Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIlabdhasUrIzvara granthamAlAyAH 16 maNiH / sUtrArthamuktAvaliH [saTIkA ] saGkalayitA AcAryazrImadvijayalabdhisUrIzvaraH / prakAzikAzrIlabdhisUrIzvarajainagranthamAlA / mUlyam 5 rUpyakAH /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jeenductrrl BELV. jainaratna vyA. vA. kavikulakirITa sUrisArvabhauma jainAcArya - zrImadvijayalabdhisUrIzvarajI mahArAja.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIlabdhisUrIzvarajainagranthamAlAyAH SoDazo maNiH [16] anuyogadvArAcArasUtrakRtasthAnasamavAyAGgasArasaGkalanAtmikA sUtrArtha muktaavliH| [saTIkA] saGkalayitAjainarana-vyAkhyAnavAcaspati-kavikulakirITa-sUrisArvabhauma-jainAcArya zrImadvijayalabdhisUrIzvarajImahArAjaH prakAzaka: candulAla jamanAdAsa zAha kAryAdhikArI, zrIlabdhisUrIzvarajainagranthamAlA chANI [ vaDodarA rAjya] vIrasaM. 24 vikramasaM. 2003 bhAsmasaM. 5. sana 1946 pratInAM paJcazatam] OM [mUlyaM paJcarupyakam
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakA-candulAla jamanAdAsa sAha maMtrI, zrIlabdhisUrIzvarajainagranthamAlA chANI (vaDodarA rAjya) - zeTha motizA lAlabAga jaina cerITIja sIrIja granthAGka-1 mudrakA-rAmacaMdra yesU zeDane, nirNayasAgara presa, 26-28 kolabhATa sTrITa, muMbaI naM. 2
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana amArI granthamAlAnA soLamA maNi tarIke prastuta zrI sUtrArthamuktAtraNine prakAzita karatAM asanta Ananda thAya che. jemanA punIta nAme ame amArI granthamAlAnAM prakAzano karI rahyA chIe te ja pU AcAryadevanI kRtionA prakAzananuM saubhAgya amane sAMpaDe che te amArA mATe garvano viSaya che. A pahelAM Aja pU0 AcAryadevanI kRtio zrItattvanyAyavibhAkara ( mUla ane saTIka ), sammatitattvasopAna, vairAgyarasamaMjarI, caiyavandanacaturvizati AdinuM prakAzana vAMcakonI sevAmAM raju karyuM hatuM. A granthamAM pU. Agamo paikI zrI anuyogaddArasUtra, AcAraraMgasUtra, sUtrakRtAMgasUtra, sthAnAMgasUtra ane samavAyAMgasUtra Ama pAMca AgamonA sAranuM saMkalana thayuM che. yogoddahana Adi zAstra nirdiSTa yogyatAnA abhAvavAlA loko paNa zrI jinAgamanA upadezAmRtanuM pAna karI zake e ekamAtra hetue A granthanuM A mujabanuM saMkalana karAyuM che. A pustakanA prakAzanamAM, muMbaInI zeTha motikSA lAlamAma jaina cerITIjha vatI jJAnadravyanI AvakamAMthI tenA mAnavaMtA TUsTI sAhekhoe cAra haijAra rUpiyAnI dhaNI ja udghAra madada karI che ane tethI ja prakAzananA sAdhanonI kAramI moMdhavArImAM paNa AvuM suMdara prakAzana karI zakyA chIe. udAra sahAtmya ApavA badala sUrI sAhebonA ame AbhArI chIe. sAthe sAthe e paNa jaNAvI daIe ke, pUrva mahuvAdiSTi kRta ane siMhavAdi kSamAzramaNajInI nyAyAmamAtusAriNI vyAkhyAthI alaMkRta zrI dvAdazAranayacanuM saMpAdana, TIkAmAM asta vyasta thayelA mUlapAThanA parizodhanapUrvaka ane viSamapadyavivecana karavA pUrvaka pUrva AcAryadeva karI rahyA che. A granthanuM traNathI cAra bhAgomAM ame prakAzana karavAnA chIe. tenA pahelA bhAganuM mudraNu muMbaInA suprasiddha niyasAgara presamAM, suMdara krokSalI lAyana lejhara peparamAM thaI rahyuM che. AgAmI varSamAM prathama bhAga vAMcakonI sevAmAM raju karavAnI ame AzA rAkhIye chIe. amane vizvAsa che, amAsa anya prakAzanonI jema A prakAzananuM paNa vidvAno svAgata karaze ja. prakAzaka
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstA vi km| ayi dhIradhiSaNAvadhAritabhagavadvItarAgabhAratIsudhAsArArthA dhIrAH ! bhavatAM karakamalayovinivezyamAneyaM gIrvANavANImUrtimayI trijagadvandyArhadAgamApArapArAvArasamuddhRtAmalamuktAjAlajaTilA sUtravyAkhyArUpA sUtrArthamuktAvalI niHzakamamandAnandasandohamupajanayiSyatItyatra nAsti zaGkAlezo'pi me| . ,, seyamanuyogasahitAGgacatuSTayasArArthA na sAkalyena bhagavadarhadvacanAmRtAnukAriNI navA nijamativaibhavaprasarodazcatpadArthanikarakarambitA 'kalimalamalImase'tikarAle sAmpratike kAle niruddhasaJcAraprAye mAgadhavAkprasare kevalaM jagatItalaM gIrvANavANIparikarmitabahulavicakSaNavistIrNamapi paramapuruSArthAnanyasAdhAraNasAdhanacAritraratnaikAgAratIrthapatipravacanasudhAsrotakhinIsamucchalattaraGgazItalakaNanikaraprasAraNAt pAvayitukAmena prAyovairAgyojjIvayitRmaNigaNaM zrIpravacanataDyAkhyA''karamadhyavizobhamAnamuccitya zabdatastattvArthasUtrabhASyavadatisaMkSiptAM darzanAntarIyapurANAdivadativistRtAJca zailI parihAya namo'rhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhubhya itivat sUtrAnuvadanasambhaviSNudoSAdhvapatanaM sAdhu pariharatA mayA sUtratavyAkhyArUpeNAmaravacaHsaMskRtajanatAsugamAvagAhanakSameNa pathA saGkalitA / cedetAvatApi doSabhAjanaM doSagRdhnavo'mimanyeyurna tarhi pravacanapadAnyupAdAya vidhAya ca saMskRtacchAyAM tadvyAkhyAtAro'pi tato muktA bhaveyuriti yatkiJcidetat / asAmarthyAdavihitavidhayaH sudhiyaH sAdhavo'pyanena granthena niHzaGkamaGgoktavastuvAtAn vijJAya tAvadarthasUcakaitatsUtrarAzIn sulabhatayA kaNThagatAn vidhAtuM kuzalA bhavantvityAzayenAnatisaMkSepavistaraM sUtranikurumbamarIracam / etena ca bhagavadvacanAmRtamadhurarasAkhAdanena punaHpunazcetasaH syAdvAdadAyamapi pratiSThApitamityayamapi me mahAn lAmo'saMdigdha eva / tadevamayaM granthaH syAdvAdAmRtapipitsUnAM mumukSUNAM vAdavijJAnabubhutsUnAM parIkSakANAM vidvadapresarANAzca manovinodAya bobhavItviti ratnatrayIramaNaM nikhilavedyadhiSaNaM jagadabhyarhitacaraNaM dInaikazaraNaM paramasukhAbharaNaM bhagavantamabhyarthayannuparamAmi / lAlabAga jaina upAzraya, 1 bhulezvara, muMbaI 4 / kArtika pUrNimA, 2003 vijayaladhisUriH
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyA viSayAnukramaNikA / s s` h 3 20 h h h h m m m m m m viSayAH pR. paM. viSayAH anuyogadvAramukkAsarikAyAm / tasya bhedadvayapradarzanam maGgalAcaraNam 36 itaropakramabhedAH etadvanthAvataraNam 3 14 tanidarzanam paJcajJAnavarNanam Avazyake nAmAvazyakasamanvayavidhAmam .... tathyAkhyAnam sthApanopakramapradarzanam sUtreNAnubandhacatuSTayasUcanavarNanam dravyopakramabhedAH uddezAdayaH zrutasyaivetyabhidhAnam | Agamato dugyopakramasamarthanam matyAdInAmuddezAdyabhAve hetvabhidhAnam nobhAgamato dravyopakramabhedAH matyAderlokopakAritvamupacArata atItacetanazarIrasya tatsamarthanam / 8 21 iti vyAvarNanam 28 AgAmicetanAzarIrasya tadupadarzanam . vyAkhyAlakSaNAnuyogasya matijJAnAdau ubhayavyatiriktadravyopakramabhedAH . sambhavazaGkAnirAkaraNam / kSetropakramasvarUpam matijJAnAdInAmuddezAnapekSasvavarNanam kAlopakramasvarUpam uddezAdayo yAvacchratasyeti kathanam sabhedaM bhAvopakramavarNanam sAkalyaprakaTanam zAstrIyopakramabhedavarNanam dvAdazadvAragarbhAnuyogasvarUpavarNanam bhedAnAM svarUpavarNanam anuyogazabdavyAkhyA AnupUrvIdazabhedapradarzanam sUtrasthANusvasamarthanam dazavidhanAmabhedAH sUtrasya pazcAdAvitvavarNanam ekAdinAmaprakAravarNanam catuharighaTitAnuyogalakSaNasUtrAbhidhAne nimittapradarzanam ekanAmasvarUpam atrArthataH katicanadvArasaGgrahaprakaTanam dvinAmasvarUpam vidhidvAraghaTitaM sUtram / trinAmasvarUpam anuyogavidhAnavarNanam nAmnazcAturvidhyavarNanam samathaivineyasya nivAraM mandamatestu salavAra nAmnaH paJca bhedAH manuyoge'pi na guro rAgadveSAviti vyAvarNanam 6 6 nAmnaH SaD bhedAH pravRttidvArasUcanaM tatra bhaGgacatuSpA'bhidhAnam 6 14 sAnipAtikopakramabhedAH anuyogayogyapariSadvarNanam | nAmnaH saptavidhasvapradarzanam pariSatraividhyavarNanam tasyaivASTavidharavanirUpaNam durvidagdhapariSadA'yogyatvavarNanam tasyaiva navavidhatvakhyApanam ivarayoryogyatAprakAzanam . --~-- tasyaiva ca dazavidhatvAbhidhAnam asuyogakartRguNAbhidhAnam dazAntargatasaMyoganAmabhedAH 13. 4 anuyogasya nikSepavidhAnam pramANanAmabhedAH satavidhAnuyoganikSepasvarUpaprakAzanam bhAvapramANanAmabhedavarNanam 13. 15 upakramalakSaNam 18 zAstrIyopakramAntargatapramANabhedAH 13 21 vakhAvazyake samanvayanam . 21 vyakSetrakAlapramANAnAM medapradarzanam 13.26 sU.mu.a.1 m m m m m
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 14 30 22 14 viSayAH kAlena dravyAdInAM paricchedAbhidhAnam prameyabhUtadravyAdeH pramANatA samarthanam dhAnyamAnAdeH svarUpapradarzanam rasamAnapramANakathanam unmAnAdeH svarUpam kSetrasya vibhAgavarNanam aGgulavidhyanirUpaNam bhAramAhulasvarUpam utsedhAkulasvarUpam paramANuvaividhyam pramANAkulasvarUpam kAlasya vibhAgAbhidhAnam samayAvalikAdibhedaH aupamikamAnanirUpaNam palyopamasvarUpam sAgaropamasvarUpam bhAvapramANavarNanam bhAvapramANabhedAH guNapramANabhedA: guNapramANAntargatAnumAnabhedAH upamAnabhedAH AgamabhedAH darzanaguNapramANabhedAH cAritraguNapramANabhedAH nayapramANasvarUpam prasthakadRSTAntAbhidhAnam . . naigamAdimatena prasthakAbhidhAnam vasatidRSTAntavarNanam naigamAdimatena vasatyabhidhAnam pradezahaSTAntavarNanam, negamAdimatena pradezakathana saMkhyApramANavarNanam tasya nAmasthApanAdravyamedAH aupamyasaMkhyAsvarUpam parimANasaMkhyAnirUpaNam jJAnasaMkhyAnirUpaNam gaNanasaMkhyAbhidhAnam bhAvasaMkhyAmarUpaNam sUtrArthamuktAvalyAH pR. paM. viSayAH 14 2 vaktavyatAdvAravarNanam khasamayavaktavyatAsvarUpam parasamayavaktavyatAsvarUpam 14 12 | ubhayasamayavaktavyatAkharUpam naigamasaGgrahavyavahArairvaktavyatAvicAraH . RjusUtrazabdanayAbhyAM tadvicAraH passamayavaktavyatAyA nAstitvasamarthanam AvazyakAzrayeNArthAdhikArabhedapradarzanam prathamAghadhyayaneSvarthAdhikArasUcanam zAstrIyAntargatasamavatAramedAH ubhayavyatiriktasamavatAre bhAsmasama ___ vatArAdibhedanirUpaNam 15 20 | kSetrakAlasamavatArabhedanirUpaNam bhAvasamavatArabhedadarzanam AnupUya'ntargatadravyAnupUrvyabhidhAnam 2 AnupUrdhyA nAmAdibhedAH 22 19 6 aupanidhikIsvarUpam 22 25 anaupanidhikIsvarUpam 22 28 anaupanidhikyA bhAnupUrvItvasamarthanam 22 30 12 dravyArthikanayamatenAnaupadhikInirUpaNam 29 naigamavyavahArasammatAnopanidhikIbhedAH tatrArthapadaprarUpaNatAsvarUpam / 23 15 10 AnupUya'nAnupUrvyavaktavyatAbhidhAnam 23 16 zyaNukaskandhasyAvatavyatAsamarthanam 23 24 20 AnupAdidragyANAmalpabahutvAbhidhAnam 17 23 bhaGgasamutkIrtanatAsvarUpam bhaGgopadarzanatAsvarUpam 24 10 bhAsamutkIrtanatAyAmekAdipadamAzritya bhyo| padarzanatAyAja tadvAcyAzrayeNa pratyeka bhASavAbhidhAnam AnupUrvyAdidrayANAM samavatArakathanam anugamakharUpam teSAM satpadaprarUpaNayA'nugamapradarzanam dravyapramANAzrayeNa tadvarNanam kSetrAzrayeNa tadvarNanam sparzanAdvAreNa tadabhidhAnam kAladvAreNa tanirUpaNam 2010 antaradvAreNa tatprarUpaNam . 25.22 25 12
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 25 of MMMMMM vissyaanukrmnnikaa| viSayAH pR. paM.. viSayAH bhAgadvAreNa tajalpanam / - 25 32 oghAditanedAH : 33 26 bhAvadvAreNa tadvarNanam 26 2 icchAkArAdivarUpam alpabahutvadvAreNa tatpradarzanam . . 26 5 bhAvAnupUrvIkharUpam saGgrahasaMmatAnopanidhikIbhedAH anuyogalakSaNAntargata nikSepadvArabhedAra pUrvamAdarthapadaprarUpaNAderbhedakathanam oghaniSpatranikSepanirUpaNam antrAlpabahutvAbhAvakathanam 26 29 nAmaniSpApradarzanam 32 20 naigamavyavahArasaGgrahasaMmatabhapradarzanam 26 32 sAmAyikasya nikSepakaraNam aupanidhikIgaNyAnupUrvIsvarUpam sUtrAlApakaniSpakSasya rUpam pUrvAnupAdisvarUpANi anuyogAntargatAnugamasvarUpam bhanAnupUrvIsamanvayo dharmAstikAyAdisamudAye 27 16 niyucyanugamasvarUpam bhagavarUpAnayanaprakAraH . sUtrasya vyAkhyAvidhisamIpIkaraNaprakAra: padayAzrayeNa bhaGgapradarzanam 27 27 sUtrasparzikaniyuktyanugamasvarUpam nyAnupUrvIsAdRzyaM kSetrakAlAnupUryo askhalitAdisvarUpavarNanam rityAkhyAnam 289 sUtrasya dvAtriMzadoSapradarzanam tattAparyavarNanapUrvaka kSetrasthAnopanidhikIbhedA. aSTaguNAbhidhAnam 34 21 -ntargatAnugamapradarzanam .. tathAvidhasUtrocAraNaphalapradarzanam 34 24 dravyapramANadvArapradarzanam / 28 15 phalAntarapradarzanam kSetradvAram 28 18 vyAkhyAlakSaNam sarzanAdvArakAladvAre bhanugamAntargatanayadvAravarNanam antaradvAram 28 29 nayAnAM prayojanapradarzanam bhAgadvAram adhyayanaM kathaM vicArya miti zaMkanam bhAvadvAram muktarubhayanayasAdhyatAvarNanam 366 alpabahusvadvAram anuyogasArasya phalapradarzanam aupanidhikIkSetrAnupUrvIvarNanam prathamamuktAsarikopasaMhAraH 36 17 kAlAnupUryA varNanam 29 24 athAcAramuktAsarikAyAm tantra dvAravarNanam 29 29 AcArasyAnuyogakaraNe kAraNakathanam bhAnupUrvIdravyakha naikasamayasthitikatvamiti bhAvAcArasya vizeSAbhidhAnam varNanam AcArasya nikSepavidhAnam jaghanyorakRSTacintA kaskheti varNanam .. 30 9 AcAlanikSepaH antaradvAravarNanam AgAlanAdInAM nikSepAH utkarSeNa samayadvayasthitikasvaM jaghanyenaikA samaya AcArasya pravartanAbhidhAnam mAnupUrvI dravyasyeti samarthanam 30 16 prathamAjatAsamarthanam alpabahutvadvAranirUpaNam gaNitvakathanam utkIrtanAnupUrvIsvarUpam parimANAbhidhAnam nAmocAraNapadaprayojanam samavatAravarNanam 38 22 gaNanAnupUrvIvarNanam 1 12 sAravarNanam saMsthAnAnupUrvIvarNanam 31.17 AcAragranthasya vibhAgapradarzanam sAmAcAryAnupamaimidhAnam 33 24 bhutasya nikSepaH 29. . 18 38 1 30 21
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ pR. pa. 45 22 47 12 0.22.222 47 17 47 25 sUtrArthamuktAvalyA . viSayAH pR. paM. viSayAH skandhanikSepaH 39 10 vedanAvarNanam prathamazrutaskandhAdhyayanAni 39 28 vadhavarNanam zastranikSepaH nivRttivarNanam parijJAbhadAH 2 pRthivIkAyasamArambhaviratyabhidhAnaM lokavijayAyadhyayanAnAM svarUpANi . 40 8 pRthivIkAyikAnAM vedanAnubhavasamarthana prathamAdhyayanoddezaviSayavarNanam apkAyanirUpaNam nosaMjJisadbhAvavyavasthApanam . . asya prarUpamAlakSaNAdivarNanam mosaMjJizabdArthaH apkAyasya jIvasvasAdhanam saMjJAnikSepaH paribhogayogyApo varNanam vivakSitaprajJApakabhAvadizoH pradarzanam .. 1 2 sacittAcapkAyabhedAH saMjJAvadUryeva nAstItyAzaGkanam nayenApkAyasya sacittAdibhedAH tadastitvasamarthanam . . 11 sAdhuyogyApkAyavarNanam / AtmanaH pratyakSaviSayavasAdhanam 41 21 zAkyAdInAmajJatA''viSkAra: ahaMpratyayaviSayo na zarIrAdiriti varNanam tejaHkAyikAdinirUpaNam ahaMkArapratisandhAnasyAnAntatAsAdhanam tejaskAyaprarUpaNAnirUpaNam jJAnasya dehadharmasve'nupapattiprakAzanam tejaskAyayonisaMkhyA bhUtacaitanyavAdinaM pratyAkSepaH vAyukAyaprarUpaNA yonisaMkhyA ca . vyatirekabulApi dehabhinavasthApanam vanaspatikAyaprarUpaNA zarIrAsmanorbhedAbhedavarNanam / tasya yonisaMkhyA mahadAgamenaivA''smasiddhiriti nirUpaNam tejaskAyalakSaNam keSAnidviziSTasaMjJA'stItyabhidhAnam vAyukAyalakSaNam kathaM digAgamanaM jAnAtItyatra hevabhidhAnam | vanaspatilakSaNam svabhAvapadavivakSitamatibhedAH 42 tasya jJAnavatvasamarthana tatra hetvantarAbhidhAnam sAdhAraNajIvAnAmAhAravizeSavarNanam IzasaMjJAvAneva vivekItyabhidhAnam tejaskAyaparimANavarNanam evazabdavyAvartyakathana | vAyukAyaparimANavarNanam parijJeyakriyApradarzanam 17 vanaspatikAyaparimANavarNanam . . kriyAbhedAbhidhAnam 43 22 | tejaAdInAmupabhogAdivarNanam kriyANAM parityAgamAdarzayati 3 parijJAtavipAko jIvavimardanAnivatteti tadAvArthavarNanam 444 __ varNanam pRthivInirUpaNam kriyaiva na heturapi tu jJAnamapIti vizeSaNa. pRthivyA nikSepakaraNam 44 19 balAt sUcanam tasyAH prarUpaNA 23 sUcanAntarapradarzanam lakSaNapradarzanam zaGkAdvaividhyavarNanam pRthvIkAye upayogAdInAmasiddhatvazAnirAsaH 45 sakAyasvarUpakathanam tatparimANanirUpaNam prasakAyaprarUpaNA tadupabhogavicAraH 45 15 sakAyalakSaNam bacchanapratipAdanam 1514sakAyaparimANam 14 20 28 48 20 48 25 49. 22 50
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 G.. 58. vissyaanukrmnnikaa| . viSayAH pR. paM. | .. viSayAH sakAyopabhogaH 50 31 kAlajJatA'bhidhAnam aSTavidhayonibhAktvakathanam saMyamopakaraNeSvapi mUrchAbhAvavarNanam / eteSAM hiMsAkAraNavarNanam mamatA'bhAvavarNanam kaSAyaviSayalokakha jeyaravakhyApanam ekatrasamArambho'STAdazapApakarmanidAnamiti lokanikSepaH __ varNanam audAyikabhAvalokagrahaNe kAraNavarNanam | AjJAnuvartinaH kathanam 58 2 vijayanikSepaH upadezakatA'bhidhAnam audayikabhAvapadavivakSitArthavarNanam taraphalapradarzanam saMsAratatkAraNakathanam 51 32 vijitalokasya parISahasahanavarNanam 58 20 saMsArakaSAyakAmAnAmiti kramopanyAse sAdhossadAjAgRtatvavarNanam 58 21 kAraNavarNanam suptatAbhedanirUpaNam 54 22 mohanIyasya bhedAH tadvandhahetavazca suptasya dharmasambhavavyavasthApanam . cAritramohanIyabhedAH kAmazabdAbhipreta dravyasuptasya dharmAbhAvasamarthanam cAritramohavarNanam 52 12 mohanIyanidrAsuptasya doSapradarzanam saMsArasya nikSepavidhAnam dharmajAgaraNajAgRtasya phalavarNanam kaSAyastha nikSepaH 52 19 zItoSNayonikSepavidhAnam mUlasya nikSepAracanam 52 27 jIvasyAnekavidhazItoSNarUpaguNavarNanam saMsAramUlakaSAyonmUlanAkaraNe doSaH viziSTamanermatyAdiparyAyavattAvyapadezAbhAvakaSAyiNo vartanavarNanam __ kathanam prazastasthAnamAha 53 24 bhAvanidrAsuptasya doSAbhidhAnam durlabhAvasarapradarzanam . 53 26 bhagramUlavyAkhyA avasaranikSepaH 53 29 parISahasahatve'pi saMyamasyAvazyakasvavarNanam / karmabhAvAvasarakAlamAnam 54 naizcayikamuninirUpaNam nokarmabhAvAvasarapradarzanam 54 11 kevalapApakarmANyAcarato munisvAbhAvavarNanam saMyaminaH saMyamazaithilye saMyamadAyavarNanam vyavahAranayena tadabhidhAnam aratinivartanakathanam 54 18 tiryagAthAzrayeNA''gatervarNanam ha0 22 sAdho ratisambhavakathanam mAtmano yogyamitravarNanam 60 20 ajJAnasya jJAnena parihArAbhidhAnam 54 27 mitrAbhAsakathanam 61 1 lobhasyAlomena parihAravarNanam .. kaSAyavamanAvazyakatvAbhidhAnam jAtyAdimadaparihAravarNanam | anukSaNaM pramAdinaH karmacayanavarNanam samitervarNanam | varddhamAnazubhAdhyavasAyino doSAbhAvavarNanam 61 20 sAdhUnAmandhatvAnandhatvakathanam 55 29 kSapaka zreNiyogyatAvarNanam 61 21 bhogAsaktiparihArAbhidhAnam - | ekakarmAbhAve bahvabhAvavarNanam viSayavipAkajJAnazUnyAnAM dazAvarNanam 56 .bahusthitivizeSakSapaNe mohanIyavizeSakSavivekino bhogAn duHkhatvena jAnantIti varNanam 51.10 paNamapItyabhidhAnam tIrapArakSamdArthaH upazamAzrayeNa tadvarNamam 61 30 atinAM zarIrapoSaNAbaivAhAragrahaNamityabhidhAnam56 27 tIrthakaravacanazradvAlutAvarNanam / saMsmbhasamArambhArambhavarNanam . 56 31 satItAnAgatakAlayostIrthakarAnansyavarNanam .. MMAG. 17 18
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 viSayAH varttamAnatIrthakRtaH prajJApakApekSayA samayakSetrabhAvina utkarSeNa saptatyuttarazataM jaghanyena viMzatirityabhidhAnam samyaktvasya caturvidhanikSepaH darzanajJAna cAritrabhedAH karmabandhanirjarAsthAnajJAnavarNanam viSayAH 62 10 cirvAdinA preSitasya niyamavarNanam karmabandhavaicitryapradarzanam AcAryAntevAsinoH svarUpam bhAcAryasya hRdakarUpatvena hRdabhedapradarzanam 25 ekasminnevAcArya hRdabhedasaMghaTanAM vidhAya anekeSu tatsaMghaTanAM pradarzayati 62 21 62 63 3 68 ekasyaiva viSayasya bandhanirjarAsthAnazvavarNanam 63 saMyamAsaMyamasthAnayoH samatAvarNanam 4 63 jJAnAvaraNIya bandhanimittapradarzanam darzanAvaraNIyabandhanimittapradarzanam ziSyeNa vicikitsAvidhureNa bhAvyamiti vici9 kisAyAM doSapradarzanadvArA varNanam 11 | ziSyasya zraddhAlutA bhavediti varNanam 12 | AcArya saMsevanaphalapradarzanam 63 63 vedanIya bandhahetukathanam 63 13 paratIrthikopadezasyAsAratAvarNanam mohanIya bandhahetukathanam 63 14 karmadhUnanavarNanam AyuSo bandhahetuH nAmakarmabandhakAH 63 15 utthitasya bhaGgavarNanam 63 17 karmagurUNAM vedanAbhidhAnam gandhakAH 63 antarAyabandhahetavaH 18 gatiSu vedanA nirUpaNaM saMkSepeNa 19 | tataH karttavyavarNanam 63 70 17 pASaNDikAnAM viruddhavAdityavarNanam tapovidhAnAbhidhAnam mUlaprakRtyudayasthAnatrayAdyabhidhAnam uttaraprakRtInAmudayasthAna nirUpaNam 63 21 karmadhUnanopayo gyupakaraNazarIradhUnanAbhidhAnam 70 24 6 3 31 kRtakarmadhUnanastrAtA bhavatItyabhidhAnam kSudraka ziSyAcAryadUSaNam 70 30 64 4 71 5 64 7 dharmotthitabhedapradarzanam udaya sthAna vijJAna pUrvakamekatva bhAvanayA bhA vitastapo vidadhyAditi varNanam avikalaM tapaH satsaMyamina evetyabhidhAnam tanukarmaNoH dhUnanAbhidhAnam munivvAbhAvanimittAbhidhAnam sAravarNanam jJAnAmohayorutpattAvanyonyAzrayaM pradarzya nivAraNam ekacaryAbhedAH munibhAva hetu pradarzanam sandhipradarzanam muneH saMsArAsArabhAvanAdivarNanam aSTavidhakarmakSapayitRvarNanam sUtrArthamuktAvalyAH pR. paM. utthitAnipAtitva bhaGgacatuSTayam azeSakarmakSaye bhavavyavasthA ekacaryAsyogyavarNanam zrutavayobhyAmavyaktatA nirNayaH ekAkivihAre doSAH prAvAkayogaparihAreNAhAraniyamaM darzayati bi 65 65 65 65 29 varNanam 65 32 bhaktapratyAkhyAnAdi maraNavizeSaprakAzanam 66 12 vastrazrayadvayavatAmabhidhAnam 66 13 bhaktapratyAkhyAyino nirUpaNam 66 22 | isvaramaraNavidhAyino niyamapradarzanam 66 27 pAdapopagamanAbhilASukasya niyamakhyApanam 28 | zrI mahAvIracaryAvidhismaraNaprakaTanam 66 67 4| saMkSepeNa tacaritavarNanam * pR. paM. 67 14 67 21 67 32 68 1 68 12 68 21 69 ng 7 69 6 69 21 69 25 69 28 4 70 64 64 64 6 4 32 duSTAhArAdiparityAgavarNanam 65 1 vaihAnasAcAzrayaNamAha upadhiparityAgasya tapovizeSatvakhyApanam 8 | alpasazvasya kAlakSepA sahiSNorupasargitasyApavAdikamaraNAbhidhAnam 17 26 vaihAnasAdimaraNamapi naikAntena pratiSiddhamiti 71 20 71 28 71 30 72 4 12 prAvAdukAnAM vividhanirUpaNAbhidhAnam 19 tadvAdAnAM lezena nirasanam 20 dharmasya svAkhyAtatvaM bhagavaddarzana eveti kathanam 72 12 72 18 72 30 72 31 73 1 73 4 73 13 73 14 73 16 73 20 73 30 74 9 74 10
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 23 box 77 . Mra vissyaanukrmnnikaa| viSayAH pR. paM. viSayAH tasya vasatyAdividhAnavarNanam 74 20 ayogyopAzrayanirUpaNam SaNmAsaM lATadezaviharaNAbhidhAnam | duSTapratizrayanivAse doSAH tasyAhArAdikaraNaniyamasya prakAzanam | adhikaraNAdidoSA)pAzrayatyAgaH pUrvokArthAvazeSAbhidhAyyagrazrutaskandhArambhaH akalpyanavavidhavasatyabhidhAnam bhagranikSepanirUpaNam 75 26 navavidhA vasatayaH paJcacUDAntargatapiNDaiSaNAyA abhidhAnam 12 carakAdibhirvAse vidhiH AhAragrahaNanimittAbhidhAnam 13 | gRhAdhipAnujJaptakAlaM yAvadvAsaniyamaH utsargato grahaNAyogyAhAravarNanam 15 gRhasthacaryAsambaddhavasatiparityAgaH apavAde taniyamapradarzanam | phalakAdisaMstArakaniyamAH agArigRhapradeze niyamavizeSavarNanam 76 22 | uddiSTAdicaturvidhAbhigrahaprakaTanam anyatIrthikAdibhiH praveze doSapradarzanam 25 | anAkulagrAmavAsakathanam vicArabhUmyAdAvapi niyamavizeSAtidezanam 76 31 | bhAvaviSayeryAbhedI avizuddhakovyabhidhAnam 77 2 | AlambanakAlamArgayatanAbhedena gamanavarNanam grAhyAhAraprakAzanam 9 varSAkAlavidhAnayogyagrAmavarNanam bhAhAragrahaNAyogyakSetrAthabhidhAnam 77 22 kArtikacAturmAsike'tikrAnte sthitiniyamaH purapacArasaMkhaDivizeSAbhidhAnam 77 29 nausantaraNAniyamaH saMkhaDigatasya doSAviSkaraNam nauvyApArakaraNaniSedhaH gacchanirgatAnAM gamananiyamAbhidhAnam 78 12 | udake plavamAnasya vidhiH jinakalpikadvaividhyam 78 14 | udakAduttIrNasya niyamaH acchidrapANerupakaraNaniyamakathanam gamananiyamAbhidhAnam chidrapANestaniyamaprakaTanam 78 17 aparakRtagavAdipraznavizeSe niyamakathanam tatra sAmAcArIvizeSAkhyAnam 78 20 antarAle darpitavRSabhAyAgamane gacchanirgatasya bhikSAviSaye niyamanirUpaNam 78 25 vidhiH gRhiNi godohAdau kriyamANe sati bhikSorniya. bhASAniyamanirUpaNam mavarNanam sodAharaNaM SoDazavidhavacananirUpaNam mAtRsthAnaprAptikAraNapradarzanam vasyaiSaNAdhikAraH pihitadvAre niyamavizeSaH 79 11 vastrAnikSepaH sthAnavizeSeSu sthitilivedhanam 79 22 dravyavasneNAtra vicAra ityabhidhAnam udakAdisaMzaSTAcAhAragrahaNaniSedhanam | niSedhyavastrakathanam / mAlA''hRtAdiniSedhanam tadrahaNaniyamAbhidhAnam pAnakaviSaye niyamavidhAnam 8.16 | dhAvana niyamajarupanam kandasarSapAderagrahaNaniyamanam 8. 3. pAtraiSaNAvarNanam punaHpAkAbhisandhAvagrAhyatA'bhidhAnam tanAvagrahakathanam saMstutAvAsaparityAgAbhidhAnam 81 13 bhavagraha nikSepaH / parimapanA''pRcchaya kAryetyabhidhAnam / grahaNabhAvAvagrahasthasAdhovRttivarNanam saMstutaviSaye niyamaH pratimAbhiravagrahaM gRhIyAdityabhidhAnam glAnAtha dattAhAraviSaye niyamaH 11 kAyotsargAdividhAnayogyasthAnaprakaTanam boravapratizrayAbhidhAnam 82 23 tatra caturvidhapratimAnirUpaNam 86 24 s @ m . m h . 57 89 29 90 WWW. or
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyA viSayAH pR. paM. viSayaH parakriyAniSedhakathanam 91 10 bhadvaitamatapradarzanam paranikSepaH | arthabhedAsambhavapradarzanam mahAvatAnAM bhAvanAvarNanam | avidyAyA avAstavikatAnirUpaNam bhAvanAnikSepaH advaitamatapratikSepArambhaNam prazastAprazastabhAvanAbhidhAnam 7 avyavasthApradarzanam .. darzanabhAvanAbhidhAnam AtmanaH sAMzasve vyavasthAyA asambhava iti jJAnabhAvanAbhidhAnam . 92 16 varNanam caraNabhAvanAbhidhAnam 92 22 avidyAnirAkaraNam tapovairAgyabhAvanAnirUpaNam 92 24 sAMkhyamatapratikSepaH dvitIyavratabhAvanAH 92 29 sAMkhyamate AtmasvarUpavarNanam sRtIyavratabhAvanAH tatra doSoddhAvanam . caturthapaJcavatabhAvanAH bauddhamatanirAkaraNam bhanityabhAvanAbhidhAnam skandhapaJcakapradarzanam mUlottaraguNAzrayeNa varNanam kSaNikatAsAdhanam AcArasAropasaMharaNam 93 20 | akSaNikatve'rthakriyA'sambhavasAdhanam atha suutrkRtmuktaasrikaayaam| sahakAryapekSA'sambhavapradarzanam sUtrakRtasArAvataraNavidhAnam vinAzahetvasambhavaprakAzanam pratijJAsUtram | tanmatakhaNDanamatirikAsmasAdhanam caturdhA sUtranikSepaH | sarvathA kSaNikatvAsiddhiH caturdhA zrutajJAnasUtramedapradarzanam 94 10 kSaNikapakSe'pyarthakriyA'sambhavavarNanam sUtrakRtAGgavidhAtuH saMsmaraNam vinAzasya sahetukaravavarNanam 100 14 taDyAnaM kartRvopayogi 94 20 niyativAdanirAkaraNam kathaM gaNadharAH sUtrakRtAGgaM kRtavanta ityabhidhAnam 94 22 pUrvapakSe niyatikRtatvasamarthanam 100 23 svasamayAbhidhAnam tatra doSodAvanam sUtre'smin parigrahasyaivopAdAne phalavarNanam 95 5 proktavAdAnAmajJAnavAdaravakathanam vijJAya saMyamenetyuktyA jJAnakriyayormokSasAdhana. teSAM vAdinA saMsArAnuvartisAdhanam .. 1.1 tAlAbha iti varNanam 95 10 kriyAvAdimatanirAkaraNam jJAnakriyAzabdayoAkhyA 95 12 caturvidhakarma nopacIyate iti samarthanam 101 19. jJAnakriyayodvaividhyapradarzanam tanirAkaraNam bandhanamapanayediyuktiphalapradarzanam 95 23 brahma kRtajagaditi pUrvapakSavidhAnam cArvAkamatopanyAsaH prakRtikRtamiti pUrvapakSAracanam . 1.2 11 tattavavarNanam 96 1 bhUteSveva caitanyamiti tanmatapradarzanam eSAmatAnAM nirAkaraNAya jaganityatAsthApanam 102 13 tanmatavidhvaMsanam brahmAdinirAkaraNam 102 15 bhUtapariNAmavizeSe caitanyAbhivyaya IzvarakartRtvAnumAnanirAsaH sambhavaprarUpaNam 96 14 pradhAnakartRtAnirAsaH tatazcaitanyotpatterasambhavaprakAzanam 96 20 vAdinAmeSAM duHkhapAragAmisvAbhAvavarNanam 1034 bhUtacaitanyaguNatvanirAsaH gozAlakamatadUSaNam 103 21 bhanumAnaprAmANyavyavasthApanam 97 5 eteSAM saGgaparityAgavarNanam . 113 31. 19 /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 15 vissyaanukrmnnikaa| ... viSayAH pR.paM.viSayAH matAntarANAM sAheNa nirasanam .. 104 catasRSu pRthivISu paramAdhArmikakRtaduHkhavarNanam " puruSajIvAH sadA puruSA eveti pakSadUSaNam 104 19 catasaSu ca svata eva duHkhamiti varNanam 112 19 matAntarANAM nirAkaraNam 104 24 nAnAvidhanarakaduHkhapradarzanam 12 21 bodhayogyatAmAha nArakavedanA dharmAzca bhagavatokkamiti kathanam 113 20 bhakRtadharmAcaraNAnAM phalamabhidhatte dIrghakAlaM kAyadaNDane tatraivotpAda iti nirUpaNaM 114 5 tIrthAntarIyANAmasadvedodayakathanam | kutIrthikagativarNanam 114 bhAntaramAnatyAgAbhidhAnam 105 25 akSArasnAnAdinA mokSa iti matapratikSepaH 114 1. paranindAyAM doSaprakaTanam 105 27 tanmatapradarzanam samatAvalambanAbhidhAnam tatra doSaprakAzanam parISahasahanA''khyAnam 106 8 dravyabhAvAzrayeNa lavaNasyAgasya vikalpya tasyAjJAnopacitakarmanAzakatvavarNanam 106 16 nirAkaraNam laghuprakRteravasthApradarzanam 106 22 alubdhAnAkulaviratasya suzIlatAkathanam 115 10 bhAramano'nuzAsanaprakAraH 26 vIryanirUpaNam kAmino na kazciccharaNamityabhidhAnam 107 vIrya nikSepapradarzanam / avasaramedavarNanam 107 vIryasya zArIrAdibhedAH udIrNopasargasahanopadezaH . sambhavasambhAgyabhedAH upasargadvaividhyapradarzanam 107 25 AdhyAsmikavIryamedAH mopakramikopasargamedAH 107 28 bAlapaNDitamidhavIryamedAH anukUlopasargAzrayeNopadezaH . 100 16 bAlapaNDitavIryayobahudhA varNanam jyAdikRtopasargANAmAntaratvavarNanam 108 17 tayoH phalavarNanam 11. 19 mAtApitrAdInAM pralApaprakAzanam 108 21 | tatra kartavyavarNanam trANArtha vyAkaraNAyadhyayananiSedhanam samAdhinirUpaNam 1181 sAdhorAcAre parAkSepapradarzanam 109 darzanasamAdhivarNanam 118 14 tatsphuTIkaraNam 109 15 jJAnasamAdhivarNanam 110 15 tatkhaNDanam 109 19 cAritrasamAdhivarNanam 14 16 pakSadvayaprasAsamarthanam 109 20 tapaH samAdhivarNanam 118 17 skhalivazIlasya sAdhoH prajJApanam 11. 5 anidAnasvakathanam 118 20 sukhenaiva sukhaM bhavatIti matapradarzanam 110 14 sAdhUpadezaH 118 22 virUpAdapi kAryasiddhesanmatanirAkaraNam 110 20 kazciddhAvasamAdhinotthAya patatItyabhidhAnam 118 31 vaiSayikasthAsukhasvavarNanam 11. 23 mArganirUpaNam sIsambandho na doSAyeti matakhaNDanam - 111 bhAvamArgabhedaprakAzanam / 119 13 tatpUrvapakSapradarzanam 113 3 darzanazAnacAritrANAM bhAvamArgasvoktiH 119 16 vanirAkaraNaprakAraH ayaM mArgo jinokta eva nirmala iti varNanam 119 23 bIsaMkhavAdiparityAgAbhidhAnam 111 17 kUpakhananAdAnAnumatiprakaTanam 12. . strINAM ceSTAvarNanam 111 10 samavasaraNacatuSTayavarNanam . . 12. 17 tatpAzabaDhenana bhAvyamityAkhyAnam .. 111 25 ajJAnavAdanirAkaraNam 120 28 tatpAzapativasya duravasthApradarzanam 111 ajJAnamatAnuvAdaH 120 29 sIvazino naraka eveti varNanam 112 15 tamirAkaraNArambhaH . 12 " sU. mu. a. 2 sAmanakAmadA... .1631. 117. 20 111
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyA! viSayAH pR. paM.| viSayAH sarvajJAbhAvasAdhakapramANAbhAvaMsamarthanam 121 19 | anavasthApradarzanenezvarakartRtAnirAsaH 132 . vainayikamatasamarthanam 122 2 AsmAdvaitapakSapratikSepaNam 132 15 tanmatavidhvaMsanam 122 5 niyativAdArambhaNam 132 22 akriyAvAdimatAnuvAdaH 122 11 tadabhAvatastanirAkaraNam tanmatadUrIkaraNam 122 20 kaambhogessvskttaaphlsNsuucnm| sarvazUnyatA pramANAbhAvavarNanam 122 28 viditavedyasya karttavyatAnirUpaNam 133 25 zrutaM vyabhicaratIti pUrvapakSaH 123 13 mitAhArabhokRtvavidhAnam vanirAkaraNam 123 20 trayodazakarmasthAnavarNanam zAnakriyAbhyAM mokSa iti varNanam 123 29 dharmAdharmasthAnadvayapradarzanam 134 20 ayameva sarvajJopadeza iti varNanam adharmasthAnagatAnAM trayodazakarmasthAnavarNanam 134 22 bhutacAritriNo'pi kecidviparItaM prarUpayantIti AdyapaJcakasya daNDasamAdAnasaMjJAkaraNam 135 1 varNanam 124 -19 mRSAvAdAdikarmasthAnasvarUpAbhidhAnam 135 / madasthAnAni vAnItyabhidhAnam 125 AdhadvAdazakriyAsthAnAni saMsArakAraNAnIti yathAhaM dharmadezanA kAryetyabhidhAnam 125 19 kathanam 136 2 gurukulavAsakathanam 125 28 IryApathikakriyAvarNanam 136 4 khacchandavAse bahudoSavarNanam .. 126 2 tatkRtakarmabaMdhasthityAdikathanam / gurukulavAsasya phalAntaravarNanam . 126 19 caturdazAsadanuSThAnanirUpaNam 136 20 pramAdaskhalito dAsyApyuktona krodhabhAgiti anugAmukAditanedanirUpaNam 126 20 umavihAritAkathanam 13. 13 guDakuladAsinaH zAstravettutvaM phala miti varNanaM 127 1 ekacaryAvyAvarNanam vibhajyavAditAkathanam 627 21 sthUlaparigrahanivRttAnAM mizratAvarNanam bhASAvidhijJatA'bhidhAnam 127 24 zramaNopAsakatAkathanam ghAtikarmakSayakAritvAbhidhAnam 128 7 prAvAdukAnAM hiMsakatvavarNanam satyadharmapraNetRtvabyAvarNanam 128 15 prAvAdukA nAnAmataya iti kathanam 138 11 pariniSThitArthatAprakAzanam 128 29 yatra hiMsApUrNatA tatraiva dharma iti nirUpaNam 138 14 sIsajAparityAgaphalaprakaTanam 129 3 caturvidhavanaspaterAhAravaNenam 138 24 tIrthakRyo'nye'pi dharmiNo niSThitArthA pRthvIkAyAdayaH svAdhArANAM zarIramiti jalpanaM 131 . __ bhavantItyAkhyAnam 129 10 garbhavyutkrAntamanujAnAmAhAraH sa eva brAhmaNa ityabhidhAnam 129 21 | karmabandhako'pratyAkhyAtapApakarmeti kathanam 139 31 sa eva zramaNa ityAkhyAnam 129 28 avyaktavijJAnasyApi karmabandhaprakAzanam 140 5 sa eva bhikSuriti varNanam 129 29 | saMjJitvAsaMjJirave na niyate iti samarthanam 140 sa eva nirgrantha ityabhidhAnam 130 6 anAcArasvarUpam 141 12 zarIrabhedena jIvAbhAvapUrvapakSaH 130 14 dravyasthAnAdhanantatAnirUpaNam 141 20 AtmAbhAvavAdapratyAkhyAnam 130 26 adhyavasAyAta karmabandha ityAkhyAnam 142 11 bhUtAtmaka eva loka iti pUrvapakSAracanam 13. 6 | AhAraviSayAcArAnAcArau 142 21 tacirAkaraNam 13. 17 | sarvatrasyAdvAda evAcAra ityAkhyAnam 153 4 IbarakartRtAvAdanirUpaNam 13. 27 lokajIvadharmAdharmAdInAmanekAntatAsthApanam 143 5 bhAsmAdvaitavAdena vivartavarNanam 131 31 / tIrthakRto dezanA dambhapradhAneti gozAlakaprabhaH144 varNanam
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 4605 149 vissyaanukrmnnikaa| . viSayAH pR. paM.1 viSayAH AIkasya taM pratyuttarapradAnam 144 27 karmasAdhanam zItodakaparibhogo na doSAyetipramanirAkaraNam 145 pApapuNyayoIyorvyavasthApanam paranindAtmotkarSayoH pariharaNam .145 AsravasaMvarayorekAnekatvakathanam 155 22 tatraiva hetvantarapradAnam 146 7 nirjarAyA ekAnekatA bhagavataH prekSApUrvakAritvavarNanam / 146 10 bhavadhAraNazarIrAdInAmekAnekatA 156 bhakuzalacittAdevakarmacayaitipakSanirAkaraNam 146 vaikriyazarIradvaividhyapradarzanam satra zAkyapUrvapakSaH 146 31 | ekadA kAyayogadvayAbhAvavarNanam 156 20 tanmatadUSaNam 147 7 jJAnAdInAmekAnekatA yAjJikAdimatanirAkaraNam 147 darzanasya jJAnatvavyapadezakathanam aNuvratadAne'nyaprANyupaghAtajaH karmabandhaH rUpAdInAmekAnekatA 157 21 sthAdityAzanamudakasya 148 13 avatakaSAyAdInAM medAH .157 24 asadbhUtadoSodbhAvanamevaditi gautamasyottaram 148 30 SaDarakaprarUpaNam 158 " bhUtazabdasyAnekArthapradarzanam .. 149 10 nairayikAdivargaNAH 158 sAdhoranyeSAM na vadhAnumatirbatabhaGgo jIvAjIvayoH pratyeka sthAnadvayAbhidhAnam veti samarthanam | kriyAdvaividhyam 159 20 nagararaSTAntAnupapattiprakAzanam 150 kAyikyAdikriyANAM bhedAH upasaMhAra 150 gAdvaividhyaprakAzanam sUtrakRtasAropasaMhAra sthAnAsAre 150 19 | gahA~ kasya ? kasin karmaNIti byAvarNanam 16. . svAnAsArArambhapratijJAnam 151 prakArAntareNa gahoMmedaH upayogalakSaNasvAdAtmana ekatvavarNanam 151 15 pratyAkhyeyamedaH dragyArthatvAdvA tadekatvavarNanam 151 24 ArambhaparigrahajJAnAbhAvadharmAdharmaprAsivarNanam // 26 avayavidnyaM nAstIti pUrvapakSaH 151 tajjJAne kathaMkadA kevalaM bhavatItyatra samAdhAnam 162 medAbhedAtmakAvayavisamarthanam 152 darzanajJAnabhedAH 162 15 nAstyAtmA'nupalambhAditi pUrvapakSaH / 152 jJAnAzrayeNa medAH 152 26 anupalamyamAnasvahetorvikalpato dUSaNam 152 " vyaanAvagrahasya jJAnatvasamarthanam saMdastitvasAdhanam 152 15 zrutajJAnabhedAH 155 3 bhAgamato'pi tadastitvaprakAzanam 152 20 cAritrApekSayA dvaividhyaprakaTanam mAtmano niravayavasve doSadAnam 152 22 ekendriyamedadvayAbhidhAnam 1646 ekAnekatAvarNanam 152 23 paryAtivicAra: 164 12 daNDakriyayorekatvavarNanam 153 3 zarIradvaividhyaM caturvizatidaNDakAzrayeNa 164 25 daNDakriyayorbhedAH pravrAjanAdikriyAyogyadigvarNanam 165 6 lokAlokAdInAmapyekatAprakAzanam 153 15 devadvaividhyAbhidhAnam 165 10 lokassaikAnekatAprakaTanam - 153 17 nArakAdInAM gatyAgatI lokAlokayoH sAdhanam 153 24 | teSAM bhavasiddhikAdibhedAH 166 5 dharmAdharmaborekAnekatAmarUpaNam 154 Atmano lokazabdAvijJAnaprakAra: 166 15 bandhamokSadorekAnekatAsAdhanam jIvopagrAhakapudgaladharmavarNanam 166 25 bandhasya sAditAnAdivAvicAraH 154 10 | AcAradvaividhyam puNyapApamorekAnekatA 154 30 | kSetrAzrayeNa khAnadvavarNanam 157 15
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 sUtrArthamuktAvalyAH viSayAH pR. paM. viSayAH 167 18 lokatraividhyaprakArAH 168 168 168 jambUdvIpavarNanam bharatAdau kAlaparyAyAbhidhAnam kuruvarSAdau manujarddhipradarzanam jambUdvIpe candrasUryAdidvitvavarNanam samayAvalikAdInAM jIvAjIvaparyAyatAvarNanam 169 rAgadveSanimittaH pApabandha ityAkhyAnam mithyAtvAdInAmapi taddhetutvAt kathaM kaSAyamAtraM heturityatra samAdhAnavidhAnam jIvasya zarIrAnirgamanaprakAravarNanam 169 zraddhaupamikabhedakathanam aupamikabhedatrayAbhidhAnam prazastA prazastamaraNanirUpaNam aprazastamaraNAbhidhAnam prazasta maraNaprarUpaNam bodhimohAzrayeNa dezasarva bhedaprakaTanam sAtAthAzrayeNa bhedadvayAkhyAnam tristhAnakamAzrityendrabhedaprakAzanam nAmasthApanAdravyame denendravarNanam ekabhavikAdibhavyazarIradravyendrabhedAH bhAvendravarNanam devAsuramanuSyendrapradarzanam vikurvaNAtribhedAH vikurvaNAdhikAriprakaTanam yogaprayogAdInAM nimittatrayAkhyAnam 'apadIrghAyurnibandhanapradarzanam guyaguptidaNDavarNanam puruSa bhedapradarzanam lezyAsaMklezAditrairUpyam devajyotiSkANAM calana hetuvarNanam lokAndhakAroyotAdikAraNavarNanam duSpratikara supratikaravarNanam saMsArAtikramadetuprakAzanam 'caturviMzatidaNDakApekSayopadhipradarzanam apraNidhAna supraNidhAnakathanam yonimedAdarzanam apratiSThAna narakasarvArthasiddhabhAjAM varNanam 169 170 4 tahUrIkaraNam IlikAkandukagatyAzrayeNa tannirUpaNam 170 kevaliprajJaptadharmazravaNAdilAbhahetuprakaTanam 170 22 AlocanAdyapratipattikAraNavarNanam 170 30 nirmanthAnAM yogyavastrapAtra prakAzanam 171 2 nirmanthasyA''jJAnulaGghanasthAnatraividhyam 171 16 vAGmanasoH vaividhyAdarzanam 170 9 dharmAdilAbhasamayasUcanam 20 prabrajyAbhedaprakaTanam 26 nirmanthatraividhyaprakArAH 2 pRthivyAzrayakathanam 22 | loke gatyAgativyutkrAMtyAdivarNanam acchedyAbhedyAdAhyavastuvarNanam 25 | kriyAviSaye matabheda pradarzanam 2 pUrvapakSavidhAnam 174 174 175 171 176 176 176 171 172 172 173 18 narakAdyAzrayeNa samyagdRSTyAdivarNanam 2 nayavizeSeNa narakAzrayavarNanam 173 4 mithyAtvasyAkriyAdibhedAH 173 19 dharmabhedanirUpaNam 17325 upakramabhedAkhyAnam 174 11 upakramanikSepaH 177 177 183 14 183 20 183 11 19 devAnAM manuSyalokAgamane zaktayazakti pradarzanam 184 24 28 | devAnAmabhilASapazcAttApavizeSaprakAzanam 185 18 14 | nijacyavananimittajJatAsaMsUcanam 185 30 186 15 186 186 28 187 20 187 24 187 26 10- 9 188 22 189 5 15 | vaiyAvRtyatraividhyam 26 | kathA bhedaprakAzanam 2 zramaNaparyupAsana phala prakAzanam 22 jJAnAdInAM prajJApanAdivarNanam 2 | pravAjanAyogyAbhidhAnam 9 avAcanIyAnAM pradarzanam 21 samyaktvAyogyAnAM prakaTanam 177 12 | sAmAyikAdikalpasthitibhedatrayavarNanam 11 nirviSTAdibhedena kalpasthiti kathanam 24 AcAryAdInAM pratyanIkatA prakAzanam 13 anukampanIyabhedatrayaprakAzanam 17 sthavirakalpasthasya viziSTa nirjarAkAraNaM 178 27 pudgalapratihananaprakaTanam 2 cakSustraividhyAbhidhAnam 178 178 179 179 15 | tridhA vastuparicchedAbhidhAnam pU. paM. 179 25 180 8 180 14 29 180 181 14 181 18 182 1 182 99 182 14 182 21 182 26 189 13 189 24 190 190 12 190 17 190 30 191 10 191 19 191 26 192 2 192 6 192 12
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 15 vissyaanukrmnnikaa| viSayAH pR. paM. viSayAH RdimedAkhyAnam 192 17 dInatA'dInatAnyA bhAcatuSTayaprakaTanam lezyAmedAH 192 20 | vikathAdharmakathAmedAH 202 23 bAlamaraNatraividhyam 193 . sIkathAvarNanam 202 26 nirgranyasya parISahAmibhavasthAnam 193 17 bhaktakathA'bhidhAnam pRthivIveSTanapradarzanam 193 20 | dezakathAkathanam 203 1. antakriyAcAturvidhyam / 194 10 rAjakathAprakAzanam dravyabhAvAbhyAmukhatapraNatApekSayA puruSamedAH 194 24 AkSepaNIkathA 203 23 pariNAmamAzritya puruSamedAH 194 30 vikSepaNIkathA 203 29 anuvAdimedApekSayA puruSamedAH saMvedanIkathA 2041 atijAvAdiputramedAra 195 10 nivedanIkathA 2046 svakkhAdAdisamAnA mithUNAM sArakhAdAdisa zarIrasya kRzaDaDhatvAbhyAM jJAnadarzanavarNanam 204 1. matapobhedavarNanam 195 20 jJAnadarzanamyAghAtaprakAzanam 204 21 bhArakA satyAmapIcchAyAM naralokAgamanAsA. svAdhyAyAyogyakAlavarNanam 2054 maryakAraNabhedaprarUpaNam 196 14 | puruSacAturvidhyam 205 13 bhArtadhyAnagamakacatuSTayaprakAzanam 196 25 gAbhedAdarzanam .. 205 23 caturdhA mArsameda: 196 2. | kaSAyabhedaprarUpaNam raudrdhyaanmmaaksuucnm| 19... | mAyAbhedAH dharmadhyAnala svarUpAdivarNanam 197 12 mAnabhedAH nAzArucyAdi tavyAkaprarUpaNam 197 19 lomamedAra vAcanAditadAlambanAkhyAnam, 197 21 baMdhopakramabhedAH 206 23 ekAyanuprekSAvarNanam 197 24 bandhabhedAH zukladhyAnakathanam 198 2 | upakramabhedAH 207 6 zukladhyAnasvarUpabhedAra bharupabahutvavicAraH 207 23 zuladhyAnakakSaNam 194 12 | samabhedAH 207 30 AlambanAnuprekSAbhidhAnam nAmAdimedena satyavarNanam / kaSAyasthAnaprakAzanam 198 19 tapovizeSaprakAzanam 208 11 krodhAdibhiH karmacayanAdikathamam 1991 bhAvacAturvidhyasphoraNam .. 208 19 bApAvasaMvAsabhadrakApekSayA puruSamedAH . 199 10 rutarUpAbhyAM prItyaprItiyA puruSANAM caturbhagaH 200 vajya'sya svaparAbhayeNa darzanAdibhedAH AzvAsaprakAzanam caturvidhasaMsAravarNanam 200. 2 uditoditavarNanam : 2102 dRSTivAdacatu:sthAnam .. 2005 | uditAstamitavarNanam 2104 jJAnAdibhedena prAyazcittacAturvidhyam 200 astamitoditavarNanam .. pratiSevaNAdibhedataH prAyazcittabhedAra 200 astamitAstamitavarNanam . 210 11 pramANakAlAdibhedAH " 20110 jAtikulAyAzrayato bhAcatuSTayasphuTIkaraNam 210 17 bharavAdI dharmaprajJApanAvicAraH 2.1 19 | AtmaparApekSayA vaiyAvRtyakartutvecchAmyA abhiprAyaskuTIkaraNam 201 25 bhaGgAH ...... 210. 23 'durgatisugatibhedAH 2.2 2 gaNasvArthakAritvAdibhedAra 210.29 atisalImApratisaMlIvamedAH . 202 rUpadharmayohAnAhAnAmyAM bhevA .. 21 10 198
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. shy . sUtrArthamuktAvalyA viSayAH pR. paM. viSayAH dharmamaryAdayohAnAhAnAbhyAM bhedA: 211 13 visAmbhogikaM kurvato nirgranthasthAjJAvAsa zramaNopAsakAnAM mAtrAdisamatAvarNanam 211 20 | svAbhAvAbhAvaprakAzanam 221 . andhakArabhedAH 212 4 paJcavigrahasthAnaprasphoTanam 223 24 duHkhazavyAvarNanam 212 15 pratighAtapaJcakasvarUpANi -.. 224 " AtmabhariparambharivarNanam ' 212 27 AkrozAdhakartavyatAkathanam 224 23 durgatagatavarNanam | kevalino'nuttarajJAnAdiprakAzanam / 225 5 durgatasuvratanirUpaNam 213 7 nirgranthAnAM nigranthInAmakalpyavarNanam durgatadurgatigAmikathanam 213 10 prAvRSi kapyAkalpyaprakAzanam 225 18 parijJAtakarmasaMjJAdibhanAH 213 13 prathamaprAvRdazabdArthaH / 225 21 ekena dvAbhyAM hAnivRddhivarNanam 213 26 varSAvAsassa jaghanyoskRSTapramANakathanam 225 29 zayyAdiviSaye caturvidhAH pratimAH 214 paryuSaNAkalpakathanam 226 1 jIvaspRSTazarIraprakAzanam . prAmAmtaragamanaM jJAnArtha kalpata ityAkhyAnam 2264 kArmaNamizrazarIraprakaTanam / 214 26 karmadvAratavirodhadvArakathanam . 226 13 lokavyAptavastuvarNanam 214 27 parijJAbhedAH 226 10 sukhAvedhazarIravarNanam vyavahArabhedAH 226 21 jIvapulasvabhAvaprakAzanam 215 12 AgamazrutayobhaMdakathanam : 226 22 raSTAntabhedAH 215 19 upaghAtamedAH 22. 2 mAharaNadRSTAntaH 215 20 avarNavAdabhedAH taddezaSTAntaH 215 29 varNavAdakathanam tadoSadRSTAntaH 216 / atizaye vartamAnasyAcAryasya dharmAnatikramaNaupanyAsadRSTAntaH 216 9 kathanam 2284 lokAzrayeNAMdhakArokSyotakArivarNanam 216 14 prasphoTane saptabhaGgapradarzanam 228 // bhogasukhAzrayeNa prasarpakavarNanam AcAryasya gaNAnirgamanakAraNavarNanam 229 8 mArakAdInAmAhAraprarUpaNam panAstikAyAnAM dravyAdipaJcabhedAH cikitsakAnAM caturbhazAH nirgranthabhedAH 23. 6 antarbahimbI zalyaduSTatvataba puruSabhedAH 218 jAnAmikAdivastrabhedAH 230 23 pravrajyAyA ihalokapratibaddhAdibhedAra 210 aurNikAdirajoharaNabhedAH 230 20 avapAtapravrajyAdibhedAH 218 21 | nizrAsthAnavarNanam vapanavatIpravrajyAdibhedAH 219 2 zaucabhedAH upasargaprabhedAH 219 15 hIsasvAdipuruSabhedAH 23. . autpattikyAvibuddhibhedAH 219 21 bhikSAkabhedAH 231 26 nArakatvAdisAdhakakarmaprarUpaNam 220 4 | vanIpakabhedAH 231 25 sthUlamahAvratapazcakaprakAzanam 22. 20 nakSatrasaMvatsarabhedAH ghatasthANutvamahatvaprayojakAbhidhAnam 221 6 | sapramANaM nakSatrasaMvatsarabhedavarNanam . 232 . durgatisugatisAdhanapaJcakam 22 // 15 jIvasya zarIranirgamaprakArakathanam 232 20 bhArakAdInAM zarIravarNAdiprakAzanam 221 23 jJAnAvaraNakSapaNopAyanirUpaNam . 132 25 prathamapatrimajinAnAM kRcchravRttikathanam 222 2 gaNadhArakANAM padasthAnam zramaNArmA sadAkartagyAnA kIrtanam 222 "jIvAnAM durbabhyaparyAyaprakaTanam .. 233 // 22. 12 227 26 -- - ... .21 8
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 . vissyaanukrmnnikaa| pR. paM. viSayA 233 29 vedanAvisamudAtasvarUpavarNanam 234 pravacananihavabhedAH 234 4 aSTasthAnenaikAkivihArapratimAyogyakathanam 214 / anAlocanAkAraNavarNanam 234 22 vadrAvArthasphuTIkaraNam 235 2 | gaNitasaMpanedAH / 215 6 saprabhedamAcArasampadAvinirUpaNam 235 27 | AlocanAdAnayogyakathanam 235 27 doSAlocanAIvarNanam | bhakriyAvAdibhedAH 236 15 ekatvavAdisvarUpAbhidhAnam 236 25 anekatvavAdimatam 231 28 mitavAdimatam 23. 5 nirmitatvavAdimatam 237 " sukhavAdimatam 23. 15 samucchedavAdimatam 23. 25 niyasvavAdimatam parakokAmAvavAdimatam 2384 | vacanavibhaktibhedAH 238 11 sodAharaNaM tamyAkhyAnam 238 16 | AyurvedabhedavarNanam 238 18 prathamasamayanairayikAdibhedAH 238 22 | saMyamibhedAH 238 31 | apramAdasmAnabhedAH 239 16 kevalisamudrAtavicAraH 239 22 vatra zarIrayogavarNanam 239 24 | nava brahmacaryANi 240 1 tamAsyAnam 340 10 | maithunamatasya guptivarNanam 240 10 satpadArthanavakAkhyAnam 240 27 tacchadArthaprakaTIkaraNam 241 . | rogotpattikAraNaprakAzanam 241 18 | darzanAvaraNakarmabhedAH 21 23 vikRtibhedaprarUpaNam 243 29 | puNyabhedanirUpaNam 2426 utpAtAdipApazrutAkhyAnam 2427 | nipuNapuruSAbhidhAnam : 212 24 / mAyuSaH pariNAmasUcanam viSayAH sammUrchanajAdibhedAH RddhimatAM bhedAH saMhananabhedA''darzanam saMsthAnabhedavarNanam jIvAzrayeNa zubhAzubhAnubandhaprakAzanam jIvAnAM gayAdidigvarNanam vyutkrAnsyAdayo'pi tatheti varNanam saMyatAnAmAhAragrahaNakAraNakathanam pramAdapratyupekSA'bhidhAnam bhArabhavyAdInAM svarUpavarNanam apramAdapratyupekSA''khyAnam bAhyatapaso bhedAH anazanAdisvarUpANi . bhAbhyantaratapobhedAH poDhA bhikSAcaryAvarNanam peTApeTAdInAM svarUpANi - akalpyavacanaprakAzanam prAyazcitra pratArA prAmAtipAtaviSaye'nvayanam masavAde tassamanvayanam adattAdAne sagamanam avirativAde saGgatikaraNam aparuSavAde dAsavAdeca samanvayanam AyurvandhaprakArAMH pavidhAyurvandhAdhikArikathanam gaNApakramakAraNasaptakam vatsphuTIkaraNam yonyAnaveNa jIvabhedAH bhavasthAnanirUpaNam chamasthagamakahetvabhidhAnam mUlagotravibhAgakaraNam ..... nayasasakasvarUpANi bhAyurupakramasasakakathanam ...... ---- mayaM medaH sopakramAyuSAmeveti kapanam darSanamevA''darzanam binayamevaprakaTanam jJAnavinayAdisvarUpANi samudrAtabhedAH 252 . 243 1. 243 21 244 244 244 17 244 255 245 245 21 245 27 2463 246 1 215 15 246 20 246 25 246 28 256 12 247 24. 1 240 24 248 10 238 258 10 210 28 249 . 249 15 249 27 250 8 250 21 250 20 21 12 251 14 rapura 2 252. " 252 1 252 21
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAH .. viSayAH pR. paM. viSayAH navanokaSAyasphuTIkaraNam . 253 18 icchAkArAdimedavyAkhyAnam : 265 / sadA lokasthitinivedanam 253 29 sarAgasamyagdarzanamedAH 265 20 zabdAdIndriyArthAnAM dazatvavarNanam 254 14 | nisargasamyagdarzanAdimedavyAkhyAnam 265 22 pudgalakharUpavizeSavizadIkaraNam 254 20 | saMjJAbhedAH 266 0 saMyamAsaMyamaviSayAdarzanam 255 . | AhArAdisaMjJAbhedavarNamam pravajyAbhedaprakaTIkaraNam dharmabhedAH 266 22 gatIndriyAdijIvapariNAmapariSkaraNam 255 16 | prAmadharmAdibhedanirUpaNam 266 23 dvanyArthaparyAyArthanayabhedena pariNAmajalpanam 255 19 sthavirabhedAH 267 2 az2IvapariNAmaprapaJcanam 2561 grAmasthavirAdimedavarNanam 267 4 gurulaghuparyAyavizeSe nayabhedakathanam 256 17 | dazAmedAra AntarikSakAsvAdhyAyaprakhyApanam 256 25 | bAlAdidazAvarNanam audArikasambandhyasvAdhyAyAH . 257 8 bhAzcaryamedAH -267 28 bhasthyAdinimittAsvAdhyAye kSetrakAlabhAva upasargavarNanam 268 . . .pramANaprakAzanam 257 11 garbhaharaNaprakAzanam 2685 sUkSmajIvabhedAH 258 4 strItIrthavarNanam bhaGgasUkSmajIvakathanam 258. 8 abhavyaparSavarNanam 268 11 drajyAnuyogaprakAraprakAzanam 258.14 kRSNAvarakaMkAvarNanam 268 15 anuyogabhedacatuSTayaTaGkanam 250 17candrasUryAvataraNakathanam 268. 21 dharmAdau viparyayamatilakSaNamithyAsvabhedAH 259 24 | harivaMzakulotpattikathanam . 268 23 ArogyAdisukhamedavarNanam 260 11 camarolpAtavarNanam 268 21 udvamAviSayopaghAtabhedAdarzanam 260 24 | aSTazatasiddhavarNanam 269 . vadvizuddhibhedAH 26. 1 asaMyatapUjAkathanam janapadAdisatyabhedaprakAzanam sthAnamukkopasaMhAraH .. krodhAdiviSayamRSAbhedAH 261 25 sarikopasaMhAraH utpannAdiviSayamizrabhASAbhedAH 262 3 .. samavayAmukAsarikAyAm zastrabhedanirUpaNam 262 10 utAtidezAbhidhAnam tajAtAdidoSaprakArAH 262 25 vabyAkhyAnam 27.... 1 matibhaGgadoSaprakAzanam 262 30jIvAcAzrayakSetramAnavarNanam 270 10 prazAstrAdidoSavarNanam 263 jambUdvIpamAnAmidhAnam 270 12 rUDhakSaNadoSaprakAzanam 263 10 apratiSThAnanarakAbhidhAnam . 270 15 kAraNadoSAbhidhAnam pAlakavimAnamahAvimAnamAnavarNanam 270 10 prakArAntareNa skhalakSaNAdidoSatrayavarNanam 263 15 | ekatArakanakSatrakathanam 270 21 saMkramaNAdidoSAH 265 26 | yugAdAvabhijiti prathamacandrayoga iti varNanam 270 22 dAnamedAkhyAnam | devAnAM sthitivizeSakathanam 271. 1 anukampAdidAnamedavyAkhyAnam 264 3yAdipalyopamasthitikAnAmabhidhAnam 2017 pratyAkhyAnamedAH 264 21 sthityanusAreNa devAnAmucchAsAdikathanam 201 23 anAgatAdipratyAkhyAnamevyAkhyAnam. 264 25 ekAdisAgaropamasthityAzrayeNocchrA. sAmAcArIbhedAH - 265 . sAdhamidhAnaM 271 25
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissyaanumaanikaa| pU. paM. viSayAH 272 14 bhAvanAbhAve mohanIyasadbhAvanaiyatyakathanam // 202 19| abhavasiddhikAnAmetAni sadaiveti kathanam 204 273 11 anagAraguNavarNanam 28413 vratapaJcakAdiguNavyAvarNanam 284 16 274 17 devagatiyogyakarmabandhakathanam 284 25 nairayikayogyakarmabaMdhakathanam 285 pApazrutAkhyAnam 285 274 24 | bhaumAdizrutAbhidhAnam 285 mahAmohanIyasthAnavarNanam 285 2 275 2 triMzatAM teSAM saMkSepato varNanam 285 22 275 30 | siddhAdiguNakathanam 286 28 276 prazastayogasaGgrahavarNanam 2001 teSAM dvAtriMza dakathanam | bhAzAtanAbhedavarNanam tIrthakRdatizayavarNanam mardhamAgadhyA dharmAkhyAnakathanam ardhamAgadhIkharUpam 284 28. vacanAtizayanirUpaNam 278 zabdApekSayA'tizayasasakavarNanam 278 arthApekSayA mahArthAcatizayaprakAzanam 289 278 tIrthakRtAM sampattivarNanam 278 mahAvIrazramaNakAlAbhidhAnam 290 12 274 narakAvAsasaMkhyAnirUpaNam 290 19 prathamapRthivyAM tadAvAsakathanam caturthapRthivyAM tadAvAsavarNanam 290 26 200 | paJcamapRthimyAM tadAvAsavarNanam 28. RSibhASitAdhyayanasaMkhyAkathanam 281 samayakSetrapramANAdivarNanam sImantakAdImA pramANavarNanam 291 . dRSTivAdasya mAtRkApadasaMkhyA brAhmI lipyAM mAtRkAkSarasaMkhyA 29 // 3 // 282 25 agnibhUteragAravAsakAlasaMkhyAnam 203 3 dharmajinasya gaNAdinirUpaNam 293 12 bhikSapratimAvizeSasya kAlaprakAzana 292. 14. 203 // bhikSunikSepAH 292 20 285 19 bhAvabhikSubhedAH 292 28 243 25) samasaptakikA pratimA 295 277 viSayAH cittasamAdhisthAnabhedAlyAnam dharmacintAdidazasamAdhibhedaprakaTanam upAsakapratimAbhedAH darzanazrAvakAdibhedAnvAkhyAnam sambhogabhedAH dhAranayopari azuddhopadhigrahaNakartuH prAyazcittAbhidhAnam zrutaviSaye saMbhogyAsaMbhogyaprakAzanam bhaktapAnAJjalipragraha nikAcaneSu tarakathanam abhyutthAnAdiviSaye tadvarNanam kriyAsthAnabhedAH caturdazapUrvabhedAH pUrvasvarUpakathanam utpAdapUrvAdivarNanam paramAdhArmikabhedAH ambAditakhedavarNanam poDazakaSAyakathanam tatpuTIkaraNam saMkmAsaMyamaviSayavarNanam saMyaminAmaSTAdazasthAnakathanam sakSudrakavyaktapadasArthakyaprakAzanam jJAtAdhyayanamedAH utkSiptAdhyayanAdivarNanam asamAdhisthAnavarNanam tacAritvAditanedaprakAzanam sabalabhedAH hakhakarmAdita davarNanam parIvahamedAH zubhukSAdita davarNanam sUtrakRtAnAdhyayanabhedAH caturviMzatitIrthakarAH . bhAvanAbhedAH prathamamahAvatabhAvanAH / dvitIyamahAvratabhAvanA tRtIyamahAvabhAvanAH caturthamahAvatabhAvanAH paJcamahAvatabhAvanAH sU.mu. a.3 0 289 20.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyA viSayAH pR. paM. viSayAH munisuvratasyA''ryikAmAnam 293 1. dhAtakIkhaNDe'STaSaSTicakravAdInAmabhidhAnam299 5 muni nikSepAH 293 14 |cakravartivAsudevayorekadA tAvanmAnasthAsambhabhanantajinapuruSottamayodehamAnam 293 23 / vamAzaMkya samAdhAnavidhAnam 299 // ekapajJAzatprakRtikakarmakathanam 293 29 | samayakSetre varSAdInAM saMkhyAkathanam dvipaJcAzaprakRtikakarmavarNanam 294 2 | sAmAnyena kSetravarSavarSadharANAmabhidhAnam 299 14 saMmUJchitoraHparisaNAM sthityabhidhAnam 294 mohanIyasya sthitikathanam 299 21 paryAptakAparyAptakavivekaH 294 14 sthitibandhAbhidhAnam 299 23 bharatairavatayorutsarpiyAmuttamapuruSasaMkhyA 294 17 sthitidvaividhyam puruSanikSepAH 294 24 ubhayoH sthitimAnakathanam uttamamadhyamajaghanyapuruSAbhidhAnam | abAdhAkAlaprakAzanam prathamadvitIyapRthibyornarakAvAsasaMkhyA 5 295 karmaniSekakathanam tasyaiva sphuTIkaraNam 295 6 sUryasyAvRttikathanam jambudvIpe nakSatracandrasaMkhyA 295 15 tasyAssaMghaTanam tamyAkhyAnam 295 16 dvAsaptatikalAbhidhAnam 300 23 gaNipiTakAnAmadhyayanasaMkhyA 295 23 lekhadvaividhyanirUpaNam tadvizadIkaraNam 295 25 akSaradoSAbhidhAnam prathamadvitIyapaJcamapRthivISu nirayAvAsasaMkhyA 296 2 gaNitAdikalAvarNanam candravarSasya RtudinapramANam vijayabaladevasya siddhatAkathanam 30. 20 uditasthAne sUryasya punarudayakAlamAnam / agnibhUteH siddhatAkhyApanam maNDalasaMkhyA 296 16 zItalasya gRhAvAsamAnam 301 28 ekamuhUtrte sUryasya gativarNanam 296 21 zAnteH gRhAvAsakAla: RtumAsaparimANaM yugasya 296 30 vidyutkumArANAM bhavanAvAsasaMkhyA candasya pratidinAvasthAvarNanam 297 6 bhavanamAnasaMkhyAbhidhAnam candrasya vRddhyapavRddhibhAgavarNanam 297 7 asurakumArAdInAM bhavanasaMkhyA 302 13 candramAsaparimANam 29. 9 gardatoyatuSitAnAM parivArasaMkhyA niSadhe sUryamaNDalAkhyAnam 297 21 tasaMghaTanam 302 20 nIlavati sUryamaNDalaprakAzanam 297 26 vaizravaNasyAdhipatyam . . 302 26 aSTASTamikApratimAkathanam tabyAkhyA 302 20 tabyAkhyAnam 2981 vijayAdidvArAntaranirUpaNam saudharmAvataMsakasya pratidizaM bhaumasaMkhyA 298 6 tabyavasthApanam tadubhiprAyaprakAzanam 298 7 zreyAMsAdInAM dehamAnavarNanam sUryacandraprakAzyakSetrakathanam 298 11 tadvimarzanam mAnuSakSetrasvarUpanirUpaNam 298 13 navanavamikApratimA 303 10 tanna candrasUryasaMkhyApratipAdanam 298 17 | tanirUpaNam candrasUryayormAnuSe patinirUpaNam 298 10 | mahAvIragarbhAntaragamanam . . 203 24 yugasya nakSatramAsasaMkhyAvarNanam 298 20 tadvizadIkaraNam nakSatramAsamAnavarNanam 298 29 / narakayonyoH saMkhyA . 201
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAH narakAvAsasaMkhyAvibhAgaH yoni saMkhyAvibhAgaH kArikAvyAvarNanam utpattisthAnAnantyazaGkAnirAsaH AcArAGgasyoddezanakA kathanam tabyavasthApanam suvidhergaNAdikathanam tadvyAkhyAnam merUpUrvAnvagostubhacaramAntayorantarA bhidhAnam tatsamarthanam RSabhajinasya saMsArAduparamakAlaH tadvizadIkaraNam ajitazAntinAthayorgaNAdivarNanam paravaiyAvRtya karmapratimAkathanam tanirUpaNam pratimAbhedAH tadvibhAgapUrvakavyAkhyA viSamAhorAtrakRtsUrya maNDalavarNanam milIkaraNam ajitasyAvadhijJAni saMkhyA kunthunAthasya paramAyuvarNanam vAyukumArANAM bhavanasaMkhyA tavyAvarNanam karmASTakottara prakRtayaH tannirUpaNam viSayAnukramaNikA / pR. 304 304 304 304 304 304 304 304 paM. viSayAH 3 nandanavanasyopariSTAt caramAntataH pANDu 5 kavanasyAdhastana caramAntaM yAvadantarakathanam 307 nandanavanasya pUrvacaramAntArapazcimacaramAntaM 7 . 307. 307 307 14 yAvadantarakathanam 20 dazadazamikAbhikSu pratimA 21 | tayAkhyAnam 27 | AcArAGgapratipAdya viSayAH 28 sUtrakRtAGgapratipAdya viSayAH sthAnAGgasthApanIyaviSayAH samavAyAGgasamavayana viSayAH 4 vyAkhyAprajJapti prajJApya viSayAH jJAtAdharmakathAkathanIya viSayAH 305 2 305 105 10 305 12 upAsaka dazopAsyaviSayAH antakRta dazAjJApyantakRta viSayAdayaH 305 18 305 23 anuttaropapAtikadazAvaktavyam 305 24 306 7 306 8 306 18 306 19 306 28 306 31 307 4 tadvyAkhyAnam praznavyAkaraNAbhidheyAH tadarthavyavarNanam vipAkazrutaviSayAH dRSTivAdavaktavyatA - dvAdazAGgasyAnityatAdi tadvirAdhakasya phalam 5 tadArAdhakasya phalam 10 samavAyopasaMharaNam 11 | muktAsarikopasaMhAraH iti zubhaM bhUyAt 69 samavAyAGgapayo gherahamahamikayA samutthitA muktAH / kasya manasyutkaNThAM noddIpayati svasAtkartum // pR. paM. A. 22 307 28 .308 2 308 3 308 8 308 11 308 29 309. 8 309 14 309 28 310 9 20 310 29 310. 310 31 311 10 311 12 311 18 311 26 312 6 312 13 312 18 312 20 312 22 saMzodhanIyam - atyAH sUtrArthamuktAvalyAH paJcamamuktAsarikAntagataH zlokaH ( pR0 312 gataH ) pipaThiSubhirevaM saMzodhya paThanIyaH, yathA -
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIlabdhisUrIzvarajainagranthamAlA . prakAzitagranthasUcI 1 jainavratavidhisaMgraha 0-8-0 | 10 mUrtimaMDana (gujarAtI) 0-4-0 *2 hIrapraznottarANi 0-12-0 *11 mUrtimaMDana (hindI) bheTa *3 zrIpAlacaritram meTa / 12 ArambhasiddhiH (saTIkA) 2-8-0 4 tattvanyAyavibhAkaraH (mUlaH) 0-8-0 | 13 tattvanyAyavibhAkaraH *5 paJcasUtram (saTIkam ) (saTIkA) 5-0-0 *6 harizcandrakathAnakam 14 dIpAlikAkalpaH 7 vairAgyarasamaJjarI meTa / 15 sammatitattvasopAnam 8 caityavandanacaturviMzatiH 0-2-0 16 sUtrArthamuktAvaliH 5-0-0 9 kavikulakirITa 0-8-0/ 17 sakalArhatstotram (saTIkam ) bheTa meTa prakAzyamAnagranthasUcI 1 dvAdazAranayacakram, mallavAdisarikRtam, / 3 zrAddhavidhiprakaraNa siMhavAdikSamAzramaNakatanyAyAgamAnusA- | mUla ane TIkAnA gurjarAnuvAdasahita riNIvyAkhyAyutam 4 AtmAnandastavanAvalI 2 zreyAMsanAthacaritram, mAnatuGgasarikatam / 5 dhanya nArI 3BER paE A * iti cihvAGkitA granthA aprApyA:
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ // OM aham // jainAcAryazrImadvijayalabdhisUrisaGkalitA saTIkA suutraarthmuktaavliH|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Recccccco OM arhm| zrI AtmakamalalabdhisUrIzvarebhyo namaH / jainAcAryazrImadvijayalabdhisUrisaGkalitA saTIkA suutraarthmuktaavliH| vAcA nirmalayA sudhAmadhurayA yo mokSazikSAmadAt, - yasyAbhUt padapaGkajaM tarinibhaM saMsAravArAMnidhau / dhvastAzeSadurantakarmapaTalaM lokaikapUjyaM prabhum , zrInAbheyajinaM dayaikanilayaM bhaktyA sadA naumi tam // 1 // nyAyavyAkaraNAhadAgamalasadvaidagdhyadIkSAgurum , bhUmIkalpataraM samastajanatAsaGgItakIrti yatim / dhyAtvA zrIkamalAkhyasUrimanaghaM sazcintya sUtrAmbudhim, kurve bAlahitAya saGgrahamayIM sUtrArthamuktAvalim // 2 // - atha nyAyaprakAzasamalaGkatatattvanyAyavibhAkarAdigranthebhyo viditavaparasamayasArANAM sunirmalacaraNadharmavibhUSitAnAmanUDhayogAnAM bhagavadahadvacanasyAnuyogakaraNAbhilASukANAM vineyAnAmanAyAsena tatra 15 pravRttisampAdanArtha pUrvamaharSibhiratigambhIratayopakramAdidvArairvicAritatve'pi teSAM alpaprajJAnAmasujJAnatvena saulabhyatayA tadubodhayiSayopakramAdidvAravarNanapurassaraM mUlakRtA'nupamAgamabhaktijanitautsukyenAnuyogaM kartumArabhamANena paramaniHzreyasanidAnaM pratyUhavyUhavidhvaMsakaM jJAnamAdAvupaniSadhyate matizrutAvadhimanaHparyavakevalAni paJca jJAnAni // 1 // - . matIti, mananaM matiH, manyate indriyamanodvAreNa niyataM vastu paricchidyate'nayeti vA matiH, 20 yogyadezAvasthitavastuviSaya indriyamanonimittAvagamavizeSaH / zravaNaM zrutamabhilApaprAptArthagrahaNasvarUpa upalabdhivizeSA, zrUyate taditi bhuvaM prativiziSTArthapratipAdanaphalaM vAgyogamA bhagavanmukhAnisaSTe
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [prathamA AtmIyazravaNakoTarapraviSTaM jhAyopazamikabhAvapariNAmAvirbhAvakAraNaM zrutamityucyate kAraNe kAryopacArAcca zrutajJAnam / zRNotIti vA zrutamAtmani tadananyatvAt / avadhAnamavadhirAtmanassAkSAdarthagrahaNamindriyAdinirapekSam , avyayatvenAnekArthatvAdava-adho'dho vistRtaM dhIyate paricchidyate rUpavadvastu yena jJAnavizeSeNetyavadhiH, rUpavadvastu yena jJAnena ava maryAdayA etAvarakSetraM etAvanti dravyANyetAvantaM kAlaM 5 pazyatItyAdiparasparaniyamitakSetrAdirUpayA dhIyate paricchidyata ityavadhiH, avadhijJAnAvaraNavilayavizeSasamudbhavo bhavaguNapratyayaH rUpidravyaviSayo jJAnavizeSaH / kAyayogasahakAreNa saMjJijIvairmanovargaNAbhyo gRhItvA manastvena pariNamitAni dravyANi manAMsi, teSAM cintanAnuguNA ye paryAyAH pariNAmAsteSu jJAnaM manaHparyavajJAnamiti jJAnazabdena saha vaiyadhikaraNyamaGgIkRtya vyutpattiH, manasA manyamAnamanodravyANAM vA paryavaH paricchedo manaHparyava iti jJAnena sAmAnAdhikaraNyamaGgIkRtya, manaHparyavAvaraNavilayavilasita10 zcAritravato mAnuSakSetravartiprANimanaHparicintitArthaprakaTanarUpo jJAnavizeSaH / indriyAdisAhAyyAna pekSitvAccheSachAdmasthikajJAnanivRttervA kevalamekamasahAyamanitarasAdhAraNamapratipAti nikhilajJeyapAhijJA- navizeSaH kevalamiti, paJceti, na nyUnAni nApyadhikAni, jJAnAnIti, jJAyate vastu paricchidyata ebhiriti jJAnAni, AvaraNadvayakSayakSayopazamAvirbhUtA AtmaparyAyavizeSAssAmAnyavizeSAtmake vastuni vizeSAM zagrAhakAH sAmAnyAMzagrAhakAzcetyarthaH / anena sUtreNa prabalAntarAyanikaranirAkaraNanibandhanaM maGgala15 manuSThitaM, jJAnasyAzeSaklezavinAzanahetutvena paramamaGgalarUpatvAt / anuyogaviSayIbhUtasyAtrollekhAt dvitIyasUtre ca zrutasyaivodezasamuddezAnujJAnuyogAnAM vakSyamANatayA zrutasyAnuyogakaraNameva viSayastatprakAraparijJAnaM zrotuH prayojanamavyavahitaM, paramparaM tu mokSAvAptiH kartuzca sAkSAtphalaM sattvAnugrahaH vyavahitantu mokSa eva, pratipAdyapratipAdakabhAvazca sambandha iti // 1 // nanu kiM pazcAnAmeva jJAnAnAmanuyogaH kriyate kiM vA'nyatamasya kasyApi, tatrApi kiM mateH 20 zrutasyAvadhermanaHparyavasya kevalasya vetyAzaGkAyAmAha __ shrutsyaivoddeshsmuddeshaanujnyaa'nuyogaaH||2|| zrutasyaiveti, bhavantIti zeSaH / evazabdena matyAdijJAnacatuSTayasyAvaziSTasya vyudAsaH / idamadhyayanAdi tvayA paThitavyamiti guruvacanavizeSa uddezaH, tasminneva ziSyeNAhInAdilakSaNopete'dhIte gurornivedite sthiraparicitaM kurvidamiti guruvacanavizeSa eva samuddezaH, tathAkRtvA gurornivedite 25 samyagidaM dhArayAnyAMzcAdhyApayeti tadvacanavizeSa evAnujJA, anuyogazca vyAkhyAnamiti / nanu taditarajJAnAdicatuSTayasya vyAvRttikaraNAttatra nAnuyogaH pravartata ityuktaM bhavati, tatra kiM kAraNam , ucyate asaMvyavahArya taditi, yaddhi lokasyopakArakaM tadeva vyavahAranayena saMvyavahAryam , zrutameva ca bhavati vastuSu heyopAdeyeSu pravRttinivRttibodhanadvAreNa lokasya sAkSAdupakAri / na ca kevalAvijJAnacatuSTaya dRSTArthasyaiva zrutenopadezAttasya kathamanupakAritvamiti vAcyam , tathApi tasya gauNavRttyopakAritvAt , na 30 hi zabdena vinA tat svasvarUpamapi bodhayituM samarthamamukharasvAt / athAnuyogo vyAkhyAnaM tacca jJAnAdi catuSTaye'pi pravartata eveti cenna, vyAkhyAnasyApi tattajjJAnapratipAdakasUtrasaMdarbheSveva pravRtteH / nanvanu
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] anuyoglkssnnaa| yogasyaivopakrAntatvAduddezAdikaM kimarthamupAttamiti ceducyate, yatraivoddezAdayaH kriyante tatraivAnuyogastadvArANyupakramAdIni ca pravartante nAnyatra, kriyante codezAdayaH zrutajJAne na tu jJAnacatuSTaye, tasya gurvanadhInatvenoddezAdyaviSayatvAt / nAnArthatvAhurUhatvAdvividhamaMtrAdyatizayasampannatvAddhi prAyaH zrutajJAnaM gurUpadezamapekSate, jJAnacatuSTayantu tattadAvaraNakSayakSayopazamAbhyAM vinA gurUpadezApekSaM jAyamAnatvena noddezAdikramamapekSata iti // 2 // nanu zrutajJAnaM dvividhamaGgAntargatamaGgabahirbhUtazceti, aGgAntargatamAcArAdi, aGgabahirbhUtaJcottarAdhyayanAdi, tadatra kasyoddezAdayaH pravarttanta ityatrAha te sakalasyApi zrutasya // 3 // ta iti, uddezasamuddezAnujJAnuyogA ityarthaH pravarttanta iti zeSaH / tathA ca na kevalamaGgAntargatasya na vA'GgabahirbhUtasyoddezAdayaH pravarttante, api tu sakalasyApi zrutasyeti bhaavH| sakala-10 syApItyanena pratizAstraM pratyadhyayanaM pratyuddezakaM pratipadazca te pravarttante na punaH samudAyarUpazrutasyaiveti sUcyate // 3 // nanUpakrAnto'nuyogo hi dvAdazadvArasaMmizraH, dvArANi ca nikSepaikArthaniruktividhipravRttikartRviSayadvArabhedalakSaNapariSatsUtrArtharUpANi, tatra prathamaM dvArapradarzanamukhenAnuyogasvarUpaM varNayannarthato'pi katicana dvArANi saGgrahAti 15 upakramanikSepAnugamanayairanuyogaH // 4 // upakrameti, upakramAdayo vakSyamANasvarUpAH dvAdazavidhadvArAntargatadvArarUpAstairanuyogaH, sUtrasya svakIyenAbhidheyenAnuyojanaM sUtrasya nijArthaviSaye saMyojya pratipAdanalakSaNavyApAro vaa| arthApekSayA sUtramaNu laghu sUtrasya bahvarthatvAt / aNunA sUtreNa sahArthasya yogo'nuyogo'thavA prathamamarthaM cetasi vyavasthApya pazcAtsUtrasya bhAvAdanu pazcAdbhAvinA sUtreNArthasya yogo'nuyoga iti niruktiranuyogasya / 20 nanu sUtrasya kathamaNutvaM pazcAdbhAvitvazca tathArthasya mahattvam , na hi bahuvatrAdyAdhArabhUtA peTikA tadapekSayA'NubhUtA bhavitumarhati, na vA sUtrAbhAve'rthasya prakAzaH, loke'pi prathamaM sUtraM tato vRttistato vArtikaM vA bhASyaM veti kramo dRzyate, na cArtho mahAn ekasyaivA'rthasya kacidbahubhissUtraivarNanAditi cenna, peTikAntargataikavastrAdevAnekAsAM peTikAnAM bandhadarzanena peTikAsthAnIyasya sUtrasya vastrasthAnIyAdAdaNutvAt , arhadbhASitasyaivArthasya gaNadharaissUtraNAtsUtrasya pazcAdbhAvitvam , laukikA api hi zAstAraH 25 prathamato'rthaM dRSTvA sUtraM kurvanti, artha vinA sUtrasyAniSpatteH / sakalasyApi zrutasyetyanena viSayadvAro'pyukta eba / vyAkhyAnArthakenAnuyogazabdenArthabhASaNarUpasya paryAyazabdasya lAbho'vaseyaH / vyAkhyAyAmatyantopayogitvena ca dvArasya taddhaTitameva sUtramAdRtam / tatrApi yathA yakRtadvAraM kRtaikAdidvAraM vA nagaramanadhigamanIyaM duradhigamaJca bhavati nirgamapravezAdAvasukaratvAt , caturaM tu sukhAdhigama kAryAvinAzakazca sampadyate tathaivArthAdhigamopAyadvArazUnyamazakyAdhigama prakRtaviSayaM syAt, ekAdidvArAnugatamapi duradhi- 30 gamaM bhavet saparikaracaturdArAnugatantu sukhAdhigama bhavatIti dvAracatuSTayaghaTitameva lakSaNaM svIkRtam /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [prathamA tathA'nu pazcAt saMhitApadapadArthapadavigrahapUrvakaM praznAnAM yogaH samAdhAnamanuyoga iti vyutpattyAzrayeNa lakSaNamapi prakaTIkRtaM tathA ca pUrvasUtre viSayo'tra caikArthaniruktidvAralakSaNAni pradarzitAni // 4 // atha vidhidvAramAdarzayati sUtrArthaniyuktimizraniravazeSakathanaM tadvidhiH // 5 // / sUtrArtheti, prathamaM sUtrArthasya tato niyuktimizrasya tato niravazeSasya kathanamanuyogasya vidhirityarthaH / tatra grahaNadhAraNasamarthAn ziSyAn prati prathamaM sUtrasya sAmAnyenArthaH yAvadadhyayanaparisamApti kathanIyaH, tato dvitIyasyAM paripATyAM niyuktimizritaH pIThikayA sUtrasparzikaniyuktyA ca samanvito yAvadadhyayanaparisamApti kathanIyaH / tRtIyasyAM ca padapadArthacAlanApratyavasthAnAdibhirniravazeSo'nuyogo vaktavya iti bhAvaH / mandamatIna prati tu yathApratipatti saptavArAnanuyogaH karttavyaH, na caitAvatA 10 tisRbhiH paripATIbhirekAna grAhayato rAgarasaptabhiraparAn grAhayato dveSazca prasajyate, ekavidhaparipATyA sarvebhyaH sUtrArthasya niravayavena sampradarzayitumazakyatvAt , na vA'tipariNAmakAnapariNAmakAMzca pariharato dveSaH, parokSajJAnI hyAcAryassUtrArthoM vadan vineyAnAM vinayAvinayakaraNAdinA'bhiprAyamupalabhyApAtrabhUtebhyaH ziSyebhyaH zrutAzAtanAdinA mA vinazyeyurityanukampayA na sUtrArtho kathayati na tu dveSeNeti, evamanye'pi vidhyo'nuyogdvaaraadito'vseyaaH| etenAnuyoge pravRttirapi sUcitA, AcAryasya ziSyasya codyamitvabhAve 15 IdRzavidherapravRtteH, atra catvAro bhaGgAH, udyamI AcArya udyaminaH ziSyAH, AcAryo'nudyamI udyaminazizaSyAH, udyamI AcAryaH anudyaminazziSyAH, AcAryo'nudyamI anudyaminazca ziSyA iti, tatra prathame bhaGge'nuyogasya pravRttiH, carame tu naiva bhavati, madhyamayostu kasyacitkathaJcidbhavatyapIti // 5 // . samprati pariSavAramAcaSTe jJAyakAjJAyakapariSadau tadyoge // 6 // 20 jJAyaketi, saMkSepeNa triprakArA hi pariSat. jJAyakAjJAyakadurvidagdhabhedAt / yA pariSat kupathapravRttapAkhaNDamatena na dagdhAntaHkaraNA guNadoSavizeSaparijJAnakuzalA satAmapi doSANAmaparigrAhikA kevalaM guNagrahaNaparAyaNA sA jJAyakapariSat / yA tAmracUDakaMThIravakuraGgapotavat prakRtyA mugdhasvabhAvA asaMsthApitajAtyaratnamivAntarviziSTaguNasamRddhA sukhaprajJApanIyA ca sA'jJAyakapariSat / yA tu tattadguNajJapArthopagamanena katipayapadAnyupajIvya pANDityAbhimAninI kizcinmAtramarthapadaM sArapallavamAtraM vA zrutvA 25 tata UrdhvaM nijapANDityakhyApanAyAbhimAnato'vagaNayati pAThakam , artha kathyamAnazcAtmano bahujJatA sUcanAyAne tvaritaM paThati sA durvidagdhapariSat / tisRNAmamUSAM pariSadAM madhye jJAyakAjJAyakapariSadAvanuyogayogye, tRtIyA tvayogyA tatrAcAryaparizramasya niSphalIbhavanAt , durantasaMsAropanipAtasambhavAcca, sA hi padamartha vA'vajJayA zRNoti pANDityAbhimAnena ca mahIyaso'vamanyate, avajJayA ca saMsAre'bhidhvaktA jAyata iti / yA tu prathamA sA avitathAdiguNasamRddhA rAjahaMsaH kSIramiva guNAnAsvAdaOM yati, kacidanupayogaprabhavAn doSAn parityajati tasmAttasyA yogyatvam / dvitIyA tu prakRtyA mugdhA yathA'raNyAdAnIya mRgAdizAvA yathAruci bhadrakAH krUrA vA kriyante tathA yA paratIrthikairabhAvitA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukA] anuyoglkssnnaa| prakRtyA mugdhA yathA bhaNyate tathA karoti, yathA vA ratnamasaMskRtaM yAdRzo'bhiprAyastAdRzaM ghaTitvA kriyate, evameSApi yathA rocate tathA kriyata iti sApi yogyeti bhaavH| upalakSaNatayA tu anuyogakartA mUlottaraguNazatakalitaH, yo hi mUlaguNAdiSu susthitastasya vacanaM ghRtapariSiktapAvaka iva dIpyate, guNahInasya tu snehena vihInaH pradIpa iva na zobhate vacanam / AnupUrvInAmapramANAdiko bhedo'gre vakSyate / nAmasthApanAdravyakSetrakAlavacanabhAvabhedena saptavidho'nuyogasya nikSepaH, iMdrAdinAmnoM vyAkhyAnaM 5 nAmAnuyogaH yasya vA vastuno'nuyoga iti nAma kriyate tannAmamAtreNAnuyogo nAmAnuyogaH, sthApanAyA vyAkhyAnaM yatraivAnuyogaM kurvannAcAryAdiH kASThAdau sthApyate tatsthApanAnuyogaH / dravyasya vyAkhyAnaM dravye vA niSadyAdau sthitasyAnuyogo dravyAnuyogaH, dravyakSetrakAlabhAvairjIvadravyasyAjIvadravyasya vA'nuyogaH dravyAnuyogaH / jambUdvipAdilakSaNakSetravyAkhyAnaM kSetrAnuyogaH / utpalapatrazatabhedAdidRSTAntaiH samayAdervyAkhyAnaM kAlAnuyogaH / kadA kazcidAcAryAdissAdhvAdinA sakRdvacanena bahubhirvA vacanairabhya- 10 rthito'nuyogaM karoti tadA sa vacanAnuyogaH / kathaM nAmaite ziSyAH sUtrArthasaMgrAhakAH sampatsyante, tathA kathaM nu nAma gItArthIbhUtvA'mI vastrAdyutpAdanena gacchasyopagrahakArakA bhaviSyanti mamApyetAn vAcayataH karmanirjarA bhaviSyati, tathA zrutaparyavajAtaM mamApi vRddhiM yAsyati, zrutasya vA avyavacchittibhaviSyatItyevaM saGgrahAdibhiH paJcabhirabhiprAyairdvinyAdibhirvA zrutaM sUtrArthato vAcayato bhAvAnuyoga ityevaM bhAvyam // 6 // 15 tadevaM saparikaramanuyogaM nirUpyAro'rthAdhikArabhedasyAvazyakamadhikRtya pradarzitatvenAvazyakasyAnuyogaM kartukAmastasya tAvadantareNopakramamasambhavAdupakramasvarUpamevAdAvAha-- vyAkariSyamANapadArthanAmanirdeza upakramaH // 7 // vyAkariSyamANeti, upakramyate'smAdvinItavinayavinayAdityupakramaH, vineyenArAdhito hi... gururale yadA kadAcidvyAkariSyamANaM zAstrAdipadArthamata eva dUrasthaM idAnImidaM zAstrAdi vyAkaromIti 20 samIpamupanIya nikSepayogyaM karoti sa upakrama iti bhAvaH / yathA samprati AvazyakasyAnuyogaH kriyata iti nirdezaH, nirdeze kRte ca sati tannikSepayogyaM bhavati netaratheti // 7 // tasya prakAramAha zAstrIyetarabhedAbhyAM dvividhassaH // 8 // zAstrIyeti, zAstrIyaH zAstrAnugataH, itaro lokaprasiddhaH, sa upakramaH // 8 // itaropakramasya bhedAnAha--- itaro nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhAvaiSSoDhA // 9 // itara iti, lokaprasiddhopakrama ityarthaH, nAmarUpa upakramo nAmopakramaH yasya kasyacijjIvasyAjIvasya vA tadubhayasya vA jIvAnAM vA'jIvAnAM vobhayeSAM vA upakrama iti yannAma kriyate sa nAmopa-, kramaH, nAnA ya upakramaH so'pi nAmopakramaH, yasya jIvAdivastuna upakrama iti nAma kriyate tadvastu 30
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [prathamA nAmamAtreNopakramarUpatvAnnAmopakrama ucyate, evameva nAmAvazyakamapi bhAvyam / tatra loke yathA jIvasya vaputrAdedevadattayajJadattAdi nAma karoti tathA kazcidAvazyakamityapi nAma karoti svAbhiprAyavazAt / jIvasyAvAsabhUtAcittabahukoTarAkIrNavRkSAdissoderAvAsabhUtatvena vyapadezAdajIvasyAvazyakanAma bhavati, AvAsakAvazyakazabdayorekArthatvAt , iSTakApAkAdyagnirmUSikAvAsa ityucyate, agnau mUSakANAM saMmUrccha5 nAdato'saMkhyeyAnAmagnijIvAnAmAvAsakanAma bhavati, pakSyAvAsabhUtanIDasya bahubhistRNairniSpannatvAdahUnAmajIvAnAmAvAsakanAma bhavati, gRhadIrghikA'zokavanikAyupazobhitaH prAsAdAdipradezo rAjAderAvAsa ucyate tatra jalavRkSAdayassacetanAH iSTakAkASThAdayazcAjIvAstanniSpannamubhayamiti tasyAvAsakanAma bhavati, sampUrNanagarAdikaM rAjAdInAmAvAsa iti kRtvA tatra bahUnAM jIvAjIvobhayeSAmAvAsakanAma bhavatIti / kriyAkriyAvatorabhedopacArAdupakramatatkartRlaukikasAdhvAderabhedena kASThakarmacitrakarmAkSavarATakAdAveko 10 vA'neke vopakramakriyA vA laukikasAdhvAdayaH sadbhAvasthApanayA'saddhAvasthApanayA vA sthApyante sa sthApa nopakramaH, evaM sthApanAvazyakamapi bhAvyam / sampratyupakramopayogazUnyAH sAdhvAdidehAdayo dravyopakramaH, dvividhassaH, AgamamAzritya noAgamamAzritya ca / yasya kasyacidupakramasvarUpaM zikSitaM gurubhiH, avismaraNena cetasi sthitaM parAvarttanayA zIghropasthitikatvAjitaM ahInAkSarAnatyakSarAdirUpatayA sthitaM sa jIvastadupayoge yadA na varttate tadA AgamamAzritya dravyopakrama ucyate, nanvAgamato'sya kathaM dravyopa15 kramatvam , Agamasya jJAnarUpatvena bhAvatvAditi cenna, AgamakAraNabhUtasyAtmanastadadhiSThitasya dehasyopayogazUnyataduccAraNarUpazabdasyaiva cAtra sattvenAgamasya sAkSAdasattvAt , kAraNe kAryopacArAddhi teSAmAgamarUpatvam , dravyazca vivakSitabhAvasya kAraNaM bhavatItyAgamamAzritya dravyopakrama ukta iti / noAgamato dravyopakramastrividhaH jJazarIrabhavyazarIratadubhayavyatiriktabhedAt , jJazarIrabhavyazarIratadubhayavyatiriktabhedAssarvathA''gamAbhAvamAzritya dravyopakramaH, tatropakramapadAbhidheyaM jAnAnasya yaccharIraM jIvena 20 parityaktaM tadatItopakramabhAvasya kAraNatvAttadAnIM sarvathA''gamarahitatvAnnoAgamato jnyshriirdrvyopkrmH| yadyapi vyapagatacetanasya zarIrasya na dravyopakramatvam , upakramakAraNasyaiva dravyopakramatvAt kAraNaJca cetanAdhiSThitameva bhavati, anyathA'tiprasaGgAttathApi prakSiptApasAritaghRtasya ghaTasya ghRtaghaTa iti vyapadeza ivAtItaparyAyAnuvRttyabhyupagamaparanayAnuvRttyA'tItopakramakAraNatvaparyAyamapekSya dravyopakramatvamasyocyata itydossH| vivakSitaparyAyayogyo bhavyaH, AgAmikAle hi jinopadiSTena bhAvenopakrama ityetatpadamasau 25 zikSiSyate tajjIvAdhiSThitaM zarIraM tadAnIM tatra vapuSyAgamAbhAvena noAgamato bhavyazarIradravyopakramaH / yadyapyatra zarIre AgamAbhAvena tatkAraNatvamapi nAsti, atiprasaGgena kAryAbhAve vastunaH kAraNatyAsambhavastathApi bhaviSyatyapi ghRtAdhAratvaparyAye ghaTe ghRtaghaTo'yamiti vyapadezavadidAnImapi bhaviSyaparyAyAnuvRttyabhyupagamaparanayAnuvRttyA tathocyata iti, evaM dravyAvazyakamapi bhAvyam / jJazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyAvazyakantu laukikakuprAvacanikalokottarikarUpabhedatrayavat, anuyogadvArAdibhyasta svarUpamavaseyam / tadubhayavyatiriktadravyopakramaH sacittAcittamizradravyaviSayabhedAt trividhaH, dvipada30 catuSpadApadabhedata Adyo'pi bhedastrividhaH, naTanartakAdInAM dvipadAnAM bhRtAdhupayogena yadalavarNAdikaraNaM so'vasthitasyaiva vastuno guNavizeSAdhAnarUpatvAt parikarmaviSayassacittadravyopakramaH / yastveSAM khagA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] anuyogalakSaNAM / dibhirnAza eva sampAdyate tadA vastunAzaviSayassacittadravyopakramaH / azvAdicatuSpadAnAM zikSAguNavizeSakaraNaM parikarmaviSayaH, khaDgAdibhistveSAM nAzopakramaNaM vastunAzaviSayaH sacittadravyopakramaH / vRkSAdInAmapadAnAM vRkSAyurvedopadezAdvArdhakyAdiguNApAdanaM tatphalAnAJca garttaprakSepakodravapalAlasthaganAdinA''zveva pAkAdikaraNaM parikarmaviSayaH zastrAdibhizca mUlata eva vinAzanaM vstunaashvissysscittdrvyopkrmH| khaNDAdyacittadravyANAmupAyavizeSato mAdhuryAdiguNavizeSakaraNaM sarvathA vinAzakaraNaJcA- 5 cittadravyopakramaH / azvAdInAM kuGkumAdibhirmaNDitAnAM sthAsakAdibhirvibhUSitAnAM yacchikSAdiguNavizeSakaraNaM khaDgAdibhirvinAzakaraNaM vA sa mizradravyopakramaH, azvAdInAM sacetanatvAtsthAsakAdInAma- . cetanatvAcca / halakulizAdibhiH kSetrANi yadvIjavapanAdiyogyatAmAnIyante sa parikarmaviSayaH kSetropakramaH tAnyeva yadA vinAzyante sa vastunAzaviSayaH kSetropakramaH, gajendramUtrapurISAdidagdheSu hi kSetreSu bIjAnAmaprarohaNAdvinaSTAni kSetrANIti vyapadizyante, na cAyaM dravyopakrama eva kSetrAdigatapRthivyAdidravyANAmeva 10 parikarmavinAzakaraNAditi vAcyam , kSetrasyAkAzarUpatvenAmUrttatvAttasya mukhyatayopakramAsambhavena tadAdheyadravyopakramasyaiva tatropacArAt, mazcAH krozantItyAdAvAdheyadharmopacArasya maJcAdyAdhAre darzanAt / tAmrAdimayaghaTikayA zaGkucchAyAdinA nakSatracArAdinA vA etAvatpauruSyAdikAlo'tikrAnta iti yatparijJAnaM sa parikarmaviSayaH kAlopakramaH, yathAvattatparijJAnasyaivAtra parikarmarUpatvAt / yacca nakSatrAdicAraiH kAlasya vinAzanaM sa vastunAzaviSayaH kAlopakramaH, anena grahanakSatrAdicAreNa kAlo vinAzito 15 na bhaviSyanyadhunA dhAnyAdisampattaya iti vyavahArAt / Agamato noAgamatazca bhAvopakramo dvividhaH, upakramazabdArthajJastatropayuktazcAgamato bhAvopakramaH / prazastAprazastabhedena noAgamato bhAvopakramaH, atra parakIyAbhiprAyasya yathAvat parijJAnaM bhAvopakramaH / brAhmaNyA vezyayA'mAtyena ca yatparakIyabhAvasya yathAvat parijJAnalakSaNamupakramaNaM kRtaM so'prazastabhAvopakramassaMsAraphalatvAt / zrutAdinimittaM gurvAdInAM yadbhAvopakramaNaM sa prazastabhAvopakramaH, gurubhAvopakramasyaiva mukhyavyAkhyAGgatvAt , tena vyAkhyAne yadevo-20 pakAri tadeva vaktavyam, gurubhAvopakramastvaprastuto vyAkhyAnAnupakAritvAditi zaGkA vyudastA // 9 // atha zAstrIyopakramabhedAnAha AnupUrvInAmapramANavaktavyatA'rthAdhikArasamavatArabhedataSSaDvidhaH shaastriiyH|| 10 // AnupUrvIti, pUrvasyAnu pazcAdanupUrva tasya bhAve'rthe SyantenAnupUrvyazabdena SitvAtstrItve DISi 25 kRte AnupUrvIti niSpattiH jyAdivastusamUhaH, AnupUrvI anukramaH anuparipATIti paryAyAH / jIvagatanAmAdiparyAyAjIvagatarUpAdiparyAyAnusAreNa prativastu bhedena namati tadabhidhAyakatayA pravartata iti nAma vastvabhidhAnamityarthaH / dhAnyadravyAdi pramIyate paricchidyate'neneti pramANaM, amRtiprasRtyAdi, athavA idazcedazca svarUpamasya bhavatItyevaM pratiniyatasvarUpatayA pratyekaM pramIyate paricchidyate yattatpramANaM adhyayanAdiSu pratyavayavaM yathAsambhavaM pratiniyatArthakathanaM vaktavyatA, yo yasya sAmAyikAdyadhyayanasyA-30 tmIyo'rthastadutkIrtanamarthAdhikAraH / vastUnAM svaparobhayeSvantarbhAvacintanaM samavatAra ityevaM zAstrIyopakramaH SaTprakAra ityarthaH // 10 // "pakSakAra tvayA // 10 // ..................... .. ............ sU.mu.2
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [prathamA idAnImAnupUrvyA dazavidhatvamAviSkaroti nAmasthApanAdravyakSetrakAlotkIrtanAgaNanAsaMsthAnasAmAcArIbhAvairAnupUrvI dazadhA // 11 // nAmeti, nAmAnupUrvI sthApanAnupUrvI ca pUrvoditanAmasthApanAvazyakasadRzI dravyAnupUrvyapi yaav| ttadubhayavyatiriktadravyAnupUrvI tadvadeva jJazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyAnupUrvI tu aupanidhikyanaupanidhikIbhedato dvividhA, tasyAH kSetrAdInAJca vyAkhyA'gre kariSyate // 11 // samprati nAmAdizAstrIyabhedAnevAha ekadvitricatuHpaJcaSaTsaptASTanavadazabhedairdazavidhaM nAma // 12 // . eketi, ekanAma dvinAma trinAma caturnAma paJcanAmetyAdibhedena dazavidhaM nAmetyarthaH // 12 // kathamekAdinAma vijJeyamityatrAha nAmnA jIvAjIvAbhyAM dravyaguNaparyAyairAgamalopaprakRtivikArairnAmikanaipAtikAkhyAtikaupasargikamitrairaudayikaupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikasAnnipAtikaiSSaDjarSabhagAndhAramadhyamapaJcamadhaivataniSAdaivibhaktibhi rizRGgArAdbhutaraudravIDanakabIbhatsahAsyakaruNazAntargauNanogauNA''dAnapadapra15 tipakSapadapradhAnatAnAdisiddhAntanAmAvayavasaMyogapramANairnAmabhedAH // 13 // nAmneti, yena kenacidekenApi satA nAmnA sarve'pi vivakSitapadArthA abhidhAtuM zakyante tadekanAma, yathA jIvAjIvabhedAnAM dravyANAM jJAnAdirUpAdiguNAnAM nArakatvAdInAmekaguNakRSNatvAdInAzca paryAyANAmabhidhAnAni yAni kAnicilloke rUDhAni tAni sarvANi nAmatvasAmAnyAvyabhicArAdekena nAma zabdenocyanta ityetadekanAma, jIvAjIvAbhyAmiti, vidyamAnaM sarvamapi vastu ekAkSareNa nAmnA hrIH 20 zrIrityAdirUpeNAbhidhIyate lajjAbuddhidevatetyAdyanekAkSareNa vA, ato nAmadvayenAnena vivakSitanikhila padArthasyAbhidhAnAhinAmocyate, yadvA jIvAjIvAbhyAmiti, yadasti vastu jagati tena jIvanAmnA'jIvanAmnA vA bhavitavyamiti jIvAjIvanAmabhyAM vivakSitasarvavastusaMgrahAt dvinAma bhavati, evaM sAmAnyanAmnA vizeSanAmnA ca sarveSAM saMgraho bhaavyH| dravyaguNaparyAyairiti, dravyaguNaparyAyabhedAt trividhaM hi vastu, dravyaM dharmAstikAyAdayaH, guNAH varNagandhAdayaH, paryAyA ekaguNakAlatvAdayaH, tathA ca yatkimapi 25 nAma tena sarveNApi dravyanAmnA guNanAmnA paryAyanAmnA vA bhavitavyaM nAtaH paraM kimapi nAmAsti tatassarvasyApyanena saMgrahAt trinAmaitaducyate / evaM draSyAdinAmnAM sAmAnyatastrIpuMnapuMsakaliGgeSu triprakAreSu vartamAnatvAt trividhaM nAma bhaavym|aagmlopprkRtivikaarairiti, Agamo num suDAdiH, tena niSpannaM nAma yathA pamAnItyatra 'napuMsakasya jhalaca' ityanena numAgamavidhAnAttena niSpannaM padmAnIti nAma, saMskAra upaskAra ityAdIni nAmAni tu suDAgamena / manISetyAdinAmAni sakArAdilopaniSpamAni, sarasijaM kaNDe.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukkA ] anuyogalakSaNA / 11 tatvAt, 1 kAla ityAdIni prakRtibhAva niSpannAni, evamagnI etAvityAdInyapi / varNasyAnyathAkaraNaM vikArastena niSpannaM daNDAnaM taskaraH SoDazetyAdinAmAni dIrghAdinA varNavikArAt / tathA ca vastumAtramAgama niSpannena lopaniSpannena prakRtibhAvasiddhena vikArajena vA nAmnA bhavatIti caturnAmocyate / nAmikanaipAtikA''khyAtikau pasargika mizrairiti, yathA azva ityAdi nAmaniSpannaM, vastuvAcakatvAt, khalvityAdi naipAtikaM nipAtagaNAntargatatvAt, dhAvatItyAdi AkhyAtikaM kriyApradhAnatvAt, parItyAdi aupasargika, upasargeSu paThi- 5 saMyata ityAdi mizraM, upasarganAmasamudAyaniSpannatvAt, etairapi sarvasya padArthasya kroDI karaNAt pazvanAmatvam / audayikaupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikasAnnipAtikairiti, atra nAmna upakrame tadabhidheyabhAvalakSaNArthAbhidhAnaM nAmanAmavatorabhedopacArAditi jJeyam / tatrodaya evaudayikaH jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmaprakRtInAM svasvarUpeNa vipAkato'nubhavanam udayena niSpanna audayika iti vA, udaya niSpanno'yaM nAmapadArtho jIve udadyaniSpanno'jIve udayaniSpannazceti dvividhaH, Adyo nArakatirya- 10 manuSyadeva pRthivIkAyAdayaH, dvitIya audArikAdizarIrANi tadvyApArapariNamitavarNagandhAdayazca / upazama evaupazamikaH, upazamena niSpanno vaupazamikaH, aSTAviMzatibhedabhinnasya mohanIyasyopazamazreNyAmupazamaH prathamaH, aparazca krodhAdInAmupazAntatAyAM ye vyapadezAste sarve / kSaya eva kSAyikaH kSayeNa nirvRtto vA kSAyikaH, jJAnAvaraNAdikarma prakRtInAmaSTAnAM sottarabhedAnAM sarvathApagamaH prathamaH, aparastu kSaya- niSpannastatphalarUpaH / kSayopazamAveva kSAyopazamikaH kSayopazamAbhyAM vA nirvRttaH kSAyopazamikaH, kevala - 15 jJAnapratibandhakAnAM caturNAM ghAtikarmaNAM udayaprAptAnAM kSayaH, anudIrNAnAmupazamarUpazca kSAyopazamika AdyaH, dvitIyastu matijJAnalabdhizrutajJAnalabdhyavadhijJAnalabdhimanaH paryavajJAnalabdhimatyajJAnalabdhyAdayaH / tena tena rUpeNa vastUnAM bhavanaM pariNAmassa eva pAriNAmikastena nirvRtto vA, sAdhanAdirUpeNa pAriNAmiko bhAvo dvividhaH, Adyo jIrNatvazabdAbdavRkSasaMdhyAgaMdharvanagarAdayaH, dharmAdharmAkAzAdayo dvitIyaH / audayikAdibhAvAnAM dvyAdInAM milanaM sannipAtaH sa eva tena vA nirvRttassAnnipAtikaH, yathA 20 dvikasaMyoge daza, audayikaupazamikaniSpannaH, audayikakSA yikaniSpannaH, audayikakSAyopazamikaniSpannaH, audayikapAriNAmikaniSpannaH, aupazamikakSAyika niSpannaH, aupazamikakSAyopazamikaniSpannaH, aupazamikapAriNAmikaniSpannaH, kSAyikakSAyopazamika niSpannaH, kSAyikapAriNAmikaniSpannaH kSAyopazamikapAriNAmika niSpannazceti, evaM trikasaMyoge daza, pazca catussaMyoge, ekastu paJcakasaMyoga iti SaDDizatiranuyogadvAre draSTavyAssarve / dvikasaMyoge navamabhaGgassiddhasya, pare nava dvikayogA na kacijjIve 25 sambhavanti saMsAriNo jaghanyato'pi gatiraudayikI kSAyopazamikAnIndriyANi pAriNAmikaM jIvatvami - tyetat trayasya lAbhAt kintu te prarUpaNAmAtramiti, etaiH SaDtirbhAvairdharmAstikAyAdeH samastasyApi vastunassaGghahAt bhAvaSaTvAcakanAmAni SaDiti bhAvaH // SaDjarSa bhagAndhAramadhyamapazcamadhaivataniSAdairiti, nAsAkaNThorastAlujihvAdantai SaDbhirjAtassvaraH SaDjaH, nAbhisamutthaH kaNThazIrSasamAhato vRSabhavannatIti RSabhaH, hRtkaNThasamAhatanAmisamutthanAnAgandhavahavAyujanyo gAndhAraH, urohatsamAhatanAbhisamuttha - 30 nAmiprAptavAyujanyo madhyamaH, nAbhisamuttho hRtkaNThazirohatavAyujanitaH paJcamaH, pUrvoditasvarAnanusa - ndhayan svaro dhaivataH, yasmin kharA niSIdanti sarvAMzcAbhibhavati sa niSAdaH, jIvAjIvanizritasvara
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 sUtrArthamuktAvalyAm [ prathamA vizeSA ete, mRdaMgAdyajIveSu paDjAdivyutpattyarthAbhAve'pi tatsAdRzyAttattvamavagantavyam, tadevametaiH SaDjAdibhiH saptabhirnAmabhissarvasyApi svara maNDalasyAbhidhAnAtsapta nAmocyate / vibhaktibhiriti, vibhajyate prakaTIkriyate'rtha Abhiriti vibhaktayastAbhiriti vigrahaH nAmavibhaktayo grAhyA nAkhyAtavibhaktayaH, te cASTavidhAH liGgArthamAtrapratipAdanarUpe nirdeze prathamA vibhaktirbhavati, anyatarakriyAyAM pravarttane ccho5 tpAdanarUpe upadeze dvitIyA, upalakSaNamidaM karotItyAdAvupadezamantareNApi dvitIyAyA darzanAt, evamagre'pi, vivakSitakriyAsAdhakatame karaNe tRtIyA, yasmai sampradIyate tasmin gavAdidAnapAtrabhUte sampradAne caturthI, viyujyamAnAvadhibhUte'pAdAne paJcamI, svasvAmibhAvAdisambandhe SaSThI, AdhArArthe saptamI, AmatraNArthe saMbodhanavibhaktiriti etadvibhattayantaM nAmApyaSTavidham, na ca vibhaktimantareNAnyannAmAsti, ato'nena nAmASTakena sarvasya vastuno'bhidhAnadvArA saGgrahaNAdaSTanAma / vIrazRGgArAdbhutaraudravIDana10 kabIbhatsahAsyakaruNazAntairiti, ete kAvyeSUpanibaddhA rasAH tattatsahakArikAraNasannidhAnodbhUtAcetovikAravizeSAH, uttamaprakRtipuruSacaritazravaNAdihetusamudbhUto dAnAdyutsAhaprakarSAtmako vIraH, kamanIyakAminIvilokanAdisambhavo ratiprakarSAtmakaH zRGgAraH, zrutaM zilpaM yAgatapaH zauryakarmAdi vA sakalabhuvanAtizAyi kimapyapUrvaM vastvadbhutamucyate taddarzanazravaNAdibhyo jAto raso'pyupacArAdvismayarUpo'dbhutaH, ripujanamahAraNyAdidarzanAdyudbhavo vikRtAdhyavasAyarUpo raso raudraH, lajjanIyavastudarzanAdiprabhavo manaH15 saMkocanAdisvarUpo brIDanakaH, zukrazoNitoccAraprasravaNAdidarzanazravaNAdiprabhavo jugupsAprakarSa svarUpo bIbhatsaH, vikRtaasmbddhprvcnvessaalNkaaraadih| syArha padArthaprabhavo manaHprakarSAdiceSTAtmako hAsyaH, priyaviprayogAdiduHkhahetusamutthaH zokaprakarSasvarUpaH karuNo rasaH, paramaguruvacanazravaNAdihetusamullasita upazamaprakarSAtmA zAnto rasaH / tathA caitairnavabhirnAmabhirvivakSitasya rasasya sarvasyApyabhidhAnAnnava nAmedamucyate / gauNanogauNA''dAnapadapratipakSapadapradhAnatAnAdisiddhAntanAmAvayavasaMyo20 gapramANairiti, guNairniSpannaM gauNaM yathA kSamaNatapanAdipadAni, kSamAlakSaNatapanalakSaNAdiguNaniSpannatvAt sAnvarthaM padamiti yAvat, yattu na guNaniSpannaM tanno gauNaM, anvarthAnanuyAyIti yAvat, yathA samudrasamudrAdayaH, samudrazabdo hi karpUrAdyAdhAravizeSe varttate sa cAvidyamAnamudgaH, samudro jalarAzau varttate sa cAGgulyAbharaNavizeSabhUtamudrArahita iti / AdIyate tatprathamatayoccArayitumArabhyate zAstrAdyanenetyAdAnaM tacca tatpadaJcAdAnapadaM, zAstrasyAdhyayano dezakA devAdipadamityarthastena hetubhUtena kimapi nAma bhavati, yathA 25 AvantItyAcArasya paJcamAdhyayanaM tatra hyAdAveva ' AvantI keyAvantI 'tyAlApako vidyata ityAdAna - padenaitannAma, evamanyadapi bhAvanIyam / vivakSitadharmasya viparItaH pratipakSastadvAcakaM padaM pratipakSapadaM yathA zRgAlI azivA'pi amAGgalikazabdaparihArArthaM zivA bhaNyate, nogauNaM pravRttinimittAbhAvamAtreNoktaM, pratipakSapadantu pratipakSadharmavAcakatva sApekSamiti vizeSaH / pradhAnasya bhAvaH pradhAnatA tathA nAma kimapi bhavati, yathA azokavRkSabahulamalpAmrAdivRkSayutaM vanamazokavanamiti, guNavyAptapadArthavAcakaM gauNapadaM, 30 anekatadghaTita padArthavAcakamidamiti vizeSaH / anAdikAlAdArabhyedaM vAcyamidaM vAcakamiti vAcyavAcakabhAvena siddho yaH paricchedaH so'nAdisiddhAntaH tena niSpannaM nAma, yathA dharmAstikAyAdipadaM etatpadavAcyo'rthaH kadA'pyanyathAtvaM na bhajate, gauNapadapratipAdyastu padArthaH pradIpAdirdIpakalikAdi
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 muktA] anuyoglkssnnaa| parityajannapi pradIpAdipavAcyo bhavatIti vizeSaH / nAma pitRpitAmahAdervAcakamamidhAnaM tena hetubhUtena putrapautrAdinAma bhavati, pitrAderyadvandhudattAdi nAmAsIt putrAderapi tadeva vidhIyamAnaM nAmnA nAmocyate / avayavina ekadezo'vayavastena nAma, zRGgI dvipadaM catuSpadamityAdi, idamavayavaprAdhAnyatayA pravarttate gauNanAma tu sAmAnyarUpatayA pravarttata iti bhedH| saMyogasambandhaH, sa caturvidho dravyasaMyogaH kSetrasaMyogaH kAlasaMyogaH bhAvasaMyogazceti, AdyaH sacittAcittamizradravyabhedAtrividhaH 5 gomAnityAdi sacittadravyasaMyogena, chatrItyAdi acittadravyasaMyogena, hAlika ityAdi mizradravyasaMyogena, halasyAcetanatvA(lIvardAnAM sacetanatvAt / kSetrasaMyogo yathA bhArato bharate jAtatvAnnivAsAdvA, airavato haimavata ityAdi, suSamasuSamajaH suSamaja ityAdi kAlasaMyogaH, bhAvaH paryAyaH, sa ca dvidhA prazasto jJAnAdistena jJAnI darzanItyAdi, aprazastaH krodhAdistena krodhI mAnItyAdiriti bhAvasaMyogaH saMyogapradhAnatayA pravRttatvAdasya gauNAdbhedaH / nAmasthApanAdravyabhAvabhedena pramANaM caturvidham , jIvAdInAM 10 pramANamiti yannAma tannAmapramANaM, nakSatradevatAkulapASaNDagaNAdIni vastUnyAzritya yasya kasyacinnAmasthApanaM kriyate seha sthApanA, saiva pramANaM sthApanApramANaM tena nAma bhavati, yathA kArtikaH kRttikAdatta ityAdi, kRttikAyAM jAtatvAt kRttikAbhirdattatvAt , evaM devatAdiprayuktAnyapi bhAvyAni / dravyapramANaM dharmAstikAyAdinAmAni SaT, tattadravyarUpapramANaniSpannatvAt / yuktArthatvAdiko guNo bhAvaH tena vastunaH paricchidyamAnatvAtpramANaM tena niSpannaM nAma bhAvapramANam , samAsajataddhitajadhAtujanairuktabhedA-15 ttaccaturvidham , samAsasya saptavidhatvena samAsa saptavidhaM dantoSThapuSpitakuTajakadambAdirUpam / doSikassautrika ityAdi taddhitajam / bhUrayaM parasmaipadI dhAtuH sattAlakSaNArthasya vAcakatvena dhAtujaM nAmeti, abhidhAmAkSarAnusArato nizcitArthasya vacanaM niruktaM tatra bhavaM nairuktam , tacca mayAM zete mahiSa ityAdirUpam / etairdazabhirnAmabhissarvasyApi vastuno'bhidhAnadvAreNa saGghahAdazanAmeti dik // 13 // atha zAstrIyopakramAntargataM tRtIyaM pramANamAha- . 20 dravyakSetrakAlabhAvaizcaturvidhaM pramANam // 14 // dravyeti, asRtiprasRtyAdi pramANaM yadvA dhAnyadravyAdeH paricchedaH pramANaM, asatyAdikaJca taddhetutvAt pramANam , tacca dravyaviSayakatvAtkSetraviSayakatvAtkAlaviSayakatvAdbhAvaviSayakatvAca ctu:prkaarmityrthH|| 14 // dravyAdipramANAnAM pradezasambandhitvena vibhAgasambandhitvena dvaividhyamityAhapradezavibhAgAbhyAM dravyakSetrakAlAnAM paricchedA dravyAdipramANAni // 15 // ____pradezeti, sarvasUkSmo bhAgaH pradezaH, svagatapradezAn vihAyAparo viziSTaH prakAro vibhAgaH tAbhyAM dravyAderyaH paricchedaH svarUpAvagamaH sa dravyAdipramANarUpA, bhAvapramANasyAnyAdRzatvAvyakSetra- .: kAlAnAmiti, dravyAdItyAdinA kSetrakAlayorgrahaNam // 15 // ... .
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [prathamA kathaM dravyAdInAM tAbhyAM pariccheda ityatrAha ekadvivyAdyaNavaH pradezA mAnonmAnAvamAnagaNimapratimAnAni ca vibhAgA dravyasya // 16 // eketi, ekapradezaniSpannaH paramANuH, dvipradezanivRtto dvipradezikaH pradezatrayaghaTitaH tripradezika 5 ityevaM yAvadanantaiH pradezaissambaddho'nantapradezikaH, nanu sarveSAmeSAM dravyatvena prameyatvAtkathaM pramANatvamiti cenmaivam , prasthakAdipramANena mitasya puJjIkRtasya dravyAderloke prasthakAdirayaM puJjIkRtastiSThatItyAdivyavahAreNa dravyasyApi karmasAdhanapramANazabdavAcyatvAt , tattatpradezaniSpannatvalakSaNaM svarUpaM karaNavyutpattyA mukhyaM pramANaM dravyantu tatsvarUpayogAdupacAreNa, bhAvavyutpattau tu pramitirmukhyaM pramANaM, pramANa prameye copacArata iti / dhAnyamAnAdessvarUpantu na svagatapradezAzrayeNa, kintu mAnonmAnAdipaJcavidha10 vibhAgena, tatra mAnaM dhAnyaviSayaM rasaviSayazca, dhAnye asRtiprasRtyAdiH, avAGmukhahastatalarUpA'mRtiH, tatparicchinnaM dhAnyamapi tathA, amRtidvayaniSpannA nAvAkAratAvyavasthApitaprAJjalakaratalarUpA prasUtiH, evaM setikAkuDavaprasthakAdayo vijnyeyaaH| raso madyAdistadviSayaM mAnaM rasamAnapramANaM, dhAnyasyAdravatvAcchikhA bhavati, rasasya dravarUpatvAnna zikhAsambhavaH, ato bahiHzikhAbhAvAddhAnyamAnAccaturbhAgavRddhiyuktaM setikAderyakriyate tadrasamAnapramANamucyate, SaTpazcAzadadhikazatadvayapalamAnA maNikAnAma rasamAnaM tasyA 15 eva dvAtriMzattamabhAgavartitvAdaSTapalapramANA dvAtriMzikA, maNikAyA eva SoDazabhAgavartitvAt SoDazapalapramANA SoDazikA ityAdimAnamanuyogadvAreNa bhAvyam / yadunmIyate pratiniyatasvarUpatayA vyavasthApyate tadunmAnam , yathA palasyASTamAMzo'rdhakarSaH, palasya caturbhAgaH karSaH palasyArdhamardhapalamityAdi / avamIyate paricchidyate hastAdinA yattadavamAnaM khAtAdiH, caturviMzatyaGgulamAno hastastaccaturbhirdaNDadhanuyuganAlikAkSamuzalarUpAH SaD saMjJA labhyante, vAstu hastena mIyate kRSikarmAdiviSayabhUtaM kSetraM daNDena 20 mIyate, mArgaviSaye dhanureva mAnaM, kUpAdi nAlikayA mIyate, evaM yugAdirapi yasya yatra vyApAro rUDha stasya tatra vAcya iti naikena caritArthatvAdanyataropAdAnaM vyarthamiti bhAvyam / gaNyate tadgaNimaM yathA eka daza zataM sahasraM dazasahasraM zatasahasraM dazazatasahasraM koTyAdi / meyasya suvarNAdeH pratirUpaM sadRzaM mAnaM pratimAnaM yathA guJjA, sapAdA guJjA kAkiNI, tribhAgonaguJjAdvayena niSpAva ityAdi // 16 // atha kSetrasya paricchedakaM darzayati25 kSetrAntimabhAgaH pradezaH, aGgulavitastiranikukSidhanurgavyUtayojanazreNiprataralokAlokA vibhAgAH kSetrasya // 17 // kSetreti, kSetrasya nirvibhAgA ye bhAgAstairekAdikrameNa niSpannaM pradezaniSpannaM, ekapradezAvagADhAdyasaMkhyeyapradezAvagADhaparyantaM bhAvanIyam , vibhAge aGgulaM trividhaM, AtmAGgulamutsedhAGgulaM pramANAGgula ceti, tatra ye yasmin kAle bharatasagarAdayo manuSyAH pramANayuktA bhavanti teSAM sambandhyatrAtmA gRhyate, 30 Atmano'GgulamAtmAGgulaM idazcAniyatapramANaM, puruSANAM kAlAvibhedenAnavasthitamAnatvAt, etadaGgulapramANena SaDaGgulAni pAdamadhyapradezaH imau yugmIkRtau vitastiH, dve vitastI raniH ranidvayaM kukSiA,
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] anuyoglkssnnaa| kukSidvayaniSpannaM dhanuriti, SaT pramANavizeSAH daNDadhanuryuganAlikA'kSamuzalAH, dve dhanuHsahasra gavyUtaM catvAri gavyUtAni yojanaM, vakSyamANapramANAGgulena yadyojanaM tenAsaMkhyeyA yojanakoTIkoTyaH saMvartitasamacaturasrIkRtalokasyaikA zreNirbhavati, iyameva zreNistayaiva guNitA prataraH so'pi zreNyA guNito lokaH, ayamapi saMkhyeyena rAzinA guNitassaMkhyeyA lokAH, anantaizca lokairaloka iti, saMvartyalokasya ghanIkaraNamanuyogadvArAdibhyo'vaseyam / nArakAdizarIrANAmuJcaistvanirNayArthamaGgulamutsedhAGgulam , taccAnekavidhaM / tatkAraNasya uttarottaramaSTabhirguNitasya prmaannunsrennurthrennuvaalaaplikssaayuukaayvaanaamnekvidhtvaat| paramANurhi dvividhaH, sUkSmo vyAvahArikazca / sUkSmazca 'kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati prmaannuH| ekarasavarNagandho dvisparzaH kAryaliGgazceti lakSitaH paramANunizcayanayAbhimato nirvibhAgaH paramANuH, yastvetairanekairjAyate taM sAMzatvAt skandhamevAyaM nayo vyapadizati, naizvayiko'tra paramANuna vivakSitaH kintu vyAvahArika eva / vyavahAranayo hi tAdRzAnekaparamANuniSpanno'pi yazzanacchedAgnidAhAdiviSayo 10 na bhavati tamadyApi tathAvidhasthUlatA'pratipatteH paramANutvena vyavaharati, ebhiraSTabhiH zlakSNazlakSNikA, AbhiraSTAbhirurdhvareNuH, aSTabhirebhitrasareNuH, aSTAbhizcaibhiH rathareNurityevaM draSTavyam / pramANAGgulantu sahasraguNitAdutsedhAGgulapramANAjjAtaM, paramaprakarSarUpaM pramANaM prAptamaGgulaM vA pramANAkulaM nAtaHparaM bRhattaramaGgulamastIti, yadvA samastalokavyavahArarAjyAdisthitiprathamapraNetRtvena pramANabhUto'sminnavasarpiNIkAle tAvAgAdidevo bharato vA tasyAGgulaM pramANAGgulam , vizeSo'trAnuyogadvArAdito vijJeyaH // 17 // 18 atha kAlasya paricchedakaM darzayatinirvibhAjyakAlabhAgaH pradezaH samayAvalikocchAsaniHzvAsaprANastokalavamuhUrtAhorAtrapakSamAsarvayanasaMvatsarayugapUrvAGgAdayo vibhAgaHkAlasya // 18 // nirvibhAjyeti, kAlasya nirvibhAgA ye bhAgAstairekAdikrameNa niSpannaH paramANuH skandho vA, ekasamayasthitikamArabhya yAvadasaMkhyeyasamayasthitikaH pradezaniSpanno bhAvyaH, samayeti, samayaH parama- 20 sUkSmaH kAlaH, samayAnAM samudAyAdAvalikaikA, saMkhyeyAvalikAbhirucchvAsaH, saMkhyeyAvalikAbhizca niHzvAsaH tuSTasya jarA'pIDitasya vyAdhyanabhibhUtasya ca jantoreka ucchAsayukto niHzvAsa ekaH prANaH, sapta prANA ekasstokaH sapta stokA eko lavaH, saptasaptatilavA muhUrttaH, triMzatA muhUrterahorAtraM, paJcadazabhistaiH pakSaH tAbhyAM dvAbhyAM mAsaH, mAsadvayena RtuH, RtutrayamAnamayanaM, ayanadvayena saMvatsaraH paJcabhistairyugaM, caturazItyA lakSaiH pUrvAGgaM tadapi caturazItyA lakSairguNitaM pUrva, evaM pUrvapUrvarAziH caturazIti-25 lakSairguNitaM uttarottaraM truTitAGgatruditATaTAGgATaTAvavAgAvavahuhukAGgahuhukotpalAGgotpalapadmAGgapadmanalinAGganalinArthanipUrAGgArthanipUrAyutAGgAyutanayutAganayutaprayutAGgaprayutacUlikAGgacUlikAzIrSaprahelikAGgazIrSaprahelikArUpo bhavati, etAvatparyantaM gaNitasya viSayaH, ataH paraM sarvamaupamikam , upamAnamantareNa yatkAlapramANamanatizAyinA gRhItuM na zakyate tadaupamikam / taca dvidhA palyopamaM sAgaropamaJca, tatra palyo dhAnyapalya iva syAt, taJca vRttatvAdairghya vistArAbhyAM pratyekamutsedhAlakramaniSpannaM yojanaM, uccatvenApi 30 tadyojanaM kizimyUnayojanaSaDbhAgAdhikayojanatrayaM paridhiH sa palyaH, tenopamA yasmin tatsalyopamaM,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 sUtrArthamuktAvalyAm [prathamA etacca trividhaM uddhArapalyopamamaddhApalyopamaM kSetrapalyopamaJceti, eteSAM svarUpANi anuyogadvArAdavaseyAni / palyopamAnAM dazabhiH koTAkoTIbhirekaM sAgaropamaM bhavati / dazasAgaropamakoTAkoTimAnA tvavasarpiNI, tAvanmAnaivotsarpiNI, anantA utsarpiNyavasarpiNyaH pudgalaparAvataH, anantAste'tItAddhA, tAvanmAnavAnAgatAddhA atItAnAgatavartamAnakAlasvarUpA sarvAddheti // 18 // atha bhAvapramANamAcaSTe guNanayasaMkhyArUpaM bhAvapramANam // 19 // guNeti, bhAvo vastupariNAmaH yathA jJAnAdivarNAdizca, pramIyate yattatpramANaM bhAva eva pramANaM bhAvapramANam / tacca trividhaM guNapramANaM nayapramANaM saMkhyApramANazceti, pramIyate hi guNairdravyaM, guNAzca guNarUpatayA, ataH pramANatA guNAnAma , guNapramANaJca jIvaguNapramANamajIvaguNapramANamiti dvividham / 10 jIvasya guNA jJAnadarzanacAritrANi tadrUpaM pramANamAdyam , tatra jJAnarUpo guNaH pratyakSAnumAnopamAnAgama bhedatazcaturvidhaH pratyakSamapi indriyanoindriyabhedena dvividham , aindriyamapi pazcendriyApekSayA paJcavidham / noindriyajazcAvadhimanaHparyavakevalarUpam , indriyajasya pratyakSatvaM vyavahArApekSayA vijJeyam / anumAnazca pUrvavat zeSavat dRSTasAdharmyavacceti trividham / pUrvadRSTaliGgadvArA gamakamanumAnaM pUrvavat, yathA matputro' yamananyasAdhAraNakSatAdilakSaNaviziSTaliGgopalabdheriti, atra hi bAlyAvasthAyAM ko'pi svadezAtkutrApi 15 palAyitaH, punaH kAlAntare yuvA san kathamapi pratyAgataH, taM tanmAtA pUrvadRSTena kSatAdiviziSTaliGgenAnuminoti pUrvavadidam / na cAyaM hetussAdharmyavaidharmyadRSTAntAbhAvAdagamaka iti vAcyam , anyathA'nupapattimAtrasyaiva gamakatvena tasyA atra sattvAt / jijJAsitArthAdanyo'rthazzeSaH, so yasya gamakastaccheSavat, tacca paJcavidhaM, yathA heSAzabdena kAryeNa tatkAraNamazvamanuminute, viziSTameghonnatyA kAraNena tatkAryasya vRSTeranumAnam , gandhAdinA pratiniyatena guNena taddhetuH puSpAderanumAnam , viziSTazRGgAdyava20 yavopalambhenAvayavino mahiSAderanumAnam , dhUmabalAkAdyAzrayeNAzrayiNo vahnijalAderanumAnamiti / pUrvopa labdhArthena saha sAdharmya gamakatayA yasya tadanumAnaM dRSTasAdharmyavat, pUrvamarthasya sAmAnyato vizeSato vA dRSTatvAdidaM sAmAnyadRSTaM vizeSadRSTaM ceti dvividham , AdyaM yathA nAlikeradvIpAdAyAtaH kazcit kaJcanaikaM puruSaM dRSTvA'numinoti yathA'yamekaH puruSaH paridRzyamAna etadAkAraviziSTastathA'tra bahavo' paridRzyamAnA api puruSA etadAkArasampannA eva, etatsthAnIyapuruSatvAvizeSAt, anyAkAratve 25 tAdRk puruSatvahAniprasaGgAt , gavAdivat , evaM yadi prathamaM bahavaH puruSA vIkSitAstadA yathA'mI paridRzyamAnAH puruSA etadAkAravantaH tathA'paro'pyekaH puruSa etadAkAravAneva, etatsthAnIyapuruSatvAt , aparAkAratve taddhAniprasaGgAdazvAdivaditi / dvitIyaM yathA ko'pi kaJcana puruSaM kacidRSTvA taddarzanAhitasaMskAro'saMjAtatatpramoSassamayAntare bahupuruSasamAjamadhye tameva puruSavizeSamupalabhya mAnayati yaH pUrva mayopalabdhassa evAyaM puruSaH, tathaiva pratyabhijJAyamAnatvAt , ubhayAbhimatapuruSavaditi / sadRzavastuprAhaka30 mupamAnaM sAdhopanItavaidhopanItabhedato dvividham , ubhayamapi kizcitsAdharmyaNa vaidhahNa vopanItaM, prAyaH sAdharyeNa tadvaidharyeNa vopanItaM, sarvasAdharmyaNa tathAvidhavaidha\Na vopanItamiti trividham , kiJcitsAdharmyaNopamAnopameyabhAvaH mUrtatvena mandarasarSapayoH sodakatvamAtreNa samudragoSpadayorityAdi,
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] anuyogalakSaNA / prAyassAdharmyaNa gogavayayoH khurakakudaviSANalAlAdibhyaH, eSAmubhayossamAnatvAt , sakambalatvAdgoH vRttakaNThatvAdgavayasya prAyaH sAdharmya bodhyam , sarvasAdharmyaNa arhatA arhatsadRzaM kRtamityAdi / .kizcidvaidhAt yAdRzaH zAbaleyo na tAdRzo bAhuleyo yathA cAyaM na tathetara ityAdi, atra ca zeSadharmastulyatvAdbhinanimittajanmAdimAtratastu vailakSaNyAt kiJcidvaidharmyam / prAyovaidhAdyathA vAyaso na tathA pAyasaH, yathA ca pAyaso na tathA vAyasa iti, atra sacetanatvAcetanatvAdibhirbahubhirdhamairvisaMvAdAt / zabdagatavarNadvayena sattvAdimAtratazca sAmyAtprAyo vaidharmyam / sarvavaidharmyantu na kasyacitkenApi sambhavati, sattvaprameyatvAdibhissarvabhAvAnAM samAnatvAt , tairapyasamAnatve'sattvaprasaGgAt , kintu nIvena nIcasadRzaM gurughAvAdikRtamityudAharaNam , na ca sAdRzyasyaivedaM nidarzanaM na vaidharmyasyeti vAcyam , nIco'pi prAyo naivaMvidhaM mahApApamAcarati kiM punaranIcastatassakalajagadvilakSaNapravRttatvavivakSayA vaidha ryokteH / laukikalokottarabhedenAgamo dvividhaH sUtrArthatadubhayAgamabhedena, AtmAgamAnantarAgamaparamparA-10 gamabhedena vA trividhssH| mithyAdRSTisaMhabdho bhAratAdilaukikaH, ahaMdAdibhiH prokto lokottaraH / sUtrameva sUtrAgamaH, tadarthazcArthAgamaH sUtrArthobhayarUpastu tadubhayAgamaH / vinA gurUpadezenAtmana evA''gama AtmAgamo yathA tIrthaMkarANAmarthasyAgamaH, svayameva kevlenoplbdheH| gaNadharANAM sUtrasyAtmAgamaH, svayameva prathitatvAt , arthasya tvanantarAgamo'nantarameva tIrthakarAdAgatatvAt / gaNadharaziSyANAM bambUsvAmiprabhRtInAM sUtrasthAnantarAgamaH, avyavadhAnena gaNadharAdeva zruteH, arthasya gaNadhareNa vyavahita-15 tvAt paramparAgamaH / tata UrddhakAlInAnAM sarveSAM sUtrasyArthasya nAtmAgamo nAnantarAgamo vA kintu paramparAgama eveti // darzanAvaraNakSayopazamAdijaM sAmAnyamAtragrahaNaM darzanaM tadevAtmano guNastadrUpaM pramANaM darzanaguNapramANaM cakSuracakSuravadhikevaladarzanarUpacatuSTayabhedavat / tattadAvaraNakSayopazamAdisamudbhUtAni tattallabdhimato jIvasya tattadarzanarUpANyetAni / sAvadhaviratirUpaM cAritraM tadevAtmano guNastadrUpaM pramANaM sAmAyikAdibhedAtpaJcavidham / prapazcisametatsarvaM tattvanyAyavibhAkare saTIke / anantadharmAtmaka- 20 vastuna ekAMkSena nayanaM nayaH sa eva pramANaM nayapramANaM prasthakadRSTAntena vasatidRSTAntena pradezadRSTAntena ca hetubhUtena trividham , naigamAdayazca vistaratastattvanyAyavibhAkare prapaJcitAH, sAmAnyena pAtrAne nirUpayiSyante / prasthakadRSTAntazca prasthako dhAnyamAnahetudravyavizeSaH, yaH kazcit puruSaH prasthakahetubhUtakASThacchedAya kuThArakaro vanaM gacchan pathi kenacitpRSTo ka bhavAn brajatIti prasthakArtha yAmIti yadvIti asau naigamavyavahArAbhyAmavizuddhAbhyAM prathamo vane upacAraH, na ca prasthakArthaM vane gacchavaH prasthake-25 cchAyA mukhyArthasyAbAdhitatvAtkathaM prasthakapadasyopacAra iti vAcyam, prasthakayogyavRkSaprAptirUpakriyAviziSTabanasyaiva bodhAt , adhikaraNAkAGkSotthApakakazabdasAmarthyAt / na ca tarhi saptamyantaprazne saptamyantamevottaramucitamiti vAcyaM, tathApi prasthake'haM brajAmItyatra prasthakapadasya vane upacArasyAvazyakatvAt / vRkSaM chindantaM dRSTvA kiM bhavAn chinattIti prazne prasthakaM chinamItyuttare prasthakapadasya chedanayogye kASTha upacAraH kASThasya prasthakaM prati kAraNatvAt , ayamupacAraH pUrvasmAcchuddhaH naigamabyavahArayoH, pUrvasmAt 90 kizcidavAsannatvAvizudbhatvam / evamevAme'pi pUrvapUrvApekSayA yathottarasya vizuddhatA bhAvyA / evaM krameNa kiM bhavAn takSNoti, utkirati, ullikhati, karotIti prazreSu prasthakaM vakSNomi utkirAmi ullikhAmi sU0 mu03
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [ prathamA karomItyuttareSu prasthakapadasya takSaNAdikriyAyogyakASTheSUpacArA bhavanti, tathA ca naigamavyavahArAvatizuddha utkIrNanAmAnaM prasthakaparyAyavantaM prasthakamAhatuH / saGgrahanayastu AsAditaprasthakaparyAyaM dhAnyena pUritaM prasthakamAha, dhAnyApUrNamitaradravyAviziSTaM vihAya naigamopadarzitArthasaMkocakatvena svanAmno'nvarthatvasiddheH / ayaM hi vizuddhatvAtkAraNe kAryopacAraM kAryAkaraNakAle ca prasthakana nAGgIkurute, na cArtha5 kriyAbhAvAbhAvAbhyAM dravyabhedAbhyupagame RjusUtramatAnupraveza iti vAcyam, naigamamatArthasaMkocanAya kvacittathopagame'pi sarvatra tathAbhyupagamAbhAvena tadanupravezAbhAvAt / itthaJcArthakriyAkAritadakAri troyaktibhedArthaM kriyA'janakaprasthakavyaktau prasthakatvasAmAnyamapi nAstItyabhyupagame'pi na kazcidoSaH / RjusUtrasya mAnaM meyaca dvayameva prasthakasvarUpam, tanmeyadhAnye ca samavahite eva prasthakavyavahArAdekataravinAbhAve tatparicchedAsambhavAt / kiJca meyArUDhaH prasthakatvena vyapadezya iti 10 saMgrahanayamate meyArUDhaH prasthakArUDhaM meyaM vA tathetyatra vinigamakAbhAvAdubhayatraiva prasthakapadazakte sajyavRttitvaM yuktaM kathaM tarhi prasthakena dhAnyaM mIyata iti prayogaH, ekatro bhayavAcakapadenaikasyAnupasthApanAditi cenna, etannayena kathaJcit prasthakapadazakyatAvacchedakasya vyAsajyavRttitvena vivakSAbhedAtkaraNarUpAnupravezasyApi sambhavAt / zabdasamabhirUDhaivambhUtAnAM nayAnAM mate prasthakasvarUpaparijJAtRgatAtprasthakakartRgatAdvA prasthakopayogAdbhinnaM prasthakaM nAsti, nizcayamAnAtmakaprasthakasya jaDa15 vRttitvAyogAt, bAhyaprasthakasyApyanupalambhakAle'sattvena upayogAnatirekAzrayaNAditi / vasatidRSTAntazca-kutra bhavAn vasatIti pRSTe'zuddhanaigamavyavahAravAdI loke vasAmIti brUte sthitiparyAyAtmakavasateradharmAstikAyavyAptAkAzatvarUpa lokatvasyaiva nirUpakatAvacchedakatvAt / tataH zuddhazuddhatarazuddhatamarUpA naigamavyavahAravAdinastu krameNa UrdhvAdhastiryaglokabhedabhinne sarvatrApi kiM bhavAn vasatItyAdiprazne tiryagloke jambUdvIpe bhAratakSetre taddakSiNArdhe pATalipurapattane gRhe vA vasAmIti krameNo20 ttarayanti tathA garbhagRhaparyantavasativiSayA naigamavyavahArabhedAH, vizuddhataranaigamavyavahArayostu vasanneva vasati nAnyathA, yatra hi gRhAdau sarvadA nivAsitvenA'sau vivakSitastatra tiSThannevaiSastatra vasatIti vyapadizyate, yadi punaH kAraNavazato'nyatra rathyAdau varttate tadA tatra vivakSite gRhAdau vasatIti na procyate'tiprasaGgAditi / tathA prayoge ketyAdyAkAGkSA bAhulyA bAhulyakRtamatra vizuddhya vizuddhivaicitryam vizuddhataratvaJca vyuparatAkAMkSAprayogakartRtvAt / saGgrahastu saMstArakArUDha eva vasatItyabhyupaiti, anyatra 25 vAsArthasyaivAghaTamAnatvAt, calanAdikriyAvattvAt mArgAdipravRttavat, RjusUtranayazca yeSvAkAzapradezeSu devadatto'vagADhasteSvevAyaM tadvAn samabhyupaiti, saMstAra ke tadvasatyabhyupagame tu gRhakoNAdAvapi tadupagamaprasaGgaH, saMstArakAvacchinnavyomapradezeSu ca saMstAraka evAvagADho na tu devadatto'pIti na teSvapi tadvasatibhaNanamupapadyate, saMstArakagRhakoNAdau tadvasativyavahArastu pratyAsattidoSAd bhrAntimUlaka eveti / teSvapi vivakSitavarttamAnakAla eva vasatiH nAtItAnAgatayoH, vinaSTAnutpannatvenaitanmate'satvAt / 30 zabdanayAstrayaH svasmin vasatiM prAhuH, mukhyAyA vasateH svapradezeSveva sambhavAt, AkAzapradezAnAmapi paradravyatvena tatra svasambandhasya vicAryamANasyAghaTanAt / pradezadRSTAntazca - tatra naigamo dharmAdharmAkAza'jIvaskandhataddezAnAM SaNNAM pradezamAha-saMgraho dharmAdInAM paJcAnAM na tu taddezAnAM, svadeze svAbhedAt, 1 24 Ta
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] anuyogalakSaNA / 19 yathA dAsakrItaH kharo madIya eva, dAsasya madIyatvAditi, vyavahArazca yathA paJcAnAM vitte svAmitvaM sAdhAraNaM na tathA pradeze paJcavRttitvamiti paJcAnAM na pradezaH kintu paJcavidhaH pradeza iti vAcyamiti manyate / RjusUtro brUte paJcavidhaH pradeza iti na sambhavati, pratyekaM dharmAdipradezAnAM paJcavidhatva prApteH, zabdAddhi prakRte vastuvyavasthA, zabdAccaivameva pratItirbhavati, evaJca sati paJcaviMzatividhaH pradezaH prApnoti tasmAtpradezo bhajanIyaH syAddharmAstikAyasya pradezaH syAdadharmAstikAyasyetyAdi / zabdanayazca prAha 5 bhajanAyA vikalparUpatvenaikataramAdAya vinigantumazakyatvAdyo yadIyaH pradezaH sa tadIya eveti vyavasthAyA vilopaprasaGgaH, dharmAstikAyAdipradezasyAdharmAstikAyAditvenApi bhajanIyatvaprasaGgAt kintu dharmAstikAye yaH pradezaH sa dharmAstikAyAtmakaH, dharmAstikAyAtmako yaH pradezassa dharmAstikAya ityevamadharmAkAzAstikAyayorapi, so'pi pradezaH sakaladharmAstikAyAdavyatirikto dharmAstikAyasyaikadravyatvAt / jIve yaH pradezo jIvAtmako vA yaH pradezassa tu nojIvaH sakalajIvAstikAyaikadezavRttiH, 10 tathA skandhe yaH pradezaH skandhAtmako vA yaH pradezassa noskandhaH, ekajIvAdyAtmakasya samastajIvAdyastikAye vRttyasambhavAt, jIvAnAM skandhAnAzcAnantatvAditi / samabhirUDhastu dharme pradeza iti kuNDe .. badaramityAderiva bhedabuddhiprasaGgAt saptamIsamAsAbhilApakaM vacanaM na brUte / yadyapi ghaTe rUpamityAdAvabhede'pi saptamI dRSTA tathApi bhede'bhede ca saptamIdarzanenAtra saMzayalakSaNo doSo durvAra eva, evaJcAbhedaprakArakabodhArthaM dharmazcAsau pradezazceti samAnAdhikaraNaH karmadhAraya evAvazyamAzrayaNIyaH / tatpuru- 15 bhedabodhAya padalakSaNAyA AvazyakatvAt karmadhAraye cAbhedasya saMsargavidhayaiva lAbhAllakSaNAbhAvena lAghavAditi / evambhUtanayasya mate tu dezapradezakalpanArahitamakhaNDameva vastu sat, dezapradezakalpanA bhramamAtramiti / ete nayAH parasparaM nirapekSA durnayAH, parasparasApekSAstu sunayA iti / saMkhyAnaM saMkhyA saiva pramANaM saMkhyApramANam, saMkhyAzabdena saMkhyAzaMkhayordvayorapi grahaNaM prAkRtamadhikRtya samAnazabdAbhidheyatvAt evaJca tannAmasthApanAdravyaupamyaparimANajJAnagaNanAbhAvasaMkhyAbhedAdaSTavidham, atra 20. saMkhyAzzaMkhA vA yatra ghaTante te tatra yojanIyAH / jJazarIra bhavyazarIradravyazaMkhaparyantaM pUrvavat, vyatiriktantu ekabhavikabaddhAyuSkAbhimukhanAmagotrabhedatastrividham, iha yo jIvo mRtvA'nantarabhave zaMkhe utpatsyate sa tatrAbaddhAyuSko'pi janmadinAdArabhya ekabhavikaH sa zaMkha ucyate, yatra bhave varttate sa evaiko bhavaH zaMkheSUtpatterantare'stIti kRtvA / zaMkhaprAyogya baddhAyurbaddhAyuSkaH, zaMkhabhava prAptasya jantoH ye'vazyamudayamAgacchataste dvIndriyajAtyAdinIcairgotrAkhye abhimukhe jaghanyatassamayenotkRSTato'ntarmuhU - 25 rttamAtreNaiva vyavadhAnAdudayAbhimukhaprApte nAmagotre karmaNI yasya so'bhimukhanAmagotraH / upamayA vastupariccheda aupamyasaMkhyA, iyamupamAnopameyayostattvAsattvAbhyAM caturdhA, sat satopamIyate, sadasatopamIyate, asatsatopamIyate, asadasatopamIyata iti, tIrthakaravakSaAderupameyasya kapATAdinopamAnena saMkhyAnamAdyaM, nairayikatiryagyonijamanuSyadevAnAmAyUMSi palyopamasAgaropamai rumamIyante, palyopamAdInAM kalpanAmAtreNa prarUpitatayA'sattvAditi dvitIyam, kisalayapatrAvasthayA vasantasamaye pANDupatrAvasthA 30 upamIyate tatropamAnaM tatkAlabhAvitvAtsat, upameyazca bhUtapUrvatvAdasat, satyA pANDupatrAvasthayA bhaviSyatvAdasatI kisalayapatrAvasthA yadopamIyate tadA tRtIyo bhedaH / asatA kharaviSANenAsatazzaza "
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [ prathamA viSANasyopamAnaM caturthamiti / kAlikazrutaparimANa saMkhyAdRSTivAdazrutaparimANasaMkhyArUpeNa dvividhA parimANasaMkhyA pratyekaM paryavAkSarAdisaMkhyAbhedenAnekavidhA'nuyogadvArAdito vijJeyA / jJAnarUpA saMkhyA jJAnasaMkhyA, yo devadattAdiyAvacchabdAdikaM jAnAti sa tAvajjAnAti tajjAnannasA va bhedopacArAjjJAnasaMkhyA / etAvanta ete iti saMkhyAnaM gaNanasaMkhyA TryAdisaMkhyA, ekastu na gaNanasaMkhyAmavata ravi, B ekasmin ghaTAdau dRSTe ghaTAdivastvidaM tiSThatIti prAyaH pratIteH, na tu ekasaMkhyAviSayatvena, alpatvAdvA, AdAnasamarpaNAdivyavahArakAle hi ekaM vastu prAyo na kazcidgaNayatIti / sA ca saMkhyeyakAsaMkhyeyakAnantakabhedavatI, saMkhyeyakaM jaghanyAdibhedAt trividham / asaMkhyeyakaM parItAsaMkhyeyakaM yuktAsaMkhyeyakaM asaMkhyeyAsaMkhyeyakamiti trividhamapi pratyekaM jaghanyAdibhedAnnavavidham, anantakaM tu parItAnantakaM yuktAnantakamanantAnantakaceti trividhamapi prathamayordvayorjaghanyAditribhedato'ntyasya jaghanyAnutkRSTabheda10 dvayatazcASTavidham / vistarata eSAM svarUpamanuyogadvArAdito'vaseyam / bhAvazaMkhAzca zaMkhaprAyogyaM tiryaggatyAdinAmakarma nIcairgotrakarma ca ye vipAkato jIvA vedayanti te bhAvazaMkhAH, saMkhyAzabdena zaMkhasyApi grahaNAdguNapramANAdasya bhedena kathanamiti dik // 19 // atha kramAyAtaM vaktavyatAdvAramAcaSTe 20 svaparobhayasamayabhedatastrividhA vaktavyatA // 20 kheti, adhyayanAdiSu pratiniyatArthakathanaM vaktavyatA, svasamayaH svasiddhAntaH, tasyA''khyAnaM yathA paJcAstikAyAH dharmAdirUpA iti, tathA prajJApanaM yathA gatyapekSAkAraNaM dharmAstikAya ityAdi, tatprarUpaNaM yathA so'saMkhyAtapradezAtmakAdikharUpa ityAdi, tathA dRSTAntadvAreNa darzanaM yathA gatimatAM matsyAdInAM gatyupaSTambhakaM jalamityAdi, evamupanayadvAreNa nidarzanam - yathA tathaivaiSo'pi gatimatAM jIvapudgalAnAM gatyupaSTambha ityAdi, ityevaMrUpato yathAsambhavamarthakathanaM svasamayavaktavyatA, parasamayava20 ktavyatA tu yasyAM parasamaya AkhyAyate prajJApyate prarUpyate darzyate nidazyate sA / yathA nAstikAnAmAtena pRthivyAdipaJcamahAbhUtA loke vidyante nAnye, ta eva kAyAkArapariNatAzcidrUpajIvavyapadezama te nAtiriktaH kazcitparalokagAmI jIvaH bhUtAnAmeSAM vinAza eva jIvasya binAza ityAdirUpeNa kathanaM parasamayavaktavyatA / svasamayaH parasamayazca yatrAkhyAyate yathA gRhamAvasanto gRhasthAH, vanamAvasantastApasA AraNyAH pravrajitAzca zAkyAdayaH, matamidamasmadIyamAzritAssarvaduHkhebhyo vimu25 cyanta iti sAMkhyAdayo yadA pratipAdayanti tadeyaM parasamayavaktavyatA bhavati, yadA tu jainastadA svasamayavaktavyatA, tatazvAsau svasamayaparasamayavaktavyatocyata iti bhAvaH // 20 // atha nayairvaktavyatAM vicArayati 15 naigamasaGgraha vyavahArANAM trividhA vaktavyatA // 21 // naigameti, naigamasyAnekagamatvAd vyavahArasya lokavyavahAraparatvAt saGgrahasya sAmAnyavAdi30 naigamAntargatatvAca vaktavyatAyAsaividhyamapyete svIkurvantIti bhAvaH // 21 //
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyoglkssnn| RjusUtrAvikamAzrityAha RjusUtrasya dvividhA zabdanayasya skhekA // 22 // RjusUtrasyeti, vizuddhataro hi RjusUtraH svasamayaparasamayavaktavyatArUpAM dvividhAmeva vaktavyatAmicchati, tRtIyabhedasya dvividheSvevAntarbhAvasambhavenAsattvAnna traividhyaM vaktavyatAyA iti, zabdanayasya tu zabdasamabhirudvaivaMbhUtarUpasya zuddhatamatvenaikavidhatvameva vaktavyatAyAssammatatvam / nAsyevAtma-6 tyAdyanarthapratipAdakatvena parasamayasyAnarthakatvena nAsyeva parasamayavaktavyatA, Atmana eva bhAve kasya nAstIti pratiSedhaH kriyeta, atyantAnupalabdhyA nAstyevA''tmetyapi na samyak , tadvaNasya jJAnAderupalabdheH yuktivirodhAccaikAntakSaNabhaGgAderasadbhUtatvameva, ityevameteSAM mithyAdarzanatvena nAsti parasamayavaktavyatA, syAtpadalAJchanasApekSatve caiSAM svasamayavaktavyatAntarbhAva eveti // 22 // athAvazyakamAzrityArthAdhikAra nirUpayati 10 sAvadhaviratyutkIrtanaguNavatpratipattiskhalitanindAvaNacikitsAguNadhAraNAbhirAvazyakasyArthAdhikArASSaT // 23 // sAvadyaviratIti, yo yasya sAmAyikAdhyayanasyAtmIyo'rthastadutkIrtanaviSayo'rthAdhikAraH, Avazyakasya SaDvidhArthAdhikArayogAt SaDadhyayanAni, tatra sAmAyikalakSaNaM prathamamadhyayanaM, tatra prANAtipAtAdisarvasAvadyayogaviratirAdhikAraH, krodhAdayazcatvAro'vadyaM, teSAM sarvAvadyahetutayA kAraNe 15 kAryopacArAt, tenAvadyena saha yo yogo vyApArastasmAdviratirityarthaH / caturviMzatistavarUpaM dvitIyamadhyayanaM, tatra tIrthaMkarANAM guNotkIrtanamarthAdhikAraH, pradhAnakarmakSayakAraNatvAt labdhabodhivizuddhihetutvAt punarbodhilAbhaphalatvAt sAvadyayogaviratyupadezakatvenopakAritvAcca / tRtIyaM vandanAdhyayanaM tatra guNavatpratipattirAdhikAraH, vratapiNDavizuddhyAdirUpamUlottaraguNavato vandanAdikaraNaM puSTAlambane'guNavato'pi vandanAdikaraNazceti / caturthe pratikramaNe skhalitanindA'AdhikAraH, mUlottaraguNeSu pramAdA- 20 cIrNasya pratyAgatasaMvegasya jantorvizuddhyamAnAdhyavasAyasyAkAryamidamiti bhAvayato nindetyrthH| kAyo. tsargAkhye paJcame'dhyayane vraNacikitsA'rthAdhikAra:, cAritrapuruSasya yo'yamaticArarUpo bhAvavraNastasya dazavidhaprAyazcittabheSajena cikitsApratipAdanamityarthaH / SaSThe tu pratyAkhyAnAdhyayane guNadhAraNA'rthAdhikAraH, niraticAraM mUlottaraguNapratipattidhAraNAprarUpaNamityarthaH / arthAdhikAraH pratipadamanuvartate, vaktavyatA tu dezAviniyateti vizeSaH // 23 // athAntimaM zAstrIyabhedaM samavatAramAha nAmAdibhissamavatAraH SaDdhA // 24 // nAmAdibhiriti, AvinA sthApanAdravyakSetrakAlabhAvAnAM mahaNam / avirodhena vartanaM sama-... vatAraH, vastUnAM svaparobhayeSvantarbhAvacintanamiti yAvat sa SoDA nAmAdibhiH / bhavyazarIradravyasamavatAraM yAvatprAgvadUhanIyaM / tadubhayavyatiriktazcAtmasamavatAraparasamavatAratadubhayasamaSatArameSaka-30 26
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [prathamA trividhH| ayaM bhAvaH, nikhilAni dravyANyAtmasamavatAreNa nizcayatazcintyamAnAni AtmabhAve svakIyavarUpa eva varttante, teSAM tato'vyatirekAt, vyavahAratastu parasamavatAreNa parabhAve samavataranti yathA kuNDe badarANi, tadubhayasamavatAreNa ca svAtmabhAve parasmiMzca vartate, yathA kaTakuDyadehalIpaTTAdisamudAyAtmake gRhe stambho varttate, AtmabhAve ca tathaiva darzanAt / kuNDe badarANItyatra parabhAve samavatAra5 varNanaM svAtmabhAve vartamAnatAyA vivakSAmakRtvaiva, kuNDAdau vartamAnAnAM badarAdInAM svAtmanyapi vRtteH| zuddhastu parasamavatAro nAtyeva tasmAdvastutastadubhayavyatiriktadravyasamavatAro dvividha eva / kSetrasamavatAro'pi Atmatadubhayabhedena dvividhaH, bharatAdInAM lokaparyantAnAM kSetravibhAgAnAM yathApUrvaM laghupramANasya yathottaro bRhatkSetre samavatAro bhAvyaH, atrApi sarveSAM kSetravibhAgAnAM svasvarUpe'va sthAnamAtmasamavatAraH, evaM kAlasamavatAro'pi dvividho laghubhUtasamayAdikAlavibhAgasya bRhati kAla10 vibhAge AvalikAdau samavatAraH svaparasamavatAraH svasminneva samavatArastu aatmsmvtaarH| bhAva'samavatAro'pi dvividhaH, krodhasya mAne samavatAro vinA'haMkAraM krodhAsaMbhavAt , mAnavAneva kila kupyati, mAnasya mAyAyAM, kSapaNakAle mAnadalikasya mAyAyAM prakSipya kSapaNAt, mAyAyA lobhe, asyA api tathAtvAt , lobhasya rAge, lobhAtmakatvAdrAgasya, rAgasya mohe, tasya mohavizeSatvAt , mohasyASTasu karmaprakRtiSu, mohasya karmaprakAratvAt , tAsAmapi audayikAdiSaDbhAveSu, tAsAM tadbhAvavRtti15 tvAt , bhAvAzca jIve, tadAzritatvAt , jIvo'pi jIvAstikAye, tadbhedatvAt , so'pi samastadravyasamudAye samavatarati dravyabhedatvAt / ete sarve'pyAtmasamavatAreNAtmabhAveSu samavatarantIti // 24 // itthaM zAstrIyaM SaDvidhaM nirUpyAnupUrvIbhedAntargatAM dravyAnupUrvI nirUpayitumupakramate__ aupanidhikyanaupanidhikIbhedA vyatiriktadravyAnupUrvI // 25 // . aupanidhikIti, prasiddha nAmasthApanAnupUvyauM, dravyAnupUrvyapi Agamato noAgamatazca, yasya 20 kasyacidAnupUrvItipadaM zikSitaM sthitaM jitAdi ca sa ca jIvo'nupayuktastadA sa dravyAnupUrvI AgamataH, no Agamato dravyAnupUrvI ca jJazarIrabhavyazarIratadubhayavyatiriktabhedatastrividhA, AnupUrvIpadAbhijJasya jIvavimuktaM zarIramatItAnupUrvIbhAvasya kAraNatvAtsamprati sarvathA''gamarahitatvAcca noAgamato jJazarIradravyAnupUrvI, Agamini kAle jinopadiSTena bhAvenAnupUrvItipadaM zikSiSyate, idAnIntu tatra vapuSi AgamAbhAvena noAgamato bhavyazarIradravyA''nupUrvI / etadubhayavyatiriktA ca dravyAnupUrvI aupani25 dhikyanaupadhikI ceti dvidhA, nidhAnaM nidhinikSepo nyAso viracanA prastAraH sthApaneti paryAyAH, upa sAmIpyena nidhirupanidhiH vivakSita ekasminnarthe pUrva vyavasthApite tatsamIpa evAparAparasya pUrvAnupUrvyAdikrameNa yannikSepaNaM sa upanidhiH, saH prayojanaM yasyA AnupUrvyAH saupanidhikI, sAmAyikAdhyayanAdivastUnAM pUrvAnupUrvyAdiprastAraprayojanA''nupUrvI anaupanidhikItyucyate / pUrvAnupUrvyAdikrame NAviracanaM prayojanaM yasyA ityanaupanidhikI, yasyAM pUrvAnupUrvyAdikrameNa viracanA na kriyate sA vyAdi30 paramANuniSpannaskandhaviSayA AnupUrvI anaupanidhikItyucyate / nanu paripATirAnupUrvI, anaupanidhikI cAnupUrvI jyaNukAdiko'nantANukAvasAna ekaikaH skandho'bhipretaH, maca skandhagatacyAdiparamANUnAM niyatA kAcit paripATirasti, teSAM viziSTaikapariNAmapariNatatvAt , tathAca kathamatrAnupUrvItvamiti
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] - anuyogalakSaNA / cetsatyam , teSAmAdimadhyAvasAnabhAvena niyataparipATyA vyavasthApanayogyatAsadbhAvAt , tadAzrayeNAnupUrvItvAvirodhAt // 25 // atha bahutaravaktavyatvAdAdAvanaupanidhikImAha anaupanidhikI dvedhA naigamavyavahArayoH saGghahasya ca // 26 // anaupanidhikIti, asyA AnupUrvyA nayavaktavyatAzrayaNAdravyAstikanayamatena naigamavyavahAra- saMmatA saGgrahasaMmatA ceti dvaividhyaM bhavatIti bhAvaH, paryAyavicArasyAprakrAntatvena paryAyAstikamatena tasyA anirUpaNAditi // 26 // tatra naigamavyavahArasammatAmAyAmAha prathamA'rthapadaprarUpaNatAbhaGgasamutkIrtanatAbhaGgopadarzanatAsamavatArAnugamabhedAt paJcadhA // 27 // prathameti, naigamavyavahArasammatA'naupanidhikI dravyAnupUrvItyarthaH / paJcadheti, arthapadaprarUpaNatA bhaGgasamutkIrtanatA bhaGgopadarzanatA samavatAro'nugamazceti paJcavidha ityarthaH, uktadravyAnupUrvyA uktanayadvayamatena svarUpasya nirUpaNAditi bhAvaH // 27 // ___ arthapadaprarUpaNatAmAha- .. . saMjJAsaMjJikathanamarthapadaprarUpaNatA // 28 // saMjJeti, AnupUrvyAdipadaM saMjJA saMjJI vyaNukaskandhAdiH, tayoH kathanaM yathA paramANutrayaghaTitanipradezikaH skandha AnupUrvItyucyate catuHpradezikaraskandha AnupUrvItyucyate, evameva dazapradezikaH skandhaH saMkhyeyapradeziko'saMkhyeyapradeziko'nantapradezikazca skandha AnupUrvItyucyate, paramANvantarAsaktaH paramANureko'nAnupUrvItyucyate dvipradezikazcAvaktavyakamityucyate bahavastripradezikAdayaH skandhA AnupUrvyaH, bahavazcaikAkinaH paramANavo'nAnupUrvyaH, bahavo vyaNukaskandhA avaktavyakAnItyevaMrUpa. 20 saMjJAsaMjJisambandhakathanamarthapadaprarUpaNateti bhAvaH / AdimadhyAntarUpAnukramasya yatra sambhavassa evAnupUrvIzabdavAcyA, sa ca tripradezikAdiskandharUpa eva, naikaH paramANustatrAdimadhyAntavyavahArAbhAvAt , nApi vyaNukaskandhaH, tatrApi madhyavyavahArAbhAvAt, AditvaM hi yasmAt paramasti na pUrva tattvam / antatvaM ca yasmAt pUrvamasti na paraM tattvam / madhyatvazcAdyantayorantaratvam / yadyapi vyaNukaskandhe sampUrNagaNanAnukramAbhAve'pi paramANudvayasya parasparaM pUrvapazcAdbhAvasya sattvenAnupUrvItva-25 prasaGgazaGkA syAttathApi madhyasya kasyacidabhAvenAsAMkaryeNaM pUrvapazcAdbhAvo'siddha eva, parasparApekSayA pUrvapazcAdbhAvasya sattvAdeva na vyaNukaskandhasyAnAnupUrvItvamapi; tasmAdAnupUrvItvenAnAnupUrvItvena vA vaktumazakyatvenAvaktavyaka eva byaNukaskandhaH / yadyapi ca saMjJAsaMzisaMbandhakathanarUpAyA ekavacanamA. zritya tripradezikAdiskandha AnupUrvItyevamabhidhAnAdevArthapadaprarUpaNAyA niSpannatvAtriprAdezikAH skandhA AnupUrya ityAdibahuvacananirdezo vyarthastathApi AnupUrvyAdidravyANAM pratibhedamanantavyaktikhyApanArtha 30 naigamavyavahArayoritthaMbhUtAbhyupagamapradarzanArthazca tanirdezaH / atra vyaNukacaturaNukAdInyAnupUrvIdravyANya
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 sUtrAyamulAvasyAm [prathama nAnupUrvavatavyakadravyebhyo bahUni, vebhyo'nAnupUrvAdravyANyalpAni, tebhyo'pyavaktavyakadravyANyalpatarANIti bodhyam / arthapadaprarUpaNatAyA bhaGgasamutkIrtanaM prayojanaM, akRte saMjJAsaMjhinirUpaNe saMjhAmantareNa nirviSayANAM bhaGgAnAM nirUpayitumazakyatvAditi // 28 // keyaM bhaGgasamutkIrtanatetyatrAhapadasambandhipratyekasaMyuktavikalpavarNanaM bhaGgasamutkIrtanatA // 29 // padasambandhIti, AnupUrvyanAnupUryavaktavyakapadaniSpannAnAM sambhavinAM pratyekabhaGgAnAM vyAdisaMyogajabhaGgAnAJca samuccAraNaM bhaGgasamutkIrtanatetyarthaH, tatphalantu bhaGgopadarzanatA, vAcakamantareNa vAcyasya kathayitumazakyatvAditi // 29 // atha bhaGgopadarzanatA pratipAdayati10 varNitabhaGgAnAmarthena pratyekaM pradarzanaM bhaGgopadarzanatA // 30 // varNiteti, pUrva samutkIrtitAnAM bhaGgAnAM svavAcyena tryaNukAdyarthena saha pratyekamupadarzanaM bhaGgopadarzanatA, bhaGgasamutkIrsanatAyAM hi padamAzrityaiva kevalaM pratyekaM vA dvayAdisaMyogajA vA bhaGgAH kathyante, yathA'styAnupUrvI, astyanAnupUrvI astyavaktavyakaM, santyAnupUrvyaH, santyanAnupUryaH santyavaktavyakAnIti pratyekaM SaDnaGgAH / atyAnupUrvI cAnAnupUrvI ca, astyAnupUrvI cAnAnupUrvyazca, saMtyAnupUryazcAnAnupUrvI 15 ca, santyAnupUryazcAnAnupUrvyazvetyAdi / bhaGgopadarzanavAyAzcaita eva bhaGgAH svavAcyairathairucyante yathAtripradezikaH skandha AnupUrvI, paramANupudgalo'nAnupUrvI, dvipradeziko'vaktavyakaH, tripradezikA AnupUrvaH, paramANupudgalA anAnupUrvyaH, dvipradezikA avaktavyakAH, tripradezikazca paramANupudgalazcAnupUrvI cAnAnupUrvI ca / tripradezikazca paramANupudgalAzcAnupUrvI cAnAnupUrvyazva, tripradezikAzca paramANupudgalazcAnupUrvyazvAnAnupUrvI ca / tripradezikAzca paramANupuralAzcAnupUrvyazvAnAnupUrvyazcetyAdi / evaMrUpeNa bhanAnAM 20 sArthAnAM varNanaM bhaGgapradarzanateti bhAvaH // 30 // atha samavatAramAkhyAna teSAM khaparasthAnAntarbhAvacintanaprakAraH samavatAraH // 31 // teSAmiti, AnupUryAvidravyANAmityarthaH, AnupUrvAdidravyANi sarvANi svasvajAtAvevAvirodhena vartante na punaH svajAtimullaMghya, tathAtve virodhAdevazcAnekadezavRttInyapyAnupUrvIdravyANi nikhi* lAnyAnupUrvIdravyeSveva vartante, anAnupUrvIdravyANyanAnupUrvIdravyeSveva, avaktavyakadravyANi cAvaktavyakadravyeSveva varttanta iti vicintanaM samavatAra iti bhAvaH // 31 // atha vakti sampratyanugamam anuyogadvAraistadricAraNamanugamaH // 32 // anuyogadvArairiti, satpadagrarUpamAdravyapramANakSetrasparzanAkAlAntarabhAgabhAvAspabahutvarUpai30 rAvAvidrayANAM prarUpaNamanugama imartha / bhAnupUrvyavAnupUyavasAvyakazabdAbhiSayAni vyaNukAdi
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] anuyogalakSaNA / skandhaparamANudvyaNukAni niyamena santi, na tu padAnyetAni zazazRGgAdipadavadasadarthaviSayANIti paryAlocanA satpadaprarUpaNA / ekasminnavyAkAzapradeze AnupUrvyAdidravyANi pratyekamanantAni prApyante kiM punassarvaloke, tasmAt saMkhyeyAsaMkhyeyayorniSedhAtriSvapi sthAneSvanantatvameveti vicAro dravyapramANam / pudgalapariNAmasyAcintyatvAdasaMkhyeyapradezAtmake loke'nantadravyasthitirna viruddhA pradIpaprabhAvat / AnupUrvI - dravyamekamAzritya kicillokasya saMkhyAtatamaM bhAgaM kiJcittadasaMkhyeyabhAgaM kizcidvahUn tatsaMkhyeyabhAgAn anyazca bahUn tadasaMkhyeyabhAgAnavagAhya tiSThati, anantAnantaparamANupracayaniSpannamacittamahAskandhalakSaNamAnupUrvIdravyantu samuddhAtavarttikevalivatsakalalokAvagAhi / AnupUrvIdravyANi nAnAdravyApekSayA niyamena sarvaloka eva bhavanti na saMkhyeyAdibhAgeSu, sUkSmapariNAmapariNatAnantAnupUrvIdravyarahitasyaikasyApi lokAkAzapradezasyAbhAvAt / anAnupUrvIdravyaM ekadravyApekSayA lokasyAsaMkhyeyabhAga eva varttate, tasya paramANurUpatvenaikA kAzapradezAvagADhatvAt evamekadravyApekSayA'vaktavyakadravyamapi, dvyaNu- 10 kaskandhAtmakatvena tasyaikapradezAvagADhatvAdvipradezAvagADhatvAdvA / nAnAdravyANi pratItya tvete niyamena sarvaloka eveti vicintanaM kSetradvAram / ekadravyApekSayA''nupUrvIdravyaM saMkhyeyabhAgamasaMkhyeyabhAgaM saMkhyeyAn bhAgAnasaMkhyeyAn bhAgAn sarvalokaM vA spRzati, anekadravyApekSayA tu niyamena sarvalokaM spRzati, ekadravyApekSayA'nAnupUrvIdravyaM na saMkhyeyAdibhAgaM spRzati kintvasaMkhyeyabhAgameva, nAnAdravyApekSayA tu niyamena sarvalokam, evamavaktavyakadravyamapi / parantu sparzanA SaD dikaiH pradezaistadbahirapi bhavati tathA 15 ca paramANu dravyamAzritya paramANudravyamekasminnevAkAzapradeze'vagADhaM sparzanA tu tasya saptaprAdezikI, evamanyatrApi bhAvyamiti sparzanAdvAram / ekadravyApekSayA''nupUrvIdravyasya jaghanyata ekassamayo'vasthitikAlaH, tadUrddhamekasya paramANvAdessaMyoge viyoge vA pariNAmAntaraprApteH, yadA ca tadevAnupUrvIdravyaM tadbhAve'saMkhyAtaM kAlaM sthitvA tataH paramANvAdibhirviyujyate tadotkRSTato'saMkhyeyo'vasthitikAlaH, utkRSTAyA api pudgalasaMyogasthitera saMkhyeya kAlamAnatvena nAnantaM kAlaM tasyAvasthitiH / anekadravyApekSayA 20 ca sarvAddhA sthitirAnupUrvIdravyarahitakAlasyAbhAvAt / anAnupUrvyavaktavyakadravyeSvapyevameva kAlo vijJeya iti kAladvAram / AnupUrvIdravyasyaikadravyApekSayA samayo'ntaraM jaghanyena, utkarSeNa tvanantaH kAlaH prAyate AnupUrvItvaparityAgapunarlAbhayorantare / yadAnupUrvIdravyaM bhinnaM bhitvA ca tadIyAH paramANavo'nyeSu paramANudvyaNuka tryaNukAdiskandheSu anantANukaskandhaparyanteSu anantasthAneSUtkRSTAntarAdhikArAdasakRt pratisthAnamutkRSTAM sthitimanubhavantaH paryaTanti kRtvA cetthaM paryaTanaM kAlasyAnantatvAt visrasAdipariNAmato 25 yadA taireva paramANubhistadevAnupUrvIdravyaM niSpadyate tadA'nanta utkRSTAntarakAlaH prApyate kAlasyAnantatvAditi, nAnAdravyApekSayA nAstyantaram, anantAnantAnupUrvIdravyairlokasya sarvadA'zUnyatvAt / anAnupUrvIdravyasyaikadravyApekSayA jaghanyenaikassamayo'ntaram, utkarSeNAsaMkhyeyaH kAlaH, tadevAnAnupUrvIdravyamanyena paramANudvyaNukAdinA kenacidravyeNa saMyujyAsaMkhyeyaM kAlaM sthitvA yadA punastadeva svarUpaM bhajati tadA'saMkhyAta utkRSTAntarakAlo labhyata iti, nAnAdravyApekSayA nAstyantaram / avaktavyakadravyasyaikadra- 30 vyApekSayA jaghanyenaikassamayaH utkarSeNAnantaH kAlo'ntaraM bhavati, nAnAdravyApekSayA tu nAstyantaraM, loke sarvadaiva tadbhAvAdityantaradvAram / AnupUrvIdravyANi sarvANi zeSadravyebhyo niyamenAsaMkhyeyairguNairadhikAni, sU0 mu0 4 "
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 sUtrArthamuktAvalyAm [prathamA zeSadravyANi tu tadasaMkhyeyabhAge vartante, anAnupUrvIdravyANyavaktavyakadravyANi ca zeSadravyANAmasaMkhyAtatama eva bhAge varttante na saMkhyAtatamAdibhAgeSviti bhAgadvAram / AnupUrvIdravyANi sAdipAriNAmike bhAva eva bhavanti na tu audayikAdibhAveSu, nApyanAdipAriNAmikabhAve vA, AnupUrvItvapariNateranAditvAsambhavAt , viziSTaikapariNAmena pudgalAnAmasaMkhyeyakAlamAtramavasthAnAt, evamevAnAnupUrvya5 vaktavyakadravyANyapIti bhAvadvAram / avaktavyakadravyANi dravyArthatApekSayA'nyebhyo nikhilebhyaH stokAni, anAnupUrvIdravyANi vizeSAdhikAni, vastusthitisvabhAvAt / AnupUrvIdravyANi ca tebhyo'pyasaMkhyeyaguNAni, AnupUrvIdravyeSu tryaNukAdiskandhAnAmekottaravRddhyA'nantANukaskandhaparyantAnAmanantasthAnAvApteH / anAnupUrvIdravyeSu paramANulakSaNasyaikasyaiva sthAnasyAvaktavyakadravyeSu vyaNukalakSaNasya caikasyaiva sthAnasya prApteH / pradezArthatayA cAnAnupUrvIdravyANi sarvebhyaH stokAni, paramANoH svavyatiriktapradezAntarazUnyatvAt , tena 10 pudgalAstikAyasya sarvasUkSmabhAgarUpasya pradezatve'pi na kSatiH, tebhyo'vaktavyakadravyANi vizeSAdhikAni, dvipradezatvAt / AnupUrvIdravyANi tvavaktavyakadravyebhyo'nantaguNAni, saMkhyAtapradezikAnAmasaMkhyAtapradezikAnAmanantANukAnAM skandhAnAM pradezeSu vivakSiteSu mahArAzitvenAnantaguNatvAt / ubhayArthatAmAzrityAvaktavyakadravyANi sarvastokAni, dravyArthatayA apradezArthatayA ca viziSTAnyanAnupUrvIdravyANi tebhyo vizeSAdhikAni, AnupUrvIdravyANi dravyArthatayA'saMkhyeyaguNAni pradezArthatayA'nantaguNAnIti 15 alpabahutvadvAram / tadevamanuyogadvArairAnupUrvyAdidravyANAM vicAro'nugama iti bhaavH| ityevamuktA naigamavyavahArasammatA'naupanidhikI dravyAnupUrvI // 32 // atha saGgrahasammatAM tAmAha evameva sanahasammatApi // 33 // evameveti, paJcabhirarthapadaprarUpaNatAdibhiriyaM dravyAnupUryapi vicAryata iti pUrvasadRzatvaM bhaavym| 20 parantu saGgrahasya sAmAnyavAditvena sarve'pi tripradezikA ekaivA''nupUrvI, sarve'pi catuSpradezikA ekaivAnupUrvI, evaM yAvadanantapradezikAstAvadvAcyam , idazcAvizuddhasaGgrahamatena / vizuddhasaGgrahamatena tu sarveSAM tripradezikAnAmanantANukaparyantAnAM skandhAnAmAnupUrvItvasAmAnyAvyatirekAdakhilA'pyekaivAnupUrvIti, evamevAnAnupUrvyavaktavyakayorbhAvyam, evaJcaitanmate sarvatra bahuvacanAbhAva eva / bhaGgAzca pratyekamekavacanAntAtraya eva, dvikasaMyogAtrayaH, trikasaMyoga eka iti saptaivAnupUrvyAdipadAnAM bhaGgA bodhyAH / 25 eta evArthakathanapurassarAssapta bhaGgopadarzanatAH / samavatArazca svasvajAtAvevaite vartante na svajAti vyabhi carantIti / AnupUrvyAdidravyANi niyamena santi, teSAmekaiko rAziH na saMkhyeyAdipramANAni, sarvalokavyApIni, na tu saMkhyeyabhAgAdivartIni / sarvalokameva spRzanti, na saMkhyeyAdibhAgam, sarvAddhA'vasthitikAlaH, nAsti cAntaram , trayANAM rAzInAmeko rAzistribhAga eva varttate / sAdipAriNAmikabhAva eva vartante trINyapi dravyANi / alpabahutvantu na saGgrahamate sambhavati, sAmAnyasya sarvatraikatvAdityevamanu30 gamo bhAvyaH // 33 // kasya nayasya kiyanto bhaGgArasamatA ityatrAhaSaDviMzatibhaGgA naigamavyavahArayossapta bhaGgAssaGgrahasya // 34 //
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] anuyoglkssnnaa| . SaDviMzatIti, ekavacanAntenAnupUrvyAdipadatrayeNa trayo bhaGgAH, bahuvacanAntenApi tena padatrayeNa trayo bhaGgA iti SanaGgA asaMyogajAH, saMyogapakSe tu padatrayasyAsya trayo dvikasaMyogAH, ekaikasmim dvikasaMyoge ekavacanabahuvacanAbhyAM caturbhaGgIsadbhAvena triSvapi dvikayogeSu dvAdazabhaGgAH sampadyante, trikayogastvatraika eva, tatra caikavacanabahuvacanAbhyAmaSTau bhaGgAH sarve'pyamI SaDizatiH naigamavyavahArayoriSTAH, saMgraheNa bahuvacanAnaGgIkAreNa taddhaTitabhaGgaparihAreNa saptaiva bhaGgA iSyanta iti bhAvaH // 34 // athopanidhikI dravyAnupUrvImAhapUrvAnupUrvIpazcAnupUya'nAnupUrvIrUpatastridhauSanidhikI dravyAnupUrvI // 35 // pUrvAnupUrvIti, vivakSitadharmAstikAyAdidravyasamudAye pUrvasmAtprathamAdArabhyAnukrameNa viracanaM yasyAM sA pUrvAnupUrvI, yathA dharmAstikAyo'dharmAstikAya AkAzAstikAyo jIvAstikAyaH pudgalAstikAyo'ddhAsamaya iti, Agame itthameva paThitatvAt, mAGgalikatvAddharmasyAdau tatpratipakSatvAttato'dharmasya 10 tatastadAdhAratvAdAkAzasyAmUrttatvasAmAnyAttato jIvasya tatastadupayogitvAtpudgalasya jIvAjIvaparyAyAca tato'ddhAsamayasyeti vA'yameva kramaH pUrvAnupUrvI naanythaa| pAzcAtyAdArabhya vyutkrameNAnukramaviracanA yasyAM sA pazcAnupUrvI yathA proktasamudAyasyAddhAkAlaH pudgalAstikAyo jIvAstikAya AkAzAstikAyo'dharmAstikAyo dharmAstikAya iti vyutkramaH / vivakSitapadAnAM proktakramadvayollaMghanena parasparAsadRzaiH sambhavadbhirbhaGgakairviracanaM yasyAM sA'nAnupUrvI, sA ca vivakSitasamudAyaghaTakakramanyastapadArthasaMkhyAnAmanyo'nyaM 15 guNanena labdhasaMkhyAsadRzabhaGgeSvAdyantabhaGgaparityAgenAvaziSTairbhaGgairbhavati yathA vivakSitasamudAyo dharmAdharmAkAzajIvapudgalAddhAsamayarUpaH taddhaTakakramavinyastapadArthasaMkhyA ekadvitricatuHpaJcaSaDpAH, tAsAM parasparaM guNanaM ekena dvike guNite dvau, tAbhyAM trike guNite SaT taizcatuSkake guNite caturvizatiH tayA paJcake guNite viMzottaraM zataM tena SaTUsya guNane viMzatyadhikasaptazatAni bhavanti, iyanto bhaGgAstatra prathamabhaGgasya pUrvAnupUrvItvena caramabhaGgasya pazcAnupUrvItvena tayostyAgenAvaziSTairaSTAdazottarasaptazatarUpairbhaGgairanAnupUrvI 20 bhavati, evamevAnyasamudAyeSvapi bhAvyam / bhaGgakasvarUpAnayanaM yathA-pUrvAnupUrvyA adhaH prastutabhaGgakaracanavyavasthAnatikrameNaikAdIni padAni yathAjyeSThaM nyaset yo hi yasyAdau bhavati sa tasya jyeSThaH yathA dvikasyAvyavahitapUrvavatyaikako jyeSTho dvikasya, yo yadIyajyeSThAvyavahitapUrvavartI sa tasyAnujyeSThaH, yathA trikasyaikaH, yazca yadIyAnujyeSThAvyavahitapUrvavartI sa tasya jyeSThAnujyeSTha ityevamanyatrApi bhAvyam / vyavasthAbhedazca na kAryaH, vyavasthAbhedo hi tadA bhavati yadA tasminneva bhaGgake nikSiptAGkasadRzo'paro'ka 25 Apatet nikSiptAGkasya purato yathAsambhavamuparitanAGkasadRzAnevAGkAna pUrvakrameNa sthApayet pUrvakramazca pUrvAnupUrtyAM yathA dRSTastathA yassaMkhyayA laghuH sa prathama sthApyate vastutayA mahAMzca pazcAditi / atra trINi padAnyAzritya bhaGgakA darzyante, teSAM hi parasparAbhyAse SaDnaGgakA bhavanti, tatra pUrvAnupUrvI prathamo bhaGgo yathA 123 iti, asyAdhastAt bhaGgakaracane kriyamANe ekakasya jyebhAvAt dvikasyaikakarUpajyeSThasya sattvAtsa eva tasyA'dho nikSipyate, tasya purata uparitanAGkatulyatvAtriko dIyate tasya pRSThatastu 30 sthApitazeSo dviko dIyata iti 213 bhaGgo'yaM niSpannaH, atrAdyasya dvikasyaiko jyeSTho varttate parantu sa na nikSipyate tasyAprata uparitanAGkatulyAGkasya vinyasanApattyA tatra ca sadRzAGkapAtena vyavasthAbhedaprasa
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 sUtrArthamuktAvasyAm [ prathamA GgAt / tato dvitIyAGkasyaikasya jyeSThAbhAvAttRtIyAGkasya trikasya jyeSTho dvikastadadho nikSipyate, atra cAgrabhAgasya tAvadasambhava eva padatrayAzrayeNa bhaGgakaraNAt tasmAtpRSThataH sthApitazeSAvekakatrikau kramato nikSipyete pUrvakrameNa, tathA ca 132 bhaGgo'yaM jAtaH, atrApi ekakasya jyeSTho nAsti, trikasyAsti dvikaH paraM na sthApyate, agresadRzAGkapAtena vyavasthAbhedaprasaGgAdato'syaivAnujyeSTha ekakaH sthApyate, tata uparitanAI Gkatulyo dvikaH, pRSThataH sthApita zeSastriko dIyata iti 321 caturtho bhaGgo jAtaH, evameva 231,321 pazcamaSaSThabhaGgAvapi bhAvyau, bhaGgeSveSu SaTsu prathamaH pUrvAnupUrvI caramaH paJcAnupUrvI madhyamAJcatvAro'nAnupUrvya iti bhAvyam iti dravyAnupUrvI / / 35 / / dravyAnupUrvIvyAkhyAM kSetrakAlAnupUrvyorapyatidizati -- evameva kSetrakAlAnupUrvyAM // 36 // " evameveti, dravyAnupUrvIvyAkhyAvadevetyarthaH tathA ca kSetrAnupUrvyapyopanidhikyanaupanidhikIbhedAddGkividhA, anaupanidhikI cArthapadaprarUpaNatAdibhiH paJcadhA bhavati, jyAdikSetrapradezAvagAhaparyAyaviziSTatryaNukAdidravyaskandhaH kSetrAnupUrvI, asaMkhyAtapradezAvagAhanAviziSTazcAsaM khyAtANukaskandho'nantANuko vA dravyaskandho bhavati, ekapradeza vagADhaH paramANusaMghAtaH skandhasaMghAtazca kSetrato'nAnupUrvI, pradezadvayAvagADho dvipradezikAdiskandhaH kSetrato'vaktavyakam / bahuvacananirdeza bhaGgasamutkIrttanatAdivicAraH pUrvavat / anu15 game ca satpadaprarUpaNAdvAramapi pUrvavat, dravyapramANadvAre - AnupUrvIdravyANyasaMkhyAtAni tryAdipradezAvagADhadravyasyaiva kSetrata AnupUrvItvenAsaMkhyAtapradezAtmake loke tryAdipradezavibhAgAnAmasaMkhyAtatvAt, tulyapradezAvagADhAnAM bahUnAmapi kSetrAvagAhA pekSayaikatvAt / evamanAnupUrvIdravyANyapyasaMkhyeyAni, loke pradezAnAmasaMkhyAtatvAt, avaktavyakadravyANyapi tathA, dvipradezAtmakavibhAgAnAmapyasaMkhyAtatvAt / kSetradvAre skandhadravyANAM vicitratvAdekadravyApekSayA kazcitskandho lokasya saMkhyeyaM bhAgamavagAhya tiSThati 20 kazcidasaMkhyeyamanyaH saMkhyeyAnaparo'saMkhyeyAn kazcittu dezonalokavyApI ca, kSetrata AnupUrvyAssakalalokavyApitve'nAnupUrvyavaktavyakadravyANAM niravakAzatvaprasaGgaH, na ceSTApattiH, lokasya sadA''nupUrvyanAnupUrvya vaktavyakadravyaira zUnyatvasya zAstrAnumatatvAdato dezoneti / dravyAnupUrvyAM dravyANAmevAnupUrvyAdibhAktvena dravyANAJca parasparaM bhinnAnAmapi ekatrApi kSetre'vasthAnasambhavAnna sarvalokavyApitvaM tasya virudhyate, nAnAdravyApekSayA sarvalokavyApitvamAnupUrvyAdidravyANAM tryAdipradezAvagADhadravyabhedato'trA25 nupUrvINAM nAnAtvam / ekadravyApekSayA'nAnupUrvIdravyaM lokasyAsaMkhyeyabhAgavanyaiva, ekapradezAvagADhasyaivAnupUrvItvAt / nAnAdravyApekSayA samastalokavyApitvam, evamavaktavyakadravyamapi / sparzanAdvAramapyevameva, kAladvAre - tryAdipradezAvagADhadravyarUpA''nupUrvI ekadravyApekSayA jaghanyenaikassamaya utkarSeNAsaMkhyeyaH kAlaH tiSThati, nAnAdravyApekSayA tu sarvakAlameva bhavati / tryAdipradezAvagADhadravyabhedAnAM sarvadA sadbhAvAt evamanAnupUrvyavaktavyakadravyeSvapi bhAvyam / antaradvAre - ekadravyApekSayA''nu30 pUrvIdravyaM kimapi yadA samayamekaM vivakSitakSetrAdanyatrAvagAhaM pratipadya punarapi kevalamanya dravyasaMyuktaM vA teSvena vivakSitatryAdyAkAzapradezeSvavagAhate tadaikAnupUrvIdravyasya samayo jaghanyo'ntarakAlaH prApyate / tadeva yadA'nyeSu kSetreSvasaMkhyeyaM kAlaM paribhramya kevalamanyadravyasaMyuktaM mA samAgatya punarapi teSveva 10
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] anuyoplaayaa| vivakSitacyAcAkAzapradezevavagAhate sadotkRSTaso'saMkhyeyo'ntarakAlaH praapyte| baca dravyAnupUAmiva kuto nAnantakAlaH prApyata iti vAcyam , tatra dravyavizeSANAM vivakSitadravyAtiriktAnAmanantasvAt taizca saha kramatassaMyogAdanantakAlaprAH, atra tu vivakSitakSetrAvagAhakSetrAdanyakSetrasyAsaMkhyeyatvAt / mAtAdravyApekSayA nAsvantaramevamevAnAnupUrvyavaktavyakadravyANAM bhAvyam / bhAgadvAre-AnupUrvIdravyANi zeSadravyebhyo'saMkhyeyai gairavikAni zeSadravyANi tu teSAmasaMkhyeyabhAge vartante, avaktavyakAni strokAni, dvik-| saMyogAnAM tatra stokatvAt , anAnupUryo'pi stokA eva lokapradezasaMkhyAmAtratvAt / bhAvadvAre-zrAnupUAdIni sarvANi dravyANi sAdipAriNAmikabhAva eva santi / alpabahutvadvAramidaM dravyArthavazya pradezArthatayA ubhayArthavayA ca vicAryate, vatrAnupUyAM viziSTadravyAvagAhopalakSitArUyAdinabha:pradezasamudAyAH dravyANi, samudAyArambhakAstu pradezAH / amAnupUrtyAM tvekaikapradezAvagAhidravyopalakSitAstakalanabhaHpradezAH pratyekaM dravyANi, pradezAstu na sambhavanti, ekaikapradezadravye pradezAntarAyogAt / ava- 10 ktavyakeSu tu yAvanto loke dvikasaMghogArasaMbhavanti tAvanti pratyeka dravyANi ladArambhakAstu pradezA iti / avaktavyakadravyANi dravyArthatayA sarvastokAni, anAnupUrvIdravyANi vizeSAdhikAni, AnupUrvIdravyAni cAsaMkhyeyaguNAni / apradezArthatayA sarvastokAnyanAnupUrvIdravyANi, pradezArthatayA'vaktavyakadravyAvi vizeSAdhikAni, AnupUrSIdravyANi yAsaMkhyeyaguNAni / ubhayArthatayA tu-avaktavyakadravyANi dravyArthatayA sarvastokAni pradezArthatayA ca vizeSAdhikAni / anAnupUrvIdravyANi dravyArthatayA'pradezArthatayA 15 ca vizeSAdhikAni, AnupUrvIdravyANi dravyArthatayA pradezArthatayA cAsaMkhyeyaguNAni isIyamanaupanidhikI kSetrAnupUrvI naigamavyabahArasammatA // evameva saMgrahAbhimatadravyAnupUrvyanusAreNa mahAbhimasakSetrAnupUrvyapi kSetraprAdhAnyAdbhAvyA / aupanidhiko kSetrAnupUrvyapi pUrvAnupUrvyAvirUpeNa trividhA, pUrvAnupUrvI cAdholokastiryagloka Urdhvaloka iti kSetrAnupUrvyadhikArAt, eteSAJca kSetravizeSatvAt / ayolokasya jaghanyapariNAmavaddhyayogAjaghanyatayA guNasthAneSu prathamaM mithyAdRSTiguNasthAnasyevAdAvupanyAsaH, talo 30 madhyamapariNAmavadravyatvAnmadhyamavayama tiryaglokasya tadupariSTAt utkRSTapariNAmidravyatvadUrdhva lokasyIpanyAsa iti pUrvAnupUrvItvasiddhiH / pazcAnupUrvI corddhalokastiryagloko'dholoka iti, amAnupUrvAntu padatrayasya pUrvoktakrameNa SaDnaGgA bhavanti tatra prathamacaramaparityAgena mAdhyamikrAzcatvAse ar3A anAbu. pUryaH / evamadhaAdilokeSvapi pratyekaM ratnaprabhAdikRthivImAdAya pUrvAnupUAdaya ahanIyAH / kAlAnupUrvyanopanidhikI naigamavyavahArasammamA arthaprarUpaNAdiviSaye dravyAnupUrvIvradeva, samayatravAvirUpa-25 kAlaparyAya viziSTadravyANi AnupUrvyaH, samayatryAdInAmeva mukhyamihAnupUrvatviM tadviziSTadravyasya svabhedopacArAt paryAyaparyAviNoH kathabidabhedAt / atrApi dravyasyAnantasamayasthitirnAsti svAbhAvyAt , tena yAvadasaMkhyeyasamayaviziSTadravyamAnupUrvI bhavati / ekasamayasthitikaM paramANvAdhanantANukaskandhaparyantaM dravyamanAnupUrvI dvisamayasthitika tAdRzaM dravyamavaktavyakam / dravyadvAre AnupUrvIdravyANyasaMkhyeyAnveva nAnantAni, samayakramAdirUpasthiterekaikarUpatvAt dravyastrAtra gauNatvAca trisamayasthitikAnAmanantAnA-30 mapi dravyANAmekAnupUrvIdradhyatvAt , evaM catuHsamayalakSaNasthityAdInAmami bhAvvaM yAvadasaMkhyevAsamayalakSaNasthitim / evamanApUrvavaktavyakadvyANyapi pralekamasaMkhyevAni bAcyAvi / kSetradvAre ekadravyA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ sUtrArthamuktAvalyAm [prathamA pekSayA lokasya saMkhyeyabhAge'saMkhyeyabhAge saMkhyeSu bhAgeSvasaMkhyeyeSu bhAgeSu dezone vA loke'vagAhate / 'acittamahAskandhastu sarvalokavyApyapi tadvyApitayaikamekasamayamavatiSThate tata UrddhamupasaMhArAt / ekasamayasthitikazcAnupUrvIdravyaM na sambhavati, tasya vyAdisamayasthitikatvAt , tasmAtrayAdisamayasthitika manyadravyaM niyamAdekenApi pradezena Una eva loke'vagAhate / anAnupUrvIdravyantu kSetrAnupUrdhyA kAlA5 nupUrvyAzca ekaM dravyaM lokasyAsaMkhyeyabhAga eva vartate yaddhi kAlata ekasamayasthitikaM tatkSetrato'pyeka pradezAvagADhamevehAnAnupUrvItvena vivakSyate, tacca lokAsaMkhyeyabhAga eva bhavati, nAnAdravyANi tu sarvatra loke, ekasamayasthitikadravyANAM sarvatra sattvAt / avaktavyakadravyacintAyAM kSetrAnupUrvyAmivaikadravyaM lokasyAsaMkhyeyabhAga eva syAt, athavA dvisamayasthitikaM dravyaM svabhAvAdeva lokasyAsaMkhyeyabhAga evAvagAhate na prtH| sparzanAdvAre-ekadravyApekSayA''nupUrvIdravyaM jaghanyena trINi samayAni yAvadvarttate jaghanya10 to'pi trisamayasthitikasyaivAnupUrvItvenoktatvAt , utkarSeNAsaMkhyeyaM kAlaM varttate, tatkAlAt parata ekena pariNAmena dravyasyAvasthAnAbhAvAt / nAnAdravyANi tu lokasya pratipradezaM sarvadA tairazUnyatvAtsarvakAlaM bhavanti / anAnupUrvIdravyANi caikadravyApekSayA jaghanyotkRSTacintAmutsRjyaikaM samayaM nAnAdravyANi pratItya sarvadA bhavanti / ekadravyApekSayA jaghanyotkRSTacintAmutsRjyAvaktavyakadravyANi dvau samayau nAnA dravyApekSayA sarvakAlaM bhavanti, na hi ekasamayasthitikasyaivAnAnupUrvItve dvisamayasthitikasyaiva cAvakta15 vyakatve'bhyupagamyamAne jaghanyotkRSTacintA sambhavati / antaradvAre-ekadravyApekSayA''nupUrvIdravyasya jaghanyenAntarameka: samayaH, vyAdisamayasthitikasya dravyasya tatpariNAmaparityAgena pariNAmAntareNa samayamekaM sthitvA punastatpariNAmaprAptau tryAdisamayasthitikatvena jaghanyatayA smysyaivaantrpraapteH| utkarSaNa tu dvau samayau, madhye dvisamayaM sthitvA punastasyaiva pariNAmasya prApteH madhye tryAdisamayaM yAvatsattve tu tatrApyAnupUrvItvamanubhavedityantarameva na bhavet / nAnAdravyANAntu nAstyantaram , lokasya kadApi tacchU. 20 nyatvAbhAvAt / anAnupUrvIdravyasya cAntaraM dvau samayAvekadravyApekSayA, ekasamayasthitikaM hi dravyaM yadA pariNAmAntareNa samayadvayamanubhUya punastamevaikasamayasthitika pariNAmamAsAdayati tadA samayadvayaM jaghanyenAntarakAlaH, yadi tu pariNAmAntareNaikasamayameva tiSThettadA'ntarameva na syAt, tatrApyanAnupUrvItvAt / atha samayadvayAt paratastiSThettadA jaghanyatvaM na syAt / utkarSeNa tvasaMkhyeyaM kAlaM, tAvantaM kAlaM pariNAmAntareNa madhye sthitvA punarekasamayasthitikapariNAmAvApteH, nAnAdravyANAntu nAstyantaram / ava25 ktavyakadravyasya tu dvisamayasthitikaM kiJcivaktavyakadravyaM pariNAmAntareNa samayamekaM sthitvA punastameva pUrvapariNAmaM yadAznute tadA jaghanyo'ntarakAlaH samayaH, asaMkhyeyaM kAlaM sthitvA punastadavApterutkRSTAntarakAlA asaMkhyAtaH, nAnAdravyAntarantu nAtyeva / bhAgadvAre-AnupUrvIdravyANi zeSadravyebhyo'saMkhyeyaibhIgairadhikAni dravyakSetrAnupUryoriva, zeSadravyANi tvAnupUrvIdravyANAmasaMkhyeyabhAga eva vartante / bhAvadvAre-trayANAmapi sAdipAriNAmikabhAvavarttitvam / alpabahutvadvAre sarvastokAnyavaktavyakadravyANi 30 dvisamayasthitikadravyANAM svabhAvata eva stokatvAt , anAnupUrvIdravyANi tu tebhyo vizeSAdhikAni, ekasamayasthitikadravyANAM nisargata eva pUrvebhyo vizeSAdhikatvAt / AnupUrvIdravyANAntu pUrvebhyo'saMkhyAtaguNatvamiti naigamavyavahAramatenAnaupanidhikI kAlAnupUrvI / saGgrahamatena sA kSetrAnupUrvyAmiva vaacyaa|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 muktA anuyogalakSaNI / arorapUrvI caupanidhikI pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI ceti tridhA, pUrvAnupUrvI samayAvalikocchrAsaniHzvAsAdayaH / sarvAddhA'nAgatAddhA'tItAddhAdirUpA pazcAnupUrvI / evamanAnupUrvyapi bhAvyA // 36 // athotkIrttanAnupUrvImAha - RSabhAdInAM pUrvapazcAdvyutkramato nAmoccAraNamutkIrttanAnupUrvI // 37 // RSabhAdInAmiti, RSabhaH pUrvamutpannatvAdAdAvuccAryate tato'jitaH tatassambhavastato'bhi- 5 nandanastataH sumatistataH padmaprabha ityevaM krameNa nAmoccAraNaM pUrvAnupUrvyutkIrttanAnupUrvI / varddhamAnaH pArzvaH ariSTanemiH namiH munisutrato mallirityAdipazcAdArabhya pratilomamuccAraNaM paJcAnupUrvyu kIrttanAnupUrvI / uktakramadvayamullaMghya parasparAsadRzasambhavadbhaGgaiH RSabhAdinAmoccAraNamanAnupUrvyakIrttanAnupUrvI / nAmoccAraNamityuktyA aupanidhikI dravyAnupUrvIto bhedaH sUcitaH, tatra hi kevalaM pUrvAnupUrvyAdibhAvena dravyANAM vinyAsamAtraM kriyate, atra ca teSAmeva tathaiva nAmoccAraNamiti // 37 // atha gaNanAnupUrvImAha-- 10 tathaivaikAdisaMkhyAbhidhAnaM gaNanAnupUrvI // 38 // tathaiveti, pUrvapaJcAdvyutkramata ityarthaH, ekaM dve trINi catvArItyevaMkrameNAbhidhAnaM pUrvAnupUrvIgaNanAnupUrvI, dazakoTizatAni koTIzataM dazakoTayaH koTirityevaM varNanaM pazcAnupUrvIgaNanAnupUrvI, uktakramadvayAtirekeNa sambhavadbhirbhaGgaiH saMkhyAnamanAnupUrvIgaNanAnupUrvItyarthaH // 38 // samprati saMsthAnAnupUrvImAha - 15 evameva paJcendriyasaMsthAnAnupUrvI // 39 // evameveti, pUrvapazcAvyatkramata ityarthaH, AkRtivizeSAH saMsthAnAni, samacaturasranyagrodhamaNDalasAdikubjavAmanahuNDarUpANi SaT, tatra sarvapradhAnatvAtsamacaturasrasyAdAvupanyAsaH, zeSANAntu yathAkramaM hInatvAdvitIyAditvamitthameva pUrvAnupUrvI, zeSabhAvanA pUrvavat / saMsthAnAni jIvAjIvasambandhi- 203 tvena dvidhA bhavanti, iha ca jIvasambandhIni tatrApi paJcendriyasambandhIni vivakSitAnIti pazcendriyetiH vizeSitam // 39 // sAmAcAryAnupUrvImAcaSTe - oghadazavidhapadavibhAgasAmAcAryapi tathA // 40 // oveti, samAcaraNaM samAcArastasya bhAvaH sAmAcArI, tridhA sA oghadazavidha padavibhAga- 25 bhedAt / oghaniryuktatyabhihitArtharUpA osAmAcArI | icchAkArAdidazavidhA sAmAcArI dazavidhasAmAcArI | nizIthakalpAdyabhihitaprAyazcittapavibhAgaviSayA padavibhAgasAmAcArI / dazavidhA sAmAcArI ca vivakSitakriyApravRttyabhyupagamAtkaraNamicchAkAraH, akRtye viSaye yanmayA''caritamasadetadityevamesatkriyAnivRtyabhyupagamo mithyAkAraH, avikalpa gurvAjJAbhyupagamastathAkAraH, jJAnAdyAlambano - pAzrayAdvahiravazyaM gamane samupasthite'vazyaM karttavyamidamato gacchAmyahamityevaM guruM prati nivedanamAva - 30 zyakI, bahiH karttavyavyApAreSvavasiteSu punastatraiva pravizataH sAdhoH zeSasAdhunAmutrAsAdidoSapari
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 sUtrAyamukhAvalyAm [prathamA jihIrSayA bahiyApAramiSedhenopAyapravezasUcanAmeSedhikI, bhadanta ! karomIdamityevaM guroH pracchanamApracchanA, prAmAdau preSitasya gamanakAle punaH pracchana pratipracchanA, pUrvAnIsAzanAdiparimogaviSaye sADUnAmutsAhanA chandanA, dAsyAmItyevamadyApyagRhItenAzanAdinA sAdhUnAmAmaMtraNa nimaMtraNA, tvadIyo'hamityevaM bhutAdyarthamanvadIksacAbhyupagama upasampat // 40 // atha bhAvAnupUrvImAha audayikAdibhAvAnupUrvyapyevam // 41 // audayikAdIti, audayikAdayo hi bhAvAsteSAmAnupUrvI pUrvapazcAdvyutkramatanidhA, nArakAdigatirodayiko mAvastatsattve zeSamAvA yathAsambhavaM prAdurbhavantIti pradhAnatvAdAdAvupanyAsaH, tataH zeSapaJcakamadhye khokaviSayatvAdaupazamikasya sato bahuviSayaravArakSAyikasya tato bahutaraviSayatvAt kSAyopazamikasya tato bahutamaviSayatvAt pAriNAmikasya tato'nyeSAmeva bhAvAno dvikAdisaMyogasamutthatvAt sAnnipAtikasya pUrvAnupUrvyAmupanyAsa ityupakramadvAram // 41 // atha nikSepadvAramAha oghanAmasUtrAlApakaniSpannabhedo nikSepaH // 42 // oSeti, otha: sAmAnyamadhyayanAdikaM zrutAbhidhAnaM tena niSpannaH, nAmazrutasyaiva sAmAyikAdivizeSAbhidhAnaM tena niSpanno nAmaniSpanA, sUtrAlApakAH 'karemi maMte ! sAmAia'mityAdikAstainiSpannaH sUtrAlApakaniSpanna ityevaM trividho nikSepaH // 42 // oghaniSpannamAha adhyayanAkSINAyakSapaNAlakSaNaH prthmH||43|| adhyayaneti, sAmAyikacaturvizatilayAdizrutavizeSANAM sAmAnyanAmAni adhyayanAdIni sarakAra, yadeva hi sAmAyikamadhyayanamucyate tadevAkSINaM nimayate, idamevA''yaH pratipAyate, etadeva apamA'bhidhIyate, evaM caturvidhatilavAdiSvapi cintanIyam / eSAM nAmAdinikSepo'nuyogadvArato vijnyeyH||43|| atha nAmaniSpannamAha - sAmAyikAdirnAma // 44 // 28 sAmAyikAdiriti, AdinA paturvizatistavAdInAM grahaNam , sAmAyikasa nAmasthApanA dravyabhAvamedAcaturvidho nikSepaH, nAmasthApane spaSTe, dravyamapi bhavyazarIradravyasAmAyikaM yAvatspaSThameva, ubhayavyatiriktana patrakapustakalikhitam , noAgamata idam / bhAvasAmAyikantu Agamato jJAtopayuktacha / noAgamatazca yasya mUlaguNa uttaraguNe'nazanAdau va sarvakAlaM vyApArAt sannihita AtmA taya sAmAyikaM bhavati, yassarvabhUteSu seSu sAvareSu ca maitrImAvAsamaH, vazva khAtmano hananAdirja 80 chAkhaM na priyaM tathA sarvajIvAnAmiti cetasi bhAvayitvA samastAnapi jIvAna svayaM hanti nAnyairSAMta pati prasAnyAsa samanujAlIte sarvajIveSu tulyaM vartate tasya sAmAvikaM bhavati, klaba na kavi
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ mulA 5 10 anuyoglkssnnaa| reNyA priyo vA sarvatra samamanaskatvAt tasya sAmAyikaM bhavati / yadi dravyamana Azritya zramaNaH sumanA bhavet bhAvena ca pApamanA na bhavati khajane parajane mAnApamAnayozca samo bhavati tadA zramaNo bhavet / atra ca jJAnakriyArUpaM sAmAyikAdyadhyayanaM noAgamato bhAvasAmAyikam , jJAnakriyAsamudAye AgamasyaikadezavRttitvAt , nozabdasya ca dezavacanatvAt , tathA ca sAmAyikavataH sAdhorapi noAgamato bhAvasAmAyikatvam , sAmAyikatadvatorabhedopacArAt // 44 // atha sUtrAlApakaniSpannamAhasUtrAlApakAnAM nAmAdibhirnikSepassUtrAlApakanikSepaH // 45 // sUtreti, 'karomi bhadanta ! sAmAyika'mityAdInAM sUtrAlApakAnAM nAmasthApanAvibhedabhinno yo nyAsaH sa sUtrAlApakaniSpanno nikSepa ityartha iti nikSepadvAram // 45 // atha tRtIyamamuyogadvAramanugamamAkhyAti-- sUtraniryuktyanugamabhedo'nugamaH // 46 // sUtreti, sUtravyAkhyAnaM sUtravibhajanA ceti dvividho'nugamaH, nitarAM yuktAH sUtreNa saha lolIbhAvena sambaddhAH niyuktA arthAH, teSAM yuktiH sphuTarUpatApAdanaM ekasya yuktazabdasya lopAniyuktiH nAmasthApanAdiprakAraiH sUtravibhajanetyarthaH, sadrUpo'nugamo niyuktyanugama ityarthaH // 46 // tatra niryuktyanugamamAhanikSepopoddhAtasUtrasparzikaniyuktyanugamalakSaNo dvitiiyH||47|| nikSepeti, pUrva nAmasthApanAdibhedenAvazyakAdipadAnAM yadvyAkhyAnaM kRtaM tena nikSepaniyuktyanugamaH prokta eva, upodghAtaniryuktyanugamazca vyAkhyeyasya sUtrasya vyAkhyAvidhisamIpIkaraNamupodghAtastasya niyuktistadrUpo'nugamaH / tathAhi prathamaM sAmAnyAbhidhAnarUpa uddezo vaktavyaH, yathA adhyayanamiti, tathA vizeSAbhidhAnarUpo nirdezaH, yathA sAmAyikamiti, tataH kutaH sAmAyika nirgatamityevaMrUpo nirgamo 20 vaktavyaH, tathA tadutpattikSetrakAlau, tataH kutaH puruSAnirgatamiti vaktavyaM tathA kena kAraNena gautamAdayo bhagavataH samIpe sAmAyikaM zRNvantItyevaM kAraNaM vAcyam, tathA kena pratyayena bhagavatopadiSTamidam, kena vA pratyayena gaNadharAstadupadiSTaM tacchRNvantItyetadvaktavyam, tato lakSaNaM samyaktvasAmAyikasya tattvazraddhAnaM lakSaNaM zrutasAmAyikasya jIvAdiparijJAnaM cAritrasAmAyikasya sAvadhaviratiH dezaviratisAmAyikasya tu viratyaviratisvarUpaM mizramiti, evaM naigamAdayo nayA vAcyAH, teSAM ca samavatAro 25 yatra sambhavati tatra darzanIyaH, tathA kasya vyavahArAdeH kiM sAmAyikamanumatamityabhidhAnIyam, tathA ki sAmAyikaM katividhaM kasya tat , ka vA keSu dravyeSu kathaM kiyazciraM kAlaM tadbhavati kiyantastasya yugapat pratipayamAnakAH pUrvapratipannA vA labhyanta iti vaktavyam, tataH sAntara tathA kiyantaM kAlaM sAmAyikapratipattAro nirantaraM labhyanta iti vAcyam, kiyato bhavAnutkRSTatastadavApyata iti tathA ekasminnAnAbhaveSu vA punaH puna: sAmAyikasya katyAkarSA iti, tathA kiyatkSetraM te spRzantIti, tathA 30 15
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm / [prathamA nizcitA niruktizca vaktavyA, tathA copodghAtaniyuktiH samarthitA bhavati, asyAzca prastutAdhyayanasyAzeSavizeSeSu vicAriteSu satsu sUtraM vyAkhyAnayogyamAnItaM bhavati, tataH pratyavayavaM sUtravyAkhyAnarUpAyAH sUtrasparzikaniyukteravasaraH sampadyate, sUtrazca sUtrAnugame satyeva bhavati so'pyavasaraprApta eveti // 47 // atha sUtrasparzikaniyuktyanugamamAha5 askhalitAmilitAvyatyAneDitapratipUrNaghoSAdizuddhaM sUtramuccAraNIyam // 48 // askhaliteti, sUtrAnugame samastadoSavipramuktaM lakSaNayuktazca sUtramaskhalitAdi yathA bhavettathocAraNIyam , tathAhi upalazakalAdyAkulabhUbhAge lAlamiva skhalati yattat skhalitaM na tathA'skhalitam / anekazAstrasambandhIni sUtrANyekatra mIlayitvA yatra paThati tanmIlitamasadRzadhAnyamelakavat, athavA 10 parAvarttamAnasya yatra padavicchedo na pratIyate tanmIlitaM na tathA'mIlitam / ekasminneva zAstre'nyAnyasthAnanibaddhAnyekArthAni sUtrANyekasthAne samAnIya paThato vyatyAneDitam , athavA AcArAdisUtramadhye svamaticarcitAni tatsadRzAni sUtrANi kRtvA prakSipato vyatyAneDitam , asthAnaviratikaM vA, na tathA'vyatyAneDitam / sUtrato bindumAtrAdibhiranUnam , arthatazcAdhyAhArAkAMkSAdirahitaM pratipUrNam / udAttAdighoSairavikalaM pratipUrNaghoSam / AdinA kaNThoSThavipramuktaM bAlamUkabhASitavadyadavyaktaM na bhavati tathA guru15 pradattavAcanayA prAptaM na tu karNAghATakena zikSitaM na vA pustakAtsvayamevAdhItamevaM vizeSaNayutaM zuddhaM dvAtriMzadoSavirahitamaSTAbhirguNairupetamalpagranthaM mahAtha lakSaNayutaM sUtramuccAraNIyam, uktazca 'alpagranthaM mahArthaM dvAtriMzadoSavirahitaM yacca / lakSaNayuktaM sUtramaSTabhizca guNairupeta miti, doSAzca 'anRtamupaghAtajanakaM nirarthakamapArthakaM chalaM dvahilam / niHsAramadhikamUnaM punaruktaM vyAhatamayuktam / kramabhinnavacana bhinnaM vibhaktibhinnaJca liGgabhinnaJca / anabhihitamapadameva ca svabhAvahInaM vyavahitazca / kAlayaticchavi20 doSaH samayaviruddhaM vacanamAtraJca / arthApattidoSo jJeyo'samAsadoSazca / upamArUpakadoSo nirdezapadArtha, sandhidoSazca / ete ca sUtradoSA dvAtriMzadbhavanti jJAtavyA' iti, guNAzca 'nirdoSa sAravantazca hetuyuktamalaGkRtam / upanItaM sopacAra mitaM madhurameva ceti / eteSAM svarUpANyanyatrAvalokanIyAni // 48 // asya phalamAha etena khaparasamayapadajJAnaM bandhamokSasAmAyikanosAmAyikapada25 jJAnazca // 49 // eteneti, evaMvidhasUtroccAraNenetyarthaH, etena hi padamidaM svasamayagatajIvAdyarthapratipAdakamidaJca parasamayagatapradhAnezvarAdyarthapratipAdakamiti vijJAsyate, tathA parasamayapadaM prANinAM kuvAsanAhetutvena bandhapadamitarattu sadbodhakAraNatvAnmokSapadamiti jJAnaM jAyate, athavA prakRtisthityanubhAvapradezalakSaNabandhasya pratipAdakamidaM padamidazca kRtmakarmakSayalakSaNamokSapratipAdakamidaM sAmAyikapratipAdakamidantu 30 tavyatiriktAnAM nArakatiryagAdharthAnAM pratipAdakamiti vijJAsyate // 19 //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] anuyoglkssnnaa| phalAntaramAha - anadhigatasya padasya vyAkhyAnam // 50 // anadhigatasyeti, sUtre samuccArita eva keSAzcidbhagavatAM sAdhUnAM yathoktanItyA kecidarthAdhikArAH parijJAtA bhavanti, kecittu kSayopazamavaicitryAdanadhigatA bhavanti tatasteSAmanadhigatAnAmarthAdhikArANAmadhigamArtha padena padasya vyAkhyA bhavati, tallakSaNaJca 'saMhitA ca padazcaiva padArthaH pdvigrhH| 5 cAlanA ca prasiddhizca SaDvidhaM viddhi lakSaNam // ' iti, tatrAskhalitapadoccAraNaM saMhitA, yathA 'karomi bhayAnta ! sAmAyika mityAdi / padantu karomItyekaM padaM bhayAnta ! iti dvitIyaM sAmAyikamiti tRtIyamityAdi / padArthastu karomItyabhyupagamo bhayAnta iti gurvAmaMtraNaM samasyAyaH sAmAyikamityAdikaH / padavigrahaH samAsaH, sa cAnekapadAnAmekatvApAdanaviSayo yathA bhayasyAnto bhayAnta ityAdi, sUtrasyArthasya vA'nupapattyudbhAvanaM cAlanA, tasyaivAnekopapattibhistathaiva sthApanaM prasiddhiH, evaM SaDvidhaM vyAkhyAyA 10 lakSaNam , tatra sapadacchedasUtravarNane sUtrAnugamaH, sUtrAlApakAnAM nAmasthApanAdinikSepe kRte sUtrAlApakanikSepaH, padArthapadavigrahAdiSu sarveSu kRteSu sUtrasparzikaniyuktiH kRtArthA bhavati / naigamAdinayAnAmapi prAyaH sa eva padArthAdivicAro viSaya iti vastutaste sUtrasparzikaniyuktyanta vinaH / tadevaMvidhinA sUtre vyAkhyAyamAne sUtraM sUtrAnugamAdayazca yugapatsamApyante // 50 // atha nayadvAramAhanaigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUdvaivambhUtA muulnyaaH||51|| .. naigameti, mahAsattAsAmAnyavizeSAdijJAnairanekoM vastUni paricchinatti sa naigamaH, kroDIkRtasAmAnyaviSayaH saGgrahaH, sarvadravyaviSaye sAmAnyAbhAvAya yo yatate sa vyavahAraH, nAsau sAmAnyamicchati lokavyavahArAnaGgatvAt , tatpradhAnatvAttasya, vartamAnakAlabhAvivastugrahaNazIla RjusUtraH, ayamatItAnAgatavastutiraskArapravaNaH, liGgavacanabhedenaikazabdavAcyAnAmapi bhedAbhyupagantA zabdaH, liGgA- 20 dhabhede tu bahUnAmapi zabdAnAmekameva vAcyamasau manyate, pravRttinimittabhedena bhinnAbhidheyAbhyupagantA samabhirUDhA, yathendrazakrAdipadavAcyAnAm, zabdapratipAdyakriyAM kurvadvastuviSaya evambhUtanayaH, yadA yoSinmastakAdyArUDhatayA jalAharaNakriyAvAn bhavati tadaivAsau ghaTo nAnyadeti / tadevaM mUlabhUtAH sapta nayAH, eSAM vistRtavicAra uttarottarabhedaprabhedA anytraavlokniiyaaH| nayAnAM prayojanaJcopakrameNopakrAntasya nikSepeNa ca yathAsambhavaM nikSiptasyAnugamenAnugatasya sAmAyikAdyadhyayanAdervicAraNam / tathA 25 nayaiH kacitkazcit sUtraviSayaH samastAdhyayanaviSayazca vicAryate, na tu pratisUtraM nayavicAraniyamaH, yena 'na nayA samoyaraMti ihamityAdinA virodho bhavet // 51 // nanu kiM nayairvicAryamANamadhyayanaM sarvaireva nayairvicArya kiMvA kiyadbhireva, nAyA, teSAmasaMkhyeyatvena tairvicArasya kartumazakyatvAt , yAvanto hi vacanamArgAstAvanta eva nayAH / na dvitIyaH saMkhyAtItatvAnnayAnAM katibhirvicAryamANe ebhirapi kathaM na vicAryamiti paryanuyogaprasaGgAt / na ca teSAma-30 16
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAnukAvasyA [prathamA saMkhyeyatve'pi sakalanayasAhibhirnayairvicAro vidhIyata iti vAcyam , saGghAhinayAnAmapyanekavidhatvAt , tathAhi pUrvavidbhiH saptanayazatAni sakalanayasaGgrAhINyuktAni yatpratipAdakaM saptazatAraM nayacakrAdhyayanamAsIt, teSAM savAhakAH punarapi dvAdazanayAH yatprarUpakamidAnImapi dvAdazAraM nayacakramasti, etatsa brAhiNo'pi sapta naigamAdinayAH, tatsaGghAhiNau dravyaparyAyAstiko nayau jJAnakriyAnayo kA nizcayavyava6 hArau vA zabdArthanayo veti saMgrAhakanayAnAmapyanekavidhatvAt paryanuyogatAdavasthyamityAzaGkAyAmAha jJAnakriyobhayasAdhyA muktiriti // 52 // jJAneti, jJAnakriyobhayasAdhyaiva muktirna punarekena kenacitsAdhyA, sAdhako'pi jJAnakriyAbhyAM dvAbhyAmapi yuktaH sAdhureveti sthitapakSaH, na hi jJAnamAtrAt puruSArthasiddhiH kvApi dRSTA, pAkArthinAmapi dahanaparijJAnamAtrAdeva na hi pAkasiddhiH kintu dahanAnayanasaMdhukSaNajvAlanAdikriyAnuSThAnAdapi, na ca 10 tIrthakaro'pi kevalajJAnamAtrAnmuktiM sAdhayati kintu yathAkhyAtacAritrakriyAto'pi, kriyAkAle'pi jJAnAvazyambhAvitayA tadanantarabhAvitvalakSaNasAdhakasyobhayatra tulyatayA na kriyAmAtrAt puruSArthasiddhiH pratyekaM ca tayordezopakAritvena samudAye saMpUrNA hetutA'stIti na kAcit kSatiH / prakaraNAnte maGgalasUcanAya muktizabdaH, itizabdazvAnuyogadvArazAstrasArasya samAptisUcakaH, upakramAdidvAracatuSTayasya nirUpaNAditi saMkSepaH // 52 // anuyogasAra eSaH pradarzito baalmtitussttyai| prauDhadhiyAmapyamAllAbhazcedyantu taM te'pi // iti zrItapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitAyAM sUtrArthamuktAvalyAmanuyoga lakSaNA prathamA muktAsarikA vRttaa|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha AcAramuktAsarikA . 10 tadevamavasite'nuyoganirUpaNe samprati caraNakaraNAnuyogaM vaktukAmenA''cArAnuyogaH prArabhyate athaa''caarsaaraanuyogH||1|| atheti, sAmAnyato'nuyoganirUpaNottarakAlamityarthaH / yadyapyanuyogazcaturvidho bhavati dharmakathAgaNitadravyacaraNakaraNAnuyogabhedAt tathApi caraNakaraNAnuyogabhUtasyA''cArAderanuyogaH kriyate pradhAna-5 tvAt , itareSAM tadarthatvAt / AcAreti, A maryAdayA kAlAdiniyamAdilakSaNayA cArazcaraNamAcAro mokSArthamanuSThAnavizeSaH, tatpratipAdakagrantho'pyAcAraH, AcAra iti granthasya vizeSanAma, tasya sAratayA . prabhUtArthasaGgraharUpatayA'nuyogo vyAkhyAnaM kriyata iti zeSaH, azeSavizeSAvirodhena sAmAnyarUpatayA vyAvarNane kRte sukomalamatInAM tatrAnAyasataH pravezaH sampadyata iti bhAvaH / anena ca sUtreNa vyAcikhyAsitazAstrasya samIpAnayanarUpopakramaH kRto bhavatIti // 1 // ___ atha tasya nikSepaM sUcayannAhaekArthapravartanaprathamAGgatvagaNiparimANasamavatArasArairbhAvAcArasya vishessH||2|| ekArtheti, ekArthAH paryAyazabdAH, yathA'cArA''gAlA''karA''zvAsA''dakSiA''cIrNAssjAtyAmokSA bhAvAcArasya / bhAvAcArasyetyanena nAmasthApanAdravyAcArANAmete na paryAyA ityuktaM bhavati, tathAhi AcArasya nAmasthApanAdravyabhAvabhedatazcaturdhA nikSepo bhavati, nAmAcArasthApanAcArau prasiddhau 15 tathA zarIrabhavyazarIralakSaNadravyAcArabhedo'pi / ubhayavyatiriktastu dravyAcAro nAmanadhAvanavAsanazikSApaNasukaraNAvirodhIni yAni loke dravyANi tadrUpaH / nAmanaM jhavanatikaraNaM tatprati ca dravyaM dvividhaM bhavati, AcAravadanAcAravaJca, tinizalatAdikaM hyAcaritabhAvaM tena rUpeNa pariNamati na tveraNDAvidravyam , haridrAraktaM vasaM dhAvanaM pratyAcAravat, sukhena prakSAlanAt, kRmiraktarAgamanAcAravat, vamano'pi rAgAnapagamAt / vAsanaM prati kavelukAdyAcAravat sukhena pATalakusumAdibhirvAsthamAna- 20 tvAt, vaiDUryAcanAcAravat azakyatvAt / zikSA prati zukasArikAdyAcAravat, sukhena mAnuSamASAvisampAdanAt, zakuntAdhanAcAravat / sukaraNaM prati suvarNAvikamAcAravat sukhena tasya kaTakAvikaraNAt, anAcAravaddhaTalohAdikam / avirodhaM pratyAcAravanti guDadhyAdIni, rasotkarSApamogaguNatvAca, viparyayAdanAcAravanti tailakSIrAdIni / pAkhaNDikAdikartRkapaJcarAtrAyAcAro laukiko bhAvAcAraH, alaukikastu sa jJAnadarzanacAritratapovIryAcArabhedAt paJcavidhaH, tatra jJAnAcAro'pi 25 kAlavinayabahumAnopadhAnAnihavanyajanAryatadubhayabhedato'STavidhA, niHzahitatvaM niSkAMkSitatvaM nirvi- . cikitsavA'mUDhadRSTitvamupahaH sthirIkaraNaM kAtsalyaM prabhAvanA cetyaSTavidho darzanAcAraH / timro guptayaH panna samitayazceti caraNAcAro'STadhA, dvAdazadhA tapaAcAraH, vIryAcArastvanekadhA, ityevaM paJcavidhA
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 sUtrArthamuktAvalyAm [dvitIyA cArapratipAdako'yaM granthavizeSazca bhAvAcAraH / AcAlyate'nenAtinibiDaM karmAdItyAcAlaH tadubhayavyatiriktadravyAcAlastu vAyuH, bhAvAcAlazca jnyaanaadipnycvidhH| AgAlanaM samapradezAvasthAnamityAgAlaH, ubhayavyatiriktadravyAgAlo'trodakAdernimnapradezAvasthAnam / jJAnAdikastu bhAvAgAlo rAgAdirahitAtmanyavasthAnAt / Agatya tasmin kurvantItyAkaraH, ubhayavyatiriktadravyAkaro rajatAkarAdiH, jJAnAdireva 5 bhAvAkaraH, atra nirjarAdiratnAnAM lAbhAt / AzvasantyasminnityAzvAsaH, ubhayavyatiriktazca yAnapAtradvIpAdiH, jJAnAdireva bhAvAzvAsaH / AdRzyate'sminnityAdarzaH, ubhayavyatiriktadravyAdarzazca darpaNAdiH, jJAnAdizca bhAvAdarzaH / ajyate vyaktIkriyate'sminnityaGgam , zirobAhvAdikamubhayavyatiriktadravyAGgaM bhAvAGgaM jJAnAdi / AcIrNamAsevitamidantu poDhA nikSepyam , ubhayavyatiriktadravyAcIrNa siMhAdestRNAdiparihAreNa pizitabhakSaNam , kSetrAcIrNaM bAhrIkeSu saktavaH koGkaNeSu peyA, kAlAcIrNaM sarasazcandanapa10 kAdiH, jJAnAdikameva bhAvAcIrNam / A jAyante'syAmityAjAtiH, ubhayavyatiriktadravyAjAtirmanuSyAdijAtiH, bhAvAjAtizca jJAnAdinidAnabhUto'yaM granthaH / Amucyante'sminnityAmokSaNam , ubhayavyatiriktadravyAtmakaJca nigaDAdermokSaNam , bhAvAmokSastu karmASTakodveSTanamazeSam , etatsAdhakazcAyamevAcAra iti / tadevaM bhAvAcArasya kizcidvizeSeNaikArthapratipAdakatvAcchakrapurandarAdizabdavatparyAyatvaM vijJeyam / AcA ro'yaM kadA bhagavatA vinirmita ityasya nirNayAya pravartanAvizeSo vAcyaH, sa ca tIrthakarANAM nikhi16 lAnAM tIrthapravartanAdau AcArArthaH prathamatayA abhavat bhavati bhaviSyati ca, tata itare'GgArthAH, gaNadharairapyanayaivA''nupUrvyA sa sUtratayA prathyate / atra mokSopAyabhUtacaraNakaraNapratipAdanena pravacanasArabhUtatvAditarAGgAdhyayanayogyatApAdakatvAcca dvAdazAGgeSvasya prathamAGgatvamityaparo vizeSo bodhyaH / tathA'yamAcAro gaNitvakAraNAnAM pradhAnaM gaNisthAnam , adhyayanAdasya kSAntyAdirUpANAM caraNakaraNAtmakAnAM vA zramaNadharmANAM parijJAnAditi gaNitvaM vizeSaH / asyAdhyayanataH padatazca parimANaM krameNa 20 navabrahmacaryAbhidhAnAdhyayanAtmakatvamaSTAdazasahasrapadAtmakatvam , padaparimANena ca catuzcUlikAtmakadvitIyazrutaskandhaprakSepAbahutvaM nizIthAkhyapazcamacUlikAprakSepAbahutaratvamanantagamaparyAyAtmakatayA bahutamatvazca bodhyam / upakramAntargatasamavatArazcAnettham-pazcacUlikAoM navasu brahmacaryAdhyayaneSu teSAM piNDitArthaH zastraparijJAyAM tadarthaH SaTkhapi kAyeSu SaDjIvanikAyArthaH paJcasvapi vrateSu tAni ca sarvadravyeSu paryAyANAzcAnantabhAge samavatAraH, prathamavratasya SaDjIvanikAyAzritatvAdvitIyacaramavratayoH sarvadravyA28 zritatvAt zeSamahAvatAnAzca tadekadezAzritatvAnmahAvratAnAM sarvadravyeSvavatAraH, sarvasyAH saMyamasthAna zreNeH jJAnadarzanacAritraparyAyaiH paripUrNatvena sarvAkAzAnantaguNapramANatvena batAnAzca cAritramAtropayogitvAt paryAyAnantabhAgavRttitvamavaseyam / kasya kaH sAra iti cedittham-aGgAnAmAcArastasyAnuyogArthastasya yathAsvaM viniyogastasya caraNaM tasya ca nirvANaM tasyApi cAvyAbAdhasthitiH sAra iti // 2 // asyAcAragranthasya pravibhAgamAha asya dvau zrutaskandhAvAcAratadagrabhedAt // 3 // asyeti, AcArazrutasyetyarthaH, zrUyate taditi zrutaM prativiziSTArthapratipAdanaphalaM vAgyogamAtraM bhagavatA nisRSTamAtmIyazravaNakoTarapraviSTaM kSAyopazamikabhAvapariNAmAvirbhAvakAraNaM zrutamityucyate, tatpra
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39. muktA] aacaarlkssnnaa| tipAdakagrantho'pi zrutam, zrutagranthasiddhAntapravacanAjJopadezAgamAdIni zrutaikArthikanAmAni, skandati zuSyati kSIyate puSyate ca pudgalasaMyogaviyogAbhyAmiti skandho'NusamudAyaH, zrutarUpau skandhau zrutaskandhau, tathAcAcArarUpa ekaH zrutaskandhaH AcArAgrarUpo'paraH zrutaskandha iti bhAvaH / zrutasya caturdhA nikSepaH, tatra nAmasthApane prasiddhe, Agamato dravyazrutaM zrutopayoge'vartamAnaH zrutapadAbhidheyA''cArAdizikSAvAn / noAgamato jJazarIrabhavyazarIre sphuTe, ubhayavyatiriktazca dravyazrutaM patrakapustakAdilikhi-5 tam , asya bhAvazrutasAdhanatvAdrvyatvamAgamakAraNabhUtAtmAdyabhAvAnnoAgamatvaM bodhyam / bhAvazrutamapi Agamato noAgamatazca dvibhedam , zrutapadArthajJastatra copayukta Agamato bhAvazrutaM zrutopayogasadbhAvAt / noAgamatastallaukikalokottarabhedena dvividham , mithyAdRSTibhiH svacchandamatibuddhivikalpitaM bhAratAdikaM laukikam / lokapradhAnairarhadbhiH praNItaM dvAdazAGgaM lokottaram, anenaiva ca bhAvazrutenAtrAdhikAraH / skandhanikSepo'pi yAvadbhavyazarIraM sphuTa eva, ubhayavyatiriktadravyaskandhastu sacittAcittamizrabhedena 10 trividhaH, tatrAdyasturagagajakinnarakimpuruSAdirUpo'nekavidhaH, turagAdInAM viziSTaikapariNAmapariNatatvAskandhatA bhAvyA / dvipradezAdiskandhA acittdrvyskndhaaH| mizrazca hastyazvarathapadAtisannAhakhagakuntAdisamudAyAtmakasenAyA agramadhyapazcimaskandharUpo'nekavidhaH, eSu hatyAdInAM sacittatvAt khaDgAdInAmacittatvAt mizratA / yadvA kRtsnAkRtsnAnekadravyaskandhabhedAdubhayavyatiriktadravyaskandhastrividhaH, hayaskandhagajaskandhAdayaH kRtsnaskandhAH, tadanyabRhattaraskandhAbhAvAt , jIvatadadhiSThitazarIrAvayavalakSaNa-15 samudAyo'tra kRtsnaskandhatvena vivkssitH| na ca hayAdiskandho na kRtsnaskandharUpastadapekSayA gajaskandhasya bRhattaratvAditi vAcyam, zarIrAnugatajIvasyAsaMkhyeyapradezAtmakatvena samudAyasyaiva cAtra hayAdiskandhatvena vivakSaNAt sarvatra jIvasyAsaMkhyeyapradezAtmakatayA tulyatvAt , yadi jIvapradezapudgalasamudAyAnAM sAmatyena vRddhirbhavedgajAdiskandhasya tadA bhavedvaddhiH, tadeva nAstIti / dvipradezikAdyAvadanantapradezikaskandhaM sarve skandhA akRtsnaskandhAH, sarvAntimAnantapradezAtmakaskandhaM vihAya sarveSAmakRtsna- 20 tvAt / yasya kasyacitskandhasya nakhadantakezAdirUpo dezo jIvapradezairvirahitastasyaiva ca yo dezaH pRSThodaracaraNAdilakSaNo jIvapradezairvyApto dezayostayorviziSTaikapariNAmapariNatayodeharUpo yassamudAyaH so'nekadravyaskandhaH, sacetanAcetanAnekadravyAtmakatvAt , jIvapradezAvyAptadezasyApyatra vivakSaNAt kRtsnaskandhApekSayA vailakSaNyam / skandhapadArthAbhijJastatra copayukto bhAvaskandha AgamamAzritya / noAgamamAzritya tu prastutAcArAGgasya navAnAmadhyayanAnAM cUlikAnAzca samudAyasya parasparasambaddhatayA yo viziSTaikapariNA- 25 mastena niSpannaH zrutaskandho bhAvaskandha iti // 3 // athAdyazrutaskandhAdhyayanAnyAha- zastraparijJAlokavijayazItoSNIyasamyaktvalokasAradhUtamahAparijJAvimokSopadhAnazrutabhedAbrahmacaryazrutaskandhasyAdyasya navAdhyayanAni // 4 // zastraparikSeti, zasyante hiMsyante'nena prANina iti zastraM khaGgAdi, tasya jIvazaMsanahetoH 30 parijJA, jJAnapUrvakaM pratyAkhyAnaM yatrocyate sA zastraparijJA jIpAstitvataddhiMsAdiparihArapratipAdanaparA /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamukAvalyAm [dvitIyA zastranikSepe vyatiriktaM dravyazaskhaM khagAdyagniviSAdikam / bhAvazastraM duSprayuktamantaHkaraNaM vAkAyau viratyabhAvazca, jIvopaghAtakAritvAt / dravyaparijJA ca jJaparijJA pratyAkhyAnaparikSeti dvividhA, ubhayavidhApi AgamanoAgamabhedadvayavatI, Agamato jJAtA'nupayuktaH / noAgamato jJazarIrabhavyazarIrobhayavyatiriktabhedatastridhA, ubhayavyatiriktA jJaparijJA ca yo yatsacittAdi dravyaM jAnIte sA paricchedyadravyaprAdhAnyA5 dravyaparijJA / ubhayavyatiriktapratyAkhyAnaparijJApi dehopakaraNaparijJAnam , upakaraNaM rajoharaNAdi, sAdhakatamatvAt / bhAvaparijJA dvividhA jJaparijJA pratyAkhyAnaparijJA ceti, Agamatastu pUrvavat , noAgamato jJaparijJA jJAnakriyArUpamidamevAdhyayanam / pratyAkhyAnaparijJA ca manovAkAyakRtakAritAnumatibhedAtmikA praannaatipaatnivRttiH| bhAvalokasya rAgadveSalakSaNasya vijayo nirAkaraNaM yatrAbhidhIyate sa lokavijayaH, zabdAdiviSayalokasya vA vijayasya pratipAdanaparaH / zItaJcoSNazca zItoSNe te adhikRtya kRtamadhyayana 10 zItoSNIyaM zItoSNAdisparzajanitavedanAdipratipAdakaparam / tattvArthazraddhAnarUpasamyaktvadAyapratipAda naparamadhyayanaM samyaktvam / caturdazarajvAtmakasya lokasya sAraH paramArthastatpratipAdakamadhyayanaM lokasAraH / dhUtaM saGgAnAM tyajanaM tatpratipAdakamadhyayanaM dhUtam / mahatI pratijJA antaHkriyAlakSaNA samyagvidheyA yatra pratipAdyate tadadhyayanaM mahAparijJA, adhyayanamidaM samprati vyavacchinnamato nocyate / vimokSaH parityA go'samanojJAkalpikAdInAM tatpratipAdakamadhyayanaM vimokSaH / upa mokSaM prati sAmIpyena dadhAtItyupadhAnaM 15 mahAvIrAsevitasyopadhAnasya tapasaH pratipAdakaM zrutaM grantha upadhAnazrutameteSAM dvandvaH, tAnyeva bhedo vizeSastasmAdAdyasya prathamazrutaskandhasyAdhyayanAni nava bhavanti, Adyasya paryAyAntaramAha-brahmacaryazrutaskandhasyeti, navasvapyadhyayaneSu kuzalAnuSThAnarUpabrahmacaryasya pratipAdanAdAcArAGgaprathamazrutaskandhasya brahmacaryasaMkSeti bhAvaH / adhyayanAnIti, viziSTArthadhvanisandarbharUpANItyarthaH, adhigamyante paricchidyante'rthA jIvAdaya ebhirityadhyayanAnIti vyutpattariti / sUtreNAnena adhyayanAnAmanvarthAbhidhAnapratipAdakenopakra20 mAntargatArthAdhikAraH sUcitaH, tatra prathamAdhyAyasya saptodezAH, prathamoddeze sAmAnyato jIvAstitvamabhi dhIyate, zeSeSu SaTsu vizeSeNa pRthivIkAyAdyastitvaM sarveSAM cAnte bandhasya viratezca pratipAdanamiti uddezArthAdhikAro'pi vijJeyaH // 4 // tatra zastraparijJAM sphuTIkartumAha kecidiha nosaMjJinaH prajJApakabhAvadigAgamanAvedanAt // 5 // keciditi, prathamoddezArthAdhikArAnusAreNa nasaMjJina iti vidheyAnusAreNa vA kecitpadena prANinAM grahaNam , tathA ca jJAnAvaraNIyAvRtAH kecitprANina ityarthaH, iha-saMsAre, nosaMjJina iti, nosaMjJA-prativiziSTasaMjJAniSedho'styeSAmiti nosaMjJinaH prativiziSTasaMjJAvidhurAH, evazva nozabdena keSAzcijjJAnarUpA saMjJA na jAyata iti dezasyaiva niSedho na saMjJAmAtrasya, sarvaprANinAmAhArAdidaza__ saMjJAyAH zAstre pratipAdanAditi bhaavH| saMjJAnikSepazcaturvidhaH, ubhayavyatiriktadravyasaMjJA sacittAcitta30 mizrabhedatastridhA, sacittena hastAdinA'cittena dhvajAdinA mizreNa pradIpAdinA pAnabhojanAdisaMjJAH ' bhAvyAH saMjJAnaM saMjJA'vagama iti kRtvA / jJAnasaMjJA'nubhavanasaMjJA ceti bhAvasaMjJA dvividhA, matijJAnAdipaJcavidhA jJAnasaMjJA, svakRtakarmodayAdisamutthA'nubhavasaMjJA ca AhArabhayaparigrahamaithunasukhaduHkha
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 muktA] aacaarlkssnnaa| mohavicikitsAkrodhamAnamAyAlobhazokalokadhauMghasaMjJAbhedena SoDazadhA bhavati, prakRte ca jJAnasaMjJayA vicaarH| keSAzcinna sA saMjJetyatra hetumAha prajJApaketi, prajJApikA bhAvarUpAzca yA dizastAbhya Agamanasya svayamavedanAdityarthaH, prajJApako vyAkhyAtA tadAzrayeNa yA dik sA prajJApakadik prajJApako yasyA dizo'bhimukhastiSThati sA pUrvA, zeSAstvAneyyAdikA dizo niyamAttasyaiva prajJApakasya pradakSiNAto'nugantavyAH, tAzca digvidiktadantarAlarUpA UrdhvAdhorUpAzcetyaSTAdazavidhAH / sammUrchanakarmabhUmyakarmabhUmyantaradvIpajA / manuSyA dvitricatuHpaJcendriyAstiryazcaH pRthivyaptejovAyukAyikA agramUlaskandhaparvabIjAstathA devanArakA ityaSTAdazabhAvairbhavanAttathAvidhA jIvA bhAvadizaH, Abhiratra prajJApakabhAvadigbhiradhikAraH / tathAcAhamamuSyA dizaH pUrvasyA dakSiNAyAH pazcimAyA uttarAyA vA samAgato'smi pUrvasmin janmanyahaM kiM deva AsaM manuSyo vA tiryaG vA nArako vA, mRtvA cAsmAjanmAntare kiM devo vA manuSyo vA tiryaG vA nArako vA bhaviSyAmItyAdiprajJApakabhAvadigAgamanAdiparijJAnaM keSAzcinna jAyate jJAnAvaraNIyakarma- 10 prabhAvAt, yathA ko'pi madirAtipAnamadaghUrNitalolalocano'vyaktamanovijJAno rathyAmArganipatitaH kenacidgRhamAnIto madAtyaye kuto'hamAgata iti na jAnAti tathAyamapIti bhAvArthaH // 5 // ___ nanu viziSTasaMjJAniSedhastadopapatsyate sAmAnyasaMjJAvaddharmI pramANapathamArUDho yadA bhavet , tatraiva mAnaM na pazyAmaH, na hi sa pratyakSagamyaH, svabhAvato viprakRSTatvenAtIndriyatvAt , ata eva tadavyabhicArikAryAdihetusambandhagrahaNAsambhavAnnAnumAnagamyaH, nApyupamAnagamyaH, tasyAtIndriyatvena sAmA-1b nyagrahaNAsambhavAt , na vA''gamavedyaH, tena saha padazaktigrahAsambhavAt , nApyarthApattyA, tamantareNa sakalArthopapatteH, evaJcAnupalabdhiviSayatvAttadabhAva eva siddhyatItyAzaGkAyAmAha astyAtmA'sAdhAraNAhampratyayAt // 6 // ___astIti, tathA cAtmani pramANaM nAstIti na, kintu pratyakSeNAhampratyayena sa viSayIkriyata iti bhAvaH / na hyayamahampratyayo liGgajazzabdajo vA, tadanusandhAnamantareNApi jAyamAnatvAt , eva- 20 zvAtmA pratyakSaviSayaH, tadguNasya jJAnasya svasaMvitsiddhatvAt , viSayavyavasthA hi svasaMvedananiSThA, ghaTa. paTAdInAmapi rUpAdiguNapratyakSAdevAdhyakSaviSayatvamiti tatsiddhiranumAnAdapi / nanu zarIrAdiviSaya evAhampratyayo bhavatvityAzaGkAyAmuktamasAdhAraNeti, yadi hyahampratyayaH pRthivyAdau bhavet tamuhaM pRthivI ahamApa ityAdyAkAraH pratyayo bhavet , na caivam , na ca sAmAnyato mA bhUt, vizeSatastu gauro'haM kRSNo'hamiti bhavatyeveti vAcyam, ahaGkArasya pratisandhAtRviSayatvAt , zarIrasya ca bhedenApratisa-25 ndhAtRtvAt , bhavati hi pratisandhAnaM yo'haM sukhasAdhanaM srakcandanAdikamupalabhya tadupAditsuH prayatamAnastadupAttavAn so'haM sukhI, yo'haM duHkhasAdhanamahikaNTakAdikamupalabhyApi na parihRtavAn so'haM duHkhItyAdirUpam / viruddhyate caitadanekAzritatve, caitramaitrasukhAdiSu tadadarzanAt, zarIrANAzca pratyahaM pariNatibhedena bhinnatvAt / na ca yathA'haM gauraH sthUlo hakha AsaM so'hamidAnIM zyAmaH kRzo dIrgha iti zarIraguNA api pratisandhIyanta eveti vAcyam , tasya bhrAntatvAt / prakRtamapi pratisandhAnaM 30 prAntamiti cenna, smarturabhrAntaH, anyena dRSTasyAnyena smaraNAsambhavAt , anyathA'tiprasaGgAt /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvasyAm [dvitIyA kiJca jJAnasya zarIradharmatve tat parairapi pratyakSeNa gRhyeta, ye hiM pratyakSaviSayAzzarIraguNAste kheneva parairapi gRhyante yathA rUpAdayaH, jJAnantu pratyakSamapi sanna parapratyakSagrAhyaM tasmAnna zarIraguNaH, tato'nyasya guNenaitena bhAvyaM sa evaatmaa| kizcaivaM bhUtacaitanyavAdI praSTavyaH paJcabhUtAtmake zarIre kiM sarvANi cetayante kiM vaikamiti, Aye sarveSAM samatvAt prsprmsmbndhaapttiH| dvitIye tvitareNa 5 vinApi loSTAdipRthivyAdezcaitanyaM syAt, na hi tasya caitanye'nyadapekSaNIyamasti, tathA ca yeyaM zarIragatA pRthivI sA na cetayate pRthivItvAlloSTavadityanumAnam, evaM jalAdAvapi, tat kathaM samudAyasya caitanyaM bhavet / tathA vyatirekabuddhirapi dRzyate mamedaM zarIraM kRzamiti SaSThyA'smadarthasya zarIra. vyatirekAt, zarIrasya ca paraviSayedakArAspadatvAt , abhedAvagamasya ca saMsargadoSavazena bhrAntyApyupapatteH, pUrvAbhyastasmRtyanubandhena ca vinA jAtasya harSabhayazokasampratipattyanupapatteH / jAtismarAzca 10 kecidadyatve'pi dehAntararahovRttaM vRttAntaM sambodhayanta upalabhyanta ityupalabdhisiddhaH shriiraatmnorbhedH| yadyapi cAnena prakAreNa zarIrAtmanovispaSTo bhedo na siddhyettathApi tAvadabhedo'pi na vispaSTaH kintu kathaJcidbhedAbheda eveti / evaM yo'haM rUpamadrAkSaM so'haM spRzAmIti, yo'hamagrahISaM so'haM smarAmItIndriyAbhAve'pi pratyabhijJAnAdeko jJAtA indriyAdivyatiriktaH siddhaH / heyopAdeyaparihAropAdAna pravRttyA ca parAtmasiddhiH / evaM bhagavatpraNItAgamenaiva viziSTasaMjJAniSedhadvAreNAhamityAtmollekhipratyaye15 na cAtmasiddhirbhAvyA, nAnyAgamena, tasthAnAptapraNItatvenAprAmANyAt / evamazItyuttarazatabhedAH kriyA vAdAH caturazItivikalpA akriyAvAdAH saptaSaSTibhedA ajJAnikavAdA dvAtriMzadbhedA vainayikavAvAzca nirAkarttavyA iti // 6 // nanu keSAzcitsaMjJA na jAyata ityuktaM tena keSAzcidviziSTasaMjJA bhavatItyuktaM bhavati sA ca saMjJA kathaM teSAmutpatsyata ityatrAha20 kazcittajAnAti khabhAvAt paropadezamA // 7 // kazciditi, kazcidanAdisaMsAre paribhraman viziSTakSayopazamAdimAm tat prajJApakadigvidigAgamanaM bhAvadigAgamanazca jAnAti, tathA ca kazcidviziSTakSayopazamI prANI kasyA dizo'hamAgato'smi pUrvasmin janmani ko'haM devo vA manuSyo vA tiryagvA nArako vA'bhUvam, janmano'smAdvA pretya kiM devo vA manuSyo vA tiryag vA nArako vA bhaviSyAmItyetadavagacchatIti bhaavH| kathama25 vagacchatItyatrAha-svabhAvAditi, svasya yo'yaM bhAvo matiH svabhAvaH, AtmAnanyabhUtena jJAnenetyarthaH, etena matirAtmasvabhAvaH, na tu vaizeSikANAmiva vyatiriktA samavAyena tatra samavaitItyAveditam , yuktayo'tra sammatitattvasopAnAdau vilokyA: / yadyapi svabhAvabhUtA matirAtmanaH sadA sannihitA tathApi prabalatarajJAnAvaraNAvRtatvAdanArataM na viziSTAyabodhaH / atra matizcaturvidhA grAhyA, avadhimanaHparyavakevalajJAnajAtismaraNabhedAt, tatrAvadhijJAnI manaHparyavajJAnI ca saMkhyeyAnasaMkhyeyAn 30 vA bhavAn kevalI niyamato'nantAna jAtismartA niyamatasaMkhyeyAn jAnAti, tadevaM caturvidhayA nijakhamAvabhUtayA matyA kazcidAtmano viziSTadiggatyAgatI jAnAti / nanu ki yo jAnAti sa svabhAve
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiva jAnAti utAnyenApi kenacitkAraNenetyatrAha paropadezAdveti, svasmAdanyaH paraH tIrthakRt tadvyatiriktAtizayajJAnI vA tasyopadezAjjIvAn pRthivyAdIn prativiziSTadigAgamanaM zarIrAdhiSThAsAraM kathacidbhinnamAtmAnaM bhavAntarasaMkrAntimantamasarvagaM bhoktAramamUrttama vinAzinaM zarIramAtravyApinazca jAnAtIti bhaavH| IdRkSajJAnasaMjJAvanto'lpA eveti sUcayituM kazcidityekavacanAntapadamupAttam // 7 // IdRzasaMjJAvattve jIvasya kimAyAtamityatrAha sa eva vivekI // 8 // sa eveti, yo hyasAdhAraNAhampratyayato'vicchinnanArakatiryagAdisantAnapAtinaM dravyArthato nityaM paryAyArthatayA cAnityamAtmAnaM jAnAti svabhAvAt paropadezAdvA sa eva vastuto vivekI, vivekaH AtmatabahutvatatkarmatakriyAparijJAnaM tadvAnityarthaH, evazabdenAnAtmaikavibhukAlayadRcchAdivAdivyAvRttiH, sarvathA jaDanityavibhvanityAtmano bhavAntarasaMkrAnyAdhasambhavAt , tathA ca ya evAtmAnAtmavivekajJaH sa 10 eva paramArthataH prANigaNAn jAnAti ya eva ca digAgamanAdiparijJAnenAtmavettA prANigaNajJazca sa eva karmajJaH, mithyAtvAdibhirhi jIvAH prathamaM gatyAdiyogyAni karmANyAdAya pazcAdvirUpAsu tAsu tAsu yoniSu saJcaranti, evamAtmanaH prANisaMghAtasya karmaNazca ya eva paramArthato vettA sa eva tattatkarmanimittakriyA jAnAti, kriyAyAH karmabandhahetutvAditi bhAvaH // 8 // ____ atha kAlatrayasaMsparzinA matijJAnenApi tadbhava evAtmasadbhAvaM pradarzayan parijJAtavyakriyAbhedAn 15 darzayati kAlakaraNayogakriyAH parijJAtavyAH // 9 // kAleti, atItAnAgatavartamAnalakSaNakAletyarthaH, karaNeti, kRtakAritAnumodanarUpakaraNetyarthaH, yogeti, manovAkAyarUpayogetyarthaH, etannimittakAH kriyAvizeSA avazyaM parijJAtavyAH, yo hi prANI AtmAnaM kriyAzca na jAnAti so'vijJAtAtmakriyAtvena jIvopamaInAdikriyAsu pravRtto'STavidhakarma- 20 bandhakastadudayaprabhAveNa nAnAdigvidikSu saJcarannAnAvidhayonI: sandhAvati, virUparUpAMzca sparzAnanubhavatIti bhAvaH / atra kriyAH saptaviMzatibhedAH, yathA bhUtavartamAnabhaviSyatkAlApekSayA kRtakAritAnumatimirnava vikalpAH, akArSamahamacIkaramaham , kurvantamahamanujijJAsiSamiti bhUtakAlApekSayA karaNaiH trayo vikalpAH karomi kArayAmi kurvantamanujAnAmIti varcamAnakAlApekSayA karaNaisrayaH, kariSyAmi kArayiSyAmi kurvantamanuzAsyAmIti bhaviSyatkAlApekSayA ca karaNaiSayaH, eta eva pratyekaM manovAk-25 kAyaizcintyamAnAH saptaviMzativikalpA bhavanti, etAvatya eva kriyA loke karmopAdAnabhUtA:, nAnyAH, etAvatya eva ca parizeyAH / evaM yauvanAvasthAyAmindriyavazIbhUto viSayamadonmattamAnasastattadakAryAnuSThAnaparAyaNo'sya dehAderAnukUlyamakArSamakAryAdau vA pravarttamAnamanyaM pravRttimacIkaraM kurvantaM vA'nujJAtavAn so'hamityAdyanubhavena trikAlasparzidehAdivyatiriktAtmano bhUtavartamAnabhaviSyatkAlapariNatirUpasyaikasyAstitvamavagambate, kriyApariNAmenAtmanaH kathaJcit pariNAmitvasvIkArAt, IzA-30 tmAstitvAvagamo naikAntakSaNikanityatvadhAdinAM sambhavati, pramANairevameva tadavagaterekAntakSaNikAdirUpa AtmA khapuSpasadRza eveti te nAtmavAdino na karmavAdino na vA kriyAvAdina iti bhAvaH // 9 // .
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 sUtrArthamuktAvalyAm [dvitIyA ... nanu parijJA hi dvividhA jJapratyAkhyAnaparijJAbhedAt , tatraitAvatA granthena jhaparijJayA''tmano bandhasya cAstitvametAvadbhireva kriyAvizeSaitiM bhavati, jJAtvA ca tatra vidheyaM kimityatrAha etatpratyAkhyAtA muniH // 10 // etaditi, jJaparijJayA vijJAtAnAM kriyAvizeSANAM saMsAraparibhramaNanidAnAnAM karmabandhakAnAM 5 pratyAkhyAnaparikSayA yaH pratyAkhyAtA sa muniH, manyate manute vA jagatastrikAlAvasthAmiti muniH, jJAnA varaNIyAdikarmopAdAnahetukriyAvizeSANAM parijJAnapUrva pratyAkhyAnena digAdibhramaNAnmokSaH, aparijJAtAtmAdisvarUpA hi jIvA digAdiSu nAnAvidhayoniSu punaH punaH paridhAvaMti sarUpavirUpasparzAdIn vipAkena saMvedayanti jIvopamardAdau pravarttante yenASTavidhakarmabandho bhavatIti bhAvaH, anena praghaTTakena jJAnakriye mokSAGgabhUte ukta, tAbhyAM vinA mokSAsambhavAditi // 10 // 10 nanvaparijJAtakarmaNo munitvAbhAvAdaviratatvaM pRthivyAdisaMjJAparivartanazIlatvamuktaM tatra ke pRthivyAdayo jIvAH kiM vA tatra pramANamityatrAha nikSepaprarUpaNAlakSaNaparimANopabhogazastravedanAvadhanivRttibhirvicAryA pRthivI // 11 // nikSepeti, nikSipyate zAstramadhyayanoddezAdikazca nAmasthApanAdravyAdibhedairvyavasthApyate'nenA15 sminnasmAdveti nikSepaH, prakarSaNa prabhedAdikathanato rUpaNA svarUpavarNanA prarUpaNA, lakSyate tadanyavyAva tyA'vadhAryate vastvaneneti lakSaNam , parimANamiyattAvarNanam , upetya-adhikamupayujyamAnatayA bhujyata ityupabhogaH, zasyate hiMsyate'nena prANina iti zastraM jIvopaghAtakAri khaDgAdikam , vedanaM vedanA, sthitikSayAdudayaprAptasya karmaNa udIraNAkaraNena codayabhAvamupanItasyAnubhavanam / vadho hananaM zirazchedAdi samudbhUtA pIDA, nivRttirArambhanivarttanam , ebhiH pRthivI vicAryata ityarthaH, tathAhi nikSepastAva20 nAmasthApanayoH prasiddhatvAdrvyapRthivI AgamanoAgamabhedato vicAryA, Agamato jJAtA'nupayuktaH, pRthivIpadArthajJasya jIvApetaM zarIraM noAgamato dravyapRthivI, tathA bhAvipRthivIpadArthajJatvena bhavyo bAlAdiH, ubhayavyatiriktazca dravyapRthivIjIva ekamaviko baddhAyuSko'bhimukhanAmagotrazca, bhAvapRthivIjIvastu ya udIrNaM pRthivInAmAdikarma vedayati sH| prarUpaNA-sUkSmabAdararUpeNa pRthivIjIvA dvividhAH sUkSmabAdaranAmakarmodayAsAditasvarUpA na tvApekSikA badarAmalakayoriva / samudkaparyApta25 prakSiptagandhAvayavavat sakalalokavyApinaH sUkSmAH, pratiniyatadezacAriNo bAdarAH zlakSNakharabhedena dvibhedAH cUrNitaloSTakalpamRdupRthivyAtmakA jIvA upacArAt zlakSNAH, tatkAyikA vA zlakSNapRthivIkAyikAH, te ca kRSNanIlalohitahAridrazuklamRttikArUpAH paJcavidhAH varNabhedAzrayeNa, dezavizeSe pANDu mRttiketi prasiddhA yA dhUlIrUpA pRthivI tadAtmakAH pakkAparaparyAyapanakamRttikAtmakAzca jIvA iti ___ saptavidhA api, kAThinyavizeSamApannA pRthivI kharA tadAtmakAstatkAyikA vA jIvAH kharabAdarapRthivI30 kAyikA, te ca zuddhazarkarAvAlukopalazilAlavaNAdibhedena SatriMzadbhedAH, saptayonilakSaNapramANA pRthivI
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] aacaarlkssnnaa| 45 bhAvanIyA / lakSaNam-upayogAdInyeteSAM lakSaNAni, tatropayogo jJAnadarzanarUpo'vyaktopayogazaktirUpA, styAnayudayAt / yogaH audArikatanmizrakArmaNAtmakaH kAyalakSaNa eka eva na manovacorUpau / anabhilakSyAdhyavasAyaH, aSTavidhakarmodayabhAktvaM tadvandhabhAktvaM kRSNanIlakApotatejolezyAnugatatvaM dazavidhasaMjJAvattvaM sUkSmocchAsaniHzvAsAnugatatvaM sUkSmakaSAyavattvaJca, evaMvidhalakSaNaiH pRthivyAH sacittatvaM manuSyAdivat / na copayogAdInAM pRthivIkAyeSu vyaktatayA'pratIteruktalakSaNAnyasiddhAni na sAdhyasAdhana- 5 samarthAnIti vAcyam , cetanAcihnasya samAnajAtIyAzmalatodbhedAderupalambhatastatrAvyaktacetanAyAH sadbhAvAt , madirAtipAnamattasya zvAsocchrAsAdicetanAcihnanAvyaktacetanAsadbhAvavat / parimANam-pRthivIkAyikA bAdaraparyAptA bAdarAparyAptAH, sUkSmaparyAptAssUkSmAparyAptAzceti caturvidhAH, tatra bAdaraparyAptAsaMvartitalokapratarAsaMkhyeyabhAgavartipradezarAzipramANAH, zeSAstrayo'pi pratyekamasaMkhyeyalokAkAzapradezarAzipramANA bhavanti, tato bAdarAparyAptA asaMkhyeyaguNAH, sUkSmaparyAptAstato'saMkhyeyaguNAH tataH sUkSmA-10 paryAptA asaMkhyeyaguNAH / upabhogaH-caMkramaNordhvasthAnaniSIdanatvagvartanakRtakaputrakaraNoccAraNaprazravaNopakaraNanikSepAlepanAharaNabhUSaNakrayavikrayakRSIkaraNabhaNDakaghaTTanAdiSUpabhogavidhirmanuSyAdInAM pRthivIkAyena bhavati / kAraNairebhirvimUDhacetaso nijasukhamanveSayantaH paraduHkhAnyajAnAnAH pRthivIjIvAn hiMsanti / zastram-taddhi dravyabhAvabhedato dvividham , dravyazasnamapi dvividham , samAsavibhAgabhedAt , halakulikaviSakudAlAdikaM samAsato dravyazastram / svaparakAyobhayabhedena vibhAgadravyazastraM trividham, pRthivyA: 16 pRthivyeva svakAyazastram , udakAdi parakAyazastram , bhUdakaM militazcobhayazasnam / bhAvazastrantu duSprayuktamanovAkkAyAH, aGgapratyaGgeSu pAdAdikeSu chedanabhedanAdinA yathA narasya vedanAH bhavanti tadanurUpA vedanAH pRthivIkAyikAnAmapIti vedanA / vadhazca prakArAntareNApi nirlepanirgandhatvAdikaraNasambhavena ye svAtmAnamanagAravAdinaH kutIthikA yativeSadhAriNo gudApANipAdaprakSAlanArtha pRthivIjantuvipattimaharnizaM kurvanti na te niravadyAnuSThAnarUpeSvanagAraguNeSu pravarttante te gRhasthatulyA eva, kaluSitaha-20 dayatvena sadoSatve'pi nirdoSatAbhimAnAt, vadho'yaM kRtakAritAnumatibhirbhavati, tadvyApAdane cAnyAnapyapkAyaprabhRtIna vyApAdayati, udumbaravaTaphalabhakSaNapravRttasya tadantargatatrasajantubhakSaNavat / nivRttistupRthivIjIvAn sadvadhaM bandhazca vijJAya ye yAvajjIvaM kRtakAritAnumatibhiH pRthivIsamArambhAt vyuparamanti teSAmanagArANAM bhavatIti // 11 // etadeva parijhayopasaMharati pRthivIkAyasamArambhaNaM karmabandhAya tadvirato muniH // 12 // . pRthivIkAyeti, kRtakAritAnumatibhiryaH pUrvavyAvarNitazastravizeSairnijaparipelavajIvitAdirakSaNArtha pRthivIkAyasamArambhaNamaparAnekaprANisamArambhaNAvinAbhAvinaM yogairvidadhAti so'STavidhakarmabandhako bhavati, karmabandhAyeti sAmAnyenokteH pRthivIkAyasamArambho'STavidhasyApi karmaNo bandhasya nimittamiti sUcitam / nanu ye na pazyanti zRNvanti jighranti gacchanti ca te kathaM vedanAmanubhavantIti jJAtavyam , 30 maivam , yathAhi kazcijjAtyandho badhiro mUkaH kuSThI paGguranabhinivRttapANyAdyavayavavibhAgo mRgAputravat pUrva
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [dvitIyA kRtAzubhakarmodayAddhitAhitaprAptiparihAravimukho'tikaruNAM dazAmupagatastamevaMvidhamandhAdiguNopetaM kazcikuntAgreNa bhiMdyAt chindyAt sa ca bhidyamAnAdyavasthAM na pazyati na zRNoti mUkatvAnnoccai rAraTIti kimetAvatA tasya vedanAbhAvo jIvAbhAvo vA zakyo vijJAtumevaM pRthivI jIvA api, tasmAdasti teSAM vedanA / evaJca pRthivIkAyasamArambhaNaM bandhahetureveti jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA tato nivRtto yaH sa 5 eva muniH, ubhayavidhaparijJAzAlitvAt , niHzaGkamanagAraguNapAlanAcca // 12 // atha yathAvasaramapkAyasya nirUpaNamAracayati prarUpaNAlakSaNaparimANopabhogazastrairapkAyasya vizeSaH // 13 // prarUpaNeti, vizeSa iti, pRthivIkAyajIvasvarUpAdhigamanimittadvAranavakAvizeSe'pi kecidvizeSA ebhirasya santIti bhAvaH, tathAhi prarUpaNA tAvat-apkAyajIvAssUkSmabAdararUpeNa dvividhAH, 10 sUkSmAH sarvalokavyApinaH / bAdarAH paJcavidhAH zuddhodakAvazyAyahimamahikAharatanubhedAt , taDAgasamudranadIprabhRtigatamavazyAyarahitaM zuddhodakam , rajanyAM yaH snehaH patati so'vazyAyaH, zizirasamaye zItapudgalasamparkAt kaThinIbhUtaM jalaM himam, garbhamAsAdiSu sAyaM prAtarvA dhUmikApAto mahikA, varSAzaratkAlayoharitAGkuramastakasthito jalabindubhUmisnehasaMparkodbhUto haratanuriti / ete bAdarApkAyAH paryAptAparyAptabhedena dvividhAH, varNagandhAdInasamprAptA aparyAptAH, paryAptAstu varNagandhasparzAdezaiH sahasrAprazo 15 bhidyante, tatazca saMkhyeyAni yonipramukhANi zatasahasrANi bhedAnAM bhavanti, saMvRtayonayazcaite, sA ca yoniH sacittAcittamizrabhedAnidhA, punazca zItoSNobhayabhedAtrividhA, evaM gaNyamAnA yonInAM saptalakSA bhavanti / parimANam-pRthivIvat, parantu bAdarapRthivIkAyaparyAptakebhyo bAdarApkAyaparyAptakA asaMkhyeyaguNAH, bAdarapRthivIkAyAparyAptakebhyo bAdarApkAyAparyAptakA asaMkhyeyaguNAH, sUkSmapRthivIkAyAparyAptakebhyaH sUkSmApkAyAparyAptakA vizeSAdhikAH, sUkSmapRthivIkAyaparyAptakebhyaH sUkSmAkAyaparyAptakA 20 vizeSAdhikA iti vishessH| lakSaNam-nanu nApkAyo jIvastallakSaNAyogAt prazravaNAdivat, maivam , sacetanA ApaH, zastrAnupahatatve sati dravatvAt , prazravaNAdau vyabhicAravAraNAya satyantam , hastizarIropAdAnabhUtakalalavat, anupahatadravatvAdaNDakamadhyasthitakalalavadityanumAnena tallakSaNAyogAditi hetorasiddheH, tathA''po jIvazarIrANi, chedyatvabhedyatvAdibhyaH, sAnAviSANAdisaMghAtavadityevamapa zarIratve siddhe sacetanA himAdayaH kacidapkAyatvAt , itarodakavat, sacetanA ApaH kacit khAvabhUmisvAbhA25 vikasambhavAt, darduravadityevaMvidhalakSaNayogitvAdapkAyA bhavanti jiivaaH| upabhogaH snAnapAnadhAvana bhaktakaraNasekayAnapAtroDupagamanAgamanAdiH, etadupabhogecchayA jIvA apkAyavaghe pravartante karaNatrayaiH / zastramapi kozAdinA utsecanagAlanadhAvanAdikaM samAsato dravyazastram, vibhAgato dravyazaskhaM svakAyazastralakSaNaM nAdeyaM jalaM taDAgasya, parakAyazastraM mRttikAsnehakSArAdi, ubhayazastrantu udakamizritamRttikA'mbhasaH, bhAvazastraJcAsaMyamaH pramattasya duSpraNihitamanovAkAyalakSaNaH // 13 // 30 nanu yadyApa eva jIvAstatastatparibhoge satyavazyaM sAdhUnAmapi prANAtipAtadoSaprasaGga ityAzaGkAyAmAha acittodakameva paribhogyam // 14 //
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 mukkA aacaarlkssnnaa| 47 acitteti, apkAyo hi trividhaH sacittAcittamizrabhedAt , tatra nizcayavyavahArAbhyAM sacitto dvidhA, ghanodadhidhanavalayAdayo nizcayatassacittA:-ekAntena sacittAH, avaTavApItaDAgAdisthA vyavahAranayamatena sacittAH, anuddhRteSu daNDeSatkAleSu yaduSNodakaM tanmizram , prathame daNDe jAyamAne kazcitpariNamati kazcinneti mizraH, dvitIye prabhUtaH pariNamati stoko'vaziSTa iti mizraH, tRtIye tu sarvospyacitto bhavati, tathA vRSTau patitamAtraM yajjalaM grAmanagarAdiSu prabhUtatiryaGmanuSyapracArasambhaviSu bhUmau / varttate tadyAvannAdyApyacittIbhavati tAvanmizram , grAmanagarAdibhyo'pi bahiryadi stokaM meghajalaM nipatati tadAnIM tadapi patitamAtraM mizram ,. taNDulodakamapyabahuprasannaM mizramiti / tatrAcitto'pkAyaH sAdhUnAM parimogayogyo na sacittAdirUpaH, acittatA ca svabhAvAcchatrasambandhAcca, tatra yaH svabhAvAdacittIbhavati so'pi sAdhUnAM paribhogAya na kalpate, kintu bAhyazastrasamparkAdvarNAdibhiH pariNAmAntaramApannaH, zastraM hyutsecanAgAlanopakaraNadhAvanAdi khakAyAdi pUrvAvasthAvilakSaNavarNAdyApattayo vA, agnipudgalAnu-10 gatatvAddhi jalamISatpiGgalaM dhUmagandhi virasamuSNazca jAyate, taccodvRttatridaNDam / evaMvidhAvasthAsAditajalopabhoga eva sAdhUnAM yogyaH, nAnyAdRzaH / zAkyAdayastu apkAyabhogapravRttA niyamato'pkAyaM dravyabhAvazastrairvihiMsanti tadAzritAnanyAMzca, tatasteSAM prANAtipAtAdayo'vazyambhAvinaH, ata evaite jJaparijJayA na parijJAtasamArambhAH, yena tu jJaparijJayA samArambhAH parijJAtAH pratyAkhyAnaparijJayA ca parihRtAH sa eva parijJAtakarmA bhavatIti // 14 // amumeva nyAyamanyatrApyatidizati tejovAyuvanaspatikAyAn vijAnIyAt // 15 // teja iti, ete'pi apkAya iva prarUpaNAlakSaNaparimANopabhogazastrairviziSTatayA vijJeyA ityarthaH, tathA hi tejasaHprarUpaNA-tejaskAyAH sUkSmabAdararUpeNa dvividhAH, evaM vAyuvanaspatikAyA api, sUkSmAH sarvalokavyApinaH, aGgArAmyarciAlAmurmurabhedataH paJcavidhAH bAdaratejaskAyAH, ete svasthAnAGgIkara- 20 NAnmanuSyakSetre'rdhatRtIyeSu dvIpasamudreSvavyAghAtena paJcadazasu karmabhUmiSu vyAghAte sati paJcasu videheSu nAnyatra, upapAtAGgIkaraNe tu lokAsaMkhyeyabhAgavartinaH, yatra bAdarAH paryAptakAstatraiva bAdarA aparyAptakA api, tannizrayA teSAmutpadyamAnatvAt , tadevaM sUkSmA bAdarAzca pratyekaM paryAptakAparyAptakabhedena dvidhA bhavanti, ete ca varNAdimiH sahasrAgrazo bhidyamAnAH saMkhyeyayonipramukhazatasahasrabhedaparimANA bhavanti, tatraiSAM saMvRtA yoniruSNA ca sacittAcittamizrabhedAtridhA, sapta caiSAM yonilakSA bhavanti / sUkSmavAyu-25 jIvAzca sarvalokavyApitayA dattakapATasakalavAtAyanadvAragehAntadhUmavatsthitAH / bAdarA ete pazcavidhAH, utkalikAmaNDalikAguJjAghanazuddhavAtabhedAt , sapta ca vAyukAyAnAM yonilakSAH bhavanti / sUkSmavanasatyazca sarvalokApannA acakSuhyA ekAkArA eva, pratyekasAdhAraNabhedato bAdaravanaspatikAyA dvividhAH, patrapuSpaphalamUlAdIn prati prati eko jIvo yeSAnte pratyekajIvAH, vRkSagulmagucchalatAvallIpavaMgatRNavalayaharitauSadhijalaruhakuhaNabhedena dvAdazavidhAH / parasparAnuviddhAnantajIvasaMghAtarUpazarIrAva- 30 sthAnAH sAdhAraNA anekabhedAH, samAsena tu sarve'pyete apramUlaskandhaparvabIjabIjaruhasammUrcchanna
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 sUtrAryamuktAvalyAm [dvitIyA bhedAt poDhA bhavanti / pratyekatarujIvAH paryAptakAH saMvartitacaturasrIkRtalokazreNyasaMkhyeyabhAgavalkAzapradezarozitulyapramANAH bAdaratejaHkAyaparyAptakarAzerasaMkhyeyaguNAzca / aparyAptakAste'saMkhyeyalokapradezapramANAH, ete'pi bAdaratejaHkAyajIvarAzerasaMkhyeyaguNAH / sAdhAraNAH sUkSmabAdaraparyAptakAparyAptakabhedena caturvidhA api pRthak pRthaganantAnAM lokAnAM yAvantaH pradezAstAvanta iti, parantu / sAdhAraNabAdaraparyAptakebhyo bAdarAparyAptakA asaMkhyeyaguNAH tebhyaH sUkSmA aparyAptakA asaMkhyeyaguNAstebhyo'pi sUkSmaparyAptakA asaMkhyeyaguNAH, yonizca vanaspatInAM saMvRtA, sA ca sacittAcittamizrabhedena tridhA, zItoSNamizralakSaNabhedatrayavatI ca, evaM pratyekatarUNAM yonibhedAnAM dazalakSAH sAdhAraNAnAzca caturdazalakSA iti / lakSaNaM tejaskAyasya, yathAhi rAtrau khadyotakAderdaihapariNAmo jIvaprayoganivRttazaktirAvizvakAsti evamaGgArAdInAmapi prativiziSTA prakAzAdizaktirjIvaprayogavizeSAvirbhAvitetyanumI10 yate yathA jvaroSmA jIvaprayogaM nAtivarttate jIvAdhiSThitazarIrAnupAtyeva bhavati eSaivopamA AgneyajantUnAm, na hi mRtA jvariNaH kacidapyupalabhyante, evamanvayavyatirekAbhyAmagneH sacittatA bhAvyA, evaM chedyatvAdihetubhyo'pi / vAyorlakSaNaJca, sacetano vAyuH, aparapreritatiryaganiyamitagatimattvAdgavAzvAdivaditi, tiryageva gamananiyamAbhAvAdaniyamiteti vizeSaNopAdAnAcca na paramANuSu vyabhicAraH, teSAM niyamitagatimattvAt , jIvapudgalayoranuzreNigatizravaNAt , eSa vAyU rUparasagandhasparzAtmako'pi 15 sUkSmaparimANAt paramANoriva cakSuraviSayo'pi na tasyAbhAvo'cetanatvaM vA, anyathA cakSuraviSayaza rIrANAM svazaktimahimnA tathAvidharUpakAriNAM devAdInAmapyabhAvo'cetanatvazca syAt , na caitadiSTamiti / vanaspatilakSaNamapi-yathA hi manuSyazarIraM jAtaM bAlakumArAdipariNAmavizeSavat prasphuTacetanAkamupalabhyate tathedamapi vanaspatizarIram , yato jAtaH ketakatarurbAlako yuvA vRddhazca saMvRtta iti jAtyAdi dharmatvamanubhUyate, samAne'pyutpattyAdidharmakatve manuSyAdizarIrameva sacetanaM na vanaspatizarIramityabhyu20 pagamo na yujyate, tathA yathA manuSyAdizarIraM jJAnavattathA vanaspatizarIramapi, dhAtrIpunnAgAdInAM hi svApavibodhasadbhAvaH adhonikhAtadraviNarAzeH svaprarohaNAveSTanaM prAvRDjaladharaninAdazravaNaziziravAyusaMsparzanAdakarodayaH kAminIcaraNatADanAdazokataroH pallavakusumodgamaH, evaM surabhisurAgaNDUSasekAdakulasya, spaSTaprarohikAdInAzca hastasaMsparzAt saGkocikAdikAH kriyAvizeSA dRzyante, na hyete jJAnamantareNa ghaTanta iti / tatra sUkSmAzcakSuragrAhyA jIvAH kevalamaraktadviSTabhagavadAjJArUpAgamAdeva pratyetavyAH / 25 anantakAyAnAM jIvAnAmAhAraprANApAnagrahaNamekameva bhavati, ekasmin hyAhAritavati ucchRsite niHzvasite vA sarve'pyAgRhItAhArocchAsaniHzvAsA bhavanti bahubhirvA''hArAdigrahaNe kRte tadekasyApi bhavati evaMlakSaNAssAdhAraNajIvA bhavanti, parimANaM tejaskAyasya kSetrapalyopamAsaMkhyeyabhAgamAtravRttipradezarAziparimANA ye bAdaraparyAptAnalajIvAste bAdarapRthivIkAyaparyAptakebhyo'saMkhyeyaguNahInAH, bAdarAparyApta sUkSmaparyAptasUkSmAparyAptAnalajIvAH pRthivIvadbhAvyAH kintu bAdarapRthivIkAyAparyAptakebhyo bAdarAmya30 paryAptakA asaMkhyeyaguNahInAH sUkSmapRthivIkAyAparyAptakebhyaH sUkSmAgneyAparyAptakA vizeSahInAH, sUkSma pRthivIkAyAparyAptakebhyaH sUkSmAneyaparyAptakA vizeSahInA iti / bAdaraparyAptakA vAyavassaMvartitalokapratarAsaMkhyeyabhAgavartipradezarAziparimANAH, zeSAstrayazca pratyekamasaMkhyeyalokAkAzapradezaparimANAH,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] AcarilakSaNA / 49 tathApi bAdarA kAyaparyAptakebhyo bAdaravAyuparyAptakA asaMkhyeyaguNAH, bAdarAkAyAparyAptakebhyo bAdaravAyukAyAparyAptakA asaMkhyeyaguNAH sUkSmApakAyAparyAptakebhyaH sUkSmavAyvaparyAptakA vizeSAdhikAH, sUkSmAkA paryAptakebhyaH sUkSmavAyukAyaparyAptakA vizeSAdhikA iti / vanaspatikAyaparimANazca yathA kazcitsarvadhAnyAni prasthakuDavAdinA mitvA'nyatra prakSipettathA yadi kazcitsAdhAraNajIvarAziM lokakuDavena mitvA'nyatra nikSipettata evaM mIyamAnA anantalokA bhavanti / paryAptabAdaranigodAzca saMvartti - 5 tacaturasrIkRtasakalalokapratarAsaMkhyeyabhAgavarttipradezarAziparimANAH, pratyekazarIrabAdaravanaspati paryAptaka vebhyo'saMkhyeyaguNAzca / aparyAptakabAdaranigodA aparyAptakasUkSmanigodAH paryAptakasUkSmanigodAca pratyekamasaMkhyeyalokAkAzapradezaparimANAH kramazo bahutarAstebhyo'nantaguNAH sAdhAraNajIvA iti / tejasa upabhogaH - dahanapratApanoddyotakaraNaudanAdirandhanasvedanAdyanekaprayojaneSu manuSyANAM bAdarateja:kAya upayujyate, etannimittaM gRhiNassatatamArambhapravRttA jIvAn vyApAdayanti / vyajanabhastrAdhmA - 10 tAbhidhAraNotsiJcanaphUtkaraNAdibhirvAyukAya upayujyate tadarthaJca manuSyAstadArambhapravRttAstAn hiMsanti / patraphalAdyAhAravyajana|dyupakaraNakhadvA dizayanayAnazibikA dibhirvanaspatikAyasyopabhogaH, etatprayojanAya sukhaiSiNaH pratyekasAdhAraNa vanaspatijIvAn bahUn vihiMsanti dhUlyudakAgnivAyuvanaspatitrasAdayasteja - skAyasya samAsato dravyazastram, svakAyarUpaM vibhAgazastramanikAya evAbhikAyasya, yathA tArNAgniH pArNAgneH / parakAyarUpantUdakAdi, ubhayarUpamapi tuSakArISAdivyatimizro'gnirapa rAmeH / bhAvazastraM duSpra - 15 NihitamanovAkkAyalakSaNA saMyama iti / vAyukAyasya vyajanasUrya cAmarAdayaH parakA yazastram, pratipakSavAtaH svakAyazastram / duSpraNihitamanovAkkAyalakSaNaM bhAvazastram / vanaspateH kuddAlavAsIparazvAdayaH samAsato dravyazastram, laguDAdi svakAyazastram, pASANavahnayAdi parakAyazastraM dAtrakuThArAdirUpamubhayazastrazca vibhAgato dravyazastraM vijJeyam, duSpraNihitamanovAkkAyarUpAsaMyamo bhAvazastramiti // 15 // atha sukhAbhilASiNo jIvAnAM duHkhamudIrayanti tanmUle ca duHkhagahane saMsArasAgare paribhra - 20 mantItyevaM viditataddRSTavipAko nikhilajIva vimardanAdatyantaM nivarttetetyAha prApya pravrajyAmavabudhya jIvAn samArambhAnnivartteta // 16 // prApyeti, sarvajJopadiSTamArgAnusAreNa pravrajyAM parityaktAkhila sAvadyArambhakalApaH san tejaskAyAdiprANiduHkhaM tatsamArambhaM vA na kariSyAmItyevaM saMyamakriyAmavApyetyarthaH, na kevalaM kriyAmAtreNa mokSAvAptirapi tu viziSTamokSa kAraNabhUtajJAnAdapItyAzayenoktamavabudhya jIvAniti, yathAvat jIvagaNAn 25 jJAtvetyarthaH, pUrvoditahetubhirambhaskAyAdijIvAn vijJAyeti bhAvaH, athavA yathA'sadvedyakarmodayAt svasya prAptaM svAnubhavenAtikaTu duHkhaM sadvedyakarmodayAt sukhakaraM sukhaM vetti tathA ete'pi jIvAH sukhAbhilASiNo duHkhodvejinazceti sukhaduHkhAbhyAM jIvAnavabudhyetyarthaH, yasya hi svAtmanyevaMvidhaM jJAnaM samasti sa eva hi paratrApi nAnAvidhopakramajanitaM svaparasamutthaM yogAzrayaM sukhaM duHkhaM vA'numiti yastvevaM svAtmAnameva na jAnAti sa kathaM paratra jAnIyAt, yazca paratra jAnAti sa svAtmAnamapi yathA - 30 badavaiti, parasparAvyabhicArAditi bhAvaH / jJaparijJayA vijJAte jIvagaNe yadvidheyaM tadAha- samArambhAnni sU0 mu0 7
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArtha muktAvalyAm [dvitIyA varteteti, sarvasmAdArambhAt karaNatrayairuparamet, sa coparamabhAk ya Arhatapravacane nirato nAnyatra, tathA ca zAkyAdayo yathApratijJaM niravadyAnuSThAyitvAbhAvAnnoparatavyapadezabhAjaH / pravrajyApratipattyuttarakAlamapi jJAnakriyokteniHzaGkitatvasudRDhazraddhAvattvamapi bhavediti sUcitam , yAdRzena jJAnena zraddhayA ca pravrajyAM prapannaH tAM tathaiva saMrakSet, na tu zAkyAdidarzanavaibhavAdinA jainendra zAsane zaGkito bhavet , 5 dezasarvabhedena hi dvividhA zaGkA, kimastyAhato mArgo na veti sarvazaGkA, pRthivIkAyAdayo jIvA vidyante na veti dezazaGkA, ubhayavidhA'pIyaM zaGkA'narthakAriNI, tasmAnmaunIndravacanena pRthivIkAyAdijIvAn vijJAya sazraddho yAvajIvaM samArambhanivRtto bhavet , yataH pravrajyApratipattikAle prAyaH pravRddhapariNAmitve'pi saMyamazreNiM prApto varddhamAnapariNAmo hIyamAnapariNAmo'vasthitapariNAmo vA bhavet , tatra vRddhi kAlo hAnikAlo vA samayo jaghanyata utkarSaNAntamauhUrtikaH, avasthitikAlazca dvayovRddhihAnilakSaNa10 yoryavamadhyavajramadhyayoraSTau samayAH, tata UrdhvamavazyaM pAtAt , tasmAtpravrajyAprAptyuttarakAlaM zrutasAgara mavagAhamAnaH saMvegavairAgyabhAvanAbhAvitAntarAtmA pravarddhamAnapariNAma eva bhavet , zaGkAmavadhUya nikhilAnanagAraguNAn parirakSediti bhAvaH // 16 // .. atha pRthivIjalavahnivAyuvanaspatikAyanirUpaNottaraM kramaprasiddhaM trasakAyasvarUpamAha. evaM trasAnaSTavidhayonibhAjo vicintya paripAlayet // 17 // 15 evamiti, pUrvamabhihitadvArairityarthaH, tatra tAvat-trasanti uSNAdyabhitaptAH santo'bhilaSitasthAnAdudvijante gacchanti ca chAyAdyAsevanArthaM sthAnAntaramiti trasAH, anayA ca vyutpattyA trasa nAmakarmodayavartina eva tasA bhavanti, vasantyabhisandhipUrvakamanabhisandhipUrvakaM vA UrdhvamadhastiryakSu * calantIti trasAH, tejovAyU dvIndriyAdayazca / prarUpaNA-labdhigatitrasabhedenAsau dvividhaH, tejo. . vAyU labdhyA trasau tau neha vivakSitau, tayoH pUrvaM nirUpitatvAt , matitrasAzca nArakatiyAmanuSyA20 marabhedena caturvidhAH, pratyekaM paryAptAparyAptabhedabhAjo nAmakarmodayaprabhAveNAsAditagatayaH, sarve jIvA militvA caturazItilakSayonikAH / sarveSAM jIvAnAntvekA koTIkoTI saptanavatizca zatasahasrANi pazcAzatsahasrANi kulakoTInAM parimANaM bhavatIti / lakSaNaM-darzanajJAnacAritrANi dezaviratirlabdhidazakaM sAkArAnAkAropayogo yogo'dhyavasAyaH pRthaglabdhyudayaH karmASTakodaya ityevamAdayaH / parimANaJca kSetrataH saMvartitalokapratarAsaMkhyeyabhAgavartipradezarAziparimANAstrasakAyaparyAptakAH ete ca 25 bAdaratejaskAyaparyAptakebhyo'saMkhyeyaguNAH, trasakAyaparyAptakebhyastrasakAyikAparyAptA asaMkhyeyaguNAH, kAlataH pratyutpannatrasakAyikAH sAgaropamalakSapRthaktvasamavarAziparimANA jaghanyapade, utkRSTapade'pi * sAgaropamalakSapRthaktvaparimANA eva, udvarttanamupapAtazca jaghanyenaiko dvau trayo vA, utkRSTatastu pratarasyAsaMkhyeyabhAgapradezaparimANa eva / traseSu satavamutpattiniSkramo vA jIvAnAM jaghanyenaikaM samayaM dvau zrIn vetyAdi, utkarSeNAvalikAsaMkhyeyabhAgamAnaM kAlaM satatameva niSkramaH pravezo vA / ekajIvA40 pekSayA tu-ekajIvo hi trasabhAvena jaghanyato'ntarmuhUrttamAsitvA punaH pRthivyAyekendriyeSUtpadyate, prakarSe mAdhikaM sAgaropamasahasradvayaM satataM trasabhAvenAvatiSThata iti / upabhogo mAMsacarmakezaromanakhapiccha
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muktA] aacaarlkssnnaa| .. dantasnAyavasthiviSANAdibhitrasajIvasambandhibhirbhavati / zastramapyasya skhakAyaparakAyobhayadravyabhAvabhedabhinnamanekaprakAram / zeSadvArANi pRthivIvat / aSTavidhayonibhAja iti, aNDapotajarAyurasasaMskhedasammUrcchanodbhidupapAtajabhedenASTavidhaM janma trasAnAm , tatrANDajAH pakSyAdayaH, potajA hastyAdayaH, jarAyujA gomanuSyAdayaH, rasajAstakAdau pAyukRmyAkRtayo'tisUkSmajIvAH, saMkhedajA matkuNAdayaH, sammU chainajAH zalabhapipIlikAdayaH, udbhijjAH pataGgakhaJjarITAdayaH, upapAtajA devA nArakAca, prasAH sarve 6 . eteSvevASTavidheSu janmasu nipatanti, ete trasAH sarvajanapratyakSasamadhigamyApaikAlikAzca / arcAmazra- . sAdhanAjinamAMsazoNitapittavasApicchApucchavAlAdyarthamAturA hitAhitaprAptiparihArazUnyamanasa etAn hiMsanti, atastrAsaparigatamanasa eta iti vijJAya pratyAkhyAnaparijJayA saMvRto sadA'nagAraguNAn rakSet ye tu parityaktAnagAraguNA viSayapravRttAste na jIvAnapekSante rAgadveSakaluSitalocanatvAt , ataste nArakAdicaturvidhagatyantaHpAtinaH / tadevaM SaDjIvanikAyazastraM karaNairyogairna samArabheta, anyathA prANAti- 10 pAtamRSAvAdAdattAdAnamaithunaparigrahakrodhamAnamAyAlobhapremadveSakalahAbhyAkhyAnapaizunyaparaparivAdaratyaratimAyAmRSAmithyAdarzanazalyarUpASTAdazavidhapApabhAk syAditi bhAvaH // 17 // ___ tadevaM sAmAnyato vizeSatazca jIvAstitvaM prasAdhya bandhaM viratiJca varNayitvA tacchraddadhAnasya tadrakSApariNAmino'dhigatamahAvratasya munezcAritrAGgaM rAgAdikaSAyalokasya zabdAdiviSayalokasya vA vijayaM vaktumupakramate audayikabhAvaloka aupazamikAdibhAvalokena vijeyaH // 18 // .. audayiketi, loko hi paJcAstikAyAtmakaH, sa ca nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhavabhAvaparyavabhedairaSTabhirnikSipyate, tatra nAmasthApane suprasiddhe, dravyaloko jIvAjIvarUpaH, kSetraloka AkAzamAtram, kAlalokaH samayAvalikAdiH, bhavaloko nArakAdiH, svasmin svasmin bhave vartamAno yathA manuSyaloko devaloka ityAdi / bhAvalokastu audayikaupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikasAnni- 20 pAtikarUpaH, paryAyaloko dravyANAM paryAyamAtrarUpaH, atra tvaudAyikabhAvaloko grAhya ityetatsUcanAyaiva audayikamAvaloka ityuktam, tanmUlo hi saMsAro'tastadvijayaH karttavyaH, vijayazca nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhAvabhedaiSabhirnikSepyaH, tatra nAmasthApane prasiddhe, vyatiriktadravyavijayo dravyeNa dravyAt dravye vA vijayo yathA kaTutiktakaSAyAdinA zleSmAdenRpatimallAdervA, kSetravijayaH SaDbharatakhaNDAdeH, yasmin kSetre vijayaH prarUpyate sa vA, kAlavijayaH kAlena vijayo yathA SaSTibhirvarSasahasrairbharatena bhArataM jitam, 20 kAlasya prAdhAnyAt, yasmin vA kAle vijayo vyAkhyAyate saH / bhAvavijayaH audayikAderbhAvasya bhAvAntareNaupazamikAdinA vijayaH, atra cAnenaivAdhikAraH, evazcaudayikabhAvapadena tathAvidhakaSAyo prAyaH, audAyikabhAvakaSAyalokasyaupazamikAdibhAvalokena vijayaH karttavyaH, tathAvidhalokasya saMsArakAraNatvena tajaye jhaTiti tasmAnmucyata iti bhAvaH // 18 // nanu vijitakaSAyalokatvAttvarayA saMsArAnmucyata ityuktaM tatra ko'sau. saMsAraH kiM vA 30 tatkAraNamityatrAha saMsArakaSAyakAmAnAM mohanIyaM mUlam // 19 //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [dvitIyA ... saMsAreti, paramparayA saMsArasya kaSAyANAM kAmAnAJca mohanIyaM pradhAna kAraNaM tathA saMsArasya kaSAyAH teSAM kAmAH teSAJca mohaH kAraNam , etatsUcanAya tathA kramopanyAsaH, bhavati hi iSTetarazabdAdiviSayarUpAH kAmAH kaSAyANAM mUlam , zabdAdInAmiSTAniSTAnAM prAptau rAgadveSAbhihatacetasaH kaSAyANAM prAdurbhAvAt , te ca kaSAyAH saMsArasya kAraNam , kaSAyA hi karmasthitermUlam , satyAJca tasyAM 5 saMsAro'vazyambhAvIti, tasmAcchabdAdiviSayodbhUtAH kaSAyAH karmasthitidvAreNa saMsArasya mUlam / karmaNazca kaSAyA mUlam , mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogAnAM bandhahetutvAt, aSTavidhasyApi karmaNo mohanIyAntargatAH kaSAyAH kAraNam , kAmAnAJca mohanIyam, kAmo'naGgarUpaH, tadguNAH zabdAdayo'pi kAmapadavAcyAH, vedodayaprayukto hi kAmo vedazca mohanIyAntargata eveti mohanIyaM saMsArasyAcaM kAraNam / mohanIyantu darzanacAritramohanIyabhedena dvividham , arhatsiddhacaityatapaHzrutagurusAdhusaMghapratyanIkatayA darza10 namohanIyasya karmaNo bandhaH, yena jIvo'nantasaMsArasamudrAntaHpAtyevAvatiSThate / tIvrakaSAyabahurAga dveSamohAbhibhUto dezasarvaviratyupaghAtakAricAritramohanIyaM karma badhnAti, darzanamohanIyazca mithyAtvamizrasamyaktvabhedatalividham , cAritramohanIyantu SoDazakaSAyanavanokaSAyabhedAt paJcaviMzatividham / tatra kAmAH zabdAdayaH paJca cAritramohaH, ta evAtra vivakSitAH, teSAM kaSAyasthAnatvAt, saMsAratarohi zArIramAnasopacitatIvrataraduHkhaprAptiphalasya priyaviprayogApriyasamprayogArthahAninAnAvyAdhikusumasya dAri16 yAdyanekavyasanopanipAtapatragahanasya garbhaniSekakalalArbudamAMsapezyAdijanmajarAmaraNazAkhasya narakatiryanarAmaragatiskandhasyASTaprakAraM karma kAraNam , tasyApi ca karmaNaH krodhAdikaSAyA mUlamiti bhAvaH / atha saMsArasya nikSepaH vyatiriktadravyasaMsAro dravyasaMsRtirUpaH, kSetrasaMsAro dravyasaMcArAdhArakSetram, kAlasaMsAro dravyasaMsaraNakAlaH, bhavasaMsAro nArakatiryanarAmaragaticaturvidhAnupUryudayAdbhavAntarasaMkramaNam , bhAvasaMsArastu audayikAdibhAvapariNatiH saMmRtisvabhAvA, nAmasthApanAdravyotpatti20 pratyayAdezarasabhAvabhedenASTadhA kaSAyasya nikSepaH, nAmasthApane spaSTe, vyatiriktadravyakaSAyAH karmadravyano karmadravyakaSAyabhedena dvidhAH, AditsitAttAnudIrNodIrNAH pudgalA dravyaprAdhAnyAt karmadravyakaSAyAH, nokarmadravyakaSAyAstu bibhItakAdayaH, zarIropadhikSetravAstusthANvAdayo yeSAmAzrayeNa kaSAyANAmudayaste utpattikaSAyAH, kaSAyANAM bandhakAraNabhUtA manojJetarazabdAdayaH pratyayakaSAyAH, kRtrimakRtabhRkuTIbhaGgA daya AdezakaSAyAH, rasakaSAyastu madhurAmlakaTutiktakaSAyapaJcakAntargataH kaSAyaH, bhAvakaSAyAH 25 zarIropadhikSetravAstuskhajanapreSyArcAdinimittAvirbhUtAH zabdAdikAmaguNakAryabhUtakaSAyakarmodayAdAtmapari NAmavizeSAH krodhamAnamAyAlobhAH pratyekamanantAnubandhyAdibhedataH SoDazavidhAH, vivecitAzcaite matkRtatattvanyAyavibhAkare / nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhAvabhedAnmUlasya SoDhA nikSepaH, ubhayavyatiriktadravyamUlazcaudayikopadezAdimUlabhedena trividham , vRkSAdermUlatvena pariNatadravyANi audAyikadravyamUlAni, AturAya cikitsakopadiSTaM rogavinAzanasamarthaM mUlaM pippalImUlAdirUpamupadezadravyamUlam , vRkSAdimU30 lotpattiprathamakAraNaM sthAvaranAmagotraprakRtipratyayAnmUlanivartanottaraprakRtipratyayAcca yanmUlamutpadyate tadAdimUlam , audArikazarIratvena mUlanivartakAnAmudayiSyatAM pudgalAnAM kArmaNaM zarIramAcaM kAraNamiti yAvat / mUlotpattestavyAkhyAyA vA''dhArabhUtaM kSetraM kSetramUlam , tadutpattivyAkhyAnayornimittabhUtaH
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] aacaarlkssnnaa| kAlaH kAlamUlam / bhAvamUlantu trividham-audAyikabhAvamUlamupadeSTamUlamAdimUlaJceti, nAmagotrakarmodayAdvanaspatikAyamUlamanubhavanmUlajIva evaudayikabhAvamUlam , yaiH karmabhiH prANino mUlatvenotpadyante teSAmupadeSTA mokSasaMsArayorAdimUlasyopadeSTA sAmAnyenopadeSTA vA''cArya upadeSTrabhAvamUlam , mokSasya jJAnadarzanacAritratapaaupacArikarUpeNa pazcaprakAro vinayaH AdimUlam , viSayakaSAyAH saMsArasyAdimUlam // 19 // atha saMsArasya nArakAdigatirUpasya kaSAyamUlatvAttadunmUlanamavazyaM vidheyamanyathA doSamAha.. khajanAdiSu rAgadveSAbhyAM janmAdiprAptiH // 20 // ___ khajaneti, yo hyAtmA zabdAdiviSaye varttate sa kaSAye vartata iti tasya guNAnurAgitayA tadprAptau vinAze vA kAMkSAzokAbhyAM kAyikamAnasaduHkhenAtyantamabhibhUtastatra tatrotpanno rAgAdyAkrAntoM mAtApitrAdilakSaNasvajanAdAvanurajyate, svabhAvAdupakArakartRtvAdvA, eteSAM kSutpipAsAdivedanA mA bhUditi 10 kRSivANijyasevAdikAM prANyupaghAtamayI kriyAM vidadhAti; tadvighnakartari jantau teSAM vA'kAryAnuSThAtRtveM dveSa Avirbhavati, tadevaM mAtApitrAdyarthaM kaSAyendriyaviSayapravRtto'rthopArjanarakSaNanirato'harnizamazubhAthyavasAyapariNataH samantAtsantapyamAnaH kAle karttavyamakAle karoti, avasare'pi na vidhatte, akarttavyaM ca karoti, tathA ca duHkhameva kevalamanubhavati, vikSiptamanaskatvAt , dhanadhAnyahiraNyadvipadacatuSpadarAjyabhAryAdisaMyogArthitvAcca / arthAtilubdhazcAtikAntArthopArjanasamarthavayA api sambhRtasaMbhAro'pi prabala-16 jaladhArAvarSaniruddhAkhilaprANisaJcArAyAM prAvRSi mahAnadIjalapUrAnItakASThAni jighRkSuH zubhapariNAmanivRtto mammaNa iva tadupArjane pravarttate, tathA nirgatakarttavyAkarttavyavivecano'timAtrArthalobhadRSTitvAdaihikAmuSmikadurvipAkakAriNIrgalakartanacauryAdikriyAH karoti, tadevaM mAtApitrAdisvajaneSvanurakto dhanagRddhaH svaparakAyAdibhedabhinnaizzastrainiHzaMkaM pRthvIkAyAdiprANisamArambhapravRtto janmamaraNAdIni prApnoti, atikrAntayauvanazca yadA jarAmavApnoti dezatassarvato vendriyaiH parihIyamANazzithilIbhUtanikhilAvayavo 20 viparItabuddhiH parAdhIno bhavati tadA ta eva svajanAdayastamavadhIrayanti na ca taM zuzrUSante, sarvaizvAvanItovacanamAtreNApi kenApyananuvartamAno'tiduHkhito yAvadAyuHzeSa kaSTatarAM dazAmanubhavatIti // 20 // tadevamaprazastaM sthAnamuktvA prazastamAha __ tasmAtprAptAvasara AtmArtha prayateta // 21 // tasmAditi, yato janmamaraNapravAheNa jarayA cAbhibhUto mahAduHkhamanubhavati jIvastasmAdi-25 tyarthaH, prAptAvasara iti, AryakSetrasukulotpattibodhilAbhasarvaviratyAdikaM saMsAre punaratIva durlabhamavasaraM labdhvetyarthaH, vivekibhiH proktAvasaramavApya yAvadindriyaiH kSIyamANazaktikairvyAkulaM jarAjINaM na khajanAdayaH parivadanti yAvaccAnukampayA na poSayanti rogAbhibhUtaJca na parityajanti tAvadAtmArtha yatno vidheyaH, Atmano'rthaH, sa ca jJAnadarzanacAritrAtmakaH, anyastvanartha eva, avasaro dravyakSetrakAlamAvabhedabhinnaH, tatra dravyAvasaro jaGgamatvapaJcendriyatvaviziSTajAtikularUpabalArogyAyuSkAdiko 30 manuSyabhavaH saMsArottaraNasamarthacAritrAvAptiyogyaH, devanArakabhavayoH samyaktvazrutasAmAyike eva,
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 sUtrArthamuktAvalyAm [ dvitIyA tiryakSu ca kasyaciddezaviratireva / kSetrAvasaro yasmin kSetre cAritraprAptiH, tatra sarvaviratisAmAyikasyAdholaukikagrAmasamanvitaM tiryakkSetrameva, tatrApyardhatRtIyadvIpasamudrAH, tatrApi paJcadazasu karmabhUmiSu, tatrApi bharatakSetramapekSyArdhaSaDviMzeSu janapadeSvityAdikaH kSetrarUpo'vasaraH, anyasmiMzca kSetre Adye va sAmAyike | kAlAvasaraH kAlarUpaH sa cAvasarpiNyAM suSamadussaMmAdussamasuSamAdussamAsu 5 tisRSu samAsu, utsarpiNyAntu tRtIyacaturthArakayoH sarvavirati sAmAyikasya pratipAdyamAnakApekSayA, pUrvapratipannAsu sarvatra sarvAsu samAsu / bhAvAvasarazca karmabhAvanokarmabhAvAvasarabhedena dvividhaH, karmabhAvAvasaraH karmaNAmupazamakSayopazamAnyatarAvAptAvasara ucyate, tatropazamazreNyAM cAritramohanIya upazamite'ntarbhauhUrttika aupazamikacAritrakSaNo bhavati, tasyaiva mohanIyasya kSayeNAntamauhUrtika eva chadmasthayathAkhyAta cAritrakSaNo bhavati, kSayopazamena tu kSAyopazamikacAritrAvasaraH, sa cotkRSTato dezona10 pUrvakoTiM yAvat / samyaktvakSaNastvajaghanyotkRSTasthitAvAyuSo varttamAnasya, zeSANAntu karmaNAM palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnAntaHsAgaropamakoTI koTisthitikasya jantorbhavati / nokarmabhAvakSaNastu Alasya mohAvarNavAdastambhAdyabhAve samyaktvAdya vAtyavasaraH, AlasyAdyupahatasya saMsArasaMtaraNayogyamanuSyabhavaprAptAvapi bodhyAderaprApteH / tadevaM viSayakaSAya mAtApitrAdikamAtmane'hitamutsRjya jJAnadarzanacAritrAtmake AtmAnamadhiSThApayediti bhAvaH // 21 // 15 athAvAptasaMyamasya kadAcinmohanIyodayAt prasaktAyAmaratau ajJAnakarmalobhodayAdvA saMyamasya zaithilyaprasaGge'ratyAdivyudAsena taddArthaM sampAdanIyamityAzayenAha - saMyamaratyA'ratimajJAnaM jJAnena lobhamalobhena pariharet // 22 // saMyamaratyeti, samprAptacAritrAvasaro nAratiM vidadhyAt svajanAdisamudbhAvitA mohodayAt kaSAyAbhiSvaGgajanitA pazcavidhAcAraviSayA'ratiH tAM saMyamaratyA pariharet, dazavidhasAmAcArIviSayaka - 20 ratyA nivarttayet, na ceyaM ratiH kiJcidvAdhAyai / saMyame cAratiradhyAtmadoSai rajJAna lobhAdibhirbhavatItyAzayenAhAjJAnaM jJAnenetyAdi, nanu viditasaMsArasvabhAvasya sAdhornA ratisambhavaH, sambhave vA nAsau viditatava iti jJAnAratyoH zItoSNasparzavatsahAnavasthAnalakSaNo virodhaH, ajJAnI hi mohAbhibhUtamAnasatvAdviSayAbhiSvaGgataH saMyame ratyabhAvaM kuryAnna tu jJAnIti cenna, samprAptacAritraM pratyevopadezAt, cAritrAvAptizca yadyapi na jJAnaM vinA tathApi na jJAnAratyorvirodho'pi tu ratyaratyoreva, aratyA saMyamaratereva 25 bAdhyamAnatvAt, tasmAjjJAnino'pi cAritramohodayAtsaMyame syAdevAratiH, jJAnasyAjJAnaM pratyeva bAdhakatvAt na tu saMyamAratiM prati / saMyamAratinivRttazcASTaprakArebhyaH karmabhyas saMsArabandhanebhyo viSayA bhiSvaGgasnehAdibhyo vA mukto bhavati / ajJAnaM jJAneneti, na jJAnamajJAnaM samyagjJAnAditarajjJAnamanavabodho vA, saMzayaviparyayAdirUpamithyAjJAnaM vA midhyAtvasaMvalitazAstrasaMskAro vA, mohanIyodayAttadA pannAH kecidavAptacAritrA api parISahopasagaiH spRSTAH karttavyAkarttavyajJAnavidhurA nikhiladvandvapratidvandvi 30 saMyamAt parAvarttante midhyAtvamohanIyAvRtatvAt kaNDarIkAdaya iva / pare tu nijadhiSaNAparikalpitavRttayo'nekairupAyairlokAdarthaM saMjighRkSavo vayaM saMsArodvimA mumukSavo'parigrahiNo yathArthabhASiNa ityevaM
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] AcAralakSaNA / khyApayanta zAkyAdayo gairikacIvarAdikaM pratipadya tato labdhAn kAmAnAsevante, te viSayAbhiSaktA mohe'jJAnamade nimagnAH kenApi kAraNena parihRta niketana kalatrasutasampadvibhavA aparigrahatvAhiMsaka - tvAdi pratijJAyApi kAmopAyAdyArambheSu varttante, te na gRhiNo nApi pravrajitAH, nirgatagRhavAsasaukhyatvAt yathoktasaMyamAbhAvAcca, kintUbhayabhraSTA bhavanti, tadetadajJAnaM SaDidhajIvopaghAtakArizastraM viSayakaSAyAdyaprazastamUlazca jJaparijJayA samyagvijJAya pratyAkhyAnaparijJayA pariharet / sarvakaSAyeSu lobhasya prAdhA- 5 nyAdAha - lobhamalobheneti, sarvasaGgAnAM hi lobho dustyajaH kSapakazreNyantargatasyApagatAzeSakaSAyasyApi khaNDazaH kSipyamANasyApi tasyAnubadhyamAnatvAt, ataH kenacillobhAdinA sahApi pravrajyAmupagatena punarlobhAdiparigraho naiva kAryaH, alobhena lobhaM nindan saH prAptAnapi kAmAnna seveta / lobhajayena hi santoSamutpAdayati, lobhavedanIyaM karma na badhnAti, pUrva nibaddhaJca karma nirjarayati, tasmAdalobhena lobhaM nindan prAptAnapi kAmAdInna seveta, yo hi zarIrAdAvapi nivRttalobhaH sa kAmAbhiSvaGgavAnna bhavati, 10 yastu lobhe pravarttate sa kAryAkAryavicAravaidhuryeNAthaikadattadRSTiH pApopAdAnamAsthAya sarvAH kriyA aihikAmuSmikopaghAtakAriNIH karoti, alobhaM na pazyati jugupsate ca, lobhavipAkAparyAlocanayA ca lobhamabhilaSati, tatazcAhorAnaM paritapyamAno'rthalobhI zastre pravarttate, prApnoti ca janmajarAmaraNAdiprapaJcamataH saJjavalanasaMjJakamapi lobhaM vinIyAkarmA bhavet, lobhakSaye mohanIyakSaye cAvazyaM ghAtikarmakSayAnnirAvaraNajJAnasaMbhavena bhavopagrAhikarmApagamAdakarmatAprApteriti // 22 // atha jAtyAdyupetena sAdhunA madAdayo na kAryA ityevaM varNayati samprApyoccAvacAdikaM toSakhedau na vidheyau // 23 // 55 GU samprApyeti, uccanIcagotrajAtikularUpabalAdikamavApya kathaJcit heyopAdeyatattvajJo na harSa khedaM vA vidadhyAt, taddhyanAdau saMsAre paribhramatA prANinA tattatkarmAyattAni uccAvacAdisthAnAnyanubhUtAnyeva, yadi tAnyananubhUtAni syustadA yujyetApi kadAcittatra santoSakhedau, tAni cAnekazaH prAptapUrvA- 20 NyatastallAbhAlAbhayornotkarSApakarSo kAryoM, taduktaM 'sarvasukhAnyapi bahuzaH prAptAnyaTatA mayAtra saMsAre / uccaiH sthAnAni tathA tena na me vismayasteSu // avamAnAtparibhraMzAdvadhabandhadhanakSayAt / prAptA rogAzca zokAzca jAtyantarazateSvapi // ' iti, tadevamuccanIcagotrAdiSu samacetasA sarve prANinaH sukhamabhilaSanti duHkhaM jugupsante, zubhaprakRtitvAt tasmAcchubhanAmagotrAyurAdyAH karmaprakRtIrabhilaSanti azubhAzca nAkAMkSanta iti zubhAzubhakarmANi vicintyAtmaupamyamAcaratA parityaktoccairgotrodbhAvitamAnena bhUtAnAmapri- 25 yamanAcaratA''tmA pacamahAtrateSu saMsthApyaH, tatpAlanAya ca samityAdibhiH samitena bhAvyam, tatreryAsamitiH prANavyaparopaNatrataparipAlanAya, bhASAsamitirasadabhidhAnaniyamasaMsiddhaye, eSaNAsamitirasteyavrataparipAlanAya, AdAnanikSepotsargasamitI ca samastatrata prakRSTasyA hiMsAtratasya saMsiddhaye, tadevaM bhAvataH prANinAM sAtAdikamanupazyet, evamevAndhatvakANatvAdAvapi bhAvanIyam, tatra dravyAndhA ekadvitrIndriyAdayo midhyAdRSTayaH, upahatanayanAzca samyagdRSTayo dravyAndhAH, anupahatanayanAste na dravyato na vA 902 bhAvato'nthAH evamanyatrApi, yastUcairgotrAdyabhimAnI nIcairgotrakRtadInabhAvo vA sa na jAnAti karttavyaH
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 sUtrArthamuktAvalyAm [dvitIyA nAvabudhyate karmavipAkaM saMsArAsAratAM nAvagacchati hitAhite na gaNayati, ato mUDhastatraivoccanIcagotrA'dike viparyAsamanubhavan sattvopamardikAH kriyA vidadhat janmajarAmaraNapravAhapatito durantaduHkhabhAgbhavatIti bhAvaH // 23 // - atha bhogAsaktirna kAryetyAha bhogA duHkhAya tanna tIrapArayAyI sajjeta // 24 // bhogA iti, bhogAH kAmAdayastatsAdhanabhUtA vanitAhiraNyapazubrIhyAdayazca, te duHkhAya bhavanti, tatprAptAvaprAptau ca duHkhameva, zabdAdiviSayavipAkajJAnazUnyA hi viSayAnanuzocanti kathamasyAmapyavasthAyAM vayaM na bhogAna bhuMkSmahe kIdRzI vA dazAsmAkaM yataH prAptA api viSayA nopabhogAyeti, ... yathA brahmadattAdayaH, na caivaM sarveSAmadhyavasAyaH, sanatkumArAdinA vyabhicArAt, kintvanavagatatattvA10 nAmeva, vivekinastu tAn duHkhasAdhanabhUtAneva manyante, rUyAdayo'pi duHkhAtmakA eva, tadAsaktasya karmopacayo rogAdyutpattistato maraNaM tato'pi narakabhavastasmAdapi nirgatya niSekakalalArbudapezIvyUhagarbhaprasavAdayo mahAntaH klezAH Avirbhavanti, tathA priyajIvitArthamupArjanaklezamavigaNayya rakSaNaparizramamanAlocya taralatAzcAnavadhArya dhanasaMcayaM kurvate, tadapyantarAyodayAnna teSAmupabhogAya bhavati, dAyAdA vilumpanti caurA apaharanti rAjAno vA'vacchindanti gRhadAhena vA dahyate, ebhizca mahAduHkhamanu15 bhavanti, tathA yairevArthAdyupAyai gopabhogo bhavati karmapariNativaicitryAt kadAcittaireva tanna bhavati, tathA svIkRtabhrUvikSepAdivibhramairmugdhAH krUrakarmAnuSThAtAro narakakaTuvipAkaphalamapyavagaNayya vazIbhUtAH svayamapi vinaSTAH striya upabhogAyatanA etAbhirvinA zarIrasthitireva na bhavatItyAdyupadezapradAnena parAnapi vinAzayanti, tadevametAna mohahetUna vicintya tIrapArayAyI munistatra nAbhiSaktiM kuryAt , tIraM mohanIyakSayaH, pAraM zeSaghAtikSayA, yadvA tIraM ghAticatuSTayApagamaH pAraM bhavopagrAhyabhAvaH, tatprApyabhilASuko muniri20 tyarthaH, bhogApekSAvidhuraH paJcamahAvratArUDhaH AtmasvarUpanikhilAvArakakarmapradhvaMsasamujvaladakhila vastujAlasamudbhAsijJAnAnantasukhasAdhanAya saMyamAnuSThAnAya jugupsA na kAryA, alAbhAdau na vA khedamupeyAt , lAbhAntarAyo'yaM mama, anena cAlAbhena karmakSapaNAyodyatasya me tatkSapaNasamarthaM tapo bhAvIti vicintayet , na vA'paryAptamupalabhya dAtAraM nindet, samupalabdhaparipUrNabhikSAdilAbho nocAvacAlApaiH stutiM vidadhyAditi // 24 // 28 atha parihatabhogAmilASo vratI dIrghasaMyamayAtrArtha zarIraparipoSaNAya lokanizrayA viharet , nirAzrayasya dehasAdhanalAbhAsambhavAt , tadabhAve ca dharmasyApyasambhavAdato vRttiniyamamAha zastroparataH kAlajJo bhikSuzzuddhamAhArAdi gRhNIyAt // 25 // zastroparata iti, pUrvoditanAnAzastrakarmasamArambharahita ityarthaH, etena pAkAdi na svayaM karoti na kArayati na vA'nyamAdizatIti sUcitam , karaNatrayaiH samArambhanivRttatvAt , anavagatavastu30 yAthAdhyaiH sukhaduHkhaprAptiparihArAya jIvopamardakairdravyAdibhedabhinnaiH zanaiH kAyikAdhikaraNikAdirUpAH RSivANijyAdirUpA vA kriyAH saMrambhasamArambhArambhalakSaNA anuSThIyante / tatra saMrambhaH iSTAniSTaprApti
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] aacaarlkssnnaa| parihArAya prANAtipAtAdisaGkalpAvezaH, tatsAdhanasannipAtakAyavAgvyApArajanitaparitApanAdilakSaNaH samArambhaH, daNDatrayavyApArApAditacikIrSitaprANAtipAtAdikriyAnivRttirArambhaH / kAlajJa iti, sarvAH pratyupekSaNAdayaH kriyAH kartavye kAle parasparAbAdhayA karoti kartavyAvasaraM vetti vidhatte caivaMvidhaH paramArthadarzI kAlajJo bhikSurdharmopakaraNamapi karaNatrayaiH krayavikrayAdinA'gRhAnazzuddha mudgamAdidoSarahitamAhArAdi gRhIyAt , zarIrapoSaNArthamabhyavaharet , tathA kAlajJa:-mikSArthamupasarpaNAdyavasaravedI kAle / samupasthitapraznAnAmuttaradAnakuzalaH, yathA gocarapradezAdau pRSTo bhikSAdoSAn sukhenaivAcaSTe, evaM kenacit kimiti bhavatAM sarvajanAcIrNa snAna na sammatamiti grISmamadhyAhnatIvratarataraNikarasaMsargAdgalasvedabi. ndukaH sAdhuH pRSTo yatInAM sarveSAM prAyaH kAmAGgatvAjalanAnaM pratiSiddhamityAdyuttaraM dadAti, tadevaM kAlajJo'kalpyaM jJaparijJayA parijJAya pratyAkhyAnaparijJayA ca parihRtya nirduSTamAhAraM yAvatA gRhItena gRhI punarArambhe na pravarteta yAvanmAtre cAtmano vivakSitakAryaniSpattistAvanmAtrameva gRhNIyAt , na tu 10 yAvallAbhaM tAvat , lAbhAlAbhayozca madazoko na kuryAt, saMyamopakaraNAtiriktaJca vastrapAtrAdikaM na gRhIyAt , saMyamopakaraNAnyapi na mUrcchayA dhArayet , api tu saMyamopakAritayA bibhRyAttAdRzasyAparigraharUpatvAt , parigrahazca dUrataH pariharttavyastatpariharaNazca na vinA nidAnocchedena, nidAnantu zabdA. dipaJcaguNAnugAminaH kAmAH, tatra pramAdavatA na bhAvyamiti // 25 // ____ saMyamadehayAtrArthalokamanusaran kAmAdivipAkavettA jJAtasaMsArasvabhAvo jJAnAdyapavargakakAraNaM 15 samyagjAnAno bhAvato grahaNayogyasamyagdarzanajJAnacAritrANyAdAya sarva sAvadhaM karma na mayA'nuSTheyamityevaM kRtapratijJo'STAdazapApakarmasamArambhAt karaNatrayairnivRttaH karmakSayapratyUhasya prANinAM zArIramAnasaduHkhotpAdanasya mUlabhUtamAtmIyatAgrahaM parityajedityAha . nirmamatvaH prANipIDArambhe na yateta // 26 // nirmamatva iti, mamedamiti matirahitaH, parigrahaphalajJo hi parigrahaM dUrIkaroti, mamedami-20 tyadhyavasAyastu dravyato bhAvatazca parigrahanibandhanaH, yena tvetatparigrahAdhyavasAyamalinaM jJAnamapanItaM sa eva vastuto bAhyAbhyantaraparigrahaparityAgI, tasya ca jinakalpikasyeva nagarAdisambandhipRthvIsambandhe'pi niSparigraha taiva, cittasya parigrahakAluSyAbhAvAt , ata evAsau viditasaptabhayaH saMyamAnuSThAnaparAyaNaH / kadAcinmohanIyodayAdyadi saMyame'ratirasaMyame viSayeSu vA ratirAvirbhavettadA na vimanIbhUto viSayeSu rajyati, na vA'manojJAn dveSTi, eSa eva parigrahAnmukto bhavaughaM tarati, tasmAdviSayazarIrarUpabalAdau na 25 mamatvaM vidadhyAt / mamatvaM hi karmakSayavighnabhUtAyAH prANipIDAyA mUlam , tadAviSTazca pRthivIkAyAdi- . samArambhaM karoti, ekatra ca samArambhe pravRttasyAparakAyasamArambho'STAdazaprakArapApakarmANi vA'vazyaM varttanta eva, yathA kumbhakArazAlodakaplAvanadRSTAntenaikakAyasamArambheNAparakAyasamArambho bhavati, pratijJAlopAcAnRtaH, vyApAdyamAnaprANinA svAtmano vyApAdakAyApradAnAttIrthakareNAnanujJAtatvAccAdattAdAnam, sASadyopAdAnAcca parigrahaH, tasmAcca maithunarAtribhojane prasajyete, tasmAt parigrahAt sAkSAt 30 paramparayA vA bhayaM sampanIpadyata iti vicintya tatrAprahaM parihRtya saMyamAnuSThAne samyak prayateteti bhAvaH // 26 //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 sUtrArthamukAvalyAm ayameva muktigamanayogyaH paropadezakazcetyAha---- ayamevAjJAnuvarttya padezakazca // 27 // ayameveti, dhanadhAnyAdibhI rAgadveSAdibhizcAtikrAntaH sAdhuH kaSAyatRNapaTaladAvAnalakalpAyA asidhArAkalpAyAzca bhagavadAjJAyA anuvarttanazIlaH, AjJApyate jantugaNo hitapravRttau yayA sA''jJA, 5 sA ca dravyArthAtidezAdanAdyanidhanA jIvAnuparodhinI hitakAriNyakuzaladuravagamA ca etajjJAnavarttI sAdhudharmA jitendriyakaSAyo bhavati, ata evopadezakaH, tIrthakarAveditaprANiduHkhakAraNavedI dharma - kathAlabdhisampannaH svaparasamayavidudyuktavihArI yathAvAdI tathAkArI dezakAlAdikramajJo jJaparijJayopAdAnakAraNaparijJAnaM nirodhakAraNaparicchedana svIkarotyudAharati ca pratyAkhyAna parijJayA ca pariharati parihArayati ca, tathA mAnuSasya yadduHkhaM praveditaM yasya ca duHkhasya parijJAM kuzala udAharati taduHkhaM 10 karmakRtaM tatkarmASTaprakAraM tadAzravadvArANi ca jJaparijJayA parijJAya pratyAkhyAnaparijJayA pratyAkhyAya tadAzravadvAreSu sarvaiH prakArairyoga trikakaraNatrikairna vartteteti sarvazaH parijJAya kathayati, IdRzaM sarvazaH parijJAnaM kevalino gaNadharasya caturdazapUrvavido vA, evaMvidha upadezako na mokSamArgAdanyatra ramate, araktadviSTatvAdevAnugrahabuddhyA dramakacakravatrtyAderekarUpatayA sati grahaNasAmarthya upadezo dIyate, ayameva cASTaprakAreNa karmaNA baddhAnAM jantUnAM pratimocakaH, puNyApuNyavatordharmakathA samadRSTitvAdvidhijJatvAcchrotRvivecaka15 tvAzca / evaMvidho dharmakathAvidhijJo baddhapratimocakaH karmApanayanipuNaH satpathavyavasthitaH kumArga nirAcikIrSuH sarvasaMvaracAritropeto muniH kevalibhirviziSTamunibhirvA yadanArabdhaM tannArabhate yacca mokSAGgamANa tatkarotIti // 27 // atha pratinaH saMyamavyavasthitasya vijitakaSAyA dilokasya mumukSoranukUlapratikUla parISahasambhave vikRtacetasA soDhavyA ityAkhyAti [ dvitIyA 20 suptajAmaddoSaguNajJaH zItoSNasahaH karmamocakaH // 28 // , supteti sAdhuhiM nirantaraM jAgRtaH, sajjJAnavasvAnmokSamArgAvicalatvAdanavarataM hitAhitaprAptiparihAravyApRtatvAzca, suptazca dravyato bhAvatazceti dvividhaH, nidrApramAdavAn dravyasuptaH, mithyAtvAjJAnamaya mahAnidrAvyAmohito bhAvasuptaH, midhyAdRSTistu satataM bhAvasuptaH, sadvijJAnAnuSThAna vikalatvAt, nidrayA tu bhajanIyaH, dravyanidropagato'pi vacidditIyapauruSyAdau sAdhuH satataM jAgarUka eva bhAvataH, 25 apagatamidhyAtvAdinidrayA'vAptasamyaktvaH dvibodhatvAdeva dharmaM pratItya suptajAmradavasthe ukte / dravyanilasya tu dharmaH syAdvA na vA, bhAvato jAgaraNe nidrAsuptasyApi dharmaH syAdeva, bhAvato'jAgrato nidrApramAdAvaSTabdhAntaHkaraNasya na syAdapi dravyabhAvasuptasya tu na syAdeva / kathaM dravyasuptasya dharmo na bhavatIti ceducyate, dravyasupto hi nidrayA bhavati sA ca durantA, styAnaddhitrikodaye bhavasiddhikasyApi samyaktvAvApterabhAvAt, tadbandhaca mithyAdRSTisAsvAdanayoranantAnubandhibandhasahacaritaH, kSayastvani30 vRttivAda ra guNasthAnakAla saMkhyeyabhAgeSu kiyatsvapi gateSu satsu bhavati, nidrApracalayorapyudayo duranta eva, bandhoparamastva pUrvakaraNakAlasaMkhyeyabhAgAnte bhavati, kSayazca kSINakaSAyadvicaramasamaye, udayastUpa kSamakopa
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukA] bhaacaarlkssnnaa| zAntamohayorapi bhavatItyato duranto nidrApramAdaH / yo'jJAnodayAdarzanamohanIyamahAnidrAsuptaH sa mahA. duHkhamanubhavati, ajJAnaM hi duHkhahetutvAdduHkham , ajJAnazca mohanIyaM narakAdibhavavyasanopanipAtAyeha ca bandhavadhazArIramAnasapIDAyai, ayazca bhogalipsurjIvopamardAdikaSAyahetukaM karmopAdAya narakAdiyAtanA. sthAneSUtpadyate, tataH kathaJcidutthAya nikhilaklezonmUlanadakSaM dharmakAraNamAryakSetrAdau manuSyajanma prApya punarapi tattadArabhate yena yenAdho'dho brajati na saMsArAnmucyate, yastvamuM lokAcAraM jJAtvA zasroparato / dharmajAgaraNena jAgRtazzabdAdIna kAmaguNAn duHkhaikahetUn jJaparijJayA viditvA pratyAkhyAnaparijJayA pratyAcaSTe so'yamAtmavettA janmajarAmaraNazokavyasanopanipAtAtmakasaMsAralakSaNasya bhAvAvarttasya zabdAdikAmaguNaviSayAbhilASAtmakabhAvasrotasazca kAraNaM rAgadveSasaGgaM jJAtvA pariharati, tadevaM suptajAgradoSaguNajJo bAhyAbhyantaragrantharahitazzItoSNarUpau parISahAvatyantaM sahamAnaH karmakSapaNAyodyatasya parISahANAmupasargANAM vA kaThoratA sAhAyyaM manyamAnastAn pIDAkAritvena na gRhNAti / tatra zItoSNayornAmasthA- 10 panAdravyabhAvabhedena pratyekaM caturdhA nikSepaH, jJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM dravyazItaM himatuSArakarakAdikam , dravyaprAdhAnyAcchItakAraNadravyasya zItatvoktiH / jIvAzritatvapudgalAzritatvAbhyAM bhAvazItaM dvedhA, pudgalasya zItaM guNo bhAvazItaM pudgalAzritam, guNaprAdhAnyavivakSaNAt, evamuSNamapi bhAvyam / jIvasya tu zItoSNarUpo'nekavidho guNaH, tadyathA audayikAdayaSaDbhAvAH, tatraudayika uSNaH, karmodayAvibhUtanArakAdibhavakaSAyajanyatvAt , aupazamikazzItaH, karmopazamAvAptasamyaktvaviratirUpatvAt , kSAyi-15 ko'pi zIta eva, kSAyikasamyaktvacAritrAdirUpatvAt / athavA strIsatkAraparISahau zItau bhAvamano'nukUlatvAt , zeSAstu viMzatiruSNA manasaH pratikUlatvAt , tathA dharme'rthe vA'nudyamaH zItalaH, tapasyudyama uSNamiti bruvate, upazAntakaSAyaH zIto bhavati, krodhAdiparitApopazamAt, saptadazabhedaH saMyamazzItaH, jIvAnAmabhayakaraNazIlatvAt , etadviparIto'saMyama uSNaH, nirvANasukhaM zItaM samastakarmopatApAbhAvAt , etadviparItaM duHkhamuSNamiti / tathA ca yo muniH pramAdarahitazzabdarUpAdiviSayeSu rAga-20 dveSarahito guptAtmA zastrAzastravedI tatprAptiparihAravidhAyI jJAnAvaraNIyAdikarmaNazzastrabhUtasya tapaso'nudhAnakuzalatvAdazastrabhUtasaMyamAnuSThAnakuzalastasyAzravanirodhAdanAdibhavopAttakarmaNAM kSayo bhavati, tathA pAyaM matizrutAvadhimanaHparyAyavAna mandamatistIkSNaH, cakSurdarzanI, acakSurdarzanI, nidrAluH sukhI duHkhI vA, mithyAdRSTiH samyagdRSTiH samyamithyAdRSTiH, strIpumAnnapuMsakaH, kaSAyI, sopakramAyuSko nirupakramAyuSko'lpAyuH, nArakastiyagyonika ekendriyo dvIndriyaH paryAptako'paryAptakaH subhago durbhagaH, udhairgotro 25 nIcairgotraH kRpaNatyAgI nirupabhogo nirvIrya ityevaM na karmanimittavyapadezabhAgbhavati / tasmAjjJAnAvaraNAdikarma pratyupekSya tadvandhaM tatsattAvipAkApannAH prANino yathA bhAvanidrayA zerate tathA'vagamyAkarmatopAye bhAvajAgaraNe yatitavyam , bhAvanidrAsupto hi kAmabhogAbhilASI mahArambhapariprahaparikalpitajIvanopAyaH kAmAsaktasadupAdAnajanitakarmaNA paripUrNo garbhAdgarbhAntaramupayAti saMsAracakavAle'raghaTTabhaTIyananyAyena, sa prANinaM hatvA'pi krIDeti manyate, ete pazavo mRgayAyai sRSTAH, mRgayA ca sukhinAM 30 krIDAyai bhavatItyevaM vadanAtmano vairameva vardhayate, tasmAjjAgarUkassamyagdarzanazAnacAritrANi paramaM mokSapadamiti jJAtvA pApAnuvandhikarma na karoti na kArayati na vA'tumanyate, ata AtmanobhamULe eka
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 sUtrArthamuktAvalyAm [ dvitIyA kuryAt, bhaSopagrAhikarmacatuSTayamapram, ghAtikarmacatuSTayaM mUlam, mohanIyaM vA mUlaM zeSANi tvagram, mohanIyavazAccheSaprakRtibandhAt, mithyAtvaM vA mUlaM zeSaM tvagram / yadvA'saMyamaH karma vA mUlaM saMyamatapasI mokSo vA'gram, te amUle duHkhasukhakAraNatayA'vadhArayet so'yaM tapassaMyamAbhyAM rAgAdIni bandhanAni tatkAryANi vA karmANi chittvA niSkarmA nirgatAvaraNaH sarvajJAnI sarvadarzI ca 5 bhavati sa eva saMsArAt pramucyata iti bhAvaH // 28 // atha saMyamAnuSThAyyeva munirna kevalaM parISahopasargAdiduHkhasahaH pApakarmAnuSThAyI vetyAhasandhijJo munirvijJAya gatyAgatI rAgadveSAbhyAM na lipyeta // 29 // sandhijJa iti, sandhirvivaramavasaro vA, taM jAnAtIti sandhijJaH, sa samyaktvAvAptilakSaNaM samyagjJAnAvAptirUpaM cAritramohanIyakSayopazamAtmakaM vA karmavivaraM dharmAnuSThAnasyAvasaraM vijJAya jIva10 trAtasya duHkhotpAdanAnuSThAnaM na vidadhyAt sarvatrAtmaupamyaM samAcaret, nikhilA hi prANino duHkhaM dviSanti sukhamabhilaSanti cAtasteSAM na karaNatrayairvyApAdako bhavet, evaM samatAvyavasthita AgamaparyAlocanayA''tmAnaM vividhairupAyairindriyapraNidhAnApramAdAdibhiH prasannaM vidadhyAt, AtmaprasannatA ca saMyamasthasya bhavati, ayameva ca munirvaizcayikaH, na tu pApakarmAkaraNamAtratayA muniH, tatra munitvasyA - nimittatvAt parasparato bhayena lajjayA vA hi pApaM karma na karotyaparaH, na tu munitvAt, adrohAdhya* 15 vasAyo hi muniH, sa ca tatra nAsti, aparopAdhyAvezAt, zubhAntaHkaraNapariNAmavyApArApAditakriyasyaiva munibhAvo nAnyatheti nizcayanayAbhiprAyaH / vyavahAranayApekSayA tu yo hi samyagdRSTirutkSiptapazcamahAvratabhArastadvahane pramAdyannapyaparasamAnasAdhulajjayA gurvAdyArAdhyabhayena gauraveNa vA kenacidAdhAkarmAdi pariharan pratyupekSaNAdikAH kriyAH karoti, yadi ca tIrthodbhAsanAya mAsakSapaNAtApanAdikA janavijJAtAH kriyAH karoti tatra tasya munibhAva eva kAraNam, tadvyApArApAditapAramparye zubhAdhyava20 sAyopapatteriti / tadevaM zabdAdiviSayapaJca keSu vigatarAgadveSo'ta eva gupta AgatigatiparijJAtA rAgadveSAbhyAmanapadizyamAno na kvApyasyAdinA chedyate kuntAdinA bhidyate pAvakAdinA vA dahyate, kintu rAgadveSAbhAvAtsiddhyatyeva / Agatirhi tiryaGmanuSyayozcaturdhA, caturvidhanarakAdigatyAgamanasadbhAvAt, devanArakayordvadhA, tiryaGmanuSya gatibhyAmevAgamana sadbhAvAt, manuSyeSu pacadhA, tatra mokSagatisadbhAvAt / tadevamAgatigatiparijJAnAdrAgadveSaparityAgaH, tadabhAvAcca chedanAdisaMsAraduHkhAbhAvaH / yastu kuto vaya25 mAgatAH ka yAsyAmaH kiM vA tatra naH sampatsyata iti na vicArayati tasya saMsAra eva ratiH syAt // 29 // ya evaM niSpratyUhaM mokSamArgAnuSThAtA sa evAtmano mitramityAha sa eva samadayatmano mitraM krodhAdIn vamiteti sarvajJopadezaH // 30 // sa eveti, yo rAgadveSavipramukto viSayasukhabhogAdikaM pUrvamanubhUtaM na smarati na vA'nAgata - mabhivAnchati bhagavadvacanAmRtapAnAdatikrAntasaMsAramivAnAgatamapi saMsAraM manyate sa pUrvopacitakarma30 kSapaNAya pravRtto dharmadhyAyI zukudhyAyI veSTAprAptivinAzajanitamAnasa vikAralakSaNA'rati vizeSe'bhi - kaMSitArthaprAptijanitAnandasvarUpe rativizeSe copasarjanaprAye tadAprahamatirahitastAvanucarati, tasya ca
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] aacaarlkssnnaa| mumukSosaMyamAnuSThAnamAtmasAmarthyAt phalavadbhavati na paroparodhena, paro hi mitrAviH syAt , saca mitrAdiH saMsArasAhAyyopakAritayA mitrAbhAsa eva, vAstavikopakArimitrantu pAramArthikAtyantikaikAntikasukhAdiguNopetaH sanmArgapatita Atmaiva, tasyaiva tAdRzasukhotpAdanimittatvAt , bAhyazca mitrAmitravikalpo'dRSTodayanimittatvAdaupacArikaH / yo hi sanmArgAnuSThAtA sa karmaNAM tadAzravadvArANAzcApanetA, bAhyaviSayAbhiSvaGgAya pravarttamAnamAtmAnamevAbhigRhya dharmadhyAnAdinA duHkhAdvimocanAt / tasmAdAsevanA- 5 parikSayA saMyamamavetyAnutiSTheta , gurusamakSaparigRhItapratijJA paripAlayet , tadevaM bhagavadAjJopasthito medhAvI duHkhenopasargajena vyAdhijena vA spRSTo'pi na vyAkulamatistaharIkaraNAya yateta, iSTaviSayAvAptau rAgasyAniSTaprAptau ca dveSasya sambhavAt , evaMvidhazca vivekI caturdazajIvasthAnAnyataravyapadezAlliokAt pramucyate, ata evAcirAt svaparApakArikrodhAdIna vamitA bhavati, tasyaiva ca pAramArthika zramaNabhAvaH, taduktam 'zrAmaNyamanucarataH kaSAyA yasyotkaTA bhavanti / manye ikSupuSpavaniSphalaM tasya zrAmaNyam / / 10 yadarjitaM cAritraM dezonayA'pi puurvkottyaa| tadapi kaSAyitamAtro hArayati naro muhUrtena // iti / tadevaM kaSAyavamanamavazyaM kAryam , tadautkaTye zrAmaNyasya naiSphalyAditi yathAvasthitavastuvedino bhagavata upadezaH, kaSAyavamanamantareNa tIrthakRto'pi na nirAvaraNAkhilapadArthasAkSAtkArakAriparamajJAnAvAptiH, tadabhAve ca mokSasukhAbhAvaH, evamanyenApi mumukSuNA tadupadezavarttinA tanmArgAnuyAyinA kaSAyavamanaM vidheyamiti bhAvaH // 30 // 16 yastu pramAdI sa dravyataH sarvAtmapradezaiH kSetrataH SaDdigvyavasthitaM kAlato'nusamayaM bhAvato hiMsAdibhiH karmopacinoti, ata eva tasyeha paratra ca mahAbhayam, AtmahiteSu jAprato'pramattasya tu nAstyaihikAdAmuSmikAdvA bhayaM, apramattatA ca kaSAyAbhAvAt , tadabhAvAcAzeSamohanIyAbhAvastato'zeSakarmakSaya ityAha varddhamAnazubhAdhyavasAyasyaikAbhAve bahvabhAvAnmokSaH // 31 // 20 varddhamAneti, pravarddhamAnazubhAdhyavasAyasyetyarthaH, anena maryAdAvasthitastIrthakarapraNItAgamAnusAreNa yathoktAnuSThAnavidhAyI zraddhAvAnapramattayatirabaddhAyuSkaH kSapakazreNiyogyo nApara iti sUcitam / ekAbhAva iti, ekasyAnantAnubandhinaH krodhasyAbhAva ityarthaH, abhAvazcopazamena kSayeNa vA bhavati, atra tu kSayeNa vijJeyo mokSa ityukteH / balabhAvAditi, bahUnAM mAnAdInAM kSayeNAbhAvAdityarthaH / tathA ca yaH pravarddhamAnazubhAdhyavasAyo'nantAnubandhinamekaM krodhaM kSapayati sa bahUnapi mAnAdInapratyAkhyAnAdIna 25 vA svabhedAn kSapayati, mohanIyaM vaikaM yaH kSapayati sa zeSA api prakRtIH kSapayati / upalakSaNenAtrAyamartho'pi bhAvyaH, yo bahUn sthitivizeSAn kSapayati so'nantAnubandhinamekaM mohanIyaM vA kSapayati, tathA okonasaptatibhirmohanIyasya sthitikoTIkoTIbhiH kSayamupagatAbhirjJAnAvaraNIyadarzanAvaraNIyavedanIyAntarAyANAmekonatriMzadbhirnAmagotrayorekonaviMzatibhizzeSakakoTIkoTyApi dezonayA mohanIyasya kSapaNA) bhavati nAnya iti / evamevopazamazreNyAzrayeNa ya ekopazamakassa bahUpazamako yo bahUpazama- 30 kassa ekopazamako bhAvyaH / tadevamAtmavyatiriktaputradhanAdeH saMyogaM mamatAprayuktaM zArIraduHkhAdihetuM tahetukarmopAdAnakAraNaM vA vihAya mumukSavo'nekabhavakoTidurlabhaM ranatrayamupalabhyApramattA mokSaM yAnti,
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamukAvalyAm [dvitIyA tatrAvAptatadyogyakSetrakAlasya laghukarmaNastenaiva bhavena mokSaprAptiH, yathAzaktipratipAlitasaMyamAstvapare AyuSaH kSaye saudharmAdidevalokamavApya tataH puNyazeSatayA karmabhUmyAryakSetrasukulotpattyArogyazraddhAsaMyamAdikamavApya viziSTataraM svargamanuttaropapAtikaparyantamadhitiSThanti, tatazcyuptA avAptamanuSyAdisaMyamabhAvA azeSakarmakSaye mokSamupayAntIti bhAvaH // 31 // 5 atha samyagdarzanAdInAha-- tIrthakaravacanazraddhAluIro na lokaiSaNAM kuryAt // 32 // tIrthakareti, tIrtha kurvantIti tIrthakarAH, teSAM vacane zraddhAluraprakampitarucimAn-avAptasamyaktva ityarthaH, bhagavAn yadvastu yathaivAbhihitavAn , tadvastu tathaivAste nAparaproktavacasAmiva tadvaco bAdhitamevaM zraddadhAna iti yAvat / tatra tIrthakarA atItA anantAH kAlasyAnAditvAt , anAgatA 10 apyanantAH, tatkAlasyAnantatvAt , teSAzca sarvadaiva bhAvAt , vartamAnatIrthakRtaH prajJApakApekSayA'navasthitAH, tathApyutkRSTajaghanyapadina ittham , utkRSTena samayakSetrasambhavinassaptatyuttaraM zatam , yathA paJcakhapi videheSu pratyekaM dvAtriMzat , pratyekaM dvAtriMzarakSetrAtmakatvAt , paJcasvapi bharateSu pazca, evamairavateSvapi, evaM saptatyadhikaM zatamiti / jaghanyatazca paJcasu mahAvideheSu pratyekaM catvArastIrthakarA iti viMzatiH / bharatairAvatayostvekAntasuSumAdAvabhAva eveti / ete sarva eva parapraznAvasare sAmAnyato vA sadevamanu15 jAyAM sabhAyAmardhamAgadhayA sarvasattvabhASAnugAminyA bhASayA jIvAdisaptapadArthAn samyagdarzanAdIni mokSamArgANi mithyAtvAdIn bandhahetUna sadasadanekAntAtmakaM tattvaM pRthivyAdiprANigaNAMzca prarUpayanti, tatsarva satyameveti vihitazraddhAno dhIraH-tathAvidhasaMsargAdinimittotthApitamithyAtvo'pi zrutacAritrAtmaka dharmamavagamyAparityaktasamyaktvo lokaiSaNAmiSTeSu zabdAdiSu pravRttimaniSTeSu heyabuddhizca na kuryAt , lokaiSaNAyAH sAvadyAnuSThAnapravRttimUlatvAt / ye cAviditaparamArthA indriyArtheSu pralInAste punaH punarjanmAdi20 duHkhabhAjo bhavanti, tasmAdapramattaH san nidrAvikathAdipramAdarahito'kSinimeSonmeSAdAvapi sadopayuktaH karmaripUnmUlanAya yatnaM prakuryAditi bhAvaH / nAmasthApanAdravyabhAvabhedena samyaktvaM caturdhA nikSepyam , nAmasthApane prasiddhe, jJazarIrabhavyazarIrabhinnaM dravyasamyaktvazvApUrvanirvatitaM rathAdi, bhannarathAderavayavasaMskAraH, guNAntarAdhAnAya vihito dravyasaMyogaH, yatprayuktaM dravyaM lAbhahetutvAdAtmanaH samAdhAnAya bhavati tadravyaM, yaJca parityaktaM bhArAdi tat, bhagnadhyAdibhANDazakalAni, chinnamAMsAdizca yathAkramaM kRta26 saMskRtasaMyuktaprayuktopayuktaparityaktabhinnachinnadravyasamyagucyate tattanmanaHsamAdhAnahetutvAt / darzanajJAna cAritrabhedAdbhAvasamyak trividham , darzanacaraNe api pratyekamaupazamikakSAyopazamikakSAyikabhedena trividhaM bhavati, upazamazreNyAmaupazamikaM darzanaM, samyaktvapudgalopaSTambhajanitAdhyavasAyaH kSAyopazamikadarzanam , darzanamohanIyakSayAt kSAyikadarzanam / tathopazamazreNyAmaupazamikacAritraM kaSAyakSayopazamAt kSAyopa zamikaM cAritraM cAritramohanIyakSayAt kSAyikacAritramiti, jJAnantu kSAyopazamikaM kSAyikaJceti dvivi30 dham , caturvidhajJAnAvaraNIyakSayopazamAnmatyAdicaturvidhaM kSAyopazamikajJAnam, samastaghAtikSayAt kSAyika kevalajJAnamiti / idaM samyagdarzanamantareNa yamaniyamAdyAcaratAM svajanadhanabhogAn parityajatAmapi na karmakSayaH, atastajigISuH samyagdarzane prayateseti // 32 // . . .
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 1 atha zAparijJavA parijJAtajIvAjIvapadArthena mumukSuNA saMsAramokSakAraNe nirNetavye, samyaktvasya saptapadArthazraddhAnarUpatvAt, atastannirNayAyAha - bandhanirjarAsthAnAni vijJAya nirvikalpo na pramAdyet // 33 // bandheti, karmabandhasthAnAni tannirjarAsthAnAni ca saMsAramokSakAraNAni, srugAdIni hi sukhakAraNatayA sAmAnyajanaiH parigRhItAni karmabandhahetutvAdAtravarUpANi bhavanti, tAnyevAvagata tatvAnAM 5 samparityaktaviSayANAM vairAgyajanakatayA karmanirjarAsthAnAni bhavanti, tathA yAnyevAtsAdhutapazcaraNadazavidhacakravAlasAmAcAryanuSThAnAdIni nirjarAsthAnAni, tAmyeva karmodayAt pratiruddhazubhAdhyavasAyasya durgatimArgapravRttasya jantormahAzAtanAvataH sAtarddhirasagauravapravaNasya pApopAdAnakAraNAni bhavanti, sarva - bastUnAmanekAntAtmakatvAt / evaJca yAvanti karmanirjarArthaM saMyamasthAnAni tAvantyeva karmabandhanAyAsaMyamasthAnAni bhavanti / tadevamAtravadvArAyAtena karmaNA bandhaM tapazcaraNAdinA tatpramokSazca vizeSeNA - TO gamAnusAreNa jAnIyAt - tatra tAvajjJAnasya jJAninazca pratyanIkatayA nihavenAntarAyeNa pradveSeNAtyantAzAtanayA visaMvAdena ca jJAnAvaraNIyaM karma badhyate, evaM darzanAderapi pratyanIkAdinA darzanAvaraNIyaM karma jIvAnukampanatayA bahUnAM jIvAnAmaduHkhotpAdanAtsAta vedanIyaM karma tadvaiparItye nAsAta vedanIyamanantAnubandhina utkaTatvAt tIvradarzanacAritramohanIyAnmohanIyaM karma, mahAparigraheNa paJcendriyavadhAt kuNimAhAreNa narakAyuSkam, mAyAvitvenAnRtabhASaNAt kUTatu lAkUTa mAnavyavahArAttiryagAyuSkam, prakRtivinIta- 15 tayA sAnukrozatayA mAtsaryAnmanuSyAyuSkam, sarAgasaMyamena dezaviratyA bAlatapasA'kAmanirjarayA devAyuSkam, kAyamanobhASarjutayA'visaMvAdanAcchubhanAma, viparyayAdazubhanAma, jAtikula balarUpatapaH zrutalAbhaizvaryamadAbhAvAduccairgotram, jAtyAdimadAt paraparivAdAzca nIcairgotram, dAnalAbhabhogopabhogavIryAntarAyavidhAnAdAntarAyikaM karma badhyate, eta AzravAH / bAhyAbhyantarabhedaM tapo nirjarA, ityevamAdIni bhagavadAgamAnusAreNa vijJAya nirvikalpo yatsarvajJo bravIti tadeva caturdazapUrvavidAdayo vadanti na tu 20 pASaNDikAdaya iva viruddhaM vadanti, pASaNDino hi svadarzanAnurAgitayA'paradarzanamapavadantaH parasparaM vivadante tatra sAMkhyA AtmAnaM sarvavyApinaM niSkriyaM nirguNaM caitanyalakSaNaM pacaviMzatitattvajJAnAnmokSabhAjaM vadanti, vaizeSikAstu dravyAdiSaTpadArthaparijJAnAnmokSaM jJAnAdiguNasamavAyinamAtmAnaM parasparanirapekSasAmAnyavizeSAtmakazca tastvamaGgIkurvanti, zAkyAstu paralokayAyinamAtmAnamekaM nAbhyupayanti sAmAnyavirahi kSaNikaM vastu svIkurvanti, mImAMsakAstu mokSasarvajJAbhAvAbhyAM vyavasthitAH / kecitpRthi - 26 vyAdyekendriyajIvAnapavadanti, apare vanaspatInAmacetanatAmAhuH, ete sarve vAdAH parasparaviruddhAH pramANazUnyAzca, ete sarve tIrthikAH sAvadyayogArambhiNo narakAdiyAtanAsthAneSu bhUyo bhUyo duHkhamanuM - bhavanti, tasmAddurlabhaM samyaktvaM cAritrapariNAmaM vA prApya dRDhacetAstadanuSThAne pramAdaM na kuryAditi // 33 // samyaktvajJAnaviratInAM sattve'pi niravadyatapo'nuSThAnamantareNa na pUrvopAttakarmaNaH kSayo AdhArakSaNA bhavatItyAha- viditvA duHkhaM karmajJo bhAvita cetAstapasA tanuM zoSayet // 34 // 30
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [dvitIyA viditveti, kRSivANijyAdisAvadyakriyAnuSThAnaM vAcAmagocaraduHkhAnubhavaheturiti tathA krodhAdinA dandahyamAnasya tajjanitakarmavipAkAt saptamanarakapRthivIsambhavazItoSNavedanAkumbhIpAkAdiyAtanAsthAneSvAgAminaM duHkhaJca parizayA vijJAya niSpratikarmazarIraH karmaNa udayaprakArairbaddhakarmaphala bhUtairAgAmikarmabandhakAraNaizcAnekaprakAratAM parijJAya, yathA mUlaprakRtInAM trINyudayasthAnAni, aSTavidhaM B saptavidhaM caturvidhamiti, aSTau karmaprakRtIyauMgapadyena vedayato'STavidhaM tacca kAlato'bhavyAnAmanAdyaparyavasitam, bhavyAnAntvanAdiparyavasitaM sAdisaparyavasitazceti / mohanIyopazame kSaye vA saptavidham , ghAtikSaye caturvidhamiti / uttaraprakRtInAzca jJAnAvaraNIyAntarAyayoH paJcaprakAramekamudayasthAnam , darzanAvaraNIyasya dve, darzanacatuSkasyodayAccatvAri, anyataranidrayA saha pazca / vedanIyasya sAmAnyenaikamudayasthAnaM sAtamasAtaM vA, na dvayoryugapadudayo virodhAt / mohanIyasya daza navASTa sapta SaT pazca catvAri dve 10 ekazceti sAmAnyena navodayasthAnAni / nAmno viMzatirekaviMzatizcaturviMzatiH paJcaviMzatiH SaDviMzatissaptaviMzatiraSTAviMzatirekonatriMzat triMzadekatriMzannavASTau ceti dvAdazodayasthAnAni / gotrasyekamevoccanIcayoranyatsAmAnyenodayasthAnamiti jJaparijJayA vijJAya pratyAkhyAnaparijJayA parihartukAmaH saMsArasvabhAvaikatvabhAvanayA 'saMsAra evAyamanarthasAraH kaH kasya ko'tra svajanaH paro vA / sarve bhramantaH svajanAH pare ca bhavanti bhUtvA na bhavanti bhUyaH // vicintyametadbhavatA'hameko na me'sti kazcitpurato na pazcAt / 15 svakarmabhirdhAntiriyaM mamaiva ahaM purastAdahameva pazcAt // sadaiko'haM na me kazcinnAhamanyasya kasyacit / na taM pazyAmi yasyAhaM nAsau bhAvIti yo mama' // ityevaM bhAvitamanAH kaSTatapazcaraNAdinA zarIraM kRzayet, tapo'gninA hi jJAnadarzanacAritropayogena sadopayuktaH karmakASThaM dahatIti // 34 // satsaMyamasyAvikalaM tapo nAnyasyetyabhiprAyeNAha apramatto'vikRSTAdinA tanuM karma vA dhunvIta // 35 // 20 apramatta iti, pApopAdAnabhUtaM dhanadhAnyAdikaM hiMsAdyAsravadvAraM vA bAhyaM rAgadveSAtmaka viSayapipAsArUpaM vA''ntaraM ca karmasroto dUrIkRtya karmakSapaNAyAsaMyamaparityAgyata eva saMyamI prathamapravrajyAvasare'vikRSTena tapasA tata adhItAgamaH pariNatArthasadbhAvo vikRSTatapasA tatazcAdhyApitavineya. brajaH saGkrAmitArthasAro mAsArdhamAsakSapaNAdibhistanuM dhunvIta, darpakArimAMsazoNitamedaHprabhRtInAM hrAsaM vidadhyAt, athavA karma dhunvIta, apUrvakaraNAdikeSu samyagdRSTyAdikeSu guNasthAnakeSu, upazama25 zreNyAM kSapakazreNyA zailezyavasthAyAM vA kramataH karma kRzIkuryAt / na hIdaM mithyAtvAviratipramAdakapAyayogino rAgadveSamohAbhibhUtAntaHkaraNasya dhanadhAnyAdisaMyogAnuvRttasyAnavagatamokSopAyasya kadApi samyaktvaM sambhavati, yasya hi pUrva bhaviSyati vA bodhilAbhastasyaiva vartamAnakAle'pi bhavati, AsvAditasamyaktvasya kadAcinmithyAtvodayAt pracyutau tato'pApudgalaparAvartenApi kAlenAvazyaM tatsadbhAvAt , pracyutasamyaktvasya punarasaMbhavAsambhavAditi // 35 // 30 itthaM samyaktvaM jJAnazca pratipAdya tadubhayasya cAritraphalatvAcAritrasya pradhAnamokSAGgatvAca loke sArabhUtatvamiti pradarzanAya prathamaM munitvAbhAvanidAnamAha asArajJo'rthAdapi prANiyo viSayyekacaryoM vA na dharmajJaH // 36 //
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] aacaarlkssnnaa| asArajJa iti, saMsAro'yamasAro jIvitamapi kuzAgre jalabinduriva kSaNasambhAvitasthitikamiti lokasya sAro dharmassa ca jJAnasAro jJAnaM saMyamasAraM saMyamasyApi nirvANaM sArabhUtamiti ca yo na jAnAti sa kAmAdInAM dustyajatvAdviSayAbhilASukatayA arthAta-dharmArthakAmalakSaNaM prayojanamutprekSya prANighaH SaDjIvanikAyAn daNDakazAtADanAdibhirghAtayati, dharmabuddhyA hi zaucArtha pRthvIkArya samArabhate, arthArtha kRSivANijyAdi karoti, kAmArthamAbharaNAdi, apizabdAdanarthAt-prayojanamanuddizyaiva svabhAvena / mRgayAdyAH prANyupaghAtakAriNIH kriyAH karoti kSaye cAyuSo mRtvA punarjAyate punamiyata ityevaM saMsArodanvati majanonmajjanAnna mucyate / yastu mohAbhAvAdviziSTajJAnotpattyA mithyAtvakaSAyaviSayAbhilASarahito bhavati sa na caturgatikaM saMsAraM punaH punarupaiti, na ca moho'jJAnaM mohanIyaM vA tasya cAbhAvo viziSTajJAnotpattyA, viziSTajJAnotpattirapi mohAbhAvAditItaretarAzrayaprasaGgena kathaM viziSTajJAnotpattyA karmazamanArthaM pravRttirbhavediti vAcyam , saMzayo hi dvividho'rthasaMzayo'narthasaMzayazceti, tatrArtho 10 mokSo mokSopAyazca, mokSe tu tAvanna saMzayaH, mokSopAye ca saMzaye'pi pravRttirbhavatyeva, arthasaMzayasya pravRttyaGgatvAt / anartho'pi saMsArastatkAraNaJca tatra sandehe'pi nivRttiH syAdeva, anarthasaMzayasya nivRttyaGgatvAt / yazca sandehaM jAnAti tasya ca heyopAdeyapravRttiH saMsAraparijJAnazca bhavati, anyathA tasya saMsAraparijJAnakAryaviratyanupalambhaH syAt , yo'pi saMsArArNavatIraM prApya samyaktvaM labdhvA'pi mokSa kahetuM viratipariNAmaM saphalatAmanItvA viSayI san ramate pravrajyAmabhyupetyApyaprazastAmekaca-15 miAsevate sa indriyAnukUlavartI tIthiko vA gRhastho vA kaSAyyAsravasakto na zrutacAritrAkhyadharmavedI na rAgadveSavirataH sAdhurucyate, tatraikacaryA-ekAkinazcaraNam , prazastetarabhedena dvividhA sA, pratyekaM dravyabhAvabhedato dvedhA, tatra dravyato'prazastA gRhasthapASaNDikAdeviSayakaSAyanimittamekAkino viharaNam , bhAvatastvaprazastA na vidyate rAgadveSavirahaprayuktAyA bhAvata ekacaryAyA aprazastatvAsambhavAt / prazastA tu dravyataH pratimApratipannasya gacchanirgatasya sthavirakalpikasya caikAkinaH saGghAdikAryani- 20 mittAnnirgatasya, bhAvatastu rAgadveSavirahAdbhavati, dravyato bhAvatazcaikacaryA'nutpannajJAnAnAM tIrthakRtAM pratipannasaMyamAnAm , anye tu caturbhaGgapatitAH / sArasya caturvidhanikSepeSu bhAvasAraH pradhAnatayA siddhiH tatsAdhanAni jJAnadarzanacAritratapAMsi, tasmAt kimetanmadArabdhamanuSThAnaM niSphalaM saphalaM veti saMdehanimittamahatproktAtisUkSmAtIndriyaviSayasaMzayaM vihAyAnanyacetasA paramasAraM jJAnAdikaM grAhyamiti // 36 // atha munibhAvahetumAha 25 anArambhassandhijJassahiSNuraparigrahastapasA saMyama pAlayet // 37 // anArambha iti, na vidyate Arambho yasya so'nArambhaH, yatayo hi nikhilArambhanivRttAH, sAvadyAnuSThAnapravRtteSu gRhastheSu sAdhavo dehasAdhanArthamanavadyArambhajIvino nirlepA eva paGkAdhArapaGkajavat / evambhUto yatirAryakSetrasukulotpattIndriyanirvRttizraddhAsaMvegalakSaNaM mithyAtvakSayAnudayalakSaNaM vA samyaktvAvAptihetukarmavivaralakSaNaM vA zubhAdhyavasAyasandhAnalakSaNaM vA sandhi svAtmani vyavasthApita-30 mabhisandhAya kSaNamapi pramAdamakurvan pApArambhAdvirataH parihRtamRSAvAdaH parasvamagRhNan yathA gRhItapratijJAnirvahaNAyodyataH parIpahopasargakRtazItoSNAviduHkhasparzeranAkulaH saMsArAsArabhAvanAdibhistathA'sAtaveda
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [ dvitIyA vipAkajaM duHkhaM mayaiva soDhavyaM pazcAdapyetanmayaiva sahanIyaM na hi saMsArodare tAdRzaH ko'pi vidyate yasyAsAta vedanIyavipAkApAditarogAtaGkAdayo na bhaveyuH, kevalino'pi mohanIyAdighAticatuSTayakSayAdutpannajJAnasya vedanIyasadbhAvena tadudayAdrogAdisambhavAt, yatazca tIrthakarairapyetadvaddhaspRSTanidhattanikAcanAvasthAyAtaM karmAvazyaM vedyam, anyathA tanmokSAsambhavAdityAdivicAraNayA tathA zarIramidamaudArikaM 5 suciramapyauSadhAdyupabRMhitaM niHsArataraM sarvathA sadA vizarAru mRnmayaghaTAdapi, supoSitamapi ca vedanodaye ziraudaracakSuHprabhRtyavayavAH svata eva vinazyanti, ato'syopari ko'nubandhaH kA vA mUrcchA, nAsya kuzalAnuSThAnavyatirekeNa sArthakyamiti bhAvayannanA kula matirasaMyata lokavittAdikaM dhanadhAnyAdirUpaM mUlyata: pramANato'Nu vA mahadvA parigraho mahate bhayAyeti parijJayA vijJAya pariharttA yaH sa eva muniH; tasminneva paramArthato brahmacaryaM navavidhabrahmacaryaguptisadbhAvAt tasmAdyAvajjIvaM parigrahAbhAvAdyat kSutpi10 pAsAdikamAgacchati tanmokSaikadRSTirupekSya vividhatapo'nuSThAna vidhinA saMyamaM paripAlayediti // 37 // athASTavidhakarmakSapatiramAha - 66 utthitAnipAtI suzIlo durlabhaM zarIrAdimApya karma pariharet // 38 // utthitAnipAtIti, pUrvaM saMyamAnuSThAnenotthitaH paJcAt karmapariNativaicitryeNa nipAtI nipatanazIlo nandiSeNavat, goSThAmahilavaditi utthitanipAtI, yazca naivaM - utthitaH san pravardhamAnapariNAmo 15 na nipAtI siMhatayA niSkrAntaH siMhatayA vihArI ca gaNadharAdivatsa utthitAnipAtI, anutthitaH san nipatanazIlazca na sambhavati, nipatanasyotthAnAbhAve'sambhavAt, ye tu samyagvirativirahiNo gRhasthAzzAkyAyo vA tena pUrvotthAyino na vA pazcAnnipAtinaH, utthAnasyaivAbhAvAditi caturvidhaM bhaGgaM bhagavaduktaM viditvA tadAjJAnusaraNazIlaH sadasadvivekI sadA gurvAjJAparipAlakaH sadAcArAnuSThAyyaSTAdazasahasrasaMkhyaM zIlaM saMyamaM vA vijJAya tadanuvartyakSinimeSakAlamAtramapi pramAdena virahito gambhIrasaMsArArNava20 patitasya bhavakoTisahasreSvapi duSprApaM bhAvayuddhArha maudArikazarIraM tatrApi manujatvAdikaM labdhvA prApya ca mokSaikagamanahetuM bhagavaduktaM dharmaM pUrvodita hetubhirbaddhaM karma tadupAdAnaM ca sarvataH parijJAya pratyAkhyAnaparijJayA sarvataH pariharet, bhAvayuddhArhaM hi zarIraM labdhvA kazcittenaiva bhavenAzeSakarmakSayaM vidhatte marudevIsvAminIva, kazcitsaptabhiraSTAbhirvA bhavairbharatavat kazcidapArdhapudgalaparAvarttena ghorArhattacchAsanA zAtanakRnnaravat / yastu karmodayavazAt tathAvidhaM zarIraM dharma prApyApi cyuto hiMsAnRtasteyAdau pravRtto garbhAdiyAtanAsthAneSu 25 punaH punargacchati, tasmAtpApopAdAnapravRttamAtmAnaM saMyamya nirmamatvo nirviNNo bhavediti // 38 // athaikarasya munitvAbhAve kAraNamAha avyaktasya naikacaryA saMyamAtmavirAdhanAprasaGgAt // 39 // avyaktasyeti, avyaktatA hi zrutena vayasA ca zrutAvyaktatA gacchagatAnAM tannirgatAnAca, tatra gacchagataH zrutAvyakto'rthato'navagatAcAraprakalpa:, tannirgatazca navamapUrva tRtIyavastu yenA30 nadhigataM saH / vayasA cAvyakto gacchagatAnAmASoDazavarSam, tannirgatAnAM tu triMzataH prAkU, evaca yaznutavayobhyAmavyaktastasyaikacaryA na kalpate, saMyamAtmavirAdhanAprasaGgAt / yazca zrutenAvyakto vayasA ca
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] AdhAralakSaNA / :: vyaktastasyApyekacaryA na kalpate, agItArthatvenobhayavirAdhanA sadbhAvAt zrutena vyaktasya vayasA cAvyaktasyApi naikacaryA, bAlatayA sarvaparibhavAspadatvAt / yastUbhayavyaktaH sa sati kAraNe pratimAmekA kivihAritvamabhyudyatavihAraM vA pratipadyate, kAraNAbhAve'syApyekacaryA nAnumatA, tasyAM guptIryAdiviSayAnekadoSasambhavAt, ekAkina IryApathazodhanapravRttasya vAdyupayogAbhAvAttatra copayuktasyeryApathazodhanapravRttyanupapatteH, evaM samityAdAvapi bhAvyam, tathA'jIrNavAtA divyAbhyutpattau saMyamAtmavirAdhanAyAH pravacana- 5 hIlanAyAzca prasaGgaH, tadA gRhasthaiH pratijAgaraNe kriyamANe'jJAnatayA SaGkAyopamaddenasambhavena saMyamabAdhA, anyathA''tmavirAdhanA, atisArAdau mUtrapurISajambAlAntarvarttitvAt pravacanahIlanA syAt, gacchAntavarttane codyatavihArI sIdantamaparaM bAlavRddhAdikamapyudyamayati, yathodake taran samartho vilagnaM kASThAdikamapi tArayati / tadevaM gacchAntarvarttino'vyaktasya bahavo guNAH, avyaktasyaikacarasya tu bahavo doSA iti vibhAvyA''gamAnusAritayA sadA gacchAntarvarttI bhavet, na tu gacchAntarvarttI kvacitpramAdaskhalite 10 coditaH sadupadezamavagaNayya saddharmamaparyAlocya kaSAyavipAkakaTukatAmavicArya paramArthamanavadhArya kulaputratAM pRSThataH kRtvA vAGmAtrAdapi kopanighnaH sukhaiSyagaNitApattirgacchAnnirgacchediti // 39 // gurvAdinA kAryArthaM kacitpreSito'pi sadvarttanaH syAdityAha -- gurupreSito'pi kriyAsupayukto'pramAdI syAt // 40 // gurupreSita iti, sadA gurukulavAsI gurvabhiprAyAnuvarttanazIlaH kacitkAryAdau gurubhi: 15 preSito gacchan hastapAdAdisaGkocanato nikhilA zubhavyApArAdvinivarttamAno'vayavAMstannikSepasthAnAni ca rajoharaNAdinA parimRjet, upavizannapi bhUmyAmekamUruM vyavasthApya dvitIyamutkSipya tiSThet, nizcalasthAnAsahiSNutve ca bhUmiM pratyupekSya pramArNya ca saGkocanaprasAraNe vidadhyAt, svapannapi mayUravacchayIta, aparaprANibhayAt sacetana ekapArzvazAyI bhavet, evaM sarvAH kriyAH parivarttanAdikAH samprekSaNaparimArjanapurassarAH kuryAttadevaM sropayogaM kriyAmAcarataH kadAcit sampAtimAdayaH prANinaH kAyasaMsparzamupa- 20 gatA vimuktaprANA yadi bhaveyustadA'nAkuTTikayA kRtatvAdaihikabhavakSapaNArha karma badhnAti, karmabandhaM prati vaicitryAt, zailezyavasthAyAM hi mazakAdInAM kAyasaMsparzena prANatyAge'pi bandhopAdAnakAraNayogAbhAvAnAsti bandhaH, upazAntakSINamohasayogikevalinAM sthitinimittakaSAyAbhAvAtsAmayikaH, apramattayaterjaghanyato'ntarmuhUrttamutkRSTatazcAntaH koTIkoTisthitiriti, pramattasya tvanAkuTTikayA'nupetya pravRttasya kvacitpANyAdyavayavasaMsparzAt prANyupatApanAdau jaghanyataH karmabandhaH sa ca tenaiva bhavena kSipyate, utkRSTatazca 25 prAktana eva vizeSitataraH, AgamoktakAraNamantareNopetya prANyupamardena vihitaM parijJayA parijJAya dazavidhaprAyazcittAnyatareNa tatkarma pariharenna tu pramAdyeta, sa eva cApramattaH pramAdavipAkasyAtItAnAgatava - rttamAnakarmavipAkasya vA draSTRtvAt, upazAntakaSAyatvAt samitatvAcca, ayamevambhUto'pramatto gurusamIpavAsI pramAdajakarmaNo'ntaM vidhatte khyAdiparISahaprasaGge'pi samyagdRSTitvAkAryAkaraNapravRttatvAdiparyAlocanayA niSprakampo bhavati, AhArahAnyA kAyotsargAdinA viSayecchAnivRttiM karotIti // 40 // athAvyaktasyaikacaryAyAmapAyAdAcArya se vitvasyAvazyakatayA''cAryAntevAsinoH svarUpamAha - nirvicikitsaH zraddhAluI dakalpamAcAryamanugacchet // 41 // 30
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 sUtrArthamuktAbalyAm [dvitIyA nirvicikitsa iti, hradakalpamiti, hrado hi caturvidhaH, tatra prathamaH parigalatparyAgalasrotAH, yathA sItAsItodApravAhahradaH, aparaH parigaladaparyAgalasrotA yathA padmahradaH, itarazca na parigalatsrotAH paryAgalasrotAzca, yathA lavaNodadhiH, anyastu na parigalasrotA na vA paryAgalasrotAH, yathA manuSyalokAdahissamudraH, evamAcAryo'pi zrutamadhikRtya prathamabhaGgapatitaH zrutasya dAnAdrahaNAcca, sAmparAyikakarmApekSayA dvitIyabhaGgapatitaH, kaSAyodayAbhAvena grahaNAbhAvAt , kAyotsargAdinA kSapaNopapattezca / AlocanAmaGgIkRtya tRtIyabhaGgapatitaH, AlocanAyA apratizrAvitatvAt / kumArga prati caturthabhaGga patitaH, kumArgastya pravezanirgamAbhAvAt / ekAcAryamaGgIkRtyaitadbhaGga-yojanA bodhyA / dharmibhedAGgIkAreNa tu sthavirakalpikAcAryAH prathamabhaGgapatitAH, dvitIyabhaGgapatitastIrthakRt , tRtIyabhaGgasthastu yathAsandikaH, tasya ca kvacidarthAparisamAptAvAcAryAdenirNayArtha gamanAt , pratyekabuddhAstUbhayAbhAvAJcatu10 rthabhaGgasthAH, atra prathamabhaGgapatito grAhyaH, evaMvidhaM paJcavidhAcArasamanvitamaSTavidhAcAryasampadupetaM hradakalpaM nirmalajJAnaparipUrNa prANigaNAnAM svataH paratazca rakSakamAcAryamanusaret, kathambhUto vineya ityatrAha nirvicikitsa iti, yuktyupapanne'pyarthe mohodayAnmativibhramo vicikitsA, yathA kRSIvalakriyA saphalA niSphalA ca dRSTA tathaiva mahAnayaM tapaHklezaH saphalo niSphalo veti saMzayo mithyAtvAM zAnuvedhAjJayagahanatvAcca bhavati, viditasaMsArasvabhAvAnAM parityaktasamastasaGgAnAM sAdhUnAM viSaye'15 snAnAdiprayuktA nindA'pi vicikitsA, cittavikSepahetutvAt , evamAdivicikitsA yasya bhavennAsAvAcAryairucyamAnAM bodhiM samyaktvAkhyAM labhate, tasmAdvicikitsArahitaH syAt , tadrahito gRhastho yatirvA''cAryoktaM samyaktvamavadhArayati, ajJAnodayAdapratipadyamAno'pi nirviNNa evaM bhAvayati, nAhaM bhavyo na me saMyatabhAvo'sti, vyaktArthasyApyAcAryokteranavagamAditi, taccAcAryasamAdhane ayi sAdho mA viSAdaM kArSIH, bhavya eva bhavAn , bhavyatvAvinAbhAvigranthibhedaprayuktasamyaktvasya tvayA'bhyu20 pagamAt , abhavyasya bhavyatvAbhavyatvazaGkAyA asambhavAt, dvAdazakaSAyakSayopazamAdyanyatamasAttaprayuktaviratipariNateH prAptatvAJca, kathyamAnapadArthAnavagatistu tajjJAnAvaraNIyakarmaprayuktA, tasmAttatra zraddhAnalakSaNasamyaktvamavalambakheti / svaparasamayavedyAcA bhAve sUkSmavyavahitAtIndriyapadArtheSubhayasiddhadRSTAntasamyagghetvabhAve jJAnAvaraNIyasadbhAvena samyagjJAnAbhAve'pi 'tadeva satyaM niHzakaM yajinaiH pravedita'miti vicikitsAvirahitaH zraddhAnaM vidadhyAdata uktaM nirvicikitsaH zraddhAluriti, tatra kasya25 citpravrajyAvasare tadeva satyamiti yathopadezaM pravarttamAnasyAnantaramapi pravardhamAnakaNDakasya zaGkAdirAhitya bhavati, kasyacittu pUrvaM zraddhAnusAritve'pi pravrajyApratipattyanantaramAnvIkSikyAdyadhyayanata ekanayAvalambanato'nantadharmAtmake bhagavadukte padArthajAte yadyayaM nityaH kathamasAvanityo'nityazcetkathaM nityaH, apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvanityatvasya pratikSaNavizarArutAlakSaNAnityatvena parasparaparihArasthitilakSaNavirodhAdityAdirUpo'samyagbhAvo mithyAtvAMzodayAtsamunmiSati, sa ca naivaM vicintayati sarva vastvanantadharmA30 tmakam , sarvanayasamUhAtmakaJca bhagavadarzanamatigahanamalpadhiyAM zraddhAgamyameva, na tu hetugamyam , ekanayAbhiprAyeNaiva hetoH pravRttestasyaikadharmasAdhakatvAt , sarvadharmaprasAdhakasya ca hetorasambhavAditi / tasmAdevaMvidhAM zaGkAM vidhUya jinopadezaM zraddadhAnaH sadA''cAryamArgamanugacchediti / / 41 //
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukA] aacaarlkssnnaa| atha tathAvidhA''cAryasaMsevanAt kumArgaparityAgo rAgadveSAbhAvazvAvazyambhAvItyAha tayukto'nabhibhUto vivekI nirAsravo'karmA bhavati // 42 // tadyukta iti, durgatiprAptihetusAvadyasvamanISikAparikalpitAnuSTAnavikalaH sarvakAryeSu tadyuktaHAcAryAnumatyanuvarttanazIlo'nukUlapratikUlopasargaH paratIrthikairvA'nabhibhUto'ta eva vivekI sarvajJopadeza eva prANibhRtAmiha loke paramasukhasAdhanasamarthatvAtsArabhUto nAnyaH kazcinmAtApitRkalatramitraputrAdiH, tasya durgatisAdhanatvenAsAratvAt , na vA paratIrthikopadezAH sArabhUtAH, parasparaviruddhapravAdatvena mithyAtvamUlatvAt , na hi tanubhuvanAdikamIzvarakRtamiti vaizeSikapravAdo yuktiyuktaH, abhrendradhanurAdInAM visrasApariNAmajanitAnAM tadvyatirekIzvarakAraNakalpanAyAmatiprasaGgAt , ghaTAdInAM dRSTakAraNavyApArApAditajanmanAmadRSTavyApArezvarakalpane rAsabhAderapi kAraNatvaM syAditi, tathA prakRtiH karoti puruSo'karlopabhuta iti sAMkhyapravAdo'pi yuktizUnyaH, acetanAyAH prakRterAtmopakArAya kriyApravRttyasambhavAt , 10 nityAyAH pravRttyasambhavAcca, puruSasyApyakartRtve saMsAra udvego mokSa utsAho bhoktRtA ca na syAditi, sarvaM kSaNikaM sattvAditi bauddhavAdo'pi na yuktaH, niranvayavinAzitAyAM hetuphalabhAvAnupapatteH, santAnivyatirekeNa santAnasyAbhAvAdekasantAnAntarbhAveNa tadupapattiriti kalpanAyA apyasambhavAditi / bArhaspatyavAdastu bhUtamAtrAbhyupagamenAtmapuNyapApaparalokAdInAmabhAvAdatyantagI evetyevaM sArAsAravivekI svasya vA tathAvidhavivecanAzaktyabhAva AcAryAdhupadezAdyathAvasthitavastuvivekyaNimAdyaSTavidhai-15 zvaryadarzanAdapi paratIrthikAnindrajAlakalpAnavadhArayan laghukarmA'NumAtramapyanulaMdhitatIrthakarAyupadezo nirAsravaH-AsravadvAranirodhaM vidadhAnaH sadA karmaripUnmUlane parAkrameta, yenAkarmA bhavati, ghAtikarmarahito bhavati, tadabhAvAcca kevalajJAnI kevaladarzanI ca bhavati, sa eva saMsArArNavapAravartI viditavedyazceti // 42 // tadevaM loke sArabhUtau saMyamamokSAvabhidhAya karmadhUnanopAyaM sarvajJapratipAditamAhasa karmagurUNAM vedanAH procyotthitAnAM karmadhUnanamAcaSTe // 43 // sa iti, yo hyakarmA viditanikhilavedyo bhavopagrAhikarmasadbhAvena manuSyabhAvavyavasthito'STavidhakarmadhUnanamAvedayati, na tu tathA yathA zAkyAnAM kuDyAdibhyo vaizeSikANAJcolUkabhAvenopadezaH / sa evetyanuktatvAdatIndriyajJAnino nikhilaprakArairvijJAtajIvAdipadArthAH zrutakevalino vA dharmamAcakSata ityapi sUcitam / kAnuddizyetyatroktamutthitAnAmiti, dharmAcaraNArtha samutthitAnAmityarthaH, yadvA dravyato bhAvata-25 zvotthitA bhavanti, dravyataizarIreNa bhAvato jJAnAdibhiH, tatra samavasaraNasthAH triya ubhayathA utthitAH zRNvanti, puruSAstu dravyato bhAjyAH, bhAvotthitAnAntu dharmamAvedayati, uttiSThAsUnAJca devAnAM tirazvAJca, ye'pi kautukAdinA zRNvanti tebhyo'pyAcaSTe / kiM kRtvA, karmagurUNAM vedanAH procya, sAkSAdbhagavati sakalasaMzayApahartari dharmamAvedayati sati ye prabalamohanIyodayAt saMyamAdavasIdanti te karmaguravaH, laghukarmANastu tIrthakRduktaM dharma pratipadya tadanuSThAnAyodyante nApare, karmaguravo hi dharmAnuSThAna-30 samarthamanuSyAyekSetrasukulosattisamyaktvAyupalabhyAmi mohodayAcchandAdiviSamembAsaktA nikhiladuHkha
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [dvitIyA niketanamagAravAsaM zArIramAnasaduHkhasantaptA api rAjakRtopadravasahA api hutAzanadagdhasarvasvA api na parityajanti tatraivAvasthitAH prApte duHkhe hA tAta, hA mAtaH hA daiva ityevaM karuNaM rudanto'pi duHkhavidhUnanadakSaM mokSasAdhanaM vA saMyamAnuSThAnaM na gRhanti, tathA nAnAvyAdhyAdyupasRSTAH paratrApi narakAdiSu mahatIvedanA anubhavanti, gatayo hi nArakatiryaGnarAmaralakSaNAzcatasraH, tatra narakagatau catasro yoni5 lakSAH paJcaviMzatikulakoTilakSAH trayastriMzatsAgaropamANyutkRSTA sthitiH, vedanAH paramAdhArmikaparasparodIritazrotracchedananetraniSkAsanahastapAdotpATanahRdayadahanAdyanukSaNadAruNaduHkhAnAM vAcAmagocarA nArakANAM bhavanti, tiryaggatau pRthivIkAyAdijantUnAM svaparazastraprayuktA mahatyaH zItoSNAdikA vedanA bhavanti / manuSyagatau vedanA IdRzA yathA 'duHkhaM strIkukSimadhye prathamamihabhave garbhapAse narANAM bAlatve cApi duHkhaM malalulitatanustrIpayaHpAnamizram / tAruNye cApi duHkhaM bhavati virahajaM vRddhabhAvo'pyasAraH saMsAre 10 re manuSyA vadata yadi sukhaM svalpamapyasti kiJcit // bAlyAtprabhRti ca rogairdaSTo'bhibhavazca yAvadiha mRtyuH / zokaviyogAyogairdurgatadoSaizca naikavidhaiH // kssuttRddddimossnnaanilshiitdaahdaaridryshokpriyvipryogaiH| daurbhaagymauaanbhijaatydaasyvairuupyrogaadibhirsvtNtrH||' ityAdi / devagatAvapi cyavanaviyogakrodheAdiprayuktA nAnAvidhA vedanA bhavanti / tadevaM caturgatipatitAH saMsAriNaH karmavipAkamanekavidha manubhavanti tatsAvadyAnuSThAnAnAM mahAbhayaM vijJAya tadunmUlanAya yatno vidheyaH / ye tu dharmazravaNayogyA16 vasthA dharmakathAdikamAsAdya sadasadvivekaM jAnAnA adhItAcArAdizAstrAstadarthabhAvanayA parivRddhacaraNapariNAmAste munayo yathAkramaM zaikSakagItArthakSapakaparihAravizuddhikaikAkivihArijinakalpikA bhavanti / tasmAdviditavedyaH saMsAraparAGmukho mahApuruSamArgAnuyAyI nAnAvidhaM karuNAjanakaM mAtApitrAdisvajanavihitamAkrandanaM nizamyApi mahAduHkhAgAre gRhAvAse ratiM naiva vidadhyAt / na vA durlabhaM caraNazcAvApya yaugapadyena krameNa vodIrNAn duHsoDhAn parISahAnanadhisahamAno bhogArtha vA dharmopakaraNaparityAgena deza20 viratyAdibhAvAvalambanaM kuryAt , bhogArtha tyAge'pyantarAyodayAttatkSaNamevAntarmuhUrttAdinA kAlena vA zarIraviyogasambhavAt , tatazca punaranantenApi kAlena pazcendriyatvaprAptirdurlabhA bhavati, ato'zuddhapariNAmo bhUtvA dharmopakaraNasamanvito'nukUlapratikUlaparISahAnudIrNAn vijJAya bhAvanAbhAvitassamyaktitikSamANaH parivrajet , karma ca mUlottaraprakRtibhedena vijJAya tananasamarthatapovizeSeNa kSapayet, tadapi karmadhUnanaM nopakaraNazarIradhUnanamantareNa bhavati, upakaraNaJca dharmopakaraNAtiriktaM prAyam , dharmopa25 karaNabhUtavasrAderjIrNatAdisambhave tatsandhAnAdAvArtadhyAnarahito bhaviSyattAdhyavasAyI kadAcitparuSatRNa zItoSNAdisparzaprAptAvapi dravyata upakaraNalAghavaM bhAvataH karmalAghavaM budhyamAnaH samyagadhisaheta, tadevamadhisahamAnaH karmakSapaNAyotthitaH saMsArakAraNarAgadveSakaSAyasantateH kSAntyAdinA kSayaM kRtvA samatAM bhAvayet , yathA jinakalpikaH kazcidekaM kalpaM dvau vA trIn vibharti, sthavirakalpiko vA mAsArdhamAsakSapakastathA vikRSTAvikRSTatapazcArI pratyahaM bhojI kUragaDuko vA, ete sarve'pi tIrthadvacanAnusArataH 80 parasparAnindayA samatvadarzina iti, tadevaMvidho muniH sarvasaGgebhyo muktaH sarvasAvadyAnuSThAnebhyo virato' nukSaNaM vizuddhacaraNapariNAmitayA viSkaMbhitamohanIyodayatvAllaghukarmA pratikSaNamuttarottaraM saMyamasthAnakaNDakkaM sandadhAno yathAkhyAta cAritrAbhimukho'ratyabhibhavAnAspadaH svasya parasya ca trAtA bhavati, yathA
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukA]. AcAralakSaNAM / / hi sAMyAtrikA udadheruttitIrSava AsandInaM siMhalAdirUpamavApyAzvasanti, tathA bhAvasandhAnAyotthitaM sAdhumavApyApare prANinaH samAzvasanti, yathA vA AdityAdayaH sthapuTAdyAvedanato heyopAdeyahAnopAdAnavatAM sahakAriNo bhavanti tathA jJAnasandhAnAyotthitaH parISahopasargAkSobhyatayA''sandInaH sAdhuviziSTopadezadAnato'pareSAmupakaroti / tathA ca bhagavadupadiSTaM dharma kutarkAdyapradhRSyaM prati bhAvasandhAno. ghatAH saMyamArateH praNodakA mokSanediSThA bhogAnanavakAMkSantaH samyagutthitA bhavanti / ye ca tathA / vijJAnAbhAvAnnAdyApi samyagutthitAste yAvadvivekino bhavanti tAvadAcAryAdibhistatparipAlanayA sadupa dezadAnena parikarmitamatayo vidheyAH, yathAvidhyAcArAdikaM tAnadhyApayeccAritrazca grAhayet , tatra kecit kSudrakAH ziSyA AcAryAdibhiH zrutajJAnaM labdhvA bahuzrutIbhUtAH prabalamohodayAdapanItasadupadezA utkaTamadatvAjjJAnAditrayopazamaM tyaktvA jJAnalavagarvitAH prasaGge mAdRza eva kazcicchabdArthanirNayAya samartho na sarva iti, AcAryo'pi buddhivikalaH kiJjAnAtIti ca svauddhatyamAviSkurvati, apare tu 16 brahmacarya uSitvA AcArArthAnuSThAyino'pi tAmeva bhagavadAjJAM na bahumanyamAnAH sAtagauravabAhulyA ccharIrabAkuzikatAmAlambante te gauravatrikAnyatamadoSAjjJAnAdike mokSamArge samyagavartamAnAH kAmai dagdhAH sadasadvivekabhraSTAH samyagdarzanavidhvaMsinaH svato vinaSTA aparAnapi zaGkAdyutpAdanena sanmArgAbaMzayanti, ete ca prAkRtapuruSANAmapi gA bhavanti, tasmAdetAn vijJAya maryAdAvasthito viSayasukhaniSpipAsaH karmavidAraNasahiSNurbhUtvA sarvajJapraNItopadezAnusAreNa sarvakAlaM parikAmayet , sa paNDito is gauravatrikApratibaddho nirmamo niSkiJcano nirAza ekAkivihAritayA sAdhuviharaNayogyeSvardhaSaDviMzatidezeSu viharan tiryanarAmaravihitabhayAdihAsyAdicatuSTayaprayuktAnukUlapratikUlAnyatarobhayopasargAnakSobhyo narakAdiduHkhabhAvanayA'vandhyakarmodayApAditaM punarapi mayaiva soDhavyamityAkalayya samyak titikSeta / prANigaNeSu dayAM kurvannaraktadviSTo yAvajjIvaM dravyAdibhedairAkSepaNyAdikathAvizeSaiH prANAtipAtamRSAvAdAdattAdAnamaithunaparigraharAtribhojanavirativizeSairvA yathAyogyaM vibhajya dharmamutthiteSu-caturyA- 20 motthiteSu-pArzvanAthaziSyeSu vaziSyeSu sadosthiteSu vA'nutthiteSu zrAvakAdiSu dharma zrotumicchatsu paryupAstiM kurvatsu vA yathA''tmano bAdhA na bhavettathA pravadet / evaM maraNakAle samupasthite saMsArasya karmaNa usthitabhArasya vA paryantagAmI muniranudvimo dvAdazavarSasaMlekhanayA''tmAnaM saMlikhya girigahvarAdisthaNDilapAdapopagamaneGgitamaraNabhaktaparijJAnyatarAvasthopagatazarIrasya jIvena sAdhaM yAvadbhedo bhavati tAvadAkAMkSet samatAm / itthameva karmadhUnanaM bhagavAnupadidezeti // 43 // 28 tadevaM karmadhUnanamabhidhAya tatsaphalatAsampAdakamantakAle'pi samyaniryANamamidhAtukAmaH kuzIlAnAM prAvAdukazatAnAM saGgaM darzanavizuddhayai vihAyAdhAkarmAdezca parityAgaM kuryAdityAha prAvAdukayogamujjhitvA sadoSamAhArAdi nAdadyAt // 44 // prAvAduketi, prakRSTo vAdo yeSAnte prAvAdukAH zAkyAdayaH, teSAM yogaH sambandhastam , azanapAnakhAdimakhAdimavastrapAtrAdipradAnAdAnAdibhisteSAM yogaM samyagvijahyAt, te hi sAvadyArambhArthino 30 vihArArAmataDAgakUpakaraNaudezikabhojanAdibhirdharma vadantaH karaNaiH prANisamArambhiNo'nyadIyamadattaM dravyaM tadvipAkamavigaNayyAdadAnAH kecitparalokamapavadantaH, kecillokaM navakhaNDapRthivIlakSaNaM saptadvIpA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 sUtrArthamuktAvasyAm [ dvitIyA I tmakaM vA prakAzayantaH anye utpAdavinAzayorAvirbhAva tirobhAvAtmakatayA lokasya nityatAM saritsamudrAdernizcalatAmAviSkurvantaH, itare ca lokasya sAdisaparyavasitatvamIzvarakartRkatvaJcAbhidadhAnAH pare yAcchakatvamanye bhUtavikArajatvamapare cAvyaktaprabhavatvaM lokasya jalpantaH svato naSTA anyAnapi vinAzayanti ete kAntagrahagrasitA na svAbhimataM sAdhayituM pArayanti, astitvasya nAstitvasya vA 5 sAdhakasyaikAntikamate'sambhavAt, yadi hyekAntenaiva loko'sti tarhyastinA saha niyatasAmAnAdhikaraNyAdyadasti tallokaH syAt, tathA ca tatpratipakSo'pyaloko'stItyato loka evAlokaH syAt, vyApyasadbhAve vyApakasadbhAva syAvazyambhAvitvAttatazcAlokAbhAvaprasaGgena tatpratipakSasya lokasyApi sutarAmabhAvaH syAt / lokatvasyAstitvavyApakatve ca ghaTapaTAderapi lokatvaM syAt, vyApyasya vyApakasadbhAvanAntarIyakatvAt / evaM nAsti loka iti bruvan bhavAn kimasti nAsti veti paryanuyukto yadya10 stIti pakSamaGgIkaroti tarhi sa ca yadi ' lokAntargatastarhi nAsti loka iti naiva vaktuM zakyeta yadi tu bahirbhUtastarhi kharaviSANavadasadbhUtatvAt kasyottaraM dAtavyaM bhavedityevamekAntavAdAH sarve svayamabhyUhya nirAkAryAH, nirAkRtAzca madIyatattvanyAyavibhAkarasammatitattva sopAnayorviMzadatayA / evaJca vastUnAM svaparadravyakSetrakAlabhAvataH sadasadAtmakatve bhagavadukte'bhyupagamyamAne na kazciddoSasaMsargaH samunmipati / itthameva ca dharmaH svAkhyAto bhavati, na tvekAntavAdinAM dharmaH svAkhyAtaH, te hi na samanojJAH, 15 jIvAjIva tava parijJAna pUrvakAnuSThAnavatAmeva samanojJatvAt, na hi vanavAsAdinA taissaMmatena kazciddharmaH araNyagrAmAdInAM dharme'nimittatvAt, kintu tattvaM parijJAya vratavizeSANAmanuSThAnAdeva, tadevaM prAvAdukasaMsargaM tyaktvA vizuddhasamyaktvaH sarvasAvadyAkaraNAya kRtapratijJo bhikSurbhikSAyAyaparakAraNAya vA viharet, tathAvidhaM prAmAderbahirvA yatra kutracidvasantaM viharantaM vA yatimupagamya kazcidgRhapatiH sAdhvAcArAnabhijJa eSu saMparityaktanikhilArambheSu nikSiptamasyamato'hametebhyo dAsyAmItyabhisandhAya bhoH 20 zramaNa ahaM saMsArArNavaM samuttitIrSuH, yuSmannimittamazanapAnAdikaM bhUtopamardana krayaNAdinA saGgRhItaM svagRhAdAhRtya tubhyaM dadAmi gRhAdikamapi yuSmadarthaM racayAmi saMskaromi vetyevaM yadi nimaMtrayettatadA sUtrArthavizAradaH sAdhurmadarthaM prANyupamardAdinA vihitaM na me kalpate, evambhUtAnuSThAnAdviratatvAdato bhavayamevambhUtaM vacanaM nAdriya iti nirAkuryAt, tathA pracchannadoSamAhArAdikaM sAdhvarthamAracitaM svamatyA paravyAvarNanayA tIrthakRdupadiSTopAyenAnyena vA kenacitprakAreNa viditvA nAharet / evaM narakAdigati25 yAtanAbhijJaM saMyamavidhivedina mucitAnucitAvasarajJamAntaprAntAhAratayA nistejaskamatikrAnta soSmayauvanAvasthaM samyak tvaktrANAbhAvAcchItasparza parivepamAnagAtraM kazcidgRhapatiH zItasparzAsahiSNuM matvA bhaktikaruNAliGgitacetA yadi brUyAt, mune kimiti suprajvAlitamAzuzukSaNiM na sevasa iti, tadA mahAmuniragnikAyajvAlanaM svato jvalitAdisevanaM na kalpata iti pratibodhayediti // 44 // sati* kAraNe maraNavizeSAvalambanaM kAryamityAha - alpasasvaH kAraNe vaihAnasAdikamAnayet // 45 // alpasattva iti, munerhi dvAdazadhopadhirbhavati, sApi pramANataH parimANato mUlyatazcAlpA, zItApagame zarIropakaraNakarmaNi lAghavamApAdayannekakalpaparityAgI dvikalpaparityAgI kalpatrayaparityAgI 30
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ zukA: ] AdhAralakSaNoM / 73 vA mukhabArajoharaNamAtropadhirbhavati, kAyaklezasya tapovizeSatvAt, yastvidaM bhagavadupadiSTaM na sampra jAnAtyalpa sattvatayA sa rogAta kaizzItasparzAdibhirvA ruyAgruparvairvA''krAnto'sahiSNurbhaktaparijJeGgitamaraNapAdapopagamanAnAmutsargataH kAryatve'pi kAlakSepAsahiSNutayA tadanavakAzAdApavAdikaM vaihAnasaM gArddhapRSThaM vA maraNamAzrayati / nanu vaihAnasAdimaraNaM bAlamaraNatayA'nantanairayikabhavagrahaNanidAnamuktamAgame tatkathamatra tasyAbhyupagama iti ceducyate, syAdvAdinAM hi na kizcidekAntena pratiSiddhamabhyupagataM vA 5 maithunamekaM parihRtya, kintu dravyakSetrakAlAdivizeSAzrayeNa yatpratiSidhyate tadevAbhyupagamyate, kAlajJasya munerutsarge'pyaguNAya, apavAdo'pi guNAya bhavati, dIrghakAlaM saMyamaM paripAlya saMlekhanAvidhinA kAlaparyAyeNa bhaktaparijJAdimaraNaM guNabhUtamapIdRgavasare vaihAnasAdimaraNaM guNAya, asyApi kAlaparyAyatvAt, bahukAlaparyAyeNa yAvanmAtrakarmaNaH kSayastAvatAmantrAlpenApi kAlena kSayAt, anenApi vaihAnasAdimaraNenAnantAH siddhAH setsyanti ghAta idaM vigatamohAnAM kartavyatayA''zrayo'pAyapari - 10 hAritayA hitati // 45 // atha bhaktapratyAkhyAnAdimaraNavizeSAnAha-- kRtAbhigrahavizeSo'zaktau bhaktapratyAkhyAnAdikaM kuryAt // 46 // kRteti, vastratrayeNa vyavasthitaH sthavirakalpiko jinakalpiko vA bhavet, pAtratRtIyena kalpadvayena saMyame vyavasthitastu niyamena jinakalpikaparihAravizuddhikayathAlandikapratimApratipannAnAma - 15 nyatamo bhavet, tatra yasya bhikSorevaMvidhaH prakalpo bhavati yathA vikRSTatapasA karttavyAzakto vAtAdikSobheNa vA yadA glAnastadA'nuktairucitakarttavyasamarthaistava vayaM vaiyAvRttyaM yathocitaM kurma iti samupasthitairanupArihArika kalpasthitAdibhiH kriyamANaM vaiyAvRttyamabhikAGkSayiSyAmIti sa tamAcAramanupAlayan kutacidglAyamAno'pi pratijJAlopamakRtvA samAhitAntaHkaraNavRttiH zarIraparityAgAya bhaktapratyAkhyAnaM kuryAt / yazva dhRtisaMhananAdibalopeto laghukarmA sapAtraikavastradhArI na me saMsAre kazcidvastuta upakAraka - 20 tvenAsti nAhamapyanyasya duHkhApanayanasamarthaH, prANinAM svakRtakarma phalezvaratvAt, na vA narakAdiduHkhatrANatayA''tmanazzaraNyo dvitIyo'stItyato yadrogAdikamupatApakAraNamApadyate tanmayaiva kRtamaparazaraNanirapekSo mayaiva soDhavyamityekatvabhAva nAdhyavasAyyAhAropakaraNalAghavaM gato'pacitamAMsazoNito glAno bhavati sa rUkSatapassantaptaM zarIraM yatheSTakAlAvazyaka kriyAvyApArAsamarthaM manyamAnazcaturthaSaSThA cAmlA dikayA''nupUryAsshAraM saMkSipet nAtra dvAdazasaMvatsarasaMlekhanAnupUrvI prAhyA, glAnasya tAvanmAtrakAlasthitera - 25 bhAvAt, atastatkAlayogyayA''nupUrvyA dravyasaMlekhanArthamAhAraM nirundhyAt / SaSThASTamadazamadvAdazAdikayAssnupUrvyAsshAraM saMvartya kaSAyAn pratanUna kRtvA niyamitakAyavyApAraH pratidinaM sAkArabhaktapratyAkhyAyI balavati rogAvege'bhyudyatamaraNodyamaM vidhAya zarIrasantAparahitaH sthaNDilavizeSe tRNAnyAstIrya pUrvAbhimukhasaMstArakagataH karatalalalATasparzidhRtarajoharaNaH kRtasiddhanamaskAraH svakRtatvagvartanAdikriyo yAvajInaM caturvidhAhAra niyamamitvaramaraNaM kuryAt / yastu pratimApratipanno'hamanyeSAM pratimApratipannA- 30 nAmeva kiciddAsyAmi tebhyo vA prahISyAmItyevamAkAramabhiprahaM gRhNIyAt sa sacelo'celo vA bhikSuH : zarIrapIDAyAM satyAmasatyAM vA''yuH zeSatAmavagrasyodhato maraNAya glAyAmi khasbahamidAnIM na zakromi 0010
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuvA [ dvitIyA rUkSatapobhizzarIramAnupUrvyA voDhuM tasmAdAhAraM saMvarttaya ityAdyabhiprAyavizeSaH sthaNDilavizeSe tRNAni paristIrya tadAruhya siddhasamakSaM svata eva paJca mahAvratAropaNaM karoti, tatazcaturvidhamapyAhAraM pratyAkhyAya pAdapopagamanAya zarIraM pratyAcaSTe, uttapyamAnakAyo'pi mUrcchannapi maraNasamuddhAtago vA bhakSyamANamAMsa'zoNito'pi kroSTrAdibhirmahAsattvatayA''zaMsitamahAphalavizeSastato dravyato bhAvato'pi zubhAdhyavasA5 yasthAnAnna sthAnAntaraM yAyAditi dik // 46 // 74 atha sarvatIrthakRt kalpAnusAreNa tIrthakRttapaH karmavyA varNanAtmakopadhAnazrutAbhidhAnAyAbhyudyatamaraNAvasthito bhagavatastIrthakRtaH samavasaraNasthasya prANihitAya dharmadezanAM vidadhato dhyAnaM kuryA - dityetatpratipAdanArthaM ca zrIvIravardhamAnasvAminaJcaryAdikamAcaSTe - zrI mahAvIracaryAvidhimanusmaret // 47 // 10 zrImahAvIreti, bhagavAn zrIvardhamAnasvAmI udyatavihAraM pratipadya sarvAlaGkAraM parityajya paJcamuSTikaM locaM vidhAya hemante mArgazIrSa kRSNadazamyAM prAcInagAminyAM chAyAyAM pravajyAM gRhItvendrakSiptaikadevadUSyayutaH kRtasAmAyikapratijJa AvirbhUtamanaH paryAyajJAno'STavidhakarmakSayArtha tIrthapravattanArthavotthAyAnantarameva viharan muhUrttazeSe divase kuNDagrAmAtkarmAragrAmamavApya nAnAvidhAbhigrahopeto ghorAn parISahopasargAnadhisahamAno mahAsattvatayA mlecchAnapyupazamaM nayan dvAdazava15 rSANi sAdhikAni chadmastho maunavratI tapazcacAra, devadUSyaM madhyasthavRttyaivAvadhAritaM na tu bhogalajjAdIcchayA, sAdhikasaMvatsarakAlaM tadvatramAsIt, tatastadvayutsRjyAcelo'bhUt, IryAsamityA gacchan vasatiSu vA vyavasthito bAlakavanitAdibhiH kriyamANopasargo'pi vairAgyamArgavyavasthito dharmadhyAnaM zukrudhyAnaM vA dhyAyati, kutazcinnimittAdgRhasthaiH pRSTo'pRSTo vA na vakti na vA mokSapathamativarttate dhyAnaM vA, abhivAdayato nAbhibhASate nApyanabhivAdayadbhyaH kupyati, anAryadezAdau paryaTannanAyaiH kRtaprati20 kUlopasargo'pi nAnyathAbhAvaM yAti tathA pRthivyAdIni cittavantItyabhijJAya tadArambhaM parivarjya viharati sma, nApi mRSAvAdAdikamaGgIcakAra, tadevaM hiMsAdiparihAreNa sa paramArthadaryabhUt, AdhAkarmAdisevanayA'STavidhakarmaNo bandhaM dRSTvA nAsau tatsevate paravastrapAtrAdInna vA''sevate nAsya raseSu gArzvam, nApi kASThAdinA gAtrasya kaNDUvyapanodaM vidhatte mArgAdau kenacitpRSTo na brUte maunena gacchatyeva kevalam, adhvani zizire sati bAhU prasAyaiva parAkramate na tu zItArditaH saGkocayati nApi skandhe'valambya 25 tiSThatItyevaM caryAM bhagavato vijJAyAnye'pi mumukSavaH sAdhavo'zeSakarmakSayAya gaccheyuriti // 47 // tasya vasatyAdividhAnamAha caramapauruSI prAptisthAna evApramAdI samo dhyAtA // 48 // carameti, abhigrahavizeSAbhAvAdyatraiva zUnyagRhe vA sabhAyAM vA prapAyAM vA''paNeSu vA zmazAne vRkSamUle vA caramapauruSI bhavati tatraivA'nujJApya sthito jagatrayavettA sa muninizcitamanAH prakarSeNa 30 trayodazavarSaM yAvatsamastAM rAtriM dinamapi yatamAno nidrAdipramAdarahito yathA bhagavato dvAdazasaMvatsareSu madhye'sthikaprAme vyantaropasargAmte kAyotsargavyavasthitasyaivAntarmuhUrttaM yAvat svapradarzanAdhyAsinaH saMkR
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] maacaarkkssnnaa| nidrApramAda AsIt tato'pi cotthAyAtmAnaM kuzalAnuSThAne pravarttayati, yatrApISacchayyA''sIttatrApi na svApAbhyupagamapUrvakaM zayitaH, tathA nidrApramAdAdyutthitacittaH saMsArapAtAyAyaM pramAda ityevamavagacchannapramattaH saMyamotthAnenotthAya yadi tatrAntarvyavasthitasya kutazcinnidrApramAdaH syAttatastasmAnniSkramyaikadA zItakAlarAtryAdau bahizcakramya muhUrttamAtraM nidrApramAdApanayanAtha dhyAne sthitavAm , tadevaM vasatisthAneSu so'hinakulAdikRtAn gRdhrAdikRtAn caurAdikRtAn prAmarakSakAdikRtAnanukUlapratikUlarUpAn / bhImAnupasargAn samitassadA'dhisahate, duSpraNihitamAnasaiH ko bhavAniti pRSTa uttarApradAnena kaSAyitairyadi daNDamuSTyAditAunato'nAryatvamAdriyate tadA dhyAnopagatacittaH san samyaktitikSate, kadAci-. dbhikSurasmItyetAvanmAnaM bhagavatottaritaM nizamya mohAndhA yadi tUrNamasmAtsthAnAnnirgaccheti yustato bhagavAnaciyattAvagraha iti kRtvA nirgacchati, yadi vA na nirgacchati kintu so'yamuttamo dharma iti kRtvA kaSAyite'pi tasmin gRhasthe sa tUSNImbhAvavyavasthito na dhyAnAt pracyavate / tathA lADheSu vanabhUmi-10 zubhrabhUmisvarUpeNa dvirUpeSu viharaMstajAnapadAcaritAn bahUn pratikUlAnupasargAn samatayA sahamAnaH SaNmAsAvadhi kAlaM sthitavAn / evaM kAsazvAsAdidravyarogANAM dehajAnAM bhagavato'bhAve'pyasaveMdanIyAdibhirbhAvarogaiH spRSTo'spRSTo'pyavamaudarya vidhatte, na vA zvabhakSaNAdibhirAgantukadravyarogaiH spRSTo'pi dravyauSadhAdhupayogataH pIDopazamaM prArthayati, AhArAdikamapi SaSThenASTamena dazamena dvAdazena vA kadAciccharIrasamAdhi prekSamANo bhuMkte prAsaiSaNAdoSaparihAreNa bubhukSArthinAM keSAmapi pathi vRttivyavacchedama-15 kurvannanveSitaM prAsaM samyagyogapraNidhAnenAsevate, na tvalabdhe'paryApte'zobhane pAsa AtmAnamAhAradAtAraM vA jugupsate, lAbhe'lAbhe vA sa utkaTukAdyAsanastho'ntaHkaraNavizuddhiM prekSamANo lokatrayavartibhAvapadArthAn dravyaparyAyanityAnityAdirUpatayA dharmeNa zuklena vA dhyAyati, na vA mano'nukUleSu rAgaM pratikUleSu dveSaM karoti, channastho'pi sakRdapi na kaSAyAdikaM vidhatte, svayameva tattvamabhisamAgamya viditasaMsArakhabhAvaH svayambuddha AtmakarmakSayopazamopazamakSayalakSaNayA zuddhyA manovAkAyAtmakaM yogaM supraNi-20 hitaM vidhAya zAnto mAyAdirahitaH samito guptazca zukladhyAnAtkRtaghAtikSayaH kevalI san tIrthapravartanAyodyatavAniti, bhagavadAcINaM navabrahmacarya saJcintyApareNApi mumukSuNAtmahitArtha parAkramyeteti // 48 // athAprazrutaskandhaM pUrvoktArthAvazeSAbhidhAyinamArabhate athAgrazrutaskandhaH // 49 // atheti, navabrahmacaryAdhyayanAtmakaprathamazrutaskandhasArArthavarNanAnantaramityarthaH, aprabhutaskandha iti, 25 agrasya nAmAdibhirnikSepe kartavye nAmasthApanayoH prasiddhatvAdravyanikSepe'pi jJazarIrabhavyazarIradravyanikSepasya sphuTatvAca vyatiriktaM dravyAnaM sacittAcittamizrabhedena trividhaM bhAvyam , eteSAM yadanaM tadravyApam / avagAhanAnaM yadyasma dravyasyAdhastAdavagADhaM tadavagAhanAnaM yathA manuSyakSetre mandaravarjAnAM parvatAnAmucchrayacaturbhAgo bhUmAvavagADha iti, mandarANAntu yojanasahasramiti / AdezApraJca yatra parimitAnAmAdezo dIyate yathA tribhiH puruSaiH karma kArayati tAn vA bhojayatIti / kAlApramadhikamAsakaH / kramAnaM paripATyA 30 yadagaM tat, etadravyakSetrakAlabhAvato bhavati, ekANukAhUpaNukaM tataLyaNukamityAdi dravyApram / ekapradezAvagADhAhipradezAvagADhaM tatalipradezAvagADhamityAdi kSetrAmam / ekasamayasthitikAhisamayasthitikaM tatali
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 sUtrAdhamukAyamAna [dvitIbA samayasthitikamityAdi kAlApram , ekaguNakRSNAdviguNakRSNaM tatatriguNakRSNamityAdi bhAvApramiti / gaNanAmameko daza zataM sahasramityAdi / saJcayAnaM saJcitasya dravyasya yadupari tatsaJcayAnaM yathA tAmropaskarasyopari shngkhH| bhAvAprantu pradhAnaprabhUtopakArAmabhedena trividham , AdyaM sacittAdibhedena vividhaM sacittamapi dvipadAdibhedAnidhA, tatra dvipadeSu tIrthakarazcatuSpadeSu siMhaH, apadeSu kalpavRkSaH, acittaM 5 vaiDUryAdi, mizra tIrthakara evAlavRtaH / prabhUtAnantvApekSikam , yathA jIvapudgalasamayadravyapradezaparyaveSu yathottaramapram , paryAyAnantu sarvAgram / upakArAprazca pUrvoktasya vistarato'nuktasya ca pratipAdanAdupakAre yadvarttate tat, yathA dazavaikAlikasya cUDe, dvitIyo vA zrutaskandha AcArasya, sa evAtra ca sAratayA vyAkhyAyata iti // 49 // tasya pazca cUDA bhavanti piNDaiSaNAyA ArabhyAvagrahapratimAparyantaM prathamacUDA saptasaptakaikA 10 dvitIyA, bhAvanA tRtIyA, vimuktizcaturthI, AcAraprakalpo nizIthaH paJcamIti tatra prathamAM vaktuM piNDaiSaNAmAhakAraNairAhArArthI prANyAdisaMsaktaM rajo'vaguNThitamAI nAharet // 5 // kAraNairiti, vedanAvaiyAvRttyeryAsaMyamaprANapratyayadharmacintanAnyatamaiH kAraNairityarthaH, kAraNairebhidlottaraguNadhArI nAnAvidhAbhigraharato bhAvabhikSurAhAragrahaNaM karoti, ahamatra bhikSA lapsya iti bhikSA15 lAbhapratijJayA gRhasthagRhAnupraviSTastatra caturvidhamapyazanAdyAhAraM prANipanakajIvasaMspRSTaM godhUmAdibIjaidurvAGkarAdiharitaiH saMsaktaM sacittena rajasA pariveSTitaM zItajalaklinnamIdRzazcAnyadapyaneSaNIyaM labdhaM sadapi notsargato gRhIyAt , apavAdatastu durlabhadravyaM sAdhAraNadravyalAbharahitaM sarajaskAdibhAvitaM vA kSetraM durbhikSAdikAlaM glAnAdibhAvaM jJAtvA'lpabahutvaM paryAlocya gItArtho gRhNIyAt, kadAcidanAbhogAtsaMsaktAdikaM gRhItazcettadA tadAdAyANDAdidoSarahite ArAmAdike sthaNDile gatvA 20 pratyupekSaNapramArjanAdividhinA tatpariSThApayediti // 50 // agArigRhapraveze kiM kazciniyamo'sti na vA, astItyAha tIrthikagRhasthAparihArikairna pravizet // 51 // tIrthaketi, anyatIrthikaiH sarajaskAdibhiH gRhasthaiH miNDopajIvibhirdhigjAtiprabhRtibhiH pArzvasthAvasanakuzIlayathAcchandarUpairaparihArikaiH sahAgArigRhaM na pravizet, upalakSaNena pUrva praviSTo vA 25 na niSkrAmedityapi vivakSitam / anyatIrthikaigRhasthairvA saha praveze te pRSThato vA gaccheyuraprato vA, aprato yadi sAdhvanumatyA gaccheyustarhi tatkRteryApratyayaH karmabandhaH pravacanalApavazca syAt , teSAM vA khajAtyutkarSo bhavet / atha pRSThato gaccheyustarhi tatpradveSaH, dAturvA'bhadrakasya syAt , lAbhaM saMvibhajya dAtrA pradAnAdavamaudaryAdau durbhikSAdau prANavRttirna syAdityAdayo doSA bhaveyuH, aparihArikeNa saha prave ze'neSaNIyabhikSAgrahaNAgrahaNakRtA doSAH syuH, aneSaNIyagrahaNe hi tatpravRttiranujJAtA bhavet , agrahaNe 30 tu taiH saha zAdayo doSAH syurato doSAnetAn vijJAya sAdhurgRhapatikulaM na taiH saha pravizenApi niSkAmet , evaM taiH saha vicArabhUmi svAdhyAyabhUmi vA na yAyAviti // 51 //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukA ] avizuddhiko DimAha kaNA / wy zramaNabrAhmaNAtithikRpaNabandiprAyAnuddizya samArambheNa vA kRtama grAhyam // 52 // zramaNeti, paJcavidhAste nirmanthazAkyatApasagairikAjIvikA iti, brAhmaNAH prasiddhAH, atithayo bhojanakAlopasthAyino'pUrvA vA, daridrAH kRpaNA bandiprAyA etAn bahUn dvitrAH zramaNAH pazcaSA 5 brAhmaNA ityAdirUpeNa pravigaNayya yatkRtamAhArAdi tathA prANisamArambheNa vA vihitamaprAsukamanepaNIyaM manyamAno lAbhe satyapi na gRhIyAt // 52 // prAsamAhAramAha anyakRtaM bahirnirgatamAtmIkRtaM paribhuktamAsevitamanindyakuleSu prAsu punarAhAramahaNayogyakSetrAdInyAha kameSaNIyaM grAhyam // 53 // anyeti, yato hyanyena kRtamanyArthaM vA kRtaM tenaiva kRtaM tagRhAnnirgatamanirgataM vA dAtrA svIkRtamasvIkRtaM vA dAtraiSa paribhuktamaparibhuktaM vA''svAdanena tenaiva sevitamasevitaM vA prAkamaneSaNIyazca bhavati tarhyanindya kulajAtamapi tat sAdhUnAmaprAyamataH prAsukameSaNIyamevAnyArthakRtabahirnirgatAtmIkRtaparibhuktAsevitalakSaNamAhArAvi lAbhe sati prAhmaM bhavati, yatra kuleSu pratidinaM khaparapakSebhyo dIyate bhaktAdi nityalAbhAca sarvo yatra mikSArthaM pravizati tatra sAdhurna bhaktAdyarthaM pravizet bahubhyo dAta- 15 vyamiti hi te pAkaM kuryustathA ca SaTrAyavadhaH, alpe ca pAke tadantarAyaH kRtaH syAditi / tathA codgamotpAdanagrahaNaiSaNAsaMyojanApramANeGgAladhUmrakAraNaiH suparizuddhapiNDaprahaNAtsAdhozanAcArasamagratA, darzanacAritratapovIryAcArasampannatA ca syAt / tatra carmakAradAsyAdi jugupsitakulAni niMcakulAni, tadviparyayabhUteSu rAjarAjanyArakSikekSvAkukSatriyavaizyAdikuleSu prAsukameSaNIyaM labhyamAnamAhArAvi prAhmamiti // 53 // 10 20 yatra saGghaDistatra na gacchet // 54 // yantreti, pitRpiNDendraskandharAdramukundayakSanAga bhUtastUpacaityAdinAnAvidhotsabasthAneSu na gacchedAhArArthaM sarvebhyaH zramaNa brAhmaNAdibhyo dIyata iti manyamAnaH, yatra vA sarvebhyo na dIyate tatrApi janAkIrNamiti manyamAnaH / evaMbhUte saGghaDivizeSe na pravizet, tathA saGgaNjyante virAdhyante 26 prANino yatra sA saGgRDiH, prAmanagarakheTakakunagarapattanAdikSetreSu yatra prANivirAdhanA bhavet prakarSeNArdhayojanamAtre kSetre, tAM saGghaDimavetya saGghaDipratijJayA na tatra gamanamAlocayet, tatra gacchato vazyamAdhAkramadezikamizrajAtakrItakRtodyatakAcchedyAni sRSTAbhyAhRtAnyatamaduSTAhArAdi lAbho bhavet, sa cakarmopAdAnAtmaka eva / evaM jAtanAmakaraNavivAhAdikA purassaGghaDi, mRtasaGghaDiH paJcAtsaGghaDi, tathAvidhaM bhaktaM kadAcidekacaro bhikSuratilolupatvayA''sAdayet zivajIdugdhAdi vivecana--30
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ khUmAnujAyalyAm [hitIyA pAnAdikaM chadi vidathyAt kadAcicApariNatatayA vizUcikAzUlAdInAzujIvitApahAriNo rogAn samusAdayedityaihiko doSaH, durgatigamanAdaya AmuSmikA doSA bhaveyuH / tathA kazcicchrAvakaH prakRtibhadrako vA sAdhupratijJayA vasatIH saGkaTadvArA mahAdvArA viparItA vA, pravAtAH zayyAH zItabhayAnni rvAtAH, grISmakAle ca viparItA vA, upAzrayasya ca saMskAra bahirmadhye vA haritAdIni chittvA vidadhyAt / tatrAnekadoSAM saGkhaDi viditvA sAdhuna pravizet / saGkhaDigatasya bahavo doSAH sambhavanti, yathA saGkhaDibhUta bhaktAdyabhyavahArI sAdhurvivakSitopAzrayAlAbhe saGkaDibhUtamupAzrayamanyadvA gRhasthaparivrAjikAdibhirmizrIbhUtaM sthAnamAsAdya mizrIbhAvamApanno'nyamanA matta AtmasmRtividhura AtmAnaM gRhasthamiva manyate, tataH kadAcidvikRtamanobhiH khyAdibhI rahovAsAya prArthito mithunabhAvamabhyupagacchet / evamanyAnyapi karmopAdAnakAraNAni bhaveyustasmAnnirmanthaH saGkhaDiM viditvA saGkhaDipratijJayA tatra gantuM 10 na paryAlocayet , vistaro'nyatra draSTavyaH // 54 // atha gacchanirgatAnAzritya gamananiyamamAha gacchanirgato dharmopakaraNamAdAya pravizet // 55 // gacchanirgata iti, gRhapatikulAdau praveSThukAmo jinakalpikAdirdharmopakaraNaM sarvamAdAya piNDapAtapratijJayA pravizet , tatropakaraNamanekadhA vyAdirUpeNa jinakalpiko hi dvividhaH chidrapANira16 chidrapANizca, tatrAchidrapANeH zaktyanurUpAbhigrahavizeSAhividhaM rajoharaNamukhavastrikArUpamupakaraNaM kasya cittvaktrANArthaM kSaumapaTaparigrahAtrividhamaparasyodakabinduparitApAdirakSaNArthamaurNikapaTaparigrahAcaturvidhamasahiSNutarasya dvitIyakSaumapaTaparigrahAt paJcavidhamiti, chidrapANestu jinakalpikasya saptavidhapAtra niryogasamanvitasya rajoharaNamukhavastrikAdigrahaNakrameNa yathAyogaM .. navanidho dazavidha ekAdazavitho dvAdazavidhazvopadhirbhavati / evaM grAmAderbahirvihArabhUmi vicArabhUmiM vA. gacchan sarvamupakaraNamAdAya 20 gacchet , tatraiSA sAmAcArI gacchanirgatena tadantargatena vA gacchatA sAdhunopayogo dAtavyaH, tatra yadi mahati kSetre vRSTirandhakAropetaM dhUmikopetaM mahAvAtasamudbhUtarajopetaM vA kSetraM syAttato jinakalpiko na gacchatyeva, tasya yAvat SaNmAsaM purISotsarganirodhasAmarthyAta, itarastu sati kAraNe yadi gacchenna sarvamupakaraNaM gRhItvA gacchediti // 55 // bhikSAviSaye niyamamAha26 . upayuktaH kRtagodAhAdi viditvA'prAptamAtRsthAno'pihitadvAraM nirgatazramaNaM gRhazca pravizet // 56 // upayukta iti, bhikSArtha gRhapatikulaM rathyAM prAmAdikaM pravivikSurmArge sopayogaH syAt, gacchatastasya hi mArge vapraprAkAratoraNArgalAdIni syuH, asaMyato bhUtvA ca gamane mArgasya viSamatayA praskhalanapatanAdiprasaGgena jIvavirAdhanAyAH kAyasya coccAraprasravaNazleSmasiMghANakAdyupaliptatAyAzca prasaGgaH, 30 tathA ca saMyamAtmavirAdhanA bhavet , kadAcitkardamAyupalipto'pi cittavadbhiH pRthvIzakalAdibhirna zodhayeta, yAcanayA'lparajaskaM tRNAdikamavApya .ekAntasthaNDile zodhayet / kRteti, yatra kSIriNyo gAvo
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA]. -AcAralakSaNA / duhyante tatra tadA na pravizet , anyathA zraddhayA tadAnImAgataM yatiM vilokya gRhapatirasmai prabhUtaM dadAmIti vatsakapIDAM vidadhyAt, traseyurvA gAvo vilokya tam , AdinA ca yatrAhAra upaskriyamANo bhavati tadA tatra no yAyAt , tvarayA pAkAya te kRtaprayatnA bhaveyustataH saMyamavirAdhanAprasaGgaH syAdityapi grAhyam , ekAnte cAvasthito vRttagodohanAdi viditvA tatastatra yAyAt / aprAptamAtRsthAna iti, yaH kazcisAdhurjavAbalaparikSINatayA mAsakalpavihAritayA vaikatraiva kSetre tiSThannanugrAma gacchataH prAghUrNikAn yadyevaM 5 vadet , kSullako'yaM grAmaH sUtakAdinA sanniruddho'lpagRhabhikSAdo vA, bhavanto bhikSAcaryArtha bahirgAmaM vrajateti, tathA yo bhikSurahaM bhikSAkAlAdAgeva bhrAtRvyazvazurAdisambandhigRhaM bhikSArtha pravekSyAmi tatra sarasaM bhaktaM peyazca gRhItvA bhuktvA pItvA patagRhaM saMlikhya pramRjya ca prApte bhikSAvasare'vikRtavadanaH prAghUrNikabhikSubhiH sAkaM piNDapratijJayA gRhapatikulaM pravekSyAmItyevamabhisandhatte sa mAtRsthAnaM pratiSiddhaM saMspRzati, evaM yatrAgrapiNDAdyarthaM zramaNabrAhmaNAdayo vayamatra lapsyAmaha iti tvaritaM tvaritamupasaMkrAmanti 10 tatrAhamapi tvaritamupasaMkramAmIti vicintayan bhikSurmAtRsthAnaM spRzati, ato naivaM kuryAt / apihitadvAramiti, yasya gRhapateAraM kapATAdinA pihitaM tadgRhaM dvAramananujJayoddhATya na pravizena vA pratyupekSaNapramArjanavyatirekeNodghATayet, anyathA gRhapateH pradveSasya vastuno nAze sAdhau zaGkAyAH pazvAdipravezasya ca prasaGgena saMyamAtmavirAdhanA syAt / glAnAdikAraNe sati tu sthagitadvAristhaH zabdaM kuryAt , svayaM vA yathAvidhi udghATya pravizet / tathA nirgatazramaNamiti, svataH pUrva praviSTAn zramaNAdIn 15 vijJAya dAtRpratigrAhakAsamAdhAnAntarAyabhayAdekAnte vyavasthito bhavet , tatra ca yadi dAtA caturvidhamAhAramAdAya dattvA ca bahavo yUyaM bhikSArthamupasthitAH, vyAkulatayA nAhamidaM vibhajya dAtuM samartho'to nikhilArtha yuSmabhyaM mayA dattamidaM svarucyaikatra bhugdhvaM vibhajya vA gRhNIdhvamiti zrUyAttadA tadAhArAdikamutsargato na grAhyam , sati kAraNe gRhyamANaM zramaNAdyantike gatvA gRhapatyuktaM nivedayantaM yadi kazcit zramaNastvamevAsmAkaM paribhAjayeti brUyAttadA'sati kAraNe naivaM kuryAditi // 56 // 20 niyamAntaramAcaSTe___ dvArAvalambanadhAvanodakaprakSepasthAnAdiSu na tiSThet // 57 // dvAreti, dAtRgRhadvArazAkhAvalambanena na stheyAt , jIrNatvAditaH patanasambhavAtsaMyamAtmavirAdhanAsambhavAttathopakaraNadhAvanodakaprakSepasthAna AcamanapravAhabhUmau vA na tiSThet , pravacanajugupsAsambhavAt , paridRzyamAnasnAnAdikriye sthAne vA na tiSThet , darzanazaGkayA niHzavaM gRhasthakriyA'nivRttyA 25 nirodhapradveSasambhavAt / nApi gavAkSabhittisandhicaurakhAtAdidvAreNAGgulInirdezena kAyanamanonnamanAbhyAJcAlokayedanyasmai vA darzayet, hRtanaSTAdau vastuni svasmin zaGkotpAdaprasaGgAt / na vA gRhapatimaGgalIcAlanAdinA bhayamupadarya vAgbhiH stutvA vA yAceta, alAbhe vA puruSaM vadediti // 57 // niyamAntaramAhaudakAdisaMsRSTaM mAlAhRtaM mRttikopalitaM vIjanena zItamagrAhyam // 58 // 30 udakAdIti, yadAhArAdi sAkSAtkAdinA sacittena saMspRSTaM yatra sAdhubhikSAdAnArtha zIto
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ salAmuptAvasyAm [zitAyA dakenoSNodakena vA'tridaNDodvattena pazcAdvA sacittIbhUtena tadaiva hastau prakSAlya dAtA yadi deyAt tadvijJAya sAdhustadaprAsukamiti na gRhIyAt, AdinA rajaHkSAramRttikAharitAlahiGgulakamanaHzilAlanalavaNagerukAdayaH sacittA prAyAH, etaiH saMsRSTahastAdinA dIyamAnamagrAhyaM bhavati, asaMsRSTantu prAyam / tathA sAdhvartha sacittamacittaM vA cittavatyAM zilAyAM kuTTayitvA dIyamAnaM pRthukAdikaM lavaNaM vA'prAyam / 5 tathA'myupari vyavasthitamAhArAdhapi / mAlAhRtamiti, mazcakaprAsAdahar2yAtalAcUrvapradezavyavasthitamadhAkusUlasaMsthAnakoSThikAdivyavasthitaM vA''hArAdi mAlAhRtamiti kRtvA na gRhNIyAt, sAdhudAnArtha pIThamazcaniHzreNyAdInAmAharaNAyArohe'dho'vanamane patanAdiprasaGgena sattvahananaparitApanAdisambhavAt / mRttikopaliptamiti, piTharakAdau mRttikayA'valiptamAhAraM lAbhe satyapi na gRhNIyAt , azanAdibhAjano dbhedanena pRthvIkAyAdisamArambhAt, dattvA ca punarapi zeSarakSAyai tadbhAjanasyAvalimpanena tasyaiva doSasya 10 smbhvaat| evaM pRthivIkAyAdau sacitte pratiSThitamapi tatsaGghaTanAdibhayAna sviikuryaat| vIjanena zItamiti, atyuSNamodanAdikaM bhikSupratijJayA dAtA yadi zUrpavyajanapallavavastrAdivIjanena zItIkuryAttadidaM vijJAya yadyabhikAMkSasi me dAtuM tata evaMsthitameva dadakha, maivaM kRthA iti vadet , tathApi tathA kRtvA yadi dAsyati tadA'neSaNIyamiti kRtvA na parigRhNIyAt / tathA zaGkitamrakSitanikSiptapihitasaMhRtadAyakadoSaduSTonmizrApariNataliptacharditalakSaNadazaiSaNAdoSaduSTamAhArAvi varjayet // 58 // atha pAnakaviSaye niyamamAha pAnakamapi tathAvidhamagrAhyam // 59 // pAnakamiti. piSTotkhedanArthamudakaM tiladhAvanodakaM yadvA'raNikAdisaMvinnadhAvanodakaM taNDulodakamanyataradvA tathAvidhaM nijaskhAdayutamapariNatamavidhvastamaprAsukamanAyaM bhavati, tatrApi taNDulodake trayo'nAdezAH, budbudavigamaH, bhAjanalamabinduzoSaH, taNDulapAko veti yAvadevaM tAvattagrAhyamiti na 20 mantavyamapi tu yAvadudakaM khacchIbhAvaM na gataM tAvanna prAyam , evaMguNaviparItaM tu prAyam , tathA tilatuSayavodakAnyavazyAnAranAlaprAsukodakAni tathAvidhamanyadvA drAkSApAnakAdIni pUrvameva dRSTvA kizcityAnakajAtaM me dAsyasIti gRhasthamApRSTastena tvamevedaM pAnakajAtaM svakIyena patagraheNotsiMcyApavRttya vA pAnakabhANDakaM gRhANetyukto gRhIyAt , paro vA tasmai dadyAt , tadevaM labdhaM prAyam , evaM yadi sacitta pRthivIkAyAdiSu sANDeSu vA vyavasthApitaM bhikSudezena galadvindvAvibhAjanena zItodakena mizrayitvA''25 hatya dAtA deyAttadA na pratigRhNIyAt / tatra drAkSApadarAmbilikAvipAnakajAtaM tatkSaNameva saMmarca kriyante, AmrAmbADakakapityAdipAnakAni dvitrAdidinasambandhena, tadevaMbhUtaM pAnakajAtaM kulakAsmikAsthinA tvagAdyavayavena bIjena vA yutaM bhikSudezaniSpAditaM vanAdibhiH sakRdasakRdvA paripIDya nirgAlya cAhatamudgamAdidoSaduSTamagrAmaM bhavati / AdhAkaudezikapUtikarmamizrasthApanAprAbhRtikaprAduSkaraNakrIta prAmityaparivartitAhRtonimAlAhRtAcchecAnisRSTAdhyavapUrakadoSAnvijJAya pariharet // 59 // 30 mAhArAzravaNa punarAha kandasarSapakandalIpippalImaricA''kA''mapatrakAdikamapi // 6 //
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktI J AcAralakSaNAM / kandeti, jalajaH sthalajo vA kandaH, sarSapakandalyaH, pippalImaricArdrakANi tacUrNAni ca, AdinA phalasAmAnyamapakamardhapakaM vA'raNikataMndulIyakAdi tadetatsarvamanyadvA zastrAnupahataM na gRhNIyAt, evameva vanaspativizeSA utpalatannAlAdayo'graskandhamUlabIjAdIni cAnyato draSTavyAni // 60 // AhArAdau zrAddhabhAvanAmAha - dattvA punaH pAkAbhisandhau na grAhyam // 61 // dattveti, kazcit zrAddhaH prakRtibhadrako vA sAdhava ete'STAdazazIlAGgasahasradhAriNo rAtribhojanaviramaNaSaSThapaca mahAvratadhAriNaH piNDavizuddhyAdyuttaraguNopetA indriyanoindriyasaMyaminaH pihitAzravadvArA navavidhabrahmaguptaguptA aSTAdazavikalpabrahmopetAH, eteSAJca na kalpate bhoktuM pAtuM vA''dhAkarmikamazanAdi, ata AtmArthaM vihitamazanAdi sarvametebhyo vitIrya punarvayamAtmArthamanyadazanAdi nirvartayiSyAma iti yadyabhisandadhAti tadetatkathamapi viditvA sAdhuH pazcAtkarmabhayato'neSaNIyaM manyamAno na prati- 10 gRhNIyAt // 61 // niyamAntaramAha-- saMstutAvAsaparihAreNAnyatra zuddhaM grAhyam // 62 // -saMstuteti, saMstutAH - sambandhinaste dvividhAH pUrvasaMstutAH pitRvyAdayaH, pazcAtsaMstutAHzvazurAdayaH, evaMvidhAni gRhANi bhaktAdyarthaM na pravizet, yato gRhastho tebhyaH pUrvamevAzanAdi 15 mikSave dAnArthaM kuryAt, ataH karmopadAnametat, kintu tathAvidhaM prAmAdikaM praviSTo bhikSuH svajanakulaM viditvA kenacitsvajanenAjJAta evaikAntamapakramyAnAloke tiSThet, prApte bhikSAvasare tathAvidhaprAmAdyanupravizyetarakulebhya udgamAdidoSarahitAM veSamAtrAdavAptAmutpAdanAdidoSarahitAM bhikSAmanviSya prAsaipaNa doSarahitAM tAmAhArayet / tatrotpAdanAdoSAH dhAtrIdUtInimittAjI vikAvanIpaka cikitsAkrodhAdisaMstava vidyA maMtra cUrNayogamUla piNDAH SoDaza sAdhusamutthAH, prAsaiSaNAdoSAzca saMyojanApramANAGgAradhUmra - 20 kAraNadoSAH kAlenAnupraviSTo'pi bhikSuH kriyamANamAdhAkarmikamazanAdyAhRtameva pratyAkhyAsyAmIti manvAno na tUSNImbhAvenopekSeta, mAtRsthAnaprAptiprasaGgAt kintu saMskriyamANaM dAtAraM nAdhAkarmika AhAro me kalpata iti vadan pratiSedhayet tathApi yadi kuryAnno gRhNIyAditi // 62 // " 5 niyamAntaramAha-- sarasaM virasaM vA'dhikamanApRcchya na pariSThApayet // 63 // 25 sarasamiti, bhikSuH sarasaM virasaM vA''hRtamAhArAdi sarvamabhyavaharet, na tu sarasaM bhuktvA virasaM tyajet mAtRsthAnaprAptiprasaGgAt, evaM pAnakamapi, tathA labdhaM bahnazanAdi bhoktumasamarthastatparigRhya tatrAdUre vA gatAnAM sAdharmikAdInAM samIpaM gatvA ayi zramaNA mamaitadazanAdi bahu paryApanaM nAhaM bhoktuM samartho'to yUyaM kizcidbhuGgdhvamiti vadet, yAvanmAtraM bhoktuM zaknumastAvanmAtraM bhokSyAmahe pAsyAmaha iti te yadi vadeyustadA tathA kAryam / na tu tAnanApRcchya pramAditayA pariSThApayet, mAtRsthAnasaMsparza - 30. prasaGgAt // 63 // sU0 mu0 11
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 10 niyamAntaramAha - sUtrArthamuktAvalyAm anujJAtamAtrameva saMstutebhyo dadyAt // 64 // anujJAtamAtrameveti, bhikSuH piNDamAdAyA''cAryAdyantikamupasRtya ayi pUjyA mama pura:saMstutA yadantike pratrajitastatsambandhinaH pazcAtsaMkhutA yadantike'dhItaM zrutaM vA tatsambandhino'nyatrA5 vAsitA AcAryopAdhyAyapravarttakastha viragaNigaNadharagaNAvacchedakA yuSmadanujJayA'hametebhyaH prabhUtaM dAsyAmIti vijJApya tairyAvanmAtramanujJAtaM tAvanmAtrameva prayacchet, na tvanApRcchya yasmai rocate tasmai svamanISikayA prabhUtamalpaM vA prayacchet, mAtRsthAnasaMsparzaprasaGgAt, tathA gocaryA piNDamAdAyAcAryAdyanti ke sarvaM yathAvasthitameva darzayet, na tu paryaTanneva rasagRdhrutayA sarasaM sarasamabhyavahRtyAntaprAntAdikaM pratizrayamAnayet // 64 // niyamAntaramAha pratizrayaguNadoSau nirUpayati -- [ dvitIyA glAnArtha dattaM nAnyathA kAryam // 65 // glA nArthamiti, ekaH kazcidbhistatraiva vAstavyeSu samAgateSu vA sAmbhogikeSvasAmbhogikeSu vA kasyacidglAnatAyAM manojJamAhArajAtamAdAya glAnAya prayacchatetyuktvA yadi teSu kasmaicid dadAti tadA sa gRhItvA tatrAbhyupapanno'hameka eva bhokSya iti manasi vidhAya glAnasyApathyo'yaM piNDa i 15 buddhyutpAdanArthaM manojJaM gopitvA vAtAdirogamuddizyAyaM piNDo bhavadarthaM sAdhunA dattaH kintvayaM rUkSastiktaH kaTuH kaSAyo'mlo madhuro vetyAdidoSaduSTo na bhavata upakArAya varttata iti yadi brUyAttadA mAtRsthAnaM sa spRzati, tadetanna kAryam / tathA yadi bhikSuNA glAnAya prayacchatA na cedbhukte sa tadA'smadantika eva tadAharatvityukto'ntareNAntarAyamAhariSyAmIti kRtapratijJo glAnAyAdattvA svayamevopabhujya bhikSoglanabhaktaM gRhItvA'nAgamananimittatayA zUlAdyantarAyaM nivedayettarhi mAtRsthAna saMsparzaH syAt, tanna 20 kAryamapi tu glAnAya dadyAddAtRsamIpaM vA''haredityavaziSTaniyamAntarANyanyato draSTavyAni // 65 // dharmAdhArazarIraparipAlanaphalapiNDagrahaNavidhimabhidhAyArUpasAgArike pratizraye tasyopabhoktavyatayA yogyaH pratizrayaH sthAnazayyAdiyogyaH // 66 // yogya iti, udgamAdidoSavikala ityarthaH, sAdhupratijJayA jIvAnupamadye racitaM mUlyato gRhIta25 manyasmAducchinnaM bhRtyAderbalAdgRhItamanisRSTamabhyAhRtaM puruSAntarakRtAdirUpamupAzrayaM gRhastho yadi sAdhave dadAti tarhi na tatra sthAnAdi kuryAt, tathA kASThAdibhiH kuDyAdau saMskRto vaMzAdikambAbhiravabaddho darbhAdibhizchAdito gomayAdinA liptaH sudhAdikharapiNDena mRSTo bhUmikarmAdinA saMskRto durgandhApanayanArtha dhUpAdinA dhUpito'nyarthaM kRtAdirUpa upAzrayaH sthAnAdiyogyo na bhavati, tathA sAdhupratijJayA pUrva laghudvAraM tanmahAdvAraM kRtacet tathA mUlaguNaduSTacettadapi gRhaM na yogyam, pRSThavaMzAdibhiH sAdhupratijJayA 30 kRtA vasatirmUlaguNaduSTA, sAdhupratijJayodakaprasUtakandAdInAM sthAnAntaranayane niHsAraNe vA tathAbhUta upAzrayo'yogyaH, evaM kRtAzucini:sAraNaM sthAnamapi, mUlaguNaduSTamupAzrayaM vihAyAnye pUrvoditA yadi
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 mukA]. bhaacaarlkssnnaa| puruSAntarakRtA''sevitAdilakSaNAH syustadA tatra pratyupekSya sthAnAdi kuryAt / tathA tathAvidhaprayojanamantareNa skandhamazcamAlAprAsAdahayetalAdirUpe pratizraye sthAnAdi na vidhyAt, sati prayojane na tatra zItodakAdinA hastAdidhAvanamuccArAdityAgazca kuryAt , patanAdisambhavena saMyamAtmavirAdhanAprasaGgAt , tathA strIbAlapazvAdiceSTAvilokayogye gRhasthAkulapratizraye sthAnAdi na kuryAt , teSAM nizzaGka bhojanAdikriyApravRttyasambhavAt , svayaM vA rogAtaGkapIDito yadi syAttadA gRhasthaH karuNayA bhaktyA vA sAdhuzarIraM 5 tailAdinA'bhyaGgyAt sugandhidravyAdibhirghaSTvA tadapanayanAyodvarttayet prakSAlayedagniM prajvAlyA''tApayedvA, tadetat karmopAdAnam , tathA gRhapatyAdInAM parasparamAkrozAdi zrutvA maivaM kurvantu kurvantu vetyevaM mana uccAvacaM kuryAt / evamalaGkRtAM kanyakAM dRSTvA IdRzI tAdRzI zobhanA'zobhanA madbhAryAsadRzItyAdikAM vAcaM brUyAt / tasmAdvahudoSasambhavAttathAbhUte pratizraye sthAnAdi na kAryam // 66 // sAgArikapratibaddhavasatidoSamAhatatrAdhikaraNAntarAyamanaHpIDAvyApattizaGkAdidoSAH // 67 // tatreti, ayogye gRhasthAvabaddhe vasatau vasataH sAdhorityarthaH, kecana gRhasthAzzucipriyA:, bhikSavazcAsnAnatayA durgandhAH, evambhUtAzca tathAvidhagRhasthAnAmatizayenAnabhimatAH, tathA ca yatra pUrva snAnAdikaM kRtavantastatra sAdhUnAmuparodhAt pazcAtkurvanti yadvA pazcAtkRtavantastatpUrva kurvanti, evamavasarpaNotsarpaNakriyayA sAdhUnAmadhikaraNadoSasambhavaH, yadvA sAdhUparodhAtte gRhasthAH prAptakAlamapi bhojanA- 15 dikaM na kuryurityantarAyamanaHpIDAdidoSasambhavaH, athavA ta eva sAdhavo gRhasthoparodhAt pratyupekSaNAdikaM kAlAtikrameNa kuryuna kuryuA / tathA tatra vasan kadAciduJcArAdinA bAdhyamAno'kAlAdau samudghATitapratizrayazchidrAnveSiNamantaHpravizantaM cauraM dRSTvA cauro'yaM pravizati na veti, apalIyate na veti vA, atipatati na veti vA, vadati na vadatIti vA, amukenApahRtamanyena veti vA sAdhorvaktumayogyaM yadi vadati tadA caurasya vyApattiH syAt , cauro vA pradviSTaH sAdhuM vyApAdayet , anuktau tu tameva bhikSuma- 20 stenaM stena ityAzaGkayuriti doSasambhavAnna tAdRzyAM vasatau sthAnAdi vidheyamiti // 67 // akalpyavasatIrAha'kAlAtikrAntAdinavavidhavasatayo'kalpyAH // 68 // kAlAtikrAntAdIti, kAlAtikrAntopasthAnAbhikrAntAnabhikrAntavaya'mahAvaya'sAvadhamahAsAvadyAlpakriyAbhidhAnA nava vasatayaH, grAmAderbahiryatra pAnthA Agatya tiSThanti tatra, ArAmamadhyagRheSu 25 maThAdiSu vA zItoSNakAlayormAsakalpamativAhya varSAsu vA caturo mAsAnativAhya kAraNaM vinA punastatraiva vAse kAlAtikramadoSaH syAt tathA ca jyAdipratibandhaH snehAdudgamAdidoSasambhavo vA syAt / AgasukAgArAdiSu RtubaddhaM varSA vA'tivAhyAnyatra mAsamekaM sthitvA dvitrairmAsairvyavadhAnamakRtvA punastatraiva vAse upasthAnakriyAdoSaH / sAdhUnAM kalpyopAzrayajJAnavidhuraiH pratizrayadAnasya vargAdiphalaM kutazcidavagataiH ahadhArgRhasthairanekazramaNoddezena svArthamapi yAnazAlAsabhAprapAdiyuktAni gRhANi kriyante tAni pUrva caraka-30 brAhmaNAdibhirabhikrAntAni pazcAttatra yadi sAdhavo'vataranti, evaMvidhAni gRhANyabhikrAntakriyArUpANi, ..
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [ dvitIyA imAnyalpadoSANi / yA ca tathAvidhA vasatizvarakAdibhiranavasevitapUrvA sA'nabhikrAntatvAdakalpyA / nijArthaM prakalpitAni gRhANi sAdhubhyo dattvA svArthamanyAni kriyante tAni vakriyAbhidhAnAnyakapyAni ca / zramaNAdyarthaM niSpAditAyAM vasatau sthAnAdi kurvato mahAvarjyAbhidhAnA vasatirbhavati sA'kalpyA vizuddhakoTizca / yA ca nirmanthazAkyatApasagerukAjI vikebhya eva kRtA sA sAvadhakriyAbhi5 dhAnA vasatirbhavatyakalpanIyA vizuddhakoTizca / sAdharmikoddezena pRthivI kAyAdisaMrambhAdibhirmahApApakRtyaiH saMstArakadvAraDhakkanAdiprayojanAnyuddizya nirmApitaM yatra ca zItodakaM tyaktapUrvamagnirvA prajvAlita pUrvastathAvidhavasatau vAse cAdhAkarmika vasatyA sevanAdrAgadveSeryApathasAmparAyikA didoSAnmahAkriyAbhidhAnA vasatirbhavati / nijArthaM gRhasthairujvAlitAgnipUrvA zItodakasiktapUrvA vA vasatiralpakriyA bhavati tatrAbhikrAntAlpakriye yogye, zeSA vasatayo'yogyAH // 68 // kAraNAntareNa carakAdibhirvAse vidhimAha - 10 84 carakAdibhirvAse supayuktaH syAt // 69 // carakAdibhiriti, yadi sAdhuvasatau zayyAtareNAnyeSAmapi carakakApaTikAdInAM katipayadivasa sthAyinAmavakAzo datto bhavet, teSAM vA pUrvasthitAnAM paJcAtsAdhUnAmupAzrayo datto bhavettatra kAryabazAdvasatA rAjyAdau nirgacchatA pravizatA vA yathA carakAdyupakaraNopaghAto na bhavettadavayavopa15 ghAto vA tathA puro hastakaraNAdikayA gamanAgamanAdikriyayA yatitavyamiti // 69 // vasatiyAcanAviSaye Aha gRhAdhipAnujJaptakAlaM yAvadvaset // 70 // gRhAdhipeti, pratizrayaM tadadhipavAvetya vicArya ca sAdhunA pRSTo gRhAdhipastanniyuto vA kadAcidevaM brUyAt kiyantaM kAlaM bhavatAmantrAvasthAnamiti, vasatipratyupekSakaH sAdhuryadi kAraNamantareNa 20 Rtubaddhe mAsamekaM varSAsu caturo mAsAnavasthAnamiti brUyAttadA naitAvantaM kAlaM mamAtrAvasthAnaM vasati gRhapatirvadettadA tathAvidhakAraNasadbhAve sAdhuryAvatkAlamihAyuSmAnAste yAvadvA bhavata upAzrayastAvatkAlamevopAzrayaM prahISyAmastato vihariSyAma iti vadet sAdhupramANaM pRSTo vadet samudrasaMsthAnIyAH sUrayaH, nAsti parimANam, kAryArthinAM keSAJcidAgamanasambhavAt kRtakAryANAJca gamanasambhavAditi // 70 // tyAjyavasatimAha - 25 gRhasthacaryAsambaddhavasatistyAjyA // 71 // gRhastheti, yasya pratizrayasya caryA mArge gRhapatigRhe vartate tathAvidhe bahrapAyasambhavAnna stheyam, yatra gRhapatyAdayo'nyo'nyaM tailakalkA dibhirdehamabhyadhyeyustathAvidhacaryAsambandhivasatirayogyA, yatra vA striyo muktaparidhAnA Asate kiJcidrahasyaM rAtrisambhogaviSayaM parasparaM kathayantyakAryasambaddhaM vA maMtrayante tatsambaddhe pratizraye svAdhyAyakSaticittaviGkavAdidoSasambhavAnna sthAnAdi vidheyam, tathA vikRtacitrita30 mintimatirapi tyAjyA // 71 //
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] ArakSaNA Rs atha phalakAdi saMstAra kamAzrityAha alpANDasantAna kalaghuprAtihArikAvabaddha saMstArako yathApratimaM grAhyaH // 72 // alpeti, saMstArake hi sANDe sasantAnake gRhIte saMyamavirAdhanA doSaH, gurau sati tadutkSepaNAdAvAtma virAdhanAdidoSaH, apratihArake tatparityAgAdidoSaH, anakbaddhe tadbandhanAdipalimanthadoSa ityalpANDAlpasantAnakalaghuprati hAri kAvabaddhatvAtsarvadoSavipramuktatvAt saMstArakamabhigraha vizeSairanviSya gRhNIyAt, tatrAbhigrahazcaturdhA phalahakAdInAmanyatamagrahISyAmi netaradityuddiSTAkhyaH prathamaH, yadeva prAguddiSTaM tadeva drakSyAmi tato grahISyAmi nAnyaditi prekSyAkhyo dvitIyaH, tadapi yadi tasyaiva zayyatarasya gRhe bhavati tato grahISyAmi nAnyata AnIya zayiSya iti tasyaivAkhyastRtIyaH, tadami phalahakAdikaM yadi yathAsaMstRtamevAste tato mahISyAmi nAnyatheti yathAsaMskRtanAmA caturthaH, Athayo pratimayorgacchanirgatAnAmagrahaH, uttarayoranyatarasyAbhigrahaH, gacchAntargatAnAntu catvAro'pi kalpante, 10 AbhiranyatarapratimAbhiH pratipannastathAvidhAlAbhe utkaTuko vA niSaNNo vA padmAsanAdinA vA sarvarAtramAste / anyatarapratimAM pratipanno'parapratimApratipannaM sAdhuM na hIlayet, jinAjJAmAzritya sarveSAM samAdhinA varttamAnatvAt / pratihAraka saMstArakapratyarpaNecchAyAM gRhakokilakAdyaNDakasambaddhatve'pratyupekSaNayogyatvAttanna pratyarpayet // 72 // vasatyanveSaNArthaM yathAvidhIryAniyamamAha varSAsu grAmAntareya vihAyAnAkule grAme vastret // 73 // varSAsviti, bhAvaviSayeryA caraNeryAsaMyameryArUpato dvidhA, sampradazavidha saMyamAnuSThAnamasaMkhyeyasaMyamasthAneSvekasmAtsaMyamasthAnAdapara saMyamasthAnaM gacchato vA saMyameryA, zramaNasya yena prakAreNa bhAvagamanaM nirdoSaM bhavati tathAvidhagamanaM caraNeryA, tacca gamanamAlambanakA lamArgayatanAma hai re kaikapada vyabhicArAdye bhaGgAstaiH SoDazavidhaM bhavati, pravacanasaMghagracchAcAryAdiprayojanamAlambanam, samdhUnAM 20 viharaNayogyo'vasaraH kAlaH, janaiH padbhyAM kSuNNaH panthA mArgaH, upayuktasya yugamAtradRSTitvaM yavanA | caturbhirebhiH kAraNairgacchataH sAdhorgamanaM parizuddhaM bhavati, yathA''lambane divA mArgeNa yavanayA akAle'pi glAnAdyAlambanena yatanayA gacchataH zuddhameva gamanam / virvyAghAtenAprApta evASADhacAturmAsa ke tRNaphalaka Dagalakabhasma mAtrakA diparigrahaH sAdhUnAM sAmAcArI, varSAsUpragatAsu payomucyabhipraviSTe ca bahava indragopakAdayo jIvA bahUni bIjAni cAbhinavAGkuritAni bhavanti, mArgAzca 26 tRNAkulatvAdavijJAtA bahuprANino bhavanti, vijJAyaivaM sAdhurna prAmAntaraM yAyAt yathAvasaraM prApte prAme varSAkAlaM vaset / yatra prAmAdau ca svAdhyAyabhUmirbahirgamanabhUmirvA mahatI na vidyate na sulabhAni gacchataH, pIThaphalakazayyA saMstArakAdInyeSaNIyaH prAsukaH piNDapAtazca carakabrAhmaNAcAkulatvAt tathAvidhe prAmAdau bhikSATana svAdhyAya dhyAna bahirgamanAdikAryANAM nirupadravamasambhavAt prAjJo bhikSurna tatra varSAkAlaM vidadhyAt / atikrAnte ca kArtikacAturmAsike yadyutsargato na vRSTistadA'nyatra pratipadyena gatvA pAraNakaM 30 kuryAt, yadi tu vRSTirasti tadA paJcadazasu dineSu gateSu, evamapi mArgasya sANDAditve gamanAgamanAdi - nA'kSuNNatve ca samastameva mArgazIrSa tatraiva vaset tatra yathA tathA nAsu / gaccha purato
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ khUSArthamuktAvalyAm [dvitIyA bhUbhAgaM caturhastapramANaM pazyan yatanayA saMyato sAmAntaraM yAyAt / vrajaMzvAniyatakAlasaJcArANAM dharmasaMjJopadezenAnAryasaMkalpAhurnivAnAmanAryANAM caurazabarapulindAdimlecchapradhAnAnAM sthAnAni satyanyasmin prAmAdike vihAre parihatya vrajet , anyathA cauro'yaM cAro'yamasmacchatruprAmAdAgata ityAkrozantaste taM tADayeyurapahareyurvyaparopayeyustatazca saMyamAtmavirAdhanA syAditi // 73 // / nausantaraNaniyamamAha- kAraNe nAvArUDhaH proktAkaraNato jale prakSiptaH saMyataH plaveta // 74 // . kAraNa iti, gantavyamAmAntarAle nAvA tAryamudakaM yadi bhavena tu jAnudaghnAdikamudakaM syAttadA'kAraNe tattatukAmo gRhasthairbhikSupratijJayA krItAmucchinnAM vA sthalAjale'vatAritAM nAvaM nArohet , kAraNe tvetadviparItAM nAvamupalabhyaikAntamupakramya pratilekhanAdi vidhAyaikaM pAdaM jale'paraM sthale vidhAyA10 rohet, tatrApi nAprabhAgam, niryAmakopadravasambhavAt , na vA nAvArohiNAM purataH, pravarttanAdhikaraNa sambhavAt / tathA tatrastho na nauvyApAra pareNa coditaH kuryAt kArayedvA, api tu viziSTAdhyavasAyo bhavet / evaM kadAcinnAvikAdinA dArakAAdakaM pAyayetyuktastathA na kuryAt , tadakaraNe ca pradviSTena tenopakaraNena gururayaM zramaNastadenaM bAhuM gRhItvA nAva udake yUyaM prakSipateti kathyamAnaM vacanaM viditvA kSipramevAsArANi cIvarANi gurutvAnnirvAhitumazakyAni ca pRthakkRtya tadviparItAni niveSTa15 yet, ziroveSTanaM vA kuryAt, yena saMvRtopakaraNo nirvyAkulatvAtsukhenaiva jalaM tarati, tadevaM sannaddhastAn dharmadezanayA'nukUlayet, tathApyazrutena tena jale prakSipto manomAlinyaM nAvalambet / udake tu plavamAno hastAdikaM hastAdinA na saMspRzet , majjanonmajane na kuryAt , yadi zramaM yAyAttadA kSipramevopadhiM tadbhAgaM vA tyajet / evamudakAduttIrNaH saMyata evodakAi~Na galadvindunA kAyena sasnigdhena vodakatIre tiSThet tatreryApathikIJca pratikrAmet , tatra caurAdibhItizcettato'pkAyopamardanaparihAreNa gacchet / jaMghAsantaraNo20 dake'pi mukhavanikayordhvakAyamadhaHkAyazca rajoharaNena pramRjya pAdamekaM jale kRtvA'paramurikSapan jalamanA loDayan macchet , uttIrNazvodakAt kardamAvilapAda eva tadapanayanAyAkRtaprayatno yatanayA gacchenna tu kardamApanayanAya haritAdIni chinyAt , mAtRsthAnasaMsparzaprasaGgAditi // 74 // - gamananiyamamAha- .. - pakSyAditrAsAdikamanutpAdayannAcAryAdibhirvinayena gacchet // 75 // 25. pakSyAdIti, prAmAntaraM brajan madhye prAkArakandarAgirigRhastUpAdIni sarittaDAgAdIni ca vilokya bhRzaM bAhumutkSipya prasAryAGgulIH kAyamavanamyonnamya vA na darzayet, dagdhamuSitAdau sAdhAvAzaGkAyAstatrasthapakSisarIsRpamRgAdInAM saMtrAsasya ca prasaGgAt, na tveko viharet kintvAcAryopAdhyAyAdibhirgItAthaiH saha hastAvisaMsparzo yathA na bhavettAvanmAtrAyAM bhUmau sthito vrajet , brajaMzca taiH saha 8. prAtipathikena kiJcit pRSTa AcAryAdInatikramya nottaraM dadyAt , madhye vA vadet // 75 // 80. niyamAntaramAha.. rAvAdipraznamupekSamANo darpitavRSabhAdidarzane'vimanaskaH syAt // 76. //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA]. aacaarlkssnnaa| ' gavAdIti, pathyAgacchatA kenacit kiM bhavatA mArge kazcidgopazumanuSyakandamUlAdirupalabdha iti pRSTo jAnannapi naiva vadet, tUSNImbhAvenopekSeta yadi vA nAhaM jAnAmIti vadet , tathA'ntarAle darpitaM vRSabhaM siMhaM vyAghrAdikaM pazyenna tadbhayAdunmArgeNa gacchet , na ca gahanAdikamanupravizet , nApi vRkSAdikamArohet, na vodakaM pravizet , nApi ca zaraNamabhikAMkSet, api svalpotsuko'vimanaska: saMyata eva gacchet , etaca gacchanirgatairvidheyam, gacchAntargatAstu vyAlAdikaM pariharantyapi / tathA'TavIprAye 3 mArge gacchan stenAdaya upakaraNaparigrahaNecchayA samAgatAzcettadA tadbhayAdunmArgagamanaM na kuryAt , nopakaraNAdikaM vA prayacchet , balAdrahaNe bhUmau nikSipet , dharmopadezakathanena yAceta tUSNImbhAvena vopekSeteti, adhikamAcArAGgAdau // 76 // atha bhASaNaniyamamAhaviditavacanavidhAno bhASAsamito gardAsAvadhAraNAdibhASAM tyajet // 77 // 10 - viditeti, vijJAtaikavacanAdiSoDazavidhavacanavibhAgaH pUrvasAdhubhiranAcIrNapUrvAnabhASaNayogyAna pAgAcArAn viditveti vetyarthaH, tatra SoDazavidhavacanAni, yathA ekavacanaM vRkSa iti, dvivacanaM vRkSAviti, bahuvacanaM vRkSA iti, strIvacanaM vINA kanyetyAdi, puvacanaM ghaTaH paTa ityAdi, napuMsakavacanaM pIThaM kulamityAdi, adhyAtmavacanaM hRdayagataparihAreNAnyadbhaNiSyatastadeva sahasA yadApatitam , prazaMsAvacanaM yathA rUpavatI strItyAdi, aprazaMsAvacanaM yatheyaM rUpahInetyAdi, prazaMsAprazaMsAvacanaM yathA kazcidguNaH prazasyaH / / kazcinindyo rUpavatIyamasadvRttetyAdi, aprazaMsAprazaMsAvacanaM yathA'rUpavatI strI kintu sadvRttetyAdi, atItavacanaM kRtavAnityAdi, vartamAnavacanaM karotItyAdi, anAgatavacanaM kariSyatItyAdi, pratyakSavacanameSa devadatta ityAdi, parokSavacanaM sa devadatta ityAdi, amISAM vacanAnAM madhya ekArthavivakSAyAmekavacanamevArthadvayavivakSAyAM dvivacanamevetyevaM yathAvivakSaM brUyAt / evaM bhASAzcatasraH, satyA, yathA gauaurevAzvo'zva eveti yathArtharUpA, mRSA ayathArthA, yathA gaurazvo'zvo gaurityAdirUpA, satyAmRSA yatra kiJcitsatyaM kizcica-20 mRSA bhavati, yathA'zvena yAntaM devadattamuSTreNa yAtItyabhidhAnam / asatyAmRSA yocyamAnA na satyA. na. mRSA nApi satyAmRSA AmaMtraNA''jJApanAdikA sA'satyAmRSeti, tatra mRSA satyAmRSA ca tAvatsAdhubhina vAcyA, satyAmapi sAvadyAM na bhASeta sAdhuH, tathA'narthadaNDapravRttilakSaNakriyopetAM carvitAkSarAM cittodvegakArikaTukAM niSThurAM marmodbhATinI karmAzravakarI chedanabhedanAdikAriNIzca satyAmapi na zrUyAt kintu yA bhASA satyA yA ca mRSA'pi kuzAgrabuddhyA vicAryamANA satyA bhavati, yathA mRgadarzane satyapi lubdhakAderapa- 25 lApaH, yA cAsatyAmRSA tAmasAvadyAM vicArya bhASeta / krodhena mAnena mAyayA lobhena prayukto na vadet , na vA sAvadhAraNaM vaco vadet, tathA nabhodevo garjati devaH pravRSTo devo varSA patatu mA vA, zasya niSpadyatAM mA vA, jayatvasau rAjA mA vA, vibhAtu rajanI mA vA, udetu sUryo mA vetyAdirUpaM vacanaM na vadet, kintvantarikSaM megha ityAdikayA kAraNe sati bhASeta dezAntare'vajJAsUcakamapi vaco na vadet, AmaMtrayannazRNvantaM pumAMsaM amuka ! AyuSman ! zrAvaka ! dharmapriya ! ityevaM vadet, tathA 30 kuSThyAdirogiNaM kuSThI madhumehItyevaM nAmagrAhaM na vadet , na vA vikalAvayavaM kANaH khaJja ityevamAmaMtrayet, . prAkArAdIni bhavatA suSTu kRtAni kartavyamevaitadbhavadvidhAnAmityAvirUpA bhASAmadhikaraNAnumodanAma
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAdhamuktAvalyAm [dvitIyA bhASeta / kintu sati prayojane mahArambhakRtametat sAvadyakRtametat prayatnakRtametadityevamasAvayA bhASeta / tathA ca krodhAdirahito'nuvicinya niSThAbhASyatvaritabhASI vivekabhASI bhASAsamityupeto bhASA vadet // 77 // .. atha vavaiSaNAmadhikRtyAha5 kArpAsArkatUlorNAdiniSpannamaduSTaM vastraM yathAsAmarthya dhArayet // 78 // - kAseti, vastrasya nAmAdizcaturvidho nikSepaH sphuTe nAmasthApane, dravyaM tridhA, ekendriyaniSpanna kArpAsikAdi, vikalendriyaniSpannaM cInAMzukAdi, paJcedriyaniSpannaM kambalaratnAdi, bhAvavastrantvaSTAdazazIlAGgasahasrANi, atra dravyavastreNAdhikAraH, tatra kArpAsAdiniSpannamAdhAkarmAdidoSarahitaM sAdhUhezena krItadhautAdidoSarahitazca vastraM dhArayet , tadanveSaNAya nArdhayojanAtparato gamanAya matiM kuryAt / 10 yo nirmatho balabAmarogI dRDhakAyo dRDhadhRtizca sa ekaM prAvaraNaM tvak trANAya dhArayena dvitIyam , yadaparamAcAryAdikRte bibharti na tasya svayaM paribhogaM kuryAt / yaH punarbAlo durbalo vRddho vA'samartho rogI vA'lpasaMhananaH sa yathAsamAdhi vyAdikamapi dhArayet / jinakalpikastu yathApratijhameva dhArayet , nAsti tatrApavAdaH / nirgranthI tu catasraH saMghATikA dhArayet, ekAM dvihastaparimANAM yAM pratizraye tiSThantI prAvRNoti, dve trihastaparimANe, tatraikAmujvalAM bhikSAkAle, aparAJca bahirbhUmigamanAvasare, catu15 hasavistarAmaparAM samavasaraNAdau sarvazarIrapracchAdikAM prAvRNoti, tasyAzca yathAkRtAyA saMghATikAyA alAme'tha pazcAdekamekena sAdhaM sIvyediti / / 78 // - niSedhyavastramAha- bahumUlyAnyajinaprAvaraNAni cAyogyAni // 79 // bahumUlyAnIti, yeSAM mUlyaM mahat-yathA mUSakAdicarmaniSpannAni, sUkSmANi varNacchavyA20 dibhizca kalyANAni, indranIlavarNakArpAsaniSpannAni, kaciddezavizeSe'jAH sUkSmaromavatyo bhavanti tatpazmaniSpannAni gauDaviSayaviziSTakArpAsikapaTTAni malayajasUtrotpannAnyevaMvidhAni mahArghamUlyatayA aihikAmuSmikApAyabhayAlAbhe sati na pratigRhNIyAt / tathA sindhuviSaya eva sUkSmacarmANaH pazavastadharmaniSpannAni kRSNanIlagauramRgAjinAni kanakanibhakAntIni kRtakanakarasapaTTAni kanakarasastabakAzci tAni vyAghracarmANyanyAni vA tathA prakArANyajinaprAvaraNAni lAbhe sati na pratigRhIyAt // 79 // 2 : prahaNaniyamamAha abhigrahI vilokyAnalAsthirAdhruvAdhAraNIyAni zuddhamAdadyAt // 80 // . ....... abhigrahIti, saGkalpitaM yAciSye, dRSTaM sadyAciSye, antaraparibhogenottarIyaparibhogena vA zayyAptareNa paribhuktaprAyaM vastraM mahIdhye, tadevotsRSTadhArmika grahISyAmItyevamabhiprahavizeSaizcaturbhirvastrAmveSI sAdhuH pazcAtkarmAnApAdakaM bIjakandaharitAdyasaMsaktamalpANDAlpasantAnakAdiguNaviziSThaM dAtrA 30 tadaiva dIyamAnaM vaskhamAntaprAntena pratyupekSya gRhIyAt , apratyupekSitaM na gRhIyAt , karmopAdAnametadrahaNam, yatastatra kizcitkuNDalAyAbharaNajAsaM baddhaM bhavet , sacittaM vA kinidbhavet / tathA hInAditvA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] aacaarlkssnnaa| dabhISTakAryAsamarthamanalam , jIrNamasthiraM, svalpakAlAnujJApanAdadhruvam , aprazastapadezakhaJjanAdikalaGkAkitatvAdadhAraNIyam , ebhizcaturbhiH padaiH SoDazabhaGgA bhavanti tatraika eva bhaGgaH zuddhaH, apare paJcadazAzuddhAstathAvidhaM vastraM dAtrA dIyamAnamapi sAdhave na kalpate // 80 // dhAvananiyamamAhagacchAntargato yatanayA prakSAlya pratyupekSitasthaNDilAdAvAtApayet // 81 // / gacchAntargata iti, malinamapi durgandhyapi vastraM gacchanirgato na prakSAlayet, gacchAntargatastu lokopaghAtasaMsaktibhayAnmalApanayArthameva prAsukodakAdinA yatanayA dhAvanAdi kuryAt , na tvabhinavavastraM nAstIti kRtvA sugandhidravyeNAghRSya praghRSya vA zobhanatAmApAdayet, AtApanamapi bhUmAvavyavahitAyAM calAcale sthUNAdau vA tatpatanabhayato na kuryAt, kintu sthaNDilAdi cakSuSA pratyupekSya rajoharaNAdinA pramRjya cAtApanAdikaM kuryAt // 81 // 10 ___ atha paTalakaivinA piNDo na grAhya iti yathA vastraiSaNA varNitA tathaiva pAtreNa vinA na grAhya ityadhunA pAtraiSaNA varNyatetadvadgRhItapAtro yatanayA gRhapatikule zuddhAhArAdi yAceta // 82 // tadvaditi, vastravadityarthaH, ardhayojanAntara eva pAtrAnveSI tAruNyabalasthirasaMhananAdyupetaH zuddhamalAbUdArumRttikAdipAtramekameva bibhRyAt, na ca dvitIyam, sa ca jinakalpikAdiH, itarastu 15 mAtrakasadvitIyaM pAtraM dhArayet , tatra saGghATake satyekasmin bhaktaM dvitIye pAnakaM, mAtrakantvAcAryAdi prAyogyakRte'zuddhasya vA bhojanasya zuddhyartham / tAni ca mahAghamUlyAni lohatAmrasIsakahiraNyAdirUpANi ca na gRhNIyAt , tathA riktaM pAtraM na dAtavyamato muhUrttamAnaM sthIyatAmazanAdikaM kRtvA pAtraka bhRtvA dadAmIti dAtrokto niSedhayettathApi tathAkaraNe pAtraM na gRhNIyAt , dIyamAnamapi pAtrakamantopAntena pratyupekSya gRhNIyAt , tathA piNDapAtapratijJayA gRhapatikulaM pravivikSuH pUrvameva patagRhaM bhRzaM 20 pratyupekSya pramRjya ca gRhapatikulaM pravizet , akRtapratyupekSaNapramArjane patagRhe dvIndriyAdiprANibIjaraja:prabhRtInAM paryApatanaprasaGgena karmopAdAnatAsambhavaH / tatra gatvA pAnakAdike yAcite zItodakAdi yadi dadyAttadA'prAsukamiti na gRhNIyAt , kathazcidvimanaskatAdinA yadi pratigRhItaM tataH kSiprameva tasyaiva dAturudakabhAjane prakSipet , anicchataH kUpAdau samAnajAtIyodake'nyatra chAyAgartAdau vA pratiSThApanavidhinA pratiSThApanaM kuryAt , Ardrasya patagRhasya tadA mArjanAdi na kuryAt , ISacchuSkasya tu kuryA- 25 devamanyadapi bhAvyamadhikamanyatra // 82 // atha piNDazayyAvasapAtrAdInAmavagrahamAzritya bhAvAttaM nirUpayati- svIkRtAdattAnAdAnapratijJo yathAvagrahastathaiva kuryAt // 83 // svIkRteti, nAmasthApane'vagrahasya prasiddhe, dravyakSetrakAlabhAvabhedena caturvidho devendrarAjagRhapatisAgArikasAdharmikabhedena vA paJcavidho'vagrahaH, tatra dravyAvagrahaH sacittAdibhedatastrividhaH, ziSyAdeH 30 sacittaH, rajoharaNAderacittaH, ubhayasya ca mishrH| kSetrAvagraho'pi tathaiva trividhaH, yadi vA prAma sU* mu0 12
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuvAvasyAm [dvitIyA nagarAraNyabhedAt / kAlAvagrahastu RtubaddhavarSAkAlabhedAdvidhA / bhAvAvagraho dvidhA matigrahaNAvagrahabhedAt , matyavagraho'pyarthavyaJjanAvagrahabhedato dvidhA, arthAvagraha indriyanoindriyabhedAt SoDhA vyaJjanAvagrahazva cakSurindriyamanovarjazcaturdhA / aparigrahasya sAdhoryadA piNDavasativastrapAtragrahaNapariNAmo bhavati tadA sa grahaNabhAvAvagraho bhavati, tasmiMzca sati kena prakAreNa mama zuddhaM vasatyAdikaM prAtihArikamaprAti5 hArikaM vA bhavedityevaM yatitavyam , devendrAdyavagrahaH paJcavidho'pi grahaNAvagrahe'smin draSTavyaH / tatra parityaktagRhapAzo'kizcano mamatAvidhuraH sAdhuH paradattabhojI san pApaM karma na kariSyAmIti samutthito'dattAdAnaM pratyAkhyAmIti kRtapratijJo bhavati, sa dantazodhanamAtramapi parakIyamadattaM na gRhNAti na vA pareNa grAhayati nApi gRhNantamaparaM samanujAnAti dattapravrajyAnAM sAdhUnAmapyupakaraNajAtaM nAnanu jJAto gRhNAti, yAcitakSetrAvagrahastatpatinA'nujJapto yAvanmAtrakSetrakAlAdyavagrahastAvanmAnaM vasati tato 10 vihariSyati ca / AhvAnena svayameva vA samAgatAn sAdharmikasAmbhogikAdIn prAghUrNakAn svayamAhRtenAzanAdinA nimaMtrayet , na parAnItamazanAdyAzritya / kAryArthaM khoddezenaiva gRhapatigRhagRhItaM sUcyAdikamapareSAM sAdhUnAM na samarpayet , kAryAnantaraJca tadgRhapataye yathAvidhi pratyarpayet / kAraNavazenAparabrAhmaNAdyupabhogasAmAnye'gArAdau tadIzena yAcanayA'vagRhIte'vagrahe brAhmaNAdInAM chatrAdyupakaraNajAtaM na bahiniSkAmayet , nApi tato'bhyantaraM pravezayet , na vA suptAn tAn pratibodhayet, na vA teSAM manasaH 15 pIDAM vidadhyAt / kadAcidAmravane yAcitAvagrahastatrasthaH sati kAraNa AnaM bubhukSuH sANDasasantAnakAdyaprAsukaM na gRhNIyAt , kintvaNDarAhityAdiguNopetaM pATitaM khaNDitaM prAsukaM gRhNIyAt / tathA saptabhiH pratimAbhiravagrahaM gRhNIyAttadyathA AgantAgArAdau pUrvameva vicintyaivambhUtaH pratizrayo grAhyo nAnyathAbhUta iti prathamA pratimA / ahamanyeSAM sAdhUnAM kRte'vagrahaM yAciSye, anyeSAM vA'vagrahe gRhIte vatsyAmIti dvitIyA, tatrAdyA sAmAnyena, dvitIyA tu gacchAntargatAnAM sAmbhogikAnAmasAmbhogikAnAJcoyukta20 vihAriNAm , yataste'nyo'nyArthaM yAcante / anyArthamavagrahaM yAciSye'nyAvagRhIte tu na sthAsyAmIti tRtIyA, eSA tvAhAlandikAnAm , AcAryAtteSAM sUtrArthavizeSasya kAMkSaNAdAcAryArtha yAcanAsadbhAvAt / ahamanyeSAM kRte'vagrahaM na yAciSye, anyAvagRhIte ca vatsyAmIti caturthI, iyaM gaccha evAbhyudyatavihAriNAM jinakalpAdyarthaM parikarma kurvatAm / ahamAtmakRte'vagrahamavagrahISyAmi na cApareSAM dvitricatuHpaJcA nAmiti paJcamI, iyantu jinakalpikasya / yadIyamavagrahamavagrahISyAmi tadIyamevokaDAdisaMstArakaM grahI25 ghyAmi, anyathotkaTuko vA niSaNNo vopaviSTo vA rajanI gamayiSyAmIti SaSThI, eSA jinakalpikAdeH / pUrvoktaiva yathAsaMstRtameva zilAdikaM grahISyAmIti netaraditi viziSTA saptamI / evaMvidhAbhiH pratimAbhiravagrahaM gRhNIyAditi // 83 // atha kAyotsargasvAdhyAyoccAraprasravaNAdikarttavyayogyasthAnavarNanAyAhaabhigrahI yogyavasatisthaH sANDAdibhUmau khAdhyAyAdi na kuryAt // 84 // 30 abhigrahIti, karmopAdAnabhUtAni sthAnAni parityajyolasthAnAdyartha sthAnamanveSayet , tacca sANDAdidoSarahitaM bhavet , tatra ca catasRbhiH pratimAbhiH sthAtumicchet , tatra prathamA pratimA, yathA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ aacaarlkssnnaa| acittaM sthAnaM upAzraviSyAmi, acittaM kuDyAdikamavalambayiSye kAyena, hastapAdAdyAkuzcanAdikriyAvalambanaM kariSye tathA tatraiva savicAraM stokapAdAdiviharaNarUpaM sthAnaM samAzrayiSyAmIti / dvitIyA cA''lambanAkuJcanaprasAraNAdikriyAmavalambanaJca kariSye na pAdaviharaNamiti / tRtIyA cAkuJcanaprasAraNameva nAvalambanapAdaviharaNa iti / caturthI tu trayamapi na kariSya iti / evambhUtastyakaparimitakAlakAyo vyutsRSTakezazmazrulomanakhaH samyaniruddhaM sthAnaM sthAsyAmIti pratijJAya kAyotsargavyavasthito meru..| vanniSprakampatriSThet / tathA yadi svAdhyAyabhUmiM gantumabhikAMkSettadA sANDAdyaprAsukAM bhUmi na parigRhIyAt, khAdhyAyabhUmiM dvitrAdyA yadi gaccheyustadA na parasparaM gAtrasaMsparzavaktrasaMyogAdyanekavidhAH kandarpapradhAnAH kriyA viddhyuH| tathoccAraprasravaNAdinA kadAcidvAdhyamAnaH svakIye tadabhAve sAdharmike vA yAcite pUrvapratyupekSite pAdapuMchanakasamAdhyAdAvuccArAdikaM kuryAt , tathoccAraprasravaNazaMkAyAM sAdhuH pUrvameva sthaNDilaM gatvA sANDAdike'prAsuke tatra kuryAt , ekaM bahUn vA sAdharmikAnuddizya tatpratijJayA 10 kadAcit kazcitsthaNDilAdi kuryAttat puruSAntarasvIkRtamasvIkRtaM vA mUlaguNaduSTamuddezikamiti tat pariharet / evaM krItAdikaM sthaNDilaM zAlyAdivapanayogyaM ghAsAdiyutaM garttadarIdurgAdirUpaM mAnuSarandhanAdisthAnaM vehAnasagArdhapRSTAdirUpamArAmadevakulaprAkArATTAlacatvarazmazAnatIrthasthAnapaGkilapradezAdirUpaM ca sthaNDilaM pariharet / kalpyasthaNDile vartamAno'nukUlapratikUlazabdAdizravaNe'raktadviSTastacchravaNAdipratibayA na tatra gacchet , anyathA'jitendriyatvakhAdhyAyAdihAnirAgadveSasambhavAt, kintu sAdhuH svakIyaM parakIyaM 15 kA pAtrakaM gRhItvA sthaMDilaM bA'nApAtamasaMlokaM gatvocAra prasravaNaM vA pariSThApayediti // 84 // atha parakriyAniSedhamAha parakriyAM karmanimittAM nAbhilaSet // 85 // pareti, SoDhAsya nikSepaH, nAmasthApane prasiddhe, dravyakSetrakAlabhAvaparANi pratyekaM tadanyAdezakramabahupradhAnaparabhedena SaDvidhAni bhavanti, tatra dravye tAvattatparaM tadrUpatayaiva vartamAnaM paraM tatparam, yathA 20 paramANoH paraH paramANuH, anyarUpavayA paramanyaparaM yathaikANukAipaNukatryaNukAdi, yasyAM kasyAzcikriyAyAM yo niyujyate sa AdezaparaH karmakarAdiH, kramaparaM tu dravyAdi caturdhA, tatra dravyataH kramaparamekapradezikadravyAdvipradezikadravyamevaM vyaNukAcyaNukamityAdi, kSetrata ekapradezAvagADhAhipradezAvagADhamityAdi, kAlata ekasamayasthitikAhisamayasthitikamityAdi / bhAvata ekaguNakRSNAdviguNakRSNamityAdi / yadyasmAdbahu tadbahuparam , jIvebhyaH pudgalA anantaguNA ityAdi, pradhAnatvena paraH pradhAnaparo yathA dvipa-25 dAnAM tIrthakarazcatuSpadAnAM siMhaH, apadAnAmarjunasuvarNAdiH / evaM sAmAnyena jambUdvIpakSetrAt puSkarAdikaM kSetraM kSetraparam, prATakAlAccharatkAlaH kAlaparaH, audayikAdaupazamAdirbhAvaparaH / vizeSeNa pratyekaM SaDvedAH svayamUhAH / sAdhurAtmanaH kriyamANAM karmasaMzleSajananI dharmazraddhayA pareNAracitAM rajovaguNThitapAdamArjanasailAdimrakSaNodvartanazItodakAdidhAvanasugandhidravyAlimpanaviziSTadhUpasandhUpanakaNTakAyuddharaNAdilakSaNAM kriyAM manasA nAbhilapena vAcA kAravet kAyena vA / tathA glAnasya sAdhora-30 suddhena zuddhena bA maMtrAdisAmarthyena kavisAvyupazamaM yadi karnubamiLavetathA sacittakandamUlAdinA vA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [dvitIyA tannAbhilaSet, pUrvakRtakarmaphalAdhInA jIvAH, karmavipAkajAM kaTukavedanAmanubhavantIti bhAvayan samatayA tAmanubhavet / tathA parasparataH sAdhunA pUrvoktA rajaHpramArjanAdikAH kriyAH kRtapratikriyayA na vidheyaaH| parakriyAyAmanyonyakriyAyAJca gacchAntargatairyatanA karttavyA, gacchanirgatAnAntvetayA na prayojanam // 85 // ___ atha mahAvratapAlanopayoginIrbhAvanAH prAha pazca paJcamahAvratAnAM bhAvanA bhAvyAH // 86 // paJceti, caturdhA'syA nikSepaH, nAmasthApane prasiddhe, noAgamato vyatiriktA dravyabhAvanA jAtikusumAdidravyaistilAdidravyeSu yA vAsanA sA; dravyeNa dravyasya bhAvanA sarvApi grAhyA / prazastAprazastabhedato bhAvabhAvanA dvedhA, prANivadhamRSAvAdAdattAdAnamaithanaparigrahakrodhamAnamAyAlobheSvakAryeSa paunaHpunyakaraNatayA pravRttiviSayA'prazastA bhAvanA / darzanajJAnacAritratapovairAgyAdiSu prazastA bhAvanA 10 bhavati, tatra bhagavatAM pravacanasyAcAryAdInAM yugapradhAnAnAmRddhimatAM caturdazapUrvavidAmAmarSoSadhyAdi prAptaRddhInAzcAbhigamadarzanaguNotkIrtanapUjanastavanAdirdarzanabhAvanA, tayA'navarataM bhAvyamAnayA darzanazuddhirbhavati tathA tIrthakRjanmabhUmiSu niSkramaNacaraNajJAnotpattinirvANabhUmiSu devalokabhavaneSu mandareSu nandIzvaradvIpAdau bhaumeSu pAtAlabhavaneSu ca yAni zAzvatacaityAni teSu tathA'STApade zrImadujayantagirau gajAprapade dazArNakUTavartini takSazilAyAM dharmacakre'hicchatrAyAM pArzvanAthasya dharaNendramahimAsthAne rathA15 varta parvate vanasvAmikRtapAdapopagamanasthAne zrImadvardhamAnamAzritya camarendreNa kRtotpatanasthAne ca yathA sambhavamabhigamanavandanAdito darzanazuddhiH / jJAnabhAvanA ca tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM tattvaJca jIvAjIvAdayo nava padArthAste ca tattvajJAnArthinA samyagjJAtavyAH, tatparijJAnaM yathAvasthitAzeSapadArthAvirbhAvake Aheta pravacana evopalabdham , mokSAkhyaM kArya samyagdarzanacAritralakSaNaM karaNaM samyagda rzanAdyanuSThAtA sAdhuH kArako mokSAvAptilakSaNA kriyAsiddhizcehaiva pravacana ityevaM jJAnaM tathA'STa20 prakArakarmapudgalaiH pratipradezamavaSTabdho jIvaH, mithyAtvAdayo bandhahetavaH, aSTaprakArakarmavargaNArUpaM bandhanaM tatphalaM caturgatisaMsAraparyaTanasAtAsAtAdyanubhavanarUpamanyadvA yatkiJcitsubhASitaM tatsarvamihaiva pravacane'bhihitamiti jJAnaviSayA bhAvanAH sarvA jJAnabhAvanA / ahiMsAlakSaNo dharmaH satyamadattAdAnaM brahmacarya navaguptiH parigrahaviratizcehaiva zobhanaM nAnyatreti paJca mahAvratabhAvanAH, vairAgyabhAvanA'pramAdabhAvanai kAmabhAvanAprabhRtayazcaraNamAzritAzcaraNabhAvanAH / nirvRttyAdinA kena tapasA mama divaso'vandhyo bhavet , 25 kataradvA tapo'haM vidhAtuM samarthaH, kataraJca tapaH kasmin mama dravyAdau nirvahati, kasmin dravye kSetre kAle bhAve vA'hamevambhUtaM tapaH kartuM samartha ityevaM paryAlocanA tapobhAvanA / anityatvAdidvAdazavidhA bhAvanA vairaagybhaavnaa| iha tu cAritrabhAvanA sUtre proktA, tatra prathamavratasyeryAyAM samitena bhAvyam , manasA supraNihitena bhAvyam , prANyapakAriNI vAG nAbhidhAtavyA, AdAnanikSepaNAyAM samitena bhAvyam , pratyupekSitamazanAdi bhoktavyamiti paJca bhaavnaaH| dvitIyavratasyAnuvicintya bhASiNA bhavitavyam , krodhaH sadA 30 parityAjyaH, lobhajayaH karttavyaH, bhayaM tyAjyam , hAsyamapIti paJca bhAvanAH / tRtIyavratasyAnuvicintya zuddho'vagraho yAcanIyaH, AcAryAdInanujJApya bhojanaM vidheyam , avagrahaM gRhatA nirmanthena parimita evAvagraho prAyaH, anavaratamavagrahaparimANaM vidheyam , anuvicintya mitamavagrahaM sAdharmikasambandhinaM
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] aacaarlkssnnaa| gRhIyAditi paJca bhAvanAH / caturthavratasya strIsambandhikathAtyAgaH, manoharatadindriyAnavalokanam , pUrvakrIDitAsmaraNam , atimAtrabhojanAdyanAsevanaM strIpazupaNDakavirahitazayyAvasthAnamiti paJca bhAvanAH / paJcamavratasya manojJazabdarUparasagandhasparzeSu gAyaparihAra iti paJca bhAvanA vijJeyAH // 86 // athAnityatvabhAvanAzrayeNAha- . pravacanAvagatAnityatvastyaktArambho duSprakampyaH // 87 // pravacaneti, catasRSvapi gatiSu prANino yatra yatrotpadyante tatra tatrAnityabhAvamupagacchantItyAdikaM maunIndramanuttaraM pravacanaM nizamya yathaiva pravacane'nityatvAdikamabhihitaM tattathaiva dRzyata iti vicintya parityaktagRhapAzamArambhAdisAvadyAnuSThAnaM bAhyAbhyantaraM ca parigrahaM tyaktvA samyagyatamAnaM jinAgamagRhItasAraM parizuddhAhArAdinA vartamAnaM sAdhuM na mithyAdRSTayo'sabhyAlApaiH loSTaprahArAdibhirvA pIDAmutpAdayanti, na vA taiH sAkrozazItoSNAdisparzaH pIDito'pi jJAnitvAtpUrvakRtakarmavipAkAnubhavaM 10 manyamAno niSkalaGkamanA glAyati // 87 // mUlottaraguNAzrayeNAha gItArthasahavAsI dhyAtA mahAvratI sitakAmaguNAspRSTo nirmalo bhavatIti // 88 // gItArtheti, parISahopasargasaha iSTAniSTaviSayeSu mAdhyasthyamavalambamAno gItAthaiH saha 16 vAstavyaH pihitAzravadvAro vigatatRSNaH kSAntyAdipradhAno dharmadhyAnavyavasthitaH pravRddhatapaHprajJAyazAH karmAndhakArApanayanadakSajagatrayaprakAzimahAvratanityasambaddhaH sitairgRhasthaistIrthAntarIyairvA kAmaguNairmanojhazabdAdibhizcAspRSTaH satkArAnabhilASI jJAnakriyAsamalaGkRto bhikSuryathA sarpaH kanukaM muktvA nirmalIbhavati tathA'yamapi narakAdibhavAdvimucyate / itizabda AcArAgasamAptidyotakaH // 88 // 20 sarikaiSA saadhuunaamaacaaraanggaandhimnthnodbhtaa| pIyUSanibhA bhUyAt vidhRtA mRtizUnyatAjananI // iti zrItapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijaya__ kamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijaya labdhisUriNA saGkalitAyAM sUtrArthamuktAvalyAmAcAra lakSaNA dvitIyA muktAsarikA vRttaa|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ [vatIyA sUmAryamupasyAm atha sUtrakRtamuktAsarikA atha nikhilakarmocchedaprayojakAhaMdupadezalakSaNadvAdazAGgAdirUpAgamasya pUjyAryarakSitamitrairanuprahabuddhyA caraNakaraNadravyadharmakathAgaNitAnuyogabhedena caturdhA vyavasthApitatayA caraNakaraNaprAdhAnyena vyAvarNitasyAcArAGgasya sAraM pUrva varNayitvA dravyaprAdhAnyena byAkhyAtasya sUtrakRvAGgasya samAsenaiva / sAramamidhAtumAha atha sUtrakRtAGgasya saarH||1|| atheti, AcArasAravyAvarNanAnantaramityarthaH, ucyata iti zeSaH, sUtrakRtAGgasya sAramabhidhAtuM prakramata iti bhAvaH, sUtrAnusAreNa tattvAvabodhaH kriyate'sminniti sUtrakRtaM tacca tadaGgaJceti zabdacyutpattiH, guNaniSpannamidaM nAma / sUtranikSepazcaturdhA nAmasthApanAdravyabhAvabhedAt , nAmasthApane 10 spaSTe, dravyasUtrazca vanIphalajakArpAsikamaNDajavAlajAdikaM sUtram, bhAvasUtraM zrutajJAnaM svaparArthasUcakatvAt , idaM zrutajJAnasUtraM saMjJAsUtraM saGghahasUtraM vRttanibaddhaM jAvinibaddhaM ceti caturvidham , vasaMketapUrvakaM nibaddhaM saMjJAsUtraM yathA yazchekaH sa sAgArikaM na sevetetyAdyalaukikaM, loke'pi pudgalaH saMskAraH kSetrajJa ityAdi / prabhUtArthasaGgrAhaka saGgrahasUtram , yathA dravyamityucyamAne samastadharmAdharmAdisaGgrahaH tathotpAdavyayadhrauvyaM sadityAdi / nAnAvidhavRttajAtinibaddhaM vRttanibaddhaM yathA buddhijatti tiuTTinetyAdi, jAtiniSadvantu caturdhA, uttarAdhyayanajJAtAdharmakathAdikaM kathanIyamekam , pUrvarSicaritakathAnakazAyatvAcasya / gacaM brahmacaryAdhyayanAdi, padyaM chandonibaddham , geyaM svarasaJcAreNa gItikApAyanibaddham , yathA kApAlIyamadhyayanam // 1 // saMkSipyamANapanthasya racayitAraM smarati viziSTAvasthAvanto nizamyAsya karttAro gaNadharAH // 2 // 20 viziSTeti, laukikagranthakaJapekSayA vilakSaNAvasthAvanta ityarthaH / tathAhi grantharacanA mano vAkAyavyApAre zubhe'zubhe vA dhyAne vartamAnaiH kriyate, laukikamanthAnAM karmabandhahetutvAttatkaNAmazubhAdhyavasAyitvam , prakRtaM svasamayazcatazca zubhadhyAnAvasthitairgaNadharaiH kRtam , te hIdamajaghanyotkRSTakarmasthitibhRto vipAkato mandAnubhAvA jJAnAvaraNIyAdiprakRtIbaMnanto'nikAcayantonidhattAvasthAmakurvanto dIrghasthitikAH karmaprakRtIhavIyasIrvidadhAnA uttaraprakRtIrbadhyamAnAsu saMkrAmayanta udayavatAM karmaNA25 mudIraNAmAracayanto'pramattaguNasthAH sAtAsAtAyUMjyanudIrayanto manuSyagatipaJcendriyajAtyaudArikazarIra tadaGgopAGgAdikarmaNAmudaye vartamAnAH puMvedinaH kSAyopazamike bhAve vartamAnAH kSAyikajJAnavartibhirjinavarairvAgyogena taduddezenaiva prabhASitamarthaM nizamya vAgyogenaiva svAbhAvikayA prAkRtalakSaNayA bhASayA sUtrakRtAGgaM kRtavantaH, na tu laliTsapprakRtipratyayavikArAdiviziSTavikalpanAniSpannayA saMskRta bhASayA / te ca na prAkRtapuruSakalpAH, anekayogadharatvAt / sUtrakRtAGgasyAsyApi dvau zrutaskandhau, 30 trayoviMzatyadhyayanAtmakaH prathamaznutaskandhaH, saptAdhyayanAtmako dvitIyazrutaskandha iti // 2 //
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA smtlkssnnaa| prathamAdhyayanasa svaparasamayanirUpaNAtmakatvAtsvasamayamAdau nirUpayati vijJAya parigrahabandhanaM saMyamenApanayet // 3 // vijJAyeti, jIvapradezairanyo'nyAnuvedharUpatayA baddhyate vyavasthApyate yattadvandhanaM jJAnAvaraNIyAdhaSTavidhaM karma taddhetavo mithyAtvAviratyAdayaH parigrahArambhAdayo vA, parigraharUpaM bandhanaM parigrahabandhanam , parigrahAmahasyaiva paramArthato'narthamUlatvAttasyaivopAdAnaM kRtam , stokamapi tRNatuSakanakadvipadAdi / parigrahaM parigRhyAnyAnvA grAhayitvA gRhato vA'nyAnanujJAyASTavidhakarmaNastatphalAdasAtodayAdito na mucyate, aprAptanaSTeSu parigraheSu kAMkSAzoko prApteSu rakSaNamupabhoge cAtRptirapi syAt , evamasantuSTaH parigrahI tadarjanatatparo'rjitopadravakAriSu dviSTo manovAkAyebhyo jIvAn vyApAdayati, anyairapi ghAtayati ghnatAMzcAnumodate, evaM mRSAvAdAdyapi vidadhAti tasmAtsvajanAdayo vittAdayazca sarva saMsArAntargataM yatkiJcidapi zArIramAnasavedanAkrAntasya jIvasya parirakSaNAya samarthamiti jJaparijJayA vijJAya 10 pratyAkhyAnaparijJayA ca pratyAkhyAya saMyamAnuSThAnalakSaNakriyayA tadvandhanamapanayet / vijJAya saMyamenApanayedityuktyA jJAnakriyAbhyAmeva niHzreyasAdhigamo na jJAnamAtrAkriyAmAtrAdveti sUcitam , tatra jJAnaM svaparAvabhAsanarUpam , kriyA svarUparamaNarUpA, tatra cAritravIryaguNaikatvapariNatiH kriyA sA sAdhikA, tatra jIvo'nAdisaMsAre'zuddhakAyikyAdikriyAvyApAraniSpannaH paribhramati, sa eva vizuddhasamitiguptyAdi vinayavaiyAvRtsyAdisatkriyAkaraNena nivarttate, ataH saMsArakSapaNAya saMvaranirjarAtmikA kriyA 16 kartavyA, tathA dravyabhAvabhedena jJAnaM dvividham , evaM kriyApi, bhAvanArahitaM vacanavyApAramanovikalparUpaM saMvedanajJAnaM dravyajJAnam, tacca bhAvajJAnatattvAnubhavanalakSaNopayogala kAraNam , yogavyApArAtmikA dravyakriyA sApi svaguNAnuyAyisvaguNapravRttirUpAyA bhAvakriyAyAH kAraNam / jJAnasla phalaM viratistena jJAnaM viratikAraNamato jJAnapUrvikA kriyA phalavatItyetatsUcanAya vijJAya saMyameneti pUrvottarakAlanirdezaH kRtaH, na hi sAdhanapravRttilakSaNakriyArahitaM jJAnaM mokSalakSaNakAryasAdhakam , gati-20 rahitapathAvat, Azrayatyeva hi tattvajJAnI prathamasaMvarakAryarucirdezasarvaviramaNalakSaNAM kriyAm , cAritrayuto'pi tasvajJAnI kevalajJAnakAryaruciH zukladhyAnArohaNarUpAM kriyAm , kevalajJAnyapi sarvasaMvarapUrNAnandakAryAvasare yoganirodharUpAM kriyAm / bandhanamapanayedityanena ca duHkhasAdhanakarmadhvaMsa: puruSArthatvAnmokSa iti sUcitam , na tu duHkhadhvaMsaH, utpannasya duHkhasya kSaNikatvena svayameva dhvaMsAdanutpannasyAnutpannatvAdeva tadaMsasya cAsAdhyatvAt, santAnocchedo mokSa ityapi nirastam, taiH vinAzasya 25 nirhetukattvasvIkAreNa sadupAyopadezavayAt / caitanyamAne'vasthAnalakSaNA muktirapi na yuktA, prakRtyAdyasiddhaH, tatsAdhanatayA'bhISTaprakRtipuruSavivekAsambhavAt / AtmavizeSaguNAmAmatyantocchedo muktirityapi na yuktam , kasyApyatyantocchedAsambhavAt , kathaJcidevocchedAditi // 3 // atha bhagavaduktajIvakarmatahetutatroTanamokSAtikrameNa nijamanISikodbhAvitasamayAbhiniviSTAnAM mAnavAnAM na saMsAragarbhajanmaduHkhamArAdipAragatvamiti sUcayituM prathamatazcArvAkamatamupanyasyati- 30 viziSTapaabhUtapariNAma evAtmA tadvinAzo'nyatamApAyAdityeke // 4 //
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAryamuktAvalyAm [tRtIyA viziSTeti, eke cArvAkAH sarvalokavyApIni paJcamahAbhUtAni pRthivyaptejovAyvAkAzalakSaNAni padArthatvenAbhyupayanti na tato vyatiriktaM kizcidapi, kaThinalakSaNA pRthivI dravyalakSaNA ApaH, uSNarUpaM tejaH, calanalakSaNo vAyuH, zuSiralakSaNa AkAzaH, etAni pratyakSapramANasiddhAni, naitebhyo vyatiriktaH kazcidAtmAdirasti, tadrAhakapramANAbhAvAt , na vA pratyakSavyatiriktamanumAnAdikaM pramANaM bhavitu5 marhati, tatrendriyeNa sAkSAdarthasambandhAbhAvAt , yacca caitanyamupalabhyate tatkAyAkArapariNateSu bhUteSveva, paJcabhUtAnAM samudaye zarIrendriyaviSayasaMjJA bhavanti, tebhyazca caitanyam , tathA ca bhUtakAryatvAdyathA ghaTAdayo na bhUtavyatiriktAstathA caitanyamapIti kAyalakSaNaviziSTapaJcabhUtapariNAma evAtmA, mRtAdivyapadezastu tatpariNAme caitanyAbhivyaktI satyAM tadUrdhva teSAmanyatamasya vinAze tatpariNAmavinAzAccaitanyasyApyabhAvena bhavati, na tu vyatiriktajIvavinirgamanAt / keSAcillokAyatikAnAmAkAzasyApi bhUtatve10 nAbhyupagamAt pazcetyuktam // 4 // / tadetanmataM nirAkaroti tanna, abhivyaktyutpattibhyAM tatazcaitanyAsambhavAt // 5 // tanneti, viziSTapazcabhUtapariNAma AtmA netyarthaH, tatra hetumAhAbhivyaktIti, tathAhi tatra kiM satazcaitanyasyAbhivyaktiH, asato vA, sadasadrUpasya vA, na prathamaH, tasyAnAdyanantatvasiddhiprasaGgAt , 15 tasiddhivyatirekeNa sarvadA caitanyasya sattvAsambhavAt , pRthivyAdisAmAnyavat , tathA ca paralokino'bhAvAt paralokAbhAva ityabhyupagamo bAdhitaH syAt / na dvitIyaH, pratItivirodhAt, sarvathApyasataH kasyacidabhivyaktyapratIteH / na tRtIyaH, paramatapravezaprasaGgAt, kathaJcidravyataH satazcaitanyasya paryAyato'satazca kAyAkArapariNatapRthivyAdipudgalairabhivyakteH parairapi svIkArAt, nanu tatra caitanyasyotpattirabhyupagamyate na tvabhivyaktiH, nAtaH pUrvokto doSaH, viziSTapariNAmaH zarIrendriyAdilakSaNaH kArakaH, kAra20 katvazcAsataH svarUpanirvatakatvamityAzaGkAyAM tatrApi doSamAviSkartumuktamutpattIti, tathA hi kiM bhUtAni caitanyaM pratyupAdAnakAraNAni, sahakArikAraNAni vA, nAdyaH, yathA hi suvarNopAdAne kirITAdau suvarNasyAnvayastathA caitanye bhUtAnvayaH syAt , na caivam, na hi bhUtagrAmaH pUrvatanamacetanasvarUpaM parityajya cetanAkAramAdadhAno dhAraNadravoSNateraNalakSaNena rUpAdimattayA vA bhUtasvabhAvenAnvitaH pramANasiddhaH, api tu tathAvidhasvabhAvarahitameva caitanyamantaHsaMvedanenAnubhUyate, na ca pradIpAzupAdAnena kajjalAdinA 25 pradIpAdyananvayinA vyabhicAraH, rUpAdimattvena tasyAnvayitvadarzanAt / pudgalavikArANAM rUpAdimattvamA trAvyabhicArAt / na ca sattvakriyAkAritvAdidhamairbhUtacaitanyayoranvayitvamastIti vAcyam, tathA sati jalAnalAdInAmapi tathAvidhadharmAnvayitayopAdAnopAdeyabhAvaprasaGgAt / na dvitIyaH, upAdAnakAraNatayA'nyasya kalpanAprasaGgAt, bhUtAnAM sahakAritvAt , anupAdAnasya kasyacidapi kAryasyAnupalabdheH / na ca bhUteSveva kasyacidekasyopAdAnatvamanyeSAM sahakAritvamiti vAcyam , vinigamanAviraheNa sarveSA80 mevopAdAnatvasyAnupAdAnatvasya vA prasaGgAt / na ca zabdavidyudAderanupAdAnasyApyupalambho'stIti - vAcyam , paTAdivattasyApi kAryatvena sopAdAnatvAnumAnAt, tasmAdutpattyAzrayeNApi bhUtebhyo na caitanyasa sambhavaH / tatazcaitanyAsambhavAdityuktyA caitanyasyAbhyaguNatvamAveditam , tathA ca caitanyaM bhUtAnAM
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] suutrkRtlkssnnii| na guNaH, pratyekAguNatve sati tatsamudAyaguNatvAsambhavAnna hi pratyekaM sikatAyAH snigdhatAguNarahitAyAH snigdhatAguNavata utpattidRzyate, athavA caitanyApekSayA pRthivyAdInAmanyaguNatvAnna caitanya tatsamudAyaguNaH, na hyanyaguNAnAM samudAye'pUrvaguNotpattiH kApi dRSTA, anubhUyate caitanyaguNaH kAye'to'nyasya dravyasya caitanyaM guNaH sa eva cAtmA / etenaiva hetunendriyAdInAmapi caitanyaguNatvaM pratikSiptam , bhUtAtmakebhya indriyebhyo'bhivyaktyutpattibhyAM caitanyAsambhavAt , yadapi pratyakSavyatirikta pramANaM na sambhavatItyuktaM tadapi na yuktam , anumAnAderapi pratiniyatasvaviSayavyavasthAyAM pratyakSavadavisaMvAdakatvena prAmANyasiddheH / avisaMvAdakatvAdeva hi pratyakSasyApi prAmANyam , taccetaratrApi tulyam , anumAnAdito nirNIte'rthe vivAdAbhAvAt , kizcAnumAnasyAprAmANye pratItisiddhasakalavyavahArocchedaH syAt , avinAbhUtAtpratiniyatAdevArthAt pratiniyatamarthameva pratipattAraH pratiyanti na tvekasmAdakhilam / atIndriyArthAnumAnasyaiva pratikSepe pratyakSatadbhinnAnAmatIndriyANAM prAmANyetaravyavasthAyA asambhavaH syAt , paraceto- 10 vRttInAzca tadvyApAravyavahArAdikAryavizeSAt pratipattirapi na syAt , tasmAtpratyakSavyatiriktapramANAnAmapi siddhatvAdastyAtmA, asAdhAraNatadguNopalabdheH, cakSurindriyavadityAdyanumAnato bhUtabhinnasya caitanyaguNAdhArasyAtmanaH siddhiriti bhAvaH // 5 // athAdvaitavAdanirAkaraNAya tanmatamAha__ eka evAtmA jalacandravannAnA bhAsata ityapare // 6 // 15 eka eveti, yathA'psu pratibimbitazcandra eko'pi bahudhA bhAsate na tvaneke candrAH, tathaika evAtmA pRthivyAdibhUtAdyAkAratayA nAnA dRzyate, na ca pratyakSabAdhA, tasyAbhedagrAhakatayaiva pravRtteH, na hi bhedo'rthAnAM sambhavati, tadbhedasya dezakAlAkArabhedairasambhavAt , na ca svato'bhinnasyAnyabhedena bheda upapadyate, na vA'nyabhedo'nyatra saGkrAmati, dezAdInAM bhedasyApyanyadezAdibhedA de'navasthA bhavet , teSAM bhedasya svatastve bhAvabhedasyApi svataHsambhavena dezAdibhedAbhedAbhyupagamo nirarthakaH syAt , tasmA- 20 dekarUpa evAtmA vidyAsvabhAvo'vidyayA ca nAnA pratibhAsate, tannivartakAni zAstrANi / avidyApi brahmavyatiriktA tattvato nAsti, rajjvAdau sarpavat , ata evAsau nivarttate, tattvataH sattve nivRttyasambhavAt, avidyA ca tattvajJAnalakSaNaprAgabhAvarUpA, sA cAnAditve'pi tattvajJAnalakSaNavidyotpattau ghaTAdiprAgabhAvavannivarttate, avidyA brahmaNo bhinnA'bhinnA vetyAdivikalpasya vastuviSayatvAdavastubhUtAyAmavidyAyAM nAvasaraH, tathA ca 'eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate 25 jalacandravat // ' 'puruSa evedaM sarvamityAdyAgamavacanAnyapyupapadyanta iti vedAntinaH // 6 // tadetanmatapratikSepAyAha na, vyavasthAvilopAdavidyAyA anupapattezca // 7 // neti, AtmAdvaito na yuktiyukta ityarthaH, tatra hetumAcaSTe vyavasthAvilopAditi Atmana ekatve kazcideva baddhaH kazcideva mukto na sarve, ya eva ca karoti sa eva tatphalamanubhavati na sarve, eva- 30 mAdivyavasthAyAH paridRzyamAnAyA vilopo bhavet, ekasya bandhe mokSe vA sarve baddhA muktA vA bhaveyurna
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamujApayAm [tRtIyA caivam , tasmAnnaika AtmA, tathA pramANamidametaJcApramANamiti pramANetaravyavasthA'pi na syAdyadi bhedaH pramANabAdhito bhavet / na ca samAropitabhedAtta davyavasthA saGgacchate yathA pAde me vedanA zirasi me sukhamityAtmanaH samAropitabhedanimittA vedanAdivyavasthA, pAdAdInAM vedanAdyadhikaraNAnAM bhedAdAtmani tathA vyavasthApanAditi vAcyam , AtmanaH sAMzatAyAmeva tadvyavasthopapatteH, sarvathA niraMzasya ca vastunaH 5 kApyaprasiddhezca / tathA padArthAnAM bheda AkArabhedAdeva, sa cAkArabhedaH svasAmagrIta upajAyamAno'hamahamikayA pratIyamAnenAtmanA pratIyata iti na tatrAnavasthAyA avsrH| athAvidyAM nirasitumAhAvidyAyA iti, avidyA yadyavastusatI tarhi nAsau prayatnanivartanIyA, na hyavastusantaH kUrmaromAdayaH kenacinnivarttanIyA dRSTAH / na cAsyA vAstavikatve sA nivartanIyA na bhavediti vAcyam , vastubhUtasyaiva ghaTAdernivRttidarzanAt , prAgabhAvadRSTAntenAsyA vicchedo'pi na yuktaH, tucchasvabhAvasya prAgabhAvasyAsiddheH, 10 ata eva tattvajJAnaprAgabhAvarUpA'vidyetyapi na saGgacchate, tasya bhedajJAnalakSaNakAryotpattau sAmarthyA sambhavAca, na hi ghaTaprAgabhAvaH kAryamutpAdayan dRSTaH, kevalaM ghaTavat prAgabhAvavinAzamantareNa tattvajJAnalakSaNaM kAryameva notpadyeta, evaM ca bhedajJAnaM sato na bhavediti bhedapratibhAso na syAt , tasmAnnaikAtmavAdo yukta iti bhAvaH // 7 // sAMkhyAdimataprakSepAyAha16 vibhurakartA sa iti cenna, gatyAgatyasambhavAt // 8 // vibhuriti, sa AtmA yato vibhuramUrto nityazcAta eva na kartA, kurvan hi kartA, AtmA ca vibhutvAdamUrttatvAccAkAzasyeva na parispandalakSaNAM kriyAM kartumISTe, parispandena hyaprAptadezasambandho bhavati, yadA ca sa sarvavyApI tadA kathaM tasya parispandasambhavaH, tasmAt prakRtiH karoti puruSastu japAsphaTikanyAyenopabhuta iti sAMkhyAH, tadetanmataM pratikSipati neti, yadyAtmA'mUrto nityaH sarvavyApI cAta eva 20 niSkriya ityabhyupagamyate tarhi tasya narakAdigatiH kathaM bhavet , tena kizcidapyakRtatvAdakRtasya tena vedanAsambhavAt, vedanAyA api kriyArUpatvenAkriye'sambhavAcca / anyakRtasyApyanubhave'kRtAgamaH syAt , ekena kRtAtpAtakAt puNyAdvA sarvaH prANigaNo duHkhitaH sukhito vA syAt / gamanAbhAvAdyamaniyamAdyanuSThAnaM nirarthakaM bhavet , evaM gatyantarAdAgatirapi nopapadyate / akriyatvAdeva bhujikriyA'pya smbhvinii| na ca bhujikriyAmAtreNa tasya sakriyatve'pi svalpakriyatvAnniSkriya eva yathaikakArSApaNa25 dhano na dhanitvavyapadezabhAgiti vAcyam , yato dRSTAnto'yaM pratiniyatapuruSApekSayA vA samastapuruSA pekSayA vA, nAdyaH siddhasAdhanAt , sahasrAdidhanavadapekSayA'sya nirdhanatvasya siddhatvAt , na dvitIyo'siddheH, jaraJcIvaradhAryapekSayA tasya dhanitvAt , tathaiva yadyAtmApi viziSTasAmarthyavatpuruSakriyApekSayA niSkriyo'bhyupagamyate tarhi na kAcit kSatiH, sAmAnyApekSayA tu kriyAvAneva, tasmAnna sarvathA niSkri yAtmavAdo yukta iti // 8 // 30 atha bauddhamataM nirAkaroti paJcaiva skandhA nAtmeti cenna, kRtahAnAtsarvathA'nityatvAsiddhezca // 9 // paJcaiveti, rUpavedanAvijJAmasaMjJAsaMskAraskandhabhedena paJcaiva skandhAstattvaM nAnyaH kazcidAtmA
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 99 muktA ] sUtrakRtalakSaNA / vidyate, tatra pRthivIdhAtvAdayo rUpAdayazca rUpaskandhaH, sukhA duHkhA aduHkhasukhA ceti vedanAskandhaH, rUpavijJAnaM rasavijJAnamityAdivijJAnaM vijJAnaskandhaH, saMjJAnimittodrAhaNAtmakaH pratyayaH saMjJAskandhaH, puNyApuNyAdidharma samudAyaH saMskAraskandhaH, ete ca skandhAH kSaNamAtrasthAyinaH, yatsat tatkSaNika miti vyApteH, svakAraNebhyaH padArthAnAM vinAzisvabhAvatayaivotpattezca yadi cAvinAzisvabhAvo bhAvo bhavettadA savavyApikAyAH kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAyA asambhavAtsatvasyApyabhAvaH syAt, vyApakAbhAve vyAdhya- 5 satvAsambhavAt, tathA hi yadarthakriyAkAri tatparamArthataH sat, yadi ca bhAvo'kSaNiko bhaventarhi sa kiM krameNArthakriyAM karoti, yugapadvA, prathamapakSe'pi kiM yadaikArthakriyAkAritvaM tadA'parArthakriyAkArisvabhAvatvamasti na vA, Adye kramakAritvaM na syAt, sahaiva kartRtvaprasaGgAt, yadi tathAvidhasvabhAvasanve'pi tatsahakAryapekSayaiva kAryakAritvAt kramakAritvamityucyate tarhi kiM sahakAriNA tasya kazcidatizayaH kriyate na vA, prathamapakSe'pi pUrvasvabhAva parityAgena, aparityAgena vA, Adye svabhAva parityAgAtkSaNikatvaM syAt, 10. dvitIye ca sahakAryapekSAvaiyarthyam, tatastatrAtizayAbhAvAt / akiJcitkAryapi sahakAryapekSyata iti cenna, sakalajagato'pekSyatvaprasaGgAdavizeSAt / ekArthakriyAkAle'parArthakriyAkArisvabhAvatvAnabhyupagame'pi tasyAkSaNikatvaM kathaM syAt / yadi ca yugapadarthakriyAkAritvaM tasya svabhAva iti pakSo'GgIkriyate tadA prathamakSaNa va sarvAsAmarthakriyANAM bhAvAdvitIyakSaNAdAvakartRtayA kSaNikatvaM tathApi syAt, kRtasya ca karaNAsambhavAt punardvitIyAdikSaNeSu tA evAzeSAH kriyAH karotIti vaktumazakyatvAt, dvitIyAdikSaNa- 15 bhAvikAryANAM prathamakSaNa eva prAptezca tasya tatsvabhAvatvAdatatsvabhAvatve cAnityatvApatteH, tasmAnna svakAraNebhyo'kSaNikasyotpattiH kintu kSaNamAtrasthAyina eva / nanu svakAraNebhyo'nityasyaivotpattirna tu dvitIyakSaNavinAzisvabhAvasya tasya ca vinAzo yadA vinAzahetusamavadhAnaM tadA, na tu dvitIyakSaNa eveti cenna, vinAzahetvasambhavAt vinAzahetunA hi ghaTAdeH kiM kriyate, abhAva iti cetsa kiM paryudAsarUpaH prasajyarUpo vA, Adye va bhAvAdbhAvAntaraM ghaTAbhAvaH syAt, tathA ca mudgarAdinA bhAvAntare 20kriyamANe'pi ghaTastadavastha eva syAt tena tasya kimapyakaraNAt / dvitIye ca vinAzaheturabhAvaM karotItyukterbhAvaM na karotIti kriyApratiSedha eva prAptaH, na tu ghaTasya nivRtti:, tAmapi karotIti cenna nivRtternIrUpatvena tucchatvAcatra kArakavyApArAsambhavAt, anyathA zazazRGgAdAvapi kArakavyApAraH syAditi vinAzahetora kiJcitkaratvAt svahetuta eva vinAzasvabhAvAnAM bhAvAnAmudaya iti kSaNikatvaM bhAvAnAmiti / etebhyaH paJcaskandhebhyo na vyatiriktaH kazcidAtmA pramANasiddhaH pratyakSasya nIrUpe'pravRtteH, 25 avyabhicAriliGgagrahaNAbhAvenAnumAnasyApyapravRttezca naca pratyakSAnumAnAbhyAM vyatiriktamarthAvisaMvAdipramANAntaramastIti bauddhAH / tanmataM nirasitumAha neti, paJcaskandhavyatiriktasyAtmano'bhAve svasaMvidivasya sukhaduHkhAnubhavasyAnubhavitA vAcyaH, na tAvajjJAnaskandhasyAyamanubhavaH, tasya kSaNikatvenAti - sUkSmatayA sukhAdyanubhavAsambhavAt kriyAphalavatoH kSaNayoH parasparamatyantAsambandhAtkRtanAzA kRtAbhyAgamaprasaGgAca, na ca santAnApekSayA nAyaM doSa iti vAcyam, santAnibhinnasyAkSaNikasya 30 tasyApyasambhavAt / ca ca pUrvo kSaNa uttarakSaNe bAsanAmAzvAya vinayatIti vAcyam, yataH kSaNebhyassA: yadi vyatiriktA na tarhi te bAkhakatvam, yadyavyatiriktA tadA ca kSaNikatvamevetyAtmAbhAve
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 sUtrArthamuktAvalyAm [tRtIyA sukhaduHkhAnubhavAbhAvaprasaGga iti tadanubhavAnyathAnupapattyA'styAtmA, evaM rUpAdipaJcaviSayAnubhavottara saMkalanApratyayo'nubhUyamAno na syAt , svaviSayAdanyatrendriyANAmapravRtterAlayavijJAnena tadabhyupagame tasya cAkSaNikatve Atmaiva saMjJAntareNAbhyupagataH syAt , kSaNikatve ca taddoSatAdadhasthyam / atha kSaNikasbasAdhananirAkaraNAyAha sarvathAnityatvAsiddhezceti, kramayogapadyAbhyAM nityasyArthakriyAkAritvaM na ghaTata iti yaduktaM tatkSaNikapakSe'pi samAnameva, krameNa yaugapadyena vA'rthakriyAyAM pravarttamAnasya tasyApyavazyaM sahakArikAraNasavyapekSasyaiva pravRtteH, anyathA sAmagyA eSa janakatvAbhidhAnamapArthakaM bhavet , evaJca sahakAriNA na kSaNike kazcidatizayaH kartuM pAryate, kSaNasyAvivekitvenAnAdheyAtizayatvAt , kSaNAnAM parasparopakAryopakArakatvAnupapattyA sahakAritvAbhAvAnna prativiziSTakAryopapattiH / anityasya kAra Nebhya utpattyaGgIkAre'pi tatkimanityatvaM kSaNakSayitvena pariNAmAnityatayA vA, Aye kSaNikatve kArya10 kAraNabhAvAsambhavaH, na ca pUrvakSaNAduttarakSaNotpAde sati sa bhavatIti vAcyam , kAryakAle'sato janakatvAnupapatteH, sattve ca kSaNikatvAnupapatteH, kiJca prathamakSaNa eva yadi vinAzasvabhAvatvaM tarhi tadaiva tasya. vinAzAdvitIyakSaNa iva prathamakSaNe'pi sa na syAditi kiM kasya kAraNaM kArya vA, dvitIyakSaNa eva vinAzAGgIkAra utpattikAle'bhavataH pazcAcca bhavato'nantarakSaNa eva tadbhAve kiciniyAmakaM vAcyam , vinA zahetvabhAva eva niyAmaka iti cenna, mudgarAdivyApArAnantarameva ghaTAdivinAzadarzanAt / na ca tatrokto 15 doSa iti vaktavyam , paryudAsapale kapAlAkhyabhAvAntarakaraNe ghaTAdeH pariNAmAnityatayA tadrUpatvAttatra mudgarAdervyApAratayA ghaTAdIn prati tasyAkiJcitkaratvAsiddheH / prasajyapratiSedhapakSe'pi bhAvaM na karotIti pradhvaMsAbhAvaprAptyA tatra ca kArakavyApArapravRtteH, na hi so'bhAvamAtraM kintu vastuto'vasthAvizeSaH paryAyaH, tasya ca bhAvarUpatvAt pUrvopamardaina pravRttatvAcca ya eva kapAlAderutpAdaH sa eva ghaTAdevinAza iti kathaM vinAzasyAhetukatvam , tadevaM kSaNikasyAsambhavAt pariNAmAnityapakSa eva jyAyAn , evaJca 20 pariNAmI jJAnAdhAro bhavAntarayAyI bhUtebhyaH kathazcidanya AtmA svIkArya iti // 9 // tadevaM bhUtavAdaM nirAkRtya niyativAdavyudAsAyAhasukhAdyanubhave niyatireva kAraNamiti cenna kriyApravRttivaiyarthyAt // 10 // .. sukhAdIti, yo'yaM sukhaduHkhAdyanubhavaH sa niyatikRta eva na tu puruSakArakRto na vA kAlAdikRtaH, puruSakArasya sarvajIvasAdhAraNatayA phalavailakSaNyaM kasyacitphalAprAptizca na bhavet , tathA kAlo'pi 26 tata eva na sukhAdikartA, kAraNabhedAbhAve kAryabhedAnupapatteH, nApIzvaraH kartA, tasya mUrttatve prAkRtapuruSa vatsarvakartRtvAnupapattiH, amUrttatve niSkriyatvAdAkAzAdivadakatrtava bhavet , tathA tasya rAgAdimattve'smadAdivanna vizvasya kartA syAt vigatarAgatve daridrezvarAdivicitrajagatkartRtvaM na bhavet , nApi svabhAvaH. kato, tasya puruSAdbhede puruSAzritasukhAdikartRtvAsambhavAt , tasmAdbhinnatvAt, abhede ca puruSasyaiva kartRtvaprAptyA tasyAsambhavAt / nApi karma, yadi tatsacetanaM tadaikadehe caitanyadvayApattiH, acetanazceda30 svataMtrasya kartRtvAnupapattidRSatkhaNDasyeva tasmAniyatikRtameveti niyativAdinaH, tannirasyati neti, paralokasAdhikAsu kriyAsu pravRttirna syAt , niyativAdAzrayaNAditi bhAvaH, tasmAtsukhAdayaH kecinniyatikRtAH kecizcAtmapuruSakArezvarAdiprApitAH, ata eva puruSakArakRtatve'pi tadvaicitryAtphalavaicitryaM
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] sUtrakRtalakSaNA / bhavatyeva, kAryavaicitrye kAraNavaicitryasya nimittatvAt, yasya kasyacit phalAbhAvastvadRSTakRtastasyApi kAraNatvAt, , kAlakRtatve'pi na doSaH, viziSTakAle viziSTakAryotpAdadarzanAt karmaNo'pi nimittatayA kAlasyaikatve'pi vicitrajagadutpattisambhavAt / tathA tatra tatrotpattidvAreNa sakalajagadvyApanAdAtmA Izvarastasya sukhaduHkhotpattikartRtvaM nirvivAdamevetIzvarasya kartRtve'pi kSatyabhAvaH, tasmAtkevalaniyatyAdivAdA asamyakpravRttatvAnnAtmaduHkhavimocakAH // 10 // evambhUtAH sarva eva vAdA ajJAnavAdA nAtmazAntipradA ityAzayenAha -- svadarzanAnurAgiNa ete saMsArAnuvarttinaH // 11 // sveti, ete niyatyAdivAdinaH kadAcidapi saMsAraM nAtivarttante, svotprekSitAsatkalpanApUrNadarzanAnurAgitvAt, AtmaparitrANasamarthe'nekAntabAde yuktyupapanne zaGkitatvAcca, te hi bahudoSaM niyatyAdyekAntavAdameva niHzaGkabhAvenAvalambamAnA atrANe trANabuddhiM vidadhAnA ajJAninaH karmabandhasthAneSu 10 saMparivarttante, ata eva tenAryA mithyAdRzaH kSAntyAdisaddharma prarUpaNAyAmasaddharmaprarUpaNAmatiM pApopAdAnabhUtaprarUpaNAyA saddharmaprarUpaNAmatiM kurvanti, parivrAjakA api santo heyopAdeyArthAnAvirbhAvakaM parasparavirodhaparipUrNaM chinnamUlamacchinnamUlaM vA guruparamparAyAtaM jJAnaM paramArthAvedino'nusaranti, na tu tadvaktAraM sarvajJo'yaM na veti vimarzayanti, vadanti ca 'sarvajJo'sAviti hyetattatkAle'pi bubhutsubhiH / tajjJAnajJeyavijJAnarahitairgamyate kathamiti / ete cAjJAnino nijaM mArga zobhanatvena parakIyacAzobha- 15. natvena manyamAnAH svayaM mUDhAH parAnapi mohayanti tIvra pApamanubhavanti // 11 // 101 5 atha jJAnAvaraNAdikarmacintanavidhurANAM kriyAvAdinAM mataM nirAkaroti-- caturvidhaM karma nopacIyata iti kecittanna, tatrApi karmabandhAt // 12 // caturvidhamiti, parijJopacitamavidyopacitamIryApathaM svapnAntikazceti catuHprakAraM karmabandhaM necchanti kecit, tatra prathamaM yathA yaH kazcit krodhAdinimittAnmanovyApAramAtreNa prANino vyApAda - 20 yati, na tu kAyena tadvyApAre varttate na tasya karmopacayo bhavatIti / dvitIyaM yathA'jAnAnaH kAyavyApAramAtreNa prANinaM yo hinasti tatrApi manovyApArAbhAvAnna karmopacaya iti / tRtIyazca gamanaviSaya yathA vrajato'dhvani yathAkathaJcidanabhisandheryatprANivyApAdanaM bhavati na tatra karmabandha iti / caturtha svapna eva lokoktyA svapnAntaH tatra bhavaM tadapi na karmabandhAya, yathA svapne bhujikriyAyAM tRptyabhAvaH' tathA karmaNo'pIti / karmabandhastu hanyamAno yadi prANI syAt, hantuzca yadyayaM prANItyevaM jJAnamutpadyeta, 26tathainaM hanmItyevamapi yadi buddhiH syAt, eteSu satsu yadi kAyaceSTA pravarttate, tasyAmapi yadyasau prANIvyApAdyate tato hiMsA tatazca karmopacayo bhavatIti, eSAmanyatamAbhAve'pi na hiMsA na vA karmacayaH / kintuktena caturvidhenApi karmaNA sparzamAtrAnubhavayogyaM karma bhavati na tu tasyAdhiko vipAko'sti, kuDyApatitasikatAmuSTivatsparzAnantarameva parizATanAt, ata evopacayAbhAva ukto na tvatyantAbhAva iti keSAzcinmataM tannirAkaroti tanneti, tatrApIti, kevalamanaH pradveSAdisthale'pItyarthaH, mana eva hi karmopa- 30caye pradhAnaM kAraNam, manorahita kevalakAyavyApArasattve karmopacayAbhAvasya tairapyaGgIkRtatvAt
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthanukAvalyA [tutIcA tathA cAnvayavyatirekAbhyAM manaH pradhAnaM kAraNam , na ca kAyaceSTArahitamakAraNam , bhAvazuddhyA nirvANamadhigacchatIti bhaNatA bhavatA manasa evaikasya prAdhAnyasvIkArAt , tathA kliSTamanovyApAraH karmaSandhAyeti ca vIkriyate tathA ca kathaM na tatra karmabandhaH / IryApathe'pyanupayuktagamane liSTacittatvAtkarmabandho bhavatyeva, upayuktagamane tvapramattatvAdavandhaka eva, svapnAntike'pyazuddhacittasahAvAdISadvandho bhavatyeva, tasmAJcatuSTaye karmopacayAbhAvavAdino viparItAnuSThAnatayA prAkRtapuruSasahazA eva na mokSasukhasaGgino'nantamapi kAlaM janmajarAmaraNAdillezamanubhavanta evAsata iti // 12 // ___punaH keSAJcidajJAninAM matamAdarzayati* brahmezvarAdikRto loka iti pramANaviruddhaM kecidAhuH // 13 // brahmeti, kecidevamAhuH, brahmA jagatpitAmahaH, sa caika eva jagadAdAvAsIt , tena ca prajA(r) patyAdikrameNa sakalaM jagatsRSTamiti, anye tu tanumuvanAdikaM buddhimatkAraNapUrvakaM kAryatvAt , saMsthAnavizeSavattvAdvA, ghaTAdivaditi mAnamupanyasanta IzvarakRtaM jagadAhuH / apare ca sattvarajastamasAM sAmyAvasthAlakSapayA prakRtyA mahadakArAdikrameNa jagadutpattimabhidadhati, evaMrUpAH sarve vAdA mRSA vAdA eva, pramANairviruddhatvAt / ayaM hi loko dravyArthatayA na nirmUlataH kadApi vinazyati, ato nAditaH kenacit kriyate, api tu loko'yamabhUdbhavati bhaviSyati ca / na hi sa brahmAdibhiH kRta ityatra kiJcit 15 pramANamasti, kimvAsI brahmA'nutpanno na taM sRjati, kharaviSANasyevAsattvena kAraNatvAsambhavAt , svata utpanno yadi sRjet tadA loko'pi svataH kuto notpadyate, yadi tvanyata utpannaH sRjati tInavasthA, yadi so'nAdistahi loko'pi tathA bhavatu ko dossH| kizvAsAvanAdiH sannityastarhi kramayogapadyAbhyAmarthakrivA'sambhavAnna kartA bhavet , yadi cAmityastadotpattyanantaraM vinAzitvAtstrasyaiva prANAyAsamartha tayA kuto'nyatkaraNaM prati tasya vyApRtirbhavet / api cAsau yadyamUrtastadA''kAmasyevAkarcA bhavet / 20 mUrtazcet prAkRtapuruSasyevopakaraNasavyapekSasya sakalajagatkartRtvaM kathaM syAditi na brahmakartRtvavAdaH prmaannsiddhH| IzvarakartRtvAnumAnamapi na pramANam , vyAptyasiddheH, kAryasya kAraNapUrvakatvamAtreNaiva vyApteH, na tu tathAvidhaviziSTakAraNapUrvakatvena, kAryavizeSopalabdhau kAraNavizeSapratipattistu gRhItapratibandhasyaiva bhavati, na tvatyantAdRSTe tathA pratItiH, na hi saritsamudraparvatAdau buddhimatkAraNapUrvakatvena hetau sambandho gRhItaH / evaM ghaTAdisaMsthAnadarzanavat parvatAdAvapi saMsthAnadarzanAnna buddhimatkAraNapUrvakatvasya siddhiH, saMsthAnamAtrasya buddhimatkAraNapUrvakatvAsiddheH, anyathA mRdvikAratvAddhaTavadvalmIkasyApi kumbhakArakRtiH siddhvet , tasmAdyadeva saMsthAnaM buddhimatkAraNapUrvakatvena gRhItaM tadeva tathAvidhakAraNAnumApakaM na saMsthAnamAtram, kiJca ghaTAdisaMsthAnAni kumbhakArakartRtayA lakSitAni, nezvarakartRtayA, tatrApi tasya nimittatve dRSTahAniradRSTakalpanA ca syAt / api ca ghaTAdeH kartA'nityAvyApitvenopalabdhastadRSTAntena sAdhya mAnastathAvidha eva kartA liddhayet , anyathAbhUtasya ca dRSTAntAbhAvato vyAptisiddhirna bhavet , tasmAnne20 varakartRkatvaM lokasyeti tadbAdo mithyAvAda eva / tathA pradhAnAdikRto loka ityapi pramANaviruddham , tasmAsUryale mUrtasya na khala ghalpattiH syAnna hi gamanAdito mUrtasya kasyacidutpatirdazyate, mUrcatve tu
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukA ] sUtrakRtalakSarNA / 203 tasya svata utpattau lokasyApi tathotpattiprasaGgaH, na ca tasyAnyata utpattiranavasthAprasakteH, anutpannasya tasya kAraNatve tu lokasyApi kuto nAnutpAdaH, kiJca sattvarajastamasAM sAmyAvasthA pradhAnamityucyate, nApyavikRtAttasmAnmahadAdyutpattiriSyate, vikAre tu na tasya pradhAnateti kathaM pradhAnAnmahadAdyutpAdo bhavet / kiJca prakRteracetanatayA na puruSArthaM prati tasyAH pravRttiriti kathamAtmopabhogAya sRSTiH syAt / na ca tasyAstathAvidhasvabhAvatvamiti vAcyam, tato balIyastvena svabhAvAdeva lokotpattiprasaGgAt / yadi 5 tasyaiva kAraNatA svIkriyate tadA na kAcit kSatiH, svo hi bhAvaH svabhAvaH svakIyotpattiH, sA ca padArthAnAmidhyata eva, utpAdavyayadhauvyAtmakatvAdvastUnAmiti na prakRtikarttRtAvAdo yujyata iti, tadevaMvAdino lokasyAnAdyaparyavasitasyordhvAdhazcaturdazarajjupramANasya vaizAkhisthAnasthakaTinyastakarayugmapuruSAkRteradhomukhamallakA kA rasaptapRthivyAtmakAdholokasya sthAlAkArAsaMkhyeyadvIpasamudrAdhAramadhyalokasya mallakasamukAkArordhvalokasya dharmAdharmAkAzapudgalajIvAtmakasya dravyArthatayA nityasya paryAyApekSayA kSaNakSayiNa utpA- 10 davyayadhauvyApAditadravyasantvasyAnAdijIvakarmasambandhApAditAnekabhavaprapaJcasyASTavidhakarmavipramuktA''tmalokAntopalakSitasya tattvamajAnAnAH santo mRSA vadantIti // 13 // ete na duHkhapAragAmina ityAha naite duHkhavicchedopAyajJAH, anyakRta duHkhAbhimAnitvAt // 14 // naita iti, pUrvoditA ajJAnino na duHkhocchedAya samarthAH, duHkhaM hi nijAzobhanAnuSThAna- 15 prabhavaM nAnyasmAdbhavati ete ca tadajAnAnA IzvarAdikRtaM duHkhamiti vidanti, evaMvidhavedinAM kathaM duHkhavighAtopAyaparijJAnaM bhavet, kAraNavicchede hi kAryasya vicchedo bhavet, te ca kAraNamanyathA jAnanti tasmAttadupAyAparijJAnAttaistaduddezena vidhIyamAnasya ca yatnasyAnupAyatvAnna duHkhavicchedamAvanti, kintu janmajarAmaraNAdimahAduHkhamaye saMsAra evAnantaM kAlaM parivarttanta iti // 14 // gozAlaka matAnusAriNaM dUSayitumAha 20 punaH punarmucyate rajyate ceti kecittanna, punaH karmabandhAsambhavAt // 15 // punaH punariti, yo hyAtmA manujabhave zuddhAcAro bhUtvA vyapagatanizzeSakalaGko'pApatvAnmokSamavApya mokSastha eva svazAsanapUjAmupalabhya punA rAgaM svazAsanatiraskAradarzanAt krodha prApnoti, tatazca krameNa malImasaH karmagurutvAtpunaH saMsAre'vatarati tatra punaH prabrajyayA saMvRto nirgatakalmaSo mucyate punarapi tathaiva zAsananimittarAgadveSAbhyAM saMsAraH punazca zuddhAcArAdakarmA bhavatIti keSAci- 26 nmatam, tannirasyati neti, hetumAha punariti, muktA hyapagatAzeSakarmakalaGkAH kRtakRtyA avagata - zeSa yathAvasthitavastutattvAH stutinindAsu ca samAH apagatAtmAtmIyaparigrahAH, teSAM kathaM rAgadveSAnuSaGgaH, tadabhAvAcca kathaM karmabandhaH syAt / ata ete samyagjJAnavidhurAH kathavidravyabrahmacaryAdau vyavasthitA api na samIcInAnuSThAnabhAja iti na saMsArapAzavipramuktA iti // 15 // eteSAM saGgaparityAgo vivekinA kArya ityAha bAlAnetAn parijJAya madhyasthaH saMyamaM caret // 16 // 30
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [" tRtIyA . bAlAniti, ete pUrvavyAvarNitAstIrthikA bAlAH sadasadvivekavaikalyAdyatkizcana kAriNo bhASiNazca tathA parISahopasargaiH kAmakrodhAdibhizca jitA ata eva ca na kazcitrAtuM samarthAH, bAlatvA'deva ca dhanadhAnyAdibhiH saMyogaM vihAya vayaM pravrajitAH niHsaGgA ityutthAyApi parigrahArambheSvAsaktA gRhasthayogya vyApAropadezAdiSu pravarttante tAnetAn pAkhaNDilokAnete midhyAtvopahatAntarAtmAnaH sada5 sadvivekazUnyA nAtmane'nyasmai vA hitAyeti samyagavagamya viditavedyo bhikSurna taiH samparka vidadhyAt, tIrthaSu gRhastheSu pArzvastheSu vA parihRtasambandhI madhyasthA rAgadveSayorantarAlena saJcaran kathaJcit tIrthakAdibhiH saha satyapi sambandhe tyaktAhaGkAro bhAvatasteSvapralIyamAnasteSAM nindAmAtmanazca prazaMsAM pariharan dharmopakaraNavyatirekeNa zarIropabhogArthamISadapi parigrahaM pariharan tapojJAnamadamapyakurvan saMyamaM caret // 16 // 10 matAntarANyapi saGgRhya nirAcaSTe - atrevAnyatra loko nityo'nityo vA bahujJa Izvaro nAputrasya gatirityAdayo vAdA niSpramANAH kriyAvaiphalyAt // 17 // 204 atreveti, tattvaviparyastamatInAM keSAzcidabhyupagama itthaM - asmin janmani jIvA yadi puruSAstarhi parabhave'pi te puruSA eva na striyo na vA trasAH sthAvarA vA, iha bhave striyazcet paratrApi striya 15 eveti tathA loko'pi saptadvIpAtmako'pracyutAnutpannasthiraikasvabhAvaH, athavA niranvayaM vinAzI, yadvA dvyaNukAdirUpeNa bhavannapi paramANurna paramANutvaM jahAtIti nityaH, digAtmAkAzAdyapekSayA vA na vinAzI, evaM Izvaro'pi bahujJa eva na tu sarvajJaH kITasaMkhyA diparijJAnavaiyarthyAt / tathA nAputrasya santi lokAH, brAhmaNA devAH zvAno yakSAH, , gobhirhatasya goghnasya vA na santi lokA ityevaM nairyuktikA vAdAH kecijjaguH, tadete vAdAH pramANarahitA ityAha niSpramANA iti, atreSa paratrApi jIvo yadi bhavettadA dAnAdhya20 yanajapaniyamatapo'nuSThAnAdikAH sarvAH kriyA anarthikA bhaveyurityAha kriyAvaiphalyAditi, tasmAtsthAvarajaGgamA jIvAH nijanijakarmAnuguNyena parasparaM saGkramantIti bhAvaH, loko'pi nApracyutAnutpannasthiraikasvabhAvaH, pratyakSabAdhitatvAt, kSaNabhAviparyAyAnAskanditasya kasyApi vastunaH pratyakSato'nizcayAt, niSparyAyazca vastu khapuSpasadRzameva / yadi tu svajAtyanucchedAnnityatetyucyate tarhi sA pariNAmA nityataivetyasmanmatapravezaH / AkAzAderapyavinAzitvaM na yuktamutpAdavyayadhauvyAtmakatvavyApyatvAdvastutvasya, 25 anyathA vastutvameva tasya na bhavet / Izvaro bahujJa eva na tu sarvajJa ityapyayuktam, bahujJatve'pi tasya sarvajJatvAbhAve na prekSApUrvakAribhirbrAhyatA bhavet, heyopAdeyopadezapradAnavaikalyAt, tathA tasya kITasaMkhyAparijJAnamapyupayogyeva, etadviSayaparijJAnAbhAve'paratrApi heyopAdeyeSvaparijJAnatvazaGkayAM tatra prekSApUrvakAriNAM pravRttirna syAt, tatparipAlanamapi samyaGga bhavet tasmAttasya sarvajJatvameSTavyameva / aputrasya na santi lokA ityAdyabhidhAnamapi yuktirahitameva, putrasattAmAtreNa yadi viziSTalokAvAptistarhIndra30 mahakAmukagarttAvarAhAdibhirlokA vyAptA bhaveyuH, teSAM bahuputratvasambhavAt, yadi putrakRtAnuSThAnavizetarhi putreNaikena zubhe'nuSThite'pareNa cAzubhe tatra kA vArttA, nijakRtAnuSThAnavaiyarthyamapi bhavet, tasmA - maile bAdAH pramANopamA iti // 17 //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sUtrakRtalakSaNA - itthaM samayanirUpaNamabhidhAya karmavidAraNopAyaM hitAhitaprAptiparihAralakSaNaM bodhaM vaktumupakramate yogyassaddharmamavetyotthAya ca saphalaH syAt // 18 // yogya iti, bodhayogyatAmavApta ityarthaH, sA ca manuSyajanma tatrApi karmabhUmiH punarAryadezaH tatrApi sukulotpattistathendriyapATavaM zravaNazraddhAdiprAptizca, evaMvidhasAmagrIprAptau satyAM tucchAn bhogAn / parihRtyAvazyaM saddharme bodho vidheyaH, akRtadharmAcaraNAnAM hi prANinAM samyagjJAnadarzanacAritraprAptidurlabhaiva, pramAdAddharmabhraSTAnAmanantamapi kAlaM saMsAraparibhramaNasya durvAratvAt, AyurapyanekApAyapUrNam , tripalyopamAyuSkasyApi paryAptyanantaramantarmuhUrtenaiva kasyacit mRtyUpasthitisambhavAt , AyuSaH sopakramatvAt / tathA svajanAdisnehAkulitamAnasasya sadasadvivekavidhurasya svajanAdiparipAlanAya yatkiJcitkAriNo nijakRtakarmabalAdeva narakAdiyAtanAsthAneSu paribhramaNasya durnivAratayA na janmA- 10 ntare'pi tasya sugatiH sulabhA, karmaNAmudayamananubhUya tapovizeSamantareNa tadapagamAsambhavAt / bhogecchurviSayAsevanena tadupazamamapekSate, tasya ceha paratra kevalaM kleza eva bhavati na tUpazamAvAptiH, prAptamapi saudharmAdisthAnamAyuSaH kSaye na trANAya samarthamatastasmAdapi prANyavazyaM cyavata eva / ye'pi tIrthAntarIyAH zAstrArthapAragA dharmAcaraNazIlA brAhmaNA bhikSavo vA mAyAkRtAssadanuSThAnamUrcchitAH santaste'pyatyarthamasadvedyAdibhiH pIDyanta eva / tIrthAntarIyopadiSTaistapaAdibhirapi na. durgatimArga-15 nirodhaH, AntarakaSAyAparityAgAt , tasmAnna munihitAhitaprAptiparihAre bhogAsakto muhyet , kintu manuSyANAM stokaM jIvitamavagamya yAvanna paryeti tAvajjJAnadarzanacAritralakSaNadharmAnuSThAnena jIvitaM saphalaM karttavyam , klezabahulAn viSayAnavagamya gRhapAzabandhanaM chindyAt , yatamAnaH prANinAmanuparodhenodyuktavihArI bhavet, tadevaM hiMsAnRtAdipApebhyo yassarvathA virato bhavati sa eva samyagutthitaH krodhAdyapanetA manovAkAyakarmabhiH sarvataH sAvadyAnuSThAnena virataH, sa cAnukUlaiH pratikUlairvA parISahai: 20 spRSTo'pi manaHpIDAM na vidadhyAt, anigUhitabalavIryo'dhisaheta na vA mAtrAdibhiH kRtairvividhaiH saMsAragamanaikahetubhUtairArtAlApaiH kAtaro bhavet, evaM karmaNAM vidAraNamArgamAgato manovAkAyasaMvRtaH sAvadyArambhaM parityajyendriyaiH susaMvRtaH saMyamAnuSThAnaM vidadhyAditi // 18 // bAhyadravyaskhajanArambhaparityAgamuktvA'thAntaramAnaparityAgamAha parihRtamado viditakhabhAvassamaH saMyamaM caret // 19 // 25 parihRteti, karmAbhAvasya kaSAyAbhAvaH kAraNamiti viditvA munirgotrAdimadaM na yAyAt, tathAnyeSAM nindAmapi na kuryAt , tapaHsaMyamajJAneSvapi yairmAno munibhistyaktaH te kathaM paranindA kuryuH tathApi yaH kazcidavivekI paraM nindati sa tatkRtena karmaNA saMsAre'raghaTTaghaTInyAyena parivartata eva, tasmAt paranindA doSavatIM vijJAya viziSTakulodbhavo'haM zrutavAn tapasvI bhavA~stu matto hIna iti na pramAdaM kuryAt, kintu cakravartinA'pi saMyamapadamupasthitena pUrvamAtmapreSyapreSyamapi vandamAnena lajjA 30 na vidheyA, itareNa cotkarSa ityalajamAna utkarSamakurvan parassarato vandanaprativandanAdikAH kriyA sU.mu.14
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 sUtrArthamukAvalyA kuryAt, kimAlambya tatkAryamityatrAha viditasvabhAva iti, jIvAnAmuccAvacasthAnagatilakSaNamatItamanAgataM ca svabhAvaM suSThu viditvA parihRtalajjAmado bahuprajJo'pi sadA kaSAyajayakRtaprayatnaH kIdRzaH ka vyavasthito lajjAmadau na kuryAdityatrAha sama iti, sAmAyikAdau saMyame saMyamasthAne vA SaTsthAnapatitatvAt saMyamasthAnAnAmanyatarasmin saMyamasthAne chedopasthApanIyAdau varttamAnaH samabhAvena yAvanmRtyukAlaM tAva5 lajjAmadaparityAgopetaH saMyamaM caret, saMyamAnuSThAne pravartteta, hanyamAno vA pUjyamAno vA krodhaM mAna pariharan saMyamasyAvirAdhako bhavediti bhAvaH // 19 // parISahopasargAdInAM samyagadhisahanaM kAryamityAha sahano'smRtazabdAdirnirmamo viharet // 20 // sahana iti, samIcInabhAvayutazzItoSNAdirUpAnanukUla pratikUlopasargAn manovAkkAyena samya10 gadhisahamAnoM loke sarvajJoktaH kSAntyAdirUpaH zrutacAritrarUpo vA dharma ekAntahitatvAdanuttara iti dRDhaM bhAvyamAno gRhasthakuprAvacanikapArzvasthAdibhAvamapahAya pUrvamanubhUtAnanAgatAn vA zabdAdiviSayAn smaraNamAtreNApi mahadanarthakarAnanabhilaSannaSTavidhakarmApanayanAbhilASuka idaM mama, asya svAmyahamityevaM kApi parigrahAgraharahita indriyanoindriyairvi srotasikArahitastapovIryaH kadAcidapyanavAptapUrvamAtmahitaM duHkhenAvApyata iti manyamAno neSadapi saMyamAnuSThAnAt pramAdyeta // 20 // 15 [ tRtIyA parISahasahanAdevAjJAnopacitasya karmaNo vinAza ityAha saMvRtAvadvAro'kAmI sarvasaMvaramAzrayet // 21 // saMvRteti, ajJAnenopacitaM hi karma baddhaspRSTanidhattanikAcitaM saptadazavidhasaMyamAnuSThAnAt pratikSaNaM kSayamupayAti yathA hi taTAkodarasaMsthitamudakaM niruddhAparapravezadvAraM sadA ravikara samparkAdanukSaNamapacIyate tathA saMvRtAzravadvArasya sAdhorindriyayogakaSAyaM prati saMlInatayA saMvRtAtmanaH saMyamAnuSThAnena cAneka20 bhavAjJAnopacitaM karma kSIyate mokSaca sa vrajati, yazca kAmAn khyAdIn kathamapi na kAmayati tAn vyAdhirUpatayA draSTRtvAt so'pi santIrNasamaH, niSkiMcanatayA zabdAdiviSayeSvapratibaddhatvena saMsArodanvatastaTopAntavarttitvAt / yastu laghuprakRtiH samRddhirasasAtagauraveSu gRddhaH kAmAsevane dhRSTatAM gataH karttavyeSvavasIdan samastamapi saMyamaM malinIkaroti, dharmadhyAnAdikaM kathyamAnamapi nAvabudhyate, atibhArAdibhiratyantazramitabalIvardasya viSamapathAdau pracoditasyApi gamanasAmarthyAnudayAdiva kAmAdiviSayai25 rjitasya tatpaGkanimagnasya tatsambandhaparityAgenAnyatra saMyamAdau gamane sAmarthyAnudayAt / tadanuSaGgAcca bhavAntare kugatiprAptiravinAbhAvinIti viSayAsaGgAdAtmAnaM sarvathA pRthak karttavyam, tathaivamAtmAnamanuzAsitavyaM ayi jIvoszubhakarmakArI hiMsAnRtasteyAdau pravRtto durgatau patati paramAdhArmikaizca sa kadarthyamAnaH kSudhAdivedanAprato'tyarthaM raTati hA mAtarkriyata ityevamAkrandati, na hi tatrAsti kazcit trAtA, tadevaM duHsahAni duHkhAni sambhavanti tasmAnna tvayA viSayAnuSaGgaH karttavya iti, tathA kazcidajJaloko'sada - 30 nuSThAne pravRttaH pApakarmakArI pareNa dharmAyAdharmanivRttaye vA codito dhRSTatayA paNDitamAnyatItAnAgau vinaSTAnutpannatvenAvidyamAnau na tAbhyAM kizcitprayojanamasti prekSApUrvakAribhizca tadeva paramArtha -
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] sUtrakRtalakSaNA 107 sAdhakatvenAdriyate yadvarttamAnakAlabhAvitvAt paramArthatayA sadbhUtaM, tathA ceha loka evaM vidyate paramArthato na paralokaH na hi ko'pi paralokaM dRSTvehAyAta iti paralokaM nihnute, sa ca kAryAkAryavivecanAvidhuraH pratyakSasyaivAbhyupagamAt, mithyAdarzanajJAnAvaraNAdikarmaNA'tIva niruddhadarzanatvAdyathAvasthitavastuvedi - sarvajJoditamArge na tasya zraddhA samudeti, ata eva sa sadasadvivekavikalaH paunaHpunyena mohamupagacchannanantasaMsArasAgaramabhyeti, tasmAnnipuNo'nipuNo vA mohamutsRjya samyagutthAnenotthAya sarvAnapi prANino 5 duHkhApriyatvasukhapriyatvAbhyAmAtmatulyaM pazyan pAlayet, yadA ca gRhavAsyapi manujaH zramaNadharmapratipattyAdyAnupUrvyA prANiSu yathAzaktyA samatayA varttamAnaH sutrato devalokaM prApnoti tadA mahAsattvatayA yaH paJcamahAvratadhArI yatistasya kimu vaktavyam, tasmAddheyamupAdeyazca bhagavadAjJAnurUpaM jJAtvA dharmaikaprayojano'nigUhitabalavIryaH supraNihitayogassarvasaMvaralakSaNaM mArgamAzrayet // 21 // kAmino na kazciccharaNamityAha 10 svajanAdirna trANAyAto'vasaro na tyAjyaH // 22 // vajanAdiriti, mAtApitrAdayo dhanadhAnyAdayaH karituragAdayo vA pUrvopAttAsa tAdikarmodayena prApte duHkhe na tata AtmAnaM trAtuM samarthAH, api tu tadekenaivAnubhUyate, upakramakAraNairupakrAnte svAyuSi sthitikSayeNa vA bhavAntare maraNe vA samupasthite na svajanAdayastrAtAraH, ekAkyena gatyAgatI karoti, evameva saMsAre sarve'pi prANinaH svakRtakarmaNaiva sUkSmabAdaraparyAptAparyAptAdibhedena vyavasthitAH, 15 tenaiva ca karmaNA nAnAvidhAni duHkhAnyanubhavanto nAnAyoniSu garbhAdhAnAdiduHkhapIDitAH paribhramanti evaM vidan vivekI dravyakSetrakAlabhAvalakSaNamavasaraM vijJAya taducitamAcaret, jaGgamatvapacendriyatvasukulotpattimAnuSyalakSaNo dravyAvasaraH, AryadezArdhaSaDviMzatijanapadalakSaNaH kSetrAvasaraH, dharmapratipattiyogyAvasarpiNIcaturthArakAdiH kAlAvasaraH, dharmazravaNatacchraddhAnacAritrAvaraNakarmakSayopazamAhitaviratipratipanyutsAhalakSaNo bhAvAvasaraH, tadevaMvidhamavasaraM parijJAyAkRtadharmANAM durlabhAM kRtadharmANAmapi tad - 20 tivirAdhane utkRSTato'pArdha pudgalaparAvarttapramANakAlena tu sulabhAM bodhimavApnuyAt, tadavAptau ca tadanurUpameva kuryAt // 22 // athodIrNAH pratilomopasargAH samyak soDhavyA ityAha pratyupasargAsahiSNuH kazcidrazyati nindati ca // 23 // pratyupasargeti, upasargo ddi dvividhaH, audhikaupakramikabhedAt, azubhakarmaprakRtijanitaH 25 audhiko bhAvopasargaH, anudayaprAptAnAM karmaNAmudayaprApaNamupakramaH, yadravyopayogAdyena vA dravyeNAsAtavedanIyAdyazubhaM karmodIryate yadudayAccAlpasattvasya saMyamavighAto bhavati sa aupakramika upasargaH, yatInAM mokSAGgasaMyamasthAnAM saMyamasya pratibandhakatvAdasAvevAtrAdhikriyate, sa ca caturvidhaH daiviko mAnuSastairazca AtmasaMvedanazceti, daiviko hAsyapradveSavimarzapRthagvimAtrAtazcaturdhA, mAnuSo'pi hAsyapradveSavimarzakuzIlapratisevanAtaJcaturdhA; tairazcazca bhayapradveSAhArApatyasaMrakSaNatazcaturdhA, AtmasaMvedano'pi ghaTTanAto 30 lezanAtaH stambhanAtaH prapAtAceti caturbhA, vAtapittazleSmasaMnipAtajanitAzceti vA, tathA divyAdizcatu
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 sUtrArthamuktAvalyAm / [tRtIyA vidho'pyanukUlapratikUlabhedAdaSTadhA / tatra yathA kazcillaghuprakRtiH saGgrAme samupasthite zUraMmanya AtmazlAghApravaNo vAgbhirvisphUrjan na matkalpaH parAnIke kazcitsubhaTo varttata iti tAvadgarjati yAvatpurovasthitaM prodyatAsiM jetAraM na pazyati yadA ca parAnIkasubhaTena cakrakuntAdinA vikSato bhavati tadA dIno bhaGgamupayAti tathA'bhinavapravrajitaH parISahairaspRSTaH pravrajyAyAM kiM duSkaramityevaM garjannabhinavapravrajitatvAdeva 5 sAdhvAcAre'pravINaH zUraMmanyo bhavati yAvatsaMyamaM rUkSaM na bhajate tatprAptau tu bahavo gurukarmANo'lpasattvA bhaGgamupayAnti, yathA hemantamAse sahimakaNo vAyurlagati prISme ca mahatAbhitApena vyApto vimanaskaH pipAsurdainyamupayAti tatazca tatpratIkArahetUnanusmarati vyAkulacetAzca saMyamAnuSThAnaM prati viSIdati, evaM yatInAM paradattenaivaiSaNIyenAhArAdinopabhogo bhavati, kSudhAdivedanArtAnAM yAvajjIvaM paradattaiSaNA duHkhaM bhavati, alpasattvasya yAjAparISaho duHkhena soDhavyaH, anAryakalpairuktamete yataya 10 AviladehA luzcitazirasaH kSudhAdivedanAgrastAH pUrvAcaritakarmaduHkhinastatphalamanubhavantIti tathaite kRSyAdikarma kartumasamarthA yatayaH saMvRttAH putradArAdibhiH parityaktA nirgatikAH pravrajyAmabhyupagatA iti ca nizamya laghuprakRtayo vimanaskA bhavanti saMyamAdvA bhrazyanti, evaM vadhadaMzamazakAdiSvapi bhAvyam , mahAsattvAstu gatAbhimAnA jJAnAdyabhivRddhaye mahApuruSasevitaM panthAnamanuvrajanti, mithyAtvopahatadRSTayastu rAgadveSAkrAntatvAt sAdhuvidveSiNo nAnAvidhairasadAlApaiH sAdhu kadarthayanti // 23 // 15 athAnukUlopasargAzrayeNAha durlaGghayAntaropasargamohito nirviveko viSIdati // 24 // durlavayeti, udIrNAH pratikUlopasargAH prAyo jIvitavighnakarA api mahAsattvairmunibhirmAdhyasthyamavalambya soDhuM zakyAH, ete tvanukUlopasargAstAnapyupAyena dharmAzyAvayantItyato durlakSyAH, Anta reti, pratikUlopasargA bAhulyena zarIravikArakAritvena bAdarAH, ete ca cetovikArakAritvenAntarAH, 20 evambhUtAn ruyAdikRtAnupasargAn prApyAlpasattvo naiva svAtmAnaM saMyamAnuSThAnena vartayituM samartho bhavati, kintu saMyamaM tyajati, te hi mAtApitrAdayaH pravrajantaM pravrajitaM vA veSTayitvA rudanto vadanti tvamasmAbhirbAlyAvRddhAnAmasmAkaM pAlako bhaviSyatIti poSitaH kena hetunA kasya balenAsmAn tyajasi, na hyasmAkaM tvadanyaH kazcidrakSako vidyate, ayaM tava vRddhaH pitA, iyamaprAptayauvanA te ladhvI bhaginI, ete ca tava sahodarAH, nirAdhArAnasmAn kimiti parityajasi, vRddhamAtApitRpAlanena ca tavehalokaH para25 lokazca bhaviSyati, iyaM tavAbhinavoDhA pratyaprayauvanA bhAryA tvayA parityaktonmArgayAyinI yadi bhavenmahAn janApavAdaH syAt , jAnImo vayaM tvaM karmabhIruriti tathApi Agaccha gRhaM gacchAmaH samprati kimapi karma mA kRthAH, upasthite tu karmaNi vayamapi sahAyakA bhaviSyAma ityevamAdi vyudrAhayanti, alpasattvazca sa gurukarmA tairmohito gRhaM prati dhAvati, AgataJca taM sarvamanukUlamanutiSThanto dhairyamutpAdayanti sarvAnukUlairupacaranti, evamete saGgA duHkhenAtilacyante tasmAdbhikSuvratisaGgaM saMsAraikahetuM parijJAya 30 pratyAkhyAnaparijJayA pariharet , upasthitairanukUlopasagaigRhAvAsapAzaM nAbhilaSet, pratikUlaizcopasargaH zruta cAritrAkhyaM dharmamavagamyAsamaJjasakAritvena jIvitaM nAbhikAGkediti // 24 // : : .
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] suutrkRtlkssnnaaN| ... athopasargaradhyAtmaviSIdanaM bhavatItyAha-.. ... na vicikitsayA trANAya vyAkaraNAdau yatate // 25 // neti, alpasattvAH prANinaH, vicitrA ca karmaNAM gatiH pramAdasthAnAni ca bahUni vidyante, kena parAjito'haM saMyamAddhaSTo bhaveyamiti ko vettuM zaknuyAt , nAsmAkaM kizcana pUrvopArjitadravyajAtamasti yattathAvidhe samaye vRddhAvasthAyAM glAnAvasthAyAM durbhikSe vopayogAya bhavedato vyAkaraNaM gaNitaM / jyotiSaM hastizikSA dhanurvedaM vaidyakaM horAzAstraM maMtrAdikaM vA'dhItazcettadA pareNa pRcchyamAno hastizikSAdhanurvedAyurvedAdikaM kathayiSyAmIti saMyamabhAravahanaM prati vicikitsAM samApanno hInasattvo vyAkaraNAdau prayatate, na ca tathApi mandabhAgyatvAdabhipretArthasiddhirbhavati / mahAsattvazva sAdhuH subhaTavat paralokapratispardhikaSAyAdyarivarga jetuM saMyamotthAnenotthito gRhapAzamavadhUya nyakRtya ca sAvadyAnuSThAnamAtmano'zeSakalaGkarAhityAya saMyamAnuSThAnakriyAyAM dattAvadhAno bhavati, na ca svapne'pi gRhavAsamanuzocati / / 25 / / 10 ___ athA''jIvikAnAM digambarANAM vA paropakArapUrvakajIvanasvabhAvasya sAdhorAcAre AkSepa dUSayitumAha anyo'nyopakAreNa gRhIvaite mUJchitA ityuktirayuktA, teSAM pakSadvayaprasaGgAt // 26 // ... __ anyo'nyeti, putrakalatrAdisnehapAzairanuraktA gRhasthA yathA parasparopakAreNa mAtrAdiH putre putrazca 15 mAtrAdau mUrcchitastathaite parasparato rogiNaH sAdho$kSamanveSayata, glAnayogyamAhAramanviSya tadupakArArtha - dhvamAcAryAdevaiyAvRttyakaraNAdyupakAreNa vartadhvamityevaMvidhayA mUchitAH, parasmai dAnAdinopakAro hi gRhiNAM dharmo na tu yatInAm , tasmAdete gRhasthA iva sarAgiNaH parasparAyattatvAt , yatayo hi niHsaGgatayA na kasyacidAyattA bhavantItyAjIvikAdayo digambarA vA vadanti, taniSedhAyAha teSAmiti, evaMvadatAmAtmIyapakSasya sadoSasya samarthanAdrAgasya niSkalaGkasyAsmadabhyupagamasya dUSaNAheSasya ca prasaGga: 20 syAt , svato'sadanuSThAnaM sadanuSThAyinAM nindanamiti vA pakSadvayasya prasaGgaH, yadvA bIjodakodiSTakRta-: bhojitvAdgRhasthAH, yatiliGgAbhyupagamAt pravrajitAzcetyevaM pakSadvayasya prasaGgaH, tathA hi vayamaparigrahatayA niSkizcanA ityabhyupagamya gRhasthabhAjaneSu yuSmAbhirbhujyate tatparibhogAcca tatparigraho'vazyambhAvI, AhArAdiSu mUrcchanAca kathaM niSparigrahAbhyupagamo niSkalako bhavet , bhikSATanaM kartumasamarthasyAparairgRhasthairabhyAhRtaM kAryate bhavadbhiH, yaterAnayanAdhikArAbhAvAt , tathAca gRhasthAnayane yo doSaH sa bhavatA- 25 mavazyambhAvI, gRhibhirhi bIjodakAdyupamardainApAditamAhAraM bhuktvA glAnamuddizya yanniSpAditaM tadavazyaM . yuSmadupabhogAyAvatiSThate, evaJcaite SaDjIvanikAyavirAdhanayodiSTabhojitvenAbhigRhItamithyAdRSTitayA ca sAdhuparibhASaNena ca tIvraNa karmabandhenopaliptAH, naite sadyuktibhirvAdaM kartuM samarthAH, viparyastAvabodhena vyAptatvAt , kevalaM krodhAnuMgA asabhyavacanAdInyevAzrayante, arthAnugatayuktibhiH pramANabhUtaihetudRSTAntaiH svapakSasaMsthApanAyAM sAmarthyAbhAvAt / tasmAttadeva vaktavyaM vAdakAle'nyadA vA yena yenopa-30 nyastena hetudRSTAntAdinA svapakSasiddhilakSaNo mAdhyasthyavacanAdinA vA parAnupaghAtalakSaNa AtmasamAdhi
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAnukApalyA [tRtIyA samutpadyate yenA'nuSThitena bhASitena vA'nyatIrthiko dharmazravaNAdau vA'nyaH pravRtto virodhaM na yAyAt / tasmAdbhikSuH sarvajJapraNItaM dharmamavetya yathA svasya samAdhiAnasya cotpadyate tathA piNDadAnAdikaM kuryAt , na vopasagaiMrupasargito'samaJjasaM vidhyAditi // 26 // atha skhalitazIlasya sAdhoH prajJApanAmAha duHzravaNopasarge'jJAH saMyame viSIdanti // 27 // duHzravaNeti, kecit pazcAnyAditapasA santaptazarIrAH siddhiM zItodakandamUlAdyupabhogino'pi prApuH, yathA bAhukanArAyaNAsitadevalapArAzarAdayaH kecicAzanAdikamabhuktvA yathA namyAdayaH, kecidAhArAdikaM bhuktvaiva yathA rAmaguptAdaya ityevaM kenaciduktaM nizamyAjJAH siddhiM nAnAvidhopAya sAdhyamiti nizcitya saMyamAnuSThAne viSIdanti yadi vA tatraiva zItodakAdiparibhoge laganti, kintve10 tanAvadhArayanti yeSAM siddhigamanamabhUt teSAM kutazcinnimittAjjAtajAtismaraNAdipratyayAnAmavAptasamyarajJAnacAritrANAmeva valkalacIriprabhRtInAmiva siddhigamanamabhUt, na tu kadAcidapi sarvaviratipariNAmabhAvaliGga vinA zItodakAyupabhogena jIvopamardaprAyeNa karmakSayo'vApyata iti // 27 // matAntaraM nirasyati kAraNasamatvAtkAryasya sukhAnmuktirityeke, na virUpAdapi kAryadarzanAdvaiSayikasyAsukhatvAca // 28 // kAraNeti, kecit zAkyAdayaH svayUthyA vaivaM bruvate, sukhenaiva sukhaM bhavati na tu locAdi. zena kAryasya kAraNasAdRzyAt , zAlibIjAddhi zAlyakurotpattirna yavAGgharotpattiH, tasmAnmanojhAhAravihArAdezcittasvAsthyaM tatassamAdhistasmAJca muktyavAptirataH sukhenaiva sukhAvAptina kadApi locAdikAya zAdineti, ete ca sadA saMsArAntarvartino'jJAH, jJAnadarzanacAritrAtmakasya jainendrazAsanapratipAditamA20 gaisya pariharaNAt / kAraNasamatvAtkAryasyeti niyamaM dUSayati virUpAdapi kAryadarzanAditi, zRGgAddhi zaro jAyate gomayAvRzciko golomAvilomAdibhyo dUrveti visadRzAdapi kAraNAtkAryasyotpattidarzanena na kAraNasAdRzyaniyamaH kAryasya, manojJAhArAdikamapi sukhaM prati vyabhicAri, visUcikAderapi saMbhabAt, doSAntaramAha vaiSayikasyAsukhatvAceti, viSayajanyaM hi sukhaM duHkhapratIkArahetutvAtsukhAbhAsatayA sukhameva na bhavati, ataH paramAnandarUpasyAtyantikaikAntikasya mokSasukhasya kutaH kAraNaM 25 bhavet, bhakdrItyA sAmyatAyA apyabhAvAditi bhAvaH / cazabdena vicitrasaMsArAnupapattilakSaNadoSasya samuccayA, yadi hi sukhenaiva sukhaM tarhi nityasukhinAM vargasthAnAM punarapi sukhAnubhUtestatraivotpattiH sthAt, nArakANAJca punartuHkhAnubhavAttatraivotpattiriti nAnAgatyA saMsArasya vaicitryaM na bhavet , na caita iSTamiSTazceti bhAvaH / locAdikamapyalpasattvAnAmaparamArthadRzAmeva duHkhakAraNarUpatvaM paramArthadRzAM 2. mahAsatsvAnAntu sarvametatsukhAyaiva / manojJAhArAdinA ca na samAdhirbhavati, tataH kAmodrekAttasmAce30 taso'sthiratvAt , tasmAdeve sAkyAnuSThAyinaH paramasukhavilopino'namtasaMsArA iti // 28 // .
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 mukA] 151 matAntaraM dUSayatistrIsambandho na doSAyetyeke tanna sarvadoSAspadatvAt // 29 // strIti, kecitnIvazagA rAgadveSopahatacetaso jainamArgavidveSiNo yuvatiprArthanAyAM ramaNIsambandhe doSAbhAvamaGgIkurvanti yathA piTakAdikasya tadAkUtopazamanArtha pUrvarudhirAdikaM nirmAlya muhUrtamAtraM sukhino bhavanti na ca doSeNAnuSajyante tathA strIprArthanAyAM tatsambandhe'pi na doSo bhavati na vA 5 strIsambandhe'nyasya kAcit pIDA, Atmanazca prINanaM bhavati, tathA'raktadviSTatayA putrArthameva RtukAlAbhigAmitve vA na kazcidoSa ityapare vadanti, tatra doSamAha sarveti, maithunaM hi sarvadoSAspadaM saMsAravardhakaJca, tatra mAdhyasthyAvalambanamAtreNa vinA tannivRttiM nirdoSatA kathaM bhavet , na hi kasyacicchirazchittvodAsInabhAvAvalambanena nAparAdhI bhavati, kiMvA viSaM pItvA tUSNImbhAvAvalambanena na mriyate, tasmAdgaNDapIDanAdidRSTAntena maithunaM nirdoSa manyamAnAH strIparISaha jitA viparItatattvaprAhiNo narakAdi-10 yAtanAsthAneSu mahAduHkhamanubhavanti, yaistu mahAsattvaiH strIsaGgavipAkavedimirnArIsaMyogAH parityaktAstatsaGgaphalavastrAlaGkAramAlyAdimiH kAmavibhUSAH parityaktAste strIprasaGgAdikaM kSutpipAsAdi pratikUlopasargakadambakazca nirAkRtya mahApuruSasevitapanthAnaM prati pravRttAH susamAdhinA vyavasthitA nopasagairanukUlaiH pratikUlairvA prakSobhyante nAnya iti parijJAya bhikSurTayopAdeyabuddhyA zobhanAni pratigRhNan saMyamAmuSThAnaM caret , mRSAvAdAdikazca parihareviti // 29 // atha strIkRtopasargasya duHsahatvAttajjayAtha tatsaMstavAdiparityAgamAhakRtaviviktacaryApratijJo vanitAvilAsavipralubdho na syAt // 30 // kRteti, pitrAdipUrvasaMyogaM zvavAdyuttarasaMyogazca vihAya strIpazupaNDakavivarjitasthAne saMyama kariSyAmIti kRtapratijJaH sarvathA nIsaGgaM vivarjayet , nApi tayA saha viharenna vA viviktAsano bhavet, yato mahApApasthAnametadyatInAM strIbhirAsaGgatvam , tadvarjanena cAtmA samastApAyasthAnebhyo rakSito bhavati, 20 triyo hi mAyApradhAnAH, samyak pratAraNopAyaM jAnanti, itarakAryavyapadezena samIpametya zIlAcyAvayanti, atisnehamAviSkurvantyaH samIpamAgacchanti nAnAvidhavacobhirmugdhayanti, kAmamutpAdayanti, pratAraNAya sammukhaM vastraM zithilAdivyAjena sAbhilASaM zithilIkRtya punarnibadhnanti UrdhvAdikAyaM prakaTayanti, kakSAmAdayaM vrajanti upabhogaM prati prArthayanti, utpAdya vizvAsamakAryakaraNAya nimaMtrayanti, IdRzAn vanitAvilAsAnavetya viditavedyaH paramArthadarzI sAdhuna tadRSTau svadRSTiM nivezayet, sati 25 prayojane ISadavajJayA nirIkSeta, na vA tacceSTAsu pralobhamupagacchet, strIsaMsargApAditAH zabdAdayo hi viSayA durgatigamanaikahetavaH sanmArgArgalArUpA ityevaM vijAnIyAt / kizcAnekavidhaprapaJcaiH karuNAvinaya. pUrvakaM triyaH samIpamupAgatya vizrambhajanakAni vacAMsi bhASamANA rahasyAlApaimaithunasambaddhavacobhiH sAdhozcittamAdAya tamakAryakaraNaM prati karmakaravadAjJApayanti, so'pi sAdhuH trIpAzabaddho mRgavat kUTake patitaH san kuTumbakRte'harnizaM lizyate, tathA hi skhalitacAritraM kAmAbhilASukaM madazaga iti pari- 30 jJAya liGgakhopakaraNAnyadhikRtyAlAbuccheyaM zacaM labhakha, yena pAtrAdermukhAdiH kriyate, zobhanAnya
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArtha muktAvalyAm [tRtIyA lAbukAnyAnaya, dharmakathAdiphalAni vastrAdilAbharUpANyAhara, patagRhANi lepaya yena sukhenaiva bhikSATanaM bhavet, alaktakAdinA pAdau raJjayetyevaMrUpeSu karmasu, gRhasthopakaraNAnyadhikRtya ca kajjalAdhArabhUtAM nIlikA kaTakakeyUrAdimalaGkAraM prayaccha yenAhaM sarvAlaGkArabhUSitA vINAdivinodena bhavantaM vinodayAmi, mukhAbhyaGgArtha saMskRtaM sugandhitailamAhara, AtapavRSTibhyAM saMrakSaNAya chatramupAnahaJca mAmanujAnIhi, keza5: saMyamanAtha kaGkatakaM dantaprakSAlanArtha dantakASThaM madantikaM pravezaya, rAtrau bhayAvahirgamanamasamarthA kartu mato mama yathA rAtrau bahirgamanaM na bhavati tathA kuru, matputrAya krIDAbhAjanAnyupAnaya, taM krIDaya, prAvRTsamayanivAsArhamAlayaM taNDulAdibhaktaJca niSpAdaya yena sukhenaiva so'tivAhyetetyevaM karmasu ca tannirdezavartI mahAmohodaye vartamAno'pahastitaihikAmuSmikApAya uSTra iva paravazago bhavati, tasmAdviSopaliptakaNTakAdapi mahadanarthakAriNI striyamavetya snuSAduhitsutAdhAcyAdikamapyavicintya yoSinmAtreNa 10 saha vivekinA samparko na karttavyaH, vivikte duhitrAdinA sArdhaM hi sAdhaM dRSTvA yoSijjAtInAmanyeSAM vaivaM zaGkA bhavet, prANimAtra hIcchAmadanakAmaig2addhaM, yata evambhUto'pi zramaNaH strIvadanAlokanAsaktacetAH parityaktanijavyApAro'nayA sAdha niIMkastiSThatIti / yato'narthAya strIsambandhastasmAdAtmahitakAmena strIvasatayaH parityAjyA iti // 30 // . . atha strIvazago'vazyaM narakaM yAtIti narakavedanAH prAha narakeSu tIvrataraduHkhabhAjo raudrAH // 31 // narakeSviti, nArakA devAdinApyupazamayitumazakyaM zItoSNarUpapRthivyAstIvravedanotpAdaka sparza samanubhavanti, tathaikAntenAzubhAna rUparasagandhazabdAnapi, tatrAdyAsu ratnazarkarAvAlakAkhyAsu tisRSu pRthivISu paJcadazaprakAraiH paramAdhArmikaiH kRtaM mudrAsikuntakrakacakumbhIpAkAdikaM prabhUtakAlaM yAvadazaraNA nArakA vadhamanubhavanti, paGkadhUmatamomahAtamaHprabhAkhyAsu catasRSu pRthivISu paramadhArmikA20 bhAve'pi svata eva tatkRtavedanAyAstIvrataraM vedanAsamuddhAtamanubhavanti parasparodIritaduHkhAzca bhavanti, tatra ye mahArambhaparigrahapaJcendriyavadhapizitabhakSaNAdike sAvadyAnuSThAne pravRttA asaMyamajIvitArthinaH prANinAmasadanuSThAnayotpAdakatvena raudrAH-bhayAnakAste tIvrapApodayavartino'tyantabhayAnake bahulatamo'ndhakAre yatrAtmApi nopalabhyate cakSuSA, kevalamavadhinApi mandamandamulUkenevAhni dRzyate tathAvidhe duHsahakhadirAGgArarAzyanantaguNatApasantapte bahuvedane narake patanti nAnArUpA vedanAH samanubhavanti ca / 25 tatra tiryaGmanuSyabhavAtsattvA utpannA antarmuhUrtena ni nANDajasannibhAni zarIrANyutpAdayanti, paryApti bhAvamAgatAzcAtibhayAnakAn zabdAn paramAdhArmikananitAn zRNvanti hata mudgarAdinA, chinta khaDgAdinA, bhinta zUlAdinA, dahata murmurAdinetyevaMvidhAn / nizamya ca te bhayoddhAntalocanA bhItyA naSTacetanAH ka gatAnAmasmAkamevaMvidhamahAghorAravadAruNasya duHkhasya trANaM syAdityAzaGkamAnA itastato dhAvantaH jvAlA kulaM bhUmimAkramanto dandahyamAnA Akrandanti, evaM teSAM tatra sthitirutkRSTatastrayastriMzatsAgaropamANi 30 aghanyato dazavarSasahasrANi / tadevaM taptA nArakAstApApanodanAyodakapipAsayA'bhiSiSikSayA vA tAM / bhUmi vilAya kSAroSNarudhirAkArajalavAhinIM zarIrAvayavakartakatIkSNasrotasvinIM duHkhadAM vaitaraNI nadI prAptAstatrApi zarapratodeneva preritAH zaktibhizca hanyamAnAstaranti, durgandhenAtyantakSAroSNena vaitaraNI
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktI ] sUtrakRtalakSaNA | 113 jalena santaptAnAya sakIlAkulAM nAvamadhirodumupAgacchataH pUrvArUDhaM (: paramAdhArmikAH kaNTheSu vidhyanti tatazca vaitaraNIjalena naSTasaMjJA apyapagatakarttavyavivekA bhavanti / anye ca narakapAlA nArakaiH krIDamAnAH zUlAbhirnaSTasaMjJAn tAn vivA'dho bhUmau kurvanti, keSAJcinnArakANAM paramadhArmikA mahata zilAM gale baddhvA tAn mahatyudake nimajjayanti samAkRSya ca tasyAH kalambukAvAlukAyAM murmurAgnau ca samantato gholayanti, anye ca tatra svakarmapAzAvapAzitAnnArakAn zUla ke protakamAMsapezIvadbharjayanti, 5 kecinmahApApodayA nArakAH parito'gnijvAlAmaya uSTrikAkRtau narake pravezitAH santaptAH svakRtaM duzcaritamajAnanto'pagatAvadhivivekAH sadA dandAnte, na hyakSinimeSamAtramapi kAlaM tatra duHkhasya virAmaH, kecicca narakapAlaiH niranukampaiH parazupANibhirnArakA hastaiH pAdaizca baddhAH kASThazakalamiva takSyante teSAJca zarIrAvayavA vizleSyante, narakapAlAH smArayanti cAkrandamAnAn pUrvakRtAni tvayA tadA hRSTena prANinAM mAMsaH samutkRtyotkRtya bhakSitaH, tadrudhiraM madyazca pItaM paradArA bhuktAH, sAmprataM tadvipAkApAditena karma - 10 NA'bhitapyamAnaH kimevaM rAraTISItyevaM smArayantaH punaH punarduHkhamutpAdayantaH pIDayanti, tadevaM pUrvajanmasu jaghanyetarAdinA yAdRgbhUtAdhyavasAyena karmANyAcaritAni tathaiva narake tasya vedanAH svataH parata ubhayato vA bhavanti, anRtabhASiNAJca tatsmArayitvA jihvAzcecchidyante paradravyApahAriNAmaGgopAGgAnyapahriyante pAradArikANAM vRSaNacchedaH zAlmalyupagUhanAdi kAryate, mahAparigrahArambhavatAM krodhamAnamAyAlobhinAzca janmAntarasvakRtakrodhAdiduSkRtasmAraNena tAdRgvidhameva duHkhamutpAdyate, itthaM narakaduHkhavize- 15 SAn bhagavadAgamena viditvA dhIrassarvasmin prANigaNe kamapi na hiMsyAt, jIvAditattveSu ca nizcaladRSTirniSparigrahamRSAvAdAdirna lokavazago bhavet, dhruvaM saMyamaM viditvA tadanuSThAnarato yAvajjIvaM mRtyukAlaM pratIkSeta // 31 // tadevaM nArakayAtanA dharmazca mahAvIrasvAminA''vedita ityAha parijJAya dhIro vIro'nuttaramAcakhyau dharmam // 32 // parijJAyeti, saMsArAntarvarttinAM sakalaprANinAM karmavipAkajaM duHkhaM parijJAya yathAvasthitAtmAdisvarUpavettA upadezadAnAt prANinAmaSTavidhakarmocchedananipuNaH sarvatra sadopayogI nAnAvidhopasargairupasargito'pi niSprakampasaMyamaratitvAddhIradhiyA rAjamAnatvAdvA dhIraH samastabhayarahita aurasabalena dhRtisaMnahanAdibhizca vIryAntarAyasya niHzeSaM kSayAt paripUrNavIryaH, utpannadivyajJAno nizzeSAntarAyakSaye sarva loka pUjyatve'pi ca bhikSAmAtrajIvitvAdbhikSuH prazastavarNarasagandhasparzaprabhAvAdiguNairvirAjamAno 25 jAtiyazodarzanajJAnazIlaiH sarvAtizAyyanuttaraM dharmaM prakAzya yoganirodhakAle sUkSmakriyasya tato vyuparatakriyasya zukrudhyAnavizeSasya dhyAtA zailezyavasthApAditataddhyAnAnantaraJca sAdyaparyavasAnAM lokApravyavasthitAM pradhAnAM siddhigatiM prApta RSizreSTho nAmnA vardhamAnakhAmI parISahopasargairanukUlapratikUlaira parAjito'dbhutakarmakAritvena guNaniSpannamahAvIrAparanAmA kriyAvAdyakriyAvAdivainayikAjJAni kAdInAmabhyupagamaM samyagavabuddhya yathAvasthitatattvopadezenAparAn sattvAn parijJApya svayamapi samyagutthAnena saMyame vyava - 30. sthitaH sarAtribhaktaSaSThaM prANAtipAtAdikaM pratiSidhya taponiSTapradeho'bhavat, na hi svato'sthitaH parAn sU0 mu0 15 20
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamukAvalyAm sthApayitumalam / tadevaM zrutacAritrAkhyaM sayuktikamahadbhASitaM sarvadharmapradhAna dharma zraddadhAnA anutiSThante lokA vyapagatAyuHkarmANaH santaH siddhiM prAptAH prApnuvanti prApsyanti ceti // 32 // ___ atha ye paratIrthikAH pArzvasthAdayo vA svayUthyA azIlAzca gRhasthAste kuzIlAH, tAn tadanuSThAnatastadvipAkadurgatigamanatazca nirUpayitumAha kAyAyatadaNDAsteSveva // 33 // kAyeti, kAyAH pRthivyAdijIvanikAyAH nasAH sthAvarAzca, sarve'pyete sukhaiSiNo duHkhadviSazca, ebhiH kAyaiH pIDyamAnairAtmA daNDyate, evaJcaitAna kAyAn ye dIrghakAlaM daNDayanti te teSveva pRthivyAdikAyeSu bhUyo bhUyaH samutpadyante, sukhArthibhiryadi kAyasamArambhaH kriyate tadA duHkhamevApyate na sukhama, mokSArthaM kutIrthikairetaiH kAyaiA~ kriyAM kurvanti tayA saMsAra eva bhavati, so'yamAyatadaNDaH 10 ekendriyAdiSu samutpannaH san bahukrUrakarmA yasyAmekendriyAdijAtau yatprANyupamardakAri karma kurute, sa tenaiva karmaNA paricchidyate, kizcit karmAsminneva janmani vipAkaM dadAti, kiJcit parasminnarakAdau kiJcidekasminneva janmani tIvra vipAkaM dadAti, kizcicca bahuSu janmasu, yenaiva prakAreNa tadazubhamAcaranti tathaivodIryate / tadevaM kuzIlAzcaturgatikaM saMsAramApannA arahaTTaghaTIyaMtranyAyena saMsAraM paryaTantaH prakRSTaM duHkhamanubhavanti, janmAntarakRtaM karmAnubhavanta ArtadhyAnopahatA aparaM badhnanti vedayanti ca, 15 na ca svakRtasya karmaNo vinAzo'sti, ye cAnavagataparamArthA dharmArthamutthitAsyaktamAtApitrAdayo'pyAtmAnaM zrAmaNyavrate vartamAnatayA manyamAnAH pacanapAcanAdinA kRtakAritAnumatyaudizikAdiparibhogAcAnikAyasamArambhaM kurvanti, pazcAgnitapasA niSTaptadehAstathA'gnihotrAdinA ca svargAvAptimicchanti, laukikA api pacanapAcanAdinA'gnikArya samArabhamANAH sukhamabhilaSanti, te'gnikAyamaparAMzca pRthivyAdyAzritAna sthAvarAn vasAMzca prANino nipAtayantyeva, udakAdinA hyagnikArya vidhyApayantastadAzritA20 nanyaprANino nipAtayeyuH, tathA zalabhAdayaH karISakASThAviskhA ghuNapipIlikAkRmyAdayo bhasmIbhavantyeva, tato'gnikAyasamArambho mahAdoSAya, kecit vanaspatisamArambhAdanivRttA vanaspatyAdInAhArArtha dehopacayAtha dehakSatasaMrohaNArtha vA''tmasukhamAzritya chindanti te bahUnAM prANinAmatipAtino bhavanti, na hi vanaspatI mUlAdiSu sarveSvapi samuditeSveka eva jIvaH, kintu mUlaskandhazAkhApatrapuSpAdiSu pratyekaM jIvA vyavasthitAH, tacchede ca saMkhyeyAsaMkhyeyAnantabhedabhinnAnAM tadAzritAnAM jIvAnAmatipAto'vazyaMbhAvyeva, 25 tathA ca vanaspatikAyopamardakA bahuSu janmasu garbhAdikAsvavasthAsu kalalArbudamAMsapezIrUpAsu niyante, tathA vyaktavAco'vyaktavAcazca pare ca pazcazikhAH kumArAH santo niyante kecidyuvAnaH, apare ca sthavirAssantaH, tadevamanAryakarmakArI sukhArthI kuzIlaH prANyupamaI kurvan svakarmaNA duHkhameva prApnoti na sukhaM nApi muktim // 33 // - akSArasAnAdinA muktiriti matavizeSAnnirAkaroti9akSArasnAnAdito na muktirvyabhicArAgAvasyaiva hetutvAca // 34 // - akSAreti, kecidanti lakmAhArasya rasapuSTiH kriyate tadvarjanena ca mokSaH, taca lavarNa
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ suucvlkssnnaa| saindhavasauvarcalabiDaraumasAmudrabhedena pazcavidham , tadvarjanena rasaparityAga eva kRto bhavati, tattyAgAca mokSAvAptiriti / anye ca sacittApkAyaparibhogena mokSaM vadanti tathA yudakaM malazodhakaM dRSTam , yathA vastrAdeH, tathA cAntarazuddhirapyudakAdeva, anye hutena mokSaM pratipAdayanti, ye svargAdiphalAnapekSayA samidhA ghRtAdibhirhatAzanaM tarpayanti te mokSAyAgnihotraM juhvati zeSAstvabhyudayAya, agnirhi suvarNAdInAM malaM dahati tathA''ntaramapi pApamiti / matAnImAni nirAcaSTe, vyabhicArAditi, paJcavidhakSArAparibhogena na mokSaprAptiH, lavaNameva rasapuSTijanakamityasiddheH, rasapuSTijanakaiH kSIrazarkarAdibhi yabhicArAt, kiJca kiM dravyato lavaNavarjanena mokSAvAptiH, uta bhAvataH, nAdyaH, lavaNarahitadeze sarveSAM mokSaprAptiprasaGgAt , na dvitIyaH, bhAvasyaiva mokSaprAptau pradhAnatvAllavaNavarjanavaiyApAtAt , evaM pratyUSajalAvagAhanena na mokSaH, udakaparibhogena tadAzritaprANyupamardanAta , na hi jIvopamardAnmokSaH, na vaikAntato jalaM bAhyamalasyApyapanayane samartham , Antarantu na zodhayatyeva, bhAvazuddhyA tacchuddhaH, 10 bhAvarahitasyApi yadi tacchuddhiH syAttadA matsyAdInAmapi muktyavAptiH syAt, kica jalaM yathA'niSTaM malamapanayati tatheSTamapi kuMkumAdikamaGgarAgam , evaJca pApasyeva puNyasyApISTasyApanayanAdiSTavighAtakadbhavet , tathA nAgnihutAdapISTasiddhiH prANyupamardanAt, yadyagniparzana siddhiH syAttaGgAradAhakakumbhakArAyaskArAdInAmagniM saMspRzatAmapi siddhiH syAt , evaJcaite paramArthAvedinaH prANyupaghAtena pApameva dharmabuddhyA kurvanto nAnAprakAraiH prANino vyApAdayanti narakAdigatizca gatAstIbaduHkhaiH pIDyamAnA 15 asAvedanayA'zaraNAH karuNamAkrandanti // 34 // atha tatpratipakSabhUtAna suzIlAna prarUpayati virato'lubdho'nAkulaH suzIlaH // 35 // virata iti, ekendriyAdijIvasamArambhe'vazyaM karmabandho bhavatIti samyak parijJAya yastadvirataH prAsukodakAdikena yAvajjIvaM prANAn dhArayati bIjakandAdInabhuJjAnaH snAnAbhyaGgodvartanAdikriyAsu 20 niSpatikarmazarIratayA'nyAsu ca cikitsAdikriyAsu na varttate khyAdivirataH, alubdhaH-AntaprAntena labdhenAlabdhena vA''hAreNa madadInatArahitastapaHphalapUjAsatkArAnabhilASyanukUlapratikUlarasazabdAdAvAsaktividveSavidhuraH, anAkula:-viSayakaSAyairanAvilaH, parISahopasargarhanyamAno'pyaprakampamanA jJAnadarzanacAritraiH paripUrNaH sa eva suzIlaH, sa eva cASTaprakAraM karmApanIya jAtijarAmaraNarogazokAdipUrNa saMsAraM nApaiti // 35 // .. 25 kuzIlatvasuzIlatvayoH saMyamavIryAntarAyodayAttatkSayopazamAcca bhAvAdvIya nirUpayati bAlapaNDitavIryA jiivaassNsaarmokssbhaajH|| 36 // bAleti, nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhAvabhedAt SoDhA vIryasya nikSepaH, nAmasthApane tu prsiddhe| jJAtA'nupayukta Agamato dravyavIryam , noAgamatastu jJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM sacittAcittamizrabhedAtridhA, sacicadravyavIrya trividhaM dvipadacatuSpadApadabhedAt, aIcakravartibaladevAdInAM vIrya 30 dvipadadravyavIryam, azvahastiranAdInAM vIrya catuSpadvyavIryam, gozIrSacandanaprabhRtInAM zItoSNa
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 sUtrArthamuktAvalyAm [ tRtIyA kAlaya ruSNazItavIryapariNAmo'padadravyavIryam / AhArAvaraNapraharaNeSu yadvIrya tadacittadravyavIryam, eSAM mizraNena mizradravyavIryam / devakurvAdikSetramAzrityAkhilAni dravyANi tadantargatAnyutkRSTavIrya - vanti, tathA yaddurgAdikSetrAzrayAdyasya vIryollAsastat, yasmin vA kSetre vIryaM vyAkhyAyate tatsarvaM kSetravIrya, kAlavIryamadhyekAntasuSumAdau dravyeSu yadvIryaM vyAkhyAzrayaH kAlazca / vIryavato jIvasya 5vIryaviSaye'nekavidhA labdhiH, tacca vIryaM zArIramaindriyamAdhyAtmikaJca, AntaravyApAreNa gRhItvA manoyogyAn pudgalAn bhASAyogyAn kAyayogyAnAnapAnayogyAn vA tattadbhAvena yatpariNAmayati, tadbhAvapariNatAnAJca manovAkkAyAdInAM yadvIryaM tadvividham, sambhave sambhAvye ca, sambhave tAvattIrthakRtAmanuttaropapAtikAnAJca surANAmatIva paTUni manodravyANi bhavanti, tIrthakRtAmanuttaropapAtikasuramana:paryAya jJAnipraznavyAkaraNasya dravyamanasaiva karaNAt, anuttaropapAtikasurANAM sarvavyApArasyaiva manasA 10 niSpAdanAt / sambhAvye tu yo yamartha paTumatinA procyamAnaM na zaknoti pariNamayituM sAmprataM saMbhAvyate tveSa parikarmyamANaizakSyatyamumarthaM pariNamayitumiti / vAgvIryamapi dvividhaM sambhave sambhAvye ca, tatra sambhave tIrthakRtAM yojanavihAriNI vAk sarvasvasvabhASAnugatA ca, tathA'nyeSAmapi kSIramadhvAsravAdilabdhimatAM vAcaH saubhAgyamiti haMsakokilAdInAM sambhavati svaramAdhuryam / sambhAvye tu sambhAvyate zyAmAyAH striyA gAnamAdhuryam, tathA sambhAvayAma enaM zrAvakadArakamakRtamukha saMskAramapyakSareSu pahuM 15 yathAvadabhilaptavyeSviti / tathA sambhAvayAmazzukasArikAdInAM vAco mAnuSabhASApariNAmam, kAyavIryamapi dvividhaM sambhave sambhAvye ca, sambhave yathA cakravarttibaladeva vAsudevAdInAM yadvAhubalAdikAyabalaM tadyathA koTizilA tripRSThena vAsudevena vAmakaratalenoddhRtA, sambhAvye tu sambhAvyate tIrthakaro lokamaloke kandukavat prakSetuM meruM daNDavagRhItvA vasudhAM chatrakavaddhartumiti, sambhAvyate cAnyatarasurAdhipo jambUdvIpaM vAmahastena chatrakavaddhartumayatnenaiva ca mandaramityAdi / indriyabalamapi zrotrendriyAdisvaviSaya20 grahaNasamarthaM paJcadhA, ekaikaM dvividhaM sambhave sambhAvye ca, sambhave yathA zrotrasya dvAdaza yojanAni viSayaH, evaM zeSANAmapi yo yasya viSaya iti / sambhAvye tu yasya kasyacidanupahatendriyasya zrAntasya kruddhasya pipAsitasya pariglAnasya vA'rthagrahaNAsamarthamapIndriyaM sadyathoktadoSopazame sati sambhAvyate viSa - yagrahaNAyeti / AntarazaktijanitamAdhyAtmikaM vIryamanekadhA, udyamadhRtidhIratAzauMDIryakSamAgAmbhIryopayogatapassaMyamAdibhedAt, udyamo jJAnatapo'nuSThAnAdiSUtsAhaH, dhRtiH saMyame sthairyam, dhIratA 25 parISahopasargAkSobhyatA, zauNDIryaM tyAgasampannatA, ApadyaviSaNNatA, viSame karttavye samupasthite'viSatA vA, kSamA parairAzyamAnasyApi kSobhAnavAptiH, gAmbhIryaM parISahopasargairadhRSyatvaM, manazcamatkAra - kAriNyapi svAnuSThAne nauddhatyam, upayogavIryaJca sAkArAnAkArabhedavat, sAkAropayogo'STadhA anAkAropayogaJcaturdhA, yogavIryaM manovAkkAyabhedatastrividham, akuzalamanonirodhaH kuzalamanasaH pravarttanaM manovIryam, apunaruktaniravadyabhASaNaM vAgvIryam, samAhitapANipAdasya kUrmavadavasthAnaM kAyavIryam, 30 aglAnatayA tapovidhAnaM tapovIryam, ekatvAdyadhyavasAyinaH saptadazavidhasaMyamapravRttiH saMyamavIryamityAdirUpaM bhAvavIryam / sarvamadhyetadbhAvavIryaM paNDitabAlamizrabhedAt trividham, anagArANAM paNDita - vIryam, bAlapaNDitavIryantvagArANAm, tatra yatInAM paNDitavIryaM sAdisaparyavasitam, sarvaviratiprati
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] suutrkRtlkssnnaa| 117 pattikAle sAditvAt , siddhAdyavasthAyAM tadabhAvAtsAntatvAt , bAlapaNDitavIryantu dezaviratisadbhAvakAle sAdi, sarvaviratisadbhAve taLze vA saparyavasAnam , bAlavIryantvaviratilakSaNamabhavyAnAmanAdyaparyavasitam, bhavyAnAntvanAdisaparyavasitaM sAdisaparyavasitazcAtra viratibhraMzAtsAditA, punarjaghanyato'ntarmuhUrtAdutkRSTato'pArdhapudgalaparAvartAdviratisadbhAvAtsAntatA, sAdyaparyavasitasya caturthabhaGgasyAbhAva eva / bAleti, dvividhaM vIrya bAlapaNDitabhedAt , kriyAnuSThAnaM vIryamityeke, kAraNe kAryopacArAdaSTaprakAraM karma vIryami-5 tyanye, audayikabhAvaniSpannaM karma, audayiko'pi ca bhAvaH karmodayaniSpanno bAlavIryam , jIvasya vIryAntarAyakSayajanitaM sahajaM vIrya cAritramohanIyopazamakSayopazamajanitazca paNDitavIryam , AbhyAmeva dvAbhyAM sthAnAbhyAM sakarmakAkarmakApAditabAlapaNDitavIryAbhyAM vIrya vyavasthitamiti sUtrArthaH, etAbhyAmeva vIryAbhyAM maryo nAnAvidhakriyAsu pravarttamAno vIryavAnaya miti vyapadizyate, tadAvaraNakarmakSayAccAnantabalayukto'yamiti vyapadizyate / pramAdopahatasya karma badhyate sakarmaNazca yatkriyAnuSThAnaM tadbAlavIryam , 10 apramattasya karmAbhAvo bhavati, evamvidhasya ca paNDitavIryaM bhavati, abhavyAnAM bAlavIryamanAdyaparyavasitaM bhavyAnAmanAdisaparyavasitaM sAdisaparyavasitaM vA, paNDitavIryantu sAdisaparyavasitameva / tatra khaDgAdipraharaNalakSaNazastrasya dhanurvedAyurvedAdizAstrAderabhyasanaM bAlavIryaM pApopAdAnAt, sAtagauravagRddhA hi tacchikSante zikSitaM sat prANinAM vinAzAya bhavati, tatra jIvavyApAdanAyA''lIDhapratyAlIDhAdisthAnavidhAnAt , kSayiNe lAvakarasasyAbhayAriSTAkhyasya madyavizeSasya ca dAtavyatayokteH, caurAdeH zUlA-15 ropaNAdidaNDavidhAnAt pazuhiMsanayAgAdividhAnAcca, tadevaM tadabhyasanAttattatkarma manasA vAcA kAyena kRtakAritAnumatibhizca kurvanto janmazatAnubandhivairAnuSaGgiNo'nantasaMsArabhAjo bhavanti, bhavyastu alpakaSAyassamyagdarzanajJAnacAritrAtmakaM zrutacAritrAtmakaM vA dharma tIrthakaropadiSTaM gRhItvA mokSAya dhyAnAdhyayanAdAvudyamaM vidhatte, yadetasya vIrya tatpaNDitavIryam , bAlavIryamatItAnAgatAnantabhavagrahaNeSu duHkhamAvAsayati, yathA yathA ca sa narakAdiSu duHkhAvAseSu paryaTati tathA tathA cAsyAzubhAdhyava- 20 sAyitvAdazubhameva pravardhata ityevaM saMsArasvarUpamanuprekSamANasyaitadvIryavato dharmadhyAnaM pravartata ityevaM dharmabhAvanAdibhirbhAvito viziSTAbhinibodhikajJAnena zrutajJAnenAvadhijJAnena vA dharmasAraM vijJAyAnyebhyo vA zrutvA cAritraM pratipadyate tatpratipattau ca pUrvopAttakarmakSayArthamuttarottaraguNasampattaye samupasthito vardhamAnapariNAmo'nagAro nirAkRtasAvadyAnuSThAno'karmA bhavati, tasmAdvAlapaNDitavIryA jIvAH saMsAramokSabhAja iti // 36 // atha dharmamabhidhatte- - tyaktAvratakaSAyAdirapramattacaryaH // 37 // -tyakteti, saMsArasvabhAvaparijJAnaparikarmitamatirdharmarahitAnAM nijakRtakarmavilupyamAnAnamaihikAmuSmikayorna kazcitrANAyeti vicArya jinokta eva paramo dharmo'nantasukhanidAnamiti pratyupekSya dravyajAtaM putrAn svajanAMzca vihAya pravrajitaH trasasthAvarairnArambhI nApi parimahI mRSAvAdAdInAM 30 jJAnapUrvakaM parihatta" kaSAyasadbhAve mahAvratadhAraNasya niSphalatvena krodhAdInapi jAtyAdimadaprayuktAna durgatisulabhAna vijJAya pariharan saMyamopaghAtakaM zarIrasaMskAraM gandhamAlyasnAnadantaprakSAlanAdirUpaM
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 sUtrArthamukkAvAyAm [hatIyA karmopAdAnavayA saMsArakAraNatvena parinAyaudezikAdyAhAramaneSaNIyaM viditvA niHspRhA zabdAdiviSaya. gAyarahito jIvopaghAtakArizItodakAdiparibhogarahitaH parityaktAsaMyamAnuSThAnopadezaprazaMso'rthazAstradyUtakrIDAzuSkavAdAdyanAsevI chatropAnahavyajanAdividhura uccAraprasravaNAdikriyAM haritabIjasthaNDileSu pariharan puraH pazcAtkarmabhayAddhRtanaSTAdidoSasambhavAcca parapAtrabhojanAdi parivarjayan yazaHkIryanabhi5 lASuko dravyakSetrakAlabhAvApekSayA zuddhamannapAnAdi parigRhan saMyamamanutiSThet , sadA dharmakathAsambandha bhASamANaH syAt, na marmagaM vaco bruvIta, bhikSArtha gRhAdau praviSTo nopavizedutsargataH, jarasA rogAtaGkAbhyAM vA zaktyabhAve upavizet , ativelaM na haset , na vA''hArAdiSu manojJazabdAdau ca gAyamupeyAt, parISahopasargernAdInamanasko bhavet , evaM kurvato bhAvaviveka AvirbhAvito bhavati, sutapasvinaM gItArthaM guruM sadA seveta, itthaM saMyamaM pratipAlayan karmakSayamabhikAGketa // 37 // 10 dharmasya samAdhiM vinA'pUrNatvAtsamAdhimAha samAhito'nidAno bhAvabhikSuH // 38 // samAhita iti, darzanajJAnatapazcAritrarUpeSu bhAvasamAdhiSu vyavasthitaH samAhitaH, yaH samyak caraNe vyavasthitaH sa caturvidhabhAvasamAdhisamAhitAtmA bhavati, yo vA bhAvasamAdhisamAhitAtmA bhavati sa samyakcaraNe vyavasthito bhavati, darzanasamAdhau hi vyavasthito jinavacanabhAvitAntaHkaraNo 15 nivAtazaraNapradIpavana kumativAyubhirdhAmyate, jJAnasamAdhinA tu yathA yathA'pUrva zrutamadhIte tathA tathA' tIva bhAvasamAdhAvudyukto bhavati, cAritrasamAdhAvapi viSayasukhaniHspRhatayA niSkiJcano'pi para samAdhimavApnoti, tapaHsamAdhinAmapi vikRSTatapaso'pi na glAnirbhavati tathA kSuttRSNAdiparISahebhyo nodvijate tathA'bhyastAbhyantaratapodhyAnAzritamanAH sa nirvANastha iva na sukhaduHkhAbhyAM bAdhyata ityevaM caturvidhasamAdhisthaH samyakcaraNavyavasthito bhavati, yadvA dharmasamAdhi prAptaH samAhito bhAvasAdhuH, 20 tapo'nuSThAnaM kurvata aihikAmuSmikAkAsAbhAvAt , anidAna:-bhUtasamArambho nidAnaM tanna vidyate yasyAsAvanidAnaH sAvadyAnuSThAnarahitaH, karmaNo hi prANAtipAtAdIni nidAnAni, prANAtipAto'pi dravyakSetrakAlabhAvabhedAccaturdhA, sAn sthAvarAnvA UrdhvAdhastiryagrUpeSu triSu lokeSu prAcyAdi dikSu vidikSu dveSAca divA rAtrau vA prANino hastapAdAbhyAM badhvA'nyathA vA kadarthayitvA yatteSAM duHkhotpAdanaM tanna kuryAt , sarvatra manovAkkAyakarmasu saMyato bhavana bhAvasamAdhimanupAlayet , jJAnasamAdhiyuktaH svAkhyAta28 dharmA bhavet , cittaviplutiM vihAya tadeva ca niHzaGkaM yajjinaiH praveditamityevaM niHzaGkatayA vidvajjugupsAM na kuryAt , yena kenacitprAsukAhAropakaraNAdinA gato vidhinA''tmAnaM saMyame sthApayet , AtmavatsarvaprANinaH pazyet , evambhUta eva bhAvasAdhurbhavati, yathA ca mamA''kruzvamAnasyAbhyAkhyAyamAnasya vA duHkhamutpadyate tathA'nyeSAmapIti matvA prajAsvAtmasamo bhavati tathA ihAsaMyamajIvitArthI prabhUtaM kAlaM sukhena jIviSyAmItyetadadhyavasAyI san karmAzravalakSaNamAhAropakaraNAderdhanadhAnyadvipadacatuSpadAdervA 30 parigrahalakSaNaM saJcayazca vikRSTataponiSTaptadeho bhikSuna kuryAt , prANigaNazca samatayA prekSamANasya na kazcitriyo nApi dveSyo bhavati, tathA ca niHsaGgaH sampUrNabhAvasamAdhiyukto bhavati, kazcittu bhAvasamAdhinA samyagutthAnenotthAya parISahopasargastarjito dInatAmavApya viSaNNo bhavati, viSayArthI vA kazcidAI
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 119 mukA sUtrakRtalakSaNA / rathyamapyavalambate rasasAtagauravagRddhoM vA pUjAsatkArAbhilASI syAttadabhAve dInaH pArzvasthAdibhAvena viSaNNo bhavati, zlAghAbhimAnI ca vyAkaraNagaNitajyotiSanimittazAstrANyadhIte, aparazcAdhAkarmAdyAhAropakaraNAbhilASI saMyamodyoge viSaNNAnAM pArzvasthAvasannakuzIlAnAM viSaNNabhAvameSate, tadevaM saMyamaskhalitA alpasattvAH saMsAraparyaGkAvasannA asamAhitA viSamaM narakAdiyAtanAsthAnamupayanti, tasmAdvivekI viditamaryAdo'khilasamAdhiguNavettA dharmamAlocya sabAhyAbhyantarasaGgavipramukto muktigamanaika- 5 hetu saMyamAnuSThAnamanutiSThet, audArikaM zarIraM pArzvasthAdisaGgavipramukto vikRSTatapasA karmanirjarAmanuprekSamANaH kRzayet, ekatvabhAvanAbhAvitamanAH zarIrAdau niHspRho mokSagamanaikapravaNaH saMyame'ratimasaMyame ca ratimabhibhUya bhAvasamAdhiM prAptaH zItoSNAdiparISahAnakSobhyatayA nirjarArthamadhisaheta, vAgguptazca zuddhazyAmupAdAyAzuddhAM parihRtya saMyamAnuSThAne vrajet ya evaM sa samAhito'nidAno bhAvabhikSurbhavatIti // 38 // samAdhivadbhAvamArgo'pIti mArgamabhidhatte-- 10 prazastabhAvamArgo bhavasamuttArakaH // 39 // prazastabhAvamArga iti, bhAvamArgo hi dvividhaH, prazastAprazastabhedAt, tatrAprazasto mithyAtvAviratyajJAnAni durgatiphalAni, prazastazca samyagdarzanajJAnacAritrarUpaH sugatiphalapradaH, durgatiphalamArgavAdinAM trINi triSaSTyadhikAni zatAni mArgA bhavanti, midhyAtvopahatadRSTibhirviparItatayA jIvAdi - 15 padArthanirUpaNAt, samyagdarzanaM jJAnaM cAritrazceti trividho'pi bhAvamArgaH prazastaphalaH, tIrthakaragaNadharAdibhiryathAvasthitavastunirUpaNena samAcIrNatvAt, ye kecanasvayUthyAH pArzvasthAdayo'puSTadharmANazzItalavihAriNa RddhirasasAtagauraveNa gurukarmANa AdhAkarmAdyupabhogAt SaDjIvanikAyavyApAdanaratA aparebhyo mokSamArgamAtmAnucIrNamupadizanti zarIramidamAdyaM dharmasAdhanamiti matvA kAlasaMhananAdihAnecAdharmAdyupabhogo'pi na doSAyetyevaM pratipAdayantaH kutIrthika mArgAzritA eva / tatra prazastabhAvamArgo 20 mokSagamanaM prati praguNo yathAvasthitapadArthasvarUpanirUpaNAt sAmAnyavizeSanityAnityAdisyAdvAdAzrayaNAs, taM jJAnadarzanatapazcAritrAtmakaM mArgamavApya jIvaH samagrasAmagrIkaH saMsArasamudraM dustaraM tarati, ataH sa mArgo bhavasamuttArakaH, sa ca mArge jinokta evAzeSaikAnta kauTilyarahito nirmalaH pUrvAparavyAhatidoSApagamAt, sAvadyAnuSThAnopadezAbhAvAcca taM mahApuruSAcIrNamavyabhicAriNamAzritya pUrvasmi - nanAdikAle'nantAssaSA bhavaM tIrNavantaH, sAmpratamapi saMkhyeyAstaranti, aparyavasAnAtmake'nAgate kAle 25 cAnantAstariSyanti / tatra sUkSmabAdaraparyAptAparyAptabhedAn pRthivIkAyikAdyekendriyAn paryAptAparyAptabhedAn dvitricaturindriyAn saMjJyasaMjJiparyAptakAparyAptakabhedAn paJcendriyAMzca sadyuktibhiravagamyAniSTaduHkhAn sukhaiSiNo na hiMsyAt, etadeva sArataraM jJAnaM yatprANAtipAta nivarttanam etAvataiva parijJAnena mumukSorviSakSitakAryaparisamApteH, asAveva paramArthato jJAtA yaH prANAtipAtanivRttiM samyak kriyate, evambhUtAdviratimo nAmye kecana vibhyati, nApyasau bhavAntare'pi kutazcidvibheti, prANAtipAtanivRtteH pareSA - 30 zAntihetutvAt, ata evAsAvArttaraudradhyAnAbhAvAcchAnto nivRtazca bhavati, tasmAnmanasA arer kAyena vA jIvaM kenApi prANinA sAkaM virodhaM na kuryAt, AhAropadhizayyAdike eSaNA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 sUtrArthamuktAvalyAm [itIyA samitaH parISahairakSubdhaH saMyama caret / kUpakhananasatradAnAdipravRttiH puNyamapuNyaM veti rAjAdibhiH pRSTo matvobhayathApi mahAbhayaM nAnumanyeta, annapAnadAnArthamAhAramudakaM ca pacanapAcanAdikriyayA kUpakhananAdikayA copakalpayet , tatra nasAH sthAvarAzca vyApAdyante'to bhavadanuSThAne puNyamiti no vadet , annapAnAdikaM dharmabuddhyA prANyupamardadoSaduSTaM niSpAdayanyato nAsti puNyamityapi na brUyAt , tanniSedhe hi 5 AhArapAnArthinAmantarAyo bhavet , tadabhAvena tu te pIDayeran, kintu maunaM samAzrayaNIyam , nirbandhe tvasmAkaM dvicatvAriMzaddoSavarjita AhAraH kalpate, evaMvidhaviSaye mumukSuNAmadhikAra eva nAstIti brUyAt , anavadyabhASiNAM nirvANaprApteH / iyameva ca sarva viratyAkhyo mokSagamanaikaheturakAraNavatsalena parahitaikaratena bhagavatA tIrthakareNa paratIrthikairanAkhyAtapUrvaH praveditaH, tamimaM zuddhaM paripUrNa dharmamajAnAnA avivekino dharmajJaMmanyAH paratIrthikAH samyagdarzanAdUre vartante, jIvAjIvaparijJAnAbhAvena zIto10 dakaudezikAdyAhArAbhyavaharaNAt , saMghabhaktAdikriyayA sAtarddhirasagauravAvAptyarthamArtadhyAnavattvAcca, na daihikasukhaiSiNAM dAsadAsIdhanadhAnyAdiparigrahavatAM dharmadhyAnaM bhavati, te ca mahAbhayaM saMsAraM paribhramanti, tasmAdakaSAyI sAdhuH pratikSaNamapUrvajJAnagrahaNena jJAnaM zaGkAdidoSaparihAreNa samyagjIvAdipadArthAdhigamena ca samyagdarzanamaskhalitamUlottaraguNasampUrNapAlanena pratyahamapUrvAbhigrahagrahaNena cAritraM ca varddhayet , tatazca prazastabhAvamArgo bhavaM dhruvaM samuttarati // 39 // 15 atha pratipannabhAvamArgeNa sAdhunA kumArgAzritAH paravAdinaH samyak parijJAya pariharttavyA iti tatsvarUpamAcaSTesamavasaraNAni catvAri, kriyA'kriyAvainayikAjJAnavAdibhedAt // 40 // samavasaraNAnIti, jIvAdayassanyeveti vAdinaH kriyAvAdinaH, tadabhAvavAdino'kriyAvAdinaH, jJAnanihnavavAdino'jJAnavAdinaH, vinayAdeva kevalAdiSTAvAptiriti vAdino vainayikavAdinaH, 20 eSAM caturNAmapi saprabhedAnAmAkSepaM kRtvA yatra vikSepaH kriyate tatsamavasaraNaM bhAvasamavasaraNamiti bhAvArthaH / ete kriyAdivAdino mithyAdRSTaya eva, ekAntena jIvAstitve pararUpeNa sattvApattarekavidhatvaprasaGgAjagataH, ekAntena jIvapratiSedhe pratiSedhakarturabhAvena pratiSedhAsiddhyA sarvAstitAyA durvAratvAt, jJAnavyatirekeNAjJAnameva zreya ityapyabhidhAnAsambhavAttadabhidhAne jJAnasyAvazyakatayA svAbhyupagamavirodhAt , jJAnakriyAvyatirekeNa mokSAsambhavAdvinayamAtrasyAkiJcitkaratvAccAsadbhUtArthapratipAdanAt , 25 tatra kriyAvAdinA bhedA azItyadhika zatam , akriyAvAdinAM caturazItiH, saptaSaSTirajJAnavAdinAm , vaijJAnikAnAM dvAtriMzaditi sarvamelanena triSaSTyadhikatrINi zatAni matAni bhavanti // 40 // ajJAnavAdimatamanUdya nirAcaSTe jJAne parasparavirodha iti cenna sarvavettustadabhAvAt // 41 // jJAna iti, ajJAnavAdino hi vadanti, jJAninaH sarve parasparaviruddhavAditvena na yathArthavA30 dinaH, tathA hi kecidAtmAnaM vibhumapare'sarvagatamanye'GguSThaparvamAtramitare ca zyAmAkatandulamAtramAhuH tathA mUrcamamUrta hRdayasthaM lalATasthamAtmAnamUcurityevaM naikavAkyatA dRzyate, na vA'tizayajJAnI kazci
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] * sUtrakRtalakSaNA / . 121 dvidyate yasya vAkyaM pramANaM bhavet, vidyamAno'pyasau nArvAgdarzinopalakSyate, tathA coktam 'sarvajJo'sAviti hyetattatkAle'pi bubhutsubhiH / tajJAnajJeyavijJAnazUnyairvijJAyate kathami'ti / na ca sarvaviSayavijJAnasambhavaH, tadupAyaparijJAnAbhAvAt, anyo'nyAzrayAt, viziSTajJAnavyatirekeNa na tatprAnyupAyajJAnam, na ca tadantareNopeyasya sarvaviSayavijJAnasambhava iti / na ca jJAnaM jJeyasya svarUpaM paricchinatti, upalabhyamAnasyArvAyadhyaparabhAgatrayavattvenArvAgbhAga eva jJAnena paricchidyate, netarau, 5 - arvAgbhAgena vyavadhAnAt tathA'rvAgbhAgasyApi bhAgatrayaparikalpanayA tadekabhAgasyApi punastathAkalpa - nAtU paramANuparyavasAnatA bhAgasya syAt, tathA ca tasya svabhAvaviprakRSTatvAdavagdarzinAM nopalambhavi-payaseti padArtha paricchedAsambhavena sarvajJAbhAvAdasarvajJasya yathAvasthitavastusvarUpAparicchedAt sarvabAdinAM parasparavirodhena padArthasvarUpasyAbhyupagamAdyathottara parijJAninAM pramAdavatAM bahutaradoSasambhavAdajJAnameva zreyaH, ajJAnavAMzca kathaJcit pAdena zirasi yadi hanyAttadApi cittazuddherna tathAvidhado - 10 SAnuSaGgIti / matamidaM dUSayati neti, asarvajJapraNItAgamAbhyupagamavAdinAmeva parasparaviruddhArthacAditvenA yathArthavAditvaM bhavet, sarvajJapraNItAgamAbhyupagama vAdinAntu nAsti ko'pi parasparato virodhaH, sarvajJatvAnyathAnupapatteH / sarvajJo hyanRtakAraNarAgadveSarahitaH prakSINAzeSamohakarmatvAt, atastadvAkyaM krathamayathArthaM bhavet taspraNItAgamavatAM ca kathaM virodhavAditvam / na ca sarvajJa eva nAstIti vaktavyam, pratyakSatastasyAnupalambhe'pi sambhavAnumAnasya sadbhAvAttadvAdhakapramANAbhAvAcca tatsiddheH, pratyakSato'nupa- 15 lambhastu paracetovRttInAM duranvayatvAt, sarAgANAM vItarAgavadvItarAgANAmapi sarAgavazceSTamAnatvAt / sambhavAnumAnaM tu jJeyAvagamaM prati prajJAyA vyAkaraNAdizAstrAbhyAsena saMskriyamANAyA atizayo dRSTaH, so'yamatizayastAratamyenopalabhyamAnaH kvacidvizrAnto vAcyo mahatparimANatAratamyasya gaganAdAviva, evaJca kazcittathAbhUtAbhyAsavazAtprajJAyAH prakRSTatAratamyavAnapi syAt sa ca sarvajJa eveti, nAsti 'ca sarvajJAbhAvasAdhakaM kicit pramANam, na hi pratyakSatastatsiddhiH, arvAgdarzinAM tajjJAnajJeyavijJAna - 20 zUnyatvAt, azUnyatve ca sarvajJatvApatteH / nApyanumAnena, tadavyabhicArihetvabhAvAt, na copamAnena, tAdRgvidhasAdRzyAbhAvAt / na vA'rthApattyA, tasyAH pratyakSAdipUrvakapravRttimattayA tadabhAve'pravRtteH / nApyAgamena, tasya sarvajJasAdhakatvenApi darzanAt / nApi pramANapaJcakAbhAvarUpAbhAvapramANena, sarvatra sarvadA tadbrAhakapramANaM na sambhavatItyavagdarzino nizcayAsambhavAt, sambhave vA tasyaiva sarvajJatvApatteH, na vA'rvAgdarzinAM jJAnaM nivarttamAnaM tadabhAvasAdhanakSamam, tasyAvyApakatvAt, vyApakavyAvRttyaivaM 25 padArthavyAvRtteH / jJAnaM jJeyasya svarUpaM na paricchinattItyabhidhAnamapi na samyak, sarvajJajJAnena dezakAzhasvabhAvavyavahitAnAmapi grahaNAt, vyavadhAnAsambhavAt, arvAgdarzijJAnasyApyavayavadvAreNAvayavini pravRttyA vyavadhAnAbhAvAt, na hyavayavI svAvayavairvyavadhIyate / ajJAnameva zreya ityapi na yuktam, tasya paryudAsarUpatve jJAnAntararUpatayA nAjJAnavAdasiddhiH / prasajyarUpatve jJAnAbhAvasya nIrUpatayA tucchatvAtsarvasAmarthyavikalatayA zreyastvAsambhavAt tasmAnnaite dharmopadezanipuNAH sadA mRSAvAdino'pA - 30 rasaMsArasamudraparyaTanazIlA iti // 41 // I 6 sU0 mu0 16 "
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 baivikamataM nirAkaroti 10 sUtrArthamukAbalvAm vinayAdeva mokSa iti cennAsAmarthyAt // 42 // vinayAdeveti, evazabdena samyagdarzanajJAnacAritrvyudAsaH, vainayikoM hi vinayAdeva kevalAt paraloka micchanti, vinayazca suranarapatiyatijJAtisthavirAdhamamAtRpitRSu manasA vAcA kAryena dAnena ca 5. caturvidha iti vadamti, sarvakalyANabhAjanaM vinaya iti ca, tanmataM nirAkaroti asAmarthyAditi, jJAnakriyAbhyAM hi mokSaH sa ca kevalaM vinayAdeva kathaM bhavet, samyagdarzanAdisambhava eva tasya mokSasAmarthyAt, tadrahito hi vinayopetaH sarvasya prahRtayA nyakkAramevApnoti, tasmAdete mRSAvAdina evAsale satyAbhigAnAt, mokSajanakatayA satye samyagdarzanAdau satyatvAbhimAnAt tasmAdyuktivikalatvAnna samyayathAvasthitadharmasyaite parIkSakA iti // 42 // akriyAvAdimataM nirAkaroti tRtIyA " AtmakriyAnabhyupagamo na yukto vipAkAtkarmavattvAdisiddheH // 43 // Atmeti, lokAyatiko hyAtmA na pramANaviSayo'ta eva na tatkriyA na vA tajjanitaH karmabambhaH, upacAreNa tvasti bandhaH, tadyathA ' baddhA muktAzca kathyante muSTipranthikapotakAH / na cAnye dravyataH santi muSTipranthikapotakA H ' // iti vadanti zAkyAnAmapi mate sarvasaMskArANAM kSaNikatvAt, 16 ata eva cAkriyatvam, paJcaskandhAbhyupagamo'pi saMvRtimAtreNaiva na paramArthataH, avayavinAmavayavebhyo bhinnatvAbhinnatvAbhyAmanupapatteH, avayavAnAmapi paramANuparyavasAyinAmatisUkSmatayA jJAnaviSayasvAsambhavAt tathA vijJAnasyApi na paramArthataH satvam, jJeyAbhAvena nirAkAratvAt, AkArarahitasyAvastutvAt tasya sattve'pi kSaNikatvenAtItAnAgatAnAmabhASAt, varttamAnasyApi kSaNatvenAkriyatvAttathA kathaM tajjanitaH karmabandhaH syAt, sAMkhyAdayo'pyAtmano vibhutvAdakriyAvAdinaH / atra doSamAha 20 vipAkAditi, nAnAvidho hi karmavipAko dRzyate sarvazUnyatve hi jAtijarAmaraNarogalokottamamadhyamAdhamatvAni na syuH, ayameva karmavipAko jIvAstitvaM kartRtvaM karmavasvavAvedayati, sarvazUnyatve ca lokAyatikAH svaziSyebhyo na jIvAdyabhAvapratipAdakaM zAstraM pratipAdayeyuH, yadi pratipAdayeyustarhi nAntarIyakatayA''tmAnaM karttAraM karaNaM zAstraM karmatApannAMzca ziSyAnavazyamabhyupagaccheyuH, bauddhA api SaDgatIH varNayanti, asati cAtmani kArake kathaM gatayaH syuH, santAnasyApi santA nivyatirekeNa 25 saMvRtimattvena kSaNasya cAsthitatvena kriyAbhAvAnna nAma gatayaH syuH, tadevamete nAstitvaM pratipAdayanta Atmano'stitvameva pratipAdayanti / sAMkhyA api sarvavyApitayA'kriyamAtmAnamabhyupagamya prakRtiviyogAt mokSasadbhAvaM pratipAdayanta Atmano bandhaM mokSazca svavAcA pratipAdayanti bandhamokSasadbhAve sakriyatAyAH siddheH, na hi kriyAmantareNa bandhamokSau ghaTete / kiJca lokAyatikAnAM sarvazUnyatve ma kiJcit pramANamasti, pramANasadbhAve ca na sarvazUnyatvaM, pramANasya sattvAt / na vA pratyakSameva pramANam, 30 atItAnAgatabhAvatayA pitRnibandhanasyApi vyavahArasyAsiddheH, tatazca sarvavyavahArocchedaH syAt / bauddhAnAmayatyanta kSaNikatvena vastutvAbhAvaH syAt yadeva hyaryakriyAkAri tadeva paramArthataH sat, na ca kSaNaH krameNArthakriyAkArI, kSaNikatvahAneH, na vA yaugapadyena, ekakSaNa eva tatkAryANAmakhilAnAM bhAva
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasakte, na caitad dRSTamiSTaM vA / na ca paridRzyamAnAnAmAdityacandrasaridAdInAmabhAvAnapudramanAslamakahAsavRddhayAdikriyAH kutaH syuH sarvamidazca jagati yadupalabhyate tatsarva mAyAkhanendrajAlakalpamiti kAcyam , AgopAlAGganApratItasya samastAndhakArakSayAdikAriNa udmanAderapalapitumazakyatvAt , sarvAbhAve satyasyAbhAvAttatpratipakSabhUtAsatyarUpAyA mAyAyA apyabhAvena mAyAkhagendrajAlakalpamidaM jagadi. sabhyupagamasyAsambhavAca, khapno'pi hi jAgradavasthAyAH sadbhAve bhavet , tasyAzcAbhAve so'pi kathaM syAt, evamindrajAlavyavasthApyaparasatyatve sati bhavati, nAnyathA, kizca sarvazUnyatvamapi na vastu, abhAvala tuNDarUpatvAt, zazaviSANAdInAmatyantAbhAvatayA prasiddhAnAmapi sambandhasyaiva niSedho na tu vastuma Atyantiko'bhAvaH, tasmAdvidyamAnAyAmapyastItyAdikAyAM kriyAyAM niruddhaprajJAstIrthikA akriyAvAdamAzritAH // 43 // __ aniruddhaprajJAzca yathAvasthitArthavedino bhavanti, trailokyavartinazca padArthAnavadhyAdibhiH kara-10 talAmalakanyAyena pazyanti zrutajJAnino'pi zrutabalenAtItAnAgatAn jAnate, aSTAGganimittapAragA nimiteneti sthite tatra vyabhicAramAzaGkaya nirAkaroti zrutamapi vyabhicArIti cenna, kSayopazamAdivaikalyAt // 44 // zrutamapIti, apizabdo bhinnakramaH, zrutaM vyabhicAryapi bhavati, Agame caturdazapUrvavidAmapi SaTsthAnapatitatvazravaNAt, yadA ca caturdazapUrvavidAM SaTsthAnapatitatvaM tadA'STAGganimittazAstravidAM kimu 15 vaktavyam, atredaM bodhyamaGgavarjitAnAM nimittazAstrANAmAnuSTubhena chandasA'rdhatrayodazazatAni sUtram, tAvanyeva sahasrANi vRttiH, tAvallakSapramANA paribhASeti, aGgasya tvardhatrayodazasahasrANi sUtram, tAvaparimANalakSA vRttiH, aparimitaM vArttikamiti / etadvedinAmapi SaTsthAnapatitatvena vyabhicAritvam , tatra keSAzcinimittAnAmutpAtazakunAdInAM jIvitamaraNAdiphalajanakAnAM tadadarzanato vyabhicArAt / tatrottaramAcaSTe kSayopazamAdivaikalyAditi, nimittAnAM keSAzcidanyathAtvaM matvA zrutasya vyabhicArazaGkayA 20 tatparityAgo bhrAntimUla eva, nimittasya hi kasyacit phalavyabhicAritvadarzanaM nimittavedinAM tathAvidhakSayopazamAbhAvenAnyathAparijJAnAt , tathAvidhasAmagryantaravaikalyAdvA / tathA zrutamapi samyamgRhItaM nArthAvisaMvAdi, SaTsthAnapatitatvaJca puruSAzritakSayopazamavazena, na hi pramANAbhAsavyabhicAre pramANasa vyabhicArazakA yuktA, anyathA marumarIcikAjalagrAhipratyakSasya vyabhicAritvena satyajalapAhipratyakSasyApi vyabhicAritA syAt / tathA ca suvivecitakAryasya kAraNAvyabhicAritayA pramAturevAyamaparAdho 25 na pramANasyAto nimittazrutamapi na vyabhicAri / kacikSutAdau kAryasiddhidarzanantu madhye'nyazubhamimittabalAt, zobhananimittadarzanAnantaramapi kacitkAryAsiddhirapAntarAle'zubhanimittAntarata eveti // 44 // atha kriyAta eSa mokSa iti manirAsAyAha jJAnakriyAbhyAM mokSa iti srvjnyopdeshH||45|| . jJAneti, na hi jJAnarahitAyAH kriyAyAH siddhistadupAyAvedanAt, na copAyaM vinA prApyata 30 umeram, jJAkyatA kriyAyA va phalavattvAt , tasmAna jJAnanirapekSA dIkSAdilakSaNA kriyA mokSaphala
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamukAvalyAm [detIpA janikA, tathA na jJAnamapi pradhAnatayA hetuH, na ca kriyArahitAjjJAnAdiSTasiddhiH, kriyArahitasya jJAnasya paGgoriva kAryasAdhakatvAsambhavAt , tasmAjjJAnakriyAsAdhyaM mokSamiti lokAlokAntargatasUkSmavyavahitaviprakRSTAtItAnAgatavartamAnapadArthabAtaprakAzakaviziSTajJAnavantastIrthakarA uktavantaH, te hi lokasya cakSustulyA vartante yathAvasthitapadArthAviSkArakaraNAta , sadgatiprApakAnarthanivArakamArgopadezAca nAyakAH, yathA / yathA rAgadveSAbhivRddhistathA tathA saMsAro'pi zAzvataH, sa ca saMsArasAgaraH svayambhUramaNasalilaughavadapAro na samyagdarzanamantareNa lajituM zakyaH, tatra ca mithyAtvAdidoSairabhibhUtAH sAvadyetaravizeSAnabhijJAH karmakSapaNArthamabhyudyatA api nirvivekatayA sAvadyakarmaNa eva kAriNo'nusaJcaranti, yathA yathA cAzravarodhenAparigrahA lobhAtItAH santoSiNo vA'sadanuSThAnApAditakarmAnAspadAstathA tathA prANigaNAnAM bhUtabhaviSyadvarttamAnasukhaduHkhAdInAM yathArthatayA vettAraH saMsArottitIprUNAM bhavyAnAM sadupadezapradAnena 10 netAro bhavanti, tIrthakarAH svayambuddhatvAnnAnyaneyA bhavAntakarAzca / eta eva heyopAdeyavedina eSAmeva ca vacanaM pramANamiti sUcayituM sarvajJopadeza ityuktam , tathA ca sarvArthasiddhAdArato'dhaHsaptamanarakaM yAvadasumantassakarmANaH paribhramanti, gurutarakarmANastvapratiSThAnanarakayAyina iti, prANAtipAtarUpa rAgadveSarUpaM mithyAdarzanarUpaM vA''zravaM saMvaraM puNyaM pApamasAtodayaM tatkAraNaM sukhaM tatkAraNaM tapasA nirjarAzca yaH samyag jAnAti sa eva paramArthato jIvAdayassanti, asti ca pUrvAcaritasya karmaNaH 15 phalamityevaM rUpaM kriyAvAdaM vaktuM samartha iti bhAvaH // 45 // .atha yena prakAreNa bhagavata upadezastenaiva prakAreNa tadartho vyAkhyeyo'nuSTheyazca, tathaiva tasya saMsArottAraNakAraNatvAt , nAnyathetyetadarzayitumAha....... nirguNA dharmamupalabhyApi mAnAdinA''tmabhraMzakAH // 46 // ..... .-.--: nirguNA iti, guruzuzrUSAdimA samyagjJAnAvagamastatassamyaganuSThAnaM tatassakalakarmakSayalakSaNo 20 mokSa ityevambhUtairguNairviyutA ityarthaH athavA 'zuzraSate pratipRcchati zRNoti gRhAtIhate cApi / tato'pohate vA dhArayati karoti vA samyagi'tyevambhUtaguNarahitA iti / tathA hi kecit saMsAranissaraNopAyaM zrutacAritrAkhyaM dharmamavApyApi karmodayAnmandabhAgyatayA''tmotkarSAt tIrthakarAdyamihitaM samyagdarzanAdikaM mokSamArga samyagapratipAlayantaH sarvajJamArga nijaruciviracitavyAkhyAprakAreNa vidhvaMsayanti truvate cAsau sarvajJa eva na bhavati kriyamANasya kRtatayA pratyakSaviruddhasya prarUpaNAt, pAtrAdi25 parigrahAnmokSamArgaprarUpaNAcceti, tathA sarvajJoktizraddhAvaidhuryeNa saMyame viSIdanto vatsalatayA''cA ryAdinA preritA api prerakaM paruSaM vadanti, tadevamete utsUtraprarUpakA AcAryaparamparAyAtamapyarthamanyathA kurvanti gUDhAbhiprAya sUtraM karmodayAdyathAvatprarUpayitumasAmarthyAt / keciccAbhimAninaH kasmAdAcAryAdbhavadbhiH zrutamadhItamiti pRSTAH svakIyamAcArya jJAnAvalepAnihuvate, aparazca prasiddhaM nirdizanti, tadevaM sadanuSThAnamAnino mAyAnvitA bodhilAbhamapi nijaM bhraMzayanto'sAdhavo'pi santaH sAdhumAninaH pApadvai30 guNyAdanantasaMsArabhAjo bhavanti, tathA'viditakaSAyavipAko yaH prakRtyaiva krodhano yena kenApi prakA* reNAsadarthabhASaNenApyAtmano jayamicchati kalahakAribhirmidhyAduSkRtAdinA parasparaM kSAmite'pi tathAvidhabhASaNena punasteSAM krodhodayaM kArayati so'yaM liGgadhAryanupazAntakrodhaH karkazabhASI caturgatika
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktI] suutrhtlkssnnaaN| saMsAre yAtanAsthAnagato bhRzaM pIDyate / tasmAdakrodhanenAkarkazabhASiNA madhyasthenA''cAryAdInAM yathopadezaM kriyAsu pravRttena maunIndramArge ekAmtena zraddhAlunA bhASyam, ayameva ca paramArthataH purupArthakArI sukulotpannaH saMyamakaraNazIlo yathopadezaM pravRtto'kaSAyI ca nAparaH / evamahameva saMyamavAn mUlottaraguNAnAM samyakpAlako vikRSTataponiSTaptadehazca nAnya iti matvA'paraM sAdhulokamanyaM vA nAvamanyeta, tathA lAbhapUjAsatkArAdinA na madaM kuryAt , madasthAnastho hi na sarvajJamArgagAmI bhavati, tasmAtsaMyamamAdAya jJAnAdinA yaH paramArthamabudhyamAnaH pramAdyati paThannapi zAstrANi tadarthamavagacchannapi nAsau sarvajJamataM paramArthato jAnAti, ataH prabajito'parigrahI uccairgotre samutpanno'pi naiva garSamupeyAt , na hi jAtyAdimadasthAnaM saMsAraparitrANakSamam , kintu jJAnacaraNe, jJAnakriyAbhyAM mokSa iti vacanAt , tathA'hameva bhASAvidhijJaH sAdhuvAdI na ca mattulyaH pratibhAvAnasti nApi matsamAnoDalaukiko lokottarazAstrArthavizArado gADhaprajJaH subhAvitAtmA cetyevaM manyamAno dharmakathAvasare sabhAyAM 10 vA kimanena vAkuNThena durdurUDhena kuNDikAkArpAsakalpena khasUcinA kAryamiti nAnyaM janamavamanyeta, evaM lAbhAdimado'pi na kAryaH, parityaktasarvamadasthAnA maharSayastapovizeSazoSitakalmaSAH sarvottamA gatiM vrajanti tasmAnmadasthAnAni saMsArakAraNatvena samyak parijJAya dhIra AtmanaH pRthak kuryAt , madasthAnarahitazca snAnavilepanAdizarIrasaMskArarahitaH prazastalezyo'vagatazrutacAritro gaveSaNagrahaNaiSaNAdivettodgamAdidoSatatparihAratatphalAbhijJo'napAnAdAvagRddhaH samyak zuddhabhikSAgrahaNena viharet , na 18 tvanAvibhavAbhyAsAdutpannAmaratimAzrayet, kintu saMsArasvabhAvaM parigaNayya tiryanArakAdiduHkhaJcoprekSamANaH svalpaM ca saMsAriNAmAyurityevaM vicinya tAmabhibhavet , gacchavAsI jinakalpikAdirvA kenacit pRSTo'pRSTo vA dharmakathAvasare'nyadA vA maunI bhavedathavA saMyamAbAdhayA dharmasambaddhaM kiJcidrUyAt , paradoSoddhaTTanayA marmavedhino vAco na brUyAt / yathArha dharmadezanA vidheyA, ayaM jano'bhigRhIto'nabhigRhIto veti parijJAya dharmadezanAM kuryAt , yathA sarvathA tasya zroturjIvAdipadArthAvagamo 10 bhanet, manastasya na dUSyeta, api tu prasannatA yAyAt, anyathA hi svadharmasthApanecchayA tIrthikatiraskAraprAyaM vaco nizamya skhadarzanAgrahI tIrthikastadvacanamapratipadyamAno'tikaTukaM bhAvayan kSudratvaM gacchedvirUpamapi kuryAt , pAlakapurohitavat skandakAcAryasya / tathA zlAghApUjAsatkArAdinirapekSo parSadanuguNaM trasasthAvarebhyo hitaM dharmamAvirbhAvayet, na tu zrotRpriyaM rAjakathAvikathAdikaM chalitakathAdikaM tatsamAzritadevatAvizeSanindAdikazca kathayet / tadevaM yAthAtathyamutprekSamANaH sarveSu prANiSUparata-28 daNDo jIvitamaraNAnapekSI saMyamAnuSThAnaM pAlayet // 46 // atha samyak cAritrasya pUrvoditasya bAhyAbhyantaragranthaparityAgAdavadAtatetyAha... gurukulavAsI susaadhukriyH||47|| gurviti, dhanadhAnyahiraNyAdipranthamutsRjya pratrajitaH zikSAmAhI sAdhuH mahaNalakSaNAmAsevanAlakSaNAzca zikSAmAsevamAna AcAryAntike yAvajjIvaM vasamAno yAvadabhyudyatavihAraM na pratipadyate 50 tAvatsadA''jJAvidhAyI grahaNAsevanAbhyAM vinayaM samyak paripAlayet, na tu saMyamAnuSThAne sadAcAryopapeze ca pramAdaM kuryAt, yathA yAturaH sabaiyopadezaM kurvan sApAM labhateM rogopazamana tathA sAdhurapi
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAnusAnamA [hatIcA sAvadhaparihArI pApakarmabheSajasthAnabhUtAnyAcAryavacanAni vidadhadaparasAdhubhyaH sAdhukAramazeSakAzavAcAmoti / yastvAcAryopadezamantareNa svacchandatayA gacchAmirgatyaikAkivihAritAM pratipadyate saka bahudoSabhAga bhavati, yatI hyasau na sUtrArthaniSpanno na vA gItArtho nApi samyak pariNatadharmaparamArthaH, tathAbhUtazcAneke pApadharmANaH pASaNDikAH pratArayanti gacchAdahiH kArayanti / viSayounmukhatopAditamapagataparalokabhayaM taM nissAraM manyamAnAH kutIrthikAH svajanA rAjAdayo kA haranti, vatra pANDikA nAsti yuSmadarzane'gniprajvAlanaviSApahArazikhAcchedAdikAH pratyayA abhimAdhaSTaguNamaiaryam , makA yuSmadarzanamanekarAjAzritam , ahiMsApi duHsAdhyA, lokasya jIvavyApnatvAt , nApi bhaktAM sAnAdikaM zaucamastItyevaM taM pratArayanti / svajanAzca bhavantaM vinA nAsmAkaM kazcit poSaka: pomyo vA'sti, tvamevAsmAkaM sarvasvam , tvayA vinA sarva zUnyamAbhAtItyevaM dharmAcyAvayanti, evaM rAjA10 dayo'pi / tasmAdekAkitve bahudoSasambhavAt kRtapratijJAnihAya gurorantike tiSThet , tatrastho bhagavanadhAnaM sadanuSThAnato'vabhAsayet tadantike nivasan viSayakaSAyAbhyAmAtmAnaM hiyamAnaM jJAtvA kSipramevAcAryopadezAt khata eva vA nivarttayati, sthAnazayanAsanagamanAdau tapazcaraNAdau ye samAcArAto samAyukto bhavati, susAdhurhi yatra kAyotsargAdikaM vidhatte tatra samyak pratyupekSaNAdikAM kriyAM karoti kAyotsargazca meruriva niSprakampaH zarIraniHspRho vidhatte, zayanazca kurvan pratyupekSya saMstArakaM 15 tadbhuvaM kAyaM coditakAle gurubhiranujJAtaH svapet tatrApi jApradiva nAtyantam , evamAsanAdiSvapi tiSTatA pUrvavatsaGgacitagAtreNa svAdhyAyadhyAnaparAyaNena susAdhunA bhavitavyam / tadevamAdisusAdhukriyAyukto gurukulanivAsI susAdhurbhavatIti // 47 // - tassaiva phelAntaramAha... sa jalavAhinyApi codito na krodhakRt // 48 // 20 sa iti, yo gurukulavAsAt sthAnazayanAsanasamitiguptiSu prAptaprajJaH pratiSiddhasarvapramAdo gurUpadezAdevAtikrAntacittaviplutiranyeSAmapi tadapanayanasamarthaH sa gurvantike vasan kacit pramAdaskhalito yadi bhavettadA jalavAhinyA dAsyA'pi kSudragRhasthAnAmapyetana yujyate kattuM yadbhavatA''rabdhamiti codito mamaivaitacchreya ityevammanyamAno na krodhakArI bhavati kimuta paratIrthikena khatIthikena kyasA laghunA sAdhunA vayo'dhikena zrutAdhikena vA, kintu bhavataivaMvidhamasadAcaraNaM na vidheyaM pUrvarSibhiranuSThitamevaMvidhamanuSTheyamiti preritastathA kariSyAmItyevaM madhyasthavRsyA pratizRNuyAt, mithyAdu kRtAdinA vA nivarteta, preraNamidaM mamaiva zreyaH, yata etadbhayAt katvitpunaH pramAdaM na kuryAm , na vA'sadAcaraNamanutiSThevamiti manyeta, na tu kupyet , durvacane vA kenacidabhihite na krudhyet, cintayecca 'AkruSTena matimatA tattvArthavicAraNe matiH kAryA / yadi satyaM kaH kopaH syAdamRtaM kiM nu kopene'ti / ekzca yathA sajalajaladharAcchAditabahalAndhakArAyAM rAtrau nAyako'TavyAdau svasvastapradezo'pi 30 panthAnamandhakArAmRtatvAt svahastAdikamapyapazyanna samyak paricchinatti, sa eva ca sUryasyAbhyuddamenApanIle tamasi prakAzite ca dikcakre samyagAvirbhUte pASANahinimnonnatAdike vivakSitadezaprAparka sarpasabhivyakacakSurguNakopavicAraNataH sambagalAcchati kyaivAbhinavapravAjito'pi sambagaparivAnA
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 197 mukA 1 'sUtrakRtalakSaNA | cAritradharmA sUtrArthAnabhijJatvAnna dharma samyak parichinatti sa eva tu pacAgurukulavAsAdabhyastasarvajJapraNItAgamatvAnnipuNo yathAvasthitAn jIvAdipadArthAm pazyati, zikSako hi gurukulavAsitayA jinavacanAbhijJo bhavati tatkovidazca mUlottaraguNAn jAnAti, ato dikSu vidikSu ca trastasthAvareSu sarvadA yatamAnassan saMyamAnuSThAyI bhavet, teSu prANiSUpakAriSvapakAriSu vA manasApi pradveSaM kadApi sa gacchet, na vA'pakAriSu manasA'pyamaGgalaM cintayet / yogatrikakaraNatrikeNa dravyakSetrakAlabhAva - 5 rUpAM prANAtipAtaviratiM samyagaraktadviSTatayA'nupAlayet evaM zeSamahAtratAnyuttaraguNAMzca samanupAlayet // 48 // " tasyaiva guNAntaramAha - zAstravettA vibhajyavAdI bhASAvidhijJazca // 49 // " zAstreti, savinayaM gurukulavAsI sAdhurAcAryAdyupadiSTaM samyagdarzanAdimokSamArga hRdaye suvya- 10 vasthApya tatra susthito'pramAdI heyopAdeyaM samyak parijJAyotpannapratibhaH siddhAntasya zrotRRNAM yathAvat pratipAdako bhavati, grahaNAsevanArUpayA dvividhayApi zikSayA zikSitatvAt, tathA sa eva svaparazakti padaM pratipAdyamarthaM ca samyak parijJAya dharmaM pratipAdayituM kSamaH, bahuzrutatvAt pratibhAvattvAdarthavizAradatvAt svato dharme susthitatvAcca, evaMvidhaH kAlatrayavettA janmAntarasacitAnAM karmaNAmantakRdbhavati, anyeSAJca karmApanayanasamartho bhavati, ko'yaM puruSaH kasya cArthasya grahaNasamartho'ha kimbhU - 15 tArthapratipAdanazakta iti samyak parIkSya vyAkaraNAt pareNa pRSTasyArthasya samyaguttarapradAnasAmarthyAcca, tathA'haM samastazAstravettA samastasaMzayApanetA na mattulyo hetuyuktibhirarthapratipAdayitetyevamabhimAnaM na seveta nApi bahuzrutatvena tapasvitvena vA svAtmAnaM prakAzayet, zAstrArthaM nApasiddhAntena vyAkhyAnayet lAbha pUjAdi necchet pUjAsatkArAdikaM kacidavApyApyanunmAdI vyAkhyAnAvasare dharmakathAvasare vA'nAviloskaSAyI sAdhurvAgdarzitvAdarthanirNayaM pratyazaGkitabhAvo'pyauddhatyaM pariharan viSamamartha prarUpayan 20 sAzaGkumeva kathayet, parisphuTamapyazaGkitabhAvamapyarthaM na tathA kathayedyena paraH zaGketa, apitu vibhajyavAdI pRthagarthe nirNayavAdaM vyAgRNIyAt, syAdvAdaM sarvatrAskhalitaM lokavyavahArAvisaMvAditayA sarvavyApinaM svAnubhavasiddhaM vadet, nityavAdaM dravyArthatayA paryAyArthayA tvanityavAdaM vadet, svadravyakSetrakAlabhAvaiH sarve'pi padArthAH santi paradravyAdibhistu na santItyevaM vibhajyavAdaM vadet, tadapi vAda satyAsatyAmRSAbhyAM bhAvAbhyAM bhASeta, tena kathitArtha kazcinmedhAvitayA tathaiva samyagavagacchati, 25 aparastu mandamedhAvitayA'nyathaiva yadyabhijAnIyAt taM yathA'sAvavabuddhyeta tathA hetUdAharaNasaMyuktiprakaTanamukhena karkazAdivacanamabruvan samyagbodhayet, stokakAlInaM vyAkhyAnaM vyAkaraNatarkAdipravezanadvAreNa prasaktAnuprasaktyA na dIrghakAlikaM kuryAt, yattvativiSamatvAdalpAkSarairna samyagavabudhyate tat paryAyazabdoccAraNato bhAvArthakathanatazca zrotAramapekSya saddhetuyuktyAdibhiraskhalitAmilitAhI nAkSarArthavAdI bhASeta na tvalpairevAkSarairuktvA kRtArtho bhavet / evaM parasparAviruddhaM niravadyaM vacanamabhiyuJjIta, 30 utsargaviSaye satyutsargamapavAdaviSaye 'panAeM svapara samayayozca yathAsvaM vacanamabhivadet tIrthakaragaNadharAyuktaM mahaNazikSavA samyag gRhIyAt, AsebanAzikSamA tvanavaratamuyuktavihAritayA''seveva,
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 sUtrArSamuktAvalyAm [vatIyA anyeSAmapi tathaiva pratipAdayet, sadA yatamAno'pi yo yasya karttavyasya kAlastaM nolAyet , parasparAbAdhayA ca sarvAH kriyAH kuryAt, evaMguNaviziSTo yathAkAlavAdI yathAkAlacArI ca sarvazoktaM samyagdarzanajJAnacAritrAkhyaM samAdhi samyagavagacchati, sa eva ca prAyavacano nipuNaH zuddhasUtraH sarvazoktajJAnAdipratipAdane yogyazceti // 49 // 5.... yasaikAlikaM vastvavagacchati sa eva bhASitumarhati nAnyaH sa eva ca parijJAtA noTayitA cetyAha- . .......... . . ...... ............ ___ghAtyantakRdananyasadRzajJaH satyadharmapraNetA // 50 // ghAtIti, darzanajJAnAdyAvaraNakarmaNo nizzeSaM vinAzako yaH sa eva sarvasyApi vastujAtasya yathAvasthitasvarUpanirUpaNataH praNetA nAyako bhavati, kAlatrayabhAviparyAyato dravyAdicatuSkasvarUpatazca 10 dravyaparyAyaparijJAnAt , viziSTopadezadAnena sarvaprANinAM saMsArAdrakSaNazIlatvAJca, nAsya saMzayaviparyayAdayo vartante tadAvaraNakSayakAritvAt , vinaSTaghAtikarmatvAdevAsAvananyasadRzajJaH, na hyasya vijJAnena tulyo vastugatasAmAnyavizeSAMzaparicchedakaH kazcidvidyate, aparairdravyaparyAyayoranabhyupagamAt, yatazcAyaM satyadharmapraNetA'to na kevalaM heyopAdeyamAtraparijJAtA, kintu sarvajJo'nanyasadRzajJaH, na hi sarvajJatvamantareNAvitathabhASitvaM satyadharmapraNetRtvaM vA sambhavati sarvaprANyAdivijJAnAbhAvAt , tathA ca sarvatrAnA16 zvAso bhavet / satyadharmapraNeteti, saMyamadharmaprakAzaka ityarthaH, sarvaprANihitakAritvAttasya, tasmAttapaHpradhAnena sarvabhUtahitakAriNA saMyamena sadA sampanno bhUteSu dayAM kuryAt, tadapakAritamArambhaM dUrataH parivarjayet, asau dharmastIrthakRta iti samyak parijJAya tadaGgatayA paJcaviMzatirUpA dvAdazaprakArA vA bhAvanA jIvasamAdhAnakAriNIrbhAvayet, bhAvanAyogena zuddhAntaHkaraNo hi parityaktasaMsArasvabhAvaH saMsArasamudre na nimajjati, kintvAyatacAritrI jIvapotaH sadAgamalakSaNakarNadhArAdhiSThitastapomAruta30 vazAtsarvaduHkhAtmakasya saMsArAmbodheH paraM pAraM mokSAkhyamadhigacchati, bhAvanAyogazuddhAtmA saMsAre varta mAno manovAkAyebhyo'zubhebhyo mucyate, sAvadyAnuSThAnalakSaNaM pApaM tatkAryamaSTaprakAra karma ca jJaparijJayA parijJAya pratyAkhyAnaparijJayA ca tadupAdAnaM pariharan tato mucyate, tasya nUtanakarmANyakurvato niruddhAzravadvArasya vikRSTatapazcaraNavataH pUrvasaJcitAni karmANi nivartante navaJcAkurvato'zeSakarmakSayo bhavati, na punarapi svatIrthanikAradarzanAtsaMsArAbhigamanaM bhavati, yogapratyayAbhAvena nUtanakarmAbhAvAt , tasya svadarza26 nanikArAbhinivezAsambhavAcca, uparatAzeSadvandutvAdrAgadveSarahitatayA svaparakalpanAbhAvAt / asAvevASTaprakAra karma kAraNatastadvipAkatazca jAnAti, tannirjaraNaM tadupAyaJca jAnIte tatazcAsau tatkaroti yenAsmin saMsAre na punarjAyate na vA punarpiyate // 50 // niruddhAzravadvArasya na janmajarAmaraNAnItyAha parityaktabIsaGgo dharmI niSThitArthaH // 51 // 30. parityakteti, AzravANAM pradhAnatvAt , keSAzcidarzane'nopabhogasya nirAzravatvasya svIkAreNa tamirAsAya tathA'sya nirapavAdatvAnmaithunaparityAgaH kaNThata uktaH, upalakSaNatayA'paravatAnAmapiH
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] suutrkRtlkssnnaa|| 129 grhnnm| strIsaGgo hi nikhilAvinayAspadabhUta:, sUkarAdipazUnAM vadhyasthAnapravezanamUto bhakSyavizeSo nIvAra ucyate tatsamAnaM maithunam , yathA hi pazurnIvAreNa pralobhya vadhyasthAnamupanIya nAnAprakArA vedanAH prApyata evamasau jIvo nIvAratulyenAnena strIsaGgena vazIkRto bahuprakArA yAtanAH prApnoti, yena ca strIprasaGgaH parityaktaH sa eva pradhAnabhUtamokSalakSaNapuruSArthodyato dharmavAnazeSakarmabandhanonmuktazca, nAsaMya. majIvitamabhilaSati parigrahAdikamapi necchati, asaMyamajIvitaJcAnAdRtya sadanuSThAnaparAyaNo jJAnA-5 varaNAdikarmaNAM paryavasAnAya yatate, yatamAnaH saMsArAvataraNadvArANyapanIya rAgadveSAsampRktatayA viSayApravRtteH svasthacetAH sadendriyanoindriyAbhyAM dAntaH karmavivaralakSaNaM bhAvasandhimananyatulyaM prApto na kenacitsaha virodhaM karoti, prazAntamanA hitamitabhASI niruddhaduSpraNihitasarvakAyaceSTo dRSTipUtapAdacArI san paramArthacakSuSmAn bhavati, sa eva ca bhavyamanuSyANAM cakSuH, sadasatpadArthAvirbhAvanAt , evaMvidhA mahAsattvA ihAryakSetre saMsArasya tatkAraNasya vA karmaNaH kSayakAriNaH, na kevalaM tIrthaGkarAdayaH, kintva-10 nye'pi samyagdarzanajJAnacaritrAtmakaM dharmamArAdhya manuSyAH karmabhUmigarbhavyutkrAntijasaMkhyeyavarSAyuSaH santaH sadanuSThAnasAmagrImavApya niSThitArthA uparatasarvadvandvA bhavanti, pracurakarmatayA kecitsatyAmapi samyaktvAdikAyAM sAmanyAM na tadbhava eva mokSaM prApnuvanti kintu saudharmAdyAH paJcottaravimAnAvasAnA devA bhavantIti, siddhistu manuSyabhavAdeva, etena devA evottarottaraM sthAnamAskandanto'zeSaklezaprahANaM kurvantIti zAkyavAdo nirastaH / tasmAt satsaMyamavIryaM tapovIrya vA labdhvA tena pUrvAneka-15 bhavopAttASTaprakAraM karma dhunIyAta, abhinavazcAzravanirodhAnna kuryAt , yaccoyuktavihAriNaH sadanuSThAnamArAdhya bahavaH saMsArakAntAraM tIrNAH, apare tu sarvakarmakSayAbhAvAddevA abhUvana, evaM karmavidAraNasahiSNavo'neke sadA bhUtA bhavanti bhaviSyanti ca, satsaMyamAnuSThAnAsaMsAraM tIrNAstaranti taridhyanti ca // 51 // pUrvoktArthAnuSThAtaiva sAdhurityAha ... . .. 20 - sa eva brAhmaNaH zramaNo bhikSurnirgranthaH // 52 // sa eveti, yaH svasamayaparasamayaparijJAnena samyaktvaguNAvasthito jJAnAdibhiH karmavidAraNahetubhiraSTaprakArANAM karmaNAM vidArako'nukUlapratikUlopasargasahanaH strIparISahajetA narakavedanAbhyaH samudvijamAnaH zrIvIravardhamAnakhAmivatsaMyama prati kRtaprayatnaH kuzIladoSaparijJAnena suzIlatAvasthAyI paNDitavIryodyataH kSAntyAdidharmAnuSThAtA sampUrNasamAdhiyuktaH samyagdarzanajJAnacAritralakSaNamArgAnugastI- 25 rthikadarzaneSu doSajJAnena teSvazraddadhAnaH ziSyaguNadoSavettRtayA sadguNeSu vartamAnaH prazastabhAvapranthabhAvitAtmA yathAvadavadAtacAritrazca sa eva brAhmaNo navabrahmacaryaguptiguptatvAt , brahmacaryadhAraNAdvA, sa eva zramaNaH, sadA tapasA zrAntatvAt, sarvatra vAsIcandanakalpatvAca, sa eva bhikSurbhikSaNazIlatvAdaSTakarmabhedakatvAca, sa eva nirmanthaH, sabAhyAbhyantaramanthAbhAvAt / yaH pUrvoktArthavRttiH premadveSakalahAbhyAkhyAnapaizunyaparaparivAdaratyaratimAyAmRSAvAdamithyAdarzanazalyavirataH samitaH sadA 30 jJAnAdimAn satsaMyamAnuSThAnaparAyaNa AkruSTo na krodhyutkRSTatapoyuto'pi na mAnI sa sAdhurmAhano.. vaacyH| pUrvoktaguNaviziSTaH zarIrAdAvapi kacidaprativaddho nirAkAMkSaH samyak prANAtipAtAdInAM sU0 mu017
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 sUtrArthamuktAvalyAm [ tRtIyA vijJAnapUrva parityAgI krodhAdividhuro yato yata ihAmutra cAnarthahetumAtmano'pAyaM pazyati tataH prAgevAtmahitamicchan virato dAntaH zuddho niSpratikarmatayA vyutsRSTakAya: zramaNo vAcyaH, pUrvoditaguNamaNaparipUrNo nirabhimAnI sadA gurvAdau vinIto vaiyAvRtyodyato dAntaH zuddho niSpratikarmazarIro dvAviMzatiparISahANAM divyAdyupasargANAzca samyagadhisoDhA dharmadhyAnenAvadAtacAritraH saMsArAsAratAyAH karmabhU5 merduSprApatAyAH bodheH sudurlabhatAyAzca parijJAtA sakalasaMsArottaraNasAmagrI sampannaH paraktabhojI bhikSurvAcyaH / pUrvavyAvarNitaguNAlaGkRta ekasyaiva paralokayAyitayA sadA bhAvata ekaka ekAntena maunIndrameva zAsanaM tathyaM nAnyaditi sudRDhaM viditasaMsArasvabhAvatayA vettA paricchinakarmAzramadvAra zatru mitrAdiSu sama upayogalakSaNajIvasyAsaMkhye yapradezAtmakasya saMkocavikAsabhAjo nijakRtakarmabhoktuH pratyekasAdhAraNazarIratayA vyavasthitasya dravyaparyAyatayA nityAnityAdyanantadharmAtmakasyAjInAdezca suSThu 10 tasvavedI suparityaktadravyabhAvasrotAH pUjAdinirapekSatayA nirjarArthameva tapazcaraNAdikriyAvidhAtA zAnto dAnto niSpratikarmazarIro nirmantho vAcyaH sarve'pyete brAhmaNAdizabdA bhinnavyaJjanA api kathacidekArthAzca // 52 // atha pUrvoktArthAneva dRDhIkartuM sopapattikaM parasamayaM nirasyati-- nAsti dehabhinno jIvaH kozAdasivat pRthaganupalabdherityeke // 53 // 15 nAstIti na vidyate zarIrAdbhinna AtmA, yadi bhavettarhi yathA kozAt khanaM samAkRSya khaGgo'yaM kozo'yamiti pradarzyate tathA bhedavAdibhirayaM jIva idaM zarIramityupadarthyeta, na cAstyevasupadarzayitA kazcidato na kAyAdbhinno jIvaH, kintu yadevaitaccharIraM sa eva jIvo ye ca zarIrasyAvasthAvizeSAsta eva tasyApi, yAvantaM kAlaM tadavikRtamAste jIvo'pi tAvantameva kAlaM jIvatItyucyate yadA tu tadvikRtaM bhavatyekasyApi bhUtasyAnyathAbhAvAttadA jIvo'pi na jIvati tasmiMzca vi20 naSTe jIvo vinaSTa iti kRtvA dahanAyedaM zmazAnAdau nIyate dhmApite ca tasminnasthInyeva kevalamupalabhyante na tu tadatiriktaH kazcidvikAraH samupalabhyate yenAtmAstitvazaGkA bhavet, na vA tatra tadbAndhavAH zarIrAnnirgacchantaM kacidAtmAnaM pazyanti, tathA ca zarIramAtra eva jIvastataH paralokino'bhAvAnnAsti " paraloko nApi puNyapApe, na vA sadasadanuSThAnabhedaH, tajjanyeSTAniSTaphalabhokturabhAvAditi lokAyatikA mahAsamArambhiNaH prAhuH // 53 // tadetanmataM nirAcaSTe - " tanna bhinnatayA'nubhUyamAnAmUrttaguNAdhAratayA tatsiddheranyathA maraNAnupapatteH // 54 // tanneti, AtmA netivAdo na yuktaH, tathAhi kutaH samAgato'haM kutra cedaM zarIraM parityajya yAsyAmi, idaM me zarIraM purANaM kRzaM sthUlamityevaM zarIrAt pRthagbhAvenAtmani sampratyayA anubhUyante, 30- idaca jJAnaM mUrttimatarazarIrAdanyat, tasya cAmUrtenaiva guNinA bhAvyam, ataH zarIrAt pRthagbhUto'mUrta AmA jJAnAdhArabhUto jJAnamivAsti, anyathA jJAnamapi na bhavet, na mukta mUrtasya guNo yuktaH, 25
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ atiprasannat , mAyAmAnupagamavantareNa lokAyatikasya kavaJcidvicAryamA maraNamupabate, dRzyante ca tathAbhUta eva zarIre mriyamANA mRtAzca, ityevaM yuktiyuktamapyAtmAnamete svadarzanAnurAgiNastamasA''vRtadRSTayo dhAnniAbhyupagacchanti, tasmAdete'jitendriyatayA kAmabhogA''saktAH saMsArakardame bhISaNa eva viSaNNAstiSThanti, na kathaJcidapi saMsArAdvimucyante // 54 // pAzvabhautikamAtravAdaM nirAkartumAhaetena bhUtAtmaka eva loka iti nirastaM kartRtvAnupapattezca // 55 // eteneti, pUrvoktadoSeNetyarthaH, bhUtAtmaka eveti, paJcabhUtamAtravAdino lokAyatikavizeSAH, sAMkhyAzca vivakSitAH, evapadenAtmanirAsaH, sAMkhyAnAmapi mata Atmano nirguNatvenAkartRtvena cAkizcikAritayA'satkalpatvAt / tatra pRthivyaptejovAyvAkAzAni bhUtAni, etAni jagadvyApIni, nAnyakRtAni, kintu visrasApariNAmena niSpannAni, anAdyanidhanAni, svakAryakartRtvaM pratyaparanirapekSANi 10 zAzvatAni, sAMkhyasyApi satkAryavAdAGgIkaraNAtpazcabhUtAnIdRzAnyeva, Atmano'satkalpatvAllokAyatikamate tadabhAvAcca bhUtamAtrameva loko nAparaH kazcit padArtho'stIti matamapi nirastam, svasaMvedanasiddhana jJAnena dharmiNa Atmana AvazyakatvAt , na hi bhUtAnyeva dharmitvena parikalpayituM yujyante, acetanatvAt , na ca kAyAkArapariNatAnAM caitanyaM dharma iti vAcyam , AtmAbhAve kAyAkArapariNAmasyaiva nirhetukatvenAsambhavAt , sambhave tu nityaM sattvamasattvaM vA bhavet , tasmAdbhUtavyatirikta AtmA / svIkAryaH tasmiMzca sati sadasadanuSThAnataH puNyapApe, tatazca jagadvaicitryasiddhirbhavennAnyathA / sAMkhyamate'pi prakRteracetanatvAt kAryakartRtvaM nopapadyate, pratibimbitaH prakRtAvAtmaiva karotIti cenna, tasyAkartRtvAbhyupagamAnnityatvAcca, na hyekAntanityasya kAryakartRtvaM sambhavati svarUpAparityAgAt , parityAge cAnityatAprApteH prakRtezca nityatvAnmahadAdivikArA na syuH, tasyA ekatvAccaikAtmaviyoge sati sarvAtmanAM viyogo bhavet , ekasambandhe vA sarvAtmanAM prakRtisaMyogo bhavenna tu kasyacit , tathA caikasya mokSo'-20 parasya tu saMsAra ityevaM jagadvaicitryaM na syAt / nApi satkAryavAdo yukto mRtpiNDAvasthAyAM ghaTotpatteH prAg ghaTasambandhikriyAguNavyapadezAbhAvAt, ghaTArthinAJca kriyAsu tadutpAdikAsu pravRtterna kAraNe kArya saditi / ete'pi nAnAvidhairjalasnAnAvagAhanAdikaiH prANyupamardakAribhiH karmasamArambhaiH kAmAdibhizca samAkrAntAH svadarzanAnurAgiNaH svAtmAnamanAryamArge pAtayanto'nyAMzca pAtayanto nityasaMsAriNaH // 55 // __IzvarakartRtAvAdanirAkaraNAyAhasarvamIzvarasambandhIti kecittannAnavasthAnAt ,prmaannaadibhedaanupptteshc||56|| sarvamiti, cetanAcetanAtmakasamastasyApi jagata IzvaraH kAraNam, pramANana tanubhuvanAdikamIkSarakartRkam , saMsmanavizeSavastrAt, kUpadevakulAdivat , tathA ca sarvamIzvarakAraNakam, tatra ye ; jIvAnAM dharmA janmajarAmaraNavyAdhirogokasukhaduHkhAdayaH, ye cAjIvadharmA mUrttimatAM dravyANAM varNaga-30 nAdayortimanA bharmAdharmAvAzAdrIya catisthityAdayaH sarve'pyeta IzvarakRtAH, AtmAdvaitavAde kA''sa 28
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 sUtrArthamuktAvalyAm [ tRtIyA 1 vivarttAH sarve'pyete puruSamevAbhivyApya tiSThanti yathA hi zarIriNAM saMsArAntargatAnAM karmavazagAnAM yo gaNDAdirbhavati sa zarIrAvayavabhUtaH zarIrAbhivRddhau tasyAbhivRddhiH sa ca zarIraM vyApya vyavasthito na tu zarIrAt pRthagbhUtaH, tadupazame ca zarIramevAzritya sa varttate na tato bahirbhavatyevamevAmI dharmAcetanAcetanArUpAste sarve'pIzvarakartRkA na ta IzvarAt pRthak karttuM pAryante tadvikArApagame cAtmAname5 vAzrityAvatiSThante na tasmAdvahirbhavanti, uktaJca - 'puruSa evedaM sarvaM yadbhUtaM yacca bhAvyamiti, tathA 'eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte pratiSThitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravadi'ti / tathA vadanti ca dvAdazAGgaM mithyA, anIzvarapraNItatvAt svaruciviracitarathyA puruSavAkyavat, naitattathyamiti tanmataM nirAkaroti neti, sarvamIzvarakartRkamityabhyupagame kimasau parAn svata eva kriyAsu pravarttayate, utAnyapreritaH, Adhe parespi svata eva pravartteran kimIzvareNa, dvitIye tvanavasthA, Izvaro'nyena preryate so'pya10 nyenetyAdi / kiJcAsAvIzvaro mahApuruSatayA vItarAgopetassannekAnnarakayogyAsu kriyAsu pravarttayati, aparAMstu svargApavargayogyAsviti kathaM syAt, na ca te pUrva zubhAzubhacaritodayAdeva tathAvidhakriyAsu pravarttante, Izvarastu nimittamAtramiti vAcyam, prAktanAzubhapravRtterapi tadAyattatvAt, tatrApi prAktanAzubhAcaraNAntarasya hetutve tata eva zubhAzubhasthAnaprAptisambhave kimIzvaraparikalpanayA, saMsthAnavizeSavattvaM heturapyasiddhAvinAbhAvaka ityasakRdAveditameva sammati sopAne, jagata IzvarakarttRtve tasyaikarUpatvena 15 jagadvaicitryasyAsiddhizca / AtmAdvaitapakSastvatyantaM yuktyasaGgata eva, Atmana ekatvAt pramANamidaM prameyamidaM pratipAdyo'yam, pratipAdako'yam, heturayam, dRSTAnto'yam, tadAbhAso'yamityAdibhedAvagamo na syAt tatazca kathaM jagadvaicitryaM ghaTeta, nirhetukatve nityaM sattvamasattvaM vA bhavet / tadevamIzvarakartRkatvamAtmAdvaitazca yuktibhirvicAryamANo na kathaJciddhaTAM prAJcati, tathApyete svadarzanamohitA duHkhAnnAtimucyante, vipratipannAzcAsamaJjasabhASitayA tameva pakSaM zraddadhAnAH kAmopabhogeSu mUrcchitA na kadApi 20 niratizayasukhAnandabhAjo bhavanti // 56 // atha niyativAdaM nirAkaroti-- " niyatikRtaM sarvamaniSTasyApi kartRtvAditi cenna tasyA evAbhAvAt // 57 // niyatIti, sarva loke niyatikRtameva, na tatra kAlo vezvaro vA puruSakAro vA prakRtirvA kAraNam, samAnakriyANAmapi kasyacidevArthasiddheH, yadi hi niyatipreritaM jaganna syAt, kazcinniyata25 vAdI kazcidaniyatavAdI kazcitkriyAvAdI kazcidakriyAvAdIti na tulyatA bhavet, kintu niyativazenaiva tathAvAdAzrayaNAtsamAnatA, puruSakArAdikRtatve ca duHkhotpAdakakriyAsamArambhamAtmA na kuryAt, na hi kasyacitsvAtmA'niSTaH, yena tasya paritApAdijanakamanuSThAnaM vidadhyAt, kintu niyatyaivAsAvanicchanapi tatkAryate yena duHkhaparamparAbhAgbhavati, tasmAtsarve prANino niyatita eva tatra tatra nAnAvidhazarIrasambandhaM tato viyogaM cAnubhavanti, na tu karmAdineti / niyatau pramANAbhAvaM vicintya tanmataM dUSa30 yati, tasyA evAbhAvAditi, niyatereva niryuktikatayA'bhAvAdityarthaH, tathA hi- kimasau niyatiH svata eva niyati svabhAvA, anyayA vA, svata eveti cetkuto na padArthAnAmeva tathA svabhAvatvam, yena bahudoSA niyatirAzrayaNIyA bhavet / anyayA sA niyamyata iti cetkiM na pazyati bhavAnanavasthAm / kiMca "
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] suutrkRtlkssnnaaN| - 133 / niyatiniyatitvAdeva niyatasvabhAgA, na tu nAnAsvabhAvA, tathA ca tasyA ekatvena tatkAryamapyekAkAra / syAt , ekAkArakAraNajanyasyAnekAkAratvAdarzanAt , tasmAnna niyatiyuktibhirvicAryamANA ghaTate, nAnAvAdAbhyupagantRNAM samAnatvamapi yaduktaM tadapi pratItibAdhitameva, bhinnabhinnavAdAnAM hi kathamekatA syAt , ekaniyatiprayuktatvAditi cenna jagadvaicitryAsambhavAt , tasmAnna niyativAdaH zreyAn , tAMzca zraddadhAnAH kAmopabhogeSu saktA eva duSpArasaMsArapakanimamA na kadApi pArayAyina iti // 57 // yaH kAmabhogeSvasaktaH saMsArapArayAyI bhavati tathAvidhamAdarzayati kSetrakhajanAdayo na trANAyeti tattyAgAya kRtAdhyavasAyo viditvedyH|| 58 // kSetreti, yo hi pravrajyAM pratipannaH pravivrajiSurvA jAnIyAdevam , yathA-jagatyasmin kSetravAstuhiraNyadhanadhAnyAdikaM bAhyataraM yadvastu jAtaM tanmamopabhogAya bhaviSyati, ahamapyeSAM yogakSemArtha prabha- 10 viSyAmItyevaM sampradhArya tadAsakto bhavati, tatazca kadAcit nitarAM duHkhopAdAnamaniSTaM zirovedanAdiduHkhaM jIvitavinAzakazzUlAdirvA yadi tasya samutpadyate tadA he kAmabhogAH! yUyaM mayA pAlitAH parigRhItAzca tato yUyamapIdaM duHkhaM rogaM vA vibhAgazaH parigRhIta, ahamanenAtIvodvimo duHkhitaH, ato'muSmAnmAM pratimocayateti bhRzaM prArthayamAno'pi na te kSetrAdayastasya trANAya zaraNAya vA bhavanti, tathA . sulAlitA api rAjAdyupadravakAribhihriyamANA neSadapi vicArayantyetAvantaM kAlaM yAvallAlayitAramA-18 smAnam , tasmAdbhinnAH khalvamI kSetrAdayastebhyazcAham, evaMsthite kimeteSvanyeSu parabhUteSu vinazvareSu mama mUrcchati, evaM mAtApitRbhaginyAdayo'pi sulAlitA api na duHkhAnmocayitAraH, na vA'haM teSAM duHkhasya mocanAya samarthaH, sarve hi saMsAriNaH svasvakRtakarmodayApAditaduHkhAdimantaH, na hyanyasya duHkhamanyaH ko'pi pratigrahItuM samarthaH, anyathA putrAdevuHkhenAsayenAtyantapIDitAH svajanAstahuHkhamAtmani kuyuH, tathA ca satyakRtAgamakRtanAzau yuktyasaGgatau prasajyeyAtAm , ato yadyena kRtaM tatsarva sa evAnubhavati, 20 tatazca sarvo'pyasumAnekako jAyate kSINe cAyuSyekaka eva mriyate, tasmAdanye khalvamI matto jJAtaya itvarAzca, ebhyazcAnyo'hamasmi, kimeSu mama mUrcchayeti ca / tadevaM kSetrakhajanAdAvutpannavairAgyo yastAn tyakSyAmItyevamadhyavasAyaM karoti sa eva viditavedyo bhavati // 58 // anantarakarttavyamAhasa niSkiJcano bhikSurArambhanivRtto nirAzaMsaH satsaMyamI // 59 // 25 sa iti, yo viditavedyaH pratikSaNaM mriyamANe zarIre'pi mamatArahitaH saMsArAsAratAM vijJAya parityaktasamastagRhaprapazcassaMyamI kAmabhogArthino gRhasthazAkyabrAhmaNAdayaH, svata eva tadupAdAnAn sacittAnacittAMzcArthAn parigRhanti, anyena ca parigrAhayanti parigRhNantaM samanujAnate, pariprahiNa ete pApAnyupAdadate trasasthAvaropamardakaM vyApAra svataH kurvanti pareNa kArayanti kurvantazca samanujAnanti, tasmAdete sAvadyAnuSThAnebhyo'nuparatAH parigrahArambhAcca saMyamAnuSThAnenAnupasthitAH, ye'pi katha- 30briddharmakaraNAyosthitAste'pyudiSTabhojitvAtsAvadhAnuSThAnaparatvAca gArhasthya nAtivarttanta ityevaM parikSAya''
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 nirduSTa mitAhAra bhuGgirupadhi zAntidharma pravaktA // 60 // nirduSTeti, evaM nikhilAzaMsArahito veNuvINAdyanukUleSu rAsabhAdikarkazeSu zabdAdiSvaraktadviSTa AhArajAtamapi parakRtaparaniSThitamudgamotpAdanaiSaNAzuddhaM bhikSAcaryavidhinA prAptaM kevalasAdhuveSAvAptaM sAmudAyikaM madhukaravRttyA sarvatra stokaM stokaM gRhItaM yAvanmAtreNAhAreNa dehaH kriyAsu pravarttate yAvatyA cAhAramAtrayA saMyamayAtrA pravarttate tanmitaM bilapravezapannagabhUtenAtmanA tatsvAdamanAsvAdayatA sUtrArtha - 10 pauruSyuttarakAlaM prApte bhikSAkAle'vAptaM paribhogakAla upabhujyeta, evaM pAnAdyapi, evamAhArAdividhijJo bhikSuH parahitArthapravRttaH samyagupasthiteSvanupasthiteSu vA zrotuM pravRtteSu ziSyeSu svapara hitAya na tvannapAnAdihetorna vA kAmabhoganimittaM zAntipradhAnaM dharmaM prANAtipAtAdibhyo viramaNarUpaM rAgadveSAbhAvajanitamindriyanoindriyopazamarUpamazeSadvandvopamarUpaM sarvopAdhivizuddhatAlakSaNabhAvazaucarUpaM karmagurorAtmanaH karmApanayanato laSvavasthAsaMjananalakSaNaM dharmaM zrAvayet, evaMvidhaguNavato bhikSoH samIpe dharmaM 15 sunizamya samyagutthAnenotthAya karmavidAraNa sahiSNavaH sarvapApasthAnebhya uparatAH sarvopazAntA jitakapAyA azeSakarmakSayaM vidhAya parinirvRtAH // 60 // atha trayodazabhiH kriyAsthAnaiH karmabandhasadbhAvAtkarmabandhaM pratipAdayitumAha - arthAnarthahiMsA'kasmAdRSTiviparyAsamRSAvAdasteyA''dhyAtmika mAnamitradoSamAyAlo bheryAdaNDabhedAdadharmasthAnAni karmabandhakAni // 61 // ati dve sthAne saMkSepeNa kriyAvatAM bhavataH, dharmasthAnamadharmasthAnazceti, upazAntaM yattaddharmasthAnamanupazAntazcAdharmasthAnam, upazamapradhAne dharmasthAne kecana mahAsattvAH samAsannottarottarazubhodayA varttante, alpasattvA viparyastamatayaH saMsArAbhiSvaGgiNo'gho'dhogatayo varttante'dharmapradhAne sthAne / adharme sthAne ca varttamAnAnAM nArakadevamanuSyatirazcAM sAtAsAta vedanAnubhavinAM pApopAdAnabhUtAnImAni trayodaza kriyAsthAnAni bhavanti / tatra kazcit prANyAtmArthaM svajanagRhaparivAramitrAdyarthava trasasthAvareSu 25 svaparopaghAtalakSaNaM daNDaM pAtayatyanyenApi prANyupamardanakriyAM kArayati kurvantamanujAnAti, etatpratyavikaM yatkarma badhyate tadarthadaNDapratyayikamucyate / yatkiJcitkAraNamantareNaiva trasANAM vanaspatyAdi - sthAvarANAM prANinAM svabhAvataH krIDayA vyasanAdinA vA prANavyaparopaNaM yogatrikeNa kRtakAritAnumati - bhizca vidhatte tasyAnarthadaNDapratyayikaH karmabandhaH / yo mAmayaM ghAtayiSyati madIyAm pitRputrAdInanyAn betyevaM matvA pauruSeNa parAnmanujAdIn sarpasiMhAdIn vA vyApAdayati kRtakAritAnumatibhiH, sa 30 hiMsAdaNDapratyayikaM karma banAti / yo hyAraNyapazubhirvarttanazIlaH ka mRgAn drakSyAmi hananAyeti mRgAdhyabasAyI tadarthaM kacchAdiSu bhraman tatra mRgAnavalokyAnyatarasya badhArtha samAkRSya zaraM visRjati, sena 134 sUtrArthamuktAvalyAm [ tRtIyA samyaG niSkizcana ArambhanivRttaJca parihRtarAgadveSo'navadyasyAhArasya dehadIrghasaMyamayAtrArthamevAbhyavaharttA bhikSurmamAnena vikRSTatapasA janmAntare kAmabhogAvAptirbhaviSyatItyevamAdyAzaMsArahito'nukUlapratikUlopasargANAM samabhAvena sahiSNussatsaMyamI bhavati, sarvapApebhyo viratatvAt // 59 // saMyamavyavasthitasya karttavyamAha - 20
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 135 muktA ] suutrkRtlkssnnaa| yadyanya eva pakSyAdimriyeta tadA'nyoddezena nikSiptenAnyasya maraNAdakasmAiNDabhAg bhavati / yo mAtRpitRbhAryAbhaginIputrAdibhirvasana tatpAlanakRte mitrameva dRSTiviparyAsAdamitro'yamiti manyamAno grAmaghAtAdivibhrame pauruSamudvahan bhrAntacetA acaurameva caura iti manyamAnazca vyApAdayetsa ca hato bhavettadA dRSTiviparyAsapratyayikaM karmAvApnoti / eSAM paJcAnAM kriyAsthAnatve'pi prAyaH paropaghAto bhavatIti kRtvA daNDasamAdAnasaMjJA vijJeyA / SaSThAdiSu bAhulyena na paravyApAdanaM bhavatItyataH kriyAsthAna-5 saMzocyate / yaH kazcit svapakSAbhinivezAt svasya parasya vA kRte sadbhUtArthanihavaM cauramapi nAhaM madIyo vA kazcicore iti, tathA'sadbhUtodbhAvanaM paramacauraM caura iti mRSAvAdaM vadatyanyena kathayati vadatazca samanujAnIte sa mRSAvAdapratyayikaM karmArjayati / yaH kazcitsvaparanimittamadattaM paradravyaM gRhIyAdrAhayet samanujAnIyAcadA tasya steyapratyayika karma sambaddhyate / yo hi cintotprekSApradhAnaH pareNAnudbhAvitaduHkho'pi duSTacittatayA svayameva cintAzokasAgarapraviSTo'harnizaM karatalavinyastamukha Artta- 10 dhyAnopagato'pagatasadviveko ninimittameva dvandvopahatavaddhyAyati krodhamAnamAyAlobhaprayuktatvAt sa AdhyAtmikapratyayakarmabhAk / yazca jAtyAdiguNopeto jAtikulabalarUpatapaHzrutalAbhaizvaryaprajJAmadAyaraSThabhirmadasthAnairanyatareNa vA mattaH paraM jaghanyo'yaM jAtikulAdibhirityevaM nindati, AtmAnaM ca samutkarSayati sa ihApi garhito'paratra garbhAdrbha garbhAdagarbhamagarbhAdrbhamagarbhAdagarbha tIvrataraM narakAntaraM parivrajati, tathAvidhasya ca mAnapratyayikaM karma smblte| yaH prabhukalpo mAtApitRsuhRdAdibhirvasan teSAmanyatame-15 nAnAbhogatayA yathAkathaJcidvAcike kAyike vA'parAdhe kRte mahAkrodhAdhmAtastasmai gurutaraM daNDaM pAtayati, yathA prabhUte zIte zizirAdAvudake taM pAtayati prISme ca prabhUtoSNajalAdau, vetrAdinA tADanena carmANi lumpayati, tApayati santaptazalAkAdinA, tadevamalpe'pyaparAdhe mahAdaNDapradAtehaparatra cAhito mitradoSapratyayikaM karma samAcinoti / yo gUDhacArI mAyAzIlaH pareSAM nAnAvidhairupAyairvizrambhamutpAdya pazcAgalakartanapranthicchedAdibhirapakaroti, tathA laghIyAnapyAtmAnaM guruM mankte, Aryadezo- 20 tpano'pyAtmapracchAdanArthamapareSAM bhayotpAdanArthazcAnAryabhASAH prayuke paravyAmohanArthamaparAviditAdibhiH vayaM kalpitAbhirbhASate, asAdhumAtmAnaM sAdhu manyate, anyat pRSTo'nyadAcaSTe, na ca mAyayA yatkRtamakArya tadanyasmai kathayati, nApyAtmAnaM nindati, na vA''locanArhAyAtmAnaM niveva tadakAryAkaraNatayA'bhyuttiSThate, na vA gurvAdibhirabhihitaM prAyazcittamabhyupagacchati sa iha loke'vizvAsyo bhavati janmAntarAvAptau ca sarvAdhameSu yAtanAsthAneSu narakatiryagAdiSu bhUyo bhUyaH pratyAgacchati, tadevamasya 25 mAyApratyayika karmAnuSajyate / pASaNDino vayaM pravrajitA iti tyaktagRhavAsAH kandamUlaphalAhArA vRkSamUlAdau nivasanti sarvasAvadhebhyo'nivRttA dravyataH katipayavratavarttino'pi samyagdarzanAmAvAdaviratA ahaM brAhmaNatvAma daNDAdibhirhantavyo'nye tu zUdratvAddhantavyAH, zUdraM vyApAdya prANAyAmaM japet kizcidvA dadyAt, kSudrasattvAnAmanasthikAnAM zakaTabharamapi vyApAdya brAhmaNaM bhojayedityAdIni mRSAbhUtAni vAkyAni prayuJjanti, tadevaM teSAM parapIDopadezanato'timUDhatayA'sambaddhapralApinAmajJAnAvRtAnAmAtma- 30 mbharINAM viSamadRSTInAM na prANAtipAtAdiviramaNarUpaM vratamasti, paramArthAnabhijJatvAtte tIrthakAH sIpradhAnAH pravrajitA api na bhogebhyo viratA:, mithyAdRSTitvAdazAnAndhatvAtsamyagviratipariNAmA
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 sUtrArthamuktAvalyAm [tRtIyA bhAvAcca, te pa.khAyuSaH kSaye kAlaM kRtvA vikRSTatapaso'pi santo'nyatareSvAsurikeSu kilbiSikeSUpasyante punarmUkabhAvanotpadyante, jAtimUkA vA bhavanti, ata ete lobhapratyayikakarmabhAjo bhavanti / etAni dvAdazakriyAsthAnAni mithyAdarzanAzritAni saMsArakAraNAnIti kRtvA samyagyathAvasthitavastusvarUpanirUpaNato jJaparijJayA vijJAya sAdhuH pratyAkhyAnaparijJayA pariharet / yasya pravacane saMyame vA sthitasyAtma5 bhAvArtha manovAkAyaiH saMvRtasya paJcasamitibhiH samitasya triguptibhirguptasya navabrahmacaryagupyupetabrahma cAriNaH sopayogaM gatisthitiniSIdanatvagvartanAdikaM kurvANasya sopayogameva sarvAH kriyA: patagRhaprahaNAdikA vidhAnasya sUkSmAkSipakSmasaMcalanarUpAdikA yeryApathikA nAma kriyA bhavati yA kevalinApi kriyate yogavato jIvasya kSaNamAtramapi nizcalatvAsambhavAt , tayA ca yatkarma tadIryApathikam , akaSAyiNastakriyayA hi yatkarma baddhyate tatprathamasamaya eva baddhaM spRSTazca, kaSAyAbhAvena sAmparAyika10 syeva sthityabhAvAt , dvitIyasamaye'nubhUyate tRtIyasamaye ca nirjIryate, tacca karma prakRtitaH sAtavedanIyaM sthitito dvisamayasthitikamanubhAvataH zubhAnubhAvamanuttaropapAtikadevasukhAtizAyi pradezato. bahupradezamasthirabandhaM bahuvyayazca / AgAmini tRtIyasamaye tatkarmApekSayA'karmatApi, evaM tAvadvItarAgasyeopratyayikaM karma sambadhyate / tadanye prANinaH sAmparAyikabandhabhAjo dvAdazakriyAsthAneSu varttante / evaM vicitrakSayopazamAnnAnAprajJA nijAnekavidhAbhiprAyAt pApazrutAdhyayanaM paralokaniSpipAsavo viSayatRSitA 15 ihalokamAtrapratibaddhAH kurvanti, tAzca vidyA utpAtasvapnAntarikSAGgakharalakSaNamaMtrendrajAlapAkazAsanadhanu vedAyurvedajyotiSAdayaH, etA adhIyAnA kSetrabhASAryA api mithyAtvopahatabuddhayo'nAryakarmakAritvAdanAryAH svAyuSaH kSaye kAlaM kRtvA''surIyakeSu kilbiSikAdiSUtpannAH karmazeSatayA punareDamUkatvenAvyaktabhASiNastamastvenAndhatayA mUkatayA vA pratyAgacchanti // 61 // aparANi caturdazAsadanuSThAnAni prakAzayati80 anugAmukopacarakaprAtipathikasandhicchedakagranthicchedakaurabhrikasaukarikavAyurikazAkunikamAtsyikagoghAtakagopAlakazauvanikazovanikAntikAni pApasthAnAni // 62 // anugAmuketi, bhogAbhilASI saMsArasvabhAvAnuvartI sAmpratApekSI svajanagRhakuTumbAdyartha caturdazAsadanuSThAnAni vidhatte- yathA kazcit parasya dhanavato'nugAmukabhAvaM pratipadya taM bahubhirupAyai26 vizvAse pAtayitvA bhogArthI mohAndho vivakSitavaJcanAvasarApekSI labdhvA'vasaraM tasyAsau hantA chettA vyApAdayitA bhUtvA'pahRtya sarvasvaM bhogakriyAM vidhatte tasyedaM karmA''nugAmukamucyate / yastvapakarttavyAbhisandhinA rikthavata upacarakabhAvaM pratijJAya pazcAttaM vinayopacArairupacarya vizrambhe pAtayitvA tadvyArthI tasya hananachedanavyApAdanAdIni vidhatte tasyedamanuSThAnamaupacArikam / aparaH kazcitsaMmukhabhAvaM pratipadyA8. parasyArthavataH pratipathe sthitvA tasyArthavato vizrambhato hananAdi karoti, karmedaM tasya prAtipathikam / 30 virUpakarmaNA jIvitArthI kazcit saMdhicchedakabhAvaM prapannaH prANinAM hananAdi karoti tasyedaM karma sandhi cchedakam / itaro pranthicchedakabhAvamavApya tamevAnuyAti karoti ca tathA, tacca karma pranthicchedakam /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] suumktkkssnnaa| / aparo'dharmakarmavRttirmeSAdInAmUrNayA tanmAMsAdinA vA''tmAnaM vartayAmIti tadbhAvamApano meSamanyaM vA vasaM prANinaM svamAMsapuSTyartha hananAdi karoti tatkaurabhrikam / yo'pi saukarikazvapacacANDAlAdi: sUkarAdIn svaparaprayojanAya hananAdi kuryAt tatkarma saukarikam / kazcitkSudrasattvo lubdhakatvaM pratipaya vAgurayA hariNAdikaM svajanAdyartha vyApAdayati tatkarma vAgurikam / adhamopAyajIvI kazcicchakunyAdimAMsAdyartha tasya hananAdikriyAmAracayati tatkarma zAkunikam / adhamA'dhamaH kazcimmAtsyikabhAvamApano. matsyamanyaM vA jalacaraM hanyAttatkarma mAtsyikam / goghAtakabhAvamAsAditaH ko'pi kupitaH san gohananAdi karoti karmedaM goghAtakam / yo gopAlakabhAvaM prapanno'nyAM gAM kupito hanyAttatkarma gopAlakam / kazcijaghanyakarmakArI sArameyapAparddhibhAvamavApya tameva zvAnaM tena vA mRgAditrasaM vyApAdayettatkarma zauvanikam / kazciJca duSTasArameyaparigrahaM pratipadya manuSyaM vA kaJcana pathikamabhyAgatamanyaM vA mRgasUkarAdivasaM hananAdi viracayettadidaM karma zauvanikAntikamiti / ebhiH krUrakarmabhirAtmAnaM vartayannadharmapakSa-10 pAtyanantasaMsAraM duHsahAn klezAnanubhavatItyanAryamidamadharmasthAnam // 62 // atha dvitIyaM dharmopAdAnabhUtaM pakSamAhaanArambhiNo yataya upavihAriNa ekacaryAzca dharmiNaH // 13 // anArambhiNa iti, ye sarvasAvayebhyaH sarvathA viratA dharmeNaivAtmano vRttiM parikalpayanti tathA suzIlAH suvratA yatayaH samitA guptAH sarvagAtraparikarmavipramuktA upavihAriNaH pravrajyAparyAya-16 manupAlyAvAdhArUpe rogAtake samutpanne'nuspanne vA bhaktapratyAkhyAnaM vidadhati, kiMbahunoktena yatkRte'yamayogolakavanirAkhAdaH karavAladhArAmArgabahuradhyavasAya: zramaNabhAvo'nupAlyate samyagdarzanajJAnacAritrAkhyaM tamarthamanupAlyAvyAhatamekamanantaM mokSakAraNaM kevalajJAnamAnuvanti tadUrdhva sarvaduHkhavimokSalakSaNaM mokSamavApnuvanti, eke caikacaryA ekena zarIreNaikasmAdvA bhavAt siddhigatiM gantAro bhavanti, apare tathAvidhapUrvakarmAvazeSe sati tatkarmavazagAH kAlaM kRtvA'nyatameSu vaimAnikeSu deveSUtpadyante, tatrA-20 pIndrasAmAnikatrAyaviMzalokapAlapArSadAtmarakSaprakIrNeSu nAnAvidhasamRddhiSu bhavanti na tvAbhiyogikakilbiSikAdiSu / AgAmini ca kAle zobhanamanuSyabhavasampadupetAH saddharmapratipattArazca bhavanti / tadetatsthAnamekAntatassamyagbhUtamArya susAdhviti dharmasthAnam // 63 // atha dharmabhUyiSThaM mizrapakSamAcaSTesthUlaparigrahanivRttAstattvajJAH zramaNopAsakA mizrAH // 64 // sthUleti, ete dharmAdharmAbhyAmupetA api guNabhUyiSThe patitasya doSasya gauNatvAddhArmikapakSe'vataranti, ete hi zubhakarmANo dhArmikavRttayaH sUkSmapariprahArambhAdito'nivRttAH sthUlAba saMkalpakRtAnivRttA narakAdigamanahetubhyaH sAvayebhyo yaMtrapIDananirlAJchanakRSIvalAdernivRttAH krayavikrayAderanivRttAH zramaNopAsanato'dhigatajIvAjIvakhabhAvA avagatapuNyapApAH parikSAtabandhamokSasvarUpA dharmAdacyutA meruriva niSpakampAH sudRDhamAIte darzane'nuraktAH, maunIndradarzanAvAptau satyAM parituSTamAnasAH sadodghATita-90 gRhadvArA anavarataM zramaNAnuyuktavihAriNo nirmathAn prAsukenaiSaNIyenAzanAdinA pIThapalakazacyAsaMstAra sU. mu. 18
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [tRtIyA kAdinA ca pratilAbhayantaH zIlavataguNavatapratyAkhyAnapauSadhopavAsaibahUni varSANyAtmAnaM bhAvayantastiSThanti, tadevamete prabhUtakAlamaNuvataguNavatazikSAvatAnuSThAyinaH sAdhUnAmauSadhavastrapAtrAdinopakAriNo yathAzakti sadanuSThAyina utpanne kAraNe'nutpanne vA bhaktaM pratyAkhyAyA''locitapratikrAntAH samAdhiprAptAH santaH kAlaM kRtvA'nyatareSu deveSUtpadyante, tato'pi cyutAH sumAnuSabhAvaM pratipadya tenaiSa bhavenotkRSTataH 6.saptakhaSTasu vA bhaveSu siddhayantIti // 64 // adharmapakSasyAnantasaMsAratAmAhavividhaprajJAvAdino'tiduHkhinaH saMsArAvyabhicAriNaH // 65 // vividheti. triSaSTyuttaratrizataparimANAH prAvAdukAH sarve'pi na mokSAGgabhUtamahiMsAM pratipadyante, teSu samyagdarzanAdikasyopAyasyAbhAvAt saMsArAbhAvamicchanto'pi na mucyante mithyAvAditvAJca sAMkhyai10 jJAnAdereva zAkyairdazadharmapathAnAmeva naiyAyikairabhiSecanopavAsAdInAmeva vaidikaihi~sAyA eva mokSAGga tayokteH / ete hi nAnAprajJAH sarvajJapraNItAgamAnAzrayaNAt , sarvajJapraNItAgamasya hetuparamparayA'nAditvena tadabhyupagantRNAmekaprajJatvAt , teSAM vividhaprajJatA ca sAMkhyairekAntena nityavAdAzrayaNAt , bauddhairekAntenAnityavAdAzrayaNAt , naiyAyikavaizeSikairAkAzAdInAmekAntena nityatvasya ghaTapaTAdInAzcaikAntenAnityatva syAzrayaNAtsAmAnyavizeSayorekAntabhedAzrayaNAcca sphuTaiva / tathA cAhiMsaiva yatra sampUrNA tatraiva paramArthato 18 dharma iti nizcite ye kecanAviditaparamArthA brAhmaNAdayaH prANyupatApakAriNA prakAreNa dharma pareSAM vyAcakSate ta AgAmini kAle svazarIracchedAya bhedAya ca bhASante, bahUni janmamaraNAdIni prA vanti tejovAyuSu cocairgotrodvalanena kalaMkalIbhAvabhAjo nAnAvidhadaNDabhAjo bhavanti na ca te lokAprasthAnamAkramiSyanti na te'STaprakAreNa karmaNA mokSyante / evaJca dvAdazakriyAsthAneSu vartamAnA jIvA na kadApi siddhAH siddhyanti setsyanti vA, na bubudhire buddhyante bhotsyante vA, na mumucurmuzcanti 20 mokSyante veti // 65 // atha karmakSapaNAyodyatena sAdhunA dvAdazakriyAsthAnaparihAreNAntyakriyAsthAnasevinA sadA''hAraguptena bhavitavyam , dharmAdhArabhUtazarIrasyAhArAdhAratvAt , sa cAhAra uddezakAdidoSarahito grAhyaH, tena ca prAyaH pratidinaM kAryamiti zuddhAzuddhabhedena taM nirUpayitumAha caturvidhA vanaspatikAyAH pRthivyAdyAhAriNaH // 66 // OM caturvidheti, agramUlaparvaskandhabIjalakSaNotpattibhedaviziSTA hi vanaspatayaH, zAlyAdInAM hi bIjamane utpadyate, ataste'prabIjAH, athavA'prANyeva yeSAmutpattau kAraNatAmApadyante te'pradhIjAH, koraNTAdayaH / ArdrakAdayo mUlabIjAH, ikSvAdayaH parvabIjAH, sallakyAdayaH skandhabIjAH, eteSAM svaskhabIjAnyevotpattikAraNam , tAdRzakarmodayavazAdeSutpipitsavo vanaspatAvutpadyamAnA api pRthivIyonikA bhavanti, AdhAramantareNotpatterabhAvAt , te pRthivIsthitikAstatraivorddhakramaNalakSaNavRddhimantazca, 30 te hi tathAvidhakarmavazagA vanaspatikAyAdAgatya teSveva punarapyutpadyante, sacittAcittamizrAdibahu prakArAsu bhUmiSu vRkSatayA vivartante, teca tatrotsanAH pRthvInAM snehamAdadute sa eva ca teSAmAhAraH,
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] sUtrakRtalakSarNA / 139 evamaSkA yatejovAyuvanaspatInAmapi bhAvyam / nAnAvidhAnAM trasAnAmapi prANinAM zarIraM svakAyenAvaSTabhya prAsukI kurvanti, evamAhArya svakAyatvena pariNamayya sarUpatAM nItaM taccharIraM tanmayatAM pratipadyate, evaM tAvatpRthivIyonikA vRkSAH, vanaspatiyonikeSvevApare vanaspatayastathAvidhakarmodayAdutpadyante, evaM vRkSAvayaveSvapi pare vanaspatirUpA bhavanti teSAmAhAraH svayonibhUtaM vanaspatizarIraM pRthivyaptejovAyvAdInAM zarIra, evamanyavanaspatyAdAvapi draSTavyam // 66 // amumeva nyAyamanyatrApyatidizati 5 evaM pRthivIkAyAdayo'pi svAdhArANAM zarIram // 67 // evamiti, pUrvoktaprakAreNa svakRtakarmavazagA nAnAvidhatra sasthAvarANAM zarIreSu sacitteSvacitteSu vA pRthivItvenotpadyante, tathA'kAya Agatya nAnAvidhAnAM dardurAditrasAnAM haritalavaNAdisthAvarANAM sacittAcittabhedabhinneSu zarIreSu jIvA apkAyatvenotpadyante, apkAyazarIrasya vAtayonikatvAdUrdhva- 10 teSvapi vAyurdhva bhAgI bhavatyapkAyaH, adhastAdgateSu ca tadvazAdadhobhAgI bhavati, yathAvazyAyahimAdayaH, tathA tejaskAyA api sacittAcittamizreSu trasasthAvarANAM zarIreSu prAdurbhavanti, evaM vAyukAyA api, ye yatrotpannAste teSAM nAnAvidhAnAM trasasthAvarANAM snehamAhArayanti, evaM vikalendriyA api, eSAM svayonibhUtamacittamacittagatAnAca mAMsacarmarudhirAdikamAhAraM bhavatIti // 67 // garbhavyutkrAntamanujAnAmAhAramAha ubhayorekasyAsshAro navanItAdayazca manujAnAm // 68 // ubhayeoriti, zukrAdhikaM puruSasya zoNitAdhikaM striyAstayoH samatA napuMsakasya kAraNatAM pratipadyate, tadubhayamapyavidhvastam, striyo vAmA kukSiH puruSasya dakSiNA SaNDasya mizrA''zrayaH, yonau bIje cAvidhvasta evotpatteravakAzaH, nArI yadA paJcapaJcAzikA puruSazca saptasaptikastadA tayorvidhvaMsaH / tathA dvAdazamuhUrttAni yAvacchukrazoNite avidhvastayonike bhavataH, tata Urddha dhvaMsamupagacchata iti / tatra 20 vedodaye pUrvakarmanirvarttitAyAM yonau ratAbhilASajanitena saMyogena tacchukrazoNite avalambya jIvAstaijasakArmaNAbhyAM zarIrAbhyAM karmarajjusandA nitAstatrotpadyante tatra jIvA ubhayorapi snehamAhArya svakarmavipAkena yathAsvaM strIpuMnapuMsakabhAvenotpadyante, taduttarakAlaM striyA''hAritasyAhArasya snehamAdadati tatsnehena ca kramopacayAt, kalalabudbudAdirUpeNa niSpadyante tadevamanena krameNa tadekadezena vA mAturAhAramo-., jasA mizreNa vA lomrabhirvA''nupUrvyeNAhArayanti, krameNa vRddhimupetA garbhaniSpattimanuprapannAstato mAtuH 25 kAyAt pRthagbhavantastadyonernirgacchanti, tataste pUrvAbhyAsAdAhArAbhilASiNo mAtuH stanyamAhArayanti krameNa pravRddhA navanItadadhyodanAdi bhuJjate tathA''hAratvenopAnatAn trasAm sthAvarAMzca prANina AhArayanti, evaM tiryagyonikA api kizvidvizeSeNa bhAvyAH // 68 // tadevameta AhAreSvaguptA ata evaiSAM karmabandho'vazyambhAvIti tatpratyAkhyAnamuttaraguNasampAdanAya samprati pradarzayati -- apratihatapratyAkhyAtapApakarmA karmabandhakaH // 69 // - 15 30
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 sUcAryamukkAvalyAm [vatIyA __ apratihateti, AtmA banAdimithyAtvAviratipramAdakaSAyayogAnugataH svabhAvAdevApratyAkhyAnI bhavati, sa eva ca kutazcinimittAt pratyAkhyAnyapi bhavati, tathA'kriyAkuzalo mithyAtvodayasaMsthito'paraprANidaNDo rAgadveSakaluSito hitAhitaprAptiparihAravikalo bhAvasupto'pratyAkhyAnakriyatvAdevAvicAritamanovAkAyazca bhavati, tadevambhUto nirvivekatayA paTuvijJAnarahitaH svapnamapi na pazyati 5 tasya cAvyaktavijJAnasya svapnamapyapazyataH pApaM karma badhyate / nanvavyaktavijJAnasya kathaM pApaM karma babhyate, pApakarma hi karmAzravadvArabhUtairmanovAkAyairbadhyate na tvekendriyavikalendriyAdeH karmabandhasambhavaH, prANighAtakasya manovAkkAyavyApArasya tatrAbhAvAt , anyathA muktAnAmapi karmabandho bhavet , tasmAzrAvyaktavijJAnasya karma badhyate kintu prasphuTavijJAnasyeti cenna, apratihatapratyAkhyAtapApakarmatvAt , pratihataM-vinitaM pratyAkhyAtaM-niyamitaM pApaM karma yena sa tathA, atathAvidhazcApratihatapratyAkhyAta10 pApakarmA, tatsadbhAvAJcaikendriyavikalendriyAdInAM mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogAnugatatvaM tadbhAvAt prANAtipAtAdidoSavantaste kathaM na syuH, tathAvidhadoSavattayA cAvyaktavijJAnA api santo'svapnAdyavasthAyAmapi karmabandhakA eva yathA hi vadhako'vasarApekSI vadhyasya vyApattimakurvANo'pyamitrabhUto bhavatyasAvapi bAlo'spaSTavijJAno nivRtterabhAvena yogyatayA sarveSAM prANinAM vyApAdako bhavatyeva, tatpratyayikena ca karmaNA badhyata eva / evaM mRSAvAdAdattAdAnamaithunaparigraheSvapi vAcyam / tathA cApra16 tihatapratyAkhyAtakriya AtmA pApAnubandhI, sadA SaDjIvanikAyeSu prazaThavyatipAtacittadaNDatvAt, khaparAvasarApekSitayA kadAcidavyApAdayannapi rAjAdivadhakavadyathA''sau vadhapariNAmAdanivRttatvAdvadhyasyAmitrabhUtastathA''tmApi viraterabhAvAtsarveSvapi sattveSu nityaM prazaThavyatipAtacittadaNDaH, yata evaM tasmAt pApAnubandhIti pnycaavyvaaH| nanu sarve prANinaH sarveSAmapi sattvAnAM pratyekamamitrabhUtA ityasiddham , caturdazarajvAtmake loke prANinAmanantatvena dezakAlasvabhAvaviprakRSTatvena na dRSTA na zrutA na 20 vA prAtibhena svayameva vijJAtA iti kathaM tadviSayastasyAmitrabhAvaH kathaM vA pratyekaM vadhaM prati cittasamA dhAnaM bhavet , na cAsau tAn prati nityaM prazaThavyatipAtacittadaNDo bhavatIti cenmaivam , tathApi dezakAlakhabhAvaviprakRSTeSu teSvamuktavairatvAt , asyAviratipratyayatvAt , evaJca ya ime pRthivIkAyAdayo'saMzinaH prANinaH te'pyaharnizamamitrabhUtA mithyAsaMsthitA nityaM prazaThavyatipAtacittadaNDA duHkhotpAdana yAvatparitApanaparikledAderapativiratA asaMzino'pi santo'harnizaM sadA prANAtipAte kartavye tadyogya20 tayA tadasamprAptAvapi prAmaghAtakavadupAkhyAyante kimuta saMjJinaH // 69 // ___ nanu saMjJitvamasaMjJitvaM ca bhavyatvAbhavyatvavanniyatarUpam , na tu saMjhino'saMzinaH, asaMjhino vA saMjhino bhavantItyAzaMkAyAmAha saMjJitvAsaMjJitve na niyate, tathAvidhakarmapariNAmAt, ekasminneva bhave ubhayadarzanAcca // 7 // 30 saMzitveti, puruSaH puruSa eva pazurapi pazureva bhavatIti vedAntimatavanna saMjJitvamasaMjJitvaca niyatam, bhavyatvAbhavyatvavadanayorna vyavasthAniyamaH, ete hi karmAyatte, tathAbhUtakarmapariNAmAt
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] suutrkRtlkssnnaa| 141 saMjhino'pyasaMjJinaH, asaMjhino'pi saMjhino bhavanti, ekayonayo'pi khalu jIvAH paryAptyapekSayA yAvanmanaHparyAptina niSpadyate tAvadasaMjhinaH, karaNataH santaH pazcAt saMjJino bhavanti, anyajanmApekSayA tvekendriyAdayo'pi santaH pazcAnmanuSyAdayo bhavanti, vedAntimatantu pratyakSeNaiva vyabhicaritam , saMzyapi kazcinmU.yavasthAyAmasaMjJitvaM pratipadyate tadapagame ca punassaMzitvamiti darzanAt / yathA pratibuddho nidrodayAt svapiti, suptazca pratibudhyata ityevaM vApapratibodhayoranyo'nyAnugamanaM tathA saMzyasaMjhinoH / karmaparataMtratvAdanyo'nyAnugatiraviruddhA / evazcAparityaktakarmaNo'saMjJikAyAt saMjJikAyaM saMkrAmanti tathA saMjhikAyAdasaMzikAyam , saMjJikAyAtsaMjJikAyamasaMjJikAyAdasaMjJikAyam , yathA nArakAH sAvazeSakarmANa eva narakAduddhRtya pratanuvedaneSu tiryakSutpadyante, devA api prAyazaH tatkarmazeSatayA zubhasthAneSUtpadyante, tadevamapratyAkhyAninaH karmasambhavAzcAturgatikaM saMsAramavagamyotpannavairAgyaH samatayA sarvAn prANino bhAvayana dharmamavagamya sarvAzravadvArebhyaH saMvRtaH saMyamaM samyak pAlayet // 70 // 10 parityaktAnAcArasyaiva pratyAkhyAnamaskhalitaM bhavatItyanAcArasvarUpaM darzayati maunIndrapravacanamAcArastadaparo'nAcAraH // 71 // maunIndreti, maunIndrapravacanaM mokSamArgahetutayA samyagdarzanajJAnacAritrAtmakam , tathA ca darzanAcAro jJAnAcArazcAritrAcArazcetyAcAratraividhyaM vijJeyam , samyagdarzanaM tattvArthazraddhAnam , tattvaM jIvAjIvapuNyapApAzravabandhasaMvaranirjarAmokSAtmakam , tathA dharmAdharmAkAzapudgalajIvakAlAtmakaJca, dravyaM 15 nityAnityasvabhAvam, sAmAnya vizeSAtmako'nAdyaparyavasAnazcaturdazarajvAtmako vA lokastattvam , jJAnantu matizrutAvadhimanaHparyavakevalasvarUpam / cAritraM sAmAyikachedopasthApanIyaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtarUpaM paJcadhaiva mUlottaraguNabhedato vA'nekadhA / etatpravacanAdaparo'nAcAraH, taM nAcaret // 71 // darzanAcArapratipakSamanAcArasUcanAyAha dravyamanAyanantamanyathA pravRttinivRttyasambhavAt // 72 // 20 dravyamiti, dharmAdharmAdikaM caturdazarajvAtmakalokasvarUpaM vA na prAthamikotpattimat , na vA niranvayavinAzi, api tvanAdyanantamiti sarvanayasamUhAtmakena pramANena parijJAtam, tadbhinnamekanayAlambanena zAzvatameva, azAzvatameva veti parijJAnaM darzanAcArapratipakSabhUto'nAcAraH, evaJca sAmAnyAMzamAtrAvalambanena sarva zAzvatamityavadhAraNaM na kuryAt, tathA vizeSAMzamAtrAvalambanataH sarvamazAzvatamityapyavadhAraNaM na kuryAt , tathAbhyupagame daihikAmuSmikakAryayorlokasya pravRttinivRttI na sambhavataH, 25 ekAntanityatve navapurANAdibhAvena pratyakSato vastuno darzanAnnitya iti vyavahAro bAdhitaH syAt, Atmano nityatvena bandhamokSAbhAvAdyamaniyamAdyanarthakatAprasaGgaH, apracyutAnutpannasthiraikakhabhAvatvAt / tathA ca lokasya kApi pravRttinivRttI na syAtAm / ekAntAnityatve'pyanAgatabhogArtha lokasya dhana-... dhAnyaghaTapaTAvisaGkaho na ghaTeta, AmuSmike'pi pravRttirna syAt, Atmana ekAntena kSaNikatvAt / kathanimityAniye ca vastuni sAmAnyAMzAvalambanato nityatvavyavahAro vizeSAMzAvalambanena cAnityatA- 30
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [ tRtIyA vyavahArassUpapadyate, tasmAdekAntapakSayoranAcAraM vijAnIyAt / evaJcotpAdavyayadhauvyAtma kAnyarhaddarzanAzritAni vastUni vyavahArAGgam nAnyadarzanAzritAni, tasyAbhAvAt evamarhacchAsanapratipannAH sarve bhavyAH siddhiM yAnti tatazvocchinnabhavyaM jagatsyAt, jIvasadbhAve'pyapUrvotpAdAbhAvenAbhavyasya siddhigamanAsambhavena kAlasyAnantyAdanArataJca siddhigamanasambhavena tadvyayopapatteriti tathA sarve'bhavyA eva iti 5 ca na vaktavyam, bhavyarAzerbhaviSyatkAlasyevAnantatvAt, na vA sakalabhavyAnAM muktiravazyambhAvinI, tatsAmagrI prAtyavazyambhAvAniyamAt Agame'nantAnantAsvapyutsarpiNyava sarpiNISu bhavyAnAmanantabhAga evaM siddhyatItyukteH / nApi sarve'bhavyA eva, anekeSAM siddhigamanazruteH, muktyabhAve ca saMsArasyApyabhAvaprasaGgAt, sambandhizabdau hyetau na hi muktiH saMsAraM vinA saMsAro'pi muktiM vinA sambhavatIti darzanAcAraH // 72 // " cAritrAcAramAzrityAha adhyavasAyAt karmabandho na vadhyasAdRzyavaisAdRzyataH // 73 // adhyavasAyAditi, ekendriyAdyalpakAyAnAM hastyAdimahAkAyAnAzca vyApAdane sadRzaM karma vairaM vA, sarvajantUnAM tulyapradezatvAditi naikAntena vaktavyam, pradeza tulyatAyAmapIndriyavijJAnakAyAnAM visadRzatvAttadvyApattau karma vairaM vA na samAnamityapyekAntena na vAcyam, bhavettadA tathA karmabandho vairaM 15 vA yadA karmabandhAdirvadhyApekSaH syAt, na tu tadvazAdeva bandhaH kintvadhyavasAyavazAdapi, tathA ca tIvrAdhyavasAyino'lpakAyasattva vyApAdane'pi mahadvairaM karmabandho vA, akAmasya tu mahAkAvyApAdane svalpamiti sthite tathAvAdo'nAcAraH, jIvasAmyAtkarmabandha sAdRzyAsambhavAt, na hi jIvavyApattyA hiMsA, tasya zAzvatatvena vyApAdanAsambhavAt, kintvindriyAdivyApattyA / kizca bhAvasavyapekSasyaiva karmabandho'bhyupetuM yuktaH, AgamasavyapekSasya vaidyasya hi samyak kriyAM kurvato yadyapyAtura vipattirbhavati 20 tathApi na vairAnuSaGgo bhAvadoSAbhAvAt, aparasya tu sarpabuddhyA rajjumapi prato bhAvadoSAt karmabandhaH / tathA ca vadhyavadhakabhAvApekSayA syAtsadRzatvaM syAdasadRzatvamityAcAraH, anyathA'nAcAraH / evamAhAraviSayAcArAnAcArau vaktavyau, tathA hi-AdhAkarmopabhogenAvazyaM karmabandho bhavatItyevaM no vadet, zrutopadezena zuddhamiti kRtvA''dhAkarmApi bhuJjAnasya karmopalepAbhAvAt, na karmabandho bhavatItyapi no vadet, zrutopadezamantareNAhAragRddhyA bhuJjAnasya tannimittakarmabandhasadbhAvAt, kintvAdhA karmopabhogena 25 syAtkarmabandhaH syAnna, anyathA'nAcAra iti / evaM taijasakArmaNe zarIre audArikavaikriyAhArakebhyo'vyatirikta eva tAbhyAM saha teSAM yugapadanupalabdheriti na vadet, evamekAntenAbhede saMjJAbhedaH kAryabheda na syAt tasmAdbheda eveti na vadet, kintve kopalabdheH syAdabhedaH, saMjJAdibhedAtsyAdbheda iti vaktavyam, anyathA'nAcAra iti / tathA sarvatra sarvasya zaktirastyeva sata eva kAraNAt kAryakAraNayorabhedAceti na vaktavyam, sarvathA kAraNe kAryasya sattva utpattyasambhavAt niSpannaghaTasyeva, mRtpiNDAvasthA30 yAmeva ghaTasambandhikriyAguNavyapadezaprasaGgAcca, na cAnabhivyaktatayA'stIti vaktavyam, sarvathA varttamAnatvAsambhavAt, kAryakAraNayoH sarvathaikatve cedaM kAraNamidaM kAryamityAdivyavahArAbhAvaprasaGgaH, nApyekAntena kArya kAraNessadutpadyata iti vaktavyam, ghaTAderiva mRtpiNDAcchazazRGgAderapyutpattiprasaGgAt / tasmAtsarva 10 142
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] suutrkRtlkssnnaa| 143 padArthAnAM sattvAdibhirdharmaiH kathaMcidekatvam , pratiniyatArthakAryatayA yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthataH saditi kRtvA kathazcidbheda iti sAmAnyavizeSAtmakaM vastvityAcAraH, anyathA'nAcAraH // 73 // / kimbahunA sarvatra syAdvAda AcAra itaratrAnAcAra ityAha lokajIvadharmAdharmabandhamokSapuNyapApAzravasaMvaranirjarAdayo'nekAntA AcAraH // 74 // loketi, caturdazarajvAtmako dharmAdharmAkAzAdipaJcAstikAyAtmako vA loko nAsti, avayavadvAreNAvayavidvAreNa vA vastunaH pratibhAsamAnatvAsambhavAt , apratibhAsamAnasyAbhyupagantumazakyatvAt , avayavo hyatisUkSmaH paramANvAtmakazchadmasthavijJAnena na draSTuM zakyaH, avayavI ca vicAryamANo naiva sadbhAvamalaGkaroti, ato na kimapi vastvAtmalAbha labhata iti tadvizeSo loko'lokazca kathaM bhavediti na vAcyaH, sarvaM yadi nAsti tarhi na ko'pi pratiSedhako'stIti kathaM sarvAbhAvaH siddhyeta, 10 ato'sti lokaH kathaJcit , tadvyatirikto'lokazca, sambandhizabdatvAt , lokavyavasthA'nyathA'nupapattezva, ekAntenaita avayavA eva, amI cAvayavina evetyanabhyupagamena tadAzrito doSo nAtra sambhavati / evaM pratyakSeNAnupalambhAjjIvo dharmAstikAyAdyajIvo vA nAstyeveti saMjJAM na nivezayet , sakalapramANajyeSThena pratyakSeNAnubhUyamAnatvAttadguNAnAm / kintu jIvaH syAjjIvaH, syAdajIvaH, ajIvo'pi syAdajIvaH syAjjIva iti syAdvAda aadrnniiyH| tathA zrutacAritrAkhyo jIvasyAtmapariNAmaH karmakSaya-15 kAraNaM dharmaH, mithyAtvAdayaH karmabandhakAraNamAtmapariNAma evAdharmaH, etau kAlezvarasvabhAvaniyatyAdimatena na vidyate, dharmAdharmavyatirekeNa jagadvaicitryasya kAlAdaya evaikAntena kAraNamityevaM matiM na kuryAt , dharmAdharmAvantareNa kevalaM kAlAdinA saMsAravaicitryasyAnupapatteH, tato'sti dharmaH samyagdarzanAdikaH, astyadharmo mithyAtvAdika ityevaM saMjJAM nivezayet / prakRtisthityanubhAvapradezAtmakatayA karmapudgalAnAM jIvena svavyApArataH svIkaraNaM bandhaH, sa cAmUrtasyAtmano gaganasyeva na vidyate tadabhAvAcca mokSa-20 sthApyabhAva iti na matiM kuryAt , AkAzasyApi sarvavyApitvena pudgalasambandhasya durnivAratvAt , anyathA tayApitvameva na syAt , tathA vijJAnasya hRtpUramadirAdinA vikAro dRzyate na cAsau tatsambandhavyatirekeNa sambhavati, kizca saMsArijIvAH sadA taijasakArmaNazarIriNo'ta AtyantikAmUrtatvazca teSAM na sambhavati, tato'sti bandho'sti ca tatpratipakSabhUto mokSa iti saMjJAM nivezayet / zubhaprakRtilakSaNaM puNyaM nAsti tadviparyayalakSaNaJca pApamapi nAstItyevaM saMjJA na vidheyA, tatra hi kAraNamitthaM vAcyam , 25 pApamevAsti na puNyaM, utkarSAvasthapApasyaiva sukhanibandhanatvAt , puNyamevAsti na tu pApam , apacIyamAnapuNyasyaiva duHkhanibandhanatvAt , athavobhayamapi nAsti saMsAravaicitryasya niyatasvabhAvAvikRtatvAt, tana yuktam, ekasya sadbhAve'parasadbhAvanAntarIyakatvAt , sambandhizabdatvAttayoH puNyapApazabdayoH, na vA dvayorabhAvaH, jagadvaicitryAnupapatteH, niyatyAdInAmavaicitryeNa tato'pi tadvaicitryAsambhavAca, evaM karmopAdAnalakSaNa AzravastanirodhaH saMvaraH, etau dvAvapi na staH,. kAyavAlAnaHkarma hi yogA sa 30 cAzrava iti vaktavyaM tanna, kAyAdivyApAreNa karmabandhAbhAvAt , Azrabo yadi jIvAdbhimastavA ghaTAdi
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 sUtrArthamuktAvalyAm [ tRtIyA vanAzravaH, abhede'pi nAzravaH, siddhAtmanAmapi tatprasaGgAt evaM tadabhAvena tannirodhalakSaNasaMvarasyApyabhAvaH iti matiM na vidadhyAt, kevalakAyavyApArasya karmabandhakatvAnabhyupagamAt kintu nirupayuktasya, tathaikAntabhedAbhedapakSAzraya doSo'pyanekAnte na bhavati, tasmAdastyAzravaH saMvarazceti vijJeyam / karmapudgalaparizATanAlakSaNA nirjarA, tathA karmAnubhavalakSaNavedanA ca na vidyate, palyopamasAgaropamazatA5 nubhavanIyasya karmaNo'ntarmuhUrttena kSayAbhyupagamAt kSapaka zreNyAca jhaTityeva karmaNo bhasmIkaraNAt, yathAkramabaddhasya cAnubhavanAbhAve vedanAyA abhAvastadabhAvAzca nirjarAyA apIti no saMjJAM nivezayet, yataH kasyacideva karmaNa uktanItyA kSapaNAt tapasA pradezAnubhavena cAparasya tUdayodIraNAbhyAmanubhavanamityato'sti vedanA, tatsiddhau nirjarApi siddhaivetyato'sti vedanA nirjarA cetyevaM saMjJAM nivezayet / evaM krodhamAnamAyAlobhAdayo'pi santItyevaM vijJeyam, tadevaM bhagavadupadiSTeSveSu sthAneSvAtmAnaM vartayan 10 satsaMyamI mokSaM yAvatsaMyamAnuSThAne vrajet // 74 // tadevamAcArAnAcArau pratipAdya tadazakyAnuSThAnaM na bhavatIti sUcayituM tadAsevakaM dRSTAntabhUtamArdrakaM bhagavatsamIpamAgacchantaM prati gozAlakakRtapraznamupasthApayati tIrthakRto dharmadezanA dambhapradAnA, pUrvacaryAparityAgenAparakalpasamAzrayAditi cet // 75 // 15 tIrthakRteti, gozAlaka Aha- he Ardraka ! bhavatIrthakRt pUrvamekAntacArI, tapazcaraNoyukta AsIt, sAmprataM tapazcaraNavizeSairnirbhasito mAM vihAya prabhUtaziSyaparikaraM kRtvA devAdimadhyagato bhavadvidhAnAM mugdhajanAnAM dharmamAcaSTe, bahujanamadhyagatena yuSmadguruNA dharmadezanA yA''rabdhA, sA''jIvikA sthApitA, ekAkI viharan laukikaiH paribhUyata iti matvA, tadanena dambhapradhAnenAsthireNa jIvikArthamidamArabdham, tadevaM pUrvacaryAparityAgenAparakalpasamAzrayaNAccapalaH, etasya cAnuSThAnaM na pUrvApareNa 20 sandhatte, yadi hi sAmpratIyaM vRttaM prAkAratrayasiMhAsanAzokavRkSabhAmaNDalacAmarAdikaM mokSAGgamabhavi - yat tadA prAktanI yaikacaryA kezabahulA'nenAnuSThitA sA'sya kevalaM klezAya bhavet, yadi sA karmanirjarahetukA paramArthabhUtA tarhi sAmpratAvasthA parapratArakatvAddambhakalpA, ato maunatratikadharmadezanArUpayoH pUrvottarAnuSThAnayoH parasparato virodhaH, yadyekAntacAritvameva zobhanaM pUrvamAzritatvAt, tataH sarvadA'nyanirapekSaistadeva karttavyam, atha cedaM sAmprataM mahAparivArAvRtaM sAdhuM manyate tatastadevAdAvapyAcara25 NIyamAsIt, dve apye te chAyAtapavadatyantavirodhinI naikatra samavAyaM gacchata iti // 75 // uttarayatyArdrakaH na, prANihitAya dharmopadeSTuH saMyatatvAt // 76 // neti, pUrvottarAvasthayorasAGgatyaM nAstItyarthaH, tathA hi pUrva yanmaunavratamekacaryA ca kRtA sA chadmasthatvAddhAtikarmacatuSTayakSayArtham, sAmprataM yaddharmadezanAvidhAnaM tatprAgbaddhabhavopaprAhikarmacatu30 STayakSapaNodyatasya vizeSatastIrthakaranAnno vedanArthamaparAsAnocairgotrazubhAyurnAmAdInAM zubhaprakRtInAm / athavA pUrvaM sAmprataM bhaviSyati kAle vA rAgadveSarahitatvAdekasvabhAvanAnatikramaNAcaikatvamevAnupacarivaM
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukA] suutrkRtlkssnnaa| bhagavAnazeSajanahitaM dharma kathayan pratisandadhAti, kevalAlokena hi yathAvasthitaM lokamavagamya prANihitaGkaro dvAdazavidhataponiSTaptadeho lAbhapUjAdinirapekSeNa prANihitArtha dharmamAcakSANo'pi chadmasthAvasthAyAmiva vAksaMyata eva, utpannadivyajJAnatvAdbhASAguNadoSavivekajJatayA bhASaNenaiva guNAvApteH, anutpannadivyajJAnasya tu maunavratikatvena / devAsuranaratiryaksahasramadhye'pi vyavasthito'sAvekAntameva sAdhayati, patAdhArapaGkajavattaddoSavyAsaGgAbhAvAt , mamatAvirahAdAzaMsAdoSavikalatvAJca, na caikAkiparikaropetA-5 vasthayorasti vizeSaH, pratyakSeNaivopalabhyamAnatvAditi vAcyam , bAhyavizeSasya paridRzyamAnasya sattve'pi pradhAnasyA''ntarakaSAyajayitvasyobhayoravasthayoravizeSAt , na hyasAvaSTaprAtihAryopeto'pyutsekaM yAti, na vA zarIraM saMskArAyattaM vidadhAti, niSkalaGkasya bhagavato jagadabhyuddharaNapravRttasyaikAntaparahitapravRttasya svakAryanirapekSasya dharma kathayato'pi doSalezAbhAvAt , chadmasthasya hi bAhulyena maunavratameva zreyaH, samutpannakevalasya tu bhASaNamapi guNAyeti // 76 // ___ 10 punargozAlAzaGkAmanUdyArdrakeNa nirAkRtamAcaSTe ekAntacAriNastapakhinastarhi zItodakAdiparibhogo na doSAyeti cenna, tathAtve tasyAzramaNatvaprasaGgAt // 77 // ekAnteti, yadi parArthaM pravRttasyAzokAdiprAtihAryaparigrahaH ziSyAdiparikaro dharmadezanA ca na doSAya ta_smadIye dharme pravRttasyArAmodyAnAdAvekAkivihArodyatasya tapakhinaH zItodakabIjapatraphalA-15 gupabhogo na doSAya bhavet , ISatkarmabandhe'pi dharmAdhArazarIrapratipAlanArthatvAditi yaducyate bhavatA tadapi na cAru, aprAsukodakaparibhogAdInAM zramaNAyogyatvAt , apravrajitA hi tAni prAyaH pratisevante, zramaNAstu 'ahiMsA satyamasteyaM brhmcrymlubdhte'tyaadilkssnnlkssitaaH| tacca lakSaNaM zItodakAdiparibhoginAM nAstIti na te paramArthAnuSThAnataH zramaNAH, yadi zItodakAdiparibhogino'pi zramaNAstarhi gRhasthA api zramaNA bhavantu, teSAmapi dezikAvasthAyAmAzaMsAvatAmapi niSkiJcanatayaikAkivihAritvaM 20 kSutpipAsAdipIDanazca sambhAvyate, kevalaM strIparibhoga eva tairdravyataH parityaktaH, zeSeNa tu bIjodakAApabhogena gRhasthakalpA eveti // 77 // punarapyAzaGkAmudbhAvya dUSitamAdarzayati- paranindA''tmotkarSayoH prasaGga iti cenna, vastukharUpaprakAzane tadasambhavAt // 78 // paranindeti, nanu pUrvoktaprakAreNa badana sarvAnapi prAvAdukAna garhasi, Atmana utkarSa prakaTayasi ceti te paramindA''tmotkarSayoH prasaGgaH syAdityaparamuttaraM dAtumasamarthena gozAlakenAnyatIrthikasahAyena proktaM niSedhati neti, sarve hi prAvAdukA yathAvasthitaM svadarzanaM prAduSkurvanti, tatprAmANyAca vayamapi svadarzanAvirbhAvanaM kurmaH, aprAsukena bIjodakAdiparibhogena karmabandha eva kevalaM na saMsAroccheda ityasmadIyaM darzanam , evaM vyavasthite kA'tra paranindA, ko vA''tmotkarSaH, prAvAdukA api svada-30 rzanapratidhAzayAH paradarzanaM gaImANAH svadarzanaguNAnAcakSate, parasparaM vyAhataM cAnuSThAnamanutiSThanti, ___26
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAryamuktAvalyAm [tRtIyA vayantu yuktivikalatvAdekAntadRSTiM nirasya yathAvasthitatattvasvarUpaM pratipAdayAmo na kazcidgarhAmaH, kevalaM svaparasvarUpAvirbhAvanaM kurmaH, na hi vastusvarUpAvirbhAvane praapvaadH| evaJca tyAjyadharmadUravartibhiH sarvajJaiH pUrvAparAvyAhatatvena yathAvasthitajIvAdipadArthasvarUpanirUpaNena ca pratipAditaH samyagdarzanAdika evAnuttaro mokSamArgaH, yathArthaprarUpaNAdrAgadveSarahitasya na ca kAcidgIM, anyathA zItamudakamuSNo'gniH / viSaM mAraNamityevamAdi kizcidvastusvarUpaM kenApyAvirbhAvanIyaM na syAditi // 78 // samAdhAnAntaramAha prekSApUrvakAritvenAnicchAkAritvAbhAvAt // 79 // prekSeti, nanu tIrthakaro rAgadveSabhayayuktaH, AgantAgArAdau zayanAdikriyA'karaNAt , tatra prabhUtazAstravizAradAnAM sambhavena parAjayazaGkAsadbhAvAt, kadAcinmlecchaviSayaM gatvA dharmadezanA'karaNAt , 10 Aryadeze'pi kvacideva karaNAcca rAgadveSabhayayuktateti zaGkAyAmAha prekSeti, bhagavAna hi prekSApUrvakArI, ato nAnicchAkArI bhavati, yo hyaprekSApUrvakArI so'niSTamapi svaparanirarthakamapi kRtyaM kurvIta, sarvajJaH sarvadarzI parahitaikarato bhagavAn kathaM svaparAtmanonirupakArakaM kuryAt , na cAsau bAlavadanAlocitakArI, na parAnurodhAnnApi gauravAddharmadezanAdikaM vidhatte, api tu yadi kasyacidbhavyasattvasyopakArAya tatprabhASitaM bhavati tataH pravRttirbhavati nAnyathA, tathA na rAjAdyabhiyogenAsau dharmadezanAdau kathaJcitpra15 vartate tataH kutastasya bhayena pravRttiH syAt, na cAsau vItarAgo dharmakathAM kimiti karotIti zaGkayam , tIrthakRnnAmakarmaNaH kSapaNAya sarvaheyadharmadUravarttinAmAryANAmupakArAya ca tatkaraNAt / tatrApi vineyAsannaM matvA'gatvA vA yathA bhavyasattvopakAro bhavati tathaiva dharmadezanAkaraNAnna tu rAgadveSAbhyAm / anAryAstu na samyagdarzinaH, asau bhagavAnityetAvanmAtrasyApi jJAnasyAbhAvAdIrghadarzanAbhAvAcca, te hi zakayavanAdayo vartamAnasukhamevaikamaGgIkRtya pravartante na pAralaukikamataH saddharmaparAGmukheSu teSu bhaga20 vAnna yAti na tu tadveSAdibuddhyA / samastAH prAvadukAstu bhagavanmukhamapyavalokituM na samarthA vAdastu dUrotsArita eva, evaJca yatraiva svaparopakAra kevalAlokena pazyati tatraiva dharmadezanAM vidhatte / na ca tasya vaNigiva lAbhApekSayA dharmadezanA prasakteti vAcyam , dRSTAntAnupapatteH, kiM sa dezato dRSTAntaH, sarvasAdharmyaNa vA, nAdyaH kSatyabhAvAt , vaNigvadupacayaprekSayA pravRttyaGgIkArAt / na dvitIyo bhagavAn hi viditavedyaH sarvaparitrANazIlaH sarvathA sarvasAvadyAnuSThAnavidhuraH, vaNik ca na tathAvidhaH, catu25 dezavidhajantusamUhopamardanakriyAkAritvAt , vittecchayetastataH paribhramaNAt sAtagauravAdiSu mUJchita. tvAt, lAbhArthaM pravRttasyApi tadasiddheH siddhe'pi lAbhe'cireNaiva vinAzAcca kathaM nirvivekinAM vaNijAM sarvasAdhayaM sAdhanantalAbhavatA bhagavatA saGgacchata ityevaM gozAlako nirasta ArdrakeNa // 79 // evaM tasya zAkyAdinirAsaprakAramAha akuzalacittAdeva karmacaya iti cenna, avivekino bhAvazuddhyasambha39 vAt / / 80 // - akuzaleti, zAkyaH kazcidAha-yathA kazcicchatrumanveSTuM pravRttaH piNyAkapiNDaM kAprAkRta
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] sutrakRtalakSaNA / 147 kacid dRSTvA puruSo'yamiti matvA jagrAha tatastaM vastraveSTitaM piNyAkapiNDaM puruSabuddhyA zUle protaM pAvake pacati, tathA kazcidalAbukaM kumAro'yamiti matvA vahau pacati sa ca prANivadhajanitena pAtakenAkurvannapi vastutaH prANAtipAtaM lipyate cittasya duSTatvAt cittamUlatvAcca zubhAzubhabandhasya, tathA satyapuruSamapi khalabuddhyA kazcicchUle protamagnau pacet kumArakavAlA bukabuddhyA, na cAsau prANivadhajanitena pAtakena lipyate'smAkam evaM sarvAsvavasthAsvacintitaM karmacayaM na gacchati 'avijJAno- 5 pacitaM parijJAnopacitamIryApathikaM svapnAntikaJca karmopacayaM na yAtItyukteriti, tadetanmataM dUSayati neti, piNyAkapiNDe puruSo'yamityevamatyantajaDasyApi na buddhirudeti, tasmAdya evaM vakti so'tyantanAva, ata eva tathAvidhaM vacanamapyasatyaM satsvopaghAtakatvAt, tatazca niHzaGkaprahAryanAlocako nirvivekatayA badhyate, tasmAt piNyAkakASTAdAvapi pravarttamAnena jIvopamardana bhIruNA sAzaGkena pravartti - tavyam / vAgabhiyogAdapi pApaM karma bhavatyato vivekI bhASAguNajJo na tAdRzIM bhASAmudAharet, 10 na hi pratrajito yathAvasthitArthAbhidhAyIdRk niHsAraM nirupapattikaM vacanaM brUyAt piNyAko'pi puruSaH puruSo'pi piNyAkaH, alAbukameva bAlako bAlaka evAlAbuka ityAdi / kevalamevambhASaNamajJAnAvRtamUDhajanAnAm, teSAM ca na bhAvazuddhyA zuddhiH, anyathA saMsAramocakAnAmapi karmavimokSaH syAt tathA bhAvazuddhimeva kevalAmabhyupagacchatAM bhavatAM zirastuNDamuNDanapiNDapAtAdikaM caityakarmAdikaJcAnuSThAnamanarthakamApadyate, tasmAnnaivaMvidhayA bhAvazuddhyA zuddhirupajAyate / maunIndrazAsanapratipannAzca tanmA - 15 rgAnusAriNo jIvAnAmavasthA vizeSaM tadupamardanena pIDAM paryAlocayanto'nnavidhau dvicatvAriMzaddoSarahitenAhAreNAhAraM kRtavanto na tu yathA bhavatAM pizitAdyapi pAtrapatitaM na doSAyeti / na caudanAderapi prANyaGgasamAnatayA mAMsAdisAdRzyamiti vAcyam, lokatIrthAntarIyamatAnabhijJatayA codanAt / tulye'pi prANyaGgatve kiJcinmAMsaM kizciccAmAMsamiti vyavahniyate gokSIrarudhirAderbhakSyAbhakSyavyavasthA kriyate, strItve samAne'pi bhAryAsvasrAdau gamyAgamyavyavasthA vidhIyate zuSkatarkadRSTyA, prANyaGgatvAditi hetuzcA - 20 naikAntikaviruddhadoSaduSTaH, prayogazca mAMsa bhakSaNIyaM bhavet prANyaGgatvAdodanAdivaditi, zvamAMsAderabhakSyatvAddoSadvayamevaM yathA'yaM hetumAMsasya bhakSyatvaM sAdhayati tathA buddhAsnAmapUjyatvamapIti pUjyatvaviruddhAvyabhicAritvaM hetoH, mAMsaudanayorasAmyAd dRSTAntavirodhaH lokavirodhinI ca pratijJA, tasmAnmAMsabhakSaNaM rasagaurava gRddhAnAmanAryANAmavivekinAmAsevanaM na dharmazraddhAvatAm, taduktaM 'zrutvA duHkhaparamparAmatighRNAM mAMsAzinAM durgarti ye kurvanti zubhodayena viratiM mAMsAdanasyAdarAt / saddIrghAyuradUSitaM gatarujaH 25 sambhAvya yAsyanti te martyeSUtkaTabhogadharmamatiSu svargApavargeSu ca ' // tadevaM sAvadyamArambhaM mahAnayaM doSa ityevaM matvA dayayA taM parivarjayantaH sAdhavo dAnAya parikalpitamuddiSTaM bhaktapAnAdikaM parityajanti / etena yAgAdividhinA brAhmaNAnAM sahasradvayaM bhojayedityAdivAdo'pi parAstaH, nindyAjIvikopagatAnAM nityaM piNDapAtAnveSiNAmasatpAtrANAM dAne teSAM dAtuzcA''miSagRnubhirabhivyApta bahuvedananarakagatiprApteH, dayApradhAnaM dharmaM nindantaM prANyupamardakAridharmaM prazaMsantamekamapi niHzIlaM nirvrataM SaDjIvanikAyo- 80 pamardanena yo bhojayet sa barAko narakabhUmiM yAti kutastasyAdhamadeveSvapi prAptiH sambhAvinI / ato yAjJikamatavAdo'pi na zreyAn vedAntavAdo'pi na yathArthAbhidhAyI, asarvajJapraNItatvAt, tattva " 3
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 sUtrArthamuktAvalyAm [tatIyA vaikAntapakSasamAzrayaNAt , ekAntapakSazca pravRttinivRttyasampAdakatvAt , na hyekAntakSaNike AtmAdau ekAntAkSaNike vA pravRttinivRttI sambhavataH, tadevaM tIthikA lokamajAnAnA dharma kathayantaH svato naSTa aparAnapi vinAzayanti, ye tu kevalAlokena samAdhinA yuktAH paramahitaiSiNaH zrutacAritraM dharma pratipAdayanti te mahApuruSAH svataH saMsArasAgaraM tIrNAH paraM sadupadezadAnatastArayanti yathA dezikaH samyam 5 mArgajJa AtmAnaM paraJca tadupadezavarttinaM mahAkAntArAdvivakSitadezaprApaNena nistArayati / tasmAnnAsarvajJaprarUpaNaM bhAvazuddhiprayojakam , vivekavaidhuryAt , yastu sarvajJAgamena saddharmamavApya tatra susthito manovAkkAyaiH supraNihitendriyo na paratIrthikatapaHsamRddhyAdidarzanena maunIndradarzanAt pracyavate samyagjJAnena ca yathAvasthitavastuprarUpaNataH samastaprAvAdukavAdanirAkaraNenApareSAM yathAvasthitamokSamArgamAvirbhAvayati samyakcAritreNa ca samastabhUtagrAmahitaiSitayA niruddhAzravadvArastapovizeSAcAnekabhavopArjitaM karma 10 nirjarayati sa eva vivekI bhAvazuddhaH svato'nyeSAJca samuddharteti // 80 // atha zrAvakagataM vidhi sUcayitumindrabhUtyudakayoH saMvAdaM nAlandAyA rAjagRhanagarabAhiri kAyAH samIpastha udyAne manorathAkhye sambhUtaM darzayati aNuvratadAne tadanyaprANyupaghAtajaH karmabandha iti cet // 81 // aNuvrateti, gautamasvAmisamIpametyodako bhagavannasti me praSTavyaH kazcana saMzayaH, tasyottaraM yathA 16 ca bhagavatA sandarzitaM tathaiva bhavadbhiH pratipAdyatAmiti pRSTaH praznaM nizamya guNadoSavicAraNato'vadhArya ca samyagahaM jJAsye taducyatAM bhavatA svAbhiprAya ityukto'vAdIt yathA-gRhapatiM zramaNopAsakaM niyamAyotthitaM nimranthA yuSmadIyaM pravacanaM pravadantaH pratyAkhyAnaM kArayanti sthUleSu prANiSu daNDasya, nAnyatra rAjAdyabhiyogena prANyupaghAte tasya nivRttirbhavati, tathA ca sthUleti vizeSaNAttadanyeSAmanumatipratyayadoSo bhavedevameva saprANivizeSaNatvenAparatrasabhUtavizeSaNarahitatvena pratyAkhyAnaM gRhNatAM zrAvakANAM 20 duSpratyAkhyAnaM bhavati, pratyAkhyAnabhaGgasadbhAvAt , duSTapratyAkhyAnadAnaJca sAdhUnAM doSaH, ubhAvapi ca khAM pratijJAmatilaGghayanti, pratijJAbhaGgazva-saMsAre sthAvarAH santo'pi prANinastathAvidhakarmodayAt trasatayospadyante vasA api sthAvaratayA, evaM parasparagamena vyavasthite'vazyambhAvI pratijJAvilopaH, nAgariko hi kazcinmayA na hantavya ityevaM yena pratijJA gRhItA sa yadA bahirArAmAdau vyavasthitaM nAgarikaM vyApA dayetkimetAvatA na tasya pratijJAvilopaH, api tu bhavatyeva / anyabhAvanotpanneSu ca na tAhaka kiJcilliGga25 mudIkSyate yena sthAvaratvenApyutpannAnasAH parihattuM zakyeyuH, yadi tu gRhapatistrasabhUteSu prANiSu daNDaM vihAya pratyAkhyAnaM karoti tadA na pratijJAvilopaH, bhUtatvavizeSaNAdvarttamAnakAle trasatvenotpanneSviti tadarthaH, evamabhyupagame hi kSIravikRtipratyAkhyAyino yathA dadhibhakSaNe'pi na pratijJAvilopastathA na sabhUtAH sattvA hantavyA ityevaM pratijJAvataH sthAvarahiMsAyAmapi // 81 // - bhatrottaraM gautamoktamabhidhatte70 na, asadbhUtadoSobhAvanAt, bhUtazabdasyAnekArthatvAca // 82 // neti, bhUtazabdavizeSaNatvena pratyAkhyAnamanyathA doSapradarzanaM nAsmabhyaM rocata ityarthaH, tatra hetu
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ]. sUtrakRtalakSaNA / 149 mAhAsadbhUteti, ye hi zramaNA brAhmaNA vA bhUtazabdavizeSaNatvena pratyAkhyAnamAcakSate paraiH pRSTAstathaiva pratyAkhyAnaM bhASante svataH kurvantaH kArayantazca tathA, kintu savizeSaNapratyAkhyAnaprarUpaNAvasare sAmAnyena prarUpayanti brAhmaNo na hantavya ityevam, tatrApi sa yadA varNAntare tiryakSu vA vyavasthito bhavati tadvadhe brAhmaNavadha Apadyate bhUtazabdAvizeSaNAt tadevaM prarUpayanto na khalu te zramaNA vA brAhmaNA vA yathArthI bhASAM bhASante kintvanutApikAm, anyathA bhASaNe tathAnuSThAturapareNa jAnatA 6 bodhitasya sato'nutApo bhavati, tathA yathAvasthitapratyAkhyAnapradAtRn sAdhUna bhUtadoSodbhAvanato'bhyAkhyAnaM dadati, yataH saMsArikAH khalu prANinaH parasparajAtisaGkramaNabhAjo'tasrasAH sthAvaratvena sthAvarAzva trasatvena pratyAyanti teSAJca trasakAye samutpannAnAM sthAnametatra sakAyAkhyamaghAtArhaM bhavati, tIvrAdhyavasAyotpAdakatvAllokagarhitatvAcca, zrAvakeNa ca sthUlaprANAtipAtaviramaNaM kRtaM tannivRttyA tatra sthAnamaghAtyam, sthAvarakAyAccAnivRttaH sa iti tadyogyatayA tatsthAnaM ghAtyam, tathA varttamAnakAlavAcibhUtazabdopAdAnamapi 10 kevalaM vyAmohAya bhUtazabdo hyupamAne'pi varttate, devalokabhUtaM nagaramidaM na devaloka evetyAdau, tathAcApi sasadRzAnAmeva prANAtipAtanivRtti kRtA syAt, na tu trasAnAm / tAdarthye'pi bhUtazabdo dRzyate zItIbhUtamudakamityAdau, tathA'tra trasabhUtA ityasya trasatvaM prAptA ityarthaH syAt, tathA ca sati trasazabdenaiva gatArthatvAt paunaruktyaM syAttathApi bhUtazabdopAdAne ghaTabhUto ghaTabhUta ityAdi prayogaprasaGgaH syAt, nanvevaM katarAn prANino yUyaM vadatha kiM trasA eva ye prANinaste trasA iti kiM vA'nyathA, ucyate 15 yAn prANino yUyaM trasatvenedAnImA virbhUtAnnAtItAnnApyeSyAn vadatha trasAH prANina iti tAneva vayaM trasAn vadAmaH kevalaM yUyaM trasabhUtA iti vadatha, zabdabheda eva kevalamastyatra, na tvarthabhedaH kazcit evaM vyavasthite ko'yaM bhavatAM vyAmohaH, ekasya pakSasyAbhinandane'parasya cAkrozane, ubhayorapi pakSayoH samAnatvAt, kevalaM savizeSaNapakSe bhUtazabdopAdAnaM mohamAvahatIti / na vA sAdhostadanyeSAM vadhAnumatiH, sthAvaraparyAyApannaM vyApAdayato vA vratabhaGgaH - gurukarmaNAM pravrajyAM kartumasamarthAnAM tadvyatirekeNa dharma 20 cikISUNAM dharmopadezapravaNasya sAdhoraprataH prathamaM gRhasthayogyaM dezaviratilakSaNaM zrAvakadharmamanindyamanupAlayAmastataH pazcAdanukrameNa zramaNadharmamityavasAyaM prakaTayatAM nAnyatrAbhiyogena vyavasthAM zrAvayanti te / sa cAbhiyogo rAjAbhiyogo gaNAbhiyogo balAbhiyogo devatAbhiyogo gurunigrahazcaivamAdinA'bhiyogena zrasaM vyApAdayato'pi na vratabhaGgaH / tadevaM dezaviratAnAM trasaprANAtipAta viramaNatrataM kuzalahetutvAt kuzalameva, gRhapaticoravimokSaNadRSTAnto'tra bhAvyaH / sthAvaraparyAyApannatrasavyApAdane bahiH sthanAgarika - 26 vyApAdana iva yo vratabhaGga uktastadapi na yujyate, trasatvena yatpariSaddhamAyuSkaM tadyadodayaprAptaM bhavati tadA prasasambhArakRtena karmaNA jIvAkhasA iti vyapadizyante na tadA kathavissthAvaratvavyapadezaH, saMbhAro nAmAvazyaM tadA karmaNo vipAkAnubhavena vedanam / trasakAyasthitikaM karma yadA parikSINaM bhavati tatastrayakAya sthiterabhAvAttadAyuSkaM te parityajanti taca karma jaghanyato'ntarmuhUrttamutkRSTatassAtirekasahasradvayasAgaropamaparimANam / tathA cAparANyapi tatsahacaritAni karmANi parityajya sthAvaratvena pratyAyanti 30 sthAbarA api sthAvarasaMbhArakRtena karmaNA tatrotpadyante sthAvarAdinAma ca tatrAbhyupagataM bhavati, aparANyapi tatsahacaritAni karmANi sarvAtmanA trasatvaM parityanya sthAvaratvenodayaM yAnti evaJca vyavasthite
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamukAvalyAm [havIyA kathaM sthAvarakAyaM vyApAdayato gRhItatrasakAyaprANAtipAtanivRtteH zrAvakasya pratabhaGgaH, nagaradRSTAnto'pyanupapannaH, sAdRzyAbhAvAt , nagaradhabhairupeto nAgarikaH, sa ca mayA na hantavya iti pratijJAM gRhItvA thavA tameva vyApAdayati bahiHsthitaparyAyApannaM tadA tasya pratabhaGga iti bhavataH pakSaH, sa ca na ghaTate bahiHsthasyApi sasya nagaradhabhairupetatvena nAgarikatvAt , ataH paryAyApana ityetadvizeSaNaM nopapadyate, atha / sAmatyena parityajya nagaradharmAnasau varttate tadA tamevetyetadvizeSaNaM nopapadyate, atra tu jIvanasatvaM sarvAtmanA parityajya sthAvaraH samutpadyate nAsau trasa eva tadA bhavati pUrvaparityAgAdaparaparyAyApanatvAt athA nAgarikaH palyAM praviSTastaddharmopetatvAt pUrvadharmaparityAgAca nAgarika evAsau na bhavati / na ca parasparasaMsaraNazIlatvAt prANinAM trasakAyAttadAyuSA vipramucyamAnAH sarve sthAvarakAye sthAvarakAyAca svAyuSA vipramucyamAnAstrasakAye yadi samutpadyante tadA sarveSAM trasAnAM sthAvarakAyasamutpannAnAM sthAnaM 10 ghAtyaM varttate tena zrAvakeNa sthAvarakAyavadhanivRtterakaraNAt , tathA ca nirviSayaM tasya trasavadhanivRttirUpaM pratyAkhyAnaM bhavati yathA nagaravAsI na hantavya iti gRhItavratasya nagare udvasita nirviSayamiti vaktavyam , sarve'pi tasA nirlepatayA sthAvaratvamApannA ityetasyAsambhavAt , yadyapi vivakSitakAlavarttinanasAH kAlaparyAyeNa sthAvarakAyatvena yAsyanti tathApyaparAparatrasotpattyA trasajAtyanucchedAnna kadAcidapi trasa zUnyaH saMsAro bhavati / ato na nirviSayaM zrAvakasyedaM vratamityadhikaM sUtrakRtAGge / tadevaM jJAnadarzana16 cAritrANi samyagavagamya pApakarmaNAmakaraNAya samutthitaM zramaNaM nindati yaH sa sugatilakSaNasya para lokasya tatsaMyamasya vighAtAya tiSThati yastu mahAsattvo ratnAkaravadgambhIro na zramaNAdIn paribhASate teSu ca paramAM maitrI manyate samyagdarzanajJAnacAritrANyanugamya tathA pApAnAM karmaNAmakaraNAyotthitaH sa khalu paralokavizuddhyA'vatiSThata iti // 82 // itthaM saralapadauthaiH sUtrakRtAbdhessamuddhRtA muktaaH| komalahRdayahRdaye kalitAH kalayantu satsaukhyam // iti zrItapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitAyAM sUtrArthamuktAvalyAM sUtrakRta lakSaNA tRtIyA muktAsarikA vRttaa|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha sthAnamuktAsarikA 10 atha sthAnAGgasArArthaM varNayitumArabhate atha sthaanaanggsaarH||1|| atheti, maGgalArtha Anantaryadyotakazca, sAratayA sUtrakRtAGganirUpaNAnantaramityarthaH, kramaprAptatvAt , trivarSaparyAyasya hyAcAraprakalpanAmAdhyayanaM caturvarSasya sUtrakRtaM nAmAGgam , dazAkalpavyavahArAH / saMvatsarapaJcakadIkSitasyaiva, sthAnAGgasamavAyAvapi cAGge aSTavarSasya deye iti kramaH / sthAnAGgasAra iti, sthAnAGgasArArtha ucyata ityarthaH / tiSThantyAsate-vasanti yathAvadabhidheyatayaikatvAdibhirvizeSitA AtmAdayaH padArthA yasmin tatsthAnam , athavA sthAnazabdenehai kAdikaH saMkhyAbhedo'bhidhIyate, tatazcAtmAdipadArthagatAnAmekAdidazAntAnAM sthAnAnAmabhidhAyakatvena sthAnam , sthAnaJca tat pravacanapuruSasya kSAyopazamikabhAvarUpasyAGgamivAGgazceti sthAnAGgaM tasya sAramiti // 1 // atha samutpannakevalajJAnena sakalapadArtheSvavyAhatavacanatayA''pratItAptena tIrthakaranAmakarmAdiparamapuNyaprAgbhAreNASTamahAprAtihAryanikhilasampatsamanvitena zrImahAvIreNaikatvAdiprakAreNa samastavastuvistAravyAptyA''khyAtamAtmAdivastujAtaM dizA pradarzayitukAma ekatvenAtmAdivyApanaprakAramAdarzayatisyAdeka AtmA, upayogalakSaNatvAdravyArthatvAdvA // 2 // .. 15 sthAdeka iti, jIvaH kathaJcideka ityarthaH, atati satataM gacchati jAnAtItyAtmA, siddhAvasthAyAM saMsAryavasthAyAzcopayogabhAvanAnavaratamavabodhasya sadbhAvAt , satatamupayogalakSaNAvabodhAbhAve hi jIko'jIvaH syAt , yastvajIvaH sa na jIvabhAvamApadyate, anyathA''kAzAdInAmapi jIvatvaM prasajyeta, evana jiivaanaadynnttvaabhyupgmaabhaavprsnggH| athavA'tati svakIyAn jJAnAdiparyAyAnnirantaramupayAtItvAtmA, na ca svakhaparyAyeSu gaganAdInAmapi gamanAdAtmatvaprasaGga iti vAcyam , upayogalakSaNa-20 tvAt , upayogo lakSaNamasAdhAraNo dharmaH pravRttinimittaM yasyAtmapadasya sa upayogalakSaNastasya bhAvastattvam , tasmAdityarthaH, satataM paryAyagamanaM hi vyutpattinimittamAtram, na tu pravRttinimittaM sa copayoga eva sarvAtmasAdhAraNo'tastadapekSayA''tmA eka iti bhAvaH, ekAtmadravyApekSayA'pyekAnekatvaM pradarzayatidravyArthatvAdveti, avayavidravyatvAdityarthaH, pradezArthatA cAvayavalakSaNArthatA, tadapekSayA tvanekatvaM tasthAsaMkhyeyapradezAtmakatvAt / nanu nAstyavayavidravyaM vikalpadvayena tasyAghaTamAnatvAt , kharaviSANavat , 25 akyavidravyaM hi yadyakyavebhyo'bhinnaM tadA'vayavivadavayaghAnAmapyekatvaM syAdavayavavadvA'vayavidravyamanekaM bhavet, anyathA bheda eva syAt, viruddhadharmAdhyAsasya bhedanibandhanatvAt / yadi cAvayavebhyastadbhinaM tarakyaveSu kiM pratyekaM sarvAtmanA vA samavaiti, dezato vA, yadi sarvAtmanA tarSavayavI nAnA bhavet , pratyekaM pAnatvAt , yahi dera samaveti tadA yairdezairavayaveSu tadvarttate veSvapi dezeSu taka
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 sUtrArthamuktAvalyAm [ caturthI vikalpaprasaGgena taddoSatAdavasdhyAt, aMtrocyate, ekAntena bhedo'bhedo vA tayornAbhyupagamyate kintvavaaar eva tathAvidhaikapariNAmAdavayavidravyatayA vyapadizyante, ta eva ca tathAvidhavicitra pariNAmApekSayA avayavA iti / avayavyabhAve tvete ghaTAvayavA ete paTAvayavA ityevamasaGkIrNavyavasthAyA asambhavaH prasajyeta / na ca tayorbhedaH syAdviruddharmAdhyAsAditi vaktavyam, ekasyaiva pratyakSasaMvedanasya B tvayA paramArthApekSayA bhrAntatvena saMvyavahArApekSayA tvabhrAntatvenAbhyupagamAt, atrApi yadi bhrAntaM tattarhi kathamabhrAntamiti paryanuyogasya sambhavAt, tathA cAstyavaya vidravyam, avyabhicAritayA tathaiva pratibhAsamAnatvAt, avayavavat, nIlavadvA, tathA pratibhAsasyAnubhUyamAnatvAdeva na heturasiddha:, nikhilavastUnAM vyavasthAyAH pratibhAsAdhInatvAnnAnaikAntikatvaviruddhatve, anyathA na kiJcidvastu siddhyet / nanu nAstyAtmA'nupalabhyamAnatvAt na hyasau pratyakSeNopalabhyate, atIndriyatvAt, nApya10 numAnena, liGgaliGginoH sAkSAt sambandhAdarzanAt, na vA''gamavedyaH, AgamAnAmanyo'nyaM visaMvAdAditi cenna, vikalpAnupapatteH, anupalabhyamAnatvaM kimekapuruSApekSayA, sakalapuruSApekSayA vA nAdyaH, satyapi vastuni tasya sambhavAt na hyekasya kasyaciddhaTAdigrAhakapramANApravRttau sarvatra sarvadA tadabhAvo nirNetuM yujyate, nApi pramANanivRttau prameyaM nivarttate, pramANasya prameyakAryatvena kAryAbhAve kAraNAbhAvasyAdRSTatvAt / na dvitIyaH pakSaH, asiddheH, sakalapuruSAzritAnupalambhasyAsarvajJadurjJeya - 15 svAt / kina vidyate AtmA, pratyakSAdibhirupalabhyamAnatvAt, ghaTAdivadityanumAnena tatsiddhiH, asmadAdipratyakSeNa hyAtmA gamyate, jJAnAbhinnatvAttasya tadabhinnatvaJca jJAnasya taddharmatvAt jJAnantu svasaMviditarUpam, nIlajJAnamutpannamAsIditi smRteH na hyasvasaMvidite smRtirudeti, anyathA puruSAntarajJAnasyApi smRtiviSayatAprasaGgAt, tasmAttadavyatiriktajJAnaguNapratyakSatve guNyapi pratyakSa eva, rUpaguNapratyakSatayA ghaTAdiguNipratyakSavat / zarIramidaM vidyamAnakartRkam, bhogyatvAdodanavadityanumAnagamyo'20 pyAtmA, na caudanakartRvanmUrtta AtmA syAditi vAcyam, saMsAriNo mUrttatvenAbhyupagamAt / 'ege AyA ' ityAgamagamyo'pyAtmA, na cAyamAgama AgamAntarairvisaMvAdIti vaktavyam, asya sunizcitASSHpraNItatvAt / so'yamAtmA sapradezaH, niravayavatve hastAdyavayavAnAmekatvaprasaGgaH pratyavayavaM sparzAdyanupalabdhiprasaGgazca syAt evaJca dravyArthatayA eka Atmeti, eka AtmA kathaciditi vA vyavasthitam / pratikSaNaM sambhavadaparAparakAlakRta kumArataruNanaranArakatvAdiparyAyairutpAdavinAzayeoge'pi dravyA25 tayAsyaikatvAt kAlakRtaparyAyairutpAdavinAze'pi sarvathA na nAzaH svaparaparyAyarUpAnantadharmAtmakatvAdvastunaH / pratikSaNaM sarvathA vinAze hi 'pratikSaNaM kSayiNo bhAvA:' iti vacanAt kSaNabhaGgavijJAnaM na syAt, asaMkhyAta samayaireva vAkyArthagrahaNapariNAmAt ekaikamapyakSaraM hi padasatkaM saMkhyAtItasamayasambhUtaM saMkhyAtAni cAkSarANi padaM, padasaMghAtazca vAkyam, tadarthagrahaNapariNAmAcca sarva kSaNabhaGguramiti vijJAnaM bhavet, tacca na samaya vinazvarasya sambhavati, tasmAdAtmotpAdavyayadhauvyA30 tmakaH, sthirarUpApekSayA nityo nityatvAccaikaH, utpAdavyayApekSayA tvanityatvAdaneka iti / eka AtmA kathaJciditi prathamavyAkhyAne ca sAmAnyavizeSarUpatvAdvastunaH sAmAnyApekSayA eko vizeSApekSayAsvaneka iti, sarvAtmanAM tulyaM rUpamupayogaH, sarvAtmasUpayogAbhAve'nAtmatvaprasaGgAditi // 2 // "
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMkA] sthaanmuktaasrikaa| 153 ___evamAtmana ekatvamabhyupagacchanto'pi kecana taM niSkriyaM vadanti tannirAkaraNAya kriyAvattvaM satkAraNazvAha tasya daNDaH kriyA caikA vadhakaraNasAmAnyAt // 3 // - tasyeti, ekAnekarUpasyAtmana ityarthaH, AtmA jJAnAdyaizvaryApahArato daNDyate niHsArIkriyate'neneti daNDaH, sa ca dravyato bhAvatazca, dravyato yaSTyAdirbhAvato duSprayuktamanaHprabhRti / tatprayukta AtmA kriyAmAcarati, sA ca kAyikyAdirUpA, daNDaH kriyA caikA svasvavizeSAvivakSaNAt , yadvA daNDakriyAzabdAbhyAM trayodazasthAnAni grAhyANi, tatrArthAnarthahiMsA'kasmAdRSTiviparyAsadaNDarUpaH paJcavidho daNDaH, tasya caikatvaM vadhasAmAnyAt , mRSApratyayAdattAdAnapratyayA''dhyAtmikI mAnapratyayA mitradveSapratyayA mAyApratyayA lobhapratyayairyApathikI cetyaSTavidhA kriyA, tadekatvazca karaNamAtrasAmAnyAt, etenAtmanaH kriyAvattvamuktaM bhavati, pAtmano'kriyatve'pi bhoktRtvamabhyupagatam , tazca bhujikriyAnivarttana-10 sAmarthya sati sambhavati tasmAkriyAvattvaM siddhameva, na ca prakRtiH karoti, puruSazca pratibimbanyAyena bhuta iti vAcyam , kriyAmantareNa pratibimbasyApyasaMbhavAt , pratibimbo hi rUpAntarapariNamanarUpaH, prakRtivikArabhUtabuddhereva sukhArthapratibimbanatve tu sutarAmAtmano bhogAbhAvaH prasakta iti // 3 // Atmana AdhArapradarzanamukhenAjIvAnAmekAnekatvaM tathaiva darzayati lokAlokadharmAdharmabandhamokSapuNyapApAsravasaMvaravedanAnirjarA apye-15 karUpAH sAmAnyAt // 4 // loketi, dharmAdharmAstikAyavyavacchinno nikhiladravyAdhArabhUta AkAzavizeSaH, AkAzastu lokarUpo'lokarUpazca, tatra caturdazarajjupramANo loko'saMkhyAtapradezAtmako'pi tatpradezAvivakSayA dravyArthatayA vaikarUpaH, alokazvAnantapradezAtmako'pi tatpradezAvivakSayA dravyArthatayA vaikaH / atha vA nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhavabhAvaparyavabhedenASTadhA, nAmasthApane prasiddhe, dravyaloko jIvAjIvarUpaH, 20 kSetraloko'nantapradezAtmakamAkAzamAtrama. kAlalokaH samayAvalikAdiH. bhavalokaH svasmina svasmina bhave vartamAnA nArakadevamanuSyatiryagyonikAH sattvAH, bhAvaloka audayikaupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikasAnnipAtikarUpaH, paryavalokazca paryAyamAtram , eteSAmekatvantu kevalajJAnAvalokanIyasvasAmAnyAt / nanu nikhiladravyAdhArabhUtAkAzasadbhAve kiM mAnamiti cenna, astyAkAzam , jIvAdipadArthAnAM sAdhAratvAnyathAnupapatteriti mAnasadbhAvAt, na ca dharmAdharmAstikAyAveva tadAdhArau, tayo- 25 stadgatisthitisAdhakatvAt , na cAnyasAdhyaM kAryamanyaH sAdhayatyatiprasaGgAt, ayamAkAzAstikAyaH sarvadravyANAM sAdhAraNAvakAzadAtA lokAlokaprakAreNocyate, sa ca sAvayavaH pradezavyavahArasya tatra darzanAt , na cAyaM vyavahAro mithyA, tannimittasyAbhAvAt / nanu lokaikadezasya pratyakSatvAttaddezAntaramapi syAdvAdhakapramANazUnyatvAt , alokastu kathaM syAttasya dezato'pyapratyakSatvAditi cenna, asti lokasya vipakSo vyutpattimacchuddhapadAbhidheyatvAt , yadvadhutpattimatA zuddhazabdenAbhidhIyate tasya vipakSo'sti yathA 30 ghaTasyAghaTaH, lokazca vyutpattimacchuddhapadAbhidheyaH, tasmAtsavipakSaH, yazca lokasya vipakSaH so'loka iti tatsiddheH / na cAloko ghaTAdireva bhavet kiM vastvantareNeti vAcyam , lokAnurUpasyaiSAlokasyA's ba0ma020
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamukAvalyAm vazyakatvAt , niSedhyasadRzasyaiva paryudAsanabAbodhAt / yathA'paNDita ityukte viziSTajJAnavikalazcetana eva gamyate na ghaTAdiH / dharmAdharmeti, dharmAstikAyo'dharmAstikAyazceti bhAvaH, jIvapudgalAnAM svabhAvata eva gatisthitipariNatAnAmapekSAkAraNaM dharmAstikAyo'dharmAstikAyazca, alokalakSaNAkAzAbhyupagame ca dharmAdharmI lokaparimANakAriNAvavazyaM syAtAm , anyathA''kAzasya nirviziSTatayA loko'loko veti vizeSo na syAt, tathA cAviziSTa evAkAze gatimatAmAtmanAM pudgalAnAJca pratighAtAbhAvAdanavasthAnena sambandhAbhAvAtsukhaduHkhabandhAdisaMvyavahAro na syAt, sa cAyaM dharmo'dharmazca pratyekaM pradezArthatayA'saMkhyAtapradezAtmako'pi dravyArthatayaikarUpa iti bhAvaH / athAtmano lokavRtteH sadaNDasya sakriyasya karmabandhAdvandhamAzritya saGgrahamAha bandhamokSeti, sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAna pudgalAnAdatte yasmAtsa bandhaH, sa ca prakRtisthitipradezAnubhAvabhedAcaturvidho'pi bandhasAmAnyAdeka ityarthaH, nanu bandho jIvasya 10 karmaNA saMyogaH, sa kiM sAdirAdirahito vA, prathame kiM pUrva jIvaH pazcAtkarma prasUyate, kiM vA pUrva karma pazcAjIkaH, athavA dvAvapi yugapat / tatra na prathamaM jIvasambhUtiH, nirhetukatvAt , kharaviSANavat, jIvasya nityatve'pi karmabandho na syAdakAraNatvAdgaganavat , yadi tu niSkAraNameva bhavet syAnmuktasyApi punaH sA, karmayogAbhAve ca nityamukta eva syAt, athavA bandhAbhAve muktatAvyapadezo'pi na syAt , na dvitIyaH, jIvasya kartustadAnImabhAvAt pUrva karma na bhavedakriyamANatvAt, kaJabhAve'pi tasya bhAve 16 vinAzo'pi tathaiva bhavet / nApi tRtIyaH, yugapadutpannayoH kAryakAraNabhAvAbhAvena jIvaH kartA jJAnA varaNAdikaM tasya karmeti vyapadezo na syAt / karmaNazvAnAditve mokSo na syAt , anAditvasyAnantatvavyApyatvAt , tasmAnnAsti bandho mokSo veti ceducyate sAdipakSo'nabhyupagamAnnirastaH, anAdipakSasyAzrayaNAt , anAditvasyAnantatvavyApyatve mAnAbhAvAt , kAzcanopalayoH saMyuktayoH sAntatvadarzanAt, bIjAGkarasantAnasya tanmadhyagatasyaikasya dAhAdinA vinAze ca sAntatAdarzanAt , tathaiva jIvakarmasaM20 yogo'nAdisantAnagato'pi tapaHsaMyamAdyupAyAdvyavacchidyate'to na mokSAbhAvaH, evamanAdijIvakarmayogaH kathaJcidanantaH yathA'bhavyAnAm , kathazcitsAnto yathA bhavyAnAm / jIvatvasAmye'pi hi bhavyAbhavyatvavizeSo narakatiryagAdivizeSa iva bhaviSyatIti na vaktavyam , dravyatvAdisAmAnye'pi yathA cetanAcetanabhedaH svabhAvatastathA bhavyAbhavyatvabhedo'pi, na caivaM jIvatvavadbhavyatvasyAvinAzitvaM syAttathA ca sati na nirvANam , siddho na bhavyo nApyabhavya iti vacanAditi vAcyam , 25 ghaTaprAgabhAvasyAnAdisvabhAvatve'pi ghaTotpattau vinAza iva jJAnatapazcaraNakriyopAyato bhavyatvasyApi vinAzasambhavAditi / karmapAzaviyojanaM mokSaH, sa ca jJAnAvaraNAdikarmApekSayA'STavidho'pi mocanasAmAnyAdekaH, muktasya punarmokSAbhAvAt , kAraNasya karmaNo'bhAvAt , dravyatve satyamUrtatvAdvA gaganavanityo muktAtmA, na cAmUrttadravyatvAdAkAzavaniSkriyatvaM vaktavyam , cetanatvavatsakriyatvasya tadAnImapyaGgIkAre bAdhakAmAvAdanyathA cetanatvamapi na syAditi / mokSasya puNyapApakSayAdbhAvAtpuNya30 pApayoH saGgrahamAha-puNyapApeti, puNati zubhIkaroti punAti vA-pavitrIkarotyAtmAnamiti puNyam , savedyAdizubhakarma dvicatvAriMzadvidhamapi puNyAnuvandhipApAnubandhibhedena dvividhamapi pratiprANivicitratvAdanantabhedamapi vA puNyasAmAnyAdekam , pAtayatyAtmana Anandarasamiti pApamadhaHpatanakAritvAdvA
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAnamuktArikA / muktA ] pApam, tazcASTAdazavidhamapi dvyazItibhedamapi puNyAnubandhipApAnubandhibhedAhnividhamapyanantasatvAzritatvAdanantamapi vA'zubha sAmAnyAdekam / nanu karmaiva na vidyate pramANAviSayatvAdgaganakusumavaditi cenna, yadidaM jagatyAtmatvenAviziSTAnAmAtmanAM devAsuranaratiryagAdirUpaM narapatiraGkamanISimanda maharddhidaridrAdirUpaM vA vaicitryaM tanna nirhetukam nityabhAvAbhAvadoSaprasaGgAt, yadeva ca nimittaM tatra tatkarmetyucyate, na ca dRSTa eveSTAniSTaviSayaprAptimayo heturbhaviSyati, kimadRSTakarmakalpanayA, na hi dRSTe'dRSTakalpanA 6 nyAyyA, atiprasaGgAditi vAcyam iSTasAdhanazabdAdiviSayasametayordvayorekasya duHkhAnubhUteraparasya ca sukhAnubhUterdarzanAt evaM duHkhasAdhanasametayorapi phalavaicitryadarzanAnna taddhetuka evAsau phalavizeSaH, sAdhanAnAM viparyAsAt, yacca tatra viziSTo hetustadeva karma / evaM bAlazarIraM zarIrAntarapUrvakam, indriyA dimattvAt, yuvazarIravadityanumAnena zarIrAntarasya karmaNaH siddhiH, na ca janmAntarAtItazarIra pUrvakameveti zakyate vaktum, tasyApAntarAlagatAvasattvena tatpUrvakatvAnupapatteH, na cAzarIriNo niyatagarbhadezasthAna- 10 prAptiH, niyAmakAbhAvAt tathA ca yaccharIrapUrvakaM bAlazarIraM tatkarmamayamiti, taca paugalikam, AtmanaH pAratantryanimittatvAt, nigaDAdivat, na ca krodhAdinA vyabhicArastannimittabhUtasya paulikatvAt / nanu bhavatu karma, tacca pAparUpameva, na tu puNyarUpamapi paramaprakarSAvasthaM pApaM karmotkRSTaduHkhaphalaM janayati tasyaiva ca taratamayogAddhAniH krameNApakarSeNa sukhakAraNam, yathA'padhyasya krameNa vRddhau rogavRddhiH krameNa ca tasyApakarSe rogazamanalakSaNaM sukhaM tathA prakRte'pi, evaM pApAnabhyupagame puNyakarmaNo'- 15 pacayopacayabhAvena sukhaduHkhe cintanIye, maivam, sukhaduHkhe svAnurUpakAraNake kAryatvAddhAdibat ghaTasya hyanurUpaM kAraNaM paramANavaH, tathehApi sukhasya puNyaM duHkhasya pApamanurUpaM kAraNamityanumAnAttayoH siddheH / na cAnurUpakAraNatve sAdhye sukhaduHkhayorAtma pariNAmatvAtpuNyapApAtmakaM karmApi tathA syAt yadi ca tadrUpavattarhi nAnurUpaM mUrttatvena vilakSaNatvAditi vAcyam, kAryakAraNayoH sarvathA sArUpyatAyAH sarvathA virUpatAyA vA'niSTatvAt, sarvathA'nurUpatve kAryakAraNayorbheda eva na syAt sarvathA bhede ca 20 ghaTasya mRttikaiva kAraNaM na pASANAdiriti niyamo na bhavettasmAtkAryakAraNayostulyAtulyarUpataiveti / 'puNyapApakarmaNorba ndhakAraNamAhAsraveti, Asravanti pravizanti yena karmANyAtmanItyAsravaH karmabandhaheturiti bhAvaH, sa cendriyakaSAyAvratakriyAyogarUpaH krameNa paJcacatuHpaJca paJcaviMzatitribhedaH, tadevaM dvicatvAriMzadvidho'pi dravyabhAvabhedAd dvividho'pyAsravasAmAnyAdekaH / AsravapratipakSasaMvaramAha-saMvareti, 'saMvriyate karmakAraNaM prANAtipAtAdi niruddhyate yena pariNAmena sa saMvaraH, Asravanirodha ityartha:, 25 sa ca samiti guptidharmAnuprekSA parISahacAritrarUpaH krameNa pazcatridazadvAdazadvAviMzatipaJcabhedo dravyato bhAvatazca dvividho vA tathApi saMvarasAmAnyAdekaH / saMvaravizeSe cAyogyavasthArUpe karmaNAM vedanaiva na bandha iti vedanAsvarUpamAha vedaneti, vedanaM vedanA svabhAvenodIraNAkaraNena vodayAvalikApraviSTasya karmaNo'nubhavanam, sA ca jJAnAvaraNIyAdikarmApekSayA'STavidhApi vipAkodayapradezodayApekSayA dvividhApi vedanAsAmAnyAdekaiveti / anubhUtarasaM karma pradezebhyaH parizaTatIti nirjarAsvarUpaM saGgrahamAha - nirjareti, 30 nirjaraNaM nirjarA parizaTanamityarthaH, sA cASTavidhakarmApekSayA'STavidhApi dvAdazavidhatapojanyatayA dvAdazavi bhApi nirjarAsAmAnyAdekavidhaiva / dezataH karmakSayo nirjarA sarvatastu mokSa iti tayorbheda iti // 4 // 155
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm caturthI AtmadharmAzrayeNAha bhavadhAraNazarIravikurvaNAmanovAkAyavyApArAdayo'pi tathA, sAmAnyAdekadaikasyaiva bhAvAcca // 5 // bhaveti, vaikriyazarIraM dvividhaM bhavadhAraNIyamuttaravaikriyazceti / tatra bAhyapudgalagrahaNamantareNa 6 bhavadhAraNIyavaikriyazarIraracanA svasvotpattisthAne jIvaiH kriyate, taca viracanaM sarva tatsAmAnyAtka thanidekam , ekasmin samaya ekajIva ekasyaiva bhAvAdvaikam , uttaravaikriyazca bAhyapudgalagrahaNAnirvaya'te sA ca racanA vicitrAbhiprAyapUrvakatvAdvaikriyalabdhimatastathAvidhazaktimattvAccaikajIvasyApyanekApi syAt / mananaM manaH, audArikAdizarIravyApArAhRtamanodravyasAcivyAjjIvavyApAro mano. yoga iti bhAvaH, manyate'neneti vA mano dravyavizeSaH tacca manaH satyAdibhedAdanekamapi saMjJinAM 10 vA'saMkhyAtatvAdasaMkhyAtabhedamapi mananalakSaNatvena sarvamanasAmekatvAdekam, yasmin vA samaye vicA yete tasmin samaya ekajIvApekSayA eka eva manoyogaH na kacanApi samaye vyAdisaMkhyaH sambhavati tato jIvAnAmekopayogAdekatvaM tasya, na ca naikopayogo jIvaH, yugapacchItoSNasparzaviSayasaMvedanadvayadarzanAttathAvidhabhinna viSayopayogapuruSadvayavaditi vAcyam , bhinnasamayatvAcchItoSNopayogasya, yoga padyapratItistu samayamanasoratisUkSmatvAt , na punaryugapadeva, anyathA'nyatra gatacetAH purovasthitaM hastinais mapi kiM na viSayIkarotIti / satyAdisvarUpANAM vA manoyogAnAmekadaikasyaiva bhAvo na vyAdInAM virodhAditi / vacanaM vAk, audArikavaikriyAhArakazarIravyApArAhRtavAgdravyasamUhasAcivyAjIvavyApAro vAgyogaH, sa ca satyAdibhedAdaneko'pyeka eva, sarvavAcAM vacanasAmAnye'ntarbhAvAt , ekasyaikadA bhAvAdvaikam / audArikAdizarIrayuktasyAtmano vIryapariNativizeSa: kAyayogaH, sa caudArikAdibhedena saptaprakAro'pi jIvAnantatvenAnantabhedo'pi kAyayogasAmAnyAdeka eva, saptAnAM kAyayogAnAme20 kadaikatarasyaivaikasya bhAvAdekadA sa eka eva / nanvekadA kathaM na kAyayogadvayam , AhArakaprayogakAle caudArikAvasthiteH zrUyamANatvAditi cenna, tatsattve'pi tasya vyApArAbhAvAt , tasyApi tadA vyApriyamANatve mizrayogataiva syAt , kevalisamuddhAte saptamaSaSThadvitIyasamaye'vaudArikamizravat , tathA ca kevalAhArakaprayokkA na labhyeta, evaJca sati saptavidhakAyayogapratipAdanamanarthakaM syAdata eka eva kAyayogaH / evaM cakravartyAderapi kRtavaikriyazarIrasyaudArika nirvyApArameva, savyApAratve cobhayasya vyApAravattvena 26 mizrayogatayA tathApyekatvasyAvyAhatatvAt , krameNa vyApriyamANatve'pi yaugapadyapratIteontatvenaikatvasyAvyAhatatvAceti / Adipadena kAyavyApAravizeSANAmutthAnabhramaNabalavIryapuruSakAraparAkramAdInAM prahaNam , eteSAM vIryAntarAyakSayopazamavaicitryataH pratyekaM jaghanyAdibhedairanekatve'pyekajIvasyaikadA kSayopazamamAtrAyA ekavidhatvAdekatvaM vibhAvanIyam // 5 // parAkramAdezca zAnAdermokSamArgasya prAptAnAdInAM nirUpaNAyAha jJAnadarzanacAritrANi samayavizeSAzca tathA // 6 // ... jJAneti, jJAyante paricchidyante'rthA anenAsminnasmAdveti jJAnam, jJAnadarzanAvaraNayoH kSayaH
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthAnamuktAsarikA / kSayopazamo vA jJAtirvA, AvaraNadvayakSayAyAvirbhUta AtmaparyAyavizeSaH sAmAnyavizeSAtmake vastuni vizeSAMzagrahaNapravaNaH sAmAnyAMzagrAhakazca jJAnapaJcakAjJAnatrayadarzanacatuSTayarUpaH, tapAnekamapyavabodhasAmAnyAdupayogApekSayA vaikam , labdhito hi bahUnAM bodhavizeSANAmekadA sambhave'pyupayogata eka eva, ekopayogatvAjjIvAnAm / nanu kathaM darzanasya jJAnavyapadezo viSayabhedAditi cenna, avabodhasAmAnyAttathokteH, 'AbhinibohiyanANe aTThAvIsaM havanti payaDIu' ityAgame jJAnagrahaNena darzanasyApi gRhItatvAca, darzaneti, zraddhAnazcAtra darzanam , jJAnAditrayasya samyakchabdalAnchitatve sati mokSamArgatayA vivakSitatvAt , mokSamArgabhUtazcaitanayaM zraddhAnaparyAyeNa darzanenaiva saheti / dRzyante zraddhIyante padArthA anenAsmAdasmin veti darzanaM darzanamohanIyasya kSayaH kSayopazamo darzanamohanIyakSayAdyAvibhUtastattvazraddhAnarUpa AtmapariNAmo vA, taccopAdhibhedAdanekavidhamapi zraddhAnasAmAnyAdekam , ekasya jIvasya vaikadaikasyaiva bhAvAt , ruciH samyaktvaM tatkAraNantu jJAnamiti, cAritrANIti, paryate 10 mumukSubhirAsevyate taditi cAritraM yadvA cayasya karmaNAM riktIkaraNAcaritram , cAritramohanIyakSayAdyAvirbhUta Atmano viratirUpaH pariNAmaH, tasya sAmAyikAdibhedavattve'pi viratisAmAnyAdekasyaivaikadA bhAvAdvaikam , jJAnAdInyutpAdavyayasthitimanti sthitizca samayAdiketi samayaM prarUpayati samayavizepAzceti, vizeSapadena niraMzatA sUcyate, paramaniruddhakAlaH samayaH sa caika eva vartamAnasvarUpaH, atItAnAgatayorvinaSTAnutpannatvenAbhAvAt , athavA'sAvekaH svarUpeNa niraMzatvAt, cazabdena niraMza-15 bhUtayoH pradezaparamANvorgrahaNam , prakRSTo niraMzo dharmAdInAM dezo'vayavavizeSaH pradezaH sa caikaH svarUpataH, sadvitIyAdau dezavyapadezena pradezatvAbhAvAt / paramANuratyantasUkSmo vyaNukAdInAM kAraNabhUtaH, sa ca svarUpata eko'nyathA paramANutvAsambhavAt / athavA samayAdInAM pratyekamanantAnAmapi tulyarUpApekSayaikatvamiti // 6 // atha pudgaladharmANAM tadAliGgitajIvAprazastadharmANAmekatAmAha 20 rUpAdayo'vratakaSAyapremadveSakalahAbhyAkhyAnapaizunyaparaparivAdAratiratimAyAmRSAmithyAtvazalyAni savipakSANi ca // 7 // rUpAdaya iti, rUparasagandhasparzazabdA ityarthaH tatra rUpAdayaH svasthAvAntarabhedApekSayA'neke'pi khasvasAmAnyAdekarUpA iti bhAvaH / avratetyAdi, prANAtipAto dravyabhAvabhedena dvividhaH, vinAzaparitApasaMklezabhedena trividhaH, yogaiH karaNairnavavidhaH, krodhAdibhedAt SaTtriMzadvidho vA, mRSAvAdo dravyabhAva-25 bhedena dvividhaH, abhUtodbhAvanabhUtanihnavavastvantaranyAsanindAbhedena caturvidhaH, adattAdAnaM vividhopAdhivazAdanekavidham , maithunamaudArikavaikriyaviSayaM karaNairyogairaSTAdazavidhaM vividhopAdhito bahutaraM vA, parigraho bAhyAbhyantarabhedena dvividhaH, vividhopAdhito bahuvidho vaa| kaSAyAH krodhamAnamAyAlobhA, kaSAyamohanIyakarmapudgalodayasampAdyA jIvapariNAmAH, te cAnantAnubandhyAdibhedato'saMkhyAtAdhyavasAyasthAnabhedato vA bhuvidhaaH| priyasya bhAvaH karma vA prema, taccAnabhivyakamAyAlobhalakSaNabheda-30 khabhAvamabhijanamAtram, dveSaNaM dveSaH sa cAnabhivyaktakodhamAnalakSaNabhedakhabhAvo'prItimAtramiti /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 sUtrAryamuktAvalyA [caturthI kalahaH, abhyAkhyAnaM-prakaTamasadoSAropaNam , paizunyaM pizunakarma pracchannaM sadasadoSAvirbhAvanam , pareSAM parivAdaH paraparivAdo vikathanam , aratistanmohanIyodayajazcittavikAra udvegalakSaNaH, ratistathAvidhAnandarUpA, aratiratItyekameva vivakSitam , yataH kacana viSaye yA ratistAmeva viSayAntarApekSayA'rati tathA'ratimeva ratiM vypdishntiityaupcaarikmektvmnyoH| mAyayA saha mRSA mAyAmRSA, idaM maan| mRSAdi saMyogadoSopalakSakam / premAdIni viSayabhedAdadhyavasAyabhedAdvA. bahuvidhAni, mithyAdarzanaM viparyastadRSTiH, tadeva zalyaM duHkhahetutvAt , mithyAdarzanaM ca paJcadhA'bhigrahikAnabhigrahikAbhinivezikAnAbhogikasAMzayikabhedAt, upAdhibhedato bahutaraM vA, sarveSAmeSAM prANAtipAtAdInAM svakhasAmAnyAdekatvamavagantavyam / eSAmaSTAdazapApasthAnAnAM vipakSAH prANAtipAtaviramaNAdirUpA api tathaiveti darzayati savipakSANi ceti // 7 // kAlasya sthitirUpatvena dravyadharmatvAttadvizeSAzrayeNAha SaDarakA avasarpiNyutsarpiNI ca // 8 // paDiti, avasarpati hIyamAnArakatayA, avasarpayati vA''yuSkazarIrAdibhAvAn hApayatItyavasarpiNI, sUkSmAddhAsAgaropamANAM dazakoTIkoTyAtmakaH kAlavizeSaH, atra ca samastA api zubhA bhAvAH krameNAnantaguNatayA hIyante, azubhA bhAvAzca krameNAnantaguNatayA parivarddhante, asya SaDarakAH, 1 suSamasuSamA suSamA suSamaduHSamA duHSamasuSamA duHSamA duHSamaduHSamA ceti, suSTu zobhanAH samA varSANi yasyAM sA suSamA, suSamA cAsau suSamA ca suSamasuSamA, tatrAdyAnAM tisRNAM samAnAM krameNa sAgaropamakoTIkoTyazcatunidvisaMkhyA:, caturthyAstvekA dvicatvAriMzadvarSasahasronA, antyayostu pratyeka varSasahasrANyekaviMzatiriti / utsarpati vardhate'rakApekSayA utsarpayati vA bhAvAnAyuSkAdIna vardhayatItyutsarpiNI, iyamapyavasarpiNIpramANA vaiparItyenArakaSaDyutA, eteSAM kAlavizeSANAM samayarAzInAM svaskha20 sAmAnyAdekatvaM vibhAvanIyam // 8 // atha vargaNAzrayeNaikatvamAha nairayikAdicaturviMzativargaNA api // 9 // nairayikAdIti, nairayikAsuranAgasuparNavidyudagnidvipodadhidikpavanastanitakumArapRthivyaptejoghAyuvanaspatidvitricatuHpaJcendriyatiryakaravyantarajyotiSkavaimAnikasambandhicaturviMzativargaNA api pratyeka sAmAmyAdekarUpAH, tatra nairayikAH pRthivIprastaTanarakAvAsasthitibhavyatvAbhavyatvAdibhedAdanekavidhAsteSAM samudAyo vargaNA tasyAzcaikatvaM naarktvpryaaysaamyaat| nArakAzca prakRSTapApakarmaphalabhoktRtayA siddhA yathA devAH prakRSTapuNyaphalabhoktRtayA siddhAH / na ca devA apyasiddhA iti vaktavyam , deva iti sArthakaM padaM vyutpattimacchucapadatvAddhaTAdipadavaditi tatsiddheH, na ca guNarddhisampanno nara eva devapadAbhidheya iti vAcyam, tatra devatvasyaupacastisvAt , upacArazca satyAM tathyArthasiddhau bhavati, yathA'nupacaritasiMha30 sadbhAve mANavake siMhopacAraH / nArakAdistanitakumAraparyanteSu darzanatrayamasti samyagdRSTinairayikAdiva gaNAH, mithyAdRSTinairayikAdivargaNAH, sambaaidhyAdRSTinarayikAdivargaNAH / pRthivyAviSaJcAnAM mithyA
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ For 1 sthAnakArika 159 tvasyaiva sadbhAvAnmithyAdRSTipRthivI kAyikA divargaNAH / dvIndriyAdInAM trayANAM mizratAyA abhAvena dvIndriyAdInAM samyagdRSTInAM midhyAdRSTInAM vargaNA apyekaikarUpAH sAmAnyAt, zeSAH pazcendriyatiryaGnaravyantarajyotiSka vaimAnikAnAM trividhA api vargaNA bhavanti, kRSNapAkSikANAM zukupAkSikANAzca nairayikAdicaturviMzatimArgaNA apyekarUpAH, SaDlezyAnAM vargaNA api / tatra bhavanapativAnavyantarapRthivya kAyika vanaspatikAyAnAM prAthamikAzcatasro lezyAH, tejovAyukAyikadvitricaturindriyANAM tisro 5 lezyAH, paJcendriya tiryagyonikAnAM manuSyANAM SaDapi / jyotiSkANAM tejolezyA vaimAnikAnAmuttarAtisro lezyA bhavanti / tatastAdRzAnAM tA vargaNA ekaikAH / evaM yathAyathaM kRSNAdilezyAnAM bhavyAnAmabhAvyAnAM samyagdRSTInAM mithyAdRSTInAM samyamidhyAdRSTInAM kRSNapAkSikANAM zukupAkSikANAJca vargaNA evaMrUpA vijJeyAH / tathA'nantarasiddhAnAM paramparAsiddhAnAM vargaNAH paramANUnAM dvyAdipradezAnAM yAvadanantapradezikAnAM pudgalAnAmekAdipradezAvagADhAnAM yAvadasaMkhyeyapradezAvagADhAnAmekAdisamaya sthitikAnAM 10 yAvadasaMkhyeyasamayasthitikAnAmekAdiguNakAlakAnAM yAvadanantaguNakAlakAnA pudgalAnAM vargaNA bhAvyA iti saMkSepaH / tadevaM sAmAnyanayAbhiprAyeNAtmAdInAmekatvamuktam, vizeSanayAbhiprAyeNa tu teSAmanekatvamapi, tathA ca jIvAdInAM syAdekatvaM syAdanekatvaceti sthitam // 9 // atha vizeSamAzrityAnekatve pratipAdanIye saMkhyAkrameNa prathamopasthitAM dvitvasaMkhyAmAzrityAhasasthAvarasayonikAyonikAdayo jIvAH, AkAzanoAkAzadharmA - 15 dharmAdayo'jIvAzca // 10 // traseti, pUrvavyAvarNitamAtmAdivastu sarvaM vivakSitavastutadviparyayalakSaNayordvayoH sthAnayoravatA - rAsthAnakaM bhavati, yathA jIvo'jIvazcetyAdi, vastumAtraM hi jIvarUpamajIvarUpaJca na tu rAzyantaram, na cAsti rAzyantaraM nojIvalakSaNamiti zaGkanIyam, nozabdasya sarvaniSedhakatve'jIvasyaiva pratIteH, dezaniSedhakatve tena zabdena jIvadezapratItAvapi jIvasyaiva bodhAt, dezadezinoravyatirikta- 20 tvAt / jIvasya dvibhedamAha - traseti trasanAmakarmodayAt trasyantIti trasA dvIndriyAdayaH, sthAvaranAmakarmodayAt tiSThantItyevaMzIlAH sthAvarAH pRthivyAdayaH, yonyA utpattisthAnena saheti sayonikAH saMsAriNaH, ayonikAH siddhAH, evaM sendriyAH saMsAriNaH, anindriyAH siddhAH, savedakAH strIvedAdyudayavantaH, avedakAH siddhA vijJeyAH / ajIvabhedamAha AkAzeti, AkAzaM vyoma, noAkAzaM tadanyaddharmAstikAyAdi, dharmaH, dharmAstikAyo gatyupaSTambhaguNaH tadanyo'dharmaH, adharmAstikAyaH sthityupaSTambha- 25 guNaH, evaM bandho mokSazca, puNyaM pApaJca, AsravaH saMvarazca, vedanA nirjarA ca bhAvyAH // 10 // kriyAsadbhAva Atmano bandhAt kriyAM nirUpayati -- jIvAjIvakriyAkAyikIprAdveSikIprANAtipAtikyArambhikImAyApra tyayikadRSTikIprAtItyikI khAhastikyAjJApanikyanAbhogapratyayikIpremapratyavikIrUpeNa sadvitIyAH kriyA dvividhAH // 11 // 30
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [ caturthI jIva kriyeti, kriyA dvividhA, jIvakriyA'jIva kriyA ceti, jIvavyApAro jIvakriyA, pudgala - samudAyasya jIvasya karmarUpatayA pariNamanamajIvakriyA, jIvakriyA samyaktvamidhyAtvakriyAbhedena dvidhA, samyagdarzanamidhyAtvayoH satostayorbhAvAt / evamairyApathikI sAmparAyikI cetyajIvakriyA dvividhA, kevalayogapratyayamupazAntamohAditrayasya sAtavedanIyakarmatayA yadajIvasya pudgalarAzerbhavanaM 5 sairyApathikI kriyA, sato'pi jIvavyApArasyAvivakSaNAt / ajIvasya pudgalarAzeH karmatAparitirUpA sAmparAyikI, iyaJca sUkSmasaMparAyAntAnAM bhavati / prakArAntareNa kriyA dvaividhyamAdarzayati kAyikIti, kAyavyApAraH kAyikI, khaDgAdibhavA kriyA''dhikaraNikI ceti dvividhA kriyA / kAyikI 'ca dvividhA'nuparatakAyakriyA duSprayuktakAya kriyAbhedAt / sAvadyAdaviratasya midhyAdRSTeH samyagdRSTervA karmabandhanibandhanakAyakriyA prathamA, duSTaprayogavato duSpraNihitasyendriyANyAzritye STAniSTaviSayaprAptau 10 manAk saMveganirvedgamanena tathA'nindriyamAzrityAzubhamanaHsaMkalpadvAreNApavargamArgaM prati durvyavasthitasya pramattasaMyatasya ca yA kAyakriyA sA dvitIyA / AdhikaraNikI dvidhA saMyojanAdhikaraNikI nirvartta - nAdhikaraNikIca pUrvaM nirvarttitayoH khaDgatanmuSTyAdikayoH saMyojanakriyA prathamA, mUlatastayornirvarttanakriyA dvitIyA / punardvividhA kriyA prAdveSikI pAritApanikI ceti, pradveSo matsarastena nirvRttA prAdveSikI / paritApanaM tADanAdiduHkhavizeSastena bhavA dvitIyA / AdyApi jIvAjIvAvAzritya dvitIyA ca 16 svaparahastAzrayeNa dvividhA bhavati / tathA prANAtipAtikyapratyAkhyAna kI bhedena dvidhA kriyA, nirvedAdinA svaprANAn krodhAdinA paraprANAn vA svahastena parahastena vA'tipAtayataH prathamA, apratyAkhyAnamaviratistannimitto jIvAjIvaviSayaH karmabandho'pratyAkhyAnakriyA / ArambhikI pArigrahikI ceti dvidhA vA kriyA, jIvAn piSTamayajIvAdyAkRtIn vA''rabhamANasya karmabandho jiivaajiivvissyaaSSrmbhikii| jIvAjIvaparigrahaprabhavakarmabandhaH pArigrahikI / athavA mAyApratyayikI mithyAdarzanapratya20 yikI ceti kriyA punardvividhA, mAyAnimittakaH karmabandhaH prathamA, iyamAtmaviSayA paraviSayA ca, dvitIyA'pyUnAtiriktamithyAdarzanapratyayA, tadvyatiriktamithyAdarzanapratyayeti / AtmaparimANaviSaye zarIravyApakamadhyAtmAnaM kospi mithyAdRSTiraGguSThaparvamAtraM zyAmAkatandulamAtraM vA hInatayA'nyastu pazcadhanuHzatikaM sarvavyApakaM vA manyate, etannimittaH karmabandhaH prathamaH, aparastu nAstyevAtmeti yo vadati tasya ca yastannimittaH karmabandhaH sa dvitIyaH / punaH kriyA dRSTikI spRSTikI bhedena dvidhA, jIvasyA - 25 jIvasya vA darzanArthaM yA gatikriyA tannimittA''dyA, aparA ca jIvamajIvaM vA rAgadveSAbhyAM pazyataH spRzato vA bhavati / prAtItyikI sAmantopanipAtikI ceti punarapi kriyA dvividhA, jIvamajIvaM vA bAhyaM vastu pratItya rAgadveSodbhUtinimittA kriyA prathamA, dvitIyA jIvAjIvaviSayA, yathA kasyApi SaNDo rUpavAnasti taM ca jano yathA yathA pralokayati prazaMsayati ca tathA tathA tatsvAmI hRSyatIti jIvaviSayA, ajIvaviSayA tu rathAdau tathaiva hRSyataH / svAhastikI naisargikIrUpeNa punarapi sA dvidhA / 30 ubhayavidhA'pi kriyA jIvAjIvaviSayA, svahastena jIvamajIvaM vA hiMsayataH prathamA / rAjAdisamAde - - zAdudakAderyatrAdibhirnisarjanam, kANDAdInAM dhanurAdibhirnisarjanamiti vA dvitIyA / AjJApanikI vaidAraNikIbhedena punarapi sA dvidhA, dve api jIvAjIvaviSaye, anAbhogapratyayikyanavakAMkSapratyayikI
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] sthAnamuktAsariMkA / 161 'ceti punarapi dvidhA, AdyA'jJAnanimittA'nAyuktAdAnatA'nAyuktapramArjanatAbhedadvayavatI, dvitIyA svazarIrAdyanapekSanimittAH svazarIrAna va kAGkSapratyayikIparazarIrAnavakAGkSapratya yikI lakSaNabhedavatI / punarapi premapratyayikIdoSapratyayikIbhedena kriyA dvividhA, mAyAlobhaviSayA prathamA, dvitIyA tu krodhamAnaviSayeti // 11 // kriyANAmetAsAM prAyo garhyatvAdgadvaividhyamAhamanovAgbhyAmalpadIrghakAlAbhyAM vaitA garhyaH pratyAkhyeyAzca // 12 // mana iti, gardA hi dvividhA svaparaviSayabhedAt, sApi mithyAdRSTeH, anupayuktasya samyagdRSTezva dravya, apradhAnabhUtatvAt, sUpayuktasya samyagdRSTezca bhAvagarhA, iyaJca garhA'tIte karmaNi bhavati, bhaviSya pratyAkhyAnaM pratyutpanne ca saMvaraH, garhaNIyabhedAccaturvidhA'pi bahuprakArApi vA karaNavizeSApekSayA dvividhA manaH karaNikA vacaH karaNikA ceti, tatra prathamA manasaiva na vAcA, yathA 10 kAyotsargastho durmukhasumukhAbhidhAnapuruSadvayaninditAbhiSTutastadvacanopalabdha sAmantaparibhUta svatanayarAjavArto manasA smaarbdhputrpribhvkaaris|mnt saGgrAmo vaikalpikapraharaNakSaye svazIrSakagrahaNArthavyApAritahasta saMspRSTalucitamastakastataH samupajAtapazcAttApAnalajvAlAkalApadandahyamAnasakalakarmendhano rAjarSiprasannacandra ivaikaH ko'pi sAdhvAdirgarhate tadgarhyam / dvitIyA ca vacasaiva na manasA bhAvato duzcaritAdiyuktatvAjjanaraJjanArthaM garhApravRttAGgAramardakAdiprAyasAdhuvadeko'nyo garhata iti / prakArAntareNa 15 gabhedamAhAlapadIrgheti yAvadekaH ko'pi garhaNIyamalpakAlaM garhate na bRhatkAlam, anyathA vA vivakSayA'lpatvaM bhAvanIyam, ApekSikatvAddIrgha hrasvayoH, evaM dIrghakAlaM yAvadeko garhata iti / bhavivyatkarmApekSayA pratyAkhyAnamAcaSTe pratyAkhyeyAceti, vidhiniSedhaviSayA pratijJA pratyAkhyAnam, tacca dravyato midhyAdRSTeH samyagdRSTervA'nupayuktasya, kRtacAturmAsa mAMsapratyAkhyAnAyAH pAraNakadine mAMsadAnapravRttAyA rAjaduhituriva / bhAvapratyAkhyAnamupayuktasya samyagdRSTeriti / taca dezasarvamUlottaraguNa - 20 bhedAdanekavidhamapi kAraNabhedAt kAlabhedAdvA dvividham // 12 // " 1 nanu saMsArakAntAravyatitrajanaM vidyayA caraNena ca yaugapadyena bhavati, ekaikazo vidyAkriyayoraihikeSvartheSvapi kAraNatvAdarzanAt, samyagdarzanasya ca jJAnabhedatvena vidyAyAmantarbhAvAnna samyagdarzana'jJAnacAritrANAM mokSamArgatvoktirviruddhyate, te ca vidyAcaraNe kathamAtmA na labhate kathaM vA bha darzayitumAdAvalAbhaM darzayati avijJAyArambhaparigrahau dharmabodhipravrajyAbrahmavAsasaMyamajJAnAdInnAvApnoti // 13 // avijJAyeti, kRSyAdidvAreNa pRthivyAdyupamarddanamArambhaH, dharmasAdhanavyatirekeNa dhanadhAnyAdayaH parigrahastau jJaparijJayA'parijJAya yathaitAvArambhaparigrahAvanarthAya alaM mamA''bhyAmiti parihArAmukhyadvAreNa pratyAkhyAnaparijJayA'pratyAkhyAya ca bhagavaduktaM zrutadharmaM zrotuM na labhate tathA darzanaM 30 sU0 mu0 21 25
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 nanu pratyAkhyAtArambhaparigraho bodhiM yAvatkevalajJAnamutpAdayatItyuktaM tatkadA kathamityAhadaNDadvayaprayojakonmAda mohanIyakSayAt kevalam // 14 // daNDadvayeti, kevalajJAnaM hi mohanIyonmAdakSaya eva bhavati, tatronmAdaH - praho buddhiviplava ityarthaH, sa ca yakSAvezena darzanamohanIyAdeH karmaNa udayena ca bhavati, tatra prathamo mohajanitagrahA - pekSayA'kRcchrAnubhavanIyo'naikAntikAnAtyantikabhramarUpatvAdasya, sukhavimocyatarakazca matramUlAdisAdhya10 svAt, mohajastu tadviparItaH, aikAntikAtyantikabhramasvabhAvavayA'tyantAnucitapravRttihetutvenAnavabhavakAraNatvAt, tathA''ntarakAraNajanitatvena matrAdyasAdhyatvAt karmakSayopazamAdinaiva sAdhyatvAt / unmAdAca prANI prANAtipAtAdirUpe'rthadaNDe'narthadaNDe ca pravarttate, vatra nairayikAdicaturviMzatidaNDakAni pUrvoditAnyavalambyArthAnarthadaNDau vijJeyau / samyagdarzanAditrayavatAntu daNDo nAstIti // 14 // atha darzanamAzritya dvaividhyaM bhAvayati -- 15 nisargAbhigamasamyagdarzanamabhigrahikAnabhiprahikamithyAdarzanaJca // 15 // - nisargeti, darzanaM dvividham, samyagdarzanaM mithyAdarzanazceti, jinoktAnusAritayA tattveSu ruciH samyagdarzanam, vaiparItyena tattveSu rucirmithyAdarzanam / samyagdarzanaca nisargasamyagdarzanAbhigamasamvagdarzanabhedena dvividham, svabhAvAdeva jAtamAdyam, gurUpadezAditaH prabhavaM dvitIyam, ubhayamapi pratipAtyapratipAti ceti dvividham, pratipAti samyagdarzanamaupazamika kSAyopazamikala, apratipAti kSAyikam, 20 aupazamikasya tasyAntarmuhUrttamAtrakAlatvAt sAsvAdane ca jaghanyataH samayamAnatvAdutkRSTastu DAvakSAyopazamikasya ca tasya jaghanyato'ntarmuhUrtta sthitikatvAdutkarSataH SaTSaSTisAgaropamakhitikaravAca kSAyikantvapratipAtyeva siddhatve'pyanuvRtteH / mithyAdarzanamapyabhiprahikAnabhiprahikabhedena dvivikumatayAthArthyagrahalakSaNamAdyaM sarvadarzanasamatAgrahalakSaNamaparam, ubhayamapi saparyavasitA paryavasitabhedena dvividham, bhavyasya samyaktva prAptau tadapagamAt abhavyasya tadaprAptyA tadapagamAbhAvAditi // 15 // jJAnamAzritya dvaividhyaM darzayati kAmAnatvAt, dham, 25 matizrute parokSe kevalanokevalajJAne pratyakSe // 16 // 162 sUtrArthamuktAvasthAma [ caturthI samyaktvaM na prApnoti, vizuddhAM pravrajyAmapi na pravrajati na vA brahmacaryamAsevate, nApyAtmAnaM pRthivyAdirakSaNalakSaNena saMyamena saMvareNa ca rakSati na cApyAbhinibodhikazrutAvadhimanaH paryava kevalajJAnAnyavAmoti, kintvArambhaparigrahau jJaparijJayA vijJAya pratyAkhyAnaparijJayA pratyAkhyAya ca bhagavaduktaM dharmAvi labhate, tathA ca lAbhAlAbhAvAzritya dve sthAne ArambhaparigraharUpe iti bhAvaH // 13 // matIti, vizeSAvabodho jJAnaM tadvividham, pratyakSa parokSa, parokSamapyAbhinibodhikajJAnaM zrutajJAnazceti dvividham atra prathamamapi zrutAzrutanizritabhedAd dvividham, yatpUrvameva zrutakRtopakArasvedAnIM tadanapekSameSAnupravarttate tadakprahAdilakSaNaM zrutanizritam, yattu pUrvaM tadaparikarmimayeH kSayopa30 jhamaTIyastvA dautpattikyAdilakSaNamupajAyate'nyadvA zrotrAdiprabhavaM vadazrutanizritamiti / ubhavavidhamapIdamavagrahavyaJjanAvagraha medena dvividham, sAmAnyarUpa smAzeSavizeSanirapekSakhAnirdezyasya rUpAderarthA mnm
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ mulA] sthaanmulaasrikaa| prathamaparicchedo'rthAvaprahaH, nirvikalpakajJAnaM darzanamiti cAbhidhAnAntarANyasyaiva, ayameva naizcakkiA sAmayika ucyate, yastu vyAvahArikaH zabdo'yamityullekhavAn sa aantmohuurtikH / ayazcendriyamana:sambandhAta poDhA / vyaJjanamupakaraNendriyaM zabdAditayA pariNatadravyasaGghAto vA, tathA ca vyaJjanenopakaraNendriyeNa vyaJjanAnAM zabdAditayA pariNatadravyANAmavagraho vyaJjanAvagrahaH indriyazabdAdidravyasambandho vA vyaJjanam / ayazca manonayanavarjendriyANAM bhavatIti caturdhA, nayanamanasoraprAptArthaparicchedakatvAt / / nanu myaJjanAvagrahaH kathaM jJAnaM, indriyazabdAdidravyasambandhakAle tadanubhavAbhAvAdadhirAdInAmiveti cenna, vyaJjanAvagrahAnte tadvastugrahaNAdevopalabdhisadbhAvAt, iha yasya jJeyavastugrahaNasyAnte tata eva jJeyavastUpAdAnAdupalabdhirbhavati tajjJAnaM dRSTam , yathA'rthagrahaparyante tata evArthAvagrahagrAhyavastugrahaNAdIhAsadbhAvAdovaprahajJAnamiti / kintavyaJjanAvagrahakAle'pi sadapi jJAnaM sUkSmAvyaktatvAnnopalabhyate, saptAvyakta. vijJAnavaditi / IhAdayo'pi zrutanizritA eva, na tUktAH, dvisthAnakAnurodhAt / azrutanizritamapya-10 vAhavyaJjanAvagrahabhedena dvividham , idazca zrotrAdiprabhavameva, yadautpattikyAdyazrutanizritaM tatrArthAvaprahaH sambhavati na tu vyaJjanAvagrahaH, tasyendriyAzritatvAt , buddhInAntu mAnasatvAt , tato buddhibhyo'nyatra vyaJjanAvagraho mantavya iti / aGgapraviSTAnaGgapraviSTabhedena zrutajJAnaM dvividham / anaGgapraviSTazca''vazyakatadvyatiriktabhedena dvividham , tadvyatiriktamapi kAlikotkAlikabhedena dvividham , kAlikamutta. rAdhyayanAdi, utkAlikaM dazakAlikAdi / pratyakSazca kevalajJAnanokevalajJAnabhedena dvividham , bhavastha-15 siddhakevalajJAnabhedena prathamaM dvidhA, bhavasthakevalajJAnamapi sayogyayogyapekSayA sayogibhavasthakevalajJAnamapi prathamasamayAprathamasamayApekSayA caramAcaramasamayApekSayA vA dvidhA, evamayogibhavasthakevalajJAnamapi / siddhakevalajJAnamanantaraparamparApekSayA dvividham , ubhayamapyekAnekApekSayA dvidvibhedam / avadhimanAparyavabhedena nokevalajJAnaM dvividham , bhavapratyayakSAyopazamikabhedenAvadhijJAnaM dvividham , bhavapratyayasthApi kSayopazamanimittakatve'pi tatkSayopazame bhavasyaiva nimittatvAttatprAdhAnyena bhavapratyayatvena pRtha- 20 guktam , bhavapratyayaM devAnAM nairayikANAJca, kSAyopazamikantu manuSyANAM paJcendriyatiryagyonikAnAm / Rjumativipulamatibhedato manaHparyavajJAnaM dvividham // 16 // zrutacAritrApekSayA dvaividhyamAha sUtrArthoM zrutadharmo'gArAnagAracAritre ca cAritradharmaH // 17 // sUtrArthAviti, durgatiprapatajjIvarodhakaH sugatiprApakazca dharmaH sa dvividhaH zrutadharmazcAritradharma-25 zveti, dvAdazAGgarUpo dharmaH zrutadharmaH, mUlottaraguNakalAparUpazcAritradharmaH, tatra prathamaH sUtrArthabhedato dvividhaH, dvitIyo'pi gRhisAdhusambandhitvAdagArAnagAracAritrabhedena dvividhH| rAgasadasadbhAvAbhyAmanagAracAritraM sarAgavItarAgacAritrabhedena dvividham / asaMkhyAtatamakiTTikAvedanataH sUkSmalobhAmakApAyasthUlakapAyAvAzritya sarAgasaMyamaH sUkSmabAdarasaMparAyabhedato dvividhaH, sUkSmasamparAyasaMyamazca prathamAprathamasamayAbhyAM gharamAcaramasamayAbhyAM saMklizyamAnavizuddhyamAnAbhyAM vA dvividhH| dvitIyo'pi 30 prathamAprathamasamayAbhyAM caramAcaramasamayAbhyAM pratipAtyapratipAtibhyAM vA dvividhaH / upazAntakaSAyazrINakapAyabhedavo vItarAgasaMyamo dvividhA, AyaH prathamAprathamasamayabhedena caramAcaramasamayabhedena vA
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 sUtrArthamuktAvalyAm [caturthI dvividhA, dvitIyazca chadmasthakevalibhedena dvividhaH, atrApi prathamaH svayambuddhabuddhabodhitabhedena dvividhaH, ubhAvapi prathamAprathamasamayabhedena caramAcaramabhedena vA dvividhau / kevalikSINakaSAyavItarAgasaMyamastu sayogyayogibhedena dvividhaH, ubhAvapi ca prathamAprathamasamayApekSayA caramAcaramasamayApekSayA vA dvividhAviti // 17 // .. 6 jIvavizeSAzrayeNaiva dvaividhyaprakAramAha6. anantarAvagADhagatisamApannapariNataparyAptakasUkSmAH savipakSA ekendriyAH // 18 // anantareti, ekendriyAH pRthivyAdayaH, sUkSmabAdarApekSayA paryAptakAparyAptakApekSayA pariNatApariNatApekSayA gatisamApannAgatisamApannApekSayA'nantarAvagADhaparamparAvagADhApekSayA ca dvividhA bhavanti, 10 sUkSmA bAdarAstattatkarmodayavartinaH, sUkSmAH sarvalokavyApino bAdarAH pRthivInagAdayaH, eSAM sUkSma bAdaratA nApekSikI kintu karmodayaprayuktaiva / aparyAptanAmakarmodayAdaparyAptakA ye svaparyAptIna pUrayanti, paryAptanAmakarmodayAcca paryAptA ye catasraH paryAptIH pUrayanti, paryAptizca pudgalopacayajaH zaktivizeSaH, sa cAhArazarIrendriyAnapAnabhASAmanobhedena SoDhA, tatraikendriyANAM catasraH, vikalendriyANAM paJca saMjJinAM SaT, etA yugapadArabdhA antarmuhUrtena nirvaya'nte, AhAraparyAptestu nirvRttikAlaH samaya eva / aparyApta15 kAzcocchAsaparyAptyA'paryAptA eva mriyante na tu zarIrendriyaparyAptibhyAm , AgAmibhavAyuSkabandhena maraNAttadvandhasya ca zarIrendriyAdiparyAptyA paryAptenaiva sAdhyatvAt / svakAyaparakAyazastrAdinA pariNAmAntaramApAditAH pariNatA acittIbhUtA ityarthaH, tatra dravyataH zastrAdinA mizreNa dravyeNa, kAlataH pauruSyAdinA kAlena, bhAvato varNagandharasasparzAnyathAtvena kSetrato yojanazatAt parataH pariNatAH / ye pRthivI kAyikAdyAyuSkodayAt pRthivIkAyikAdivyapadezavanto vigrahagatyotpattisthAnaM vrajanti te gatisamA20 pannAH, agatisamApannAstu sthitimntH| sampratyeva samaye kacidAkAzadeza AzritAsta evAnantarAva gADhAH, yeSAntu vyAdayaH samayA avagADhAnAM te prmpraavgaaddhaaH| evaM dravyaM pariNatApariNatabhedena gatisamApannAgatisamApannabhedenAnantarAvagADhaparamparAvagADhabhedena dvividham , utsarpiNyavasarpiNIbhedena kAlo lokAlokabhedenAkAzazca dvividho vijJeyaH // 18 // ... atha caturviMzatidaNDakAzrayeNa zarIradvaividhyamAha25 devanArakANAM kArmaNavaikriye ekendriyavikalendriyatiryamanuSyANAM kArmaNaudArikavizeSau, sarveSAM vigrahe kArmaNataijase // 19 // deveti, anukSaNaM cayApacayAbhyAM vinazyatIti zarIraM tatra devAnAM nArakANAzca kArmaNaM vaikri' yazca bhavataH, kArmaNazarIranAmakarmodayanirvartyamazeSakarmaNAM prarohabhUmirAdhArabhUtaM saMsAryAtmanAM gatyantara saMkramaNe sAdhakatama kArmaNaM taccAbhyantaramucyate, AbhyantaratvaJca tasya jIvapradezaiH saha kSIranIranyAyena 30 lolIbhavanAt, bhavAntaragatAvapi jIvasyAnugamanasvabhAvatvAdapavarakAdyantaHpraviSTapuruSavadanatizayinAma pratyakSatvAca / vaikriyazca bAhyam , bAhyatA cAsya jIvapradezaiH kasyApi keSucidavayaveSvavyApterbhavAntarAnanu
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] sthAnamuktA sarikA / yAyitvAnniratizayAnAmapi prAyaH pratyakSatvAcca / pRthivyAdInAntu bAhyamaudArikamaudArikazarIranAmakarmodayAdudArapudgalanirvRttam, tatraikendriyANAM kevalamarathyAdivirahitaM vAyUnAM vaikriyaM yattanna vivakSitaM prAyikatvAt / vigrahagatirvakragatiH, yadA vizreNivyavasthitamutpattisthAnaM gantavyaM bhavati tadgatiM samApannAnAM taijasakArmaNe dve zarIre bhavataH / zarIrasya cotpattI rAgeNa dveSeNa ceti dvisthAnairbhavatIti // 19 // dvisthAnakA nupAtena yogyakriyAdizamAha - pravrAjana muNDApana zikSaNotthApanasambhojana saMvAsa svAdhyAyoddezasamudde - zAnujJAlocanapratikramaNAticAranindanagarhaNavyativarttana vizodhana karaNAbhyutthAnaprAyazcittapAdapopagamanasthitayaH prAcyAmudIcyAM vA // 20 // 165 pravrAjaneti, nirmanthAnAM nirmanthInAM vA rajoharaNadAnena pratrAjayituM zirolocanena muNDayituM grahaNazikSApekSayA sUtrArthI grAhayitumA sevanA zikSApekSayA pratyupekSaNAdi zikSayituM mahAtrateSu vyava- 10 sthApayituM bhojanamaNDalyAM nivezayituM saMstArakamaNDalyAM nivezayituM yogavidhikrameNAGgAdi samyagyogenAdhISvetyupadeSTuM yogasamAcAryaiva sthiraparicitaM kurvidamiti samuddeSTuM samyagetaddharAya, anyeSAzca pravedayetyabhidhAtuM gurave'pAdharAnnivedayituM pratikramaNaM karttumaticArAn svasamakSaM jugupsituM gurusamakSazcaM tAneva jugupsitumaticArAnubandhaM vicchedayitumaticArapaGkApekSayA''tmAnaM vimalIkattu punarna kariSyA - mItyabhyutthAtuM prAyazcittaM nirvikRtikA ditapaH pratipattuM pAdapopagamanaM pratipattuM tatrA''maraNaM yAvadanutsu - 15 katayA sthAtuzca pUrvottarA ca dikU kalpata iti // 20 // devAzrayAdvividhamAha -- kalpopapannAH kalpAtItA devA jyotiSkAH sthitimanto'nuparatagatayazca tatrAnyatra vedanAmanubhavanti // 21 // kalpopapannA iti, ye devA vaimAnikA anazanAderutpannA UrdhvopapannakAste saudharmAdideva - 20 lokotpannA maiveyakAnuttara vimAnotpannAca, samastajyotizcakrakSetra utpannA jyotiSkAH pAdapopagamanAdelaibdhajyotiSkabhASA samayakSetra bahirvarttinaH kSetravarttinazca te devA dvividhAH sadA yajjJAnAvaraNAdipApakarma baghnanti tasya karmaNo'bAdhAkAlAtikrame sati kecittatraiva devabhava eva varttamAnA vedanAmanubhavanti kalpAtItAnAM kSetrAntarAdigamanAsambhavAt / kecicca devabhavAdanyatraiva bhavAntara utpannA vedanAmanubhavanti, kecittUbhayatrApi, anye vipAkodayApekSayA nobhayatrApIti // 21 // 25 nArakAdInAM gatyAgatI nirUpayati nArakA devA manuSyebhyastiryagbhyo vA pRthivyAdayaH pRthivIkAyAdibhyo nopRthivIkAyAdibhyo vA''gacchanti gacchanti ca tatraiva // 22 // nArakA iti, uditanarakAyuSo nArakA manuSyebhyastiryak pazcendriyebhyo vA''gatyotpadyante. nArakatvaM parityajantazca tatraiva gacchanti, asurakumArAdayo devAstebhya evAgatyotpadyante parityajantazca 30
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm 5 166 [caturthI tiryakSu gacchanti na tu tiryakpacendriyeSvevotpadyante pRthivyAdiSvapi tadutpatteH / nopRthivIkAyikAdibhya iti pRthivIkAyikaniSedhadvAreNA kAyikAdayaH sarve gRhItA dvisthAnakAnurodhAt tebhyo nArakavarjebhyaH samutpadyante, gamanamapi devanArakavarjA kAyAditayeti // 22 // teSAmeva bhavyatvAdInAha - bhavasiddhyanantaraprathamasamayagatisamApannAhArakocchvAsendriyaparyAptasaMkSiptabhavasulabha bodhikRSNapAkSikacaramAH savipakSA nArakAdayo dvidvibhedAH // 23 // bhavasiddhIti, nArakA bhavasiddhikAbhavasiddhikAbhyAmanantaropapannaparamparopapannabhedAbhyAM prathamasamayopapannAprathamasamayopapannAbhyAM gatisamApannAgatisamApannAbhyAmAhArakA nAhArakAbhyAmucchrAsakA10 nucchrAsakAbhyAM sendriyAnindriyAbhyAM paryAptakAparyAptakAbhyAM saMkSiptabhavAnantasaMsAritvAbhyAM sulabhabodhidurlabha bodhibhyAM kRSNapAkSikazukRpAkSikAbhyAM caramAcaramAbhyAM ca dvibhedAH, evaM yAvadvaimAnikA bhAvyAH / caramatvaM punarnArakabhAvenAnutpAdAt zukkupAkSikatvaJca kriyAvAditvAt uktazca 'kirivAI bhane No abhave sukkapakkhie No kiNhapakkhie ' iti // 23 // AtmamAtramadhikRtyAha-- " 16 vaikriyAvaikriyAbhyAmAtmA lokaM dezena sarveNa vA zabdAdIn jAnAti // 24 // vaikriyeti, AtmA yathAvadhi kadAcidvaitriya samudvAtagato'nyathA vA'dholokamUrddhalokaM tiryaglokaM lokamAtraM vA'vadhijJAnato jAnAti, avadhidarzanena ca pazyati, tathA kRtavaikriyazarIreNAkRtavaikriyazarIreNa vikurvitAvikurvitena vA / evaM dezena zRNoti, ekazrotropaghAte satyekena zrotreNa zRNoti, sarveNa vA'nupahata zrotrendriyaH, yo vA sambhinnazroto'bhidhAnalabdhiyuktaH sa sarvairindriyaiH 20 zRNotIti sarveNeti vyapadizyate, evaM rUpAdInapi, kintu jihvAdezasya prasutyAdinopaghAta | dezenAsvAdayati / evaM dezataH sarvatazcAtmano'vabhAsapradyotanavikurvaNamaithuna sevanabhASaNAhAraNapariNamanAnubhavana parityajanAni bhAvyAni // 24 // atha jIbopagrAhakapudgaladharmAnAha pudgalAnAM zabdAdisaMghAtavighaTanapatanaparizaTanavidhvaMsanAdIni svataH 25 parato vA // 25 // 1 pudgalAnAmiti, abhrAdiSviva svayameva pudgalAH zabdAditayA saMhanyante tatrAkSarasambaddhanoakSarasambaddhabhASAzabdaH, AtoyAdyAbhUSaNAdi nobhASAzabdazca / paraprayatnenApi pudgalAH saMhatAH kriyante, evaM bhidyante tathA parvatazikharAderiva paripatanti kuSThAdernimittAdaGgulyAdivat parizaranti dhanapaTalavadvinazyanti ca evaM bhiduratAbhirate paramANutAskandhate sUkSmadAbAdarate baddhapArzvaspRSTavAno
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ svaagmuktaatrikaa| baddhapArzvaspRSTate jIvAsatAnAttate iSTatAniSTate kAntavAkAntate priyatApriyate manojJatAmanojJate manoharatAmanoharate bhAvanIye // 25 // punarjIvadharmAnAha tapovIryAtmakanocAritracAritraghaTitanodarzanadarzanAcAralakSaNo no jJAnAcAro jJAnAcArazceti dvividha AcAraH // 26 // tapa iti, jJAnAcAranojJAnAcArabhedAbhyAmAcAro dvividhaH, tatra jJAnAcAraH zrutajJAnaviSayo'STavidhaH kAlavinayabahumAnopadhAnAnihnavanavyaJjanArthatadubhayabhedAt / nojJAnAcAra etadvilakSaNo darzanAdyAcAraH, darzanaM samyaktvaM tadAcAro niHzaGkitaniSkAMkSitanirvicikitsitAmUDhadRSTyupabRMhaNasthirIkaraNavAtsalyaprabhAvanArUpeNASTavidhaH |nodrshnaacaarshcaaritraadiriti paJcasu samitiSu tisRSu guptiSu praNidhAmayogayuktatvAdaSTadhA / nocAritrAcAro dvAdazadhA tapaAcAraH, vIryAcArazca jJAmAdiSveva zaktarago-10 panam , tadanatikramazca / vIryAcArasyaiva vizeSaH pratimA samAdhipratimopadhAnapratimA lakSaNA, prazastabhAvalakSaNasya samAdheH pratimA dazAzrutaskandhoktA zrutasamAdhipratimA sAmAyikAdicAritrasamAdhipratimA ca / dvAdazabhikSupratimA ekAdazopAsakapratimAzcopadhAnapratimeti // 26 // kSetramAzritya dvaividhyamAha jambUdvIpe mandarasya dakSiNenottareNa bharatairavate varSe haimavatairaNya-15 vate harivarSaramyakavarSe pUrvapazcimayoH pUrvAparavideho dakSiNottareNa devakurU. ttarakurU bahusamatulyAvitaretaraM na laGghayataH // 27 // jambUdvIpa iti, paripUrNacandramaNDalAkAraM hi jambUdvIpaM tanmadhye merodakSiNasyAmuttarasyAzca dve varSe staH, te ca pramANato'tyantasadRze naganagaranadyAdikRtavizeSarahite avasarpiNyAdikRtAburAdimAvamedavarjise daiyaNa pRthutvenAropitajyAdhanurAkAreNa saMsthAnena paridhinA ca parasparaM na 20 laanytH| jambUdvIpasya dakSiNe bhAge A himavato bharataM tasyaiva cottare bhAga airavataM zikhariNaH parataH / evaM dakSiNato himavanmahAhimavatormadhye haimavatamuttarato rukmizikhariNoranto hiraNyavataM tathA dakSiNato mahAhimavanniSadhayoranto harivarSamuttaratazca nIlarukmiNoranto ramyakavarSamiti / pUrvasyAM pazcimAyAzca pUrvavideho'paraSidehazca vartate; mandarasyotsarasyAmuttarakuravo dakSiNasyAM devakuravaH, tatrAdyAH vidyutpramasaumanasAbhidhAnavakSaskAraparvatAbhyAM gajadamtAkArAbhyAmAvRtAH, itare tu gandhamAdanamAlya- 25 vadyAmAvRtAH, ubhaye cAmI ardhacandrAkArA dakSiNottarato vistRtAH / varSA iva varSadharaparvatau mandarasyostaradakSiNato bharatAnantaro laghurhimavAn tathA zikharI yatparamairavataM varSadharaparvatau staH, tau ca pUrvAparato chabaNasamudrAvabaddhau bharatadviguNavistArau yojanazatocchrAyau paJcaviMzatiyojanAvagADhau bhavataH / evaM dakSiNato mahAhimavAnuttarato rukmI ca, evameva niSadhanIlavantau / AyAmAdayastu kSetrasamAsAdavaseyAH / mandarasya dakSiNottareNa haimavatairaNyavatavarSayodvau vRttau vaitAnyanAmako rajatamayau sarvataH sahasra- 30
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 sUtrArthamuktAvalyAm (caturthI parimANau staH, haimavate zabdApAtInAmA airaNyavate ca vikaTApAtInAmA parvataH, yatra ca krameNa khAtiprabhAsau devau vasataH, tadbhavanabhAvAditi / evaM harivarSe gandhApAtI ramyagvarSe mAlyavatparvataH krameNa cAruNena padmanAdhiSThito vartate / devakuruSu pUrvapArzve'parapArzve ca krameNa saumanasavidyutprabhAvazvaskandhasadRzAvAdyantayonignonnatAvuttarakuruSu gandhamAdano'parapArzve pUrvapArzve mAlyavAniti, bharatairava5 tayostu dIrghavaitADhyau parvatau staH tau ca tayormadhyabhAge pUrvAparato lavaNodadhiM spRSTavantau paJcaviMzatiyo janocchritau tatpAdAvagADhau pazcAzadvistRtAvAyatasaMsthitau sarvarAjatAvubhayato bahiHkAJcanamaNDanAko vijJeyau / eSu guhAkUTAdivicAro'nyatra draSTavyaH // 27 // - jambUdvIpasambandhibharatAdisatkakAlalakSaNaparyAyAnAha - bharatairavatayoH suSamaduHSamAyAH sthitirdisAgarakoTIkoTimAnA, suSa10 mAyAM manuSyANAM dvigavyUtiruccatA, dve palyopame paramAyuH, dvAvarhaccakravarti baladevavaMzau, dvAvekasamaye'rhantau cakravartinau baladevau vAsudevau ca // 28 // bharateti, jambUdvIpe bharatairavatavarSeSvatItAyAmAgAminyAzcotsarpiNyAM suSamaduHSamAlakSaNasya caturthakAlasya sthitirddhisAgarakoTIkoTirUpA, evaM vartamAnAyA avasarpiNyAstRtIyArakasya suSama duHSamAlakSaNakAlasyApi / tathA bharatairavatayoratItAyAmAgAminyAM vartamAnAyAzcotsarpiNyAM suSamAyAM 15 manuSyANAmuJcatA gavyUtidvayapramANA, Ayuzca dvipalyopamapramANam , evaM bharateSvairavateSu caikasmin yuga ekasmin samaye dvau dvArhatAM cakravarttinAM vAsudevAnAzca vaMzau, evamekasamaye bharata eko'rhan cakravartI baladevo vAsudevazca, airavate'pyevamiti dvau dvAIntau cakravartinau baladevau vAsudevau ca bhavata iti // 28 // punarvizeSamAha20. kurudvaye sadA manujAH suSamasuSamottamaddhi harivarSaramyakavarSayoH suSamottamarchi haimavatairaNyavatayoH suSamaduHSamottamarddhi pUrvAparavidehayorduHSamasuSamottamaddhi bharatairavatayostu SaDDidhakAladdhizcAnubhavanti // 29 // kurudvaya iti, devakurughUttarakuruSu ca suSamasuSamAsambandhinI pradhAnavibhUtimuccaistvAyu:kalpavRkSadattabhogopabhogAdikAM prAptAstAmevAnubhavanto viharanti, evamevAgre'pi yojanIyam , spaSTaM mUlam // 29 // 25 - kAlavyaJjakajyautiSkadvitvamAha candrasUryanakSatrANAM dvitvam // 30 // candreti, jambUdvIpe sadA dvau candrau prabhAsayataH, dvau sUryau tApayataH / tathA dve kRttike rohiNyau mRgazire Ardra punarvasU ityevaM dve dve nakSatre bhAvye, evameva vedikAdInAM gavyUtadvayamuJcatvAdikamanyato vijJeyam // 30 //
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukA 16 _ sthaanmuktaasrikaa| ___ tadevaM stokena pudgalajIvadharmAnabhidhAya sarva jIvAjIvAtmakamityetatsUcanAyAha samayAvalike AnapAnastoko kSaNalavo muhartAhorAtre pakSamAsau Rtvayane saMvatsarayuge jIvAjIvarUpe, tatparyAyatvAt // 31 // samayeti, sarveSAM kAlapramANAnAmAdyaH paramasUkSmo'bhedyo niravayava utpalazatavyatibhedAcudAharaNopalakSitaH samayaH, asaMkhyAtasamayasamudAyAtmikA''valikA kSullakabhavagrahaNakAlasya SaTpaJcAza-5 duttaradvizatatamabhAgabhUtA / tatra samaya ityAvaliketi vA yatkAlavastu tadavigAnena jIvo jIvaparyAyatvAt paryAyaparyAyiNozca kathazcidabhedAt , pudgalAnAM paryAyatve cAjIva ityabhidhIyate, na tu jIvAdivyatirekiNaH samayAdayo jIvAjIvAnAM hi sAdisaparyavasAnAdisthitivizeSAH samayAdayaH, sthitizca teSAM dharmatvAnnAtyantaM dharmiNo bhinnA, atyantabhede hi viprakRSTadharmamAtropalambhe pratiniyatadharmaviSaya eva saMzayo na syAt , tadanyebhyo'pi tasya bhedAvizeSAt , anubhUyate ca viTapivikaTazAkhAvisarAntarAle 10 kimapi zuklaM pazyataH kimiyaM patAkA balAkA veti saMzayaH pratiniyatadharmiviSayaH / sarvathA'bhede'pi saMzayAnupapattireva, guNagrahaNe tadabhinnaguNino'pi grahAt / ucchAsaniHzvAsakAlAH saMkhyAtAvalikApramANA AnapAnau / saptocchAsaniHzvAsapramANaH stokaH / saMkhyAtAnaH pAnalakSaNaH kSaNaH, saptastokapramANo lavaH / triMzanmuhUrtapramANamahorAtram / paJcadazAhorAtrapramANaH pkssH| dvipakSo maasH| dvimAsamAno RtuH, RtutrayamAnamayanam / ayanadvayamAnaH saMvatsaraH / paJca saMvatsarANi yugam , evaM caturazItivarSalakSapramANaM 15 pUrvAGgaM tadeva caturazItilakSaguNitaM pUrva, evaM pUrvapUrva caturazItilakSaguNitaM truTitAGgAdikaM zIrSapraheli. kAparyantaM bhAvyam / zIrSaprahelikAntaH sAMvyavahArikaH saMkhyAtakAlaH, tena ca saMkhyAtAyuSAM prathamapRthivInArakANAM bhavanapativyantarANAM bharatairavateSu suSamaduHSamAyAH pazcime bhAge naratirazvAJcAyurmIyate / ataH paraM yaH saMkhyAtakAlaH so'natizayinAM na vyavahAraviSaya iti kRtvaupamye prakSiptaH sa ca palyopamAdirUpa iti // 31 // baddhamuktabhedena jIvAnAM dvaividhyAdbaddhApekSayA bandhadvaividhyamAcaSTe rAgadveSanimittaH pApabandhaH, AbhyupagamikavedanayaupakramikavedanayA codIrayanti vedayanti nirjarayanti ca // 32 // rAgeti, mAyAlobhakapAyarUpo rAgaH, krodhamAnakaSAyalakSaNo dveSaH, kAraNAbhyAmAbhyAmazubha bhavanibandhanasya pApakarmaNo bandho bhavati, nanu mithyAtvAviratikaSAyayogAnAM bandhahetutvena kathamatra 25 kaSAyANAmeva bandhahetutvamuktam , yuktam , kaSAyANAM pApakarmabandhaM prati prAdhAnyakhyApanAya tathoke, teSAM prAdhAnyaJca sthityanubhAgaprakarSakAraNatvAt , atyantAnarthakAritvAt, dvisthAnakAnurodhAdvA bandhahetu. dezoktiH / sthAnadvayabaddhapApakarmaNazca zirolocanatapazcaraNAdikayA'GgIkaraNanirvRttayA svaicchikayA karmodIraNakAraNanirvRttayA jvarAtisArAdijanyayA vA pIDayodIrayanti, aprAptAvasaraM sadudaye pravezayanti, udIritaM sadvipAkato'nubhavanti pradezebhyaH bATayanti ca // 32 // khu.ma.12 20 30
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 sUtrArthamuktAvalyAm [caturthI nirjaraNe ca karmaNo dezataH sarvathA vA bhavAntare siddhau vA gacchataH zarIrAnniryANaM bhavatItyAha zarIraM dezena sarveNa vA spRSTvA saspandaM sphuTaM vizIrNazca kRtvA saMvartya nivartya niryAti // 33 // zarIramiti, jIvaH zarIrAnmaraNakAle dehaM katipayapradezalakSaNena dezena spRSTvA zliSvA niryAti, 5 keSAzcitpradezAnAmilikAgatyotpAdasthAnaM gacchatA jIvena zarIrAdahiH kSiptatvAt / kandukagayotpAdasthAnaM gacchatA zarIrAdahiH pradezAnAmaprakSiptatvAt sarvairjIvapradezaiH spRSTvA niryAti, athavA dezenApi sarveNApIti vAcyam , tadA'vayavAntarebhyaH pradezasaMhArAccharIradezaM pAdAdikaM spRSTvA niryAti, sa ca saMsArI, sarveNetyatrApi dezenetyapekSyate, sarvamapi zarIraM spRSTvA niryAti, sa ca siddhH| zarIrasparza sphuraNasya bhAvAtsaspandamiti, IlikAgatikAle kiyadbhirAtmapradezairgendukagatikAle sarvairapi zarIraM saspandaM kRtvA 10 niryAti / athavA pAdAdiniryANakAle zarIradezaM sphorayitvA sarvAGganiryANAvasare sarva zarIraM sphorayitvA niryAtIti / sphoraNAca sAtmakatvaM sphuTaM bhavatItyAha sphuTamiti, Atmadezena zarIraM sacetanatayA sphuraNaliGgataH sphuTaM kRtvelikAgato, gendukagatau sarvairapi zarIraM sphuTaM kRtvetyrthH| tathA'kSyAdivighAtena sarvavizaraNena vA devadIpAdijIvavadvizIrNaM ca kRtveti vArthaH / zarIraM sAtmakatayA sphuTI kurvan kazcittatsaMvarttanamapi karotItyAha saMvattyeti, saMkocya, zarIraM dezenelikAgatau zarIrasthita15 pradezaiH sarvAtmanA gendukagatau sarvAtmapradezAnAM zarIrasthitatvAt, athavA dezataH saMvartanaM saMsAriNo mriyamANasya pAdAdigatajIvapradezasaMhArAt sarvatastu nirvANaM ganturiti, AtmanaH saMvartanaM kurvan zarIrasya nivarttanaM karotItyAha nivatyai'ti, IlikAgatau dezena gendukagatau sarveNa jIvapradezebhyaH zarIraM pRthakkRtyetyarthaH, yadvA dezataH zarIraM nivAtmanaH pAdAdiniryANavAn sarvataH sarvAGganiryANavAniti, athavA paJcavidhazarIrasamudAyApekSayA dezataH zarIramaudArikAdi nibartya taijasakArmaNe tvAdAyaiva, tathA sarva 20 zarIrasamudAyaM nivartya niryAti siddhyatItyarthaH // 33 // sarvaniryANasya paramparayA prayojakAni dharmazravaNAdInyAha kSayopazamAbhyAM kevaliprajJaptadharmazravaNAdilAbhaH // 34 // kSayeti, udayaprAptasya karmaNo jJAnAvaraNasya darzanamohanIyasya ca kSayeNa mirjaraNenAnuditasya copazamena-vipAkAnubhavanena, kSayopazamemeti bhAvaH, tatazca kevaliprajJaptabodhimuNDanAnagAritAbrahmacarya25 vAsasaMyamasaMvarAbhinibodhikajJAnAderlAbhaH, kevalajJAnantu kSayAdeva, bodhyAdInAM samyaktvacAritrarUpa.' tvAt kSayeNopazamena lAbhe'pi zravaNAbhinibodhikAdInAM kSayopazamenaiva bhAvAtsarvasAdhAraNyena kSayopa zamaparatayA vyAkhyAtamiti // 34 // __bodhyAdInAmutkarSataH SakSaSTisAgaropamasthitikatvAtsAgaropamasya ca palyopamAzritatvAta - vidhyaM vakti- ...... 30 sAgaropamaM palyopamaJcetyaddhaupamikaM dvidhA // 35 // sAgaropamamiti, yatkAlapramANamupamAnamantareNAnatizayinA grahItuM na zakyate tadaddhopa
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| mikam , tacca dvidhA palyopama sAgaropamaJceti, palyavatpalyaH, tenopamA yasmiMstatpalyopamaM sAgareNoNama yasmiMstatsAgaropamam , aupamikaM tAvatsAmAnyenoddhArAddhAkSetrabhedena tridhA, punarekaikaM saMvyavahArasUkSmabhedAdvidhA, yAvatA kAlena yojanAyAmaviSkambhoccatvaH palyo muNDanAnantaramekAdisaptAntAhorAtraprarUDhAnAM vAlAgrANAM bhRtaH pratisamayaM vAlAgroddhAre sati nirlepo bhavati sa kAlo vyAvahArikamuddhArapalyopamamucyate, teSAM dazabhiH koTIkoTIbhirvyAvahArikamuddhArasAgaropamamucyate, teSAmeva vAlAprANAM dRSTi- 5 gocarAtisUkSmadravyAsaMkhyeyabhAgamAtrasUkSmapanakAvagAhanA'saMkhyAtaguNarUpakhaNDIkRtAnAM bhRtaH palyo yena kAlena nirlepo bhavati tathaivoddhAre tatsUkSmamuddhArapalyopamaM tathaiva ca sUkSmamuddhArasAgaropamam, anena ca dvIpasamudrAH parisaMkhyAyante, addhApalyopamasAgaropame api sUkSmabAdarabhede evameva / navaraM varSazate varSazate vAlasya vAlAsaMkhyeyakhaNDasya coddhAra iti / anena nArakAdisthitayo mIyante, kSetrato'pi te dvividhe evameva, navaraM pratisamayamekaikAzapradezApahAre yAvatA kAlena vAlAgraspRSTA eva pradezA uDriyante 10 sa kAlo vyAvahArika iti, yAvatA ca vAlAprAsaMkhyAtakhaNDaiH spRSTA aspRSTAzcodbhiyaMte sa kAlaH sUkSma iti, ete ca prarUpaNAmAtraviSaye eva, AbhyAJca dRSTivAde spRSTAspRSTapradezavibhAgena dravyamAne . prayojanamiti zrUyate, bAdare ca trividhe api prarUpaNAmAtraviSaye eveti, tadevamiha prakrame uddhArakSetraupamikayonirupayogitvAdaddhaupamikasya copayogitvAdaddheti sUtre vizeSaNamupAttam // 35 // jIvasya prazastAprazastamaraNe nirUpayati valanmaraNavazArtamaraNe nidAnamaraNatadbhavamaraNe giripatanatarupatane . jalapravezajvalanapravezau viSabhakSaNazastrapATane maraNe cAprazaste vaihAnasagRdhraspRSTe pAdapopagamanabhaktapratyAkhyAnamaraNe ca prazaste'nujJAte // 36 // valanmaraNeti, parISahAdibAdhitatvAtsaMyamAnnivarttamAnAnAM maraNaM valanmaraNam , indriyAdhInatAM gatAnAM dIpakalikAvalokanAkulitapataGgAdInAmiva maraNaM vazAnmaraNam , ime dve maraNe nimranthA-20 nAmupAdeyadhiyA bhagavatA na kIrttite na vA prazaMsite, evamagre'pi, RddhibhogAdiprArthanApUrvakaM maraNaM nidAnamaraNam , yasmin bhave janturvarttate tadbhavayogyamevAyurbadhvA punarmiyamANasya maraNaM tadbhavamaraNam , etacca saMkhyAtAyuSkanaratirazcAmeva, teSAmeva hi tadbhavAyurbandho bhavati, vizuddhasaMyaminAntu devAyuSa eva bandhayogyatvena manujAyuSo bandhe satyaprazastatA, giritastarutaH patitvA ca maraNe girimaraNatarumaraNe, jalapravezo jvalanapravezaH, jale jvalane vA pravizya maraNamiti bhAvaH, viSaM bhakSayitvA maraNaM viSabhakSaNam , 28 svazarIrasya zastrAvinA vidArayitvA maraNaM zastramaraNametAni sarvANyaprazastAnyananujJAtAni ca / zIlabhagarakSaNAdikAraNe tu vaihAnasagRdhrapRSTe maraNe anujJAte, evaM viSabhakSaNazastrapATane api, vRkSazAkhAdAbuddhaddhatvAnabhasi bhavaM maraNaM vaihAnasam , gRdhairbhakSaNaM gRdhraspRSTam / atha prazastamaraNamAha pAdapeti-pAdapasya chinnapatitasyevAtyantanizceSTatayA'vasthAya maraNam , bhaktasyaiva na ceSTAyA api pAdapopagamana iva pratyAkhyAnaM yatra tatapratyAkhyAnam / pAdapopagamanaM dvividhaM nirjharimAnirdArimabhedAt, yadasatereka- 30
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caturthI 172 sUtrAryamukAvalyAm deze vidhIyate tattataH zarIrasya nissAraNAgniharimam / yattu girikandarAdau tadanirharaNAdanihArimam , niyamAccharIrapratikriyAvaje pAdapopagamanaM bhavati / iGgitamaraNantviha noktaM dvisthAnakAnurodhAt // 36 // - punaH sAmAnyena bodhyAdInAha jJAnena darzanena ca buddhA mUDhA dezena sarvatazca jJAnadarzanAvaraNIye, 5 sAtAsAte darzanacAritramohanIye addhAyubhavAyuH zubhAzubhanAmanI uccainIMcairgotre pratyutpannavinAzipihitAgAmipathAvantarAyo premapratyayadveSapratyaye mU, zrutacAritre dharmArAdhane antakriyAkalpavimAnopapAte kevalyArAdhane c||37|| jJAneneti, jIvA bodhimohalakSaNadharmayogAdbuddhA mUDhAzca bhavanti, tatra kecijjJAnAvaraNakSayo10 pazamasambhUtajJAnaprAptyA buddhAH, kecicca darzanamohanIyakSayopazamAdisampannazraddhAnaprAptyA, ete ca dharmata eva bhinnA na dharmitayA, jJAnadarzanayoranyo'nyAvinAbhUtatvAt / tathA jJAnAvaraNodayAt kecinmUDhAH kecittu samyagdarzanamohodayAt , mohazca jJAnAvaraNAdikarmanibandhanamiti jJAnAvaraNAdInyAhadezeneti, yatkarmAbhinibodhikAdimAvRNoti taddezajJAnAvaraNIyam , yacca kevalamAvRNoti tatsarvajJAnAvara NIyaM kevalAvaraNaM hyAdityakalpasya kevalajJAnarUpasya jIvasyAcchAdakatayA sAndrameghavRndakalpamiti 15 sarvajJAnAvaraNam , matyAdyAvaraNantu ghanAticchAditAdityeSatprabhAkalpasya kevalajJAnadezasya kaTakuTyAdirUpAvaraNatulyamiti dezajJAnAvaraNam / athavA dezopaghAtisarvopaghAtiphaDakApekSayA dezasarvAvaraNatvamasya / cakSuracakSuravadhidarzanAvaraNIyaM dezadarzanAvaraNIyam , nidrAdipaJcakaM kevaladarzanAvaraNIyaJca sarvadarzanAvaraNIyam / sAtarUpeNAsAtarUpeNa ca dvividhaM vedanIyam / mithyAtvasamyaktvamizrabhedaM darzanamohanIyam , sAmAyikAdermohanIyaM cAritramohanIyaM kaSAyanokaSAyabhedam / catasRSvapi gatiSu 20 yaduHkhaM sukhazca na dadAti duHkhasukhayorAdhAraM jIvaM dehasthitaM dhArayati ca tadAyuH kAyasthitirUpaM bhavasthitirUpazca / tIrthakarAdikarma zubhanAmakarma, anAdeyatvAdyazubhanAmakarma jIvasya vividhAni zubhAzubheSTAniSTarUpANi karoti / pUjyatvanibandhanamuccairgotraM tadviparItaM nIcairgotram / jIvazcArthasAdhanazcAntarA etItyantarAyaH pratyutpannArthavinAzakakhabhAvo labdhavyArthanirodhakazca / aSTavidhasyApi karmaNo mUrchAja nyatvAtta vidhyaM darzayati premapratyayeti, mUryopAttakarmaNaH kSaya ArAdhanayeti tAmAha zruteti, ArA28 dhanA jJAnAdivastuno'nukUlavarttitvaM nirati cArajJAnAdyAsevanA vA, dharmArAdhanAkevalyArAdhanAbhedato dveSA, dharmArAdhanA zrutadharmArAdhanAcAritradharmArAdhanAbhedato dvidhA, ayaJca bhedo viSayabhedAt, kevalyArAdhanA tu phalabhedAt , bhavacchedahetuH zailezIrUpA''rAdhanA'ntakriyetyucyate, upacArAt / eSA ca kSAyikajJAne kevalinAmeva bhavati / kalpeSu devalokeSu na tu jyotizcAre vimAnAni-devAvAsavizeSAH yadvA kalpAH saudharmAdayo vimAnAni praiveyakAdIni teSUtpattirjanma yasyAH sakAzAt sA kalpavimAno30 papAtA bAnAcArAdhanA, eSA ca bhutakevalyAdInAmiti // 37 //
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| atha tristhAnakamAzritya jIvadharmAnAha nAmasthApanAdravyabhedena jJAnadarzanacAritrabhedena devAsuramanuSyabhedena cendrastrividhaH // 38 // nAmeti, nAma saMjJA, aizvaryAdindra iti yathArtha indretyakSarAtmaka indro nAmendraH, yadvA sacetanasyAcetanasya vA yasyendra iti nAma yathArtha kriyate sa naamtdvtorbhedopcaaraannaamendrH| athavA nAgna-5 vendra indraarthshuunytvaannaamendrH| nAmalakSaNazca 'yadvastuno'bhidhAnaM sthitamanyArthe tadarthanirapekSam / paryAyAnabhidheyazca nAma yAdRcchikaJca tathA' iti / indrAdyabhiprAyeNa sthApyata iti sthApanA lepyAdikarma saivendraH sthApanendraH, indrapratimA sAkArasthApanendraH, akSAdinyAsastvitaraH, sthApanAlakSaNaJca 'yattu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa yacca tatkaraNiH / lepyAdikarma tatsthApaneti kriyate'lpakAlazceti / dravyalakSaNantu 'bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke tadravyaM tattvajJaiH sacetanAcetanaM gaditam' tathA 'anu-10 payogo dravyamapradhAnazceti / tattatparyAyagamanalakSaNaM dravyaM tacca bhUtabhAvaM bhAvibhAvaJca tathAvidha indro dravyendraH / sa cA''gamato noAgamatazceti dvidhA, jJAnApekSayA tadviparyayApekSayeti yAvat, indrazabdAdhyetA'nupayukto dravyendraH prathamaH / dvitIyastu jJazarIrabhavyazarIratadubhayavyatiriktabhedAtrividhaH, indrapadArthajJasya yaccharIramAtmarahitaM tadatItakAlAnubhUtatadbhAvAnuvRttyA siddhazilAtalAdigatamapi ghRtaghaTAdinyAyena noAgamato dravyendra iti, indrajJAnakAraNatvAdindrajJAnazUnyatvAcca / bhAvinI vRtti-15 maGgIkRtyendropayogAdhAraM yaccharIraM madhughaTAdinyAyenaiva tadbAlAdizarIraM bhavyazarIradravyendra indrazabdArthajJAnayogyatvAt / tadubhayavyatiriktazca bhAvendrakAryeSvavyApRtaH, Agamato'nupayuktadravyendravat, yaccharIramAtmadravyaM vA'tItabhAvendrapariNAmaM tadapi tathA jJazarIradravyendravat , yazca bhAvIndraparyAyazarIrayogyaH pudgalarAziryacca bhAvIndraparyAyamAtmadravyaM tadapi tathA bhavyazarIradravyendravat / sa cAvasthAnabhedena trividhaH, ekabhaviko baddhAyuSko'bhimukhanAmagotrazceti, yo'nantarabhava evendratayotpatsyate sa AdyaH, 20 sa cotkarSatastrINi palyopamAni bhavanti, devakurvAdimithunakasya bhavanapatyAdIndratayotpattisambhavAt / sa evendrAyurbandhAnantaraM baddhamAyuraneneti baddhAyurucyate, sa cotkarSataH pUrvakoTItribhAgaM yAvat , tataH paramAyuSkabandhAbhAvAt , saMmukhe jaghanyotkarSAbhyAM samayAntarmuhUrtAnantarabhAvitayendrasambandhinI nAmagotre yasya so'bhimukhanAmagotraH, tathA bhAvaizvaryayuktatIrthakarAdibhAvendrApekSayA'pradhAnatvAcchakAdirapi dravyendra eva, dravyazabdasyApradhAnArthe'pi vRtteH / bhAvendrastviha tristhAnakAnurodhAnokta:, 28 tallakSaNaJca 'bhAvo vivakSitakriyAnubhUtiyukto hi vai smaakhyaatH| sarvajJairindrAdivadihendanAdikriyAnubhavAt' iti, sa cA''gamato noAgamatazca dvidhA, indrajJAnopayukto jIvo bhAvendraH, nanvindropayogamAtrAt kathaM tanmayatA, na hyagnijJAnopayukto mANavako'gnireva, tadarthakriyA'prasAdhakatvAditi cenna, abhiprAyAparijJAnAt , saMvit jJAnamavagamo bhAva ityanarthAntaram, tatrArthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyA iti sarvavAdinAmavisaMvAdasthAnam , yathA ko'yam ? ghaTaH, kimayamAha ? ghaTazabdam , kimasya 30 mAnam ? ghaTa iti / agniriti ca yajjJAnaM tadavyatirikto jJAtA tallakSaNo gRhyate, anyathA tajjJAne'pi nopalabheta, atanmayatvAt, pradIpahastAndhavat, puruSAntaravadvA / na cAnAkAraM sat, padArthAnvaravadvi
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 sUtrArthamuktAvalyAm [ caturthI vakSitapadArthAparicchedaprasaGgAt, bandhAdyabhAvazca jJAnAjJAnasukhaduHkhapariNAmAnyatvAt / na cAnalaH sarva eva dahanAdyarthakriyAprasAdhakaH, bhasmacchannAgninA vyabhicArAditi / indranAmagotre karmaNI vedayan paramaizvaryabhAjanaM noAgamato bhAvendraH, indravyapadezanibandhanatayendrapadArthajJAnasyAvivakSitatvAt, indanakriyAyA eva vivakSitatvAzca nAtra sarvaniSedhavacano nozabdaH / sthApanendra indrAkArasya lakSyamANa5 tvAt, tatkartuH sadbhUtendrAbhiprAyatvAt, draSTustadAkArapratyayenendrapratyayAt praNatikRtadhiyaH phalArthinastatstutipravRtteH, taddevatAnugrahAt phalaprAptezcAsya nAmadravyendrAbhyAM bhedaH / dravyendrasya ca bhAvendrakAraNatA - prApteH bhAvibhUtApekSayA tadupayogavatvAzca nAmasthApanendrAbhyAM bhedaH / bhAvendraM tristhAnakAvatAreNAha - jJAneti, jJAnasya jJAne vendro jJAnendraH, atizayavacchrutAdyanyatarajJAnavaza vivecitavastuvistaraH kevalI vA, darzanendraH kSAyikasamyagdarzanI, cAritrendro yathAkhyAtacAritraH / eteSAM ca sakalabhAvapradhAnakSA10 yikena bhAvena, vivakSitakSAyopazamikalakSaNena vA paramArthato vendratvAt, anya sakalasaMsAryaprAptA pUrvaguNalakSmIlakSaNaparamaizvaryayuktatvAdbhAvendratA'vaseyA / atha bAlaizvaryApekSayA prAha - deveti, devAH vaimAnikA jyotiSkavaimAnikA vA rUDhe:, asurA bhavanapativizeSA bhavanapativyantarA vA suraparyudAsAt, manujendrazcakravatryAdiriti // 38 // 4: 15 devendrAdInAM trayANAM vaikriyakaraNAdizaktiyuktatayendratvamiti vikurvaNAmAha - bAhyAbhyantaratadubhayapudgalAn paryAdAyAparyAdAyobhayathA vA vikurvaNA, ekendriyavarjA nArakAdayaH katyakatyavaktavyakasaJcitAH // 39 // bAhyeti, bhavadhAraNIyazarIrAnavagADhakSetra pradezavarttino vaikriyasamudghAtena bAhyAn pudgalAn gRhItvA vikurvaNA kriyate, yA tu bhavadhAraNIyarUpaiva sA'paryAdAya vikurvaNA, yattu bhavadhAraNIyasyaiva kicidvizeSApAdanaM sA paryAdAyApyaparyAdAyApIti tRtIyA vyapadizyate / yadvA vikurvaNA vibhUSaNaM 20 tatra bAhyapudgalAnAdAyAbharaNAdIn, aparyAdAya kezanakhasamAracanAdinA, ubhayatastUbhayatheti / abhyantarAn pudgalAn paryAdAya vikurvaNA bhavadhAraNIyenaudArikeNa vA zarIreNa ye kSetrapradezA avagADhAva ye varttante te'bhyantarapudgalA iti, tAnaparyAdAya vikurvaNA dvitIyA, ubhayatheti tRtIyA / bhUSApakSe niSThI - vanAdaya AbhyantarapudgalA iti / tadubhayapudgalAn paryAdAyAparyAdAyobhayatheti traividhyam, ubhayeSA - mupAdAnAdbhavadhAraNIyaniSpAdanaM tadanantaraM tasyaiva kezAdiracanazca anAdAnAzciravikurvitasyaiva mukhAdi - 26 vikArakaraNam, ubhayatastu bAhyAbhyantarANAmanabhimatAnAmAdAnato'nyeSAzcAnAdAnato'niSTarUpabhavadhAraNIyetararacanamiti / vikurvaNA caivaM nArakANAmapi bhavatyato nArakAzrayeNAha - ekendriyavarjA iti, ekendriyeSu pratisamayamasaMkhyAtA anantA vA'katizabdavAcyA evotpadyante na tvekaH saMkhyAtA vA, atastadvarjanam, nArakAdItyAdinA caturviMzatidaNDakoktA vAcyAH, tatra nArakAH kati saMkhyAtA ekaika - samaye ye utpannAH santaH sacitAH - katyutpattisAdharmyAd buddhyA rAzIkRtA te katicitAH / 80 ekaikasamaye'saMkhyAtA utpannAH santastathaiva sacitAste'kati sacitAH, yaH pariNAmavizeSo na kati nApyatIti zakyate vaktuM so'vaktavyakaH, sa caika iti tatsavitA avaktavyakasacitAH samaye samaye ekatayotpannA ityarthaH, utpadyante hi nArakA ekasamaye ekAdayo'saMkhyeyAntA iti // 39 //
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| atha yoganirUpaNAyAha- .... vikalendriyavarjAnAM manovAkAyanimittAni yogaprayogakaraNAnyArambhasaMrambhasamArambhakaraNAni ca // 40 // vikaleti, apaJcendriyeSu hyekendriyANAM kAyayogasyaiva dvitricaturindriyANAM kAyavAgyogayoreva sattvAnna trividhayogAdaya iti tadvarjanam , vIryAntarAyakSayakSayopazamasamutthalabdhivizeSapratyayamabhisa-5 dhyanabhisandhipUrvamAtmano vIryaM yogaH sakaraNAkaraNabhedaH / tatrAkaraNaH kevalino'lezyasya nikhilajJeyadRzyArthayoH kevalaM jJAnaM darzanaJcopayuJjAnasya yo'sAvaparispando'pratigho vIryavizeSaH sa neha vivakSitaH, kintu sakaraNa eva, vIryAntarAyakSayopazamajanitajIvapariNAmavizeSo yogaH, manasA karaNena yuktasya jIvasya yogo manoyogaH, durbalasya yssttikaavdupssttmbhkrH| sa caturvidhaH, satyamanoyogo mRSAmanoyogaH satyamRSAmanoyogo'satyAmRSAmanoyogazceti / manaso vA yogaH karaNakAraNAnumatirUpo vyApAro 10 manoyogaH, evaM vAgyogakAyayogAvapi vAcyau / kintu kAyayoga audArikatanmizravaikriyatanmizrAhA-.. rakatanmizrakArmaNakAyayogabhedAtsaptavidhaH, aparipUrNa audArika evaudArikamizra ucyate, yathA guDamizraM dadhi na guDatayA nApi dadhitayA vyapadizyate tAbhyAmaparipUrNatvAdevamaudArikamibhaM kArmaNena naudArikatayA nApi kArmaNatayA vyapadeSTuM zakyamaparipUrNatvAditi / evamanyatrApi / manaHprabhRtInAM vyApriyamANAnAM jIvena hetukartRbhUtena yavyApAraNaM-prayojanaM sa prayogo manasaH prayogo manaHprayogaH evamanyatrApi / 15 kriyate yena tatkaraNaM mananAdi kriyAsu pravarttamAnasyAtmana upakaraNabhUtastathAtathApariNAmavAn pudgalasaMghAtaH, mana eva karaNaM manaHkaraNamevamitare api / karaNatraividhyaM prakArAntareNAha Arambheti, pRthivyAdhupamaIkaraNamArambhakaraNam , pRthivyAdiviSayaM manaHsaMklezakaraNaM saMrambhakaraNam , teSAmeva santApakaraNaM samArambhakaraNam / idamArambhAdikaraNatrayaM nArakAdivaimAnikAntAnAM bhavati, kevalaM saMrambhakaraNamasaMjinAM pUrvabhavasaMskArAnuvRttimAtratayA bhAvanIyam // 40 // ArambhAdikaraNasya kriyAntarasya ca phalaM darzayati. prANAtipAtamRSAvAdAkalpyAnapAnAdivitaraNamalpAyuSe vaiparItyaM dIrghAyuSe // 41 // prANAtipAteti, prANAtipAto mRSAvAdo nimranthebhyo'prAsukAnapAnAdipradAnaM dAturalpAyuSaH karmaNo nimittaM bhavati, adhyavasAyavizeSeNaitatrayamuktaphalaM bhavati, yo vA jIvo jinAdiguNa-25 pakSapAtitayA tatpUjAdyarthaM pRthivyAdyArambheNa nyAsApahArAdinA ca prANAtipAtAdiSu varttate tasya sarAgasaMyamaniravadyadAnanimittAyuSkApekSayA'spAyuSkatA vijJeyA / prANAtipAtaviratyAdInAJca zubhasyaiva : dIrghAyuSo nimittatvamityAha vaiparItyamiti / devamanuSyAyuSI zubhe, prANAtipAtamRSAvAdanivRttinirmanthavandananamaskArasatkArasanmAnakalyANamaGgaladaivatabuddhipUrvakaparyupAsAditaH zubhadIrghAyuSo bandha iti bhAvaH // 41 // ........................... ..... ............ .:30 20
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 sUtrArthamum prANAnatipAtAdikaM guptisadbhAva iti tAmAzrityAha gubhyaguptidaNDAstrividhA yogataH // 42 // [ caturthI guptIti, gopanaM guptiH, manaHprabhRtInAM kuzalAnAM pravarttanamakuzalAnAJca nivarttanaM manoguptiguptikA guptaH, etAH saMyatAnAmeva / etadviparItAstisro'guptayaH, etA ekendriya vikalendriya5 saMyatamanuSyavarNAnAm, ekendriyavikalendriyANAM yathAyogaM bAGmanasorasambhavAt saMyatAnAzcaM gupmyuktaH / vikalendriyavarjAnAM trayo daNDAH pApakarmAkaraNatayA svaparadaNDajugupsAlakSaNA gardApi trividhA bhAvyA tathA pratyAkhyAnamapi // 42 // pApakarma pratyAkhyAtAraH paropakAriNo bhavantIti puruSAn prarUpayatinAmasthApanAdravyabhedAjjJAnadarzana cAritra bhedAdvedacihnAbhilApabhedA'duttamamadhyama jaghanya bhedAtrividhAH puruSAH // 43 // nAmeti, puruSa iti nAmaiva nAmapuruSaH, puruSapratimAdiH sthApanApuruSaH puruSatvena ya utpatsyate utpannapUrvo vA sa dravyapuruSaH / bhAvapuruSabhedAzca jJAnapuruSAdayaH jJAnAdiprAdhAnyAt / puruSavedAnubhavanapradhAnaH puruSo vedapuruSaH, sa ca strIpuMnapuMsakasambandhiSu triSvapi liGgeSu bhavati / zmazruprabhRtibhizcidvairupalakSitaH puruSacihnapuruSaH, yathA napuMsakaH zmazrucihna iti, puruSavedo vA cihna - 15 puruSastena cihnayate puruSa iti kRtvA / puruSaveSadhArI vA ruyAdiriti / abhilApaH zabdaH sa eva puruSaH pulliGgatayA'bhidhAnAt yathA ghaTaH kuTo veti / arhantacakravarttino vAsudevA uttamapuruSA bhagavato nAbheyasya rAjyakAle ya ArakSakA Asan ta umrAH tatraiva ye guravaste bhogAH, tatraiva ye vayasyAste rAjanyA ete madhyamapuruSAH, dAsIputrAdayo mUlyataH karmakarA ete jaghanyapuruSA iti // 43 // 20 atha lezyAstristhAnakAvatAreNa nirUpayati tejovAyuvikalendriyanairayikANAmAdyAstisro lezyAH, kumAravAnavyantarANAM pRthivyavvanaspatInAJca saMkliSTAstA eva paJcendriyatiryamanuSyANAM saMkliSTA asaMkliSTAzca tisraH, asaMkliSTAstisro vaimAnikAnAm // 44 // teja iti, AdyA iti kRSNanIlakApotA ityarthaH, tejovAyuvikalendriyeSu devAnutpatyA tejo25 lezyAyA abhAvAt nirvizeSaNatayA lezyAstraya uktAH pRthivyanvanaspatiSu devotpAdasambhavAttejolezyAsadbhAvAtsaMkiSTeti vizeSaNamupAttam, asurakumArANAM tejolezyA varttate paraM sA na saMkliSTeti / pacendriyatirazcAM manuSyANAca saMkliSTA asaMkliSTAstejaHpadmazukulezyAH SaDapi, vaimAnikAnAmasaMSTiSTA evaM OM trayaH / jyotiSkANAM tejolezyAyA eva bhAvena te noktAH, tristhAnamAnavatArAviti // 44 // -
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] 2 .10 sthaanmuktaasrikaa| - jyotiSkANoM devAnAJca calanAdikAraNAnyAha vaikriyakaraNaparicaraNasaGkramaNAni tArakANAM calanahetavaH, devasya vidyutstanitakriyayokriyakaraNa paricaraNasamRDyAdyupadarzanAni hetvH||45|| - vaikriyakaraNeti, tArakamAtraM hi vaikriyaM kurvaccalet , paricaraNaM-maithunArtha saMrambhayuktaM vA calet , : sthAnAdvaikasmAtsthAnAntaraM saMkrAmadgacchet , yathA dhAtakIkhaNDAdi meruM pariharediti, athavA kacinmaha-5 ddhike devAdau camaravadvaikriyAdi kurvati sati tanmArgadAnArtha calet / devasyeti, vaikriyakaraNeti, etAni hi sadarpasya bhavanti, tatpravRttasya ca darSollAsavatazcalanavidyudgarjanAdInyapi bhavantIti calanavidyutkArAdInAM vaikriyAdikaM kAraNatayoktam , vimAnaparivArAdiH samRddhiH, AdinA zarIrAbharaNAdInAM guteryazaso balasya parAkramasya ca grahaNam // 45 // atha lokAndhakArAdInyAha 10 sarvatrAndhakAro'rhanirvANataddharmatacchrutavyavacchedebhyaH, uddayotazca tajjanmapravajyAjJAnotpAdamahimAsu, evaM devasannipAtAdayo'pi // 46 // . . sarvatreti, sarvatra kSetrAtmake loke'rhatsu nirvANaM gacchatsu tatprajJapte vA dharme tacchute vA vyavacchidyamAne dravyato lokAnubhAvAdbhAvato vA prakAzasvabhAvajJAnAbhAvAdandhakAro bhavet , azokA- / dyaSTaprakArAM paramabhaktiparasurAsuraracitAM janmAntaramahAlavAlavirUDhAnavadyavAsanAjalAbhiSiktapuNyama-15 hAtarukalyANaphalakalpAM mahAprAtihAryarUpAM pUjAM nikhilapratipanthiprakSayAtsiddhisaudhazikharArohaNazvArhantItyarhantaH / rAjamaraNadezanagarabhaGgAdAvapi dRzyate dizAmandhakAramAtraM rajaskhalatayA, bhagavatsvaIdAdiSu ca nikhilabhuvanajanAnavadyanayanasamAneSu vigacchatsu lokAndhakAraM bhavatItyetatkimadbhutam / tathoDyotazcArhatsu jAyamAneSu pravrajamAneSu kevalajJAnotpAde devakRtamahotsaveSu ca / ebhireva tribhiH sthAnairdevAnAM bhuvi samavatAro devakRtaH pramodakalakalo devAbhyutthAnatadAsanacalanacaityavRkSacala-20 nAdayo bhavanti // 46 // arhatA dharmAcAryatayA satpUjAdyartha devAnAM manujaloka AgamaH, dharmAcAryA azakyapratyupakArA etadevAha pitarau bhartI dharmAcAryazca sevAsarvakhadAnasudezAdiprApaNairapi duSpratikarAH, dharmasthApanenaiva ca supratikarAH // 4 // 25 pitarAviti, ete trayaH, duHkhena-kRcchreNa pratikriyante kRtopakAreNa puMsA pratyupakriyante iti duSpratikarAH pratyupakartumazakyA ityarthaH, mAtA ca pitA ca pitarau, janakatvenaikatvavivakSaNAttasyaikaM sthAnam , bhartA poSakaH svAmItyarthaH, dharmadAtA AcAryoM dharmAcAryaH, uktaJca 'duSpratikArau mAtApitarau khAmI guruzca loke'smin / tatra gururihAmutra ca suduSkaratarapratIkAraH' iti, yo hi kulIno mAnavosharaharmAtApitarau zatapAkasahasrapAkAbhyAM tailAbhyAmabhyaGga gandhadravyeNodvalanazca kRtvA gandhodakoSNo:30 2.mu.23
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakazItodakaiH snApayitvA manojJaM bhaktadoSarahitaM sthAlIpaNa sadhyAna bhojayitvA pari yAvajIvaM skandha Aropya parivahettAktA'pi tAvazakyapratIkArau bhaktA, kintu sabai yahA bhagavaduditaM dharmamAkhyAya prabhedato bodhayitvA'nuSThAnato dharma sthApayati tadA'nebaica dharmasthApanena mAtApitro sukhenaiva pratyupakriyate dharmasthApanasya mahopakAratvAt / tathA ko'pi daridraH kenApi bha; dhanadAnAdinotkRSTaH kRtaH sa tato bhartuH samakSamasamakSaM vA vipulabhogasamudayena yukto'bhUt, aba lAbhAntarAyodayenAsahyAyAmApadi sa bhartA daridrIbhUtaH sannananyatrANatayA pUrvadaridrasya samprati samutkRSTala yadA pAce Agacchati tadA'yaM pUrvopakAriNe bhatrai yadi sarvakhaM dadAti tadA'pi ne kRtapratyupakAro bhavati, kintu bhagavaduditadharmasaMsthApanenaiveti / evameva kazcinmanujo dharmAcAryeNa kenacidhArmikaM suvacanaM nizamya manasA'vadhArya kAlaM gato'nyatareSu deveSu devatvenotpannaH sa devo yadi dharmAcArya durbhikSadezAsubhikSade 1"kAntArAnniSkAntAraM dezaM vA nayet, dIrghakAlikAdrogAtakAdvA vimocayettathApi na sa kRtapratyupakAro 'bhavatyapi tu dharmasthApanenaiva kRtopakAro bhavatIti // 4 // ... dharmasya sthAnatraye'vatAramAha anArtadhyAnasamyagdRSTitvayogavAhitvAni saMsArAtikramaNahetavaH // 4 // __ anArtadhyAneti, AdhyAnAbhASaH, samyagdRSTitvarUpA saMpada, yogavAhitA-zutoSakAnakAritvaM 15 samAdhisthAyittA vA, emilibhiranagArA anAthanantaM saMsAra vyatikrAmantItyarthaH // 48 // atha caturviMzatidaNDakApekSayopadhyAdInyAha..... ekendriyanArakavarjAnAM karmazarIrabhANDopadhayaH, tatparigrahAH, nArakAdInAM trividhopadhiparigrahI sacittAcittamizrarUpau // 19 // . ekendriyeti, upadhIyate poSyate jIyo'nenetyupathi:, karmaivopadhiH karmopadhirevaM sarIro30 pathiH, mAjanopakaraNaM bhANDa ghopadhirbhANDoSadhiH / nArakaikendriyANAmupakaraNasthAmAvAlagan, parigraho mUrchAviSayaH, iha caiSAmayamiti vyapadezabhAgeva grAhyaH, sa ca nArakaikendriyANAM karmAdireSa sambhavati va bhANDAviriti tarjamam / prakArAntaregoSadhipariNayapAda nArakAdInAmiti, sacittopadhiryathA zailaM bhAjanaM acitto vanAdiH, mizraH pariNataprAya zailabhAjanamiti, nArakA saci lopabhiH zarIraM, acitta utpattisthAnam , milA zarIrameghoSaNAsAdipugalamuktam teSAM sacetavAcetanatve25 na mizratvAt // 49 // . ...jIvadharmAzrayeNAha- . padhendriyApraNidhAnaM saMyatamanuSyANAM supraNidhAnaM yogAmidhA m50|| paJcendriyeti, pabbendriyamAnajIvAnAM praNidhAnamekApatA taba manAprati sambandhitAvidhA, sacca sarveSAM paJjendriyANAm , badanyemaM na, sAmasvena yogamabhAvAt, vA zubhaprANiyAnaM samAnumAyAmeva, asva cAritrapariNAmarUpattAvilAsavegAha-saMvattamabupAcAmiti // 5 //
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA sthaanmukaasaarikaa|: atha yoniviSyamAha___ zItoSNamizrabhedAtsacittAcittamizrabhedAtsaMvRtavivRtamizrabhedArakUrmonnatazaMkhAvarttavaMzIpatrikAbhedAca trividhA yoniH // 51 // zIteti, yuvanti taijasakArmaNazarIravantaH santa audArikAdizarIreNa mizrIbhavantyasyAmiti yonirjIvasyotpattisthAnaM zItAdisparzavat , tatra mizrayonikA garbhavyutkrAntAH sarve devAzca, tejaskAyA uSNayonikAH, dvidhA narake, ekendriyavikalendriyANAM paJcendriyatiryapade manuSyapade ca sammUrchanajAnAM trividheti / prakAreNAnyena traividhyamAha sacitteti, nairayikANAM devAnAzcAcittA, garbhavasatInAM mizrA, zeSANAntu trividhA yoniriti / punaranyathA tAmAha saMvRteti, saMvRtA-saGkaTA ghaTikAlayavata , vivRtA vistRtA, saMvRtavivRtA tUbhayarUpA, ekendriyA nairayikA devAzca saMvRtayonayaH, vikalendriyA vivRtayonayaH, saMghRtavivRtA ca grbhe| prakArAntareNAha zaMkhAvarteti. kacchapavadunnatA kUrmonnatA zaMkhasye- 10 vAvarto yasyAM sA zaMkhAvarttA, vaMzyAH-vaMzajAlyAH patrakamiva yA sA vaMzIpatrikA, kUrmonasAyAM yonAvazcakravartibaladevavAsudevA utpadyante, strIratnasya zaMkhAvartIyAM bahavo jIvAstadhaNaprAyogyAH pudgalAmyopadyanne vinayanti nalu jAyante / vaMzIpatrikAyAntu sAmAnyajanasyotpattiH // 51 // ___ jIvavizeSAlayeNAha zIlavratAdirahitA rAjAno mANDalikA mahArambhA apratiSThAnanaraka- 15 bhAjaH, parityaktakAmabhogA rAjAnaH senApatayaH prazAstAraH sarvArthasiddha utpayante // 52 // ___ zIleti, zubhakhamAvarahitAH prANAtipAtAdibhyo'viratAH pratipannAparipAlanAdinA nirmaryAdA pratyAkhyAnapauSadhopavAsAdirahitAzca kAlaM kRtvA saptamapRthivyAmapratiSThAne narake nArakatvena - rAjA-cakravartivAsudevA mANDalikAzzeSA rAjAno mahArambhAH paJcendriyAdivyaparopaNapradhAnakarma- 20 kAriNa utpadyante, mAtra pRthivyAghekendriyatayA'nyeSAmapyutpAdAnArakatvenetyuktam / ye ca suzIlAssatravArasaguNAsamaryAdAssapratyAkhyAnapauSadhopakAsAste kAlaM kRtvA sarvArthasiddhe mahAvimAne devatvena parityatakAmabhoka rAjAnaH senApatayaH prazAsAro lekhAcAryAdayo dharmazAstrapAThakAzca samutpadyante // 52 // lokApekSayA prAha nAmasthApanAiyabhedena jJAnadarzanacAritrabhedenodhistiyambhedena 25 lokaH // 53 // nAmeti, nAmalokaH sthApanAlokazca pUrvavat , ubhayavyatiriktadravyaloko dharmAstikAyAdIni jIvAjIparUpANi rUpyarUnINi sapradezApradezAni dravyANyeva, bhAvalokaM tridhA''ha jJAneti, AgamanobhAgamabhedena sa dvividhaH, lokaparyAlocanopayogaH, tadupayogAnanthatvAt puruSo vAijamato bhASAlokaH, .. noAgamatastu jJAnAvilokaH, idaM hi trayaM pratyekaM parasparasavyapejha vAmama eka kekalo nAyanAmA, 30
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm / [caturthI jJAnalokasya bhAvalokatA ca kSAyikakSAyopazamikamAvarUpatvAt , evaM darzanacAritralokAvapi / kSetralokaM tridhA vakti-Uddeti, ranaprabhAbhAge bahubhUmisamabhAge merumadhye'STapradezo rucako bhavati, tasyoparitanaprastarasyopariSTAnnavayojanazatAni yAvajyotizcakrasyoparitalastAvattiryaglokaH, tataH parata Urdhvaloka UrdhvabhAgasthitatvAt , dezonasaptarajjupramANaH / rucakasyAdhastanaprastarasyAdho navayojanazatAni yAvattiryaglokaH, tataH parato'dholoko'dhaHsthitatvAt sAtirekasaptarajupramANaH / tadubhayalokayormadhye'STAdazayojanazatapramANastiryaglokaH, tiryagbhAgasthitatvAt // 53 // . dharmAdilAbhasamayamAha tribhiryAmarvayobhizca dharmazravaNabodhyAdilAbhaH // 54 // tribhiriti, yadyapi rAtrerdinasya ca caturthabhAgo'pi prasiddhastathApi tribhAga. eva pUrvamadhyApara10 bhedena tristhAnakAnurodhAdvivakSitaH, dharmazravaNabodhimuNDanAnagArapravrajyAbrahmacaryavAsasaMyamasaMvarAbhinibodhikajJAnakevaladarzanAdayo dinasya rAtrervA yAmeSu bhavanti, tathA prathame madhyame pazcime vA vayasIti // 54 // .. : atha bodhyAdimAzrityAha __buddhA mUDhAzca jJAnadarzanacAritreSu, ihaparadvidhApratibaddhabhedAt pusto WmArgato vidhApratibaddhabhedAttodayitvA plAvayitvA sambhASyeti bhedAdavapA"tAkhyAta saGketabhedAca tridhA pravrajyA // 55 // "" buddhA iti, samyagbodhaviziSTAH puruSAtridhA jJAnabuddhAdayaH, mUDhA api jhAnamUDhAdirUpeNa trividhAH, cAritrabuddhAzca satyAM pravrajyAyAmatastAmAha- iheti, pApAcaraNavyApAreSu gamanaM pravajyA, paraNayogagamanaM mokSagamanameva tatkAraNe taNDulAn varSati parjanya itivatkAryopacArAt / ihalokaprati20 baddhA aihalaukikabhojanAdikAryArthinAM paralokapratibaddhA janmAntarakAmArthinAm , dvidhApratibaddhA cobha* yArthinAm / pravrajyAparyAyabhASiSu ziSyAdiSvaprata AzaMsanataH pratibandhAdaprataH pratibaddhA / mArgataH pratibaddhA pRSThataH svajanAdiSu snehAcchedAt, dvidhApratibaddha ubhayathApi / todayitvA pravrajyA sA yA vyathAmutpAdya dIyate yathA municandraputrasya sAgaracandreNa / plAvayitvA pravrajyA ca sA yA'nyatra nItvA dIyate yathA''ryarakSitasya / sambhASya pravrajyA gautamena karSakavat / avapAta:-sadgurUNAM sevA tato. 26 yA sA'vapAtapravrajyA / AkhyAtena-dharmadezanena, AsyAtasya-pravrajetyabhihitasya vA gurubhiryA sA''khyA vapravrajyA, phalgurakSitasyeva / saGketAdyA sA saMketapravrajyA metAryAdInAmiva, athavA yadi pravrajasi tadA mayA prabajitavyamityevaM yA sA tatheti // 55 // nirmanthakharUpamAha nosaMjJopayuktanirmanthAH pulAkanimranthamAtakAH, saMjJopayuktAzca 0 bakuzapratisevanAkuzIlakaSAyakuzIlAH, utkRSTamadhyamajaghanyAH zaikSabhUmayaH, 'jAtizrutaparyAyasthavirAH sthavirabhUmayaH // 56 //
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 muktA] sthaanmuktaasrikaa| / nosaMjJeti, AhArAdyabhilASarUpasaMjJAyAM pUrvAnubhUtasmaraNAnAgatacintAdvAreNa naivopayuktA ye nirgranthAste tathA, te ca trividhAH, labdhyupajIvanAdinA saMyamAsAratAkArakaH pulAkaH, upazAntamohaH kSINamoho vA nimrantho ghAtikarmamalakSAlanAvAptazuddhajJAnavarUpaH snAtakaH / saMjJA AhArAdiviSayA nosaMjJA ca tadabhAvalakSaNA tayorupayuktAstrividhAH, tatra bakuza:-zarIropakaraNavibhUSAdinA zabalacAritrapaTaH / pratisevanayA mUlaguNAdiviSayayA kutsitaM zIlaM yasya sa prtisevnaakushiilH| kaSAyeNa / kutsitazIlaH kaSAyakuzIlaH / nirgranthAzcAropitavratA bhavanti kecit , ato vratAropaNakAlavizeSamAha-utkRSTeti, zikSAmadhIta iti zaikSastasya bhUmayo mahAvratAropaNakAlalakSaNA avasthApadavyaH zaikSabhUmayaH, utkRSTA SanirmAsairutkarSata utthApyate na tAnatikramyata iti, madhyamA caturmAsikA jaghanyA raatriNdivsptkmaanaa| zaikSaviparyayasthavirabhUminirUpaNAyAha-jAtIti, janmanA''gamena pravrajyayA ca ye vRddhAste tathocyanta iti bhAvaH, tatra SaSTivarSajAtaH zramaNo jAtisthaviraH, sthAnAGgasamavAyadharo nimranthaH 10 zrutasthaviraH, viMzativarSaparyAyaH zramaNaH paryAyasthavira iti, ete trayaH krameNAnukampApUjAvandanAyogyA iti // 56 // __atha lokasthitiM vigapekSayA jIvAnAM gatyAdi ca nirUpayati AkAzavAtodadhipratiSThitA pRthivI, UrdhvAdhastiryandigbhyo gtyaagtivyutkraantyaadyH|| 57 // 16 .. AkAzeti, AkAze dhanavAtatanuvAtalakSaNo vAto vyavasthitaH, sarvadravyANAmAkAzaprati- .. SThitatvAt , vAtapratiSThito ghanodadhistatra pratiSThitA tamastamaHprabhAdikA pRthivItyarthaH / evaMvidhe loke jIvAnAM dizo'dhikRtya gatyAdibhAvAdAha-Urddhati, pUrvAditayA vastu yayA vyapadizyate sA dik, atra tiryapadena pUrvAdyAzcatasra eva dizo gRhyante vidikSu gatyAgativyutkrAntInAmaghaTamAnatvAt , jIvAnAmanuzreNigamanAt, AdipadagrAhyAhAravRddhihAnicalanasamudghAtakAlasaMyogadarzanajJAnAbhigamajIvAbhiga- 20 meSu ca vidizAmavivakSitatvAt / gatiH prajJApakasthAnApekSayA mRtvA'nyatra gamanam, AgatiH prajJApakapratyAsannasthAne Agamanam , vyutkrAntirutpattiH, AhAraH prasiddhaH, vRddhihAnI zarIrasya, jIvata eva calanam, vedanAdilakSaNaH samuddhAtaH, kAlasaMyogo vartanAdikAlalakSaNAnubhUtirmaraNayogo vA, darzanAbhigamaH pratyakSapramANabhUtenAvathyAdinA bodhaH, evaM jJAnAbhigamaH, jIvAnAM jJeyAnAmavaNyAdinaiva bodho jIvAbhigamaH / evaM jIvAnAmajIvAbhigamaH UdhistiryagdigbhyaH / ete jIvAbhigamAntA: 25 sAmastyena paJcendriyatiryakSu manuSyeSu sambhavanti, na tu nArakAdInAM dvAviMzaterjIvavizeSANAm , teSAM nAra- :: kadeveSutpAdAbhAvAdUrdhvAdhovizorvivakSayA gatyAgatyorabhAvaH, evaM darzanazAnajIvAbhigamA guNapratyayA avaghyAdipratyakSarUpA vinaye teSAM na santyeva, bhavapratyayAvadhipakSe tu nArakanyotiSkAstiryagavaSayo bhavanapativyantarA avidhayo vaimAnikA adho'vadhayaH, ekendriyavikalendriyANAntu nAstyevAvadhiriti // 57 // ....... .............. .. .. 80 - pratyekaM pRthivyAdayaH prAyo'GgalAsaMkhyeyabhAgamAtrAvagAinatvAdacchecAdikhabhASA vyavahArato bhavantIti nizcayena. tatprastAvAdaccheyAdInAha
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 sUtrA - samayapradezaparamANavo'ccheyAbheyAdAhyAzca, pramAdena kRtaM duHsaM bhIravaH prANino'pramAdena ca tadvadyate // 58 // samayeti, samayaH kAlavizeSaH, pradezo dharmAdharmAkAzajIvapudgalAnAM niravayavoM'zaH, paramANu askandhaH pudgalaH, ete buddhyA kSurikAdizastreNa vA cchettumazakyAH, anyathA samayAditvAyogAn / 5 sUcyAdinA'bhedyAH, agnikSArAdinA'dAhyAH cazabdenAnardhA vibhAgadvayAbhAvAt , amadhyA vibhAgatrayAbhAvAt , apradezA niravayavAH, avibhAjyA vibhaktumazakyA ityete samuccIyante / prANinaH kuto duHkhaM bhavatItyatrAha pramAdeneti, ajJAnasaMzayamithyAjJAnarAgadveSamatibhraMzadharmAnAdasyogaduSpraNidhAnalakSaNapramAdena bandhahetunA jIvena kRtaM duHkhaM maraNAdirUpam , prANinazca duHkhamIravaH, duHkhazca bandhahetupratipakSabhUtenApramAdena vedyate kSipyata iti // 58 // ra atra tIrthAntarIyamatamAzaMkya niSedhati kRtA kriyate, kRtA na kriyate, akRtA na kriyata iti na battavya kintvakRtA kriyata iti vaktavyaM tanna, pratiniyatavyavahArAbhAvaprasaGgena kRtA kriyata iti yuktatvAt // 59 // kRteti, kRtA kriyA duHkhAya bhavatItyeko bhaGgaH, sa na yujyate pUrvakAlakatatvasmAtyA16 rankataM karma duHkhAya na bhavatIti dvitIyo bhaGgaH, ayaM na yujyate'tyantavirophesapAt, yadi hi kRtaM karma kathaM na duHkhAya bhavati, yadi tu duHkhAya na bhavati tarhi kathaM kRtaM tat, kRtasya karmayo bhannAbhAvAt / akRtaM karma duHkhAya na bhavatIti tRtIyo bhavaH, so'pi ca yuktaH, akRtasyasatazca karmayA kharaviSaNakalpatvAt , kintvakRtaM pUrvamavihitaM karma duHkhAya sampadyata ityevaM caturtho bhaGgo vaktavyA, pUrvakAlakRtatvasyApratyakSatayA'sattvena duHkhAnubhUtezca pratyakSatayA satvevAkatakarmabhavavapakSasya samma 20 datvAt , yadi nirmanthA apyakRtameka karma duHsAya dehinAM bhavatIti pratipacanha tarhi zobhanam , tathA cAlavA'kRtyA karma dehino vedanAmanubhavantInyanyatIthikAnAM prarUpaNA, tAM nirasyatiH sAti, akAnopahatabuddhInAM tattrarUpaNaM mithyA, akRvakarmAnubhavane hi baddhamuktamukhitvaduHkhitvAvipratiniyakavyavahAro na bhavet , tasmAt kRtaM karma duHkhAya bhavati, kRtvA kRtvA dehinaH karmasubhAjubhAnubhUti manubhavantIti samyagvAdinAM vaktavyamiti bhAvaH // 59 // 25 punarjIvadharmApekSayA tristhAnamAha-- kRtavAn kurvan kariSyan vA'kAryamakIrtyavarNAvinayairka kItiyaza:pUjAsatkArahAnibhyo vA''locanapratikramaNanindAdIni na pratipadyate, ihaparalokopapAtagoprazaMsAbhistu pratipadyate // 6 // . kRtavAniti, mAyAkI hi gopanIyaM yatkicivakAryaH kAkA'kArSamidamahammAH kathaM ninya30 mityAlocayiSyAmi svamAhAtmyahAniprApterityabhimAnAdava kozi cAlavilAsImeka kayAmatI
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA sthaanmuktaasrikaa| bhaNAmi, yadvA kariSyAmi cAhametadakRtyamanAgatakAle'pi tatkathaM prAyazcittaM pratipadya ityabhimAnAdrave nivedanalakSaNamAlocanaM na pratipadyate nApi mithyAduSkRtapradAnarUpaM pratikramaNaM na cAtmasAkSikAM nindA nApi gurusAkSikAM gahIM na vA taddhyavasAyavicchedanAtmakaM vitroTanaM nApi vA''tmanazcAritrasya vA'tIcAramalakSAlanasvarUpaM vizodhanaM nApyakaraNatAbhyutthAnaM na vA yathocitaM pApacchedakaM nirvikRtikAdi tapaH pratipadyate, ekadiggAminI prasiddhiH kIrtiH, sarvadiggAminI prasiddhivarNastadabhAvabhItyA sAdhukRtAvi-5 nayabhItyA ca nAlocanAdi pratipadyate, idazcAprAptaprasiddhipuruSApekSam / tathA kIrtiyazaHpUjAsatkArANAM hInatA syAditi nAlocanAdikaM pratipadyate, idantu prAptaprasiddhipuruSApekSayoktam / kintu sa kathamAlocanAdi pratipadyata ityatrAha-iheti, ihaloko garhito bhavati, AgAmI garhito bhavati, upapAto garhito bhavatItyAlocanAdi pratipadyate-tathehalokaH prazasto bhavati, AgAmilokaH prazasto bhavati, upapAtaH prazasto bhavatIti ca / akRtyakaraNakAla eva mAyI, na tvAlocanAdikAle, AlocanAnyathA- 10 nupapatteriti bodhyam // 60 // yastvamAyI sa AlocanAdikaM pratipadya niraticAro bhavati tathAbhUtasya jJAnAdIni svasvarUpaM labhante tatazca vizuddhasyAbhyantarasampattayo bhavantIti tAM tridhA kurvannAha sUtrArthatadubhayadharANAM nirgranthAnAM jaGgamikabhaGgikakSaumikANi vastrANyalAbUdArumRnmayapAtrANi ca dhartuM paribhoktuJca kalpante // 61 // 15 sUtreti, sUtradharo'rthadharastadubhayadharazcetyarthaH, yathottaraM pradhAnA ete, jaGgamikamaurNikAdi, bhaGgikamatasImayaM kSaumikaM kArpAsikam , vastragrahaNakAraNAni ca lajjAvivRtAGgadarzanajapravacanajugupsApariharaNAdIni / etAni vastrANi nimranthAnAM nimranthInAzca dhartuM paribhoktuM ca yujyante, agre spaSTam // 61 // nirgranthadharmAnAcaSTe... dRSTvA nizamya tRtIyamRSAvAdamAzrityA''locanaM ca nirgranthaH sAdha- 20 mikaM sAmbhogikaM visambhogikaM kurvannAtikAmati, anujJAsamanujJopasampadAdaya AcAryopAdhyAyagaNitvaitridhA // 62 // dRSTeti, yo nirgranthaH sAdharmikaM samAnadharmacAriNaM sAmbhogikaM-saMbhogaH-sAdhUnAM samAnasAmAcArIkatayA parasparamupadhyAdidAnagrahaNasaMvyavahAralakSaNaH sa vidyate yasya taM tathA visaMbhogo dAnAdibhirasaMvyavahAraH sa yasyAstIti taM visambhogikaM karoti sa tribhiH sthAnarAjJAM sAmAyikaM vA na 25 laGghayati vihitakAritvAt , tristhAnazca dRSTvA-sAkSAt sAMbhogikena kriyamANAmasAmbhogikadAnagrahaNAdikAmasamAcArI vilokya, nizamya-zraddheyavacanAnyasAdhorvacanamavadhArya, akalpagrahaNapArzvasthadAnAdinA sAvadyaviSayapratijJAbhaGgalakSaNamekavAraM dvivAraM trivAra vA''nAbhogataH kRtaM mRSAvAdamAzrityAlocanaM prAyazcittaM ca / caturthaM mRSAvAdamAzritya tu prAyo nAlocanayogyaH, tasya darpata eva bhAvAt , Alocane'pi nAsya prAyazcittaM dIyate, atrAdyaM sthAnadvayaM gurutaradoSAzrayam , yatastatra jJAtamAtre zrutamAtre ca 80
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAdhamuktAvalyAm [caturthI visaMbhogaH kriyate, tRtIyantvalpataradoSAzrayam , tatra hi caturthavelAyAM sa vidhIyata iti / anujJeti, anujJA-adhikAradAnam, samanujJA-autsargikaguNayuktatvenocitA''cAryAditayA'nujJA, upasampatti:-jJAnAdyathaM bhavadIyo'hamityabhyupagamaH, tathA hi kazcitskhAcAryAdisandiSTaH samyakzrutagranthAnAM darzanaprabhAvakazAstrANAM vA sUtrArthayorgrahaNasthirIkaraNavismRtasandhAnArtha cAritravizeSabhUtAya vaiyAvRttyAya kSapaNAya 5 vA sandiSTamAcAryAntaraM yadupasampadyate seyamAcAryopasampat , eSamupAdhyAyagaNinorapi / anujJAsamanujJopasampatrayaM pratyekamAcAryatvAdibhedena tridhaiva / AdipadagrAhya AcAryAdeH parityAgo'pi vidhA, saM ca svakIyapramAdadoSamAzritya vaiyAvRttyakSapaNArthamAcAryAntaropasampattyA bhavati, athavA''cAyoMdihonAdyarthamupasampannaM yatiM tamarthamananutiSThantaM siddhaprayojanaM vA yat parityajati, sa AcAryAviparityAga iti // 62 // 30 vAnasopaividhyamAha- . tattadanyavacananoavacanarUpaM vacanaM tadviparyayAdavacanaM tathA manaH // 6 // taditi, vivakSitArthasya kathanaM tadvacanaM yathA ghaTApekSayA ghaTavacanam, vyutpattinimittabhUtadharmaviziSTapadArthakathanaM vA tadvacanam yathA jvalanatapanAdiH / AcAryAdervA vacanaM tadvacanam / vivakSitArthavyatiriktArthabodhakaM vacanaM tadanyavacanaM yathA ghaTApekSayA paTavacanam , vyutpattinimittadharma1 vyatiriktapravRttinimittadharmaviziSTabodhakaM vA tadanyavacanaM yathA maNDapAdivacanam , AcAryavyatiriktavacanaM vA tadanyavacanam / abhaNananivRttirvacanamAnaM vA noavacanam, yathA DityAdivacanam , vyutpattipravRttinimittadharmaviziSTAnyavacanaM noavacanaM yathA DitthAdivacanam, avivakSitapraNetRvizeSa vA vacanaM noavacanamiti / tadviparyayAditi, ghaTApekSayA paTavacanamatadvacanaM ghaTApekSayA ghaTavacanamatadanyavacanam , vacanamAtranivRttina noavacanam , evaM vyAkhyAntarApekSayApi bhAvyam / deva20 dattasya manastanmanaH, ghaTAdau vA manastanmanaH, devadattAnyayajJadattAdermanastadanyamanaH, ghaTApekSayA paTA dau vA manastadanyamanaH, avivakSitasambandhivizeSa manomAnaM noamanaH, etadvaiparIyenAmano'pi bhAvanIyam // 63 // * devAzrayeNa sthAnatraividhyamAdarzayati... divyaviSayaprasaktyA divyapremasAntyA'samAptakarttavyatayA ca devA 10 icchanto'pi manujalokaM zIghramAgantumazaktAH, AcAryAdIn sanmAnayAmi bhagavato vande manujabhavIyamAtApitrAdisamIpe prakaTIbhavAmIti bukhyA cAgantumicchanti // 64 // divyeti, devalokeSu madhye kacidevaloke'dhunopapanno devo manujalokamAgantumabhilaSannapi tribhiH kAraNairnAgantuM zaknoti, tatra prathamaM kAraNaM divyaviSayaprasaktiH, divi-devaloke bhavA divyAH 80 ye viSayAH zabdarUparasagandhasparzAH, teSu prakarSeNA''sakti:-mUrchA tatsvarUpasyAnityatvAdervibodhAkSama
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muktA] sthaanmuktaasrikaa| 185 tvAt , tato hetoH / ata eva tasya mAnuSakAmabhogeSu nAdaro na vA tAn vastubhUtatayA sa jAnAti, nApi teSAM kizcit prayojanaM manyate na vA mamaite bhUyAsuriti nidAnaM prakaroti na vaite me sthirIbhavantviti kAmayate / divyapremasaGkrAntiddhitIyaM kAraNam , svargagatakAmopabhogeSu mUJchitatvAdeva manuSyaviSayaH sneho vyucchinno yena na manuSyalokamAgacchet , tRtIyaJca kAraNamasamAptakartavyatA, divyakAmopabhogeSu mUcchitatvAdeva tasyaivaM mano bhavati yathA muhUrtenAsya kRtyasya samAptau yAsyAmi na tvidAnImeva, kRtakRtyo hi kvacidgantuM zakyaH, athavA mAnujA mAtrAdayo'lpAyuSaH yadarzanArtha jigamiSAmi, te ca kAladharma gatAH kasya darzanArthaM gaccheyamiti / divyakAmeSu kazciddevo'mUJchito'pi bhavati tasya ca mana evaM bhavati, manuSyabhave mamA''cArya upAdhyAyaH pravartakaH sthaviro gaNI gaNAvacchedo vA vidyate yeSAM prabhAveNa IdRzI divyarddhirdivyAtirdivyazaktirdivyaparivArAdisaMyogo mayedAnImupalabdhastAn pUjyAna stutibhirvande praNAmena namasyAmyAdarakaraNena satkaromi vastrAdinA vA sanmAnayAmi kalyANaM maGgalaM 10 caityamiti buddhyA seva iti hetoH, tathA bhagavataH siMhaguhAkAyotsargakAraNAdInAM madhye duSkaramanuraktapUrvopabhuktaprArthanAparataruNImandiravAsAprakampabrahmacaryAnupAlanAdikAriNaH sthUlabhadravadvandanAdikaM kurva iti hetoH, evaM santi mama manujabhave mAtApitrAdayastatra gacchAmi teSAmantike prakaTIbhavAmi yena te mama divyarUpAdIn pazyantviti hetormAnuSaM lokaM zIghramAgantumicchati zakyate cAyAntumiti // 64 // punarapi devavizeSAzrayeNAha manuSyajanmAryakSetrajanma sukulapratyAyAtiJca devA abhilaSanti pazcAttApaM kurvanti ca bahuzrutAnadhyayanAdIrghazrAmaNyaparyAyApAlanAdRddhirasasAtagurukatayA bhogAzaMsA gRddhatayA ca vizuddhacAritrAsparzanAt // 65 // manuSyajanmeti, AryakSetra-ardhaSaDviMzatijanapadAnAmanyataranmagadhAdi tatra janma, sukulapratyAyAti-ikSvAkAdau sukule devalokAtpratinivRttiM tatra janmeti yAvat / pazcAttApakaraNe nimittaM prathamamAha-20 bahuzrutAnadhyayanAditi, balavIryapuruSakAraparAkramanirupadravasubhikSakAlanIrogadehAnAM sarvasAmagrINAM sadbhAve'pyaho nAcAryAdibhyo bahuzrutamadhItamato hetorityarthaH, dvitIyaM nimittamAha-dIrghazrAmaNyapayAyApAlanAditi, viSayapipAsayehalokapratibandhaparalokaparAGmukhatayA na sudIrghakAlaM yAvacchrAmaNyaparyAyaH pAlita iti hetorityarthaH, tRtIyamAha RddhItyAdinA, RddhiH-AcAryatvAdau narendrAdipUjA, rasA:-manojJA madhurAdayaH, sAta-sukhamebhirgurukaH, teSAM prAptAvabhimAnato'prAptau ca prArthanAto'zubha-25 bhAvopAttakarmabhAratayA'laghukaH, tasya bhAvastattA tayA, tathA bhogAzaMsAgRddhatayA, bhogeSu kAmeSvAzaMsAaprAptaprArthanaM, gRddhaM-prAptAtRptiryasya sa bhogAzaMsAgRddhastasya bhAvastayA, na niraticAraM spRSTamiti hetorityarthaH // 65 // .. prakArAntareNa tadapekSayaiva traividhyamabhidhatte niSprabhavimAnAbharaNacaityavRkSaprakampanakhazarIradItihAnibhirnijanya- 30 sU.mu. 24
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 sUtrArthamuktAvalyAm [ caturthI vanajJA devA itazyavanaujaHzukrasaMzliSTAhArAbhyavahArAzucigarbhavAsebhya udvegaM yAnti // 66 // niSprabheti, tribhiH sthAnairdevA: svacyavanamito jAnanti yathA vimAnAbharaNAnAM niSprabhatvatpAtikaM tacakSurvibhramarUpaM vA tasmAttathA caityavRkSasya prakampanAdevaM nijazarIrasya dIptenezva, 5 evaMvidhAni liGgAni devAnAM cyavanakAle'vazyaM bhavanti / tribhyaH kAraNebhyo udvegaM zokaM yAnti, mametayavanaM bhaviSyatItyekaM kAraNam, aparacaujaH zukrasaMzliSTAhArAbhyavahAro mAturoja :- ArtavaM pituH zukrastadubhayalakSaNaH parasparamekIbhUto ya AhAraH sa garbhavAsa kAlasya prathamasamaya evAbhyavaharttavyo bhaviSyatIti, anyattu jaTharagatamalasamUhalakSaNAyAmazucibhUtAyAmudvegakAriNyAM bhayAnakAyAM garbharUpAyAM vasatau vastavyaM hanta ! etAdRzyo divyarddhidyutayo devAnubhAvA labdhAH parityajanIyA iti // 66 // nArakAdyAzrayeNAha-- 10 vikalendriyavarjAH samyadmithyAmizradRSTayaH, nairayikatiryayanuSyA duHsthAH, susthAzca siddhadevamanuSyAH // 67 // vikaleti, ekendriyavikalendriyabhinnA ityarthaH, pRthivyAdInAM mithyAdRSTitvAt dvitricaturi- ndriyANAM mizradRSTitvAbhAvAcca, trividhadarzanAzca sugatidurgatiyogAtsuskhA duHsthAzca bhavanti, manu15 SyANAM duHsthaMtA vivakSayaiva, susthatAyA apyukteriti // 67 // atha pudgalaM narakaM cApekSyAha prayogamizravistrasApariNatAH punalAH, naigamasaGgrahavyavahArANAmRjusUtrasya zabdanayAnAJca narakAH pRthivyAkAzAtmapratiSThitAH // 68 // prayogeti, jIvavyApAreNa paTAdipudgalAH paTAditayA pariNatimupanItAH prayogapariNatAH, 20 paTalA eva prayogeNa paTatayA visrasApariNAmena cAnupabhoge'pi purANatayA pariNatAH miznapariNatAH, avendradhanurAdirUpeNa pariNatAca svabhAvalakSaNavisrasayA pariNatAH, visrasApariNatapudgalarUpANAM narakAbAsAnAM nayApekSayA tristhAnapratiSThAnamAha naigameti, naigamasaGgrahavyavahArANAmazuddhatvAt prAyo lokavyavahAraparatvAcca tanmatena narakANAM pRthivIpratiSThitatvam, RjusUtrasya zuddhatvAdAkAzasya gacchatAM tiSThatAM vA sarvabhAvAnAmai kAntikAdhAratvAdbhuvo'naikAntikatvAccAkAzapratiSThitatvaM matam, zabdanayAnAM 25 trayANAM zuddhatatvAt sarvabhAvAnAM svabhAvalakSaNAdhikaraNasyAntaraGgatvAdavyabhicAritvAccAtmapratiSThitatvamiti, na hi svabhAvaM vihAya parasvabhAvAdhikaraNA bhAvAH kadAcanApi bhavanti // 68 // narakeSu mithyAtvAjjIvAnAM gatermithyAtvasvarUpamAha--- yogaprayogakriyA, anantaraparamparatadubhayasamudAnakriyA matizrutavibhaGgAjJAnakriyA cAkriyA, dezatyAganirAlambanatA nAnApremadveSamavinayo 10 dezasarva bhAvAjJAnamajJAnamiti midhyAtvam // 69 //
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] saanmuktaalrikaa| yogeti, mithyAtvamakriyA'vinayAjJAnabhedena tridhA, atra mithyAtvaM kriyAdInAmasamyabhUpatvaM mithyAdarzanAnAbhogAdijanitaviparyAsarUpaM vA vivakSitaM na tu viparyastazraddhAnam, prayogakriyAdidhvasambadhyamAnatvAt, akriyA ca mithyAtvAdyupahatasyAmokSasAdhakAnuSThAnarUpA duSTakriyA, vinayaH prati. pattivizeSastatpratiSedhAdavinayaH, ajJAnaJcAsamyagjJAnam , akriyA'pi prayogasamudAnAjJAnakriyAbhedAvidhA, vIryAntarAyakSayopazamAvirbhUtavIryeNAtmanA prayujyate vyApAryata iti prayogo manovAkAyalakSaNa- 6 stasya kriyA-vyApRtiriti prayogakriyA prayogairvA manaHprabhRtibhiH kriyate badhyata iti prayogakriyA sA ca karma, sA kriyA duSTatvAdakriyA, mana AdisambandhitvAcca tridhA, prayogakriyAgRhItAnAM karmavargaNAnAM prakRtibandhAdibhedena dezasarvopaghAtirUpatayA ca samyak svIkaraNaM samudAnaH, saiva kriyA samudAnakriyA, iyaJca prathamasamayavarttinyantarasamudAnakriyA, dvitIyAdisamayavartinI tu paramparasamudAnakriyA, prathamAprathamasamayApekSayA ca tadubhayasamudAnakriyeti tridhA / ajJAnAceSTA karma vA'jJAnakriyA sA 10 matyajJAnA kriyA-anuSThAnaM matyajJAnakriyA, evaM zrutAjJAnakriyA, mithyAdRSTeravadhirevAjJAnaM tataH kriyA vibhaGgAjJAnakriyeti tridhA / janmakSetrAderdezasya yasmAdavinayAttyAgaH sa dezatyAgaH prabhugAlIpradAnAvirUpo'vinayaH / gacchakuTumbAderAzrayaNIyAdAlambanAnnirgatastadbhAvo nirAlambanatA, puSTAlambanAbhAvenocitapratipattibhraMzo vA nirAlambanatA, ArAdhyatatsammataviSayaM prema, ArAdhyAsaMmataviSayo dveSaH, etau ca vinayau, nAnAprakArau etau-nAnApremadveSAvavinayaH, ArAdhyatatsaMmatetaralakSaNavizeSAnapekSatvenA-15 niyataviSayatvAt , ityevaM tridhA'jJAnakriyA, ajJAnamapi dezasarvabhAvabhedena trividham , jJAnaM hi sarvadravyaparyAyaviSayo bodhaH, tanniSedho'jJAnam , tatra vivakSitadravyasya dezato'jJAne dezAjJAnaM sarvato'jJAne sarvAjJAnaM, yadA vivakSitaparyAyato na jAnAti tadA bhAvAjJAnamityetatsarvaM mithyAtvamiti bhaavH||69|| mithyAtvaviparyayaM dharmamAha zrutacAritrAstikAyadharmabhedo dharmaH, dhArmikAdhArmikamizrabhedaH khakI- 20 yaparakIyamizrabhedo vopakramaH tathA vaiyAvRttyAnugrahAdayo'pi // 70 // zruteti, zrutadharmaH svAdhyAyaH, cAritradharmaH kSAntyAdizramaNadharmaH, etau dvau bhAvadharmoM vijJeyau, atizabdena pradezA prAyAH, teSAM kAyaH-samUho'stikAyaH, tatsaMjJako dharmo'stikAyadharmaH, gatyupaSTambhako dharmAstikAya ityarthaH, ayazca dravyadharmaH zrutacAritradharmavizeSAnAha-dhArmiketi, upakramaH-upAyapUrvakArambhA, zrutacAritrArthaH Arammo dhArmikaH, azrutasaMyamArthaH Arambho'dhArmikaH, mizrazca dezaviratyArambhaH125 nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhAvabhedAdvopakramaH SaDvidhaH, nAmasthApane sujJAne, dravyopakramastUbhayavyatiriktaH sacittAcittamizrabhedAtrividhaH, Ayo dvipadacatuSpadApadabhedavAn , pratyekaM parikarmavastuvinAzApekSayA dvividhaH, tatra parikarmadravyasya guNavizeSakaraNaM yathA ghRtAdyupayogena puruSasya varNAdikaraNam , zukasArikAdInAM vA zikSAguNavizeSakaraNam , catuSpadAnAM hastyAdInAmapadAnAzca vRkSAdInAM tadAyurvedopadezAdvArdhakyASiguNApAdanam, vastuvinAzaH puruSahastyAdInAM khannAdibhirvinAzakaraNam / padmarAgAdi- 30 maNeH kSArasUtpuTapAkAdinA nairmalyApAdanaM vinAsAyAcittadravyopakramaH / kaTakAvivibhUSitapuruSAvidravyala
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 sUtrAryamuktApalyAm [caturthI tathA karaNaM mizradravyopakramaH / zAlikSetrAdeH parikarma vinAzo vA kSetropakramaH / candroparAgAdilakSaNakAlasyopAyena parijJAnaM kAlopakramaH / prazastAprazastabhAvasyopAyataH parijJAnameva bhAvopakramaH, tatrAprazasto DoDDinIgaNikAmAtyadRSTAntAvaseyaH, prazastazca zrutAdinimittamAcAryAdibhAvopakrama iti / evaJca dhArmikasya-saMyatasya cAritrAdyartha dravyakSetrakAlabhAvAnAmupakramo dhArmikopakramaH / asaMyatasthAsaMyamArtha 5 tathAvidhopakramo'dhArmikopakramaH, dezaviratasya tathAvidhopakramo mizropakramaH / khAmyantarabhedenopakrama tridhA'bhidhatte-khakIyeti, khasya-Atmano'nukUlopasargAdau zIlarakSaNanimittamupakrama:-vaihAnasAdinA vinAzaH parikarma vA, athavA'nyavastuna AtmArthamupakramaH svakIyopakramaH, parasya parArthaM vopakramaH parakIyopakramaH, svaparayostadubhayAtha vopakramo mizropakramaH / evaM svaparamizrabhedena vaiyAvRttyAdayo'pi vAcyA ityAha tatheti, vaiyAvRttya-bhaktAdibhirupaSTambhaH, tatrAtmavaiyAvRttyaM gacchanirgatasyaiva, paravaiyAvRttyaM 10 glAnAdipratijAgarakasya, ubhayavaiyAvRttyaM gacchavAsinaH / anugraho jJAnAdyupakAraH, AtmAnugraho'dhyayanAdipravRttasya, parAnugraho vAcanAdipravRttasya, ubhayAnugrahaH zAstravyAkhyAnaziSyasaGgrahAdipravRttasya / AdinA'nuzAsanopAlambhayorgrahaNam , anuzAsanamAtmanaH 'dvicatvAriMzadeSaNAsaGkaTe gahane jIva ! naiva chalitaH / idAnIM yathA na chalyase bhuJjAno rAgadveSAbhyAmiti / parAnuzAsanaM yathA 'tattvaM teSAM bhAva vaidyo bhavaduHkhanipIDitA ete tvAm / handi zaraNaM prapannA mocayitavyAH prayatneneti / ubhayAnuzAsanaM 16 yathA 'kathaM kathamapi mAnuSatvAdi prAptaM pravaraM cAritraratnazca / tadbho! atra pramAdo na kadApi yujyate'smAkamiti / upAlambha anaucityapratipAdanagarbhamanuzAsanameva, sa cAtmano yathA 'bhojanAdidRSTAntairdurlabhaM labdhvA mAnuSaM janma / yanna karoSi jinadharma AtmA kiM vairI tava ?' iti, paropAlambho yathA 'uttamakulasambhUta uttamagurudIkSitaH tvaM vatsa! / uttamajJAnaguNADhyaH kathaM sahasA vyavasito'si' iti / ubhayopAlambho yathA 'ekasya kRte nijajIvitasya bahukA jIvakoTIH / duHkhe sthApayanti ye 20 kecitteSAM kiM zAzvataM jIvitamiti // 70 // atha zrutadharmabhedA ucyantearthadharmakAmakathAbhedA kathA, tadvinizcayabhedazca vinishcyH|| 71 // arthati, lakSmyupAyapratipAdakavAkyaprabandho'rthakathA, taduktaM 'sAmAdidhAtuvAdAdikRSyAdipratipAdikA / arthopAdAnaparamA kathA'rthasya prakIrtiteti / tathA 'arthAkhyaH puruSArtho'yaM pradhAnaH 26 pratibhAsate / tRNAdapi laghu loke dhigartharahitaM naramiti, iyazca kaamndkaadishaastrruupaa| dharmopAyakathA dharmakathA, uktazca 'dayAdAnakSamAyeSu dharmAGgeSu pratiSThitA / dharmopAdeyatAgarbhA budhairdharmakathocyata' iti, tathA 'dharmAkhyaH puruSArtho'yaM pradhAna iti gIyate / pApasaktaM pazostulyaM dhigdharmarahitaM naramiti / iyavottarAdhyayanAdirUpA / evaM kAmakathApi, yadAha 'kAmopAdAnagarbhA ca vayodAkSiNyasUcikA / anurAgegitAdyutthA kathA kAmasya varNite'ti, tathA 'smitaM na lakSaNa vaco na koTibhirna koTilakSaiH savilA30 samIkSitam / avApyate'nyairhRdayopagRhanaM na koTikoTyApi tadasti kaaminaam'| itIyamapi vAtsyA yanAdirUpA / arthadharmakAmavinizcayAzca tattatsvarUpaparijJAnarUpAH, te ca 'arthAnAmarjane duHkhamarjitA
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] sthAnamuktAsarikA / 201 1 nAca rakSaNe / nAze duHkhaM vyaye duHkhaM dhigarthaM duHkhakAraNam // dhanado dhanArthinAM dharmaH kAmadaH sarvakAminAm / dharma evApavargasya pAramparyeNa sAdhakaH / zalyaM kAmA viSaM kAmAH kAmA AzIviSopamAH / kAmAnabhilaSanto'pi niSkAmA yAnti durgatimi tyAdayaH // 71 // arthAdivinizcayakAraNaparamparaphalamAha zravaNajJAnavijJAnAdi phalaM zramaNaparyupAsanasya // 72 // zravaNeti, zramaNasya sevAyAH phalaM zravaNaM, sAdhUnAM dharmakathAsvAdhyAyAdikAritvena tatsevAyAM tacchravaNalAbhAt, zravaNasya ca jJAnaM zrutajJAnaM phalam, jJAnasya vijJAnaM - arthAdInAM heyopAdeyatAnirNayaH phalam, evaM vijJAnasya pratyAkhyAnaM - nivRttidvAreNa pratijJAkaraNaM tasya prANAtipAtAdyakaraNalakSaNaH saMyamastasya nUtanakarmAnupAdAnarUpAnAzravastasya ca laghukarmatvenAnazanAdibhedaM tapaH, tasyApi pUrvakRtakarmavinAzaH tasya yoganirodhalakSaNA'kriyA tasyAzca karmakRtavikArarahitatvalakSaNaM nirvANaM tasya 10 tu siddhigatiH prayojanamiti // 72 // atha jIva paryAyAntarANyAha prajJApanAsamyaktvArAdhanAdayo jJAnadarzanacAritrANAm // 73 // prajJApaneti, bhedAdyabhidhAnaM prajJApanA, sA ca paJcadhA jJAnaM darzanaM kSAyikAdi tridhA, cAritraM sAmAyikAdi paJcadheti / samyaktvamaviparItatA - mokSasiddhiM pratyAnukUlyam, tadapi jJAnasamyaktvaM darzana - 15 samyaktvaM cAritrasamyaktvaM ceti tridhA / ArAdhanA - jJAnAdeH, zrutasya kAlAdhyayanAdiSvaSTaskhAcAreSu pravRttyA niraticAraparipAlanA jJAnArAdhanA / niHzaGkitatvAdyAcAreSu pravRttyA darzanasya niraticAraparipAlanA darzanArAdhanA, cAritrasya samitiguptiSu pravRttyA niraticAraparipAlanA cAritrArAdhanA / sA cArAdhanA bhAvabhedAtkAlabhedAdvotkRSTAdibhedA bhavati / Adipadenaite grAhyAH tathAhi, jJAnAdeH saMkleza:saMklizyamAna pariNAmAjjJAnAdipratipatanalakSaNo jJAnAdisaMklezaH, vizuddhayamAnapariNAmahetukajJAnAdivi - 20 zuddhirjJAnAdyasaMklezaH, evameva jJAnAdiviSayA atikramavyutkramAticArAnAcArA vijJeyAH, jJAnAdyati - kramAdInAlocayet pratikramennindedgarhet parivarjayezva // 73 // pravrAjanAyogyAnAha-- paNDakavAtikaklIbAH pravrajyAdyayogyAH // 74 // paNDaketi, paNDako napuMsakaH, sa ca mahilA svabhAvasvaravarNabhedAdilakSaNAdinA parijJAya 25 pariharttavyaH, svanimittato'nyathA vA kaSAyite mehane pratisevanamantareNa vedadhAraNAsamartho vAtikaH, saca tyAjyo niruddhavedasya napuMsakatayA pariNAmasambhavAt dRSTizabdA''digdhanimaMtraNalIbabhedAt caturvidhaH, tatra yasyAnurAgato vivastrAdyavasthaM vipakSaM pazyato mehanaM galati sa dRSTiklIbaH, yasya tu suratAdizabdaM zRNvatastathA sa zabdakkIbaH, yastu vipakSeNAvagUDho nimaMtrito vA vrataM rakSituM na zaknoti sa AdigdhIbo nimaMtritakIbadha, caturvidho'pyayaM nirodhe napuMsakatayA pariNamati, ete ca sarve utkaTa- 30
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvatyAm [caturthI vaidanayA pratapAlanAsahiSNava iti na pravAjayituM kalpante pravrAjakasyApyAjJAbhaGgena doSaprasaGgazca / bAlavRddhajaDAdInAmanyeSAmapyayogyAnAM sattve'pi tristhAnakAnurodhAtte naabhihitaaH| evaM kathazcicchalitena pravAjitA apyete zirolocanena muNDayituM pratyupekSaNAdisamAcArI grAhayituM mahAprateSu vyavasthApayitumupadhyAdinA saMbhoktumAtmasamIpe saMvAsayituJca na kalpante // 74 // avAcanIyAnAha- . . . .. avinItavikRtipratibaddhAvyavasitaprAbhRtA avAcanIyAH, duSTamUDhavyuddhAhitAzca dussNjnyaapyaaH||75|| avinIteti, sUtrArthadAturvandanAdivinayarahito'vinItaH, tadvAcane hi bahavo doSA bhaveyuH / ghRtAvirasavizeSagRddho vikRtipratibaddhaH, asyApi vAcane tapoyogecchitaphalAdInAmabhAvo doSaH / anu10 pazAntaparamakrodho'vyavasitaprAbhRtaH, etasya vAcana iha lokatastyAgo'sya preraNAyAM kalahanAt, prAnta devatA chalanAca, paralokato'pi tyAgaH, tatra dattasya zrutasya niSphalatvAt , USarakSiptabIjavat / ato vinItaH, avikRtapratibaddhaH, vyavasitaprAbhRtazca suutraarthvaacnyogyH| samyaktvasyAyogyAnAha-duSTeti, tattvaM prajJApakaM vA prati dviSTo duSTaH sa cAprajJApanIyaH, dveSeNopadezApratipatteH / guNadoSAnabhijJo mUDhaH, kuprajJApakadRDhIkRtaviparyAso vyudAhitaH, so'pyupadezaM na pratipadyate, kintvetadviparItAH susaMjJApyAH 16 prajJApitAnAmarthAnAmanAyAsato vijJAnAditi // 75 // atha kalpasthitimAha sAmAyikacchedopasthApanIyanirvizamAnakalpasthitibhedAnniviSTajinasthavirakalpasthitibhedAdvA tridhA klpsthitiH|| 76 // sAmAyiketi, saMyamavizeSaH sAmAyikaM tasya tadeva vA kalpa:-karaNamAcAraH, taduktaM 20 'sAmarthe varNanAyAzca karaNe chedane tathA / aupamye cAdhivAse ca kalpazabda vidurbudhA' iti / sAmAyi kakalpaH, sa ca prathamacaramatIrthayoH sAdhUnAmarUpakAlA, chedopasthApanIyasya sadbhAvAt , madhyamatIrtheSu mahAvideheSu ca yAvatkathikaH, chedopasthApanIyAbhAvAt , tadevaM tasya tatra vA sthiti:-maryAdA sAmAyikakalpasthitiH / sA ca niyamarUpA'niyamarUpA ca zayyAtarapiNDaparihAre caturyAmapAlane puruSajyeSThatve bRhatparyAyasyetareNa vandanakadAne ca niyamarUpA, acelatAyAmAdhAkarmikabhaktAdyagrahaNe rAjapiNDA25 grahaNe pratikramaNakaraNe mAsakalpakaraNe paryuSaNakalpakaraNe cAniyamarUpA / pUrvaparyAyachedenAropaNIyaM chedopasthApanIyam , vyaktito mahAvatAropaNamityarthaH, tacca prathamacaramatIrthayoreva, tatkalpasthitizca pUrvokteSu dazasu sthAnakeSvavazyapAlanarUpA / ye parihAravizuddhitapo'nucaranti te nirvizamAnAsteSAM kalpe sthiti nirvizamAnakalpasthitiH, tadyathA grISmazItavarSAkAleSu krameNa jaghanyaM caturthaSaSThASTamAni madhyama SaSThAdIni, utkRSTamaSTamAdIni tapaH, pAraNaJcAyAmameva, piNDaiSaNAsaptake vAdyayorabhigraha eSa, paJcasu. 30 punarekayA bhaktamekayA, ca pAnakamityekaM dvayorabhigraha iti / Asevita vivakSitacAritrA nirviSTAra, anupahArikA ityarthaH, tatkalpasthitiH, pratidinamAyAmamAtraM tapo bhikSA tathaiveti / nirvizamAnakA nirvi
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] sthAnamuktAsarikA / 191 STAca parihAravizuddhikA ucyante / gacchanirgatasAdhuvizeSA jinAsteSAM kalpasthitirjina kalpasthitiH, jaghanyatoSpi navamapUrvasya tRtIyavastuni satyutkRSTatastu dazasu bhinneSu prathame saMhanane jinakalpaM pratipadyate, divyAdyupasargaM rogavedanAzvAsau sahate, ekAkyeva bhavati, dazaguNopetasthaNDila evoccArAdi jIrNavastrANi ca tyajati, asya vasatiH sarvopAdhivizuddhA, tRtIyapauruSyAM bhikSAcaryA piNDaiSaNA cottarAsAM paJcAnAmekataraiva, mAsakalpena vihAraH, tasyAmeva vIthyAM SaSThadine bhikSATanamiti / gacchapratibaddhA AcA- 5 ryAdayaH sthavirAsteSAM kalpasthiti: sthavirakalpasthitiH, sA ca pravrajyA zikSA vratAnyarthagrahaNamaniyatavAsaH ziSyANAM niSpattirvihArassAmAcArIsthitizca / evaJca sAmAyike sati cchedopasthApanIyaM tasmin nirvizamAnakaM tato nirviSTakAyikaM tatazca jinakalpaH sthavirakalpo vA bhavatIti kramaH // 76 // kalpasthitivyatikrAmiNazca pratyanIkA api bhavantItyAha AcAryopAdhyAya sthavirANAmihaparobhayalokAnAM kulagaNasaGghAnAM tapa- 10 svigl|nshaiksskaannaaN jJAnadarzanacAritrANAM sUtrArthatadubhayAnAM gurugatisamUhAnukampAbhAvazrutAnyAzritya pratyanIkA api kecit // 77 // AcAryeti, AcAryAdInAM pratyanIkatA - pratikUlatA'varNavAdAdibhiH, jhyazca tattvAbhidhAyakaM gurumAzritya / mAnuSatva lakSaNaparyAyasyehalokasya pratyakSasya pratyanIkaH, indriyArthapratikUlakAritvAt, pacAgnitapasvivat / bhogasAdhanAdInAmiha lokopakAriNAM vopadravakArIhalokapratyanIkaH / janmAntaraM 15 prati pratyanIka indriyArthatatparaH, jJAnAdInAmupadravakArI vA paralokapratyanIkaH / ubhayalokapratyanIkazca cauryAdibhirindriyArthasAdhanaparo bhogasAdhanajJAnAdInAmupadravakArI vA / tattallokavitathaprarUpaNA vA tattallokapratyanIkatA / iyaJca mAnuSatvAdityAzrayeNa / kulaM cAndrAdikaM koTikAdirgaNaH kulasamUhaH, gaNasamUhaH, saGghaH, eSAM pratyanIkatA'varNavAdAdibhiH, samUhamAzritya ceyam / anukampAmAzritya tapasvI kSapakaH, glAno rogAdibhirasamarthaH, abhinavapravrajitaH zaikSaH, ete'nukampanIyA bhavanti, tadakaraNA - 20 kAraNAbhyAzca pratyanIkatA / bhAvaH paryAyo jIvAjIvagataH, tatra jIvagataH prazastaH kSAyikAdiraprasasto vivakSayaudayikaH, kSAyikAdizca jJAnAdirUpaH, tatazca bhAvaM jJAnAdi pratItya pratyanIko vitathaprarUpaNato dUSaNato vA / sUtraM vyAkhyeyam, arthastadvyAkhyAnaM niryuktatyAdistadubhayaM dvitayamiti zrutamAzritya tatpratyanIkatA tatra doSodbhAvanamiti // 77 // sthavirakalpasthitipratipannasya viziSTa nirjarAkAraNAnyAha - manovAkkAyairnigranthasya zrutAdhyayanaikAkivihArapratimopasampadapazcimamAraNAntikasaMlekhanA''kAMkSaNaM mahAnirjarAyai // 78 // 25 mana iti, kathamahamalpaM bahu vA zrutamadhyeSyAmi, kathamekA kivihArapratimAmupasaMpadya vihariSyAmi kathaM vA'pazcimamAraNAntikasaMlekhanAvAn kRtabhaktapAnapratyAkhyAnaH pAdapopagataH kAlamanavakAMkSamANo vihariSyAmIti manasA vacasA kAyena paryAlocayati yastasya mahatI karmakSapaNA bhavati // 78 // 10
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 sUtrArthamuktAvalyAm [caturthI karmanirjarAyAH pudgalapariNAmatvAttatpariNAmavizeSaM tadvattAraM cAha pudgalaH pudgalAntaraM prApya rUkSatayA lokAnte vA pratihanyeta, ekadvitribhedAccakSustridhA, UrdhvAdhastiryagbhedato vastuparicchedaH // 79 // pudgala iti, paramANupudgalo'nyaM paramANupudgalaM prApya gateH pratighAtamApadyeta, rUkSatayA vA 5 tathAvidhapariNAmAntarAt pratihanyeta, lokAnte vA, parato dharmAstikAyAbhAvAt / sacakSuSAmeva tadavagamAJcakSurnirUpayati-eketi, cakSurlocanaM tadravyato'kSi, bhAvato jJAnaM, tadyasyAsti sa tadyogAccakSureva, cakSuSmAn ityarthaH / sa saMkhyAbhedAtridhA, atizayavacchrutajJAnAdivarjitaH chadmasthazcakSurindriyApekSayaikacakSuH, devo dvicakSuH, cakSurindriyAvadhibhyAm , AvaraNakSayopazamotpannazrutAvadhijJAnadarzanavAn tricakSuzcakSurindriyaparamazrutAvadhibhiH, sa hi sAkSAdiva samastavastUni heyopAdeyAnyavalokayati / 10 kevalajJAnI tviha na vyAkhyAtaH, kevalajJAnadarzanalakSaNacakSurdvayakalpanAsambhave'pi cakSurindriyalakSaNa cakSuSa upayogAbhAvenAsatkalpatayA cakSustrayAbhAvAt, dravyendriyApekSayA tu so'pi na virudhyate / cakSuSmato'viparItatayA saMzayarAhityena vastuparicchedAjjJAnavizeSApekSayA''ha-Uddeti, bhedatrayeNAyaM vastuparicchedaH paramAvadhinA na tu kevalena, kramopayogAbhAvenorkhAdikramotpAdAsambhavAt / jJAnotpAdAnantaraM prathamamUrddhalokaM jAnAti tatastiryaglokaM tatazcAdholokamiti krameNa paryantAdhigamyatvAdadholoko 15 durabhigama iti sAmarthyAt prAptam // 79 // jJAnalakSaNarddhisAdhAdRddhibhedAnAha vimAnavaikriyaparicAraNarddhayo devarddhayo'tiyAnaniryAnabalAyuddhayo rAjarddhayo jJAnadarzanacAritrarddhayo gaNyaddhayaH // 8 // vimAneti, indrAderaizvayaM devarddhiH, tatra vimAnasamRddhiAtriMzallakSAdikabAhulyaM mahattvaM ratnAdi20 ramaNIyatvaJca, vaikriyarddhikriyakaraNaM vaikriyazarIrairhi jambUdvIpadvayamasaMkhyAtAn dvIpasamudrAn vA pUrayanti, kAmasevAyA RddhiH paricAraNaddhiH, anyAn devAnanyasatkA devIH svakIyA devIrabhiyujyAtmAnazca vikRtya paricArayatItyevaMlakSaNA / nagarapraveze toraNahaTTazobhAjanasaMmardAdilakSaNA'tiyAnarddhiH, nagarAdinirgame hastikalpanasAmantaparivArAdikA niryAnarddhiH, caturaGgavAhanabhANDAgArAdirbalArddhiH, etA rAjasampadaH / viziSTazrutasampat jJAnarddhiH, pravacane niHzaGkitatvAdikaM pravacanaprabhAvakazAstrasampadvA 25 darzanarddhiH niraticAritA cAritradhiH etA gaNina AcAryasya smpdH|| 80 // atha lezyAzrayeNAha durabhigandhalezyAH kRSNanIlakApotAH, surabhigandhalezyAstejaHpadmazuklAH, sthitasaMkliSTaparyavajAtalezyAnAM bAlamaraNaM sthitAsaMkliSTaparyavajAtalezyAnAM paNDitamaraNaM sthitAsaMkliSTAparyavajAtalezyAnAM bAlapaNDitama50raNam // 1 //
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukkA sthaanmuktaasrikaa| 193 durabhigandheti, kRSNanIlakApotalezyAnAM pudgalAtmakatayA gandhavattvAhuramigandhatA teja:padmazuklAnAzca surabhigandhatA vijJeyA / etAsAM varNAnAmAnurUpAH, tejolezyA lohitavarNA padmalezyA pItavarNeti, AdyA narakatiryaggatipradAH saMklezahetavo'manoharA varNato'vizuddhAH sparzataH zItarUkSAH, antyAstisro manuSyadevagatipadA asaMkliSTA manoharA vizuddhAH snigdhoSNAzca / maraNazca bAlapaNDitamizrabhedam , viratisAdhakavivekarahitatvAdasaMyato bAlastasya maraNaM bAlamaraNaM phalavadvijJAnasaMyutatvA- 5 tpaNDitaH saMyatastasya maraNaM paNDitamaraNam , aviratatvena bAlatvAdviratatvena ca paNDitatvAtsaMyatAsaMyato bAlapaNDitastasya maraNamiti, tatra vAlamaraNasya tribhedamAha-sthiteti, avizuddhAsaMklizyamAnakRSNAdilezyAvasthitaH sthitalezyaH, saMklizyamAnalezyAvasthitaH saMkliSTalezyaH, vizuddhyA vardhamAnalezyAvasthitaH paryavajAtalezyaH, prathamaM kRSNAdilezyaH san yadA kRSNAdilezyeSveva narakAdiSUtpadyate tadA prathamaM bhavati, yadA tu nIlAdilezyaH san kRSNAdilezyeSUtpadyate tadA dvitIyam / yadA ca kRSNAdi-10 lezyaH san nIlakApotalezyeSUtpadyate tadA tRtIyam , paNDitamaraNe saMyatatvAdeva lezyAyAH saMklizyamAnatA nAstIti bAlamaraNAdvizeSo bAlapaNDitamaraNe tu lezyAyAH saMklizyamAnatA vizuddhyamAnatA ca nAsti mizratvAditi vizeSaH / vastutaH paNDitamaraNaM dvividhameva, saMklizyamAnalezyAniSedhenAvasthitavardhamAnalezyatvAt , vyapadezamAtrAdeva ca trividhatvamuktam , bAlapaNDitamaraNantvekavidhameva saMklizyamAnaparyavajAtalezyAniSedhe'vasthitalezyatvAt traividhyantvasyetaravyAvRttito vyapadezatrayapravRttariti // 81 // 15 janmAntare'dhikArabhedAtprApyamAha pravacanamahAvratajIvanikAyeSu zaGkAkAMkSAvicikitsAdimAnnigranthaH parISahAbhibhUtaH, viparItazca parISahAnabhibhavati // 82 // pravacaneti, prazastaM pragataM prathamaM vA vacanaM pravacana-AgamaH, mahAvratAni prasiddhAni, jIvanikAyo jIvasamUhaH, yo hyanagAritAM prapadya pravacanAdau dezataH sarvataH saMzayavAn matAntarasyApi sAdhu- 29. tayA mantA phalaM prati zaGkopetastata eva dvaidhIbhAvamApanno naitadevamiti pratipattiko vA pravacanAvika na sAmAnyataH pratyeti na vA prItiviSayaM karoti nApi taduktaM cikIrSati taM pravrajitAbhAsaM kSudhAdayaH parISahA etya punaH punarabhibhavanti, tadevamanizcayavato'parAkramavataH pravacanAdIni trINi sthAnAni na hitAya na sukhAya na niHzreyasAya na zubhAnubandhAya bhavanti / yazca nirgranthaH prakcanAdau nizzaGkitaH niSkAkSito nirvicikitsito na vA kaluSitaH sa parISahAnabhibhavati na tu tairabhibhUyate tasya ca pravacanAdIni 25 hitAya sukhAya niHzreyasAya zubhAnubandhAya ca bhavanti // 82 // ayazcaivaMvidhaH sAdhurihaiva pRthivyAM bhavatItyarthena sambandhena pRthivIsvarUpamAha ghanodadhidhanavAtatanuvAtavalayitA pRthivI, tatrekendriyavarjAnAM trisAmayikavigraheNotpAdaH // 83 // ghanodadhIti, ratnaprabhAdikA pRthivI dikSu vidikSu ca ghanodadhyAdibhiH krameNA''veSTitA, tatrA- 30 bhyantaraM panodadhivalayaM tato dhanavAtavalayaM tatazca nanuvAtabalAyamiti, patAsu pRthivIpUtkarSeNa samaya sU. mu.15
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUcAryamuktAvalyAm [caturthI trayabhAvinA vakragamanena nArakAdInAmutpAdaH, sAnAM hi trasanADyantarutpAdAdvakradvayaM bhavati, tatra ca traya eSa samayAH, Ameyadizo nairRtadizamekena samayena gacchati, tato dvitIyena samazreNyA'dhaH, tatastRtIyena vAyavyadizi samazreNyaiveti / trasAnAmeva trasotpattAvevaMvidha utkarSeNa vigrahaH / ekendriyAstvekendriyeSu paJcasAmayikenApyutpadyante, bahistAtrasanADIto bahirapi teSAmutpAdAt , tathAhi 5 vidizo dizi prathame dvitIye lokanADyAM pravizati tRtIya upari dhAvati caturthe bahirnADyA nirgacchati vidizi paJcame gatvaikendriyatvenotpadyata iti, sambhava evAyam , catuHsAmayika eva bhAvasya bhagavatyAmuktatvAt // 83 // ___ atha catuHsthAnakaM vaktumupakramate tatra pUrva karma kArya bhavotpattiruktA, samprati tatkAryasya bhavasyAntakriyocyate10 tapovedanayostAratamyAdrakhadIrghAbhyAM prvjyaapryaayaabhyaamntkriyaa||4|| tapa iti, catasro'ntakriyAH, antakriyA bhavasyAntakaraNam , yo devalokAdau gatvA'lpakarmatayA mAnuSatvaM pratyAgataH sa dravyato bhAvatazcAnagAritAM pratipanno dravyabhAvasneharahitassamAdhibahulaH tapasvI so'lpakarmapratyAyAtatvAnnAtyantaghoraM tapaH karoti na vA tasyopasargAdisampAdyA'tighorA vedanA bhavati tatazca dIrpaNa pravrajyAparyAyeNa siddhigamanayogyo bhavati, sakalakarmanAyakamohanIyaghAtAt, tato 15 ghAticatuSTayaghAtena kevalajJAnAtsamastavastUni buddhyante tato bhavopaprAhikarmabhyo muktvA sarvaduHkhAnAmantaM karoti, yathA bharata iti prathamasthAnam / yasya na tathAvidhaM tapo nApi parISahAdijanitA tathAvidhA vedanA dIrgheNa ca paryAyeNa siddhirbhavati saikAntakriyeti bhAvaH / yo gurukarmabhirmahAkarmA san pratyAyAto'ta eva tatkSapaNAya tathAprakAraM ghoraM tapaH karoti tathAvidhAmupasargAdivedanAmanubhavati sa gajasukumAra ivAlpenaiva pravrajyAparyAyeNa siddho bhavati tadvitIya sthAnam / yo mahAkarmapratyAyAto mahAtapA 20 mahAvedanazca dIrghataraparyAyeNa siddhyati yathA sanatkumAraH, tadbhave siddhyabhAvena bhavAntare setsyamAnatvAditi tRtIyam / yazvAlpakarmapratyAyAto'vidyamAnatapovedano'lpenaiva paryAyeNa siddho bhavati yathA marudevIti caturtha sthAnam // 84 // puruSavizeSANAM kharUpamAha dravyabhAvAbhyAmunnatAH praNatAzca puruSAH // 85 // 25 dravyeti, agAryanagArI vA puruSaH kazcidravyabhAvAbhyAmunnataH kulaizvaryAdibhilaukikaguNaiH zarIreNa vA gRhasthaparyAye pravrajyAparyAye ca lokottarairjJAnAdibhirunnataH, athavottamabhavatvenonnataH zubhagatitvena connata iti dravyabhAvAbhyAmunnata ityekaM sthAnam / unnatastathaiva kazcit jJAnavihArAdihInatayA durgatigamanAdvA zithilatve praNato hInaH, yathA zailakarAjarSiriti dvitIyam / tRtIyantvAdau praNatastata AgatasaMvega unnataH zailakavat, metAryavadvA / caturthazca dravyabhAvAbhyAM praNataH, udAyi30 nRpamArakavat kAlazaukarikavadvA / evaM pariNAmamAzrityApi bhAvyam, AkArabodhakriyAbhedAt sa vidhA, tathA manaHsaMkalpaprazAdarzanalakSaNabodhApekSayA zIlAcAravyavahArAvikriyApekSayApyunatatva.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] 195 sthaanmuktaasrikaa| praNatatve dravyabhAvAbhyAM veditavye, AkAro rUpamunnatatvaM tasya saMsthAnAvayavAdisaundaryAt / unnatamanA jAtyAdiguNairuccatvAt prakRtyaudAryAdiyuktamanastvAdvA, saMkalpo manovizeSa eva vimarza ityarthaH, tasyopratatvamaudAryAdiyuktatayA sadarthaviSayatayA vA, prajJA sUkSmArthavivecakatvam , tasyAzconnatatvamavisaMvAditvAt , darzanaM cakSurjJAnaM nayamataM vA tadunnatatvamapyavisaMvAditvAdeva, zIlaM samAdhistatpradhAna AcAraH zIlAcArastasyonnatatvamadUSaNatvAt , vyavahAro'nyonyadAnagrahaNAdirvivAdo vA, unnatatvamasya zlAdhyatvAt / sarvatronnataviparyayaH praNatatvamiti // 85 // punarapyAha evamRjuvakAbhyAM zuddhAzuddhAbhyAM zucyazucibhyAM caturbhaGgAkaH // 86 // evamiti, dravyabhAvAbhyAM yathAsambhavamityarthaH, Rjuravakro bahistAccharIragativAkceSTAbhiH, tathA RjurantarnirmAyatvena susAdhuvadityekaH, tathaiva RjurantIyitvena vakraH, kAraNavazaprayuktArjavabhA- 10 baduHsAdhuvaditi dvitIyaH, tRtIyastu kAraNavazAdarzitabahiranArjavo'ntarnirmAya iti, zAsanarakSApravRttasAdhuvat / caturtha ubhayato vakraH, tathAvidhazaThavaditi / kAlabhedena vA pUrva RjuH sampratyapi Rjuriti pUrva RjuH pazcAdvakra iti, pUrva vakraH pazcAdRjuriti pUrva pazcAcca vakra iti caturbhaGga / evaM pariNAmamAzrityApi vAcyam / zuddhAzuddhAbhyamiti, zuddho jAtyAdinA punaH zuddho nirmalajJAnAdiguNatayA etadvipakSo'zuddhaH, AbhyAmapi caturbhaGgaH / zucyazucibhyAmiti, atra zuciH puruSo'pUtizarIratayA, 15 punaH zucizva svabhAvena caturbhaGgaH / evaM pariNAmamAzrityApi // 86 // punarapyAha atijAtAnujAtApajAtakulAgArAH putraaH|| 87 // atijAteti, pituH sampadamatilaMdhya jAtaH saMvRto'tijAtaH, atikramya vA tAM yAtaH prApto'tiyAta iti vA vAcyam / RSabhavat / anurUpaH sampadA pitustulyo jAto'nujAtaH, anuyAto 20 vA vAcyA, anugataH pitRvibhUtyA'nuyAtaH pitRsama ityarthaH, mahAyazovat , AdityayazasA pitrA tulyatvAttasya / apetyapasado hInaH pituH sampado jAto'pajAtaH pituH sakAzAdISaddhInaguNa ityarthaH, Adityayazovat, bharatApekSayA tasya hInatvAt / kulasya khagotrasyAGgAra ivAGgAro dUSakatvAttadupatApakatvAdveti kulAGgAraH kaNDarIkavat, ziSyeSvapi putrazabdaprayogadarzanAtso'pi caturvidhaH, tatrAtijAtaH siMhagiryapekSayA vairakhAmivat , anujAtaH zayyambhavApekSayA yazobhadravat , apajAto bhadrabAhuskhAmyapekSayA 25 sthUlabhadravat , kulAGgAraH kulavAlakavat , udAyinRpamArakavadveti // 87 // punarapyAha tvakkhAdachallIkhAdakASThakhAdasArakhAdaghuNasamAnAM bhikSUNAM sArakhAdakASThaqhAdachallikhAdatvakkhAdasamAnAni tapAMsi // 88 // tvakkhAdeti, tvacaM bAhyavalkaM khAdatIti tvakkhAdaH, challIrabhyantaraM valkaM, kASThaM prasiddham , 30 sAraH kASThamadhyam , vyutpattiH pUrvavat , tvakkhAdena ghuNena samA atyantaM santoSitvAt , AcAmlAdi
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 sUtrArthamuktAvalyAm [caturthI prAntAhAra bhakSakatvAtvakkhAdaghuNasamA bhikSavaH, evaM challIkhAdaghuNasamAH, alepAhArakatvAt, kASThakhAdaghuNasamA nirvikRtikAhAratayA, sArakhAdaghuNasamAnAzca sarvakAmaguNAhAratvAt, eteSAM caturNAmapi bhikSukANAM kramatastapovizeSAnAha sArakhAdeti, tvakkalpAsArAhArAbhyavaharturnirabhiSvaGgatvAt karmabhedamaGgIkRtya vajrasAraM sArakhAdasamAnaM tapo bhavati, sArakhAdaghuNasya sArakhAdatvAdeva samarthatvA5 dvajratuNDatvAcca / challIkhAdaghuNasamasya karmabhedaM prati kASThakhAdasamAnaM tapaH, asya hi tvakkhAdaghuNasamAnApekSayA kiJcidviziSTabhojitvena kizcitsAbhiSaGgatvAt sArakhAda kASThakhAdaghuNasamAnApekSayA tvasArabhojitvena nirabhiSvaGgitvAzca sArakhAdaguNavannAtitIvraM tvakchallIkhAdaghuNavannAtimandAdi tapo bhavati, kASThakhAdaghuNasamAnasya ca sAdhoH sArakhAdaghuNasamAnApekSayA'sArabhojitvena nirabhiSvaGgatvAt tvakchallIkhAdaghuNasamAnApekSayA sAratarabhojitvena sAbhiSvaGgatvAcca challIkhAdaghuNasamAnaM tapaH prajJaptam, 10 karmabhedaM prati na sArakhAdakASThakhAdaghuNavadatisamarthAdi nApi tvakkhAdaghuNavadatimandam | sArakhAdasamAnasya tu sAbhiSvaGgatayA tvakkhAdasamAnaM karmasArabhedaM pratyasamarthaM tapaH syAt tvakkhAdaghuNasya hi tattvAdeva sArabhedanaM pratyasamarthatvAditi // 88 // jIvasAmyAnnArakAzrayeNAha - nairayiko naralokamAyAtumicchati na ca zaknoti, tIvravedanAbhi10 bhUtatvAt, nirayapAlaiH samAkramyamANatvAt, anijIrNanirayavedanIyatvAdaveditanirayAyukatvAcca // 89 // nairayika iti, adhunopapanno nirgatamayaM zubhamasmAditi nirayastatra bhavo nairayiko nAraka ityarthaH, sa tasmAnmAnuSaM kSetraM zIghramAgantumicchatyatiprabalatayotpannaMduHkhasyAnubhavAt, ata eva ca na samartho bhavatyAgantuM tIvravedanAbhibhUto hi nAgantuM zaktaH / ambAdibhirnarakapAlaiH punaH punaH samA2(' kramyamANatvAdAgantumicchati tairatyantAkrAntasyAgantumazakyatvAnna zaknoti cAyAtum / tathA nirayayogyaM yadvedanIyamatyantAzubhanAmakarmAdya sAta vedanIyaM vA tasminnakSINe'vedite'nijIrNe ca manuSyakSetrAgamanecchA jAyate, avazyavedya karmanigaDaniyaMtritatvAcca na cAyAtuM samarthaH / evaM nirayAyuSke karmaNyakSINe'vedite'nijIrNe ceti // 89 // nArakatvaM dhyAna vizeSAditi dhyAnAzrayeNAha-- krandanazocanatepana paridevanatA lakSyamArttam // 90 // krandaneti, antarmuhUrttamAtramekatra vastuni mano'vasthAnaM chadmasthAnAM dhyAnam, taccaturvidhamArttaraudradharmazuklabhedAt, tatra RtaM duHkhaM tannimittajaM dhyAnamArttam / taccaturvidhamaniSTaviSayasaMyogayutasya tadviyogAya cintanamekam, dhanadhAnyAdimanojJaviSayasambaddhasya tadaviprayogAya cintanaM dvitIyam, rogayutasya tadviprayogAya cintanaM tRtIyam, parijuSitakAmabhogasamprayogasamprayuktasya tadaviprayogAya cintanaM caturtham 1 30 dvitIyaM priyadhanAdiviSayaM caturthaM tatsampAdyazabdAdibhogaviSayamiti tayorbhedaH / zAkhAntare tu dvitIya 25
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| caturthayorekatvena caturthaM nidAnamityuktam / evambhUtamArtadhyAnaM, krandanatA mahatA zabdena vivaraNa, zocanatA dInatA, tepanatA azruvimocanam , paridevanatA punaH punaH kviSTaM bhASaNamityetaizcaturbhirlakSyata iti // 9 // raudradhyAnamAzrityAha osannabahvajJAnAmaraNAntadoSavyaGgyaM raudram // 91 // osanneti, doSazabdasya pratyekamabhisambandhaH, sattvAnAM vadhabandhanAdipIDAkaraNazIlaM pizu- 6 nAsabhyAsadbhUtAdivacanAnubandhi tIvrakrodhalobhAkulatayA paradravyaharaNAnubandhi viSayasAdhanadhanasya sarvopAyaiH parirakSaNAnubandhi ca praNidhAnasvarUpaM raudradhyAnaM hiMsAnRtasteyasaMrakSaNeSu bAhulyenAnuparatilakSaNAdosannadoSAt sarveSvapi hiMsAdipravRttirUpAdvahudoSAt kuzAstrasaMskAreNAdharmasvarUpeSu hiMsAdiSu narakAdikAraNeSu dharmabuddhyA'bhyudayArtha vA pravRttilakSaNAdajJAnadoSAdAmaraNAntamasaJjAtAnupatApasya kAlasaukarikAderiva hiMsAdau pravRttilakSaNAmaraNAntadoSAccAbhivyajyata iti // 91 // 10 ___ atha dharmadhyAnaM svarUpalakSaNAlambanAnuprekSAzrayeNAha AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayakharUpamAjJAnisargasUtrAvagADharucilakSyaM vAcanApratipracchanAparivartanAnuprekSAlambanamekAnityAzaraNasaMsArAnuprekSa dhyAnaM dharmyam // 92 // AjJeti, A-abhividhinA jJAyante''rthA yayA sA''jJA pravacanaM sA vicIyate nirNIyate paryA-15 locyate vA yasmiMstadAjJAvicayaM dharmadhyAnam , apAyA rAgAdijanitAH prANinAmaihikAmuSmikA anarthAH sA vicIyate yasmiMstadapAyavicayam, vipAko jJAnAdyAvArakatvAdi karmaphalaM sa vicIyate yasmiMstadvipAkavicayam , saMsthAnAni lokadvIpasamudrajIvAdInAM tAni vicIyante yasmiMstat saMsthAnavicayamiti catvAri dharmadhyAnasya svarUpANi / sUtravyAkhyAne niyuktyAdau zraddhAnamAjJAruciH, anupadezena zraddhAnaM nisargaruciH, Agame AgamAdvA zraddhAnaM sUtraruciH, dvAdazAGgasya vistarAdhigamena zraddhAnamava- 20 gADharucirityetAni tallakSaNAni, ziSyAya nirjarAyai sUtradAnAdi vAcanA zatite sUtrAdau tadapanodanAya guroH pracchanaM pratipracchanam , pUrvAdhItasyaiva sUtrAderavismaraNanirjarArthamabhyAsaH parivartanA, sUtrArthAnusmaraNamanuprekSesAlambanaM tasya / 'eko'haM na ca me kazcinnAhamanyasya kasyacit / na taM pazyAmi yasyAhaM nAsau bhAvIti yo mame'tyevamAtmano'sahAyasya bhAvanA ekAnuprekSA, 'kAyaHsaMnihitApAyaH sampadaH padamApadAm / samAgamAssApagamAH sarvamutpAdibhaGgura'mityevaM padArthAnAM nityatvastha bhAvanA'nityAnuprekSA, 25 'janmajarAmaraNabhayairabhidrute vyAdhivedanAmaste / jinavaravacanAdanyatra nAsti zaraNaM kacilloke' ityatrANasyAtmano bhAvanA'zaraNAnuprekSA, 'mAtA bhUtvA duhitA bhaginI bhAryA ca bhavati saMsAre / brajati sutaH pitRtAM bhrAtRtAM punaH zatrutAzcaiva' iti catasRSu gatiSu sarvAvasthAsu saMsaraNalakSaNasaMsArasya bhAvanA saMsArAnuprekSeti dhyAnAnantaraM paryAlocanAni // 92 //
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [caturthI __atha zukladhyAnaM kharUpalakSaNAlambanAnuprekSaNAnyAzrityAha ___ savicArapRthaktvAvicAraikatvavitarkAnivartisUkSmakriyApratipAtisamu. cchinnakriyakharUpamavyathA'saMmohavivekavyutsargalakSyaM kSAntimArdavArjavamu tyAlambanamanantavRttivipariNAmAzubhApAyAnuprekSaM zuklaM dhyAnam // 93 // 5. savicAreti, vicAra:-arthAdvyaJjane vyaJjanAdarthe tathA manaHprabhRtInAM yogAnAmanyatarasmAdanyatarasmin vicaraNam , tena yutaM tathaikadravyAzritAnAmutpAdAdiparyAyANAM pRthaktvena bhedena pUrvagata. zrutAlambano nAnA nayAnusaraNalakSaNo vitarko yasmiMstathAvidhamekaM svarUpam / arthavyaJjanayoritarasmAditaratra manaHprabhRtInAzcAnyatarasmAdanyatra saJcaraNalakSaNavicAravidhuraM tathotpAdAdiparyAyANAmekatvenA bhedenAnyatamaparyAyAlambanatayA pUrvagatazrutAzrayo vyaJjanarUpo'rtharUpo vA vitarko yatra tathAvidhaM dvitI10 yam / pravardhamAnatarapariNAmAdanivarti kevalino nirvANagamanakAle niruddhamanovAgyogasyA niruddhakAyayogasya kAyikI ucchAsAdikA sUkSmA kriyA yasmiMstAdRzaM tRtIyam / anuparatisvabhAvaM tathA zailezIkaraNe niruddhayogatvAdyasmin kAyikyAdikA kriyA kSINA tathA svarUpaM caturtham / tasya lakSaNAni devAdikRtopasargAdijanitacalanAbhAvaH, avyathA, devAdikRtamAyAjanitasya sUkSmapadArthaviSayasya ca mohAbhAvo'saMmohaH, dehAdAtmana Atmano vA sarvasaMyogAnAM buddhyA pRthakkaraNaM vivekaH, nissaGgatayA deho15 pAdhityAgo vyutsargaH, yAbhiH zukladhyAnaM samArohati tAH kSAntyAdaya AlambanAni, bhavasantAnasyAna ntatayA'nuprekSaNamanantavRttitAnuprekSA, vastUnAM nAnAprakAreNa pariNamanabhAvanA vipariNAmAnuprekSA, saMsA: rasyAzubhatvabhAvanA'zubhAnuprekSA, AzravANAmapAyabhAvanA'pAyAnuprekSeti tasyAnuprekSAH // 93 / / atha mohavizeSakaSAyAzrayeNAha ___ kaSAyA AtmaparobhayatadabhAvapratiSThitAH kSetravAstuzarIropadhyAzritA 20 anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjvalanazIlA AbhogAnAbhogopazAntAnupazAntAzca karmacayanaphalAH // 94 // ___ kaSAyA iti, krodhamAnamAyAlobharUpA ityarthaH, kaSati hinasti dehina iti kaSaM karma tasyAyo lAbhahetutvAt kaSAyaH, krodhamohanIyodayasampAdyo jIvasya pariNAmavizeSaH krodhaH, krodhamohanIyakamaiva ___vA, evaM mAnAdayo'pi, tatra sAmAnyataH kaSAyAzcatvArazcaturvizatitame pade yAvadvaimAnikAnAM bhavanti / 26 te catuHpratiSThitAH, yathA''tmAparAdhenaihikAmuSmikApAyadarzanAdAtmaviSayA AtmapratiSThitAH, pareNA: krozAdinodIritAH paraviSayA vA parapratiSThitAH, AtmaparaviSayA ubhayapratiSThitAH, AkrozAdikAraNanirapekSAH kevalaM krodhAdivedanIyodayAce bhavaMti te'pratiSThitAH, ayaM ca caturthabhedo jIvapratiSThito'pyAsmAdiviSaye'nutpannatvAdapratiSThita ukto natu sarvathA'pratiSThitaH / ekendriyavikalendriyANAM kopasyAdipratiSThitatvaM pUrvabhave tatpariNAmapariNatamaraNenotpannAnAmiti / te ca nArakAdInAM khaM svamutpattisthAna30 lakSaNaM kSetraM vAstu-gRhaM duHsaMsthitaM virUpaM vA zarIraM yadyasyopakaraNaM tadAzritya bhavanti, ekendriyANAntu
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| bhavAntarApekSayA / evamanantaM bhavamanubadhnanti-avicchinnaM kurvantItyevaMzIlA anantAnubandhinaH, samyagdarzanasahabhAvikSamAdisvarUpopazamAdicaraNalavavibandhinaH; teSAM cAritramohanIyatvAt / na copazamAdibhireva cAritrI, alpatvAt , yathA'manasko na saMjJI kintu mahatA mUlaguNAdirUpeNa cAritreNa cAritrI, manaHsaMjJayA saMzivat, ata eva trividhaM darzanamohanIyaM paJcaviMzatividhaM cAritramohanIyamiti, na vidyate pratyAkhyAnamaNuvratAdirUpaM yasmin so'pratyAkhyAno dezaviratyAvArakaH, pratyAkhyAnaM sarvaviratirUpameva . AvRNotIti pratyAkhyAnAvaraNam / saMjvalayati dIpayati sarvasAvadyaviratimapi, indriyArthasampAte vA saMjvalayati dIpyata iti saMjvalano yathAkhyAtacAritrAvArakaH / Abhogo jJAnaM tena nirvatito yajjAnan kopavipAkAdi ruSyati sa AbhoganirvartitaH krodhAdiH, itarastu yadajAnan ruSyati so'nAbhoganirvartitaH, upazAnto'nudayAvasthaH, tatpratipakSo'nupazAntaH, ekendriyAdInAmAbhoganirvartitaH saMjJipUrvabhavApekSayA, anAbhoganirvartitastu tadbhavApekSayApi, upazAnto nArakAdInAM viziSTodayAbhAvAt , anu-10 pazAnto nirvicAra eva / ebhiH krodhAdibhizcaturbhirjIvaH karmaprakRtInAM kAlatraye'pi cayanaM, upacayanaM bandhanamudIraNaM vedanaM dezanirjaraNazca karoti, tatra kaSAyapariNatasya karmapudgalopAdAnamAtraM cayanam , citasthAbAdhAkAlaM muktvA jJAnAvaraNAditayA niSeka upacayanam , tasyaiva niSiktasya punarapi kaSAyapariNativizeSAnikAcanaM bandhanam , anudayaprAptasya karaNenAkRSyodaye prakSepaNamudIraNam , sthitikSayAdudayaprAptasya karmaNa udIraNAkaraNenavodayabhAvamupanItasyAnubhavanaM vedanam / karmaNo'karmatvabhavanaM nirjaraNaM 15 taca dezataH sarvanirjarAyAzcaturviMzatidaNDake'sambhavAt // 94 // puruSavizeSAnadhikRtyaiva punarAha ApAtAsaMvAsabhadrakAH saMvAsAnApAtabhadrakA ApAtasaMvAsabhadrakA anApAtAsaMvAsabhadrakAH purussaaH|| 95 // ApAteti, ApatanamApAtaH prathamamIlakastatra bhadrako bhadrakArI, saMvAsaH ciraM sahavAsastatra 20 na bhadrako hiMsakatvAt saMsArakAraNaniyojakatvAdveti, saha saMvasatAmatyantopakAritayA saMvAsabhadrakastathA'nAlApakaThorAlApAdinA''pAtabhadrakazceti, evamevAnyau dvAvapi bhAvyau // 95 // punarapyAha AtmaparAzrayeNa vaya'sya darzanodIraNopazamanAH // 96 // Atmeti, vayaM hiMsAnRtAdi pApaM karma tadAtmanaH sambandhi kalahAdau pazyati pazcAttApA- 25 nvitatvAnna parasya taM pratyudAsInatvAdityekaM sthAnam , anyastu parasya nAtmanaH sAbhimAnatvAditi dvitI- : yam, itara ubhayoH, niranuzayatvena yathAvadvastubodhAt, aparastu nobhayorvimUDhatvAt / evaM dRSTvA caika AtmanaH sambandhyavadyamudIrayati bhaNati yaduta mayA kRtametaditi, upazAntaM vA punaH pravarttayati, evamupazamayati nivartayati pApaM karma veti // 96 //
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caturma sUtrApemukApalyAna ... saMsArApekSayA catu:sthAnamAha- dravyakSetrakAlabhAvalakSaNaH saMsAraH, parikarmasUtrapUrvagatAnuyogarUpo dRssttivaadH|| 97 // dravyeti, itazcetazca paribhramaNaM saMsAraH, tatra saMsArazabdArthajJastatrAnupayuktaH, jIvapudgalAnAM 5 dravyANAM vA yathAyogaM bhramaNaM drvysNsaarH| teSAmeva kSetre caturdazarajvAtmake yatsaMsaraNaM sa kSetrasaMsAraH, yatra vA kSetre saMsAro vyAkhyAyate tadeva kSetramabhedopacArAt saMsAro yathA rasavatI guNaniketyAdi / kAlasya divasapakSamAsarvayanasaMvatsarAdilakSaNasya saMsaraNaM cakranyAyena bhramaNam , palyopamAdikAlavizeSavizeSitaM vA yatkasyApi jIvasya narakAdiSu sa kAlasaMsAraH, yasmin vA kAle pauruSyAdike saMsAro vyAkhyAyate sa kAlo'pi saMsAra ucyate abhedAt / saMsArazabdAbhijJastatropayukto jIvapudgalayorvA saMsa10 raNamAtramupasarjanIkRtasambandhidravyaM bhAvAnAM vaudayikAdInAM varNAdInAM vA saMsaraNapariNAmo bhAvasaM saarH|aynyc dravyAdisaMsAro'nekanapaidRSTivAde vicAryata iti dRSTivAdacatuHsthAnamAha parikarmeti, dRSTayo darzanAni nayA udyante'bhidhIyante'vataranti yasminnasau dRSTivAdo dvAdazamaGgam , tatra sUtrAdigrahaNayogyatAsampAdanasamartha parikarma, tacca siddhasenikAdi, sUtrANi RjusUtrAdIni dvAviMzatirbhavanti, iha sarvadravyaparyAyanayAdyarthasUcanAtsUtrANi / samastazrutAt pUrva karaNAt pUrvANi, tAni cotpAdamagrAyaNIyaM 15 vIryamastinAstipravAda jJAnapravAI satyapravAdamAtmapravAdaM karmapravAdaM pUrva pratyAkhyAnaM vidyAnuvAdamavandhyaM prANAyuHkriyAvizAlaM pUrva bindusArazceti caturdaza, teSu praviSTaM zrutaM pUrvagataM pUrvANyeva, yojanaM yogaH, anurUpo'nukUlo vA sUtrasya nijAbhidheyena yoga ityanuyogaH, sa caikastIrthakarANAM prathamasamyaktvAvAptipUrvabhavAdigocaro yaH sa mUlaprathamAnuyogo'bhidhIyate / yastu kulakarAdivaktavyatAgocaraH sa gaNDikA nuyoga iti // 97 // 20 pUrvagate prAyazcittAbhidhAnAttasya catuHsthAnamAha jJAnadarzanacAritravyaktakRtyabhedAt pratiSevaNasaMyojanAropaNaparikuJcanabhedAdvA prAyazcittam // 98 // jJAneti, jJAnameva pApaM chinatti prAyaHcitaM vA zodhayatIti niruktyA jJAnaprAyazcittam , evamanyatrApi, jIvo'tra cittazabdenocyate cittacittavatorabhedAt , vyaktasya bhAvato gItArthasya kRtyaM karaNIyaM 25 vyaktakRtyaM prAyazcittaM gItArtho hi gurulAghavaparyAlocanena yatkiJcit karoti, tatsarvaM pApavizodhakameva bhavati, athavA jJAnAdyaticAravizuddhyarthaM yAnyAlocanAdIni prAyazcitAni vizeSato'bhihitAni tAni tathA vyapadizyante, athavA vidattakRtyaM; vizeSeNAvasthAdyaucityena vizeSAnabhihitamapi vitIrNamabhyanujJAtaM yatkiJcinmadhyasthagItArthena kRtyamanuSThAnaM tadvidattakRtyaM prAyazcittameva, prakArAntareNAha pratiSeva Neti, pratiSiddhasyAsevanamakalpyasamAcaraNaM pratiSevaNam , taJca dvidhA pariNAmabhedAt pratiSevaNIyabhedAdvA, 30 bhAva pratiSevaNA sa punaH kuzalo'kuzalo vA bhavet , kuzalena bhavati kalpaH, akuzalapariNAmAipaH / pratiSevaNIyabhedAttu 'mUlaguNottaraguNeSu dvividhA pratiSevaNA samAsena / mUlaguNeSu paJcavidhA piNDa
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukA] sthaanmuktaasaarikaa| vizodhyAdikA itarA' // tasyAM prAyazcittamAlocanAdi / saMyojanamekajAtIyAticAramIlanam , yathA zayyAttarapiNDo gRhItaH so'pyudakAhastAdinA so'pyabhyAhRtaH so'pyAdhAkarmikastatra yat prAyazcittaM tatsaMyojanAprAyazcittam , tathA''ropaNamekAparAdhaprAyazcitte punaH punarAsevanena vijAtIyaprAyazcittAdhyAropaNam , yathA pazcarAtriMdivaprAyazcittamApannaH punastatsevane dazarAtriMdivaM punaH paJcadazarAtridivamevaM yAvat SaNmAsAt tatastasyAdhikaM tapo deyaM na bhavati, api tu zeSatapAMsi tatraivAntarbhAvanIyAni, / iha tIrthe SaNmAsAntatvAttapasa iti / AropaNayA prAyazcittamAropaNAprAyazcittam / parikuzcanamaparAdhasya dravyakSetrakAlabhAvAnAM gopAyanamanyathA satAmanyathAbhaNanaM parikuzcanA parivaJcanA vA tasyAH prAyazcittamiti // 98 // prAyazcittasya kAlApekSatvAtkAlaM nirUpayati pramANayathAyurnivRttimaraNAddhAkAlabhedaH kAlaH // 99 // 10 pramANeti, pramIyate paricchidyate yena varSazatapalyopamAdi tatpramANaM tadeva kAlaH pramANakAlaH, sa cAddhAvizeSa eva divasAdilakSaNo manuSyakSetrAntarvartIti, yathA-yatprakAreNa narakAdibhedena Ayu:karmavizeSo yathAyuH, tasya raudrAdidhyAnAdinA nirvRttirbandhanaM tasyAH sakAzAdyaH kAlo nArakAditvena sthitirjIvAnAM sa yathAyurnivRttikAlaH, ayamapyaddhAkAla evAyuSkakarmAnubhavaviziSTaH sarvasaMsArijIvAnAM vrtnaadiruupH| mRtyoH kAlo maraNakAlaH, ayamaddhAsamayavizeSa eva maraNaviziSTo maraNameva vA kAla: 15 maraNaparyAyatvAditi, addhaiva kAlo'ddhAkAlaH, kAlazabdo hi varNapramANakAlAdiSvapi varttate tato'ddhA-. zabdena viziSyate, ayazca sUryakriyAviziSTo manuSyakSetravartI samayAdirUpo'vaseya iti // 99 // . atha jIvAzrayeNAha__ bharatairavateSu madhyamA dvAviMzatirahantazcaturyAmaM dharma sarvataH prANAtipAtaviramaNaM mRSAvAdaviramaNamadattAdAnaviramaNaM bahirddhAparigrahaviramaNa 20 prajJApayanti sarveSu mahAvideheSvarhanto'pi // 10 // bharateti, madhyamAH pUrvapazcimavarjAH, catvAro yamA eva yAmA nivRttayo yasmistaM, bahirddhA maithunaM pariprahavizeSaH parigrahastayordvandvaikatvam , athavA bahistAtparigrahaviramaNaM dharmopakaraNAdvahiH pariprAcaM vastu tato nivRttirityarthaH, atra pakSe maithunaM parigrahe'ntarbhavati, na hyaparigRhItA yoSidujyata iti pratyAkhyeyasya caturvidhatvAcaturyAmatA dharmasya / iyaM ceha bhAvanA, madhyamatIrthakarANAM videhakAnAca catu-25 ryAmadharmasya pUrvapazcimatIrthakarayozca paJcayAmadharmasya prarUpaNA ziSyApekSayA paramArthavastu pazcayAmasyaivobhayeSAmapyasau, yataH prathamapazcimatIrthakaratIrthasAdhava RjujaDA vakrajaDAzceti, tattvAdeva parigraho varjanIya ityupadiSTe maithunavarjanamavaborbu pAlayituzca na kSamAH, madhyamavidehajatIrthakaratIrthasAdhavastu RjuprahatvAttadboddhaM varjayituna kSamA iti // 10 // sU. su. 26
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 sUtrAyamuktAvalyAm citurthI hiMsAdibhyo'nuparatoparatAnAM durgatisugatI bhavata iti tadbhedAnAha- nairayikatiryagyonikamanuSyadevabhedA durgatiH, siddhadevamanujasukulapratyAyAtibhedA sugatiH // 101 // . nairayiketi, spaSTaM ninditamanuSyApekSayA manuSyadurgatiH, kilbiSikAdyapekSayA devadurgatiH, deva5 kulAdau gatvA sukule ikSvAkAdau pratyAyAtiH pratyAgamanaM sukulapratyAyAtiH, iyazca tIrthakarAdInAmeveti manuSyasugaterbhogabhUmijAvimanuSyatvarUpAyA bhidyate // 101 // punarjIvAzrayeNAha krodhamAnamAyAlobhamanovAkAyendriyairvA pratisaMlInA apratisaMlInAzca // 102 // 10 krodheti, krodhAdikaM vastu vastu prati samyaglInA nirodhavantaH pratisaMlInAH, tatra krodhaM pratyu dayanirodhenodayaprAptaviphalIkaraNena ca pratisaMlInaH krodhapratisaMlInaH / evamapre'pi, kuzalamanaudIraNenAkuzalamanonirodhena ca manaH yasya pratisaMlInaM sa manaHpratisaMlIna:, zabdAdiSu manojJAmanojJeSu rAgadveSaparihArIndriyapratisaMlInaH, etadviparyayo'pratisaMlInaH // 102 // . . asalInatA prakArAntareNa darzayati- . 18. dInAdInatAbhyAM pariNAmarUpamanaHsaMkalpaiH puruSAzcaturvidhAH // 103 // dIneti, dIno dainyavAn kSINorjitavRttiH pUrva pazcAdapi dIna eva, athavA bahirvRttyA dIno'ntavRttyApi dIna ityeko bhaGgaH dIno'dInazceti dvitIyaH, adIno dInazceti tRtIyaH, ubhayathA'dIna iti caturthaH, pariNAmApekSayA bahirvRttyA mlAnavadanatvAdiguNayuktazarIreNa dInaH san punardInatayA pariNato'nta vRttyA dInaH sannadInapariNataH, adInaH san dInapariNataH, adInaH sannadInapariNatazceti evaM rUpAdyape20 kSayApi dInarUpaH malinajIrNavastrAdinepathyApekSayA, dInamanAH svabhAvata evAnunnatacetAH, dInasaMkalpaH unnatacittasvAbhAvye'pi kathaJciddhInavimarzaH evaM prajJAdRSTizIlasamAcArAdyapekSayApi bhAvyam // 103 / / vAcaHsvarUpabhaNanAya vikathAkathAprakaraNamAha. strIbhaktadezarAjakathA vikathAH, AkSepaNIvikSepaNIsaMvedanInivedanIkathA dharmakathAH // 104 // 25 strIti, saMyamabAdhakatvena viruddhA kathA vacanapaddhatirvikathA, strINAM strISu vA kathA strIkathA, evaM bhaktasya bhojanasya dezasya janapadasya rAjJo nRpasya katheti / tatra strIkathA jAtikularUpanepathyAzrayeNa, tatra 'dhigbrAhmaNIrdhavAbhAve yA jIvanti mRtA iva / dhanyA manye jane zUdrIH patilakSe'pyaninditAH' iti mAsaNIpratInAmanyatamAyA yA prazaMsA nindA pA sA jAtikathA / 'aho caulukyaputrINAM sAhasaM
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| 203 jagato'dhikam / patyumatyau vizantyamau yAH premarahitA apI'tyuprAdikulotpannAnAmanyatamAyA yat prazaMsAdi sA kulkthaa| 'candravakA sarojAkSI sadgIH pInaghanastanI / kiM lATI no matA sA'sya devAnAmapi durlabhe'tyAndhrIprabhRtInAmanyatamAyA rUpasya yatprazaMsAdi sA rUpakathA / 'dhinArIraudIcyA vahuvasanAcchAditAGgalatikatvAt / yadyauvanaM na yUnAJcakSurmodAya bhavati sadeti tAsAmevAnyatamAyAH kacchAvandhAdinepadhyasya yatprazaMsAdi sA nepathyakatheti / strIkathAyAzcaite doSAH 'AtmaparayormohodI-5 raNoDDAhaH sUtrAdiparihAniH / brahmacaryasyAguptiH prasaGgadoSAzca gamanAdi' iti / AvApanirvApArambhaniSThAnakathAzrayeNa bhaktakathA bhavati, zAkaghRtAdInyetAvanti tasyAM rasavatyAmupayujyanta ityevaM rUpAssvApakathA, etAvantastatra pakkApakkAnnabhedA vyaJjanabhedA veti nirvApakathA, tittirAdInAmiyatAM tatropayoga ityArambhakathA, etAvadraviNaM tatropayujyata iti niSThAnakathA, tatra doSAH 'AhAramantareNApi gRGkhyA jAyate sAGgAram / ajitendriyataudarikavAdastvanujJAdoSazceti / dezavidhidezavikalpadezacchanda-10 dezanepathyakathAzrayA dezakathA, deze magadhAdau vidhirviracanA bhojanamaNibhUmikAdInAM bhujyate vA yadyatra prathamatayeti dezavidhiH tatkathA dezavidhikathA, evamagre'pi, vikalpaH sasyaniSpattiH, vaprakUpAdidevakulabhavanAdivizeSazceti, chando gamyAgamyavibhAgo yathA lATadeze mAtulabhaginI gamyA, anyatrAgamyeti, nepathyaM strIpuruSANAM veSaH svAbhAviko vibhUSApratyayazceti, iha doSAH 'rAgadveSotpattiH svapakSaparapakSatazcAdhikaraNam / vahuguNa eSa iti dezaH zrutvA gamanaM cAnyeSAmiti / atiyAnakathA niryANakathA 15 balavAhanakathA kozakoSThAgArakathA ca rAjakathA rAjAdernagarAdau pradezakathA'tiyAnakathA, yathA 'sitasindhuraskandhagataH sitacAmaraH shvetchtrchnnnbhaaH| jananayanakiraNazveta eSa pravizati pure rAje'ti / nirgamakathA niryANakathA, yathA 'vAdyamAnAyudhamamandabandizabdaM milatsAmantam / saMkSubdhasainyamuddhRtacihna nagarAnnRpo niryAti' iti / balaM hasyAdi, vAhanaM vegasarAdi tatkathA yathA' heSaddhayaM garjadgajaM ghanaghanAyamAnarathalakSam / kasyAnyasyApi sainyaM nirnAzitazatrusainyaM bhoH' iti, bhANDAgAraM kozaH, dhAnyA-20 gAraM koSThAgAraM tatkathA yathA 'puruSaparamparAprAptena bhRtavizvambhareNa kozena / nirjitavaizravaNena tena samaH ko nRpo'nya' iti / tatraite doSAH 'cArikacaurAbhimarA hRtamAritazaMkAM kartukAmA vA / bhuktAmuktayoravadhAvanaM kuryAdvA''zaMsAprayogami'ti / atha dharmakathA prAha AkSepaNIti, AkSipyate mohAttattvaM pratyAkRSyatezrotA'nayetyAkSepaNI, vikSipyate sanmArgAt kumArge kumArgAdvA sanmArge zrotA'nayeti vikSepaNI dharmakathAdhikArAdatrottarapakSa eva grAhyaH, saMvegayati saMvegaM karoti saMvejyate saMvegaM grAhyate vA zrotA'-25 nayeti saMvedanI saMvejanI vA, nirvidyate saMsArAdernirviNNaH kriyate'nayeti nirvedanIkathA / AcAravyavahAraprajJaptidRSTivAdAzrayeNAdyA kathA bhavati, AcAro locAsnAnAdiH, tatprakAzanenAkSepaNI, vyavahAraH kathacidApanadoSavyapohAya prAyazcittalakSaNaH, prajJaptiH saMzayApannasya zroturmadhuravacanaiH prajJApanam , : dRSTivAdaH zrotrapekSayA nayAnusAreNa sUkSmajIvAdibhAvakathanam , AcArAdayo granthA vA / vikSepaNIkathA ca svasiddhAntaguNAnuddIpayitvA tataH parasamayadoSakathanam , tathA parasamayakathanapUrvakaM svasamayaguNa- 30 vyavasthApanam , evaM parasamayeSu ghuNAkSaranyAyena yo yAvAn jinAgamatattvavAdasadRzatayA samyagvAdastaM kathayitvA teSveva yo jinapraNItatattvaviruddhatvAnmithyAvAdastasya doSadarzanapUrvakaM varNanam, parasam
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 sUtrAryamuktAvalyAm [caturthI yeSveva midhyAvAdaM kathayitvA samyagvAdasthApanamiti / ihaparalokakhaparazarIrAzrayeNa saMvedanI, tatrehaloko manuSyajanma, sarvamidaM mAnuSatvamasAramadhruvaM kadalIstambhasamAnamityAdirUpatayA tatsvarUpakathanena saMvegotpAdanam , devA apIrSyAviSAdabhayaviyogAdiduHkhairabhibhUtAH kiM punastiryagAdaya iti devAdibhavasvarUpakathanarUpA paralokasaMvedanI, yadetadasmadIyaM zarIraM tadazucyazucikAraNajAtamazucidvAravinirgatamiti 5na pratibandhasthAnamityAdikathanarUpA''tmazarIrasaMvedanI kathA / evaM parazarIrasaMvedanyapi bhAvyA / ihaloke duzvIrNAni karmANIhaloke duHkhaphalavipAkayutAni bhavanti, kAnicit paraloke duHkhAnubhaSayutAni ca, paraloke duzcIrNAni cehaloke duHkhaphalavipAkasaMyuktAni, kAnicicca paraloka iti vyAvarNanaM nivedanI kathA evaM sucIrNakarmAzrayeNApi caturbhaGgo vAcyaH // 104 // vAgvizeSamabhidhAya kAyavizeSamAha10 zarIrasya kRzadRDhatvAbhyAM jJAnadarzanam // 105 // zarIrasyeti, kecitpUrva pazcAdapi kRzAH, anye pUrva kRzAH pazcAdRDhAH, apare pUrva dRDhAH pazcAt kRzAH, itare tu pUrva pazcAdapi dRDhAH / bhAvena kRzo hInasattvAditvAt, punaH kRzaH zarIrAdibhiriti caturbhaGgaH / tathA kRzazarIrasya vicitratapasA bhAvitasya zubhapariNAmasambhavena tadAvaraNakSayopazamAdibhAvAt , jJAnadarzanaM-jJAnazca darzanaJca, jJAnena saha vA darzanaM chAnasthikaM kaivalikaM vA tatsamutpadyate na 16 dRDhazarIrasya, tasya hyupacitatvena bahumohatayA tathAvidhazubhapariNAmAbhAvena kSayopazamAdyabhAvAdityekaH, tathA mandasaMhananasyAlpamohasya dRDhazarIrasyaiva jJAnadarzanamutpadyate, svasthazarIratayA manaHsvAsthyena zubhapariNAmabhAvataH kSayopazamAdibhAvAt , na kRzazarIrasya, asvAsthyAditi dvitIyaH, tathA kRzasya dRDhasya vA tadutpadyate viziSTasaMhananasyAlpamohasyobhayathApi zubhapariNAmabhAvAt kRzatvadRDhatve nApekSata iti tRtIyaH / kRzazarIrasya dRDhazarIrasya ca na tadutpadyata iti caturthaH, tathAvidhapariNAmAbhAvAt // 105 // 20 jJAnadarzanavyAghAtamAha khyAdikathAvAdino vivekavyutsargAbhyAM na samyagAtmAnaM bhAvayituH pUrvarAtrApararAtrakAlasamaye na dharmajAgarikayA jAgRtasya prAsukasyaiSaNIyasyoJchasya sAmudAnikasya samyaG na gaveSayiturnirgranthasyAtizayavajjJAnaM na bhavati // 106 // 25 khyAdIti, AdinA bhaktadezarAjagrahaNam, viveko'zuddhAdityAgaH, vyutsarga:-kAyavyutsargaH, pUrvarAtraH rAtreH pUrvo bhAgaH, apararAtraH rAtreraparo bhAgaH, tAveva kAlaH, sa eva samayo'vasaraH, tasmin kuTumbajAgarikAvyavacchedena dharmapradhAnA jAgarikA-nidrAkSayeNa bodho dharmajAgarikA bhAvapratyupekSetyarthaH, tayA jAgRta:-jAgarakastasya, prAsuko nirjIvA, eSaNIyaH kalpyaH, udmAdidoSarahitatvAt , samakA bhaktapAnAdiH, alpAlpatayA guhyamANatvAt , samudAne bhikSaNe yAlAyAM bhavaH sAmudAnikA,
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] 205 sthaanmuktaasrikaa| ityevaMprakAraiH-nimranthassetyupalakSaNaM, tena nimranthasya nirgranthyA vetyarthaH, atizayavajJAna-vilamityarthaH, matyAdito'tizayavattvAt / evametadviparyayeNa tadutpattirbhAvyA // 106 // nimranthAnAmakRtyaniSedhAyAha ASADhAzvinakArtikacaitrapratipadaH prathamapazcimasaMdhyAmadhyAhnArdharAtrayo na vAdhyAyayogyAH // 107 // ASADheti, etA mahApratipadA, mahotsavAnantaravRttitvenotsavAnuvRttyA zeSapratipaddharmavilakSaNatvAt, ata evASADhasya paurNamAsyA anantarA pratipadASADhapratipadevamanyatrApi, iha ca yatra viSaye yato divasAnmahAmahAH pravarttante tatra tadivasAnmahasamAptidinaM yAvat svAdhyAyo nandyAdisUtraviSayo vAcanAdirna vidhIyate, anuprekSA tu na niSidhyate, tacca paurNamAsyeva, pratipadastu kSaNAnuvRttisambhavena vaya'nte, tathA prathamA saMdhyA anudite sUrye, pazcimA cAstasamaye, akAlakhAdhyAye'mI doSA:-'zrutajJAne'bhakti- 10 lokaviruddhatA pramattachalanA ca / vidyAsAdhanavaiguNyadharmatA iti mA kuru' iti // 107 // puruSavizeSAnevAha AtmaparAntakarA AtmaparatamA AtmaparadamAzca puruSAH // 108 // Atmeti, Atmano bhavasyAntaM kurvantItyAtmAntakarA na parasya bhavAntakarA dharmadezanAnAsevakAH pratyekabuddhAdirityeko bhaGgaH, parasya bhavAntaM kurvanti mArgapravarttanena, nAtmAntakarA acaramazarIrA 15 AcAryAdayaH, svaparAtmAntakarAstIrthakarAdayaH, na svaparAtmAntakarA duSamAcAryAdayaH / yadvA''tmano'ntaM maraNaM kurvantItyAtmAntakarAH, atra prathamaH AtmavadhakaH, dvitIyaH paravadhakaH, tRtIya ubhayahantA, caturthastvavadhakaH / evamAtmAnaM tamayati khedayatItyAtmatamaH, AcAryAdiH, Atmani tamo'jJAnaM krodho vA yasya sa AtmatamAH, AtmAnaM damayati zamavantaM karoti zikSayati vetyAtmadamaH, AcAryo'zvadamakAdirvA parazcAtra ziSyo'zvAni // 108 // damazca garSagAtaH syAditi garhAmAha upasampaye vicikitsAmi yatkiJcana mithyA me evamapi prajJateti gIM // 109 // upasampadya iti, gurusAkSikA''tmano nindA gahIM, tatropasampadye guruM svadoSanivedanArthamAzrayAmi, abhyupagacchAmi vocitaM prAyazcittamityevaMprakAraH pariNAma ekA ghiiN| asyA garhAtvantu tathA-25 vidhapariNAmasya gohetutvena kAraNe kAryopacArAt, gahA~samAnaphalatvAcca / vizeSeNa vividhaprakArairvA cikitsAmi garhaNIyAn doSAn pratikaromi nirAkaromItyevaM vikalpAtmikA'nyA gare / yatkiJcanAnucitaM tanmithyA-viparItaM duSu me-mama, ityevaM vAsanAgarbhavacanarUpA'parA goM, evaM sahapatvAdeva grhaayaaH| evamapi prajJaptA-anena khadoSagarhaNaprakAreNApi jinairdoSazuddhirabhihiteti pratipattivAparA garhA, evaMviSapratipattergahAkAraNatvAviti // 109 // 20 30
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caturthI 206 sUtrArthamuktAvalyAm atha kaSAyAzrayeNAha- . . vaMzImUlameSazRGgagomUtrikAvalekhanikAketanasamA mAyA zailAsthidArutinizalatAstambhasamAno mAnaH kRmikardamakhaJjanaharidrArAgaraktavastrasamo lobhaH parvatapRthivIreNujalarAjisamaH krodhaH // 110 // 5 vaMzImUleti, ketanaM sAmAnyato vakra vastu, vaMzImUlaJca tatketanaJca vaMzImUlaketanaM, meSazRGgaM gomUtrikA ca pratItA, avalikhyamAnasya vaMzazalAkAderyA pratanvI tvak sA'valekhaniketi, vaMzImUlaketanAdisamatvaJca mAyAyAstadvatAmanArjavabhedAt , tathA hi yathA vaMzImUlamatigupilavakramevaM kasyacinmAyApItyevamalpAlpatarAlpatamAnArjavatvenAnyApi bhAvanIyA, iyazcAnantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanarUpA krameNa jJeyA, vaMzImUlaketanasamAnamAyAmanupraviSTo jIvo mRtvA nairayikeSUtpadyate, 10 meSaviSANaketanasamAnamAyAmanupraviSTastiryagyoniSu gomUtrikAketanasamAnamAyAmanupraviSTo manuSyeSu, avalekhanikAketanasamAnamAyAmanupraviSTazca deveSu, evaM mAnAdyanupraviSTo'pi / anupraviSTa udayavartItyarthaH / zailastambhaH zilAvikArabhUtaH sthANuH, evamagre'pi, tinizo vRkSavizeSaH tasya latA-kambA, sA cAtyantamRdvI, mAnasyApi zailastambhAdisamAnatA tadvato namanAbhAvavizeSAjJayA, mAno'pyanantAnubandhyAdirUpaH krameNa dRzyaH, kRmirAge vRddhasampradAyo'yam , yathA manuSyAdInAM rudhiraM gRhItvA kenApi yogena yuktaM bhAjane 15 sthApyate tatastatra kRmaya utpadyante, te ca vAtAbhilASiNaH chidranirgatA AsannA bhramanto niharilAlA muJcanti tAH kRmisUtraM bhaNyate tacca svapariNAmarAgaraJjitameva bhavati, tatra kRmINAM rAgo rakhakarasaH tena raktaM kRmirAgaraktamevaM sarvatra, kardamo govATAdInAm , khaJjanaM dIpAdInAm , haridrA pratItaiva / kRmirAgAdiraktavastrasamAnatA ca lobhasyAnantAnubandhyAditadbhedavatAM jIvAnAM krameNa dRDhahInahInatarahInatamAnubandhatvAt , tathAhi kRmirAgaraktaM vastraM dagdhamapi na rAgAnubandhaM muzcati tadbhasmano'pi raktatvAt , 20 evaM yo mRto'pi lobhAnubandhaM na muJcati tasyAbhidhIyate lobhaH kRmirAgaraktavastrasamAno'nantAnubandhI ceti, evaM sarvatra bhAvanA kAryA // 110 // karmasAmyAdAha prakRtisthityanubhAvapradezabhedo bandho bandhanodIraNopakramaNAvipariNAmanAbheda upakramaH prakRtisthityanubhAvapradezaviSayamalpabahutvaM saMkramanidhatta25 nikAcitAnyapi // 111 // prakRtIti, sakaSAyajIvasya karmayogyapudgalagrahaNaM bandhaH, tatra karmaprakRtInAM jJAnAvaraNIyAdyaSTabhevAnAmavizeSitasya karmaNo vA bandhaH prakRtibandhaH / tAsAmeva jaghanyAdibhedena sthiternirvarttanaM sthiti bandhaH, anubhAvo vipAkaH, tIbrAdibhedo rasa ityarthastasya bandho'nubhAvabandhaH, jIvapradezeSu karmapradezAnA__ manantAnantAnAM pratiprakRti pratiniyatapariNAmAnAM bandhaH pradezabandhaH parimitaparimANaguDAdimodakabandha80 vaditi / evaJca modakadRSTAntaM varNayanti vRddhAH, yathA kila modako nAgarAdidravyabaddhaH sam ko'pi
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] sthAnamuktArikA / 207 vAtaharaH ko'pi pittaharaH ko'pi kaphaharaH ko'pi mArakaH ko'pi buddhikaraH ko'pi vyAmohakaraH, evaM karmaprakRtiH kAcijjJAnaM kAciddarzanamAvRNoti kAcitsukhaduHkhAdivedanamutpAdayati, tathA tasyaiva modakasya yathA'vinAzabhAvena kAlaniyamarUpA sthitirevaM karmaNo'pi tadbhAvena niyatakAlAvasthAnaM sthitibandhaH, yathA modakasya snigdhamadhurAdireka guNa dviguNAdibhAvena raso bhavatyevaM karmaNo'pi dezasarvaghAtizubhAzubhatIvramandAdiranubhAvabandhaH, tasyaiva modakasya yathA nAgarAdidravyANAM parimANavattvamevaM karmaNo'pi 6 pudgalAnAM pratiniyatapramANatA pradezabandha iti / karmaNo baddhatvodIritatvAdinA pariNamanaheturjIvasya zaktivizeSa upakramo yo'nyatra karaNamiti rUDho bandhAdInAmArambho vopakramaH / tatra karmapudgalAnAM jIvapradezAnAzca parasparaM sambandhanaM bandhanaM tasyopakramaH, idaca sUtramAtrabaddhalohazalAkAsambandhopamam / asaMkalitAvasthasya vA karmaNo baddhAvasthIkaraNaM tadevopakramo bandhanopakramaH, vastuparikarmavastuvinAzarUpasyApyupakramatvAt / evamaprAptakAlaphalAnAM karmaNAmudayapravezanamudIraNA, udayodIraNAnidhattanikAca - 10 nAkaraNAnAmayogyatvena karmaNo'vasthApanamupazamanA karmaNAM vividhaiH prakAraiH sattodayakSayakSayopazamodvarttanApavarttanAdibhiH pariNamanaM girisaridupalanyAyena dravyakSetrAdibhirvA karaNavizeSeNa vA'vasthAntarApAdanaM vipariNAmanA, iyaM bandhanAdiSu tadanyeSvapyudayAdiSvapyastIti sAmAnyarUpatvAdiha bhedenoktA / bandhanopakramacaturdhA prakRtyAdibhiH, tatra prakRtibandhanopakramo jIvapariNAmo yogarUpaH, tasya prakRtibandhahetutvAdevaM pradeza bandhanopakramo'pi, sthitibandhanopakramo'nubhAvabandhanopakramazca pariNAma eva kaSAya- 15 rUpaH, tayoH kaSAyahetukatvAt / evamudIraNopakramaNAvipariNAmanA api caturvidhAH prakRtyAdibhiH, mUtraprakRtInAM dalikaM vIryavizeSeNAkRSyodaye yaddIyate sA prakRtyudIraNA, vIryAdeva ca prAptodayayA sthityA sahAprAptodayA yA sthitiranubhUyate sA sthityudIraNA, tathaiva prAptodayena rasena sahAprAptodayo raso yo vedyate sA'nubhAgodIraNA, tathA prAptodayairniyatapariNAmakarmapradezaiH sahAprAptodayAnAM niyatapariNAmAnAM karmapradezAnAM yadvedanaM sA pradezodIraNA, ihApi kaSAyayogarUpaH pariNAma upakramArthaH / 20 prakRtyupazamanopakramAdayazcatvAro'pi sAmAnyopazamanopakramAnusAreNa prakRtivipariNAmanopakramAdayo'pi sAmAnyavipariNAmanopakramalakSaNAnusAreNa cAvagantavyAH, upakramastu prakRtyAditvena pudgalAnAM pariNama - nasamarthaM jIvavIryamiti / alpaM stokaM bahu prabhUtaM tadbhAvo'lpabahutvam, prakRtiviSayamalpabahutvaM bandhApekSA, yathA sarvastokaprakRtibandhaka upazAntamohAdiH, ekavidhabandhakatvAt, bahutarabandhaka upazamakAdisUkSmasamparAyaH SaDidhabandhakatvAt bahutarabandhakaH saptavidhabandhakastato'STavidhabandhaka iti / sthiti - 25 viSayamalpabahutvaM yathA saMyatasya jaghanyaH sthitibandhaH sarvastokaH, ekendriyabAdaraparyAptakasya jaghanyaH sthitibandho'saMkhyAtaguNa ityAdi / anubhAgaM pratyalpabahutvaM yathA anantaguNavRddhisthAnAni sarvastokAni, asaMkhyeyaguNavRddhisthAnAnyasaMkhyeyaguNAni yAvadanantabhAgavRddhisthAnAnyasaMkhyeyaguNAnItyAdi, pradezAlpabahutvaM yathA'STavidhabandhakasyA''yurbhAgaH stoko nAmagotrayostulyo vizeSAdhiko jJAnadarzanAvaraNAntarAyANAM tulyo vizeSAdhiko mohasya vizeSAdhiko vedanIyasya vizeSAdhika ityAdi / jIvo yAM 30 prakRtiM badhnAti tadanubhAvena prakRtyantarasthaM dalikaM vIryavizeSeNa yatpariNamati sa saMkramaH, tatra prakRtisaMkramaH sAmAnyalakSaNAvagamya eva, mUlottaraprakRtInAM sthiteryadutkarSaNamapakarSaNaM vA prakRtyantarasthitau 1
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 sUtrArthamuktAvalyAm [ caturthI 1 nayanaM sa sthitisaMkramaH / anubhAvasaMkramo'pyevameva / yatkarmadravyamanyaprakRtisvabhAvena pariNamyate sa pradezasaMkramaH / udvarttanApavarttanA varjitAnAM zeSakaraNAyogyatvena karmaNo'vasthApanaM nidhattam, karmaNaH sarSakaraNAyogyatvenAvasthApanaM nikAcitam athavA pUrvabaddhasya karmaNastaptasaMmIlitalohazalAkA sambandhasamAnaM nidhattaM, taptamilitasaMkuTTitalohazalAkA sambandhasamAnaM nikAcitam ubhayatrApi prakRtyAdivizeSaH -5 sAmAnyalakSaNAnusAreNa neya iti // 111 // sarvamidaM pUrvoditaM jinoktatvAtsatyamiti tannirUpayati -- nAmasthApanAdravyabhAvabhedaM satyam, ugraghorataporasaparityAgajihvendriyasaMlInatA AjIvikAnAM tapAMsi manovAkkAyopakaraNabhedAH saMyamAH evaM tyAgAkiMcanate // 112 // 10 nAmeti, nAmasthApanAsatye prasiddhe dravyasatyamanupayuktasya bhAvasatyantu svaparAnurodhenopayuktasyeti / AjIvikAnAM gozAlaka ziSyANAmugratapaH aSTamAdi, ghoraM AtmanirapekSam / ghRtAdirasaparityAgaH, manojJAmanojJeSvAhAreSu rAgadveSaparihAro jihvendriyasaMlInatA / ArhatAnAntu dvAdazadhA / manovAkkAyAnAmakuzalatvena nirodhAH, kuzalatvena tUdIraNAni saMyamAH, upakaraNasaMyamo mahAmUlyavasnAdiparihAraH, pustakavastratRNacarma pazcakaparihAro vA / vastrapaJcakaM dvidhA, apratyupekSitaduSpratyupekSita15 bhedAt, ajaiDakagomahiSImRgANAmajinaM carmapacakam / manaHprabhRtInAM tyAgaH pratIta eva, manaHprabhRtibhirazanAdeH sAdhubhyo dAnaM vA tyAgaH / upakaraNena pAtrAdinA bhaktAdestasya vA tyAga upakaraNatyAgaH / na vidyate kiJcana dravyajAtamasyetya kicanastadbhAvo'kiJcanatA niSparigrahatetyarthaH // 112 // atha bhAvacAturvidhyamAha - kardamakhaJjanavAlukAzailodakasamo bhAvaH // 113 // kardameti, yatra praviSTaH pAdAdirnARRSTuM zakyate kaSTena vA zakyate sa kardamaH, dIpAdikhaJjana - tulyaH pAdAdilepakArI kardamavizeSa eva khaJjanaM, vAlukApratItA, sA tu lagnApi jalazoSe pAdAderalpenaiva prayatnenApaitItyalpalepakAriNI, zailAstu pASANAH zlakSNarUpAste pAdAdeH sparzanenaiva kizcidduHkhamutpAdayanti na tu tathAvidhaM lepamupajanayanti kardamAdipradhAnAnyudakAni kardamodakAdIni, tatsamo bhAvo jIvasya rAgAdipariNAmaH, tasya kardamodakAdisAmyaM tatsvarUpAnusAreNa karmalepamaGgIkRtya mantavyam 25 tattadbhAvayuto jIvo mRtvA krameNa nairayikAdiSUtpadyate // 113 // tadvataH puruSAn nirUpayati rutarUpAbhyAM prItyaprItibhyAM puruSANAM caturbhaGgaH // 114 // ruteti, rutaM manojJazabdaH rUpamapi tathA, tatra yathA kazcit pakSI manojJazabdena sampanno na ca rUpeNa manojJena, kokilavat, kacidrUpasampanno na rutasampannaH prAkRtazukavat, ubhayasampanno mayUravat, 30 anubhayasampannaH kAkavattathA puruSo'pi yathAyogaM manojJazabdaH prazastarUpaJca priyavAditvasadveSatvAbhyAM 20 "
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| 209 sAdhurvA siddhasiddhAntaprasiddhazuddhadharmadezanAdisvAdhyAyaprabandhavAn locaviralavAlottamAnatAtapastanutanutvamalamalinadehatA'lpopakaraNatAdilakSaNasuvihitasAdhurUpadhArI vA yojyaH / evaM kazcit prItiM karomIti pariNataH prItimeva karoti sthirapariNAmatvAducitapratipattinipuNatvAt saubhAgyavattvAdvA / anyastu prItikaraNe pariNato'prItiM karotyuktavaiparItyAt / aparo'prItau pariNataH prItimeva karoti saJjAtapUrvabhAvanivRttatvAt parasya vA'prItihetuto'pi prItyutpattisvabhAvatvAt / kazciccAprItipariNato'- 5 prItimeva karoti / athavA kazcidAtmano bhojanAcchAdanAdibhirAnandamutpAdayati na parasya, AtmArthapradhAnatvAt , anyaH parasya parArthapradhAnatvAnnAtmanaH, apara ubhayasyApyubhayArthapradhAnatvAt , itaro nobhayasyApi, ubhayArthazUnyatvAditi // 14 // punarapyAha zIlavataguNavataviramaNapratyAkhyAnapoSadhopavAsapratipattuH sAmAyika-10 dezAvakAzikAnupAlayituzcatuSpA samyak paripUrNa poSadhamanupAlayituH kRtasaMlekhanAbhaktapAnapratyAkhyAnapAdapopagatasya kAlamanavakAMkSamANasya ca shrmnnopaasksyaa''shvaasaashctvaarH|| 15 // zIleti, zramaNopAsakaH sAdhUpAsakaH zrAvakastasyA''zvAsAH sAvadhavyApAralakSaNabhAravimocanena vizrAmAzcittasyAzvAsanAnIdaM me paralokamItasya trANamityevaM rUpANi, sa hi jinAgamasa- 15 gamAvadAtabuddhitayA''rambhaparigrahau duHkhaparamparAkArisaMsArakAntArakAraNabhUtatayA parityajyAvityAkalayan karaNabharavazatayA tayoH pravarttamAno mahAntaM khedasantApaM bhayazcodvahati bhAvayati ca 'hRdaye jinAnAmAjJA caritraM mamedRzamapuNyasya / evamAlapyAlamAzcarya dUraM visaMvadati // hatamasmAkaM jJAnaM hatamasmAkaM manuSyamAhAtmyam / yatkila labdhavivekA api viceSTAmo bAlabAlA iveti / yadA zIlAni-samAdhAnavizeSA brahmacaryavizeSA vA, bratAni sthUlaprANAtipAtaviramaNAdIni, guNavrate-digvato-20 pabhogaparibhogavatalakSaNe viramaNAnyanarthadaNDaviratiprakArA rAgAdiviratayo vA, pratyAkhyAnAni-namaskArasahitAdIni, poSadhaH parvadinamaSTamyAdi tatropavasanamabhaktArthaH, etA yo'bhyupagacchati tadA tasyaika AzvAsaH / sAmAyikaM sAvadyayogaparivarjananiravadyayogapratisevanalakSaNaM yatra vyavasthitaH zrAddhaH zramaNakalpo bhavati, tathA deze digpratagRhItasya dik pariNAmasya vibhAge'vakAzo'vasthAnamavatAro viSayo yasya taddezAvakAzaM tadeva dezAvakAzikaM digvratagRhItasya diparimANasya pratidinaM saMkSepakaraNaM sarvavrata- 25 saMkSepakaraNaM vA yo'nupAlayati pratipattyanantaramakhaNDabhAvenAsevate tasyaika AzvAsaH / catuSparvI caturdazyaSTamyamAvAsyApUrNimArUpA tasyAM paripUrNamahorAtraM yAvadAhArazarIrasatkAratyAgabrahmacaryAvyApAralakSaNabhedopetaM poSadhamAsevate tasyApara AzvAsaH, saMlekhanA tapovizeSA, sA cApazcimamAraNAntikI saMlekhanA kRtA yena, tathA bhaktapAnayoH pratyAkhyAnaM kRtaM yena, tathA pAdapopagamanamanazanavizeSa pratipatrasya kAlaM maraNakAlamanavakAMkSanavasthAtuzcApara AzvAsa ityarthaH // 15 // sU0 mu0 27 30
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 [ caturthI punarapyAha uditodita uditAstamitostamitoditostamitAstamitazca // 16 // uditeti, uditazcAsau uditaJca, unnatakulabalasamRddhiniravadya karmabhirabhyudayavAn paramasukhasaMdohodayenoditazcoditoditaH, yathA bharataH, tathaivodito bhAskara ivAstamitazca sarvasamRddhibhraSTatvAb durgatigatatvAccetyuditAstamito yathA brahmadattacakravarttI, sa hi pUrvamudita unnatakulotpannatvAdinA svabhuja - pArjitasAmrAjyatvena ca pazcAdastamito'tathAvidhakAraNakupitabrAhmaNaprayukta pazupAladhanurgolikAprakSepaNopAyaprasphoTitAkSigolakatayA maraNAnantarApratiSThAnamahAnarakamahAvedanAprAptatayA ceti / tathA'stamito hIna kulotpatti durbhagatva durgatatvAdinA, uditazca samRddhikIrttisugatilAbhAdinetyastamitodito yathA harikezabalAbhidhAno'nagAraH, sa hi janmAntaropAttanIcairgotrakarmavazAvAptaharikezAbhidhAnacANDAla kulatayA 10 durbhagatayA daridratayA ca pUrvamastamita Aditya ivAnabhyudayavattvAdastamita iti, pazcAttu pratipannapratrajyo niSprakampacaraNaguNAvarjitadevakRtasAnnidhyatayA prAptaprasiddhitayA sugatigatatayA codita iti / astamito duSkulatayA duSkarmakAritayA ca kIrttisamRddhilakSaNa tejovarjitatvAt punarastamito durgatigamanA'dityastamitAstamitaH, yathA kAlAbhidhAnaH saukarikaH, sa hi sUkarairmRgayAM karoti duSkulotpannaH pratidinaM mahiSapaJcazatI vyApAdaka iti pUrvamastamitaH, pazcAdapi mRtvA saptamanarakapRthivIM gata ityasta15 mita eveti // 16 // puruSAyeNaivAha sUtrArthamuktAvalyAm - jAtikulabalarUpazrutazIlacAritreSu dvikayogAccaturbhaGgaH // 17 // jAtIti, kecijjAtisampannA na kulasampannAH, apare jAtisampannAH kulasampannAca, anye na jAtisampannAH kulasampannAzca, itare na jAtisampannA na vA kulasampannAH, evaM jAtibalayogena jAti20 rUpayogena jAtizrutayogena jAtizIlayogena jAticAritrayogena kulabalayogena kularUpayogena kulazrutayogena kulazIlayogena kulacAritra yogenetyevaMrUpatayA puruSAzcaturbhaGgapAtino vijJeyAH // 17 // punaH puruSAzrayeNAha - AtmaparAbhyAM vaiyAvRttyetatkartRtvapratIcchAbhyAM ca // 18 // Atmeti, kazcitpuruSa AtmavaiyAvRttyameva karoti na parasya, alaso visambhogiko vA, 25 parasyaiva vaiyAvRttyakaraH svArthanirapekSaH, svaparavaiyAvRttyakaraH sthavirakalpikaH ko'pyubhayanivRtto'nazana - vizeSapratipannakAdiH / vaiyAvRttyaM karotyevaiko necchati niHspRhatvAt, amyaH pratIcchatyeva AcAryatvaglAnatvAdinA, aparaH karoti pratIcchati ca sthaviravizeSaH, ubhayanivRtto'nyo jinakalpikAdiH // 18 // 1 tathA gaNasyArthasaGgrahazobhAzodhikartRtvamAnakartRtvAbhyAJca // 19 // 30 gaNasyeti, sAmAnyena kazcidarthakAryarthAn hitAhitaprAptiparihArAdIn rAjAdInAM digyAarat karoti, maMtrI naimittiko vA, sa cArthakaro na mAnakaraH kathamahamanarthitaH kathayiSyAmItyabalepava
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| 211 rjitaH, evamitare trayaH / gaNasya sAdhusamudAyasyArthAn prayojanAnyAhArAdibhiH sa gaNasyArthakaro na ca mAnakaraH, abhyarthanAnapekSatvAt, evamanye trayo bhnggaaH| gaNasyAhAropadhizayanAdikairzAnAdinA ca saMgrahaM karoti saMgrahakaraH na mAnakarttA na mAdyati, evamanye'pi / gaNasya zobhAkartA, anavayasAdhusAmAcArIpravarttanena vAdidharmakathinaimittikavidyAsiddhatvAdinA vA, no mAnakartA, abhyarthanAnapekSitayA madAbhAvena vA, evamanye'pi / gaNasya yathAyogaM prAyazcittAdinA zodheH zuddheH karttA, athavA zaMkita bhaktAdau sati gRhikule gatvA'nabhyarthito yo bhaktazuddhiM karoti sa prathamaH, yastu mAnAnna gacchati sa dvitIyaH, yastvabhyarthito gacchati sa tRtIyaH, yastu nAbhyarthanApekSI nApi tatra gantA sa caturtha iti // 19 // tathArUpadharmayodharmamaryAdayorhAnAhAnAbhyAzca // 20 // 10 rUpeti, rUpaM sAdhunepathyaM tatkAraNavazAt kazcittyajati na dharma cAritralakSaNaM boTikamadhyasthitamunivat, anyastu dharma na rUpam , nihnavavat , ubhayamapi kazcit utpravrajitavat , nobhayaM kazcit susAdhuvat / dharmamaryAdayoriti, dharma tyajatyeko jinAjJArUpaM na maryAdAM svagacchakRtAm , iha kaizcidAcAryaiH tIrthakarAnupadezena maryAdA kRtA yathA-nAsmAbhirmahAkalpAdyatizayazrutamanyagaNasatkAya deyamiti, evaJca yo'nyagaNasatkAya na taddadAti sa dharma tyajati na maryAdAm , jinAjJAnanupAlanAt , tIrthaka-15 ropadezo hyevam-sarvebhyo yogyebhyaH zrutaM dAtavyamiti prathamaH / yastu dadAti sa dvitIyaH, yastvayogye- . bhyastaddadAti sa tRtIyaH / yastu zrutAvyavacchedArtha tadavyavacchedasamarthasya paraziSyasya skhakIyadigbandhaM kRtvA zrutaM dadAti tena na dharmo nApi maryAdA tyakteti sa caturthaH // 20 // tathA mAtApitRbhrAtRmitrasapatnIsamA AdarzapatAkAsthANukharakaNTakasa-20 mAzca zramaNopAsakAH // 21 // mAtApitriti, zramaNopAsako mAtApitRsamAnaH, upacAraM vinA sAdhuSvekAntenaiva vatsalatvAt , bhrAtRsamo'lpataraprematvAt tattvavicArAdau niSThuravacanAdaprIteH, tathAvidhaprayojane tvatyantavatsalatvAca, mitrasamaH sopacAravacanAdinA prItikSateH, tatkSatau cApadyapyupekSakatvAt , sapatnIsamaH, samAnaH patirasyAH sA sapanI yathA sA sapanyA IrSyAvazAdaparAdhAn vIkSate, evaM yaH sAdhuSu dUSaNa-25 darzanatatparo'nupakArI ca sa sapatnIsamo'bhidhIyate / evamAdarzasamo yo hi sAdhubhiH prajJApyamAnAnutsargApavAdAdInAgamikAn bhAvAn yathAvat pratipadyate sannihitArthAnAdarzakavat sa AdarzasamAnaH, yasya bodha: patAkevAnavasthito vicitradezanAlakSaNavAyunA sarvato'pahriyamANatvAtsa ptaakaasmH| yasya bodho'namanakhabhAvo gItArthadezanayA kuto'pi na cAlyate kadAgrahAt so'prajJApanIyaH sthANusamAnaH, yastu prajJApyamAno na kevalaM svAgrahAnna calatyapi tu prajJApakaM durvacanakaNTakairvidhyati sa kharakaNTaka- 30 samAnaH, kharAH niSThurAH kaNTakA yasmiMstata. kharakaNTakaM babbulAdizAkhA, sA ca vilamA cIvaraM na ..
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 sUtrArthamuktAvalyAm [ caturthI kevala vinAzitaM muJcatyapi tu tadvimocakaM puruSAdikaM hastAdiSu kaNTakairvidhyati, zramaNasya bhagavato mahAvIrasya zramaNopAsakAnAM saudharmakalpe'ruNAbhe vimAne catvAri palyopamAni sthitiriti // 21 // andhakArAzrayata Aha arhaddharma pUrvagatajAtatejovyucchede'ndhakAraH // 22 // arhaditi, arhadbhirvyavacchidyamAnairloke tamistraM bhavati tacca dravyataH, tasyotpAtarUpatvAt, chatrabhaGgAdau ra udghAtAdivat vahnivyavacchede'ndhakAramapi dravyata eva tathAsvabhAvAt, dIpAderabhAvAdvA, bhAvato'pi vA ekAntaduSSamAdAvAgamAderabhAvAt / anyadvyaktam / evaM lokodyoto'pyarha - dbhirjAyamAnairarhadbhiH pravrajyamAnairarhatAM jJAnotpAdaparinirvANamahimAsu ceti / evaM devAndhakAradevo dyotadevasannipAtadevotkalikAdeva kalakalAstathA devendrANAM manuSyaloke Agamanazca bhAvyam // 22 // 10 arhatAM pravacane duHsthitasya sAdhorduHkhazayyA bhavatIti tadAzrayeNa catuHsthAnamAcaSTe - pravacane zaGkAkAMkSAvicikitsAdibhirazraddhadhAnasya sAdhoH paralAbhAbhilASukasya divyamAnuSakAmabhogAkAMkSiNo'gAra vAsagAtrasaMmarddanAdyapekSiNazca duHkhazayyA // 23 // pravacana iti, duHkhadA zayyA duHkhazayyAH, tAzca dravyato'nanukUlakhaGghAdirUpAH, bhAvatastu 16 duHsthacittatayA duHzramaNatAsvabhAvAH pravacanAzraddhAnaparalAbhaprArthana kAmAzaMsana snAnAdiprArthanarUpAH, tatra yaH eferrarmA zAsane bhagavadukte zaGkita ekasminnapi bhAve saMzayitaH kAMkSAyuto matAntaramapi sAdhviti mantA phalaM prati zaGkAvAn bhagavacchAsanoktamidaM sarvamevamanyathA veti buddhidvaidhaM samAzrito naitadevamiti viparyasto vA san pravacanaM sAmAnyenaivamidamiti na zraddhatte na vA'bhilASAtirekeNAsssevanAbhimukho refa defat sya mano'samaJjasaM yAti tato dharmabhraMzaM saMsAraM vAsspadyata ityasau zrAmaNyaza20 yyAyAM duHkhamAsta ityekA duHkhazayyA, yazca sAdhurna svakIyena lAbhena tuSyati parasya cAnnaratnAderlAbha yAzAM karoti sa nUnaM me dAsyatIti labhate cedbhukta eva tato'dhikataramapi vAJchati tadevaMbhUtasya manaso'navasthAnAddharmabhraMzaM saMsAraM vA prApnotIti dvitIyA / yastu pravrajito yadA'hamagAravAsamAvasAmi tadA zarIrasya marddanaM tailAbhyaGgamaGgadhAvanaM ca labhe na mAM kazcinniSedhati yadA tu pratrajito'smi tadA nAhametAni labha ityevaM yadA gAtrasaMmardanAdyabhilaSati tadA tasya manaso'sthiratvAccaturthI / etadvaiparItyena 25 sukhazayyA bhAvyA // 23 // 5 punaH puruSavizeSAnAha-- Atmambhariparambharayo durgatasugatA durgatasuvratA durgataduSpratyAnandA durgatadurgatigAminazca // 24 // AtmambharIti, AtmAnaM bibharti puSNAtItyAtmambhariH, tatra kazcit Atmambharirna parambhari 30 thA svArthakAraka eva, sa ca jinakalpiko'nyaH parambharirnAtmambhariryathA pArzvakAraka eva, saca
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ * svaalmukaasrikaa| 213 bhagavAnaIn tasya vivakSayA sakalasvArthasamApteH parapradhAnaprayojanaprApaNapravaNaprANitatvAt , apara AtmambhariH parambharizca yathA svaparArthakArI, sa ca sthavirakalpiko vihitAnuSThAnaH svArthakaratvAt , vidhibasiddhAntadezanAcca parArthasampAdakatvAt / itarastu nAtmambharirnApi parambhariya'thobhayAnupakArI mugdhamatiH kazcidyathAcchando veti / ubhayAnupakArI durgata eva syAditi tadAzrayeNAha durgatasugatA iti, pUrva durgato daridro dhanavihInatvAt jJAnAdiratnavihInatvAdvA, pazcAdapi durgatastathaivetyekaH / durgataH sugato / dvitIyaH sugato durgatastRtIyaH, ubhayathA sugatazceti caturthaH / atra sugato dravyato dhanI, bhAvato jJAnAdiguNavAn / durgataH ko'pi vratI syAdityata Aha durgatasuvratA iti, daridraH san duvrataH, asamyagvataH, durgataH san suvrato niraticAraniyamaH, itarau pratItau / durgataduSpratyAnandAH, kazcidurgatastathaiva duSpratyAnandazca, upakRtena kRtamupakAraM yo nAbhimanyata ityekaH, aparo durgatassana supratyAnando ya upakAraM manyate, itarAvUhyo / durgatadurgatigAmina iti, tathaiva durgataH san durgatiM gamiSyatItyekaH, 10 durgataH san sugatiM gamiSyatItyaparaH, anyAvapyevam // 24 // tathA parijJAtakarmasaMjJAH parijJAtakarmagRhAvAsA ihaparArthAzca // 25 // parijJAteti, kazcit parijJAtakarmA na parijJAtasaMjJaH, jJaparijJayA svarUpato'vagatAni pratyAkhyAnaparikSayA ca parihRtAni karmANi kRSyAdIni yena saH, na ca parijJAtA AhArAdisaMjJA yena sa 15 ityeko bhaGgaH, yathA'bhAvitAvasthaH pravajitaH zrAvako vaa| aparaH parijJAtasaMjJo na parijJAtakarmA yathA zrAvakaH, sadbhAvanAbhAvitatvAt , kRSyAdito'nivRttezva, tRtIyaH sAdhuH caturtho'saMyata iti / parijAtakarmA sAvadhakaraNakAraNAnumatinivRttatvAt kRSyAdinivRttatvAdvA, na parijJAtagRhAvAso'pravrajita ityekaH, anyastu parijJAtagRhAvAso na tyaktArambho duSpravrajita iti dvitIyaH, tRtIyaH sAdhuzcaturtho'saMyataH, evaM tyaktasaMjJo viziSTaguNasthAnakatvAdatyaktagRhAvAso gRhasthatvAdiyekaH, anyastu parihRtagR- 20 hAvAso yatitvAt , abhAvitatvAnna parihRtasaMjJaH, anya ubhayathA, anyo nobhayatheti bhAvyam / iha janmanyarthaH prayojanaM bhogasukhAdi yasya sa ihArtho na tu parArtha ityeko bhaGgaH, yathA bhogapuruSaH, paratra yasyArtho neha sa ityaparo yathA sAdhuH, iha paratra ca yasyArthaH sa suzrAvaka ityanyaH, ubhayapratiSedhavAn kAlasaukarikAdirityaparaH // 25 // tathA ekena dvAbhyAM hAnivRddhitazca // 26 // ekeneti, caturdhA puruSA iti zeSaH, kazcidekena zrutenaiva varddhate, ekena ca samyagdarzanena hIyate ilekaH, ekena zrutenaivAnyo varddhate dvAbhyAM samyagdarzanavinayAbhyAM hIyatta iti dvitIyA, dvAbhyAM zrutAnuSThAnAbhyAmanyo varddhate, ekena samyagdarzanena hIyata iti tRtIyaH, dvAbhyAM zrutAnuSThAnAbhyAmanyo varddhate dvAbhyAM samyagdarzanavinayAbhyAJca hIyata iti caturthaH, athavA jhAcena varddhate rAgeNa hIyata ityekaH, 30 anyo jJAnena varddhate rAgadveSAbhyAM hIyata iti dvitIyaH, anyo jJAnasaMyamAbhyAM varddhate rAgeNa hIyata
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 214 sUtrArthamuktAvalyAm [caturthI iti tRtIyaH, anyo jJAnasaMyamAbhyAM varddhate rAgadveSAbhyAM hIyata iti caturthaH / athavA krodhena varddhate mAyayA hIyate, krodhena varddhate mAyAlomAbhyAM hIyate, krodhamAnAbhyAM varddhate mAyayA hIyate krodhamAnAbhyAM varddhate mAyAlobhAbhyAM hIyata iti // 26 // saMyatapuruSAzrayeNAha zayyAvastrapAtrasthAnapratimAH pratyekaM catasraH // 27 // zayyeti, zayyate yasyAM sA zayyA saMstArakaH, tasyAH pratimA abhigrahAH, tatra uddiSTa phalakAdInAmanyatamadrahISyAmi netaradityekA, yadeva prAguddiSTaM tadeva yadi drakSyAmi tadA tadeva grahISyAmi nAnyadityanyA, tadapi yadi tasyaiva zayyAtarasya gRhe bhavati tato grahISyAmi nAnyata AnIya tatra zayiSya iti tRtIyA, tadapi phalakAdikaM yadi yathAsaMstRtamevA''ste tato grahISyAmi nAnyatheti caturthI, 10 Asu ca pratimAkhAdyayoH pratimayorgacchanirgatAnAmagraha uttarayoranyatarasyAmabhigrahaH, gacchAntargatAnAntu catasro'pi kalpanta iti / vastragrahaNaviSaye pratijJAH vastrapratimAH kAsikAdItyevamuddiSTaM vastraM yAciSya iti prathamA, prekSitaM vastraM yAciSye nAparamiti dvitIyA, antaraparibhogenottarIyaparibhogena vA zayyAtareNa paribhuktaprAyaM vastraM grahISyAmIti tRtIyA, tadevotsRSTadharmakaM grahISyAmIti caturthI / atha pAtrapratimA uddiSTadArupAtrAdi yAciSya iti prathamA, prekSitamiti dvitIyA, dAtuH svAGgika 16 paribhuktaprAyaM dvitreSu vA pAtreSu paryAyeNa paribhujyamAnaM pAtraM yAciSya iti tRtIyA, ujjhitadharmikamiti caturthI / kAyotsargAdyarthe sthAnapratimAH, tatra kasyacidbhikSorevambhUto'bhigraho bhavati yathA'hamacittaM sthAnamupAzrayiSyAmi tatra cAkuzcanaprasAraNAdikAM kriyAM kariSye tathA kiJcidacittaM kuDyAdikamavalambayiSye tathA tatraiva stokapAdaviharaNaM samAzrayiSyAmIti prathamA pratimA, dvitIyA tvAkuzcanaprasAra NAdikriyAmavalambanazca kariSye na pAdaviharaNamiti, tRtIyA tvAkuJcanaprasAraNameva nAvalambanapAdavi20 haraNe iti, caturthI ca yatra trayamapi na vidhatta iti // 27 // pUrva zarIraceSTAnirodhasyoktatvAttatprasaGgenAha vaikriyAhArakataijasakArmaNazarIrANi jIvaspRSTAni, audArikavaikiyAhArakataijasAni kArmaNamizrANi, dharmAdharmajIvapudgalAstikAyairloko * vyApto bAdarapRthivyambuvAyuvanaspatibhirutpadyamAnaizca // 28 // 25 vaikriyeti, spaSTam , jIvema vyAptAni jIvaspRSTAni, jIvena hi spRSTAnyeva vaikriyAdIni bhavanti, yathaudArikaM jIvamuktamapi bhavati mRtAvasthAyAM na tu tathaitAnIti / kArmaNena zarIreNa mizrANi na kevalAni yathaudArikAdIni trINi vaikriyAdibhiramizrANyapi bhavanti naivaM kArmaNeneti / vyApta iti, pratipradezaM vyApta ityarthaH / bAdareti, sUkSmANAM pazcAnAmapi sarvalokAt sarvaloke utpAdAt, vAdarataija sAnAntu sarvalokAdudvRttya manuSyakSetre RjugatyA vakragatyA cotpadyamAnAnAM dvayorUrddhakapATayoreva bAdara30 tejastvavyapadezasyeSThatvAcca taijasaM vihAya bAdaretyuktam / bAdarA hi pRthivyambuvAyuvanaspatayaH sarvato
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 muktA] sthaanmuktaasrikaa| lokAdudvRttya pRthivyAdighanodadhyAdighanavAtavalayAdighanodadhyAdiSu yathAsvamutpAdasthAneSvanyataragatyotpadyamAnA aparyAptAvasthAyAmatibahutvAtsarvalokaM pratyeka spRzanti paryAptAstvete bAdarataijaskAyikAstrasAzca lokAsaMkhyeyabhAgameva spRzantIti // 28 // pRthivIprasaGgAdAha pRthivyatejovanaspatikAyazarIraM na sukhadRzyam , zabdagandharasasparzA indriyaspRSTA vedyAH jIvapudgalA gatyabhAvanirupagrahatvarUkSatvalokAnubhAvairalokagamanAsamarthAH // 29 // - pRthivIti, bAdaravAyUnAM sUkSmANAM paJcAnAmapi pRthivyAdikAyAnAmekamanekaM vA zarIramahazyamiti bodhyam , vanaspataya iha sAdhAraNA eva grAhyAH pratyekazarIrasyaikasyApi dRzyatvAt / na sukhadRzyamiti, na cakSuSaH pratyakSadRzyamanumAnAdibhistu dRzyamapItyarthaH / zabdeti, zrotrAdIndriyasambaddhA 10 ete AtmanA jJAyante nayanamanovarjAnAM zrotrAdInAM prAptArthaparicchedasvabhAvatvAt , uktaJca 'spRSTaM zRNoti zabdaM rUpaM punaH pazyatyaspRSTaM tu / gandhaM rasazca sparzazca baddhaspRSTaM vyAkuryA'diti / jIvapudgalA iti, anyeSAM gatyabhAvAt / ete cAloke gamanAya na zaknuvanti gatyabhAvAdihetubhiH, tatra gatyabhAvo lokAntAt paratasteSAM gatilakSaNasvabhAvAbhAvaH, yathA'dho diipshikhaayaaH| nirupagrahatvaM dharmAstikAyAbhAvena tajjanitagatyupaSTambhAbhAvaH, gaMJyAdirahitapaGguvat / rUkSatvaM-sikatAmuSTivat , lokAnteSu hi pudgalA rUkSatayA 15 tathA pariNamanti yathA parato gamanAya nAlam , karmapudgalAnAJca tathAbhAve jIvA api, siddhAstu nirupamahatayaiveti / lokAnubhAvo lokamaryAdA, viSayakSetrAdanyatra mArtaNDamaNDalavat // 29 // atha dRSTAntataH prAya uktArthAnAM pratItestadbhedAnAha AharaNataddezataddoSopanyAsabhedaM jJAtam // 30 // AharaNeti, jJAyate'smin sati dArTAntiko'rtha ityadhikaraNe ktapratyaye jJAtaM dRSTAntaH sa dvi- 20 vidhaH sAdharmyavaidharmyabhedAt , sAdhanasadbhAve sAdhyasyAvazyambhAvo yathA'gniratra dhUmAdyathA mahAnasamiti prathamaH, sAdhyAbhAve sAdhanasyAvazyamabhAvo yathA tatraivAmyabhAve dhUmo na bhavati yathA jalAzaya iti dvitIyaH / yadvA AkhyAnakarUpaM jJAtaM tacca caritakalpitabhedAdvidhA, tatra caritaM yathA nidAnaM duHkhAya brahmadattasyeva, kalpitaM yathA pramAdavatAmanityaM yauvanAdIti dezanIyam , yathA pANDupatreNa kizalayAnAM dezitaM tathAhi 'jaha tubbhe taha amhe tubbhe'viya hohihA jahA amhe / appAhei paDataM 25 paMDuyapattaM kisalayANaM // iti, athavA upamAnamAnaM jJAtam, sukumAraH karaH kisalayamivetyAdivat / yadvA upapattimAtraM jJAtaM jJAtahetutvAt, kasmAdyavAH krIyante ? yasmAnmudhA na labhyanta ityAdivaditi, evamanekadhA sAdhyapratyAyanasvarUpaM jJAtamupAdhibhedAcaturvidhamAha AharaNeti, yatra samudita eva dArTImtiko'rtha upanIyate yathA pApaM duHkhAya brahmadattasyeveti tadAharaNam / yatra dRSTAntArthadezenaiva dAntikArthasyopanayanaM kriyate tat taddezodAharaNam , yathA candra iva mukhamasyA iti, atra hi candre saumyatva- 30
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 sUtrAyamuktAvalyAm [caturthI lakSaNenaiva dezena mukhasyopanayanam , nAniSTena nayananAsAvarjitatvakalakatvAdineti / yatsAdhvavikalatvAdidoSaduSTaM tat taddoSodAharaNam , yathA nityaH zabdo'mUrtatvAt ghaTavaditi, atra sAdhyasAdhanavaikalyaM nAma dRSTAntadoSaH / yaccAsabhyAdivacanarUpaM tadapi taddoSaH, yathA sarvathA'hamasatyaM pariharAmi gurumastakakartanavaditi / yadvA sAdhyasiddhiM kurvadapi doSAntaramupanayati tadapi tadeva, yathA satyaM dharmami5 cchanti laukikamunayo'pi 'varaM kUpazatAdvApI varaM vApIzatAt krtuH| varaM kratuzatAt putraH satyaM putrazatAdvara'miti vacanavaktRnAradavaditi, anena ca zrotuH putrakratuprabhRtiSu prAyaH saMsArakAraNeSu dharmapratItirAhiteti / yathA vA buddhimatA kenApi kRtamidaM jagat sannivezavizeSavattvAt , ghaTavat, sa cezvara iti, anena hi sa buddhimAn kumbhakAratulyo'nIzvaraH siddhyatIti Izvarazca sa vivakSita iti / vAdinA abhimatArthasAdhanAya kRte vastUpanyAse tadvighaTanAya yaH prativAdinA viruddhArthopanayaH kriyate, 10 paryanuyogopanyAse vA ya uttaropanayaH sa upanyAsopanayaH, uttararUpamupapattimAtramapi jJAtabhedaH, jJAtahetutvAditi / yathA'kartA AtmA amUrttatvAdAkAzavadityukte anya Aha-AkAzavadevAbhoktetyapi prAptamaniSTazcaitaditi / yathA vA mAMsabhakSaNamaduSTaM prANyaGgatvAdodanAdivat, atrAhAnyaH-odanAdivadeva svaputrAdimAMsabhakSaNamapyaduSTamiti / yathA vA tyaktasaGgA vasrapAtrAdisaGgrahaM na kurvanti RSabhAdivat , atrAha kuNDikAdyapi te na gRhNanti tadvadeveti, tathA kasmAt karma kuruSe yasmAddhanArthIti / iha prathama 15 jJAtaM sarvasAdharmyarUpaM dvitIyaM dezasAdharmyarUpaM tRtIyaM sadoSaM caturthazca prativAdyuttararUpamityeSAM svarUpavibhAgaH // 30 // . lokAzrayeNAha narakanairayikapApakarmAzubhapudgalA adholoke'ndhakArakArINaH, candrasUryamaNijyotIMSi tiryagloka uddyotakArINi, devadevIvimAnAbharaNAnyU20 praloke // 31 // naraketi, narakA nArakAvAsAH, nairayikAH-nArakA ete kRSNasvarUpatvAdandhakAraM kurvanti, pApAni karmANi-jJAnAvaraNAdIni mithyAtvAjJAnalakSaNabhAvAndhakArakAritvAdandhakAraM kurvantItyucyante, athavA andhakArasvarUpe'dholoke prANinAmutpAdakatvena pApAnAM karmaNAmandhakArakartRtvam / azubhapudgalA:-tamisrabhAvena pariNatAH / zeSaM spaSTam // 31 // 25 bhogasukhAzrayeNa prasarpakAnAha anutpannabhogotpAdanAya pUrvotpannabhogAviprayogAyAnutpannasukhopabhogAya pUrvotpannasukhAviprayogAya prasarpakAH // 32 // anutpanneti, prakarSeNa sarpanti gacchanti bhogAdyartha dezAnudezaM saJcaranti, ArambhaparigrahatI vA vistAraM yAntIti prasarpakAH, anutpannAnasampannAn bhogAn zabdAdIn tatkAraNadraviNAGganAdIna vA 30 sampAdayitumanutpamAnAM vA bhogAMnAmutpAdanArtham / uktazca dhAvati rohaNaM tarati sAgara bhrAmyati
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| girinikuJjeSu / mArayati bAndhavamapi puruSo yo bhaveddhanalubdhaH // aTati bahuM vahati bhAra sahate kSudhAM pApamAcarati dhRSTaH / kulazIlajAtipratyayasthitiJca lobhopadrutastyajati // iti, pUrvotpannAnAJca bhogAnAmaviprayogAya rakSaNArthamiti, evamapre'pi sukhazca bhogasampAdyAnandavizeSa iti // 132 // bhogAdyartha yatamAno bavA karma nArakatayotpadyata iti nAnA''hArato nirUpayati aGgAramurmuropamazItalahimazItalA nArakAhArAH, kabilapANamAMsa-5 putramAMsopamAstiryagyonikAhArAH, azanapAnakhAdimakhAdimAhArA manuSyAH varNagandharasasparzamayAhArA devAH // 133 // ___aGgAreti, alpakAladAhatvAdaGgAropamaH, sthirataradAhatvAnmurmuropamaH, zItavedanotpAdakatvAcchItalaH atyantazItavedanAjanakatvAddhimazItalaH, adho'dha iti kramaH / kaGkaH pakSivizeSastasyAhAreNa samaH kaMkopamaH, yathAhi kaGkasya durjaro'pi svarUpeNAhAraH sukhabhakSyaH sukhapariNAmazca bhavati tathA 10 yastirazcAM subhakSaH sukhapariNAmazca sa kaGkopamaH / tathA bile pravizadravyaM bilameva tenopamA yatra sa tathA, bile halabdharasAkhAdaM jhagiti kiJcidyathA pravizati tathA yasteSAM galavile pravizati sa sathocyate / pANo mAtaGgaH, tanmAMsaspRzyatvena jugupsayA duHkhAdyaM syAdevaM yasteSAM duHkhAdyaH sa pANamAMsopamaH / putramAsantu snehaparatayA duHkhAdyataraM syAdevaM yo duHkhAdyataraH sa putramAMsopamaH / krameNa caite zubhasamAzubhAzubhatarA veditavyAH , zeSaM sugamam // 133 // atha cikitsAzrayeNAha_ vraNakartRtvatatparimarzitvAbhyAM tatkartRtvatatsaMrakSaNAbhyAM tatkartRtvatasaMrohitvAbhyAJca caturbhagazcikitsakAnAm // 134 // vaNakatatveti, cikitsakA dravyato jvarAdirogAn prati, bhAvato rAgAdIn pratIti, tatrAsmano jvarAdeH kAmAdervA cikitsaka Atmacikitsaka ucyate tadbhedA atroktA graahyaaH| tatra kazcit 20 vraNaM dehe kSataM svayaM karoti rudhirAdinirgAlanArthamiti vraNakaraH paraM na vraNaM parimRzati ityekaH, kecittvanyakRtaM vraNaM parimRzati na ca tatkarotIti dvitIyaH, aparaH parimRzati karoti ca, itarastu nobhayathA / evaM bhAvavraNamaticAralakSaNaM karoti kAyena, na ca tadeva punaH punaH saMsmaraNena spRzati / anyastu tatparimRzatyabhilASAt , na ca karoti kAyataH saMsArabhayAdibhiH / evamitarau / vraNaM karoti na ca tatpabandhAdinA saMrakSati kazcit , kRtaM saMrakSati na ca karotyanyaH, bhAvanaNantvAzrityAticAraM 25 karoti na ca taM sAnubandhaM bhavantaM kuzIlAdisaMsargatanidAnaparihArato rakSatyekaH, anyastu pUrvakRtAticAra nidAnaparihArato rakSati navaM ca na karoti, evamanyau bhAvyau / eko aNakartA na vraNarohI naiva vraNaM saMrohayatyauSadhadAnAdinA, bhAvavraNApekSayA prAyazcittApratipatteH / aparo vraNasarohI pUrvakRtAtidhAraprAyazcittapratipattyA, no praNakaro'pUrvAticArAkAritvAditi // 134 // sU.mu. 28 16
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [caturthI punaH puruSabhedAnAha antarbahinyAM zalyaduSTatvatazca // 135 // antariti, eke'ntazzalyA na bahizzalyAH, yasyAnto madhye zalyaM tattathA, yacchalyaM vraNasyAntaralpaM bahistu bahu tadvahiriva bahirucyate tadvidyate yeSAM te bahizzalyAH, yadi punaH sarvathaiva tat / tato bahiH syAttadA zalyataiva na syAt , uddhRtatve vA bhUtabhAvitayA syAdapIti, apare bahiHzalyA nAnta: zalyAH, yeSAmantarbahu bahirapyupalabhyate te ubhayazalyAH, caturthaH zUnyaH, antarbahibhyAM bhinnasya zalyasyaivAbhAvAt / bhAvApekSayA gurusamakSamanAlocitatvenAntaHzalyamaticArarUpaM yasya sa tathA bahiHzalyamAlocitatayA yasya / antarbahizca zalyamAlocitatvAnAlocitatvAbhyAm , caturthaH zUnyaH / antarduSTaH zaThatayA saMvRtAkAratvAnna bahirityekaH, anyastu karaNenopadarzitavApAruSyAditvAbahirevetyUhyamanyat / / 10 atha pravrajyAM nirUpayati ihaparobhayalokapratibaddhApratibaddhavarUpA agrataH pRSThata ubhayataH pratibaddhApratibaddhasvarUpA naTabhaTasiMhazRgAlakhAditArUpA ca pravajyA // 136 // iheti, ihalokapratibaddhA pravrajyA nirvAhAdimAtrAdyarthinAm , paralokapratibaddhA janmAntarakAmAdyarthinAm , ubhayArthinAmubhayalokapratibaddhA, viziSTasAmAyikavatAmapratibaddhA / agrataH pravrajyAparyA15 yabhAviSu ziSyAhArAdiSu yA pratibaddhA sA'prataH pratibaddhA / pRSThataH pratibaddhA svajanAdiSu, dvidhApi kAcidubhayataH pratibaddhA apratibaddhA tu pUrvavat / naTasyeva saMvegavikaladharmakathAkaraNopArjitabhojanAdInAM naTakhAditArUpA, tathAvidhabalopadarzanalabdhabhojanAderbhaTakhAditAsvarUpA, zauryAtirekAdavajJayopAttasya yathArabdhabhakSaNena vA khAditA siMhakhAditArUpA, vyAvRttyopAttasyAnyAnyasthAnabhakSaNena vA khAditA zRgAlakhAditArUpeti // 136 // 20 punastasyA eva bhedAnAha avapAtAkhyAtasaMketavigrahagatipravrajyAlakSaNA todayitvA plAvayitvA saMbhASya pariplutayitvA ca pravrajyA // 137 // ___ avapAteti, sadgurUNAM sevA'vapAtastato yA pravrajyA saa'vpaatprvrjyaa| AkhyAtasya pravrAjayetyAyuktasya yA syAtsA''khyAtapravrajyA yathA''yarakSitabhrAtuH phalgurakSitasya, saGketAdyA sA saGketapravrajyA 25 metAryAdInAmiva, athavA yadi tvaM pravrajasi tadA'hamapItyevaM yA sA tatheti / vigrahagatyA pakSinyAyena parivArAdiviyogenaikAkino dezAntaragamanena ca yA sA vigrhgtiprvrjyaa| tathA todayitvA vyathAmutpAdya yA pravrajyA dIyate municandraputrasya sAgaracandreNeva sA tathocyate, plAvayitvA anyatra nItvA''ryarakSitavat, sambhASya gautamena karSakavat , vacanaM vA pUrvapakSarUpaM kArayitvA nigRhya ca pratijJAvacanaM vA kArayitvA yA sA tathoktA / ghRtAdibhiH pariplutabhojanaH paripluta eva taM kRtvA pariplutayitvA suha30 stinA raDavat yA sA tathocyate // 137 //
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] punarapi tadbhedAnAha-- sthAnamuktAsarikA / 219 vapanaparivapanazodhanaparizodhanavatI, dhAnyapuJjitavirelitavikIrNasa GkarSitasamAnA ca // 138 // 6 vapaneti, yathA kRSiH sakRddhAnyavapanavatI dvitrirvA utpATya sthAnAntarAropaNataH parivapanavatI vijAtIyatRNAdyapanayanena zodhitA dvikhirvA tRNAdizodhanena parizodhitA bhavati tathA pravrajyApi sAmAvikAropaNena vapanavatI mahAvratAropaNena niraticArasya sAticArasya vA mUlaprAyazcittadAnataH parivapanavatI sakRdaticArAlocanena zodhitA punaH punazca tena parizodhitA ca bhavati / evaM khale lUnapUnavizuddhapuJjIkRtadhAnyasamAnA sakalAticArakacavaraviraheNa labdhasvasvabhAvatvAdekA / anyA khalaka eva yadvirellitaM visAritaM vAyunA pUnamapuJjIkRtaM dhAnyaM tatsamAnA yA hi laghunApi yatnena svasvabhAvaM lapsyata iti / aparA tu yadvikIrNa gokhurakSuNNatayA vikSiptaM dhAnyaM tatsamAnA, yA hi sahajasamutpannA - 10 ticArakacavarayuktatvAt sAmabhyantarApekSitayA kAlakSepalabhyasvasvabhAvA sA dhAnyavikIrNasamAnocyate, itarA 'ca yatsaGkarSitaM kSetrAdAkarSitaM dhAnyaM tatsamAnA yA hi bahutarAticAropetatvAdvahutarakAlaprAptavyasvasvabhAvA sA dhAnyasaGkarSitasamAneti // 138 // upasargabhedAnAha-- divyamAnuSatiryagyonikAtmasaMvedanArUpA upasargAH // 139 // divyeti, upasRjyate dharmAt pracyAvyate janturebhirityupasargA bAdhAvizeSAH, te ca kartRbhedAcaturvidhAH, tatra hAsyAt pradveSAdvimarzAdvimAtrAto vA divyA upasarga bhavanti, mAnuSyA hAsAt pradveSAdvimarzAt kuzIlapratisevanAtaH, bhayAt pradveSAdAhArAdapatyarakSaNArthaM vA tairazvo ghaTTanastambhanaprapatanasaMlepaNato vA''tmasaMvedaH // 139 // upasargasahanAjJAnAvaraNIyAdikarmakSayAdbuddhibhedAnAha - autpattikI vainayikI karmajA pAriNAmikI ca buddhiH // 140 // 15 20 autpattikIti, utpattireva prayojanaM yasyAH sA autpattikI, nanu kSayopazamaH kAraNamasyAH, satyam, kintu sa khalvantaraGgatvAt sarvabuddhisAdhAraNa iti na vivakSyate, na cAnyat zAstrakarmAbhyAsAdikamapekSata iti / yadvA buddhyutpAdanAt pUrvaM svayamadRSTo'nyatazcAzruto manasApyanAloci - tastasminneva kSaNe yathAvasthito'rtho gRhyate yayA sA lokadvayAviruddhaikAntikaphalavatI buddhirautpattikI 25 naTaputrarohakAdInAmiva / vinayo guruzuzrUSA sa kAraNamasyAstatpradhAnA vA vainayikI, kina kArya bharanistaraNasamarthA dharmArthakAmazAstrANAM gRhItasUtrArthasArA lokadvayaphalavatI beyam, naimittikasiddhaputrazivyAdInAmiva / anAcAryakaM karma sAcAryakaM zilpaM kAdAcitkaM vA karma nityavyApArastu zilpam, karmaNo jAtA karmajA, api ca karmAbhinivezopalabdhakarmaparamArthA karmAbhyAsavicArAbhyAM vistIrNA prazaMsA phalavatI ca hairaNyakakarSakAdInAmiva / pariNAmaH sudIrghakALapUrvAparArthAvalokanAdijanya Atma- 30
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 sUtrArthamuktAvalyAm [caturthI dharmaH sa prayojanamasyAstatpradhAnA veti pAriNAmikI, api cAnumAnakAraNamAtradRSTAntaiH sAdhyasAdhikA vayovipAke ca puSTIbhUtA'bhyudayamokSaphalA ca, abhayakumArAdInAmiva // 140 // ___ nArakatvAdisAdhanakarmANyAha mahArambhamahAparigrahapaJcendriyavadhakuNimAhArai rayikaM karma prakaroti, "mAyitvanikRtimatvAlIkavacanakUTatulAkUTamAnaistairyagyonikaM prakRtibhadrakatAprakRtivinItatAsAnukrozatA'matsarikatAbhirmAnuSaM sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamabAlatapaHkarmAkAmanirjarAbhirdaivikam // 141 // mahArambheti, nairayika karma nairayikatvAyAyuSkAdi karma, mahAn-icchAparimANenAkRtamaryA___ datayA bRhannArambhaH pRthivyAdhupamaIlakSaNo yasya sa mahArambhaH, cakravartyAdistattvamekaM kAraNam / 10 mahAn parigraho hiraNyasuvarNadvipadacatuSpadAdiryasya saH, tattvamaparam / paJcendriyANAM vadho'paro hetuH / kuNimaM mAMsaM tadevAhAraH so'pyanyo mAyitvaM manaHkuTilatA, nikRtiH kAyaceSTAdyanyathAkaraNalakSaNA abhyupacAralakSaNA vA tadvattvam , alIkavacanamapriyavacanamasatyavacanaM vA, kUTatulAkUTamAnena yo vyavahAraH sa kuTatulAkUTamAnaH, ete tiryagyonikAyuSkAdeH kAraNam / prakRtyA svabhAvena bhadrakatA-paMrAnupatApitA, prakRtivinItatA,-anupadiSTavinItatvam sAnukrozatA-sadayatA, matsarikatA-paraguNAsahi16 gutA tatpratiSedho'matsarikatA, ete manuSyotpattikAraNakarmahetavaH / sarAgasaMyamaH-sakaSAyacAritraM vItarAgasaMyaminAmAyuSo bandhAbhAvAt / saMyamAsaMyamo dezasaMyamaH, bAlA mithyAdRSTayasteSAM tapaHkriyA, akAmena-nirjarAM pratyanabhilASeNa nirjarA-karmanirjaraNaheturbubhukSAdisahanamityetAni devotpattikAraNAni // 141 // saMyamasambandhAdAha90 sarvataH prANAtipAtamRSAvAdAdattAdAnamaithunaparigrahaviramaNAni paJcamahAvratAni sthUlatastAnyaNuvratAni // 142 // sarvata iti, paJcamahAvratAni, saMkhyAntaravyavacchedAya paJceti, prathamapazcimatIrthayoH paJcAnAmeva bhAvAt , bratAni niyamAH, eSAM mahattvaJca sarvajIvAdiviSayatvena mahAviSayatvAt , yAvajjIvaM trividhaM trividheneti pratyAkhyAnarUpatvAt , dezaviratApekSayA mahato guNino vratarUpatvAca, sarvataH-niravazeSA9 prasasthAvarasUkSmabAdarabhedabhinnAt kRtakAritAnumatibhedAca, athavA dravyataH SaDjIvanikAyaviSayAt kSetrataH trilokasambhavAt kAlato'tItAde rAjyAdiprabhavAdvA bhAvato rAgadveSasamutthAca, na tu paristhUlAdevetyarthaH / prANAnAmindriyocchAsAyurAdInAmatipAta:-prANinaH sakAzAdvibhraMzaH prANAtipAtaH prANiprANaviyojanamityarthaH, tasmAdviramaNaM samyagjJAnazraddhAnapUrvakaM nivarttanaM sarvataH sadbhAvapratiSedhAsadA bodbhAvanArthAntaroktigardAbhedAt kRtAdibhedAca, yadvA dravyataH sarvadharmAstikAyAdidravyaviSayAt kSetrataH 50 sarvalokAlokagocarAt kAlato'tItAde rAjyAdivartino vA bhAvataH kaSAyanokaSAyAdiprabhavAnmRpA
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 221 mulA] sthaanmuktaasrikaa| alIkaM vadanaM vAdo mRSAvAdastasmAdviramaNaM sarvataH kRtAdibhedAt , yadvA dravyataH sacetamAcetanadravyaviSayAt kSetrato prAmanagarAraNyAdisaMbhavAt kAlato'tItAde rAjyAdiprabhavAdvA bhAvato rAgadveSasamutthAt , adattaM svAminA'vitINaM tasyAdAnaM tasmAdviramaNaM / sarvasmAt kRtakAritAnumatibhedAdathavA dravyato divyamAnuSatairazvabhedAt rUparUpasahagatabhedAdvA, tatra rUpANi nirjIvAni pratimArUpANyucyante, rUpasahagatAni tu sajIvAni, bhUSaNavikalAni vA rUpANi bhUSaNasahitAni rUpasahagatAnIti, kSetratatrilokasaMbhavAt kAlato: bhAvatazca pUrvavat maithunAdviramaNaM / sarvasmAt pUrvavat parigrahAdviramaNamiti / aNUni ca tAni vratAnyaNuvratAni, aNutvazca mahAvratApekSayA'lpaviSayatvAditi pratItameva, athavA anu mahAvratakathanasya pazcAttadapratipattau yAni vratAni kathyante tAnyanuvratAni, yadvA sarvaviratApekSayA aNorlaghorguNino vratAnyaNuvratAni, sthUlA dvIndriyAdayaH sattvAH, sthUlatvaJcaiSAM sakalalaukikAnAM jIvatvaprasiddhaH sthUlaviSayatvAt , tasmAt prANAtipAtAdviramaNam / sthUlaH paristhUlavastuviSayo'tiduSTavivakSAsamudbhavastasmA- 10 nmRSAvAdAt / paristhUlaviSayaM cauryAropaNahetutvena prasiddhamatiduSTAdhyavasAyapUrvakaM sthUlaM tasmAdadattAdAnAt / svadArasantoSAtmIyakalanAdanyatrecchAnivRttiH / dhanAdiviSayAbhilASaniyamanaM dezataH parigrahaviratiriti // 142 // durgatisugatisAdhanAnyAha zabdarUpagandharasasparzeraparijJAtairjIvAH sajyante rajyante mUrcchanti / / gRdhyanti adhyupapadyante vinighAtamApadyante parijJAtAzca kalyANAya // 143 // zabdeti, zabdAdayo hi kAmaguNA abhilASasampAdakAH, svarUpato'navagatA apratyAkhyAtA narakAdibhavaprAptaye bhavanti, ebhirjIvA rAgAdyAzrayaiH saha sambandhaM kurvati, rAgaM yAnti tadoSAnavalokanena mohaM yAnti prAptasyAsantoSeNAprAptasyAparAparasyAkAMkSAM kurvati tadarjanAyAtizayena yatante tatazca saMsAramApadyante, ta eva yadA jhaparijhayA parijJAtAH pratyAkhyAnaparijJayA ca parihRtAstadA te prANinAM hitAya 20 zubhAya kalyANAya ca bhavanti // 143 // zarIraM nirUpayati nArakAdivaimAnikAntAnAM zarIrANi paJcavarNarasAnyaudArikAdIni ca // 144 // nArakAdIti, caturvizatidaNDake nArakAdivaimAnikAntAnAM vaikriyazarIrANAM paJcavarNatvaM taba 25 nizcayanayAt , vyavahAratastvekavarNaprAcuryAt kRSNAdipratiniyatavarNataiva / kRSNanIlalohitahAridrazukAH patraiva varNA apareSAM sAyogikatvAt , evaM rasA api tiktakaTukaSAyAmlamadhurAH pazca / evamaudArikAhArakataijasakArmaNazArIrANyapi / kArmaNAtiriktAni sarvANyapi paryAptakatvena sthUlAkAradhArINi yadA bhavanti tadA tAnyavayavabhedena paJcavarNarasavanti surabhyasurabhigandhavantyaSTasparzANi ca, anyathA tu na niyatavarNAdivyapadezyAmi, aparyAptatvenAvayavavibhAgAbhAvAditi // 144 // .30
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 sUtrArthamuktAvalyAm [caturthI zarIrivizeSagatAn dharmavizeSAnAha AkhyAnavibhajanadarzanatitikSaNAnucaraNeSu prathamapazcimajinAnAM kR. cchravRttiH // 145 // AkhyAneti, bharatairavateSu caturviMzateya AdimAH pazcimAzca jinAsteSAmAkhyAnAdikriyAvi5 zeSeSu vineyAnAmRjujaDatvena vakrajaDatvena ca kRcchravRttirbhavati, tatra vineyAnAM mahAvacanATopaprabodhyatvena bhagavatAmAyAsotpatterAkhyAne kRcchrvRttiH| vyAkhyAte'pi vastutattvasya vibhAgenAvasthApana duHzakaM bhavati, ziSyANAmupapattibhiH pratItAvAropayitumutpannaM parISahAdikaM titikSayitumanuSThApayituzca duHzakam , teSAmRjuvakrajaDamatitvAt / madhyamajinAnAntu sugamaM bhavati, tadvineyAnAmRjuprajJatvenAlpa prayatnenaiva bodhanIyatvAt , vihitAnuSThAne sukhapravartanIyatvAca // 145 // 10 tathA kSAntimuktimArdavArjavalAghavAni satyatapassaMyamatyAgabrahmacaryavAsA utkSiptanikSiptAntaprAntarUkSacarakatvAni ajJAtAnnaglAnakamaunacarakatvasaMmR. STakalpikatvatajjAtasaMsRSTakalpikatvAni aupanidhikazuddhaiSaNikasaMkhyAdattikadRSTalAbhikapRSTalAbhikatvAni AcAmlikanirvikRtikapurimarddhikaparimitapiNDapAtikabhinnapiNDapAtikatvAni arasavirasAntaprAntarUkSAhArANi ca zramaNAnAM nityaM kIrttitAni // 146 // kSAntIti, kSAntyAdayaH krodhalobhamAnamAyAnigrahAH, lAghavamupakaraNato gauravatrayatyAgo vaa| satyaM caturvidhamanalIkam , taduktam 'avisaMvAdanayogaH kAyamanovAgajihmatA caiv|styN caturvidhaM tacca jinavaramate'sti nAnyatre'ti / tapo dvAdazavidham , saMyamo hiMsAdinivRttiH, tyAgaH saMvinaikasAmbhogi20 kAnAM bhattAdidAnam , brahmacarye maithunaviramaNe vAsa ityeSa pUrvoktaiH saha dazavidhaH zramaNadharmaH / atha vRttisaMkSepAbhidhAnasya bAhyatapovizeSasya bhedA ucyante, utkSiptaM svaprayojanAya pAkabhAjanAduddhRtaM tadrthamabhigrahavizeSAJcarati tadgaveSaNAya gacchatItyutkSiptacarakastasya bhAva urikSaptacarakatvamevamapre'pi, nikSiptamanuvRttaM caratIti tathA, ante bhavamAntaM bhuktAvazeSaM vallAdi, prakRSTamAntaM prAntaM tadeva paryuSitam , rUkSaM nilahamiti, tatrAdyau bhAvAbhigrahAvitare dravyAbhigrahAH / ajJAtaH-anupadarzitakhAjanyarddhimatpravAjitA25 dibhAvaH san bhikSArthamaTatItyajJAtacarakaH, annaglAnakacarakaH, annaglAnako doSAnabhuk, evaMvidhaH san carati, annaglAyakacarakaH, anyaglAyakacarako veti kacid dRzyate, annaM vinA glAyaka: samusamavedanAdikAraNa evetyarthaH, anyasmai vA glAyakAya bhojanArthaM caratIti tathA / maunena vratena caratIti maunacarakaH, saMsRSTena kharaNTitena hastabhAjanAdinA dIyamAnaM kalpikaM kalpavat kalpanIyamucitamabhiprahavizeSAdbhaktAdi yasya sa saMsRSTakalpikA, tajjAtena-deyadravyaprakAreNa yatsaMsRSTaM hastAdi tena dIyamAnaM 30 kalpikaM yasya saH / upanidhIyata ityupanidhiH pratyAsannaM yadyathA kathaJcidAnItaM tena carati tadhaNAye.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthAnamuktAsarikA / 223 yaupanidhikaH / zuddhA anaticArA eSaNA zaGkitAdidoSavarjanarUpA tayA caratIti zuddhaiSaNikaH / saMkhyApradhAnAH parimitA eva dattayaH sakRdbhaktAdikSepalakSaNA grAhyAH yasya saH saMkhyAdattikaH / dRSTasyaiva bhaktAderlAbhastena caratIti tathA / pRSTasyaiva sAdho dIyate ta ityevaMvidhena lAbhena yazcarati sa pRssttlaabhikH| AcAmlena samayaprasiddhena yazcarati sa tthaa| ghRtAdivikRtibhyo yo nirgataH sa nirvikRtikH| purimAI pUrvAhvalakSaNaM pratyAkhyAnavizeSo yasya sa tathA / parimito dravyAdiparimANataH piNDapAto bhaktAdilAbho / yasyAsti sH| bhinnasyaiva sphoTitasyaiva piNDasya saktukAdisambandhinaH pAto lAbho yasyAsti sH| arasaM hiMgvAdibhirasaMskRtamAhArayatItyaraso vigatarasaM virasaM purANadhAnyaudanAdi rUkSaM tailAdivarjitam evambhUtAni vastUni bhagavatA sadA varNitAni zlASitAni karttavyatayA'numatAni ca // 146 // tathA kriyAsthAnapratisevanAM pratisevyApyanAlocanaM labdhaprAyazcittAnAra- 10 mbhaNaM prasthApyApyanirveSTAraM sthitiprakalpyAnyapratisevanaJca kurvANaM sAmbhogikaM visAmbhogikaM kurvan nirgranthonAjJAbAhyaH, kulabhedinaM gaNabhedinaM hiMsAprekSiNaM chidraprekSiNaM punaH punaH praznaprayoktAraJca pArAzcikaM kurvannapi // 147 // kriyAsthAneti, azubhakarmabandhakamakRtyavizeSalakSaNaM sthAnaM pratisevitAraM pratisevya tadguravesnivedayitAraM Alocya gurUpadiSTaprAyazcittasyAnArambhakaM ArabhyApi na niSThAprApakaM sthavirakalpikAnAM 15 samAcAre yogyAni vizuddhapiNDazayyAdInyatikramyAnyAni pratisevitArazca sAmbhogika-ekabhojanamaNDalikAdikaM sAdharmikaM visAmbhogikaM-maNDalIbAhyaM vidadhannirgrantho na bhagavadAjJAmatikrAmati, ucitatvAt , tathA yo gacchavAsI san tasyaiva kulasya bhedAyAnyo'nyamadhikaraNotpAdanenAbhyutthAtA bhavati, tathA gaNe vasan tasyaiva bhedAya bhavati, evaM hiMsAM-vadhaM sAdhvAdergaveSayati, hiMsArthamevApabhrAjanAtha vA pramattatAdIni chidrANi prekSate tathA muhurmuhurasaMyamasyAyatanabhUtAni sAvadyAnuSThAnapraznAni prayuMkte taM 20 sAdharmikaM pArAzcika-dazamaprAyazcittavizeSavantamapahRtaliGgAdikaM kurvan nirmatho bhagavadAjJAM nAtikAmatItyarthaH // 147 // tathA gaNe AjJAdhAraNayoH samyagaprayoktroH yathArAnikatayA vinayasya samyagaprayokroH zrutaparyavajAtAnAM yathAvasaraM samyagapAThayitroH glAnazaikSa-25 vaiyAvRttyAnabhyupagaMtroH anApRchyacAriNorAcAryopAdhyAyayoH paJca vigrahasthAnAni // 148 // gaNa iti, gaNaviSaye he sAdho bhavatA vidheyamidamityevaMrUpAyA AjJAyA na vidheyamidamidamityevaMrUpAyA dhAraNAyA yo na samyagaucityena prayoktA bhavati yena parasparaM sAdhavaH kalahAyante
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 [catuyA~ 10 sUnAthamuktApatyAma asamyajiyogA(niyaMtritatvAca tasyAcAryasyopAdhyAyasya vA gaNe prathamaM vigrahasthAnam / ratnAni dvidhA dravyato bhAvatazca, tatra dravyataH karketanAdIni, bhAvato jJAnAdIti, tatra ratnAnAdimirvyavaharatItirAniko bRhatparyAyaH, yo yo rAniko yathArAnikaM tadbhAvastattA tayA, yathArAnikatayA yathA jyeSThaM vinayasya vandanakAderna samyak prayojayitA tAdRzasya dvitIya sthAnam , zrutasya yAni paryavajAtAni sUtrA5 rthaprakArAsteSAM yathAvasaraM kAle kAle yo na samyak pAThayitA tasya tRtIyam / yathA trivarSaparyAyasya AcAraprakalpanAmAdhyayanam , caturvarSasya sUtrakRdaGgam dazAkalpavyavahArAH paJcavarSasya sthAnAGgaM samavAyo'pyaSTavarSasya dazavarSasya vivAha ityAdirUpo'vasaraH / glAnazaikSavaiyAvRttyaM prati yo na samyak khayamabhyutthAtA tasya caturtham / yo gaNamanApRcchaya kSetrAntarasaMkramAdi karoti tasya pazcamam / etadvaiparItyena pazca tayoravigrahasthAnAni // 148 // duSTAdhyavasAyasya prANinastadgatisthityAdipratighAto bhavatIti tannirUpayati gatisthitibandhanabhogabalasambandhinaH paJca prtighaataaH|| 149 // gatIti, devagatyAdeH prakaraNAcchubhAyAH pratighAtastatprAptiyogyatve sati vikarmakaraNAdaprAptirgatipratighAtaH, pravrajyAdiparipAlanataH prAptavyazubhadevagatenarakaprAptau kaNDarIkasyeva / sthite: zubhadevagatiprAyogyakarmaNi baDhuva teSAM pratighAtaH sthitipratighAtaH, bhavati cAdhyavasAyavizeSAt sthiteH 15 pratighAtaH / bandhanaM nAmakarmaNa uttaraprakRtirUpamaudArikAdibhedataH paJcavidhaM tasya prazastasya prAgvat pratipAto bandhanapratipAtaH, bandhanagrahaNaM tatsahacaraprazastazarIratadaGgopAGgasaMhananasaMsthAnAnAmapyupalakSakam, tena teSAmapi pratighAto bodhyH| prazastagatisthitibandhanAdipratighAtAbhogAnAM prazastagatyAdyavinAbhUtAnAM pratighAto bhogapratighAtaH, bhavati hi kAraNAbhAve kAryAbhAvaH / prazastagatyAderabhAvAdeva balasya upalakSaNAdvIryapuruSakAraparAkramANAM ca pratighAto bhavati, balaM zArIraM, vIrya jIvaprabhavaM, puru20 SakAro'bhimAnavizeSaH puruSakarttavyaM vA, parAkramo niSpAditasvaviSayo'bhimAnavizeSa eva, balavIryayoApAraNaM vA // 149 // sarAmasya pravajitasya parISahAdisahanamAha puruSasyAsyodIrNakarmatvaM yathAviSTatvaM svasya tadbhavavedanIyakarmaNa udayamasahamAnasya pApakarmasampattiM sahamAnasya nirjarAzca vibhAvya chadmasthaH 25 AkrozAdi saheta // 150 // puruSasyeti, chAdyate yena tacchadma jJAnamavaraNAdighAtikarmacatuSTayam, tatra tiSThatIti chanasthaH sakaSAyaH, sa uditAn parISahopasargAn kaSAyodayanirodhapUrvakaM saheta tathAhi puruSo'yamuditaprabala. mithyAtvAdimohanIyakarmA ata evAyamunmattasadRzaH, udIrNakarmatvAdevAsau mAmAkrozatyupahAsaM karoti nirbhartsayati durvacanairbadhnAti rajvAdinA hastAdi chinatti mAraNasthAnaM nayati, pAtrakambalapAdaproJchana30 prabhRtInyAcchinatti, tathA'yaM syAd yakSAviSTo'ta evAkrozAdi vidhatte, tathA'yaM parISahopasargakArI mithyAtvAdikarmavazartI mama punaretasminneva janmanyanubhavanIyasya tathAvidhakarmaNa udayo vidyate
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| 225 naiSa mAmAkrozati, tathA karotu nAmaiSa bAlizatvAt, tathA mama punarasahamAnasya sarvathA pApaM karma asAtAdi sampadyate, mama cedaM sahato nirjarA kriyata iti vicintyAdhisaheta, iha prAya AkrozavadhAbhidhAnaparISahadvayamupasargavivakSAyAM mAnuSyakapAdveSikAdirUpaM mantavyam // 150 // atha chadmasthaprasaGgAt kevalinaM nirUpayati jJAnadarzanacAritratapovIryANyanuttarANi kevalinaH // 151 // jJAneti, sugama anuttaratvaJca yathAsvaM sarvathA''varaNakSayAt , tatra jJAnadarzane, tadAvaraNakSayAt , cAritratapasI mohakSayAt, tapasazcAritrabhedatvAt , tapazca kevalinAmanuttaraM zailezyavasthAyAM zukla. dhyAnabhedasvarUpam , dhyAnasyAbhyantaratapobhedatvAt , vIryantu vIryAntarAyakSayAditi // 151 // nimranthAnAM nirgranthInAzcAkalpyAnAha bhayadurbhikSapravAhaNaplAvanAnAryAbhibhavavyatirekeNa gaGgAyamunAsarayvai-10 rAvatImahImahAnadIrmAsAntardvitrivArAnuttarItuM nirgranthAnAM na kalpate // 152 // bhayeti, gaGgAdipaJcamahAnadIgurunimnagA mAsasya madhye dvau vArau trivArAn vA sAdhUnAmupalakSaNAtsAdhvInAJcottarItuM bAhujaGghAnAvAdinA lavayituM na kalpate, AtmasaMyamopaghAtasambhavAt , zabalacAritrabhAvAt / parantu rAjapratyanIkAdeH sakAzAdupadhyAdyapahAraviSaye bhaye sati durbhikSe-bhikSAbhAve sati gaGgAdau kenacit pratyanIkena prakSipte sati tena plAvyamAne satyanAryairlecchAdibhirjIvitacAritrA-15 pahArirI 'ca tattaraNe'pi na dossH||152 // tathA bhayadurbhikSaniSkAzanapravAhAgamanAnAryaparibhavavyatirekeNa grAmAntaraviharaNaM prathamaprAvRSi na kalpate, varSAvAsaM paryuSitAnAM grAmAntaraviharaNaJca, kalpate ca jJAnAditrayArthaM viSvagbhavanena preSaNena ca // 153 // bhayeti, ASADhazrAvaNau prAvRT ASADhastu prathamaprAvRT , RtUnAM vA prathamatvAt prathamaprAvRT athavA caturmAsapramANo varSAkAlaH prAvRDiti vivakSitaH, atra saptatidinapramANe prAvRSo dvitIye bhAge gantuM tAvanna kalpate eva, prathamabhAge'pi paJcAzadinapramANe viMzatidinapramANe vA na kalpate jIvavyAkulabhUtatvAt , uktazca 'atra cAnabhigRhItaM viMzatirAtriM saviMzatiM mAsaM / tena paramamigRhItaM gRhijJAnaM kArtikaM yAvat // iti, atrAnabhigRhItaM-anizcitamazivAdibhirnirgamabhAvAt / yatra saMvatsare'dhika- 25 mAso bhavati tatrASADhyA viMzatirdinAni yAvadanabhigrahikaH AvAso'nyatra saviMzatirAtraM mAsaM-paJcazataM dinAnIti / tatra prAvRSyekasmAdrAmAdrAmAntaraM vihattuM na kalpata ityutsargaH, bhayAdikAraNe tvapavAdaH, uktaJca 'AvAhe durbhikSe bhaye mahati dakaudhe / paribhavanaM tADanaM vA yadA paraH kariSyati' iti / varSAvAsamiti, varSAkhAvAso'vasthAnaM sa ca jaghanyata A kArttikyA dinasaptatipramANo madhyavRttyA caturmAsapramANa utkRSTata SaNmAsamAnaH, tatra paryuSitAnA-sAmastyenoSitAnAM paryuSaNAkalpena niyamavat 30 sU.mu. 29 20
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 citurthI sUtrAthamuktAvalyAm vastumArabdhAnAM grAmAntaraviharaNaM na kalpate, paryuSaNAkalpazca nyUnodaratAkaraNaM vikRtinavakaparityAgaH pIThaphalakAdisaMstArakAdAnamuccArAdimAtrakasaMgrahaNaM locakaraNaM zaikSApravrAjanaM prAggRhItAnAM bhasmaDagalakAdInAM parityajanamitareSAM grahaNaM dviguNavarSopagrahakaraNadharaNamabhinavopakaraNAgrahaNaM sakrozayojanAt parato gmnvrjnmityaadikH| kalpate ceti, jJAnArthatayA aAmAntaraviharaNaM kalpate, tatrApUrvaH zrutaska5 ndho'nyasyAcAryAderasti sa ca bhaktaM pratyAkhyAtukAmaH, tato yadyasau tatsakAzAna gRhyate tato'sau vyavachidyate, atastadrahaNArtha prAmAntaragamanaM kalpata ityarthaH / tathA darzanArthatayA-darzanaprabhAvakazAstrArthitvena, cAritrArthatayA tu tasya kSetrasyAneSaNAkhyAdidoSaduSTatayA tadrakSaNArtham , AcAryasyopAdhyAyasya vA viSvagbhAvo maraNaM tena kAraNena, tatra gacche'nyasyAcAryAderabhAvAdgaNAntarAzrayaNArtham / preSaNena-AcAryopAdhyAyAnAM varSAkSetrasya bahistAdvarttamAnAnAM vaiyAvRttyakaraNAyAcAryAdinA preSitasya gamanaM 10 kalpata ityarthaH // 153 // akalpyAnAmAcaraNe karmabandhasambhavAtkarmadvAratannirodhadvArANyAcaSTe mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogA AzravadvArANi, samyaktvaviratyapramAdAkaSAyitvAyogitvAni saMvaradvArANi, upadhyupAzrayakaSAyayogabhakta pAnabhedA parijJA // 154 // 15 mithyAtveti, spaSTam , AzravaNamAzravaH, jIvataDAge karmajalasya saGgalanam , karmanibandhana mityarthaH, tasya dvArANIva dvArANi-upAyA AzravadvArANi / saMvaraNaM saMvaraH, jIvataDAge karmajalasya nirodhanaM tasya dvArANi / karmaNo nirjaropAyabhUtAM parijJAmAha-upadhIti, parijJA vastusvarUpasya jJAnaM tatpUrvakaM pratyAkhyAnazca, eSA dravyato bhAvatazca dvidhA, dravyato'nupayuktasya, bhAvatastUpayuktasya / tatropadhiH rajoharaNAdiH, tasyAtiriktasyAzuddhasya sarvasya vA parijJA upadhiparijJA, evamagre'pi // 154 // 20 parijJA ca vyavahAravatAM bhavatIti tannirUpayati AgamazrutAjJAdhAraNAjitAni vyavahArAH // 155 // Agameti, vyavahAro mumukSupravRttinivRttirUpaH, tannibandhanatvAjjJAnavizeSo'pi, Agamo yena padArthAnAM paricchedaH, sa ca kevalamanaHparyavAvadhipUrvacaturdazakadazakanavakarUpaH / zrutaM-AcAraprakalpAdizrutam , navAdipUrvANAM zrutatve'pyatIndriyArthajJAnahetutvena sAtizayatvAdAgamavyapadezaH kevala25 vat / yadagItArthasya purato gUDhArthapadairdezAntarasthagItArthanivedanAyAticArAlocanamitarasyApi tathaiva zuddhidAnaM sA''jJA / gItArthasaMvinena dravyAdyapekSayA yatrAparAdhe yathA yA vizuddhiH kRtA tAmavadhArya yadanyastatraiva tathaiva tAmeva prayukte sA dhAraNA, vaiyAvRttyakarAdervA gacchopagrahakAriNo'zeSAnucitasyocitaprAyazcittapadAnAM pradarzitAnAM dharaNaM dhAraNA / dravyakSetrakAlabhAvapuruSapratiSevAnuvRttyA saMhananadhRtyAdipari hANimapekSya yatprAyazcittadAnaM yo vA yatra gacche sUtrAtiriktaH kAraNataH prAyazcittavyavahAraH pravartito 80 bahumiranyaizvAnuvartitastajjitamiti // 155 //
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| 227 saMyatAdhikArAdAha udgamotpAdanaiSaNAparikarmapariharaNabheda upaghAtaH, tathA vizuddhiH, arhatAM taddharmasyAcAryopAdhyAyayoH saMghasya vipakkatapobrahmacaryANAmavarNavAdinaH karmaNo bandhakA varNavAdinazca zubhasya // 156 // udgameti, upaghAto'zuddhatA, tatrodgamopaghAta udgamadoSairAdhAkarmAdibhiH SoDazaprakArairbhaktapAno- 8 pakaraNAlayAnAmazuddhatA, utpAdanayA-utpAdanAdoSaiH SoDazabhirdhAcyAdibhirazuddhatA, eSaNayA-tadoSaiH zaGkitAdibhirazuddhatA parikarma-vastrapAtrAdeH chedanasIvanAdi tenAzuddhatA, tadyathA 'tisRNAmupari thiggalikAnAM vastre yaH thiggalikAM tu saMsIvyet / paJcavidhAnAmekatarasmin sa prApnotyAjJAdIni // ' ityAdi, pariharaNA-AsevA upadhyAdestayA'zuddhatA, yathA-ekAkinA hiMDakasAdhunA yadAsevitamupakaraNaM tadupahataM bhavatIti samayaprasiddhireva vasatyAderapi cintyam / evaM vizuddhayo'pyudgamAdibhirbhaktAdInAM kalpya- 10 tArUpA vijJeyAH / upaghAtavizuddhivRttayazca jIvA nirdharmadhArmikatvAbhyAM bodheralAbhalAbhasthAneSu pravartanta iti karmabandhanasthAnAnyAha arhatAmiti, arhatAmavarNamazlAghAM vadantIti avarNavAdinaH / yathA 'nAstyarhan jAnAno yA kathaM bhogAn bhunakti / prAbhRtikAM vopajIvatItyAdi tu jinAnAmavarNaH' ityAdi / uttaramatra na ca te nAbhUvana , tatpraNItavacanopalabdheH, nApi bhogAnubhavanAdirdoSaH, avazyavedyasAtasya tIrthakaranAmAdikarmaNazca nirjaraNopAyatvAttasya / tathA vItarAgatvena samavasaraNAdiSu 15 pratibandhAbhAvAditi / tatprajJaptasya dharmasya zrutacAritrarUpasyAvarNavAdI yathA prAkRtabhASAnibaddhametattathA kiM cAritreNa dAnameva zreya ityAdi, uttarazcAtra prAkRtabhASAtvaM zrutasya na doSo bAlAdInAM sukhAdhyeyatvenopakAritvAt , tathA cAritrameva zreyaH nirvANasyAnantarahetutvAditi / AcAryopAdhyAyAnAmavarNa vadan , yathA bAlo'yamityAdi, uttarazca na ca bAlatvAdirdoSaH, buddhyAdibhirvRddhatvAditi / tathA saMghasya zramaNAdicaturvarNasyAvaNa vadan, yathA-ko'yaM saMgho yaH samavAyabalena pazusaMgha ivAmArgamapi 20 mArgIkarotIti pratividhAnazca na caitatsAdhu, tasya jJAnAdiguNasamudAyAtmakatvAttena ca mArgasyaiva mArgIkaraNAditi / tathA vipakkaM supariniSThitaM prakarSaparyantamupagatamityarthaH, tapazca brahmacaryazca bhavAntare yeSAm , vipakaM vodayAgataM tapobrahmacaryaM taddhetukaM devAyuSkAdikarma yeSAM te tathA, teSAmavarNa vadan yathA-na sanyeva devAH, kadAcanApyanulabhyamAnatvAt , kiM vA tairviTairiva kAmAsaktamanobhiraviratairninimeSairaceSTaizca mriyamANairiva pravacanakAryAnupayogibhirityAdi, ihottarantu santi devAstatkRtAnugrahopaghAtA- 25 didarzanAt, kAmAsaktatA ca mohasAtakarmodayAdityAdi / tadviparyayeNAha-varNavAdinazceti, tatrArhatA varNavAdo yathA-'jitarAgadveSamohAH sarvajJAstridazanAthakRtapUjAH / atyantasatyavacanAH zivagatigAmino jayanti jinAH // iti tatpraNItadharmavarNavAdo yathA 'vastuprakAzanasUryo'tizayaratnAnAM sAgaro jayati / sarvajagajjIvabandhurabandhurdvividho'pi jinadharmaH // ' iti, AcAryAdervarNavAdo yathA 'tebhyo namastebhyo namo bhAvena punarapi tebhya eva nmH| anupakRtaparahitaratA ye jJAnaM dadati bhavyebhyaH // ' 30 iti, saMghavarNavAdo yathA-'etasmin pUjite nAsti tadhanna pUjitaM bhavati / bhuvane'pi pUjanIyo na
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 sUtrArthamuktAvalyAm [caturthI guNI saMghato yadanyaH // iti, devavarNavAdo yathA 'devAnAmaho zIlaM viSayaviSamohitA api jinabhavane / apsarobhirapi samaM hAsyAdi ye na kurvanti // iti // 156 // yeSvatizayeSu vartamAna AcAryoM dharma nAtikAmati tamAha pAdau nigRhya vasaterantaH prasphoTanapramArjane kArayannuccAraprazravaNayoH pariSThApanavizodhane kurvanicchAyAM vaiyAvRttyaM kurvannekarAtraM dvirAnaM vopAzraye ekAkI vasan bahirvaikAkyekarAtraM dvirAnaM vA vasannAcAryopAdhyAyo nAtikrAmati dharmam // 157 // pAdAviti, AcAryazvAsAvupAdhyAyazvAcAryopAdhyAyaH, keSAMcidarthadAyakatvAt pareSAM sUtradAyakatvAcca / AcAryopAdhyAyAviti vA, ete paJca sAdhusamudAye vartamAnasya varttamAnayorvA'tizayA:10 tatra prathamaH, kulAdikAryArthaM nirgataH pratyAgatazvAcAryaH vasatebahireva pAdau prasphoTayati, atha tatra sAgAriko yadi bhavettadA vasaterantarmadhye pAdau nigRhya-pAdadhUleruddhUyamAnAyA yathA'nye dhUlyA na bhriyante tathA nigrahaM vacanena kArayitvA prasphoTanaM-AbhigrahikenAnyena vA sAdhunA svakIyarajoharaNenorNi. kApAdapochanena vA prasphoTanaM kArayan pramArjanaM zanaikhUSaNaM vA kArayan dharma nAtikAmati / prasphoTa nazca pramArjanavizeSaH, tacca cakSurvyApAralakSaNapratyupekSaNapUrvakamataH sapta bhaGgA bhavanti, tadyathA-na 15 pratyupekSate na pramArTi cetyekaH, na pratyupekSate pramA:ti dvitIyaH, pratyupekSate na pramASrTIti tRtIyaH, pratyupekSate pramArTi ceti caturthaH, caturthe bhaGge bhaGgAzcatvAraste yathA-yattatpratyupekSyate pramAyate ca tahupratyupekSitaM duSpramArjitaM, duSpratyupekSitaM supramArjitaM vA, supratyupekSitaM duSpramArjitaM vA, supratyupekSitaM supramArjitaM vA karotIti, iha ca saptamaH zuddhaH zeSeSvasamAcArIti / yadi tu sAgArikazcalastataH saptatAlamAtraM saptapAdAvakramaNamAtraM vA kAlaM bahireva sthitvA tasmin gate pAdau prasphoTayettato 20 vasatau pravizet / vasaterantaHpraviSTasya cAyaM vidhivipulAyAM vasatAvaparibhogasthAne saGkaTAyAzcAtma saMstArakAvakAza upaviSTasya pAdau pramArjanIyau, anyasyApi gaNAvacchedakAderayameva vidhiH kevalamanyo bahizcirataraM tiSThatIti / etAvAneva cAyamatizayo yadasAvAcAryoM na ciraM bahirAste, anyathA 'tRSoSNabhAvitasya pratIcchato muurchaadikaaH| pracuradravapAne glAnatvaM sUtrArthavirAdhanA caiveti // doSaprasaGgaH / itareSAM tu sAdhUnAM na te doSAH, jitazramatvAt , ityeko'tizayaH / upAzrayasyAntaH purISaM mUtraM ca pari25 SThApayan pAdAdilagnazca vizodhayanna dharmamatikrAmatIti dvitIyo'tizayaH, utsargato hyAcAryoM na vicArabhUmiM gacchati doSasambhavAt , tathAhi zrutavAnayamityAdiguNataH pUrva vIthiSu vaNijo bahumAnAdabhyusthAnAdi kRtavantastato vicArabhUmau sakRtirvA AcAryasya gamane AlasyAttanna kurvanti parAGmukhAzca bhavanti, pataJcetare dRSTvA zaGkante'yamidAnI patito vaNijAnAmabhyutthAnAdyakaraNAdityevaM mithyAtvagamanAdayo doSAH syuriti / tathA vaiyAvRttyakaraNe yadIcchA bhavettadA bhaktapAnagaveSaNagrahaNataH sAdhubhyo 30 dAnalakSaNaM vaiyAvRttyaM kuryAt , atha tadakaraNe icchA cenna kuryAt, bhAvArthazcAyamAcAryasya bhikSAbhramaNaM na kalpate, tatra doSAstvamI-'bhAreNa vedanA yA hiMDamAne uccanIcazvAso vA / AdAne pAnakachardanAdyA
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| 229 glAnatve pauruSIbhaGga' iti / ete ca sAmAnyasAdhorapi prAyaH samAnAstathApi gacchasya tIrthasya vA mahopakAritvena rakSaNIyatvenAcAryassAyamatizaya uktaH / tathA'ntarupAzraye ekarAtraM dvirAtraM vA vidyAdisAdhanArthamekAkyekAnte vasannAtikAmati tatra tasya doSAsambhavAt , anyasya tu tadbhAvAditi caturthaH, evaM paJcamo'pi, bhAvArthazcAyaM-antarupAzrayasya vakSArake viSvagvasati, bahirvopAzrayasya zUnyagRhAdiSu vasati yadi tadA'sAmAcArI / doSAzcaite-puMvedodayena janarahite hastakarmAdikaraNena saMyame / bhedo bhavati, maryAdA mayA laMghiteti nidena vaihAnasAdimaraNazca pratipadyata iti // 157 // tasyaiva gaNAnnirgamanakAraNAnyAha gaNe AjJAyA dhAraNAyA vA samyagaprayoktA yathAjyeSThaM kRtikarmaNo / vinayasya vA samyagaprayoktA yathAvasaraM zrutaparyAyANAM samyagananupravAcayitA vaparagaNasambandhinimranthyAM bahirlezyaH, suhRdAdikRtagaNApakramaNa-10 zcAcAryopAdhyAyo gaNAdapakrAmet // 158 // gaNa iti, AcAryopAdhyAyasyAcAryopAdhyAyayorvA gacchAnnirgamaH kAraNairebhirbhavet ,sa hi gacchaviSaye yogeSu pravartanalakSaNAmAjJAmavidheyebhyo nivartanalakSaNAM dhAraNAM yathaucityaM yadA na prayojayati, idamuktaM bhavati durvinItatvAdgaNasya te prayoktumazaknuvan gaNAdapakrAmati kAlikAcAryavadityekam / tathA gaNaviSaye yathAjyeSThaM kRtikarma tathA vinayaM naiva samyakprayoktA bhavati, AcAryasampadA sAbhimAna-15 tvAt, yataH AcAryeNApi pratikramaNakSAmaNAdiSu ucitAnAmucitavinayaH karttavya eveti dvitIyam / tathA'sau yAn zrutaparyAyaprakArAnudezakAdhyayanAdIn dhArayati hRdyavismaraNatastAn yathAvasare gaNaM samyakpAThayitA na bhavati, tasyAvinItatvAt sukhalampaTatvAnmandaprajJatvAdvAcAryasyeti gaNAdapakrAmatIti tRtIyam / tathA'sau gaNe vartamAnaH svagaNasambandhinyAM paragaNasambandhinyAM vA nimranthyAM tathAvidhAzubhakarmavazavartitayA sa kalakalyANAzrayasaMyamasaudhamadhyAvahiH lezyA-antaHkaraNaM yasyAsau bahirlezya Asakto 40 bhavatItyarthaH sagaNAdapakrAmati iti caturtham / suhRtsvajanavargaH tasyAcAryAdeH kuto'pi kAraNAdgaNAdapakrAmet atastasya saMgrahAdyartha gaNAdapakrAmediti pazcamam // 158 // jIvAjIvAzrayeNAhadravyataH kSetrataH kAlato bhAvato guNatazca dharmAstikAyAdayaH // 159 // dravyata iti, dharmAdharmAkAzajIvapudgalAH pazcAstikAyAH, tatra dharmAstikAyo dravyAditaH 25 paJcadhA, dravyatAmadhikRtyAyamekaH, kSetramAzritya lokapramANaH, kAlApekSayA dhruvaH, yataH kadApi nAsIditi na, na bhavatIti na, na bhaviSyatIti na, kintu abhUdbhavati bhaviSyati ca / bhAvApekSayA varNagandharasasparzazUnyaH, guNApekSayA ca gatipariNAminAM jIvapudgalAnAM sahakAritayA gamana upakArakatvam / evamadharmAstikAyo'pi, parantu guNataH sthitipariNAminAM jIvapudgalAnAM sthitAvupakArakartRtvam / AkAzAstikAyaH kSetrato lokAlokapramANaH, guNato'vagAhanAguNaH, zeSaM pUrvavat / jIvAstikAyo dravyato'- 30
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 sUtrArthamuktAvalyAm [caturthI nantaH jIvAnAM pratyeka dravyatvAt kSetrato lokapramANaH, kAlato nityaH, bhAvato'mUrtazcetanAvAn , guNataH sAkArAnAkArabhedopayogaguNaH, pudgalAstikAyo'pi dravyato'nantAni dravyANi kSetrato loka. pramANaH, kAlato nityo bhAvato varNagandharasasparzavAn guNatazcaudArikazarIrAditayA grAhyatvAt , varNAdimattayendriyagrAhyatvAdvA grahaNarUpaguNavAniti // 159 // atha jIvAzrayeNAha pulAkabakuzakuzIlanirgranthasnAtakA nirgranthAH // 160 // pulAketi, manthAdAbhyantarabAhyabhedAnmithyAtvAderdhanAdezca nirgatA nimranthAH / tatra pulAkaH sa yastapa:zrutahetukAyAH saMghAdiprayojane cakravarlsaderapi cUrNanasamarthAyA labdherupajIvanena jJAnAdyaticArAsevanena vA saMyamasArarahitaH, jJAnadarzanacAritraliMgayathAsUkSmabhedabhinnaH / ayaJca bheda AsevA10 pulAkasya, na tu labdhipulAkasya, tasyaikavidhatvAt , bakuzaH zarIropakaraNavibhUSAnuvartitayA zuddhyazuddhi vyatikIrNacaraNaH, ayaM zarIropakaraNAnuvartitayA dvividhaH, tatra zarIre'nAguptavyatirekeNa karacaraNavadanaprakSAlanamakSikarNanAsikAdyavayavebhyo vidUSikAmalAdyapanayanaM dantapAvanalakSaNaM kezasaMskArazca dehavibhUSArthamAcarantaH shriirbkushaaH| akAla eva prakSAlitacolapaTTakAntarakalpAdicokSavAsaHpriyAH pAtra daNDAdyapi tailamAtrayojvalIkRtya vibhUSArthamanuvartamAnA bibhratyupakaraNabakuzAH, ubhayepi Rddhiyaza15 skAmAH sAtagauravamAzritA nAtIvakriyAsvabhyudyatA aviviktaparivArA bahucchedazabalayuktAzca uttara guNapratiSevayA saMjvalanakaSAyodayena vA dUSitazIlAH kuzIlAH, pratisevanakuzIlakaSAyakuzIlabhedena dvividhAH, nairgranthyaM prati prasthitA aniyatendriyAH kathaJcitkiJcidevottaraguNeSu piNDavizuddhisamitibhAvanAtapaHpratimAbhigrahAdiSu virAdhayantaH sarvajJAjJollaMghanamAcaranti te pratisevanAkuzIlAH / yeSAntu saMyatAnAmapi satAM kathaJcitsaMjvalanakaSAyA udIyante te kaSAyakuzIlAH / mohanIyAkhyagranthanirgato ni20 granthaH kSINakaSAya upazAntamoho vA / kSAlitasakalaghAtikarmamalapaTalatvAt snAta iva snAtaH sa eva lAtakaH sayogo'yogo vA kevalIti // 160 // upadhivizeSAzrayeNAha jAGgamikabhAGgikasAnakapotakatvaGmayAni vastrANi sAdhUnAM yogyAni auNikauSTrikasAnakabalvajamaujAni rajoharaNAni ca // 161 // 25 jAGgamiketi, jaGgamAstrasAstadavayavaniSpannaM kambalAdijAGgamikam , bhaGgA-atasI tanmayaM bhAGgikam , sanasUtramayaM sAnakam , kAsikaM potakam , vRkSatvaGmayaJca vastraM sAdhUnAM sAdhvInAzca dhArayitumAsevituM vA yujyate, utsargatastvamahAmUlye kAryAsiaurNike eva grAhye, mahAmUlyatA ca pATalIputrIyarUpakASTAdazakAdArabhya rUpakalakSaM yAvaditi / rajo hriyate-apanIyate yena tadrajoharaNam , tadpyavilomamayamuSTralomamayaM sanasUtramayaM balvajastRNavizeSastasya kuTTitatvaGmayaM muJjaH zaraparNI tanmayaM 30 yogyaM bhavati, autsargika rajoharaNaM paTTaniSadyAdvayayuktamApavAdikamanAvRtadaNDam , nirvyAghAtikamaurNikadazakaM vyAghAtikantvitaraditi // 161 //
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA]. 231 sthaanmukaatrikaa| dhArmikANAmAlambanasthAnAnyAha SaTkAyagaNarAjagRhapatizarIrANi nizrAsthAnAni // 162 // SaTkAyeti, zrutacAritradharmacAriNa upagrahahetavaH SaTkAyAdayaH, SaTkAyAH pRthivyAdayasteSAM saMyamopakAritvamAgamaprasiddham , gacchasyopagrAhitvaM tatra vasatAM nirjarAvinayAdisambhavAt / narapaterdharmasahAyakatvaM duSTebhyaH sAdhurakSaNAt / gRhapatenizrAsthAnatvaM sthAnadAnena saMyamopakAritvAt, zarIrasya / dharmopagrAhitvaM spaSTameva tadarakSaNe dharmahAneH // 162 // zaucAnyAha pRthivyaptejomaMtrabrahmasambandhIni zaucAni // 163 // pRthivIti, zaucaM zuddhirdravyato bhAvatazca, tatra dravyazaucaM pRthivyAdicatuSTayasambandhi, bhAvazaucaM paJcamam , tatra pRthivyA-mRttikayA zaucaM zarIrAdibhyo gharSaNalepanAdinA jugupsitamalagandhayorapa- 10 nayanam / iha ca 'ekA liGge gude tisrastathaikatra kare daza / ubhayoH sapta vijJeyA mRdaH zuddhau manISibhiH // etacchaucaM gRhasthAnAM dviguNaM brahmacAriNAm / triguNaM vAnaprasthAnAM yatInAJca caturguNam // iti paroktaM nAbhimatam , gandhAdhupaghAtamAtrasya zaucatvena vivakSitatvAt , tasyaiva yuktiyukttvaac| . adbhiH prakSAlanamapzaucam / agninA tadvikAreNa bhasmanA vA zaucaM tejazzaucam zucividyayA maMtrazaucam / brahmacaryAdikuzalAnuSThAnaM brahmazaucam , anena ca satyAdizaucaM caturvidhaM saMgRhItam // 163 // 15 puruSabhedAnevAha hIhImanazcalasthirodayanasattvabhedAH puruSAH, anupratisrotAntamadhyasarvacAriNo bhikSAkAH, atithikRpaNabrAhmaNazvAnazramaNAzrayA vanIpakAH // 164 // hIti, lajjayA sattvo'vicalatvaM sAdhoH parISaheSu parasya saGgrAmAdau yasyAsau hriisttvH| 20 hiyA manasyeva sattvaM yasya na dehe, zItAdiSu kampAdivikArabhAvAt sa hrImanaHsattvaH, calaM bhaGguraM sattvaM yasya sa calasattvaH, evaM sthirasattvaH, udayanaM-udayagAmi pravardhamAnaM sattvaM ysyaasaavudynsttvH| sattvapuruSo'tra bhikSureveti tadAzrayeNAha-anviti, anusrotacArI pratizrayAdArabhya bhikSAcArI, pratisrotacArI,-dUrAdArabhya pratizrayAbhimukhacArI, antacArI, pArzvacArI, evaM madhyacArI sarvacArI c| bhikSAkAdhikArAttadvizeSamAhAtithIti, pareSAmAtmaduHkhatvadarzanenAnukUlabhASaNajJo yallabhyate dravyaM sA vanI, 25 tAM pibatyAsvAdayati pAtIti vA vanIpaH sa eva vanIpakaH-yAcakaH, atra tu yo yasyAtithyAderbhakto bhavati taM tatpraMzasanena yo dAnAbhimukhaM karoti sa vanIpaka iti / bhojanakAlopasthAyI prAghUrNako'tithistahAnaprazaMsanena tadbhaktAdyo lipsati so'tithimAzritya vanIpako'tithivanIpakaH, evmnye'pi||164|| atha kAlAzrayeNAhanakSatrayugapramANalakSaNazanaizcarasaMvatsarAH paJca // 165 // 30
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 sUtrArthamuktAvalyAm [caturthI nakSatreti, candrasya nakSatramaNDalabhogakAlo nakSatramAsaH, sa ca saptaviMzatirdinAni, ekaviMzatiH saptaSaSTibhAgA divasasyeti 273 / evaMvidhadvAdazamAso nakSatrasaMvatsaraH, sa ca trINi zatAnyahAM saptaviMzatyuttarANi, ekapaJcAzaca saptaSaSTibhAgAH yathA 32757 / ekonatriMzadinAni dvAtriMzaca dviSaSTibhAgA divasasyetyevaMpramANaH kRSNapratipadArabdhaH pUrNamAsIniSThitazcAndramAsaH, tadyathA-2933, tena 6 mAsena dvAdazamAsaparimANazcandrasaMvatsaraH, tasya ca pramANamidam , trINi zatAnyahrAM catuHpaJcAzaduttarANi dvAdaza ca dviSaSTibhAgA yathA 35412, evambhUtau candrasaMvatsarAvanukrameNa dvau tato'bhivarddhitasaMvatsarastatazcandrasaMvatsaraH tato'bhivarddhitasaMvatsara iti paJcabhirebhiH saMvatsarairekaM yugaM bhavati, tatrAbhivarddhitAkhye saMvatsare'dhikamAsaH patati, ekatriMzadinAnyekaviMzatyuttarazataM caturviMzatyuttarazatabhAgAnAmabhi varddhitamAsaH yathA-31134, evaMvidhena mAsena dvAdazamAsapramANo'bhivarddhitasaMvatsaraH sa ca pramA10 Nena trINi zatAnyahAM vyazItyadhikAni catuzcatvAriMzacca dviSaSTibhAgAH yathA-38363 iti / pramANaM parimANaM divasAdInAM tenopalakSito nakSatrasaMvatsarazcandrasaMvatsara RtusaMvatsara AdityasaMvatsaro'bhivarddhitasaMvatsarazca pramANasaMvatsaraH, tatra nakSatrasaMvatsaraH pUrvoktalakSaNa eva kevalaM tatra nakSatramaNDalasya candrabhogamAnaM vivakSitamiha tu dinadinabhAgAdipramANamiti / tathA candrAbhivadhitAvapyuktalakSaNAveva kintu tatrayugAvayavatAmAtramiha tu pramANamiti vizeSaH / triMzadahorAtrapramANairdvAdazabhirRtumAsaiH sAva15 namAsakarmamAsaparyAyairniSpannaH SaSTyadhikAhorAtrazatamAno yathA 360 / AdityasaMvatsaraH sa ca triMzadinAnyarddhazca yathA 303 evaMvidhamAsadvAdazakaniSpannaH SaTSaSTyadhikAhorAtrazatamAno yathA 366 / ayamevAnantarokto nakSatrAdisaMvatsaro lakSaNapradhAnatayA lakSaNasaMvatsara iti / yAvatA kAlena zanaizcaro nakSatramekamathavA dvAdazApi rAzIna bhukte sa zanaizcarasaMvatsara iti // 165 // ___ kAlAtyaye zarIriNAM zarIrAnnirgamAt tanmArgamAha20 pAdorUraHzirassarvAMgai vasya nirgamanaM krameNa narakatiryaanuSyadevasiddhigatigamanasUcakam // 166 // - pAdeti, maraNakAle zarIriNaH zarIrAnnirgamo niryANaM tacca pAdAdidvAreNa bhavati, tathA ca karaNabhUtAbhyAM pAdAbhyAM yadA jIvaH zarIrAnniryAti tadA sa nirayagAmI bhavati, evamanyatrApi // 166 // atha jJAnAvaraNakSapaNopAyamAha25 vAcanApRcchanAparivartanA'nuprekSAdharmakathArUpaH svAdhyAyaH saGgrahopagrahaNanirjaraNazrutasphuTatA'vyavacchittinayArthaM zrutasya vAcanA // 167 // vAcaneti, vakti ziSyastaM prati guroH prayojakabhAvo vAcanA-pAThanam / gRhItavAcanenApi saMzayAdyutpattau punaH praSTavyamiti pUrvAdhItasya sUtrAdeH zaGkitAdau praznaH pracchanA / pracchanAvizodhitasya sUtrasya mA bhUdvismaraNamiti parivartanA sUtrasya gaNanamityarthaH, sUtravadarthe'pi sambhavati vismaraNamataH 30 so'pi paribhAvanIya ityanuprekSaNamanuprekSA, cintanetyarthaH / evamabhyastazrutena dharmakathAvidheyeti zrutarU pasya dharmasya vyAkhyA dharmakatheti / zrutaM sUtramAtraM vA saGgrAhaH ziSyANAM zrutopAdAnaM tadarthameSAM
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] khaanmuktaasrikaa| 233 zrutasaGgraho bhavatviti prayojanena zrutaM vAcanIyaM zikSaNIyaJca, evamete bhaktapAnavastrAdyutpAdanasamarthatayopaSTambhitA bhavantvityupagrahArthamevaM me karmaNAM nirjaraNaM bhavatviti nirjarArthamevaM vAcayato me grantho jAtavizeSaH sphuTatayA bhaviSyatIti zrutasphuTatArthaM zrutasyAvyavacchittyA kAlAntaranayanArthazca vAcayet // 167 // ___ gaNaM dhArayituM yogyaM guNinamAhazraddhAsatyamedhAbahuzrutazaktyalpAdhikaraNavanto gaNadhArakASad // 168 // / zraddheti, gacchaM maryAdAyAM dhArayituM pAlayituMvA yogyaH zraddhAvAn , azraddhAvato hi svayamamaryAdAvartitayA pareSAM maryAdAsthApanAyAmasamarthatvAdgaNadharAhatA na syAt / sadbhyo jIvebhyo hitaM satyaM tadvAn , pratijJAtazuro vA, evambhUto hi puruSo gaNapAlaka Adeyazca syAditi / medhAvAn zrutagrahaNazaktimAn , evaM bhUto hi zrutamanyato jhagiti gRhItvA ziSyAdhyApane samartho bhavatIti / bahuzrutavAn yasya sUtrArtharUpaM zrutaM prabhUtaM saH, anyathA hi gaNAnupakArI syAt / zaktimAn zarIramatratatraparivArAdi- 10 sAmarthyayuktaH, sa hi vividhAsvApatsu gaNasyAtmanazca nistArako bhavati / alpAdhikaraNavAnalsamavidyamAnamadhikaraNaM svaparapakSaviSayo vigrahastadvAn sa hyanuvartakatayA gaNasyAhAnikArako bhavatIti // 168 // jIvAnAM durlabhyaparyAyavizeSAnAha mAnuSAryakSetrasukulajanmArhaddharmazravaNazrutazraddhAnasamyaksaMsparzanAni na sulabhAni // 169 // 16 mAnuSeti, manuSyasambandhijanma sarvajIvAnAM na sulabhaM na suprApaM kRcchUlabhyamityarthaH, na punaralabhyaM keSAMcijIvAnAM tallAbhopalambhAt / uktaJca 'nanu punaridamatidurlabhamagAdhasaMsArajaladhivibhraSTam / mAnuSyaM khadyotakataDillatAvilasitapratimam // ' iti / tathA''ryakSetre'rdhaSaDviMzatijanapadarUpe jananaM na sulabham , uktaJca 'satyapi ca mAnuSatve durlabhataramAryabhUmisambhavanam / yasmin dharmAcArapravaNatvaM prApnuyAt prANI // ' iti, evamikSvAkAdike sukule prabhavo na sulabhaH, uktaJca 'AryakSetro- 20 tpattau satyAmapi satkulaM na sulabhaM syAt / saccaraNaguNamaNInAM pAtraM prANI bhavati yatra // ' iti, tathA kevaliprajJaptasya dharmasya zravaNatvaM durlabham yato'bhihitaM 'sulabhA suralokazrI ratnAkaramekhalA mahI sulbhaa| nirvRtisukhajanitarucirjinavacanazrutirjagati durlbhaa||' iti, zrutasya zraddhAnamapi durlabham , uktazca 'kadAcicchravaNaM labdhvA zraddhA paramadurlabhA / zrutvA nyAyopapannaM mArga bahavaH paribhrazyanti // ' iti. sAmAnyena addhitasyopapattibhiH pratItasya samyak kAyena sparzanaM durlabham yadAha 'dharmamapi tu zrahadhatAM 25 durlabhA kAyena sparzanA / iha kAmaguNeSu mUJchitAnAM samayaM gautama ! mA pramAdyaH' iti / eteSAM durlabhatvazca pramAdAviprasaktaprANinAmeva, na sarveSAm // 169 // manuSyabhedAnAha trividhAH sammUrchanajAstrividhA garbhavyutkrAntikAzca manuSyAH, arhacakravartibaladevavAsudevacAraNavidyAdharA RddhimantaH // 170 // sU* mu. 30 30
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ satrArthamuktAvalyAm [caturthI trividhA iti, manuSyA dvividhAH sammUrchanajA garbhavyutkrAntikAzca, tatra sammUrcchanajA karmabhUmijA akarmabhUmijA antaradvIpagAzca tathaiva garbhavyutkrAntikAzca spaSTaM zeSam // 170 // __ saMhananasaMsthAne Aha vajrarSabhanArAcarSabhanArAcanArAcArddhanArAcakIlikAsevArtAni saMhananAni, samacaturasranyagrodhaparimaNDalasAdikubjavAmanahuNDAni saMsthAnAni // 171 // vajreti, saMhananamasthisaJcayaH, zaktivizeSa ityanye, tatra vanaM-kIlikA RSabhaH pariveSTanapaTTaH, nArAcaH-ubhayato markaTabandhaH, yatra dvayorasyorubhayato markaTabandhena baddhayoH paTTAkRtinA tRtIyenAsthA pariveSTitayorupari tadasthitrayabhedikIlikAkAraM vajranAmakamasthi bhavati tadvavarSabhanArAcam / yatra tu kIlikA nAsti tahaSabhanArAcam / yatra tUbhayomarkaTabandha eva tannArAcam , yatra tvekato markaTabandho 10 dvitIyapArzva kIlikA tadardhanArAcam , kIlikAviddhAsthidvayasazcitaM kIlikam / asthidvayaparyantasparzanalakSaNAM sevAmA sevAmAgatamiti sevArtam / zaktipakSe tvevaMvidhadAderiva dRDhatvaM saMhananam / saMsthAnaM avayavaracanAtmikA zarIrAkRtiH, tatra samAH-zarIralakSaNoktapramANAvisaMvAdinyazcatasro'srayo yasya tat samacaturasram / Azrayastviha caturdigvibhAgopalakSitAH zarIrAvayavAstatazca sarve'pyavayavAH zarIralakSaNoktapramANAvyabhicAriNo yasya na tu nyUnAdhikapramANAstattulyaM samacaturasram / nyagrodhavatpari16 maNDalaM nyagrodhaparimaNDalam , yathA nyagrodha uparisampUrNAvayavo'dhastanabhAge tu na tathedamapi nAbherupari vistRtabahulaM zarIralakSaNabhAk , adhastu hInAdhikapramANamiti / sAdi, AdirihotsedhAkhyo nAbheradhastano dehabhAgo gRhyate tena zarIralakSaNabhAjA saha varttate yattat sAdi, sarvameva hi zarIramaviziSTenAdinA saha varttata iti vizeSaNAnyathAnupapatteriha viziSTatA labhyate, ataH sAdi-utsedhabahulaM paripU. rnnotsedhmityrthH| yatra pANipAdazirogrIvaM lakSaNavyabhicAri zeSaM lakSaNayutaM tatkubjam / tadviparItaM 20 vAmanam , huNDantveko'pyavayavo yatra pramANayuto na bhavati taditi // 171 // azubhAnubandhAnAha paryAyaparivArazrutatapolAbhapUjAsatkArA anAtmavato'hitAya, Atmavatazca hitAya // 172 // paryAyeti, akaSAyo hyAtmA''tmA bhavati, svasvarUpAvasthitatvAt , yastadvAnna bhavati so'nA25 tmavAn sakaSAya ityarthastasya paryAyo janmakAlaH pravrajyAkAlo vAsa yadi mahAn tadA mAnakAraNaM bhavati, ata eva tasyaihikAmuSmikApAyajanakatvam, gRhasthApekSayA cAlpo'pi pravrajyAparyAyo mAnahetureva, tatra janmaparyAyo mahAnahitAya, yathA bAhubalinaH, evamanye'pi vAcyAH / parivAraH ziSyAdiH, zrutaM pUrvagatAdi, uktazca 'yathA yathA bahuzrutaH saMmatazca ziSyagaNasaMparivRtazca / avinizcitazca samaye tathA tathA siddhAntapratyanIkaH // ' iti, tapo'nazanAdi, lAbho'nnAdInAm , pUjA stavAdirUpA tatpUrvakassatkAraH30 vastrAbhyarcanaM pUjAyAM vA AdaraH, ete azubhAnubandhAya bhavanti / yastvAtmavAn-svasvarUpAvasthitastasyaite hitAyaiva bhavanti kaSAyazunyatvAditi // 172 //
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| 235 sakarmaNA dikSveva gatyAdaya ityAhapUrvapazcimadakSiNottaro dhodigbhirjIvAnAM gatyAdiH pravarttate // 173 // __ pUrveti, SaTsthAnakAnurodhena vidizo'vivakSitAH, AbhiH SaDbhirdigbhiH jIvAnAM gati:utpattisthAnagamanaM pravartate, teSAmanuzreNigamanAt , evamAgativyutkrAntyAhAravRddhinivRddhivikurvaNAgatiparyAyasamuddhAtakAlasaMyogadarzanAbhigamajJAnAbhigamajIvAbhigamAjIvAbhigamA vAcyAH kintu gtyaagtii| prajJApakasthAnApekSiNyau prasiddha eva, vyutkrAntiH-utpattisthAnaprAptasyotpAdaH, sApi Rjugatau SaTkheva dikSu, AhAraH pratItaH, so'pi SaTkheva dikSu, etadvyavasthitapradezAvagADhapudgalAnAmeva jIvena sparzanAt, spRSTAnAmeva cAharaNAt , tathA zarIrasya vRddhiH, nivRddhirhAniH, tasyaiva vikurvaNA-vaikriyakaraNaM gatiparyAyo gamanamAtraM na paralokagamanarUpaH, tasya gatyAgatigrahaNenoktatvAt , samuddhAto vedanAdikaH saptavidhaH, kAlasaMyogaH-samayakSetramadhye AdityAdiprakAzasambandhalakSaNaH, darzanaM sAmAnyagrAhI bodhaH, tacceha guNapratya-10 yAvadhyAdipratyakSarUpaM tenAbhigamo vastunaH paricchedastatprAptirvA darzanAbhigamaH, evaM jJAnAbhigamo'pi, jIvAbhigamaH-sattvAdhigamo guNapratyayAvadhyAdipratyakSataH, ajIvAbhigamaH-tathaiva pudgalAstikAyAdyadhigama iti paJcendriyatiryagyonikAnAM mAnuSyANAmamI gatyAdayaH sAmastyena jJeyAH // 173 // atha saMyatamanuSyANAmAhAragrahaNakAraNAnyAha vedanAvaiyAvRttyeryAsaMyamaprANapAlanadharmacintArthaM nirgranthasyAhAraM gRhNato15 na doSAya, AtaGkopasargatitikSAprANidayAtapaHzarIravyavacchedArthazca tyajataH // 174 // vedaneti, ebhirnimittairazanAdikamabhyavaharannirgantho nAjJAmatikrAmati puSTakAraNatvAt , anyathA svatikrAmatyeva, rAgAdibhAvAt , kSudvedanopazamanArthamAcAryAdivaiyAvRttyakaraNArthamIryAvizuddhyartha prekSotprekSAmArjanAdisaMyamArthaM prANasaMdhAraNArthaM guNanAnuprekSaNArthazca bhuJjIta / AhAraparityajananidAnamAha 20 AtaGketi, AtaGke-jvarAdau, upasarge-rAjasvajanAdijanite pratikUlAnukUlasvabhAve, titikSAyAM-maithunavratasaMrakSaNasyAdhisahane, AhAratyAgino hi brahmacarya surakSitaM bhavatIti / prANidayAyAM-saMpAtimatrasAdisaMrakSaNe, tapasi-caturthAdiSaNmAsAntasvarUpe, zarIravyavacchedArtha-dehatyAgAyAhAraM parityajannAtikAmatyAjJAmiti // 174 // pramAdA hi madyanidrAviSayakaSAyadyUtapratilekhanApramAdarUpAH zramaNAdeH sadupayogAbhAvahetava iti 25 te nirUpayitavyAstatra madyAdInAM spaSTatayA pratyupekSApramAdaM SaSThaM nirUpayati ArabhaTA sammardA mosalI prasphoTanA vikSiptA vedikA ca pramAdapratyupekSA, apramAdapratyupekSaNA tu anarttitA, avalitA, ananubandhinI, amosalI, SaTprasphoTakanavakhoTakAH prANiprANavizodhanA ca // 175 //
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthAvarAn [ caturthI ArabhaTeti, pratyupekSaNaM pratyupekSA, sA ca dravyakSetrakAlabhAvabhedAccaturdhA, tatra dravyapratyupekSaNA vastrapAtrAdyupakaraNAnAmazanapAnAdyAhArANAzca cakSurnirIkSaNarUpA, kSetrapratyupekSaNA kAyotsarganiSadanazayanasthAnAnAM sthaNDilAnAM mArgasya vihArakSetrasya ca nirUpaNA, kAlapratyupekSaNA ucitAnuSThAnakara - NArthaM kAlavizeSasya paryAlocanA, bhAvapratyupekSA dharmajAgarikAdirUpA, tatra pratyupekSAyAM pramAdaH zaithi5 lyamAjJAtikramo vA pratyupekSApramAdaH, anena ca pramArjanAbhikSAcaryAdiSvicchAkAramithyAkArAdiSu ca dazavidhasAmAcArIrUpavyApAreSu yaH pramAdo'sAvupalakSitaH, tasyApi sAmAcArI gatatvenaitatpramAdalakSaNAvyabhicAritvAt / ArabhaTA - vitathakaraNarUpA, athavA tvaritaM sarvamArabhamANasya, athavA'rdhapratyupekSita ekatra yadanyAnya vastragrahaNaM sA''rabhaTA, sA ca varjanIyA sadoSatvAdevaM sarvatra / yatra vastrasya madhyapradeze saMvalitAH koNA bhavanti yatra vA pratyupekSaNIyopadhiveNTikAyAmevopavizya pratyu - 10 pekSate sA saMmardA | mosalI pratyupekSyamANavastrabhAgena tiryagUrdhvamadho vA ghaTTanarUpA / prasphoTanA prakarSeNa dhUnanaM reNuguNThitasyeva vastrasyeti, vikSiptA - vastraM pratyupekSya tato'nyatra yavanikAdau yatprakSipati vastrAcalAdInAM vA yadUrdhvakSepaNaM sA / vedikA paJca prakArA tatrordhvavedikA yatra jAnunorupari hastau kRtvA pratyu - pekSate, adhovedikA jAnvoradho hastau nivezya, tiryagvedikA jAnvoH pArzvato hastau nItvA dvidhA vedikA bAhrorantare dve api jAnunI kRtvA, ekato vedikA eka jAnu bAhorantare kRtvA, iti / ukta15 viparItapratyupekSaNamAhApramAdeti, vastramAtmA vA na narttitaM-na nRtyavadiva kRtaM yatra tadarttitam, tatra vastraM narttayati AtmAnaJca, vastraM na nartayatyAtmAnantu narttayati, vastraM narttayati nAtmAnam, na vastraM narttayati na vA''tmAnamiti catvAro bhaGgAH / vastraM zarIraM vA na valitaM kRtaM yatra tadavalitamatrApi catvAro bhaGgAH / na vidyate'nubandhaH sAtatyaprasphoTakAdInAM yatrAsAvananubandhinI / na vidyate uktalakSaNA mosalI yatrAsAvamosalI / vastre prasArite sati cakSuSA nirUpya tadavagbhAgaM tatparAvartya nirUpya ca 20 trayaH prasphoTakAH karttavyAH, tathA tatparAvRttya cakSuSA nirUpya ca punarapare trayaH prasphoTakA evamete SaT, tathA navakhoTakAH te ca trayastrayaH pramArjanAnAM krameNa trayeNa trayeNAntaritAH kAryA iti padadvayenApi 25 236 mI apramAdapratyupekSaNA, tayoH sadRzatvAt / tathA pANe: - hastasyopari prANAnAM prANinAM kundhvAdInAM vizodhanA - pramArjanA pratyupekSyamANavastreNaiva navaiva vArAH kAryA iti // 175 // tapa AzrayeNAha -- anazanAvamodarikAbhikSAcaryArasaparityAgakAyaklezaprati saMlInatArUpaM bAhyaM tapaH prAyazcittavinaya vaiyAvRttyasvAdhyAyadhyAnavyutsargalakSaNamAbhyantaram // 176 // anazaneti, AhAratyAgo'nazanam, itvaraM yAvatkathika, itvaraM caturthAdi SaNmAsAntamidaM tIrthamAzritya / yAvatkathikantvAjanmabhAvi tridhA - pAdapopagamaneGgitamaraNabhaktaparijJAbhedAt / Una30 darakaraNamavamodarikA sA ca dravyata upakaraNabhaktapAnaviSayA, bhAvataH krodhAdityAgaH / bhikSAcaraNaM bhikSAcaryA saiva tapo nirjarAGgatvAdanAnavat, vicitrAbhiprahayuktatvena vRttisaMkSeparUpA vA sA, bhikSA
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukA] sthaanmushaasaarikaa| caryAyAM dravyAdiviSayatayA caturvidhA abhigrahAH, alepakAryAyeva dravyaM prahIya iti dravyatA, paraprAmagRhapazcakAdilabdhaM dravyaM grahISya iti kSetrataH, pUrvAhAdAviti kAlataH, gAnAdipravRttAlabdhamiti bhaavtH| kSIrAdInAM parityAgo rasaparityAgaH / zarIraklezanaM kAyaklezaH sa ca vIrAsanAdiranekadhA / guptatA pratisaMlInatA, sA cendriyakaSAyayogaviSayA viviktazayanAsanatA vA bAhyaM tapaH, AsevyamAnasyAsya laukikairapi tapastayA jJAyamAnatvAt , prAyo bahizzarIrasya taapktvaadvaa| Abhyantaratvazca tapaso laukikairana- 6 bhilakSyatvAt tatrAntarIyaizca paramArthato'nAsevyamAnatvAt mokSaprAptyantaraGgatvAcca, prAyazcittamAlocanAdi, vinayo jJAnAdibhedaH, vaiyAvRttyaM dharmasAdhanArthamannAdidAnam , svAdhyAyo vAcanAdiH, dhyAnamekApratA-cittanirodhaH, vyutsargaH parityAgaH, sa ca dravyato gaNazarIropadhyAhAraviSayaH, bhAvataH krodhAdiviSayaH // 176 // sattvAnAmanapAyataH sAdhunA bhikSAcaryA kAryeti SoDhA tAM darzayati 10 peTArdhapeTA gomUtrikA pataGgavIthikA rAjavRttA gatvApratyAgatA ca gocaracaryA // 177 // peTeti, gozvaro gocarastadvaccaryA gocaracaryA, yathA goruccanIcatRNeSvavizeSeNa caraNaM pravartate tathA yatsAdhoraraktadviSTasyoccanIcamadhyamakuleSu dharmasAdhanadehaparipAlanAya bhikSArtha caraNaM sA gocaracaryA, iyamekasvarUpA'pyabhiprahavizeSAt SoDhA, tatra prathamA peTA-vaMzadalamayaM vastrAdisthAnaM jana-15 pratItam , sA ca caturasrA bhavati, tatazca sAdhubhirabhigrahavizeSAdyasyAM caryAyAM prAmAdikSetraM peTAvaccaturasraM vibhajana viharati sA peTetyucyate, evamarddhapeTApi / gomUtraNaM gomUtrikA tadvadyA sA, iyaM hi parasparAbhimukhagRhapaMktyorekasyAM gatvA punaritarasyAM punastasyAmevetyevaM krameNa bhAvanIyA / pataGgasya zalabhasya vIthikAmArgastadvadyA sA, pataGgagatiya niyatakamA bhavati, evaM yA'nAzritakramA sA tathA / zaMkhavat-zaMkhabhramivadyA vRttA sA zaGkhavRttA, dvividhA sA, yasyAM kSetrabahirbhAgAt zaMkhavRttatvagatyA'Tan 20 kSetramadhyabhAgamAyAti sA'bhyantarazaMkhA, yasyAM tu madhyabhAgAdvahiryAti sA bahiHzaMkhA / upAzrayAnirgataH sannekasyAM gRhapaMktau bhikSamANaH kSetraparyantaM gatvA pratyAgacchan punarvitIyAyAM gRhapaMktau yasyAM bhikSate sA gatvApratyAgateti // 177 // ___sAdhoryAni vacanAni vaktuM na kalpante tAnyAha alIkahIlitakhiMsitaparuSAgArasthitavyupazamitodIraNavacanAni ni-25 granthasyAkalpyAni // 178 // alIketi, pracalAyase kiM divetyAdiprazne na pracalAye ityAdi alIkavacanam, sAsUyaM vacanaM hIlitavacanam yathA gaNin ! vAcaka ! jyeSThAryetyAdi / khiMsitaM janmakarmAdyuddhahanataH, paruSaM yathA kaulika ityAdi yathA duSTa zaikSetyAdi / gRhiNAM vacanamagArasthitavacanaM yathA putra, mAmaka, bhAgineyetyAdi / vyupazamitasya-upazamitasya punarudIraNamiti // 158 // 30
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 [ caturthI 30 sUtrArthamuktAvalyAm avacaneSu prAyazcittaprastAro bhavatIti tAnAha-- prANAtipAtamRSAvAdAdattAdAnAviratyapuruSadAsavAdinAM kalpaprastArAH // 179 // 5 prANAtipAteti, prANAtipAtasya vadanazIlaH, prANAtipAtasya vAcaM vadati sAdhau prAyazcitasya prastAro bhavatItyekaH / yathA'nyajana vinAzitadardure nyastapAdaM bhikSumupalabhya kSullaka Aha- sAdho ! durduro bhavatA mArita iti, bhikSurAha - naivam, kSullaka Aha- dvitIyamapi vrataM te nAsti, tataH kSullako bhikSAcaryAto nivRttyAcAryasamIpamAgacchatItyekaM prAyazcittasthAnam, tataH sAdhayati yathA tena darduro mArita iti prAyazcittAntaram, tato'bhyAkhyAta sAdhurAcAryeNoktaH - yathA darduro bhavatA mAritaH, asAvAha - naivamiha kSullakasya prAyazcittAntaram, punaH kSullaka Aha- punarapyapalapasIti, bhikSurAha - gRhasthAH 10 pRcchayantAmiti, vRSabhA gatvA pRcchantIti prAyazcittAntaramityevaM yo'bhyAkhyAti tasya mRSAvAdadoSa eva, yastu satyamAritaM nihnute tasya doSadvayamiti / mRSAvAdasya vadanazIlaH, mRSAvAdaM vadati sAdhau prAyazcittaprastAro bhavatItyarthaH, tathA hi- kacit saMkhaDyAma kAlatvAt pratiSiddhau sAdhU anyatra gatau tato muhUrttAntare ratnAdhikenoktam- brajAmaH saMkhaDyAmidAnIM bhojanakAlo yatastatreti, laghurbhaNati pratiSiddho'haM na punarvrajAmi, tato'sau nivRttyAcAryAyedamAlocayati yathA - ayaM dInakaruNavacanairyAcate, pratiSiddho'pi ca 15 pravizatyeSaNAM prerayatItyAdi, tato ratnAdhikamAcAryo bhaNati - sAdho ! bhavAnevaM karoti ? sa AhanaivamityAdi, pUrvavat prastAraH / evamadattAdAnasya vAdaM vadati, atra bhAvanA - ekatra gehe bhikSA labdhA sA avamena gRhItA yAvadasau bhAjanaM saMmArSTi tAvadratnAdhikena saMkhaDyAM modakA labdhAratAnavamo dRSTvA nivRttyAcAryasyAlocayati yathA'nenAdattA modakA gRhItA ityAdi, prastAraH prAgvaditi / evamavira - tirabrahma tadvAdaM vArttA vA, athavA na vidyate viratiryasyAssA'viratiH strI, tadvAdaM tadAsevAbhaNa20 narUpAM vA vArtA vadati, tathAhi - avamo bhAvayati eSa ratnAdhikatayA mAM skhalitAdiSu prerayati, tato roSAdabhyAkhyAti sa 'jyeSThAryeNAkAryaM sadya AryAgRhe kRtamadya / upajIvitazca bhadanta ! HS saMspRSTakalpo'tra' // iti, prastArabhAvanA prAgvat / apuruSo napuMsaka ityevaM vAda vAta vA vadati, bhAvanAtra - AcAryaM pratyAha- ayaM sAdhurnapuMsaka iti, AcArya Aha-kathaM jAnAsi ? sa Aha - etanni - jakairahamuktaH - kiM bhavatAM kalpate pratrAjayituM napuMsakamiti, mamApi kiJcittaliGgadarzanAcchaMkA astIti, 25 prastAraH prAgvat / tathA dAsavAdaM vadati, bhAvanA - kazcidAha - dAso'yam, AcArya Aha- katham ? sa Aha-dehAkArAH kathayanti dAsatvamasyeti, prastAraH prAgvat, evaM SaDvidhAn prastArAn mAsagurvAdipArAznikAnabhyupagamata Atmani prastutAn vidhAyAbhyAkhyAnadAyaka sAdhurabhyAkhyeyArthasyAsadbhUtatayA'bhyAkhyAnasamarthanaM kartumazaknuvan svayamapi prANAtipAtAdikartureva sthAnaM prAptaH prANAtipAtAdikArIva daNDanIyaH syAditi // 179 // athAyurbandhaprakArAnAha-- jAtigatisthityavagAhanApradezAnubhAvanAmanidhattAyUMSyAyurbandhAH // 180 //
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| 239 jAtIti, jAtirekendriyajAtyAdiH paJcadhA sa eva nAmakarmaNa uttaraprakRtivizeSojIvapariNA. mo vA, jAtinAmnA saha nidhattaM-niSiktaM yadAyustajjAtinAmanidhattAyuH, niSekazca karmapudgalAnAM prtismymnubhvnrcnaa| evaM gatirnArakAdikA caturdhA zeSaM pUrvavata , tathA sthitiH yatsthAtavyaM kenacidvivakSitena bhAvena jIvenAyuH karmaNA vA, saiva nAmaH pariNAmo dharmaH sthitinAma, tena viziSTaM nidhattaM yadAyurdalikarUpaM tsthitinaamnidhttaayuH| athavA jAtinAmagatinAmAvagAhanAmabhirjAtigatyavagAhanAnAM prakRti-5 mAtraM vivakSitam , sthitipradezAnubhAganAmabhistAsAmeva sthityAdayo vivakSitAH, te ca jAtyAdinAmasambandhitvAnnAmakarmarUpA eveti nAmazabdaH sarvatra karmArtho ghaTata iti, sthitirUpaM nAmakarma sthitinAma, te na saha nidhattaM yadAyustat sthitinAmanidhattAyuriti / tathA avagAhate yasyAM jIvaH so'vagAhanA zarIramaudArikAdi, tasyA nAma-audArikAdizarIranAmakarmetyavagAhanAnAma, tena saha yannidhattamAyustavagAhanAnAmanidhattAyuriti / tathA pradezAnAM-AyuHkarmadravyANAM nAma tathAvidhA pariNatiH, tena saha 10 ynnidhttmaayusttprdeshnaamnidhttaayuH| tathA'nubhAga AyurdravyANAmeva vipAkaH sa eva nAma pariNAmastena saha nidhattaM yadAyustadanubhAganAmanidhattAyuriti / atha kimarthaM jAtyAdinAmakarmaNA''yurviziSyate, ucyate, AyuSkasya prAdhAnyopadarzanArtham , yasmAnArakAdyAyurudaye sati jAtyAdinAmakarmaNAmudayo bhavati nArakAdibhavopagrAhakaJcAyureva, etaduktambhavati nArakAyuHsaMvedanaprathamasamaya eva nAraka ityucyate tatsahacAriNAJca paJcendriyajAtyAdinAmakarmaNAmapyudaya iti / iha cAyubandhasya SaDDidhatve upa-15 kSipte yadAyuSaH SaDvidhatvamuktaM tadAyuSo bandhAvyatirekAdbaddhasyaiva cAyurvyapadezaviSayatvAditi, SaDvidho'yamAyurbandho nairayikAdivaimAnikAntAnAm / nairayikA niyamena SaNmAsAvaziSTAyuSkAH parabhavikAyurvananti, evamasurakumArAdistanitakumArAntAH / tathA 'nairayikasurA asaMkhyeyAyuSastiryagmanuSyAH zeSake tu SaNmAse / ekavikalA nirupakramAyuSastiryagmanuSyA AyuSkatRtIyabhAge // avazeSAH sopakramAstutIyanavamasaptaviMzatitame bhAge / parabhavAyurbadhnanti nijabhave sarve jIvAH // iti // 180 // 20 atha gaNApakramakAraNAni sapta prAha sarveSAM keSAJcidvA dharmANAmabhirucivicikitsAdAnebhya ekAkivihArapratimAmupasampadya vihArAya ca gaNApakramaH prajJaptaH // 181 // sarveSAmiti, prayojanabhedena gaNAnnirgamastIrthakarAdibhiH prajJaptaH, tadyathA-sarveSAM dharmANAM nirjarAhetubhUtAnAM zrutabhedAnAM sUtrArthobhayaviSayANAmapUrvagrahaNavismRtasandhAnapUrvAdhItaparAvartanarUpANAM 25 kSapaNavaiyAvRttyarUpANAM cAritrabhedAnAJcAbhirucizcikIrSA tatprayojanenetyekaM sthAnaM bahuzrutAdisAmagryabhAvena svagaNa eteSAmasaMpatteH paragaNe sampattezca gurUnApRcchaya gacchAnnirgacchet / tathA keSAJcideva zrutadharmANAM cAritradharmANAM vA cikIrSayA na tu sarveSAmiti dvitIyam / evaM sarvadharmaviSayasaMzayApanodanAya svagaNAdapakramaNamiti tRtIyam , keSAzciddharmaviSayasaMzayavyapohAyeti caturtham , anyebhyaH sarveSAM dharmANAM dAnAya svagaNe pAtrAbhAvAditi paJcamam , keSAzciddharmANAM dAnAyeti SaSTham ; tathaikAkino 30 gacchanirgatasya jinakalpikAditayA yo vihAro-vicaraNaM tasya yA pratimA-pratijJA tAmaGgIkRtya viharnu
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 sUtrAryamuktAvalyAm [caturka miti saptamam / iha sarvatra svaguru pRSTvaiva visarjitenApakramitavyam , uktakAraNavazAt pakSAdikAlAt parato'visarjito'pi gacchenniSkAraNantu gaNApakramaNaM na vidheyamiti // 181 // atha yonyAzrayeNa jIvAnAhaaNDajapotajajarAyujarasajasaMkhedajasaMmUchimodbhijA jIvAH // 182 // aNDajeti, yonibhedAtsaptadhA jIvAH, yathA'NDajAH pakSimatsyasarpAdayaH potaM-vastraM tadvajAtAH, potAdiva vA bohitthAjjAtA ajarAyuveSTitA ityartho hastivalgulIprabhRtayaH, jarAyujA manuSyA gavAdayazca, rase-tImanakAJjikAdau jAtA rasajA IlikAdayaH saMskhedajA yUkAdayaH, sammUcchimAH kRmyAdayaH, udbhijA bhUmibhedAjAtAH khaJjanakAdayaH / eSAM pratyekaM gatyAgatI saptasveSu bhavataH // 182 // ___uktajIvasAdhAraNatvAdbhayasya tannirUpayati10 iha paralokAdAnAkasmAdvedanAmaraNAzlokA bhayasthAnAni // 183 // iheti, bhayaM mohanIyaprakRtisamuttha AtmapariNAmaH tasya sthAnAnyAzrayAH, yathA manuSyAdikasya sajAtIyAdanyasmAnmanuSyAdereva sakAzAdyadbhayaM tadihalokabhayam , ihAdhikRtabhItimato jAtau loka ihalokastato bhayamiti vyutpattiH / tathA parAdvijAtIyAttiryagdevAdeH sakAzAnmanuSyAdInAM yadbhayaM tatparalokabhayam , AdAnaM dhanaM tadarthaM caurAdibhyo yadbhayaM tadAdAnabhayam , akasmAdeva bAhyanimittAnapekSaM 16 gRhAdiSveva sthitasya rAtryAdau bhayamakasmAdyam vedanA-pIDA tadbhayaM vedanAbhayam , maraNabhayaM pratItam , azlokabhayaM akIrtibhayaM, evaM hi kriyamANe mahadayazo bhaviSyatIti tadyAnna pravartata iti // 183 / / chadmasthajJAnopAyAnAha prANAnAmatipAtayitA mRSAvAditA'dattagRhItA zabdAdInAvAdayitA pUjAdyanumodayitA sAvadhapratisevitA'nyathAkArI ca chadmasthaH // 184 // 20 prANAnAmiti, yato'yaM prANAnatipAtayatyato'sau chadmastha ityevaM saptabhihetubhUtaiH sthAnaH chamasthaM jAnIyAt , atra prayogo'yaM chadmasthaH prANAtipAtanAditi / kevalI hi kSINacAritrAvaraNatvAnniraticArasaMyamatvAdapratisevitvAnna kadAcidapi prANAnAmatipAtayitA bhavatIti, sarvatraivaM bhAvanA kAryA / tathA mRSAvAditvAdadattAnAM grahaNAcchabdasparzarasarUpagandhAnAmAsvAdanAt pareNa svasya kriyamANasya pUjAsatkArAderanumodanAt sAvadyamAdhAkarmAdikaM sapApamityevaM prajJApya svayaM tasyaiva pratisevanAdanyathA'bhi25 dhAyAnyathAkaraNAcca chanastho gamyata iti / etAnyeva viparyastAni kevaligamakAni bhavantIti // 184 // kevalinaH prAyo gotravizeSavanta eva bhavantIti mUlagotravibhAgamAha- . kAzyapagautamavatsakutsakauzikamaNDavavAziSThA mUlagotrANi // 185 // kAzyapeti, tathAvidhaikaikapuruSaprabhavA manuSyasantAnA gotrANi, uttaragotrApekSayA''dibhUtAni gotrANi mUlagotrANi tAni sapta, yathA kAze bhavaH kAzyo rasastaM pItavAniti kAzyapaH, tadapatyAni 30 kAzyapAH, munisuvratanemivarjA jinAcakravAdayazca kSatriyAH saptamagaNadharAdayo dvijA jambUskhAmyA
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasaarikaa| 241 dayo gRhapatayazca / gotragotravadbhyo'bhedAdevaM nirdezo'nyathA kAzyapa gotramiti vaktavyaM syAt / gotamasyApatyAni gautamA kSatriyAdayo yathA suvratanemI jinau nArAyaNapadmavarjavAsudevabaladevA indrabhUtyAdigaNanAthatrayaM vairasvAmI ca / vatsasyApatyAni vatsAH zayyambhavAdayaH, kutsAH zivabhUtyAdayaH, kozikAH SaDulukAdayaH, maNDorapatyAni maNDavAH / vaziSThasyApatyAni vAziSThAH SaSThagaNadharAryasuhastyAdayaH / evaM kAzyapAdInAmavAntarANi sapta sapta gotrANi bhavanti // 185 // ayaM gotravibhAgo nayavizeSamatAdbhavatIti nayAnAha- naigamasaGgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUdvaivambhUtA nyaaH|| 186 // naigameti, ete mUlanayAH sapta, uttaranayAstu saptazatAni bhavanti / tathAyaM saGgrahazlokAH 'zuddhaM dravyaM samAzritya saGgrahastadazuddhitaH / naigamavyavahArau staH zeSAH paryAyamAzritAH // anyadeva hi sAmAnyamabhinnajJAnakAraNam / vizeSo'pyanya eveti manyate naigamo nyH| sadrUpatAnatikrAntasvaskhabhAva-10 midaM jagat / sattArUpatayA sarva saGgrahana saGgraho mataH // vyavahArastu tAmeva prativastu vyavasthitAm / tathaiva dRzyamAnatvAdvyavahArayati dehinaH // tatrarjusUtranItiH syAt zuddhaparyAyasaMsthitA / nazvarasyaiva bhAvasya bhAvAsthitiviyogataH // atItAnAgatAkArakAlasaMsparzavarjitam / vartamAnatayA sarvamRjusUtreNa sUyate // virodhiliGgasaMkhyAdibhedAdbhinnakhabhAvatAm / tasyaiva manyamAno'yaM zabdaH pratyavatiSThate // tathAvidhasya tasyApi vastunaH kSaNavRttinaH / brUte samabhirUDhastu saMjJAbhedena bhinnatAm // ekasyApi dhvane- 15 yAMcyaM sadA tannopapadyate / kriyAbhedena bhinnatvAdevambhUto'bhimanyate // " iti // 186 // aNDajAdijIvAH saMsAriNasteSAM saMsaraNamAyurbhede bhavatIti taddarzayati adhyavasAyanimittAhAravedanAparAghAtasparzazvAsocchvAsA AyurupakramAH // 187 // adhyavasAyeti, AyuSo jIvitavyasya upakramAH sa ca saptavidhanimittamApitatvAtsaptaviSA, 20 tatrAdhyavasAnaM-rAgasnehabhayAtmako'dhyavasAyaH, nimittaM-daNDakazAzastrAdIni, tatra satyAyurmighate, tathA-bhojane'dhike sati, tathA vedanA-nayanAdipIDA, parAghAto garbhapAtAdisamutthaH, tathA sparzaH tathA vidhamujaGgAvisambandhI, ucchAsaniHzvAsau niruddhAvAzrityAyuSo bhedaH, ayazvAyurmedaH sopakramAyuSAmeva, netareSAm , na ca tathAsati kRtanAzo'kRtAbhyAgamazca syAt , saMvatsarazatamupanibaddhasyAyuSo'pAntarAla eva hi vyapagamAt kRtanAzaH, yena ca karmaNA tadbhidyate tasyAkRtasyaivAbhyAgamaH, evaJca mokSAnAzvAsaH 25 tatazcAritrApravRttyAdayo doSAH syuriti vAcyam, yathAhi varSazatabhogyabhaktamapyamikavyAdhitasyAlpenApi kAlenopabhujAnasya na kRtanAzo nApyakRtAbhyAgamastadvadihApIti // 187 // atha darzanabhedAnAha samyagnithyAsamyamithyAdarzanacakSuracakSuravadhikevaladarzanabhedaM darzanam // 188 // mu. 31 .30
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 sUtrArthamuktAvalyAm / [caturthI - samyaGiti, samyagdarzana-samyaktvaM mithyAdarzanaM-mithyAtvaM samyaaidhyAdarzanaM mizra, etacca trividhamapi darzanamohanIyabhedAnAM kSayakSayopazamopazamodayebhyo jAyate tathAvidharucisvabhAvaJca, cakSudarzanAdi tu darzanAvaraNIyabhedacatuSTayasya yathAsambhavaM kSayopazamakSayAbhyAM jAyate sAmAnyagrahaNasvabhAvazca, tadevaM zraddhAnasAmAnyagrahaNayordarzanazabdavAcyatvAddarzanaM saptadhoktamiti // 188 // / atha vinayabhedAnAha jJAnadarzanacAritramanovAkAyalokopacArAzrayo vinayaH // 189 // jJAneti, vinIyate'STaprakAra karmAneneti vinayaH, jJAnamAbhinibodhikAdi paJcadhA tadeva vinayaH, tasya vA vinayo bhaktyAdikaraNaM jJAnavinayaH, 'bhattI taha bahumANo taTTitthANa saMma bhaavnnyaa| vihigahaNabbhAso'viya eso viNao jiNAbhihio // ' iti / darzanaM samyaktvaM tadeva tasya vA vinayaH 10 darzanaguNAdhikAnAM zuzrUSaNA'nAzAtanArUpo darzanavinayaH, 'sussUsaNA aNAsAyaNA ya viNao u dasaNe duviho / dasaNaguNAhieK kajjai sussUsaNAviNao // sakArabbhuTThANe sammANA saNaabhiggaho taha ya / ANasamaNuppayANaM kIkammaM aMjaligaho ya // iMtassa'NugacchaNayA Thiyassa taha pajuvAsaNA bhaNiyA / gacchaMtANubayaNaM eso sussuusnnaavinno|| iti, anucitakriyAvinivRttiranAzAtanAvinayaH, ayaM paJcadazavidhaH 'titthagara dhamma Ayariya vAyage thera kulagaNe saMghe / saMbhogiya kiriyAe 15 mainANAINa ya taheva' iti / cAritrameva vinayazcAritrasya vA zraddhAnAdirUpo vinayazcAritravinayaH 'sAmAiyAdicaraNassa sahahaNayA taheva kAraNaM / saMphAsaNaM parUvaNa maha purao bhavasattANaM // iti / manovAkAyavinayAstu manaHprabhRtInAM vinayAhSu kuzalapravRttyAdiH / 'maNavaikAiyaviNao AyariyAINa sabakAlaMpi / akusalANa niroho kusalANamuIraNaM tahaya // ' iti, lokAnAmupacAro vyavahAraH tena sa eva vA vinayo lokopacAravinayo lokopacArazca zrutAdyarthinA''cAryAdisamIpe AsitavyaM 20 parAbhiprAyAnuvarttitA zrutaM prApito'hamaneneti tasya vinaye varttanaM bhaktAdinopacAre kRte prasannA guravaH pratyupakaraNaM sUtrAdidAnataH kariSyantIti bhaktAdidAne prayatitavyaM duHkhArtasyauSadhAdigaveSaNamavasarajJatA sarveSvartheSvAnukUlyamiti // 189 // vinayAt karmaghAto bhavati sa ca samuddhAte viziSTatara iti tatprarUpayati- . vedanAkaSAyamAraNAntikavaikurvikataijasAhArakakevalibhedaH samuddhAtaH 2 // 190 // vedaneti, hananaM ghAtaH, samityekIbhAve, uditi prAbalye, ekIbhAvena prAbalyena ca ghAta:nirjarA samuddhAtaH, Atmano vedanAkaSAyAdyanubhavapariNAmenaikIbhAvagamanam , yadA hyAtmA vedanIyAdyanubhavajJAnapariNato bhavati tadA nAnyajJAnapariNata iti, prAbalyena kathaM ghAtaH ? yasmAdvedanIyAdisamuddhAtapariNato bahUn vedanIyAdikarmapradezAn kAlAntarAnubhavayogyAnudIraNAkaraNenAkRSyodaye 30 prakSipyAnubhUya nirjarayati, AtmapradezaH saha saMzliSTAn zAtayatItyarthaH / sa ca vedanAdibhedena saptadhA bhavati yathA-asadvecakarmAzrayo vedanAsamuddhAtaH, kaSAyAkhyacAritramohanIyakarmAzrayaH kaSAyasamuddhAtaH,
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| 243 antarmuhUrtazeSAyuSkakarmAzrayo mAraNAntikasamudbhAtaH, vaikurvikataijasAhArakasamuddhAtAH zarIranAmakarmAzrayAH, kevalisamuddhAtastu sadasavedyazubhAzubhanAmoccanIcairgotrakarmAzrayaH, tatra vedanAsamuddhAtasamuddhata AtmA vedanIyakarmapudgalazATaM karoti, kaSAyasamuddhAtasamuddhataH kaSAyapudgalazATaM mAraNAntikasamuddhAtasamuddhata AyuSkarmapudgalaghAtaM vaikurvikasamuddhAtasamuddhatastu jIvapradezAn zarIrAbahirniSkAzya zarIravikambhabAhalyamAtramAyAmatazca saMkhyeyAni yojanAni daNDaM nisRjati nisRjya ca yathAsthUlAn vaikriyaza- 5 rIranAmakarmapudgalAn prAgbaddhAn zAtayati, evaM taijasAhArakasamuddhAtAvapi / kevalisamuddhAtena samuddhataH kevalI vedanIyAdikarmapudgalAn zAtayatIti / ihAnyo'STasAmayikaH zeSAstvasaMkhyAtasAmayikAH / manuSyANAmeva sapta samuddhAtA bhavanti // 190 // samudghAtAdIn bhagavaduktAnanyathA prarUpayan pravacanabAhyo bhavatIti nihavAnAha bahuratajIvaprAdezikAvyaktikasAmucchedikadvaikriyatrairAzikAbaddhikAH 10 pravacananihavAH // 191 // bahurateti, pravacanamAgamamanyathA prarUpayantIti pravacananihnavAH, yathA-bahuratAH-bahuSu samayeSu saktA dIrghakAlena dravyamutpadyata iti prarUpiNaH, ekena samayena kriyAdhyAsitarUpeNa vastuno'nutpatteH prabhUtasamayena cotpattariti / jIvaprAdezikA jIvaH pradeza eva yeSAnte jIvapradezikAzcaramapradezajIvaprarUpiNaH / avyaktamasphuTaM vastvabhyupagamato vidyate yeSAnte'vyaktikAH saMyatAdyavagame saMdigdha-15 buddhyH| samucchedaH prasUtyanantaraM niranvayavinAzastaM bruvata iti sAmucchedikAH, kssnnkssyikbhaavprruupkaaH| dve kriye samudite vedino dvaikriyAH, kAlAbhedena kriyAdvayAnubhavaprarUpiNaH / jIvAjIvanojIvabhedAstrayo rAzayaH samAhRtAnirAzi tatprayojanaM yeSAM te trairAzikA rAzitrayakhyApakAH / spRSTaM jIvena karma na skandhabandhavadvaddhaM tadeSAmastItyabaddhikAH spRSTakarmavipAkaprarUpakA iti // 191 // .. athaikAkivihArapratimAyogyamaSTasthAnAzrayeNAha zraddhAsatyamedhAbahuzrutazaktiniSkalahadhRtivIryasampanna ekAkivihAra- . pratimAyogyaH // 192 // zraddheti, ekAkino vihAro prAmAdicaryA sa eva pratimA'bhigraha ekAkivihArapratimA jinakalpapratimA mAsikyAdikA vA bhikSupratimA tadAzrayeNa prAmAdiSu carituM yogya ityarthaH / zraddhA-tattveSu zraddhAnamAstikyamityarthaH, anuSThAneSu vA nijo'bhilASastadvat sakalanAkinAyakairapyacalanIyasamyaktva- 25 cAritramityarthaH / satyaM-satyavAditvaM pratijJAzUratvAt sadbhyo hitatvAdvA satyam , medhA-zrutamahaNa- . zaktiH, bahuzrutaM-pracura AgamaH sUtrato'rthatazca, taccotkRSTato'sampUrNadazapUrvadharaM jaghanyato navamasya tRlIyavastu, zaktiH paJcavidhA tulanA 'tapasA sattvena sUtreNaikatvena balena ca / tulanA paJcadhA uktA jinakalpaM pratipadyamAnasya' iti / niSkalahamalpAdhikaraNam , dhRtizcittasvAsthyamaratiratyanulomapratilomopasargasahatvaM, vIryamutsAhAtirekaH, evaMvidhaguNaviziSTo'nagAraH sarvaprANinAM rakSaNakSamo bhavati sa tve-30 kAkiyogyaH // 192 // 20
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 sUtrArthamukApalyAm [caturthI ... uparyukaguNAbhAve mAyA bhavati tadbhAvAdanAlocanA bhavedityata Aha- kRtavattAkurvattAkariSyattA'kIrtyavarNApanayakIrtiyazaHparihANibhyo'ticAraM kRtvA'nAlocayati mAyI // 193 // kRtavatteti, ahamaparAdhaM kRtavAn kRtatvAcca kathaM tasya nindAdi yujyate tathA sAmpratamapi 5 tamaticAraM karomIti kIdRzyanivRttasyAlocanAdikriyA ? tathA kariSyAmyahamiti na yuktamAlocanAdi, tathA'kIrtiH-ekadiggAminyaprasiddhiH, avarNo'yazaH-sarvadiggAminyaprasiddhiretahayamavidyamAnaM me bhaviSyatyAlocanAdau kRte, tathA'panayaH pUjAsatkArAdeH syAt tathA kIrteH yazasazca vidyamAnasya hAniH syAdityaticAraM vidhAyA'pi mAyAvAn nAlocayati-na gurave nivedayati, na mithyAdu kRtaM dadAti nAtmAnaM garhate nAticArAnnivarttate na cAticArakalaGkasya dhAvanaM zubhabhAvajalenApunaH 10 karaNenAbhyutthAnaM karoti na vA yogyaM prAyazcittaM pratipadyate / yastvAsevAvasara eva mAyI nAlocanAdyavasare sa tvaparAdhaM vidhAya janmedaM garhitaM sAticAratvena ninditatvAt , devajanmApi mama garhitaM kilbiSikAdirUpatvAt , manuSyajanmApi garhitaM jAtyaizvaryarUpAdirahitatvAt, na vA ya ekamapi bahvapi vA kRtvA nAlocayati tasya jJAnAdimokSamArgArAdhanA, yastvAlocanAdi vidhatte tasyaivA''rAdhanA phalavatI, tathA''cAryopAdhyAyasya me'tizeSa jJAnadarzanaM samutpadyeta sa ca mAmAlocayediti bhItyA vibhA10 vyAlocanAdi karotyeveti // 193 // - AcAryAdisamakSamAlocanA kAryeti tatsamRddhimAha AcArazrutazarIravacanavAcanAmatiprayogasaGgrahaparijJAviSayA gaNisampat // 194 // - AcAreti, samudAyo guNAnAM sAdhUnAM vA bhUyAnatizayavAn gaNaH, so'syAstIti gaNI 20 AcAryastasya sampat , samRddhirbhAvarUpA gaNisampat , tatrAcaraNamAcAro'nuSThAnaM sa eva sampadvibhUtiH, tasya vA sampat sampattiH prAptiH AcArasampat sA ca caturdhA-yathA saMyamadhuvayogayuktatA, caraNe nityaM samAdhyupayuktatetyarthaH, asaMpragrahaH-Atmano jAtyAdhutsekarUpagrahavarjanam , aniyatavRttiH-aniyatavihAraH, vRddhazIlatA-vapurmanaso nirvikAratA, evaM zrutasampadapi caturdhA yathA-bahuzrutatA-yugapradhAnA gamatA, paricitasUtratA, vicitrasUtratA svasamayAdibhedAt, ghoSavizuddhikaratA codAttAdivijJAnA26 diti zarIrasampaJcaturdhA yathA-ArohapariNAhayuktatA-ucitadairdhyavistAratetyarthaH, anapatrapatA-alajjanIyAnatetyarthaH, paripUrNendriyatA, sthirasaMhananatA ceti / vacanasampaJcaturdhA yathA-AdeyavacanatA madhuravacanatA, anizritavacanatA-madhyasthavacanatetyarthaH, asaMdigdhavacanatA ceti / vAcanAsampaJcaturdhA yathA-vidisvodezanaM, viditvA samudezanaM pAriNAmikAdikaM ziSyaM jJAtvetyarthaH / parinirvApya vAcanA-pUrvadattAlA pakAnadhigamayya ziSyaM punaH sUtradAnamityarthaH / arthaniryApaNA-arthasya pUrvAparasAGgatyena gamaniketyarthaH / 30 matisampacaturdhA, avahehApAyadhAraNAbhedAtU, prayogasampaJcaturdhA iha prayogo vAdaviSayaH, vatrAtmapari
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| 245 jJAnaM vAdAdisAmarthyaviSaye, puruSaparijJAnaM kiMnayo'yaM vAdyAdiriti, kSetraparijJAnam, vastuparijJAnaM vastviha vAdakAle rAjAmAtyAdi / saGgrahaparijJA saGgrahaH svIkaraNaM tatra parijJA-jJAnaM sApi caturvidhA tadyathA-bAlAdiyogyakSetraviSayA, pIThaphalakAdiviSayA yathAsamayaM svAdhyAyabhikSAdiviSayA, yathocitavinayaviSayA ceti // 194 // punarapi tasyaiva svarUpamAlocanayogyaM tathA''locakasAdhusvarUpamAha AcArAdhAravyavahArajJA'panIDakaprakAryaparizrAviniryApakApAyadarzino'nagArA AlocanAdAnayogyAH, jAtikulavinayajJAnadarzanacAritrasampannakSAntadAntA anagArA doSAlocanAH // 195 // AcAreti, jJAnAsevanAbhyAM jJAnAdipaJcavidhAcAravAnAlocakenAlocyamAnAnAmatIcArA- .. NAmavadhAraNAvAn , AgamazrutAjJAdhAraNAjItalakSaNAnAM pazcAnAM vyavahArANAM vettA, yo lajjayA samya-10 ganAlocayantaM sarvaM yathA samyagAlocayati tathA vidhAtA'pavrIDakaH, prakArI-Alocite sati yaH zuddhiM prakarSaNa kArayati saH, aparizrAvI-ya AlocakadoSAnupazrutyAnyasmai na pratipAdayati saH, niryApaka:yastathA karoti yathA gurvapi prAyazcittaM ziSyo nirvAhayati saH, ziSyacittabhaGgAnirvAhAdIn durbhikSadaurbalyAdikRtAnapAyAn pazyatItyevaM zIlo'pAyadarzI, samyaganAlocanAyAM durlabhabodhikatvAdInapAyAn ziSyasya darzayatIti veti / jAtikule mAtApitRpakSau, tatsampannaH prAyo'kRtyaM na karoti, kRtvApi 15 pazcAttApAdAlocayatIti tathAvidhaH, vinayasaMpannaH sukhenaivAlocayati, jJAnasampanno doSavipAkaM prAyazcittaM vA'vagacchati, darzanasampannaH zuddho'hamityevaM zraddhatte cAritrasampanno bhUyastamaparAdhaM na karoti samyagAlocayati prAyazcittaJca nirvAhayati kSAntaH paruSaM bhaNito'pyAcAryairna ruSyati dAntaH prAyazcittaM dattaM voDhuM samartho bhavatIti // 195 // ____ AlocanA ca madAbhAve syAttatra zrutamado'ntargataH sa ca prAyo vAdinAM bhavatIti vAdi- 20 vizeSAnAha ___ ekatvAnekatvamitanirmitatvasukhasamucchedanityatvaparalokAbhAvavAdino'kriyAvAdinaH // 196 // ekatveti, sakalapadArthasArthavyApinyastItyevaMrUpA kriyA, saiva kutsitA ayathAvastuviSayatvA- . dakriyA tAM ghadantItyevaMzIlA akriyAvAdinaH, yathAvasthitaM hi vastvanekAntAtmakaM tannAstyekAntAtma-25 kameva cAstIti pratipattimanta ityarthaH, evaMvAditvAJcaite paralokasAdhakakriyAmapi paramArthato na vadanti, tanmatavastusattve hi paralokasAdhakakriyAyA ayogAdakriyAvAdina eva te| tatra eka evAtmAdiratha ityevaMvadatItyekatvavAdI, uktazca tanmatAnusAribhiH 'eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH / ekathA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat // iti, aparastvAtmaivAsti nAnyaditi pratipannaH, taduktaM 'puruSa eveI sarva yadbhUtaM yaca bhAvya'mityAdi, tathA 'nityajJAnavivarto'yaM kSititenojalAdikAH / AtmA tadAtmaka- 30 zveti saGgirante pare punaH // iti, zabdAdvaitavAdI tu sarva zabdAtmakamidamityekatvaM prativamA, uktana
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [caturthI 'anAdinidhanaM brahma zabdatattvaM yadakSaraM / vivarttate'rthabhAvena prakriyA jagato yataH // ' iti, athavA sAmAnyavAdI sarvamevaikaM pratipadyate sAmAnyasyaikatvAdityevamanekadhaikatvavAdI, akriyAvAditA caiSAM tadanyasyAbhAvapratipAdanAt, tattadvAdAnAM yuktyanupapannAnAmabhyupagamAcca, evamagre'pi / tathA satyapi kathaJcidekatve bhAvAnAM sarvathA'nekatvaM vadatItyanekatvavAdI, yathA parasparavilakSaNA eva bhAvAH, tathaiva pramIyamANatvAt , yathA rUpaM rUpatayeti, abhede tu bhAvAnAM jIvAjIvabaddhamuktasukhitaduHkhitAdInAmekatvaprasaGgAdIkSAdivaiyarthyamiti / kizca sAmAnyamaGgIkRtyaikatvaM vivakSitaM paraiH, sAmAnyaJca bhedebhyo bhinnAminnatayA vicAryamANaM na ghaTate, evamavayavebhyo'vayavI dharmebhyazca dharmIyevamanekatvavAdI, asyApyakriyAvAditvaM sAmAnyAdirUpatayaikatve satyapi bhAvAnAM sAmAnyAdiniSedhena tanniSedhanAditi, na ca sAmAnyaM sarvathA nAsti, abhinnajJAnAbhidhAnAbhAvaprasaGgAt , sarvathA vailakSaNye caikaparamANumantareNa 10 sarveSAmaparamANutvaprasaGgAt tathA'vayavinaM dharmiNaJca vinA na pratiniyatAvayavadharmavyavasthA syAt , bhedA bhedavikalpadUSaNaJca kathaJcidvAdAbhyupagamena niravakAzamiti / jIvAnAmanantAnantatve'pi parimitAn yo vadati sa mitavAdI, 'utsannabhavyakaM bhaviSyati bhuvanami'tyabhyupagamAt / aGguSThaparvamAnaM zyAmAkatandulamAtraM vA mitaM vadati na tvaparimitamasaMkhyeyapradezAtmakatayA, aGgulAsaMkhyeyAdArabhya yAvallokamApUrayatItyevamaniyatapramANatayA vA, athavA mitaM saptadvIpasamudrAtmakatayA lokaM vadatyanyathAbhUtama15 pIti mitavAdIti, tasyApyakriyAvAditvaM vastutattvaniSedhanAdeveti / nirmitamIzvarabrahmapuruSAdinA kRtaM lokaM vadatIti nirmitatvavAdI, pramANayati ca-buddhimatkAraNakRtaM bhuvanaM saMsthAnavattvAt , ghaTAdivadityAdi, akriyAvAditvaM cAsya 'na kadAcidanIdRzaM jagaditi vacanAdakRtrimabhuvanasyAkRtrimatAniSedhAt , nacezvarAdikartRkatvaM jagato'sti, kulAlAdikArakavaiyarthyaprasaGgAt , kulAlAdivaccezvarAderbuddhimatkAraNasyAnIzvaratAprasaGgAt , IzvarasyAzarIratayA kAraNatvAsambhavAt sazarIratve taccharIrasyApi sazarIrakarjantareNA20 sambhavAttathAvidhasya kalpane'navasthAprasaGgAca / tathA sukhasyaiva vAdI, sukhameva hyanuzIlanIyaM sukhArthinA na tu duHkharUpaM taponiyamabrahmacaryAdi, kAraNAnurUpatvAt kAryasya, na hi zuklaiH tantubhirArabdho raktaH paTo bhavati, api tu zukla eva, tathA sukhAsevanAtsukhameveti, akriyAvAditA cAsya saMyamatapasoH pAramArthikaprazamasukharUpayorduHkhatvenAbhyupagamAt, kAraNAnurUpakAryAbhyupagamasya ca viSayasukhAdananurUpasya nirvANasyAbhyupagamena bAdhitatvAditi / samucchedavAdI-utpattyanantarameva niranvayavinAzitAvAdI kSaNi25 kavAdItyarthaH nityasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvAsambhavenArthakriyAkAritvalakSaNasattvasya tatrA sambhavAditi, akriyAvAditvazcAsya kSaNikatvAbhyupagame paralokAbhAvaprasaGgAt phalArthinAzca kriyAvapravRtteH, sakalakriyAsu pravartakasyAsaMkhyeyasamayasaMbhavyanekavarNollekhavato vikalpasya pratisamayakSayitve ekAbhisandhipratyayAbhAvAt sakalavyavahArocchedAcca / evaM nityatvavAdI-nityo hi lokaH, AvirbhAvatiro bhAvamAtratvAdutpAdavinAzayoH, asato'nutpAdAcchazaviSANasyeva, satazcAvinAzAddhaTavat , na hi sarvathA 30 ghaTo vinaSTaH, kapAlAdyavasthAbhistasya pariNatatvAt , tAsAzcApAramArthikatvAnmRtsAmAnyasyaiva pAramA.rthikatvAttasya cAvinaSTatvAditi, akriyAvAditA cAsyaikAntanityasya sthiraikarUpatayA sakalakriyAvilopAbhyupagamAviti / evaM paralokAbhAvavAdI tu na vidyate mokSo janmAntaraM vA, AtmA hi nAsti
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA sthAnamuktAsarikA / 247 pratyakSAdipramANAviSayatvAttadabhAvAcca na puNyapApalakSaNaM karma tadabhAvAnna paraloko mokSo veti, akriyAvAditA cAsya pratyakSAdyapravRttyA''tmAdInAM nirAkartumazakyatvAt , satyapi vastuni pramANApravRttidarzanAt , AgamavizeSasiddhatvAcca, nApi caitanyamupalabhyamAnaM bhUtadharmo bhavitumarhati, vivakSitabhUtAbhAve'pi jAtismaraNAdidarzanAditi, matAnAmeSAmaSTAnAM vistarato nirUpaNaM pratividhAnazca tattvanyAyavibhAkarasammatitattvasopAnAdau draSTavyam // 196 // ete vAdinaH zAstraparikarmitamatayo bhavanti, zAstraM ca vacanavibhaktiyogenArthapratipAdakamiti vacanavibhaktIrAha prathamAdayo'STau vcnvibhktyH|| 197 // prathamAdaya iti, ekatvadvitvabahutvalakSaNo'rtha ucyate yaistAni vacanAni, vibhajyate kartatvakarmatvAdilakSaNo'rtho yayA sA vibhaktiH, vacanAtmikA vibhaktirvacanavibhaktiH su au jasityAdi, karmAdi-10 kArakazaktibhiradhikasya liGgArthamAtrasya yatra pratipAdanaM tatra prathamA bhavati, yathA sa vA ayaM vA''ste ahaM vA Ase ityAdi / kartuH kriyayA vyApnumiSyamANaM karma tatra dvitIyA yathA bhaNa imaM zlokaM ghaTa dadAti grAmaM yAtItyAdi / kriyAM prati sAdhakatamaM karaNaM, tatra tRtIyA yathA-dAnena labhate dharmamityAdi / yasmai satkRtya pradApyate yasmai vA sampradIyate sa sampradAnaM, tatra caturthI yathA-bhikSave bhikSAM dApayati dadAti vetyAdi / sampradAnasyopalakSaNatvAnnamaHsvastisvAhAsvadhA'laMvaSaDyogAcca caturthI namaH zAkhAyai ityAdi / 15 apAdIyate apAyato-vizleSata A-maryAdayA dIyate khaNDyate AdIyate-gRhyate vA yasmAttadapAdAnaM avadhimAtramityarthaH, tatra paJcamI yathA-apanaya gRhAddhAnyaM kuzUlAdgRhANeti / svasvAmisambandhe SaSThI bhavati, yathA tasyAyaM bhRtya ityAdi / sannidhIyate kriyA'sminniti sannidhAnamAdhArastatra saptamI viSayopalakSaNatvAccAsya kAle bhAve ca kriyAvizeSaNe'pi, tatra sannidhAne yathA tadbhaktamiha pAtre, tatsaptacchadavanamiha zaradi puSyati, atra puSyanakriyA zaradA vizeSitA, tatkuTumbakamiha gavi duhyamANAyAM gatam , 20 atra gamanakriyA godohanabhAvena vizeSiteti / AmaMtraNe prathamA, iyaM vibhaktirAmaMtraNalakSaNArthasya karmakaraNAdivalliGgArthamAtrAtiriktasya pratipAdakatvenASTamI vibhaktiruktA yathA he yuvannityAdi // 197 // viziSTavacanaracanAyAH zAstratvAttadvizeSAyurvedavibhAgamAha kumArabhRtyadehacikitsAzAlAkyazalyahatyAjAGgulibhUtavidyAkSAratatrarasAyanatantrabhedA AyurvedAH // 198 // .. . 28 kumArabhRtyeti, AyurjIvitaM tadvidanti rakSitumanubhavanti copakramarakSaNe vidanti vA labhante yathAkAlaM tena tasmAttasmin vetyAyurvedazcikitsAzAstraM tadaSTavidham , yathA kumArabhRtyaM-bAlakAnAM poSaNe yogyaM taddhi tatraM kumArabharaNakSIradoSasaMzodhanAya duSTazUnyanimittAnAM vyAdhInAmupazamanArthaJca bhavati / dehacikitsA jvarAdirogagrastasya dehasya cikitsApratipAdakaM tatram, taddhi madhyAGgasamAzritAnAM jvarAtIsAraraktazophonmAdapramehakuSThAdInAM zamanArthamiti / zalAkAyAH karma zAlAkyaM tatpratipAdakaM 30 tasametaddhi UrdhvavakagatAnAM rogANAM zravaNavadananayanaghrANAdisaMzritAnAmupazamanArthamiti / zalyasyoddhAraH
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAryamuktAvalyAm [caturthI zalyahatyA, tatpratipAdaka tazramapi tathA, tattaNakASThapASANapAMsulohaloSTAsthinakhapAyAGgAntargatazalyoddharaNArtham / jAGgulIti viSavighAtatatram , taddhi sarpakITalUtAdaSTaviSanAzanArtha vividhaviSasaMyogopazamanArthazca / bhUtAdInAM nigrahArthaM vidyA bhUtavidyA sA hi devAsuragandharvayakSarakSaHpitRpizAcanAgagrahAdyupa sRSTacetasAM zAntikarmabalikaraNAdigrahopazamanArthA, kSaraNaM kSAraH zukrasya, tadviSayaM tanaM kSAratatramidaM hi 5. suzrutAdiSu vAjIkaraNatantramucyate, avAjino vAjIkaraNaM retovRddhyA'zvasyeva karaNamityanayoH zabdArthaH sama eveti, tattatraM hylpkssiinnvishusskretsaamaapyaaynprsaadopjnnnimittmiti| raso'mRtarasastasya prAptiH rasAyanam , taddhi vayaHsthApanamAyurmedhAkaraNaM rogApaharaNasamarthazca tatpratipAdakaM zAstraM rasAyanatazramiti // 198 // .. Ayurvedastu sarvajIvopayogIti jIvAzrayeNAha10 prathamAprathamasamayabhedAnnairayikAdayo jIvAH saaNsaarikaaH| jIvAstu nairayikAH strIpuMsatiryagyonikamanuSyadevAH siddhAzca, matizrutAvadhimana:paryavakevalajJAnino matyajJAnazrutAjJAnavibhaGgajJAnavantazca vA // 199 // prathameti, spaSTam , prathamasamayanairayikA narakAyuHprathamasamayodaye, itare tvitarasminnevaM tiryaanuSyadevA api, nairayikAnAmekavedavattvAdekabhedaH zeSasaMsAriNAM vedadvayavattvAdvirUpatvaM siddhastveka eva yadyapi manuSyANAM tRtIyavedasattve'pi nArakAntargatanapuMsakavedasamAviSTatvAnna pRthaggRhIto'lpatvenAvivakSitatvAdvA // 199 // jJAninAM prakramAtsaMyaminaH prAha prathamAprathamasamayAbhyAM sUkSmasamparAyasarAgabAdarasaMparAyopazAnta. kaSAyavItarAgakSINakaSAyavItarAgasaMyamabhedAH saMyaminaH // 201 // 20. prathameti, saMyamazcAritraM sarAgavItarAgabhedAhiprakAram , sarAgo dvidhA sUkSmabAdarakaSAyabhedAt , punastau prathamAprathamasamayabhedAdvidhA, evaM caturdhA sarAgasaMyamaH, tatra prathamaH samayaH prAptau yasya sa prathamasamayaH sUkSmaH kiTTIkRtaH samparAyaH kaSAyaH saMjvalanalobhalakSaNo vedyamAno yasmin saH, tathA saharAgena-abhiSvaMgalakSaNena yaH sa sarAgaH, sa eva saMyamaH, tathA ca karmadhAraye prathamasamayasUkSmasampa rAyasarAgasaMyama ityekaH, dvitIyo'prathamasamayavizeSita iti / bAdarA akiTTIkRtAH samparAyAH saMjva25 lanakrodhAdayo yasmin sa bAdarasamparAya iti / vItarAgasaMyamastu zreNidvayAzrayaNAdvividhaH, prathamAprathamasamayabhedenaikaiko dvividha iti caturvidhaH, sAmastyena cASTadheti / / 200 // saMyamasiddhizca zubhAnuSThAneSvapramAditvAdbhavatItyapramAdasthAnAnyAha.. azrutadharmazravaNAya zrutadharmaparipAkAya saMyamenapApakarmavizodhanAya prAkarmaNAM tapasA nirjarAyai parijanasaGgrahAya zaikSasyAcAragocaragrahaNatAyeM 36 glAnasya vaiyAvRttyakaraNAyAdhikaraNasyopazamanAya ca parAkramo vidheyaH // 20 //
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] sthAnasarakA | rame azruteti, anAkarNitAnAM zrutadharmANAM samyak zravaNAyAbhyutthAtavyaM na pramAdaH kAryaH, zrutAnAzcAvicyutismRtivAsanAviSayIkaraNAya pApAnAM karmaNAM saMyamena vizuddhikaraNAya, prAcInAnAzca karmaNAM tapasA vizodhanAya anAzritasya ziSyavargasya saMgrahaNAyAbhinavapravrajitamAcAro jJAnAdiviSayaH paJcavidho gocarazca bhikSAcaryA tau grAhayituM glAnasyAglAnabhAvena vaiyAvRtyakaraNAyAdhikaraNasya virodhasyopazamanAya cAbhyuttiSThet // 201 // evaMguNavizeSaviziSTo'pramAdI kazcitkevalIbhUtvA vedanIyAdikarmasthitInAmAyuSkasthityA samIkaraNAya kevalisamuddhAtaM karotIti tamAha 5 daNDakapATamanthAnalokapUraNakaraNalokapUraNamanthAnakapATadaNDopasaMharaNAnyaSTasAmayikAni kevalisamudghAtaH // 202 // daNDeti, samudvAtaM prArabhamANaH prathamamevAntarmauhUrttikamudIraNAvalikAyAM karma prakSepavyApAra - 10 rUpamAvarjIkaraNaM prathamamevAbhyeti tataH samuddhAtaM gacchati tatra ca prathamasamaye svadehaviSkambhamUrdhvamadharssyatamubhayatoSpi lokAntagAminaM jIvapradezasaMghAtaM daNDamiva daNDaM kevalI jJAnAbhogataH karoti, dvitIye tu tameva daNDaM pUrvAparadigdvayaprasAraNAt pArzvato lokAntagAmi kapATamiva kapATaM karoti, tRtIye tadeva dakSiNottaradigdvaye prasAraNAnmanthAnaM lokAntaprApiNaM karoti, evaM ca lokasya prAyo bahu pUritaM bhavati, manthAntarANyapUritAni bhavanti, anuzreNigamanAjjIvapradezAnAmiti, caturthe tu samaye 15 manthAntarANyapi sakalalokaniSkuTaiH saha pUrayati, tatazca sakalo lokaH pUrito bhavati, tadanantarameva pacame samaye yathoktapratilomaM manthAntarANi saMharati- jIvapradezAn sakarmakAn saMkocayati, SaSThe mandhAnamupasaMharati, ghanatarasaMkocAt saptame kapATamupasaMharati daNDAtmani saMkocAt, aSTame daNDamupasaMhRtya zarIrastha eva bhavati tatra ca "audArikaprayoktA prathamASTamasamayayorasAviSTaH / mizraudArikayoktA saptamaSaSThadvitIyeSu // kArmaNazarIrayogI caturthake pazcame tRtIye ca / samayantraye ca tasmin bhavatyanAhA- 20 rako niyamAt // " iti vAGmanasostvaprayoktaiva, prayojanAbhAvAditi, ityevamaSTasAmayikaH kevali - samudvAto na zeSa iti // 202 // kevalI ca brahmacArivizeSa eveti brahmacaryapratipAdakanavAdhyayanAnyAcAraprathamazrutaskandharUpANyA caSTe zastraparijJAlokavijayazItoSNIya samyaktva lokasAradhUtavimohopadhAna - 25 zrutamahAparijJA nava brahmacaryANi // 203 // zastraparijJeti, zastraM dravyabhAvabhedAdanekavidham, jIvavighAtanimittasya tasya parijJA-jJAnapUrvakaM pratyAkhyAnaM yatra varNyate sA zastraparijJA, rAgadveSalakSaNasya bhAvalokasya vijayo nirAkaraNaM yatra sa lokavijayaH, anukUlAn parISahAn zItAn pratikUlAM coSNAnAzritya yatkRtaM tacchItoSNIyam, samyaktvamacalaM vidheyaM na tApasAdInAM kaSTatapaH sevinAmaSTaguNaizvaryamudvIkSya dRSTimohaH kArya iti pratipA- 30 sU0 mu0 32
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [caturthI danaparaM samyaktvam , ajJAnAdyasAratyAgena lokasAraratnatrayodyuktena bhAvyamityevamartha lokasAraH, dhUtaM saGgAnAM tyajanaM tatpratipAdakaM dhUtam , mohasamuttheSu parISahopasargeSu prAdurbhUteSu vimoho bhavettAna samyak saheteti yatrAbhidhIyate sa vimohaH, mahAvIrasevitasyopadhAnasya tapasaH pratipAdakaM zrutamupadhAnazrutamiti, mahatI parijJA-antakriyAlakSaNA samyagvidheyeti pratipAdanaparaM mahAparikSeti nava brahmacaryANi, brahma kuza5 lAnuSThAnaM tacca tazcaryamAsevyaJca brahmacarya-saMyamaH, tatpratipAdakAdhyayanAni AcAraprathamazrutaskandhapratibaddhAni brahmacaryANIti // 203 // brahmacaryazabdena maithunaviratirapyabhidhIyata iti tadguptIrAha viviktasthAnasevanastrIkathAparivarjanastrIniSadyAnAsevanamanoharendriyAcintanapraNItarasAbhojanAtimAtrAhAravarjanapUrvakrIDitAsmaraNazabdAyananupA10titvasAtasukhApratibaddhatvAni tdguptyH|| 204 // vivikteti, strIpazupaNDakebhyaH pRthagvarttinAM zayanAsanAdisthAnAnAmAsevako bhavati brahmacArI, anyathA tadvAdhAsambhavAt , tasmAddevInAryAdisamAkIrNasthAnAsevanaM manovikArasambhavAnna kAryamityekaM sthAnam / strIkathAparivarjanam , kevalAnAM strINAM dharmadezanAdilakSaNavAkyaprabandharUpAM jAtirUpAdiviSayAM vA kathAM yo na kathayati sa brahmacArIti dvitIyam / strIniSadyAnAsevanam-yeSu sthAneSu 16 striyastiSThanti tatraikAsane nopavizet , utthitAsvapi tAsu muhUrta yAvannopavizediti tRtIyam / manoharendriyAcintanam-strINAM nayananAsikAdIni dRSTamAtrato'nucintanAdapi vA manoharANi nAtizayena cintayitA bhavet kimaho lAvaNyaM tannayanayorityevamiti cturthm|prnniitrsaabhojnm-n galasnehabindubhoktA syAditi paJcamam / atimAtrAhAravarjanam-pAnabhojanasya rUkSasyApi 'ardhamazanasya savyaJjanasya kuryA dravyasya dvau bhAgau / vAyupravicAraNArtha SaSThaM bhAgamUnaM kuryAditi pramANAtikrameNa nAhArako bhavet khAdya20 svAdyayorutsargato yatInAmayogyatvaM vijJeyamiti SaSTham / pUrvakrIDitAsmaraNam-gRhasthAvasthAyAM kRtasya strIsambhogAdyanubhavasya dyUtAdiramaNasya ca na smartA bhavediti saptamam / zabdAdyananupAtitvam-marmabhASitAdikamabhiSvaGgahetuM rUpAnupAtinaM khyAtyanupAtinaM vA na vadedityaSTamam / sAtasukhApratibaddhatvaM-sAtAkhyapuNyaprakRteH sakAzAdyatsaukhyaM gandharasasparzalakSaNaM viSayasampAdyaM tatparo na bhavet , upazamasaukhyapratibaddhatvasyAtra niSedha iti navamamityevaM nava brahmacaryasya maithunavratasya guptayo rakSAprakArAH // 204 // 25 samyagjIvAdipadArthavijJAne brahmacaryasya niSpatteH padArthavibhAgamAha jIvAjIvapuNyapApAzravasaMvaranirjarAbandhamokSA nava satpadArthAH // 205 // jIveti, sadbhUtAH padArthAH satpadArthAH pAramArthikavastUnItyarthaH, sukhajJAnopayogalakSaNo jIvaH, jJAnadarzanasukhAdiparyAyavAnityarthaH, tena siddhAnAmapi saGgahaH, na tu dazavidhaprANadhArI siddhe tadabhAvAt , tadviparIto'jIvo rUpyarUpisvarUpaH, pudgalA rUpavanto'jIvAH, dharmAdayo'rUpiNo'jIvAH / puNyaM zubha30 prakRtirUpaM karma, pApaM tadviparItam, AzrUyate gRhyate karmAnenetyAzravaH zubhAzubhakarmAdAnahetuH / saMvaro guptyAdibhirAzravanirodhaH, vipAkAttapasA vA karmaNAM dezataH kSapaNA nirjarA, AzravagRhItasya karmaNa
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| 251 AtmanA saMyogo bandhaH, kRtsnakarmakSayAdAtmanaH svAtmanyavasthAnaM mokSaH / nanu jIvAjIvavyatiriktAH puNyAdayo na santi, tathA'yujyamAnatvAt , tathA hi puNyapApe karmaNI bandho'pi tadAtmaka eva, karma ca pudgalapariNAmatvAdajIva eva, Azravastu mithyAdarzanAdirUpaH pariNAmo jIvasya, sa cAtmAnaM pudgalAMzca virahayya ko'nyaH ?, saMvaro'pyAzravanirodho dezasarvabheda AtmanaH pariNAmo nivRttirUpo nirjarA tu karmaparizATo jIvaH karmaNAM yatpArthakyamApAdayati svazaktyA, mokSo'pyAtmA samastakarmavirahitaH, tasmA- 5 jjIvAjIvau satpadArthAviti, satyametat , kintu yAveva jIvAjIvapadArthoM sAmAnyenokto tAveveha vizeSato navadhoktI, sAmAnyavizeSAtmakatvAdvastunaH, tatheha mokSamArge ziSyaH pravartanIyo na saGgrahAbhidhAnamAtrameva karttavyam , sa yadaivamAkhyAyate Azravo bandho bandhadvArAyAte ca puNyapApe mukhyAni tattvAni saMsArakAraNAni, saMvaranirjare ca mokSasya tadA saMsArakAraNatyAgenetaratra pravarttate nAnyathetyataH SaTopanyAsaH, mukhyasAdhyakhyApanArthazca mokSasyeti // 205 // 10 __ atha jIvasya bAhyAbhyantararogotpattikAraNavizeSAnAha atyAsanAhitAsanAtinidrAtijAgaraNoccAranirodhaprasravaNanirodhAdhvagamanabhojanapratikUlatendriyArthavikopanaiH rogotpattiH, nidrAnidrAnidrApracalApracalApracalAstyAnarddhicakSuracakSuravadhikevaladarzanAvaraNAni darzanAvaraNIyaM karma // 206 // __ atyAsaneti, satatopavezanamatyAsanam , ananukUlAsanaM TolapASANAdikamahitAsanam, prakRtyananukUlabhojanaM bhojanapratikUlatA, indriyArthAnAM zabdAdiviSayANAM vipAka indriyArthavikopanam , spaSTamanyat / rogotpattiH zArIrarogotpattirityarthaH / AntararogakAraNabhUtakarmavizeSabhedAnAha-nidreti, sukhaprabodhA svApAvasthA nidrA nakhacchoTikA mAtreNApi yatra prabodho bhavati, tadvipAkavedyA karmaprakRtirapi nidrA, kAryeNa vyapadezAt / duHkhaprabodhA svApAvasthA nidrAtizAyitvAnnidrAnidrA, tasyAM hyatyarthamasphuTa-20 tarIbhUtacaitanyatvAhuHkhena bahubhirgholanAdibhiH prabodho bhavatyataH sukhaprabodhanidrApekSayA'syA atizAyinItvam , tadvipAkavedyA karmaprakRtirapi tathA, yasyAM svApAvasthAyAmupaviSTa Urdhvasthito vA pracalati sA pracalA, sA chupaviSTasyordhvasthitasya vA ghUrNamAnasya svapturbhavati, tathAvidhavipAkavedyA karmaprakRtirapi pracalA / pracalApracalA hi caGkramaNAdi kurvataH svapnurbhavati, ataH sthAnasthitasvaptabhavAM pracalAmapekSyAtizAyinI, tadvipAkagamyA karmaprakRtirapi tathA / yasyA jAgradavasthA'dhyavasitArthasAdhanaviSayA bahva-25 bhikAMkSA bhavati sA styAnarddhiH, tasyAM hi satyAM jAgradavasthAdhyavasitamarthamutthAya sAdhayati, tadbhAve hi svapnuH kezavArddhabalasadRzI zaktirbhavati, tadevaM nidrApaJcakaM darzanAvaraNakSayopazamAllabdhAtmalAbhAnAM darzanalabdhInAmAvArakam , darzanalabdhInAM mUlata eva lAbhasyAvArakaM cakSurdarzanAdikam , cakSuSA sAmAnyagrAhI bodhazcakSurdarzanaM tasyAvaraNaM cakSurdarzanAvaraNam , tadvarjendriyacatuSTayena manasA vA yaddarzanaM tadacakSurdarzanaM tadAvaraNamacakSurdarzanAvaraNam , karaNanirapekSarUpidravyaviSayaM darzanamavadhidarzanaM tadAvaraNam , 30 sakalavastudarzanaM kevaladarzanaM tadAvaraNamityevaM navavidhaM darzanAvaraNam // 206 // 15
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 sUtrArthamuktAvalyAm [caturthI uparyuktakarmaNAM vikRtibhogAdhikyAdbhAvAdvikRtIrAha kSIradadhinavanItasarpistailaguDamadhumadyamAMsAni navasrotaHparisravalakSaNazarIrasyopacayahetavo vikRtayaH // 207 // kSIreti, kSIraM paJcadhA ajaiDakAgomahiSyuSTrIbhedAt , dadhinavanItaghRtAni catudhaiva, uSTrINAM / tadabhAvAt tailaM caturdhA tilAtasIkusumbhasarSapabhedAt , guDo dvidhA dravapiNDabhedAt , madhu tridhA mAkSikakauntikabhrAmarabhedAt , madyaM dvidhA kASThapiSTabhedAt, mAMsaM tridhA jalasthalAkAzacarabhedAditi, etAni nava puruSApekSayA navabhiH srotobhizchidraiH karNanayananAsikAsyopasthapAyukharUpaiH parisravatimalaM kSaratIti navasrotaHparisravalakSaNaM zarIramaudArikameva, tasyopacayahetavo vikRtayo vikArakAritvAditi // 207 // 10 evaMvidhazarIreNa kadAcit puNyamapyupAdIyata iti tadbhedAnAhaannapAnavastragRhasaMstArakamanovacaHkAyanamaskArapuNyAni puNyabhedAH // 20 // anneti, pAtrAyAnnadAnAdyastIrthakaranAmAdipuNyaprakRtibandhastadannapuNyamevaM sarvatra, manasA guNiSu toSAdvacasA prazaMsanAt , kAyena paryupAsanAnnamaskArAcca yatpuNyaM tanmanaHpuNyAdIni, uktaJca 'annaM pAnaJca vastraJca, AlayaH zayanAsanam / zuzrUSA vandanaM tuSTiH puNyaM navavidhaM smRta' miti // 208 // 15 puNyaviparyayarUpasya pApasya kAraNabhUtAni zrutAnyAha - utpAtanimittamanamAtaGgAyurvedakalAvAstvajJAnamithyApravacanAni pApazrutAni // 209 // utpAteti, utpAta:-prakRtivikArarUpaH sahajarudhiravRSTyAdi tatpratipAdanaparaM zAstramapi tathA rASTrotpAtAdi, nimittaM atItAdiparijJAnopAyaM zAstraM kUTaparvatAdi, matro matrazAstraM jIvoddharaNagAruDAdi, 20 mAtaGgavidyA-yadupadezAdatItAdi kathayanti DoNDyo badhirA iti lokapratItAH, AyurvedazcikitsA zAstram , kalA-lekhAdyAH gaNitapradhAnAH zakunarutaparyavasAnA dvAsaptatistacchAstrANyapi tathA, vAstuvidyA-bhavanaprAsAdanagarAdilakSaNazAstraM, ajJAnaM-laukikazrutaM bhAratakAvyanATakAdi, mithyApravacanaM zAkyAditIrthikazAsanamiti, etacca sarvamapi zrutaM pApopAdAnahetuH saMyatena puSTAlambanena tvAsevyamAnamapApazrutameveti // 209 // etacchutAvalambino nipuNA bhavantIti nipuNapuruSAbhidhAnAyAha__ saMkhyAnanimittakAyikapurANaprakRtidakSaparapaMDitavAdibhUtikarmacikitsakA naipuNikAH // 210 // saMkhyAneti, saMkhyAnaM-gaNitaM tadyogAtpuruSo'pi tathA, gaNitaviSaye nipuNa ityarthaH, evamagre'pi, nimittaM-cUDAmaNiprabhRti, kAyika-zArIrikamiDApiGgalAdiprANatattvamityarthaH, purANo vRddhaH 30 sa ca cirajIvitvAdRSTabahuvidhavyatikaratvAnnaipuNikaH, zAstravizeSo vA purANaM tajjJo nipuNaprAyo
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthaanmuktaasrikaa| mukA] 253 bhavati, prakRtyaiva dakSaH sarvaprayojanAnAmakAlahInatayA karteti, parapaNDito bahuzAstrajJo yasya mitrAdiH paNDitaH sa vA, ayaM hi vaidyakRSNakavannipuNasaMsargAnnipuNo bhavati, vAdI-vAdalabdhisampanno yaH pareNa na jIyate, maMtravAdI vA dhAtuvAdI vA, jvarAdirakSAnimittaM bhUtidAnaM bhUtikarma tatra nipuNaH, cikitsakaH, cikitsAyAM nipuNaH, ete nipuNaM sUkSmaM jJAnaM tena carantIti naipuNikAH // 210 // satyAyuSi naipuNyaM bhavatIti tatpariNAmAnAha gatitadvandhanasthititadvandhanordhvAdhastiryagdIrghahakhagamanapariNAmA AyuSaH prinnaamaaH|| 211 // gatIti, gatirdevAdikA tAM niyatAM yena svabhAvenAyurjIvaM prApayati sa AyuSo gatipariNAmaH, yenAyuHsvabhAvena pratiniyatagatikarmabandho bhavati yathA narakAyuHsvabhAvena manuSyatiryaggatinAmakarmaNI badhnAti na devanarakagatinAmakarmaNIti sa gatibandhanapariNAmaH, AyuSo yA antarmuhUrtAdi trayastriMza- 10 tsAgaropamAntA sthitirbhavati sa sthitipariNAmaH, yena pUrvabhavAyuHpariNAmena parabhavAyuSo niyatAM sthiti badhnAti sa sthitibandhanapariNAmaH, yathA tiryagAyuHpariNAmena devAyuSa utkRSTato'pyaSTAdazasAgaropamANIti, yenAyuHsvabhAvena jIvasyordhvadizi gamanazaktilakSaNaH pariNAmo bhavati sa UrdhvagamanapariNAmaH, evamadhogamanapariNAmatiryaggamanapariNAmau bhAvyau, yata AyuHsvabhAvAjIvasya dIrgha-dIrghagamanatayA lokAntAllokAntaM yAvadgamanazaktirbhavati sa dIrghagamanapariNAmaH / yasmAca havaM gamanaM sa hasva-15 gamanapariNAmaH, ityete karmaprakRtivizeSasyAyuSaH pariNAmaH-svabhAvaH zaktidharma iti // 211 // ___ yAvannokaSAyamAyuSaHpariNAmA bhavantIti tAnAhastrIpuruSanapuMsakavedahAsyaratyaratibhayazokajugupsA nava nokssaayaaH||212|| / strIti, kaSAyaiH krodhAdibhiH sahacarA nokaSAyAH, kevalAnAM naiSAM prAdhAnyaM kintu yairanantAnubandhyAdibhiH sahodayaM yAnti tadvipAkasadRzameva vipAkamAdarzayantIti nokaSAyavedanIyabhedA ityarthaH, 20 yadudayena striyAH puMsyabhilASaH pittodayena madhurAbhilASavat sa phuphakAgnisamAnaH strIvedaH, yadudayena puMsaH striyAmabhilASaH zleSmodayAdamlAbhilASavat sa tRNAgnijvAlAsamAnaH puMvedaH, yadudayena napuMsakasya strIpuMsayorubhayoramilASaH pittazleSmaNorudaye majitAbhilASavat sa mahAnagaradAhAnisamAno napuMsakavedaH / yadudayena sanimittamanimittaM vA hasati tatkarma hAsyam / yadudayena sacittAcitteSu bAhyadravyeSu jIvasya ratirutpadyate tadratikarma, yadudayena teSvevAratirutpadyate tadaratikarma, yadudayena bhayavarjitasyApi 25 jIvasyehalokAdisaptaprakAraM bhayamutpadyate tadbhayakarma, yadudayena zokarahitasyApi jIvasyAkrandanAdiH zoko jAyate tacchokakarmeti, yadudayena ca viSThAdibIbhatsapadArthebhyo jugupsate tajjugupsAkarmeti // 212 // nokaSAyavato loke punaHpunarutpAdAvazyambhAvAt sadA lokasthitirityAha tatraiva punarjananaM satataM karmaNo mohanIyasya vA bandhanaM jIvAjIvAvaiparItyaM trasasthAvarAvyavacchedo lokAlokAvaiparItyaM tayoranyo'nyAnanupra-30
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ [baturSI 254 sUtrArthamuktAvalyAm vezo jIvalokasamanaiyatyaM jIvAdigatiparyAyalokasamaniyatatvaM lokAnteSu pudgalAnAM rUkSatayA pariNamanazceti dazadhA loksthitiH|| 213 // tatraiveti, yajjIvAnAM mRtvA tatraiva lokadeze gatau yonau kule vA sAntaraM nirantaraM baucityena punaH punaH pratyutpAdaH saikA lokasthitiH, pravAhato'nAdyaparyavasitaM kAlaM yAvannirantaraM jIvairjJAnAvara5 NAdipApakarmabandhanasya kriyamANatvAditi dvitIyA lokasthitiH, evameva sadA mohanIyakarmaNo bandhanaM tRtIyA lokasthitiH, mohanIyasya pradhAnatvAdbhedena nirdezaH / kadApi jIvAnAmajIvatayA'jIvAnAJca jIvatvenAbhavanamiti caturthI, kAlatraye kadApi trasAnAM sthAvarANAM vA vyavacchedAbhAva iti paJcamI, lokasyAlokatvenAlokasya ca lokatvena kadApyabhavanamiti SaSThI, lokAlokayoH parasparamanupravezAbhAva iti saptamI, yAvati kSetre lokavyapadezastAvati kSetre jIvAH, yAvati ca kSetre jIvAstAvati loka ityaSTamI, yAvati 10 jIvAnAM pudgalAnAJca gatiparyAyastAvati lokaH, yAvati ca lokastAvati teSAM gatiparyAya iti navamI, lokAnteSu svabhAvAdeva pudgalAnAM rUkSatayA pariNamanAddharmAstikAyAbhAvAcca na zaknuvanti lokAntAdvahirgantumiti dazamI lokasthitiriti // 213 // viziSTavaktRnisRSTAH zabdapudgalA lokAnta eva gacchantIti prastAvAcchabdAdiviSayAzrayeNAha dezasarvApekSAH zabdAdaya indriyArthA daza // 214 // 15 dezeti, kAlabhedena kazcidvivakSitazabdasamUhApekSayA dezataH kAMzcicchabdAnazRNot zRNoti zroSyati ca, sarvataH sarvAn kadAcidindriyApekSayA vA kazcit zrotrendriyeNa dezataH sambhinnazroto labdhiyuktAvasthAyAM sarvairindriyaiH sarvataH, athavaikakarNena dezataH, ubhAbhyAzca sarvata iti, sarva* traivam // 214 // indriyArthAnAM paudgalikatvAt pudgalasvarUpavizeSamAha20 acchinnatayA pudgalacalanamAhriyamANapariNamyamAnocchrasyamAnaniHzva syamAnavedyamAnanijIryamANavaikriyamANaparicAryamANayakSAviSTavAtaparigateSu satsu // 215 // _ acchinnatayeti, yadA pudgalaH AhriyamANa:-khAdyamAnaH-AhAre'bhyavahriyamANo bhavati tadA'cchinnaH-apRthagbhUtaH zarIre utpATyamAno vivakSitaskandhe vA sambaddhassan sthAnAnAntaraM gacchet , 25 evaM pariNamyamAna udarAgninA khalarasabhAvena, ucchAse kriyamANe sati, evaM niHzvasyamAnaH, vedya mAno nijIryamANazca karmapudgalaH, vaikriyamANaH-vaikriyazarIratayA pariNamyamAnaH, paricAryamANaH-maithunasaMjJAyA viSayIkriyamANaH zukrapudgalAdiH, yakSAviSTaH-yakSAdyAviSTe sati puruSe yaccharIralakSaNaH pudgalA, vAtaparigataH-dehagatavAyuprerito vAtaparigate vA dehe sati bAhyavAtena votkSipta iti // 215 // indriyArthAnAM manojJAmanojJarUpANAM zabdAdInAmapahAre upanayane vA krodhAdyutpattyA'saMyamabhAva30 prAptestabhAve ca saMyamabhAvaprApteH saMyamAsaMyamAvAha
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| 255 pRthivyaptejovAyuvanaspatikAyadvitricatuHpaJcendriyAjIvakAyaviSayoM saMyamAsaMyamau // 216 // pRthivIti, sugamaM sUtram / saMyamyate niyamyate AtmA pApavyApArasambhArAdaneneti saMyamaH, pRthivyAdiviSayebhyaH saMghaTTaparitApanopadravaNebhya uparamo vA, ajIvakAyasaMyamazca pustakAdInAM grahaNaparibhogoparamaH / etadviparyayarUpo'saMyamaH // 216 // saMyamazca cAritrabheda iti pravrajyAbhedAnAha chandaroSaparighuvanapratizrutasmaraNarogAnAdaradevasaMjJaptivatsAnubandhaiH pravrajyAH // 217 // chandeti, svakIyAbhiprAyavizeSaH chandaH tasmAt pravrajyA gRhyate govindavAcakasyeva, sundarInandanasyeva vA, parakIyAdvA bhrAtRvazabhavadattasyeva / roSAt zivabhUteriva, parighunA-dAridryeNa kASThahA- 10 rakasyeva, svapnAt puSpacUlAyA iva, pratizrutAt-pratijJAnAt-zAlibhadrabhaginIpatidhanyakasyeva, smaraNAt mallinAthasmAritajanmAntarANAM pratibuddhyAdirAjJAmiva, rogAt-sanatkumArasyeva, anAdarAt-nandiSeNasyeva, devapratibodhanAt-metAryAderiva, vatsaH-putratadanubandhAt vairasvAmimAturiva // 217 // pravrajyAyA jIvapariNAmavizeSatvAdanyAnapi tatpariNAmavizeSAn tadviparItasvarUpasyAjIvasya ca paryAyavizeSAnAha gatIndriyakaSAyalezyAyogopayogajJAnadarzanacAritravedapariNAmA jIvasya, bandhanagatisaMsthAnabhedavarNarasagandhasparzAgurulaghuzabdapariNAmA ajIvasya // 218 // gatIti, pariNamanaM pariNAmastadbhAvagamanamityarthaH, yadAha 'pariNAmo yarthAntaragamanaM na ca sarvathA vyavasthAnaM / na ca sarvathA vinAzaH prinnaamstdvidaamissttH|| iti, dravyArthanayasyeti zeSaH 'satpa-20 ryAyeNa nAzaH prAdurbhAvo'satA ca paryayataH / dravyANAM pariNAmaH proktaH khalu paryayanayasya // iti, tatra jIvasya pariNAmo jIvapariNAmaH sa ca prAyogikaH, tatra gatireva pariNAmo gatipariNAmaH, evaM sarvatra, gatizceha gatinAmakarmodayAnnArakAdivyapadezahetuH, tatpariNAmazcAbhavakSayAditi, sa ca narakagatyAdizcaturvidhaH, gatipariNAme ca satyevendriyapariNAmo bhavati, sa cendriyapariNAmaH zrotrAdibhedAt paJcadhA, indriyapariNatI ceSTAniSTaviSayasambandhAdrAgapariNatiriti kaSAyapariNAmaH sa ca krodhAdibhedA- 25 caturvidhaH, kaSAyapariNAme sati lezyApariNatirna tu lezyApariNato kaSAyapariNatiH, yena kSINakaSAyasyApi zuklalezyApariNatirdezonapUrvakoTiM yAvadbhavati, sa ca lezyApariNAmaH kRSNAdibhedAt SoDhA, ayazca yogapariNAme sati bhavati yato niruddhayogasya lezyApariNAmo'paiti, sa yogapariNAmo manovAk kAyabhedAtridhA, saMsAriNAzca yogapariNatAvupayogapariNatirbhavati sa ca sAkArAnAkAra bhedAdvidhA, sati copayogapariNAme jJAnapariNAmo bhavati sa cAbhinibodhikAdibhedAt paJcadhA, tathA mithyAdRSTenimapya-30 15
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 sUtrAbamuktAvalyAm [caturthI jJAnapariNAmo matyajJAnazrutAjJAnavibhaGgajJAnalakSaNatrividho'pi vizeSagrahaNasAdhAt jJAnapariNAmagrahaNena gRhIto draSTavyaH / jJAnAjJAnapariNAme ca sati samyaktvAdipariNatiriti darzanapariNAma:, sa ca nidhA samyaktvamithyAtvamizrabhedAt , samyaktve sati cAritrapariNAmaH, sa ca sAmAyikAdibhedAt paJcadhA, khyAdivedapariNAme cAritrapariNAmo na tu cAritrapariNAme vedapariNatiryato'vedakasyApi yathAkhyAtacAri5 trapariNatirdRSTeti vedapariNAma uktaH sa ca ruyAdibhedAtrividha iti / ajIvAnAM pariNAmAzca-bandhanaMpudgalAnAM parasparaM sambandhaH saMzleSarUpaH, sa eva pariNAmaH evaM sarvatra, tallakSaNaJca 'samasnigdhatayA bandho na bhavati samarUkSatayApi na bhavati / vimAtrasnigdharUkSatvena bandhastu skandhAnAmiti, etaduktaM bhavati samaguNasnigdhena paramANvAdinA bandho na bhavati, samaguNarUkSeNa, yadA viSamA mAtrA tadA bhavati bandhaH, viSamamAtrAnirUpaNArthamucyate 'snigdhasya nigdhena dvikAdhikena rUkSama rUkSeNa dvikAdhi10 kena / snigdhasya rUkSeNApaiti bandho jaghanyava| viSamaH samo vA // ' iti, gatipariNAmo dvividhaH spRza gatipariNAma itarazca, tatrAdyo yena prayatnavizeSAt kSetrapradezAn spRzana gacchati, yenAspRzanneva tAn gacchati, na cAyaM na sambhAvyate gatimadravyANAM prayatnabhedopalabdheH, tathAhi-abhrakaSaharmyatalagatavimukAzmapAtakAlabheda upalabhyate anavaratagatipravRttAnAJca dezAntaraprAptikAlabhedazvetyataH saMbhAvyate'sY zadgatipariNAmaH, athavA dIrghahastrabhedAdvividho'yam / saMsthAnapariNAmaH parimaNDalavRttavyasracaturasrA. 15 yatabhedAt pazcavidhaH, bhedapariNAmaH paJcadhA, tatra khaNDabhedaH kSiptamRtpiNDasyeva, pratarabhedo'bhrapaTalasyeva, anutaTabhedo vaMzasyeva, cUrNabhedazcUrNanam , utkarikAbhedaH samutkIryamANaprasthakasyeveti / varNapariNAmaH paJcadhA, gandhapariNAmo dvidhA rasapariNAmaH paJcadhA, sparzapariNAmo'STadhA, na gurukamadhogamanasvabhAvaM na laghukamUrdhvagamanasvabhAvaM yadravyaM tadagurulaghukam , atyantasUkSmaM bhASAmanaHkarmadravyAdi sa eva pari NAmaH, etadhaNenaitadvipakSo'pi gRhIto draSTavyaH, tatra vivakSayA guru vivakSayA ca laghu yadravyaM tadguru20 laghukamaudArikAdisthUlataram / idamuktasvarUpaM dvividhaM vastu nizcayanayamatena / vyavahAratastu caturdhA, tatra gurukamadhogamanasvabhAvaM vAdi, laghukamUrdhvagamamakhabhAvaM dhUmAdi, gurulaghukaM tiryagyAmivAyujyotiSkavimAnAvi, agurulaghukamAkAzAdi / zabdapariNAmaH zubhAzubhabhedAhiti // 218 // ajIvapariNAmAdhikArAdantarikSalakSaNAjIvapariNAmopAdhikamavAdhyAvikavyapadezya pudgalapariNAmavizeSamAha25 ulkApAtadigdAhagarjitaviyunirghAtamizraprabhAyakSAdIptadhUmikAmahikArajauddhAtA AntarikSakAsvAdhyAyAH // 219 // ulkApAteti, antarikSe bhava AntarikSakaH, svAdhyAyo vAcanAdiH paJcavidho yasminnasti sa svAdhyAyikastadabhAvo'svAdhyAyikaH, tatra ulkA-AkAzajA tasyAH pAta ulkApAtaH, dizo vizi vA dAho digdAhaH, idamuktambhavati-ekataradigvibhAge mahAnagarapradIpanakamiva ya udyoto bhUmAvaprati30 SThito gaganatalavartI sa digdAha iti, garjitaM-jImUtadhvaniH, vidyuttaDit, mirdhAtaH sAbhre nirabhre kA gamale vyantarakRto mahAgarjitadhvaniH, mizraprabhA-saMdhyAprabhA candraprasA pa yadi yugapaSatastathAvidhA,
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| tatra candraprabhA''vRttA saMdhyA'pagacchantI na jJAyate zuklapakSapratipadAdiSu dineSu, saMdhyAcchede vA'jJAyamAne kAlavelA na jAnanyatastrINi dinAni prAdoSikaM kAlaM na gRhNanti tataH kAlikasyAsvAdhyAyaH syAt / yakSAdIptamAkAze bhavati, eteSu svAdhyAyaM kurvatAM kSudradevatA chalanAM karoti, dhUmikA-mahikAbhedo varNato dhUmikA dhUmAkArA dhUmratyarthaH, mahikA-pratItA, etacca dvayamapi kArtikAdiSu garbhamAseSu bhavati, tacca patanAnantarameva sUkSmatvAtsarvamapyapkAyabhAvitaM karotIti, rajauddhAtaH-visrasApariNAmataH samantAdreNu-5 patanamiti // 219 // punarapyasvAdhyAyakAlamAha asthimAMsazoNitAzucizmazAnasamIpacandrasUryagrahaNapatanarAjavigrahavasatimadhyagazarIrANi audArikasyAsvAdhyAyAH // 220 // asthIti, audArikasya manuSyatiryakazarIrasya sambandhyasvAdhyAyAH, asvAdhyAye nimittabhUta 10 maudArikamiti bhAvaH / tatrAsthimAMsazoNitAni pratItAni / tatra paJcendriyatirazcAmasvAdhyAyika dravyato'sthimAMsazoNitAni carma ca, kSetrataH SaSTihastAbhyantare, kAlataH sambhavakAlAdyAvattRtIyA pauruSI mArjArAdibhirmUSikAdivyApAdanehorAtrazca, bhAvataH sUtraM nandyAdikaM nAdhyetavyamiti, manuSyasambandhyapyeyameva, navaraM kSetrato hastazatamadhye kAlato'horAtraM yAvat , ArtavaM dinatrayaM, strIjanmani dinASTakaM puruSajanmani dinasaptakam , asthIni tu jIvavimokSadinAdArabhya hastazatAbhyantarasthitAni dvAdazavarSANi 15 yAvadasvAdhyAyikaM bhavati, citAgninA dagdhAnyudakavAhena vA vyUDhAnyasvAdhyAyikaM na bhavati, bhUminikhAtAnyasvAdhyAyikamiti / azucInyamedhyAni mUtrapurISANi, teSAM samIpamasvAdhyAyika bhavati / zmazAnasamIpaM-zavasthAnasamIpam, candragrahaNaM-candravimAnasya rAhuvimAnatejasoparaJjanamevaM sUryagrahaNamapi, iha kAlamAnazca-yadi candraH sUryo vA grahaNe sati sagraho'nyathA vA nimajjati tadA grahaNakAlaM tadrAtrizeSaM tadahorAtrazeSazca tataH paramahorAtraJca varjayanti / Acaritantu yadi tatraiva rAtrau dine vA 20 muktaH tadA candragrahaNe tasyA eva rAtreH zeSaM pariharanti, sUryagrahaNe tu tahinazeSaM parihRtyAnantaraM rAtrimapi pariharantIti / candrasUryoparAgayozcaudArikatvaM tadvimAnapRthivIkAyikApekSayA'vaseyamAntarIkSakatvantu sadapi na vivakSitam / patanaM-maraNaM rAjAmAtyasenApatigrAmabhogikAdInAm , tatra yadA daNDikaH kAlagato bhavati rAjA vA'nyo yAvanna bhavati tadA samaye'nirbhaye svAdhyAyaM varjayantIti nirbhayazravaNAnantaramapi ahorAtraM varjayantIti grAmamahattare'dhikAraniyukte bahuskhajane vA zayyAntare vA puruSAntare 25 vA saptagRhAbhyantaramRte'horAtraM svAdhyAyaM varjayanti zanairvA paThanti, nirduHkhA ete iti gahA~ loko mA kArSIditi / rAjavigraho-rAjJAM saGgrAmaH, upalakSaNatvAtsenApatiprAmabhogikamahattarapuruSastrImallayuddhAnyasvAdhyAyikam , yata ete prAyo vyantarabahulAsteSu pramattaM devatAM chalayennirduHkhA ete ityuDDAho vA'prItikaM vA bhavedityato yadvigrahAdikaM yaccirakAlaM yasmin kSetre bhavati tatra vigrahAdike tAvatkAlaM tatra kSetre svAdhyAyaM pariharanti / vasati madhyagazarIrANi-upAzrayasya madhye vartamAnamaudArikaM manuSyAdi-30
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caturthI 258 sUtrArthamuktAvalyAm satkaM zarIraM yadyadbhinnaM bhavati tadA hastazatAbhyantare'svAdhyAyikaM bhavati, athAnudbhinnaM tathApi kutsitatvAdAcaritatvAcca hastazataM vaya'te, pariSThApite tu tatra tatsthAnaM zuddhaM bhavatIti // 220 // uparyuktAsvAdhyAyAvarjanena sUkSmajIveSvavatarantIti tadbhedAnAhaprANapanakabIjaharitapuSpANDalayanasnehagaNitabhaGgasUkSmANi sUkSmANi // 221 // 6 prANeti, prANasUkSma-anuddharitakunthuH, panakasUkSmaM ullIprabhRti, bIjasUkSmaM brIhyAdInAM nakhikA, haritasUkSma-bhUmisamavaNaM tRNam , puSpasUkSma-vaTAdipuSpANi, aNDasUkSma-kITikAdyaNDakAni, layanasUkSma-kITikAnagarAdi, snehasUkSma-avazyAyAdi, gaNitasUkSma-gaNitaM jIvAdInAM saGkalanAdi tadeva sUkSmaM sUkSmabuddhigamyatvAt , zrUyate ca vajrAntaM gaNitamiti / bhaGgasUkSma-bhaGgA-bhaGgakAH vastuvikalpAste ca dvidhA-tatrAdyAssthAnabhaMgakA yathA-dravyato nAmaikA hiMsA na bhAvataH, anyA bhAvato na dravyataH 10 aparA bhAvato dravyatazca, itarA ca na bhAvato nApi dravyata iti / itare kramabhaMgakAstu-dravyato hiMsAbhApataca, dravyato'nyA na bhAvataH, na dravyato'nyA bhAvataH, anyA ca dravyato na bhAvata iti, tallakSaNaM sUkSmaM bhaGgasUkSmam , sUkSmatA cAsya bhajanIyapadabahutve gahanabhAvena sUkSmabuddhigamyatvAditi // 221 // bhaGgadvayasya vyAkhyAnAdhInatvAdanuyogaprakArAnAha dravyamAtRkApadaikArthikakaraNArpitAnarpitabhAvitAbhAvitabAhyAbAhya15 zAzvatAzAzvatatathAjJAnA'tathAjJAnaviSayo dravyAnuyogaH // 222 // dravyeti, anuyojana-sUtrasyArthena sambandhanam, anukUlo vA yogaH-sUtrasyAbhidheyArtha prati vyApAro'nuyogaH vyAkhyAnamiti bhAvaH, sa ca caturdhA vyAkhyeyabhedAt, tadyathA-caraNakaraNAnuyogo dharmakathAnuyogo gaNitAnuyogo dravyAnuyogazceti, tatra dravyajIvAderanuyogo-vicAro dravyAnuyogaH, sa ca dazadhA, tatra yajjIvAdevyatvaM vicAryate sa dravyAnuyogaH yathA dravati gacchati tAMstAn paryAyAn , 20 drUyate vA taistaiH paryAyairiti dravyaM guNaparyAyavAnityarthaH, tatra santi jIve jJAnAdayaH sahabhAvitvalakSaNA guNAH, na hi tadviyukto jIvaH kadAcanApi sambhavati, jIvatvahAneH, tathA paryAyA api mAnuSatvabAlyAdayaH kAlakRtAvasthAlakSaNAstatra santyeveti, ato'sau guNaparyAyavattvAt dravyamityAdidravyAnuyogaH / mAtRkeva mAtRkA, pravacanapuruSasyotpAdavyayadhrauvyalakSaNA padatrayI tasyA anuyogo yathA utpAdavajIvadravyaM bAlyAdiparyAyANAmanukSaNamutpattidarzanAt , anutpAde ca vRddhAdyavasthAnAmaprAptiprasa25 jAdasamaJjasApatteH, tathA vyayavajjIvadravyaM pratikSaNaM bAlAdyavasthAnAM vyayadarzanAdavyayatve ca sarvadA bAlyAdiprApterasamaJjasameva, tathA yadi sarvathApyutpAdavyayavadeva tanna kenApi prakAreNa dhruvaM syAttadA'. kRtAbhyAgamakRtavipraNAzaprAptyA pUrvadRSTAnusmaraNAbhilASAdibhAvAnAmabhAvaprasaGgena ca sakalehalokaparalokAlambanAnuSThAnAnAmabhAvato'samaJjasameva tato dravyatayA'sya dhrauvyamityutpAdavyayadhrauvyayuktamato draSyamityAdimAtRkApadAnuyogaH / ekazvAsAvarthazvAbhidheyo jIvAdiH sa eSAmasti ta ekArthikAH 30 zabdAstairanuyogaH kathanamityarthaH, ekAthikAnuyogo yathA jIvadravyaM prati jIvaH prANIbhUtaH sattva
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 259 muktA ] sthAnamuktAsarikA / ityAdi / ekArthikAnAM vA'nuyogo yathA jIvanAt prANadhAraNAjjIvaH prANAnAmucchrAsAdInAmastitvAt prANI, sarvadA bhavanAdbhUtaH, sarvadA sattvAtsattva ityAdi / kriyata ebhiriti karaNAni teSAmanuyogaH karaNAnuyogaH, tathA hi- jIvadravyasya kartturvicitrakriyAsu sAdhakatamAni kAlasvabhAvaniyatipUrvakRtAni, naikAkI jIvaH kiJcana karttumalamiti / mRdravyaM vA kulAlacakracIvaradaNDAdikaM kAraNakalApamantareNa na ghaTalakSaNaM kAryaM prati ghaTata iti tasya tAni karaNAnIti dravyasya karaNAnuyogaH / dravyaM 5 hyarpitaM vizeSitaM yathA jIvadravyaM kiMvidhaM ? saMsArIti, saMsAryapi sarUpaM tadapi paJcendriyaM tadapi nararUpamityAdi, anarpitamavizeSitametra, yathA jIvadravyamiti tatazcArpitaJca tadanarpitazcetyarpitAnarpitaM dravyaM bhavatIti dravyAnuyogaH / tathA bhAvitaM - vAsitaM dravyAntarasaMsargataH, abhAvitamanyathaiva / yathA jIvadravyaM bhAvitaM kiJcit, tacca prazastabhAvitamitarabhAvitaJca, prazastabhAvitaM saMvignabhAvitamaprazastabhAvitamitarabhAvitam / tadvividhamapi vAmanIyamavAmanIyaJca tatra vAmanIyaM yatsaMsargajaM guNaM doSaM vA 10 saMsargAntareNa vamati, avAmanIyantvanyathA, abhAvitaM tvasaMsargaprAptaM prAptasaMsargaM vA vastratandulakalpaM na vAsayituM zakyamiti, evaM ghaTAdikaM dravyamapi tatazca bhAvitaM cAbhAvitaJca bhAvitAbhAvitamevaMbhUto vicAro dravyAnuyoga iti / bAhyAbAhyam, tatra jIvadravyaM bAhyaM caitanyadharmeNAkAzAstikAyAdibhyo vilakSaNatvAt tadevAbAhyamamUrttatvAdinA dharmeNAmUrttatvAdubhayeSAmapi caitanyena vA'bAhyaM jIvAstikAyAt, caitanyalakSaNatvAdubhayorapi, athavA ghaTAdidravyaM bAhyaM karmacaitanyAditvabAhyamA- 15 dhyAtmikamiti yAvat, evamanyo dravyAnuyogaH / zAzvatAzAzvatam tatra jIvadravyamanAdinidhana - tvAcchAzvatam, tadevAparAparaparyAyaprAptito'zAzvatamityevamanyo dravyAnuyogaH / yathA vastu tathA jJAnaM yasya tattathAjJAnaM samyagdRSTi jIvadravyaM tasyaivAvitathajJAnatvAt, athavA yathA tadvastu tathaiva jJAnamavabodhaH pratItiryasmiMstattathAjJAnaM ghaTAdidravyaM ghaTAditayaiva pratibhAsamAnaM jainAbhyupagataM vA pariNAmi pariNAmitayaiva pratibhAsamAnamityevamanyo dravyAnuyogaH / atathAjJAnaM midhyAdRSTijIvadravyamalAtadravyaM 20 vA vakratayA'vabhAsamAnamekAntavAdyabhyupagataM vA vastu, tathAhi ekAntena nityamanityaM vA vastu taira - bhyupagataM pratibhAti ca tatpariNAmitayeti tadatathAjJAnamityevamanyo dravyAnuyoga iti // 222 // athAjJAnaprastAvAnmithyAtvamAha - dharmAdharmamArgAmArga jIvAjIva sAdhvasAdhumuktAmukteSu viparyayasaMjJA mithyAtvam // 223 // dharmeti, dharme - kaSacchedAdizuddhe samyakzrute AptavacanalakSaNe'dharmasaMjJA sarva eva puruSA rAgAdimanto'sarvajJAzca puruSatvAdahamivetyAdi pramANato'nAptAH tadabhAvAnnetadupAdiSTaM zAstraM dharma ityaadikuviklpvshaadn|gmbuddhiriti / adharme zrutalakSaNavihInatvAdanAgame'pauruSeyAdau dharmasaMjJA AgamabuddhirmidhyAtvaM viparyastatvAditi / mArge'mArgasaMjJeti pratItam / amArge nirvRtipurIM prati anadhvani vastutattvApekSayA viparItazraddhAnajJAnAnuSThAnarUpe mArgasaMjJA - kuvAsanAto mArgabuddhiriti / jIveSu 30 pRthivyAdiSvajIvasaMjJA yathA na bhavanti pRthivyAdayo jIvA ucchAsAdInAM prANidharmANAmanupalambhAt, 25
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 sUtrArthamuktAvalyAm [ caturthI ghaTavaditi / ajIveSu AkAzaparamANvAdiSu jIvasaMjJA puruSa evedaM sarvamityAdyabhyupagamAt tathA 'kSitijalapava nahutAzanayajamAnAkAzacandrasUryAkhyAH iti mUrttayo mahezvarasambandhinyo bhavantyaSTau ' iti / sAdhuSu brahmacaryAdiguNAnviteSu asAdhusaMjJA, ete hi kumArapravrajitA nAstyeSAM gatiraputratvAt nAnAdivirahitatvAdvetyAdivikalpAtmikA / asAdhuSu SaDjIva nikAyavadhAnivRtteSvaudezikA dibhojiSvabrahma5 cAriSu sAdhusaMjJA, yathA sAdhava ete sarvapApapravRttA api brahmamudrAdhAritvA dityAdivikalparUpA / mukteSu sakalakarmakRtavikAravirahiteSvanantajJAnadarzana sukhavIryayukteSu amuktasaMjJA, na santyevedRzA muktAH muktasya vidhyAtadIpakakalpatvAt, Atmana eva vA nAstitvAdityAdivikalparUpA / tathA'mukteSu karmasu lokavyApArapravRtteSu muktasaMjJA, yathA 'aNimAdyaSTavidhaM prApya yaizvaryaM kRtinaH sadA / modante nirvRtAtmAnastIrNAH paramadustara' mityAdivikalparUpeti // 223 // pUrvoditAnAM sukhaM na kadAcidapIti sukhaM nirUpayati -- ArogyadIrghAyurADhyatvakAmabhogasantoSAstitvazubhabhoganiSkramAnA 10 bAdhAni sukhAni // 224 // Arogyeti, ArogyaM nIrogatA, dIrghamAyuH ciraMjIvitaM zubham, ADhyatvaM dhana-patitvaM sukhakAraNatvAt sukharUpam, athavA ADhyaiH kriyamANA pUjA''nyatvam, kAma: - zabdarUpalakSaNaH, bhogaH 15 gandharasasparzasvarUpaH, saMzleSapUrvaka sukhajanakatvAt santoSa:- alpecchatA, tatsukhameva, AnandarUpatvAtsantoSasya, uktaca 'AroggasAriyaM mANusattaNaM saJcasArio dhammo / vijjA nicchiyasArA suhAI saMtosasArAI // ' iti, astitvaM yena yena yadA yadA prayojanaM tadA tadA tasya sattvam asyAnandahetutvAtsukharUpatA, zubhabhogaH aninditA viSayeSu bhogakriyA sA sukhameva sAtodaya sampAdyatvAt, niSkramaH, aviratijambAlAnniSkramaNaM pravrajyetyarthaH ; bhavasthAnAM hi niSkramaNameva sukhaM nirAbAdhasvAyattAnandarUpatvAt zeSa20 sukhAni ca duHkhapratIkAramAtratvAtsukhAbhimAnajanakatvAcca na tattvataH sukhaM bhavatIti / anAbAdhaM - janma - jarAmaraNakSutpipAsAdyAbAdhArahitaM sarvottamaM mokSasukhamityarthaH // 224 // niSkramaNasukhaM hi cAritrasukhaM taccAnupahatamanAbAdhasukhAya, ataH cAritrasyaitatsAdhanasya bhaktAderjJAnAdezcopaghAtakaM nirUpayati udgamotpAdanaiSaNAparikarmapariharaNAjJAnadarzanacAritrAprItikasaMrakSaNa25 viSaya upaghAto vizuddhizca // 225 // udgameti, AdhAkarmAdinA SoDazavidhenodgamena cAritrasya virAdhanaM bhaktAdeva akalpyatA udgamopaghAtaH, evaM dhAtryAdidoSalakSaNayotpAdanayA zaMkitAdibhedayaiSaNayA upaghAtaH, vastrapAtrAdisamAracanaM parikarma tenopaghAtaH, svAdhyAyasya zramAdinA zarIrasya saMyamasya vopaghAtaH parikarmopaghAtaH / alAkSaNikasyAkalpyasya vopakaraNasyA''sevA pariharaNA tayopaghAtaH, zrutajJAnApekSayA pramAdataH jJAnopaghAtaH, 30 zaGkitAdibhirdarzanopaghAtaH, samitibhaGgAdibhizcAritropaghAtaH, vinayAderaprIti kopaghAtaH saMrakSaNe
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| 261 zarIrAdiviSaye mUrchA tayA upaghAtaH parigrahavirateriti saMrakSaNopaghAtaH / vizuddhizca-bhaktAderniravadyatA udgamAdivizuddhiH, parikarmaNA vasatyAdisAravaNalakSaNena kriyamANena vizuddhiryA saMyamasya sA parikarmavizuddhiH pariharaNayA-vastrAdeH zAstrIyayA''sevanayA vizuddhiH pariharaNAvizuddhiH jJAnAditrayavizuddhayastadAcAraparipAlanAtaH, aprItikasya vizodhistannivartanAt , saMrakSaNaM saMyamArthamupadhyAdestena vizuddhizcAritrasyeti saMrakSaNavizuddhiriti // 225 // evaMvidhavizuddhiyutaH satyameva bhASata iti tannirUpayati janapadasammatasthApanAnAmarUpapratItyavyavahArabhAvayogaupamyaviSayaM satyam // 226 // janapadeti, santaH prANinaH padArthA munayo vA tebhyo hitaM satyaM dazavidham , yathA-satyapadaM sarvatra sambandhanIyam , janapadeSu-dezeSu yadyadarthavAcakatayA rUDhaM dezAntare'pi tattadarthavAcakatayA 10 prayujyamAnaM satyamavitathamiti janapadasatyam , yathA kokaNAdiSu payaHpiccaM nIramudakamityAdi, satyatvazvAsyAduSTavivakSAhetutvAnnAnAjanapadeSviSTArthapratipattijanakatvAdvyavahArapravRttaH, evamanyatrApi bhAvanA kAryA / sammatasatyaM kumudakuvalayotpalatAmarasAnAM samAne paGkasamudbhave gopAlAdInAmapi sammatamaravindameva paGkajamiti, atastatra sammatatayA paGkajazabdaH satyaH kuvalayAdAvasatyaH asammatatvAt / sthApyata iti sthApanA yallepyAdikAIdAdivikalpena sthApyate tadviSaye satyaM sthApanAsatyam , yathA'ji- 15 no'pi jino'yamanAcAryo'pyAcAryo'yamiti, nAmasatyaM yathA kulamavarddhayannapi kulavarddhana ucyate / rUpasatyaM yathA prapaJcayatiH pravrajitarUpaM dhArayan pravrajita ucyate na cAsatyatA'syeti / pratItyasatyaM-vastvantaramAzritya satyam , yathA'nAmikAyA dIrghatvaM hrakhatvaJceti, tathA hyanantapariNAmasya dravyasya tattatsahakArikAraNasannidhAne tattadrUpamabhivyajyata iti satyatA / vyavahArasatyatA-yathA dahyate giriH galati bhAjanamityAdi, ayaM ca girigatatRNAdidAhe vyavahAraH pravartate, udake ca galati satIti / bhAvasatyaM 20 bhUyiSThazuklAdiparyAyamAzritya zuklA balAketi, satyapi hi paJcavarNasambhave zuklavarNotkaTatvAt zukleti / yogasatyaM-sambandhato yathA daNDayogAddaNDI, chatrayogAcchatrI evocyate / aupamyasatyaM-upamevaupamyaM tena satyaM yathA samudravattaDAgaM devo'yaM siMhastvamiti // 226 // satyavipakSaM mRSAM mizrazcAha. krodhamAyAlobhapremadveSahAsabhayAkhyAyikopaghAtAzritA mRSA, utpanna- 25 vigatamizrajIvAjIvamizrAnantaparIttAddhAddhAddhA viSayA mizrA bhASA // 227 // kroti, krodhaviSayA bhASA mRSA, yathA krodhAbhibhUto'dAsamapi dAsamabhidhatte, mAnaviSayA yathA mAnAdhmAtaH kazcit kenacidalpadhano'pi pRSTaH sannAha-mahAdhano'hamiti, mAyAviSayA yathA mAyAkAraprabhRtaya AhuH-naSTo golaka iti, lobhAzrayeNa yathA vaNikprabhRtInAmanyathA krItamevetthaM krItamityAdi, premAzrayeNa yathA atiraktAnAM dAso'haM tavetyAdi, dveSanizritaM yathA-matsariNAM guNava- 30 yapi nirguNo'yamityAdi, hAsaviSayA yathA kandarpikANAM kasmiMzcitkasyacitsambandhini gRhIte pRSTAnAM
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 sUtrArthamuktAvalyAm [caturthI na dRSTamityAdi, bhayAzrayA yathA taskarAdigRhItAnAM tathA tathA'samaJjasAbhidhAnam, AkhyAyikAzritA-yathA tatpratibaddho'satpralApaH, upaghAtaH prANivadhastadAzrayeNa yathA acaure cauro'yamityabhyAkhyAnamiti / satyAsatyayogAdyadvacanaM tadAha-utpanneti, utpannaviSayA mizrA yathaikaM nagaramadhikRtya asminnadya dazadArakA utpannA ityabhidadhataH, tanyUnAdhikabhAve vyavahArato'sya satyamRSAtvAt , zvaste 5 zataM dAsyAmItyabhidhAya paJcAzatyapi dattAyAM loke mRSAtvAdarzanAdanutpanneSvevAdatteSveva vA mRSAtvasiddheH, sarvathA kriyAbhAvena sarvathA vyatyayAt , evamagre'pi bhAvanIyam, vigataviSayA yathA ekaM grAmamadhikRtyAsminnadya dazavRddhA vigatA ityabhidadhato nyUnAdhikabhAve mizram / utpannavigatalakSaNaM mizrazca yathaikaM pattanamadhikRtyAsminnadya dazadArakA jAtAH daza ca vRddhA vigatA ityabhidhatastannyUnAdhikabhAve / jIvaviSayaM mitraM yathA jIvanmRtakRmirAzau jIvarAziriti, ajIvAnAzrityamizraM yathA tasminneva prabhUtamRta10 kRmirAzAvajIvarAziriti, jIvAjIvaviSayaM mizraM yathA tasminneva jIvanmRtakRmirAzau pramANaniyamenaitA vanto jIvantyetAvantazca mRtA ityabhidhatastanyUnAdhikatve / anantaviSayaM minaM yathA mUlakandAdau parItapatrAdimatyanantakAyo'yamityabhidhataH / parItaviSayaM yathA'nantakAyalezavati parItte parItto'yamityabhidhataH / kAlaviSayaM satyAsatyaM yathA kazcit kasmiMzcit prayojane sahAyAMstvarayan pariNataprAye vA vAsare eva rajanI vartata iti bravIti / addhA divaso rajanI vA tadekadezaH praharAdiH addhAddhA 15 tadviSayaM mizraM yathA kazcit kasmiMzcit prayojane praharamAtra eva madhyAhna ityAheti // 227 // ___ satyabhASaNaM hi sakalaprANinAM sukhAvahamazastrarUpatvAt zastrameva hi duHkhAvahamiti tnniruupytiagnivisslvnnsnehkssaaraamldusspryuktmnovaakkaayaavirtyHshstraanni||228|| agnIti, zasyate hiMsyate'neneti zastraM hiMsakaM vastu tacca dvidhA dravyato bhAvatazca, tatra dravyato 20 yathA agniH-analaH, sa ca visadRzAnalApekSayA svakAyazastraM bhavati pRthivyAdyapekSayA prkaayshstrm| viSaM sthAvarajaGgamabhedaM lavaNaM prasiddham , snehastailaghRtAdiH, kSAro bhasmAdi, amlaM-kAJjikam , bhAvasvarUpantu zastraM yathA duSprayuktamakuzalaM manastathAvidhA vAk tathAvidhaM zarIraM, kAyasya hi hiMsApravRttau khaDgAderupakaraNatvAttagrahaNaM vijJeyam / aviratirapratyAkhyAnamiti // 228 // ___ aviratyAderdoSatvAttatprastAvAhoSavizeSAnAha tajAtamatibhaGgaprazAstRpariharaNakhalakSaNakAraNahetusaMkramaNanigrahavastudoSA doSAH // 229 // tajAteti, ete hi doSA guruziSyayorvAdiprativAdinoLa vAdAzrayA iva lakSyante,tatra tasya gurvAderjAtaM-jAtiH prakAro vA janmamarmakarmAdilakSaNaM tajjAtaM tadeva dUSaNamiti kRtvA doSastajjAtadoSaH tathAvidhakulAdinA dUSaNamityarthaH, athavA prativAdyAdeH sakAzAjAtaH kSobhAnmukhastambhA30 dilakSaNo dossstjjaatdossH| nijamatevinAzaH vismRtyAdilakSaNo vA doSo matibhaGgadoSaH / prazAstA anuzAsakaH maryAdAkArI sabhAnAyakaH sabhyo vA, tasmAdviSTAdupekSakAdvA doSaH prativAdino jayadA
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| 263 nalakSaNo vismRtaprameyavAdinaH prameyasmAraNAdilakSaNo vA prazAstRdoSaH / pariharaNamAsevA svadarzanasthityA lokarUDhyA vA anAsevyasya, tadeva doSaH pariharaNadoSaH, athavA sabhArUDhyA sevyasya vastuno'nAsevanaM pariharaNaM tadeva tasmAdvA doSaH, yadvA vAdinopanyastasya dUSaNasya samyakparihAro jAtyuttaraM pariharaNadoSa iti, yathA bauddhenoktamanityaH zabdaH kRtakatvAdbhaTavaditi, atra mImAMsakaH parihAramAha-nanu ghaTagataM kRtakatvaM zabdasyAnityatvasAdhanAyopanyasyate zabdagataM vA, Adye'siddhatA, 5 hetoH zabde'bhAvAt, dvitIye cAnityatvena na tadvyAptamupalabdhamityasAdhAraNAnaikAntiko heturiti, ayaM na samyak parihAraH, sarvAnumAnocchedaprasaGgAt , anumAnaM hi sAdhanadharmamAtrAt sAdhyadharmamAtranirNayAtmakam , anyathA dhUmAdanalAnumAnamapi na siddhayet , tathAhi agniratra dhUmAt, yathA mahAnase iti, atrApi vikalpyate kiM parvatagato dhUmo heturuta mahAnasagataH, Aye nAgninA dhUmasya vyAptiH siddhetyasAdhAraNAnaikAntiko hetuH, dvitIye'siddhaH parvate tasyAvRtteriti, ayaM pariharaNadoSaH / lakSyate 10 tadanyavyapohenAvadhAryate vastvaneneti lakSaNaM svaM ca tallakSaNazca skhalakSaNaM yathA jIvasyopayogaH, yathA vA pramANasya svaparAvabhAsakajJAnatvam / karotIti kAraNaM-parokSArthanirNayanimittamupapattimAtraM yathA nirupamasukhaH siddho anAbAdhajJAnaprakarSAt, nAtra kila sakalalokapratItaH sAdhyasAdhanadharmAnugato dRssttaanto'stiityuppttimaatrtaa| dRSTAntasadbhAve'syaiva hetuvyapadezaH syAt , hinoti gamayatIti hetuH sAdhyasadbhAvabhAvatadabhAvatadabhAvAbhAvalakSaNaH, athavA skhalakSaNakAraNahetudoSANAmanyathA vyAkhyAnaM 15 kArya-yathA lakSaNadoSo'saMbhavo'vyAptirativyAptirvA, tatra yasyArthasya sannidhAnAsannidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedaH tatsvalakSaNamiti skhalakSaNasya lakSaNaM tadindriyapratyakSamevAzritya syAnna yogijJAnaM tatra hi na sannidhAnAsannidhAnAbhyAM pratibhAsabhedo'stItyatastadapekSayA na kiJcitsvalakSaNaM syAditi avyApterudAharaNam , ativyAptiryathA-arthopalabdhihetuH pramANamiti pramANalakSaNaM, iha cArthopalabdhihetubhUtAnAM cakSurdadhyodanabhojanAdInAmAnanyena pramANeyattA na syAt, yadvA lakSyate'neneti vyutpattyA dRSTAnto 20 lakSaNaM tadoSaH sAdhyavikalatvAdiH, nityaH zabdo mUrttatvAt , ghaTavaditi sAdhyavikalatvam / kAraNadoSaH sAdhyaM prati tadvyabhicAraH, yathA'pauruSeyo vedo vedakAraNasyAzrUyamANatvAditi, azrUyamANatvaM hi kAraNAntarAdapi sambhavatIti / hetudoSo'siddhaviruddhAnakAntikatvalakSaNaH, tatrAsiddhaH, anityaH zabdazcAkSuSatvAddhaTavaditi, atra hi cAkSuSatvaM zabde na siddham , viruddho yathA nityazzabdaH kRtakatvATavadityatra ghaTe kRtakatvaM nityatvaviruddhamanityatvameva sAdhayati, anaikAntiko yathA nityaH zabdaH 25 prameyatvAdAkAzavadityatra prameyatvamanityeSvapi vartate, tataH saMzaya eveti / saMkrAmaNaM prastutaprameye'prastutaprameyasya pravezanaM prameyAntaragamanamityarthaH, athavA prativAdimate AtmanaH saMkrAmaNaM paramatAbhyanujJAnamityarthaH, tadeva doSa iti / nigrahaH chalAdinA parAjayasthAnaM sa eva doSa iti / vasataH sAdhyadhamasAdhanadharmAvatreti vastuprakaraNAt pakSaH, tasya doSaH-pratyakSanirAkRtatvAdiH, yathA'zrAvaNaH zabdaH, atra zabde'zrAvaNatvaM pratyakSanirAkRtamiti // 229 // ete doSA anuyogagamyAH, anuyogazca vacanato'rthatazca bhavati, tatra dAnalakSaNArthasya bhedAnAmanuyogamAha 30
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 sUtrArthamuktAvalyAm [caturthI anukampAsahabhayakAruNyalajjAgauravAdharmadharmaviSayaM kariSyati kRtamiti buddhiviSayaJca dAnam // 230 // anukampati, anukampA-kRpA tayA dAnaM dInAnAthaviSayamanukampAdAnam , anukampAto yahAnaM tadanukampaiva, upacArAt, uktaJca 'kRpaNe'nAthadaridre vyasanaprApte ca rogazokahate / yahIyate kRpArtha5 manukampA tadbhaveddAnam' iti / saGgrahaNaM saGgrahaH-vyasanAdau sahAyakaraNaM tadarthaM dAnaM saMgrahadAnam , yadvA abhedAdAnamapi saMgraha ucyate, Aha ca 'abhyudaye vyasane vA yatkizciddIyate sahAyArtham / tatsaGgrahato'bhimataM munibhirdAnaM na mokSAya // ' iti, bhayAdyadAnaM tadbhayadAnam , bhayanimittAdvA dAnamapi bhayamupacArAt , uktazca 'rAjArakSapurohitamadhumukhamAvalladaNDapAziSu ca / yaddIyate bhayArthAttadbhayadAnaM budhai jJeyam // ' iti, kAruNyaM-zokastena putraviyogAdijanitena tadIyasyApi talpAdeH sa janmAntare sukhito 10 bhavatviti vAsanAto'nyasya vA yadAnaM tatkAruNyadAnaM kAruNyajanyatvAdvA dAnamapi kAruNyamupacArAt, lajjayA hriyA dAnaM yattallajjAdAnam , uktazca 'abhyarthitaH pareNa tu yaddAnaM janasamUhamadhyagataH / paracittarakSaNArtha lajjAyAstadbhaveddAnam // ' iti / gauraveNa-garveNa yaddIyate tadgauravadAnam , uktazca 'naTanatamuSTikebhyo dAnaM sambandhibandhumitrebhyaH / yaddIyate yazo'tha garveNa tu tadbhavedAnam // ' iti, adharmapoSakaM dAnamadharmadAnam, adharmakAraNAdvA'dharma eveti, uktazca 'hiMsAnRtacauryodyataparadAraparigrahaprasa16 ktebhyaH / yaddIyate hi teSAM tajjAnIyAdadharmAya // ' iti, dharmakAraNaM yattaddharmadAnaM dharme eva vA, uktazca 'samatRNamaNimuktebhyo yaddAnaM dIyate supAtrebhyaH / akSayamatulamanantaM tadAnaM bhavati dharmAya // ' iti, kariSyati kaJcanopakAraM mamAyamiti buddhyA yaddAnaM tatkariSyatIti dAnamucyate / kRtaM mamAnena tatprayojanamiti tatpratyupakArArthaM yadAnaM tatkRtamiti, uktazca 'zatazaH kRtopakAraM dattazca sahasrazo mamAnena / ahamapi dadAmi kiJcitpratyupakArAya taddAnam // ' iti // 230 // . 20 dAnadharme'pi saMsthitatvAt pratyAkhyAnadharmamAha anAgatAtikAntakoTIsahitaniyaMtritasAkArAnAkAraparimANakRtaniravazeSasaMketakAdvArUpaM pratyAkhyAnam // 231 // anAgateti, pratyAkhyAnaM nivRttirityarthaH, anAgatakaraNAdanAgataM-paryuSaNAdAvAcAryAdivaiyAvRttyakaraNAntarAyasadbhAvAdArata eva tattapaHkaraNam / atikrAntaM atIte paryuSaNAdau karaNAt / koTIbhyAM 25 ekasya caturthAderantavibhAgo'parasya caturthAderevArambhavibhAga ityevaM lakSaNAbhyAM sahitaM-yuktaM koTIsa. hitaM militobhayapratyAkhyAnakoTezcaturthAdeH karaNamityarthaH / nitarAM yaMtritaM niyaMtritaM-pratijJAtadinAdau glAnatvAdyantarAyabhAve'pi niyamAt karttavyamiti hRdayam , etacca prathamasaMhananameveti / Akriyanta ityAkArAH pratyAkhyAnApavAdahetavo'nAbhogAdyAH, taiH sahitam / avidyamAnA AkArA:-mahasarAdayo viprayojanatvAt pratipatturyasmiMstadanAkAram , tatrApyanAbhogasahasAkArAvAkArau syAtAm, mukhe'Ggu30 lyAdiprakSepasambhavAt / parimANaM saMkhyAnaM dattikavalagRhabhikSAdInAM kRtaM yasmiMstatparimANakRtam / nirgatamavazeSamapi alpAlpamazanAdyAhArajAtaM yasmAttanniravazeSaM niravazeSaM vA sarvamazanAdi tadviSaya
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] sthAnamuktAsarikA / 265 tvAnniravazeSamiti / ketanaM ketacihnamaGguSThamuSTigranthigRhAdikaM sa eva ketakaH tatsahitaM saketakam / addhA kAlaH pauruSyAdikAlamAnamAzrityeti bhAvaH // 239 // pratyAkhyAnasya sAdhusAmAcArItvAdanyAmapi sAmAcArIM nirUpayati-- icchAmithyAtathAkArAvazyakInaivedhikyApRcchanApratipRcchAchandanAni - maMtraNopasampadaH sAmAcAryaH // 232 // iccheti, saMvyavahAraH sAmAcArI, icchAkAraH balAbhiyogamantareNa karaNam, icchApUrvakaM karaNaM na balAbhiyogapUrvakamityarthaH / mithyAkAro mithyAkriyA tathA ca saMyamayoge vitathAcaraNe viditajinavacanasArAH sAdhavastatkriyAvaitathyapradarzanAya mithyAkAraM kurvate mithyAkriyeyamiti / tathAkaraNaM tathAkAraH sa ca sUtrapraznAdigocaraH yathA bhavadbhiruktaM tathaivedamityevaMsvarUpaH, ayana puruSa vizeSa viSaya eva prayoktavyaH / avazyakarttavyairyogairniSpannA''vazyakI, etatprayoga AzrayAnnirgacchata Avazya- 10 kayogayuktasya sAdhorbhavati / naiSedhikI-vyApArAntaraniSedharUpA, prayogazcAsyA Azraye pravizata iti / ApRcchanamApRcchA sA vihArabhUmigamanAdiSu prayojaneSu guroH kAryA / pratipRcchA-pratipraznaH, sA ca prAbhiyuktenApi karaNakA kAryA pUrvaM niSiddhena vA prayojanatastadeva karttukAmeneti / chandanA prAggRhItenAzanAdinA kAryA / nimaMtraNA - agRhItenaivAzanA dinA bhavadarthamahamazanAdikamAnayAmyevambhUtA / upasampat - ito bhavadIyo'hamityabhyupagamaH sA ca jJAnadarzanacAritrArthatvAtridhA, tatra jJAnopasampat 15 sUtrArthayoH pUrvagRhItayoH sthirIkaraNArthaM tathA vitruTitasandhAnArthaM tathA prathamato grahaNArthaM upasampadyate darzanopasampadapyevaM kintu darzanaprabhAvakasammatyAdi zAstraviSayA, cAritropasampazca vaiyAvRttyakaraNArthaM kSapaNArthaJcopasampadyamAnasyeti // 232 // I darzanaviSayApyupasampadbhavati taca darzanaM sarAgasamyagdarzanamapIti tannirUpayati-- nisargopadezAjJAsUtrabIjAdhigamavistArakriyAsaMkSepadharmarucayaH sarAga - 20 5 samyagdarzanAni // 233 // nisargeti, sarAgasya - anupazAntAkSINamohasya yatsamyagdarzanaM tattvArthazraddhAnaM tattathA / tatra nisargaH - svabhAvastena ruciH - tattvAbhilASarUpA'syeti nisargato ruciriti vA nisargaruciH, yo hi jAtismaraNapratibhAdirUpayA svamatyA'vagatAn sadbhUtAn jIvAdipadArthAn zraddadhAti sa nisargaruciH / upadezo gurvAdinA kathanam, tena ruciryasyetyupadezaruciH, yo hi jinoktAneva jIvAdInarthAn tIrthaka- 25 raziSyAdinopadiSTAn zraddhatte sa upadezaruciH / AjJA - sarvajJavacanaM, tathAruciryasya sa tathA, yo hi pratanurAgadveSamithyAjJAnatayA''cAryAdInAmAjJayaiva kugrahAbhAvAjjIvAdi tatheti rocate mASatuSAdivat sa AjJAruciH / sUtreNa ruciryasya sa sUtraruciH, yo hi sUtrAgamamadhIyAnastenaivAGga praviSTAdinA samyaktvaM labhate govindavAcakavat sa sUtraruciH bIjamiva bIjaM yadekamapyanekArthapratibodhotpAdakaM vacastena ruciryasya sa bIjaruciH yasya hyekenApi jIvAdinA padenAvagatenAnekeSu padArtheSu rucirupaiti sa bIja - 30 sU0 mu0 34
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 . sUtrArthamukkAvalyAm [caturthI ruciH / yena hyAcArAdikaM zrutamarthato'dhigataM bhavati so'bhigmruciH| vistAro vyAsaH, tato ruciyasya saH, yena hi dharmAstikAyAdidravyANAM sarvaparyAyAH sarvairnayapramANairzAtA bhavanti sa vistAraruciH, jJAnAnusArirucitvAt / kriyAnuSThAnaM tatra ruciryasya, yasya darzanAdyAcArAnuSThAne bhAvato rucirasti sa . kriyaaruciH| saMkSepaH saMgrahaH tatra ruciryasya, yo hyapratipannakapilAdidarzano jinapravacanAnabhijJazca saMkSe5 peNaiva cilAtiputravadupazamAdipadatrayeNa tattvarucimavApnoti sa sNkssepruciH| dharme zrutAdau ruciryasya, yo hi dharmAstikAyaM zrutadharma cAritradharma ca jinoktaM zraddhatte sa dharmaruciriti // 233 // ayazca samyagdRSTidazAnAmapi saMjJAnAM krameNa vyavacchedaM karotIti tA Aha AhArabhayamaithunaparigrahakrodhamAnamAyAlobhalokaughAH saMjJAH // 234 // AhAreti, saMjJAnaM saMjJA, Abhoga ityarthaH, manovijJAnamityanye, saMjJAyate vA AhArAdyarthI 10 jIvo'nayeti saMjJA vedanIyamohanIyodayAnayA jJAnadarzanAvaraNakSayopazamAzrayAH ca vicitrA AhArAdi prAptaye kriyaivetyarthaH, sA copAdhibhedAdbhidyamAnA dazaprakArA bhavatIti, tatra kSudvedanIyodayAtkavalAdyAhArArthaM pudgalopAdAnakriyaiva saMjJAyate'nayeti AhArasaMjJA, bhayavedanIyodayAdbhUyoddhAntasya dRSTivadanavi kAraromAJcodbhedAdikriyaiva saMjJAyate'nayeti bhayasaMjJA, puMvedAAdayAnmaithunAya rUyAdyaGgAlokanaprasanna.. vadanastaMbhitoruvepathuprabhRtilakSaNA ca kriyaiva saMjJAyate'nayeti maithunasaMjJA, lobhodayAt pradhAnabhava15 kAraNAbhiSvaGgapUrvikA sacittetaradravyopAdAnakriyA ca saMjJAyate'nayeti parigrahasaMjJA, krodhodayAttadAveza garbhA prarUkSamukhanayanadantacchadaceSTaiva saMjJAyate'nayeti krodhasaMjJA, mAnodayAdahaGkArAdhikotsekAdipariNatireva saMjJAyate'nayeti mAnasaMjJA, mAyodayenAzubhasaMklezAdanRtasambhASaNAdikriyaiva saMjJAyate'nayeti mAyAsaMjJA, lobhodayAllAlasatvAnvitAtsacittetaradravyaprArthanaiva saMjJAyate'nayeti lobhasaMjJA, matijJAnAdyAvaraNakSayopazamA'cchandAdyarthagocarA sAmAnyAvabodhakriyaiva saMjJAyate'nayetyoghasaMjJA, tadvizeSAvabodha20 kriyaiva saMjJAyate'nayeti lokasaMjJA, tatazcoghasaMjJAdarzanopayogaH, lokasaMjJA jJAnopayoga iti // 234 // saMjJAvanto vyavasthAvanto'pi bhavantIti sAmAnyena dharma nirUpayati grAmanagararASTrapAkhaNDakulagaNasaMghazrutacAritrAstikAyA dharmAH // 235 // grAmeti, janapadAzrayA grAmAsteSAM teSu vA dharma:-samAcAro vyavastheti prAmadharmaH, sa pratiprAmaM bhinnaH, athavA grAmaH indriyagrAmo rUDhestaddharmoM viSayAbhilASaH / nagaradharmo nagarAcAraH so'pi 26 pratinagaraM prAyo bhinna eva, rASTradharmo dezAcAraH, pAkhaNDadharmaH pAkhaNDinAmAcAraH, kuladharma:-upAdikulAcAraH, athavA kulaM cAndrAdikamAhatAnAM gacchasamUhAtmakaM tasya dharmaH sAmAcArI, gaNadharmo mallAdigaNavyavasthA, jainAnAM vA kulasamudAyo gaNaH koTikAdistaddharmaH tatsAmAcArI, saMghadharmo goSThIsamAcAraH, ArhatAnAM vA gaNasamudAyarUpazcaturvarNo vA saMghastaddharmastatsamAcAraH, zrutamevAcArAdikaM durgatiprapatajjIvadhAraNAddharmaH zrutadharmaH, cayariktIkaraNAccAritraM tadeva dharmazcAritradharmaH, astayaH pradezA30 steSAM kAyo rAzirastikAyaH sa eva dharmaH, gatiparyAye jIvapudgalayordhAraNAdityastikAyadharma iti // 235 //
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] sthaanmuktaasrikaa| so'yaM dharmaH sthaviraiH kRto bhavatIti tAnAha grAmanagararASTraprazAstRkulagaNasaMghajAtizrutaparyAyasambandhinaH sthviraaH|| 236 // - grAmeti, durvyavasthitaM janaM sanmArge sthApayanti-sthirIkurvantIti sthavirAH tatra ye prAmanagararASTreSu vyavasthAkAriNo buddhimanta AdeyAH prabhaviSNavaste tattatsthavirAH, prazAsati zikSayanti ye te / prazAstAraH-dharmopadezakAH, te ca sthavirAH / kulasya gaNasya saMghasya ca laukikasya lokottarasya ca ye vyavasthAkAriNaH tadbhazca nigrAhakAH sthavirAste tathA / SaSTivarSapramANajanmaparyAyA jAtisthavirAH / samavAyAdyaGgadhAriNaH zrutasthavirAH viMzativarSapramANapravrajyAparyAyavantaH paryAyasthavirA iti // 236 // prAmasthavirAdayaH saMsAriNa iti tatparyAyavizeSAnAha - bAlakrIDAmandabalaprajJAhAyanIprapaJcAprAgbhArAmumukhIzAyanIbhedA-10 dazA // 237 // bAleti, yatra kAle manuSyANAM varSazatamAyuH sa kAlo varSazatAyuSkaH, tatra yaH puruSaH so'pyupacArAdvarSazatAyuSko mukhyavRttyA varSazatAyuSi puruSe gRhyamANe pUrvakoTyAyuSkapuruSakAle varSazatAyuSaH puruSasya kasyacitkumAratve'pi bAlAdidazAdazakasamAptiH syAt , na caivam , tataH upacAra eva yuktaH, varSadazakapramANAH kAlakRtA avasthA dazA, varSazatAyugrahaNaM viziSTataradazasthAnakAnurodhAt , viziSTa-15 taratvaJca varSadazakapramANatvAt , anyathA pUrvakoTyAyuSo'pi bAlAdyA dazAvasthA bhavantyeva, kevalaM dazavarSapramANA na bhavanti, bahuvarSA vA alpavarSA vA syuriti / tatra bAlasyeyamavasthA dharmadharmiNorabhedAdvAlA jAtamAtrasya jantoH prathamA dazA sukhaduHkhAnAmatyantavijJAnAbhAvAt / krIDApradhAnA dazA krIDA dvitIyA kAmabhogeSu tIvramatyanudayAt / viziSTabalabuddhikAryopadarzanAsamartho bhogAnubhUtAveva ca samartho yasyAmavasthAyAM sA mandA tRtIyA bhogopArjane mandatvAt / yasyAM puruSasya balaM bhavati sA balayogA-20 dUlA caturthI baladarzanasAmarthyAt / IpsitArthasampAdanaviSayAyAH kuTumbAbhivRddhiviSayAyA vA buddheryogAdazApi prajJA paJcamI, hApayati-indriyANyapaTUni karoti yasyAM dazAyAM sA hAyanI SaSThI, kAmeSu virajanAdindriyANAM kSINazaktitvAcca / prapazcayati-sraMsayatyArogyAditi prapaJcA saptamI rogajAlodbhUtaH, prAgbhAraM ISadavanataM gAtraM yasyAM bhavati sA prAmbhArA aSTamI saMkucitavalicarmatvAt , mocanaM-muk jarArAkSasIsamAkAntazarIragRhasya jIvasya mucaM prati mukhaM yasyAM sA mumukhI navamI, zAyayati-nidrAvantaM karoti 25 yasyAM sA zAyanI dazamI hInabhinnakharatvAddInatvAhurbalatvAJceti // 237 // atha maGgalarUpaM bhagavantaM mahAvIraM vighnavighAtAya smaran dazA''zcaryANyAha upasargagarbhaharaNastrItIrthAbhavyaparSatkRSNAvarakaMkAgamanacandrasUryAvataraNaharivaMzakulotpatticamarotpAtASTazatasiddhAsaMyatapUjA AzcaryANi // 238 //
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caturthI 268 satrArthamuktAvalyAm upasargeti, A-vismayatazcaryante'vagamyante ityAzcaryANyadbhutAni, tatropasRjyate kSipyate cyAvyate prANI dharmAdebhirityupasargA devAdikRtopadravAH, te ca bhagavato mahAvIrasya chadmasthakAle kevalikAle ca narAmaratiryakRtA abhUvan , idazca kila na kadAcidbhUtapUrva tIrthakarAdi anuttarapuNyasambhA. ratayA nopasargabhAjanamapi tu sakalanarAmaratirazcAM satkArAdisthAnameveti anantakAlabhAvyayamoM loke'dbhutabhUta iti / garbhasya-udarasattvasya haraNaM-udarAntarasaMkrAmaNaM garbhaharaNam , etadapi tIrthakarApekSayA'bhUtapUrva sadbhagavato mahAvIrasya jAtam , purandarAdiSTena hariNegameSidevena devAnandAbhidhAnabrAhmaNyudarAtrizalAbhidhAnAyA rAjapanyA udare saGkramaNAt, etadapyanantakAlabhAvitvAdAzcaryameveti / strI yoSit , tasyAstIrthakaratvenotpannAyAH tIrtha dvAdazAGgaM saGgho vA, tIthaM hi puruSasiMhAH puruSavaragandhahastinatribhuvane'pyavyAhataprabhubhAvAH pravarttayanti, iha tvavasarpiNyAM mithilAnagarIpateH kumbhakarAjasya 10 duhitA mallayabhidhAnA ekonaviMzatitamatIrthakarasthAnotpannA tIthaM pravartitavatItyanantakAlajAtatvAdasya bhAvasyAzcaryateti / cAritradharmasyAyogyA parSat-tIrthakarasamavasaraNazrotRlokaH abhavyaparSat, zrUyate hi bhagavato varddhamAnasya jRmbhikagrAmanagarAdvahirutpannakevalasya tadanantaraM militacaturvidhadevanikAyaviracitasamavasaraNasya bhaktikutUhalAkRSTasamAyAtAnekanarAmaraviziSTatirazcAM svasvabhASAnusAriNA'timano hAriNA mahAdhvaninA kalpaparipAlanAyaiva dharmakathA babhUva, yato na kenApi tatra viratiH pratipannA, na 15 caitattIrthakRtaH kasyApi bhUtapUrvamitIdamAzcaryam / kRSNasya navamavAsudevasyAvarakaGkA-rAjadhAnI gativiSayA jAteti ajAtapUrvatvAdAzcaryam , zrUyate hi pANDavabhAryA draupadI dhAtakIkhaNDabharatakSetrAparakaMkArAjadhAnInivAsipadmarAjena devasAmarthenApahRtA, dvArakAvatIvAstavyazca kRSNo vAsudevo nAradAdupalabdhatadvattaH samArAdhitasusthitAbhidhAnalavaNasamudrAdhipatirdevaH paJcabhiH pANDavaiH saha dviyojanalakSa pramANaM jaladhimatikramya padmarAja raNavimardana vijitya draupadImAnItavAn , tatra ca kapilavAsudevo muni20 suvratajinAtkRSNavAsudevAgamanavArtAmupalabhya sa bahumAnaM kRSNadarzanArthamAgataH, kRSNazca tadA samudramullaMghayati sma tatastena pAJcajanyaH pUritaH kRSNenApi tathaiva tataH parasparazaGkhazabdazravaNamajAyateti / bhagavato mahAvIrasya vandanArthamavataraNamAkAzAtsamavasaraNabhUmyAM candrasUryayoH zAzvatavimAnopetayoH babhUvedamapyAzcaryameveti / hareH puruSavizeSasya vaMzaH-putrapautrAdiparamparA harivaMzaH tallakSaNaM yatkulaM tasyotpattiH, kulaM hyanekadhA ato harivaMzena viziSyate, etadapyAzcaryameveti, zrUyate hi bharatakSetrApekSayA 26 yattRtIyaM harivarSAkhyaM mithunakakSetraM tataH kenApi pUrvavirodhinA vyantarasureNa mithunakamekaM bharatakSetre kSiptaM tena puNyAnubhAvAdrAjyaM prAptaM tato harivarSajAtaharinAmnaH puruSAdyo vaMzaH sa tatheti / camarasya-asurakumArarAjasyotpatanamUrdhvagamanaM camarotpAtaH so'pyAkasmikatvAdAzcaryam, zrUyate hi camaracaJcArAjadhAnInivAsI camarendro'bhinavotpannaH sannUrdhvamavadhinA''lokayAmAsa, tataH svazIrSopari saudharmavyavasthitaM zakraM dadarza, tato matsarAdhmAtaH zakratiraskArAhitamatirihAgatya bhagavantaM mahAvIraM chadmasthAvastha30 mekarAtrikI pratimA pratipannaM susumAranagarodyAnavarttinaM sabahumAnaM praNamya bhagavaMstvatpAdapaMkajaM me zaraNamariparAjitasyeti vikalpya viracitaghorarUpo lakSayojanamAnazarIraH parigharatnaM praharaNaM parito bhrAmayan garjanAsphoTayan devAMstrAsayan utpapAta, saudharmAvataMsakavimAnavedikAyAM pAdanyAsaM kRtvA zakramAkro
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukA] sthaanmuktaasrikaa| 269 zayAmAsa, zakro'pi kopAjAjvalyamAnasphArasphuratsphuliGgazatasamAkulaM kulizaM taM prati mumoca, sa ca bhayAt pratinivRtya bhagavatpAdau zaraNaM prapede, zakro'pyavadhijJAnAvagatatadvyatikarastIrthakarAzAtanAbhayAt zIghramAgatya vanamupasaJjahAra, babhANa ca mukto'syaho bhagavataH prasAdAnnAsti mattaste bhayamiti / aSTAbhiradhikaM zatamaSTazataM tacca te siddhAzca-nirvRtAH aSTazatasiddhAH, idamapyanantakAlajAtamityAzcaryamiti, asaMyatA asaMyamavantaH ArambhaparigrahaprasaktA abrahmacAriNasteSu pUjA-satkAraH, sarvadA hi kila / saMyatA eva pUjAhAH, asyAntvavasarpiNyAM viparItaM jAtamityAzcaryamiti // 238 // sthAnAGgajaladhimadhyAdvimalA muktAH samuddhRtA etaaH| nUnaM bAlamatInAM mAnasamodaM vitanvantu // iti zrItapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijaya...... kamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpadhareNa vijaya labdhisUriNA saGkalitAyAM sUtrArthamuktAvalyAM sthAnAGga lakSaNA caturthI muktAsarikA vRttA /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha smvaaymuktaasrikaa| atha samavAyAGgasya sArArthamAkhyAtumAha ukto jiivaadiinaamektvaadikrmH||1|| ukteti, sthAnAGgasAravarNanAvasara iti zeSaH, kathaJcidAtmA ekaH pradezArthatayA'saMkhyAta5 pradezo'pi pratikSaNaM pUrvakhabhAvatyAgaparaskhabhAvagrahaNayogenAnantabhedo'pi dravyArthatayA kAlatrayAnugAmicaitanyamAtrApekSayA ekaH, ajIvo'pi pradezArthatayA saMkhyeyAsaMkhyeyAnantapradezo'pi tathAvidhaikapariNAmarUpadravyArthApekSayA ekaH, evaM daNDakriyAdInAmapyekarUpatvaM trasasthAvarAdibhedena dvaividhyAdikamapyuktameva, atra ca yadanuktaM teSAmevAtra kiJcitsamavAyaH kriyata iti bhAvaH // 1 // jIvAdyAzrayabhUtaM kSetramavalambyAha jambUdvIpApratiSThAnanarakapAlakavimAnamahAvimAnAni ekayojanazatasahasramAnAni // 2 // jambUdvIpeti, jambvA sudarzanAparanAmyA'nAdRtadevAvAsabhUtayopalakSito dvIpo jambUpradhAno vA dvIpaH sarvadvIpAnAM dhAtakIkhaNDAdInAM sarvasamudrANAM lavaNodAdInAM sarvAtmanA'bhyantaraH sakalati ryaglokamadhyavartI AyAmena viSkambhena ca yojanazatasahasrapramANaH jambUdvIpAnAM bahutve'pi uktapra15 mANa eka evetyarthaH / apratiSThAnanarakaH saptamanarakapRthivIrUpaH paJcAnAM kAlAdInAM narakAvAsAnAM madhyavartI narakAvAsaH, yatra mahArambhAH kuTumbino cakravartino vAsudevAH tandulamatsyaprabhRtayo mANDaliko rAjAnazcAtizayena gacchanti so'pi AyAmaviSkambhata ekayojanazatasahasramAnaH, pAlakaM yAnavimAnaM saudharmendrasambandhyAbhiyogikapAlakAbhidhAnadevakRtaM vaikriyaM pAriyAnikamiti yaducyate, idamapi tAvanmAnam tathA sarvArthasiddhamahAvimAnamapi tAvanmAnamiti // 2 // 20 jyotiSkAzrayeNAha ArdrAcitrAkhAtaya ekaikAH // 3 // ArdRti, nakSatrANyaSTAviMzatiH, abhijidAdInyuttarASADhAparyavasAnAni, sarveSAM kAlavizeSANAmAdau candrayogamadhikRtyAbhijinnakSatrasya pravartamAnatvAt , sarveSAmapi hi suSamasuSamAdirUpANAM kAlavizeSANAmAdiryugam , tasya cAdiH zrAvaNe mAsi bahulapakSe pratipadi tithau bAlavakaraNe'bhijiti 25 nakSatre candreNa saha yogamupagacchati, etAni sarvANi nakSatrANi pratyekaM dve dve, tArakApekSayA tu ArdrAdayaH sUtroktAH ekaikAH tritArA azvinI bharaNI ca, SaTtArA kRttikA, rohiNI pazcatArA, mRgazirA tritArA, paJcatArA punarvasU, tritArA puSyA, AzleSA SaTtArA, saptatArA maghA, phAlgunIdvayamapi dvi dvi tArakam , paJcatArA hastA vizAkhA ca, catustArA anurAdhA, tritArA jyeSThA, ekAdazatArA mUlA, catustArA
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 muktA] . . smvaaymuktaasrikaa|. pUrvASADhA uttarASADhA ca, tritArA abhijit zravaNA ca, dhaniSThA paJcatArA zatatArA zatabhiSA dvitArA pUrvAproSThapadA uttarAproSThapadA ca dvAviMzatitArA revatIti // 3 // nakSatrANAM devavizeSatvAt devAnAM sthitivizeSAnAcaSTe___ ekapalyopamasthitayaH ratnaprabhAnairayikA asurakumArAzcamarabalivarjabhavanavAsino'saMkhyeyavarSAyussaMkSipaJcendriyatiryagyonikA asaMkhyeyavarSAyu-5 kagarbhavyutkrAntikasaMjJimanuSyAH vAnavyantaradevAH saudharmakalpadevA IzAnakalpadevAzca // 4 // eketi, ekaM palyopamaM sthitiyeSAnte, kecana nairayikAH ratnaprabhApRthivyAmekapalyopamasthitayo vartante sA ca caturthe prastare madhyamA'vaseyA utkarSeNaiSAM sthitistu ekaM sAgaropamam / asurakumArANAntUtkarSeNa sthitiH sAdhikamekaM sAgaropamam / asurakumArendravarjitAnAM bhavanavAsinAM devAnAM keSAMcit 10 madhyamA ekapalyopamaM sthitiH, utkRSTA tu dezone dve palyopame tathAvidhatiryagyonikAnAmekaM palyopamaM sthitiH sA ca hemavatairaNyavatavarSayorutpannAnAM vijJeyA vAnavyantarA api devA eva grAhyAH, na tu devyastAsAmardhapalyopamasthititvAt saudharme kalpe devazabdena devA devyazca gRhItAH, saudharme hi palyo- . pamAddhInatarA sthitirjaghanyato'pi nAsti, iyazca prathamaprastare jaghanyA'vaseyA / IzAnakalpadevA ityatrApi devA devyazca grAhyAH tatra hi sAtirekapalyopamAdanyA jaghanyataH sthitireva nAsti // 4 // 15 tathAdvitripalyopamasthitikA api // 5 // dvIti, ratnaprabhAyAM nairayikANAM dvipalyopamAsthitizcaturthaprastare madhyamA asurendravarjabhavanavAsinAM dve dezone palyopame sthitiraudIcyanAgakumArAdInAzritya tathAvidhatirazcAM manuSyANAJca harivarSaramyakavarSajanmanAM dvipalyopamA sthitiriti evamanyatrApi bhAvyam / ratnaprabhAnArakANAM asurakumArANAM 20 saudharmezAnakalpadevAnAntu tricatuHpaJcaSaTsaptASTanavAdipalyopamAni sthitayaH // 5 // sthityanusAreNa devAnAmucchAsAdInAha yAvatsAgaropamasthitikasya devasya taavdrdhmaasepuucchvaasstaavdvrssshauraahaarH||6|| yAvaditi, yathA ye devAH sAgarAdilokahitAvasAnaM vimAnamAsAdya devatvenotpannA na tu 25 devItvena tAsAM sAgaropamasthiterasambhavAt teSAM devAnAmekaM sAgaropamaM sthitiH vimAnametatsaptame prastare, yeSAJcaikasAgaropamaM sthitiH te devA ekasyArdhamAsasyAnte uccasanti niHzvasanti vA teSAmekasya varSasahasrasyAnte AhArArthamAhArapudgalAnAM grahaNamAbhogato bhavati anAbhogatastu pratisamayameva grahaNaM vigrahagateranyatra bhavati / ye zubhAdi saudharmAvataMsakAvasAnaM vimAnamAsAdya devatvenotpannAH teSAmutkarSaNa
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 sUtrArthamuktAvalyAm - . [paJcamI dve sAgaropame sthitiH / tathAvidhAnAM dvayorardhamAsayorante ucchAsAdayaH dvayorvarSasahasrayorante AhArapudgalagrahaNam / ye devA AbhaGkarAdi candrottarAvataMsakAvasAnaM vimAnamAsAdya devatvenotpannAsteSAmutkapeNa trINi sAgaropamANi sthitiH trayANAmardhamAsAnAmante ucchrAsAdayaH trayANAM varSasahasrANAmante AhArapudgalagrahaNam / kRSTyAdi kRSTayuttarAvataMsakAvasAnaM vimAnamAsAdya ye devatvenotpannAsteSAmutkarSaNa 5 catvAri sAgaropamANi sthitiH, tadanusAreNocchAsAdayaH / vAtasuvAtAdi vAyuttarAvataMsakAvasAnaM vimAnamAsAdya ye devatvenotpannAsteSAmutkarSeNa paJca sAgaropamANi sthitiH| svayambhUvayaMbhUramaNAdi vIrottarAvataMsakAvasAnaM vimAnamAsAdya devatvenotpannAnAmutkarSataH SaT sAgaropamANi sthitiH samasamaprabhAdi sanatkumArAvataMsakAntaM vimAne devatvenotpannAnAmutkarSeNa sapta sAgaropamANi sthitiH, arcirarcimAlyAdi anuttarAvataMsakAvasAne vimAne devatvenotpannAnAmutkarSaNa aSTa sAgaropamANi sthitiH / 10 padmasupadmAdi rucilottarAvataMsakAvasAne vimAne devatvenotpannAnAmutkarSeNa nava sAgaropamANi sthitiH, ghoSasughoSAdi brahmalokAvataMsakAvasAne vimAne devatvenotpannAnAmutkarSato daza sAgaropamANi sthitiH evamagre'pi bhAvanIyam // 6 // cittasamAdhimantareNa viziSTadevagatyabhAvAttatsthAnAnyAha dharmacintAsvapnadarzanasaMjJijJAnadevadarzanAvadhijJAnadarzanamanaHparyavakeva15 lajJAnadarzanakevalimaraNAni daza cittasamAdhisthAnAni // 7 // dharmacinteti, cittasya manasaH samAdhiH-samAdhAnaM prazAntatA tasya sthAnAni-AzrayA bhedA vA cittasamAdhisthAnAni, tapovizeSayutAnAM jJAnadarzanacAritralakSaNasamAdhiprAptAnAM dharmazukrudhyAnaM dhyAyamAnAnAM sAdhUnAM kadApyatItakAle'samutpannapUrvANi dazacittasamAdhisthAnAni bhavantIti bhaavH| tatra dharmo nAma svabhAvaH jIvAjIvadravyANAM tadviSayA cintA-satyaM dharma jJAtuM kimamI jIvAdayo nityAH utA20 nityAH, rUpiNa utArUpiNa ityAdirUpA, athavA dharmacintA-yathA sarve kusamayA azobhanA anirvA.. hakAH pUrvAparaviruddhAH, ataH sarvadharmeSu zobhanataro'yaM dharmo jinapraNIta ityevaM rUpA ityekam / iyaJca yaH kalyANabhAgI tasya sAdhoH pUrvasminnatIte kAle'nupajAtA tadutpAdeM hyapArdhapudgalaparAvarttAnte kalyANasyAvazyambhAvAt , asyAzca prayojanaM paroktadravyasvabhAvaM zrutAdi vA jJaparijJayA vijJAya pratyAkhyAnaparijJayA parihAraH / svapnadarzanaM yathA bhagavato vardhamAnasvAminaH prajJaptyAM pratipAditaM svapnaphalam , sarvathA 25 nirvyabhicAraM tasya bhavanam , avazyambhAvino muktyAdeH zubhasvapnaphalasya anubhavanAya sAdhoH svapnadarzanamupajAyate, kalyANasUcakAvitathasvapnadarzanAJca cittasamAdhirbhavatIti dvitIyaM cittasamAdhisthAnam / saMjJijJAna-saMjJAnaM saMjJA sA ca yadyapi hetuvAdadRSTivAdadIrghakAlikopadezabhedena krameNa vikalendriyasamyagdRSTisamanaskasambandhitvAt tridhA bhavati tathApIha dIrghakAlikopadezasaMjJA grAhyA, sA yasyAsti sa saMjJI samanaskaH tasya jJAnaM saMjJijJAnam , taccehAdhikRtasUtrAnyathAnupapatterjAtismaraNameva, tasya tadasa30 mutpannapUrvaM pUrvabhavAn smartuM samutpadyate, smRtapUrvabhavasya ca saMvegAt samAdhirutpadyate iti samAdhisthAna metat tRtIyam, devadarzanaM-devAhitasya guNitvAddarzanaM dadati, tacca tasyAsamutpannapUrva pradhAnaparivArAdi
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] smvaaymuktaasrikaa| 273 rUpAM divyAM devarddhiviziSTAM zarIrAbharaNAdidIptiM uttamavaikriyakaraNAdiprabhAvaM darzayituM samutpadyate, devadarzanAccAgamArtheSu zraddhAnadADhyaM dharme bahumAnazca bhavatIti tatazcittasamAdhiriti devadarzanaM cittasamAdhisthAnaM caturtham / avadhijJAna-tadapi tasyAsamutpannapUrva maryAdayA niyatadravyakSetrakAlabhAvarUpeNa lokajJAnAya samutpadyate tatazcittasamAdhirbhavatIti pazcamam / evamavadhidarzanamapIti SaSTham / manaHparyavajJAnamtattasyAsamutpannapUrvaM ardhatRtIyadvIpasamudreSu saMjJinAM paJcendriyANAM paryAptakAnAM manogatabhAvajJAnAya 5 samutpadyate iti saptamam / kevalajJAnaM tasyAsamutpannapUrvaM lokAlokasvarUpavastujJAnAya samutpadyate samAdhibhedatvAcca kevalajJAnasya cittasamAdhisthAnatA, iha cAmanaskatayA kevalinazcittaM caitanyamavaseyamityaSTamam / tathA kevaladarzanaM navamam / kevalimaraNaM tasyAsamutpannapUrvaM sarvaduHkhaprahANAya bhavet, idantu kevalimaraNaM sarvottamasamAdhisthAnameveti dazamamiti // 7 // atha samAdhyantareNa zrAvakapratimAnAmabhAvAt tA Aha 10 darzanazrAvakakRtavratakarmasAmAyikapauSadhopavAsarAtriparimANaprakaTaprakAzabhuksacittArambhapreSyoddiSTabhaktaparijJAtazramaNabhUtA ekaadshopaaskprtimaaH||8|| darzanazrAvaketi, zramaNAn ye upAsante sevante te upAsakA:-zrAvakAsteSAM pratimA:-pratijJA abhigraharUpA upAsakapratimAH, tatra darzanaM samyaktvaM pratipannaH zrAvako darzanazrAvakaH, pratimAprakaraNe- 15 'pyatra tadvato'bhidhAnamabhedopacArAt, evamuttaratrApi, samyagdarzanasya zaGkAdizalyarahitasyANuvratAdiguNavikalasya yo'bhyupagamaH mAsaM yAvat , sA pratimA prathamA, samyagdarzanAdipratipattizcAsya pUrvamapyAsIt kevalamiha zaMkAdidoSarAjAbhiyogAdyapavAdavarjitatvena tathAvidhasamyagdarzanAcAravizeSapAlanAbhyupagamena ca pratimAtvam / kRtavratakarmA-yenANuvratAdInAM zravaNajJAnavAJchApratipattiDhimAsaparyantaM kRtA sa pratipannadarzanaH kRtavratakarmA, pratipannANuvratAdiriti bhAva itIyaM dvitIyA / kRtasAmAyikaH 20 yena dezataH sAvadyayogaparivarjananiravadyayogAsevanasvabhAvaM sAmAyikaM vihitaM sa kRtasAmAyikaH, tadevaM pratipannapauSadhasya darzanavratopetasya pratidinamubhayasaMdhyaM mAsatrayaM yAvatsAmAyikakaraNamiti tRtIyA pratimA / poSa-puSTiM dhatte kuzaladharmANAM yadAhAratyAgAdikamanuSTAnaM tatpauSadhaM tenopavasanam-avasthAnaM ahorAtraM yAvaditi pauSadhopavAsaH, yadvA pauSadhaM parvadinamaSTamyAdi, tatropavAsaH-abhaktArthaH pauSadhopavAsa iti, iyaM vyutpattireva, pravRttistvasya zabdasya AhArazarIrasatkArA brahmacaryavyApAraparivarjaneSviti, 25 tatra kRtapauSadhopavAsaH pauSadhopavAse nirataH-AsaktaH ityarthaH, evaMvidhazrAvakasya caturthI pratimA, ayamatra bhAvaH pUrvapratimAtrayopetaH aSTamIcaturdazyamAvAsyApaurNamAsISvAhArapauSadhAdi caturvidhaM pauSadhaM pratipadyamAnasya caturo mAsAn yAvaccaturthI pratimA bhavatIti / tathA paJcamIpratimAyAmaSTamyAdiSu parvasvekarAtrikapratimAkArI bhavati, tathA zeSadineSu kRtarAtriparimANaH rAtrau kRtaM strINAM tadbhogAnAM vA parimANaM-pramANaM yena tathAvidhaH, divA tu brahmacArI, ayambhAvaH darzanavratasAmAyikASThamyAdi-30 pauSadhopetasya parvasvekarAtrikapratimAkAriNaH zeSadineSu divA brahmacAriNo rAtrAvabrahmaparimANakRto'nA sU.mu035
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 sUtrArthamuktAvalyAm - [paJcamI nasyArAtribhojino'baddhakacchasya paJca mAsAn yAvat paJcamI pratimA bhavati / prakaTaprakAzabhuk, na nizAyAmatti kintu prakaTe prakAze divA azanAdyabhyavaharati, ayambhAvaH pratipaJcakoktAnuSThAnayuktasya brahmacAriNaH SaNmAsAna yAvat SaSThIpratimA bhavatIti / sacittaparijJAtaH sacetanAhAraH parijJAtaH tatsvarUpaparijJAnAt pratyAkhyAto yena saH sacittaparijJAtaH zrAvakaH, pUrvoktapratimASaTrAnuSThAnayuktasya prAsu5 kAhArasya sapta mAsAn yAvatsaptamI pratimA bhavatIti / ArambhaparijJAtaH, ArambhaH pRthivyAdhupamardanalakSaNaH parijJAtaH tathaiva pratyAkhyAtaH yenAsau, samastapUrvoktAnuSThAnayuktasyArambhavarjanamaSTau mAsAn yAvadaSTamIpratimeti / preSyaparijJAtaH, preSyA ArambheSu vyApAraNIyAH parijJAtAH tathaiva pratyAkhyAtA yena saH, pUrvoktAnuSThAnavata ArambhaM parairapyakArayato navamAsAna yAvannavamI pratimA bhavatIti / uddiSTabhaktaparijJAtaH-tameva zrAvakamuddizya kRtodanAdeAnapUrvaM parityaktA, pUrvoktaguNayuktasya AdhArmika10 bhojanaparihAravataH kSuramuNDitazirasaH zikhAvato vA kenApi kizcidgRhavyatikare pRSTasya tajjJAne sati jAnAmIti ajJAne ca sati na jAnAmIti bruvANasya daza mAsAn yAvadutkarSeNa evaMvidhavihArasya dazamI pratimeti / zramaNabhUta:-zramaNo nimranthaH, tadvadyaH tadanuSThAnAtsa zramaNabhUtaH pUrvoktasamagraguNopetasya kSuramuNDasya kRtalocasya vA gRhItasAdhunepathyasya IryAsamityAdikaM sAdhudharmamanupAlayato mikSArtha gRhikulapraveze sati zramaNopAsakAya pratimApratipannAya bhikSA datteti bhASamANasya kastvamiti kasmiMzcit 15 pRcchati pratimApratipannaH zramaNopAsako'hamiti bruvANasyaikAdazamAsAn yAvadekAdazI pratimeti // 8 // vihitapratimasya sambhogasambhavAttAnnirUpayati upadhizrutabhaktapAnAJjalipragrahadAnanikAcanAbhyutthAnakRtikarmavaiyAvRttyasamavasaraNasanniSadyAkathAprabandhA dvAdaza sambhogAH // 9 // . upadhIti, sam-ekIbhUya samAnasamAcArANAM sAdhUnAM bhojanaM sambhogaH sa copadhyAdilakSaNa20 viSayabhedAt dvAdazavidhA, tatropadhirvastrapAtrAdistaM sAmbhogikaH sAmbhogikena sArddhamudgamotpAdanaiSaNAdoSairvizuddhaM gRhNan zuddhaH, azuddhaM gRhNan preritaH pratipannaprAyazcitto vAratrayaM yAvatsaMbhogArhazcaturthavelAyAM prAyazcittaM pratipadyamAno'pi visambhogArha iti, visambhogikena pArzvasthAdinA vA saMyatyA vA sArdhamupadhi zuddhamazuddhaM vA niSkAraNaM gRhNan preritaH pratipannaprAyazcitto'pi velAtrayasyopari na sambhogyaH, evamupadheH parikarma paribhogaM vA kurvan sambhogyo visambhogyazceti / sAmbhogikasyAnyasAmbhogikasya 25 vopasampannasya zrutasya vAcanApracchanAdikaM vidhinA kurvan tathA zuddhaH, tasyaivAvidhinopasampannasyAnupa sampannasya vA pArzvasthAdervA striyA vA vAcanAdi kurvan tathaiva velAyopari visambhogyaH / bhaktapAnamupadhidvAravadavaseyam , parantu bhojanaM dAnaM ca parikarma paribhogayoH sthAne vAcyamiti / sAmbhogikAnAmanyasAmbhogikAnAM vA saMvimAnAM praNAmamaJjali pragrahaM namaH kSamAzramaNebhya iti bhaNanaM AlocanA sUtrArthanimittaniSadyAkaraNazca kurvan zuddhaH pArzvasthAderetAni kurvan tathaiva sambhogyo visambhogyazceti / 80 dAnaM, tatra sAmbhogikaH sAmbhogikAya anyasAmbhogikAya vA ziSyagaNaM yacchan zuddhaH, niSkAraNaM visambhogikasya pArzvasthAdervA saMyatyA vA taM yacchaMstathaiva sambhogyo visambhogyazceti / nikAcanaM
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] smvaavmuktaasrikaa| 275 chandanaM nimaMtraNamityanAntaram , tatra zayyopadhyAhAraiH ziSyagaNapradAnena svAdhyAyena ca sAmbhogikaH sAmbhogikaM nimaMtrayan zuddhaH, zeSaM tathaiva / abhyutthAnamAsanatyAgarUpam , tatrAbhyutthAnaM pArzvasthAdeH kurvastathaivAsambhogyaH, abhyutthAnasyopalakSaNatvAt kiMkaratAzca-prAghUrNakaglAnAdyavasthAyAM kiM vizrAmaNAdi karomItyevaM praznalakSaNAM, abhyAsakaraNaM-pArzvasthAdidharmAcyutasya punastatraiva saMsthApanalakSaNaM, tathA avi. bhakti-apRthagbhAvalakSaNAM kurvannazuddho'sambhogyazcApi, etAnyeva yathA''gamaM kurvan zuddhaH saMbhogyazceti / / kRtikarma-vaMdanaM vidhinA kurvan zuddhaH, itarathA tathaivAsambhogyaH / tatra cAyaM vidhiH-yaH sAdhurvA tena stabdhadeha utthAnAdikartumazaktaH sa sUtramevAskhalitAdiguNopetamuccArayati, evamAvarttazironamanAdi yacchanoti tatkarotyevaM cAzaThapravRttirvandanavidhiriti bhaavH| vaiyAvRttyaM-AhAropadhidAnAdinA prazravaNAdimAtrakArpaNAdinA'dhikaraNopazamanena sahAyadAnena vopaSTambhakaraNaM tasmiMzca viSaye sambhogAsambhogau bhavataH / samavasaraNaM-jinasnapanarathAnuyAnapaTTayAtrAdiSu yatra bahavaH sAdhavo milanti tatsamavasaraNam , 10 iha ca kSetramAzritya sAdhUnAM sAdhAraNo'vagraho bhavati vasatimAzritya sAdhAraNo'sAdhAraNazceti, anena cAnye'pyavagrahA upalakSitAH, te cAneke-yathA varSAvagrahaH RtubaddhAvagraho vRddhavAsAvagrahazceti, ekaikazcAyaM sAdhAraNAvagrahaH pratyekAvagrahazceti dvidhA, tatra yat kSetraM varSAkalpAdyarthaM yugapad vyAdibhiH sAdhubhibhinnagacchasthairanujJApyate sa sAdhAraNo yattu kSetrameke sAdhavo'nujJApyAzritAH sa pratyekAvagraha iti, evaM caiteSvavagraheSu AkuTTayA'nAbhAvyaM sacittaM ziSyamacittaM vA vastrAdi gRhanto'nAbhogena ca gRhItaM 15 tadanarpayantaH samanojJA amanojJAzca prAyazcittino bhavantyasambhogyAzca, pArzvasthAdInAM cAvagraha eva nAsti tathApi yadi tat kSetraM kSullakamanyatraiva ca saMvinA nirvahanti tatastarakSetraM pariharantyeva, atha pArthasthAdInAM kSetraM vistIrNa saMvinazcAnyatra na nirvahanti tatastatrApi pravizaMti, sacittAdi ca gRhNanti prAyazcittino'pi na bhavantIti / sanniSadyA-AsanavizeSaH, sA ca sambhogAsambhogakAraNaM bhavati, tathAhi saMniSadyAgata AcAryo niSadyAgatena sAmbhogikAcAryeNa saha zrutaparivartanAM karoti zuddhaH, athAmano- 20 jJapArzvasthAdisAdhvIgRhasthaiH saha tadA prAyazcittI bhavati, tathA'kSaniSadyAM vinA'nuyogaM kurvataH zRNvatazca prAyazcittaM tathA niSadyAmupaviSTaH sUtrArthoM pRcchati aticArAn vA''locayati yadi tadA tathaiveti / kathAvAdAdikA paMcadhA tasyAH prabandhanaM-prabandhena karaNam-kathAprabandhanaM tatra saMbhogAsaMbhogau bhavataH, tatra matamabhyupagamya pazcAvayavena vyavayavena vA vAkyena yattatsamarthanaM sa chalajAtivirahito bhUtArthAnveSaNaparo vAdaH, sa eva chalajAtinigrahasthAnaparo jalpaH, yatraikasya pakSaparigraho'sti nAparasya sA dUSaNa- 25 mAtrapravRttA vitaNDA, tathA prakIrNakathA caturthI, sA copasargakathA dravyAstikanayakathA vA, nizcayakathA .. paJcamI sA cApavAdakathA paryAyAstikanayakathA veti, tatrAdyAstisraH kathAH zramaNIvajaiH saha karoti, tAbhiH saha kurvan prAyazcittI, caturthavelAyAzcAlocayannapi visambhogAI iti // 9 // visaMbhogAheNa sAmbhogikatvaM pApAyAtaH kriyAsthAnAnyAha arthAnarthahiMsAkasmAdRSTiviparyAsamRSAvAdAdattAdAnAdhyAtmikamAna-30 mitradveSamAyAlobhairyApathikapratyayadaNDAstrayodazakriyAsthAnAni // 10 //
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 sUtrArthamuktAvalyAm [paJcamI .. atheti, kriyA-karmabandhanibandhaceSTA tasyAH sthAnAni bhedAH kriyAsthAnAni, tatrArthAya-zarIrakhajanadharmAdiprayojanAya daNDa:-trasasthAvarahiMsA arthadaNDaH, tadvilakSaNo'narthadaNDaH, hiMsAmAzritya hiMsitavAn hinasti hiMsiSyati vA'yaM vairikAdiaumityevaM praNidhAnena daNDo vinAzanaM hiMsAdaNDaH, akasmAs-anabhisaMdhino'nyavadhAya pravRttyA daNDaH-anyasya vinAzo'kasmAddaNDaH, dRSTerbuddheviparyA5 sikA, viparyAsitA vA dRSTidRSTiviparyAsikA matibhramaH tena daNDaH prANivadho dRSTiviparyAsikAdaNDaH, mitrAderamitrA dibuddhyA hananamiti bhAvaH, mRSAvAdaH-Atmaparo bhayArthamalIkavacanaM tadeva pratyayaH kAraNaM yasya daNDasya sa mRSAvAdapratyayaH, evamadattAdAnapratyayo'pi, AdhyAtmiko bAhyanimittAnapekSaH manasi bhavaH zokAdibhava ityarthaH, mAnapratyayaH jAtyAdimadahetukaH, mitradveSapratyayaH-mAtApitrAdInAmalpe'pyaparAdhe mahAdaNDanivarttanam , mAyApratyayo mAyAnibandhanaH, evaM lobhapratyayo'pi, airyApathikaH-kevalayoga10 pratyayaH karmabandhaH-upazAntamohAdInAM sAtavedanIyabandha iti // 10 // kriyAsthAnAbhAvAya pUrvajJAnaM bhavatIti tAnyAha utpAdAgrAyaNIyavIryAstinAstipravAdajJAnapravAdasatyapravAdAtmapravAdakarmapravAdapratyAkhyAnavidyAnupravAdAvandhyaprANAyuHkriyAvizAlalokabindusA rANi caturdazapUrvANi // 11 // 15 utpAdeti, tIrthakarastIrthapravartanakAle gaNadharAn sakalazrutArthAvagAhanasamarthAnadhikRtya pUrva pUrvagavasUtrArtha bhASate tatastAni pUrvANyucyante, gaNadharAH punastatra racanAM vidadhate AcArAdikrameNa sthApayanti, tatrotpAdapUrva-sarvadravyANAM sarvaparyAyANAzcotpAdamadhikRtya prarUpaNA kriyate, tasya padaparimANamekA padakoTI / agrAyaNIyaM ayaM parimANaM tasyAyanaM gamanaM pariccheda ityarthaH, tasmai hitamagrAyaNIyaM, sarvadravyAdiparimANaparicchedakArIti bhAvArthaH, tatra hi sarvadravyANAM sarvaparyAyANAM sarvajIvavizeSA20 NAJca parimANamupavarNyate, tasya padaparimANaM SaNNavatipadazatasahasrANi / vIryapravAda-tatra sakarmatarANAM jIvAnAmajIvAnAJca vIryamucyate tasya padaparimANaM saptatipadazatasahasrANi / astinAstipravAda-tatra yadvastu loke'sti dharmAstikAyAdi, yacca nAsti kharazRGgAdi tatpravadati, athavA sarva vastusvarUpeNAsti pararUpeNa nAstIti prarUpaNaM kriyate, tasya padaparimANaM SaSTiH padazatasahasrANi / jJAnapravAda-matijJAnAdibhedaminnaM jJAnaM, paMcaprakAraM saprapaJcaM vadati, tasya padaparimANaM ekA padakoTI padenaikena nyUnA / satyapra25 vAda-satyaM saMyamo vacanaM vA tatsatyaM saMyama vacanaM vA prakarSeNa vadatIti satyapravAdaM tasya padaparimANaM ekA padakoTI SabhiH padairadhikA / AtmAnaM jIvamanekadhA nayamatabhedena yatpravadatItyAtmapravAdaM tasya padapramANaM SaDviMzatipadakoTyaH / karmajJAnAvaraNIyAdikamaSTaprakAraM prakRtisthityanubhAgapradezAdibhedaiH saprapaM. caM vadatIti karmapravAdaM tasya padaparimANaM ekA koTI azItizca SaT sahasrANi / pratyAkhyAnaM saprabhedaM yadvadati tatpratyAkhyAnapravAdaM tasya pramANaM caturazItipadalakSANi / vidyAmanekAtizayasampannAmanupravadati 30 sAdhanAnukUlyena siddhiprakarSeNa ceti vidyAnupravAdaM tasya padaparimANaM ekA padakoTI daza ca padalakSAH / vandhyaM niSphalaM na vidyate yatra tadavandhyaM, yatra sarve'pi jJAnatapaHsaMyamAdayaH zubhaphalAH sarve ca pramA
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] smvaaymuktaasrikaa| 277 dAdayo'zubhaphalA varNyante, tasya padaparimANaM SaDviMzatipadakoTyaH / prANAH paJcendriyANi trINi mAnasAdIni balAni, ucchAsaniHzvAsau cAyuzca yana caitAni saprabhedamupavarNyante tadupacArataH prANAyuH, tasya padaparimANamekA padakoTI SaTpazcAzacca padalakSANi / kriyAH kAyikyAdayaH saMyamakriyAchandaHkriyAdayazca tAbhiH prarUpyamANAbhirvizAlaM, kriyAvizAlam , tasya padaparimANaM navapadakoTyaH / lokabindusAraM-loke jagati zrutaloke vA akSarasyopari binduriva sAraM sarvottamaM sarvAkSarasannipAtalabdhihetu-b tvAlokabindusAram , tasya padaparimANamarddhatrayodazapadakoTyaH // 11 // etadvirAdhakAH paramAdhArmikakRtapIDA sahantIti tAnAha ambAmbariSIzyAmazabalaraudroparaudrakAlamahAkAlAsipatradhanuHkumbhavAlukAvaitaraNIkharasvaramahAghoSAH paJcadaza paramAdhArmikAH // 12 // ambeti, paramAzca te'dhArmikAzca paramAdhArmikAH saMkliSTapariNAmatvAt asuranikAyAntarvatino 10 ye tisRSu pRthivISu nArakAn kadarthayanti, te ca vyApArabhedena paJcadaza bhavanti, tatra yaH paramAdhArmiko devo nArakAna hanti pAtayati badhnAti nItvA cAmbaratale vimuJcati so'mba ityabhidhIyate, yo nArakAnihatAn kalpanikAbhiH khaNDazaH kalpayitvA bhrASTrapAkayogyAn karoti so'mbariSI, yastu rajuhastaprahArAdinA zAtanapAtanAdi karoti varNatazca zyAmaH sa zyAmaH, yazcAMtravasAhRdayakAleyakAdInyutpATayati varNatazca karburaH sa zabalaH, yazzaktikuntAdiSu nArakAn protayati sa raudratvAdraudraH, yastu teSAmaGgo-15 pAGgAni bhanakti so'tyantaraudratvAduparaudraH, yaH kaNvAdiSu pacati varNataH kAlazca sa kAlaH, yaH zlakSNamAMsAni khaNDayitvA khAdayati varNatazca mahAkAlaH sa mahAkAlaH, yaH khagAkArapatravadvanaM vikuLa tatsamAzritAnnArakAnasipatrapAtanena tilazazchinatti so'sipatraH, yo dhanurvimuktArdhacandrAdibANaiH karNAdInAM chedanabhedanAdi karoti sa dhanuH, yaH kumbhAdiSu tAn pacati sa kumbhaH, yaH kadambapuSpAkArAsu vanAkArAsu vaikriyavAlukAsu taptAsu caNakAniva tAn pacati sa vAlukA; yaH pUyarudhiratraputAmrAdibhirati-20 tApAt kalalAyamAnairbhRtAM virUpaM taraNaM prayojanamasyA iti vaitaraNIti yathArthI nadI vikuLa tattAraNena nArakAn kadarthayati sa vaitaraNI, yo vajrakaNTakAkulaM zAlmalIvRkSaM nArakamAropya kharakharaM kurvantaM kurvan vA karSati sa kharakharaH, yastu bhItAn palAyamAnAn nArakAn pazUniva vATakeSu mahAghoSaM kurvaniruNaddhi sa mahAghoSa iti // 12 // tIvrakaSAyairbhavanti paramAdhArmikA iti kaSAyAnAha anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjvalanakrodhamAnamAyAlobhAH SoDazakaSAyAH // 13 // ananteti, kaSyante bAdhyante prANino'neneti kaSaM karma bhavo vA tadAyo lAbha yataste kaSAyAH mohanIyapudgalavizeSodayasampAdyajIvapariNAmavizeSAH krodhamAnamAyAlobhAH, anantaM bhavamanubanAtyavicchinnaM karotItyevaMzIlo'nantAnubandhI ananto vA'nubandho yasyetyanantAnubandhI samyagdarzanasahabhAvi-30 25
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [ paJcamI kSamAdisvarUpopazamAdicaraNalavavibandhI cAritramohanIyatvAttasya na copazamAdibhireva cAritrI, alpatvAt, yathA'manasko na saMjJI, kintu manasaiva, tathA mahatA mUlaguNAdirUpeNa cAritreNa cAritrI / na vidyate pratyAkhyAnamaNutratAdirUpaM yasmin so'pratyAkhyAno dezaviratyAvArakaH / sarvavirarti yo vRNoti sa pratyAkhyAnaH, saMjvalayati dIpayati sarvasAvadyaviratimiti saMjjalanaH // 13 // tatsadbhAvAsadbhAvAbhyAM saMyamAsaMyamau bhavata iti tAvAhapRthivyaptejovAyuvanaspatikAyadvitricatuHpaJcendriyAjIvakAyaprekSopekSApahRtyApramArjanamanovAkkAyaviSayau saMyamAsaMyamau // 14 // pRthivIti, pRthivyAdiviSayebhyaH saMghaTTaparitApopadrAvaNebhya uparamaH tattatsaMyamaH, tadviparIto'saMyamaH, ajIvakAyAsaMyamo vikaTasuvarNabahumUlya vastrapAtrapustakAdigrahaNam, taduparamaH tatsaMyamaH, 10 prekSAyAmasaMyamaH sthAnopakaraNAdInAmapratyupekSaNamavidhipratyupekSaNaM vA, upekSA'saMyamo'saMyamayogeSu vyApAraNaM saMyamayogeSvavyApAraNaM vA, apahRtyAsaMyamaH avidhinoccArAdInAM pariSThApanato yaH saH, apramArjanAsaMyamaH pAtrAderapramArjanayA'vidhipramArjanayA veti, manovAkkAyAnAmasaMyamAsteSAmakuzalAnAmudIraNAnIti, asaMyamaviparItaH saMyama iti // 14 // saMyaminAmetadaSTAdazasthAnAni bhavantIti tAnyAha - vratapaTukAya paTrAkalpagrahibhAjanaparyaGkaniSadyAsnAnazobhAvarjanAni aSTAdazanirmanthAnAM sakSudrakavyaktAnAM sthAnAni // 15 // vrataSaTreti, saha kSudrakairvyaktaizca ye te teSAm, tatra kSudrakA vayasA zrutena vA'vyaktAH, vyaktAstu ye vayaHzrutAbhyAM pariNatAH, teSAM sthAnAni parihAra sevAzrayavastUni / tatra vratapaTUM - mahAvratAni rAtri 5 GT 15 bhojanaviratizca, kAyaSaGkaM pRthivIkAyAdi, akalpaH - akalpanIya piNDazayyAvastrapAtrarUpaH, gRhibhA20 janaM- sthAlyAdi, paryaGkaH - maJcakAdi, niSadyA striyA sahAsanam, snAnaM - zarIrakSAlanam, zobhAvarjanaM prasiddhamiti // 15 // saMyaminAM sthAnapuSTikaratvAddRSTAntapratipAdakAdhyayanAnyAha - 5 utkSiptasaMghATakAMDaka kUrmazailaka tumbarohiNI mahImAkandI candramodAvadravodakamaNDUkataitilInandiphalAparakaM kAkIrNasuMsamApuNDarIkajJAtAni jJA26 tAdhyayanAni // 16 // utkSipteti, jJAtAni dRSTAntAH tatpratipAdakAnyadhyayanAni SaSThAGgaprathamazrutaskandhavarttIni, tatra meghakumArajIvena hastibhave pravarttamAnena yaH pAda utkSiptastenotkSiptenopalakSitaM meghakumAracaritamutkSiptamevocyate, utkSiptameva jJAtamudAharaNaM vivakSitArthasAdhanamutkSiptajJAtam, jJAtatA cAsyaivaM bhAvanIyA, dayAdiguNavantaH sahanta eva davadAhakaSTam, utkSiptaikapAdo meghakumArajIvahastI veti, etadarthAbhidhAyakaM sUtra80 madhIyamAnatvAdRdhyayanamuktam / evaM sarvatra | saMghATakaH - zreSThicaurayorekabandhanabaddhatvam, idamapyamISTA -
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] samavAyamuktAsarikA / 279 rthajJApakatvAd jJAtam, evamaucityena sarvatra jJAtazabdo yojyaH, yathAyathaJca jJAtatvaM pratyadhyayanaM tadarthAvagamAdavaseyam / aNDakaM - mayUrANDam, kUrmaH kacchapaH, zailako rAjarSiH, tumbAlAbu, rohiNI zreSThivadhUH, mallI ekonaviMzatitamajinasthAnotpannA tIrthakarI, mAkandInAma vaNik, tatputrau mAkandIzabdeneha gRhItau candramA iti ca, dAvadravaH samudrataTe vRkSavizeSaH, udakaM nagaraparikhAjalaM, tadeva jJAtamudAharaNamudakajJAtam, maNDUkaH - nandanamaNihArizreSThijIvaH, taitalIsutAbhidhAno'mAtya iti, nandi - 5 phalaM - nandivRkSAbhidhAnataruphalAni, aparakaMkA - dhAtakIkhaNDabharatakSetra rAjadhAnI, AkIrNA jAtyAH samudramadhyavarttino'zvAH, suMsamA - suMsamA'bhidhAnA zreSThiduhitA, apara puNDarIkajJAtamekonaviMzatitamamiti // 16 // pUrvoktAdhyayanAvAsitAnta: karaNAnAM na samAdhiparipAka iti asamAdhisthAnAnyAha - drutApramArjitaduSpramArjitacAryatiriktazayyAsanikarAtrikaparIbhASi - 10 sthavirabhUtopaghAtikasaMjvalanakrodhanapRSThimAMsAzikAvadhArayitRnavotpAdayitR purAtanodIrayitrakAlakhAdhyAyisarajaskapANipAda kala hazabda bhedakarasUrapramAbhojyeSaNA'samitA asamAdhisthAnAni // 17 // druteti, samAdhizcetasaH svAsthyaM tadabhAvo'samAdhirjJAnAdibhAvapratiSedhaH, aprazasto bhAva ityarthaH, tasyAH sthAnAni padAni, yairhi AsevitairAtmaparobhayAnAmiha paratrobhayatra vA'samAdhirutpadyate 15 tAnyasamAdhisthAnAni, tatra durgatau yo hi drutaM drutaM saMyamAtmavirAdhanAnirapekSo vrajati AtmAnaM prapatanAdibhirasamAdhau yojayati, anyAMzca sattvAn nannasamAdhau yojayati savavadhajanitena ca karmaNA paraloke'pyAtmAnamasamAdhau yojayati, ato drutagantRtvasamAkulatayA calAdhikaraNatvAdasamAdhisthAnam, evaM bhuJjAno bhASamANaH pratilekhanAJca kurvannAtmavirAdhanAM saMyamavirAdhanAzca prApnoti, tiSThan, AkuzcanaprasAraNAdikaM vA drutaM drutaM kurvan punaH punaranavalokayannapramArjayana AtmavirAdhanA prApnoti, iti druta - 20 cAritvaM prathamaM sthAnam / apramArjite'vasthAnaniSIdanatvagvartanazayanopakaraNanikSepoccArAdipratiSThApanaM kurvannAtmAdivirAdhanAM labhate ityapramArjitacArI, evaM duSpramArjitacAryapi / atiriktA - atipramANA zayyA vasatirAsanAni ca pIThakAdIni yasya santi so'tiriktazayyAsanikaH, sa cAtiriktAyAM zayyAyAM saGghazAlAdirUpAyAmanye'pi kArpaTikAdaya AvasantIti taiH sahAdhikaraNasambhavAdAtmaparAvasamAdhau yojayatIti, evamAsanAdhikye'pi vAcyam / rAtnikaparIbhASI - AcAryAdipUjyaguruparibhavakArI, anyo 25 vA mahAn kazvijjAtizrutaparyAyAdvA zikSayati taM paribhavatyavamanyate jAtyAdibhedasthAnaiH evaJca guruM paribhavan AjJopatApaM vA kurvan AtmAnamanyAMzcAsamAdhau yojayatyeva / sthaviropaghAtikaH - sthavirA AcAryAdiguravaH tAnA cAradoSeNa zIladoSeNAvajJAdibhirvA upahantItyevaM zIlaH / bhUtopaghAtikaH bhUtAnyekendriyAdInyupahantItyevaMzIlaH, prayojanamantareNa RddhirasasAtagauravairvA vibhUSAnimittaM vA AdhAkarmAdikaM vA'puSTAlambane'pi samAdadAnaH, anyadvA tAdRzaM kiJcidbhASate vA karoti yena bhUtopaghAto 30 bhavati / saMjvalanaH pratikSaNaM roSaNaH, sa ca tena krodhenAtmIyaM cAritraM samyaktvaM vA hanti jvalati
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 . sUtrArthamuktAvalyAm - [paJcamI vA dahanavat / krodhanaH-sakRtkruddho'tyantakruddho bhavati, anupazAntavairapariNAma iti bhAvaH / pRSThimAMsAzika:-parAGmukhasya parasyAvarNavAdakArI, aguNabhASIti bhAvaH, sa caivaM kurvan AtmaparobhayeSAJca iha paratra cAsamAdhau yojayatyeva / avadhArayitA-abhIkSNaM zaGkitasyApyarthasya niHzaGkitasyeva evamevAyamityevaM vaktA, athavA avahArayitA-paraguNAnAmapahArakArI yathA tathA hAsyAdikamapi paraM prati tathA 5 bhaNati dAsazcaurastvamityAdi adAsAdikamapi / navotpAdayitA-navAnAmanutpannAnAM prakaraNAdadhikaraNAnAM kalahAnAmutpAdayitA, tAMzcotpAdayannAtmAnaM parazcAsamAdhau yojayati, yadvA navAnyadhikaraNAni yaMtrAdIni teSAmutpAdayitA / purAtanodIrayitA-purAtanAnAM kalahAnAM kSamitavyavazamitAnAM marSitatvenopazAntAnAM punarudIrayitA bhavati / akAlasvAdhyAyI-akAle svAdhyAyaM yaH karoti, tatra kAla:-utkAlikasUtrasya dazavaikAlikAdikasya saMdhyAcatuSTayaM tyaktvA'navarataM bhaNanam / kAlikasya punarAcArAGgAdika10 syodghATapauruSIM yAvadbhaNanam , divasasyAvasAnayAmaM nizAyAzcAdyayAmaJca tyaktvA aparastvakAla eva / sara jaskapANipAdaH-yaH sacetanAdirajoguNDitena dIyamAnAM bhikSAM gRhNAti tathA sthaNDilAdau saMkrAman pAdau na pramATiM, athavA yastathAvidhakAraNe sacittAdipRthivyAM kalpAdinA'nantaritAyAmAsanAdi karoti, sa caivaM kurvan saMyame'samAdhinA AtmAnaM saMyojayati / kalahakaraH-AkrozanAdinA yena kalaho bhavati tatkaroti, sa caivaMvidho hi asamAdhisthAnaM bhavati / zabdakaraH-supteSu praharamAtrAdUrdhva rAtrau mahatA 15 zabdenollApasvAdhyAyAdikArako gRhasthabhASAbhASako vA vairAtrikaM vA kAlagrahaNaM kurvan mahatA zabdenollapati / bhedakara:-yena kRtena gacchasya bhedo bhavati manoduHkhamutpadyate tathA bhASate vA / sUrapramANabhojI-sUryodayAdastasamayaM yAvadazanapAnAdyabhyavahArI, ucitakAle svAdhyAyAdi na karoti pratiprerito ruSyati, ajIrNe ca bahvAhAre'samAdhiH saMjAyata iti doSaH / eSaNA'samitaH-eSaNAyAM samitazcApi saMyukto'pi nAnaiSaNAM pariharati, pratipreritazcAsau sAdhubhiH saha kalahAyate, aneSaNIyamapariharan jIvo20 parodhe varttate, evazcAtmaparayorasamAdhikaraNAdasamAdhisthAnam // 17 // asamAdhimAn zabalo bhavatIti zabalAnAha hastakarmamaithunarAtribhojanAdhAkarmarAjapiNDakItAdipunaHpunaHpratyAkhyAtabhuggaNAntarasaGkramaNatyadhikodakalepakRnmAyAsthAnatrayakRtsAgArikapiNDabhugAkudviprANAtipAtamRSAvAdAdattAdAnakRdanantaritasacittapRthivyupa26 yogabIjAdimasthitimUlAdibhukdazodakalepakRddazamAyAsthAnakRcchItodakavyAptapANidattAhArabhojinaH zabalAH // 18 // hastakamati, yaiH kriyAvizeSainimittabhUtaizcAritraM karbura bhavati tadyogAtsAdhavo'pi zabalA iti vyapadizyante te evaM-hastakarma-vedavikAravizeSamupazamaM kurvan kArayannanujAnan vA zabalo bhava tItyekaH, maithunamatikramavyatikramAticAraitribhiH prakArairdivyAditrividhaM sevamAnaH zabalo bhavatIti 80 dvitIyaH, rAtribhojanaM divAgRhItaM divAbhuktamityAdibhizcaturbhaGgakairatikramAdibhizca bhuJjAnaH zabalA,
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] 15 smvaayaajmuktaasrikaa| 281 AdhAkarma AdhAya sAdhupraNidhAnena yattu sacetanamacetanaM kriyate acetanaM vA pacyate tadAdhAkarma bhuJjAnaH zabalaH, rAjapiNDo nRpAhArastadbhuJjAnaH zabalaH krItAdi dravyAdinA krItaM sAdhvarthamuddhArAnItaM prAmityaM anicchato'pi puruSAdeH sakAzAt sAdhudAnAya gRhItaM nAnujJAtaM sarvasvAmibhiH sAdhudAnAya svasthAnAt abhimukhamAnIya dIyamAnaJca bhuJjAnaH zabalaH / punaH punaH pratyAkhyAtabhuk-abhIkSNaM pratyAkhyAyAzanAdi bhuJjAnaH / gaNAntarasaGkramaNaM-SaNNAM mAsAnAmanta ekato gaNAdanyaM gaNaM saMkrAman zabalo nirAlamba-6 natvAt / vyadhikodakalepakRt-mAsasyAntaH trInudakalepAn kurvan , udakalepazca nAbhipramANajalAvagAhanam / mAyAsthAnatrayakRt-mAsasya madhye trINi mAyAsthAnAni tathAvidhaprayojanamantareNAtigUDhamAtRsthAnAni kurvan / sAgArikapiNDabhuk-vasatidAtA sAgArikastatpiNDabhojI, AkuTTiprANAtipAtakRtupetya pRthivyAdikaM hiMsannityarthaH / AkuTTayA mRSAvAdakRt-tathA''kuTyA''dattAdAnakRt / AkuTTayaivAnantaritAyAM pRthivyAM sthAnaM vA naiSedhikI vA cetayan kAyotsarge svAdhyAyabhUmi vA kurvan / AkuTTapaiva 10 sacittasarajaskAyAM pRthivyAM sacittavatyAM zilAyAM leSTau vA kolAvAse dAruNi sthAnAdi kurvana, tathA tathaiva sabIjAdau-bIjaharitanIhArAdisahite sthAnAdi kurvan / mUlAdibhuk-mUlakandatvakpravAlapatraphalabIjaharitAdInAM bhojanaM kurvan / dazodakalepakRt-saMvatsarasya madhye daza udakalepAn kurvan / dazamAyAsthAnakRt , varSasyAntardaza mAyAsthAnAni kurvan / zItodakena vyApAritena hastenAgaladvindunA bhAjanena vA dIyamAnaM azanAdi bhuJjAnaH // 18 // zabalatvaJca kSudhAdiparISahANAM sahiSNutvAbhAve syAditi parISahasvarUpANyAcaSTe bubhukSApipAsAzItoSNadezamazakAcelAratistrIcaryAniSadyAzayyAkrozavadhayAcanA'lAbharogatRNasparzamalasatkAraprajJA'jJAnadarzanaviSayAH parISahAH // 19 // bubhukSeti, parIti samantAtsvahetubhirudIritA mArgAccayavananirjarArthaM sAdhvAdibhiH sahyante 20 ye te parISahAH, sugamam , bhoktumicchA bubhukSA, pAtumicchA pipAsA tRT , zItoSNe pratIte, daMzAzva mazakAzca daMzamazakAH ubhaye'pyete caturindriyAH mahattvAmahattvakRtazcaiSAM vizeSAH, yadvA daMzo daMzanaM tatpradhAnA mazakA daMzamazakAH ete ca yUkAmatkuNamatkoTakamakSikAdInAmupalakSaNamiti / celAnAM vastrANAM bahudhananavInAvadAtasupramANAnAM sarveSAM vA'bhAvo'celatvam , sarvAbhAvo jinakalpikAnAm / aratirmAnaso vikAraH, strI pratItA, caryA-grAmAdiSvaniyatavihAritvam / niSadyA-sopadravetarA svAdhyAyabhUmiH, 25 zayyA-manojJAmanojJavasatiH saMstArako vA, Akrozo durvacanam , vadho yaSTyAditADanam, yAcanAbhikSaNaM tathAvidhe prayojane mArgaNaM vA, alAbharogau pratItau, tRNasparzaH saMstArakAbhAve tRNeSu zayAnasya, malaH zarIravastrAdeH, satkAraH vastrAdipUjanAbhyutthAnAdisampAdanena sanmAnanaM / prajJA-svayaM vimarzapUrvako vastuparicchedaH, jJAna sAmAnyena matyAdi, tadabhAvo'jJAnam , darzana-samyagdarzanaM tadeva kriyAdivAdinA~ vicitramatazravaNe'pi samyakU pariSahyamANaM nizcalacittatayA dhAryamANo darzanaparISahaH, yadvA 30 darzanazabdena darzanavyAmohaheturaihikAmuSmikaphalAnupalambhAdiriha gRhyate, tataH sa eva parISaho drshnpriisshH||19||"
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 282 sUtrArthamuktAvalyAm 25 [paJcamI tadAdarza kAgamavizeSAzrayeNAha - samaya vaitAlIyopasargastrIparijJAnarakavibhaktivIrastuti kuzIlaparibhA SikavIryadharmasamAdhimArgasamavasaraNayAthAtmyagranthayamatI tagAthApuNDarIkakriyAsthAnAhAraparijJA'pratyAkhyAnakriyA'nagArazrutArdrakIya nAlandIyAnisUtrakRtAGgAdhyayanAni // 20 // samayeti, sUtrakRtAGgasya prathame zrutaskandhe samayAdiSoDazAdhyayanAni, dvitIye ca puNDarIkAdisaptAdhyayanAni bhavanti // 20 // evaMvidhAgamopadeSTun sakalajagadvandyAn nirjitanikhilArigaNAnAhaRSabhAjitasambhavAbhinandanasumatipadmaprabhasupArzvacandraprabhasuvidhi - 10 zItalazreyAMsavAsupUjyavimalAnantadharmazAnti kunthvaramallInAthamunisuvratanaminemipArzvavardhamAnA devAdhidevAstIrthakRtaH // 21 // RSabheti, tIryate bhavodadhiranena asmAdasminniti vA tIrthaM hetutAcchIlyAnulomato ye bhAvatIrthaM kurvanti guNataH prakAzayanti ca te tIrthakarAH, tatra hetau - saddharmatIrthakaraNahetavaH 'kRJo hetutAcchIlyAnulomyeSu' (u. 2-20 pANi0 ) ityAdinA TapratyayavidhAnAttIrthakarAH, yathA yazaskarI vidye15 tyAdi / tAcchIlye - kRtArthA api tIrthakaranAmakarmodayataH samagraprANigaNAnukampA paratayA ca saddharmatIrthadezakatvAttIrthakarAH, bharatAdikSetre prathamanaranAthakulakarAdivaditi / Anulomye - strIpuruSabAlavRddhasthavirakalpikajinakalpikAdInAmanurUpotsargApavAdadezanayA anulomasaddharmatIrthakaraNAttIrthakarAH, yathA vacanakara ityAdi, evambhUtAstIrthakarAH ata eva sarvAsumatAM hitasya mokSArthasya karaNAtsarvaprANyuttamatvAdevAdhidevAH - te ca RSabhAdayaH - caturviMzatitIrthakarAH // 21 // 20 teSAM tIrthakRtAM janmabhUmiSu niSkramaNacaraNajJAnotpattinirvANabhUmiSu devalokabhavaneSu mandireSu nandIzvarIpAdau pAtAlabhavaneSu yAni zAzvatAni caityAni teSu aSTApadAdau ca yathAsambhavamabhigamanavandanapUjAguNotkIrttanAdito maunIndrANAM tIrthakRtAM jJAnAtmanaH pravacanasya yathAvasthitAzeSapadArthAvirbhAvatayA samyagbhAvayato'hiMsAdidharmANAmatraiva tIrthakRtpravacane zobhanatvamiti ca bhAvayataH prazastabhAvanAsadbhAvAdbhAvanA nirUpayati -- IryAsamitirmanovAgguptI AlokitapAtrabhojanaM nikSepaNAsamitiranuvicintyabhASaNatA krodha lobhabhaya hAsyavivekA avagrahAnujJApanA'nujJAte sImAparijJAnaM tatra svayamevAvagrahAnujJApanA sAdharmikAvagrahamanujJApya vAsastadanujJayA bhaktAdyupabhogaH khyAdisaMsaktazayanAdivarjanaM tatkathendriyavilokanapUrva
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] smvaayaanggmuktaasrikaa| 283 krIDitasmaraNavarjanAni praNItAhAravarjanaM paJcendriyarAgoparatayaH paJcaviMzatibhAvanA mahAvratasya // 22 // Iryeti, IryA gamanaM tatropayukto bhavet , asamito hi prANino hiMsyAt / saMyataH samAhitaH sannaduSTaM manaH pravartayet , duSTaM hi manaH kriyamANaM kAyasaMlInatAdike'pi sati karmabandhAya sampadyate, zrUyate hi prasannacandro rAjarSirmanogupyabhAvitAhiMsAvrato hiMsAmakurvannapi saptamanarakapRthivIyogyaM / karma nirmitavAniti / evaM vAcamapyaduSTAM pravartayet , duSTAM pravartayan jIvAn vinAzayet sAdhuH sarvakAlaM samyagupayuktaH sannavalokya bhuJjIta gRhIta vA pAnabhojanam , ayamarthaH-pratigRhaM pAtramadhyapatitaH piNDazcakSurAdyupayuktena tatsamutthAgantukasattvarakSaNArthaM pratyavekSaNIyaH, Agatya ca vasatau punaH prakAzavati pradeze sthitvA supratyavekSitaM pAnabhojanaM vidhAya prakAzapradezAvasthitena mahati pAtre bhoktavyam , anavalokya bhuJjAnasya hi prANihiMsA sambhavIti / pAtrAderAgamAnusAreNa pratyavekSaNapramArjanapUrvamAdAnani- 10 kSepau kAryoM, tatra pramAdI hi sattvavyApAdanaM vidadhyAditi prathamamahAvratasya paJca bhaavnaaH| anuvicintyasamyagjJAnapUrvakaM paryAlocya bhAvako vaktA, anAlocitabhASI hi kadAcinmRSApyabhidadhIta tatazvAtmano vairapIDAdayaH sattvopaghAtazca bhavet / tathA yaH krodhaM lobhaM bhayameva vA pariharet sa eva munirdinarAtraM mokSamavalokanazIlaH san sarvakAlaM nizcayena mRSAparivarjakaH syAt , tatparavazo hi vaktA svaparanirapekSo yatkiJcanabhASI mRSA'pi bhASeta / evaM hAsyamapi varjayet, hAsyena hyanRtamapi brUyAditi 15 dvitIyamahAvratasya / tRtIyasya tu avagrahAnujJApanA. tatra cAnujJAte sImAparijJAnam, jJAtAyAJca sImAyAM svayamevAvagrahasya pazcAtsvIkaraNam , sAdharmikANAM-gItArthasamudAyavihAriNAM saMvignAnAmavagraho mAsAdikAlamAnataH paJcakrozAdikSetrarUpatAmevAnujJApya tatra vasatau vastavyam , sAmAnyazca yadbhaktAdi tadAcAryAdikamanujJApya tasya paribhojanamiti / caturthasya ca-strIbhissaha paricayaM na kuryAttatsaMsaktavasatitadupabhuktazayanAsanAdisevanena, anyathA brahmavratabhaGgaH syAt , tathA'vagatatattvo muniH kSudrAmaprazasyAM strIvi-20 SayAM kathAM na kuryAt, tatkathAsaktasya hi mAnasonmAdaH sampayeta, tathA striyaM tadaGgAnyapi saspRhaM na prekSeta, nirantaramanupamavanitAvayavavilokane hi brahmabAdhAsambhavaH, pUrva gRhyavasthAyAM striyA saha kRtAn krIDAdIn na saMsmaret , tathA''hAre guptaH syAt , na punaH snigdhamatimAtraM bhuJjIta yato nirantaradRbdhasnigdhamadhurarasaprINitaH pradhAnadhAtuparipoSaNena vedodayAdabrahmApi seveta, atimAtrAhArasya tu na kevalaM brahmavratavilopavidhAyitvAdvarjanaM kintu kAyaklezakAritvAdapIti / paJcamavratabhAvanAzca-yo hi 25 sAdhuH zabdarUparasagandhAnAgatAnindriyaviSayIbhUtAn sparzAzca samprApya manojJeSvabhiSvaGgaM pradveSazcAmanojJeSu na karoti sa eva viditasattvo jitendriyaH, anyathA zabdAdiSu mUrchAdisadbhAvAgatavirAdhanA bhavediti // 22 // etadbhAvanA antareNa mohanIyaprakRtisadbhAvasya nityatvamAha mithyAtvamohanIyaSoDazakaSAyastrIpuMnapuMsakavedahAsyAratiratibhayazo-30 kajugupsA abhavasiddhikAnAM jIvAnAm sadaivasattAyAm // 23 //
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ sutrArthamuktAvalyAm [paJcamI . mithyAtvamohanIyeti, mohayati sadasadvikalaM karotyAtmAnamiti mohanIyam , yathA hi madyapAnamUDhaH prANI sadasadvikalo bhavati tathA'nenApi karmaNA mUDho jaMturapi tathA bhavati, tacca darzanacAritramohanIyabhedabhinnam / kaSAyAH pUrvoktAH SoDazavidhAH, yadvazAt striyAH puMsyabhilASaH puruSasya triyaM pratyabhilASaH napuMsakasya tadubhayaM pratyabhilASo bhavati te strIvedapuMvedanapuMsakavedAH / yadudayAtsa5 nimittamanimittaM vA hasati tatkarma hAsyam , mohniiykrmbhedH| yadudayAjjIvasya sacittAcitteSu bAhyadravyeSu arati mohanIyajo manovikAraH ratirvotpadyate tadaratiratikarmaNI nokaSAyavedanIyakarmabhedau / yadudayena bhayavarjitasyApi jIvasyehalokAdisaptaprakAraM bhayamutpadyate tadbhayakarma mohAntargatA nokaSAyarUpA prakRtiH / yena zokarahito'pi priyaviprayogAdivikalacetovRttitayA''krandanAdi karoti tacchokakarma nokaSAyavedanIyakarmabhedaH / yadudayAt sanimittamanimittaM vA jIvasyAzubhavastuviSayA jugupsA bhavati 10 tajugupsAmohanIyam strIvedAdayaH sarvA nokaSAyaprakRtayaH, bhavairnAsti siddhiryeSAM teSAmetAni karmANi sadaiva . syuryadyapi bhavasiddhikAnAmapi bhavAvasthAyAM bhavanti tathApi na sadaiva carame bhave tadabhAvAditi // 23 // tatsattAvirodhyanagAraguNAnAcaSTe vratapaJcakapaJcendriyanigrahakrodhamAnamAyAlobhavivekabhAvakaraNayogasatyakSamAvairAgyamanovAkkAyasamAharaNatAjJAnadarzanacAritrasampannatAvedanA- . 16 mAraNAntikAtisahanatAH anagAraguNAH // 24 // vratapazcaketi, anagArANAM sAdhUnAM guNAzcAritravizeSarUpAH, tatra mahAvratAni indriyanigrahAzca paJca krodhAdivivekAzcatvAraH, satyAni trINi, tatra bhAvasatyaM zuddhAntarAtmatA, karaNasatyaM yatpratilekhanAkriyAM yathoktAM samyagupayuktaH kurute, yogasatyaM-yogAnAM manaHprabhRtInAmavitathatvam , kSamA-dveSasaMjJitasyAprItimAtrasyAbhAvaH, athavA krodhamAnayorudayanirodhaH, krodhamAnavivekazabdAbhyAM tadudaya20 prAptayostayonirodho'bhihita iti na punaruktatA, vairAgyaM abhiSvaGgamAtrasyAbhAvaH, athavA mAyAlobhayoranudayaH, manovAkkAyAnAM samAharaNatA akuzalAnAM nirodharUpAH, jJAnAdisampannatAH tisraH, vedanAtisahanatA zItAdyatisahanam, mAraNAntikAtisahanatA-kalyANamitrabuddhyA mAraNAntikopasargasahanamiti // 24 // ____ anagAravizeSANAM viziSTadevagatisambhavAt tadvatiyogyakarmANyAha28 devagatipaJcendriyavaikriyataijasakArmaNasamacaturasravaikriyAGgopAGgavarNa gandharasasparzadevAnupUrvyagurulaghUpaghAtaparAghAtocchvAsaprazastavihAyogatitrasabAdaraparyAptapratyekayazaHkIrtinirmANanAmAni sthirAsthirayoH zubhAzubhayorAdeyAnAdeyayoranyataracca devagatiM babhannAmna uttaraprakRtIbadhnAti, evaM nairayi ko'pi nAnAtvaM tu aprazastavihAyogatihuNDAsthiradurbhagAzubhaduHkharAnA90 deyAyazaHkIrtinirmANanAmabhiH // 25 //
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] smvaayaanmuktaasrikaa| 285 devagatIti, spaSTam , sthirAsthirayoH zubhAzubhayorAdeyAnAdeyayozca parasparaM virodhitvenaikadA bandhAbhAvAdanyataradityuktam , nArako'pi viMzatistA eva prakRtayo'STAnAntu sthAne'STAvanyA badhnAti // 25 // proktanarakagatikarmabandhanidAnabhUtAni zAstrANyAha sUtravRttivArtikabhedAni bhaumotpAtakhAnAntarikSAGgakharavyAnalakSaNazrutAni vikathAvidyAmaMtrayogAnyatIrthikapravRttAnuyogazrutAni pApazrutAni // 26 // __ sUtreti, pApopAdAnahetubhUtAni zrutAnyetAni, tatra bhauma-bhUmivikAradarzanAdevAsmAdidaM bhavatItyAdi phalAbhidhAnapravRttaM nimittazAstram-tacca sUtravRttivArtikabhedatrayavat , evamutpAtAdInyapi tribhedAni, tatrAGgavarjitAnAM sUtraM sahasrapramANaM vRttirlakSapramANA vArtikaM vRttervyAkhyAnarUpaM koTipramANam 10 aGgasya tu sUtraM lakSaM vRttiH koTiH vArttikantvaparimitamiti / utpAtazrutaM sahajarudhiravRSTyAdilakSaNosAtaphalanirUpakaM nimittazAstram / svapnaM-svapnaphalaprakAzakam , antarikSaM-AkAzajanyagrahayuddhAdibhAvaphalanivedakam , aGgaM-zarIrAvayavapramANaspanditAdivikAraphalodbhAvakam , svaraM-jIvAjIvAzritasvarasvarUpaphalAbhidhAyakam , vyaJjanaM-maSAdivyaJjanaphalopadarzakam , lakSaNaM lAJchanAdyanekavidhalakSaNavyutpA--- dakamiti caturviMzatiH, tathA-vikathAnuyoga:-arthakAmopAyapratipAdanaparANi kAmandakavAtsyAyanAdIni 15 bharatAdIni vA zAstrANi / vidyAnuyogaH-rohiNIprabhRtividyAsAdhanAbhidhAyakAni zAstrANi, maMtrAnuyogaH-ceTakAdimaMtrasAdhakAbhidhAyakAni zAstrANi, yogAnuyoga:-vazIkaraNAdikAni haramekhalAdiyogAbhidhAyakazAstrANi, anyatIrthikebhyaH kapilAdibhyaH sakAzAdyaH pravRttaH svakIyAcAravastutattvAnAM vicAraH so'nyatIrthikapravRttAnuyoga iti // 26 // pApazrutapravaktA ca mahAmohanIyasthAnapAtyeveti mohanIyasthAnAnyAha 20 triMzanmahAmohanIyasthAnAni mahAvIreNa praveditAni // 27 // triMzaditi, mohanIyamaSTaprakAraM karma vizeSatazcaturthI prakRtirvA tasya sthAnAni nimittAni, vakSyamANAni samavasaraNasthena mahAvIreNa praveditAni yAni sthAnAni tAni strI vA puruSo vA samAcaran punaHpunaH zaThAdhyavasAyitayA mohanIyaM karma prakarotIti bhAvaH, tatra strIpuruSagRhasthapASaNDiprabhRtIn trasAn vArimadhye pravizyodakena zastrabhUtena pAdAdinA Akramya mArayati mAryamANasya mahA- 25 mohotpAdakatvAtsaMkliSTacittatvAt bhavazate duHkhavedanIyamAtmanA mahAmohaM prakarotIti samAraNenaika mohanIyasthAnam / prANinAM mukhAdi hastena saMpidhAyAvarudhya cAmtanadantaM mArayati sa mahAmohaM prkroti| vaizvAnaraM prajvAlya mahAmaNDapavATAdi janamavarudhya mArayati sa mahAmohakRt / uttamAGgAdau khaDgamudrarAdinA prahRtya prANinAzako mahAmohakaraH / ArdracarmAdimayena zIrSAveSTanena yaH kazcitrasAn veSTayitvA mArayati sa mahAmohavidhAtA / mAyayA yo vANijakAdiveSaM vidhAya pathi gacchatA saha gatvA vijane 30 taM mArayati tata upahAsAdi ca karoti sa mahAmohakRt / yaH pracchannAcAravAn svakIyaduSTAcAragopa
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 sUtrArthamuktAvalyAm [paJcamI nayA parakIyamAyAM jayet sa mahAmohaM vidhatte / yo'vidyamAnaduzceSTitaM nijakRtaRSighAtAdi duSTavyApArAropALzayati so'pi tathA / yo'nRtametaditi jAnAno'pi sabhAyAM kiJcitsatyAni bahvasayAni satyamRSArUpANi vAkyAni bhASate sa tathA / yo vicakSaNo'mAtyo'nAyakarAjadArAn arthAgamadvArAn vA dhvaMsayitvA nAyakaM vA saMkSobhya tadbhogAn vidArayati anukUlayituM samIpamAgacchantamapi 5 nAyakaM pratikUlairvacobhiravarudhya viziSTAn bhogAn vidArayati so'pi tathA / yo'kumArabrahmacArI san kumArabhUto'haM kumArabrahmacAryahamiti vadan strISu gRddhaH so'pyevam / yaH strIgRGkhyA'brahmacArI san tatkAla eva brahmacArI sAmpratamahamityatidhUrtatayA parapravaJcanAya vadati sa tathA / yo jIvikAlAbhena rAjAdi sevate rAjAdeH satko'yamiti labdhapratiSThazca tasyaiva rAjAdervitte lubhyati so'pi tathA / rAjAdinezvarIkRto yo labdhasampattirupakArakArakarAjAdiviSaye duSTAntaHkaraNo'ntarAyaM karoti so'pyevam / yaH 10 poSayitAraM senApati rAjAnaM vA 'mAtyaM vA dharmapAThakaM vA vihinasti so'pyevam , tanmaraNe bahujana duHsthatA prasaGgAt / yo rASTrasya nAyakaM sati prayojane nigamasyAzAstAraM bahuyazasaM zreSThinaJca hanti sa mahAmohaM vidhatte / bahujananAyakaM prAvacanikAdipuruSaM heyopAdeyavastustomaprakAzakaM hatvA mahAmohaM prakaroti / pravibrajiSu prabajitaM saMyataM susamAhitaM vratacAritradharmAdyo bhraMzayati so'pi tathA / jJAnAdya nekAtizayasampannatvena bhuvanatraye prasiddhAn jinAn pratyavarNavAdI yaH so'pi tathA / nyAyamArgasya samya15 gdarzanAderdviSTo'pakaroti yaH tathA'nyAMzca tatra dveSeNa vAsayati sa tathA / AcAryopAdhyAyAdIn nijazikSakAn alpajJAnA ete iti jJAnataH, anyatIrthikasaMsargakAriNa iti darzanataH, mandadharmANaH pArzvasthAdisthAnavartina iti cAritratazca nindati sa tathA / zrutadAnaglAnAvasthApraticaraNAdibhirupakRtAnAcAryAdIn yo vinayAhAropadhyAdibhirna pratyupakaroti, nAsevate mAnavAMzca so'pyevam / abahuzruto yaH zrutavAnahamanuyogadharo'hamityAtmAnaM zlAghate sa mahAmohakArI / atapasvI ya AtmAnaM tapasvinaM kathayati 20 sa tathA / yaH kazcidAcAryAdiH samarthaH glAne upasthite upadezenauSadhAdidAnena ca svato'nyatazcopakAraM 1. 'samartho'pi sanna mamApyeSa kiJcanApi karotIti vidveSeNa asamartho'yaM bAlatvAdinA kiM kRtenAsya ? punarupakartumazaktatvAditi lobhena na karoti so'tathA kauTilIyAdihiMsApravartakazAstrANi rAjakathAdIni yaMtrAdIni ca punaHpunaH prayukte yaH so'pi sarvatIrthanAzanAya pravRttestathA / yaH zlAghAyai nimittavazI karaNAdiprayogAn prayunakti so'pi tathA / yaH pAralokikabhogeSvatRpyan mAnuSyakAn bhogAnabhilaSati 25 so'pi tathA / yo devAnAM RddhidyutiyazovarNabalavIryaprabhRtiSvavarNavAn so'pyevam / yo devAnapazyanapi pazyAmIti brUte jinasyeva ca pUjAmarthayate gozAlakavat so'pi mahAmohaM prakarotIti // 27 // mahAmohanIyasthAnAnAmanAsevI siddho bhavatIti tadguNAnAha AbhinibodhikazrutAvadhimanaHparyavakevalajJAnacakSuracakSuravadhikevaladarzanAvaraNanidrAnidrAnidrApracalApracalApracalAstyAnarddhisAtAsAtavedanIyada90 rzanacAritramohanIyanArakatiryamanuSyadevAyuruccanIcagotrazubhAzubhanAmadAna'lAbhabhogopabhogavIryAntarAyakSayAH siddhaadigunnaaH||28||
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] smvaayaanggmuktaasrikaa| Abhinibodhiketi, siddhAnAmAdau-siddhatvaprathamasamaya eva guNAH siddhAdiguNAH, te cAbhinibodhikAvaraNAdikSayasvarUpAH, darzanAvaraNanavakAyuzcatuSkajJAnAvaraNIyapaJcakAntarAyapaJcakavedanIyadvayamohanIyadvayanAmadvayagotradvayAni kSINazabdavizeSitatvena procyamAnAni ekatriMzatsaMkhyAkAni siddhAdiguNarUpANi bhavantIti bhAvaH // 28 // te guNAH kathaM sambhavantItyatra kAraNabhUtAn prazastayogAnAcaSTe AlocananirapalApadRDhadharmatvAdayaH prazastayogasaGgrahAH // 29 // Alocaneti, yogAH manovAkkAyAnAM vyApArAste prazastA grAhyAH teSAM ziSyAcAryagatAnAM AlocananirapalApAdinA prakAreNa ye saGgrahAste dvAtriMzadvidhAH, tadyathA-prazastamokSasAdhanayogasaGghahAya ziSyeNAcAryAya samyagAlocanA dAtavyetyAlocanA, AcAryo'pi mokSasAdhakayogasaMgrahAyaiva . dattAyAmAlocanAyAM nAnyasmai kathayediti nirapalApaH, tadarthameva dravyAdibhedAkhApatsu sAdhunA sutarAM 10 dRDhadharmiNA bhAvyamiti dRDhadharmatA, tadarthameva parasAhAyyAnapekSaM tapo vidheyamityanizritopadhAnatA, sUtrArthagrahaNarUpA pratyupekSAdyAsevanAtmikA ca zikSA''sevitavyeti zikSA, niSpratikarmazarIreNAsevanIyeti niSpratikarmatA, yazaHpUjAdyarthitvenAprakAzayadbhistapaH kArya yathA'nyo na jAnAti tathA tapaH kAryamityartha iti ajJAtatA, alobhena yatnaH kArya ityalobhatA, parISahAdijayaH kArya iti titikSA, ArjavaM kartavyamityArjavam , saMyamavatA bhavitavyamiti zucitvam , samyagdarzazzuddho bhavediti samyagdRSTitvam , 16 cetasaH svAsthya kAryamiti samAdhiH, nirmAya AcAropagataH syAdityAcAraH, nirmAno vinayopagato bhavediti vinayitvam , dhRtipradhAnA matiradainyarUpA kAryeti dhRtimatitvam , saMsArAdbhayaM mokSAbhilASo vA bhavediti saMvegitvam , mAyAzalyaM na kuryAdityapraNidhiH, sadanuSThAnaM karttavyamiti suvidhiH, AzravanirodhaH kArya iti saMvaraH, svakIyadoSasya nirodhaH kArya ityAttadoSopasaMhAraH, samastaviSayavaimukhyaM bhAvayediti sarvakAmaviraktatA, mUlaguNaviSayamuttaraguNaviSayazca pratyAkhyAnaM kAryamiti pratyAkhyAne, dravya-20 bhAvabhedabhinno vyutsargaH kArya iti vyutsargitvam , pramAdavarjanaM kAryamityapramAditvam , kSaNe kSaNe sAmAcAryanuSThAnaM kAryamiti lavAlavaH, dhyAnaM kAryamiti dhyAnasaMvarayogaH, mAraNAntike'pi vedanodaye na. kSobhaH kArya iti uditamAraNAntikatvam , saGgAnAJca jJaparijJApratyAkhyAnaparijJAbhedabhinnA parijJAkarttavyeti saMgaparijJA, prAyazcittakaraNaJca kAryamiti prAyazcittakaraNam , maraNAntakAle ArAdhanA kAryatyArAdhanA, ete prazastayogasaGgrahanimittatvAt yogasaGgrahA iti // 29 // prazastayogAbhAve AzAtanA bhavantIti tA Aha zaikSasya rAtnike'vinayA AzAtanAstrayastriMzat // 30 // zaikSasyeti, A sAmastyena jJAnAdiguNAH zAtyante'padhvasyante yAbhistA AzAtanAH-tatra zaikSasya-zikSAyogyasya-alpaparyAyasya rAtnike bahuparyAye AcAryAdiviSaye ye'vinayAH-ayogyavRttayastA strayastriMzadvidhAH-yathA, bahuparyAyasyA''sannagamanaM yathA rajo'zcalAdiH tasya laget, evaM tasya 30 purato gamanaM tathA samapAvaM yathA bhavati tathA samazreNyA gamanam , evamAsannasthitiH puraHsthitiH 25
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [ paJcamI pArzvatasthitiH, tathAsssannaM niSIdanaM puro niSIdanaM pArzvato niSIdanam, vicArabhUmiM gatayo: zaikSasya pUrvataramAcamanam, pUrvaM gamanAgamanAlocanam, rAtnikena rAtrau ko jAgarttIti pRSTe tadvacanAzravaNam, rAtnikasya pUrvamAupanIyaM kaMcana zaikSasya pUrvataramAlapanam, labdhAzanAdeH pUrvamevAlocanam, anyasya tadupadarzanam, anyasya nimaMtraNam, anApRcchyA'nyasmai dAnam, pradhAnatarasya svayaM bhojanam, kaci - 5 tprayojane vyAharato rAtnikasya vacaso'pratizravaNam, rAtnikasya purato bRhatA zabdena bahudhA bhASam, vyAhRtena mastakena vande iti vaktavye kiM bhaNasIti kathanam, rAtnike prerayati sati kastvaM preraNAyAmiti bhaNanam, Arya ! glAnaM kiM na praticarasIti ukte tvaM kiM na taM praticarasItyabhidhAnam, dharma kathayati gurau anyamanaskatA''sevanam kathayati gurau na smarasIti kathanam, dharmakathAyA Acchedanam, bhikSAvelA varttata iti vadan parSado bhedanam, guruparSado'nutthitAyAstathaiva vyavasthitAyA dharmasya katha10 nam, guroH saMstArakasya pAdena ghaTTanam gurusaMstAra ke niSIdanam, uccAsane niSIdanam, samAsane niSIdanam, Alapato rAtnikasya AsanAdi sthita eva pratizravaNaM Agatya hi pratyuttaraM deyamiti zaikSasyA''zAtanAH // 30 // " 288 AzAtanApratipAdakasyAtizayAnAha - tIrthakarasyAtizayA avarddhamAna kezanirAmayazarIrapANDuramAMsazoNi15 tAdayaH // 31 // tIrthakarasyeti, avRddhisvabhAvAstIrthakRtaH kezAH zmazrUNi romANi nakhAzca, nIrogaM nirmalaca zarIram, gokSIrapANDuraM mAMsazoNitam, padmotpalagandhinAvucchvAsa niHzvAsau abhyavaharaNamUtrapurISotsargau ca mAMsacakSuSA'dRzyau, AkAzagataM dharmacakram, AkAzagataM chatratrayam, prakAze prakIrNake zvetavaracAmare, sapAdapIThaM AkAzamivAcchasphaTikamayaM siMhAsanam, atituGgalaghupatAkAtimanoharasyendra20. dhvajasya jinasya purato gamanam, yatra yatra bhagavantastiSThanti tatra tatra tadaiva patrasaMchannapuSpaphalopazobhitachatraghaNTApatAkAlaGkRtAzokavarapAdapo'bhisaMjAyate, ISatpazcAdbhAge mastakapradeze prabhApaTalaM yena dazadizo 'ndhakAre'pi prabhAsante, atisamamanohara bhUpradezaH, adhazziraH kaNTakAH, aviparItAssukhasparzA RtavaH, saMvarttakavAtena sukhasparzena zItalena suvAsitena yojanaM yAvat kSetrazuddhiH, ucitabindu - pAtena nihatarajoreNurgandhodakavarSAkaro meghaH, jAnUtsedhapramANamAtraH paJcavarNordhvamukhaprabhUtapuSpaprakaraH, 28 kAlAgurvAdigandhadravyodbhUtA tisaurabhagandhAdatimanoharaM tanniSIdanasthAnam, uparyuktasthAnadvaye amanojJazabdAdyabhAvo manojJAnAM prAdurbhAvazceti dvayaM vA, vyAkurvato bhagavato hRdayaMgamo yo jAnAti vikramI svaraH, ardhamAgadhIbhASAto dharmAkhyAnam, SaNNAM bhASAvizeSANAM madhye yA mAgadhI nAma bhASA sAsamAzritasvakIyasamagralakSaNA'rdhamAgadhItyucyate, tasyAzcAryAnAryadezotpannAnAM dvipadacatuSpadamRgapazupakSisarIsRpANAM Atmano bhASAtvena pariNamanam, pUrvabaddhavairA api devAsurAdayaH prasannacittA dharmaM taM 30 nizamayanti, anyatIrthikaprAvacanikA api bhagavantaM vandante, AgatAssanto'rhataH pAdamUle niSprativacanA bhavanti, yantra yantra bhagavAnAste tatra tatra pazcaviMzatiyojaneSu dhAnyAdyupadravakAri pracuramUSakAdi -
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukkA ] samavAyamuktAsarikA | 289 prANigaNabAdhA na bhavati, na vA mArirbhavati, svakIyarAjasainyaM tadupakAri na bhavati, paracakramapi na bhavati, ativRSTyapi na bhavati, anAvRSTirapi na bhavati, durbhikSamapi na bhavatIti atrAdyAzcatvAroStizayA janmaprabhRtita ekonaviMzatirdevakRtAH ekAdaza ghAtikarmaNAM kSayAdbhavantIti // 31 // tIrthakRtAM sAtizayavacanatvAdvacanAtizayAnAcaSTe - saMskAravadudAttopacAropetagambhIrazabdAdayo vacanAtizayAH // 32 // saMskAravaditi, vacanaM hi guNavadvaktavyaM tadyathA - saMskAravattvaM - lakSaNayuktatvam, udAttatvamucairvRttitA, upacArApetatvaM- aprAmyatA, meghasyeva gambhIrazabdam, anunAditvaM-pratiravopetatA, dakSi NatvaM - saralatA, upanItarAgatvaM - mAlakozAdigrAmarAgayuktatA, ete sapta zabdApekSayA atizayAH anye tvarthApekSayA / mahArthatvaM - bRhadabhidheyatA, avyAhatapaurvAparya - pUrvApara vAkyAvirodhaH, ziSTatvaMabhimatasiddhAntoktArthatA vaktuH ziSTatAsUcakaM vA, asandigdhatvaM - asaMzayakAritvam, apahRtAnyo- 10 ttaratvaM - paradUSaNAviSayatA, hRdayagrAhitvaM - zrotRmanoharatA, dezakAlAvyatItatvaM - prastAvocitatA, tattvAnurUpatvaM - vivakSitavastusvarUpAnusAritA, aprakIrNaprasRtatvaM - susambandhasya sataH prasaraNaM athavA'sambandhAnadhikAritvAtivistarayorabhAvaH, anyo'nyapragRhItatvaM - paraspareNa padAnAM vAkyAnAM vA sApekSatA, abhijAtatvaM-vaktuH pratipAdyasya vA bhUmikAnusAritA, atisnigdhamadhuratvaM - amRtaguDAdivatsukhakAri apara marmavedhatvaM - paramarmAnuddhaTTanasvarUpam, arthadharmAbhyAsAna petatvaM - arthadharmapratibaddhatvam - 15 udAratvaM-abhiSeyArthasyAtucchatvaM gumphaguNavizeSo vA, paranindAtmotkarSaviprayuktatvamiti pratItameva, upagatazlAghatvaM-uktaguNayogAt prAptazlAghatA, anapanItatvaM - kArakakAlavacana liGgAdivyatyayarUpavacanadoSApetatA, utpAditAcchinnakautUhalatvaM - svaviSaye zrotRRNAM janitamavicchinnaM kautukaM yena tattathA, tadbhAvastattvam, adbhutatvaM, anativilambitatvaJca pratItam, vibhrama vikSepa kilakicitAdivipramuktaMvibhramo - vaktamanaso bhrAntatA, vikSepa:- tasyaivAbhidheyArtha pratyanAsaktatA, kilakiJcitaM - roSabhayAbhilA - 20 SAdibhAvAnAM yugapatsakRdvA karaNaM AdizabdAnmanodoSAntaraparigrahastairvimuktatA / anekajAtisaMzrayAdvicitratvam, iha jAtayovarNanIyavastusvarUpavarNanAni, Ahita vizeSatvaM - vacanAntarApekSayA DhaukitavizeSatA, sAkAratvaM- vicchinnavarNapadavAkyatvenAkAraprAptatvam, sattvaparigRhItatvaM - sAhasopetatA, aparikheditvaM--anAyAsasambhavaH, avyuccheditvaM - vivakSitArthAnAM samyak siddhiM yAvadanavacchinnavacanaprameyateti paJcatriMzAtizayAH // 32 // vANyatizayavatAM saMpattivizeSAnAha tvam mahAvIrasyA''ryANAM SaTtriMzatsahasrANi kunthoH saptatriMzadguNA gaNadharAzca pArzvasyASTatriMzadArthikAsahasrANi namerekonacatvAriMzadAdho'vadhikazatAni ariSTanemezcatvAriMzadArthikAsahasrANi namerekacatvAriMzadArthikAsaha - strANi bhavanti // 33 // . mahAvIrasyeti, sugamam mahAMzcAsau vIrazca karmavidAraNa sahiSNurmahAvIraH, 'vidArayati sU0 mu0 37 " 5 25 30
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 sUtrArthamuktAvalyAm [ paJcamI yatkarma tapasA ca virAjate / tapovIryeNa yuktazca tasmAdvIra iti smRtaH // ' iti, itaravIrApekSayA mahAMsauvIrazca mahAvIraH, asyAmavasarpiNyAM caturviMzatestIrthakarANAM madhye caramatIrthakaraH / tasya AryANAM triMzatsahasrANi zramaNI saMpat kuH pRthivI tasyAM sthitatvAt kunthuH saptadaza tIrthakaraH, yadyapi sarve'pi bhagavantaH pRthivyAM sthitA eva tathApi asya jananIkhane kusthe manohare'bhyunnate mahIpradeze stUpaM ratna5: vicitraM dRSTvA pratibuddhavatI, tato hetorbhagavAnnAmataH kunthujinaH, tasya gaNAH saptatriMzat, gaNadharAzca, saptatriMzat, Avazyaketu gaNadharAH trayastriMzat zrUyante / yuktikalApAt pazyati sarvabhAvAniti pArzvaH trayoviMzastIrthakaraH, tasya puSpacUlApramukhAH aSTatriMzatsahasrA''ryikA abhavan / namezcaikonacatvAriMzat AghosvadhikazatAni, Adho'vadhikAH niyatakSetra viSayAvadhijJAninaH, teSAM zatAnItyarthaH / dharmacakrasya nemivannemiH, garbhasthe mAtrAriSTaratnamayaneme darzanAdariSTanemiH, dvAviMzastIrthakaraH, tasya AryayakSiNI10 pramukhANi catvAriMzadAryAsahasrANi abhavan / namezcaikacatvAriMzadArthikAsahasrANi // 33 // 15 uparyuktasaMpattidhara mahAvIrasya zramaNakAlamAnamAha - dvicatvAriMzadvarSANi sAdhikAni zrAmaNyaparyAyo mahAvIrasya // 34 // dvicatvAriMzaditi, chadmasthaparyAye dvAdazavarSANi SaNmAsA arddhamAsazceti, kevaliparyAyastu dezonAni triMzadvarSANIti dvicatvAriMzadvarSANi sAdhikAni mahAvIrasya zrAmaNyaparyAya iti // 34 // uparyuktazrAmaNyaparyAyavatA mahAvIreNoktA nArakAvAsasaMkhyA AhaprathamacaturthapaJcamapRthivISu tricatvAriMzat zatasahasrANi narakA vAsAH // 35 // prathameti, ratnaprabhApaGkaprabhAdhUmaprabhAbhidhAnAsu pRthivISvityarthaH, Avasanti yeSu te AvAsAH, narakAzca te AvAsAzca narakAvAsAH, tatra ratnaprabhAyAM prathamapRthivyAM trayodazaprastarAH, prastarA nAma vezma20 bhUmikAkalpAH, tatra prathame prastare pUrvAdiSu dikSu pratyekamekonapaJcAzannara kAvAsAH, catasRSu vidikSu pratyekamaSTacatvAriMzat, madhye ca sImantakAkhyo narakendrakaH, sarvasaMkhyayA prathamaprastare narakAvAsAnAmAvalikApraviSTAnAmekonanavatyadhikAni trINi zatAni zeSeSu ca dvAdazasu prastareSu pratyekaM yathottaraM dikSu vidikSu ca ekaikanarakAvAsahAnibhAvAt aSTakASTakahInA narakAvAsAH, tataH sarvasaMkhyayA ratnaprabhAyAM pRthivyAmAvalikAnarakAvAsAzcatuzcatvAriMzacchatAni trayastriMzadadhikAni zeSAsu ekonatriM25 zalakSANi paJcanavatisahasrANi paJcazatAni saptaSaSTyadhikAni prakIrNakAH, ubhayamIlane triMzalakSA narakAvAsAnAm / paGkaprabhAyAM caturthapRthivyAM sapta prastarAH, prathame prastare pratyekaM dizi SoDazAvalikApraviSTA narakAbAsAH, vidizi pazcadaza, madhye caiko narakendrakaH, sarvasaMkhyayA ca paJcaviMzaM zatam, zeSeSu SaTsu prastareSu pUrvavatpratyekaM krameNAdho'dho'STakASTakahAniH, tataH sarvasaMkhyayA tatrAvalikApraviSTA nArakAvAsA saptazatAni saptottarANi, zeSAstu puSpAvakIrNakA navalakSA navanavatisahasrANi dve zate trinavatyadhike; 30 ubhayamIlane narakAvAsAnAM dazalakSAH / dhUmaprabhAyAM paJcamapRthivyAM paJcaprastarAH, prathame ca prastare ekaikasyAM dizi navanava AbalikA praviSTA nArakAvAsAH, vidizyaSTau madhye caiko narakendrakaH, iti
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] samavAyamukAsArikA / sarvasaMkhyA ekonasaptatiH, zetreSu ca caturSu prastareSu pUrvavat pratyekaM krameNAdho'dho'STakASTakahAni, tataH sarvasaMkhyayA tatrAvalikApraviSTA narakAvAsA dve zate paJcaSaSTyadhike, zeSAH puSpAvakIrNakA dve lakSe navanavatisahasrANi saptazatAni paJcatriMzadadhikAni, ubhayamIlane sarva saMkhyayA tisro lakSA narakAvAsAH, prathamacaturtha paJcama pRthivInarakAvAsasaMkhyAnAM mIlane ca tricatvAriMzacchatasahasrANIti // 35 // RSibhASitAdhyayaneSvapi nArakAvAsavarNanAttAnyAha - 291 5 RSibhASitAdhyayanAni catuzcatvAriMzat // 36 RSIti, pazyantIti RSayo'tizayajJAnavantaH, gaNadharavyatiriktAH zeSA jina ziSyAH, yadvA RSayaH pratyekabuddhasAdhavaH, te cAtra neminAthatIrthavarttino nAradAdayo viMzatiH, pArzvanAthatIrthavarttinaH paJcadaza, vardhamAnasvAmitIrthavarttino daza, tairbhASitAni adhyayanAni kAlikazrutavizeSabhUtAni aGgabA - yAni bhavantIti bhAvaH // 36 // 10 RSayaH samayakSetre bhavantIti samayakSetrAdipramANamAha samayakSetraM sImantaka uDuvimAnamISatprAgbhArapRthivI ca paJcacatvAriMzadyojanazatasahasrANyAyAmaviSkambheNa // 37 // samayakSetramiti, samayaH kAlastenopalakSitaM kSetraM samayakSetraM manuSyakSetramityarthaH, kAlo hi dinamAsAdirUpaH sUryagatisamabhivyaGgyo manuSyakSetra eva na parataH, parato hi nAdityAH sacariSNavaH, 15 ina kSetramAyAmaviSkambheNa paJcacatvAriMzadyojanazatasahasram parikSepeNa caikA yojanakoTI dvAcatvAriMzat zatasahasrANi triMzatsahasrANi kiJcidvizeSAdhikaikonapaJcAzadyute dve yojanazate / prathamapRthivyAM prathamaprastare madhyabhAgavarttI vRtto narakendraH sImantaka ucyate, tasyApi pramANamAyAmaviSkambheNa tAvadeva saudharmezAnayoH prathamaprastaravarticatasRNAM vimAnAvalikAnAM madhyabhAgavartti vRttaM vimAna kendrakamuDuvimAnakam / ISadalpaH ratnaprabhAdyapekSayA prAgbhAra ucchrayAdilakSaNo yasyAH sA ISatprAgbhArA, Urdhvalo - 20 kAyasthaH siddhAnAM nivAsabhUtaH pRthivIbhedaH, sa ca zaMkhadalacUrNavat zveta uttAnacchatrasaMsthAnasaMsthitaH suvarNamayaH / madhye bAhulyantu aSTayojanapramANam, sA ca pRthivI parito hIyamAnA caramAnteSu sakaladigvibhAgavarttiSu paryantapradezeSu makSikApatrAdapi tanutarI, atraiva siddhA upari bhAgavizeSe nivasantIti siddhAlaya ityapyucyata iti // 37 // samayakSetra eva dRSTivAdAdeH prAdurbhAvAttamAha dRSTivAdasya mAtRkApadAni brAhmI lipyAM mAtRkAkSarANi ca SaTcatvAriMzat // 38 // dRSTivAdasyeti, jinapraNItavastutattvapratipattirdRSTiH, tasyA vAdo dRSTivAdaH dvAdazAGgarUpaH, tasya sakalavAGmayasyAkArAdimAtRkApadAnIva dRSTivAdArthaprasavanibandhanatvena mAtRkA padAni - utpAda * vyayadhauvyalakSaNAni tAni ca siddhazreNimanuSya zreNyAdinA viSayabhedena kathamapi bhidyamAnAni SaT - 30 catvAriMzadbhavantIti sambhAvyate / brAhmI RSabhadevasya sumaGgalAyAM devyAM bharatena saha jAtA putrI, 25
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 sUtrArthamuktAvalyAm [paJcamI lipi: pustakAdAvakSaravinyAsaH, sAcASTAdazaprakArApi brAhmayA yA darzitA'kSaralekhanaprakriyA sA brAhmIlipiH, tasyAM lekhyavidhau mAtRkAkSarANi SaTcatvAriMzat , tAni cAkArAdIni hakArAntAni kSakArasahitAni R Rla lu La ityevaM tadakSarapazcakavarjitAni saMbhAvyanta iti // 38 // sUtrarUpeNa tasya pratipAdakamAha agnibhUtiH saptacatvAriMzadvarSasyAnto'nagArI // 39 // agnibhUtiriti, zrImato mahAvIrasya dvitIyo gaNadharo magadhadezajo gautamagotraH kRttikAnakSaprajo'gnibhUtiH, pitA'sya vasubhUtirmAtA pRthivI tasyAgAravAsaH saptacatvAriMzadvarSANi, Avazyake tu SaTcatvAriMzadvarSANyuktAni, saptacatvAriMzattamavarSasyApUrNatvAttatrAvivakSA kRtA, samavAyAGge cApUrNasyApi pUrNatvavivakSayA saptacatvAriMzadvarSANyuktAni / sUtre'ntazzabdo madhyaparaH / asya chadmasthaparyAyo dvAda10 zavarSANi jinaparyAyaH SoDazavarSANi // 39 // gaNadharaviSayakavaktavyatvAdatrApi tadevAha- dharmajinasyASTacatvAriMzadgaNA gaNadharAzca // 40 // dharmajinasyeti, ayaM paJcadazatIrthaMkaraH durgatau prapatantaM sattvasaMghAtaM dhArayatIti dharmaH, garbhasthe'smin jananI dAnAdidharmaparA jAteti nAmnA dharmaH, asya gaNAstAvanmAnAH, gaNazcaikavAcanA15 ''cArakriyAsthAnAm / gaNadharA api tAvantaH, anuttarajJAnadarzanAdidharmagaNaM dharantIti gaNadharAH, Avazyake tu tricatvAriMzad gaNA gaNadharAzca paThyante // 40 // gaNadharaprakAzitapratimAvizeSamAha saptasaptakikAbhikSupratimA ekonapaJcAzadvAtriMdivaiH // 41 // saptasaptakiketi, yamaniyamavyavasthitaH kRtakAritAnumoditaparihAreNa bhikSate ityevaMzIlo 20 bhikSuH-pacanapAcanasyAvadyAnuSThAnarahitatayA nirdoSAhArabhojI sAdhuH, nAmasthApanAdravyabhAvaiH sa nikSepyaH, nAmasthApane sugame, dravyabhikSuH Agamato noAgamatazca, jJAtA'nupayukta AdyaH, dvitIyastu trividhaH, jJazarIraM bhavyazarIraM tadubhayavyatiriktazca, bhikSupadArthajJasya jIvApetaM zarIraM jJazarIram , bhUtabhAvatvAt / yastu bAlako nedAnI bhinuzabdArthamavabudhyate bhotsyate'nenaiva. zarIreNa tasya zarIraM bhavyazarIraM bhAvibhAvatvAt / tadubhayavyatiriktazca tridhA, ekabhavikaH, baddhAyuSkaH, abhimukhanAmagotrazca, yo nairayi25 kastiryamanuSyo vA devo vA'nantarabhave bhikSurbhAvI sa ekabhavikaH / yena bhikSuparyAyanimittamAyu rbaddhaM sa baddhAyuSkaH, yasya bhikSuparyAyapravartanAbhimukhe nAmagotre karmaNI sa cA''ryakSetre manuSyabhave bhAvibhikSuparyAye samudyamAnaH, yadvA svajanadhanAdi parityajya gurusamIpe pravrajyApratipattyarthaM svagRhAdahirgacchati so'bhimukhanAmagotraH / bhAvabhikSurdvidhA, Agamato noAgamatazca, Agamato bhikSuzabdArthavettA tatra copayuktaH / noAgamatastu samyak trividhaM trividhena samastasAvadyAduparatassaMyataH / gRhasthA anya30 tIrthikaliGgino vA na noAgamato bhAvabhikSavaH, bhikSuzabdapravRttinimittasya tatrAbhAvAt , bhikSuzabdasya hi dve nimitte, vyutpattinimittaM pravRttinimittamba, bhikSata ityevaMzIlo bhikSuriti vyutpattyA bhikSaNaM vyutpattinimittam , tena bhikSaNenaikArthe samavAyitayA yadupalakSitamiha paralokAzaMsAvipramuktatayA yamani
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] smvaaymuktaasrikaa| 293 yameSu vyavasthitatvaM tatpravRttinimittam , tena bhikSamANe'bhikSamANe vA bhikSau bhikSuzabdaH pravartate, ubhayyAmapyavasthAyAM pravRttinimittasadbhAvAt , anyatra ca gRhasthAdau na pravarttate, navakoTyaparizuddhAhArabhojitayA teSu yathoktasya pravRttinimittasyAbhAvAt, nahi gamanakriyAmAtrAdgauH, kintu gamanenaikArthasamavAyitayA yadupalakSitaM sAnAdimattvaM tadyogAdeveti / teSAM pratimA-abhigrahavizeSaH, sapta saptakadinAni yasyAM sA saptasaptakikA, saptasu saptakeSu sapta sapta dinAni bhavantIti sA ekonapazcAzatA dinairbhavati, 5 tatra prathame saptake pratidivasamekaikAM bhikSAM gRhNAti, dvitIye saptake pratidivase dve dve bhikSe, tRtIye saptake pratidivasaM tisrastisraH, caturthe catasrazcatasraH, paJcame paJca paJca, SaSThe SaT SaT , saptame sapta sapteti saptasaptakikAyAM bhikSAparimANaM SaNNavataM zatam // 41 // pratimAvahanenonnatAcAradehavanto bhavantIti tathAvidhAnAha munisuvratasya paJcAzadAryikAsahasrANi, anantajinaH puruSottamazca 10 pnycaashddhnurdehmaanH||42|| munisuvratasyeti, manute jagatastrikAlAvasthAmiti muni jIvAjIvalakSaNaM lokaM yathArthopayogena dravyAstikaparyAyAstikasvabhAvaguNaparyAyairnimittopAdAnakAraNakAryabhAvotsargApavAdapaddhatyA jAnAti muniH, ( nAmamuniH sthApanAmuniH sugamaH, dravyamuniH jJazarIrabhavyazarIratahayatiriktabhedAtrividho'nupayuktaH liGgamAtradravyakriyAvRttisAdhyopayogazUnyasya pravartanavikalpAdiSu kaSAyanivRttasya pari- 15 Naticakre'saMyamapariNatasya dravyamunitvam / bhAvamuniH cAritramohanIyakSayopazamakSAyikotpannasvarUparamaNaparabhAvanivRttaH pariNativikalpapravRttiSu dvAdazakaSAyodrekamuktA, naigamasaGgrahavyavahAranayaiH dravyakriyApravRttadravyAsravaviraktasya munitvam , RjusUtranayena bhAvAbhilASasaMkalpopagatasya, zabdasamabhirUdvaivambhUtanayaiH pramattAt kSINaM mohaM yAvat pariNatI sAmAnyavizeSacakre svatattvaikatvaparamazamatAmRtaratasya munitvam ) zobhanAni bratAni yasya sa suvrataH, munizvAsau suvratazceti tathA, evaM garbhasthe'sya jananI 20 munivatsuvratA jAteti munisuvrataH viMzatitamastIrthakaraH, asya pitA sumitraH, mAtA padmA, asau navame bhave jino jAtaH, asya zramaNAH triMzatsahasrANi, AryikAH paJcAzatsahasrANi, triMzadvarSasahasrANi sarvAyuH viMzatidhanurdehamAnazceti / anantakarmAMzajayAt anantAni vA jJAnAdInyasyetyanantaH asya jananyA ratnavicitramatipramANaM dAmasvapne dRSTamato'nantaH, caturdazastIrthakaraH, asya pitA'yodhyAlaGkAraH siMhasenaH, mAtA suyazAH, triMzadvarSalakSANi sarvAyuH, SaTSaSTisahasrANi zramaNAH, lakSamekamaSTauzatAnyA- 25 ryikAH, pazcAzaddhanurdehamAnazca / puruSottamo'yaM caturthoM vAsudevaH, vAsudevAzcAvasarpiNyAM nava bhavanti, anantajinakAlabhAvI puruSottamo vAsudevaH pazcAzaddhanurdehamAna iti // 42 // ete karmaNAM kSayaM kariSyantIti tAnyAha darzanAvaraNanAmakarmaNorekapaJcAzatprakRtikatvam // 43 // darzaneti, sAmAnyArthabodho darzanaM tadAvRNoti yattaddarzanAvaraNIyam , taJca cakSurdarzanAvaraNIyAdibhedena 30 navavidham , nAmakarmApi dvicatvAriMzaditi militvobhayakarmaNI ekapazcAzaduttaraprakRtike bhAvataH // 43 //
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 sUtrArthamuktAvalyAm [paJcamI sathA jJAnAvaraNanAmAntarAyANAJca dvipaJcAzatprakRtikatvam // 44 // jJAneti, vizeSArthaviSayaM jJAnamAvRNotIti jJAnAvaraNaM dezasarvajJAnAvaraNarUpaM matijJAnAvaraNAdipaJcavidham , nAma dvicatvAriMzadvidham , antarA-dAtRpratigrAhakayorantarbhANDAgArikavadvighnahetutayA ayate 5 gacchatItyantarAyam pratyutpannavinAzi AgAmilabdhavyapathapratirodhakaJca dAnAntarAyAdi paJcavidhamiti sarvamelane dvipaJcAzadbhavantIti // 44 // kliSTakarmaNAmudayAtsammUchimA bhavantIti tadvizeSamAha sammUchimoraHparisarpANAM tripazcAzadvarSasahasrANi sthitiH||45|| sammUchimeti, saMmUrchanaM saMmUrchA tayA nirvRttAH sammUchimAH, tathAvidhakarmodayAt garbha10 mantareNaiva ye utpadyante te saMmUchimAH, prasiddhabIjAbhAvena pRthivyAM varSodbhavAstathAvidhatRNAdayaH, na caite na sambhavaMti, dagdhabhUmau bIjAsattve'pi teSAM sambhavAt , tathA padminIzRGgATakapADhAzaivalAdivanaspatayaH, zalabhapipIlikAmakSikA''zAlikAdayazca, urasA-vakSasA ye parisarpanti saJcaranti te uraHparisarpA uragAdayaH, sammUchimAzca te uraHparisAzca teSAM tripazcAzadvarSasahasrANi sthitirutkarSataH, jaghanyena tvantarmuhUrttam , iyaJca sthitiH tAdRzAM paryAptakAnAm , aparyAptakAnAntu teSAM jaghanyenotkarSaNa 15 cAntarmuhUrtam , evaM sammUchimasthalacarapaJcendriyatiryagyonikAnAmapi tAvatyeva sthitiH // 45 // sammUchimA adhamAstadviparyayeNottamAnAha bharatairavatayoH pratyekamutsarpiNyAM catuHpaJcAzaduttamapuruSA evamavasapiNyAmapi // 46 // bharateti / jambUdvIpagatabharatairavatahaimavatahairaNyavatahariramyakamahAvidehalakSaNasaptavarSaghaTake bhara20 tavarSe airavatavarSe cetyarthaH, utsarpanti vardhayantyarakApekSayA bhAvAnityutsarpiNI zubhabhAvavardhako'zubha bhAvahAnikArako dazasAgaropamakoTIkoTiparimANaH kAlavizeSaH, evamavasarpayati bhAvAnityavasarpiNI tAvanmAnaiva, atrApi samastAH zubhA bhAvAH krameNAnantaguNatayA hIyante, azubhA bhAvAzca krameNAnantaguNatayA parivarddhante, uttamAzca te puruSAzcottamapuruSAH, pUH zarIraM tatra zayanAnnivasanAt puruSaH, tatra nAmapuruSaH, puruSa iti nAmaiva, sthApanApuruSaH pratimAdi, dravyapuruSaH puruSatvena ya utpatsyate utpannapUrvo 25 vA, ubhayavyatiriktazca mUlaguNanirmitaH-puruSaprAyogyANi dravyANi, uttaraguNanirmitaH tadAkAravanti tAnyeva / evamamilApapuruSaH-yathA puruSa iti, pulliMgavRttyabhidhAmAtraM vA, yathA ghaTaH paTa ityAdi / cihnapuruSaH-puruSAkRtirnapuMsakAtmAzmazruprabhRtipuruSacihnayuktaH / vedapuruSaH-puruSavedAnubhavanapradhAnaH sa ca strIpuMnapuMsakasambandhiSu triSvapi liGgeSu bhavatIti / evamuttamapuruSo madhyamapuruSo jaghanyapuruSazca, tatrottamapuruSo dharmapuruSo bhogapuruSaH karmapuruSazceti trividhaH, dharmaH kSAyikacAritrAdistadarjanaparaH 30 puruSo dharmapuruSaH arhadAdiH, bhogA manojJazabdAdayastatparo bhogapuruSaH cakravartyAdiH, karmANi mahAra mbhAdisampAdyAni narakAyuSkAdIni tatparaH karmapuruSo vAsudevAdiH, ete uttamapuruSAH pratyekamutsarpiNyAM
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA ] samavAyamuktAsarikA / caturviMzatitIrthakarAH dvAdazacakravarttino nava vAsudevA nava baladevAzceti militvA catuHpaJcAzadbhavanti, evamavasarpiNyAmapi / umA bhogA rAjanyAzca madhyamapuruSAH, dAsA bhRtakA bhAgavantazceti jaghanya - puruSAH iti // 46 // 295 uttameSvapi vAsudevA narakameva yAntIti tadAvAsAnAha prathama dvitIya pRthivyoH H paJcapaJcAzannarakAvAsazatasahasrANi // 47 // 5 prathameti, prathamAyAM pRthivyAM triMzannarakalakSANi pUrvaM vyAvarNitAnyeva, zarkarAprabhAyAM dvitIya pRthivyAmekAdaza prastaTAH, narakapaTalAni adho'dho dvandvahInAnIti vacanAt, tatra prathame prastare catasRSu dikSu SaTtriMzadAvalikApraviSTA narakAvAsAH, vidikSu paJcatriMzat, madhye caiko narakendrakaH, sarvasaMkhyayA dve zate paJcAzItyadhike, zeSeSu dazasu prastaTeSu pratyekaM krameNAdho'dho'STakASTakahAniH pratidik ekaikanarakAvAsahAneH, tatastatra sarvasaMkhyayA''valikApraviSTA narakAvAsAH SaDviMza tAni paJcanavatyadhikAni, 10 zeSAzcaturviMzatilakSAH saptanavatisahasrANi trINi zatAni pazcottarANi puSpAvakIrNakAH / ubhayamIlane paJcaviMzatilakSANi narakAvAsAnAmiti pRthivIdvaya saMkhyA yojanena paJcapaJcAzannarakAvAsazatasahasrANi bhavantIti // 47 // nArakiNo'pi bahirAgatya kRtadharmANo yAnti caMdrAdiSviti tadvaktavyatAmAha - jambUdvIpe SaTpaJcAzannakSatrANi candrayuktAni // 48 // " jambUdvIpa iti, samayakSetrabahirvartya saMkhyeyajambUdvIpavyAvRte dhAtakIkhaNDAdisarvadvIpAnAM lavaNodAdisarvasamudrANAM sarvAtmanA'bhyantare sakalatiryaglokamadhyavarttini sarvadvIpebhyaH kSullake yojanalakSapramANe puSkarakarNikAsaMsthAnasaMsthite'smin jambUdvIpe dvau candrau prabhAsete, sUryAkrAntAbhyAmanyatra zeSa yo dizazcandrAbhyAM prakAzyamAnatvAt ekaikasya ca candrasyASTAviMzatinakSatra parivArabhAvAt, tAni nakSatrANi svayaM niyatamaNDalacA ritve'niyatAnekamaNDalacAriNA nijamaNDala kSetramAgatena candreNa saha 20 prAptavanti prApnuvanti prApsyanti ca tatazca candradvayApekSayA SaTpaJcAzannakSatrANi yogakartRNIti // 48 // candrAdInAM vaktavyatAgaNipiTTakestIti tadvizeSamAha - gaNipiTakAnAmAcAracUlikAvarjAni saptapaJcAzadadhyayanAni AcArasUtrakRtasthAnAGgAnAm // 49 // gaNIti, gaNaH gaccha guNagaNo vA'syAstIti gaNI AcArya:, tasya piTakamiva piTakAni 25 sarvasvabhAjanAni, athavA gaNinAmarthaparicchedAnAM piTakameva piTakAni sthAnAni teSAmAcArasUtrakRtasthAnAGgAnAmadhyayanAni, AcAre prathamazrutaskandhe navAdhyayanAni dvitIye SoDaza, nizIthAdhyayanasya prasthAnAntaratvenehAnAzrayaNAt / sUtrakRte dvitIyAGge prathamazrutaskandhe SoDaza dvitIye sapta sthAnAGge daza, parantu AcArasya prathamAGgasya cUlikA sarvAntimamadhyayanaM vimuktyabhidhAnaM tadvarjanAt saptapaJcAzadadhyayamAmi bhavanti // 49 // 15 30
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 sUtrArthamuktAvalyAm [paJcamI AcArAGgAdInAM nivAdikarturnarakagatiprAyogyakarmabandhAnarakAvAsatabaMdhakarmANyAha prathamadvitIyapaJcamapRthivISu nirayAvAsA aSTapaJcAzat zatasahasrANi jJAnAvaraNavedanIyAyurnAmAntarAyANAzcASTapaJcAzaduttaraprakRtikatvam // 50 // prathameti, prathamAyAM triMzallakSANi dvitIyAyAM paJcaviMzatiH paJcamyAstrINIti sarvANyaSTapaJcAza5 lakSANi / jJAnAvaraNasya pazca vedanIyasya dve AyuSazcatasro nAmno dvicatvAriMzat antarAyasya paJceti sarvA aSTapaJcAzaduttaraprakRtayaH // 50 // karmaNAM sthitiniyatatvena sthitezca kAlaniyaMtritatayA tadvizeSamAha candravarSasya pratyekamRtava ekonaSaSTirAtriMdivamAnAH // 51 // candravarSasyeti, nakSatracandrAdityAbhivarddhitasaMvatsareSu yazcandrasaMvatsaraH candragatimaGgIkRtya 10 bhavati tatra dvAdazamAsAH SaD Rtavo bhavanti, tatra kRSNapratipadamArabhya paurNamAsIparisamAptiM yAvattA vakAlapramANazcAndro mAsaH, sa ca mAsa ekonatriMzadrAtriMdivAni dvAtriMzacca SaSTibhAgA, ahorAtrasyetyevaM pramANaH, dvAbhyAM tAbhyAJca mAsAbhyAmRturbhavati tata ekonaSaSTirahorAtrANyasau bhavati, yacceha dviSaSTibhAgadvayamadhikaM tanna vivakSitam // 51 // sUryagatiparimANavizeSAdapi RtUnAM bhAvAtsUryAzrayeNa gativizeSamAha15 udite sthAne SaSTimuharterudeti savitA punaH // 52 // udita iti, sthAnaM cArabhUmirmaNDalam , tAni maNDalAni sarvasaMkhyayA caturazItyadhikamaNDalazatam , jambUdvIpe paJcaSaSTiH lavaNe samudre ekonaviMzatyadhikaM zatam , ekaikasya maNDalasya viSkambho'STacatvAriMzadekaSaSTibhAgA yojanasya, maNDalatvaJcaiSAM maNDalasadRzatvAt , na tu tAttvikam , maNDalaprathamakSaNe yadyAptaM kSetraM tatsamazreNyeva yadi puraH kSetraM vyApnuyAt tadA tAttvikI maNDalatA syAt , tathA ca sati 20 pUrvamaNDalAduttaramaNDalasya yojanadvayamantaraM na syAt , sUryamaNDalakSetrazca cakravAlaviSkambhato'vaseyam , tatra sUryaH sarvAbhyantaraM sarvabAhyazca sakRdeva saMkrAmati zeSANi tu dvau vArAn, sUryaH paJcapaJcayojanasahasrANi dve caikapazcAze yojanazate ekonaviMzataJca SaSTibhAgAn yojanasyaikaikena muhUrtena gacchati, sarvamapi hi maNDalamekenAhorAtreNa dvAbhyAM sUryAbhyAM parisamApyate, pratisUryazcAhorAtragaNane paramArthato dvAvaho rAtrau bhavataH, dvayozcAhorAtrayoH SaSTi muhUrtAH, tato maNDalaparirayasya SaSTyA bhAge hRte yallabhyate tanmuhUrta25 gatipramANam , sarvAbhyantaramaNDalaparirayaH trINi lakSANi paJcadazasahasrANi ekonanavatyadhikAni yojanA nAmiti / asmin sarvAbhyantare maNDale divaso'STAdazamuhUrtapramANaH, bharatakSetragatAnAzca manuSyANAM saptacatvAriMzatA yojanasaharaivIbhyAM triSaSTyadhikAbhyAM yojanazatAbhyAM ekaviMzatyA ca SaSTibhAgairyojanasya sarvAbhyantaramaNDalacAracaraNakAle sUrya udayamAnaH cakSurgocaramAyAti // 52 // ___ kAlavizeSamAzrityaivAha80 RtumAsena yugasyaikaSaSTiH RtumAsAH // 53 // - RtumAseneti, Rturhi lokalacyA SaSTyahorAtrapramANo dvimAsAtmakastasyArddha mAso'pi Rtura
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] samavAyaGgimuktAsarikA / vayave samudAyopacArAt , Rtureva mAsaH paripUrNatriMzadahorAtrapramANaH RtumAsaH karmamAsaH sAvanamAsa iti vA vyavahriyate, yugazca candrazcandro'bhivarddhitazcandro'bhivarddhitazceti paJcabhiH saMvatsarairmIyamAnaH kAlavizeSaH sa ca pramANenASTAdazazatamitaH triMzaduttarANyahorAtrANAM bhavati, tasya ca pramANasya triMzatA bhAgAhAre labdhA ekaSaSTiH RtumAsA iti // 53 // yugasya candramAsagarbhitatvena candrasya pratidinAvasthAmAha pakSayoH pratyahaM candro dviSaSTibhAgAn hIyate varddhate ca // 54 // pakSayoriti, kRSNazuklapakSayorityarthaH, candramaso vRddhyapavRddhI aSTau muhUrtazatAni paJcAzItyadhikAni, ekasya muhUrttasya triMzataM dvASaSTibhAgAn yAvat / ekasya candramAsasya madhye ekasmin pakSe candramaso vRddhirekasmiMzcApavRddhiH, candramAsasya parimANamekonatriMzadrAtrindinAni ekasya rAtriMdivasya dvAtriMzahASaSTibhAgAH, rAtriMdivaM ca triMzanmuhUrtakaraNArthamekonatriMzatA guNyate, jAtAnyaSTau zatAni saptatyadhi- 10 kAni muhUrtAnAm / ye'pi dvASaSTibhAgA rAtriMdivasya te'pi muhUrtasatkA bhAgakaraNArthaM triMzatA guNyante, jAtAni navazatAni SaTyadhikAni teSAM dvASaSTyA bhAgo hriyate labdhAH paJcadaza muhUrtAH te muhUrtarAzau prakSipyante jAtAni muhUrtAnAmaSTau zatAni paJcAzItyadhikAni zeSAzca triMzahASaSTibhAgA muhUrtasya / tatra candrazcatvAri muhUrtazatAni dvAcatvAriMzadadhikAni SaTcatvAriMzatazca dvASaSTibhAgAn muhUrtasya yAvadapavRddhiM gacchati-rAhuvimAnaprabhayA rajyate, pratipattithau parisamApnuvatyAM paripUrNa prathamaM pazcadazaM bhAgaM yAvadra-15 jyate, evaM dvitIyAditithiSu yAvatpazcadazyAM tithau parisamApnuvayAM paripUrNa paJcadazabhAgaM yAvat , tasyAzca paJcadazyAzcaramasamaye candraH sarvAtmanA rAhuvimAnaprabhayA rakto bhavati, yastu SoDazo bhAgo dvASaSTibhAgadvayAtmako'nAvRtya tiSThati sa stokatvAdadRzyatvAca na gaNyate // 54 // nanu jambUdvIpe paJcaSaSTiH sUryamaNDalAnAmuktA, tatra kutra kiyanti maNDalAni vartanta ityatrAha niSadhe nIlavati ca triSaSTissUryamaNDalAni // 55 // niSadha iti, mahAvidehasya dakSiNasyAM harivarSasyottarasyAM paurastyalavaNodasya pazcimAyAM pazcimalavaNasamudrasya pUrvasyAM jambUdvIpe niSadho nAma varSadharaparvatazcatvAriyojanazatAni Urvoccatvena yojanazatAnyudvedhena bhUpravezena meruvarjasamayakSetragirINAM svoccatvacaturthAMzenodvedhatvAt , SoDazayojanasahasrANi dvicatvAriMzadadhikAni aSTau ca yojanazatAni dvau cekonaviMzatibhAgau yojanasya viSkambheNa varttate, mahAhimavato dviguNaviSkambhamAnatvAt , yatra bahUni kUTAni niSadhasaMsthAnasaMsthitAni, yatra ca niSadho nAma 25 devo'dhipatitvamudvahati, tatparvatasya copari tathA mahAvidehasyottareNa ramyakavarSasya dakSiNena pUrvalavaNasamudrasya, pazcimena pazcimalavaNodasya pUrveNa niSadhasamAnamAno nIlavannAma varSadharaparvato nIlavannAmakadevAdhiSThito vartate tasya copari triSaSTiH sUryamaNDalAni bhavanti, harivarSajIvAkoTyAM ramyakajIvAkoTyAzca dve maNDale bhavataH // 55 // kecitpratimAvizeSabhRto jyotiSkadevatvenotpadyanta iti pratimAvizeSamAha aSTASTamikA pratimA catuHSaSThirAtriMdivapramANA // 56 // sU0 mu. 30
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAthamuktAvalyAm [paJcamI aSTeti, aSTAvaSTamAni dinAni yasyAM sA'STASTamikA, yasyAM hyaSTau dinASTakAni bhavanti, pratimA-bhikSuNAmabhigrahavizeSaH, aSTau aSTakAni yato'sau bhavati atazcatuSSaSTyA rAtriMdivaiH sA pAlitA bhavati, tathA prathame'STake prati dinamekaikA bhikSA dvitIye dve dve yAvadaSTame aSTAvaSTAviti saGkalanayA dve zate bhikSANAmaSTAzItyadhike bhavataH // 56 // 6 pratimAvAhakA avazyaM vaimAnikA bhavantIti tadvaktavyatAmAha saudharmAvataMsakasya pratidizaM paJcaSaSTibhaumAni // 57 // saudharmeti, saudharmaH zakrendrapAlitaH prathamadevalokaH, tasya madhyabhAgavarti zakranivAsabhUtaM vimAnaM saudharmAvataMsakam , atra hi kalpe caturdikSu catvAri vimAnAni madhye ca paJcamaM saudharmAvataMsakam tasmAdekaikasyAM dizi prakarAbhyarNavartIni nagarAkArANi bhaumAni paJcaSaSTirbhavanti // 57 // 10 vaimAnikeSu sUryacaMdraprakAzAbhAvAtprakAzyakSetraM tatsaMkhyAzcAha SaTSaSTizcandrAH sUryAzca mAnuSakSetrasya dakSiNArdhamuttarArdhazca prabhAsayanti // 58 // SaTSaSTiriti, jambUdvIpadhAtakIkhaNDapuSkaravaradvIpArdharUpA dvIpA dvau ca lavaNodadhikAlodadhirUpau samudrau mAnuSaM kSetraM tatraiva manuSyANAmutpattermaraNAcca, atraiva suSamasuSamAdayaH kAlavibhAgAH, 15 mAnuSakSetrAt paratastu sarvamapi devAraNyaM devAnAM krIDAsthAnam , na tatra janmato manuSyA nApi ko'pi tatra kAlavibhAgaH, mAnuSakSetre candrasUryagrahanakSatratArAgaNA vicaraNazIlAH zeSeSu dvIpasamudreSu jyotizcakraM sadA'vasthAnazIlam / tathA ca dvau candrau jambUdvIpe catvAro lavaNasamudre dvAdaza dhAtakIkhaNDe dvicatvAriMzatkAlodadhisamudre dvisaptatizca puSkarAdhe, sarve caite dvAtriMzadadhikaM zatam , etadardhazca SaT SaSTidakSiNapaMktau SaTSaSTizcottarapaMktau sthitAH, evaM sUryA api, evazvehaloke mAnuSe candrasUryANAM catasraH 20 paMktayaH, dve paMktI candrANAM dve ca sUryANAm , ekaikA ca paMktiH SaTSaSTiH, ekaH kila sUryo jambUdvIpe merodakSiNabhAge cAraM caran vartate eka uttarabhAge, ekazcandramA meroruttarabhAge, eko'parabhAge, tatra yo merodakSiNabhAge sUryazcAraM caran varttate tadA tatsamazreNivyavasthitau dvau dakSiNabhAge sUryoM lavaNa. samudre SaD dhAtakIkhaNDe ekaviMzatiH kAlode SaTtriMzadabhyantarapuSkarAdhe, asyAM sUryapaMktau SaTSaSTiH sUryA jAtAH, uttarabhAge'pi tathA, candrA api pUrvabhAge'parabhAge ca tathA / ete sUryAzcandrAzcAnavasthi25 tamaNDalA yathAyogamanyasminnanyasmin maNDale saJcarantaH pradakSiNAvarttamaNDalA meruM lakSIkRtya paribhramanti, teSAM pradakSiNAvartagateH pratyakSata evopalabhyamAnatvAt // 58 // nakSatrANAM candrasvAmitvAttadAzrayeNa mAsabhedamAha nakSatramAsena mIyamAnasya yugasya saptaSaSTinakSatramAsAH // 59 // nakSatramAseneti, yena kAlena candro nakSatramaNDalaM bhukte sa nakSatramAsaH, sa ca saptaviMzati30 rahorAtrANi ekaviMzatizcAhorAtrasya saptaSaSTibhAgAH / saptaSaSTibhAgakaraNArtha te saptaSaThyA guNyante, jAtAmyaSTAdazazatAni nabottarANi, tata uparitanA ekaviMzatiH saptaSaSTibhAgAstatra prakSipyante, jAtAmyaSTAdaza
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] smvaayaajmuktaasrikaa| zatAni triMzadadhikAni, yugasyApi sambandhinastriMzadadhikASTAdazazatapramANAnyahorAtrANi saptaSaSTyA guNyante, jAta eko lakSo viMzatisahasrANi SaT zatAni dazottarANi, eteSAmaSTAdazazataistriMzadadhikazcandramAsasatkaSaSTibhAgarUpairbhAgo hriyate, labdhAH saptaSaSTimAsAH // 59 // nakSatramAsAnAM samayakSetrabhAvitvAtsamayakSetravizeSasya dhAtakIkhaNDasya vaktavyatAmAha dhAtakIkhaNDe'STaSaSTizcakravartivijayA rAjadhAnya utkarSaNArhantazcakravartibaladevavAsudevAzca // 60 // dhAtakIkhaNDa iti, yadyapi cakravartinAM vAsudevAnAM naikadA'STaSaSTiH sambhavati, jaghanyato'pyekaikasmin mahAvidehe catuNNAM caturNA tIrthakarAdInAmavazyambhAvasya sthAnAGgAdAvabhihitatvAt, na caikakSetre cakravartI vAsudevazcaikadA bhavato yataH aSTaSaSTirevotkarSatazcakravarttinAM vAsudevAnAM cASTaSaSTyAM vijayeSu bhavati tathApI haikasamayAvivakSaNAt kAlabhedabhAvinAM cakravartyAdInAM vijayabhedenASTaSaSTira-10 viruddheti // 60 // samayakSetravizeSavaktavyatAnantaraM tatsAmAnyAzrayeNa varSAdInAhavarSANi varSadharAzca meruvarjA ekonasaptatiH samayakSetre // 61 // varSANIti, bharatahaimavataharivAsamahAvideharamyakahairaNyavatairavatAni kSetrANi sapta, tatrAdyAni trINi merordakSiNena, antyAni trINi tasyottareNa mahAvidehazca meroH pUrveNa pazcimena ca, varSa kSetravizeSaM 15 dhArayaMte-vyavasthApyaMta iti varSadharAH, te ca himavAn mahAhimavAn nIlavAn rukmI rUpyaH zikharI mandarazceti sapta, AdyAlayo merodakSiNena tatastrayaH tasyottareNa merumadhye, ityekamepekSayA varSANi varSadharaparvatAzca trayodaza, meruvarjanAt, samayakSetre paJca mandarA iti tadapekSayA paJcaSaSTirvaSoNi varSadharAzca, catvAra eveSukArAH, sarvasaMkhyayA caikonasaptatiriti // 61 // samayakSetra eva karmaNAmutkarSasthitilAbhAtsarvakarmamUlabhUtamohanIyasthitimAha mohanIyakarmaNo'bAdhonikAsthitiH karmaniSekaH saptatisAgaropamakoTIkovyaH // 2 // mohanIyakarmaNa iti, zubhAzubhAnyatarAdhyavasAyI jIvo hi puNyapApAtmakasya karmaNo yogya nAtibAdaraM nAtisUkSmaM na vA svAvagADhapradezebhyo bhinnapradezAvagADhaM karmavargaNAgataM dravyaM tailAdikRtAbhyaGgaH puruSo reNumiva rAgadveSakchinnasvarUpo rucakavarje sarvAtmapradezairgRhNAti, zubhAzubhAdivizeSaNAviziSTa-25 meva tadgRhan tatkSaNameva zubhamazubhaM vA kurute, pariNAmAzrayakarmaNAM tathAvidhasvabhAvatvAt , jIvasya hi zubho'zubho vA pariNAmastathAvidho'sti yadvazAt grahaNasamaya eva karmaNAM zubhatvamazubhatvaM janayati, jIvasyApi karmAzrayabhUtasya sa ko'pi svabhAvo'sti yena zubhAzubhatvena pariNamayannaiva karma gRhAti, tathA karmaNo'pi sa svabhAvaH kazcidvarttate yena zubhAzubhapariNAmAnvitena jIvena gRhyamANamevaitadrUpeNa pariNamati, tathA prakRtisthityanubhAgavaicitryaM pradezAnAmalpabahubhAgavaicitryazca karmaNo grahaNasamaya eva karoti 30 tatrAdhyavasAyavizeSagRhItasya karmadalikasya yasthitikAlaniyamanaM sa sthitibandhaH, sthitizca dvividhA 20
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamuktAvalyAm [paJcamI karmatvApAdanamAtrarUpA, anubhavarUpA ca, tatra karmatvApAdanarUpAM sthitimadhikRtya mohanIyasya karmaNa utkRSTasthitiH saptatisAgaropamakoTIkoTyaH, anubhavarUpAmaGgIkRtya tu abAdhonikA, yeSAM hi karmaNAM yAvatyaH sAgaropamakoTIkoTyaH teSAM tAvanti varSazatAnyabAdhAkAlaH, sa ca kAlo mohanIyasya saptavarSasahasrarUpaH tadAnIzca karma nodayaM yAtIti tadUnA saptatiH sAgaropamakoTIkoTyo'nubhavarUpA sthitiH, / karmadalikaniSeko'pi tadaiva, tAvanmAna eva, karmadalikaniSeko nAma jJAnAvaraNIyAdikarmadalikasya pUrvaniSiktasyAnubhavanArthamudaye pravezanam , tatra sarvasminnapi badhyamAne karmaNi nijamabAdhAkAlaM parityajya tato dalikanikSepaM karoti, tatra prathamAyAM sthitau samayalakSaNAyAM prabhUtataraM dravyaM karmadalikaM niSiJcati, tata avaM dvitIyasamaye vizeSahInaM tRtIyasamaye vizeSahInamevaM yAvadutkRSTasthitikarmadalikaM tAvadvize pahInaM niSiJcati, ayazca karmaniSkaH // 62 // 10. sthitiH kAlavizeSaH sa ca sUryAvRtterbhavatItyAvRttimAnamAha sUryazcaturthacandrasaMvatsarasya haimante ekasaptatidine'tikrAnte AvRtti karoti // 63 // sUrya iti, prathamatazcandrasaMvatsaratraye dinAnAM sahasraM dvinavatiH dviSaSTibhAgA bhavanti, AdityasaMvatsare dinAnAM zatatrayaM SaTSaSTizca bhavanti, tatritaye ca sahasramaSTanavatyadhikaM bhavati, candra15 yugamAdityayugazcASADhyAmekaM pUryate'parazca zrAvaNakRSNapratipadyArabhyate, evaJcAdityayugasaMvatsaratrayApekSayA candrayugasaMvatsaratrayaM paJcabhirdinaiH SaTpaJcAzatA ca dinadviSaSTibhAgairUnaM bhavatIti kRtvA''vityayugasaMvatsaratrayaM zrAvaNakRSNapakSasya candradinaSaTke sAdhike pUryate, candrayugasaMvatsaratrayantvASADhyAm, tatazca zrAvaNakRSNapakSasaptamadinAdArabhya dakSiNAyanenAdityazvaran candrayugacaturthasaMvatsarasya caturthamAsAntabhUtAyAM aSTAdazottarazatatamadinabhUtAyAM kArtikyAM dvAdazottarazatatame svakIyamaNDale carati, tatazcAnyAnye20 kasaptatirmaNDalAni tAvatsveva dineSu mArgazIrSAdInAM catuNA haimantamAsAnAM sambandhiSu carati, tato dvisaptatitame dine mAghamAse bahulapakSatrayodazIlakSaNe sUryaH dakSiNAyanAnivRttyottarAyaNena caratIti / / jyotizcAravijJAmamapi kalAtmakamatastA Aha lekhagaNitarUpyanAvyAdayo dvAsaptatikalAH // 64 // lekheti, kalA vijJAnaM sA ca kalanIyabhedAdvisaptatirbhavati, tadyathA-lekhanaM lekho'kSaravi25 nyAsaH, tadviSayA kalApi lekha evocyate, evaM sarvatra, sa ca lekho dvidhA lipiviSayabhedAt, lATA'didezabhedatastathAvidhavicitropAdhibhedato vA lipiranekavidhA, tathAhi patravalkakASThadantalohatAmrarajatA dayo'kSarANAmAdhArastathA lekhanotkIrNanasyUtavyUtachinnabhinnadagdhasaMkrAntito'kSarANi bhavantIti / viSa. yApekSayA'pyanekadhA, svAmibhRtyapitRputraguruziSyabhAryApatizatrumitrAdInAM lekhaviSayANAmapyanekatvAtta thAvidhaprayojanabhedAca / akSaradoSAzcaite 'atikAryamatisthaulyaM vaiSamyaM pNktivkrtaa| atulyAnAM ca 30 sAdRzyamabhAgo'vayaveSu ceti / gaNitaM-saMkhyAnaM saGkalitAdyanekabhedaM pATIprasiddham / rUpyaM-lepyazilA suvarNamaNivastracitrAdiSu rUpanirmANam / nATyaM-sAbhinayanirabhinayabhedabhinnaM tANDavam / gIta-gandharva'kalA-gAnavijJAnam / vAyaM-tatavitatAvibhedam / svaragataM-gItamUlabhUtAnAM SaDjaRSabhAvikharANAM
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukkA ] samavAyAGgamuktAsarikA / jJAnam / puSkaragataM mRdaGgamurajAdibhedabhinnaM tadviSayakaM vijJAnam, pRthakkathanaM paramasaGgItAGgatvakhyApanArtham / samatAlaM - gItAdimAnakAlastAlaH sa samo'nyUnAdhikamAtrikatvena yasmAjjJAyate tatsamtAlavijJAnam / dhUtaM-prasiddham / janavAdo - dhUtavizeSaH / pAzakaM - pratItam / aSTApadaM - sAriphalakadyUtam / dakamRttikA - dakasaMyuktamRttikA vivekadravyaprayoga pUrvikA tadvivecanaphalApyupacArAttathA / annavidhiH sUpakArakalA / pAnavidhiH- dukamRttikAkalayA prasAditasya sahajanirmalasya tatsaMskArakaraNam / vastra - 5 vidhiH- paridhAnIyAdirUpasya vastrasya navakoNadai vikAdibhAgayathAsthAnanivezAdivijJAnam / zayanavidhiH- palyaGkAdividhAnam 'karmAGgulaM yavASTakamudarAsaktaM tuSaiH parityaktam / aGgulazataM nRpANAM mahatI zayyA jayAya kRte tyAdikaM vijJAnam 1 AryA - saptacatuSkalagaNAdivyavasthAnibaddhA mAtrAchandorUpA / prahelikA- gUDhAzayapadyam / mAgadhikA - rasa vizeSaH / gAthA - saMskRtetara bhASAnibaddhA''ryeva / 301 kaTuvizeSaH / gandhayuktiH - gandhadravyaviracanam / madhusiktaM - madhurAdiSaDrasaprayogaH / AbharaNa- 10 vidhiH- AbhUSaNAnAM viracanaghaTanaparidhAnAni / taruNIparikarma - yuvatInAmanaGgazatakriyA varNAdivRddhirUpA / strIpuruSahayagajagotvakkukkuTameDhakaca krachatra daNDAsimaNikAkaNIcarmalakSaNAni, candrasUrya rAhucArAH saubhAgyadaurbhAgyavidyAmaMtrarahasyavijJAnAni, sabhApraveza vidhAnaM, jyotizcakracAraH, prahANAM vakragamanAdipraticAraH, vyUhaH- yuyutsUnAM sainyaracanA, prativyUhaH- tatpratidvandvinA tadbhaGgakaraNavidhiH / skandhAvArasya mAnam / nagaramAnaM - dvAdazayojanAyAmanavayojanavyAsAdiparijJAnam / vastusthApanavidhAnam, kaTakavA - 15 savidhAnam, vastunivezaH, nagaranivezaH iSuzAstram, tsarupavAdaH khaDgazikSAzAstram / azvazikSA hastizikSA dhanurvedaH hiraNyAdipAkaH, bAhudaNDAdiyuddhaM nAlikAdikrIDA - dyUtavizeSaH / patracchedyAdi sajIvanirjIvakaraNam, zakunarutamiti // 64 // baladevagaNadharAH kalAdharA evAtastadAzrayeNAha - vijayabaladevaH trisaptatirvarSalakSANi sarvAyuSamagnibhUtigaNadharazcatuH- :-20 saptativarSANi ca pAlayitvA siddhaH // 65 // vijayeti, dvArAvatyAM brahmarAjasya putraH subhadrAkukSisambhUto vijayo nAma dvitIyo baladevaH, sa ca svalaghubhrAtRdvisaptativarSazatasahasrAyurdvipRSThavAsudevamaraNAnantaraM zrAmaNyamaGgIkRtyotpAdita kevalajJAnaH trisaptatirvarSazatasahasrANi sarvAyurativAhya muktiM gataH / abhibhUtirmahAvIrasya dvitIyo gaNadharaH, tasyeha catuHsaptativarSANyAyuH SaTcatvAriMzadvarSANi gRhasthaparyAyaH, dvAdaza chadmasthaparyAya: SoDaza kevali - 25 paryAya iti // 65 // gaNadharAstIrthakarANAM bhavantIti tadvizeSavaktavyatAmAha zItalaH paJcasaptatiH pUrvasahasrANi zAntizca paJcasaptativarSasahasrANi gRhavAsa madhyuvAsa // 66 // zItala iti, dazamatIrthakara : zItalaH, sarvasantApakAraNavirahAdAhlAdajananAcca zItalaH, asya 30 hi piturasadRzaH pittadAho'bhavat sa cauSadhairnAnAprakArairnopazAmyati, asmiMzca garbhagate devyAH parAmarze sa
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 sUtrArthamuktAvalyAm [paJcamI dAha upazAntastena zItala iti nAma / paJcaviMzatipUrvasahasrANi kumAratve rAjye ca paJcAzaditi gRhavAso'sya paJcasaptatiH pUrvasahasrANi, tataH pravrajya kevalIbhUtaH, vrataparyAyo'sya pazcaviMzatiH pUrvANAM sahasrANi / zAntiH bharatavarSe vartamAnAvasarpiNyAM jAtaH SoDazatIrthakaraH, asmin garbhagate pUrva yanmahadazivamAsIttasyopazamo jAtastena kAraNena zAntijinaH, asya bhagavataH kumAratve paJcaviMzativarSasaha5 srANi mANDalikatve'pi paJcaviMzativarSasahasrANi cakritve paJcaviMzatisahasrANi zrAmaNye ca paJcaviMzativarSasahasrANi dIkSAparyAyaH sarvAyuzca varSalakSamekaM jAtam // 66 // tIrthapatiproktabhavanAvAsAnAha vidyutkumArANAM SaTsaptatirbhavanAvAsalakSANi // 67 // vidyuditi, bhavanavAsinAM devAnAM dazasvapi nikAyeSu saMpIDya cintyamAnAni sarvANyapi bhava10 nAni saptakoTyo dvAsaptatizca zatasahasrANi, etAni cAzItisahasrAdhikalakSayojanabAhalyAyA ratnaprabhAyAzcAdha upari ca pratyekaM yojanasahasramekaM muktvA yathAsambhavamAvAsA iti, zeSe'STasaptatisahasrAdhikalakSayojanapramANe madhyabhAge'vagantavyAni, anye tvAhurnavayojanasahasrANAmadhastAdbhavanAni, anyatra coparitanamadhastanaJca yojanasahasraM muktvA sarvatrApi yathAsambhavamAvAsA iti, tatrAsurakumArAdInAM dakSiNottaradigbhAvinAM sarvasaMkhyayA bhavanAni catuHSaSTizatasahasrANi, nAgakumArANAM caturazItilakSA:, 15 suvarNakumArANAM dvisaptatilakSAH, vAyukumArANAM SaNNavatirlakSAH, dvIpakumAradikumArodadhikumAravidyu kumArastanitakumArAgnikumArANAM SaNNAmapi dakSiNottaradigvatilakSaNayugmarUpANAM pratyekaM SaTsaptatilakSA bhavanti bhavanAnAm, eSAzca sarveSAmapyekatra mIlane prAguktAH saMkhyA bhavantIti // 67 // devAdhikArAgardatoyAdiparivAramAha gardatoyatuSitAnAM parivAraH saptasaptatisahasrANi // 6 // 20 gaItoyeti, brahmalokasyAdhastAt riSTAkhyo vimAnaprastaTo varttate, etasya AkhATakavat samacaturasrasaMsthAnasaMsthitA aSTa kRSNarAjayaH kAlapudgalapaMktiyuktakSetravizeSA vartante, etAsAmaSTAnAM kRSNarAjInAmaSTaskhavakAzeSu rAjIdvayamadhyalakSaNeSu aSTau lokAntikavimAnAni bhavanti, eSu cASTavidheSu lokAntikavimAneSu sArasvatAdityavahnivaruNagaItoyatuSitAvyAbAdhAgneyanAmAno'STavidhA devanikAyA bhavanti tatra gardatoyAnAM tuSitAnAzca devAnAmubhayaparivArasaMkhyAmIlanena saptasaptatirdevasahasrANi privaarH||6|| 25 parivAraH svAmino bhavati ataH suvarNadvIpakumArAvAsasaMkhyApUrvakaM svAminamAhaaSTasaptatyAH suvarNadvIpakumArAvAsazatasahasrANAM vaizravaNo mahArAjA // 69 // aSTasaptatyA iti, somayamavaruNavaizravaNAbhidhAnAnAM lokapAlAnAM caturtha uttaradipAlo vaizravaNaH, sa hi vaizravaNadevanikAyAnAM suvarNakumAradevadevInAM dvIpakumAradevadevInAM vyantaravyantarINA lAdhipatyaM karoti, tadAdhipatyAcca tannivAsAnAmapyAdhipatyamasau karotItyucyate, tatra suvarNakumArANAM 30 dakSiNasyAmaSTatriMzadbhavanalakSANi dvIpakumArANAJca catvAriMzadityevamaSTasaptatiriti // 69 //
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukA] smvaapaanmuktaasrikaa| digviziSTasthitatvAdvaizramaNasya digupasthitestadgatadvArAntaramAha vijayAdidvArANAmanyonyamantaraM sAtirekANyekonAzItiyojanasahasrANi // 70 // vijayeti, jambUdvIpasya jagatyAzcatvAri dvArANi vijayavaijayantajayantAparAjitAbhidhAnAni catuzcaturyojanaviSkambhAni gavyUtapRthuladvArazAkhAni krameNa pUrvAdidikSu bhavanti, teSAM dvArasya cAnyo'nyaM / ekonAzItiyojanasahasrANi sAtirekANItyevaMlakSaNaM vyavadhAnarUpamantaraM bhavati, jambUdvIpaparidheH 316227 yojanAni krozAH 3 dhanUMSi 128 aGgulAni 13 sArdhAnItyevaMlakSaNasyApakarSitadvAradvArazAkhAviSkambhasya caturvibhaktasyaivaMphalatvAditi // 70 // dvArAntarasya parimANarUpatvena parimANavizeSamAha zreyAMsastripRSTho'calazcorddhatvenAzItidhanurdehamAnaH // 71 // 10 zreyAMsa iti, asyAmavasarpiNyA jAta ekAdazo jinaH zreyAMsaH, sa ekaviMzativarSalakSANi kumAratve tAvantyeva pravrajyAyAM dvicatvAriMzadrAjya iti caturazItimAyuH pAlayitvA siddhaH, tasya dehamAnamutsedhAGalenAzItidhanuH, AtmAGgulena ca sarve jinAzcaturviMzatirapi viMzatyadhikazatAGgulapramANadehAH, zreyAMsajinakAlabhAvI tripRSTho vAsudevaH prathamaH caturazItivarSalakSAyuSkaH, catvAri lakSANi kumAratve, zeSantu mahArAjye / acalo baladevo'paravidehe salilAvatIvijaye vItazokAyAM nagaryA jitazatroH 15 rAjJo manohArIbhAryAyAmutpannaH // 71 // dehasya sAraM vratadhAraNaM ceti vratAtmakapratimAvizeSamAha navanavamikAyAM pratimAyAmekAzItirAtriMdinAni // 72 // naveti, nava navamAni dinAni yasyAM sA, navasu navakeSu nava navamadinAni bhavanti tasyAzca pratimAyAM ekAzItI rAtriMdinAni bhavanti, navAnAM navakAnAmekAzItirUpatvAt , tatra prathame navake 20 pratidinamekaikA bhikSA, evamekottarayA vRddhyA navame navake nava naveti sarvAsAM piNDane catvAri paJcotarANi bhikSAzatAni bhavanti // 72 // pratimApratipAdakamahAvIrasya garbhasaGkramaNakAlamAha mahAvIro vyazItyahorAtrAtikame tryazItitame dine garbhAdarbhAntaraM / niitH||73|| ___ mahAvIra iti, caturviMzatitamastIrthakaro mahAvIraH sa devAnandAbrAhmaNIkukSItaH trizalAbhidhAnakSatriyAkukSi ASADhazuklaSaSThyA Arabhya vyazItyAM rAtriMdiveSvatikrAnteSu vyazItitame dine vartamAne AzvayujakRSNatrayodazyAM aIdAdayaH atyAdhamatucchadaridrakRpaNabhikSAkakuleSu na kadApyutpadyante kintu uprabhogarAjanyekSvAkukSatriyaharivaMzAdikuleSu vizuddhajAtikulavaMzeSveveti vicintitena devendreNa preSitena harinaigameSiNA nItaH // 73 // 26
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 sUtrArthamuktAvalyAm [paMzcamI taduktatvena narakAvAsayonipramukhAnAM saMkhyAmAha caturazItilakSANi narakA yonipramukhAni ca // 74 // caturiti, 'tIsA ya paNNavIsA paNarasa daseva tinni ya havaMti / paMcUNasayasahassaM paMceva anuttarA nirayA // iti nrkaavaassNkhyaavibhaagH| yonayo jIvotpattisthAnAni tA eva pramukhAni / dvArANi yonipramukhAni tAnyapi caturazItilakSapramANAni 'puDhavi daga agaNi mAruya ekkakke satta joNilakkhAo / vaNa patteya aNaMte daza ghaudasa joNilakkhAo // vigaliMdiesu do do cauro ya nArayasuresu / tiriesu hoti cauro codasalakkhA u maNuesu // ' ityukteH, tathAhi yuvanti-bhavAntarasaMkramaNakAle taijasakArmaNazarIravantaH santo jIvA audArikAdizarIraprAyogyapudgalaskandhairmizrIbhavantyasyAmiti yoniH, tatra pRthivyabagnimarutAM sambandhinyekaikasmin samUhe sapta sapta yonilakSA bhavanti, tadyathA10 sapta pRthivInikAye saptodakanikAye saptAgninikAye sapta vAyunikAye, vanaspatikAyo dvividhaH, pratyekos nantakAyazca, tatrAdyanikAye dazayonilakSAH, anye caturdaza, vikalendriyeSu dvIndriyatrIndriyacaturindriyarUpeSu pratyekaM dve dve yonilakSAH, catasro yonilakSA nArakANAM catasro devAnAM tiryakSu paJcendriyeSu catasro yonilakSAH caturdaza yonilakSA manuSyeSu, sarvasaMkhyAmIlane ca caturazItiryonilakSA bhava ntIti / na cAnantAnAM jIvAnAmutpattisthAnamapyanantaM syAditi vAcyam, sakalajIvAdhArabhUtasyApi 15 lokasya kevalamasaMkhyeyapradezAtmakatvAt , yena pratyekasAdhAraNajantuzarIrANyasaMkhyeyAnyeva, tato jIvAnAmAnantye kathamutpattisthAnAnantyam / bhavatu ta_saMkhyeyAnIti cenna kevalidRSTena kenacidvarNAdidharmeNa sadRzAnAM bahUnAmapi teSAmekayonitvasyeSTatvAt , tato'nantAnAmapi jantUnAM kevalivivakSitavarNAdisAhazyataH parasparabhAvacintayA ca caturazItilakSasaMkhyA eva yonayo bhavanti na hInAdhikA iti // 74 // yoniparibhramaNanivartakaviziSTajJAnakriyodyotakoddezanakAlAnAha sacUlikAcArasya paJcAzItiruddezanakAlAH // 75 // sacUliketi, dvitIyazrutaskandhayutasyAcArAGgasya navAdhyayanAtmakaprathamazrutaskandhasya paJcAzItiruddezanakAlA bhavanti, tatra prathamazrutaskandhe navasvadhyayaneSu krameNa sapta SaT catvArazcatvAraH SaT pazcASTacatvAraH sapta ceti uddezanakAlAH, dvitIyazrutaskandhe tu prathamacUlikAyAM saptasvadhyayaneSu krameNaikAdaza trayastrayaH caturpu dvau dvau dvitIyAyAM saptakasarANi adhyayanAnyevaM tRtIyaikAdhyayanAtmikA, evaM caturthyapIti 25 sarvamIlane paJcAzItiriti, nizIthantu bhinnaprasthAnamiti na gRhyate // 75 // uddezAnantaramanujJA bhavatIti tadviSayagaNadharAnAha... suvidhergaNA gaNadharAzca SaDazItiH // 76 // suvidheriti, bhArate'syAmavasarpiNyA jAtaH puSpadantAparanAmako navamastIrthakaraH, garbhakAle'sya mAtA samyagAcAre ratA'taH suvidhiriti nAma jAtam, zatadhanurdehamAnaH, asya zrAmaNyaparyAyaH aSTA30 viMzatipUrvAGgahInekapUrvalakSapramANaH, asya gaNAH SaDazItirgaNadharAzca tAvantaH, pratigaNadhara bhinnabhi avAcanAcArakriyAsthatvAt // 76 // 20.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] smvaayaajmuktaasrikaa| 305 gaNadharoktamantaravizeSamAha merupUrvAntagostUbhacaramAntayorantaraM saptAzItiraSTAzItizca yojanasahasrANi // 77 // merviti, meroH paurastyAntAdgostUbhasyAvAsaparvatasya pazcimacaramAntaM yAvadantaraM saptAzItiyojanasahasrANi, pUrvAntAjjambUdvIpAntaH paJcacatvAriMzadyojanasahasrANi dvicatvAriMzadyojanasahasrANi / lavaNajaladhimavagAhya gostUbho velaMdharanAgarAjAvAsaparvataH prAcyAM dizi varttate'ta uktamantaraM bhavati, gostUbhasya pUrvacaramAntavivakSAyAntu gostUbhasya sahasrayojanaviSkambhatvAttasyApi mIlanenASTAzItiyojanasahasrANyantaraM bhavatIti // 77 // ___ merau RSabheti zAzvatanAmabhRnmUrteH sattvAttatsaMbandhAdRSabhanirvANakAlamAha RSabhajino'vasarpiNIsuSamaduHSamAyAmekonanavatipakSazeSe saMsArAdu- 10 parataH // 78 // RSabheti, RSabho'hannaika varSasahasraM chadmasthaparyAyaM pUrayitvaikaM pUrvalakSaM varSasahasronaM kevaliparyAyaM prApya caturazItipUrvalakSANi sarvAyurupabhujya mAghamAsakRSNapakSatrayodazIdine dazabhiranagArasahanaiH sAdhaM saMparivRto'STApadazailazikhare caturdazena bhaktanApAnakena padmAsanena niSaNNo'syAmavasarpiNyA suSamaduHSamAyAmekonanavatipakSeSu zeSeSu nakSatreNAbhijitA yogamupAgate candre pUrvAhnakAlasa-15 maye kAlaM gataH sarvaduHkhaprahINo jAtaH / / 78 // tIrthaMkarasAmyAttadvizeSamAha ajitasya zAntinAthasya ca gaNA gaNadharAzca navatirnavativarSANi ca khayambhuvo vijyH||79|| ___ ajitasyeti, sugamam , svayambhUrasyAmavasarpiNyAM jAtastRtIyo vAsudevastasya navativarSANi 20 pRthivIsAdhanavyApAraH // 79 // tIrthakRtAmapi vaiyAvRttyaM bhavatIti vaiyAvRttyamAha paravaiyAvRttyakarmapratimA ekanavatiH // 8 // pareti, pareSAM svavyatiriktAnAM vaiyAvRttyakarmaNi bhaktapAnAdibhirupaSTambhakriyAviSaye pratimA abhiprahavizeSAH, etAni pratimAtvenAbhihitAni kacidapi nopalabdhAni kevalaM vinayabaiyAvRttyabhedA 25 ete sambhavanti, tathAhi-darzanaguNAdhikeSu satkArAdirdazadhA vinayaH, tatra satkAro vandanAdiH, abhyutthAnaM-AsanatyAgaH, sanmAno-vastrAdipUjanam , AsanAbhigrahaH-tiSThata evAsanAnayanapUrvakamupavizatAtreti bhaNanam , AsanAnupradAnaM-Asanasya sthAnAt sthAnAntarasaJcAraNam , kRtikarma aJjalipramaho gacchato'nugamanaM sthitasya paryupAsanamAgacchato'bhimukhagamanam / tathA tIrthaMkarAdInAM paJcadazAnAM padAnAmanAzAvanAdipadacatuSTayaguNitatve SaSTividho'nAzAtanAvinayo bhavati / aupacArikavinayaH saptathA 30 abhyAsAsanaM-upacaraNIyasyAntike'vasthAnam, chando'nuvartanaM-abhiprAyAnuvRttiH, kRtapratikRtiH' sU.mu. 39
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 sUtrArthamuktAvalyAm / [paJcamI prasannA AcAryAH sUtrAdi dAsyanti na nAma kevalaM nirjareti manyamAnasyAhArAdidAnam , kAritanimittakaraNaM-samyak zAstrapadamadhyApitasya vizeSeNa vinaye vartanaM tadarthAnuSThAnazca / duHkhArtagaveSaNam , sarvArtheSu dezakAlajJAnamanumatizceti, tathA vaiyAvRttyamAcAryAdInAM dazadhA, tatra pravrAjanAdiguddezasamuddeza. vAcanAcAryavinayaH paMcadhA tathA ca vaiyAvRttyamAcAryabhinnaM navadhA''cAryasya ca paJceti caturdazadhetyekana5 vatirvinayabhedA eta evAbhigrahaviSayIbhUtAH pratimA ucyanta iti // 80 // pratimAprastAvAdAha dvinavatibhedAH pratimAH // 81 // dvIti, samAdhyupadhAnavivekapratisaMlInataikAkivihArapratimAbhedataH paJca pratimAvizeSAH, zrutasamAdhicAritrasamAdhipratimAbhedataH prathamA pratimA dvidhA, tatra zrutapratimA dviSaSTibhedA, AcAre prathame zruta10 skandhe paJca dvitIye saptatriMzat, sthAnAGge SoDaza vyavahAre catasra iti / etAzcAritrasvabhAvA api viziSTazrutavatAM bhavantIti zrutapradhAnatayA zrutasamAdhipratimAtvenopadiSTAH / sAmAyikachedopasthApanIyAdyAH pazca cAritrasamAdhipratimAH, bhikSuzrAvakabhedAdupadhAnapratimA dvividhAH, tatra bhikSupratimA 'mAsAisattA' ityAdinA'mihitasvarUpA dvAdaza, upAsakapratimAstu 'dasaNavaya' ityAdinA'bhihitasvarUpA ekAdazeti sarvAstrayoviMzatiH, vivekapratimA'pyekaiva, indriyasvarUpAyAH paJcavidhAyA noindriyasvabhAvAyAzca yoga15 kaSAyaviviktazayanAsanabhedatatrividhAyAH pratisaMlInatAviSayAyA bhedenAvivakSaNAt / ekAkivihArapratimAtvekaiveti dviSaSTiH paJca trayoviMzatirekA ekA ceti sarvA dvinavatirbhavanti // 81 // pratimAvirAdhakasya jyotirlokotpattestadvizeSAzrayeNAha trinavatimaNDalagassUryoM viSamAhorAtrakRt // 82 // trinavatIti, sarvabAhyAtsarvAbhyantaraM sarvAbhyantarAtsarvabAcaM prati vA gacchanniti zeSaH / 20 divasasya rAtrezca samatA tadA bhavati yadA paJcadaza paJcadaza muhUrtA ubhayorapi bhavanti, tatra sarvAbhyantaramaNDale'STAdazamuhUrtamaharbhavati rAtrizca dvAdazamuhUrtA sarvabAhye tu vyatyayaH, tatra dhyazItyadhikamaNDalazate dvau dvAvekaSaSTibhAgau varddhate hIyete ca, yadA ca dinavRddhistadA rAtrihAniH, rAtrivRddhau ca dinahAniriti, tatra dvinavatitame maNDale pratimaNDalaM muhUrtekaSaSTibhAgadvayavRddhyA trayo muhUrtA ekenaikaSaSTibhAgenAdhikA varddhante vA hIyante vA, teSu ca dvAdazamuhUrteSu madhye kSipteSvaSTAdazabhyo'pasAriteSu 25 vA paJcadaza muhUrtA ubhayatraikenaikaSaSTibhAgenAdhikA hInA vA bhavanto dvinavatitamamaNDalasyArddha samAhorAtratA tasyaiva cAnte viSamAhorAtratA bhavati // 82 // sUryacArasyAvadherapi viSayatvAttadAzrayeNAha ajitasya caturnavatiravadhijJAnizatAni, kunthunAthasya paJcanavatirvarSasahasrANi paramAyuH, mauryaputrasya paJcanavativarSANi // 83 // 30 ajitasyeti, dvitIyatIrthakRto'vadhijJAninazcaturnavatizatAni, dvAdazasahasrANi kevalinastu . viMzatiH sahasrANi, matAntareNa dvAviMzatisahasrANi, paJcazatAdhikAni manaHparyavajJAninaH / saptadazatIrtha karasya kumAratvamANDalikatvacakravartitvAnagAratveSu pratyekaM trayoviMzatervarSasahasrANAmardhaSTavarSazatAnAca
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukkA ] samavAyAGgamuktAsarikA / 307 bhAvAtsarvAyuH paJcanavatirvarSasahasrANi bhavanti / mauryaputro mahAvIrasya saptamagaNadharastasya sarvAyuH pazcanavatirvarSANi, gRhasthasvachadmasthatva kevalitveSu krameNa paJcaSaSTicaturdazaSoDazAnAM varSANAM bhAvAt // 83 // bhavAnAvAsAdapi gaNadharA AgacchantIti bhavanasaMkhyAvizeSamAha vAyukumArANAM SaNNavatirbhavanalakSANi // 84 // vArivati, asuranAgavidyutsuvarNAgnivAyustanitodadhidvIpadikukumArA dazavidhA bhavanavAsinaH, 5 tatra bhavanAni dakSiNottara digbhAvIni sarvasaMkhyayA catuHSaSTizatasahasrANyasurakumArANAm, nAgakumArANAM caturazItilakSAH, suvarNakumArANAM dvisaptatilakSAH, vAyukumArANAM SaNNavatilakSAH, zeSANAM pratyekaM SaTsaptatilakSA bhavanAnAM bhavanti // // 84 // kumArANAmaSTavidhakarmAzrayatvAttaduttarabhedAnAcaSTe-- aSTAnAM karmaprakRtInAM saptanavatiruttaraprakRtayaH // 85 // aSTAnAmiti, yo midhyAtvAdikaluSitarUpatayA'sAtAdivedanIyAdikarmaNAmabhinirvarttakastatphalasya ca viziSTa sAtAderupabhoktA narakAdibhaveSu ca yathA karmavipAkodayaM saMsarttA samyagdarzanajJAnacAritra sampannaratnatrayAbhyAsaprakarSavazAca niHzeSakarmAMzApagamataH parinirvAtA sa jIvaH, tena jIvena yena midhyAtvAviratikaSAyayogalakSaNasAmAnyakAraNena kriyate vidhIyate'JjanacUrNapUrNa samudgakavannirantara pudgalanicite loke kSIranIranyAyena vahnayayaH piNDavadvA karmavargaNAdravyamAtmasambaddhaM yena tatkarma - AtmatvenA - 15 viziSTAnAmAtmanAM devAsuramanuja tiryagAdinRpatidaridramanISimandAdivaicitryahetutvena siddham, tacca karma yairmathyAtvAdibhizcaturbhiH kriyate jJAnAvaraNadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAntarAyAyurnAmagotrarUpeNASTavidham, karmaNAmeSAM mUlaprakRtirUpANAmuttaraprakRtayo yathA paJca jJAnAvaraNasya nava darzanAvaraNasya vedanIyasya dve mohanIyasyASTAviMzatirantarAyasya pazcA''yuSazcatastro nAno dvicatvAriMzadgotrasya dve iti sarvasaMkhyayA saptanavatiriti // 85 // pRthvImayanandanasya karmaprakRtijAtatvAttadAzrayeNAha - 10 20 nandanavanasyopariSTAccaramAntataH pANDukavanasyAdhastanacaramAntaM yAvadaSTanavatiryojanasahasrANyantaraM nandanavanasya pUrvacaramAntAtpazcimacaramAntaM yAvannavanavatiryojanazatAni ca // 86 // nandanavanasyeti, nandanavanaM meroH paJca yojanazatocchritaprathamamekhalAbhAvipacayojanazato- 25 cchritaM tadgatatAvanmAnocchritakUTASTakasya tadgrahaNena grahaNAt pANDukavanaM saumanasavanasya bahusamabhUmibhAgAdUrdhvaM SaTUtriMzadyojana sahasrANyutplutyAsminmandaraparvate zikharatale varttamAnam, tatra navanavatyA merorucaistvasyAdye sahasre'pakRSTe yathoktamantaraM bhavati / merorviSkambho mUle dazasahasrANi, nandanavanasthAne tu navanavatiryojanazatAni catuHpaJcAzaca yojanAni SaT yojanaikAdazabhAgA bAhyo giriviSkambho nandanavanAbhyantarastu meruviSkambha ekonanavatiH zatAni catuHpaJcAzadadhikAni SaT caikAdazabhAgAstathA paJca - 30 zatAni nandanavanaviSkambhaH, tadevamabhyantara giriviSkambho dviguNanandanavanaviSkambhaca milito yathAktamantaraM prAyo bhavatIti // 86 //
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArthamupApalyAra [paJcamI ... pratimayA labdhalabdhikA munayo nandanavanAdau yAntIti pratimAvizeSamAha dazadazamikA bhikSupratimA rAtriMdivazateneti // 87 // dazeti, daza dazamAni yasyAM sA dazadazamikA yasyAM hi dinAnAM dazadazakAni bhavanti, dazadazakAni zataM dinAnAM, tatra ca prathame dazake pratidinamekaikA bhikSA dvitIye dve dve evaM yAvaddazame daza daze5 tyevaM sarvabhikSAsaMkalane sArddhapaMcazatAni bhikssaamaanm| itizabdaH saMkhyAkrameNa sthAnavarNanasamAptisUcakaH, paJcAzatAdivRddhyA koTIkoTyantAnAM samavAyo'sya granthasya sArarUpatvAnna nirUpyata iti bhAvaH // 7 // . . . amISAM sthAnAnAM dvAdazAGge nirUpaNADAdazAGgAzrayeNAha __ AcAragocaravinayavainayikasthAnagamanacaMkramaNapramANayoganiyojanabhASAsamitiguptizayyopadhibhaktapAnodgamotpAdanaiSaNAvizuddhizuddhAzuddhagrahaNa10 vrataniyamatapaupadhAnAnyAcArAGge // 88 // - AcAreti, AcArAne hi nirmanthAnAM zramaNAnAmAcAro vyAkhyAyate, tatrAcAro jJAnAdyanekabhedabhinnA, gocaro bhikSAprahaNavidhiH, vinayo jJAnAdivinayaH, vainayikaM tatphalaM karmakSayAdi, sthAnaMkAyotsargopavezanazayanabhedAtrirUpam, gamanaM-vihArabhUmyAdiSu gatiH, caGkamaNaM-upAzrayAntare zarIra zramadhyapohArthamitastataH saJcaraNam / pramANaM-bhaktapAnAbhyavahAropadhyAdermAnam , yoganiyojanaM-svAdhyA16 yapratyupekSaNAdivyApAreSu pareSAM niyojanam, bhASA:-saMyatasya bhASAH satyA'satyA'mRSArUpA:, sami tayaH-IsimityAdyAH paJca, guptayaH-manoguptyAdayastisraH, zayyA-vasatiH, upadhirvastrAdikaH, bhaktaazanaM, pAnaM-uSNodakAdIni, udmotpAdanaiSaNAnAM doSANAM vizuddhiH, tayA zuddhAnAmeva grahaNam tathAvidhakAraNe'zuddhAnAM grahaNam / vratAni-mUlaguNAH, niyamAH-uttaraguNAH, tapaupadhAnaM-dvAdazavidhaM tapaH ' etatsarva suprazastamabhidhIyata iti // 88 // 20 atha dvitIyAGgavaktavyatAmAha acirapravrajitamunimanoguNavizodhanAya khasamayasaMsthApakaM sUtrakRtAgam // 89 // __ acireti, cirapravrajitAstu munayo nirmalamatayo bhavanti, aharnizaM zAstraparicayAbahuzrutasamparkAceti / acirakAlapravrajitAzca kusamayazravaNena mohitAH sandigdhA vA bhaveyuH, so'yaM teSAM yo 25 manoguNo buddhiparyAyaH sa viparyayasaMzayAtmakatvena kutsitapravRttihetutvAdazubhakarmaphalA, tasya vizo dhanAya-nirmalatvAdhAnAya trINi triSaSTyadhikAni parasamayazatAni bahubhiH prakAraiH pratikSepaM kRtvA svasamayo-jainasiddhAntaH sthApyate sUtrakRtena // 89 // atha tRtIyAGgavaktavyatAmAha jIvAdInAM dravyaguNakSetrakAlaparyavA ekAdividhavaktavyatAzca sthApyante 90 sthAnena // 90 //
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukA]. smvaayaanggmuktaasrikaa| 30% " jIvAdInAmiti, yathAvasthitasvarUpapratipAdanAya jIvAdInAM dravyaguNakSetrakAlaparyavAH sthAnena sthApyante, tatra dravyaM-dravyArthatA yathA jIvAstikAyo'nantAni dravyANi, guNaH svabhAvo yathopayogasvabhAvo jIvaH, kSetraM yathA asaMkhyeyapradezAvagAhano'sau, kAlo yathA anAdyaparyavasitaH, paryavA:-kAlakRtA avasthAH, yathA nArakatvAdayo bAlatvAdayo veti, evamajIvAdInAmapi bhAvyam / evameteSAM padA nAmekavidhavaktavyatA-ekavidhatvenAbhidheyatA, evaM dvividhavaktavyatA trividhavaktavyatetyevaM dazavidha- / vaktavyatAM yAvadvyAdayaH sthApyanta iti // 9 // atha caturthAGgavaktavyatAmAha ekottarAdivRddhyA''gamasya paryavaparimANajJApakaH smvaayH|| 91 // ekottareti, samavAyaH samyakaparicchedaH, taddhetuzca grantho'pi samavAyaH, Agamasya-jagajjIvahitasya bhagavato dvAdazAGgalakSaNagaNipiTakasya paryavaparimANaM-abhidheyAditaddharmasaMkhyAnaM tacca zataM yAva-10 dekottaraparivRddhyA samanugIyate tataH paramanekottarikayA parivRddhyA, evamekendriyAdibhedena paJcaprakArA jIvAH punaH paryAptAparyAptAdibhedena nAnAvidhA varNitAH tathA taddharmA apIti // 91 // . atha pazcamAGgavaktavyatAmAcaSTe bhagavatA dravyaguNAdibhirvyAkRtAnAM saMzayitapRSTAnAM zrutArthAnAM vyaakhyaakRddyaakhyaaprjnyptiH|| 92 // bhagavateti, atrApi svaparobhayasamayA jIvA ajIvA jIvAjIvAzca vyAkhyAyante, tathA nAnAvidhasuranarendrarAjarSibhirnAnAvidhasaMzayavadbhiH pRSTAnAM bhagavatA mahAvIreNa vistareNa bhASitAnAM SaTtriMzatsahasrANAM vyAkaraNAnAmatropanibandhanAt zrutaviSayA arthAH zrutA AkarNitA vA jinasakAze gaNadhareNa ye'rthAH zrutArthAste'tra nAnA prakArA vyAkhyAyante / bhagavatA kathaM vyAkRtA ityatroktaM duguNAdibhiriti, dravyaguNakSetrakAlaparyavapradezapariNAmayathAstibhAvAnugamanikSepanayapramANopakramairityarthaH, tatra dravyANi 20 dharmAstikAyAdIni, guNA:-jJAnavarNAdayaH, kSetramAkAzam , kAla:-samayAdiH, paryavAH-khaparabhedabhinnA dharmAH, kAlakRtA avasthA navapurANAdayo vA, pradezAH-niraMzAvayavAH, pariNAmA:-avasthAto'vasthAntaragamanAni, yathAstibhAvaH-yena prakAreNa sattA, anugamaH-saMhitAdivyAkhyAnaprakAraH, uddezanirdezanirgamAdidvArakalApAtmako vA, nikSepaH-nAmasthApanAdravyabhAvairvastuno nyAsaH, nayapramANaM nayA naigamAdayaH sapta, dravyAstikaparyAyAstikabhedAt jJAnakriyAbhedAnnizcayavyavahArabhedAdvA dvau, ta eva tAveva 25 vA pramANa-vastutattvaparicchedanaM nayapramANam , upakramaH-AnupUrvyAdiH // 92 // atha SaSThAGgavaktavyatAM nidarzayati jJAtAdharmakathAsu saMyamapratijJApAlane durbalAnAM ghoraparISahaparAjitAnAM viSaye gAyena virAdhitajJAnAdInAM paribhramaNaM vyAvarNyate // 93 // jJAteti, jJAtAni-udAharaNAni, tatpradhAnA dharmakathAH, athavA prathamazrutaskandhaH jJAtAbhidhA-50 yakatvAt jJAtAni, dvitIyastu dharmakathAbhidhAyakatvAddharmakathAH, tatazca jJAtAni ca dharmakathAzca jJAtA 15
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 sUtrArthamuktAvalyAm [paJcamI dharmakathAH, dIrghatvaM saMjJAtvAt , tatrodAharaNabhUtameghakumArAdInAM nagarAdayo vyAkhyAyante tathA karmavinayakare vinayakaraNajinasvAmizAsanavare pravacane pravrajitAnAM saMyamapratijJApAlane ye dhRtimativyavasAyAsteSu durbalAnAM tatra dhRtizcittasvAsthyaM matirbuddhiH, vyavasAyo'nuSThAnotsAhaH, evaM taponiyamo niyaMtritaM tapaH, tapaupadhAnaM-aniyaMtritaM tapaH, tatra parAGmukhIbhUtAnAM ghoraiH parISahai: parAjitAnAmata / eva pratiruddhasiddhAlayamArgagatInAM tuccheSu viSayasukheSvAzAvazadoSeNa mUrcchitAnAM virAdhitajJAnadarzanacAritrANAM saMsAre'nantaklezarUpAsu nArakatiryakkumAnuSakudevatvarUpAsu durgatiSu paribhramaNaM vyAkhyAyate, tathA dhIrANAM sugatyAdIni ca // 93 // atha saptamAGgavaktavyatAmAviSkaroti upAsakAnAM nagarAdIni zIlavataviramaNaguNapratyAkhyAnapauSadhopavA10 sazrutaparigrahatapaupadhAnapratimAdaya upAsakadazAsu // 94 // upAsakAnAmiti, vyAvarNyanta iti vacanavipariNAmenAnvayaH, evamapre'pi / upAsakAH zrAvakAH, tadgatakriyAkalApapratibaddhA dazAH-dazAdhyayanopalakSitA upAsakadazAstAsu upAsakAnAM nagarodyAnacaityavanakhaNDarAjAnaH, ambApitarau samavasaraNAni dharmAcAryA dharmakathA aihalaukikapAralaukikA RddhivizeSAH, tathA zIlavratAni-aNuvratAni, viramaNAni-rAgAdiviratayaH, guNAH-guNavratAni, 15 pratyAkhyAnAni namaskArasahitAdIni, pauSadhaH-aSTamyAdiparvadinaM tatropavasanaM-AhArazarIrasatkArAdityAgaH, zrutaparigrahAH pravrajyAtaH, tapaupadhAnAni pratItAni, pratimAH-ekAdazopAsakapratimAH, upasargAH-devAdikRtopadravAH, saMlekhanAbhaktapAnapratyAkhyAnAni, pAdapopagamanAni, devalokagamanAni, sukulapratyAyAtiH, punarbodhilAbho'ntakriyA caite vizeSeNA''khyAyante // 94 // ___athASTamAGgavaktavyatAmAdarzayati20 antakRtAnAM nagarAdIni kSamAmArdavAdIni kevalalAbhaH pAdapopagamanAdInyantakRtadazAsu // 95 // antakRtAnAmiti, anto vinAzaH sa ca karmaNastatphalasya vA saMsArasya, sa kRto yaiste'ntakRtAste ca tIrthakarAdayaH, teSAM dazAH dazAdhyayanopalakSitAH tAsu, antakRtAnAM nagarAdIni nagaro dyAnacaityavanarAjAnaH ambApitarau samavasaraNAdIni ca, tathA kSamAmArdavArjavazaucasatyasaptadazavidhasaMyamo25 ttamabrahmacaryAkizcanyatapastyAgasamitiguptyAdayaH, sarvaviratiM prAptAnAM jitaparISahANAM ghAtikarmakSaye sati kevalasya jJAnAderlAbhaH, yAvadvarSANi pravrajyAparyAyastapovizeSAzrayaNAdinA munibhiH pAlito yatra zatruJjayaparvatAdau yAvanti bhaktAni chedayitvA yo munirantakRto jAtaH tatsarvamatrAkhyAyate // 95 // atha navamAGgavaktavyatAM prakaTIkaroti __ anuttaropapAtikAnAM nagarAdIni samavasaraNAni jinAtizeSAH zrama70 NottamAdInAM varNakA anuttaravimAnaviSayasukhazcAnuttaropapAtikadazAsu // 16 // anuttaropapAtikAnAmiti, nAsmAduttaro vidyata ityanuttaraH, upapatanamupapAto janma,
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktA] smvaayaanggmuktaasrikaa| anuttaraH pradhAnaH saMsAre'nyasya tathAvidhasyAbhAvAdupapAto yeSAM te tathA, ta evAnuttaropapAtikAstadvaktavyatApratipAdakA dazAH dazAdhyayanopalakSitA anuttaropapAtikadazAH, tatrAnuttaropapAtikAnAM-sAdhUnAM nagarANyudyAnAni caityAni vanakhaNDA rAjAna evamAdayo varNyante tathA paramamAGgalyatvena jagaddhitAni tIrthakarasamavasaraNAni jinAtizeSA atraiva dvAtriMzasUtre uktA atizayAH jinaziSyANAM zramaNottamAnAM gaNadharAdInAM sthirayazasAM parISahavRndapramaIkAnAM tapodIptajJAnacAritradarzanAnAM prazastakSamAguNadhvajAnAM / zlAghA AkhyAyante tathA ye yatra yAvanti ca bhaktAni chedayitvA labdhvA ca samAdhimuttamaM jinavaradhyAnayogayuktA upapannA munivarottamA yathA anuttareSu prApnuvanti cAnuttaravimAneSu yathA viSayasukhaM tatsarvamanuttaropapAtikadazAvAkhyAyate // 96 // atha dazamAnavaktavyatAM vizadIkaroti praznA apraznAH praznApraznA vidyAtizayA yakSAdibhiH saMvAdAdayaH 10 praznavyAkaraNeSu // 97 // praznA iti, praznaH pratItaH, tannirvacanaM vyAkaraNaM praznAnAM vyAkaraNAnAJca yogAt praznavyAkaraNAni, tatrAGguSThabAhuprabhAdikA maMtravidyAH praznAH, yAH punarvidyA maMtravidhinA japyamAnA apRSTA eva zubhAzubhaM kathayanti tA apraznAH, tathA'GguSThAdiprabhabhAvaM tadabhAvaM ca pratItya yA vidyAH zubhAzubhaM kathayanti tAH praznAprabhAH, tathA anye vidyAtizayAH stambhastobhavazIkaraNavidveSIkaraNoccATanAdayaH, bhavanapativize-15 dhairnAgasuparNairyakSAdibhizca saha sAdhakasya tAttvikAH zubhAzubhagatAH saMlApA evamAdayo'tra varNyante // 97 // athaikAdazAGgavaktavyatAmAkhyAti-- zubhAzubhakarmaNAM phalavipAko vipAkazrute // 98 // zubheti, vipacanaM vipAkaH-zubhAzubhakarmapariNAmastatpratipAdakaM zrutaM vipAkazrutam, tasmin phalarUpo vipAko dvividho duHkhavipAkaH sukhavipAkazceti, tatra duHkhavipAkAnAM nagarodyAnacaityavanakha- 20 NDarAjAno mAtApitarau samavasaraNAni dharmAcAryA dharmakathA nagaragamanAni saMsAraprabandho duHkhaparamparA varNyante tathA sukhavipAkAnAM nagarAdayaH samavasaraNadharmAcAryadharmakathA ihaparalaukikarddhayaH pravrajyAH zrutaparigrahAstapopadhAnAni parityAgAH pratimAH saMlekhanAH bhaktapratyAkhyAnAni pAdapopagamanAni devalokagamanAni sukulapratyAyAtiH, punarbodhilAbhontakriyA upavarNitA vistareNa // 98 // atha dvAdazAGgavaktavyatAM prarUpayati 25 dRSTivAde sarvabhAvaprarUpaNA // 99 // dRSTIti, dRSTayo darzanAni, vadanaM vAdaH dRSTInAM vAdo yatrAsau dRSTivAdaH tatra sarvabhAvaprarUpaNA kriyate, sa samAsataH paJcaviMdhaH parikarmasUtrANi pUrvagataM anuyogaH cUlikA ceti, parikarma saptavidhaM siddhazreNikAparikarma manuSyazreNikAparikarma pRSTazreNikAparikarma avagAhanAzreNikAparikarma upasampadyazreNikAparikarma vipratyaktazreNikAparikarma cyutAcyutazreNikAparikarmeti SaDAdimAni parikarmANi svasAma-30 yikAnyeva, gozAlakapravartitA''jIvikapAkhaNDikasiddhAntamatena punazcyutAcyutazreNikAparikarmasahitAni sapta, eteSAmuttarabhedataH tryazItividhatvam / sUtrANi RjukAdIni dvAviMzatiH, vibhAgato'STAzItiH,
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'sUtrImuktAvasyAm . [paJcamI pUrvagataM pUrvamuktam / mUlaprathamAnuyogo gaNDikAnuyogazcetyanuyogo dvidhA, tIrthakarANAM prathamasamyabatvAvAptilakSaNapUrvabhavAdigocaro mUlaprathamAnuyogaH, ekavaktavyatArthAdhikArAnugatA vAkyapaddhatayo gaNDikA ucyante tAsAmanuyogaH sa anekavidhaH kulakaratIrthakaragaNadharAdibhedAt / cUlikA catuNNA pUrvANAM cUlikAH zeSANi pUrvANyacUlikAnIti // 99 // / asya dvAdazAGgasya nityatvaM sammAnayiturvirAdhayituzca phalamAcaSTe acalaM nityaM dvAdazAGgaM virAdhyAtIte'nAgate cAmantAH pratyutpanne saMkhyeyAH saMsAramanuvarttanta ArAdhya vyativrajanti ca // 10 // acalamiti, idaM dvAdazAGgaM gaNipiTakaM na kadAcinnAsIdanAditvAt , na kadAcinna bhavati sadaiva bhAvAt , na kadAcinna bhaviSyatyaparyavasitatvAt kintvabhUca bhavati ca bhaviSyati ceti trikA10 labhAvitvAdacalamata eva mervA divaddhavamata eva niyataM paJcAstikAyeSu lokavacanavat , niyatatvA deva zAzvataM samayAvalikAdiSu kAlavacanavat , zAzvatatvAdeva pAcanAdipradAne'pyakSayaM gaMgAsiMdhupravAhe'pi padmahadavat , akSayatvAdevAvyayaM mAnuSottarAdvahiH samudravat , avyayatvAdeva svapramANe'vasthitaM jambUdvIpAdivat , avasthitatvAdeva ca nityamAkAzavat / idaM dvAdazAGgaM virAdhya jIvAzcaturantaM saMsAra kAntAramatuparivartante, idaM hi dvAdazAGgaM sUtrArthobhayabhedena trividham , virAdhanazcAnAjJayA tatazca 15 sUtrAmAzayA'bhinivezato'nyathApAThAdilakSaNayA'tItakAle'nantA jIvAzcaturantaM saMsArakAntAramanuparA vRttavanto jamAlivat , arthAnAjJayA'bhinivezato'nyathAprarUpaNAdilakSaNayA goSThAmAhilavat, ubhayAnAjJayA tu paJcavidhAcAraparijJAnakaraNocatagurvAdezAderanyathAkaraNalakSaNayA gurupratyanIkadravyaliGgadhAryanekazramaNavat , vartamAne kAle viziSTavirAdhakamanuSyajIvAnAM saMkhyeyatayA saMkhyeyA ityuktam , trividhAmAjJAmArAdhya jIvAzcaturgatikasaMsArollAnena muktimavAptA avApnuvanti, avApsyanti ca tAvanta eveti // 10 // 20. samavAyAGgapayogherahamahamikayA samutthitA muktAH / kasya mamatsyotkaNThAM noddIpayati sAt kartum // iti zrItapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijaya- . labdhisUriNA saGkalitAyAM sUtrArthamuktAvalyAM samavAyAGga lakSaNA pazcamI muktAsarikA vRttA /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
_