Sumati Ane Charitrarajno Sukhdayak Samvad

Author(s): Karpurvijay
Publisher: Jethubhai Punjabhai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023007/1

Page #1

सुमति अने चारित्रराजनो
सुखदायक सवाद.
श જેઠુભાઈ પુજાભાઈ.
२ निवासी

Page #2

વિજ્ઞપ્તિ.
તરબોધ આપનાર પુસ્તકને યોગ્ય સત્કાર કરી તેને સંભાળિથી સાચવી રાખે, જ્યાં ત્યાં જેમ તેમ તેને રઝળતું ન મૂકે પણ પ્રેમપૂર્વક શરીર શુદ્ધિ સાચવીને વાંચે વિચારે અને તમારા સ્વજન મંડળમાં
તેને ફેલાવે કરે
અગત્યની સુચના. સહુ કઈ ભવ્ય આત્માઓને પવિત્ર જ્ઞાનામૃતને અપૂર્વ લાભ અનુકૂળતાથી મળે એવા શુભ ઉદ્દેશથી ભેટ દાખલ આપવામાં આવતાં કઈ પણ પુસ્તક ઉપર કેઈએ પણ મિથ્યા મારાપણાની મમતા બુદ્ધિ રાખી કઈ રીતે પુસ્તકને દુરૂપયેાગ કર નહિ, પણ પ્રમાદરહિત પુરતી કાળજી રાખી તેને જાતે લાભ લઈ બીજા ગમે તે જિજ્ઞાસુ ભાઈ બહેનેને તે ભેટ દાખલ મળેલા પુસ્તકને છુટથી લાભ લેવા દે અને એવી રીતે બમણે ફાયદે ઉપજાવી ભેટ દાખલ અપાતાં પુસ્તકને પવિત્ર ઉદ્દેશ સફળ કરે. એવી રીતે દરેક ભાઈ બહેનેને નમ્રતાપૂર્વક ખાસ ભલામણ કરીએ છીએ. જે ઉચ્ચ ઉદ્દેશથી પુસ્તકો ભેટ દાખલ આપવામાં આવે છે તે ઉદેશ સફળ થાય અને તેની કઈ રીતે આશાતના થતી અટકે એટલું સૂચવી વિરમિયે છીએ,
કીમત-કાળજીપૂર્વક પઠન મનન અને પરિશીલન.

Page #3

परोपकाराय सताम् - विभूतयः
સુમતિઅને ચારિત્રરાજનો
સુખદાયક લેવા.
અન્ય અનેક રસિક અને સપદેશિક વિષયે સમેત જક,
શાંતાર્ર મુનિમ ્ન શ્રી વૃદ્ધિ દ્રજીના શિષ્ય મુનિરાજ શ્રી વિજયજી મહારાજ સ્વધર્મી ભાઇએ હેનોને આ પહે
વાસી સા. આઈ મેઘબાઇ મુળ
(શ્રા સાણંદ શ્રી જૈન યુવક મંડળ મારફત)
સ્વર્ગ
હાથે ભેટ.
છપાવી પ્રસિદ્ધ કત્તા, શેઠ જેઠુભાઈ પુંજાભાઈ. કચ્છ કાઢારા.
તલ ૨૦૦૦.
આવૃત્તિ ખીજી. વિર સંવત ૨૪૪૦, વિક્રમ સંવત્ ૧૯૭૦. સને ૧૯૧૩.
D
અમદાવાદ.
ધી ડાયમંડ જ્યુબિલી” પ્રિન્ટીંગ પ્રેસમાં પરીખ દેવીદાસ છગનલાલે છાપ્યું.
મૂલ્ય અમૂલ્ય.

Page #4

અનુક્રમણિકા
૧ શ્રી પાર્શ્વજિન સ્તવન .
. ૨ પડાવશ્યક (પ્રતિકમણ) સ્તવન ૩ સુમતિ અને ચારિત્રરાજને સુખદાયક સંવાદ , ૪ અમૃતવેલીની સઝાય ૫ વૈરાગ્યસાર અને ઉપદેશ રહસ્ય . " " ૬ ડિશમાંથી ઉદભવેલા પ્રતિરે છે. ૭ ઉપદેશ તરંગિણમાંથી ઉદ્ભવેલા પ્રશ્નોત્તરો . ૮ વિવિધ પ્રશ્નોત્તરે છે . " " છે જીવદયા અથવા અનુકંપાદાન . " ,
* * રન બer:

Page #5

પ્રસ્તાવના
જ્ઞાન વિના કોઈ પણ વસ્તુ ઉંચી હદે પહે,ી શકતી નથી, તેમજ સંપૂર્ણ અવનતિ વિના ઉન્નતિ સાધવા પ્રયત્ન થતું નથી. જે જે કોમે અત્યારે ઉન્નતિના શિખર પર આવેલી છે, તેને પૂર્વને ઇતિહાસ તપાસીશું તે માલમ પડશે કે આગળના વખતમાં તે ઘણું અવનત દશામાં હતી. જે વખતે જ્ઞાનની પરંપરા મુખથી જ ચાલતી હતી તે વખતે પુસ્તકની ઘણી જરૂર પડતી નહોતી. પણ પાછળથી જેમ જેમ એ દિવ્યશક્તિને લય થતે ગમે તેમ તેમ પુસ્તક પાનાની જરૂર પડતી ગઈ. જેને પરિણામે હજારો હસ્તલિખિત પુસ્તકના ભંડાર ભરાયા પણ પાછળથી વહેમ અને અજ્ઞાનતાને લીધે તે પુસ્તકને જોઇતો લાભ લેવામાં પ્રતિબંધ પડતે ગયે. ચઢતી પડતીના નિયમને અનુસરી તે મહાનુભાવોની ઓછાશ થતી ગઈ અને ભરેલ ભંડારો દેખરેખની ખામીને લીધે નષ્ટપ્રાય થયા તે એટલે સુધી કે જેમાં કરોડો ગ્રંથે ગુમ થયા અને જેણે આપણા માટે અતુલ પરિશ્રમ લઈ આત્મભોગ આપેલ તેની મહેનત પણ નકામી ગઈ. સુધારો કહે કે કેળવણી કહે જેને પરિણામે અત્યારે આપણે જે કંઈ પુસ્તકે વાંચીએ છીએ તે પ્રાસમાં આવેલા છે. આપણી કોમમાં પ્રથમ એવી માન્યતા હતી કે પુસ્તકો છપાવાયજ નહિ કેમકે છપાવતાં તેના પાના પગતળે રખડે તેમજ બીજી પણ મહાન આશાતનાઓ થાય. આવી અંધાધુંધી કેટલોક વખત ચાલ્યાબાદ શ્રાવક ભીમસિંહ માણેક જેવા કેટલાક ઉપકારી પુરૂષોએ પુસ્તક છપાવાની શરૂઆત કરી. કેળવણીના લીધે કહે કે આપણી ભાગ્યોદયને લીધે કહે. અત્યારે પુસ્તક છપાવવાની સંપૂર્ણ છૂટ થઈ ગઈ અને આપણું પવિત્ર આગમો તેમજ બીજ સેંકડે નાનાં મોટાં પુસ્તકે પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યાં છે અને આવે પણ છે. જેમાં કેટલાંક પૂર્વાચાર્યની પ્રસાદીરૂપ છે અને કેટલાંક

Page #6

આધુનિક પણ છે. આ પુસ્તક જૈન કોમમાં માનવંતા સ્વપરઉપકારક શાંતમૂર્તિ મુનિરાજ શ્રી કરવિજયજી મહારાજનું બનાવેલું છે, જેમાં સુમતિ અને ચારિત્રરાજ જેવાં બે પાત્રો કલ્પી તેને મુખે રસિક સંવાદ ચલાવ્યો છે. આવમાં મંગલ માટે શ્રીમદ્ થશેવિજ્યજી ઉપાધ્યાય વિરચિત શ્રી પાધજિનનું ચમત્કારી સ્તવન છે, ત્યારબાદ ષડાવશ્ય (પ્રતિક્રમણ) નું સ્તવન મુકવામાં આવ્યું છે એ આવશ્યકની એકેક ઢાળ દૃષ્ટાંત સાથે ઘણી રસિક અને બોધદાયક છે અને જેના પ્રણેતા વિનય વિજયજી વાચક છે. આ બે સ્તવને પૂર્ણ થયા બાદ પ્રસ્તુત ગ્રંથની શરૂઆત થાય છે. સુમતિપતિત, એ ચારિત્રરાજના કુસંસ્કારોને નાશ કરવા માટે જેલા એકવીશ ઉપાયે નમુનેદાર સુત્રરૂપે છે. વ્યવહારપૂર્વક સ્વરૂપ નિશ્ચય વિવેક, સમકિતનાં પાંચ લક્ષણ, શુદ્ધદેવ, ગુરૂ, ધર્મનું સ્વરૂપ, બાર પ્રકારનાં તપ, ધ્યાન, વિગેરે વિગેરે ઉપયોગી વિષયોનું વર્ણન કરી ચારિત્રરાજને કલ્યાણકારી રસ્તે બતાવી ગ્રંથની પૂર્ણતા કરવામાં આવી છે ત્યારબાદ “અમૃત વેલીની સઝાય “વિરાગ સારી અને ઉપદેશ રહસ્ય ઉપદેશ તરંગીણી તથા વિશેષાવશ્યક્માંથી પ્રક્ષેત્તર તથા વિવિધ પ્રશ્નોત્તરો છેવટમાં જીવદયા અથવા અનુકંપાદાન વિગેરે તત્વવાળા વિષયે ગઠવી ગ્રન્થને સંપૂર્ણ કરવામાં આવે છે. એકંદર રીતે આ ગ્રંથ હરકોઈ ગુણગ્રાહી વ્યક્તિને ઘણો જ ઉપયોગી થઈ પડે તેમ છે, મુનિશ્રીને આ જ્ઞાનમાર્ગમાં તે પ્રયત્ન ઘણો સ્તુત્ય છે, અને અમે આશા રાખીએ છીએ કે આવા સારવાળા ગ્રન્થ લખી પર ઉપકારક મુનિશ્રી ચિરકાળ જયવંતા વ.
સદરહુ ગ્રંથની શુદ્ધિ માટે યથાશક્તિ પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે, છતાં પ્રમાદ કે દ્રષ્ટિદોષને લઈને કોઈ સ્થળે કોઈ જાતની સ્કૂલના થઈ હોય તે તે માટે અમે મિથ્યા દુષ્કતપૂર્વક ક્ષમા યાચીએ છીએ.
લી, પ્રસિદ્ધ કર્તા,

Page #7

દાત
સુમતિ અને થાપાનના
સુખદાયક સંવાદ.
શ્રી પાર્શ્વજિન સ્તવન
(રચનાર–મહોપાધ્યાય શ્રીમદ્દ થશેવિજયજી.)
(રાગ ધમાલ.) ચિદાનંદ ઘન પરમ નિરંજન, જનમનરંજન દેવ, લલના વામાનંદન જિનપતિ શુણિયે, સુરપતિ જસ કરે સેવ, ;
મનમેહન જિનાજ ભેટિયે હે. જાઈ જઈ ચંપક કેતકી, દમણે ને મચકુંદ, લલના; કુંદ ઇંદ રૂચિ સુંદર જેવ, પૂજિયે પાસ જિર્ણદ. મન. કેસર ઘોળી ઘસી ઘન ચંદન, આનંદ ઘનસાર, લલના પ્રભુકી પૂજા કરે મન રંગે, પાઈયે પુન્ય સફાર. મન. અંગે ચંગી આંગી બનાવી, અલંકાર અતિસાર, લલના દ્રવ્ય સ્તવ વિધિ પૂરણ વિરચી, ભાવિયે ભાવ ઉદાર. મન. પરમાતમ પૂરણ ગુણ પ્રત્યક્ષ, પુરૂષોત્તમ પરવાન, લલના પ્રગટભાવ પ્રભાવતી વલભ, તું યે સુગુણ નિધાન. મન. જે તુજ ભક્તિ મેરી મુજ મન, વન વિચરે અતિ ચિત્ત, દુસ્તિ-ભુંજગમ બંધન લૂટે, તે સઘળે જગમિત મન.

Page #8

મન.
મન.
મન.
મન.
તુજ આણા સુરવેલી મુજમન, નંદનવન જિહાં રૂઢ, લલના; કુમતિ કદાગઢ કટક શાખી, સંભવે નહિ તિહાં ગૂઢ. ભક્તિરાગ તુજ આજ્ઞારાધન, દેય ચક્ર સ'સાર, લલના; સહસ અઢાર અગ રથ ચાલે, વિઘન રહિત શિવધાર. ગુરૂ ઉપદેશે, જો મુઝ લાગ્યા, તુઝ શાસનના રાગ, લલના; મહાનપદ ખે ́ચ લહેગા, યુ. અલિ કુસુમ પરાગ. માહિર મન નિકસન નહિ ચાહત, તુઝ શાસનમાં લીન, લલના; ઉમગ નિમગ કરી નિજપદ રહેવે, ન્યુ જલનિધિ જલમીન. મન. એરનકી ગણતી ન પાવું, જો તું સાહેબ એક, લલના; ફળ-વાસના હૃઢ નિજ મનકી, જ્યુ. અવિચલ ટેકમુજ તુજ શાસન અનુભવકો રસ, કયુ કરી જાણે લાગ ?, લલના; અપરિણીત કન્યા નવિ જાણે, યુ સુખ દ્વૈત સયાગ. તું સાહેબ હુ સેવક તારો, એ વ્યવહાર વિભાગ, લલના; નિશ્ચય નયમત દેનુ વચ્ચે, હું નહુિ` ભેદકા લાગ. મન વચનાદિક પુદ્દગલ ન્યારો, ન્યારી સકળ વિભાગ, લલના; શુદ્ધ દ્રવ્ય ગુણુ પર્યાય ઘટના, તુજ સમ શુદ્ધ સ્વભાવ. તું ઘટ અંતર પ્રગટ બિરાજે, જ્યું નિર્મલ મણિકાન્ત, લલના; માહિદ્ભુત મૂઢ ન પાવે, યુ મૃગમદ મૃગ ભ્રાન્ત. ગુણુઠાણાદિક ભાવે મિશ્રિત, સમમાંહે તુજ અંશ, લલના; ખીરનીર જ્યું ભિન્ન કરત હૈ, ઉજવળ અનુભવ હુંસ. આતમજ્ઞાન દશા જમ જાગી, વૈરાગી તુજ જ્ઞાન, લલના; સે પાવે જ્યાં રત્નપરીક્ષા, પેખત રત્ન પ્રધાન. પુન્ય પ્રકૃતિ દેવનકા કારણ, મૂઢ લહે નહિ ધર્મ, લલના;
મન.
મન.
મન.
મન.
મન.
મન.

Page #9

ર્યું પીરે કઈ અંધ ન માને, લહત ના અંતર મર્મ. મન. ગંધ રૂપ રસ ફરસ વિવર્જન, ન ધરે તિહાં સંઠાણ, લલના; અણઅવતાર અશરીર અવેદી, તું પ્રભુ શુદ્ધ પ્રમાણે, મન. કેવળજ્ઞાન દશા અવલેકે, કલેક પ્રમાણ, લલના; દર્શને વીર્ય ચરણ ગુણધારી, સેવત સબ અહિઠાણું. મન. સત્તા શુદ્ધ અરૂપી તેરી, નહિં જગકે વ્યવહાર, લલના, કહા કહાઈ કુચ્છ કહત ન આવે, તું પ્રભુ અલખ અપાર. મન. દીપચંદ રવિ ઝડગણુ કે, જિહાં પરત નહિ તેજ, લલના તિહાં એક તુંજ ધામ બિરાજે, નિર્મલ ચેતન હેજ. મન. આદિ રહિત અજરામર નિર્ભય, વ્યાપક એક અનંત, લલના શુદ્ધ પ્રકૃતિ અકષાય અમાયી, તું પ્રભુ બહુ ગુણવંત. મન. તું માતા તું ત્રાતા ભ્રાતા, પિતા બંધું તું મિત્ત, લલના; શરણ તંહિ તુજ સેવા કીજે, દઢ કરી તનુ વચ ચિત્ત. મન. પાસ આશ પૂરે અબ મેરી, અરજ એક અવધાર, લલના; શ્રી નયવિજય વિબુધ પયસેવક જસ કહે ભવજલ તાર. મન.
–સંગ્રહ કરનાર મુનિશ્રી Íરવિજયજી.
ષડાવશ્યક (પ્રતિકમણ ) સ્તવન.
(દેહરા ) વિશે જિનવર નમું, ચતુર ચેતન કાજ; આવશ્યક જેણે ઉપદિશ્યા, તે શ્રેણશું જિનરાજ. ૧ આવશ્યક આરાધતાં, દિવસ પ્રત્યે દેય વાર દુરિત દોષ દૂરે ટલે, એ આતમ ઉપકાર. ૨

Page #10

સામાયિક ચઉવિસગ્ગએ, વંદન પડિકમણ; કાઉસ્સગ પચ્ચખાણ કર, આતમ નિર્મલા એણ. “ ૩ ઝેર જાય છમ જગુલી, મંત્ર તણે મહિમાય; તેમ આવશ્યક આદર્યું, પાતિક દૂર પલાય. ૪
ભાર તજી જેમ ભારવહિ, હેલે હલુએ થાય - અતિચાર આવતાં, જન્મ દોષ તેમ જાય. એ
- ઢાળ પહેલી,
( કપુર હેયે અતિ ઉજરે–એ દેશી. ). પહેલું સામાયિક કરેરે, આણી સમતા ભાવ; રાગ દેષ હરે હરે, આતમ એહ વિભાવરે, પ્રાણું સમતા છે ગુણગેહ, એને અભિનવ અમૃહ મેહરે. પ્રા. ૧ આપ આપ વિચારીએ રે, રમીએ આપ સ્વરૂપ, મમતા જે પરભાવનીરે, વિષમે તે વિષ કૂપરે. પ્રા. ૨ ભવ ભવ મેલી મૂકીરે, ધન કુટુંબ સંજોગ; વાર અનંતી અનુભવ્યારે, સવિ સંજોગ વિજેગરે. પ્રા. ૩ શત્રુ મિત્ર જગ કે નહિરે, સુખ દુઃખ માયા જાલ; જે જાગે ચિત્ત ચેતનારે, તે સવિ દુઃખ વિસરાલરે. પ્રા. ૪ સાવદ્ય ગ સવિ પરિહરીરે, એ સામાયિક રૂ૫; હવા એ પરિણામથીરે, સિદ્ધ અનંત અરૂપરે. પ્રા. ૫
ઢાળ બીછ. - (પચ મહાવ્રત આદરી સાહેલડીરે—એ દેશી.) આદીશ્વર આરાહીએ, સાહેલડીરે; અજિત ભજ ભગવત તે; સંભવનાથ સોહામણું, સા. અભિનંદન અરિહંતને.

Page #11

સુમતિ પદ્મપ્રભ પૂજીએ, સારા સમરૂં સ્વામી સુપાસતે; ચંદ્રપ્રભ ચિત્ત ધારીએ, સારા સુવિધિ રૂદ્ધિ વાસતે. ૨ શીતલ ભૂતલ દિનમણિ, સા. શ્રી પૂરણ શ્રેયાંસતે; વાસુપૂજ્ય સુર પૂજિયા, સા. વિમલ વિમલ પરશંસતે. ૩ કરૂં અનંત ઉપાસના, સાધર્મ ધર્મ ધુર ધીરતે શાંતિ કુંથુ અર મલ્લિ નમું, સા મુનિ સુવ્રત વડ વીરતા. ૪ ચરણ નમું નમિનાથના, સા. નેમિશ્વર કરૂં ધ્યાન પાર્શ્વનાથ પ્રભુ પૂજીએ, સારા વંદુ શ્રી વર્તમાનતે. ૫ એ વિશે જિનવરા, સા. ત્રિભુવન કરણ ઉત; મુક્તિ પંથે જેણે દાખવે, સા. નિર્મલ કેવલ તને ૬ સમકિત શુદ્ધ એહથી હેજે, સાલીજે ભવને પાર; બીજું આવશ્યક ઈશ્ય, સારા ચઉવસગ્યે સારતે. - ૭
-
ઢાળ ત્રીજી.
( ગિરિમાં ગેરો ગીરૂઓ—એ દેશી.) બેકર જેવ, બેકર જેડી, ગુરૂ ચરણે દીએ વાંદણક આવશ્યક પચવિશ ધારે, ધારે, દેષ બત્રીશ નિવારીએરે. ૧ ચાર વાર, ચાર વાર, ગુરૂ ચરણે મસ્તક નામીએરે; બાર કિયાવર્ત ખામેરે, ખામેરે વલી તેત્રીશ આશાતનારે. ૨ ગીતાર્થ ગીતાર્થ, ગુણ ગિરૂઆ ગુરૂને વંદતાંરે; નીચ ગોત્ર ક્ષય જાય, થાયેરે, થાયેરે, ઉંચ નેત્રની અર્જનારે. ૩ આણ ઉલ્લંઘ, આણુ ઉલંઘે, કેઈ ન જગમાં તેહનું પરભવ લહે સૈભાગ્ય, ભાગ્યરે ભાગ્યરે, દીપે જગમાં તેહનું રે. ૪

Page #12

કૃષ્ણરાયે, કૃષ્ણરા, મુનિવરને દીધાં વાંદણાં રે, લાયક સમકિત સાર, પામ્યારે, પામ્યારે, તીર્થંકર પદ પામશેરે. ૫ શીતલા ચારજ, શીતલા ચારજ, જેમ ભાલે સહુ જગેરે; દ્રવ્ય વાંદણા દીધ, ભારે, ભાવેરે દેતાં વલી કેવલ લઘુંરે. ૬ એ આવશ્યક એ આવશ્યક, ત્રીજું એણી પરે જાણજોરે; ગુરૂ વંદન અધિકાર, કરજોરે, કરજે રે, વિનય ભક્તિ ગુણવતની ૭
ઢાળ થી.
( જિન વીરજીએએ દેશી.) જ્ઞાનાદિક જિનવર કહ્યા, એ જે પાંચે આચાર તે દેય વાર તે દિન પ્રતિએ, પડકકમીએ અતિચાર.
જે જિનવીરજીએ. ટેક. આલેયિને પડિકમીએ, મિચ્છામિ દુક્કડ દેય તે; મન વચન કાય શુદ્ધ કરીએ, ચારિત્ર ચેખું કરે. જો ૧ અતિચાર શલ્ય ગેપવેએ, ન કરે દેષ પ્રકાશ મચ્છીમદ્ઘ તણે પરેએ, તે પામે પરિહાસ. જા. ૨ શલ્ય પ્રકાશે ગુરૂ મુખેએ, હોયે તસ ભાવ વિશુદ્ધ તે, તે હુશીઆર હારે નહિએ, કરે કમશું જુદ્ધ. જય૦ ૩ અતિચાર એમ પડિકકમીએ, કરે ધર્મ નિઃશલ્ય તે; જિત પતાકા તેમ વરેએ, જેમ જગ ફલ્લીમä. જો ૪ “વદિતુ” વિધિશું કહએ, તેમ પડિક્રમણ સૂત્ર તે; શું આવશ્યક ઈશ્યએ, પડિક્રમણ સૂત્ર પવિત્ર. - ૫

Page #13

ઢાળ પાંચમી. (જન્મ જરા મરણે કરીએ, આ સંસાર અસારત–એ દેશી.) વિઘ વિચક્ષણ જેમ હરેએ, પહેલાં સાલ વિકારતે; દેષ શેષ પછી રૂજવાએ, કરે ઔષધ ઉપચાર તે. અતિચાર વ્રણ રૂઝવાએ, કાઉસ્સગે તેમ હોય તે; નવ પલ્લવ સંજમ હુએ, દુષણ ન રહે કેઈ તે કાયાની થિરતા કરીએ, ચપલ ચિત્ત કરે ઠામ, વચન જોગ સવિ પરિહરીએ, રમીએ આતમારામ તે. ૩ સાસ ઉસાસાદિક કહીએ, જે સેલે આગાર તે; તેહ વિના સવિ પરિહરએ, દેહ તણે વ્યાપાર તે. આવશ્યક એ પાંચમુંએ, પંચમી ગતિ દાતાર તે; મનશુધ્ધ આરાધીએ એક લહીએ ભવને પાર તે; ૫
ઢાળ છઠ્ઠી. ( ચેતન જ્ઞાન અજુઆલીએ—એ દેશી.) સુગુણ પચ્ચખાણ આરાધજે, એહ છે મુક્તિનું હેત રે, આહારની લાલચ પરિહરે, ચતુર તું ચિત્તમાં ચેતરે. સુગુણ ૧ સાલ કાઢયું ત્રણ રૂઝવું, ગઈ વેદના દુરરે, પછી ભલાં પથ્થ ભેજન થકી, વધે દેહ જેમ નરરે. સુગુણ ૨ તેમ પડિકમણુ કાઉસ્સગ્ગથી, ગયે દેષ સવિ દુષ્ટ પછી પચ્ચખાણ ગુણ ધારણે, હોયે ધર્મ તનુ પુષ્ટરે. સુગુણ. ૩, એહથી કર્મ કાદવ ટલે, એહ છે સંવર રૂપરે, અવિરતિ કુપથી ઊદ્ધરે, તપ અકલંક સરૂપરે. સુગુણ ૪

Page #14

પૂર્વ જન્મ તપ આદર્યો, વિશલ્યા થઈ નાર, જેહના ન્હવણના નીરથી, શમે સકલ વિકારરે. સુગુણ ૫ રાવણે શક્તિ શાહ, પડયે લક્ષ્મણ સેજ રે; હાથ અડતાં સચેતન થયે, વિશલ્યા તપ તેજરે. સુગુણ. ૬ છઠું આવશ્યક જે કહ્યું, એહવું તે પચ્ચખાણ, છએ આવશ્યક જેણે કહ્યાં, નમું તેહ જગ ભાણજે, સગુણ ૭
કલશ, તપગચ્છ નાયક, મુક્તિ દાયક, શ્રી વિજ્ય દેવ સૂરિશ્વરે, તસ પદ દીપક, મેહ જીપક, શ્રી વિજયપ્રભ સૂરિ ગણધરે. ૧ શ્રી કાતિ વિજય ઉવઝઝાય સેવક, વિનયવિજય વાચક કહે, પડાવશ્યક જે આરાધે, તેહ શિવ સંપદ લહે, ૨
इतिशम्.

Page #15

સુમતિ અને ચારિત્રરાજનો
સુખદાયક સંવાદ.
પ્રેક્ષક ભાઈઓ અને બહેને! આજે હું તમને એક અતિબોધદાયક સંવાદ સંભળાવવા ઈચ્છું છું તેથી પ્રથમ તેમ ખાસ ઉદ્દેશ કરાએલાં પાત્રોની તમને કંઈક વિશેષ સમજ આ પવી દુરસ્ત ધારું છું. અને આશા રાખું છું કે તે સર્વ વાત તમે લક્ષમાં રાખી તેમાંથી એક ઉત્તમ પ્રકારને બંધ ઝડણ કરશે.
એકાન્ત હિતબુદ્ધિથી જ પ્રેરાઈને તમને આ બેધદાયક સં. વાદ સંભળાવવા મારી ખાસ ઉત્કંઠા થઈ આવી છે તે કંઈક તમારા ભાગ્યનીજ ભલી નિશાની હોય એમ હું માનું છું. હવે હું મુદ્દાની વાત તમને જણાવું છું. દરેક આત્માને પિતાના સારા નરસા ચરિત્ર (આચરણ) ના પ્રમાણમાં મતિનું તારતમ્ય હોય છે, છતાં સામાન્ય રીતે સારા ચરિત્રવાળાને મુખ્યતાએ સુમતિને અને માઠાં આચરણવાળાને મુખ્યતાએ કુમતીનેજ સંગ હોય એમ મનાય છે તેથી તેમને અરસપરસ પ્રસંગવશાત્ સંવાદ થયાજ કરે છે. તેની જીજ્ઞાસુ ભાઇ બહેનેને કંઈક ઝાંખી આપવાની બુદ્ધિથી સ્વોપશમાનુસારે આ ઉલ્લેખ ઘડે છે. વીતરાગ પ્રભુનાં પવિત્ર વચનાનુસારે વિવેક યુક્ત વર્તન કરનાર સચારિત્રપાત્ર પુરૂષ જગતમાં એક મહારાજાથી પણ અધિક પૂજ્ય મનાય છે, તેથી તેવા ચારિત્ર
૧ તરતમપણું-મોટાઈ.

Page #16

વતને સત (સાચા) ચારિત્રરાજ કહેવામાં કંઈ પણ બાધ આવતું નથી. પણ જેઓ વીતરાગ વચનથી વિરૂદ્ધ વર્તન ચલાવીને દંભવૃત્તિથી સ્વદેષ રોપવવા માટે. લેકમાં પૂજાવા મનાવા માટે તથા સ્વૈરવ વધારવા માટે અહેનિશ મથન કરી જગતમાં ચારિત્રવંત કહેવડાવવાને દાવ રાખે છે તેઓ તે કેવળ નામનાજ મહારાજા કહેવાય છે. એવા દંભી ચારિ. ત્રરાજને હળીના રાજા ઈલેજની ઉપમા ઘટી શકે છે. આવી હલકી પાયરીએ પિતાની કુટિલતાથી ઉતરવા કરતાં સરલતાથી સત્ ચારિત્રરાજના સેવક થઈ રહેવામાં જ ખરી મજા છે. કેમકે સિદ્ધિ સ્યાદ્ રૂજુભૂતસ્ય એવાં આગમ વચનથી સર્વત્ર દંભરહિત-રજુ-સરલ પુરૂષની જ સિદ્ધિ થાય છે. આવી સિદ્ધાંતની વાતને ખાસ લક્ષમાં રાખીને જગત પ્રસિદ્ધ સ્વ. સ્વામી ચારિ. વરાજની આગળ ઉપર વિડંબના ન થાય એવા પવિત્ર ઉદ્દેશથી સુમતિ, ચારિત્રરાજને સંબોધન કહે છે.
સુમતિ–સ્વામીનાથ! હું આપને લજજાથી કંઈ હિતકારી વાત પણ કહી શક્તી નથી, તે પણ આજે નમ્રપણે કંઈક કહેવા ધારું છું તેથી આ૫ ખોટું નહિ લગાડતાં સાર ગ્રહી મને ઉપકૃત કરશે, એવી મારા અંતરની ઈચ્છા પૂર્વક કરેલી પ્રાર્થના સ્વીકારી અને પ્રસંગોપાત બે બેલ બેલવાની રજા આપશે?
ચારિત્ર–અહીં સુમતિ ! મારાથી આટલે અંતર રાખવાનું કંઈ કારણ નથી, તારે કહેવું હોય તે સુખેથી કહે, સાચી અને હિતકારી વાત કહેતાં કેને દિવસ ફર્યો છે કે ઉલટી રીસ ચઢાવશે ?

Page #17

સુમતિ-સ્વામીનાથ ! હવે મને કાંઈક હિમ્મત આવી છે તેથી મારા મનની વાત કહેવાને કાંઈક ભાગ્યશાળી થઈ શકીશ. નહિતે–તે–
ચારિત્ર–તું આજ સુધી કહેવાને કેમ વિલંબ કરી રહી હતી ?
સુમતિ–સ્વામીજી! હું સાચું કહું છું કે મારા અંતરમાં જેવી ને તેવી ઈચ્છા છતાં આપને એકાન્ત કહેવાની મને જોઈએ. તેવી તકજ મળી શકી નથી ?
ચારિત્ર–આજ સુધી કહેવાની પ્રબળ ઈચ્છા છતાં કેમ તક ન મળી શકી ? તેનું કારણ હવે સંકેચ રાખ્યા વિના કહે. હું તારી ઉપર પ્રસન્ન છું.
સુમતિ–આપ મારા સ્વામીનાથ મારી ઉપર સુપ્રસન્ન થયાં છે. તેથી હું મારું અહેભાગ્ય માનું છું. આપની તેવી પ્રસજતા સદા બની રહે તેમ ખરા જીગરથી ઈચ્છું છું, પણ સાચું કારણ કહેતાં મન સંકેચાય છે.
ચારિત્ર.–સુંદરી ! જરાયે સંકેચ રાખ્યા વિના ખરૂ કારણ હોય તે કહી દે.
સુમતિ–આજ સુધી આપ લાંબે વખત થયાં મારી ઉપેક્ષા કરીને મારી પત્ની (શકય) કુમતિનેજ વશ પડયા હતા, એ વાત શું આપ આટલામાં વિસરી ગયા કે જેથી મારે મેઢે તેનું કારણ કહેવડાવે છે?
ચારિત્ર–સુમતિ ! તારા સ્થાયી સમાગમ વિના સર્વ કેઈ કુમતિને વશ પડીને ખુવાર થાય છે તે તે તને સુવિદિત છે.

Page #18

૧૧
સુમતિ—હા, પણ આપે તે ચારિત્ર. નામ ધરાવીને અને દુનિયામાં પણ જેવા ને તે દમામ રાખીને મારી વિગેાવણા કરી તેનું કેમ ?
ચારિત્ર.—સુંદરી ! તું જે કહે છે તે સત્ય છે, મારી દાંભિક વૃત્તિને સભારતાંજ હવે તે મને શરમ આવે છે. પણ જો તારા સમાગમ થયા ન હોત તે શું જાણીયે મારા શાએ હાલ થાત ? પણ હશે, ફરી પાછી તેવી ભૂલ ન થાય; માટે જો તારો સમાગમ સ્થાયી બન્યા રહેશે તે હું મારૂં અહેઃભાગ્ય માનીશ. હવે તારે જે કાંઈ હિતકારી વાત કહેવી હેાય તે ખુલ્લા દીલથી કહે, વ્હાલી! સાચી વાત કહેતાં કંઇ પણ સંકોચ રાખીશ નહિ. સુમતિ—આપનાથી આવે પ્રસંગે આંતરા કે સંકોચ રાખવા તેને હવે તે હું સ્વામીદ્રોહ કે આત્મદ્રોહજ લેખું છું. વધારે શું કહું !
ચારિત્ર.—સુમતિ ! થાડા વખતના પરિચયથી પણ મને તારા સરલ સ્વભાવની ખાત્રી થયેલી છે કે તું જે કંઇ કહીશ તે એકાંત હિતકારીજ હશે. તેની સત્યતાને માટે મને સદેહ નથી; તેથી તારૂ ખરૂં મતવ્ય કથવા ચાગ્ય હોય તે કહે.
સુમતિ—મેં આજ સુધી આપની સેવા બજાવવાને લાભ મેળવ્યેાજ નથી, તેને માટે શાચું છું પણ હવે આપની ખરી સેવા મજાવવાની સોનેરી તક હાથ આવેલી જાણી મારા મનમાં ઘણેાજ હર્ષ થાય છે તે આપને પ્રથમ જણાવું છું.
ચારિત્ર.—મારીજ કસૂરથી કહેા કે ઉપેક્ષાથીજ તું મારાથી આજ સુધી દૂર રહી અને તેથીજ તું મને સવળે રસ્તે દોરવાની

Page #19

૧૩
તક ન સાધી શકી તેમાં તારે તે તલમાત્ર પણ વાંક નથી. વાંક માત્ર મારા નસીબને જ છે કે જેથી હું છતી સામગ્રીએ તારે લાભ લેવા અત્યાર સુધી ભાગ્યશાળી થઈ શક નથી. તે વાતને વિચાર કરતાં હવે મને પણ બહુજ શેચ થાય છે પણ તેવા શોચ માત્રથી શું સરે? હવે તે જાગ્યા ત્યાંથી સવાર.
સુમતિ–આ૫નું કલ્યાણ થાઓ! ખુદ આપને વાંક કાઢવા કરતાં મારે તે મારી સપત્ની-કુમતિનેજ વાંક કાઢ વ્યાજબી છે. કેમકે જે આજ સુધી તેણીયે આપને ભભર્યા ન હતા અને મારાથી વિમુખ કર્યા ન હતા તે આપે કયારનાએ મારી સભૂખ જોઈ મને આવકાર આપ્યો હોત, પણ મારી શકય સ્વાધિનપણે એમ થવા દેજ કેમ ?
ચારિત્ર–સુમતિ ! તું તે તારી કુલીનતાને ઉચિતજ કહે છે, પણ વાંક માત્ર મારાજ છે. કેમકે મારું મન જો મારે હાથ હેય તે કુમતિ બાપડી શું કરી શકે ? હું તેિજ પ્રમાદશીલ હોવાથી કુમતિને વશ પી રહ્યો હતે.
સુમતિ–સાહેબ સહી સલામત રહો ! હવે આપે આપની ગતિ જાણી છે તેથી ફરી હું ઈચ્છું છું કે આપ કુમતિના કબજામાં આવશે નહિ.
ચારિત્ર–હવે તે મેં તેણીને દેશવટે દેવાને જ નિશ્ચય કર્યો છે. કુમતિની કુટીલતા માટે મને બહુ લાગી આવ્યું છે.
સુમતિ-કમતિની ગતિ એવી વિચિત્ર છે કે તે ગમે ત્યાંથી ગમે તેવી રીતે અંતરમાં પિસી જીવતી ડાકણની જેમ જીવનું જોખમ કરે છે. મોટા ગજનેને પણ લાગ જોઈને

Page #20

છળે છે અને અસંસ્કારી આત્માને તે ક્ષણવારમાં ઉથલાવીને ઉં વાળે છે. આવી તેની કુટીલતા જગજાહેર છે, માટે ક્ષણ વાર પણ તેને વિશ્વાસ કરે ઉચિત નથીજ.
ચારિત્ર–પ્રિયે ! તેણીને તિલાંજલી દેવાને માટે સંપૂર્ણ વિચાર છે, પણ તે પુનઃ મને છળી ન શકે એવા સમર્થ ઉપાય તું જાણતી હોય તે મને કહે, કે જેને અભ્યાસ કરીને હું પુનઃ તેણીના પાપી પાશમાં આવી શકું નહિ, કેમકે જેમ તું કહે છે તેમ પ્રતીત છે કે કુમતીને સ્વભાવ કુટીલ છે. - સુમતિ જે કહેવાની મારી ઈચ્છા હતી તે જ બાબતની આપની જિજ્ઞાસા થયેલી જોઈને મારે તે દૂધમાં સાકર મળ્યા બરાબર થયું છે.
ચારિત્ર–ખરેખર આવું ઉત્તમ ચારિત્રનામ ધરાવીને અને દુનિયા આગળ આ ખોટે દમામ રાખીને ખરા ચારિત્ર યોગ્ય ગુણ વિના કેવળદંભ-માયાથી જીવવા કરતાં તે મરવું જ મને તે હવે બહેતર લાગે છે.
સુમતિ–સ્વામીજી ! આપ ચતુર છે. ખરા ચારિત્રના અર્થી દરેક શમ્સને એટલી ચાનક ચઢયા વિના તે પતિત અવસ્થાને તજી શકે જ નહિ.
ચારિત્ર–પણ પ્રિયે ! જે તું મને હિતકારી વચન કહેવા ઈચ્છે છે તે હવે વિલંબ કર્યા વિના કહે, કેમકે કહ્યું છે કે શ્રેય કામમાં બહુ વિશ આવે છે.
સુમતિ–આપનું કહેવું યથાર્થ છે અને તેથી આપ સાહેબની આજ્ઞાને અનુસરીને હું મારું કર્તવ્ય બજાવવાને તત્પર

Page #21

૧૫
થઈ છે. જે જે આપને મારી ફરજ વિચારીને કહીશ તેનું આપ કૃપા કરીને મનન કરતા રહેશે.
ચારિત્ર-પ્રિયે ! તારાં અમૃત વચનનું હું આદરપૂર્વક પાન કરીશ અને તે વડે મારા ત્રિવિધ તાપથી તપ્ત થયેલા આત્માને શાન્ત કરીશ એ નિરો સમજજે,
સુમતિ–આપના આત્માને સર્વથા શાન્તિ સમાધિ મળે, તેમજ અસમાધિનાં સઘળાં કારણેને ક્ષય થાઓ ! અને આપને સમાધિનાં સઘળાં સાધન પ્રાપ્ત થાઓ.
ચારિત્ર–મને ખાત્રી થઈ છે કે તારે સ્થાયી સમાગમજ સર્વ સમાધિનું મૂળ કારણ છે. અને તેથી જ અસમાધિનાં સઘળાં કારણેને સ્વતઃ ક્ષય થઈ જશે.
સુમતિ–આટલા અલ્પ કાળમાં પણ આ૫ના અપ્રતિમ પ્રેમની મને જે પ્રતીતિ થઈ છે તે મને આપના ભવિષ્યના સુખ સુધારાની સંપૂર્ણ આગાહી આપે છે હવે હું આપને મારા સદ્વિચારે રેશન કરવાની રજા લઉં છું. આશા છે કે આપની હદયભૂમિમાં રેપાયેલા એ સદ્વિચારે અતિ અદ્ભુત ફલદાયક નીવડશે.
ચારિત્ર–મારામાં જેટલી પાત્રતા હશે તેટલા તે તે અવશ્ય ફળદાયી થશે, સાથે એવી પણ ખાત્રી છે કે તારી સતત સંગતિથી મારામાં પાત્રતા પણ વધતી જશે, તથા પાત્રતાના પ્રમાણમાં ફળની અધિકતા પણ થતી જ જાશે.
સુમતિ–હું અંતઃકરણથી ઈચ્છું છું કે આપને સંપૂર્ણ પાત્રતા પ્રાપ્ત થાઓ. અને આપ સંપૂર્ણ સુખમય પરમપદના પૂર્ણ અધિકારી થાઓ !

Page #22

ચારિત્ર-તારા મુખમાં જ અમૃત વસે છે, કેમકે તારી સાથેના આ વાર્તા-વિવેદમાં મને એટલે તે આનંદ આવે છે કે તેની પાસે સ્વર્ગનાં સુખ પણ નહિ જેવાં છે. જેને તારો સંગ થયું નથી તેનું જીવ્યું હું ધુળ જેવું લેખું છું.
સુમતિ–સ્વારી શક્ય બહેને જો આપને અનુભવ સુખડી ચખા નહેાત તે આપને મારે સ્થાયી સમાગમ કરવાને વિચારજ ક્યાંથી થાત? કેમ ખરુંને ? હું ધારું છું કે આપ તેના સ્વભાવિક ગુણને સ્વપ્નમાં પણ ભૂલશે નહિ. સામી વરતુથી સંપૂર્ણ કંટાળ્યા વિના અમુક અન્ય વસ્તુમાં પૂર્ણ પ્રીતિ બંધાતી નથી.
ચારિત્ર–કુમતિથી હું ખૂબ કંટાળે છું એ નિર્વિવાદ છે, કુમતિના કુસંગવડેજ હું આવી અનુપમ સુખ સંગતિથી ચૂક્યો છું, તેથી તે વાત હું સ્વપ્નમાં પણ કેમ ભૂલી શકું ! હશે હવે એક ક્ષણ પણ મને તારે વિહ ન પડે, એજ મને ઈષ્ટ છે. એવી મારી અંતરની ઈચ્છા ફળીભૂત થાઓ !
સુમતિ-સ્વામીજી કુમતિના લાંબા વખતના પરિચયથી આપની ઉપર જે જે વિરૂદ્ધ સંસ્કાર બેસી ગયા હોય તે તે - સર્વ નિમેળ થાય તે અનુકૂળ પ્રયત્ન પ્રથમજ સેવવાની આ અને ખાસ જરૂર છે. કુમતિના કુસંગથી ઉ ભવેલા માઠા સંસ્કારેને નિર્મળ કરવાના સતત પ્રયત્નમાં હું પણ સહાયભૂત થઈશ.
ચારિત્રકેવા કમથી મારે ઉક્ત સંસ્કારને ટાળવાને ઉપાય કરે જોઈએ? - સુમતિ–વક્ષ્યમાણ ( કહેવાતા ) કમથી તે કુસંસ્કારનું ઉમૂલન કરવા આપે યત્ન કરે જોઈએ.

Page #23

૧. શુક્રતાલેષ દષ્ટિ તજીને અક્ષુદ્રતા–ઉદાર ગુણદષ્ટિ
આદરવી જોઈએ. ૨. રસમૃદ્ધતા–વિષયલંપટતા તજીને હિત (પચ્ય) અને મિત ( અલ્પ ), આહારથી શરીરને સંતેષી આરોગ્ય
અને શરીર સાષ્ઠવ સાચવવું જોઈએ. ૩. ક્રોધાદિક કષાયના ત્યાગથી અને ક્ષમાદિક ગુણના સેવનથી સામ્યતાવડે ચંદ્રની પેરે શીતળ સ્વભાવી થાવું જોઈએ, જેથી કેઈને સ્વ સંગતીથી અભાવે થવાને કદાપિ પ્રસંગ
આવે જ નહિ. ૪. સઘળાં લેક વિરૂદ્ધ કાર્ય તજીને અત્યારથી આપે સ્વપર
હિતકારી કાર્ય કરવા વડે કપ્રિય થવું જોઈએ. ૫. મનની કઠેરતા તજી કમળતા આદરવી જોઈએ. • ૬. લેક અપવાદથી તથા પાપથી બીવું જોઈએ. વડીલનું મન
પણ ન દુભાવવું જોઈએ. ૭. સર્વ દંભ-માયાને મૂકીને નિર્દેશી-નિર્માયી-સરલ સ્વભાવી ન થવું જોઈએ. ૮. આપની ઈચ્છા અમુક કાર્ય કરવા નહિ છતાં વડીલનું મન
પ્રસન્ન રાખવાને માટે રૂડી દાક્ષિણ્યતા આદરવી જોઈએ. ૯ સ્વછંદતા તજીને લજા રાખવી જોઈએ. નિર્મર્યાદપણું - તજીને લજજા, મર્યાદા, સેવવી જોઈએ. ૧૦. નિર્દયતા તને દયાર્દ્રતા આદરવી જોઈએ, સર્વ ઊપર - અમીની નજરથી જોવું જોઈએ, દ્વેષ, મત્સર ઈષ્યદિક તે - સદંતર દૂરજ કરવા જોઈએ.
. ? ૧૧. પક્ષપાતબુદ્ધિને તજીને નિષ્પક્ષપાતપણું આદરવું જોઈએ,

Page #24

૧૨. સલ્લુણી માત્ર ઉપર રાગ ધરે જોઈએ-સદ્ગણ રાગી
થઈ રહેવું જોઈએ. ૧૩. પ્રાણાન્ત કષ્ટ આવ્યું છતે પણ અસત્ ભાષણ ન કરવું
જોઈએ. સત્યની ખાતર પ્રાણુ અર્પણ કરવા જોઈએ. અને
ર્થાત્ એકાંત સત્યપ્રિય થવું જોઈએ. ૧૪. વસંબંધી કુટુંબ વર્ગ પણ ધર્મની તાલીમ લહી સબળ
થાય તેમ કરવું જોઈએ. સ્વપક્ષ ધર્મસાધન વિમુખ ન રહે તેની યોગ્ય કાળજી રાખવી જોઈએ, અને ધર્મ સન્મુખ થયેલા સ્વસંબંધી વર્ગની ચઢતી થાય તેવી તેને રેગ્ય
સહાય દેવી જોઈએ. ૧૫. ટૂંકી દષ્ટિ તજીને કરવામાં આવતા દરેક કાર્યનું કેવું
પરિણામ આવશે તેને પુખ્ત વિચાર કર્યા બાદ તે કાર્ય કરી શકાય એવી દીર્ઘદ્રષ્ટિ રાખવી જોઈએ, એકાએક વગર
વિચાર્યું કંઈ પણ સાહસ ખેડવું નહિ જોઈએ. ૧૬. હું કેણ છું? મારી સ્થિતિ કેવી છે? મારી ફરજ શી
છે? મારી કસૂર કેટલી છે? તે કસૂર સુધારવાને ઉપાય કર્યો છે? તેમજ આસપાસના સો કેવા અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ છે? તેમાંથી મારે શી રીતે પસાર થઈ જવું જોઈએ? એ આદિ ઉપગી બાબતે સંબંધી વિશેષ
જાણપણું મેળવવું જોઈએ. ૧૭. એ અનુભવ મેળવવાને શિષ્ટજનેનું સેવન કરવું જોઈએ. ૧૮. ગુણ વિશિષ્ટ એવા શિષ્ટજનેને યથાયોગ્ય વિનય કરે જોઈએ.
. . .

Page #25

૧૯. ઉપકારીને ઉપકાર કદાપિ ભૂલવે નહિ જોઈએ. લાગ
આવે તે તેને મેગ્ય બદલે વાળવા પણ ચુકવું નહિં જોઈએ. એવી કૃતજ્ઞતા આદરી પરમ ઉપકારી નિષ્કારણ બંધુભૂત ધર્મ કે ધર્મદાતાને કદાપિ પણ અનાદર નજ કરવું જોઈએ. કિંતુ ધર્મની ખાતર સ્વ પ્રાણાર્પણ પણ
કરવું જોઈએ. ૨૦. બની શકે તેટલું પરહિત કરવા તત્પર રહેવું જોઈએ.
પરનું હિત કરતાં આપણું જ હિત થાય છે એ દઢનિશ્ચય
કરી રાખવું જોઈએ. ૨૧. સર્વ ઉપગી બાબતમાં કુશળતા મેળવવી જોઈએ, અને
જરૂર જણાતાં કઈ પણ બાબત અભ્યાસના બળથી અલ્પ પ્રયાસ સાધી શકાવી જોઈએ. એવી નિપુણતા કહે કે કાર્યદક્ષતા પ્રાપ્ત થઈ જવી જોઈએ. કુમતિના કુસંગથી પડેલા માઠા સંસ્કારને હઠાવવા ઉક્ત ૨૧ ઉપાયે પૈકી સઘળા કે બની શકે તેટલા જવાને હું આપને નમ્રપણે વિનંતિ કરું છું.
ચારિત્ર–અહે સુમતિ ! દુર્મતિને દૂર કરી દુષ્ટ સંસ્કારેને દળી નાખવા સમર્થ સધ ધારા વર્ષાવવાથી તે તે તારૂ સુમતિ નામ સાર્થક કર્યું છે.
સુમતિ-સ્વરવામી સેવામાં તન, મન અને વચનને અનન્ય ભાવે ઉપયોગ કરે એજ ખરી પતિવ્રતાને ઉચિત ધર્મ છે. તેવી પવિત્ર ફરજે હું જેટલે અંશે અદા કરી શકું તેટલે અશે હું પિતાને કૃતાર્થ માનું છું, પણ જે તેથી વિરૂદ્ધ વર્તી

Page #26

સ્વસ્વામીને અવળે ઉપદેશ દઈને અવળે રસ્તેજ દેરી જાય છે, તેવી સ્વામીને સંતાપનારી કુમતિ સ્ત્રીને તે હું સ્વામીહી કે આત્મહીજ માનું છું. . - ચારિત્ર–ખરેખર તારા જેવી સુશીળા અને કુમતિ જેવી કુશીળા કેઈકજ નારી હશે? અહે ! જેઓ બાપડા સદાય કુમતિનાજ પાસમાં પડયા છે, તેમને તે સ્વપ્નમાં પણ આ સદુપદેશ સાંભળવાને અવકાશ કયાંથી મળે? અરે! એને બાપડા જીવતા પણ મુવા બરાબર જ તે
સુમતિ-જ્યાં સુધી કુમતિને પલે પકડી રાખે છે ત્યાં સુધી સર્વ કેઈ એવી જ દુર્દશાને પ્રાપ્ત થાય છે. જ્યારે તેને કુસંગ તજે છે, ત્યારે જ તે કંઈ પણ સત્ય સુખ પામે છે. ત્યાં સુધી તે તે મૂછિતપ્રાયજ રહે છે–સત્ય સુખથી બનશીબજ રહે છે.
ચારિત્રતું આવી શાણી અને સેભાગી છતાં કેવળ કુમતિની કુટીલતાથી કદર્થના પામતા પામર પ્રાણીઓને કેમ ઉદ્ધાર કરતી નથી? અહ એકાન્ત દુઃખમાંજ ડુબકી મારી રહેલા તેવા અનાથે જીવેને ઉદ્ધાર કરતાં તને કે અપૂર્વ લાભ થાય ? - સુમતિ–આપની વાત સત્ય છે, પણ અન્ય તે નિમિત્ત માત્ર છે, પિતાને પુરૂષાર્થ જ ખરે કામ લાગે છે. સ્વપુરૂષાર્થ ઈષ્ટ સિદ્ધિમાં પ્રબળ કારણરૂપ છે. તે વિના સ્વેષ્ટ સિદ્ધિ થતી નથી. આવા સબબથીજ લેકમાં પણ કહેવત પ્રચલિત છે કે “આપ સમાન બળ નહિં અને મેઘ સમાન જળ નહિ, એમ સમજીને સર્વ કેઈએ કુમતિની કુટીલતાથી થતા અનેક

Page #27

ગેરફાયદાઓને વિચાર કરીને તેને કુસંગ સદંતર તજવા ઉદ્યમ કરવું જોઈએ.
ચારિત્ર–એ કુમતિને કુસંગ તજવાને ઉદ્યમ કરવા તે આપડાઓને શી રીતે અવકાશ મળે? કેમકે સાનુકૂળ ઉદ્યમ સેવ્યા વિના કદાપિ તેના કુસંગને અંત આવી શકતું નથી. માટે કે સંગ પામીને તે કુસંગ ટળે એ મને કહે.
સુમતિ-કુમતિના કુસંગથી વિવિધ વિડંબના યુક્ત જન્મ મરણ જનિત અનંત દુઃખને સહી અકામ નિર્જરાવડે જીવને કવચિત્ સત્સમાગમ મેગે પૂર્વે મેં આપને જે ઉપાય કમ બતાવ્યું છે તે જ કમ પ્રાપ્ત થાય અને સમજ પૂર્વક તેને સ્વીકાર થાય, ત્યારેજ જીવ કુમતિને સંગ તજવાને શક્તિમાન બને, તે વિના કદાપિ તે તેને સંગ તજી શકે નહિં,
ચારિત્ર–ત્યારે ઉપર બતાવેલ ઉપાય-કમ જાણવા માત્રથી કંઈ વળે નહિ શું? સમજપૂર્વક તેને સ્વીકાર કરવાથી જ ઈષ્ટ કાર્યની સફળતા થાય શું?
સુમતિ–ખરેખર ઉક્ત કમને સારી રીતે આદર કરવાથીજ ઈષ્ટ કાર્યની સિદ્ધિ થઈ શકે છે, પણ તેને જાણવા માત્રથી કંઈ ઈષ્ટ સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી. - ચારિત્ર–શાસ્ત્રમાં જ્ઞાનની જ મુખ્યતા કહી છે તેનું કેમ?
સુમતિ–તે વાત સત્ય છે પણ તેને અન્તર હેતુ એ છે કે સ્વ કર્તવ્ય કાર્યને પ્રથમ સારી રીતે જાણે સમજીને સેવ્યું હોય તે તેથી શીઘ શુભ ફળની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. બિલકુલ સમજ્યા વિના કરેલી અંધકરણ તે ઉલટી અનર્થકારી પણ થાય છે. માટે સમજીને સ્વકર્તવ્ય કરવાથી સિદ્ધિ છે.

Page #28

२२ ચારિત્ર–અન્ય ધર્માવલંબી લાકે તે જ્ઞાન માત્રથી પણ સિદ્ધિ માને છે !
સુમતિ–તેઓની તેવી માન્યતા મિથ્યા છે. તરતાં આવડતું હોય પણ તરવાની અનુકૂલ કિયા કર્યા વિના સામે તીરે જઈ શકાતું નથી, તથા ભૂખ લાગે છતે ભક્ષણકિયા કર્યા વિના શાતિ થતી નથી, તેમ ખરા ચારિત્રના અથજનેને પણ શુદ્ધ ચારિત્રની અનુલ ક્રિયા કરવાની ખાસ જરૂર છે. જેમ બે ચક વિના ગાડી ચાલતી નથી તથા બે પાંખ વિના પક્ષી ઉી શકતું નથી, તેમ સમ્યગૂ જ્ઞાન અને ક્રિયા વિના કાર્યસિદ્ધિ થઈ શકતી નથી. આથી આપને સમજાયું હશે કે સમ્યગ કિયા (સવર્તન) વિનાનું એકલું જ્ઞાન લૂલું-લંગડું છે, અને સમ્યગ જ્ઞાન (વિવેક) વિનાની એકલી ક્રિયા પણ આંધળી છે, માટે મેક્ષાથી જનેએ તે બંનેની સાથે જ સેવના કરવી જોઈએ. .
ચારિત્ર–હવે મને સમજાયું કે કેવળ લુખી કથની માત્રથી કાર્ય સરવાનું નથી. જ્યારે કથની પ્રમાણે સરસ કરણી કરવામાં આવશે ત્યારેજ કલ્યાણ થવાનું છે.
સુમતિ-આપની આવી સહેતુક શ્રદ્ધાથી હું બહુ ખુશી થાઉં છું, અને ઈચ્છું છું કે આપને બતાવેલ ઉપાયકમ હવે સફળતાને પામશે. પરંતુ કુમતિને સંગ સર્વથા વારવાને અને અક્ષય સુખના અચૂક કારણરૂપ સત્ય ચારિત્ર ધર્મની યોગ્યતા પામવાને જે ઉપાયક્રમ મેં આપને વાત્સલ્ય ભાવથી બતાવ્યું છે, તેને પૂર્ણ પ્રીતિથી આદર કરવામાં આપ લગારે પણ આળસ કરશે નહિ એવી મારી વિનંતિ છે.

Page #29

ચારિત્ર–મહારાજ સ્વાર્થની ખાતર કેવળ પરમાર્થ દવે બતાવેલા સત્યમાર્ગથી હું હવે ચુકીશ નહિ, તું પણ તેમાં સહાયભૂત થયા કરશે તે તે માર્ગનું સેવન કરવું મને બહુ સુલટું થઈ પડશે.
સુમતિ–આપને સમચિત સહાય કરવી એ મારી પવિત્ર ફરજ છે, એમ હું અંતઃકરણથી લખું છું, તેથી હું સમયેચિત સહાય કરતી રહીશ.
ચારિત્ર–જ્યારે તું મારે માટે આટલી બધી લાગણી ધરાવે છે ત્યારે હું હવેથી સન્માર્ગ સેવનમાં પ્રમાદ નહિ કરું, તારી સમયેચિત સહાય છતાં સન્માર્ગ સેવનમાં ઉપેક્ષા કરે તેના પૂરાં કમનસીબજ તે! 1 સુમતિ આપને બતાવેલે સન્માર્ગ સેવનને કેમ જેઓ બેદરકારીથી આદરતાજ નથી તેઓ કદાપિ સત્ય ચારિત્રના અને ધિકારી થઈ શક્તાજ નથી. પરંતુ તેને યેગ્ય આદર કરનારા તે તેના અનુક્રમે અધિકારી થઈ શકે છેજ. માટે કદાપિ તેમાં આપ બેદરકારી નહિ કરશે; એમ હું ઈચ્છું છું.
ચારિત્ર–ઉપરના સદુઉપાયને સેવ્યાબાદ આત્માને શું શું કરવું અવશિષ્ટ (બાકી) રહે છે? અને ઉક્ત ઉપાયથી આત્માને શે સાક્ષાત્ લાભ થાય છે?
સુમતિ–ઉક્ત ઉપાયનું યથાર્થ સેવન કર્યા બાદ પણ આ માને કરવાનું બહુજ બાકી રહે છે. આથી તે હૃદય-ભૂમિકાની શુદ્ધિ થાય છે. હૃદય ચે—–સ્વચ્છ થયા બાદ તેમાં ચારિત્ર ગુણને આધારભૂત સવિવેક પ્રગટે છે. આ સવિવે

Page #30

કનું બીજું નામ સમકિત યા તત્ત્વશ્રદ્ધા છે. હૃદય-ભૂમિશુદ્ધ થયા બાદજ તેમાં ચારિત્ર-મહેલના સર્વિવેક યા સમકતરૂપી પાચા નંખાય છે, તેના વિના ચારિત્રમહેલ ટકી શકતાજ નથી.
ચારિત્ર.—ક્ત રીતે હૃદયશુદ્ધિ કર્યા બાદ જ સવિવેક ચા સમિતિ પામવુ* ઈષ્ટ છે, તેનુ સ્વરૂપ અને લક્ષણ જાણુવાની મને અભિલાષા થઈ છે, તેથી પ્રથમ સંક્ષેપ માત્ર તેનું સ્વરૂપ અને લક્ષણ નિવેદન કરી.
સુમતિ— સદસદ્વિવેચન વિવેક: ' તત્ત્વાતત્ત્વની જે વડે યથાર્થ સમજ પડે; ગુણુ, દોષ, હિતાહિત, કૃત્યાકૃત્ય, ભચાભક્ષ્ય, અને પેયાપેચ વિગેરેની જેથી યથાર્થ મેળખાણુ થાય, દેવ, ગુરૂ, અને ધર્મ સબધી જેથી સપૂર્ણ નિશ્ચય થાય; તેવા નિર્ણય-નિર્ધાર કર્યાં બાદ ખાટી ખાખતમાં કદાપિ મુંઝાવાય નહિ અને સત્ય વસ્તુની ખાતર પ્રાણ અર્પણ કરવા પણ તૈયાર થવાય; આ ઉપરાંત ઉપશમ, સવેગ, નિર્વેદ, અનુકપા અને આસ્તિતા એ પાંચ, સતિનાં ખાસ લક્ષણ છે, એ લક્ષણથી સમકિતની ખાત્રી થઈ શકે છે. જ્યાં સુધી ઉપશમાકિ લક્ષણ અંતરમાં પ્રગટ થયેલાં દેખાય નહિ ત્યાં સુધી સદ્વિવેક યા સમકિત પ્રગટ થયાની ખાત્રી થઈ શક્તી નથી. તેથી પૂર્વના ક્રમથી હૃદયશુદ્ધિ કર્યા ખાદ સદ્વિવેક યા સમ કિત રત્નના અર્થી જનાએ ઉક્ત ઉપશમાદિ ગુણના અભ્યાસ કરવાની આવશ્યક્તા છે. કેમકે કારણથી કાર્યસિદ્ધિ થાય જ છે, એવા અચળ સિદ્ધાંત છે.
ચારિત્ર.સક્ષેપથી નામ માત્ર કહેલાં ઉપશમાક્રિક લક્ષ

Page #31

નું કંઈક સવિસ્તર સ્વરૂપ સમજવાની મારી ઇચ્છા છે, તે હું ધારું છું કે સફળ થશે.
ચારિત્રરાજને સ્વહિત પ્રત્યે વિશેષ આદર થયેલે જાણી સુમતિ તેનું સમાધાન કરે છે.
સુમતિ–આપની આવી અપૂર્વ જિજ્ઞાસા થયેલી જાણીને હું વિશેષે ખુશી થાઉં છું, અને ઉક્ત પાંચે લક્ષણનું અનુક્રમે સ્વરૂપ કહું છું, તે આપ લક્ષમાં રાખવા કૃપા કરશે. કેમકે એ પાંચે લક્ષણથી લક્ષિત થયેલું સમક્તિ રત્નજ સકળ ગુણેમાં સારભૂત એટલે આધારભૂત છે. * ચારિત્ર–હું સાવધાનપણે સમકિતનાં પાંચ લક્ષણનું સ્વરૂપ સાંભળવાને સન્મુખ થયેલ છું, તેથી હવે તેનું તમે નિરૂપણ કરે.
સુમતિ–ઉક્ત પાંચે લક્ષણમાં પ્રધાનભૂત ઉપશમનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે. અપરાધી જીવનું પણ અણહિત કરવા મનથી પણ પ્રવૃત્તિ થાય નહિ, એવી રીતે કેધાદિ કષાને સમાવી દીધા હેય; જે કે સાધ્ય દષ્ટિથી સામાનું અંતરથી હિત કરવાની બુદ્ધિથી તેને એગ્ય શિક્ષા પણ કરાય, કિંતુ કિલષ્ટ ભાવથી તે મન, વચન કે કાયાની પ્રવૃત્તિ તેનું અહિત કરવા માટે થાય જ નહિ, તે શમ અથવા ઉપશમ કહેવાય છે.
યત –અપરાધીશ પણ નવી ચિત્ત થકી, ચિતવિયે પ્રતિકૂલ સુગુણનર
ચારિત્ર–ખરેખર ઉપશમનું આવું અદ્ભુત સ્વરૂપ મનન કરવા જેવું છે, અહે! તેમાં કેવી અભૂત ક્ષમા રહેલી છે! હવે બીજા સંવેગનું સ્વરૂપ કહે.'

Page #32

૨૬
સુમતિ—સંસાર સબંધી ક્ષણિક સુખને દુઃખરૂપજ લેખાય અને તેવા કલ્પિત સુખમાં મગ્ન નહિ થાતાં કેવળ મેાક્ષસુખની જ ચાહના બની રહે. યથાશક્તિ અનુકુળ સાધન વડે સ્વભાવિક સુખ પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરાય અને પ્રતિકુળ કારાથી ડરતાં રહેવાય તેનુ નામ સંવેગ છે.
યતઃ-“સુરનર સુખ જે દુઃખ કરી લેખને, વછે શિવસુખ એક સુગુણુનર. ”
,,
ચારિત્ર.—મહાસંવેગનું સ્વરૂપ પણ અત્યંત હૃદયહારક છે. તે અક્ષય સુખમાં અથવા અક્ષયસુખના સાધનમાં કેવી રતિ કરવા અને ક્ષણિક સુખમાં કે ક્ષણિક સુખના સાધનમાં કેવી ઉદાસીનતા કરવા મેધે છે! અહા ! સત્ય માર્ગદર્શકની અલિહારી છે ! હવે ત્રીજા નિર્વેદનું કંઈક સ્વરૂપ કહા !
સુમતિ—જેમ કેાઇ કેદીને કેદમાંથી કયારે છુટું; અથવા નરક સ્થાનમાંથી કયારે નીસરૂ'; એવી રવાભાવિક ઇચ્છા પ્રવર્તે, તેમ આ જન્મમરણનાં પ્રત્યક્ષ દુઃખથી કંટાળી તેથી સર્વથા મુક્ત થવાની બુદ્ધિથી પવિત્ર ધર્મ-કરણી કરવા સ્વાભાવિક રીતે પ્રેરાય તે નિર્વેદ નામે ત્રીજું લક્ષણ છે.
“ યતઃ-નારક ચારક સમ ભવ ઉભળ્યો, તારક જાણીને ધર્મ સુગુણનર. ચાહે નીકલવુ' નિર્વેદ તે, ત્રીજી લક્ષણ મર્મ સુગુણનર” ચારિત્ર.—અહા ! આ નિવેદનું લક્ષણ વિષયલ'પટ અને કઠાર મનવાળાને પણ વૈરાગ્ય પેદા કરવાને સમર્થ છે. તેથી ચિરપરિચિત એવા વિજ્યભાગ ઉપર તેનું અંતર સ્વરૂપ

Page #33

વિચારતાં સ્વાભાવિક રીતે તિરસ્કાર છુટે છે. પરમ ઉદાસીન વિના એવું સ્વરૂપ કેણ પ્રતિપાદન કરી શકે વારૂ? હવે અનુકંપાનું કઈક સ્વરૂપ બતાવે.
સુમતિ–દુખીનું દુઃખ દીલમાં ધરીને તેનું નિવારણ કરવા યથાશક્તિ ઉદ્યમ કર, ધર્મહીન યા પતિત છને યથાયેગ્ય સહાય આપીને ધર્મમાં જોડવા, તેમની લગારે ઉપેક્ષા નહિ કરતાં જેમ ધર્મની ઉન્નતિ થાય તેમ સ્વશક્તિ અનુસાર પ્રયત્ન કરે, તે અનુકંપા કહેવાય છે. યત––“તવ્ય થકી દુખિયાની જે દયા, ધર્મહીણુની ભાવ, મુગુણ નર; ચેાથું લક્ષણ અનુકપા કરે, નિજ શકતે મન લાવ સુગુણ નર; શ્રીજિન ભાષિત વચન વિચારીયે કા
ચારિત્ર–અહે! આ લક્ષણ તે જગત્ માત્રને ઉદ્ધાર કરવા સમર્થ છે. તેમાં દર્શાવેલી દયાળુતા કેવી ઉત્તમ છે? એવી ઉત્તમ અને નિપૂણ દયાથી જ જીવનું કલ્યાણ થઈ શકે છે. કેવળ દયા દયા પિકારવાથી કદાપિ કંઈ પણ વળવાનું નથી. અહો ! આ દુનિયામાં ધર્મનું બાનું કાઢીને પિતાને તરછ સ્વાર્થ સાધવાને સેંકડે અને જાનમાલ લૂંટવાવાળા કેટલા બધા દીસે છે તે બધા હવે તે મને ધર્મ-ટૅગજ માલુમ પડે છે. અહો દીન અનાથ એવા તે બાપડાઓના પરલેકમાં શા હાલ થશે? ઉપરનું અનુકંપાનું લક્ષણ તે મને અભિનવ અમૃત જેવું નવું જીવન આપનારું લાગે છે. હવે અવશિષ્ટ ૨હેલું આસ્તિયે કેવા પ્રકારનું જોઈએ તે કંઈક સમજાવે.

Page #34

- સુમતિ–શગ, દ્વેષ, અને મેહાદિક દેષ સમૂહથી સર્વથા મુકત અને અનંત શક્તિ સંપન્ન સર્વજ્ઞ સર્વદશી શ્રી જીનેશ્વર પ્રભુપ્રણીત જીવ અછવાદિક તનું સ્વરૂપ સમજીને તેનું યથાર્થ શ્રદ્ધાન કરવું. ગમે તેવી કુયુક્તિઓ કઈ કરે તે પણ શુદ્ધ તત્વમાર્ગથી કદાપિ ડગવું નહિ. આવા તત્ત્વાગ્રહ અથવા તત્વ શ્રદ્ધાનથી કુમતિને સર્વથા ક્ષય થઈ જાય છે. ચતઃ- જે જિન ભાખ્યું તે નહિ અન્યથા, એ જે
દઢ રંગ સુગુણનાર; તે આસ્તિકતા લક્ષણ પાંચમું, કરે કુમતિને એ ભગા,
સુગુણ.” ચારિત્ર–અહા ! પ્રાણપ્રિયે! સુમતિ! આ લક્ષણ તે આડે એક જ છે. આવા પરમાત્માના વચનમાં જ પ્રતીતિ રાખવી તે વિનાના કપાળ કલ્પિત વચને વિશ્વાસ નજ કરે. એ ખરા પરીક્ષકનું કામ છે, કેમ?
સુમતિ–મોટા મેટા ગણાતા પણ અંધ શ્રદ્ધાળુ ખરી તત્વપરીક્ષામાં પાસ થઈ શકતા નથી. તેમને મિથ્યાત્વનું મેટું આવરણ આડું આવતું હોવું જોઈએ, નહિતે ડાહી ડમરી વાતે કરી જગતને રંજન કરનારા છતાં તેઓ શુદ્ધ તત્વ પરીક્ષામાં કેમ પસાર ન થઈ શકે? એજ તેમની અંધ શ્રદ્ધાની પ્રબળ નિશાની છે, કે જેથી તેઓ સાક્ષાત્ સાચી વસ્તુ તજીને
ટીનેજ ઝાલે છે. શુદ્ધ દેવગુરૂ અને ધર્મ સંબંધી પરીક્ષામાં પણ અંધ શ્રદ્ધાળુ લેકે મોટા ભૂલાવામાં પડે છે. તેથી જ તેઓ રાગ, દ્વેષ અને મહાદિ દોષયુક્ત એવા દેવને દેવ તરીકે

Page #35

ર૯
સ્વીકારે છે લેભી લાલચી અને અસંબંદ્વભાષીને ગુરૂ તરીકે સ્વીકારે છે, અને ઉક્ત લેભાગુ નાયકેના કથેલા માર્ગને ધર્મ તરીકે સ્વીકારે છે. દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ જેવા શ્રેષ્ઠ તત્ત્વમાં આવી ગંભીર ભૂલને કરનારા કેવળ અંધ શ્રદ્ધાળુ જ કહેવાય માટે તેમનું ખરું સ્વરૂપ જાણવું જરૂરતું છે. ' - ચારિત્ર–તે મારા હિતની ખાતર શુદ્ધ દેવ ગુરૂ અને ધર્મનું કંઈક સ્વરૂપ સમજાવશે. જેથી મને અને મારા જેવા બીજા જીજ્ઞાસુને પણ કંઈક લાભ થશે. - સુમતિ–પ્રથમ હું શુદ્ધ દેવનું સંક્ષેપથી સ્વરૂપ કહું છું તે આપ લક્ષમાં રાખશે. જેનાં નેત્ર યુગલ શાન્તરસમાં નિ. મગ્ન હય, વદન (મુખાવિંદ) સુપ્રસન્ન હય, ઉત્સંગ (ગે) કામિનીના સંગથી શૂન્ય હેય, તેમજ હસ્તયુગલ પણુ શસાવજિત હેય તેજ તેને તેવી પ્રમાણ મુદ્રાથી દેવાધિદેવ માની શકાય. તાત્પર્ય કે જેનામાં રાગ, દ્વેષ, અને મેહ સર્વથા વિલય પામ્યા છે, તેથી ઉક્ત દોષોની કંઈ પણ નિશાની દેખાતી નથી, એવા આત-મહા પુરૂષને જ દેવાધિદેવ તરીકે માની શકાય. આ સિવાય ઉક્ત મહાદેવને ઓળખવાના અનેક સાધન શાસ્ત્રમાં કહ્યાં છે. વિશેષ રૂચિ જીવે તે સર્વને ત્યાંથી નિર્ધાર કરી લે. - ચારિત્ર–અહે! આવું અદ્ભુત દેવનું સ્વરૂપ કેઈકજ વિરલા જાણતા હશે, અને કદાચ કઈ જાણતા હશે તેપણું કુલાચાર કે કદાગ્રહને તજીને કેઈકજ તેને યથાર્થ આદર કરતા હશે. બહેળે ભાગ તે ગતાનુગતિક હોવાથી સ્વફલા

Page #36

૩૦
ચારનેજ વળગી રહેવામાં સાર માને છે. એવા આપડા અજ્ઞાન લાકે શુદ્ધ દેવને કયારે ઓળખી શકશે ? તેમને તે ઓળખાવે પણુ કાણુ ? ખરેખર તે આપડા હતભાગ્ય છે. તેથીજ તે એવી કરૂણાજનક સ્થિતિમાં પડયા રહે છે. હવે શુદ્ધ ગુરૂનુ સ્વરૂપ કહેા.
સુમતિ—જે અહિંસાદિક પાંચ મહાવ્રતાને ધારણ કરી રાત્રીભાજન સર્વથા તજે છે, નિઃસ્પૃહપણે અન્ય ચેાગ્ય અધિકારી જનને ધર્મોપદેશ દે છે, રાયને અને રકને સમાન લેખે છે, નારીને નાગણી તુલ્ય લેખી દૂર તજે છે, સુવર્ણ અને પથ્થરને સમાન લેખે છે, નિંદા-સ્તુતિ સાંભળીને મનમાં હર્ષશાક લાવતા નથી, ચંદ્રની જેવા શીતળ સ્વભાવી છે, સાયરની જેવા ગંભીર છે, મેરૂની જેવા નિશ્ચળ છે, ભારડની જેવા પ્રમાદ રહિત છે, અને કમળની જેવા નિર્લેપ છે; જેથી રાગ દ્વેષ અને માહાર્દિક અંતરંગ શત્રુઓને જીતવાને પૂર્વોક્ત મ હાદેવના વચનાનુસારે પુરૂષાર્થ ફારવ્યા કરે છે, એથીજ પ્રવહણની જેમ સ્વપરને તારવા સમર્થ સદ્ગુરૂ હોય છે એવા શુદ્ધ ગુરૂ મહારાજનું મેક્ષાથી જનાએ અવશ્ય શરણ લેવુ* ચેાગ્ય છે.
ચારિત્ર.--અહા પ્રાણવલ્લભા ! સુમતિ ! સદ્ગુરૂનુ આવું યથાર્થ સ્વરૂપ સાંભળીને લાંબા વખતના લાગુ પડેલા મા મદ્દવર શાન્ત થઇ ગયા છે. હુવે મારાં પડળ ખુલ્યાં. શુદ્ધ ચારિત્રપાત્ર સદ્ગુરૂ આવાજ હોય તે યથાર્થ જાણવાથી મા આગલા ભ્રમ ભાગી ગયા છે, અને હુ હવે ખુલ્લેખુલ્લું કહી ઘઉં છું કે હું તે માત્ર નામનાજ ચારિત્રરાજ છું. ડા

Page #37

૩૧
સુમતિ ! જો મને તારે સમાગમ થયા ન હાત તે આ અનાદિ માયાના પડદો શી રીતે દૂર થઇ શકત અને તે પડદો દૂર થયા વિના મારા શા હાલ થાત ? હું ભવૃત્તિથી મુગ્ધ જનાને ઠગીને કેવા દુઃખી થાત? અરે માયાવી એવા મારા મિથ્યાલ બનથી કેટલા બધા અનર્થ થાત ? હુ કહુ છું કે તારૂ કલ્યાણ થજો ! તું કલ્પ કોટી કાળ સુધી જીવતી રહે ! અને તારા સત્યમાગમથી કરોડો જીવાનુ` કલ્યાણ થજો! હવે અનુકૂળતાએ મને શુદ્ધ ધર્મનું સ્વરૂપ સમજાવો.
સુમતિ—માપની પ્રબળ તત્ત્વ-જિજ્ઞાસાથી હું અત્યંત ખુશી થઈ છુ', જેથી આપની ઇચ્છા અનુસારે શુદ્ધ ધર્મ તત્ત્વનું સ્વરૂપ સમજાવવાને યથામતિ ઉદ્યમ કરીશ. મને આશા છે કે તે સર્વ સાવધાનપણે સાંભળી તેમાંથી સાર ખેંચી, તેના યથાશક્તિ આદર કરીને આપ મારી શ્રમ સફળ કરશે.
ચારિત્ર.—તુ તે સર્વ સાવધાનતાથી સાંભળી તેના સાર લઈ યથાશક્તિ આદર કરવા ચકીશ નહિ. તેથી હવે નિઃસ’શ ૪ યપણે ધર્મ તત્ત્વનું સ્વરૂપ સમજાવો.
સુમતિ— — અહિંસા પરમો ધર્મઃ ” એ સર્વ સામાન્ય વચન છે. એ વચન જેટલું વ્યાપક છે, તેટલુંજ ગભીર છે. સર્વ સામાન્ય લોકો તેનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજી શકતા નથી. તેથીજ તેઓ તેમાં કવચિત્ ભારે સ્ખલના પામે છે. અથવા તેના યથાર્થ લાભ લઈ શકતા નથી. “ નહિંસા-અહિ‘સા અર્થાત્ યા એટલે કોઈને દુઃખ નહિ તેવું એટલેાજ તેના સામાન્ય અર્થ કેટલાક કરે છે. પરંતુ તે કરતાં ઘણીજ વધારે
""

Page #38

૩૨
.
અર્થ–ગંભીરતા તેમાં રહેલી છે તે નીચેની વાતથી આપને વિદિત થશે-પ્રમત્તયેગા પ્રાણુવ્યપરપણું હિંસા અર્થાત્ કઈ પણ પ્રકારના પ્રમાદવાળા મન, વચન, કે કાયાના. વ્યાપારથી કેઈ પણ વખતે કોઈ પણ સગમાં આપણા કે પારકા કેઈના પ્રાણને નાશ કરે તે હિંસાને અર્થ છે. તેવી હિંસાથી દૂર રહેવું-દૂર રહેવા અનુકુળ પ્રયત્ન સેવે તેનું નામ અહિંસા છે. એવી નિપુણ અહિંસા, “સંયમ વડે સાધી શકાય છે. અને એ સંયમ, સર્વજ્ઞદશિત ઈચ્છા નિરોધરૂપી. તપથીજ સાધ્ય થાય છે, માટેજ સિદ્ધાન્તકારે સૂત્રમાં ધર્મનું આવું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે કે,
ધમે મંગલ મુક્કિડું, અહિંસા સંજમે તવે, : દેવા વિ ત નમસતિ, જસ્ય ધમૅ સયા મણે
(દશવૈકાલિક સૂત્રે.) . તેને પરમાર્થ એ છે કે અહિંસા સંજમ અને તપ છે લક્ષણ જેનું એ ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગલરૂપ છે. જેનું મન મહા મંગલમય ધર્મમાં સદા વર્યા કરે છે. તેને દેવ દાન પણ નમસ્કાર કરે છે, “ દુર્ગતિમાં પડતાં પ્રાણીને ધારણ કરી લઈને સગતિમાં સ્થાપન કરે તે જ ખરો ધર્મ છે.” અહિંસા, સંજમ અને તપ, એ તેનું અસાધારણ લક્ષણ છે. તેથી જ અહિંસાદિકનું સવિશેષ સ્વરૂપ સમજવાની ખાસ જરૂર છે. - ચારિત્ર–પરમ પવિત્ર ધર્મના અંગભૂત ઉક્ત અહિંસા દિકનું સહજ વિશેષ સ્વરૂપ જાણવાની મને પણ અભિલાષા થઈ છે, તેથી હવે તે સમજાવે.

Page #39

સુમતિ–પ્રથમ હું આપને “અહિંસા” નું કંઈક સવિશેષ સ્વરૂપ સમજાવું છું. મેં આપને પહેલાં પણ જણાવ્યું છે કે “પ્રમત્ત ગાતું પ્રાણુ વ્યપરેપણું હિંસા તેથી તેમાં કહેલા પ્રમત્તગ શી રીતે થાય તે પણ જાણવું જોઈએ. “માં” (Intoxication) વિષય (sensual desires) કષાય (Wrath arrogance etc.) last (Idleness) 24a Casal (false gossips) વડે “રાગ દ્વેષ યુક્ત કલુષિત મન વચન અને કાયાનું પ્રવર્તન થાય તે પ્રમત્તગ કહેવાય. એવા પ્રમત્ત
ગથી આત્મા પિતાના કર્તવ્યથી ભ્રષ્ટ થાય છે. તેથી તે શાસ્ત્ર સંબંધી વિહિત માગને લેપ કરે છે. શાસ્ત્રને વિહિત માર્ગ મૂળ રૂપમાં આવે છે કે
માતૃવત્ પરદારેષ પરદ્રવ્યેષુ લેઝવત; આત્મવત્ સર્વભૂતેષુ, યઃ પશ્યતિ સ પશ્યતિ.
પરસ્ત્રીને પિતાની માતા તુલ્ય લેખ, પારદ્રવ્યને ધુળના હેફાં જેવું લેખવે અને સર્વ પ્રાણી વર્ગને આત્મ સમાન લેખવે તેજ ખરે જ્ઞાની વિવેકી કે શાસ્ત્ર શ્રદ્ધાળુ છે. પ્રમત્તયેગથી કઈ પણ પ્રાણી આવા પવિત્ર માર્ગથી પતિત થાય છે, અને સ્વપરને ભારે નુકશાન કરે છે, તેનું ખરૂં નામ હિંસા છે, એવી હિંસાથી પાપની પરંપરા વધતી જાય છે અને તેથી સંસાર સંતતિ વધે છે. આથી પિતાને તથા પરને અર્ધગતિનું વારંવાર કારણ બને છે. એવી દુઃખદાયક હિંસાથી દૂર રહેવું અને પૂર્વોક્ત પ્રમત્તયેગને તજીને અપ્રમત્તપણે શાસ્ત્રવિહિત માર્ગેજ ચાલીને સ્વપરનું એકાંત હિત થાય એવી અનુકૂલ પ્ર

Page #40

૩૪
વૃત્તિજ સેવવી તે અહિંસા કહેવાય છે. આવી સાચી અહિંસાજ સર્વ ભયહરી-અભયકરી અને કલ્યાણકારી કહી શકાય.
ચારિત્ર–ખરેખર ઉક્ત સ્વરૂપવાળી અહિંસાજ સર્વ દુઃખ હરનારી હોવાથી પરમ સુખદાયી અને સર્વ કલ્યાણ કરનારી હવાથી ઉત્કૃષ્ટ મંગળરૂપ છે. આવી અઘહર અહિંસાજ જગત માત્રને સેવન કરવા ગ્યા છે. હવે ઉક્ત અહિંસાને ઉપષ્ટભકારી સંયમનું કંઈક સ્વરૂપ સમજાવશે.
સુમતિ–“ સંયમન સંયમઃ * સ્વછંદપણે ચાલતા આત્માને નિગ્રહ કરે, તેને ખોટા માર્ગથી નિવર્તાવી, સાચા માર્ગમાં જે તે સંયમ કહેવાય છે. હિંસા, અસત્ય, અદત્ત, અબ્રહ્મ તથા મૂછ ( પરિગ્રહ ) ને સર્વથા કે દેશથી (એટલે અશે બને તેટલે અંશે ) ત્યાગ કરી અહિંસાદિ પાંચ મહાવતેને અને તથા પ્રકારની શક્તિ ન હોય તે પાંચ અણુવ્રતને સ્વીકાર કરી તેમને યથાર્થ આદર-નિર્વાહ કર, સ્વેચ્છા મુજબ વર્તતી સ્પર્શનેંદ્રિય વિગેરે પાચે ઇન્દ્રિયને નિગ્રહ કરે, કેધાદિક કજાય ચતુષ્કને જય કરે અને મન, વચન, કાયારૂપ ગત્રયની પાપ પ્રવૃત્તિને ત્યાગ કરીને તેમની ગેપના-ગુપ્તિ કરવી. એ પ્રમાણે સંયમના ૧૭ ભેદ કહ્યા છે. એ સર્વને ઉડે આંતર આશય અહિંસાની પુષ્ટિ કરવાનેજ હોય છે, તેથી સત્યાદિક સર્વે મહાવતે, ઈંદ્રય નિગ્રહ, કષાય જ્ય, વિગેરે તે અહિંસાનાજ સહાયક યા ઉપસહાયક કહેવા ગ્ય છે.
ચારિત્ર–ઉક્ત સંયમના અધિકારી કે કેણ છે? તે કંઈક સમજાવે.

Page #41

૩૫
સુમતિ–હિંસાદિક અવતેને સર્વથા ત્યાગ કરીને અહિસાદિક મહાવતેને સર્વથા સ્વીકાર કરવારૂપ સર્વ સંયમના અધિકારી સાધુ મુનિરાજ છે. અને અંશ માત્ર ઉક્ત વ્રતનું સેવન કરવાથી દેશ સંયમના અધિકારી તે શ્રમણે પાસકશ્રાવક હોય છે.
ચારિત્ર.–સર્વ ( સશે ) સંયમ લેવાને શું કામ છે ? સર્વ સંયમ ગ્રહણ કર્યા બાદ કદાચ કર્મવશાત્ તે બરાબર પાળી ન શકાય તે તેને શું ઉપાય છે તે બતાવે !
સુમતિ-પૂર્વે બતાવેલા અક્ષુદ્રતાદિક ગુણના અભ્યાસવર્ડ હદયની શુદ્ધિ કરી, સરૂ ગે સદ્વિવેક યા સમક્તિ પામવાથી ચતુર્થ ગુણ સ્થાનક પ્રાપ્ત થાય છે. ત્યાર બાદ શંકા કેખાદિક દૂષણ ટાળીને, શુદ્ધ દેવ ગુરૂ સંઘ સાધમ વિગેરે પૂજ્ય વર્ગની યથોચિત ભક્તિરૂપ ભૂષણ ધારીને, પૂર્વોક્ત શમ, સંવેગ, નિર્વેદ, અનુકંપા, અને આસ્તિક્યરૂપ લક્ષણે લક્ષિત સમક્તિ રત્નને મન, વચન, તથા કાયાની શુદ્ધિથી અજવાળી શુદ્ધ કરીને સદુ અભ્યાસના બળથી દેશ-સંયમી શ્રાવકની સીમા ( હદે) પહોંચી શકાય છે. તે દેશ-વિરતિ ગુણ સ્થાનક પાંચમું ગણાય છે. તેમાં પાંચ આવ્રત, ૩ ગુણવ્રત અને ૪ શિક્ષાવ્રતને સમાન વેશ થઈ જાય છે. દઢ વૈરાગી શ્રાવક સશુરૂ ચોગે શ્રાવકની ૧૧ પરિમા (પ્રતિમા ) પણ વહે છે. પરંતુ પૂર્વોક્ત વ્રતને ધારણ ર્યા પહેલાં તેમાંના દરેકને અભ્યાસ કરી જોવે છે, જેથી તેનું પાલન કરવું કંઈક વધારે સુતર પડે છે. ૧ શ્રાવક એગ્ય વ્રત અને
૧ શ્રાવક યોગ્ય દ્વાદશ વ્રત અને પડિમાદિકનું કંઈક સવિસ્તર સ્વરૂપ શ્રાવક કલ્પતરૂ’નામના ગ્રંથમાં આપવામાં આવ્યું છે તે જાણવા ખપ કરો.

Page #42

૩૬
પડિમાના શુભ અભ્યાસથી અનુક્રમે “સર્વ વિરતિસંયમને” અધિકાર પ્રાપ્ત થાય છે. પાંચ મહાવ્રતાદિકને એમાં સમાવેશ થાય છે. એ ગુણ સ્થાનક છઠું પ્રમત્ત નામે ઓળખાય છે. લીધેલાં મને હાવત વિગેરે જે સાવધાનપણે સાચવી તેમની શુદ્ધિ અને પુષ્ટિ કરવામાં આવે છે તે પરિણામની વિશુદ્ધિથી “અપ્રમત્ત નામે સાતમું ગુણ સ્થાનક પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, પણ જે ઉક્ત મહાવ્રતાદિકની ઉપેક્ષા કરી સ્વચ્છેદ વર્તન કરવામાં આવે છે તે પરિણામની મલીનતાથી પતિત અવસ્થાને પામી છેવટ મિથ્યાત્વ નામના પ્રથમ ગુણ સ્થાનકે જવું પડે છે, તેથી જ દીર્ઘદ્રષ્ટિ થઈને જેને સુખેથી નિર્વાહ થાય તેવાં વ્રત ગ્રહણ કરવામાં આવે તે તેથી પતિત થવાને પ્રાયઃ પ્રસંગ આવે નહિ. “સ્વ સ્વ શક્તિ મુજબ બની શકે તેટલી ધર્મ કરણ કપટ રહિતજ કરવાની જિનેશ્વર ભગવાનની આજ્ઞા છે.” એવી અખંડ આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરવાથી હાની જ થાય છે. ઉક્ત આજ્ઞાનું આ રાધન કરવામાંજ સવે હિત સમાયેલું છે. કદાચિત સરલ ભાવથી સર્વ સંયમ આદર્યા બાદ તેને યથાયોગ્ય નિર્વાહ કરવાની તાકાત જણાય નહિ તે શુદ્ધ બુદ્ધિથી સદ્ગુરૂ સમીપે ખરી હકીકત જાહેર કરીને ગુરૂ મહારાજ પરમાર્થ દષ્ટિથી જે હિતકારી માર્ગ બતાવે તેનું નિર્દભપણે સેવન કરવામાં જ ખરૂં હિત રહેલું છે. દંભ યુક્ત સર્વ સંયમ કરતાં દંભ રહિત દેશ સંયમ (આણુવ્રતાદિક) નું પાલન કરવું જ વધારે હિતકારી છે. તેથી ગુરૂ મહારાજ તેમ કરવા કે બીજી ઉચિત નીતિ આદરવા કહે તે આત્માર્થી જનને અવશ્ય અંગીકાર કરવા ગ્ય છે. કેમકે સદગુરૂ મહારાજ આપણું એકાંત હિત ઈચ્છનારાજ હોય છે.

Page #43

૩૭
ચારિત્ર.ઉક્ત સયમનું સ્વરૂપ અને તત્સંબધી કરેલા ખુલાસા મને તે અત્યંત હિતકારી થવા સ ́ભવ રહે છે. અહી આવા સમ્યગ્ જ્ઞાન વિનાનું તેા કેવળ અંધારૂંજ છે. મહા પ્રાસુપ્રિયે ! તારી નિઃસ્વાર્થ વાત્સલ્યતાનાં શાં વખાણ કરૂ ? અહે તારી અનહદ કરૂણા ! તેના બદલે હુ શી રીતે વાળી શકીશ ?
સુમતિ—આપના પ્રતિની મારી પવિત્ર ફરજ અદા કરતાં હું કઇ અધિક કરતી નથી. ગુણ ગ્રાહક બુદ્ધિથીજ આપને એમ ભાસતું હશે. ગમે તેમ હોય પણ આ સર્વ શ્રેયઃ સૂચકજ છે.
ચારિત્ર—પ્રાણ પ્રિયે ! ખરૂ કહુ છુ કે અંતરમાં તત્ત્વ પ્રકાશ થવાથી અને અંધ શ્રદ્ધા નષ્ટ થવાથી જાણે હું કંઈક અપૂર્વ જીવનજ પામ્યા હાઉં એમ મને તો જણાય છે. હવે મને શુદ્ધ સયમ સેવન કરવાની પૂર્ણ અભિલાષા વર્તે છે. એવી મારી ઉચ્ચ અભિલાષા સફળ થાય માટે સર્વજ્ઞ પ્રભુની કૃપા સાથે તારી સતત સહાય માગું છું.
અ
સુમતિ—મારાથી બની શકે તે સર્વ સહાય સમર્પવા હુ સેવામાં સદા તત્પર છું અને ખરા જીગરથી ઇચ્છુ છું કે આપની આવી ઉચ્ચ અભિલાષા શીઘ્ર ફળીભૂત થાઓ ! ચારિત્ર.—પ્રિયે ! તારી સત્સંગતિથી હુ દિનપ્રતિદિન - પૂર્વ આનંદ અનુભવતા જાઉં છું તેથી મને ખાત્રી થાય છે કે મારી ઉચ્ચ અભિલાષા એક દિવસે સફળ થાશેજ ! હાલ તા મને ધર્મના પવિત્ર અંગભૂત અવશિષ્ટ રહેલા તપનું સ્વરૂપ જાણવાની પ્રમળ ઈચ્છા વર્તે છે. તેથી તેવુ કંઇક વિશેષ સ્વરૂપ સમજાવીને સમાધાન કરવું ઘટે છે.

Page #44

સુમતિ–જેથી પૂર્વ સંચિત કર્મમળ દધ થઈને ક્ષય. પામે તેનું નામ તપ છે. અનાદિ અજ્ઞાનના વેગથી વિવિધ વિષયમાં ભટકતા મનને અને ઇન્દ્રિયને નિરોધ કરી સહજ સ્વભાવમાં સ્થિત થાવું તેજ ખરે તપ છે. તે તપના ૬ બાહ્યા અને ૬ અભ્યતર મળીને ૧૨ ભેદ છે, જે ખાસ લક્ષમાં રાખવા જેવા છે. આત્મ વિશુદ્ધિ કરવાના ખપી જનેને તે સર્વે . અત્યંત હિતકારી છે. તેમાંથી પ્રથમ ૬ બાહ્ય ભેદનું કિંચિત , સ્વરૂપ કહું છું. ૧ અનશન–સર્વ પ્રકારના અન્ન પાણી વિગેરે ભેજ્ય પદા
શ્ને અમુક વખત સુધી અથવા કાયમના માટે ત્યાગ કરીને સહજ સંતેષ રાખ તે. ૧ ઉણાદરી) દર્ય ) ભજનને અમુક ભાગ જાણ જે
ઈને એછે કરે. નિદ્રા તંદ્રાદિકના જ્ય માટે જાણી જેઈને ઉભું રહેવું અથવા સંતોષ સુખની અભિવૃદ્ધિ માટે જરૂર જેટલા આહારમાં પણ કમી કરતા જવું. પણ, અર્ધા
અને છેવટ પા ભાગના ભેજનથી નિર્વાહ કરી લે છે. ૩ વૃત્તિસંક્ષેપ–ભજન કરતી વખતે વાપરવાની વસ્તુઓનું પ્રમાણ કરવું, અમુક ચીજોથીજ ચલાવી લેવું તેમજ એક
કે બે વખત નિયમસરજ વાવરવું. ૪ રસત્યાગષસ ભેજનમાંથી જેટલા રસને ત્યાગ થઈ શકે
તેટલાને કરે ખાટે, ખારે, તીખા, મીઠ, કડવો અને કષાય, એવા ષટુ રસ છે. તેમજ દૂધ, દહીં, ઘી, તેલ, ગેળ, અને તળેલું પકવાન્ન એ જ વિકૃતિ–વિગઈ છે...

Page #45

૩૯
તેમાંથી જેટલી જાય તેટલી તજીને બાકીથી સંતોષ રા
ખે. તેમજ રસલુપતા તજવી. પ કાયકલેશ–ઠી તુમાં ટાઢ સહન કરવી, ગ્રીષ્મ ઋતુમાં તાપ સહન કરે, અને વર્ષા ઋતુમાં સ્થિર આસનથી રહી જ્ઞાન ધ્યાન તાજપમાં મશગુલ રહેવું. કેશને લેચ કરે તથા ભૂમી શય્યાદિક કષ્ટ સ્વાધીનપણે ખુશીથી સહન કરવું એવું વિચારીને કે “દેહે દુખ મહા ફલમ્” દેહને દમવામાં બહુ ફળ છે. આ રીતે સમજીને સહનશીલતા રાખવામાં આવશે તે આગળ ઉપર તે બહુ લાભકારી થાશે.
સ્વેચ્છાએ સુખલંપટ થવાથી તે પિતાના બંને ભવ બગડે છે. ૬ સંલીનતા–આસનને જય કરવા અંગે પાંગ સંકેચીને સ્થિર આસને બેસવું. આ પ્રમાણે સમજીને પૂર્વોક્ત બાહ્ય તપનું સેવન કરવાથી અત્યંતર તપની પુષ્ટિ થાય છે અને આત્માને બહુ ભારે લાભ થાય છે.
ચારિત્ર—એ બાહા તપ શરીરની આરેગ્યતા માટે પણ બહુ ઉપયેગી લાગે છે. ઉક્ત તપ વિવિધ વ્યાધિઓને સંહાર કરવાને કાળ જેવા લાગે છે. એ ઉપરાંત તેનું વિધિવત્ સેવન કરવાથી જે અત્યંતર તપની વૃદ્ધિ થાય છે તેનું કંઈક સ્વરૂપ મને સમજાવે.
સુમતિ–પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવૃત્ય, ( વૈયાવચ્ચ) સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, અને કાર્યોત્સર્ગ ( કાઉસ્સગ ) એવા અત્યંતર તપના ૬ ભેદ છે. અંતર આત્માને અત્યંત ઉપકારી હોવાથી તે અત્યંતર તપના નામથી ઓળખાય છે. તેમનું કઈક સ્વરૂપ આપની તેવી જિજ્ઞાસાથી કહું છું તે આપ ખાસ ધ્યાનમાં રાખી લેશે.

Page #46

૧ જાણતાં કે અજાણતાં જે અપરાધ થયેલ હોય તેનું ગુરૂ
મહારાજને નિવેદન કરી નિશલ્ય થયા બાદ ગુરૂ મહારાજ તેનું નિવારણ કરવા જે શિક્ષા આપે તે બરાબર પાળવી તેનું નામ પ્રાયશ્ચિત્ત સમજવું. થયેલા અપરાધ સંબંધી પિતાના મનમાં પણ પૂર્ણ પશ્ચાત્તાપ કરી, ફરી તે અપરાધ બીજી વાર થઈ ન જાય તેવી પુરતી સં.
ભાળ રાખવી જોઈએ. ૨ સગુણી અથવા અધિક ગુણીજને સાથે ભક્તિ, બહુમાનાદિ ઉચિત આચરણ કરવું તે વિનય કહેવાય છે. ગુણ
સ્તુતિ, અવગુણની ઉપેક્ષા, અને આશાતનાને ત્યાગ કર એ સર્વ વિનયનાજ અંગભૂત છે. વિનય, અનેક દુર્ધર શત્રુઓને પણ નમાવે છે. વળી જિન, અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ, સાધમીભાઈ અને ચિત્ય (જિ. નમુદ્રા યા જિનમંદિર) વિગેરે પુજ્ય વર્ગ ઉપર પૂર્ણ પ્રેમ રાખે (જગાવ) એ વિનયનું પ્રબળ અંગ છે. ૩ બાળ, ગલાન, વૃદ્ધ, તપસ્વી, સંઘ, સાધર્મીને બનતી સ
હાય આપવી, તેમની અવસરે અવસરે સંભાળ લેવી, નિઃસ્વાર્થપણે તેમની સેવા બજાવવી તે વૈયાવચ્ચ કહેવાય છે. ૪ અભિનવ શાસ્ત્રની વાચના, તેમાં પડેલા સંદેડના સમાધાન માટે ગુરૂને પૃચ્છના, ભણેલું વિસ્મૃત થઈ ન જાય માટે તેની પરાવર્તના-પુનરાવૃત્તિ કરવી, તેમાં સમાયેલા ગભીરઅર્થનું ચિંતવન કરવું તે અનુપ્રેક્ષા અને નિશ્ચિત –સંદેહ વિનાની ધર્મકથાવડે અન્ય આત્માથજનેને ગ્ય અવલંબન દેવારૂપ પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાયથી આત્માને

Page #47

અત્યંત ઉપકાર થતું હોવાથી જ્ઞાની પુરુષોએ તેને અ
ત્યંતર તપરૂપ લેખે છે.' ૫ અપ્રશસ્ત અને પ્રશસ્ત અથવા શુભ અને અશુભ અથવા
શુદ્ધ અને અશુદ્ધ એવા મુખ્યપણે ધ્યાનના બે ભેદ છે. આર્ત અને રૈદ્ર એ બે અપ્રશસ્ત તથા ધર્મ અને શુકલ એ બે પ્રશસ્ત ધ્યાનના ભેદ છે. કઈ પણ વસ્તુમાં ચિતનું એકાગ્રપણું થવું તે ધ્યાન કહેવાય છે. તેથી જે શુભ વસ્તુમાં ચિત્ત પરેવાયું હોય તે શુભ ધ્યાન અને અન્ય શુભ વસ્તુમાં ચિત્ત પરેવાયું હોય તો અશુભ ધ્યાન કહેવાય છે. મલીન વિચારવાળું ધ્યાન અશુદ્ધ કહેવાય છે અને નિર્મળ વિચારવાળું ધ્યાન શુદ્ધ કહેવાય છે. “મનુબેને બંધ અને મોક્ષનું મુખ્ય કારણ મનજ છે.” એમ જે કહેવાય છે. તે આવા શુભાશુભ ધ્યાનને લઈનેજ સમજવાનું છે. ક્ષણવારમાં પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિએ જે સાતમી નર્કનાં દળીયાં મેળવ્યાં અને પાછાં વિખેરી નાંખ્યા તે તથા ભરત મહારાજાએ ક્ષણવારમાં આરીસે અવકતાં
કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું તે સર્વે ધ્યાનને જ મહિમા છે. ૬ દેહ ઉપરને સર્વ મેહ તજીને અને મન વચનને પણ નિયમમાં રાખીને એકાગ્રપણે–નિશ્ચય થઈ આત્માને અરિહંત સિદ્ધ સંબધી શુદ્ધ ઉપગમાં જેી દે તે કાયેત્સર્ગ નામે અત્યંતર તપ કહેવાય છે. આવા કાર્યોત્સર્ગથી અનેક મહાત્માઓ અક્ષય સુખને પામ્યા છે, અને અનેક સ્વર્ગના અધિકારી થયા છે, તેથી દરેક મેક્ષાથી જને તેને અવશ્ય અભ્યાસ કરે એગ્ય છે. અભ્યાસ

Page #48

કરતાં કરતાં અધિકાર વધતું જાય છે. તેથી ગમે તેવું કઠિન કાર્ય પણ સુલભ થઈ પડે છે, અને આત્માને અને નંત લાભ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે.
ચારિત્ર–પ્રાણપ્રિયે ! આ તારી અમૃત વાણીનું મેં અત્યંત રૂચીથી પાન કર્યું છે. તેથી મને પણ આવા અનુપમ ધર્મની પ્રાપ્તિદ્વારા અંતે અક્ષય સુખની પ્રાપ્તિ થશેજ એમ આ મારૂં અંતઃકરણ સાક્ષી પુરે છે.
સુમતિ –પ્રાણપ્રિય! આ આપની પ્રઢ વાણી ખરેખર શુભ અર્થ–સૂચક છે. તે સોંશે સફળતાને પામે ! અને આપ અપૂર્વ પુરૂષાર્થયેગે મારી સ્વામિની શિવ-સુંદરીના શીવ્ર અધિકારી થાઓ ! એવી અંતરથી દુવા દઉં છું.
ચારિત્ર–સુમતિ! હું સાચેસાચું કહું છું કે ધર્મનું આવું અપૂર્વ સ્વરૂપ સમજી, તેનું ગંભીર માહાસ્ય મનમાં ભાવી, હવે હું શુદ્ધ ધર્મ સેવન દ્વારા સ્વનામ સાર્થક કરવાને મારાથી બનતું સાહસ ખેડવા બાકી રાખીશ નહિ, તારી સમયેચિત કિંમતી સહાયથી હું મારી ધારણામાં અવશ્ય ફતેહમંદ નવીશ.
સુમતિ-તથાસ્તુ! કિંતુ આપને પવિત્ર હેતુ સંપૂર્ણ સિદ્ધ કરવાને માટે સબળ સહાયભૂત પૂર્વોક્ત ધર્મનું નિશ્ચય અને વ્યવહારથી સ્વરૂપ કંઈક બારીકીથી સમજી લેવાની આપને જરૂર છે.
ચારિત્ર–વ્યવહાર ધર્મ અને નિશ્ચય ધર્મને મુખ્ય શો તફાવત છે અને તેથી શે ઉપકાર થઈ શકે છે?
. સુમતિ–વ્યવહાર ધર્મ સાધન છે, અને નિશ્ચય ધર્મ સાધ્ય છે. શુદ્ધ-નિશ્ચય ધર્મ સાક્ષાત્ પ્રાપ્ત કરવાને વ્યવહાર ધર્મ

Page #49

૪૩
Se
પુષ્ટ કારણભૂત છે. વ્યવહાર સાધન વિના નિશ્ચય સાધી શેકાય નહિ.
ચારિત્ર–પૂર્વે બતાવેલું ધર્મનું સ્વરૂપ મુખ્યતાથી કેવા પ્રકારનું છે?
સુમતિધર્મનું પૂર્વોક્ત સ્વરૂપ મુખ્યતાથી વ્યવહારની અપેક્ષાએ કહેલું છે તેથી તેમાં નિશ્ચય સ્વરૂપ કેવળ ગણપણેજ રહ્યું છે. * ચારિત્ર—ત્યારે હવે મને નિશ્ચય ધર્મનું કઈક સ્વરૂપ સમજાવે.
સુમતિ–સર્વથા કર્મ કલંક રહિત નિર્મળ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને વીર્ય (શક્તિ) રૂપ આત્માને સહજ (નિરૂપાધિક) સ્વભાવ એજ નિશ્ચય ધર્મ છે. સત્તા રૂપે તે તે સદા આત્મામાં સ્થિત રહેલેજ છે.
ચારિત્ર.–સત્તા રૂપે રહેલે તે ધર્મ આત્માને ઉપકારી કેમ થઈ શકતું નથી અને તે ક્યારે અને શી રીતે આત્માને ઉપકારી થઈ શકે છે તે હવે સમજાવે
સુમતિ–આત્મા અનાદિ કર્મ કલંકથી કલંકિત થયેલે હોવાથી સત્તા માત્ર રહેલે ધર્મ આત્માને સહાયભૂત થઈ શકો નથી. જ્યારે પૂર્વોક્ત વ્યવહાર ધર્મનું રૂચિપૂર્વક સેવન કરવામાં આવે છે, ત્યારે પરિણામની વિશુદ્ધિથી જેટલે જેટલે અંશે કર્મમળના હઠવાથી આત્મ સ્વભાવ ઉર્વીલ થાય છે તેટલું તેટલે અંશે પ્રગટ થયેલા સત્તાગત ધર્મથી આત્માને સહજ ઉપગાર થાય છે. યાવતું શુદ્ધ વ્યવહાર ધર્મના સંપૂર્ણ બળથી જ્યારે ઘનઘાતિ કર્મમળને સર્વથા ક્ષય થઈ જાય છે, ત્યારે તે

Page #50

૪૪
સત્તાગત રહેલ અનંત જ્ઞાન અનંત દર્શન, અનંત ચારિત્ર અને અન’ત વીર્ય રૂપ સહજ અનંત ચતુષ્ટયી પ્રગટે છે. તેથી આત્મા સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી, સપૂર્ણ સુખી અને સર્વ શક્તિવત થાય છે. ચારિત્રવ્યવહાર ધર્મ ક્યાં સુધી કહી શકાય છે તે સમજાવા ?
સુમતિ—જ્યાં સુધી પૂર્વે કહેલા પાંચે પ્રમાદના પારહાર વધુ સમ્યગ્ જ્ઞાન, દર્શન, અને ચારિત્રની સહાયથી રાગ, દ્વેષ અને મહાદિ દુષ્ટ દાષાના સર્વથા ક્ષય થાય નહિ ત્યાં સુધી તેમના સપૂર્ણ ક્ષય કરવા માટે કાળજીપૂર્વક જે જે ધર્મ. કરણી કરવામાં આવે તે તે સર્વ વ્યવહાર કરણીમાંજ લેખાય છે. પરંતુ એટલે વિશેષ ( તફાવત) છે કે જેમ જેમ આત્મા પૂર્વોક્ત દોષાના ક્ષય કરવાને વિશેષે ઉજમાળ થતા જાય છે તેમ તેમ સહજ સન્મુખ ભાવે સેવન કરવામાં આવતા તે વ્યવહાર શુદ્ધ, શુદ્ધતર, અને શુદ્ધતમ કહેવાય છે.
ચારિત્ર. પૂર્વોક્ત નિશ્ચય અને વ્યવહાર ધર્મનું સ્વરૂપ કંઇક વધારે સ્ફુટ થાય તેમ સમજાવે ?
સુમતિ—અનાદિ કર્મ સંચેાગથી પેદા થતા રાગ દ્વેષાદિકને પૂર્વોક્ત અહિંસા સંયમ અને તપ રૂપ ધર્મની સહાયથી દૂર કરીને આત્માના સ્વાભાવિક જ્ઞાનાદિક ગુણાને પ્રગટ કરી તેમનુ રક્ષણ કરવું. પૂર્વીક્ત પ્રમાદ ચેાગે તેમનું વિરાધન થવા ન દેવું તેજ નિશ્ચય ધર્મ છે. સત્તાગત રહેલા આત્માના સ્વભાવિક ગુજ્ઞાને ઢાંકી દેનારા આવરણાને હઠાવવાને અનુકૂળ જે જે સદાયરણુ સેવવુ પડે તે તે સર્વ વ્યવહાર ધર્મ કહેવાય છે. આથી કુટ સમજાશે કે વ્યવહાર માર્ગનું વિવેકથી સેવન કરવુ. એ

Page #51

૪૫
ને વીરરે અમે શ્રી સીમંધર સર શામક
નિશ્ચય ધર્મ સિદ્ધ કરવાનું અવધ્ય (અમેઘ) સાધન છે, એ ટલે કે વ્યવહાર ધર્મ કારણ રૂપે છે અને નિશ્ચય ધર્મ કાર્ય રૂપે અથવા ફળ રૂપે છે.
ચારિત્ર–ઉક્ત સ્વરૂપનું સમર્થન કરે અને સુખે સમજી શકાય એવું કઈ પદ્યાત્મક પ્રમાણે ટાંકી દેખાડે?
સુમતિ–મહોપાધ્યાય શ્રીમદ્ યવિજયજી ઉક્ત વાતનું આ પ્રમાણે સમર્થન કરે છે – “જેમ નિમલતારે રતન સ્ફટિક તણી, તેમ એ જીવ સ્વભાવ; તે જિન વીરેરે ધર્મ પ્રકાશિ, પ્રબલ કષાય અભાવ.
શ્રી સીમંધર સાહિબ સાંભળે. ૧ જેમ તે રાતે કુલે રાતડું, શ્યામ ફલથીરે શ્યામ; પુણ્ય પાપથીરે તેમ જગ જીવને, રાગ દ્વેષ પરિણામ.
શ્રી સીમંધર૦ ૨ ધર્મ ન કહિયેરે નિશ્ચય તેહને, જેહ વિભાવ વડ વ્યાધિ, પહેલે અગેરે એણી પેરે ભાખિયું, કમેં હેય ઉપાધિ.
શ્રી સીમંધર૦ ૩ જે જે શેરે નિરૂપાષિકપણું, તે તે જાણે ધર્મ, સમ્યગ દષ્ટિરે ગુણઠાણા થકી, જાવ વહે શિવ શર્મ. *
શ્રી સીમધર૦ ૪ એમ જાણીને જ્ઞાન દશા ભજી, રહીયે આપ સ્વરૂપ પર પરિણતિથીરે ધર્મ ન છીયે, નવિ પડિયે ભવ કૂપ.
શ્રી સીમંધર સાહિબ સાંભળ૦ ૫”

Page #52

૪૬
આવી રીતે અને માર્ગનું ચેાગ્ય સમર્થન કરીને ઉભય ધર્મનું આરાધન કરવા આ પ્રમાણે કહેલુ' છે. “ નિશ્ચય દૃષ્ટિ હૃદય ધરીજી, પાલે જે વ્યવહાર; પુણ્યવત તે પામશેજી, ભવ સમુદ્રના પાર.
સેાભાગી જિન સીમધર સુણી વાત ! ”
આામ ટુંકાણમાં ઉક્ત મહા પુરૂષે જણાવ્યુ છે કે નિશ્ચય ધર્મને પામવા ઇચ્છનારે તેનેજ હૃદયમાં સ્થાપીને તેના સન્મુખજ દૃષ્ટિ રાખીને વિવેકપૂર્વક વ્યવહાર માર્ગનુ સેવન કરતાં રહેવું. એમ કરવાથીજ તે સાધ્ય સિદ્ધિ-ભવસમુદ્રના અંત આવી શકશે. તે વિના ભવ ભ્રમણના કદાપિ અંત આવી શકશે નહિ. એમ સમજીને અક્ષય સુખના અર્થી સર્વ ભાઇ મ્હેનાએ સ્ફટિક રત્ન જેવા નિર્મળ આત્મસ્વભાવ પ્રગટ કરવાના પરમ પવિત્ર ઉદ્દેશથી તેમાં આધકભૂત ( વિાકારક ) રાગ, દ્વેષ અને માહાદિક કર્મમળ જેમ દૂર થાય તેમ ઉપયોગ રાખી સર્વજ્ઞભાષિત અહિંસા, સંયમ અને તપ લક્ષણ ધર્મનું સદા યત્નથી સેવન કરવુંજ ઉચિત છે. આપશ્રીનું પણ એથીજ કલ્યાણ થવાનું નિશ્ચિત છે? તથાસ્તુ ! ઇતિશમૂ.
અથ શ્રી અમૃતવેલીની સજ્જાય.
ચેતન જ્ઞાન અનુવાલીચે, ટાલીયે માઠુ સતાપરે, ચિત્ત ડમડાલતું વાલીચે, પાલીયે* સહજ ગુણ આપરે ! ચે ॥૧॥ ઉપશમ અમૃત રસ પીજીયે, કીજીયે સાધુ ગુણગાનરે, અધમણે નવિ ખીજીયે, દીજીયે' સજ્જનને માનરે. ॥ ચે॰ ારા
แ

Page #53

૪૭.
કોધ અનુબંધ નવિ રાખીયે, ભાખી વયણ મુખ સાચરે; સમકિત રત્ન રૂચિ જેડીયે, છેડીયે કુમતિ મતિ કાચરે Hચે છે ૩ છે શુદ્ધ પરિણામને કારણે, ચારનાં શરણું ધરે ચિતરે, પ્રથમ તિહાં શરણ અરિહંતનું, જેહ જગદીશ જગ મિતરે છે એ જ છે જે સમેસરણમાં રાજતાં, ભાંજતાં ભાવિક સંદેહરે, ધર્મના વચન વરસે સદા, પુષ્પરાવર્ત જિમ મેહરે ૨૦ | પા શરણ બીજું ભજે સિદ્ધનું, જે કરે કર્મ ચકચૂરરે, ભેગવે રાજ શિવનગરનું, જ્ઞાન આનંદ ભરપુરરે ૨૦ છે ૬ સાધુનું શરણું ત્રીજું ધરે, જે સાધે શિવ પંથરે, મૂલ ઉત્તર ગુણ જે વર્યા, ભવતર્યા ભાવ નિગ્રંથરે છે ચેટ છે ૭ શરણ શું કરે ધર્મનું, જેહમાં વર દયા ભાવરે, જે જે સુખહેતુ જિનવર કહ્યું, પાપજલ તારવા નાવરે ચેટ છે ૮ ચારનાં શરણ એ પડિવજે, વલી ભજે ભાવના શુદ્ધ, દુરિત સવિ આપણાં નિદિયે, જેમ હોયે સંવર વૃદ્વિરે ચેલા ઈહિભવ પરભવ આચર્ય, પાપ અધિકરણ મિથ્યાતરે, જેહ જિનાશાતનાદિક ઘણું, નિદિયે તે ગુણ ઘાતરે ચેટ ૧૦ ગુરૂ તણું વચન તે અવગણી, ગુથિયા આપ મત જાલર, બહુ પરે લેકને ભૂલવ્યા, નિદિયે તેહ અંજારે ચેતે ૧૧ છે જેહ હિંસા કરી આકરી, જેહ બેલ્યા મૃષાવાદ, જેહ પરધન હરી હરખીયાં, કીધલે કામ ઉન્માદરે છે ચેટ ૧૨ જેહ ધન ધાન્ય મૂછ ધરી, સેવિયા ચાર કષાય રાગને દ્વેષને વશ હુઆ, જે કી કલહ ઉપાય છે ચેટ છે ૧૩ છે જાઠ જે આલ પરને દિયાં, જે કર્યો પિશુનતા પાપરે, રતિ અરતિ નિંદ માયા મૃષા, વલિય મિથ્યાત્વ સંતાપરે છે સેટ . ૧૪

Page #54

પાંપ જે એહવા સેવીયાં, તેહ નિદિયે ત્રીહું કાલ સુકૃત અનમેદના કીજિયે, જિમ હેાયે કર્મ વિસરાલરે ચે છે ૧૬ વિશ્વ ઉપગાર જે જીન કરે, સાર જિન નામ સગરે તે ગુણ તાસ અનમેદિયે, પુન્ય અનુબંધ શુભ ગરે છે એ છે ૧૬ સિદ્ધની સિદ્ધતા કર્મના, ક્ષય થકી ઉપની જેહરે; જેહ આચાર આચાર્યને, ચરણ વન સિંચવા મેહરે ના ચેટ છે ૧૭ જેહ ઉવઝાયને ગુણ ભલે, સૂત્ર સઝાય પરિણામરે, સાધુની જે વળી સાધુતા, મૂલ ઉત્તર ગુણ ધામરે ચેટ ૧૮ જેહ વિરતિ દેશ શ્રાવક તણી, જે સમકિત સદાચારરે, સમકિત દ્રષ્ટિ સુરનર તણું, તેહ અનુમદિયે સારરે ચેટ છે ૧૯ અન્યમાં પણ દયાદિક ગુણા, જેહ જિન વચન અનુસાર સર્વ તે ચિત્ત અનમેદિયે, સમક્તિ બીજ નિરધાર છે ૨૦ ૨૦ છે પાપ નવી તીવ્ર ભાવે કરી, જેહને નવી ભવ રાગ, ઉચિત સ્થિતિ જેહ સેવે સદા, તેહ અનુદવા લાગરે છે ૨૦ ૨૧ થડલે પણ ગુણ પરતણે, સાંભળી હર્ષ મન આણરે દેષ લવ પણ નિજ દેખતાં, નિજ ગુણ નિજ આતમા જાણુરે ૨૦ મે ૨૦ ઉચિત વ્યવહાર અવલંબને, એમ કરી રિસ્થર પરિણામ ભાવિયે શુદ્ધ નય ભાવના, પાવનાશય તણું ઠામરે ચે. ૩. દેહ દમન વચન પુદ્ગલ થકી, કર્મથી ભિન તુજ રૂપરે; અક્ષય અકલક છે જીવનું, જ્ઞાન આનંદ સ્વરૂપરે ચે૨૪. કર્મથી ક૫ના ઉપજે પવનથી, જેમ જલધિ વેલ, રૂપ પ્રકટે સહજ આપણું, દેખતાં દ્રષ્ટિ સ્થિર મેલરે આ ચે છે ૨૫ છે ધારતાં ધર્મની ધારણ, મારતાં મેહ વડ એરરે જ્ઞાન રૂચી વેલ વિસ્તારતાં, વારતાં કર્મનું જોરરે છે જે છે ૨૬ો રાગ વિષ દેષ ઉતા

Page #55

રતાં, જારતાં દ્વેષ રસ શેષરે પૂર્વ મુનિ વચન સંભારતાં સારતાં કર્મ નિશેષરે છે એ છે ૨૭ દેખીચે માર્ગ શિવ નગરને, જે ઉદાસીન પરિણામરે, તેહ અણછોડતાં ચાહિયે, પામિયે છમ પરમ ધામ ચેમાં ૨૮ શ્રી નયવિજય ગુરૂ શિષ્યની, શિખડી અમૃતવેલ, એહ જે ચતુર નર આદરે, તે લહે સુયશ રંગરેલરે એ ચેટ ૨૯ છે

Page #56

वैराग्य सार अने उपदेश रहस्य.
(૧) જે પરાઈ નિદા-વિકથા કરવામાં મૂગો છે, પરસ્ત્રીનું મુખ જોવામાં આંધળો છે, અને પરાયું ધન હરવામાં પાંગળ, છે, તે મહાપુરૂષજ જગમાં જયવતે વર્તે છે, પરનિદા, પરસ્ત્રીમાં રતિ અને પરદ્રવ્ય હરણ મહા નિઘ છે.
(૨) જે આકેશ ભરેલાં વચનથી દૂભાતું નથી અને ખુબ શામતથી ખુશી થઈ જતું નથી, જે દુર્ગન્ધથી દુગછા કરતે નથી, અને ખુશબોથી રાજી થઈ જતો નથી, જે સ્ત્રીના રૂપમાં રતિ ધારતો નથી અને મૃતધાનથી સૂગ લાવતે નથી, એ સમભાવી ઉદાસી ગીશ્વરજ સર્વત્ર સુખ સમાધિમાં રહે છે.
(૩) જેને શત્રુ અને મિત્ર બંને સમાન છે. જેને ભેગની લાલસા તૂટી ગઈ છે, અને તપશ્ચર્યામાં જેને ખેદ થતું નથી, જેને પથ્થર અને સુવર્ણ (રત્નાદિક) બંને સમાન છે. એવા શુદ્ધ હૃદયવાળા સમભાવી ભેગીજને જ ખરા ગધારી છે
(૪) કુરંગની જેવા ચંચળ નેત્રવાળી અને કાળા નાગની જેવા કુટિલ કેશને ધારવાવાળી કામિનીના રાગ પાશમાં જે નથી પડી જાતા તેજ ખરા શુરવીર છે.
(૫) સ્ત્રીનામધ્યમાંકૃશ , કુટીમાંવકતા, કેશમાં કુટિલતા, હેઠમાંરક્તા, ગતિમાંમંદતા, સ્તનભાગમાં કઠીનતા અને ચક્ષુમાંચંચળતા સ્પષ્ટ જોઈને ફક્ત કામાકૂળ મંદમતિ જનજ તેમાં લલચાય છે. બાકી જ્ઞાની પુરુષને તે તે સઘળું વૈરાગ્યની વૃદ્ધિ માટે જ થાય છે.

Page #57

૫.
(૬) સ્ત્રીએ કપટ કરી ગદ્ગદ્ વાણીથી બેલે છે, તેને કામાંધજને પ્રેમઉક્તિ તરીકે લેખે છે. વિવેકી હશે તેથી ઠગાઈ જંતા નથી. સ્ત્રીચરિત્રથી તેઓ સારી રીતે વાકેફ હોય છે. " (૭) જ્યાં સુધી આહારની લુપતા તજી નથી, સિદ્ધાંતના અર્થરૂપી મહૈષધિનું સમ્યગુ સેવન કર્યું નથી, અને અધ્યાત્મ અમૃતનું વિધિવત્ પાન કર્યું નથી, ત્યાં સુધી વિષય
જ્વરનું જોર જોઈએ તેવું ઘટતું નથી. વિષય તાપની શાંતિ માટે રસલુપતાના ત્યાગપૂર્વક સિદ્ધાંતસાર ચૂર્ણ તથા તત્ત્વામૃતરસનું સમ્યગ સેવન કરવું જ જોઈએ.
(૮) ભવન વયમાં કામને જય કરનારને ધન્ય, ધન્ય છે.
(૯) જેણે જાણી જોઈને કામિનીને તજી છે, અને સંયમલકમીને સેવી છે એવા સુવિવેકી સાધુને કુપિત થયેલ કામદેવ પણ કંઈ કરી શકતું નથી. કામદેવ તેવા સાધુને તે દાસ થઈ રહે છે.
(૧૦) પ્રિયાને દેખતાંજ કામન્વરની પરવશતાથી સંયમસવ ક્ષીણ થઈ જાય છે, પણું નરકગતિના કડવા વિપાક સાંભરતજ તત્વવિચાર પ્રગટ થવાથી ગમે તેવી હાલી વāભા પણ વિખ જેવી ભાસે છે. પછી તેના તરફ રૂચિ-પ્રીતિ, થતી નથી.
(૧૧) જેમણે યવન વયમાં પવિત્ર ધર્મધુરાને ધારી મહાવતે અંગીકાર કર્યા છે, તેવા ભાગ્યશાળી ભવ્યથી જ આ પૃથ્વી પાવન થયેલી છે.

Page #58

- ' (૧૨) અમદેવના બંધુભૂત વસંતરૂતુને પામીને સકળ વનરાજી પણ વિવિધ વર્ણવાળી માંજરના મિષથી રોમાંચિત થયેલી લાગે છે, તેમાં સિદ્ધાંતના સારનું સતત સેવન કરવાથી, જેમનું મન વિષય તાપથી લગારે તપ્ત થતું નથી, એવા સંત સુસા જનને જ ધન્યવાદ ઘટે છે.
(૧૩) સ્વાધ્યાયરૂપી ઉત્તમ સંગીત સહિત અને સંતોષ રૂપી શ્રેષ્ઠ પુષ્પથી મંડિત, સમ્યગ્ર જ્ઞાન વિલાસરૂપી ઉત્તમ મંડપમાં રહી શુભ ધ્યાન શધ્યાને લેવી, તરવાર્થ બોધરૂપી દીપકને પ્રગટાવી સમતારૂપી શ્રેષ્ઠ સ્ત્રીની સાથે રમણ કરનાર કેવલ નિર્વાણ સુખના અભિલાષી મહારાજ રાત્રીને સમાધિમાં ગાળે છે. : (૧૪) શુદ્ધ ધ્યાનરૂપી મહા રસાયણમાં જેનું મન મગ્ન થયું છે, તેને કામિનીના કટાક્ષ વગેરે વિવિધ હાવભાવે શું કરનાર છે? કશુંજ નહિ.
(૧૫) સમ્યમ્ જ્ઞાનરૂપી જેનાં ઉંડાં મૂળ છે, અને સમકિતરૂપી જેની મજબૂત શાખા છે, એવા વ્રત–વૃક્ષને જેણે શ્રદ્ધાજનથી સિચ્યું છે, તે તેને અવશ્ય મેક્ષફળ જ આપે છે. સ્વદિકનાં સુખ તે પુષ્પાદિકની પેરે પ્રાસંગિક છે, અર્થાત્ તેતે. સહજમાં પ્રાપ્ત થઈ શકે એવાં છે, સ્વર્ગાદિક સુખને માટેજ ખાસ પ્રયત્ન કરવાની જરૂર નથી.
(૧૬) કેધાદિક ઉગ્ર કષાયરૂપી ચાર ચરણવાળા, વ્યાહરૂપી સૂંઢવાળા, રાગદ્વેષરૂપી તીર્ણ અને દીર્ધ દાંતવાળા અને હજિત કામથી મદોન્મત્ત થયેલા, મહા મિથ્યાત્વરૂપી દુષ્ટ ગજને

Page #59

સમ્યગ જ્ઞાન–અંકુશના પ્રભાવથી જેણે વશ કર્યો છે, તે મહાનુભાવેજ ત્રણે લેકને સ્વવશ કર્યા છે એમ જાણવું.
(૧૭) યશકીતિને માટે પિતાનું સર્વસ્વ આપી દે એવા, અને પિતાના સ્વામીને માટે પ્રાણ પણ આપીદે એવા અનેક જને મળી આવેખરા; પણ શત્રુમિત્ર ઉપર જેમનું મન સદાય સમરસ (સરખું) વર્તે એવા તે કેઈક વિરલાજ દેખાય છે.
(૧૮) જેનું હૃદય દયાર્દ છે, વચન સત્યભૂષિત છે, અને કાયા પરમાર્થ સાધનારી છે એવા વિવેકવાનને કળિકાળ શું કરી શકવાને છે? એવા સજજને સદાય વિજ્યવત વર્તે છે. ' (૧૯) જે કદાપિ અસત્ય બોલતેજ નથી, જે રણસંગ્રામમાં પાછી પાની કરતું નથી, અને યાચકોને અનાદર કરતે નથી, તેવા રત્નપુરુષથીજ આ પૃથ્વી રત્નાવતી કહેવાય છે તેથીજ બહુરત્ના વસુંધરા એટલે રત્નગર્ભા પૃથ્વી ગવાય છે.
(૨૦) સર્વ આશારૂપી વૃક્ષને કાપવા કુહાડા જે કાળ, જે સર્વની પાછળ પડ ન હોત તે વિવિધ પ્રકારના વિષય સુખથી કઈ કદાપિ વિરક્ત થાતજ નહિ.
(૨૧) જગતની કલ્પિત માયામાં ફસાઈપીને છ મમતાથી મારું મારું કર્યા કરે છે, પણ મૂઢતાથી સમીપવતી કેપેલા કૃતાંત-કાળને દેખી શક્તા નથી. નહિ તે જગતની મિથ્યા મોહ માયામાં અંજાઈ જઈ મારું મારું કરીને તેઓ કેમ મરે? . - (૨૨) છતી સામગ્રીને સદુપયોગ કરવામાં બેદરકાર રહે. નારને કાળ સમીપ આવ્યે છતે મનમાં ખેદ થાય છે કે હાય!

Page #60

મેં સ્વાધીનપણે કાંઈ પણ આત્મ સાધન ન કર્યું, હવે પરાધીન પડેલે હું શું કરી શકું? પ્રથમથી જ સાવધાનપણે સત્ સામગ્રીને સફળ કરી જાણનારને પાછળથી ખેદ કરે પડતેજ નથી.
(૨૩) પ્રથમ પ્રમાદવડે તપ જપ વત પચ્ચખાણ નહિં કરનાર કાયર માણસ પાછળથી વ્યર્થ-નકામે દૈવને દોષ દે છે. ખરે દોષ તે પિતાને જ છે કે પોતે છતી સામગ્રીએ સવેળા ચેત્યે નહિ, અને સઘળે વખત કેવળ વાયદામાં જ વિતાવ્યો.
(૨૪) બાળક હોય તે શીવ્ર ચેવન વયને પ્રાપ્ત કરતે અને જુવાન હોય તે જરા અવસ્થાને પ્રાપ્ત થતું અને તે પણ કાળને વશ થઈને દષ્ટ નષ્ટ થયે દેખાય છે, એવા પ્રત્યક્ષ કેતુકવાળા બનાવ દેખ્યા પછી બીજા ઇંદ્રજાળ દેખવાનું શું પ્રીજિન છે? આ સંસારજ અનેક પાત્રયુક્ત વિચિત્ર નાટકરૂપજ છે.
. (૨૫) કર્મનું વિચિત્રપણું તે જુવે જે મોટે રાજાધિરાજ હૈય, તે પણ દુર્દેવ ગે ભીખ માગતે દેખાય છે અને એક પામર ભીખારી જે હોય તેમ છતાં તે મેટું સામ્રાજ્ય સુખ પામે છે. એ પૂર્વકૃત કર્મને જ મહિમા છે. કર્મની ગતિને જ્ઞાની વગર કેણ કળી શકે છે?
(૨૬) પલક જતાં પ્રાણીને પુત્રાદિક સંતતી તેમજ લકમી વિગેરે કંઈ કામ આવતાં નથી. ફક્ત પુણ્ય ને પાપજ તેની સાથે જાય છે. બાકીનું બધું અહીંજ પડયું રહે છે.
(૨૭) મેહના મદથી માનવી મનમાં ધારે છે કે, ધર્મ તે આગળ કરાશે. પણ એટલામાં તે વિકરાળ કાળ અચાનક ‘આવીને તે બાપડાને કેળી કરી જાય છે. પવિત્ર ધર્મનું

Page #61

પપ
આરાધન કરવામાં પ્રમાદસેવનાર ખરેખર ઠગાઈ જાય છે, માટે જ કહ્યું છે કે “કાલે કરવું હોય તે આજેજ કર અને આજે કરવું હોય તે અબઘીજ કર.” કેમકે “કાલને કાળને ભય છે એ ભૂલવું જોઈતું નથી.
(૨૮) રાવણ જેવા રાજવી, હનુમાન જેવા વીર અને રામચંદ્ર જેવા ન્યાયીને પણ કાળ કેળી કરી ગમે તે બીજાનું તે કહેવું જ શું? આથીજ કાળ સર્વભક્ષી કહેવાય છે, એ વાત સહને સાક્ષાત્ પ્રત્યક્ષ થઈ શકે એવી નિવિવાદ સત્ય છે. '
(૨૯) સુકૃત યા સદાચરણ વિના માયામય બંધનથી બંધાયેલા સંસારી જીની મુક્તિ-મેક્ષ શી રીતે થઈ શકે વારું?
(૩૦) આ મનુષ્ય જન્મરૂપી ચિંતામણિ રત્ન પામીને, જે ગફલત કરે છે, તે તેને ગુમાવીને પાછળથી પસ્તા કરે છે. કામ, કેધ, કુબોધ, મત્સર, કુબુદ્ધિ અને મેહ માયાવડે છે
સ્વ માનવજન્મને નિષ્ફળ કરી નાંખે છે, પછી તે ફરી ફરી મળવું મુશ્કેલ છે.
(૩૧) આ મનુષ્ય દેહાદિક શુભ સામગ્રીને સદુપગ કરવાથી નિર્વાણ સુખ સ્વાધીન થઈ શકે તેમ છતાં, રાગાંધ બની જીવ મોહમાયામાં મુંઝાઈ વિષય તૃષ્ણાવડે મૂઢની જેમ કેટી મૂલ્યવાળું રત્ન આપી કાંગણી ખરીદે છે. પછી તેને પસ્તાવે કરે તેમાં વળે શું?
(૩૨) ભયંકર નર્નાદિકને મેટે ડર ન હેત તે કઈ કદાપિ પાપને ત્યાગ કરી શકતા નહિ; અને સદ્ગણને માર્ગએવી શકત નહિ. (ભય વગર પ્રીતિ થતી નથી).

Page #62

પર્વ
(૩૩) જેણે નિર્મલ શીળ પાળ્યું નથી, શુભ પાત્રમાં દાન દીધું નથી, અને સદ્ગુરૂનુ વચન સાંભળીને આદર્યું નથી, તેને દુર્લભ માનવ ભવ અલેખે ગયા જાણવા.
(૩૪) સચાગનુ સુખ ક્ષણીક છે; દેહ વ્યાધિગ્રસ્ત છે અને ભયંકર કાળ નજદીક આવતા જાય છે; તેાપણુ ચિત્ત પાપ કર્મથી વિરક્ત કેમ થતું નથી ? અથવા સ‘સારની માયાજ એવી ક‘ઈ વિલક્ષણ છે.
(૩૫) આ સંસાર ચક્રમાં જીવે અનંતશઃ જન્મ મરણના અસહ્ય દુઃખ સહ્યાં છતાં હજી તેથી મન ઉદ્વિગ્ન થતું નથી, અને પાપ ક્રિયામાં તે તે અહેનિશ મગ્નજ રહે છે. કેવુ આશ્ચર્ય ?
(૩૬) અહા આંકેલા સાંઢની પેરે ચિત્ત સ્વેચ્છા મુજબ નિદૈનિક માર્ગમાં ભમ્યા કરે છે, પણ ચારિત્ર-ધર્મની ધુરાને અથવા મહાવ્રતના ભારને વહન કરતું નથી (આથીજ આત્માની સંસાર ચક્રમાં બહુ પ્રકારે ખરાખી થવા પામે છે).
(૩૭) પૂર્વ પુણ્યયેાગે અનુકૂળ સામગ્રી મળ્યા છતાં પ્રમાદના વંશથી જીવ કંઇ પણ આત્મ સાધન કરી શકતા નથી, તેથીજ તેને સ*સાર ચક્રમાં પુનઃ પુનઃ ભમવું પડે છે.
(૩૮) જેણે સ*સાર સબધી સર્વ દુઃખનાં મૂળ કારણ રૂપ ક્રોધ, માન, માયા, અને લાભરૂપી ચારે કષાયાને હઠાવવા પ્રયત્ન કર્યાં નથી, તે આપડાએ હાથમાં આવેલુ' મનુષ્ય જન્મરૂપી કલ્પવૃક્ષનુ અમૃત ફળ ચાખ્યુંજ નથી.
(૩૯) ખાલ્યવય ક્રીડા માત્રમાં, ચેાવનવય વિષયભાગમાં

Page #63

૫૭
અને વૃદ્ધ અવસ્થા વિવિધ વ્યાધિના દુઃખમાં હારી જનારને સુકૃતના અભાવે પરલકમાં કંઈ પણ સુખ સાધન મળી શકતું નથી.
(૪૦) જે દ્રવ્યના લેભથી જીવ અનેક આકરાં જોખમમાં ઉતરે છે તે દ્રવ્યનું અસ્થિરપણું વિચારીને સંતેષવૃત્તિ ધારવી ઉચિત છે. સંતેષ વૃત્તિવગર સાચા સુખને અનુભવ થનાર નથી જ.
(૪૧) આ મન-મર્કટ મેહ-મદિરાના મદથી મત્ત બન્યું છતાં અનેક પ્રકારની કુચેષ્ટા કરવા તત્પર રહે છે, સત્ સમાગમરૂપી અમૃતના સિંચન વિના મનનું ઠેકાણું પડવું મહા મુશ્કેલ છે. સોધથી કેળવાઈને લાંબા અભ્યાસે તે સીધુ થઈ શકે છે.
(૪૨) નિર્મળ શીલવ્રતધારી શ્રાવકને, પરસ્ત્રીથી અને ઉત્તમ ચારિત્રધારી સાધુજનને સર્વે સ્ત્રીથી નિરંતર ચેતતા રહેવાની ખાસ જરૂર છે. પ્રમાદથી ઘણું વ્રતધારીઓ પણ પ્રતિત થઈને પાયમાલ થઈ ગયા છે.
(૪૩) જે વિષયભેગમાં નિત્ય જતું મને રોકવામાં આવે નહિ તે ભસ્મ ચોળવાથી, ધૂમ્રપાન કરવાથી, વત્યાગથી, તેમજ અનેક બીજા કષ્ટ સહન કરવાથી કે જપમાળા ફેરવવાથી શું વળવાનું હતું? મુમુક્ષુએ ઇંદ્રિયજિત્ થવાની બહુજ જરૂર છે.
(૪૪) અમૃત જેવાં મધુર વચનથી ખળ પુરૂષોને જે સન્માર્ગમાં જોડવા ઇરછે છે, તે મધના બીંદુથી ખારા સમુદ્રને મીઠે કરવા વાંછે છે અને નિર્મળ જળથી કેયલાને સાફ કરવા

Page #64

૫૮
માગે છે, જે બનવું કેવળ અશક્ય છે. તેથી તે પ્રયત્ન કરે તન વ્યર્થ છે.
(૪૫) કુમતિને સર્વથા તિલાંજલી દઈને, સુમતિને સદા સર્વદા આદર કરનાર મહામતિ દુર્ગતિને દળીને સદ્ગતિને ભાગી થઈ શકે છે. કુમતિના સંગ–પ્રસંગથી જીવની ભારે કદર્થના થાય છે.
(૪૬) કમળના પત્ર ઉપર રહેલા જળબિંદુ સમાન છવિતને ચંચળ લેખીને વિવિધ વિષય ભેગથી વિરમીને, ક્ષાર્થી જીવે દાન શીલ તપ અને ભાવનારૂપી પવિત્ર ધર્મનું સેવન કરjજ ઉચિત છે. '
(૪૭) સર્વ સંગિક ભાવોને ક્ષણ વિનાશી સમજીને, ગુરૂકૃપાથી શીઘ્ર સ્વહત સાધી લેવા બનતે શ્રમ કરે વિવેકીને ઉચિત છે.
(૪૮) જેમણે દુર્જનની સંગતિ કરી તેણે ધર્મ સાધનની આ અપૂર્વ તક બેઈ છે એમ નિશ્ચયથી સમજવું. દુર્જન દ્વિજિ-સર્પની જેવાજ ઝેરીલા હેવાથી સામાને પણ વિકિયા ઉપજાવે છે. એમ સમજી શાણ જનેએ દુર્જનથી સદાય દૂર જ રહેવું.
(૪૯) જે પરમાત્મામાં પૂર્ણ પ્રેમ જાગે નહિ, યાતે ગુણીજનેમાં સંપૂર્ણ ગુણાનુરાગ જાગ્યે નહિ, તે વિવિધ શાસપરિશ્રમ કરવા માત્રથી શું વન્યું?
(૫૦) મિથ્યાડંબરથી છવ પરિણામે ભારે દુઃખી થાય છે. મિથ્યા દમામથી છવ ઊંધું વેતરવા જાય છે, જેમાં નિશ્ચ

Page #65

૫૯
હાનિજ પામે છે. એ દંભ નિ દુર્ગતિનું જ મૂળ છે. માટે સર્વ પ્રકારે કપટવૃત્તિ તજીને સરલ ભાવજ ધારણ કરે એજ મેક્ષાર્થીને યુક્ત છે. દંભયુક્ત સર્વ કષ્ટ કરણ મિથ્યા થાય છે, નિર્મળ જ્ઞાન વૈરાગ્ય ગેજ દંભની દુષ્ટ ઘાટી ઉલ્લંઘી શકાય છે. | (૫૧) હે હ્રદય ! કરૂણા સમાન બીજે કેઈ અમૃતરસ નથી, પરહ સમાન બીજુ હલાહલ ઝેર નથી, સદાચરણ સમાન બીજો કલ્પવૃક્ષ નથી, કોઇ સમાન કોઈ દાવાનળ નથી, સંતેષ સમાન કેઈ પ્રિય મિત્ર નથી, અને લેભ સમાન કેઈ શત્રુ નથી. આમાંથી યુક્તાયુક્ત વિચારીને તુજને રૂચે તે આ દર ! હિતકારી માર્ગજ આદરવો એ સદ્વિવેક પામ્યાને સાર છે. . (૫૨) હે ભાઈ ! જે તે નિર્વાણ સુખને વાંછતા હોય તે પરમ શાન્તિરૂપી પ્રિયાને આદર કર, કેમકે તે શીલ, શ્રદ્ધા, ધ્યાન, વિવેક, કારુણ્ય, ઔચિત્ય, સધ અને સદાચરણાદિક અનેક ગુણ રત્નથી અલંકૃત છે. ક્ષાન્તિ-ક્ષમાનું સમ્યગૂ સેવન કર્યા વિના કેઈ કદાપિ એક્ષપદ પામી શકે જ નહિ.
(૫૩) જે રાગદ્વેષ અને મહાદિક દુષ્ટ દોષોથી સર્વથા. મુક્ત થઈ પરમાત્મપદને પ્રાપ્ત થયા છે, અને જેમનું વચન સર્વ વિરોધ રહિત છે અને જે ત્રણ જગના નિષ્કારણ બંધુ છે, એવા પરમ કારૂણિક સર્વજ્ઞ પુરૂષજ શરણ કરવા યોગ્ય છે. એવા આપ્ત પુરૂષનાં વચન અનુસાર વદનારા પુરૂષે પણ મેક્ષાથી સજજનેએ સાવધાનપણે સેવન કરવા યોગ્ય જ છે.'
(૫૪) જ્યાં સુધી સુકૃતવલેકરેલ પુણ્યને સંચય પહે

Page #66

ચે છે, ત્યાં સુધીજ સર્વ પ્રકારની અનુકુળ સુખસામગ્રી મળી આવે છે, એમ સમજીને શુભ ધર્મકરણ કરવા મન સદાદિત રહે તેમ પ્રમાદરહિત વર્તવું જોઈએ.
(૫૫) જ્યાં સુધી દુકૃત-કરેલે પાપસંચય પહેચે છે ત્યાં સુધી જ સર્વ પ્રકારની પ્રતિકૂળતાવાળાં કારણ મળી આવે છે, એમ સમજીને પૂર્વ પાપને ક્ષય કરવા ઉદિત દુઃખને સમભાવે સહન કરવા પૂર્વક નવાં પાપ-કર્મથી સદા નિવને શુભ ધર્મ કરણી કરવા સદા સાવધાન રહેવું યુક્ત છે.
(૫૬) જેમણે આ અમૂલ્ય મનુષ્ય જન્મ પામીને પ્રમાદને પરવશ થઈ ધર્મ આરાધ્ધ નહિ, તેમજ છતે ધને કૃપણતાથી તેને સદુપયોગ કર્યો નહિ, એવા વિવેક વિકળને મેક્ષની પ્રાપ્તિ દૂરજ છે. સવિવેકનંત આત્માન મેક્ષને અધિકારી હોઈ શકે છે.
(૫૭) આકાશ મધે પણ કદાચ પર્વતશિલા મત્રતંત્રના ચેગે લાંબે કાળ લટકી રહે, દૈવ અનુકુળ હોય તે બે હાથના બળે કદાચ સમુદ્ર પણ તરાય અને ધોળે દહાડે પણ કદાચ ગ્રહ એગથી આકાશમાં ફુટ રીતે તારાઓ દેખાય, પરંતુ હિંસાથી કેઈનું કદાપિ કંઈ પણ કલ્યાણ હોઈ શકે જ નહિ. ' (૫૮) જેમ, તિક્ષક રાત્રી અને દિવસનું ખંડન છે, તેમ અખંડ શીલ ધારવું એ સતીએ અને યતિએનું ખરેખરૂં ભૂષણ છે.
(૫૯) માયાવડે વેશ્યા, શીલવડે કુલબાલિકા, ન્યાયવડે પૃથ્વીપતિ એમજ સદાચારવડે યતિમહાત્મા શોભે છે.

Page #67

૧
(૬૦) જ્યાંસુધીમાં શરીર વ્યાધિગ્રસ્ત થઈ ન જાય, જ્યાંસુધીમાં જરા અવસ્થાથી દેહ જર્જરિત થઈ ન જાય, અને જ્યાંસુધીમાં ઇંદ્રિયાનુ ખળ ઘટી ન જાય, ત્યાંસુધીમાં સ્વશક્તિ અને ચેાગ્યતા મુજબ પવિત્ર ધર્મનુ સેવન કરવું યુક્ત છે. સદઉદ્યમથી સકળ કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે, અને પ્રમાદાચરણથી સકળ કાર્યને હાનિ વ્હોંચે છે.
(૬૧) મદ્ય (Intoxication ) વિષય ( evil propensities ) કષાય ( wrath etc. ) નિદ્રા ( Idleness ) અને વિ કથા—કાલ કથા ( false gossips ) રૂપ પાંચ પ્રકારના પ્રમાદ જીવાને દુરત વ્યથામાં પાડે છે.
ઉલ્લે་
(૬૨) જગદ્ગુરૂ જિનેશ્વર પ્રભુના પવિત્ર વચનનું ઉ ઘન કરીને સ્વચ્છંદ વર્જુન ચલાવવું એજ પ્રમાદનુ વ્યાપક લક્ષણુ ( defination ) છે.
(૩) દુષ્ટ પ્રમાદના જોરથી ચૌદ પૂર્વધર સમાન સમર્થ પુરૂષો પણ સત્ય ચારિત્ર-ધર્મથી ચલાયમાન થઇ પતિત થઈ ગયા છે, તેા બીજા અલ્પજ્ઞ અને ઓછા સામર્થ્યવાળાઓનું તા કહેવુંજ શું ? એથીજ પ્રમાદાચરણથી સદંતર દૂરજ રહેવું જોઇએ.
(૬૪) થાડુ ઋણ, થાડુ ત્રણ, ( ચાંદુ ) થાડા અગ્નિ અને થાડા કષાયના પણ કદાપિ વિશ્વાસ કરવા નહિ. કેમકે તે સર્વ ચૈાડામાંથી વધીને મોટુ ભયંકર રૂપ ધારણ કરે છે.
(૬૫) જ્યાં સુધી ક્રોધાદિ ચારે કાયાના સર્વથા ક્ષય થાય નહિ, થાડા પણુ કષાય શેષ રહ્યા હોય ત્યાં સુધી તેને વિશ્વાસ કરવા નહિ. થાડા પણ અવશિષ્ટ રહેલા કષાયની ઉપેક્ષા

Page #68

કરવાથી કવચિત્ ભારે વિષમ પરિણામ આવે છે, માટે તેમને સર્વથા ક્ષય કરવા સતત્ પ્રયત્ન કરે યુક્ત છે.
(૬૬) જ્ઞાની પુરૂષ કેધાદિક ચારે કષાયને ચંડાળચેકી તરીકે ઓળખાવે છે, અને તેનાથી સર્વથા અળગા રહેવા અને તેના પ્રતિકારરૂપ ક્ષમાદિકનું સેવન કરવા આગ્રહ કરે છે.
* (૭) રાગ અને દ્વેષ એ બંને ધાદિક ચારે કષાયનું પરિણામ છે, અથવા તે રાગ અને દ્વેષથી ઉક્ત કોધાદિ ચારે કષાયની ઉત્પત્તિ અને વૃદ્ધિ થાય છે, એમ સમજીને રાગદ્વેષને જ અંત કરવા ઉજમાળ થવું યુક્ત છે. તે બંનેને અંત થયે પૂર્વ ત ચારે કષાયને સ્વતઃ અંત થઈ જાય છે.
(૬૮) રાગ દ્વેષ એ બંને હથકી ઉપજે છે, તેથી તે બંને મેહના જ પુત્ર તરીકે ઓળખાય છે. રાગને કેસરીસિંહ જે બળવાન કહો છે, ત્યારે દ્વેષને મદોન્મત્ત હાથી જે મસ્ત માને છે. તેથી તેમને જ્ય કરવા જ્ઞાની પુરુષે મોટા સામર્થ્ય (પુરૂષાર્થ) ની જરૂર જુવે છે.
(૨૯) રાગ અને દ્વેષ કેવળ મેહનાજ વિકારભૂત હોવાથી જ્ઞાની પુરૂષે મેહને જ મારવાનું નિશાન તાકે છે. મોહ સર્વ કર્મમાં અગ્રેસર છે.
(૭૦) મહેને ક્ષય થયે છતે શેષ સર્વપરિવાર પણ સ્વતઃ ક્ષય થાય છે, અને તેની પ્રબળતા વડે સર્વ શેષ પરિવારનું પણ પ્રાબલ્ય વધતું જાય છે. દુનિયામાં બળવાનમાં બળવાન શત્રુ મોહ જ છે.
(૭૧) કામ, કધ, મદ મત્સરાદિક સર્વ મેહને જ પરિ

Page #69

વાર છે, એમ સમજીને મેહને ક્ષય કરવા ઈચ્છનારે તે સર્વથી ચેતતા રહેવાની ખાસ જરૂર છે.
(૭૨) હું અને મહારૂં એવા ગુપ્ત મંત્રથી મેહે જગતને આંધળું કરી નાંખ્યું છે. અર્થાત્ મમતાથીજ મેહની વૃદ્ધિ થતી જાય છે. - (૭૩) નહિ હું અને નહિ મહારૂં એ મેહને જ મારવાને ગુપ્ત મંત્ર છે. અર્થાત નિર્મમતાજ મેહને મારવાનું પ્રબળ સાધન છે.
(૭૪) આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ સમજવાથી તેમજ પંરભાવને બરાબર પીછાનવાથી મેહનું જેર પાતળું પડે છે. "
(૭૫) સ્ફટિક રત્નના જેવું નિર્મલ આત્માનું સ્વરૂપ છે, છતાં કર્મ કલંકથી તે મલીનતાને પામેલું હોવાથી જીવ તેમાં મુગ્ધતાથી મુંઝાય છે. " (૭૬) કર્મકલંક દૂર થયે છતે જેવું ને તેવું નિર્મલ આ ત્મસ્વરૂપ પ્રગટે છે અને ત્યારે જ આત્માને તેને સાક્ષાત અનુભવ થાય છે.
(૭૭) કર્મકલંકને દૂર કરવા માટે સર્વજ્ઞ પ્રભુએ સમ્યગુ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપી શ્રેષ્ઠ સાધન બતાવેલું છે.
(૭૮) એજ સાધનથી પૂર્વે અનેક મહાશયેએ આત્મશુદ્ધિ કરી છે, વર્તમાન કાળે સાક્ષાત કરે છે, અને આગામી કાળે કરશે એમ સમજીને ઉક્ત સાધનમાં દઢતર ઉદ્યમ કરવે યુક્ત છે.

Page #70

- (૭૯) જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, વીર્ય અને ઉપયોગ એજ આત્માનું અનન્ય લક્ષણ છે. એથી ભિન્ન વિપરીત લક્ષણ અજીવ જડનું જ છે.
(૮૦) સ્વ લક્ષણતિ સદ્ગોમાં રમણ કરવું તે સ્વભાવરમણ કહેવાય છે, અને તેથી વિપરીત દોષમાં રમણ કરવું તે વિભાવપ્રવૃત્તિ કહેવાય છે. મેક્ષાર્થીએ વિભાવપ્રવૃત્તિને તજી
સ્વભાવરમણજ કરવું ઉચિત છે, એમ કરવાથી. આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રગટ થાય છે.
(૮૧) સમ્યમ્ જ્ઞાન, દર્શન, અને ચારિત્રરૂપી રત્નત્રયીનું સંસેવન કરવાથી જેમને અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન, અનંત ચારિત્ર અને અનંત-વીર્યરૂપી અનંત ચતુષ્ટયી પ્રાપ્ત થયેલ છે એવા પરમાત્મપદને પ્રાપ્ત થયેલા મહાપુરુષો જ ક્ષાર્થી જનેએ ધ્યાન કરવા એગ્ય છે.
(૮૨) પરમાત્માનું ધ્યાન કરવાથી મન સ્થિર થાય છે, ઇંદ્રિય અને કષાયને જય થાય છે, અને શાંત રસની પુષ્ટિથી આત્મા પિતજ પરમાત્મપદને અધિકારી થાય છે, તેમજ ઘનઘાતિ કર્મને ક્ષય થતાંજ પિતે પરમાત્મ રૂપ થાય છે, માટે મેક્ષાથી જનેએ એવાજ પરમાત્મા પ્રભુનું ધ્યાન કરવું કે જેથી અંતે પોતે પણ તદ્રુપજ થાય.
(૮૩) પરમાત્મપદ પ્રાપ્તપુરૂષે પણ અવશિષ્ટ અઘાતિ કર્મને ક્ષય થતાં સુધી તે શરીરધારી જ હોય છે, પણ સંપૂર્ણ કર્મથી મુક્ત થયે છતે તેઓ શરીરમુક્ત-અશરીરી પૂર્ણ સિદ્ધ અવસ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે અને એક જ સમયમાં સર્વથા સર્વ

Page #71

બંધનમુક્ત થયા છતાં લેકના અગ્ર ભાગે જઈ અક્ષય થિતિને ભજે છે. પછી તેમને કદાપિ પુનર્જન્મ કરે પડતું જ નથી.
(૮૪) ત્યાં તેઓ અનંત જ્ઞાનાદિક સ્વરૂપ સ્વભાવમાં સ્થિત છતાં પરમાનંદમાં મગ્ન રહે છે ને જન્મ મરણાદિક સર્વ બંધનથી સર્વથા મુક્તજ રહે છે એવા સિદ્ધ પરમાત્મા પણ સંખ્યાએ અનત છે.
(૮૫) સિદ્ધ ભગવાનના સદ્દગુણનું અનુકરણ કરીને જે તેમનું અભેદપણે ધ્યાન કરે છે તે મહાશયે પણ તેવી જ સ્થિતિને અને ભજે છે, અર્થાત્ સિદ્ધ દશાને પ્રાપ્ત થાય છે.
(૮૯) એ રીતે ભાવી સિદ્ધ થનારા પુરૂષે પણ અનંત છે.
(૮૭) ઉત્તમ પ્રકારના આચાર વિચારમાં કુશળપણે પિતે પ્રવર્તતા અને અન્ય મેક્ષાથી વર્ગને પ્રવર્તાવતા આચાર્ય મહારાજાઓ, પવિત્ર અંગ ઉપાંગરૂપ આગમ સિદ્ધાંતને સંપૂર્ણ જાણીને અન્ય વિનીત વર્ગને પરમાર્થ દવે પઢાવનારા ઉપાધ્યાય મહારાજાએ તથા પવિત્ર રત્નત્રયીના પાલન પૂર્વક અન્ય આભાર્થી જનેને યથાશક્તિ આલંબન આપનારા મુનિરાજ મ. હારાજાઓ, સર્વોત્તમ લકત્તર માર્ગના સેવનથી પૂર્વોકત પરમાત્મપદના પૂર્ણ અધિકારી હોવાથી અનુક્રમે પરમાત્મપદ પામીને સંપૂર્ણ સિદ્ધરૂપ થાય છે.
(૮૮) જેઓ સંસારિક સુખ સંગેની અનિત્યતા વિચારીને સંસારના સર્વ સંબંધથી વિરક્ત થઈ ઉદાસીન ભાવ ધારણ કરી પરમાત્મા પંથને અનુસરવા કટિબદ્ધ થઈ સ્વ સ્વભાવમાં સ્થિત થઈ સિદ્ધ પરમાત્માને અભેદ ભાવે ધ્યાવે છે તેઓ સર્વ

Page #72

દુઃખમ અને દૈવીને નિચે સિદ્ધ દશાને પ્રાપ્ત થાય છે.
:
(૮૯): એવા મહાપુરૂષોના સમાગમ મેાક્ષાર્થી જીવાને પરમ આશીર્વાનરૂપ છે એમ સમજીને સર્વ પ્રમાદ તજી સસમાગમના અનતા લાભ લેવા સુકવું નહિ; સત્યમાગમથી ક્ષણ વારમાં અપૂર્વ લાભ પ્રાપ્ત થાય છે,
(૯૦) જેમનું મન સસમાગમ વડે જ્ઞાન વૈરાગ્યમાં તરબાળ રહે છે તેમનુ' સુખ તેએજ જાણે છે. પ્રિયાનાં આલિ’ગનથી કે ચ'દનના રસથી તેવી શીતળતા વળતી નથી, જેવી થી. તળતા વૈરાગ્ય રસની લહેરીયેાથી વળે છે; તેથી જેમ વૈરાગ્ય રસની વૃદ્ધિ થાય તેમ પ્રયત્ન કરવા જરૂરના છે. (૯૧) વૈરાગ્ય રસથી અનાદિ કાળના રાગાદિકના તાપ ઉપશમે છે, તૃષ્ણા શાંત થાય છે, અને મમત્વભાવ દૂર થાય છે, ચાવત્ માહનુ' જોર નરમ પડે છે અને ચારિત્રમાર્ગની પુષ્ટિ થાય છે.
(૯૨) વૈરાગ્ય રસની અભિવૃદ્ધિથી એવી તેા ઉત્તમ ઉદાસીન દશા જાગે છે કે તેથી સર્વત્ર સમાનભાવ વર્તે છે. નિદ્યાસ્તુતિમાં તેમજ શત્રુ-મિત્રમાં સમપણુ આવવાથી હર્ષ શાક થતા નથી અને અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ સર્વ સધાગામાં સચિ ત્તપણુ' આવે છે તેથી સ્વભાવની શુદ્ધિ વિશેષે થાય છે.
(૯૩) વૈરાગ્યની વૃદ્ધિથી સંસારવાસ કારાગૃહ જેવા ભાસે છે અને તેથી વિરક્ત થઈ પારમાર્થીક સુખ માટે યત્ન કરવા મન દોરાય છે. એટલે અહિંસા, સયમ અને તપ લક્ષણ ધર્મ સહેજે પ્રિય લાગે છે. .

Page #73

(૪) શાંત રસથી પુષ્ટિ થતાં દ્રવ્ય અને ભાવ કરૂણાની વૃદ્ધિ થાય છે અને શાંત રસના સમુદ્ર એવા વીતરાગ પ્રભુના વચન ઉપર પૂર્ણ પ્રતીતિ આવે છે જેથી ગમે તેવી કસોટીના વખતે પણ સત્ય માર્ગથી ચલાયમાન થવાતું નથી.
(લ્પ) પ્રશમ રસની પુષ્ટિ થવાથી અપરાધી જવનું પણ મનથીએ અહિત ચિંતવતું નથી. એવી રીતે વિવેકયુક્ત વર્તન નથી મોક્ષ મહેલને મજબૂત પાયો નંખાય છે, જેથી સકળ ધર્મકરણી મિક્ષ સાધકજ થાય છે.
(૬) ચિરકાળને લાંબા અભ્યાસથી શાંતવાહિતા યોગે અહિંસાદિક મહાવતેની દહતા અને સિદ્ધિ થાય છે જેથી સમીપવતી હિંસક જીવ પણ પોતાને ફુર સ્વભાવ તજી દઈને શાંત ભાવને ભજે છે અને સાતિશય પણાથી દેવ દાનવાદિક પણ સેવામાં હાજર રહે છે. આ અપૂર્વ મહિમા શાંત-વૈરાગ્ય રસનેજ છે એમ સર્વ મેક્ષાથી જનેને દ્રઢ પ્રતીતિ થાય છે તેથી તેમાં તેઓ અધિક આદર કરે છે. * (૭) જેમને મન, વચન અને કાયામાં સંપૂર્ણ સ્થિરતા પ્રાપ્ત થઈ છે એવા યોગીશ્વરે ગામમાં કે અરયણમાં દિવસે કે રાત્રીમાં સરખી રીતે સ્વ સ્વભાવમાંજ સ્થિત રહે છે, તેઓ કદાપિ સંયમ માર્ગમાં અરતિ ભજતાજ નથી, પરંતુ સુવર્ણન પેરે સદાય વિષમ સાગમાં પણ ચઢવાને તે વર્તે છે.
(૮) જેઓ ફક્ત અન્યને શિખામણ દેવામાં શુરા પૂરા છે તેઓ ખરી રીતે પુરૂષની ગણનામાં જ નથી. પણ જેઓ પિતાના આત્મને જ ઉત્તમ શિખામણ આપીને ચારિત્ર માર્ગમાં સ્થિર કરે છે, તેએજ ખરેખર સત પુરૂષની ગણનામાં ગણવાયેગ્ય છે.

Page #74

(૯) કાંચનને જેમ જેમ અગ્નિમાં તપાવવામાં આવે છે તેમ તેમ તેને વાન વધતેજ જાય છે. શેલડીના સાંઠાને જેમ જેમ છેદવામાં કે પલવામાં આવે છે તેમ તેમ તે સરસ મિણ રસ સમર્પે છે, અને ચંદનને જેમ જેમ ઘસવામાં કે કાપવામાં આવે છે તેમ તેમ તે તેના ઘસનારને કે કાપનારને ઉત્તમ પ્રકારની સુગંધ અથવા ખુશ આપે છે. તેવી જ રીતે સપુરૂષને પ્રાણુત કષ્ટ પડયે છતે પણ કદાપિ પ્રકૃતિને વિકાર થતું જ નથી. તેમની પ્રકૃતિ તે તેવે વખતે ઉલટી અધિક ઉજળી થઈ આત્મલાભ ભણી થાય છે. આવાજ પુરૂષે જગતમાં ખરા પુરૂષની ગણનામાં ગણાવા યોગ્ય છે.
(૧૦૦) યેગી પુરૂષને વૈરાગ્ય–પુષ્ટિથી જે અંતરંગ સુખ થાય છે તેવું સુખ ઈબ્રાદિકને સ્વપ્નમાં પણ સંભવતું નથી. કેમકે ઈંદ્રાદિકનું સુખ વિષયજન્ય હવાથી કેવળ બહિરંગ-બાહ્ય–કલ્પિતજ છે. . .
(૧૦૧) મધ્ય-ઉદરની દુર્બળતાથી કૃદરી–સ્ત્રી શેભે છે, તપતુષ્ટાનવડે થયેલી શરીરની દુર્બળતાથી યતિ-મુનિ શોભે છે, અને મુખની કૃશતાથી ઘેડે શોભે છે, પણ તેઓ કંઈ આબુપણથી શોભતાં નથી. સર્વ કેઈ સ્વ સ્વ લક્ષણે લક્ષિત છતાં જ શેભે છે.
(૧૨) જે સ્ત્રીના પ્રેમાળ વચન સાંભળીને ચંચળ-ચિત્ત થતું નથી, તેમજ સ્ત્રીના નેત્ર કટાક્ષથી પણ લગારે સંભ પામતે નથી તેજ ગીશ્વર રાગદ્વેષ વિવજિત હોવાથી જગતમાં જયવતે વર્તે છે.

Page #75

(૧૦૩) અનેક દેષથી ભરેલી કામિની-સી કુપિત થયાં છતાં પણ કામાતુર છવા તેણીને આદર કરતે જાય છે. એવી કામાંધતાને ધિક્કાર પડે.
(૧૦૪) જેને સંગ થયું છે તેને વિગ તે અવશ્ય વહેલે મડે થવાનેજ છે. ત્યારે વિયેગ વખતે શા માટે હૃદયને શલ્ય જે શેક કરજ જોઈએ ! તેવા દુઃખદાયી શેકથી શું વળવાનું છે ?
(૧૦૫) મમતા વિના શક થતું નથી. જ્ઞાન વૈરાગ્યથી તે મમતા ઘટે છે, સમ્યજ્ઞાન યા અનુભવ જ્ઞાનથી મોહની ગાંઠ તટે છે અને હૃદયનું બળ વધવાથી અર્થાત ઘટમાં વિવેક જાગવાથી શકાદિકને અંતરમાં પેસવાને અવકાશ મળતું નથી.
(૧૦૬) કફના વિકારવાળું નારીનું મુખ કયાં અને અમુતથી ભરેલે ચંદ્રમા ક્યાં ? તે બંને વચ્ચે મહાન અંતર છતાં મંદબુદ્ધિ એવા કામી લકે તેમનું ઐક્ય-સરખાપણું જ લેખે છે.
(૧૦૭) હાથીના કાનની માફક ચપળ-ક્ષણવારમાં છેહ દેઈ ચાલ્યા જાય એવા વિષય ભેગને પરિણામે માઠા વિપાક આપવાવાળા જાણ્યા છતાં તજી ન શકાય એ કેવળ મેહનીજ પ્રબળતા દેખાય છે.
(૧૦૮) એક એક ઇન્દ્રિયની વિષય લપેટતાથી પતંગીયા, ભમરા, માછલાં, હાથી અને હરણિયાં પ્રાણાંત દુઃખ પામે છે, તે એકી સાથે પાંચે ઇન્દ્રિયોને પરવશ પડેલા પામર પ્રાણીએનું તે કહેવું જ શું ?

Page #76

co
(૧૦૯) જેમ ઇંધનથી અગ્નિ શાંત થતા નથી, પરંતુ તે વૃદ્ધિજ પામે છે તેમ વિષય ભાગથી ઈંદ્રિય તૃપ્ત થતી નથી, પર'તુ તેથી તૃષ્ણા વધતી જાય છે, અને જેમ જેમ વિશેષે વિ. ષય સેવન કરવા જીવ લલચાય છે તેમ તેમ અગ્નિમાં આહુતિ ની પેરે કામાગ્નિની વૃદ્ધિ થયા કરે છે.
(૧૧૦) અનુભવ જ્ઞાનિયાએ યુક્તજ કહ્યુ છે કે જ્ઞાન ગભિત વૈરાગ્યજ પરમમિત્ર છે, કામભાગજ પરમ શત્રુ છે, અહિંસાજ પરમ ધર્મ છે અને નારીજ પરમ જરા છે. ( જરા વિષયલપટીના શીઘ્ર પરાભવ કરે છે. :)
(૧૧૧) વળી ચુક્તજ કહ્યું છે કે તૃષ્ણા સમાન કોઈ વ્યાધિ નથી, અને સતાષ સમાન કોઇ સુખ નથી.
(૧૧૨) પવિત્ર જ્ઞાનામૃતથી યા વૈરાગ્યરસથી આત્માને પાષવાથી તૃષ્ણાનેા અંત આવે છે, અને સાષ ગુણુની પ્રાપ્તિ અને વૃદ્ધિ થાય છે.
(૧૧૩) સતાષ સર્વ સુખનુ સાધન હોવાથી મોક્ષાર્થી જનાએ અવશ્ય સેવન કરવા ચેાગ્ય છે. અને લાભ સર્વ દુઃખતું મૂળ હાવાથી અવશ્ય તજવા ચાગ્ય છે. લાભ-બુદ્ધિ તજસ્વાથીજ સતાષ ગુણુ વાધે છે.
(૧૧૪) ક્રોધાદિ ચારે કષાય, સ॰સારરુપી મહાવૃક્ષનાં ઉંડાં અને મજપુત મૂળ છે. તેથી સસારના અંત કરવા ઈચ્છનાર માક્ષાર્થીએ કષાયનેાજ અંત કરવા યુક્ત છે. કષાયના અત થી છતે ભવના અંત થા જ સમજવા.
(૧૧૫) ઉપશમ ભાવથી ક્રોધને ટાળવા, વિનયભાવથી માનને ટાળવા, સરલભાવથી માયા કપટના નાશ કરવા અને

Page #77

૭૧
સતાષથી લાભના નાશ કરવા. ઉક્ત કાયને ટાળવાના એજ ઉપાય જ્ઞાનીયાએ બતાન્યા છે.
(૧૧૬) રાગ અને દ્વેષથી ઉક્ત ચારે કષાયને પુષ્ટિ મળે છે, માટે વીતરાગ પ્રભુએ સર્વે કર્મની જડ જેવા રાગ અને દ્વેષ નેજ મૂળથી ટાળવા વારવાર ઉપદેશ કર્યો છે. દ્વેષથી ક્રોધ અને માનની તથા રાગથી માયા અને લેલની વૃદ્ધિ થાય છે. રાગ દ્વેષનેા ક્ષય થવાથી સર્વ કષાયને સ્વતઃ ક્ષય થઈ જાય છે. માટે મોક્ષાર્થીએ રાગ દ્વેષના અવશ્ય ક્ષય કરવા યુક્ત છે.
(૧૧૭) વિષય ભાગની લાલસાથી રાગદ્વેષની ઉત્પત્તિ અને વૃદ્ધિ થાય છે. માટે મોક્ષાર્થીએ વિષય લાલસાને તજીને સહજ સતાષ ગુણુ સેવવા યુક્ત છે.
(૧૧૮) વિવિધ વિષયની લાલસાવાળું " મન દુર્ગતિનું મૂળ છે, માટે એવા મનનેજ મારવા સંશયા ભા દઈને કહે છે.
(૧૧૯) મનને માર્યાંથી ઈંદ્રિચ સ્વતઃ જાય છે. ઇંદ્વિચાના મરણથી વિષય લાલસાના અત આવાથી દ્વેષરૂપ કષાયના પણ અંત આવે છે, રાગદ્વેષ રૂપ કષાયની કાય ઘાતિ કર્મને ક્ષય થાય છે, અને અનતજ્ઞાનાર્દિક સહજ થતુષ્ટયી પ્રગટ થાય છે, યાવત્ અવશિષ્ટ અધાતિ કર્મને પણ અત થતાંજ અજ અવિનાશી મેાક્ષ પદવી પ્રાપ્ત થાય છે.
(૧૨૦) મન અને ઇન્દ્રિયાને વશ કરીને વિષયલાલસા તજવાથી આવા અનુપમ લાભ થતા જાણીને કાણું હતભાગ્ય ક્રામ ભાગની વાંછના કરીને આવે શ્રેષ્ટ લાભ ચશે ? મુમુક્ષ જનાને તે વિષયવાંછના હલાહલ ઝેર જેવી છે.
ܬ

Page #78

૭૨
(૧૨૧) વિષયલાલસા હલાહલ ઝેરથી પણ કરી છે કેમકે ઝેર તે ખાધા બાદજ જીવનું જોખમ કરે છે અને વિષયનું ચિંતવન કરવા માત્રથી ચારિત્ર-પ્રાણનું જોખમ થાય છે, અથવા વિષ ખાધું છતું એકજ વખત મારે છે, પણ વિષયવાંછના તે જીવને ભવભવ ભટકાવે છે, (અનેક જન્મ મરણ નીપજાવે છે.)
(૧૨૨) વિષયસુખને વૈરાગ્ય એગે તજીને તેને ફરી વાંછનારા વમનભક્ષી શ્વાનની ઉપમાને લાયક છે.
(૧૨૩) સંયમ માર્ગથી પતિત થતા મુમુક્ષુને એગ્ય આલઅન આપીને પાછા માર્ગમાં સ્થાપવામાં અનગળ લાભ રહેલો છે.
(૧૨૪) જેમ રાજીમતિ રથનેમિને તથા નાગિલાએ ભવદે. વમુનિને તથા કેશાએ સિંહ ગુફાવાસી સાધુને પ્રતિબંધ આપીને સંયમ માર્ગમાં પુનઃ સ્થાપ્યા, તેમ નિસ્વાર્થ બુદ્ધિથી મેક્ષાર્થી જીવને અવસર ઉચિત આલંબન આપનાર માટે લાભ હાંસલ કરી શકે છે.
(૧૨૫) મોક્ષાથી જનેએ હમેશાં ચઢતાના દાખલા લેવા યોગ્ય છે પણ પડતાના દાખલા લેવા નથી. ચઢતાના દાખલાથી આત્મામાં શૂરાતન આવે છે, અને પડતાના દાખલાથી કાયરતા આવે છે.
(૧૨૬) હાય તે પુરૂષ હોય કે સ્ત્રી હોય પણ ખરે પુરૂષાર્થ સેવવાથી જ તે સદ્ગતિ સાધી શકે છે. પુરૂષ છતાં પુરૂષાર્થહીન હેય તે તે પંગણનામાં નથી અને સી છતાં પુરૂયાથેયોગે પંગણનામાં ગણવા યોગ્ય જ છે. પૂર્વે અનેક ઉત્તમ સ્ત્રીઓએ પુરૂષાર્થના બળે પરમ પદને અધિકાર પ્રાપ્ત કર્યો છે.

Page #79

મેક્ષાથી જનેએ એવા ચઢતાના દાખલા લેવા ગ્ય છે. તેથી સ્વપુરૂષાર્થ જાગૃત થાય છે. . (૧૨૭) કેવળ પુરૂષજ પરમપકમેક્ષને અધિકારી છે, સ્ત્રીને તેને અધિકાર નથી, એમ બેલનાર પક્ષપાતી યા મિ ચ્યાભાષી છે. ખરી વાત તે એ છે કે જે ખરે પુરૂષાર્થ સેવે છે, તે સહાય તે પુરૂષ હોય યા તે સ્ત્રી હોય પણ અવશ્ય પરમપદને અધિકારી હોવાથી પરમ–પદ મેક્ષ સુખને સાધી શકે છે. પુરૂષની પેરે અનેક સ્ત્રીઓએ પણ પૂર્વે પરમ પદ સાધેલું છે.
(૧૨૮) સમ્યમ્ જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રનું વિધિવત પાલન કરવું તે ખરે પુરૂષાર્થ છે. પુરૂષાર્થ હિન કાયર માણસે તેમ કરી શકતાં નથી.
(૧૨૯) અહિંસાદિક પાંચ મહાવ્રત તથા રાત્રીજનને સર્વથા ત્યાગ કરવારૂપી છઠું વ્રત વિવેકબુદ્ધિથી સમજીને ગ્રહણ કરી સિંહની પેરે શૂરવીરપણે તે સર્વે તેનું યથાવિધિ પાલન કરવું તથા અન્ય યોગ્ય-અધિકારી શ્રી પુરૂષને શુદ્ધ માર્ગ સમજાવી સન્માર્ગમાં સ્થાપી તેમને યથોચિત સહાય આપવી તે ખરે કલ્યાણને માર્ગ છે.
(૧૩૦) સર્વ ને આત્મ સમાન લેખીને કેઈને કયારે પણ કઈ રીતે મનથી, વચનથી કે કાયાથી હણ નહિ, હણાવ નહિ કે હણનારને સંમત થવું નહિ એ પ્રથમ મહાવતનું સ્વરૂપ સારી રીતે સમજવાનું છે, અને એમ આગળ પણ સર્વત્ર સમજી લેવાનું છે.

Page #80

ઉ૪
(૧૩૧) ક્રોધાદિક કષાયથી, ભયથી કે હાસ્યથી જૂઠ બેલવું નહિ, જાક લાવવું નહિ તેમજ જૂઠ બોલનારને સંમત થવું નહિ એ બીજું મહાવ્રત છે. પવિત્ર શાસ્ત્રના માર્ગને બાજુએ મુકીને સ્વછ બેલનાર મૃષાવાદી જ છે.
(૧૩૨) પવિત્ર શાસ્ત્રની આજ્ઞા વિરૂદ્ધ કોઈ પણ ચીજ સ્વામીની રજાવિના લેવી નહિ, લેવડાવવી નહિ, તેમજ લેનાર રને સંમત થવું નહિ. સંયમના નિર્વાહ માટે જે કાંઈ અશન વસનાદિક ચીજની જરૂર હોય તે પણ શાસ આજ્ઞા મુજબ સદૂગુરૂની સંમતિ લઈને અદનપણે ગવેષણા કરતાં નિર્દોષ મળે તેજ ગ્રહણ કરવી એ ત્રીજું મહાવ્રત કહ્યું છે.
(૧૩૩) દેવ, મનુષ્ય કે તિર્યંચ સંબંધી વિષયભોગ મન, વચન, કે કાયાથી સેવવા નહિ બીજાને સેવડાવવા નહિ અને સેવનારને સંમત થવું નહિ એ ચોથું મહાવ્રત જાણવું.
(૧૩૪) કંઈ પણ અલ્પ મૂલ્યવાળી કે બહુ મૂલ્યવાળી વસ્તુ ઉપર મુછ રાખવી નહિ, સંયમને બાધકભૂત કેઈપણ વસ્તુને સંગ્રહ કરે નહિ, કરાવે નહિ, તેમજ કરનારને સંમત થવું નહિ. એ પાંચમું મહાવ્રત છે.
(૧૩૫) અશન, પાણી, ખાદિમ કે સ્વાદિમ રાત્રી સમયે (સૂર્ય અસ્ત પછી અને સૂર્ય ઉદય પહેલાં) સર્વથા વાપરવા નહિ, વપરાવવા નહિ તેમજ વાપરનારને સંમત થવું નહિ એ
છઠું વ્રત છે.
(૧૩૬) પૂર્વોક્ત સર્વ મહાવ્રતનું યથાવિધિ પાલન કરત જેમ રાગદ્વેષની હાનિ (એછાશ) થાય તેમ સાવધાનપણે પ્રવૃત્તિ

Page #81

નિવૃત્તિ માર્ગ સ્વીકારી તેને યથાર્થ નિવાહ કરે, અને અન્ય આત્માથી જનેને યથાશક્તિ યથાવકાશ સહાય કરવી તે ઉત્તમ પ્રકારને પુરૂષાર્થ છે.
(૧૩) સદગુરૂનું શરણું લહી તેમની પવિત્ર આજ્ઞાનુસાર વર્તનાર મહાશયેને સકળ પુરૂષાર્થ સફળ થાય છે.
(૧૩૮) સગુરૂની કૃપાથી પ્રાપ્ત થયેલા સધવડે, સંયમ માર્ગમાં આવતા અપાયે (વિને) સહેલાઈથી દૂર કરી શકાય છે.
(૧૩૯) મુમુક્ષુજનેએ ચંદ્રની પેરે શીતળ સ્વભાવી, સાયરની જેવા ગંભીર, ભારડ પંખીના જેવા પ્રમાદ રહિત, અને કમળની પેરે નિર્લેપ થવું જોઈએ. તેમજ મેરૂ પર્વતની પેરે નિશળતા ધારીને સિંહની જેમ શૂરવીર થઈને વૃષભની પેરેનિમળ ધર્મની ધુરા મુનિજનેએ અવશ્ય ધારવી જોઈએ.
(૧૪૦) મુમુક્ષુજનેએ કંચન અને કામનીને દૂરથી જ તજવાં જોઈએ. . (૧૪૧) મુમુક્ષુજનોએ રાય અને રકને સરખા લેખવા જેઈએ, તથા સમભાવથી તેમને ધર્મ ઉપદેશ આપ જોઈએ.
(૧૪૨) મુમુક્ષુજનેએ નારીને નાગણી સમાન લેખી તેણીને સંગ સર્વથા તજ જોઈએ. નારીના સંગથી નિર્ચે કલંક ચડે છે.
(૧૪૩) મુમુક્ષુજનેએ સમરસ ભાવમાં ઝીલતાં થકાં શાસ્ત્ર અવગાહન કર્યા કરવું જોઈએ.
(૧૪૪) મુમુક્ષુજનેએ અધિકારીની હિતશિક્ષા હદયમાં ધારીને સ્વશક્તિને પવ્યા વિના તેનું યત્નથી પાલન કરવું જોઈએ. કઈ રીતે અધિકારીની હિતશિક્ષાને અનાદર નજ કરે જોઈએ

Page #82

(૧૪૫) મુમુક્ષુજનાએ ક્ષુધાદિકના ઉદય થયે છતે શુવર્વાદિકની સમતી લઈને નિર્દોષ આહાર પાણીની શવેષણા કરી તેવા નિર્દોષ આહાર પ્રમુખ મળે તેા તે અહીનપણે લઈને શુૉંતિકની સમીપે આવીને તેની આલેાચના કરી ગુર્વાદિકની રજાથી અન્ય મુમુક્ષુ જનની યથાયેાગ્ય ભક્તિ કરીને લેાલુપતા ૨હિત લાવેલા આહાર સયમના નિર્વાહ માટે વાપરતાં મનમાં સમભાવ રાખી તેને વખાણ્યા કે કવખાડયાવિના પવિત્ર મેાક્ષના માર્ગમાં પુનઃ દત્તચિત થઈને વિશેષે ઉદ્યમ કરવા જોઈએ. (૧૪૬) મુમુક્ષુજનાની શાસ્ત્ર આજ્ઞા મુજમ વર્તીને કરવામાં આવતી ‘માધુકરી ′ (ભક્ષાને જ્ઞાની પુરૂષા ‘સર્વ સંપત્ કરી’ કહે છે.
"
(૧૪૭) મુમુક્ષુજનાની શાસ્ત્ર આજ્ઞા વિરુદ્ધ વર્તીને કરવામાં આવતી ભિક્ષાને જ્ઞાની પુરુષા · મલહરણી' કહીને એલાવે છે.
'
(૧૪૮) કેવળ અનાથ અશરણુ એવાં આંધળાં પાંગળાં વિગેરે દીનજનાની ભિક્ષાને જ્ઞાની પુરુષા ‘વૃત્તિ ભિક્ષા ' કહીને મેલાવે છે.
(૧૪૯) મુમુક્ષુજનાએ શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ માર્ગે વર્તતાં થતી - અલહરણી • ભિક્ષાને સર્વથા તજીને શાસ્ત્ર વિહિત માર્ગે વર્તીને સર્વ સ'પત્ઝરી * ભિક્ષાનાજ ખપ કરવા યુક્ત છે.
'
(૧૫૦) મુમુક્ષુ જનોએ અકૃત, અકારિત અને અસકલ્પિતજ આહાર ગવેષીને ગ્રહણ કરવા જોઇએ. પેાતે નહિ' કરેલે, નહિ કરાવેલા, તેમજ પોતાને માટે ખાસ સકલ્પીને ગૃહ

Page #83

સ્થાદિકે નહિ કરેલે કે કરાવેલે આહારજ મુમુક્ષુજનોને કપે છે. તે પણ આહાર ગવેષણ કરતાં મળી શકે ખરે.
(૧૫૧) યતિધર્મ યાને મુમુક્ષુ માર્ગ અતિ દુષ્કર કહે. છે, કેમકે તેમાં એવા નિર્દોષ આહારથીજ સંયમ નિર્વાહ કરવાને કહે છે.
(૧૫૨) ગૃહસ્થ જને પિતાના માટે અથવા પિતાના કુલ ટુંબને માટે અન્ન પાનાદિક નીપજાવતા હોય તેમાં એ શુભ વિચાર કરે કે આપણે માટે કરવામાં આવતાં આ અન્ન પાણમાંથી કદાચ ભાગ્ય ચોગે કે મહાત્માના પાત્રમાં થોડું પણ અપાશે તે મેટે લાભ થશે. આ શુભ વિચાર ગૃહસ્થ જનેને હિતકારી છે.
(૧૫૩) એવા શુભ ચિંતન યુક્ત ગૃહસ્થાએ પિતાને માટે કે પિતાના કુટુંબને માટે નીપજાવેલાં અને પાણી વિગેરે મુમુક્ષુમુનિને લેવામાં બાધક નથી.
(૧૫૪) નિદેષ આહાર લાવી વિધિવત (સમભાવે) તે વાપરનાર મુનિ સંયમની શુદ્ધિ કરી શકે છે. તેથી ઉલટી રીતે વર્તતાં સંયમની વિરાધના થાય છે.
(૧૫૫) મુમુક્ષુજનેએ શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ સંબંધી સર્વ વિષય આસક્તિથી સાવધપણે દૂર રહેવું જોઈએ.
. (૧૫૬) મુમુક્ષુજનેએ વિષય વાસનાને જ હઠાવવા યત્ન કરવું જોઈએ.
(૧૫૭) મુમુક્ષુજનેએ ગૃહસ્થને પરિચય તજીને બ્રહ્મચર્યની ખૂબ પુષ્ટિ થાય તેમ પવિત્ર જ્ઞાન ધ્યાનને સતત અભ્યાસ કરવે જોઈએ.

Page #84

(૧૫૮) મુમુક્ષુજનેએ સ્ત્રી, પશુ, પંડગ વિનાનું સંયમને અનુકૂળ સ્થાન જ રહેવાનું પસંદ કરવું જોઈએ. . (૧૫૯) મુમુક્ષુજનેએ કામવિકાર પેદા થાય એવી કે પણ ચેષ્ટા કરવી ન જોઈએ. સ્ત્રી કથા, સ્ત્રી શયાનું સેવન, સ્ત્રીનાં અને પાંગનું નિરીક્ષણ, સ્ત્રી સમીપે સ્થિતિ, પૂર્વે કરેલી કામકિ. ડતું સ્મરણ, સ્નિગ્ધ ભજન તથા પ્રમાણતિરિત જન, તથા શરીર વિભૂષાદિક સર્વે તજવાં જોઈએ. * (૧૬૦) મુમુક્ષુજનેએ પૂર્વે થયેલા મહા પુરૂષના પવિત્ર ચારિત્રને જાણીને તેમનું બનતું અનુકરણ કરવાને સદા સાવધાન રહેવું જોઈએ. * .
(૧૧) મુમુક્ષુજનોએ ગમે તેવા સંગમાં સંયમથી ચલાયમાન થવું ન જોઈએ. દેવ, મનુષ્ય કે તિર્યંચે કરેલા સર્વે અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગ પરીષહેને અદનપણે આત્મકલ્યાણાર્થે સહન કરવા જોઈએ.
(૧૨) મુમુક્ષુજનેએ માર્ગમાં ચાલતાં ધુસરા પ્રમાણ ભૂમિને આગળ જોતાં કઈ પણ ન્હાના કે મેટા જીવને જોખમ ન પહોંચે તેમ કરૂણ નજરથી તપાસીને ચાલવું જોઈએ.
( ૧૬૩) મુમુક્ષુજને એ જરૂર પડતું બોલતાં કેઈને અપ્રીતિ ન ઉપજે એવું હિત, મિત, મિષ્ટ અને સત્ય, ધર્મને બાધક ન થાય તેવું વિચારીને ભાષણ કરવું જોઈએ. " - ( ૧૬૪) મુમુક્ષુજનેએ સંયમના નિર્વાહ માટે જરૂર પડયે છતે ૪૨ દોષ રહીત આહાર પાણી વિગેરે ગુર્નાદિકની સંમતિથી લાવીને વિધિવત્ વાપરવાં જોઈએ.

Page #85

. ( ૧૫ ) મુમુક્ષુજનેએ કઈ પણ વસ્તુ લેતાં યા મૂકતાં કેઈ પણ જીવની વિરાધના થઈ ન જાય તેમ સંભાળીને તે વસ્તુ જયણ સહિત લેવી મૂકવી જોઈએ.
( ૧૬૬) મુમુક્ષુજનેએ લઘુનીતિ, વડીનીતિ વિગેરે શરીરના સર્વ મને ત્યાગ નિર્જીવ સ્થાનમાં જોઇને વિધિવત્ કરે જોઈએ.
(૧૬૭) મુમુક્ષુજનેએ સુખ્યપણે મનને ગોપવીને ધર્મ ધ્યાનમાં જોડાવું જોઈએ. જેમ બને તેમ તેને વિવિધ વિકલ્પ જાળથી મનને મુક્ત રાખવું જોઈએ.
( ૧૬૮) મુમુક્ષુજનેએ મુખ્યપણે તથા પ્રકારના કારણવિના માનજ ધારણ કરી રહેવું જોઈએ. જરૂર જણાતાં સત્ય નિર્દોષજ ભાષણ કરવું જોઈએ.
(૧૯) મુમુક્ષુજનેએ મુખ્યપણે (સંયમાર્થે જવા આવવાની જરૂર ન જ હોય) તે કાયાને કાચબાની પેરે ગોપવી રાખવી જોઈએ. રિથર આસન કરીને પવિત્રજ્ઞાન ધ્યાનને જ અભ્યાસ કરે જોઈએ.
(૧૭૦) મુમુક્ષુજનેએ ચાલવાની, બેસવાની, ઉઠવાની, સુવાની, ખાવાની, પીવાની કે બોલવાની જે જે કિયા કરવી પડે તે તે કઈ જીવને ઈજા ન થાય તેમ જણસહિત સંભાળથીજ કરવી જોઈએ.
(૧૭૧) મુમુક્ષુજનેએ રસમૃદ્ધ નહિ થતાં સંયમનાહિત માટેજ પરિમિત થવું જોઈએ. . (૧૭૨) મુમુક્ષુજનોએ સંયમ અનુષ્ઠાનને સમજપૂર્વક પ્રમાદ રહિત સેવીને અન્ય મુમુક્ષુજનોને યથાશક્તિ સંયમમાં

Page #86

૮૦
સહાયભૂત થવું જોઇએ. એક ક્ષણ માત્ર પણ કલ્યાણાર્થીએ પ્ર માદ કરવા ન જોઇએ.
(૧૭૩) પ્રીય મનહર અને સ્વાધીન ભાગને જે જાણી જોઈને છતી શક્તિએ તજે છે, તેજ ખરા ત્યાગી કહેવાય છે.
(૧૭૪) વસ્ત્ર, ગંધ, માલ્ટ, અલકાર તથા શ્રી શમ્યાક્રિક નહિ મળવા માત્રથી ભાગવતા નથી, પણ મનથી તેા તેવા વિયમાં સાર માનીને મગ્ન રહે છે તે ત્યાગી કહેવાય નહિ.
(૧૭૫) જો જળમાં મચ્છની પદ્મ પ`ક્તિ માલુમ પડે કે આકાશમાં પ′ખીની પદ્મ પક્તિ જણાય, તેાજ સ્ત્રીના ગહન ચરિત્રની સમજ પડી શકે, તાત્પર્ય કે ના ચરિત્રના પાર પામવા અશકય છે.
(૧૭૬) પ્રિયાલાપથી કોઇની સાથે વાત કરતી હાય, ક ટાક્ષ વડે કોઈ અન્યને સાનમાં સમજાવતી હોય, તેમ વળી હૃદયથી તા કોઈ ખીજાનુંજ ધ્યાન [ચિંતવન] કરતી હોય, એવી સ્ત્રીની ચંચળતાને ધિક્કાર પડા. સ્ત્રીઓ પ્રાયઃ કપટનીજ પેટી હાય છે.
(૧૭૭) જો મન વૈરાગ્યના રરંગથી રંગાયલ' ન હાય તે દાન, શીલ, અને તપ કેવળ કષ્ટરૂપજ થાય છે. વૈરાગ્ય યુક્ત કરેલી સર્વ ધર્મકરણી કલ્યાણકારી થાય છે. માટે જેમ અને તેમ વૈરાગ્ય ભાવની વૃદ્ધિ કરવી યુક્ત છે. તે વિના સલુણા ધાન્યની પેરે ધર્મકરણીમાં સ્હેજત આવતી નથી, વૈરાગ્ય ગેજ તેમાં મીઠાશ પ્રકટે છે.
(૧૭૮) અભિનવ આધ્યાત્મિક શાસ્ત્રો વાંચવાથી સહેજે વૈ. રાગ્યની વૃદ્ધિ થાય છે.

Page #87

. (૧૭૯) મૈત્રી, મુદિતા, કરૂણું અને (માધ્યચ્ચ) એવી ચાર ભાવનાઓનું સંયમના કામીએ અવશ્ય સેવન કરવું જોઈએ.
(૧૮૦) જગતના સર્વ જંતુઓ આપણા મિત્ર છે, કે પણ આપણા શત્રુ નથી, તે સર્વે સુખી થાઓ ! કઈ દુઃખી ન થાએ! સર્વે સુખનાજ માર્ગ સંચરે! એવી મતિને મૈત્રીભાવના કહે છે.
(૧૮૧) સગુણીના સદ્ગણે જોઈને ચિત્તમાં રાજી રાજી થવું, જેમ ચંદ્રને દેખીને ચકેર રાજી થાય છે, અથવા મેઘને ગરવ સાંભળીને મેર રાજી થાય છે, તેમ ગુણીને દેખી પ્રમુદિત થવું, અંતઃકરણમાં આનંદની ઉમિઓ ઉઠે તેનું નામ મુદિતભાવના કહેવાય છે.
(૧૮૨) કોઈ પણ દુઃખીને દેખી દયાર્દુ દીલથી શક્તિ અનુસારે તેને સહાય કરવી, તેમજ ધર્મ કાર્યમાં સીદાતા સાધમી ભાઈને યોગ્ય આલંબન આપવું તેનું નામ કરૂણું ભાવના કહેવાય છે.
(૧૮૩) જેને કોઈ પણ પ્રકારે હિતોપદેશ અસર કરી શકે નહિ એવા અત્યંત કઠોર મનવાળા જીવ ઉપર પણ દ્વેષ નહિ કરતાં તેવાથી દૂર જ રહેવું તેનું નામ મધ્યસ્થ ભાવના કહેવાય છે. ' (૧૯૪) બીજી પણ અનિત્ય, અશરણ, સંસાર, એકત્વ, અન્યત્વ, અશુચિત્વ, આશ્રવ, સંવર, નિર્જરા, લેક સ્વભાવ, બધિ દુર્લભ અને સ્વતત્વનું ચિંતનરૂપ દ્વાદશ અનુપ્રેક્ષા – ભાવના કહી છે.

Page #88

(
૧૫) ભાવના ભવનાશિની અર્થાત્ આવી ઉત્તમ ભાવનાથી ભવ સંતતિને ક્ષય થઈ જાય છે, અને શાંતરસની વૃદ્ધિથી ચિત્તની શાંતિ–પ્રસન્નતા થાય છે. માટે મોક્ષાથી જનેએ અવશ્ય ઉક્ત ભાવનાઓને અભ્યાસ કર્યા કરે યુક્ત છે.
(૧૮૬) ગમે તેટલી કળા પ્રાપ્ત થાય, ગમે તેવે આકરે તપ તપાય, અથવા નિર્મળ કાતિ પ્રસરે પરંતુ અંતરમાં વિવકકળા જે ન પ્રગટે તે તે સર્વ નિષ્ફળ જ છે. વિવેકકળાથી ત સર્વની સફળતા છે.
(૧૮૭) વિવેક એ એક અભિનવ સૂર્ય યા અભિનવ નેત્ર છે. જેથી અંતરમાં વસ્તુ તત્વનું યથાર્થ દર્શન થાય એવું અને જવાનું થાય છે. માટે બીજી બધી જંજાળ તજીને કેવળ વિ. વિકકળા માટેજ ઉદ્યમ કરવો યુક્ત છે.
(૧૮૮) સસમાગમ ગે હિતેપદેશ સાંભળવાથી યાતે આમ પ્રતિ શાસ્ત્રના ચિર પરિચયથી વિવેક પ્રગટે છે.
(૧૮૯) વિવેકવડે સત્યાસત્યને નિર્ણય કરી શકાય છે. તે વિના હિતાહિત કૃત્યાકૃત્ય, ભક્ષ્યાભફ્ટ, પેયાપેય, ઉચિતાનુચિત કે ગુણદોષની ખાત્રી થઈ શકતી નથી. વિવેક વડેજ અસવસ્તુને ત્યાગ કરીને સદ્ વસ્તુને સ્વીકાર કરી શકાય છે. ' (૧૯૦) જેમ નિર્મળ આરિસામાં સામી વસ્તુનું બરાબર પ્રતિબિંબ પડી રહે છે, તેમ નિર્મળ વિવેકયુક્ત હૃદયમાં વસ્તનું યથાર્થ ભાન થાય છે. જેમ સૂક્ષ્મદર્શક યંત્રથી સુક્ષ્મ વસ્તુ સહેલાઇથી દેખી શકાય છે, તેમ વિવેકના અધિકાધિક અભ્યાસથી સુમમાં સુમિ ને દુરમાં દુર રહેલા પદાર્થનું યથાર્થ ભાન થઈ શકે છે માટે જ્ઞાની પુરૂષો વિવેક રહીતને પશુ માને છે.

Page #89

(૩
(૧૯૧) વિવેકી પુરૂષ આ મનુષ્યભવના ક્ષણને પણ લાખેણે ( લક્ષ મુલ્ય અથવા અમુલ્ય ) લેખે છે: ' (૧૯૨) જેમ રાજહંસ પક્ષી ક્ષીર નરને જુદાં કરીને ક્ષીર માત્ર ગ્રહે છે, તેમ વિવેકી પુરૂષ દેષ માત્રને તજી ગુણ માત્રને ગ્રહણ કરે છે. ' (૧૯૩) મનની ક્ષુદ્રતા (પારકાં છિદ્ર જેવાની બુદ્ધિ) મટવાથીજ ગુણગ્રાહકતા આવે છે, ગુણગુણીને યોગ્ય આદરસત્કાર કરવારૂપ વિનયગુણથી ગુણગ્રાહકતા વધતી જાય છે.
(૧૯૪) વિનય સર્વગુણેનું વશીકરણ છે. ભક્તિ યા બાહ્યસેવા, હૃદય પ્રેમ યા બહુમાન, સદ્ગણની સ્તુતિ અવગુણને ઢાંકવા અને અવજ્ઞા, આશાતના, હેલના, નિંદા કે હિંસાથી દુર રહેવું એવા વિનયના મુખ્ય પાંચ પ્રકાર છે.
(
૧લ્પ) જેમ અણધાયેલા મેલા વસ્ત્ર ઉપર રંગ ચડી શક્ત નથી, અથવા વિષમ ભૂમિમાં ચિત્ર ઉઠી શકતું નથી, તેમ વિનયાદિ ગુણ હીનને સત્ય ધર્મની પ્રાપ્તી થઈ શકતી નથી.
( ૧૯૬) વિનયાદિ સગુણ સંપન્નને સહેજે ધર્મની પ્રાપ્તી થઈ શકે છે.
( ૧૭ ) વિનયદિશન્યને વિદ્યાદિકળા ઉલટી અનર્થકારી થાય છે, માટે પ્રથમ વિનયાદિકને જ અભ્યાસ કરે ચે છે.
( ૧૯૮) ધર્મની યોગ્યતા-પાત્રતા પ્રાપ્ત કરવી એ પ્રથમ અવશ્યનું છે. દે! તૃણ થકી ગાયને દુધ થાય છે અને દુધ થકી સર્પને ઝેર થાય છે. એ ઉપરથી જ પાત્રાપાત્રને વિવેક ‘ધારે પ્રગટ સમજાય છે.

Page #90

(૧૯) ધર્મની ગ્યતા મેળવવા માટે નીચેના ૨૧ ગુણેને ખુબ અભ્યાસ કરે ખાસ જરૂર છે.
૧ અક્ષુદ્રતા-ગંભીરતા-ગુણગ્રાહકતા. ૨ સૌમ્યતા–પ્રસન્નતા ૩ નિરેગતા-અંગતૈણવ-સુંદરાકૃતિ. ૪ જનપ્રિયતા–લેકપ્રિયતા ૫ અકુરતા-મનની કેમળતા-નરમાશ. ૬ ભીરૂતા-પાપથી યા અપવાદથી બીવાપણું. ૭ અશકતા–નિષ્કપટીપણું-સરલતા. ૮ દાક્ષિણ્યતા મેટાની અનુજા પાળવી તે. ૯ લજાળુતા-મર્યાદશીલપણું-માજા. ૧૦ દયાળુતા-કરૂણા. ૧૧ સમદષ્ટિ–મધ્યસ્થતા -નિષ્પક્ષપાતપણું. ૧૨ ગુણરાગી પણું. ૧૩ સત્યવાદીપણું-સત્યપ્રિયતા. ૧૪ સુપક્ષતા–ધમકુટુંબ હેવાપણું. ૧૫ દીર્ઘ દશિતા -લાંબી નજર પહોંચાડવાપણું. ૧૬ વિશેષજ્ઞતા–લાંબી સમજ. ૧૭ વૃદ્ધાનુસારીપણું શિષ્ટાનુસારિતા. ૧૮ વિનીતતા-નમ્રતા. ૧૯ કૃતજ્ઞતા-ર્યા ગુણનું જાણપણું. ૨૦ પરેપકારતા–પરહિત રસિકતા. ૨૧ લબ્ધલક્ષતા-કાર્યદક્ષતા-સુનિપુણતા-કળાકેશલ્ય.
(૨૦૦) પુર્વોક્ત ગુણના અભ્યાસ વગર એગ્યતા વિનાજ ધર્મની. પ્રાપ્તી થવી વંધ્યાપુત્ર અથવા શશશંગની પેરે અશકય છે.
(૨૧) જીવને પણ સત્ય ધર્મની પ્રાપ્તિ બહુધા શમણ નિગ્રંથદ્વારા હિતેપદેશ સાંભળવાથી જ થાય છે. માટે ગ્ય જેને પણ સસમાગમની ખાસ અપેક્ષા રહે છે જ.
(૨૦૨) હજારે ગ્રંથ વાંચવાથી સાર ન મળે એ સરસ સાર ક્ષણે માત્રમાં સત્સમાગમથી ભાગ્ય યોગે મળી શકે છે.
(૨૦૩) દુર્જને, છતે ગે, તેવા લાભથી કમનશીબજ રહે છે.

Page #91

(૨૦૪) સજજનેને તે દુર્જનેની હૈયાતીથી અભિનવ જાગૃતિ રહે છે.
(૨૦૫) દુર્જને સજજના નિષ્કારણ શત્રુ છે. પણ સજજને તે સમસ્ત જગતના નિષ્કારણ મિત્ર છે.
(૨૬) દુર્જનેને કિજી-સર્ષ જેવા કહ્યા છે તે યથાર્થ છે. કેમકે તે એકાંત હિતકારી સજજનને પણ કાટે છે.
(૨૭) સજજને તે એવા ખારીલા–ઝેરીલા દુર્જનને પણ દુહાવવા ઈચ્છતા નથી એજ તેમનું ઉદાર આશયપણું સૂચવે છે.
(૨૮) કાગડાને કે કયલાને ગમે તેટલે પે હોય તે પણ તે તેની કાળાશ તજ નહિ તેમ દુર્જનને પણ ગમે તેટલું જ્ઞાન આપ પણ તે કદાપિ તેની કુટિલતા તજવાને જ નહિ.
(૨૦૯) સજજનને તે ગમે તેટલું સંતાપશે તે પણ તે તેમની સજજનતા કદાપિ તજશે નહિ.
(૨૧૦) સજજનજ સત્ય ' ધર્મને લાયક છે. માટે બીજી ધમાલ તજી દઈને કેવલ સજજનતાજ “આદરવા પ્રયત્ન કરે.
(૨૧૧) વીતરાગ સમાન કેઈ મોક્ષદાતા દેવ નથી. (૨૧૨) નિગ્રંથ સાધુ સમાન કેઈ સન્માર્ગ દર્શક સાથી નથી.
(૨૧૩) શુદ્ધ અહિંસા સમાન કેઈ ભવદુઃખવારક - ષધ નથી.
(૨૧૪) આત્માના સહજ ગુણને લેપ કરે એવા રાગદ્વેષ અને મહાદિક દેને સેવવા સમાન કેઈપ્રબળ હિંસા નથી.
(૨૧૫) આત્માના જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રાદિક સદ્ગ

Page #92

et
જ્ઞાને સાચવી રાખવા અથવા તે સહજ ગુણાનુ પાષણ કરવું તેના સમાન કોઈ શુદ્ધ અહિ'સા નથી.
(૨૧૬) આત્મ હિંસા તજ્યા વિના કદાપિ આત્મ યા પાળી શકાતી નથી. રાગ દ્વેષ અને મેહ-મમતાદિક દુષ્ટ દાષાને તજીને સહેજ આત્મ ગુણમાં મગ્ન રહેવું એજ ખરી આત્મ યા છે. બીજી ઔપચારિક જીવયા પાળવાના પણ પરમાર્થ રાગાદિ દુષ્ટ દોષોને આવતા વારવાના અને જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રાદિક સદ્ગુણાને પોષવાનાજ છે.
(૨૧૭) સત્યાદિક મહાવ્રતા પાળવાના પણ એજ મહાત્ ઉદ્દેશ છે, ચાવત્ સકલ ક્રિયાનુષ્ઠાનના ઉંડા હેતુ શુદ્ધ અહિ'સા વ્રતની દઢતા કરવાનાજ છે.
(૨૧૮) એવી શુદ્ધ સમજ દીલમાં ધારી સંયમક્રિયામાં સદાય સાવધાન રહેનારા ચેાગીશ્વરા અવશ્ય આત્મહિત સાધી શકે છે. (૨૧૯) એવી શુદ્ધ સમજ ઢીલમાં ધાર્યા વિનાજ કેવળ અધશ્રદ્ધાથી ક્રિયાકાંડને કરનારા સાધુએ શીઘ્ર સ્વહિત સાધી શકતા નથી.
(૨૨૦) શુદ્ધ સમજવાળા જ્ઞાની પુરૂષના પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી આશ્રય લહી સયમ પાળનારા પ્રમાદ રહિત અન્ય સાધુએ પણ અવશ્ય આત્મહિત સાધી શકે છે. કેમકે તેમના નિયામક (નિયંતા–નાયક) શ્રેષ્ઠ સમજવાળા છે, જેથી સ્વાતિ સાધુઓનુ તેઓ યત્નથી રક્ષણ કરી શકે છે.
(૨૨૧) સુવિહિત સાધુજના મોક્ષમાર્ગના ખરા સારથી છે, એવી શુદ્ધ શ્રદ્ધાથી મેાક્ષાર્થી લભ્ય જનાએ, તેમનુ દૃઢ આલખન લેવું અને તેમની લગારે પણ અવજ્ઞા કરવી નહિ.

Page #93

(૨૨૨) ગ્રહણ કરેલાં વ્રત યા મહાવ્રતને અખંડ પાળનાર સમાન કેઈ ભાગ્યશાળી નથી, કેમકે તેનું જ જીવિત સફળ છે.
(૨૨૩) ગ્રહણ કરેલાં વ્રત કે મહાવ્રતને અંડીને જે જીવે છે તેની સમાન કેઈ મંદભાગ્ય નથી. કેમકે તેવા જીવિત કરતાં તે ગ્રહણ કરેલા વ્રત કે મહાવ્રતને અખંડ રાખીને મરવું જ સારું છે.
(૨૨૪) જેને હિતકારી વચને કહેવામાં આવતાં છતાં બિલકુલ કાને ધારતું નથી અને નહિ સાંભળ્યા જેવું કરે છે તેને છતે કાને બહેરેજ લેખ યુક્ત છે, કેમકે તે ક્ષેત્રને (કાનને) સફળ કરી શકતું નથી.
(૨૫) જે જાણી જોઈને ખરે રસ્તે તજીને બેટે માર્ગે ચાલે છે, તે છતી આંખે આંધળો છે એમ લેખવું ખોટું નથી.
(૨૨૬) જે અવસર ઉચિત પ્રિય વચન બેલી સામાનું સમાધાન કરતું નથી તે છતે મુખે મૂંગો છે, એમ શાણા માણસો લેખે છે.
(૨૨૭) મેક્ષાથી જનેએ પ્રથમપદે આદરવા ગ્ય સદ્ગુરૂનું વચન જ છે.
(૨૨૮) જન્મ મરણના દુઃખને અંત થાય એ ઉપાય વિચિક્ષણ પુરૂષે શીઘ આદર યુક્ત છે, કેમકે તે વિના કદાપિ ખરી શાંતિ મળવાની નથી. . (૨૨૯) તવજ્ઞાન પૂર્વક સંયમાનુષ્ઠાન સેવવાથીજ ભવને અંત થાય છે.

Page #94

(૨૩૦) પરભવ જતાં સંબલ માત્ર ધર્મનું જ છે, માટે તેને ખરેખર ખપ કરે યુક્ત છે, તે વિનાજ જીવ દુઃખની પરંમપરાને પામે છે.
(૨૩૧) જેનું મન શુદ્ધ-નિર્મળ છે તે જ ખરે પવિત્ર છે એમ જ્ઞાનીઓ માને છે.
(૨૩૨) જેના અંતર-ઘટમાં વિવેક પ્રગટયો છે, તે જ ખરે પંડિત છે એમ જ્ઞાનીઓ કહે છે.
(૨૩૩) સગુરૂની સુખાકારી સેવાને બદલે અવજ્ઞા કરવી એજ ખરૂં વિષ છે. ' " (૨૩૪) સદા સ્વપરહિત સાધવા ઉજમાલ રહેવું એજ મનુષ્ય જન્મનું ખરૂં ફેલ છે.
(૨૩૫) જીવને બેભાન કરી દેનાર-નેહ-રાગજ ખરી મદિરા છે એમ જ્ઞાનીઓ વદે છે.
(૨૩૬) ધોળે દહાડે ધાડ પાડીને ધર્મધનને લૂંટનારા વિષયે જ ખરા ચેર છે.
(૨૩૭) જન્મ મરણનાં અત્યંત કટુક ફળને દેનારી તૃણુજ ખરી ભવવેલી છે.
(૨૩૮) અનેક પ્રકારની આપત્તિને આપનાર પ્રમાદ સમાન કેઈ શત્રુ નથી.
(૨૩૯) મરણ સમાન કેઈ ભય નથી અને તેથી મુક્ત કરનાર વૈરાગ્ય સમાન કેઈ મિત્ર નથી. વિષયવાસના જેથી નાબુદ થાય તેને જ ખરે વૈરાગ્ય ગણી શકાય.

Page #95

(૨૪) વિષયલંપટ-કામાંધસમાન કેઈ અધ નથી, કેમકે તે વિવેક શૂન્ય બની જવાથી કંઇ પણ સ્વહિતાહિત જોઈ શકતું નથી.
(૨૪૧) સ્ત્રીના નેત્ર કટાક્ષથી જે ન ડગે તેજ ખરે શુરવીર છે.
(૨૪૨) સંત પુરુષોના સદુપદેશ સમાન બીજું અમૃત નથી, કેમકે તેથી ભવતાપ ઉપશાંત થવાથી જન્મ મરણનાં અનંત દુઃખને સહેજે અંત આવે છે.
(૨૪૩) દીનતાને ત્યાગ કરવા સમાન બીજો એક ગુરુતાને સીધે રસ્તે નથી.
(૨૪૪) સ્ત્રીનાં ગહન ચરિત્રથી ન હતી.” કેઈ ચતુર નથી.
(૨૪૫) અસતેષી સમાન કઈ દિ નથી કેરી મેમણ શેઠની જે સદાય દુઃખી રહે છે
(૨૪૬) પારકી યાચના કરવા ઉપર કોઈ મોટું લઘુતાતું કારણ નથી. - (૨૪૭) નિર્દોષ-નિષ્પાપ વૃત્તિસમાન બીજા આ નું ફળ નથી.
(૨૪૮) બુદ્ધિબળ છતાં વિદ્યાભ્યાસ નહિ કરવા સમાન બીજી કઈ જડતા નથી. | (૨૪૯) વિવેકસમાન જાગૃતિ અને મુઢતાસમાન નિદ્રા નથી.
(૨૫૦) ચંદ્રની પેરે ભવ્ય લેકેને ખરી શીતળતા કરનાર આ કલિકાળમાં ફક્ત સજજને શિવાય બીજું કઈ નથી.

Page #96

૨૦
(૨૫૧) પરવશતા-પરાધીનતા જેવુ. પ્રાણીઓને પીડાકારી બીજું કાઈ નથી.
(૨૫૨) સંયમ યા નિવૃત્તિસમાન કોઈ સુખ નથી. (૨૫૩) જેથી આત્માને હિત થાય તેવુ ંજ વચન વવું તે સત્ય છે પણ જેથી ઉલટુ· અહિત થાય એવુ· વચન વિચાર્યા વિના વવું તે સત્ય હૈાય તે પણ અસત્યજ સમજવું'. આથીજ અધને પણ અધ કહેવાના શાસ્ત્રમાં નિષેધ કરેલા છે.
છે.

Page #97

૯૧
શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિકૃત, - પંચમ પાડશ.
લકત્તર તત્વ સંપ્રાપ્તિ અથવા પરમાર્થ પંથની પ્રાપ્તિ.
૧ ઉપરના અધિકારમાં લેક-લકત્તર ધર્મની વહેંચણ કર્યા વગર સામાન્ય રીતે સમજાવ્યા પ્રમાણે ઉક્ત લક્ષણ યુક્ત ધર્મ સિદ્ધ થયે છતે સ્વશાસ્ત્ર વ્યવહારમાં કુશળ એવા અપુનબંધક અને સમ્યગ દષ્ટિ સહુ કોઈ ભવ્ય જિનેને લકત્તર તત્ત્વની એટલે પરમાર્થપંથની ખરેખર પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે.
હવે એ લેકેત્તર તત્વને લાભ કેવા રૂપમાં અને ક્યારે પ્રાપ્ત થાય છે તે વાતને જણાવવા શાસ્ત્રકાર કહે છે.
૨ શરૂઆતમાં સમ્યકત્વની સ્પર્શનારૂપ ભાવઆરોગ્યની પ્રાપ્તિ થવી તે શાશ્વત શર્મ રૂપ મેક્ષ અથવા વીતરાગત્વાદિક પરમ ભાવઆરેગ્યનું આદ્ય બીજ છે, અને તે છેલ્લા પુલ પરાવર્તનમાં ક્ષીણપ્રાય સંસારવાળાને નિયમ પ્રાપ્ત થાય છે. - ઉક્ત પરમાર્થ પંથની પ્રાપ્તિ છેલ્લા પુદ્ગલ પરાવર્તનમાંજ કેમ થાય છે ? તેનું કારણ જણાવે છે –
૩ સુકૃત કર્મ, સ્વભાવ, પુરૂષાર્થ અને નિયતિ રૂપ અન્ય અપેક્ષિત કારણે વિદ્યમાન સતે જવર શમન-ઔષધ સમય વત કાળની પ્રધાનતા હોવાથી છેલ્લા પુગલ પરાવર્તનમાંજ તેની પ્રાપ્તિ થાય છે. જેમ ચઢતા તાવમાં તાવને શમાવવા આપેલું ઔષધ ગુણ કરે શકતું નથી પણ ઉલ અવગુણ કરે છે,

Page #98

જ્યારે તાવ પાકી જાય ત્યારે જ તે દીધેલું ઔષધ ગુણકારી થાય છે તેમ ભવ પરિપાક સમય પ્રાપ્ત થયેજ આપવામાં આવતું સદ્ધર્મ ઔષધ આત્માને અત્યંત હિતકારી થઈ શકે છે. એવી રીતે સિદ્ધાન્તના જાણુ પુરૂષે સારી રીતે સમજે છે.
એજ વાતનું વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ કરી શાસ્ત્રકાર કહે છે –
૪. જેમ ચઢતા તાવમાં અકાળે આપેલું ઔષધ હિતકારી થતું નથી તેમ ભવસ્થિતિ પરિપાક સમય પ્રાપ્ત થયા પહેલાં આપવામાં આવેલું ધર્મ ઔષધનું સમ્યગૂ પરિણમન થઈ શકતું નથી, પણ વિપરીત પરિણમન થાય છે. તે વાતને જ શાસ્ત્રકાર દષ્ટાન્તથી સિદ્ધ કરે છે.
૫. જેમ મંદ ચક્ષુવાળા લેકે દીપકાદિક પ્રભામંડળને મેરના પીછા જેવા લીલા રાતા વર્ણવાળા રંગબેરંગી આકારનાં જુએ છે તેમ મંદબુદ્ધિવાળા લાકે આગમ-સિદ્ધાંત દીપકમાં પણ પરમાર્થથી અછતું અધ્યાપ મંડળ જુએ છે એટલે જેમાં અપવાદને વિષય હેય નહિ તેવા સ્થાનમાં અપવાદ વિષય લક્ષણ આરોપ કરી બેસે છે. એવી રીતે તેમને દણિદોષથી આગમનું અવળું પરિણમન થાય છે. એજ વાતનું કાર્ય લિંગવડે સમર્થન કરે છે. 1 . ઉક્ત અધ્યાપ અથવા બ્રાન્તિથી જ સ્વર્ગ અપવગદિક પ્રસિદ્ધ ફળ દેવાવાળા દાન શીલાદિક ધર્મ વિષે તેઓ અવિધિનું સેવન કરે છે. જો એમ ન હાય અર્થાત્ એવી બ્રાન્તિ ન હોય તે પછી તત્વષ્ટિ જેને શામાટે દુષ્ટ અવિધિનું સેવન કરે ? ન જ કરે. અર્થ-બ્રમવગર દુષ્ટ અવિધિસેવા અસંભવિત છે. એજ વાતને શાસ્ત્રકારકુટ કરી બતાવે છે.

Page #99

૭. જે અને આ રીતે અવિધિનું સેવન કરે છે તેમને આગમ વચન કે સર્વજ્ઞ વચન સમ્યગુ પરિણમેલ નથી, એમ સ્પષ્ટ જણાય છે, કેમકે અમૃત રસના આસ્વાદને જાણનાર કેણ, માણસ વિષસેવન કરવા પ્રવર્તે ? અપિતુ કોઈ પણ ન પ્રવર્તે. અવિધિસેવન વિષજેવું જાણી જરૂર તેને પરિહાર જ કરે. હવે ફલિતાર્થ જણાવે છે.
૮. તેથી છેલ્લા પુદગલ પરાવર્તમાં આગમ વચનનું ખરેખર તત્વથી પરિણમન થાય છે અને આગમ વચનનું જેમને સમ્યફ પરિણમન થાય છે તે જ આ લેકેત્તર તત્વપ્રાપ્તિના ખરેખર યોગ્ય અધિકારી બને છે. બાકીના તે અધિકારી અગ્ય જ ગણાય છે. આગમ વચનના પરિણામની પ્રશસ્યતા શા કારણથી છે ? તે કહે છે.
૯. આગમ વચનનું યથાવત્ પરિણમન થવું એ આ સંસાર ભ્રમણરૂપ ભાવ રેગનું નિર્દોષ ઔષધ છે. તેથી જ તે તત્વ પરિણતિ સદ્ અનુષ્ઠાન સેવનના હેતુરૂપ હોવાથી પ્રધાન સદ્ધ છે એમ જાણવું. તત્વ વચનની પરિણતિ થયા વગર સઅનુષ્ઠાનનું સેવન યથાવિધ થઈ શકતું નથી અને એ આગમ વચનની પરિણતિ જાગે સતે સદ્દઅનુષ્ઠાન યથાવિધ સેવી શકાય છે માટે તેવી તત્વ પરિણતિ થવી એ ઉત્તમ સદ બોધરૂપ છે-એજ શ્રેષ્ઠ સમ્યમ્ જ્ઞાન છે. સધ થકી અનુકાન પરિપૂર્ણ શી રીતે થાય તે કહે છે.
૧૦ કે, લેભાદિક દશ સંજ્ઞાઓ મુદ્રિત થયે છતે પરેપકાર કરવામાં સદા તત્પર અને ગંભીરતા તથા ઉદારતાને સદા સેવનાર સદ્ અનુષ્યનને અખંડ આરાધી શકે છે. વિધિ

Page #100

રસિક ઝવે લેક સંસાદિકને યથાશક્તિ નિવેધ કરે જોઈએ અથવા નિરોધ કરવા ઉત્સાહ અવશ્ય આરંભ જોઈએ. તેથી સદા પરોપકારરસિક ઉદાર અને ગંભીર એવા તેને સદ્ અનુછાનને અખંડ લાભ મળે છે.
૧૧ સર્વજ્ઞ પ્રભુનાં વચન કહે કે આગમ વચન કહે, તેનું સમ્યગુ પરિણમન થયે છતે પૂર્વોક્ત ક્રિયામળ અને ભાવમળીને નાશ થવાથી પુરૂષને એ દશે સંજ્ઞાને નિરોધ કરે એ નિચે દુર્લમ નહિ પણ સુલભ જ થાય છે.
૧૨. શ્રી ગુરૂમહારાજને અનુયાયી થઈ રહેવાથી અને સર્વત્ર સમાનપણે યથાસંભવ દીનાદિક વિષયમાં ઉચિત આચરણ સેવવાથી દાનાદિક સંબંધી સઘળા ધર્મનુષ્ઠાન નિચે આ ગમને અનુસારે જ થાય છે.
૧૩ બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ર પૈકી સ્વ સ્વ જાતિની મર્યાદા મુજબ કરેલા વ્યાપારથી ઉપાર્જેલું થોડું પણ દ્રવ્ય, પોતાના માતપિતાદિક વડલાની આજ્ઞા મેળવીને, નેકર ચાકર કે સ્વજન પ્રમુખના પિષણમાં અડચણ ન આવે તેવી રીતે લક્ષ રાખી, જે દીન-દુઃખીને અથવા તપસ્વી પ્રમુખને દેવામાં આવે તે મહાદાન અથવા પ્રધાનદાન જાણવું અને ઉપર કહેલાં વિશેષણે વગરનું બીજું દાન સામાન્ય દાનમાત્ર જાણવું. એવી રીતે મહાદાન અને સામાન્ય દાન આશ્રી કહી હવે દેવાર્ચન આશ્રી કહે છે.
૧૪. વીતરાગત્યાદિક જે દેવના ગુણે તેના પરિજ્ઞાન--અવબોધથકી, તે વીતરાગત્યાદિક ગુણેમાં બહુમાન યુક્ત અને શાસ્ત્રોક્ત વિધિવડે આદર કરણ પ્રીતિ આદિક યુક્ત જે ઉત્તમ
ગરજી પધા
હવે
એવી રીતે

Page #101

પ
દેવાચન તેજ દેવાર્ચન ઈષ્ટ છે. બાકીનુ દેવાર્ચન . તા માત્ર નામનું જ જાણવું.
‘પ્રસ્તુત વિષયમાં સંબધ જેડવા માટે શાસ્ત્રકાર કહે છે’:૧૫ એવી રીતે કાળે કાળે વિધિપૂર્વક જ ગ્રુસેવા, અને દેવપૂજા પ્રમુખ કાર્યાં પેાતાના સ્વાધ્યાય ધ્યાનાદિક ધર્મ વ્યાપારામાં ખલેલ ન આવે તેમ કાળજીથી કરવાં અર્થાત્ આગમાક્ત ઉપર જણાવેલા અને તદ્ઉપરાંત બીજા પણ આવશ્યક કાર્યાં વિધિ—બહુ માનયુક્ત કરવાં એજ લેાકેાત્તર તત્ત્વ સંપ્રાપ્તિ સમજવી.
એ લેાકેાત્તર તત્ત્વ સપ્રાપ્તિ શી રીતે સપાદન થાય છે તે કહે છે.
૧૬. આ લેાકેાત્તર તત્વની સંપ્રાપ્તિ, આસપ્રણીત આગમવચનની પરિણતિવડે યથાક્ત નીતિ–વિધિ બહુમાન સહિત દેવગુરૂની સેવા પ્રમુખ નિજ કર્તવ્ય કાર્ય કરવાથી પુરૂષોના પુન્ય વિપાકયેાગે પરસ્પર અવિરાધી–એક બીજા કાર્યમાં વિરાધ ન આવે તેમ થઈ આવે છે. કેમકે જો એક બીજા કાર્યમાં વિરાધ આવે એવી રીતે સત્કાર્ય પણ કરવામાં આવે તે તે લૈાકિક કોટિમાં જ ગણાય છે. અહીં આગમ વચનનું યથાર્થ પરિણમન થવાનું આ ઉત્તમ ફળ ખતાવવામાં આવ્યું છે, કે જેથી જેજે ધર્માનુષ્ઠાન કરવામાં આવે તે તે પૂર્વાપર વિધ રહિત, યથાક્ત નીતિ મુજબ, નિષ્કામ વૃત્તિથી-કેવળ આત્મ કલ્યાણ સાધવા માટે જ કરવામાં આવે કે જેથી ભવ્યાત્મા શીઘ્ર શાશ્ર્વત્ સુખને અધિકારી અની શકે છે.
ઇતિશમ.

Page #102

કે
षोडशकोमांथी उद्भवेला प्रश्नोत्तरो.
પ્ર—સ્તુતિ, સ્તેાત્ર, સ્તવનાદિકવડે ભાવપૂજા થાય છે તે સ્તાત્રાદિક કેવા જોઈએ ?
ઉ—નવા ષોડશકમાં શ્રીમાન હરિભદ્ર સૂરિજીએ કહ્યું છે તેમ તે સ્તુતિ સ્તેાત્રાદિક પ્રભુના પિંડ ( ૧૦૦૮ લક્ષણ લક્ષિત શરીર ) સબધી, ક્રિયા ( સર્વોત્કૃષ્ટ આાચાર–ચરિત્ર નિરૂપમ ધૈર્યં પ્રમુખ પરમ સાત્વિક વૃત્તિ ) સંધી, અને ગુણા ( શ્રદ્ધા, જ્ઞાન, વિરતી પરિણામાકિ સામાન્ય ગુણા અને કેવળ જ્ઞાન દર્શનાર્દિક વિશેષ ગુણા ) સબધી વર્ણનવાળા ગભીર અર્થ-ભાવવાળાં વિચિત્ર વર્ણયુક્ત અલંકારવાળાં, પિરણામની વિશુદ્ધિ કરવાવાળાં, વૈરાગ્ય રસ અથવા મેાક્ષાભિલાષીને પોષનારાં, પુન્યનુ પોષણુ કરનારાં, તેમજ જેમાં પોતે કરેલાં પાપ નિવેદન કરવામાં આવેલાં હોય, જે ઉપયોગ સહિત એકાગ્રપણે ઉચ્ચારવામાં આવેલાં હાય, જેના અનેક ઉત્તમ અર્થ થઈ શક્તા હાય, અસ્ખલિતાદિક ગુણા વડે યુક્ત હાય અને મહા મતિવ ́ત પુરૂષોએ ગુંથેલાં રચેલાં હોય એવા સ્તાત્રાદિક વડે પ્રભુની સ્તવના કરવી જોઈએ. વળી કહ્યુ છે “ગભીર મહુર સ, મહથ્ય નુત્ત હવઈ થુત્ત ” એટલે ગભીર—ડા આશયવાળુ, મધુર શબ્દ દૈનિવાસુ, અને અનેક ઉત્તમ અર્થ ગર્ભિત સ્તોત્ર—સ્તવન પ્રભુ સન્મુખ કહેવું જોઇએ.
,,

Page #103

લક
પ્ર–કાયાદિક શુદ્ધથી કરવામાં આવેલી દ્રવ્યપૂજાનું કેવું ફળ સંપજે છે?
ઉ–કાયાદિક શુદ્ધિથી કરેલી નિર્દોષ દ્રવ્યપૂજા વિદનેપશામિની અભ્યદયજનની અને નિવૃતિ–નિર્વાણપદપ્રાપિકાં થાય છે. ' મતલબ કે પ્રધાન પુષ્પ ગંધ માલ્યાદિક વસ્તુઓ જાતે જ જિનેશ્વર ભગવાનને જ્યણાપૂર્વક આપવા વડે, અને તેવી જ ઉત્તમ સામગ્રી બીજા પાસે અણાવવા વડે તેમજ ત્રિભુવનમાં શ્રેષ્ઠ એવાં કલ્પવૃક્ષનાં ફળ તથા નંદનવન સંબંધી ચંદન પ્રમુખ દુર્લભ વસ્તુઓ અંત:કરણવડે સંપાદન કરવાવડે, ત્રિકરણ શુદ્ધાગે કીધેલી પ્રભુપૂજા ઉપર જણાવેલા ઉત્તમ લાભ નીપજાવી શકે છે. - પ્ર–મુગ્ધજને કહે છે કે જિનપૂજા કરતાં જીવવધ થાય છે, તેમ છતાં તે પૂજાવડે પ્રભુને કશે લાભ નથી, પ્રભુ તે કૃતકૃત્ય છે તેથી પૂજા વ્યર્થકટ છે તેનું કેમ?
ઉ–પૂજા પ્રસંગે અશક્ય પરિહારે તે કાયવધ પણ કૂપ ઉદાહરણ મુજબ ગૃહસ્થ જનને ગુણકારી જ ગણે છે. તેમજ મંત્રાદિકની પેરે તેથી (મંત્રને) લાભ નહિ છતાં તે મંત્ર ગાણનારને તે લાભ થાય છે. વળી પ્રભુ પોતે કૃતકૃત્ય હવાથીજ ગુણેકર્ષ થકી તેમની પૂજા ગુણકારી થાય છે. માટે શરીર, સ્વજન અને ગૃહાદિક આરંભવાળા ગૃહસ્થ જનેને તે પ્રભુપૂજા સફળ-સારાં શુભ ફળ આપનારી થાય છે એમ નિર્મળ બુદ્ધવાળા મહાત્માએ કહે છે. ફક્ત સર્વ સાવદ્ય આરંભાજિત

Page #104

મુનિજનની પેરે સામાયિક ઔષધાદિક ભાવસ્તવમાં લીન થઈ રહેલા, સાવદ્ય આરંભ રહિત ગૃહસ્થને તેટલે વખત દ્રવ્યપૂજાને અધિકાર નથી. બાકી તે તે રેગીને આષધની પેરે અવશ્ય ગુણકારી જ છે.. એમ સ્વ સ્વ અધિકાર મુજબ અવસરે અવસરે ઉચિત પ્રભુપૂજા નિયમસર-નિશ્ચય પૂર્વક કરનાર, કરવામાં સહાય અર્પનાર તેમજ તેની અનુમોદના કરનાર ધન્યકૃતપુન્ય ભવ્યાત્મા સુકૃત સમુપાઈને અનુક્રમે ભવને અંત કરી શકે છે.
પ્ર–સ અનુષ્ઠાન કેટલા પ્રકારનું હોય છે? અને તે દરેકનું સામાન્ય રીતે કેવું સ્વરૂપ છે?
ઉ૦–૧ પ્રીતિ અ. ૨ ભકિત અ. ૩ વચન અo અને ૪ અસંગ અ. એમ ચાર પ્રકારનું સદ્ અનુષ્ઠાન હોઈ શકે છે. તે દરેકનું સંક્ષેપથી સ્વરૂપ નીચે મુજબ છે. જે અનુષ્ઠાન કરવામાં કરનારને પરમ આદર હોય, હિતબુદ્ધિથી જેમાં અધિક પ્રીતિ હોય અને બીજી બધી વાત તજીને જે તત્કાળ કરવામાં આવે તે પ્રીતિ અનુષ્ઠાન જાણવું. કિયાવડે પ્રીતિ અનુષ્ઠાન તુલ્ય છતાં જે ગારવ વિશેષથી (અધિક પૂજ્યભાવથી) બુદ્ધિવંત પુરૂષે વિશુદ્ધતર કરે તે ભકિત
અનુષ્ઠાને જાણવું - સ્ત્રી અને માતા પ્રત્યે ઉચિત આચરણની પેરે પ્રથમમાં પ્રીતિ અનુષ્ઠાન અને બીજામાં ભક્તિ અનુષ્ઠાન જાણવું. સર્વત્ર ધર્મ વ્યાપારમાં દેશ, કાળ, પુરૂષ, વ્યવહારાદિ અનુકૂળતાએ સદ્વર્તનવંત સાધુજનોની જે નિચે આગમ-વચનાનુસારે પ્રવૃતિ તે વચન અનુષ્ઠાન જાણવું.

Page #105

વ્યવહારથી તે માર્ગાનુસારી જનેની પ્રવૃત્તિ પણ (અમુક અંશે ) વચન અનુષ્ઠાન રૂપ જાણવી. અને જે અનુષ્ઠાન આગમ સંસ્કાર થકી અત્યંત અભ્યાસ મેંગે, સપુરૂષે ચંદનગંધના ઇષ્ટાને અનાયાસે એકીભાવે આચરે તે અસગ અને નુષ્ઠાન કહેવાય છે.
જેમ પ્રથમ દંડવતી ચકભ્રમણ કરવામાં આવે પછી તે ચક અનાયાસે ફર્યા કરે તેમ જે પ્રથમ વચનાનુષ્ઠાન હોય તે અભ્યાસવશાત્ દઢ સંસ્કારથી અસંગ અનુષ્ઠાન રૂ૫ થઈ જાય છે. તેમાં પ્રથમનાં બે સબુકાનથી અસ્પૃધ્યસ્વર્ગાદિ સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે ત્યારે પાછળનાં બે સઅનુષ્ઠાનથી નિ છેયક્ષની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે.
પ્ર–શાસ્ત્રમાં કહેલી પાંચ પ્રકારની ક્ષમાને કેવી રીતે ( વિભાગથી) ઉક્ત ચાર પ્રકારના સદ્ અનુષ્ઠાન સાથે સંબંધ ઘટી શકે છે ?
ઉ–ઉપકારક્ષમા, અપકારક્ષમા અને વિપાકક્ષમાને પ્રથમના બે અનુષ્ઠાન સાથે અને વચનક્ષમા અને સહક્ષમાને પાછળના બે અનુષ્ઠાન સાથે સંબંધ ઘટે છે.
પ્ર જ્ઞાન ત્રણ પ્રકારનું જે કહ્યું છે તે કેવા પ્રકારના દષ્ટાંતથી કહ્યું છે તે સમજાવે.
ઉ–શ્રુતજ્ઞાન, ચિન્તાજ્ઞાન અને ભાવનાજ્ઞાન (અનુભવ જ્ઞાન ) એ ત્રણે પ્રકારનું જ્ઞાન અનુક્રમે મિષ્ટ જળ, દુધ અને અમૃતની પેરે ભવતૃષાને શમાવી શકે છે. તેથી રત્નત્રય સમાન ઉક્ત ત્રિવિધ જ્ઞાનને વિષે પરમ આદર કર

Page #106

૧૦૦
કે
કઇક
નવું વિશિષ્ટ
યુક્ત છે. તેમાં શ્રુતજ્ઞાન તે વિનય બહુમાનપૂર્વક ગુરૂનાં ચરણ સેવી પ્રાપ્ત કરેલ શાસ્ત્રાર્થ સંબંધી જ્ઞાન, તેજ મનન કરેલું ચિન્તાજ્ઞાન, અને તેને સમ્યગ પરિણાવી રસરૂપ કરેલું અમૃત સમાન શાન્તિકારક અનુભવજ્ઞાન જાણવું. - પ્ર–કૃતમયજ્ઞાનનું શું વિશિષ્ટ લક્ષણ જાણવું ?
ઉ–સકળ શાસ્ત્રગત વચન સાથે અવિધી એનું નિણત અર્થ વચન રૂપ સારી રીતે સાચવી રાખેલાં બીજની જેવું સજીવન અને અસત્ અભિનિવેશથી અત્યંત રહિત હોય તે કૃતમયજ્ઞાન જાણવું. આમાં કૂતરાગથી આજ દર્શન સુંદર છે એવું કંઈક દર્શન-આગ્રહ હોય,
પ્ર–ચિન્તામય જ્ઞાનનું વિશિષ્ટ લક્ષણ શું જાણવું ? આ ઉ–મહા વાયાર્થ જનિત, અત્યંત સૂક્ષ્મ બુદ્ધિગમ્ય, સર્વ પ્રમાણે નયગણિત અવિરૂદ્ધ યુક્તિઓની આલેચના યુક્ત જળમાં તેલ પસરી જાય એવું જે જ્ઞાન તે ચિન્તાત્મક જ્ઞાન જાણવું. દર્શન આગ્રહ આમાં મુદ્દલ હેયજ નહિ, પ્રભાવના જ્ઞાનનું વિશિષ્ટ લક્ષણ શું જાણવું ?
ઉ–સર્વ સેય કિયા વિષયે સર્વજ્ઞ આજ્ઞાજ પ્રધાન કારણ છે એવા તાત્પર્યવાળું અને તેથીજ દાનવિધિ તેમજ બીજી વિધિમાં ચિત્ત વિત્ત અને પાત્રાદિક મધ્યે અત્યંત આદરવાળું ભાવના જ્ઞાન, અશુદ્ધ એવા જાતિવત રત્નની રવાભાવિક કાન્તિ સમાન જાણવું. બીજા જ્ઞાન કરતાં તે અધિક પ્રકાશકારી હોય છે.
આ ભાવના જ્ઞાનમાં ચારિસંજીવની ચારના દષ્ટાંત
સુમિ બુદ્ધિ

Page #107

૧૦૧ સર્વ જીવને અનુગ્રહ કરવાની પરિણતિવડે ગંભીર આશયથી સર્વ કેઈની ઉપર હિત વૃત્તિ જ હોય છે.
પ્ર–વ્રત-મહાવ્રત ગ્રહણ કરવા રૂપ દીક્ષા આદરવા ચથાર્થ અધિકારી કેને જાણ ?
ઉ–આ ઉપર જણાવેલા શ્રુત-ચિન્તા-ભાવનાજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયે સતે ભવ્યાત્મા દીક્ષા ગ્રહણ કરવા યથાર્થ રીતે લાયક સમજે. તથા પ્રકારના જ્ઞાન વગરની દીક્ષા તે વસન્ત તૂપ ( ઇલાજી ) સમાન વિડંબના પ્રાય સમજવી.
પ્ર—દીક્ષા શબ્દને–અક્ષરશઃ અર્થ શું થાય છે?
ઉ–શ્રેય-કલ્યાણનું દાન આપે અને અશિવ-અશ્રેય તેને ક્ષય કરે તે યથાર્થ દીક્ષા. આ જિનશાસનમાં મુનિજનેને માન્ય છે, તેથી તે યક્ત જ્ઞાની-અધિકારીને જ નિચે હોવી ઘટે છે.
પ્ર–જે ઉક્તજ્ઞાનીનેજ દીક્ષા નિર્દોષ હોવી ઘટે તે પછી માષતષ પ્રમુખ મુનિઓને શાસ્ત્રમાં નિર્દોષ દક્ષ કહેલી છે તેનું કેમ?
ઉ–જે રાગાદિક દેષ-અનુબંધરહિત હોવાથી શ્રદ્ધાવાન હોય અને કેવળ સૂક્ષ્મ બુદ્ધિગમ્ય ગ્રન્થથર્દિકની જેમને ગમ ન હોય એમ છતાં પાપ ભીરૂ, ગુરૂ ભક્ત અને આગ્રહ (મીથ્યાભિનિવેશ) રહિત હોય તે પણ જ્ઞાનવા જ કહેવાય. જ્ઞાનનું પણ એજ ફળ છે કે સંસારથી વિરક્તપણે પ્રાપ્ત કરવું, શ્રીમદ્દ ગુરૂની ભક્તિમાં એકનિષ્ઠ બનવું ઈત્યાદિક, તે તે આ મહાભાવમાં હોય છે. તેથી તેમની દીક્ષા પણ નિષ છે. મતલબ કે જે એક નિર્મળ ચક્ષુવાળ હોય અને બીજો અધ છતાં

Page #108

૧૦૨
નિર્મળ
ચક્ષુવાળાના મત પ્રમાણે ચાલનારા હાય માર્ગમાં ચાલનારા એક સાથેજ નિયમિત સ્થળે છે. તેવીજ રીતે નિર્મળ જ્ઞાની ગુરૂની પવિત્ર આજ્ઞાને અનુસરી આત્મ કલ્યાણ સાધવા ઉજમાળ બનેલા તથાપ્રકારના જ્ઞાનરહિત છતાં માસતુષાદિક મુનિએ પણ સ્વનિયામક જ્ઞાની ગુરૂઓની પેરે નિર્દોષ દીક્ષાપાત્ર ગણાય છે.
તા તે અને પહેાંચી શકે
પ્ર૦-સાધુજનાએ સ્વસાયેાગ્ય ધર્મ કરણીમાં કેવું સાવધાન રહેવું જોઇએ ?
ઉ-જેમ રાગથી કંટાળેલા માણસ નીરોગી થવા માટે તે રાગની પ્રતિક્રિયા (પથ્ય, ઔષધ માત્રા પ્રમુખ) સાવધાનપણે કરે છે તેમ દીક્ષિત-સાધુજનાએ પણ આ ભયંકર ભવ રોગથી ઉદ્વિગ્ન બની તેથી મુક્ત થવા માટે સાધુયોગ્ય સદાચરણ સેવવા સદાય સાવધાન રહેવું જોઇએ.
પ્ર−કેવા પ્રકારના સદાચરણમાં સાધુ-મુનિરાજ સાવધાન રહ્યા કરે ?
૩૦–૧ ગુરૂ વિનય, ૨ સ્વાધ્યાય ( સંઝાય ધ્યાન ), ૩ ચૈઞાભ્યાસ, ૪ પરોપકાર વૃત્તિ, અને ૫ સયમ અનુકૂળ સઘળી કરણી કરવામાં ભવભીરૂ સાધુજને સદાય સાવધાન રહ્યા કરે. તેમાં પ્રમાદસેવન ન જ કરે.
પ્ર૦-ગુરૂમહારાજના વિનય શી રીતે સાચવ્યા ગણાય ? ઉગુરૂજન પ્રત્યે પુરૂષ ભૂમિકાની અપેક્ષાએ ઉચિત માઁદ્વાપૂર્વક વર્તન રાખવું ( તેમનુ યથાયોગ્ય વૈયાવચ્ચ કરવું ), તેમના સદ્ગુણુથી આકર્ષાઇ શુદ્ધ અંતઃકરણના પ્રેમ બતાવવા

Page #109

૧૦૩
મહુમાન કરવું, તેમણે કરેલા અતુલ ઉપકારને લક્ષમાં રાખી સભાર્યાં કરવા–ભૂલી ન જવા, દરેક કાર્યમાં તેમની કલ્યાણકારી આજ્ઞાને આગળ કરી ચાલવું, તેમજ઼ ગુરૂ મહારાજ વિદ્યમાન હાય અથવા ન હાય તાપણુ તેમની પવિત્ર આજ્ઞાને યથાર્થ અનુસરી–સર્વથા તે મુજબ વર્તીને તેને સત્ય-સફળ કરવી પણ નિષ્ફળ કરી નાંખવી નહિ, એ સર્વ રીતે સાવધાનપણે વર્તતાં ગુરૂજનના વિનય સાચવ્યેા કહેવાય છે. ( વિનયવડેજ ખીજુ બધુ લેખે થાય છે તે વગર ખીજું બધુ ફ્રાગટ થાય છે. )
પ્ર-પૂર્વોક્ત સદાચરણને સાવધાનપણે સેવનાર સાધુને કેવા પ્રકારના લાભ થાય છે ?
ઉ૦-એ રીતે સદાચરણુયુક્ત સાધુજના અત્યંત વિશુદ્ધ પરિણામને પામી, શીઘ્ર મૈત્રી, મુદિતા, કરૂણા અને ઉપેક્ષા એ ચાર ભાવનાને નિશ્ચે સિદ્ધ કરી શકે છે. એજ ચાર ભાવના સર્વોત્કૃષ્ટ થયે સતે અતે તેમને અજરામર પદ્મનીપ્રાપ્તિ થાય છે. પછી ત્યાં માક્ષમાં તેમને તે ભાવના ( મૈત્રી પ્રમુખ ) નિષ્પ્રયેાજન હાવાથી સ‘ભવતી નથી.
પ્ર૦-મોક્ષમાર્ગમાં ચેાજાવારૂપ ચાગ–સાધકને કયા કયા ચિત્ત દોષ વવા જોઈએ ?
ઉ૦-૧ ખેદ =ક્રિયામાં અપ્રવૃત્તિના હેતુરૂપ થાક, ૨ ઉદ્વેગ, ૩ ક્ષેપ=આંતરે આંતરે અન્યત્ર ચિત્તનું સ્થાપવુ-વ્યાક્ષિક્ષચિત્તતા, ૪ ઉત્થાન=ચિત્તની અપ્રશાન્તવાહિતા, ૫ ભ્રાન્તિ, ૬ અન્યમુ=અન્ય સ્થળે હર્ષ, છ રાગ-પીડા-ભંગ, અને ૮ -

Page #110

૧૦૪ સંગ=આજ ઠીક છે એ રાગ=અભિળંગ એ આઠ ચિત્ત કે સાધકને ખાસ વર્યું છે.
પ્ર-તત્વપ્રવૃત્તિ કરનારને શું શું કર્તવ્ય છે?
ઉ૦-૧ અપ્રીતિને પરિહરવારૂપ અષ, ૨તત્વ જાણવાની ઈચ્છારૂપ જિજ્ઞાસા, ૩ બોધ પ્રવાહની સિરા (ર) જેવી શુશ્રષા, ૪ તત્વ શ્રવણ, ૫ તત્વ બોધ, ૬ તત્વ વિચારણા ૭ તપુર્વક પરિશુદ્ધ નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાન પ્રાપ્તિ અને ૮ તપૂર્વક તાત્વિક ક્યિામાં પ્રવૃત્તિ, એ રીતે તાવિક પ્રવૃત્તિ ઉપર કહેલા અદ્વેષાદિક આઠ અગવડે નિર્માણ થયેલી હોવાથી તત્વ પ્રવૃત્તિ કરનારે ઉક્ત મર્યાદા મુજબ કર્તવ્ય પરાયણ થવું જ જોઈએ. મતલબ કે દ્વેષાદિક દેશે તજી સમતાદિક ગુણેને અવશ્ય સજવા જોઈએ.
પ્ર – અનુષ્ઠાનને સેવનારા સત્ પુરૂષને કયે અવિચલિત માર્ગ હોય છે?
ઉ–શ્રી વીતરાગ પ્રણીત ભાવેના ગર્ભાર્થ-રહસ્યાર્થીને સારી રીતે સૂમ બુદ્ધિ બળથી આલોચી-વિચારી સતુપુરૂષોએ કુશળ કલ્યાણકારી અનુષ્ઠાન કરવા પ્રવૃત્તિ કરવી એ તેમને અચળ માર્ગ હોય છે.
• ઈતિશમ.

Page #111

૧૦૫
उपदेश तरंगिणीमांथी उद्भवेला केटलाक પ્રશ્નોત્તરશે.
પ્રશ્ન–શ્રી જિન ભવન કરાવવા અધિકારી ( લાયક ) કાને જાણવા ?
ઉત્તર—ન્યાય નીતિવડે ઉપાર્જિત દ્રવ્યવાળા, મતિમાન, ઉદાર દીલવાળા, સદાચારવ'ત અને ગુરૂને તેમજ રાજાહિકને માન્ય હોય તેને જિનભવન કરાવવા લાયક જાણવા.
પ્રધર્મશાળા કે પાષધશાળાથી શે લાભ થઈ શકે ? ઉ॰—મુનિજનેાના નિવાસપૂર્વક ત્યાં ધર્મેશ્રવણ, પ્રતિક્રમાર્દિક ઉત્તમ કરણી થઈ શકે. કઈ આત્માર્થી જને ગુરૂ સમીપે આવી સાધુ-શ્રાવક ચેાગ્ય તાને ગ્રહણ કરી મહા પુન્ય ઉપાર્જી શકે. વળી જેમ કુરૂક્ષેત્રમાં સ્નેહીજનાને પણ કલેશબુદ્ધિ પ્રગટે છે તેમ ધર્મશાળામાં કે પૌષધશાળામાં અધમજનાને પણ ધર્મશુદ્ધિ જાગે છે. આમ અનેક રીતે તે શાળા અનેક ભવ્યાત્માઓને એકૃધિખીજ પ્રાપ્તિ માટે હેતુરૂપ થાય છે. તેથી તેનુ નિર્માણુ કરાવનારા સ’સારસાગરને તરી પરમપદ જે સાક્ષ તેને પામે છે.
પ્ર—શ્રી સ‘પ્રતિરાજાએ સવા લાખ જિનભવના અનાવ્યા તે કેમ ? બધાં નવાંજ ?
—તેમાં ૩૬૦૦૦ નવીન જિનમદિરા અને બાકીનાં ૮૯૦૦૦ પ્રાચીન દેરાસરાના જીણીધાર કરાખ્યા જાણવા અને જિનપ્રતિમા સર્વ જાતની મળી સવા કરોડ ભરાવી.

Page #112

૧૦૬
પ્ર૦— માંડલગઢના રાજિયા, નામે દેવ સુપાસ; ’ એમના આશ્રી કશી મૂળ હકીકત છે?
ઉ—સીતા મહાસતીને પૂજવા માટે, વનવાસમાં રહેતાં લક્ષ્મણ કુમારે કરેલી છાણમય શ્રી સુપાર્શ્વ પ્રભુની પ્રતિમા તે સતીના શીલના પ્રભાવે વજામયી થઇ ગયેલી તે અત્યારે પણ માંડવગઢમાં બિરાજમાન છે, મહામહિમાવાળી છે અને સર્વ ઉપસગાના વિનાશ કરનારી છે.
પ્ર—શ્રી સમરાશાહે શ્રી શત્રુંજય ઉપર કેવા સ’યેાગમાં ઉદ્ધાર કરાવ્યા ?
ઉ—યાગિનીપૂરથી ૧ લાખ ૮૦ હજાર ફોજ સાથે આવેલા મ્લેચ્છરાજાએ સુરાષ્ટ્ર દેશમાં આવી શ્રી શત્રુંજય ઉપર ચઢી, જાવડશાહે ભરાવેલી પ્રતિમાના ભંગ કર્યો ત્યારે સુરત્રાણને મહામાન્ય હોવાથી તેના ફરમાનથી સ ́વત્ ૧૩૭૧ વર્ષે શ્રી સમાશાહે મહાત્સવપૂર્વક અણુદ્ધિાર કરાવ્યેા. તેમાં પુષ્કળ દ્રવ્યના વ્યય કર્યાં તે આશ્રી કહેલું છે કે—
‘સગર ચક્રવર્તી કરતાં પણ સમરાશાહને હુ કઇક અધિક લેખું છું કેમકે તેમણે મ્લેચ્છ લેાકેાના મળથી બ્યાસ એવા આ કલિયુગમાં પણ શ્રી શત્રુંજય તીર્થના ઉદ્ધાર કર્યાં.’
પ્ર—ધર્મ શાસ્ત્રનુ` શ્રવણ કરવાથી શું ફળ થાય ? અને કાની પેર ?
—શાસ્રશ્રવણુથી ધર્મકાર્ય કરવામાં ઉદ્યમ કરી શકાય, સારી બુદ્ધિ આવે, ખરા ખાટાના નિર્ણય થાય, ત્યાજ્યાત્યાજ્ય, ભક્ષ્યાલક્ષ્યાદિકના વિવેક જાગે, સંવેગ-શાશ્વત સુખ મેળવવા

Page #113

૧૦૭
અભિલાષા જાગે, અને ઉપશમ-કષાયની શાંતિ થાય. આ પ્રમાણે શાસ્ત્રશ્રવણ કરતાં અનેક લાભ થાય છે, જેમ રહિણ્યા ચરે શ્રી વીર પ્રભુના મુખથી એક ગાથા સાંભળી સ્વકલ્યાણ સાધ્યું હતું તેમ અથવા યુવરાજર્ષિને અનાયાસે સાંભળેલી ત્રણ ગાથા ગુણકારી થઈ હતી તેમ ભવસમુદ્રમાં બુડતા માણસેને જ્ઞાન જહાઝ તુલ્ય છે તેમજ મોહ અધકારને ટાળવા માટે જ્ઞાન સૂર્ય મંડળ સમાન ઉપકારી થાય છે..
પ્ર–ગુરૂ સમીપે કોઈ પણ પ્રકારનાં વ્રતનિયમ ગ્રહણ કરવાથી કેની પેરે લાભ થાય?
ઉ૦–પૂર્વે વંકચૂલ નામના રાજપુત્રે અજાણ્યાં ફળ, રાજાની પટરાણુ, કાગડાનું માંસ અને ૧૦ ડગલાં પાછા ઓસરી પછી ઘા કરવા સંબંધી કરેલા નિયમે તેના જીવિત વિગેરેની રક્ષા માટે થયા હતા તેમજ કુંભારની ટાલ જોયા પછી ભેજન કરવાના નિયમથી શ્રેષ્ઠીપુત્ર કમળને કેટલાક કાળે સોનાના ચરૂને લાભ થતાં તે પછી પરમ શ્રાવક થયે હતું, એ રીતે નિયમથી ઘણાજ લાભ છે.
પ્ર–નવકાર ( નમસ્કાર) મહામંત્રનું સ્મરણ ક્યારે કયારે ને કેવી રીતે કરવું ઉચિત છે? અને તેનાથી શા શા લાભ સંભવે છે?
ઉ ભજન સમયે, શયન કરતાં, જાગતાં, પ્રવેશ કરતાં, ભય અને કષ્ટ સમયે યાવત્ સર્વકાળે સદાય નવકાર મહામંત્રનું નિશે સ્મરણ કર્યાજ કરવું. મરણ વખતે જે કોઈ એ મહામંત્રને ધારી રાખે છે તેની સદ્ગતિ થાય છે. એ મહા

Page #114

૧૦૮ મંત્રનું સ્મરણ કરી કરીને અનેક જ સંસાર સમુદ્રને પાર પામ્યા, પામે છે અને પામશે. ઉત્સાહ સહિત પ્રમાદ રહિત ગણવામાં આવતા નવકારના પ્રભાવથી સર્વ ઉપદ્ર તત્કાળ શમી જાય છે, સર્વ પાપ વિલય પામે છે અને સર્વ પ્રકારનાં ભય નષ્ટ થઈ જાય છે. - શ્રી જિનેશ્વરમાં પિતાનું લક્ષ સ્થાપી પ્રસન્ન ચિત્તે, સુસ્પષ્ટ રીતે, શ્રદ્ધાયુક્ત અને વિશેષે કરીને જિતેન્દ્રિય સતે જે કંઈ શ્રાવક એક લાખ નવકાર મંત્ર જપે છે અને એક લાખ શ્વેત અને સુગંધી પુષ્પવડે યથાવિધ જિનેશ્વર ભગવાનને પૂજે છે તે જગત્ પૂજ્ય શ્રી તીર્થંકરની પદ્ધી પ્રાપ્ત કરે છે.
વળી એ મહામંત્ર દુઃખને દૂર કરે છે, સુખને પેદા કરે છે, યશ કીર્તિ પ્રસરાવે છે, ભવને પાર કરે છે. એ રીતે આ લેકમાં અને પરલોકમાં સર્વ સુખના મૂળરૂપ એ મહામંત્ર છે. વધારે શું? પણ તિર્યંચ-પશુ પંખી પણ અન્ત વખતે એ મહામંત્રના સ્મરણથી સદગતિ પામે છે.
પ્રવ–ન્યાય માર્ગે ચાલવાથી આ લેકમાં તેમજ પોલેકમાં શા શા ફાયદા થાય છે?
ઉ–ન્યાય-નીતિના માર્ગ એક નિષ્ઠાથી ચાલતાં આ લેકમાં યશ, કીર્તિ, મહત્વ, પ્રતિષ્ઠાદિક બહુ પ્રકારના લાભ થાય છે અને પરભવમાં સગતિ, સુલભધિપણું, ઉચ્ચ કુળમાં અને વતાર તથા છેવટ શાશ્વત સુખ મળે છે. કહ્યું છે કે “ ન્યાય માર્ગમાં પ્રવૃત્ત જનને તિર્યંચે પણ સહાયભૂત થાય છે ત્યારે અનીતિ અન્યાય માર્ગમાં પ્રવર્તનારને તેને સગો ભાઈ પણ

Page #115

૧૦૯ તજી દે છે. ” (જેવી રીતે અન્યાયમાં પ્રવૃત્ત થયેલા રાવણને તજી તેને બંધુ વિભક્ષણ ચાલ્યા ગયા હતા અને તેને ન્યાય માર્ગમાં પ્રવૃત્ત રામચંદ્રજીને પક્ષ ( આશ્રય ) લીધો હતે. કઈ પણ રાજા ન્યાયતંત, ધર્માત્મા હોય છે ત્યારે તેનું રામરાજય કહેવાય છે.
પ્ર–વિષય ઇંદ્રિયને પરવશ પડેલ પ્રાણીઓના કેવા હાલ થાય છે?
ઉ–જ્યારે એક એક ઈદ્રિયના વિષયમાં લુબ્ધ બનેલા બાપડા પતંગીયા, ભમરા, માછલાં, હાથીઓ અને હરણીયાં પ્રાણાંત કષ્ટ પામે છે ત્યારે જે મૂઢ અને મોહથી અંધ બની એકી સાથે એ પાંચે ઇદ્વિઓના વિષયમાં લીન બન્યા રહે છે તેમનું તે કહેવું જ શું ? આ ભવમાં પરતંત્રતાદિક પ્રગટ દુઃખને પામે છે અને પરલોકમાં નીચી ગતિ પામે છે.
પ્ર–શ્રી સંઘને રત્નાકરની ઉપમા શી રીતે ઘટે છે?
ઉ–ચતુવિધ શ્રી સંઘ મધ્યે બહુ મૂલ્યવાળાં પંચપર મેષ્ટિ રત્ન (અરિહંત સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ સમુદાય રૂ૫) સદાય ઉત્પન્ન થયાં કરે છે તેથી તે રત્નાકર તુલ્ય જ છે. વળી સર્વ તીર્થંકરેને પણ નમસ્કાર કરવા ગ્ય એ શ્રી સંઘ “પચવીસમો તીર્થકર કહેવાય છે. તેવા શ્રી સંઘની ઉન્નતિ વાસ્વામીની પેરે જે કઇ મહાશ કરે છે તે ખરેખરા ઉત્તમ પુરૂષની કેટિમાં ગણુવા ગ્ય છે. તેઓ ધન્ય-કૃતપૂન્ય છે એમ જાણવું.
પ્ર–આ દુનીયામાં કયા પાંચ સકાર દુર્લભ કહા છે?

Page #116

૧૧૦ ઉ૦–૧ ( ન્યાયપાજિત) સદ્ધવ્ય, ૨ સત્કળમાં જન્મ, ૩ સિદ્ધક્ષેત્ર (શત્રુજ્ય તીર્થ) ની સેવા ભક્તિ, ૪ સમાધિ અને ૫ ચતુવિધ શ્રી સંઘને મેળ-મેળાપ.
પ્ર–સીદાતા સાધમ જનેને સમાચિત સહાય આપવા માટે કેણે કેનું લક્ષ કેવી રીતે ખેંચ્યું હતું ? તેનું શું પરિણામ આવ્યું હતું ?
ઉ૦-શ્રીમાન હેમચંદ્રસૂરિજીએ કુમારપાળ ભૂપાળનું લક્ષ આવી રીતે ખેચ્યું હતું. “ એકદા શ્રી હેમસૂરિજી શાકંભરીમાં પધાર્યા હતા. ત્યાં નિધન શ્રેણી ધનાકે પિતાને પહેરવા-ઓઢવા માટે ભાર્યાએ કાંતેલા જાડા સૂત્રથી બનાવેલું વેજું વહોરાવ્યું. પાટણ શહેરમાં પ્રવેશ કરતી વખતે શ્રી દુમારપાળ પ્રમુખ ૭૨ નૃપે અને શ્રેણી છાડા કુબેરદત્તાદિક ૧૮ હજાર વ્યવહારિયા સ્વ સ્વઋકિસહિત સન્મુખ આવ્યા ત્યારે એજ ગજને કપડે ગુરૂમહારાજે છે. તે જોઈ રાજાએ કહ્યું કે આપ સાહેબ મારા ગુરૂ છે, આ જાડે ખાદીને કપડે આપે એટેલે છે તેથી અમને લાજ આવે છે. ગુરૂમહારાજાએ ઉત્તરમાં જણાવ્યું કે હારા રાજ્યમાં હારા સાધમ ભાઈએ આવા નિર્ધન છે, તેઓ મહા મુશીબતે પિતાને નિર્વાહ કરી શકે છે તે બાબત તમને લજજા કેમ આવતી નથી ? અમને તે સામાન્ય વેષ ધારણ કરતાં પણ ગુરૂતાજ છે, કેમકે એમ કરવાથી તે શ્રી સર્વજ્ઞ કથિત આચારનું પાલન થાય
સર્વસંગ-પરિચય તજી જીર્ણ (પ્રાય) વસ્ત્ર ધારી મળ

Page #117

૧૧૧
(મેલ) વડે મલીન ગાત્રયુક્ત, મધુકરી વૃત્તિને ભજતે (આત્મા) સાધુ–ચર્યાને જ્યારે સેવશે? આ પ્રકારનાં અવસર ઉચિત હિત વચનને શ્રવણ કરવાથી શ્રી કુમારપાળ ભૂપાળને શ્રી સંઘ ઉપર પ્રેમ વધે અને તેથી તેણે કઈ પણ સીદાતા સાધમ ભાઈને ઉદ્ધાર કરવા એક હજાર સેનામહોરે મારે અર્ધવી એ અભિગ્રહ ધારણ કર્યો. તે એવી રીતે એક વર્ષમાં સાધમ જનેને તે એક કેડ સેનામહોર આપતે, એમ ૧૪ વર્ષોમાં તેણે ૧૪ કેડ સેનામહોરે સાધમ જનેને આપી. નિરપૃહે મહાત્માઓના સમયેચિત સદુપદેશથી આવે અદ્ભુત લાભ થાય છે!!
વળી શ્રી વસ્તુપાળ મંત્રીશ્વર દરેક વર્ષમાં ત્રણ વાર શ્રી સંઘને અત્યંત આદરપૂર્વક નિમંત્રી વિવિધ વસા અલંકારાદિવડે પિતાની સર્વ શક્તિથી શ્રી સંઘની પૂજા ભક્તિ કરતા હતા. અને પૂર્વે “અનુકંપાદાનના અધિકારે કહેવામાં આવ્યું છે તેમ જગડુશાહ પ્રમુખ અનેક ઉદારાશય સજજન શ્રેણી જનેએ સ્વ સાધર્મી ભાઈઓને બહુ પેરે ઉદ્ધાર કર્યો છે. તે વાત વિસરી જવી જોઈતી નથી.
પ્ર–શ્રી સંઘના ચરણની રજ પણ પવિત્ર ગણી છે, તે શી રીતે?
ઉ–ચતુવિધ શ્રી સંઘને પવિત્ર જંગમ તીર્થરૂપજ કહેલે છે. જ્યારે શત્રુજ્યાદિક સ્થાવર તીર્થની રજ પ્રમુખ પવિત્ર કહેલી છે તે શ્રી તીર્થકર ભગવાનની પવિત્ર આજ્ઞાને શીર્ષ ઉપર વહન કરનાર આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક

Page #118

૧૧૨
અને શ્રાવિકારૂપ શ્રી સંઘની ચરણરજ પવિત્ર હોય એમાં તે કહેવુંજ શુ? આવા શ્રી સઘ વળી શત્રુ ંજ્યાદિક તીર્થ પ્રત્યે યાત્રાર્થે ગમન કરતા હાય ત્યારે તેા ઉજવળ શ ́ખમાં દુધ ભળ્યુ અથવા સુવર્ણ સાથે રત્ન જડયુ... જાણવું, એ તે વિશેષે સત્કારપાત્ર છે. કહ્યું છે કે “ શ્રી તીર્થ પ્રત્યે જતા યાત્રિકાના ચરણની રજવડે ભન્ય જના પાપ કર્મરહિત નિર્મળ થાય છે, તીર્થી વિષે પરિભ્રમણ કરવાથી ભવમાં ભ્રમણ કરવું પડતું નથી ભવ ભ્રમણની ભીતિ દૂર થાય છે. તીર્થભૂમિમાં દ્રવ્ય ખરચવાથી લક્ષ્મી સ્થિર થાય છે અને ત્ય તીર્થપતિ શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતની અર્ચા-પૂજા કરવાથી ભયંજના જગપૂજ્ય થાય છે. ” પ્ર૦-સાધી વાત્સલ્ય વર્તમાન સમયે કેવા દૃષ્ટાંતથી કરવુ જોઇએ ?
ઉ-જેમ સુગિરિમાં રહેતા સા॰ જગસિહુ ૩૬૦ સાધ જનાને પેાતાની રાશિમાં વ્યાપાર કરાવવાવડે તેમને પોતાની જેવા મહા શ્રેષ્ઠી બનાવ્યા હતા તેમ વર્તમાન સમયે સાધ વાત્સલ્ય કરી બતાવવું જોઇએ. અને પૂર્વે થઇ ગયેલા અનેક ઉત્તારાશય, શ્રેષ્ઠ જાવડ, મંત્રી ઉયન. માઢુડદે, પેથડ, ઝાંઝણદે, જગડુશા તેમજ ભીમાશાહ પ્રમુખનાં દૃષ્ટાંતે ગ્રહી ભાગ્યવત જનાએ અત્યારે સમયેાચિત સાધર્મી વાત્સલ્યવર્ડ સ્વજન્મ સફળ કરી લેવા જોઇએ. કેવળ ગતાનુગતિકતા હવે તજી દેવી જોઇએ. વર્તમાન દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ ભાવને લક્ષમાં રાખી ખાસ પાષણ કરવા ચેાગ્ય સીદાતા ક્ષેત્રનુ પાષણ કરનારા સમયજ્ઞ સજ્જનેાજ પ્રશસાપાત્ર છે.
પ્ર—મહા શ્રાવક કણ કહેવાય ? તેનાં કેવાં લક્ષણ કહ્યાં છે ?

Page #119

૧૧૩ ઉ૦-“શ્રાવક ચોગ્ય દ્વાદશ વ્રતનું વિધિવત્ પાલન કરે, પ્રસિદ્ધ સાત ક્ષેત્રમાં સ્વધન વાવે અને અતિ દીન દુઃખીજને ઉપર ખાસ કરીને અનુકંપા રાખે, તેમાં પણ સીદાતા સાધમી જનેને હરેક રીતે ઉદ્ધાર કરે તે મહાશ્રાવક કહેવાય છે.” એ રીતે શ્રી હેમચંદ્ર સૂરિજીએ “ગશાસ્ત્ર માં પ્રકાશેલું છે.
પ્ર-શ્રી જિનેશ્વર પ્રભુની પૂજા કરવાથી શું લાભ થાય છે?
ઉ૦-શ્રી જિનેશ્વર પ્રભુની પૂજા-સેવા કરવાથી ચિન્તામણિ રત્નનીપેરે સર્વવાંછિત પૂર્ણ થાય છે, જગમાં પરમ પૂજ્યભાવને પામે છે, ધનધાન્યાદિક ઋદ્ધિ અને કુટુંબ પરિવાર, માન, મહત્વ, પ્રતિષ્ઠાદિકની વૃદ્ધિ પામે છે, તેમજ વળી તેથી જય, અભ્યદય, રોગપશાન્તિ, સન્તાન પ્રમુખ મને ભીષ્ટ અર્થની સિદ્ધિ થઈ શકે છે, માટે ભાગ્યવંત ભાઈ બહેને એ પ્રમાદ દેષ દૂર કરીને ત્રિકાળ પ્રભુપૂજા–ભક્તિ યથાવિધિ કરવા તત્પર રહેવું યુક્ત છે.
પ્ર–પ્રભાવના કેને કહીએ ? અને પ્રભાવનાથી કેવા લાભ થઈ શકે ?
ઉ૦–અઠ્ઠાઈ મહત્સવ, સ્નાત્ર ઉત્સવ, શ્રી પર્યુષણ કલ્પચરિત્ર પુસ્તકનું વાંચવું, તથા સીદાતા સાધમ જનેને પુષ્ટ આલંબન આપી તેમને ઉદ્ધાર કરે એ વિગેરે જેથી શ્રી જિનશાસનની ઉન્નતિ થાય તે સર્વ પ્રભાવનાજ જાણવી. ભાવના કરતાં પ્રભાવના અધિક છે કેમકે ભાવના તે કેવળ પિતાને જ લાભકારી થાય છે. ત્યારે પ્રભાવના તે સ્વપર ઉભયને લાભકારી થાય છે.
પ્ર–શ્રી જિનમંદિરે દર્શનાર્થે જતાં અનુક્રમે કેટલું ફળ મળે છે?
ઉ–શ્રી જિનમંદિરે જવા મન કરતાં એક ઉપવાસનું ફળ, જવા ઉઠતાં બે ઉપવાસનું, જવાને પ્રારંભ કરતાં ત્રણ ઉપવાસનું, માગે ગમન કરતાં ચાર ઉપવાસનું, માર્ગમાં થે ડુંક ગયે છતે પાંચ ઉપવાસનું, અર્ધ પંથે આવ્યું તે

Page #120

૧૧૪
૧૫ ઉપવાસનું, જિનભવન સાક્ષાત નજરે દીઠે એક માસ ઉપવાસનું, જિનભવને આવી પહોંચતાં છ માસ ઉપવાસનું અને જિનમંદિરમાં દાખલ થયે છતે એક વર્ષ ઉપવાસનું ફળ ભાગ્યશાળી આત્મા મેળવે છે. વળી શ્રી જિનાલયમાં આવી
જ્યણાપૂર્વક પ્રમાર્જન (ભૂમિશુદ્ધિ) કરતાં અથવા પ્રભુપ્રાતમાના અંગે જરૂર પૂરતી શુદ્ધિ કરતાં ૧૦૦ વર્ષ ઉપવાસનું ફળ, શીતલ બાવનાચંદનાદિકવડે પ્રભુના અંગે વિલેપન કરતાં ૧૦૦૦ વર્ષ ઉપવાસનું ફળ, સરસ સુગંધી અને તાજા પુષ્પની માળા પ્રભુના કંઠે આરોપતાં લાખ વર્ષ ઉપવાસનું ફળ અને પ્રભુ સાથે તાન મેળવી ગીતવાજિબ (સંગીત) કરતાં અનંત ઉપવાસજન્ય ફળ મળે છે. તેમજ પૂજા કટિ સમાન ફળ તેત્ર કહેવાથી, સ્તોત્ર કટિ સમાન ફળ જપ કરવાથી, જપ કેટિ સમાન ફળ ધ્યાન કરવાથી અને ધ્યાન કેટિ સમાન ફળ સમાધિગથી પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. દ્રવ્યસ્તવને આરાધી ઉત્કૃષ્ટપણે અશ્રુત (બારમા ) દેવલેકે જઈ શકાય છે ત્યારે ભાવસ્તવવડે અંતર્મુહૂર્તમાં નિર્વાણપદ મળી શકે છે.
પ્ર.–દ્રવ્ય અને ભાવ સ્તવરૂપ ધર્મ આરાધના કરવાની શી મર્યાદા કહી છે?
ઉ–શાસ્ત્રમાં અધિકારી પરત્વે (યોગ્યતા પ્રમાણે) ધર્મ સાધવાની મર્યાદા બતાવી છે. એટલે કે ગૃહસ્થને દ્રવ્ય સ્તવના અધિકારી કહ્યા છે, ત્યારે મુનિ જનેને ભાવ સ્તવના અધિકારી જણાવ્યા છે.
પ્ર-પ્રભુની પાસે નાચ કરતાં શે લાભ થાય અને કેની પેરે?
ઉ૦–અદ્ભત ભાવથી પ્રભુ પાસે નાચ કરતાં રાવણની પેરે તીર્થંકર નામકર્મ ઉપાઈ શકાય. શ્રી અષ્ટાપદ પર્વત ઉપર શ્રી ભરતેશ્વરકારિત ચૈત્યમાં શ્રી રાષભાદિક વીસે ભગવાનની

Page #121

૧૫
મહા પૂજા રચીને રાવણ, અને મન્દોદરીપ્રમુખ ૧૬૦૦૦ અંતેઉરી સંગાતે નૃત્ય કરતા હતા તેવામાં સ્વવીણાતથી તુટી ગઇ. ત્યારે જિનેશ્વર પ્રભુના ગુણ ગાનમાં લાગેલા રગના ભંગ થવાના ભયથી રાવણે પેાતાની નસ ખેંચીને તેને સાંધી દીધી. એ રીતે અખંડ પ્રભુભક્તિવડે તેણે તીર્થંકર નામકર્મ ઉપાઈ લીધું. તે આગળ ઉપર મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં તીર્થંકર થશે. એમ સમજીને સહૃદય ભાઈ ન્હેનાએ વિવિધ પ્રકારે પ્રભુપૂજા-ભક્તિમાં પ્રયત્નશીલ થવું.
પ્ર—સામાન્ય રીતે જિનપૂજા કેટલા પ્રકારની છે અન તેના કેવા પ્રભાવ છે ?
ઉ—સામાન્ય રીતે જિનપૂજા ત્રણ પ્રકારની છે. ૧ અગ પૂજા, ૨ અગ્ર પૂજા અને ૩ ભાવ પૂજા. ( વિશેષ પ્રકારે તા તે દરેક પૂજાના અનેક ભેદ્દો હાઇ શકે છે.) તેમાં પહેલી વિનાપશામિની ( વિઘ્નને દૂર કરી નાંખનારી ), બીજી અભ્યુદય ( લક્ષ્મી, લીલા, માન પ્રતિષ્ઠાદ્ધિ મહત્ત્વ તેમજ ઉચ્ચ ગતિ )ને આપનારી તથા ત્રીજી અક્ષય અવ્યાખાધ શાશ્વત શિવપદને સમર્પનારી છે એમ જાણવું.
પ્રભૂ
પ્ર—વિશેષ રીતે શાસ્ત્રમાં ક્યા ક્યા પ્રકારે પૂજા કહેલી છે ? ઉ—પાઁચ પ્રકારી, અષ્ટ પ્રકારી, સત્તેર પ્રકારી, એકવીશ પ્રકારી, ૧૦૮ પ્રકારી, યાવત્ સર્વ પ્રકારી પૂજા વિવિધ પ્રભાવવાળી શાસ્ત્રમાં વર્ણવી છે. અને તે સર્વ આશંસા રહિતપણે કરનારા ભવ્ય જને વિશ્વવધ થાય છે. તે દરેકના હેતુ સહિત અધિકાર પૂજાસગ્રહાદિકથી ગુરૂગમ્ય જાણી લેવા.
પ્ર૦—કુમારપાળ રાજાએ પૂર્વ ભવમાં શું સુકૃત કર્યું હતું ? ઉ—તેણે પૂર્વ ભવમાં પેાતાની મૂડી-પાંચ કોડીથી ચ’પાનાં ૧૮ કૂલ લહી તે પુષ્પવડે શ્રી વીતરાગ પ્રભુને પૂછ્યા હતા,

Page #122

*
૧૧૬
તે પુન્યના પ્રભાવથી તે ૧૮ દેશના મહારાજા થયા. આ પ્ર–જિનભવનમાં નિસ્સિહી પૂર્વક પ્રવેશ કરી પ્રદક્ષિણા દિક દેવાથી શું ફળ થાય છે?
ઉ–પ્રદક્ષિણા જયણાપૂર્વક કરતાં ૧૦૦ ઉપવાસનું ફળ, પ્રભુનાં પ્રગટ દર્શન કરતાં ૧૦૦૦ ઉપવાસનું ફળ અને પરમ અમેદપૂર્વક પ્રભુને વંદન કરતાં તે અનંત પુન્ય ઉપાર્જી શકાય છે. તેથી જિનદર્શનાદિક યથાવિધિ કરવાં જોઈએ. - પ્રવ–શ્રાવકેને મુખ્ય શૃિંગાર કયે કહ્યું છે?
ઉ–શ્રી જિનપૂજા, વિવેક, સત્ય, શિચ અને સુપાત્રદાન એજ શ્રાવકપણાને ખરે પ્રભાવિક શૃંગાર જાણ.
પ્ર-ધર્મનું સંક્ષિપ્ત લક્ષણ શું છે? અને તેને કે પ્રભાવ છે?
ઉ–અહિંસા, સંયમ અને તપ લક્ષણવાળે ધર્મ દુનિયામાં ઉત્કૃષ્ટ મંગળરૂપ છે. તેમાં જેનું ચિત્ત સદાય રમ્યા કરે છે તેને દેવતાઓ પણ નમસ્કાર કરે છે તે પછી બીજાઓનું તે કહેવું જ શું? ધર્મના પ્રભાવથી ધમ્મિલાદિકની પેરે ઈચ્છિત સુખસંપદા સહેજે સંપ્રાપ્ત થાય છે. . જ પ્ર–અહિંસા, સંયમ અને તપનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ સમજાવે. - ઉ૦-વિષય કષાયાદિક પ્રમાદને વશ થઈ મન, વચન, કે કાયાથી થતા પ્રાણઘાતથી વિરમવું અને સહુ જીવ ઉપર સમાન ભાવ રાખી આત્માના સ્વાભાવિક જ્ઞાનાદિક ગુણની રક્ષા કરવી તે અહિંસા. પાંચે ઇદ્રિને દમવી, ચારે કષાયે - તવા, હિંસાદિક પાંચે અદ્યતે તજવાં અને મન, વચન, કાયાની શુદ્ધિ કરવી તે સંયમ અને જવલંત અગ્નિવડે જેમ સદોષ સુવર્ણ શુદ્ધ થઈ શકે છે તેમ ઈચ્છાનિધિપૂર્વક સમતાસહિત જે બાહ્ય અત્યંતર અનુષાનવડે મલીન આત્માને નિર્મળ કરવામાં આવે તે તપ.
ઈતિ શમ,

Page #123

૧૧૭ विविध प्रश्नोत्तरो.
(પાવરમાંથી) પ્રશ્ન-દષ્ટિવાદ (સમસ્ત શાસ્ત્રના અવતારરૂપ પૂર્વ જ્ઞાન) ભણવાને સ્ત્રીઓ સાથ્વીઓને શા માટે નિષેધ કરે છે?
ઉત્તર–તુચ્છાદિક સ્વભાવ હોવાથી સ્ત્રી જે દષ્ટિવાદ ભાણે તે તે ગર્વવડે પુરૂષને પરાભવ કરવા પ્રવર્તીને દુર્ગતિપાત્ર બને તેથી પરમ કૃપાળુ પરેપકારશીલ પરમાત્માએ તેને પૂર્વ ભણવાની આજ્ઞા આપી નથી પરંતુ તેમના પણ હિતની ખાતર એકાદશ અંગાદિકની રચના કરવામાં આવે છે.
આ પ્રશ્ન–બુદ્ધિના જે આઠ ગુણવડે કૃતજ્ઞાન ગ્રહણ કરાય તે ગુણેનું કંઈક સ્વરૂપ સમજા!
ઉત્તર–૧. સુશ્રુષા-વિનયયુક્ત થઈ ગુરૂમુખથકી સાંભળવાની ઈચ્છા. - ૨. પ્રતિપૂછા–ફરી પૂછીને ભણેલું શાસ્ત્ર નિઃશક્તિશંકા વગરનું કરવું.
૩. અર્થશ્રવણ-૪. અર્થગ્રહણ–ભણેલા શાસ્ત્રને અર્થથી સાંભળવું અને તેને અર્થ ધારી લે. - ૫. ઈહા–પર્યાલચના–અર્થ ધારી વિચારવું કે એ બરાબર છે કે નહિ? એમ સ્વબુદ્ધિબળથી સાંભળેલા-ગ્રહણ કરેલા અર્થને નિશ્ચય કરવા વિચારણા કરવી.
. અપહ–ગુરૂ મહારાજે ફરમાવ્યું તે યથાર્થ–પ્રમાણ છે એમ નિશ્ચયનિર્ધાર કર. ( ૭. ધારણ–નિશ્ચિત કરેલા અર્થને સદાય ચિત્તમાં ધારણું

Page #124

૧૧૮
કરવા–વિસરી જવા ન દેવા.
૮. અને શાસ્ત્રોક્ત અનુષ્ઠાનને સમ્યગ્ રીતે આચરવું–પ્રમાદશીલ ન થાવું. એમ કરવાથી આપણાં અંતરાય તૂટે છે અને ગુરૂ મહારાજ પોતાના પ્રયત્નની સફળતા જોઇ પ્રસન્ન થાય છે એથી એ પણ શ્રુતપ્રાપ્તિના અચ્છા ઉપાય છે. અથવા,
૧. સુશ્રુષા—ગુરૂમહારાજ જે કંઇ હિતકાર્ય કરવા ફરમાવે તે સર્વ અનુગ્રહરૂપ માનીને સારી રીતે–સાવધાનતા પૂર્વક સાં
ભળવા ઈચ્છા..
૨. પ્રતિકૃચ્છા—પ્રથમ અમુક કાર્ય કરવા આજ્ઞા પામ્યા છતાં તે કાર્ય કરતી વખતે ગુરૂ મહારાજને તત્સંબધી ફ્રી પૃચ્છા કરવી, અને તેમની ફરમાશ મુજબ પૂરતુ લક્ષ રાખીને કાર્ય કરવું.
૩. શ્રવણુ—એવી રીતે આરાધિત ગુરૂ સમીપે સૂત્ર અથવા તે સૂત્રના અર્થનું સમ્યગ્ શ્રવણ કરવું. બાકીનું બધુ પૂર્વેની પેરે જાણવુ..
પ્રશ્ન—ગુરૂ મહારાજ કેવા પ્રકારે વ્યાખ્યાન કરે તેની સચાઁદા બતાવા !
ઉત્તર—પ્રથમ તા ગુરૂ મહારાજ શિષ્યવર્ગ પ્રત્યે સૂત્રને અર્થ માત્ર સમજાવે. પછી બીજીવાર સૂત્રસ્પર્શક નિયુક્તિમિશ્ર અર્થની સમજણ આપે અને છેવટે નિરવશેષ એટલે સ’પૂર્ણ અર્થ બતાવે એ સૂત્ર–અનુયાગ વિષયે શાસ્ત્રમાં મર્યાદા દર્શાવેલી છે.
પ્રશ્ન—કર્મનું અનાદિપણું શી રીતે સિદ્ધ થઈ શકે છે? ઉત્તર—દેહ અને કર્મના બીજાકુરની પેરે પરસ્પર હેતુ હેતુ

Page #125

૧૧૯ મેદભાવ હોવાથી જેમ બીજવડે અંકુર પેદા થાય છે, અને અંકરથકી કેમે કરીને બીજ પિદા થાય છે તેમ દેહવડે કર્મ ઉપજે છે અને કર્મવડે દેહ નીપજે છે. એવી રીતે પુનઃ પુનઃ પરસ્પર અનાદિકાળને હેતુ હેતુમભાવ રહેલ હેવાથીજ સંભવે છે. જેમને અન્ય હેતુ હેતુમ ભાવ સંબંધ રહેલ હોય છે તેઓ બીજ–અંકુર તેમજ પિતા-પુત્રાદિકની પેરે અનાદિજ હવા ઘટે છે. તેવી રીતેજ દેહ કર્મને સંબંધ છે માટે તે પણ અનાદિજ છે. (ઈતિ વિશેષાવશ્યકે પૃ. ૭૦૦).
પ્રશ્નકર્મને બદલે હાફિક નિર્માણ કરનાર () તરીકે અકર્મી-કર્મરહિત ઈશ્વરને જ માનવામાં શો દોષ આવે છે?
ઉત્તર–કર્મરહિત એ ઈશ્વર ઉપકરણના અભાવે દંડાદિક ઉપકરણ રહિત કુંભારની પેરે શરીરાદિક કાર્યનું નિર્માણ કરી શકે નહિ. વળી કર્મ વગર શરીરાદિકનું નિર્માણ કરવામાં જીવાદિકને બીજું કંઈ ઉપકરણ સંભવતું નથી. કેમકે ગર્ભાદિક અવસ્થામાં અન્ય ઉપકરણને અસંભવ છે અને કર્મરહિતને શુક, શેણિત (વીર્ય, રૂધિર) પ્રમુખનું ગ્રહણ કરવું પણ અયુક્ત છે. અથવા બીજી રીતે પ્રવેગ કરી શકાય છે. કર્મરહિત ઈશ્વરાદિક આત્મા આકાશની પેરે નિષ્ટ હોવાથી, અમૂર્ત હેવાથી, અશરીરી હેવાથી, નિષ્ક્રિય હોવાથી, તેમજ સર્વગત એટલે સર્વવ્યાપી હોવાથી તથા એક પરમાણુની પેરે એકલે હવાથી શરીરાદિકનું નિર્માણ કરે જ નહિ-કરી શકે જ નહિ. જે કદાચ કહેવામાં આવે કે શરીરધારી ઈશ્વર જ બધાય દેહાદિક કાર્યોનું નિર્માણ કરે છે તે પછી ઇશ્વર સંબંધી દેહ

Page #126

૧૨૦
જ
નું નિર્માણુ થવામાં પણ એવાજ પ્રશ્ન સમુપસ્થિત થાય છે. તે એવી રીતે કે કર્મરહિત ઇશ્વર નિજ શરીરનું નિર્માણ કરી શકે નહિ. કેમકે તે દંડાકિરહિત કુલાલની પેરે ઉપકરણ રહિત છે. જો કોઈ બીજો ઈશ્વર તેના શરીરનુ નિર્માણ કરી આપતા હોય તા તે પણ શરીરધારી કે શરીર રહિત ? જો તે શરીર રહતજ હાય તા તે ઉપર કહ્યા મુજબ ઉપકરણ રહિત હાવાથી શરીરનું નિર્માણ કરી શકેજ નહિ. અને જો તે શરીરવાન્ હાય તા તેના શરીરનું નિર્માણ કરવામાં પણ તે જ દોષ આવે છે. એટલે તે પણ કર્મરહિત હાઈને ઉપકરણ રહિત પેાતાના શરીરનું નિર્માણ કરી શકતા નથી. અને જો તેનુ શરીર ખીજો શરીરધારી બનાવી આપે તે પછી તે બીજાનુ શરીર પણ બીજો અનાવે અને તેનુ પણ બીજો મનાવે એમ કરતાં તે અનવ સ્થાદોષ આવે છે. એ સર્વ અનિષ્ટ છે. તેથી ઇશ્વર દેહાર્દિકના કર્તી કરતા નથી; પરંતુ કર્મ સહિત જીવજ સ્વદેહાર્દિક કાર્ય કલાપના કર્તા સિદ્ધ થાય છે. કર્મરહિત-કૃતકૃત્ય ઇશ્વર પ્રત્યેાજન રહિત પણ દેહાક્રિકનુ નિર્માણ કરતા હાય તા તે ઉન્મત્તતુલ્ય જ ગણાય અને જો સપ્રયોજન તેનુ નિમાણ કરવા જાય તે અનીશ્વરત્વ પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય છે. કેમકે અનાદિ શુદ્ધ હોય તેને દેહાર્દિક કાર્ય કરવાની ઈચ્છાજ હાવી ઘટે નહિ. કારણ કે તેવી ઇચ્છાજ રાગ વિકલ્પરૂપ છે, ઇત્યાદિ અત્ર બહુ વક્તવ્ય છે. વિશેષ અધિકાર ગ્રંથાંતરોથકી જાણી લેવા. અને મધ્યસ્થપણે વિચાર કરી સત્ય સમળ પક્ષના સ્વીકાર કરી લેવે. ઇતિ વિશેષાવશ્યક પૃ. ૭૦૧.

Page #127

૧ર
પક્ષ–સંસારથીજ સર્વ કેઈ ભવ્યાત્મા મુક્ત થઈ સિદ્ધ થાય છે તે તે સર્વ સિદ્ધાની આદિ લેવાથી કઈ પણ આદિ સિદ્ધ હોવું જોઈએ કે કેમ? - ઉત્તર–જેમ સઘળાં શરીર અને સઘળાં અહોરાત્ર આદિવાળાં છે પણ કાળની અનાદિતાથી આદ્ય શરીર કે આદ્ય અહેરાત્રે જાણી શકાતાં નથી તેમ કાળની અનાદિતાથી કઈ એક આદ્ય સિદ્ધ પણ જાણી-માની શકાય નહિ. આ પ્રશ્ન–૪૫ લાખ યોજનપ્રમાણે પરિમિત સિદ્ધિક્ષેત્ર છે તે તેમાં અનાદિ કાળથી થતા અનંતા સિદ્ધ શી રીતે સમાઈ શકે?
ઉત્તર–અમૂર્ત-અશરીરી હેવાથી પરિમિત ક્ષેત્રમાં પણ અનંતા સિદ્ધા સમાઈ રહે છે. જેમ પ્રત્યેક દ્રવ્યને સઘળા સિદ્ધ ભગવતેનાં અનંતાં જ્ઞાન અને અનંતાં દર્શન વિષય કરે છે. અથવા એકજ નર્તકી ઉપર હજારે દષ્ટિ પડે છે તથા પરિમિત ક્ષેત્રવાળા એરડા પ્રમુખમાં અનેક દવાઓની પ્રભા સમાઈ જાય છે, તેમ અહીં પરિમિત ક્ષેત્રમાં અનંતા સિદ્ધ કેમ સમાઈ ન શકે? અપિતુ સુખે સમાઈ શકેજ.
જ્યારે મૂર્ત એવી બહુ દીપકની પ્રજાએ પરિમિત ક્ષેત્રમાં સમાઈ શકે તે પછી અમૂર્ત-અશરીરી સિદ્ધ પરમાત્માનું કહેવું જ શું?
પ્રશ્ન–જે દેવતાઓ છે, તે તેઓ અત્ર મનુષ્યલોકમાં આવવા શક્તિવંત છતાં કેમ આવતા જણાતા નથી?
ઉત્તર–દેવતાઓ, દેવાંગનાદિક સંબંધી દિવ્ય પ્રેમમાં લીન

Page #128

૧૨૨
હવાથી, અત્યંત રૂ૫ લાવણ્યાદિક ગુણવાળી કામિનીમાં આસકત થઈ રમણિક સ્થાનમાં રહેલા પુરૂષની પેરે વિષય સુખમાં અત્યંત આસક્ત થએલા હોવાથી, તથા બહુ અગત્યનાં કાર્ય કરવા નિજાયેલા વિનીત પુરૂષની પેરે પિતાનું કાર્ય હજુ પૂરૂં થએલું નહિ હોવાથી, તથા તેમને મનુષ્યનાં કાર્ય સાથે એ સંબંધ નહિ હેવાથી, અણુઈચ્છિત ગૃહાદિકમાં જેમ નિરાગી-નિસ્પૃહી મુનિઓ જતા નથી તેમ તેઓ આ મનુષ્ય લેકમાં પ્રાયઃ આવતા નથી. તેમજ આ મનુષ્યલકની દુર્ગંધ સહન નહિ કરી શકવાથી પણ દેવતાઓ પ્રાયઃ અત્ર આવતા નથી. પૃ. ૭૮૨-૮૩
પ્રશ્ન–જે એમજ છે તે દેવતાઓ અત્ર શા પ્રજને આવી શકે છે?
ઉત્તર–શ્રી જિનેશ્વર ભગવાનના જન્મ, દીક્ષા, કેવળજ્ઞાન અને નિર્વાણ મહોત્સવ પ્રસંગે પિતાનું હિત-કર્તવ્ય માની દેવતાઓ અત્ર આવે છે. તેમાં કેટલાક ઇંદ્રાદિક દેવે પિતાના ભક્તિ ભાવથી સ્વતઃ આવે છે, કેટલાક તેમની અનુવૃત્તિ-આજ્ઞા –વશવર્તી પણાથી આવે છે, કેટલાક પિતાના સંશયનું નિરાકરણ કરવા આવે છે, ત્યારે કેટલાક પૂર્વભવ સંબંધી પુત્ર, મિત્રાદિકના અનુરાગથી અત્ર આવે છે. વળી પૂર્વે પ્રતિબોધાદિક નિમિત્ત સંકેત-નિશ્ચય કરેલ હોય તેથી કેટલાક દેવ અત્ર આવે છે, કેટલાક વળી મહા પરાકમવંત સાધુ પ્રમુખ સાત્વિક પુરૂષના તપગુણથી આકર્ષાઈને અત્ર આવે છે, ત્યારે કેટલાક દેવતાઓ પૂર્વલા વૈરિ મનુષ્યને પીડવા માટે પણ આવે છે. બીજા કેટલાક દેવતાઓ પૂર્વલા મિત્ર, પુત્રાદિક ઉપર અનુગ્રહ

Page #129

૧૩
કરવા આવે છે, કેટલાએક વળી કામ કદર્થનાદિક કારણે પણ આવે છે તેમજ કેઈ ઉત્તમ સાધુ પ્રમુખ સાત્વિક જનની પરીક્ષા નિમિત્તે પણ આવે છે. એવી રીતે દેવતાઓનું અત્ર આગમન કારણ પણ જણાવ્યું છે.
' પ્રશ્ન–સુખ દુઃખના પ્રગટ કારણરૂપ અન્ન, સ્ત્રી, ચંદન, સર્પ, વિષ અને કંટકાદિક છતાં શામાટે તેના કારણરૂપે કર્મની કલ્પના કરવી જોઈએ? એથી અતિપ્રસંગ દેષ આવશે.
ઉત્તર-તુલ્ય એવાં પણ અન્નાદિક ખાધાં છતાં કેઈકને તે આહલાદ અને કેઈકને રેગાદિક પેદા થાય છે. તેવી રીતે જુદાં જુદાં ફળ થવામાં અવશ્ય હેતુ હવે જોઈએ. જે હેતુ વગરજ ભિન્ન ભિન્ન ફળ થાય તે તે સદાય થવું જોઈએ અથવા તે કદાપિ પણ ન થવું જોઈએ. માટે ભિન્ન ફળ થવામાં જે હેતુ-કારણ રહેલ છે તે અદણ-કર્મજ જાણવું. એથી સુખ દુઃખના કારણરૂપ કર્મનું કથન કલ્પના માત્ર નથી. પરંતુ તે પરમાર્થથી સાચું જ છે.
પૃ૦ ૭૯૭ जीवदया-अनुकंपा दान.
(ઉપદેશ તરંગિણ્યામ) “જીવદયા ગુણુ વેલડી, રોપી રિસહ જિર્ણોદ,
શ્રાવક કુલમંડપ ચઢી, સીંચી કુમરનરિદ.”
જીવદયા રૂપી ગુણની વેલી યુગાદિ ભગવાને આ ભરતક્ષેત્રમાં રોપી, તેને ત્યારબાદ થયેલા અનેક જૈન રાજા મહારાજાઓએ પોષણ આપ્યું. એટલે તે વધીને શ્રાવકના કુળરૂપી

Page #130

૧૪
માંડવા ઉપર ચઢી–આરૂઢ થઈ છવાઈ રહી. તેને ફરી આ કલિકાળમાં થયેલા પરમહંત શ્રી કુમારપાળ ભૂપાળે અત્યંત સિંચીને દઢ રૂઢ કરી દીધી. તેમના પિતાના રાજ્યમાં ૧૧ લાખ અશ્વેને ગળેલું પાણી પાવામાં આવતું ઈત્યાદિક જીવદયાને લગતે ઘણે હેવાલ કુમારપાળ પ્રબંધ, ચરિત્ર તથા રાસ પ્રમુખમાંથી મળી આવે છે. અન્ન એ પ્રાણીઓના પ્રાણુ, પ્રાણી એનું ઓજસ્ અને સુખૌષધિ છે માટે અન્નદાન પ્રધાન છે. અન્ન, જળ અને સુભાષિત એ ત્રણ વાનાં પૃથ્વીમાં ખરાં (આવશ્યક) રત્ન છે. કેમકે એ પ્રાણીઓને સદ્ય તુષ્ટિ પુષ્ટિ સમર્પે છે. એ હોય તેજ બીજા બધાં વાનાં હોય છે, નહિ તે તે અળખામણું થઈ પડે છે. એમ સમજી સુજ્ઞ જનેએ પ્રાણીએને પુષ્ટ પ્રીતિકારી નિર્દોષ અન્નદિ દાન ખંતથી આપવું ઘટે છે. લેકમાં કહેવાય છે કે “રંગ ધાનિકિ પાનિ એ સર્વ અન્નદાનને મહિમાજ બતાવે છે. શ્રી સંપ્રતિ રાજાએ જુદા જુદા દેશમાં ૭૦૦ દાનશાળાએ દીન દુઃખી જનેને ઉદ્ધાર કરવા ચાલુ કરાવી હતી. જે કે મેક્ષફળદાયી દાનમાં પાત્રાપાત્રની વિચારણા કર્તવ્ય છે, પરંતુ ગમે તે દીન દુઃખી જને પ્રત્યે અનુકંપાદાનને કયાંય નિષેધ કરવામાં આવેલ નથી. એટલું જ નહિ પરંતુ દયાવડેજ કઈ પણ પ્રાણી ધર્મને અધિકારી થઈ શકે છે. દયા-અનુકંપા વગરની કરણી માત્ર નિષ્ફળ પ્રાય છે. ત્યારે દયાવડે સર્વ કરણે ભામય અને સફળ થાય છે, એમ સમજી શ્રી જગડુશાહે ભારે દુષ્કાળમાં દુનિયામાં અનેક સ્થળમાં દાનશાળાઓ સ્થાપી અનેક જનને ઉદ્ધાર કર્યો હતે. તેને અધિકાર કંઈક સ્પષ્ટ રીતે સમજવા જે

Page #131

૧૨૫
હવાથી નીચે લખે છે. એકદા સમયે જગડુશાહ ભેજન કરવા બેઠા હતા, ત્યારે કેઈક વૃદ્ધ-સિદ્ધ પુરૂષ તેમના દ્વારે આવી ઉભે રહ્યા. મધ્યાન્હ સમય થયેલ હોવાથી તેને આદરપૂર્વક બેસાડી શેઠે જમાડે. ઘણું ભજન અને પાણી આપ્યા છતાં તેને તૃપ્તિ થઈ નહિ ત્યારે આશ્ચર્ય પામી શેઠે તેને તેનું કારણ પૂછ્યું. એટલે તે સિદ્ધ પુરૂષે કહ્યું કે “આજથી માંડી પાંચ વર્ષે નવાં ધાન્ય અને નવાં જળ નજરે પડશે.” એમ કહી તે અદશ્ય થઈ ગયે. એ વચન ઉપરથી પાંચ વર્ષને દુકાળ પડવાને જાણી શેઠે પિતાના નેકરે પાસે સર્વ શક્તિથી સર્વે દેશમાં ધાન્યને સંગ્રહ કરાવ્યું. અને દુકાળથી લેકેનું રક્ષણ કરવા માટે જાદે જુદે સ્થળે ૧૧૨ દાનશાળાઓ સ્થાપી દીન જનેને યથેચ્છ દાન આપવા માંડયું. જગડુ શેઠની એવી કીર્તિ સાંભળી વીસળદેવ રાજાએ વિશ્વલ નગરમાં એક દાનશાળા માં, પણ તેમાં સંપત્તિના અભાવે ઘીને બદલે તેલ આપવા માંડયું, તેથી કેઈક ચારણે કહ્યું કે “તું પરીસઈ ફલિસિઉં, એઉ પરીસઈ ઘી” (તું તેલ પીરસે છે અને જગડુશેઠ તે ઘી પીરસે છે!) એ વચન સાંભળી મત્સર તજી તેણે જગડુશાહ પાસે પ્રણામ કરાવ બંધ કર્યો. જગડુશાહ.
જ્યાં દાન દેવાની માંડવીમાં બેસી દ્રવ્ય દેતા હતા ત્યાં વચમાં એક પડદે બંધાવતા હતા. એવી મતલબથી કે જે કુલીન જને લજજાવડે પ્રગટ દાન લઈ ન શકે તે પિતાને હાથ ૫ડદામાં જગડુશા પાસે લંબાવે એટલે શેઠ સહુ સહના ભાગ્ય પ્રમાણે ૧૦૦-૨૦૦ વિગેરે રકમ આપે. એક વખતે પિતાના ભાગ્યની પરીક્ષા કરવા વિસલદેવે પડે વેશ પરાવર્તન કરીને

Page #132

૧૨૯
એકલા આવી પડદામાં પેાતાના જમણા હાથ ધર્યાં એટલે તેના હાથની રેખાઓ અને લક્ષણાવડે તેને કોઈ ભાગ્યવંત રાજા છતાં કંઇક તેવાજ દુઃખમાં આવી પડેલા જાણી તેની જીન્ની પર્યંત સુખ થાય એટલા માટે શેઠે તેના હાથમાં પેાતાની મણિમ હિત એક મુદ્રિકા (વીંટી) કાઢી મૂકી. તે લઇ ક્ષણવાર ખમી ફરી ડાખા હાથ તેણે લખાવ્યેા. તે જોઇ શેઠે તેમાં બીજી મુદ્રિકા મૂકી. તે અને મુદ્રિકાએ લઈ તે પોતાના આવાસમાં આન્યા. બીજે દિવસે જગડુશાહને બાલાવી તે અંતે મુદ્રિકા બતાવી કહ્યું કે • શેઠ આ શું ? ? ત્યારે શેઠે કહ્યું કે ‘સુખી જનાને સર્વત્ર સુખજ છે અને દુઃખીને દુઃખજ છે. ’ એમ સાંભળી શેઠના સત્કાર કરી તેને બહુમાનપૂર્વક વિદાય કર્યાં. એ રીતે અનુક`પાદાન ઉપર જગડુશાહનું દૃષ્ટાંત કહ્યું છે તે સાંભળી અધિક દયાર્દ્ર થવું.
વળી ભીમસાધુએ પણ દુઃખી વણીકાના ઘેર લજ્જાવંત ( લાજવાળા )ના હિત માટે જેમાં ગુપ્ત રીતે સેાના મહારા નાંખવામાં આવેલી હતી એવાં મેક મેાકલી આપ્યા હતા, તેમજ પાટણ વિગેરે શહેરોમાં ઘણી દાનશાળાઓ કાઢી હતી. વળી તુરૂપ્કાએ ઘેરી લીધેલા સારઠ દેશ વિગેરેના બધા આળ વૃદ્ધ જનોને પોતાનુ દ્રવ્ય આપીને છેડાવ્યા હતા, અને તેમને અન્ન વસ્ત્ર તથા દ્રવ્યાદિક ઈને સુખી કર્યા હતા.
6
એકાદા રહેવાડીએ ચઢેલા ભાજરાજાએ ચાટામાં ધાન્ય વીણતા રાજશેખર કવિને દેખી આ પ્રમાણે કહ્યું. જે પાતાનું ઉદર પૂરવાને પણ અસમર્થ છે તેમના જન્મનુ' પ્રયા જન શું છે ? ' અર્થાત્ તેમનું જીવિત નકામું છે. ભાજનુ એવું વચન સાંભળી કવિ ખેલ્યા કે ‘ શું સમર્થ છતાં પણ જે

Page #133

૧૨૭
(
પાપકારી નથી તેમના જન્મનુ પણ શું પ્રયેાજન છે ?? અર્થાત્ તેમનુ પણ જીવિત ફ્રાય છે. તે સાંભળીને ફરી લેાજરાજાએ કહ્યુ કે · હું જનિને ! ( પૃથ્વીમાતા ) તું એવા પુત્રને જન્મ આપીશ નહિ, કે જે અન્યની યાચના કરવામાંજ કુશળ હાય.’ તે સાંભળી કવિ મેલ્યા કે હૈ માતા ! તું એવા પુત્રને પણ ઉદરમાં ધારીશ નહિ કે જે કરેલી પ્રાર્થનાના ભંગ કરે. ’ મતલખ કે એવા નગુણા પરાપકાર દાક્ષિણ્યતાકિ ગુણથી હીન જનાના જન્મ પણ નકામા છે, એમ તે કવિએ કહ્યુ છતે દાન વીર એવા ભાજરાજાએ તે કવિને ૧૦૦ ગામ અને એક કરોડ સેાનામહેારની બક્ષીસ કરી.
એ રીતે ભાજરાજા અનુક‘પાદાન દેતા હતા. તથા વિક્રમાદિત્ય રાજાએ પણ સુવર્ણ પુરૂષના પસાયથી સુવર્ણ વર્ષાવી પૃથ્વીને અનૃણુ કરી હતી, તેથી અદ્યાપિ પર્યંત તેના સવત્સર પ્રવર્તે છે. એકદા સમયે લક્ષ્મીદેવીએ પ્રસન્ન થઇ પ્રગટપણે વિક્રમ રાજાને વરદાન માગવા કહ્યું. ત્યારે તેણે લાકોની અનુક‘પાથી · માળવા દેશમાં કદાપિ દુકાળ ન પડે એવું વરદાન માગ્યું, જે યાવદ્રદિવાકરી એટલે કાયમને માટે દેવીએ કબૂલ રાખ્યું. અત્યારે પણ દુર્બળ લોકોને દુકાળમાં માલવદેશજ આધાર ગણાય છે.
(
વિક્રમાદિત્ય રાજાએ પાતાના કોશાધ્યક્ષ (ભંડારી ) ને કાયમ માટે હુકમ કરી રાખ્યા હતા કે કોઇ પણ દુઃખી માણસ નજરે પડે તેને હજાર સેાનામહેાર, જેની સાથે મારે સંભાષણ થાય તેને ૧૦ હજાર, જેના વચનથી હું હસું તેને એક લક્ષ, અને જેનાથી મને ઘણેાજ સતાષ થાય તેને ૧ કરોડ સેાનામહાર આપી દેવી. દાનેશ્વરી વિક્રમરાજાની એ સ

Page #134

૧૨૮
દાની સ્થિતિ હતી. અનુકંપાદાનનું કેટલું માહાન્ય કહિયે ? ટુંકાણમાં–* ઉત્કૃષ્ટ આરોગ્ય, નિષ્કટક રાજ્ય (અખંડ સામ્રાજ્ય), પ્રગટ નિરૂપમ રૂપ-લાવણ્ય, અતિ ઉજવળ-યશ-કીરિ, વળી ધન, વન, દીર્ઘ આયુષ, અકુટિલ પરિવાર, અને આજ્ઞાવતી ઉદાર દિલના પુત્રે એ બધું આ ચરાચર જગત્માં દયાનું જ ફળ સમજવું. દુનિયામાં જે કંઈ ભવ્ય, આશ્ચર્યકારી, આનંદકારી અથવા પ્રશંસાપાત્ર દેખાય છે તે સર્વ કૃપા-દેવીને જ પ્રભાવ જાણુ. કહ્યું છે કે – - “પાનામા, જે વસ્તુળારા.
તથાં મુતા, વિચતિ તે વિરમ ”
એટલે કૃપા નદીના વિશાળ કાંઠે સર્વે ધર્મો તૃણાકર (green vendure) લીલા છમ ઘાસની પેરે વિલસી રહે છે પરંતુ તે કૃપાનદી જ્યારે સુકાઈ જાય છે ત્યારે પછી તે ક્યાં સુધી ટકી શકે છે? તરતજ ત્યાં ઉગેલા ઘાસની પરે ધર્મ પણ શેભા રહિત-સાર સત્વરહિત ફીકેફ પડી જાય છે. એ તે જ્યાં સુધી દયાને પ્રવાહ વહેતે હેય છે ત્યાં સુધી જ સર્વ શેભા-સાર-સત્વ-આનંદ અને સુખ સમાધિ સમર્પે છે. પછી તે તે કેવળ નામશેષજ રહે છે. અત્રે પ્રસંગે જે જે મહાપુરૂષનાં ઉદાર ચરિત્ર કહેવાયાં છે તેમાંથી સાર માત્ર એ લેવાને છે કે આપણે સહુએ આપણું હૃદય કમળ લાગણીવાળું-દયાદ્ધ કરી, કઠેરતા દૂર કરી, દીન દુઃખી જનેની હારે ચઢી “પરદુઃખ ભંજન” બિરૂદ પ્રાપ્ત કરવું યોગ્ય છે.
ઈતિશ.
સમાસ,

Page #135

می بم
શુદ્ધિપત્રક. પુ, લાઈન અરુહ ૧ " ૧૧ આનંદ
આનંદન ૨ ૩ સંસાર
સંચાર ૨ ૧૦ અવિચલ
અવિચલ પદ .૨ ૧૭ બરાજે
બિરાજે ૨ ૨૨ જ્યાં ૧૩. ૭. કહાઈ
بم به
૨૩
૭ અનુજલ ૧ મહારાજ ૧૪ થવાય, આ ઉપરાંત ૧૭ પ્રેરાય ૫ રાજતાં, ભાંજતાં ૧ પાંપ
છતો . ૧૫ જતું
૪ ' દુકૃત કરેલો - ૨૩ • એમજ - ૨૦ ચઢવાને
અનુકૂલ હારા પિતાનાજ થવાય આનું નામ વિવેક ળી.
મન પ્રાય 'રાજતા, ભાંજતા પાપ
૨૬
પછ
૫૭
ભટકતું દુકૃત્યજનિત શોભે છે તેમ ચઢતે વાને મુદિતા નવમાં વનિવાળું એવું દીક્ષાજ વચન ' , પ્રવૃત્તિ .
નવા * છનિવાસુ
એનું ૧૯૧:
૧૧ દીક્ષા
૭. વચનરૂપ ૧૦૪
પ્રવૃત્ત ૧૦૯ ૨ તેને ૧૧૨ .૧૭ .
મેષ : ૧૨૬ - ૨૦ . એકાદ . ૧૨૬ ૨૪સમર્થ ૧૨૮ ૧૩ yeadure
૧૦૧
શ્રેણી , એકલા સુ સમય verdure

Page #136

અગાઉથી આશ્રય આપી મદદ કરનાર સઘૂહ
સ્થાનાં મુબારક નામ. સાણંદ,
( ૧ શા. નાનચંદ ફુલચંદ ૧૧ મેતા કલાભાઈ ચુનીલાલ ૨ શા. માણેકચંદ નાથાભાઈ ૧૧ મેત બુધાલાલ ઊકાભાઈ ૧ મેતા સેમચંદ છગનલાલ ૫ મેતા અમૃતલાલ રવચંદ ૧ મેતા મુલચંદ વર્ધમાનભાઈ ૫ મેતા મંગળદાસ અમરશી ૧ મેતા દીપચંદ પોપટભાઈ ૫ મેતા ચીમનલાલ મણીલાલ ૧ મેતા છગનલાલ ખેમચંદ ૧ શેઠ દેવકરણ વાલજી
૧ મણીઆર ગીરધર વર્તમાન ૧ મેતા જેસંગભાઈ હઠીસંગ
૧ ગાંધી ચુનીલાલ ત્રીકમભાઈ ૧ મેતા નરસીભાઈ લલુભાઈ
૧ શા. ધરમશી પરસેતમદાસ ૧ મેતા મોહકમ ડાહ્યાભાઈ
૧ શા. જીવરાજ રાજપાળ ૧ મેતા પરસોતમ રાવજીભાઈ
૫ ગાંધી કચરાભાઈ ઉકાભાઈ ૧ મેતા સોમચંદ ચુનીલાલ
૧ શા. મનસુખ ડાહ્યાભાઈ ૧ શા. મણીલાલ મોહનલાલ
૧ મેતા રતનચંદ છગનલાલ ૧ મેતા છોટાલાલ હેમચંદ
૧ વેરા ચુનીલાલ વખતચંદ ૧ શા. ત્રીભવનદાસ તલકશી
૧ શા. પાનાચંદ જેસંગ ભાઈ (ગામ ખાઈડના)
( ખંડેર પરાના ) ૧ શા. ૫નજી ઊમેદભાઈ
૧ મેતા પિપટલાલ વાડીલાલ ૧ શા. સાંકલચંદ વખતચંદ ૧ શા. કાળીદાસ મેઘજીભાઈ
૧ મેતા નથુભાઈ સાંકલચંદ ૧ શા. બાપુભાઇ ડાયાભાઈ ૧ મેતા જેમલ જીવણલાલ ૧ શા. લલુભાઈ મુલચંદભાઈ ૧ દેશી મંગળદાસ ગુલાબચંદ ૧ ગાંધી ડાહ્યાભાઈ ભુરાભાઈ
૧ મેતા મોહનલાલ પદમશીભાઈ ૧ શા. મોહનલાલ પીતામ્બરદાસ | ૧ મેતા વાડીલાલ ખુશાલદાસ

Page #137

૧ માણેકચંદ કેશવજી ' | ૧ શા. ધનજી ગુલાબચંદ ૧ શા. શકરચંદ કાળીદાસ ૧ શા. અભેચંદ માણેકચંદ ૧ ગાંધી મોહનલાલ કચરાભાઈ ૧ શા. ગુલાબચંદ જુઠ્ઠાભાઈ ૧ મેતા મણીલાલ ધરમશી ૫ મણીઆર વૃજલાલ અમરતલાલ ૧ શા. પ્રેમાનંદ ચુનીલાલ ૨ શા. માથાલાલ ચતુરભાઈ ૧ દેશી વાડીલાલ પુંજાભાઈ ૫ શેઠ બેચરદાસ કમચુભાઈ ૧ મેતા મંગળદાસ વખતચંદ ૫ ગાંધી સકરચંદ વરવાભાઈ ૧ એ. પી. મહેતા.
૫ શા. કેશવલાલ કચરાભાઈ ૧ શા: અમૃતલાલ જેસંગભાઈ ૫ ભાવસાર આસારામ મુલચંદ ૧ રાં. રા. મણીલાલ વાડીલાલ | ૨ ઝવેરી દેવશીભાઈ મગનલાલ " (સાણંદસ્ટેશન માસ્તર) | ૩ ભાવસાર ડાહ્યાભાઈ ભુખણદાસ ૧ શા. ઉજમશી દીપચંદ ૧ ગાંધી આત્મારામ પિપટલાલ ૧ દોશી ચાંપશી માણેકચંદ ૧ શા. મંગલદાસ લલ્લુભાઈ ૧ જીવાભાઈ સુરાભાઈ
૧ શા. પોપટલાલ હરચંદ ૧ સુ ખેડીદાસ મગનલાલ -૧ શા. લખમીચંદ માણેકલાલ ૧ મેતા મણીલાલ લલુભાઈ
૧ શા. વેલસીભાઈ વધમાન ૧ શા. પ્રેમચંદ ડોસાભાઈ ૧ શા. મુલચંદ કેવલદાસ ૧ શા. મણીલાલ ઉજમશી ૧ શા. નરસી આણંદજી, ૧ ગાંધી રાયચંદ હઠીસંગ | ૫ શા. કમળસી લાડકચંદ ૧ સાકરચંદ બાપુભાઈ
૧ શા. રાયચંદ પુરશોતમદાસ વીરમગામ,
૧ શા. કચરાભાઈ કરમચંદ ૧ શા. મોહનલાલ જેસંગભાઈ ૧ શા. ચુનીલાલ છગનલાલ ૧ માસ્તર વૃજલાલ કેશવજી ૧ શા દલસુખભાઈ ઉકાભાઈ ૧ શા. ચુનીલાલ છગનલાલ . ૧ શા. મણીલાલ કેશવજી. ૨ શા. લખમીચંદ ભવાનદાસ | ૧ દેશી મણીલાલ વેલસીભાઈ

Page #138

૧ ઝવેરી ભરતલાલ રતનસી | ૨ શા. કાન્તીલાલ મોહનલાલ ૨ ઝવેરી રતીલાલ પોપટલાલ ૩ શા. ભોળાભાઈ વહાલચંદ ૧ શા. વાડીલાલ કચરાભાઈ. ૫ શા, સાંકળચંદ મોહકમભાઈ ૧ ગાંધી સોમચંદ ડાહ્યાભાઈ ૫ શા. ધરમચંદ નગીનદાસ રે શા. ભાઇચંદ પુરૂષોતમદાસ ૨ શા. મોતીલાલ સાંકળચંદ ૧ શા. મલાલ ભુદરભાઈ ૨ શા. મોહનલાલ ગીરધર ૩ ભાવસાર લાલજી જસરાજ ૧૦ શા. હીરાલાલ રણછોડદાસ ૪ શા. ડુંગરસી સાવચંદ
૫ શા. ચુનીલાલ મગનલાલ . ૩ ભાવસાર નાગરદાસ સુંદરજી ૨ શા. લલુભાઈ છગનલાલ . ૫ શા. કેશવલાલ કચેરાભાઈ ૫ શા. જુઠાભાઈ રાયચંદ ૧ શા. હીરાચંદ દેવચંદ | ૫ શા. ભેગીલાલ પુરુશોતમદાસ ૧ શા. છોટાલાલ પુરૂષોતમદાસ ૧૧ શા. ગુલાબચંદ નગીનદાસ ૧ ભાવસાર વાડીલાલ ઉજમસી | ૨ શા. વાડીલાલ મગનલાલ ૧ ભાવસાર સોમચંદ ડુંગરસી
૨ શા, લખમીચંદ ગગલદાસ ૧ ભાવસાર ભગવાન કુલચંદ | ૫ શા. નેમચંદ કચરાભાઈ ૨ મણીઆર પરભુદાસ કરસનદાસ ૧ શા બાલાભાઈ છગનલાલ ૨ સુરતી અંબારામ હરજીવનદાસ ૨ શા. છગનલાલ જેચંદભાઈ ૧ કપાસી અમૃતલાલ લાડકચંદ ૧ શા. કેશવલાલ ત્રિીકમલાલ ૧ મોદી રવચંદ અમીચંદ ૫ પરી. ફતેચંદ દેલતચંદ ૫ શા. મફતલાલ ચતુરભાઈ | ૫ પ્રોફેસર હીરો ૩ ભાવસાર પીતામ્બર ભોળાનાથ ! મુંબાઈ ૧ શા. શીવલાલ હરજીવન ૧૫૦ મેતા બુધાલાલ ઉકાભાઈ મારફત ૧ ભાવસાર માણેકચંદ દીપચંદ
માંડલ, - અમદાવાદ, 1 | શ્રી સ્નેહી મીત્રમડલ તરફથી ૬ મેતા છગનલાલ રવચંદ ૫ શા લાડચંદ રતનસી ૧ શા. સુંદરજી તલકસી ૨ વારા શકરચંદ ડાહ્યાભાઈ

Page #139

૨ શા. સવ મગનલાલ
૧ શા. દેવશી ચતુરદાસ
૨ શા. લીલચંદ મગનલાલ ૧ વેારા જગજીવન ચુનીલાલ ૧ શા. મે।હનલાલ ગોવનજી
૨ ગાંધી મગળદાસ ધનજીભાઈ ૨ શા. ડાસાભાઇ પરભુદાસ ૨ ભાવસાર મણીલાલ ઉમેદરામ ૧ કુ. ખાડાભાઇ વીસાભાઇ ૧ કઢાઇ મગનલાલ ત્રીભાવનદાસ
૧ શા. સાંકલચંદ કેવળશી ૧ શા. મગનલાલ ખોવનજી ૧ શા. નાગરભાઇ મનસુખભાઇ
૧ શા. આશાભાઇ ચુનીલાલ ૧ શા. અમુલખ ગાવનજી ૧ મેરઇ શકરલાલ જગાભાઈ ૧ પરીખ નરશી કાલીદાસ મેથાણવાળા
૧ દાશી કાલીદાસ કસ્તુરભાઇ ૭ દાશી મફતલાલ ડાહ્યાભાઇની મારફત
૧ શા. આશાભાઇ ચુનીલાલ ૧ શા. વાડીલાલ દેવચંદ ૨ દોશી મંતલાલ ડાહ્યાભાઇ ૧ શા. મણીલાલ ખેમચંદ અમ્
રાપરવાલા
૧૩૩
૧ શા. પ્રેમચંદ ક્રુસળચંદ ધામાવાળા
૧ શા. ડેાસાભાઇ લાડક્રયદ પ દોશી વરધમાન કપુરચંદ
૧ શા. નાથાલાલ કાલીદાસ
રાસમ
૨ શા. મતલાલ મગનલાલ સાંગલી.
૩ શા. પરસાતમદાસ લાલચંદ વરખડી. ૫ શા. જેચંદ લખમીચંદ
૫ થા. ખાડીદાસ વાલય
૫ શા. પ્રેમચંદ રાયચંદ
૫ શા. સેાભાગ્યચંદ લલ્લુભાઇ
મીરજવાલા
૫ શા. સાંકલચંદ હાથીભાઈ
ગેડીઆ.
૨ શા. દેવસી હરચંદ
૧ શા. વાડીલાલ પરસેાતમંદાસ ડભાઈ
૫ શા. મગનલાલ મુલજીભાઈ
૨ શા. જેઠાલાલ ખુશાલદાસ ધ્રાંગધ્રા.
૧ શા. મણીલાલ ભગવાનજી

Page #140

૧ શા. પ્રેમચંદ મેાહનલાલ
માથકી
૧ શા. છેોટાલાલ દોલતરામ ૩ શા. નાગરદાસ કુલચંદ ૧ શા. વરંજલાલ દેવકરણ ઝીં ઝુવાડાવાળા
૧ શા. પ્રેમચંદ્ન અમરશી.
૧ સધવી અમૃતલાલ સામચંદ
૧ ગાંધી ખુશાલદાસ ભુદરભાઇ ૧ શા. છેટાલાલ સાંકળચંદ ૧ શા. અમુલખ ખાડીદાસ ૧ જાની ચુનીલાલ કાળીદાસ ૧ ગેાહેલ કુવરજી ગગુભાઇ
૧ શા. હરખચંદ્ર દેવશીભાઈ ૧ સંધવી હીમતલાલ નાનચંદ ૧ શા. સાંકલચંદ લલ્લુભાઇ ૧ તેણુશીભાઇ દેવકરણભાઇ કાંઠેના ૧ શા. પ્રેમચ’૬ અમુલખભાઇ
૧ ગઢવી સવદાન ઉમાભાઇ આંતરાલી.
૬ શા. મુલરૢ તલકચંદ
૪ શા. મણીલાલ હઠીસ’ગ ૧ શા. મંગળદાસ લપતભાઇ લીબડી.
૫ શા. માણેકચંદ લવજીભાઈ
૧૩૪
૫ શા. આધડદાસ કાલીદાસ ચેાક્શી
૫ શા. મગનલાલ ઘેલાભાઇ અમદાવાદવાલા
૫ શા. હીરાચંદ લાલચંદ ૫ પરીખ બાપાલાલ ઉમેદચંદ
૩ શા. જેઠાભાઇ તલકશી
૩ શા. હીરાચંદ તેમ’દ
૨ શા. પાનાચંદ ધારશીભાઈ
૨ શા. નથુભાઇ જેસ ગભાઇ ૨ શા. ટાકરશી લહેરચંદ
૨ શા. ચુનીલાલ ત્રીભોવનદાસ
૨ શા. ચત્રભુજ ગુલાબચંદ ૨ શ્રી લીબડી શ્રી આત્મારામજી જૈનશાળા
૨ શા. વાડીલાલ ઓધડભાઇ
૧ શા. ચુનીલાલ ચત્રભુજ ૧ શા. ત્રંબકલાલ ધારશીભાઇ ૧ બકરી હ’સરાજ ડુંગરશીભાઇ ૧ પરી. એયર પનજીભાઈ
૧ શા. લવજી હુકમચંદુભાઇ
૧ શા. સુખલાલ જેચંદભાઇ ૧ શા. ઘેલાભાઇ નથુભાઈ
૧ પરી. લક્ષ્મીચંદ ભાથુજી
૧ શા. પાનાચંદ ખેચરદાસ ૧ શા. કપુરચંદ જીવણભાઈ

Page #141

૧૩૫
૧ શા શીવલાલ માણેકચંદ ! ૧ શા. મનસુખભાઈ છગનલાલ ૧ શા. ચુનીલાલ વખતચંદ ૧ શા, વીરચંદ પ્રેમચંદ ૧ શા. સુખલાલ પ્રેમચંદ
૧ શા. ખુશાલભાઈ આણંદજીભાઈ ૧ વેરા પિટલાલ મેઘજી ૧ શા. માણેકચંદ મેતીચંદ ૧ શા. પરસોતમ હરખચંદ ૧ શા. ઊજમશી ભુરાભાઈ ૧ માસ્તર લલુભાઈ મથુરભાઈ ૧ માસ્તર મણીલાલ જેઠાભાઈ ૧ શા. હરખચંદ ઝવેરભાઈ
૧ અમૃતલાલ નાનચંદ ૧ શા. મોહનલાલ ભુરાભાઈ | ઉતેલીઆ, ૧ શા. ઓઘડભાઈ ચાંપશીભાઈ | ૨ શા. હરજીવન નાગરદાસ ૧ શા. ધારશીભાઈ મોતીચંદ |
૧ શા. વખતચંદ ચતુરભાઈ ૧ પાવા હરગોવન સંધછ
૧ શા. લાલચંદ રતનચંદ ૧ માસ્તર લલુભાઈ રતનશી
ઝીઝવાડા, ૧ શા. જીવરાજ ખેમચંદ ૧ ચોકશી ચુનીલાલ માણેકચંદ |
પજેનશાળાના માસ્તર સુખલાલ
રવજીભાઈ ૧ શા. ધારશી ઊકાભાઈ ૧ શા. ડેશનજી લાલજી
૧ દોશી ધનજી જોઇતારામ ૧ પરી જેમલ છગનલાલ
૧ મેતા દેવશી સુંદરજી ૧ ધરૂ નતમ સુખલાલ | ૧ શા. મોહનલાલ કાલીદાસ
૧ શા. તેજપાલ માણેકચંદ ૧ શા. પીતામ્બર ચતુરભાઈ
| ૧ વેરા ચતુર મેઘજી ૧ શા. નરસીભાઈ વાડભાઈ
સીતાપુર ૧ શા. કલ્યાણજી સુંદરજી
૧ વેરા છગનલાલ કલાણજી તે શા. દીપચંદ દેવચંદ
ખેરવા, ૧ શા. જેઠાલાલ તેજાભાઈ | ૧ શા. મેહનલાલ કેવળદાસ છે શા. સુખલાલ તલકશી ૧ ગાંધી વિરપાલ મગનલાલ

Page #142

૧૩૬. . પિપટલનકશીભાઈ | ૧ શા. વાડીલાલ મેતીચંદ શા. પિપટલ લુઝ મરશીભાઈ | બાજવા.
માં પાણી | ૪ શા. હરજીવનદાસ નેમચંદ ૧ રાવળ ભાઈ ટાઈમ- ૨ શા. કપુરચંદ અમીચંદ કીપર રે સ્ટેશન માસ્તર
છાણી, * ગુજરાત પ્રાંત | ૧૨ સા. હરજીવનદાસ તેમચંદ ૧ ૨. રા. દયાલજીભાઈ સીગ્ન
| લીબડીવાળાની મારફત લર રેલવે સ્ટેશન ગુજરાત પ્રાંત
૮ શા. ચીમનલાલ મુલચંદ ૧ રા. ૨. લક્ષ્મીરાવ સોલીટર | ૨ શા. શીવલાલ નરસીદાસ પબ્લીક વર્ક ઇન્સપેકટર
૨ શો. નગીનદાસ મોતીલાલ ૧ ગટન.
દસાડા, કાવીઠા,
૨ શા. જીવરાજ સુંદરજી ૨ શ્રી માઝન સમસ્ત
૧ શા. મેહનલાલ લલુભાઈ ૨ શા. મણીલાલ પાનાચંદ
૧ શા. દલિતચંદ ઉજમણી ૨ શા. રવચંદ છગનલાલ
૧ શા. મોહનલાલ ઉમેદચંદ
૧ શા. જેડીદાસ સાલચંદ ૧ શા. મેહનલાલ ત્રીભોવનદાસ
૧ શા, અમુલખ લલુભાઈ ઘેડાના
૧ શા. ડેમાભાઈ ૫નજીભાઈ ૧ પટેલ મથુરભાઈ | ૧ શા. અમૃતલાલ ભલચંદ
વઢવાણ શહેર : | ૧ શા. દલછા નેમચંદભાઈ ૫ શા. ચુનીલાલ ચતુરદાસ | ૧ દેશી જગજીવનદાસ નરશીદાસ ૧ સા. શાન્તિલાલ ભુરાભાઈ

Page #143

शास्त्रकर्तृ आशिष. શિવ મનુ સર્વ જ્ઞાતિ, જાનિતા પરંતુ સૂવાળા दोषाः प्रयांतु नाशं, सर्वत्र सुखी भवं लोकाः ॥ १॥
વિશ્વત્રયમાં અખંડ શાંતિ પ્રસરે સમસ્ત પ્રાણવર્ગ પરે'પકાર રસિક અને દેવ માત્ર નિર્મળ થાઓ અને સર્વત્ર સહુ ઈલેકે સુખી સુખી થાઓ? ૧
જેના ભાવના જહિતચિંતા ત્રિી, જુવેનાશિની તથા ફળા | परसुख तुष्टिर्मुदिता, परदोषो पेक्षण सुपेक्षा ॥ २॥
અન્ય જીવોનું હિત શ્રેય કલ્યાણ થાય એવી અંતરની લાગી રાખવી તે મૈત્રી, અન્ય જીવના દુઃખને અંત આવે એવી ઉગ્ર લાગણીથી યથાશક્તિ પ્રયત્ન કરે તે કરૂણ, અન્ય જીવોની સુખસમૃદ્ધિ અથવા ગુણગૈરવ દેખી દીલમાં પ્રમુદિત (રાજી રાજી) થવું તે મુદિતા અને અન્ય જીના (અત્યંત કઠોરતા, નિર્દયતા, ઈર્ષા, નિદા પ્રમુખ) અનિવાર્ય તરફ ઉપેક્ષા કરી તેમના ઉપર રાગદ્વેષ નહિ લાવતાં, તેમને કર્મવશ વતી જાણી સમભાવે રહેવું તે ઉપેક્ષા ભાવના છે. ૨

Page #144
સુચના. આ પુસ્તક કચ્છ કડાવાનિવાસી, સ્વર્ગવાસી સા. બાઈ મેયબાઇ મુળજીના મરણાર્થે ખપી. જનને ભેટ દાખલ આપવાનું છે, માટે પોષ્ટ ખર્ચની એક આનાની ટીકીટ મોકલીને નિચેના સિરનામથી અમર પ્રસિદ્ધ કતી પાસેથી મંગાવી લેવું. મળવાનું ઠેકાણું - શેઠ જેટુ ભાઈ પુંજાભાઈ. મુ. કચ્છ કોઠારા,