Sthirta

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Jitendravijay
Publisher: Navjivan Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022050/1

Page #1

ज्ञानसार अटक 3 FERROL
३२ सर्वनया
२मग्नता पूर्णता
Bizay
નવજીવન ગ્રંથમાળા પ્રકાશન

Page #2

જ્ઞાનસાર પુષ-૩
શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમ:
સ્થિરતા
[જ્ઞાનસાર-તૃતીય અષ્ટક]
પ્લેક-રચયિતા પરમપૂજ્ય મહામહોપાધ્યાય શ્રીમદ્ વિજ્યજી મહારાજ
ગુજરાતી વિવેચક પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી જિતેન્દ્રવિજયજી મહારાજ
મૂલ્ય: ૩૦ પૈસા
પ્રકાશક
શ્રી નવજીવન ગ્રંથમાળા ગારીઆધાર (પાલીતાણા થઈને), સૌરાષ્ટ્ર

Page #3

પ્રકાશન અંગે
સમયનાં વહેણ માનવીને જુદી જુદી દિશામાં ખેંચે છે. એવું જ સ્થિરતા” અષ્ટક માટે થયું. તેના નામની સાર્થકતા પણ ન જાણે ત્યાં યથાર્થ ઠરી. છતાં એના વાંચક–ચાહક વર્ગની ચાહના મોડે સુધી અખંતિ જળવાઈ એ ધીરજ માટે અમો ધન્યતા અનુભવીએ છીએ.
ઉપકારી પૂ. મહામહોપાધ્યાયજી મહારાજ સાહેબે આ “જ્ઞાનસાર ગ્રંથની રચના જ એવી ખૂબીથી કરી છે કે, વાંચક-ચિંતકને ફરી ફરી જૂના વિષયોને નજર સન્મુખ રાખવા જ પડે. એમ ‘પૂર્ણતા મેળવવા “મમ્રતા ' આત્મામાં જોઈએ આ વાત સમજ્યા પછી મન્નતા ઉપર કાબૂ મેળવવા “સ્થિરતા કેળવવાની પહેલી જરૂર રહે છે. અર્થાત વર્તમાનને ધ્યાનમાં રાખીને ભૂતકાળ ભૂલ્યા વગર ભવિષ્યકાળ ઘડવાનું જે કપરું કામ છે, તે પાર પડે તે જ એ અષ્ટક માળા રૂપે જીવનમાં સાબિત થશે.
ત્રીજુ અષ્ટક પ્રગટ કરવા માટે શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામી જૈન દેરાસર (પ્રાર્થનાસમાજ) મુંબઈના ટ્રસ્ટીઓ તરફથી સંપૂર્ણ સહકાર મળેલ છે. તેની આભાર સાથે નેંધ લેતાં આનંદ અનુભવીએ છીએ. તેમ જ ભવિષ્યમાં બીજાં અષ્ટકે શીધ્રાતિશીધ્ર બહાર પાડવાના અમારા મનોરથ પૂર્ણ થાય એવી મનોકામના સેવીએ છીએ.
અષાડ સુ. ૨-૨૦૧૬
—પ્રકાશક
સર્વ હક્ક પ્રકાશકને સ્વાધીન પ્રથમ આવૃત્તિ: સંવત ૨૦૨૬ અષાડ: નકલ ૫ooo પ્રકાશક: શ્રી બાબુલાલ નહાલચંદ, નવજીવન ગ્રંથમાળા, ગારીઆધાર (સૈારાષ્ટ્ર) મુદ્રક એચ. બી. ઘાણેકર, ન્યુ એજ પ્રિ. પ્રેસ, ૧૯૦-બી, ખેતવાડી મેઈન રોડ,
મુંબઈ-૪.

Page #4

mmmm
॥
१
॥
॥२॥
....
॥
३
॥
॥४
॥
M
३ स्थिरता वत्स! किं चञ्चलस्वान्तो भ्रान्त्वाभ्रान्त्वा विषीदसि।। निधिं स्वसन्निधावेव स्थिरता दर्शयिष्यति॥ है ज्ञानदुग्धं विनश्येत लोभविक्षोभकूर्चकैः। है अम्लद्रव्यादिवास्थैर्यादिति मत्वा स्थिरो भव ॥
अस्थिरे हृदये चित्रा वाङनेत्राकारगोपना। पुंश्चल्या इव कल्याणकारिणी न प्रकीर्तिता ॥ है अन्तर्गतं महाशल्यमस्थैर्य यदि नोद्धतम् ।
क्रियौषधस्य को दोषस्तदा गुणमयच्छतः॥ है स्थिरता वाङ्मनःकायैर्येषामङ्गाङ्गितां गता। है योगिनः समशीलास्ते ग्रामेऽरण्ये दिवा निशि॥
स्थैर्यरत्नप्रदीपश्चेद् दीपः संकल्पदीपजैः। है तद्विकल्पैरलं धूमैरलं धूमैस्तथास्रवैः॥ है उदीरयिष्यसि स्वान्तादस्थैर्य पवनं यदि। है समाधेर्धर्ममेघस्य घटां विघटयिष्यसि ॥ है चारित्रं स्थिरतारूपमतः सिद्धेष्वपीष्यते। है यतन्तां यतयोऽवश्यमस्या एव प्रसिद्धये ॥
॥५॥
७
॥
॥
८
॥

Page #5

वत्स! किं चञ्चलस्वान्तो भ्रान्त्वा भ्रान्त्वा विषीदसि। निधि स्वसन्निधावेव स्थिरता दर्शयिष्यति॥
અથ
હે વત્સ! ચંચળ ચિત્તવાળે બનીને તું શા માટે અહીં તહીં પરિભ્રમણ કરી રહ્યો છે? જે સમૃદ્ધિ અને શાંતિ માટે તું ઘરેઘર અને ગામેગામ ભટકી રહ્યો છે–દુઃખી થઈ રહ્યો છે, તે સુખશાંતિને ખજાને તો તારી પાસે જ છે. સ્થિરચિત્તતા જ તને એ ગુપ્ત નિધિને બતાવશે.
વિવેચન મનની સ્થિરતા વિના મગ્નતાનો આનંદ માણવો અશક્ય છે.
અનાદિકાળથી આ આત્મા અસ્થિરતાને કારણે ભવસાગરમાં ભટકી રહ્યો છે. જ્યાં ત્યાં સુખ, શાંતિ અને આનંદને એ શોધી રહ્યો છે. એને પ્રાપ્ત કરવા હિત–અહિત કે સારા-નરસાને જરા પણ વિચાર કર્યા વિના, ગમે તેવાં નિંદનીય કૃત્ય કરતાં પણ એ શરમાતે નથી. જેના ફળ-સ્વરૂપે એ સુખશાંતિને બદલે તિયચ, નરક, નિગોદાદિની અપાર વેદનાઓ કે દુઃખને પામે છે.
કરુણાથી આદ્ર બનેલા એવા જ્ઞાની પુરુષેએ, દુઃખથી રિબાતા આત્માને ઉદ્દેશી કહ્યું છે કે, “હે વત્સ! તે એક શ્વાસોશ્વાસમાં સાડાસત્તર ભવ કરવા જેવા મહાદુઃખદાયી સૂક્ષ્મ નિગદમાં અનંતેકાળ વિતાવી ઘણું દુઃખ સહ્યું છે. એ અપાર વેદના સહન કરતાં કરતાં કમમેલ કાંઈક કપાતાં, પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેઉકાય, વાઉકાય, વનસ્પતિકય આદિ એકેન્દ્રિયપણામાંથી નીકળી અનુક્રમે બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચઉરિંદ્રિય અને અસંજ્ઞી પંચેંદ્રિયપણામાં પણ, અસંખ્યકાળ નિરાધારપણે ઘણાં દુઃખ સહન કર્યા છે. એમ રખડતે રઝળતો તું દુર્લભ એવા મનુષ્ય જન્મને મહાકષ્ટ પામે છે. છતાંય તારી ચંચળ વૃત્તિને અહીં આવ્યા પછી પણ તું છોડતો નથી. પરંતુ યાદ રાખજે-જ્યાં સુધી

Page #6

સિદ્ધશિલા–મેક્ષમાં સ્થિરવાસ કરવાને તું પુરુષાર્થ નહીં કરે, તેને વિચાર સરખો પણ તને નહીં થાય, ત્યાં સુધી તું કદી પણ દુઃખમાંથી મુક્ત થઈ શકવાને નથી, અર્થાત્ તારું સાચું આત્મીય ધન તને પ્રાપ્ત થવાનું જ નથી.”
જીવનું પરિભ્રમણ કરવાનું ક્ષેત્ર ૧૪ રાજલેક જેટલું વિશાળ છે. છતાં એ જે ટૂંકું કરવું હોય, તે સર્વ પ્રથમ પર વસ્તુઓમાં ભટકવાનું હવે બંધ કર, ને તારામાં જ તું સ્થિર થા. સ્વમાં સ્થિર થયા પછી બાહ્ય પદાર્થો પ્રત્યે તને ઉપેક્ષાભાવ સહેજે પેદા થશે ને નિજમાં લીન થવાનું ગમશે. એટલે કે બાહ્ય ધનને મેહુ ઓછો થશે ને આત્મીય ધન મેળવવાની જિજ્ઞાસા જાગશે.
આત્મીય ધનની કે સાચા સુખની પ્રાપ્તિ માટે હે જીવ! સાચું તત્વ સમજવા સ્થિર થવું તારે માટે અનિવાર્ય છે. સુખની આકાંક્ષાએ સ્વને ભૂલી, પરમાં એક્તાન બની, પરવસ્તુ પાછળ ઘણે કાળ આંધળી દેટ મૂકવાના મિથ્યા પ્રયત્ન કર્યા પછી, ઘણું પરિભ્રમણ દ્વારા દુઃખના સંતાપ સહી, છેવટે તું શાંતિ ઝંખે એ સ્વાભાવિક છે. પરંતુ આજ સુધી જેને તું બહાર શોધી રહ્યો છે, તે બહાર ક્યાંય નથી–તે સાચું સુખ તે તારામાં જ છે, અંતરમાં જ છુપાયેલું છે.
- અત્યાર સુધીની તારી સર્વે અભિલાષાઓ કેવળ અસ્થિરતાને કારણે જ જ્યારે ઠગારી નીવડી છે-નિષ્ફળ બની ચૂકી છે, ત્યારે (તારી) આ અંતિમ અભિલાષા ચંચળચિત્તતા દૂર થવા દ્વારા સ્થિરતા જ પાર પાડશે એ નિર્વિવાદ છે. કેવળ મનની લલચામણું પરવશતાને કારણે જ તું ચારે ગતિમાં હડકાયા કૂતરાની જેમ ઘણું ઘણું રખડ્યો, રઝળે, છતાં કયાંય ઠરીઠામ બેસી શક્યા નહિ. હવે મહાપુણ્યયોગે ફરીથી સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયપણું પામ્યો છે. પરંતુ જે હવે અહીં મનને જ નાથવામાં નહિ આવે, ધર્મમાં જોડવામાં નહિ આવે, આત્મગુણેમાં સ્થિર કરવામાં નહિ આવે, તે એ રખડપટ્ટી ને દુઃખને કદી અંત આવવાને જ નથી.
માટે હે જીવ! તું સ્થિરતા કેળવ. એ તને અખૂટ અનંત ખજાને અપાવશે અને તારી સુખની તૃષ્ણ છિપાવશે.

Page #7

૨ |
ज्ञानदुग्धं विनश्येत लोभविक्षोभकूर्चकैः।। अम्लद्रव्यादिवास्थैर्यादिति मत्वा स्थिरो भव ॥
અથ
નિમળજ્ઞાન રૂપી ધમાં અસ્થિરતા રૂપી ખટાશનું મિશ્રણ કરી, લોભ તૃષ્ણ અને ચંચળતા રૂપી નિસાર
ચા જ મેળવવા જેવું (સમ્યગજ્ઞાન નાશ પામે તેવું) તું શા માટે કરે છે? હે ચેતન ! તારા શુદ્ધ ચિતન્ય સ્વભાવમાં સ્થિર થા.
વિવેચન જ્ઞાન એ આત્માને ગુણ છે. નિર્મળજ્ઞાન રૂપી મહાસાગરમાં આત્મા ડૂબકી મારે, તો સ્વકલ્યાણને માગ જરૂર નિશ્ચિત કરી શકે. અર્થાત જ્ઞાન એ આત્માને સ્વ સ્વભાવમાં સ્થિર કરનાર એક માત્ર સાધન છે.
જે અનંતા કમને ક્ષય જ્ઞાની પુરુષ શ્વાસોશ્વાસમાં કરે છે, તે જ કમખપાવવા માટે અસ્થિર અને અજ્ઞાની પુરુષને અનંતકાળ પણ એ છે પડે છે. માટે જ જીવનમાં સ્થિરતાની અત્યંત આવશ્યકતા છે.
જ્ઞાનની સાધના માટે જેમ શાંત વાતાવરણ, સ્થિરતા અને એકાગ્ર મને આવશ્યક છે, તેમ તેમાં અવરોધ કરનારા (પરપુદ્ગલેના આર્ષણ રૂપી) સાધનને અભાવ પણ હોવો જોઈએ. અથવા મન તેનાથી પર બનેલું હોવું જોઈએ. તે જ જ્ઞાન પ્રાપ્તિ સહજ બની શકે.
નિર્મળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરતી વખતે આત્માને જે અસ્થિરતા સ્પશી જાય, તો લેભ, તૃષ્ણ વધુ ને વધુ ચલ–વિચલ કરે. પરિણામે મન આત્મચિંતન કરવાને બદલે સંસારની વિવિધરંગી વિચિત્રતાઓ તરફ ખેંચાઈ જાય છે. આમ અસ્થિર મનવાળે, પરપુદ્ગલોમાં રખડતે જીવ કયાંય શાંતિ અનુભવી શકતું નથી. એ કયાં ભૂલે પડ્યો છે, એની જ એને સમજ હોતી નથી.

Page #8

પિગલિક વસ્તુઓ તરફનું આકર્ષણ જ્યારે આત્મામાં વધતું જાય છે, ત્યારે એ પિતાને શું પ્રાપ્ત કરવાનું છે, એ જ ભૂલી જાય છે. આજ સુધી જે દિશામાં નિર્મળ જ્ઞાનને પ્રવાહ વહેતું હતું, તે પ્રવાહની ગતિ અસ્થિરતાને કારણે રૂંધાઈ જાય છે અને દિશા પણ પલટાઈ જાય છે. વિશાળ સાગર તરફ વહેવાને બદલે ખાબોચિયા તરફ વળે છે. આમ નિમળ જ્ઞાન રૂપી પ્રવાહની ગતિ રૂંધાવાથી પ્રગતિ તે અટકે છે, પરંતુ તેની સાથે નિર્મળ જ્ઞાન (જળ) બંધિયાર પણ બને છે. આમ જ્ઞાન બંધિયાર થતાં લેભ-તૃષ્ણ રૂપી કાદવથી એ દૂષિત બને છે. તેમજ ચેમેર અને વિકાર રૂપ લીલફૂલ થવાને કારણે પૂર્વે ઉપાર્જન કરેલ નિમંળજ્ઞાન રૂપી જળ ડહોળાઈ જાય છે-અવરાઈ જાય છે.
દૂધમાં ખટાશનું મિશ્રણ થતાં જેમ એ ફાટી જાય છે. અને ફિદા થયેલા દૂધને ઉપયોગ માનવી દૂધ તરીકે કરતા નથી. તેમ આત્મા અસ્થિરતા રૂપી ખટાશને કારણે લેજ, ક્ષોભ, ચંચળતાને વશ થઈ નિર્મળ જ્ઞાનને (સ્થિરતાથી) સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, ચિંતન વગેરેમાં ઉપયોગ કરી શકતું નથી. ક્રિયા કરે કે ધ્યાન ધરે તો તેમાં પણ મન લાગતું નથી.
દીઘ કાળ સુધી જ્ઞાનની રમણતામાં જ આનંદ માણનાર પરમોચ્ચ કેટિના જ્ઞાની પુરુષ પણ, જે અસ્થિરતાના વમળમાં ફસાઈ જશે, તે પિષ્ટિક ઉત્તમ દ્રવ્ય જેવું દૂધ પણ અલ્પ માત્ર ખટાશથી જેમ ફાટી જાય છે તેમ એ જ્ઞાનીની આત્મરમણતા તે દૂર થશે, પણ સાથે સાથે વર્ષોની સાધના બાદમેળવેલું જ્ઞાન અને કદાચ દુર્લભ મનુષ્ય જન્મ પણ એ ગુમાવી બેસશે.
આમ આત્માને જે ઉત્તમ ફળ જ્ઞાન દ્વારા પ્રાપ્ત થવું જોઈએ, તે અસ્થિરતા અને પરવસ્તના મેહ રૂપી ખાટા પદાર્થને કારણે પ્રાપ્ત થતું નથી. મનસ્વી મન એ પરવસ્તુની પ્રાપ્તિ માટે એવા એવા ને એટલા સંકલ્પ-વિક૯પ કરે છે, કે જેના કારણે ઉપાધિ રહિત, કેવળ સુખ અર્પનાર, અમૃતતુલ્ય નિમળજ્ઞાન ઉપર પણ આવરણ આવી જાય છે.
ડૉકટર તાવમાં સપડાયેલા દદીને નાડી જોઇ જેમ પથ્ય અને ઔષધ આપે છે, તેમ ઉપકારી મહાપુરુષે અસ્થિરતાને કારણે ઉદભવતી જ્ઞાન વિકૃતિ અને તેથી આત્માને વેઠવી પડતી અનેકાનેક વિટંબણાઓ જોઈ કરુણોદ્ર સ્વરે કહે છે-હે આત્મન! તું તારા સ્વ-સ્વભાવમાં જ સ્થિર થા.”

Page #9

૨ |
अस्थिरे हृदये चित्रा वाङनेत्राकारगोपना। पुंश्चल्या इव कल्याणकारिणी न प्रकीर्तिता॥
- અથ જેમ કુટિલ મનવાળી-અસતી સ્ત્રીના વતન, વાણું અને દ્રષ્ટિમાં કૃત્રિમ એકતા લાવી સતનું દર્શન કરાવવાના પ્રયત્ન નિરર્થક જાય છે–તેમજ સવશાલી પુરુષોને તે સતીત્વની ઝાંખી પણ કરાવી શકતી નથી, તેમ અસ્થિર ચિત્ત કરેલા ઉચ્ચ કેટિના તપ-જપ કે ધાર્મિક અનુષ્ઠાને પણ ઈચ્છિત ફળને આપી શકતા નથી અથત કલ્યાણકારી બની શક્તા નથી.
વિવેચન મન જીત્યું તેણે સઘળું જીત્યું” આ જ વાતની પ્રતીતિ આ લેકમાં કરાવવામાં આવી છે. મેક્ષની પ્રાપ્તિ માનવભવ સિવાય કયાંય શક્ય નથી. પરંતુ સ્વચ્છ અરીસામાં જેવી વસ્તુ તેવું જ એનું પ્રતિબિંબ એ ન્યાયે ધર્મ આરાધના કરતી વખતે પણ મનુષ્યના (મનના) જેવા પરિણામ તે તેના કાર્યમાં પડઘો પડે છે, તે જ તેને કર્મબંધ થાય છે. | મન ચંચળ બનવાનું મુખ્ય કારણ ધર્મક્રિયા કે કાર્ય પ્રત્યે અણુગમે યા અરુચિ પણ હોઈ શકે છે. કોઈ દેખાદેખીથી અથવા પરંપરાથી પણ આ બધું કરતે હેય, તેવું અનુભવાય છે. વાસ્તવિક રીતે ધર્મકિયા હંમેશાં ઉત્તમ ફળ આપનારી છે. એ વાત જ્યાં સુધી જીવનમાં પરિણમતી નથી, ત્યાંસુધી સંશયોથી ભરેલી અસ્થિરતા તેને છેડે છોડતી નથી.
જેવી રીતે આત્મસાધના કરવા માટે શાંત વાતાવરણને પ્રફુલ્લિત મન જરૂરી છે, તેવી રીતે ઉત્તમ કિયા કરતાં માનવીનું મન સંસારની તીવ્ર વાસનાથી અલિપ્ત પણ હોવું જોઈએ. આત્મા જે પુદ્ગલને કે નશ્વર વસ્તુઓના આકર્ષણને ભેગ બનેલ હોય અને વ્યવહારથી કપટયુક્ત દાંભિક ક્રિયા કે ધમકરણ કરતે હોય તે તેની પ્રવૃત્તિ મૂળમાંથી જ અસ્થિર હેઈ લાભદાયી નીવડતી નથી, કલ્યાણકારી થઈ શકતી નથી.

Page #10

બાળમંદિરના વિદ્યાથીને જેમ ઘર છોડવું આકરું લાગે છે ને શિક્ષણ લેતાં તે ચંચળ ને અસ્થિર હોય છે. છતાં કાળાંતરે એ જ બાળક સ્થિરતાપૂર્વક અભ્યાસ કરે છે. તેમ પ્રાથમિક આત્માથી જીવને ધર્મક્રિયામાં શરૂઆતમાં એકાગ્રતા ન આવે, કિયા પણ શુદ્ધ ન બને, એ સ્વાભાવિક છે, પરંતુ સમય જતાં, યથાર્થ રીતે ધર્મનું, તથા ક્રિયાનું સ્વરૂપ સમજતાં ને નિયમિત રીતે ધર્મકિયા કરતાં એ જરૂર ધમમાં તદાકાર બની શકે છે.
ધર્મકિયા સર્વ પ્રથમ સ્વને સુધારે છે. સ્વમાં એકાગ્ર-સ્થિર બનાવે છે ને પરવસ્તુઓથી અલિપ્ત કરે છે. પરંતુ એ સ્થિર ચિત્તે કરવામાં આવે તે જ. માટે અહીં અસ્થિર મનવાળાને કુલટા સ્ત્રીની સાથે સરખાવ્યા છે.
પરપુરુષમાં આસક્ત થયેલ સ્ત્રીને કુલટા કહેવામાં આવે છે. એ સતીપણાના અનુપમ સુખથી એ વંચિત રહે છે, અને જન્માંતરે પણ દુર્ગતિના મહાદુઃખને પામે છે. તેમ સ્વગુણમાં–સ્વસ્વભાવમાં સ્થિર ન થનાર પિતાની અંદરની આત્મરમણતાને છેડી ક્ષણિક સુખાકર્ષણને લીધે, પરવસ્તુઓમાં ભટકનાર અસ્થિર (મનવાળો) આત્મા સાચું હિત સાધી શકતું નથી.
અવંચક યિા (અંતરની સરળતા-નિમળતાથી–નિષ્કપટ ભાવે કરવામાં આવેલી ધર્મક્રિયા) થીજ અવંચક ફળ (મોક્ષફળ) મળે છે. કારણ અનુસાર જ કાર્ય થાય છે. એટલે જે મન, વચન અને કાયાની એકતા જળવાય, તે જ અવંચક કિયા શક્ય બને. એ એકતા લાવવા માટે અસ્થિર મનને કાબૂમાં લાવવું અનિવાર્ય બની જાય છે. ચિત્તની ચપળતા નિવારવા શ્રી વીતરાગપ્રભુની આજ્ઞા શિરોધાર્ય કરી,
માળાT ધખો ” એ ઉક્તિ અનુસાર શુદ્ધ શ્રદ્ધા અને નિશ્ચલતાપૂર્વક વર્તવું જરૂરી છે. સ્વછંદપણે ચાલવાથી કે મનને કાબૂમાં લીધા વિના કાયા કે વચનની શુદ્ધિ-નિર્દોષતા) સંભવી શકતી જ નથી. માટે જ તપ–જપ અને સંયમ જે અવિનાશી અક્ષય સુખને આપવા સમર્થ છે, તે ઈચ્છાનિધિ વગરના થતાં હોવાથી તે મેક્ષ સુખ આપી શકતા નથી. માટે જ વિચારવંત સુજ્ઞ યેગી પુરુષે અસ્થિરતાને ત્યજી સ્વ(આત્મ) સ્વભાવમાં સ્થિર થવું જોઈએ.

Page #11

8 |
अन्तर्गतं महाशल्यमस्थैर्यं यदि नोद्धृतम् । क्रियौषधस्य को दोषस्तदा गुणमय रहतः
અથ જ્યાં સુધી અંતરમાં ઊંડે ઊંડે, પરવસ્તુના આકર્ષણનું અસ્થિરતા રૂપી મહાશલ્ય રહેલું છે, ત્યાં સુધી ગમે તેવું ધમકિયા રૂપ મહા આષધ ગુણકારી (આત્મન્નિતિકારક) ન બને તેમાં એ (ધમક્યિા રૂપ) અષધનો શો દેષ? માટે જ અસ્થિરતા રૂપી મહાશલ્ય સવ પ્રથમ દૂર કરવું જોઈએ.
વિવેચન સામાન્યતઃ અનંત કાળથી સંસારમાં રખડી રહેલ આત્મા સાંસારિક, પગલિક, ભૌતિક, વૈષયિક એવા ક્ષણિક સુખમાં જ લુબ્ધ બનેલ રહે છે. સાચે જ એ એક પ્રકારનું મેહનીયમનું મેમેરિઝમ જ છે.
કાળક્રમે સંત પુરુષની શીતળ છાંય મળતાં, સંસારથી સંતપ્ત બનેલ આત્મા, સારી ધર્મબુદ્ધિ મેળવી, પરમ ત્યાગી વીતરાગી દેવની ઓળખ કરી, સુંદર ધમરાધના આત્મિક (શક્તિ) સગુણના આવિષ્કાર માટે શરૂ કરે છે. છતાંય જરાક નિમિત્ત મળતાં યા સંતસમાગમ જતાં મન પરવસ્તુઓમાં-સંસારના ક્ષણિક સુખ તરફ આવેગથી ઘસડાઈ જાય છે. (શા માટે ?)
કેઈ પણ કિયા કરે પછી ભલે તે આધ્યાત્મિક હોય અથવા સાંસારિક વ્યવહારની હેય, પણ જે તે વખતે માનવીનું મન કયાંક રખડતું હોય, આંખે ક્યાંક ફરતી હોય, અને હાથ કયાંક કામ કરતા હોય, તે એ રીતે એ કદી સફળતા મેળવી શકતું નથી–આગળ વધી શકતું નથી. ઘાંચીના બળદની જેમ ત્યાં ને ત્યાં જ ફર્યા કરે છે.

Page #12

ઉચ્ચ કેટિની ધમ કિયાઓ કરવા છતાંય માનવ પ્રગતિના પાન ચઢતે દેખાવાને બદલે (ઘાંચીના બળદની જેમ) જ્યને ત્યાં જ ઊભે રહેલ દેખાય છે. (શા કારણે?)
ધમ કરનાર માનવના આ હાલ જેઈ ધર્મ તરફ અભાવવાળા ધર્મરુચિ વિહોણુ–માત્ર સંસાર સુખના અથીજને “ધમનું કાંઈજ મૂલ્યાંકન નથી” એમ સહેજે અજ્ઞાનતાથી માની બેસે છે. ધમને નિંદે છે, અને “ધમજને કરતાં અમે અધમીઓ ઘણા સારા છીએ? એમ બેધડક બોલે છે. એનું કારણ?)
આપણે જાણીએ છીએ કે પેટમાં ચૂંક આવે છે, તે કઈ પણ ઉપાયે દૂર થવી જ જોઈએ. એપેન્ડીસાઈટ હોય તે તાત્કાલિક ઑપરેશન થવું જ જોઈએ. જે એમ કરવામાં ન આવે, તે ગમે તેવા કિંમતી કે દુર્લભ ઔષધ પણ ગુણકારી કે લાભદાયી નીવડી શકતા નથી. એ શલ્ય કયારેક માનવીને પ્રાણાંત કષ્ટમાં પણ મૂકી દે છે. આમ શરીરમાં રહેલ કેઈ પણ પ્રકારને સડે નાબૂદ કર્યા વિના શરીર નિરોગી બની શકતું નથી.
વિશાળ કાયામાં ખૂંપેલ નહિવત જેવી ફાંસ, કાચ કે કાંટે પણ જે આપણને બેચેન બનાવી દે છે, અર્થાત્ દ્રવ્યશલ્ય આટલા અનર્થને ઉત્પન્ન કરી શકે છે, તે આત્મામાં રહેલ અસ્થિરતારૂપી ભાવશલ્યની વાત જ શી કરવી?
એટલા જ માટે મહા ઔષધિ રૂપ કરાતી ગુણકારી ધર્મક્રિયાઓ છાર પર લીંપણ જેવી ન બની રહે, આપણે ઘાંચીના બળદની જેમ જ્યાંના ત્યાં જ ન રહીએ અને અજ્ઞાની કે અધમીઓના હાંસીપાત્ર ન બનીએ, તે માટે સુજ્ઞ જને અસ્થિરતારૂપી મહાશલ્યને પ્રથમ દૂર કરવું અત્યંત આવશ્યક છે.

Page #13

છે स्थिरता वाङ्मनःकार्येषामङ्गाङ्गितां गता। योगिनः समशीलास्ते ग्रामेऽरण्ये दिवा निशि॥
અર્થ જે યોગી પુરુષનાં મન, વચન અને કાયામાં સ્થિરતા વ્યાપી ગઈ હોય છે, તેમજ વિચાર વાણુ ને વતનમાં એકરૂપતા પ્રવતે છે, તેઓ ગામમાં કે જંગલમાં, દિવસે અથવા રાત્રિએ, સર્વ સમયે ને સર્વત્ર સમતાભાવ રૂપ સ્વભાવમાં રમતા હોય છે.
વિવેચન અંતરની પવિત્રતા મન, વચન અને કાયાના શુભ વ્યાપાર ઉપર નિર્ભર છે. જ્યાં સુધી એ ત્રિવેણીને સ્થિરતામાં સંગમ અથવા સમાવેશ થતો નથી, અથવા કિયા કરતી વખતે ચંચળતા છેડી એ ત્રણેય જ્યાં સુધી સંપથી કામ કરતા નથી, ત્યાં સુધી આત્માને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થતી નથી. પવિત્રતાની સાધનામાં જે એકની પણ ઊણપ હોય તે સિદ્ધિ પરિપૂર્ણ થતી નથી. - વ્યવહારમાં સમૃદ્ધિના પાન રૂપ ગણાતા હીરાજડિત મહાલયમાં, સુંદરીઓની સાંનિધ્યતામાં કે ઉચ્ચ સત્તાના સિંહાસને બિરાજવા છતાંય અંતર શાંતતા અનુભવતું નથી, કે શાંતિ પ્રાપ્ત કરતું નથી. એ અદ્દભુત લેટિનું સમતારસનું પાન પ્રશાન્તાવસ્થામાં ઝીલતા એવા ગી પુરુષની છાયામાં મળે છે. તેઓના મન-વચન-કાયાની સ્થિરતા અગાધ મહાસાગર જેવી ગંભીર છે, એ જ એનું મુખ્ય કારણ છે.
યેગી પુરુષના જીવનની મધુરતાનું મૂળ મન-વચન ને કાયાની એકતા અથવા સદુપયોગિતા ઉપર હોય છે. “મન વ મનુષ્કાળાં ૨i વિંધ મોક્ષયોઃ” એમ જાણનાર અને “મન સાધ્યું તેણે સઘળું સાધ્યું? એમ અંતરથી માનનાર યોગી પુરુષે મનને તપ-જપ ને જ્ઞાન–ધ્યાન દ્વારા એવું કેળવી લે છે કે, ગમે તેવા સમ કે વિષમ વાતાવરણમાં એ મન જરા જેટલુંય અસ્થિર કે પ્રક્ષુબ્ધ બનતું નથી.
આ રીતે તેઓનું વચન પણ પ્રિય, પથ્ય, તથ્ય અને અર્થવાળું જ હોય છે. એટલે શક્ય હોય ત્યાં સુધી તે મૌનીન્દ્ર માગને જ તેઓ

Page #14

અનુસરતા હોય છે. માયાના વંટોળથી કે કુવિચારોના ચકાવા દ્વારા ચકડળે ચડી આધ્યાનના સીમાડા સુધી જવા એ લેશ માત્ર પણ તૈયાર હોતા નથી.
ગીપુરુષની પવિત્ર કાયાની માયા પણ નિરાળી! કઈ ટાપટીપ કે આડંબર નહીં, કાયાના જતનને મોહ નહીં કે પાણીનું પ્રક્ષાલન નહીં. એક ભાડૂતી મકાનની જેમ ગણી, કેવળ કલ્યાણની કામના માટે ને કર્મક્ષયની સાધનાના સહાયક સાથી તરીકે જ તેને ઉપગ. અર્થાત્ એમની કાયા પણ એમના પૂર્ણ કાબુમાં!
પરંતુ હાલના ચંદ્રયાનના ઝડપી યુગમાં આપણું જીવન જ્યારે એકદમ દેડતું બની ગયું છે, ત્યારે જીવનના કેઈ ખૂણામાં કે કઈ ક્ષણમાં પણ શાંતિ યા સ્થિરતાના દર્શન નથી. આદર્શાભૂત કેઈ સદ્દવિચાર કે સદ્-આચાર નથી. કેવળ આંખ મીંચીને ધ્યેય શૂન્ય દેટ જ મૂકી છે. દયેય પણ નિશ્ચિત નથી. પછી મન-વચન ને કાયા, એ ત્રણેયની તે શું પણ એકની ય સ્થિરતા ક્યાંથી મળે?
વાણું અને વર્તન મુખ્યત્વે વિચાર ઉપર જ અવલંબે છે. અર્થાત્ સદ્દવિચાર એ મુક્તિમાર્ગની આધારશિલા છે. “જેવું બીજ તેવું વૃક્ષ” છતાંય વિચારની શુદ્ધતા-સ્વચ્છતા જાળવવા આપણે કદી પ્રયાસ કર્યો નથી ને કરતા નથી. ગમે તેવું જોવું, ગમે તેવું વાંચવું કે ગમે તેવાની બતમાં ફરવું, એ શાની નિશાની છે? જ્યારે ગીપુરુષ તે અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ વાતાવરણમાં, યશગાનના કે નિંદાના અવસરમાં, હજારેની વચ્ચે શહેરમાં કે એકલા અટુલા જંગલમાં વિહરતાં, દિવસે કે રાત્રિએ, સમતા-રસમાં જ ઝીલતા હોય છે. તેમને શત્ર કે મિત્ર જેવું, શક કે હર્ષ જેવું, માન કે અપમાન જેવું કશું જ હોતું નથી.
આ રીતે સાચા સુખના અથી માનવીઓને મનવચન-કાયાને ઉપગ ક્ષણિક સુખજન્ય ઈન્દ્રિયની વાસનાઓને સંતોષવાના નિરથક પ્રયત્નની પાછળ સમય બરબાદ થાય છે, તેને બદલે, યોગીપુરુષની જેમ ઈન્દ્રિયમાં જ નિરંતર પુરૂષાર્થ કરે જોઈએ. આ રીતે મહાગી આગળ અને સાધક પાછળ ચાલતા રહે, ને સમત્વના આદર્શના અનુગામી બને, એ જ આ કથનનું હાર્દ છે.
૧૩

Page #15

॥ ૬ ॥
स्थैर्यरत्नप्रदीपश्चेद् दीप्रः संकल्पदीपजैः । तद्विकल्पैरलं धूमैरलं धूमैस्तथास्रवैः ॥
અ
સદા દેદીપ્યમાન સ્વતેજથી ઝળહળતા એવા સ્થિરતારૂપ સ્વયં પ્રકાશી રત્નદીપક જે તારી પાસે છે. તે પછી જેમાં વિા રૂપી ધુમાડો છે, એવા સ’કલ્પરૂપી દીવાની શી જરૂરત છે? અર્થાત્ અત્યંત મલિન એવા પ્રાણાતિપાદાદિક કમ બંધનના હેતુઓની જરા પણ જરૂર નથી. વિવેચન
અનંતાકાળના (અજ્ઞાનરૂપી) અંધકારમય સમય વિતાવ્યા પછી, આત્મા સ્વપુરુષાથથી મનુષ્ય જન્મમાં કંઈક કરવા શક્તિમાન બને છે. ત્યારે વિવિધ જાતના સંકલ્પે પેઢા થાય છે. તેની સાથે વિકલ્પેાની હારમાળા ઉદ્દભવતી હાવાથી, વિના કારણે આતધ્યાન—રૌદ્રધ્યાનનાં વમળમાં આત્મા અટવાઈ જાય છે. જ્યારે સ્થિરતા સ્વાભાવિક અને સ્વપ્રકાશથી ઝળહળતા રત્નદીપ સમાન હાવાથી ( તેના પ્રકાશ) માનવને મુક્તિ દ્વારે પહોંચાડે છે.
આજે મોટા ભાગના માનવા સંકલ્પાવાળા નિસ્તેજ દીવડાના સહારે ડગ ભરવા તૈયાર તા થાય છે, પરંતુ જ્યારે તેમાંથી વિકા રૂપી ધૂમ્રના ગોટેગોટા ઊડે છે, ત્યારે તે પંથ ચૂકી જાય છે. સુખપ્રાપ્તિની આશાએ સંકલ્પાની બૅટરીના સહારો લીધા. પણ કામચલાઉ ક્ષણિક પ્રકાશી દીવડામાં પાંચે ઇન્દ્રિયોના વિષયરૂપી વિકારો-વિા ભળતાં, એ ધૂમ્રશેરીમાં અટવાઈ જાય છે. મૂળ ધ્યેયથી વિચલિત થઈ જાય છે. તેથી જ કહેવાય છે કે, ‘ધુમાડાના ખાચકાં ભરતાં, હાથ ન આવ્યો હીરા’ એમ વિકલ્પાના ધુમાડામાં જીવ ગ`ગળાઈ જાય એ સ્વાભાવિક છે.
સંતપુરુષા–ચાગીપુરુષો તે સવપ્રથમ અંતરમાં સ્થિરતા રૂપી દ્વીપક પ્રગટાવે છે. જે સ્વાભાવિક છે ને (મ્ર) કાલિમા વિનાના છે. આ રીતે સ્વઘરને નિલેપ રાખે, એવા પ્રકાશને સહારે એ મુક્તિ ભણી
૧૪

Page #16

અસ્ખલિત દોડચે જાય છે. એટલે કે જ્ઞાનાદિક આત્મિક ગુણાની જ રમણતામાં રહે છે, ત્યાં ઈર્ષા-અદેખાઈ દંભના દર્દને સ્થાન જ નથી. જ્યાં જ્ઞાન રમણતા છે, ત્યાં ચારિત્ર્યની નિમળતા સ્વયં આવે છે. જેમનામાં ચારિત્રની નિમળતા છે, તેમનામાં જન્મમરણ, સ સચાગવિચાગ કે આધિ વ્યાધિ ને ઉપાધિથી રહિત એવું અનંત, અવ્યાબાધ ને શાશ્વત મેાક્ષસુખ મેળવવાનું સામર્થ્ય પણ પેદા થાય છે. અને એ મા સ્થિરતા–દ્વીપકના પ્રકાશના જ પ્રતાપ છે.
જ
આ રીતે જે મહાપુરુષોના અંતરમાં સ્થિરતા રૂપી દીપક પ્રગટે છે, તે સ્વાભાવિક રીતે જ એવી અનુપમ કેાટિની શાંતિને શીતળતાના અનુભવ કરે છે. ક્ષણિક સુખ અર્પતા સંકલ્પ–વિકા રૂપી ધૂમ્રસેશ ત્યાં ઉત્પન્ન થઈ શકતી જ નથો. પાપ આશ્રવાનું કોઈ જોર કે પરવસ્તુઓનું આકષ ણ તેમને અસર કરી શકતું નથી. અર્થાત્ એ બધું વ્યથ બને છે.
જ
જ્યાં અસ્થિરતા છે, ત્યાં જ અનેક જાતિના સંકલ્પ–વિકલ્પને સ્થાન છે. પછી એ પ્રતિષ્ઠા માટેના હાય, નામના, કીતિ કે યશ માટેના હાય, ધનપ્રાપ્તિ કે સત્તાશાખ પૂરા કરવા માટેના હાય, અથવા પર પુદ્ગલના આકષ ણમાંથી જન્મેલા હાય) પરંતુ એ બધાય ચિત્તને ક્ષણિક ચમકારો આપનારા, પ્રાન્તે દુઃખદાયી ને ભવભ્રમણ વધારનારા પુરવાર થાય છે. માટે જ જ્ઞાની પુરુષા સાંસારિક સુખાને દૂરથી જ પરિહરે છે, સ્વમાં સ્થિર થાય છે ને અપૂવ કોટિની શાંતિને અનુભવે છે. એજ કારણથી એ ખાટા સકલ્પરૂપ ક્ષણિક દીપકને પ્રગટાવવાના ઉદ્યમ કે પરિશ્રમ તેઓ કદી કરતા નથી.
અંતરની સાચી ઋદ્ધિ-સિદ્ધિ સહજ સ્થિરતારૂપ દીપમાં જ છે, નહીં કે વિકારૂપી ધુમાડાથી મલિન એવા ક્ષણિક ને ઝાંખા દ્વીપમાં. રાજા મહારાજાઓનેય અપ્રાપ્ય એવા અનુપમ કાટિના ભૌતિક સુખ પ્રાપ્ત કરનાર અને પાંચે ઇન્દ્રિયોના વિષયના સુખાને ભાગવનાર પુણ્યશાળી શાલિભદ્રજીએ પણ જ્યારે સ્થિરતારૂપી દીપકના ઝળહળાટ જોચા ને સ’કલ્પ વિકલાથી ભરેલા ભૌતિક સુખોની ક્ષણભંગુરતા નિહાળી, ત્યારે એ નિમળ ચારિત્રમાં જ સ્થિર થવા, સંસાર છેડી ચાલી નિકળ્યા. અર્થાત્ સ્થિરતાની પ્રાપ્તિ સ ંસારમાં નહીં, સન્યાસ-સંયમમાં જ છે.
૧૫

Page #17

|
|
उदीरयिष्यसि स्वान्तादस्थैर्य पवनं यदि। समाधेर्धर्ममेघस्य घटां विघटयिष्यासि ॥
અથ હે ચેતન ! અંત:કરણથી (સ્થિરતાને અલગ કરી) ચંચળતા–અસ્થિરતા રૂપી પવનને (ઉદીરણથી) ઉત્પન્ન કરીશ, તે ધમમેઘરૂપી સમાધિની ઘનઘટાને (જેના દ્વારા ઉત્પન્ન થનારા કેવળજ્ઞાનને) તું (તારા હાથે) વિખેરી નાખીશ.
વિવેચન આત્મા ઘણું કટે એક દિવસ સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરે છે. કયારેક ખરાબ નિમિત્ત મળવાથી એ ચાલ્યું પણ જાય છે ને પુણ્યને એ વળી અમૂલ્ય રત્નને પુનઃ પ્રાપ્ત કરી, શાશ્વત સુખને ભેગી પણ બને છે. અર્થાત આત્માની મુક્તિ સમ્યકત્વમાં સમાયેલી છે. મુક્તિ આલયનું દ્વાર સમક્તિ છે.
અહીં સમાધિ ને અસમાધિની ગ્રંથકાર એવી જ ચર્ચા કરતાં સમજાવે છે કે, હે આત્મન ! આજ સુધી તે અંતઃકરણમાં સ્થિરતાને સ્થાપન કરવા ભલે ભગીરથ પુરુષાર્થ કર્યો, મન-વચન ને કાયાની ચંચળ વૃત્તિઓ ઉપર બાહ્ય રીતે કાબૂ પણ ભલે મેળવ્યું, ને મહાકષ્ટ સ્થિરતાને કંઈક હસ્તગત કરી. પરંતુ એક બાજુ તું સ્થિરતાને આમંત્રણ આપે છે અને બીજી બાજુ તારી પ્રવૃત્તિઓ અવળી રમત રમી રહી છે, જેથી અંતરમાં બળજબરીથી ચંચળતા, અસ્થિરતા રૂપી તેફાની પવનને ઉત્પન્ન કરવા રૂપ થઈ રહી છે. આમ તું તારા હાથે જ દિવ્ય પ્રકાશ રૂપી આત્મસિદ્ધિને આવતી અટકાવવા જેવું અઘટિત કાર્ય શા માટે કરે છે? એમ કરવું તારા માટે હિતાવહ નથી જ. સમાધિને ધકે પહોંચે તેવું કાર્ય તારા હાથે ન જ થવું જોઈએ.
પાતંજલ યોગશાસ્ત્રમાં જેને “અસંપ્રજ્ઞાત' (કિલષ્ટ અને અકિલષ્ટ વૃત્તિઓને રેધ કરનાર) સમાધિ કહી છે, તે જ ધમમેઘ

Page #18

સમાધિ છે. જેની ઘનઘટાને અસ્થિરતાના વાયુથી વિખેરી નાખવી એટલે જ આવતા કેવળજ્ઞાનને રેકવું. આમ કરવાથી તે તારી પરિસ્થિતિ હાથમાં આવેલા કિંમતી રત્નને ફેંકી દેનાર મૂખ દરિદ્રી જેવી થશે.
આત્માનું મૂળ સ્વરૂપ જુદું છે. (તે સ્વયં સંપૂર્ણ છે) પણ તે કમથી અવરાયેલ હોવાથી અશુદ્ધિને પામેલ છે. એ અશુદ્ધિ (કમલેપ)ને સ્થિરતા રૂપી ધમમેઘ સમાધિથી દૂર કરી શકાય તેમ છે. પરંતુ આત્માની સાંસારિક પ્રવૃત્તિઓ અને પાંચે ઈન્દ્રિયની વાસનાના પ્રલેભન અસ્થિરતા રૂપી પવનને ઉત્પન્ન કરી આંતરિક ધાર્મિક સમૃદ્ધિની સમાધિને વિખેરી નાંખે છે, નજીકમાં આવતા કેવળજ્ઞાનને અટકાવે છે. આ રીતે એ મૂર્ખ માનવીની જેમ અગ્નિમાં હાથ નાખી શાંતિ મેળવવાની આશા રાખવા જેવું (હકીકતમાં હાથને બાળવા જેવું) હાસ્યાસ્પદ–અનુચિત કાર્ય કરે છે.
અહીં આવ્યા પછી આત્માએ મૈત્રી–પ્રદ આદિ ચાર ભાવના કે અનિત્ય આદિ બાર ભાવના ભાવી સંસારમાં જળકમળવત નિર્મળ રહેવાને પુરુષાર્થ કરવો જોઈએ. ગમે તેવા ઘાતકર્મ જનિત વાવાઝોડા આવે કે પવનના ઝપાટા આવે, તે પણ ધમંપથથી વિચલિત ન થતાં, આત્મગુણમાં સ્થિર થવું જોઈએ. કારણ સ્થિરતા એ જ સંસારી આત્માને સંસારથી પર થવાને “વિજયધ્વજ છે. જ્યાં પવિત્રતા ને સ્થિરતા એ સમાન ધોરણે રહેનારાં ત બની જાય છે.
૧૭.

Page #19

॥ ૮ ॥
चारित्रं स्थिरतारूपमतः सिद्धेष्वपीष्यते । यतन्तां यतयोऽवश्यमस्या एव प्रसिद्धये ॥
અથ
હું ચેાગી ! પરિપૂર્ણ સિદ્ધિને માટે સ્થિરતાને પ્રાસ કરવા અવશ્ય યત્ન કરો. કારણ કે સિદ્ધઅવસ્થામાં સિદ્ધના વાનુ` સ્થિરતાયુક્ત (વાળુ) ચારિત્ર મનાય છે, અર્થાત્ સ્થિરતા એ જ ચારિત્ર છે.
વિવેચન
સ્થિરતાનું જ બીજું નામ ચારિત્ર છે. ચારિત્ર દ્વારા જેમ આત્મા મોક્ષ સુધી જઈ શકે છે, તેમ ( ચારિત્રમાં) જે ભાવશુદ્ધિ રૂપ સ્થિરતા ન હાય, તે કવચિત્ દુર્ધ્યાનને પ્રતાપે કેાઈ જીવ નરકગતિ પણ પામે, તે તેમાં નવાઈ નહીં.
જેમ માઢક માટે ઘી અને સાકર અનિવાય છે, તેમ મેાક્ષપ્રાપ્તિ માટે સ્થિરતા અને ચારિત્ર (સુસંયમ) આવશ્યક છે. એક વખત દ્રવ્યચારિત્ર લીધા પછી જે આત્મામાં સ્થિરતા કેળવાય, તો એ સહેજે ભાવચારિત્રનું દ્યોતક અને છે; અને જયારે આત્મા ભાવચારિત્રમાં સ્થિર થાય છે, ત્યારે અલ્પકાળમાં સ્વસ્થાન રૂપ મુક્તિમાં પહોંચે છે. માક્ષમાં સ્થિરવાસ એટલે જ સ્વાનંદાનુભવ અથવા સિદ્ધ અવસ્થા.
સિદ્ધગતિમાં નથી જન્મ, જરા, મૃત્યુ કે આધિ વ્યાધિ ને ઉપાધિ. અર્થાત્ આત્માને ત્યાં શાશ્વતા વાસ છે. સ્વ સ્વરૂપમાં ત્યાં લયલીન થવાનું છે, સ્વ સ્વભાવ રૂપ અનંત જ્ઞાન--દર્શન-ચારિત્રમાં રમણતા મેળવવાની છે, અર્થાત્ પરમોચ્ચ કક્ષાની જ્યાં સ્થિરતા છે. ત્યાં આત્મા અવ્યાબાધ, અક્ષય ને અનંત સુખ તથા અવણનીય આનંદ અનુભવે છે.
સંસારના ત્યાગ મહાયાગીઓ માટે સિદ્ધિગતિની પ્રાપ્તિમાં પરિણમે છે. એમાં પ્રાણરૂપ કારણ સૌંયમમાંની આ સ્થિરતા જ છે. જ્યાં સુધી આત્મામાં (સ્થિરતાના) સ્થિરવાસ નથી, ત્યાંસુધી એ પાતાને
૧૮

Page #20

ઘેર જઈ શકતો નથી. ટૂંકમાં અસ્થિરતા એ જ સંસાર છે અને સ્થિરતા એ જ મોક્ષ છે. સિદ્ધિની શત્રુ અસ્થિરતા છે, જ્યારે સ્થિરતા સ્વભાવની મિત્ર છે. આમ ચારિત્ર અને મેક્ષ-એ બેની વચ્ચે પૂલ સ્થિરતા છે.
અંધ કે અજાણ માનવી બીજા સાથે અથડાઈ ન જવાય તે માટે, અંધારામાં પ્રકાશ ( બૅટરી) અને ચોવીસે કલાક લાકડી સાથે રાખે છે. તેમ મેક્ષાભિલાષી આત્માએ સંસારમાં રખડી ન જવાય તે માટે, ચારિત્ર અને સ્થિરતા ધારણ કરવી અનિવાર્ય છે. દૂધમાં સાકર ભળતાં દૂધ જેમ વધુ મધુર બને છે, તેમ દ્રવ્યચારિત્રના વર્તુળમાંથી બહાર નીકળી, ભાવચારિત્રની સહચારિણું સ્થિરતા મળતાં આત્મામાં અધ્યાત્માનંદની મીઠાશ લાવી આપે છે. શેરડી પોતે જ મીઠી હેવાથી, ગોળ સ્વભાવે જ ગળે હોવાથી, તેમાં ગળપણ મેળવવાની જરૂર રહેતી નથી. તેમ આત્મા જ્યારે સિદ્ધિપદને પામે છે ત્યારે તે અશરીરી હોવાથી તેના સર્વ આત્મપ્રદેશમાં નિર્વિકલ્પક ઉપગપૂર્વક ભાવચારિત્ર (યથાખ્યાત) સહજ રૂપે પ્રગટ થાય છે. ત્યાં બાકિયા રૂપ દ્રવ્યચારિત્રની જરૂરિયાત ઉદ્દભવતી નથી. તેઓ ભાવચારિત્રમય પૂર્ણ સ્થિરતાની અકૃત નિરુપાધિની અવસ્થામાં જ સ્થિર થયા હોય છે.
નિજગુણમાં સહજ સ્વાભાવિક સ્થિરતા યા શુદ્ધ જ્ઞાન-દર્શનાદિ ગુણામાં રમણતા તેનું જ નામ ક્ષાયિક ચારિત્ર–આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવમાં ચા શુદ્ધ જ્ઞાનાદિ અનંત ગુણેમાં નિરંતર સ્થિરતા વિના શુદ્ધ અખંડ-- અનંત ક્ષાયિક ચારિત્ર કદાપિ સંભવતું નથી. તેવી જ રીતે જ્ઞાનાવરણીય, દશનાવરણીય આદિ કર્મો ક્ષીણ થયા વિના, આત્મામાં ચિદાનંદ ઘનસ્વરૂપ સ્થિર સ્વભાવને પ્રાદુર્ભાવ સંભવ નથી.
આ રીતે સ્થિરતા રૂપ ચારિત્ર પ્રાપ્ત કરનાર આત્મા શાંત, પ્રશાંત, ઉપશાંત બની નિજ ઘરમાં રમતા થઈ જાય છે. પુગલભાવનું રમણપણું મટયું, એટલે સ્વભાવ રમણતા આવી. એ જ કારણથી સિદ્ધિપદ મેળવવાની આકાંક્ષા સેવતા યોગીપુરુષ–સંતજને મેહજાળને સર્વથા ફગાવી દઈ સમ્યગજ્ઞાનની રમણતાને ઝૂલામાં ઝુલી, સ્થિરતા રૂપ ચારિત્ર પામવા કટિબદ્ધ બને છે–પ્રચંડ પુરુષાર્થ આદરે છે.
૧૯

Page #21

સારાંશ
અસ્થિરતાને અત એટલે જ સ્થિરતાને પ્રાદુર્ભાવ
આ વાત સમજાવવા માટે સ્થિરતા-ગુણને જીવનમાં તાણા-વાણાની જેમ વણી લેવા જ્ઞાની પુરુષ ઉપદેશ આપે છે.
ચંચળ મનથી કે લેભલાલચથી સ્થિરતા જોખમાય છે. એટલે જ ક્રિયારૂપી ઔષધ ચંચલ આત્માને શુદ્ધ કરી શક્યું નથી. આમ આત્મા ચારિત્રધર્મને સ્વીકાર કરે, છતાં પણ જો એ અસ્થિરતાથી દૂર થાય નહીં, તે તેનું ભવભ્રમણ અટકી શક્યું નથી.
જીવન પૂર્ણતાને ત્યારે જ પામે કે જ્યારે તેનામાં મગ્નતા હોય, મગ્નતા ત્યારે જ આવે કે જ્યારે જીવનમાં સ્થિરતા પરિણમે. આ રીતે કાકવૃત્તિની ચપળતા છેડી, રત્નદીપની જેમ સ્વયં પ્રકાશિત બની, બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓથી વિમુખ થઈ, સ્થિરતાપૂર્વક નાની પણ આત્મસાધના સુંદર રીતે કરવી જોઈએ, ને તો જ સિદ્ધ અવસ્થામાં રહેલી સ્થિરતા યાન સમયે આપણું આત્મામાં પ્રતિબિંબિત થાય,
આવી સર્વોત્તમ, અવિનાશી, ચિરસ્થાયી અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરવા, સાચા સાધક–વતિઓએ અવશ્ય વારંવાર પ્રયત્નો કરવા જોઈએ,
સુવર્ણવા : १ स्थिरता स्वसन्निधौ एव निधिं दर्शयति ॥ २ योगिनः ग्रामेऽरण्ये दिवा निशि समशीलाः ॥ ३ स्थिरतारूपचारित्रस्य सिद्धये यतयोऽवश्यं यतन्ताम् ॥

Page #22
ગ્રંથ અને ગ્રંથકાર * પરમ પૂજ્ય મહામહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજનાં વચનો એટલે ચૂંટેલાં ‘ટંકશાળી ' વચનો કહેવાય, અને પૂજ્યશ્રીની - શાખ એટલે ‘આગમશાન " (સાક્ષી ) અર્થાત શાસ્ત્રોક્ત વચન. આ વાત આજે પણ સૌ માન્ય રાખે છે. એક સામાન્ય રીતે વ્યક્તિ વિશેષ નામ થી વધુ ઓળખાય છે. પણ પૂજ્યશ્રી માટે થોડીક નવાઈની વાત એ હતી, કે- જૈનસંઘમાં તેઓશ્રી ‘વિશેષ્ય ’થી નહીં પણ વિશેષણ થી વધુ ઓળખાતા હતા. સૌ એમ જ કહેતા- ઉપાધ્યાયજી મહારાજ’ આમ કહે છે. * જ્ઞાની પુરુષો ભૂત-ભવિષ્ય-વર્તમાનના જ્ઞાતા હોય છે. આ વાત તેઓશ્રીના કથિત ગ્રંથમાં ને સ્તવને દ્વારા વર્ણવેલી કૃતિઓમાં જોવા મળે છે. ને 250 વર્ષ પછી આજે એ કલ્પેલી વાણી પણ સાચી પડે છે. * પૂજ્યશ્રી પોતે શ્વેતામ્બર પરંપરાના શ્રમણ હતા. છતાં તેઓશ્રીએ દિગઅરાચાર્યાકૃત ગ્રંથ ઉપર ટીકા રચી છે. એટલું જ નહિ પણ જૈન મુનિ હોવા છતાં તેમણે અર્જુનના ગ્રંથો ઉપર પણ ટીકા રચી છે. આ જ એમને સર્વગ્રાહી પાંડિત્યતાના પ્રખર પુરાવો છે. * પૂજ્યપાદશ્રી વિવિધ વાયના પારંગત વિદ્વાન ને જ્ઞાની છે. આ વાત જોતાં આજની દૃષ્ટિએ કહીએ, તે તેઓશ્રીને બે ચાર નહિ પણ સંખ્યાબંધ વિષયોનાં PH. D. થયેલા કહીએ તે ખોટું નથી. આજે પણ આ વાતની સાક્ષી તેઓશ્રીએ રચેલા ગ્રંથો આપી જાય છે.