Siddha Prabhrutam Satikam

Author(s): Parshwaratnasagar
Publisher: Omkarsuri Jain Gyanmandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022008/1

Page #1

सुविहितकोटिकोटिरचिरन्तनाचार्यप्रणीतम्
सिद्धप्राभूतं सटीकम्
( ससंस्कृत छाया + गुर्जरानुवादः )
壎南南
छाया-अनुवाद एवं संपादकः मुनि पार्श्वरत्नसागरः

Page #2

आ. ॐकारसूरिज्ञानमंदिर ग्रंथावली - ७६
सुविहितकोटिकोटिरचिरन्तनाचार्यप्रणीतम्
सिद्धप्राभृतं सटीकम् (ससंस्कृत छाया + गुर्जरानुवादः)
: पूर्व सम्पादक : मुनिश्री चतुरविजयः.
छाया-अनुवाद एवं संपादक मुनि पार्श्वरत्नसागरः
प्रकाशकः श्री ॐकारसूरि जैन ज्ञानमंदिर
गोपीपुरा, सुरत

Page #3

ग्रंथ : सिद्धप्राभृतं सटीकम् आवृत्ति : प्रथमा (२०६९) प्रकाशक : ॐकारसूरि जैन ज्ञानमंदिर
गोपीपुरा, सुरत
नकल
: ५००
मूल्य : ३५०-०० 'प्राप्तिस्थान : (१) आचार्य श्रीॐकारसूरि ज्ञानमंदिर
आचार्य श्रीॐकारसूरि आराधना भवन, सुभाषचोक, गोपीपुरा, सुरत फोन : ९८२४१५२७२७
E-mail : omkarsuri@rediffmail.com mehta_sevantilal@yahoo.co.in आचार्य श्रीॐकारसूरिगुरु मंदिर वावपथकनी वाडी, दशापोरवाड सोसायटी, पालडी चार रस्ता, अमदावाद-३८० ००७ फोन : (०७९) २६५८६२९३ विजयभद्र चेरिटेबल ट्रस्ट पार्श्वभक्तिनगर, नेशनल हाईवे नं. १४, भीलडीयाजी, जि. बनासकांठा-३८५५३५
फोन : (०२७४४) २३३१२९, २३४१२९ मुद्रक : किरीट ग्राफिक्स, अमदावाद (मो.) ९८९८४९००९१
: आगामी साहित्य :ज्योतिष वैविध्यम् (हिन्दी)

Page #4

પ્રકાશકિય
‘શ્રીસિદ્ધપ્રાકૃત’ ગ્રંથ ચિરંતનાચાર્ય રચિત પ્રાચીન ટીકા અને મુનિ પાર્શ્વરત્નસાગરજીએ કરેલ ગ્રંથ અને ટીકાના અનુવાદ સાથે પ્રગટ કરતાં આનંદ અનુભવીએ છીએ.
પૂર્વે તો અત્યારે ઉપલબ્ધ નથી પણ પ્રાકૃતગ્રંથોમાં પૂર્વની કેટલીક બાબતો જળવાયેલી છે. આ સિદ્ધપ્રાકૃતગ્રંથ બીજા આગ્રાયણીય નામના પૂર્વમાંથી પૂર્વીર્ષએ ઉદ્ધૃત કરેલ છે. પ્રાચીન ટીકા પણ આ ગ્રંથ ઉપરની મળે છે. વિર્ય મુનિરાજ શ્રી ચતુરવિજયજી મ.સા.એ તાડપત્રીય વગેરે પાંચ હસ્તલિખિતપ્રતોના આધારે આનું સંપાદન કરેલું આત્માનંદસભા દ્વારા વિ.સં. ૧૯૯૭માં પ્રકાશિત આ ગ્રંથનું પુનર્મુદ્રણ જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ દ્વારા વિ.સં. ૨૦૫૮માં થયું છે. ગુજરાતી અનુવાદ સાથે પ્રથમવાર આ ગ્રંથરત્ન પ્રગટ થાય છે.
પૂ.આ.ભ.શ્રી અરવિંદસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના આજ્ઞાવર્તીની પૂ.સા.શ્રી મહાયશાશ્રીજીના શિષ્યા પૂ.સાધ્વી શ્રી સિદ્ધિયશાશ્રીજીએ સા.જિનયશાશ્રીજીના શિષ્યા સા.શ્રી ભક્તિધરાશ્રીજીએ અને પૂ.સા.શ્રી કુલચન્દ્રાશ્રીજીના શિષ્યા પૂ.સા.શ્રી વિનયપૂર્ણાશ્રીએ શ્રુતભક્તિથી પ્રેરાઈને આ ગ્રંથના પ્રુફો જોઈ આપ્યા છે. ખૂબ ખૂબ અનુમોદના.
આ ગ્રંથની પ્રસ્તાવના પૂ.આ.ભ.શ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિ મ.સા.એ લખી આપીને ગ્રંથની ઉપાદેયતામાં વધારો કર્યો છે.
અધિકારી વિદ્વાનો સિદ્ધભગવંતના વર્ણન સ્વરૂપ આ ગ્રંથનું અધ્યયન કરી આત્મકલ્યાણને વરે એજ અભિલાષા.
ફા.વ.૧૫
વિ.સં. ૨૦૬૯
લી.
પ્રકાશક

Page #5

यत्किञ्चिनिवेदनम् ।) इदं गम्भीरार्थसार्थं सिद्धवक्तव्यताप्रधानं सिद्धप्राभृताभिधानं चिरत्नं प्रकरणरत्नं कैः सूरिशिरोमणिभिः कदा च निर्मितम् ? इति जिज्ञासा तु एतेषां नामाधुपलम्भाभावेन शास्त्रान्तरेऽपि कापि तथाविधोल्लेखादर्शनेन च न परिशाम्यति ।
अस्य प्रकरणस्य विज्ञातानेकजिनागमरहस्या विवृतिकारका अपि कतमं भूमण्डलं मण्डयामासुः किं नामधेयाश्चाभूवन् ? इत्येतद्विषयो निर्णयोऽप्यनन्तरोदितकारणेन कर्तुं न शक्यते, किन्तु ११३८ मितसंवत्सरे तालपत्रोपरिलिखितपुस्तकोपलम्भानतेऽर्वाचीना इति निर्णीयते।
अस्य प्रकरणस्य मुद्रितविवृतितोऽपरा चिरन्तनाचार्यसन्दर्भिता टीकाप्यासीदिति मुद्रितविवृतिमध्यवर्तिसाक्ष्युपदर्शनेन स्पष्टं स्पष्टीभवति, परं सा सांप्रतं क्वापि दृष्टिपथपान्थतां न समायाति।
सान्वर्थस्यास्य विषयविवेचनं तु विद्वद्वर्यैरस्य परिभावनेन स्वयमेवावभोत्स्यत इति ।
अस्य मुद्रणवैषयिकं द्रव्यसाहाय्यं तु श्रीमद्वल्लभविजयमुनिवर्यप्रशिष्येण प्रज्ञांसेत्युपाधिधारिणा श्रीमता उमङ्गविजयगणिना तखतगढनिवासिश्रावकेभ्य उपदेशद्वारा कारितम् ।
यैः तखतगढवास्तव्यैः पुस्तकोद्धाररसिकमानसैर्महाशयैरस्य मुद्रणे द्रव्यसाहाय्यं दत्तं तेषां नामावली अध उपन्यस्यते
श्रीतखतगढसङ्घ, श्रेष्ठि-गुमानमल लखमाजी, श्रेष्ठि-सेसमल इंदाजी, श्रेष्ठिस्वरूपचंद्र फूआजी। ___ अस्य संशोधनसमये पुस्तकानां पञ्चकं समासादितम् । तत्राद्यं कसंज्ञकं परमगुरुप्रवर्तकः-श्रीमत्कान्तिविजयमुनिचित्कोशसंबन्धि नूतनमशुद्धं च । द्वितीयं पुनः खसंज्ञकं प्रवर्तकश्रीमत्कान्तिवियान्तेवासमुनिश्रीभक्तिविजयसत्कं प्राचीनं नात्यशुद्धम् । तृतीयचतुर्थे च गद्य संज्ञके श्रीमद्विजयवीरसूरिसत्के नूतनप्रायेऽशुद्धे च । पञ्चमं तु ङ संज्ञकं पालीताणान्तर्वतिश्रेष्ठि-आनन्दजी-कल्याणजी इत्येतस्य चित्कोशसत्कं 'सं. ११३८ वैशाखशुदि १४ गुरौ लिखितं श्रीमदणहिलपाटके वालभ्यान्वये कायस्थभाइलेन' इत्येतत्संवत्सरे लिखितं शुद्धप्रायं जीर्णं च ।
___ एभिः पुस्तकैः संशोधनकर्मणि साहाय्यमुपलभमानः पुस्तकप्रदातॄणां महाशयानां परोपकृति स्मरणगोचरतां नयामि ।
___एतदनन्तरोक्तपुस्तकाधारेण सावधानतया महता प्रयासेन संशोधितेऽशुद्धिरवशिष्टा यदि वाचकमहाशयानां दृष्टिपथं समवतरेत् तदा तत्र संशोध्य वाचनीयमिति प्रार्थयते
प्रवर्तकश्रीमत्कान्तिविजयचरणसेवाहेवाकः
चतुरविजयो मुनिः

Page #6

श्रुतलाभ
श्री भवानीपुर जैन संघ कलकत्ता मुकामे प.पू. मालवभूषण
आचार्य भगवंत श्री नवरत्नसागरसूरीश्वरजी म.सा.ना शिष्यरत्न प.पू. गणिवर्यश्री वैराग्यरत्नसागरजी म.सा.,
प.पू. मुनिराजश्री मोक्षरत्नसागरजी म.सा. तथा प.पू. मुनिराजश्री पार्श्वरत्नसागरजी म.सा. आदि ठाणानी पावननिश्रामां संपन्न थनार आगामी वि.सं. २०६९ना
___ चातुर्मासनी स्मृति अर्थे श्री भवानीपुर मूर्तिपूजक जैन श्वेतांबर संघ
कलकत्ता • श्री राजकुमार बैद
रायपुर • श्री खेमराजजी धर्मचंदजी तातेड
हुबली • श्री सुरजमल त्रीलोकचंद बैद
राजनांदगाँव • मासक्षमण तपस्या निमित्ते गुरुभक्त राजनांदगाँव • श्री पीन्की लुणिया
राजनांदगाँव • श्री अशोककुमार आदित्यकुमार कोचर - राजनांदगाँव • श्री लुणकरणजी पारसमलजी बैद - राजनांदगाँव • श्री हर्षदभाई बेलावाला
राजनांदगाँव

Page #7

ગ્રંથ સંપાદનના શુભ અવસરે
હૃદયના ઉદ્દગારો
એકથી એક દુર્લભ ગ્રંથોની રચના દ્વારા પૂર્વમહર્ષિઓએ વર્તમાન કાલિન તેમજ અનાગત કાલિન અધ્યેતાઓ ઉપર અનહદ ઉપકાર કર્યો છે.
આ મહર્ષિઓએ પોતાના અમૂલ્ય જ્ઞાનનો વારસો આવા ગ્રંથોના માધ્યમે આપણા સુધી પહોંચાડ્યો છે. એ જ્ઞાનાનંદિઓને શત શત વંદન.
પ્રસ્તુત ગ્રંથ “સિદ્ધ પાહૂડ' વિષે સાંભળેલું હતું. પણ ગ્રંથ વાંચનનો અવસર નહોતો મળ્યો. શાસ્ત્રસંશોધક પ.પૂ. આ.ભ.શ્રી મુનિચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના માર્ગદર્શનથી અગાઉ પઉમરિય” તેમજ “આખ્યાનકમણિકોશ” બંને મહાકાય પ્રાકૃત ગ્રંથોના સંસ્કૃતિકરણનો અમુલ્ય અવસર પ્રાપ્ત થયો ત્યારબાદ જૈન શાસનના અપ્રતિમ જ્યોતિષ ગ્રંથ સ્વરૂપ “જ્યોતિષકરંડક ઉપાંગ સૂત્ર'નો ગુજરાતી અનુવાદ તેમજ વિશેષ સંશોધન - સંપાદન કરવાનો પણ અવસર મળ્યો. એક પછી એક ગ્રંથોના સંશોધન - સંપાદન – અનુવાદ આદિની પ્રેરણા પૂ.આ.ભ.શ્રી તરફથી સતત મળતી રહી એમાં, પૂજ્યશ્રીએ પ્રસ્તુત ગ્રંથ “સિદ્ધ પાહુડ'ની સંસ્કૃત છાયા તેમજ સરળ અનુવાદ કરવાની ભલામણ કરી મારા મનમાં પણ આ ગ્રંથ વાંચનની ઇચ્છા તો હતી જ અને એમાં દુધમાં સાકરની જેમ આ નાના છતાં અમુલ્ય ગ્રંથનું કાર્ય કરવાનું મળ્યું એટલે ખુશીનો પાર ન રહ્યો.
ઉત્સાહ પૂર્વક ગ્રંથના અનુવાદનો પ્રારંભ કર્યો અને માત્ર એક મહિનાના ગાળામાં અનુવાદ તેમજ પ્રાકૃત રચનાની સંસ્કૃત છાયાનું કાર્ય પૂર્ણ થઈ ગયું. પૂજય આચાર્ય ભગવંતે જોયા પછી એ ગ્રંથની મૂળ બે હસ્તલિખિત પ્રતો મોકલી જરૂરી સુધારા નોંધવાનું જરાવ્યું.

Page #8

પુસ્તકમાં ટીપ્પણમાં (૧) પાતાહમ : પાટણ તાડપત્રીય હેમચંદ્રસૂરિ ગ્રંથાલય (૨) પાતાસંપાઃ પાટણ તાડપત્રીય સંઘવીના પાડાનો ગ્રંથાલય
આ બે જ્ઞાનભંડારોની પ્રત અનુસાર સુધારા જણાવ્યા છે. વાચકવર્ગને ઉપયોગી થઈ પડશે, ત્યારબાદ પૂજ્યશ્રીએ “સિદ્ધદંડિકા' તેમજ “સિદ્ધ પચ્ચવિંશિકા બે ગ્રંથો મોકલી ને જોવા કહ્યું. એ ગ્રંથો જોયા પછી ગ્રંથમાં પાછળ પરિશિષ્ટોમાં મૂક્યા છે. વિશેષ જિજ્ઞાસુઓએ ત્યાંથી જોઈ લેવા.
સિદ્ધનું સંપૂર્ણ સ્વરૂપ અનેક દ્વારો – પેટા દ્વારો દ્વારા વિસ્તૃત રીતે ગ્રંથમાં સુંદર શૈલીમાં ટાંકેલું છે. ટીકાનું વાંચન અઘરું હોવાથી અનુવાદમાં ફક્ત ભાવાનુવાદ ન કરતાં જ્યાં યોગ્ય લાગ્યું ત્યાં ભાષાંતર સરળ બને તેમ વિશેષ ઉમેરો પણ કરેલો છે. જેથી વાચક વર્ગને આ ગ્રંથ સરળતાથી સમજાઈ શકે. અનેક પ્રયત્નો પૂર્વક ગ્રંથનું સંપાદન કાર્ય કર્યું છે. તેમ છતાં ઘણી ત્રુટિઓ રહી જવા પામી હશે તો વિદ્વર્ય પૂજ્યો ક્ષતિ તરફ ધ્યાન દોરવાનો પ્રયત્ન કરી કૃપા વરસાવે એવી અભિલાષા છે.
ગ્રંથ સર્જન વેળાએ જેમની જ્ઞાનામૃતધારા મારા પર સતત વરસતી રહી છે એવા અમારા સંસારી વતન શ્રીવાતીર્થના મૂળનાયક અમીઝરા પાર્શ્વનાથ પરમાત્માના પાવન ચરણોમાં હૃદય સુમન અર્પણ....
શ્રી ધાનેરા નગરની ધન્યભૂમિ કે જેમાં અનેક રત્નો ઉત્પન્ન થઈ આ શાસનને સમર્પિત થયા છે એના મૂળ શ્રોતરૂપ શાંતિદાયક પરમાત્મા શાંતિનાથ દાદાનો અસીમ ઉપકાર છે. એ પરમાત્માને પણ આ અવસરે કોટિશ નમન, વંદન.
જે ભૂમિમાં મારો જન્મ થયો એ પાવનતીર્થ શ્રી નવસારી નગરના મૂળનાયક તેમજ ૧૦૮ પાર્શ્વતીર્થના આદિ એવા સર્વ ચિતાને હરનારા શ્રી ચિંતામણી પાર્શ્વનાથ દાદાને ભાવભીના હૃદયથી વંદના....
પ્રાતઃ સ્મરણીય પૂજ્ય ગુરુ ભગવંતો... કર્મસાહિત્ય નિષ્ણાંત પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી પ્રેમસૂરીશ્વરજી મ.સા. આગમોદ્ધારક પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી સાગરાનંદસૂરીશ્વરજી મ.સા.

Page #9

યુવાશિબિરના આદ્યપ્રણેતા પપૂ.આ.ભ.શ્રી ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મ.સા. માલવભૂષણ પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી નવરત્નસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા. પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી પુણ્યરત્નસૂરીશ્વરજી મ.સા. પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી યશોરત્નસૂરીશ્વરજી મ.સા.
માલવરત્નાકર પ.પૂ.ગણિવર્યશ્રી વૈરાગ્યરત્નસાગરજી મ.સા.ના ચરણોમાં કોટિ કોટિ નમન...
શ્રી ભવાનીપુર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ - કલકત્તાએ પ્રસ્તુત ગ્રંથના પ્રકાશન માટે ઉદાર દિલથી લાભ લીધેલ છે. તે માટે ભૂરિ ભૂરિ અનુમોદના.
ગ્રંથ રચના સમયે સહવર્તી મહાત્માઓ, પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી મુનિચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા, તેમજ કિરીટ ગ્રાફીક્સના કિરીટભાઈ તેમજ શ્રેણિકભાઇએ મને અવસરે અવસરે સહકાર પૂરો પાડ્યો છે એ દરેકનો આભાર વ્યક્ત કરું છું.
ગ્રંથ સંપાદનમાં જરૂરી જ્ઞાનોપકારણના ભક્તિ દ્વારા અનેક શ્રાવક ભાઈઓએ પોતાનું આર્થિક યોગદાન આપ્યું એ કઈ રીતે ભુલાય?
અંતમાં સુંદર - આકર્ષક ગ્રંથના પ્રિન્ટીંગ - બાઈડીંગ આદિમાં ‘કિરીટ ગ્રાફીક્સ' સુધારા-વધારા આદી વારંવાર થવા છતાં ક્યારેય પણ કાર્યમાં ઓછાસ આવવા દીધા વગર કાર્ય કર્યું છે એમનો વિશેષ આભાર...
અને, અંતમાં ગ્રંથ લેખનમાં જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ કાંઈ પણ લખાયું હોય અથવા કાંઈપણ વિપરિત પ્રરૂપણા થઈ હોય તો ત્રિવિધ ત્રિવિધ મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
વૈ.સુ. ૧૩ ધનબાદ, ઝારખંડ
- મુનિ પાર્થરત્નસાગર

Page #10

પ્રસ્તાવના
–આ. વિજય મુનિચન્દ્રસૂરિ સિદ્ધપ્રાકૃત' નામનો ચિરન્તનાચાર્યે પૂર્વમાંથી ઉદ્ભૂત ગ્રંથરત્ન તેની પ્રાચીન ટીકા અને બંનેના મુનિ પાર્જરત્નસાગરજીએ કરેલા ગુજરાતી અનુવાદ સાથે પ્રગટ થઈ રહ્યો છે તે ઘણાં હર્ષનો વિષય છે.
સટીક આ ગ્રંથનું સંપાદન - સંશોધન સં. ૧૧૩૮માં લખાયેલી તાડપત્રીય અને અન્ય ચાર પ્રતિઓના આધારે વિદ્ધવર્ય મુનિશ્રી ચતુરવિજય મ.સા.એ કરેલું. પ્રકાશન ૧૯૨૧માં જૈન આત્માનંદસભા ભાવનગર તરફથી થયેલું. આનું પુનઃમુદ્રણ જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટે વિ.સં. ૨૦૫૮માં કર્યું છે.
પ્રાભૃત ગ્રંથો વિશે આ. પદ્મસૂરિજી મ.સા.એ પ્રવચન કિરણાવલીમાં) ૫. કલ્યાણવિજયજી મ.સા.એ (“આપણાં પ્રાભૂતો' લેખમાં) શ્રી હિરાલાલ કાપડિયા ('A History of The canonical Literature of the Jains' માં) વગેરેએ વિવેચન કર્યું છે. અહીં એમાંથી કેટલીક બાબતો જોઈએ.
પ્રાભૂત ગ્રંથો પાહુડ (પ્રાભૃત) શબ્દનો અર્થ “પૂર્વાન્તત કૃવષે” વિશે.સ. આ પ્રમાણે પૂર્વગતઋતવિશેષ એવો મળે છે. (જુઓ અભિધાન રાજેન્દ્ર કોશ ભા.૫ “પાહુડ' શબ્દ)
બારમું અંગ “દૃષ્ટિવાદ' સેંકડો વર્ષોથી અપ્રાપ્ય છે. આનો પરિચય નંદિસૂત્ર' આદિમાં મળે છે.
દૃષ્ટિવાદના પાંચ ભેદો પરિકર્મ, સૂત્ર, પૂર્વગત, અનુયોગ અને ચૂલિકા આ પ્રમાણે છે.

Page #11

१०
ત્રીજા પૂર્વગતશ્રુતના ૧૪ ભેદ છે. તે ૧૪ પૂર્વમાં બીજું આગ્રણીય નામનું પૂર્વ છે. આમાં સર્વદ્રવ્યો પર્યાયો અને જીવોનું અગ્ર એટલે કે પરિમાણ બતાવ્યું છે માટે આનું આગ્રયણીય નામ પડ્યું છે. આ પૂર્વમાં ૯૬ લાખ પદો, ૧૪ વસ્તુઓ અને ૧૨ ચૂલિકાઓ હતી.
વિવક્ષિત વિષયનું વર્ણન જેટલા ભાગમાં પૂરું થાય તે ભાગ કે આલાવો તે પદ કહેવાય છે.
પૂર્વનો શ્રુતસ્કંધ જેવો મોટો વિભાગ તે વસ્તુ. તેના પ્રામૃત, પ્રાકૃતપ્રામૃત, પ્રાકૃતિકા, પ્રાકૃતિકાપ્રાકૃતિકા, અધ્યયન, ઉદ્દેશ એ પ્રમાણે ક્રમશઃ નાના નાના પ્રતિવિભાગો હોય છે.
(જુઓ તત્ત્વાર્થસૂત્ર (૧/૨૦)ની આ સિદ્ધસેનસૂરિષ્કૃત ટીકા રૃ. ૯૪) ‘કર્મપ્રકૃતિ’નો ઉદ્ધાર આ શિવશર્મસૂરિએ ‘ચ્યવનલબ્ધિપ્રામૃત'માંથી
કર્યો છે.
સિદ્ધપ્રાકૃત અને સંસક્તનિયુક્તિનો ઉદ્ધાર અગ્રાયણીય પૂર્વમાંથી થયો છે.
આ. જિનપ્રભસૂરિ વિવિધતીર્થકલ્પમાં જણાવે છે કે— શ્રીભદ્રબાહુસ્વામિએ કલ્પપ્રાભૂતમાંથી શ્રીશત્રુંજયકલ્પનો ઉદ્ધાર કર્યો. કુમારપાલપ્રબંધમાં જણાવ્યું છે કે— વિદ્યાપ્રાભૂતમાં શત્રુંજયના એકવીસ નામોનું વર્ણન હતું.
સ્વરપ્રાભૂતમાં સ્વરો અને અલંકારોનું વર્ણન હતું.
નાટ્યવિધિ પ્રાભૃતમાં નાટ્યોનું વર્ણન હતું.
આ. સિદ્ધસેનસૂરિ મ. તત્ત્વાર્થસૂત્ર (૨/૨૮)ની ટીકામાં જણાવે છે કે નિરુક્તપ્રામૃત મુજબ પુદ્ગલસ્કંધ વધે છે અને ઘટે છે.
નમોડસ્તુ વર્ધમાનાય ... અને વિશાલલોચનદલં પૂર્વમાંથી ઉધૃત છે.

Page #12

११
દિગંબર જૈનોના મતે કષાયપ્રાભૂત અને મહાકર્મપ્રકૃતિપ્રામૃતનો ઉદ્ધાર અનુક્રમે પાંચમા અને બીજા પૂર્વમાંથી થયો છે. કુંદકુંદાચાર્યે ૮૪ પ્રામૃત બનાવેલા તેમાંથી અત્યારે આઠ ઉપલબ્ધ છે એવું પણ દિગંબરો માને છે.
શ્રી હિરાલાલ કાપડિયાએ વિવિધ ઉલ્લેખોના આધારે આ પ્રમાણે ૧૪ ‘પાહુડ’ની નોંધ આપી છે.
૧ આયારપાહુડ, ૨ કપ્પપાહુડ, ૩ કમ્મપયડીપાહુડ, ૪ જયપાહુડ, ૫ જોણીપાહુડ, ૬ દુક્ખમ પાહુડ, ૭ નાડ્યવિહિપાહુડ, ૮ નિમિત્તપાહુડ, ૯ પઇઢાપાહુડ, ૧૦ વિજ્જાપાહુડ, ૧૧ વિન્નાણપાહુડ, ૧૨ સદ્ઘપાહુડ, ૧૩ સરપાહુડ, ૧૪ સિદ્ઘપાહુડ.
નિર્વાણકલિકાના પ્રારંભમાં શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામિના સમયમાં પાહુડોની રચના થયાનું જણાવ્યું છે.
સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ, જ્યોતિષ્કદંડક વગેરે ગ્રંથોમાં જે પ્રાકૃત શબ્દ છે તે પ્રકરણના અર્થમાં સમજવાનો છે.
છેદસૂત્રની જેમ પ્રાભૂતો રહસ્ય-શ્રુત ગણાતાં હોવાથી આચાર્યો યોગ્યશિષ્યને એકાંતમાં ભણાવતા. (જુઓ નિશીથચૂર્ણિ ૧૮, ૪૬૯)
પં. કલ્યાણવિજય મ. લખે છે કે – “દિગંબરાચાર્યોની પેઠે શ્વેતાંબર જૈનાચાર્યોએ ‘પ્રાભૂત’ શબ્દ હરકોઈની કૃતિ સાથે જોડ્યો નથી. પણ પૂર્વશાસ્ત્રના અમુક એક અંશને માટે અથવા પૂર્વથી ઉદ્ધરેલા પ્રકરણને માટે જ પ્રાયઃ ‘પ્રામૃત' શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો છે.” (‘આપણા પ્રાભૂતો' ‘જૈનયુગ’ કારતક ૧૯૮૨ પૃ. ૮૭)
યોનિપાડ
ભાંડારકર ઇનસ્ટિટ્યૂટમાં આજે ‘યોનિપાહુડ' નામનો હસ્તલિખિત ગ્રંથ વિદ્યમાન છે. શ્રી હિરાલાલ કાપડિયાએ આનો પરિચય સંસ્થાએ પ્રગટ કરેલા કેટલોક (D.C. J.M. Vol. XVII, pt. 1, પેજ ૩૮૩-૩૮૪)માં આપ્યો છે. પહપવણ કે પ્રશ્નશ્રવણ નામના કર્તાએ આની રચના કરી છે અને વિ.સં. ૧૫૮૨માં લખવામાં આવેલ છે. આવી નોંધ ત્યાં છે.

Page #13

१२
સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિ જેવાએ જે “યોનિપાહુડ'ના આધારે અશ્વોનું સૈન્ય તૈયાર કરેલ, નિશીથચૂર્ણિ) પ્રભાવકચરિત્રમાં પ્રસંગ આવે છે- “યોનિપ્રાભૃત'નું રાત્રે અધ્યયન ગુરુ મ. કરાવતા હતા. તેમાંની મત્સ્યની ઉત્પત્તિ કરવાને લગતા ચૂર્ણની વિગત કોઈ માછીમાર જાણી ગયો. આચાર્ય મને ખબર પડતાં એને અટકાવ્યો. વગેરે. ચૂર્ણથી સિંહની ઉત્પત્તિની વાત પણ ત્યાં છે.
કાપડિયા જણાવે છે કે– ભાંડારકરમાં ઉપલબ્ધ “યોનિપાહુડમાં આવી બધી વિગતો નથી. (પ્રાયઃ આ.પ્ર. પુણ્યવિજય મ.સા.એ આની પ્રતિલિપિ કરાવી છે.)
નિમિત્તપાહુડ આ. ભદ્રેશ્વરસૂરિ “કહાવલીમાં જણાવે છે કે- જેમાં કેવલી, જ્યોતિષ, સ્વપ્નાદિ નિમિત્ત જણાવવામાં આવે તે નિમિત્તપ્રાભૃત શ્રીભદ્રબાહુ સ્વામિ અને શ્રીકાલકાચાર્ય વગેરેને આ “નિમિત્તપ્રાભૂતનું જ્ઞાન હતું. ગોશાળો પણ નિમિત્તકથનમાં કુશળ હતો એવું ભગવતી સૂત્રમાં જણાવ્યું છે.
સૂત્રકૃતાંગ ટીકામાં જણાવ્યું છે કે નિમિત્તશાસ્ત્રનું પ્રમાણ ૧૩૦૦ શ્લોક પ્રમાણ, તેની વૃત્તિનું પ્રમાણ ૧૩ હજાર અને તેની પરિભાષાનું પ્રમાણ ૧૩ લાખ શ્લોક જેટલું હતું.
આ. ભદ્રેશ્વરસૂરિ “કહાવલીમાં જણાવે છે કે- વારાણસી નિવાસી વાસુકિ શ્રાવક પાસેથી યાકિની મહત્તરાસુનુ આ. હરિભદ્રસૂરિજીને વર્ગ કેવલી નામનો ગ્રંથ મળ્યો હતો. આચાર્યશ્રીએ તેની વૃત્તિ પણ રચેલી. એમાં જણાવ્યા પ્રમાણે વાતો સાચી પડતી હતી. પણ, દુઃષમકાલમાં આવા રહસ્યગ્રંથોના સ્પષ્ટવિવરણની જરૂર નથી એમ સંઘના આગેવાનોની વિનંતીથી વૃત્તિનો લોપ કરાવ્યો હતો.
કહાવલીમાં આ. પાદલિપ્તસૂરિએ ચૂડામણિ જાતક વગેરે ગ્રંથ દ્વારા મૃત્યુસમય જાણી અણસણ કર્યાનો ઉલ્લેખ પણ છે.

Page #14

સિદ્ધપાહુડ – સિદ્ધપ્રાભૂત આ. જિનપ્રભસૂરિજીએ સર્વસિદ્ધાંતસ્તવમાં બધા આગમોની સ્તુતિ કરી છે. અને એ સિવાય કેટલાક અગત્યના પ્રાચીન ગ્રંથોને વંદન કર્યા છે. તેમાં સિદ્ધપ્રાભૂતનો પણ સમાવેશ કર્યો છે. સર્વસિદ્ધાંત સ્તવનો ૪રમો શ્લોક આ પ્રમાણે છે
वन्दे विशेषणवती सम्मति-नयचक्रवाल-तत्त्वार्थान् । ज्योतिष्करण्डक-सिद्धप्राभृत-वसुदेवहिण्डीश्च ॥ ४२ ॥
સિદ્ધપ્રાભૃત’નું જ્ઞાન આર્ય સમિત, સુસ્થિતસૂરિ, આ. પાદલિપ્તસૂર વગેરેને હતું.
આ. ભદ્રેશ્વરસૂરિએ “કહાવલી'માં સિદ્ધપાહુડ વિશે લખ્યું છે કે- “સ્થ पायलेवंजणगुडियाईहिं सिद्धा स(प?) रुविज्जति तं सिद्धपाहुडं"
જ્યાં પાદલેપ, અંજન, ગુટિકા અને આદિ શબ્દથી યોગ, ચૂર્ણ આદિથી સિદ્ધોનું સ્વરૂપ જણાવવામાં અથવા સિદ્ધોની પ્રરૂપણા કરવામાં આવે તે સિદ્ધપ્રાભૃત.
આર્ય સમિતસૂરિએ યોગચૂર્ણથી નદીનો પ્રવાહ રોકી બ્રહ્મદ્વિીપના પાંચસો તાપસીને પ્રતિબોધ પમાડેલ.
• આ. સુસ્થિતસૂરિના બે બાલમુનિઓ દુષ્કાળ પ્રસંગે અંજન પ્રયોગથી અદશ્ય થઈ ચન્દ્રગુપ્ત મૌર્યના મહેલમાં ભિક્ષા માટે પ્રવેશ કરતા.
ગ્રંથ-ગ્રંથકાર કહાવલી'માંથી ઉપર જે “સિદ્ધપ્રાભૂતનું વર્ણન કર્યું તેવો પાદલેપ, અંજન કે ગુટિકાનું સ્વરૂપ વર્ણવતો ગ્રંથ આજે મળતો નથી, દિગંબર જૈન વિદ્વાન પં. હિરાલાલ જૈન શાસ્ત્રીએ અનેકાંત વર્ષ ૨ કિરણ ૩ (વી.તિ.સં. ૨૪૬૫ પ્રથમશ્રાવણ) માં “સિદ્ધપ્રાભૃત' નામનો લેખ લખ્યો છે. લેખકને પ્રસ્તુત સિદ્ધપ્રાભૃત ગ્રંથ જોવા મળ્યો નથી પણ નંદિસૂત્ર ઉપરની આ. મલયગિરિસૂરિજીની વૃત્તિમાં સિદ્ધપ્રાભૂતમાંથી અને ટીકામાંથી અનેક ઉદ્ધરણો જોઈને લેખ લખ્યો છે. એમણે અનુમાન કર્યું છે કે “સિદ્ધપ્રાભૃત”

Page #15

१४
ઉપર વિસ્તૃત ટીકા હશે. કેમ કે સંનિકર્ષના વિશેષવિવેચન માટે સિદ્ધપ્રાભૃત ટીકા જોવા ભલામણ કરી છે. ગ્રંથગૌરવના ભયથી પોતે જણાવતા નથી એમ મલયગિરિસૂરિ મહારાજે જણાવ્યું છે.
મનભેદો બાબત પં. હિરાલાલ લખે છે કે
"एक दो उल्लेख कुछ महत्त्वपूर्ण मतभेदों के लिए हुए भी देखने को मिल रहे है, पर उन्हें यहाँ जानुबुझकर छोड़ रहा हूं, क्योंकि ये उल्लेख स्वयं एक स्वतंत्र लेखके विषय है, जिन पर कभी लिखुंगा।"
અહીં જે પ્રગટ થઈ રહ્યો છે તે સિદ્ધપ્રાકૃત' ૧૧૯ ગાથાનો છે. જો કે એક ગાથા કદાચ લુપ્ત થઈ હોય.
છેલ્લી ૧૧૯મી ગાથામાં જેસલમેરના કેટલોગમાં સિદ્ધપ્રાભૃતમાં ૧૨૧ ગાથા હોવાનું બે-ત્રણ પ્રતોમાં નોંધ છે.
વીત્યુત્તર નાથાવંધેળ પુદ્ગનિસંવં.. એ પ્રમાણે ૧૨૦ ગાથાત્મક આ ગ્રંથ પૂર્વનિણંદ છે એવું સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે.
આ ગ્રંથમાં સિદ્ધભગવંતોનું જે વિવિધ રીતે વર્ણન છે તે વિગત વિષયાનુક્રમમાં આપવામાં આવી છે.
જિન રત્નકોશમાં આ સિદ્ધપાહુડ' ગ્રંથ ઉપર રચાયેલી ટીકાઓની વિગત આ પ્રમાણે મળે છે.
૧. ટીકા સનમુવનેશ.. થી શરૂ થતી (પ્રસ્તુત મુદ્રિત ટીકા આ જ છે.) ૨. હરિભદ્ર (?) કૃત ટીકા જેસલમેર નં. ૭૨૨
૩. આ. મલયગિરિસૂરિ કૃત ટીકા જુઓ અનેકાંત વોલ્યુમ | પૃ. ૫૪૯. (આ. મલયગિરિસૂરિજીએ નંદિસૂત્ર ઉપરની ટીકામાં સિદ્ધપાહુડની અનેક ગાથાઓ સાક્ષી તરીકે ટાંકી છે. સિદ્ધપ્રાભૃત ટીકામાંથી પણ અવતરણો આવ્યા છે. આ મલયગિરિસૂરિએ ટીકા રચી હોય એવું અમારા ધ્યાનમાં આવ્યું નથી. અનેકાંતના લેખમાંથી પણ આવું ફલિત થતું નથી.)
૪. પ્રાકૃત ટીકા આ. મલયગિરિએ અવતરણ આપ્યા છે તે જુઓ અનેકાંત ૨ પૃ. ૫૪૯.

Page #16

મદ્રિત ટીકામાં ચિરંતન ટીકાનો ઉલ્લેખ છે એટલે એકથી વધુ ટીકાઓ રચાઈ હશે.
આ. દેવસૂરિએ સિદ્ધપ્રાભૃત ઉપર વૃત્તિ રચ્યોના ઉલ્લેખ આ. રત્નશેખરસૂરિએ શ્રાદ્ધપ્રતિક્રમણવૃત્તિ પૃ. ૮ માં કર્યો છે. (જુઓ જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ પારા-૫૮૩) .
મુનિશ્રી પાર્શ્વરત્ન સાગરજીએ આ ગ્રંથની ગાથાઓની સંસ્કૃત છાયા કરી છે ને અંતે ગ્રંથ અને ટીકાનો ગુજરાતી અનુવાદ કરી ગુજરાતી ભાષા વાચકો ઉપર ઉપકાર કર્યો છે.
આ ગ્રંથના પ્રફો સા. વિનયપૂર્ણાશ્રી, સા. ભક્તિધરાશ્રી, સા. સિદ્ધિયશાશ્રી વગેરેએ શ્રુતભક્તિથી પ્રેરાઈને જોઈ આપ્યા છે. અનુમોદના.
નંદિસૂત્રની ટીકામાં આ. મલયગિરિસૂરિજીએ સિદ્ધપ્રાભૃત અને તેની ટીકાના આધારે સિદ્ધનું સ્વરૂપ વર્ણવ્યું છે. વર્ણનના અંતે તેઓશ્રીએ જણાવ્યું છે કે- “સિદ્ધ મૃતકૂવૅ તર્જ વોઝીવ્ય મતરિ ! सिद्धस्वरूपमेतन्निरवोचच्छिष्यबुद्धिहितः ॥" ।
નંદીસૂત્રની ટીકામાં અનેક સ્થળે સિદ્ધપ્રાભૂતની ગાથાઓ અને તેની ટીકાના પાઠો સાક્ષી તરીકે અપાયા છે. સા. વિનયપૂર્ણાશ્રીએ આ બધા સંદર્ભો પ્રસ્તુત સિદ્ધપ્રાભૂત અને તેની ટીકા જોડે મેળવી પાઠભેદો નોંધ્યા હતા. મોટાભાગના પાઠભેદો પ્રાકૃત ભાષામાં આવતાં વ્યંજન-સ્વરના ફેરફારવાળા હતા. કોઈક ઉપયોગી જણાયા તે ટિપ્પણમાં આપ્યા પણ છે. પાટણની સિદ્ધપ્રાભૂત સટીકની હસ્તલિખિત પ્રતની ઝેરોક્ષના આધારે પાઠભેદો પણ સા. વિનયપૂર્ણાશ્રીએ નોંધ્યા હતા. એના આધારે ક્યાંક મૂળમાં પાઠપરિવર્તન કર્યું છે.
અધિકારી જિજ્ઞાસુઓ આ ગ્રંથનું અધ્યયન કરી સિદ્ધિસુખના ભોક્તા બને એજ મંગલ કામના.

Page #17

1133 322
९७
विषयानुक्रम विषय पृष्ठ नं. विषय
पृष्ठ नं. मंगला चरणः १-६/४. कालद्वार (मूल)
७०-७५ निक्षेपादयः
७५. अंतरद्वार (मूल) ७५-९१ निरुक्तिः
१. गतिद्वार अनुयोग द्वाराणि
११-१९ २. वेदद्वार मार्गणा द्वाराणि
२१-२९ ३. तीर्थद्वार १. सत्पद प्ररुपणाद्वार (मूल) ३१-५२| ४. लिंगद्वार १. क्षेत्रद्वार
३१ ५. चारित्रद्वार २. कालद्वार, संहरण प्रभेदो ३२,३७ ६. बुद्धद्वार ३. गति मार्गणा,
७. ज्ञानद्वार ४. वेद मार्गणा सिद्ध
८. अवगाहनाद्वार ५. तीर्थद्वार
९. उत्कृष्टद्वार ६. लिंगद्वार
१०-११-१२. अंतरादि त्रण द्वार ९१ ७. चारित्रद्वार
४३ ६. भावद्वार (मूल) ९२-९३ ८. बुद्धद्वार
४४ ७. अल्पबहुत्वद्वार (मूल) ९३-१०१ ९. ज्ञानद्वार
४५ परंपरसिद्धनी प्ररुपणा १०. अवगाहद्वार
४६/८. विभागद्वार (मूल) १०१-१२७ ११. उत्कृष्टद्वार
१. क्षेत्रद्वार
१०१ १२-१३. अंतर-अनुसमय द्वार ४८ २. कालद्वार
१४-१५. गणनाद्वार-अल्पबहुत्व द्वार ४९ तत्कालसिद्ध २. द्रव्य प्रमाणद्वार (मूल)' ५२-६६ तदकालसिद्ध
१०८ १. क्षेत्रद्वार, संहरण विभाग ५२, ५४ ३. गतिद्वार
११० २. कालद्वार
४. वेदद्वार ३. गतिद्वार
५. तीर्थद्वार ४. वेदद्वार
६. लिंगद्वार-७. चारित्रद्वार ५. तीर्थद्वार
८. बुद्धद्वार-९. ज्ञानद्वार ११८ ६. लिंगद्वार
१०. अवगाहनाद्वार ७. चारित्रद्वार
११. उत्कृष्टद्वार
१२३ ८. बुद्धद्वार
१२. अंतरद्वार ९. ज्ञानद्वार
१३. गणनाद्वार
१२४ १०. अवगाहना द्वार
६३ स्थान अल्पबहुत्वद्वार ११. उत्कृष्टद्वार
६४ ९. संनिकर्षद्वार (मूल) १२७-१५१ १२-१३. अंतर-अनुसमय द्वार ६४] १. तत्त्वथी व्याख्या, भेद १२७, १२८ १४. गणनाद्वार
६६ अंतरद्वार - बे श्रेणी । १३६ १५. अल्पबहुत्वद्वार ६६ • परिशिष्ट-१
१५२-१७९ ३. क्षेत्र स्पर्शनाद्वार (मूल) ६७-७०/. परिशिष्ट-२
१८०-१८६
४७
१०५ १०७
११४
११५
११६
११९
१२३
१२६

Page #18

अर्हम्
सुविहितकोटिकोटीरचिरन्तनाचार्यप्रणीतः सिद्धप्राभृत : सटीकः
सकलभुवनेशभूतानिखिलातिशयान् जिनान् गुरुन् स्तुत्वा । 'सिद्धप्राभृत टीका, तंदर्थिहितकाम्यया क्रियते ॥१॥
સકલ ભુવનના ઈશ્વર સ્વરૂપ અને સર્વ અતિશયોથી યુક્ત જિનેશ્વર પરમાત્મા તેમજ ગુરૂદેવની સ્તવના કરીને સિદ્ધપ્રાભૃત નામના ગ્રંથની ટીકા તેના અર્થીઓના - અભ્યાસીઓના હિતની ઈચ્છાથી કરું છું. । इह परमपुरुषाभिव्यक्ताप्तागमप्रतिबद्धसिद्धवक्तव्यताभिधित्सया प्रवृत्यङ्गत्वान्मङ्गलादिचतुष्टयप्रतिपादकमिदं गाथात्रयमाह, तत्राप्याद्यगाथया मङ्गलं गुरुपर्वक्रमसंबन्धं चाह
આ ગ્રંથમાં પરમપુરુષ શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતે કહેલી તથા આપ્ત આગમથી પ્રતિબદ્ધ થયેલી “સિદ્ધની વક્તવ્યતા કહેવાની ઈચ્છાથી તથા પ્રવૃત્તિના અંગ સ્વરૂપ મંગલાદિ ચતુષ્ટયને (મંગલ-અભિધેય१. 'तदर्थ' इति क-ग-घ-ङ पुस्तकेषु । २. प्रवृत्ताङ्गत्वा० पातासंपा ।

Page #19

सिद्धप्राभृत: सटीक :
સંબંધ-પ્રયોજન) બનાવનારી આ ત્રણ ગાથાઓ જણાવે છે. તેમાં પ્રથમ ગાથા દ્વારા મંગલ અને ગુરુપર્વક્રમ રૂપ સંબંધને જણાવે છે. (मू० ) तिहुयणपणए तिहुयण- गुणाहिए तिहुयणातिंसयणाणे [ णी ] उसभातिवीरचरिमे, तमरयरहिए पणमिऊणं ॥ १॥ सुणिउण आगमणिहसे, सुणिउणपरमत्थसुत्तगंथधरे । चोद्दसपुव्विगमाई, कमेण सव्वे पणमिऊणं ॥ २॥ णिक्खेवणिरुत्तीहि य छहिं अट्ठहिं चाणुओगदारेहिं । खेत्तातिमग्गणेसु य सिद्धाणं वण्णिया भेया ॥ ३ ॥ ( छा०) त्रिभुवनप्रणतांस्त्रिभुवनगुणाधिकांस्त्रिभुवनातिशयज्ञानिनः । ऋषभादिवीरचरिमांस्तमोरजोरहितान् प्रणम्य ॥ १ ॥ सुनिपुणागमनिकषान् सुनिपुणपरमार्थसूत्रग्रन्थधरान् । चतुर्दशपूर्वीकादीन् क्रमेण सर्वान् प्रणम्य ॥ २ ॥
२
निक्षेपनिर्युक्तिभिश्च षड्भिरष्टाभिश्चानुयोगद्वारैः । क्षेत्रादिमार्गणासु च सिद्धानां वर्णिता भेदाः ॥ ३ ॥
(टी०) " तिहुयणपणए" इत्यादि । त्रिभुवनप्रणतान् इत्यनेनाचिन्त्यफलसंपादकत्वेन पूजार्हत्वादुत्तमोत्तमत्वमाह । अथ कस्मात्त एव नत्वा ? इत्याह- त्रिभुवनगुणाधिका यत इति, अनेनापि गुणद्वारकं पूजार्हत्वमुत्तमोत्तमत्वं च दर्शयति । कुतः ? इत्याह- 'त्रिभुवनातिशयज्ञानिनः' त्रिभुवनेऽतिशया ज्ञानं च येषां ते त्रिभुवनातिशयज्ञानिन इति, अनेनापि अतिशयसंदोहत्वात्परमदेवतात्वं ख्याप्यते । क एते एवं - विधा: ? इत्याह - 'उसभातिवीरचरिमे' ऋषभादिवीरचरिमान् इति, एतदपि अतीतानागतजिनोपलक्षणार्थं, गुरुपर्वक्रमसंबन्धं चानेनाह । किं १. 'इसय' - ङ् पुस्तके । २. उसभादि - ङ् पुस्तके । ३. 'खेत्ताइमग्गणासु' ङ पुस्तके । ४. ' एवं ' - पातासंपा ।

Page #20

मंगला चरणः
नमस्कारार्हत्व
पदार्थाउणआगमणि
विशिष्यस्ते? इत्याह- 'तमरयरहिए' तमोरजोरहितान् इति, अत्र तमःछादकत्वात् संसारप्रतिबन्धकृत्त्वाच्च ज्ञानावरणादिघातिचतुष्टयं परिगृह्यते, रजो - भवोपग्राहि कर्म अथवा पूर्वबद्धं तमः बध्यमानं तु रजः ताभ्यां रहितास्तमोरजोरहिता इति, अनेनापि मुक्त्यवस्थितेः भूतावस्था कथ्यते अर्थतः प्रयोजनं सूचयति, तदर्थत्वात्सकलप्रयासस्येति । तान् प्रणम्य, किम् ? इत्युपरिष्टात्संबध्यत इति गाथार्थः ॥ १॥ ___ एवं तावद् येभ्यः समुद्भवत्यागमस्तान् गुरुनभिधाय सांप्रतं येभ्यः परंपरयाऽऽगतस्तेषामपि नमस्कारार्हत्वात्स्तवमाह____ "सुणिउणआगमणिहसे" इत्यादिः सुनिपुणो - जीवाद्यशेषपदार्थाभिधाने कुशलो य आगमः - आप्तवचनं तस्य निकषभूताः - कषपट्टका ये ते सुनिपुणागमनिकषा इति, अनेन युगप्रधानागमत्वं कथ्यते । तथा 'सुनिपुण परमार्थसूत्रग्रन्थधरान्' इत्यत्र परमः - पूजितोऽनन्तगमपर्यायात्मकत्वाद् [वा] अर्थः परमार्थः, सकलप्रमाणनयपरिच्छेदित्वात्सुनिपुणः परमार्थो ययोः सूत्रग्रन्थयोः तौ धारयन्तीति सुनिपुणपरमार्थसूत्रग्रन्थधरा इति, एतत् सकलोपाध्यायाचार्य-संग्रहार्थम् । किमाद्यास्ते ? इत्याह- 'चोदसपुव्विगमाई' यावज्जघन्यसूत्रधरा इति, क्रमेण - आनुपूर्व्या सर्वान् प्रणम्येति । पुनः क्रियाभिधानं स्थविरावलिकादिभेदप्रतिपादनार्थमिति गाथार्थः ॥ २ ॥ इदानीमभिधेयप्रतिपादनार्थमाह
"णिक्खेवणिरुत्तीहि य" इत्यादि । निक्षेपनिरुक्तिभ्यां किमादिभिश्च षड्भिरनुयोगद्वारैः सत्पदप्ररूपणादिभिः अष्टाभिश्चानुयोगद्वारैः क्षेत्रादिमार्गणाद्वारेषु चाधारेषु 'सिद्धानां' प्राभृताभिधेयतया प्रक्रान्तानां १. 'च' ख पुस्तके। २. किलावस्था' इति पातासंपा। ३. निक्षेपनिरुक्तीत्यादिगाथोक्तान् भेदान् वर्णयामीति तृतीयगाथया संबध्यत इति। ४. 'संग्रहार्थे' पातासंपा। ५. वातासंपा नास्ति।

Page #21

सिद्धप्रामृत : सटीकः भगवत्यागमे द्रव्यार्थादेशादनाद्यपर्यवसानतया ये वर्णिता भेदास्तीर्थकरगणधरैस्तान् वर्णयामीति क्रियाध्याहारः । किमेवं वाक्यार्थो विवक्षितः ? इति चेदुच्यते, वाक्यवैचित्र्यप्रदर्शनेन अनन्तवाक्यार्थगति प्रदर्शनार्थम् । उक्तं च - "कत्थइ देसग्गहणं, कत्थइ भण्णंति णिरवસેલારું . ૩૨મમવાડું સારવાનો નિતારું II II” આદિ मध्यावसानेषु क्वचित्पदादेर्देशस्यार्थलभ्यत्वादित्यलं प्रसङ्गेनेति गाथात्रय वाक्यार्थः ॥ ३ ॥ एवं तावत्प्राभृतशरीरं मङ्गलादिचतुष्टयमुक्तम्, इदानीं सिद्धभेदा अभिधेयतया निर्दिष्ठा निक्षेपनिरुक्त्यादिभिस्तत्र निक्षेपाभिधित्सयाऽऽह
(અનુ) “તિહુચળવળ' ત્રિભુવન દ્વારા નિમાયેલા એવા પદથી અચિંત્ય ફળ સંપાદક તરીકે પૂજાને અઈ - યોગ્ય હોવાથી પરમાત્મા ઉત્તમોત્તમ છે એ દર્શાવે છે. શા માટે પરમાત્માને જ નમસ્કાર કરવાના ? કારણ કે ત્રિભુવનમાં તેઓ જ ગુણોમાં અધિક છે આ વાક્ય દ્વારા પણ ગુણના માધ્યમથી પૂજાને યોગ્યપણું અને ઉત્તમોત્તમપણું બતાવે છે. કઈ રીતે ? ત્રિભુવનમાં અતિશયોવાળા અને પરમ જ્ઞાનવાળા આ પદ દ્વારા અતિશયોનો સંદોહ-ભંડાર એમ કરીને પરમ દેવપણું બતાવ્યું છે. આવા કોણ છે ? ઋષભદેવ પરમાત્માથી મહાવીર સ્વામી સુધીના જિનેશ્વર ભગવંતો આવા લક્ષણોથી યુક્ત છે એના દ્વારા અતીત-અનાગત ચોવીશી વગેરેનો પણ સમાવેશ થઈ જાય છે. અને ગુરુપર્વક્રમ સંબંધ પણ દર્શાવાયો છે. આવા પરમાત્મામાં શું વિશેષ છે ? તે બતાવે છે. તમ: રન: રહિત - એમ આ અર્થથી જ્ઞાનાદિ ગુણોને ઢાંકી રાખવામાં અને સંસાર પ્રત્યે તીવ્ર રાગ કરાવવા દ્વારા રાગાંધ બનાવવામાં ૨. (૪૦) મુત્રવિદ્રગ્રહ, લુત્રવિદ્ધત્તિ નિરવશેષણ | સમક્રમવાનિ, कारणवशतो निरुक्तानि ॥ १ ॥ २. 'निउत्ताई' पातासंपा।

Page #22

मंगला चरणः
જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મો પ્રબળ કારણ હોવાથી તેમને તેમના સ્વરૂપ માનીને જ્ઞાનાવરણાદિ ચારે ઘાતિકર્મનું અહીં તમ: શબ્દથી ગ્રહણ કર્યું છે અને રજ: અર્થાત્ વેદનીયાદિ ચારે ભવોપગ્રાહિ કર્મોનો એમાં સમાવેશ કર્યો છે. ભવોપગ્રાહિ એટલે કે ભવ-સંસારમાં જકડી રાખવા જે નિમિત્ત બને છે તેવા વેદનીય-આયુષ્ય-નામ-ગોત્ર કર્મ.
અથવા બીજી રીતે અર્થ કરે છે, જે પૂર્વબદ્ધ કર્મ છે તે તમઃ અને જે બધ્યમાન કર્મ છે તે રજ - અનાદિ કાળથી આત્મા પર અનેક કર્મો બંધાયેલા છે તે પૂર્વબદ્ધ તથા વર્તમાનમાં પ્રતિસમય આત્મા સાતે કર્મો (આયુષ્ય સિવાય) બાંધી રહેલ છે તે બધ્યમાન અવસ્થા - આ બંનેથી જે રહિત છે તે તમ રજ રહિત સમજવા એના દ્વારા પણ તેમને મોક્ષ પ્રાપ્ત થયો તે પહેલાંની અવસ્થા કે જેમાં તેઓ પણ બદ્ધ અને બધ્યમાન કર્મોવાળા હતા અને વર્તમાનમાં સિદ્ધ હોવાના કારણે પૂર્વની (ભૂતકાળની) આ બંને અવસ્થાઓથી રહિત છે એટલે એને મુક્તિ પ્રાપ્તિની ભૂતકાળની અવસ્થા કહે છે અને આત્માએ બધા પ્રયત્ન મુક્તિને માટે કરવા જોઈએ. એટલે અર્થથી મુક્તિનું પ્રયોજન અંતે મોક્ષ પ્રાપ્તિ એજ આત્માનું લક્ષ્ય છે એમ સૂચવ્યું છે. આ રીતે ઉક્ત ગાથા દ્વારા મંગલાદિ ત્રણની વાત જણાવી, આવા જે છે તેઓને નમસ્કાર કરીને શું કરવું? તે આગળ સંબંધ કરાશે. / ૧ //
આ રીતે હવે જેમનાથી આગમનો સમુદ્દભવ થયો છે અર્થાત્ જેઓએ આગમ શાસ્ત્રોની રચના કરી છે તે ગણધરાદિ ભગવંતોને કહીને જેમની પાસેથી વર્તમાન પરંપરાએ તે શ્રત આવેલું છે તે આચાર્ય ભગવંતો/ગુરુભગવંતો પણ નમસ્કાર યોગ્ય છે એટલે તેમની સ્તવના કરે છે.
નિપુણ ત્યાતિ' સુનિપુણ-જીવાદિ સમગ્ર પદાર્થોને કહેવામાં કુશળ જે આગમ અર્થાત્ આપ્ત વચન, તેના માટે કસોટીના પથ્થર

Page #23

છે. તમને
છે.
તો અનંત
આવા
सिद्धप्रामृत : सटीकः સમાન જ હોય છે તેમને સુનિપુણાગમનિકષા કહેવાય છે એના દ્વારા ગુરુ યુગપ્રધાન છે એવું બતાવ્યું છે. તથા “સુનિપુણ પરમાર્થ સૂત્ર ગ્રંથ ધરોએ પદથી પરમ એટલે કે પૂજાયેલો-અનંત ગમ અને પર્યાત્મક હોવાથી થયેલો જે અર્થ તે પરમાર્થ. કારણ આવા લક્ષણવાળા જ સકલ પ્રમાણ નયોનો પરિચ્છેદ (પરીક્ષા) કરી શકે છે એટલે આવા સૂત્ર-ગ્રન્થનો સુનિપુણ પરમાર્થ જે ધારણ કરે છે એમ કહેવાથી બધા ઉપાધ્યાય અને આચાર્યનો સંગ્રહ થઈ જાય છે. ચૌદ પૂર્વથી માંડીને છેક જઘન્ય સૂત્રને સામાયિક સૂત્ર) ધારણ કરનારા દરેકનો આમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. એટલે અનુક્રમે એ બધાને નમસ્કાર કરીને એમ અહીં જે ફરીથી ક્રિયા બતાવી છે તે
વિરાવલીકા આદિના ભેદ બતાવવા માટે છે. | ૨ | હવે અભિધેય બતાવીને - ગ્રંથમાં શું કહેવાનું છે? તે જણાવે છે–
‘નિક્ષેપનિ૪િ રૂરિ | નિક્ષેપ-નિરુક્તિ દ્વારા છે અનુયોગદ્વારોથી અને સત્પદ પ્રરૂપણાદિ આઠ અનુયોગ દ્વારોથી આધાર સ્વરૂપ એવા ક્ષેત્રાદિ માગણા દ્વારોમાં આ પ્રાભૂતમાં અભિધેય તરીકે જેની વાત છે એવા “સિદ્ધોનાં' ભગવતી સૂત્રમાં દ્રવ્ય અને અર્થના આદેશથી અનાદિ-અપર્યવસાન પણાથી જે ભેદોનું તીર્થંકર-ગણધરોએ વર્ણન કરેલું છે તેને વર્ણવીશું. આવો વાક્યર્થ શા માટે ? વાક્યોની વિચિત્રતા બતાવવા દ્વારા “સુત્તાપામતા અનાએ ન્યાયથી એવી વાક્યોના અર્થોની અનંત ગતિ બતાવવા માટે આવા વાક્યર્થની અહીં વિવક્ષા કરી છે. કહ્યું છે - ક્યાંક દેશગ્રહણ, ક્યાંક નિરવશેષ - સર્વનું ગ્રહણ કહેવાય છે, કારણવશથી નિરુક્તિઓ ઉત્કમ અને ક્રમ બદ્ધ પણ હોય છે. અર્થાત્
ક્યારેક ક્રમસર નિરુક્તિ કરાય છે અને ક્યારેક ક્રમ વિના પણ નિરુક્તિ કરાય છે. / ૧ /
વાક્યના આદિ-મધ્ય અને અંતમાં ક્યાંક પદાદિનો દેશાર્થ પણ પ્રાપ્ત થાય છે એટલે હવે અહીં ઘણું કહેતા નથી. / ૩ //

Page #24

निक्षेपादयः
આ રીતે પ્રાભૃતના શરીર સ્વરૂપ મંગલાદિ ચાર જણાવ્યા, હવે જે અભિધેય તરીકે સિદ્ધના ભેદોનો નિક્ષેપ-નિરુક્તિ આદિ દ્વારા નિર્દેશ કરાયેલ છે, ત્યાં સર્વપ્રથમ નિક્ષેપને જણાવે છે. (मू०) णाम ठवणा दविए, भावम्मि चउव्विहो हवइ सिद्धो ।
णोआगमओ दुविहो, भावे खयउवसमखए य ॥ ४ ॥ (छा०) नाम स्थापना द्रव्ये, भावे चतुर्विधो भवति सिद्धः ।
नोआगमतो द्विविधः, भावे क्षयोपशमक्षये च ॥ ४ ॥
(टी०) "णामं ठवणे" त्यादि ॥ नामस्थापने गतार्थे । द्रव्यसिद्ध आगमतो नोआगमतश्च । 'नोआगमतो दुविहो' ज्ञशरीर-द्रव्यसिद्धस्तव्यतिरिक्तश्चेत्येवं द्विविधः प्रतिद्वन्द्विपदापेक्षया भावाभाववद्, अन्यथा त्रिविधः स्यात्, भव्यशरीरद्रव्यसिद्धश्चेति । तत्थ वइरित्तदव्वसिद्धो उवक्खडणाओ, संसेयणाओ पालिपागाओ, उवक्खडणाओ जहा
ओयणादीणं पागो, संसेयणाओ णिप्फावचणगादीणं, पालिपगाओ जहा भूमिघडाइसु पलालाइणा अंबअंबाडयतेंदुसयमादीणं ॥ "क्रियाक्रियावतोश्चाभेदमाश्रित्य चिरन्तनटीकाकृता सिद्धि ाख्यातेति । भावसिद्धोऽपि नोआगमतो द्विविधः, 'खयउवसमखए'त्ति क्षायिकं भावं क्षायोपशमिकं चाधिकृत्येति गाथार्थः ॥ ४ ॥ अधुना निरुक्तिमाह
(अनु.) “नमस्थापना" त्याहि । नाम-स्थापन तार्थ छे. દ્રવ્યસિદ્ધ-આગમતઃ અને નોઆગમત, નોઆગમતઃ જ્ઞશરીર દ્રવ્યસિદ્ધ અને જ્ઞ-ભવ્ય શરીરથી વ્યતિરિક્ત એમ બે પ્રકારથી પ્રતિદ્વન્દ્ર (વિરોધી) પદની અપેક્ષાએ ભાવાભાવની જેમ છે. નહિ તો ત્રિવિધ १. (छा०) तत्र व्यतिरिक्तद्रव्यसिद्ध उपस्करणातः संसेचनातः पालिपाकतः, उपस्करणतो यथोदनादीनां पाकः, संसेचनतो निष्पाव-चनकादीनां, पालिपाको यथा भूमिघटादिषु पलालादिना आम्राभ्राटकर्तिदुरुकादीनाम् ॥ २. 'भूमिघराइसु-पातासंपा।' ३. 'तिंदुरुय' ङ् पुस्तके 'तेंदुरुय' ख पुस्तके ।

Page #25

सिद्धप्राभृत : सटीकः હોય ત્રીજો પ્રકાર ભવ્યશરીર દ્રવ્યસિદ્ધ છે. “ત્યાં વ્યતિરિક્ત દ્રવ્યસિદ્ધ ઉપસ્કરણ – રાંધવાથી, સંસેચન – શેકવાથી અને પાલિપાક-પકવવાથી थाय छे. ७५२४२५ - भ3 मोहनहिनो 15, संसेयन - हेम पालચણાદિને ભટ્ટા વગેરેમાં શેકવામાં આવે છે પાલિપાક - જેમકે ભૂમિઘટાદિમાં ઘાસ વગેરેથી કેરી-આંબળા-તિંદુરુક આદિ પકવવામાં આવે છે.” ક્રિયા-ક્રિયાવા-ક્રિયા કરનારના અભેદને આશ્રયીને ચિરંતન ટીકાકાર દ્વારા સિદ્ધિની અહીં વ્યાખ્યા કરાયેલી છે. ભાવસિદ્ધ પણ નોઆગમતઃ બે પ્રકારે છે. ક્ષાયિકભાવ અને ક્ષાયોપથમિક ભાવને माश्रयाने. ॥ ४ ॥
वे, निरुति छ - (मू०) ओदरयाई भावे, अत्येणं सव्वहा खवित्ताणं ।
साहियवं जं खतियं, भावं तो भावसिद्धो उ ॥५॥ (छा०) औदयिकादीन् भावानर्थेन सर्वथा क्षपयित्वा ।
साधितवान् यत् क्षायिकं भावं ततो भावसिद्धस्तु ॥ ५ ॥
(टी०) "ओदइयाई" गाहा । औदयिकादीन् भावान्, आदिग्रहणात् क्षायोपशमिकज्ञानादिपरिग्रहः, 'अत्थेणं' ति अर्यमाणेन सम्यग्दर्शनज्ञान चारित्ररूपेण सर्वथा क्षपयित्वा साधितवान् 'यद्' यस्मात्क्षायिकं भावं ततोऽसौ क्षायिकभावसिद्धः । क्षायोपशमिकभावसिद्धस्तु "विज्जा मंते जोगे" इत्यादि चतुर्दशधा । तु शब्दो विशेषणार्थः, स एव भावसिद्ध इहाधिकृतः अतिशया(य्य) सर्वसिद्धान् यो वर्तत इति गाथार्थः ॥ ५ ॥ प्रकारान्तरेण निरुक्तिमाह१. 'खवेत्ताणं' ङ् पुस्तके 'खवित्तूणं' ग पुस्तके । २. 'खइयं' ङ पुस्तके । ३. (छा०) विद्या-मंत्र-योगे । ४. पातासंपा नास्ति । ५. 'इह किंभूतः अतिशयान्' कख-ग पुस्तकेषु ।

Page #26

निरुक्तिः
| (અનુ.) ઔદયિકાદિ ભાવોને- આદિ ગ્રહણથી ક્ષાયોપથમિક જ્ઞાનાદિનો પરિગ્રહ કરેલો છે. સમ્યગ્રદર્શન - જ્ઞાન - ચારિત્ર સ્વરૂપ અર્થથી સર્વથા ખપાવીને જે કારણથી ક્ષાયિક ભાવને સાધનાર બન્યો છે તેથી એ ક્ષાયિકભાવસિદ્ધ છે એમ કહેવાય. અને ક્ષાયોપથમિકભાવ સિદ્ધ તો “વિદ્યા-મંત્ર-યોગ” અર્થાત વિદ્યાસિદ્ધમંત્રસિદ્ધ યોગસિદ્ધ વગેરે ચૌદ પ્રકારનો છે. તું' શબ્દ વિશેષણ અર્થનો દ્યોતક છે, તે ભાવસિદ્ધનો જ અહીં અધિકાર છે કે જે આવા સર્વ પ્રકારના સિદ્ધોને અતિશયિત કરીને રહે છે.” | ૫ | (मू०) सिद्धाणि सव्वकज्जाणि जेण ण य से असाहियं किंचि ।
विज्जासुहइच्छाती, तम्हा सिद्धो त्ति से सहो ॥ ६ ॥ (છ) સિતાનિ સર્વાળિયેર ાથિત શિરિત્ ા
विद्यासुखेच्छादयस्तस्मात् सिद्ध इति तस्य शब्दः ॥ ६ ॥
() સિળિ સબક્નાળિ” મહિ સિદ્ધાર સર્વકાર્યાનિ, ર પુનઃ સાધનાય વ્યપ્રિય, “યેન' કારેળન ન ર “' तस्य सिद्धस्यासाधितं किञ्चिदस्ति । किं तत् ? - विद्यासुखेच्छादि, तस्मात् सिद्ध इत्ययं 'से' तस्य मुक्तात्मनः शब्द इति गाथार्थः ॥६॥ इदानीं निरुक्तपदमधिकृत्याह(અનુ.) જેનાં સર્વ કાર્યો સિદ્ધ થઈ ચૂક્યા છે, જે કારણથી તે સિદ્ધને માટે અસાધિત – સાધ્યાવિનાનું કાંઈ રહેતું નથી. તે શું? વિદ્યા-સુખ-ઈચ્છા વગેરે જેમકે, કોઈ શિલ્પી પોતાની સર્વકળામાં નિપુણ થઈ જાય અને એના માટે હવે, એકેય કલા સાધવાની બાકી નથી તે શિલ્યસિદ્ધ કહેવાય છે એમ મોક્ષમાં ગયેલ આત્મા માટે હવે સંસાર સંબંધી કોઈ કાર્ય સાધવાનું રહેતું નથી. તે માટે “સિદ્ધ એવો શબ્દ તે મુક્ત થયેલ આત્મા માટે વપરાયેલો છે. ૬ / હવે, નિરુકત પદને આશ્રયીને સિદ્ધની વ્યાખ્યા જણાવે છે. ૨. “રી' રૂપુd I ૨. “શબ્દો પથાર્થ:'- પતાસંપા |

Page #27
10 सिद्धप्रामृत : सटीकः (मू०) दीहकालरयं जं तु, कम्मं सेसियमट्ठहा / सियं धंतं त्ति सिद्धस्स, सिद्धत्तमुवजायइ // 7 // दारं // (छा०) दीर्घकालरजो यत्तु कर्म शेषितमष्टया / सितं ध्मातमिति सिद्धस्य, सिद्धत्वमुपजायते // 7 // द्वारं // (टी०) "दीहकालरयं" गाहा // दीर्घः अनाद्यनुपरतप्रबन्धत्वादीर्घः कालो यस्य रजसस्तद्दीर्घकालम्, दीर्घकालं रजो-रञ्जकस्वभावो यस्य कर्मणः, रयो-वेगो वा यस्य, "लाउयएरंडफले, अग्गीधूमे ये उसुधणुविमुक्के"त्ति वचनात् / तत्र गतः सिध्यतीति, कर्मकृतो वेग इति भावार्थः / तदेवंविधं यत्कर्म क्षीणशेषं किञ्चिन्मात्रमित्येतद् विशेषयति तुशब्दः, तत्कर्म 'शेषितं' स्थितिघात-रसघातादिभिः स्वल्पीकृतं सद्यदष्टधा 'सितं' पूर्वं बद्धमासीत्, “षिञ् बन्धने' इत्यस्य क्तान्तस्य सितमिति रूपम्, 'ध्मा' इत्यस्यापि निष्ठान्तस्य ध्मातमिति, 'ध्मा शब्दाग्निसंयोगयोः' इति धात्वर्थात् सितं-बद्धं कर्म ध्मातंव्युच्छिन्नक्रियध्यानानलसंयोगमापादितं यतस्तेन भगवता अतो निरुक्तपदविधिना वर्णलोपलक्षणेन सिद्धोऽसावुच्यते, तस्य सिद्धस्येत्थं 'सिद्धत्वमुपजायते' सिद्धक्षेत्रप्राप्तस्य सिद्धभावो भवतीति गाथार्थः // 7 // इदानीं 'षड्भिरनुयोगद्वारैः सिद्धानां वर्णिता भेदाः' इति यदुक्तं तदभिधानायाह (अनु.) “दीहकालरयं" था। 1 मनाहि-अनंत छ भने કમર પ્રતિસમય બંધાતી રહે છે એટલે અનાદિકાળથી પ્રબન્ધ હોવાથી જે રજનો કાળ દીર્ઘ છે તે દીર્ઘકાળજક સ્વભાવવાળા કર્મનો રય અથવા વેગ તે દીર્ઘકાળ રજ/રય. “આલાબુક = તુંબડું 1. 'दीघोऽना०' पातासंपा। 2. "आलाबुकैरण्डफले, अग्निधूमे चेषुधनुर्विमुक्त इति" / 3. 'न्यसुघणु' पातासंपा। 4. '०सा ध्मात' पातासंपा। 5. 'सिद्धक्षेत्रं' पातासंपा।

Page #28

११
अनुयोग द्वाराणि એરંડ ફળ, અગ્નિ-ધૂમ, ધનુષ્યથી છૂટેલ બાણની જેમ ગતિ કરે છે.” એ વચનથી ત્યાં ગયેલો સિદ્ધ થાય છે. એ પૂર્વકર્મ દ્વારા કરાયેલો વેગ અથવા દીર્ધકાળ સંબંધી કર્મથી કરાયેલો જે વેગ-રય તે દીર્ધકાળ રય. આવા પ્રકારનું જે ક્ષણશેષ - કાંઈક માત્ર રહેલું કર્મ, એટલો અહીં વિશેષ છે તે કર્મ “શેષિત' - સ્થિતિઘાત - રસઘાતાદિથી અત્યંત અલ્પ કરાયેલું છતું જે આઠ પ્રકારનું સિત પૂર્વે બાંધેલ હતું અહીં બિગ ધાતુ બંધન અર્થમાં હોવાથી રુ પ્રત્યયાતથી સિત રૂપ થાય છે. બા એનો પણ નિષ્ઠાંત પ્રત્યયથી બતિ થાય છે. બા શબ્દાનસંયોડાયોઃ' એવા ધાત્વાર્થરૂપથી સિતમ્ = બદ્ધ કર્મ અને ધ્યાતિમ્ = બુચ્છિન્નક્રિયા પ્રતિપાતિ ધ્યાનરૂપી અગ્નિના સંયોગને પ્રાપ્ત કરાયો છે જે કારણથી ભગવાન દ્વારા - અર્થાત્ જે ભગવાન બુચ્છિન્નક્રિયા પ્રતિપાતિ નામના શુક્લ ધ્યાનના ચરમ સમયને પ્રાપ્ત કરીને સિદ્ધ થયા એટલે નિરુક્તપદ વિધિથી વર્ણલોપ લક્ષણથી એ સિદ્ધ કહેવાય છે. તે સિદ્ધનું આમ, સિદ્ધત્વ ઉત્પન્ન થાય છે. અર્થાત્ સિદ્ધક્ષેત્ર પ્રાપ્ત કરનારનો સિદ્ધભાવ થાય છે. અર્થાત્ એમાં સિદ્ધત્વ આવે છે.
હવે, “છ અનુયોગ દ્વારોથી સિદ્ધોના ભેદો વર્ણવાયેલા છે એમ જે કહેલ હતું તે દર્શાવે છે - (मू०) किं कस्स केण कत्थ व, केवइकालं कई व सिं भेया ।
जियअत्तपरीणामा, आया साई अणंत दुहा ॥८॥ (૦) િચ ન રૂઝ આવા વિચાર્જ રતિ વા તેષાં દેવા !
जीवात्मपरिणामाः, आत्मा साधनन्तो द्विधा ॥ ८ ॥ (ટી) “
િરૂ કેળ” રૂત્યતિ વિમર્થતદુપચાસ: ? इति चेदुच्यते - विप्रतिपत्तिसंभवात् । तद्यथा सांख्या:-निःसुखदुःखा मुक्तात्मानः निर्गुणाश्च प्रकृतेर्गुणवत्त्वात् । ततः "द्रव्यमाः सिद्धः" इति

Page #29

सिद्धप्राभृत : सटीकः प्रतिपन्नाः, बौद्धास्तु "गुणमात्रः" इति शुद्धविज्ञानमात्रत्वात्, केचित्तु "क्रियामात्रः" इति अभावक्रियारूपत्वात् प्रदीपनिर्वाणकल्पो मोक्ष इति संदेहे सति किं द्रव्यम् ? उत गुणः ? उत कर्मसिद्धः ? इति प्रश्नः। अस्य प्रतिवचनमुच्यते - न गुणो नापि कर्ममात्रम्, किंतु ज्ञानदर्शनसुखाद्यनन्तगुणपर्यायकलापान्वितो जीवो द्रव्यं सिद्ध इति स्थिते कैश्चिदीश्वर-कारणिकादिभिरीश्वरादिस्वामिक इष्यते तत्फलस्यापि च । यथाऽऽहुः - "अज्ञो जन्तुरनीशोऽयमात्मनः सुखदुःखयोः । ईश्वरप्रेरितो गच्छेत् श्वभ्रं वा स्वर्गमेव वा ॥ १ ॥" अतः स्वस्वामित्वे सत्याह - कस्यासौ कस्य वा स्वामी ? इत्युच्यते - स्वत एव स्वस्य सुखादेः स्वतन्त्राचिन्त्यपरमैश्वर्ययोगादसौ स्वामीति । यद्येवंप्रकारोऽसौ कृतकत्वात् कृतकत्वविवक्षायां किं स्वभावोऽसौ ? कुतोऽयं विकल्पः ? इति चेदुच्यते "ईसरेण कडे लोगे" इत्यादेरभूतभावेन सिद्धत्वाभ्युपगमात् । अतः कर्तृविवक्षायां तावदाह - केन ? इति प्रश्नः, अस्योत्तरम्द्रव्यास्तिकनयापेक्षया न केनचित्सिद्धः कृतः, अशेषकर्ममलापगमेन स्वरूपलाभात् । कृतकविवक्षायां केन हेतुना ? इत्युच्यते - सम्यग्दर्शनादिना सर्वसंवररूप-शैलेशीक्रियापर्यन्तेन हेतुकलापेन निर्वर्त्यत्वात् कृतकः सिद्ध इति । अथ कोऽस्याधारः ? कुतोऽयं विकल्पः ? इति तदुच्यते - कैश्चित्सांख्यादिभिः सर्वगत इष्यते बौद्धैश्च कैश्चिदत्र मुक्तः कैश्चिन्नित्यगः, इति संशये आह - 'कत्थ व' कुत्र वाऽसौ ? इत्युच्यतेलोकमूर्धनि सिद्धक्षेत्रे नान्यत्र, सर्वगतस्यानिर्मोक्षादि - प्रसङ्गाद्य(द)त्र मुक्तस्य सतो लघुत्वाद् ऊर्ध्वगौरवधर्मत्वाच्च । "यथाऽधस्तिर्यगूर्वं च लोष्ठवाय्वग्निवीतयः । स्वभावतः प्रवर्तन्ते, तथोर्ध्वं गतिरात्मनः ॥ १ ॥" परतोऽपि न गतिः प्लवक इवोपग्रहाभावादिति । तथा कैश्चिदिष्यते 'दग्धेन्धनः पुनरुपैति भवं प्रमाथ्यापि स्वतीर्थपरिभवादेः' १. 'अहाव' पातासंपा । २. 'कलया' क-ख-ग पुस्तकेषु । ३. "इश्वरेण कृते लोके" । ४. 'कुंतो विकल्प' पातासंपा । ५. 'सिद्धि' पातासंपा।

Page #30

अनुयोग द्वाराणि
१३
अत: संदिहान आह - ‘केवइकालं' कियन्तं कालमसौ सिद्ध: ? इत्युच्यते - भवोपादानाभावात्साद्यपर्यवसानमिति । किमसावेकः ? उतानेकः सन्? कुत इयमारेका ? यतः केचिदाहुः - " एक एव हि भूतात्मा भूते भूते व्यवस्थितः । एकधा बहुधा चैव दृश्यते जलचन्द्रवत् ॥ १ ॥” इत्याह - 'कई व सिं भेर्य'त्ति कति वा 'सिं' तेषां परमगुरूणां 'भेदा: ' विकल्पा इत्युच्यते - गणनाप्रमाणेन तावदनन्तरसिद्ध-परंपरसिद्धादिना अनन्ताः, एकस्याप्यनन्तद्रव्यपर्यायविकल्पापेक्षया । यतः पश्चार्धमाह'जियअत्तपरीणामेत्यादि । जीवः शुद्धं द्रव्यं तदाश्रिताः द्रव्यास्तिका - ऽभिमताश्चेतनात्वद्रव्यत्वप्रमेयत्वप्रमाणत्वज्ञेयत्वज्ञानित्व दर्शनित्वदृश्यत्वसुखित्वादयोऽनन्ताः, पर्यायास्तिकाभिमतास्तु 'अत्तपरीणामा' आत्मनः परिणामाः आत्मपरिणामाः केवलज्ञानदर्शन वीर्यसुखादि पर्यायास्तेऽप्यनन्ताः । आत्मशब्दः परिणामानां विशेषणतयोपात्तः, तद्भावः परिणाम इति दर्शनार्थम्, न तु यथा वैशेषिकाणां द्रव्यादत्यन्तमन्ये रूपादय इति, स्वपर्यायख्यापनार्थं च । कुतोऽवसीयते जीवो द्रव्यम् ? यदाश्रिता अनन्ता इति उच्यते यतः आत्मा " अत सातत्यगमने " अतति - सततं संदेधाति तांस्तान् पर्यायानित्यात्मा । अनेनैतद्दर्शयति अनुपरतप्रबन्धेन प्रतिक्षणवर्तिनस्ते चेतनात्वादय इति । आत्मपरिणामास्तु सादय:, “डैप्पज्जंति वयंति य, भावा णियमेण पज्जवणयस्स ।" त्ति वचनात् । एवमनन्तरोदितनीत्या, किम् ? अत आह 'अनंत'त्ति, एवमेतेऽन्योऽन्यानुगमादात्मनो द्रव्यपर्यायास्तिकापेक्षयाऽनन्ताः । कथं ? 'दुह 'त्ति सप्रतिपक्षयुगलितधर्मप्रकारेण द्विधा । तद्यथा अस्ति नास्ति, नित्यः अनित्यः, वक्तव्यः अवक्तव्यः, इत्यादिना । द्रव्यक्षेत्र - कालभावप्रतिबन्धेनेत्येवं न केवलं सिद्धभट्टारकः सर्वमपि सचेतना - चेतनं वस्तु मन्तव्यमित्येवं परमार्थसदिति । केचित्तु षण्णामप्येषां १. 'हेयत्ति तेषां' - पातासंपा । २. 'संदेहति' पातासंपा । ३. " उत्पद्यन्ते व्रजन्ति च भावा नियमेन पर्यवनयस्य ।"
-
-
-

Page #31

सिद्धप्राभूत : सटीकः किमादीनामनुयोगद्वाराणामिदं पश्चाधू यथासंख्येन संबन्धयन्ति - किं सिद्धः ? इति प्रश्नस्योत्तरं जीवः, कस्यात्मपरीणामाः ? सिद्धस्येत्यादि, एवं तु न सुष्ठ प्रतीमः । यतः कस्य संदेहः सिद्धो जीवः अजीव इति वा, एतावता च संदर्भेण किं फलमनुयोगद्वारोपन्यासस्येत्यलं प्रसङ्गेनेति गाथार्थः ॥ ८ ॥ सांप्रतं यदुक्तं 'कइ व सिं भेदा' इत्येषां गणनाप्रमाणोपलक्षणार्थं स्वत एव ग्रन्थकार आह
(અનુ) પ્ર. છ અનુયોગદ્વારોથી સિદ્ધોના ભેદો વર્ણવ્યા છે એવો ઉપન્યાસ શા માટે કર્યો છે?
જ. વિપ્રતિપત્તિ - વિપરિત પતિનો સંભવ હોવાથી આ રીતે ઉપન્યાસ કર્યો છે. તે આ રીતે વિપરિતતા સંભવે છે જેમ કે - સાંખ્યદર્શનકારો મુક્તાત્માઓને સુખ-દુ:ખ રહિત અને નિર્ગુણ માને છે. કારણ કે, ગુણવત્ત્વએ પ્રકૃતિનું લક્ષણ છે આત્માનું લક્ષણ નથી તેથી તેઓ “સિદ્ધોને દ્રવ્યમાત્ર જ માને છે. સિદ્ધ દ્રવ્યમાત્ર હોવાથી તેમાં ગુણ-ક્રિયા આદિના ઉપચારની કે સુખ-દુઃખ આદિ આત્માના ગુણોની આવશ્યકતા નથી રહેતી એમ માની સાંખ્યદર્શનકારો આત્માને નિર્ગુણનિષ્ક્રિય માને છે. અને બૌદ્ધો આત્માને મુક્તાત્માસિદ્ધને “ગુણમાત્ર' માને છે, કારણ તે શુદ્ધવિજ્ઞાન માત્ર છે, અને એ જ્ઞાન આત્માનો ગુણ હોવાથી મુક્તાત્મા પણ “ગુણમાત્ર છે એમ તેમનું માનવું છે. અને કેટલાક અન્ય મતવાળાઓ “ક્રિયામાત્ર તરીકે સ્વીકારે છે એટલે મોક્ષ એ અભાવક્રિયારૂપ હોવાથી બુઝાઈ ગયેલા પ્રદીપ સમાન છે. પ્રદીપ જ્યારે જલે છે ત્યારે તેમાં ક્રિયાનો ભાવ હોવાથી તેમાં જલનરૂપ ક્રિયા દેખાય છે જ્યારે બુઝાઈ ગયેલા પ્રદીપમાં જ્વલનક્રિયાનો અભાવ સ્પષ્ટ જણાય છે એમ માની દિપકમાં તેઓ ભાવરૂપક્રિયા ન માની અભાવરૂપ ક્રિયાનો સ્વીકાર કરે છે એજ ઉપચાર આત્મામાં પણ કરે છે. અર્થાત તે સમયે

Page #32

अनुयोग द्वाराणि
આત્મામાં અભાવરૂપ ‘ક્રિયામાત્રત્વ’ જ રહેલું હોય છે. એમ તેમનો મત છે. આવા પ્રકારના અનેક સંદેહ ઊભા થતા હોવાથી આત્માસિદ્ધાત્મા દ્રવ્ય છે ? કે ગુણ છે ? કે ક્રિયા છે ? એમ પ્રશ્ન થાય છે. એનો જવાબ આપતાં કહે છે - સિદ્ધ એ ગુણ માત્ર કે કર્મમાત્ર નથી પરંતુ ભવિષ્યકાળમાં સિદ્ધ થવાની અપેક્ષાએ વર્તમાનમાં જ્ઞાનદર્શન-સુખાદિ અનંત ગુણપર્યાયોના સમૂહથી યુક્ત જે જીવ છે તે દ્રવ્ય સિદ્ધ છે. એમ છતાં કેટલાક ઈશ્વર કર્તૃત્વવાદિઓ ઈશ્વરાદિને સ્વામી તરીકે ઈચ્છે છે અને તેના ફળ પણ ઈશ્વરાધીન છે એમ માને છે. જેમ કે કહ્યું છે - “જીવ અજ્ઞ છે આત્માના સુખ અને દુઃખથી પરાધીન આ જીવ ઈશ્વર દ્વારા સ્વર્ગ કે નરકમાં મોકલાય છે.” એટલે સ્વસ્વામિત્વ હોતે છતે કહે છે - એ' કોનો છે અર્થાત્ એનો સ્વામી કોણ છે ?- અને આત્મા કોનો સ્વામી છે ? તે પોતાની મેળે જ પોતાના સુખાદિનો સ્વતંત્ર - અચિંત્ય પરમ ઐશ્વર્યના યોગથી સ્વામી છે. જો એ પ્રકારે એમાં કૃતકત્વ રહેલું હોવાથી કૃતકત્વની વિવક્ષાએ એ કયા સ્વભાવવાળો છે ? અર્થાત્ આત્માનો સ્વભાવ શું છે ? એ વિકલ્પ ક્યાંથી થાય ? એમ હોય તો જવાબ આપે છે. ‘ઈશ્વર દ્વારા લોક કરાતે છતે' એવા અભૂતભાવથી સિદ્ધત્વનો પણ સ્વીકાર ઈશ્વરમાં કર્દૂ અપેક્ષાએ મનાતો હોવાથી જેમ કે, ઈશ્વર આ લોકની રચના કરે છે તેમ સિદ્ધની પણ રચના કરે છે એમ માનીને કર્તૃ-કરનાર વ્યક્તિની વિવક્ષાથી એ સિદ્ધ કોના દ્વારા કરાયેલ છે ? એવો પ્રશ્ન થાય છે એનો જવાબ - દ્રવ્યાસ્તિક નયની અપેક્ષાએ કોઈ દ્વારા સિદ્ધ કરાયેલ નથી, કારણ કે સંપૂર્ણ કર્મમલનો નાશ થવાથી જીવને સ્વસ્વરૂપનો અર્થાત્ સિદ્ધત્વનો લાભ થાય છે. કૃતકની વિવક્ષામાં કયા હેતુથી કરાયો ? એના જવાબમાં કહે છે. સમ્યગ્દર્શનાદિથી માંડીને સર્વસંવરૂપ શૈલેશીકરણની ક્રિયા સુધીના
१५

Page #33

सिद्धप्राभृत : सटीकः હેતુઓના સમૂહ વડે થતું હોવાથી કૃતક સિદ્ધ થાય છે. એનો આધાર કોણ છે ? આ વિકલ્પ ક્યાંથી આવ્યો ? ઉત્તર - કેટલાક સાંખ્યાદિઓ આત્માને સર્વગત માને છે, કેટલાક બૌદ્ધો અહીં જ મુક્ત માને છે. કેટલાક નિત્યગ (આત્મા નિત્ય છે એમ) માને છે એવો સંશય થતાં જવાબ આપે છે. એ ક્યાં છે ? લોકના મસ્તક ઉપર સિદ્ધક્ષેત્રમાં સિદ્ધો રહેલા છે અન્ય કોઈ સ્થાનમાં નહિ. જો સર્વગત હોય તો તેનો નિર્માણ થવાની આપત્તિ આવે અર્થાત્ તેનો ક્યારેય મોક્ષ સંભવે જ નહિ અને અહીં જ મુક્ત માનવામાં આવે તો લઘુહોવાથી અને ઉર્ધ્વગૌરવ ધર્મવાળો - સ્વરૂપથી લઘુ સ્વભાવવાળો તેમજ ઉર્ધ્વગમન સ્વભાવવાળો - હોવાથી અહીં ન રહી શકવાની આપત્તિ આવે છે.” જેમકે - પત્થર - વાયુ અને અગ્નિની જ્વાળા જેમ નીચે - તીરછી - ઉપર તરફ પોતપોતાના સ્વભાવથી પ્રવર્તે છે તેમ આત્માની ઉર્ધ્વગતિ સ્વભાવથી જ છે” એ તત્વાર્થસૂત્રના વચનથી પણ આત્માની અહીં મુક્તિ સંભવતી નથી. પાછળ પણ આત્માની ગતિ નથી ઉપગ્રહાભાવે પ્લવકની ગતિ જેમ પાછળ થતી નથી તેમ, તથા કેટલાક માને છે કે - “દધંધન - અર્થાત્ કર્મ રૂપી ઇંધણ જેના બળી ગયેલા છે એવો આત્મા-ઈશ્વર ભવનું મંથન કરીને પોતાના તીર્થના પરિભવાદિના કારણથી ફરીથી પાછો આવે છે. અર્થાત એકવાર સંસારનું મંથન કરી સિદ્ધ થયા પછી ફરી પાછો પોતાના તીર્થ પર કોઈ આપત્તિ આવે છે ત્યારે પાછો સંસારમાં આવે છે. જેમ કે ભગવદ્ ગીતામાં કૃષ્ણ અર્જુનને કહે છે – “વલા યાદિ ધર્મસ્થ..” ઇત્યાદિ. એની શંકાથી કહે છે – કેટલો કાળ એ સિદ્ધ છે ? સંસારના ઉપાદાનના અભાવે સાદિ – અનંતકાળની સિદ્ધની સ્થિતિ છે. શું એ એક છે કે અનેક ? આવી શંકા કેમ થઈ? કારણ કે કેટલાક એકાત્મવાદીઓ કહે છે – “એક જ ભૂતાત્મા ભૂત-ભૂતમાં રહેલો છે તે એક પ્રકારે કે બહુપ્રકારે

Page #34

१७
अनुयोग द्वाराणि પાણીમાં પડેલા ચંદ્રના પ્રતિબિંબની જેમ જણાય - દેખાય છે.” એટલે કહે છે - તે પરમગુરુઓનાં કેટલા ભેદો-વિકલ્પો છે? ગણના પ્રમાણથી અનંતરસિદ્ધ - પરંપરસિદ્ધ આદિથી અનંત છે. એકના પણ અનંત દ્રવ્ય-પર્યાય વિકલ્પોની અપેક્ષાએ અનંત ભેદો છે. પશ્ચાઈ જણાવે છે. કારણ કે જીવ-શુદ્ધ દ્રવ્ય છે તેને આશ્રિત એવા દ્રવ્યાસ્તિકનયને અભિમત ચેતનાત્વ - દ્રવ્યત્વ - પ્રમેયત્વ - પ્રમાણત્વ - યત્વ - જ્ઞાનિત્વ - દર્શનિત્વ - દશ્યત્વ – સુખિત્વાદિ અનંત પરિણામો છે. પર્યાયાસ્તિક મતને અભિપ્રેત તો આત્માના પરિણામો કેવલજ્ઞાન – દર્શન - વીર્ય - સુખાદિ પર્યાયો છે તે પણ અનંત છે. આત્મ શબ્દ પરિણામોના વિશેષણ તરીકે ગ્રહણ કરાયેલો છે. તેનો ભાવ = પરિણામ એ બતાવવા માટે. નહિ કે જે રીતે વૈશેષિકોના મતે રૂપાદિ પર્યાયો દ્રવ્યથી અત્યંત ભિન્ન છે એમ સ્વપર્યાય જણાવવા માટે. આત્મા નામનો શબ્દ વિશેષણ તરીકે લીધો છે. જીવ એ દ્રવ્ય છે એમ કઈ રીતે જણાય ? અને જેને આશ્રિત અનંત પર્યાયો છે? અહીં આત્મા શબ્દની વ્યુત્પત્તિ “અતસાતત્ય અને ગમન” અર્થમાં વપરાય છે એને તિફ પ્રત્યય લગાડતાં મતિ – સતત તે તે પર્યાયોને ધારણ કરે છે એટલે આત્મા. એના દ્વારા એમ જણાવે છે કે અવિનાશના યોગથી તે ચેતનાત્વાદિ પર્યાયો પ્રતિક્ષણ વર્તનારા છે. પર્યાય નયના મતે સર્વેભાવો નિયમા ઉત્પન્ન થાય છે. નાશ થાય છે એ વચનથી આત્મ પરિણામો બધા સાદિ છે. એ રીતે આગળ કહેલ નીતિથી અન્યોન્યના અનુગમથી દ્રવ્યાસ્તિક – પર્યાયાસ્તિકની અપેક્ષાએ આત્માના અનંત પર્યાયો છે. એ બે રીતે કેમ ? સપ્રતિપક્ષ યુગલધર્મના પ્રકારે તે બે રીતે છે. જે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ-ભાવના પ્રતિબંધથી અસ્તિ-નાસ્તિ, નિત્ય-અનિત્ય, વક્તવ્ય-અવફતવ્ય વગેરે. આ રીતે ફક્ત સિદ્ધભટ્ટારકો જ નહિ પરંતુ સર્વ ચેતન – અચેતન વસ્તુ માનવી આ જ વાસ્તવિક સત્ય છે.

Page #35

१८
सिद्धप्रामृत : सटीकः કેટલાક તો આ કિસાદિ છએ અનુયોગદ્વારોના આ પશ્ચાઈને યથાસંખ્ય સંબંધ કરે છે. કિંસિદ્ધ ? એ પ્રશ્નનો ઉત્તર - જીવ, કોના આત્મ પરિણામો ? સિદ્ધના. વગેરે આ રીતે સારું લાગતું નથી. કારણ કે કોને સંદેહ છે કે સિદ્ધ એ જીવ છે કે અજીવ ? અને આટલા સંદર્ભથી અનુયોગદ્વારના ઉપન્યાસનું ફળ શું આવે ? એટલે वे विस्तारथी सर्यु ॥ ८॥
હવે, જે કહ્યું હતું કે “તેમના કેટલા ભેદો છે' એ એમના ગણના પ્રમાણના ઉપલક્ષણ માટે ગ્રંથકાર સ્વયં જ જણાવે છે – (मू०) ते तु अणंतरसिद्धा, परंपरा चेव होंति नायव्वा ।
संतादीहि य अट्ठहि, एक्ककपरूवणा भणिया ॥ ९ ॥ संतपयपरूवणया, दव्वपमाणं च खेत्तफुसणा य ।
कालो य अंतरं भाव-अप्पबहु सण्णिगासे य॥१०॥द्वार०॥ (छा०) ते त्वनन्तरसिद्धाः परंपराश्चैव भवन्ति ज्ञातव्याः ।
सदादिभिश्चाष्टाभिरेकैकप्ररूपणा भणिता ॥ ९ ॥ सत्पदप्ररूपणा, द्रव्यप्रमाणं च क्षेत्रस्पर्शना च । कालश्चान्तरं भावाल्पबहुत्वं सन्निकर्षश्च ॥ १० ॥
(टी०) "ते उ अणंतरसिद्धा" इत्यादि प्रागड़ कण्ठ्यम् । पश्चार्द्धन यदुक्तं "अट्ठहिं चाणुओगदारेहि" इत्यस्य संबन्धं लगयति । 'संतादीहि य अट्ठहि एकेक्कपरूवणा' एकैकं-सत्पद प्रेरूपणा एकं द्रव्यप्रमाणं चेति द्वितीय क्षेत्रमिति तृतीयं स्पर्शनेति चतुर्थं कालश्च पञ्चमं अन्तरं षष्ठं भावः सप्तमम् अल्पबहुत्वमष्टमम् । अष्टाभिश्चेत्यत्र च शब्देनान्वावयशिष्टः सन्निकर्षो नवमम्, न तु परमार्थाद्, यतोऽल्प१. व्याख्यानोपलम्भेऽपि प्रक्षेपरूपेयमिति प्रतीये व्याख्यानुसारेण। २. 'संतादीहि अट्ठहि' । - पातासंपा । ३. 'परूपणता' ख- पुस्तकयोः ।

Page #36

अनुयोग द्वाराणि बहुत्वद्वारात्संनिकर्षो न भिद्यत इत्यक्षरार्थः । भावार्थस्त्वयम् - षडनुयोगद्वारोपलक्षितं यत्सिद्धतत्त्वं तस्य परमार्थसतः सत्पदप्ररूपणभावोऽनन्तः क्षेत्रकालगत्यादिमार्गणाद्वारेषु विस्तरेण कथ्यते । पुनस्तेनैव क्षेत्रादिमार्गणानुक्रमेण सिद्धद्रव्यमानमुच्यते । कुत्र ? भरतैरावतवर्षधरपर्वतादौ किं परिमाणाः सिध्यन्ति ?, अन्यत्र नेति । ततस्तेषामेव द्रव्यतया मितानां यदुक्तं सामान्यतः 'कत्थ व' कुत्र वा क्षेत्रे ? इत्येतदेवाधुना पञ्चचत्वारिंशद्योजनलक्षप्रमाणं विस्तरतः क्षेत्रादि विभागेनाख्यायते । तथा-"तिण्णि सया तित्तीसा, धणुत्तिभागो य होइ बोद्धव्वो ।" यावत् "एंगा य होइ रयणी, अद्वैव य अंगुलाई साहि(ही)या" इत्यादि । पुनरवगाहनानन्तरं स्पर्शना तेनैव क्षेत्रात्कथञ्चिद्भिना । यथा-"फुसइ अणंते सिद्धे, सव्वपएसेहिं णियमसो सिद्धो । ते उ असंखेज्जगुणा, देशपएसेसु जे पुट्ठा ॥ १ ॥" इत्यादि । तदनन्तरं यदुक्तं सामान्यतः 'केवइकालं' स एव काल इह क्षेत्रादिविशेषेणोच्यते । यथा सिद्धा अन्योऽन्यावगाहिनः सर्वदेशप्रदेशस्पर्शवृत्त्या साद्यपर्यवसानं सर्वकालं तिष्ठन्तीत्यादि । शेषान्तरादिद्वाराणामप्यनेनैव क्षेत्रादिमार्गणानुक्रमेण भावार्थोऽवसेयो यावत्सन्निकर्षः । सन्निकर्ष इति सर्वद्वारसंबन्धेन सम्-एकीभावेनाल्पबहुत्वचिन्तनमिति गाथार्थः ॥ ९-१० ॥ सांप्रतं क्षेत्रादिमार्गणाद्वारोपन्यासार्थमाह
(અનુ) પૂર્વાદ્ધ સરળ છે, તે અનન્તર સિદ્ધ અને પરંપર સિદ્ધ એમ બે પ્રકારના સિદ્ધો જાણવા તેમાં જે વિશેષ છે તે પશ્ચાઈથી કહેવા अनुसार "अट्टहिं चाणुओगदारेहि" मेनो सं५ सतावे . संतादीहि य' १. 'परमार्थसत्पदप्ररूपणाभावो' क-ख-ग-घ पुस्तकेषु । २. 'वेति ङ् पुस्तके । ३. "त्रिणि शतानि त्रयस्त्रिंशद्धनुत्रिभागश्च भवति बोधव्यः ।" ४. "एका च रत्नी भवति, अष्टौ चामुलानि साधिकानि।" ५. "स्पृशत्यनंतान् सिद्धान् सर्वप्रदेशैनियमा सिद्धः । ते तु असंख्येयगुणा देशप्रदेशैर्ये स्पृष्टाः ।" ६. पातासंपा - नास्ति ।

Page #37

सिद्धप्रामृत : सटीकः એકૈક – સત્પદ પ્રરૂપણા પ્રથમ દ્વાર, દ્રવ્યપ્રમાણ બીજું, ક્ષેત્ર ત્રીજું, સ્પર્શના ચોથું, કાળ પાંચમું, અંતર છઠું, ભાવ સાતમું, અલ્પબદુત્વ આઠમું દ્વાર અને “ઘ' શબ્દથી નવમો સંનિકર્થ સમજવો. વાસ્તવિક રીતે સંનિકર્ષ નામનું કોઈ દ્વાર નથી. કારણ કે અલ્પબહુવૈદ્વારથી સંનિકર્ષ અલગ નથી. એ અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ તો આ રીતે છે - છ અનુયોગદ્વારોથી જણાતું જે સિદ્ધત્વ છે પરમાર્થથી તેનો સત્પદપ્રરૂપણાભાવ અનંત છે જે ક્ષેત્ર-કાળ-ગતિ આદિ માર્ગણા તારોમાં વિસ્તારથી કહેવાય છે. ફરી, તે ક્ષેત્રાદિ માર્ગણાઓના અનુક્રમથી જ સિદ્ધદ્રવ્યમાન કહેવાય છે. ક્યાં? ભરત-ઐરાવત-વર્ષધર પર્વતાદિમાં, કેટલા સિદ્ધ થાય છે? અથવા અન્યત્ર થતા નથી. તેથી દ્રવ્ય તરીકે મપાયેલા સિદ્ધોનું જ સામાન્યથી જે કહ્યું “ી વ’ કયા ક્ષેત્રમાં છે? વગેરે એ જ હવે પિસ્તાલીશ લાખ (૪૫ લાખ) યોજન પ્રમાણક્ષેત્ર (સિદ્ધ ક્ષેત્ર)ને ક્ષેત્રાદિ વિભાગથી વિસ્તારપૂર્વક જણાવે છે. તે ક્ષેત્રમાં ઉત્કૃષ્ટથી પ૦ ધનુષ્યની અવગાહના તે આ રીતે - ૩૩૩Va ધનુષ્ય (ત્રણસો તેત્રીશ ધનુષ્ય અને ૧/૩ ધનુષ્ય) ઉત્કૃષ્ટથી જાણવો અને જઘન્યથી યાવત્ બે હાથની કાયાવાળા મનુષ્ય સિદ્ધ થાય છે તે રીતે ત્યાં સિદ્ધની જઘન્ય અવગાહના એક હાથ અને સાધિક આઠ આંગળ જાણવી. અવગાહના પછી સ્પર્શનાવાળા મનુષ્યો પોતાના શરીરની , અવગાહના સાથે સિદ્ધ થાય છે. ત્યાં સિદ્ધની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના તે ક્ષેત્રથી કાંઈક અલગ સમજવી. જેમકે - “સિદ્ધ નિયમા સર્વપ્રદેશોથી અનંત સિદ્ધોને સ્પર્શે છે, અને જે દેશ-પ્રદેશોમાં સ્પર્શયેલા છે તે તો અસંખ્ય ગુણા છે. ત્યાર બાદ સામાન્યથી જે કહ્યું – “સ્વરૂ ભર્ત તે જ કાળ અહીં ક્ષેત્રાદિ વિશેષથી કહેવાય છે. જેમકે – સર્વ દેશ-પ્રદેશ સ્પર્શ વૃત્તિથી અન્યોડન્યથી અવગાહીને રહેલા સિદ્ધો સાદિ-અપર્યવસાન સર્વકાળ રહે છે, શેષ અંતરાદિ સન્નિકર્ષ સુધીના તારોનો પણ આ ક્ષેત્રાદિ માર્ગણાના અનુક્રમથી જ ભાવાર્થ જાણવો. સંનિકર્ષ એટલે કે સર્વદ્યારના સંબંધથી સમ-એકીભાવથી અલ્પબદુત્વનું ચિંતન. ૯-૧૦ ||

Page #38

मार्गणा द्वाराणि , क्षेत्रula wifeu all gud छ -
॥भाgu द्वा॥ (मू०) खेत्ते काले गइवेयतित्थलिंगे चरित्तबुद्धे य । णाणोगाहुक्कस्से, अंतरमणुसमयगणणर्मप्पबहू ॥ ११ ॥
मग्गणयदार० (छा०) क्षेत्रे काले गतिवेदतिर्थलिने चरित्रबुद्धे च ।
ज्ञानावगाहोत्कृष्टानन्तरमनुसमयगणनमल्पबहुत्वम् ॥ ११ ॥ __(टी०) "खेत्ते काले गइवेद' इत्यादि ॥ एषां स्वरूपं पुनरुक्त परिहारं च स्वस्थान एव वक्ष्याम इति ॥ १ ॥ सांप्रतमेभिर्मार्गणाद्वारैः सत्पदादिद्वारान्वेषणार्थं नयान् प्ररूपयति, यतः, - “णत्थि णएहि विहूणं सुत्तं अत्थो व जिणमए कोई ॥" विशेषत इह प्रक्रमे । अत आह
(અનુ.) એમનું સ્વરૂપ અને પુનરુક્તનો પરિહાર અમે સ્વસ્થાનમાં જ કહીશું / ૧ / અત્યારે, આ માર્ગણાતારોથી સત્પદાદિ વારોને શોધવા નયો જણાવે છે. કારણ કે - “જિનમતમાં નવો વિનાનો કોઈ પણ સૂત્ર કે અર્થ નથી.” વિશેષથી આ પ્રકરણમાં આવું કોઈ સૂત્ર કે અર્થ નથી એટલે કહે છે. (मू०) दुविहो णओ उ भणिओ, पच्चुप्पण्णो य पुव्वभावो य ।
दुविहो पुण एक्केको, आइल्लेसुं तिसुं पगयं ॥ १२ ॥ (छा०) द्विविधो नयस्तु भणितः, प्रत्युत्पन्नश्च पूर्वभावश्च ।
द्विविधः पुनरेकैकः, आदिमत्सु त्रिषु प्रकृतम् ॥ १२ ॥ १. "हुक्कस्सो" इति क-ग-घ पुस्तकेषु । २. "अप्पबहु" इति ख-ङ् पुस्तकयोः । ३. "अस्या व्याख्यानं न संगतम्, अतो विचार्यम् ॥" इति ख-पुस्तकेऽधिक पाठो बहिलिखितः । ४. "नास्ति नयैर्विहिनं सूत्रमर्थो वा जिनमते कोऽपि ॥" ५. "किंचि" ङ् पुस्तके पातासंपा । ६. 'तु' ङ् पुस्तके ।

Page #39

२२
सिद्धप्रामृत : सटीकः (टी०) "दुविहो णओ उ भणिओ पच्चुप्पण्णो य"त्ति । अत्रोत्तरपदलोपात् प्रत्युत्पन्न-भावप्रज्ञापनीयश्चेत्येवं द्रष्टव्यम्, 'पुव्वभावो य' त्ति पूर्वभावप्रज्ञापनीयश्च । चशब्दौ स्वगतभेदसूचकौ । यत आह - 'दुविहो पुण एकेको' अयं च बन्धानुलोमक्रमः न त्वर्थक्रमः । अर्थक्रमः कः ? इति चेदुच्यते "पाठक्रमादर्थक्रमो बलीयान्" इति न्यायादर्थक्रमोऽयम्परंपरपूर्वभावप्रज्ञापनीयः प्रथमः अनन्तरपूर्वभावप्रज्ञापनीयश्च, एतौ आद्यनयविकल्पौ । अर्थश्च क्रमोपन्यासादिकः आर्षः सौत्रः स्पष्ट एव । द्वितीयनयविकल्पाविमौ - संव्यवहारप्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनीयः निश्चयप्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनीयश्च । अनैनैव क्रमेणामी चत्वारो नयाः । यत आह-"आदिल्लेसुं तिसुं पगतं" प्रकृतं-प्रयोजनं संव्यवहार इत्यर्थः । यतो निश्चयप्रत्युत्पन्नस्य क्षेत्रगत्यादिषु कतिपयेष्वेव द्वारेषु व्यापारो न सर्वेष्विति ॥ १२ ॥ सांप्रतं स्वत एव प्रभेदोपन्यासार्थमाह
(અનુ.) અહીં ઉત્તરપદના લોપથી પ્રત્યુત્પન્ન ભાવ પ્રજ્ઞાપનીય એમ સમજવું અને પૂર્વભાવ પ્રજ્ઞાપનીય. “ચ' શબ્દ પોતાનામાં રહેલ અનેક ભેદોનો સૂચક છે. કારણ કે - “વિહો પુના પો ' આ એક એક પણ પાછા બે-બે પ્રકારના છે એ બન્ધાનુલોમ રચના ક્રમ છે અર્થક્રમ નથી. શ્લોકમાં જે ક્રમથી ન્યાસ કરેલો હોય એ રીતે જ એની વિવેચના કરવામાં આવે તે બધાનુલોમ ક્રમ એના અનુસાર પ્રથમ પ્રત્યુત્પન્ન ભાવ પ્રજ્ઞાપનીય નયની વિવેચના થાય એમ હોવા છતાં, અહીં અર્થ ક્રમને બલવાન માની પ્રત્યુત્પન યાને વર્તમાન નયના ઉપન્યાસ કરતા પહેલાં પૂર્વ-ભૂત નયનો ઉપન્યાસ કરવો જરૂરી અને અર્થ સંગત છે એટલે અહીં અર્થક્રમને આગળ કરીને જણાવે છે અર્થક્રમ એટલે શું ? તો કહે છે “પાઠક્રમથી અર્થક્રમ બલવાન છે.” એ ન્યાયથી આ અર્થક્રમ પ્રથમ પરંપર પૂર્વભાવ પ્રજ્ઞાપનીય અને બીજો અનંતર પૂર્વભાવ પ્રજ્ઞાપનીય આ

Page #40

मार्गणा द्वाराणि
બે અર્થ ક્રમથી પ્રથમ આવેલા પૂર્વભાવ પ્રજ્ઞાપનીય નયના વિકલ્પો છે અને ક્રમોપન્યાસાદિક અર્થ આર્ષ-સૌત્ર સ્પષ્ટ જ છે. બીજા પ્રત્યુત્પન્નભાવ નયના આ બે વિકલ્પો-સંવ્યવહાર પ્રત્યુત્પન્નભાવ પ્રજ્ઞાપનીય અને નિશ્ચયપ્રત્યુત્પન્ન ભાવ પ્રજ્ઞાપનીય છે. આ ક્રમથી જ આ ચાર નયો છે. જેથી કહે છે ‘આવિછેલ્લું તિયું પાત' પ્રકૃતપ્રયોજન સંવ્યવહાર ઇત્યર્થ. અર્થાત્ અહીં પ્રથમ ત્રણ નયોનું પ્રયોજન છે કારણ કે, નિશ્ચય પ્રત્યુત્પન્નનો ક્ષેત્ર-ગતિ આદિ કેટલાંક દ્વારોમાં જ વ્યાપાર છે, સર્વદ્વારોમાં એનો વ્યાપાર નથી. | ૧૨ | હવે, સ્વતઃ જ પ્રભેદના ઉપન્યાસાર્થે જણાવે છે –
(मू०) पच्चुप्पण्णो दुविहो, संववहारो य णिच्छओ चेव । વિઠો ય પુત્વભાવે, અનંતર પરંપો ચેવ ॥ ૨૩ ॥
(છા૦)પ્રત્યુત્ત્વો ‘િિવષઃ, સંવ્યવહારજી નિશ્ચયીવ ।
द्विविधश्च पूर्वभावे, अनन्तर: परंपरश्चैव ॥ १३ ॥
२३
(ટી) “પન્નુપ્પળો તુવિદ્દો" ત્યાદ્રિ તાળું | અન્નાહ - પ:नैगमादिनयोपन्यासः किं न कृतः ? इत्युच्यते - तेषामिहानुपयोगित्वात् सामान्यविशेषात्मकत्वाद्वा तेषामत्रैवान्तर्भावादिति ॥ १३ ॥ सांप्रतं चतुर्थनयस्याल्पवक्तव्यत्वाद् व्यापारं प्रदर्शयन्नाह
(અનુ.) ગાથાર્થ સરળ છે. પરમતી કોઈ પ્રશ્ન કરે છે - અહીં તમે નૈગમાદિ નયોનો ઉપન્યાસ કેમ નથી કર્યો ? એનો જવાબ – એ નયો અહીં ઉપયોગી નથી માટે, અથવા એ નયો સામાન્ય વિશેષસ્વરૂપ હોવાથી, તેઓનો આ નયોમાં જ અંતર્ભાવ થઈ ગયેલો હોવાથી આ નયોનો અહીં ઉપન્યાસ કર્યો નથી. ।। ૧૩ ||
હવે, ચોથો નિશ્ચયપ્રત્યુત્પન્ન નય અલ્પવતવ્યતાવાળો હોવાથી તેની પ્રવૃત્તિને પ્રથમ બતાવતા કહે છે -

Page #41

२४
सिद्धप्राभृत : सटीकः (मू०) खेत्तगई आयभावे, सिद्धगई चेव होति णिच्छइए ।
कालंतरमणुसमय, वेदादि चउक्चरहितो य ॥ १४ ॥ (छा०) क्षेत्रगत्यात्मभावौ, सिद्धगतिश्चैव भवति नैश्चयिके ।
कालान्तरमनुसमयं, वेदादिचतुष्करहितश्च ॥ १४ ॥
(टी.) "खेत्तगई आयभावे" इत्यादि ॥ क्व क्षेत्रे आधारे सिद्धो भवति? उच्यते - 'आयभावेसिद्धभावे यतः सिद्धो भवति स च सिद्धक्षेत्रे अतः सिद्धिक्षेत्राधार एव सिद्धो नान्याधारः। एवं 'सिद्धगई चेव होइ णिच्छइए' सिद्धिरेव नान्या गतिराधारत्वेन प्ररूपयितव्या, निश्चयप्रत्युत्पन्ननयमङ्गीकृत्येत्यर्थः । 'कालंतरे' त्यादि पश्चाोक्तद्वारत्रितयेन रहित एव सिद्धः प्ररूपयितव्य एतन्नयदृष्ट्या । यतः कालो नास्ति सिद्धिक्षेत्रे। अनन्तरमप्यनेकाश्रयम्, अनुसमयद्वारं च, यतः अतीतानागते परकीयं चास्य नास्ति । "णाईयमणुप्पन्नं, परकीयं वा पओयणाभावा।" इति वचनात् । वेदतीर्थलिङ्गचरित्रद्वारचतुष्टयेनापि रहितः, भावतीर्थलिङ्ग चरित्राणामपि तत्राभावः, "नो चारित्री [नो अचारित्री] सिद्धः" इति न्यायादिति गाथार्थः ॥ १४ ॥
(मनु.) या क्षेत्र आधारभ सिद्ध होय छ ? 3 छ - 'आयभावे' 3 सिद्धभावमा सिद्ध होय छ भने ते सिद्धक्षेत्रमा હોય છે. એટલે કે સિદ્ધક્ષેત્ર છે આધાર જેનો એવો જ સિદ્ધ હોય અન્ય આધારવાળો ન હોય અર્થાત્ સિદ્ધ આત્મા માટે આધાર ભૂત કોઈ ક્ષેત્ર હોય તો તે સિદ્ધક્ષેત્ર છે અન્ય કોઈ ક્ષેત્ર સિદ્ધ માટે
आपा२३५ पनी तुं नथी. मे प्रभाए'सिद्धिगई चेव होइ णिच्छइए' सिद्धि गति ४ भेना माघार तरी प्र३५वी अन्य आई ગતિને સિદ્ધના આધાર તરીકે પ્રરૂપવી ન જોઈએ. આ તથ્થાર્થ
१. 'होइ' ङ् पुस्तके । २-३. 'सिद्धि'-पातासंपा । ४. 'एतन्न' पातासंपा । ५. "अनादिकमनुत्पन्नं, परकीयं वा प्रयोजनाभावात् ।"

Page #42

२५
मार्गणा द्वाराणि
निश्चय प्रत्युत्पन्न नयने स्वीअरीने हरेलो छे. 'कालंतर' त्याहि । નિશ્ચય પ્રત્યુત્પન્ન નયની દૃષ્ટિથી સિદ્ધની પ્રરૂપણા શ્લોકના (उत्तरार्धमा भावेला - (१) अणान्तर (२) अनुसमय अने (3) વેદાદિ ચાર આ ત્રણે દ્વારો વિના જ કરવી કારણ કે સિદ્ધક્ષેત્રમાં કોઈ પણ પ્રકારનો કાળ નથી. હવે, અંતર-તે પણ અનેક આશ્રયરૂપ અને અનુસમય દ્વારરૂપ છે. કારણ કે એનું અતીત અનાગતકાળ परडीय अंध नथी. “ णाईयमणुप्पन्नं परकीयं वा पओयणाभावा અર્થાત્ પ્રયોજનના અભાવે અતીત અનુત્પન્ન કે પરકીય નથી.” એ વચનથી વેદ-તીર્થ-લિંગ-ચરિત્ર એ ચાર દ્વારથી પણ આ નય સિદ્ધો રહિત છે, ત્યાં ભાવતીર્થ - લિંગ અને ચરિત્રનો પણ સંભવ નથી. “सिद्धनी थारित्री [नो अथारित्री] में न्यायथी." अर्थात् सिद्ध यारित्री पए। नथी भने यरित्री पाए। नथी. ॥ १४ ॥
-
(मू०) बुद्धे णाणोगाहण, अप्पडिवडितो य आर्यभावे ति । णिच्छ्य पढमणयस्स ये, अंतपया दोण्णि चउसुं पि ॥१५॥
( छा०) बुद्धे ज्ञानावगाहने अप्रतिपतितश्चात्मभावे इति ।
निश्चयः प्रथमनयस्य चान्तः पदौ द्वौ चतुर्षु अपि ॥ १५ ॥
(टी०) "बुद्धे णाणोगाहण" इत्यादि ॥ [ बुद्धत्वादि] युक्त एव सिद्धः यत आत्मभाव एव सिद्धो भवति न च परभावे । 'अप्परिवडिओ' त्ति अयमुत्कृष्टद्वारविकल्पः, यतस्तस्य चत्वारो विकल्पाः - अप्परिवडिया १. संखेज्जकालपरिवडिया २. असंखेज्जकालपरिवडिया ३. अणंतकालपरिवडिय ४. त्ति । 'णिच्छय'त्ति निश्चयप्रत्युत्पन्नस्यैषा परूपणा समाप्तेति । अथ प्रथमस्य पुनः का ? भण्यते 'पढमणयस्स उ'
१. 'भावेन' क ग पुस्तकयोः । 'भावे य' ख पुस्तके । २. 'उ' ख - ङ् पुस्तकयोः ।
-

Page #43

सिद्धप्रामृत : सटीकः खेत्ते काले गतिवेदे' त्याद्यशेषद्वारविषयेति वाक्यशेषः । कुत एषोऽर्थो लभ्यते? इति तदुच्यते - "आइल्लेखं तिसुं पगयं" इत्यस्मात्सर्वद्वारविषया प्ररूपणाऽस्येति। 'अंतपया दोण्णि चउसुं पित्ति "गणणप्पबहुं" इत्येते द्वारे चतुलपि नयेषु ल्यब्लोपे सप्तमी, चतुरोऽपि नयानधिकृत्य वक्तव्ये इत्यर्थः । यतो गणनाद्वारे एगाई सिद्धा अष्टशतं यावत् अतो निश्चयस्यापि एकसिद्धः परमार्थः । अल्पबहुत्वेऽपि एकसिद्धोऽल्प इति માથાર્થ: II ૫ /
इदानीं याभ्यां व्याप्तिदृष्टा ताभ्यां निर्दिशन्नाह
(અનુ.) જે સિદ્ધ હોય તે બુદ્ધત્વાદિ ગુણોથી યુક્ત જ હોય કારણ કે સિદ્ધ આત્મભાવમાં વર્તે છે પરભાવમાં નહિ. “અપ્રતિપતિત આ ઉત્કૃષ્ટ દ્વાર વિકલ્પ છે કારણ કે ત્યાં ચાર વિકલ્પો છે: ૧. અપ્રતિપતિત ૨. સંખ્યયકાળ પ્રતિપતિત ૩. અસંખ્યયકાળ પ્રતિપતિત ૪. અનંતકાળ પ્રતિપતિત. આ રીતે નિશ્ચયપ્રત્યુત્પન્નની પ્રરૂપણા પૂરી થઈ. હવે, પ્રથમની પ્રરૂપણા કરે છે તે કઈ ? પ્રથમનયની ક્ષેત્ર-કાળ-ગતિવેદાદિ અશેષ દ્વાર વિષયક પ્રરૂપણા છે એ શેષ વાક્યનો તાત્પર્યાર્થ છે. આ અર્થ કઈ રીતે પ્રાપ્ત થાય છે? જે ૧રમા શ્લોકના ઉત્તરાર્ધમાં “બાફસું તિપાર્થ” જણાવેલ હતું એનાથી સર્વ દ્વાર વિષયક પ્રરૂપણા કરાય છે. ૧. “સંતપયા સોનિ વડતું ' અર્થાત્ ચારે નયોમાં અંતિમ બે પદો (ધારો) “જણાપવહું એ પદથી ગણના અને અલ્પબદુત્વ કહેવામાં આવે છે. અહીં બહુવચનનો લોપ કરી “હું એ દ્વારા સપ્તમી વિભક્તિ દર્શાવી છે અર્થાત્ એ ચારેયકારોમાં અંતિમ બે દ્વારા ગણના અને અલ્પબદુત્વની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે. કારણ કે “ગણના દ્વારમાં “એકાદિ એકસો આઠ સુધી સિદ્ધો” એમ કહ્યું છે એટલે નિશ્ચયનયનો સિદ્ધ પણ વાસ્તવિક રીતે એક સિદ્ધ છે અને અલ્પબદુત્વ દ્વારમાં પણ એક સિદ્ધ એ અલ્પ દ્વારમાં આવે છે. તે ૧૫ |

Page #44

मार्गणा द्वाराणि
હવે, જે બે નયો દ્વારા વ્યાપ્તિ ઘટે છે તે બે નયોથી નિર્દેશ
हुरे छे.
(मू०) बितियततिएहिं एत्तो, णएहिं खेत्ताइमग्गणा भणिया । संखेवे वित्थारे, जो य विसेसो स विणणेओ ॥ १६ ॥ ( छा०) द्वितीयतृतीयाभ्यामितो नयाभ्यां क्षेत्रादिमार्गणा भणिता । संक्षेपे विस्तारे यश्च विशेषः स विज्ञेयः ॥ १६ ॥
२७
(टी०) "बितियतइएहिं " गाहा ॥ 'एत्तो' त्ति द्वितीयतृतीयाम्याम् अनन्तरपूर्वभावप्रज्ञापनीयसांव्यवहारिकप्रत्युत्पन्नभावप्रज्ञापनीय संज्ञाभ्यां खेत्ताइमग्गणा भणिया आप्तैः संक्षेपं विस्तरं चाधिकृत्य सैवेहापि नयोक्तें प्रकरणे विज्ञेया । यश्चात्र विशेषः स च विज्ञेय इति गाथार्थ: ॥ १६ ॥ अमुमेवार्थं स्पष्टयन्नाह
(અનુ.) અહીં બીજા અને ત્રીજા અનંતરપૂર્વભાવપ્રજ્ઞાપનીય અને સાંવ્યવહારિક પ્રત્યુત્પન્નભાવ પ્રજ્ઞાપનીય નામના નયો દ્વારા ક્ષેત્રાદિ માર્ગણા આપ્ત પુરુષો દ્વારા સંક્ષેપ અને વિસ્તારને આશ્રયીને કહેવાયેલી છે તે જ અહીં પણ નયો દ્વારા કહેવાયેલા પ્રકરણમાં જાણવી અને અહીં જે વિશેષ રીતે બતાવવાનું છે તે भएावं.
આ જ વાતને વધુ સ્પષ્ટ કરતાં જણાવે છે
(मू०) पगयं पच्चप्पण्णे - णण्णतरेणं च पुव्वभावेणं । जम्हा सव्वे भावा, परंपरत्ते समणुभूया ॥ १७ ॥
( छा० ) प्रकृतं प्रत्युत्पन्नेनान्यतरेण च पूर्वभावेन । यस्मात्सर्वे भावाः, परंपरत्वे समनुभूताः ॥ १७ ॥
१. 'विस्तारं' ख-घ-ङ पुस्तकेषु । २. 'मयोक्ते' ख-घ -ङ् पुस्तकेषु ।

Page #45

सिद्धप्राभूत : सटीकः (टी०) "पगयं पच्चुप्पण्णेणे" त्यादि कण्ठ्यं प्रागर्धम् । पश्चार्धमपि 'जम्हे' त्यादि । अतः परंपरपूर्वभावप्रज्ञापनीयोऽपि नाधिक्रियते । पारिशेष्याद् द्वावेव नयौ अधिक्रियेते इति गाथार्थः ॥ १७ ॥ एवं तावदुपयोगिनो ये नयास्ते प्ररूपितास्तद्विषयविभागश्च प्रदर्शितः । सांप्रतं सत्पदादीनां मार्गणाद्वारेषु परूपणा क्रियते, तत्रापि 'यशोद्देशस्तथा निर्देशः' इति न्यायात्क्षेत्रद्वारमधिकृत्य तावत् क्रियते । सिद्ध इत्यस्य पदस्य क्व क्षेत्रे पदार्थसद्भावोऽस्ति ? क्व वा नास्ति ?, तत्र यत्र नास्ति तत्क्षेत्रप्रदर्शनायाह
(અનુ.) આ પ્રકરણમાં નિશ્ચય પ્રત્યુત્પન્ન નયનો અધિકાર ન હોવાથી, અને પરંપરપૂર્વભાવ પ્રજ્ઞાપનીય નય પણ અધિકૃત નથી કર્યો. એટલે પારિશેષ ન્યાયથી બે નવો જ અધિકૃત કર્યા છે. / ૧૭ || આ રીતે જે ઉપયોગી બે નયો છે તે બતાવ્યા છે અને તેનો વિષયવિભાગ બતાવ્યો છે. હવે, માર્ગણા દ્વારોમાં સત્પદાદિની પ્રરૂપણા કરે છે, ત્યાં પણ ઉદેશ અનુસાર નિર્દેશ હોય છે. એ ન્યાયથી ક્ષેત્ર દ્વારને આશ્રયીને ક્ષેત્રની પ્રરૂપણા કરાય છે. સિદ્ધ' આ પદનો ક્યા ક્ષેત્રમાં પદાર્થ સદ્ભાવ છે? અથવા કયા ક્ષેત્રમાં નથી ? તેમાં
या नथी, त क्षेत्र बतावे छ. ॥ १७ ॥ (मू०) जत्थ नवि भूयपुव्वं, ठाणणिसीयणतुयट्टणं वा वि ।
तत्थ उ चरिमसरीरो, ण भूयपुव्वो भविस्सो वा ॥ १८ ॥ (छा०) यत्र नापि भूतपूर्व, स्थाननिषीदनत्वग्वर्तनं वापि ।
तत्र तु चरिमशरीरो, न भूतपूर्वो भविष्यद्वा ॥ १८ ॥
(टी०) "जत्थ णवि भूयपुव्वं" इत्यादि ॥ किं तत् ? इत्याहस्थानं - कायोत्सर्गः निषीदनम् - आसनं त्वग्वर्तनं - शयनं वापि । तत्र तु चरिमशरीरो न भूतपूर्व इति, कोऽर्थः ? अतीते काले अनादौ, भविष्ये १. 'यो ना' क-ग पुस्तकयोः ।

Page #46

२९
मार्गणा द्वाराणि वेति एवमागामिनि कालेऽनन्ते । कस्मात् ? यतस्तत्र चरमशरीरस्य शरीरकं न सम्माति न चावतिष्ठते, पर्वतकूटादौ निःशुषिरेऽतिस्वल्पशुषिरे वा गोपुच्छाकृतौ वा अग्रे वा विद्युत्प्रभादीनां यथा मेरुसमीपे एतेषु स्थानेषु न सिध्यति । एषामेवोपरि आकाशे सिध्यतीति गाथार्थः ॥१८॥
(અનુ.) જ્યાં ક્યારેય કાયોત્સર્ગ આસન કે વૈશ્વર્તન અર્થાત શયન સ્થાન નથી થતું ત્યાં કોઈ ચરમશરીરી પહેલાં થયો ન હોય અર્થાત અતીત એવા અનાદિકાળમાં અથવા આગામી અનંત ભવિષ્યકાળમાં આવા એકપણ સ્થાનાદિમાં ચરમશરીરી હોત થતા નથી. કારણ કે ત્યાં તેમનું શરીર સમાતું નથી અને તે ત્યાં રહી શકતા નથી જેમકે પર્વતના કૂટ વગેરે ઉપર, શુષિર-છિદ્ર વિનાના અથવા નાના-અલ્પ છિદ્રવાળા ગુફા વગેરે સ્થાનો, ગોપુચ્છ આકારના સ્થાનો, મેરૂની સમીપમાં રહેલા વિદ્યુપ્રભાદિ પર્વતોના અગ્ર ભાગમાં મેરુની સમીપે વિદ્યુપ્રભાદિ ચારે ગજદંત પર્વતોનો અગ્રભાગ અંગુલના અસંખ્યાત ભાગ જેટલો બતાવેલો છે એટલા પ્રદેશમાં કોઈ ચરમશરીરી કાયોત્સર્ગ, આસન કે શયન કરી શકે તેવી શક્યતા પણ હોતી નથી એટલે આવા પ્રદેશમાંથી તેઓ સિદ્ધ થતા નથી, સિદ્ધ થવા માટે ઉક્ત ત્રણ અવસ્થાઓ કહેલી છે તે કોઈને કોઈ જીવને અવશ્ય હોય અને આટલા મોટા શરીરને આવા અગ્રભાગાદિ ઉપર રાખવું શક્ય નથી માટે તે સ્થાનોમાંથી સિદ્ધ ન થાય પણ તે સ્થાનો ઉપર આકાશમાં રહેલો સિદ્ધ થાય છે. તે ૧૮ | (मू०) एएसुंण वि खमणा, उवसमणा सव्वणाणलंभो वा ।
ण वि को वि वीयरागं, खवेंतगं वा तर्हि णेइ ॥ १९ ॥ (૦)હતેવુ ના ક્ષપા, ૩૫શનના સર્વાનનો વા .
નાર રોપ વીતરા પર્વ વાત નતિ ૨૨
૨. “' પુસ્તકે !

Page #47

૩૦
सिद्धप्रामृत : सटीकः (टी०) "एएसुंण वि"गाहा 'एतेषु' अनन्तरगाथासंभावितेषु एते क्षपणादयो भावा न भवन्ति, न चैतत्कर्तृन् कश्चित्तत्र नयति, स्वभावादनुभावान्यथाऽनुपपत्तेरिति गाथार्थः ॥ १९ ॥ एतांश्च न नयति कश्चिदित्याह
(અનુ.) આગળની ગાથા (૧૮)માં સંભાવિત સ્થાનોમાં આ બધા ક્ષપકશ્રેણી-ઉપશમશ્રેણી, કેવલજ્ઞાનપ્રાપ્તિ વગેરે ભાવો થતા નથી અને આ ક્રિયા કરનાર આત્માઓને કોઈ આવા સ્થાનોમાં લઈ જઈ શકતું નથી, જો એમ થાય તો જગતુસ્વભાવભૂત આવા ભાવોની અન્યથાનુપપત્તિનો પ્રસંગ આવે, જગતસ્વભાવથી જ આવા ભાવો ક્યારેય ઘટતા નથી. જે આગળની ગાથામાં જણાવશે. મે ૧૯
આવા ભાવવાળા આત્માઓને કોઈ લઈ જઈ શકતું નથી તે બતાવે છે(मू०) समणिं अवगयवेयं, परिहार पुलार्ग अप्पमत्तं वा ।
चोहसपुट्वि आहारगं च ण वि कोइ संहरइ ॥ २० ॥ (૦) શvપતિ, પરિહા પુના પ્રમત્ત વા
चतुर्दशपूर्वीणमाहारकं च नापि कोऽपि संहरति ॥ २० ॥
() “સમળિ” માહી #ઈચ | નવરું, મપતિવેટ” ક્ષીણવેલો गृह्यते । 'परिहारः' परिहारतपस्वीति ॥ २० ॥ अधुना यत्र सन्ति सिद्धास्तदाह
(અનુ) “શ્રમણી” ગાથાર્થ સરળ છે, પરંતુ અપગતવેદવાળો અહીં ક્ષણવેશવાળો ગ્રહણ કરાય છે. “પરિહાર' એટલે કે પરિવાર ચારિત્રનો આરાધક તપસ્વી લેવો. શ્રમણી અર્થાત્ સાધ્વી, અપગતવેદ, પરિહાર વિશુદ્ધિ ચારિત્રવાળા, પુલાક લબ્ધિવાળા, ૨. “અમU'–“ પુસ્તકે . ૨. પરિહાર વિશુદ્ધિચારિત્ર અને પુલાક લબ્ધિવાળા સાધુનું વર્ણન અન્યગ્રંથોમાં વિસ્તૃત રીતે આપેલું છે તે માટે આવશ્યક નિર્યુક્તિ આદિ ગ્રંથો જોવા.

Page #48

सत्पद प्ररुपणाद्वार (मूल), १. क्षेत्रद्वार
અપ્રમત્ત ગુણસ્થાનકે રહેલા, ચૌદપૂર્વી, આહારક લબ્ધિવાળા આટલા વિશેષણવાળાનું કોઈ પણ સંહરણ કરી શકતું નથી. તે ૨૦ છે
સિદ્ધો જે સ્થાનમાં હોય છે તે સ્થાનનું નિરૂપણ કરે છે. (मू०) खेत्ते उ उड्डलोए, तिरिए य अहे य तिविहलोए वि । ___ तिरिए वासहरेसुं, दीवेसुं तहा समुद्देसु ॥ २१ ॥ (छा०) क्षेत्रे तूर्ध्वलोके, तिरश्चि चाधश्च त्रिविधलोकेऽपि ।
तियग्वर्षधरेषु, द्विपेषु तथा समुद्रेषु ॥ २१ ॥ (टी०) "खेत्ते उ उड्डुलोए" गाहा कण्ठ्या ॥ २१ ॥ विशेषमाह
(અનુ) ગાથાર્થ સરળ છે. ઉર્ધ્વલોક, તિર્યલોક અને અધોલોક એમ ત્રણ પ્રકારના લોકમાં, તિથ્થાલોકમાં વર્ષધરો, દ્વિીપો અને સમુદ્રોમાં સિદ્ધો હોય છે. અર્થાત્ ઉક્ત સ્થાનોમાંથી આત્માઓ સિદ્ધ थाय छे. ॥ २१ ॥ भले विशेष छ त पतावे. छ.
(१) सत्य प्र२५९॥ द्वार (भूप)
૧. ક્ષેત્ર દ્વારા (मू०) दीवसमुद्देसड्ढाइएसु वाघायखेत्तओ सिद्धा ।
णिव्याघाएण पुणो, पण्णरससु कम्मभूमीसु ॥२२॥ दारं ॥ (छा०) सार्धद्वयद्वीपसमुद्रेषु व्याघातक्षेत्रतः सिद्धाः।।
निर्व्याधातेन पुनः, पञ्चदशसु कर्मभूमिषु ॥ २२ ॥ द्वारं ॥
(टी०) "दीवसमुद्देसड्ढाइ" गाहा ॥ अर्धतृतीयद्वीपसमुद्रान्तवर्तिनि आकाशे सर्वव्याप्त्या सिद्धा व्याघातक्षेत्रमधिकृत्य । व्याघात:संहरणम् । णिव्वाघाओ जत्थुप्पण्णो, सेसं कंठमिति गाथार्थः ॥ २२ ॥ गतं क्षेत्रद्वारम्, कालद्वारमाह१. 'अड्ढाइएसु' ङ पुस्तके ड्डाइज्ज एसु-इति नंदिसूत्र मलयगिरिवृत्तौ । २. निर्व्याघातो यत्रोत्पन्नः शेषं कण्ठ्यम् ।

Page #49

सिद्धप्राभृत : सटीकः
(मनु.) मढी दी५ - समुद्रन। २ २३दमाशिम વ્યાઘાત અર્થાત સંકરણને આશ્રયીને સર્વવ્યાપ્તિથી અર્થાત સર્વક્ષેત્રમાંથી સિદ્ધ થાય છે. અને નિર્ભાધાત અર્થાત્ જ્યાં ઉત્પન્ન થયો હોય તે તે ક્ષેત્રને આશ્રયીને તે-તે ક્ષેત્રમાંથી એટલે કે પંદર भभूमिमीमाथी सिद्ध थाय छे. ॥ २२ ॥
આ રીતે, ક્ષેત્રને આશ્રયીને દ્વારગાથા કહી. હવે કાલ દ્વાર ४९॥वे. छ.
. २. SIM GR (मू०) तक्कालो तयकालो, तकालोसप्पिणीइ तिविहो उ ।
तयकालो ओसप्पिणि, उस्सप्पिणि सव्वलोए वि ॥ २३ ॥ (छा०) तत्कालस्तदकालः, तत्कालः अवसर्पिण्यादयस्त्रिविधस्तु ।
तदकालोऽवसर्पिण्युत्सर्पिणी सर्वलोकेऽपि ॥ २३ ॥
(टी०) "तक्कालो तदकालो" इत्यादि ॥ तेषां - सिद्धानां कालस्तत्कालः चरमशरीरद्रव्यकर्मभूमिक्षेत्रवद् यस्तेषां कृत्स्नकर्मक्षय सहकारिकारणत्वेनोपयुज्यते । उक्तं च - "उदयक्खयखओवसमोवसमा जं च कम्मुणो भणिया । दव्वं खेत्तं कालं, भवं च भावं च संपप्प ॥ १ ॥" स च त्रिविधः, ओसप्पिणी उस्सप्पिणी णोओसप्पिणीणोउस्सप्पिणीरूवो-एतद्द्वयविकलो महाविदेहेषु नोत्सर्पिण्यवसर्पिणीरूपो द्रष्टव्यः । तदकालः पुनर्यस्तेषां सहकारित्वेन नोपयुज्यते, समयक्षेत्रबाह्यशेषत्रैलोक्यवत् । तथा चाह - "तदकालो ओसप्पिणी उस्सप्पिणी
१. "उदयक्षयक्षयोपशमोपशमा यच्च कर्मणो भणिताः । द्रव्यं क्षेत्रं कालं, भवं च भावं च संप्राप्य ॥ १ ॥" २. अवसर्पिण्युत्सर्पिणी नोअवत्सर्पिणीनोउवसर्पिणी रूपः । ३. 'नोत्सर्पिणी द्रष्टव्या' क-ख-ग-घ पुस्तकेषु । ४. "तदकालः अवसर्पिण्युत्सर्पिणी सर्वलोकेऽपि"

Page #50

सत्पद प्ररुपणाद्वार (मूल), २. कालद्वार
-
सव्वलोए वि" अतो द्विविधः । अयमत्र भावार्थः - ओसप्पिणीए उस्सप्पिणीए य सव्वो समयरासी तदकालो भण्णइ । जो य तत्थ महाविदेहगो तयक्कालो सिज्झइ सो य तक्कालो एगसमयलक्खणो दव्वट्ठयाए समयखेत्तप्पमाणो । जओ लोगपमाणे भणियं - "हेट्ठा मज्झे उवरिं, छव्वीझल्लरिमुइंगसंठाणो । लोगो अद्धागारो, अद्धा खेत्तागिई णेओ ॥ १ ॥" पज्जवट्ठयाए पुण सव्वलोगवावी, जओ जीवा समयखेत्ते उप्पज्जंति वियंति य । जीवा य समुग्घाएणं उववाएण य सव्वं लोगं वावेंति, ते य कालाणण्णत्तणओ कालो, अओ सव्वलोगेऽवि । चिरंतनटीकाकारेणावि भणियं - "एवं तदकालो जया भरहेरवएसु ओसप्पिणी तया सव्वलोए वि ओसप्पिणी, एवं उस्सप्पिणी वि, एवं सुसमसुसमाइया वि भेया ।" प्रकृतानुपयोगित्वादेवं कस्मात्प्ररूपणा ? इति चेदुच्यते - पूर्वभावप्रज्ञापनीयनयापेक्षया केवलिसमुद्धाते प्रथमसमयसिद्धस्य वा सिद्धिक्षेत्रे कथञ्चिदुपयोगित्वादित्यलमतिप्रसङ्गेनेति गाथार्थः ॥ २३ ॥ तत्र तावत्तत्कालप्रभेदप्रदर्शनायाह
(અનુ.) તે સિદ્ધોનો કાળ તે તત્કાળ, ચરમશરીરદ્રવ્ય કર્મભૂમિ ક્ષેત્રની જેમ જે તેમનાં સકલકર્મક્ષયના સહકારિ કારણ તરીકે ઉપયોગમાં આવે છે તે કાળ. જે ક્ષેત્રમાંથી-કર્મભૂમિ ક્ષેત્રમાંથી સિદ્ધ
१. जया भरहेरवएसु उस्सप्पिणी तया सव्वलोए वि उस्सप्पिणी वि' ङ पुस्तके। २. [छा० अवसर्पिण्या उत्सर्पिण्याश्च सर्वः समयराशिस्तदकालो भण्यते । यश्च तत्र महाविदेहगस्तदकालः सिध्यति स च तत्कालः एकसमयलक्षणो द्रव्यार्थतया समयक्षेत्रप्रमाणः । यतो लोकप्रमाणे भणितम् - "अधो मध्ये उपरि, स्तबकझल्लरिमृदङ्ग संस्थानः । लोको अर्धाकारोऽद्धा क्षेत्राकृति“यः ॥ १ ॥" पर्यवार्थतया पुनः सर्वलोकव्यापी, यतो जीवाः समयक्षेत्रे उत्पद्यन्ते चयन्ति च । जीवाश्च समुद्घातेनोपपातेन च सर्वं लोकं व्याप्नुवन्ति, ते च कालानन्यत्वात्कालः, अतः सर्वलोकेऽपि । चिरन्तनटीकाकारेणापि भणितं - "एवं तदकालो यदा भरतैरवतेष्ववसर्पिणी तदा सर्वलोकेऽपि अवसर्पिणी एवमुत्सर्पिण्यप्येवं सुषमसुषमादिका अपि भेदाः ।"]

Page #51

३४
सिद्धप्राभृत : सटीकः થાય તે ચરમશરીરદ્રવ્ય કર્મભૂમિ ક્ષેત્ર કહેવાય તેમ જે કાળમાં સિદ્ધ થાય તે ચરમશરીર દ્રવ્યકાળ કહેવાય છે. અને એ કાળ તેના માટે ક્ષેત્રની જેમ સકલ કર્મક્ષયના સહકારિ કારણ તરીકે કહેવાય છે. કહ્યું છે – “ઉદય-ક્ષય-ક્ષયોપશમ-ઉપશમો જે કર્મના કહ્યા છે તે દ્રવ્યક્ષેત્ર-કાળ-ભવ અને ભાવને આશ્રયીને કહ્યા છે.” તે કાળ ત્રણ પ્રકારનો છે. અવસર્પિણી - ઉત્સર્પિણી અને નોઅવસર્પિણી - નોઉત્સર્પિણી કાળ - અવસર્પિણી અને ઉત્સર્પિણી વિનાનો મહાવિદેહોમાં નોત્સર્પિણી - અવસર્પિણીરૂપ કાળ જાણવો. સમયક્ષેત્રના બહાર રહેલા આખા રૈલોક્યમાં જેમ કાળ સહકારિ કારણ બનતો નથી તેમ સિદ્ધોનો અકાળ તેમના સહકારિ કારણ તરીકે ઉપયોગી થતો નથી. કહે છે - “તાનો રોuી ૩fqળી સબતો વિ” એટલે બે પ્રકારનો છે ! ભાવાર્થ - અવસર્પિણી અને ઉત્સર્પિણીનો સર્વ સમયરાશિ તદકાળ કહેવાય છે. જે ત્યાં મહાવિદેહ સંબંધી તદકાળ છે ત્યાં તે એકસમય લક્ષણ તત્કાળ દ્રવ્યાર્થતયા સમયક્ષેત્રપ્રમાણ સિદ્ધ થાય છે. કેમ કે લોકપ્રમાણમાં કહ્યું છે - “નીચે, મધ્યમાં અને ઉપરથી આ લોક સ્તબક-ઝાલર-મૃદંગ સંસ્થાનવાળો અધકારનો અદ્ધાક્ષેત્રાકૃતિ જાણવો. ૧” પર્યવાર્થતયા તે સર્વલોકવ્યાપી છે, કારણ કે, જીવો સમયક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને મરે છે. અને જીવો સમુદ્યાત અને ઉપપાતથી સર્વ લોકમાં વ્યાપ્ત થાય છે. એટલે સર્વલોકમાં પણ તે કાળથી અનન્ય હોવાથી કાળ તરીકે ગણાય છે. ચિરંતન ટીકાકારે પણ કહ્યું છે - એ રીતે તદકાળ છે જ્યારે ભરત ઐવિત ક્ષેત્રોમાં અવસર્પિણી છે ત્યારે સર્વલોકમાં પણ અવસર્પિણી છે એમ જ ઉત્સર્પિણી પણ જાણવી અને સુષમસુષમાદિ ભેદો પણ જાણવા.”
પ્ર. પ્રકૃતમાં તો આ વાત ઉપયોગી નથી તો આ રીતે પ્રરૂપણા કેમ કરો છો ?

Page #52

सत्पद प्ररूपणाद्वार (मूल), २. कालद्वार
ઉ. પૂર્વભાવ પ્રજ્ઞાપનીયનયની અપેક્ષાએ કેવલિ સમુદ્ઘાતમાં અથવા પ્રથમ સમયસિદ્ધને સિદ્ધક્ષેત્રમાં કાંઈક ઉપયોગી હોવાથી આ रीते अ३पसा झरी छे. खेटले खतिप्रसंग नथी ॥ २३ ॥ त्यां તત્કાલના પ્રભેદ બતાવે છે -
३५
(मू०) जम्मणसाहरणेणं, दुविहो जम्मेण तिविह कालेणं । ओसप्पिणिउस्सप्पिणी, तिरिए उभयस्स पडिसेहो ॥ २४ ॥
( छा०) जन्मसंहरणाभ्यां द्विविधो जन्मतस्त्रिविधः कालेन । अवसर्पिण्युत्सर्पिण्यौ तिरश्चि उभयस्य प्रतिषेधः ॥ २४ ॥ (टी०) "जम्मणे" त्यादि ॥ जंम्मओ साहरणओ य दुविह तक्कालो, सुसमदूसमाइजाओ जम्मओ । एवं सो पुणो दुविहो, जम्मेण सुसमदुसमादुसमसुसमासु जाओ । तिविहो' कालेणं सुसमदुसमादुसमसुसमासु जातो तासु चेव सिद्धो दुसमसुसमाए जाओ दूसमाए सिद्धो जहा जंबुणामो । दोसु वि ओसप्पिणीउस्सप्पिणीसु जायस्स तिरिक्खजोणियस्स ‘उभयस्स पडिसेहो 'त्ति कालस्स दुविहजम्मतिविहकाललक्खणस्सति गाथार्थः ॥ २४ ॥ अमुमेवार्थं वितन्वन्नाह
,
(અનુ.) તત્કાળ સિદ્ધ બે પ્રકારના હોય છે જન્મથી અને સંહરણથી ત્યાં સુષમદુષમાદિ (સુષમદુઃષમા, દુ:ષમ સુષમો) કાળમાં જન્મેલો જન્મથી હોય છે આ પણ પાછો બે પ્રકારનો છે જે જન્મથી સુષમદુષમ-દુષમસુષમામાં જન્મેલો છે. તથા કાળથી ત્રણ પ્રકારનો છે (૧) સુષમ દુષમામાં જન્મેલો સુષમ દુષમામાં સિદ્ધ
१. जन्मतः संहरणतश्च द्विविधस्तत्कालः, सुषमदुषमादिजातो जन्मतः । एवं स पुनर्द्वविधः, जन्मतः सुषमदुषमादुषमसुषमासु जातस्तासु चैव सिद्धो दुष्षमसुषमायां जातो दुष्षमायां सिद्धो यथा जम्बुनामा । द्वयोरपि अवसर्पिण्युत्सर्पिण्योर्जातस्य तिर्यग्योने: 'उभयस्य प्रतिषेध' इति कालस्य द्विविधजन्मत्रिविधकाललक्षणस्य ।

Page #53

(૨) સુષમા (૩) યમ
તથા બંને ય
सिद्धप्राभृत : सटीकः (૨) સુષમ દુષમામાં જન્મેલો તથા દુષમ સુષમામાં જન્મેલો દુષમ સુષમામાં સિદ્ધ તથા (૩) દુઃષમસુષમામાં જન્મેલો દુઃષમામાં સિદ્ધ થયેલો. જેમકે જંબૂનામ - જંબૂસ્વામી તથા બંને ય અવસર્પિણી – ઉત્સર્પિણીમાં જન્મેલ તિર્યંચયોનિવાળાનો બે પ્રકારના જન્મ અને ત્રણ પ્રકારના કાળ સ્વરૂપ બંને કાળનો પ્રતિષેધ છે. અર્થાત્ તિર્યંચો એકેય કાળમાં તિર્યંચગતિને આશ્રયીને સિદ્ધ થતા નથી. તે ૨૪ | આ જ વાતને વિસ્તારથી બતાવે છે - (मू०) दोसु वि समासु जाया, सिझंतोसप्पिणीए कालतिजे ।
तीसु य जाया उस्सप्पिणीऍ सिझंति कालदुए ॥ २५ ॥ (છ) યોરપિ સમયજ્ઞતાઃ સિધ્ધન્યવળ્યાં રાત્રિના
त्रिषु च जाता उत्सर्पिण्यां, सिध्यन्ति कालद्विके ॥ २५ ॥
(टी०) "दोसु वि समासु जाया" इत्यादि ॥ व्याख्यातार्थों भेदौ । एवं ताव ओसप्पिणीए, 'तीसु य जाया उस्सप्पिणीए' 'तिसु अरएसु दूसमाइसु जाया सिझंति पुण कालदुए सुसमादुसमादिसु, ગલ્ય ૩મો પૂooો” | રૂતિ થાર્થ: /ર૬ / સંદરશ્ય प्रभेदप्रदर्शनायाह
(અનુ.) અવસર્પિણી કાળમાં સુષમ-દુષમા અને દુઃષમ સુષમા આ બે આરામાં જન્મેલા ઉક્ત ૨, તથા દુષમકાળ સ્વરૂપ પાંચમા આરામાં અર્થાત્ ત્રણ કાળમાં (૩જો, ૪થો અને પાંચમો આરો) સિદ્ધ થાય છે તથા ઉત્સર્પિણી કાળમાં દુષમા-દુષમસુષમા અને १. एवं तावदवसर्पिण्याम् । २. 'उस्सप्पिणीए' ख-ग-घ पुस्तकेषु । ३. 'त्रिष्वकरेषु दुष्षमादिषु जाताः सिध्यन्ति पुनः कालद्विके सुषमादुष्षमादिषु यत्र ऋषभ उत्पन्नः' । ४. पूर्ववाक्यगतादिशब्देन सुषमदुष्षमारकग्रहात् साधर्म्यमात्रदर्शनायैतत् । ५. 'दुसमासुसमादिसु' ङ पुस्तके ।

Page #54

सत्पद प्ररुपणाद्वार (मूल), संहरण प्रभेदो
३७
સુષમદુષમા આ ત્રણ કાળમાં જન્મે છે પરંતુ દુષમ-સુષમા અને સુષમદુષમા આ બે કાળમાં જ સિદ્ધ થાય છે. અહીં જે “જ્યાં ઋષભદેવ ઉત્પન્ન થયા” એમ લખ્યું છે તે સુષમ-દુષમા કાળના સાધર્મ દર્શાવવા માત્રથી જ લખ્યું છે. ઋષભદેવ અવસર્પિણીના ત્રીજા-સુષમ દુષમ કાળમાં જન્મ્યા છે અને ઉત્સર્પિણીમાં તે જ આરામાં સિદ્ધ થાય છે તેટલા માત્ર જ આ ઉલ્લેખ કર્યો છે. / ૨પી
સંહરણના પ્રભેદો : (मू०) साहरणे भेयदुर्ग, णिव्वाघाए तहेव वाघाए ।
वाघाए सव्वसमा, णिव्वाघाएण जम्मसमा ॥ २६ ॥ (છ) સંહાને બેદિલ, નિર્ચાયાને તર્થવ થાય છે.
व्याघाते सर्वसमाः, निर्व्याघातेन जन्मसमा ॥ २६ ॥
(ટી) “નાદરણે બે રૂત્યાદિ . સાદાઈ - મનસ્થ થઈ द्वैविध्यमाह - "णिव्वाघाए तहेव वाघाए" व्याहननं व्याघातः - यत्र सिद्धभावो व्याहन्यते एकान्तसुषमादि, तदन्यस्तु निर्व्याघातस्तत्रैव संहियत इति हृदयार्थः । शेषं गतार्थम् ॥ २६ ॥ अत्राह परः - यः कारणभावं न प्रतिपद्यते किं तेन प्ररूपितेन ? इत्याशङ्क्याह
(અનુ.) અહીં સંહરણના બે ભેદો બતાવે છે. સંહરણ એટલે તે સ્થાનેથી અન્ય સ્થાનમાં લઈ જવું તે બે રીતે થાય છે - (૧) નિર્વાઘાતથી – કોઈ પણ જાતના વ્યાઘાતનો જ્યાં સંભવ નથી અર્થાત્ તે જ કાળમાં ત્યાં જ અન્યત્ર સ્થાને જેનું સંકરણ થાય તે નિર્વાઘાત સંહરણ કહેવાય, કારણ ત્યાં આત્માનો સિદ્ધભાવ હણાતો નથી ત્યાંથી
૨. સંદરા – અન્યત્ર નયનમ્ I

Page #55

३८
सिद्धप्राभृत : सटीकः તે સિદ્ધ થઈ શકે છે. અને (૨) વ્યાઘાતથી – જ્યાં સિદ્ધભાવ હણાય છે તે એકાન્ત સુષમા અથવા સુષમા-આદિકાળ એ કાળમાં કોઈ આત્મા સિદ્ધ થઈ શકતો નથી, એવો કાળ જ્યાં વર્તતો હોય તેવા ઉત્તર-દેવકુરુ ક્ષેત્રાદિ સ્થાનોમાં જે સંહરણ થાય તે વ્યાઘાત સંહરણ કહેવાય છે એવો કહેવાનો આશય છે. જ્યારે વ્યાઘાતથી સંહરણ થાય ત્યારે સર્વસમા હોઈ શકે પણ નિર્વાઘાતથી છ એ કાળ સંહરણ થાય તો જન્મ જે કાળમાં થયો હોય તે કાળમાં જ થાય છે. // ૨૬ |
- પ્ર. જે કારણભાવને સ્વીકારે નહિ તે પ્રરૂપણારૂપ કાર્યનો અહીં શું મતલબ છે? 6.(मू०) समयक्खेत्ते वटुंतएण कालेण सव्वलोए वि ।
संर्ववहारो जह तह, तयकालेणंपि दुविहेणं ॥ २७ ॥ (છ) સમક્ષેત્રે વર્તમાન વર્લેન સર્વતોડજિ.
संव्यवहारो यथा तथा, तदकालेनापि द्विविधेन ॥ २७ ॥ (टी०) "समयक्खेत्ते वटुंतएणे" त्यादि ॥ अवस्थेन कालेन यथा 'संव्यवहारः' जीवपुद्गलानां भवस्थितिकर्मस्थितिकायस्थितिप्रभृतिर्देवनारकेषु यथायुष्कं त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणीत्यादि तह तयकालेणं पि 'दुविहेणं' ति दुविहेणं यथा केवलिसमुग्घाए सिद्धौ गच्छतः, प्रदर्शितं चैतदादावेवेति गाथार्थः ॥ २७ ॥ अत्र
(અનુ.) જે રીતે અહીંના કાળથી જીવપુલોની ભવસ્થિતિ - કર્મસ્થિતિ - કાયસ્થિતિ વગેરે અને દેવનારકોના વિષયમાં તેત્રીશ સાગરોપમાદિ યથાયુષ્ય વ્યવહાર છે તેમ બે પ્રકારના તદકાળથી પણ કેવલી મુદ્દઘાતમાં અને મોક્ષમાં જતા જીવનો વ્યવહાર પણ ચાલે છે જે આગળ બતાવેલું જ છે. / ૨૭ અહીં– ૨. “સંવવહાર - પુસ્તવઃ | ૨. “તત્વજોન' પુd I

Page #56

सत्पद प्ररुपणाद्वार (मूल), संहरण प्रभेदो (मू०) तंदकालम्मि य दुविहे, छव्विहभेए वि एकमेक्कम्मि ।
जम्मउ साहरणे वा, सिज्झइ एवं वियाणेज्जा ॥२८॥ दारं ॥ (छा०) तदकाले च द्विविधे, षड्विधभेदेऽप्येकैकस्मिन् ।
जन्मतः संहरणे वा सिध्यत्येवं विजानीयात् ॥ २८ ॥ द्वारं ॥
(टी०) "तदकालम्मि य दुविहे" गाहा ॥ 'द्विविधे' उक्तलक्षणे। पुनः प्रभेदानाह-'छव्विहभेए वि' एकान्तसुषमादिके षडरके 'एक्क मेक्कम्मि'त्ति एकैकस्मिन् समयराशावपि विंशतिसागरोपमकोटीकोट्यन्तर्वर्तिनि 'जम्मदो साहरणे वा' एते अधिकृत्य । जम्मओ उसभादीणं पि यथा तत्कालः तत्कारणात्मना उपकरोति उत्सर्पिणीसुषम दुष्षमादिरूपः, नैवमतत्कालः, सामान्यरूपत्वात्समस्तसमयक्षेत्रव्यापक त्वादस्य । यथा साध्यरोगविशेषक्षयार्थं प्रभवन्ति निम्बशिरीषादयो वनस्पतिविशेषाः, नैवं वनस्पतिः, सामान्यरूपत्वादस्य । तदकालेऽपि जम्मदो साहरणे वा सिज्झइ एवं वियाणेज्जा, तदकालस्य उभयोरपि तुल्यत्वादिति गाथार्थः ॥ २८ ॥ सांप्रतं गतौ सत्पदप्ररूपणां मार्गयन्नाह
(અનુ.) તદકાળના બે ભેદો કેવલિસમુદ્ધાત સમયે અને સિદ્ધિમાં જતી વખતે થાય છે તે આગળ બતાવ્યું હવે તેના પ્રભેદોને જણાવે છે. જન્મ અથવા સંહરણને આશ્રયીને એકાન્ત સુષમાદિ રૂપ છે આરારૂપ વશ કોટી કોટી સાગરોપમ અંદર રહેલ એક-એક સમયરાશિમાં પણ છે પ્રભેદો છે. એમાં, જન્મથી ઋષભાદિ માટે પણ જે રીતે ઉત્સર્પિણીનો સુષમ સિદ્ધિગતિમાં ગમનરૂપ કાળ સ્વરૂપે) દુષ્યમાદિરૂપ તત્કાળ તસ્કરણ સ્વરૂપે ઉપકાર કરે છે એટલે એ રીતે અતત્કાળ નથી થતો. કારણ કે એ કાળ સમસ્ત સમયક્ષેત્રમાં વ્યાપક હોવાથી સામાન્યરૂપ છે. જે રીતે સાધ્ય એવા રોગના વિશેષરીતે ક્ષય માટે વિશેષ પ્રકારની લીમડો - શિષિર વગેરે વનસ્પતિઓ અસરકારક થાય છે, એ રીતે દરેક વનસ્પતિઓ અસરકારક થતી નથી, કારણ १. 'तदकालम्मी दुविहे' ग-घ-ङ पुस्तकेषु ।

Page #57

૪૦
सिद्धप्राभृत : सटीकः અહીં વિશેષ રોગનું નિદાન કરવાનું છે એટલા માટે વિશેષ વનસ્પતિ આવશ્યક છે, સામાન્ય રૂપ કોઈ પણ વનસ્પતિ એ કાર્યમાં સમર્થ થતી નથી. એ રીતે તદકાળ બંને (જન્મ અને સંપરણવાળા) માટે સમાન છે માટે, તદકાળમાં પણ જન્મથી અથવા સંકરણથી વિશેષ કારણ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરીને સિદ્ધ થાય છે એમ જાણવું. . ૨૮ | હવે, સત્પદપ્રરૂપણા માર્ગણાને ગતિમાં બતાવે છે –
૩. ગતિ માર્ગણામાં સિદ્ધ (मू०) मणुयगईए सिज्झइ, पच्चुप्पण्णं पडुच्च उ णयं तु ।
सव्वासु पुव्वभावे - णणंतरभवेण सिज्झणया ॥२९॥ दारं॥ (છ) મનુષ્યતિ સિતિ પ્રત્યુત્પન્ન પ્રતિત્ય તુ નાં તું
सर्वासु पूर्वभावेनानन्तरभवेन सिध्यता ॥ २९ ॥ द्वारं ॥
(20) “મનુયા” મહા I તાળ નવાં “સર્વસુ' વડ गईसु पुव्वभावणयदरिसणेण अनन्तरभवं अंगीकाउं ति गाथार्थः ॥२९॥ अधुना वेदमधिकृत्याह
(અનુ) પ્રત્યુત્પન્ન નયને આશ્રયીને મનુષ્યગતિમાં સિદ્ધ થાય છે. પરંતુ તે સિવાય દેવ-મનુષ્ય-તિર્યંચ-નારક ગતિમાંથી પૂર્વભાવનયના દર્શનથી અનંતરભવને અંગીકાર કરી સિધ્યતા બતાવી છે. અર્થાત્ દેવ-મનુષ્ય-તિર્યંચ કે નારક અનંતરભવમાં મનુષ્ય થઈ સિદ્ધ થઈ શકે છે એને આશ્રયીને તે-તે ભવના તેની પૂર્વભાવનયતા બતાવી છે. જે ૨૯ || હવે વેદને આશ્રયીને બતાવે છે.
૪. વેદ માર્ગણામાં સિદ્ધ (मू०) अवगयवेओ सिज्झइ, पच्चुपण्णं णयं पडुच्चा उ।
सव्वेहि वि वेएहि, सिज्झइ समईयणयवाया ॥३०॥ दारं ॥ १. चतुर्पु गतिषु पूर्वभावनयदर्शनेन २. अंगीकृत्य

Page #58

सत्पद प्ररुपणाद्वार (मूल), ३. गति मार्गणा, ४. वेद मार्गणा सिद्ध ४१ (छा०) अपगतवेदः सिध्यति प्रत्युत्पन्नं नयं प्रतीत्य तु ।
सर्वेष्वपि वेदेषु सिध्यति समतीतनयवादात् ॥ ३० ॥ द्वारम् ॥
(टी०) "अवगयवेओ" गाहा ॥ णवरं वेया तिण्णि पुरिसित्थिणपुंसगा । समतीतनयवादात्, समतीतो - पुव्वभावपण्णवणिज्जो त्ति गाथार्थः ॥ ३० ॥ तीर्थद्वारमाह
(अनु.) प्रत्युत्पन्न नय (वर्तमान नय)ने माश्रयीने सातवेજેના ત્રણે વેદો (પુરુષવેદ – સ્ત્રીવેદ – નપુંસક વેદ) ક્ષય થઈ ચૂક્યા છે તે સિદ્ધ થાય છે અને સમતીત - પૂર્વભાવ પ્રજ્ઞાપનીય નય ને આશ્રયીને અર્થાત્ જે પૂર્વ કાળમાં ત્રણમાંથી અન્ય કોઈ વેદમાં वर्तमान तो तेने माश्रयाने सर्व होय. सिद्ध थाय छे. ॥ ३० ॥ वे, तीर्थ वार हे छ. .
५. तीर्थ द्वार (मूल) णोतित्थसिद्ध तित्थं-करा य तित्थगरतित्थऽतित्थगरा ।
सिद्धा य अतित्थयरी, एवं तित्थंकरीतित्थे ॥ ३१ ॥ दारं ॥ (छा०) नोतीर्थसिद्धास्तीर्थकराश्च तीर्थकरतीर्थेऽतीर्थकराः ।
सिद्धाश्चातीर्थकरी, एवं तीर्थकरीतीर्थे ॥ ३१ ॥ द्वारम् ॥
(टी०) "णोतित्थसिद्ध" इत्यादि ॥ णोतित्थसिद्धा - पत्तेयबुद्धा, एकदेशभावतीर्थे सिद्धत्वात्, द्रव्यतीर्थं रजोहरणमुखवस्त्रिकादि, तच्च तेषां नास्ति, तेण नोतित्थसिद्धा भण्णंति, एगो वियप्पो, तित्थंकरा य त्ति द्वितीयः । 'तित्थगरतित्थ'त्ति तीर्थकरतीर्थे अकारप्रश्लेषाद
१. नवरं वेदास्त्रयः पुरुषस्त्रीनपुंसकाः x समतीतः पूर्वभावप्रज्ञापनीय इति । २. नोतीर्थसिद्धाःप्रत्येकबुद्धाः । ३. 'भावतीर्थसि' ग-घ पुस्तकयोः । ४. "तेन नोतीर्थसिद्धा भणन्ति, एको विकल्पः, तीर्थकराश्चेति" ।

Page #59

सिद्धप्राभूत : सटीकः तीर्थकराश्च तृतीयः । एते च पुनपुंसकलिङ्गाः सर्वे गृहीताः । 'सिद्धा य अतित्थकरी' इत्थी सिद्धा इत्यर्थः । चत्वारोऽप्येते विकल्पास्तीर्थकरतीर्थे । तीर्थकरीतीर्थेऽप्येत एव । यत आह - ‘एवं तित्थंकरीतित्थे' प्राङ्न्यायागतार्थमेतत् । विशेषस्तु तीर्थकरीतीर्थाभिलाप इति मल्लि स्वामिनीप्रभृतीनामिति गाथार्थः ॥ ३१ ॥ लिङ्गद्वारमाह
(અનુ) તીર્થસિદ્ધકારમાં જે નોતીર્થસિદ્ધ તરીકે પ્રત્યેક બુદ્ધો કહ્યા છે તે એક દેશ ભાવતીર્થને આશ્રયીને કહ્યા છે. કારણકે રજોહરણ - મુખવસ્ત્રિકાદિને દ્રવ્યતીર્થ કહેવાય છે જે એમની પાસે હોતું નથી. એટલે એમને નોતીર્થ અર્થાત્ દ્રવ્યતીર્થ જેમની પાસે નથી એવા નોતીર્થ સિદ્ધ કહેવાય છે. આ તીર્થસિદ્ધ દ્વારનો પ્રથમ વિકલ્પ છે. ૧, તીર્થંકર થઈને જે સિદ્ધ થાય તે તીર્થકર સિદ્ધ. ૨. તીર્થકરના તીર્થમાં અતીર્થકર અર્થાત તીર્થકર સિવાયના જે ગુણધરાદિ સિદ્ધ થાય તે અતીર્થકર સિદ્ધ. ૩. આ ઉપરના ત્રણે વિકલ્પોમાં પુરુષલિંગ અને નપુંસકલિંગવાળા ગ્રહણ કરાયા છે. તથા સ્ત્રીસિદ્ધ. ૪. આ ચારે વિકલ્પો તીર્થકરના તીર્થમાં છે તે રીતે તીર્થકરોના તીર્થમાં પણ આ જ ચારે વિકલ્પો જાણવા. પરંતુએમાં વિશેષ તરીકે તીર્થકરીતીર્થમાં એમ કહેવું જેમકે મલ્લી સ્વામિની તીર્થકરી થયા એમ ત્યાં તીર્થકરી તીર્થ એવો આલાપ કરવો. ને ૩૧ .
૬. લિંગ દ્વાર (मू०) लिंगेण अण्णलिंगे, गिहत्थलिंगे तहेव य सलिंगे ।
સલૅહિં વ્યક્તિને, માવે સતિને સંગમ રૂ . તારે છે (છા) નિફેરાતિ ગૃહસ્થતિ તથૈવ ૨ સ્વનિફે
सर्वै द्रव्यलिङ्गे, भावेन स्वलिङ्गे संयमतः ॥ ३२ ॥ द्वारं ॥ ૨. સ્ત્રી સિદ્ધા . ૨. તે વવારો વિ -પ-૭પુસ્તપુ !

Page #60

सत्पद प्ररुपणाद्वार (मूल), ५. तीर्थद्वार-६. लिंगद्वार-७. चारित्रद्वार
(टी०) "लिंगेण" गाहा ॥ अण्णलिंगं चरगाईणं, गिहत्थलिंगं मरुदेवीपभिईणं, सलिंगं साहुसाहुणीणं, भावेण सम्मत्ताइणा तिविहेण णियमओ सलिंगे, संजमओ सव्वसावज्जजोगविरइलक्खणं पडुच्चेति गाथार्थः ॥ ३२ ॥ चरित्र द्वारमाह
(અનુ.) લિંગદ્વાર સિદ્ધ બતાવે છે. એમાં અન્યલિંગી એટલે ચરક-પાખંડી વગેરે ગૃહસ્થ લિંગી મરુદેવી – ભરતવગેરે, સ્વલિંગી સાધુ-સાધ્વીઓ, આ દ્રવ્ય લિંગ સિદ્ધની અપેક્ષાએ જણાવ્યું. ભાવથી સમ્યક્ત્વાદિ ત્રિવિધથી અર્થાત સમ્યક્ત્વ, દેશ વિરતિ, સર્વવિરતિથી નિયમા સ્વલિંગમાં સિદ્ધ થાય છે. સંયમથી-સર્વસાવદ્ય યોગથી વિરતિ સ્વરૂપ સંયમને આશ્રયીને સ્વલિંગમાં રહેલો ભાવ સંયમવાળો જે સિદ્ધ थाय ते. माथी स्पेलिंग सिद्ध ठेवाय छे. ॥ ३२ ॥
७. याशि द्वार (मू०) चरणम्मि अहक्खाए, पच्चुपण्णेण सिज्झइ णएणं ।
पुव्वाणंतरचरणे, तिचउक्कगपंचगगमेणं ॥ ३३ ॥ वंजियमवंजिए या, चरित्तणाणे य दोण्ह वी भेया।
णामरहिया अवंजिय, णामग्गहणम्मि वंजणया ॥३४॥दारं॥ (छा०) चरणेऽथाख्याते, प्रत्युत्पन्नेन सिध्यति नयेन ।
पूर्वानन्तरचरणे, त्रिचतुष्कपंचकगमेन ॥ ३३ ॥ व्यंजितमव्यंजिते यौ चरित्रज्ञाने च द्वावपि भेदौ । नामरहिता अव्यंजिता, नामग्रहणे व्यञ्जनता ॥ ३४ ॥ द्वारं ॥
१. 'अन्यलिङ्गं चरकादीनां, गृहस्थलिङ्गं मरुदेवीप्रभृतीनां, स्वलिङ्गं साधु-साध्वीनां, भावेन सम्यक्त्वादिना त्रिविधेन नियमतः स्वलिङ्गे, संयमतः सर्वसावधयोग विरतिलक्षणं प्रतीत्य इति ।

Page #61

४४
सिद्धप्राभृत : सटीकः (टी०) "चरणम्मि" गाहा ॥ पुव्वद्धं कंठं ॥ पच्छद्धं 'पुव्वाणंतर चरणे'त्ति अणंतरपुव्वभावपण्णवणिज्जं णयं पडुच्चेत्यर्थः । तिचउक्कगपंचगगमेणं सिज्झइ त्ति संबन्धः ॥ ३३ ॥ कथम् इत्याह - "वंजियमवंजिए या" गाहा ॥ वंजियं नाम उक्कित्तियं सामायियादि, 'अवंजिय' अणुक्कित्तियं चरित्रज्ञानयोर्द्वयोरपि यावन्तः केचिदिह सिद्धप्राभृते भेदाः प्ररूप्यन्ते सत्पदप्ररूपणादयः संनिकर्षपर्यन्ता एवं द्रष्टव्याः । पश्चाध स्पष्टमिति गाथार्थः ॥ ३४ ॥ बुद्धद्वारमाह
(અનુ.) ચારિત્ર દ્વારમાં પ્રથમ ગાથાનો પૂર્વાર્ધ - યથાખ્યાત ચારિત્રવાળો પ્રત્યુત્પન્ન નથી તે જ ભવમાં સિદ્ધ થાય છે. તથા એ સિવાયના અન્ય ચારિત્રવાળો અનંતર પૂર્વભાવ પ્રજ્ઞાપનીય નથી ત્રણ-ચાર કે પાંચે ચારિત્ર દ્વારથી સિદ્ધ થાય છે. તે કઈ રીતે. આગળની ગાથામાં દર્શાવે છે કે વ્યંજિત - જેને સામાયિકાદિની ઉત્કીર્તના ઉચ્ચારણાદિ કરી છે તે અને અત્યંજિત - જ્ઞાન અને ચારિત્ર બંનેયની અનુત્કીર્તના કરી છે તે – તેના જેટલા પણ ભેદો. અહીં સિદ્ધપ્રાભૂત ગ્રંથમાં છે તે સત્પદપ્રરૂપણાથી માંડીને સંનિકર્ષ સુધીના છે તેમાં જે ભેદોનું નામ ન આવે તો અવ્યંજિત સમજવા અને નામ આવે તો વ્યંજિત સમજવા. અહીં ચારિત્ર અને જ્ઞાન બંનેયના વ્યંજિત - અવ્યંજિત બે-બે ભેદો છે. એમ જાણવું.
८. बुद्ध द्वार (मू०) पत्तेय सयंबुद्धांबुद्धेहि य बोहिया मुणेयव्वा ।
एय सयंसंबुद्धा, बुद्धीहि य बोहिया दोण्णि ॥ ३५ ॥ दारं ॥ १. पूर्वार्द्ध कण्ठ्यम् ॥ पश्चार्द्ध 'पूर्वानन्तरचरण' इति अनन्तरपूर्वभावप्रज्ञापनीयं नयं प्रतीत्य । त्रिकश्चतुष्कपञ्चकगमेन सिध्यतीति । २. व्यजितं नामोत्कीर्तितं सामायिकादि, 'अव्यजित' मनुत्कीर्तितम् । ३. दीर्घता प्राकृतत्वात् । ४. 'एव' ङ पुस्तके ।

Page #62

सत्पद प्ररूपणाद्वार (मूल), ८. बुद्धद्वार - ९. ज्ञानद्वार
( छा०) प्रत्येक - स्वयंबुद्ध - बुद्धैश्च बोधिता ज्ञातव्याः । एवं स्वयंबुद्धा बुद्धिभिश्च बोधितौ द्वौः ॥ ३५ ॥ द्वारम् ॥
४५
(टी०) "पत्तेय" गाहा || पैत्तेयबुद्धा एक्के १ 'सयं (बुद्धा) बुद्धेहिं बोहिया' स्वयमात्मना, स्वतः परतो वा बुद्धाः, स्वयंबुद्धबुद्धास्तैबधिता बितीओ वियप्पो २ । एवं सयंबुद्धा ततिओ ३ । बुद्धीहि य वियप्पिया दोण्णि विगप्पा बुद्धीहिं इत्थीहिं बोहियाओ मणुस्सित्थीओ ४, बुद्धीहि य बोहिया मणुस्सा केवला मिस्सा वा ५ एवं पञ्च भेदा इति गाथार्थः ॥ ३५ ॥ ज्ञानद्वारमाह
(અનુ.) બુદ્ધ સિદ્ધ દ્વારમાં પાંચ પ્રકારના બુદ્ધ સિદ્ધ હોય છે. ૧, પ્રત્યેકબુદ્ધ ૨, સ્વયંબુદ્ધથી બોધિત એવા બુદ્ધ સિદ્ધ ૩, સ્વયંબુદ્ધ સિદ્ધ, બુદ્ધ થયેલી સ્ત્રીથી વિકલ્પિત ૨ વિકલ્પો છે.’ ૧. બુદ્ધસ્ત્રીથી બોધિત મનુષ્ય સ્ત્રીઓ અને ૨, તેનાથી બોધિત ફક્ત પુરુષો અથવા મિશ્ર.
આ રીતે બુદ્ધસિદ્ધ દ્વારમાં પાંચ ભેદોથી સિદ્ધ થાય છે. ।।૩૫।।
C. ज्ञान द्वार
(मू०) णाणे केवलणाणी पच्चुपण्णेण सिज्झइ णएणं । पडिवाइ अपडिवाई, दुगतिगचउणाण पुव्वणया ॥ ३६ ॥ दारं ॥ ( छा०) ज्ञाने केवलज्ञानी प्रत्युत्पन्नेन सिध्यति नयेन ।
प्रतिपात्यप्रतिपाती, द्विकत्रिकचतुर्ज्ञानी पूर्वनयात् ॥ ३६ ॥ द्वारम् ॥ (टी०) "णाणे केवलणाणी" त्यादि ॥ प्रागर्धं कण्ठ्यम् । 'पडिवाइ'त्ति परिवडिउं पुणो होंति, 'अप्पडिवाई' संतता जाव केवलं ।
१. प्रत्येकबुद्धा एके । २. एवं स्वयंबुद्धास्तृतीयः । बुद्धिभिश्च विकल्पितौ द्वौ विकल्पौ – बुद्धिभिस्त्रिभिर्बोधिता मनुष्यस्त्रियः, बुद्धिभिश्च बोधिता मनुष्याः केवला मिश्रा वा । ३. प्रतिपत्य पुनर्भवति, 'अप्रतिपाती' संततं यावत्केवलम् । द्विकत्रिकचतुर्ज्ञानिनः पूर्वनयवादात् ।

Page #63

सिद्धप्रामृत : सटीकः दुगतिगचउणाण पुव्वणयवादादव्यजिते, व्यजिते मतिश्रुते द्विकं, मतिश्रुतावधयस्त्रिकं, मतिश्रुतमनःपर्यायत्रिकं वा, मनःपर्यायान्ताश्चतुष्कमिति ॥ ३६ ॥ अवगाहनद्वारमाह
(અનુ.) જ્ઞાનસિદ્ધ દ્વારમાં કેવલજ્ઞાની પ્રત્યુત્પન્ન (વર્તમાનકાલિન અવસ્થાના)નયથી આ ભવમાં જ સિદ્ધ થાય છે. તથા પ્રતિપાતિ - જે પડીને ફરીથી ઉપર આવે છે અને અપ્રતિપાતિ - જે કેવલજ્ઞાન સુધી પડ્યા વિના જ આગળ વધે છે અને સિદ્ધ થાય છે, તથા પૂર્વભાવ પ્રજ્ઞાપનીય નયથી અવ્યંજિત બેત્રણ-ચાર જ્ઞાનવાળો તથા વ્યંજિતમાં મતિ-શ્રુતની Fs, भति-श्रुत-अवधिनी त्रि, तथा भति-श्रुत-मन:पर्याय नि माने મતિ-શ્રુત-અવધિ-મન:પર્યાય સુધીની ચોકડીવાળો અનંતરાદિ ભવમાં पूर्वमा प्रपनीय नय मतथा सिद्ध थाय छे. ॥ ६ ॥
१०. सपना द्वार (मू०) ओगाहणा जहण्णा, रयणिदुगं तह पुणाइ उक्कोसा।
पंचेव धणुसयाइं, धणूपुहुत्तेण अहियाइं ॥३७॥ दारं ॥ (छा०) अवगाहना जघन्या रलिद्विकं तथा पुनरुत्कृष्टा ।
पंचैव धनुःशतानि, धनुष्पृथक्त्वेनाधिकानि ॥३७॥ द्वारम् ॥
(टी०) "ओगाहणा" गाहा ॥ कण्ठ्या । णवरं धणुपुहुत्तेण अहियाई मरुदेवीकालवत्तीणं, जओ मरुदेवी वि आएसंतरेणं णाभितुल्ल त्ति पंचविसधणुअब्भहिया इति भणियं होइ ॥ पुहुत्तसद्दो बत्तवाई कम्मपगडिसंगहणीए भणिओ त्ति गाथार्थः ॥ ३७ ॥ उत्कृष्टद्वारमधुना, यतः उत्कृष्टत उपार्धपुद्गलपरावर्ते प्रतिपतिताः सिध्यन्ति अतः शेषभेदत्रयोपलक्षणार्थमेतदित्याह१. पर्याया वा' इति ङपुस्तके । २. 'अह' ङपुस्तके । ३. नवरं धनुष्पृथकत्वेनाधिकानि मरुदेवीकालवर्तिनाम्, यतो मरुदेव्यपि आदेशान्तरेण नाभितुल्येति पञ्चविंशतिर्धनुरभ्यधिकेति भणितं भवति । पृथक्त्वशब्दो बहुत्ववाची कर्मप्रकृति संग्रहण्यां भणित इति । ४. 'अपार्ध' ग-घ पुस्तकयोः । ५. '-परावर्त्तप्रति-' पुस्तके।

Page #64

सत्पद प्ररुपणाद्वार (मूल), १०. अवगाहद्वार-११. उत्कृष्टद्वार
(અનુ.) સિદ્ધ ગતિની પ્રાપ્તિ પ્રાયોગ્ય જઘન્ય અવગાહના ર હાથની કહી છે. અર્થાત્ ૨ હાથની કાયાવાળો મનુષ્ય સિદ્ધ થઈ શકે છે તથા ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ધનુષ પૃથકત્વ અધિક પાંચશો ધનુષની કહી છે. તે મરૂદેવીના કાળવર્તી જીવોને આશ્રયીને કહી છે કારણ કે મરૂદેવી પણ એક આદેશથી નાભિરાજાના તુલ્ય અવગાહનાવાળા હતા અર્થાત્ પાંચસો પચ્ચીશ (પર૫) ધનુષ્યની અવગાહનાવાળા યુક્ત હતા. એમ કહેલું છે, પૃથફત્વ શબ્દ કર્મપ્રકૃતિની સંગ્રહણીમાં બહુત્વવાચિ કહેલો છે અર્થાત્ અનેક પ્રકારે એના અર્થો થાય છે. તે ૩૭ /
હવે, ઉત્કૃષ્ટ દ્વાર બતાવે છે કે ઉત્કૃષ્ટથી જીવ કેટલા સમયે સિદ્ધ થાય છે. તો કહે છે એક વખત સમ્યત્વની પ્રાપ્તિ થયા પછી જો પતિત સમ્યકત્વી થાય તો અપાઈ'- દેશોન અર્ધપુદ્ગલ પરાવર્ત કાળમાં અવશ્ય સિદ્ધ થાય છે. એટલે, શેષ ત્રણ ભેદના ઉપલક્ષણ માટે કહે છે.
૧૧. ઉત્કૃષ્ટ દ્વાર (मू०) लढे अप्पडिवादी - दंसणमादीहिं कोइ सिज्झिज्जा ।
पडिवइयकालभेया, संखमसंखा अणंता य ॥ ३८ ॥ (છા) નવાતિપત્તિ-નામિ શોપિ સિધ્યેત્
પ્રતિપતિતત્વમેવાડ, સંધ્યાસંધ્યા મનત્તાશ રૂટ
(20) “તદ્ધ ૩ડવા” હા I તન: સંપૂર્ણમા लब्ध्वा तस्मादप्रतिपतित एव कश्चित् सिध्यति । केचित्तु संख्येयासंख्येयानन्तकालप्रतिपतिताः, अतो भेदचतुष्कमिति गाथार्थः ॥ ३८ ॥ अन्तरद्वारमाह
| (અનુ) કેટલાક જીવો દર્શનાદિ દ્વારા સંપૂર્ણ માર્ગને પ્રાપ્ત કરીને અર્થાત્ સમ્યગદર્શન, સમ્યજ્ઞાન, સમારિત્ર ક્ષપકશ્રેણી,

Page #65

सिद्धप्राभृत : सटीकः
કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને તેમાંથી પડ્યા વગર જ સિદ્ધ થાય છે અને કેટલાંક સંખ્યય – અસંખ્યય અથવા અનંતકાળ સુધી પતન પામેલા અર્થાત્ સમ્યગ્દર્શનાદિથી એકવાર ભ્રષ્ટ થયેલા પુનઃ સંખ્યય - અસંખ્યય કે અનંતકાળે ફરીથી સમ્યક્ત્વાદિ ભાવોને પ્રાપ્ત કરી સિદ્ધ થાય છે એટલે અહીં પ્રતિપતિત સમ્યત્વીને આશ્રયીને ચાર ભેદ પડે છે. (૧) સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્તિ પછી અપતિત અવસ્થામાં જ સિદ્ધ થાય છે. (૨) સમ્યગ્દર્શનથી પતિત થયા પછી એ પાછા સંખ્યય કાળે સમ્યગ્દર્શન પામી સિદ્ધ થાય છે. (૩) કેટલાક અસંખ્યયકાળ પછી પુનઃ સમ્યગ્દર્શનાદિ પ્રાપ્ત કરી સિદ્ધ થાય છે અને (૪) કેટલાક તો અનંતકાળ પછી અર્થાત્ દેશોન અર્ધ પુદ્ગલાવર્ત સુધીનો પણ કાળ વીત્યા પછી સિદ્ધ થાય છે. // ૩૮ |
૧૨-૧૩. અંતર દ્વાર - અનુસમય દ્વાર (मू०) समओ ये अंतरम्मी, जहण्ण उक्कोसएण छम्मासा । दारं ।
दोण्णि समया जहण्णे, णिरंतरुक्कस्स समयटुं ॥३९॥ दारं ॥ (૦)મયશાન્ત, નયનોન ઇમા તારમ્ |
द्वौ समयौ जघन्ये, निरन्तरोत्कृष्टमष्टसमयम् ॥ ३९ ॥ द्वारम् ॥
(ટી) “મો ય મંતરી" નાથ ! નિશ્ચયસ્થ નાટ્યન્તર, एकत्वात्तस्य । पूर्वनयस्य पुनरनेकापेक्षयाऽस्ति व्यवहारपरत्वादस्येति । शेषं प्रकटार्थमिति प्रागर्धम् । पश्चार्धेनाणुसमयद्वारमाह - 'दोण्णि समये'त्यादि प्रकाशमिति गाथार्थः ॥ ३९ ॥ गणनाद्वारमाह
(અનુ) બે સિદ્ધ વચ્ચે જઘન્યથી એક સમયનું અંતર પડે છે અને ઉત્કૃષ્ટથી છ મહિનાનું અંતર પડે છે. અર્થાત્ એક સિદ્ધ થયા પછી તરત જ બીજા સમયમાં કોઈ સિદ્ધ ન થાય અને વચ્ચે ૨. “3 ર8––ા ૨. “પહા' રૂા

Page #66

સભર પ્રપVIEાર (મૂત), ૨૨-૨૩. મંતર-મનુમા તાર
જઘન્યથી એક સમય જેટલું અંતર પડે એ રીતે ઉત્કૃષ્ટથી છ મહિને એક આત્મા સિદ્ધ થાય છે એટલે ત્યાં બે સિદ્ધો વચ્ચે ઉત્કૃષ્ટથી છ મહિનાનું અંતર પડે છે. નિશ્ચય નય તો એક હોવાથી અંતર સ્વીકારતો નથી, તથા વ્યવહારપર હોવાથી પૂર્વનય અનેક અપેક્ષાવાળો હોઈ એમાં અંતર સ્વીકૃત છે. નિરંતર સિદ્ધમાં જઘન્યથી ૨ સમય સુધી સિદ્ધ થાય છે યાવત્ ઉત્કૃષ્ટથી નિરંતર આઠ સમય સુધી સિદ્ધ થાય છે પછી વચ્ચે એકાદિ સમયનું આંતરું પડે. આ રીતે અહીં અનુસમય દ્વાર પણ જણાવ્યું. તે ૩૯ //
૧૪-૧૫. ગણના દ્વાર - અલ્પબહુત દ્વાર (मू०) संखाएँ जहण्णेणं, एक्को उक्कोसएण अट्ठसयं ॥ दारं ॥
सिद्धाऽणेगा थोवा, एक्कगसिद्धा उ संखगुणा ॥४०॥ दारं ॥ () સં યચેનૈવ નાદરાતમ્ ! તારમ્
सिद्धाअनेकाः स्तोकाः, एकसिद्धास्तु संख्यगुणाः ॥ ४० ॥ द्वारम्॥
(ટી) “સંdઈ” નહિ | પ્રાર્ધ ઈઝયમ્ | પથાર્ધનાત્વबहुत्वद्वारमाह - ‘सिद्धाऽणेगा थोवा' नैके-अनेकसिद्धा एकसमयेन स्तोकाः । तेभ्य एक एव सिद्धाः संख्येयगुणा इति गाथार्थः ॥ ४० ॥ यथा सत्पदप्ररूपणाद्वारं पञ्चदशभिः क्षेत्रादिमार्गणाद्वारैरुक्तम्, एवमेव सकलमार्गणाद्वारव्याप्त्या द्रव्यप्रमाणादिमूलद्वारचतुष्टयमपि द्रष्टव्यम्, तथैव वक्ष्यमाणत्वात् । अत एव सत्पदप्ररूपणामध्येऽतिदिशन्नाह
(અનુ) સંખ્યાથી એક સમયમાં જઘન્યથી એક તેમજ ઉત્કૃષ્ટથી એકસો આઠ (૧૦૮) સિદ્ધ થાય છે. આ ગણના દ્વાર પૂર્વાર્ધથી બતાવી હવે પશ્ચાઈથી અલ્પબહુવૈદ્વાર બતાવે છે, એક સમયમાં અનેક સિદ્ધ સર્વથી અલ્પ હોય છે તેમજ એક સમયમાં એક સિદ્ધ તેનાથી સંખ્યય ગુણ હોય છે. / ૪૦ || ૨. “વધુના' રૂા

Page #67

सिद्धप्रामृत : सटीकः
અહીં, જે રીતે પંદર ક્ષેત્રાદિ માર્ગણાકારોથી સત્પદપ્રરૂપણા દ્વાર કહ્યું તેમ જ સકલ માર્ગણા દ્વારથી વ્યાપ્તિથી દ્રવ્ય પ્રમાણાદિ મૂળ ચારેય દ્વારા જાણવા. આગળ અમે એ રીતે જ બતાવીશું. એટલે જ અત્યારે સત્પદપ્રરૂપણામાં એનો સંક્ષેપ કરતાં કહે છે - (मू०) अंतरदारं कालो, दव्वप्पमाणं च अप्पबहुदारं ।
एएसि सट्टाणे, तह वि य दारं करे सफलं ॥ ४१ ॥ (छा०) अन्तरद्वारं कालः, द्रव्यप्रमाणं चाल्पबहुत्वद्वारम् ।
एतेषां स्वस्थाने तथापि च द्वारं कुर्वे सफलम् ॥ ४१ ॥
(टी०) "अंतरदारं कालो" गाहा ॥ संबन्धेनैव र्गतार्थं गाथार्धम्। किमर्थमिदम् ? इत्युच्यते यतो मार्गणाद्वारेषु यदन्तरं तथा कालः तथा गणनैव द्रव्यप्रमाणमुच्यते, संख्या चेत्यनान्तरम्, तथाऽल्पबहुत्वमित्येतद्वारचतुष्टयमपि मूलद्वारचतुष्टयादभिन्नार्थमतः किमर्थं पुनर्मार्गणा द्वारेषूपन्यस्यते ? इत्यस्य संदेहस्यापनोदार्थम्, अयमत्र भावार्थः - एभिः सत्पदादीनां सन्मात्रादिविभागप्रदर्शनार्थमुपन्यासः । विस्तारार्थस्त्वेषां मूलद्वारगत एव द्रष्टव्यः । तथा चाह - ‘एतेसिं सट्ठाणे' एतेषां त्वैदंपर्यार्थःविस्तरार्थः 'स्वस्थाने' मूलद्वारेषु द्रष्टव्यः । 'तथाऽपि चे' त्येतत्प्रागभिहिताशङ्कितोत्तरद्वारं किंचिदिहावसरप्राप्तं करोमि सफलं यथेदं सत्पदप्ररूपणाद्वारमिति गाथार्थः ॥ ४१ ॥ अत एवान्यत्राप्युपदेशार्थमाह
(मनु.) व 3 मागण भvfuद्वारमा ४ ७५२न। मंत२-10ગણના એજ દ્રવ્ય પ્રમાણ કે સંખ્યા એમાં કોઈ ફરક નથી તથા અલ્પબદુત્વ આ ચારે દ્વારા મૂળ ચારે તારોથી અભિન્ન છે તો એનો માર્ગણાકારમાં ફરીથી ઉપન્યાસ શા માટે ? આ શંકા દૂર કરવા માટે
१. 'गतार्थमर्धम्' क-ख-ग-घ ।

Page #68

सत्पद प्ररुपणाद्वार (मूल), १४-१५. गणनाद्वार-अल्पबहुत्व द्वार જણાવે છે, આ ચાર ધારોથી સત્યદાદિની સત્તામાત્રાદિનો વિભાગ બતાવવા માટે ઉપન્યાસ કર્યો છે. એમનો વિસ્તૃત અર્થ તો તમારે એમનાં મૂળ દ્વારમાંથી જાણવો. તે આ રીતે - એમનો વિસ્તારાર્થ સ્વસ્થાનમાં - મૂળદ્વારોમાં જોવો. તો પણ આ પૂર્વે કહેલ શંકાના ઉત્તર દ્વારને અહીં અવસર પ્રાપ્ત કાંઈક સફળ કરું છું જેમ કે આ सत्५६५३५९॥ द्वार छ. ॥ ४१ ॥
એટલે જ અન્ય સ્થાને પણ ઉપદેશ માટે કહે છે – (मू०) जत्थ हविज्ज विसेसो, तत्थ परवेज्ज जं वियाणेज्जा।
जत्थ ण होज्ज विसेसो, तत्थ वि एयं चिय भणेज्जा ॥४२॥ (छा०) यत्र भवेद्विशेषस्तत्र प्ररूपयेद् यद्विजानीयात् । यत्र न भवेद्विशेषस्तत्राप्येवमेव भणेत् ॥ ४२ ॥
॥संतपयपरूवणादारं सम्मत्तं ॥ (टी०) "जत्थ भवेज्ज विसेसो" गाहा ॥ 'यत्र' भावाल्पबहुत्वादौ द्वारान्तरे हवेज्ज 'विसेसो' भेदो यथा नारकगत्याद्यनन्तरौदयिकभावे तथा निसर्गौपशमिकसम्यग्दर्शनाद्यनन्तरभाव इत्यादि अल्पबहुत्वे च यथा परंपरसिद्धप्ररूपणायां तत्र प्ररूपयेद्यत्किचिज्जानीयात् । जत्थ ण होज्ज विसेसो तंत्र किम् ? तत्थ वि एवं चिय भणेज्जा सत्पदाभिहितं सन्मात्रमिति गाथार्थः ॥ ४२ ॥ गतं सत्पदप्ररूपणाद्वारम् । सांप्रतं प्रथमपदे सन्मात्रतया निरूपितानां सिद्धानां पञ्चदशभिरेव मार्गणाद्वारै द्रव्यप्रमाणमुच्यते । तत्राद्यद्वयमधिकृत्य लाघवार्थमोघतोऽतिदेशमाह
(अनु.) यi - मा सयपत्पाहि अन्य द्वारा विशेष - ભેદ હોય જેમકે નારકગતિ આદિ પછી તુરંત જ ઔદયિકભાવમાં તેમ નૈસર્ગિક સમ્યગ્દર્શન, ઔપશમિક સમ્યગ્દર્શનાદિ અનંતર १. 'हवेज्ज' ङ्। २. 'होइ' ग-घ । ३. 'तत्थ' ङ् ।

Page #69

सिद्धप्रामृत : सटीकः
ભાવમાં વગેરે તથા અલ્પબદુત્વાદિમાં જે રીતે પરંપર સિદ્ધની પ્રરૂપણામાં જેમ ભાવાંતર બતાવ્યો છે તેમ ત્યાં જે કાંઈ પણ જણાય તે પ્રરૂપવું. અને જ્યાં વિશેષ ન હોય ત્યાં શું કરવું? ત્યાં પણ એ રીતે જ સત્પદાદિમાં કહેલ સન્ (સત્તા) માત્ર જ્યાં જે રીતે યોગ્ય सो तम 3g. ॥ ४२ ॥
માર્ગણા દ્વારમાં પ્રથમ સત્પદપ્રરૂપણા દ્વાર પૂરું થયું. હવે, પ્રથમ પદમાં સન્માત્ર - સત્તામાત્રથી નિરૂપિત એવા સિદ્ધોનું પંદર માર્ગણા દ્વારમાં જ બીજું દ્રવ્યપ્રમાણ દ્વાર કહેવાય છે, ત્યાં પ્રથમ બે द्वारने माश्रयाने या भाटे भोपथी संक्षे५ ४३ छ. ॥ २ ॥
દ્રવ્ય પ્રમાણ દ્વાર
૧. ક્ષેત્ર દ્વાર (मू०) उभयम्मि खेत्तकाले, सट्ठाणे सिज्झई उ अट्ठसयं ।
वीसपुहुत्तं वीसा-एगयरे दस उ साहरणे ॥ ४३ ॥ (छा०) उभयस्मिन् क्षेत्रकाले, स्वस्थाने सिध्यति तु अष्टशतम् ।
विंशतिपृथक्त्वं विंशतिरेकतरस्मिन् दश तु संहरणे ॥ ४३ ॥
(टी०) "उभयम्मि खेत्तकाले" इत्यादि । क्षेत्रं च कालश्चेत्येतदेवोभयं तत्र, एतस्मिन् किम् ? अत आह - ‘सट्ठाणे सिज्झई तु अट्ठसयं' यत्र जातः सिध्यति तत्स्वस्थानं - तिर्यग्लोकादि क्षेत्रम्, कालस्तु अवसर्पिणीउत्सर्पिणीनोउत्सर्पि (ण्यवसर्पि)ण्यादि, तत्राष्टशतं सिध्यति । वीसपुहत्तं अहोलोए, द्विप्रभृतिरानवभ्यः पृथक्त्वम्, अधोलोईयगामेसु एयं, वीसाएगयरे विजय इत्यर्थः । दस उ साहरणे जत्थ जा(नी)ओ तत्थ देवकुरूत्तरकुरुप्रभृतिकालेसुसमसुसमाइए इति गाथार्थः ॥ ४३ ॥ सांप्रतं क्षेत्रमेवाधिकृत्य विभागत आह१. 'सिज्झति' ङ्।

Page #70

द्रव्य प्रमाणद्वार, १. क्षेत्रद्वार
(અનુ) સ્વસ્થાનમાં – જે સ્થાનમાં જન્મેલો હોય તે ક્ષેત્ર અને કાળમાં સિદ્ધ થાય છે. અહીં ક્ષેત્રથી તિર્યશ્લોકાદિ ક્ષેત્ર, અને કાળ - અવસર્પિણી – ઉત્સર્પિણી ભરત ઐરાવતક્ષેત્રમાં તથા નોઉત્સર્પિણી - અવસર્પિણી મહાવિદેહાદિ ક્ષેત્રને આશ્રયીને જાણવો. આવા ક્ષેત્ર અને કાળમાં એક સમયમાં ઉત્કૃષ્ટથી એકસો આઠ સિદ્ધ થાય છે. તથા અપોલોક ક્ષેત્રમાં વીશ પૃથકૃત્વ એટલે ૨૨ થી ૨૯ જે અધોલોકાદિ ગામોમાં સિદ્ધ થાય છે. તથા કોઈપણ એક વિજયમાં વિશ સિદ્ધ થાય છે. જયાં સંહરણથી દેવકુરૂ-ઉત્તરકુરૂ વગેરે ક્ષેત્રોમાં અને કાળ-સુષમ સુષમાદિમાં લઈ જવામાં આવે ત્યાં તે ક્ષેત્ર કે કાળના ઉત્કૃષ્ટથી દશ qो सिद्ध थाय छे. ॥ ४ ॥ હવે, ક્ષેત્રને જ આશ્રયીને વિભાંગથી જણાવે છે.
॥क्षेत्रमा विमाथी सिद्ध ॥ (मू०) चत्तारि उड्डुलोए, जले चङवं दुवे समुद्दम्मि
अट्ठसयं तिरिलोए, वीसपुहुत्तं अहोलोए ॥४॥ (छा०) चत्वार ऊर्ध्वलोके, जले चतुष्कं द्वौ समुद्रे ।
अष्टशतं तिर्यग्लोके, विंशतिपृथक्त्वमधोलोके ॥ ४४॥
(टी०) "चत्तारि उड्डलोए" गाहा ॥ सव्वत्थ वि उड्डलोए एगसमएणं चत्तारि सिझंति, एवं सव्वत्थ समयखेत्ते । जलमज्झे चउक्कं। दुवे 'समुद्दम्मि' एकमि लवणे कोलायणे वा । अट्ठसयं तिरियलोए, जओ सो सट्ठाणं तेणा 'वीसपुहुत्तं अहोलोए' भावितार्थमेतदिति गाथार्थः ॥ ४४ ॥ सांप्रतं संहरणविभागार्थमाह
१. सर्वत्राप्यूर्ध्वलोक एकसमयेन चत्वारः सिध्यन्ति, एवं सर्वत्र समयक्षेत्रे, जलमध्ये चतुष्कम् । २. एकस्मिल्लवणे कालोदधौ वा । ३. 'कालोयणे' क । ४. अष्टशतं तिर्यग्लोके, यतः स स्वस्थानं तेन ।

Page #71

५४
सिद्धप्रामृत : सटीकः (અનુ.) ઉર્વલોકમાં સર્વત્ર એક સમયે ચાર સિદ્ધ થાય છે એમ, સર્વત્ર સમયક્ષેત્રમાં જાણવું. જલ (સમુદ્ર)માં ચાર, અર્થાત્ લવણસમુદ્રમાં બું અને કાલોદધિમાં બે સિદ્ધ થાય છે. તિર્યશ્લોકમાં એક સમયે ઉત્કૃષ્ટથી ૧૦૮ સિદ્ધ થાય છે, કારણ કે સ્વસ્થાન છે અર્થાત્ જન્મ સ્થાન છે. અધોલૌકિક ગ્રામોમાં વિશ પૃથકત્વ સિદ્ધ थाय छे. मे बात पतवेदी ४ छे. ॥ ४ ॥
સંહરણ વિભાગ (मू०) संकामणाए दसगं, दो चेव य होंति पंडगवणम्मि ।
समएण य अट्ठसयं, पण्णरससु कम्मभूमीसु ॥ ४५ ॥ दारं ॥ (छा०) संक्रमणाद् दश, द्वौ चेव च भवतः पण्डकवने ।
समयेन चाष्टशतं, पञ्चदशसु कर्मभूमिषु ॥ ४५ ॥ द्वारम् ॥
(टी०) "संकामणाए दसयं" गाहा ॥ 'तीसाए अकम्मभूमीसु पन्नरससु कम्मभूमीसु सव्वत्थ संकामणाए दस सिझंति । पंडग-वणे दो, णंदणवणे चत्तारि । सेसंमि टंके वा कूडे वा सेले वा वासे वा वासहरे वा उक्कोसेणं एगसमएण दस सिझंति । एए य भेया लिहिया अप्पबहुत्तदारे उवओगिणेत्ति काउं । पच्छद्धं कण्ठ्यम् । जम्मओ एयं ति गाथार्थः ॥ ४५ ॥ गतं क्षेत्र द्वारम् । कालद्वारमाह
(અનુ.) ત્રીશ અકર્મભૂમિઓ અને પંદર કર્મભૂમિઓમાં સર્વત્ર સંક્રમણથી દશ સિદ્ધ થાય છે. પાંડુકવનમાં બે, નંદનવનમાં ચાર, અને શેષ ટંક, કૂટ, શૈલ, વર્ષ, કે વર્ષધર ઉપર એક સમયમાં १. त्रिंशदकर्मभूमिषु पञ्चदशसु कर्मभूमिषु सर्वत्र संक्रमणतो दश सिध्यन्ति । पण्डकवने द्वौ, नंदनवने चत्वारः । शेषे टण्के वा कूटे वा शैले वा वर्षे वा वर्षधरे वोत्कृष्टेनैकसमयेन दश सिध्यन्ति । एते च भेदा लिखिताऽल्पबहुत्वद्वारे उपयोगिन इति कृत्वा । पश्चाद्धं । जन्मत एतदिति । २. 'णंदणे' ख-घ-ङ् ।

Page #72

द्रव्य प्रमाणद्वार, संहरण विभाग-२. कालद्वार
५५
-
ઉત્કૃષ્ટથી દશ સિદ્ધ થાય છે અહીં, આ ભેદો આગળ આવતા અલ્પબહુર્તીદ્વારમાં ઉપયોગી છે એટલે લખ્યા છે. તથા ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં જણાવ્યું છે કે પંદર કર્મભૂમિઓમાં એક સમયે ઉત્કૃષ્ટથી એકસો આઠ (૧૦૮) સિદ્ધ થાય છે. તે જન્મને આશ્રયીને કહ્યું છે. ॥ ४५ ॥ क्षेत्रदारनी प्र३५॥ पूरी 48.
૨. કાળ દ્વાર (मू०) ओसप्पिणिउस्सप्पिणि-तइयचउत्थासमासु अट्ठसयं ।
पंचमियाए वीसं, दसगं दसगं च सेसेसु ॥ ४६ ॥ तक्कालम्मि उ एवं, तदकाले सव्वहिं पि अट्ठसयं ।
जम्हा विदेहकालो, वट्टइ सव्वेसु कालेसुं ॥ ४७ ॥ दारं ॥ (छा०) अवसर्पिण्युत्सर्पिणी - तृतीय - चतुर्थसमास्वष्टशतम् ।
पंचम्यां विंशतिः, दशकं दशकं च शेषासु ॥ ४६ ॥ तत्काले त्वेवं, तदकाले सर्वस्मिन्नप्यष्टशतम् । यस्माद्विदेहकालो वर्तते सर्वेषु कालेषु ॥ ४७ ॥ द्वारम् ॥
(टी०) "ओसप्पिणी" गाहा ॥ दोसु वि ओसप्पिणी उस्सप्पिणीसु तइयचउत्थेसु अरएसु अट्ठसयं । पंचमियाए दूसमाए वीसं, ओसप्पिणीए एयं, ण उ उस्सप्पिणीए, तीर्थाभावात् । सेसेसु अरएसु दस सिझंति दोसु वि ओसप्पिणीउस्सप्पिणीसु संहरणे त्ति गाथार्थः ॥ ४६ ॥ "तकालम्मि" गाहा ॥ एवं तत्कालमधिकृत्योक्तम् । तदकाले 'सव्वहिं पि' एंगंतसुसमाइसु दुवालसेसु वि अरएसु एवं
१. द्वयोरप्यवसर्पिण्युत्सर्पिण्योस्तृतीयचतुर्थयोररकयोरष्टशतम् । पञ्चम्यां दुष्षमायां विंशतिः, अवसर्पिण्यामेतद्, न तूत्सर्पिण्याम् । २. शेषेषु अरकेषु दश सिध्यन्ति द्वयोरप्यवसर्पिर्योत्सपिण्योः संहरणे इति । ३. एकान्तसुषमादिषु द्वादशसु अप्यरकेष्वेतदष्टशतं कस्मात् ?, यस्माद्विदेहकालः ।

Page #73

५६
सिद्धप्रामृत : सटीकः अट्ठसयं, कम्हा ?, जम्हा विदेहकालो इत्याद्येतच्चाधस्ताद्भावितमेवेति गाथार्थः ॥ ४७ ॥ अधुना गतिद्वारमाह
(અનુ.) બંને ય અવસર્પિણી - ઉત્સર્પિણીમાં ત્રીજા-ચોથા આરામાં એકસો આઠ સિદ્ધ ઉત્કૃષ્ટથી એક સમયમાં થાય છે. પાંચમા દુઃષમા આરામાં વિશ સિદ્ધ થાય છે. આ અવસર્પિણી કાળની વાત છે. ઉત્સર્પિણીના દુઃષમાં આરામાં તીર્થની સ્થાપના જ થઈ ન હોવાથી એ આરામાં સિદ્ધ થતા નથી. શેષ આરાઓમાં બંને - અવસર્પિણી - ઉત્સર્પિણીમાં સંકરણથી ઉત્કૃષ્ટથી એક સમયમાં દશ સિદ્ધ થાય છે. તે ૪૬ / આમ તત્કાલ સિદ્ધને આશ્રયીને જણાવ્યું, પરન્તુ તદકાળ સિદ્ધમાં તો એકાંત સુષમાદિ બારે આરાઓમાં એકસો આઠ સિદ્ધ એક સમયમાં થાય છે. કઈ રીતે ? મહાવિદેહ કાળ હોવાથી, ત્યાં જ તદકાળ સિદ્ધ થાય છે. ત્યાંથી સંહરણ કરીને ભરત-ઐરાવત ક્ષેત્રમાં લાવેલા જીવો છએ આરામાં સિદ્ધ થઈ શકે છે, એ નીચે આગળ જણાવેલ જ છે. તે ૪૭ ||
૩. ગતિ દ્વાર (मू०) वेमाणिय अट्ठसयं, सिज्झंति अणंतरागया इहई ।
ના વપતિ ગો, સેસા પણ રસ રસ ૪૮ રાઈ છે (૦)મનિ ઋત્તિ સિન્ચિનન્તરતા દા
यत्र वा पतन्त्योघे, शेषेभ्यो गतिभ्यो दश दशकम् ॥४८॥ द्वारम् ॥
(ટી.) “વેમાળિય” નહીં પ્રાર્ધ ચમ્ | ‘ગસ્થ વે पडंति ओहे' यत्र वा गतिभेदा यथा अनुत्तरेभ्य आगता अष्टशतम् । सेसाण गईण तिण्हं दस दस सिझंति त्ति गाथार्थः ॥ ४८ ॥ संप्रति वेदद्वारमाह१. शेषेभ्यो गतिभ्यस्त्रिभ्यो दश दश सिध्यन्ति ।

Page #74

द्रव्य प्रमाणद्वार, ३. गतिद्वार- ४. वेदद्वार
(અનુ.) હવે, અનંતર ગતિમાંથી આવેલા ઉત્કૃષ્ટથી કેટલા સિદ્ધ થાય છે તે જણાવે છે. ઓઘથી વૈમાનિક દેવમાંથી આવેલા ઉત્કૃષ્ટથી એકસો આઠ સિદ્ધ થાય છે. પરંતુ એમાં ગતિભેદો પડે છે જેમકે, વૈમાનિકમાં પણ અનુત્તરમાંથી આવેલા માટે જ આ ઉત્કૃષ્ટ स्थान समवु. जाडीमां, भिन्नता छे तथा शेष मनुष्य - तिर्यय અને નરકરૂપ ત્રણગતિમાંથી અહીં મનુષ્યભવમાં આવીને દશ-દશ એકસમયમાં સિદ્ધ થાય છે. દેવગતિમાં વૈમાનિકથી અનુત્તર સુધીમાં ભેદો પડે છે. અહીં ઉત્કૃષ્ટ દ્વારની પ્રરૂપણા ચાલતી હોઈ ઓઘથી वैमानि खेभ ह्युं छे. ॥ ४८ ॥
४. वह द्वार.
(मू०) अट्ठसयं पुरिसाणं, वीसं इत्थीण दस णपुंसाणं । ओहेण एक्कसमए, पुरिसाण य होइ सट्टाणे ॥ ४९ ॥ सेसा उ अट्ठभंगा, दसगं दसगं तु होइ एक्केकं । दारं ॥
५७
( छा०) अष्टशतं पुरुषाणां विंशतिः स्त्रीणां दश नपुंसकानाम् । ओधेनैकसमये, पुरुषाणां च भवति स्वस्थाने ॥ ४९ ॥ शेषास्त्वष्टभङ्गाः, दशकं दशकं तु भवत्येकैकम् । द्वारम् ॥
(टी०) " अट्ठसयं पुरिसाणं" ति कोऽर्थः ? पुरुषाः सिध्यन्ति । एवं विंशतिः स्त्रियः । चिरन्तनटीकाकारमतात्तु दश, एतच्च पुनरनादृत्य सूत्रोक्तमेवानुवर्तिष्यते, यतोऽल्पबहुत्वद्वारे वक्ष्यति - "अणंतरागयणपुंसेहिं अणंतरागइत्थीलिंगसिद्धा संख्येयगुणाः” न चान्यदाशङ्कितव्यम्, सर्वत्रास्त्रीसिद्धभङ्गेषु दशसंख्याभिधानादिति, एतदेव साधनं विंशतिसंख्यायाः संख्येयगुणत्वान्यथानुपपत्तेरित्यलं
१. अनन्तरागतनपुंसकेभ्यो ऽनन्तरागतस्त्रीलिङ्गसिद्धाः ।
?

Page #75

પd
सिद्धप्राभूत : सटीकः प्रसङ्गेन । एवं दस नपुंसाणं मझे सिझंति । एवमणंतरपच्छाकडवेदेसु तिण्णि भङ्गा भणिया। सेसा णव अणंतरागय भंगा, तंजहा-पुरिसेहितो अणंतरुव्वट्टा इत्थी नपुंसा वा भवंति, एए तिण्णि । एवं इत्थीहितो तिण्णि, णपुंसेहितो वि तिण्णि । तत्थ पढमपुरिसभंगे 'पुरिसाण य होंति सट्ठाणे' पुरिसेहितो आगता पुरिसा चेव सिझंति त्ति सटाणपदमिति गाथार्थः ॥ ४९ ॥" सेसा उ अट्ठभंगा" गाहा ॥ सुगमं प्रागर्धम् । पश्चार्धेन तीर्थद्वारमाह
(અનુ) પુરુષવેશવાળા ઉત્કૃષ્ટથી એક સમયમાં એકસો આઠ સિદ્ધ થાય છે. તથા સ્ત્રીઓ વિશ સિદ્ધ થાય છે. કોઈ ચિરંતન ટીકાકારના મતે તો સ્ત્રીવેદે ઉત્કૃષ્ટથી દશ સિદ્ધ થાય છે. અહીં, એ મતનો અનાદર કરીને સૂત્રમાં કહ્યા મુજબ જ અનુવર્તન કરાશે, જો કે અલ્પબહુર્તીદ્વારમાં કહેવામાં આવશે. “અનંતર આગત નપુંસકોથી અનંતરાગત સ્ત્રીલિંગ સિદ્ધો સંખ્યય ગુણા છે.” બીજી કોઈ શંકા કરવી નહિ, સર્વત્ર અસ્ત્રીસિદ્ધ ભાંગાઓમાં દશ સંખ્યા કહેલી છે. અને એ જ સ્ત્રીસિદ્ધની ર૦ની સંખ્યાની સિદ્ધિરૂપ છે. અને જો વિશની સંખ્યાને માનવામાં ન આવે તો આપત્તિ આવે, હવે વિસ્તારથી સર્યું. આ રીતે નપુંસકમાંથી એક સમયે દશ સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે અનંતર પશ્ચાત્ કૃત વેદોમાં – અર્થાત્ સિદ્ધ થવાના તરતજ પાછળ રહેલ વેદમાં ત્રણ ભાંગા કહ્યા, શેષનવ ભાંગા અનંતર ગતિમાંથી આવેલાના છે તે આ રીતે – પુરુષમાંથી અનંતર ઉવૃત્ત થયેલા પુરુષ-સ્ત્રી કે નપુંસક બને છે આ ત્રણ ભાંગા.
१. एवं दश नपुंसकानां मध्ये सिध्यन्ति । एवमनन्तरपश्चात्कृतवेदेषु त्रयो भङ्गा भणिताः । शेषा नव अनन्तरागतभङ्गा, तद्यथा-पुरुषेभ्यो ऽनन्तरुद्वृत्ताःस्त्रियो नपुंसका वा भवन्ति, एते त्रय एवं स्त्रीभ्यस्त्रयो नपुंसकेभ्योऽपि त्रयः । तत्र प्रथमपुरुषभङ्गे xxxx पुरुषेभ्य आगताः पुरुषाश्चैव सिध्यन्ति इति स्वस्थानपदम् ।

Page #76

५९
द्रव्य प्रमाणद्वार, ५. तीर्थद्वार આમ, સ્ત્રી સંબંધિ અને નપુંસક સંબંધિ પણ ત્રણ-ત્રણ ભાંગા જાણવા. ત્યાં પ્રથમ પુરુષ ભાંગામાં પુરુષમાંથી આવેલા પુરુષો જ એક સમયે એકસો આઠ ઉત્કૃષ્ટથી સિદ્ધ થાય છે. એટલા માટે સ્વસ્થાનપદ'ની નિરૂપણ કરી છે. તે ૪૯ | શેષઆઠ ભાંગાઓમાં એક-એકમાં ઉત્કૃષ્ટથી દશ-દશ સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે પૂર્વાર્ધ સુગમ છે, પશ્ચાઈથી તીર્થદ્વારા જણાવે છે.
૫. તીર્થ દ્વાર (ભૂ) ર૩રો રસ મg, વીર તિથિ સિદ્ધાર્યું ૧૦ .
दोण्णि उतित्थगरीओ, सेसतिगंजह उ तित्थगरतित्थे । दारं॥ (૦) ત્યારે , દ્વિતિતીર્થસિદ્ધાર: A ૧૦
द्वे तु तीर्थकयाँ, शेषत्रिकं यथा तु तीर्थकरतीर्थे । द्वारम् ॥
(ટી) “વફરો” ત્યાદિ કરો તિસ્થામાં રસ પયગુદા अट्ठसयं अतित्थगराणं । वीसं इत्थिसिद्धाणं । एते तित्थगरादीति Tથાર્થ: I ૧૦ | “તોur ” અહીં II રો િથ તિર્થીયરીગો सिझंति । सेसभंगतिगं पत्तेयबुद्धादीति द्वारम् ॥ लिङ्गद्वारमाह
(અનુ.) એક સમયે ઉત્કૃષ્ટથી ચાર તીર્થકરો મહાવિદેહની અપેક્ષાએ સિદ્ધ થાય છે. દેશ પ્રત્યેકબુદ્ધો સિદ્ધ થાય છે. તથા એકસો આઠ તીર્થકર સિવાયના આત્માઓ સિદ્ધ થાય છે તથા વીશ સ્ત્રીઓ સિદ્ધ થાય છે. આ તીર્થંકરાદિ સર્વે તીર્થસિદ્ધની અપેક્ષાએ કહ્યા છે. જે ૫૦ . તથા બે તીર્થકરીઓ અર્થાત્ સ્ત્રી તીર્થકરો સિદ્ધ થાય છે જે ભારત-ઐરવત ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ કહ્યું છે. તથા તે રીતે શેષ પ્રત્યેક બુદ્ધાદિ ત્રણ ભાંગા સમજવા. ! १. चत्वारस्तीर्थकराः । दश प्रत्येकबुद्धाः । अष्टशतमतीर्थकराणाम् । विंशतिः स्त्रीसिद्धानाम् । एते तीर्थकरादय इति । २. द्वे च तीर्थकयौं सिध्यतः । शेषभङ्गत्रिकं प्रत्येकबुद्धादय इति ।

Page #77

सिद्धप्रामृत : सटीकः
૬. લિંગ દ્વાર (मू०) चउरो दस अट्ठसयं, गिहण्णलिंगे सलिंगे य ॥५१॥ दारं ॥ (छा०) चत्वारो दशाष्टशतं, गृहान्यलिंगे स्वलिङ्गे च ॥५१ ॥ द्वारम् ॥
(टी०) "चउरो दस अट्ठसयं" यथासंख्येन चरमपाद इति गाथार्थः ॥ ५१ ॥ चरित्रद्वारमाह
(અનુ.) લિંગ સિદ્ધ દ્વારના આધારે ગૃહસ્થલિંગી એક સાથે ચાર સિદ્ધ થાય. અન્યલિંગી એક સાથે દશ સિદ્ધ થાય તથા સ્વલિંગિ સાધુઓ એક સાથે ઉત્કૃષ્ટથી એકસો આઠ સિદ્ધ થાય છે.
७. याशि द्वार (मू०) पच्छाकडं चरित्तं, तिगं चउकं च तेसि अट्टसयं ।
परिहारिएहिं सहियं, दसगं दसगं च पच्छकडे ॥५२॥ दारं ॥ (छा०) पश्चात्कृतं चरित्रं, त्रिकं चतुष्कं च तेषामष्टशतम् ।
परिहारिकैः सहितं, 'दशकं दशकं च पश्चात्कृते ॥ ५२ ॥ द्वारम् ॥
(टी०) "पच्छाकडं चरित्तं" गाहा ॥ 'तिगं चउक्कं च' त्ति अव्यञ्जितं भङ्गद्वयम् । व्यजितं सामाइगं सुहुमसंपरायं अहक्खाय (यं ति) तिगं, सामाइगं छेओवट्ठावणीयं सुहुमसंपरायं अहक्खायं ति चउक्कं, एएसु दोसु भंगेसु अट्ठसयं । जत्थ भंगे परिहारियं पविसइ तत्थ दसगं सिज्झति । दसगं च पच्छकडे त्ति गाथार्थः ॥ ५२ ॥ द्वारम् ॥ बुद्धद्वारमाह
(अनु.) पश्चात्कृत यात्रिभो त्रिs (सामयि, सूक्ष्मसं५२।य, યથાખ્યાત ચારિત્ર) અને ચતુષ્ક (સામાયિક, છેદોપસ્થાપન, સૂક્ષ્મ १. सामायिकं सुक्ष्मसंपरायमथाक्खयातत्रिकं, सामायिकं छेदोपस्थापनीयं सुक्ष्मसंपरायमथाख्यातमिति चतुष्कम्, एतयोर्द्वयोर्भङ्गयोरष्टशतम् । यत्र भङ्गे परिहारिकं प्रविशति तत्र दशकं सिध्यति । दशकं च पश्चात्कृत इति ।।

Page #78

દ્રવ્ય અમાર, ૬. &િાર-૭. રાત્રિનાર-અ. યુદ્ધતિ સંપરાય, યથાખ્યાત ચારિત્ર) એમ અત્યંજિતમાં ૨ ભાંગી પડે છે. તથા વ્યંજિતમાં સામાયિક - સૂક્ષ્મસંપરાય અને યથાખ્યાત ચારિત્રની ત્રિક, તથા સામાયિક, છેદોપસ્થાપનીય, સૂક્ષ્મ સંપરાય અને યથાવાત ચારિત્રની ચોકડી એમ આ બે ભાંગામાં ઉત્કૃષ્ટથી એકસો આઠ સિદ્ધ થાય છે. જે ભાંગામાં પરિહારવિશુદ્ધિ ચારિત્ર ઉમેરાય તે-તે ભાંગામાં દશ સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે પશ્ચાદ્ભૂત ચારિત્રમાં દશ સિદ્ધ થાય છે. પર //
૮. બુદ્ધ દ્વાર (मू०) पत्तेयबुद्धदसगं, बुद्धेहि य बोहियाण अट्ठसयं ।
યુવહિં વોદિયા, વીસા પુળ પરિક્ષણ કરે છે. (૦)પ્રત્યે વૃદ્ધાવસ્થા, વશ વધતાનામદૃશતમ્
યુદ્ધ વધતાનાં, વિંશતિઃ પુનસમવેર વરૂ
(ટી) “પત્તે વૃદ્ધ જહા | પથવુ તલ સિબ્સતિ | बुद्धेहि बोहियाणं अट्ठसयं । तहा बुद्धेहिं चेव बोहियाणं वीसं सिझंति, इत्थीणं ति भणियं होइ । बुद्धा य तित्थगरा वा आयरियादि वा पुरिसा इति गाथार्थः ॥ ५३ ॥ सांप्रतं यदुक्तं "बुद्धीहि य बोहिया दोण्णि વિષ્ણા" તરહ
(અનુ.) એક સમયમાં ઉત્કૃષ્ટથી દશ પ્રત્યેક બુદ્ધો સિદ્ધ થાય છે. બુદ્ધો દ્વારા બોધિત થયેલા ઉત્કૃષ્ટથી એકસો આઠ સિદ્ધ થાય છે, તેમજ બુદ્ધો દ્વારા બોધિત વિશ સ્ત્રીઓ સિદ્ધ થાય છે. અહીં બુદ્ધ તરીકે તીર્થકરો અથવા આચાર્યાદિ પુરુષો જાણવા. // પ૩ | १. प्रत्येकबुद्धा दश सिध्यन्ति । बुद्धैर्बोधितानामष्टशतं तथा बुद्धैश्चैव बोधितानां विंशतिः सिध्यन्ति, स्त्रीणामिति भणितं भवति । बुद्धाश्च तीर्थकरा वाचार्यादि પુરુષા: I

Page #79

६२
सिद्धप्रामृत : सटीकः
छ.
वे, युद्धोथी. लोपितन विset uवे छे. (मू०) बुद्धिहि बोहियाणं, वीसा पुण होइ एकसमएणं ।
बुद्धीहि बोहियाणं, वीसपुहुत्तं तु सिद्धाणं ॥५४ ॥ दारं ॥ (छा०) बुद्धिभिर्बोधितानां, विंशतिः पुनर्भवति एकसमयेन ।
बुद्धिभिर्बोधितानां विंशतिपृथक्त्वं तु सिद्धानाम् ॥५४॥ द्वारम् ॥
(टी०) "बुद्धीहिँ बोहियाणं" गाहा ॥ बुद्धीहिं बोहियाणं वीसा । तथा बुद्धीहिं चेव बोहियाणं पुरिसाईणं सामण्णेणं वीसपुहुत्तं 'सिज्झति । जओ बुद्धीओ सयंबुद्धीओ मल्लिपमुहाओ अण्णाओ य सामण्णसाहुणीपमुहाओ बोर्हिति अओ, जइ वि चिरन्तणटीकाकारेण सव्वत्थ एयं ण लिहियं तथाऽप्यवगम्यत इति गाथार्थः ॥ ५४ ॥ ज्ञानद्वारमाह
(અનુ.) બુદ્ધ સ્ત્રી દ્વારા બોધિત થયેલી ઉત્કૃષ્ટથી વીશ સ્ત્રી સિદ્ધ થાય છે. તથા બુદ્ધિ સ્ત્રી દ્વારા જ બોધિત થયેલા પુરુષાદિ સામાન્યથી વશ પૃથકત્વ સિદ્ધ થાય છે. કારણ કે બુદ્ધિઓ-સ્વયંબુદ્ધ થયેલી મલ્લિ પ્રમુખ તથા અન્ય સામાન્ય સાધ્વીપ્રમુખ બોધ પમાડે છે એટલે આ રીતે લખ્યું છે, જો કે ચિરંતન ટીકાકારે સર્વથા આ रीत. सध्युं नथी. तो ५९ सम शाय छे. ॥ ५४ ॥
6. ज्ञान द्वार (मू०) दुगणाणे पच्छाकड, चउरो सेसाण होइअट्ठसयं ।
वंजिय मणणाणजुए, दसगं सेसाण पुव्वगमो ॥ ५५ ॥ १. बुद्धिभिर्बोधितानां विंशतिः । तथा बुद्धिभिश्चैव बोधितानां पुरुषादीनां सामान्येन विंशतिपृथक्त्वं सिध्यति । यतः बुद्धयः स्वयंबुद्धयो मल्लिप्रमुखा अन्याश्च सामान्यसाध्वीप्रमुखा बोधयन्ति अतः, यद्यपि चिरन्तनटीकाकारेण सर्वत्रैतन्नलिखितम्... । २. 'सिझंति' क-ख-ग-घ । ३. 'अतो' ङ। ४. 'पच्छकडा' ङ।

Page #80

द्रव्य प्रमाणद्वार, ८. बुद्धद्वार-९. ज्ञानद्वार-१०. अवगाहना द्वार (छा०) ज्ञानद्विके पश्चात्कृते चत्वारः शेषाणां भवत्यष्टशतम् ।
व्यञ्जिते मनोज्ञानयुक्ते, दशकं शेषाणां पूर्वगमः ॥ ५५ ॥
(टी०) "दुगणाणे पच्छाकड" गाहा ॥ दुगणाणपच्छाकडाणं चउरो सिझंति । 'सेसाण' 'तिगचउक्कभंगाण मज्झे अट्ठसयम्, एयं तावदव्वंजिए । अथ व्यजिते मनःपर्याययुतयोर्द्वयोर्भङ्गकयोर्दश सिध्यन्ति । 'सेसाण पुव्वगमो'त्ति अवधियुतयोरष्टशतमव्यजितवदिति गाथार्थः ॥ ५५ ॥ अवगाहनद्वारमाह
(અનુ) પશ્ચાતકૃત બે જ્ઞાન ભાંગાવાળામાં ઉત્કૃષ્ટથી ચાર સિદ્ધ થાય છે. શેષ ત્રણ અને ચાર ભાંગાવાળાઓમાં ઉત્કૃષ્ટથી એકસો આઠ સિદ્ધ થાય છે. આ અવ્યંજિતને આશ્રયીને જાણવું. હવે, વ્યંજિતમાં મન:પર્યાયથી યુક્ત એવા બે ભાંગાઓમાં (૧૦) દશ સિદ્ધ થાય છે, તથા શેષ અવધિજ્ઞાન યુક્ત બે ભાંગાઓમાં અવ્યંજિતની જેમ ઉત્કૃષ્ટથી એકસો આઠ સિદ્ધ થાય છે. તે પપ .
१०. अपना बार (मूक) उक्कोसियाए ओगाहणाए दो सिद्धा एगसमएणं ।
चत्तारि जहण्णाए, अट्ठसयं मज्झिमाए तु ॥ ५६ ॥ (छा०) उत्कृष्टयाऽवगाहनया द्वौ सिद्धावेकसमयेन ।।
चत्वारो जघन्यया, अष्टशतं मध्यमया तु ॥ ५६ ॥
(टी०) "उक्कोसियाए" गाहा ॥ पंधणुसयपुहुत्तब्भहियाए दो। चत्तारि जहण्णाए । अट्ठसयं मज्झिमाए तु । तुशब्दाद् जवमज्झे १. पश्चात्कृतज्ञानद्विकयोश्चत्वारः सिध्यन्ति । २. त्रिकचतुष्कभङ्गयोर्मध्येऽष्टशतं, एतत्तावदव्यजिते । ३. 'उक्कोसगाहणाए, दो सिद्धा होंति एगस-' क। ४. 'दो होंति एग'। ५. पञ्चधनुःशतपृथक्त्वाभ्यधिकया द्वौ । चत्वारो जघन्यया। अष्टशतं मध्यमया तु । ६. 'उत्कृष्टावगाहनायाः पञ्चविंशत्यधिकपञ्चशतधनूरूपाया अर्धं द्विषष्ट्युत्तरद्विशतधनूंषि, एवमग्रेऽपि समाधस्य यवमध्यमिति संज्ञा ज्ञेया' इति सिद्धपञ्चाशिकावचूर्याम् । ७. यवमध्येऽष्ट, अजघन्योत्कृष्टयाऽष्टशतम् ।

Page #81

सिद्धप्राभृत : सटीकः अट्ठ, अजहण्णुक्कोसाए अट्ठसयं, अल्पबहुत्वार्थ-मेतदिति गाथार्थः ॥ ५६ ॥ उत्कृष्टद्वारमाह
(અનુ) પાંચસો ધનુષ પૃથકત્વાધિક અવગાહનાવાળા ઉત્કૃષ્ટથી બે એક સમયે સિદ્ધ થાય છે. જઘન્ય અવગાહનાવાળા ઉત્કૃષ્ટથી ચાર અને મધ્યમ અવગાહનાવાળા એકસો આઠ સિદ્ધ થાય છે. યવમધ્ય અવગાહના - અર્થાત્ પાંચસો પચ્ચીશ ધનુષ્યના અડધા બસો સાડા બાસઠ ધનુષ્ય અવગાહનાવાળા ઉત્કૃષ્ટથી આઠ અને અજઘન્ય-ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા એકસો આઠ સિદ્ધ થાય છે, અલ્પબદુત્વ માટે આમ લખાયું છે. તે પ૬ ||
૧૧. ઉત્કૃષ્ટ દ્વાર (मू०) जेसिं अणंतकालो, पडिवाओ तेसि होइ अठ्ठसयं ।
મMડિવા વારો, રસ તસ ર સા ા ૫૭ વાર | (છ) વામનરાવતઃ પ્રતિપાતર્તક ભવટાતિ.
अप्रतिपातौ चत्वारो दशकं दशकं च शेषाणाम् ॥ ५७ ॥ द्वारम् ॥
(20) હિં અનંતતો” મહીં વાચા II ૧૭ | મન્તરનુંसमयद्वारद्वयाभिधित्सयाऽऽह
| (અનુ.) ગાથા સુગમ છે. જેમનો પ્રતિપાત અનંતકાળ હોય છે તેઓ ઉત્કૃષ્ટથી એકસો આઠ સિદ્ધ થાય છે અને અપ્રતિપાતવાળા ચાર સિદ્ધ થાય છે. તથા જે શેષ છે તેમનામાંથી ઉત્કૃષ્ટથી દશ-દશ સિદ્ધ થાય છે. તે પ૭ ||
૧૨-૧૩. અંતર-અનુસમય દ્વાર (मू०) संतरणिरंतरं वा, एगादी सिज्झई उ अट्ठसयं ।
दोण्णि य णिरंतराणं, जाव पुहुत्तं सयाणं तु ॥५८ ॥ दारं ॥
૨. “ગાય” – I

Page #82

द्रव्य प्रमाणद्वार, ११. उत्कृष्टद्वार-१२-१३. अंतर-अनुसमय द्वार
६५ (छा०) सान्तरं निरंतरं वा, एकादयः सिध्यति त्वष्टशतम् ।
द्वौ च निरंतराणां, यावत्पृथक्त्वं शतानां तु ॥ ५८ ॥ द्वारम् ॥
(टी०) "संतरणिरंतरं वा" गाहा ॥ सन्तिरं निरंतरं वा एक्को दो बहवो वा यावदष्टशतं सिध्यन्तीति । अन्तरद्वारम् । 'णिरंतरं वा एक्को बहवो वा सिध्यन्ति । कथम् ? एगाई बत्तीसंता अट्ठसमए जाव णिरंतरं सिझंति । एवं तेत्तीसाई अडयालंता सत्तसमए । अउणपण्णाई सट्ठिपज्जंता छस्समए । एगसठ्ठिप्पभिई बावत्तरिपज्जंता पंच समए । तेवत्तरिआई चुलसीतिपज्जंता चत्तारि समए । पंचासीतिपभिई छण्णउइपज्जंता तिण्णि समए । सत्ताणउइप्पभिई दुरहियसयपज्जंता दोसमए । अट्ठसयं एक चेव समयं सिज्झइ । तत्र 'दोण्णि य निरंतराणं' ति एवं अट्ठसमयाः द्विसमयपर्यंता निरंतरसिद्धा वेदितव्याः । तत्रैकैकस्मिन् विकल्पे शतपृथकत्वं मन्तव्यमिति गाथार्थः ॥ ५८ ॥ गणनाद्वारमाह
(અનુ) સાંતર કે નિરંતર એક, બે અથવા ઘણા છેક એકસો આઠ સુધી સિદ્ધ થાય છે. આ અંતરદ્વાર જણાવ્યું હવે અનુસમય દ્વાર જણાવે છે. ત્યાં નિરંતર એક સમયમાં એક અથવા ઘણા સિદ્ધ થાય છે. તે કેવી રીતે? એકથી બત્રીસ સુધી જીવો આઠ સમય સુધી નિરંતર સિદ્ધ થાય પછી એક સમયાદિનું અંતર પડે એ રીતે તેંત્રીશથી અડતાલીશ સુધી સંખ્યાવાળા નિરંતર સાત સમય સુધી, ઓગણપચાશથી સાઠ સુધીના છે
१. सान्तरं निरन्तरं वा एको द्वौ बहवो वा । २. निरन्तरं वैको बहवो वा । एकादयो द्वात्रिंशदन्ता अष्टसमयान्यावन्निरन्तरं सिध्यन्ति । एवं त्रयस्त्रिंशदादयोऽष्टचत्वारिंशदन्ता सप्त समयान् । एकोनपञ्चाशदादयः षष्ठिपर्यन्ताः षट् समयान् । एकषष्टिप्रभृतयो द्वासप्ततिपर्यन्ताः पञ्च समयान् । त्रि सप्तत्यादयो चतुरशीतिपर्यन्ताश्चतुरः समयान् । पञ्चाशीतिप्रभृतयः षण्णवतिपर्यन्तास्त्रीन् समयान् । सप्तनवतिप्रभृतयो द्वयधिकशतपर्यन्ता द्वौ समयौ । अष्टशतमेकञ्चैव समयं सिध्यति ।

Page #83

६६
सिद्धप्राभृत: सटीकः
સમય સુધી, એકસઠથી બોતેર સુધીના નિરંતર પાંચ સમય સુધી, તોતેરથી ચોર્યાશી સુધીના નિરંતર ચાર સમય સુધી, પંચાશીથી છન્નુ સુધીના નિરંતર ત્રણ સમય સુધી, સત્તાણુથી એકસો બે સુધીના નિરંતર બે સમય સિદ્ધ થાય છે પછી અંતર પડે, પરંતુ, ઉત્કૃષ્ટ એકસો આઠ તો માત્ર એક જ સમય સિદ્ધ થાય પછી નિયમા અંતર પડે, આ રીતે આઠ સમયથી માંડીને બે સમય સુધીના નિરંતર સિદ્ધો જાણવા. ત્યાં એકએક વિકલ્પમાં શતપૃથ માનવું ॥ ૫૮ II
૧૪. ગણના દ્વાર
(મૂ) સંસ્લાય્ નન્હોળ, શે કોમળ અનુસરું । વાર ॥ (છા)સંવા નયન્ચેના ઉત્કૃèનાગતમ્ II દ્વારમ્ ॥
(टी०) "संखाए" गाथार्धं कण्ठ्यम् । पश्चार्धेनाल्पबहुत्वद्वारमाह(અનુ.) સંખ્યાથી જધન્યથી ઓછામાં ઓછો એક સિદ્ધ થાય છે તથા ઉત્કૃષ્ટથી એકસો આઠ સિદ્ધ થાય છે એનાથી વધુ એક સમયમાં સિદ્ધ ન થાય..
૧૫. અલ્પબહુત્વ દ્વાર
(મૂ) સિદ્ધા જેવા થોવા, વાસિના ૩ સંમુળા ॥૧૧॥ दव्वपमाणं गयं ॥ (છા)સિદ્ધા નૈળા: સ્તોળા:, સિદ્ધાન્તુ સંમુળાઃ ॥ ૧ ॥ द्रव्यप्रमाणं गतम् ॥ (ટી) ‘‘સિદ્ધા ભેળા થોવા'' ચમ્ । કૃતિ થાર્થ: II3II मूलद्वारेषूक्तं द्रव्यप्रमाणम् ॥
(અનુ.) અલ્પબહુત્વને આશ્રયીને દ્રવ્યપ્રમાણ દ્વારમાં અનેક સિદ્ધ અલ્પ છે જ્યારે એક સિદ્ધ તેનાથી સંખ્યાત ગુણ છે. ॥ ૫૯ ॥ અહીં મૂળદ્વારોમાં કહેલ ‘દ્રવ્યપ્રમાણ’ દ્વાર પૂર્ણ થયું.
સમાપ્ત દ્રવ્યપ્રમાણ દ્વારસ્

Page #84

द्रव्य प्रमाणद्वार, १४. गणनाद्वार-१५. अल्पबहुत्वद्वार
६७
|| 3 || क्षेत्र पर्शना द्वार || भूज ॥ (टी०) इदानीं तेषां परमार्थसतां गणनया प्रमितानां क्षेत्रम् - अवगाहः स्पर्शना च तुल्ययोगक्षेमत्वाद् द्वे अप्युच्येते । तत्र क्षेत्रं सत्पदप्ररूपणानुसारतोऽवगतपरमार्थं सर्वं प्रत्युत्पन्ननयदृष्ट्या वेदितव्यम्, यत ऋजुश्रेणिगत्या तत्र गताः सिध्यन्ति, "इहं बोंदि चइत्ताणं तत्थ गंतूण सिज्झति' त्ति वचनात्, अतः सर्वसिद्धव्याप्त्या समयक्षेत्रतुल्यम्। एकैकसिद्धापेक्षया तु स्वावगाहमात्रम् । स्पर्शनाऽप्यवगाहविशेष एव मनागतिरिक्ता । यथा परमाणुः - "एगपएसोगाढो सत्तपएसा य से फुसणा" अत एव सा एवं मन्तव्या - "फुसइ अणंते सिद्धे, सव्वपएसेहिँ णियमसो सिद्धो । ते उ असंखेज्जगुणा, देसपएसेहिँ जे पुट्ठा" ॥ १ ॥ यथा स्वप्रदेशैः स्पृष्टा सिद्धास्तद्वंद्विवक्षितसिद्धाः अन्य (सिद्धान्य) सिद्धावगाहोऽप्यतः क्षेत्रादतिरिच्यते स्पर्शनेति । एवं तावनिश्चयनयात् क्षेत्रस्पर्शने उक्ते । पूर्वभावप्रज्ञापनीयापेक्षया त्वाह
(અનુ.) અત્યારે પરમાર્થસતુ ગણનાથી પ્રમિત એવા તેમનું ક્ષેત્ર = અવગાહ અને સ્પર્શના બંને તુલ્ય યોગવાળા હોવાથી કહેવાય છે. ત્યાં સંપૂર્ણ હકીકતની સમાનતાવાળા ક્ષેત્ર દ્વારને સત્પદપ્રરૂપણા અનુસારે જાણેલી પ્રત્યુત્પન્ન નયની દૃષ્ટિથી જાણવું. કારણ કે, ઋજુશ્રેણી ગતિથી ત્યાં ગયેલા સિદ્ધ થાય છે. “અહીં શરીર છોડીને ત્યાં જઈને સિદ્ધ થાય છે.” એ વચનથી, એટલે, સર્વ સિદ્ધની વ્યાપ્તિથી તે ક્ષેત્ર સમયક્ષેત્ર પ્રમાણ જાણવું. અને એક-એક સિદ્ધની અપેક્ષાએ પોતાની અવગાહના માત્ર ક્ષેત્ર જાણવું. સ્પર્શના પણ અવગાહના વિશેષ જ કાંઈક ભિન્ન છે. જેમ કે પરમાણુ - “એક
१. अत्र बोन्दि त्यक्त्वा तत्र गत्वा सिध्यति । २. एकप्रदेशावगाढः सप्तप्रदेशाश्च तस्य स्पर्शना । ३. स्पृशत्यनन्तान् सिद्धान्, सर्वप्रदेशैर्नियमा सिद्धः । ते त्वसंख्येयगुणा, देशप्रदेशैर्ये स्पृष्टाः । ४. 'तसिद्धावगाहोऽप्यतः क्षे-' ङ्।

Page #85

सिद्धप्राभृत : सटीकः પ્રદેશમાં અવગાઢ - અવગાહીને રહેલો છે અને તેની સ્પર્શના सात प्रदेश छ." भेटले. ते ॥ शत भानवी - “सिद्ध नियम अनंत સિદ્ધોને સર્વપ્રદેશોથી સ્પર્શે છે, અને જે દેશ-પ્રદેશોથી સ્પર્ધાયેલા છે તે તો અસંખ્યગુણા છે. જેમકે, સ્વપ્રદેશોથી સ્પર્શાવેલા સિદ્ધો, તેની જેમ વિવલિત સિદ્ધો બીજા બીજા સિદ્ધને અવગાહીને રહેલા છે, તે કારણે પણ સ્પર્શના ક્ષેત્ર કરતાં વિશેષ થાય છે. આ રીતે નિશ્ચયનયથી ક્ષેત્ર અને સ્પર્શના દ્વારા જણાવ્યા, હવે, પૂર્વભાવ પ્રજ્ઞાપનીય નયથી ક્ષેત્ર-સ્પર્શના બતાવે છે. (मू०) संखेज्जमसंखेज्जे, भागे भागेसु सव्वलोए वा। पुच्छा वागरणं पि य, खेत्ते फुसणा य बीएणं ॥६० ॥
खेत्तदारं ॥ फुसणादारं ॥ (छा०) संख्येयमसंख्येये भागे, भागेषु सर्वलोके वा। पृच्छा व्याकरणमपि च क्षेत्रे स्पर्शना च द्वितीयेन ॥ ६० ॥
क्षेत्रद्वारं-स्पर्शनाद्वारं ॥ (टी०) "संखेज्ज" गाहा ॥ केवलिनमधिकृत्यैतदुच्यते - भागा देशाः खण्डानीत्यनन्तरम् । लोकाकाशस्य एकद्विव्यादिविभागाः । यथोक्तमार्षे "आगासत्थिकायस्स पएसा" तत्रैवंविधा देशा इति । अतः सरीरत्थो जया केवली तया असंखेज्जइमे भागे लोगस्सावगाढो । संखेज्जे वा भागे डंडपढमे समए, एत्थ उड्डाहोलोगवावित्तणओ थूरणयाभिप्पाएणं जहा - "कहिं भवं वसइ ? लोगे वसामि" इत्यादि, एवमत्रापि विशेषखण्डापेक्षया । संखेज्जेसु वा भागेसु मंथावत्थाए,
१. "आकाशास्तिकायस्य प्रदेशाः"। २. शरीरस्थो यदा केवली तदाऽसंख्येये भागे लोक स्यावगाढः। संख्याते वा भागे दंडप्रथमे समये, अत्रोर्ध्वलोकव्यापित्वात्स्थूलनया अभिप्रायेण यथा-"कुत्र भवान् वसति ? लोके वसामी" त्यादि । ३. संख्यातेषु वा भागेषु मन्थानावस्थायां, यतस्-तत्र लोकस्य चत्वारि खण्डानि पूरितानि भवन्ति । असंख्यातेषु वा भागेषु ।

Page #86

३. क्षेत्र स्पर्शनाद्वार (मूल) जओ तत्थ लोगस्स चत्तारि खण्डानि पूरियाणि भवंति । असंखेज्जेसु वा भागेसु, एतत्तु नावगच्छामि, अतिगम्भीरत्वादभिप्रायस्य । सव्वलोए वा, चउत्थे समये लोकव्यापित्वादिति । 'पृच्छा' "'किं केवली लोगस्स असंखेज्जभागे होज्जा संखेज्जभागे वा होज्जा ?" इत्यादि, वागरणं पि य एवमेव । 'खेत्ते' त्ति एवं तावत्क्षेत्रमधिकृत्य । फुसणा य 'बितिएणं' द्वितीयेनानेनैव व्याख्याप्रकारेणेदमेव गाथासूत्रमङ्गीकृत्येति गाथार्थः ॥ ६० ॥ उक्त क्षेत्रस्पर्शनाद्वारे ॥ सांप्रतं तेषामेव क्षेत्र-स्पर्शनावतोमवस्थितिपरिणामावधारणार्थं काल उच्यते, तत्रापि विशिष्टक्षेत्रस्पर्शनयोर्हेतुत्वात्सिद्धद्रव्येयत्तावधारणेन संस्थानविशेषोपलम्भार्थमुत्कृष्टेतरं सिध्यतिक्रियाकालमेव तावदभिधित्सुरिदमतिदिशन्नाह
(અનુ) કેવલીને આશ્રયીને આ રીતે કહેવાય છે કે – લોકાકાશના એક-બે-ત્રણ આદિ વિભાગો અર્થાત્ આકાશાસ્તિકાયના પ્રદેશો છે, એટલે કે શરીરસ્થ જ્યારે કેવલી હોય છે ત્યારે લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં અવગાઢ હોય છે. અથવા પ્રથમ સમયે જ્યારે દંડ બનાવે છે ત્યારે લોકના સંખ્યામાં ભાગમાં અવગાઢ હોય છે. અહીં, આ દંડ ઉર્ધ્વલોકે ચૂળનયના અભિપ્રાયથી જણાવ્યો છે જેમ કે – કોઈ પૂછે કે “આપ ક્યાં વસો છો ?” લોકમાં વસું છું વગેરે, એમ અહીં પણ વિશેષખંડની અપેક્ષાએ જાણવું. અથવા મંથાનની અવસ્થામાં આવે છે ત્યારે સંખ્યાતમા ભાગોમાં અવગાઢ હોય છે. કારણ કે ત્યાં લોકના ચાર ખંડો પૂરાયેલા થાય છે. અથવા અસંખ્યાત ભાગોમાં અવગાઢ હોય છે એ અભિપ્રાય અત્યંત ગંભીર હોવાથી જાણી શકાતો નથી. અથવા ચોથા સમયમાં લોકવ્યાપિ હોવાથી સર્વલોકમાં, અવગાઢ થાય છે. १. 'अतिगभीर' - ङ । २. सर्वलोके वा, चतुर्थे समये । ३. "किं केवली लोकस्यासंख्येय भागे भवेत् संख्येयभागे वा भवेत् ?" ४. 'प्रकारेणैवमेव' क-ख । ५. 'नावस्थि-' क-ख । ६. '-स्थानावि-' ख ।

Page #87

सिद्धप्राभृत: सटीक :
હવે, અહીં પ્રશ્ન થાય છે કે - શું કેવલી લોકના અસંખ્યેય ભાગમાં હોય છે કે સંખ્યાતમા ભાગમાં હોય છે ? વગેરે વ્યાકરણ - ઉચ્ચારણ પણ આ રીતે જ થાય છે. એ પ્રમાણે ક્ષેત્રને આશ્રયીને કહ્યું, तथा, स्पर्शना - આ જ બીજા દ્વારના વ્યાખ્યા પ્રકારથી આજ ગાથા સૂત્રને સ્વીકારીને બતાવેલું છે. અર્થાત્, જેમ ક્ષેત્ર દ્વારની વ્યાખ્યા કરી તેમ સ્પર્શના द्वारनी व्याख्या पा तेनी प्रेम ४ सम सेवी ॥ ६० ॥ क्षेत्रद्वार - સ્પર્શનાદ્વાર કહ્યા. હવે, તે જ ક્ષેત્ર-સ્પર્શનાવાળાઓની સ્થિતિ પરિણામના અવધારણ માટે ‘કાળ' કાળદ્વાર કહેવાય છે. ત્યાં પણ, વિશિષ્ટ ક્ષેત્ર-સ્પર્શનામાં હેતુ હોવાથી સિદ્ધ દ્રવ્યપણાના અવધારણથી સંસ્થાન વિશેષની પ્રાપ્તિ માટે ઉત્કૃષ્ટ - અનુત્કૃષ્ટ સિધ્ધતિ ક્રિયાકાળ છે તે કાળને જ કહેવાની ઈચ્છાથી સંક્ષેપ કહે છે.
७०
-
॥ ५ ॥ श्राजद्वार (भूज)
(मू०) जहिँ अट्ठसयं सिज्झइ, अट्ठ य समया णिरंतरं कालं । वीसदसएसु चउरो, सेसा सिज्झति दो समए ॥ ६१ ॥ कालदारं यं ॥
( छा० ) यत्राष्टशतं सिध्यति, अष्टौ च समया निरंतरं कालम् । विंशतिदशकेषु चत्वारः, शेषाः सिध्यन्ति द्वाभ्यां समयाभ्याम् ॥ ६१ ॥ कालद्वारं गतम् ॥
(टी०) "जहिँ गाहा यत्र क्वचित्क्षेत्रादौ अष्टशतं सिध्यति अष्टावेव तत्र समया 'निरन्तरं' अविच्छिन्नं सिध्यति कालो वेदितव्यः । एवं 'वीसदसएसु चउरो' 'जहा वीसं च दूसमाइए इत्यादि दस णपुंसेसु इत्यादि । 'सेसा' दशकेभ्यः आरतः - यथा जेवमज्झे अट्ठ ।
"
१. यथा विंशतिश्च दुष्षमादिके x दश नपुंसकेषु । २. यवमध्येऽष्टौ । ३. 'अट्ठसयं' क
ख ।

Page #88

५. कालद्वार (मूल) जले चउक्कं, उड्डलोए चउक्कं दिटुं जाव दो पंडगे दो तित्थगरीत्यादीति गाथार्थः ॥ ६१ ॥ एवं ताव ओघओ सुत्तकारेण कालो एगगाहाए चेव अइदिट्ठो, संपयं वित्थरत्थो एईए चेव गाहाए खेत्ताइमग्गणादारक्कमेण विवरिज्जइ - तत्थ खेत्ते ओघेण तेलोक्के उक्कोसेणं अट्ठसमया णिरंतरं
१. (छा०) जले चतुष्कमूर्ध्वलोके चतुष्कं दृष्टं यावद् द्वौ पंडके द्वे तीर्थकर्यो । २. 'तित्थगरीओ इ-' ख। ३. तावदोघतः सूत्रकारेण काल एकगाथया चैवातिदिष्टः, सांप्रतं विस्तरार्थोऽनया चैव गाथया क्षेत्रादिमार्गणाद्वारक्रमेण विव्रियते - तत्र क्षेत्रे ओघेन त्रैलोक्ये उत्कृष्टेनाष्टसमयान् निरंतरं सिध्यतिकालः । विभागेन पुनर्जम्बूद्वीपेऽष्टसमयाः, एवं धातकीखण्डे पुष्करवरे कर्मभूमिषु सर्वासु भरतैरवतेषु विजयेषु अष्टसमयाः । जले संहरणेन चतुरः समयान्, एवं हरिवर्षादिषु च सर्वक्षेत्रेषु । अधोलोके चतुर उर्ध्वलोके द्वौ, लवणे द्वौ, कालोदधौ द्वौ, क्षेत्रमिति गतम् ॥ काल इति अवसर्पिण्युत्सर्पिणीनोत्सर्पि(णयवसर्पि)णीषु ओघतोऽनुसमयमष्टसमयान्. सिध्यन्ति । विभागतः सुषमासुषमायां सुषमायां च चतुरः समयान्, सुषमदुष्षमायां दुष्षमसुषमायां चाष्टौ समयान्, दुष्षमायामतिदुष्षमायां च चतुरः समयान्, एवमुत्सर्पिण्यामपि, काल इति समाप्तं । गतिरिति, नरकगतावनन्तरगताश्चतुरः समयान्, यत्र वैमानिका पतन्ति तत्राष्टौ समयान्, शेषे चतुरः, गतिरिति समाप्तं । वेद इति, पुरुषवेदपश्चात्कृताः पुरुषवेदानन्तरागतपुरुषेषु भंगेष्वष्टौ समयान् । शेषेषु दशसु चतुरः, वेद इति समाप्तं । तीर्थ इति, तीर्थकरतीर्थे नोतीर्थकरसिद्धा अष्टसमयान्, एवं तीर्थकरीतीर्थे नोतीर्थकरसिद्धा अपि । तीर्थकरा द्वौ समयौ, तीर्थकरी द्वौ समयौ, शेषेषु दशसु चतुरः । लिङ्ग इति, स्वलिङ्गेष्टसमयान्, शेषे चतुरः समये । चरित्र इति, अव्यंजिते पञ्चचरित्रे चतुरः समयान्, शेषे अष्टसमयान् । व्यञ्जिते सामायिक सूक्ष्माथाख्यातेषु अष्टौ समयान्, यत्र परिहारः पतति तत्र चतुरः समयान्, चरित्र इति समाप्तं । ज्ञान इति, अव्यञ्जिते द्विज्ञानपश्चात्कृता द्वौ समयौ, त्रिज्ञान-चतुर्ज्ञानपश्चात्कृताश्वाष्टौ समयान् । व्यजिते अभिनिबोधितश्रुतपश्चात्कृता द्वौ समयौ, यत्रावधिज्ञानं पतति तत्राष्टौ, शेषेषु ज्ञानसंयोगेषु चतुरः समयान् । यतो भणितं - "व्यजितमनोज्ञानयुते दशकमिति" । अवगाहनेति, उत्कृष्टयाऽवगाहनया द्वौ समयौ, जघन्ययाऽवगाहनया द्वौ समयान्, यवमध्यया चतुरः समयान्, अजघन्यानुत्कृष्टयाऽष्टौ समयान्, अवगाहना समाप्ता । उत्कृष्ट इति, अप्रतिपतिता द्वौ समयौ सिध्यन्ति, संख्येयकालपतिताश्चतुरोऽनन्तकालपतिता अष्टौ समयान् निरन्तरं सिध्यन्ति । ४. 'तिलोके क।

Page #89

सिद्धप्राभृत: सटीकः
सिज्झइकालो । विभागेणं पुण जंबुद्दीवे अट्ठसमया, एवं धायइसंडे पुक्खरवरे कम्मभूमीसु सव्वासु भरहेरवएसु विजएसु अट्ठसमया । जले साहरणाए चत्तारि समए, एवं हरिवासाइसु य सव्वखेत्ते । अहेलोए चत्तारि, उड्डलोए दो, णंदणे दो, समुद्दे दो, लवणे दो, कालोयणे दो, खेत्ते त्ति गयं ॥ कालेत्ति, ओसप्पिणीउस्सप्पिणीणोउस्सप्पि(णीओसप्पिणीसु ओघओ अणुसमयं अट्ठ समये सिज्झति । विभागओ सुसमसुसमाए सुसमाए य चत्तारि समए, सुसमदूसमाए दुसमसुसमाए य अट्ठ समए, दूसमाए अइदूसमाए य चत्तारि समए, एवं उस्सप्पिणीए वि, कालो त्ति सम्मत्तं । गइ त्ति, णिरयगईए अनंतरागया चत्तारि समए, जहि वेमाणिया पडंति तर्हि अट्ठ समए, सेसे चत्तारि, गइत्ति सम्मत्तं । वेइ त्ति, पुरिसवेयपच्छाकडा पुरिसवेयअणंतरागयपुरिसेसु भंगेसु अट्ठ समए । सेसेसु दससु चत्तारि, वेत्ति सम्मत्तं । तित्थ त्ति, तित्थगरतित्थे णोतित्थगरसिद्धा अट्ठसमए, एवं तित्थगरीतित्थे णो तित्थगरसिद्धा वि । तित्थगरा दो समए, तित्थगरी दो समए, सेसेसुं दससु चत्तारि । लिंगे त्ति, सलिंगे अट्ठ समए, सेसे चत्तारि समए । चरित्ते त्ति, अवंजिए पंचचरित्ते चत्तारि समए, सेसे अट्ठसमए । वंजिए सामाइयसुहुम अहक्खाएसु अट्ठ समए, जत्थ परिहारो पडइ तत्थ चत्तारि समए चरित्ते त्ति सम्मत्तं । बुद्धेत्ति सयं बुद्धा दो समए, बुद्धबोहिया अट्ठ समए, पत्तेयबुद्धा चत्तारि समए । णाणेत्ति, अव्वंजिए दुण्णाणपच्छाकडा दो समए, तिण्णाण - चउण्णाणपच्छाकडा य अट्ठ समए । वंजिए आभिणिबोहियसुय - पच्छाकडा दो समए, जहिँ ओहिणाणं पडइ तर्हि अट्ठ, सेसेसु णाणसंजोएसु चत्तारि १. 'कालायणे' ख - ङ् । २. ' - सु चत्ता - ' ख-घ -ग - ङ् । ३. 'अवं- ' ख ग घ ।
७२

Page #90

૧. વાનER (મૂન)
७३
समए । जओ भणियं - "वंजिय मणणाणजुए दसगं" ति । ओगाहण त्ति, उक्कोसियाए ओगाहणाए दो समए, जहण्णियाए ओगाहणाए दो समए, जवमज्झाए चत्तारि समए, अजहण्णाणुक्कोसाए अट्ठ समए, ओगाहणा सम्मात्ता । उक्कोस्से त्ति, अपरिवडिया दो समये सिज्जंति, संखेज्जकालपडिया चत्तारि अणंतकालपडिया अट्ठ समए निरंतर सिझंति । काले त्ति मूलद्वारं पञ्चमम् । सांप्रतं द्रव्यप्रमाणादिविशेषप्रदर्शनार्थमन्तरद्वारमुच्यते - तंच ओघओ विसेसओ वि य २. ओघओ जहण्णेणं एगं समयं उक्कोसेणं छम्मासा । संपयं ओघविभागेहिं अंतरं भण्णइ
(અનુ.) જે કોઈ ક્ષેત્રાદિમાં ઉત્કૃષ્ટથી એકસો આઠ સિદ્ધ થાય છે ત્યાં આઠ જ સમય નિરંતર સિધ્યતિકાળ જાણવો. એ રીતે વિશ-દશ વગેરેમાં - જેમકે દુષ્યમાદિ કાળમાં વિશ વગેરે તેમજ નપુંસકોમાં દશ વગેરે સિદ્ધ થાય છે ત્યાં ચાર સમય નિરંતર સિધ્યતિકાળ જાણવો. શેષ-દશ પછીના – જેમકે યવ મધ્યમાં આઠ, જલ-સમુદ્રાદિમાં ચાર, ઉર્ધ્વલોકમાં ચાર, પંડકવનમાં બે, તીર્થકરી એ વગેરે, ત્યાં બે સમય નિરંતર સિધ્યતિકાળ જાણવો. તે ૬૧ | આ રીતે સૂત્રકારે ઓઘથી એક ગાથા દ્વારા જ કાળ જણાવ્યો કર્યો છે. વર્તમાનમાં વિસ્તારથી આ જ ગાથાથી ક્ષેત્રાદિ માર્ગણા દ્વાર ક્રમથી વિવરણકરાય છે – ત્યાં ક્ષેત્રમાં
ઓઘથી રૈલોક્યમાં (સમગ્ર મનુષ્યલોકમાં) ઉત્કૃષ્ટથી આઠ સમય નિરંતર સિધ્ધતિકાળ છે. વિભાગથી જંબુદ્વીપમાં આઠ સમયો, એમ ધાતકીખંડમાં, પુષ્કરવામાં, સર્વ કર્મભૂમિઓમાં. ભરત-ઐરાવત અને વિજયોમાં આઠ સમયો નિરંતર સિધ્યતિકાળ હોય છે. જલમાં સંહરણથી ચાર સમય સિધ્યતિકાળ હોય છે એમ હરિવર્ષાદિ સર્વક્ષેત્રોમાં જાણવું. અપોલોકમાં ચાર સમયો, ઉર્ધ્વલોકમાં બે, નંદનવનમાં બે, સમુદ્રમાં બે, લવણમાં બે, કાલોદધિમાં બે સમય

Page #91

७४
सिद्धप्राभृत : सटीकः નિરંતર સિધ્યતિકાળ હોય છે, ક્ષેત્રદ્વાર ગયું ને કાળ - ત્યાં અવસર્પિણીઉત્સર્પિણી-નોત્સર્પિષ્યવસર્પિણીઓમાં ઓઘથી અનુસમય આઠ સમયમાં સિદ્ધ થાય છે. સિધ્યતિકાળ આઠ સમય છે. વિભાગથી સુષમસુષમા અને સુષમામાં ચાર સમયો, સુષમ-દુઃષમા, દુષ્યમસુષમામાં આઠ સમય, દુષ્યમાં અને અતિદુષમામાં ચાર સમય, આ રીતે ઉત્સર્પિણીમાં પણ જાણવું. આ રીતે કાળદ્વાર જાણવું. ગતિદ્વાર - નરકગતિમાં અનંતરાગતના ચાર સમય, જ્યાં વૈમાનિકોનો સમાવેશ થાય છે ત્યાં આઠ સમય, અને શેષ ગતિમાં ચાર સમય નિરંતર સિધ્યતિકાળ છે. વેદ દ્વાર. પુરુષવેદપશ્ચાદ્ભૂત પુરુષવેદ અનંતર આગત પુરુષ ભાંગાઓમાં આઠ સમય તથા શેષ દશ ભાંગાઓમાં ચાર સમય સિધ્યતિ કાળ છે. તીર્થદ્વાર - તીર્થકરના તીર્થમાં નોતીર્થકર સિદ્ધ આઠ સમય એ જે રીતે તીર્થકરીના તીર્થમાં પણ નોતીર્થકરસિદ્ધ આઠ સમય નિરંતર થાય. તીર્થકરોનો નિરંતર સિધ્યતિકાળ બે સમય તે રીતે તીર્થકરીનો પણ જાણવો. શેષ દશમાં ચાર સમય સિધ્યતિકાળ છે. લિંગ દ્વાર - સ્વલિંગ સાધુ આઠ સમય અને શેષ લિંગોમાં નિરંતર સિધ્યતિકાળ ચાર સમય છે. ચરિત્ર દ્વાર - અચંજિત પાંચે ચરિત્રોમાં ચાર સમય તથા શેષમાં આઠ સમય. વ્યંજિતમાં સામાયિક - સૂક્ષ્મસંપરાય અને યથાખ્યાત ચારિત્રમાં આઠ સમય. પરિહારનો જે ભાંગાઓમાં સમાવેશ થાય ત્યાં ચાર સમય સિધ્યતિકાળ છે. બુદ્ધદ્વાર સ્વયંબુદ્ધ બે સમય, બુદ્ધબોધિત આઠ સમય, તથા પ્રત્યેક બુદ્ધો ચાર સમય નિરંતર સિધ્યતિકાળવાળા છે. જ્ઞાનદ્વાર - અચંજિત દ્વિજ્ઞાન પશ્ચાત્કૃતનો એક સમય, તથા ત્રિજ્ઞાનચતુર્નાન પશ્ચાત્કૃતનો આઠ સમય નિરંતર સિધ્યતિ કાળ છે. વ્યંજિતમાં અભિનિબોધિક-શ્રુતજ્ઞાન પશ્ચાદ્ભૂત નિરંતર બે સમય સિદ્ધ થાય છે. જ્યાં અવધિજ્ઞાન ભળે ત્યાં આઠ સમય તથા શેષ જ્ઞાન સંયોગોમાં ચાર સમય નિરંતર સિધ્ધતિ કાળ છે. કહ્યું છે – “વ્યંજિતમાં “મન:પર્યવજ્ઞાન યુક્ત ભાંગામાં દશક” અર્થાત્ મન:પર્યવજ્ઞાન યુક્ત જે ભાગમાં દશ સિદ્ધ થાય છે ત્યાં ચાર

Page #92

૧. વાહત (મૂન), ૬. અંતરતાર (મૂત્ર)
७५
સમય નિરંતર સિધ્યતિકાળ છે. | અવગાહના દ્વાર - ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનામાં બે સમય, જઘન્ય અવગાહનામાં બે સમય, યવમધ્ય અવગાહનામાં ચાર સમય તથા અજઘન્યાનુષ્ટ અવગાહનામાં આઠ સમય નિરંતર સિધ્યતિકાળ હોય છે. ઉત્કૃષ્ટ દ્વારા અપ્રતિપતિત બે સમયે સિદ્ધ થાય છે અર્થાત્ અપ્રતિપતિતનો સિધ્ધતિકાળ બે સમય નિરંતર છે. સંખ્યયકાળ પતિતનો ચાર, અસંખ્યયકાળ પતિત ચાર અને અનંતકાળસપતિતનો આઠ સમય નિરંતર સિધ્યતિકાળ છે. કાળ નામનું પાંચમું મૂળદ્વાર પૂરું થયું.
II II અંતર દ્વાર (મૂળ) - હવે, દ્રવ્ય પ્રમાણાદિ વિશેષ બતાવવા માટે અંતરદ્વાર જણાવે છે. તે ઓઘથી ૧(એક), અને વિશેષથી ર(બે), છે. ત્યાં ઓઘથી જઘન્યથી એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી છ માસનું અંતર પડે છે. હવે, ઓ વિભાગોથી અંતર જણાવે છે. (मू०) जंबुद्दीवे धायइ, ओहविभागे य तिसु विदेहेसु ।
वासपुहुत्तं अंतरं, पुक्खर उभयपि वासहियं ॥ ६२॥ (૦)જંબૂતી થાતવચાના વિમા ર રિપુ વિહેવુ
वर्षपृथक्त्वमन्तरं, पुष्कर उभयमपि वर्षाधिकम् ॥ ६२ ॥
(ટી) “નંબુદી” નહિI નંબુદી ધાફિસંહે “ગોદે ત્તિ सव्वम्मि चेव दीवे, विभागेणं पुण 'तिसु विदेहेसु' जंबुद्दीवे एक्को दो धायइसंडा एएसु जहण्णेण एकं समयं उक्कोसेणं वासपुहुत्तं अंतरं । पुक्खरे ‘મયે પિ' કોલમો વિમાનતો ય વહિયં તિ જાળા: | દુર // १. जंबूद्वीपे धातकीखण्डे च 'ओघ' इति सर्वस्मिश्चैव द्वीपे, विभागेन पुनः'त्रिषु विदेहेषु' जंबूद्वीपे एको द्वौ धातकीखण्डौ एतेषु जघन्येनैकं समयमुत्कर्षण वर्षपृथक्त्वमन्तरम् । पुष्करे x ओघतो विभागतश्च वर्षाधिकं च ॥ २. 'वासपुहत्त' त्ति –8––|

Page #93

७६
सिद्धप्रामृत : सटीकः
(અનુ) જંબૂદ્વીપમાં ધાતકીખંડમાં અને સર્વદ્વીપમાં ઓઘથી તથા વિભાગથી ત્રણ વિદેહોમાં - એક જંબૂદ્વીપ અને બે ધાતકીખંડના આટલા ક્ષેત્રોમાં જઘન્યથી એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી વર્ષ પૃથત્વનું અંતર પડે છે. તથા બંને પુષ્કરમાં ઓઘથી અને વિભાગથી વર્ષાધિક मंतर उत्कृष्टथी ५ छ. ४धन्यथा से समय. अंतर ५3 छ. ॥ २॥ (मू) जम्मडओ भरहेरवएसु तिसुं अट्ठारकोडकोडुदही ।
साहरणि संखवासा, सेसेसु जहण्णओ समओ ॥ ६३ ॥ (छा०) जन्मतो भरतैरवतेषु त्रिषु अष्टादशकोटाकोटयुदधयः ।
संहरणे संख्यवर्षा, शेषेषु जघन्यतः समयः ॥ ६३ ॥
(टी०) "जम्मतो" गाहा ॥ भरहेरवएसु “तिसुं' ति तिसु अरगेसु अंतरं भाणितव्वं सुसमदूसमाए १. दूसमसुसमाए २. दूसमाए य ३. जओ एत्थ जाया सिझंति, तत्थ दुसु जायाणं 'अट्ठारसकोडकोडुदधी'
ओसप्पिणीसत्का नव उस्सप्पिणी सत्काश्च नव एकान्तसुषमाद्याः, एता अष्टादश समा द्वयेऽप्योघतो विवक्षिताः । साहरणे 'संखवासा' वाससहस्सा एए दट्ठव्वा । सेसेसु अरएसु एगंतसुसमाइसु तेसु ट्ठिई, सुसमासुसमाइसु संहारस्याविशेषात्, जहण्णओ समओ सर्वत्रान्तरमिति गाथार्थः ॥ ६३ ॥ सांप्रतं द्वयोरप्यवसर्पिण्युत्सर्पिण्योविभागत आह
(અનુ.) ભરતક્ષેત્ર અને ઐરાવતક્ષેત્રોમાં ત્રણે આરાઓ-સુષમદુઃષમા ૧, દુઃષમસુષમા ૨. અને દુઃષમામાં અંતર કહેવું કારણ કે, અહીં ઉત્પન્ન થયેલા સિદ્ધ થાય છે. ત્યાં બેમાં ઉત્પન્ન થયેલાનું અઢાર કોડાકોડી १. "तिसु' ङ । २. 'संहरणे' क । साहरणे ङ्। ३. भरतैरवतेषु त्रिष्वरकेष्वन्तरं भाणितव्यं सुषमदुष्षमायां १ दुष्षमसुषमायां २ दुष्षमायां च ३, यतोऽत्र जाताः सिध्यन्ति, तत्र द्वयोर्जातानाम् । ४. अवसपिणीसत्का नवोत्सपिणीसत्का नव । ५. संहरणे x वर्षसहस्रा एते द्रष्टव्याः । शेषेष्वरकेष्वेकान्तसुषमादिषु तेषु स्थितिः, सुषमासुषमादिषु । ६. 'सुसमादुसमाइसु' ख-ग-घ-ङ्। ७. जघन्यतः समयः ।

Page #94

६. अंतरद्वार (मूल)
સાગરોપમ એમાં અવસર્પિણી સંબંધી નવ તેમજ ઉત્સર્પિણી સંબંધી નવ સાગરોપમ કોડાકોડી એકાન્ત સુષમાદિ કાળની બંને કાળમાં આ અઢાર કોડાકોડી ઓઘથી વિવક્ષિત છે. સંહરણને આશ્રયીને તો સંખ્યાતવર્ષો યાને હજા૨વર્ષો જ જાણવા. અને એકાંત સુષમાદિ શેષ આરાઓમાં આ સ્થિતિ સંહરણના અવિશેષથી જાણવી તથા સર્વત્ર જઘન્યથી અંતર खेड समय छे. उक्त अंतर उत्सृष्टथी जतावेसुं भगवुं ॥ ६३ ॥
હવે, વિભાગથી અવસર્પિણી અને ઉત્સર્પિણીનું અંતર બતાવે છે. (मू०) ओसप्पिणिउस्सप्पिणि, जम्मतो उगुवीसकोडकोडुदही ।
दस साहरणे अहिया, वीस विसुद्धा विभागेणं ॥ ६४ ॥ जं सेसं पत्तेयं तरं तु ओघम्मि दुगदुगविसुद्धा । उभओ बहुतरक्कोसयं तु समओ जहण्णेणं ॥ ६५ ॥
( छा० ) अवसर्पिण्युत्सर्पिणी जन्मत एकोनविंशति कोटाकोट्युदधयः । दश संहरणेऽधिका, विंशतिर्विशुद्धा विभागेन ॥ ६४ ॥
७७
यच्छेषं प्रत्येकमन्तरं त्वोघे द्विकद्विकविशुद्धाः । उभयो बहुतरोत्कृष्टं तु समयो जघन्येन ॥ ६५ ॥
(टी०) “ओसप्पिणिउस्सप्पिणी" गाहा ॥ द्वयोरपि जंम्मओ उगुवीसकोडकोडुदधी जहा जंबुणामस्स मरुदेवीए य अंतरं उस्सप्पिणी संबंधिणीओ दस ओसप्पिणीए य एगंतसुसमादीणं केरियाओ णव, एवं उगुवीसा उस्सप्पिणीए वि । 'दस साहरणे अहिया' उस्सप्पिणीए साहरितसिद्धा पुणो अण्णे उक्कोसतो केवइकालेणं ओसप्पिणीए चेव
१. ० जन्मत एकोनविंशतिकोटाकोट्युदधयो यथा जंबूनाम्नो मरुदेव्याश्चान्तरमुत्सर्पिणीसंबन्धिन्यो दशावसर्पिण्याश्चैकान्तसुषमादीनां सत्का नव, एवमेकोनविंशतिरुत्सर्पिण्यामपि । उत्सर्पिण्यां संहृतसिद्धाः पुनरन्ये उत्कृष्टतः कियत्कालेनावसर्पिण्यां चैव सेत्स्यन्ति ? दशभिः कोटाकोटिभि: संख्येयवर्षसहस्त्राभ्यधिकाभिः यत एकान्तसुषमायाः संख्यातवर्षसहस्राण्युत्कृष्टमन्तरं दृष्टं, एवमुत्सर्पिण्यामपि । २. ‘उक्कोसा' क ।

Page #95

सिद्धप्रामृत : सटीकः सिज्झहिति?, दसहिं कोडाकडिहिं संखेज्जवाससहस्सब्भहियाहिं, जओ एगंतसुसमाए संखेज्जवाससहस्सा उक्कोसं अंतरं दिटुं, एवं उस्सप्पिणीए वि । “विस विसुद्धा विभागेणं' ति जम्मतो साहरणतो य एगंतविभागणं पुण वीसाए कोडाकोडीणं विसुद्धाए, जहा दूसमादीए सिद्धा पुणो तम्मि चेव तंत्र कालतो जंबूणामादी विदेहगा वा संहरणतो केवतिकालेण सिज्झिहिंति ?, भण्णइ, वीसाए विसुद्धा कोडाकोडीहिं । एवं सेसारगेसु वि, एवं उस्सप्पिणीए वि नेयव्वं । संपयं दोण्हं पि
ओसप्पिणिउस्सप्पिणीण एगतो दोण्हं दोण्हं अरगाणं उक्कोसं अंतरं चिंतिज्जति - तत्थ दूसमाए दूसमाए य दोण्हं पि किं अंतरं ? भण्णतिएताओ चेव वीस विसुद्धा विभागेणं कोडाकोडी जम्मतो कालतो किंचूणचूलसीतिवाससहस्सूणाओ, जतो उस्सप्पिणीए दूसमा जाता दूसमसुसमाए सिझंति । तक्कालतो जंबुणामादी साहरणतो पुण बिचत्तालीसवाससहस्सूणाओ, एवं ताव दूसमारगाणं दोण्हं । सेसारगाणं पि उवरिहत्तं णेतव्वं ॥ ६४ ॥ ..
जतो आह - "जं सेसं पत्तेयंतरं तु" गाहा ॥ उवउत्ता जं अण्णं तं सेसं दोण्हं दोण्हं अरगाणं पत्तेयं अंतरं उक्कोसं किं होति ? - १. जन्मतः संहरणतश्चैकान्तविभागेन पुनर्विशत्याः कोटाकोटीनां विशुद्धायाः, यथा दुष्षमादौ सिद्धाः पुनस्तस्मिश्चैव तत्र कालतो जम्बूनामादयो विदेहगा वा संहरणतः कियत्कालेन सेत्स्यन्ति ?, भण्यते, विंशत्याः विशुद्धा कोटाकोटिभिः । एवं शेषारकेष्वपि, एवमुत्सर्पिण्यामपि नेतव्यं । सांप्रतं द्वयोरप्यवसर्पिण्युत्सर्पिण्योरेकतो द्वौ द्वौ अरकानामुत्कृष्टमन्तरं चिन्त्यते - तत्र दुःषमायांः दुःषमायाश्च द्वयोरपि किमन्तरं ? भण्यते एते चैव विंशतिविशुद्धा विभागेन कोटाकोटयो जन्मतः कालतः किञ्चिदूनचतुरशीतिवर्षसहस्रोना. यत उत्सपिण्यां दुःषमाजाता दुःषम-सुषमायां सिध्यन्ति । तत्कालतो जम्बूनामादयः संहरणतः पुनर्द्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रोना, एवं तावद् दुःषमारकयोईयोः । शेषारकाणामप्युपर्यभिमुखं नेतव्यम् । २. 'तत्' ग-घ-ङ। ३. 'संहरंता' कख-ग-घ । ४. उपयुक्ता यदन्यं ततः शेषं द्वयोर्द्वयोररकयोः प्रत्येकमन्तरमुत्कृष्टं कि भवति ? उत्सर्पिण्यवसर्पिणीद्विके सामान्येन- ।

Page #96

६. अंतरद्वार (मूल)
'ओघम्मि' उस्सप्पिणिओसप्पिणीदुगे सामण्णेणं विवक्षिते 'दुगदुगविसुद्धा' र्ता चेव वीसकोडाकोडीओ कोडाकोडिदुगेणं विसुद्धाओ संतीओ इमं होति-उस्सप्पिणीदूसमसुसमाचरमंताओ उवरिहुत्तं आढत्तं जाव ओसप्पिणीदूसमसुसमादि त्ति, एत्थ अट्ठारस कोडाकोडीओ । एवं उस्सप्पिणी सुसमदूसमाचरमंताओ आढत्तं जाव ओसप्पिणीसुसमदूसमाचरमंतो जत्थ मरुदेवी सिद्धा एत्थंतरं सोलस कोडाकोडीओ त्ति । किमेतदेवमरकान्तरं गृह्यते ? इति चेदुच्यते, 'उभओ बहुयरउक्कोसगं तु' 'उभओ' त्ति द्वयोरपि जन्मतत्कालसंहरणलक्षणतत्कालयोर्बहुतरमुत्कृष्टमन्तरं लभ्यते इति कृत्वा, संक्षेपेण द्वयोरपि कालयोर्युगपदेकप्रयत्नेनैतदन्तरं प्रारब्धं तेन संहरणतः सुषमदुष्षमाचरमान्तसिद्धस्य द्वितीयसुषमदुष्षमारकादिसिद्धस्य चैताः षोडशान्तरम्, जन्मतत्कालतस्तु सिद्धस्य संभवा-न्यथानुपपत्तेरष्टादशैवेत्यलं प्रसंगेन । प्रकृतं प्रस्तुमःतओ सुसमदुसमंतराओ सोलसहितो दुगे सुद्धे चोद्दस कोडाकोडीओ उस्सप्पिणीसुसमादिसंहरणसिद्धस्स ओसप्पिणीसुसमाचरमंतसिद्धस्स य एयं अंतरं होइ । एतत्पुनः किमेवं गृह्यते ? इति चेदुच्यते, अनयोर्द्वयोः समयोरपि तुल्यानुभावत्वात्प्रायस्तुल्यसिद्धराशिख्यापनार्थम् एतच्च कालश्रेण्यां भावयिष्यत इति । सुसमंतरओ दुए सुद्धे दुवालसकोडा - कोडीओ एगंतसुसमाणं अंतरं एवं चेव भावत्थसहियं दट्ठव्वं । एवं
७९
१. ताश्चैव विंशतिकोटाकोटयः कोटाकोटिद्विकेन विशुद्धाः सन्त्य इदं भवति - उत्सर्पिणी दुःषमसुषमाचरमान्तादुपरिमुखमारब्धं यावदवसर्पिणीदुःषमसुषमादिरिति, अत्राष्टादश कोटाकोटयः । एवमुत्सर्पिणीसुषमदुःषमाचरमान्तादारब्धं यावदवसर्पिणी सुषमदुःषमाचरमान्तो यत्र मरुदेवी सिद्धा, अत्रान्तरं षोडशकोटाकोट्य इति । २. ' - दुगुण-' क-ख-ग-घ। ३. ततः सुषमदुष्षमान्तरात् षोडशेभ्यो द्विके शुद्धे चतुर्दश कोटाकोटय उत्सर्पिणी सुषमादिसंहरणसिद्धस्यावसर्पिणीसुषमाचरमांतसिद्धस्य चैतदन्तरं भवति । ४. 'द्वयोर्द्वयोः' - ख ग घ ङ् । ५. सुषमान्तराद् द्विके शुद्धे द्वादशकोटाकोट्य एकान्त सुषमयोरन्तरमेवं चैव भावार्थसहितं द्रष्टव्यं । एवं तावदेतदुत्कृष्टमन्तरं, समयो जघन्येनैकः । सर्वं चेदमेव शास्त्रं चिन्त्यते महासिद्धप्राभृतप्रज्ञापनायामवसर्पिणीवत्र्त्तिनोर्द्वयोर्द्वयोः समययोस्तुल्यानुभावयोः काल श्रेण्यां सिद्धविशेषप्रज्ञापनार्थम् ।

Page #97

૮૦
सिद्धप्राभृत : सटीकः ताव एयं उक्कोसं अंतरं, समओ जहण्णेणं एक्को, सव्वं चेणमेव सत्थं चिंतिज्जइ महासिद्धपाहुडपण्णवणाए ओसप्पिणीउस्सप्पिणीवत्तिसु दोसु दोसु समएसु तुल्लाणुभावेसु कालसेढीए सिद्धविसेसपण्णवणत्थमिति गाथार्थः ॥ ६४ ॥ ६५ ॥ सांप्रतमेकान्तदुष्षमयोरुत्कृष्टमन्तरमाह
(અનુ.) અવસર્પિણી અને ઉત્સર્પિણીના બંને કાળ મળીને જન્મથી ઓગણીશ કોડાકોડી સાગરોપમ સિદ્ધનું અંતર એક અવસર્પિણી કે ઉત્સર્પિણીને આશ્રયીને પડે છે. જેમકે જંબુસ્વામીથી માંડીને મરૂદેવીના સિદ્ધ થવા સુધીનું (બંને અવસર્પિણી કાળ) અંતર ઉત્સર્પિણી કાળની દશ કોડાકોડી તથા અવસર્પિણી કાળના એકાંત સુષમાદિ ત્રણકાળની નવ કોડાકોડી એમ કુલ ઓગણીશ કોડાકોડીનું અંતર અવસર્પિણીમાં તેમજ ઉત્સર્પિણીમાં પણ એ જ રીતે ઓગણીશ કોડાકોડી સાગરોપમનું અંતર જાણવું, તથા સંદરણમાં સાધિક દશ કોડાકોડી સાગરોપમ અંતર જાણવું. પ્રશ્ન - ઉત્સર્પિણીમાં સંહરણ કરાયેલ સિદ્ધો અન્ય અવસર્પિણીમાં જ ઉત્કૃષ્ટથી કેટલા કાળે સિદ્ધ થશે ? જવાબ – સંખ્યાત વર્ષ સહસ્ત્ર અધિક એવી દશ કોડાકોડીએ. કારણ કે, એકાન્ત સુષમાકાળમાં ઉત્કૃષ્ટ અંતર સંખ્યાત વર્ષ સહસ્ર જોવાયેલું છે. આ રીતે સંહરણ સિદ્ધને આશ્રયીને ઉત્સર્પિણીમાં પણ જાણવું, તથા જન્મ અને સંહરણથી એકાંત વિભાગથી વિશુદ્ધ વિસ કોડાકોડી સાગરોપમ અંતર જાણવું. જેમ કે – દુઃષમાદિ કાળમાં સિદ્ધ થયા અને ફરીથી તે દુષમા કાળમાં જ કાળથી જંબૂસ્વામી વગેરે અથવા વિદેહમાં રહેલા સંહરણથી કેટલા કાળે સિદ્ધ થશે? જવાબ - વિશુદ્ધ વિશ કોડાકોડી સાગરોપમે સિદ્ધ થશે. એમ શેષ આરાઓમાં પણ જાણવું. આમ, ઉત્સર્પિણીમાં પણ સમજવું. હવે, બંને અવ-ઉત્સર્પિણીનું એકતરફી બે-બે આરાનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર વિચારાય છે – ત્યાં દુઃષમા – અને દુઃષમા વચ્ચે કેટલું અંતર છે? – વિશુદ્ધ વિભાગથી જન્મથી વશ કોડાકોડી અને કાળથી

Page #98

૬. અંતરાર (મૂત)
કાંઈક ન્યૂન ૮૪૦૦૦ વર્ષ. કારણ કે, ઉત્સર્પિણીમાં દુ:ષમામાં જન્મેલા દુઃષમ સુષમામાં સિદ્ધ થાય છે. । તત્કાળથી જંબુસ્વામી આદિ અને સંહરણથી આવેલા માટે ૪૨૦૦૦ વર્ષ ન્યૂન. આ રીતે બે દુઃષમા આરા વચ્ચેનું અંતર છે, એ રીતે શેષ આરાનું અંતર પણ ઉપર મુજબ લાવવું. ॥ ૬૪ ॥ જે અન્ય શેષ આરાઓ ઉપયુક્ત છે તે બે-બે આરાઓનું પ્રત્યેકનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર શું હોય છે ? ઓઘથી – ઉત્સર્પિણી – અવસર્પિણી દ્વિક સામાન્યથી વિવક્ષા કરતાં તેજ વીશ કોડાકોડી દ્વિકથી વિશુદ્ધ થતી છતી આ રીતે હોય છે. ઉત્સર્પિણીના દુઃષમ સુષમઆરાના ચરમાંતથી ઉપર મુજબ શરૂ કરેલ યાવત અવસર્પિણીના દુઃખમ સુષમકાળની આદિ સુધી જાણવી. અહીં, કુલ અઢાર કોડાકોડી સાગરોપમ થાય છે. અર્થાત્ ઉત્સર્પિણીના છેલ્લા ત્રણ આરા ચોથો, પાંચમો, છઠ્ઠો તેમજ અવસર્પિણીના પ્રથમ ત્રણ આરા પહેલો, બીજો, ત્રીજો મળીને કુલ અઢાર કોડાકોડી થાય છે. આ રીતે ઉત્સર્પિણીના સુષમ-દુઃષમાના ચરમાંતથી માંડીને અવસર્પિણીના સુષમદુઃષમાના ચરમાંત સુધી જ્યાં મરૂદેવી સિદ્ધ થયા, આ અંતર સોળ કોડાકોડી સાગરોપમનું છે તે આ રીતે ઉત્સર્પિણીનો પાંચમો, છઠ્ઠો આરો તથા અવસર્પિણીનાં પહેલો, બીજો, ત્રીજો આરો મળીને કુલ સોળ કોડાકોડી સાગરોપમ કાળ અંતર થાય છે. આટલું જ આરાઓનું અંતર કેમ લેવાય છે ? જવાબ - બંને ય જન્મ તત્કાળ અને સંહરણ તત્કાળમાં ઉત્કૃષ્ટ અંતર બહુતર પ્રાપ્ત થાય છે માટે, સંક્ષેપથી બંને કાળનું યુગપત (એકસાથે) એકપ્રયત્નથી આ અંતર આરંભાયું છે તેથી સંહરણથી સુષમદુઃખમા ચરમાંત સિદ્ધ અને બીજા સુષમદુઃષમારાદિ સિદ્ધનું આટલું- સોળ કોડાકોડી સાગરોપમ-અંતર છે અહીં, તત્કાળ સિદ્ધના સંભવની અન્યથા અનુપપત્તિથી તો અઢાર કોડાકોડી સાગરોપમ અંતર જ થાય છે. પ્રસંગથી સર્યું. હવે, પ્રકૃતની પ્રસ્તુતિ કરીએ છીએ - તે
८१

Page #99

सिद्धप्रामृत : सटीकः કારણથી સુષમદુઃષમાના સોળ કોડાકોડી અંતરમાંથી બે કોડાકોડી શુદ્ધ થતાં ઉત્સર્પિણીના સુષમાદિ સંહરણ સિદ્ધ અને અવસર્પિણીના સુષમા ચરમાંત સિદ્ધનું આ અંતર હોય છે. એમ શા માટે ગ્રહણ કરાય છે? જવાબ - આ બંને સમયોનો પણ તુલ્ય અનુભાવ હોવાથી પ્રાયઃ તુલ્ય સિદ્ધ રાશિ જણાવવા માટે આ રીતે કહેવાય છે. આ વાત કાલશ્રેણીમાં ભાવીશું. હવે, સુષમાના અંતરમાંથી બે કોડાકોડી શુદ્ધ થતાં બાર કોડાકોડીઓ એકાંત સુષમાઓનું અંતર આ રીતે જ ભાવાર્થ સહિત જોવું. એમ, આ ઉત્કૃષ્ટ અંતર છે, જઘન્ય અંતર એક સમય છે. આ આખું ય શાસ્ત્ર મહાસિદ્ધ પ્રાભૃત પ્રજ્ઞાપનામાં બે અવસર્પિણીમાં રહેલા - બે તુલ્યાનુભાવવાળા સમયોની કાલશ્રેણીમાં વિશેષથી પ્રજ્ઞાપના માટે વિચારાય છે. તે ૬૪ / ૬૫ II
હવે, એકાંત દુઃષમાકાળોનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર જણાવે છે. (मू०) ओसप्पिणी असंखा, साहरणुक्कस्स अंतरं होई ।
अइदुस्समाण दोण्ह वि एक्को समओ जहण्णेणं ॥६६॥दारं॥ (૦) અવસર્વિસંધ્યા, સંહરમન્ત મતિ
अतिदुष्षमयोर्द्वयोरपि, एकः समयो जघन्येन ॥ ६६ ॥ द्वारम् ॥
(ટી) “મોuિળી અસંવા” નહિ I સુપતિ જાથાર્થ: દ્દિદ્દા अधुना गतिद्वारमाह
(અનુ.) બંને અતિદુષમા કાળમાં સંહરણનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર અસંખ્ય અવસર્પિણી હોય છે તથા બંનેમાં જઘન્ય અંતર એક સમય હોય છે. / ૬૬ /
૨. “કસ્સપ્પી ”
--|- |

Page #100

६. अंतरद्वार (मूल), १. गतिद्वार
१. गति द्वार (मू०) एगसमयं जहण्णं, वासा संखेज्ज सव्वगइसु पि ।
साहियवासं वेमाणिएसु पडिया व जे जत्थ ॥६७ ॥ दारं ॥ (छा०) एकसमयं जघन्यं, वर्षाः संख्येयाः सर्वगतिष्वपि ।।
साधिकवर्षं वैमानिकेभ्यः पतिता वा ये यत्र ॥ ६७ ॥ द्वारम् ॥
(टी०) “एगसमयं" गाहा ॥ 'वासा संखेज्ज' त्ति वाससहस्सा, संखेज्जा एवं सव्वत्थ दट्ठव्वं जत्थ संखेज्जवासगहणं 'सव्वगइसुं पि' तिं निरयतिरियमणुयदेवगईहितो अणंतरागताणमेव अंतरं साहियं संवच्छरं, 'वेमाणिएसु पडिया व जे जत्थ' त्ति जहा णेरइएहिं उक्कोसेणं वाससहस्सं उवएसेण हेउणा संखेज्जाणि वाससहस्साणि । उवएसं लहिउं संबुद्धा सिद्धा, हेउं - निमित्तमित्तं दटुं संबुद्धा सिद्धा, एवं सव्वत्थ दट्ठव्वं । तिरिक्खजोणिगेहि उवएसेण वाससयपुहुत्तं हेउणा संखेज्जाणि । एवं तिरिक्खजोणिणीहिं मणुस्सेहिं मणुस्सीहिं देवीहिं देवेहि वासं साइरेगं उवएसओ हेउणा वाससहस्सा संखा । एगिदिएहिं पंचिदिएहिं - पुढविआउवणस्सइगब्भ-वक्कंतिएहिं आई काउं जाव
१. वर्षसहस्राणि, एतत्सर्वत्र द्रष्टव्यं यत्र संख्येयवर्षग्रहणं । २. नारकतिर्यङमनुष्यदेवगतिभ्योऽनन्तरागतानामेवान्तरं साधिकं संवत्सरम् । ३. यथा नैरयिभ्यउत्कृष्टेन वर्षसहस्रमुपदेशेन हेतुना संख्येयानि वर्षसहस्राणि । उपदेशं लब्ध्वा संबुद्धाः सिद्धाः,हेतु - निमित्तमात्रं दृष्ट्वा संबुद्धाः सिद्धाः, एवं सर्वत्र द्रष्टव्यम् । तिर्यग्योनिभ्यउपदेशेन वर्षशतपृथक्त्वं हेतुना संख्येयानि । एवं तिर्यग्योनिभिमनुष्यैभ्योर्मनुष्यीभ्योर्देवेभ्यर्देविभ्यवर्ष सातिरेकमुपदेशतो हेतुना-संख्यानि वर्षसहस्राणि । एकेन्द्रियेभ्यःपञ्चेन्द्रियेभ्यः-पृथ्वीअब्-वनस्पति-गर्भ-व्युत्क्रान्तेभ्य आदिकृत्वा यावद् द्वितीया पृथिवीति एतेभ्यः सर्वेभ्यः संख्येयानि वर्षसहस्राणि । ईशानेभ्य: सौधर्मेभ्यश्च संवत्सरातिरेकम् । ईशान - सौधर्मदेविभ्यः संख्येय वर्षसहस्राण्यन्तरं, एवं शेषा अपि नेतव्याः । गतिरिति गतम् । वेद इति द्वारमाह । ४. 'त्तमेत्तं' ग-घ-ङ। ५. '-इमणुस्सगब्भव-' ङ्।

Page #101

८४
सिद्धप्राभृत : सटीकः दोच्चा पुढेवि त्ति एएहिं सव्वेहिं संखेज्जाणि वाससहस्साणि । ईसाणएहिं सोहम्मएहिं य संवच्छरसाइरेगं । ईसाणसोहम्मदेवीहिं' संखेज्जवाससहस्सा अंतरं, एवं सेसा वि नेयव्वा । 'गइ' त्ति गयं I ૬૭ | વે ત્તિ તારમહં–
(અનુ) પ્રસ્તુતમાં જ્યાં જ્યાં સંખ્યાત વર્ષ બતાવ્યું છે ત્યાં ત્યાં વર્ષ સન્ન (હજાર વર્ષ પછી સર્વ સ્થાને જાણવું, અહીં અંતર દ્વાર ગતિ માર્ગણાની વિચારણા ચાલે છે, ત્યાં નારક-તિર્યંચ-મનુષ્ય અને દેવગતિમાંથી અનંતર આવેલાનું અંતર સાધિક એક વર્ષ હોય છે. જેમ કે, નૈરયિકને આશ્રયીને ઉત્કૃષ્ટથી ઉપદેશ દ્વારા પામેલા સિદ્ધનું અંતર સહગ્ન વર્ષ તથા હેતુ-કોઈપણ પ્રકારના નિમિત્તને પામીને સિદ્ધ થયેલાનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર સંખ્યાત હજાર વર્ષ છે. આ રીતે તિર્યંચ ગતિમાંથી ઉપદેશ દ્વારા સંબુદ્ધ સિદ્ધોનું અંતર સો વર્ષ પૃથત્વ તથા હેતુથી સંબુદ્ધ સિદ્ધો વચ્ચે ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાત – હજાર વર્ષનું અંતર પડે, આ રીતેં તિર્યંચ સ્ત્રી, મનુષ્ય, મનુષ્ય સ્ત્રી, દેવ, દેવી ગતિમાંથી આવી ઉપદેશ દ્વારા સિદ્ધ થયેલાનું ઉત્કૃષ્ટથી અંતર સાતિરેક વર્ષ તથા હેતુ દ્વારા સંખ્યાત હજાર વર્ષનું અંતર પડે. એકેન્દ્રિય - પંચેન્દ્રિય - પૃથ્વી – અપ - વનસ્પતિ તથા ગર્ભજ ને આદિ કરીને યાવત્ બીજી પૃથ્વી સુધી આ બધાઓ દ્વારા સંખ્યય હજારો વર્ષોનું અંતર પડે. ઈશાનવાસી દેવો તથા સૌધર્મ દેવોમાંથી સિદ્ધ થયેલા વચ્ચે ઉત્કૃષ્ટથી સાતિરેક વર્ષનું અંતર પડે. ઈશાન અને સૌધર્મ દેવીમાંથી આવીને સિદ્ધ થયેલાનું સંખ્યાત હજાર વર્ષ અંતર પડે, આ રીતે બીજા પણ જાણી લેવા. ગતિ દ્વાર પૂરું થયું. તે ૬૭
१. 'पुढवि त्ति । ईसाणसोहम्मदेवीहिं संखेज्जवाससहस्सा अंतरं । गइत्ति गयं' क-- |

Page #102

६. अंतरद्वार (मूल), २. वेदद्वार-३. तीर्थद्वार
૨. વેદ દ્વાર (मू०) एगसमयं जहण्णं, संखा वासाण पुंसइत्थीसुं ।
पुरिसे वासं अहियं, अणंतरं तेसु एमेव ॥ ६८ ॥ दारं ॥ (छा०) एकसमयं जघन्यं, संख्या वर्षाज्ञ नपुंसस्त्रीषु ।
पुरुषे वर्षमधिकमनन्तरं तेषु एवमेव ॥ ६८ ॥ द्वारम् ॥
(टी०) "एगसमयं" गाहा ॥ पुरिससिद्धाणं पुरिसाणंतरसिद्धाण य दोण्हं पि भंगाणं अंतरं वासं अधियं । सेसपुरिसे इत्थिणपुंसगभंगेसु संखिज्जाणि वाससहस्साणि अंतरं ति गाथार्थः ॥ ६८ ॥ तीर्थद्वारमाह
(અનુ) વેદદ્વારમાં સર્વત્ર જઘન્ય અંતર એક સમયનું પડે છે તથા ઉત્કૃષ્ટ અંતર પુરુષ સિદ્ધો અને પુરુષાનંતર સિદ્ધ એ બંને ભાંગાઓમાં સાધિક વર્ષ થાય છે. (પડે છે.) તથા એ સિવાયના પુરુષ વેદમાં તથા સ્ત્રીવેદ - નપુંસકવેદના ભાંગાઓમાં સંખ્યય ४२ वर्षोनु मंतर ५3 छ. ॥ ६८ ॥
3. तीर्थ द्वार (मू०) पुव्वसहस्सपुहुत्तं, तित्थगर अणंतकाल तित्थगरी ।
णोतित्थगरा वासाहिगं तु सेसा उ संखसमा ॥६९ ॥ दारं ॥ (छा०) पूर्वसहस्रपृथक्त्वं, तीर्थकरेऽनन्तकालं तीर्थकर्याः ।
नोतीर्थकराणां वर्षाधिकं तु शेषाणां तु संख्यसमाः ॥६९॥ द्वारम् ॥
(टी०) "पूव्वसहस्स" गाहा कण्ठ्या । णवरं सेसेसु भंगेसु 'संखसमे' त्ति संखेज्जवाससहस्स' त्ति गाथार्थः ॥ ६९ ॥ लिङ्गद्वारमाह
१. पुरुषसिद्धानां पुरुषानन्तरसिद्धानां च द्वयोरपि भंगयोरन्तरं वर्षमधिकम् । शेषपुरुषे स्त्रीनपुंसकभंगेषु संख्यातानि वर्षसहस्राण्यंतरमिति । २. सेसेसु - इति नन्दि मलय वृत्त । ३. 'कंठा' क । ४. नवरं शेषेषु भङ्गेषु 'x' संख्येयवर्षसहस्राणीति ।

Page #103

८६
सिद्धप्राभृत : सटीकः (અનુ) બે તીર્થકર સિદ્ધો વચ્ચે ઉત્કૃષ્ટથી સહસ્ત્રપૃથકત્વ પૂર્વ વર્ષનું અંતર પડે છે તથા બે તીર્થકરી-સ્ત્રી તીર્થંકરો વચ્ચે અનંતકાળનું અંતર પડે છે અતીર્થંકર સિદ્ધોનું ઉત્કૃષ્ટથી સાધિક વર્ષ જેટલું અંતર પડે તેમજ શેષ सिद्धोनु तो संध्यात वर्षोनु उत्कृष्टथी अंतर ५3 छ. ॥ ६८॥
४. सिंग द्वार (मू०) एएसिं च जहण्णं, समओ तं चिय सलिंगमाईणं ।
वासहियं तु सलिंगे, परंतु सेसा तु संखसमा ॥७० ॥ दारं ॥ (छा०) एतेषां च जघन्यं, समयस्तच्चैव स्वलिङ्गादीनाम् ।
वर्षाधिकं तु स्वलिङ्गे, परन्तु शेषास्तु संख्यसमाः ॥ ७० ॥ द्वारम् ॥
(टी०) "एएसिं च" गाहा ॥ 'एएसिं' 'तित्थगरादीणं जहण्णं समओ, तं चिय अंतरं समओ सलिंगमादीणं, संवच्छरं साहियं सलिंगे, 'परं तु' उक्कोसयं पुण एयं । 'सेसा उ' अण्णलिंगगिहिलिंगसिद्धा संखेज्जाओ समाओ अंतरं काउं सिझंति त्ति गाथार्थः ॥ ७० ॥ चरित्रद्वारमाह
(અનુ) આગળની ગાથામાં તીર્થંકરાદિનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર બતાવ્યું. તે જ તીર્થંકરાદિનું જઘન્ય અંતર એક સમય પડે, અને તે જ (એક સમય) સ્વલિંગ સિદ્ધાદિનું જઘન્ય અંતર પણ છે. સ્વલિંગ સિદ્ધોનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર સાધિક વર્ષ જેટલું પડે, તથા શેષ-ગૃહિલિંગ – અન્ય લિંગ मार्नुि संध्यात वर्ष ४j उत्कृष्टथी अंतर ५3 छ. ॥ ७० ॥
५. याशि द्वार (मू०) तिचरित्ते वासहियं, वंजिय छेयपरिहाररहिए य ।
अट्ठार कोडकोडी, सेसा उक्स्स सम इयरं ॥ ७१ ॥
१. तीर्थकरादीनां जघन्यं समयः, तच्चैवान्तरं समयः स्वलिङ्गादीनां, संवत्सरं साधिकं स्वलिङ्गे, 'x' उत्कृष्टं पुनरेतत् । अन्यलिङ्गगृहिलिङ्गसिद्धाः संख्येयाः समाः अंतरं कृत्वा सिध्यन्तीति ।

Page #104

A७
६. अंतरद्वार (मूल), ४. लिंगद्वार-५. चारित्रद्वार (छा०) त्रिचारित्रे वर्षाधिकं, व्यञ्जिते छेद-परिहार रहिते च ।
अष्टादश कोटाकोटयः, शेषाणामुत्कृष्टं समय इतरम् ॥ ७१ ॥
(टी०) "तिचरित्ते" गाहा ॥ अव्वंजिए तिचरित्तपच्छाकडाणं वासं अहियं उक्कोसमंतरं, चउचरित्तपच्छागडसिद्धाणं संखेज्जाणि वास सहस्साणि, पंचहि पच्छाकडाणं अट्ठारस कोडाकोडीओ साइरेगाओ । व्यजिते छेदपरिहाररहिते चैतदेव वर्षं साधिकम् । कथम् ? सामाइयसुहुमअहक्खायपच्छाकडाणं संवच्छरं सातिरेगं, सामाइयच्छेदोवट्ठा णीयसुहुमअहक्खायपच्छाकडाणं अट्ठारस कोडाकोडीओ सातिरेगाओ, पंचहिं पच्छाकडाणं पि ता चेव अट्ठारस साहियाओ । सेसाण वि द्वयोरनयोर्विकल्पयोः समयः 'इतरं' जघन्यमिति गाथार्थः ॥ ७२ ॥ बुद्धद्वारमाह
(अनु.) सव्यतिम त्रियारित्रपश्चात्त (समय - સૂક્ષ્મસંપરાય યથાખ્યાત) - સિદ્ધોમાં ઉત્કૃષ્ટથી સાધિક વર્ષનું અંતર પડે. ચાર ચારિત્ર પશ્ચાતકૃત (સામાયિક - છેદોપસ્થાપનીય - સૂક્ષ્મ સંપરાય - યથાખ્યાત) સિદ્ધોમાં સંખ્યાત હજાર વર્ષોનું અંતર પડે તથા પાંચ ચારિત્ર પશ્ચાદ્ભૂત સિદ્ધોમાં ઉત્કૃષ્ટથી સાધિક અઢાર કોડાકોડી સાગરોપમ જેટલું અંતર પડે. તથા વ્યંજિતમાં છેદ-પરિહાર વિશુદ્ધિ રહિત ચારિત્રત્રિકમાં સાધિક વર્ષ જેટલું અંતર પડે છે. કઈ રીતે? સામાયિકસૂક્ષ્મસંપરાય તથા યથાખ્યાતચારિત્ર પશ્ચાદ્ભૂત સિદ્ધોનું સાતિરેક વર્ષ, સામાયિક - છેદોપસ્થાનીય - સૂક્ષ્મસંપરાય તથા યથાખ્યાત ચારિત્ર
१. अव्यजिते त्रिचारित्रपश्चात्कृतानां वर्षमधिकमृत्कृष्टमन्तरं, चतुश्चारित्रपश्चात्कृतसिद्धानां संख्येयानि वर्षसहस्राणि, पंचभिः पश्चात्कृतानामष्टादश कोटाकोटयः सातिरेकाः । २. सामायिकसूक्ष्माथाख्यातपश्चात्कृतानां संवत्सरं सातिरेकं, सामायिक-छेदोपस्थापनीय सूक्ष्माथाख्यातपश्चात्कृतानामष्टादश कोटाकोट्यः सातिरेकाः, पञ्चभिः पश्चात्कृतानामपि ताश्चैवाष्टादश साधिकाः । शेषयोरपि ।

Page #105

८८
सिद्धप्राभृत : सटीकः પશ્ચાત કૃત સિદ્ધોનું સાતિરેક અઢાર કોડાકોડી સાગરોપમ તથા પાંચેય દ્વારા પશ્ચાદ્ભૂત ચારિત્ર સિદ્ધોનું પણ તેટલું જ સાધિક અઢાર કોડાકોડી અંતર પડે, એના શેષ બે વિકલ્પોમાં પણ એટલું જ સમજવું તથા દરેકમાં धन्य अंतर से समयनुं ५3. ॥ ७२ ॥
१. जुबार (मू०) बुद्धेहि बोहियाणं, वासहियं सेसयाण संखसमा ।
पुव्वसहस्सपुहुत्तं, होइ सयंबुद्ध सम इयरं ॥ ७२ ॥ (छा०) बुद्धै र्बोधितानां, वर्षाधिकं शेषाणां संख्यसमाः ।
पूर्वसहस्रपृथक्त्वं, भवति स्वयंबुद्धानां समय इतरम् ॥ ७२ ॥
(टी०) "बुद्धेहिँ" गाहा ॥ वासहियं ति साधिकम् । शेषाणां विकल्पानां पत्तेगबुद्धाणं बुद्धबोहियाणं च इत्थीणं 'संखसम' त्ति संखेज्जाणि वाससहस्साणि । सयंबुद्धाणं पुण पुव्वसहस्सपुहत्तं, समयः 'इतरं' जघन्यमिति गाथार्थः ॥ ७२ ॥ ज्ञानद्वारमाह
(અનુ.) બે બુદ્ધબોધિત સિદ્ધો વચ્ચે ઉત્કૃષ્ટથી સાધિક વર્ષઅંતર પડે, તથા શેષ વિકલ્પો પ્રત્યેકબુદ્ધ, બુદ્ધબોધિતસ્ત્રીઓ આ બંનેમાં સંખ્યાત હજાર વર્ષનું અંતર ઉત્કૃષ્ટથી પડે. અને સ્વયંબુદ્ધો વચ્ચે ઉત્કૃષ્ટથી સહગ્નપૂર્વપૃથક્વ (બેથી નવ હજાર પૂર્વ)નું અંતર પડે, તથા જઘન્ય અંતર દરેકમાં એક સમય જાણવું.
७. ज्ञान द्वार (मू०) दुगणाण मइसुयाणं, पलियासंखेज्जभाग सेसाणं ।
वासहियं मणपज्जव-णाणरहे सेस संखसमा ॥ ७३ ॥
१. प्रत्येकबुद्धानां बुद्धबोधितानां च स्त्रीणां संख्येयानि वर्षसहस्राणि । स्वयंबुद्धानां पुनः पूर्वसहस्रपृथक्त्वम् ।

Page #106

६. अंतरद्वार (मूल), ६. बुद्धद्वार-७. ज्ञानद्वार (छा०) ज्ञानद्विके मतिश्रुतयोः, पल्यासंख्येयभागं शेषाणाम् ।
वर्षाधिकं मनःपर्यवज्ञानरहितानां शेषयोः संख्यसमाः ॥ ७३ ॥
(टी०) "दुगणाण" गाहा ॥ दुगणाणपच्छाकडाणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं । तिणाणपच्छाकडाणं संवच्छरं साइरेगं । चउणाणपच्छाकडाणं संखेज्जाणि वाससहस्साणि । वंजिए मइसुयाणं पलियासंखेज्जभागो । सेसाणं विगप्पाणं वासं अहियं, तं जहा- आभिणिबोहिय सुयओहिनाणपच्छाकडाणं, एयं 'मणपज्जवणाणरहे'त्ति मण (पज्जव)णाणंरहियाणं । सहियाणं पुण सेसभंगाणं आभिणिबोहियसुयमणपज्जवणाणपच्छाकडाणं चउपच्छाकडाणं वा 'संखसम' त्ति संखेज्जाणि वाससहस्साणि त्ति गाथार्थः ॥ ७३ ॥ अवगाहनद्वारमाह
(અનુ.) મતિ અને શ્રુતજ્ઞાન પશ્ચાત્કૃત સિદ્ધોનું ઉત્કૃષ્ટથી અંતર પલ્યોપમ અસંખ્ય ભાગ પડે તથા ત્રણ જ્ઞાન - મતિ શ્રુતઅવધિ - પશ્ચાદ્ભૂત સિદ્ધોનું સાધિક વર્ષ, મતિ – શ્રુતાવધિ - મન:પર્યવ એ ચાર જ્ઞાન પશ્ચાદ્ભૂત સિદ્ધોનું સંખ્યય હજાર વર્ષ ઉત્કૃષ્ટથી અંતર પડે. વ્યંજિતમાં મશ્રિતનું પલ્યોપમનો અસંખ્ય ભાગ તથા શેષ વિકલ્પવાળાઓમાં સાધિક વર્ષ અંતર પડે. તે વિકલ્પો - આભિનિબોધિક – શ્રત - અવધિજ્ઞાન પશ્ચાત્કૃત, આ મન:પર્યવજ્ઞાન વિનાનો ભાંગો છે. મન:પર્યવજ્ઞાન સહિત શેષ ભાંગાઓ આભિનિબોધિક – શ્રુત - મન:પર્યવજ્ઞાન પશ્ચાદ્ભૂતો અથવા ચતુર્નાન ५श्चात्कृतो मा मinम संध्यात ४२ वर्ष, मंत२ ५3 छ. ॥ ७ ॥
१. ज्ञानद्विकपश्चात्कृतानां पल्योपमस्यासंख्येयभागं । ज्ञानत्रिकपश्चात्कृतानां संवत्सरं सातिरेकं। चतुर्ज्ञानपश्चात्कृतानां संख्येयानि वर्षसहस्राणि । व्यंजिते मतिश्रुतयोः पल्याऽसंख्येयभागः । शेषयोर्भङ्गयो (विकल्पयो) वर्षमधिकम्, - तद्यथा आभिनिबोधिकश्रुतावधिज्ञानपश्चात्कृतानाम्, एतन्मनःपर्यवज्ञानरहितानां । सहितानां पुनः शेषभङ्गानामाभिनिबोधिक श्रुतमनःपर्यवपश्चात्कृतानां चतुःपश्चात्कृतानां वा संख्येयानि वर्षसहस्राणि ।

Page #107

२०
सिद्धप्राभृत : सटीकः
૮. અવગાહના દ્વાર (मू०) उक्कोसजहण्णोगाहणाण सेढीएँ ऽसंखभागं तु ।
वासाहियं तु सेसे, जहन्न समओ उ टुव्वो ॥ ७४ ॥ दारं ॥ (छा०) उत्कृष्टजघन्यावगाहनायां श्रेण्यामसंख्यभागं तु ।
वर्षाधिकं तु शेषे, जघन्यः समयस्तु द्रष्टव्यः ॥ ७४ ॥ द्वारम् ॥
(टी०) "उक्कोस" गाहा ॥ उक्कसियाए ओगाहणाए जहण्णियाए जवमज्झाए अ सेढीए असंखेज्जइभागो। अजहण्णुक्कोसियाए वासं अहियं। सव्वत्थ जहण्णओ समओ दट्ठव्वो त्ति गाथार्थः ॥ ७४ ॥ उत्कृष्टद्वारमाह
(અનુ) ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના, જઘન્ય અવગાહના અને યવમધ્ય અવગાહના તથા શ્રેણીમાં પલ્યોપમના અસંખ્ય ભાગ જેટલું ઉત્કૃષ્ટથી અંતર પડે. અજઘન્ય-ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનામાં સાધિક વર્ષ જેટલું અંતર ५3 तथा सर्वत्र धन्यथा समय वो. ॥ ७४ ॥
६. cge बार (मू०) उयहिअसंखो भागो, अप्परिवडियाण सेस संखसमा ।
वासाहियं अणंते, समओ उ जहण्णओ होइ ॥७५ ॥ दारं ॥ (छा०) उदध्य संख्यभागः, अप्रतिपतितानां शेषाणां संख्यसमाः ।
वर्षाधिकमनन्ते, समयस्तु जघन्यो भवति ॥ ७५ ॥ द्वारम् ॥
(टी०) "उदहि" गाहा ॥ सोगरोवमस्स असंखेज्जइभागो अप्परिवडियाणं । सेसाणं - संखेज्जकालपडियअसंखेज्जकालपडियाणं १. 'उक्कस्स' पातासंपा । २. 'उक्ोसियाए' ख । ३. उत्कृष्टायामवगाहनायां जघन्यायां यवमध्यायां च श्रेण्यामसंख्येयभागः । अजघन्योत्कृष्टायां वर्षमधिकं । सर्वत्र जघन्यतः समयो द्रष्टव्य इति । ४. 'य' क । ५. सागरोपमस्यासंख्येयभागोऽप्रतिपतितानाम् । शेषयोः - संख्येयकालपतितासंख्येयकालपतितयोः संख्येयानिवर्षसहस्राणि । वर्षमधिक मनन्तकालपतितानां । सर्वेषां जघन्यः समयो भवतीति ।

Page #108

६. अंतरद्वार (मूल), ८. अवगाहनाद्वार-९. उत्कृष्टद्वार संखेज्जा वाससहस्सा । वासं अहियं अणंतकार्लवडियाणं । सव्वेसि जहण्णो समओ होइ त्ति गाथार्थः ॥ ७५ ॥ सांप्रतमन्तरादिद्वारत्रयं व्याचिख्यासुराह
(અનુ.) મૂળ અંતરદ્વારમાં ઉત્કૃષ્ટ દ્વારા જણાવે છે ત્યાં અપ્રતિપતિત સિદ્ધોનું સાગરોપમના અસંખ્યય ભાગ જેટલું અંતર પડે. શેષસંખ્યયકાળ પતિત તેમજ અસંખ્યયકાળ પતિતોનું સંખ્યય હજાર વર્ષો અંતર પડે. અનંતકાળ પતિતસિદ્ધોનું ઉત્કૃષ્ટથી સાધિક વર્ષ જેટલું અંતર ५. सर्वस्थानोमा धन्यथा में समय अंतर ५3. ॥ ७५॥
૧૦-૧૨. અંતરાદિ ત્રણ દ્વારા (मू०) संतरनिरंतराणं एगाणेगाण अंतरुक्कोसं । संखेज्जवास समओ, जहण्णयं ओघओ होइ ॥ ७६ ॥
अंतरदारं गयं ॥ (छा०) सान्तरनिरन्तराणामेकानेकेषामन्तरमुत्कृष्टम् ।।
संख्येयवर्षाः समयो, जघन्यमोघतो भवति ॥ ७६ ॥ अंतर द्वारम् ॥
(टी०) "संतर" गाहा ॥ सान्तरं वा सिध्यतामेककानामनेकेषां वा “निरंतराणं" ति नैरन्तर्येण वा सिध्यतामन्तरमुत्कृष्टं संख्येयानि वर्षसहस्राणि, जघन्यः समय ओघतः सर्वत्रान्तर इति गाथार्थः ॥ ७६ ॥ षठं मूलद्वारमन्तरं समाप्तम् ॥ सांप्रतं भावद्वारमाह
(અનુ.) એકસિદ્ધ અથવા અનેકસિદ્ધોનાં સાન્તર - અંતર સહિત સિધ્યતાકાળ અથવા નિરંતર સિધ્યતાકાળનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર સંખેય હજાર વર્ષો પડે છે તથા ઓઘથી સર્વત્ર જઘન્ય અંતર એક સમય પડે છે. ૭૬ll
॥७९ भूगार - अंतरवार पू थयुं ॥ १. '-लपडिव-' ख । २. '-ण्णओ' ख । ३. 'सांतर' पातासंपा ।

Page #109

सिद्धप्राभृत : सटीकः ७. लावदार (भूज) (मू०) भावे ओदइयाई, सव्वे वि जहक्कमेण वण्णेउं ।
खेत्ताइएसु पुच्छा, वागरणं सव्वहिं खइओ॥७७॥भावदारं ॥ (छा०) भावानौदायिकादीन्, सर्वानपि यथाक्रमेण वर्णयित्वा ।
क्षेत्रादिषु पृच्छा, व्याकरणं सर्वत्र क्षायिकः ॥ ७७ ॥ भावद्वारम् ॥
(टी०) "भावे" गाहा ॥ भावद्वारमधिकृत्यौदायिकादीन् सर्वानेव भावान् यथाक्रमेण वर्णयित्वा, तद्यथा-उदएणं कम्माणं निप्फण्णो ओदइओ गइकसायाइएगवीसभेयभिन्नो अणंतरभावपण्णवगणयावेक्खाए खेत्ताइएसु मग्गणादारेसु पुच्छियव्वो । जहा - कयराहिंतो खेत्तकालगईहितो अणंतरागया सिझंति ?, वागरणं, अहोलोगदसवाससहस्सा णिरयगइमाइअणंतरागया णेरयाई चउगइगा वि सिझंति । पच्चुप्पण्णणयावेक्खाए पुण सव्वहिं खइओ भावो पण्णवेयव्वो, जम्हा खइएणं सिझंति, खातियजीवपरिणामदुगसण्णिवाएण वा । एवं तिव्वघाइकम्मोवसमेणं उवसमिओ भावो दुविहो सम्मत्तचारित्तलक्खणो । खाइओ सम्मत्तचारित्ताई नवविहो । खाओवसमिओ णाणण्णाणदरिसणाई अट्ठारसविहो । पारिणामिओ भव्वत्तजीवत्ताइओ । एए सव्वे वि जहक्कमेण १. उदयेन कर्माणां निष्पन्न औदयिको गतिकषायाद्यकविंशभेदभिन्नोऽनंतरभावप्रज्ञापकनयापेक्षया क्षेत्रादिषु मार्गणाद्वारेषु प्रष्टव्यः । यथा - कतिभ्यः क्षेत्रकालगतिभ्योऽनंतरागताः सिध्यन्ति ? व्याकरणम्, अधोलोकदशसहस्रवर्षा नरकगत्याद्यनन्तरागता नैरयिकादयश्चतुर्गतिका अपि सिध्यन्ति । प्रत्युत्पन्ननयापेक्षया पुनः सर्वत्र क्षायिको भावः प्रज्ञापितव्यः, यस्मात् क्षायिकेन सिध्यन्ति, क्षायिकजीवपरिणामद्विकसन्निपातेन वा । एवं तीव्रघातिकर्मोपशमेनौपशमिको भावो द्विविधः सम्यक्त्व-चारित्रलक्षणः । क्षायिकः सम्यक्त्वचारित्रादिनवविधः । क्षायोपशमिको ज्ञानाज्ञानदर्शनादि अष्टादशविधः । पारिणामिको भव्यत्व-जीवत्वादिकः । एते सर्वेऽपि यथाक्रमेण वर्णयित्वा क्षेत्रादिष्वेतेषां पृच्छा व्याकरणं च पूर्वभावनयं प्रतीत्य वक्तव्यं । प्रत्युत्पन्नं तु प्रतीत्य क्षेत्रादिद्वारसंकुले यथासंभवं क्षायिको वक्तव्य इति ।

Page #110

૭. માવતર (મૂત્ર), ૮. મ
દુત્વતાર (મૂત્ર)
९३
वण्णेउं खेत्ताइसु एएसिं पुच्छा वागरणं च पुव्वभावणयं पडुच्च वत्तव्वं । पडुपण्णं तु पडुच्च 'सव्वहिं' खेत्ताइदारसंकुले जहासंभवं खइओ वत्तव्वो त्ति गाथार्थः ॥ ७७ ॥ उक्तं भावद्वारम् । संप्रत्यल्पबहुत्वद्वारातिदेशमाह
(અનુ.) ભાવઢારને આશ્રયીને ઔદાયિકાદિ સર્વ ભાવોને યથાક્રમથી વર્ણવીને તે આ રીતે - કર્મોના ઉદયથી થયેલો ઔદયિકગતિકષાયાદિ એકવીશ ભેદથી ભિન્ન એવો ભાવ અનંતરભાવ પ્રજ્ઞાપકની અપેક્ષાએ ક્ષેત્રાદિ માગણા બારોમાં પૂછવો - જેમકે – કયા ક્ષેત્ર - કાળ - ગતિમાંથી અનંતર આવેલા સિદ્ધ થાય છે ? ઉત્તર – અધોલોકના દશ હજાર વર્ષ આયુષ્યવાળા અને નરકગતિ આદિમાંથી અનંતર આગત તથા નરકાદિ ચાર ગતિ સંબંધિ આવેલા પણ સિદ્ધ થાય છે. પ્રત્યુત્પન્ન - વર્તમાન નયની અપેક્ષાએ સર્વત્ર શાયિક ભાવની પ્રજ્ઞાપના કરવી કારણ કે, કોઈપણ જીવ ક્ષાયિકભાવથી જ સિદ્ધ થાય છે. અથવા ક્ષાયિક અને જીવપરિણામ એમ એના સાંનિપાતિક ભાવથી સિદ્ધ થાય છે. એ રીતે તીવ્રઘાતકર્મના ઉપશમથી થતો પથમિક ભાવ બે પ્રકારનો છે સમ્યકત્વ અને ચારિત્ર સ્વરૂપ. ક્ષાયિકભાવ સમ્યકત્વ, ચારિત્રાદિ નવ પ્રકારનો છે. ક્ષાયોપથમિકભાવ જ્ઞાનઅજ્ઞાન-દર્શનાદિ અઢાર પ્રકારનો છે, પરિણામિક ભાવ ભવ્યત્વ - જીવત્વ આદિ રૂપ છે. આ બધાય અનુક્રમે વર્ણવીને ક્ષેત્રાદિ માર્ગણાઓમાં એમના પ્રશ્નો અને ઉત્તર સંબંધી પૂર્વભાવનયને આશ્રયીને જણાવવું, વર્તમાન – પ્રત્યુત્પન્ન નયને આશ્રયીને તો સર્વત્ર ક્ષેત્રાદિ દ્વારના સંકુલમાં યથા સંભવ ક્ષાયિકભાવ કહેવો. || ૭૭ છે.
| સાતમું ભાવ - મૂળ દ્વાર પૂર્ણ થયું છે
આમ્ - અલ્પબહુત મૂળ દ્વાર (मू०) अप्पाबहुयं एत्यं, खेत्ताईएसु जं तु उक्कोसं ।
संखगुणं तुल्लं वा, दव्वपमाणेहि साहेज्जा ॥ ७८ ॥

Page #111

९४
( छा० ) अल्पबहुत्वमत्र, क्षेत्रादिकेषु यत्तूत्कृष्टम् । संख्यगुणं तुल्यं वा, द्रव्यप्रमाणैः कथयेत् ॥ ७८ ॥
सिद्धप्राभृत: सटीक :
(टी०) "अप्पाबहुयं" गाथा ॥ अप्पाबहुयं दव्वप्यमाणादीहिं साहेज्ज त्ति वाक्याभिसंबन्ध: । 'अत्र' सिद्धप्राभृते क्षेत्रादिषु मार्गणाद्वारेषु मध्ये यदेवोत्कृष्टमल्पबहुत्वं मार्गितम् "सिद्धाणेगा थोवा एक्कगसिद्धा उ संखगुणा" इत्यादि, एतदेवाह - 'संखगुणं तुल्लं वा' । तदेतद् द्रव्यप्रमाणादभ्यूह्य 'साहेज्ज' कथयेदिति गाथार्थः ॥ ७८ ॥ अधुनाऽतिदेशविशेषमाह—
(અનુ.) દ્રવ્ય પ્રમાણાદિ દ્વારા અલ્પબહુત્વ કહેવું, અહીં, સિદ્ધપ્રામૃત નામના ગ્રંથમાં ક્ષેત્રાદિ માર્ગણા દ્વારોમાં જે ઉત્કૃષ્ટ અલ્પબહુત્વની માર્ગણા કરેલી છે. “અનેક સિદ્ધો અલ્પ છે તથા એક સિદ્ધ સંખ્યગુણ છે” વગેરે એ જ જણાવે છે. તે સંખ્ય ગુણ છે કે તુલ્ય તે દ્રવ્ય પ્રમાણોથી विचारीने हेवुं ॥ ७८ ॥
જ
હવે, એનો સંક્ષેપ વિશેષ જણાવે છે
-
(मू०) चउदसगा तह वीसा, वीसपुहत्ता य जे य अट्ठसया । तुल्ला थोवा तुला, संखेज्जगुणा भवे सेसा ॥ ७९ ॥
अप्पबहुदारं ॥
( छा०) चतुर्दशकास्तथा विंशकाः, विंशतिपृथक्त्वाश्च ये चाष्टशताः । तुल्याः स्तोकास्तुल्याः, संख्येयगुणा भवेयुः शेषाः ॥ ७९ ॥ अल्पबहुत्वद्वारम् ॥
४-५
(टी०) " चउदस" गाहा ॥ पुंव्वेद्धस्स जहासंखं पच्छद्धेण संबंधो। चउ - दसगा दो वि तुल्ला, जओ चउक्कसिद्धा तित्थगरा जले उड्डलोए
१. 'गाहा' पा० २. अल्पबहुत्वं द्रव्यप्रमाणादिभिः कथयेदिति । ३. "अनेकसिद्धा स्तोकाः एकसिद्धास्तु संख्यगुणाः” । ४. पूर्वार्धस्य यथासंख्यं पश्चार्द्धेन संबन्धः । चतुर्दशकौ द्वावपि तुल्यौ, यतश्चतुष्कसिद्धास्तीर्थकरा जले ऊर्ध्वलोके एवमादयः, दशसिद्धाः संहरणतो हरिवर्षसुषमसुषमादिषु ततस्तुल्याः । विंशतिसिद्धाः स्त्रियोऽधोलोकैकविजयादिषु, अतश्चतुर्दशकाभ्यां स्तोकाः । विंशतिपृथक्त्वसिद्धाः सर्वाधोलोकबुद्धिबोधितादि, अतो विंशतिभ्यस्तुल्याः । ५. 'पुव्वद्ध जहा' पातासंपा ।

Page #112

८. अल्पबहुत्वद्वार (मूल)
९५
एवमाइ, दससिद्धा संहरणओ हरिवस्ससुसमसुसमाइसु, तओ तुल्ला । वीसगसिद्धा इत्थी अहोलोगेगविजयाइसु, अओ चउ - दसगे - हिंतो थोवा । वीसपुहुत्तसिद्धा सव्वाहोलोगबुद्धिबोहियादी, अतो वीसगेहिं तुल्य, स्वल्पक्षेत्रकालकादाचित्कत्वसंभवादित्यर्थः । र्तओ अट्ठसयसिद्धा संखेज्जगुणा, जंबुद्दीवभरहेरवयविदेहाइसु सट्टाणओ लब्धंति त्ति काउं । तथा द्विरावृत्तेर्न्यायात्संख्येयगुणा भवन्ति शेषा अप्यल्पबहुत्वविकल्पाः, तद्यथा२" सव्वत्थोवा जलसिद्धा १, थलसिद्धा संखेज्जगुणा २ । सव्वत्थोवा समुद्दसिद्धा १, दीवसिद्धा संखेज्जगुणा २" इत्यादि । एतच्च विशेषवक्तव्यतायां वक्ष्यति 'सामुद्ददीवजलथल' इत्यादीति गाथार्थः ॥ ७९ ॥ एवं तावदियमनन्तरसिद्धप्ररूपणा कृता । अधुना परंपरसिद्धप्ररूपणा क्रियते, अल्पबहुत्वविस्तराधिगमार्थम् । यदुक्तं प्राक् ""ते तु अणंतरसिद्धा, परंपरा चेव होंति णायव्वा" । तत्र परंपरसिद्धप्ररूपणातिदेशमाह
(અનુ.) અહીં ગાથાના પૂર્વાર્ધનો સંખ્યા પ્રમાણે પશ્ચાર્ધથી સંબંધ છે, ચાર સિદ્ધ અને દશ સિદ્ધ બંને સમાન છે, કારણ કે ચારસિદ્ધમાં તીર્થંકરસિદ્ધ, જલસિદ્ધ, ઉર્ધ્વલોકસિદ્ધ વગેરે એકસમયમાં એક સાથે ચાર સિદ્ધ થાય છે એટલે તુલ્ય છે, દશ સિદ્ધો સંહરણથી હરિવર્ષક્ષેત્ર - સુષમસુષમાદિકાળમાં વગેરેમાં એક સાથે ઉત્કૃષ્ટથી દશ સિદ્ધ થાય છે માટે તુલ્ય છે. વીશસિદ્ધો સ્ત્રી-અધોલોકના એક વિજય આદિમાં થાય છે એટલે ચાર-દશ સિદ્ધોથી અલ્પ છે. તથા વીશપૃથ સિદ્ધો આખા અધોલોકમાં બુદ્ધ બોધિતાદિ થાય છે
१. ततोऽष्टशतसिद्धाः संख्येयगुणाः, जम्बूद्वीपभरतैरवतविदेहादिषु स्वस्थानाल्लभ्यन्ते इतिकृत्वा । २. सर्वस्तोका जलेसिद्धाः १, स्थलसिद्धा: संख्येयगुणाः २ । सर्वस्तोकाः समुद्रसिद्धाः १. द्वीपसिद्धाः संख्येयगुणाः २ । ३. ते तु अनन्तरसिद्धाः । परंपराश्चैव भवन्ति ज्ञातव्याः ।

Page #113

सिद्धप्राभृत : सटीकः
એટલે વીશથી તુલ્ય છે, કારણ કે આ બંને સ્વલ્પ ક્ષેત્ર-કાળાદિમાં ક્યારેક જ સંભવે છે એટલે અત્યંત અલ્પ સંખ્યક છે. ત્યારબાદ એકસો આઠ સિદ્ધ તેનાથી સંખ્યગુણા છે, તે જબૂદ્વીપના ભરતઐરવત-વિદેહાદિમાં સ્વસ્થાનથી પ્રાપ્ત કરે છે | સ્વસ્થાનથી સિદ્ધ થાય છે એટલા માટે. તથા દ્વિઆવૃત્તિ ન્યાયથી સંખ્યય ગુણા શેષ પણ અલ્પબદુત્વ વિકલ્પો થાય છે. જેમ કે – “સર્વસ્તોક જલસિદ્ધો તેનાથી સ્થલસિદ્ધો સંખ્યયગુણા, સર્વઅલ્પ સમુદ્રસિદ્ધો તેનાથી દ્વિીપસિદ્ધો સંખ્યયગુણા” વગેરે પ્રકારે પણ અલ્પબદુત્વ ઘણી રીતે થઈ શકે છે. આ વાતને “સમુદ્રીવાસ્તથત' વગેરે વિશેષ વક્તવ્યતામાં જણાવાશે. || ૭૯ // આ અનંતરસિદ્ધિની પ્રરૂપણા કરી, હવે પરંપરસિદ્ધની પ્રરૂપણા કરાય છે. તે પણ અલ્પબદુત્વના વિસ્તારને જાણવા માટે કહ્યું છે - “તે સિદ્ધો બે પ્રકારના છે અનંતરસિદ્ધો અને પરંપરસિદ્ધો એમ જાણવા.” ત્યાં પરંપરસિદ્ધની પ્રરૂપણાનો સંક્ષેપ કરે છે - (मू०) जेण कमेण परूवण, सिद्धाण अणंतराण दारेसुं ।
तेण कमेण परंपर-सिद्धा वि परूविया दुविहा ॥ ८० ॥ (૦) ઘેન મેળ પ્રપા સિદ્ધાનામનારા તાજુ
तेन क्रमेण परंपरसिद्धा अपि प्ररूपिता द्विविधाः ॥ ८० ॥
(टी०) जेण कमेण परूवणं सिद्धाणमणंतराण 'दारेसुं' सत्पदप्ररूपणादिषु मूलद्वारेषूत्तरेषु च क्षेत्रादिमार्गणाद्वारेषु तेण कमेण परंपरसिद्धा वि परूविया दट्ठव्वा इति वक्सेसो । तत्र प्ररूप्यमाणप्ररूपणयोरभेदात् सैषा परंपरसिद्धप्ररूपणा वक्ष्यमाणा द्विविधेति गाथार्थः ॥ ८० ॥ तां चाह
(અનુ) જે ક્રમથી સત્પદપ્રરૂપણાદિ મૂળ દ્વારો અને ક્ષેત્રાદિ માર્ગણાના ઉત્તરદ્વારોમાં અનંતર સિદ્ધની પ્રરૂપણા કરી છે. તે જ

Page #114

९७
८. अल्पबहुत्वद्वार (मूल) परंपरसिद्धनी प्ररुपणा ક્રમથી પરંપરપ્રરૂપણા પણ પ્રરૂપેલી જાણવી એવો વાક્યનો ઉપસંહાર છે, ત્યાં પ્રરૂપ્યમાણ-પ્રરૂપણાના અભેદથી તે આ કહેવાનારી પરંપરસિદ્ધ પ્રરૂપણા બે પ્રકારની છે. | ૮૦ છે તે પરંપરસિદ્ધની પ્રરૂપણા કહે છે.
પરંપરસિદ્ધની પ્રરૂપણા (मू०) उप्पज्जमाणगपरंपरा उ जा होइ अट्ठसमया उ।
तेण परेण परंपर-पच्चुप्पण्णा मुणसु सिद्धा ॥ ८१ ॥ (छा०) उत्पद्यमानकपरंपरा तु या भवत्यष्टसमया तु ।
तेन परेण परंपर-प्रत्युत्पन्नान् जानीध्वं सिद्धान् ॥ ८१ ॥
(टी०) "उप्पज्जमाण" गाहा ॥ तत्रैका उत्पद्यमानकनयाभिमता परंपरा । सा पुनः का ? जा 'होइ अट्ठसमया उ' तुशब्दो विशेषणार्थः, द्विप्रभृति यावद्भवन्त्यष्टसमयास्ते नैरन्तर्येण सिद्धिक्रियायोगादुत्पद्यमानकनयपक्षमापतितेति वाक्यशेष इति भावार्थः, 'तेण परेणं ति ततोऽष्टभ्यः समयेभ्यः परतो नियमतः सिद्धिक्रियाव्यवच्छेदात्परंपरपूर्वोत्पन्ननयाभिमताम् । 'जानीध्वम् सिद्धान्' इति एवं परंपरपूर्वोत्पन्नभावप्रज्ञापनीयनयमतेन यथोक्तलक्षणोत्पद्यमानपरंपरभावप्रज्ञापनीयनयमतेन च सर्वानाद्यनन्तसिद्धप्ररूपणा द्रष्टव्येति गाथार्थः ॥ ८१ ॥ अत एवाधस्तादभिव्यक्तिपक्ष आसृत आगमस्य, सांप्रतमस्याः सत्पदप्ररूपणादिषु मूलोत्तरद्वारेष्वतिदेशार्थमाह
(અનુ.) પરંપર સિદ્ધને આશ્રયીને એક ઉત્પદ્યમાનક નયને અભિમત પરંપરા છે. તે કઈ પરંપરા છે ? તે બેથી માંડીને આઠ સમય સુધી નિરંતર સિદ્ધિક્રિયા યોગથી ઉત્પદ્યમાનક નય પક્ષના આશ્રયવાળી છે. તે આઠ સમય પછી નિયમા સિદ્ધિક્રિયાના વ્યવચ્છેદથી અર્થાત્ આઠમા સમય પછી અનંતર નવમા સમયે સિદ્ધ

Page #115

सिद्धप्राभृत : सटीकः ન થાય. તેવી, તે પરંપર પૂર્વોત્પન્ન નયને અભિમત માનેલી છે. આ રીતે, પરંપર પૂર્વોત્પન્ન ભાવ પ્રજ્ઞાપનીય નય મતથી અને યથોક્ત લક્ષણ ઉત્પદ્યમાન પરંપર ભાવ પ્રજ્ઞાપનીય મતથી સર્વ અનાદિઅનંત સિદ્ધ પ્રરૂપણા જાણવી. | ૮૧ છે એટલે જ, નીચે (આગળ) આગમનો અભિવ્યક્તિ પક્ષ આશ્રણ કરાયો છે. અત્યારે એનો સત્પદપ્રરૂપણાદિ મૂળ-ઉત્તર દ્વારોમાં અતિદેશ (સંક્ષેપ) જણાવે છે. (मू०) उप्पज्जमाणगपरंपरा उ जह चेवऽणंतरा सिद्धा ।
संताइए तह च्चिय, अभिलावविसेसिया णेया ॥ ८२ ॥ (૦) ૩પમાન પરંપરાતું યથા વૈવાનનાર: સિદ્ધરા
सदादिके तथा चैवाभिलापविशेषिता शेयाः ॥ ८२ ॥
(ટી.) “પુષ્પમાળ” હા |કલ્પદ્યમાનપરંપરસિદ્ધ: વર્ષ द्रष्टव्याः ? उच्यते - 'जह चेव ऽणंतरा सिद्धा' अनन्तरप्रकरणे ये विस्तरेणोक्तास्तद्वदेतेऽपि । क्व ? 'संतादिके सत्पदादिद्वारविधौ तथैव द्रष्टव्याः । यदि परं 'अभिलावविसेसिया णेया' परंपरसिद्धा इत्यनेनाभिलापेन विशेषिता इति गाथार्थः ॥ ८२ ॥ अधुनाऽतिदेशविशेषमाह
(અનુ) ઉત્પદ્યમાન પરંપર સિદ્ધો કઈ રીતે જાણવા? જવાબ - અનંતર સિદ્ધના પ્રકરણમાં જે વિસ્તારથી કહેલા છે તેની જેમ આ પણ સત્પદ આદિ દ્વાર વિધિમાં તે જ રીતે જાણવા. વિશેષ એટલો કે અહીં અનંતર સિદ્ધના સ્થાને પરંપર સિદ્ધનો અભિલાપ કરવો. ને ૮૨ ||
હવે, વિશેષ અતિદેશ (સંક્ષેપ) જણાવે છે. (मू०) संतपय खेत्त फुसणा, भावो य परंपराण सिद्धाणं ।
पुव्वुप्पण्णाण तहा, सेसपयाणं विसेस इमो ॥ ८३ ॥

Page #116

८. अल्पबहुत्वद्वार (मूल) परंपरसिद्धनी प्ररूपणा
परिमाणेण अनंता, कालोऽणाईअणंतओ तेसिं । णत्थि य अंतरकालो, अप्पाबहुयं अओ वोच्छं ॥ ८४ ॥ सामुद्द दीव जलथल, दोण्हं दोण्हं तु थोवसंखगुणा । उड्डअहतिरियलोए, थोवा संखागुणा संखा ॥ ८५ ॥ ( छा०) सत्पद - क्षेत्र - स्पर्शना-भावश्च परंपराणां सिद्धानाम् । पूर्वोत्पन्नानां तथा, शेषपदानां विशेषोऽयम् ॥ ८३ ॥ परिमाणेनानन्ताः, कालोऽनाद्यनन्तस्तेषाम् । नास्ति चान्तरकालोऽल्पबहुत्वमतो वक्ष्यामि ॥ ८४ ॥
"
समुद्रो द्वीपो जलं स्थलं द्वयोर्द्वयोस्तु स्तोक-संख्यगुणाः । ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्लोके, स्तोकाः संख्यगुणाः संख्याः ॥ ८५ ॥
९९
( टी० ) " संतपय खेत्त फुसणा भावो य" एतद् द्वारचतुष्टयं यथोत्पद्यमानपरंपराणां सिद्धानामतिदिष्टं 'पुव्वुपण्णाण तहा' पूर्वोत्पन्नपरंर्परभावसिद्धानामपि तथैव द्रष्टव्यम्, द्वारचतुष्टयमप्यङ्गीकृत्य विशेषाभावात् । यत्र तु विशेषस्तान्याह - 'सेसपयाणं' देव्वप्पमाणाईणं' 'विसेसो' भेयो अणंतरसिद्धपरूवणाओ सगासा इमो ॥ ८३ ॥ तंजहा - " परिमाणेण अणंता" गाहा ॥ परंपरसिद्धा ण उ जहा अणंतरसिद्धा संखेज्जा इति दव्वपमाणभेओ । 'कालो' ऽणाईअणंततो तेसिं' परंपरसिद्धाणं अनादित्वात्, न तु जहा अणंतरसिद्धाणं अट्ठसमया इति कालदारविसेसो । 'णत्थि य अंतरकालो' कुतो ? यतो विवक्षितप्रथमसमयसिद्धेभ्यो येऽन्येऽतिक्रान्तानादिकालसिद्धास्ते सर्वे परंपरसिद्धाः, अतो नास्त्यन्तर
१. ' ० पर सिद्धा ।०' पातासंपा । २. द्रव्यप्रमाणादीनां भेदोऽनन्तरसिद्धप्ररूपणायाः सकाशोऽयम् । तद्यथा-परंपरसिद्धा न तु यथाऽनन्तरसिद्धाः संख्येया x द्रव्यप्रमाणभेदः । ३. न तु यथाऽनन्तरसिद्धानामष्टसमया x कालद्वारविशेषः । समुद्रसिद्धेभ्यो द्वीपसिद्धाः संख्येयगुणाः, जलसिद्धेभ्यः स्थलसिद्धाः संख्येयगुणाः ।

Page #117

१००
सिद्धप्राभृत : सटीकः fમતિ / અપવિદુર્વ કો વો છે i ૮૪ / તથા-“સામુદ્દે ટીવ” પહિ | एवं विस्तराल्पबहुत्वाधिगमार्थमत्रैव परंपरसिद्धप्ररूपणा कृता । अधुनैतदल्पबहुत्वमुच्यते-समुद्दसिद्धेहिंतो दीवसिद्धा संखेज्जगुणा, जलसिद्धेहिंतो थलसिद्धा संखेज्जगुणा । एवं दोण्हं दोण्हं तु पयाणं थोव संखगुणा सिद्धा अल्पबहुत्वमधिकृत्य वक्तव्या इत्यर्थः । उड्डलोगसिद्धा थोवा, अहोलोगसिद्धा संखेज्जगुणा, तिरियलोए संखेज्जगुणा, इति गाथार्थः ॥ ८५ ॥ सांप्रतं क्षेत्रकालयोर्विशेषपरिज्ञानार्थमतिदेशमाह
(અનુ) સત્પદપ્રરૂપણા ક્ષેત્ર - સ્પર્શના અને ભાવ આ ચારેય દ્વારા જે રીતે ઉત્પદ્યમાન પરંપર સિદ્ધોના દર્શાવ્યા હતા તે રીતે જ પૂર્વોત્પન્ન પરંપર સિદ્ધોનાં પણ જાણવા. આ ચાર દ્વારોને આશ્રયીને કાંઈપણ વિશેષ નથી, પણ જ્યાં-જ્યાં વિશેષ છે તે બતાવે છે. અનંતરસિદ્ધ પ્રરૂપણા કરતાં આ સ્થાનમાં દ્રવ્યપ્રમાણાદિનો વિશેષ છે. અર્થાત્ દ્રવ્યપ્રણાદિ દ્વારોમાં કાંઈક ભેદ પડે છે. ૮૩ તે ભેદ બતાવે છે - દ્રવ્યપ્રમાણ દ્વારને આશ્રયીને જે રીતે અનંતર સિદ્ધો સંખ્યાતા છે તેમ પરંપર સિદ્ધો નથી. તથા કાળ દ્વારમાં - પરંપરસિદ્ધોનો કાળ અનાદિ હોવાથી અનાદિ-અનંત છે જ્યારે અનંતરસિદ્ધોનો ઉત્કૃષ્ટથી આઠ સમયનો કાળ છે અર્થાત આઠ સમય સુધી જ અનંતર સિદ્ધ થઈ શકે પછી અવશ્ય અંતર પડે જ, જ્યારે પરંપરસિદ્ધમાં તો અંતર પડવા જેવું કશું છે જ નહિ એટલે અનાદિઅનંતકાળ સુધી થઈ શકે. આટલો કાળદ્વારમાં વિશેષ છે. એમાં અંતરકાળ કેમ નથી? કારણ કે વિવક્ષિત પ્રથમ સમય સિદ્ધોથી જે અન્ય થઈ ગયેલા અનાદિ કાળના સિદ્ધો છે તે સર્વે પરંપર સિદ્ધો છે એટલે અંતર નથી. હવે, અલ્પબહુત જણાવીશું. ૫૮૪ો તે આ રીતે - ૨. પર્વ દયોર્કયોતુ પોઃ સ્તોત્ર-સંધ્યા: સિદ્ધાર. ૨. ‘મસંવેક્ન' પતાસંપIT ३. ऊर्ध्वलोकसिद्धाः स्तोकाः, अधोलोकसिद्धाः संख्येयगुणाः, तिर्यग्लोके संख्येयगुणाः ।

Page #118

विभागद्वार (मूल), १. क्षेत्रद्वार
સમુદ્રસિદ્ધોથી દ્વીપસિદ્ધો સંખ્યાતગુણા છે. જલસિદ્ધોથી સ્થસિદ્ધો સંખ્યગુણા છે. આમ, બે-બે પદોમાં અલ્પ-સંખ્યગુણ સિદ્ધો અલ્પબહુત્વને આશ્રયીને કહેવા. ઉર્ધ્વલોકસિદ્ધ અલ્પ, તેનાથી અધોલોકસિદ્ધો સંખ્યગુણ છે અને તેનાથી તીર્આલોકમાં સંખ્યાતગુણ સિદ્ધ થાય છે. ॥ ૮૫ ॥
१०१
હવે, ક્ષેત્ર-કાળનો વિશેષ જાણવા માટે સંક્ષેપ જણાવે છે - (मू०) खेत्तं कालो य जहा, बहुओ बहुया तहा उ सिद्धा उ । સટ્ટાળવપ્નિયાળ, સટ્ટાને વહુ તે સિદ્ધે ॥ ૮૬ ॥
( छा० ) क्षेत्रं कालश्च यथा, बहुको बहुकास्तथा तु सिद्धास्तु । स्वस्थानवर्जितानां, स्वस्थाने बहुकास्ते सिद्धाः ॥ ८६ ॥
॥
(टी०) "खेत्तं कालो य" गाहा कण्ठ्या ॥ र्णवरं सट्ठाणवज्जिया साहरणओ सट्ठाणे पुण थेवेसु वि खेत्तकालेसु बहुसिद्ध त्ति गाथार्थः ॥ ८६ ॥ अधुना विभागमधिकृत्याह
(અનુ.) જેમ ક્ષેત્ર-કાળ બહુ હોય તેમ, સિદ્ધો પણ બહુ હોય છે, પરંતુ એમાં જે સ્વસ્થાન વર્જિત છે તે સંહરણથી જાણવા એને આશ્રયીને આ વાત કરેલી છે પરંતુ સ્વસ્થાનમાં અર્થાત્ જન્મ ક્ષેત્રમાં તો થોડા પણ ક્ષેત્ર-કાળમાં બહુ સિદ્ધ થાય છે એમ સમજવું. ૮૬॥ હવે, વિભાગને આશ્રયીને કહે છે
વિભાગ દ્વાર (મૂળ)
૧. ક્ષેત્ર દ્વાર
(મૂ) તવળે વાતોદ્ વા, નંબુદ્દીને ય થાયમંડે ।
पुक्खरवरे य दीवे, कमसो थोवाइसंखगुणा ॥ ८७ ॥
ત્તવાર ॥
१. नवरं स्वस्थानवर्जिताः संहरणतः स्वस्थाने पुनः स्तोकेष्वपि क्षेत्र - कालेषु बहुसिद्धा કૃતિ ।

Page #119

१०२
सिद्धप्राभृत : सटीकः (छा०) लवणे कालोदे वा जंबूद्वीपे च धातकीखण्डे ।
पुष्करवरे च द्वीपे क्रमशः स्तोकादिसंख्यगुणाः ॥ ८७ ॥ क्षेत्रद्वारम् ॥
(टी०) "लवणे" गाहा ॥ संमुद्ददीवे अहिकिच्च अप्पाबहुयं सुत्तसिद्धं । खेत्तविभागं पुण अहिकिच्च अत्थओ दंसिज्जइ - जंबुद्दीवे सव्वत्थोवा भरहेरवए सिद्धा, विदेहसिद्धा संखेज्जगुणा । संहरणतो सव्वथोवा चुल्लहिमवंतसिहरिसिद्धा १, हेमवएरण्णवयसिद्धा संखेज्जगुणा २, महाहिमवंतरुप्पिसिद्धा संखेज्जगुणा ३, तओ देवकुरूत्तरकुरुसिद्धा संखेज्जगुणा ४, हरिवस्सरम्मगवाससिद्धा विसेसाहिया ५, णिसहणेलवंतसिद्धा संखेज्जगुणा ६, तेहिंतो भरहेरवयसिद्धा संखेज्जगुणा ७, सट्ठाणं त्ति काउं, महाविदेहसिद्धा संखेज्जगुणा ८ । संपयं धायइसंडे सव्वत्थोवा चुल्लहिमवंतसिहरिसिद्धा १, महाहिमवंतरुप्पिसिद्धा संखेज्जगुणा २, णिसहणेलवंतसिद्धा संखेज्जगुणा ३, हेमवएरण्णवए य सिद्धा विसेसाहिया
१. समुद्रद्वीपानधिकृत्याल्पबहुत्वं सूत्रसिद्धं । क्षेत्रविभागं पुनरधिकृत्यार्थतो दर्शयते - जम्बूद्वीपे सर्वस्तोका भरतैरवते सिद्धाः, विदेहसिद्धाः संख्येयगुणाः । संहरणतः सर्वस्तोकाः लघुहिमवच्छिखरिसिद्धाः १, हेमवद्धरण्यवत्सिद्धाः संख्येयगुणाः २, महाहिमवद्रुक्मिसिद्धाः संख्येयगुणाः ३, ततो देवकुरूत्तरकुरुसिद्धाः संख्येयगुणाः ४, हरिवर्षरम्यक्वर्षसिद्धा विशेषाधिकाः ५, निषधनीलवत्सिद्धाः संख्येयगुणाः ६, ताभ्यां भरतैरवतसिद्धाः संख्येयगुणाः ७, स्वस्थानमिति कृत्वा, महाविदेहसिद्धाः संख्येयगुणाः ८ । सांप्रतं धातकीखण्डे सर्वस्तोका लघुहिमवच्छिखरिसिद्धाः १, महाहिमवद्रुक्मिसिद्धाः संख्येयगुणाः २, निषधनीलवत्सिद्धाः संख्येयगुणाः ३, हेमवद्धरण्यवति च सिद्धा विशेषाधिकाः ४, देवकुरूत्तरकुरुसिद्धाः संख्येयगुणाः ५, हरिवर्षरम्यग्वर्षसिद्धाः विशेषाधिका ६, भरतैरवतसिद्धा संख्येयगुणाः ७, महाविदेहसिद्धाः संख्येयगुणाः ८ । पुष्करवरद्वीपार्धे सर्वस्तोकाः लघुहिमवच्छिखरिसिद्धाः १, महाहिमवद्रुक्मिसिद्धाः संख्येयगुणाः २, निषधनीलवत्सिद्धाः संख्येयगुणाः ३, हेमवद्धरण्यवत्सिद्धाः संख्येयगुणाः ४, देवकुरूत्तरकुरुसिद्धाः, संख्येयगुणाः ५, हरिरम्यक्वर्षसिद्धा विशेषाधिकाः ६, भरतैरवतसिद्धाः संख्येयगुणाः ७, महाविदेहसिद्धाः संख्येयगुणाः ८ । एको दंडकः कर्तव्यः - २. नास्ति पातासंपा। ३. 'वंतरुप्पिसिद्धा संखेज्जगुणा ३, निसहनेल.' पातासंपा।।

Page #120

विभागद्वार (मूल), १. क्षेत्रद्वार
४, देवकुरूत्तरकुरुसिद्धा संखेज्जगुणा ५, हरिवस्सरम्मगवाससिद्धा विसेसाहिया ६ भरहेरवयसिद्धा संखेज्जगुणा ७, महाविदेहसिद्धा संखेज्जगुणा ८ । पुक्खरवरदीवड्ढे सव्वत्थोवा चुल्लहिमवंतसिहरिसिद्धा १, महाहिमवंतरुप्पिसिद्धा संखेज्जगुणा २, णिसहणिलवंतसिद्धा संखेज्जगुणा ३, हेमवएरण्णवयसिद्धा संखेज्जगुणा ४, देवकुरूत्तरकुरुसिद्धा संखेज्जगुणा ५, हरिरम्मगवाससिद्धा विसेसाहिया ६ भरहेरवयसिद्धा संखेज्जगुणा ७, महाविदेहसिद्धा संखेज्जगुणा ८ । एगओ दंडओ कायव्वो- संव्वत्थोवा जंबुद्दीवे चुल्लहिमवंतसिहरिसिद्धा १, तओ हेमवएरण्णवयसिद्धा संखेज्जगुणा २, महाहिमवंतरुप्पिसिद्धा संखेज्जगुणा ३, देवकुरूत्तरकुरुसिद्धा संखगुणा ४, हरिरम्मगवाससिद्धा विसेसाहिया ५, णिसहणेलवंतसिद्धा संखगुणा ६, तओ धायइसंडे मुल्लहिमवंतसिहरिसिद्धा दो वि तुल्ला विसेसाहिया ७, ततो धायइसंडगमहाहिमवंतरुप्पिसिद्धा पुक्खरदीवगचुल्लहिमवंतसिहरिसिद्धा य चतारि वि तुल्ला संखेज्जगुणा ८,
१०३
१. सर्वस्तोका जंबुद्वीपे लघुहिमवच्छिखरिसिद्धाः १ ततो हेमवद्धेरण्यवत्सिद्धाः संख्येयगुणाः २, महाहिमवदुक्मिसिद्धाः संख्येयगुणाः ३, देवकुरूत्तरकुरुसिद्धाः संख्यगुणाः ४ हरिरम्यग्वर्षसिद्धा विशेषाधिकाः ५, निषधनीलवत्सिद्धाः संख्यगुणाः ६, ततो धातकीखण्डे लघुहिमवच्छिखरिसिद्धा द्वावपि तुल्या विशेषाधिकाः ७, ततो धातकीखण्डगमहाहिमवदुक्मिसिद्धाः पुष्करद्वीपगलघुहिमवच्छिखरिसिद्धाश्च चत्वारोऽपि तुल्याः संख्येयगुणाः ८, धातकीखण्डगनिषधनीलसिद्धाः पुष्करद्वीपमहाहिमवद्रुक्मिसिद्धाश्च चत्वारोऽपि तुल्याः संख्येयगुणाः ९, ततो धातकीखण्डगहेमवद्धेहरण्यवत्सिद्धा विशेषाधिकाः १०, पुष्करनिषधनीलसिद्धा: संख्येयगुणाः ११, धातकीखण्डे देवकुरूत्तरकुरुसिद्धा: संख्येयगुणाः १२, धातकीहरिरम्यक्वर्षसिद्धा विशेषाधिका: १३, पुष्करहेमवद्धेरण्यवत्सिद्धाः संख्यगुणाः १४, पुष्करदेवकुरूत्तरकुरुसिद्धाः संख्यगुणाः १५, पुष्करहरिरम्यक्सिद्धा विशेषाधिकाः १६, जंबूद्वीपभरतैरवतसिद्धाः संख्यगुणाः १७, ततो धातकी भरतैरवतसिद्धा १८, पुष्करभरतैरवतसिद्धाः १९, जंबूद्वीपविदेहसिद्धाः २०, ततो धातकीविदेहसिद्धाः २१, ततो पुष्करविदेहसिद्धाः संख्या २२ । क्षेत्रमिति समाप्तम् ॥

Page #121

१०४
सिद्धप्राभृत : सटीकः धायइसंडगणिसहणीलसिद्धा पुक्खरदीवगमहाहिमवंतरुप्पिसिद्धा य चतुरो वि संखेज्जगुणा ९, ततो धायइसंडगहेमवएरण्णवयसिद्धा विसेसाहिया १०, पुक्खरणिसहणीलसिद्धा संखेज्जगुणा ११, धायइसंडदेवकुरूत्तरकुरुसिद्धा संखेज्जगुणा १२, धायइ हरिरम्मगवाससिद्धा विसेसाहिया १३, पुक्खरहेमवएरण्णवयसिद्धा संखगुणा १४, पुक्खरदेवकुरूत्तरकुरुसिद्धा संखगुणा १५, पुक्खरहरिरम्मगसिद्धा विसेसाहिया १६, जंबुद्दीवभरहेरवयसिद्धा संखगुणा १७, तओ धायइभरहेरवयसिद्धा १८, पुक्खरभरहेरवयसिद्धा १९, जंबुद्दीव विदेहसिद्धा २०, तओ धायइविदेहसिद्धा २१, तओ पुक्खरविदेहसिद्धा संखगुणा २२ ॥ ८७ ॥ खेत्तेत्ति सम्मत्तं ॥ कालद्वारमाह
(અનુ.) સમુદ્ર દ્વીપોને આશ્રયીને અલ્પબદુત્વ સૂત્રસિદ્ધ છે. તથા ક્ષેત્રવિભાગને આશ્રયીને અર્થથી બતાવાય છે, જેબૂદ્વીપના ભરત-ઐરાવત ક્ષેત્રમાં સિદ્ધો - સર્વથી અલ્પ છે તેનાથી વિદેહમાં સિદ્ધો સંખેય ગુણ છે. સંહરણથી સર્વઅલ્પ લઘુ હિમવંત – શિખરી પર્વતના સિદ્ધો છે ૧, હેમવંત- હૈરણ્યવંત સિદ્ધો તેનાથી સંખ્યગુણા ૨, મહાહિમવંત - રુકિમસિદ્ધો સંખ્યાતગુણા ૩, તેનાથી દેવકરૂઉત્તરકુરૂના સિદ્ધો - સંખ્યાતગુણા ૪, હરિવર્ષ - રમ્યયક્ષેત્રના વિશેષાધિક ૫, નિષધ-નીલવંતના સંખ્યાત ગુણા ૬, તેનાથી ભરતઐરાવત ક્ષેત્રના સંખ્યાતગુણા ૭, સ્વસ્થાન હોવાથી, તેનાથી મહાવિદેહ સિદ્ધો સંખેય ગુણા છે ૮ | હવે, ધાતકીખંડમાં સર્વઅલ્પ લઘુહિમવંત – શિખરિ સિદ્ધો ૧, મહાહિમવંત - રુકિમસિદ્ધો સંવેય ગુણા, ૨, નિષધ-નીલવંતસિદ્ધો સંખેય ગુણા ૩, હેમવંત-હરણ્યવંત સિદ્ધો વિશેષાધિક ૪, દેવગુરૂ-ઉત્તરકુરૂ સિદ્ધો સંખ્યયગુણા ૫, હરિવર્ષ-રમ્યમ્ વર્ષ સિદ્ધો વિશેષાધિક ૬, ભરત-ઐરવત સિદ્ધો સંખ્યગુણા ૭, મહાવિદેહસિદ્ધો સંખ્યગુણા ૮, પુષ્કરવર દ્વીપાર્ધમાં ૨. ‘વિલેણા ૨૨ પુd' - પાતામંા ૨- “વિના ૨૬ નવુ પાતાસંપI I

Page #122

વિમાન (મૂન), ૨. નાર
१०५
સર્વજઘન્ય લઘુહિમવંત-શિખરિ સિદ્ધો, ૧ મહાહિમવંત - રૂકિમસિદ્ધો સંખ્યગુણા ૨, નિષધ-નીલવંત સિદ્ધો સંખ્ય ગુણા ૩, હેમવ-હેંરણ્યવત્ સિદ્ધો સંખ્ય ગુણા ૪, દેવકુરુ-ઉત્તરકુરુ સિદ્ધો સંખ્યગુણા ૫, હરિ-રમ્યફ વર્ષ સિદ્ધો વિશેષાધિક ૬, ભરત-ઐરાવત સિદ્ધો સંખ્યગુણા ૭, મહાવિદેહ સિદ્ધો સંખ્યગુણા ૮ | એક દંડક કરવો - સર્વાલ્પ જંબૂદ્વીપમાં લઘુહિમવંત – શિખરિ સિદ્ધો ૧, ત્યાર બાદ, હેમવંત - હૈરણ્યવંત સિદ્ધો સંવેય ગુણા ૨, મહાહિમવંત - રૂકિમસિદ્ધો સંખ્યગુણા ૩, દેવકુર-ઉત્તરકુરૂ સિદ્ધો સંખ્યગુણા ૪, હરિ-રમ્યફવર્ષ વિશેષાધિક ૫, નિષધ-નીલવંત સિદ્ધો સંખ્યગુણા ૬, ત્યાર પછી, ધાતકીખંડમાં લઘુહિમવંત-શિખરિ સિદ્ધો બંનેયના તુલ્ય વિશેષાધિક ૭, પછી, ધાતકીખંડના મહાહિમવંત - રૂકિમસિદ્ધો અને પુષ્કરદ્વીપના લઘુહિમવંતશિખરી સિદ્ધો ચારે ય તુલ્ય સંખ્યગુણા ૮, ધાતકીખંડના નિષધ-નીલ સિદ્ધો - પુષ્કરદ્વીપના મહાહિમવંત - રૂકિમસિદ્ધો એ ચારેય સંખ્યગુણા ૯, પછી, ધાતકીખંડના હેમવતહૈરણ્યવંતસિદ્ધો વિશેષાધિક ૧૦, પુષ્કરનિષધ-નીલસિદ્ધો સંખ્યગુણા ૧૧, ધાતકીખંડ દેવકુરૂ-ઉત્તરકુરૂ સિદ્ધો સંખ્યગુણા ૧૨, ધાતકી હરિરમ્યફવર્ષ સિદ્ધો વિશેષાધિક ૧૩, પુષ્કર હેમવંત-હૈરણ્યવંત સિદ્ધો સંખ્યગુણા ૧૪, પુષ્કર દેવકુરૂ-ઉત્તરકુરૂ સિદ્ધો સંખ્યગુણા ૧૫, પુષ્કર હરિ-રમ્યક સિદ્ધો વિશેષાધિક ૧૬, જંબૂદ્વીપ ભારત-ઐરવત સિદ્ધો સંખ્યગુણા ૧૦, પછી ધાતકી ભરત-ઐરવતસિદ્ધો ૧૮, પુષ્કર ભરત-ઐરવત સિદ્ધો ૧૯, જંબૂઢીપ વિદેહસિદ્ધો ૨૦, પછી ધાતકી વિદેહસિદ્ધો ૨૧, પછી, પુષ્કરવિદેહ સિદ્ધો સંખ્યગુણા રર ! ૮૭ / ક્ષેત્ર દ્વારા પુરૂ થયું છે. હવે, કાળદ્વાર જણાવે છે.
૨. કાળ દ્વાર (मू०) ओसप्पिणिए थोवा, उस्सप्पिणिए विसेसमहिगा उ ।
संखेज्जगुणा य तओ, णोसप्पुस्सप्पिणीए वि॥८८॥ओघो॥

Page #123

१०६
सिद्धप्राभृत : सटीकः (छा०) अवसर्पिण्यां स्तोकाः, उत्सर्पिण्यां विशेषाधिकास्तु ।
संख्येयगुणाश्च ततो, नोअवसर्युत्सर्पिण्यामपि ॥ ८८ ॥ ओधः ॥
(टी०) "ओसप्पिणि" गाहा कंठा ॥ ८८ ॥ ओघओ भणियं । संपयं विभागओ तक्कालतो य भण्णइ-तत्थ तक्कालओ
(અનુ.) અવસર્પિણીમાં સ્તોકસિદ્ધો તેથી ઉત્સર્પિણીમાં વિશેષાધિક સિદ્ધ અને તેનાથી નોઅવસર્પિણી-ઉત્સર્પિણીના સંખ્યગુણા સિદ્ધ થાય છે. આ ઓઘથી કહ્યું છે. હવે વિભાગથી અને તત્કાળથી કહે છે ત્યાં તત્કાળથી–
તત્કાળસિદ્ધ (मू०) अइदूसमाएँ थोवा, संख असंखा दुवे विसेसहिया ।
दुसमसुसमा संखा, गुणा उ ओसप्पिणीसिद्धा ॥ ८९ ॥ अइदूसमाएँ थोवा, संख असंखा य दोण्णि सविसेसा । दुस्समसुसमा संखा, गुणा उ उस्सप्पिणीसिद्धा ॥ ९० ॥ थोवा दोण्ह विसेसो,संख असंखा दुवे य पुव्वकमा ।
ओसप्पिणिउस्सप्पिणि-तइयाए संख सविसेसा ॥ ९१ ॥ (छा०) अतिदुष्षमायां स्तोकाः, संख्या असंख्या द्वौ विशेषाधिकाः ।
दुःषमसुषमायां संख्याः गुणास्तु अवसर्पिणीसिद्धाः ॥ ८९ ॥ अतिदुष्षमायां स्तोकाः संख्या असंख्याश्च द्वौ सविशेषौ । दुःषमसुषमा संख्याः गुणास्तूत्सर्पिणीसिद्धाः ॥ ९० ॥ स्तोका द्वयोर्विशेषः संख्या असंख्या द्वावपि च पूर्वक्रमात् ।
अवसर्पिण्युत्सर्पिणी-तृतीयायां संख्याः सविशेषाः ॥ ११ ॥ १. ओघतो भणितम् । सांप्रतं विभागतस्तत्कालतश्च भण्यते - तत्र तत्कालत:

Page #124

विभागद्वार (मूल), तत्कालसिद्ध
(टी०) "अइदूसमाएँ" गाहा ॥ ओसप्पिणीए सव्वत्थोवा अइदूसमाए सिद्धा १, दूसमाए सिद्धा संखेज्जगुणा २, सुसमा - दुसमाए असंखेज्जगुणा ३, कालस्स असंखेज्जत्तणओ । तओ सूसमाए विसेसाहिया ४, सूसमसुसमाए विसेसाहिया ५, दूसमसुसमाए संखेज्जगुणा ६ ॥ ८९ ॥ संपयं उस्सप्पिणीमहिकिच्चाह - "अइदूसमाएँ" गाहा कंठा ॥ ९० ॥ एवं ताव पत्तेयं, संपयं दोण्हं पि एगओ आह"थोवा दोहं" गाहा ॥ सव्वथोवा दोन्हं पि अइदूसमाणं १, तओ उस्सप्पिणीदूसमाए विसेसाहिया २, तओ ओसप्पिणीदूसमाए संखेज्जगुणा ३, 'असंखा दुवे य' त्ति दोण्ह वि सुसमदूसमाणं असंखेज्जगुणा ४, 'दुवे य पुव्वकम' त्ति ततो दोह वि सुसमाणं विसेसाहिया ५, एगंतसुसमाणं दोन्हं वि विसेसाहिया ६, 'ओसप्पिणिउस्सप्पिणितइया संख' त्ति उस्सप्पिणीए तइयारगे ओसप्पिणीए य चउत्थारगे एएसिं दोन्हं पि अरगाणं संखेज्जगुणा ७ । किमर्थमेवं सूत्रबन्धः ? इति चेदुच्यते - द्विरावृत्त्यर्थम्, अत एव यथासंख्येन तेओ उस्सप्पिणीए सव्वसिद्धा संखेज्जगुणा ८, ततो ओसप्पिणीसिद्धा विसेसाहिया ॥ ९१ ॥ तक्काले ति सम्मत्तं ॥ संपयं तयकालओ आह
१०७
१. अवसर्पिण्यां सर्वस्तोका अतिदुष्षमायां सिद्धाः १, दुष्षमायां सिद्धा: संख्येयगुणाः २, सुषम-दुःषमायामसंख्येयगुणाः ३, कालस्यासंख्येयत्वात् । ततः सुषमायां विशेषाधिकाः ४, सुषमसुषमायां विशेषाधिकाः ५, दुष्षमसुषमायां संख्येय गुणाः ६ । सांप्रतमुत्सर्पिणीमधिकृत्याह x गाथा कण्ठ्या । एवं तावत्प्रत्येकं, सांप्रतं द्वयोरप्येककः आह - सर्वस्तोका द्वयोरपि अतिदुष्षमयोः १, तत उत्सर्पिणीदुष्षमायां विशेषाधिकाः २, ततोऽवसर्पिणीदुष्षमायां संख्येयगुणाः ३, द्वयोरपि सुषमदुष्षमयोरसंख्यगुणाः ४, ततो द्वयोरपि सुषमयोर्विशेषाधिकाः ५, एकान्तसुषमयोर्द्वयोरपि विशेषाधिका: ६, उत्सर्पिण्यां तृतीयारकेऽवसर्पिण्यां च चतुर्थारके एतयोर्द्वयोरप्यरकयो: संख्येयगुणाः ७ । २-तत उत्सर्पिण्यां सर्वसिद्धाः संख्येयगुणाः ८, ततोऽवसर्पिणीसिद्धा विशेषाधिकाः ॥ तत्काल इति समाप्तम् ॥ साम्प्रतं तदकाल इति ।

Page #125

१०८
सिद्धप्राभृत : सटीकः
(અનુ.) અવસર્પિણીકાળમાં અતિદુઃષમા આરામાં સર્વજઘન્ય સિદ્ધો થાય ૧, તેનાથી દુઃષમા આરામાં સંખ્યાત ગુણા સિદ્ધ ૨, તેનાથી સુષમદુષમામાં અસંખ્યગુણ સિદ્ધ થાય છે ૩, કારણ કે ત્યારે એક કોડાકોડી સાગરોપમ બેંતાલીશ હજાર વર્ષ જૂન જેટલો અસંખ્યકાળ છે, એટલે સિદ્ધોની સંખ્યા પણ તે રીતે છે. તેનાથી સુષમા આરામાં વિશેષાધિક સિદ્ધ ૪, તેનાથી સુષમ-સુષમામાં વિશેષાધિક ૫, તેનાથી દુઃષમસુષમામાં સંખ્યગુણ સિદ્ધ થાય છે. તે ૮૯ II હવે ઉત્સર્પિણીને આશ્રયીને કહે છે, ઉત્સર્પિણીમાં અતિદુઃષમા આરામાં સર્વ જઘન્ય સિદ્ધ ૧, દુઃષમા કાળમાં સંખ્યગુણ ૨, સુષમ દુઃષમામાં અસંખ્યગુણ સિદ્ધ ૩, સુષમામાં વિશેષાધિક, સુષમ સુષમામાં વિશેષાધિક તથા દુઃષમ-સુષમામાં સંખ્યાતગુણ સિદ્ધ થાય છે. જે ૯૦ | આ પ્રત્યેક કાળની વાત થઈ અત્યારે બંનેનો એક જ દંડક કહે છે – બંનેના અતિદુઃષમા કાળમાં સર્વજઘન્ય સિદ્ધ થાય છે. ૧, તેનાથી ઉત્સર્પિણીના દુઃષમ આરામાં વિશેષાધિક ૨, તેનાથી અવસર્પિણીના દુઃષમ આરામાં સંખ્યગુણ ૩, તેનાથી બંનેના સુષમદુઃષમા આરામાં અસંખ્યય ગુણ જ, તેનાથી બંનેના સુષમામાં વિશેષાધિક ૫, તેનાથી બંનેના એકાંત સુષમામાં વિશેષાધિક ૬, તેનાથી ઉત્સર્પિણીના ત્રીજા અને અવસર્પિણીના ચોથા આરામાં સંખ્ય ગુણા ૭, આવું કેમ કહ્યું? દ્ધિ આવૃત્તિ માટે, એટલે જ સંખ્યા અનુસાર તેમાથી ઉત્સર્પિણીમાં સર્વસિદ્ધો સંખ્યગુણ ૮, તેનાથી અવસર્પિણી સિદ્ધો વિશેષાધિક છે. તે ૯૧ . તત્કાલ સમાપ્ત. // હવે, તદકાળ જણાવે છે.
તદકાલ સિદ્ધ (मू०) अइदूसमाएँ थोवा, सविसेस असंख तिणि सविसेसा ।
तदकाले ओसप्पिणि-सिद्धाणऽप्पाबडं एयं ॥ ९२ ॥ (૦) ગતિષમાં તો , વિશેષા સંસ્થા વિશેષા
तदकालेऽवसर्पिणीसिद्धानामल्पबहुत्वमेतद् ॥ ९२ ॥

Page #126

विभागद्वार (मूल), तदकालसिद्ध
१०९ __ (टी०) "अतिदूसमाएँ" गाहा ॥ ओसप्पिणिए अइदूसमाए सव्वत्थोवा सिद्धा १, दूसमाए विसेसाहिया २, तीर्थसद्भावात्, शुभतरकालयोगादित्यर्थः । तेओ दूसमासुसमाए असंखेज्जगुणा ३, तओ उवरिहुत्तं तिण्णि अरगा विसेसाहिया णेयव्वा । पच्छद्धं कण्ठं ति गाथार्थः ॥ ९२ ॥ संपयं उस्सप्पिणीमहिकिच्चाह
(અનુ.) અવસર્પિણીકાળમાં અતિદુઃષમા આરામાં સર્વજઘન્ય સિદ્ધો ૧, દુઃષમા આરામાં તીર્થનો સદ્દભાવ હોઈ શુભતરકાળના યોગથી વિશેષાધિક સિદ્ધો હોય છે , ત્યારબાદ, દુઃષમસુષમામાં અસંખ્યગુણા અને ત્યારબાદ ઉપરના ત્રણે આરામાં અનુક્રમે વિશેષાધિક જાણવા, તદકાળસિદ્ધમાં અવસર્પિણી કાળમાં આ સિદ્ધોનું અલ્પબદુત્વ યથાક્રમ આરામાં જાણવું. I ૯૨ I હવે, ઉત્સર્પિણી કાળને આશ્રયી ને અલ્પબદુત્વ બતાવે છે – (मू०) अइदूसमाइ दुण्णि उ, थोव असंखा तिई विसेसहिया । तदकाले उस्सप्पिणि-सिद्धाण ऽप्पाबहुं एयं ॥ ९३ ॥
कालदारं ॥ (छा०) अतिदुष्षमादिद्वयोस्तु स्तोका असंख्या त्रयो विशेषाधिकाः ।
तदकाले उत्सर्पिणि सिद्धानामल्पबहुत्वमेतत् ॥ ९३ ॥ कालद्वारम् ॥
(टी०) "अइदूसमाइ" गाहा ॥ उस्सप्पिणीए अइदूसमाए आइगहणा दूसमाए य एए दोण्णि वि अरए अहिकिच्च सव्वथोवा सिद्धा १, दूसमसुसमाए असंखगुणा २, “तिई विसेसहिय' त्ति तिण्णि
१. अवसर्पिण्यामतिदुष्षमायां सर्वस्तोकाः सिद्धाः (१) दुष्षमायां विशेषाधिकाः (२)। २. ततो दुष्षमासुषमायामसंख्यगुणाः (३) तत उपरीभूतं त्रयोऽरका विशेषाधिका ज्ञातव्याः । पश्चाधु कण्ठ्यमिति - । साम्प्रतमुत्सर्पिणीमधिकृत्याह- । ३. उत्सर्पिण्यामतिदुष्षमायामादिग्रहणाद् दुष्षमायां चैतौ द्वावप्यरकावधिकृत्य सर्वस्तोकाः सिद्धाः (१) दुष्षमसुषमायामसंख्यगुणाः (२) । ४. त्रयोऽरकाः - ।

Page #127

११०
सिद्धप्रामृत : सटीकः अरगा 'विसेसाहिया णेयव्वा । पच्छद्धं कण्ठं ति गाथार्थः ॥ ९३ ॥ काल त्ति सम्मत्तं ॥ गतिद्वारमाह
(અનુ.) ઉત્સર્પિણી કાળમાં અતિદુખમા અને દુષમા કાળમાં આ બંને આરાઓને આશ્રયીને સર્વાલ્પ સિદ્ધો ૧, દુષમસુષમામાં અસંખ્યગુણા ૨, એ પછીના ત્રણે આરા અનુક્રમે વિશેષાધિક જાણવા. તદકાળસિદ્ધ દ્વારમાં ઉત્સર્પિણી કાળના સિદ્ધોનું આ सत्यवत्व छ. ॥ ८3 ॥ ॥ द्वार पूरे थयुं. (मू०) (उभए तिण्हं थोवा, सविसेस असंख तह विसेसहिया ।
दुगदुग विसेसमहिया, तदकालुभय भवे सिद्धा ॥९४ ॥)* (छा०) (उभयस्मिस्तिसूणां स्तोकाः, सविशेषा असंख्यास्तथा विशेषाधिकाः।
द्वौ द्वौ विशेषमधिकौ, तदकालोभयस्मिन् भवेयुः सिद्धाः ॥९४॥)
(अनु.) (जने अपने माश्रयीने सपनत्व - मतिःषम તેમજ એક દુષમ આરાને આશ્રયીને અલ્પ સિદ્ધો ૧, ત્યારબાદ અવસર્પિણી કાળના દુષમ આરામાં સવિશેષ તથા દુષમ સુષમામાં અસંખ્ય તેનાથી ઉત્સર્પિણીના દુષમ સુષમામાં વિશેષાધિક તેનાથી બંનેના બંને આરાઓમાં અનુક્રમે વિશેષાધિક તદકાળ ઉભયમાં सिद्धार्नु सत्यत्व थाय छ. ॥ ८४ ॥)
3. गति द्वार (मू०) मणुई मणुया णारय, तिरिक्खिणी तह तिरिक्ख देवीओ।
देवा य जहाकमसो संखेज्जगुणा मुणेयव्वा ॥ ९४ ॥ एगिदिएहि थोवा, सिद्धा पंचिदिएहिँ संखगुणा ।
तरुपुढविआउतसकाइएहि संखा गुणा कमसो ॥ ९५ ॥ १. विशेषाधिका ज्ञातव्याः । पश्चाद्धं कण्ठयमिति x काल इति समाप्तम् ॥ * एतस्या गाथायाः टीका नास्ति तेनास्माभिरपि केवलं गाथानुसारेण छायाऽनुवादौ लिखितौ स्तः । एषा गाथा पातासंपा आदर्श नास्ति ।

Page #128

विभागद्वार (मूल), ३. गतिद्वार
१११ णरगचउत्थापुढवी, तच्चा दोच्चा तरू पुढवि आऊ । भवणवइदेविदेवा, एवं वणजोइसाणं पि ॥ ९६ ॥ मणुसी मणुस्स पढमा, उणारया तह तिरिक्खि तिरिया य । देवा अणुत्तरादी, सव्वे वि सणंकुमारंता ॥ ९७ ॥ ईसाणदेविसोहम्मदेवि ईसाणदेव सोहम्मा ।
सव्वेसि वि)जहाकमसो,अणंतरायाणसंखगुणा ॥१८॥गइदार।। (छा०) मनुष्यी-मनुष्या-नारक-तिर्यचिणी तथा तिर्यग्देव्यः ।
देवाश्च यथाक्रमशः संख्येयगुणा ज्ञातव्याः ॥ ९४ ॥ एकेन्द्रियेभ्य स्तोकाः सिद्धाः पंचेन्द्रियेभ्य संख्यगुणाः । तरुपृथिव्यपत्रसकायिकेभ्य संख्याः गुणाः क्रमशः ॥ ९५ ॥ नरकचतुर्थपृथ्वी, तृतीया द्वितीया तरुः पृथव्यापः । भवनपतिदेवीदेवा एवं वनज्योतिषामपि ॥ ९६ ॥ मनुष्यी मनुष्यः प्रथमास्तु नारकास्तथा तिर्यञ्चि तिरश्चश्च । देवा अनुत्तरादयः सर्वेऽपि सनत्कुमारान्ताः ॥ ९७ ॥ ईशानदेवि सौधर्मदेवी ईशानदेवसौधर्माः । सर्वेषां यथाक्रमशोऽनन्तरागतानां संख्यगुणाः ॥ ९८ ॥
(टी०) "मणुई" गाहा ॥ सव्वत्थोवा मणुस्सीहि अणंतरागया सिद्धा १, मणुस्सेहिं संखेज्जगुणा २ । णेरइएहिं संखेज्जगुणा ३, तिरिक्खिणीहिं संखेज्जगुणा ४, तिरिक्खजोणिगेहिं संखेज्जगुणा ५, देवीहिं संखेज्जगुणा ६, देवेहिं संखेज्जगुणा ७ । इति सूत्रार्थः । १. सव्वेवि - इति नंदि. मलय. वृत्तै ॥ २. सर्वस्तोका मानुषिभ्योऽनन्तरागताः सिद्धाः १, मनुष्येभ्यः संख्येयगुणाः २, नैरयिकेभ्य संख्येयगुणाः ३ तिरश्चिभ्य संख्येयगुणा: ४, तिर्यग्योनिकेभ्य संख्येयगुणाः ५, देविभ्य संख्येयगुणाः ६, देवेभ्य संख्येयगुणाः ७ । २. 'तिरिक्खेहिं पातासंपा।

Page #129

११२
सिद्धप्राभृत : सटीकः
विस्तरार्थस्त्वयम्-"गइ इंदिए य काए" अस्य द्वारत्रयस्य गतिमधिकृत्योक्तम् ॥ ९४ ॥ इंदिए त्ति । "एगिदिएहि" गाहा ॥ एंगिदिएहि अणंतरागया सिद्धा थोवा १, पंचिंदिएहि संखेज्जगुणा २ । काए त्ति सव्वत्थोवा वणप्फईकाइएहि अणंतरागया सिद्धा १, पुढविकाइएहिं अणंतरागया संखेज्जगुणा २, आउकाइएहिं संखेज्जगुणा ३. तसकाइएहिं संखेज्जगुणा ४ ॥ ९५ ॥ संपयं एगओ भण्णइ-"णरगचउत्था" गाहा ॥ सव्वत्थोवा चउत्थपुढवीओ अणंतरागया सिद्धा १, तच्चाओ संखेज्जगुणा २, दोच्चाओ संखेज्जगुणा ३, पत्तेयबायरपज्जत्तयवणप्फइहितो संखेज्जगुणा ४, बायरपज्जत्तपुढविकाइएहितो संखेज्जगुणा ५, एवं आउक्काइएहिं संखेज्जगुणा ६, भवणवासिणीहिं संखेज्जगुणा ७, भवणवासीहिं संखेज्जगुणा ८, वाणमंतरीहिं संखेज्जगुणा ९, वाणमंतरेहिं संखेज्जगुणा १०, जोइसिणीहि संखेज्जगुणा ११, जोईसिएहि संखेज्जगुणा १२ ॥१६॥ "मणुसी" गाहा मणुस्सीहिं संखेज्जगुणा १३, मणुस्सेहिं संखेज्जगुणा १-एकेन्द्रिभ्योऽनन्तरागताः सिद्धाः स्तोकाः १, पंचेन्द्रिभ्य संख्येयगुणाः २ । काय इति सर्वस्तोका वनस्पतिकायेभ्योऽनन्तरागताः सिद्धाः १, पृथ्वीकायेभ्योऽनन्तरागताः संख्येयगुणाः २, अप्कायेभ्य संखेयगुणाः ३, त्रसकायेभ्य संख्येयगुणाः ४ ॥ साम्प्रतमेकको भण्यते- २. सर्वस्तोकाश्चतुर्थपृथिवीतोऽनन्तरागताः सिद्धाः १, तृतीयायाः संख्येयगुणाः २, द्वितीयायाः संख्येयगुणाः ३, प्रत्येकबादरपर्याप्तकवनस्पतेः संख्येयगुणाः ४, बादरपर्याप्तपृथ्वीकायिकेभ्यः संख्येयगुणाः ५, एवमप्कायेभ्यः संख्येयगुणाः ६, भवनवासिनीभ्य संख्येयगुणाः, ७, भवनवासिभ्य संख्येयगुणाः ८, वानव्यंतरीभ्य संख्येयगुणाः ९, वानव्यंतरेभ्यः संख्यगुणाः १०, ज्योतिषिणीभ्य संख्येयगुणाः ११, ज्योतिर्थ्य संख्येयगुणाः १२, मनुष्यीभ्य संख्येयगुणाः १३, मनुष्येभ्य संख्येयगुणाः १४, प्रथमनैरयिकेभ्यः संख्येयगुणाः १५, तिर्यञ्चीभ्य संख्येयगुणाः १६, तिर्यग्भ्य संख्येयगुणाः १७, अनुत्तरोपपातेभ्यः आरभ्याधोमुखं तावदानेतव्यं यावत्सनत्कुमार इति। तत ईशानदेवीभ्य संख्येयगुणाः, ततः सौधर्मदेवीभ्य संख्येयगुणाः, तत ईशान देवेभ्य संख्येयगुणाः, ततः सौधर्मदेवेभ्य संख्येयगुणाः, गतिरिति समाप्तम् ॥

Page #130

विभागद्वार (मूल), ३. गतिद्वार
११३ १४, पढमणेरइएहि संखेज्जगुणा १५, तिरिक्खीहिं संखेज्जगुणा १६, तिरिक्खेहिं संखेज्जगुणा १७, अणुत्तरोववाइएहितो आढत्तं हेट्ठाहुत्तं ताव आणेयव्वं जाव सणंकुमार त्ति ॥ ९७ ॥ "ईसाणदेवि" गाहा ॥ ततो ईसाणदेवीहिं संखेज्जगुणा, तओ सोहम्मदेवीहिं संखेज्जगुणा, ततो ईसाणदेवेहि संखेज्जगुणा, तओ सोहम्मदेवेहिं संखेज्जगुणा, गइ त्ति સત્ત ૨૮ | વેદારમાદ–
(અનુ.) મનુષ્ય સ્ત્રીમાંથી અનંતર આવેલ સિદ્ધો અલ્પ ૧, મનુષ્યોમાંથી સંખ્યગુણા ૨, નૈરયિકોમાંથી સંખ્યગુણા ૩, તિર્યંચ સ્ત્રીમાંથી સંખ્યગુણા ૪, તિર્યચોમાંથી સંખ્યગુણા ૫, દેવીઓમાંથી સંખ્યગુણા ૬, દેવોમાંથી સંખ્યગુણા ૭, આ સૂત્રાર્થ છે. હવે વિસ્તારથી બતાવે છે - ગતિ-ઈન્દ્રિય અને કાય આ ત્રણ દ્વાર ગતિને આશ્રયીને કહ્યા / ૯૪ || ઇન્દ્રિયને આશ્રયીને જણાવે છે. એકેન્દ્રિયમાંથી અનંતર આવેલા સિદ્ધો અલ્પ, પંચેન્દ્રિયમાંથી સંખ્યય ગુણા ૨, કાયદ્વારને આશ્રયીને સહુથી ઓછા વનસ્પતિમાંથી અનંતર આવેલા સિદ્ધો છે ૧, પૃથ્વીકાયમાંથી અનંતર આવેલા સંખ્યગુણા ૨, અકાયમાંથી સંખ્યગુણા ૩, તેનાથી ત્રસકાયમાંથી સંખ્યગુણા છે ૪ || ૫ | હવે, એક દંડક કહે છે - ચોથી નરકમાંથી અનંતર આવેલ સિદ્ધો સર્વથી ઓછા ૧, તે પછી ત્રીજીમાંથી આવેલા સંખ્યગુણ ૨, બીજીમાંથી સંખ્યગુણ ૩, પ્રત્યેક બાદર પર્યાપ્ત વનસ્પતિમાંથી સંખ્યગુણા ૪, બાદર પર્યાપ્ત પૃથ્વીકાયમાંથી સંખ્યય ગુણા ૫, એમ, અકાયમાંથી સંખ્યગુણા ૬, ભવનવાસી દેવીમાંથી સંખ્યગુણા ૭, ભવનવાસી દેવમાંથી સંખ્યગુણા ૮, વાણવ્યંતર દેવીમાંથી સંખ્યગુણ ૯, વાણવ્યંતર દેવમાંથી સંખ્યગુણ ૧૦, જયોતિષ દેવીમાંથી સંખ્યગુણ ૧૧, જ્યોતિષદેવમાંથી સંખ્યગુણ ૧૨ / ૯૬ / મનુષ્ય સ્ત્રીમાંથી સંખ્યગુણ ૧૩, મનુષ્યમાંથી સંખ્યગુણ

Page #131

११४
सिद्धप्राभृत: सटीकः
૧૪, પ્રથમ નરકમાંથી સંખ્યગુણ ૧૫, તિર્યંચ સ્ત્રીમાંથી સંખ્યગુણ ૧૬, તિર્યંચમાંથી સંખ્યગુણ ૧૭, અનુત્તરોપપાતથી માંડીને નીચે सनत्कुमार सुधी उमसर संख्य-संख्यगुण १८ ॥ ८७ ॥ तेनाथी ઈશાનદેવીમાંથી સંખ્યગુણ ૧૯, સૌધર્મદેવીમાંથી સંખ્યગુણ ૨૦, તેનાથી ઈશાનદેવમાંથી સંખ્યગુણ ૨૧, તેનાથી સૌધર્મદેવમાંથી अनंतर खावेत सिद्धो संख्यगुणा छे. गति द्वार समाप्त ॥ ८८ ॥ હવે, વેદ દ્વાર જણાવે છે
૪. વેદ દ્વાર
(मू०) थोवा णपुंस इत्थी, संखा संखागुणा तओ पुरिसा । ताणमणंतरमागय-भेयाण वि ते वि एमेव ॥ ९९ ॥ वेददारं ॥ ( छा०) स्तोका नपुंसकः स्त्रियः, संख्याः संख्यगुणास्ततः पुरुषाः । तेषामनन्तरमागतभेदानामपि तेऽप्येवमेव ॥ ९९ ॥ वेदद्वारम् ॥
(टी०) "थोवा णपुंस" गाहा ॥ संव्वथोवा णपुंसगसिद्धा १, इत्थीसिद्धा संखेज्जगुणा २, पुरिससिद्धा संखेज्जगुणा ३ । संपयं अणंतरागए ऽहिकिच्चाह - ताणं अणंतरागयभेयाण वि ते वि एमेव । कहं ? नपुंसगेहिंतो अणंतरागया सव्वत्थोवा णपुंसगसिद्धा १, तेहिंतो चेव इत्थीसिद्धा संखेज्जगुणा २, तेहिंतो चेव पुरिससिद्धा संखेज्जगुणा
१. सर्वस्तोका नपुंसकसिद्धाः १, स्त्रीसिद्धा: संख्येयगुणाः २, पुरुषसिद्धाः संख्येय-गुणाः
३
। साम्प्रतमनन्तरागतानधिकृत्याह - तेषामनन्तरागतभेदानामपि तेऽप्येवमेव । कथं ? नपुंसकेभ्योऽनन्तरागताः सर्वस्तोका नपुंसकसिद्धाः १, तेभ्यश्चैव स्त्रीसिद्धाः संख्येयगुणाः २, तेभ्यश्चैव पुरुषसिद्धाः संख्येयगुणाः ३, नपुंसकसिद्धा विशेषेणाधिकाः ४, स्त्रीभ्योऽनन्तरागताः सर्वस्तोका नपुंसकसिद्धाः १, स्त्रीभ्योऽनन्तरागताः स्त्रीसिद्धाः संख्येयगुणाः २, तेभ्यश्चैव पुरुषसिद्धा: संख्येयगुणाः ३, स्त्रीसिद्धा विशेषाधिकाः ४ । पुरुषेभ्योऽनन्तरागताः सर्वस्तोका नपुंसकसिद्धाः १ तेभ्यश्चैव स्त्रीसिद्धा: संख्येयगुणाः २, तेभ्यश्चैव पुरुषसिद्धाः संख्येयगुणाः ३, पुरुषसिद्धा विशेषाधिकाः ४ ॥ तीर्थद्वारमाह

Page #132

११५
વિજાતિ (મૂન), ૪. વેદાર તીર્થ ३, णपुंसगसिद्धा विसेसेणाहिया ४, इत्थीहितो अणंतरागया सव्वथोवा णपुंसगसिद्धा १, इत्थीहितो अणंतरागया इत्थीसिद्धा संखेज्जगुणा २, ताहिंतो चेव पुरिससिद्धा संखेज्जगुणा ३, इत्थीसिद्धा विसेसाहिया ४ । पुरिसेहितो अणंतरागया सव्वथोवाण पुंसगसिद्धा १, तेहिंतो चेव इत्थीसिद्धा संखेज्जगुणा २, तेहितो चेव पुरिससिद्धा संखेज्जगुणा ३, पुरिससिद्धा विसेसाहिया ४ ॥ ९९ ॥ तित्थदारमाह
(અનુ.) વેદ દ્વારને આશ્રયીને અલ્પબહત્વ જણાવે છે - સર્વસ્તીક નપુંસકસિદ્ધો ૧, સ્ત્રીસિદ્ધો સંખ્યગુણા ૨, તથા પુરુષસિદ્ધો સંખ્યગુણા ૩, હવે અનંતરાગતને આશ્રયીને કહે છે - તેમના અનંતર આવેલા ભેદોના પણ એમ જ જાણવા - કઈ રીતે ? નપુંસકમાંથી અનંતર આવેલા સર્વસ્તોક નપુંસકસિદ્ધો, ૧, તેનાથી સ્ત્રીસિદ્ધો સંખ્યગુણા ૨, તેનાથી પુરુષસિદ્ધો સંખ્યગુણા ૩, તેનાથી સર્વનપુંસકસિદ્ધો. વિશેષાધિક ૪, સ્ત્રીમાંથી અનંતર આવેલા નપુંસકસિદ્ધો અલ્પ ૧, તેનાથી અનંતરાગત સ્ત્રી સિદ્ધો સંખ્યગુણ ૨, તેનાથી પુરુષસિદ્ધો સંખ્યગુણ ૩, કુલ સ્ત્રીસિદ્ધો વિશેષાધિક ૪, પુરુષમાંથી અનંતર આવેલ નપુંસક સિદ્ધો અલ્પ ૧, તેનાથી સ્ત્રીસિદ્ધો સંખ્યગુણ ૨, તેનાથી પુરુષસિદ્ધો સંખ્યગુણ ૩, સર્વપુરુષસિદ્ધો વિશેષાધિક આ રીતે વેદ દ્વારનું અલ્પ બહુત્વ થયું. તે ૯૯ /
- પ. તીર્થ દ્વાર (मू०) थोवा तित्थगरीओ, अतित्थसिद्धा य साहुणी साहू । कमसो संखा तित्थं-करा अणंता पुणो संखा ॥ १०० ॥
તિથનાર છે (છા) સ્તોવશાતીર્થડતીર્થસિદ્ધિા સાધવ્ય: સાધવા
क्रमशः संख्यास्तीर्थकरा अनन्ताः पुनः संख्याः ॥१००॥तीर्थद्वारम्॥

Page #133

११६
सिद्धप्रामृत : सटीकः (टी०) "थोवा तित्थगरीओ" गाहा ॥ सव्वत्थोवा तित्थगरिसिद्धा १, तित्थगरितित्थे णोतित्थसिद्धा संखेज्जगुणा २, तित्थगरितित्थे णोतित्थगरिसिद्धाओ संखेज्जगुणा ३, तित्थगरितित्थे णोतित्थगरसिद्धा संखेज्जगुणा ४ । तेहितो तित्थगरा अणंतगुणा, पुणो संखगुणा तिण्णि भंगा जहक्कमेणं ति दारं ॥ १०० ॥ लिङ्गद्वारमाह
(અનુ) તીર્થકરી સિદ્ધો સર્વ અલ્પ ૧, તીર્થકરીના તીર્થમાં નોતીર્થસિદ્ધો સંખ્યયગુણા ૨, તીર્થકરીના તીર્થમાં નોતીર્થકરી સિદ્ધો સંખ્યયગુણા ૩, તીર્થકરી તીર્થમાં નોતીર્થકર સિદ્ધો સંખ્યગુણા ૪, તેમનાથી તીર્થકરો અનંતગુણા છે ત્યારબાદના ત્રણે ભાંગાઓ અનુક્રમે સંખ્યગુણા જાણવા. આ રીતે તીર્થદ્વારમાં અલ્પબદુત્વ દ્વાર °४९uct. ॥ १०० ॥ वे, लिंगद्वार पतावे छे.
१. सिंग द्वार - .. चारित्रबार (मू०) गिहिअण्णसलिंगेहिँ, सिद्धा थोवा दुवे असंखगुणा । दारं ।
पंचचरित्ते चउ तिग, थोव असंखा असंखगुणा ॥१०१॥ थोवं परिहारचऊ, पंचग संखा असंख छेयतिगं।
छेयचङवं संखे, सामाइतिगं च संखगुणं ॥ १०२ ॥ दारं ॥ (छा०) गृह्यन्यस्वलिङ्गैः सिद्धाः स्तोका द्वावसंख्यगुणाः । द्वारम् ।
पञ्चचारित्रे चतुस्त्रिके स्तोका असंख्याश्च संख्यगुणाः ॥ १०१ ॥ स्तोकं परिहारचतुष्कं पंचकं संख्या असंख्याश्छेदत्रिकम् । छेदचतुष्कं संख्येयाः सामायिकत्रिकं च संख्यगुणाः ॥१०२॥ द्वारम् ॥
१. सर्वस्तोकास्तीर्थकरीसिद्धाः १, तीर्थकरीतीर्थे नोतीर्थसिद्धाः संख्येयगुणाः २, तीर्थकरीतीर्थे नोतीर्थकरीसिद्धाः संख्येयगुणाः ३, तीर्थकरीतीर्थे नोतीर्थकरसिद्धाः संख्येथगुणा: ४, तेभ्यस्तीर्थकरा अनंतगुणाः पुनः संख्यगुणास्त्रयो भङ्गा यथाक्रमेणेति .. द्वारम् ।

Page #134

विभागद्वार (मूल), ६. लिंगद्वार-७. चारित्रद्वार
११७ (टी०) "गिहिअण्णसलिंगेहिँ सिद्धा थोवा दुवे असंखगुण"त्ति कंठं । पच्छद्धेण चरित्तदारमाह-पंचचरित्तपच्छागडसिद्धा सव्वत्थोवा १, चउचरित्तपच्छगडसिद्धा असंखेज्जगुणा २, तिचरित्तपच्छागडसिद्धा संखेज्जगुणा ३ ॥ १०१ ॥ एवं ता अवंजिए, वंजिए आह-"थोवं परिहारचऊ" गाहा ॥ सव्वथोवा छेदपरिहारसुहुमाहक्खायचउचरित्तपच्छागडसिद्धा १, पंचहि पच्छागडसिद्धा संखेज्जगुणा २, 'असंख छेयतियं'ति छेयसुहुमाहक्खायतिचरित्तपच्छाकडसिद्धा संखेज्जगुणा ३, 'छेयचउक्कं संखे' त्ति तओ सामाइयच्छेयसुहुमाहक्खायचउचरित्तपच्छाकडसिद्धा संखेज्जगुणा ४, 'सामाइयतियं च संखगुणं' ति सामाइयसुहमाहक्खायतिचरित्तपच्छाकडसिद्धा संखेज्जगुणा ५ द्वारं ॥ १०२ ॥ बुद्धद्वारमाह
(અનુ.) લિંગ દ્વારા અનુસાર અલ્પબદુત્વ વિચારતાં ગૃહસ્થલિંગ સિદ્ધો અલ્પ, તેનાથી અન્યલિંગ સિદ્ધો અસંખ્યગુણા તથા તેનાથી સ્વલિંગસિદ્ધો અસંખ્યગુણા છે. હવે, ચારિત્ર દ્વારમાં પાંચચારિત્ર પશ્ચાત્કૃતસિદ્ધો સર્વસ્તીક છે. ૧, તેનાથી ચાર ચારિત્ર પશ્ચાદ્ભૂતસિદ્ધો અસંખ્યગુણા ૨, અને તેનાથી ત્રણચારિત્ર પશ્ચાદ્ભૂત સિદ્ધો સંખ્યગુણા છે. ૩. આ અવ્યંજિત ચારિત્રની વાત થઈ, હવે, વ્યંજિત ચારિત્રમાં છેદ-પરિહારવિશુદ્ધિ - સૂક્ષ્મસંપરાય પશ્ચાત્કૃતસિદ્ધો સંખ્યગુણા ૨, તેનાથી સામાયિક-છેદ-સૂક્ષ્મસંપાયયથાખ્યાત એ ચાર ચારિત્ર પશ્ચાદ્ભૂત સિદ્ધો સંખ્યગુણા છે ૪,
१. 'गिहिलिंग अण्णलिंग सलिगे थोवा' पातासंपा । २. पश्चार्धेन चारित्रद्वारमाहपञ्चचारित्रपश्चात्कृतसिद्धाः सर्वस्तोकाः १, चतुश्चारित्रपश्चात्कृतसिद्धाः असंख्यगुणाः २, त्रिचारित्रपश्चात्कृतसिद्धाः संख्येयगुणाः ३ ॥ १०१ ॥ एवं तावदव्यजिते, व्यजिते आह। ३. सर्वस्तोकाश्छेदपरिहारसूक्ष्माथाख्यातचतुश्चारित्रपश्चात्कृतसिद्धाः १, पञ्चभिः पश्चात्कृतसिद्धाः संख्येयगुणाः २, छेदसूक्ष्माथाख्यातत्रिचारित्रपश्चात्कृतसिद्धाः संख्येयगुणाः ३, ततः सामायिकच्छेदसूक्ष्माथाख्यातचतुश्चारित्रपश्चात्कृतसिद्धाः संख्येयगुणाः ४, सामायिकसूक्ष्माथाख्यातत्रिचारित्रपश्चात्कृतसिद्धाः संख्येयगुणाः ५। ४. 'पुव्व दारमाह' पातासंपा।

Page #135

११८
सिद्धप्राभृत : सटीकः તેનાથી સામાયિક - સૂક્ષ્મસંપરાય - યથાખ્યાત આ ત્રણ ચારિત્ર પશ્ચાત્કૃતસિદ્ધો સંખ્યગુણા જાણવા. ૫ / ૧૦૨ /
८. मुखबार - . ज्ञान द्वार (मू०) थोवा उ सयंबुद्धा,पत्तेयाई हवेज्ज संखगुणा । दारं ।
दुगचउतिगणाणीणं, थोव असंखा य संखगुणा ॥ १०३ ॥ मणपज्जवणाणतिगे, दुगे चउक्के मणस्स णाणस्स । थोवा संख असंखा, ओहितिगे होति संखेज्जा ॥ १०४ ॥
दारं ॥ (छा०) स्तोकास्तु स्वयंबुद्धाः प्रत्येकादयो भवेयुः संख्यगुणाः ॥ द्वारम् ॥
द्विचतुस्त्रिज्ञानीनां, स्तोका असंख्याश्च संख्यगुणाः ॥ १०३ ॥ मनःपर्यवज्ञानत्रिके, द्विके चतुष्के मनसो ज्ञानस्य । स्तोकाः संख्या असंख्या, अवधित्रिके भवन्ति संख्येयाः ॥ १०४ ॥
द्वारम् ॥ (टी०) "थोवा उ सयंबुद्धा" गाहा ॥ सव्वत्थोवा सयंबुद्धसिद्धा १, सेसा पत्तेयादी तिण्णि वियप्पा जहक्कम संखगुणा ॥ पच्छद्धेण णाणदारमाह- सव्वत्थोवा दुणाणपच्छागडसिद्धा १, चउणाणपच्छगडसिद्धा असंखेज्जगुणा २, तिण्णाणपच्छागडसिद्धा संखेज्जगुणा ३ ॥ १०३ ॥ एवं ता अव्वंजिए, वंजिए आह- "मणपज्जव" गाहा ॥ आभिणिबोहियसुयणाणमणपज्जवतिणाणपच्छागडा सव्वत्थोवा १, आभिणि
१. सर्वस्तोकाः स्वयंबुद्धसिद्धाः १, शेषाः प्रत्येकादयस्त्रयो विकल्पा यथाक्रम संख्यगुणाः ॥ पश्चार्धेन ज्ञानद्वारमाह- सर्वस्तोका द्विज्ञानपश्चात्कृतसिद्धाः १, चतुर्ज्ञानपश्चातकृतसिद्धा असंख्यगुणाः २, त्रिज्ञानपश्चात्कृतसिद्धाः संख्येयगुणाः ३ ॥ एवं तावदव्यजिते, व्यजिते आह- । २. आभिनिबोधिकश्रुतज्ञानमनःपर्यवत्रिज्ञानपश्चात्कृताः सर्वस्तोकाः १, आभिनिश्रुतज्ञानपश्चात्कृताः संख्यगुणाः २, एवं पश्चार्धेन संख्या योजितव्या ।

Page #136

વિમાન (મૂળ), ૮. યુદ્ધના-૧. શાનદાર-૨૦. વહાણા
११९ सुयणाणपच्छाकडा संखगुणा २, एवं पच्छद्धेणं संखा जोएयव्वा । 'चउक्के मणस्स णाणस्स' त्ति मणणाणचउक्पज्जंतपच्छाकडा असंखेज्जगुणा ३ मंइसुतोहितिनाणपच्छाकडा संखेज्जगुणा ॥ १०४ ॥ णाणेत्ति गयं । ओगाहणाद्वारमाह
(અનુ.) બુદ્ધિદારને આશ્રયીને અલ્પબદુત્વ - સ્વયંબુદ્ધસિદ્ધો સર્વસ્તોક ૧, શેષ પ્રત્યેકબુદ્ધાદિ ત્રણે વિકલ્પો યથાક્રમે સંખ્યગુણા જાણવા. ગાથાના પશ્ચાઈથી જ્ઞાન દ્વારા જણાવે છે. ત્યાં, બે જ્ઞાન પશ્ચાત્યુતસિદ્ધો – અલ્પ ૧, ચારજ્ઞાન પશ્ચાદ્ભૂત સિદ્ધો અસંખ્યગુણા ૨, ત્રણજ્ઞાન પશ્ચાત્કૃતસિદ્ધો સંખ્યગુણા ૩ || ૧૦૩ // આ અવ્યંજિતમાં વાત થઈ હવે, વ્યંજિતમાં જણાવે છે - આભિનિબોધિ-શ્રુતજ્ઞાનમન:પર્યવત્રિજ્ઞાન પશ્ચાદ્ભૂત સર્વસ્તીક છે. ૧, આભિનિ-શ્રુત જ્ઞાન પશ્ચાત્કૃત સંખ્યગુણા છે ૨, આમ, પશ્ચાઈથી સંખ્યા જોડવી, મનોજ્ઞાન ચતુષ્કપર્વત પશ્ચાતકૃતો અસંખ્યગુણા ૩, મતિ-શ્રુતઅવધિજ્ઞાન પશ્ચાદ્ભૂત સંખ્યગુણા ૪ જાણવા. / ૧૦૪ || જ્ઞાન દ્વાર પૂરું થયું. હવે, અવગાહના દ્વારા જણાવે છે –
૧૦. અવગાહના દ્વાર (ભૂ) મોહિ નહUI, થોવા ડોલિયા માં વા
तत्तो वि असंखगुणा, णायव्वा मज्झिमाए वि ॥१०५॥दारं॥ (છા) મવિિહના ગયા, તો ૩ષ્ટ સંધ્યા :
ततोऽप्यसंख्यगुणा ज्ञातव्या मध्यमायामपि ॥ १०५ ॥ द्वारम् ॥
१. मनोज्ञानचतुष्कपर्यन्तपश्चात्कृता असंख्येयगुणाः (३) २. मतिश्रुतावधित्रिज्ञानपश्चात्कृताः संख्येयगुणा । ज्ञानमिति गतम् । अवगाहनाद्वार माह- 'मइसुत्तोहितिगे'-पातासंपा।

Page #137

१२०
सिद्धप्राभृत : सटीकः (टी०) "ओगाहणा" गाहा ॥ ओगाहणा जहण्णा दुहत्था, तीए सव्वत्थोवा १, उक्कसिया धणुपुहुत्ताहिगपंचधणुसइगा, तीए असंखगुणा २, तत्तो वि असंखगुणा मज्झिमाए ३ ति सुत्तत्थो । विसेसत्थो पुण इमो - सव्वत्थोवा पंचधणुसइगाए ओगाहणाए सिद्धा १, साइरेगपंचधणुसइगाए असंखेज्जगुणा २, ऊणगपंचधणुसइगाए संखेज्जगुणा ३ । सत्तरतणिगाए सिद्धा सव्वत्थोवा १, ऊणगसत्तरतणिगाए असंखेज्जगुणा २, साइरेगसत्तरयणिगाए संखेज्जगुणा ३ । एगओ पुण सत्तरतणियाए
ओगाहणाए सिद्धा सव्वत्थोवा १, पंचधणुसतिगाए असंखेज्जगुणा २, तओ ऊणगसत्तरतणियाए असंखेज्जगुणा ३ । कहमेयं लब्भइ ? जओ महाविदेहगा तित्थगरा पंचधणुसयावगाहणगा सिझंति सव्वकालं, भण्णइ - पंचधणुसइगं एवं चेव ओगाहणाठाणं, ऊणसत्तरतणिगाणि
१- अवगाहना जघन्या द्विहस्ता, तस्यां सर्वस्तोकाः १, उत्कृष्टा धनुष्पृथक्त्वाधिक पञ्चधनुःशतिका, तस्यामसंख्यगुणाः २, ततोऽप्यसंख्यगुणा मध्यमायामिति ३ सूत्रार्थः । विशेषार्थः पुनरयं- सर्वस्तोकाः पञ्चधनुशतिकायामवगाहनायां सिद्धाः १, सातिरेक पञ्चधनुःशतिकायामसंख्यगुणाः २, ऊनकपञ्चधनुःशतिकायां संख्यगुणाः ३ । सप्तरनिकायां सिद्धाः सर्वस्तोकाः १, ऊनकसप्तरनिकायामसंख्येयगुणाः २, सातिरेक सप्तरनिकायां संख्येयगुणाः ३ । एककः पुनः सप्तरनिकायामवगाहनायां सिद्धाः सर्वस्तोकाः १, पञ्चधनुःशतिकायामसंख्येयगुणाः २, तत्र ऊनकसप्तरनिकायामसंख्येयगुणाः ३ । कथमेतल्लभ्यते ? यतो महाविदेहगास्तीर्थकराः पञ्चधनुःशतावगाहनका सिध्यन्ति सर्वकालं, भण्यते पञ्चधनुःशतिकमेवं चैवावगाहनास्थानं, ऊनसप्तरनिकानि पुनः सप्तरत्निभ्य आरभ्य प्रदेशहान्या यावद् द्विहस्तसिद्धास्तावदत्रान्तरेऽसंख्येयान्यवगाहनस्थानान्तराणि लभ्यन्ते, तेषु च सर्वेषु द्विहस्तेभ्य आरभ्य प्रदेशोत्तरादिकेषु विशेषाधिका सिद्धा लभ्यन्ते, तेनैकस्थानसिद्धेभ्योऽसंख्येयस्थानसिद्धा असंख्येयगुणाश्चैव भवन्ति । अथ मन्यसे वर्धमानतीर्थे चैव संख्येयकालवर्तिन ऊनसप्तरनिकास्तर्हि पंचधनुःशतेभ्यो विपरितसंख्यगुणा न भवन्तीति, भण्यते, पञ्चधनुःशतिकानां प्रविरलभावत्वाद् यद्येकेनापि प्रदेशेनोनाधिकास्तीर्थकरादयो लभ्यन्ते, तथाप्यधिकृदर्थो लभ्यते, अनन्तरवचनान्यथानुपपत्तेः ।

Page #138

विभागद्वार (मूल), १०. अवगाहनाद्वार
१२१
पुण सत्तरतणिहितो आढत्ताणि पएसहाणीए जाव दुहत्थसिद्धा ताव एत्यंतरे असंखेज्जाणि ओगाहणट्ठाणंतराणि लब्भंति, तेसु य सव्वेसु दुहत्थेहितो आरब्भ पएसुत्तराइएसु विसेसाहिया सिद्धा लब्भंति, तेणं एगट्ठाणसिद्धेहितो असंखिज्जट्ठाणसिद्धा असंखिज्जगुणा चेव हवंति । अह मण्णसि वद्धमाणतित्थे चेव संखेज्जकालवत्तिणो ऊणसत्तरतणिगा तहिं पंचधणुसइएहितो विवरीयसंखगुणा ण होति त्ति, भण्णइ, पंचधणुसइगाणं पविरलभावत्तणओ जइ एगेणावि पएसेण ऊणाहिया तित्थगरादी लब्भंति तहा वि अहिकदत्थो लब्भइ, अणंतरवयणण्णहाणुवत्तितो मन्तव्यमित्यलमतिप्रसङ्गेन । अनया दिशा शेषमपि भावितव्यम् । तेओ ऊणसत्तरतणिसिद्धेहितो अइरेगपंचधणुसइगाए असंखेज्जगुणा ४, ऊणपंचधणुसइगाए संखेज्जगुणा ५, अइरेगसत्तरतणिगाए विसेसाहिया ६ । णोउस्सप्पिणीअणुभावाणुवत्तिउसभाजियतित्थसिद्धेहितो आरओ एए इह पक्कमे घेप्पंति ॥ १०५ ॥ ओगाहणे त्ति सम्मत्तं ॥ उक्कस्से त्ति दारमाह
(અનુ.) અવગાહના દ્વારને આશ્રયીને અલ્પબદુત્વ જણાવે છે - જઘન્ય અવગાહના સિદ્ધગતિની પ્રાપ્તિ માટે બે હાથની છે તેમાં સર્વસ્તોકસિદ્ધો ૧, ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ધનુષ્યત્વ અધિક પાંચશો ધનુષ્યની છે તેમાં અસંખ્યગુણ સિદ્ધો ૨, તેનાથી પણ અસંખ્યગુણા મધ્યમ અવગાહનામાં છે ૩, એવો સૂત્રાર્થ છે. હવે, વિશેષ અર્થ બતાવે છે. પાંચશો ધનુષ્યની અવગાહનામાં સર્વસ્તોક સિદ્ધો છે ૧, સાતિરેક પાંચશો ધનુષ્યમાં અસંખ્યગુણા ૨, પાંચશો ધનુષ્યથી ઓછી १- तत ऊनसप्तरनिसिद्धेभ्योऽतिरेकपञ्चधनुःशतिकायामसंख्येयगुणाः ४, ऊन पञ्चधनुःशतिकायां संख्येयगुणाः ५, अतिरेकसप्तरनिकायां विशेषाधिकाः ६, नोत्सर्पिण्यनुभावानुवर्तिऋषभाजिततीर्थसिद्धेभ्य आरत एत इह प्रक्रमे गृह्यन्ते ॥ १०५ ।। अवगाहनेति समाप्तम् ॥ उत्कृष्ट इति द्वारमाह

Page #139

सिद्धप्राभृत: सटीक :
અવગાહનામાં તેનાથી સંખ્યગુણા છે ૩, સાત હાથ અવગાહનાવાળા સિદ્ધો સર્વસ્તોક છે ૧. સાતહાથથી ઓછી અવગાહનાવાળા અસંખ્યગુણા ૨, સાધિક સાત હાથવાળા સંખ્યગુણા ૩, એક દંડક આ રીતે સાત હાથથી ઓછી અવગાહનાવાળા અસંખ્યગુણા છે. ૩, આ કઈ રીતે થાય છે ? કારણ કે, મહાવિદેહના તીર્થંકરો સર્વકાળ પાંચશો ધનુષ્યની અવગાહનાવાળા સિદ્ધ થાય છે. કહેવાય છે પાંચશો ધનુષ્યનું એક જ અવગાહના સ્થાન છે, સાત હાથથી ઓછી અવગાહનાવાળા તો સાત હાથથી માંડીને એક-એક પ્રદેશની હાનિથી યાવત્ બે હાથ સિદ્ધો સુધી વચમાં અસંખ્યેય અવગાહના સ્થાનાંતરો પ્રાપ્ત થાય છે. અને તે બધામાં બે હાથથી માંડીને પ્રદેશ-પ્રદેશની વૃદ્ધિમાં વિશેષાધિક સિદ્ધો પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી એકસ્થાન સિદ્ધો કરતાં અસંખ્યસ્થાન સિદ્ધો અસંખ્યગુણા જ હોય છે.
१२२
પ્ર. વર્ધમાન સ્વામીના તીર્થમાં જ સંધ્યેયકાળવર્તિ સાત હાથથી ઓછી અવગાહનાવાળા હોય છે તો પાંચશો ધનુષ્યથી વિપરિત સંખ્યગુણા ન હોય ?
ઉ. પાંચશો ધનુષ્યવાળા અત્યંત અલ્પ હોવાથી જો એક પ્રદેશથી પણ ઓછા-વધુ તીર્થંકરાદિ પ્રાપ્ત થાય તો પણ આ જ અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે. નહિ તો અનંતર વચન આગળ કહેવાની વાત તેના વિના ન ઘટે એટલે ઉપરની વાત માનવી, વધુ વિસ્તારથી સર્યું. આ દિશાથી શેષ પણ ભાવવું. તેથી સાત હાથથી ઓછી અવગાહનાવાળા કરતાં પાંચશો ધનુષ્યથી અધિક અવગાહનાવાળા સિદ્ધો અસંખ્ય ગુણા છે. ૪, પાંચશો ધનુષ્યથી ઓછી અવગાહનાવાળા સંખ્યગુણા છે ૫, સાત હાથથી વધુ અવગાહનાવાળા વિશેષાધિક છે ૬, નોત્સર્પિણી અનુભાવ અનુવર્તી એવા ઋષભ-અજિતનાથ ભગવાનના તીર્થમાં થયેલા સિદ્ધોથી માંડીને આ બધા સિદ્ધોના અલ્પબહુત્વ ગ્રહણ કરાયા છે. ॥ ૧૦૫ ॥ આ રીતે અવગાહના દ્વાર સમાપ્ત થયું.

Page #140

विभागद्वार (मूल), ११. उत्कृष्टद्वार - १२. अंतरद्वार
११. ઉત્કૃષ્ટ દ્વાર
(मू०) अप्पडिवइया सिद्धा, संखासंखा अणंतकाला य । थोव असंखेज्जगुणा, संखेज्जगुणा असंखगुणा ॥ १०६ ॥ दारं ॥
१२३
( छा०) अप्रतिपतिताः सिद्धाः संख्या असंख्या अनन्तकालाश्च । स्तोका असंख्येयगुणाः, संख्येयगुणा असंख्यगुणाः ॥ १०६ ॥ द्वारम् ॥ ( टी० ) " अप्प " गाहा ॥ अप्परिवडिया थोवा १, संखेज्जकालपरिवडियसिद्धा असंखेज्जगुणा २, असंखेज्जकालपरिवडियसिद्धा संखेज्जगुणा ३, अनंतकालपरिवडियसिद्धा असंखेज्जगुणा ४ ॥ १०६ ॥ उक्कस्से त्ति सम्मत्तं ॥ अन्तरद्वारमाह
(અનુ.) અપ્રતિપતિત સમ્યક્ત્વવાળા સિદ્ધો અલ્પ છે ૧,તેનાથી એક વખત સમ્યક્ત્વ પામીને પડ્યા પછી સંખ્યાતકાળે ફરી પાછું સમ્યક્ત્વાદિ પામી સિદ્ધ થનારા અસંખ્યગુણા છે ૨, તેનાથી અસંખ્યકાળે પુનઃ પ્રાપ્તિ પછી સિદ્ધ થનારા સંધ્યેયગુણા છે અને તેનાથી અનંતકાળે સિદ્ધ થનારા અસંખ્યાત ગુણા છે. ૧૦૬॥ ઉત્કૃષ્ટ દ્વાર સમાપ્ત થયું II ૧૨. અંતર દ્વાર
(मू०) छम्मासियम्मि थोवा, समए एक्कम्मि होंति संखेज्जा । एवं अंतरसिद्धा णिरंतराणं कमो इणमो ॥ १०७ ॥ अट्ठसमयम्मि थोवा, संखेज्जगुणा य सत्तसमए उ । एवं परिहायंते, जाव पुणो दोण्णि समया उ ॥ १०८ ॥ दारं ॥
( छा० ) षण्मासे स्तोकाः समये एकस्मिन् भवन्ति संख्येयाः । एवमन्तरसिद्धा निरन्तराणां क्रमोऽयम् ॥ १०७ ॥
२,
१. अप्रतिपतिताः स्तोकाः १, संख्येयकालप्रतिपतितसिद्धा असंख्येयगुणा: असंख्येयकालप्रतिपतितसिद्धाः संख्यगुणाः ३, अनंतकालप्रतिपतितसिद्धा असंख्येयगुणाः । उत्कृष्ट इति समाप्तम् ।

Page #141

१२४
सिद्धप्राभृत : सटीकः
अष्टसमये स्तोकाः, संख्येयगुणाश्च सप्तसमये तु । एवं परिहीयमाने यावत् पुन समयौ तु ॥ १०८ ॥ द्वारम् ॥
(टी०) "छम्मासि" गाहा ॥ छम्मासियअंतरसिद्धा थोवा । एगेगसमयंतरसिद्धा संखेज्जगुणा, एवं जाव जवमझं,तओ हीणे त्ति संतरदारं गयं ॥ अणुसमयदारं वत्तुकामो सयमेव संबंधेइ- णिरंतराणं कमो इणमो ॥ १०७ ॥ "अट्ठसमयम्मि" गाहा ॥ अट्ठसमयसिद्धा थोवा, सत्तसमयसिद्धा संखेज्जगुणा, एवं संखेज्जगुणवड्डिए जाव दोसमए ॥ दारं ॥ १०८ ॥ गणणादारमाह
(मनु.) अंतरवारमा सत्य हुत्व - ७भासनसंतरे थन।२। સિદ્ધો અલ્પ છે તેનાથી એક-એક સમયના અંતરે થનારા સિદ્ધ સંખ્યાતગુણા છે આ રીતે યવમધ્ય સુધી જાણવું તેનાથી હીન-હીન જાણવા સાંતરદ્વાર પૂરું થયું હવે નિરંતરદ્વાર જણાવવા માટે વૃત્તિકાર સ્વયં સંબંધ કરે છે નિરંતર સિદ્ધોનો આ રીતે ક્રમ હોય છે. / ૧૦૭ / આઠ સમયે થનારા સિદ્ધો અલ્પ છે. તેનાથી સાત સમયે થનારા સંખ્યાતગુણા છે આ રીતે છેક બે સમયે થનારા સિદ્ધો संध्यात-संध्यात गु वृद्धिथी. वा. ॥ १०८ ॥
१३. गाना द्वार (मू०) अट्ठसयसिद्ध थोवा, सत्तहियसया अणंतगुणियाओ(य)।
एवं परिहायंते, सपयाओ जाव पण्णासं ॥ १०९ ॥ तत्तो पण्णासाओ, असंखगुणिया उ जाव पणुवीसं ।
पणुवीसा आरद्धा, संखगुणा होति एगंता ॥११० ॥ दारं ॥ (छा०) अष्टशतसिद्धाः स्तोकाः, सप्ताधिकशता अनंतगुणिताः ।
__ एवं परिहीयन्ते स्वपदाद् यावत् पञ्चाशत् ॥ १०९ ॥ १. षण्मासिकान्तरसिद्धाः स्तोकाः, एकसमयान्तरसिद्धाः संख्येयगुणाः, एवं यावत् यवमध्यं, ततो हीना इति सान्तरद्वारं गतम् ॥ अनुसमयद्वारं वक्तुकामः स्वयमेव संबध्नाति निरन्तराणां क्रमोऽयम् ॥ २. अष्टसमयसिद्धाः स्तोकाः, सप्तसमयसिद्धाः संख्येयगुणाः, एवं संख्येयगुणवृद्धया यावद् द्वौ समयौ ॥ द्वारम् ॥ गणनाद्वारमाह

Page #142

विभागद्वार (मूल), १३. गणनाद्वार
१२५
ततः पञ्चाशतो ऽसंख्यगुणितास्तु यावत् पञ्चविंशतिः । पञ्चविंशतः आरब्धाः संख्यगुणा भवन्त्येकान्ताः ॥११० ॥ द्वारम् ॥
(टी०) "अट्ठसय" गाहा ॥ गणणाए अट्ठसयसिद्धा थोवा, सत्तहिगसयसिद्धा अणंतगुणा, एवं परिहायंतं अणंतगुणवड्डिए सपयाओ जाव पण्णास त्ति । संपयं - चउत्थभागो उवरि भण्णिहिइ त्ति गाथार्थः ॥ १०९ ॥ "तत्तो" गाहा ॥ तत्तो पण्णासाओ आरब्भ असंखगुणवुड्डि णेयव्वा । कहं ? अउणपण्णाससिद्धा असंखेज्जगुणा, एवं जाव पणुवीसा । पच्छद्धं कंठमिति गाहत्थो ॥ ११० ॥ गतं गणणादारं ॥ भङ्गयाऽल्पबहुत्वविशेषख्यापनार्थं स्थानाल्पबहुत्वद्वारमाह
(અનુ.) ગણના દ્વારથી અલ્પબદુત્વ – એમાં એકસો આઠ સિદ્ધો એક સમયમાં થાય તે અલ્પ છે, તેનાથી એકસો સાત સિદ્ધો અનંતગુણા છે. આમ, ઘટતા-ઘટતા અનંતગુણવૃદ્ધિથી સ્વપદથી પચ્ચાસ સુધી
Aai. ४वे. ७५२ योथो माग वाशे. ॥ १०८ ॥ त्या२५॥६ પચાસથી માંડીને અસંખ્યગુણ વૃદ્ધિ થાય છે તેમ જાણવું. તે કઈ રીતે? ઓગણ પચાસ એક સમયમાં સિદ્ધો અસંખ્યગુણા છે આ રીતે પચ્ચીસ સુધી જાણવું. અર્થાત્ એક સમયમાં પચ્ચીસ સુધીની સંખ્યા જાણવી. આ ગાથાનો ઉત્તરાર્ધ સરળ છે. તે પચ્ચીસથી માંડીને એક સિદ્ધ સુધી અનુક્રમે સંખ્યગુણ વૃદ્ધિથી જાણવા. અર્થાત્ પચ્ચીસથી એક સુધી अनुभ संध्यागु-२ वधे छ. ॥ ११० ॥ ना द्वार पूरे थयुं ॥ હવે, ભંગીથી અલ્પબદુત્વ વિશેષ જણાવવા માટે સૌપ્રથમ સ્થાન અલ્પબદુત્વ જણાવે છે. १. गणनयाऽष्टशतसिद्धाः स्तोकाः, सप्ताधिकशतसिद्धा अनंतगुणाः, एवं परिहीयन्तेऽनन्तगुणवृद्ध्या स्वपदाद् यावत्पञ्चाशदिति । सांप्रतं - चतुर्थभाग उपरि भणिष्यते इति । २. ततः पञ्चाशत आरभ्यासंख्यगुणवृदिर्घातव्या । कथं ? एकोनपञ्चाशसिद्धा असंख्येयगुणाः, एवं यावत् पञ्चविंशतिः । पश्चाधं कण्ठ्यमिति गाथार्थः । ३. 'मार्गणा' ग-घ-ङ। पातासंपा।

Page #143

१२६
सिद्धप्राभृत : सटीकः
સ્થાન અલ્પબદુત્વ દ્વાર (मू०) उत्ताणग पासेल्लग, णिकुज्ज वीरासणे य उकुडुए । द्धट्ठिय ओमंथिय, संखेज्जगुणेण हीणाए ॥ १११ ॥
अप्पाबहुयं ॥ (छा०) उत्तानके पार्श्वके निकुब्जे वीरासने चोत्कुटे ।
ऊर्ध्वस्थितेऽवमस्थिते संख्येयगुणेन हीनेन ॥१११ ॥ अल्पबहुत्वम् ॥
(टी०) "उत्ताणग" गाहा ॥ यथासंख्यमुद्देशिनामुत्तानादीनां संख्या योजयितव्या । कथम् ?, उत्ताणगसिद्धा सव्वबहुगा १, पासेल्लगसिद्धा संखेज्जगुणहीणा २, णिकुज्जसिद्धा संखेज्जगुणहीणा ३, एवं वीरासणसिद्धा ४, उक्कुडुयसिद्धा ५, उद्धट्ठियगसिद्धा ६, ओमत्थिगसिद्धा ७
अहोमुहसिद्धा ८ पुव्ववेरिहिं णिज्जमाणा अहोमुहणिखित्ता वा, सेसविगप्पा सओ परतो वा । एवं च खेतफुसणादारेसु दव्वपमाणविसेस जाणणत्थं भणियं ति गाथार्थः ॥ १११ ॥ गयमप्पबहुत्तं मूलद्वारम् । इदानीं सर्वद्वारविशेषोपलम्भार्थं सन्निकर्षद्वारमुच्यते, तत्र "तत्त्वभेदपर्यायैर्व्याख्या" इति न्यायात् क्रमतस्तत्त्वप्रदर्शनायाह
(અનુ.) ઉદ્દેશ કરાયેલા ઉત્તાનાદિ આસનોની સંખ્યા અનુસાર સંખ્યાઓ જોડવી. (જે પ્રમાણે ઉત્તાનાદિ આસનોનોક્રમ છે તે પ્રમાણે સંખ્યા જોડવી જેમ કે ઉત્તાન અવસ્થામાં સૌથી વધુ સંખ્યા છે ત્યારબાદ ઓછી-ઓછી દરેક આસનોમાં જાણવી.) તે કઈ રીતે જોડવી? એમાં અલ્પબદુત્વ દરેક આસનોમાં બતાવે છે. સૌપ્રથમ ઉત્તાન આસનમાં
१. उत्तानकसिद्धाः सर्वबहुकाः १, पार्श्वकसिद्धाः संख्येयगुणहीनाः २, निकुब्जसिद्धाः संख्येयगुणहीनाः ३, एवं वीरासनसिद्धाः ४, उत्कटुकसिद्धाः ५, ऊर्ध्वस्थितकसिद्धाः ६, अवमस्थितकसिद्धाः ७, अधोमुखसिद्धाः ८, पूर्ववैरिभिर्नीयमाना अधोमुखनिक्षिप्ता वा, शेषविकल्पाः स्वतः परतो वा । एवं च क्षेत्र-स्पर्शनाद्वारेषु द्रव्यप्रमाणविशेषज्ञापनार्थं भणितमिति । २- 'लम्भार्थे' पातासंपा ।

Page #144

विभागद्वार (मूल), स्थान अल्पबहुत्वद्वार
१२७ અર્થાત્ સીધી સુતેલી અવસ્થામાં સિદ્ધ થયેલા સહુથી વધુ છે. ૧, તેનાથી એક પાસાથી-પડખાથી સુતેલા પાર્શ્વકસિદ્ધો સંખ્યગુણહીન છે. ૨, કુન્જઅવસ્થામાં સિદ્ધ સંખ્યાતગુણ હીન છે ૩, આ રીતે વીરાસનમાં સિદ્ધ ૪, ઉત્કૃષ્ટ આસનસિદ્ધ ૫, ઉર્ધ્વસ્થિતસિદ્ધ ૬, અવમસિદ્ધ ૭, અધોમુખ સિદ્ધ ૮, પૂર્વવરિઓ દ્વારા લઈ જવાતા અધોમુખ ફેંકાયેલા, તથા શેષવિકલ્પો સ્વ કે પરથી જાણવા. અને આ રીતે ક્ષેત્ર-સ્પર્શના દ્વારોમાં દ્રવ્યપ્રમાણ વિશેષને જાણવા માટે કહ્યું છે. | ૧૧૧ | અલ્પબદુત્વ નામનું આઠમું મૂળ દ્વાર પૂરું થયું. હવે, સર્વદ્રારોના વિશેષને પ્રાપ્ત કરવા માટે અર્થાત્ સર્વદ્વારોમાં જે કાંઈ પણ વિશેષ છે જે દ્વારોમાં કહેવાયેલ નથી તેના માટે નવમું સન્નિકર્ષ દ્વારા કહેવાય છે. ત્યાં “વ્યાખ્યા તત્વ-ભેદ અને પર્યાયોથી થાય છે” એ ન્યાયથી ક્રમથી તત્ત્વ બતાવે છે.
- I ૯ II સંનિકર્ષ દ્વાર (મૂળ) - () તત્ત્વથી વ્યાખ્યા (मू०) एत्तो य सण्णिगासो, दारेसु जहक्कमेण विण्णेओ ।
संजोगसण्णिगासो, पडुच्चसंबंध एगट्ठा ॥ ११२ ॥ (૦) તઝ રિવર્ષો કાજુ યથાળ વિશેઃ
संयोगसन्निकर्षः, प्रतीत्यसंबन्ध एकार्थाः ॥ ११२ ॥
(ટી.) “પત્તો ય” કહી | ‘અતઃ' અત્યંવદુત્વીજૂર્વ સન્નિવર્ષો विज्ञेयः । क्व कथम् ? इत्युच्यते-'द्वारेषु' सर्वेषु द्रव्यप्रमाणादिषु યથાશ્વમેળ’ ૩જીત્તલબેન . સ વિ તત્ત્વ: (1) ? સત-સંયો:-દ્રવ્યप्ररूपणादीनामल्पबहुत्वसंख्येयसंबन्धो यः सन्निकर्षः - संहितानां तेषामुच्चारणं इस्वदीर्घतावत् । 'प्रतीत्यसंबन्धः' यथा जम्बूद्वीपादिक्षेत्रानेकसिद्धसंख्यां प्रतीत्यैकसिद्धानां बही संख्या । एवमापद्यन्ते एकार्थाः शब्दा इति गाथार्थः ॥ ११२ ॥ सांप्रतं भेद उच्यते
(અનુ.) અલ્પબદુત્વને જાણતાં પહેલાં સંનિકર્ષ જાણવો ક્યાં-કઈ રીતે? સર્વદ્રવ્યપ્રમાણાદિ દ્વારોમાં કહેલા અનુસારથી જાણવો. તે તત્ત્વ શું ૨. ‘ગત્રાત્પ' પતાસંગ |

Page #145

१२८
सिद्धप्राभृत : सटीकः છે? તત્ત્વ એટલે કે સંયોગ- દ્રવ્ય પ્રરૂપણાદિઓનો અલ્પબદુત્વ સંખ્યય સંબંધવાળો જે સંયોગ તેનો સંનિકર્ષ - સંહિત (જોડાયેલા) થયેલા એવા તેમનું હ્રસ્વતા-દીર્ઘતાની જેમ ઉચ્ચારણ કરવું તે તત્વ છે, પ્રતીત્યસંબંધ - જેમકે જબૂદીપાદિ ક્ષેત્રની અનેકસિદ્ધ સંખ્યાને આશ્રયીને એકસિદ્ધની સંખ્યા બહુમોટી છે એકબીજાને આશ્રયીને કહેવાતા આ સંબંધને પ્રતીત્ય સંબંધ પણ કહેવાય છે. આ રીતે એક અર્થવાળા શબ્દો આવે છે. સંયોગસંનિકર્ષ – પ્રતીત્યસંબંધ વગેરે એકાWક શબ્દો છે એ રીતે તત્ત્વ सम४. ॥ ११२ ।। वे, मेहनी व्याध्या uवे छे.
ભેદ (मू०) दुविहो उ सण्णिगासो, सट्ठाणे चेव तह परट्ठाणे ।
पुरिसाणं साणं, परठाणं होइ सरिसाणं ॥ ११३ ॥ (छा०) द्विविधस्तु सन्निकर्षः, स्वस्थाने चैव तथा परस्थाने ।
पुरुषाणां स्वस्थानं, परस्थानं भवति सदृशाम् ॥ ११३ ॥
(टी०) "दुविहो उ सण्णिगासो" गाहा ॥ कहं दुविहो तु ? 'सट्ठाणे चेव तह परट्ठाणे' स्वस्थानं-यदाश्रित्य ओघतस्तत्प्रथमतया सिद्धभावोपलम्भः, यथा पुरिसाणं अट्ठसयं जत्थ सिद्धं तत्थ तित्थुप्पत्ति त्ति काउं सट्ठाणं भण्णइ । 'परठाणं' होइ सरिसाणं' ति जओ सण्णिगासणाऽहिकता तेण तत्थ चेव जे अण्णसंखवत्तिणो सिद्धा ते परठाणं ति । अत एवेत्थं चिरन्तनटीकाकृदाह- "सण्णिगासणा इच्छियव्वा" जे एक्कगा सिझंति ते बहुगा,जे दो दो सिझंति ते १. कथं द्विविधस्तु ? । २. पुरुषाणामष्टशतं यत्र सिद्धं तत्र तीर्थोत्पत्तिरिति कृत्वा स्वस्थानं भण्यते । ३. यतः सन्निकर्षणाधिकृता तेन तत्र चैव येऽन्यसंख्यावर्तिनः सिद्धास्ते परस्थानमिति । ४. "सन्निकर्षणा इष्टव्याः" ये एककाःसिध्यन्ति ते बहुकाः, ये द्वौ द्वौ सिध्यन्ति ते संख्यगुणहीनाः, एवं यावत्पञ्चविंशतिरिति । तेन परमसंख्येयगुणहीना यावत्पञ्चाशदिति । तेन परमनन्तगुणहीना यावदष्टशतमिति । एवमोघेन विभागेनापि । एवं चैव जंबूद्वीपे भस्तैरवतयोर्महाविदेहे । एवं धातकीखंडे पुष्करवरद्वीपार्धे च ये एककसिद्धास्ते बहुकाः, इतरे स्तोका इति ।

Page #146

૧. નિરંતર (મૂત), ૨. તત્ત્વથી ચા, મેર
१२९ संखेज्जगुणहीणा, एवं जाव पणुवीस त्ति । तेण परं असंखेज्जगुणहीणा जाव पण्णास त्ति । तेण परं अणंतगुणहीणा जाव अट्ठसयं ति । एवं
ओघेण विभागेण वि । एवं चेव जंबुद्दीवे भरहेरवएसु महाविदेहे । एवं धायइसंडे पोक्खरवरदीवड्डे य जे एक्कगसिद्धा ते बहुगा, इयरे थोव त्ति । पूर्ववत् संहरणम् । अणंतरागई वा पडुच्च ओघ सट्ठाणपरट्ठाणे । यतः स एवाह-"लवणे जे एक्कगा सिझंति ते बहुगा, जे दो दो सिझंति ते असंखेज्जगुणहीणा । एवं कालोयणे वि" एवं कालादिष्वपि सर्वमार्गणाद्वारेषु स्वस्थानपरस्थाने द्रष्टव्ये इति गाथार्थः ॥ ११३ ॥ एनामेवार्थगति दर्शयन् सर्वव्याप्त्यर्थं करणमाह
(અનુ.) સગ્નિકર્ષ બે પ્રકારનો કઈ રીતે હોય છે? સ્વસ્થાન - કે જેને આશ્રયીને ઓઘથી પ્રથમતયા સિદ્ધ ભાવનો ઉપલભ્ય થાય છે. જેમ કે એકસો આઠ પુરુષો જે સ્થાને સિદ્ધ થયા ત્યાં તીર્થની ઉત્પત્તિ થાય છે એમ કરીને તે સ્વસ્થાન કહેવાય છે. તથા સમાન સંખ્યાવાળાને આશ્રયીને પરસ્થાન કહેવાય છે કારણ કે અહીં સંનિકર્ષણાનો અધિકાર છે તેથી ત્યાં જ જે અન્ય સંખ્યાવાળા સિદ્ધો થાય છે તે તેમનું પરસ્થાન કહેવાય છે. આટલા માટે જ તો ચિરંતન ટીકાકાર કહે છે - “સંનિકર્ષણા માનવી” જે એકલા સિદ્ધ થાય છે તે ઘણા છે જે બે-બે સિદ્ધ થાય છે તે સંખ્યયગુણહીન છે એમ પચ્ચીસની સંખ્યા સુધી જાણવું, તેના પછી પચાસની સંખ્યા સુધી અસંખ્યગુણહીન અને તેના પછી એકસો આઠ સિદ્ધ સુધી અનંતગુણહીનતા ક્રમશઃ જાણવી. આમ, ઓઘથી અને વિભાગથી પણ જાણવું. આ રીતે જ જંબૂદ્વીપમાં ભારત-ઐરવત-મહાવિદેહમાં, १. अन्तरागति वा प्रतीत्य ओघस्वस्थान परस्थाने । २. "लवणे ये एककाःसिध्यन्ति ते बहुकाः,ये द्वौ द्वौ सिध्यन्ति तेऽसंख्येयगुणहीनाः । एवं कालोदनेऽपि" ३. 'संखेज्ज' ङ्। ૪. “ઋતિયો વિ' ૫--.

Page #147

१३०
सिद्धप्राभृत : सटीकः એમ જ ધાતકીખંડમાં અને પુષ્કરવરાર્ધદ્વીપમાં જે એક સિદ્ધ છે તે ઘણા છે બીજા અલ્પ છે. સંહરણના વિષયમાં પૂર્વવત્ છે, અથવા અનંતરાગતિને આશ્રયીને ઓઘ સ્વસ્થાન-પરસ્થાન છે. કારણ કે તે જ કહે છે - લવણ સમુદ્રમાં જે એકસિદ્ધ છે તે બહુ છે જે બે-બે સિદ્ધ થાય છે તે અસંખ્યગુણ હીન છે એ રીતે કાલોદધિમાં પણ જાણવું.” આમ, કાલાદિ સર્વમાર્ગખાદ્વારોમાં પણ સ્વસ્થાન-પરસ્થાન જાણવા. || ૧૧૩ || આ જ અર્થગતિને બતાવવા સર્વવ્યાપ્તિ માટે કરણ બતાવે છે. (मू०) दट्टणं अट्ठसयं, सेसपयाणं तु चउहिँ हियलद्धं ।
बहुयाइहाणिसेसा, कमेणिमेणं तु णायव्वा ॥ ११४ ॥ पढमेभागे संखा, असंख बिइए अणंत तइयाइ । बिपए बहुसंखेज्जा, संखेज्जविवज्जिय चउक्के ॥ ११५ ॥
खेत्ताइएसु एवं, णेयं काले वि लक्खणं इणमो ।
इक्कगमाई काला, चउतिगदुगसमयभागकमा ॥११६॥ दारं ॥ (छा०) दृष्ट्रवाऽष्टशतं शेषपदानां तु चतुर्भिर्हितलब्धम् ।
बहुकादिहानिशेषाः क्रमेणानेन तु ज्ञातव्याः ॥ ११४ ॥ प्रथमे भागे संख्याः, असंख्या द्वितीयेऽनन्तास्तृतीयादि । द्विपादे बहुसंख्येयाः संख्येयविवर्जिताश्चतुष्के ॥ ११५ ॥ क्षेत्रादिकेष्वेवं ज्ञेयं कालेऽपि लक्षणमिदम् । एकगमादयः कालाः, चतुस्त्रिकद्विकसमयभागक्रमाः ॥ ११६ ॥
(टी०) "दट्ठणं" गाहा ॥ जत्थ जत्थ अट्ठसयं संभवइ तत्थ तत्थ "सेसपयाणं"ति अट्ठगं अवणेत्तु सेसपयं सयं तस्स 'चउहिं' हियलद्धं' १. यत्र यत्राष्टशतं संभवति तत्र तत्र x इति अष्टकमपनीय शेषपदं शतं तस्य चतुर्भिर्भागे हृते लब्धं बहुकादयः- ।

Page #148

१३१
९. संनिकर्षद्वार (मूल), १. तत्त्वथी व्याख्या, भेद ति चउहिं भागे हिते लद्धं बहुयादी चत्तारि हाणिपया सेसा लब्भंति । ते य कमेणिमेणं तु णायव्वा ॥ ११४ ॥ "पढमे भागे संखा" गाहा ॥ पंढमो चउत्थभागो पणुवीसा,तत्थ 'संखा' इति संखेज्जगुणा हाणी दट्ठव्वा । बीए असंखगुणहाणी पण्णासं जाव त्ति । 'अणंत तइयाइ' त्ति तइयपयं आइकाउं चउत्थपयं जाव अट्ठसयं ताव अणंतगुणहाणी एगपण्णासाओ आरब्भ दट्ठव्व त्ति । एवं व्यापकत्वात्करणसूत्रस्य ‘दट्टणं अट्ठसयं' ति अस्य चोपलक्षणत्वात् तेणे जत्थ वीसा सिझंति तत्थ जे एक्कगसिद्धा ते बहुगा । दुगमादी जाव पंच एए संखेज्जगुणहीणा । तेण परं छादिसिद्धा असंखेज्जगुणहीणा जाव दस ताव एसा हाणी, "असंख बितिए" त्ति वचनात् । ततो एक्कारसाइ जाव वीसा ताव अणंतगुणहाणी, 'अणंत तइयाइ' त्ति वचनात् । एवं सर्वत्र भावना अधोलोकादिषु विंशकेषु द्रष्टव्या । हेरिवस्से दस दिट्ठा,तत्थ दो अवणेत्तु सेसस्स चउहि हियलद्धा दो ट्ठाणा दुगं तिगं च तत्थ संखाहाणी । तंजहा- एक्कगसिद्धेहितो दुगदुगसिद्धा संखेज्जगुणहीणा, तेहितो तिगतिगसिद्धा संखिज्जगुणहीणा, तेहितो चउचउसिद्धा असंखेज्जगुणहीणा, तओ पंचपंचसिद्धा असंखगुणहीणा । तओ छप्पभिइ अणंत-गुणहीणा जाव दस त्ति । एवं १. चत्वारो हानिपदाः शेषा लभ्यन्ते । ते च क्रमेणानेन तु ज्ञातव्याः । २. प्रथमश्चतुर्थभागः पञ्चविंशतिः, तत्र x संखेज्जगुणा हानिर्द्रष्टव्या । द्वितीयेऽसंख्यगुणहानिः पञ्चाशद्यावदिति । x तृतीयपादमादिकृत्वा चतुर्थपादं यावदष्टशतं तावदनन्तगुणहानिरेकपञ्चाशत आरभ्य द्रष्टव्येति । ३. तेन यत्र विंशतिः सिध्यन्ति तत्र ये एकक सिद्धास्ते बहुकाः । द्वावादयो यावत् पञ्च एते संख्येयगुणहीनाः । तेन परं षडादिसिद्धा असंख्येयगुणहीना यावद्दश तावदेषा हानिः । ४. तत एकादशादेर्याविविंशति स्तावदनन्तगुणहानिः । ५. हरिवर्षे दश दृष्टाः, तत्र द्वावपनीय शेषस्य चतुर्भिर्हितलब्धे द्वे स्थाने द्विकं त्रिकं च तत्र संख्याहानिः । तद्यथा - एक्ककसिद्धेभ्यो द्वौ द्वौ सिद्धाः संख्येयगुणहीनाः, तेभ्यस्त्रिक-त्रिकसिद्धाः संख्येयगुणहीनाः, तेभ्यश्चतुश्चतुःसिद्धा असंख्येयगुणहीनाः, ततः पञ्च-पञ्चसिद्धा असंख्यगुणहीनाः । ततः षट्प्रभृतिरनन्तगुणहीना यावद्दशेति । एवं तावद्यत्र द्विपदातिरिक्ता संख्या दृष्टा तत्र त्रिकहानिः । यत्र पुनद्विपदे तत्र कथम् ? अत आह- ।

Page #149

१३२
सिद्धप्राभृत : सटीकः
ताव जत्थ दुपयाइरित्ता संखा दिट्ठा तत्थ तिगहाणी। जत्थ पुण दुपया तत्थ कहं ? अत आह - "बिपए बहुसंखेज्जा 'द्वाभ्यां निष्पन्नं पदं द्विपदंचतुर्थभाग इत्यर्थः, तत्थ बहुसंखेज्जा, जहा जवमझे अट्ठ सिद्धा, तत्थ जे एक्कगा सिद्धा ते बहुया, दो दो संखेज्जगुणहीणा, एवं जाव चत्तारि । तओ पंचगाई अणंतगुणहीणा जाव अट्ठ त्ति । असंखगुणहाणी णत्थि, कुतः ? विशेषणान्यथानुपपत्तेः। अत एवैकपदे चान्तरमाह-'संखेज्जविवज्जिय चउक्के' जत्थ चत्तारि सिद्धा दिट्ठा तत्थ संखेज्जगुणहाणी णत्थि । जहा उड्डलोए जे एक्कगा सिद्धा ते बहुगा, जे दो दो ते असंखेज्जगुणहीणा, जे तिण्णि तिण्णि ते अणंतगुणहीणा, एवं चत्तारि वि । एगेण पयं, दुसु अद्धं, तेण परं 'अणंत तइआदी (ई)' त्ति वचनादर्धात्परेणानन्तगुणहानिः । लवणे दो सिद्धा दिट्ठा, तत्थ एक्कगसिद्धा बहुगा, दुगसिद्धा अणंतगुणहीणा । एवं कम्मभूमिअकम्मभूमीअंतरदीवेसु सव्ववेत्तेसु अणुमग्गणा कायव्वा । एवं चेव सव्वमग्गणादारेसु ॥११५॥ अत एवातिदेशमाह- "खेत्ताइएसु एवं" गाहा ॥ जहेव दव्वपमाणं
१. तत्र बहुसंख्येया यथा यवमध्येऽष्टौ सिद्धाः, तत्र ये एककाः सिद्धास्ते बहुकाः, द्वौ द्वौ संख्येयगुणहीनाः, एवं यावच्चत्वारः । ततः पञ्चादयोऽनन्तगुणहीना यावदष्टाविति । असंख्यगुणहानिर्नास्ति । २- यत्र चत्वारः सिद्धा दृष्टास्तत्र संख्येयगुणहानिर्नास्ति । यथोर्ध्वलोके यै एककाः सिद्धास्ते बहुकाः, ये द्वौ द्वौ तेऽसंख्येयगुणहीनाः, ये त्रयस्त्रयस्तेऽनन्तगुणहीनाः एवं चत्वारोऽपि । एकेन पदं, द्वयोरर्द्धं, तेन परं । ३. लवणे द्वौ सिद्धौ दृष्टौ, तत्रैककसिद्धा बहुकाः, द्विकसिद्धा अनन्तगुणहीनाः । एवं कर्मभूम्यकर्मभूम्यन्तरद्वीपेषु सर्वक्षेत्रेष्वनुमार्गणा कर्त्तव्या । एवं चैव सर्वमार्गणा द्वारेषु । ४. यथैव द्रव्यप्रमाणं मार्गितं क्षेत्रादिकेषु मूलद्वारेष्वेवं चैव सन्निकर्षणाद्वारं नेतव्यं वा । कालेऽपि मूलद्वारे एवं चैव । नवरं लक्षणमेतद् x पश्चार्धम् । एकगमादयःसिद्धा यावत् पञ्चविंशतिः, एते कथं सन्निकर्षितव्याः ? चतुरः समयान् यावत् । कथं ? भण्यते x जंबूद्वीपे ये एकका अनुसमयं सिध्यन्ति ते कियच्चिरं कालतो भवन्ति ? जघन्येनैकं समयं, उत्कृष्टेन चतुरः ।

Page #150

९. संनिकर्षद्वार (मूल), १. तत्त्वथी व्याख्या, भेद
१३३ मग्गियं खेत्ताइएसु मूलदारेसु एवं चेव सन्निकासणादारं 'णेयं' ज्ञेयं णेतव्वं वा। काले वि मूलदारे एवं चेव । णवरं लक्खणं इणमो - "एक्कगमादी" त्यादि पच्छद्धं । एक्कगमादी सिद्धा जाव पणुवीसा, एए कहं सण्णिगासेतव्वा ? चउसमए जाव । कहं ? भण्णइ - 'काला' जंबुद्दीवे जे एक्कगा अणुसमयं सिझंति ते केवच्चिरं कालओ होंति ? जहण्णेणं एगं समयं, उक्कोसेणं चत्तारि समए । एवं दो दो, एवं तिण्णि तिण्णि जाव पणुवीस त्ति । तेण परेण छव्वीसा कहं सण्णिगासेतव्वा ? 'तिग' त्ति तिण्णि समये जाव । कहं ? भण्णइ - जे छव्वीसं छव्वीसं सिझंति ते केवइकालं सिझंति ? जहण्णेणं एगं समयं, उक्कोसेणं तिण्णि समए, एवं जाव पण्णास त्ति । तेण परेण एक्कपण्णाई कहं सन्निगासेतव्वा? भण्णइ-'दुग' त्ति दोण्णि समए, जाव । कहं?, भण्णइ- जे एगावन्नं एगावनं सिंज्झंति ते केवइकालं सिझंति ? जहण्णेणं एगं समयं, उक्कोसेणं दोसमए, एवं जाव अट्ठसयं ति । एवं सेसं पि वीसपुहुत्ताइ अणुमग्गेयव्वं ॥ ११६ ॥ कालेत्ति सम्मत्तं ॥ संपयमंतरदारं सेढीदुगेण सन्निगासिज्जइ त्ति काउं अओ सेढिदुगं आह
(અનુ.) આગળની ગાથામાં સ્વસ્થાન-પરસ્થાન બતાવ્યા હવે આજ અર્થગતિનું કારણ બતાવતાં કહે છે જ્યાં જ્યાં એકસો આઠ
समयाः । एवं द्वौ द्वौ, एवं त्रयस्त्रयो यावत् पञ्चविंशतिरिति । तेन परेण षड्विंशतिः कथं सन्निकर्षितव्याः ? x त्रीन् समयान्यावत् । कथं ? भण्यते - ये षड्विंशतिः षड्विंशतिः सिध्यन्ति ते कियत्कालं सिध्यन्ति ? जघन्येनैकं समयं, उत्कृष्टेन त्रयः समयाः, एवं यावत् पञ्चाशदिति । तेन परेणेकपञ्चाशदादयः कथं सन्निकर्षितव्याः ? भण्यते -द्वौ समयौ यावत् कथं ? भण्यते - ये एकपञ्चाशदेक पञ्चाशत् सिध्यन्ति ते कियत्कालं सिध्यन्ति ? जघन्येनैकं समयं, उत्कृष्टेन द्वौ समयौ, एवं यावदष्टशतमिति । एवं शेषमपि विंशतिपृथक्त्वादयोऽनुमार्गयितव्यम् । काल इति समाप्तम् । साम्प्रतमन्तरद्वारं श्रेणीद्विकेन संनिकर्ण्यते इति कृत्वातः श्रेणिद्विकमाह

Page #151

१३४
सिद्धप्राभृत : सटीकः સંભવે છે, અર્થાત્ ઉત્કૃષ્ટથી ૧૦૦ સિદ્ધો સંભવે છે ત્યાં ત્યાં એમાંથી આઠ બાદ કરીને જે સો વધે છે તેનો ચારથી ભાગ કરતાં બહુકાદિ ચાર હાનિ પદો શેષ બચે છે. તે આ ક્રમથી જાણવા. / ૧૧૪ પ્રથમ ચતુર્થભાગ પચ્ચીશ, ત્યાં સંખ્યગુણહાનિ જાણવી. બીજામાં પચ્ચાશ સુધી અસંખ્યગુણ હાનિ જાણવી. ત્રીજા પાદને આદિ કરીને ચોથું પાદ
જ્યાં સુધી ૧૦૮ છે ત્યાં સુધી અનંતગુણહાનિ એકાવનથી માંડીને જાણવી, અર્થાત્ ત્રીજા-ચોથા પદમાં અનંત ગુણહાનિ થાય છે એટલે કે પદથી માંડીને ૧૦૮ સુધીની સંખ્યા સુધી અનંતગુણ હાનિ સમજવી. આ રીતે કરણસૂત્ર વ્યાપક હોવાથી અને ‘વ મસ’ એ ગાથા લક્ષણરૂપ થતી હોવાથી દરેક સંખ્યાના આ રીતે ચાર ભાગ કરતાં જ્યાં વિશ સિદ્ધ થાય છે ત્યાં એક સિદ્ધ છે તે ઘણા છે. અને પાંચ એ સંખ્યગુણહીન છે કારણ કે ૨૦નો બે થી માંડીને પાંચ સુધીના ૪થી ભાગ કરતાં પ્રથમ ભાગમાં ૬ની સંખ્યા આવે છે એટલે ત્યાં યથોક્ત હાનિ સમજવી. તેના પછી છથી માંડીને સિદ્ધો અસંખ્યગુણહીન દશ સુધી આ હાની “મસંહ વિત્તિ” એ વચનથી જાણવી. ત્યારબાદ, અગિયારથી વીશ સુધીમાં અનંતગુણ હાનિ ‘ગત તારૂં' એ વચનથી જાણવી, આમ, સર્વત્ર ભાવના અધોલોકાદિ વિશકોમાં અર્થાત્ જયાં ૨૦ સિદ્ધ થાય છે તે સ્થાનોમાં જાણવી, હરિવર્ષમાં દશ દશ જોવાયા છે ત્યાં ર બાદ કરીને શેષ આઠનો ચારથી ભાગ કરતાં ર સ્થાન આવ્યા છે અને ત્રણ છે ત્યાં સંખ્યાની જાણવી, જેમ કે – એકએક સિદ્ધથી બે-બેસિદ્ધો સંખ્યગુણહીન, તેનાથી ત્રણ-ત્રણ સિદ્ધો સંખ્યગુણહીન અને તેનાથી ચાર-ચાર સિદ્ધો અસંખ્યયગુણહીન, તેનાથી પાંચ-પાંચ સિદ્ધો અસંખ્યગુણહીન છે તે પછી છથી માંડીને દશ સુધી સિદ્ધો અનંતગુણહીન છે. એ રીતે જ્યાં બે પદથી વધુ સંખ્યા છે ત્યાં ત્રિકની હાની થાય છે પણ જ્યાં બે પદની સંખ્યા છે ત્યાં શું કરવું? કહે છે - બે દ્વારા જે પાદ બન્યું તે દ્વિપાદ - ચોથો ભાગ, ત્યાં બહુસંખ્યયા સિદ્ધો જે જેમકે યવમધ્યમાં આઠ સિદ્ધો છે ત્યાં જે એક સિદ્ધ

Page #152

१३५
૧. નિર્ણતા (), ૨. તત્ત્વથી બાહ્ય, મેર છે તેઘણા છે, બે-બે સિદ્ધો સંખ્યગુણહીન છે એ પ્રમાણે ચાર સુધી થાય પછી પંચકાદિ અનંતગુણહીના આઠ સુધી જાણવા. એમાં અસંખ્ય ગુણહાનિ નથી, કેમ? એમ માનીએ તો વિશેષણ અસંગત ઠરે છે. એટલે જ એક પાદમાં અંતર જણાવે છે - જ્યાં ચાર સિદ્ધ જોવાય છે ત્યાં સંખ્યયગુણ હાનિ નથી જેમકે ઉર્ધ્વલોકમાં જે એકસિદ્ધ છે તે બહુ છે અને જે બે-બે સિદ્ધ છે તે અસંખ્યગુણ હીન છે. જે ત્રણ-ત્રણ સિદ્ધ છે તે અનંતગુણહીન છે આ રીતે ચાર સિદ્ધમાં પણ જાણવું. એકથી પાદ, બેમાં અડધું ત્યાર બાદ “અખંત તઇયાદી” એ વચનથી અડધા પછી અનંત ગુણ હાનિ થાય છે. લવણમાં બે સિદ્ધ જોવાય છે ત્યાં એકસિદ્ધ ઘણા છે અને બે સિદ્ધ અનંતગુણહીન છે. આ રીતે કર્મભૂમિ-અકર્મભૂમિ અને અંતરદ્વીપોમાં સર્વક્ષેત્રોમાં અનુમાર્ગણા કરવી. આ જ રીતે સર્વમાર્ગણા દ્વારોમાં જાણવું. તે ૧૧૫ ને એટલે જ હવે, સંક્ષેપ જણાવે છે. જે રીતે દ્રવ્યપ્રમાણની માર્ગણા કરી તે રીતે જ ક્ષેત્રાદિ મૂળદ્વારોમાં સમિકર્ષણા દ્વારા જાણવું અથવા લાવવું . કાળ-મૂળદ્વારમાં પણ આ જ રીતે. પરંતુ એનું લક્ષણ આમ કરવું - એકથી માંડીને પચ્ચીશ સિદ્ધો, એમનો સંનિકર્ષ કઈ રીતે કરવો? ચાર સમય સુધી કરવો. કઈ રીતે? - કહેવાય છે, જંબૂદ્વીપમાં જે એક સિદ્ધ અનુસમય થાય છે કાળથી તે કેટલે સુધી થાય? જઘન્યથી એક સમય, ઉત્કૃષ્ટથી ચાર સમય, આ પ્રમાણે બે-બે, ત્રણ-ત્રણ છેક પચ્ચીસ સુધી જાણવું. ત્યાર પછી, છવ્વીસ સિદ્ધનો સંનિકર્ષ કઈ રીતે કરવો? ત્રણ સમય સુધી કઈ રીતે? કહે છે – જે છવ્વીસ-છવ્વીસ સિદ્ધ થાય છે તે કેટલો કાળ સિદ્ધ થાય છે? જઘન્યથી એક સમય, ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ સમય આમ પચાશ સુધી જાણવું. ત્યારબાદ, એકાવનાદિ નો સંનિકર્ષ કઈ રીતે કરવો ? બે સમય સુધી કેમ ? જે એકાવન-એકાવન સિદ્ધ થાય છે તે કેટલો કાળ સિદ્ધ થાય છે? જઘન્યથી એક સમય ઉત્કૃષ્ટથી બે સમય આમ એકસો આઠ સિદ્ધ સુધી થાય છે. આ રીતે શેષ વિશપૃથકૃત્વ પણ અનુમાર્ગણા કરવું. એટલે કે, ૨૦ આદિ સિદ્ધ સ્થાનોમાં પણ આમ જાણવું. ||

Page #153

सिद्धप्राभृत: सटीकः
૧૧૬ ॥ કાળ દ્વાર પૂર્ણ થયું ॥ હવે, અંતરદ્વારનો બે શ્રેણીથી સન્નિકર્ષ કરે છે એમ કરીને હવે, બે શ્રેણીઓ જણાવે છે -
१३६
અંતર દ્વાર બે શ્રેણીઓ
-
(मू०) एत्तो य होइ सेढी, दुविहा खेत्ताइएसु दारेसु ।
ता वि जहसंभ० वेणं, अट्ठसु वि हवंति विण्णेया ॥११७॥
( छा० ) इतश्च भवति श्रेणी, द्विविधा क्षेत्रादिकेषु द्वारेषु । तेऽपि यथासंभवेनाष्टासु अपि भवतो विज्ञेये ॥ ११७ ॥
(टी०) "एत्तो य होइ सेढी" गाहा ॥ 'सेढी दुविहा पण्णत्ता, अणंतरोवणिहिया ? परंपरोवणिहिया य २ । अनन्तरादनन्तर एव स्थाने उपनिधीयत इत्यनन्तरोपनिधिका । परंपरया व्यवधानेन उपनिधीयत इति परंपरोपनिधिका । इयं च द्विविधाऽपि किम् ? अत आह - ‘खेत्ताइएसु मग्गणादारेसु विण्णेया इति क्रियाऽभिसंबन्धः । 'ता 'वि' त्ति ताओ वि खेत्ताइमग्गणागयाओ सेढीओ जहसंभवेण असु मूलदारेसु विण्णेया इत्यक्षरार्थः । विस्तरार्थस्त्वयम् 'खेत्तदारमहिकिच्चा सेढी इच्छियव्वा - जे जहण्णगेण खेत्तेण साहरिया सिज्झति ते बहुगा १, जे पएसाहिगखेत्ते सिज्झति ते विसेसहीणा २५,
-
१. श्रेणी द्विविधा प्रज्ञप्ता, अनन्तरोपनिधिका १, परंपरोपनिधिका च २ । २क्षेत्रादिकेषु मार्गणाद्वारेषु विज्ञेया । ३- तेऽपि क्षेत्रादिमार्गणागते श्रेण्यौ यथासंभवेनाष्टासु मूलद्वारेषु विज्ञेये । ४. 'ता उ' त्ति ङ् । ५ - क्षेत्रद्वारमधिकृत्य श्रेणी - च्छितव्या - ये जघन्यकेन क्षेत्रेण संहृताः सिध्यन्ति ते बहुका: १, ये प्रदेशाधिकक्षेत्रे सिध्यन्ति ते विशेषहीना: २, ये द्विप्रदेशाधिकक्षेत्रसंहृतास्ते विशेषहीनाः ३, एवं यावदुत्कृष्टकं क्षेत्रमिति, किं भणितं भवति ? पञ्चचत्वारिंशच्छतसहस्राः एवमनन्तरोपनिधिका । परंपरोपनिधिकायां गुणवृद्धिस्थानान्तरं वा गुणहानिस्थानांतरं वा नास्ति ।
-

Page #154

९. संनिकर्षद्वार (मूल), अंतरद्वार - बे श्रेणी
१३७
*
जे दुपएसाहिगखेत्तसाहरिया ते विसेसहीणा ३, एवं जाव उक्कस्सगं खेत्तं ति, किंभणियं होइ ? पणयालीसं सयसहस्सा, एवं अणंतरोवणिहिया । परंपरोवणिहियाए गुणवड्ढिट्ठाणंतरं वा गुणहाणिट्ठाणंतरं वा णत्थि, दुगुर्णहीणा विण लब्धंति त्ति भावत्थो, एवं ओघओ । विभागओव भरहाइसव्वखेत्तेसु एवं चेव दुविहा सेढी दट्ठव्वा । खेत्तसेढी गया । कालसेढी इच्छियव्वा - सुसमसुसमाए पढमे समए सिद्धा थोवा, बितिए समए अप्पाणंतरेण णेयव्वं जाव जहिं भगवं उसभसिरी चुओ तहिं संखेज्जगुणा, तेण परं संखेज्जगुणहीणा पढमे समए । बिति समए अप्पाणंतरेणं णेयव्वं पुणो जाव जहिं समए जाओ तहिं संखेज्जगुणा, तओऽणंतरसमए संखेज्जगुणहीणा । बिति सम अप्पाणंतरेण जहिं समए राया अहिसित्तो तर्हि संखेज्जगुणा, तओऽणंतरसमए संखेज्जगुणहीणा । पुणो बितिए समए अप्पाणंतरेण जहिं पव्वइओ तहिं संखेज्जगुणा, तओऽणंतरसमए संखेज्जगुणहीणा ।
*चिह्नद्वय मध्यवर्ती पाठो नास्ति - पातासंपा । १. द्विगुणहीना अपि न लभ्यन्त इति भावार्थ:, एवमोघतः । विभागतोऽपि भरतादिसर्वक्षेत्रेषु एवमेव द्विविधा श्रेणी द्रष्टव्या । क्षेत्रश्रेणी गता ॥ काल श्रेणीष्टव्या - सुषमसुषमायां प्रथमे समये सिद्धाः स्तोकाः, द्वितीये समये आत्मान्तरेण ज्ञेयं यावद् यत्र भगवानृषभश्री श्च्युतस्तत्र संख्येयगुणाः, तेन परं संख्यगुणहीनाः प्रथमे समये । द्वितीये समये आत्मान्तरेण नेतव्यं पुनर्यावद्यत्र समये जातस्तत्र संख्येयगुणाः, ततोऽनंतरसमये संख्येयगुणहीनाः । पुनर्द्वितीयसमये आत्मान्तरेण यत्र समये राजाभिषिक्तस्तत्र संख्येयगुणाः, ततोऽनन्तरसमये संख्येयगुणहीनाः । पुनर्द्वितीयसमये आत्मान्तरेण यत्र प्रव्रजितस्तत्र संख्येयगुणाः, ततोऽनन्तर समये संख्येयगुणहीना: । द्वितीये समये आत्मान्तरेण यत्र केवलमुत्पन्नं तत्र संख्येयगुणाः, ततोऽनन्तरसमये संख्येयगुणहीनाः । द्वितीये समये आत्मान्तरेण यत्र परिनिवृत्तस्तत्र यवमध्यं तेन परं विशेषहीनाः । एवमेकैकस्मिंस्तीर्थकरे तीर्थकरे । कालश्रेणी गता ॥ गतिश्रेणी इष्टिव्या - नैरयिकेभ्यो दशवर्षसहस्त्रिकेभ्यो येऽनन्तरागताः सिध्यन्ति ते बहुका:, तेन परं विशेषहीना यावदुत्कृष्टिका स्थितिरिति । परंपरोपनिधिकायां पल्यपृथक्त्वं गत्वा - ।

Page #155

१३८
सिद्धप्राभृत : सटीकः बितिए समए अप्पाणंतरेणं जहिं केवलं उप्पण्णं तहिं संखेज्जगुणा, तओऽणंतरसमए संखेज्जगुणहीणा । बितिए समए अप्पाणंतरेण जहिं परिणिव्वुओ तहिं जवमझं, तेण परं विसेसहीणा । एवं एक्केक्कम्मि तित्थगरे तित्थगरे । कालसेढी गया ॥ गइसेढी इच्छियव्वा - णेरईएहिं दसवाससहस्सिगेहि जे अणंतरागया सिझंति ते बहुगा, तेण परं विसेसहीणा जाव उक्कस्सिगा ठिइ त्ति । परंपरोवणिहियाए पलियपुहुत्तं गंतुं दुगुणहीणा, एवं जाव उक्कस्सिया ठिइ त्ति अप्पाबहुयं, उक्कस्सियाए ठिईए अणंतरागयसिद्धा थोवा १, जहण्णियाए संखेज्जगुणा २, अजहण्णाणुक्कस्सियाए अणंतरागया संखेज्जगुणा ३, अजहण्णाए विसेसाहिया ४, अणुक्कस्साए विसेसाहिया ५, सव्वासु विसेसाहिया ६ । मणुस्सेहिँ जहण्णियाए ठिईए अणंतरागया थोवा सिझंति १ तेण परं विसेसाहिया विसेसाहिया जाव चउरासिपुव्वसयसहस्साणि त्ति । तहिं दोसु ट्ठाणेसु जवमज्झं, तेण परं विसेसहीणा जावुक्कस्सिगा ठिइ त्ति । १. द्विगुणहीनाः, एवं यावदुत्कृष्टिका स्थितिरित्यल्पबहुत्वम्, उत्कष्टायां स्थित्यामनन्तरा गतसिद्धाः स्तोकाः १, जघन्यायां संख्येयगुणाः २, अजघन्यानुकृष्टायामनन्तरागताः संख्येयगुणाः ३, अज़घन्यायां विशेषाधिकाः ४, अनुकृष्टायां विशेषाधिकाः ५, सर्वासु विशेषाधिकाः ६ । मनुष्येभ्यो जघन्यायां स्थित्यामनन्तरागताः स्तोकाः सिध्यन्ति १, तेन परं विशेषाधिका विशेषाधिका यावच्चतुरशीतिपूर्वशतसहस्राणीति । तत्र द्वयोः स्थानयोर्यवमध्यं, तेन परं विशेषहीना यावदुत्कृष्टा स्थितिरिति । परंपरोपनिधिकायामन्तर्मुहूर्तं गत्वा द्विगुणाः, एवं यावद्यवमध्यं, यवमध्यस्योपरि तावन्तं चैव गत्वा द्विगुणहीनाः, एतेन कारणेन जघन्यायां स्थित्यामनन्तरागताः स्तोकाः सिध्यन्ति १, उत्कृष्टायां संख्येयगुणाः २, यवमध्ये संख्येयगुणाः ३, यवमध्योपर्यसंख्येयगुणाः ४, अधो विशेषाधिकाः ५, सर्वे विशेषाधिकाः ६ । तिर्यग्योनिका जघन्यायां पर्याप्तकनिर्वामनन्तरागताः सिद्धाः स्तोकाः, तेन परं विशेषाधिकाः । एवं यथा मनुष्याणां द्विविधा श्रेणी अल्पबहुत्वं च तथा तिरश्चामपि भाणितव्यं । भवनवासिभ्यो दशवर्षसहस्रिकायां स्थित्यामनन्तरागताः बहुकाः १

Page #156

९. संनिकर्षद्वार (मूल), अंतरद्वार - बे श्रेणी
१३९
परंपरोवणिहियाए अंतोमुहत्तं गंतुं दुगुणा, एवं जाव जवमझं, जवमज्झस्सुवरि तत्तियं चेव गंतुं दुगुणहीणा, एतेण कारणेणं जहण्णिगाए ठिईए अणंतरागया थोवा सिझंति १, उक्कस्सियाए संखेज्जगुणा २, जवमज्झे संखेज्जगुणा ३, जवमझुवरिं असंखेज्जगुणा ४, हेट्ठओ विसेसाहिया ५, सव्वे विसेसाहिया ६ । तिरिक्खजोणिगा जहण्णियाए पज्जत्तगणिव्वत्तीए अणंतरागया सिद्धा थोवा, तेण परं विसेसाहिया । एवं जहा मणुस्साणं दुविहा सेढी अप्पाबहुयं च तहा तिरियाणं पि भाणियव्वं । भवणवासीहिं दसवाससहस्सिगाए ठितीए अणंतरागया बहुगा १, तेण परं विसेसहीणा विसेसहीणा जाव उक्कस्सिगा ठिइ त्ति । जहा णेरइयाणं दुविहा सेढी अप्पाबहुयं च तहा भवणवासिण्णं पि भाणियव्वं । भवणवासिणीहिं दसवाससहस्सिगाए ठितीए अणंतरागया बहुगा १, तेण परं विसेसहीणा विसेसहीणा जाव उक्कस्सिगा ठिइ त्ति ।
१. तेन परं विशेषहीना यावदुत्कृष्टा स्थितिरिति । यथा नैरयिकानां द्विविधा श्रेणी अल्पबहत्वं च तथा भवनवासिनीनामपि भाणितव्यं । भवनवासिनिभ्यो दशवर्षसहस्रिकायां स्थित्यामनन्तरागता बहुकाः १, तेन परं विशेषहीना विशेषहीना यावदुत्कृष्टा स्थितिरिति । यथा नैरयिकानां द्विविधा श्रेणी अल्पबहुत्वं च तथा भवनवासिनीनामपि। दशवर्षसहस्रस्थितयोऽतिबहुकास्तेन जघन्यस्थितिकेभ्योऽनन्तरागता बहुकाः सिद्धाः । एवं भवनवासिनामपि देवानामिति । वाणव्यंतरेभ्यः स्त्रीपुरुषेभ्यो दशवर्षसहस्रिकायाः स्थित्याः अनंतरागता बहुकाः सिध्यन्ति, तेन परं विशेषहीना: यावदुत्कृष्टा स्थितिरिति । परंपरोपनिधिकायां पल्योपमस्यासंख्येयभागं गत्वा द्विगुणहीना, एवं सर्वचैतेन करणेनोत्कृष्टायाः स्थित्या अनन्तरागताः स्तोकाः सिध्यन्ति १, जघन्यायां स्थित्यां संख्येयगुणाः २, जघन्यानुत्कृष्टायां संख्येयगुणाः ३, अजघन्यायां विशेषाधिकाः ४, अनुत्कृष्टायां विशेषाधिकाः ५, सर्वासु विशेषाधिकाः ६ । वैमानिका जघन्यायां स्थित्यामनन्तरागताः स्तोकाः सिध्यन्ति, तेन परं विशेषाधिकाः यावत्पल्योपमपृथक्त्वं गत्वा द्वयोः स्थानयो र्यवमध्यं । तेन परं विशेषहीना यावदुत्कृष्टस्थितिरिति ॥ अवगाहनेति द्वारम् - जघन्यायामवगाहनायां सिद्धाः स्तोकाः १, तेन परं विशेषाधिका यावत् सप्तरत्नयः । तत्र द्वयोः स्थानयोर्यवमध्यं, तेन परं विशेषहीनाः - ।

Page #157

१४०
सिद्धप्राभृत: सटीक :
I
जहा णेरइयाणं दुविधा सेढी अप्पाबहुयं च तहा भवणवासिणीपि । दसवाससहस्सठिइताओ अइबहुगाओ तेण जहण्णठिइयाहिंतो अनंतरागया बहुगा सिद्धा, एवं सर्वत्र भावना । एवं भवणवासीणं पि देवाणं ति । वाणमंतरेहिं थीपुरिसेहिं दसवाससहस्सियाए ठिईए अनंतरागया बहुगा सिज्झंति, तेण परं विसेसहीणा जाव उक्कोसिया ठिइति । परंपरोवणिहियाए पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं गंतूण दुगुणहीणा दुगुणहीणा, एवं सव्वत्थ एएण कारणेण उक्कोसियाए ठिईए अणंतरागया थोवा सिज्झति १, जहण्णियाए ठिईए संखेज्जगुणा २, अजहण्णा - णुक्कोसाए संखेज्जगुणा ३, अजहण्णियाए विसेसाहिया ४, अणुक्को-सियाए विसेसाहिया ५, सव्वासु विसेसाहिया ६ । वेमाणिया terere of अणंतरागया थोवा सिज्यंति, तेण परं विसेसाहिया जाव पलिओवमपुहुत्तं गंतूण दोसु ट्ठाणेसु जवमज्झं । तेण परं विसेसहीणा जाव उक्कोसिया ठिइति ॥ ओगाहणे त्ति दारं जहणिया ओगाहणाए सिद्धा थोवा १ तेण परं विसेसाहिया जाव
-
१. यावदुत्कृष्टाऽवगाहनेति । परंपरोपनिधिकायामुत्सेधाङ्गुलस्य संख्येयभागं गत्वा द्विगुणाः, एवं यावद्यवमध्यं । यवमध्यस्योपरि तावन्तं चेव गत्वा द्विगुणहीना । एतेन कारणेनोत्कृष्टायां स्तोकाः १, जघन्यायां संख्येयगुणाः २, यवमध्ये संख्येयगुणाः ३, अधो यवमध्यस्यासंख्येयगुणाः ४, उपरि विशेषाधिका: ५, सर्वे विशेषाधिका: ६ । एवं तीर्थकरे तीर्थकरे । अवगाहना समाप्ता ॥ प्रतिपतितानां श्रेणी इष्टव्या अप्रतिपतित सिद्धाः स्तोकाः, सकृत्प्रतिपतिता विशेषाधिकाः, द्विवारे प्रतिपतिता विशेषाधिकाः, एवं यावदुत्कृष्टसंख्येयस्थानानां संख्येयभागः । अत्र द्वयोः स्थानयोर्यवमध्यं तेन परं विशेषहीना यावदुत्कृष्टकं संख्येयकमिति । परंपरोपनिधिकायामप्रतिपतितसिद्धाः स्तोकाः, तेन परं विशेषाधिका यावद्यज्जघन्यं पतितासंख्येयकं तस्यार्धच्छेदनकानां संख्येयभागं गत्वा पुनरर्द्धेन च्छिद्यमानस्य राशेर्योच्छेदनकराशिस्तस्य संख्येयभागे इति भणितं भवति । एवं द्विगुणद्विगुणस्थानानि तावन्नेतव्यानि यावद्यवमध्यमिति । उपरि यवमध्यस्य तावन्तं चेव गत्वा द्विगुणहीनानि यावदुत्कृष्टकं संख्येयकमिति ।

Page #158

९. संनिकर्षद्वार (मूल), अंतरद्वार - बे श्रेणी
१४१ सत्तरयणीओ । तहिं दोसु ट्ठाणेसु जवमझं, तेण परं विसेसहीणा जाव उक्कोसिया ओगाहण त्ति । परंपरोवणिहियाए उस्सेहंगुलस्स संखेज्जइ भागं गंतूण दुगुणा, एवं जाव जवमज्झं । जवमज्झजस्स उवरि तत्तियं चेव गंतुं दुगुणहीणा । एतेण कारणेण उक्कोसियाए थोवा १, जहण्णियाए संखेज्जगुणा २, जवमझे संखेज्जगुणा ३, हेट्ठा जवमज्झस्स असंखेज्जगुणा ४, उवरिं विसेसाहिया ५, सव्वे विसेसाहिया ६ । एवं तित्थगरे तित्थगरे । ओगाहणा समत्ता ॥ पडिवतियाणं सेढी इच्छियव्वाअपडिवडियसिद्धा थोवा, सइंपडिवइया विसेसाहिया, दोवारे पडिवइया विसेसाहिगा, एवं जाव उक्कस्ससंखेज्जगठाणाणं संखेज्जइभागो । एत्थ दोसु ठाणेसु जवमझं, तेण परं विसेसहीणा जाव उक्कस्सगं संखेज्जगं ति । परंपरोवणिहियाए अपडिवइयसिद्धा थोवा, तेण परं विसेसाहिया जाव जं जहण्णं पडितासंखेज्जगं तस्सद्धच्छेयणगाणं संखेज्जइभागं गंतूण पुणो अरेण च्छिज्जमाणस्स रास्सि जो छेयणगरासी तस्स संखेज्जइभागो। त्ति भणियं होइ । एवं दुगुणदुगुणठाणाणि ताव णेयव्वाणि जाव जवमझं ति । उवरि जवमज्झस्स तत्तिगं चेव गंतुं दुगुणहीणाणि जाव उक्कस्सगं संखेज्जगं ति । तेण कारणेण उक्कस्सए ठाणे थोवा सिझंति १, जहण्णए असंखेज्जगुणा २, जवमज्झे असंखेज्जगुणा ३, जावइओ १. तेनकारणेनोत्कृष्ट स्थाने स्तोकाः सिध्यन्ति १, जघन्येऽसंख्येयगुणाः २, यवमध्येऽसंख्येयगुणाः ३, यावती उत्कृष्टसंख्येयस्य च्छेदनकराशिस्तावन्ति चैव, यवमध्येऽधसू परि द्विगुणवर्धितानि स्थानान्तराणि अभविष्यन् तदा यवाधस्ताद् यवोपरितना विशेषाधिकाः नाभविष्यन्, उपरिस्थानानां संख्येयगुणत्वात्संख्येयगुणहीना श्चेवाभविष्यन् तस्माज्जघन्यकादि कीदृशी विशेषवृद्धिर्यस्यामन्तरान्तरुत्तिष्ठद्भिर्द्विगुणवृद्धिस्थानै विद्यवमध्यं यातिश्रेणी तावदसंख्येयगुणसिद्धस्थानान्तराणि लभ्यन्ते, एतेन कारणेन जघन्यकेभ्यो यवमध्येऽसंख्यगुणाः, एतेन चैव कारणेन संख्येयप्रतिपतितेभ्योऽसंख्यकालप्रतिपतिताः संख्येयगुणाः । अल्पबहुत्वद्वारे भणिताया अनया चैवार्थगत्याऽसंख्येयकालानन्तकालपतितश्रेणीद्वयस्याल्पबहुत्वं भावयितव्यम् ।

Page #159

१४२
सिद्धप्राभृत : सटीकः उक्कोससंखेज्जगस्स च्छेयणगरासी तावइयाणि चेव, जवमज्झे हेट्ठोवरि दुगुणवड्डियाणि ठाणंतराणि होताणि तो जवहेट्टगेहिंतो जवोवरिल्लगा विसेसाहिया ण होता, उवरिट्ठाणाणं संखेज्जगुणत्तणओ संखेज्जगुणहीणा चेव होता, तम्हा जहन्नगाइगी एरिसी विसेसवड्डी जीए अंतरंतरुट्ठिएहिं दुगुणवड्डिट्ठाणेहिं जाव जवमझ जाइ सेढी ताव असंखेज्जगुणसिद्धट्ठाणंतराणि लब्भंति, एएण कारणेण जहन्नगेहितो जवमज्झे असंखेज्जगुणा, एएण चेव कारणेण संखेज्जपडिवडिएहितो असंखेज्जकालपडिवडिया संखेज्जगुणा । अप्पाबहुत्तदारे भणियाए एयाए चेव अत्थगतीए असंखेज्जकालअणंतकालपडियसेढीदुगस्स अप्पाबहुत्तं भावेयव्वमित्यलमतिप्रसङ्गेन । तओ जवमज्झरोहितो हेट्ठा जवमज्झस्स असंखेज्जगुणा ४, जवमज्झस्स उवरि विसेसाहिग ५ त्ति । असंखेज्जकालपडियाणं सेढी इच्छियव्वा - जहण्णासंखेज्जकालपडिवइयसिद्धा १. ततो यवमध्यकेभ्योऽधो यवमध्यस्यासंख्येयगुणाः ४, यवमध्यस्थोपरि विशेषाधिकाः ५ इति । असंख्येयकालपतितानां श्रेणीष्टव्या जघन्यासंख्येयकालप्रतिपतितसिद्धाः स्तोकाः, तेन परं विशेषाधिका यावज्जधन्यानन्तकम्, यत्, तस्यार्द्धच्छेदनकानामसंख्येय-भागं गत्वा द्वयोः स्थानयो र्यवमध्यं । तेन परं विशेषहीना यावदुत्कृष्टकमसंख्येयक मिति । परंपरोपनिधिकायां जघन्यानन्तकस्यार्द्धच्छेदनकानामसंख्येयभागं गत्वा द्विगुणा द्विगुणा यावद्यवमध्यमिति । उपरि यवमध्यस्य तावन्तं चैव गत्वा द्विगुणहीनाः । तेनाल्पबहुत्वमुत्कृष्टके स्थाने स्तोकाः १, जघन्यके ऽनंतगुणाः २, असंख्येयगुणहानिस्थानक्रमेणोत्कृष्टकेऽसंख्येयकेऽनन्तगुणहीना लभ्यन्त इति कृत्वा, ततो यवमध्येऽनन्तगुणाः ३, भावना प्रथमश्रेणीभणिता द्रष्टव्या । अधस्ताद्यवमध्यस्थानन्तगुणाः ४, उपरि यवमध्यस्य विशेषाधिकाः ५ । अनन्तकालप्रतिपतितानां श्रेणी इष्टव्या - जघन्यानन्तकालप्रतिपतिताः सिद्धाः स्तोकाः, तेन परं विशेषाधिका यावदभव्यसिद्धैरनन्तगुणं सिद्धाणमनन्तभागं गत्वा द्वयोः स्थानयोर्यवमध्यं । तेन परं विशेषहीना यावदुत्कृष्टकालप्रतिपतिता इति । परंपरोपनिधिकायामभव्यसिद्धैरनन्तगुणं सिद्धानामनन्तभागं गत्वा द्विगुणा यावद्यवमध्यमिति । उपरि यवमध्यस्य तावन्तं चैव गत्वा द्विगुणा हीनाः, एतेन कारणेनोत्कृष्टकालप्रतिपतिताः स्तोकाः १, जघन्यकेऽनन्तगुणाः २,यवमध्ये- ।

Page #160

९. संनिकर्षद्वार (मूल), अंतरद्वार - बे श्रेणी
१४३ थोवा, तेण परं विसेसाहिगा जाव जहण्णाणंतगं । जं, तस्सद्धच्छेयणगाणंअसंखेज्जइभागं गंतुं दोसु ठाणेसु जवमज्झं । तेण परं विसेसहीणा जाव उक्कोसगं असंखेज्जगंति । परंपरोवणिहियाए जहण्णाणंतगस्सद्धच्छेदणगाणं असंखेज्जइभागं गंतुं दुगुणादुगुणा जाव जवमज्झं ति । उवरिं जवमज्झस्स तत्तियं चेव गंतुं दुगुणहीणा । तेणप्पाबहुयं उक्कस्सगे ठाणे थोवा १, जहण्णगे अणंतगुणा २, असंखेज्जगुणहाणिट्ठाणक्कमेण उक्कस्सगे असंखेज्जगे अणंतगुणहीणा लब्भंति त्ति काउं, ततो जवमज्झे अणंतगुणा ३, भावणा पढमसेढीभणिता दट्ठव्वा । हेट्ठा जवमज्झस्स अणंतगुणा ४, उवरिं जवमज्झस्स विसेसाहिया ५ । अणंतकालपडिवतिताणं सेढी इच्छियव्वा-जहन्नाणंतकालपडिवडिया सिद्धा थोवा, तेण परं विसेसाहिया जाव अभवसिद्धिगेहि अणंतगुणं सिद्धाणं अणंतभागं गंतूण दोसु ठाणेसु जवमझं । तेण परं विसेसहीणा जाव उक्कस्सकालपडिवडिय त्ति । परंपरोवणिहियाए अभवसिद्धिएहि अणंतगुणं सिद्धाणं अणंतभागं गंतुं दुगुणा जाव जवमझं ति । उवरि जवमज्झस्स तत्तिगं चेव गंतुं दुगुणा हीणा, एतेण कारणेण उक्कस्सकाल१. अनन्तगुणाः ३, अधस्ताद्यवमध्यस्यानन्तगुणाः ४, उपरि यवमध्यस्य विशेषाधिका इति ५ । एककोऽल्पबहुत्वमिष्टव्यम् - अनन्तकालप्रतिपतितसिद्धा उत्कृष्टैकस्थाने स्तोकाः १, तस्यैव जघन्यके स्थानेऽनन्तगुणा: २, तस्यैव यवमध्येऽनन्तगुणाः ३, ततोऽसंख्येय कालप्रतिपतितसिद्धा उत्कृष्ट स्थानेऽनन्तगुणाः ४, तस्यैव जघन्यके स्थानेऽनन्तगुणा: ५, तस्यैव यवमध्येऽनन्तगुणाः ६, ततः संख्येयकालप्रतिपतितसिद्धा उत्कृष्टे स्थानेऽनन्तगुणाः ७, तस्यैव जघन्यके स्थानेऽसंख्यगुणाः ८, तस्यैव यवमध्येऽसंख्येयगुणाः ९,तस्यैव यवमध्यस्याधस्तादसंख्येयगुणाः १०, दशमं पदं,तस्यैवोपरि विशेषाधिकाः ११, एकादशमं पदं, ततोऽसंख्येयकालप्रतिपतितसिद्धा यवमध्यस्याधस्तात् संख्येयगुणाः, अल्पबहुत्वद्वारे संख्येयगुणाः प्रतिपतिता इति १२ । तस्यैव यवमध्यस्योपरि विशेषाधिकाः १३, त्रयोदशमं । ततोऽनन्तकालप्रतिपतितसिद्धा अधस्ताद्यवमध्यस्यासंख्येयगुणाः, अल्पबहुत्वद्वारे तथैव पतितत्वात् १४, चतुर्दशमं पदं,तस्यैव यवमध्यस्योपरि विशेषाधिकाः १५, यथास्थूलेन सिध्यन्ति इति भणितमेतदिति ॥ भणितमन्तरद्वारम् ।

Page #161

सिद्धप्राभृत: सटीक :
परिवडिया थोवा १, जहण्णगे अणंतगुणा २ जवमज्झे अनंतगुणा ३, हेट्ठा जवमज्झस्स अणंतगुणा ४, उवरि जवमज्झस्स विसेसाहिग त्ति ५ । एगओ अप्पाबहुगं इच्छियव्वं - अणंतकालपडिवइयसिद्धा उक्कस्सेग ट्ठाणे थोवा १, तस्सेव जहण्णए ट्ठाणे अणंतगुणा २, तस्सेव जवमज्झे अनंतगुणा ३, ततो असंखेज्जकालपरिवडियसिद्धा उक्कस्सगे ट्ठाणे अनंतगुणा ४, तस्सेव जहण्णगे ट्ठाणे अणंतगुणा ५, तस्सेव जवमज्झे अनंतगुणा ६, ततो संखेज्जकालपडिवइयसिद्धा उक्कस्सए द्वाणे अनंतगुणा ७, तस्सेव जहण्णए ट्ठाणे असंखेज्जगुणा ८, तस्सेव जवमज्झे असंखेज्जगुणा ९, तस्सेव जवमज्झस्स हेट्ठा असंखेज्जगुणा १० दसमं पयं, तस्सेव उवरिं विसेसाहिगा ११, एक्कारसमं पयं, तओ असंखेज्जकालपडिवइयसिद्धा जवमज्झस्स हेट्ठा संखेज्जगुणा, अप्पबहुदारे संखेज्जगुणा परिवडिय त्ति । चिरन्तनटीकायामप्येते भङ्गा एवमेव लिखिताः, अतोऽशुद्धेष्वपि शेषेष्वेवमेवार्थगतिर्मन्तव्येति बारसमं पयं १२ । तस्सेव जवमज्झुवरिं विसेसाहिगा १३, तेरसमं । तओ अनंतकालपडिवइयसिद्धा हेट्ठा जवमज्झस्स असंखेज्जगुणा, अप्पाबहुदारे तहेव पडियत्तणओ १४, चोद्दसमं पयं, तस्सेव जवमज्झुवरिं विसेसाहिगा १५, अहाथुरेण सिज्झति त्ति भणियमेति ॥ ११७ ॥ भणियमंतरदारं । सांप्रतमुपसंहरन्नाशातनापरिहारार्थमिदमाह सूत्रकारः -
१४४
(અનુ.) હવે, આગળ આવતું અંતરદ્વાર છે તેનો બેશ્રેણીઓ દ્વારા સંનિકર્ષ કરાય છે એટલે બે શ્રેણીઓ જણાવે છે તેમાં ૧ અનંતરોપનિધિકા શ્રેણી અને ૨ - પરંપરોપનિધિકા શ્રેણી. અનંતરથી અનંતર સ્થાનમાં જ જે લવાય. નિધાન કરાય તે અનન્તર ઉપનિધિકા અને પરંપરા વ્યધાન દ્વારા નિધાન કરાય તે પરંપરોપનિધિકા. આ બે શ્રેણીનું શું કરવું ? આ બંને શ્રેણીઓ ક્ષેત્રાદિ માર્ગણા દ્વારોમાં જાણવી. તે ક્ષેત્રાદિ માર્ગણાગત શ્રેણીઓ
-
-

Page #162

१४५
९. संनिकर्षद्वार (मूल), अंतरद्वार - बे श्रेणी પણ યથા સંભવ આઠે મૂળ દ્વારોમાં જાણવી એવો અક્ષરાર્થ છે. હવે વિસ્તારાર્થ જણાવે છે - ક્ષેત્રદ્વારને આશ્રયીને શ્રેણી ઈચ્છવી - જેઓ જઘન્ય ક્ષેત્રથી સંહરણ કરાયેલા સિદ્ધ થાય છે તે ઘણા છે ૧, જે પ્રદેશાધિક ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થાય છે તે વિશેષહીન છે. ૨, જે બે પ્રદેશાધિક ક્ષેત્રથી સંકરણ કરાયેલા છે તે વિશેષહીન છે ૩, આ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ ક્ષેત્ર સુધી સમજવું. કહેવાનો અર્થ શું છે ? તે ક્ષેત્ર પિસ્તાલીશ લાખ યોજનાનું મનુષ્યક્ષેત્ર ઉત્કૃષ્ટ ક્ષેત્ર જાણવું. આ રીતે અનંતર ઉપનિધિકાનું ક્ષેત્ર દ્વારમાં વર્ણન કર્યું. હવે, પરંપરોપનિધિનામાં ગુણવૃદ્ધિ સ્થાનમાં અંતર કે ગુણહાનિ સ્થાનમાં અંતર નથી ત્યાં બે ગુણાહીન પણ નથી મળતા એવો ભાવાર્થ છે આ ઓઘથી બતાવ્યું. હવે, વિભાગથી પણ ભરતાદિ સર્વક્ષેત્રોમાં આ જ રીતે બે પ્રકારની શ્રેણી જાણવી, ક્ષેત્રશ્રેણી પૂર્ણ થઈ. ! કાલશ્રેણી - સુષમસુષમાના પ્રથમ સમયમાં સિદ્ધો અલ્પ છે. બીજા સમયમાં અાંતરથી જાણવું - લાવવું. જ્યાં ભગવાન ઋષભદેવનું
વન થયું છે ત્યાં સુધી સંખ્યયગુણા, ત્યારબાદ, અનંતર સમયમાં સંખ્યાતગુણહીન છે. બીજા સમયમાં અલ્પાંતરથી જ્યાં – જે સમયે રાજા ઋષભદેવનો અભિષેક થયો છે ત્યાં સંખ્યાત ગુણા છે, તેના અનંતર સમયમાં સંખેય ગુણ હીન છે. બીજા સમયમાં અલ્પાંતરથી
જ્યાં જે સમયે ઋષભદેવ સ્વામીએ પ્રવજ્યા લીધી તે સમયે સંખ્યગુણા છે ત્યાર પછી તરતના સમયે સંખ્યાતગુણ હીન છે. બીજા સમયમાં અલ્પાંતરથી જે સમયે કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું તે સમયે સંખ્યયગુણા છે તેના તુરંતના સમયમાં સંખ્યગુણ હીન છે. બીજા સમયમાં અલ્પાંતરથી જે સમયમાં પરમાત્માનું નિર્વાણ થયું ત્યાં યવમધ્ય છે. ત્યાર બાદ વિશેષહીન છે. આ પ્રમાણે એક-એક તીર્થકર – તીર્થકરમાં જાણવું. કાલશ્રેણી પૂર્ણ થઈ ! ગતિશ્રેણી - દશ હજાર વર્ષના આયુષ્યવાળા નારકોમાંથી અનંતર આવેલા જે સિદ્ધ

Page #163

१४६
सिद्धप्रामृत : सटीकः થાય છે તે બહુ છે. તેના પછી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિના આયુષ્યવાળા સુધી વિશેષ-વિશેષ હીન જાણવા. એમાં પરંપરોપનિધિકા શ્રેણીમાં પલ્યોપમ પૃથકત્વ જઈને જે દ્વિગુણહીન બતાવ્યું છે તે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સુધી જાણવું, આ રીતે અલ્પબદુત્વ છે – ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાંથી અનંતર આવેલા સિદ્ધો અલ્પ છે ૧, જઘન્ય સ્થિતિમાંથી આવેલા સંખ્યયગુણા છે ૨, જઘન્યાનુકુષ્ટમાંથી અનંતર આવેલા સંખ્યગુણા છે ૩, અજઘન્યસ્થિતિમાંથી આવેલા વિશેષાધિક છે ૪, અનુત્કૃષ્ટમાંથી વિશેષાધિક છે ૫, સર્વસ્થિતિઓમાંથી વિશેષાધિક સિદ્ધો જાણવા. ૬, મનુષ્યોમાંથી જઘન્યસ્થિતિમાંથી અનંતર આવેલા થોડા સિદ્ધ થાય છે. ૧, તે પછી છેક ચોર્યાસી લાખ પૂર્વ સુધી વિશેષાધિક - વિશેષાધિક જાણવા. ત્યાં બે સ્થાનોમાં યવમધ્ય, તે પછી વિશેષહીન છેક ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સુધી જાણવા. પરંપરોપનિધિનામાં અંતર્મુહૂર્ત જઈને યવમધ્ય બમણા – બમણા સુધી અને યવમધ્યના ઉપર તેટલા સુધી જ જઈને બમણાહીન છે. એ કારણે જઘન્ય સ્થિતિમાંથી અનંતર આવેલા થોડા સિદ્ધ થાય છે ૧, ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાંથી, સંખ્યગુણા ૨, યવમધ્યમાં સંખ્યગુણા ૩, યવમધ્યના ઉપર અસંખ્યગુણા ૪, યવમધ્યના નીચે વિશેષાધિક ૫, સર્વ મળીને વિશેષાધિક ૬, તિર્યંચ યોનિવાળા જઘન્ય સ્થિતિમાંથી પર્યાપ્તિ થયા પછી અનંતર આવેલા સિદ્ધો અલ્પ છે, ત્યાર બાદ વિશેષાધિક જાણવા. આ રીતે જેમ મનુષ્યોની બે પ્રકારની શ્રેણી અને અલ્પબદુત્વ છે તેમ તિર્યંચોનું પણ કહેવું. ભવનવાસીમાંથી દશ હજાર વર્ષની સ્થિતિમાંથી અનંતર આવેલા ઘણા છે ? ત્યારબાદ વિશેષહીન-વિશેષહીન ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સુધી જાણવા. જેમ નારકોની બે પ્રકારની શ્રેણી અને અલ્પબદુત્વ હતું તેમ ભવનવાસીઓનું પણ કહેવું. દશ હજાર વર્ષ સ્થિતિવાળી ભવનવાસી દેવીઓમાંથી દશ હજાર વર્ષની સ્થિતિમાંથી અનંતર આવેલા ઘણા છે. ૧, તેના પછી

Page #164

૨. નિવર્ષ (મૂન), મંતરતર - જે શ્રેણી
१४७ વિશેષહીન - વિશેષહીન ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સુધી જાણવા. જેમ નારકોની બે પ્રકારની શ્રેણી અને અલ્પ બહુત્વ છે તેમ ભવનવાસી દેવીઓનું પણ સમજવું,વાનભંતર સ્ત્રીપુરુષોમાંથી દશ હજાર વર્ષ સ્થિતિવાળામાંથી અનંતર આવેલા ઘણા સિદ્ધ થાય છે. ત્યારબાદ, ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સુધી વિશેષહીન - ૨ જાણવા. પરંપરોપનિધિનામાં પલ્યોપમનો અસંખ્યભાગ જઈને બમણા-બમણા હીન છે, આમ, આ કારણથી સર્વત્ર ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાંથી અનંતરાગત થોડા સિદ્ધ થાય છે ૧, જઘન્ય સ્થિતિમાંથી સંખ્યાતગુણા ૨, અજઘન્ય - અનુકૃષ્ટમાંથી સંખ્યાતગુણા ૩, અજઘન્યમાંથી વિશેષાધિક સિદ્ધ થાય છે જ, અનુત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાંથી વિશેષાધિક ૫, સર્વસ્થિતિમાંઓમાં વિશેષાધિક ૬, જઘન્ય સ્થિતિમાંથી અનંતર આવેલા વૈમાનિકો થોડા સિદ્ધ થાય છે, ત્યાર પછી વિશેષાધિક છેક પલ્યોપમ પૃથકત્વ જઈને બંને સ્થાનોમાં યવમધ્ય. ત્યારબાદ, વિશેષહીન ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સુધી જાણવા. અવગાહના દ્વાર - જઘન્ય અવગાહનામાં થોડા સિદ્ધો છે ૧, ત્યારબાદ વિશેષાધિક-ર સાત હાથ અવગાહના સુધી જાણવા.
ત્યાં બંને સ્થાનોમાં યવમધ્ય. ત્યારબાદ, ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના સુધી વિશેષહીન જાણવા. પરંપરોપનિધિનામાં ઉત્સધાંગુલનો અસંખ્યભાગ જઈને બમણા. એ પ્રમાણે યવમધ્ય સુધી જાણવા. યવમધ્યના ઉપર તેટલું જ જઈને બમણાહીન છે. આ કારણથી ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનામાં અલ્પ. ૧ જઘન્યમાં સંખ્યય ગુણા ૨, યવમધ્યમાં સંખેય ગુણા ૩, યવમધ્યની નીચે અસંખ્યગુણા ૪, યવમધ્યની ઉપર વિશેષાધિક ૫, સર્વ મળીને વિશેષાધિક જાણવા. આ રીતે દરેક તીર્થકરના સમયમાં જાણવું. | અવગાહના સમાપ્ત . પ્રતિપતિતસિદ્ધોની શ્રેણી - અપ્રતિપતિતસિદ્ધો અલ્પ છે. અર્થાત્ એકવાર સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થયા પછી પડ્યા વગર છેક સિદ્ધ ગતિને પ્રાપ્ત કરનાર અપ્રતિપતિત સિદ્ધ કહેવાય છે. તેમાં એકવાર પડીને સિદ્ધ થયેલા વિશેષાધિક છે,

Page #165

१४८
सिद्धप्राभृत : सटीकः બે વાર પાડીને સિદ્ધ થયેલા વિશેષાધિક છે. એ રીતે ઉત્કૃષ્ટ સંવેયક સ્થાનવાળાઓનો સંખ્યાત ભાગ છે, અહીં બંને સ્થાનોમાં યવમધ્ય, તેના પછી અનુક્રમે દરેક સ્થાનોમાં વિશેષહીન ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા સુધી જાણવા. પરંપરોપનિધિક શ્રેણીમાં અપ્રતિપતિત સિદ્ધો અલ્પ છે, તેના પછી વિશેષાધિક યાવતુ જે જઘન્ય પતિત અસંખ્યય છે તેના અર્ધ છેદકોની સંખ્યાત ભાગ જઈને ફરીથી અડધાથી છેદતી રાશિનો જે છેદનકરાશી છે તેની સંખ્યાત ભાગ છે એમ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે દ્વિગુણ - દ્વિગુણ સ્થાનો ત્યાં સુધી લાવવા કે જ્યાં યવમધ્ય છે. યવમધ્યના ઉપર તેટલું જ જઈને બમણાહીન ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા સુધી જાણવા, તે કારણથી ઉત્કૃષ્ટ સ્થાનમાં થોડા સિદ્ધ થાય છે. ૧, જઘન્યમાં અસંખ્યગુણા ૨, યવમધ્યમાં અસંખ્યગુણા ૩, જેટલો ઉત્કૃષ્ટ સંવેયનો છેદનકરાશી છે તેટલા જ જો યવમધ્યમાં નીચે - ઉપર બમણી વૃદ્ધિવાળા સ્થાનાંતરો હોત તો યવનીચેના સ્થાનાંતરો કરતાં યવઉપરના સ્થાનાંતરો વિશેષાધિક ન હોત, ઉપરના સ્થાનો સંખ્યયગુણ હોવાથી સંખ્યયગુણહીન જ હોત, તેથી જઘન્યાદિકી આવી વિશેષવૃદ્ધિ કે જેમાં અંતરે-અંતરે ઉઠેલા બમણા વૃદ્ધિસ્થાનોથી જ્યાં શ્રેણી યવમધ્યમાં જાય છે ત્યાં સુધી અસંખ્યગુણ સિદ્ધ સ્થાનાંતરો પ્રાપ્ત થાય છે, આ કારણથી જઘન્ય કરતાં યવમધ્યમાં અસંખ્યયગુણા છે અને આ જ કારણથી સંખ્યય પ્રતિપતિતો કરતા અસંખ્યાત પ્રતિપતિતો સંખ્યાતગુણા છે. અલ્પબદુત્વ દ્વારમાં કહેલી આ જ અર્થગતિથી અસંખ્યકાળઅનંતકાળ પતિતોનું બે શ્રેણીનું અલ્પબદુત્વ ભાવવું, ત્યારબાદ યવમધ્યવાળા કરતાં યવમધ્યની નીચેની સંખ્યાવાળા અસંખ્યગુણા છે ૪, યવમધ્યના ઉપર વિશેષાધિક છે પ, હવે અસંખ્યકાળ પતિતોની શ્રેણી જઘન્ય, – અસંખ્યકાળ પડેલા સિદ્ધો અલ્પ છે, તેનાથી જઘન્ય અનંત સુધી વિશેષાધિક છે, જે તેના અર્ધચ્છદનકોનો અસંખ્યભાગ

Page #166

૨. નિરંતર (મૂત), મંતરર - એ શ્રેft
१४९ જઈને બંને સ્થાનોમાં યવમધ્ય છે તેના પછી વિશેષહીન ઉત્કૃષ્ટ અસંખ્યાત સુધી જાણવા. પરંપરોપનિધિકા શ્રેણીમાં આ દ્વારમાં જઘન્ય અનંતના અર્ધ છેદનકોનો અસંખ્ય ભાગ સુધી જઈને યવમધ્ય સુધી બમણી-બમણી સંખ્યા છે. યવમધ્યના ઉપર તેટલા સુધી જ જઈને બમણા-બમણા હીન છે. તેથી, અલ્પબદુત્વ - ઉત્કૃષ્ટ સ્થાનમાં થોડા સિદ્ધો છે ૧, જઘન્યમાં અનંતગુણા છે ૨, અસંખ્યગુણ હાનિસ્થાનક્રમથી ઉત્કૃષ્ટ અસંખ્યમાં અનંત ગુણહીન પ્રાપ્ત થાય છે એટલે, તેથી યવમધ્યમાં અનંતગુણા છે ૩, એની ભાવના પ્રથમ શ્રેણીમાં બતાવેલા અનુસાર જાણવી. યવમધ્યની નીચે અનંતગુણ સંખ્યા છે ૪, તથા યવમધ્યના ઉપર તેનાથી વિશેષ અધિક સંખ્યામાં સિદ્ધ થાય છે ૫, અનંતકાળ પડેલાની શ્રેણી - જઘન્ય – અનંતકાળ પડેલા સિદ્ધો અલ્પ છે તેના પછી, અભવ્ય સિદ્ધોથી અનંતગુણ અને સિદ્ધોનો અનંત ભાગ જઈને બંને સ્થાનોનાં યવમધ્ય સુધી વિશેષાધિક છે. તેનાથી ઉત્કૃષ્ટકાળ પતિત સુધી વિશેષહીન સંખ્યા છે એમ જાણવું. આ કારમાં પરંપરઉપનિધિકા શ્રેણીમાં અભવ્યોથી અનંતગુણા અને સિદ્ધોના અનંત ભાગે જઈને યવમધ્ય સુધી બમણા છે. યવમધ્યના ઉપર તેટલે સુધી જ જઈને બમણાહીન છે. આ જ કારણથી ઉત્કૃષ્ટકાળપતિતો અલ્પ છે ૧, જાન્યમાં અનંતગુણા ૨, યવમધ્યમાં તેનાથી અનંતગુણા ૩, યવમધ્યની નીચે તેનાથી અનંતગુણા, યવમધ્યની ઉપર તેનાથી વિશેષાધિક છે. હવે એક જ અલ્પબદુત્વ બતાવે છે – અનંતકાળપ્રતિપતિત સિદ્ધો ઉત્કૃષ્ટ એક સ્થાનમાં અલ્પ છે - ૧, તેના જ જઘન્ય સ્થાનમાં અનંતગુણા - ૨, તેના જ યવમધ્યમાં અનંતગુણા - ૩, તેનાથી અસંખ્યકાળ પ્રતિપતિતસિદ્ધો ઉત્કૃષ્ટ સ્થાનમાં અનંતગુણા છે - ૪, તેના જ જઘન્ય સ્થાનમાં અનંતગુણા - ૫, તેના જ યવમધ્યમાં અનંતગુણ - ૬, તેનાથી

Page #167

१५०
सिद्धप्रामृत : सटीकः સંખ્યાતકાળ પડેલા સિદ્ધો ઉત્કૃષ્ટ સ્થાનમાં અનંતગુણ - ૭, તેના જ જઘન્ય સ્થાનમાં અસંખ્યાતગુણ - ૮, તેના જ યવમધ્યમાં અસંખ્યાતગુણા - ૯, તેના જ યવમધ્યની નીચે અસંખ્યગુણા - ૧૦, તેના યવમધ્યના ઉપર વિશેષાધિક – ૧૧, તેનાથી અસંખ્યકાળપતિત સિદ્ધો યુવમધ્યની નીચે સંખ્યાતગુણા, અલ્પબદુત્વ દ્વારમાં સંખ્યાતગુણ પ્રતિપતિત છે. ચિરંતન ટીકામાં પણ આ ભાંગાઓ આ રીતે જ લખેલા છે એટલે શેષ ભાંગાઓ અશુદ્ધ હોવા છતાં આ જ અર્થગતિ માનવી - ૧૨, તેના જ યવમળ ઉપર વિશેષાધિક - ૧૩, તેનાથી અનંતકાળ પ્રતિપતિત સિદ્ધો યવમધ્યની નીચે અસંખ્યાત ગુણા છે, અલ્પબદુત્વ દ્વારમાં એ રીતે જ પડેલું હોવાથી - ૧૪, તેના જ યવમધ્યના ઉપર વિશેષાધિક છે - ૧૫, સ્થૂળથી સિદ્ધ થાય છે એ રીતે કહ્યું છે. / ૧૧૭ અંતરદ્વાર પૂરું થયું છે
હવે, ઉપસંહાર કરતા સૂત્રકાર આશાતનાના પરિવાર માટે આ રીતે કહે છે : . (मू०) ऊणाहियविवरीओ, अत्थो अप्यागमेण जो गहिओ ।
तं खमिऊण सुयहरा, पुण्णेऊणं परिकहंतु ॥ ११८ ॥ वीसुतरसयमेगं, गाथाबंधेण पुव्वणिस्संदं । वित्थारेण महत्थं, सुयाणुसारेण णेयव्वं ॥ ११९ ॥ ॥ वीसुत्तरसयगणणाणामसिद्धपाहुडं सम्मत्तं
વિપુલ્વાતંદું છે (૦) નાધવવિપરિતાર્થ માત્માન ય હીતઃ
तं क्षमयित्वा सूत्रधराः पूर्णयित्वा परिकथयन्तु ॥ ११८ ॥ विंशोत्तरशतमेकं, गाथाबन्धेन पूर्वनिःष्यन्दम् । विस्तारेण महार्थं, सूत्रानुसारेण नेतव्यम् ॥

Page #168

९. संनिकर्षद्वार (मूल), अंतरद्वार - बे श्रेणी
१५१
(टी०) "ऊणाहियविवरीओ अत्थो" गाहा गतार्था ॥ ११८ ॥ "वीसुत्तरसय" गाहा कण्ठ्या । नवरं पूर्वस्याग्रेणीयाख्यस्य निःष्यन्द इदं सिद्धप्राभृतकमिति ॥ ११९ ॥
गाथासंयोजनार्थोऽयं, प्रयासः केवलो मम । अर्थस्तूक्तः स्फुटो ह्वेष, टीकाकृद्भिश्चिरन्तनैः ॥१॥ सव्व समूह वतीवासकरगहिय पोत्थया देवी जक्ख सुहं किख सहिया देउ अवि गंथलिहंतस्स ॥ २ ॥
ग्रंथाग्रं० श्लोकमानतः ८१५ ॥ ससूत्रस्य ॥ ९५० संवत् १४४४ वर्षे फागुण सुदि ५ बुधेऽद्यहे श्री पत्तने ॥ मंगलं महाश्री शिवमस्तु ।
॥समाप्तिमिदं सटीकं सिद्धप्राभृतकम् ॥ (અનુ.) ન્યૂન કે અધિક અથવા વિપરિત પોતાના મનની કલ્પનાના આગમથી આ સૂત્રમાં જે કોઈ પણ અર્થ ગ્રહણ કરાયો હોય તેને ક્ષમા કરીને સૂત્રધરો પૂર્ણ કરીને કહે છે ૧૧૮ |
આ ગ્રંથમાં એકસો વીશ મૂળ ગાથાઓનો સંગ્રહ કરાયેલો છે જે આગ્રણીય નામના પૂર્વસૂત્રમાંથી ઉદ્ધરણ કરીને તેના સારરૂપ આ સિદ્ધપ્રાભૃત નામના ગ્રંથની રચના કરાઈ છે. અહીં, તો સંક્ષેપથી જણાવાયું છે. પરંતુ, વિસ્તારથી એનો મહાન અર્થ તો સૂત્રના अनुसारे. ०४ %ainो. ॥ ११८ ॥
મારો આ ગ્રંથરચનાનો પ્રયાસ માત્ર ગાથા સંયોજન માટે છે, આ સૂત્રનો પ્રગટ અર્થ જે અત્રે લખાયો છે તે તો ચિરંતન ટીકાકારોએ જ કહેલો છે. II સિદ્ધપ્રાભૃત નામના આ સટીક ગ્રંથનું ગુજરાતી ભાષાંતર પૂર્ણ થયું
"स्वल्पमतिना मुनिपार्श्वरलेन मयाऽनुवाद एषः । लिखितो बहुजनहिताय स्वोपकाराय च स्फुटः ॥

Page #169

१५२
सिद्धप्रामृत : सटीकः
परिशिष्ट-१ ॥ श्री मद्देवेन्द्रसूरिकृता सिद्धपञ्चाशिका ॥
॥ प्रस्तावना ॥ इदं सिद्धपञ्चाशिकाभिधानं प्रकरणरत्नं प्रकरणकारैः ऐदंयुगीनमन्दमतीनां हितहेतवे सिद्धप्राभृतात्समुद्धृत्य गाथानुबन्धेन निबद्धम्, तच्चाधगाथागतस्य-"सिरिसिद्धपाहुडाओ" इति पदस्यावलोकनेन, अस्यावसानगाथागतस्य-"लिहिअं" अति पदस्य–“लिखितमक्षरविन्यासीकृतं सिद्धप्राभृतादिति शेषः" इति व्याख्यालवावलोकनेन च प्रकटमेव । “देविदसूरीहिं" इत्यनेन मूलपाठेन, संशोधनकाले एकीकृतानां पुस्तकादर्शानां मध्यादेकस्यैव पुस्तकस्य"करालकलिकालपातालतलावमज्जद्विशुद्धधर्मधुरोद्धरणधुरीणश्रीमज्जगचन्द्रसूरिचरणसरसीरूहचञ्चरीकैरिति" इत्यवचूरिगतपाठेन चास्य प्रणेतारः तपागच्छ भट्टारकपुरन्दरश्रीमद्देवेन्द्रसूरय एवेति सुप्रतितम् । एतेषां सत्तासमयोऽपीह निर्विरोधं विक्रमार्कीयत्रयोदशशताब्दयां सुप्रसिद्ध एव । अस्यावचूरिकारकालमानं तु निर्णेतुं न शक्यते, क्वाप्येतस्य नामाद्यनुपलम्भात् ।
अस्यां सिद्धपञ्चाशिकायां . सत्पदप्ररूपणादिभिर्नवभिद्वारैः पञ्चदशसु क्षेत्रादिद्वारेषु अनन्तरसिद्धानां परम्परसिद्धानां च स्वरूपं विगतविकारैः प्रकरणकारैः संक्षेपेण प्रतिपादितमस्ति । तत्तु स्वयमेवावभोत्स्यते पण्डितप्रकाण्डैरिति नात्रास्माकं कथनावश्यकतेति ।
सवृत्तिकस्यास्य प्रकरणस्य संशोधनसमये पुस्तकमेकं पुज्यपादप्रवर्तक श्रीमत्कान्तिविजयसत्कम्, द्वे च प्रवर्तकशिष्यमुनिश्रीभक्तिविजयसत्के, द्वे तु पत्तनसङ्घसत्कचित्कोशीये, एकं पुनः पत्तनस्थसागरगच्छोपाश्रयसत्कचित्कोशीयम्, एतानि षट् पुस्तकानि संप्राप्तानि । ततः शोधनकर्मणि साहाय्यमुपलभमानः पुस्तकप्रेषणेनानुग्रहं वितन्वताममीषां मन्येऽहं महतीमुपकृतिम् ।
एतत्पुस्तकषट्काधारेण संशोधितेऽप्यत्र निबन्धे यत्र क्वचनाशुद्धिः कृता जाता वा भवेत्तत्र संशोधनीयं प्रवचनविचारजैरिति प्रार्थयते
प्रकल्पिताञ्चलिः प्रवर्तकपादपाथोजपरागः चतुरविजयो मुनिः ॥

Page #170

परिशिष्ट-१
१५३
॥ अर्हम् ॥ । श्रीमद्देवेन्द्रसूरिकृता सिद्धपञ्चाशिका ।
(अवचूरिसमलंकृता)
पापा.
सिद्धं सिद्धत्थसुअं, नमिउं तिहुअणपयासयं वीरं । सिरिसिद्धपाहुडाओ, सिद्धसरूवं किमवि वुच्छं ॥१॥ संतपर्यपरूवणया, दव्वर्पमाणं च खित्त फुसणां य । कोलो अ अंतरं तह, भावो अप्पांबहू दारा ॥ २ ॥
गाथे स्पष्टे । नवरं सिद्धं निष्ठितार्थं प्रसिद्धं शाश्वतं बद्धध्मातकर्माणं वा । सिद्धाः प्रतिष्ठिताः सत्यत्वेन केनाप्यचाल्याः । अर्था जीवाजीवादिपदार्थाः । श्रुते द्वादशाङ्गरूपे यस्य । अथवा सिद्धार्थाः सिद्धप्रयोजना मोक्षावाप्तेः । सुता इव सुताः शिष्या गणधरादयो यस्यं ॥ १ ॥ २ ॥
एहि अणंतरसिद्धा, परंपरा सनिकरिसजुत्तेहिं । तेहिं विआरणिज्जा, इमेसु पनरससु दारेसु ॥ ३ ॥ 1. 'गाथाद्वयं स्पष्टम्' इति । क्वचित्सर्वथापि नास्ति । 2. 'सितं बद्धं ध्मातं कर्म येन न तथा तं इति वा' इति क्वचित् । 3. 'जीवादयः' इत्यपि । 4. "सिद्धान्ते' इत्यपि । 5. 'गणधरादयः' इति क्वचित् नास्ति । 6. 'सिद्धार्थनरेन्द्रसुत इति वा' क्वचिदित्यधिकम् ॥

Page #171

१५४
सिद्धप्रामृत : सटीकः एभिः पूर्वोक्तैरष्टभिः सत्पदप्ररूपणादिभिद्वारैरनन्तराः सिद्धा विचारणीयाः । परम्पराः सिद्धास्तु 'तेहिं' तैः सत्पदप्ररूपणादिभिद्वारैः संनिकर्षयुक्तैर्नवभिाररित्यर्थः । न विद्यते समयेनाप्यन्तरं व्यवधानं येषां तेऽनन्तराः, सिद्धत्वप्रथमसमयवर्त्तिन इत्यर्थः । प्राकृतत्वाज्जसो लोपः । विवक्षिते प्रथमे समये यः सिद्धस्तस्य यो द्वितीयसमये सिद्धः स परः, तस्यापि यस्तृतीयसमये सिद्धः स परम्परः । एवमन्येऽपि वाच्याः । परम्परे च ते सिद्धाश्च परम्परसिद्धाः । विवक्षितसिद्धत्वप्रथमसमयात्प्राग् द्वितीयादिषु समयेष्वनन्तामतीताद्धां यावद्वर्त्तमाना इत्यर्थः । संनिकर्षो नाम संयोगः । हुस्वदीर्घयोरिव विवक्षितं किञ्चित्प्रतीत्य विवक्षितस्याल्पतया बहुत्वेन वा अवस्थानरूपः संबन्धः । उभयेऽपि सिद्धाः । केषु विषयेषु विचारणीयाः ? इत्याह'इमेसु' इति एषु पञ्चदशसु द्वारेषु ॥ ३ ॥ तान्येवाह
खित्ते काले गइ वे तित्थ लिंगे चरित्त बुद्धे य । नाणोगाहुक्कस्से, अंतरमणुसमयगणणअप्पबहू ॥ ४ ॥
'उक्कस्से' इति उत्कर्षद्वारम् ॥ ४ ॥ प्रथमत एषु पञ्चदशसु द्वारेषु सत्पदप्ररूपणयाऽनन्तरसिद्धाश्चिन्त्यन्ते
खित्ति तिलोगे ? १ काले, सिझंति अरेषु छसुवि संहरणा। अवसप्पिणि ओसप्पिणि, दुतिअरगेजम्मु तिदुसु सिवं २॥५॥
क्षेत्रद्वारे त्रिलोके । तत्रोर्ध्वलोके पण्डकवनादौ, अधोलोके ऽधोलौकिकग्रामेषु, तिर्यग्लोके मनुष्यक्षेत्रे सिध्यन्तीति क्रिया सर्वत्र योज्या । संहरणात् समुद्रनदीवर्षधरादिष्वपि । तीर्थकृतः पुनः संहरणाभावात् अधोलौकिकग्रामेषु तिर्यग्लोके वा पञ्चदशसु कर्मभूमिधू
1. 'स परः' इत्यपि । 2. 'गीतिच्छन्दः' । 3. इतोऽग्रे 'न शेषस्थानेषु' इत्यधिक क्वचित् ॥

Page #172

परिशिष्ट-१
१५५
१ । कालद्वारेऽवसर्पिण्यामुत्सर्पिण्यां च षट्स्वप्यरकेषु सिद्ध्यन्ति । देवादिकृतसंहरणादप्येवमेव । जन्माश्रित्य पुनरवसर्पिण्युत्सर्पिण्योर्यथासंख्यं द्वयोस्त्रियु चारकेषु जन्म । त्रिषु द्वयोश्च शिवं मोक्षः । अयमर्थ:अवसर्पिण्यां जन्म चरमशरीरिणां नियमतस्तृतीयचतुर्थारकयोः । सिद्धिगमनं तु एवमेव । परं केषांचित्पञ्चमारकेऽपि यथा जम्बूस्वामिनः । उत्सर्पिण्यां तु द्वितीयतृतीयचतुर्थार केषु जन्म । सिद्धिगमनं तु तृतीयचतुर्थ योरेव । महाविदेहेषु पुनः कालः सदैव सुषमदुःषमारूप: तद्वक्तव्यताभणनेनैव भणितो द्रष्टव्यः । तीर्थकृतां पुनरवसर्पिण्यामुत्सर्पिण्यां च जन्म । सिद्धिगमनं च सुषमदुःषमादुःषमसुषमारूपयोरेवारकयोर्जेयम् २ ॥ ५ ॥ चउगइआगय नरगइठिय सिव ३
वेयतिग ४ दुविहतित्थेऽवि ५ गिहि-अन्न-सलिंगेसु अ६,
चरणे अहखाइ वटुंता ॥ ६ ॥ ति चउ पण पुचि तिचरण,
जिणा ७ सयं-बुद्धि-बुद्ध-पत्तेया । दु-ति-चउनाणा ९ लहुतणु,
दुहत्थ गुरु पणधणुसयाओ १० ॥ ७ ॥ गतिद्वारे चतुर्गत्यागताः सामान्यतः सिध्यन्तीति शेषः । विशेषचिन्तायां पुनश्चतसृभ्यो नरकपृथिवीभ्यो न शेषाभ्यः । तिर्यग्गतेः पृथिव्यम्बुवनस्पतिपञ्चेन्द्रियेभ्यो न शेषेभ्यः । मनुष्यगतेः 'स्त्रीभ्यो
1. इतः प्राग् 'गर्भजेभ्यः' इत्यधिकं क्वचित् ।

Page #173

१५६
सिद्धप्राभृत: सटीक :
नरेभ्यो नपुंसकेभ्यो वा । देवगतेश्चतुर्भ्योऽपि देवनिकायेभ्यः । तीर्थकृतः पुनर्देवगतेर्नरकगतेर्वा अनन्तरागताः सिध्यन्ति । तत्राप्याद्यपृथिवीत्रयादेव न शेषाभ्यः । वैमानिकेभ्योन शेषदेवेभ्यः । वर्तमाननयमाश्रित्य मनुष्यगतिस्था एव शिवं प्राप्नुवन्तीति शेष: ३ । वेदद्वारे प्रत्युत्पन्न - नयमाश्रित्यापगतवेद एव सिध्यति । तद्भवानुभूतपूर्ववेदापेक्षया बाह्याकारमात्रापेक्षया च वेदत्रिकेषु । तीर्थकृतः पुनः स्त्रीवेदे पुरुषवेदे वो ४ । तीर्थद्वारे तीर्थकरतीर्थकरीतीर्थरूपे द्विविधेऽपि तीर्थे ५ । लिङ्गद्वारे इदं लिङ्गत्रयं द्रव्यलिङ्गापेक्षया ज्ञेयम् । संयमरूपभावलिङ्गापेक्षया तु खलिङ्गा एव ६ | चारित्रद्वारे चारित्रे यथाख्याते क्षायिके एव वर्त्तमानाः सिध्यन्ति ॥ ६ ॥ तद्भवपूर्वानुभूतचरणापेक्षया त्रिकं चतुष्कं पञ्चकं च प्राप्य सिध्यन्ति । अयमर्थः केचित्सामायिकसूक्ष्मसंपराययथाख्यातचारित्राणि, केचित्सामायिकच्छेदोपस्थापनीयसूक्ष्म
केचित्सामायिकपरिहारविशुद्धिकसूक्ष्मसंपराय
संपराययथाख्यातानि, यथाख्यातानि, केचित्सामायिकच्छेदोपस्थापनीयपरिहारविशुद्धिकसूक्ष्मसंपराययथाख्यातानि चारित्राणि प्राप्य सिध्यन्ति । जिनास्त्रिचरणा एव प्राप्तसामायिकसूक्ष्मसंपराययथाख्यातचारित्राः ७ । बुद्धद्वारे 'सयंबुद्धिपत्तेआ' इति सूचनात्सूत्रस्य स्वयं 'बाह्यप्रत्ययनिरपेक्षं बुद्धाः स्वयंबुद्धा: । बुद्धी मल्लिस्वामिनी सामान्यस्त्री वा तया बोधिता बुद्धीबोधिताः । बुद्धा आचार्यादयः तैर्बोधिता बुद्धबोधिताः । प्रत्येकं किमपि बाह्यप्रत्ययं दृष्ट्वा बुद्धाः प्रत्येकबुद्धा इति निर्देशो ज्ञेयः । ततः स्वयं च बुद्धी च बुद्धाश्च प्रत्येकश्च स्वयंबुद्धीबुद्धप्रत्येकाः । प्राकृतत्वाद् ह्रस्वः । स्वयंबुद्धीबुद्धप्रत्येकबुद्धानां बोधि १ उपधि २ श्रुत ३ लिङ्ग ४ कृतो विशेषः । स्वयंबुद्धा बाह्यप्रत्ययमन्तरेण जातिस्मरणादिना बोधि
1. 'बाह्यं निमित्ताद्यनपेक्ष्य' इत्यपि क्वचित् ॥ 2. इंतोऽग्रे - 'न नपुंसकवेदे' इत्यपि ॥
,

Page #174

परिशिष्ट-१
१५७
भाजः । प्रत्येकबुद्धाश्च प्रत्येकं बाह्यं वृषभादिकं हेतुमभिवीक्ष्य बोधिभाजः, ततस्ते प्रत्येकमेव विहरन्ति न गच्छवासिन इव संहिताः । स्वयंबुद्धानामुपधि‘दशविध एव पात्रादिकः । प्रत्येकबुद्धानां तु द्विधा, उत्कर्षतो जघन्यतश्च । उत्कर्षतो नवविधः प्रावरणवर्जः । जघन्यतो द्विविधो रजोहरणमुखवस्त्रिकारूपः । तथा स्वयंबुद्धानां पूर्वाधीतं श्रुतं भवति वा न वा । यदि भवति ततो लिङ्गं देवता समर्पयति, गुरुसंनिधौ वा प्रतिपद्यते । यदि चैकाकी विहरणसमर्थः, इच्छा वा तस्य तथारूपा जायते; ततएकाक्येव विहरति, अन्यथा गच्छे एव तिष्ठति । अथ पूर्वाधीतं श्रुतं न स्यात् तर्हि नियमाद्गुरुसंनिधौ लिङ्गं प्रतिपद्यते, गच्छं चावश्यं न मुञ्चति । प्रत्येकबुद्धानां पूर्वाधीतं श्रुतं नियमाद्भवति; तञ्च जघन्यत एकादशाङ्गानि, उत्कर्षतः किञ्चिन्यूनानि दशपूर्वाणि । लिङ्गं च तस्मै देवता समर्पयति । लिङ्गरहितो वा कदाचित्स्यात् ८ । ज्ञानद्वारे केवलज्ञाने एव वर्तमानाः सिध्यन्ति । तद्भवानुभूतपूर्वज्ञानापेक्षया केचिद् द्विज्ञाना मतिश्रुतज्ञानाः, केचित्रिज्ञाना मतिश्रुतावधिज्ञानाः, यद्वा मतिश्रुतमनःपर्यायज्ञानाः, केचिञ्चतुर्जाना मतिश्रुतावधिमनःपर्यायज्ञानाः । तीर्थकृतस्तु चतुर्जानिन एव ९ । अवगाहनाद्वारे लघ्वी जघन्या तनुर्द्विहस्ता द्विहस्तप्रमाणा; गुरुरुत्कृष्टा पञ्चधनुरशता धनुरशतपञ्चकप्रमाणा । तशुब्दाद् धनुषां पञ्चविंशत्याधिकापि । सा च मरुदेव्या अवसेया तस्या आदेशान्तरेण नाभिकुलकरतुल्यत्वात् 'संघयणं संठाणं, उञ्चत्तं चेव कुलगरेहिँ समं' इति वचनात् । इत्थं सिद्धप्राभृतटीकायामप्युक्तम् । ततः सिद्धस्तुशब्दार्थः । शेषा तु मध्यमावगाहना । तीर्थकृतां जघन्या सप्तहस्तप्रमाणा, उत्कृष्टा पञ्चशतधनुर्माना शेषा मध्यमेति १० ॥ ७ ॥
कालमणंतर्मसंखं, संखं चुअंसम्म अर्चुअसम्मत्ता ११ ।

Page #175

१५८
सिद्धप्रामृत : सटीकः लहु गुरुं अंतर समओ, छमास १२ ।
अडसमय अव्वहिआ १३ ॥८॥ जहनिअर इक्क अडसय १४,
अणेग एगा य थोव संखगुणा १५ । उत्कर्षद्वारे कालशब्दस्य प्रत्येकं योगात् । अनन्तं कालं असंख्यं संख्यं च कालं च्युतसम्यक्त्वाः सिध्यन्ति अच्युतसम्यक्त्वाश्च । अयमर्थः-च्युतसम्यक्त्वाः केचिदनन्तंकालं अर्धपुद्गलपरावर्तलक्षणं संसारे भ्रान्त्वोत्कर्षतो लब्धसम्यक्त्वादिरत्नत्रयाः सिध्यन्ति । अपरेऽनुत्कर्षतोऽसंख्यातम् । अन्ये तु संख्येयम् । केचनाच्युतसम्यक्त्वा अपि सिध्यन्तीति ११ । अन्तरद्वारे जघन्यत एकसमयः, उत्कर्षतः षण्मासाः १२ । अनुसमयद्वारे निरन्तरद्वारे जघन्यतो द्वौ समयौ निरन्तरं सिध्यन्ति, उत्कर्षतोऽष्टौ समयाः । अव्यवधानं निरन्तरतेत्यर्थः १३ ॥ ८ ॥ गणनाद्वारे जघन्यत एकः; इतरत उत्कर्षतोऽष्टाधिकं शतं सिध्यति । श्रीनाभेयस्य निर्वाणसमयेऽष्टोत्तरशतमेकसमयेन सिद्धम् । आह च संघदासगणिर्वसुदेवहिण्डौ-"उसभो अभीइणा नक्खत्तेणं एगूणपुत्तसएहिं अट्ठहिं नत्तूएहिं सह एगसमएणं निष्पुण । सेसाणवि अणगाराणं दससहस्साणि अट्ठसयऊणगाणि तंमि चेव नक्खत्ते बहुसु समयंतरेसुत्ति" १४ । अल्पबहुत्वद्वारे युगपद्दिवादिकाः सिद्धाः स्तोकाः, तेभ्य एककाः सिद्धाः संख्येयगुणा विवक्षितसमये एकैकसिद्धानां बाहुल्यादिति भावः १५ । गतं सत्पदप्ररूपणाद्वारम् १ । संप्रति द्रव्यमानं क्षेत्रादिषु पञ्चदशसु द्वारेष्वभिधीयते
चउ उड्ड नंदणजले, वीस पहुत्तं अहोलोए ॥ ९ ॥
1. 'संप्रति द्रव्यमानमाह' इत्यपि ॥

Page #176

परिशिष्ट-१
१५९
इगविजय वीस अडसय, पत्तेयं कम्मभूमि तिरिलोए । दु दु जलहि पंडगवणे, अकम्ममहि दस य संहरणा १॥
तत्र क्षेत्रद्वारे चतुरशब्दस्य प्रत्येकं योगात् । ऊर्ध्वलोके सामान्यतो मेर्वादौ नन्दनवने जले सामान्यतो नद्यादिगते च जले "चउक्कं दुवे समुदंमि" इति वचनात् । श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणरचितसंग्रहण्याम्"तओ जले चेव" इत्युक्तम् । तदत्र त केवलिनो विदन्ति । यदुक्तम्"वीस पहुत्तं अहोलोए" इति सिद्धप्राभृते । संग्रहण्यां पुनः-"बावीसमहो लोए" इत्युक्तम् । "दो अ वीसा अहोलोए" इत्युत्तराध्ययने उक्तम् । तदत्र तत्त्वं ज्ञानिनो विदन्ति । पृथक्त्वं द्विप्रभृतिरानवभ्यः ॥९॥ एकस्मिन् विजये २० पञ्चदशकर्मभूमिषु प्रत्येकं १०८ तिर्यग्लोकेऽप्येवं सिध्यन्ति । सामान्यतः समुद्रे पण्डकवने च द्वौ द्वौ । अकर्ममहीषु हैमवत ५ हरिवर्ष ५ देवकुरु ५ उत्तरकुरु ५ रम्यक ५ हेरण्यवत ५ रूपासु त्रिंशत्संख्यास्वपि संहरणं प्रतीत्य दश दश सिध्यन्ति १ ॥ १० ॥
तिचउत्थ अरे अडसय, पंचमए वीस दस दस य सेसे २। नरगतिग भवण-वण-नर-जोइसतिरि-तिरिखिणी दसगं ॥ ११ ॥ वेमाणिअ अट्ठसयं, हरिय छऊ पंकपुढविजल चउरो । जोइविमाणिनरित्थी, वीसं भवणवणथी पणगं ३।१२
कालद्वारे उत्सर्पिण्यामवसर्पिण्यां च प्रत्येकं तृतीये चतुर्थे चारके ऽष्टशतम् । सामान्योक्तावपि "व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिः" इति न्यायात् अवसर्पिण्यां पञ्चमारके विंशतिः । 'सेसे' इति जातावेक वचनम् । ततः शेषेष्वरकेषु प्रत्येकं उत्सर्पिण्यामवसर्पिण्यां च संहरणतो

Page #177

१६०
सिद्धप्रामृत : सटीकः दश दश २ । गतिद्वारे नरकत्रिकात् रत्नशर्करावालुकाप्रभालक्षणात् भवन-पत्यादिभ्य आगता दश दश सिध्यन्ति ॥ ११ ॥ वैमानिकेभ्योऽत्रागता अष्टशतम् । वनस्पतिभ्यः षट् । पङ्कप्रभायाश्चतुर्थनरकपृथिव्याः पृथिव्यप्कायाभ्यां च प्रत्येकं चत्वारः । ज्योतिष्कादीनां त्रयाणां स्त्रीभ्यो विंशतिविंशतिः; व्यन्तरस्त्रीभ्यो भवनपतिस्त्रीभ्यश्चागताः पञ्च पञ्च सिध्यन्तीति शेषः । जघन्यतो नरकत्रिकादिषु एको वा द्वौ वा त्रयो वा । उत्कर्षतो दशेति सर्वत्र ३ ॥ १२ ॥
वीसत्थि दस नपुंसग, पुरिसट्ठसयं नरा नरुव्वट्टा । इय भंगे अट्ठसयं, दस दस सेस? भंगेसु ४ ॥ १३ ॥
वेदद्वारे स्त्रियो विंशतिः, इत्यादि । तथा नरा देवादिपुरुषाः नरेभ्यो देवादिपुरुषेभ्य उद्वृत्ता इति आद्यो भङ्गः १, स्त्रीभ्यो नराः २, पण्डेभ्यो नराः ३ इति भङ्गत्रयम् । एवं स्त्रीनपुंसकयोरपि भङ्गत्रयम् । सर्वे नव । तत्राद्यभङ्गे अष्टशतम् । शेषेषु अष्टभङ्गेषु दश दश ४ ॥ १३ ॥
तिर्थयरी जिंण पत्तेअंबुद्ध संबुद्ध १ चउँ दसै चउरो ५ । चउ दस अडर्सय गिहिपर, सलिंग ६ परिहार विणुओहो ॥१४॥ दस परिहारजुए ७ बुद्धिबोहिथी वीस जीव वीस पहू ८ । चउ मइसुअ मइसुअमणनाणे दस सेसे दुगिओहो ९ ॥ १५ ॥
तीर्थद्वारे तीर्थकर्यः १ जिनाः २ प्रत्येकबुद्धाः ३ स्वयंबुद्धाश्च ४ एकसमयेन सिध्यन्ति यथासंख्यं द्वौ चत्वारो दश चत्वारः । उपलक्षणत्वादष्टशतमतीर्थकृताम् ५ । लिङ्गद्वारे गृहि १ पर २ स्व ३ लिङ्गे यथाक्रमं चत्वारो दशाष्टशतम् ६ । चारित्रद्वारे 'परिहार विणु ओहो' इति यत्र यत्र चारित्रभने परिहारविशुद्धिपदं न भवति तत्र तत्र ओघोऽष्टशतं सिध्यन्तीति ज्ञेयम् । इदमुक्तं भवतिसामायिकसूक्ष्मसंपरायथाख्यात

Page #178

परिशिष्ट - १
चारित्रिणाम्, सामायिकच्छेदोपस्थापनीयसूक्ष्मसंपराययथाख्यातचारित्रिणां च प्रत्येकमष्टशतम् ॥ १४ ॥ परिहारविशुद्धिपदयुते भङ्गे दश दश । इदमुक्तं भवति - सामायिकपरिहारविशुद्धिसूक्ष्मसंपराययथाख्यातचारित्रिणाम्, सामायिकच्छेदोपस्थापनीयपरिहारविशुद्धिकसूक्ष्मसंपराययथाख्यातचारित्रिणां दश दश ७ । बुद्धद्वारे बुद्धीबोधिताः स्त्रियोविंशतिरेकसमयेन सिध्यन्ति । तथा बुद्धीबोधितजीवानां पुंस्त्रीषण्ढविशेषितानां विंशतिपृथक्त्वम् । अयं च सिद्धप्राभृतोक्तो विशेषः । बुद्धबोधितानां पुरुषाणामष्टशतम् । स्त्रीणां विंशतिः । नपुंसकानां दशकम् । प्रत्येकबुद्धानां दशकम् ८ । ज्ञानद्वारे पूर्वभावमपेक्ष्य मतिश्रुतज्ञानिनश्चत्वारः । मतिश्रुतामन: पर्यायज्ञानिनो दश । शेषभङ्गद्विके मतिश्रुतावधिज्ञानिनो मतिश्रुतावधिमनःपर्यायज्ञानिन इत्येवंलक्षणे 'ओहो' इति अष्टशतं सिध्यतीति ९ ॥ १५ ॥
मझे गुरु लहुवगाहण, अडर्सय दुर्ग चडेर अट्ठ जवमज्झे १० । चुअणंतकालसम्मा, अडसय चउ अचुअ दस सेस ११ । १२।१६ ॥ अवगाहनाद्वारे मध्यावगाहनायामष्टशतम् । उत्कृष्टायां द्वौ । लघ्व्यां चत्वारो युगपत्सिद्यन्तीति । अष्टौ यवमध्ये । यवमध्यं नाम उत्कृष्टावगाहनायाः पञ्चविंशत्यधिकपञ्चशतधनूरूपाया अर्धं द्विषष्टयुत्तरद्विशतधनूंषि । एवमग्रेऽपि समार्धस्य यवमध्यमिति संज्ञा ज्ञेया १० । उत्कृष्टद्वारे अनन्तकालच्युतसम्यक्त्वा अष्टशतम् । अच्युतसम्यक्त्वा - श्चत्वारः । शेषा असंख्यातकालच्युतसम्यक्त्वाः, संख्यातकालच्युतसम्यक्त्वाश्च प्रत्येकं दश दश सिध्यन्ति ११ । अन्तरद्वारेऽल्पविषयत्वात्सूत्रे - ऽनुक्तमपि दर्श्यते । अन्तरद्वारे एको वा सान्तरः सिध्यति । बहवो वा तत्र बहवो यावदष्टशतम् १२ ॥ १६ ॥
अॅड. १०८ दुरहिअ १०२ सय छेनुई, चुलसी दुर्गेसरि सट्ठि अडयाला ।
१६१

Page #179

१६२
सिद्धप्रामृत : सटीकः वत्तीस इक्क ति चउ, पणे छगे
सगं अंड निरंतरिया १३ ॥ १७ ॥ अनुसमयद्वारे अष्टाधिकं शतम्, व्यधिकं शतं चेत्यर्थः । अष्टोत्तर शतादयोऽष्टौ यथासंख्यं एकसमयादीन् (दि) यावदष्टौ समयान्निरन्तरं सिध्यन्तीति संबन्धः । व्युत्तरशतं यावदष्टशतं सिध्येत् एकसमयमेव यावल्लभ्यते, ततः परतो नियमादन्तरं भवति । तथा सप्तनवत्यादयो व्यधिकशतपर्यन्ता द्वौ समयौ यावनिरन्तरं सिध्यन्ति, ततः परमवश्यमन्तरम् । एवं पञ्चाशीत्यादयः षण्णवतिपर्यन्तास्त्रीन् समयान् यावत् । त्रिसप्तत्यादयश्चतुरशीतिपर्यन्ताश्चतुरः समयान् यावत् । एकषष्ट्यादयो द्वासप्ततिपर्यन्ताः पञ्चसमयान् यावत् । एकोनपञ्चाशदादयः षष्टिपर्यन्ताः षट्समयान् यावत् । त्रयस्त्रिंशदादयोऽष्टचत्वारिंशत्पर्यन्ताः सप्त समयान् यावत् । तथा एकादयो द्वात्रिंशत्पर्यन्ता अष्टौ समयान् यावनिरन्तरं सिध्यन्तः प्राप्यन्ते, ततः परमवश्यमन्तरम् । अत्रायमाशयः-आद्यसमये जघन्यत एको द्वौ वा उत्कर्षतो द्वात्रिंशत् सिध्यन्तः प्राप्यन्ते । द्वितीयसमयेऽपि जघन्यत एको द्वौ वा उत्कर्षतो द्वात्रिंशत् । एवं तृतीयसमये यावदष्टमसमयेऽपि । ततः परमवश्यमन्तरमेव । एवं सर्वत्रापि योज्यम् १३ ॥ १७ ॥ गणनाद्वारमल्पबहुत्वद्वारं च प्रागिव द्रष्टव्यम् । तदेवमुक्तं द्रव्यप्रमाणं मौलं द्वितीयं द्वारम् । सांप्रतं क्षेत्रद्वारं स्पर्शनाद्वारं चैक गाथयाह
लोअग्गठिआ सिद्धा, इह बुंदि चइय पडिहय अलोए३' । फुसइ अणंते सिद्धे, सव्वपएसेहि सो सिद्धों ४।१८
1. 'मौलं क्षेत्रद्वारम् । 2. मौलं स्पर्शनाद्वारम् । इदं द्वारद्वयं पञ्चदशसु द्वारेषु स्वबुद्धद्या भावनीयं सूत्रे सुगमत्वानोक्तम् ॥

Page #180

परिशिष्ट-१
१६३
क्षेत्रद्वारे लोकाग्रे सिद्धशिलातललक्षणे सिद्धाः स्थिताः । इह मनुष्यक्षेत्रे बुन्दि शरीरं सर्वपरिशाटेन त्यक्त्वा; अलोके प्रतिहता लग्ना न परतोऽपि गमनं संभवति, धर्मास्तिकायाभावादिति ३ । स्पर्शनाद्वारे स्पृशत्यनन्तान् सिद्धान् स विवक्षितसमयसिद्धः । सर्वप्रदेशैर्जीवसंबन्धिभिर्ये तु तद्देशप्रदेशैः स्पृष्टास्तेऽसंख्येयगुणाः । "फुसइ अणंते सिद्धे, सव्वपएसेहिँ नियमसो सिद्धो । तेऽवि असंखिज्जगुणा, देसपएसेहिँ जे पुट्ठा १" ४ ॥ १८ ॥
जत्थट्ठसयं सिज्झइ, अट्ठ उ समया निरंतरं तत्थ । वीस दसगेसु चउरो, दु सेसि जवमज्झि चत्तारि ५ ॥१९॥
कालद्वारे चेयं परिभाषा सर्वेषु द्वारेषु यत्र यत्र स्थानेऽष्टशतं सिध्येत् एकसमयेनोक्तम्, तत्र तत्राष्टौ समयान् यावनिरन्तरं कालो वाच्यः । यत्र यत्र विंशतिस्तत्र तत्र चतुरः समयान् यावनिरन्तरं सिद्धिकालो वाच्यः । यत्रापि दश दश एकसमयेन सिध्यन्त उक्तास्तत्रापि चतुरः समयान् यावनिरन्तरं कालः । शेषेषु स्थानेषु द्वौ समयौ। यवमध्ये चत्वारः । इदं संक्षिप्ततरमुक्तम् । संप्रत्येतदेव मन्दमतिविनेयानुग्रहार्थं सविस्तरं पञ्चदशस्वपि द्वारेषु तदेव चिन्तयामः-तत्र क्षेत्रद्वारे पञ्चदशस्वपि कर्मभूमिष्वष्टौ समयान् यावनिरन्तरं सिद्ध्यन्तः प्राप्यन्ते । हरिवर्षादिष्वधोलोके च चतुरश्चतुरःसमयान् । नन्दनपण्डकवनयोर्लवणाब्धौ च द्वौ द्वौ समयौ १ । कालद्वारे उत्सर्पिण्यामवसर्पिण्यां च प्रत्येकं तृतीयचतुर्थारकयोरष्टवष्टौ समयान् शेषेषु चतुरश्चतुरः समयान् २ । गतिद्वारे देवगतेरागता अष्टौ समयान्, शेषगतिभ्य आगताश्चतुरः समयान् ३ । वेद द्वारे पुरुषवेदा अष्टौ समयान् । स्त्री
1. इतोऽग्रे 'संख्यामधिकृत्य द्वितीयचतुर्थसमयादिषु अष्टशतं न्यूनमेव भवतीति ज्ञेयम्' इति लभ्यतेऽधिकम् ॥

Page #181

सिद्धप्राभृत: सटीकः
नपुंसकवेदाः प्रत्येकं चतुरश्चतुरः समयान् । पुरुषेभ्य उद्धृत्य पुरुषा एव सन्तः सिध्यन्तोऽष्टौ समयान् यावत् । शेषेषु चाऽष्टभङ्गेषु चतुरश्चतुरः समयान् ४ । तीर्थद्वारे तीर्थकरतीर्थे तीर्थकरीतीर्थे चातीर्थकरसिद्धा उत्कर्षतोऽष्टौ समयान् । तीर्थकरस्तीर्थकर्यश्च द्वौ समयौ ५ । लिङ्गद्वारे स्वलिङ्गेऽष्टौ समयान्, अन्यलिङ्गे चतुर: समयान्, गृहिलिङ्गे द्वौ समयौ ६ । चारित्रद्वारे अनुभूतपरिहारविशुद्धिकचरित्राश्चतुरः समयान् । शेषा अष्टावष्टौ समयान् ७ । बुद्धद्वारे स्वयंबुद्धा द्वौ समयौ, बुद्धबोधिता अष्टौ समयान्, प्रत्येकबुद्धा बुद्धीबोधिताः स्त्रियो नरादयो वा सामान्यतः प्रत्येकं चतुरः समयान् ८ । ज्ञानद्वारे मतिश्रुतज्ञानिनो द्वौ समयौ, मतिश्रुतमनःपर्यायज्ञानिनश्चतुरः समयान्, मतिश्रुतावधिज्ञानिनो मतिश्रुतावधिमनःपर्यायज्ञानिनो वाष्टावष्टौ समयान् ९ । अवगाहनाद्वारे उत्कृष्टायां जघन्यायां चावगाहनायां द्वौ द्वौ समयौ, यवमध्ये चतुरः समयान्, मध्यमावगाहनायां पुनरष्टौ समयान् १० । उत्कृष्टद्वारे अपतितसम्यक्त्वा द्वौ समयौ संख्येयकालप्रतिपतिता असंख्येयकालप्रतिपतिताश्च चतुरश्चतुर: समयान्, अनन्तकालप्रतिपतिता अष्टौ अष्टौ समयान् ११ । इत्यन्तरादीनि चत्वारि द्वाराणि नेहावतरन्ति ॥ १९ ॥ गतं मौलं पञ्चमं काल इति द्वारम् । सांप्रतं षष्ठमन्तरद्वारमाह
१६४
जंबुद्दीवे धायइ, ओह विभागे य तिसु विदेहेसु । वासपहुत्तं अंतर, पुक्खरदुविदेह वासहियं १ ॥ २० ॥
क्षेत्रविभागे 'ओह' इति सामान्येन जम्बूद्वीपे धातकीखण्डे च विभागेन विशेषचिन्तायां जम्बूद्वीपसत्के एकस्मिन् विदेहे द्वयोश्च धातकीखण्डसत्कयोरेवं त्रिषु विदेहेषु उत्कृष्टं वर्षपृथक्त्वमन्तरं सिद्धिगमनलक्षणम् । तथा पुष्करवरद्वीपार्द्धे ओघेन विभागेन च तद्विदेहयोश्च वर्षमधिकमन्तरमिति १ ॥ २० ॥

Page #182

१६५
परिशिष्ट-१
भरहेरवए जम्मा, कालो जुगलीण संखसमसहसा ।। संहरण २ नर्रयतिरिएं, समसहसा समसयपहुत्तं ॥ २१ ॥ तिरिईसुरनरनारीसूरीहिँ उवएससिद्धिलद्धीए । वासहिअंतर अहसर्य, बोहीओ संखसमसहसा ॥ २२ ॥ सयमुवएसा भूजलवणसुहमीसाणपढमदुगनरया ३ ।
कालद्वारे भरतैरावतेषु जन्मतः कालो युगलिनां युगलिकालः किञ्चिदूनाष्टादशसागरकोटाकोटीलक्षणंः । अवसर्पिण्या आद्यद्वितीयतृतीयारकाः उत्सर्पिण्याश्चतुर्थपञ्चमषष्ठारका इति भावः। संहरणतः संख्येयानि वर्षसहस्त्राणि २ । गतिद्वारे नरकतिर्यग्गत्योरागत्य सिध्यन्तो यथाक्रमं वर्षसहस्त्रं समाशतपृथक्त्वं चान्तरम् ॥ २१ ॥ तिरश्चादिभ्य आगत्योपदेशेन सिध्यतां सिद्धिलब्धेः शिवप्राप्तेरन्तरं वर्ष साधिकम् । अथ स्वयंबोधिस्ततः संख्यातसमासहस्त्राः ॥ २२ ॥ पृथिव्यब्वनस्पतिसौधर्मेशानाद्यद्वितीयनरकेभ्य आगत्य स्वयमुपदेशाद्वा सिध्यन्तः संख्याताः समासहस्त्राः ३ ॥
थीकीवेसुं भंगट्ठगे असंखिज्जसमसहसा ॥ २३ ॥ नरवेअ पढमभंगे, वरिसं ४ पत्तेअंजिणेजिणीसेसा । संखसमसहर्स पुव्वासहसपिहूंणंतैहिअरिसं५॥२४॥
वेदद्वारे स्त्रीक्लीबवेदयोः शेषभङ्गाष्टके च नराः स्त्रीभ्य आगत्य सिध्यन्तीत्यादिपूर्वोक्तलक्षणे संख्येयाः समासहस्त्राः ॥ २३ ॥ नरवेदे तथा प्रथमभङ्गे पुरुषाः पुरुषेभ्य उद्धृत्य सिध्यन्तीतिलक्षणे वर्ष साधिक मित्यध्याहारः ४ । तीर्थद्वारे प्रत्येकबुद्धजिनजिनी शेषाः जिनीति प्राकृतत्वाद् ङीप्रत्यये तीर्थकरी, शेषाः सामान्यतः सर्वपुरुषाः, एतेषु यथा

Page #183

१६६
सिद्धप्राभूत : सटीकः संख्यं संख्यातसमासहस्त्राणि पूर्वसहस्त्रपृथक्त्वम्, 'अणंत' इति अनन्तकालः, समधिकं च वर्षमुत्कृष्टमन्तरम् ५ । 'पुव्वासहसपिहू' इत्यत्र पूर्वशब्दस्य दीर्घत्वम् । 'दीर्घहस्वौ मिथो वृत्तौ' इति सूत्रेण ॥ २४ ।।
संखसमसहस गिहि अनलिंगहिअ वरिस तिचरण सलिंगे। सेसचरित्ते जुअली, ६ । ७ बुहबोहि अ पुरिस वरिसहिअं ॥ २५ ॥ संखसमसहस सेसा, पुव्वसहस्सप्पहुत्त संबुद्धे ८ । मइ सुअपलियअसंखो, भागोहिजुएऽहिअंबरिसं ॥२६॥ सेसदुभंगे संखा, समसहसा ९ गुरुलहूइ जवमझे । सेढीअसंखभागो, मज्झवगाहे वरिसमहिअं१०॥२७॥
लिङ्गद्वारे गृहिलिङ्गेऽन्यलिङ्गे च संख्यातसमासहस्त्राणि । स्वलिङ्गे च वर्ष समधिकम् ६ । चारित्रद्वारे 'तिचरण' इति चारित्रत्रये सामायिकसूक्ष्मसंपरायथाख्यातस्वरूपे समधिकं वर्षम्, शेषचारित्रे च्छेदोपस्थापनपरिहारविशुद्धियुक्ते पूर्वोक्तचारित्रत्रये । किमुक्तं भवतिसामायिकच्छेदोपस्थापनसूक्ष्मसंपराययथाख्यातचारित्रिणां सामायिक च्छेदोपस्थापनपरिहारविशुद्धिसूक्ष्मसंपराययथाख्यातचारित्रिणां च 'जुअली' इति युगलिकालोऽष्टादशातरकोटाकोट्यः किञ्चिदूनाः । यत एते चरणे भरतैरावतेषु प्रथमचरमतीर्थकरतीर्थ एव प्राप्येते, तत्र चेदमन्तरमुत्कर्षतो लभ्यत इति ७ । बुद्धद्वारे बुद्धबोधितानां पुरुषाणां समधिकं वर्षम् । सूत्रे च 'तिचरण सलिङ्गे' इति द्वारव्यत्ययो गाथाबन्धानुलोम्यादिति ज्ञेयम् ॥ २५ ॥ 'सेसा' इति षष्ठ्यर्थे प्रथमा । ततः शेषाणां बुद्ध

Page #184

परिशिष्ट - १
बोधितस्त्रीणां प्रत्येकबुद्धानां च संख्यातसमासहस्त्राण्यन्तरम्, स्वयंबुद्धे पूर्वसहस्त्रपृथक्त्वम् ८ ॥ ज्ञानद्वारे मतिश्रुतज्ञानिनामुत्कृष्टमन्तरं पल्याऽसंख्यात भागः, अवधियुक्ते मतिश्रुतज्ञाने समधिकं वर्षम् । २६ ॥ शेषभङ्गद्विके मतिश्रुतमन: पर्यायलक्षणे मतिश्रुतावधिमनःपर्यायलक्षणे च संख्यातसमासहस्त्राणि ९ । अवगाहनाद्वारे गुर्ववगाहनायां लघ्ववगाहनायां च यवमध्ये च प्रत्येकं " चउदसरज्जू लोगो, बुद्धिकओ सत्तरज्जुमाणघणो । तद्दीहेगपएसा सेढीपयरो य तव्वग्गो १" इत्येवंलक्षणश्रेण्यसंख्येयभागः श्रेण्यसंख्येय भागगतप्रदेशापहारकाल इत्यर्थः । मध्यमावगाहने वर्षमधिकम् १० ॥ २७ ॥
१६७
अचुअ असंखं सुअही, अणंतहिअवास सेस संखसमा ११ । संतर १२ अनंतरं १३. इग,
अणेग १४ समसहस संखिज्जा ॥ २८ ॥
उत्कृष्टद्वारे सूचनात्सूत्रस्य अच्युतसम्यक्त्वानां असंख्यांशो भाग उदधेः सागरोपमस्य । 'अनंत' इति अनन्तकालच्युतसम्यक्त्वानां साधिकं वर्षम् । 'सेस' इति असंख्यातकालपतितसंख्यातकालपतितानाम् 'संखसमा' इति "व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिः" इति न्यायात् संख्यातसमासहस्त्राणि ११ । अन्तरद्वारे सान्तरं सिध्यताम् १२ । अनुसमयद्वारे निरन्तरं सिध्यताम् १३ । गणनाद्वारे एककानामनेककानां च सिध्यतां उत्कृष्टमन्तरं संख्येयानि वर्षसहस्त्राणि १४ ॥ २८ ॥ उपसंहरन्नाह
इअ गुरुअंतरमुत्तं, लहु समओ ६ भावु सव्वहिं खइओ ७ ।
इत्येवं 'जंबुद्दीये धायई' इत्यादिपूर्वोक्तप्रमाणेन गुरुमुत्कृष्टमन्तरं सिद्धिगमनविरहकाले उक्तम् । लघु जघन्यमन्तरं सर्वत्र पञ्चदशस्वपि द्वारेषु एकसमयः ६ । इत्युक्तं मौलं षष्ठमन्तरद्वारम् । संप्रति भाव

Page #185

१६८
सिद्धप्रामृत : सटीकः द्वारमाह-सर्वत्र सर्वद्वारेषु भावः क्षायिक एव ७ । संप्रत्यल्पबहुत्वद्वारमाह
चउ दस वीसा वीसप्पहुत्त अट्ठस्सयं कमसो ॥ २९ ॥ सम थोव समा संखागुणिआ इय भणिअणंतरा सिद्धा । अह उ परंपरसिद्धा, अप्पबहुं मुत्तु भणिअत्था ३० ॥
'चउ दस' इत्यादि । तत्र ये तीर्थकरा ये च जले ऊर्ध्वलोकादौ चत्वारश्चत्वारः सिध्यन्ति, ये च हरिवर्षादिषु संहरणतो दश दश सिध्यन्ति, ते परस्परं समास्तुल्याः । तथैवोत्कर्षतो युगपदेकसमयेन प्राप्यमाणत्वात् । तेभ्यो विंशतिसिद्धाः स्तोकाः तेषा स्त्रीषु दुःषमायामेकस्मिन् विजये वा प्राप्यमाणत्वात्, तैस्तुल्या विंशतिपृथक्त्वसिद्धाः । यतस्तेऽधोलौकिकग्रामेषु । बुद्धीबोधितस्त्र्यादिषु वा लभ्यन्ते, ततो विंशतिसिद्धैस्तुल्याः । क्षेत्रकालयोः स्वल्पत्वात्कादाचित्कत्वेन च संभवादिति । तेभ्योऽष्टशतसिद्धाः संख्यातगुणिताः संख्येयगुणाः इत्यर्थः । गतमल्पबहुत्वद्वारम् । इत्येवं प्रागुक्तप्रकारेणानन्तराः सिद्धाः भणिताः । अथानन्तरं पुनः परम्परासिद्धा भणितव्याः । ते पुनरल्पबहुत्वं मुक्त्वा भणितार्थाः । अयं विशेष:-द्रव्यप्रमाणे सर्वेष्वपि द्वारेषु सर्वत्रैवानन्ता वक्तव्याः । क्षेत्रस्पर्शने प्रागिव । कालः पुनरनादिरूपोऽनन्तो वक्तव्यः, अत एवासंभवादन्तरं न वाच्यम् ॥ २९ ॥ ३० ॥ संप्रति अवशिष्टमल्पबहुत्वं उच्यते
सामुद्द दीव जल थल, थोवा संखगुण थोव संखगुणा । उड्ड अह तिरिअलोए, थोवा दुन्नि पुण संखगुणा ३१ ॥ लवणे कालोअम्मि य, जंबुद्दीवे अ धायईसंडे । पुक्खरवरदीवड्डे, कमसो थोवा उ संखगुणा ॥ ३२ ॥

Page #186

परिशिष्ट-१
१६९
हिमवंते हेमवए, महहिमवं कुरुसु हरि निसढ भरहे । संखगुणा य विदेहे, जंबुद्दीवे समा सेसे ॥ ३३ ॥
समुद्रे द्वीपे च सिद्धाः यथाक्रमं स्तोकाः संख्यातगुणाश्च । तथा जलसिद्धाः स्तोकाः, तेभ्यः संख्यातगुणाः स्थलसिद्धाः तथा ऊर्ध्वलोकसिद्धाः स्तोकाः, तेभ्योऽधोलोकसिद्धाः संख्येगुणाः, तेभ्योऽपि तिर्यग्लोकसिद्धाः संख्येयगुणाः ॥ ३१ ॥ लवणे सिन्धौ सिद्धाः स्तोकाः, तेभ्यो यथोत्तरं कालोदादौ सिद्धाः संख्येयगुणाः ॥ ३२ ॥ जम्बूद्वीपे हिमवत्सिद्धाः स्तोकाः, ततो हैमवते संख्येयगुणाः, ततो महाहिमवति, ततो देवकुरुषु, ततो हरिवर्षे, ततो निषधे, ततो भरते, स्वस्थानत्वात् ततो विदेहे संख्येयगुणाः सदाभावात् महत्त्वाच्च । 'समा सेसे' इति समास्तुल्याः शेषे, जातावेकवचनम् । शेषेषु क्षेत्रेषु तुल्यायामविस्तरेषु । इयमत्र भावना-शिखरिणि हिमवत्तुल्याः, हैरण्यवते हैमवत्तुल्याः, रूपिणि महाहिमवत्तुल्याः, उत्तरकुरुषु देवकुरुतुल्याः, रम्यके हरिवर्षतुल्याः, नीलवति निषधतुल्याः, ऐरवते भरततुल्याः सिद्धाः । हेतुः सर्वत्र क्षेत्रतुल्यबाहुल्यमेव ॥ ३३ ॥
चुल्ल महहिमव निसढे, हेम कुरू हरिसु भारह विदेहे । चउ छठे साहीया, धायइ सेसा उ संखगुणा ॥ ३४ ॥ पुक्खरवरेऽवि एवं, चउत्थठाणंमि नवरि संखगुणा । एसुं संहरणेणं, सिझंति समा य समगेसु ॥ ३५ ॥
धातकीखण्डे क्षुद्रहिमवति सिद्धाः स्तोकाः १ ततो महाहिमवति संख्यातगुणाः २ ततो निषधे संख्यातगुणाः ३ ततो हैमवते विशेषाधिकाः ४ ततो देवकुरुषु संख्यातगुणाः ५ ततो हरिवर्षे
1. 'ऐरण्यवते' इत्यपि । 2. रुक्मिणि ॥

Page #187

१७०
सिद्धप्रामृत : सटीकः विशेषाधिकाः ६ ततो भरते संख्यातगुणाः ७ । 'भारह' इति सूत्रे आकारः 'अतः समृद्धादौ वा' इति प्राकृतसूत्रे पाठः । ततो विदेहेषु संख्यातगुणाः ८ । क्षेत्रबाहुल्यात्स्वस्थानत्वाच्च 'चउ छठे साहीया' इत्यादि भावितमेव ॥ ३४ ॥ पुष्कराद्धेऽप्येवं धातकीखण्डवद् ज्ञेयम् । केवलमियान् विशेष:-चतुर्थस्थाने हैमवतलक्षणे संख्यातगुणा वाच्याः । ननु हिमवदादिषु मनुष्योत्पत्यभावात् कथं सिद्धिसंभवः ? इत्याह'एसुं संहरणेणं' इति एषु हिमवदादिषु संहरणेन देवादिसंहरणमधिकृत्य सिध्यन्तीति । यद्येवं शिखरिगिर्यादिषु तर्हि सिध्यतां का वार्ता ? इत्याह-'समा य समगेसु' इति समास्तुल्याः समकेषु समक्षेत्रपर्वतेषु । यथा हैमवतस्य हैरण्यवतस्य च तुल्याः । देवकुरूणामुत्तरकुरूणां चेत्यादि । तथा हिमवतः शिखरितुल्याः । महाहिमवतो रूप्यितुल्या इत्यादि ॥ ३५ ॥ अथ सर्वक्षेत्रपर्वतादिसमवायेनाल्पबहुत्वमाह गाथाद्वयेन
जंबु निसहंत मीसे, जं भणि पुव्वमहिअ बीअहिमे । दुति महहिम हिमवंते, निसढ महाहिमवबिअहिमवे ॥ ३६ ॥ तिअनिसहे बिअकुरुसुं, हरिसु अ तह तइअहेमकुरु हरिसु । दुदु संख एग अहिआ, कमभरहविदेहतिग संखा १ ॥३७ ॥
अत्रैवं पदघटना-'मीसे' इति क्षेत्रद्विकादियोगे 'जंबु' इति जम्बूद्वीपे हिमवदादिनिषधान्तं यद्भणितं पूर्वं तत्तथैव ज्ञेयम् । तथाहिजम्बूद्वीपसत्के हिमवति सिद्धाः स्तोकाः १ ततो हैमवते संख्यातगुणाः २ ततो महाहिमवति ३ ततो देवकुरुषु ४ ततो हरिवर्षे ५ ततो निषधे संख्येयगुणाः ६ ततः 'अहिअ' इति विशेषाधिकाः 'बीअहिमे' इति द्वितीयहिमवति धातकीखण्डहिमवतीत्यर्थः ७ । 'दु ति महहिम हिमवंते' इति ततो द्वितीयमहाहिमवति धातकीसत्के इत्यर्थः ८ । तृतीये

Page #188

१७१
परिशिष्ट-१ हिमवति पुष्करार्द्धसत्के इत्यर्थः संख्येयगुणाः ९ । तेभ्यः 'दु ति' इत्यनुवर्तते ततो द्वितीये धातकीखण्डसत्के निषधे १० तृतीये पुष्करार्द्धसत्के महाहिमवति च सिद्धाः संख्येयगुणाः ११ ततः 'बिअहिमवे' इति धातकीखण्डसत्के हैमवते विशेषाधिकाः १२ तेभ्योऽपि तृतीयनिषधे पुष्करार्द्धसत्के सिद्धाः संख्येयगुणाः १३ ततो द्वितीयकुरुषु धातकीखण्डसत्केषु कुरुषु देवकुरुषु संख्येयगुणाः १४ तेभ्यो घातकीखण्डसत्क एव हरिवर्षे विशेषाधिकाः १५ तथा तृतीये पुष्करार्द्धसत्के हैमवते संख्यातगुणाः १६ ततोऽपि पुष्करार्द्ध एव देवकुरुषु सिद्धाः संख्येयगुणाः १७ तेभ्योऽपि तत्रैव हरिवर्षे विशेषाधिकाः १८ 'दु दु संख एग अहिआ' इति द्वयोर्द्वयोः स्थानयोः संख्यातगुणा इति वाच्यम् । एकस्मिन् स्थाने विशेषाधिका इति वाच्यम् । एतञ्च पूर्वमेव सविस्तरं भावितम् । 'कम' इति ततः क्रमेण भरतत्रिकसिद्धाः विदेहत्रिकसिद्धाश्च यथोत्तरं संख्यातगुणा वाच्याः । इदमुक्तं भवति–पुष्करार्द्धहरिवर्षसत्केभ्यः सिद्धेभ्यो जम्बूद्वीपभरतसिद्धाः संख्येयगुणाः १९ तेभ्यो धातकीखण्डभरतसिद्धाः संख्येयगुणाः २० ततः पुष्करार्द्धभरतसिद्धाः संख्येयगुणाः २१ ततो जम्बूद्वीपविदेहसिद्धाः संख्येयगुणाः २२ ततो धातकीखण्डविदेहसिद्धाः संख्यातगुणाः २३ ततः पुष्करवरद्वीपार्द्धविदेहसिद्धाः संख्यातगुणाः २४ । समानक्षेत्रेषु समानगिरिषु च निजनिजवर्वर्षधरैश्च समं तुल्या वाच्याः ॥ ३६ ॥ ३७ ॥ गतं क्षेत्रद्वारम् । संप्रति कालद्वारमाह
दुसमदुसमाइ थोवा, दूसमसंखगुण सुसमसुसमाए । अस्संखा पण छठे, अहिआ तुरिअंमि संखगुणा ॥ ३८ ॥ अवसप्पिणि अरएसुं, एवं ओसप्पिणीइ मीसेवि । परमवसप्पिणि दुस्समअहिआ सेसेसु दुसुवि समा २।३९ ॥

Page #189

१७२
सिद्धप्राभृत : सटीकः अवसर्पिण्यां संहरणतो दुःषमदुःषमाया सिद्धाः स्तोकाः १ दुःषमायां संख्यातगुणाः २ तेभ्यः सुषमदुःषमायामसंख्येयगुणाः कालस्यासंख्येयत्वात् ३ 'पण छटे अहिआ' इति ततः पञ्चमारके सुषमाभिधे 'अधिका' विशेषाधिकाः ४ ततः षष्ठे सुषमसुषमाख्ये विशेषाधिकाः ५ तेभ्यः 'तुरीये' चतुर्थे दुःषमसुषमारके सिद्धाः संख्यातगुणाः ६ । ३८ ॥ एवमवसर्पिण्या अरकेषु गणितम् । उत्सप्पिण्या अरकेष्वप्येवमेव ज्ञेयम् । 'मीसेवि' इति अवसर्पिण्युत्सर्पिणीरूपे मिश्रेऽप्येवमेव, परं केवलमयं विशेष:-उत्सर्पिणीदुःषमारके 'अधिका' विशेषाधिका वाच्याः । द्वयोरप्यवसर्पिण्युत्सर्पिण्योः शेषेष्वरकेषु 'समाः' तुल्या वाच्याः । इदमुक्तं भवति-द्वयोरप्येकान्तदुःषमासिद्धाः सर्वस्तोकाः १ तत उत्सर्पिणीदुःषमारके सिद्धा विशेषाधिकाः २ ततोऽवसर्पिण्यां दुःषमासिद्धाः संख्येयगुणाः ३ ततो द्वयोरपि सुषम दुःषमासिद्धा असंख्येयगुणाः ४ तेभ्योऽपि द्वयोरपि सुषमासिद्धा विशेषाधिकाः ५ तेभ्योऽपि द्वयोरपि सुषमसुषमासिद्धा विशेषाधिकाः ६ तेभ्योऽपि द्वयोरपि दुःषमसुषमासिद्धाः संख्येयगुणाः ७ ततोऽवसर्पिण्यां सर्वसिद्धाः संख्येयगुणाः ८ तेभ्योऽप्युत्सर्पिण्या: सर्वसिद्धा विशेषाधिकाः ९ । २ ॥ ३९ ॥ गतं कालद्वारम्, संप्रति गतिद्वारमाह
थी १ नर २ नरय ३ तिरित्थी ४, तिरि ५ देवी ६ देव ७ थोव १ संखगुणा ६ । इग १ पणिदि २ थोव १ संखा २, तरु १ भू २ जल ३ तसिहि ४ संखगुणा ॥ ४० ॥ चउ १ ति २ दुग ३ नरय तरु ४, महि ५ जलक्ष्भवण ७ । ८ वणिंद ९।१० जोइ ११ देविसुरा १२ ।

Page #190

परिशिष्ट-१
१७३
नारी १३ नर १४ रयणाए १५, तिरिई १६ तिरि १७ णुत्तरा १८ य सुरा २९ ॥ ४१ ॥
दु पढमदिवदेवि ३० । ३१ सुरा ३२ ॥३। मानुषीभ्योऽनन्तरमुद्धृत्य सिद्धाः सर्वस्तोकाः शेषेभ्यो यथोत्तरं संख्येयगुणा वाच्याः । तथाएकेन्द्रियेभ्योऽनन्तरमुद्धृत्य सिद्धाः स्तोकाः, तेभ्यः पञ्चेन्द्रियेभ्योऽनन्तरागता सिद्धाः संख्येयगुणाः । तथा तरुभ्योऽनन्तरागताः सिद्धाः स्तोकाः, ततः पृथिवीकायेभ्यः, जलकालेभ्यः, त्रसकायेभ्योऽनन्तरागता यथोत्तरं संख्यातगुणाः ॥ ४० ॥ चतुर्थनरकागताः सिद्धाः सर्वस्तोकाः संख्येयगुणाः १ एवं तृतीय २ द्वितीयनरकागताः सिद्धाः संख्येयगुणाः ३ तरुभ्यः पर्याप्तबादरप्रत्येकवनस्पतिभ्यः ४ महीकायिकेभ्यः पर्याप्तबादरपृथिवीकायिकेभ्यः ५ ततो बादरजलकायिकेभ्यः ६ ततो भवनपतिदेवीभ्यः ७ ततो भवनपतिदेवेभ्यः ८ ततो व्यन्तरदेवीभ्यः ९ ततो व्यन्तरदेवेभ्यः १० ततो ज्योतिष्कदेवीभ्यः ११ ततो ज्योतिष्कदेवेभ्यः १२ नारीभ्यः १३ नरेभ्यः १४ ततो रत्नप्रभायाः १५ तिरश्चीभ्यः १६ तिर्यग्भ्यः १७ ततोऽनुत्तरोपपातिदेवेभ्यः १८ ग्रैवेयकेभ्यः १९ ततोऽच्युतदेवलोकेभ्यः २० ततोऽप्यारणात् २१ ततः प्राणतात् २२ एवमधोमुखं तावज्ज्ञेयं याव-त्सनत्कुमारादनन्तरमुद्धृत्य सिद्धा यथोत्तरं संख्येयगुणाः २९ ततो द्वितीयदिवो देवीभ्यः ३० सौधर्मदेवीभ्यः ३१ द्वितीयदिवो देवेभ्यः ३२ ततः प्रथमदिवो देवेभ्यः ३३ अनन्तरमुद्धृत्य सिद्धा यथोत्तरं संख्येय-गुणाः ३४ । उक्तं च-"नरगचउत्था पुढवी, तञ्चा दुचा तरूपुढविआऊ। भवणवइदेविदेवा, एवं वणजोइसाणंपि॥१॥ मणुई मणुस्स पढमा, नारय तत्तो तिरित्थि तिरिआ य । देवा अणुत्तराई, सव्वेवि
1. 'अनन्तरच्युताः संख्यातगुणा आरणे, ततः संख्यातगुणाः प्राणते, प्राणतादेवं' इत्थं रूपेण क्वचित् ।

Page #191

१७४
सिद्धप्रामृत : सटीकः
सणं-कुमारंता ॥ २ ॥ ईसाणदेविसोहम्मदेविईसाणदेवसोहम्मा । सव्वेवि जहा कमसो, अणंतराया य संखगुणा ॥ ३ ॥" गतं गतिद्वारं ३ संप्रति वेदद्वारमाह
कीवि त्थी नर ४ गिहन्ननिअर्लिगे ५ । तित्थयरि तित्थपत्ते, समणी मुणि कमिणसंखगुणा ॥ ४२ ॥ तित्थयर तिथिपत्ते समणी मुणिणंतसंखसंखगुणा ६ ।
वेदद्वारे क्लीबसिद्धाः स्तोकाः, ततःस्त्रीसिद्धाः संख्येयगुणाः, ततः पुरुषसिद्धाः संख्यातगुणाः ४ । लिङ्गद्वारे गृहलिङ्गसिद्धाः स्तोकाः, तेभ्योऽन्यलिङ्गसिद्धा असंख्येयगुणाः, ततः स्वलिङ्गसिद्धा असंख्येयगुणाः । अत्र च द्वारे 'मुणि कमिण संखगुणा' इत्यत्र सूत्रपाठेऽकारविश्लेषो द्रष्टव्यः "गिहिअन्नसलिङ्गेहिं थोवा दूवे असंखगुणा' ५ । तीर्थद्वारे तीर्थकरीसिद्धाः स्तोकाः, तेभ्यः तत्तीर्थ एव प्रत्येकबुद्धसिद्धः संख्येयगुणाः, तेभ्यस्तत्तीर्थ एवातीर्थकरी श्रणणीसिद्धाः संख्यातगुणाः, तेभ्यस्त तीर्थमुनिसिद्धाः संख्येयगुणाः ॥ ४२ ॥ तीर्थकरीतीर्थमुनिसिद्धेभ्यः तीर्थकरसिद्धा अनन्तगुणाः, तेभ्यस्तत्तीर्थ एव प्रत्येकबुद्धसिद्धाः संख्येयगुणाः, ततः श्रमणीसिद्धाः संख्येयगुणाः, ततस्तत्तीर्थ एव मुनिसिद्धाः संख्यातगुणाः ६ ।
परिहार चउग पणगे, छेय ति चउ सेसचरणंमि ॥ ४३ ॥ संख असंख दु संखा ७, सं पत्ते बुद्धि बुद्ध संखगुणा ८ । मणजुअथोवा मइसुअ, संख चउअसंख तिगसंखा ९॥४४॥
1. 'अतीर्थ मुनिसिद्धाः' इत्येवंरूपं क्वचित् । क्वचित्तु 'तेभ्यस्तत्तीर्थ एव मुनिसिद्धाः' इत्येवंरूपेण ॥

Page #192

परिशिष्ट-१
१७५ चारित्रद्वारे च्छेदोपस्थापनपरिहारविशुद्धिकसूक्ष्मसंपराययथा ख्यातचारित्रसिद्धा इति चतुष्कसिद्धाः स्तोकाः १ । सामायिकरहितं च च्छेदोपस्थापनं भग्नचारित्रस्यावगन्तव्यम् । ततः सामायिकच्छेदोपस्थापनपरिहारविशुद्धिकसूक्ष्मसंपरायथाख्यातचारित्रसिद्धा इति पञ्चक सिद्धाः संख्येयगुणाः २, तेभ्यः च्छेदोपस्थापनसूक्ष्मसंपरायथाख्यातचारित्रत्रिकसिद्धा असंख्यातगुणाः ३, ततोऽपि सामायिकच्छेदोपस्थापनसूक्ष्मसंपराययथाख्यातरूपचतुष्कसिद्धाः संख्येयगुणाः ४, शेषचारित्रभङ्गे ॥ ४३ ॥ ततः सामायिकसूक्ष्मसंपराययथाख्यातचारित्रसिद्धाः संख्यातगुणाः ५ । ७ । बुद्धद्वारे 'सं' इति स्वयंबुद्धसिद्धाः स्तोकाः १, तेभ्यः प्रत्येकबुद्धसिद्धाः २ तेभ्योऽपि बुद्धीबोधिताः सिद्धाः ३ तेभ्योऽपि बुद्धबोधिताः सिद्धाः ४ क्रमेण त्रयोऽपि संख्यातगुणाः ८ । ज्ञानद्वारे मतिश्रुतज्ञानसिद्धाः मनःपर्यायज्ञानयुक्ताः स्तोकाः मतिश्रुतमनःपर्यायज्ञानसिद्धाः सर्वस्तोकाः १ तत आ आवृत्त्या 'मइसुअ' इति पदमेव व्याख्याते, तेभ्यो मतिश्रुतज्ञानसिद्धाः संख्येयगुणाः, २ 'चउ' इति तेभ्योऽपि मतिश्रुतावधिमनःपर्यायज्ञानसिद्धाः असंख्येयगुणाः ३ ततो मतिश्रुतावधिज्ञानत्रयसिद्धाः संख्येयगुणाः ४ । ९ । ४४ ॥ इत ऊर्ध्वं गाथाबन्धानुलोम्यात् द्वाराणां व्यत्ययेन व्याख्यानमाह
अडसमयसिद्ध थोवा, संखिज्जगुणा उ सत्तसमयाई १३ । अचुअ चुअतीसु थोवा, असंख संखा असंखा य ११ ।
अनुसमयद्वारे सर्वस्तोका अष्टसमयसिद्धाः अष्टौ समयान् यावनिरन्तरं सिध्यतां जीवानां स्तोकानामेव लभ्यमानत्वात् । ततः सप्तसमयसिद्धाः संख्येयगुणाः । एवं समयसमयहान्या तावद्वाच्यं, यावद्विसमयसिद्धाः संख्येयगुणाः । एकसमयस्य तु नैरन्तर्याभावात् अत्रासंभवः १३ । उत्कृष्टद्वारे 'अचुअ'

Page #193

१७६
सिद्धप्राभृत : सटीकः इति अच्युतसम्यक्त्वसिद्धाः स्तोकाः 'चुअतीसु' इति त्रिषुच्युतसम्यक्त्वेषु संख्यातकालच्युतसम्यक्त्वेष्वसंख्यातकालच्युतसम्यक्त्वेष्वनन्तकालच्युतसम्यक्त्वेषु च यथोत्तरं असंख्यातसंख्यातासंख्यातगुणत्वं वाच्यम् । अत्रायर्थ:सर्वस्तोका अप्रतिपतितसम्यक्त्वसिद्धाः, ततः संख्येयकालप्रतिपतितसम्यक्त्वसिद्धा असंख्येयगुणाः, तेभ्योऽसंख्येयकालप्रतिपतितसम्यक्त्वसिद्धाः संख्येयगुणाः, तेभ्योऽप्यनन्तकालप्रतिपतितसम्यक्त्वसिद्धा असंख्येयगुणाः ११॥४५॥
एगोजा जवमझं, संखगुण परा उसंखगुणहीणा। छम्मासंता १२ लहु गुरु, मज्झ तणू थोव दुअसंखा १०।४६
अन्तरद्वारे षण्मासान्तरसिद्धाः स्तोकाः, तत एकसमयान्तरसिद्धाः संख्येयगुणाः । ततो द्विसमयान्तरसिद्धाः संख्येयगुणाः । एवं तावद्वाच्यं यावधवमध्यम् । ततः परं संख्यातगुणहानिः संख्यातगुणहानिः ताव द्वाच्या यावदेकसमयहीनषण्मासान्तरसिद्धेभ्यः षण्मासान्तरसिद्धाः संख्येयगुणहीनाः । अत्रायमाशयः-यवमध्यात्परतः संख्यातगुणहीनसंख्यातगुणहीनास्तावंद्वाच्यायावदेकसमयहीनषण्मासान्तरसिद्धाः संख्यातगुणहीनाः १२ । अवगाहनाद्वारे लघुतनुसिद्धाः स्तोकाः, ततो गुरुतनुसिद्धा असंख्येयगुणाः, ततो मध्यतनुसिद्धा असंख्येयगुणाः । अत्रायं विशेष:-सर्वस्तोकाः सप्तहस्तावगाहनाः सिद्धाः ततः पञ्चधनु:शतप्रमाणावगाहनाः सिद्धाः विशेषाधिकाः ॥ १० ॥ ४६ ॥
अट्ठसयसिद्ध थोवा, सत्तहिअ अणंतगुणिअ जा पन्ना । जा पणवीसमसंखा, एगंता जाव संखगुणा १४ ॥ ४७
गणनाद्वारे अष्टशतसिद्धाः स्तोकाः, तेभ्यः सप्ताधिकशतसिद्धा अनन्तगुणाः; एवमेकैकहान्याऽनन्तगुणास्तावद्वाच्या यादेकपञ्चाशत्सिद्धेभ्यः पञ्चाशत्सिद्धा अनन्तगुणाः । ततस्तेभ्यः एकोनपञ्चाशत्सिद्धा

Page #194

परिशिष्ट-१
१७७
असंख्येयगुणाः, ततोऽप्यष्टचत्वारिंशत्सिद्धा असंख्येयगुणाः; एवमेकै कहान्या तावद्वाच्यं यावत् षड्विशतिसिद्धेभ्यः पञ्चविंशतिसिद्धा असंख्येयगुणाः । ततस्तेभ्यश्चतुर्विंशतिसिद्धाः संख्येयगुणाः; एवमेकै कहान्या तावद्वाच्यं यावद्किसिद्धेभ्य एकैकसिद्धाः संख्येयगुणाः १४ ॥ ४७ । संप्रत्यत्रैवाल्पबहुत्वद्वारे यो विशेषस्तमाह
अमथिअ उद्धद्विअ, उमाडि वीरासणे निठंजे अ । पासिल्लग उत्ताणग, सिद्धा उ कमेण संखगुणा १५ ॥ ४८ ॥
सर्वस्तोका उन्मथितसिद्धाः अधोमुखसिद्धाः । ते च पूर्ववैरिभिः पादेनोत्पाट्य नीयमाना अधोमुखकायोत्सर्गस्था वा वेदितव्याः १ । तेभ्य ऊर्ध्वस्थितकायोत्सर्गसिद्धाः २, तेभ्यः उत्कटिकासनसिद्धाः ३, तेभ्यो वीरासनसिद्धाः ४ तेभ्योऽपि न्युब्जासनसिद्धाः न्युब्ज उपविष्ट एवाधोमुखो द्रष्टव्यः ५, तेभ्यः पार्श्वस्थितसिद्धाः ६ तेभ्योऽप्युत्तानक स्थितसिद्धाः ७ । एते क्रमेण यथोत्तरं संख्येयगुणाः १५ ॥ ४८ ॥ तदेवमुक्तमल्पबहुत्वद्वारम्, संप्रति सर्वगताल्पबहुत्वविशेषोपदर्शनाय संनिकर्षद्वारमुच्यते । तत्र संनिकों नाम संयोगो हुस्वदीर्घयोरिव विवक्षितं किञ्चित्प्रतीत्य विवक्षितस्याल्पत्वेन बहुत्वेन बाऽवस्थानरूपः संबन्धः
पणवीस पन्न अडसय, पण दस वीसा य ति पण दसगं च । संख असंख अणंत य, गुणहाणि चउटुआई ता ४९ ॥ इग दुग इग दुग चउ बहुणंत बहु असंखणंतगुणहीणा । इय सिद्धाण सरूवं, लिहिअं देविंदसूरीहिं ॥ ५० ॥
यत्र यत्राष्टशतं सिद्धादुपलभ्यते, तत्र तत्रेयं व्याप्तिः । सर्वबहव एककसिद्धाः, ततो द्विकद्विकसिद्धाः संख्येयगुणहीनाः, ततस्त्रिकत्रिक

Page #195

१७८
सिद्धप्रामृत : सटीक सिद्धाः संख्येयगुणहीनाः, एवं तावद्वाच्यं यावत्पञ्चविंशतिसिद्धाः संख्येयगुणहीनाः । ततोऽपि षड्विशतिसिद्धा असंख्येयगुणहीनाः, ततः सप्तविंशतिसिद्धा असंख्येयगुणहीनाः, एवमेकैकवृद्ध्या असंख्येयगुणहानिस्तावद्वक्तव्या यावत्पञ्चाशत् । तेभ्योऽपि एकपञ्चाशत्सिद्धा अनन्तगुणहीनाः, ततोऽपि द्विषञ्चाशत्सिद्धाः, एवमेकैकवृद्ध्या अनन्तगुणहानिस्तावद्वक्तव्या यावदष्टाधिकशतसिद्धा अनन्तगुणहीनाः । यत्र यत्र पुनविंशतिसिद्धास्तत्र तत्रेयं व्याप्ति:-एककसिद्धाः सर्वबहवः, तेभ्यो द्विक द्विकसिद्धाः, संख्यातगुणहीनाः, एवं तावद्वाच्यं यावत्पञ्च । ततः षडादिसिद्धा असंख्यातगुणहीनाः, यावद्दश । तत एकादशादयः सर्वेऽप्यनन्तगुणहीनास्तावद्वाच्या यावद्विशतिसिद्धा अनन्तगुणहीनाः । एवम धोलोकादिष्वपि । विंशतिपृथक्त्वसिद्धौ प्रथमचतुर्थभागे संख्येयगुणहानिः, द्वितीय चतुर्थभागेऽसंख्येयगुणहानिः, तृतीयस्माच्चतुर्थभागादारभ्य पुनः सर्वत्राप्यनन्तगुणहानिः । यत्र पुनर्दश दश सिद्ध्यन्ति, तत्रैवं व्याप्तिः-एककसिद्धाः सर्वबहवः, ततो द्विकद्विकसिद्धाः संख्येयगुणहीनाः, ततस्त्रिकत्रिकसिद्धाः संख्यातगुणहीनाः, तेभ्यश्चतुष्कचतुष्क सिद्धाः असंख्यातगुणहीनाः, ततः पञ्च पञ्च सिद्धा असंख्यातगुणहीनाः, ततः षडादयः सर्वेऽप्यन्तगुणहीना वाच्याः । 'संख असंख अणंत य गुणहाणि' इति भावितमेव । तथा 'चउठ्आई' इति यत्र यत्र यवमध्यादावष्टौ सिध्यन्ति तत्र तत्र चतुष्कं यावदाद्या संख्यातगुणहानिः, ततः परं पञ्चकादावन्त्यानन्तगुणहानिर्वाच्या । अत्र मध्या संख्येयगुणहानिर्न विद्यते । एतदुक्तं भवति–एककसिद्धाः सर्वबहवः, ततो द्विकद्विक सिद्धाः संख्यातगुणहीनाः, ततस्त्रिकत्रिकसिद्धाः संख्यातगुणहीनाः, ततश्चतुष्कचतुष्कसिद्धाः संख्यातगुणहीनाः, ततः पञ्चादयोऽष्टपर्यन्ताः सर्वेऽप्यनन्तगुणहीनाः ॥ ४९ ॥ 'इग' अत्रैवमक्षरघटना-यत्र लवणादौ

Page #196

परिशिष्ट - १
द्वयं द्वयं सिध्यति, तत्र सर्वबहव एककसिद्धाः, ततो द्विकद्विकसिद्धाः अनन्तगुणहीनाः । यत्र पुनरुर्ध्वलोकादौ चत्वारः सिध्यन्ति तत्रैवं व्याप्तिः तत्र सर्वषहव एककसिद्धाः ततो द्विक द्विक सिद्धाः असंख्येयगुणहीनाः, तेभ्यस्त्रिकत्रिक सिद्धा अनन्तगुणहीनाः, तेभ्योऽपि चतुश्चतुः सिद्धा अनन्तगुणहीनाः । तदेवमिह संनिकर्षो द्रव्यप्रमाणे सप्रपञ्चं चिन्तितः । शेषेषु द्वारेषु सिद्धासिद्धप्राभृतटीकातो भावनीयाः । इत्येवं पूर्वोक्तप्रकारेण सिद्धानां मुक्तिपदप्राप्तानां स्वरूपं लिखितं अक्षरन्यासीकृतं श्रीसिद्धप्राभृतादिति शेषः । कै: श्रीदेवेन्द्रसूरिभिः || ५० ॥ इति श्रीसिद्धपञ्चाशिकावचूरिः समाप्ता ॥
॥ समाप्तेयं श्रीमद्देवेन्द्रसूरिविरचिता सावचूरिका सिद्धपञ्चाशिका ॥
"
१७९

Page #197

१८०
सिद्धप्रामृत : सटीकः परिशिष्ट-२ ॥ श्रीसिद्धदण्डिकास्तवः ॥
॥ प्रस्तावना ॥ इह हि जगदद्भुतजैनशासनबद्धानुरागभव्याङ्गिगणमागमगुम्फितातिगम्भीरज्ञेयहेयोपादेयामेयपदार्थसारमवगमयितुकामैरुपकृतिकरणैककरुणारसनिमग्नमानसैः श्रीमद्हद्गच्छस्यैवाजीवितविहितातिदुष्कराचाम्लतपसा तपगच्छ इति नामान्तरमासादितवतां चित्रकूट (चित्तौड)महीमहेन्द्रोपलब्ध 'हीरेति' बिरुदानां विश्वविख्यातविशदकीर्तिश्रीमज्जगच्चन्द्रसूरीन्द्राणां विनेयवर्गाग्रेसरैः श्रीमद्देवेन्द्रसूरिभिरनेकानि प्रकरणादीनि सन्दृब्धानि वरीवृत्यन्ते, तेष्वन्यतममिदं सिद्धदण्डिकास्तवाभिधानं प्रकरणम् । इह च प्रकरणकारैः श्रीनाभेयवंशणानां त्रिखण्डाधिपानां भूभृतां सिद्धिगतानां सर्वार्थगतानां च सम्यक्तया संख्योद्घाटनं स्पष्टतया प्रकटीकृतम् ।
एते सूरिशिरोमणयः कदा कतमं महीमण्डलं मण्डयामासुरिति पर्यालोचनायां प्रवृत्तायाम्-श्रीमन्मुनिसुन्दरसूरिपादप्रणीतगुर्वावलीविलोकनेन विक्रमीयसप्तविंशत्यधिकत्रयोदशशततमाब्देऽमीषां स्वर्गारोहणं निर्णीयते, अतस्तेषां कालमानं निर्विरोधं विक्रमीयत्रयोदशशताब्दीयं ज्ञायते । स्तवस्यास्य मूलपाठपुस्तकानि चत्वारि समासादितानि, सटिप्पणीकं चैकं विश्वविख्यातकीर्तिकौमुदीकत्रीमद्विजयानन्दसूरिशिष्यप्रवर्तकत्रीमत्कान्तिविषयमुनीनां सकाशत उपलब्धम्, एतत्पुस्तकचतुष्टयाधारेण संशोधितेऽप्यत्र निबन्धे यत्र ववनाशुद्धिः कृता जाता वा भवेत्तत्र संशोधनीयं धीधनैरित्यभ्यर्थयतेसविनयबद्धाञ्जलिः प्रवर्तकत्रीमत्कान्तिविजयपादपद्मपरागः
चतुरविजयो मुनिः
(सुरत)

Page #198

परिशिष्ट- २
॥ अर्हम् ॥
॥ श्रीविजयकमलसूरिपादपद्येभ्यो नमः ॥ ॥ श्रीसिद्धदण्डिकास्तवः ॥
जं सहकेवलाओ, अंतमुहुत्त्रेण सिवगमो भणिओ । जा पुरिसजुगअसंखा, तत्थ इमा सिद्धदंडीओ ॥ १ ॥
१८१
सत्तुंजयसिद्धा भरहवंसनिवई सुबुद्धिणा सिट्टा । जह सगरसुआणावयंमि तह कित्तिअं थुणिमो ॥ २ ॥ आइच्चजसाइ सिवे, चउदसलक्खा य एगु सव्वठ्ठे । एवं जा इक्किक्का, असंख इगदुगतिगाईवि ॥ ३ ॥ जा पन्नासमसंखा, तो सव्वटुंमि लक्खचउदसगं । एगो सिवे तहेव य, अस्संखा जाव पन्नासं ॥ ४ ॥
( टी०) आदित्ययशोनृपप्रभृतयो नाभेयवंशजास्त्रिखण्डाधिपाश्चतुर्दशलक्षा निरन्तरं सिद्धिमगमन् । तत एकः सर्वार्थसिद्धे । अत्र सर्वत्र सर्वार्थशब्देन पञ्चाप्यनुत्तरविमानानि लभ्यन्ते यतो विमानपञ्चकाधारस्य तत्प्रस्तटस्य सर्वार्थनाम्ना रूढिरिति । एवं चतुर्दश चतुर्दश लक्षान्तरितः सर्वार्थसिद्धे एकैकस्तावद्वक्तव्यो यावत्तेऽप्येकैका असंख्येया भवन्ति । ततो भूयश्चतुर्दश लक्षा नृपा निरन्तरं निर्वाणे, द्वौ सर्वार्थसिद्धे, एवं चतुर्दश चतुर्दश लक्षान्तरीतौ द्वौ द्वौ सर्वार्थसिद्धे
P

Page #199

१८२
सिद्धप्रामृत : सटीकः तावद्वाच्यौ यावत्तेऽपि द्विकसंख्या असंख्येया भवन्ति । एवं त्रिकत्रिक संख्यादयोऽपि-प्रत्येकमसंख्येयास्तावद्वाच्याः सर्वार्थसिद्धे यावत्पञ्चाशत्पञ्चाशत् संख्याकाश्चतुर्दश चतुर्दश लक्षान्तरिता असंख्येया भवन्ति । अनुलोमसिद्धदण्डिकास्थापना ॥ सिद्धिगताः |१४| १४ | १४| १४ | १४| १४ | १४ | १४|१४|१४|१४| असंख्येयवाराः सर्वार्थगताः १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ १०/५० | असंख्येयवाराः ततोऽनन्तरं चतुर्दशलक्षा नृपाः सर्वार्थसिद्धे एकः सिद्धौ, एवं चतुर्दशलक्षान्तरित एकैकः सिद्धौ तावद्वक्तव्यो यावत्तेप्येकैका असंख्येया भवन्ति । ततो भूयोऽपि चतुर्दशलक्षा नृपाः सर्वार्थसिद्धे ततो द्वौ निर्वाणे, एवं चतुर्दश लक्षान्तरितौ द्वौ द्वौ निर्वाणे तावद्वक्तव्यौ, यावत्तेऽपि द्विकद्विकसंख्या असंख्येया भवन्ति; एवं त्रिकत्रिकसंख्यादयोऽपि यावत्पञ्चाशत्पञ्चशत्संख्याश्चतुर्दश चतुर्दश लक्षान्तरिताः सिद्धौ प्रत्येकमसंख्येया भवन्ति ॥ ३ ॥ ४ ॥ प्रतिलोम-सिद्धदण्डिकास्थापना सिद्धिगताः १ | २ | ३ |
४ ६ ७८.९१०/५०/ असंख्येयवाराः सर्वार्थगता: १४| १४ | १४| १४ | १४| १४] १४ | १४ | १४ | १४ | १४ | असंख्येयवाराः
तो दो लक्खा मुक्खे, दुलक्ख सव्वट्ठि मुक्खि लक्खतिगं । इयगइगलक्खुत्तरिआ, जा लक्खअसंख दोसु समा ॥५॥
ततः परं वे लक्षे नृपाणां निर्वाणे, द्वे लक्षे सर्वार्थे । एवं त्रिचतुष्पञ्चषड् यावदुभयत्रापि असंख्येया असंख्येया लक्षा वक्तव्याः ॥ ५ ॥ समसंख्यसिद्धदण्डिकास्थापना ॥ सिद्धिगताः २ ३ ४ ६ ८९ १० ११ १२] एवं यावदसंख्येयलक्षाः | सर्वार्थगताः २ ३ ४ ५
६ ९ १० ११ १२ एवं यावदसंख्येयलक्षाः | तो एगु सिवे सव्वट्टि दुन्नि ति सिवम्मि चउर सव्वढे । इय एगुत्तरवुड्डी, जाव असंखा पुढो दोसु ॥ ६ ॥

Page #200

परिशिष्ट - २
ततः परं चतस्त्रश्चित्रान्तरदण्डिकाः । तद्यथा - प्रथमा एकादिका एकोत्तरा, द्वितीया एकादिद्वयुत्तरा, तृतीया एकादित्र्युत्तरा, चतुर्थी त्र्यादिका द्वयादिविषमोत्तरा । प्रथमा भाव्यते - प्रथममेकः सिद्धौ ततो द्वौ सर्वार्थे, ततस्त्रयः सिद्धौ ततश्चत्वारः सर्वार्थे, ततः पञ्च सिद्धौ, षट् सर्वार्थे । एकमेकोत्तरया वद्ध्या शिवे सर्वार्थे च तावद्वक्तव्यं यावदुभयत्राप्यसंख्येया भवन्ति ॥ ६ ॥ एकोत्तरसिद्धदण्डिकास्थापना ॥
सिद्धिगताः १ ३ सर्वार्थगताः २ ४
१८३
इक्को मुक्खे सव्वट्टि तिन्नि पण मुक्खि इअ दुरुत्तरिआ । जा दोसुवि अ असंखा, एमेव तिउत्तरासेढी ॥ ७ ॥
सिद्धिगताः १ सर्वार्थगताः ३
५ ७ ९ ११ १३ १५१७ १९२१ एवं यावदसंख्या: ६ ८ १० १२ १४ १६ १८ २० २२ एवं यावदसंख्याः
द्वितीया भाव्यते यथा-ततः परमेकः सिद्धौ त्रयः सर्वार्थे, ततः पञ्च सिद्धौ, सप्त सर्वार्थे । एवं द्व्युत्तरया वृद्धया शिवगतौ सर्वार्थे च तावद्वक्तव्यं यावदुभयत्राप्यसंख्येया भवन्ति ॥ द्व्युत्तरसिद्धदण्डिकास्थापना
6 ू
९ १३ १७ २१ २५ २९ ३३ ३७ एवं यावदसंख्याः ११ १५ १९ २३ २७ ३१ ३५ ३९ एवं यावदसंख्याः
तृतीया यथा—ततः परमेकः सिद्धौ चत्वारः सर्वार्थे, ततः सप्त सिद्धौ, दश सर्वार्थे | एवं त्र्युत्तरया च वृद्ध्या शिवे सर्वार्थे च क्रमेण तावद्वाच्यं यावदुभयत्रासंख्येयाः स्युः ॥ ७ ॥
सिद्धिगताः १ ७ १३ १९ २५ ३१ ३७ ४३ ४९ ५५ एवं यावदसंख्याः सर्वार्थगताः ४ १०१६ २२ २८ ३४ ४० ४६ ५२ ५८ एवं यावदसंख्या: चतुर्थी विचित्रा । तस्याः परिज्ञानार्थमयमुपायःविसमुत्तरसेढीए, हिब्रुवरिं ठविअ अउणतीसतिआ । पढमे नत्थि क्खेवो, सेसेसु सया इमो खेवो ॥ ८ ॥

Page #201

१८४
सिद्धप्रामृत : सटीका इहैकोनविंशत्रिका ऊर्ध्वाधःपरिपाट्या पट्टिकादौ स्थाप्यन्ते । तत्र प्रथमे त्रिके न किंचित्प्रक्षिप्यते (शेषेषु अवशिष्टासु दण्डिकासु सदाऽयं वक्ष्यमाणः क्षेपोऽवसेयः) ॥ ८ ॥
दुग पण नवगं तेरस सतरस बावीस छञ्च अनुव । बारस चउदस तह अड-वीसा छव्वीस पणवीसा ॥ ९ ॥ एगारस तेवीसा, सीयाला सयरि सत्तहत्तरिआ । इग दुग सत्तासीई, इगहत्तरिमेव बासठ्ठी ॥ १० ॥ अउणत्तरि चउवीसा, छायाला तह सयं च छव्वीसा । मेलित्तु इगंतरिआ, सिद्धीए तह य सबढे ॥ ११ ॥
द्वितीये द्विकः, तृतीये पञ्च, चतुर्थे नव, पञ्चमे त्रयोदश, षष्ठे सप्तदश, सप्तमे द्वाविंशतिः, अष्टमे षट्, नवमेऽष्टौ, दशमे द्वादश, एकादशे चतुर्दश, द्वादशेऽष्टाविंशतिः, त्रयोदशे षड्विशतिः, चतुर्दशे पञ्चविंशतिः, पञ्चदशे एकादश, षोडशे त्रयोविंशतिः, सप्तदशे सप्तचत्वारिंशत्, अष्टादशे सप्ततिः, एकोनविंशे सप्तसप्ततिः, विशे एकः, एकविंशे द्वौ द्वाविंशे सप्ताशीतिः, त्रयोविंशे एकसप्ततिः चतुर्विशे द्वाषष्टिः पञ्चविंशे एकोनसप्ततिः, षड्विशे चतुर्विशतिः, सप्तविंशे षट्चत्वारिंशत्, अष्टाविंशे शतम्, एकोनत्रिंशे षड्विशतिः । एतेषु च राशिषु प्रक्षिप्तेषु यद्यद्भवति, तावन्तस्तावन्तः क्रमेण सिद्धौ सर्वार्थे चेत्येवंरूपेण ज्ञेयः । तद्यथा-त्रयः सिद्धौ, पश्च सर्वार्थे, ततः सिद्धावष्टौ, द्वादश सर्वार्थे, ततः षोडश सिद्धौ, विंशतिः सर्वार्थे, ततः पंचविंशतिः सिद्धौ, नव सर्वार्थ, तत एकादश सिद्धौ, पञ्चदश सर्वाथे, ततः सप्तदश सिद्धौ, एकत्रिंशत्सर्वार्थे, तत एकोनत्रिंशत् सिद्धौ, अष्टाविंशतिः सर्वार्थे, ततचतुर्दश सिद्धौ, पविशतिः सर्वार्थे, ततः पञ्चाशत्सिद्धौ, त्रिसप्ततिः सर्वार्थे, ततोऽशीतिः सिद्धौ, चत्वारः

Page #202

परिशिष्ट-२
सर्वार्थे, ततः पञ्च सिद्धौ, नवतिः सर्वार्थे, ततश्चतुःसप्ततिः सिद्धौ, पञ्चषष्टिः सर्वार्थे, ततो द्वासप्ततिः सिद्धौ, सप्तविंशतिः सर्वार्थे, तत एकोनपञ्चाशत्सिद्धौ, त्यधिकशतं सर्वार्थे, तत एकोनविंशत्सिद्धौ ॥ ९॥ १० ॥ ११ ॥ विषमोत्तरसिद्धदण्डिकास्थापना यथा ॥ सिद्धिगताः ३ ६२५/११/२७२९ १४५०८०५ ७४/७२ ४९ २९ एवं यावदसंख्याः सर्वगतः । ५ /१२/२०१५ १५/३१ २८ २६/७३/४ ९०६५/२७ १०३० एवं यावदसंख्याः
अंतिल्लअंकआई, ठविडं बीआइखेवगा तह य । एवमसंखा नेआ, जा अजिअपिआ समुप्पन्नो ॥ १२ ॥
एवं व्यादिविषमोत्तराः सिद्धदण्डिका असंख्येयास्तावद्वाच्या यावदजितजिनपिता जितशत्रुरुत्पन्नः । नवरं पाश्चात्यायां दण्डिकायां यदन्त्यमङ्कस्थानं तदुत्तरस्यामुत्तरस्यामाद्यं ज्ञेयम् । तथाद्यायां दण्डिकायामादिममङ्कस्थानं सिद्धौ, द्वितीयस्यां सर्वार्थे तृतीयस्यां सिद्धौ चतुर्थ्यां सर्वार्थे एवम संख्येयास्वपि दण्डिकास्वाद्यान्यङ्कस्थानानि क्रमेण सिद्धौ सर्वार्थे च ज्ञेयानि । एतदेव दिङ्मात्रतो विभाव्यतेतत्राद्याथामन्त्यमकस्थानं २९ ततः २९ वारानेकोनत्रिंशदूर्वाधः क्रमेण स्थाप्यते, तत्राद्येऽङ्कस्थाने नास्ति प्रक्षेपः । द्वितीयादिषु चाङ्केषु "दुग पणग" इत्यादयः क्रमेण प्रक्षेपणीया राशयः प्रक्षिप्यन्ते, क्षिप्तेषु सत्सु यद्यत्क्रमेण भवति, तावन्तः क्रमेण सिद्धौ सर्वार्थे चेत्येवं ज्ञेयाः । तद्यथा-सर्वार्थसिद्धा २९ सिद्धौ ३१ ततः सर्वार्थसिद्धौ ३४ सिद्धौ ३८ सर्वार्थे ४२ सिद्धौ ४६ सर्वार्थे ५१ सिद्धौ ३५ सर्वार्थे ३७ सिद्धौ ४१ "सर्वार्थे ४३ सिद्धौ ५७ सर्वार्थे ५५ सिद्धौ ५४ सर्वार्थे ४० सिद्धौ ५२ सर्वार्थे ७६ सिद्धौ ९९ सर्वार्थे १०६ सिद्धौ ३० सर्वार्थे ३१ सिद्धौ ११६

Page #203

१८६
सिद्धप्राभृत : सटीकः सर्वार्थे १०० सिद्धौ ९१ सर्वार्थे ९८ सिद्धौ ५३ सर्वार्थे ७५ सिद्धौ १२९ सर्वार्थे ५५ ॥ द्वितीयविषमोत्तरसिद्धदण्डिकास्थापना' ॥ सर्वार्थगताः | २९/३४४२/५१ ३७/४३|५५/४०/७६ १०६/३१ १००/९८/७५ ५५ एवं यावदसंख्याः सिद्धिगताः ३२३८ ४६ ३५४२५७५७ ५२ ९९ ३० १९६९२ ५३२२९एवं यावदसंख्याः अस्यामन्त्यमङ्कस्थानं ५५ ततस्तृतीयस्यामिदमेवाद्यमङ्कस्थानम् । ततः ५५ एकोनत्रिंशद्वारान् स्थाप्यते, ततः प्रथममङ्कस्थाने नास्ति क्षेपो द्वितीयादिषु च पूर्वोक्ता राशयः क्षिप्यन्ते । इह चाद्यमङ्कस्थानं सिद्धौ ततस्तेषु प्रक्षिप्तेषु सत्सु यत्क्रमेण स्यात्, तावन्तस्तावन्तः प्रथमादङ्कस्थापनादारभ्य सिद्धौ सर्वार्थे इत्येवं क्रमेण वेदितव्याः । एवमन्यास्वपि दण्डिकासुभावनीयम् ॥ १२ ॥
अस्संखकोडिलक्खा, सिद्धा सव्वट्ठगा य तह सिद्धा ।
एकभवेणं देविंदवंदिआ दितु सिद्धिसुहं ॥ १३ ॥ ॥ इति श्रीदेवेन्द्रसूरिपादप्रणीतः श्रीसिद्धदण्डिकास्तवः समाप्तः ॥
(असंख्यकोटिलक्षाः सिद्धाः सर्वार्थंगाश्च तथा सिद्धाः । एकभवेन देवेन्द्रवन्दिता ददतु सिद्धिसुखम् ॥ १३ ॥) (संग्रहगाथाः) चउदसलक्खा सिद्धा, निवईणिक्को अ होइ सव्वढे । इक्किक्कट्ठाणे पुण, पुरिसजुगा हुंतऽसंखिज्जा ॥ १ ॥ पुणरवि चउदसलक्खा, सिद्धा निवईण दोऽवि सव्वढे । दुगठाणेऽवि असंखा, पुरिसजुगा हुंति नायव्वा ॥ २ ॥ जाव य लक्खा चउदस, सिद्धा पन्नास हुंति सव्वढे । पन्नासट्ठाणेऽविहु, पुरिसजुगा हुंतऽसंखिज्जा ॥ ३॥ दो लक्खा सिद्धीए, दो लक्खा नरवईण सव्वढे एवं तिलक्खचउपंच जावलक्खा असंखिज्जा ॥ ४ ॥ इति सिद्धदण्डिकास्तवस्य संक्षिप्तटिप्पणी समाप्ता ॥
1. अस्यां स्थापनायां बहुषु सयन्त्रमूलपुस्तकेषु सिद्धिगतानामुपरिलेखः सर्वार्थ-गतानां चाधोलेख उपलभ्यते, परं सट्टिप्पणीकपुस्तकयन्त्रे तद्वयत्ययदर्शनात, टिप्पणिकायां पुनः सर्वार्थसिद्धौ २९ इत्यादिक्रमेण लिखितत्वादन्यसटिप्पणपुस्तकस्यानुपलम्भाञ्च तथैवोपन्यस्तम्।

Page #204

१८७
'વાચાર્યશ્રી ઠારર II•1 મંદેર ગ્રંથાવલ
! પ્રવાણી પ્રસાર કર્થભ યોજના-૧,૧૧,૧૧૧) !
૧. શ્રી સમસ્ત વાવ પથક શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ-ગુરુમૂર્તિ પ્રતિષ્ઠા-સ્મૃતિ ૨. શેઠશ્રી ચંદુલાલ કકલચંદ પરીખ પરિવાર, વાવ ૩. શ્રી સિદ્ધગિરિ ચાતુર્માસ આરાધના (સં. ૨૦૫૭) દરમ્યાન થયેલ જ્ઞાનખાતાની
આવકમાંથી.
હસ્તે શેઠશ્રી ધુડાલાલ પુનમચંદભાઈ હક્કડ પરિવાર, ડીસા, બનાસકાંઠા ૪. શ્રી ધર્મોત્તેજક પાઠશાળા, શ્રી ઝીંઝુવાડા જૈન સંઘ, ઝીંઝુવાડા ૫. શ્રી સુઈગામ જૈન સંઘ, સુઈગામ ૬. શ્રી વાંકડિયા વડગામ જૈન સંઘ, વાંકડિયા વડગામ ૭. શ્રી ગરબડી જૈન સંઘ, ગરાંબડી. ૮. શ્રી રાંદેરરોડ જૈન સંઘ-અડાજણ પાટીયા, રાંદેરરોડ, સુરત ૯. શ્રી ચિંતામણી પાર્શ્વનાથ જૈન સંઘ પાર્લા (ઈસ્ટ), મુંબઈ ૧૦. શ્રી આદિનાથ તપાગચ્છ શ્વેતાંબર મૂ.પૂ.જૈન સંઘ, કતારગામ, સુરત ૧૧. શ્રી કૈલાસનગર જૈન સંઘ, કૈલાસનગર, સુરત ૧૨. શ્રી ઉચોસણ જૈન સંઘ, સમુબા શ્રાવિકા આરાધના ભવન, સુરત જ્ઞાનખાતેથી ૧૩. શ્રી વાવ પથક જૈન શ્વે. ભૂ.પૂ. સંઘ, અમદાવાદ ૧૪. શ્રી વાવ જૈન સંઘ, વાવ, બનાસકાંઠા ૧૫. કુ. નેહલબેન કુમુદભાઈ (કટોસણ રોડ)ની દીક્ષા પ્રસંગે થયેલ આવકમાંથી ૧૬. શ્રી આદિનાથ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, નવસારી ૧૭. શ્રી ભીલડીયાજી પાર્શ્વનાથ જૈન દેરાસર પેઢી, ભીલડીયાજી ૧૮. શ્રી નવજીવન જૈન શ્વે. મૂ.પૂ. સંઘ, મુંબઈ ૧૯. શ્રી જશવંતપુરા જૈન સંઘ - શ્રાવિકા બહેનોના જ્ઞાનદ્રવ્યમાંથી
! પ્રભુનાણી પ્રસારક (યોજના-૬૧,૧૧૧) ! ૧. શ્રી દિપા શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, રાંદેરરોડ, સુરત ૨. શ્રી સીમંધરસ્વામી મહિલા મંડળ, પ્રતિષ્ઠા કોમ્પલેક્ષ, સુરત ૩. શ્રી શ્રેણીકપાર્ક જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ, ન્યૂ રાંદેરરોડ, સુરત

Page #205

१८८
सिद्धप्रामृत : सटीकः ૪. શ્રી પુણ્યપાવન જૈન સંઘ, ઈશિતા પાર્ક, સુરત ૫. શ્રી શ્રેયસ્કર આદિનાથ જૈન સંઘ, નીઝામપુરા, વડોદરા ૬. શ્રી અમરોલી જૈન સંઘ - અમરોલી, સુરત
1 પ્રણાવાણી પ્રસાર અનામોદક યોજના - ૩૧,૧૧૧) !
૧. શ્રી મોરવાડા જૈન સંઘ, મોરવાડા ૨. શ્રી ઉમરા જૈન સંઘ, સુરત ૩. શ્રી શત્રુંજય ટાવર જૈન સંઘ, સુરત ૪. શ્રી ચૌમુખજી પાર્શ્વનાથ જૈન મંદિર ટ્રસ્ટ
શ્રી જૈન શ્વેતાંબર તપાગચ્છ સંઘ ગઢસિવાના (રાજ.) ૫. શ્રીમતી તારાબેન ગગલદાસ વડેચા-ઉચોસણ ૬. શ્રી સુખસાગર અને મલ્હાર એપાર્ટમેન્ટ સુરતની શ્રાવિકાઓ તરફથી ૭. રવિજયોત એપાર્ટમેન્ટ, સુરતની શ્રાવિકાઓ તરફથી ૮. અઠવાલાઈન્સ જૈન સંઘ, પાંડવબંગલો, સુરત શ્રાવિકાઓ તરફથી ૯. શ્રી આદિનાથ તપાગચ્છ જે.મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, કતારગામ, સુરત ૧૦. શ્રીમતી વર્ષાબેન કર્ણાવત, પાલનપુર ૧૧. શ્રી શાંતિનિકેતન સરદારનગર જૈન સંઘ, સુરત ૧૨. શ્રી પાર્શ્વનાથ જૈન સંઘ, ન્યુ રામારોડ, વડોદરા ૧૩. પાંડવ બંગલો (અઠવાલાઈન્સ) સુરતની આરાધક બહેનો તરફથી, સુરત
! પ્રભુવાણી પ્રસાર ભકત (યોજના - ૧૫, ૧૦૦) ૧. શ્રી દેસલપુર (કંઠી) શ્રી પાર્જચંદ્રગચ્છ ૨. શ્રી ધ્રાંગધ્રા શ્રી પાર્શ્વચંદ્રસૂરીશ્વરગચ્છ ૩. શ્રી અઠવાલાઈન્સ જૈન સંઘ, સુરત શ્રાવિકા ઉપાશ્રય વાવ નગર પૂરા પાર ભગવત ભારરિ મહારાજાની !
ગુરૂ મતિ પ્રતિષ્ઠા અતિ ૧. રૂ. ૨,૧૧,૧૧૧ શ્રી વાવ જોતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ ૨. રૂા. ૧,૧૧,૧૧૧ શ્રી વાવ પથક છે. મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-

Page #206

૪ ૪
v $
૩. રૂ. ૩૧,૦૦૦ શ્રી સુઈગામ જૈન સંઘ ૪. રૂ. ૩૧,૦૦૦ શ્રી બેણપ જૈન સંઘ
રૂા. ૩૧,૦૦૦ શ્રી ઉચોસણ જૈન સંઘ રૂા. ૩૧,૦૦૦ શ્રી ભરડવા જૈન સંઘ
૩૧,૦૦૦ શ્રી અસારા જૈન સંઘ
૩૧,૦૦૦ શ્રી ગરાંબડી જૈન સંઘ ૯. રૂ. ૩૧,૦૦૦ શ્રી માડકા જૈન સંઘ ૧૦. રૂ. ૩૧,૦૦૦ શ્રી તીર્થગામ જૈન સંઘ ૧૧. રૂા. ૩૧,૦૦૦ શ્રી કોરડા જૈન સંઘ ૧૨. રૂા. ૩૧,000 શ્રી ઢીમા જૈન સંઘ ૧૩. રૂા. ૩૧,૦૦૦ શ્રી માલસણ જૈન સંઘ ૧૪. રૂા. ૩૧,૦૦૦ શ્રી મોરવાડા જૈન સંઘ ૧૫. રૂ. ૩૫,૦૦૦ શ્રી વર્ધમાન છે.મૂ.પૂ.જૈન સંઘ, કતારગામ દરવાજા, સુરત ૧૬. રૂ. ૧૧,૧૧૧ શ્રી વાસરડા જૈન સંઘ, સેવંતીલાલ મ. સંઘવી

Page #207

१९०
सिद्धप्राभृत : सटीकः
પૂજ્યપાદ્ આચાર્યદવ કારસૂરીશ્વરજી મહારાજ
જ્ઞાનમંદિર ગ્રંથાવલીમાં પ્રાણ પુસ્તકો... પૂ. આચાર્યદેવ મુનિચન્દ્રસૂરિજી મ. સંપાદિત - સંકલિત પ્રેરિત ગ્રંથો , જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ લે. મોહનલાલ દેસાઈ • જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઈતિહાસ ભાગ ૧-૨-૩ : લે. હરાલાલ ૨. કાપડિયા . પાઈઆ ભાષાઓ અને સાહિત્ય - હીરાલાલ કાપડિયા . વ્યવહાર સૂત્ર ભાગ-૧ થી ૬, વ્યવહાર સૂત્ર પ્રતાકારે ભાગ-૧ થી ૭ • દસ વૈકાલિક સૂત્ર : પૂ. આ. ભદ્રકરસૂરિજી મ.સા.ના વિવેચન સાથે . પ્રસંગવિલાસ ઇ પ્રસંગ અંજના પ્રસંગસિદ્ધિ (હિન્દી) . પ્રસંગ રંગ પ્રસંગ સરીતા. પ્રસંવિરપ (હિન્દી) . પ્રસંગ કલ્પલત્તા . પ્રવચન સારોદ્ધાર વિષમપદ વ્યાખ્યા • દસમાવગચરિયું . ધર્મરત્નકરંડક , કથારત્નાકર . ઉપમિતિ કથોદ્ધાર કર્તા ઃ પં. શ્રી હંસરત્નવિજયજી ગણિ ઉવાઈયસુત્તમ્
સુરસુંદરી ચરિયું (સંસ્કૃત છાયા સાથે)-સંપાદિકા સા. મહાયશાશ્રીજી મ. v પ્રમાણનયતત્વાલક (વિવેચન સા. મહાયશાશ્રીજી મ.) • ચૈત્યવંદન ચતુર્વિશતિકા – સંપાદિકા સા. મહાયશાશ્રીજી મ. . કર્મગ્રંથ ઉપશમ શ્રેણિ, ક્ષપક શ્રેણિ, શાંતિનાથ ચરિત્ર સાનુવાદ, દાનોપદેશ-માલા સવિવેચન રમ્ય રેણુ, .. પઉમચરિયું (સંસ્કૃત છાયા સાથે) ભા. ૧ થી ૪ સંપા. મુનિ પાર્થરત્નવિ. • સિદ્ધપ્રાભૃત (ગુજરાતી અનુવાદ સાથે) . જ્યોતિષ્કરંડક (ગુજરાતી અનુવાદ સાથે) . આખ્યાનકમણિકોશ (સંસ્કૃત છાયા સાથે)

Page #208

પૂ. આચાર્યદેવ યશોવિજયસૂરીશ્વરજી મહારાજની વાચનાઓ... . દરિસણ તરસિએ ભાગ ૧-૨ બિછુરત જાયે પ્રાણ v સો હિ ભાવ નિગ્રંથ . આપ હિ આપ બુઝાય I પ્રગટ્યો પૂરન રાગ • આતમજ્ઞાની શ્રમણ કહાવે 1 મેરે અવગુણ ચિત્ત ન ધરો . ઋષભ જિનેશ્વર પ્રિતમ મારો . પ્રભુનો ખારો સ્પર્શ v પરમ ! તારા માર્ગે . આત્માનુભૂતિ
I અસ્તિત્વનું પરોઢ . અનુભૂતિનું આકાશ : રોમે રોમે પરમ પર્શ v પ્રભુના હસ્તાક્ષર
. ધ્યાન અને કાયોત્સર્ગ v માણ્યું તેનું સ્મરણ પ રસો હૈ સઃ • પ્રવચન અંજન જો સરુ કરે . એકાન્તનો વૈભવ v સાધનાપથ
r સમાધિશતક ભાગ-૧ થી ૪ • સમુંદ સમાના બુંદ મેં
: સંપર્કઃ આ. શ્રી ઉૐકારસૂરિ આરા. ભવન ગોપીપુરા, સુરત ૧, ટેલી : ૨૪૨૬૫૩૧ શ્રી વિજય ભદ્ર ચે. ટ્રસ્ટ, ભીલડીયાજી, ૩૮૫૫૩૦, ટેલી : ૦૨૭૪૪/૨૩૩૧૨૯ આ. શ્રી ૐકારસૂરિ જ્ઞાનમંદિર, વાવપથકની વાડી, દશા પોરવાડ સોસા, પાલડી, અમદાવાદ, ૩૮૦૦૦૭, ટેલી : ૨૬૫૮૬૨૯૩.

Page #209

AVKOY
॥समाप्तम् ॥

Page #210
'सिद्धप्राभूतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम सिद्धप्राभूतं सटीकम् * सिद्धप्राभूतं सटीकम् - सिद्धप्राभृतं सटीकम्। सिद्धप्राभूतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम्। सिद्धप्राभूतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम् - सिद्धप्राभूतं सटीकम 'सिद्धप्राभूतं सटीकम् * सिद्धप्राभूतं सटीकम् * सिद्धप्राभूत सटीकम् 'सिद्धप्राभृतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम् सिद्धप्राभूतं सटीकम 'सिद्धप्राभृतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम् सिद्धप्राभूतं सटीकम् सिद्धप्राभृतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम प्राभृतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम् - सिद्धप्राभृतं सटीकम द्धप्राभूत सटीकम् * सिद्धाभूतं सटीकम् सिद्धग्राभृतं सटीकम सिद्धप्राभृतं सटीकम् * सिद्धप्राभूतं सटीकम् - सिद्धप्राभृतं सटीकम्। * सिद्धग्राभूत सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम् सिद्धप्राभूत सटीकम् * सिद्धप्राभूतं सदाकम् - सिद्धप्राभृतं सटीकम सिद्धप्राभृतं सदीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम सटीकम् सिद्धप्राभूत सटीकम् म्.सिद्धप्राभृतं सटीकम् कम् सिद्धप्राभूतं सटीकम् सिन्दाभतं सटीक किम् - सिद्धप्राभूतं सटीकम् सिद्धप्राभूतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम् सिद्धप्राभृतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम् KIRIT GRAPHICS-079-25330095 * सिद्धप्राभृतं सटीकम् सिद्धप्राभूतं सटीकम्। कम * सिद्धप्राभृतं सटीकम् राभूतं सटीकम् * सिद्धग्राभृतं सटीकम् कम् * सिद्धप्राभतं सटीकम् सिद्धप्राभूतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम्। सिद्धाभतं मटीकम सिद्धप्राभूतं सटीकम * सिद्धाभतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम सिद्धप्राभूतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम् सिद्धप्राभूतं सटीकम् सिद्धाभतं सटीकम् सिद्धप्राभतं सटीकम * सिद्धप्राभतं सटीकम् * सिद्धप्राभूतं सटीकम्। सिद्धप्राभृतं सटीकम * सिद्धप्राभृतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम सिद्धप्राभूतं सटीकम * सिद्धग्राभूतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम् / 'सिद्धप्राभृतं सटीकम् सिद्धप्राभृतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम्। सिद्धप्राभूतं सटीकम् सिद्धप्राभृतं सटीकम् सिद्धप्राभृतं सदीका सिद्धप्राभूतं सटीकम् * सिद्धप्राभूतं सटीकम् * सिद्धप्राभूतं सटीकम सिद्धप्राभतं सटीकम् * सिद्धप्राभूतं सटीकम् * सिद्धप्राभूतं सटीकम् / सिद्धाभतं सटीकम् * सिद्धप्राभूतं सटीकम् सिद्धप्राभृतं सटीकम् / सिद्धग्राभतं सटीकम * सिद्धग्राभुतं सटीकम् * सिद्धप्राभूतं सटीकम् / सिपाभतं सटीकम् * सिद्धप्राभूतं सटीकम् - सिद्धप्राभूत सटीकम् / सिद्धप्राभतं सटीकम * सिद्धग्राभूतं सटीकम् * सिद्धप्राभृतं सटीकम् /