Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાર
બાવકના
યાને નવપદે પ્રકરણ
(ગુજરાતીમાં ભાવાનુવાદ)
- ભાવાનુવાદકાર : પૂ. આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયરાજશેખરસૂરિ મ.
: પ્રકાશક : શ્રી વિજયદાનસૂરીશ્વરજી જૈન જ્ઞાનમંદિર અને પૌષધશાલા ટ્રસ્ટ
કાળુપુર રોડ, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમ: શ્રીદાન-પ્રેમ-રામચંદ્ર-હીરસૂરિગો નમઃ
હું નમ:
શ્રાવકનાં બાર વતો
યાને નવપદપ્રકરણ
: મૂલગ્રન્થકાર : સકલસિદ્ધાંતસારવેદી પ. પૂ. આચાર્યદેવશ્રી દેવગુણસૂરીશ્વરજી મહારાજા
: ટીકાકાર : નિપુણમતિ પ. પૂ. મહોપાધ્યાય શ્રીયદેવ મહારાજા
* : ભાવાનુવાદકાર : સિદ્ધાંતમહેદધિ સ્વ. પ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મ. ના પટ્ટાલંકાર પરમગીતાર્થ પરમ પૂજ્ય આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્વિજયહીરસૂરીશ્વરજી મ. ના શિષ્યરત્ન પરાર્થપરાયણ પ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજયલલિતશેખરસૂરીશ્વરજી મ. ના વિનય
આચાર્યદેવશ્રી રાજશેખરસૂરિ મહારાજ
: પ્રકાશક:: શ્રીવિજ્યદાનસૂરીશ્વરજી જૈન જ્ઞાનમંદિર અને પૈષધશાળા ટ્રસ્ટ
કાલુપુર રોડ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧.
: મૂલ્ય : ૫૦=૦૦
નકલ ૧૦૦૦,
- વિ. સં. ૨૦૪૭
સુચના :- આ પુસ્તક જ્ઞાનખાતાની રકમમાંથી પ્રકાશિત થયેલ હોવાથી પૂ. સાધુ-સાધવી કે જ્ઞાનભંડાર સિવાય કોઈ પણ ગૃહસ્થ આ પુસ્તક વસાવવું હોય તે છાપેલી કિંમત ચૂકવીને જ વસાવવું, અન્યથા દેષના ભાગીદાર બની જવાય.' મુદ્ર કાંતિલાલ ડી. શાહ, “ભરત પ્રિન્ટરી”, ન્યુ માર્કેટ, પાંજરાપોળ, રીલીફરોડ,
અમદાવાદ-૧ : ફોન : ૩૮૭૯૬૪
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીયા શ્રી વિજયદાનસૂરીશ્વરજી જૈન જ્ઞાનમંદિર અને પૌષધશાળા ટ્રસ્ટ-તરફથી આ શ્રી “નવપદ પ્રકરણ” ગ્રંથનું પ્રકાશન કરતાં અમે આનંદ અનુભવી રહ્યા છીએ. આ એક અત્યંત મહત્ત્વનો ઉપયોગી ગ્રંથ છે. તેના પર ગુજરાતી ભાવાનુવાદ આ પહેલવહેલે જ પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે. આ પ્રકાશનની પૂર્વભૂમિકા કાંઈક આ પ્રમાણેની છે.
સકલાગમરહસ્યવેરી પરમગુરુદેવ શ્રીમદ વિજયદાનસૂરીશ્વરજી મહારાજના પટ્ટ પ્રભાવક કર્મસાહિત્યનિપુણમતિ સિદ્ધાંતમહોદધિ પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાના પટ્ટાલંકાર પરમશાસનપ્રભાવક, સંઘસ્થવિર સુવિશાલગચ્છાધિપતિ શ્રીમદ્વિજયરામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાની અમારા જ્ઞાનમંદિર ઉપર સદૈવ કૃપાબ્દિ વરસી રહી છે, જેના પ્રભાવે પ્રતિવર્ષ પૂ. આચાર્યાદિ મુનિભગવંતોને ઉત્તમ ચાતુર્માસ-ગ મળતું રહે છે. તે પ્રમાણે વિ. સં. ૨૦૪પના ચાતુર્માસ માટે પૂજ્ય ગચ્છાધિપતિશ્રીની આજ્ઞા અને આશીર્વાદપૂર્વક તેઓશ્રીમદ્દના લઘુગુરુભાતા પરમ ગીતાર્થ સ્વ. પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજયહીરસૂરીશ્વરજી મહારાજાના પટ્ટધર પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજયલલિતશેખરસૂરીશ્વરજી મહારાજ, પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય રાજશેખરસૂરીશ્વરજી મહારાજ આદિ સ્વપરિવાર સાથે અત્રે જ્ઞાનમંદિરમાં પધાર્યા. તેઓશ્રીના પ્રભાવે ચાતુર્માસમાં આરાધના-પ્રભાવનાની સુંદર સુવાસ ફેલાઈ. પૂ. આ. શ્રીમદ્વિજયરાજશેખરસૂરીશ્વરજી મહારાજની સુધ શૈલીથી અનેક પ્રાચીન ગ્રંથના ગુર્જર અનુવાદ પ્રસિદ્ધ થયા છે. અભ્યાસીઓ માટે તેઓશ્રીના એ પ્રકાશને ખૂબ જ ઉપકારક બની રહ્યા છે. આવો જ એક આ શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથ છે, જેની ઉપર પૂજ્યશ્રીએ ગુજરાતી ભાષામાં સુંદર ભાવાનુવાદ કર્યો છે. આ ગ્રંથના પ્રકાશનને લાભ અમારા ટ્રસ્ટને આપવા અમે લેખક પૂજ્યશ્રીને વિનંતિ કરતાં તેઓશ્રીએ અમારી વિનંતિનો સ્વીકાર કરી અમારા ટ્રસ્ટ હસ્તકના જ્ઞાનદ્રવ્યના સદુપયેગની અમને તક આપી છે અને તેના પરિણામે આ ગ્રંથ આજે પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે.
આ પ્રસંગે એક સ્પષ્ટતા કરવી અત્યંત જરૂરી છે કે જ્ઞાનદ્રવ્યને ઉપયોગ મુખ્યત્વે પ્રાચીન ગ્રંથના હસ્તલેખન, જ્ઞાનભંડારોની જાળવણી, પૂ. સાધુ સાધ્વી ભગવંતની અધ્યયન-વ્યવસ્થા આદિમાં સમુચિત રીતે જ કરો એગ્ય છે. આવા ગ્રંથનું પ્રકાશન કરવાનું કર્તવ્ય છે કે યથાશક્તિ શ્રાવકોએ જ અદા કરવાનું છે. તે શક્ય ન હોય અને જ્ઞાનદ્રવ્યને..ઉપગ. અનિવાર્ય બને તે પણ તેમાં જરૂરી મર્યાદાનું પાલન આવશ્યક છે. તેથી જ પૂ. સાધુ-સાધ્વી ભગવંતે તથા શ્રી સંઘે હસ્તકના જ્ઞાનભંડારને જ આ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથ સાદર સમર્પિત કરાશે. ગૃહસ્થોએ આ ગ્રંથ વસાવવો હોય તે તેનું પૂરું મૂલ્ય જ્ઞાન ખાતે અર્પણ કરીને જ વસાવવો. અને જ્ઞાનભંડારમાંથી વાચન કરવા માટે ઉપગ કરવો હોય તે તેને યોગ્ય નકરે જ્ઞાન ખાતે આપવા ચૂકવું નહિ, જેથી કઈ પણ પ્રકારના દોષના ભાગીદાર ન થવાય.
પ્રાંતે જેઓશ્રીના શુભ આશીર્વાદથી આ ગ્રંથ પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે તે પૂજ્યપાદ્યશ્રી ગચ્છાધિપતિશ્રીજી તથા અનુવાદ પૂજ્ય આચાર્યદેવશ્રી રાજશેખરસૂરીશ્વરજી મહારાજ આદિ પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા દર્શાવવાપૂર્વક અંતરના આનંદ સહિત આ ગ્રંથ અમે પ્રકાશિત કરી રહ્યા છીએ. આ ગ્રંથના વાચન-મનન-ચિંતન દ્વારા “જ્ઞાનસ્ય ફલ વિરતિ ” એ શાસ્ત્ર ઉક્તિ અનુસાર સી કઈ વિરતિ ધર્મને આત્મસાત્ કરનારા બની આત્મકલ્યાણ સાધનારા બને એ જ મંગલ કામના
શ્રી વિજયદાનસૂરીશ્વરજી જૈન જ્ઞાનમંદિર
અને પૌષધશાળા ટ્રસ્ટ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ. પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાને
એક પાવન પરિચય
આ આદેશમાં ભૂતકાળમાં એવા અનેક મહાપુરુષ થઈ ગયા કે જેઓ સત્ય અને સિદ્ધાંતની સામે ઊભા થયેલા અનેક પડકારો સામે પહાડની જેમ અણનમ ઊભા રહ્યા. આપણું એ મોટું સૌભાગ્ય છે કે વર્તમાન વિષમ યુગમાં પણ એવી કઈ કઈ વિભૂતિના આપણને દર્શન થાય છે, જેમાંની એક વિભૂતિ છે પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા
સલગમરહસ્યવેદી પરમ ગીતાર્થ સ્વ. પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજયદાનસૂરીશ્વરજી મહારાજાના પટ્ટાલંકાર સિદ્ધાંતમહોદધિ કર્મસાહિત્યનિષ્ણાત સ્વ. પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાના પ્રથમ પટ્ટાલંકાર એવા આ મહાપુરુષની અનેક વિરલ વિશેષતાઓમાંની પ્રથમ દૃષ્ટિએ નજરે ચઢે તેવી એક વિશેષતા છે સત્યના પક્ષે અડીખમ ઊભા રહેવાની પહાડના જેવી અણનમતા ! અનેક ઝંઝાવાતે વચ્ચે પણ આગમન અભય કવચને વરેલા આ મહાપુરુષ સત્યના પક્ષે આજ સુધી અડગ રહ્યા છે. તેઓશ્રીની એ અડગતાએ વર્તમાન યુગના ઇતિહાસમાં અનેક પ્રભાવશાળી સુવર્ણ પૃષ્ઠો ઉમેર્યા છે. તેઓશ્રીની સિદ્ધાંતનિષ્ઠા પ્રત્યે અનેકના મસ્તક ઝુકી ગયા વિના રહેતા નથી.
વિક્રમની ૧૫રની સાલમાં જગ્યા અને સત્તર વર્ષની યુવાન વયે વિ. સં. ૧૯૬માં સંયમધર્મ સ્વીકાર્યો. નવ દાયકાથી પણ અધિક દીર્ધાયુ ધરાવતા આ મહાપુરુષ હાલ ૭૮ વર્ષનો સંયમ પર્યાય અને ૫૫ વર્ષનો સૂરિપદ પર્યાય ધરાવે છે. આપણે તેઓશ્રીના શાસનસમર્પિત, સિદ્ધાંતનિષ્ઠા ધન્યતમ જીવનનું વિહંગાવલોકન કરીએ.
વિ. સં. ૧૯૫૨ થી ૨૦ ૪૭ સુધીના ૯૬ વર્ષના સમય સાગરના કિનારે ઊભા રહીને પૂજ્યશ્રીના વ્યક્તિત્વને નિહાળવાને પ્રયાસ કરીશું તે તેઓશ્રીનું જીવન એક દીવાદાંડી સમું જણાયા વિના રહેશે નહિ. સ્વયં તિસ્વરૂપ રહીને જગતમાં અજવાળા પાથરવાનું બેવડું પુણ્યકાર્ય કરતું તેઓશ્રીનું વિરલ વ્યક્તિત્વ સાગરની દીવાદાંડી કરતાં પણ ઉપયોગિતા અને ઉપકારકતામાં અનેક ગણું ચઢી જાય એવું છે.
સંયમ સ્વીકાર્યા પછી બીજા જ વર્ષે ગુરુકૃપાથી વ્યાખ્યાનની પાટ સંભાળવાની જવાબદારી તેમના શિરે આવી. સમકિતની ગુજરાતી સજઝાયનો આધાર લઈને શરૂ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેલી પ્રવચનધારા અપૂર્વ ગુરુકૃપાના બળે અલ્પ સમયમાં જ શ્રાતા એમાં અદ્દભુત આ ણુ જમાવનારી બની ગઈ. તેઓશ્રીની ઉપદેશ વાણીના ગંગાપ્રવાહમાં ભલભલા પાષાણ હૃદયી શ્રેાતાઓના હૈયા હચમચી જતા... સાક્ષાત્ જાણે સરસ્વતીનું વરદાન ન હાય ! એવી તેમની પ્રવચનધારા શ્રેતાએના હૈયામાં આરપાર ઉતરી જતી. એ હૃદયસ્પર્શી વાણીના પ્રભાવે એક સમયે અમદાવાદની નામાંક્તિ હેાટલાના વકરામાં ધરખમ એટ આવી ગઈ હતી. ભદ્રકાળીના મંદિરે સેંકડા વર્ષોથી થતા એકડાના વધ હંમેશ માટે બંધ થઈ ગયા. એક તરફ ભૌતિક સુખના રંગે રગાયેલા અનેક આત્માએ સૌંસારને સલામ કરી સયમમાર્ગે વળવા લાગ્યા... તેા ખીજી તરફ તેઓશ્રીની વૈરાગ્ય વાણીથી અકળાઈ ઊઠેલા સ`સારસિક વર્ગ તેઓશ્રીના પ્રખળ વિધી થતા ગયા. એ વર્ગ સન્માર્ગ સામે અનેક અવરોધે ઊભા કરીને તેઓશ્રીને 'ફાવવા માટે અનેક ઉપાયા ચેાજવા લાગ્યા. તેમના શિરે અનેક કલ્પિત આપા એઢાડી મુંબઇ-અમદાવાદખંભાત વગેરે સ્થળે અદાલતાને આંગણે તેમને આરોપી તરીકે ખે‘ચી ગયા. પરંતુ તે દરેક પ્રસ`ગે પેાતાની સત્યનિષ્ઠાના પ્રભાવે નિર્દોષ પૂરવાર થઈને સાધુતાની શાન વધારીને બહાર આવ્યા.
પૂજ્યશ્રીના પ્રવચનમાં આગમના અર્ક તે મળે જ છે. પરન્તુ તદ્રુપરાંત સંસ્કૃતિ અને કયારેક રાજકીય વાતાવરણ અંગેના માર્ગદર્શક પરિપ વિચારો પણ સાંભળવા મળે છે. રાજકારણથી તદ્દન અલિપ્ત રહીને પણ પ્રસંગ આવ્યે રાજકીય નેતાગણ કે સત્તાધીશેાની શેહમાં તણાયા વિના સાચી, સ્પષ્ટ અને હિતકર વાતા તેઓશ્રી કહ્યા વગર રહેતા નથી. વિ. સં. ૨૦૦૮ના પેાતાના દિલ્હીના ચાતુર્માસ દરમ્યાન તે સમયના રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. રાજેન્દ્રપ્રસાદ અને વડાપ્રધાન શ્રી નહેરૂ સાથેની વાતચીતમાં દેશની તત્કાલીન બગડતી પરિસ્થિતિનું ધ્યાન દોરી તેમની સાથે અનેક પ્રશ્નો અંગે મુક્ત મને ચર્ચા કરી હતી.
તેઓશ્રીની અપ્રતિમ પ્રતિભા અને અનુપમ પુણ્યાઈ પરસ્પરની સ્પર્ધા કરે છે. અંગત જીવનની નાની મેાટી ખાખતા અંગે સઘળું જતું કરવા તેઓશ્રી જેટલા ઉદાર છે, તેટલા જ સિદ્ધાંતના પ્રશ્ને સહેજ પણ નમતું ન જોખવામાં અણુનમ છે. સંધસમાજમાં ઊભા થતા નાના-મોટા પ્રશ્નો પરત્વે શાસ્ત્રાનુસારી સ્પષ્ટ માર્ગદન આપવાનું ઉત્તરદાયિત્વ આજેય આ ઉંમરે પણ તેએ અપ્રમત્તપણે અદા કરી રહ્યા છે. તેઓશ્રીના મંતવ્યેા ભાવિ પ્રજા માટે દસ્તાવેજી પૂરાવા ખની જવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. જૈન-અજૈન જગતમાં ‘રામવિજયજી’ ના હુલામણા નામથી સુવિખ્યાત બની ચૂકેલા અને શતાધિક શિષ્યાનું ગુરુત્વ તેમજ હજારો અનુયાયીઓનુ નેતૃત્વ ધરાવતા એ પૂજ્ય આચાર્ય ભગવતના ચરણેામાં ભાવભરી વંદના...
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુવાદકીય ગ્રંથપરિચય:-પ્રસ્તુતગ્રંથમાં મિથ્યાત્વ, સમ્યક્ત્વ, શ્રાવકનાં બાર વ્રત અને સંખના એ દરેક વિષયનું “સ્વરૂપ” વગેરે નવ દ્વારથી વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. આથી જ આ ગ્રંથનું “નવપદ પ્રકરણ? એવું યથાર્થ નામ છે. જેનશાસનમાં અરિહંત વગેરે નવ પદે અતિશય પ્રસિદ્ધ છે. આથી આ ગ્રંથથી અપરિચિત જીવોને નવપદ પ્રકરણ” એવું નામ સાંભળતાં કે વાંચતાં આ ગ્રંથમાં અરિહંત વગેરે નવ પદનું વર્ણન હશે એ ભ્રમ થાય તે તેમાં નવાઈ ન ગણાય. આ ભ્રમ ન થાય એ માટે આ મુદ્રિત પુસ્તકનું “શ્રાવકનાં બાર વતે યાને નવપદ પ્રકરણ” એવું નામ રાખવામાં આવ્યું છે.
જો કે આ ગ્રંથમાં જણાવેલા મિથ્યાત્વ વગેરે પંદર વિષયનું વર્ણન “શ્રાવકપ્રજ્ઞપ્તિ” વગેરે અન્ય ગ્રંથોમાં પણ કરવામાં આવ્યું છે. આમ છતાં આ ગ્રંથમાં જે રીતે નવકારોથી વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તે રીતે અન્ય ગ્રંથમાં કરવામાં આવ્યું નથી. આ (= નવકારોથી વર્ણન) જ આ ગ્રંથની આગવી વિશેષતા છે. તેમાં પણ ટીકાકાર પૂજ્યશ્રીએ કથાઓ સહિત ટીકા રચીને આ ગ્રંથની વિશેષતામાં ઓર વધારો કર્યો છે.
આ ગ્રંથ મુખ્યતયા શ્રાવકોને ઉપયોગી હોવા છતાં સાધુઓને પણ ઘણે ઉપયોગી છે. તેમાં પણ વર્તમાનકાળમાં તે આ ગ્રંથ સાધુઓને અધિક ઉપયોગી બને તેમ છે એમ મારું માનવું છે. કારણ કે આમાં સુંદર કથાઓને ભંડાર ભરેલ હોવાથી મંદ ક્ષપશમવાળા પણ સાધુ ભગવંતે આના આધારે સારી રીતે વ્યાખ્યાન વાંચી શકે તેમ છે. આ રીતે આ ગ્રંથ ચતુર્વિધ સંઘને ઘણે ઉપયોગી છે. આમ છતાં આ ગ્રંથ ચતુર્વિધ સંઘમાં વર્તમાનકાળમાં એટલે બધે પ્રસિદ્ધ નથી. ચતુર્વિધ સંઘમાં આ ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ બને અને એની આગવી વિશેષતા ખ્યાલમાં આવે એ હેતુથી આ ગ્રન્થનો બૃહદ્દટીકા સહિત ભાવાનુવાદ કરવામાં આવ્યા છે. - ગ્રંથકારપરિચય –ઊકેશ (ઉપકેશ) ગચ્છમાં થયેલા શ્રીકક્ક( =મુકુદ) સૂરિના શિષ્ય આચાર્ય શ્રી દેવગુપ્તસૂરિએ આ ગ્રંથની રચના કરી છે. તેમનું પહેલાં જિનચંદ્ર” એવું નામ હતું. પણ પછી આચાર્ય પદ પ્રદાન સમયે દેવગુપ્ત” એવું નામ રાખવામાં આવ્યું. તેઓશ્રી અગિયારમી સદીમાં થઈ ગયા. તેઓશ્રીએ સ્વરચિત પ્રસ્તુત નવપદ પ્રકરણની લઘુટીકા પણ રચી છે, તદુપરાંત “નવતત્ત્વપ્રકરણ” વગેરે ગ્રંથની પણ રચના કરી છે. તેઓશ્રી એક સમર્થ વિદ્વાન હતા.
ટીકાકાર પરિચય –ટીકાકાર મહાત્મા આચાર્યશ્રી દેવગુપ્તસૂરિના શિષ્ય છે, (ટીકાકારના ગુરુશ્રી દેવગુપ્તસૂરિ અને નવપદ પ્રકરણના કર્તા શ્રી દેવગુપ્તસૂરિ એ બંને ભિન્ન છે. નવપદ પ્રકરણને કર્તા દેવગુપ્તસૂરિ ટીકાકારના પ્રદાદાગુરુ છે.) ટીકાકાર પૂજ્યશ્રીને સત્તા સમય બારમી સદી છે. તેઓશ્રીએ સં. ૧૯૬૫માં આ બૃહટીકાની રચના કરી છે, તદુપરાંત સં. ૧૧૭૪ માં નવપદ પ્રકરણ ઉપર (બીજી) ટીકાની અને સં. ૧૧૭લ્માં ચદ્રપ્રભા ચરિત્રની પણ રચના કરી છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકાર–સહકાર મરણ
વિસર્યા નહિ વિસરાય
સિદ્ધાંતમહેદધિ સ્વ. પરમારાધ્યાપાર આચાર્યદેવશ્રી પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા
શા માટે? મને વિ. સં. ૨૦૧૦માં મુંબઈ-દાદરમાં દીક્ષા આપીને સંયમરસી અને સ્વાધ્યાય પ્રેમી બનાવ્યા
સુવિશાલ ગચ્છાધિપતિ પરમ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવશ્રી રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.
મારી સંયમજીવન નૌકાના સફલ સુકાની બન્યા છે. તથા પ્રસ્તુત ભાવાનુવાદનું . સમર્થન કર્યું છે.
મને ગૃહસ્થાવસ્થામાં મુંબઈમાં સાધુઓમાં સ્વ. પરમગુરુ . પૂ. આચાર્યદેવ
સર્વ પ્રથમ આ મહાપુરુષનાં દર્શન થયાં શ્રી હીરસુરીશ્વરજી મહારાજા
અને સંયમજીવનમાં અલૌકિક માતૃ
વાત્સલ્યનું પ્રદાન કર્યું. ગુરુદેવ પૂજ્ય આચાર્યશ્રી
મારી સાહિત્ય સાધનામાં પ્રફસંશોધન લલિતશેખરસુરીશ્વરજી મ. સા. આદિથી સહયોગ આપી રહ્યા છે. આચાર્યશ્રી વીરશેખરસૂરિજી મ.
પ્રસ્તુત અનુવાદમાં બારવ્રતના ભાંગા
એનો ભાવાનુવાદ કરી આપ્યો છે. મુનિશ્રી રવિશેખરવિજયજી
વર્ષોથી વૈયાવચ્ચદ્વારા મારી સાહિત્ય
સાધનામાં અનુકૂળ બની રહ્યા છે. મુનિશ્રી ધમશેખરવિજયજી - પ્રસ્તુત ગ્રંથનું શુદ્ધિપત્રક તૈયાર કર્યું છે.
આ ભાવાનુવાદમાં ગ્રંથકાર કે ટીકાકારના આશયથી વિરુદ્ધ કે વ્યાકરણ આદિની દષ્ટિએ અશુદ્ધ અનુવાદ થઈ ગયો હોય તે તે બદલ મિચ્છામિ દુક્કડમ. દહેજ મા. સુ. ૩
-રાજશેખરસૂરિ વિ. સં. ૨૦૪૭.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિ પત્રક
પૃષ્ઠ
પંક્તિ
અશુદ્ધ અર્થવાળા પ્રયોગોથી
અર્થવાળા શબ્દ પ્રયોગોથી વિવિધ સ્ત્રીરૂપી
ધટી
વિવિધિ સ્ત્રીરૂપી ઘટી કરેલા પણ સાથે ધન રોકન્યા ભવોભવ અનુગ્રહત પધારાવવાં अन्नतिथिपसंसा परपाषण्डसस्तव કાશાંબી વિચાર્યું.
૧૦૮ ૧૧૪ ૧૨૯
તો શું હું
કરેલાં પણું ધન રાયો ભભવ અનુગ્રહું પધરાવવાં अन्नतित्थियपसंसा परपाषण्डसंस्तव કૌશાંબી વિચાર્યું તો હું શું વિરમય ચતુર્વિધ पाणइवाए - હિંસાનો સંતોષ પતિમારિકા ભંગાભંગરૂપ વિચારીને મેળવનારની
૧૩૩
૧૩૭
૧૪૧ ૧૪૩
૧૪૪
૧૭૬
વિસ્મમ ચતુર્વિધ पाणाइवाए હિસાને સંતુષ પતિમારિકા, ભંગાભંગારૂપ બિચારીને મેળવારની (ગૃહસ્થાવસ્થામાં) વિáવતા આ પ્રમાણે આનેશીલનાશ
- ૧૮૬
૧૮૮
વિકલવતા આ પ્રમાણે આને શીલનાશ
જ્યાં ઉદ્યાનમાં
૨૩૬
ઉદ્યનમાં
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિ
અશુદ્ધ હતો
પૃષ્ઠ ૨૪૩ ૨૪૫ ૨૪૮
હતી
૨૬૩ ૩૦૦
૩૧૨ ૩૧૬ ૩૨૨
વિનયથી પાસે વંદાય છે થડ જ દ્વાદશાવત તુણ, સ્પર્શ, પ્રયોગા संयात સામાયિ કકરવાની પ્રસદ્ધિ
तेसिं પાસે વિનયથી તે વંદાય છે થોડા જ દ્વાદશાવત તૃણપશs, પ્રયોગ संयति સામાયિક કરવાની પ્રસિદ્ધ
૩૩૦
૩૪૧
૩૪૬
o
૩૪૮
૩૪૮
૩૬૧
૩૭૩ ૩૭૩
૩૮૬
૩૯૮ ૪૦૧ ૪૧૧ ૪૧૮’ ૪૨૦
ચંદ્રસાગરને આચારનાર યતનમાં અભૂષણે પોતાને સંસાર થાય. સુવ્રત પાદપગમન હતા હતા. લઈ. એટલા પાદપગમન પાદપેગમને પારણે પડશે.” નિયે સાખીને
સાગરચંદ્રને આચરનાર યતનામાં આભૂષણે પિતાને સંસ્તાર થાય. સૂત્રતા પાદપોપગમન હતા.
૪૨૬
૪૨૯ ૪૩૫
લઈ
૪૩૫
૪૩૫ ४४७ ૪૬૨ ૪૬૪
એટલે પાદપપગમન પાદપપગમન પારણું પડ્યા. નિચ્ચે નાખીને
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનુક્રમણિકા–૧ | પૃષ્ઠ | વિષય
પહેલું અણુવ્રત
પૃષ્ઠ
૧ સ્વરૂપ ૨ ભેદ ૩ ઉત્પત્તિ ૪ દેષ ૫ ગુણ ૬િ યતના ૭ અતિચાર ૮ ભંગ ૯ ભાવના
- બીજુ અણુવ્રત . ૧ સ્વરૂપ
૧૩૭ ૧૩૯ ૧૪૧ ૧૪૨ ૧૪૪ ૧૫૨ ૧૫૩ ૧૫૫ ૧૫૬
૩ ઉત્પત્તિ
વિષય મિથ્યાત્વ, સમ્યકત્વ, બારવ્રતા અને સંલેખન એ ક્રમમાં હેતુ કેટલી સ્થિતિ ઘટે ત્યારે સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થાય ? ગ્રંથરચનાનું પ્રયોજન ધર્મશાસ્ત્રોને ઉપદેશ આપ એ શ્રેષ્ઠ ઉપકાર છે. નવ ભેદો ( =ધારે)
મિથ્યાત્વ ૧ સ્વરૂપ ૨ ભેદ ૩ ઉત્પત્તિ
સાધુએથી થતા લાભો ૪ દોષ ૫ ગુણ ૬ યતના ૭ અતિચાર ૮ ભંગ ૯ ભાવના
સમ્યકત્વ ૧ સ્વરૂપ ૨ ભેદ ૩ ઉત્પત્તિ ૪ દેષ • ૫ ગુણ ૬ યતના ૭ અતિચાર ૮ ભંગ ૯ ભાવન
૫ ગુણ ૬ યતના ૭ અતિચાર ૮ ભંગ ૯ ભાવના
૧૫૭ ૧૫૮ ૧૬૦ ૧૭૧. ૧૭૪ - ૧૭૪ ૧૭૫ ૧૭૭ ૧૭૭
ત્રીજુ અણુવ્રત
૧૭૯
૧૮૦
૮૫
૧ સ્વરૂપ ૨ ભેદ ૩ ઉત્પત્તિ ૪ દોષ ૫ ગુણ્ય ૬ યતના
૭ અતિચાર ૧૩૪ ૮ ભંગ ૧૩૫ | ૯ ભાવના
૮૭
૧૮૧ ૧૯૫ ૨૦૬ ૨૦૬ ૨૦૮ ૨૦૮
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
ચેથું અણુવ્રત
२०६
૧ સ્વરૂપ ૨ ભેદ, ૩ ઉત્પત્તિ
૨૮૦ ૨૮૬ ૨૮૯
૨૧૩
૨૪૪
૫ ગુણ ૬ યતના ૭ અતિચાર ૮ ભંગ ૯ ભાવના
૩૧૮
૩૨૨
પૃષ્ઠ | વિષય
પૃષ્ઠ ઉપભેગ–પરિભેગ પરિમાણ ૧ સ્વરૂપ
૨૮૦ ૨૧૨ ૨ ભેદ. ૨૧૨ ૩ ઉત્પત્તિ
૪ દોષ ૨૨૦ ૫ ગુણ
૩૧૮ ૨૪૫ ૭ અતિચાર ૨૪૮ ૮ ભંગ
૩૨૧ ૨૪૮ ૯ ભાવના
અનર્થદંડ વિરમણ ૨૪૯ | ૧ સ્વરૂપ
૩૨૩ ૨૪ - ૨ ભેદ
૩૨૪ ૩ ઉત્પત્તિ ૨૫૭ ૪ દેષ
૩૩૧
૩૩૭ ૬ યતને -
૩૩૮ ૨૬૭ '૭ અતિચાર
૩૩૯ ૮ ભંગ
૩૪૧ ૨૬૯ ૯ ભાવના
૩૪૧
૨૫૦ .
૩૩૧
પાંચમું અણુવ્રત ૧ સ્વરૂપ ૨ ભેદ ‘૩ ઉત્પત્તિ ૪ દોષ ૫ ગુણ ૬ યતના '૭ અતિચાર ૮ ભંગ ૯ ભાવના
૫ ગુણ
૨૬૯
દિશા પરિમાણવ્રત
સામાયિકત્રત
૨૭૧ ર૭૧ ૨૭૨
૧ સ્વરૂપ ૨ ભેદ ૩ ઉત્પત્તિ
૨૭ર
૧ સ્વરૂપ ૨ ભેદ ૩ ઉત્પત્તિ ૪ દેષ ૫ ગુણ ૬ યતના ૭ અતિચાર ૮ ભગ ૯ ભાવના
૨૭૪ २७७
૩૪૩ ૩૪૪ ૩૪૫ ૩૫૧ ૩૫૮ ૩૭૨ ૩૭૩ ૩૭૪ ૩૫
૫ ગુણ ૬ યતના ૭ અ તચાર ૮ ભંગ ૯ ભાવના
૨૭૭.
૨૭૯ ૨૭૯
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
પૃષ્ઠ
દેશાવમાસિક
૩૭૬
૪૦૪
૪૦૫
૧ સ્વરૂપ ૨ ભેદ ૩ ઉત્પત્તિ ૪ દોષ
૩૭૮
४०८ ૪૧૩
૩૭૮
૪૨૦
૫ ગુણ
૪૩૬ ૪૩૭ ૪૩૮ ૪૩૮
૬ યતના ૭ અતિચાર ૮ ભંગ ૯ ભાવના
૩૮૩
પૃષ્ઠ | વિષય
અતિથિસંવિભાગ ૧ સ્વરૂપ ૩૭૮
૨ ભેદ ૩ ઉત્પત્તિ ૪ દેશ
૫ ગુણ ૩૮૦
૬ યતના ૩૮૩ ૭ અતિચાર
૮ ભગ ૩૮૪
૯ ભાવના --- ૩૮૪
સંલેખના ૧ સ્વરૂપ
૨ ભેદ ૩૮૫.
૩ ઉત્પત્તિ ૩૮૫
૪ દોષ ૩૮૭
૫ ગુણ ૩૮૮ ૬ યતના
૭ અતિચાર ૮ ભંગ ૯ ભાવના
પ્રકરણ રચના હેતુ ४०३
ટીકાકાર ની પ્રશસ્ત . ૪૦૩ ભાવાનુવાદકારની પ્રશસ્તિ
પૈષધોપવાસ
૪૪૭
૪૫૦
૧ સ્વરૂપ ૨ ભેદ ૩ ઉત્પત્તિ ૪ દોષ
૪૫૨ ૪૫૪
૫ ગુણ
૩૮૮
૪૭૨ ૪૭૩ ૪૭૫
૬ યતના ૭ અતિચાર
૧૦૦
૪૭૫
૪૦૦
૪૭૮
૮ ભંગ
૯ ભાવના
૪૭૮ ૪૮ ૯
.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
દૃષ્ટાંતેની અકારાદિ અનુક્રમણિકા-૨
પૃષ્ઠ | દષ્ટાંત
પૃષ્ઠ
૩૩૭
૨૮૨
૫૩
૪૬૦
દૃષ્ટાંત અંગરક્ષક અંબડના શિષ્યો આનંદ શ્રાવક આષાઢાચાર્ય ઇંદ્રનાગ કપાલભિક્ષુ કાર્તિકોઠ કામદેવ કુબેરદત્ત કુદ૦ કૃતપુરયા
૩૯૫ ૧૦૮
૪૯ ૩૨૪
૧૮૨ ૩૨૧ ૧૪૩
૧૩૫
૩૮૧ ૨૧૬
મદ્ય પીનાર ઋષિ મહાશતક મુગલઋષિ મંડિકાર યાદવકુમાર રાજગૃહીને ભિખારી રાજ વજસ્વામી વસુરાજા વણિકપુત્રી વસુમિત્રા વિજયચોર વિષ્ણુકુમાર લહણ વણિકપુત્ર
૧૧૨.
૨૧.
૧૭૧ ૨૧૮
કેણિકરાજા
૨૭૨ ૩૫૧ ૧૫૧
૨૮૨ ૧૮૨
કંડરીકમુનિ ક્ષેમમંત્રી ગોવિંદવાચક ગોછામાહિલ ચારુદત્ત ચિલતિપુત્ર
૨૫
૧૨૦ ૩૨૯ ૩૭૬
૨૫૮
૧૦૧ ૪૨૮
ચેર
૩૨૫
૨૭૫
૫૮ ૬૫
૩૨૮
૨૬૬ ૪૧૨ -૩૦૦
૩૮૯
૧૪૪
૧૦૫
૨૧૪
ચંડકૌશિકસર્ષ જમાલિ જિનદાસબાવક
શ્રેષ્ઠી જબૂસ્વામી તામલિતાપસ ત્રણ સખીઓ ત્રિવિક્રમભટ્ટ દામનક દષ્ટિવિષસપ ધનસાર્થવાહ નાગદત્ત નાગસ્ત્રી નંદમણિયાર પતિમારિકા પંડર આર્યા બ્રાહ્મણ બે બ્રાહ્મણ પુત્ર મહેશ્વરદત્ત
૧૪૫ ૩૭૭
શકટાલ શાલિભદ્ર શિવરાજષિ શિવશમ શેખચલી. શંખશ્રાવક શ્રાવકપુત્રી શ્રાવકપુત્ર શ્રેણિક શ્રેયાંસકુમાર સાગરચંદ્ર સાર્થવાહપુત્રો સીતા સુદનશેઠ સુબંધુમંત્રી સુભદ્રા સેડુબક સેરઠનો શ્રાવક સંભૂતિ સ્કંદકસૂરિ સ્કંદમુનિ હરણ
૪૩૯ ૩૫૯
૯૫ ૨૨૬
•
૮૭
૩૬૦
૨૯૬
૧૯૫ ૧-૧૪
૮૫ ૧૪૨
૨૨૦
૨૯૯
२८८
૨૪ ૪૫૪ ૩૨૬ ૪૭૫૪૦૯
૨૫૧
૯૮
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથ
૧ જ્ઞાનસાર અષ્ટક
૨ પ્રશમરતિ
૩ હારિભદ્રીય અષ્ટક
૪ પંચસૂત્ર
૫ પચાશક ભાગ ૧-૨
૬ ગુરુતત્ત્વ વિનિશ્ચય ભાગ ૧-૨
૭ ૫ચવસ્તુક
૮ મૈત્રી સાધના
આ. ભ. શ્રી રાજશેખર મ. સા. ના સ’પાદિત-અનુવાદિત વિવચિત ગ્રંથા
૯ પ્રમાદ પુષ્પ પરિમલ
૧૦ સત્સંગની સુવાસ
૧૧ માતા-પિતાની સેવા
૧૨ તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર
૧૩ શ્રમણ ક્રિયાનાં સુત્ર
સાઇઝ
ફૂલ્સકેપ ૧૬ પેજી
""
ક્રાઉન
,,
,,
""
૧૪ નિત્ય ઉપયાગી સાધના સંગ્રહ
૧૫ પ્રદેશળ ધ
૧૬ શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને નવપદ પ્રકરણ ,, ૧૭ સિદ્ધહેમ વ્યાકરણ ( મધ્યમવૃત્તિ ) ૧૮ તવા
""
""
',,
19
..
3
૧૬
""
..
.
""
-99
""
39
પેકેટ બુક
35
૮ પેજી
ટીકાના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૮ પેજી સંસ્કૃત ટીકા સહિત ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
"'
""
વિષય
મૂળક્ષ્ાકા સાથે ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
""
""
મૂળસૂત્ર
99
""
""
j.
,,
دو
,,
""
39
મૈત્રી ભાવનાનું ગુજરાતી વિવેચન
પ્રમાદભાવનાનું સત્સૉંગના મહિમાનુ` વિવેચન
ગુજરાતી વિવેચન
નવતત્ત્વાનુ' ગુજરાતી વિવેચન
"3
નૂતન દીક્ષિત વગેરેને કંઠસ્થ કરવાનાં આવશ્યક ક્રિયાનાં ત્રા ગૃહસ્થાને ઉપયોગી વિવિધ વિષયાના સંગ્રહું
પ્રદેશબંધ વિષે વિસ્તૃત સ`સ્કૃત ટીકા સંસ્કૃત ટીકાનું ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
સંસ્કૃત વ્યાકરણ અસહિત મૂળસૂત્ર
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
પૂજયપાદ પરમશાસનપ્રભાવક વ્યાખ્યાવાચસ્પતિ આચાર્યદેવ
શ્રીમદ્દ વિરામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાનાં
પ્રગટ થયેલાં પુસ્તકોની યાદી ક્રમાંક પુસ્તકનું નામ
1 ક્રમાંક પુસ્તકનું નામ ૧ આચારાંગ-ધૂતાધ્યયન ભા. ૧
૨૭ ધર્મ કથાઓ ભા. ૧ ' ૨ આત્માને ઓળખો
૨૮ ધર્મરત્નપ્રકરણમ ભા. ૧ 3 Know thy Self
૨૯ ધમરતનપ્રકરણમ ભા. ૨ 7 The idenl of real culture in ૩૦ નવપદ માહાભ્ય વર્ણન the Ramayana.
નવપદ સ્વરૂપ દર્શન ų The Right Direction of ૩૨ પતન અને પુનરુત્થાન ભા. ૧
read progress. ૩૩ પતને અને પુનરુત્થાન ભા. ૨ ૬ આત્મોન્નતિનાં પાન ભા. ૧
૩૪ પતન અને પુનરુત્થાન ભા. ૩ . ૭ આત્મોન્નતિનાં સોપાન ભા. ૨
૩૫ પર્યુષણસંદેશ લેખમાળા ૮ આત્મોન્નતિનાં સોપાન ભા. ૩
૩૬ પ્રકાશના કિરણો - - ૯ કથાઓ અને કથા પ્રસંગે ભા. ૧
૩૭ પ્રકીર્ણ કથા સંગ્રહ : ૧૦ કથાઓ અને કથા પ્રસંગે ભા. ૨ ૩૮ પૂનાથી કરાડ સુધીનાં પ્રવચન ૧૧ કુંભજ તીર્થની યાત્રાએ
36 Baldiksha or Child Sanyas ૧૨ ચાર ગતિનાં કારણે ભા. ૧
૪૦ રામાયણમાં સંસ્કૃતિને આદર્શ ભા. ૧ ૧૩ ચાર ગતિનાં કારણે ભા. ૨
૪૧ રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો આદશ ભા. ૨ ૧૪ જયાનંદ કેવલી ચરિત્ર ભા. ૧
કર રામાયણમાં સંસ્કૃતિને આદર્શ ભા. ૩ ૧૫ જિનભક્તિનો મહોત્સવ .
૪૩ રામાયણમાં સંસ્કૃતિને આદશ ભા. ૪ ૧૬ જૈન પ્રવચન ભા. ૧
૪૪ વીરવિભુની અંતિમ દેશના જૈન રામાયણ ભા. ૧
૪૫ સત્યનું સમર્થન યાને ૧૮ જૈન રામાયણ ભા. ૨
જૈન સાહિત્યની સર્વોત્કૃષ્ટતા ૧૯ જૈન રામાયણ ભા. ૩ -
૪૬ સનાતન સત્યને સાક્ષાત્કાર જૈન રામાયણ ભા, ૪
૪૭ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટીકરણ ૨૧ જૈન રામાયણ ભા. પ
સંધનું સ્વરૂપ ભા. ૧, ૨૨ જેન રામાયણ ભા. ૬
સંધનું સ્વરૂપ ભા. ૨ ૨૩ જૈન રામાયણ ભા. ૭
- સિરિમઈ સમરાઈગ્ય કહા ૨૪ દિશા સૂચન ભા. ૧ (જાહેર વ્યાખ્યાન)
ભૂમિકા ભા. ૧ ૨૫ દિશા સૂચન ભા. ૨ (જાહેર વ્યાખ્યાન) ૫૧ રામાયણમાં સંસ્કૃતિને આદર્શ ભા. ૧ ૨૬ દિશા સૂચન ભા. ૩ (જાહેર વ્યાખ્યાન) | પર રામાયણમાં સંસ્કૃતિને આદર્શ ભા ર દિ.આ.
* ૦
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમાંક પુસ્તનું નામ
૭૪
૫૩ રામાયણમાં સંસ્કૃતિના આદશ ભા.૩ દ્વિ.આ. +૭ર ૫૪ રામાયણમાં સંસ્કૃતિને આદર ભા.૪ .િ. +૭૩ ૫૫ રામાયણમાં સંસ્કૃતિના આદર્શ ભા.પ કિ.. ૫૬ રામાયણમાં સંસ્કૃતિને આદર્શ ભા૬ દ્રિ.આ. ૫૭ રામાયણમાં સંસ્કૃતિના આદશ ભા.૭ કિં.આ. જૈન રામાયણ ભા.૧ નવી આવૃત્તિ
૭૫
૫૮
૫૯ જૈન રામાયણ ભા.ર નવી આવૃત્તિ
o
જૈન રામાયણ ભા.૩ નવીઆવૃત્તિ રૂ.૬-૫૦ +૬૧ જૈન રામાયણ ભા.૪ નવી આવૃત્તિ રૂા.૬-૫૦ +દર જૈન રામાયણ ભા.પ નવી આવૃત્તિ રૂા.૬-૫૦ +૬૩ જૈન રામાયણ ભા.૬ નવી આવૃત્તિ રૂા.૬-૫૦ નવપદ દર્શન
૪
૫ જીવન સાકલ્ય દર્શન ભા. ૧
દુઃ
જીવન સાફલ્ય દર્શન ભા. ૨
+૬૭ સમ્યગ્દર્શન ખીજી આવૃત્તિ રૂા ૨૫-૮૦ ૬૮ શ્રાદ્ધ ગુણુ દૃન ભા. ૧
++૯ શ્રાદ્ધ ગુણ દૃન ભા. ૨ - રૂા. ૫૧૦૦ની શ્રાદ્ધ ગુણ દર્શન ભા. ૩
+91 શ્રાદ્ધ ગુણ દર્શન ભા. ૪
---
૧૬
*
ક્રમાંક પુસ્તકનું નામ
૭
+૭૭
+2
+૭૯
+૮૦
+૯૧
૮૨
૧૮૩
+૪
+૮૫
૮૬
શ્રેણિ | +૮૭
+૨૮
સધ સ્વરૂપ દર્શન ભા.૧ સંધ સ્વરૂપ દર્શન ભા.૨ સધ ત્રરૂપ દર્શન ભા.૩ સંધ સ્વરૂપ દર્શન ભા.૪ સંઘ સ્વરૂપ દર્શન ભા.પ
ધર્મી સ્વરૂપ દર્શીન
૧. ૨૫-૦૦
શ્રમણ ગુણદર્શીત
૨૧. ૧૨-૦૦
યુવાનીની સફળતાનેા રાજમાર્ગ રૂા. ૧-૨૫
રૂા. ૬૧-૦૦ ની
શ્રેણિ
જૈન શાસનનું હા
રૂા. ૧-૦૦
દીપાલિકાના દિવ્ય સ ́દેશ શ. ૨-૫૦
આત્માને આળખા
રૂા. ૨૮-૦૦
સાચા સુખની શોધમાં
સાચા સુખના મા
કેમ ઉતરશે! પાર ? મુક્તિને રાજમા
રૂા. ૩૨-૦૦
૩૧. ૩૦-૦૦
રૂા. ૩૦-૦૦
રૂા. ૩૦-૦૦
પતન અને પુનરુત્થાન ભા-૧રૂા. ૩૦-૦૦ પતન અને પુનરુત્થાન ભાર
* શ્રી જિનવાણી પ્રચારક ગ્રંથમાળાના અન્વયે ક્રમાંક નં ૩૦ તથા ૩૧ ભેગા કરીને ક્રમાંક નં. ૬૪ નું પુસ્તક શ્રી જૈન પ્રવચન પ્રચારક ટ્રસ્ટ મુંબઈ તરફથી પ્રગટ થયેલ છે.
ક્રમાંક નં. ૧૬ એ ભાગમાં ક્રમાંક ન. ૬૫-૬૬ રૂપે પ્રગટ થયેલ છે.
* ક્રમાંક નં. ૪૭ ક્રમાંક નં. ૬૭ પુસ્તકમાં સૌંપૂર્ણ સમાવિષ્ટ થઈ જાય છે. જે આ દ્વિતીયવૃત્તિ રૂપે પ્રગટ થાય છે.
* ક્રમાંક ન. ૨૮ તથા ૨૯ ભેગા કરીને તેમજ તેના પુસ્તકાકારે અપ્રગટ એવા સઘળાં પ્રવચનાને સકલિત કરીને ક્રમાંક નં. ૬૮-૬૯-૭૦-૭૧ પ્રગટ થયેલ છે. જેના ઘેાડા જ પુસ્તકૈા સ્ટોકમાં છે.
* ક્રમાંક નં. ૪૮-૪૯ ભેગા કરીને તેમજ તેના પ્રગટ અને અપ્રગટ એવા અનેક પ્રવચાને સકલિત કરીને ક્રમાંક નં. ૭૨-૭૩-૭૪-૭પ પ્રગટ થયેલ છે. ૭૬ હવે પછી પ્રગટ થશે.
* ક્રમાંક ૩૨, ૩૩, ૩૪ આ ત્રણ ભાગ નવી આવૃત્તિમાં બે ભાગમાં પ્રગટ થશે. ક્રમાંક ૮૮ હાલમાં પ્રેસમાં છે.
* ક્રમાંક ૨ તથા ક્રમાંક ૨૪, ૨૫, ૨૬નાં પ્રવચનેા ક્રમાંક ૮૨ થી ૮૬ માં સમાવી લેવામાં આવ્યાં છે. માંધ : ઉપરાક્ત પુસ્તકેા લગભગ અપ્રાપ્ય છે. જેથી જેટલા પ્રાપ્ય છે તેની આગળ + આ નિશાન કરેલ છે. જે પ્રાપ્ય છે તે પણુ અલ્પ સખ્યામાં છે, માટે જરૂરિયાતવાળા આ અંગે શ્રી જિનવાણી પ્રચારક ટ્રસ્ટ મુંબઈને શીઘ્ર સંપર્ક સાધે,
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધરણે પદ્માવતી સંપૂજિતાય ૐ હ્રીં શ્રીં શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ શ્રીદાન-પ્રેમ-રામચંદ્ર-હીરસૂરિ ગુરુ નમઃ
ઉં નમ: પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રી દેવગુપ્તસૂરિ મહારાજ વિરચિત પૂજ્યપાદ ઉપાધ્યાય શ્રી યશેદેવ મહારાજ રચિત ટીકા સહિત
શ્રાવકનાં બારવ્રત
' યાને શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો આચાર્ય શ્રી રાજશેખરસૂરિએ કરેલો
ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
ટીકાકારનું મંગલાચરણ : જેમણે શુદ્ધ (ઃશુલ) ધ્યાનરૂપી ધનની પ્રાપ્તિથી કર્મરૂપી દારિદ્રયને નાશ કરીને મેક્ષ મેળવ્યું તે જિનેશ્વરને હું નમન કરું છું. [૧] જેમણે કર્ણોરૂપી શત્રુઓને જીત્યા છે, જેમણે અનુપમ મહિમાવંત કેવલજ્ઞાનરૂપી ધજાને પ્રાપ્ત કરી છે, જેમની દેવો અને અસુરેએ પૂજા કરી છે, તેને કહેનારા તે વીર પ્રભુ જય પામે છે. [૨] જેની કૃપારૂપી નૌકાથી વિદ્વાનો રમતથી શેયરૂપ સાગરને તરી જાય છે, તે સરસ્વતીદેવી મારું સાન્નિધ્ય કરે. [૩] જેમના સંગરૂપી ચંદ્રને ઉદય થતાં મારી આ બુદ્ધિરૂપી કુમુદિની (= ચંદ્રવિકાસી કમળ) જલદી અસાધારણ વિકાસને પામી, તે મારા ગુરુની હું ભક્તિથી સ્તુતિ કરું છું. [૪] શ્રીદેવગુપ્તસૂરિએ રચેલા નવપદ પ્રકરણની ટીકા કરવાની ઈચ્છાવાળે હું સજજનોને આ પ્રમાણે (= હવે પછીની ત્રણ ગાથામાં કહેવાશે તે પ્રમાણે) વિનંતિ કરું છું. [૫] જો કે આ ગ્રંથ ઉપર મૂલગ્રંથકાર પૂજ્યશ્રીએ જ સ્વયં ટીકા રચી છે, તે પણ તે ટીકા ગહન શબ્દોવાળી હોવાથી સુગમ નથી, આથી અલ્પબુદ્ધિવાળાઓની ઈચ્છાને અનુસરીને હું વિશેષ સ્પષ્ટ અર્થવાળા પ્રવેગોથી મનોહર અને કાંઈક વિસ્તારથી શોભતી આ ટીકા રચું છું. [૬] આ ટીકા રચવામાં મારાથી પ્રમાદના કારણે જે કંઈ (જિનવચનથી) વિરુદ્ધ થાય (= કહેવાય) તે બધું વિદ્વાનોએ પુત્રના અપરાધની જેમ માફ કરવું. [૭]
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને
મૂલગ્રંથકારનું મંગલાચરણ અહીં પ્રારંભમાં જ ઈષ્ટદેવતાની સ્તુતિ અને અભિધેય વગેરે ત્રણને કહેવાની ઈચ્છાવાળા પ્રકરણ કાર (પહેલી) ગાથાને કહે છે -
नमिऊण वद्धमाणं, मिच्छं सम्मं वयाई संलेहा
नवभेयाई वोच्छं, सड्ढाणमणुग्गहट्ठाए ॥१॥ શ્રી વર્ધમાનસ્વામીને નમીને શ્રાવકોના ઉપકાર માટે મિથ્યાત્વ, સમ્યકત્વ, બારવ્રત અને સંલેખના એ દરેકનું નવકારોથી વર્ણન કરીશ.
પ્રશ્નઃ અહીં ઈષ્ટદેવને નમસ્કાર કરવો એ બિનજરૂરી હોવાથી અને અપ્રાસંગિક હોવાથી શાસ્ત્રના પ્રારંભમાં જ ઈષ્ટદેવને નમસ્કાર કરે એ અયુક્ત છે. તથા જેણે શાસ્ત્રને જાણ્યું નથી તેવા પુરુષને અભિધેય વગેરેનું જ્ઞાન કરાવવું એ અશક્ય છે, અર્થાત્ જેણે શાસ્ત્રનું પઠન કરીને શાસ્ત્રને બોધ મેળવ્યું નથી તેને અભિધેય આદિનું જ્ઞાન ન કરાવી શકાય, આથી શાસ્ત્રના પ્રારંભમાં જ અભિધેય આદિનું પ્રતિપાદન કરવું એ પણ અગ્ય છે.
ઉત્તર :- આ કથન બરોબર નથી. કારણ કે શિષ્ટ પુરુષનો આ જ આચાર છે કે ઈષ્ટ કાર્ય કરવા પ્રવૃત્ત થતા શિષ્ટએ ઈષ્ટદેવની સ્તુતિ કરવાપૂર્વક જ ઈષ્ટ કાર્યમાં પ્રવૃત્ત થવું જોઈએ.” કહ્યું છે કે
આ શિષ્ટ પુરુષને આચાર છે કે શિષ્ટ પુરુષે હંમેશાં કેઇ પણ કાર્યમાં ઇષ્ટદેવની સ્તુતિપૂર્વક જ પ્રવૃત્તિ કરે છે.”
ઈષ્ટદેવને કરેલા નમસ્કારનું શિષ્ટાચાર પાલન એ પ્રયોજન હોવાથી તમોએ પ્રારંભમાં ઈષ્ટદેવને નમસ્કાર ન કરવામાં “બિનજરૂરી હોવાથી” એ જે હેતુ બતાવ્યા તે અસિદ્ધ છે. શાસ્ત્રના પ્રારંભમાં ઈષ્ટદેવને નમસ્કાર ન કરવામાં “અપ્રાસંગિક હોવાથી” એ જે હેતુ આપે તે પણ અસિદ્ધ છે. કારણ કે શાસ્ત્ર કલ્યાણરૂપ છે. શાસ્ત્ર કલ્યાણરૂપ હોવાથી તેની રચના કરવામાં વિશ્ન આવવાની સંભાવના રહેલી છે. ઈષ્ટદેવને કરેલ નમસ્કાર સંભવિત વિનોની શાંતિનો હેતુ છે, અર્થાત્ ઈષ્ટદેવને નમસ્કાર કરવાથી સંભવિત વિદનો દૂર થાય છે. આથી શાસ્ત્રના પ્રારંભમાં ઈષ્ટદેવને નમસ્કાર કરવું એ પ્રાસંગિક છે= પ્રસંગને અનુરૂપ છે. કહ્યું છે કે –
કલ્યાણકારી કાર્યો બહુ વિદનવાળાં હોય છે. આથી જેમ વિદ્યા શિખવામાં અને મહાનિધાનને લેવામાં મંગલ અને (૩ઘવાર) ધર્માચરણ
૧. અસિદ્ધ = પક્ષમાં હેતુને અભાવ.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ પૂર્વક પ્રવૃત્તિ થાય છે તેમ શાસ્ત્રમાં (=શાસ્ત્રને રચવામાં કે ભણવામાં) મંગલ અને ધર્માચરણપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ.'
જેણે સંપૂર્ણ શાસ્ત્રનું અધ્યયન કર્યું નથી એ પુરુષ પણ શાસ્ત્રના પ્રારંભમાં કહેલા અભિધેય વગેરેને જાણીને આ શાસ્ત્ર અભિધેયથી રહિત તો નથી ને? ઈત્યાદિ શંકાથી રહિત બને છે, અને એથી તે શાસ્ત્રના અધ્યયનમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. આ પ્રમાણે શાસ્ત્રના પ્રારંભમાં અભિધેય વગેરેનું પ્રતિપાદન શાસ્ત્રમાં પ્રવૃત્તિનું કારણ હોવાથી સુક્ત છે. આ વિષે કહ્યું છે કે –
“બુદ્ધિમાન પુરુષે શાસ્ત્રમાં પ્રવૃત્તિ કરે એ માટે શાસ્ત્રના પ્રારંભમાં ફલ (= પ્રોજન), અભિધેય અને સંબંધ એ ત્રણ સ્પષ્ટ કહેવા જોઈએ, અને ઈષ્ટ (શાસ્ત્રરચના) કાર્યની સિદ્ધિ માટે શાસ્ત્રના પ્રારંભમાં મંગલ કહેવું જોઈએ.”
વિચારપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરનારા પુરુષ જેમાં ફલ (=પ્રોજન)ને નિર્દેશ નથી તેવા કેઈ શાસ્ત્રમાં આદર કરતા નથી, આથી શાસ્ત્રના પ્રારંભમાં પ્રયજન કહેવું જોઇએ. (૧) કેઈ પણ શાસ્ત્રમાં કે કઈ પણ કાર્યમાં જ્યાં સુધી કઈ પણ પ્રયોજન (શાસ્ત્ર રચવાનો કે કાર્ય કરવાનો હેતુ) જણાવવામાં ન આવે ત્યાં સુધી તે કોના વડે ગ્રહણ કરાય? અર્થાત પ્રયોજન વિનાના શાસ્ત્રને બુદ્ધિમાન કેઈ ન ભણે અને પ્રયજન વિનાનું કેઈ કાર્ય બુદ્ધિમાન પુરુષ ન કરે. (૨) ઈત્યાદિ વચનને પ્રમાણ માનીને જેઓ, શાસ્ત્રમાં પ્રયોજન શ્રોતાજનોની પ્રવૃત્તિનું કારણ હોવાથી પ્રયોજનને મુખ્ય ઈચ્છે છે=માને છે, તેઓ પણ પરમાર્થથી અભિધેય વગેરે ત્રણેને પ્રવૃત્તિના કારણ તરીકે સ્વીકારે છે=માને છે. તે આ પ્રમાણે –
જેમાં પ્રયોજનનો નિર્દેશ કરાયે નથી તે શાસ્ત્રને બુદ્ધિમાન પુરુષો આદર કરતા નથી” એ પ્રમાણે બોલનારા પુરુષોએ અર્થપત્તિથી અભિધેયનો પણ સ્વીકાર કર્યો હોવાથી “અભિધેય પણ શાસ્ત્રમાં પ્રવૃત્તિનું કારણ છે” એમ સ્વીકાર કર્યો છે જ. કારણ કે અભિધેયથી રહિત શાસ્ત્રનું પ્રોજન ન કહી શકાય. (આથી પ્રયોજન કહેવું હેય તે અભિધેય કહેવું પડે. આમ અર્થોપત્તિથી અભિધેય પણ શાસ્ત્રમાં પ્રવૃત્તિનું કારણ છે” એમ સિદ્ધ થઈ જાય છે.) કહ્યું છે કે
જે શાસ્ત્રનો કેઇ વિષય (= અભિધેય) ન કહ્યો હોય તેનું પ્રયોજન કહેવું અશક્ય છે. જે શાસ્ત્રમાં અભિધેય અને પ્રજનનો ઉલ્લેખ ન હોય ને શાસ્ત્રમાં કાકદંત પરીક્ષા વગેરેની જેમ કાઈ પ્રવૃત્તિ ન કરે, અર્થાત જેમ કાગડાને દાંત જ ન હોવાથી તેની પરીક્ષા કેઈ કરતું નથી તેમ જે
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને
શાસ્ત્રના પ્રારંભમાં અભિધેય અને પ્રજનનો ઉલ્લેખ ન હોય તે શાસ્ત્રમાં બુદ્ધિમાન પુરુષ પ્રવૃત્તિ ન કરે.” (૧)
સંબંધ તે અભિધેય અને પ્રજનન અંતર્ગત જ રહેલું હોવાથી જુદો ન કહ્યો હોવા છતાં સામથી જણાઈ આવે છે. આ વિષે કહ્યું છે કે –
શાસ્ત્ર અને પ્રયોજન એ બંને સંબંધના આશ્રય છે, અર્થાત્ અભિધેય અને પ્રયોજન એ બંનેમાં સંબંધ રહેલો છે. આથી અભિધેય અને પ્રોજન એ બેને કહેવાથી સંબંધ પણ કહેવાઈ જાય છે. આથી પ્રયોજનથી અલગ સંબંધને ઉલ્લેખ કર્યો નથી. આથી શાસ્ત્રના પ્રારંભમાં અભિધેય વગેરેનું પ્રતિપાદન પણ શ્રોતાની શાસ્ત્રમાં પ્રવૃત્તિનું કારણ હોવાથી=શ્રોતાને શાસ્ત્રમાં પ્રવૃત્તિ કરાવનાર હોવાથી વિરુદ્ધ નથી.
આ ગાથાના નમકળ વઢમાળે એ પહેલા પાદથી ઈષ્ટદેવને નમસ્કાર કરવામાં આવ્યું છે. બાકીના ત્રણ પાથી અભિધેય અને પ્રજનનો સાક્ષાત્ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યા છે. સંબંધ તે સાક્ષાત્ નહિ કિત અર્થથી કહ્યો છે. આ પ્રમાણે આ ગાથાને આ સંક્ષેપથી અર્થ કહ્યો. વિસ્તારથી અર્થ તે હવે કહેવાય છે.
નમિકા એટલે પ્રણામ કરીને. વદ્રમાળ પદનો અર્થ આ પ્રમાણે છે :- અચિંત્ય પ્રભાવવાળા સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર વગેરે ગુણોથી જે સ્વયં વધે તે વર્ધમાન. અથવા પ્રભુનો જન્મ થતાં જ્ઞાનકુલ ધનભંડાર અને ધાન્યકઠારો વગેરે વિશેષ પ્રકારની સંપત્તિથી વધે છે, તે વૃદ્ધિના હેતુ પ્રભુ હોવાથી પ્રભુ વર્ધમાન છે. આ વર્ધમાન પ્રભુ ગુણથી શ્રેષ્ઠ હોવાના કારણે તેમની આરાધનાથી મેક્ષગતિની પ્રાપ્તિ થતી હોવાથી ઈષ્ટદેવ છે. મિઝા ઘદ્ધમાનું એટલે વર્ધમાનસ્વામીને નમીને, ગાથાના ત્રીજા ચરણમાં રહેલ ઘોઘું કહીશ એ કિયાનો અહીં સંબંધ છે. આથી “વર્ધમાનસ્વામીને નમીને કહીશ” એવું વાક્ય થયું. આ વાક્યમાં માત્ર ઈષ્ટદેવની સ્તુતિનું પ્રતિપાદન કર્યું છે, પણ અભિધેય અને પ્રયોજન કર્યું નથી. આથી વિચારપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરનાર બુદ્ધિમાન શ્રોતાઓ “આ પ્રકરણ અભિધેયથી રહિત છે, અથવા આ પ્રકરણમાં અભિધેય અભિમત નથી, તથા પ્રજનથી રહિત છે, અથવા આમાં પ્રયજન અભિમત નથી ” એમ માનીને પ્રકરણના શ્રવણમાં પ્રવૃત્તિ ન કરે. આથી “મિરું સન્મ વચારું સહેT નવમચારૂં” = “મિથ્યાત્વ, સમ્યકત્વ, બારવ્રતો અને સંલેખના એ દરેકના નવ ભેદોને ” એમ કહીને અભિધેય (=વિષય) જણાવ્યું છે. અને “રહ્નામgarદદg=શ્રાવકેના અનુગ્રહ માટે” એમ કહીને પ્રજન જણાવ્યું છે. અર્થાત્ “મિથ્યાત્વ વગેરે દરેકના નવભેદનું વર્ણન ” એ આ પ્રકરણનો વિષય છે, અને “શ્રાવકેના ઉપકાર માટે” એ આ પ્રકરણનું પ્રયોજન છે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
મિથ્યાત્વ એટલે અરિહંત ભગવાને કહેલા તવરૂપ જીવાદિ પદાર્થોની શ્રદ્ધાને અભાવ. અઢાર દેને જેમણે નાશ કર્યો છે એવા અરિહંત મારા દેવ છે, અઢાર હજાર શીલાંગના ધારક સાધુઓ મારા ગુરુ છે, અને જિને કહેલા છવાદિ પદાર્થો જ તવરૂપ છે એવી શ્રદ્ધાના હેતુ આત્મપરિણામ સભ્યત્વ છે. પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવતે અને ચાર શિક્ષાત્ર એમ બાર વતે છે. સંલેખના એટલે મરણના અંતે (=મરણ નજીક હોય ત્યારે) શરીર અને કષાય વગેરેને પાતળા કરવા. નવભેદ હવે પછીની ગાથામાં કહેવામાં આવશે.
પ્રશ્ન:- અહીં મિથ્યાત્વ, સમ્યકત્વ, બારવ્રત અને સંલેખના એ કમથી મિથ્યાત્વ નવગેરેનો નિર્દેશ કરવામાં કઈ કારણ છે?
ઉત્તર :- હા, મિથ્યાત્વ વગેરે ભાવો ઉક્ત કમથી થાય છે, માટે તે કમથી ‘ઉલ્લેખ કર્યો છે. તે આ પ્રમાણે – આ બધા જ જીવોને પહેલાં નરક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવ એ ચાર ગતિમાં રહેલા વિવિધ ભયદર્શનથી રૌદ્ર, શબ્દ વગેરે પાંચ પ્રકારના વિષયસુખમાં લંપટ બનેલા પ્રાણિગણને બતાવાયેલી (=ઉપજાવાયેલી) વિવિધિ આધિ-વ્યાધિથી ઘેરાયેલા છોરૂપી મધમાખીઓથી વ્યાપ્ત, અત્યંત તુચ્છ વિષયસુખેથી
અને જન્મમરણ વગેરે દુઃખરૂપી હિંસક પશુઓથી ભયંકર એવા સંસારરૂપી જંગલમાં અશુભ આચરણ કરાવવાના કારણે મિથ્યાત્વરૂપી વમિત્ર ભાડે છે.
તે વખતે કોઈ જીવ એમ જાણતા નથી કે આવા પ્રકારના ભયંકર સ્થાનમાં નિવાસથી ઉત્પન્ન કરાયેલાં મારાં દુઓના આગમનનું કારણ આ મિથ્યાત્વરૂપી મિત્ર જ છે. (આથી) માત્ર તેના (= મિથ્યાત્વરૂપ મિત્રના) ઉપર જ બહુમાન રાખે છે.
પછી કેઈક જીવને પર્વતની પાસે રહેલી નદીમાં રહેલ પથ્થર આમ તેમ અથડાઈને ગાળ બની જાય તેમ, અનાભોગથી યથાપ્રવૃત્તિકરણ થાય. એ યથાપ્રવૃત્તિકરણ તેને મિથ્યાત્વરૂપી મિત્રના દેશો કહે છે. યથાપ્રવૃત્તિકરણની સહાયથી જીવ જાણે કે મિથ્યાત્વની વિભૂતિ ન હોય તેવી સિત્તેર કટાકેટિ સાગરોપમ પ્રમાણ ઉત્કૃષ્ટ કર્મસ્થિતિને ઘટાડે છે.
૧. જેમ નદીને પથ્થર હું ગાળ બને એવી ઈચ્છા વિના અને એ માટે પ્રયત્ન વિના પાણી • વગેરેથી આમતેમ અથડાઈને ગાળ બની જાય છે, તેમ હું કર્મ ક્ષય કરે એવા આશય વિના અને એ માટે કોઈ પ્રયત્ન વિના થતા કર્મક્ષયમાં “નદીધેલપાષાણન્યાય લાગુ પડે છે. અહીં ઘુણાક્ષર ન્યાય પણ લાગુ પડી શકે. લાકડામાં ઉત્પન્ન થનાર અને લાકડું ખાનાર કીડાને ઘુણ કહેવામાં આવે છે. તે કીડો લાકડાને કોતરી ખાય છે. તેથી લાકડામાં આશય વિના પણ અક્ષરોને આકાર પડે છે.
૨. વિશેષાવશ્યક, પંચસંગ્રહ વગેરે મૈલિક ગ્રંથોમાં “યથાપ્રવૃત્ત” એવું નામ છે. પણ ગુજરાતી ભાષામાં “યથાપ્રવૃત્તિ ” એવું નામ વધારે પ્રસિદ્ધ છે.
૩. સિત્તેર કાડાકડિ સાગરોપમ સ્થિતિ મેહનીયની છે. અહીં મેહનીયના ઉપલક્ષણથી આયુષ્ય સિવાય સાતે કર્મોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિને ઘટાડે છે એમ સમજવું.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર ત્રતા યાને. પ્રશ્ન :– કેટલી સ્થિતિ ઘટાડે છે? ઉત્તર :- કંઈક ન્યૂન એક કાટાકાટ સાગપમ રહે તેટલી ક્રમ સ્થિતિ ઘટાડે છે.
પ્રશ્ન :- આટલી સ્થિતિ ખાકી કેમ રાખે છે? ઉત્તર:- ( જો કે તથાસ્વભાવથી. જ આટલી સ્થિતિ ખાકી રાખે છે. તે પણ) અહીં ગ્રંથકાર કલ્પના કરે છે. તે આ પ્રમાણે :– જીવ વિચારે છે કે– આ મિથ્યાત્વ લાંખાકાળથી મારા પિરિચત છે. તેનું બધું ધન લઈ લેવાથી તે અત્યંત વિલખા બની જાય. આમ વિચારીને તે વિલખા ન બની.. જાય એ માટે તેનું ઘેાડુ' ધન બાકી રાખે છે.
કંઇક ન્યૂન એક કોટાકેાટિ સાગરોપમ પ્રમાણુ ક સ્થિતિને ધારણ કરતા તે જીવ મુક્તિનગરમાં નિવાસ કરવાની ઈચ્છાવાળા બને છે. તેથી મુક્તિનગરના માર્ગ બતાવનાર આપ્ત પુરુષના ચાગને ઇચ્છે છે. આવા જીવને અવસર પ્રાપ્ત થતાં અપૂર્વકરણ અને અનિવૃત્તિકરણ થાય છે. એ અપૂ કરણ અને અતિવૃત્તિકરણરૂપ સજ્જને બતાવેલા અને જલદી મેાક્ષનગરમાં પહોંચાડે તેવા સમ્યક્ત્વરૂપ સન્માના લાભ થાય છે.
સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ પછી ( આયુષ્ય સિવાય માહનીય આદિ સાત કર્મોની ) ખેથી. નવ પક્લ્યાપમ જેટલી સ્થિતિ ઘટે ત્યારે સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ આદિ દેશિવતિની પ્રાપ્તિ થાય છે. આગમમાં કહ્યું છે કે
અ
“ સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ વખતે રહેલી ( અત:કાડાકાડિ ) કમસ્થિતિ-માંથી એથી નવ પલ્યોપમ જેટલી કર્મસ્થિતિને ક્ષય થાય ત્યારે દેશિવરતિની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેમાંથી પણ સખ્યાતા સાગરાપમ જેટલી કમસ્થિતિ ઘટે ત્યારે સવિરતિની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેમાંથી પણ સંખ્યાતા સાગરાપમ જેટલી કમસ્થિતિ ઘટે ત્યારે ઉપશમ શ્રેણિની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેમાંથી પણ સખ્યાતા સાગરોપમની સ્થિતિ ઘટે છે ત્યારે ક્ષપશ્રેણિની પ્રાપ્તિ થાય છે. ’
જેણે સમ્યક્ત્વ અને દેશવિરતિને પ્રાપ્ત કરી છે તે જીવ મરણના અંતે ( = મરણ નજીક આવે ત્યારે) સંલેખનાની આરાધના કરે છે.
આમ આ ક્રમથી મિથ્યાત્વાદિભાવા પ્રાપ્ત થતા હાવાથી અહીં આ ક્રમથી. ઉલ્લેખ કર્યા છે.
પ્રશ્ન :- આ ગ્રંથમાં મિથ્યાત્વ, સમ્યક્ત્વ, ત્રતા અને સંલેખનાનું વર્ણન કરીશ. એમ કહ્યું. પણ એ બધાનું વર્જુન ગ્રંથાંતરામાં કરેલું છે. તેથી આ ગ્રંથમાં તેનું વર્ણન કરવું એ કહેલાનું થન કરવારૂપ હાવાથી બિનજરૂરી છે. આથી આ ગ્રંથની રચના કરવાની જરૂર નથી.
ઉત્તર :- અહીં મિથ્યાત્વ વગેરેનું નવ નવ દ્વારાથી વર્ણન કરવામાં આવશે. જે કે શ્રાવકપ્રજ્ઞપ્તિ વગેરે પ્રકરણેામાં પણ મિથ્યાત્વ વગેરે પંદર પદાર્થી કાઈ પણ પ્રકારે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
કહ્યા છે, તો પણ નવ નવ દ્વારાના નિરૂપણથી ત્યાં કહેવામાં આવ્યા નથી. આથી વિશેષ કહેવા માટે આ ગ્રંથના પ્રારંભ કરવામાં આવે છે.
७
અહીં પહેલી ગાથાના ત્રીજા અને ચાથા એ બે ચરણમાં સાક્ષાત્ વિસ્તારથી અભિધેય ( વિષય ) કહ્યું છે. સંબંધ તા સામર્થ્યથી કહ્યો છે. તે આ પ્રમાણે –“મિથ્યાત્વ વગેરે નવ ભેદો કહીશ ’” એમ કહીને મિથ્યાત્વ વગેરે આ પ્રકરણના અભિધેય (વિષય ) છે એમ જણાવ્યું છે. તથા પ્રકરણ અને અભિધેય એ એના અભિધાન–અભિધેય સ`ખ ધ અ થી ( = ગર્ભિત રીતે ) કહ્યો છે.' ( અભિધેય જેનાથી કહેવાય તે અભિધાન, અર્થાત્ અભિધેયને કહેવાનું સાધન તે અભિધાન. મિથ્યાત્વ વગેરેના નવભેદો અભિધેય છે અને આ પ્રકરણ તેનું સાધન હાવાથી અભિધાન છે. આમ અભિધેયને કહેવાથી અર્થપત્તિથી અભિધાન કહેવાઈ જાય છે. કારણકે અભિધાન વિના અભિધેય ન હેાઈ શકે.)
શ્રાદ્રાનામનુપ્રાર્થમ્ = ( · જિને જે કહ્યું છે તે
હાય તે શ્રાદ્ધ કહેવાય. અર્થાત્ શ્રાદ્ધ એટલે શ્રાવક, ઉપકાર માટે ( કહીશ ).
સાચું છે’ એવી) શ્રદ્ધા જેને અનુગ્રહ એટલે ઉપકાર. શ્રાવના
પ્રશ્ન :- શ્રાવકા ઉપર ઉપકાર કેવી રીતે કરી શકાય ? ઉત્તર :- શારીરિક અને
માનસિક વગેરે અનેક ફ્લેશેાના સ્થાનમાં રહેલા અને ચારગતિનું કારણુ એવા અનંત જન્મમરણના ચક્રથી કંટાળેલા મનુષ્યેાના સર્વ સંતાપાને દૂર કરવામાં કુશળ અને જેનાથી સ શ્રેષ્ઠ સુખરૂપ સ્વભાવના લાભ થાય એવા મેાક્ષનગરના માને બતાવનાર જિનવચનના ઉપદેશ જો કરવામાં આવે તેા ઉપકાર થાય. કહ્યું છે કે
‘અનંત જન્મ-જરા-મરણુથી પીડા પામેલા અને સદાષાને દૂર કરવા ઉદ્યત થયેલા જીવાને જિનેાક્ત ધમશાસ્ત્રના ઉપદેશ આપવા સમાન સાધુના બીજો કોઇ શ્રેષ્ઠ ઉપકાર ત્રણ ભુવનમાં પણ નથી. ’
પ્રયાજન :– ગાથાના‘શ્રાદ્ઘાનામનુાર્થમ્ ” એ અંતિમ પાદથી કર્તાનું અનંતર પ્રત્યેાજન કહ્યું છે. કર્તાનું પરંપર પ્રયાજન તા મુક્તિ છે. શ્રાતાનું અનંતર પ્રયેાજન મિથ્યાત્વ વગેરે પદાર્થાનું વિસ્તૃત જ્ઞાન મેળવવુ... એ છે. શ્વેતાનું પરંપર પ્રયેાજન "મુક્તિ છે. આ વિષે કહ્યું છે કે—
‘તત્ત્વાના સમ્યક્ વિસ્તૃત જ્ઞાનથી હેય અને ઉપાદેયને જાણનારા જીવા ઉપાદેયને સ્વીકારીને મુક્તિમાં જાય છે.’
૧ અહીં સાધ્યું–સાધનરૂપ સંબંધ પણ ઘટાવી શકાય. મિથ્યાત્વ વગેરેના નવભેદ્યાના ખાધ સાધ્યું છે. --આ પ્રકરણ તેનું સાધન છે. કારણકે આ પ્રકરણ વિના મિથ્યાત્વ વગેરેના તવભેદ્યાના બેાધ ન કરી શકાય.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને. પ્રોજન અને પ્રકરણનો સંબંધ સાધ્ય–સાધનરૂપ (પ્રજન સાધ્ય છે અને પ્રકરણ તેનું સાધન છે, એમ સાધ્ય–સાધન) છે. ઈત્યાદિ બધું અહીં સાક્ષાત્ ન કહ્યું, હોવા છતાં સામર્થ્યથી કહેવાઈ ગયેલું જાણવું.
પ્રશ્ન :- સમ્યક્ત્વ વગેરે ગુણો મોક્ષનું કારણ હોવાથી તેમનું વર્ણન કરવું ચોગ્ય છે, પણ મિથ્યાત્વ દેષ તો મોક્ષનો વિરોધી હોવાથી તેનું વર્ણન શા માટે કરવામાં આવે છે? ઉત્તર :- મિથ્યાત્વ મોક્ષનો વિરોધી છે એ તમારી વાત સત્ય છે.. પણ અહીં મિથ્યાત્વને ત્યાગ કરવા માટે તેનું વર્ણન કરવામાં આવે છે. હેય. (=ત્યાગ કરવા ગ્યનો) ત્યાગ કર્યા વિના ઉપાદેયને (=સ્વીકારવા ગ્યને) સ્વીકાર શક્ય નથી. મિથ્યાત્વ સકલ ગુણોને વિનાશક હોવાથી હેય છે. હેય પણ જાણ્યા વિના... ન છોડી શકાય. આ પ્રકરણથી મિથ્યાત્વને નવ પ્રકારથી સમ્યક જાણીને સર્વથા છોડવો જોઈએ એમ જણાવવા માટે, અને કેટલાક ગુણોનો વિનાશ કરનાર બીજા પણ નાશ કરવા યોગ્ય દોષના ઉપલક્ષણ માટે, અર્થાત્ જેમ સર્વગુણ વિનાશક મિથ્યાત્વ. છાડવા ગ્યું છે તેમ થોડા ગુણોના વિનાશક અન્ય દેશે પણ છોડવા યંગ્ય છે એ. જણાવવા માટે, અહીં મિથ્યાત્વનું વર્ણન કર્યું છે.
અથવા બીજી રીતે સમાધાન આ પ્રમાણે છે – મિથ્યાત્વના ભેદ દ્વારમાં મિથ્યાત્વ, અનેક પ્રકારે કહેવામાં આવશે. એ અનેક પ્રકારોમાં અભિનિવેશરહિત ( = અનાભિનિવેશિક) મિથ્યાત્વ સમ્યત્વનું કારણ જ છે, એથી જેમ વિરતિના કારણભૂત સમ્યત્વનું વર્ણન કરવું જોઈએ, તેમ સમ્યત્વના કારણભૂત મિથ્યાત્વનું પણ વર્ણન કરવું જોઈએ. આ પ્રમાણે સભ્યત્વ વગેરેની જેમ મિથ્યાત્વ પણ ઉપાદેય (= વર્ણન કરવા. ચેગ્ય) જ છે. માટે અહીં મિથ્યાત્વના વર્ણનમાં દોષ નથી.
અહીં પ્રાસંગિક વર્ણનથી સર્યું. [૧]
નવભેદને કહીશ એમ પ્રતિજ્ઞાસૂત્રમાં (= પહેલી ગાથામાં) જણાવેલા નવ ભેદ. કયા છે? એવી શંકાને દૂર કરવા નવ ભેદને કહે છે :.. १ जारिसओ जइ २ भेओ, जह ३ जायइ जह व एत्थ ४ दोष ५ गुणा । ६ जयणा जह ७ अइयारा, ८ भंगो तह ९ भावणा णेया ॥२॥
ગાથાર્થ – ૧ સ્વરૂપ, ૨ ભેદ, ૩ ઉત્પત્તિ, ૪ દોષ, ૫ ગુણ, ૬ યતના, ૭ અતિચાર, ૮ નાશ અને ૯ ભાવના એમ નવ ભેદો છે.
ટીકાથ:- (૧) મિથ્યાત્વ વગેરે ગુણોનું સ્વરૂપ શું છે? (૨) તેના ભેદે કેટલા.. છે? (૩) તે કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે ? (૪) એનાથી કયા દોષ પ્રગટે છે? (=કયા. નુકશાન થાય છે?) (૫) એનાથી કયા ગુણો પ્રગટે છે? ( કયા લાભ થાય છે?)
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ (૬) તેમાં અધિક–એાછા લાભની વિચારણારૂપ યતના કેવી રીતે કરવી? (૭) તેમાં અતિચારે કેવી રીતે લાગે છે ? (૮) તેને કેવી રીતે નાશ=અભાવ થાય છે ? (૯) આ ગુણેની વૃદ્ધિ માટે કેવી ભાવના ભાવવી?
આ નવ ભેદે મિથ્યાત્વ વગેરે દરેકના જાણવા. ભેદો એટલે દ્વારે. [૨]
નવકારનું નામ દઈને વ્યાખ્યાન કર્યું. હવે “ઉદ્દેશ પ્રમાણે નિર્દેશ કરવો જોઈએ” એવી નીતિને અનુસરીને પહેલા દ્વાર વડે મિથ્યાત્વનું વ્યાખ્યાન કરવાની ઈચ્છાવાળા ગ્રંથકાર કહે છે –
देवो धम्मो मग्गो, साहू तत्ताणि चेव सम्मत्तं ।
तव्विवरीयं मिच्छत्तदरिसणं देसियं समए ॥ ३ ॥ ગાથાર્થ - જિનાગમમાં જેમનું સ્વરૂપ જણાવવામાં આવ્યું છે તે ૧ દેવ, ૨ ધર્મ, ૩ માર્ગ, ૪ સાધુઓ અને ૫ (જીવાદિ) તો એ સમ્યત્વ છે, અર્થાત્ જિનાગમમાં દેવ વગેરેનું જેવું સ્વરૂપ જણાવવામાં આવ્યું છે તેવા સ્વરૂપવાળા જ દેવ વગેરે સભ્યત્વ છે. વિપરીત સ્વરૂપવાળા દેવ વગેરેને શાસ્ત્રમાં મિથ્યાદર્શન કહેલ છે.
ટીકાથ:- પ્રશ્ન – જિનાગમમાં દેવ વગેરેનું જેવું સ્વરૂપ કહ્યું છે તેવા સ્વરૂપવાળા દેવ વગેરે સંબંધી જે રૂચિરૂપ પરિણામ તે સમ્યત્વ કહેવાય છે, તે અહીં “દેવ વગેરે જ સમ્યકત્વ છે” એમ કેમ કહ્યું?
ઉત્તર :- તમારી વાત સાચી છે. પણ અહીં વિષય (=દેવાદ્રિ) અને વિષયી (=રુચિરૂપ પરિણામ) એ બેના અભેદનો ઉપચાર કરીને દેવાદિ શબ્દોથી દેવાદિ સંબંધી રુચિરૂપ પરિણામ વિવક્ષિત છે. આથી “દેવ વગેરે સમ્યત્વ છે” એમ કહ્યું છે.
દેવ વગેરેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે –
જેમના ક્રોધ વગેરે અઢારેય દેષ ક્ષયને પામ્યા છે, તે કેવળજ્ઞાની મુક્તિને આપનારા દેવ જાણવા. (૧) જેમાં જીવદયા, સત્ય, અદત્ત (=રી)ને ત્યાગ, બ્રહ્મચર્ય અને સંતોષ છે, તે ધર્મ કહેવાય છે. (૨) જલદી મેક્ષનગરમાં પહોંચાડનાર જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રનું પરિપાલન કરવું એ (મેક્ષને) માગ ઈષ્ટ છે. (૩) જેઓ દશ પ્રકારના યતિધર્મમાં લીન
૧. જે વિષયનું વર્ણન કરવું હોય તે વિષયના નામનો ઉલ્લેખ કરવો તે ઉદેશ. અને પછી તેનું વિસ્તારથી વર્ણન કરવું તે નિદેશ.
૨. વાક્ય ફિલષ્ટ ન બને એ દષ્ટિએ અનુવાદમાં વૃત્તિ શબ્દને અધ કર્યો નથી. વૃત્તિ એટલે વિવરણ-વર્ણન. આથી “મેરોવવારવૃરયા' પદને શબ્દાર્થ આ પ્રમાણે થાય? અભેદ ઉપચારના વર્ણનથી, અર્થાત અભેદને ઉપચાર કરવાથી.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને . રહે છે, શત્રુ-મિત્ર, તૃણુ-મણિ (વગેરે શુભ-અશુભ ભાવે ) પ્રત્યે સમભાવવાળા છે, અને જીવાદિતોને જાણે છે, તેમને તીર્થકરેએ સાધુ કહ્યા છે. (૪) જે જીવાદિ પદાર્થો સુવર્ણની જેમ તાપ-છેદ-કષથી શુદ્ધ હોય, તે પદાર્થો યુક્તિ અને આરામથી સિદ્ધ હોવાથી તાવ કહેવાય છે. (૫)” ૧. કપ, છેદ અને તાપનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છેઃ
કષનું સ્વરૂપ : જે આગમમાં “સ્વગના કે મોક્ષસુખના અર્થીએ તપ, ધ્યાન વગેરે કરવું, તેમજ પાંચ સમિતિ-ત્રણ ગુપ્તિના પાલનપૂર્વક શુદ્ધ અનુષ્ઠાન કરવું વગેરે અવિરુદ્ધ કાર્યોને કરવાનું જણાવનારાં વિધિવાક્યો હોય અને “કાઈ જીવને હણવો નહિ, જૂઠું બોલવું નહિ” વગેરે અધમ કાર્યોને નિષેધ કરનારાં પ્રતિષેધ વાક્યો હોય; તાત્પર્ય કે આવાં વિધિ-પ્રતિષેધ વાક્ય જે શાસ્ત્રમાં
સ્થળે સ્થળે પુષ્કળ હોય, તે શાસ્ત્ર કષથી(કસોટીથી) શુદ્ધ છે, તેથી ઉલટું “જેમ વિષ્ણુએ અસુરોને ઘાત કર્યો તેમ બીજાએ પણ અન્ય ધર્મીઓને ઘાત કરવો, કારણ કે તેવાઓને મારી નાખવામાં પાપ નથી; આવા અકર્તવ્યનું વિધાન કરનારાં વગેરે વાકયો જે શાસ્ત્રમાં હોય તે શાસ્ત્ર કષથી( કટીથી) શુદ્ધ નથી, વગેરે સમનવવું. (ધર્મબિન્દુ અ. ૨-૩૮)
છેદનું સ્વરૂપ : જે શાસ્ત્રમાં જણાવેલાં અનુષ્ઠાન એવાં હોય કે તે અનુષ્ઠાન કરવાથી પૂર્વે જણાવેલાં વિધિવા કે પ્રતિષેધ વાક્યોનું સંપૂર્ણ યથાર્થ પાલન થાય અને જે વિધિ છે. પ્રતિષેધે પ્રગટરૂપે શાસ્ત્રમાં ન મળતા હોય, તેવા પણ વિધિ-નિષેધે તે અનુષ્ઠાન દ્વારા સમજાય, આવાં અનુષ્ઠાને જે શાસ્ત્રમાં જણાવ્યાં હોય તે શાસ્ત્ર “છેડશુદ્ધ” છે. જેમ કસોટીથી પરીક્ષા કરવા છતાં અશુદ્ધિની શંકાવાળા પરીક્ષકો સોનાના ટુકડાને છેદે છે-કાપે છે, તેમ વિધિ-નિષેધ વાક્યોરૂપી કસોટીથી શુદ્ધ શાસ્ત્ર પણ છેદાદિથી અશુદ્ધ હોવાનો સંભવ છે, માટે તેની છેદથી પરીક્ષા કરવી. જોઈએ. તે છેદ બાહ્ય વિશુદ્ધ ક્રિયારૂપ(=આચરણરૂપ) છે. બાહ્ય ક્રિયા (આચરણ) તે જ વિશુદ્ધ છે, કે જેના દ્વારા શાસ્ત્રમાં પ્રત્યક્ષરૂપે નહિ મળતા એવા પણ શુદ્ધ વિધિઓ અને નિષેધે સમજાય અને પ્રત્યક્ષ મળી આવતા વિધિઓ અને નિષેધોનું ઉત્તરોત્તર નિરતિચારપણે પાલન થાય. આવી ચેષ્ટા ક્રિયા જે શાસ્ત્રમાં વિસ્તારવા જણાવી હોય તે ધર્મશાસ્ત્ર છેદભુદ છેદની પરીક્ષા દ્વારા પણ શુદ્ધ છે, એમ જાણવું. (ધર્મબિન્દુ અ. ૨-૩૯) - ' તાપનું સ્વરૂપ: સોનું કષથી અને છેદથી શુદ્ધ નક્કી થવા છતાં અગ્નિમાં તપાવવાથી કાળું પડે, તાપને સહન ન કરે, તો શુદ્ધ મનાતું નથી, તેમ આગમ પણ વિધિ-નિષેધ વાક્યોથી યુક્ત હોય અને તે વિધિ-નિષેધનું પાલન થાય તેવી ક્રિયાઓનું પ્રરૂપક હોય, અર્થાત કષ-છેદથી શુદ્ધ હોય તે પણ તાપરૂપ પરીક્ષામાં જો અસત્ય ઠરે તો તે ઉપાદેય ગણાતું નથી, માટે તેની તાપથી પરીક્ષા કરવી જોઈએ. જે શાસ્ત્રમાં ઉપર જણાવેલા વિધિ-નિષેધે અને અનુષ્કાને જેનામાં ઘટી શકે તેવા પરિણામી (=સત્તારૂપે સ્થિર રહેવા છતાં જેના પર્યા-રૂપાંતરે બદલાયા કરે તેવા) છવ-અજીવ આદિ પદાર્થોનું નિરૂપણ યથાર્થરૂપે હોય, તે શાસ્ત્રો તાપશુદ્ધ કહેવાય, અર્થાત્ જે શાસ્ત્રમાં ‘પદાર્થો વસ્તુરૂપે નિત્ય અને પર્યાયથી પ્રતિક્ષણ નવા નવા સ્વરૂપને ધારણ કરનારા અનિત્ય,’ એમ છવાદિનું નિત્યત્વાનિયત્વ વગેરે સ્વરૂપ કહ્યું હોય તે શાસ્ત્ર તાપશુદ્ધ કહેવાય. ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે આત્મા
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧.
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથન ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
અથવા ઉક્ત પ્રશ્નનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે- થોડા શબ્દોમાં વિશેષ અર્થનું સૂચન કરે તે સૂત્ર એવી સૂત્રની વ્યાખ્યા હોવાથી (ગાથાના પૂર્વાર્ધન) વિશેષ અર્થ આ પ્રમાણે છે – (જેમનું જિનાગમમાં સ્વરૂપ કહ્યું છે તેવા) દેવાદિમાં દેવાદિને અધ્યવસાય, અર્થાત્ દેવમાં દેવબુદ્ધિ, ધર્મમાં ધર્મબુદ્ધિ, માર્ગમાં માર્ગ બુદ્ધિ, સાધુમાં સાધુબુદ્ધિ, (જીવાદિ) તવેમાં તત્ત્વબુદ્ધિ એ જ દેવાદિ શબ્દોથી અહીં વિવક્ષિત છે. આથી અહીં દેવ, ધર્મ, માર્ગ, સાધુ અને તો એ જ સમ્યત્વ છે એમ કહ્યું છે.
પ્રશ્ન :- અહીં મિથ્યાદર્શનનું સ્વરૂપ કહેવાને માટે ઈચ્છેલું છે, અર્થાત્ મિથ્યાદર્શનનું સ્વરૂપ પ્રસ્તુત છે, તેથી અપ્રસ્તુત એવું સમ્યકત્વનું સ્વરૂપ કેમ કહ્યું? 1 ઉત્તર :- તમારો પ્રશ્ન બરબર છે. સમ્યત્વ અને મિથ્યાત્વ એ બે શીત અને ઉષ્ણ સ્પર્શની જેમ પરસ્પર વિરોધી હોવાથી સમ્યત્વનું સ્વરૂપ જણાયે છતે તેના વિરોધી એવા મિથ્યાત્વનું સ્વરૂપ સહેલાઈથી જાણી શકાય, એ જણાવવા માટે અહીં સમ્યત્વનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. આથી જ (= સભ્યત્વનું સ્વરૂપ જણાયે છતે તેના વિરોધી એવા મિથ્યાત્વનું સ્વરૂપ સહેલાઈથી જાણી શકાય એથી જ) મૂળ ગ્રંથકાર ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં કહે છે કે-“રવિવાર્થ મિચ્છર રિસન્ન રેસિઘં સમઆનો અર્થ આ પ્રમાણે છે – દેવ–ધર્મ—માર્ગ–સાધુ-
તમાં રહેલા રુચિપરિણામ રૂપ સમ્યત્વથી વિપરીત જે પરિણામ તેને શાસ્ત્રમાં મિથ્યાત્વ કહ્યું છે.
આ મિથ્યાત્વનું વિશેષ સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે - રાગાદિ દેથી યુક્તને પણ દેવ (= ભગવાન) માનવા, અથવા દેવને (= ભગવાનને) જ ન માનવા, એ મિથ્યાત્વ છે. કહ્યું છે કે
पत्ती पत्ती पाणिउ पाणिओ, डूंगलं हूंता कक्कर आणिओ । कक्करु अग्गइ वज्जइ तूरा दक्खु न माइ विगोया पूरा ॥ १॥
પ્રત્યેક પ્રત્યેક જીવ હાથથી ડુંગરાઓમાંથી કાંકરાં (=પથ્થર) લઈ આવ્યો. કાંકરાની (=પથ્થરની) આગળ વાજા વાગે છે. જુઓ, પૂર્વે પ્રકાશિત (શુદ્ધ) માર્ગ જણાતો નથી.” (૧) વગેરે પદાર્થો પરિણમી હોય, તે જ તેમાં પૂર્વના તે તે અશુદ્ધ પર્યાયનો નાશ થવાથી અને ધ્યાન, અધ્યયન વગેરે બીજા શુભ પર્યાય પ્રગટ થવાથી, શાસ્ત્રોક્ત વિધિ-નિષેધરૂપ “ક” અને બાહ્ય ક્રિયારૂ૫ “છેદ” તેનામાં ઘટે. જો આત્મા વગેરે પદાર્થોને એકાંત અપરિણમી (સ્થિર-એક સ્વરૂપવાળા) કે એકાંત અસ્થિર (પ્રતિક્ષણે સર્વથા બદલાઈ જતા) માનવામાં આવે તે કપ અને છેદ ઘટે જ નહિ, કારણ કે તેનું સ્વરૂપ બદલાય જ નહિ, (કે સર્વથા તેને નાશ થાય તે વિધિ-નિષેધો કે તેને અનુરૂપ ક્રિયાઓ તેને શો લાભ કરી શકે? નકામા જ બને. (ધર્મ બિન્દુ અ. ૨-૪૦ ).
[ ધર્મસંગ્રહ ભાગ પહેલો ગુજરાતી ભાષાંતરમાંથી સાભાર ઉદ્ધત ] ૧. આ શ્લેક અપભ્રંશ ભાષામાં છે. મારી સમજ મુજબ અર્થ કર્યો છે. ભૂલ જણાય તો સુધારી લેવી.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ *
શ્રાવકનાં બાર તે યાને જીવહિંસા વગેરેમાં ધર્મ માન, અથવા ધર્મને જ ન માનવો એ મિથ્યાત્વ છે.
'केण दिठु परलोओ जेण धम्मिण धणु दिज्जइ, काइ देवदाणविहिं अत्थसंचओ परिकिज्जइ । पियमूढओ जणु सव्वु पहु जो नवि धणु रक्खइ,
धम्मट्ठाणकयतणओं. साओ अज्जवि नवि चक्खइ ॥ १॥ પરલેક કાણે જે છે? જેથી ધર્મીઓને ધન આપવું અને દેવ-દાન માટે ધનનો સંચય કરવો. સમર્થ જે લોક ધનનું રક્ષણ કરતું નથી તે સર્વ લોક પ્રિયમાં (=પ્રિય હોવું જોઈએ એ વિષે) મૂઢ છે. જેણે શરીરને ધર્મસ્થાનમાં કર્યું છે, અર્થાત્ જે ધર્મસ્થાનમાં જાય છે, તે આજે પણ સ્વાદને (=ભૌતિક સુખના રસાસ્વાદને) ચાખતું નથી. (૧) - મિથ્યાજ્ઞાન વગેરેને મોક્ષનો માર્ગ માનવો, અથવા મોક્ષનો કોઈ માર્ગ નથી એમ માનવું એ મિથ્યાત્વ છે.
આરંભ અને પરિગ્રહ વગેરેમાં પ્રવર્તેલા તથા કેઈ જાતના નિયંત્રણ વિના ફરનારાઓને સાધુ માનવા તે મિથ્યાત્વ છે. કહ્યું છે કે
'खंतपियंतवि सुरओ रमंतवि, अलिओ मुहुलुचक्कुपूयंतवि ।
इमं वयंति सिद्धं सुरलोयह, मत्थइ पाओ दिवि पसु लोयह ॥ १॥ જેઓ ગમે તે ખાય છે, દારૂ પણ પીએ છે, વિલાસ પણ કરે છે, તેઓ મૂર્નાએના ટેળાથી પૂજાતા હોય તે પણ બેટા છે. તેઓ (ભેળા લેકને) આ પ્રમાણે કહે છે – તમારે સ્વર્ગલેક સિદ્ધ છે. (અમારાથી) મસ્તકે રક્ષાયેલ લેકને સ્વર્ગમાં (ગયેલો) જુઓ. (૧).
અથવા કેઈ સાધુઓજ નથી એમ માનવું એ મિથ્યાત્વ છે. કહ્યું છે કે
મિથ્યાફલની આકાંક્ષાવાળા અને કુબુદ્ધિવાળા જે મઢ માણસે કામદેવની સર્વકાર્યો રૂપ સંપત્તિને કરનારી મહાન સીરૂપી સુકાને છેડીને જતા રહે છે, તે માણસે તે કામદેવ વડે જ નિર્દયપણે હણને કેક નગ્ન કરાયા છે, કોઈક મુડિયા કરાયા છે, કોઈક પાંચ શિખાવાળા કરાયા છે, કેઈક જટાવાળા કરાયા છે, અને બીજાઓ કાપાલિક કરાયા છે.”
વૈશેષિક, સાંખ્ય વગેરે દર્શનેમાં બતાવાયેલા પદાર્થો પણ તત્ત્વરૂપ છે, અથવા કઈ તો નથી એમ માનવું એ મિથ્યાત્વ છે. આ પ્રમાણે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે. આથી જ મૂઢ મિથ્યાદષ્ટિ જીવોની ચેષ્ટા જોઈને કેઈક સમ્યગ્દષ્ટિએ ખેદ કર્યો છે, તે આ પ્રમાણે – ૧. આ બને કે અપભ્રંશ ભાષામાં છે. મારી સમજ મુજબ અર્થ કર્યો છે. ભૂલ જણાય તો સુધારી લેવી.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૩ .. “રાગી દેવ, દ્વેષી દેવ અજ્ઞાની પણ દેવ, મઘ (પાન)માં ધર્મ, માંસ. (ભોજન)માં ધર્મ, જીવહિંસામાં ધમ, જે ગુરુ આસક્ત, મત્ત અને સ્ત્રીમાં આસક્ત હોય તે પણ પૂજ્ય બને છે. હા હા કષ્ટ છે; અશુભ સંક૯પ-વિકલપને કરતા લોકો નાશ પામ્યા છે.” [૩]
| સ્વરૂપ કથનરૂપ પહેલા કારવડે મિથ્યાત્વનું વર્ણન કર્યું. હવે બીજા હારવડે ભેદદ્વારનું વ્યાખ્યાન કરવાની ઈચ્છાવાળા ગ્રંથકાર કહે છે -
आभिग्गहियमणाभिग्गहियं तह अभिनिवेसियं चेव ।
संसइयमणाभोग, मिच्छत्तं पंचहा होइ ॥ ४ ॥ ગાથાર્થ :- મિથ્યાત્વના આભિગ્રહિક, અનાભિગ્રહિક, આભિનિવેશિક, સાંશયિક અને અનાગ એમ પાંચ પ્રકાર છે.
ટીકાથ - બીજા સ્થળે મિથ્યાત્વના આગ અને અનાગ એમ બે પ્રકાર કેહ્યા છે. કારણકે બાકીના ભેદે આ બેમાં જ સમાવેશ થઈ જાય છે. આ બે પ્રકારમાં આભગ મિથ્યાત્વ દેવને માનવાવાળા જીવોને હેય છે. બીજા સ્થળે બે પ્રકાર કહ્યા હેવા છતાં અહીં પ્રકરણકારે અવાંતર ભેદની અપેક્ષાએ પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે.
આભિગ્રહિક – જેનાથી બોટિક (= શિવભૂતિએ પ્રવર્તાવેલ દિગંબર મત) વગેરે કુદર્શનોમાંથી કેઈ એક કુદર્શનના આગ્રહથી (= આ જ દર્શન શ્રેષ્ઠ છે એવા કેદાગ્રહથી) થયેલું મિથ્યાત્વ આભિગ્રહિક છે. અભિગ્રહ એટલે આગ્રહ. આગ્રહથી થયેલું આભિગ્રહિક. (મિઝા+ફળ = મિહિ) વ્યાકરણમાં શીતારિ આકૃતિગણુ હેવાથી અભિગ્રહ શબ્દથી વાત એ અર્થમાં રૂનું પ્રત્યય લાગે.
અનાભિગ્રહિક - આભિગ્રહિકથી વિપરીત (=કેઈ અમુક કુદર્શનના આગ્રહ વિના થયેલ) મિથ્યાત્વ અનાભિગ્રહિક છે. અનાભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ ભરવાડ વગેરેને હોય છે. અથવા કંઈકે મધ્યસ્થપણાના કારણે કોઈ અમુક જ દર્શનનો આગ્રહ ન હોય, અને એથી “સર્વદર્શને સારાં છે” એવો સ્વીકાર (=માન્યતા) તે અનાભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ છે.
આભિનિવેશિક:- અભિનિવેશ એટલે અસદાગ્રહ. અસદાગ્રહથી થયેલું મિથ્યાત્વ આભિનિવેશિક છે. આ મિથ્યાત્વ ગષ્ઠામાહિલ વગેરેમાં હોય છે.
સાંશયિક - જિનેશ્વરે કહેલા જીવાદિ તત્તે જિનેશ્વરે જેવા સ્વરૂપે કહ્યા છે તેવા સ્વરૂપે જ છે કે બીજા સ્વરૂપે છે? એવા પ્રકારના સંશયથી થયેલું મિથ્યાત્વ સાંશયિક છે.
૧. વ્યાકરણના સૂત્રમાં જે શબ્દો માત્ર શબ્દથી લેવામાં આવ્યા હોય અને તે શબ્દ નિયત ન હેય, કિંતુ પ્રાગ પ્રમાણે સમજવાના હેય, તે શબ્દ માતા કહેવાય. સાસ્કૃતિ એટલે તેના જેવા, તેના જેવા શબ્દને સમૂહ તે સાત્તિ.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
- શ્રાવકનાં બાર વતે યાને. અનાગ – આભગ એટલે વિશિષ્ટજ્ઞાન. વિશિષ્ટજ્ઞાન જેમાં ન હોય તે અનાભોગ મિથ્યાત્વ છે. આ મિથ્યાત્વ એકેંદ્રિય વગેરે માં હોય છે. આ પ્રમાણે મિથ્યાત્વ પાંચ પ્રકારે છે. કઈ પ્રતમાં આ મૂળ ગાથાનો પાઠ આ પ્રમાણે જોવામાં આવે છે –
अभिगहियमणभिगहियं, मिच्छत्तं अभिनिवेसियं चेव ॥
संसइयमणाभोगं, तिविहं वा अहवणेगविहं ॥ ४ ॥ આ ગાથાના ત્રણ પાદની વ્યાખ્યા પૂર્વ પ્રમાણે જ છે. ફક્ત એટલું વિશેષ છે કે મિથ્યાત્વ શબ્દ બીજા પાદની આદિમાં રહેલા હોવા છતાં તેનો સંબંધ સર્વ પદે સાથે. કરવો. જેમકે આભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ ઈત્યાદિ.
ત્તિવિવા” એ સ્થળે રહેલ વ શબ્દ અન્ય પ્રકારનો સૂચક છે. અન્ય પ્રકાર આ પ્રમાણે છે – અથવા મિથ્યાત્વના સાંશયિક, આભિગ્રહિક અને અનાભિગ્રહિક એમ ત્રણ ભેદ છે. કહ્યું છે કે- ' ---
તત્ત્વભૂતજીવાદિ ભાવોની શ્રદ્ધા ન કરવી એ મિથ્યાત્વ છે. તેના સાંસાયિક, આભિગ્રહિક અને અનાભિગ્રહિક એમ ત્રણ ભેદ છે.”
અથવા મિથ્યાત્વના અનેક પ્રકાર છે. કારણ કે દરેક વસ્તુ અનેક ધર્માત્મક (== અનેક ધર્મવાળી) છે. અનેક ધર્માત્મક વસ્તુમાં અન્ય ધર્મનું નિરસન (=
વિધ) કરીને કોઈ એક જ ધર્મને માનવાના અધ્યવસાય મિથ્યાવરૂપ છે. કહ્યું છે કે
જેટલા વચનના માર્ગે છે તેટલાજ નયવાદ છે, અને જેટલા નયવાદો છે તેટલા જ પરસમ છે.” (સન્મતિ પ્ર. ૩-૪૭) [૪] .
બીજા ભેદદ્વાર વડે મિથ્યાત્વનું વ્યાખ્યાન કર્યું. હવે ત્રીજા દ્વારથી મિથ્યાત્વને કહેવાની ઈચ્છાવાળા ગ્રંથકાર કહે છે -
૧. વચનને આધાર વક્તાના અભિપ્રાય ઉપર છે, તેથી કોઈ પણ એક વસ્તુપરત્વે જેટલા વચનપ્રકારે મળી આવે અગર તે સંભવી શકે તેટલા જ તે વસ્તુ પર બંધાયેલા જુદા જુદા અભિપ્રાયો. છે એમ સમજવું જોઈએ. અભિપ્રાય એટલે નયવાદ. વચનના પ્રકારે જેટલા જ નયવાદા સમજવી. એ બધા જ નવા અંદર અંદર એક બીજાથી નિરપેક્ષ રહે તો તે જ પરસમ એટલે કે જૈનેતર દષ્ટિએ છે. તેથી પરસ્પર વિરોધ કરતા કે અંદર અંદર પક્ષપ્રતિપક્ષપણું ધારણ કરતા જેટલા નયો હોય વાસ્તવિક રીતે તેટલા જ પરસમય છે, અર્થાત એક બીજાનું નિરસન કરતી જેટલી વિચારસરણીઓ મળે અગર સંભવે તેટલાં જ તે વસ્તુ પર દશને, અને તે અજૈન. જૈનદર્શન તે અનેક વિરોધી દશનના સમન્વયથી ઉદ્ભવતું હોવાથી એક જ છે. અજૈન અને જૈન દર્શનેનું નિયામક અનુક્રમે તત્વવિધ અને સમન્વય છે. પોતાના વક્તવ્યના પ્રતિપાદનમાં જેને ઉદ્દેશ પરવિરોધને હોય તે અજૈન દર્શન અને જેનો ઉદેશ સમન્વયનો હોય તે જૈનદર્શન.
[ સંમતિતર્કના ગુજરાતી વિવરણમાંથી સાભાર ઉદ્દત ]
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
-શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
मइभेया पुरोगहसंसग्गीए य अभिनिवेसेण ।
चउहा खलु मिच्छत्तं साहणमदंसणेणऽहवा ॥ ५ ॥ ગાથાથ – મતિભેદ, પૂર્વકદાગ્રહ, સંસર્ગ અને અભિનિવેશ એ ચાર પ્રકારે ( કારણેથી) મિથ્યાત્વ ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા સાધુઓનાં દર્શન (=સાધુઓનો (પરિચય)ન થવાથી મિથ્યાત્વ ઉત્પન્ન થાય છે.
ટાર્થ – (૧) મતિભેદ – જેવા સ્વરૂપે છે તેવા સ્વરૂપે બધા પદાર્થોને સ્વીકારવા (=માનવા) છતાં કોઈ એક પદાર્થને જેવા સ્વરૂપે છે તેનાથી બીજી રીતે સ્વીકારવો (=માનવ) તે મતિભેદ કહેવાય. આ મતિભેદથી મિથ્યાત્વ ઉત્પન્ન થાય છે, અર્થાત્ આવા અતિભેદવાળે જીવ મિથ્યાત્વી બને છે.
(૨) પૂર્વગ્રહ – જે જીવનું અંતઃકરણ પહેલાં કુદર્શનની વાસનાથી વાસિત થઈ ગયું હોય તે જીવને સેંકડે યુક્તિઓથી ફરી ફરી (સાચું) સમજાવવામાં આવે તે પણ કુદર્શનની વાસનાના સંસ્કારને અનુસરવાના કારણે કદાગ્રહ થઈ જાય છે. (કદાગ્રહના કારણે તે સાચું સમજી શકતો નથી અને સ્વીકારી શક્તો નથી) આથી મિથ્યાત્વ ઉત્પન્ન થાય છે.
(૩) સંસર્ગ:- સંસર્ગ એટલે સંબંધ. અહીં મિથ્યાદિષ્ટિ માણસો સાથેનો સંબંધ વિવક્ષિત છે. મિથ્યાષ્ટિ સાથે સંબંધ દેષનું કારણ છે એ સુપ્રસિદ્ધ જ છે.
“કડવા લીમડાના પાણીથી વાસિત ભૂમિમાં આમ્રવૃક્ષ ઉત્પન્ન થયું. એ બંને વૃક્ષનાં મળિયાં ભેગાં થયાં. તેથી આંબો લીમડાના સંસર્ગથી કડ=કડવા ફળવાળો થયો.”
ચપકપુપના સંબંધથી તલ વાસનાને પામે છે, અર્થાત્ તલમાં ચંપકપુષ્પની સુગંધ આવે છે. લસણને ખાનાર લસણના ગંધવાળો બની જાય છે, અર્થાત તેના મેઢામાંથી લસણની વાસ આવે છે. આમ સવ ગુણે સંસર્ગથી થાય છે.”
(૪) અભિનિવેશ - અભિમાનના કારણે અન્ય સ્વરૂપે રહેલી વસ્તુની અન્ય સ્વરૂપે પ્રરૂપણ કરવી.
(૫) સાધુનું અદશન – સાધુનાં દર્શન (=સાધુને પરિચય) ન થવાથી મિથ્યાત્વ ઉત્પન્ન થાય એ બીના પ્રેમના દષ્ટાંતથી આબાલ–ગોપાલ પ્રસિદ્ધ છે, સ્ત્રીઓમાં પણ પ્રસિદ્ધ છે. જેમ પ્રિય પતિ આદિ વિષે અત્યંત વધેલે પણ પ્રેમ સમય જતાં
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
શ્રાવકનાં બાર તે યાને પ્રિય પતિ વગેરે પરદેશ વગેરે સ્થળે જાય ત્યારે નાશ પામે, અર્થાત્ પ્રેમીના વિયોગમાં પ્રેમ (ઘટી જાય છે કે સર્વથા) નાશ પામે છે. આ વિષે કહ્યું છે કે
હે સુંદરી ! સારા પણ સ્નેહીઓને બધુએ વિષે કરેલે પ્રેમ સમય જતાં હથેળીમાં રહેલા પાણીની જેમ ખતમ થઈ જાય છે.”
તે રીતે કયારેક સમ્યત્વને લાભ થવા છતાં સાધુઓનાં સર્વથા દર્શન ન થાય તે મિથ્યાત્વ ઉત્પન્ન થાય છે. આથી જ શ્રાવકોની આ પ્રમાણે સામાચારી કહી છે -
“જ્યાં સાધુઓનું આગમન થતું હોય, જ્યાં જિનમંદિર હોય અને જ્યાં બીજા સાધર્મિક વસતા હોય ત્યાં શ્રાવક વસે.” (ઉ. મા. ર૩૬, પંચા. ૧-૪૧)
જો સાધુ, સાધર્મિક અને જિનમંદિર વગેરે ન હોય તે શ્રાવક મિથ્યાત્વ પણ પામે. કહ્યું છે કે
“જે દેશમાં ધમને દીપાવનારા સાધુઓ નથી તે દેશમાં ધમનું નામ પણ જણાતું-સંભળાતું નથી, તો પછી ધર્મક્રિયા કયાંથી હોય?"
સાધુનાં દર્શનથી આ પ્રમાણે લાભ થાય છે -
સાધુએનાં દર્શનથી (ગુણ બહુમાન દ્વારા) પાપ નાશ પામે છે, (તેમની પાસે જ્ઞાન મેળવવાથી) જીવાદિ પદાર્થોમાં શંકા રહેતી નથી, સાધુઓને નિર્દોષ દાન આપવાથી કર્મનિર્જરા થાય છે. કારણ કે દાનથી સાધુઓના જ્ઞાનાદિ ગુણોનું પોષણ થાય છે.” (શ્રા. પ્ર. ૩૪૦ )
આમ (અન્વયથી=) સાધુઓના દર્શનથી લાભ થતો હોવાથી અને (વ્યતિરેકથીe સાધુના અભાવથી નુકશાન થતું હોવાથી સાધુઓનાં દર્શન ન થવાથી મિથ્યાત્વ થાય એ સુપ્રસિદ્ધ જ છે. અહીં જણાવેલાં અતિભેદ આદિ કારણોથી મિથ્યાત્વની ઉત્પત્તિમાં જમાલિ વગેરેનાં દૃષ્ટાંત છે. કહ્યું છે કે- “મતિભેદથી જમાલી મિથ્યાત્વને પામ્યો. પૂર્વગ્રહથી વિદવાચકે મિથ્યાત્વપૂર્વક દીક્ષા લીધી. બદ્ધ સાધુઓના સંસર્ગથી સેરઠ દેશવાસી શ્રાવક બદ્ધ સાધુ થયો. કદાગ્રહથી ગોઠામાહિલ મિથ્યાત્વી થ.??
જો કે આ દૃષ્ટાંત સૂત્રકારે મૂળગાથામાં કહ્યાં નથી, તે પણ વિસ્તારથી જાણનારા (=જાણવાની ઈચ્છાવાળા) શિષ્યના ઉપકાર માટે ટીકામાં હું કહું છું. તેમાં પહેલાં મતિભેદમાં જમાલિની કથા કહું છું.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ ,
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
જમાલિનું દૃષ્ટાંત આ જ જંબૂકપમાં ભરતક્ષેત્રનું આભૂષણભૂત અને ધન, ધાન્ય, સુવર્ણ વગેરે સંપત્તિથી યુક્ત ક્ષત્રિયકુંડગ્રામ નામનું નગર હતું. તે કાળે તે નગરીમાં ભગવાન મહાવીરસ્વામીની પ્રિયદર્શના નામની મોટી બહેનને જમાલિ નામનો ક્ષત્રિયકુમાર પુત્ર હતું. તે નય અને વિનયથી સંપન્ન હતું, દયામાં તત્પર હતા. પોતાના અતિશયરૂપથી તેણે કામદેવને પણ હલકે પાડી દીધો હતો. તેને સુદર્શના નામની પત્ની હતી. સુદર્શન મહાવીરસ્વામીની પુત્રી હતી. તેણે પોતાના શરીરના રૂપ અને સૌંદર્યથી અમરસુંદરીએને પણ જીતી લીધી હતી. પતિ જમાલિને તે પ્રાણથી પણ અધિક પ્રિય હતી. તેની સાથે જીવલોકના સારભૂત પાંચ પ્રકારના વિષયસુખને અનુભવતા જમાલિને કેટલાક કાળ પસાર થયે.
ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ રાજ્ય, પુર, પરિજન, બંધુવર્ગ વગેરેનો ત્યાગ કરીને સમસ્ત સાવઘની નિવૃત્તિરૂપ મોક્ષમાર્ગને (=સંયમનો) સ્વીકાર કર્યો. સંયમ લીધા બાદ ગાઢ પરિષહ અને ઉપસર્ગોને (સમભાવથી) સહન કર્યા. સાડા છ માસ અધિક બાર વર્ષ જેટલું છદ્મસ્થ પર્યાય પાળ્યા બાદ ઘાતી કર્મોને ક્ષય કરીને સંપૂર્ણ લેક અને અલકને પ્રકાશન કરવામાં સમર્થ એવું કેવલજ્ઞાન પ્રગટ કર્યું.
ગામ, ઉદ્યાન, નગર, ખાણ, મંદિર વગેરેથી વિભૂષિત પૃથ્વી ઉપર વિહાર કરતા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર એક વાર બ્રાહ્મણકુંડગ્રામ નગરમાં પધાર્યા. આથી બધા જ નગરજને ઉત્તમ વસ્ત્રો અને અલંકારે પહેરીને, વિવિધ સવારી અને વાહન ઉપર બેસીને, શ્રેષ્ઠ વિવિધ પરિવાર સહિત બ્રાહ્મણકુંડગ્રામ નગરની બહાર આવેલા બહુશાલક ઉદ્યાનમાં જવા લાગ્યા. તેઓ જતાં જતાં પરસ્પર “આજે ભગવાન મહાવીર પધાર્યા છે, તેમનાં દર્શન-વંદન આદિ માટે તમે આવે, તમે જાઓ, તમે જજે, તેઓ ગયા છે, અમે જઈશું” ઈત્યાદિ વાર્તાલાપ કરી રહ્યા હતા. પોતાના મહેલના ઝરુખામાં બેઠેલા જમાલીએ જયાં ત્રણ રસ્તા ભેગા થાય તે ત્રિકમાં, જ્યાં ચાર રસ્તા ભેગા થાય તે ચતુષ્કમાં અને ચેક વગેરે સ્થાનમાં નગરના બધા લોકોને આ રીતે જતા અને બોલતા જોયા. આથી તેને કુતૂહલ થયું. તેણે નજીકમાં રહેલા દ્વારપાલને બોલાવીને પૂછ્યું : અહો ! આજે અહીં જે ઉત્સવમાં અંતઃપુર અને પરિવારથી સહિત આ સઘળા લોકે જઈ રહ્યા છે તે કો ઉત્સવ છે? દ્વારપાળે પહેલાંથી જ લોકવાણીથી આ વૃત્તાંત જાણી લીધો હતો. તેણે કહ્યું: બ્રાહ્મણકુંડગ્રામ નગરની બહાર બહુશાલક ઉદ્યાનમાં આપના જ મામા અને સસરા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પધાર્યા છે. તેમને વંદનાદિ કરવા માટે
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર તે યાને
આ લોકો આ પ્રમાણે ઉત્સુક બનીને જઈ રહ્યા છે. આ સાંભળીને જમાલિને અતિશય હર્ષ થયે. અતિશય હર્ષના કારણે તેના શરીરમાં રોમાંચ પ્રગટ થયા. પાસે રહેલા પિતાના સેવકને તેણે કહ્યું : જલદી વાહનશાળામાં જા અને ચારઘંટવાળા રથને અશ્વ સહિત તૈયાર કરીને અહીં આવે, જેથી હું પણ ભગવાનને વંદન કરવા જાઉં. “જેવી કુમારની આજ્ઞા” એમ કહીને સેવક ઉતાવળા પગલે રાજમહેલમાંથી નીકળ્યો.
જમાલિ ત્યાંથી ઉઠીને સ્નાનઘરમાં ગયો. ત્યાં સ્નાન કરીને કપુર અને કસ્તૂરીથી મિશ્ર ચંદનનું શરીરે વિલેપન કર્યું. પછી સારભૂત અલંકારો પહેર્યા. તેટલામાં પૂર્વ મોકલેલો સેવક ચારઘંટવાળો રથ તૈયાર કરીને ત્યાં આવી ગયે. તેણે કુમારને કહ્યું છે કુમાર! આપની આજ્ઞા પ્રમાણે કાર્ય કરીને હું આવી ગયો છું. આ સાંભળીને કુમાર અતિ ઉતાવળા પગલે ઘરમાંથી નીકળીને તે જ રથ ઉપર બેઠે. સેવકે તેના ઉપર શ્રેષ્ઠ છત્ર ધર્યું. ધનુષ, બાણ, તલવાર અને ઢાલ વગેરે વિવિધ શસ્ત્રધારી અનેક સૈનિકે તેની આગળ અને પાછળ ચાલવા લાગ્યા. તેને રથ ક્ષત્રિયકુંડગ્રામ નગરમાં થઈને બહુશાલક ઉદ્યાન તરફ આવ્યું. છેડે સુધી ગયા પછી સામે નજીકમાં રહેલા સમવસરણને જેઈને જમાલિએ અશ્વને ઊભો રાખે. રથમાંથી ઉતરીને પુષ્પ, તાંબુલ, શસ્ત્ર, જેડા વગેરે વસ્તુઓને ત્યાગ કર્યો. એક વસ્ત્રનું ઉત્તરાસણ કર્યું. હાથની બે હથેળીઓ ભેગી કરીને લલાટે રાખી, પછી સમવસરણભૂમિમાં આવીને ભક્તિના સમૂહથી પૂર્ણ અંતઃકરણવાળે તે ભગવાનને ત્રણ પ્રદક્ષિણ આપીને અને નમીને યથાયોગ્ય સ્થાને બેઠો. સમસ્ત શરીરને આનંદ આપનારી અમૃતવૃષ્ટિની જેવી ભગવાનની વાણી સાંભળીને તેને સંસારભય ઉત્પન્ન થયા. સંસારભયથી ઉદ્ગવિગ્ન ચિત્તવાળા તેણે વિધિપૂર્વક સ્વામીને વિનંતિ કરી કે, હે ભગવંત! માતા-પિતાની અને પત્નીની રજા લઈને હું આપની પાસે દીક્ષા લેવાને ઇચ્છું છું. ભગવાને કહ્યુંઃ હે દેવાનુપ્રિય! વિલંબ ન કર. પછી તે ફરી ભગવાનને ત્રણ પ્રદક્ષિણા અને નમસ્કાર કરીને સમવસરણમાંથી બહાર નીકળ્યો. પછી તે જ રથમાં બેસીને જે પ્રમાણે આવ્યું હતું તે પ્રમાણે પિતાના નગરમાં થઈને પિતાના ઘરે ગયે. પછી માતા-પિતા પાસે દીક્ષાની અનુજ્ઞા માગી. જેમતેમ કરીને માતા-પિતાની અનુજ્ઞા મેળવીને પત્નીની પાસે ગયો. પતિની દીક્ષાની વાત સાંભળીને પત્નીએ અનુમતિ આપી, એટલું જ નહિ, પણ પોતે પણ તેની સાથે જ દીક્ષા લેવા તૈયાર થઈ. પછી તેણે જિનમંદિરમાં મહાપૂજાઓ કરી. (અર્થાત્ જિનભક્તિરૂપ મહોત્સવ કર્યો. પછી દીક્ષાના દિવસે) સ્નાન અને વિલેપન કરીને અલંકાર ધારણ કર્યા. પછી હજાર પુરુષથી ઊંચકાતી શિબિકામાં બેસીને દીન, અનાથ, ગરીબ વગેરેને ઈચ્છા મુજબ દાન આપતો તે મહાન આડંબરથી પત્નીની સાથે ભગવાનની પાસે આવ્યા. ભગવાને પાંચ રાજપુત્રોની સાથે જમાલિને અને હજાર સ્ત્રીઓની સાથે તેની પત્ની સુદર્શનાને દીક્ષા આપી.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
દીક્ષા બાદ બંનેએ સામાયિકથી આરંભી અગિયાર અંગો સુધી શ્રુતને અભ્યાસ કર્યો. સમય જતાં ગીતાર્થ બનેલા જમાલિને ભગવાને આચાર્ય બનાવ્યું. એકવાર જમાલિએ ભગવાન મહાવીરને વંદન કરીને કહ્યું કે, આપની અનુજ્ઞા હોય તો હું પાંચસો સાધુઓની સાથે ગામ–નગર આદિમાં વિહાર કરવાને ઈચ્છું છું. આ સાંભળીને ભગવાન ભવિષ્યમાં થનારા દોષને જોવાથી મૌન રહ્યા. આથી જમાલિએ ફરી ભગવાનને કહ્યું. છતાં ભગવાન તરફથી કોઈ ઉત્તર ન મળ્યો. તેથી તેણે ભગવાનને વંદન કરીને બહુશાલક ઉદ્યાનમાંથી નીકળીને પાંચસો સાધુઓની સાથે એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરવાનું શરૂ કર્યું. એકવાર તે શ્રાવસ્તીનગરીની બહાર હિંદુક ઉદ્યાનમાં રહેલા કેષ્ટક મંદિરમાં આવ્યું. ત્યાં તેને પ્રાંત આહાર વગેરેથી અત્યંત ગાઢ રોગ થયે. તેથી તેણે સાધુઓને બોલાવીને કહ્યું કે, દાહકવરે મારા શરીરને વિહળ કરી નાખ્યું છે. હું બેસવા માટે ક્ષણવાર પણ સમર્થ નથી. આથી જો તમે મારે યોગ્ય સંથારો પાથરો તે તેના ઉપર સૂઈને પીડાને દૂર કરું. શિષ્યએ તેમ કરવાને અમે ઈચ્છીએ છીએ એમ કહીને સંથારે પાથરવાનું શરૂ કર્યો. ગાઢવેદનાથી તેના શરીરમાં ઘણી જ પીડા થતી હતી. આથી તેણે ફરી કહ્યું કે, હે સાધુઓ! તમે સંથારો પાથર્યો કે નહિ? સાધુઓએ કહ્યું: સંથારે પાથરી દીધો છે. તેણે સંથારાને જે તે હજી સંથારો પથરાયો જ ન હતા. સંથારો નહિ પથરાયેલો જોઈને તેના ચિત્તમાં કોધ પ્રગટ થયે. આમ છતાં તે વખતે શરીરમાં પિડા હોવાથી તે કંઈ બોલે નહિ.
પાથરેલા પૂર્ણ સંથારામાં સૂઈને પીડાને દૂર કરી. ક્ષણ પછી શરીર સ્વસ્થ થતાં તેણે સાધુઓને બેલાવીને પૂછ્યું: હે સાધુઓ! સંથાર અર્થે પથરાયે હોવા છતાં પથરાઈ ગયો છે એમ તમોએ કેમ કહ્યું? સાધુઓએ કહ્યું: વનમાળે હે માને વિઝિટ રિમાને િનિરિક્રમા નિષિom =“કરવા માંડયું તે કર્યું કહેવાય, ચાલવા માંડ્યું તે ચાલ્યું કહેવાય, ઉદીરવા માંડયું તે ઉદીયું કહેવાય, અને નિર્જરવા માંડયું તે નિર્જયું કહેવાય ” ઈત્યાદિ જિનવચન પ્રમાણ હોવાથી કહ્યું છે. આ સાંભળીને જમાલિને ભવિતવ્યતાના કારણે તે ક્ષણે મિથ્યાત્વકર્મનો ઉદય થયે. આથી તે બેકઃ તે વિષે ભગવાન ભૂલ્યા છે. કારણ કે ક્રિયાકાલ અને સમાપ્તિકાળ અત્યંત ભિન્ન હોવાથી
પથરાતું” અને “પથરાયેલું ” એ બેનો એક કાળ નથી. આથી “ભગવાનનું વચન મિથ્યા છે” એવી પ્રતિજ્ઞા કરીએ છીએ. અહીં અનુમાનવાક્યનો પ્રયોગ આ પ્રમાણે છેભગવાનનું એ વચન મિથ્યા છે, કારણ કે પ્રત્યક્ષથી વિરુદ્ધ અર્થને કહેનારું છે, શબ્દ કર્ણને વિષય નથી એ પ્રતિજ્ઞાવચનની જેમ. અમેએ કહેલે હેતુ 'અસિદ્ધ નથી.
૧. અસિદ્ધ એટલે હેતુને પક્ષમાં અભાવ. જેમકે, રાદો ગુનઃ ચાક્ષુદવાત, અહીં ચાક્ષુષત્વ હેતુ પક્ષ શબ્દમાં નથી. કારણ કે શબ્દ ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ નથી, કિંતુ શ્રાવણ પ્રત્યક્ષ છે પ્રસ્તુતમાં
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૦
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો અને કારણ કે અર્ધી પથરાયેલો સંથારો નથી પથરાયે એમ જોવામાં આવે છે. બીજા સ્થળે પણ પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ (=પ્રત્યક્ષથી દેખાતા) ક્રિયમાણત્વ (=કરાતાપણું) ધર્મથી કૃતત્વ (=કરેલાપણું) ધર્મ દૂર કરાય છે=કૃતત્વ ધર્મનું ખંડન કરાયું છે. તથા – અમે કહેલો હેતુ 'અનેકાંતિક પણ નથી. કારણ કે હેતુ સપક્ષમાં જ છે. હેતુ વિરુદ્ધ પણ નથી. કારણ કે હેતુ સત્યરૂપ વિપક્ષથી વ્યાવૃત્ત છે=હેતુ સત્યરૂપ વિપક્ષમાં રહેતો નથી.
આથી આ નક્કી થયું કે-“કરાતું કર્યું કહેવાય ” ઈત્યાદિ જિનવચન અસત્ય છે. આ પ્રમાણે જમાલિએ સાધુઓને કહ્યું એટલે કેટલાક સાધુઓએ “એ પ્રમાણે જ છે” એમ સ્વીકાર કર્યો. જેમણે જિનવચનનો સત્ય અર્થ જાયે છે એવા સમ્યધવાળા બીજા સાધુઓએ આ પ્રમાણે કહ્યું- હે જમાલિસૂરિ ! આ તમે યુક્તિયુક્ત કહ્યું નથી. નકકી ભગવાન જોયા વિના કંઈ પણ કહેતા નથી. કારણ કે ભગવાનને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું હોવાથી ભગવાન સતત ઉપગવાળા હોય છે. અમે માત્ર સાંભળેલું સ્વીકારનારા છીએ એથી અમોએ ભગવાનનું વચન સ્વીકાર્યું છે એવું નથી, કિંતુ યુક્તિથી વિચારીને અમોએ ભગવાનનું વચન સ્વીકાર્યું છે. ભગવાનનું વચન “પુરાણ, મનુએ કહેલ ધમ, અંગસહિત વેદો અને ચિકિત્સાશાસ્ત્ર આ ચાર આજ્ઞાસિદ્ધ છે, એથી યુક્તિએથી એમનું ખંડન ન કરવું?' ઈત્યાદિ વચન જેવું નથી. કારણ કે ભગવાનનું વયન ઉત્તમસુવર્ણની જેમ તાપ વગેરેથી શુદ્ધ છે. અન્યથા (=તાપાદિથી શુદ્ધ ન હોય તો)
એમાં કંઈક કહેવા જેવું છે (aખામીએ હેવાના કારણે એમાં કંઈક કહેવા જેવું છે), આથી આ (પુરાણુ વગેરે) વિચારવામાં આવતું નથી કેવલ શ્રદ્ધાથી માનવામાં આવે છે. શું સુવર્ણ શુદ્ધ થઈને તાપ વગેરેથી ભય પામે?” ઈત્યાદિ ઠપકાને પાત્ર થાય. વળી– પથરાતું અને પથરાયેલું એ બેને એક કાળ , “પ્રત્યક્ષથી વિરુદ્ધ અર્થનું કથન” એ હેતુ છે. જિનવચન પક્ષ છે. વાદીની દૃષ્ટિએ પ્રત્યક્ષથી વિરુદ્ધ અર્થનું કથનરૂપ હેતુ જિનવચનરૂપ પક્ષમાં છે. આથી હેતુ અસિદ્ધ નથી.
૧. અનેકાંતિક એટલે હેતુ સાધ્ય વિના રહે. જેમકે, પર્વતો વદ્વિમાન ઘવાત્, અહીં દ્રવ્યત્વ હેતુ સાધ્યાભાવવાળા સરોવરમાં રહેતા હોવાથી અનેકાંતિક છે. તેનું બીજું નામ સવ્યભિચારી છે. . પ્રસ્તુતમાં મિથ્યાત્વ-અસત્યત્વ સાધ્ય છે. વાદીની દષ્ટિ એ પ્રત્યક્ષથી વિરુદ્ધ અર્થ કથનરૂપ હેતુ સપક્ષમાં જ છે, એટલે કે અસત્યત્વરૂપ સાધ્યને છોડીને રહેતો નથી. માટે હેતુ અનેકાંતિક નથી.
૨. સપક્ષ=જેમાં સાધ્ય નિશ્ચિત હોય તે. વહ્નિરૂપ સાધ્યની અપેક્ષાએ મહાનસ સપક્ષ છે.
૩. વિરુદ્ધ એટલે હેતુ સાધ્યથી તદ્દન વિરુદ્ધ હાય, અર્થાત સાયાભાવવાળાની સાથે જ રહે. જેમકે, પર્વતો વમાન જ્ઞસ્ટાત, અહીં જલ હેતુ સાધ્યાભાવવાળાનીવહત્યભાવવાળાની સાથે જ રહે છે. આથી તે વિરુદ્ધ છે. પ્રસ્તુતમાં પ્રત્યક્ષથી વિરુદ્ધ કથનરૂપ હેતુ સાક્ષાભાવવાળા સત્યમાં રહેતા નથી. આથી હેતુ વિરુદ્ધ નથી.
૪. વિપક્ષ=જેમાં સાધ્યને અભાવ નિશ્ચિત હોય છે. વહ્નિરૂપ સાધ્યની દષ્ટિએ સરેવર વિપક્ષ છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૧
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ નથી ઈત્યાદિ જે કહ્યું તે પણ બાળકના પ્રલાપ સમાન છે. કારણ કે ક્રિયાકાલ અને -સમાપ્તિકાલ એ બેનું કથંચિત્ એકપણું સ્વીકાર્યું છે. તે આ પ્રમાણે -
જે ક્ષણે કાર્ય કરાઈ રહ્યું છે તે ક્ષણે કાર્ય કરેલું પણ છે. અન્યથા કાર્ય માટે કરાતી "ક્રિયાના પ્રથમ ક્ષણની જેમ કિયાના અંત્યક્ષણમાં પણ કરેલું ન હોય, અર્થાત્ જે ક્રિયાના પ્રથમ ક્ષણમાં કરેલું નથી તે કિયાના અંત્યક્ષણમાં પણ કરેલું ન હોય. (કારણકે જે પ્રથમક્ષણમાં ન હોય તે અંત્યક્ષણમાં પણ કેવી રીતે હોય?) જે ક્રિયાના અંત્યક્ષણમાં પણ કરેલું ન હોય તે “આ કર્યું” એવું જ્ઞાન ન થાય, અને “આ કર્યું' એવું જ્ઞાન થાય છે. કેમકે તે અનુભવ થાય છે. વળી–“ભગવાનનું વચન મિથ્યા છે” ઈત્યાદિ જે અનુમાનપ્રવેગ કહ્યો તેમાં પ્રતિજ્ઞાના (માવવત્ત અને માથા એ) બે પદોમાં વિરોધ છે. તે આ પ્રમાણે – જે મળવદ્વાન છે તે મિથા નથી, હવે જે છિયા છે, તે અવઢવ નથી. સમગ્ર ઐશ્વર્યથી યુક્ત (=કેવલજ્ઞાની) અસત્ય ન કહે એ પ્રસિદ્ધ છે. કારણ કે સમગ્ર ઐશ્વર્યથી યુક્ત વ્યક્તિમાં અસત્ય બોલવાનું કેઈ કારણ નથી. અસત્ય બોલવામાં રાગાદિ દેષ કારણ છે, અને રાગાદિ દોષો તેનામાં નથી. કહ્યું છે કે- “રાગથી, દ્વેષથી કે મેહથી અસત્ય વચન બોલાય છે, જેનામાં આ દેષ નથી તેને અસત્ય. બોલવાનું કારણું શું હોય? અર્થાત્ ન હોય. આથી જ તમેએ કહેલો હેતુ અસિદ્ધ પણ છે. કારણ કે “ભગવાનનું વચન પ્રત્યક્ષથી વિરુદ્ધ અર્થ કહેનારું છે” એવું ક્યારેય જાણવામાં આવતું નથી. આ હેતુ વિરુદ્ધ પણ છે. તે આ પ્રમાણે – આ પણ કહી શકાય કે, “કરાતું કરેલું કહેવાય ઇત્યાદિ જિનવચન સત્ય છે, કારણ કે સત્ય અર્થને જવનારું છે, સકલ લેકમાં પ્રસિદ્ધ પૃથ્વીની કઠિનતા વિષે કેઈએ બોલેલા પૃથ્વી કઠિન છે ઈત્યાદિ વાક્યની જેમ.” વળી– આ હેતુ અસિદ્ધ નથી ઈત્યાદિ જે કહ્યું તે પણ સંબંધ વગરનું છે. કારણ કે અર્ધા પણ પથરાયેલા સંથારા વિષે “સંથારો પથરાઈ ગયે” એમ (નિશ્ચયનયની દષ્ટિએ) જોવામાં આવે છે. તે આ પ્રમાણે – જે વસ્ત્ર જ્યારે જે આકાશપ્રદેશમાં પાથરવામાં આવે છે તે વસ્ત્ર ત્યારે તે આકાશપ્રદેશમાં પથરાયેલું જ હોય છે. આનાથી “બીજા સ્થળે પણ કિયમાણવધર્મથી કૃતત્વધર્મનું દૂરથી ખંડન થઈ ગયું છે” ઈત્યાદિ જે કહ્યું હતું તેનું પણ નિરાકરણ કર્યું જાણવું. કારણ કે (બંનેમાં) ગક્ષેમ "સમાન છે. ભગવાનનાં વચને વિશિષ્ટનયની અપેક્ષાવાળા હોય છે. આથી બધા સ્થળે કઈ દેષ નથી. માટે તમે કદાગ્રહને મૂકી દે અને “કરાતું કરેલું કહેવાય ઈત્યાદિને સ્વીકાર કરે. આ પ્રમાણે કહેવા છતાં પ્રતિબંધ ન પામ્યું એટલે તે સાધુઓએ વિચાર્યું: આ લિષ્ટ કર્મના ઉદયથી મિથ્યાત્વને પામ્યું છે. કહ્યું છે કે- “સૂત્રમાં કહેલા એક
૧. યુક્તિને વેગ અને યુક્તિનું રક્ષણ બંનેમાં છે. અથવા યોગ એટલે યુક્તિ, ક્ષેમ એટલે કૌશલ્ય. યુક્તિનું કૌશલ્ય બંનેમાં સમાન છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને. પણ અક્ષરની અચિથી મનુષ્ય મિથ્યાદષ્ટિ થાય છે. અમને જિને કહેલું સૂત્ર જ પ્રમાણ છે. આથી આ હવે સેવાને ગ્ય નથી એવો નિર્ણય કરીને તે સાધુઓએ તેનું સાંનિધ્ય છોડીને ચંપાનગરીમાં પૂર્ણભદ્ર મંદિરમાં પધારેલા મહાવીરસ્વામીની નિશ્રા સ્વીકારી.
આ તરફ ઘણી સાદવીઓના પરિવારવાળી સુદશના જમાલિને વંદન કરવા ત્યાં આવી. ટંક નામના કુંભારના ઘરે અવગ્રહની યાચના કરીને રહી. દરરોજ જમાલિની.
કરેલું જ કર્યું કહેવાય, કરાતું કર્યું ન કહેવાય” ઈત્યાદિ દેશના સાંભળીને ચંચલ હૃદયવાળી તેણે જમાલિના કહેવા પ્રમાણે જ સ્વીકાર કર્યો. અથવા આવું થાય જ છે, અર્થાત્ આવું થાય એમાં કોઈ આશ્ચર્ય નથી. કારણ કે કહ્યું છે કે
કાનના ઝેરથી બળેલા ચૂખ લોકે શું શું નથી કરતા? (અર્થાત બીજાઓના કહેવાથી ન કરવા જેવું પણ કરવા માંડે છે.) આવા લોકે (બીજાઓના કહેવાથી) તપ પણ કરે અને મનુષ્યની પરીમાં દારૂ પણ પીએ.”
પછી ઢંકના ઘરે આવીને ટંકની આગળ એ પ્રમાણે જ કહેવા લાગી. જમાલિના વૃત્તાંતને જાણનાર ઢકે પણ કહ્યું કે, હે આર્યા! ભગવાન સત્ય છે કે જમાલિ સત્ય છે એમ વિશેષ જાણવાને હું સમર્થ નથી. આમ કહીને તે મૌન રહ્યો. પછી એકવાર સુદર્શના સ્વાધ્યાય પરિસિમાં સ્વાધ્યાય કરી રહી હતી. આ જ વખતે ઢંક નિભાડાના ઉપરના ભાગમાં રહેલાં વાસણને નીચે ઉતારતું હતું. તેણે એક બળતે અંગારે જલદી એવી રીતે ફેંક્યો કે જેથી તે અંગારે તેની સંઘાટિના (=ઉપર ઓઢવાના વસ્ત્રના) એક છેડા ઉપર પડ્યો. આ જોઈને સુદર્શનાએ કહ્યું : હે શ્રાવક! આ અંગારે ફેંકીને તે મારી સંઘાટી કેમ બાળી નાખી? ઢંકે કહ્યું હે આર્યા! આપ અસત્ય કેમ બોલો છે? કારણ કે આપના મતમાં “બળતું બળ્યું” એમ કહેવાતું નથી. હમણું આપની સંઘાટી બળી રહી જ છે. (સંપૂર્ણ બળી ગઈ નથી.) ઢકે આ વિષયને લગતું બીજું પણ કહેવા જેવું કહ્યું. પ્રતિબંધ પામેલી તેણે કહ્યુંઃ હે શ્રાવક! તે સારું કર્યું. હું સત્ય ઉપદેશને ઈચ્છું છું. પછી તેણે બેટે મત સ્વીકારવા બદલ મિચ્છામિ દુક્કડં આપ્યું.
ભગવાનની આજ્ઞાનો વિલેપ કરનાર પોતાના આત્માની નિંદા કરતી તે જમાલિ પાસે ગઈ. પિતાનો અભિપ્રાય યુક્તિપૂર્વક ઘણીવાર જમાલિને કહ્યો. તે પણ જમાલિએ. તેને સ્વીકાર ન કર્યો. તેથી સુદર્શન અને બાકી રહ્યા હતા તે સાધુઓ ભગવાનની પાસે જ ગયા. જમાલિ પણ એકલો ઘણાં વર્ષો સુધી સંયમ પાળીને, પંદર દિવસની સંલે-- ખના કરીને, ત્રીશ વખતના ભેજનને અનશનથી છોડીને, અસત્યપ્રરૂપણાનું આલોચન– પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના, મૃત્યુ સમયે કોલ કરીને, અસત્યપ્રરૂપણના કારણે લાંતક (છઠ્ઠ)
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૩ દેવલોકમાં તેર સાગરોપમની સ્થિતિવાળો કિલિબષિક દેવ થયા. મતિભેદથી ઉત્પન્ન થતા મિથ્યાત્વમાં સંક્ષેપથી જમાલિનું ચરિત્ર જણાવ્યું, વિસ્તારથી ભગવતીસૂત્રના નવમા શતકમાંથી જાણી લેવું.
ગેવિંદનું દૃષ્ટાંત મૃતદેવીની કૃપાથી જમાલિનું ચરિત્ર કહ્યું. હવે પૂર્વવ્યુદ્રગ્રહથી થતા મિથ્યાત્વમાં ગોવિંદનું ચરિત્ર કહું છું. ભૂગુકચ્છ (= ભરુચ) નામના શ્રેષ્ઠ નગરમાં બૌદ્ધમતના સંપૂર્ણ સારને જાણનારો અને શ્રેષ્ઠ વાદલબ્ધિથી યુક્ત ગોવિંદ નામને બૌદ્ધ સાધુ હતું. તે પિોતાને બધાથી અધિક વિદ્વાન માનતે હતે. પોતાની વાદશક્તિને પ્રગટ કરતે, અર્થાત્ મારા જેવી વાદશક્તિ કેનામાં નથી એમ બેલતે, તે શેરીઓમાં ફરતો હતો. તે જગતને પણ તૃણ સમાન માનતો હતો. તેણે એકવાર પોતાના સામર્થ્યને પ્રગટ કરવા (= લોકોને બતાવવા) ત્રિક અને ચતુષ્કમાં પટહ વગડાવીને ઘેષણું કરાવી કે, આત્માને જાણનાર જે કઈ સમર્થ હોય તે રાજસભામાં સભ્ય આદિ લોકો સમક્ષ મારી સાથે વાદ કરે. જિનપ્રતિમાને વંદન કરવા માટે આવેલા અને સ્યાદ્વાદમાં નિપુણ એવા જિનદેવસૂરિએ આ ઘાષણ સાંભળી. સૂરિએ પટહનો પ્રતિષેધ કર્યો, અર્થાત્ વાદ કરવાનું કબૂલ કર્યું. પછી તે બંનેને રાજદરબારમાં વાદ થયે. સૂરિએ રાજાની સમક્ષ એને જીતી લીધો. તેથી તે વિલો થઈને વિચારવા લાગ્યું કે, એમનો સિદ્ધાંત જાણ્યા વિના એમને ક્યારેય જીતી શકાય નહિ. હું અન્યદર્શની હોવાથી તેઓ મને પોતાના સિદ્ધાંતનું રહસ્ય કહેશે નહિ. માટે હું એમની જ (= જેન) દીક્ષા લઉં, આ પ્રમાણે વિચારીને ઉપાશ્રયે જઈને સૂરિને આ પ્રમાણે કહ્યું: મારી અજ્ઞાનતાથી કરેલી ચેષ્ટાની ક્ષમા આપે, તથા મારા ઉપર દયા કરે. મને ઉત્તમ દીક્ષા આપો. (હવે) હું આપના ચરણમાં રહ્યો છું. પ્રમાણ, નય અને હેતુ સુધી આપને સિદ્ધાંત મને સમજાવે.
આચાર્ય મહારાજ તેના દ્રવ્યવિનયથી તેને ઉપશાંત ( ક્રોધાદિ વિકારોથી રહિત) થયેલો જોઈને આનંદ પામ્યા. છદ્મસ્થ પરીક્ષાથી પરીક્ષા કરીને, અર્થાત્ છદ્મસ્થ જીવ બાહ્ય ચેષ્ટાના આધારે જેટલી પરીક્ષા કરી શકે તેટલી પરીક્ષા કરીને, તેને દીક્ષા આપી. દ્રવ્યક્રિયા કરવામાં તત્પર તે સામાયિક વગેરે મૃતને ભણે છે, તે પણ પૂર્વવ્યુગ્રહ મિથ્યાત્વને ભાવથી છોડતું નથી. આ પ્રમાણે કેટલાક દિવસો ગયા બાદ તેના મનમાં અમૃતની જેમ શ્રત જેમ જેમ પરિણમતું ગયું તેમ તેમ તેણે વિષની જેમ મિથ્યાત્વને છેડી દીધું. કહ્યું છે કે-' “મુનિ દરરોજ જેમ જેમ અતિશય રસ પ્રસરથી યુક્ત નવા નવા શ્રુતનું સૂક્ષ્મજ્ઞાન મેળવે છે, તેમ તેમ શુભભાવરૂપી શીલતાથી આનંદ પામે છે, અને નવા નવા સંવેગથી ( = વૈરાગ્યથી) ગર્ભિત શ્રદ્ધા
૧. પંચવસ્તુ ગાથા પ૬૦, બુ. ક. ગા.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને વાળા બને છે.’’ અતિશય રસપ્રસરથી યુક્ત એ વિશેષણના અર્થ આ પ્રમાણે છેઃઅતિશયા એટલે વિશેષ અર્થા. પ્રસર એટલે ઘણું. શ્રુત વિશેષ અર્થાંના ઘણા રસથી યુક્ત છે.. મિથ્યાત્વભાવ દૂર થઈ જતાં તેણે ગુરુ પાસે જઈને અંજિલ જોડીને કહ્યું: હું નાથ ! મેં આટલા દિવસ મિથ્યા અભિનિવેશથી નિરક જ દીક્ષા પાળી. આજે હમણાં શ્રુત ભાવનાથી દીક્ષા સમ્યક્ પરિણામને પામી છે. તેથી હે સ્વામી ! આજે મારા ઉપર વિષાદના નાશ કરનારી કૃપા કરીને મને આજે કર્મરૂપી પવ તને તોડવા વાસમાન ભાવ દીક્ષા આપે. પછી ગુરુએ તેને કહ્યું:
તું ધન્ય છે કે જેના હૃદયમાં આટલા દિવસે પણ તીર્થંકરની આજ્ઞા ભાવથી. પરિણમી. આ પ્રમાણે તેની ઉપબૃહણા કરીને ગુરુએ ફરી મહાત્રતા ઉચ્ચરાવ્યા.. સંવેગવાળા બનેલા એણે પણ મહાત્રતાના સમ્યક્ સ્વીકાર કર્યાં. શંકારહિત બનેલા તે ક્રમે કરીને સાધુઓને પૂગત શ્રુતની વાચના આપવા લાગ્યા. આથી તેમની ગાવિંદ-વાચક તરીકે પ્રસિદ્ધિ થઈ અને શ્રેષ્ઠ કીર્તિ ફેલાણી. પૂર્વ યુગ્રહ મિથ્યાત્વમાં ગોવિંદવાચકનું દૃષ્ટાંત કહ્યું. હવે સંસર્ગમાં સારદેશના શ્રાવકનું દૃષ્ટાંત કહીશ.
શ્રાવકનું દૃષ્ટાંત
સૈારાષ્ટ્ર દેશમાં જીવ–અજીવ વગેરે તત્ત્વાના જાણકાર અને જિનધર્મમાં પરાયણ એવા કોઈ શ્રેષ્ઠ શ્રાવક હતા. દેશમાં દુકાળના ઉપદ્રવ થતાં તે એકવાર થાડું ભાતું લઈને ૌદ્ધ સાધુઓની સાથે ઉજજૈનનગરી તરફ ચાલ્યા. તેથી બૌદ્ધ સાધુએએ તેને મોક્ષ માટે બુદ્ધે કહેલા ધના ઉપદેશ આપ્યા. તેણે બૌદ્ધ સાધુઓને આ પ્રમાણે કહ્યું : હું ભિક્ષુકા! બુદ્ધે કહેલા ધર્મજીઠ્ઠા માણસે કહેલા ધની જેમ મેાક્ષસાધક નથી. કારણ કે તે ધમ આપ્તપુરુષે કહ્યો નથી. એકાંત ક્ષણિક વાદ્યની દેશના આપવાના કારણે. બુદ્ધ આપ્ત નથી. કારણ કે “ પદાર્થા એકાંતે ક્ષણિક છે” એ સિદ્ધાંત પ્રત્યક્ષથી બાધિત. છે, અર્થાત્ પદાર્થો એકાંતે ક્ષણિક હાય ( =ક્ષણે ક્ષણે નાશ પામતા હોય) તેવુ... આંખાથી જોવામાં આવતું ન હોવાથી પદાર્થો એકાંતે ક્ષણિક છે એવા બુદ્ધના સિદ્ધાંત પ્રત્યક્ષથી ઘટતા નથી. ૧એકાંત ક્ષણિકત્વમાં પદાર્થોના આધ પણ ન ઘટી શકે. (કારણકે ખીજી જ
૧. બૌદ્ધદર્શીન ક્ષણિકવાદી છે. તે “દરેક પદાર્થી ક્ષણે ક્ષણે નાશ પામે છે” એમ માને છે. કાઈ પ્રશ્ન કરે કે જો ક્ષણે ક્ષણે વસ્તુ નાશ પામે છે તેા એની એ વસ્તુ લાંબા કાળ સુધી કેમ દેખાય છે? એના ઉત્તરમાં તે કહે છે કે એના જેવી જ ખીજી વસ્તુ ક્ષણે ક્ષણે ઉત્પન્ન થાય છે. એથી એક જ વસ્તુ લાંબા કાળ રહે છે એમ આપણને લાગે છે. જૈનદન પણ વસ્તુને સમયે સમયે નાશ પામનારી માને છે, પણ એકાંતે નહિ. દરેક વસ્તુ સમયે સમયે પર્યાયથી નાશ પામે છે અને દ્રવ્યથી સ્થિર રહે છે. આથી જૈનદર્શન અને બૌદ્ધદનમાં એ ભેદ છે કે બૌદ્ધદર્શન એકાંત ( = સર્વથા ) વસ્તુને નાશ માને છે, જ્યારે જૈનદર્શન “ વસ્તુના સર્વથા નાશ નથી થતા, કિંતુ પર્યાયથી નાશ થાય છે’” એમ માને છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ ક્ષણે બોધ કરનાર જીવ બદલાઈ જાય છે. આથી જ બીજી જ ક્ષણે બુદ્ધ પોતે કરેલી આજ્ઞા વગેરેને ભૂલી જાય છે.) આજ્ઞા વગેરેને ભૂલી જનારાઓ ત્રિભુવનમાં પ્રસિદ્ધ કેવી રીતે થઈ શકે ?, અર્થાત્ ન થઈ શકે. ઇત્યાદિ યુક્તિઓથી તેમને એવા નિરુત્તર કરી દીધા કે જેથી તેમણે ફરી ક્યારે ય ધર્મસંબંધી વિચારણા ન કરી. એક વાર અર્ધા રસ્તે તેનું ભાતું ખૂટી ગયેલું જોઈને બૌદ્ધ સાધુઓએ તેને કહ્યું કે અમારું ભાતું લે. રસ્તામાં તને અમે જ ભોજન આપીશું એમ તેમણે કહ્યું અને તેણે વિચાર કર્યા વિના તેમનું વચન માની લીધું. એક દિવસ તે બૌદ્ધસાધુઓની સાથે ઉજજૈની નગરીમાં આવી પહોંચે. ત્યાં તેને આહારના દોષથી વિસૂચિકા રોગ (= રાકના અજીર્ણથી પેટપીડા વગેરે ઉપદ્રવ) થયો. નમસ્કાર મહામંત્રના સ્મરણમાં પરાયણ બનેલો તે વિસૂચિકા રોગથી શીઘ્ર મૃત્યુ પામ્યો. બૌદ્ધસાધુઓએ તેનું શરીર પિતાના કપડાથી ઢાંકી દીધું. દેવામાં ઉત્પન્ન થયેલા તેણે તત્કાલ વિચાર્યું કે હું દેવોમાં ઉત્પન્ન થયે એ ક્યા કર્મનું ફળ છે? આ પ્રમાણે વિચારતા તેણે પ્રગટેલા અવધિજ્ઞાનથી બૌદ્ધસાધુઓના કપડાથી વીંટાયેલું પોતાનું જ શરીર જોયું. પોતાના શરીરને બૌદ્ધ સાધુઓના વસ્ત્રથી વીંટાયેલું જોઈને તેણે ફરી પણ વિચાર્યું કે, હું દેવભવને પામ્યો એ બૌદ્ધસાધુઓની સેવાનો પ્રભાવ છે. આ પ્રમાણે વિચારીને તે ગુપ્ત રહીને જ દિવ્યહાથથી બૌદ્ધસાધુઓને ભક્તિથી આહાર આપવા લાગ્યો. આથી બૌદ્ધોની પ્રભાવના થઈ. જેને તે વખતે આમના દર્શનમાં દેવોનું સાંનિધ્ય નથી (= દેવો મદદ કરતા નથી) એ પ્રમાણે શ્રાવકનો ઉપહાસ કરવા લાગ્યા. શ્રાવકે એ યુગપ્રધાન આચાર્યને આ વાત જણાવી. તેથી તેમણે જ્ઞાનથી જોઈને કહ્યું કે, આ પૂર્વજન્મમાં જૈનધર્મને જાણકાર શ્રાવક હતો. ત્યાંથી દેવ થયો. હમણાં બૌદ્ધસાધુઓના સંસર્ગરૂપ દોષથી મિથ્યાત્વને પામ્યો છે. તેથી એની પાસે જઈને નમસ્કાર કરીને એને કહો કે, હે યક્ષ ! બોધ પામ, બોધ પામ, મેહને ન પામ. આચાર્યની આજ્ઞાથી શ્રાવકે તે પ્રમાણે કર્યું એટલે તે ત્યારથી મહને છોડીને સમ્યત્વથી ભાવિત થયે. સંસર્ગદૈષથી પણ આ પ્રમાણે મિથ્યાત્વ થાય છે. માટે સારી બુદ્ધિવાળાઓએ મિથ્યાદર્શનવાળાઓની સાથે સંગ ન કરવો જોઈએ. શાસનદેવીના પ્રભાવથી સૌરાષ્ટ્રના શ્રાવકનું આ ચારિત્ર કહ્યું, હવે ગોકામાદિલનું દષ્ટાંત કહીએ છીએ.
ગેછામાહિલનું દૃષ્ટાંત તે કાળે (= અવસર્પિણીમાં) તે સમયે (પાંચમા આરામાં) આ જ જંબૂકપમાં દક્ષિણાર્ધ ભરતક્ષેત્રના મધ્યખંડમાં અવંતિ નામનો દેશ હતો. તે વૈશેષિકદર્શનના
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને મતની જેમ દ્રવ્ય-સમવાય–સત્તાથી અધિષ્ઠિત હતું, અને ગુણ–વિશેષથી ભિત હતો, પણ તે દેશ પ્રધાન–પુરુષવાદથી દૂષિત ન હતો.
[ અહીં દેશના પક્ષમાં દ્રવ્ય-સમવાય–સત્તાથી અધિષિત હતો એટલે ધનના સમૂહની સત્તાથી અધિષ્ઠિત હતું, અર્થાત્ દેશ ઘણું ધનથી યુક્ત હતો. ગુણ–વિશેષથી શોભિત હતું એટલે ઘણું ગુણોથી શોભિત હતા. વિશેષ એટલે વધારે–ઘણું. પ્રધાનપુરુષવાદથી દૂષિત ન હતો એટલે રાજા, મંત્રી, શેઠ વગેરે વચ્ચે વિવાદ ન હતું, અર્થાત્ તે દેશમાં રાજા, મંત્રી, શેઠ વગેરે મુખ્ય પુરુષો વચ્ચે વિવાદ ન હતો=બધા વચ્ચે સંપ હતે.
વૈશેષિકદર્શનના મતે દ્રવ્ય-સમવાય–સત્તાથી અધિષ્ઠિત હતું એટલે દ્રવ્ય, સમવાય અને સત્તા એ ત્રણ પદાર્થોથી અધિષ્ઠિત હતું. વૈશેષિકદર્શનના મતે દ્રવ્ય, ગુણ, કર્મ, સામાન્ય, વિશેષ, સમવાય અને અભાવ એમ સાત પદાર્થો છે. તેમાં અહીં દ્રવ્ય, સમવાય અને સામાન્ય એ ત્રણ પદાર્થોને ઉલેખ કર્યો છે. ગુણવત્ ટ્રદચં=જેમાં ગુણો હોય તે દ્રવ્ય. તે દ્રવ્યના પૃથ્વી વગેરે નવ ભેદે છે. સમવાય એટલે અયુત (=અપૃથક , અર્થાત્ જુદા ન પાડી શકાય તેવા) બે પદાર્થો વચ્ચેનો (નિત્ય) સંબંધ. અવયવ-અવયવી, ગુણ– ગુણી, ક્રિયા-કિયાવાનું જાતિ-જાતિમાન અને વિશેષ–વિશેષવાન્ આ પાંચનો સમવાય સંબંધ છે. સામાન્ય (=જાતિ) પદાર્થના પર સામાન્ય અને અપસામાન્ય એવા બે ભેદ છે. અધિક દેશમાં રહેનાર સામાન્યને પરસામાન્ય કહેવાય છે. ઓછા દેશમાં રહેનાર સામાન્યને અપસામાન્ય કહેવામાં આવે છે. સત્તા એ પરસામાન્ય છે. કારણ કે એ સૌથી વધારે દેશમાં રહે છે. ઘટવ એ સૌથી જૂન દેશમાં રહેવાથી અપસામાન્ય છે. (દ્રવ્યત્વ એ પરાપર સામાન્ય છે. કારણ કે પૃથ્વીત્વની અપેક્ષાએ અધિક દેશમાં રહેવાથી પરસામાન્ય છે, અને સત્તાની અપેક્ષાએ ન્યૂન દેશમાં રહેવાથી અપરસામાન્ય છે.) અહીં સત્તારૂપ પરસામાન્યનો (=જાતિનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
ગુણ–વિશેષથી શોભિત હતું એટલે ગુણ અને વિશેષ એ બે પદાર્થોથી શોભિત, હતું. વૈશેષિક મતે રૂપ વગેરે ચોવીસ ગુણ છે. વૈશેષિક મતે પરમાણુ વગેરે નિત્ય દ્રવ્યોમાં રહેનાર અને નિત્ય દ્રવ્યના વ્યાવક (=એક નિત્ય દ્રવ્યને બીજા નિત્ય દ્રવ્યથી અલગ કરનાર) તરીકે વિશેષ નામના પદાર્થને માનવામાં આવ્યું છે. દા. ત. વિશેષ પદાર્થ એક પરમાણુને બીજા પરમાણુથી જુદું પાડે છે.
પણ પ્રધાન-પુરુષના વાદથી દૂષિત ન હતો” એ સ્થળે બીજો અર્થ એ છે કે જેમ સાંખ્યમત પ્રધાન ( =પ્રકૃતિ) અને પુરુષના વાદથી દૂષિત છે તેમ આ દેશ દૂષિત ન હતા.
ભાવાર્થ- સાંખ્ય આત્માને પુરુષ કહે છે. આ પુરુષ કશું જ કરતું નથી, કિંતુ કમલપત્રની જેમ સર્વથા નિલેપ છે. તે પછી એ સંસારમાં પરિભ્રમણ કેમ કરે છે એ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ પ્રશ્નના સમાધાન માટે તેઓ કહે છે કે તેનું કારણ પ્રકૃતિ નામનું તત્ત્વ છે. પ્રકૃતિ જ શુભાશુભ કર્મોને કરે છે અને ભોગવે છે. પુરુષ ચેતન છે. પ્રકૃતિ જડ છે. આથી બંને તદ્દન જુદા છે. પ્રકૃતિ અને પુરુષ ભિન્ન હોવા છતાં ચેતન પુરુષમાં પ્રકૃતિનું પ્રતિબિંબ પડવાથી પુરુષને એવો ભ્રમ થાય છે કે “હું પ્રકૃતિ જ છું. આથી પ્રકૃતિ જ શુભાશુભ કર્મોને કરનાર અને ભોગવનાર હોવા છતાં પુરુષને હું શુભાશુભ કર્મનો કર્તા અને ભોક્તા છું એ ભ્રમ થાય છે. પ્રકૃતિ સુખ–દુઃખને અનુભવતી હોવા છતાં પુરુષને હું સુખી છું, હું દુઃખી છું એમ ભાસે છે. અર્થાત્ પ્રકૃતિના સુખદુઃખાદિ ધર્મો પુરુષને પોતાનામાં ભાસે છે. એ જ પ્રમાણે (પુરુષમાં પ્રકૃતિનું પ્રતિબિંબ પડવાથી) પ્રકૃતિને હું પુરુષ છું એ ભ્રમ થવાથી પુરુષને ચૈતન્ય ધર્મ જડ પ્રકૃતિમાં ભાસે છે. આ પ્રમાણે પુરુષ પ્રકૃતિના ભેદની અજ્ઞાનતાના ગે સંસાર છે. જ્યારે પુરુષને ભેદનું ( – પ્રકૃતિથી હું ભિન્ન છું એવું) જ્ઞાન થઈ જાય છે ત્યારે પુરુષ અને પ્રકૃતિ જુદા પડી જાય છે. આથી પુરુષને=આત્માને સંસાર મટી જાય છે.]
વળી તે દેશ પહેલા તીર્થકરે અવંતિ નામના પોતાના પુત્રને આપ્યું હતું. પછી તેના જ નામથી તે પ્રસિદ્ધ થયે. તે દેશમાં નંદનવનના જેવું વિબુધજનોને પ્રિય દશપુર નામનું નગર હતું. તે સ્થાને સ્થાને દેખાતી અનેક સુંદર સ્ત્રીઓથી મનહર હતું, ઘણું તલેથી ઉત્તમ હતું, ઘણી વસતિવાળું હતું, સ્નેહવાળી દેવાંગનાઓ અને અપ્સરાઓથી શોભતી અને ઘણી ઉર્વશીવાળી ઇંદ્રપુરીનું પણ પરાભવ કરતું હતું. તે નગરમાં સદા નમતા અનેક સામત રાજાઓના મુકુટમાં રહેલી માળાઓમાંથી ખરેલા અતિશય મનોહર સુગંધી પુષ્પોના સમૂહથી જેના ચરણકમલની પૂજા કરાઈ છે તે, કમલસમૂહની જેમ લક્ષ્મીના નિવાસવાળ, ઈંદ્રની જેમ અભિમાની દુષ્ટ વૈરીઓના બલનો નાશ કરનાર, શરીરની કાંતિની જેમ બધાના પ્રેમને પ્રાપ્ત કરનાર, હતશત્રુ નામનો રાજા હતા. તેને સકલ અંતઃપુરમાં મુખ્ય, જાણે કે કલંકથી રહિત, વકતાથી મુક્ત અને રાત-દિવસ જેમાંથી વિમલ લાવણ્યરૂપી સ્નાને સમૂહ પ્રસરી રહ્યો છે તેવી અપૂર્વ ચંદ્રની
૧. અહીં દશપુરને નંદનવનની ઉપમા આપી છે. એટલે દશપુરનાં બધાં વિશેષણ નંદનવનનાં પણ છે. આથી દશપુરના પક્ષમાં વિવુધ એટલે ડાહ્યા માણસો, અને નંદનવનના પક્ષમાં વિવુધ એટલે દેવો. એવી રીતે દશપુરના પક્ષમાં જેમ એટલે સ્ત્રીઓ, અને નંદનવનના પક્ષમાં રંમ એટલે દેવાંગનાઓ. ૩૧પરિનિયતિજોત્તમમg afણાં એ સ્થળે દશપુરના પક્ષમાં અgરિમિત્તિોત્તમન અને સUદfસર્ચ એમ છૂટું પાડવું. આનો અર્થ અનુવાદમાં લખ્યો છે. નંદનવનના પક્ષમાં આખું એક જ પદ . તેનો અર્થ આ પ્રમાણે થાય – ઘણું અસરાઓના મનમાં વસી ગયેલું. * ૨. લક્ષ્મીદેવી કમળ ઉપર રહે છે, અને એ કમળની આજુ-બાજુ બીજ અનેક કમળો હોય છે. માટે અહીં કમળસમૂહની સાથે સરખામણી કરી છે. જેમ કમલસમૂહમાં લક્ષમી વસે છે. તમ રાજા પાસે પણ લક્ષમી સંપત્તિ હતી.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર તે યાને મૂર્તિ ન હોય તેવી, જેણે પોતાના બંધુરૂપી કરોને (= ચંદ્રવિકાસી કમલેને) સદા વિકસિત કર્યા છે એવી, ધારિણી નામની મહારાણી હતી.
તે રાજાને, સમગ્ર રાજ્ય કાર્યરૂપી ધુરાને ધારણ કરવા માટે ઉત્તમ બળદની જેમ સમર્થ, ઉજજવળ ગુણસમૂહથી મેળવેલી ઘણું કીર્તિથી જેણે ભુવનને ભરી દીધું છે , જાણે કે કમલ ઉપર બેસનાર બ્રહ્મા ન હોય તે, વેદ અને આગમના બેધવાળ, ચાર પ્રકારની બુદ્ધિના વૈભવથી જેણે બૃહસ્પતિને પણ જીતી લીધું છે તેવ, સેમદેવ નામનો મંત્રી હતા. તેની સરસ્વતીની જેમ સર્વ શાસ્ત્રોના વિસ્તારને જાણનારી અને જિનશાસનમાં અસ્થિમજજાની જેમ પ્રેમરૂપ અનુરાગથી રંગાયેલી રુદ્રમાં નામની પત્ની હતી. તેની સાથે વિષયસુખને અનુભવતા તેને કેટલેક કાળ પસાર થયે. એકવાર રાત્રિના છેલ્લા પહોરે સુખપૂર્વક સૂતેલી રુદ્રમાએ સંપૂર્ણ કલાસમૂહથી શોભતા ચંદ્રને પોતાના મુખદ્વારા ઉદરમાં પ્રવેશત છે. આવું સ્વપ્ન જોયા બાદ તે પ્રભાતિક મંગલવાજિંત્રના અવાજથી સુખપૂર્વક જાગી. ઉઠીને પ્રતિક્રમણ વગેરે આવશ્યક કાર્યો કર્યા. પછી વિધિપૂર્વક પતિને સ્વપ્ન કહ્યું. પતિએ કહ્યું : તને પોતાના કુલરૂપી આકાશમાં નિર્મલ ચંદ્રમાન, જેના ચરણોમાં નરેંદ્રો અને દેવેંદ્ર પ્રણામ કરે તેવ, બધા વિદ્યાસ્થાને પાર પામનાર, ઉત્તમ પુત્ર થશે. પતિનું આ વચન સાંભળીને રુદ્રમાને અત્યંત પરમ આનંદ થયો. તે જ રાત્રિએ તે ગર્ભવતી બની. સુખપૂર્વક તેનો ગર્ભ વધવા માંડ્યો. તેના બધા દેહલા પૂરા કરવામાં આવ્યા. તેણે ગ્ય સમયે પ્રશસ્ત સર્વ લક્ષણથી અલંકૃત શરીરવાળા અને સુરકુમાર સમાન રૂપવાળા પુત્રને જન્મ આપ્યો. પ્રિયંકરી નામની દાસીએ નરેંદ્રની સાથે સોમદેવને પુત્ર જન્મની વધામણી આપી. સમદેવે (પુત્રનો) જન્મ મહોત્સવ કર્યો. કેટલાક દિવસ વીત્યા બાદ માતા-પિતાએ તેનું રક્ષિત એવું નામ પાડયું. રક્ષિત શરીરની પુષ્ટિ–વૃદ્ધિથી મોટે થયે. સમય જતાં તેનો જ ફલ્યુરક્ષિત નામનો નાનો ભાઈ કે. રક્ષિતે પિતા પાસે જેટલી શ્રુતસંપત્તિ હતી તેટલી બધી જ લઈ લીધી. પછી “પુરુષ વિદ્યા મેળવવામાં અસંતોષી બનવું જોઈએ” એમ માનતા તેણે પિતાને વિનંતિ કરીજો આપ રજા આપો તે હું આપની આજ્ઞાથી પાટલિપુત્ર નગર જઈને બાકીના ગ્રંથને અભ્યાસ કરું. પિતાએ પણ “આ રોગ્ય છે” એમ કહીને રજા આપી. રક્ષિત રાજા, નગરજનો અને સ્વજનવર્ગની રજા લઈને પાટલિપુત્ર ગયે. તેવા (= અતિ વિદ્વાન) ઉપાધ્યાયની પાસે થોડા જ કાળમાં ચદે ય વિદ્યાસ્થાનોને તેણે ભણી લીધાં. તે વિદ્યાસ્થાનો આ છે – ચાર વેદ, છ અંગ, ન્યાયવિસ્તાર (ન્યાયશાસ્ત્ર), મીમાંસા, પુરાણ અને ધર્મશાસ્ત્ર એ ચૈત્ર વિદ્યાસ્થાને છે. (૧) ઋગ્વદ, સામવેદ, યજુર્વેદ અને અર્થવવેદ એમ ચાર વેદ છે. શિક્ષા, કલ્પ,
જ્યોતિષ, નિરુત, વ્યાકરણ અને નિઘંટુ એ છ વેદના અંગો છે. રક્ષિત સર્વગ્રંથના અર્થને પાર પામી ગયા.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
પિતાની અને રાજાની દશપુરનગર આવવાની આજ્ઞા થતાં રક્ષિત ઉપાધ્યાયને અનેક પ્રકારે પૂજા–સત્કાર કરીને જવાની રજા માગી. ઉપાધ્યાયની રજા લઈને રક્ષિત --દશપુર આવ્યો. રાજાએ પહેલેથી જ રક્ષિતના દશપુર આગમનના સમાચાર જાણી લીધા
હતા. આથી રાજાએ નગરને ધજાઓ (વગેરે)થી શણગાયું. જાતે ઐરાવણસમાન * ઉત્તમ હાથી ઉપર બેસીને ચતુરંગી સેના સહિત સમદેવની સાથે તેની સામે ગયો. તેની પાછળ મંત્રીઓ, સામંતરાજાઓ અને નગરજને ચાલ્યા. (ભેટે થતાં રક્ષિતે પિતા, રાજા વગેરેનો ઉચિત વિનય કર્યો.) પિતા, રાજા અને નગરજનોએ રક્ષિતનું સન્માન કર્યું. પછી તે હાથી ઉપર બેઠે. તેના ઉપર સફેદ છત્ર ધરવામાં આવ્યું. તેની આગળ ઘણા મંગલવાજિંત્રો વાગવા લાગ્યા, બે શંખ વગાડવામાં આવતા હતા, મંગલગીત ગવાતાં હતાં, આ રીતે ધામધૂમથી તેણે નગર પ્રવેશ કર્યો. રસ્તામાં અનેક પ્રકારના લોકે ચક્ષુરૂપી કમલેથી તેની પૂજા કરતા હતા, (અર્થાત્ લોકો તેને ધારી ધારીને જોતા હતા,) અને સત્યગુણેથી પ્રશંસા કરતા હતા. આ રીતે તે રાજભવનમાં આવ્યો. ત્યાં ક્ષણવાર રહીને પોતાના પિતાના ઘરે આવ્યો. માતા-પિતાને પ્રણામ કરીને પરશાળ (= ઓસરી જેવા સ્થાન)માં બેઠે. ત્યાં રહેલા તેનાં દર્શન માટે ભેટયું લઈને ન આવ્યું હોય એવો કોઈ પુરુષ નગરમાં ન હતો અને એવી સ્ત્રી પણ કેઈ નગરમાં ન હતી.
આ દરમિયાન રક્ષિતે ઘરકામ માટે આમ તેમ ફરતી માતાને જોઈ તે માતામાં હર્ષ દેખાતું ન હતું, વિષાદ પણ દેખાતો ન હતો. તેણે વિચાર્યું કે, મારા આગમનથી નગરના બધા લોકે ખુશ થયા છે, પિતા વિશેષ ખુશ થયા છે, મિત્ર, બંધુ, પરિજન, રાજા અને સામંતે પણ ખુશ થયા છે. પણ માતા મધ્યસ્થ (= હર્ષ—વિષાદથી રહિત) દેખાય છે. આથી આમાં કઈ કારણ હોવું જોઈએ. આ પ્રમાણે વિચારતે તે પછી ત્યાંથી ઊભે થયે. સ્નાન, ભજન, વિલેપન આદિ કાર્યો કર્યા. મળવા માટે સતત આવતા રહેતા લોકસમૂહને (પ્રેમથી) બોલાવતો હતો. સમય જતાં કમલિનીને (= સૂર્ય વિકાસી કમળને) પતિ સૂર્ય અસ્ત પામ્ય. ચક્રવાક-ચકવાકીના બેડલા છૂટા પડ્યા. આ વખતે રક્ષિત સંધ્યાનું કર્તવ્ય કરીને યથાયોગ્ય પરિજનની સાથે અંદરના ઓરડામાં માતાની પાસે ગયે. વિનયપૂર્વક માતાને પ્રણામ કર્યા. ત્યાં રહેલા બંધુવગે તેને આશીર્વાદ આપ્યા. પછી માતાના ચરણ પાસે બેસીને તેણે કહેવાનું શરૂ કર્યું. હે માતાજી ! મેં સઘળાં શાસ્ત્રોને અભ્યાસ કરીને કીર્તિ મેળવી. મારા આવવાથી બધા લોક આનંદ પામ્યા, રાજા વગેરે પણ આનંદ પામ્યા. પણ તું આનંદ પામી નથી, તને સંતોષ થયો નથી. આનું શું કારણ છે ? માતાએ કંઈક હસીને તેને કહ્યું છે પુત્ર! અતિશય જીવહિંસાનું કારણ અને સર્વ જીવોના મિથ્યાત્વને વધારે એવાં આ સર્વ શાના અભ્યાસથી હું આનંદ શી રીતે અનુભવું? આનાથી મને કેવળ દુઃખ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને જ થયું છે. કારણકે આ ભણવાથી પણ ઈષ્ટફળની પ્રાપ્તિ કરી શકાતી નથી. કહ્યું છે કે “જે શાસ્ત્ર વિરાગનું કારણ ન બને, ધર્મનું કારણ ન બને, શાંતિનું કારણ ન બને, અતિઘણું પણ ભણેલું તે શાસ્ત્ર કાગડાઓના અવાજ તુલ્ય છે. વળી શાસ્ત્રને અભ્યાસ કર્યો હોય, શાસ્ત્રનું શ્રવણ કર્યું હોય, ગુરુસેવા કરી હોય, મહાન તપ કર્યો હોય, પણ એ બધું જે દયાથી રહિત હોય તો વર્ષાદથી રહિત મેઘગજનાની જેમ નિફલ છે.? વેદ શાસ્ત્રોમાં પહેલાં હિંસાની પ્રરૂપણું જ કરવામાં આવી છે. કારણ કે કહ્યું છે કે- “અશ્વમેધ (શાસ્ત્ર)ના વચનથી મધ્યમ દિવસમાં ત્રણ પશુઓથી ન્યૂન સે પશુઓ (= ૫૯૭ પશુઓ) યોજાય ( = મરાય) છે.” તેથી જે તારે મને અને સર્વ જીવને સાચે હર્ષ પમાડે હોય તે તું ત્રણે લોકના સુખને લાવનારા દષ્ટિવાદને ભણ... આ પ્રમાણે માતાનું વચન સાંભળીને તે વિચારવા લાગ્યો :
દષ્ટિઓને=દશનોને જે વાદે તે દૃષ્ટિવાદ કહેવાય છે. આ દષ્ટિવાદ ક્યાં ભણવો? કેટલે ભણવો? કેની પાસે ભણવો ? આ દષ્ટિવાદ શીધ્ર ભણીને માતાને પરમ આનંદ પમાડું. આ પ્રમાણે વિચારીને મસ્તકે અંજલિ કરીને વિનયથી (જે વિચાર્યું હતું તે) માતાને પૂછયું. માતાએ કહ્યું: હે વત્સ! અહીંથી નજીકમાં ઈગ્લંધર નામનું ઉદ્યાન છે. ત્યાં તસલિપુત્ર નામના આચાર્યું છે. તેમની પાસેથી તું દષ્ટિવાદ મેળવી શકીશ.
ત્યારબાદ તે ત્યાંથી ઊભે થયો, અને પોતાનાં શયનઘરમાં ગયે. ત્યાં તેવા. પ્રકારના વિનોદથી થડે કાળ પસાર કરીને સૂઈ ગયે. સવાર થવાની તૈયારી હતી ત્યારે પથારીમાંથી ઉઠીને પ્રાતઃકાલનાં કાર્યો કર્યા. પછી માતા–પિતાને પ્રણામ કરીને માતાને કહીને ઘરમાંથી નીકળે. આ તરફ નગરના નજીક ગામમાં રહેતા તેના પિતાના મિત્રને રક્ષિતના સર્વશાસ્ત્રો ભણીને આવ્યાના સમાચાર મળ્યા. આથી તે “કાલે મેં રક્ષિતનાં દર્શન કર્યા નહિ તે આજે કરું? એમ વિચારીને શેરડીના સાંઠાઓનું ભેટશું લઈને તેનાં દર્શન માટે આવતો હતો. રક્ષિતે ઘરમાંથી નીકળતાં જ તેને સામે આવતો જોયો.. તેણે રક્ષિતને પૂછ્યું તું રક્ષિત છે? રક્ષિતે કહ્યું હતું. તેથી આનંદમાં આવીને સ્વાતં સ્વાતં એમ બેલતો તે ભેટી પડ્યો, અને શેરડીના સાંઠા આપ્યા. નવ સાંઠા આખા હતા અને એક ટુકડે હતે. ઉત્તમ શુકન થયા છે એમ વિચારીને રક્ષિતે લઈ લીધા. પછી તેને કહ્યું તમે (અમારા) ઘરે જાઓ, અને આ સાંઠા મારી માતાને આપજે. મારી માતાને કહેજો કે, તમારા પુત્રે નીકળતાં જ પહેલાં મને જે. હું વડીનીતિ માટે જઈશ એમ કહીને તેને ઘરે મોકલ્યો. તે રક્ષિતના ઘરે ગયે. (રુદ્રમાએ) તેને યથાયોગ્ય આદરસત્કાર કર્યો. પછી તેણે રુદ્રમાને સાંઠા આપ્યા, અને પૂર્વોક્ત કહ્યું. પરમ આનંદથી પૂર્ણ બનેલી રુદ્રમાએ વિચાર્યું કે મારા પુત્રે સુંદર મંગલ જોયું. એને નવપૂર્વે સંપૂર્ણ થશે(=મળશે) અને દશમા પૂર્વ છેડો ભાગ થશે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૧ આર્ય રક્ષિત મારે દષ્ટિવાદના નવ પૂર્વો કે અધ્યયન ભણવાના છે અને દશમાનો થડે ભાગ ભણવાનું છે એમ વિચારતે ઈશ્રુધર ઉદ્યાનમાં આવે. ત્યાં એક સ્થળે બેસીને વિચાર્યું: 'બીજા પુરુષની જેમ હું સાધુના આચારોના (=સાધુઓને વંદન કેવી રીતે કરવું ? વગેરેના) જ્ઞાન વિના આચાર્ય મહારાજ પાસે કેવી રીતે જાઉં? તેથી એમને જ કઈ પણ શ્રાવક આવે ત્યાં સુધી અહીં ઊભો રહું. કોઈ શ્રાવક આવે એટલે તેની સાથે પ્રવેશ કરીને તેણે બતાવેલી વિધિથી સૂરિને વંદન કરું. તેવામાં ત્યાં તેણે મોટા અવાજવાળા એક શ્રાવકને શરીરચિતા (=વડીનીતિ) કરીને સાધુઓની પાસે જતો જો. મારો મનોરથ પૂર્ણ થયો એમ વિચારતે તે તેની પાછળ ચાલ્યા. શ્રાવકે પણ સાધુઓના ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશતાં મોટા અવાજથી ત્રણ નિશીહિ કરી. તેની પાછળ આર્યરક્ષિત પણ ત્રણ નિશીહિ કરી. પછી શ્રાવકે તેવા જ મોટા અવાજથી ઈરિયાપથિકીનું (ત્રમાર્ગમાં ચાલતાં થયેલ જીવ વિરાધનાનું) પ્રતિકમણ વગેરે કર્યું. આર્યરક્ષિત પણ અત્યંત બુદ્ધિશાલી હોવાથી સાધુવંદન સુધી બધું જ તેની જેમ કર્યું. પણ તેણે શ્રાવકને વંદન ન કર્યું. આથી આચાર્યશ્રીએ જાણ્યું કે આ શ્રાવક નવો છે. પછી આચાર્યશ્રીએ તેને પૂછયું: હે શ્રાવક! અચિંત્ય ચિંતામણિ સમાન આ ધર્મ તને ક્યારે મળે? કેનાથી મળે? તેણે કહ્યું: આજે આ સુશ્રાવકથી મને ધર્મ મળે છે. કારણ કે કહ્યું છે કે“સ્નેહરૂપ અનુરાગ, સદભાવ અને વિનયના સામર્થ્યથી જેઓ ગુરુઓને સ્વીકાર કરતા નથી, પાપકર્મવાળા તેમનું ઈચ્છિત કાર્ય સિદ્ધ થતું નથી.’
એટલામાં પાસે રહેલા સાધુઓએ આચાર્યશ્રીને કહ્યું : આ રુદ્રસમા શ્રાવિકાને પુત્ર છે. ગઈ કાલે જ રાજાએ તેને હાથી ઉપર બેસાડીને સેંકડો સ્તુતિઓથી સ્તવાતા (=પ્રશંસા કરાતા) તેને ધામધૂમથી નગરપ્રવેશ કરાવ્યો છે. પછી તેણે જાતે જ ગુરુને પોતાના આગમનનું કારણ કહ્યું. આચાર્યશ્રીએ કહ્યુંઃ જો તું ઢનિયમવાળો થઈને અમારી પાસે દીક્ષા લે તે કેમે કરીને તેને દષ્ટિવાદ મળશે. તેણે પણ આચાર્યશ્રીને કહ્યું હે મુનિવરેંદ્ર! હું દીક્ષા લેવા માટે તૈયાર છું. પણ રાજા વગેરે બધા લોકે મારા પ્રત્યે અનુરાગવાળા છે. તે બધા દીક્ષામાં વિઘ કરશે. માટે બીજા સ્થળે જઈને મને દીક્ષા આપે તો હું ક્રમે કરીને દષ્ટિવાદને પણ ભણું. જિનપ્રવચનરૂપી આકાશમાં ચંદ્ર સમાન થશે એમ વિચારીને ગુરુએ તેને બીજા સ્થળે લઈ જઈને વિધિપૂર્વક દીક્ષા આપી. શ્રી મહાવીર સ્વામીના તીર્થ માં શિષ્યચારીનો વ્યવહાર આ પહેલા પ્રવર્તે.
પછી થોડા જ કાળમાં બે પ્રકારની (=ગ્રહણ અને આસેવન) શિક્ષા ભણીને અગિયાર અંગે ભણી લીધા. તેસલિપુત્ર આચાર્ય પાસે જેટલે દષ્ટિવાદ હતું તેટલો
૧. સામાન્ય માણસો વિધિથી વંદનાદિ વિનય ન કરે તો સંતવ્ય ગણાય, પણ હું ભણેલો હેવા છતાં વિધિથી વંદનાદિ વિનય ન કરું તે ઉચિત ન ગણાય એવા આશયથી અહીં “બીજા પુરુષની જેમ” એમ ચિંતવ્યું.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને. દષ્ટિવાદ પણ ભણી લીધો. તે કાળે યુગપ્રધાન આર્યવાસ્વામી વિદ્યમાન હતા. તેમની પાસે દષ્ટિવાદ ઘણો હતો. તેઓ તે વખતે પુરીનગરીમાં રહ્યા હતા. આથી ગુરુએ ત્યાં ભણવા માટે સાધુઓ સહિત આર્ય રક્ષિતને વાસ્વામી પાસે મોકલ્યા. કેમે કરીને તેઓ. ઉજજૈનમાં આવ્યા. ત્યાં શ્રી ભદ્રગુપ્ત સ્થવિરને જોયાં. તેમને વિનયપૂર્વક વંદન કર્યું.. પછી પિતાને વૃત્તાંત કહ્યો. શ્રીભદ્રગુપ્ત આચાર્યશ્રીએ કહ્યું- હે મહાયશ ! “ આવી રીતે. જિનદીક્ષા લઈને સર્વત્ર ઉદ્યમ કરનાર તું ધન્ય છે. તે સુનિર્મલ કીર્તિ મેળવી છે.” ઈત્યાદિ પ્રશંસા કર્યા પછી આચાર્યશ્રીએ કહ્યું: હું હમણાં શરીરની સંલેખના કરીને. અનશન કરવાની ઇચ્છાવાળો છું. પણ મારે કઈ નિર્ધામક નથી. માટે તું જ મારી, નિર્ધામણા કરીને જા. તેમણે પણ “મહત્તિ” એમ કહીને સ્વીકાર કર્યો. કાળધર્મ પામવાની. તૈયારીવાળા તેમણે આર્ય રક્ષિતને કહ્યું: તારે આર્યવજીની સાથે એક વસતિમાં ન રહેવું... તેમનાથી અલગ રહીને ભણવું. કારણ કે સોપકમ આયુષ્યવાળે જે પુરુષ તેમની સાથે, એક રાત પણ રહે તે તેમની સાથે કાળ કરે. તારે તે પ્રવચનના આધાર થવાનું છે. આર્ય રક્ષિતે તે વાતનો સ્વીકાર કર્યો. ભદ્રગુપ્તસૂરિ દેવલોક પામ્યા એટલે આર્ય રક્ષિત વાસ્વામીની પાસે ગયા અને જુદા ઉપાશ્રયમાં રહ્યા.
આ તરફ આર્યવાસ્વામીએ તે જ રાત્રિના છેલ્લા પહોરમાં સ્વપ્ન જોયું કે, આગંતુક કેઈએ અમારું ખીરથી ભરેલું પાત્ર પીધું, પણ થોડી ખીર રહી ગઈ. આવું સ્વપ્ન જોઈને જાગેલા તેમણે સાધુઓને તે સ્વપ્ન કહ્યું. પરસ્પર (સ્વપ્નસંબંધી) વાત કરતા સાધુઓને આર્યવાસ્વામીએ કહ્યું મારી પાસે કઈ સાધુ આવીને ક્ષીરસમાન શ્રતનું અવગાહન (=ઊંડાણથી અભ્યાસ) કરશે, પણ પૂર્ણ નહિ કરે. એટલામાં આર્ય રક્ષિત આવ્યા અને શાસ્ત્રોક્ત વિધિથી વિનયપૂર્વક આર્યશ્રી વાસ્વામીને વંદન કર્યું. તેમણે પણ “સુસ્વાગતમ્” એમ કહીને તેમને બોલાવ્યા, અને પૂછ્યું કે ક્યાંથી આવ્યા? તમે કેમ આવ્યા. છો? ક્યાં રહ્યા છો? તેમણે કહ્યું હું તેસલિપુત્ર આચાર્ય પાસેથી આવ્યો છું, દષ્ટિવાદ ભણવા આવ્યો છું, અને બહાર રહ્યો છું. આચાર્યશ્રીએ કહ્યું ઃ અલગ વસતિમાં રહેલાને. કેવું ભણાવી શકાય ? એ તમે શું નથી જાણતા? તેમણે કહ્યું: ભદ્રગુપ્ત ક્ષમાશ્રમણે “આર્યવાની સાથે એક વસતિમાં ન રહેવું” એમ મને રેડ્યો છે. તેથી આર્યવાસ્વામી. “નિષ્કારણ કે નહિ” એમ વિચારીને ઉપગ મૂકીને (અલગ રહેવાનું કારણ ) જાણી લીધું. પછી આર્ય રક્ષિતને જુદા ઉપાશ્રયમાં રહીને ભણાવવાની અનુમતિ આપી. આર્યરક્ષિતે ચેડા જ કાળમાં નવ પૂર્વે ભણી લીધાં. દશમું પૂર્વ ભણવાનું શરૂ કર્યું.
આ તરફ માતા–પિતાએ આર્ય રક્ષિતને સંદેશો મેક કે – પુત્ર વિરહરૂપ જંગલમાં દુઃખરૂપ દાવાનલથી બળતા અમે સુખરૂપ જલથી ભરેલા તારા દર્શનરૂપ સરોવરમાં
૧. તેવું નિમિત્ત મળતાં જે આયુષ્યના કર્મદલિકાને આયુષ્યની સ્થિતિથી વહેલો ક્ષય થઈ જાય તે આયુષ્યને સેપક્રમ કહેવાય.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૩
સ્નાન કરવાને ઈચ્છીએ છીએ. આ સંદેશાથી આ રક્ષિત ન આવ્યા એટલે તેમના નાનાભાઈ ગુરક્ષિતને ત્યાં માલ્ક્યો. શુરક્ષિતે ત્યાં આવીને ગુરુને વંદન કરીને આ - રક્ષિતને કહ્યું: તમે (ઘરે) આવે. તમારા વિચેાગથી પિતા વગેરે દુઃખી થઈ ગયા છે. પછી આ રક્ષિતે આ વાસ્વામીને ( જવા માટે) પૂછ્યું. તેમણે કહ્યું : હમણાં તા ભણા. આ રક્ષિતે ભણવાનું શરૂ કર્યુ.. અન્યથા ( = પ્રલાભન આપ્યા વિના ) આવશે નહિં એમ વિચારીને ફલ્ગુરક્ષિતે કહ્યું: હું બધુ ! જો તમે આવા તો તમારાં દર્શનથી માતા–પિતા વગેરે બધાય ભાવથી દીક્ષા લે. આ રક્ષિતે કહ્યું: જો એમ છે તે પહેલાં તું જ દીક્ષા લે. ફલ્ગુરક્ષિતે એ પ્રમાણે સ્વીકાર કર્યા એટલે તેને વિધિપૂર્વક દીક્ષા આપી, પછી બે પ્રકારની શિક્ષા શિખવાડી. (ઘેાડા વખત પછી ) ફરી પણ ફલ્ગુરક્ષિતે કહ્યું: હમણાં ચાલેા. આથી આ રક્ષિતે ગુરુને ફરી જવા માટે પૂછ્યું. ગુરુએ કહ્યું: હમણાં તે ભણેા. તે વખતે તે જવિક અધ્યયનાના અભ્યાસ કરી રહ્યા હતા. તે અત્યંત સૂક્ષ્મ હતા. ચાવીસ વિકાના તેમણે અભ્યાસ કર્યાં. પછી વિકાથી કંટાળી ગયેલા તેમણે ગુરુને પૂછ્યું': હે ભગવંત! દેશમાપૂનુ કેટલુ' શ્રુત થઈ ગયું અને કેટલું બાકી રહ્યું? તેથી આ વાસ્વામીએ તેને હિંદુ–સમુદ્રનુ અને સવ–મેરુનું દૃષ્ટાંત બતાવ્યું, અર્થાત્ હિંદુ જેટલું થયું છે અને સમુદ્ર જેટલું બાકી છે, સવ જેટલું થયું છે અને મેરુ જેટલું બાકી છે એમ કહ્યું. હિંદું–સમુદ્રનુ અને સવ–મેરુનું દૃષ્ટાંત સાંભળીને આય રક્ષિતે ખેદપૂર્વક ગુરુને કહ્યું : હે ભગવંત ! હું ભણવા શક્તિમાન નથી. ગુરુએ તેને આશ્વાસન આપ્યું કે તમે ધીર અનેા, વિષાદ ન કરેા. ખાકી રહેલું શ્રુત પણ તમે થાડા કાળમાં ભણી લેશેા. ફરી ભણવાનું શરૂ કર્યું.. રાજ પૂછે છે કે કેટલું બાકી રહ્યું. તેથી ગુરુએ વિચાર્યું': આ ( = દશમું પૂર્વ ) શ્રુત મારાથી જ વિચ્છેદ પામશે કે શું ? જેથી આ આવા બુદ્ધિના ભંડાર હોવા છતાં આ પ્રમાણે ભણવાથી કંટાળી ગયા છે. પછી ( જ્ઞાનથી ) જાણ્યું કે મારુ' આયુષ્ય થાડુ' છે અને ગયેલા આ ફરી નહિ આવે. આથી મારાથી જ દેશનું પૂ વિચ્છેદ પામશે. આથી આ રક્ષિતે જવાની રજા આપી.
પછી આરક્ષિત ક્રમે કરીને દશપુર આવ્યા. તેાસલિપુત્ર આચાર્ય તેમને પેાતાના પદે સ્થાપ્યા. પછી તેમણે ત્યાં સ ખ વ ને દીક્ષા આપી. પિતા પણ તેમના અનુરાગથી ગૃહસ્થના વેષે તેમની સાથે રહેવા લાગ્યા. એક વાર પિતાએ કહ્યું : એ વજ્ર, કુંડલ, છત્રી, જોડા અને જનાઈ રાખવાની છૂટ આપે! તે હું દીક્ષા લઉં. તેમને ચરણકરણ વગેરેના ઉપદેશ આપીને (જોડા વગેરે ન રખાય એમ) શિખવાડી દઈશું એમ વિચારીને આચાય શ્રીએ કહ્યું : એમ કરો. તે જ પ્રમાણે ( જોડા વગેરે રાખવાની છૂટ રાખીને) તેમને દીક્ષા આપી. અને પ્રકારની શિક્ષા શિખવાડવામાં આવે છે. એક વાર
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
ચૈત્યવંદન કરવા માટે ગયેલા આચાર્યશ્રીએ નાના છેાકરાએને સમજાવ્યુ કે– અમે આ છત્રવાળા સાધુને છેડીને બધા સાધુઓને વંદન કરીએ છીએ એમ તમે સાધુએની સમક્ષ કહા. આથી છેકરાએ તે જ પ્રમાણે મેલ્યાં. પછી સામદેવ મુનિએ વિચાર્યું : જે છત્ર રાખવાથી બાળકે પણ આ પ્રમાણે મને (છત્ર ન રાખવાની) પ્રેરણા કરે છે તે છત્રનુ મારે શું કામ છે? અર્થાત્ મારે આ છત્ર નથી રાખવું. પછી તેમણે પુત્ર પાસે જઈને કહ્યું: મારે છત્રનુ કામ નથી. આચાર્ય શ્રીએ કહ્યું: આ ચેાગ્ય છે. જે ગરમી લાગે તેા મસ્તક ઉપર કપડા નાખી દેવા. આ પ્રમાણે ઉપાયથી કુંડલ વગેરે પણ છેડાવ્યું. પણ ધોતિયું છોડ્યું નહિ. પછી એકવાર છેાકરાઓએ તે જ પ્રમાણે કહ્યું કે, અમે ધાતિયાવાળા સાધુને છેાડીને બધા સાધુઓને વંદન કરીએ છીએ. ગુસ્સે થયેલા તેમણે કહ્યું: તમે 'આર્ય –પ્રાય કાની સાથે મને ભલે વંદન ન કરો, ખીજે કાઈ વંદન કરશે, પણ હું ધાતિયું નહિ મૂકું.
૩૪
એક વાર એક સાધુએ વિશુદ્ધ સંલેખનાથી શરીરને કૃશ કરીને, પ્રશસ્ત દ્રવ્ય—ક્ષેત્ર કાલ–ભાવામાં ભગવંત આરક્ષિતસૂરિની પાસે આલેાચના કરીને, પાંચમહાવ્રતાથી (= પાંચ મહાવ્રતા ઉચ્ચરીને) સામાયિકના સ્વીકાર કરીને, વિધિપૂર્વક અનશન ઉચ્ચયું". સંથારામાં રહેલા તે સાધુ ભાવનાએ ભાવતાં ભાવતાં સર્વ જીવાને ખમાવતાં ખમાવતાં પચ પરમેષ્ઠિને નમસ્કાર કરવામાં તત્પર બનીને સમાધિપૂર્વક કાલધર્મ પામ્યા. તેથી આ રક્ષિતસૂરિએ પિતાનું ધાતીયું છેડાવવા માટે પિતાની સમક્ષ સર્વ સાધુઓને કહ્યું : જે આ મૃતકને ઉપાડે તેને ઘણી નિર્જરા થાય. કારણ કે શાસ્ત્રોક્ત વિધિથી દેહ છેાડનાર સાધુનું આ શરીર છે. પૂર્વે કરેલા સકેત મુજબ સાધુએ “મને ઘણી નિર્જરા થાએ મને ઘણી નિર્જરા થાએ” એમ ખેલતા પરસ્પર વિવાદ કરવા લાગ્યા. ઘણી નિર્જરાની ઈચ્છાવાળા પિતાએ પણ સાધુઓને વિવાદ કરતા જોઈને કહ્યું : હે પુત્ર જે એમ હાય તો હું પણ મૃતકને ઉપાડું. સૂરિએ કહ્યું : એ ચાગ્ય છે. પણ આમાં ઘણા ઉપસર્ગ આવે. તે ઉપસ સહન ન કરવામાં આવે તે તમને અનનું કારણુ થાય. તેથી જો ઉપસર્ગાને બરાબર સહન કરો તા આ મૃતકને ઉપાડી. બરાબર સહન કરીશ એમ કહીને ઉપાડવા લાગ્યા. તેની પાછળ સાધુ–સાધ્વી વગેરે ચારેય પ્રકારના સંઘ ચાલ્યા. પૂર્વે શિખવાડ્યા મુજબ છેકરાઓએ આવીને તેમનું ધાતિયું (છેડીને) લઈ લીધું અને કારાથી ચાલપટ્ટો બાંધી દીધા. આથી શરમાતા હોવા છતાં બધું સહન કરતા તે સામદેવ મુનિ મડદાને વાસિરાવીને વસતિમાં આવ્યા. ગુરુએ તેમને પૂછ્યું : હૈ પિતાજી! તમને ઉપસ થયા ? તેમણે કહ્યું : ઉપસતા થયા, પણ મેં સહન
૧. મા-બાપના માતા, પિતા, ભાઈ અને બહેન એ આઠની આક સત્તા છે. માની માના અને દાદાના માતાદિ ચાર એ આઠની પ્રાકિ સંજ્ઞા છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૫ કર્યો. ફરી ગુરુએ કહ્યું હવે ધોતિયું પહેરે. તેમણે કહ્યુંઃ જે જેવાનું હતું તે જોઈ લીધું. હવે ધોતિયાનું કામ નથી.
ફરી ગુરુએ વિચાર્યું કે એમની પાસેથી ઉપાયથી છત્ર વગેરે મૂકાવ્યું. હવે એમને ભિક્ષા લેવા જતા કરું. કારણ કે (જે ભિક્ષા લેવા ન જાય તે) કઈ રીતે એકલા થાય તે કેવી રીતે આહાર કરે ? અથવા નિર્જરા કેવી રીતે મેળવે? તેથી સાધુઓની સાથે સંકેત કરીને ગુરુએ કહ્યુંઅમે બીજા ગામે જઈએ છીએ. ત્યાંથી પાછા ન આવીએ ત્યાં સુધી પિતાને બધું મેળવી આપવું. (= જે જોઈએ તે લાવી આપવું.) સાધુઓએ એમ કરીશું એમ સ્વીકાર્યું. પછી ગુરુ પિતાને કહીને બીજા ગામે ગયા. ફલ્યુરક્ષિત વગેરે બધા સાધુઓએ પણ ભિક્ષા સમયે ભિક્ષા લાવીને ભોજન કરી લીધું. કેઈએ પણ તેમની કાળજી ન કરી. ત્યારે તેમણે વિચાર્યું નકકી આ દયા વગરના છે, કેવળ નામથી જ મુનિ છે, જેથી હું ભૂખ્યો હોવા છતાં આ પ્રમાણે ભોજન કરીને (પોતાના) કામોમાં લાગી જાય છે. આ પ્રમાણે અશુભ સંક૯૫–વિકલ્પ કરતા તેમને રાત્રિ સહિત દિવસ પસાર થઈ ગર્યો. બીજા દિવસે સૂરિ આવી ગયા. પિતાએ બધું કહ્યું. ગુરુએ કપટથી સાધુઓને ઠપકે આપીને કહ્યું : હું જ તમારા માટે ભિક્ષા લઈ આવું છું. પછી ગુરુએ ઊભા થઈને પાત્ર લીધું. તેમના પિતાએ વિચાર્યું સઘળી દિશાઓમાં જેનું માહાસ્ય પ્રગટ થયું છે એ મારે પુત્ર મારા માટે ભિક્ષાએ કેવી રીતે જશે? આથી હું જાતે જ જાઉં. (આમ વિચારીને) ગુરુના હાથમાંથી પાત્ર લઈ લીધું, અને ભિક્ષા માટે નીકળ્યા. ખ્યાલ ન હોવાથી એક શેઠના ઘરમાં પાછલા બારણાથી પ્રવેશ કર્યો. શેઠે કહ્યું છે મુનિ ! પાછલા બારણાથી પ્રવેશ કેમ કરે છે? મુનિએ કહ્યું : 'ભલા માણસ!) લક્ષમી આવતી હોય ત્યારે આગળનો દરવાજે શું કે પાછળને દરવાજે શું? આ સાધુ અત્યંત સુંદર ઉત્તર આપનાર છે એમ ખુશ થઈને શેઠે બત્રીસ ઉત્તમ લાડુ વહોરાવ્યા. મુનિએ વસતિમાં આવીને ગુરુને લાડુ બતાવ્યા. ગુરુ બોલ્યાઃ તમને પરંપરા ચલાવનારા બત્રીસ ઉત્તમ શિર્ષો થશે. પણ આ પહેલી લબ્ધિ છે માટે લાડુ સાધુઓને આપો. વળી– “અહીં સાધુઓને આહાર આપવાથી જીવો મનુષ્ય–દેવનાં સુખ ભોગવીને પરંપરાએ મોક્ષસુખને પણ પામે છે. તેથી તેમણે બધા લાડુ સાધુઓને આપી દીધા. પછી પિતાના માટે ફરી લેવા ગયા. ઘી અને મધુર રસથી યુક્ત ખીર મળી. આવીને ભોજન કર્યું. વિશિષ્ટ લબ્ધિસંપન્ન તે મુનિ તે દિવસથી જ સકલગચ્છને ઉપકારી થયા
તે ગચ્છમાં બીજા પણ ત્રણ મુનિઓ શ્રેષ્ઠ લબ્ધિથી સંપન્ન હતા. તેમના નામ આ પ્રમાણે છે – વસ્ત્રપુષ્પમિત્ર, ધૃતપુષ્પમિત્ર અને દુર્બલિકા પુષ્પમિત્ર. તેમાં વસ્ત્રપુષ્પમિત્રને લબ્ધિ આ હતી- દ્રવ્યથી ગચ્છને જેટલાં વસ્ત્રો જોઈએ તેટલાં વસ્ત્રો લાવી શકે. ક્ષેત્રથી મથુરાનગરીમાં લાવી શકે. કાળથી શિયાળામાં અને ચોમાસામાં લાવી શકે. ભાવથી
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
આ પ્રમાણે :– કાઇ ભૂખથી મરતી ગરીબ સ્ત્રીએ ઘણા કષ્ટથી રૂ કાંતીને વણકર પાસે એક કપડું વાવ્યું. કાલે સારા દિવસે પહેરીશ એમ વિચારીને એ કપડું રાખી મૂક્યું. આ દરમિયાન જો વસ્રપુષ્પમિત્ર મુનિ તે કપડુ તેની પાસે માગે તો હું અને સાષ પામેલી તે આપી દે. ધૃતપુષ્પમિત્રને લબ્ધિ આ હતી – દ્રવ્યથી ગચ્છમાં જેટલા ઘીની જરૂર પડે તેટલું ઘી લાવી શકે. ક્ષેત્રથી ઉજ્જૈનીનગરીમાં લાવી શકે. કાળથી જેઠ— અષાઢ મહિનામાં લાવી શકે. ભાવથી આ પ્રમાણે :– એક ગર્ભાવતી બ્રાહ્મણીએ જન્મથી દરિદ્ર પાતાના પતિને “મને પ્રસૂતિકાળે ઘીની જરૂર પડશે; તેથી ઘી ભિક્ષા માગીને મેળવા ” એમ કહીને ઘીની માગણી કરી. બ્રાહ્મણે પણ દરરોજ પાવળી પાવળી (= ચમચી ચમચી) ઘી લઇને છ મહિને ઘીના ઘડા પૂર્ણ કર્યાં, અને બ્રાહ્મણીને આપ્યા. આ દરમિયાન ધૃતપુષ્પમિત્ર મુનિ તેની પાસે થી માગે તા હ–સંતાષ પામેલી તે આપી દે. દુČલિકાપુષ્પમિત્ર મુનિ સદાય સ્વાધ્યાયમાં ઓત-પ્રોત રહેતા હતા. તેમણે સાધિક નવ પૂર્વના અભ્યાસ કર્યા હતા. નિરંતર સૂત્ર-અર્થનું ચિંતન કરતા હતા. કારણ કે જો ચિંતન ન કરે તે બધું જ શ્રુત ભૂલી જાય. નિર ંતર ચિંતનના કારણે તે દુલ થઈ ગયા અને એથી જ તે ટ્રુલિકાપુષ્પમિત્ર એવા નામથી પ્રસિદ્ધ બન્યા. એકવાર ત્યાં જ દેશપુરનગરમાં રહેતા અને સંન્યાસીના ( = પરિવ્રાજકના) ભક્ત બનેલા તેમના બંધુઓએ આચાય ને કહ્યું : સંન્યાસીએ સિવાય બીજા સાધુઓને ધ્યાનનું જ્ઞાન નથી. આચાર્યશ્રીએ કહ્યું: અયુક્ત ન બાલે. કારણ કે ધ્યાનરૂપ નિરોધ ( = ચિત્તની એકાગ્રતા ) થી જ આ તમારા ભાઈ આ પ્રમાણે દુલ થઈ ગયા છે. તેમણે કહ્યું અમારા આ ભાઈ ગૃહસ્થપણામાં સ્નિગ્ધ અને મધુર આહાર કરતા હતા એથી બલવાન હતા. હમણાં 'અંત–પ્રાંત આહારથી દુઃખલ થઈ ગયા છે, નહિ કે ધ્યાનથી. ગુરુએ કહ્યું : હમણાં પણ એને ધૃતપુષ્પમિત્ર મુનિ પાસેથી મનને અનુકૂલ સ્નિગ્ધ અને મધુર વગેરે ગુણાથી યુક્ત આહાર મળે છે. જો તમને વિશ્વાસ ન આવતા હોય તા તમે જ સ્નિગ્ધ અને મધુર આહારથી સેવા કરીને બલવાન બનાવીને લાવા. આમ કહીને આચાશ્રીએ દુલિકાપુષ્પમિત્ર મુનિને તેમની સાથે મેાકલ્યા. સ્વજના શ્રેષ્ઠ આહારથી તેમની સેવા કરવા લાગ્યા. દુલિકાપુષ્પમિત્ર ક્ષણવાર પણ સ્વાધ્યાયને મૂકવા વિના આહાર કરે છે. તેથી રાત-દિવસ સૂત્રેાનુ` પરાવર્તન કરતા તેમના શ્રેષ્ઠ આહાર દુર્જન માણસ ઉપર કરેલા મહાન ઉપકારની જેમ ક્યાં જાય છે તેની ખબર પડતી નથી. પછી કંટાળેલા બંધુઓએ ગુરુને કહ્યું. ગુરુએ કહ્યું: હવે એને જેવા તેવા (= લુખા–સૂકા ) આહાર આપેા. દુલિકાપુષ્પમિત્રને પણ આચાર્યશ્રીએ કહ્યું કે હવે શ્રુતપરાવર્તનમાં ખરાખર આદર ન કરવા, અર્થાત્ શ્રુતપરાવર્તન ઓછું કરવું. તેમ કરવાથી ઘેાડા જ દિવસેામાં
૧. અંત એટલે નીરસ. પ્રાંત એટલે ગૃહસ્થાના ભાજન કર્યા પછી વધેલ.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
३७ તે બલવાન થઈ ગયા. તેથી તેમને ભાવથી ગુરુવચન પરિણમી ગયું (= ગુરુવચન ઉપર -ભાવથી શ્રદ્ધા થઈ) આચાર્યશ્રીએ તેમને વિશેષથી ધર્મોપદેશ આપ્યો. આથી દુર્બલિકાપુષ્પમિત્રના સ્વજને શ્રાવક થયા.
તે ગચ્છમાં ચાર મુનિઓ વિશેષ ગુણી હતા. એક દુર્બલિકાપુષ્પમિત્ર, બીજા પૂર્વોક્ત ફિશુરક્ષિત, ત્રીજા વિધ્ય અને ચોથા આચાર્યશ્રીના જ (સંસારપક્ષે) મામા ગેછામાહિલ. તે ચારમાં વિધ્ય મુનિ મહાન બુદ્ધિશાલી હોવાથી સૂત્રના કર્મ (બીજાઓની સાથે) સૂત્રો મળવાને કારણે વિલંબ થવાથી) કંટાળી ગયા. તેથી તેમણે આચાર્યશ્રીને વિનંતિ કરી કે મને કઈ (અલગ) વાચનાચાર્ય આપો. આચાર્યશ્રીએ તેમને દુર્બલિકાપુષ્પમિત્ર વાચનાચાર્ય આપ્યા. કેટલાક દિવસ વાચના આપ્યા પછી દુબલિકાપુષ્પમિત્રે ગુરુને કહ્યું: હે ભગવંત! વાચના આપવાના કારણે બધા શ્રુતનું પરાવર્તન થતું નથી. જે શ્રતનું પરાવર્તન થતું નથી તે શ્રુત યાદ રહેતું નથી. તેથી સ્વજનોના ઘરમાં જે શ્રુતનું પરાવર્તન છોડી દીધું અને હમણાં જે શ્રુતનું પરાવર્તન કરતા નથી તે શ્રુત ભૂલાઈ ગયું છે. તેથી મારું બધું ય શ્રુત હાથની હથેલીમાં રહેલા પાણીની જેમ નાશ પામશે. આથી ગુરુએ વિચાર્યું. બૃહસ્પતિ સમાન બુદ્ધિવાળો હોવા છતાં અને સદા શ્રુતનું
મરણ કરતો હોવા છતાં આનું (ઘણું) શ્રુત નાશ પામ્યું તે બીજા પુરુષની શી વાત? = શી ગણતરી? આમ વિચાર્યા પછી વિશેષ ઉપગ મૂકીને જાણ્યું કે, – હવે પછીથી શિષ્ય શ્રુત, બુદ્ધિ અને ધારણ વગેરેથી હીન થશે. તેથી તેમના અનુગ્રહ માટે તેમણે ચારે અનુગોને જુદા ર્યા. કહ્યું છે કે “ આર્ય વજસ્વામી સુધી કાલિક શ્રુતમાં અનુયાગ અલગ ન હતા. આર્યાવજીસ્વામીથી કાલિક શ્રુતમાં અને દૃષ્ટિવાદમાં અનુગ અલગ થયા. (૧) મહાપ્રભાવવંત અને દેવેદ્રોથી વંદાયેલા શ્રી આર્યરક્ષિતરિએ કાલના સ્વરૂપને જાણીને (પ્રવચનના હિત માટે) ચાર પ્રકારને અનુગ અલગ અલગ કર્યો. (૨) અગિયાર અંગ રૂપ કાલિક શ્રુત ચરણકરણનુગ છે. ઉત્તરાધ્યયન વગેરે ઋષિભાષિતે ધમકથાનુગ છે. સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ વગેરે ત્રીજે ગણિતાનુગ છે. સંપૂર્ણ દૃષ્ટિવાદ ચેાથે દ્રવ્યાનુયોગ છે.” (૩) [ આવ૦ ગા. ૭૬૩ વગેરે ]
આર્ય રક્ષિતસૂરિને ઇંદ્ર વંદન કર્યું તેની વિગત કહેવામાં આવે છે- આર્ય રક્ષિતસૂરિ ગામ–નગર આદિમાં વિહાર કરતાં કરતાં કઈ વાર સમૃદ્ધ મથુરાનગરીમાં પધાર્યા. ત્યાં ભૂતગુહા ઉદ્યાનમાં રહ્યા. આ તરફ સધર્મેદ્ર મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં શ્રી સીમંધરસ્વામીની પાસે ગયો. તીર્થકરને વંદન કરીને પૂછયું : હે સ્વામી! નિગદના જીવો કેવા હોય છે? ભગવાને નિગોદના જી કેવા હોય છે એ જણાવ્યું. તે વખતે ઈંદ્ર ફરી પણ પૂછ્યું :
૧. અથવા વિશેષજ્ઞાનને ઉપયોગ મૂકીને.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
શ્રાવકનાં બાર ત્રત યાને નિગદના છ કેવા છે એવો પ્રશ્ન કરવામાં આવે તો તેનો ઉત્તર આપે તે કઈ ભરતક્ષેત્રમાં છે? તીર્થકરે કહ્યું. ત્યાં આર્ય રક્ષિતસૂરિ છે. તેથી તે બ્રાહ્મણનું રૂપ કરીને આર્ય રક્ષિતસૂરિની પાસે આવ્યો. સાધુઓ ભિક્ષા માટે નીકળી ગયા ત્યારે વૃદ્ધ (બ્રાહ્મણ)ના રૂપથી વંદન કરીને પૂછયું: મારા મસ્તકમાં મોટે રેગ છે. હું જીવનથી કંટાળી ગયો છું. તેથી મારું આયુષ્ય કેટલું છે તે કહો, જેથી અનશન કરીને આ પ્રાણાનો ત્યાગ કરું. તે સાંભળીને આચાર્ય (જ્ઞાનનો) ઉપગ મૂક્યો. સો વર્ષથી અધિક આયુષ્ય જાણીને વિચાર્યું કે આ માણસ ભરતક્ષેત્રનો નથી. અથવા વિદ્યાધર કે વ્યંતર - હશે. પછી તેનું આયુષ્ય બે સાગરોપમ જેટલું જાણ્યું. તેથી તેને કહ્યું : તું ઇંદ્ર છે. પછી ઈ સત્ય હકીકત કહી, અને નિગોદ વિષે પૂછ્યું. સૂરિએ નિગોદનું સ્વરૂપ કહ્યું એટલે ઈંદ્ર વંદન કરીને ચાલ્યો. આ વખતે ગુરુએ તેને કહ્યું: સાધુઓ આવે ત્યાં સુધી ક્ષણવાર રહે, જેથી તેને જોઈને તે સાધુઓ ધર્મમાં અધિક સ્થિર થાય. ઇંદ્રે કહ્યું : સાધુઓ મને જોઈને અશુભભાવથી નિયાણું કરશે. આથી સાધુઓ મને ન જુએ એ જ હિતકર છે. જો એમ હોય તે ( તારું આગમન થયું છે એની સાધુઓને ખબર પડે એ માટે) બીજું કઈ પણ ચિહ્ન (= નિશાની) કરીને જા. તેથી ઈંદ્ર વસતિના દ્વારને બીજી બાજુ કરીને ગયે. ભિક્ષાથી આવેલા સાધુઓએ વસતિના દરવાજાને ન જે. સૂરિએ “આ બાજુ આવો” એમ કહીને તેમને બોલાવ્યા. પછી સાધુઓને ઇંદ્રના આગમનની વાત કરી. સાધુઓએ પૂછયુંઃ અમને ઈંદ્ર કેમ ન બતાવ્યા? આચાર્યે ઈ જે કહ્યું હતું તે જ સાધુઓને કહ્યું. ' સૂરિ ફરી દશપુરનગર તરફ વિહાર કરી ગયા ત્યારે દેવનગરી જેવી અને જેમાં અનેક કૌતુકે દેખાય છે તેવી મથુરાનગરીમાં એક નાસ્તિકવાદી આવ્યું. તેણે નગરના બધા લોકોને વ્યાકુળ બનાવી દીધા. કેઈ તેને ઉત્તર આપી શકતા નથી. તેથી મથુરાના સંઘે (જો નાસ્તિકવાદીને જીતવામાં આવે તો) પ્રવચનની પ્રભાવના થાય એમ વિચારીને દશપુરનગરમાં યુગપ્રધાન આર્ય રક્ષિતસૂરિની પાસે મથુરાથી એક સંઘાટક (= બે સાધુઓ) મેકલ્યા. સંઘાટકે દશપુર આવીને આર્ય રક્ષિતસૂરિને સંઘના સમાચાર કહ્યા. આર્યરક્ષિતસૂરિ વૃદ્ધાવસ્થાના કારણે સ્વયં જવા અસમર્થ હતા. આથી તેમણે ઉત્તમવાદલબ્ધિવાળા (સંસારપક્ષે) માને છમાહિલને મેકલ્યા. વિહારક્રમથી ગેછામાહિલ મથુરા આવ્યા. તેમના આવવાથી નગરજનો હર્ષ પૂર્ણ થયા, સંઘ પણ આનંદ પામ્ય, બધા જૈનેતર સાધુઓ ખુશી થયા. એક દિવસ ગષ્ઠામાહિલ તેવા પ્રકારના (= નિપુણ) સાધુ-- એની સાથે રાજસભામાં ગયા, અને રાજાને મળ્યા. રાજાએ પ્રણામ કરીને તેમને. આસન અપાવડાવ્યું. ગેછામાહિલ સાધુઓની સાથે તે આસન ઉપર બેઠા. બધા (=જૈન-જૈનેતર) સાધુઓ ભેગા થયા. બેઠેલા શ્રેષ્ઠીઓ, સેનાપતિઓ, સાર્થવાહો અને બ્રાહ્મણે વગેરે લોકેથી રાજસભા ભરાઈ ગઈ. તથા સ્વપરના દર્શનને જાણનારા, સુકુળમાં
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૯ જન્મેલા, ક્ષમાથી વિખ્યાત બનેલા, અને બંને પક્ષને સંમત એવા નિપુણ સજે આવી ગયા. આ સમયે પૂર્વે આવેલું નાસ્તિકવાદી બેઃ આ જગતમાં જે વસ્તુ ચક્ષુ વગેરે ઇંદ્રિયથી ન જણાય તે નથી, ગધેડાના શિંગડાની જેમ, જીવ અને સર્વજ્ઞ વગેરે પદાર્થો ચક્ષુ વગેરે ઇન્દ્રિયથી જણાતા નથી. (માટે નથી.) આ (= “ઇંદ્રિયથી જણાતા નથીએ) હેતુ અસિદ્ધ છે એમ ન કહેવું. કારણ કે જીવ વગેરે પદાર્થો ઘટ વગેરેની જેમ ઇદ્રિયથી જણાતા નથી. પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી બીજું કઈ પ્રમાણ નથી. આથી જ આ જ અનુમાન પ્રમાણથી વ્યભિચારરૂપ હેતુ દોષ ન આપો. કારણ કે “પ્લેચ્છ લેકને પ્લેચ્છ ભાષાથી બંધ પમાડવો જોઈએ” એ ન્યાયથી નાસ્તિકવાદી પણ બીજાની આત્મસિદ્ધિ માટે બધું બોલે છે. જીવ વગેરે પદાર્થો ન હોવાથી વ્યવહાર જ યુક્તિયુક્ત છે, અર્થાત્ જીવાદિ પદાર્થો છે એવી લેકરૂઢિ છે એમ માનવું એ યુક્તિયુક્ત છે. કારણ કે અત્યંત પક્ષ પદાર્થોમાં નિર્ણય કરવો દુષ્કર છે, અર્થાત્ અત્યંત પક્ષ પદાર્થો માત્ર વ્યવહારથી (= લોરૂઢિથી) મનાય, નિશ્ચયથી (= પરમાર્થથી) ન મનાય. કહ્યું છે કે- “ઈથિી જેટલું દેખાય છે તેટલો જ આ લોક છે. હે ભદ્રે ! જેને બહુશ્રુતે કહે છે તે વરુના પગલાને તું જે.’ નાસ્તિકના કહી રહ્યા પછી ગેષ્ઠામાહિલે કહ્યું – “આ જગતમાં જે વસ્તુ ઇંદ્રિયથી ન જણાય તે નથી, ગધેડાના શિંગડાની
૧. અસિદ્ધ = પક્ષમાં હેતુને અભાવ. ૨. આ શ્લેકનો ભાવાર્થ નીચેની કથાથી બરોબર સમજાઈ જશે.
એક નાસ્તિકની નઢા પત્ની ધમશીલા અને સદાચારિણી હતી. આથી નાસ્તિકની વિષયલાલસા તેનાથી સંતોષાતી ન હતી. તેણે વિચાર્યું કે મારી પત્ની પરલોકની માન્યતાથી રહિત બને તો જ મારી સાથે મારી ઈચ્છા પ્રમાણે વિષયસુખ ભોગવે. આમ વિચારી તેણે પત્નીને કહ્યું: ભોળી રે ભળી ! તને કોણે ભેળવી ? આ ધર્માચાર્યો અને તેમણે બનાવેલા ધર્મગ્રંથોથી શ્રદ્ધાળુ સરળતાથી છેતરાય છે. આપણે આપણી બુદ્ધિનો ઉપયોગ તો કરવો જોઈએ ને ? ત્યારે તે ઉત્તર આપતાં કહેતી માણસ અને જાનવરમાં મોટો ફરક છે ”
મોંધે માણસનો અવતાર ખાવા અને ખેલવામાં ખોઈ નાખીએ તો આપણું ગતિ કઈ થાય ? લાજ, ર્યાદા ને સંયમ એ પાયાની વાત છે. આખી દુનિયા કાંઈ ને કાંઈ પરલોકનું સાધન કરે છે ત્યારે તમને એકલી ભેગની લાલસા...” પતિ બે- “જે સાંભળ, આપણને એક વસ્તુ મળી અને તે ઉપયોગમાં ન લેવી=જતી કરવી એમ તું કહે છે? અરે, તેના જેવી હતભાગી કોઈ વ્યક્તિ નથી. આખી દુનિયા જે કરે તે આપણે ઘેટાની જેમ શા માટે કરવું ? જે હું તને લેકોની બુદ્ધિના દર્શન કરાવું.” એમ કહી તેણે એક લાકડાને બનાવેલો વરુને પંજો બતાવી રાત્રે કહ્યું - ચાલ નદીએ.” તેણે નદીના કાંઠાની બારીક રેતીમાં વરુના પંજાથી વરુના પગલા પાડયા. સવારે તો શોર-બકેર મચી ગયે. લેકો કહે- રાતે વરુ આવ્યું હતું. હવે ચેતતા રહેજે. ઢોરોને સાચવજો ને વાડામાં સુરક્ષિત રાખજો. આ વરુ હળી ગયું તો કઠિનાઈ ઉભી થશે.” એમાં વળી એકે ગપ મારી કે મારું વાછરડું વરુ ઉપાડી ગયું. ત્યારેપેલા લંપટ પત્નીને કહ્યું : જે, બધા શું કહે છે? તારી સામે મેં વરુના બનાવટી પગલાં પાડવાં
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
જેમ,” એમ તે જે કહ્યું તેમાં હેતુ અનેકાંતિક છે. કારણ કે જેમ દેશ વગેરેથી દૂર રહેલા પર્યંત અને સમુદ્ર વગેરે પદાર્થ પરાક્ષ હેાવા છતાં વિદ્યમાન છે, તેમ જીવાદિ પદાર્થો પણ હશે = સિદ્ધ થશે. વળી− આ (= ઇંદ્રિયથી ન જણાય એ ) હેતુથી નિયત દેશ–કાલ–શરીરમાં જીવાદિના અભાવ સિદ્ધ કરવામાં આવે છે કે સવ દેશ-કાલ–શરી૨માં? જો પ્રથમ પક્ષ હાય તો મારું સિદ્ધ કરેલું જ તું સિદ્ધ કરે છે. કારણ કે નિયત દેશ–કાળમાં અને મૃતશરીરમાં જીવ નથી. એ પ્રમાણે સજ્ઞ વગેરે વિષે પણ વિચારવું. હવે જો તું સં દેશ–કાળ–શરીરમાં જીવાદિના નિષેધ કરતા હોય તેા તારા પિતાના દાદાના પણ અભાવ સિદ્ધ થાય છે. તેથી હું સુંદર ! તારા જન્મ અહેતુક સિદ્ધ થાય છે. જીવાદિ પદાર્થો કેવલિપ્રત્યક્ષથી ઘટાદિની જેમ જાણી શકાય છે, અર્થાત્ કેવળી ભગવંત જીવાદિ પદાર્થોને ઘટાદિની જેમ પ્રત્યક્ષ જુએ છે. તેથી તારા હેતુ અસિદ્ધ કેમ નથી? અર્થાત્ અસિદ્ધ છે જ. કહ્યુ છે કે- ઇંદ્રિયરહિત જીવ માંસની ચક્ષુથી જાણી શકાતા નથી. તેને સિદ્ધો, સર્વજ્ઞા અને જ્ઞાસિદ્ધ સાધુએ (પ્રત્યક્ષ) જુએ છે.’
વળી— 66
આ અનુમાન ખીજાની આત્મસિદ્ધિ માટે હાવાથી આ જ અનુમાનથી મને તેમાં વ્યભિચારરૂપ હેતુદોષ ન આપવા” એમ તે જે કહ્યું એમાં પણ (હું પુછ્યું છું કે) તે ખીજાની આત્મસિદ્ધિ તને પ્રમાણ છે કે અપ્રમાણ? જો તને પ્રમાણ હોય તા જીવાદિ પદાર્થો પણ તે રીતે સિદ્ધ થયા. તે આ પ્રમાણે ઃ– કારણકે જીવાદિ પણ. બીજાઓને આત્મસિદ્ધ છે. આથી અનુમાનની જેમ જીવાદિ પદાર્થોને પણ માન, અન્યથા વિશ્વાસ અને ( ગાંઠરૂપી મુદ્રા =) પ્રતિજ્ઞા એ બંને નથી = ખાટા છે. હવે જો બીજાની આત્મસિદ્ધિ તને અપ્રમાણ છે તેા અનુમાનપ્રમાણુ પ્રમાણ કેવી રીતે થાય? જો અનુમાનપ્રમાણુ પ્રમાણુ નથી તેા તારા “ જીવાદિ પદાર્થો નથી” એવા નિષેધ પણ અપ્રમાણ સિદ્ધ થયા. “ ઈન્દ્રિયાથી દેખાય તેટલા જ આ લાક છે” એ પ્રતિજ્ઞાનું પણ આનાથી ખંડન કર્યું. એમ જાણ્યું. ઈત્યાદિ વચનાથી નાસ્તિક વાદીને નિરુત્તર કર્યાં. રાજાએ તેને દેશબહાર જવાની આજ્ઞા કરીને દેશબહાર કર્યાં. રાજાએ શ્રમણુસંઘની પૂજા કરી, અને
હતાં, છતાં વરુ આવ્યું અને પેલાનું વાછરડું ય લઈ ગયુ... ! ખેાલ, છે ને પેાલ' પેાલ ! બસ આમ જ ધર્મશાસ્ત્રોના ગોટાળા ઊભા કરી ધર્માચાર્યો મુગ્ધજનાને ભ્રમમાં નાખી પાતે આનંદ માણે છે. આંખે દેખાય તે સાચુ' ન માનવું, અને નહીં દેખાતાને લેવા દોડવું એ કેવુ. ડહાપણુ ? માટે જ્યાં સુધી યુવાવસ્થા છે ત્યાં સુધી આપણે પણ જીવન માણી લઈએ. તે વિના કાંય કશે! સાર નથી. તેની પત્ની તે। આભીખની જોતી જ રહી. આમ પેાતાની લાલસાને પેાષવા માણસે આવી યુક્તિ
ઉપજાવે છે.
૧ ઇંદ્રિયગુણુ એટલે ઇંદ્રિયે! ધ છે જેના તે ઇંદ્રિયગુણ, જે ઇંદ્રિયગુણુ નથી તે અનિયિગુણ, અર્થાત્ ઇંદ્રિયાથી રહિત.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૧
નગરમાં ઘાષણા કરાવી કે—“ વૃદ્ધિ પામતું જૈનશાસન જય પામે છે. ” આ દરમિયાન વાદળાએના અવાજથી આકાશને મુખરત કરનાર, રાજહંસના સમૂહોને સંતાપ કરનાર અને દિશાસમૂહને અંધારાથી યુક્ત કરનાર ચામાસું આવી ગયું. આથી શ્રાવકોએ ગાષ્ઠામાહિલને ત્યાં જ રાખ્યા.
આ તરફ આ રક્ષિતસૂરિએ પાતાનું આયુષ્ય થાડુ બાકી રહેલું જાણીને ગચ્છને ભેગા કર્યાં. તેમણે ગચ્છને કહ્યું: મારું આયુષ્ય થાડું છે, તેથી તમારા આચાર્ય કોને બનાવવા? તેથી પેાતાના સંબંધીએ પ્રત્યે પક્ષપાતવાળા ગચ્છે કહ્યુ : ફલ્ગુરક્ષિત કે ગાષ્ઠામાહિલને આચાય બનાવવા જોઈએ. પછી રાગાદિથી રહિત અને દુલિકાપુષ્પમિત્રને બહુગુણવાળા માનતા સૂરિએ કહ્યું: હું શ્રમણેા! એક વાલના ઘડા છે, બીજે તેલના ઘડા છે, ત્રીજો ઘીના ઘડા છે. તે ઘડાઓને ઊંધા કરવામાં આવે તેા વાલના ઘડામાંથી બધા જ વાલ નીકળી જાય, તેલના ઘડામાં તેલના કેટલાક અંશેા ચાંટી રહે, ઘીના ઘડામાં ઘી ઘણું ચાંટેલું બાકી રહે. એ પ્રમાણે દુલિકાપુષ્પમિત્રને આશ્રયીને હું સૂત્ર, અર્થ અને સૂત્ર– અથ ઉભયથી પહેલા ઘડા સમાન થયા છું, અર્થાત્ મારી પાસે જેટલું શ્રુત હતું તે બધું તેણે ગ્રહણ કર્યું * છે. ફલ્ગુરક્ષિત મુનિ પ્રત્યે હું તેલના ઘડા સમાન થયા છું, અર્થાત્ થાડું શ્રુત હજી તેને આપ્યા સિવાયનું મારી પાસે અવશેષ છે. ગાષ્ઠામાહિલને આશ્રયીને શ્રીના ઘડા સમાન થયા છું. અર્થાત્ ઘણું શ્રુત હજી તેને આપ્યા સિવાયનું મારી પાસે અવશેષ છે. તેથી હું મહાનુભાવા! સૂત્ર, અર્થ અને સૂત્ર—અથ ઉભયથી યુક્ત આ દુલિકાપુષ્પમિત્ર મારા વચનથી (= આજ્ઞાથી ) તમારા આચાય થાઓ. તેથી ગચ્છે તે આંચાય થાઓ એમ સ્વીકાર કર્યો એટલે દુલિકાપુષ્પમિત્રને આચાય પદે સ્થાપ્યા. પછી સૂરિએ દુબÖલિકાપુષ્પમિત્રને કહ્યું : ફલ્ગુરક્ષિત અને ગાષ્ઠામાહિલ વગેરેને હું જેવી રીતે જોત હતા, તેવી રીતે તમારે પણ જોવા, અર્થાત્ એમના પ્રત્યે હું જેવી રીતે વર્તન કરતા હતા તેવી રીતે તમારે પણ વન કરવું. પછી ફલ્ગુરક્ષિત વગેરેને પણ કહ્યું તમારે પણ દુલિકાપુષ્પમિત્રને મારા તુલ્ય કે મારાથી અધિક જોવા, ગુણનિધિ એવા એમના વચનને પ્રતિકૂલ વન ન કરવું. આ પ્રમાણે ખંને વને શિખામણ આપીને અને અનશન કરીને પ'ચનમસ્કારમાં તત્પર સૂરિ સ્વર્ગ માં ગયા.
આ તરફ ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા પછી ગાષ્ઠામાહિલે શ્રાવકોને સમજાવવા માટે એ ગાથાએ કહી. તે આ પ્રમાણે :- યારે ીએ વાડાને ઓળંગી ગઇ હોય, તુંબડીએમાં બીજ રૂપી આભૂષણા થઈ ગયા હાય, બળદો (ચામાસ!માં લીલા ચારા ખાઇને) બળવાન થઇ ગયા હાય, ગામેા અને માર્ગ કીચડ વિનાના થઈ ગયા હોય, માર્ગ અલ્પ પાણીવાળા થઈ ગયા હાય, પૃથ્વી
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને પણુ સુકી માટીવાળી થઈ ગઈ હોય, માર્ગો બીજાઓથી આકાન્ત થયા હેય, અર્થાત્ માર્ગોમાં લેકે ચાલતા થઈ ગયા હોય, ત્યારે સાધુઓને વિહાર કરવાનો સમય થાય.” આ પ્રમાણે સાંભળીને શ્રાવકેએ ગેછામાહિલને કહ્યું : તમે સદા અહીં જ કેમ રહેતા નથી? તેમણે કહ્યું: “શ્રમણે, પક્ષીઓ, ભ્રમરના કુળ, ગોકુળ અને શરદઋતુના વાદળાં–આટલાનું સ્થાન નિયત ન હોય.” તેથી શ્રાવકથી રજા અપાયેલા ગેછામાહિલ મુનિ દશપુર નગર તરફ ચાલ્યા. લોકેથી આર્ય રક્ષિતસૂરિને પરલોક ગમનને વૃત્તાંત જાણ્યો. કેમ કરીને તે દશપુર આવ્યા. વાલના ઘડાના દૃષ્ટાંતથી દુર્બલિકાપુષ્પમિત્રને સૂરિપદે સ્થાપ્યા છે તે જાણ્યું. ઈર્ષ્યા થવાથી અલગ વસતિમાં રહ્યા. ખબર પડતાં દુર્બલિકાપુષ્પમિત્રસૂરિએ તેમને લાવવા માટે ફલ્યુરક્ષિત વગેરે સાધુઓને તેમની પાસે મોકલ્યા. તેમને કાંઈ પણ ઉત્તર આપીને ત્યાં જ રહ્યા. બીજા પણ સાધુઓ અને શ્રાવકે વગેરેના કહેવા છતાં વસતિમાં ન આવ્યા. આ વખતે આચાર્ય વિચાર્યું: જે કષાથી જિનવચનના સારને જાણનારા આવા પણ ઉત્તમપુરુષો ઝગડે કરાવાય છે તે કષાયોના પ્રભાવને તું જે. અથવા આમાં શું આશ્ચર્ય છે? કારણ કે આગમમાં કહ્યું છે કે “ગુણેને નાશ કરનારા કષાયે શાંત કરાયા હોવા છતાં જિન સમાન ચારિત્રવાળા પણું જીવને પાડે છે, તે પછી સરાગ અવસ્થામાં રહેલા જીને કેમ ન પાડે?”
તે વખતે સૂરિ વિધ્ય વગેરે શિખ્યાને આઠમા કર્મપ્રવાદપૂર્વનું વ્યાખ્યાન આપતા હતા. ઈર્ષાના કારણે સૂરિની પાસે જઈ ન શકતા ગોઝામાહિલ વ્યાખ્યાનને પાઠ કરતા વિંધ્યમુનિની પાસે બેસતા હતા, અર્થાત્ એમની પાસેથી સાંભળતા હતા. એકવાર વિંધ્યમુનિએ કહ્યું – કેઈક કર્મ બદ્ધ હોય છે, એટલે કે જીવપ્રદેશની સાથે માત્ર સંગવાળું હોય છે, આવું કર્મ કાલાંતરને પ્રાપ્ત ન થયું હોવા છતાં જલદી જીવપ્રદેશથી અલગ થઈ જાય છે, અર્થાત્ સુકી ભીંત ઉપર પડેલા ચુનાની જેમ પ્રથમ સમયે બંધાઈને બીજા જ સમયે જીવપ્રદેશથી અલગ થઈ જાય છે. કેઈકે કર્મ બદ્ધપૃષ્ટ હોય છે, એટલે કે જીવપ્રદેશની સાથે તદરૂપ થઈ ગયેલ હોય છે, આવું કર્મ કાલાંતરે અલગ થાય છે, અર્થાત્ ભિની ભીંત ઉપર ચીકણું ચુનાની જેમ વધારે સમય ગયા પછી જીવપ્રદેશથી અલગ થાય છે. અન્ય કેઈ કર્મ નિકાચિત હોય છે, આવું કર્મ ક્ષીર–નીરના દષ્ટાંતથી જીવની સાથે એક સ્વરૂપ બની જાય છે, આવું કર્મ ઘણું કાળે ભગવાય છે, અર્થાત્ આવું કર્મ અપવર્તન વગેરે કરણને અગ્ય હોય છે, અને એથી વિપાકથી અનુભવ્યા સિવાય જીવપ્રદેશથી અલગ થતું નથી. આ પ્રમાણે પ્રરૂપણ કરતા વિધ્યમુનિને સાંભળીને ગોષામાહિલે કહ્યું : આ પ્રમાણે તે ચોકકસ સર્વ જીવોને મેક્ષને અભાવ થાય. કારણ કે જે જેની સાથે એક સ્વરૂપ બની ગયું હોય તે તેનાથી અલગ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ ન કરી શકાય. જેમ જીવપ્રદેશે જીવની સાથે એક સ્વરૂપ બની ગયા છે તેથી જીવપ્રદેશે જીવથી અલગ કરી શકાતા નથી, તેમ હે વિધ્ય! જીવની સાથે એક સ્વરૂપ બની ગયેલ કર્મ પણ જીવથી અલગ ન કરી શકાય. જેમ સ્પર્શમાત્રથી જ સંયુક્ત એવી અબદ્ધ કાંચળી સર્પની સાથે સંબંધવાળી હોય છે, તેમ સ્પર્શમાત્રથી જ સંયુક્ત એવું અબદ્ધકર્મ જીવની સાથે સંબંધવાળું છે.
આ વખતે વિધ્યમુનિએ કહ્યું. ગુરુએ મને આ પ્રમાણે જ (=જીવ-કર્મને સંબંધ ક્ષીર–નીરવત્ છે એ પ્રમાણે જ કહ્યું છે. ગેછામાહિલે તેને સામો ઉત્તર આપ્યો કે તારો ગુરુ પણ શું જાણે છે? અર્થાત્ તારે ગુરુ પણ આ વિષે બરોબર જાણતો નથી. ગોઝામાહિલે આ પ્રમાણે કહ્યું એટલે વિધ્યમુનિના મનમાં શંકા થઈ કે ગુરુએ કહ્યું એનાથી બીજી રીતે તે હું સમજ્યો નથી ને? તેથી પોતાના ગુરુ પાસે જ જઈને આ વિષય તેમને પૂછું. તેમણે વિનયથી નમીને ગુરુને પૂછયું કે જીવ-કર્મનો સંબંધ ક્ષીર–નીરવત્ છે એમ હું જે સમજ્યો છું તે બરાબર છે? ગુરુએ કહ્યું: બરોબર છે. પદાર્થોના ભાવને જાણનારા તને પણ આ શંકા કેમ થઈ? તેથી વિંધ્યમુનિએ ગોઝામાહિલને વૃત્તાંત ગુરુને કહ્યો. તેથી ગુરુએ કહ્યું: હે વિધ્ય ! ગાષ્ટમહિલે કહેલું જે પ્રમાણે અસત્ય છે તે પ્રમાણે તમે સાંભળો. દૂધ અને પાણી એકસ્વરૂપ થયેલા હોવા છતાં ઉપાયથી અલગ થાય છે. તેથી તેને કહેલ હેતુ અનેકાંતિક છે. તેણે જે પ્રતિજ્ઞા કરી છે તે પણ પ્રત્યક્ષ વિરોધવાળી છે. કારણ કે મરણ સમયે જીવ આયુષ્ય કર્મથી મુકાતે જોવામાં આવે છે. દષ્ટાંત પણ હેતુને અનુસરતું નથી, અર્થાત્ દષ્ટાંત પણ હેતુને અનુરૂપ નથી.
કારણ કે જીવના સ્વપ્રદેશે કર્મની જેમ જીવથી ભિન્ન અને આગંતુક નથી. વળી જેવી રીતે સર્પ કાંચળીના સ્પર્શમાત્રથી સંયુક્ત છે તેવી રીતે જીવ કર્મના સ્પર્શમાત્રથી સંયુક્ત છે એમ જે કહ્યું તે પણ યુક્ત નથી. કારણ કે વેદના શરીરના અંદરના ભાગમાં થાય છે. તેના માનવા પ્રમાણે વેદનાનું કારણ કર્મ શરીરના અંદરના ભાગમાં ન હોવાથી શરીરના અંદરના ભાગમાં વેદનાને અનુભવ ન થાય. શરીરના અંદરના ભાગમાં વેદના થાય છે એ (અનુભવથી) સિદ્ધ છે. તેના માનવા પ્રમાણે સિદ્ધ અનુભવને પ્રગટ વિરોધ આવ્યો. ઈત્યાદિ દોષ (ગુરુ પાસેથી) સાંભળીને વિધ્યમુનિએ ગોઝામાહિલને કહ્યુંઃ તમારે આ પક્ષ સર્વથા અવિચારિત મનોહર છે, અર્થાત્ તમારા પક્ષનો ઊંડે વિચાર ન કરવામાં આવે તે ઉપર ઉપરથી મનોહર જણાય, પણ સૂકમબુદ્ધિથી ઊંડો વિચાર કરવામાં આવે તે મનોહર નથી. તેથી (= વિશે કહ્યું તેથી) હમણાં સંપૂર્ણ નવમા પૂર્વનું વ્યાખ્યાન થઈ જવા દે, પછી ફરી પણ હું આ વિષયને વિચારીશ, એમ વિચારતે તે મૌન રહ્યો.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને.
એકવાર નવમા પૂમાં સાધુના પ્રત્યાખ્યાન અધિકારમાં “ જીવનપર્યંત પ્રાણાતિપાતનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું” ઈત્યાદિ સાંભળીને ગાષ્ઠામાહિલે કહ્યુંઃ કલ્યાણકારી પ્રત્યાખ્યાન પરિમાણ વિના કરવું જોઇએ. જેમને પ્રત્યાખ્યાનમાં પરિમાણ છે તેમનું પ્રત્યાખ્યાન દૂષિત છે. કારણ કે તેમાં આશંસા છે. [ જીવનપર્યંત પ્રત્યાખ્યાન કર્યુ. એટલે જીવન પૂરું· થયા પછી પ્રત્યાખ્યાન રહેતું નથી. આથી પ્રત્યાખ્યાન પરિમાણવાળું = હદવાળુ' થયું. એના અ એ થયા કે પરિમાણુ પૂર્ણ થયા પછી જીવને સુખની આશંસા છે. જો સુખની આશંસા ન હાય તા જીવનપર્યંત એવું પરિમાણુ શા માટે કરે ? આથી પિરમાણુવાળા પ્રત્યાખ્યાનમાં સુખની આશંસા છે એમ ગાષ્ઠામાહિલનું કહેવું છે.] આ પ્રમાણે પ્રરૂપણા કરતા ગાષ્ઠામાહિલને વિંધ્યમુનિએ કહ્યું: તમે જે કહેા છે તે યુક્ત નથી. તેથી ગાષ્ઠામાહિલે નવમા પૂર્વનું જે શ્રુત બાકી હતું તે પૂર્ણ થઈ ગયું છે (= નવમા પૂર્વના જે શ્રુતનું વ્યાખ્યાન બાકી હતું તે પૂર્ણ થઈ ગયુ` છે) એમ વિચારીને વિધ્યમુનિને કહ્યું : તું શું કહે છે? જે તને વ્યાખ્યાન આપે છે તે પુષ્પમિત્ર જ મને કહે. આમ કહીને ત્યાંથી ઉઠ્યા અને આચાર્યની પાસે ગયા. તેમણે આચાર્યને કહ્યું: આરક્ષિતસૂરિએ જે રીતે વ્યાખ્યાન કર્યું... હતું તે રીતે તમે પ્રરૂપણા કેમ કરતા નથી ? શ્રુતમદથી ઉન્મત્ત બનીને શ્રુતની આશાતના ન કરો. પછી તેણે સૂરિની આગળ પોતાના પક્ષ કહ્યો. સૂરિએ પણ તેને કહ્યું: તારા પક્ષ જે પ્રમાણે યુક્તિયુક્ત નથી તે પ્રમાણે તું સાંભળ. “ જીવનપર્યં ́ત એ પ્રમાણે પરિમાણવાળું પ્રત્યાખ્યાન અયુક્ત છે, કેમકે એમાં આશંસાદોષ છે” એમ તેં જે કહ્યું તે ખરાબર નથી. કારણ કે જીવનપર્યંત પ્રત્યાખ્યાન કરવામાં આશંસા નથી, કિંતુ દેવભવમાં મુનિએને વ્રતના ભંગ ન થાય એ માટે કાલની અવધેિ છે. આ પ્રમાણે કહેવા છતાં ન માન્યું એટલે અન્ય ગચ્છના સ્થવિરાને પણ આ વિષય પૂછવામાં આવ્યેા. તેમણે પણ આ રક્ષિતના કહેવા પ્રમાણે જ કહ્યું. તેથી ગુસ્સે થયેલા ગાષ્ઠામાહિલે કહ્યું: તમે બધાય શું જાણેા છે ? કારણ કે તીર્થકર ભગવાને આ પ્રમાણે (= હું કહું છું તે પ્રમાણે) કહ્યુ છે. આથી સ્થવિરાએ પણ તેને કહ્યું: હું ગાષ્ઠામાહિલ ! તીર્થંકરની આશાતના ન કર. આમ કહેવા છતાં તેણે માન્યું નહિ એટલે સકલ સંઘે કાયાસંગ કર્યાં. આસન કંપવાથી ભય પામેલી દેવી આવી. દેવીએ સંઘને કહ્યું: ફરમાવેા, શું કરું ? તેથી સંઘે દેવીને કહ્યું; તમે મહાવિદેહમાં જઈને શ્રી તીથંકરને “ દુખ`લિકાપુષ્પમિત્ર અને પુષ્પમિત્ર વગેરે સંઘ સત્યવાદી છે કે ગાષ્ઠામાહિલ ? ” એમ પૂછીને જલદી આવે. દેવીએ કહ્યું: મને જવામાં વિઘ્ન ન થાય એ માટે મારા ઉપર કાર્યાત્સગ કરવારૂપ અનુગ્રહ કરી. તેથી સકલ સંઘ કાયાત્સગ માં રહ્યો. દેવી તીથંકરને પૂછીને ફરી સંઘની પાસે આવી. દેવીએ કહ્યુ: સંઘ સત્યવાદી છે. ગેાષ્ઠામાહિલ અસત્યવાદી છે. કારણ કે એ ભરતક્ષેત્રમાં સાતમા નિદ્ભવ છે. તેથી ગુસ્સે થયેલા ગાષ્ઠામાહિલે કહ્યુંઃ અહા ! આ કટપૂતના દેવીમાં તીથંકર પાસે જવાનું સામર્થ્ય કયાંથી હોય? તે વખતે સંધે તેને
૪૪
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૫ - સંઘ બહાર કર્યો. આ પ્રમાણે ગોઝામાહિલ અભિનિવેશથી મિથ્યાત્વને પામ્ય અને પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના કાલધર્મ પામ્યું. આ પ્રમાણે પ્રસંગથી ગોષ્ઠામાહિલનું ચરિત્ર સંક્ષેપથી કહ્યું, વિસ્તારથી આવશ્યક વિવરણથી જાણવું. [૫]
આ પ્રમાણે કરૂણા મારી” ઈત્યાદિ ગાથામાં બતાવેલાં જમાલી વગેરે દષ્ટાંતો જણાવ્યાં. તે દષ્ટાંતે જણાવ્યા એટલે ત્રીજા દ્વારની “મેરા પુત્રોના” ઈત્યાદિ પાંચમી ગાથાનું વિસ્તારથી વ્યાખ્યાન પૂર્ણ થયું. હવે ચેથા દોષકારથી મિથ્યાત્વને કહેવાની - ઈચ્છાવાળા ગ્રંથકાર કહે છે –
मिच्छत्तपरिणओ खलु, नारयतिरिएसु भमइ इह जीवो ।
जह नंदो मणियारो, तिविक्कमो जह य भट्टो वा ॥ ६ ॥ ગાથાર્થ – મિથ્યાત્વના પરિણામવાળો જ જીવ સંસારમાં નંદ મણિયાર અને ત્રિવિક્રમભટ્ટની જેમ નરક અને તિર્યંચ ગતિમાં ભમે છે.
ટીકાથ:- સભ્યત્વના પરિણામવાળો જીવ નરક અને તિર્યંચગતિમાં ભમતે નથી. કારણ કે સમ્યષ્ટિ જીવને નરક ગતિ અને તિર્યંચગતિનું આયુષ્ય બંધાતું નથી. કહ્યું છે કે
સમ્યગ્દષ્ટિ જીવે સમ્યક્ત્વનો ત્યાગ ન કર્યો હોય, અગર સમ્યગ્દર્શન પામ્યા પહેલાં આયુષ્ય ન બાંધી લીધું હોય, તે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ વૈમાનિક દેવલોક સિવાય બીજુ કેઈ આયુષ્ય બાંધતા નથી.”
શ્રી ધર્મદાસગણિએ પણ કહ્યું છે કે
સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરનાર જીવે નરક અને તિર્યંચગતિનાં દ્વાર બંધ કરી દીધાં છે, તથા દેવ-મનુષ્યનાં અને (પરપરાએ) મેક્ષનાં સુખ સ્વાધીન કરી લીધાં છે.” (ઉ.મા. ર૭૦)
અહીં “મિથ્યાત્વના પરિણામવાળ” એવા વિશેષણથી એકાંતે નિત્ય એકસ્વરૂપ-વાળા આત્માને નિષેધ કર્યો છે, કારણ કે એકાંતે નિત્ય એકસ્વરૂપવાળા આત્માના તે પ્રમાણે (ભિન્ન ભિન્ન) પરિણામ ન થાય. જે આત્મા એકસ્વરૂપવાળો હોય તો બંધ અને મેક્ષ વગેરે ન ઘટે.
નરક અને તિર્યંચગતિમાં ભમે છે” એ કથનથી પણ આત્માને નિષ્ક્રિય અને સર્વગત માનનારાઓના મતનું ખંડન કર્યું. કારણ કે નિષ્કિય અને સર્વગત આત્માનું નરકાદિ ગતિમાં ભ્રમણ ઘટી શકે નહિ, તથા સ્વર્ગાદિના સાધક અને નરકાદિના બાધક (=રોકનાર) અનુષ્ઠાન વ્યર્થ બને. આ વિષે બહુ કહેવા જેવું છે. પણ ગ્રંથનું કદ વધી જવાના ભયથી તે કહ્યું નથી.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને પ્રસ્તુત અર્થના સમર્થન માટે જ ગ્રંથકાર બે દષ્ટાંત કહે છે – મિથ્યાત્વના પરિણામવાળો જીવ નંદમણિયાર અને ત્રિવિક્રમભટ્ટની જેમ સંસારમાં નરક અને તિર્યંચ ગતિમાં ભમે છે. આ બે દષ્ટાંતમાં નંદમણિયારનું દષ્ટાંત પહેલાં સમ્યકત્વ પામ્યા પછી મિથ્યાત્વ પામનાર જીવ સંબંધી છે. ત્રિવિક્રમભટ્ટનું દૃષ્ટાંત અનાદિથી મિથ્યાત્વના પરિણામવાળા છવ સંબંધી છે. મૂળ ગાથામાં વા શબ્દ તેના જેવા બીજા દષ્ટાંતના સૂચન. માટે જાણ.'
પ્રશ્ન :- સભ્યત્વ વગેરેના દોષ (ચેથા) દ્વારમાં સમ્યત્વ વગેરેના વિપક્ષમાં ( =મિથ્યાત્વ વગેરેમાં) દો કહેશે, તે પછી અહીં દોષનું વર્ણન મિથ્યાત્વના સ્વરૂપમાં જ કેમ કર્યું? વિપક્ષમાં કેમ ન કર્યું?
ઉત્તર:- તમારો પ્રશ્ન સાચે છે. સમ્યકત્વ વગેરે સ્વરૂપથી ગુણરૂપ છે, એથી તેમના વિપક્ષમાં દેશનું કથન કર્યું છે. મિથ્યાત્વ તો તેમનાથી વિપરીત હોવાથી એટલે કે દોષ સ્વરૂપ હોવાથી તેના સ્વરૂપમાં જ દેષનું વર્ણન કર્યું છે. આથી આમાં કેઈ દોષ નથી. આથી જ સમ્યત્વના દેષદ્વારમાં તેના વિપક્ષ મિથ્યાત્વમાં “સમ્યત્વથી પરિભ્રષ્ટ જીવ
નું ભાજન બને છે” વગેરેથી દેષને કહેશે. વિસ્તારથી ગાથાને અક્ષરાર્થ કર્યો. ભાવાર્થ તે બે કથાથી જાણ. તે બે કથાઓમાં નંદમણિયારની કથા સમ્યકત્વના દેષકારમાં કહીશું. ત્રિવિક્રમભટ્ટની કથા કહીએ છીએ –
ત્રિવિક્રમભટ્ટનું દૃષ્ટાંત વલયાકારે આવેલા અસંખ્ય દ્વીપસમુદ્રોથી વીંટળાયેલ, ચાંદીની થાળીના જે ગળ, એક લાખ યોજન પહોળ, સાત વર્ષોને (=ક્ષેત્રોનો) આશ્રય હોવા છતાં અનંત વર્ષોની સ્થિતિવાળો, મધ્યભાગ મેથી વિભૂષિત હોવા છતાં ક્યાંક નમેથી (=પુન્નાગવૃક્ષથી) સહિત, હિમાવાન વગેરે છ વર્ષધર પર્વતેથી યુક્ત, ગંગા વગેરે સુંદર નદીઓથી રમ્ય અને પ્રસિદ્ધ એવો જંબૂ નામે દ્વીપ છે. તેમાં મેરુપર્વતથી દક્ષિણ તરફ છ ખંડોથી સુશોભિત અને અર્ધચંદ્રના જેવી આકૃતિવાળા ભરતક્ષેત્ર છે. તેના મધ્યભાગમાં મંદિર, ભવન, ઉદ્યાન, વાવડી અને કૂવા વગેરેથી શોભા પામેલ ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નામનું નગર હતું. તે નગરમાં શત્રુરૂપી હાથી માટે સિંહ સમાન અને પિતાના પ્રતાપથી જેણે પૃથ્વીતલ ઉપર આક્રમણ કર્યું છે એવો જિતશત્રુ નામને રાજા નીતિથી રાજ્ય કરતો હતો. શાંતિકર્મ, 'અભિચાર વગેરે કાર્યોમાં કુશળ અને નિશ્ચલ, તર્ક વગેરે વિદ્યાઓમાં અતિશય પ્રવીણ, અને કુલકમથી આવેલા વેદધર્મને ઉપદેશક એવો ત્રિવિક્રમ નામને બ્રાહ્મણ તેને પુરોહિત હતો. મારી લક્ષમી સફળ બને એવી ઈચ્છાથી તેણે એક વાર રાજાની
૧. શત્રુનો વધ કરવા માટે કરવામાં આવતા તાંત્રિક-માંત્રિક પ્રયોગે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
४७ રજા લઈને ધર્મબુદ્ધિથી સરોવર કરાવ્યું. તેમાં જીવોને આશ્રય, ઊંડુ, લોકોને આનંદ આપનાર અને પુરુષના મન જેવું અત્યંત સ્વચ્છ પાણી શોભતું હતું. તેણે તે સરેવરની પાળ ઉપર અત્યંત સુંદર દેવમંદિર કરાવ્યું. આ મંદિર જાણે કે તે સરોવરની (અધિષ્ઠાત્રી) લક્ષમીદેવીના વિદ માટે મંદિર હોય તેવું હતું. તેની ચારે બાજુ બકુલ, અશોક, પુન્નાગ, નાગ અને ચંપકનાં વૃક્ષોથી સુશોભિત મનહર ઉદ્યાન કરાવ્યું. અહીં મોહાંધ ત્રિવિક્રમ જેમાં બકરાઓને વધ કરવામાં આવે તેવો યજ્ઞ દર વર્ષે કરાવતો હતો. આ પ્રમાણે સમય જતાં તેમાં (કબગીચા વગેરેમાં) મૂછવાળો બનેલો તે એકવાર આર્તધ્યાનથી મરીને બકરો જ થયે. ભવિતવ્યતા વશ તેના પુત્રોએ જ એક વાર યજ્ઞકાર્ય માટે મૂલ્ય આપીને ક્યાંકથી તેને લીધે. તેને પિતાના મંદિર પાસે લઈ ગયા. ત્યાં બંધુઓ વગેરેને જોઈને તર્કવિતર્ક કરતા તેને જાતિ–સ્મરણ જ્ઞાન થયું.
એક વાર યજ્ઞના ઉત્સવમાં સરોવર તરફ લઈ જવાતે તે બેં બેં કરવા લાગે અને એક પણ પગલું ચાલ્યો નહિ. આ સમયે વિશિષ્ટજ્ઞાનથી યુક્ત એક તપસ્વીએ તેને બરાડતે જોઈને દયાથી આ પ્રમાણે કહ્યું – સ્વયં વૃક્ષો રેપીને, સ્વયં સરેવર.ખેરાવીને તે જાતે જે માગ્યું હતું તે મેળવ્યું છે તે હવે બેં બેં એમ બરાડા કેમ પાડે છે? સાધુનું તે વચન સાંભળીને અને સ્વચિત્તમાં વિચારીને સ્વદેષને માનતા તેણે મૌન ધારણ કર્યું. તેથી કૌતુકથી વ્યાકુલ મનવાળા તેના પુત્રો વગેરેએ સાધુને પૂછયું તમારા પાઠથી બકરાએ મૌનને આશ્રય કેમ લીધે છે? સાધુએ કહ્યું હે ભદ્રક! તમે જેના પ્રવર્તાવેલા યજ્ઞમાં આને હણવાને ઇચ્છો છો તે આ ત્રિવિક્રમભટ્ટ છે. તેમણે પૂછ્યું. આમાં ખાતરી શી? સાધુએ કહ્યું એને મૂકી દે, જેથી એ જાતે જ તમને ખાતરી કરાવે. તેથી તેમણે તેને છોડી દીધું. એણે પહેલાં પોતાના પુત્રોની સાથે જઈને જ્યાં ધન દાટયું હતું તે સ્થાનમાં તે આવ્યું. ઘરમાં રહેલા ધનને જાતિસ્મરણથી જાણીને ખરીના અગ્રભાગથી પૃથ્વીને
દતા તેણે તે ધન પુત્ર વગેરેને બતાવ્યું. મુનિના વચનમાં વિશ્વાસવાળા થયેલા તેઓ તેને લઈને ઉદ્યાનમાં રહેલા શાંત ચિત્તવાળા મુનિ પાસે આવ્યા. પછી મુનિને નમસ્કાર કરીને તેમણે કહ્યું: હે ભગવંત! (પૂર્વભવમાં) આ વેદોક્ત વિધિમુજબ સદા ધર્મમાં તત્પર રહેનાર અમારો પિતા હતો. તે આ પ્રમાણે – એણે સરોવર ખોદાવ્યું હતું, વિવિધ યો કરાવ્યા હતા. આમ છતાં સત્કાર્ય નહિ કરનાર મનુષ્યની જેમ આ બકરે કેમ થયો?
આ પ્રમાણે તેમનાથી પૂછાયેલા ઉત્તમમુનિએ કહ્યું એ અશુભ પરિણામવાળું અજ્ઞાનતાનું ફલ ભેગવે છે. જીવ શુભ કે અશુભ જે કંઈ કાર્ય કરે છે તેનું જ ફળ મેળવે છે, નહિ કરેલું (ફળ) આવતું નથી. તે આ પ્રમાણે – પૂર્વે અજ્ઞાનતાથી ધર્મબુદ્ધિથી જે અધર્મ કર્યો હતે, આર્તધ્યાનયુક્ત તે ધર્મનું આ ફળ આવ્યું છે. કારણ કે અજ્ઞાન
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને વડે મેહ પમાડાયેલ જીવ ગમ્ય કે અગમ્ય, કૃત્ય-અકૃત્ય અને હિત–અહિતને જાણ નથી. કહ્યું છે કે– ખરેખર ! કેધાદિ સર્વ પાપોથી પણ અજ્ઞાન વધારે દુઃખદાયી છે. કારણ કે અજ્ઞાનથી ઘેરાયેલા લોકે હિતકર અને અહિતકર પદાર્થને જાણતા નથી. તેણે તળાવ વગેરે કરાવવામાં લાભની સંભાવના કરી હતી, પણ અનંત જીવોના નાશનું કારણ હોવાથી તળાવ વગેરે બંધાવવામાં લાભ ન થાય. ધર્મ માટે પ્રવર્તાવેલા પશુમેધ વગેરે ચો. પણ તત્ત્વદૃષ્ટિથી વિચારવામાં આવે તો પરલોકના બાધક છે. કૃષ્ણદ્વૈપાયને કહ્યું છે કે હે. યુધિષ્ઠિર ! યજ્ઞમાં અવશ્ય જીવવધ થાય, અહિંસક યજ્ઞ નથી જ. તેથી સદા સત્ય અને અહિંસા યજ્ઞ છે. દયા, દાન અને તપ હેમ છે, સત્ય ચૂપ ( યજ્ઞમાં હોમવાના પશુને. બાંધવા લાકડાને સ્તંભ) છે, ગુણે પશુ છે, બ્રહ્મચર્ય અને સંતોષ અગ્નિ છે, આ. શાશ્વત યજ્ઞ છે. માંસમાં લુબ્ધ બનેલા જે જીવો પશુઓની હિંસા કરે છે, નિર્દય અને પાપકર્મી તે જીવ મરીને નરકમાં જાય છે. આ પ્રમાણે મુનિની મનોહર વાણી સાંભળીને તેમને સંસાર ઉપર વૈરાગ્ય થયું અને તેમણે શ્રાવકધર્મને સ્વીકાર કર્યો. સુવિવેકને પામેલા તે બકરાએ સાધુ પાસે દેશવિરતિને સ્વીકાર કરીને અનશન લીધું. સર્વજીવે ઉપર સમભાવવાળો અને નમસ્કારમંત્રમાં લીન તે મરીને દેદીપ્યમાનરૂપવાળે દેવ થયે. હે ભવ્ય ! ત્રિવિક્રમના દૃષ્ટાંતથી મિથ્યાત્વ દુર્ગતિનું કારણ છે એમ જાણીને તમે મિથ્યાત્વને ત્યાગ કરે. શ્રુતદેવીની કૃપાથી દષદ્વારમાં મિથ્યાત્વનું નિરૂપણ કર્યું. હવે કમથી. મિથ્યાત્વનું ગુણદ્વાર આવ્યું. [૬]
શ્રુતદેવીની કૃપાથી દષદ્વારમાં મિથ્યાત્વનું નિરૂપણ કર્યું. હવે કમથી આવેલા. મિથ્યાત્વના ગુણદ્વારને કહે છે –
मिच्छत्तस्स गुणोऽयं, अणभिनिवेसेण लहइ संमत्त ।
जह इंदनागमुणिणा, गोयमपडियोहिएणंति ॥ ७ ॥ ગાથાથ:-મિથ્યાત્વ “કદાગ્રહ રહિત હોય” એ મિથ્યાત્વને ગુણ છે. કારણ કે મિથ્યાદષ્ટિ જીવ કદાગ્રહના અભાવથી ગૌતમસ્વામીથી પ્રતિબંધ પમાડાયેલા ઇંદ્રનાગ. મુનિની જેમ સમ્યત્વને પામે છે.
ટીકાથ:-મિથ્યાત્વ વિપરીત બેધરૂપ છે. કહ્યું છે કે
મિથ્યાત્વના ઉદય વખતે જીવ વિપરીત શ્રદ્ધાવાળે થાય છે, અને. તેને પિત્તપ્રકોપ વખતે જેમ ઘી ન રુચે તેમ સમ સચતો નથી.”
સમ્યત્વ એટલે પદાર્થ જેવા સ્વરૂપે છે તેવા સ્વરૂપે તેને સ્વીકાર કરવો. મિથ્યાદૃષ્ટિજીવ કરાગ્રહના અભાવથી સમ્યત્વ પામે છે એવું કથન સંભાવનાની અપેક્ષાએ છે
૧. પ્રાપ્ત કરવા યોગ્ય અને પ્રાપ્ત ન કરવા યોગ્ય
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ નિયમ નથી, અર્થાત્ કદાગ્રહના અભાવથી સમ્યત્વની પ્રાપ્તિ થાય જ એવો નિયમ નથી, ક્યારેક થાય, અને ક્યારેક ન પણ થાય. કહ્યું છે કે
“વિપરીત શ્રદ્ધામાં મિથ્યાત્વભાવ હોવાથી કેઈ લાભ થતો નથી. આ મ છતાં કદાગ્રહનો અભાવ હોય તો તેના કારણે ક્યારેક મિથ્યાત્વ સમ્યક્ત્વને હેતુ પણ બને છે.
પ્રશ્ન-મિથ્યાત્વનો સર્વઘાતી પ્રકૃતિઓમાં ઉલ્લેખ હોવાથી મિથ્યાત્વ ગુણરૂપ કેવી રીતે કહેવાય? ઉત્તરા-તમારો પ્રશ્ન બરોબર છે. ગુણનું કારણ હોવાથી (કારણમાં કાર્યના ઉપચારથી) મિથ્યાત્વ ગુણરૂપ કહેવાય. મિથ્યાત્વના અનેક ભેદે છે. એથી “જેટલાં સંલેશનાં સ્થાને છે તેટલાં જ વિશુદ્ધિનાં સ્થાને છે” એ વચનથી તેમાં વિશુદ્ધિની તરતમતા ઘટી શકે છે. એથી (અધિક વિશુદ્ધિવાળું) મિથ્યાત્વ ગુણનું કારણ બને છે. આ કથન વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ છે. કારણકે નિશ્ચયનયથી તે સમ્યગ્દષ્ટિ જ સમ્યકત્વને પામે છે એવું વચન છે.
પ્રસ્તુત વિષયને અનુરૂપ દષ્ટાંત જણાવવાની ઈચ્છાથી મૂળગ્રંથકાર કહે છે – જેમકે, શ્રીગૌતમસ્વામીથી પ્રતિબંધ પમાડાયેલ (=સન્માર્ગ પમાડાયેલ) ઈદ્રનાગમુનિએ સમ્યકત્વ મેળવ્યું હતું.
પ્રશ્ન:-ઇંદ્રનાગ મિથ્યાત્વી હોવા છતાં તેને મુનિ કેમ કહેવામાં આવે છે? ઉત્તર –બાલતપસ્વી તરીકે પ્રસિદ્ધ હોવાથી તેને મુનિ કહેવામાં આવે છે.
મૂળગાથામાં કૃત્તિ શબ્દ તેવાં બીજાં દૃષ્ટાંતેના સૂચન માટે છે. આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ તે કથાથી જાણવો. તે કથા આ પ્રમાણે છે
ઇંદ્રિનાગનું દૃષ્ટાંત જંબુદ્વિીપમાં ભરતક્ષેત્રના મધ્યખંડમાં પ્રાચીનકાળથી પ્રસિદ્ધ વસંતપુર નામનું નગર હતું. ઊંચા દેવમંદિર, કિલ્લો, અટારી અને દુકાનોની શોભાથી તે જેમણે બહુ દેશે જોયેલા છે તેવા મુસાફરોના મનમાં આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરતું હતું. તેમાં સદા થતા ઉત્સવમાં વાગતા વાજિંત્રોના ગંભીર અવાજથી અને મંગલ શબ્દના અવાજના કારણે લોકોથી લોકોનો (=બીજા માણસો) શબ્દ સાંભળી શકાતું ન હતું. તેમાં દઢ પ્રતિજ્ઞાવાળા, સુશીલથી પૂર્ણ, પહેલાં બેલાવનારા, કુશળ, કૃતજ્ઞ અને ધર્મકાર્યમાં તત્પર એવા લોકો વસતા હતા. પણ નગરના સઘળા ગુણેથી સમૃદ્ધ તે નગરમાં એક જ • ૧. કેઈ સામે મળે તો તે બોલાવે એ પહેલાં પોતે બોલાવનારા.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને દેષ હતો કે સાધુઓ પણ સદા પરલોકની ચિંતામાં તત્પર દેખાતા હતા. શત્રુસેનાના ક્ષય માટે કાળ સમાન, ઉત્તમપુરુષારૂપી વૃક્ષો માટે કયારા સમાન અને સકલ ગુણસમૂહને પ્રાપ્ત કરનાર જિતશત્રુ નામનો રાજા તે નગરીનું પાલન કરતો હતો. તે નગરમાં ઉત્તમવેષને પહેરનાર, કળાઓમાં પ્રવીણ, ઋદ્ધિ–ગુણ–ગોત્રથી મહાન અને દીન આદિ જનોનો ઉદ્ધાર કરવામાં સુપ્રસિદ્ધ એવો એક શેઠ હતો. ભવિતવ્યતાવશ એકવાર તેના ઘરમાં તે મારી રોગ ઉત્પન્ન થયે, જેથી ઘરના બધા માણસો મરવા લાગ્યા. ઘરના બધા માણસો મરી જતાં ઘરનો માલિક, પુત્ર વગેરે મરી ગયા. આમ થતાં મડદાંઓને બહાર નાખવા પણ કઈ માણસ તૈયાર ન હતો. તેના ઘરમાં મારી ઉપદ્રવ જોઈને લોકોએ ચેપના ભયથી બારણું કાંટાઓથી ભરી દીધું. તેમાં ઇદ્રનાગ નામને એક બાળક બચી ગયો. કારણકે તેનું આયુષ્ય ઉપકમથી ન ઘટે તેવું હોવાથી બલવાન હતું. તૃષા–સુધાથી પીડિત તે પાણી માગવા લાગ્યો. બધા મરી ગયા છે એમ જોઈને ભય પામેલા તેણે બારણું તરફ નજર કરી. તેટલામાં માંસના લોભથી આવેલા કૂતરાને તેણે જોયે. તેને જોઈને ધ્રુજતો તે ઊંચા સ્વરે રેવા લાગ્યું. તેના રુદનના શબ્દો સાંભળીને ભય પામેલ કૂતરો વળીને નીકળી ગયો. બાળક પણ તે જ છીંડીથી ઘરમાંથી નીકળ્યો. કહ્યું છે કે-“જેની આશા ભાંગી ગઈ છે, જે કરંડિયામાં પૂરાયો છે, ભૂખથી જેની ઈદ્રિ ક્ષીણ થઈ ગઈ છે, એવા સના સુમાં રાતે કાણું પાડીને ઉંદર જતે પહો. તેના માંસથી હપ્ત થએલ સપ તે જ માર્ગથી જલદી જતો રહ્યો. તમે સ્વસ્થ( =નિશ્ચિત્ત) રહો. કારણકે આણુની વૃદ્ધિ અને ક્ષય કરવામાં લા ઠગ્ય જ પૂરે છે.” [અર્થાત્ ભાગ્ય કરે તેમ થાય, માટે શિક્ષા કરવી નકામી છે.] તે ઠીબ (=ભાંગેલા ઘડાને થોડો ભાગ) લઈને ઘરે ઘરે ભિક્ષા માગતો ફરે છે. લોકો પણ દયાથી તેને આહાર વગેરે આપે છે. વળી–તેને આવી અવસ્થાવાળો જોઈને, અને તેના ઘરની સંપત્તિને યાદ કરીને પોતાના ચિત્તમાં દુઃખ અનુભવતા લોકો સુપ્રસિદ્ધ આ લ=નીચેની) ગાથાને યાદ કરતા હતા. સંસારમાં અનાદિકાળથી વિવિઠ્ઠ કર્મોને વશ બનેલા છાનો એવે કઈ બનાવ નથી કે જે ન બને.” આ પ્રમાણે વધતા તેના કેટલાંક વર્ષો પસાર થયાં.
એકવાર રાજગૃહ તરફ જવાની ઈચ્છાવાળા સિદ્ધાર્થ નામના સાથે વાહે નગરમાં આ પ્રમાણે (=નીચે પ્રમાણે) ઘોષણું કરાવી. હમણુ જે કઈ રાજગૃહનગર જવાની ઈચ્છાવાળા હોય તે સાર્થની સાથે આવે. માર્ગમાં થાકથી થાકેલાઓની હું કાળજી
૧. અહીં ગુણરૂપ દેષ સમજવો, અર્થાત પ્રશસ્ત દોષ સમજવો. ચિંતા દેવ છે, પણ પરલોકની ચિંતા પ્રશસ્તચિંતા છે, અથવા પરલોકની એટલે બીજા લેકેની ચિંતા કરનારા હતા એમ સમજવું, બીજાઓનું આત્મહિત કેમ થાય તેવી ચિંતામાં તતપર દેખાતા હતા.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૫૧ ૩
કરીશ. આ પ્રમાણે સાંભળીને દીન, અનાથ વગેરે ઘણા માણસા સાથે સાથે ચાલ્યા. તેમાં ઇંદ્રનાગ ભિખારી પણ ચાલ્યા. સાથ પણ ખાર સુધી ચાલ્યા. પછી સાથે છાયાવાળા અને પાણીવાળા સ્થાનમાં મુકામ કર્યાં. ભાજન તૈયાર થઈ જતાં ઇંદ્રનાગ પણ ભિક્ષા માટે સા માં આવ્યેા. ભિક્ષામાં ઘીમિશ્રિત ઉત્તમ ભાત મળ્યા. વૃક્ષ નીચે બેસીને તેણે ભાત ખાધા. પછી સાની સાથે ચાલ્યા. અજીણુ દોષથી બીજા દિવસે તેને તેવી ભૂખ ન લાગી. તેથી તે ભિક્ષા માટે સામાં ન ગયા. શેઠે તેને આડની નીચે ધ્યાનમાં રહેલા મુનિની જેમ બેઠેલા જોયા. આથી શેઠે પેાતાના મનમાં વિચાયું કે આજે એણે ઉપવાસ કર્યા છે. ૧અવ્યક્તલિંગવાળા તેને ત્રીજા દિવસે સામાં આવેલા જોઈને સાપતિએ તેને સ્નિગ્ધ અને ઉત્તમ આહાર અપાવ્યા. અજીણુ થી બે દિવસ સુધી તેની ભૂખ મરી ગઇ. શેઠે પણ જાણ્યુ કે આ છઠ્ઠુ કરીને પારણુ' કરશે. ચેાથા દિવસે ભિક્ષા માટે સામાં ગયા. શેઠે પૂછ્યું: એ દિવસ ભિક્ષા માટે કેમ ન આવ્યા ? તે મૌન રહ્યો. શેઠે જાણ્યું કે આ છઠ્ઠું તપ કરે છે. કારણ કે કહ્યું છે કે-“ઉત્તમપુરુષાના ધમ ગુપ્ત હોય છે, પુરુષાથ પ્રગટ હોય છે, પરસ્ત્રીને ત્યાગ હાય છે, અને જ કલ"કથી હિન્દ હૈય છે. આ પ્રમાણે તપગુણથી અનુરાગી થયેલા તે તેને પારણાના દિવસે અત્યંત સ્નિગ્ધ વગેરે ગુણાવાળા આહાર હર્ષોંથી આપે છે.
#
તેની મદદથી અધિક અધિકતર ઉપવાસ કરવાથી ઇંદ્રનાગ મુનિ ક્રમે કરીને એક માસના ઉપવાસી થયા. સિદ્ધાર્થે તેને કહ્યુંઃ તું રાજગૃહનગર ન પહોંચે ત્યાં સુધી પારણા માટે તારે ખીજા સ્થળે ન જવું, કારણ કે ઔષધ, ભૈષજ, ખાદ્ય, પેય વગેરે જે કંઈ તારે યાગ્ય છે તે અમારા પણ સ્થાનમાં અવશ્ય થશે. લાકે પણ તેને નમ્યા અને તેના પ્રત્યે ગુણરાગથી અત્યંત અનુરાગી થયા. આથી તેને જ ગુણી તરીકે જુએ છે, ખીજાનું નામ પણ લેતા નથી. ખીજાએ આ ‘એકપેડિક' છે એમ તેને કહેતા હતા. તેણે મેળવેલું આ વિશેષણ અવાળુ છે. કારણ કે તે ખીજાઓએ નિમંત્રણ કર્યું. હાવા છતાં ( શેઠ સિવાય) બીજાનું ભેાજન લેતા ન હતા. [ એક જ ઘરના પિંડ = આહાર લે તે એકપિડિકા ] ક્રમે કરીને બધા રાજગૃહનગરમાં આવ્યા. સા વાહે પોતાના ઘરે જ તેના મઢ કરાવ્યા. તેણે પણ માથું મુડાવ્યું. ભગવા રંગથી રંગેલાં વસ્ત્રાને પહેરનાર તે નગરમાં પ્રસિદ્ધ બની ગયા. પછી તેા શેઠ આહાર આપતા હાવા છતાં તે શેઠના આહાર ઇચ્છતા ન હતા. પારણાના દિવસે લોકો પાતપાતાના ઘરમાં તેના માટે તૈયારી કરી રાખતા હતા. પણ આ એક ઘરે પારણું કરીને પાછે! વળી જતા
૧. સાધુના વેશ ન હાવાથી અવ્યક્ત લિંગ (=વેશ) વાળા છે.
૨. એક જ વસ્તુ હાય તેવી દવાને ઔષધ કહેવાય અને જેમાં ઘણી વસ્તુઓ હાય તેવી દવાનેભૈષજ હેવાય. ખાદ્ય=ચાવીને ખાવા લાયક. પેય=પીવા લાયક.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર "
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને હતું. જેના ઘરે પારણું કર્યું હોય તે સિવાયના લોકે આણે તેના ઘરે પારણું કર્યું એ ખબર ન પડવાથી પોતાના ઘરમાં આહાર લઈને તેની રાહ જોયા કરતા હતા. તેથી બીજાઓને ખબર પડે એ માટે ઇંદ્રનાગ પ્રત્યે ભક્તિવાળા નગરલેકેએ પરસ્પર મળીને સંકેત કર્યો કે આ મુનિવર કઈને આહાર લે તેણે લોકોને ખબર પડે એ માટે ભેરી વગાડવી, જેથી પારણનું જ્ઞાન થતાં લકે પોતપોતાના કામમાં લાગી જાય. આ પ્રમાણે કાળ પસાર થાય છે.
- હવે એકવાર પુર, પત્તન, ગામ, ખાણ અને નગરોથી વિભૂષિત પૃથ્વી ઉપર વિહાર કરતા શ્રી વર્ધમાનસ્વામી ત્યાં ગુણશીલ ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. સૂત્રપોરિસિ અને અર્થ પરિસિ પૂર્ણ થયા પછી ભિક્ષા માટે નીકળતા શ્રી ગૌતમસ્વામીને શ્રી વિરે “અત્યારે અનેષણ છે” એમ કહીને રોક્યા. ગૌતમસ્વામીએ પૂછ્યું: હે સ્વામી! અનેષણાનું કારણ શું છે? સ્વામીએ કહ્યું: હે ગૌતમ! ઇંદ્રનાગનું પારણું છે. હમણાં બધાય લોકે તે કાર્યમાં વ્યાકુલ બનેલા છે. જેથી પ્રમાદી તે લોકો આપે તે પણ અનેષણ કરે. ક્ષણ માત્ર વીતી ગયા પછી ભગવાને કહ્યુંઃ હમણું ભિક્ષા માટે જા, અને તે મુનિને જોઈને આ પ્રમાણે કહેજે, હે અનેકપિડિક ! તને એકપિડિક જેવાને ઈરછે છે. ગૌતમ મુનિ પણ “ઈચ્છ' (= હું ઈચ્છું છું) એમ કહીને નીકળ્યા. માર્ગમાં જતા શ્રી ગૌતમસ્વામીએ તેને આવે છે અને ભગવાને કહ્યું હતું તેમ કહ્યું. તેથી તે ગુસ્સે થઈને બે એક ઘરમાં જ લેતો હું અનેકપિડિક કેવી રીતે? બીજાઓની જેમ હું ભિક્ષા માટે ઘરે ઘરે ફરતે નથી. ક્ષણ પછી શાંત થયેલા તેણે વિચાર્યું કે– હા, મને જેવો કહ્યો તે હું છું. કારણ કે મારા પારણામાં લોકે અનેક ઘરોમાં આહાર તૈયાર કરે છે. આ મુનિવરો પોતાના માટે નહીં કરેલો અને નહીં કરાવેલો આહાર લે છે. માટે હું અનેકપિડિક છું અને આ સાચે જ એકપિડિક છે. એ પ્રમાણે વિચારતા તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. પૂર્વે ભણેલું શ્રુત યાદ આવ્યું. દેવતાએ આપેલે સાધુવેશ પહેર્યો. પ્રખ્યાત કીર્તિવાળો તે પ્રત્યેકબુદ્ધ થયો. કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતાં ઇંદ્રનાગ અધ્યયન કહ્યું, અને બધાં કર્મોને નાશ કરી મેક્ષને પ્રાપ્ત કર્યું. આ પ્રમાણે મિથ્યાત્વના કદાગ્રહનો અભાવરૂપ ગુણથી જેમ ઇંદ્રનાથે સમ્યકત્વ વગેરે ગુણે પ્રાપ્ત કર્યા, તેમ બીજાઓ પણ પામે. [૭]
શ્રુતદેવીની કૃપાથી મિથ્યાત્વનું પાંચમું દ્વાર કહ્યું. હવે કમથી આવેલું મિથ્યાત્વનું ચતનાદ્વાર કહીએ છીએ –
जयणा लहुयागरुई, अम्मडसीसेहिऽदत्तभीएहिं ।
मरणभुवगमकरणं, बंभे कप्पे समुप्पण्णा ॥ ८ ॥ ગાથાથ:- ચેતના એટલે લાઘવ–ગૌરવ. અદત્તાદાનની વિરતિના ભંગથી ભય પામેલા અંબડ પરિવ્રાજકના શિષ્યોએ મરણને સ્વીકાર કર્યો એ મિથ્યાત્વની યતના છે. તેઓ બ્રહ્મલેક કલપમાં ઉત્પન્ન થયા.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
-શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
ટીકાથ:-અહીં મિથ્યાત્વની યતના પ્રસ્તુત છે. આથી યતનાનું સામાન્ય લક્ષણ જણાવીને મિથ્યાત્વસંબંધી ચેતના (આ ગાથામાં) જણાવે છે – યતના એટલે લાઘવગૌરવ. જેના વડે કાર્યમાં વિશેષ યત્ન કરાય તે યતના. પ્રસ્તુતમાં યતના એટલે લાઘવ– ગૌરવને વિચાર કર. ભાવાર્થ:-શાસ્ત્રાનુસારી સૂફમબુદ્ધિથી લાઘવ–ગૌરવના વિચારપૂર્વક થેડા લાભનો ત્યાગ કરીને અધિક લાભને સ્વીકાર કરવો એ યતના. (આ યતનાનું સામાન્ય લક્ષણ છે.) મિથ્યાત્વ સંબંધી યતનાને જણાવવા માટે ઉદાહરણ કહે છે – અદત્તાદાનની વિરતિના ભંગથી ભય પામેલા અંબડ પરિવ્રાજકના શિષ્યએ મરણને સ્વીકાર કર્યો એ મિથ્યાત્વની યતના છે.
પ્રશ્ન -આ યતના અદત્તાદાનની વિરતિ સંબંધી છે, મિથ્યાત્વ સંબંધી નથી. તેથી આ અપ્રસ્તુત કેમ કહ્યું? ઉત્તર -જેમ ચારિત્રીના ચારિત્રના પરિણામથી રંગાયેલાં બાહ્ય સર્વ અનુષ્ઠાનો ચારિત્ર કહેવાય છે, તેમ મિથ્યાષ્ટિના મિથ્યાત્વથી રંગાયેલાં બધાં અનુષ્ઠાનો મિથ્યાત્વ કહેવાય છે. આથી આ યતના મિથ્યાત્વસંબંધી હેવાથી અપ્રસ્તુત કહ્યું નથી = પ્રસ્તુત કહ્યું છે.
પ્રશ્ન -અંબડ પરિવ્રાજકના શિષ્યો સમ્યગ્દષ્ટિ અને દેશવિરતિધર હતા એમ (શાસ્ત્રમાં) સંભળાય છે, તે આ યતના મિથ્યાત્વસંબંધી કેવી રીતે છે? ઉત્તર –પરિવ્રાજકપણું મિથ્યાષ્ટિ જીવોનું અનુષ્ઠાન છે. એથી અંબડના શિષ્યો સમ્યગ્દષ્ટિ અને દેશવિરતિધર હોવા છતાં એ વ્યવહારમાં મિથ્યાષ્ટિઓ જેવા ગણાય છે. વ્યવહાર પ્રધાન છે. આ વિષે (પંચવસ્તુ ગાથા ૧૭૨) કહ્યું છે કે
જો તમે જિનમતને સ્વીકાર કરો છે તો વ્યવહાર અને નિશ્ચય નયને મૂકે નહિ. કારણ કે વ્યવહાર વિના તીર્થને ઉછેદ થાય અને નિશ્ચય વિના તવને ઉછેદ થાય."
આ જ વિષયને ફલથી બતાવતા ગ્રંથકાર કહે છે – અંબડના શિષ્ય મિથ્યાત્વની ચેતનાના પ્રભાવથી બ્રહ્મલેક નામના પાંચમા દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયા. અન્યથા તેઓ સમ્યગ્દષ્ટિ હોવાથી કોઈકે બારમા અશ્રુત દેવલોકમાં પણ ઉત્પન્ન થયા હતા. કહ્યું છે કે
“શ્રાવકે ઉત્કૃષ્ટથી અચુત (બારમા ) દેવલેક સુધી તથા ચરક અને પરિવ્રાજકે ઉત્કૃષ્ટથી બ્રહ્મલોક (ચેથા) દેવલોક સુધી ઉત્પન્ન થાય છે.
આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ તે કથાથી જાણ. તે કથા આ -પ્રમાણે છે
અંબડ શિષ્યાનું દૃષ્ટાંત ભરતક્ષેત્રમાં જેમને દિવ્ય અને વિમલ કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું છે, જે ક્ષાયિક દર્શન અને ચારિત્ર વગેરે ગુણરૂપી રત્નોથી શોભિત છે, ત્રણ જગતને જીતી લેનારા
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને. કામદેવરૂપી મહાનશત્રુ ઉપર વિજય મેળવીને જેમણે અસીમ મહિમાનો સમૂહ પ્રાપ્ત કર્યો છે, અને જે શ્રી સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર છે એવા શ્રી મહાવીર ભગવાન ભરતક્ષેત્રમાં
જ્યારે વિચરતા હતા ત્યારે આઠ બ્રાહ્મણ પરિવ્રાજક હતા. તે આ પ્રમાણે – કૃષ્ણ, દ્વિપાયન, કંડુ, કરકંડ, પરાશર, અંબડ, દેવગુપ્ત અને નારદ. તે સાંખ્યશાસ્ત્ર વગેરે શાસ્ત્રોમાં કુશળ હતા, ચાદ વિદ્યાસ્થાનોને પાર પામેલા હતા, દાન, શૌચ, તીર્થાભિષેક વગેરેથી ધર્મ થાય એમ કહેતા હતા, પાણી અને માટીથી પ્રક્ષાલન કરવાથી શુદ્ધિ થાય એમ શૌચાચારનું વર્ણન કરતા હતા, શૌચના પાલનમાં તત્પર હતા, અમારો આત્મા (તીર્થના) અભિષેકથી પવિત્ર થયું છે, અમે વિદન વિના સ્વર્ગમાં જઈશું એમ પ્રરૂપણ કરતા વિચરતા હતા. કૂવા, તળાવ વગેરેના પાણીમાં પડવું (= સ્નાન કરવું), હાથી, અશ્વ, રથ વગેરે વાહન ઉપર બેસવું, મલ, નટ વગેરેનું નાટક જોવું, સ્ત્રીકથા વગેરે વિકથા કરવી, વનસ્પતિનું સંઘટ્ટન વગેરે અનર્થદંડનું આસેવન, બહુ મૂલ્યવાળાં વિવિધ વસ્ત્રો, આભૂષણ અને ઉપકરણો ધારણ કરવા, પુષમાળા વગેરે ભોગસાધનોનો સંબંધ કરવો = ઉપયોગ કર, આ બધું તેમને કપે નહિ. ગેરુથી રંગેલ એક વસ્ત્ર ધારણ કરવું, અનામિકા (છેલી અને વચલી આંગળીની વચ્ચે રહેલી આંગળીમાં ઘાસની વીંટી પહેરવી, કાનમાં કાનનું આભૂષણ પહેરવું, ગંગાની માટીથી લલાટે તિલક કરવું, પીવા માટે અને સ્નાન–હાથપગ ધોવા માટે અનુક્રમે મગધદેશમાં પ્રસિદ્ધ એક પ્રસ્થ (શેર) અને અર્ધ આઢક (=બે શેર) જેટલું પાણી લેવું, સ્વચ્છ, ગાળેલું અને ધીમે વહેતું હોય તેવું પાણી લેવું, બીજાએ આપેલું પાણી લેવું, (જાતે ન લેવું,) આવા પ્રકારનાં બીજા પણ સ્વશાસ્ત્રમાં કહેલાં અનુષ્ઠાનોને આચરતા હતા. આવી ક્રિયામાં તત્પર તે મરણ સમયે મૃત્યુ પામીને બ્રહ્મલોક (પાંચમા) દેવલોકમાં ઉત્કૃષ્ટથી દશસાગરોપમની સ્થિતિવાળા દેવ થયા. - તેમાં સાત સે શિષ્યના પરિવારવાળા અંબડ પરિવાજ કે એકવાર ભગવાન શ્રી મહાવીરની દેશના સાંભળીને અણુવ્રત, ગુણવ્રતો અને શિક્ષાતનો સ્વીકાર કર્યો, જીવઅજીવ વગેરે સર્વ તત્ત્વનું જ્ઞાન મેળવ્યું, સર્વ પ્રકારે મૈથુન વિરમણવ્રતનો સ્વીકાર કર્યો, આધાકર્મ વગેરે દોષથી દુષ્ટ આહાર–પાણી વગેરેનો ત્યાગ કર્યો. પૂર્વોક્ત પરિવ્રાજગુણેથી યુક્ત અને કાંપિલ્યપુરમાં રહેનાર તે પરમ શ્રાવક થયે. ક્યારેક તેના શિષ્યો જેમાં દિવસો અતિશય વધેલા પ્રબળ તાપવાળા બની ગયા હતા તેવા જેઠ મહિનામાં બધા લોકો પ્રચંડ સૂર્ય કિરણના ઘણું તાપથી તપી જતા હતા ત્યારે વિહાર કરવા કાંપિલ્યપુરથી પુરિમતાલનગર તરફ ચાલ્યા. મોટી અટવી આવી ત્યાં સુધી ગયા. એ અટવી
૧. અહીં અટવીના વર્ણનમાં ચર્થક શબ્દોને પ્રયોગ કર્યો છે. તે આ પ્રમાણે સેનાના પક્ષમાં goga = હાથી, દૃરિ = અશ્વ, ઘ = વાહન, રથ = રથ. યુદ્ધના પક્ષમાં નિરાવર = રાવણપક્ષના વિદ્યાધરો, વિભીષા = રાવણબંધુ, ની-નટ = રામચંદ્રજીના પક્ષના વિદ્યાધરો. વિજયયાત્રાના પક્ષમાં વિકાસનું = ફેલાનારી, વાદી = સેના, મારા = દિશા. રક્ષા = પૃથ્વી.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૫૫ આમ–તેમ નજર કરતાં જાણે મહારાજાની સેના હોય તેમ સેંકડો કમળોથી સંકીર્ણ હતી, વિવિધ વાનર અને પક્ષીઓથી સુશોભિત હતી, જાણે રામ-રાવણની યુદ્ધભૂમિ હોય તેમ ભયંકર રાક્ષસે તેમાં ફરી રહ્યા હતા, નલનામના શ્યામ ઘાસથી અલંકૃત હતી, જીતવાની ઇચ્છાવાળા રાજાની જાણે વિજયયાત્રા ન હોય તેમ માછલાવાળી નદી તેમાં હતી, પૃથ્વી ઉપર કાશ નામનું ઘાસ હતું, તેમાં ક્યાંય મનુષ્ય ન દેખાતા હોવા છતાં વિવિધ વૃક્ષેને ધારણ કરનારી હતી, હરડેથી યુક્ત હોવા છતાં પાંદડાથી રહિત ન હતી.
તે નિર્જનભૂમિમાં કેટલોક ભૂમિભાગ ઓળંગી ગયા પછી એમનું પૂર્વે લીધેલું પાણી પૂરું થઈ ગયું. તેથી તેઓ તૃષાથી દુઃખી થયા. પાણી આપનારા બીજાને નહિ જોતા તેમણે આ પ્રમાણે વિચાર્યું કે પહેલાં લીધેલું આપણું પાણી હમણાં પૂરું થઈ ગયું છે, સારી રીતે જોવા છતાં પાણી આપનાર બીજો કેઈ આપણે જે નહિ. સ્વયં પાણી લેવું આપણને ક૯પે નહિ. આથી આપણને હમણું મરણ એ જ કલ્યાણ છે. કારણ કે કહ્યું છે કે-“પ્રવેશ માટે બળેલો અગ્નિ સારે છે, અર્થાત્ અગ્નિમાં પ્રવેશ કરીને બળી જવું એ સારું છે, પણ લાંબા કાળ સુધી એકઠું કરેલું = પાળેલું વ્રત ભાંગે એ સારું નથી. સુવિષ્ણુદ્ધ કેશી ( = સમાધિ રહે તેવા કોઈ ઉપાયથી) મૃત્યુ થાય એ સારું છે, (અથવા જેણે સુવિશુદ્ધ કર્મ કર્યું છે તેનું મૃત્યુ સારું છે, ) પણ વત ખંડન કરનારનું જીવિત સારું નથી.?? આ પ્રમાણે સર્વસંમત વિચારણા કર્યા પછી તેમણે ત્રિદંડ, કુંડિકા વગેરે ઉપકરણોનો એકાંતમાં ત્યાગ કર્યો. પછી ગંગા મહાનદીના કિનારાના કેરા ભાગમાં રેતીનો સંથારો પાથરીને, તેના ઉપર પભ્રંક આસને પૂર્વાભિમુખ બેસીને, લલાટે અંજલિ જોડીને, શકસ્તવથી અરિહંત ભગવાનની સ્તુતિ કરીને, વર્તમાન તીર્થાધિપતિ શ્રી મહાવીરસ્વામીને અને ધર્માચાર્ય અંબડ પરિવ્રાજકને વિશેષથી વંદન કર્યું. પછી પૂર્વે જાવજજીવ સુધી લીધેલા સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ, મૃષાવાદ વિરમણ, અદત્તાદાન વિરમણ, સર્વ પ્રકારે મૈથુન વિરમણ અને પરિગ્રહ વિરમણ વ્રતને યાદ કરીને હમણાં પણ ફરી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે સર્વ પ્રાણાતિપાતનું પચ્ચખાણ કરીએ છીએ ઈત્યાદિ ક્રમથી સર્વ વ્રતો ઉચર્યા. અઢાર પાપસ્થાનને વોસિરાવ્યા. જાવજજીવ ચાર આહારનો ત્યાગ કર્યો. અંતિમ શ્વાસોશ્વાસમાં શરીરને પણ અમોએ ત્યાગ કર્યો છે
૧. વિટ-grદતા એમ શ્લેષ કરીને ક્યાંય મનુષ્યો ન દેખાતા હોવા છતાં નર = વ્યભિચારી પુરુષોથી વિદિત = ઢંકાયેલી હતી એ અર્થ થાય.
૨. અહીં બીજો અર્થ આ પ્રમાણે છે:-રાવ = મહાદેવ, મનાતા = સેવિકા, અપ = મgતમૂળ સ્થા: = અvળ, ન મgi = નાપn I શિવની સેવિકા હોવા છતાં ત્રણથી રહિત ન હતી.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને.
એમ ચિત્તમાં ધારણા કરીને પાપાપગમન અનશન કર્યું. પછી કેટલાક દિવસા સુધી. અનશનમાં રહીને આલાચના-પ્રતિક્રમણ કરીને, સમાધિથી કાળ કરીને, પાંચમા બ્રહ્મલાક દેવલાકમાં દશસાગરોપમની સ્થિતિવાળા દેવ થયા. આ પ્રમાણે તેમણે નહિં આપેલું લેવા રૂપ થાડા લાભ છોડીને મરણરૂપ અધિક લાભના સ્વીકાર કરીને મિથ્યાત્વયતનાનું સેવન. કર્યું, એ પ્રમાણે પ્રસ્તુતમાં સંબંધ છે.
હવે અંખડ પરિવ્રાજક કથાના પ્રસંગથી આવેલા સબંધ કઇક કહેવામાં આવે. છે : વિવિધ કૌતુકથી સઘળા લોકોને વશ કરનાર તે પરિવ્રાજકપતિ કાંપિલ્પપુરમાં રહેતા હતા. એક વાર તેના ગુણેાના અનુરાગથી આનંદ પામેલા લોકો પાસેથી તેના શુાને સાંભળીને શ્રી ગૌતમસ્વામીએ ચેાક્કસ જાણવા માટે ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીને વિધિપૂર્ણાંક પૂછ્યું: 'હે ભગવંત ! લોકો કહે છે કે- અંબડપરિવ્રાજક કાંપિધ્ધપુરમાં સેંકડો ઘરામાં ભાજન કરે છે, એ પ્રમાણે સેંકડો ધરામાં રહે છે વગેરે, તા શું આ સાચું છે ? ભગવાને કહ્યું: સાચું છે. કેવી રીતે આ સાચું છે ? એમ પૂછાયેલા ભગવાને ફરી કહ્યું: હે ગૌતમ ! પ્રકૃતિભદ્રતા, વિનય વગેરે ગુણાથી યુક્ત, છટ્ઠ અક્રમ વગેરે તપથી શરીરને સુકવી નાખનાર, સૂર્ય તરફ મોઢું રાખીને બે બાહુ ઊંચા કરીને આતાપના વગેરે કાયક્લેશના અનુભવ કરનાર, ઉત્તરોત્તર શુભ પરિણામના કારણે વિશુદ્ધ થતી લેશ્યાવાળા અખડપરિવ્રાજકને વૈક્રિયશક્તિ અને અવધિજ્ઞાનને આવરનારા કર્મના ક્ષયાપશમથી વૈક્રિયશક્તિ અને અવધિજ્ઞાન પ્રગટ થયાં છે. તેથી તે લોકોને વિસ્મય પમાડવા માટે બધું જ કરે છે. આ પ્રમાણે સાંભળીને વિનયથી અંજલિ કરીને ફરી વિનંતિ કરીઃ હેસ્વામી! આવી લબ્ધિવાળા આ અંખડપરિત્રાજક સવતિના પરિણામને કથારે અનુભવશે ? કેવી રીતે કાળ કરશે ? કાળ કરીને કયાં ઉત્પન્ન થશે ? સઘળાં કર્મોના ક્ષય કરીને મેાક્ષને કયારે પામશે ? આ પ્રમાણે પૂછાયેલા ભગવાને ફરી કહ્યું: હું ગૌતમ ! આ આ ભવમાં સવિરતિને નહિ પામે, અને દેશિવરતિના પરિણામથી પડશે પણ નહિ. પૂર્વોક્ત અનેક ગુણસમૂહથી યુક્ત તે અનેક લેાકા ઉપર ઉપકાર કરતા કરતા ઘણાં વર્ષો સુધી શ્રમણાપાસક પર્યાયને પાળશે. ત્યારબાદ અવિધજ્ઞાનથી મરણુ નજીક જાણીને, માસિક સલેખના કરીને અનશનથી સાઈઠે ભક્તના ત્યાગ કરીને, આલેચન–પ્રતિક્રમણ કરીને, સમાધિથી કાળ કરશે. સમાધિથી કાળ કરીને બ્રહ્મલોક દેવલાકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થશે. ત્યાંશ સાગરોપમ સુધી દેવભવનું સુખ અનુભવીને પેાતાના આયુષ્યના ક્ષય થતાં ચવીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થશે. ત્યાં તેના જન્મ થતાં જન્મસબંધી વ્યવહાર થઈ ગયા પછી ખારમા દિવસે “તે ગર્ભામાં હતા ત્યારે માતા-પિતાની ધર્મીમાં દૃઢ પ્રતિજ્ઞા હતી” એ કારણથી પેાતાના કુળના મોટા માણસે તેનું દૃઢપ્રતિજ્ઞ' એવું ચથા નામ કરશે. પછી શુક્લપક્ષના ચંદ્રની જેમ પ્રતિદિન વધતા તે કંઈક અધિક આઠ વર્ષ ના થશે.
6
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ ત્યારે શુભ તિથિ-કરણ–ોગનક્ષત્ર-દિવસ–મુહૂર્તમાં તેના માતા-પિતા તેને કલાચાર્યની પાસે લઈ જશે. તે પણ થોડા જ કાળમાં સઘળી કળાઓમાં કુશલ બનશે. નવયૌવનમાં વર્તવા છતાં અને સઘળાં ભેગ સાધને મળવા છતાં સાંસારિક સુખમાં નિસ્પૃહ થશે. એક વાર તેવા આચાર્યની પાસે ધર્મદેશના સાંભળીને, સંસારના અસાર સ્વરૂપને જાણીને મોક્ષ એકાંતિક–આત્યંતિક પરમ સુખ સ્વરૂપ છે એમ વિચારીને, જન્મ–જરામરણ વગેરેની પ્રવૃત્તિથી (=પરંપરાથી) કંટાળેલો તે જન્માદિને ઉચ્છેદ કરનારી, અરિહંત ભગવાને કહેલી, સર્વ સાવદ્યની નિવૃત્તિરૂપ દીક્ષાને ઘણું ઠાઠ-માઠથી લેશે. પછી થોડા કાલ સુધી સવ અતિચારોથી રહિત દીક્ષા પાળશે. પછી ઉત્તરોત્તર પરિણામની વિશુદ્ધિ થવાથી ક્ષપકશ્રેણિ ઉપર આરૂઢ થઈને ઘાતકર્મોને ક્ષય કરીને સકલ લેકાલકને પ્રકાશિત કરવા સમર્થ એવા કેવલજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરશે. પછી અનેક ભવ્ય લાકે ઉપર ઉપકાર કરતો તે ઘણાં વર્ષો સુધી કેવલિપર્યાયથી વિચરશે. પછી માસિક સંલેખનાથી આત્માને સંલેખીને, અનશનથી સાઈઠ ભક્તનો ત્યાગ કરીને, અંતમુહૂર્ત જેટલું આયુષ્ય બાકી રહેશે ત્યારે પાંચ હસ્તાક્ષરના ઉચ્ચાર જેટલા કાળવાળી રોગનિરોધ અવસ્થાને અનુભવીને ભોપગ્રાહી ચાર કર્મની સાથે શરીરને છોડીને, અવિગ્રહગતિથી એક સમયમાં સિદ્ધ થશે. [૮].
ઉદાહરણ સહિત છઠ્ઠા યતનાદ્વાર વડે મિથ્યાત્વનું વ્યાખ્યાન કર્યું, હવે સાતમા અતિચારદ્વાર વડે મિથ્યાત્વને કહે છે –
अइयरणं जहजाय, सिवमुग्गलमाइ दीवबभेसु ।
परिवडियविहंगाणं, संकियमाईहि सुत्तेहिं ॥ ९॥ ગાથાર્થ – સાત દ્વીપ–સમુદ્ર સંબંધી વિર્ભાગજ્ઞાન જેનું જતું રહ્યું એવા શિવરાજર્ષિને અને પાંચ દેવલેક સંબંધી વિર્ભાગજ્ઞાન જેનું જતું રહ્યું છે એવા મુદ્દગલ પરિવ્રાજકને જિનવચનમાં શંકા આદિથી જેવી રીતે મિથ્યાત્વમાં અતિચારો થયા તે પ્રમાણે અહીં કહેવામાં આવે છે.
ટીકાથ:- અહીં અતિચાર શબ્દથી સમ્યકત્વના શંકા, કાંક્ષા, વિચિકિત્સા આદિ અતિચારે સમજવા, મિથ્યાત્વને સર્વથા ત્યાગ ન સમજવો. જે અતિચાર મિથ્યાત્વના સર્વથા ત્યાગરૂપ હોય તો અતિચારધારમાં ભંગદ્વારથી કોઈ વિશેષતા ન રહે.
ગાથાનો આ અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ તો બે કથાઓથી જાણવો. તે બે કથા આ પ્રમાણે છે :
૧. એકાંતિક=દુઃખરહિત. આત્યંતિક-અનંત.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
શિવરાજર્ષિનું દૃષ્ટાંત
ઉપર ઉપર વસેલા ગામ, નગર અને 'મડંખથી સ`કીણું, કિનર, મનુષ્ય અને વિદ્યાધરાના પરિવારથી યુક્ત એવા પ્રદેશથી રમણીય, સ્રીજનાના મુખથી સરખાવાતા કમલાથી સુંદર સરાવરવાળા, જેના સરાવરના કિનારે કારડ, હંસ અને ચક્રવાકાના સમૂહ શેાભી રહ્યો છે તેવા, ક્રોધાદિ દોષોથી રહિત અને વિચરતા એવા અનેક મુનિગણાથી પવિત્ર, કુબેરના ઉપહાસ કરે તેવી નગરીઓની ઋદ્ધિરૂપ ગુણ જેના પ્રસિદ્ધ છે તેવા એક દેશ હતા. વળી—પહેલાં તે દેશમાં શ્રી આદિનાથના પુત્ર કુરુ રાજા હતા, તેથી તેના નામથી તે દેશ પણ ‘કુરુ' એવા નામથી પ્રસિદ્ધ થયા. વળી તે દેશમાં સ્થાને સ્થાને ભૂમંડલને ( =ભૂમંડલના લેાકેાને ) આનંદ જનક ઉદ્યાન સહિત નગરા અને કમલ સહિત સરોવર દેખાતા હતા. તે દેશમાં વિવિધ મનેાહર અનેક સુરભિ વનાની શ્રેણિઓથી મનેહર સ્વના જેવું અને રસતી સ્ત્રીઓના વિલાસાથી યુક્ત હસ્તિનાપુર નગર હતું. જેમના શત્રુએ નાશ પામ્યા હતા એવા પણ પૂના રાજાઓએ કળિકાળમાં ( શત્રુએના ) પ્રવેશને રોકવા માટે તેમાં અલ વ્ય કિલ્લા કરાવ્યા હતા. તે નગર માનસ સરોવરની જેમ અતિશય પાણીવાળું અને રાજહંસ સહિત હતું. સુતપસ્વીઓના મનની જેમ બધી *પૃથ્વીઓમાં મુખ્ય હતું. વળી– ત્યાં કેવલ ચંદ્ર જ દુષ્ટ, શંકાસહિત અને કલંક સહિત હતા, કેવલ સૂર્ય જ સંતાપ કરનાર, તીવ્ર અને કષ્ટથી જોઈ શકાય તેવા હતા. અર્થાત્ ચંદ્ર સિવાય ખીજો કેાઈ માણસ દુષ્ટ, શંકાસહિત અને કલ સહિત ન હતા અને સૂર્ય સિવાય બીજે કોઈ માણસ સંતાપ કરનારા, તીવ્ર અને કષ્ટથી જોઈ શકાય તેવા ન હતા. [ચંદ્રના પક્ષમાં ફોલાચ≠રાત્રિને કરનાર, સસાં=હરણ જેના ખેાળામાં છે તે, સ ં=હરણના કલંકથી સહિત. ] ત્યાં હું સગણુ ખસ ( કૅમલના દાંડલા) ખાતા હતા અને પક્ષિસમૂહ વિવિધરૂપથી યુક્ત હતા. ધર્મ વગેરે ત્રિવના સારમાં તત્પર તે દેશમાં રહેનારા લેાકા બહુ ખાનારા ન હતા અને કુરૂપવાળા ન હતા. [બીજા અર્થમાં વિસ=ઘણું', વિવ=કુરૂપ] ત્યાં મહાશત્રુરૂપી હાથીએના ગંડસ્થલને લેવા માટે સિંહસમાન, કમલદલ જેવા લાચનવાળા, લોકાની આંખાને આનંદ આપનાર, આજ્ઞામાત્રથી વશ કરાયેલા અનેક સામંત રાજાએ જેના ચરણ કમલમાં નમેલા છે તેવા, લક્ષ્મીનું સ્થાન અને ‘ શિવ ’એવા નામથી પ્રસિદ્ધ રાજા હતા. રામપત્ની સીતા જેવી અને મહાદેવપત્ની ગૌરી જેવી મનેાહર તથા રામસેનાની જેમ પલક્ષણેાથી સહિત ધારિણી નામથી પ્રસિદ્ધ તેની પત્ની હતી. તે
૧. જેની ચારે બાજુ એક યેાજન સુધી કાઈ ગામ ન હોય તેવું ગામ.
૨. સ્વના પક્ષમાં સફે=ઇંદ્રાણી,
૩. ખીજા અર્થાંમાં અતિશય વેપારવાળુ, રાજારૂપી હ"સથી સહિત હતુ.
૪. તપસ્વીઓના પક્ષમાં બધાં ક્ષમાધારીઆમાં મુખ્ય હતું.
૫. રામસેનાના પક્ષમાં નવળ=લક્ષ્મણ સહિત.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ જાણે કામદેવ માટે વિધાતાએ ત્રણ જગતમાં ઉત્તમ લાવણ્ય વગેરે ગુણોથી બનાવેલી ત્રણ ભુવનની જયપતાકા હોય તેવી હતી. તેની સાથે પુણ્યના પ્રભાવથી ઉત્પન્ન થયેલા (=પ્રાપ્ત થયેલા) પાંચ પ્રકારના વિષયસુખને અનુભવતા તેને કેટલાક કાળ પસાર થયો. એક વાર સુખપૂર્વક સૂતેલી ધારિણી મહાદેવીએ રાત્રિના છેલ્લા પહોરમાં સ્વપ્નમાં પોતાના મેળામાં બેઠેલા સિંહને જે. મધના જેવી પિંગલ (=કાળો–પીળો મિશ્રિત) રંગવાળી કેશરાઓથી દેદીપ્યમાન; સફેદ રંગથી સેંકડો હારોને જીતનાર, શરદઋતુના મેઘની જેમ વિદ્યુલ્લતાથી સહિત એવા સિંહને જે. એટલામાં પ્રભાતિક મંગલગીતના શબ્દોથી યુક્ત વાજિંત્રનાદથી જાગેલી તેણે વિચાર્યું. આ સ્વપ્ન મેં પૂર્વે ક્યારેય જોયું નથી, આજે જોયું. તેથી પતિની પાસે જઈને પતિને જ કહું. આ પ્રમાણે વિચારીને જેવું સ્વપ્ન જોયું હતું તેવું સ્વપ્ન પતિને કહ્યું. તેણે પણ સ્વપ્નશાસ્ત્રના અનુસારે વિચારીને આ પ્રમાણે કહ્યું – હે સુંદરી તને શત્રુરૂપી હાથી માટે સિંહસમાન શ્રેષ્ઠ પુત્ર થશે. તેના વચનને સાંભળીને ઘણું પ્રમોદથી તેના શરીરમાં ઘણાં રોમાંચ પ્રગટ થયાં. એથી તે નવા વર્ષાદમાં અંકુરાવાળી પૃથ્વીની જેવી થઈ. પૂર્વના સુકૃતશેષના પ્રભાવથી તેને ત્યારે જ ગર્ભ રહ્યો. તે પણ સુખપૂર્વક વિધિથી ગર્ભનું પાલન કરતી હતી. તેના મનને અનુકૂલ દેહલાઓ પૂરવામાં આવતા હતા. એથી સ્વસ્થ એવી તેણે એક વાર દેવકુમાર જેવા પુત્રને જન્મ આપે. પ્રિયંવદા નામની દાસીએ રાજાને પુત્રજન્મની વધામણી આપી. રાજાએ તેને શરીરે રહેલાં આભૂષણે બક્ષીસ આપ્યાં. મહાવધામણ શરૂ કરી. વધામણી આ પ્રમાણે હતીઃ- વધામણીમાં આનંદથી (એક બીજાનાં) વસ્ત્રોનું હરણ થઈ રહ્યું હતું, પૂજાનાં પાત્રોનો પ્રવેશ થઈ રહ્યો હતો, ભાટો અને વિદ્યાર્થીઓ પાઠ કરી રહ્યા હતા, અશ્વસમૂહનું દાન થયું હતું, ઘણા બંદીજનો ભેગા થઈ રહ્યા હતા, સ્ત્રીજન કીડા કરી રહ્યું હતું, કેદીસમૂહને મુક્ત કરવામાં આવ્યો હતો, વાજિંત્રોના શબ્દોનો અવાજ થઈ રહ્યો હતે, ભેજનથી સત્કાર થતો હતે, સતત દાન થતું હતું, બજારની શોભા કરવામાં આવી હતી, વધામણુ જનસમૂહના ચિત્તને મુગ્ધ કરતી હતી, તેલને વહન કરનારા તેલ વહન કરી રહ્યા હતા, કંકુનો સમૂહ ઉડી રહ્યો હતો, તંબેલ અને પુષ્પ એક સ્થળેથી બીજા સ્થળે લઈ જવાતાં હતાં, પાપથી નિવૃત્તના ચિત્તનો નાશ કરતી હતી, અર્થાત્ ત્યાગીન ચિત્તમાં પણ રાગાદિ થાય તેવી વધામણી હતી, સુંદર ઢેલ, કાંસી જેડા અને મૃદંગને ગંભીર અવાજ થઈ રહ્યો હતો, કેશરના છાંટણાં કરવામાં આવ્યાં હતાં, માંડવાઓથી વાદળો કરવામાં આવ્યા હતા, (અર્થાત્ બહુ ઊંચા માંડવા બાંધ્યા હતા,) તરુણ સ્ત્રીઓ મંગલગીત ગાઈ રહી હતી, અથઓને અપાતા ધનના કરાયેલા ઢગલાઓને સંગ્રહ કર્યો હતો, હર્ષને અત્યંત વશ બનેલ યુવતિજન નૃત્ય કરી રહ્યો હતો, આકાશમંડલ જય જય એવા અવાજથી ઘેરાઈ ગયું હતું, મહાવધામણી સકલ નગરજનેને આનંદથી નૃત્ય કરાવતી હતી, આવા પ્રકારની ત્યાં વધામણ થઈ. વધામણી થઈ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને જતાં અને સર્વ જાતકર્મ કર્યા પછી નિયત સમયે કુમારનું શિવભદ્ર એવું નામ કર્યું. દેહવૃદ્ધિથી અને કલાસમૂહથી વધતો તે કુમાર સકતજનોને પ્રશંસનીય યૌવનને પામે. કામદેવરૂપી વાદળ માટે આકાશ સમાન તે કામદેવના બાણના શલ્યથી જેમનું શરીર વિહૂલ બની ગયું છે એવી નગરની સ્ત્રીઓ વડે ચક્ષુરૂપી કમલદલોથી પૂજાતે હતો. એક વાર રાત્રિના છેલલા પહોરમાં ઊંધીને જાગેલા અને રાજ્યધુરાની ચિંતા કરતા શિવરાજાને મનમાં વિચાર આવ્યો કે, બધાય લકે પૂર્વે કરેલાં કર્મોના ફળ પ્રમાણે આ જન્મમાં સુખ અને દુઃખ પામે છે, નહિ કે કારણ વિના. તેથી મેં પણ પૂર્વે વિશિષ્ટ સુખનું કારણ (શુભ) કર્મ કર્યું છે, જેથી હું રાજ્ય, અંતઃપુર અને દેશ વગેરેથી વધી રહ્યો છું. લોકપ્રસિદ્ધ આ વ્યવહાર છે કે આજે જે મેળવવામાં આવે તે બીજા દિવસે ભગવાય છે. એ પ્રમાણે જન્માંતરમાં પણ સ્પષ્ટ છે. તથા લેકે (ધાન્ય વગેરેન) અત્યંત મટે ઢગલો કરે, તેને જ ઉપયોગ કરે અને તેમાં નવું ન ઉમેરે, તે એ ઢગલો થોડા સમયમાં ખલાસ થઈ જાય છે, એ પ્રમાણે પુણ્યમાં પણ જાણવું. તેથી પૂર્વે કરેલા સુકૃતશેષના પ્રભાવથી જ્યાં સુધીમાં મતિ ખલાસ ન થાય, દષ્ટિ જતી ન રહે, કાન બહેરા ન થાય, સામંત, મંત્રી વગેરે લોકો પણ આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન ન કરે, ત્યાં સુધીમાં સુકૃતની વૃદ્ધિ માટે મારે પણ પરલોક હિતકર કઈ પણ કાર્ય કરી લેવું એ એગ્ય છે. તે કાર્ય આ છે – લોકોને કહીને શિવભદ્રને રાજ્ય ઉપર સ્થાપીને દિશાપુંછિત તાપસદીક્ષા લઈને વિચરું. એટલામાં મંગલપાઠકે સમય જણાવવા માટે કહ્યું કે હે દેવ ! વિવિધ કાર્યોમાં શું કર્યું? શું ન કર્યું? એમ જાણે જોવા માટે હોય તેમ સૂર્ય ઉદયાચલ પર્વત ઉપર આવી રહ્યો છે. આ પ્રમાણે સાંભળીને શય્યામાંથી ઉઠીને પ્રાતઃકાલનાં સર્વ કાર્યો કરીને સભાસ્થાનમાં આવ્યું. ત્યાં સિંહાસન ઉપર બેઠેલા તેણે ભેગા થયેલા સામંત, મંત્રી વગેરે બધાને બોલાવીને પોતાને ચગ્ય વિચાર કહ્યો. સામંત વગેરેએ તેના અભિપ્રાયને અત્યંત માન્ય કર્યો. તેથી રાજાએ ફરી કહ્યું. જે એમ છે તે કુમારને શીધ્ર રાજ્ય આપે. એટલામાં દ્વારપાળથી જણાવાયેલ (=રાજાની રજાથી રાજસભામાં પ્રવેશ કરાયેલ) સિદ્ધપતિ નામને શાસ્ત્રનિપુણ જ્યોતિષી રાજાની પાસે આવ્યા. આશિષ આપવાપૂર્વક તેણે કહ્યું: આજે તિથિ અત્યંત શ્રેષ્ઠ છે, વાર સારો છે, નક્ષત્ર ઉત્તમ છે, યોગોમાં સિદ્ધિ નામને યોગ છે, અને કરણ શુદ્ધ છે, આજનો દિવસ મંગલ કાર્યોમાં અત્યંત શ્રેષ્ઠ છે, મંગલેનું ઘર છે. તેથી તે નિર્દોષ ગુણ મેળવવામાં તત્પર રાજન ! ઈચ્છિતકાર્યનું ઉપાર્જન કરે, અર્થાત્ ઈચ્છિત કાર્ય કરે. સિદ્ધપતિનું વચન સાંભળીને રાજાએ મનમાં વિચાર્યું કે અનુકુલ ભાગ્યને વેગ થતાં મનુષ્યોને ન મળી શકે એવું શું છે? જે આકાશ તૂટે, પૃથ્વી ફાટે, સમુદ્ર પોતાના સ્થાનથી ચલિત થાય, તે પણ પુણ્યવંત જીવનું મનવાંછિત કાર્ય સિદ્ધ થાય છે. અન્યથા મને આવી બુદ્ધિ ક્યાંથી થાય? સામંત (વગેરે) લેકે મારા અભિપ્રાયને અત્યંત માન્ય કેમ કરે? સિદ્ધપતિનું આગમન ૧ જાતકમ એટલે પુત્રજન્મ નિમિત્તે પિતાએ કરવાને એક સંસ્કાર
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૧
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ કેવી રીતે થાય? અને અત્યંત શ્રેષ્ઠ દિવસ ક્યાંથી હોય? આ પ્રમાણે વિચારીને સામંત વગેરેનું વચન જોયું, અર્થાત્ હવે તમારે શું કહેવું છે ? એમ સામંત વગેરેને પૂછ્યું. સામંત વગેરેએ પણ કહ્યું : હે દેવ! જે એમ છે તે કુમારને બેલા. તેથી રાજાએ (કુમારને બોલાવવા) દ્વારપાળને આજ્ઞા કરી. તે પણ કુમારને બેલાવીને જલદી -સભાસ્થાનમાં આવી ગયો. કુમાર પણ ત્યાં જલદી આવી ગયો. પિતા વગેરેની યથાયોગ્ય વિનયરૂપ ભક્તિ કરીને રાજાએ બતાવેલા શ્રેષ્ઠ આસન ઉપર તે બેઠે. પછી મંત્રીએ કહ્યું : હે વત્સ! કામ-ભેગો ઉપર વૈરાગ્યવાળા તારા આ પિતાજી તારા ઉપર રાજ્યભાર મૂકીને પરલોકનું હિત કરવા તૈયાર થયા છે. તેથી હે વત્સ! તારે હવે આત્માને કોઈ પણ રીતે તેવી રીતે રાખવો જોઈએ કે જેથી ઉત્તમ પાત્ર બનીને રાજ્યરૂપ લક્ષમીનું સ્થાન બને. કારણ કે કહ્યું છે કે-“સમુદ્ર (પાણીની) માગણી કરતો નથી, તે પણ પાણીથી પૂરા ન હોય એવું બનતું નથી. (કારણ કે તે પાણીને પાત્ર= લાયક છે.) આત્માને પાત્ર બનાવવો જોઈએ. પાત્રમાં સંપત્તિએ આવે છે. આ પ્રમાણે અનેક પ્રકારની ઘણું હિતશિક્ષા આપીને મંત્રીએ કહેવાનું બંધ કર્યું એટલે નૈમિત્તિકે કહ્યું: લગ્ન નજીકમાં છે, અર્થાત્ મુહૂર્ત નજીકમાં છે. તેથી રાજાએ રાજ્યાભિષેકની સામગ્રી જલદી તૈયાર કરાવી. લગ્નસમય આવી જતાં વાજિંત્રોને અવાજ ફેલાયે, જય જય એવા અવાજથી યુક્ત મંગલશબ્દ ફેલાયા, આ રીતે ભારે ધામધૂમથી કુમાર રાજ્યાભિષેક કરાયે. ત્યાર બાદ કેટલાક દિવસો પછી રાજાએ પણ પુત્રને કહીને શુભ દિવસે દિશાપુંછિત તાપસ-દીક્ષાનો સ્વીકાર કર્યો. પછી દીક્ષા સમયે જ તેણે મહાન અભિગ્રહ લીધે કે– મારે જાવજજીવ છદ્રની પારણે છટ્ઠને તપ કર, ઉપવાસના દિવસે સૂર્ય સામે દષ્ટિ રાખીને બે બાહુ ઊંચા કરીને સદા આતાપના કરવી, પારણાના દિવસે પૂર્વાદિ દિશાના ક્રમથી કંદ, ફલ, મૂલ વગેરે લેવું. આવા અભિગ્રહવાળે તે પ્રથમ છના પારણે આતાપના ભૂમિમાંથી નીકળીને આશ્રમમાં આવ્યું. કંદ વગેરે લાવવા માટે કિઢિણ, સંક વગેરે પાત્રને લઈને ગંગાનદીએ ગયો. ત્યાં સ્નાન વગેરે કરીને ડાભ (= ઘાસ વિશેષ) અને પાણીવાળા કળશને હાથમાં રાખીને પૂર્વ દિશા તરફ ઊભા રહીને કહ્યું કે, અહીં સોમ મહારાજા સુધર્મના માર્ગમાં રહેલા શિવરાજર્ષિનું રક્ષણ કરો અને કંદ, ફલ, મૂલ, કાષ્ઠ વગેરે લેવાની અનુજ્ઞા આપે. આ પ્રમાણે કહીને ત્રણવાર પાણી છાંટીને કંદ, ફલ, મૂલ આદિને કિટિણ, સંક વગેરે પાત્રમાં ભરીને, કાછો લઈને ફરી જલદી આશ્રમમાં આવ્યું. કાષ્ઠ વગેરેને મૂકીને, દેવતા લઈને અગ્નિ સળગાવ્યા. કાષ્ટ, મધ, ઘી અને ડાંગર વગેરે વિસ્તારથી તેમ કરીને, અગ્નિદેવને બલિદાન કરીને, ફલાદિને આહાર કર્યો. બીજે પણ છઠ્ઠ તપ તે જ પ્રમાણે શરૂ કર્યો. પણ પારણામાં દક્ષિણ દિશામાં જઈને ચમરાજની પાસે અનુજ્ઞા માગી. ત્રીજા પારણામાં પશ્ચિમ દિશામાં -વરુણની પાસે અને ચોથા પારણમાં ઉત્તરદિશામાં કુબેરની પાસે અનુજ્ઞા માગે છે. આ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२
શ્રાવકનાં બાર યાને. પ્રમાણે ક્રમશઃ એક પછી એક દિશામાં છઠ્ઠના પારણે છઠ્ઠ કરતા તેને વિર્ભાગજ્ઞાના-- વરણીય કર્મના ક્ષપશમથી વિર્ભાગજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. વિર્ભાગજ્ઞાનથી તેણે આ લોકમાં સાત દ્વીપ અને સાત સમુદ્રને જોયા. આથી સાતકીપ અને સાત સમુદ્રથી વધારે. દ્વિીપ–સમુદ્રો આ જગતમાં નથી એમ તે માનવા લાગે. પછી તેણે વિચાર્યું કે, હસ્તિ-- નાપુર જઈને લોકોને જે ન બતાવું તે મને ઉત્પન્ન થયેલા આ જ્ઞાનથી શું? કારણ કે કહ્યું છે કે- તે ઘણી લક્ષમીથી શું? કે જે લક્ષમી બીજા દેશમાં હોય, જે લક્ષ્મી મિત્રોની સાથે ન હોય, અને જે લમીને શત્રુઓ ન જુએ. આ પ્રમાણે વિચાર્યા પછી તે હસ્તિનાપુર નગરમાં ગયે, અને લોકોને દ્વિીપ–સમુદ્રોનું પરિમાણ કહેવા લાગ્યું. તે વખતે તે નગરમાં ગામ, 'આકર, નગર અને પત્તન વગેરેમાં વિચરતા તીર્થકર શ્રી વર્ધમાનસ્વામી પધાર્યા. દેવેનો સમૂહ જેમના ચરણમાં નમેલો છે, ઘાતકર્મના સમૂહનો જેમણે નાશ કર્યો છે, કેવલજ્ઞાનની સહાયવાળા, સઘળા ગુણસમૂહને વશ કરનારા અને ગૌતમ વગેરે શ્રમણથી યુક્ત શ્રી મહાવીરસ્વામી સહસામ્રવન નામના ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. નગરના બધા લેકે વંદન માટે આવ્યા. ત્યારબાદ ભગવાને દેવ, મનુષ્ય અને અસુરોથી યુક્ત તથા ધર્મને સાંભળવાની ઈચ્છાવાળી પર્ષદાને ધર્મ કહેવાનું શરૂ કર્યું. હે દેવાનુપ્રિયે! આ જગતમાં બધા લોકે સુખની કામનાવાળા છે, અને સુખ ધર્મરહિત જીવોને ક્યાંય મળતું નથી. સુકૃતથી રહિત એવા નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવ એ ચાર ભેદથી ચારે પ્રકારના જીવો શારીરિક (અને માનસિક) દુખેથી હેરાન થતા પરિભ્રમણ કરે છે. તે આ પ્રમાણે – નરકમાં ગયેલા, તપેલા કડાયાઓમાં પકાવાતા, (અને એથી) તીવ્ર દુખથી પીડિત થયેલા છે શું સુખ પામે છે? ભૂખ, તરસ, દહન, અંકન, તાડન વગેરે દુના ઘર, હતાશ બનેલા, (શરીર ઉપર) અત્યંત ભાર મૂકવાથી દીર્ઘ શ્વાસોશ્વાસવાળા એવા તિર્યએ પણ સુખી ક્યાંથી હોય? જરા, મરણ, રેગ, અનિષ્ટસંગ અને શાક વગેરે દુખેથી તપેલા મનુષ્યએ પણ સુખની વાત અત્યંત દૂરથી છેડી દીધી છે. દેવલોકમાં દેવો પણ ઈર્ષા, શક, કુવચન, અપમાન અને સુમહદ્ધિક વૈરીદેવોએ કરેલા દુઃખના અંતને પમાડાયા નથી. તેથી હે મહાનુભાવ! જો તમે સાચે જ સુખના અર્થી હો તો ધર્મને સેવીને જલદી દુઃખક્ષયને કરે. કારણ કે જે દુર્ગતિગમનથી અટકાવે અને શુભસ્થાનમાં ધારણ કરે તે ધર્મ. આ ધર્મ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રની આરાધના-- રૂપ છે. જેઓ સકલદોષોથી રહિત અને સુપવિત્ર એવા જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રનું સેવન કરે છે તેઓ જલદી મેક્ષમાં જાય છે. જ્યાં વૃદ્ધાવસ્થા નથી, મૃત્યુ નથી, રેગ નથી. પરાભવ નથી, ભય નથી તે પરમપદ કહેવાય છે. પરમપદ દુઃખરહિત શાશ્વત સુખવાળું
૧. આકર એટલે લોઢા વગેરેની ખાણ. ૨. જ્યાં સ્થલ અને જલ એ બંને માર્ગો દ્વારા જઈ શકાય તેવું ગામ કે શહેર. ૩. ગરમ કરેલા સળિયા વગેરેથી શરીરમાં નિશાની કરવી તે અંકન.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ છે. આ પ્રમાણે ધર્મ સાંભળીને ભવથી વિરક્ત મનવાળા બનેલા કેટલાકએ સર્વવિરતિનો સ્વીકાર કર્યો, અને કેટલાકોએ દેશવિરતિને સ્વીકાર કર્યો. તે વખતે છઠ્ઠ તપના પારણા માટે ભિક્ષાએ નીકળેલા શ્રી ગૌતમસ્વામીએ નગરમાં પરિભ્રમણ કરતાં (નીચે પ્રમાણે) વૃત્તાંત સાંભળે. શિવરાજર્ષિ વિશિષ્ટજ્ઞાનથી જાણીને કહે છે કે, આ જગતમાં દ્વિીપ સાત છે અને સમુદ્ર પણ સાત છે, તેનાથી વધારે દ્વીપ અને સમુદ્રો નથી. આ પ્રમાણે સાંભળીને શ્રી ગૌતમસ્વામી શંકાથી વિહલ બન્યા. પછી આહાર–પાણી લઈને સ્થાનમાં આવીને વિધિથી આહાર વાપર્યો. પછી પર્ષદામાં રહેલા શ્રી મહાવીર સ્વામીને વિનયથી નમીને પૂછયુંઃ શિવરાજર્ષિ દ્વીપ–સમુદ્રોની સંખ્યા વિષે લોકોની સમક્ષ જે કહે છે તે સાચું છે કે ખોટું? આ વખતે વિશેષ ઉપયોગવાળી બનેલી પર્ષદાએ વિચાર્યું કે, સારું પૂછ્યું. અમારા ચિત્તમાં પણ આ શંકા છે. આ પ્રમાણે પૂછાયેલા શ્રી મહાવીરસ્વામીએ ગંભીર અને મધુર વાણીથી કહ્યુંઃ હે ગૌતમ! વિર્ભાગજ્ઞાની શિવરાજર્ષિ છેટું કહે છે. કારણ કે તિછલકમાં પૂર્વ પૂર્વના દ્વીપ–સમુદ્રથી દ્વિગુણ દ્વિગુણ જંબૂદ્વીપ વગેરે અસંખ્ય દ્વીપ છે, અને લવણ વગેરે અસંખ્ય સમુદ્રો છે. પર્ષદાએ તે સાંભળીને શિવરાજર્ષિને બધું કહ્યું. તેણે પણ એ વિષે તે રીતે શંકા, કાંક્ષા અને વિચિકિત્સા કરી. મિથ્યાત્વના અતિચારમાં વર્તતા તેનું વિર્ભાગજ્ઞાન ચાલ્યું ગયું. એથી આંખનું તેજ વગેરે કંઈ પણ જેતે ન હતો. તેથી વિચારવા લાગ્યું કે, પૂર્વે હું બધું જ જેતે હતે, હમણાં કંઈ પણ નથી, તેથી (આમાં) કંઈક કારણ હોવું જોઈએ. અથવા તે અતિશયજ્ઞાનીની પાસે જ જઈને અને વંદન કરીને આ બધું પૂછું. આ પ્રમાણે વિચારીને તે જિન પાસે ગયે. વંદન કરીને તેણે જે જે પૂછ્યું તે બધાનું ભગવાને પણ સમાધાન કર્યું. પછી પ્રતિબંધ પામેલા તેણે વિચાર્યું કે ચોક્કસ આ સર્વજ્ઞ છે. આ પ્રમાણે વિચાર્યા પછી વિનયપૂર્વક મસ્તકે અંજલિ જોડીને કહ્યું: હે નાથ! મહાકૃપા કરીને આપની દીક્ષા મને આપો. હેનાથ! આટલા કાળ સુધી હું અજ્ઞાનરૂપ જાળથી છેતરાયે. તેથી હે સ્વામી ! સંપૂર્ણ ત્રણે લોકમાં પ્રગટે પણ આપને મેં ન જાણ્યા. આ પ્રમાણે કહેતા તેને સ્વામીએ 'સ્વહસ્તે દીક્ષા આપી, શાસ્ત્રને અને સાધુઓની સામાચારીને અભ્યાસ કરાવ્યું. થોડા જ કાળમાં તે સૂત્ર અને અર્થ માં કુશળ થઈ ગયા. ઘણાં વર્ષો સુધી છદ્મસ્થ પર્યાય પાળે. પછી અંતસમયે ક્ષપકશ્રેણિ ઉપર આરૂઢ થઈને વિશુદ્ધ ધ્યાનથી ઘાતકર્મોને ભસ્મ કરીને કેવલજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કર્યું. કેવલિપર્યાયમાં પણ કેટલાક કાળ અહીં રહ્યા પછી શૈલેષીને સ્વીકાર કરીને સઘળાં કર્મોને ક્ષય કરીને સિદ્ધ બન્યા. આ પ્રમાણે શિવરાજર્ષિનું આ સુંદર દૃષ્ટાંત કહ્યું. ભગવતીસૂત્રના અગિયારમાં શતકમાં જે પ્રમાણે વિસ્તારથી કહેવામાં આવ્યું છે તે પ્રમાણે અહીં કહ્યું છે. પ્રાયઃ શિવરાજર્ષિ પ્રમાણે જ મુદ્દગલની કથા પણ જાણવી. પણ તેને ઊર્ધ્વલક સંબંધી વિર્ભાગજ્ઞાન ઉત્પન્ન
૧. તે રીતે એટલે સમ્યગ્દષ્ટિને જે રીતે જિનવચનમાં શંકા આદિ થાય તે રીતે.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર તે યાને. થયું હતું. તે આ લોકમાં ઉપર દેવ અને દેવલ કે બ્રહ્મલોક સુધી છે. પછી દેવો અને દેવનાં સ્થાન નથી એમ માનતો હતો. અહીં પણ શ્રીગૌતમસ્વામી શ્રીવીરને પૂછે છે ત્યાં સુધી બાકીને વૃત્તાંત શિવરાજર્ષિ પ્રમાણે જ છે. ભગવાને પણ કહ્યું હે ગૌતમ! સર્વાર્થસિદ્ધ સુધી દે છે. કારણ કે ઉપર સૌધર્મ વગેરે બાર દેવલોકો છે. તેની ઉપર, નવ વૈવેયક, અને તેની ઉપર પાંચ અનુત્તર વિમાને છે. મુદ્દગલ મુનિ પણ કેવલી. બનીને સર્વ કર્મનો વિનાશ કરીને મોક્ષપદને પામ્યા ત્યાં સુધીનું બાકીનું બધું પૂર્વોક્ત પ્રમાણે જ છે. આ પ્રમાણે મુગલ ઋષિનું ચરિત્ર સંક્ષેપથી કહ્યું. વિસ્તારથી વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ અંગ સૂત્રમાંથી જાણી લેવું. [૯]
શ્રુતદેવીની કૃપાથી સાતમું અતિચાર દ્વાર કહ્યું. હવે ક્રમથી આવેલા ભંગદ્વારને તમે સાંભળે –
छटेणं आयावण, विभंगनाणेण जीवजाणणया ।
ओही केवलनाणं, तो भंगो होइ मिच्छस्स ॥१०॥ ગાથાર્થ:- છ તપથી આતાપનાને કરતા કોઈ મિથ્યાષ્ટિને વિભંગણાનથી જીવોનું સાચું જ્ઞાન થાય છે, તેથી અવધિ ઉત્પન્ન થાય છે, પછી કેવલજ્ઞાન થાય છે. આમ ક્યારેક કમે કરીને મિથ્યાત્વને (સર્વથા) નાશ થાય છે.
ટીકાથ:- છઠ્ઠના ઉપલક્ષણથી અમ વગેરે તપ પણ સમજો. આતાપના એટલે બે બાહુ ઊંચા રાખીને સૂર્ય સામે દષ્ટિ રાખવી.
વિભંગ એટલે મિથ્યાત્વથી કલંકિત બનેલ વિપરીત બધ. આને અવધિ અજ્ઞાન પણ કહેવામાં આવે છે. કારણ કે
(૧) “સત પદાર્થ અને અસત્ પદાર્થની વિશેષતા સમજી ન શકવાથી, (૨) ભવનું કારણ હેવાથી, (૩) પિતાની મતિ કલપના પ્રમાણે અર્થ કરવાથી પોતાની મતિ કલપના પ્રમાણે પદાર્થોને માનવાથી, અને (૪) જ્ઞાનનું ફલ જે વિરતિ તેને અભાવ હોવાથી, મિથ્યાષ્ટિનું મતિ આદિ જ્ઞાન અજ્ઞાન સ્વરૂપ છે.” (વિશેષા. ૧૧૫)
અવધિ એટલે અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્મોના ક્ષપશમથી થતે રૂપી દ્રવ્યોનો સમ્યોધ. કેવલજ્ઞાન એટલે ઘાતકર્મોના ક્ષયથી કાલેક પ્રકાશક સંપૂર્ણ જ્ઞાન.
પ્રશ્ન:- વિર્ભાગજ્ઞાનથી જીવને જાણતા મિથ્યાષ્ટિ જીવને અવધિજ્ઞાન કેવી રીતે થાય? કારણ કે અવધિજ્ઞાન જ્ઞાનરૂપ છે, અને વિર્ભાગજ્ઞાન અજ્ઞાનરૂપ હોવાથી પરસ્પર વિરોધી છે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૬૫ ઉત્તર:- તમારે પ્રશ્ન સત્ય છે. પરિણામવિશેષથી તેમ થવામાં વાંધો નથી. જેમ મિથ્યાત્વના ઉદયવાળો પણ સમ્યકત્વને પામે છે, તેમ અહીં પણ બને છે. આથી આમાં કઈ દેષ નથી. કહ્યું છે કે
મિથ્યાત્વમાંથી સમ્યક્ત્વ અને મિશ્રમાં કમંદલિકેનું સંક્રમણ વિરુદ્ધ નથી, અથવા મિશ્રમાંથી મિથ્યાત્વ અને સમ્યક્ત્વમાં કમંદલિકનું સંક્રમણ વિરુદ્ધ નથી, પણ સમ્યક્ત્વના કમંદલિકોને મિશ્રભાવરૂપે ન પરિણુમાવે, અર્થાત સમ્યક્ત્વમાંથી મિશ્રમાં કમંદલિકેનું સંક્રમણ ન થઈ શકે.”(બૃ૦ ક. ૧૧૪)
વિર્ભાગજ્ઞાની જીવ અવધિજ્ઞાની બને છે ત્યારે મતિ, શ્રુત, અવધિ અને સભ્યત્વ એ ચારે એક સાથે પામે છે. કારણ કે કહ્યું છે કે :
વિર્ભાગજ્ઞાની સમ્યકત્વને પરિણુમાવે (=પામે) ત્યારે મતિ-શ્રુતઅવધિને પામે છે. વિભંગના અભાવમાં મિથ્યાષ્ટિ સમ્યકત્વને પરિણુમાવે ત્યારે મતિ-શ્રુત પામે છે. કેટલાકે શ્રુતજ્ઞાન પામવામાં ભજના કહે છે. જેણે પૂર્વે શ્રતને અભ્યાસ કર્યો હોય તે મિદષ્ટિ સમ્યકત્વને પામે ત્યારે શ્રુતજ્ઞાનને પામે, બીજો જીવ ન પામે, તે આ પ્રમાણે – સ્વયંભૂરમણસમુદ્રમાં માછલાઓ પ્રતિમાકારે રહેલા માછલાઓને કે પથ્થરેને જોઇને તક-વિતર્ક કરતાં કરતાં જાતિસ્મરણુજ્ઞાન પામીને સમ્યક્ત્વ અને મતિજ્ઞાન પામે છે, પણ શ્રુતજ્ઞાન પામતા નથી. કારણ કે શ્રુતને અભ્યાસ કર્યો નથી. જેમણે શ્રતને અભ્યાસ કર્યો છે તે જ ત્રણે (સમ્યક્ત્વમતિ અને શ્રત) સાથે પામે છે.' (બુ. ક. ૧૨૫).
આ પ્રમાણે ગાથાનો અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ તે દષ્ટાંતથી જાણવો. તે દૃષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે :
શિવશમનું દૃષ્ટાંત તપને જ ધન માનનાર, ધન વિષે નિઃસ્પૃહ, છ, અક્રમ, ચાર ઉપવાસ વગેરે વિશેષ પ્રકારના તાપમાં રાગવાળો શિવશર્મ નામનો બાલ તપસ્વી હતે. (૧) એકવાર બે બાહુ ઊંચા રાખીને સૂર્યની સામે દૃષ્ટિ રાખીને આતાપના (ની મુદ્રા)થી રહેલા તેને કર્મના ક્ષપશમથી વિર્ભાગજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. (૨) સંલિષ્ટ બનતા અને વિશુદ્ધ બનતા જીવને જાણીને તથા જીવન અને પદાર્થોને ઉત્પત્તિ–નાશ–સ્થિરતાવાળા જાણીને એ વિચારવા લાગે કે- રાગ-દ્વેષાદિ દેષને આધીન બનેલા અને વિપરીતજ્ઞાનવાળા
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને જીવો આ સંસારમાં સંલેશ પામે છે. (૩–૪) જે છે વિવેકરૂપ દીપક વડે રાગાદિ રૂ૫ અંધકારસમૂહને દૂર કરીને સુદષ્ટિરૂપ તાત્ત્વિક ઘરમાં પ્રવેશ કરે છે તે જીવો જલદી વિશુદ્ધ બને છે. (૫) આ પ્રમાણે મોક્ષમાર્ગને અનુસરતી વિચારણાથી ક્રમે કરીને તેને સમ્યક્ત્વ, મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનની સાથે અવધિજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ. (૬) આ બરોબર ઘટી શકે છે. કારણ કે ક્ષમાશ્રમણ શ્રીજિનભદ્ર ગણીએ પણ કહ્યું છે કેમિથ્યાત્વ ક્યારેક કદાગ્રહના અભાવથી સમ્યક્ત્વનું કારણ પણ થાય છે. (૭) ત્યારબાદ શુભ અધ્યવસાયવાળા અને દઢઘાતી કર્મોના સમૂહનો નાશ કરનારા તેને અક્ષય, અનંત અને અનુપમ એવું કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. (૮) આ પ્રમાણે ક્યારેક કેઈક જીવના મિથ્યાત્વનો ફરી ઉત્પત્તિ ન થાય તે રીતે સર્વથા નાશ થાય છે. (૯) [૧૦]
આ પ્રમાણે શ્રુતદેવીના પ્રભાવથી ભંગદ્વાર કહ્યું. હવે કમથી આવેલા નવમા ભાવનાદ્વારને કહીશઃ
भावण जह तामलिणा, इड्ढीविसया पुणो अणसणं च । पुणरवि खोहणकाले, लहुकम्माणं इमा मेरा ॥११॥
ગાથાથ: જેવી રીતે તામલી શ્રેષ્ઠીએ ગૃહસ્થાવસ્થામાં ઋદ્ધિ સંબંધી ભાવના ભાવી હતી, પછી અનશન કરવાની ઈચ્છાવાળે થયે ત્યારે શરીર વગેરે સંબંધી ભાવના ભાવી હતી, ફરી અનશન સ્વીકારવાના સમયે આવેલા બલીઇદ્રના અસુરકુમારએ ધ્યાનથી ચલાયમાન કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો ત્યારે જેવી રીતે ભાવના ભાવી હતી તેવી રીતે ભાવના ભાવવી જોઈએ. કારણ કે લઘુકર્મી જીવોની આ મર્યાદા છે.
ટીકાથ:- જે વિચારવામાં આવે=ચિંતવવામાં આવે તે અનિત્યાદિ ભાવના છે. ઋદ્ધિસંબંધી ભાવના વિષે કેઈએ કહ્યું છે કે
“ઉત્પન્ન થયેલી સંપત્તિએ માણસેના અતિશય મેહને વધારે છે. સંપત્તિઓ નાશ થતાં ઘણું સંતાપને ઉત્પન્ન કરે છે. સંપત્તિને મેળવવાનો પ્રયત્ન કરવામાં ફ્લેશ આપે છે. આ સંપત્તિએ કાળા વાદળાઓમાં વિલાસ કરતી વિજળીરૂપી લતા જેવી ચંચળ છે. ખરેખર ! સંપત્તિએ કયા સમયે કુશળ કરનારી થાય છે તે તું કહે ?
શરીરસંબંધી ભાવના આ પ્રમાણે છે –
“શરીર પ્રતિસમય મરણને શરણુ જઈ રહ્યું છે. વિવિધ આધિ અને વ્યાધિની પીડાથી પીડિત છે, મલ, મૂત્ર અને લોહ (વગેરે ગંદા પદાર્થો)નું સ્થાન છે, આવું શરીર (વિવેકી એવા) કેને વૈરાગ્ય કરનાર ન બને???
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
વ્યાસે પણ કહ્યું છે કે
“ખરેખર! આ શરીરની અંદર જે છે તે બહાર થાય તો ( કૂતરા અને કાગડા શરીરના માંસ વગેરેને ખાવા આવે, તેથી) લોકો દંડ લઈને કૂતરાઓને અને કાગડાઓને કે. આથી જ કેઈએ ઉપદેશ આવ્યું છે કે
જ્યાં સુધી આ શરીરરૂપી ઘર સ્વસ્થ હોય, જ્યાં સુધી ઘડપણ દૂર હોય, જ્યાં સુધી ઈદ્રિયશક્તિ ક્ષીણ ન થઈ હય, અને જ્યાં સુધી આયુષ્યનો ક્ષય ન થયો હોય, ત્યાં સુધીમાં જ શરીરથી આત્મકલ્યાણુમાં ઘણે પ્રયત્ન કરી લેવો જોઈએ. ઘર સળગે ત્યારે ફ દવાનો પ્રયત્ન કેવો થાય? (શરીર રોગો વગેરેથી ઘેરાય ત્યારે આત્મકલ્યાણ માટે પ્રયત્ન કરવો એ આગ લાગે ત્યારે કૃ દવા સમાન છે.)”
અહીં ભાવનાનો સ્વામી મિથ્યાદ્રષ્ટિ હોવાથી, અર્થાત્ મિથ્યાદષ્ટિ જીવ ભાવના ભાવતા હોવાથી આ ભાવના મિથ્યાત્વભાવના છે.
આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાઈ છે, ગાથાને ભાવાર્થ કથાથી જાણ. તે કથા આ પ્રમાણે છે –
તામલિતાપસનું દૃષ્ટાંત આ જ જંબૂદ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રમાં વંગ નામને દેશ હતે. તે દેશ બધા દેશના મુકુટ રૂપ હતા, ભૂત, પ્રેત, યક્ષ અને રાક્ષસ વગેરે દુષ્ટ દેના ઉપદ્રવથી રહિત હતો. તેમાં રહેલા લોકે હિતકર–અહિતકર પદાર્થોના વિશિષ્ટ જ્ઞાનવાળા હતા, અને એથી ઉત્તમ વિચારોથી વિશિષ્ટ હતા. તે દેશમાં ગોકુળો ઘણાં હતાં. તે દેશ પવિત્ર, શ્રેષ્ઠ અને અખંડ ગામ અને નગર આદિનું સ્થાન હતું.
મનહરતાથી તે દેશ દેવલોકનો પરાભવ કરતો હતો. તે દેશમાં તામ્રલિપ્તી નગરી હતી. તે નગરીમાં સ્થાને સ્થાને જિનમંદિરે દેખાતાં હતાં. તે નગરીમાં ઘર વગેરેમાં વિવિધ પ્રકારના વિસ્મયજનક મંડપો હતા. વિલાસી લોકો તે મંડપમાં બેસીને શ્રેષ્ઠ નૃત્ય, ગીત અને વાજિંત્ર વગેરેના મહા વિલાસને જતા હતા. તે નગરીએ ચાલતી સ્ત્રીઓના મણિના ઝાંઝરનાં અવાજથી દિશાઓને વાચાલ બનાવી દીધી હતી, એથી
- ૧. અહીં ભાવાર્થ લખ્યો છે. શબ્દાર્થ આ પ્રમાણે થાય - તે દેશ ગોકુળથી (ઘ-1) નિરંતર ભરેલે હેવા છતાં નુકશાનથી (=૪૪ ) રહિત હતા. તે દેશ પવિત્ર ( શ્રેષ્ઠ ગામ અને નગર આદિનું સ્થાન હોવા છતાં અખંડ (
અ ક્ષ ર) શ્રેષ્ઠ ગામ અને નગર આદિનું સ્થાન હતા.'
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
શ્રાવકનાં માર વ્રતા યાને
જાણે તે નગરી પરદેશથી આવેલા લોકોને પેાતાના વૈભવવિસ્તારને કહી રહી હતી. તે નગરીમાં મૌર્ય વ’શમાં ઉત્પન્ન થયેલ તામલી નામના ગૃહસ્થ હતા. તે ધન, ધાન્ય, દ્વિપદ અને ચતુષ્પદ વગેરે સમૃદ્ધિના માલિક હતા. તેણે ચંદ્રકરણાના સમૂહ જેવી ફેલાતી કીર્તિના સમૂહથી લેાકના આંતરાઓને ભરી દીધા હતા. તે પોતાના ખરૂપી કમલા માટે સૂર્યસમાન હતા, સ્ત્રીઓના નયનરૂપી કમલા માટે ચંદ્રસમાન હતા, વિદ્વાન લેાકાના મનને પરમ આનંદ આપનારા હતા. સૌમ્યગુણથી ચંદ્ર જેવા અને તેજગુણથી સૂર્ય જેવા હતા, અશ્વગુણુથી ઇંદ્ર જેવા, દાનગુણથી કુબેર જેવા, અને વિશિષ્ટ મતિગુણથી બૃહસ્પતિ જેવા તે શાભતા હતા. એકવાર સુખશય્યામાં રહેલા તેણે રાત્રિના છેલ્લા પ્રહરમાં કુટુંબસંબંધી વિચારણા કરતાં આ પ્રમાણે વિચાર્યું : પૂર્વ ઉપાર્જન કરેલા સુકૃતસમૂહના કારણે સુખ–દુઃખમાં સમભાગી અને જેમની સાથે ધૂળમાં રમ્યા હતા એવા મિત્રા, પૂર્વ પુરુષોની પર પરાથી આવેલ અપરિમિત ધનસમૂહ, વિનીત પુત્ર અને પૌત્ર વગેરે પરિજન, અને બીજી પણ સાથે ધન, ધાન્ય, દ્વિપદ, ચતુષ્પદ આદિ સામગ્રી મારી પાસે છે. આ બધું પૂર્વ ઉપાર્જિત સુકૃતનું ફૂલ છે. કારણ કે કહ્યું છે કે “ ધમ થી કલ'રહિત કુલમાં જન્મ થાય છે, સુધમ થી ઉત્તમ જાતિ મળે છે, ધમથી અખંડિત આયુષ્ય અને ઘણું બળ મળે છે, ધમથી આરાગ્ય મળે છે, ધમથી અનિંદિત ધન મળે છે, ધથી સદા અનુપમ ભેાગા મળે છે, ધમથી જ જીવાને સ્વર્ગ અને મેાક્ષ પણ મળે છે. ”
આથી જ વ્યાસે આ પ્રમાણે કહ્યું છે : “ધન અને ભૌતિકસુખા મેળવવાને ઇચ્છતા જીવે પહેલેથી ધમ જ કરવા જોઇએ. ધમ થી કંઇ પણ દુર્લભ નથી એવી મારી મતિ છે.”
આથી હમણાં પણ સુકૃતના સંગ્રહ કરું, જેથી પરલેાકમાં પણ સુખી થાઉં. આ પ્રમાણે વિચારીને પ્રભાત થવાની તૈયારી હતી ત્યારે શય્યામાંથી ઉઠીને પ્રાતઃકાલનાં કાર્યાં કર્યાં. ( પછી ) સ્વજન અને મિત્ર વગેરે જનસમૂહને ખેલાવડાવ્યા. તેમની સમક્ષ પોતાના અભિપ્રાય જણાવ્યા. તેમણે તેને રજા આપી. પછી તેણે કુટુંબના ભાર માટા પુત્ર ઉપર નાખ્યો. દીન-અનાથ વગેરેને દાન આપ્યું. માનનીય વને માન અપાવ્યું. સ્વજન—મિત્રાદિને ( પ્રેમથી ) લાવ્યા. પૂર્વ પરિચિત લાકોને જોયા અને ખેલાવ્યા. પછી ગંગા નદીના કાંઠે રહેનારા વાનપ્રસ્થ તાપસેાની પાસે પ્રાણામા દીક્ષા લીધી. દીક્ષા વખતે જ તેણે અભિગ્રહ કર્યો કે– આજથી યાવજ્રજીવ છઠ્ઠના પારણે છઠ્ઠનો તપ કરવા. તપના દિવસે આતાપના ભૂમિમાં સૂર્ય સામે દૃષ્ટિ રાખીને અને બે બાહુ ઊંચા કરીને આતાપના લેવી. પારણામાં તામ્રલિપ્તી નગરીમાં ઉચ્ચ, નીચ અને મધ્યમ કુલામાંથી શુદ્ધ ભાત લેવા, તેમાંથી એક ભાગ જલચરજીવાને આપીને, એક ભાગ સ્થલચરજીવાને આપીને, એકભાગ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ -બેચરજીવોને આપીને, બાકી રહેલા ચોથા ભાગને એકવીસ વાર પાણીથી ધોઈને ભોજન
કરવું. આ અભિગ્રહ ધારણ કરીને પહેલા તેનાં સાઠ હજાર વર્ષો પસાર થઈ ગયાં. -પછી તેણે વિચાર્યું તપ કરતા મારે સાઠ હજાર વર્ષો પસાર થઈ ગયાં. શરીર પણ - લગભગ સુકાઈ ગયું છે, શરીરમાં માત્ર ચામડી–હાડકાં બાકી રહ્યાં છે. તેથી હજી પણ પૂર્ણ પાકેલા ફળની જેમ શરીર ખબર ન પડે તે રીતે કઈ પણ રીતે પડી ન જાય -ત્યાં સુધીમાં આ શરીરથી આ લેકમાં વિધિપૂર્વક મરણની આરાધના કરવી યોગ્ય છે. આ પ્રમાણે વિચારતે તે તામ્રલિપ્તી નગરીમાં ગયે. ત્યાં પોતાના સ્વજન વર્ગને અને અન્ય પણ પૂર્વ સંસ્તુત, 'પશ્ચાત્સસ્તુત, મિથ્યાધર્મ કરનારા ગૃહસ્થ વગેરે લોકોને કહીને અને ખમાવીને, જેવી રીતે ગયા હતા તેવી રીતે પાછો આવ્યો. પછી અનશન કરીને, -તેવા પ્રકારના એકાંત સ્થળે પાદપપગમનનો સ્વીકાર કર્યો.
આ તરફ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ઉપરના ભાગથી હજાર જન નીચે અલકવર્તી ભવનવાસી દેના ઉત્તરદિશામાં રહેનારા અસુરકુમારદેવોની બલિચંચા નામની રાજધાની છે. તેમાં સ્ફટિકની ભીંતના આંતરે રહેલી દેવીઓને જોઈને ઉત્કંઠાથી આલિ- ગન માટે ઊભા થયેલા અસુરકુમારો વિલખા બની જાય છે. વળી– તેમાં ફેલાતા વિવિધ મણિઓના કિરણસમૂહથી અંધકારસમૂહનો નાશ થઈ ગયે છે. બીજું સ્વચ્છ મણિએની ભીંતમાં સંક્રાન્ત થયેલા પિતાના પ્રતિબિંબમાં દેવીઓ અન્ય દેવીની શંકા કરે છે. (અર્થાત્ અહીં બીજી દેવી છે એમ સમજે છે.) આથી અસુરકુમારે કઈ પણ રીતે (અહીં બીજી દેવી નથી એમ સમજાવીને) પોતાની પત્ની દેવીઓને રાખે છે. તે વખતે (= તામલીતાપસે અનશન કર્યું ત્યારે) તે રાજધાની ઈંદ્ર વિનાની બની ગઈ. તેથી તેમાં રહેનારા દેવ અને દેવીઓ અમારે સ્વામી કેરું થશે? એમ વિચારવા લાગ્યા. આમ વિચારતા તેમણે પાદપપગમન અનશન સ્વીકારીને રહેલા બાલતપસ્વી તામલિને -જે. (આથી) તેઓ તેની પાસે આવ્યા.
ત્યારબાદ તેના ચિત્તને ખુશ કરવા તેમણે નાટક શરૂ કર્યું. નાટક વાગી રહેલા મધુર મૃદંગ, હુડક્ટ (= વાઘ વિશેષ) અને નગારાના સુશબ્દોથી યુક્ત હતું, નૃત્ય કરતી અસુરની રમણીઓના ઝાંઝરના અવાજથી શોભતું હતું, અસુરકુમારોથી ગવાતા વિવિધ રસના ભાવથી યુક્ત ગીતથી રમણીય હતું. તેણે વિચાર્યું ગીત પ્રલાપમાત્ર છે, નૃત્ય પણ વિડંબનારૂપ છે, વિષયે વિષરૂપ છે, અહીં બીજું શું સારભૂત છે કે જેમાં મારું મન જાય. નાટક પૂર્ણ થયા બાદ તેઓ (તામલિને) વિનવવા લાગ્યા:અમે બલિચંચા રાજધાનીમાં રહેનારા અસુરકુમારે છીએ. ભાગ્યથી નાથ વિનાના કરાયેલા અમે તમારી પાસે આવ્યા છીએ. હે નાથ ! તમે બીજાનું કાર્ય કરવામાં તત્પર છે,
૧. માતા-પિતા વગેરે પક્ષને સંબંધ તે પૂર્વ સંસ્તવ, અને શ્વસુરપક્ષને સંબંધ તે પશ્ચાત્સસ્તવ.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
.૭૦
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને તમે સ્નેહીજન પ્રત્યે વાત્સલ્યભાવવાળા છે, આથી નાથ વિનાના અમારા તમે નાથ અનો. અહીં નિઆણું કરીને અમારા સ્વામી તરીકે ઉત્પન્ન થઈને અસુરેંદ્રના વૈભવને ભેગ અને ઈચ્છા પ્રમાણે સુખને અનુભવો. વિવિધ કીડાઓથી અસુર રમણીઓની સાથે. કીડા કરે. મનોવાંછિત કાર્યોમાં અસુર સુભટને આજ્ઞા કરે. ઉદય પામેલા પુણ્યથી આ અસુરને શ્રેષ્ઠ ઋદ્ધિ, આ અસુરકુમારે અને આ અસુરદેવીઓ- આ બધું તમારે આધીન થશે.
તે તેમની આવી વિનંતિને સાંભળીને તામલિએ વિચાર્યું કે, આ નિયમ) જગતમાં પ્રસિદ્ધ છે કે જીવે આ જન્મમાં સુકૃત કે દુષ્કૃત એકઠું કર્યું હોય તે પરભવે અનુભવે છે. કહ્યું છે. કે- “જી જાતે જ શુભ અને અશુભ કર્મો કરે છે (=બાંધે છે ) અને જાતે જ દુઃખ અને સુખને ભેગવે છે. (૧) કઈ પણું જીવના સુખ-દુઃખને કર્તા અને સુખ-દુખેને લઈ લેનાર (બીજો) કેાઈ પણ નથી એમ વિચાર કર.(જેથી) પૂર્વે કરેલ કામ સારી બુદ્ધિથી (=સમતાથી) ભગવાય.” (૨) એ પ્રમાણે મારા વડે પણ જે કંઈ પણ કર્મ કરાયું છે તેનું ફળ સ્વયમેવ મળશે. તેથી નિરર્થક નિદાન શા માટે કરું? વળી આ દેવ-દેવીઓ વિષયસુખ બતાવીને મને લોભાવે છે, પણ પરમાથેથી વિષયસુખ સુખ જ નથી. કારણ કે કહ્યું છે કે “દુખને અભાવ સુખ નથી, જે (ભૌતિક) સુખે છે તે સુખ નથી, દુઓને છોડીને જે સુખ છે, અર્થાત દુખરહિત જે સુખો છે, તે જ સુખે છે.” વળી ભૌતિક સુખેમાં શેક પણ રહેલ છે. વિષયે પરિણામે ભયંકર છે. આવા વિષયમાં માણસને સુખબુદ્ધિ કયાંથી થાય? કહ્યું છે કે- “ વિષયો અને વિષની વચ્ચે ઘણું અંતર છે. કારણ કે વિષ ખાવામાં આવે તે હણે, જ્યારે વિષયે તે ભેગવ્યા વિના સ્મરણથી પણ હણે છે. આવી ભાવનામાં રહેલા ચિત્તવાળા તેણે તેમને આદર કર્યો નહિક તેમનું માન્યું નહિ. આથી તેઓ જેવી રીતે આવ્યા હતા તેવી રીતે પાછા ગયા. તે પણ આત્માથી (=આત્મબલથી) સાઠ દિવસ અનશન પાળીને મુત્યુ પામીને ઈશાનકલ્પમાં ઈશાનઅવતંસક નામના વિમાનમાં ઈશાનેંદ્રપણે ઉત્પન્ન થયે. જેથી તે અઠ્ઠાવીસ લાખ વિમાને, રાશી હજાર સામાનિક દે, તેત્રીશ ત્રાયશ્ચિક દેવ, ચાર લેકપાલ, આઠ ઈંદ્રાણીઓ, અને બીજા પણ ઘણું વૈમાનિક દેવો અને દેવીઓને માલિક થયો. - આ તરફ બલિચંચા રાજધાનીમાં રહેનારા અસુરકુમારેએ તામલીને નિયાણું કર્યા વિના ઈશારેંદ્ર તરીકે ઉત્પન્ન થયેલે જાયે. આથી ગુસ્સે થયેલા તેઓ તેના મૃતકના સ્થાને આવીને તેના શરીરને ડાબા પગમાં દોરીથી બાંધીને તામ્રલિપ્તી નગરીના. મધ્યભાગમાં ઘસડે છે અને ઘષણ કરે છે કે- આ તાલી બાલ તપસ્વી છે, એણે જાતે જ વેશ પહેરી લીધું હતું, પાપકર્મ કરનારે છે, મર્યા પછી પણ લક્ષ્મી અને શરમ વગરને થયે છે. આથી કેઈએ તેનું નામ પણ ન લેવું.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૭૧. એટલામાં ઈશાનંદ્ર પૂર્વે હું કોણ હતો ? ક્યાંથી અહીં આવ્યો? કયા સુકતથી અહીં -ઉત્પન્ન થયે એમ અવધિજ્ઞાનને ઉપગ મૂક્યો. એ ઉપગથી પૂર્વભવ જા અને ઘોષણાપૂર્વક પોતાના શરીરને ઘસડતા અસુરકુમારને જોયા. તેથી કૈધે ભરાઈને દૂર-દષ્ટિથી જોઈને તેમના ઉપર તેલેશ્યા મૂકી. તેલે શ્યાથી બળી રહેલા અને અત્યંત વેદનાથી દુઃખી થયેલા તેમણે વિચાર્યું કે અમને ઓચિતુ આ કેમ આવી પડયું ? અવધિજ્ઞાનથી કુપિત થયેલા ઇશારેંદ્રને જોયો. આથી તેને વારંવાર ખમાવવા લાગ્યા અને કહેવા લાગ્યા કે, હે સ્વામી ! કેપને દૂર કરે, દૂર કરે, અને અમારા ઉપર મહેરબાની કરે. અહીં જીવતા અમે ફરી આ પ્રમાણે અવિનય નહિ કરીશું. આ એક અપરાધની ક્ષમા કરે. કારણ કે “સપુરુષ નેહીજન પ્રત્યે વાત્સલ્યભાવવાળા અને દુ:ખી પ્રત્યે કરૂણુની પ્રધાનતાવાળા હોય છે. અસુરકુમારને આ પ્રમાણે મનાવતા જોઈને ક્રોધરહિત બનેલા ઇશાનઈદ્ર તેજલેશ્યા સંહરી લીધી. વેદનાથી રહિત બનેલા અસુરકુમારો પોતાના સ્થાને ગયા. ઈશાન ઇંદ્ર પણ તે કાળને ઉચિત સ્નાન, સિદ્ધાચતનમાં જવું, પુસ્તકવાંચન વગેરે પ્રવૃત્તિઓમાં પ્રવૃત્ત થયું. ત્યારબાદ સિદ્ધાયતનનાં (=શાશ્વત જિનમંદિરના) દર્શનથી તેને સભ્યત્વના પરિણામ ઉત્પન્ન થયાં. સામાનિક વગેરે દેવવર્ગ ઉપર અખંડિત શાસન કરનાર ઈશાન ઈદ્ર દેવભવને યોગ્ય વિવિધ પ્રકારના સુખને અનુભવીને, અપ્સરાઓની સાથે વિવિધ વિનેદથી ઈચ્છા પ્રમાણે કીડા કરીને, પિતાનું સાધિક બે સાગરોપમનું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં, ત્યાંથી ચવીને, મહાવિદેહક્ષેત્રમાં દસિદ્ધ થશે. શ્રુતદેવીની કૃપાથી તામલિ ઋષિનું આ ચરિત્ર સંક્ષેપથી કહ્યું, વિસ્તારથી ભગવતીસૂત્રમાંથી જાણું લેવું. [૧૧]
મિથ્યાત્વભાવના રૂપ નવમા દ્વારનું વ્યાખ્યાન કર્યું અને તેના વ્યાખ્યાનથી મિથ્યાત્વદ્વારનું સમર્થન કર્યું. હવે તેના પછી કહેલા બીજા સમ્યકત્વકારનો અવસર છે. તે દ્વારનું પણ સ્વરૂપ વગેરે નવ દ્વારેથી વ્યાખ્યાન કરવું જોઈએ. આથી “ઉદ્દેશ પ્રમાણે નિર્દેશ કરવો જોઈએ” એવા ન્યાયને અનુસરીને પ્રથમ દ્વારથી સમ્યકત્વને કહે છે.
जियरायदोषमोहेहिं भासियं जमिह जिणवरिंदेहिं । .
तं चेव होइ तत्तं, इय बुद्धी होइ सम्मत्तं ॥ १२ ॥ ગાથાર્થ – “રાગ-દ્વેષ–મહિને જીતનારા જિનવરેંદ્રોએ (= તીર્થકરોએ) જે કહ્યું છે તે જ તત્ત્વ છે–પરમાર્થથી સત્ય છે” એવી બુદ્ધિ સમ્યકત્વ છે.
ટીકાથ–જેનાથી જીવ રંગાય, અર્થાત્ શુદ્ધ સ્ફટિક જે નિર્મળ પણ આત્મા જેનાથી અન્યરૂપે કરાય તે રાગ. રાગ, માયા અને લેભ કષાયરૂપ છે. જીવ જેનાથી, ષ કરે, અર્થાત્ તે તે જીવો પ્રત્યે પ્રીતિરહિત બને તે દ્વેષ. દ્વેષ, ધ અને માનરૂપ છે. વાચકમુખ્ય શ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજે કહ્યું છે કે
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
- શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને. (માયા અને લેભનું મળ રાગ હોવાથી) માયા અને લોભ રાગ. સ્વરૂપ છે, તથા (ક્રોધ અને માનનું મૂળ દ્વેષ હેવાથી) ક્રોધ અને માન દ્વેષ સ્વરૂપ છે. આ પ્રમાણે અહીં સંક્ષેપમાં કષાયનો નિર્દેશ કર્યો.? (પ્ર. ૨. ૩૨.)
જીવ જેનાથી મુંઝાય, અર્થાત્ હેય અને ઉપાદેય પદાર્થોમાં વિક્ષિપ્ત ચિત્તવાળા કે વિપરીત ચિત્તવાળો બને તે મહ. અહીં મેહને અજ્ઞાનતા અર્થ સમજવો. અથવા જે મુંઝવે તે મહ. અહીં મેહને મિથ્યાત્વાદિ સ્વભાવવાળું મેહનીય કર્મ એ અર્થ સમજ. “રાગ-દ્વેષ–મેહને જીતનારા” એ સ્થળે જીતવું એટલે મૂળથી ઉચ્છેદ કરીને પરાભવ કરે એવો અર્થ છે, વિદ્યમાન જ રાગાદિને પ્રભાવરહિત બનાવવા એવો અર્થ નથી. કારણ કે ઘાતી કર્મોને સર્વથા વિનાશ થાય તે જ કેવલજ્ઞાન થાય, અને કેવલજ્ઞાન. થાય ત્યારે ભગવાન દેશના આપે.
(રાજાને બે રીતે જીતી શકાય. (૧) રાજાને મારીને જીતી શકાય, (૨) રાજા વિદ્યમાન હોય, એટલે કે રાજ ચલાવતા હોય, પણ તેને નિર્બળ બનાવીને દબાવી દે= તેના ઉપર સત્તા ચલાવવી, એ રીતે પણ રાજાને જીતી શકાય. આ બેમાં પહેલી રીતે જીતવું એ શ્રેષ્ઠ છે. બીજી રીતે જીતવામાં રાજા ભવિષ્યમાં ક્યારેક પાછો બળવાન બને. તે પ્રમાણે પ્રસ્તુતમાં પહેલી રીતે રાગાદિને જીતવા એ શ્રેષ્ઠ છે. તીર્થકરે પહેલી રીતે. રાગાદિને જીતે છે.)
રાગાદિને જીતે તે જિન. જિન છદ્મસ્થ વીતરાગ. જિનેમાં વર=ઉત્તમ તે જિનવર.. જિનવર=સામાન્ય કેવલી. જિનવરેના ઇદ્ર-રાજા તે જિનવરેન્દ્ર. જિનવરેંદ્ર-ત્રીશ. અતિશયરૂપ ઐશ્વર્યવાળા તીર્થકર.
અહીં તીર્થકરોના “રાગ-દ્વેષ–મોહને જીતનારા એવા વિશેષણથી સમ્યકત્વનું લક્ષણ કહેવામાં હેતુનું સૂચન કર્યું છે. આને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે- તીર્થકરોએ જે કહ્યું છે તે જ પરમાર્થથી સત્ય છે એનું શું કારણ? એનું કારણ એ છે કે તીર્થકરે. રાગ-દ્વેષ અને મહિને જિતનારા છે. તિર્થકરો રાગ-દ્વેષ–મોહથી રહિત હોવાથી તેમનું કહેલું જ સત્ય છે. આ વિષે કહ્યું છે કે
વીતરાગ અને સર્વજ્ઞ એવા દેવ છેવચન કહેતા નથી. તેથી. તેમનું વચન સત્ય, હિતકર અને સત્ય અને બતાવનારું છે.”
રાગાદિ દોષથી પરાભવ પામેલા કપિલ આદિએ રચેલું સત્ય નથી. કપિલ વગેરે. “આત્મા એકાંતે નિત્ય છે” વગેરે અસત્ય દેશના આપે છે. આવી દેશનાથી તેઓ રાગાદિદેષવાળા છે એમ જાણી શકાય છે.
૧. લેકમાં ઈદ શબ્દ કારણ અથમાં છે. તેનો અન્વય આ પ્રમાણે છે-તીર્થકરનું જ વચનસત્ય છે. કારણકે વીતરાગ અને સર્વ દેવો ખોટું વચન કહેતા નથી.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૭૩ પ્રશ્ન – સમ્યક્ત્વના સ્વરૂપમાં બુદ્ધિને સમ્યકત્વ કહેલ છે. બુદ્ધિ એટલે મતિ. મતિ તે જ્ઞાનરૂપ જ છે, જ્યારે સમ્યકત્વ તો તસ્વરૂપ જીવાદિ પદાર્થોની શ્રદ્ધારૂપ છે. વાચક શ્રીઉમાસ્વાતિ મહારાજે કહ્યું છે કે- તરવાર્યશ્રદ્ધાનં સભ્યનમ્ (તન્યા. ૧-૨) તત્ત્વરૂપ જીવાદિ પદાર્થોની શ્રદ્ધા તે સમ્યગ્દર્શન છે. જે જ્ઞાન હોય તે સમ્યગ્દર્શન ન કહેવાય. આથી બુદ્ધિને સમ્યત્વ કેવી રીતે કહેવાય? ઉત્તર- અહીં કાર્યમાં કારણનો ઉપચાર કરીને બુદ્ધિથી થયેલ તત્ત્વચિ પણ બુદ્ધિ શબ્દથી વિવક્ષિત છે. તત્પરુચિ અને બુદ્ધિ વચ્ચે કાર્ય–કારણ ભાવ પણ નથી એમ ન કહેવું. પૂજ્યશ્રી જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણે કહ્યું છે કે
જેમ અવગ્રહ, ઇહા, અપાય અને ધારણું એ ચારે જ્ઞાનરૂપ હેવા છતાં અપાય અને ધારણું એ બે વચનપર્યાયને ગ્રહણ કરનારા હોવાથી વિશેષ બોધરૂપ છે, અને એથી જ્ઞાન તરીકે ઈષ્ટ છે, અવગ્રહ અને ઈહા એ બે અર્થપર્યાયને ગ્રહણ કરનારા હોવાથી સામાન્ય બોધરૂપ છે, અને એથી દશન તરીકે ઈષ્ટ છે. તેમ અહીં જીવાદિ તો સંબંધી સચિ શ્રદ્ધારૂપ સમ્યકત્વ કહેવાય છે, અને જેનાથી જીવાદિ તોની ચિ કરાય છે શ્રદ્ધા કરાય છે તે જ્ઞાન છે. ? (વિશેષા. ગા. ૫૩૬)
(અહીં આ ગાથાને સાક્ષીપાઠ આપીને એ જણાવ્યું છે કે જ્ઞાન ( =બુદ્ધિ) સમ્યકત્વનું કારણ છે, અને તરુચિરૂપ સમ્યક્ત્વ કાર્ય છે. તસ્વરૂચિરૂપ કાર્યને બુદ્ધિરૂપ કારણમાં ઉપચાર કરીને બુદ્ધિને તત્પરુચિ કહી છે.)
અથવા ઉક્ત પ્રશ્નનું સમાધાન બીજી રીતે આ પ્રમાણે છે – “આ મોદક સરસ છે, સુંદર છે, આનંદને હેતુ છે” ઈત્યાદિ ગુણોને બતાવનારી મતિ લેકમાં રુચિ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે, એનાથી વિપરીત દેને ગ્રહણ કરનારી મતિ અરુચિ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે, તે પ્રમાણે અહીં પણ લકરૂઢિથી રુચિરૂપ જ બુદ્ધિ વિવક્ષિત છે. આથી બુદ્ધિને સમ્યકત્વ કહેવામાં કઈ દેષ નથી. [૧૨]
સમ્યક્ત્વમાં સ્વરૂપઢારની આ ગાથાનું મારા બોધ પ્રમાણે વર્ણન કર્યું. હવે મૂળદ્વારગાથાના ભેદદ્વારને વિસ્તારથી કહેવામાં આવે છે -
एगविह दुविह तिविहं, चउहा पंचविह दसविहं सम्मं ।
दवाइकारगाइयउवसमभेएहिं वा सम्मं ॥ १३ ॥ ગાથાથ -(તસ્વરૂપ પદાર્થોની શ્રદ્ધારૂપ) એક પ્રકારનું, દ્રવ્ય વગેરે ભેદોથી બે પ્રકારનું, કારક વગેરે ભેદથી ત્રણ પ્રકારનું, ઉપશમ વગેરે ભેદોથી ચાર પ્રકારનું અને પાંચ પ્રકારનું, તથા નિસર્ગ વગેરે ભેદથી દશ પ્રકારનું સમ્યકત્વ સારી રીતે જાણવું.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
શ્રાવકનાં બાર વતે ચાને ટીકાથ- મૂળગાથામાં વા વગેરે સ્થળે “નીયા જોવામૂવી જ ગાળિયા રીઢવિદુહુરમવા” ( વિવુદ્ધિવાર (ચોળ) માનીતા, જો નીતામ્તા =દીર્ઘવ, અનુસ્વાર અને દ્વિર્ભાવ પ્રગથી લવાયા અને લેપને પમાડાયા, એથી પ્રગમાં ન રહ્યા.) ઈત્યાદિ સૂત્રથી અનુસ્વારને લેપ થયો છે.
વિશેષ ભેદની વિવક્ષા વિના સમ્યકત્વ એક પ્રકારનું છે. તે આ પ્રમાણે – તવાર્થશ્રદ્ધાનં સભ્યનમ્ = તત્ત્વરૂપ જીવાદિ પદાર્થોની શ્રદ્ધા તે સમ્યગ્દર્શન. (તરવા. ૧–૨) આ વિષે કહ્યું છે કે
“ત્રણ જગતના શરણ્ય (= શરણું આપવાને યોગ્ય) તીર્થકરે એ જીવાદિ જે પદાર્થો કહ્યા છે તે પદાર્થોની પરમવિશુદ્ધિથી શ્રદ્ધા કરવી તેને સમ્યગ્દશન કહે છે. (૧) ગણુકાળ, છદ્રવ્ય, નવપદો, છજીવનિકાય, છલેશ્યા, પાંચ અસ્તિકાય, વ્રત, સમિતિ, ગતિ, જ્ઞાન અને ચારિત્રના ભેદે આ બધા પદાર્થો અને મોક્ષનું મૂળ (સમ્યગ્દશન-જ્ઞાન-ચારિત્ર) ત્રિભુવનથી પૂજાયેલા અરિહંતદેવોએ કહેલ છે, જે બુદ્ધિમાન તેને જાણે છે, તેથી તેની શ્રદ્ધા કરે છે, અને તેની આરાધના કરવા વડે સ્પર્શના કરે છે તે સમ્યગ્દષ્ટિ છે. (૨)
આ એક પ્રકારનું સમ્યકૃત્વ કહ્યા વિના પણ જાણી શકાય તેવું હેવાથી મૂલકારે એનું વિવરણ કર્યું નથી. બે વગેરે પ્રકારે તો કહ્યા વિના ન જાણી શકાય, માટે તેને (ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં) ઉલ્લેખ કરે છે – બે પ્રકારનું સમ્યકત્વ દ્રવ્ય વગેરે ભેદથી, ત્રણ પ્રકારનું કારક વગેરે ભેદેથી, ચાર પ્રકારનું અને પાંચ પ્રકારનું ઉપશમ વગેરે ભેદથી, અને દશ પ્રકારનું મૂળગાથામાં વા શબ્દથી જેમનું સૂચન કર્યું છે તે નિસર્ગ વગેરે ભેદથી છે.
દ્રવ્ય-ભાવ:- દ્રવ્ય અને ભાવ એ બે ભેદથી બે પ્રકારનું સમ્યકત્વ છે. તેમાં શુદ્ધ મિથ્યાત્વપુજમાં રહેલા કર્મલિકે જ દ્રવ્યથી સમ્યક્ત્વ છે. એ કમંદલિની સહાયથી થયેલ જીવન તસ્વરુચિરૂપ પરિણામ ભાવથી સમ્યક્ત્વ છે. વાર્ એ સ્થળે રહેલ આદિ શબ્દ બીજી રીતે પણ બે પ્રકારે બતાવવા માટે છે. તેથી નિશ્ચય અને વ્યવહાર, નૈસર્ગિક અને આધિગમિક, પિગલિક અને અપગલિક વગેરે ભેદથી પણ બે પ્રકારનું સમ્યક્ત્વ છે. તેમાં નિશ્ચય અને વ્યવહારરૂપ સમ્યક્ત્વ નીચેની ગાથાથી વિચારવું.
૧. અથવા આ લેકનો અર્થ આ પ્રમાણે થઈ શકે- ત્રણ કાળ, છ દ્રવ્યો, નવપદે, છ જવનિકાય છ લેસ્યા, પાંચ અસ્તિકાય, ઘન, સમિતિ, ગતિ, જ્ઞાન અને ચારિત્રને ભેદે આ બધા મોક્ષનું મૂળ છે, (= આ બધાનું યથાર્થ જ્ઞાન મોક્ષનું મૂળ છે,) એમ ત્રિભુવનથી પૂજાયેલા અરિહંતદેવોએ કહ્યું છે, જે બુદ્ધિમાન તેને જાણે છે, તેના ઉપર શ્રદ્ધા કરે છે, અને તેની આરાધના કરવા વડે સ્પર્શે છે તે સમ્યગ્દષ્ટિ છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
નિશ્ચયથી તો જે (માન =) ચારિત્ર છે તે જ સમ્યકત્વ છે, જે સમ્યકુત્વ છે તે જ માન = ) ચારિત્ર છે. (આથી આ સમ્યકત્વ ચારિત્રીને હોય છે.) બીજાઓને નિશ્ચયસમ્યક્ત્વના હેતુભૂત સમ્યકત્વના સડસઠ ભેદ રૂપ વ્યવહારસમ્યક્ત્વ હોય છે.”
નૈસર્ગિક-આધિગમિકા– નિસર્ગ=સ્વભાવ. ઉપદેશ આદિ નિમિત્ત વિના સ્વભાવથી (= સ્વાભાવિકપણે ) થતું સમ્યત્વ નૈસર્ગિક છે. પરના ઉપદેશરૂપ નિમિત્તથી થતું સમ્યત્વ આધિગમિક છે. (અહીં પરોપદેશના ઉપલક્ષણથી જિનપૂજા, ગુરુવંદન, સુપાત્રદાન વગેરે નિમિત્તે પણ સમજવા.)
પગલિક-અપૈગલિક – ક્ષાપશમિકભાવથી થતું સમ્યત્વ પૌગલિક છે. ક્ષાયિક અને આપશમિક સમ્યક્ત્વ અપૌગલિક છે.
ત્રણ પ્રકારનું સમ્યકત્વ – કારક, રેચક અને વ્યંજક (= દીપક) એ ત્રણ ભેદથી ત્રણ પ્રકારનું સમ્યત્વ છે. અથવા સારૂ એ સ્થળે રહેલ આદિ શબ્દથી ક્ષાપશમિક વગેરે ભેદોથી ત્રણ પ્રકારનું સમ્યક્ત્વ છે. કહ્યું છે કે
“જિનેશ્વરોએ ક્ષાપશમિક, ઓપશમિક અને ક્ષાયિક એમ ત્રણ પ્રકારનું, અથવા કારક, રેચક અને દીપક એમ ત્રણ પ્રકારનું સમ્યકત્વ કહ્યું છે.'
ચાર-પાંચ પ્રકારનું સમ્યકત્વ:- ઔપશમિક, ક્ષાયિક, ક્ષાપશમિક અને સાસ્વાદન એ ચાર પ્રકારનું, આ ચાર અને વેદક એમ પાંચ પ્રકારનું સમ્યક્ત્વ છે.
દશ પ્રકારનું સમ્યકત્વ – પ્રજ્ઞાપના ઉપાંગમાં જોવાયેલા દશ ભેદોથી દશ પ્રકારનું સમ્યક્ત્વ છે. મૂળગાથામાં આ (પ્રજ્ઞાપનામાં જોવાલા) ભેદનો સાક્ષાત્ ઉલ્લેખ કર્યો નથી, પણ વા શબ્દથી આ ભેદનું સૂચન કર્યું છે. પ્રજ્ઞાપનામાં દશ ભેદે આ પ્રમાણે કહ્યા છે - - “નિસરુચિ, ઉપદેશરુચિ, આજ્ઞારુચિ, સૂત્રરુચિ, બીજરુચિ, અધિગમસચિ, વિસ્તારચિ, ક્રિયારૂચિ, સંક્ષેપરુચિ અને ધમરુચિ એમ દશ પ્રકારનું સમ્યકત્વ છે.?
(તH=) અહીં જણાવેલ દ્વિવિધ વગેરે સમ્યકત્વ આગમત રીતે સમજવું, સ્વમતિથી કલ્પિત ભેદથી નહિ. કારક વગેરેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે :
જે સમ્યક્ત્વમાં જિનેશ્વરોએ જે પ્રમાણે કહ્યું છે, તે તે પ્રમાણે સદા કરે તે કારક સમ્યકત્વ છે. (આ સમ્યકત્વ વિશુદ્ધ સંયમીને જ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને હેય.) સમ્યક ક્રિયામાં માત્ર સચિ-પ્રીતિ કરે, પણ ક્રિયા ન કરે તે રોચક સમ્યકત્વ છે. (આ સમ્યક્ત્વ શ્રેણિક મહારાજા, કૃષ્ણ મહારાજા વગેરે અવિરતિ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવોને હેય.)''
(જેમ દીવો પર પ્રકાશ કરે છે તેમ) પિતે મિદષ્ટિ હોવા છતાં ધર્મકથા વગેરેથી બીજાઓને દીપાવે=સમ્યકત્વ પમાડે તે જીવમાં દીપકસમ્યકત્વ છે. આ સમ્યકત્વ કાર્ય-કારણભાવથી જાણવું, અર્થાત મિથ્યાત્વીને શુદ્ધ ઉપદેશ બીજાઓના સમ્યક્ત્વનું કારણ હેવાથી (કારણમાં કાર્યના ઉપચારથી) તે ઉપદેશ દીપકસમ્યક્ત્વ છે એમ જાણવું.”
પૂર્વે ઉદયમાં આવેલા મિથ્યાત્વને ક્ષય કર્યો, સત્તામાં રહેલા મિથ્યાત્વપુંજ તથા મિશ્રપુંજ રૂપ મિથ્યાત્વનો ઉદય અટકાવ્યો, અને વર્તમાનમાં સમકિતપુંજ રૂપે ઉદયમાં આવેલા મિથ્યાત્વના દુલિકામાંથી મિથ્યાસ્વભાવને (=રસને દૂર કરવારૂપ ઉપશમ કર્યો, આમ ક્ષય અને ઉપશમ વડે મિશ્રભાવને પામેલા વર્તમાનમાં વેદાતા અને રસ રહિત બનેલા સમ્યકત્વમેહનીય નામના શુદ્ધપુંજ રૂપ મિથ્યાત્વનો ઉદય ક્ષેયઉપશમયુક્ત હોવાથી ક્ષાપથમિક સમ્યફત્વ કહેવાય છે.” (વિશેષા. પ૩ર)
*ઉપશમ શ્રેણિમાં વર્તતા જીવને ઓપશમિક સમ્યકત્વ હોય છે, અથવા જેણે ત્રણ પુંજ કર્યા નથી અને મિથ્યાત્વને ક્ષય કર્યો નથી તે જીવ આપશમિક સમ્યકત્વ પામે છે.” (વિશેષા. પર૯)
* સંસારનું કારણભૂત ત્રણેય પ્રકારનું દશનમોહનીયકમ ક્ષીણ થતાં અવિનાશી અને અનુપમ ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ પ્રગટ થાય છે. ” (ધર્મસં. ૮૦૧)
*ઉપશમસમ્યફત્વથી પડતાં મિથ્યાત્વના ઉદય પહેલાં ઉપશમ સમ્યકત્વ અને મિથ્યાત્વના આંતરામાં છે આવલિકા પ્રમાણુ સાસ્વાદન સમ્યકત્વ હોય છે.” (વિશેષા. ૫૩૧)
“(ખંડ ક્ષપકશ્રેણિમાં અનંતાનુબંધી ચાર કષાય, મિથ્યાત્વમોહનીય અને મિશ્રમેહનીય એ છે પ્રકૃતિઓનો સર્વથા ક્ષય થતાં) મેહનીયની બાવીસ પ્રકૃતિના ઉદયવાળા જીવને સમ્યક્ત્વમેહનીયને ખપાવતાં ખપાવતાં જે સમયે સંપૂર્ણ દલિકે ખપી જાય તે છેલ્લા સમયમાં તેના દલિકોને ભગવતી વખતે વેદક સમ્યકત્વ હોય છે. જે
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
44 મીજાના ઉપદેશ વિના સ્વયમેવ જિનેાક્ત નામ-સ્થાપના-દ્રવ્યભાવ એ ચાર પ્રકારના જીવાદિ પદાર્થોની ‘જિને જે પ્રમાણે કહ્યું છે તે પ્રમાણે જ છે એમાં કોઇ ફેરફાર નથી” એવી શ્રદ્દા કરનાર જીવ નિસર્ગરુચિ છે. (અર્થાત્ તેને નિસગચિસમ્યક્ત્ત્વ હોય છે. આગળના ભેદોમાં પણ આ ભાવ સમજવા )”
७७
“ આ ( પૂર્વોક્ત ) જ જીવાદિ પદાર્થોની અન્ય કાઇ છદ્મસ્થના કે કેવલજ્ઞાનીના ઉપદેશથી શ્રદ્ધા કરનાર જીવ ઉપદેશસંચ છે. ’
“રાગ-દ્વેષ-માહ અને અજ્ઞાન નબળા બની જવાથી આચાય વગેરેની આજ્ઞાથી જીવાદિ પદાર્થોની રુચિ=શ્રદ્દા કરનાર જીવ ( માષતુષમુનિ વગેરેની જેમ ) આજ્ઞારુચિ છે.”
“ સૂત્રને ભણતા જે જીવ આચારાંગાદિ અ‘ગસૂત્રથી કે ઉત્તરાધ્યયનાદિ અંગબાહ્યસૂત્રથી જીવાદિ પદાર્થોનું અવગાહન કરે છે=ઊંડા ઉતરીને સૂક્ષ્મજ્ઞાન મેળવે છે, અને એથી સમ્યક્ત્વને પામે છે તે જીવ (ગાવિંદવાચક વગેરેની જેમ) સૂચિ છે.”
“જે જીવની જીવાદિ કાઇ એક તત્ત્વમાં થયેલી રુચિ=શ્રદ્ધા જેમ પાણીમાં પડેલું તેલનું બિંદુ સઘળા પાણીમાં ફેલાઇ જાય છે તેમ, બધા પદાર્થોમાં ફેલાઈ જાય, (અથવા જેમ એક બીજ અનેક બીજોને ઉત્પન્ન કરે તેમ એક પદાર્થમાં થયેલી રુચિ સઘળા પદાર્થોમાં રુચિ ઉત્પન્ન કરે) તે જીવ મીજરુચિ જાણવા’
“આચારાંગ વગેરે અગિયાર અંગે, ઔપપાતિક વગેરે ઉપાંગા, ઉત્તરાધ્યયન વગેરે પ્રકીકા અને દૃષ્ટિવાદ (=ચાદપૂર્વ) રૂપ શ્રુતજ્ઞાનને અથથી જાણનાર અભિગમરુચિ છે, '
“ પ્રત્યક્ષાદિ સર્વ પ્રમાણેાથી અને નૈગમાદિ નયભેદોથી ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રબ્યાના એકત્વ, પૃથકૃત્વ વગેરે સ` પર્યાયાને જાણનાર વિસ્તારરુચિ છે.’
“દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર, તપ, વિનય અને સદ્ભૂત સમિતિ-ગુપ્તિમાં જે ક્રિયાના ભાવપૂર્વક રુચિવાળા છે, અર્થાત્ દશનાચાર આદિ અનુષ્ઠાનામાં ભાવથી રુચિવાળા છે, તે નિશ્ચિત ક્રિયારુચિ છે.’
“જે જિનવચનમાં કુશળ નથી, જે કપિલાદિ મતાના પણ જાણકાર નથી, અને જેણે આત્કૃાદિ મિથ્યાદર્શનાને સ્વીકાર કર્યા નથી (=મિથ્યા
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને. દશામાં આગ્રહ રાખ્યો નથી), ચિલાતીપુત્રની જેમ સક્ષેપથી જ તત્ત્વચિને પામનાર તે જીવ સંક્ષેપરુચિ છે.'
“જિનક્તિ ધર્માસ્તિકાય વગેરેના ગતિ સહાયકતા વગેરે ધમની, અંગપ્રવિષ્ટ વગેરે આગમરૂપ શ્રતધર્મની અને સામાયિક વગેરે ચારિત્રધમની શ્રદ્ધા કરનાર જીવ ધર્મચિ જા.'
સમ્યના પ્રકારનું વિશેષ સ્વરૂપ ગ્રંથાંતરથી જાણી લેવું. [ ૧૩] ભેદકારનું વ્યાખ્યાન કર્યું. હવે ઉત્પત્તિ (=કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય) દ્વાર કહે છે –
काऊण गढिभेयं, सहसम्मुइयाए पाणिणो केई ।
परवागरणा अन्ने, लहंति सम्मत्तवररयणं ॥१४॥ ગાથાથ- કેટલાક પ્રાણીઓ પરોપદેશ વિના જાતિસ્મરણ વગેરે સ્વપ્રતિભાથી. અને બીજા પ્રાણીઓ પરેપદેશથી ગ્રંથિભેદ કરીને સમ્યકત્વરૂપી શ્રેષ્ઠ રત્નને પામે છે. ટીકાથ-ગ્રંથિ એટલે કર્મ જનિત ગાઢ (=તીવ્ર) રાગદ્વેષને પરિણામ. કહ્યું છે કે
જેમ વેલડી આદિના કાઠની કર્કશ, બધી તરફથી નિબિડ, શુક અને ગૂઢ ગાંઠ દુઘ હોય છે, તેવી રીતે જીવના કર્મ જનિત અને અત્યંત દુર્ભેદ્ય એવા તીવ્ર રાગ-દ્વેષના પરિણામને ગ્રંથિ કહેવામાં આવે છે.* (રાગ-દ્વેષના પરિણામ ગાંઠની જેમ દુભેધ હોવાથી ગ્રથિ તરીકે ઓળખાય છે.) (વિશેષા. ૧૧૯૫)
પ્રશ્ન - સમ્યકત્વને શ્રેષ્ઠરત્નની ઉપમા કેમ આપવામાં આવી છે?
ઉત્તર:- ચિતામણી વગેરે રત્નની અપેક્ષાએ સમ્યકત્વ શ્રેષ્ઠ હોવાથી તેને શ્રેષરત્નની ઉપમા આપવામાં આવી છે. કહ્યું છે કે
સમ્યકત્વરૂપી રત્નથી શ્રેષ્ઠ કઈ રત્ન નથી. સમ્યક્ત્વરૂપી બંધુથી શ્રેષ્ઠ કેઈ બંધુ નથી. સમ્યક્ત્વરૂપી મિત્રથી શ્રેષ્ઠ કેઈ મિત્ર નથી. સમ્યકૃત્વના લાભથી શ્રેષ્ઠ કઈ લાભ નથી.
જેને પ્રાણ હોય તે પ્રાણી કહેવાય. ઇદ્રિય વગેરે પ્રાણી છે. કહ્યું છે કે
“પાંચ ઈદ્રિય, મનોબળ, વચનબળ અને કાયબળ એમ ત્રણ બળ, શ્વાસે શ્વાસ અને આયુષ્ય આ દશ પ્રમાણે તીર્થકરેએ આગમમાં કહ્યા છે.”
૧. અહીં ટીકામાં ઉદ્દત કરાયેલી નિસગરુચિ વગેરેના સ્વરૂપને જણાવનારી આ દશ ગાથાએ ઉત્તરાધ્યયનના ૨૮ મા અધ્યયનમાં છે. અધ્યયનના ગાથા નં. ૧૮ થી ૨૭ છે, અને સળંગ નંબર, ૧૦૭૮ થી ૧૦૮૭ છે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ તે સપ્તતિકા ગ્રંથની બૃહચૂર્ણિમાંથી જાણો. સ્થાન શુન્ય ન રહે એ માટે કંઈક (ભાવાર્થ) લખીએ છીએ -
નરકાદિ ચાર ગતિમાંથી કઈ એક ગતિમાં વર્તમાન, યથાપ્રવૃત્તકરણથી આયુષ્ય સિવાય સાતકર્મોની અંતઃકડાકડિ પ્રમાણ સ્થિતિ કરનાર, સંજ્ઞિપચંદ્રિય, પર્યાપ્ત, મતિ–શ્રત અને વિભંગ એ ત્રણ જ્ઞાનમાંથી કોઈ એક જ્ઞાનના સાકારે પગમાં વર્તમાન, મન-વચન અને કાયા એ ત્રણ વેગમાંથી કઈ એક રોગમાં વર્તમાન, તેજલેશ્યાને જઘન્ય પરિણામ, પત્રલેશ્યાનો મધ્યમ પરિણામ, શુક્લલેશ્યાનો ઉત્કૃષ્ટ પરિણામ, એ ત્રણ લેશ્યા પરિણામમાંથી કઈ એક પરિણામમાં વર્તમાન, અશુભકર્મોના ચતુઃસ્થાનક રસને ક્રિસ્થાનક કરતે અને શુભપ્રકૃતિના દ્રિસ્થાનક રસને ચતુઃસ્થાનક કરતે, ધ્રુવબંધિની બધી પ્રકૃતિઓને બાંધત, અવિશુદ્ધ જીવને આયુષ્યબંધના અધ્યવસાય થતા હોવાથી આયુષ્ય સિવાય સંભવિત ભવ પ્રાગ્ય પરાવર્તમાન પ્રકૃતિએને બાંધત, અંતમુહૂર્ત માત્ર કાલ પ્રમાણ અપૂર્વકરણ અને અનિવૃત્તિકરણ નામના વિશુદ્ધિવિશેષેથી વિશેષ શુદ્ધ બનતે, અપૂર્વ અપૂર્વતર સ્થિતિઘાત, રસઘાત, સ્થિતિબંધ અને ગુણશ્રેણીને પ્રવર્તાવતો કેઈ અનાદિ મિથ્યાષ્ટિ જીવ અંતરકરણ કરવાની શરૂઆત કરે છે. કહ્યું છે કે
જ્યારે ઘણું હજાર સ્થિતિખંડ ઓળંગે છે ત્યારે અનિવૃત્તિકરણના સંખ્યામાં ભાગ પ્રમાણુ કાલ બાકી રહે છતે (૧) તે જીવ અંતર કરે છે. નીચે અંતમુહૂત પ્રમાણ સ્થિતિને રાખીને શરૂઆતના મિથ્યાત્વના દલિકેની પ્રથમ સ્થિતિ છે એ પ્રમાણે તુ જાણુ. (૨) અંત
હતથી ઉપર કાંઈક ન અંતમુહૂર્ત વડે સમાન મિથ્યાત્વની સ્થિતિઓને ઉકેરે છે (=નાશ કરે છે. તેને અંતરે કહ્યું છે. ”
તેમાં પહેલી સ્થિતિમાં રહેલો જીવ મિથ્યાત્વ દલિકને ભગવતે=અનુભવતા હોવાથી મિથ્યાષ્ટિ છે. અંતમુહૂર્ત બાદ પ્રથમ સ્થિતિ દૂર થતાં અંતરકરણના પહેલા સમયે જ નિસર્ગથી કે અધિગમથી ઔપશમિકસમ્યત્વને પામે છે.
૧. ધ્રુવબંધી ૪૭ પ્રકૃતિઓ આ પ્રમાણે છે – જ્ઞાનાવરણીય પ, દર્શનાવરણીય ૯, અંતરાય ૫, મિથ્યાત્વ, કષાય ૧૬, ભય, જુગુપ્સા, તેજસ, કાર્મણ, વદિ ૪, અગુરુલઘુ, ઉપઘાત, નિર્માણ
૨. તે આ પ્રમાણે - તિયચ કે મનુષ્ય પહેલીવાર સમ્યફર પામે છે ત્યારે દેવગતિ પ્રાયોગ્ય સુરકિ, વક્રિયદ્રિક, પરાઘાત, ઉચ્છવાસ, પ્રશસ્ત વિહાયોગતિ, પંચેંદ્રિય જાતિ, શતાવેદનીય, ઉચ્ચગોત્ર, સમચતુરટ્યસંસ્થાન, ત્રસદશક- આ એકવીસ પ્રકૃતિઓને બાંધે છે, દેવ અને નારક મનુષ્યગતિ પ્રાગ્ય જ મનુષ્યદ્રિક, દારિકદ્રિક, પ્રથમસંધયણ, પરાઘાત વગેરે બાવીસ પ્રકૃતિઓને બાંધે છે. સાતમી નરકના નારકે તિર્યચકિક, નીચગોત્ર અને પૂર્વોક્ત મનુષ્યગતિપ્રાયોગ્ય બાવીસ પ્રકૃતિની અંતર્ગત એકવીસ પ્રકૃતિ બાંધે છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં માર ત્રતા યાને
'જે જીવ અંતરકરણ ન કરે તે જીવ પહેલાં જ યથાપ્રવૃત્ત વગેરે ત્રણ કરણાથી જ પૂર્વોક્ત રીતે જ ત્રણ પુંજ કરે છે. અને (શુદ્ધપુંજને ભાગવતા ) ક્ષાયેાપશમિક સમ્યક્ત્વ પામે છે. સમ્યક્ત્વના લાભ થતાં સમ્યગ્નાનાદિના લાભ થાય છે. કહ્યુ` છે કે
८०
“ સમ્યક્ત્વના લાભથી જીવ આત્મહિતરૂપ જ્ઞાન-żશન-ચારિત્રને પામે છે. તે સમ્યક્ સંસાર સમુદ્રમાં જીવે પૂર્વે ક્યારેય પ્રાપ્ત કર્યું નથી.”
પ્રાસંગિક વણુ નથી સયું. જો કે આ ગાથામાં સ્વપ્રતિભા અને પરાપદેશથી સભ્યહ્ત્વની ઉત્પત્તિમાં દૃષ્ટાંતનું સૂચન કર્યુ· નથી, તેા પણ પ્રથમ પદમાં ( = સ્વપ્રતિભામાં ) શ્રેયાંસકુમારનું અને ખીજા પદમાં (=પરાપદેશમાં ) ચિલાતીપુત્રનું દૃષ્ટાંત જાણુ. તેમાં શ્રેયાંસકુમારની કથા આ જ ગ્રંથમાં અતિથિસ વિભાગવતના ભાવનાદ્વારમાં કહેશે. ચિલાતીપુત્રની કથા આ પ્રમાણે છેઃ
ચિલાતીપુત્રનુ દૃષ્ટાંત
ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠ નગરમાં જિતશત્રુ નામના રાજા હતા. સકલ અંતઃપુરમાં સારભૂત ધારિણી નામની તેની રાણી હતી. મંત્રીએ ઉપર ( રાજ્યના ) ભાર નાખીને દોડુ દક દેવની જેમ ધારિણીરાણીની સાથે વિષયસુખામાં આસક્ત તે કેટલા કાળ ગયા પણ જાણતા નથી. તે વખતે તે નગરમાં એક બ્રાહ્મણના ચાક વિદ્યાસ્થાનાને પાર પામેલે યજ્ઞદેવ નામના પુત્ર રહેતા હતા. પાતાને પંડિત માનનાર, અભિમાની, શુચિવાઢી અને જાતિના મઢવાળા તે નગરમાં સાધુઓને જોઈને અનેક રીતે હીલના કરતા હતા. વિવિધરીતે જિનશાસનની નિંદા કરતા હતા, અને લેાકેાની સમક્ષ કહેતા હતા કે આ સાધુએ શુચિધમ થી રહિત છે. હવે કોઈવાર ત્યાં બહાર ઉદ્યાનમાં સુસ્થિત નામના આચાર્ય પધાર્યા. ભિક્ષા માટે નગરમાં ગયેલા સુત્રત નામના તેમના શિષ્યે બ્રાહ્મણના તે વૃત્તાંત સાંભળ્યેા. તેણે ગુરુની પાસે આવીને ગાચરી આલાવીને આ પ્રમાણે કહ્યુ': જો આપ અનુજ્ઞા આપે। તો હું રાજસભામાં જઈને બધા લેાકેાની સમક્ષ તેના પાંડિત્યના ગને દૂર કરું. આ વખતે ગુરુએ કહ્યું : આપણને આ ( = વાદ કરવા એ) યાગ્ય નથી. કારણ કે આપણા ધર્મ ક્ષમાની પ્રધાનતાવાળા છે. વિવાદથી તે વિરુદ્ધ છે, અર્થાત્ વિવાદ કરવાથી તે ધર્મના ભંગ થાય. આ નિદા પરાભવ પણ નથી, કારણ કે આક્રેશ પરીષહ સહન થાય છે. તથા વાઢથી સિદ્ધિ પણ થતી નથી. કારણ કે કહ્યું છે કે:“તત્ત્વના નિય વિનાના પૂર્વ પક્ષને અને ઉત્તરપક્ષને છ માસ સુધી કડ શાષ થાય તે પ્રમાણે કહેનારા ગતિ કરવામાં ઘાંચીના બળદની જેમ
૧. અંતકરણ કરે અને ઔપશમિકસમ્યક્ત્વ પામે એ મત કા’ત્રથિક છે. અંતરકરણ ન કરે અને ક્ષાયેાપશમિકસમ્યક્ત્વ પામે એ મત સૈદ્ધાન્તિક છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ તત્ત્વના પારને પામતા નથી. આ પ્રમાણે ગુરુએ કહ્યું એટલે શિષ્ય ઉત્તર આપ્યો કે– સામર્થ્ય હોય તો શાસનપ્રભાવના અવશ્ય કરવી જોઈએ એમ શાસ્ત્રમાં સંભળાય છે. કહ્યું છે કે–“પ્રવચની, ધર્મકથક, વાદી, નૈમિત્તિક, તપસ્વી, વિદ્યાવાન, સિદ્ધ અને કવિ એ આઠેયને શાસનના પ્રભાવક કહ્યા છે. આ પ્રમાણે કહીને ગુરુના ચરણે વંદન કર્યું. પછી તે ત્યાંથી નીકળે. લાભને જોતા ગુરુએ પણ પછી તેને રોક્યો નહિ. તેણે યજ્ઞદેવ પાસે જઈને કહ્યું : હે ભદ્ર! તું મૂઢ લોકેની પાસે જિનશાસનની જે નિંદા કરે છે તે અજ્ઞાનતાથી કરે છે કે જ્ઞાનથી ગર્વિષ્ઠ થઈને કરે છે? જે અજ્ઞાનતાથી કરે છે તો હે ભદ્ર! તેનાથી અટકી જા. કારણ કે જે જીવો અજ્ઞાનતાથી પણ જિનશાસનની નિંદા કરે છે તે જીવો ભવોભવદુઃખના ભાગી થાય છે અને જ્ઞાનગુણથી રહિત થાય છે. કહ્યું છે કે- “જ્ઞાન અને જ્ઞાનીઓની નિંદા, દ્વેષ, ઇર્ષ્યા, નાશ અને વિદન કરવાથી જ્ઞાનાવરણીય કામ બંધાય છે. હવે જે જાણીને નિંદા કરે છે તે રાજસભામાં ઘણું લોકોની સમક્ષ મારી સાથે વાદ કર. મૂઢ લોકોને શું કામ છેતરે છે? વાદમાં તું કે હું જે હારી જાય તેણે જીતનારના શિષ્ય બનવું એવી પ્રતિજ્ઞા મુનિએ કહી એટલે યજ્ઞદેવ મુનિ ઉપર ગુસ્સે થયે. તેણે કહ્યું: ગર્વથી ભરેલા હે શ્રમણધમ ! જે તને વાદની ખણજ ઉપડી હોય તો સવારે રાજસભામાં આવ, જેથી તેને દૂર કરું. સાધુ પણ “એમ હો ” એ પ્રમાણે સ્વીકાર કરીને પોતાની વસતિમાં આવ્યા. સૂર્યોદય થતાં રાજસભામાં ઉપસ્થિત થયા. યજ્ઞદેવ પણ આવી ગયે. મુનિએ યદેવને કહ્યું હે ભદ્ર! ગઈકાલના તારા વચનથી આ હું રાજાની પાસે આવી ગયો છું. હમણું રાજા, સભાપતિ, સભ્ય અને આ વિશિષ્ટ લકે હાજર છે. તેથી અહીં વાદની ભૂમિકાને કહે, તારે જે કંઈ પણ કહેવું હોય તે કહે, એટલામાં યજ્ઞદેવે કહ્યું તમે અધમ છે, કારણ કે વેદમાં કહેલા અનુષ્ઠાનથી રહિત છે, માતંગની જેમ. હેતુ અસિદ્ધ છે એમ ન કહેવું. કારણ કે વેદોક્ત સઘળાં અનુષ્ઠાનો શૌચવિધિપૂર્વક કહ્યાં છે, અને તમે મલથી મલિન શરીર અને વસ્ત્રોથી અશુચિરૂપ છો. પછી મુનિએ કહ્યું : તારી પ્રતિજ્ઞા લોક અને આગમ એ બંનેથી બાહ્ય છે. કારણ કે સાધુઓ લૌકિકશાસ્ત્રમાં પણ પ્રશસ્ત કહેવાય છે. કહ્યું છે કે “સાધુઓનું દર્શન ઉત્તમ છે, સાધુઓ તીર્થસ્વરૂપ છે, તીર્થ કાળે કરીને પવિત્ર કરે છે, જ્યારે સાધુઓનો સમાગમ તુરત પવિત્ર કરે છે. * વેદને અનુસરનારાઓએ પણ કહ્યું છે કે- “ભૂમિમાં રહેલું પાણી પવિત્ર હોય છે, પતિવ્રતા સ્ત્રી પવિત્ર હોય છે, ધર્મમાં તત્પર રાજા પવિત્ર હોય છે, બ્રહ્મચારી સદા પવિત્ર હોય છે.” તારે હેતુ પણ અસિદ્ધ છે. કારણ કે વેદમાં હિંસાને નિષેધ કર્યો છે. અમે પણ હિંસા કરતા નથી. તેથી અમે વેદોક્ત અનુષ્ઠાનથી રહિત કેવી રીતે છીએ? વેદમાં કહ્યું છે કે- “સર્વ જીવોની હિંસા ન કરવી જોઈએ.” તે વેદોક્ત અનુષ્ઠાનને અભાવ શૌચના અભાવથી જે સિદ્ધ કર્યો
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
છે તે પણ અયુક્ત છે. કારણ કે શૌચ અનેક પ્રકારનું કહ્યું છે. વેદને અનુસરનારાઓ કહે છે કે– સત્ય શાચ છે, તપ શાચ છે, ઇંદ્રિયનિગ્રહ શૈાચ છે, સર્વ જીવા ઉપર દયા શાચ છે, અને પાંચમુ શૈાચ જલથી થાય છે. અમે સત્ય વગેરેને આચર
નારા હાવાથી અપવિત્ર કેવી રીતે બનીએ? વળી મિલન દેહ અને મલિન વસ્ત્રવાળા હાવાથી તમે અપવિત્ર છે એમ જે કહ્યું તે પણ અયુક્ત છે. કારણ કે કહ્યું છે કે— “ જીવલેાકમાં જે મનુષ્યા મલથી મલિન છે, કાદવથી અલિન છે અને ધૂલથી મલિન છે, તે મનુષ્યા મલિન નથી, કિંતુ જેઓ પાપકા થી મિલન છે તેઓ મિલન છે.” મુનિએ આવાં વચનેાથી તેને નિરુત્તર કર્યાં એટલે તે ભાવરહિત પણ તેના શિષ્ય બન્યા. પછી મુનિ વાદના ઉપસ’હાર કરીને વસતિમાં આવ્યા. આચાય ને વંદન કરીને યજ્ઞદેવને દીક્ષા અપાવી. સ્વીકારેલું પાળવું એજ વીરપુરુષોનું મેાટું વ્રત છે એમ વિચારતા તેણે પણ દ્રવ્યથી દીક્ષા સ્વીકારી. કહ્યું છે કે– “ સ્વીકારેલું પાળવામાં પુરુષાને મસ્તક છેદાય, બધન થાય કે લક્ષ્મી બધી ચાલી જાય, એમ જે થવાનુ` હાય તે થાય (પણ સ્વીકારેલુ. પાળવુ જોઈએ).” કાઈક વિષયમાં દેવતાવડે પ્રેરણા કરાયેલા તેને ભાવથી પણ દીક્ષાના પરિણામ થયા, પણ તે દુગંછાને છેડતા નથી. તેના શાંત થયેલા બધા સંબંધીએ પણ શ્રાવક થયા. પણ તેની મૂઢપત્નીએ તેના ઉપર કામ કર્યું. આહાર-પાણી વગેરે વહેારાવતી વખતે ગુપ્ત રીતે કામણવાળા આહાર વહેારાવ્યા. કામણવાળા આ આહાર છે એવી ખબર ન પડવાથી તેણે તે આહાર વાપર્યાં. આથી તે કામવિકારવાળા થયા. તેથી વ્રતભંગના ભયથી તેણે અનશનના સ્વીકાર કર્યાં. દુગ છાનું પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના સમાધિથી મરીને દેવલાકમાં ગયા. તે જ વૈરાગ્યથી (=પેાતાના કારણે પતિનું આ રીતે મૃત્યુ થયું... એ પ્રસંગથી થયેલ વૈરાગ્યથી જ ) તેની પત્નીએ પણ દીક્ષાના સ્વીકાર કર્યાં. શરમના કારણે પેાતાના તે દોષ ગુરુને કહ્યો નહિ. આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં તે મૃત્યુ પામી. પૂર્વે કરેલા સુકૃતના કારણે તે પણ દેવલાકમાં ઉત્પન્ન થઇ. ત્યાં તે બ ંને દેવભવને ચેાગ્યે દિવ્યભાગાને ભાગવે છે. આ તરફ આ ભરતક્ષેત્રમાં મગધ નામના રમ્ય દેશ છે. તે દેશમાં ઘર, મંદિર અને દુકાનેાથી શાભતું રાજગૃહ નામનું નગર છે. તે નગરમાં વાહન, ધન અને ધાન્ય વગેરે સંપત્તિથી યુક્ત ધન નામના સાવાહ હતા. તેની ભદ્રા નામની પત્ની હતી. તેમને ચિલાતી નામની દાસી હતી. એકવાર યજ્ઞદેવના જીવ દેવના આયુષ્યના ક્ષય થતાં ત્યાંથી ચવીને ( પૂર્વે કરેલ ) દુગ ંછાદોષથી ચિલાતીદાસીના પુત્ર થયા. કેટલાક દિવસે બાદ તેનું ચિલાતીપુત્ર એવું નામ રાખ્યું. ક્રમે કરીને તે માટા થયા. આ તરફ તેની પત્ની પણ ચવીને પાંચ પુત્રા ઉપર ભદ્રા શેઠાણીની પુત્રી તરીકે ઉત્પન્ન થઈ. ચેાગ્ય સમયે તેનું સુ'સુમા એવું નામ પાડ્યુ. પછી સુંસુમાના માતા–પિતાની આજ્ઞાથી ચિલાતીપુત્ર સુસુમા બાલિકાને રમાડવા લાગ્યા. તે ખાલિકાની સાથે પણ કુચેષ્ટા કરવા લા ગ્યા.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
હવે એકવાર ધનશેઠે તેને ખાલિકાની સાથે કુચેષ્ટા કરતા જોયા. આથી શેઠે તેને ઘરમાંથી કાઢી મૂકથો. ભમતો ભમતો તે ક્રમે કરીને સિંહગુફા નામની ચારાની પલ્લિમાં આવ્યા. ઉગ્ર, ક્રૂર, દૃઢ પ્રહારવાળા અને સ કાર્ડમાં નિચ એવા તે પલ્લિપતિ સિંહનાદના આશ્રય લઈને રહ્યો. કાળે કરીને તેવા પ્રકારના ગુણૈાથી તે પલ્લિપતિને બહુ માન્ય થયા. આવું થાય જ. કારણ કે સમાન લેાકેા સમાન લોકોમાં રાગવાળા થાય છે. કહ્યું છે કે- હરણા હરણાનો સંગ કરે છે, ગાયા ગાયાના સંગ કરે છે, મૂર્ખાએ મૂર્ખાએના સંગ કરે છે, બુદ્ધિશાલીએ મુદ્ધિશાલીએના સ`ગ કરે છે, સમાન આચાર વાળાઓમાં અને સમાન સ્વભાવવાળાઓમાં મૈત્રી થાય છે.” સમય જતાં પલ્લિપતિ એકવાર મૃત્યુ પામ્યા. પોતાના પરાક્રમથી ચિલાતિપુત્ર જ ચારાના આગેવાન થયા.
૮૩
આ તરફ લાવણ્યથી ભરેલી અને સકલાઓના સમૂહથી સંપૂર્ણ તે સંસુમા પણ રૂપ વગેરે ગુણાથી પ્રસિદ્ધે બની. રાજગૃહનગરથી આવેલા કોઈ કે ચિલાતીપુત્રની આગળ સંસુમાની વિગત કહી. સુસુમા ઉપર રાગના કારણે એણે ચારાને ખેલાવીને કહ્યું : આપણે રાજગૃહનગરમાં જઈએ. ત્યાં ધન નામના ધનાઢ્ય સાÖવાહ પ્રસિદ્ધ છે. તેની સંસુમા નામની પુત્રી છે. તે મારી પત્ની થશે, ઘણા પ્રકારનું ધન તમારું થશે. આ પ્રમાણે પ્રલાભન પમાડેલા તે ચારા તેની વાતના સ્વીકાર કરીને ચાલ્યા. રાજગૃહનગરમાં આવીને રાત્રે તેમણે ધનશેઠના ઘરમાં પ્રવેશ કર્યાં. અવસ્વાપિની વિદ્યાથી ઘરના માણસોને નિદ્રાધીન કરી દીધા. પછી ઘરમાં રહેલા સારભૂત ધનને લઈને ઘરમાંથી નીકળી ગયા. પલ્લિપતિએ સુંસુમાને લીધી. આ વૃત્તાંત જાણીને ધનશેઠે કાટવાળાને કહ્યું: તમે જઇને મારી એક પુત્રી સુંસુમાને પાછી લાવા તે ચારોએ ચારેલું બધું જ ધન તમારું. ત્યારબાદ આ પ્રમાણે કહેવાયેલા કાટવાળા જલદી ચારાના માર્ગે દોડ્યા. ધનશેઠ પણ પુત્રાની સાથે તેમની પાછળ નીકળ્યેા. આ દરમિયાન જાણ્ પુત્રીના વિરહથી ધન સાવાહને થયેલા ભયંકર દુઃખને જાણીને તે દુઃખ ચારાને બતાવવા માટે હાય તેમ જલદી સૂર્યના ઉદય થયા. જતા એવા કાટવાળાએ દૂર ધનહિત બધા જ ચારાને જોયા અને ચારાથી વધારે દૂર સુસુમા સહિત ચિલાતિપુત્રને જોયા. ખખ્ખર ધારણ કરીને તૈયાર થયેલા કાટવાળાએ ચારાના સમુદાયને પકડી પાડ્યો, અને હતપ્રહત કરીને બધું ધન ખેંચી લીધું. ચિલાતિપુત્ર પણ આ વૃત્તાંતને જોઈને સુસુમાને આગળ કરીને તલવારને ભમાડતા ઉતાવળે ચાલવા લાગ્યા. આ દરમિયાન કાટવાળાએ ધનશેઠને કહ્યું: પેાતાના સ્થાનને છેડીને અમે દૂર આવી ગયા છીએ અને ભૂખ્યા-તરસ્યા થયા છીએ, આ અટવી ઉપદ્રવવાળી છે, ચિલાતિપુત્ર પણ ભયાનક તલવારના કારણે થી જોઈ શકાય તેવા છે, આથી અમે તમારી એક પુત્રીના કારણે શા માટે ( પ્રાણના ) સંશયમાં પડીએ ? નીતિમાં પણ ( કહ્યું છે કે— “ કુલના માટે (=કુલને બચાવવા) એકના ત્યાગ કરવા જોઈએ,
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને ગામ માટે કુલનો ત્યાગ કરવો જોઈએ, દેશ માટે ગામને ત્યાગ કરવો જોઈએ, અને પિતાના માટે પૃથરીનો ત્યાગ કર જોઈએ.' ધનશેઠે કહ્યું: જો એમ હોય તે તમે તમારા ઘરે જાઓ, અને હું પોતાની પુત્રીને લઈને આવીશ. આમ કહીને ધનશેઠ પુત્રોની સાથે આગળ ચાલ્યો. કેટવાળે પણ બધુંય ધન લઈને પાછા ફેર્યા. આગળ જતે ધનશેઠ ચિલાતિ પુત્રની નજીક આવી ગયે એટલે ચિલાતિપુત્ર સુસુમાનું મસ્તક તલવારથી (કાપીને પોતાની સાથે) લઈને આ મારી ન થાઓ અને એમની પણ ન થાઓ એમ વિચારતો તે જ પ્રમાણે આગળ જવા લાગ્યો. તેમણે પણ સુંસુમાના દેહને જે. શેકથી ભરેલા હૃદયવાળા અને ભૂખ-તરસથી અત્યંત ખિન્ન થયેલા પિતાપુત્રો મસ્તક રહિત શરીરને લઈને પાછા ફર્યા.
તેઓ વૃક્ષની છાયામાં બેઠા. પિતાએ પુત્રોને કહ્યું : હે વત્સ ! અહીં તીવ્રભૂખથી હેરાન થયેલા તમે એક પગલું પણ જવા સમર્થ નથી. તેથી હમણાં એક વૃદ્ધાવસ્થાથી પકડાયેલા અને બીજું પુત્રીમરણના દુઃખથી પીડિત થયેલા મને મારીને ખાઓ, તો તમે સુખપૂર્વક પિતાના ઘરે જઈ શકે. પુત્રોએ કહ્યું: હા હા ! હે પિતા ! અમને કહેલું આ વચન અયુક્ત છે. આવું કરીને અમે તેને મોઢું બતાવીશું? પિતાએ (પિતાને મારીને માંસ ખાવાનું) કહ્યું હતું તેમ મોટા પુત્રે પણ કહ્યું. તેમણે તે વચન પણ ન માન્યું. આ પ્રમાણે ક્રમશઃ બધાએ કહ્યું. પછી પિતાએ કહ્યું જે એમ છે તે પછી બહેનના આ જ મૃતશરીરને, ચાંદામાં મલમને ઇચ્છતા મુનિની જેમ, અર્થાત્ જેમ મુનિઓ ચાંદામાં મલમની જેમ શરીરને ટકાવવા પૂરતું જ રાગ વિના આહાર કરે છે તેમ, રાગ વિના ખાઓ. પછી તેઓ મૃતશરીરને ખાઈને ઘરે ગયા. સુંસુમાનું મસ્તક હાથમાં લઈને જતા ચિલાતિપુત્રે એક ઉત્તમ મુનિને ધ્યાનમાં રહેલા જોયા. તેણે મુનિને કહ્યું છે શ્રમણ ! મને સંક્ષેપથી ધર્મ કહો, અન્યથા આ મસ્તકની જેમ તમારું પણ મસ્તક છેદી નાખીશ. મુનિએ પણ આ પ્રતિબંધ પામશે એમ જ્ઞાનના ઉપયોગથી જાણીને “ઉશપમ, વિવેક અને સંવર” એ ત્રણ પદે તેને કહ્યાં. ત્રણ પદો સાંભળીને ઉપશાંત થયેલો તે એકાંત ભૂમિપ્રદેશમાં જઈને આ પદોને શું અર્થ છે? એમ વિચારવા લાગ્યો. હું જાણ્યું, ઉદયમાં નહિ આવેલા કેધના ઉદયને રોકવાથી, એટલે કે કોઈ ન કરવાથી, અને “ઉદયમાં આવેલા ક્રોધને નિષ્ફળ કરવાથી, (એમ બે રીતે) ધનો ત્યાગ કરવો તે અહીં ઉપશમ છે. કારણ કે દુર્ગતિમાં જવામાં શુકન (=શુભનિમિત્ત) સમાન, મોક્ષ અને સ્વર્ગના માર્ગમાં કાળા સાપ સમાન, સ્વ–પર ઉભયને સંતાપ આપનાર ક્રોધ ભયંકર છે. હવે જીવનપર્યત મારે ક્રોધ દૂર થાઓ એમ વિચારીને જમણા હાથમાંથી તલવાર મૂકી દીધી. મુનિએ બીજા પદમાં મને જે વિવેક કહ્યો તેનો પણ ભાવાર્થ ઘન, સ્વજન અને વસ્ત્ર વગેરેને ત્યાગ કરવો એ છે. કારણ કે જીવ જેટલા પ્રમાણમાં મનપ્રિય સંગોને (=સંબંધને) કરે છે તેટલા પ્રમાણમાં તે શેકરૂપ ખીલાથી પોતાના મનમાં હણાય છે. તેથી હવે આ
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫
શ્રી નવ૫૮ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ સંબંધો પણ મેં જીવનપર્યત છોડી દીધા છે એમ વિચારીને મેહના ત્યાગી તેણે મસ્તક પણ છોડી દીધું. ઇંદ્રિય અને મનને (વિષયે વગેરેમાં) જતા અટકાવવાથી સંવર પણ થાય છે. અત્યારે કાયાનો ત્યાગ કરીને તેનો પણ મેં સ્વીકાર કર્યો છે. આ પ્રમાણે વિચારીને મુનિપતિના ઉપદેશથી સ્વાધીન થયેલા ( =પ્રાપ્ત થયેલા) આત્મહિતકર સારથી હર્ષ પામેલા તે મહાત્મા કાઉસ્સગ્નમાં રહ્યા. એટલામાં લોહીની ગંધથી આવેલી વાની તીક્ષણ ધાર જેવા મુખવાળી કીડીઓએ પગના તળિયાથી માંડી મસ્તક સુધી તેમના શરીરનું ભક્ષણ કરવાનું શરૂ કર્યું. તો પણ તે ધ્યાનથી જરા પણ ચલિત ન થયા. તેમનું શરીર ચારણ જેવું થઈ ગયું. અઢી દિવસ થતાં તે મરીને દેવલોકમાં ગયા. કહ્યું છે કે ઉપશમ, વિવેક અને સંવર એ ત્રણ પદેથી ધર્મને જાણીને જે સંયમમાં આરૂઢ થયા તે ચિલાતિપુત્રને હું નમું છું. લોહીની ગંધથી કીડીઓ જેના પગોથી પ્રવેશ કરીને મસ્તકનું ભક્ષણ કરે છે તે દુષ્કરકારકને હું વંદન કરું છું. ધીર ચિલાતિપુત્રનું શરીર કીડીઓ વડે ખવાઈને ચારણી જેવું કરાયું તે પણ તેમણે ઉત્તમ લાભ મેળવ્યું. ચિલાતિપુત્રે અઢી રાત-દિવસમાં દેવેંદ્રની અપ્સરાઓના સુખથી ભરેલા અને મને હર દેવભવનને પ્રાપ્ત કર્યું. આ પ્રમાણે સંક્ષેપથી શિલાતિપુત્રનું ચરિત્ર કહ્યું, વિસ્તારથી ઉપદેશમાળાની ટીકામાંથી જાણી લેવું. [૧૪]
શ્રુતદેવીની કૃપાથી સમ્યકત્વ જે રીતે પ્રગટે છે એ કહ્યું. હવે સમ્યત્વના દેષદ્વારને કહે છે –
सम्मत्तपरिभट्ठो, जीवो दुवखाण भायणं होइ । नंदमणियारसेट्ठी, दिटुंतो एत्थ वत्थुम्मि ॥ १५ ।।
ગાથાથ - જિનશાસનની શ્રદ્ધારૂપ સમ્યત્વથી પતિત જીવ અસાતાના ઉદયરૂપ શારીરિક-માનસિક દુઃખનું પાત્ર બને છે. આ વિષે નંદમણિયાર શેઠનું દષ્ટાંત છે.
ટીકાથ:- સમ્યકત્વથી પતિત છવ દુર્ગતિમાં જતો હોવાથી દુઃખોનું પાત્ર બને છે. આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ તે કથાથી જાણ. તે કથા આ પ્રમાણે છે –
નંદમણિયારનું દૃષ્ટાંત પૂર્વે રાજગૃહનગરમાં શ્રેણિક રાજાના સમયમાં ધન, ધાન્ય, સુવર્ણ, ચાંદી, દ્વિપદ અને ચતુષ્પદ વગેરે સંપત્તિથી યુક્ત નંદમણિયાર ગૃહસ્થ હતો. તે વખતે તે નગરીમાં શ્રી મહાવીરસ્વામી પધાર્યા. કૌતુક વગેરેથી નંદમણિયાર તેમની પાસે ગયો. ભગવાને ધર્મદેશના શરૂ કરી. નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવ એ ચારે ભવમાં સંસાર દુઃખથી ભરેલો છે એવી પ્રરૂપણ કરી. જીવસમૂહની અશરણુતાનું વ્યાખ્યાન કર્યું. સંસારરૂપી સાગરને પાર પામવાનું સાધન ધર્મ છે, તે ધર્મ સાધુધર્મ અને શ્રાવકધર્મ એ બે
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને. પ્રકારે છે એમ જણાવ્યું. તે ઉપદેશને સાંભળીને અનેક જીવો પ્રતિબંધ પામ્યા. તે નંદે પણ આ વખતે ઊભા થઈને ભગવાનને વંદન કરીને શ્રાવકધર્મને સ્વીકાર કર્યો. એક વાર ત્રણ લોકના બંધુ ભગવાન સિંધુદેશના શ્રાવક ઉદાયનરાજાને દીક્ષા આપવા માટે પધાર્યા. આ સમયે નંદમણિયાર શ્રાવકે ઉનાળામાં ચૌદશની તિથિએ પૌષધ લીધો. સૂર્યાસ્ત થતાં તેણે સાંજના વિધિપૂર્વક આવશ્યક (=પ્રતિક્રમણ) કર્યું. ધર્મધ્યાનમાં લીન બનેલા એને કેાઈ વેળા તૃષાવેદના થઈ. તેથી તૃષાથી પીડાતા તેણે વિચાર્યું : જીવોને પાણી વિના બધું નકામું છે. કારણ કે પાણી વિના ગાઢ તૃષાવેદનાથી અતિશય દુઃખી થતા જ મરી જ જાય. આથી જ લોક વાવ, કૂવા અને તળાવ વગેરે જલસ્થાનોને કરાવે છે. આથી હું પણ જે રાતના મરી નહિ જાઉં તે કઈપણ જલસ્થાનને કરાવીશ. આ પ્રમાણે મિથ્યાત્વના ઉદયથી તેનું સમ્યકત્વરૂપી રન પડી ગયું. આ પ્રમાણે વિચારણું કરતાં કરતાં માંડ માંડ રાત્રિ પૂર્ણ થઈ=પરોઢ થયું. સવારના તે જ પ્રમાણે પડેલા ભાવવાળો તે હાથમાં વિશિષ્ટ ભેટશું લઈને રાજકુલમાં ગયો. રાજાનાં દર્શન કર્યા. ભેણું આપીને જલાશય નિમિત્તે ભૂમિપ્રદેશની માગણી કરી. રાજાએ તેને ભૂમિપ્રદેશ આ. ત્યાં વાવ કરાવવાનું શરૂ કર્યું. સમય જતાં વાવ બની ગઈ. વાવડીની ચારે તરફ ચાર દ્વાર ( =વિભાગ) કરાવ્યા. ચારે દ્વારમાં (=વિભાગોમાં) આમ્ર વગેરેના બગીચા બનાવ્યા. બગીચાની બાજુમાં જ વિદેશથી આવેલા માણસને લાયક નિવાસ (=ધર્મશાળા) બનાવ્યું. દાનશાલા શરૂ કરી. આ પ્રમાણે ઘણું ધનને ખર્ચ કરીને તેમાં જ અતિશય મૂછવાળે થયો. ક્યારેક નિરુપક્રમ (=ઉપાયથી પણ દૂર ન થાય તેવા) રોગથી તેનું શરીર ઘેરાયું. આ ધ્યાનથી મારીને તે જ વાવડીમાં ગર્ભજ દેડકો થયે. ત્યાં આરામ આદિ માટે આવેલા લોકો આ પ્રમાણે બેલતા હતા તે નંદમણિયાર ધન્ય છે કે, જેણે જાણે વિવિધ કલોથી શોભતી વનભૂમિ હોય, નજીકમાં સુંદર બગીચાવાળી સીતાનદી હોય, વિશિષ્ટ માણસોને આનંદ આપનારી સુંદર નવયૌવનવાળી સ્ત્રી હોય, તેવી વાવડી બંધાવી. લોકેથી કરાતી આવી પ્રશંસા વગેરે સાંભળીને તે નંદજીવ દેડકાને પૂર્વે ક્યાંક મેં આવું વચન સાંભળ્યું છે એમ તર્ક-વિતર્ક કરતાં કરતાં જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. પૂર્વભવે દેશવિરતિનો સ્વીકાર કરીને ભંગ કર્યો અને તેના કારણે હલકી નિમાં પડ્યો એ જાણ્યું. શેકને પામ્યો. તેથી તે જ દેશવિરતિને સ્વીકાર કર્યો. હવેથી મારે પ્રાસુક (=અચિત્ત) પાણી પીવું અને સુકી શેવાલ વગેરેને આહાર કરવો એવો નિયમ લીધો. આ પ્રમાણે વ્રતને સ્વીકાર કર્યા બાદ કેટલાક કાળ પસાર થયે. એકવાર તે જ દેશમાં ગામ–નગર આદિમાં વિચરતા શ્રી વર્ધમાનસ્વામી ફરી ત્યાં પધાર્યા. શ્રી વર્ધમાનસ્વામી પધાર્યા છે એમ લકે બલવા લાગ્યા. પાણી વગેરે લાવવા માટે ત્યાં આવેલી શ્રાવિકાએનો “શ્રી મહાવીર સ્વામી પધાર્યા છે વગેરે વાર્તાલાપ” સાંભળીને તે દેડકાને પણ ભગવાનનાં દર્શન–વંદન વગેરેની ઈચ્છા થઈ વાવડીમાંથી બહાર નીકળ્યો. શુભ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ અધ્યવસાયવાળા તેણે જવાનું શરૂ કર્યું. રસ્તામાં ઘડાઓની કઠણ ખુરીથી તેનું શરીર ચગદાઈ ગયું. જાતે જ વ્રત વગેરે ઉચ્ચરીને અને અઢાર પાપસ્થાનેને ત્યાગ કરીને મૃત્યુ પામેલે તે દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયે. આ પ્રમાણે સંક્ષેપથી નંદમણિયારની કથા કહી, વિસ્તારથી તે જ્ઞાતાધર્મકથા સૂત્રથી જાણવી. [૧૫].
સમ્યત્વનું ચોથું દેષદ્વાર કહ્યું. હવે પાંચમું ગુણકાર કહે છે –
सम्मत्तस्स गुणोऽयं, अचिंतचिंतामणिस्स जं लहइ । सिवसग्गमणुयसुहसंगयाणि धणसत्थवाहोव्व ॥१६॥
ગાથાર્થ :- અચિંત્યચિંતામણી એવા સમ્યકત્વથી આ લાભ થાય છે કે, સમ્યત્વથી પરિણત જીવ ધનસાર્થવાહની જેમ મોક્ષ–સ્વર્ગ–મનુષ્યના સુખને પામે છે.
ટીકાથ:- અચિંત્ય મહાભ્યવાળો ચિતામણી=અચિંત્ય ચિતામણી. આ પ્રયોગ શાકપાર્થિવ વગેરે શબ્દગણમાં જોવામાં આવતો હોવાથી અહીં મધ્યમપદલોપી સમાસ છે. સમ્યકત્વ અચિતિત મોક્ષ વગેરે ફલને પમાડનારું હોવાથી અચિંત્ય માહામ્યવાળું છે. સમ્યકત્વ વિશિષ્ટ ભાવરત્ન હોવાથી તેને ચિંતામણીની ઉપમા આપવામાં આવી છે. આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરોથ છે. ભાવાર્થ તો કથાથી જાણ. તે કથા આ છે
ધન સાથે વાહનું દૃષ્ટાંત આ જબૂદ્વીપમાં પશ્ચિમ મહાવિદેહ સુક્ષેત્રમાં દેવનગર સમાન વૈભવવાળું ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નામનું નગર હતું. આ નગરનું પ્રસન્નચંદ્ર રાજા નીતિથી પાલન કરતે હતે. તે વખતે ત્યાં પોતાના વૈભવથી કુબેરને જીતનાર ધન નામને સાર્થવાહ હતા. એકવાર તે યોગ્ય કરિયાણું લઈને વસંતપુર નગર ચાલ્યા (=જવાનો નિર્ણય કર્યો). લોકોને જણાવવા માટે પટહથી ઘેષણ કરાવી. તે આ પ્રમાણે - હે લોકો ! હમણાં ધન સાથેવાહ અહીંથી વસંતપુર જાય છે, આથી જેને વસંતપુર આવવાની ઈચ્છા હોય તે તેની સાથે આવે. જેની પાસે રસ્તામાં ભાતું, કરિયાણાનું મૂલ્ય, વાહન, વસ્ત્ર વગેરે જે ન હોય તેને તે બધાથી તે જ પૂર્ણ કરશે. આ પ્રમાણે તેની ઘેાષણ સાંભળીને વિવિધ કાર્ય કરવાની ઈચ્છાવાળા સેવક, ગરીબ, વેપારી વગેરે અનેક લોકો ચાલ્યા. આ વખતે ક્યાંયથી પણ તેની ઘોષણાને સાંભળીને આચાર્ય શ્રી ધર્મઘોષસૂરિએ સાર્થવાહના સર્વકાર્યોના ચિંતનમાં તત્પર એવા માણિભદ્રની પાસે બે મુનિને મોકલ્યા. પોતાના ઘરે આવેલા તે બે સાધુઓને જોઈને વંદન કરીને માણિભદ્ર વિનયપૂર્વક તેમને આવવાનું કારણ પૂછ્યું. સાધુઓએ કહ્યું: ઘન સાર્થવાહનું વસંતપુર તરફ જવાનું સાંભળીને શ્રી ધર્મઘોષસૂરિ વડે મોકલાયેલા અમે અહીં આવ્યા છીએ. જે તે અનુજ્ઞા આપે તે અમારા પૂજ્ય તેની સાથે જવાની ઈચ્છાવાળા છે. સાધુઓએ આ પ્રમાણે કહ્યું એટલે
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને.
તેણે કહ્યું: સાવાહની અનુજ્ઞા છે, આમ છતાં જવાના સમયે સૂરિએ આવીને જાતે જ સા વાહને કહેવું. આ પ્રમાણે કહીને અને વંદન કરીને તેણે તે એ સાધુઓને જવાની રજા આપી. તે એ સાધુઓએ ( સ્વસ્થાને ) આવીને બધું આચાર્યશ્રીને કહ્યું. સ્વધર્મમાં તત્પર સૂરિ તે સ્વીકારીને સ્વસ્થતાથી રહ્યા.
ત્યારબાદ બીજા દિવસે ધન સાથ વાહે શુભ તિથિ, કરણ, યાગ અને નક્ષત્રમાં નગરથી નજીકના સ્થાનમાં પ્રયાણ કર્યું.. ત્યાં રહેલા તેના દર્શન માટે (=તેને મળવા માટે) આવેલા અને ઘણા મુનિએથી પરિવરેલા આચાર્યને ધન સા વાહે જોયા. ઊભા થઈ ને આસન આપવું વગેરે ભક્તિપૂર્વક વન કરીને પૂછ્યું: શું આપ પણુ મારી સાથે પધારશેા ? આચાયે પણ તેને કહ્યું; જો તમે અનુજ્ઞા આપે। । અમે તમારી સાથે આવીશું. ત્યારબાદ સા વાહે રસોઈયાને બેલાવીને કહ્યું: હું ભદ્ર! આ ઉત્તમમુનિઓને જ્યારે જે કંઈ અશનાદિ જોઇએ ત્યારે તે બધું કાઈ જાતના વિચાર કર્યા વિના આપવું. આ પ્રમાણે સાંભળીને આચાયે ફ્રી પણ કહ્યું: હું સા વાહ ! આ પ્રમાણે વિચારેલ (=વિચારીને અમારા માટે કરેલ) આહાર વગેરે અમને ન ખપે. કારણ કે જે આહાર વગેરે અમારા માટે ન કરેલું હાય, ન કરાવેલું હાય અને ન અનુમાઢેલું હાય, કિંતુ ગૃહસ્થે સાધુઓને આપવાના વિચાર કર્યા વિના પેાતાના જ માટે જે આહાર વગેરે કર્યુ. હાય તે સાધુઓને પ્રાયેાગ્ય છે. એટલામાં કોઈએ ખરેખર પાકી ગયેલાં, સુગંધી અને સુંદર આમ્રફલાથી સંપૂર્ણ ભરેલા થાળનું ભેટટું ધનને અર્પણ કર્યું. આ જોઈ ને હર્ષ પામેલા સા વાહે કહ્યું; હે ભગવંત! હમણાં પ્રાયેાગ્ય આ ફળેા લઈને આપ મારા ઉપર અનુગ્રહત કરી. આચાર્યે કહ્યું: હમણાંજ આપને આ પ્રમાણે જણાવ્યુ` છે કે, ગૃહસ્થાએ આહાર વગેરે પેાતાના માટે જે અનાવ્યું હોય તે અમને ખપે. હું ભદ્રે ! કંદ, ફૂલ, મૂળ વગેરે તે જે શસ્રથી અચિત્ત ન થયુ. હાય તેને સ્પર્શી કરવા પણ અમને પે નહિ, તે પછી. ભક્ષણ કરવું કેવી રીતે કલ્પે ? તે સાંભળીને તેણે કહ્યું: અહા ! આપનું વ્રત દુષ્કર છે! અથવા શાશ્વત સુખવાળા મેાક્ષ સહેલાઈથી પામી શકાતા નથી. આ પ્રમાણે જે કે રસ્તામાં જતા આપને અમારું કામ તા થાડુંક જ પડવાનું છે, તા પણ જે કંઈ કામ હોય તે અવશ્ય કહેવુ.... આ પ્રમાણે કહીને, પ્રણામ કરીને અને પ્રશંસા કરીને એણે સૂરિને જવાની રજા આપી. સૂરિ પણ ધર્મલાભ કહીને જીવરહિત શુદ્ધ ભૂમિમાં આવ્યા. ત્યાં સ્વાધ્યાય-ધ્યાનમાં તત્પર સૂરિ આખી રાત રહીને સવારે ધન સાવાહની સાથે ગયા.
તે વખતે વધેલા ઉનાળાના કાળ ભૂમિતલને ગરમ કરતા હતા, જલસ્થાનાને સુવી નાખતા હતા, તરસને વધારતા હતા, રસવાળા પદાર્થોના નાશ કરતા હતા= બગાડી નાખતા હતા. આવા સમયે સતત પ્રયાણા કરીને જતા સાથે વિવિધ જં ગલી પશુઓથી
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૮૯
ભયકર એક વિષમ અટવીમાં આવ્યા. લાખ, અર્જુન, સરલ, તમાલ, તાડ, હિન્તાલ અને સલ્તકનાં વૃક્ષાના કારણે એમાં સૂર્યના કિરણા પ્રસરતા ન હેાવાથી સૂર્ય પણ દેખાતા ન હતા. આ દરમિયાન જાણે સમસ્ત પૃથ્વીમ’ડલને ગરમીથી તપી ગયેલું જોઇને જ તેના આશ્વાસન માટે (તેને શાંત કરવા) હેાય તેમ વર્ષાઋતુના સમય આવી ગયા. તેથી વીજળીથી ચંચલ કાંતિવાળા અને જલની ધારારૂપી ઉત્તમ શસ્ત્રથી ભયંકર વીર પુરુષ જેવા મેઘ મહાનગજનાઓથી ગ્રીષ્મના તિરસ્કાર કરવા લાગ્યા. આવા સમયે મુશ્કેલીથી જઇ શકાય તેવા માને જાણીને સાના લોકોને પૂછીને ( =કહીને ) ત્યાં રસ્તામાં જ સ્થિરતા કરી. કરિયાણું વગેરેના વિનાશના ભયથી સાના માણસે વર્ષાઋતુને વીતાવવા માટે તંબુ વગેરે કંઇક ( આશ્રય ) કરીને રહ્યા. તે સમયે સાના માણસા ઘણા હેાવાથી, રસ્તામાં ઘણા દિવસો સુધી ચાલવાનું થવાથી, ઘણું દાન કરવાથી, ધનના સઘળા ય સામાં ભાતું વગેરે ખલાસ થઈ ગયું. તેથી સાના માણસા પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યા, અને ભૂખથી પીડિત થયેલાએ કઇ, ફૂલ અને મૂળનુ ભક્ષણ કરવા લાગ્યા. તેથી માણિભદ્રે રાતે પલંગમાં રહેલા ધનને કહ્યું: હું નાથ ! સાના માણસાનું ભાતું ખલાસ થઈ ગયું છે. સાના માણસોએ હમણાં લજ્જા, પુરુષાર્થ અને મર્યાદાને મૂકીને કદ, ફૂલ અને મૂળનુ ભક્ષણ કરવા દ્વારા તાપસવ્રુત્તિના આશ્રય લીધા છે. કારણ કે ભૂખથી પીડાયેલ પ્રાણી માન મૂકી દે છે, ગૌરવના ત્યાગ કરે છે, દીનતાને પામે છે, લજજાને છેડી દે છે, નિયતાના આશ્રય લે છે, નીચતાનુ આલંબન લે છે, પત્ની, બંધુ, મિત્ર અને પુત્રો ઉપર પણ વિવિધ અપકારો કરે છે, ભૂખથી પીડાયેલ પ્રાણી નિંદિત પણ શું શું નથી કરતા ? આ સાંભળીને ધન ક્ષણવાર ચિંતાથી ઘેરાઈ ગયા. ત્યારબાદ જાણે ઇર્ષ્યાથી હાય તેમ, તેની નિદ્રાએ ચિંતાને દૂર કરી.
આ દરમિયાન રાત્રિના છેલ્લા પહેારમાં અશ્વશાલાના રક્ષક ધન સા વાહને ઉદ્દેશીને એક આર્યા ખેલ્યાઃ સારા સ્વામી વિશ્વમસ્થિતિને પામવા છતાં સ્વીકારેલાનું પાલન કરે છે. અથવા ચંદ્ર ખંડિત થવા છતાં કુમુદ્દોને (=ચંદ્રવિકાશી કમળાને) વિકસિત કરે છે. આ આર્યાને સાંભળીને સા વાહે નિદ્રા છેાડીને વિચાયું: ખરેખર! આણે હમણાં પ્રશંસાના બહાને મને ઠપકો આપ્યા છે. આથી આ સામાં કાણુ બહુ દુઃખથી પીડિત છે ? એમ વિચારતા તેને સહસા સૂરિ વગેરે સાધુએ યાદ આવ્યા. હા ! હા! આટલા કાળ સુધી મહાવ્રતધારી તેમની સેવા વગેરે તા દૂર રહ્યું, તુ તેમનું નામ પણ મેં લીધું નથી. કદ અને ફૂલ વગેરે તે તેઓને અભક્ષ્ય છે. આથી તે મહામુનિએ અત્યંત દુઃખી છે એમ હું કલ્પના કરું છું. અહાહા ! પ્રમાદરૂપી મદિરાની ભયંકરતા માણસને ૧. વીરપુરુષના પક્ષમાં ધારા એટલે શસ્ત્રની ધાર
૧૨
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
સદા કુર્ણિતાઓમાં પ્રેરે છે અને સારા વિષયની બુદ્ધિવાળા ચૈતન્યને હરી લે છે. તેથી હવે પણ સવારે તેમની પાસે જઇને તેમની સેવા કરું. ધન આમ વિચારી રહ્યો હતા તેટલામાં પહેરીગરે આર્યા આ પ્રમાણે કહીઃ આ સંસારમાં ભાગ્ય નહિ ઇચ્છતું હાવા છતાં મનુષ્ય તે કોઈની પણ સાથે મેળાપને પામે છે, જેના કારણે તે મનુષ્ય સુખના સમૂહમાં પડે છે, અર્થાત્ ઘણા સુખને પામે છે. બાલાતી આ આર્યોને સાંભળીને ધન પણ ચિત્તથી તુષ્ટ થયા. કારણકે આ આર્યાથી (મને થયેલા) મુનિના સંગ મારા સુખને લાવનાર છે એમ સૂચન કર્યું` છે. આ અવસરે કાલિનવેદકે (=સમય જણાવનારે ) કહ્યું: ભુવનના વિસ્તારને અલંકૃત કરનાર અને રાત્રિના અંત કરનાર આ સૂર્ય જાણે સમાન ગુણભાવથી આપને મિત્રતા બતાવવા માટે હેાય તેમ, ઉદય પામ્યા છે.
ત્યારબાદ ઉઠીને સવારનાં કાર્યાં કરીને સા`વાહ ઘણા લોકોની સાથે સૂરિની પાસે ગયા. ત્યાં ગયેલા તેણે કરુણાના નિવાસ, ધૈર્યના નિધાન, નીતિના મંદિર, ચાર પ્રકારની બુદ્ધિના ઘર, સાધુધર્મના આધાર, સંતોષરૂપી અમૃતના સમુદ્ર, ક્રોધરૂપી ઉદ્ધૃત અગ્નિ માટે પાણીવાળા વાદળસમાન અને મુનિએથી પરિવરેલા શ્રી ધર્મ ધાષસૂરિને જોયા. અત્યંત આનંદ પામેલા અને પેાતાને કૃતાર્થ માનનારા સાવાહે મુનિઓ સહિત આચાર્યને ભક્તિથી વંદન કર્યું". સૂરિએ ભવતુ મૂલ એવા કર્મસમૂહ રૂપ પ તને ભેદવા વાગ્નિ સમાન ધર્મલાભ રૂપ વચનથી આદરપૂર્વક મેટા અવાજે એને અભિનંદન આપ્યા. પછી બેસીને ધને કહ્યુંઃ હે નાથ ! પુણ્ય રહિત માણસના ઘરમાં પવૃક્ષ ઉગતા નથી, અથવા ધનવૃષ્ટિ થતી નથી. કારણ કે સંસારરૂપ સમુદ્રને પાર પામવા વહાણુ સમાન, તૃણ–મણિ, માટી–સુવર્ણ અને શત્રુ–મિત્ર વિષે સમાન ભાવવાળા, સત્યધના ઉપદેશક અને સુગુરુ એવા આપને પામીને પણ આપનું અમૃતસમાન વચન ન સાંભળ્યું, આપના ચરણકમલની જગતમાં પ્રશંસનીય એવી સેવા ન કરી, આપની કોઈ સ્થળે ચિંતા ન કરી. માટે હે નાથ ! આપ મારા આ પ્રમાદાચરણની ક્ષમા આપે. ધને આ પ્રમાણે કહ્યું એટલે ઉચિતને જાણનારા સૂરિએ તેને કહ્યું: હું સાવાહ! સંતાપ ન કરો. કારણ કે ક્રૂર પ્રાણીએથી અમારું રક્ષણ કરતા તમાએ અહીં અમારું બધું જ કર્યું" છે. આહાર વગેરે બધુ દેશાદિની યેાગ્યતા પ્રમાણે યથાસંભવ તારા સાના લેાકા પાસેથી અમને મળે છે. ત્યારબાદ ધને કહ્યું: હે નાથ ! ઘણા પણ કહેલા આ વચનાથી સ્થાપના શું ? અર્થાત્ મને સંતેાષ પમાડનારાં વચનો આપ ઘણાં કહેશે તે પણ મને સાષ નહિ થાય. આ પ્રમાદાચરણથી હું ખરેખર લજજા પામ્યા છું. તેથી મારા ઉપર અનુગ્રહ કરીને એ ૧. અહીં પરી વાડના ( સિ.હે. ૨/૨/૧૦૮) એ સૂત્રથી સતી સપ્તમીના અમાં છઠ્ઠી વિભક્તિ થઈ છે.
૨. જેમ સૂર્યાં ભુવનના અલંકૃત કરનાર છે, સૂર્ય જેમ અંત કરનાર છે. આ સિવાય
વિસ્તારને અલંકૃત કરનાર છે, તેમ ધન પણ ભુવનના વિસ્તારને દાષાના ( = રાત્રિના ) અંત કરનાર છે તેમ ધન શેઠ પણ દોષના ખીન્ન પણ પ્રતાપ વગેરે ગુણેા બંનેમાં સમાન છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ મુનિઓને મોકલે, જેથી હું તેમને પ્રાગ્ય કંઈક આપુ=વહોરવું. તેના ચઢતા ભાવને જાણીને ગુરુએ પણ તેને કહ્યું હે સુંદર ! એ પ્રમાણે કરું છું. પણ સાધુઓને જે ખપી શકે તે આપ જાણે જ છે. તેણે પણ જવાબ આપ્યઃ હે નાથ ! હું જાણું છું. હે પ્રભુ! સાધુઓને જે અયોગ્ય છે તે નહિ જ આપીશ. ત્યારબાદ આચાર્યો તપસ્વી સંઘાટકને ત્યાં જવા માટે આજ્ઞા કરી. ધન પણ વંદન કરીને પોતાના નિવાસમાં ગયે.
ક્ષણવારમાં પોતાની પાછળ આવતા બે સાધુઓને જોઈને ધન તે વખતે સાધુએને યોગ્ય અશન વગેરેનું નિરીક્ષણ કરવા લાગે. ભવિતવ્યતાના કારણે બીજું કંઈ ન દેખાયું એટલે થીજેલું ઘી લઈને સાધુઓની પાસે તે આવ્યું. તેણે સાધુઓને કહ્યું જે આ આપને કપે તે મારા ઉપર અનુગ્રહ કરે અને મને સંતોષ પમાડે. આ અમને કલ્પ છે એમ કહીને મુનિઓએ પાત્ર નીચે મૂક્યું. તેથી વધતા શુભ અધ્યવસાયની શ્રેણિવાળા, દાનભાવથી ઉત્તમ ચિત્તવાળા, પોતાના જન્મ, જીવન અને ધનને કૃતાર્થ માનતા, અને પરમ આનંદથી રોમાંચવાળા તેણે મુનિઓને થી ત્યાં સુધી વહરાવ્યું કે, પાત્ર ભરાઈ ગયું છે એમ કહીને મુનિઓએ પાત્રને ઢાંકી દીધું. ત્યારબાદ ભાવપૂર્વક મુનિઓને વંદન કરીને જવાની અનુજ્ઞા આપી. મુનિઓ ધર્મલાભ આપીને જેવી રીતે આવ્યા હતા તેવી રીતે ગયા. સાર્થવાહે ભાવપૂર્વક ઉત્તમદાનના પ્રભાવથી ભવ્યત્વના પરિપાકનું કારણ અને અપાર ભવરૂપ સમુદ્રના કિનારે પહોંચાડનાર બોધિબીજ એકઠું કર્યું, અર્થાત સમ્યક્ત્વનું બીજ પ્રાપ્ત કર્યું. તેણે સમ્યક્ત્વનું બીજ પામીને દેવ-મનુષ્યના ભામાં મોક્ષસુખતુલ્ય સુખસમૂહ ઉત્પન્ન કર્યો, અને સંસારરૂપ મહાસમુદ્રનો મુક્તિરૂપી કિનારે નજીકમાં કર્યો. તે જીવે ત્યારબાદ ઉત્તરોત્તર ગુણના ક્રમે તીર્થકર નામકર્મનું ઉપાર્જન કર્યું. ધનસાર્થવાહના ભવથી તેરમા ભવે તીર્થકર નામકર્મને અનુભવને તે જીવ મેક્ષને પામ્ય. ધન સાર્થવાહના તેર ભવોને સૂચવનારી નિર્યુક્તિ ગાથા આ છે –
–રમિgણ–રમુજનગર-બજિયા-ક્રૂરલંઘ-છfમદુ . ઢસોશ્ન-વિજ્ઞ– શય- ૨ - ૨૨ - ૨૨૩મે
ધન સાર્થવાહ, યુગલિક, દેવ, મહાબલ રાજા, લલિતાંગદેવ, વાજંઘરાજા, યુગલિક, પહેલો દેવક, (છવાનંદ નામનો) વૈદ્ય, અચુત દેવલેક, ચક્રવર્તી, સર્વાર્થસિદ્ધ, અને ઋષભદેવ- એ તેર ભવો પહેલા તીર્થકરના છે.
૧. સમ્યફત્વ, દેશવિરતિ, સર્વવિરતિ એ ગુણના ક્રમે. આદિનાથ ભગવાનનો જીવ પહેલાં સમ્યકત્વ પામ્યો, પછી દેશવિરતિ પામ્યો, પછી સર્વવિરતિ પામ્યો, અને પછી તીર્થકર નામકર્મનું ઉપાર્જન કર્યું છે. આથી અહીં “ગુણના ક્રમે” એમ કહ્યું છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને જે આ પ્રમાણે તેને માત્ર સમ્યત્વના બીજની પણ પ્રાપ્તિ થતાં તેવી ફલપરંપરા પ્રાપ્ત થઈ તો સાક્ષાત્ સભ્યત્વની પ્રાપ્તિ થતાં આ જગતમાં તે શું છે કે જે ન થાય? સમ્યફવથી થતા લાભો આ પ્રમાણે છે- મનુષ્યોને થતે શુદ્ધ સમ્યત્વને લાભ સમતાસુખનું નિધાન છે, સંવેગનું (=મોક્ષાભિલાષનું ધામ છે, ભવસુખ પ્રત્યે વિમુખતાને (=વૈરાગ્યને) વધારવામાં સદ્દવિવેક છે, નર, નરક અને પશુભના નાશને હેતુ છે, અને મોક્ષસુખરૂપી વૃક્ષનું મૂળ છે. કહ્યું છે કે
અમેરુના જેવું નિશ્ચલ, શ કાદિષોથી રહિત અને વિશુદ્ધ એવું ફક્ત સમ્યકત્વ જે મનુષ્યના હૃદયમાં રહી જાય તેને તિર્યંચ અને નરકગતિમાં ભય ન હેય. અહીં પ્રસ્તુત વિષયમાં ઉપયોગી થોડુંક આ ચરિત્ર કહ્યું, બાકીનો ચરિત્રવિસ્તાર શ્રી ઋષભદેવની કથામાંથી જાણી લે. [૧૬]
સમ્મહત્વનું પાંચમા ગુણદ્વારનું વ્યાખ્યાન કર્યું. હવે કમથી આવેલા છઠ્ઠા યતનાદ્વારને કહે છે –
लोइयतित्थे उण हाणदाणपेसवणपिंडहुणणाई ।
संकंतुवरागाइसु, लोइयतवकरणमिचाई ॥ १७ ॥ ગાથાથ-લૌકિક તીર્થમાં સંક્રાંતિ અને ઉપરાગ વગેરે પ્રસંગે સ્નાન, દાન, પ્રેષણ, પિંડ, હવન વગેરે ન કરવું જોઈએ, તથા વત્સદ્વાદશીના દિવસે અગ્નિથી પકાવેલું હોય તેવું ભેજન ન કરવું વગેરે લૌકિક તપ ન કરવો.
અથવા આ ગાથાનો ગાથાના બીજા અને ત્રીજા ચરણના અલગ સંબંધની વિવક્ષાથી બીજી રીતે અર્થ આ પ્રમાણે છે– લૌકિક તીર્થમાં સ્નાન, દાન, પ્રેષણ, પિંડ, હવન વગેરે ન કરવું, સંક્રાંતિ, ઉપરાગ વગેરે પ્રસંગે મિથ્યાષ્ટિ માણસે તિલદાન વગેરે કરે છે તે ન કરવું. વત્સ દ્વાદશી વગેરેમાં અગ્નિથી પકાવેલું ન હોય તેવું ભજન કરવું વગેરે લૌકિક તપ ન કરવો.
આ (બીજા અર્થમાં જણાવેલ) અભિપ્રાય મૂલ ટીકામાં જણાય છે. કારણ કે દુર્દુ એ સ્થળે રારિ શબ્દથી સૂતક વગેરેનું ગ્રહણ કર્યું છે. (જે બીજા અને ત્રીજા ચરણના સંબંધની અલગ વિવેક્ષા ન હોય તે સૂતક વગેરેનું ગ્રહણ વ્યર્થ બને.)
ટીકાથ- જેનાથી તરાય તે તીર્થ. અહીં નદી વગેરેને સમભાગ રૂપ દ્રવ્યતીર્થ સમજવું, ભાવતીર્થ નહિ. આથી જ મૂળગાથામાં લૌકિકતીર્થ એમ કહ્યું છે.
મૂળગાથામાં પુનઃ શબ્દ વિશેષ અર્થ માટે છે. તે આ પ્રમાણે –ગંગાનદીના કાંઠે આવેલ કુશાવર્ત અને કનખલ વગેરે લૌકિકતીર્થમાં ધર્માર્થીએ ધર્મ નિમિત્તે સ્નાન વગેરે ન કરવું જોઈએ. (અહીં ધર્મ નિમિત્તે ન કરવું એ વિશેષ અર્થ છે.)
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
સ્નાન=શરીરની શુદ્ધિ કરવી. દાન=ભ્રાહ્મણેાને ( ધન વગેરે) આપવું. પ્રેષણ=હાડકાં વગેરે ( ગંગાનદી વગેરે સ્થળે) મેઝલવું. પિંડ=મૃત્યુ પામેલા પિતા આદિના નિમિત્તે પિંડપાત કરવા. હવન=અગ્નિમાં ઘી આદિ નાખવું.
દુબળાતૢ' એ સ્થળે રહેલા ૢિ શબ્દથી વિશિષ્ટ ચાગનાં અનુષ્કાના અને અનુછાનનાં સ્થાનેા વગેરે સમજવું. ‘પાડ્યુ ’ એ સ્થળે રહેલા બ્રર્િ શબ્દથી વ્યતિપાત ( = જ્યેાતિશાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધ યોગ અથવા પડતી ) વગેરે સમજવું. ‘મિદર્ફે 'એ . સ્થળે રહેલા ર્િ શબ્દથી નીચે મુજબ સમજવું.
,
66
6
૯૩
સમ્યક્ત્વના સ્વીકાર કરનારને અન્યદર્શીનીઓનાં મદિરાને અને દેવાને વંદન અને સ્તુતિપૂર્વક પ્રણામ કરવાનુ કલ્પે નહિ.(૧) ધર્મમુદ્ધિથી અગ્નિ સળગાવવા-દવદાન કરવુ, મૃતનાં હાડકાં નદીમાં પધારાવવાં, બીજાને અગ્નિ આપવા, અનાથાશ્રમેા બાંધવાં, તળાવ ખાદાવવાં, પરમે -બાંધવી, પિપળાના વૃક્ષને પાણી સિંચવું, અસંયમીઓને ( = લૌકિક ગુરુઆને) વસ્ત્રો, ફળા વગેરેનુ... અને ગાયનુ દાન કરવું એ ન પે.” (૨)
આ બધું અને અન્ય ગ્રંથેામાં આવું બીજું પણ કહ્યું હોય તે બધુંય ગૌરવલાઘવના (અધિક–એછા લાભના) વિચાર કરીને, અર્થાત્ (મિથ્યાત્વમાં) સ્થિર કરવાની પ્રવૃત્તિથી ખીજાઓના મિથ્યાત્વના વિષય ન બને તે રીતે વિચારીને કરવું. આ પ્રમાણે કરનારે સમ્યક્ત્વની ચતનાનું પાલન કર્યું છે. આ પ્રમાણે ગાથાના અક્ષરા છે. [૧૭] છઠ્ઠા ચેતનાદ્વારનું વ્યાખ્યાન કર્યું. હવે સમ્યક્ત્વનું સાતમું અતિચારદ્વાર કહેવામાં આવે છેઃ
एत्थ य संका कंखा, विइगिच्छा अन्नतित्थिपसंसा । परतित्थिओवसेवा, य पंच दूसंति सम्मत्तं ॥ १८ ॥
ગાથા:- સમ્યક્ત્વમાં શંકા, કાંક્ષા, વિચિકિત્સા, અન્ય તીર્થિક પ્રશંસા અને પરતીથિંકાપસેવા– આ પાંચ અતિચારો થાય છે, અને થયેલા તે અતિચારા સમ્યક્ત્વને કૃષિત કરે છે.
ટીકાર્થ:- થ ચ' એ સ્થળે 7 ના પ્રયાગ નહિ હેલા વિશેષ અર્થાના સંગ્રહ માટે છે. વિશેષ અર્થ આ પ્રમાણે છેઃ–નિશ્ચયથી સમ્યક્ત્વ ગયે છતે અને વ્યવહારથી સમ્યક્ત્વને મલિન કયે છતે શંકા વગેરે અતિચાર થાય છે. દૂષિત કરે છે એટલે સમ્ય
ને વિકૃત કરે છે કે સમ્યક્ત્વના નાશ કરે છે.
૧. આ ગાથા ક્યા ગ્રંથની છે તે જાણી શકાયું નથી. અટકળે એનેા અથ લખ્યો છે. આથી અલખવામાં મારી ભૂલ પણ હાય.
૨. કેટલાક અજ્ઞાન છવા દવદાનથી પુણ્ય થાય એવુ માનનારા હાય છે.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને શકા- શંકા એટલે અરિહંત ભગવાને બતાવેલા અત્યંત ગહન ધર્માસ્તિકાય આદિ પદાર્થોમાં મતિમંદતાથી બરોબર નિર્ણય ન કરી શકવાથી “આ આ પ્રમાણે છે. કે નહિ?” એ સંશય કરે. કહ્યું છે કે-“સંચાર સં” =સંશય કરવો એ શંકા છે. તે શંકા દેશ શંકા અને સર્વશંકા એમ બે પ્રકારે છે. કેઈ એક પદાર્થ સંબંધી શંકા એ દેશશંકા છે. જેમકે- આ આત્મા અસંખ્ય પ્રદેશવાળો છે કે પ્રદેશરહિત છે? સર્વ અસ્તિકાયમાં જ “આ આ પ્રમાણે છે કે નહિ?” એવી શંકા. સર્વશંકા છે.
કાંક્ષા - કાંક્ષા એટલે બુદ્ધ આદિ બીજાઓએ રચેલા દર્શનની ઈચ્છા. કહ્યું છે કે“વસ્થા સંસT” = અન્ય અન્ય દર્શનને સ્વીકાર કરવો = ઈચ્છા કરવી તે કાંક્ષા છે. તે પણ તે જ પ્રમાણે બે પ્રકારે છે. કોઈ એક દર્શન સંબંધી કાંક્ષા એ દેશકાંક્ષા છે. જેમકે– બૌદ્ધદર્શન સારું છે. કારણ કે એમાં ચિત્તનો ઉપદેશ આપવામાં આવ્યું છે. ચિત્તય મુક્તિનો મુખ્ય ઉપાય છે. કપિલ, કણદ, અક્ષપાદ વગેરે બધાં જ દર્શને અહિંસાનો ઉપદેશ આપતા હોવાથી અને આ લોકમાં અત્યંત કલેશનાશનો ઉપદેશ આપતા હોવાથી સારાં છે એ પ્રમાણે સર્વદર્શનની ઇરછા સર્વકાંક્ષા છે.
વિચિકિત્સા – વિચિકિત્સા એટલે યુક્તિ અને આગમથી પદાર્થો સિદ્ધ થયે છતે ફલ પ્રત્યે સંદેહ, અર્થાત્ પદાર્થોમાં શંકા ન હોય, પણ ફળમાં સંદેહ હોય એ વિચિ-- કિત્સા છે. જેમકે– રેતીકણના કેળિયા (ચાવવા) સમાન તપના આ મહાન કષ્ટનું ફળ ભવિષ્યમાં મને મળશે કે નહિ ? કારણકે ખેડૂત વગેરેની ક્રિયા ફળવાળી અને નિષ્ફળ એમ બંને પ્રકારની દેખાય છે. કહ્યું છે કે- “સંતૃમિ વિવિવિછી રિઝ 7 મે માં અદ્રો’ =“યુક્તિ અને આરામથી પદાર્થ સિદ્ધ થવા છતાં આ મારો અર્થ (=આ મારું કાર્ય સિદ્ધ થશે કે નહિ એવી શંકા એ વિચિકિત્સા અતિચાર છે.”
આ (=વિચિકિત્સા ) શંકા જ છે, એવી શંકા ન કરવી. કારણ કે શંકા સર્વ કે અમુક કઈ પદાર્થ સંબંધી છે, અને તે શંકાનો વિષય દ્રવ્ય અને ગુણ છે, જ્યારે વિચિકિત્સાનો વિષય ક્રિયા જ છે. અથવા મૂળમાં વિશિષ્ટ પદના સ્થાને વિરપુર પદ સમજ. વિરમુછી પદની સંસ્કૃત છાયા વિનુગુણા થાય. વિદ્વાન એટલે ભવનું સ્વરૂપ જાણ્યું હોવાથી સર્વસંગના ત્યાગી સાધુઓ. તેમની જુગુપ્સા એટલે નિંદા કરવી. જેમકે– આ સાધુઓ સ્નાન નહિ કરવાથી પરસેવાના પાણીથી એકઠા થયેલા ઘણા. મલની દુર્ગધથી યુક્ત શરીરવાળા છે, અથવા પ્રાસુક પાણીથી શરીરનું પ્રક્ષાલન કરે તે તેમને શે દેષ લાગે?
અન્યતીર્થિક પ્રશંસા- સર્વજ્ઞપ્રણીત તીર્થમાં રહેલાઓથી અન્ય બદ્ધ વગેરે તીર્થિકોની પ્રશંસા કરવી. જેમકે- આ બૌદ્ધો વગેરે દયાળુ હોવાથી પુણ્યશાળી છે. કહ્યું
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૫
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ છે કે- “પરપાવંટvહંસા સ મિદ્ વળવાળો ૩ =બૌદ્ધ વગેરેની પ્રશંસા કરવી એ અહીં પરતીર્થિક પ્રશંસા છે.
પરતીર્થિકેપસેવાઃ- બદ્ધ વગેરે જ પરતીર્થિક છે. તેમની ઉપસેવા–ઉપાસના કરવી, એટલે કે તેમની પાસે જવું, તેમની વાણી સાંભળવી, તેમની પાસે રહેવું વગેરે રીતે તેમનો પરિચય કરવો. આથી જ “TTEસત્ત' એ સ્થળે રહેલા સંસ્તવ શબ્દનો અન્ય ગ્રંથોમાં પરિચય અર્થ કર્યો છે. કહ્યું છે કે “તે િસંg પરિચો વો સ સંથવો હોર્ નાચવો” =પરતીર્થિકોનો જે પરિચય કરવામાં આવે તેને અહીં સંસ્તવ જાણવે. ચિત્તની મલિનતા, જિનપ્રત્યે અવિશ્વાસ વગેરે કારણોથી શંકા વગેરે સમ્યકત્વના અતિચારો છે.
અહીં મૂળગાથામાં શંકા વગેરે પદે વિષે દષ્ટાંત ન લીધા હોવા છતાં વિસ્તારથી જાણનારા (=જાણવાની ઈચ્છાવાળા) શિષ્યોના અનુગ્રહ માટે મૂલટીકામાં દષ્ટાંતેનું સૂચન કર્યું છે. તે દષ્ટાંતો સુખપૂર્વક જાણી શકાય એ માટે વિસ્તારથી જ અહીં લખવામાં આવે છે. તેમાં શંકા વિષે જ્ઞાતાધર્મકથા સૂત્રમાં પ્રસિદ્ધ મોરના ઈંડાને ગ્રહણ કરનાર સાર્થવાહપુત્રોનું દૃષ્ટાંત કહેવામાં આવે છે.
સાર્થવાહપુત્રોનું દષ્ટાંત આ જ જેબૂદ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રના અલંકારભૂત ચંપા નામની નગરી હતી. તેના ઈશાન ખૂણામાં સુભૂમિભાગ નામનું ઉદ્યાન હતું. તેમાં સુગંધી અને શીતલ છાયાવાળા વિવિધ (નાના) બગીચાઓ હતા. તેમાં સર્વ ઋતુઓનાં પુષ્પ અને ફળે થતાં હતાં. તેના એક વિભાગમાં રહેલા 'માલુકાકક્ષમાં ( માલુકા નામની લતાવાળા વનપ્રદેશમાં) રહેનારી એક મેરલી હતી. એકવાર તે મેરલીએ શાલવૃક્ષ ઉપર રહેલી લતાઓ ઉપર સ્વકાલકમથી પુષ્ટ બનેલાં, ડાઘવિનાનાં, અખંડ અને વેત બે ઇંડાં મૂક્યાં. આ તરફ તે જ ચંપાનગરીમાં જિનદત્ત અને સાગરદત્ત નામના બે સાર્થવાહ પુત્રો હતા. તે (બાલ્યાવસ્થામાં) ધૂળમાં સાથે રમ્યા હતા અને પરસ્પર મિત્ર બન્યા હતા.
તે બંને એકવાર ઉદ્યાનની શેભાને અનુભવવા (=જેવા) માટે ચાર પ્રકારને આહાર, ધૂપ, પુષ્પ અને સુગંધી પદાર્થો વગેરે લઈને દેવદત્તા વેશ્યાની સાથે સુભૂમિભાગ ઉદ્યાનમાં આવ્યા. ત્યાં તેમણે વાવડીઓમાં વિવિધ જલક્રીડા કરી. પછી કામગની લાલસાવાળા તે બંને ઘણા સમય સુધી વેશ્યાની સાથે રહ્યા. પછી તે જ ઉદ્યાનના સુંદર અધિક સુંદર પ્રદેશને જોતાં જોતાં તે જ માલુકાકક્ષમાં આવ્યા. તેથી તે મેરલી તે બેને જોઈને ભય પામીને મોટા અવાજથી કેકારવ કરતી ત્યાંથી નીકળી
૧. માહુરા=લતા. =ઉદ્યાનને એક પ્રદેશ.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
ગઈ, અને નજીકમાં રહેલા વૃક્ષની ડાળ ઉપર બેઠી. ત્યાં બેસીને તે સાવાહપુત્રોને અને માલુકાકક્ષને જોતી રહી. સા વાહપુત્રોએ મેારલીને તેવી સ્થિતિવાળી જોઇને પરસ્પર મંત્રણા કરી કે, આપણને માત્ર આવેલા જ જોઈને આ મારલી જાણે છેદાણી હોય તેમ તેમ અતિદુઃખી થઈ ગઈ. એટલું જ નહિ, પણ માલુકાકક્ષમાંથી નીકળીને ભયથી વ્યાકુળ દિવાળી તે આપણને અને માલુકાકક્ષને જોયા કરે છે. એટલે આમાં કંઈ કારણ હાવુ જોઈએ. આથી આપણે કક્ષની અંદર જોઈએ કે આમાં શું કારણ છે? આ પ્રમાણે વિચારણા કરીને કક્ષની અંદર બધી તરફ જોયું તે તે બે ઇંડાં જોયાં. તે બે ઇંડાને. લઈને પોતાના ઘરે આવ્યા. આ બે ઇંડાઓમાંથી બે મયૂર થશે એટલે આપણને રમત-ગમત માટે થશે એવી બુદ્ધિથી તેમણે પાતપાતાના સેવકને એક એક ઇંડું રક્ષણ કરવા આપ્યું. તે એમાંથી સાગરદત્તે પાતે લીધેલા ઇંડામાં શંકા કરી કે આમાંથી મેારનુ ખર્ચો થશે કે નહિ? શંકાવાળા તે સદા ઇંડા પાસે આવીને ઇંડાને ફેરવવું વગેરે અનેક રીતે ઇંડાની તપાસ કરતા હતા. આનાથી ઇંડાને પીડા થતી હતી. અંદરના ગની પરીક્ષા માટે ઇંડાને કાન પાસે લાવીને અનેક રીતે ખખડાવતા હતા—હલાવતા હતા. આ પ્રમાણે દિવસે જતાં પ્રતિકૂળચેષ્ટાના કારણે ઇંડું સુકાઈ ગયું. ઇંડાને સુકાયેલું જોઈને તે ખિન્ન બન્યા અને મેં ઇંડાને આ રીતે ફેરવવા વગેરેથી કષ્ટ કેમ પહોંચાડયું ? એમ પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યા.
જિનદત્ત તા એ વિષે શકાથી રહિત જ હતા. તેણે ફેરવવું વગેરે કંઇ પણ ન કર્યું". ફ્ક્ત વિધિથી તેનું રક્ષણ જ કર્યું . એકવાર તેણે પેાતાના કાલક્રમથી ઇંડામાંથી મારનુ' ખચ્ચું થયેલું જોયું. આનંદિત બનેલા તેણે મયૂરાષકને ખાલાવ્યા. સન્માન-પૂર્વક મયૂરપાષકને તેણે કહ્યું: આ મારનું બચ્ચું' વિશિષ્ટ પ્રાયેાગ્ય દ્રવ્યાના પાષણથી જલદી જ અત્યંત પુષ્ટ અને અને વિશિષ્ટ નૃત્યકલાને શીખે તેમ કર. મયૂરાષકે પણ. તેનું વચન માનીને મારના બચ્ચાને લીધું. પછી તેને પેાતાના ઘરે લઇ ગયા. અનેક દ્રવ્યેાના ઉપચારથી=અનેક દ્રવ્યા ખવડાવીને, તેનું પાષણ કરવાનું શરૂ કર્યું... વિવિધ રીતે નૃત્યલીલાનું શિક્ષણ ત્યાં સુધી આપ્યુ કે તે બાલ્યાવસ્થાના ત્યાગ કરીને પરિપૂર્ણ માન–પ્રમાણવાળા અન્યા અને વિચિત્ર મહાન કલાસમૂહથી યુક્ત બનીને એકતાલથી જ અનેક પ્રકારનું નૃત્ય કરનારા થયા. તે રીતે લીધેલી (=શીખેલી ) કલાઓના સમૂહથી શાભતા મયૂરને જોઈને મયૂરાષક તેને જિનદત્ત પાસે લઇ ગયા અને તેને આપી દીધા. મારને નૃત્યકળામાં કુશળ અનેલા જોઇને જિનદત્ત અત્યંત આનંદ પામ્યા. હના અતિરેકથી પ્રગટેલા રામાંચરૂપ વસ્ત્રથી તેનું શરીર ઢંકાઇ ગયું. તેણે મયૂરાષકને તેનું મન ખુશ થાય તેટલું ઇનામ આપ્યુ. પાતાના મારનુ રક્ષણ કર્યું. તેણે માર ૧. મેારને પાળી-પાષીને મેાટા કરે તથા નૃત્યકળા વગેરે શિખવે તે મયૂરપાષક કહેવાય.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ પાસે સ્થાને સ્થાને નવી નવી નૃત્ય લીલા કરાવીને લોકોને વિનોદ પમાડ્યો, અને એના કારણે ચંપાનગરીના બધા લેકેના હૃદયને તેણે હરી લીધું.
આ પ્રમાણે શંકાથી નુકશાન થાય છે અને શંકાના અભાવથી લાભ થાય છે એમ વિચારીને (જિક્ત સઘળા) પદાર્થોમાં શંકાનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. કહ્યું છે કે“જિનેશ્વરએ કહેલા પરમાર્થથી સત્ય એવા પદાર્થોમાં બુદ્ધિમાન પુરુષે સદેહ નહિ કરવો જોઈએ. કારણ કે સંદેહ અનર્થનું કારણ છે, અને સંદેહનો અભાવ લાભનું કારણ છે. જે કાર્યમાં સંદેહ કે શ્રદ્ધા જે હોય તે પ્રમાણે તે કાર્ય થાય છે. આ વિષે ઈડાને ગ્રહણ કરનાર બે શ્રેષ્ઠિપુત્રોનું દૃષ્ટાંત છે.” (જ્ઞાતાધર્મકથા આગમ)
કાંક્ષાદેષ વિષે રાજાનું દૃષ્ટાંત કુશસ્થલ નામના નગરમાં કુશવજ રાજા હતા. તેને તીક્ષણ બુદ્ધિવાળો એક મંત્રી હતે. એકવાર કેઈ પુરુષ રાજાને વિપરીતશિક્ષાવાળા બે અશ્વો ભેટ આપવા લાવ્યા. આ અશ્વો વિપરીતશિક્ષાવાળા છે એમ તેણે કહ્યું નહિ. તેથી રાજા અને મંત્રી કૌતુકથી તેના ઉપર બેસીને અશ્વોને ચલાવવા માટે નીકળ્યા. તે બંનેએ થોડા દૂર ગયા પછી અશ્વોને ઊભા રાખવા લગામ ખેંચી. પણ જેમ જેમ લગામ ખેંચતા ગયા તેમ તેમ અશ્વો ઊભા રહેવાના બદલે વધારે દેડવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે લગામ ખેંચવાથી વધારે દોડતા અશ્વોએ જંગલમાં પ્રવેશ કર્યો. પછી કંટાળી ગયેલા તે બંનેએ લગામને મૂકી દીધી. લગામ મૂક્તાં જ ઘેડા ઊભા રહી ગયા. પછી તે બંનેએ ઘોડા ઉપરથી ઉતરીને તરત પલાણને છોડયું. પલાણને છોડતાંજ બંને ઘોડાઓ ભૂમિ ઉપર પડી ગયા. ભૂખ અને તરસથી પીડાતા રાજા અને મંત્રીએ પાણીની શોધ માટે દિશાઓમાં નજર કરતાં બગલાઓ જોયા. તે તરફ ચાલતાં નિર્મલ પાણીથી ભરેલું સરોવર મળ્યું. ત્યાં સ્નાન વગેરે ક્રિયા કરીને ક્ષણવાર આરામ કર્યો. પછી નજીકનાં વૃક્ષો ઉપરથી ફળે લઈને ખાઈને પાંદડાની પથારીમાં સૂઈ ગયા. બીજા દિવસે ઉઠીને ત્યાંથી પોતાના નગર તરફ ચાલ્યા. રસ્તામાં અશ્વના પગલા અનુસાર આવેલા સૈનિકના માણસો મળ્યા. તે માણસે તેમને કેટલાક દિવસમાં પિતાના નગરમાં લઈ ગયા. પછી ભૂખથી પીડાતા રાજાએ બધીજ જાતને આહાર તૈયાર કરાવીને મનમાં નાટકનું દૃષ્ટાંત યાદ કરીને આકંઠ ખાધું. તેથી તીવ્ર તરસ લાગી. શરીરમાં દાહ થયે. શૂલની પીડા થઈ. તેથી નજીકમાં રહેલા
૧. જેમ નાટકમાં શૃંગાર વગેરે બધા રસો હોવા જોઈએ, તેમ મારે બધા રસોવાળા આહારનું ભોજન કરવું એમ વિચારીને આકંઠ ખાધું. અથવા, જેવી રીતે નાટકમાં બેઠેલા નિર્બળ માણસોને ખસેડીને બલવાન માણસો બેસી જાય છે, તેમ રાજાએ બીજું તુરછ ભોજન ખસેડીને મિષ્ટાન્નની જગ્યા કરીને આકંઠ ખાધું. (શ્રા. પ્ર. ગા. ૯૩, સ. સપ્તતિકા ગા. ૩૦) ૧૩
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને માણસેએ તેની શાંતિ માટે અગ્નિને શેક વગેરે ઉપાય કરવાં છતાં નિરુપમ દોષની વૃદ્ધિ થવાથી તેનું આયુષ્ય પૂર્ણ થયું. તે આકાંક્ષા દેષથી આ લેકનાં સુખનું પાત્ર ન બન્ય. મંત્રીએ તે સુવૈદ્યના ઉપદેશથી વમન અને વિરેચન વગેરે કરીને કાયશુદ્ધિ કરી, પછી તે કાળને અનુરૂપ આહાર વગેરે મેળવીને કેમે કરીને શરીરને પુષ્ટ કર્યું. આકાંક્ષાથી વિમુક્ત આશયવાળે તે સર્વ સુખની પરંપરાનું પાત્ર બન્યું. એ પ્રમાણે ધર્મના વિષયમાં અન્ય અન્ય દર્શનની આકાંક્ષા કરનાર જીવ ધર્મથી સાધ્ય સુદેવગતિ વગેરે સુખને પામતો નથી, ઉલટું, મિથ્યાત્વને પામેલે તે નરકગતિ આદિ ભવપરંપરાને પામે છે. આથી આકાંક્ષા પણ ન કરવી જોઈએ.
વિચિકિત્સા વગેરે અતિચારોમાં જેવાં જોયાં છે તેવાં જ દષ્ટાંતે બતાવવામાં આવે છે, અર્થાત્ બીજા ગ્રંથમાં જે રીતે જોવામાં આવ્યા છે તે જ પ્રમાણે અક્ષરશઃ અહીં બતાવવામાં આવે છે. તેમાં ચિકિત્સામાં દષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે – શ્રાવસ્તીનગરીમાં જિનદત્ત નામનો શ્રાવક હતે. તે જીવ–અજીવ અને પુણ્ય-પાપના જ્ઞાનવાળા હતા, શ્રાવકનાં બાર વ્રતોને ધારણ કરતો હતો, અને આકાશમાં ચાલવાની શક્તિવાળે હતે. એકવાર તે નંદીશ્વરદ્વીપમાં જિનમહોત્સવ જેવા માટે ગયે. ત્યાં જિનપૂજાને જે તે દેવોની (=દેવશરીરની) સુગંધથી વાસિત છે. યાત્રા અને મહોત્સવ પૂર્ણ થયા બાદ તે પોતાના નગરમાં આવ્યું. ત્યાં તેને મહેશ્વરદત્ત નામને મિત્ર રહેતું હતું. તે મિત્રને મળે. તે મિત્રે તેને પૂછ્યું. આજે તારા શરીરમાં દેવલોકના જેવી અપૂર્વ આવી, સુગંધ કેમ છે? તેણે કહ્યું હું નંદીશ્વર દ્વીપમાં જિનપૂજાને જોવા માટે ગયા હતા, ત્યાં દેવોની આ સુગંધથી વાસિત થયો છું. મહેશ્વરદત્તે પૂછયું તું ત્યાં કેવી રીતે ગયો? જિનદત્તે કહ્યું આકાશગામિની વિદ્યાથી. મહેશ્વરદત્તે કહ્યું અને તે વિદ્યા આપ, મારા ઉપર મહેરબાની કર, જેથી હું પણ આકાશથી જઈ શકું. શ્રાવકે કહ્યું: આપું છું, પણ તે વિદ્યા દુસાધ્ય છે. તેણે કહ્યું હું સાધીશ. આથી શ્રાવકે તેને વિદ્યા સાધવાને ઉપાય કહ્યો. તે આ પ્રમાણે – કૃષ્ણ પક્ષની ચૌદશે (રાતે) સ્મશાનમાં જઈને ચાર પાયાવાળું (=દરડાવાળું) સીકું કરીને વૃક્ષ ઉપર બાંધવું. નીચે અંગારાથી ભરેલી ખાઈ કરવી. પછી સિકા ઉપર ચડીને ૧૦૮ વાર મંત્રજાપ કરો. પછી સિકાનો એક પાયો છે. આ પ્રમાણે મંત્ર જાપ કરીને (ક્રમશઃ) બધા પાયા છેદવા. પછી આકાશથી જઈ શકાય. આ પ્રમાણે વિદ્યા સાધવાને વિધિ કહીને તેને મંત્ર આપ્યું. તેણે તે મંત્ર લીધે. એકવાર કાળી ચૌદશે વિદ્યા સાધવાની સામગ્રી લઈને સ્મશાનભૂમિમાં ગયે. પછી ખદિરના લાકડાની ચિતાની ઉપર વૃક્ષમાં સિકું બાંધ્યું. તેમાં રહીને ૧૦૮ વાર મંત્રજાપ કર્યો. પછી વિચાર્યું કે, આ પ્રમાણે સિકાના ચાર પાયા છેદવાના છે. પછી વિદ્યા સિદ્ધ થશે કે નહિ તે આપણે જાણતા નથી. આ પ્રમાણે વિચારીને તે નીચે ઉતરી ગયે. ફરી વિચારવા લાગ્યઃ મને શ્રાવકે આગ્રહથી
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ મંત્ર આપ્યું છે. (બીજ) ચૌદશ ઘણું દિવસે આવશે. (માટે આ વિદ્યા સાધવી જ.) તેથી ફરી પણ સિકા ઉપર ચડ્યો. નીચે ખદિરના અંગારાની ચિતા જોઈને ( ગભરાઈને ફરી) ઉતરી ગયે. આ પ્રમાણે ચડ-ઊતર કરવા લાગે.
આ દરમિયાન હોંશિયાર એક ચોરે રાજાના અંતઃપુરમાં ખાતર પાડીને રત્નની પેટી મેળવી. પેટીને લઈને નીકળી ગયે. રાજપુરુષ તેની પાછળ પડ્યા. તેથી તે તેમના ભયથી તે જ ઉદ્યાનમાં પેસી ગયે. રાજપુરુષોએ વિચાર્યુંઃ ચેર નાશી જશે અથવા મરી જશે. એથી આપણે ઉદ્યાનને ઘેરીને રહીએ. પછી સવારે તેને પકડી લઈશું. તે પણ રાજપુરુષને ઉદ્યાનને ઘેરીને રહેલા જાણીને ઉદ્યાનમાંથી જઈ રહ્યો હતો તેટલામાં તેણે બળતા અગ્નિને અને ચડ-ઉતર કરતા માણસને જે તે વિચારવા લાગ્યાઆ શું છે? પછી તેની પાસે ગયે અને તેને પૂછ્યું તું ક્યાંથી આવ્યો છે? શા માટે આવ્યા છે? તેણે કહ્યું. હું આ નગરથી આવ્યો છું, અને વિદ્યાને સાધવાની સામગ્રી લઈને વિદ્યા સાધવા માટે આવ્યો છું. ચારે કાંઃ નિશ્ચલ અને એકાગ્રચિત્તવાળા માણસોને વિદ્યા સિદ્ધ થાય છે, નહિ કે ચડ-ઉતર કરવાથી. તેણે કહ્યું તારું કહેવું સાચું છે. પણ સિકા ઉપર ચડ્યા પછી વિદ્યા સિદ્ધ થશે કે નહિ એમ ગભરાઉં છું. ચારે પૂછયું વિદ્યા સાધવાનો મંત્ર કેણે આ છે? તેણે કહ્યું શ્રાવકે આપે છે. તે શ્રાવક મારો મિત્ર છે. ચારે વિચાર્યું. શ્રાવકે કીડીને પણ મારવાનું ઈચ્છતા નથી. માટે આ મંત્ર સત્ય જ છે. આ સાધી શકતો નથી. આમ વિચારીને તેણે કહ્યું હું એ વિદ્યાને સાધુ છું. મને વિદ્યાને સાધવાને ઉપાય કહે અને મંત્ર આપ. હું તને રત્નની પેટી આપું છું. એમ થાઓ એમ કહીને તેણે સ્વીકાર કર્યો. વિચિકિત્સાવાળા તેણે વિચાર્યું. આ વિદ્યા સિદ્ધ થાય કે ન પણ થાય! આ રત્નપેટી તો પ્રત્યક્ષફલ છે. પછી ચારે તેને રત્ન પેટી આપી. ચારે દઢચિત્તથી વિદ્યા સાધી. વિદ્યા સિદ્ધ કરીને આકાશમાં ઉપર ગયે. સવારે રાજપુરુષોએ મહેશ્વરદત્તને ચોરાયેલી રનની પેટી સહિત પકડી લીધો. રાજાને જણાવ્યું. રાજાએ તેને મારી નાખવાની આજ્ઞા કરી. રાજપુરુષો તેને શૂળીએ ચડાવવા લઈ ગયા. વિદ્યાસિદ્ધ ઉપગ મૂક્યો કે મારા ગુરુનું શું થઈ રહ્યું છે ? ગુરુને વધ કરવા માટે લઈ જવાતે જે. આથી તેણે આકાશમાં નગરની ઉપર મેટી શિલા વિકુવ. આકાશમાં રહીને લોકોને કહ્યું કે, આ નિર્દોષ છે. તેથી તેની પૂજા કરીને તેને છોડી દીધો. બંને (=ર અને મહેશ્વરદત્ત) શ્રાવક થયા. વિચિકિત્સામાં આ (=આવા) દોષ થાય, માટે વિચિકિત્સાથી રહિત બનવું જોઈએ.
મૂળગાથામાં રહેલા વિનિછ પદના સ્થાને વિરમુછી પદ સમજીને સાધુ-સાદેવીની જુગુપ્સા=નિંદા કરવી એ અર્થ પણ કર્યો છે. આ અર્થને આશ્રયીને દષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે – નજીકના દેશમાં શાલિગ્રામ નામનું ગામ હતું. તેમાં ધનમિત્ર નામનો શ્રાવક રહેતો હતો. તેને ધનશ્રી નામની પુત્રી હતી. તેના વિવાહના પ્રસંગે સાધુઓ તે ગામમાં આવ્યા.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
તેથી શ્રાવકે હર્ષ પામીને સાધુઓને વહેારવા માટે પધારવા વિનંતી કરી. સમય થતાં સાધુએ તેના ઘરે વહેારવા માટે આવ્યા. પિતાએ પુત્રીને કહ્યું: હે પુત્રી! તું જ સાધુઓને વહેારાવ. તેથી અલંકારાથી અલંકૃત અને સુશેાભિત તે વહેારાવે છે. જે—અષાઢ મહિનાના દિવસેા હોવાથી સાધુઓના શરીરમાં મેલ અને પરસેવા ઘણેા હતા. આથી ઘણી દુર્ગંધ આવતી હતી. વહેારાવતાં ધનશ્રીના નાકમાં આ ગંધ આવી. આથી તેણે વિચાર્યું: અહે। પૂજ્યાએ (=તીથંકરાએ ) નિર્દોષ ધર્મ કહ્યો છે. પણ જો આ સાધુએ પાણીથી સ્નાન કરે તો કયા દોષ થાય ? ત્યારબાદ તે આ લાકમાં કામ–ભાગાને ભાગવીને જુગુપ્સાની આલોચના અને પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના મૃત્યુ પામી. રાજગૃહનગરમાં ગણિકાના પેટમાં ઉત્પન્ન થઇ. તે ગર્ભમાં હતી ત્યારથીજ ગણિકાને અતિ ઉત્પન્ન થઇ. તેથી તેણે કોઈને ખબર ન પડે તેમ ગર્ભપાતના અનેક ઉપાયેા કરાવ્યા. તે પણ આયુબ્ય ખલવાન હોવાના કારણે તે ન મરી. પછી જન્મ થતાં ગણિકાએ તેને દાસીપુત્રીને આપી, અને કહ્યું કે આને ક્યાંક મૂકી આવ. તેને જે સ્થાનમાં મૂકી તે સ્થાન અશુચિની દુર્ગંધથી અત્યંત વાસિત થઇ ગયું.
તે નગરમાં તે સમયે ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામી પધાર્યાં. ભગવાનને પધારેલા જાણીને શ્રેણિકરાજા વંદન કરવા માટે સવ સૈન્ય સહિત ગા. તેની ગંધને સહન નહિ કરતા સૈન્યના આગળના માણસો ખીજા રસ્તે વળ્યા. ત્યારે શ્રેણિક રાજાએ પૂછ્યું કે આ લેાકેા ખીજા માગે કેમ જાય છે ? તેથી એકે કહ્યું: અહીં અત્યંત દુર્ગધવાળી એક બાલિકા પડી છે તેની દુગ્ ધ સહન ન થવાથી અન્ય માગે જાય છે. આથી રાજાએ કુતૂહલથી ત્યાં જઈને તેને જોઇ. રાજાએ વિચાર્યું': અહા ! આની રૂપસ...પત્તિ ઉત્તમ છે, પણ ગંધ આવી છે. તેથી જઇને ભગવાનને પૂછીશ કે કયા કર્માનું આવું ફૂલ છે? પછી શ્રેણિકે ભગવાન પાસે જઈને પરમ વિનયથી વંદન ". પછી બેસીને પૂછ્યું: હે ભગવન્ ! તે ખાલિકાએ પૂર્વભવમાં શું કર્યું કે જેથી રૂપસ પત્તિ યુક્ત હોવા છતાં દુગંધવાળી છે? તેથી ત્રણલાકના નાથે તેના પૂર્વભવ કહ્યો. હમણાં એ કમ ભાગવાઈ ગયું છે. પછી રાજાએ પૂછ્યું: તેની શી સ્થિતિ થશે? ભગવાને કહ્યું: હું શ્રાવક! આઠ વર્ષો પછી તે તારી મુખ્ય પત્ની થશે. હું તે કેવી રીતે જાણી શકીશ? ભગવાને કહ્યું: જ્યારે તને પાસાએથી જીતીને તારી પીઠ ઉપર વજ્ર મૂકીને બેસે ત્યારે તું જાણજે કે આ તે છે. પછી રાજા ધર્મ સાંભળીને ભગવાનને વંદન કરીને નગરમાં ગયા. તે પણ દુર્ગં ધ વિનાની બની. પછી કોઈ કારણસર ત્યાં આવેલા ભરવાડાએ તેને લીધી. રાજગૃહ નગ૨માં લઈ જઈને પત્નીને સાંપી. પત્નીએ તેને પુત્રી તરીકે સ્વીકારી. ગામમુખીના પુત્રે
૧. અહીં ભરવાડાએ ગામના મુખીને આપી, ગામના મુખીએ તેની પત્નીને આપી એમ સંબધ જોડવા જરૂરી ગણાય. કારણુ કે આગળ ગામમુખીના પુત્રે તેનું પાલન કર્યું, ગામમુખીની પત્ની સાથે નાટક જુએ છે. વગેરે સબંધ આવે છે. જો કે મજૂર શબ્દના ડિલ વગેરે અર્થ પણુ થાય છે. આમ છતાં મટ્ટુ શબ્દના ગામના મુખી અથ વધારે સંગત બને.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૦૧ તેનું સુખપૂર્વક પાલન કર્યું. તે યુવાવસ્થાને પામી. રાજગૃહનગરમાં કાર્તિક પૂર્ણિમાના દિવસે કૌમુદી મહોત્સવમાં લોકો ઉદ્યાનમાં ફરવા જતા હતા અને નટ–નટડીઓનાં નાટક થતા હતા. તેથી તે બાલિકા માતાની સાથે જોવા માટે આવી. પછી ગામમુખીની પત્ની સાથે એક નાટકને જોવા લાગી. શ્રેણિક રાજા અભયકુમારની સાથે ગુપ્તવેશમાં ત્યાં જ આવ્યું. તેના રૂપના પ્રભાવને જોઈને અને અંગસ્પર્શને અનુભવીને શ્રેણિક તેના ઉપર અત્યંત આસક્ત થયો, અને આ મારી પત્ની કેવી રીતે થશે એમ વિચારવા લાગ્યું. છળથી કામ પાસે પ્રાર્થના કરી, અર્થાત્ છળથી તે બાલિકાને પોતાની બનાવવાનો વિચાર કર્યો. તે બાલિકાના વસ્ત્રમાં પોતાના નામવાળી વીંટી બાંધી દીધી.
પછી તેણે કહ્યું મારી વીંટી કેઈએ ચોરી લીધી. પછી અભયકુમારે પ્રત્યક્ષ થઈને રાજપુરુષોને બોલાવ્યા અને કહ્યું કે રાજાની વીંટી કેઈએ લીધી છે. માટે તમે દરવાજા આગળ ઊભા રહે અને એક એક માણસને તપાસીને જવા દેવા. રાજપુરુષોએ તે જ પ્રમાણે બધું કર્યું. એમ કરતાં તે બાલિકાની ઓઢણીમાં વીંટી જોઈ રાજાને કહ્યું. રાજપુરુષેએ આ ચોર છે એમ સમજીને તેને પકડી. રાજાએ તેને અંતઃપુરમાં રખાવી. પછી ઠાઠમાઠથી તેને પરણ્યો. તે રાજાને અત્યંત પ્રિય બની. સમય જતાં એકવાર રાજા અને રાણીઓ પાસાની રમત રમતા હતા. તેમાં એવી શરત કરી કે જે જીતે તેને પીઠ ઉપર બેસાડે. બીજી રાણુઓ રાજાને જીતતી હતી ત્યારે રાજાની પીઠ ઉપર વસ્ત્ર મૂકીને તે વસ્ત્ર ઉપર હાથ મૂકતી હતી. પણ દુર્ગધા રાણ રાજાને જીતી ત્યારે રાજાની પીઠ ઉપર વસ્ત્ર મૂકીને પોતે તેના ઉપર બેસી ગઈ. રાજા ભગવાનનું વચન યાદ કરીને હસ્ય. વિલખી બનીને તેણે પૂછ્યું તમે કેમ હસ્યા? રાજાએ કહ્યું કંઈ નહિ. તે પણ તેણે આગ્રહથી પૂછ્યું. તેથી રાજાએ ભગવાને કહેલું પૂર્વભવ વગેરે બધું કહ્યું. તેથી સંવેગને પામેલી તેણે રાજાને વિનંતિ કરી મને રજા આપો, હું દીક્ષા લઉં. રાજાએ રજા આપી અને તેણે દીક્ષા લીધી. આ દષ્ટાંતથી જુગુપ્સાના વિપાકને જાણીને જુગુપ્સા ન કરવી જોઈએ.
પરતીર્થિક પ્રશંસા વિષે શકટાલનું દૃષ્ટાંત છે. તે આ પ્રમાણે – પાટલિપુત્ર નગરમાં નંદવંશની સાથે કલ્પકવંશ ચાલી રહ્યો હતે. નંદવંશમાં નવમે નંદરાજા રાજ્યધુરાને ધારણ કરતો હતો ત્યારે કલ્પકવંશમાં શકટાલ નામને મંત્રી થયો. તેનું પહેલાં શ્રીવત્સ એવું નામ હતું. પછી તેના સો પુત્ર થયા ત્યારે તેની સે શાખાઓ ફેલાણી છે એમ વિચારીને રાજાએ તેનું 'શકટાલ (=શતડાલ) નામ પાડયું. શકટાલના સો પુત્રોમાં ત્યાગ, ભેગ, દાક્ષિણ્ય અને લાવણ્ય વગેરે ગુણેથી સ્થૂલભદ્ર નામને પુત્ર મુખ્ય હતું, અને
૧. સો ડાળીઓ=શાખાઓ છે જેની તે સારું. આ વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે સંસ્કૃતમાં રાતાજી શબ્દ થવો જોઈએ. પણ રીટાઢ શબ્દ પ્રસિદ્ધ બની ગયા છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨ .
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને શ્રીયક સર્વથી નાનો પુત્ર હતું. તે જ નગરીમાં વરરુચિ નામને બ્રાહ્નણ હતા. તે રોજ ૧૦૮ કલાકે નવા નવા બનાવીને નંદરાજાની સેવા કરતું હતું. રાજા તેના ઉપર ખુશ થો હોવા છતાં તેને કંઈ પણ આપતું ન હતું, માત્ર શકટાલ મંત્રીના મુખ તરફ જોતો. હતો. શકટાલ વરરુચિની પ્રશંસાથી મિથ્યાત્વ થાય એમ વિચારીને તેની પ્રશંસા કરતો ન હતો. વરરુચિએ આ હકીકત જાણીને શકટાલની પત્નીની સેવા કરવા માંડી. તેણે વરરુચિને પૂછયું: તમે મારી સેવા કેમ કરો છો? તેણે સત્ય હકીકત કહી. તેથી મંત્રીની પત્નીએ કઈ અવસરે પતિને કહ્યું ઃ તમે વરરુચિના કાવ્યની રાજા આગળ પ્રશંસા. કેમ કરતા નથી? મંત્રીએ કહ્યુંઃ મિથ્યાત્વની પ્રશંસા કેવી રીતે કરું ? પત્નીએ કહ્યું - મહાપુરુષે આગ્રહશીલ હોય છે. (તો પણ તમે અહીં આગ્રહ છોડી દો.) ભાવદષનો ત્યાગ કરે, અર્થાત્ ભાવથી પ્રશંસા ન કરવી. તે તમારી પાસે આણું જેટલું પણ માગતો નથી. માટે તમે તેના કાવ્યની પ્રશંસા કરે. તે પણ મંત્રી પ્રશંસા કરવાને ઈચ્છતો નથી. તેથી બીજા દિવસે ફરી પત્નીએ તેને કહ્યું. પત્નીના વારંવાર કહેવાથી એકવાર રાજાની આગળ વરરુચિ કલાકે બોલતો હતો ત્યારે મંત્રીએ કહ્યુંઃ અહો ! સારું કહ્યું=કાવ્યો સારાં કહ્યાં. તેથી રાજાએ તેને ૧૦૮ સેનામહોરે આપી, રાજા એ પ્રમાણે દરરોજ ૧૦૮ સોનામહોર આપવા લાગ્યો. તેથી મંત્રીએ વિચાર્યું ઃ આવા વ્રતથી રાજભંડાર ખલાસ થઈ જશે, માટે કેઈ ઉપાય કરું. પછી નંદરાજાને મંત્રીએ કહ્યું- હે પૂજ્યો ! આપ વરરુચિને કેમ આપો છો? રાજાએ કહ્યુંઃ તમે તેની પ્રશંસા કરી માટે આપું છું. મેં તે જુનાં લૌકિક (=બીજાએ બનાવેલાં) કાવ્ય બોલે છે તેની પ્રશંસા કરી હતી. રાજાએ કહ્યું: આ પોતે કરેલાં કાવ્ય બોલે છે કે લૌકિક કાવ્યો બોલે છે તેને પુરા શે ? શકટાલે કહ્યું મારી પુત્રીઓ પણ આ કલોકે બોલે છે એ તેને પુરાવે છે, તો પછી બીજા લેકે કેમ ન બેલે? તે મંત્રીને સાત પુત્રીઓ હતી. તે આ પ્રમાણે - યક્ષિણી, ચક્ષદત્તા, ભૂતિની, ભૂતદત્તા, સેના, રણ અને વેણું. તેમાં પહેલી પુત્રી એકસંધિકા હતી, એટલે કે એકવાર સાંભળીને સો લેક પણ યાદ રાખી શકતી હતી. બીજી દ્વિસંધિકા હતી, એટલે કે બે વાર સાંભળીને યાદ રાખી શકતી હતી. એમ ક્રમશઃ એક એક વધતા સાતમી સાતવાર સાંભળીને સે કલોક પણ યાદ રાખી શકતી હતી. પછી મંત્રીએ બધી પુત્રીને સંકેત કરી. દીધો કે વરરુચિ જે લોકો બોલે તે તમારે યાદ રાખીને ક્રમશઃ બોલી જવા. આ પ્રમાણે સંકેત કરીને રાજાને વિશ્વાસ પમાડવા બીજે દિવસે સાતે કન્યાઓને અંતઃપુરમાં પડદાની. પાછળ રાખવામાં આવી. સમય થતાં વરરુચિ આવ્યો અને ૧૦૮ કલેક બેલ્યો. મંત્રીની પુત્રીઓએ તે કલાકે સાંભળ્યા. મંત્રીએ કહ્યુંઃ હે દેવ! જે આપ આજ્ઞા કરો તે મારી પુત્રીઓને બોલાવીને એમની પાસે આ શ્લોક બોલાવું. રાજાએ કહ્યું જલદી બોલાવીને
૧. ભરફેસર સક્ઝાય વગેરેમાં વેણા પછી રેણાને ઉલ્લેખ છે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૦૩
લેાકેા ખેલાવે. પછી જેવી દેવની આજ્ઞા' એમ કહીને મંત્રીએ અંતઃપુરના વૃદ્ધને ( =રક્ષકને ) આજ્ઞા કરી: હે ભદ્રમુખ! અહીં કયાંય પણ મારી પુત્રીએ આવી હાય તે જલદી રાજાની પાસે લઈ આવ. “ આ પ્રમાણે કરું છું” એમ કહીને તે ་અંતઃપુરમાં ગયા. ત્યાં પુત્રીઓને જોઈ, તેમને લઈને તે રાજાની પાસે આવ્યા. રાજાના ચરણામાં નમસ્કાર કરીને પુત્રીએ પિતાની પાસે બેઠી. મંત્રીએ યક્ષિણીને પૂછ્યું: હે વત્સા ! આજે વરરુચિ આવા અક્ષરવાળા અને આવા અવાળા જે ૧૦૮ શ્ર્લોકા ખેલ્યા તે તને આવડે છે? તેણે કહ્યુંઃ હા. તા ૧૨ાજાને સંભળાવ. પછી તેણે અસ્ખલિત અને સુંદર સ્વરથી રાજાને તે કે। સંભળાવ્યા. ચક્ષુદત્તાએ લેાકેા એ વાર સાંભળ્યા. આથી મંત્રીએ તેને પણ તે જ પ્રમાણે કહ્યું. તેણે પણ તે જ પ્રમાણે લેાકેા સંભળાવ્યા. એમ ક્રમશઃ સાતમીએ સાતવાર સાંભળીને તેજ પ્રમાણે શ્લોકા સંભળાવ્યા. આથી રુષ્ટ થયેલા રાજાએ વરરુચિનું દાન બુધ કર્યું".
પછી વરરુચિ ૧૦૮ સેાનામહેારાને રાત્રે ગંગાનદીમાં ગુપ્ત રીતે મૂકેલા યંત્રમાં મૂકી આવતા હતા. સવારે સાકાની સમક્ષ ગંગાની સ્તુતિ કરીને પગથી યંત્રને દખાવતા હતા. એથી ચ'ત્રમાંથી ઉછળેલી સાનામહારા ગગા આપે છે” એમ કહીને લઈ લેતા હતા. આવા પ્રપંચથી તેણે સઘળા લેાકેાના હૃદયને હરી લીધું. સમય જતાં રાજાએ આ સાંભળ્યું. તેથી રાજાએ મંત્રીને હ્યું: જો વરરુચિ લૌકિક કાવ્યા લે છે તા ગંગા તુષ્ટ થઇને તેને સેનામહારા કેમ આપે છે ? મંત્રીએ કહ્યું: “ આડ‘બરના એક પગ, દ‘ભના એક પગ, (સાધનાથી સિદ્ધ થતી) વિદ્યાના એક પગ અને 'ઠગ'નાના (= ખેલવાની ચાલાકીના) એક પગ એમ ધૃત ચાર પગે ચાલે છે.” રાજાએ કહ્યુંઃ જો એમ હાય તો આ બધાય લાકો સદા તેના ગુણ્ણા કેમ ઓલ્યા કરે છે? મંત્રીએ કહ્યું: હું દેવ! લેાકેાને સત્યની ખબર નથી. જો આપને મારી વાત સાચી ન લાગતી હોય તે ત્યાં જ જઇને કૌતુક જોઈએ. મંત્રીની વાત માનીને રાજાએ કહ્યુંઃ સવારના જ જઇશું. ‘એમ કરેા' એમ ક્હીને મંત્રી ત્યાંથી ઉઠીને પેાતાના ઘરે ગયા. મ`ત્રીએ સાંજના વિશ્વાસુ માણસને કહ્યું કે ગંગાનદીએ જઈને સ'તાઈને રહે, વરરુચિ જે કઈ ગંગામાં મૂકે તે લઈ આવ. તેણે પણ મંત્રીના કહ્યા પ્રમાણે કર્યું. સવાર થઇ. સવારનાં કાર્ચ કરીને મંત્રી રાજમંદિરમાં ગયા. રાજા પણ મંત્રીની સાથે કૌતુક જોવા માટે ગયા. વરરુચિને ગંગાની સ્તુતિ કરતા જોયા. સ્તુતિ પૂર્ણ થતાં પગથી અને હાથથી સેાનામહારા શેાધવા લાગ્યા. (પહેલાં પગથી યંત્રને દબાવ્યુ. રાજની જેમ સાનામહારા ન ઉછળી એટલે હાથથી શેાધવા લાગ્યા.) પણ સાનામહારા ન મળી. તેથી તે
૧. અહીં વાર્ શબ્દ વાકન્યાલંકારમાં છે, અથવા પુનઃ=પછી એવા અર્થોં માં છે. “તા પછી તું રાજને સાઁભળાવ” એમ પણુ ગુજરાતીમાં વાકલ્ચરચના થઈ શકે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને વિલો થઈ ગયો. એટલામાં મંત્રીએ “જે ગંગા નથી આપતી તે હું આપું છું, લે,” એમ કહીને સેનામહોરની થેલી કાઢી. રાજાને બતાવીને તેને આપી. અપમાનના કારણે પોતાનું મોઢું બતાવવાને અસમર્થ તે પણ ત્યાંથી નીકળી ગયે.
વરરુચિ મંત્રી ઉપર દ્વેષવાળો બનીને તેનાં છિદ્રો શોધવા લાગે. (એ માટે ) તેની દાસીની સેવા કરવા લાગ્યો. મંત્રીને ઘરની વિગત સદી દાસીને પૂછતો હતો. તે પણ ભેળા ભાવથી બધું કહેતી હતી. એકવાર શ્રીયકના વિવાહના ઉત્સવમાં રાજાને સમર્પણ કરવાના આશયથી મંત્રીના ઘરે શસ્ત્રો તૈયાર થતાં હતાં. તેથી દાસીએ વરચિને આ વાત કરી. તેણે “છિદ્ર મળી ગયું” એમ વિચાર્યું. પછી તેણે મોદકેથી બાળકોને વશ કરીને બાળકની પાસે આ પ્રમાણે બોલાવવાનું શરૂ કર્યું -“શકટાલ જે કરશે તે આ લોકો જાણતા નથી. શકટાલ નંદરાજાને મરાવીને શ્રીયકને રાજ્ય ઉપર બેસાડશે.” પરંપરાએ રાજાએ આ સાંભળ્યું. વિશ્વાસુ પુરુષદ્વારા મંત્રીના ઘરે તપાસ કરાવી. વિશ્વાસુ માણસે તૈયાર થતાં શસ્ત્રોને જોયાં. આથી રાજા ગુસ્સે થે. (બીજા દિવસે) શકટાલ (રાજસભામાં) આવ્યું. જે જે તરફ શકટાલ રાજાના ચરણોમાં પ્રણામ કરે છે તે તે તરફથી રાજા મોઢું ફેરવી લે છે. આથી મંત્રી તે જ વખતે પોતાના ઘરે ગયે. તે વખતે શ્રીયક નંદરાજાને અંગરક્ષક હતું. તેને બોલાવીને શકટાલે કહ્યું: હે વત્સ! વરરુચિએ. રાજાને મારા પ્રત્યે વિપરીત બુદ્ધિવાળો (= &ષવાળો) કરી દીધું છે. તેથી રાજા આપણા કુલ ક્ષય ન કરે ત્યાં સુધીમાં કુલરક્ષા માટે હું જ્યારે રાજાના ચરણોમાં નમસ્કાર કરું ત્યારે તું મને મારી નાખજે. શ્રીયકે આ ન માન્યું. શકટાલે તેને કહ્યું: રાજાના ચરણમાં નમસ્કાર કરતી વખતે હું તાલપુટ ઝેરનું ભક્ષણ કરીશ. (ઝેરથી મારું મૃત્યુ અવશ્ય થવાનું હોવાથી તેને પિતૃહત્યાનું પાપ નહિ લાગે.) આથી તું મારો ઘાત કરજે. શ્રીયકે તે માન્યું, અને તે પ્રમાણે કર્યું. આ પ્રમાણે શકટાલે પ્રાણ ત્યાગ કર્યો, પણ પરતીર્થિકની પ્રશંસા ન કરી. એ પ્રમાણે બીજાએ પણ પરતીર્થિકની પ્રશંસા ન કરવી જોઈએ.
પરતીર્થિકોની સેવામાં સૌરાષ્ટ્રના શ્રાવકનું દષ્ટાંત છે. તેની કથા મિથ્યાત્વના ઉત્પત્તિ દ્વિારમાં સંસર્ગથી થતા મિથ્યાત્વમાં કહી છે, આથી અમે અહીં કહેતા નથી.
પ્રશ્ન-સમ્યફવના બીજા પણ “ઉપવૃંહણ ન કરવી” વગેરે અતિચારના ભેદ છે જ, સંવમા ચ નાચવા ઈત્યાદિ શબ્દનું વ્યાખ્યાન કરતાં પૂજ્યપાદશ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજે (શ્રા. પ્ર. ગા. ૯૪ માં) કહ્યું છે કે
અહીં (સમ્યક્ત્વના અધિકારમાં) સમરસર્ચ (ગા. ૮૬) ઈત્યાદિ દ્વારગાથામાં પ્રયુક્ત બાલિ શબ્દથી બીજા પણ અતિચારોનું સૂચન યુ* છે. તે અતિચારે સાધમિકેની અનુપખંહણ, અસ્થિરીકરણ વગેરે છે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૦૫ તે પછી અહીં મૂળગાથામાં નિયત સંખ્યાને જણાવનાર પદ્મ શબ્દનો ઉલ્લેખ કેમ કર્યો?
ઉત્તર: તમારે પ્રશ્ન બરોબર છે. પાંચ અતિચારે બીજા અતિચારેનું ઉપલક્ષણ હોવાથી કોઈ દેષ નથી. વળી– મૂળગાથામાં દૂતિ સમૂત્ત = આ પાંચ અતિચારો સમ્યક્ત્વને દૂષિત કરે છે એમ જણાવ્યું છે. દૂર્વાતિ નક્ષત્ત એ વિશેષણથી એ જણાય છે કે શંકા વગેરે સમ્યત્વને દૂષિત કરતા હોવાથી અતિચારો છે. તેથી બીજા પણ અનુપબૃહણું વગેરે જે વિશિષ્ટ પરિણામે સભ્યત્વને દૂષિત કરે તે બધા અહીં સાક્ષાત્ ન કહ્યા હોવા છતાં એની જ જાતિના (= સમ્યક્ત્વને દૂષિત કરનારની જાતિના) હોવાથી કહેલા સમજવા. અનુપબૃહણ વગેરે સમ્યત્વને દૂષિત કરનારા નથી એમ ન કહેવું. પૂજ્યપાદ શ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજે (શ્રા. પ્ર. ગા. ૫માં ) કહ્યું છે કે
“જેનાથી અનુબંહણ (= ઉપખંહણનો અભાવ) વગેરે થાય તે પરિણમ નિશ્ચયનયના મતે સમ્યકત્વના ગયા વિના ન થાય, અથવા વ્યવહારનયના મતે સમ્યકત્વને મલિન કર્યા વિના ન થાય.”
આથી શ્રોતાઓને સરળતાથી સમજાય એ માટે અનુપબૃહણું વગેરે અતિચારનાં પણ દષ્ટાંતે કહેવા જોઈએ. તે દષ્ટાંતે જે કે સાધમ્ય (= ઉપબૃહણા વગેરે કર્યું હેય) અને વૈધમ્ય (= ઉપબૃહણ વગેરે ન કર્યું હેય)ના ભેદથી બે પ્રકારે સંભવે છે, તે પણ મૂલવૃત્તિકારે “ઉપબૃહણામાં શ્રેણિક રાજા, સ્થિરીકરણમાં આષાઢાચાર્ય, વાત્સલ્યમાં વાસ્વામી, પ્રભાવનામાં વિષ્ણુકુમાર વગેરે દષ્ટાંતે યથાયોગ્ય વિચારીને કહેવા,” એમ કહ્યું છે, આથી હું પણ તે જ દષ્ટાંતને વિસ્તારથી કહું છું. અહીં અનુપભ્રંહણ એટલે ઉપવૃંહણ ન કરવાને સ્વભાવ. ઉપવૃંહણ એટલે જ્ઞાન-દર્શનાદિ ગુણોથી યુક્ત જીવોની “તમારો જન્મ સફળ છે, આપના જેવા માટે આ એગ્ય છે” ઇત્યાદિ વચનોથી તેના ગુણોની પ્રશંસા કરવી. ઉપવૃંહણે વિષે શ્રેણિકનું દૃષ્ટાંત છે. કારણ કે દેએ સત્યગુણોની પ્રશંસાથી એની ઉપબૃહણ કરી હતી, અથવા શ્રેણિકે સંજય સાધુની જે ઉપવૃંહણ કરી હતી તે અહીં દષ્ટાંત તરીકે કહેવા યોગ્ય છે. તેથી તેનું દષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે –
પૂર્વે મગધદેશમાં રાજગૃહનગરને સ્વામી અને ચતુરંગી સેનાના બેલથી સર્વશત્રુઓના સમૂહનો નાશ કરનાર શ્રેણિક નામનો રાજા હતા. એકવાર અશ્વવાહનિકા (= અને ચલાવવા) માટે નીકળેલ તે મંડિકકુક્ષિ નામના ઉદ્યાનમાં આવ્યો. તે ઉદ્યાન ખીલેલા વિવિધ પુષ્પોના સમૂહથી ઢંકાઈ ગયેલાં અનેક વૃક્ષો અને લતાઓથી શોભતું હતું, બેસતા અને ઉડતા અનેક પ્રકારના પક્ષીઓની શ્રેણિથી સુંદર દેખાતું હતું. તે ઉદ્યાનમાં ૧૪
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને એક મુનિ હતા. એ મુનિનું મન અસાધારણ શાંતિ અને સમાધિમાં લીન હતું. એ મુનિએ સઘળાં પાપસ્થાનેનો ત્યાગ કર્યો હતે. શ્રેણિક રાજાએ વૃક્ષની નીચે રહેલા આવા મુનિને જોયા. એ મુનિને જોઈને અહો ! આની રૂપલક્ષમી કેઈ અપૂર્વ છે, સૌમ્યતા અનુપમ છે, ક્ષમા અસાધારણ છે, નિઃસંગતા બીજાની સાથે સરખાવી ન શકાય તેવી છે, ઈત્યાદિ વિચારતો રાજા અત્યંત વિસ્મય પામ્યું. વિસ્મિત ચિત્તવાળા રાજાએ મુનિની પાસે આવીને પ્રદક્ષિણા આપવાપૂર્વક મુનિને વંદન કર્યું. પછી મુનિની નજીકમાં બેસીને વિનયથી મસ્તકે અંજલિ જોડીને મુનિને કહ્યું? હે ભગવન્! આપ વિશિષ્ટરૂપથી યુક્ત વિગ્રહવાળા (શરીરવાળા) હોવા છતાં વિગ્રહથી (= યુદ્ધથી, અર્થાત્ લેશેથી) રહિત છે. આવા આપે વિષયસુખનો ઉપભોગ કરવાના સમયે યુવાવસ્થામાં જ જેમાં સર્વ ભેગસાધનો ત્યાગ રહેલો છે એવા વ્રતને સ્વીકાર કેમ ? એમ કૌતુકવાળું મારું મન જાણવા ઈચ્છે છે. તેથી જો આ કહેવામાં સ્વાધ્યાય વગેરે યોગોને બહુ બધા થાય તેમ ન હોય તે કહે. મુનિએ તેને કહ્યું : હે મહારાજ ! જે કૌતુક છે તે સાંભળે. હું અનાથાના દુખથી દુખી હતા, વિવિધ શત્રુઓથી પરાભવ પામતે હતું,. મને અભય આપે = નિર્ભય બનાવે તેવા કેઈને પણ હું જેતે ન હતું, આથી અત્યંત કંટાળીને મેં વ્રતને સ્વીકાર કર્યો. આ સાંભળીને કંઈકે હસતા મુખે રાજાએ કહ્યું: હે ભગવન્! આવા પ્રકારની વિશિષ્ટ શરીરની આકૃતિથી આ૫ ગુણી જણઓ છે, અને સઘળી સંપત્તિ આપને આધીન હોય તેમ જણાય છે. આમ છતાં આપ અનાથ કેવી રીતે? કારણ કે જ્યાં સુંદર આકૃતિ હોય ત્યાં ગુણો હોય એવી લોકક્તિ છે. વળી– સજજને પરાક્રમીને, ત્યાગીને અને વિદ્વાનને આશ્રય લે છે, અને સજજનેના સંગથી પરાક્રમી ત્યાગી અને વિદ્વાન ગુણી બને છે. ગુણવાન પાસે ધન આવે છે. ધનથી પ્રભાવ આવે છે. પ્રભાવવાળામાં આજ્ઞા આવે છે. આજ્ઞાથી રાજ્ય મળે છે. આ પુરુષ અન્ય લોકેનો પણ નાથ થાય છે. ( આમ છતાં, જે માત્ર અનાથતા જ પ્રવ્રજ્યાના સ્વીકારનું કારણ હોય તો હું જ આપને નાથે થાઉં. હું આપનો નાથ થાઉં એટલે આપને કઈ પરાભવ ન કરી શકે. આથી તમે નિશ્ચિતપણે જ વિષયસુખને અનુભવ કરે. રાજાએ આ પ્રમાણે કહ્યું એટલે મુનિએ કહ્યું :
હે રાજન! પરાકમ, ઉદારતા વગેરે ગુણોનું સૂચન કરનારી માત્ર આકૃતિથી નાથ ન થવાય, અને જાતે જ અનાથ તમે મારા નાથ ન બની શકે. તમારો આશ્રય લેવા છતાં આ શત્રુઓ મારી પુંઠ છોડે નહિ. આથી હું વિષયસુખને નિશ્ચિતપણે કેવી રીતે અનુભવી શકું? આ પ્રમાણે મુનિએ કહ્યું એટલે રાજાએ કહ્યું : હે પૂજ્ય! બીજું જવા દે, હું આપને માત્ર એટલું જ પૂછું છું કે, હું ચતુરંગી સેનાથી યુક્ત છું, મારી પાસે રાજ્યસંપત્તિ છે, હું પ્રતાપી છું, અપરિમિત અનેક સામંત મારી આજ્ઞામાં છે, મેં શત્રુઓના સમૂહને ચૂરે કરી નાખે છે, મારી આજ્ઞાનું કેઈ ઉલ્લંઘન કરતું નથી,
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૦૭ મનને ઇષ્ટ પાંચ પ્રકારના વિષયસુખે મને મળે છે, આમ છતાં હું અનાથ કેવી રીતે? તે આપ કહો. મુનિએ કહ્યું: હે નરનાથ! હું અહીં જેવી અનાથતા કહેવાને ઈરછું છું તેવી અનાથતા તેં વિચારી નથી. મેં પોતે અનુભવેલી અનાથતાને કહેવાની ઈચ્છાથી હું તમને અનાથતા જણાવું છું. તે આ પ્રમાણે –
પૂર્વે કાશાંબી નગરીમાં મારે પિતા ઘણા ધનવાળો હતો. તેનો હું સંજય નામનો અત્યંત પ્રાણપ્રિય પુત્ર હતું. એકવાર મને એચિત સર્વ અંગોમાં દાહની વેદના ઉત્પન્ન કરનાર મહારગ છે. એ મહારોગથી મને આંખ, પેટ અને પાંસળીઓમાં ગાઢ ફૂલની વેદના થતી હતી. એ રેગ તંત્ર, મંત્ર અને મૂળિયાં વગેરેથી પણ અત્યંત મુશકેલીથી દૂર કરી શકાય તેવો હતે. તેનાથી હું હેરાન થઈ ગયો હતો. મને સારો (= નિગી) કરવા માટે પિતાએ ચિકિત્સાશાસ્ત્રમાં કુશળ અનેક વૈદ્યો લાવ્યા, મંત્ર, તંત્ર અને તિષ વગેરેના જાણકારોને બોલાવ્યા, બીજા પણ અનેક લોકોને બોલાવ્યા. તેમણે પોતપોતાના ઉપાયે શરૂ કર્યા. એ ઉપાયોથી મારા રોગનો જરા પણ પ્રતીકાર થયે નહિ. મારા પિતા જે કઈ આને સારો કરે તેને મારા પિતાના હાથે મારા ઘરનું સારભૂત બધું જ આપી દઉં એમ કહેતા હતા, મારા દુઃખથી દુઃખી થયેલી મારી માતા હે વત્સ! તું ક્યારે સારો થશે ઇત્યાદિ વિલાપ કરતી હતી, નાના-મોટા ભાઈઓ અંગમર્દન (દબાવવું, ચંપી કરવી વગેરે) વગેરે અનેક પ્રકારના ઉપચાર કરતા હતા, પત્ની હે નાથ ! હે પ્રાણથી પણ અધિક પ્રિય! તમને આ શું થયું ! ઈત્યાદિ પ્રલાપ કરતી હતી, સ્વજન, મિત્ર, દાસ, દોસી વગેરે બીજે પણ પરિવાર મારા દુઃખથી અતિશય દુઃખી થઈને ક્ષણવાર પણ મારી પાસેથી દૂર થતો ન હતો. આમ છતાં તલના ઉતરા જેટલું પણ દુઃખ કેઈએ દૂર કર્યું નહિ. આ પ્રમાણે અનાથતાના દુઃખથી દુઃખી થયેલા મારું કેઈએ જરા પણ રક્ષણ કર્યું નહિ. તેથી મેં વિચાર્યું. હું હમણાં અત્યંત ગાઢ રોગની વેદનાથી હેરાન થઈ રહ્યો છું, અને આ વેદના આ ભવમાં જ નથી થઈ, કિંતુ નરક વગેરેના ભવમાં વિચિત્ર વેદનાઓને મેં અનુભવી છે. આ વેદનાઓથી દુઃખી થયેલા અને અભય આપે તેવા કેઈની સંભાવના કરી શકાય તેમ નથી. આ વેદનાઓનું મૂળ મારા મુશ્કેલીથી દૂર કરી શકાય તેવા આ કષાય રૂપી શત્રુઓ છે. મારી જ આવી સ્થિતિ છે એમ નથી, કિંતુ સંસારી સઘળા જીવોની આ સ્થિતિ છે. આથી જે કોઈ પણ રીતે આ વેદનાથી મુક્ત થાઉં તે હું સર્વ સાવદ્યોગને ત્યાગ કરીને સ્વ–પરની નાથતાનું કારણ અને કષાયરૂપી શત્રુઓના અભિમાનને હણનાર વ્રતને આચરીશ. આ પ્રમાણે ભાવના ભાવતા મારી વેદના રાત્રિપૂર્ણ થતાં જતી રહી. તેથી પ્રાતઃકાળે પ્રાતઃકાલને યોગ્ય કાર્યો કરીને, પિતા વગેરે કુટુંબીજનને કહીને, સકલ પાપસ્થાનોનો ત્યાગ કરીને મેં પ્રવ્રજ્યાનો સ્વીકાર કર્યો. તેથી હે રાજન્ ! અહીં આ તાત્પર્ય છે – અનેકભવોના પરિભ્રમણથી કંટાળેલા અને શારીરિક માનસિક અનેક દુઓના સંપાતથી
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને (= પડવાથી) દુઃખી થયેલા સંસારી જીવોને ધર્મ છોડીને બીજે કઈ રક્ષણનો હેતુ નથી. આથી મેં ધર્મનો આશ્રય લીધો છે. આ સાંભળીને અત્યંત હર્ષિતચિત્તવાળા શ્રેણિકે મુનિની ઉપબૃહણ કરી:- હે પૂજ્ય ! આપે સાચી અનાથતા બતાવી. આપનો મનુષ્ય જન્મ સફળ છે, જેથી આપે આખા ય જગતને અનાથ જાણીને, પરમનાથ, કષાયરૂપી શત્રુઓના અભિમાનનો નાશ કરનાર, અને શારીરિક-માનસિક દુઃખને દૂર કરવામાં કુશળ એવા ધર્મનો આશ્રય લીધે. શ્રેણિકે આ પ્રમાણે ઉપબૃહણ કરીને મુનિને વંદન કર્યું. પછી
મેં પ્રશ્ન કરીને આપને સ્વાધ્યાયમાં જે વિક્ત કર્યો તેની ક્ષમા કરો” એમ કહીને પોતાના સ્થાને ગયે.
શ્રેણિકે જેવી રીતે ઉપવૃંહણું કરી તે રીતે બીજાએ પણ કરવી જોઈએ. જે ન કરે તે સમ્યફવમાં અતિચાર કરે છે, એમ પ્રસ્તુત અને સંબંધ છે. આ સંબંધ હવે પછી કહેવાશે તે કથાઓમાં પણ જોડવો. અસ્થિરીકરણ એટલે સ્થિરીકરણ ન કરવું. સ્વીકારેલા ધર્મનાં અનુષ્ઠાનો પ્રત્યે સીદાતા = પ્રમાદ કરતા અને તેમાં સ્થિર કરવા તે સ્થિરીકરણ કહેવાય છે. તેમાં પોતાના શિષ્યોથી સ્થિર કરાયેલ આર્ય આષાઢાચાર્યનું દષ્ટાંત છે. તેની કથા ઉત્તરાધ્યયનની બૃહદવૃત્તિમાંથી જેવી દેવામાં આવી છે તેવી જ લખવામાં આવે છે -
વત્સાભૂમિમાં આર્ય આષાઢ નામના બહુશ્રુત અને બહુ શિષ્ય પરિવારવાળા આચાર્ય હતા. તેમના ગચ્છમાં જે સાધુ કાળ કરે તેને તે અનશન આદિથી નિર્ચામણું કરાવતા હતા. તેથી તેમણે ઘણું સાધુઓને નિમણુ કરાવી. એકવાર તેમણે પોતાના એક શિષ્યને અધિક આદરથી કહ્યું તું દેવલોકમાંથી આવીને મને દર્શન આપજે. તે (દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થવા છતાં) ચિત્તવ્યાક્ષેપના કારણે દર્શન આપવા ન આવ્યું. પછી તે આચાર્યે વિચાર્યું, (પરલેક નથી. નહિ તે આટલા બધા સાધુઓને મેં નિર્ચામણું કરાવી, તેમાંથી એક પણ કેમ ન આવે?) અતિશય ઘણુ કાળ સુધી હું (નિરર્થક) કલેશ પામે. (હજી પણ દીક્ષા છોડી ભેગો ભેગવીને જન્મને સફલ કરું આમ વિચારીને) તે સાધુવેશમાં જ ઉપાશ્રયમાંથી (એકલા) નીકળી ગયા. આ દરમિયાન દેવલોકમાં ગયેલા તે શિષ્ય (હું ક્યાંથી આવ્યો વગેરે જાણવા) ઉપગ મૂક્યો. ગુરુને દીક્ષા છોડી દેવાના ઈરાદાથી જતા જોયા. આથી તેણે તેના માર્ગમાં એક ગામ વિકુવ્યું. (ગામની નજીક દિવ્ય નાટક વિકુવ્યું.) તે ત્યાં નાટકને તે છ મહિના સુધી રહ્યો. દિવ્યપ્રભાવથી ભૂખ-તરસની અને વીતેલા વખતની તેને ખબર ન પડી. પછી દેવે તે ગામને સંહરીને તેના સંયમના ભાવ જાણવા માટે ગામની બહાર નિર્જન ઉદ્યાનમાં સર્વ અલંકારોથી વિભૂષિત છ બાળકે વિકુળં. આચાર્યો તે બાળકને જોયા. મારું જીવન શ્રેષ્ઠ સુખવાળું થાય એ માટે આ બાળકના આભૂષણે લઈ લઉં
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૦૯
એમ વિચાયુ. તેણે એક પૃથ્વીકાય નામના બાળકને કહ્યું: અલંકારો લાવ=મને આપી દે. તેણે કહ્યું: હું ભગવન્ ! પહેલાં મારું એક આખ્યાન ( = કથા ) સાંભળેા, પછી આભૂષણા લઈ લેજો. આચાયે કહ્યું: આખ્યાન સાંભળું છું. તેણે કહ્યું: એક કુંભાર હતા. માટીને ખેાદતા તે ખાડાના તૂટી પડેલા કિનારાની માટીથી દબાઈ ગયા. આથી તેણે કહ્યું; જેનાથી (=જેની મહેરબાનીથી) ભિક્ષા અને બલિ આપું છું, તથા જ્ઞાતિજનાને પાછુ' છું તે પૃથ્વી મારા ઉપર આક્રમણ કરે છે. આથી મને શરણથી જ ભય થયા. અહીં ઉપનય આ પ્રમાણે છેઃ– ચારો વગેરેના ભયથી હું તમારા શરણે આવ્યા, તમે જ મને લૂટા છે, આથી મને પણ શરણથી જ ભય થયા. ( હવે કહેવાશે તે) બીજા પાંચ બાળકાના વૃત્તાંતમાં પણ ઉપનય આ પ્રમાણે જ સમજવા. આચાયે બાળકને કહ્યું: હું ખાળક! તું બહુ કુશળ છે. તેના આભૂષણા લઈને પાત્રમાં નાખી દીધાં. પૃથ્વીકાય બાળકની વિગત પૂર્ણ થઈ.
હવે ખીજા બાળકના વારો આવ્યા તેણે પણ આખ્યાન કહ્યું. તે આ પ્રમાણેઃ— કથાને કહેનારો પાટલક નામના એક તાલાચર ( = ચારણ ) હતા. એકવાર તે ગંગાનદી ઉતરી રહ્યો હતા, ઉપરના ભાગમાં વર્ષાદ ઘણા થવાથી પાણીના પ્રવાહ તેને તાણવા લાગ્યા. તેને પાણીના પ્રવાહમાં તણાતા જોઈને લેાકાએ કહ્યું: બહુશ્રુત અને વિવિધ કથા કહેનારને ગંગાનદી તાણી જાય છે. હું તણાતા પાટલક! તારું કલ્યાણ થાઓ. કંઈક સુભાષિત કહે. પાટલકે કહ્યું: જેનાથી બીજો ઉગે છે, જેનાથી ખેડૂતો જીવે છે, તેમાં હું નાશ પામી રહ્યો છું. આથી મને શરણથી ભય થયા. હે બાળક! તું બહુ કુશળ છે એમ કહીને તેના પણ અલકારા તેજ પ્રમાણે ઝુંટવી લીધા. આ ખીજે અખાય નામના બાળક હતા. હવે ત્રીજા તેઉકાય નામના બાળકના વારા આવ્યા. તેણે પણ તે જ પ્રમાણે આખ્યાન કહ્યું. તે આ પ્રમાણેઃ– એક તાપસની ઝુંપડી અગ્નિથી અળી ગઈ. પછી તેણે કહ્યું: હું જેનું રાતે અને દિવસે મધથીથી તર્પણ કરું છું તેણે જ મારી ઝુંપડીને બાળી નાખી. આથી મને શરણથી ભય થયા. અથવા ( જ*ગલમાં ગયેલા મે વાઘથી ભય પામીને અગ્નિનું શરણું લીધું. તેણે મારું શરીર ખાળ્યું. આથી મને શરણથી ભય થયા. હે વત્સ ! બહુવિચક્ષણ છે એમ ખેલતા આચાર્યે તેને પણ લૂ`ટી લીધા. આ તેઉકાય બાળક હતા. હવે વાયુકાય નામના આળસના વારો આવ્યેા. તેણે આખ્યાન કહ્યું. તે આ પ્રમાણેઃ- રુષ્ટ-પુષ્ટ શરીરવાળા એક યુવાન હતા. તે સમય જતાં વાતરોગથી પકડાયા, બીજા કોઈએ તેને કહ્યું: હું મિત્ર! પહેલાં તું દોડવામાં પવનના જેવા સમર્થ હતા અને હમણાં હાથમાં લાકડી પકડીને કેમ ચાલે છે? તને ક્યા રોગ છે ? તેણે કહ્યું: જેઠ-અષાઢ મહિનામાં જે પવન સુખકારી વાય છે =સુખ આપે છે તે પવનથી હમણાં મારું શરીર ભાંગી રહ્યુ છે. મને શરણુથી ભય થયા. અથવા જેનાથી જીવા જીવે છે અને જેને રોકી શકાય
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને નહિ તેનાથી મારું શરીર ભાંગી રહ્યું છે. આથી મને શરણથી ભય થયો. હે સુંદર ! તું અત્યંત હોંશિયાર છે એમ બેલતા આચાર્યો તેને પણ આભૂષણે તે જ પ્રમાણે લઈ લીધા. આ વાયુકાયની વિગત પૂર્ણ થઈ. હવે પાંચમા વનસ્પતિકાય નામના બાળકનો વારો આવ્યો. તેણે પણ તે જ પ્રમાણે આખ્યાન કહ્યું: તે આ પ્રમાણે – એક વૃક્ષમાં કઈ પક્ષીઓને વાસ હતો. ત્યાં તેમને ઘણું બચ્ચાં થયાં. પછી વૃક્ષની નજીકમાં વેલડી ઉત્પન્ન થઈ. તે વેલડી વૃક્ષને વીંટતી વીંટતી ઉપર ચડી. એકવાર વેલડીના આધારે સર્પ વૃક્ષ ઉપર ચડીને બચ્ચાઓને ખાઈ ગયે. આથી બચેલા પક્ષીઓએ કહ્યું અમે ઉપદ્રવરહિત વૃક્ષ ઉપર જ્યાં સુધી રહ્યા ત્યાં સુધી સુખથી રહ્યા. પણ વૃક્ષના મૂળમાંથી વેલડી ઉત્પન્ન થઈ તેથી અમને શરણથી ભય થયો. હે પુત્ર! તું બહુ બુદ્ધિશાળી છે એમ બોલતા આચાર્યો તેના પણ આભૂષણો તે જ પ્રમાણે લઈ લીધા. આ વનસ્પતિકાયની વિગત પૂર્ણ થઈ હવે છઠ્ઠા ત્રસકાયનો વારો આવ્યો. તેને પણ તે જ પ્રમાણે લૂંટવાનું શરૂ કર્યું એટલે તેણે પણ આખ્યાન કહ્યું. તે આ પ્રમાણે - એક નગરને અન્ય રાજાના સૈન્ય ઘેરી લીધું. આથી બહાર રહેનારા ચંડાલે નગરમાં પેસી ગયા. નગરના માણસે તેમને બહાર કાઢવા લાગ્યા. બહાર અન્ય રાજાના સૈનિકે તેમને પકડવા લાગ્યા. આથી કેઈએ ચાંડાલને કહ્યું: હે ચાંડાલો! અંદર રહેલા તમે ત્રાસ પામે છે, બહાર રહેલા લોકો પણ પીડા પામે છે. તેથી તમે (બીજી કેઈ) દિશામાં જાઓ. તમને શરણથી ભય થયો. અથવા એક નગરમાં રાજા સ્વયં ચેરી કરતો હતો, અને પુરોહિત નગરના માણસોને દંડતો હતે. એથી રાજા અને પુરોહિત એિ બંને લેકેનું ધન લઈ લેતા હતા. પાછળથી તે વૃત્તાંતને જાણીને લોકો એકબીજાને કહેવા લાગ્યા – હે નાગરિકે ! જ્યાં રાજા સ્વયં ચાર છે, પુરોહિત નગરના લોકેને દંડે છે. (બીજી કઈ) દિશામાં જતા રહે. તમને શરણથી ભય થયે છે.
અથવા– એક નગરમાં ચૌદ વિદ્યાસ્થાનોને પારગામી અને ષટકર્મમાં તત્પર મદેવ નામનો બ્રાહ્મણ હતો. સમશ્રી નામની તેની પત્ની હતી, અને સોમપ્રભા નામની પુત્રી હતી. તે પુત્રી રૂપ, યૌવન, લાવણ્ય અને કલાસમૂહથી રતિ જેવી હતી. યવનને પામેલી પુત્રીને પિતાએ ઈ. પિતાને તેના પ્રત્યે અનુરાગ થયો. પુત્રીના વિરહમાં (તેની સાથે ભેગ ન ભેગવી શકવાથી) તે ઉદ્દવિગ્ન રહેવા લાગ્યો. પતિને ઉદ્ગવિગ્ન જોઈને પત્નીએ આગ્રહથી ઉદ્દવિગ્નતાનું કારણ પૂછ્યું. બ્રાહ્મણે પિતાને અભિપ્રાય કહ્યો. હાય ! કામદેવના બાણથી વિધાયેલે પતિ મૃત્યુ ન પામે એમ વિચારતી પત્નીએ પતિને કહ્યુંઃ ધીરજ રાખે. હું તેવી રીતે કરીશ જેથી તમે અજ્ઞાતપણે જ તેની સાથે ભેગ ભોગવી શકો. એક દિવસ તેણે પુત્રીને કહ્યું: હે પુત્રી ! આ આપણું કુળને રિવાજ છે કે- પુત્રી પહેલાં યક્ષવડે ભેગવાય, પછી પતિ પાસે જાય. તેથી કાલે કાળીચૌદશે તે અત્યંત અંધકારવાળા રતિઘરમાં
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૧૧ ( જઈને) બોલ્યા વિના ચક્ષનો આદર કર = તેની સાથે ભેગ ભોગવ. તે કાળને યોગ્ય કાર્યો કરીને તે રતિઘરમાં ગઈ. બ્રાહ્મણે આલિંગન, ચુંબન આદિપૂર્વક ઈચ્છા પ્રમાણે તેની સાથે રતિસુખ અનુભવ્યું. પછી પરિશ્રમથી થાકેલે તે સૂઈ ગયે. સેમપ્રભાને કૌતુક થયું કે યક્ષ કેવો છે? પહેલાં પોતે જે દીપક લાવી હતી અને કેડિયાથી ઢાંકી દીધું હતું તે દીપકના પ્રકાશથી જોતાં પિતાને જે. હવે ભય રાખવાની જરૂર નથી. હવે નિર્ભયપણે પિતાને લેવું. હવે વિચાર કરવાનો કોઈ અર્થ નથી. રંગભૂમિમાં નૃત્ય કરતી નર્તકીને ઘુંઘટ કરવાથી શું? આ પ્રમાણે વિચારતી તેણે નિર્લજજપણે સર્વ લોકેને વિકારી બનાવે તેવી કામચેષ્ટા શરૂ કરી. અત્યંત રતિકિયાથી થાકેલા તે બંને સૂર્યોદય થવા છતાં ન ઉઠયા. આથી પતિને જગાડવા માટે બ્રાહ્મણએ માગધિકાછંદમાં કાવ્ય કહ્યું: હે સખી! સૂર્ય ઉદયાચલ પર્વત ઉપર આવી જાય, કાગડે મંદિરના સ્તંભ ઉપર બેસી જાય, તડકે ભીંત ઉપર આવી જાય, ત્યાં સુધી પણ સુખી માણસ ઉઠે નહિ. આ સાંભળીને તેની પુત્રીએ કહ્યું હે માતા ! હે વાચાલ ! તે જ મને કહ્યું હતું કે આવેલા યક્ષને આદર કરજે. મારા પિતાને યક્ષ હરી ગયે છે. હવે તું બીજા પિતાને શેધ. આ સાંભળીને તેની માતાએ કહ્યું. મેં જે પુત્રીને નવ મહિના સુધી ઉદરમાં રાખી, જેના મળ-મૂત્ર સાફ કર્યા, તે પુત્રીએ મારા પતિને હરી લીધો. આથી જે મને શરણું હતું તે અશરણ થયે. પછી પિતા નિર્ભય બનીને પુત્રીની સાથે ભેગ ભેગવવા લાગે. અહીં બાળકે બીજું પણ ત્રિવિક્રમનું આખ્યાન કહ્યું. તે દૃષ્ટાંત મિથ્યાત્વના દેષઢારમાં કહ્યું જ છે. અહીં ઉપનય આ પ્રમાણે છે – જેમ તે બ્રાહ્મણને અને ત્રિવિકમ બ્રાહ્મણને શરણ અશરણ થયું, એમ અમને પણ તમે શરણ છો એમ અમે વિચાર્યું હતું, પણ તમે જ લૂંટે છે. તું અત્યંત કુશળ છે એમ બોલતા આચાર્યે ત્રસકાય બાળકને પણ લૂંટી લીધે.
આગળ જતા આચાર્યો ફરી અલંકારથી વિભૂષિત સાધ્વીને જોઈ. તેણે સાવીને કહ્યું હે આંજેલી આંખવાળી ! તારાં કડાં, તારાં કુંડલ, તારું કરેલું તિલક– આ બધા પ્રવચનની મલીનતાનાં કારણ છે. હે દુષ્ટશિષ્યા! તું ક્યાંથી આવી છે? પછી સાવીએ કહ્યુંઃ રાઈ અને સરસવ જેટલા પછિદ્રોને તમે જુઓ છો, પણ પોતાના બિલા જેટલા પણ દોષને જોતા હોવા છતાં જોતા નથી. તથા– તમે શ્રમણ છે, સંયત છે, બ્રહ્મચારી છે, માટી-સુવર્ણમાં સમાનભાવવાળા છો, તમારો ઉપાધ્યાય વિહારમાં ઉદ્યત છે. હે વડિલ આર્ય! તમારા પાત્રમાં શું છે? આ પ્રમાણે સાવથી નિદિત થયેલો તે ફરી પણ આગળ ગયે. સૈન્યને આવતું જોયું. સૈન્યના રસ્તાથી બીજા રસ્તે વળવા છતાં (દિવ્ય શક્તિથી) રાજાની પાસે જ ગયો. રાજાએ હાથીના ધ ઉપરથી ઉતરીને આચાર્યને વંદન કર્યું અને કહ્યું : હે ભગવન્! અહે! મારે પરમ મંગલ થયું અને મંગલનું કારણ પણ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
શ્રાવકનાં બાર ત્રતા યાને થયું. કારણ કે આજે મેં સાધુને જોયા. હે ભગવંત ! મારા ઉપર અનુગ્રહ કરવા માટે પ્રાસુક અને એષણીય આ મેાક વગેરે ભાતાને ગ્રહણ કરો. આચાર્ય ના પાડી. આભૂષણાને જોઇ ન જાય એ માટે પાત્રમાં નાખી દીધા. રાજાએ બળાત્કારે પાત્ર લઈ લીધું. તેમાં માઇક નાખતાં આભૂષણાને જોયાં. રાજાએ આચાય ને ઠપકા આપ્યા. આચાય ને વિલખા બનેલા જોઈને શિષ્યદેવે પોતાનું રૂપ બતાવ્યું. પછી આચાર્યને કહ્યું: તમે આ શું આયુષ્ય છે? સશ્રુતરૂપ સમુદ્રના પારને પામેલા આપને વિચક્ષણલાકામાં નિંદનીય અને અજ્ઞાન લોકોને બહુ સંમત આવી ચેષ્ટા કરવી એ ચેાગ્ય નથી. આચાયે કહ્યુંઃ શું કરું ? દેવલેાક છે એમ કોઈએ મને કહ્યું નહિ. તેથી હું માહરૂપ પિશાચથી અત્યંત છેતરાયા છું. શિષ્યદેવે કહ્યું: હમણાં મેાટાભાગે દેવા મનુષ્યલાકમાં આવતા નથી. કારણ કે (મૃ. સં. ગા, ૨૯૬ માં) કહ્યું છે કે–ઉત્પન્ન થયા પછી તુરત દેવાંગનાના દિવ્યપ્રેમ જેમના હૃદયમાં પ્રસરી રહેલા છે એવા, દેવાંગનાની સાથે સ્પર્શ, ગીત વગેરે વિષયમાં આસક્ત થયેલા, જેમના સ્નાન, વનવિહાર, નાટકનિરીક્ષણ વગેરે દેવકાર્યાં પૂરાં થયાં નથી એવાં, અને જેમને મનુષ્યને આધીન કાઈ કાર્ય નથી એવા દેવા દુ ધમય મનુષ્યલાકમાં આવતા નથી, અર્થાત્ દિવ્યપ્રેમનું પ્રસરણ વગેરે કારાથી દેવા મનુષ્યલાકમાં આવતા નથી. ( મનુષ્યલાકમાં રહેલી મૃતક અને વિષ્ટા—મૂત્ર વગેરેની દ્વેગ "ધ ઉપર લગભગ ચારસા–પાંચસે ચેાજન સુધી ફેલાય છે. માટે દેવા મનુષ્યલાકમાં આવતા નથી.) આથી તમારે ચિત્તવિભ્રમ ન કરવા, સ થા દૃઢચિત્તવાળા=શ્રદ્ધાવાળા બનવું. આ દૃષ્ટાંતથી એ કહેવામાં આવે છે કે જેમ તે શિષ્યદેવે આચાર્યને ધર્માંમાં સ્થિર કર્યાં, તેમ ખીજાઓએ પણુ કરવું જોઇએ.
અવાત્સલ્ય એટલે વાત્સલ્ય ન કરવાના સ્વભાવ. વાત્સલ્ય એટલે વાત્સલ્યભાવથી સાધર્મિકોની આહાર–પાણી આદિથી ઉચિત ભક્તિ કરવી. તેમાં વાસ્વામીનું દૃષ્ટાંત છે. તે કથા મૂલ આવશ્યકની ટીકામાં વિસ્તારથી કહી છે. અહીં તા સ્થાન ખાલી ન રહે એ માટે તેમાં જ ( આવશ્યકટીકામાં જ) રહેલ કંઈક વર્ણન કહેવાય છે ઃ—
તે કાળે અને તે સમયે અવંતી દેશમાં તુંખવન નામના 'સંનિવેશમાં ધનગિરિ નામે કિપુત્ર હતા. તે શ્રાવક હતા અને દીક્ષા લેવાની ભાવનાવાળા થયા. તેના માતા–પિતા જ્યાં જ્યાં તેને યાગ્ય કન્યાની પસંદગી કરતા હતા ત્યાં ત્યાં હું દીક્ષા લેવાની ભાવનાવાળા છું એમ કહીને વિપરિણિત ( =સામા પક્ષને કન્યા ન આપવાના પરિણામવાળા ) કરી દેતા હતા. આ તરફ ધનપાલશેઠની સુન...દા નામની પુત્રી હતી. તેણે પાતાના માતા-પિતાને કહ્યું : મને ધનિગિરને આપે. આથી માતા-પિતાએ સુનંદા ૧. જેમ આજે શહેરની બહાર સેાસાયટીએ વગેરે હાય છે તેમ નગરની બહારના નિવાસસ્થાનને સ`નિવેશ કહેવામાં આવે છે.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૧૩ ધનગિરિને આપી. સુનંદાના આર્યસમિત નામના ભાઈએ પૂર્વે સિંહગિરિસૂરિની પાસે દીક્ષા લીધી હતી. એકવાર તે ગર્ભવતી બની. તે વખતે ધનગિરિએ તેને કહ્યું : આ તારો ગર્ભ તને સહાયક થશે. હું દીક્ષા લઉં છું. સુનંદાએ રજા આપી. આથી ધનગિરિએ સિંહગિરિસૂરિ પાસે જઈને દીક્ષા લીધી. સુનંદાને પણ કંઈક અધિક નવ મહિના થતાં પુત્ર થયો. ત્યાં આવેલી સ્ત્રીઓએ કહ્યું: જે તેના પિતાએ દીક્ષા ન લીધી હોત તે સારું થાત. બુદ્ધિશાળી તેણે જાણ્યું કે મારા પિતાએ દીક્ષા લીધી છે. આ પ્રમાણે વિચારતા તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. મારી મા કંટાળીને મને મૂકી દે અને તેથી હું સુખપૂર્વક દીક્ષા લઈ શકું એવા આશયથી તે બાળક રાત-દિવસ જેવા લાગે. આ પ્રમાણે છ મહિના વીતી ગયા. એકવાર સિંહગિરિસૂરિ ત્યાં પધાર્યા. આ વખતે આર્ય સમિત અને ધનગિરિએ આચાર્યને પૂછ્યું કે, જો આપ આજ્ઞા આપો તે સંબંધીઓને જોઈએ=સંબંધીઓને લાભ આપવા જોઈએ. એટલામાં પક્ષી છે. આચાર્યું કહ્યું? તમને મહાન લાભ થશે. આજે તમને સચિત્ત કે અચિત્ત જે મળે તે લઈ લેજો. “ઈચ્છે” એમ કહીને તે બંને સંબંધીઓના ઘરે ગયા. સુનંદાએ તેમને હેરાન કરવાનું શરૂ કર્યું. એટલામાં બીજી સ્ત્રીઓએ સુનંદાને કહ્યું : હે સખિ ! આ બાળક આમને આપી દે, પછી તેઓ બાળકને ક્યાં લઈ જશે? (અર્થાત્ સંસારમાં આવી જશે.) આથી સુનંદાએ ધનગિરિને કહ્યું : આટલા કાળ સુધી મેં આ બાળકને સાચવ્યું, હવે તમે સાચવે. ધનગિરિએ કહ્યું. પછી પસ્તા ન કરીશ. સાક્ષી રાખીને છ મહિનાના બાળકને ધનગિરિએ લઈ લીધે, એલપટ્ટાથી વીંટીને ઝોળીમાં લઈ લીધે. હવે તે રડતો બંધ થઈ ગયે. બુદ્ધિશાળી હોવાથી તેને બધી ખબર પડતી હતી. (બંને વસતિમાં આવ્યા.) આચાર્ય પાત્ર ભરેલું છે એમ કહીને હાથ લાંબો કર્યો. ધનગિરિએ આચાર્યને તે બાળક આગે. (ભારના કારણે) આચાર્યના હાથ ભૂમિ સુધી નીચે નમી ગયા. આથી આચાયે કહ્યું: હે આર્ય ! આ વજા હોય એમ જણાય છે. પછી ઝોળીમાં જોયું તે દેવકુમાર સમાન બાળક દેખાય. આચાર્યે કહ્યું? એનું બાબર રક્ષણ કરે. આ શાસનને આધાર થશે. તે વખતે તેનું વજા એવું નામ રાખ્યું. પછી સાવીઓને સેં. સાદવીઓએ શય્યાતરકુલમાં સેં. શય્યાતરે જ્યારે પોતાના બાળકોને નવડાવે, શણગારે, અથવા ખાવાનું આપે ત્યારે તેનું પહેલાં કરે. વજા જ્યારે વડીનીતિ વગેરે કરવાનું હોય ત્યારે સંકેત કરતો હતો. આ પ્રમાણે તે મોટો થઈ રહ્યો હતો. તેમને પ્રાસુક સામગ્રી ઈષ્ટ હતી, અર્થાત્ શય્યાતરે પ્રાસુક (= અચિત્ત) સામગ્રીથી તેનું પાલન-પોષણ કરતા હતા. સાધુઓ બવન સંનિવેશથી બીજા પ્રદેશમાં વિચરતા હતા. (બાળકને ડાહ્યો અને મેટે થયેલ જોઈને) સુનંદાએ શય્યાતરની પાસે બાળકની માગણી કરી. આ આચાર્ય મહારાજની થાપણ છે એમ કહીને શય્યાતરાએ
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
શ્રાવકના બાર વ્રતો યાને ન આપ્યું. તે આવીને બાળકને ધવડાવે છે. આ પ્રમાણે મેટે થતો તે ત્રણ વર્ષને થયે. એકવાર વિહાર કરતાં કરતાં સાધુઓ ત્યાં આવ્યા. સુનંદાએ રાજદરબારમાં ફરિયાદ કરી. ધનગિરિએ (રાજદરબારમાં) કહ્યું કે સુનંદાએ મને આ બાળક આપી દીધો છે. આખું નગર સુનંદાના પક્ષમાં હતું. સુનંદાએ (બાળકને લલચાવવા માટે) ઘણું રમકડાં લીધાં. રાજા જે નિર્ણય આપે તે માન્ય કરો એવું નક્કી થયું. રાજા પૂર્વ સન્મુખ બેઠે. રાજાની જમણી તરફ સંઘ બેઠે, સ્વજન–પરિવાર સહિત સુનંદા ડાબી તરફ બેઠી. પછી રાજાએ કહ્યુંઃ તમે એને પોતાનો કરે, અર્થાત્ તમે એને બોલાવ, જેની પાસે બાળક જાય તેનો બાળક થશે. બધાએ સ્વીકાર્યું. બાળકને પહેલાં કણ બોલાવે? ધર્મ પુરુષપ્રધાન છે માટે પુરુષ (=સાધુઓ) પહેલાં બેલાવે, એમ વિચારણા થઈ. આથી નગરલોકેએ કહ્યું: સાધુઓએ તે એને વશ કરે જ છે, માટે માતા પહેલાં બોલાવે. વળી માતા દુષ્કર કરનારી છે. વળી માતા કમળતાથી પ્રવૃત્ત થઈ છે, અર્થાત્ માતા કોમળ હોય છે. માટે માતા જ પહેલાં બોલાવે. તેથી સુનંદાએ ઘેડા, હાથી, રથ, બળદ વગેરે રમકડાં લઈને અને બાલ્યભાવને લેભાવનારા મણિ– સુવર્ણનાં વિવિધ ચિત્રો (=પુતળીઓ વગેરે) પાસે રાખીને કહ્યું : હે વજીસ્વામી ! આવ, આવ. બાળક જેતે રહે છે. તે સમજે છે કે જે સંઘની અવજ્ઞા કરું તે દીર્ઘસંસારી બનું. વળી માતા પણ (મેહ દૂર થવાથી) દીક્ષા લેશે. માતાએ આ પ્રમાણે ત્રણવાર બોલાવ્યો. પણ તે ગયે નહિ. પછી તેના પિતાએ (રહરણને બતાવીને) કહ્યું: હે વજા! જે તે સારો નિર્ણય કર્યો હોય તો ધર્મરૂપ ધજાથી વિભૂષિત અને કમરૂપ જેને દૂર કરનાર આ રજોહરણને જલદી લે. તેણે જલદી આવીને રજોહરણ લઈ લીધું. લેકેએ “ધર્મ જય પામે છે” એમ જોરશોરથી સિંહનાદ ર્યો. આ વખતે માતાએ વિચાર્યું કે મારા ભાઈએ, પતિએ અને પુત્રે દીક્ષા લીધી તો શું હું કામ રહું? એ પ્રમાણે તેણે પણ દીક્ષા લીધી. ધનગિરિએ વાસ્વામીને દીક્ષા આપીને સાદવીઓની પાસે જ રાખ્યા. વાસ્વામીએ અંગોનો અભ્યાસ કરતી સાધવીઓની પાસે સાંભળીને પદાનુસારિણી લબ્ધિથી અગિયાર અંગે ભણી લીધા. આઠ વર્ષના થયા ત્યારે સાદેવીના ઉપાશ્રયમાંથી નીકળીને આચાર્યની પાસે રહ્યા. આચાર્ય એકવાર ઉજજેની ગયા. ત્યાં ધારાબદ્ધ વર્ષાદ પડવા લાગ્યો. આ સમયે ત્યાંથી પસાર થતા પૂર્વભવના મિત્ર જૈભકદેવોએ વાસ્વામીને જોયા. તેથી વાસ્વામીની પરીક્ષા કરવા માટે વણિકનું રૂપ લઈને નીચે ઉતર્યા. ત્યાં બળદને છોડીને સેઈ કરવા લાગ્યા. રઈ તૈિયાર થઈ ગઈ એટલે વાસ્વામીને વહોરવા માટે વિનંતિ કરી. વાસ્વામી વહોરવા ચાલ્યા, પણ હજી ઝીણે ઝીણે વર્ષાદ આવતો હતું. આથી પાછા ફર્યા. પછી વર્ષાદ તદ્દન રહી ગયે. ફરી વણિકદેવે તેમને બોલાવવા આવ્યા. વજાસ્વામીએ ત્યાં જઈને ઉપયોગ મૂક્યો. તે આ પ્રમાણે – દ્રવ્યથી કેળાનું ફલક કેળા ફલના બનાવેલા પદાર્થો વગેરે છે, ક્ષેત્રથી ઉજજૈની નગરી છે, કાળથી વર્ષાઋતુ
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૧૫
છે, ભાવથી વહેારાવનારાએના પગ જમીનને અડતા નથી, આંખા નિમેષ વગેરેથી રહિત છે, અને શરીર અત્યંત હૃષ્ટ–તુષ્ટ છે, માટે દેવા છે, એમ વિચારીને આહાર ન વહાર્યો. ખુશ થયેલા દેવાએ (પ્રત્યક્ષ થઈને) કહ્યું : અમે તમારાં દન કરવા માટે આવ્યા છીએ. પછી તેમણે વાસ્વામીને વૈક્રિય વિદ્યા આપી. ફરી પણ એકવાર તે દેવાએ જેઠ મહિનામાં સ્થંડિલભૂમિએ ગયેલા વાસ્વામીને ઘેબરની વિનંતિ કરી. તે વખતે પણ તેમણે દ્રવ્યાદિનો ઉપયાગ મૂકયો. (દેવા છે એમ ખ્યાલ આવવાથી) ભિક્ષા ન લીધી. દેવાએ તેમને આકાશગામિની વિદ્યા આપી.
આ પ્રમાણે વાસ્વામી વિચરી રહ્યા હતા. પૂર્વ પદાનુસારી લબ્ધિથી જે અગિયાર અંગા ભણ્યાં હતાં તે સાધુઓની સાથે રહીને અધિક સ્થિર કર્યાં. વળી સાધુસમુદાયમાં જે કોઈ સાધુ પૂગતશ્રુત ભણતા હતા તે પણ બધુ... ( સાંભળી સાંભળીને તેમણે ભણી લીધું. જ્યારે તેમને આ સૂત્રને તમે ભણ્ણા એમ કહેવામાં આવતું હતું ત્યારે તેમને એ સૂત્ર આવડતુ હાવા છતાં (બહાર દેખાવથી) ગાખતા રહેતા અને ખીજા ભણતા સાધુઓના શ્રુતને સાંભળીને ચાદ કરી લેતા હતા. એકવાર સાધુએ મધ્યાહ્ને ભિક્ષા માટે ગયા ત્યારે આચાય સ્થંડિલભૂમિએ ગયા. વાસ્વામી વસતિપાલ તરીકે એકલા રહ્યા હતા. આ વખતે વાસ્વામીએ સાધુએના વીંટિયાઓને સાધુઓની માંડલી પ્રમાણે ગોઠવીને વચ્ચે પોતે બેસીને વાચના આપવા લાગ્યા. તે વખતે ક્રમશઃ અગિયારે ય અંગેા અને પૂગતશ્રુતની વાચના આપતા હતા. થોડીવાર પછી આચાર્ય પધાર્યા. ( અવાજ સાંભળીને ) તેમણે વિચાર્યું કે સાધુએ ભિક્ષા લઈને જલદી આવી ગયા છે. મેઘના જેવા સરસ શબ્દો સાંભળ્યા. ઘેાડીવાર બહાર સાંભળતા ઊભા રહ્યા. આથી જાણ્યું કે આ ત વ છે. વજ્રમુનિને ક્ષેાભ ન થાય એ માટે પાછા વળીને માટેથી નિસીહિ ખેલે છે. તેથી વાસ્વામીએ વિટિયાઓને સ્વસ્થાનમાં મૂકી દીધા. બહાર નીકળીને આચાર્યના હાથમાંથી દાંડા લઈ લીધા, અને પગેાનું પ્રમાર્જન કર્યુ. આચાર્ય વિચાયુ` કે, સાધુએ આના પરાભવ ન કરે એ માટે આ બહુ જ્ઞાની છે એમ સાધુઓને જણાવું. તેથી રાતે સાધુઓને કહ્યું: હું(આવતી કાલે) અમુઢ ગામ જાઉં છું. ત્યાં બે કે ત્રણ દિવસ રહીશ. યાગ કરનારા સાધુએ કહ્યું: અમારા વાચનાચાય કાણુ થશે? આચાયે કહ્યું: વા. વિનીત હોવાથી સાધુઓએ તહત્તિ એમ કહીને એના સ્વીકાર કર્યાં. સાધુએએ આ વખતે વિચાર્યું કે ક્યારે શું કરવુ અને કેમ કરવું વગેરે આચાર્ય જ જાણે છે. ( અમારે તે આચાય કહે તેમ જ કરવુ જોઈ એ. ) કહ્યું છે કે-“ગુરુવચનની શ્રદ્દા કરનારા સિંહગરના તે સુશિષ્યાનુ કલ્યાણ થાઓ કે જેમણે ‘વજ્ર તમને વાચના આપશે' એ
.
૧. જેના પ્રભાવથી ઈચ્છા મુજબ દેવનાં અને મનુષ્યોનાં રૂપા કરી શકાય તેવી લબ્ધિ.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
શ્રાવકના બાર વ્રત ને ગુરુના વચનનો અનાદર ન કર્યો. ? (ઉ. મા. ગા. ૪૮ની ટીકા.) આચાર્ય વિહાર કર્યો. સાધુઓએ પણ સવારે વસતિપ્રમાર્જન આદિ કાર્યો કર્યા. કાલનિવેદન વગેરે વજ મુનિની આગળ કર્યું. (વાચના માટે) વજ મુનિનું આસન પાથર્યું. વજ મુનિ તેના ઉપર બેઠા. સાધુઓ આચાર્યની જેમ તેને બધા વિનય કરે છે. વામુનિ તે બધાને ક્રમશઃ સૂત્રના આલાવા આપતા હતાં.' જે સાધુઓ મંદબુદ્ધિવાળા હતા તે પણ જલદી ભણવા લાગ્યા. આથી તેઓ વિસ્મય પામ્યા. જે આલાવા પૂર્વે ભણ્યા હતા એથી આવડતા હતા તે આલાવાઓને પણ વિશેષ સમજવા માટે પૂછતા હતા. વજા મુનિ પણ બધું કહેતા હતા =સમજાવતા હતા. આથી ખુશ થયેલા સાધુઓ કહેવા લાગ્યા કે જે આચાર્ય ભગવંત કેટલાક દિવસ ત્યાં જ સ્થિરતા કરે તે આ શ્રુતસ્કંધ જલદી પૂર્ણ થઈ જાય. સાધુઓ આચાર્યની પાસે જે શ્રુત કમથી લાંબા કાળે લેતા હતા, તે શ્રુત વા મુનિ એક પોરિસીમાં આપી દેતા હતા. આ પ્રમાણે વજ મુનિ સાધુઓને બહુ માન્ય થયા. આચાર્ય પણ વા મુનિ જ્ઞાની છે એમ સાધુઓને જણાવી દીધું છે અને બાકી રહેલું ઉત્તમ શ્રુત તેને ભણાવી દેવું જોઈએ એમ વિચારીને ( કહ્યા પ્રમાણે) આવી ગયા. આચાર્ય સાધુઓને પૂછ્યું: સ્વાધ્યાય થયો? સાધુઓએ કહ્યું છે. હવેથી આ જ અમારા વાચનાચાર્ય થાઓ. આચાયે કહ્યું: આ તમારા વાચનાચાર્ય થશે. તમે એને પરાભવ ન કરો એ હેતુથી આ મહાજ્ઞાની છે એમ તમને જણાવવા હું બીજા સ્થળે ગયો હતો. પણ આ (= પતે વિધિપૂર્વક ભણ્યા વિના બીજાને ભણાવે એ) કલ્પ નથી. કારણ કે એણે કાનથી ચારીને શ્રત લીધું છે. આથી એનો ઉત્સાર કલ્પ કરવો જોઈએ. આચાર્ય જલદી ઉત્સાર કલ્પ કરાવવા લાગ્યા. (પહેલી પરિસિમાં સૂત્રવાચના આપતા હતા અને) બીજી પરિસિમાં અર્થ કહેતા હતા. કારણ કે સૂત્ર અને અર્થ એ બંનેનો યોગ થાય તો એ વાચના માટે સમર્થ બને. જે અર્થે આચાર્યને પણ શક્તિ હતા તે પણ વજ મુનિએ સ્પષ્ટ કર્યા. આચાર્ય જેટલે દષ્ટિવાદ જાણતા હતા તેટલે દષ્ટિવાદ વજમુનિએ ભણી લીધો. પછી વિહાર કરતાં કરતાં આચાર્ય દશપુરનગર ગયા.
તે વખતે ઉજજૈનમાં ભદ્રગુપ્ત નામના આચાર્યો વૃદ્ધાવસ્થાના કારણે સ્થિરવાસ કર્યો હતો. તેમની પાસે દષ્ટિવાદ હતે. (તેમની પાસે દષ્ટિવાદ ભણવા જવા માટે) આચાયે વજા મુનિને એક સંઘાટક (= સહાયક સાધુ) આપે. વજમુનિ ભદ્રગુપ્તસૂરિની પાસે ગયા. સ્થવિર ભદ્રગુપ્તસૂરિએ સ્વપ્ન જોયું કે, દૂધથી ભરેલું મારું પાત્ર
૧. અહીં કારણ પદને અર્થ સમજાયો નથી “કળકળાટ' એવો અર્થ સંભવે છે.
૨. વિધિપૂર્વક ઘણા દિવસોમાં ભણી શકાય તેવા શ્રુતને થોડા દિવસમાં ભણાવી દેવું તે ઉસાર ક૯૫,
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથન ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૧૭ આગંતુક કેઈ સંપૂર્ણ પી ગયા અને આશ્વાસન પામ્યા. સવારે સાધુઓને સ્વપ્ન કહ્યું: સાધુઓ પરસ્પર (પિતાની સમજ પ્રમાણે) સ્વપ્નનું ફલ કહેવા લાગ્યા. ગુરુએ કહ્યું તમે સ્વપ્નના ફલને જાણતા નથી. આજે મારે પ્રતીચ્છક આવશે. તે મારી પાસેથી સર્વ સૂત્ર અને અર્થ લેશે (આગલા દિવસે આવીને રાતે) નગરની બહારના ભાગમાં રહેલા આર્યવાસ્વામી પણ ત્યારે ત્યાં પધાર્યા. પૂર્વે જેમને સાંભળ્યા હતા તે આ વજમુનિને ભદ્રગુપ્તસૂરિએ જેયા. આનંદ પામીને મુનિને આલિંગન કર્યું. વજમુનિ તેમની પાસે દશ પૂર્વે ભણ્યા. જ્યાં (જેની પાસે) ઉદ્દેશ કર્યો હોય ત્યાં જ અનુજ્ઞા કરવી જોઈએ. આથી ત્યાં ભણેલા શ્રુતની અનુજ્ઞા કરવા માટે વજ મુનિ દશપુર નગર આવ્યા. ત્યાં અનુજ્ઞા શરૂ કરી. જંભકદેવોએ અનુજ્ઞાને ઉજવી, દિવ્ય પુષ્પ અને ચૂર્ણોની વૃષ્ટિ કરી. તે વખતે સિહગિરિસૂરિએ વસૂરિને ગણ સે. પછી સિંહગિરિસૂરિ અનશન કરીને દેવલોક પામ્યા.
પાંચસો સાધુઓથી પરિવરેલા શ્રીવાસ્વામી પણ વિચરવા લાગ્યા. તેઓ જ્યાં જ્યાં વિહાર કરતા હતા ત્યાં ત્યાં “અહો ભગવાન” એ પ્રમાણે ઉત્તમ પ્રશંસા અને કીર્તિના શબ્દ ભમતા હતા. આ પ્રમાણે ભગવાન આર્યવાસ્વામી ભવ્યજનો રૂપી કમલોને વિકસિત કરતા વિચરી રહ્યા હતા.
આ તરફ પાટલિપુત્ર નગરમાં ધન નામનો શેઠ હતું. તેની પુત્રી અતિશય રૂપવતી હતી. તેની અશ્વશાળામાં સાદવીઓ ઉતરી હતી. સાદવીઓ વાસ્વામીના ગુણોની પ્રશંસા કરતી હતી. સ્વભાવથી લોક ઈચ્છિતને ઈચ્છનારે હોય છે. શેઠની પુત્રીએ વિચાર્યું : જે વાસ્વામી મારા પતિ થાય તો હું ભેગોને ભેગવીશ, અન્યથા મારે ભોગોથી સર્યું. તેને પસંદ કરવા ઘણા આવે છે. પણ તે ના પડાવે છે. ત્યારે આ સાધ્વીઓએ તેને કહ્યું: વજસ્વામી લગ્ન ન કરે. તેણે કહ્યું છે એ નહિ પરણે તો હું પણ દીક્ષા લઇશ. ભગવાન પણ વિહાર કરતાં કરતાં પાટલિપુત્ર પધાર્યા. તેમનું સન્માન કરવા માટે રાજા પરિવાર સહિત સામે ગયે. સાધુઓ નાના નાના સમૂહથી અલગ અલગ આવી રહ્યા હતા. તેમાં ઘણું સાધુઓ રૂપાળા હતા. રાજા સમૂહમાં રહેલા રૂપાળા કેઈ સાધુ સામે જોઈને પૂછતો હતો કે આ ભગવાન વાસ્વામી છે? સાધુઓ ના પાડતા હતા. ફરી બીજા સમૂહમાં રૂપાળા સાધુ સામે જોઈને પૂછતા હતા કે આ વાસ્વામી છે? સાધુઓ કહેતા હતા કે આ તો તેમના શિષ્ય છે. એમ છેલ્લા સાધુના ટેળા સુધી પૂછયું. છેલ્લા સાધુવંદમાં ઘેડા સાધુઓથી સહિત વજસ્વામીને રાજાએ જોયા, પછી વંદન કર્યું. વાસ્વામીએ ઉદ્યાનમાં સ્થિરતા કરી, અને
૨. પોતાના ગુરુની રજ લઈને શાસ્ત્રાધ્યયન આદિ માટે બીજા ગરછમાં રહેનાર.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
શ્રાવકના ખાર ત્રતા યાને લેાકેાને ધર્મોપદેશ આપ્યા. વજીસ્વામી ક્ષીરાસ્રવ લબ્ધિવાળા હતા. વજીસ્વામીએ ( ક્ષીરાસવલબ્ધિથી ) રાજાનુ હૃદય આકર્ષી લીધું. રાજાએ પેાતાના અંતઃપુરને વાસ્વામીનું સ્વરૂપ કર્યું. આથી અંતઃપુરે કહ્યું કે અમે પણ વાસ્વામીના સ્વરૂપને જોવા જઈએ. અંતઃપુરની બધી સ્ત્રીએ વાસ્વામીનું સ્વરૂપ જોવા ગઈ. તે શેઠની પુત્રી. લેાકેાની પાસેથી વાસ્વામીની વિગત સાંભળીને હું તેમને કેવી રીતે જોઉ ? એમ વિચારી રહી હતી. તેણે બીજા દિવસે પિતાને વિનંતિ કરીઃ મને વાસ્વામીને આપે, અન્યથા મારા પ્રાણનો નાશ કરીશ. આથી શેઠ કન્યાને સર્વ અલંકારોથી શણગારીને અનેક ક્રેડ ધન સાથે લઇને વસ્વામી પાસે લઈ ગયા. ક્ષીરાસવલબ્ધિવાળા ભગવાને લેાકેાને ધર્મોપદેશ આપ્યા. લાફા ખેલવા લાગ્યા કે, અહા! ભગવાન સુંદર સ્વરવાળા છે અને સગુણસંપન્ન છે, પણ રૂપથી રહિત છે. જો તેમને રૂપ હાત તા સગુણોની સંપત્તિ હાત. ભગવાને તેમના માનસિક અભિપ્રાયને જાણીને હજાર પત્રવાળું કમળ વિષુવ્યું. તેના ઉપર પાતે બિરાજ્યા. પછી દેવાને જેવું શ્રેષ્ઠ રૂપ હોય તેવું પાતાનું અત્યંત સામ્ય રૂપ વિક્રુત્યું". આકર્ષાયેલા લાકા ખેલવા લાગ્યા: આ તેમનું સ્વાભાવિક રૂપ છે. હું બીજાઓને (સ્ત્રીઓને) પ્રાનીય ન ખનું એવા આશયથી ભગવંત કુરૂપથી રહે છે. કારણકે ભગવાન અતિશયથી ( =રૂપપરાવતન આદિ શક્તિથી ) સહિત છે. રાજાએ પણ હ્યું: અહા ! ભગવાન પાસે આ (=રૂપપરાવર્તન આદિ શક્તિ ) પણ છે. આથી વજીસ્વામીએ (રાજા વગેરેની સમક્ષ) સાધુઓના ગુણાનુ વર્ણન કર્યું, અર્થાત્ તપુ વગેરેથી સાધુઓને પ્રગટ થતી શક્તિઓનું વર્ણ ન કર્યું.. તપગુણના પ્રભાવથી સાધુએમાં એવી પણ શક્તિ પ્રગટે છે કે જેનાથી અસંખ્ય દ્વીપ—સમુદ્રોમાં ન સમાઈ શકે તેટલાં વૈક્રિયશરીરનાં અદ્ભુતરૂપા વિકુર્તી શકે. પછી વાસ્વામીએ તે દિવ્યરૂપથી ધર્મદેશના આપી. પછી શેઠે અનેક ક્રોડ ધન સહિત પુત્રીને સ્વીકારવાની વિનંતી કરી. ભગવાને વિષયાની નિંદા કરી–વિષયાના ભાગથી થતા અનર્થ સમજાવ્યા. પછી કહ્યું કે જો તે મને ઈચ્છતી હાય તા દીક્ષા લે. પછી શેઠની પુત્રીએ દીક્ષા લીધી.
પદાનુસારી લબ્ધિવાળા ભગવંતે મહાપરિજ્ઞા અધ્યયનમાંથી વિચ્છેદ પામેલી આકાશગામિની વિદ્યાના ઉદ્ધાર કર્યાં. તે વિદ્યાથી (અને પૂર્વે જ઼ભકદેવાએ આપેલ આકાશગામિની વિદ્યાથી ) ભગવંત આકાશમાં જવાની શક્તિવાળા થયા. આ પ્રમાણે ગુણા અને વિદ્યાથી યુક્ત ભગવંત વિહાર કરતાં કરતાં પૂર્વ દેશમાંથી ઉત્તરાપથમાં પધાર્યા. ત્યાં દુકાળ થયા. ( એક ગામથી ખીજા ગામમાં જવાના ) માર્ગ પણ બંધ થઈ ગયા. તેથી શ્રમણસ ધ તેમની પાસે આવ્યા અને અમારી રક્ષા કરા એવી વિનંતી કરી. તેથી વાસ્વામીએ પટવિદ્યાથી વિષુવેલા પટમાં સંઘ બેઠા. આ વખતે ગાયા ચરાવવા ગયેલા શય્યાતર ૧. જેના પ્રભાવથી વાણી દૂધ જેવી મધુર લાગે = બહુ ગમે તેવી લબ્ધિ.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૧૯ બ્રાહ્મણ ત્યાં આવી પહોંચ્યું. તેણે જોયું કે આ સર્વ ઉપડવાના છે. આથી તેણે દાતરડાથી પિતાના મસ્તકની ચોટલી કાપીને શ્રીવાસ્વામીને કહ્યું: હે ભગવંત! હું પણ આપને સાચો સાધર્મિક થયો. આ વખતે વાસ્વામીએ આ (=નીચેનું) સૂત્ર યાદ કર્યું: “સાધુએ સાધર્મિક વાત્સલ્યમાં, સ્વાધ્યાયમાં, ચરણ-કરણમાં અને શાસનની પ્રભાવનામાં ઉધમવાળા હોય, આ સૂત્રને યાદ કરીને તેમણે શસ્ત્રોતરને પણ પટમાં લઈ લીધું. ત્યારબાદ ભગવંત આકાશમાં ઉડીને પુરિકા નગરીમાં પધાર્યા. ત્યાં સુકાળ હતો. ત્યાં શ્રાવકે ઘણા હતા, પણ રાજા બૌદ્ધધર્મનો ઉપાસક હતો. ત્યાં જૈન શ્રાવકે અને બૌદ્ધ ઉપાસકો વચ્ચે પરસ્પર પોત પોતાના દેવ પુષ્પ ચડાવવા માટે સ્પર્ધા ચાલતી હતી. બૌદ્ધ ભક્તો સર્વત્ર પરાભવ પામતા હતા, અર્થાત્ જેને અધિકમૂલ્ય આપીને પણ પુપે વેચાતા લઈ લેતા હતા, એથી બૌદ્ધોને બહુજ અલ્પ પુપે મળતાં હતાં. તેથી તેમણે રાજા દ્વારા પર્યુષણમાં જેને પુપો આપવાની મનાઈ કરાવી. પુપો ન મળવાથી શ્રાવકે ખિન્ન બની ગયા. તેથી આબાલવૃદ્ધ બધા શ્રાવકે વાસ્વામી પાસે ગયા. વિનંતી કરી કે, હે ભગવંત! આપ વિદ્યાને જાણે છે. આપના જેવા શાસનનાયક હોવા છતાં શાસનની લઘુતા થાય, તે પછી બીજા કેને શાસનની ઉન્નતિ કરવામાં સમર્થ ગણવા? શ્રાવકોએ આ પ્રમાણે ઘણું કહ્યું એટલે વાસ્વામી આકાશમાં ઉડીને માહેશ્વરી પુરીમાં ગયા. ત્યાં હુતાશન નામનું ઉદ્યાન હતું. ત્યાં દરરોજ કુંભપ્રમાણ પુપો થતાં હતાં. ત્યાં તડિત નામને મળી હતે. તે ભગવંતના પિતાને મિત્ર હતું. તેણે (વાસ્વામીને આવેલા જોઈને) સંભ્રમથી પૂછ્યું: આપ અહીં શા કારણે પધાર્યા છે? તેથી ભગવંતે કહ્યું: પુપની જરૂર છે. તેણે કહ્યુંઃ આપે મારા ઉપર ઉપકાર કર્યો. ભગવંતે કહ્યું હું આવું ત્યાં સુધીમાં તમે પુષ્પોને ભેગા કરી રાખે. પછી ભગવંત લઘુહિમવંત ઉપર (પદ્મદ્રહમાં રહેલ) શ્રીદેવી પાસે ગયા. તે વખતે શ્રીદેવીએ દેવની પૂજા માટે (હજાર પત્રવાળું વેત) કમળ ચૂંધ્યું હતું. તેણે વાસ્વામીને વંદન કરીને આ મહાપદ્મ લેવાની વિનંતી કરી. વાસ્વામી તે કમળ લઈને હુતાશન ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. ત્યાં ભગવંતે એક વિમાન વિકુવ્યું. તેમાં પુષ્પોને કુંભ મૂક્યો. પતે મેટા કમળની નીચે બેઠા, અર્થાત્ મસ્તક ઉપર મહાપદ્મ રહે તે રીતે બેઠા. પછી
ભક દેવોના સમૂહથી પરિવરેલા તે ભગવંત દિવ્ય ગીત-નૃત્યની વનિપૂર્વક આકાશ દ્વારા પુરિકા નગરીમાં પધાર્યા. (ગીત–વાજિંત્રયુક્ત વિમાનને આવતું જોઈને) બૌદ્ધો બાલવા લાગ્યા કે દેવો પણ અમારું ઉત્તમ સાન્નિધ્ય કરે છે. અર્થ (=પૂજાની સામગ્રી) લઈને નીકળ્યા. તે દે બૌદ્ધોના મંદિરને વટાવીને જિનમંદિરમાં ગયા. ત્યાં તેમણે મહોત્સવ કર્યો. આથી લોકેને જેનધર્મ ઉપર અત્યંત બહુમાન ભાવ થશે. રાજા પણ આકર્ષાઈને શ્રાવક થયે. શેષ કથાસંબંધ મૂલ આવશ્યક ટીકામાંથી જ જાણું લેવો. અહીં પ્રસ્તુત (=ઉપનય) આ છે – જેમ વજાસ્વામીએ દુષ્કાળમાં સંઘની રક્ષા કરીને સાધ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને. ર્મિક વાત્સલ્ય કર્યું, તેમ બીજાઓએ પણ સાધર્મિક વાત્સલ્ય કરવું જોઈએ. જો ન કરે. તો અતિચાર થાય.
અપ્રભાવના એટલે પ્રભાવના ન કરવાને સ્વભાવ. પ્રભાવના એટલે શાસનને. પરાભવ વગેરે થતાં શાસનની ઉન્નતિ થાય તેવી પ્રવૃત્તિ કરવી. તેમાં વિષ્ણુકુમારનું દષ્ટાંત. છે. તેની કથા આ પ્રમાણે છે :
કુરુ નામ દેશ હતો. તે દેશ સંપૂર્ણ પૃથ્વીમાં સારભૂત હતો, શ્રેષ્ઠ અને ધનાઢ્ય જનસમૂહથી ભરેલો હતો, ડો કુળથી ભરેલાં નગરો અને ગામેથી મનહર હતો. તેમાં ભતાં કમળોની શ્રેણિવાળા અનેક સરોવરો હતાં, અગણિત ખાણનાં સ્થાને. હતાં. તેમાં દેવલોકના જેવું હસ્તિનાગપુર નામનું નગર હતું. તે સુરભવનોથી અલંકૃત. હતું, વિબુધજનોને આનંદ કરનારું હતું, અનેક સભાઓ અને પાણીવાળા સરોવરોથી મનહર હતું. તે નગરમાં શત્રુરાજાઓ રૂપી ઉન્મત્ત હાથીઓ માટે સિંહ સમાન, શરણે આવેલા સામંત રાજાઓના સંતાપને શમાવવા મેઘવૃષ્ટિ સમાન, વધતા પ્રતાપથી ભતે, જય પામતે, લક્ષમીથી વિષ્ણુ સમાન, સ્વકુલ રૂપ સરોવરમાં પદ્મસમાન પોત્તર નામને રાજા હતો. સકલ અંતઃપુરમાં શ્રેષ્ઠ એવી જવાલા નામની તેની રાણી હતી. તેણે પોતાના રૂપથી રતિના લાવણ્યને, વિલાસને અને વાસગૃહને પણ જીતી લીધું હતું. તેની સાથે. ભવાંતરમાં ઉપાર્જિત પુણ્યસમૂહથી પ્રાપ્ત કરેલ, ડાહ્યા પુરુષોને પ્રશંસનીય, 3જી માટે સારભૂત એવા પાંચ પ્રકારના વિષય સુખને અનુભવતા તે રાજાને કેટલાક કાળ પસાર છે. એકવાર સુખશય્યામાં અલ્પનિદ્રાથી જેનાં બે નેત્રો મીંચાયેલાં છે એવી મહાદેવી. જવાલાએ રાત્રિના છેલ્લા પહોરમાં સ્વપ્નમાં પોતાના ખેળામાં બેઠેલું સિંહનું બચ્ચું જોયું. તેનું શરીર વાદળરહિત રાત્રિના ચંદ્રકિરણોના સમૂહ જેવું સફેદ હતું. તેના સ્કંધપ્રદેશ ઉપર પીળા રંગનો કેસરાને સમૂહ શોભી રહ્યો હતો. એથી તે વિજળીના વર્તુલથી અલંકૃત શરદઋતુના વાદળા જેવું દેખાતું હતું. સ્વપ્ન જોયા પછી તે પ્રભાતે વાગેલા મંગલવાજિત્રના વનિથી જાગી ગઈ. તે કાળને યંગ્ય સવ કાર્યો કરીને પરમ
૧. અહીં મા શબ્દને શોભા અર્થ કરીને આ અર્થ કર્યો છે, રમા શબ્દનો લક્ષ્મી અથ કરીને લક્ષ્મીદેવીના નિવાસવાળા કમળો એવો અર્થ પણ થઈ શકે.
૨. અહીં પુર શબ્દને દેવકને પક્ષમાં દેવ અથ છે અને નગરના પક્ષમાં પંડિત અર્થ છે. દિકુ શબ્દને દેવલોકના પક્ષમાં દેવ અર્થ છે અને નગરના પક્ષમાં વિદ્વાન અર્થ છે. રોડ શબ્દમાં દેવલોકના પક્ષમાં સભાઓ અને અપ્સરાઓના સમૂહથી મનહર એમ અર્થ કરવો. નગરના. પક્ષમાં અહીં લખેલ અર્થ સમજવો.
૩. મૂળગ્રંથમાં અહીં કયો શબ્દ છે. લોકમાંગ લોકાકાશમાં છવો પણ છે અને અછો. પણ છે. લેકમાં જીવો છે એટલે લોકને જીવલેક કહેવાય, લોકમાં અજી છે માટે અજીવલોક પણ. કહેવાય. તેમાં અહીં જીવલેકમાં સારભૂત છે એમ શબ્દાર્થ થાય. ભાવાર્થ તો લખે છે તે સમજવો.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૨૧ આનંદથી પૂર્ણ તે પતિની પાસે ગઈ અને સ્વપ્નની વિગત કહી. પતિએ સ્વપ્નશાસ્ત્રના અનુસારે વિચારીને ઉત્તમ પુત્રને જન્મ થશે એમ તેને કહ્યું. આથી તેના મનમાં અનુપમ હર્ષ થયે. તે જ કાળે ઉત્પન્ન થયેલા ગર્ભને તેણે સુખપૂર્વક ધારણ કર્યો. તેને જે સમયે જે જે દેહલા ( =ઈચ્છા થતા હતા તે સમયે તે તે બધા દેહલા પૂર્ણ કરવામાં આવતા હતા. ગર્ભને કાળ પૂર્ણ થતાં તેણે દેવકુમાર સમાન પુત્રને જન્મ આપ્યો. પ્રિયંકરિકા નામની દાસીએ રાજાને અભિનંદન આપ્યા, અર્થાત્ પુત્રજન્મની વધામણી આપી. રાજાએ તેને ઈચ્છાથી અધિક ઈનામ આપ્યું. પછી રાજાએ બધા લોકોને હર્ષ ઉત્પન્ન કરનારી વધામણી શરૂ કરી. તે આ પ્રમાણે હતીઃ- વધામણીમાં સ્થાને સ્થાને વેશ્યાઓને સમૂહ મદિરાપાત્ર પીને નૃત્ય કરી રહ્યો હતો, વગાડવામાં આવતા વિવિધ વાજિંત્રોના અવાજથી સંપૂર્ણ બ્રહ્માંડ બહેરું થઈ ગયું હતું, બંદીઓને (=મંગલ પાઠકોનો) સમૂહ વિવિધ સ્તુતિઓ બોલી રહ્યો હતો, વધામણીમાં આખું નગર જાણે કે દાનમય, હર્ષમય, સુંદર ઉત્સવમય અને ગીત વગેરે વિલાસમય થઈ ગયું હતું. તિથિ, નક્ષત્ર, યોગ, કરણ, વાર અને લગ્નહરા આ બધું શુભ હતું ત્યારે બાળકનું વિષ્ણુકુમાર એવું નામ રાખ્યું. સમય જતાં વિષ્ણુકુમાર શરીરની પુષ્ટિથી અને કલાના સમૂહથી વૃદ્ધિ પામ્યો. સકલજનોને પ્રશંસનીય યૌવનને પામ્યું.
યૌવનવયમાં વર્ત તે માતા-પિતાની સેવામાં તત્પર રહેતો હતો. પોપકારમાં પરાયણ હતો. ક્યારેક દિવસની જેમ મિત્રમંડલથી યુક્ત તે પ્રશ્નોત્તર વગેરે વિનોદથી કાળ પસાર કરતો હતો. ક્યારેક લક્ષમણની જેમ સ્ત્રીઓની સાથે રહીને વિવિધ વિલાસ કરીને કાળ પસાર કરતો હતો. (લક્ષ્મણના પક્ષમાં રામાનુજાત એટલે રામચંદ્રજીની સાથે રહીને) ક્યારેક સમૃદ્ધ રાજાની જેમ સર્વ વિષયસમૂહવાળે તે અનુપમ સુખસમૂહનું સેવન કરીને સમય પસાર કરતો હતો. (રાજાના પક્ષમાં વિષય એટલે દેશ.) આ પ્રમાણે તેણે કેટલાક કાળ પસાર કર્યો. એકવાર જવાલા રાણીએ ફરી પણ ચૌદ મહાસ્વપ્નોથી સૂચિત દેવકુમાર જેવા સુકુમાર પુત્રને જન્મ આપ્યું. તેના પણ જન્મમાં રાજાએ મહોત્સવ કર્યો. યોગ્ય સમયે તેનું મહાપદ્મ એવું નામ પાડયું. શુક્લપક્ષના ચંદ્રની જેમ કળાઓની સાથે શરીરપુષ્ટિથી તે વધવા લાગ્યા. કેમે કરીને તે સકલ લોકેના મનને હરનારું યૌવન પામ્યું. તે રાજાઓને જીતવાની ઈચ્છાવાળો છે એમ વિચારીને પિતાએ તેને યુવરાજ બનાવ્યું.
આ તરફ ઉજજૈની નગરીમાં શ્રીધર્મ નામનો રાજા હતા. તેનો નમુચિ નામને મંત્રી હતે. એકવાર તે નગરીમાં મુનિસુવ્રતસ્વામીના શિષ્ય અને અનેક મુનિગણથી પરિવરેલા સુવ્રત નામના સૂરિ પધાર્યા. મહેલ ઉપર નમુચિમંત્રીની સાથે રહેલા રાજાએ નગરના - ૧ દિવસના પક્ષમાં મિત્રમંડલ એટલે સૂયમંડલ.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને લોકોને પોતપોતાની વિભૂતિથી સૂરિને વંદન કરવા માટે જતા જોયા. રાજાએ મંત્રીને પૂછયું? આ તોકે અકાળે ઉત્સવમાં ક્યાં જાય છે? નમુચિએ કહ્યું : હે દેવ! સવારના અશ્વ ખેલાવવા માટે ગયેલા મેં સાંભળ્યું છે કે અહીં ઉદ્યાનમાં કઈ શ્રમણો આવેલા છે. આથી તેને આ ભક્તજન તેની પાસે જાય છે. રાજાએ કહ્યુંઃ આપણે પણ જઈએ. નમુચિએ કહ્યુંઃ આપને ત્યાં શા માટે જવું છે? જે ધર્મ સાંભળવાની ઇચ્છાથી જવું હોય તે અમે જ વેદમાં કહેલ અને સર્વલોકને સંમત એવો ધર્મ કહીએ છીએ. રાજાએ કહ્યું: તમે ધર્મ કહો છો એ વાત સાચી છે. પણ તે મહાત્માઓને પણ જેવા જોઈએ, તથા તેઓ કે ધર્મ કહે છે તે જાણવું જોઈએ. નમુચિએ કહ્યું? જો એમ હોય તે જઈએ. પણ ત્યાં જઈને તમારે મધ્યસ્થ રહેવું, જેથી હું તેમને વાદથી જીતીને નિરુત્તર કરી દઉં. રાજાએ “એમ હો” એ પ્રમાણે સ્વીકાર કર્યો એટલે સામંત રાજાઓ વગેરે લોકોની સાથે તેઓ ત્યાં ગયા. ત્યાં પહેલાં આવેલા નગરના લોકોને ધર્મદેશના કરતા અને તારાના સમૂહથી પરિવરેલા ચંદ્રની જેમ મુનિમંડલની વચ્ચે રહેલા સુવ્રતસૂરિને જોયા. તેમને પ્રણામ કરીને રાજા વગેરે યોગ્ય સ્થાને બેઠા. એટલે નમુચિમંત્રીએ ઓચિંતું જ સૂરિને કહ્યું : બરોબર વિચારતાં તમે પરમાર્થના જ્ઞાનથી રહિત છો. કારણ કે તમે એ પ્રત્યક્ષ અનુભવાતા આનંદ સ્વરૂપ વિષયસુખને છોડીને સર્વ સાધુઓએ જેને દૂષિત માન્ય છે અને વિશિષ્ટ જનેએ જેનો ત્યાગ કર્યો છે એવા જિનધર્મને સ્વીકાર કર્યો છે, તથા પિતાની સંપત્તિને છોડીને ભિખ માગે છે, અથવા મેલથી મલિન દેહવાળા, અપવિત્રતાના કારણે પિશાચતુલ્ય, મસ્તક અને દાઢીના મુંડનવાળાઓને આ કેટલું છે ? અર્થાત્ એવા અનેક દેશોથી ભરેલા છે. વળી–હે મૂઢ! જ્યાં ત્રણ પુરુષોની (=બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશ એ ત્રણની) પૂજા થતી નથી, અગ્નિમાં હવન થતું નથી, બ્રાહ્મણોને દાન થતું નથી, તે ધર્મ કેવી રીતે હોય? આ સાંભળીને અહો ! આ મૂખ અને શઠ છે, વિચાર્યા વિના બેલનારો છે, આથી આવાને ઉત્તર આપવાથી શું? એમ વિચારીને આચાર્ય મૂંગા રહ્યા. કારણ કે કહ્યું છે કે-“સરળ વિદ્વાન અભિગમ્ય છે, એટલે કે પરિચય કરવા યોગ્ય છે, શઠ વિદ્વાનમાં પ્રમાદ ન કર, અર્થાત્ શઠ વિદ્વાનથી સાવધ રહેવું, સરળ મૂખ અનુકંપા કરવા યોગ્ય છે, અર્થાત્ સરળ ભૂખ ઉપર કરુણુ કરવી, શઠ ભૂખ સર્વથા ત્યાગ કરવા ચોગ્ય છે, અર્થાત્ શઠ ભૂખથી દૂર રહેવું.” આચાર્ય કંઈ બોલ્યા નહિ એટલે નમુચિએ વિચાર્યું : મુંડિયો પ્રતિભાથી (= હાજર જવાબ આપવાની શક્તિથી) રહિત છે, એથી ઉત્તર આપી શક્તા નથી. આમ વિચારીને તે મશ્કરી કરવા માટે વારંવાર તે જ બોલવા લાગ્યો. આથી સૂરિએ તેને કહ્યુંઆ પ્રમાણે અસંબદ્ધ કેમ બોલે છે? જે વાદ કરવાની શક્તિ હોય તો પાંચ અવયવવાળા વાક્યના ઉપન્યાસથી પૂર્વપક્ષ કર. આ
૧. ન્યાયવાક્યના પ્રતિજ્ઞા, હેતુ, ઉદાહરણ, ઉપનય અને નિગમન એ પાંચ અવય છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૨૩ વખતે એક શિષ્ય ચરણોમાં પડીને વિનયપૂર્વક વિનંતિ કરીઃ હે ભગવંત! આ વળી કેણ છે? કે જેની સાથે આપ વાદ શરૂ કરો છો, અર્થાત્ આવા સામાન્ય માણસ સાથે આપને વાદ ન શોભે. કારણ કે જેમના ગંડસ્થલમાં મદને પ્રવાહ વેગથી વહી રહ્યો છે, એની ગંધથી ભમરાઓ જેમના ગંડસ્થલ પર વળગેલા છે, એવા બલવાન શ્રેષ્ઠ હાથીઓ જેમના એક પ્રહારથી પણ નીચે પડી જાય છે, તેવા સિંહનો પગ શું મૃગલાઓ ઉપર શેભે? માટે આક્ષેપથી (=પૂર્વ પક્ષથી) સયું. આપ મને આદેશ આપે, જેથી એના વાદગર્વને હું દૂર કરું. ગુરુએ તેને રજા આપી. પછી તેણે મંત્રીને કહેવાનું શરૂ કર્યું. તે આ પ્રમાણે – તે “વિષય સુખ આનંદ સ્વરૂપ છે” એમ જે કહ્યું તે અસંબદ્ધ છેઃ અસત્ય છે. કારણ કે જેમનામાં સુવિવેક અતિશય ઉલસી રહ્યો છે તેવા લોકોને વિષયસુખ વિષના વિકારસમાન જ જણાય છે. સુવિવેકી જીવો વિષય વિષે જેવી વિચારણા કરે છે તે અંગે વ્યાસે કહ્યું છે કે- “વિષ જેવા વિષયો એક એક પણ એનું સેવન કરનારને હણે છે, તો પછી જે વિવેક રહિત આમા પાંચને એકી સાથે સેવે છે તેના માટે શું કહેવું??? જો કે મહાધીન ચિત્તવાળા બીજા જીવને વિષયસુખ આનંદરૂપ લાગે છે, તે પણ તેમને તે સુખ વિદ્યુલ્લતાના વિલાસની જેમ થડે કાળ જ મળે છે. કારણ કે કહ્યું છે કે “સંસારમાં સારા વિષયેના સંગથી જે લેશમાત્ર સુખાસ્વાદ મળે છે, તે પણ અંતે વિયેગવાળો હેવાથી આપત્તિઓમાં અગ્રેસર છે. વળી–મૈથુનનું સુખ, શઠ માણસ સાથે મિત્રી, સંધ્યાનો રંગ, ઈદ્રધનુષ્ય, કલિકાલમાં યૌવન અને જીવન- આ બધું
અનિત્ય છે. વળી તે “સર્વ સાધુઓએ જૈન ધર્મને દૂષિત માન્ય છે” એમ જે કહ્યું તે પણ બરાબર નથી. કારણ કે જીવહિંસાના ત્યાગરૂપ ધર્મ સર્વ સાધુઓને પણ સંમત જ છે. કહ્યું છે કે-“અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, પરિગ્રહનો ત્યાગ અને મૈથુનનો ત્યાગ આ પાંચ સર્વ ધર્મચારીઓ માટે પવિત્ર છે, અર્થાત્ સવ સાધુઓની આત્મશુદ્ધિ કરનાર છે.” “વિશિષ્ટ લેકએ જૈન ધર્મનો ત્યાગ કર્યો છે? એમ જે કહ્યું તે પણ અસંગત છે. કારણ કે બધાય ધર્મોનું મૂળ દયા છે. તે દયા સંપૂર્ણ પણે જૈનધર્મમાં જ છે. કારણ કે જેનધર્મમાં જીવતત્ત્વનું યથાર્થ જ્ઞાન થાય છે, બીજા કેઈ ધર્મમાં જીવનું યથાર્થજ્ઞાન થઈ શક્યું નથી. માટે વિશિષ્ટ લકે ધર્મના સંપૂર્ણ ફલની ઈચ્છાથી જૈનધર્મને જ આદર કરે છે. વળી–“પતાની સંપત્તિ છોડીને ભિખ માગો છો” વગેરે જે કહ્યું તે દૂષણ જ નથી. કારણ કે લક્ષમીને ત્યાગ કરે અને
૧. અ.ચા નમુચિને પૂવપક્ષ કરવાનું કહ્યું હતું, માટે શિષ્ય કહે છે કે પૂર્વપક્ષ કરવાની જરૂર નથી.
૨. બધાજ કાળમાં યૌવન અનિત્ય છે. આમ છતાં કલિકાલમાં આયુષ્ય ઘણું ઓછું હેવાથી વિશેષ અનિત્ય છે. માટે અહીં કલિકાલને ઉલ્લેખ કર્યો છે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪ "
શ્રાવકનાં બાર, વ્રતે યાને ભિખ માટે પરિભ્રમણ કરવું એ સર્વ ધાર્મિક લોકોને ઈષ્ટ છે. તે આ પ્રમાણે – લક્ષ્મી સર્વકટેનું મૂળ હોવાથી જીવે છોડી દેવી જોઈએ. કહ્યું છે કે–જે વિદ્યમાન સહાયકને પ્રાપ્ત કરવા લાયક છે, અર્થાત્ જેને સહાયક લઈ લે છે, જેમાં ખેદ છે, જેમાં મહાભય છે, વિપત્તિ જેવી તે સંપત્તિઓનું તે શું છે કે જે દુઃખ માટે ન થાય? અર્થાત્ સંપત્તિથી જે કંઈ મળે છે તે બધું દુઃખ માટે થાય છે. ભિક્ષા તે વિશિષ્ટગુણવાળી હોવાથી ઉપાદેય છે. ઋષિઓએ કહ્યું છે કે- “સંન્યાસીઓએ આચરેલી, પવિત્ર, મુખ વગેરેથી નિંદાયેલી અને સર્વ પાપોનો નાશ કરનારી માધુકરી વૃત્તિને આચરે.” તથા–“બહસ્પતિ જેવા પણ એકની પાસેથી અન્ન લઈને ભેજન ન કરે, મ્લેચ્છ કુળમાંથી પણ અન્ન લઈને માધુકરીવૃત્તિને જ આચરે.” “મલથી મલિન દેહવાળા” વગેરે જે કહ્યું તેમાં પણ સાધુઓ મેલ ધારણ કરે એ દૂષણ નથી. કારણ કે શાસ્ત્રમાં મુનિઓને સ્નાન કરવાનો નિષેધ કરવામાં આવ્યું છે. તમારા ઋષિઓએ રચેલા શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે–“રનાન કામદેવના ગર્વને કરે છે, અર્થાત્ સ્નાનથી કામની વૃદ્ધિ થાય છે, સ્નાનને કામનું (=કામવાસનાનું) પહેલું સાધન કહ્યું છે. તેથી કામને છોડીને દમનમાં રત બનેલા સાધુઓ સ્નાન કરતા નથી.” તથા તમારા આગમમાં જ “ બ્રહ્મચારી સદા પવિત્ર હોય છે” ઈત્યાદિ કહીને “બ્રહ્મચારીઓ અશુચિ હોય છે” એવા તારા કથનને નિષેધ કર્યો છે. મસ્તક-દાઢીનું મુંડન પણ શાસ્ત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે પાલન કરનારા સાધુઓને ભૂષણ છે, દૂષણ નથી.
વળી–“ત્રણ પુરુષોની જ્યાં પૂજા ન થતી હોય” વગેરે જે કહ્યું તે અંગે જણુંવવાનું કે- વિક્ષિત (=બ્રહ્મા-વિષ્ણુ-મહેશ) ત્રણ પુરુષની પૂજા કરવી એગ્ય નથી. કારણ કે તે ત્રણ બીજા પુરુષોની જેમ રાગાદિથી યુક્ત છે. સ્ત્રીને સ્વીકાર વગેરે ચિહ્નો રાગાદિથી રહિત હોય તે ન ઘટી શકે. કહ્યું છે કે–“હાસ્ય, ગીત, નૃત્ય વગેરેના વિસ્તારવાળે કે રાગી છે. જેના હાથ શસ્ત્રોથી વ્યગ્ર છે એવો જે બીજો પુરુષ છે તે દ્વેષ કરે છે. સફટિકના જેવી નિમલ અદ્રાક્ષની માલાને ધારણ કરતો પુરુષ મેહવાળા=અજ્ઞાન છે. પણ (હે જિન!) તારામાં તે (રાગ-દ્વેષ-અજ્ઞાનતાનાં) ચિન નથી, આથી તું સર્વજ્ઞ ને વીતરાગ છે ? અગ્નિમાં હવન કરવું એ પણ જીવહિંસાનું કારણ હોવાથી સારું નથી. તમારા આગમમાં અગ્નિને પાંચ શૂનામાં ઉલેખ હોવાથી અગ્નિ જીવહિંસાનું કારણ છે. કહ્યું છે કે
ખાંડણ, ઘંટી, ચુલે, પાણીને ઘડે અને સાવરણ આ પાંચ ગૃહસ્થનાં કતલખાનાં છે. તેનાથી ગૃહસ્થ સ્વર્ગમાં જતો નથી. આમાં હિંસા
૧. અવધૂત એટલે સંન્યાસી. સંન્યાસીએ આચરેલી હોવાથી માધુકરીવૃત્તિ પણ ઉપચારથી અવધૂત કહેવાય.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૨૫ હોવા છતાં વેદવિહિત અનુષ્ઠાન હોવાથી સ્વર્ગ માટે થાય એમ ન કહેવું. વ્યાસે કહ્યું છે 'કે–“યજ્ઞસ્તભ ઊભું કરીને, પશુઓનો વધ કરીને તથા લોહીને કાદવ કરીને જે સ્વર્ગમાં જવાતુ હોય તે નરકમાં કેણ જાય? મોક્ષાર્થીએ પાત્રને
ધીને દાન આપવું જોઈએ, ગમે તેને નહિ. વિષયવિરાગ વગેરે ગુણેથી યુક્ત પાત્ર પ્રશંસનીય છે. કારણ કે તે જ સંસાર સાગરમાં પડતા લોકેનું રક્ષણ કરવા સમર્થ છે. કહ્યું છે કે –“વિષયરાગી વિષયમાં આસક્તને, ધનવાળો ધનવાળાને, ઘરવાળે ઘરવાળાને અને આરંભવાળ આરંભવાળાને ન તારી શકે. કારણ કે તુલ્ય દિષવાળો ન તારી શકે. (૧) વિષયરાગી વિષય વિરાગીની, ધનવાળો ધન રહિતની, ઘરવાળો ઘરરહિતની અને આરંભવાળો આરંભરહિતની ચિતા કરીને ( = સેવા કરીને) ભવસમુદ્રને તરી જાય.” (૨) આ બ્રાહ્મણનું મન વિષયરૂપ વિષથી ભરેલું હોવાથી બ્રાહ્મણો પાત્ર કેવી રીતે બને ? આ પ્રમાણે આઘાતજનક હારથી સભામાં નિરુત્તર કરાયે એટલે તે સાધુઓ ઉપર અતિશય ઠેષવાળે . આથી રાતે તલવાર ખેંચીને મુનિઘાત માટે આવ્યા. દેવતાએ તેને ખંભિત કરી દીધો. સવારે તે આશ્ચર્યને જોઈને અને મુનિની પાસે ધર્મ અને અધર્મનું ફલ સાંભળીને રાજા અને લોક ઉપશાંત થયા અને જેનધર્મને સ્વીકાર કર્યો. અપમાનિત થયેલ નમુચિ વિલ થઈને હસ્તિનાગપુર ગયે. ત્યાં તે મહાપ સજાને મંત્રી . તે વખતે મહાપદ્યને સિંહબલ નામને દુષ્ટસામંત વિષમ (=શત્રુ પ્રવેશ ન કરી શકે તેવા) કિલ્લાના બળથી દેશને ઉપદ્રવ કરતો હતો. તેથી મહાપદ્મ નમુચિને પૂછયું: સિંહબલને પકડવાનો કોઈ પણ ઉપાય તું જાણે છે? નમુચિએ કહ્યું સારી રીતે જાણું છું. પછી નમુચિ તેના દેશમાં જઈને કુશળ ઉપાયથી કિલ્લાને ભાંગી નાખે. પછી સિંહબલને પકડીને મહાપ પાસે આવ્યા. અત્યંત તુષ્ટ થયેલા રાજાએ કહ્યુંઃ વરદાન માગ. મંત્રીએ કહ્યું. જ્યારે માગું ત્યારે આપજે. આ પ્રમાણે મહાપદ્મ યુવરાજપણાનું પાલન કરતા હતા ત્યારે કોઈવાર તેની માતા જવાલાએ જિનેશ્વરને રથ કરાવ્યું. બીજી લક્ષમી નામની શક્યમાતાએ બ્રહ્માને રથ કરાવ્યું. પહેલાં કે રથ ફેરવવો એ વિષે તે બંને વચ્ચે પરસ્પર વિવાદ થે. આથી પોત્તર રાજાએ બંને રથ અટકાવી દીધા. તેથી તેને (=પહેલાં જિનરથને ફેરવવામાં ન આવ્યો તેને) જ પોતાની માતાનું અપમાન માનતા મહાપર્વ કુમાર કહ્યા વિના જ મહાજંગલમાં ગયા. ત્યાં તાપસના આશ્રમમાં કેટલાક દિવસ રહ્યો.
ચંપાનગરીના રાજા જનમેજયને કાળરાજા સાથે યુદ્ધ થયું. તેમાં જન્મજ્ય રાજા મૃત્યુ પામ્યો. અંતઃપુર વગેરે પરિવાર ભયથી જુદી જુદી દિશામાં ભાગી ગયો. જન્મજયની નાગવતી નામની પ્રિયા પિતાની મનાવલી નામની પુત્રીની સાથે તે જ તાપસના
૧. અથવા મારની સામે માર મળવાથી.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
આશ્રમમાં આવી. ત્યાં મર્દનાવલી અને મહાપદ્મને પહેલી જ વારના દનમાં પરસ્પર અનુરાગ થયા. કુલપતિએ ( પરસ્પરના અનુરાગથી વિપરીત બનાવ બની જવાના ભયથી ) મહાપદ્મને આશ્રમમાંથી રજા આપી. તે ત્યાંથી સિંધુનંદન નગરમાં ગયા. એ સમયે ત્યાં ઉદ્યાનમાં વસંત ઉત્સવ ચાલી રહ્યો હતા. તેથી નગરની સ્ત્રીએ ક્રીડા કરતી હતી. તે ક્રીડાના કોલાહલ સાંભળી રાજાના એક હાથી આલાનસ્તંભને ઉખેડીને તોફાન કરવા લાગ્યા. કાઈ પુરુષ તેને વશ કરી શકો નહિ. એ હાથી ઉદ્યાનમાં ક્રીડા કરતી સ્ત્રીઓની નજીક આવ્યા. અકસ્માત્ ભય આવવાથી તે સ્ત્રીએ નાસી શકી નહિ, તેથી ત્યાં જ રહીને માટા સ્વરથી પેાકાર કરવા લાગી. તેઓના પાકાર સાંભળી મહાપદ્મ ત્યાં દોડી આવ્યા અને હાથીને વશ કરી લીધા. આ રીતે ક્રીડા કરતી નગરની સ્ત્રીએને મદોન્મત્ત મહાન હાથીથી બચાવીને મહાપદ્મ એ હાથીને આલાનસ્તંભ પાસે લઈ આવ્યા. ત્યાંના રાજાએ મહાપદ્મના સંબંધ જાણીને પોતાની સેા કન્યાએ તેને પરણાવી. તે મનથી સદા જ મદનાવલીને જ ધારણ કરે છે. તે વિશિષ્ટ સુખપૂર્વક ત્યાં જ રહ્યો. એકવાર રાતે સૂતેલા તેનુ વેગવતી નામની વિદ્યાધર સ્રીએ અપહરણ કર્યું. મહાપદ્મની નિદ્રા દૂર થતાં વિદ્યાધરીએ એને અપહરણનું કારણ જણાવ્યું. પછી તે તેને વૈતાઢ્યપર્વત ઉપર સૂરાઇટ્ નગરમાં લઈ ગઈ, અને ઇંદ્રધનુષ નામના વિદ્યાધર રાજાને સાંપ્યા. તેણે પેાતાની પત્ની શ્રીકાંતાથી થયેલી જયકાંતા નામની પુત્રી તેને પરણાવી. જયચંદ્રાના મામાના દીકરા ગંગાધર અને મહીધર નામના શ્રેષ્ઠ વિદ્યાધરા જયકાંતા મહાપદ્મને પરણી છે એમ ખબર પડતાં મહાપદ્મની સાથે યુદ્ધ કરવા સૂરાય નગરમાં આવ્યા. મહાપદ્મ તે ખનેને જીતી લીધા. પછી ક્રમે કરીને મહાપદ્મ વૈતાઢ્યપર્યંતની બને શ્રેણિને પોતાને આધીન કરીને સ વિદ્યાધરાના અધિપતિ બન્યા. મદનાવલી વિના તેને જરાય આનદ આવતા નથી. એકવાર તે કાઈ બહાનાથી તે જ તાપસના આશ્રમમાં ગયા. ત્યાં તાપસાએ શ્રેષ્ઠ પુષ્પ અને ફૂલ વગેરેથી તેનું સન્માન કર્યું. ત્યાં જ આવેલા શધનુષના પુત્ર જનમેજયે એને મઢનાવલી આપી. અત્યંત હર્ષને ધારણ કરતા મહાપદ્મ તેને પરણ્યા. પછી વિદ્યાધર ચક્રવર્તીની સમૃદ્ધિથી સહિત તે મહાન આડંબરથી હસ્તિનાગપુર ગયા. મંગલપાઠક લેાકેાથી પ્રશંસા કરાતા તેણે નગરમાં પ્રવેશ કર્યાં. તેણે પ્રણામ વગેરે ઉચિત ભક્તિ કરીને લાંબાકાળના વિયાગથી દુ:ખી થયેલા માતા-પિતાને અને વિષ્ણુકુમારને આનંદ પમાડ્યો.
આ વખતે તે જ મુનિસુવ્રતસ્વામીના શિષ્ય સુવ્રતસૂરિ ત્યાં પધાર્યા. તે ક્ષમારૂપી સ્રીના ફુલગ્રહ (કુળના ઘર ) હતા, નમ્રતારૂપી કલ્પવૃક્ષના નંદનવન હતા, સરળતા-રૂપી ધનના નિધાન હતા, મુક્તિરૂપી વેલડીના આલંબન હતા, તપરૂપ લક્ષ્મીના ક્રીડા-ગૃહ હતા, સંયમરૂપી સેવકના સ્વામી હતા, સત્યરૂપી બંધુના સહાયક હતા, સુપવિત્રતારૂપી. પરાગ માટે દ્વિવ્યવૃક્ષના પુષ્પ હતા, નિષ્પરિગ્રહતારૂપી કરિયાણાની બજારભૂમિ હતા,
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૨૭ બ્રહ્મચર્યરૂપી શણગાર માટે યુવાવસ્થારૂપ હતા. પિતાના ઉદ્યાનપાલક પાસેથી સુવ્રતસૂરિનું આગમન જાણીને વિષ્ણુકુમાર, મહાપદ્રકુમાર અને અન્ય પરિવારની સાથે પક્વોત્તર રાજા વંદન માટે આવ્યા. ત્યાં આવેલા રાજાએ પરિવાર સહિત ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપીને આચાર્યને વંદન કર્યું. આચાર્ય કામદેવના વિજયથી જાણે કે જયપતાકાને પકડી હોય તેમ કરકમલથી પકડીને મુખપ્રદેશમાં રાખેલી મુખવસ્ત્રિકાથી દીપતા હતા, જમણી તરફ મૂકેલા રજોહરણથી શોભતા હતા, અને પદ્માસન આસને બેઠેલા હતા. આચાર્યે પણ પાપમલના સમૂહને દેવા માટે જલ સમાન ધર્મલાભથી રાજાને આનંદ પમાડ્યો. પછી રાજા ચોગ્ય સ્થાને બેઠે. ભગવંતે કહ્યું- હે ભવ્ય ! આ સંસારરૂપી સાગર પાર પામ દુષ્કર છે. આ સંસાર સાગર જન્મ–જરા-મરણરૂપી ભયંકર જલચર પ્રાણીઓથી ભયંકર છે, જેને શારીરિક-માનસિક દુઃખરૂપ સામે કિનારો દૂર છે એવા જલથી પરિપૂર્ણ છે, ચારગતિરૂપી મહાન આવર્તાથી ભયંકર છે, તેમાં મનરૂપી દુષ્ટપવનથી પ્રેરાયેલા વિષયેરૂપી આવર્તેથી ચપળ ઇદ્રિારૂપી વહાણ હાલ–ડલ થઈ રહ્યું છે, આ સંસારમાં સમુદ્રના મધ્યભાગમાં પડેલા રનની જેમ મનુષ્ય ભવ દુર્લભ છે. વિષયસુખ વિષની જેમ વિપાકમાં કટુ છે. જાંઓની જેમ કર્મ પરિણતિઓ નિરંતર ફેલાય છે. મગરમચ્છ વગેરે દૂર જલચર પ્રાણીઓની જેમ ભયને લાવનાર રાગ-દ્વેષ વગેરે ઉછળે છે. ઊંડા પાતાલના જેવો નરકસમૂહ અતિશય દુઃખથી ભરેલો (શાસ્ત્રમાં) સંભળાય છે. વડવાનલની જેમ અતિશય દાહને હેતુ કષાયરૂપી અગ્નિ વધી રહ્યો છે. વિષવેલડીની જેમ સ્ત્રીઓ લોકોને વ્યાકુળ બનાવે છે. માટે આ સંસાર સમુદ્રને તરવાની ઈચ્છાથી તીર્થંકરપ્રણીત સુધર્મરૂપ વહાણમાં (બેસવાનો પ્રયત્ન કરે. આ સુધર્મરૂપી વહાણ વિવિધ વ્રતરૂપી પાટિયાના સમૂહથી બંધાયેલું છે, જ્ઞાનરૂપી નાવિકથી સુશોભિત છે, સમ્યકત્વરૂપી મધ્યસ્તંભથી શેભિત છે, પ્રશસ્ત અધ્યવસાયરૂપી વાયુથી પરિપૂર્ણ એવા વિવિધ તપ અને અનુષ્કાનેરૂપી તપટથી યુક્ત છે, સામે કિનારે આવેલ મેક્ષપુરીમાં નિવાસ કરવાની ઈચ્છાવાળા મુનિજનરૂપી વણિકજનના સમૂહથી યુક્ત છે. વળી અહીં ચિદરાજ પ્રમાણ આ લેકમાં રહેલા લોકોને એક મેક્ષપુરીને છોડીને બીજે ક્યાંય સુખ નથી. મોક્ષપુરીને માર્ગ સાધુધર્મ અને ગૃહ
ધર્મ એમ બે પ્રકાર છે. પહેલે માર્ગ પાંચ મહાવ્રતના પાલનરૂપ છે અને અતિ મુશ્કેલીથી જઈ શકાય તે છે. કારણ કે તેમાં ઘણા પ્રકારના પરિષહ અને ઉપસર્ગો સહન કરવાના હોય છે. હંમેશાં અખંડ પરિણામેથી ગુરુની પરતંત્રતા સ્વીકારવાની હોય છે. મોહરૂપી પિશાચને જીતવાનું હોય છે. પાંચ ઇન્દ્રિયનો નિગ્રહ કરવાનું હોય છે. કામરૂપી હાથીને હણવાનો હોય છે. કષાયરૂપી દાવાનલને શાંત કરવાનું હોય છે. જો કે આ મેટા રસ્તે મનમાં કષ્ટરૂપ લાગે છે, તે પણ તે માર્ગ જલદી મોક્ષપુરની પ્રાપ્તિ કરે છે = એક્ષપુરમાં પહોંચાડે છે. જિનેએ બીજે મેક્ષ માર્ગ અણુવ્રત વગેરે બાર પ્રકારનો કહ્યો છે. તેમાં ઘણું ભાંગ હોવાથી ગમે તે ભાંગાથી તેને સ્વીકાર થઈ શકતે
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ ..
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને હોવાથી તે માર્ગ સુકર છે. પરંતુ તે માર્ગ મોક્ષપુરીમાં જલદી પહોંચાડતો નથી. તેથી વીર માણસોએ મેક્ષિપુરીમાં જલદી જવાની ઈચ્છાથી પહેલા જ માર્ગને આશ્રય લીધે છે.
આ સાંભળીને પડ્યોત્તર રાજા જાતિ, જન્મ અને મરણ આદિના પરિવર્તનથી વિરક્ત બન્ય, અર્થાત્ તેને સંસાર ઉપર વૈરાગ્ય થયે, મેક્ષમાં નિવાસ એ પરમ-- સુખમાં નિવાસરૂપ છે એમ સાંભળીને તેને મોક્ષની પ્રબળ ઈચ્છા થઈ, ઉલ્લસિત. બનેલા જીવવીર્યથી તેને સર્વવિરતિનો પરિણામ છે, આથી તેણે વિનયથી અંજલિ જોડીને કહ્યું હે ભગવંત! પિતાના રાજ્ય ઉપર વિષ્ણકુમાર વગેરે કઈને બેસાડ્યા. પછી આપની અનુજ્ઞાથી આપની પાસે જ સર્વકર્મરૂપી મલને જોવામાં કુશળ એવી દિક્ષાને લઇશ. ભગવંતે કહ્યું હે દેવાનુપ્રિય! જીવોને શુભકાર્યને અવસર ઘણું. વિદનવાળો હોય છે. ભવ્યજીને આ (= દીક્ષા સ્વીકાર) કરવા યંગ્ય છે. તેથી ક્યાંય મમત્વ કરીશ નહિ. પછી તે ગુરુને પ્રણામ કરીને નગરમાં ગયે. પોતાના ઘરે જઈને તેણે મુખ્ય સંબંધીઓની સાથે વિષ્ણુકુમારને અને મંત્રીઓને બોલાવ્યા. પછી તેમને સંબોધીને રાજાએ કહ્યું-ભગવંત વડે વર્ણવાયેલી સંસારની અસારતા તમાએ સાંભળી જ છે. તેથી લાગણીશીલ માણસને સંસારમાં રહેવું નથી, એના માટે સંસારનો ઉચછેદ કરવો એ જ શ્રેયસ્કર છે. આથી હું વિકુમાર રાજ્યાભિષેક કર્યા પછી. દીક્ષા લઈને મનુષ્યભવ વગેરે સામગ્રીને સફળ કરવાને ઇચ્છું છું. તેથી કુમારે કહ્યું : હે પિતાજી! હું શું આપને અપ્રિય છે? જેથી કિંપાઇફલની જેમ પ્રારંભમાં મધુર અને પરિણામે ભયંકર એવા આપના રાજ્યને મારા ઉપર નાખીને આપ સ્વયં પરિણામે સુંદર અને સકલ કર્મોરૂપી વ્યાધિને દૂર કરવામાં કુશળ દીક્ષારૂપી મહાન ઔષધિને સ્વીકારશો. તેથી હું પણ જલદી જ આપની સાથે દીક્ષા લઈશ. રાજાએ તેને દીક્ષા. લેવાને આગ્રહ જાણીને મહાપદ્યને બોલાવીને કહ્યું: હે પુત્ર ! તું રાજ્યને સ્વીકાર કર, જેથી હું સઘળા સંગોનો ત્યાગ કરીને દીક્ષાને પાળું. તેણે કહ્યું હે પિતાજી ! આપ. (રાજ્ય સ્વીકારવા) વિષ્ણુકુમારને કહો, જેથી હું તેને દાસ બનું. રાજાએ કહ્યું: હે વત્સ! વિષ્ણુકુમાર રાજ્ય લેતો નથી. તે તે મારી સાથે જ દીક્ષા લેશે. આથી “દેવની. જેવી આજ્ઞા” એમ કહીને મહાપદ્મ મૌન રહ્યો. પિતાએ સમસ્ત સામંત રાજાઓની સંમતિથી. બધી રીતે વિશુદ્ધ દિવસે મહાન આડંબરથી અતિશય વિશુદ્ધ લગ્નનો સમય થયો ત્યારે મહાપદ્મનો રાજ્યાભિષેક કર્યો. સ્વયં ત્રિક, ચતુષ્ક, ચરો વગેરે સ્થાનોમાં (જેને ધન વગેરેની જરૂરિયાત હોય તે લઈ જાઓ એવી) ઘોષણાપૂર્વક ગરીબ, અનાથ વગેરે લોકોને ઘણું દાન અપાવ્યું. મહાન આરાધ્ય શ્રીતીર્થકર ભગવાનને પણ પૂજ્ય એવા શ્રી શ્રમણસંઘની પૂજા કરી. સર્વ જિનમંદિરોમાં અષ્ટાક્ષિક મહોત્સવ કરાવ્યું. પ્રશસ્ત દિવસે જેની પાછળ અનેક રાજાઓ વગેરે ચાલી રહ્યા છે એવો તે વિકુમારની સાથે સૂરિની પાસે ગયે. ભગવંતે યથાયોગ્ય વિધિથી વિષ્ણુકુમારની સાથે તેને દીક્ષા આપી. પછી રાજા વગેરે
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૨૯ લોકેએ વિષકુમાર સહિત તેને વંદન કર્યું. પછી ગુરુએ ધર્મદેશના શરૂ કરી. આ સંસારમાં મનુષ્યભવ, ધર્મશ્રવણ, ધર્મશ્રદ્ધા અને સંયમમાં સામર્થ્ય (=સંયમના પાલન માટે વીયૅલ્લાસ જાગ) એ ચાર ધર્મનાં મુખ્ય કારણ છે અને તે દુર્લભ છે, ઈત્યાદિ દેશના આપી. પદ્મોત્તર મુનિએ કેમે કરીને તેવા પ્રકારના (વિશિષ્ટ) ક્ષયોપશમથી થોડા જ કાળમાં બંને પ્રકારની શિક્ષાને અભ્યાસ કરી લીધું. તે વિષયમાં વિરક્ત હોવાથી ગીતાર્થને (=ગીતના વિષયને) ત્યાગ કર્યો હોવા છતાં મુખ્ય ગીતાર્થ થયા. સમય જતાં સર્વઘાતી કર્મોનો ક્ષય કરીને ભૂતકાળ-ભવિષ્યકાળ–વર્તમાનકાળના સર્વપર્યાથી સહિત લેક અને અલકને પ્રકાશિત કરનારું કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું.
મહાપદ્મ રાજાને પણ આયુધશાળામાં ચકરતન ઉત્પન્ન થયું. તેણે સર્વ દિશાઓમાં વિજય મેળવીને ભરતક્ષેત્રના છખંડ સાધ્યા. આથી તે નવમે ચક્રવર્તી થયો. પૂર્વે તૈયાર કરેલા તે બન્ને રથ નગરીમાં હજી સુધી ફેરવવામાં આવ્યા ન હતા. અત્યારે જિનરથને નગરીમાં પહેલો ફેરવીને તેણે માતાને સંતોષ પમાડવા સાથે શાસનની પ્રભાવના કરી. ત્યારથી અનેક લોકોએ જિનશાસનને સ્વીકાર કર્યો. તેણે સંપૂર્ણ ભરતક્ષેત્રની ભૂમિ અનેક જિનમંદિરથી વિભૂષિત કરી. પોત્તર મુનિ કેટલેક કાળ સુધી કેવલી પર્યાયથી વિચરીને નિર્વાણ પામ્યા.
વિષ્ણુકુમાર મુનિએ વિવિધતપ કરીને શરીરને શેષવી નાખ્યું. જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રના પર્યાયોથી વૃદ્ધિ પામતા તેમને વૈકિયકરણ, આકાશમાં ગમન વગેરે વિવિધ લબ્ધિઓ ઉત્પન્ન થઈ. આમાં કંઈ આશ્ચર્ય નથી. પ્રત્યેક પળે નિરતિચારપણે સર્વવિરતિ ધર્મની આરાધના કરતા સાધુઓને લબ્ધિઓ ઉત્પન્ન થાય છે. કહ્યું છે કે સાધુઓ ક્ષણમાં પોતાની ચરણરજથી સર્વરોગોને નાશ કરી શકે, ઘાસની અણીમાંથી ત્રણ ભુવનને વિસ્મમ પમાડે તેવા ઈચ્છિતને આપી શકે. (૧) ધર્મથી રત્નયુક્ત સુવર્ણની વૃષ્ટિ કરી શકે, આશ્ચર્યજનક અને ભયંકર હજારે મોટી શિલાઓને પાડી શકે. (૨)
આ તરફ સ્વશિષ્યોથી પરિવરેલા સુવ્રતસૂરિ માસકલ્પની મર્યાદાથી વિહાર કરતાં કરતાં ચોમાસાના નજીકના દિવસોમાં હસ્તિનાગપુર પધાર્યા. બહારના ઉદ્યાનમાં સ્થિરતા કરી. રાજા વગેરે લોકે તેમને વંદન કરવા માટે આવ્યા. તેમણે ધર્મકથા શરૂ કરી. ધર્મકથામાં મિથ્યાત્વ વગેરે પદાર્થોની નિંદા કરી, અને સભ્યત્વ વગેરે પદાર્થોની પ્રશંસા કરી. તેથી તીર્થકરના વચનને યથાર્થ જેમણે જાણ્યું છે એવા કેટલાકએ દીક્ષા લીધી, બીજા કેટલાક શ્રાવક થયા. આ વખતે નમુચિ મંત્રીને પૂર્વનું વૈર યાદ આવ્યું. એથી તેને સાધુઓ ઉપર તીવ્ર ગુસ્સો આવ્યા. એથી તે સાધુઓનાં (જેનાથી સાધુઓને હેરાન કરી શકાય તેવા) છિદ્રો જેવા લાગે. એટલામાં ચોમાસાને સમય આવી ગયો.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને ચોમાસામાં માર્ગોમાં ચાલવું મુશ્કેલ થઈ જાય છે. કામાતુર વિરહી લેકે સુકાય છે. જાણે કે બળવાન શત્રુ ઉનાળાને જીતીને હોય તેમ, અર્થાત્ ઉનાળાને જીતી લેવાથી આનંદ વ્યક્ત કરતા હોય તેમ, મેઘ ગર્જના કરે છે. જાણે કે મલિનન (= વાદળના) ઉદયને જોઈને હોય તેમ, અર્થાત્ મેલી વસ્તુના (=વાદળના) ઉદયને જોઈ શક્તા ન હોય તેમ, હંસે અહીંથી માનસ સરોવરમાં જતા રહે છે. પહેલાં માસકલ્પથી વિહાર કરનારા પણ સાધુઓ એક સ્થાનમાં રહેનારા થાય છે. આવા વર્ષાદના સમયે મુનિજન ઉપર ગુસ્સે થયેલા નમુચિએ પૂર્વે સ્વીકારેલ વરદાન રાજા પાસે માગ્યું. રાજાએ વરદાન આપ્યું અને કહ્યુંઃ તને જે ઈષ્ટ હોય તે કહે. તેણે કહ્યુંઃ વેદમાં કહેલા વિધિથી હું યજ્ઞ કરવાને ઇચ્છું છું. તેથી તેટલા દિવસ પોતાનું રાજ્ય મને આપો. સત્યપ્રતિજ્ઞાવાળા રાજાએ રાજ્ય આપ્યું. અંતઃપુરમાં પ્રવેશ કરીને સ્વયં રાજા થઈને રહ્યો તે રાજા બન્યા એટલે એક તે જૈન સાધુઓને છોડીને બધા ધર્મના સાધુઓ તેની વધામણી કરવા માટે આવ્યા. આ વખતે તે જ (=વધામણી માટે ન આવ્યા એ જ) છિદ્રને મેળવીને મુનિઓને બોલાવીને કહ્યું મારા દેશમાંથી ચાલ્યા જાઓ, હમણું મારા નગરમાંથી જતા રહે. સર્વલકને સંમત અને ઉચિત જે લોકાચાર તેનું પણ તમે ઉલ્લંઘન કરનારા છે, આથી તમારું મુખ પણ જોવા લાયક નથી. તથા તમારો આચાર નીતિશાસ્ત્રથી પણ વિરુદ્ધ છે. કહ્યું છે કે – ““ જો કે કુશળ યોગી પૃથ્વીને દોષવાળી જુએ છે, તો પણ લકિક આચારેને મનથી પણ ન ઉ૯લંધે. વળી– “પરીક્ષકોએ લેકિક વિષયને (=વ્યવહારને) લોકની જેમ સ્વીકારવું જોઈએ. લેકવ્યવહાર પ્રત્યે બાલ (=અજ્ઞાન ) અને પંડિત બંને સમાન છે.” અન્યધર્મના સાધુઓથી તમે ઉત્તમ નથી. અન્યધર્મના બધાય સાધુઓ મને નૂતન રાજ્યને લાભ થતાં વધામણી કરવા આવ્યા, પણ અતિશય દર્પથી બળેલા અંતઃકરણવાળા અને લેકવ્યવહારથી બાહ્ય તમે જ ન આવ્યા ! નમુચિએ આ પ્રમાણે કહ્યું એટલે સૂરિએ કહ્યુંઃ અમે અભિમાનના કારણે નથી આવ્યા એવું નથી, કિંતુ સકલસંગના ત્યાગી સાધુઓને આ ક૫ છે. તમારા આગમમાં પણ કહ્યું છે કેઃ “જે મહાત્માએ સર્વ તિથિ, પર્વ અને ઉત્સવ ( =લોકિકવ્યવહારે છેડયા છે તેને અતિથિ જાણુ, બાકીને અભ્યાગત જાણવા.” અમોએ લૌકિક વ્યવહારને કોઈ બાધા પણ પહોંચાડી નથી. કારણ કે રાજવિરુદ્ધ વગેરે કંઈ (અનુચિત) આચર્યું નથી. તમેએ અમને દેશને છોડવાનું જે કહ્યું તે અનુચિત છે. કારણ કે- “સદાચારોમાં પરાયણ સાધુઓ જંગમતીર્થ છે. આવા સાધુઓ જે દેશમાં નથી તે દેશમાં પવિત્રતા કયાંથી હોય! વળી– “આ સુનિઓ કાયાને કષ્ટ આપીને જે ધમનું ઉપાર્જન કરે છે તેને, તેમનું પાલન કરવાથી રાજા ફલેશ વિના સાધી લે છે.” વળી– અનાર્ય બીજા લોકોથી
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૩૧ પરાભવ પામતા સાધુઓને રાજા જ શરણ થાય છે. આ વિષે સમૃતિનું વચન આ પ્રમાણે છે – “અનાર્યલોકોથી પરાભવ પામેલા દુર્બલ, અનાથ, બાલ, વૃદ્ધ અને સાધુ- આ બધાઓને રાજા શરણું છે.' વળી મનુએ પણ સામાન્યથી આ પ્રમાણે કહ્યું છે – પ્રજાનું રક્ષણ કરનાર રાજાને પ્રજાના ધર્મને છો ભાગ મળે છે, અને પ્રજાનું રક્ષણ ન કરનાર રાજાને પ્રજાના અધમને છઠે ભાગ મળે છે. આથી નિર્દોષ જ સાધુઓને દેશમાંથી શા માટે કાઢો છો? હવે જે કઈ કારણ ન હોવા છતાં એમ જ આ સાધુઓ તમને ન ગમતા હોય તે પણ વર્ષાકાલ સુધી તમારે કંઈ ન બોલવું. ત્યાર પછી અમે નીકળી જઈશું. સૂરિએ આ પ્રમાણે કહ્યું એટલે નમુચિએ કહ્યુંઃ અહીં બહુ વાણીના કલહથી શું ? જે તમારે જીવતા રહેવું હોય તે સાત દિવસની અંદર આ દેશમાંથી નીકળી જાઓ. તેનાથી વધારે તે બંધુની (= વિષ્ણુકુમારની) પણ સાથે તમને જોઈશ તો અવશ્ય મહાદંડથી દંડીશ. આ પ્રમાણે તેને આગ્રહ જાણીને સાધુઓ પોતાના સ્થાને આવ્યા. સૂરિએ સાધુઓની સાથે વિચારણું શરૂ કરી કે હવે શું કરવું? આ પૂર્વે વાદમાં આપેલા ઉત્તરથી ગુસ્સે થયા છે, અને મિથ્યા અભિમાનથી આપણને આ પ્રમાણે હેરાન કરે છે. આ વખતે એક સાધુએ કહ્યુંઃ વિકુમારના વચનથી આ જલદી શાંત થઈ જશે એમ જણાય છે. એથી જે એને શાંત કરવા હોય તે જલદી મેરુપર્વત ઉપરથી વિષ્ણકુમારને બેલાવીને એની પાસે મોકલો. તેથી સૂરિએ કહ્યું ત્યાં કેણ જઈ શકશે? તે પર્વત આપણાથી દૂર રહેલો છે. જે કઈ જંઘાચરણ કે વિદ્યાચરણ હોય તે તે જ ત્યાં જઈ શકે, બીજો નહિ. તેથી બીજા મુનિએ કહ્યું હું આકાશ દ્વારા જવા માટે સમર્થ છું, પણ પાછો આવવા સમર્થ નથી. સૂરિએ કહ્યું જે એમ છે તે તમે જાઓ, તમને વિકુમાર જ પાછા લઈ આવશે. તેથી તે મુનિ તમાલપત્રના જેવા શ્યામ ગગનમંડલમાં ઉડડ્યા, અને ક્ષણવારમાં ત્યાં પહોંચી ગયાં. વિષ્ણુકુમારે તે મુનિને આવતા જોયા અને વિચાર્યું કે સંઘ વગેરેનું કે ઈ મેટું કાર્ય હશે, જેથી આ વર્ષીકાલે જ આવ્યા. તે મુનિએ પણ આ પ્રમાણે વિચારતા વિષ્ણુકુમારને વિધિપૂર્વક વંદન કરીને આવવાનું કારણ જણાવ્યું. વિષ્ણુકુમાર પણ થોડી જ વારમાં તેમને લઈને આકાશરૂપ વાહનથી હસ્તિનાગપુર તરફ જવા પ્રવૃત્ત થયા. ક્ષણવારમાં ત્યાં પહોંચી ગયા. સૂરિને વંદન કર્યું. બીજા સાધુને લઈને વિષ્ણુકુમાર નમુચિને મળવા માટે ગયા.
નમુચિ સિવાય મોટા રાજાઓ વગેરે બધાએ વિષ્ણુકુમારને વંદન કર્યું. સુખપૂર્વક આસન ઉપર બેઠેલા વિષ્ણુકુમારે ધર્મકથા વગેરે કહેવાપૂર્વક કહ્યું: વર્ષાકાળ સુધી મુનિઓ અહીં રહે. ત્યાર બાદ તમે જેમ કહેશો તેમ કરીશું. મહાઈર્ષાના સમૂહથી જેનું અંતઃકરણ ભરેલું છે એવા તેને તે વચનની કઈ અસર ન થઈ, ઉલટુ કાનમાં પ્રવેશેલા પાણીની જેમ તે વચને ફૂલ ઉત્પન્ન કર્યું. તેથી તેણે કહ્યું
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને અહીં ફરી ફરી કહેવાથી શું? પાંચ દિવસ સુધી પણ અહીં રહેવાની રજા આપતા નથી. વિષ્ણુકુમારે કહ્યુંઃ સાધુઓને નગરની બહાર ઉદ્યાનમાં રહેવાની રજા આપે. તેથી ફરી વધારે ગુસ્સે થઈને નમુચિએ કહ્યુંઃ નગરના ઉદ્યાનની વાત બાજુએ રહી, સર્વસાધુઓમાં અધમ આ સાધુઓએ મારા રાજ્યમાં પણ ન રહેવું. તેથી જો તમારે જીવતા રહેવું હોય તો જલદી મારા રાજ્યને છોડી દે. વિષ્ણુકુમારે જોયું કે આ અત્યંત અસહિષ્ણુ છે = જરા પણ માને તેમ નથી. તેની અસહિષ્ણુતાના દર્શનરૂપ કાઠેથી વિષ્ણુકુમારનો કે ધરૂપી અગ્નિ પ્રજવલિત બન્ય. ગુસ્સે થઈને વિકુમારે કહ્યું તે પણ ત્રણ પગલાં મૂકી શકાય તેટલી ભૂમિ આપ. તેણે કહ્યું જે ત્રણ પગલાંથી અધિક ભૂમિમાં જઈશ તો મસ્તક કાપી નાખીશ. આ સાંભળીને વિકુમારને ભયંકર કોપ થશે. આથી તેમણે (લબ્ધિથી) શરીરને વધારવા માંડયું. વધારતાં વધારતાં એક લાખ જન પ્રમાણ શરીર કર્યું. પછી જાણે સ્વર્ગ અને મનુષ્યલકના અંતરનું માપ લેવા માટે હોય તેમ, પગરૂપી પર્વત તેટલો વધાર્યો અને ગાઢ દબાવ્યો કે જેથી જંગલ અને પર્વત સહિત આ આખી પૃથ્વી કંપવા માંડી, જેમાં ચંચળ મેજાઓથી માછલાઓ ઉછળી રહ્યા છે એવા સમુદ્ર ઉછળ્યા, ભયથી વ્યાકુલ દષ્ટિવાળા દિગ્ગજો મદને ત્યાગ કરીને નાસી ગયા, બધીય નદીઓ જલદી વિપરીત માર્ગે વહેવા લાગી, ત્રાસ પામેલું સંપૂર્ણ જતિષચક ચલિત થઈ ગયું. ભવનપતિ અને વ્યંતર દેવો ત્રાસી ગયા.
આ વખતે ત્રણે ભુવનને ક્ષુબ્ધ કરનાર મહામુનિને ગુસ્સે થયેલા જોઈને સૌધર્મઇંદ્ર પિતાની ગીતવિદ્યામાં કુશલ એવી ગાયિકા સુરસુંદરીઓને તેની પાસે મોકલી. તેમણે ત્યાં આવીને મુનિના કાન પાસે કેપને નાશ કરનારા વચને વડે ગાવાનું શરૂ કર્યું. કહ્યું છે કે “ક્રોધ સંતાપ ( =ત પારે) પેદા કરે છે, ચિત્તને વ્યાકુળ બનાવે છે, વૈરની પરંપરા સજે છે, સુગતિને નાશ કરે છે. (૧) મનુષ્યના શરીરમાંથી (=આત્મામાંથી) કોઠે નામને શત્રુ ઉત્પન્ન થાય છે, તેનાથી જીવ મિત્રોને છોડી દે છે અને ધર્મથી રહિત બને છે.” (૨) વળી-એક આવીને ચંદનના વિલેપનથી ભક્તિથી શરીરમાં વિલેપન કરે છે, બીજે કુહાડી લઈને ક્ષણે ક્ષણે શરીરને છોલે છે. (૧) એક વંદન કરીને ભજન, આચ્છાદન વગેરે આપે છે, બીજો સેટીઓથી મારીને ઘરમાંથી કાઢે છે. (૨) એક હૃદયને આહલાદ આપનારા સુશ્લોકોથી સુંદર સ્તુતિ કરે છે, ગુસ્સાને પામેલો બીજે દુર્વચનોથી તરછોડે છે. (૩) આ પ્રમાણે ઈષ્ટઅનિષ્ટ કરનારા જીમાં પ્રાણીઓ પ્રત્યે વાત્સલ્યવાળા અને સમભાવવાળા સુસાધુઓ રાગ-દ્વેષ કરતા નથી” (૪) વળી- માણસ દેશોન પૂર્વકેટિ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૩૩
સુધી ચારિત્રનુ પાલન કરીને જે ચારિત્રના ફૂલને મેળવે તે બધુ કાપને પામેલ માણસ મુહૂત માત્રમાં હારી જાય.” એ પ્રમાણે ત્રણે લાકના ક્ષેાભને જોતા અને ( એથી) ગભરાયેલા કિન્નરદેવા અને વિદ્યાધરા વગેરે પણ કાપને દૂર કરનારા વચનાથી ગાય છે. આ તરફ્ સવ દેવમંદિરોમાં શાંતિ માટે જિનપૂજા શરૂ કરી. શ્રમણપ્રધાન ચતુર્વિધ સંઘ પણ કાયાત્સગ માં રહ્યો. આ વખતે નમુચિ વિષ્ણુકુમારને ખમાવવા માટે તેની પાસે આવીને તેના પગેામાં પડ્યો ત્યારે મુનિએ પગના અગ્રભાગથી ઉપાડીને પશ્ચિમસમુદ્રમાં નાખી દીધા. મહાપદ્મચક્રવર્તીને આ વૃત્તાંતની જાણ થતાં તે ભયથી ...પવા માંડયો. મુનિને શાંત કરવા ત્યાં આવેલા સમસ્ત સઘની સાથે મહાપદ્મ મુનિને પ્રસન્ન કરવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે સંઘસહિત મહાપદ્મથી પ્રસન્ન કરાતા અને દેવ વગેરેના ઉપશાંત કરનારા અને સ્તુતિ કરનારા વચનના ગીતા અને કાવ્યા વગેરેની રચનાઓથી સ્તુતિ કરાતા વિષ્ણુકુમાર મહાષ્ટથી ઉપશાંત' થયા. પછી વિષ્ણુ
૧. ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરુષચરિત્રમાં ( ૫ -૬ સ−૮માં) આ પ્રસંગનું વર્ણન આ પ્રમાણે છેઃતે સમયે ત્રણ જગતને ક્ષેાભ થતા જઈ તેમને પ્રસન્ન કરવાને ઈંદ્રે ગાયન કરનારી દેવાંગનાઓને આજ્ઞા કરી. તે ગાયિકા દેવીઓ ત્યાં આવીને સર્વજ્ઞ શાસ્ત્રમાં કહેલા ભાવને જણાવનારું ગાયન ગાંધાર સ્વરે તેમના કણ્ડની સમીપે આ પ્રમાણે ગાવા લાગી—“ પ્રાણીએ કાપથી આ ભવમાં પણ દુગ્ધ થાય છે, વારંવાર સ્વામાં મેાહિત થાય છે અને મૃત્યુ પામ્યા પછી અનંત દુઃખવાળા નરકમાં પડે છે,” આ પ્રમાણે તેમના કાપ શમાવવાને કિનરાની સ્ત્રીએ તેમની આગળ ગાવા લાગી અને નૃત્ય પણ કરવા લાગી. પછી પદ્મકુમારના અગ્રજ ખાઁ કે જેના ચરણ જગતને વંદન કરવા ચેાગ્ય છે, તે નમુચિને પૃથ્વી પર નાંખી પૂર્વ અને પશ્ચિમ સમુદ્રના કિનારે (જખૂદ્દીપની જગતી ઉપર ) બે પગલા મૂકીને સ્થિત થયા. આ વૃત્તાંત જાણીને પદ્મકુમાર સભ્રમથી ત્યાં આવ્યા, અને પેાતાના પ્રમાથી તથા નમુચિના દેષથી ચિકત થઈ ગયા. પછી પેાતાના અગ્રજ મહર્ષિને અતિ ભક્તિથી નમસ્કાર કરી અંજલિ જોડીને અશ્રુવડે મુનિના ચરણને પ્રક્ષાલિત કરતાં આ પ્રમાણે મેલ્યા
“ હે પ્રભુ ! લેાકેાત્તર ગુણવાળા તમે વિજયવંત સ્વામી છતાં પૂજ્ય પિતાશ્રી પદ્મોત્તર રાજ અદ્યાપિ મારા ચિત્તથી વિદ્યમાન જ છે. આ અધમ મુચિ મત્રી હંમેશા શ્રી સધની આશાતના કરતા તે મારા જાણવામાં આવ્યું નહિ, તેમ કાઈએ મને જણાવ્યું પણ નહિ, તથાપિ હું પાતે જ અપરાધી છું. કારણ કે એ પાપી મારા સેવક છે, સ્વામી સેવકના દાષથી દૂષિત થાય છે એવી નીતિ છે. તે નીતિ પ્રમાણે હું પણ તમારા સેવક છું અને તમે મારા સ્વામી છે, તા તમે પણ મારા દેષથી ગ્રહણ થશે., માટે કાપ તજી દ્યો. હે મહાત્મા! આ પાપી મત્રીના અપરાધથી આ ત્રણે લેાક પ્રાણસંશયમાં આવી પડયું છે, માટે હે કરુણાનિધિ! તેની રક્ષા કરેા.” એવી રીતે ખીજા પણ અનેક સુર, અસુર અને તરાના ઈશ્વરાએ ( ઈદ્રો અને રાજાએ ) અને ચતુર્વિધ સંઘે વિવિધ પ્રકારે સ્વતિ કરીને મહામુનિ વિષ્ણુકુમારનું સાંત્વન કરવા માંડયુ. જ્યારે આકાશમાં અત્યંત વૃદ્ધિને પામેલા વિષ્ણુકુમારને સાંભળ્યા ત્યારે સર્વેએ ત્યાં આવી આવીને ભક્તિથી ચરણના સ્પ કર્યાં, ચરણને અત્યંત સ્પર્શ થતાં વિષ્ણુકુમારે નીચે જોયું એટલે ત્યાં પેાતાના ભાઈ પદ્મ, ચતુર્વિધ સંધ અને સુર, અસુર -તથા રાજાએ જોવામાં આવ્યા. મુનિએ વિચાર્યું કે “ આ કૃપાળુ સૌંધ, આ દીન એવા મારા ભાઈ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને કુમારે કેટલાક કાળ સુધી પૂર્વ કરતાં વધારે ઘેર તપ કર્યો. પછી ચાર ઘાતી કર્મોને ક્ષય થતાં તેમને લેક–અલોકને પ્રકાશિત કરનાર કેવલજ્ઞાન પ્રગટયું. પછી ભોપગ્રાહી ચાર કર્મોને નાશ કરીને લોકના અગ્ર ભાગે રહેલ મોક્ષપદને પામ્યા. ત્યાં અનંત, એકાંતિક (=દુઃખરહિત) અને આત્યંતિક (=નાશ ન પામનાર) સુખ હોય છે, જરા અને મરણ વગેરે સર્વ દુઃખનો અભાવ હોય છે. વિષ્ણુકુમારના ભાઈ મહાપ પણ ચકવતપદને વિપાક કટુ છે એમ વિચારીને, હજાર રાજાઓની સાથે દીક્ષા લઈને, દુષ્ટ આઠ કર્મોનો ક્ષય કરીને મોક્ષમાં ગયા. પ્રભાવના વિષે વિકુમારનું ચરિત્ર કહ્યું. પ્રસ્તુત વિષયનો ઉપસંહાર આ પ્રમાણે છે. - જેમ વિષ્ણુકુમારમુનિએ પ્રભાવના કરી, તેમ શક્તિ હોય તે બીજાએ પણ કરવી જોઈએ, પ્રભાવના ન કરવામાં અતિચાર લાગે. [૧૮]
પ્રાસંગિક ઉદાહરણ સહિત સમ્યકત્વનું સાતમું અતિચાર દ્વાર કહ્યું. હવે આઠમું ભંગદ્વાર કહે છે –
संमत्त पत्तपि हु. रोरेण निहाणगव्य अइदुलह । पावेहि अंतरिज्जइ, पढमकसाएहि जीवस्स ।। १९॥
ગાથાર્થ – દરિદ્ર નિધાનને મેળવે એની જેમ અતિ દુર્લભ એવું સમ્યક્ત્વ જીવે મેળવી લીધું હોય તે પણ પાપ એવા અનંતાનુબંધી નામના પ્રથમ કષાયે તેને દૂર કરે છે તેને નાશ કરે છે.
ટીકાથ:- અતિ દુર્લભ શબ્દનો ભાવ આ પ્રમાણે છે -જે દુઃખેથી મેળવાય તે દુર્લભ. અતિશય દુખેથી મેળવાય તે અતિદુર્લભ. અનાદિ આ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતા આ જીવે કર્મગ્રંથિને ભેદ ન કર્યો હોવાથી સમ્યહવને ક્યારેય મેળવ્યું નથી. આથી સમ્યફવ અતિદુર્લભ છે.
પ્રશ્ન :- અનંતાનુબંધી કષાયને પ્રથમ કષાયે કેમ કહેવામાં આવે છે?
ઉત્તર :- અનંતાનુબંધી કષા પહેલા ગુણનો ઘાત કરતા હોવાથી પ્રથમ કહેવાય છે. સમ્યત્વ પહેલો ગુણ છે. કારણ કે દેશવિરતિ આદિ ગુણોનું મૂળ સમ્યહત્વ છે.
પ્રશ્ન – અનંતાનુબંધી કષાયો પાપ કેમ છે? ઉત્તર – અનંતાનુબંધી કષાયે પાપનું કારણ હોવાથી અથવા પાપપ્રકૃતિરૂપ હોવાથી પાપ છે. પદ્મકુમાર અને આ સુર, અસુર તથા રાજાઓ ભય પામીને મારા કપની શાંતિને માટે એક સાથે પ્રયત્ન કરે છે, તો મારે આ સંધિ માન્ય છે અને ભ્રાતા પત્ર વગેરે સર્વે અનુકપા કરવા યોગ્ય છે.” આવો વિચાર કરી એ મહામુનિ વિષ્ણુકુમાર શરીરની વૃદ્ધિને ઉપસંહાર કરી મર્યાદામાં આવેલા સમુદ્રની જેમ પોતાની મૂલ પ્રકૃતિની અવસ્થામાં સ્થિર થયા. સંઘના આગ્રહથી તે મહામુનિએ નમુચિને છોડી દીધો, એટલે પદ્મરાજાએ તરત જ તે અધમ મંત્રીને નગરમાંથી કાઢી મૂક્યો.
(ગુજરાતી ભાષાંતરમાંથી અક્ષરશઃ સાભાર ઉદ્ધત. }
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૩૫ આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ કહ્યો. ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે- આ ગાથામાં ભંગદ્વારને નિર્દેશ ક્ષાપશમિક અને પથમિક સમ્યફવની અપેક્ષાએ છે, ક્ષાયિકની અપેક્ષાએ નહિ. કારણ કે ક્ષાયિક શુદ્ધ અને અશુદ્ધ એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં ભવસ્થ કેવલીઓનું અને સિદ્ધોનું અપાયયુક્ત સદ દ્રવ્યોથી રહિત સમ્યગ્દર્શન શુદ્ધ ક્ષાયિક છે. તે સાદિ-અનંત હોવાથી તેનો નાશ થતો જ નથી. આ વિષે ગંધહસ્તી શ્રી સિદ્ધસેન ગણીએ તત્ત્વાર્થાધિગમ (૧–૭) સૂત્રની ટીકામાં કહ્યું છે કે-“સગી અને અગી એ બે પ્રકારના ભવસ્થ કેવલીનું મેહનીય સપ્તકના ક્ષયથી પ્રગટેલ સમ્યગ્દર્શન સાદિ-અનંત છે.” શ્રેણિક વગેરેના સમ્યગ્દર્શનની જેમ અપાયથી (મતિ જ્ઞાનના ભેદરૂપ અપાયથી) સહિત સમ્યગ્દર્શન અશુદ્ધ ક્ષાયિક છે. તે સાદિ–સાંત હોવાથી તેને નાશ થાય છે. આ વિષે ગંધહસ્તી શ્રી સિદ્ધસેન ગણીએ કહ્યું છે કે–“તેમાં (=બે પ્રકારના સમ્યગ્દર્શનમાં) જે મતિજ્ઞાનના ભેદરૂપ અપાયની અને ક્ષાપશમિક સભ્યત્વના દલિકેરૂપ સદ્દદ્રવ્યની સાથે રહેલ શ્રેણિક વગેરેનું સમ્યગ્દર્શન દર્શક સપ્તકનો ક્ષય થાય ત્યારે સદ્દદ્રવ્યને (=ક્ષાપશમિક સમ્યકત્વના દલિકેનો) નાશ થતાં અપાય સહચારી બને છે, અર્થાત્ મતિજ્ઞાન યુક્ત ક્ષાચિક સમ્યગ્દર્શન થાય છે. તે સાદિ–સાંત છે, કારણ કે દર્શનસપ્તકને ક્ષય થતાં તેની (=અપાય સહચારી ક્ષાયિક સમ્યગ્દર્શનની) આદિ થાય છે, અને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય ત્યારે મતિજ્ઞાનને નાશ થતાં તેને (=અપાય સહચારી ક્ષાયિક સમ્યગ્દર્શનનો) નાશ થાય છે.
પ્રાસંગિક વર્ણનથી સર્યું. કારણ કે આરંભમાં માત્ર દિગ્દર્શન જ કરાવવાનું હોય. અહીં કુરુડ–ઉડ વગેરે દષ્ટાંતે સ્વબુદ્ધિથી વિચારી લેવાં. [૧૯]
આઠમું ભંગદ્વાર પૂર્ણ થયું. હવે નવમું ભાવનાદ્વાર કહેવામાં આવે છે - मिच्छत्तकारणाई, कुणंति नो कारणेऽवि ते धन्ना । इइ चिंतेज्जा मइमं, कत्तियसेट्ठी उयाहरणं ॥२०॥
ગાથાથ:- જેઓ મિથ્યાત્વના પરતીથિકની સેવા અને પરિચય વગેરે કારણેને (રાજા વગેરેથી ઉત્પન્ન કરાયેલા) કારણે ઉત્પન્ન થવા છતાં આચરતા નથી તેઓ ધન્ય છે, એમ બુદ્ધિવંત સમ્યગ્દષ્ટિ વિચારે. આ વિષે કાર્તિક શ્રેષ્ઠીનું દૃષ્ટાંત છે.
ટીકાથ:- આ પ્રમાણે ગાથાનો સંક્ષિપ્ત અર્થ છે. વિસ્તૃત અર્થ કથાથી જાણો. તે કથા આ પ્રમાણે છે
કાર્તિકશેઠનું દષ્ટાંત હસ્તિનાપુર નગરમાં જિતશત્રુ નામનો રાજા હતા. તે રાજાને કાર્તિક નામનો શેઠ હતે. તે શેઠ વિશિષ્ટ કાર્યોમાં અતિકુશળ હતું, હજાર વેપારીઓમાં શ્રેષ્ઠ હતું, મણિ,
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને. રત્ન, સુવર્ણ અને પુણ્યનો ભંડાર હતે, ગરીબ લોકોને ઉદ્ધારક હતે, સુવિશુદ્ધ વ્યવહાર કરનાર તરીકે પ્રસિદ્ધ હતા, જીવ–અજીવનો જાણકાર હતા, આસવ–સંવરને જ્ઞાતા હતા, બંધતત્વમાં વિદ્વાન હતા, નિર્જરાની વિચારણા કરવામાં નિપુણ હતો, મોક્ષપદને સાધવામાં ઉઘુક્ત હતા, જિનશાસનમાં અનુરક્ત હતા, મિથ્યાત્વને દૂરથી ત્યાગ. કરનારા હતા, બારે પ્રકારના શ્રાવક ધર્મમાં (=શ્રાવકના વ્રતમાં) બરાબર અપ્રમત્ત હતો. તે વખતે ત્યાં જ ગંગદત્ત નામને બીજો પણ સુશ્રાવક હતો. ભવથી વિરક્ત મનવાળા તેણે મુનિસુવ્રત જિનેશ્વરની પાસે દીક્ષા લીધી. તે વખતે તે નગરમાં ઘણું માસક્ષમણ કરવાથી. પ્રસિદ્ધ થયેલ અને ભાગવતત્રમાં શ્રેષ્ઠ એક (બૈરિક નામને) પરિવ્રાજક વસતે હતે. તે નગરમાં પારણા માટે જ્યારે પ્રવેશ કરે છે ત્યારે બધા લો કે તેને અભ્યસ્થાન વગેરે આદર કરે છે. તે આ પ્રમાણે - કઈ ઘરમાં (પધારવા) નિમંત્રણ કરે છે. કેઈ હર્ષ પામીને પગમાં પડે છે. કેઈ વંદન કરે છે. કેઈ સ્તુતિ કરે છે. કોઈ પૂજા કરે છે. પણ કાર્તિક બેઠેલો જ રહે છે. તેથી આ બધાઓમાં આ શેઠ મારો આદર કરતું નથી એમ વિચારીને તે કેપ પામ્યું. એક દિવસ માસખમણના પારણે રાજાએ જાતે જ પોતાના ઘરે ભોજન માટે નિમંત્રણ આપ્યું. કોઈ પણ રીતે તે રાજાને ત્યાં પારણું કરવાને ઈચ્છતો ન હતો. તેણે રાજાને કહ્યું: હે રાજન ! જે કાર્તિકશેઠ પોતાના હાથે મને ભેજન પીરશે તે તમારા ઘરે પારણું કરું, અન્યથા નહિ. રાજાએ તેને સ્વીકાર કર્યો. પછી રાજા જાતે જ શેઠની પાસે ગયે. આપેલા આસન ઉપર બેઠે અને હર્ષ પામેલા શેઠને બેલા. પછી પોતે નિમંત્રણ કર્યું વગેરે પરિવ્રાજકનો વૃત્તાંત કહ્યો. કાર્તિકે કહ્યું હે દેવ ! અમારે આ યોગ્ય નથી. કારણ કે એમ કરવાથી સમ્યક્ત્વ મલિન થાય. હે ઉત્તમનર ! આમ છતાં હું આપના દેશમાં રહું છું, એથી આપ જે કહો તે કરું. તેથી રાજાએ કહ્યું મારા કહેવાથી તે પીરસજે. પછી રાજા પોતાના ઘરે ગયે. ભોજન સમયે શેઠ રાજાના. ઘરે આવ્યું. પરિવ્રાજક ભોજન કરવા બેઠે. શેઠે પીરસવાનું શરૂ કર્યું. ગુસ્સે થઈને તેણે પીરસતા શેઠને આંગળીથી તિરસ્કાર કર્યો. તેથી શેઠે વિચાર્યું. ભાગ્યથી પ્રસિદ્ધ, બનેલાઓને ધિક્કાર થાઓ. ઘરમાં રહેવાથી આ પ્રમાણે પરાભવ થાય. તે ગંગદત્ત. ધન્ય છે કે જે સ્ત્રી, પુત્ર, ઘર અને મિત્રોનો ત્યાગ કરીને મુનિસુવ્રતસ્વામીની પાસે સંયમરૂપી રાજ્યને પામ્યા. જે મેં પણ તે જ વખતે દીક્ષા લીધી હોત તો હમણું. સમ્યકત્વની મલિનતા વગેરે અને પરાભવન જ પામત. આ પ્રમાણે વિચારતે તે પરિવ્રાજકને જમાડીને રાજાની પાસે ગયે. હવે હું દીક્ષા લઉં છું એમ રાજાને જણાવ્યું. ત્યારે તેને આગ્રહ જાણીને રાજાએ વિદાય આપી. પછી કુટુંબને ( સ્વ દીક્ષાની ભાવના) કહીને પુત્રને કુટુંબના વડિલના (=વડેરાના) સ્થાને સ્થાપ્યો. પછી જિનેશ્વરના મંદિરમાં શ્રેષ્ઠ અષ્ટલિકા મહોત્સવો શરૂ કર્યા. ગરીબ, અનાથ વગેરેને વિવિધ દાન આપવાનું શરૂ કર્યું. શ્રીસંઘની પૂજા કરી. આ વખતે તે જ નગરમાં શ્રી મુનિસુવ્રત તીર્થંકર પધાર્યા
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૩૭ અને બહાર ઉદ્યાનમાં સમવસર્યા. જિનેશ્વરના આગમનને જાણીને શેઠ વંદન કરવાને માટે આવ્યા. ધર્મ સાંભળીને હજાર વેપારીઓની સાથે દીક્ષા લીધી. પરમ સંવેગવાળા કાર્તિક મુનિ છેડા જ કાળમાં શાસ્ત્રોક્ત અભ્યાસ કરીને બાર અંગ પ્રમાણ શ્રુતને ધારણ કરનારા ગીતાર્થ બન્યા. બાર વર્ષ સુધી નિરતિચાર દીક્ષા પાળી. પછી અનશનપૂર્વક શુભધ્યાનમાં કાળ કરીને સૌધર્માવલંસક વિમાનમાં બે સાગરોપમના આયુષ્યવાળા અને બત્રીસ લાખ વિમાનના અધિપતિ ઇદ્રરૂપે ઉત્પન્ન થયા. ગરિક્તાપસ પણ આભિયોગિક કર્મ ઉપાર્જન કરીને, મરીને, આભિગિક દેવમાં ઇંદ્રનું વાહન (હાથી) થયા. ઇંદ્રની આજ્ઞા પામેલા દેએ લીલાથી વિલાસ કરતા તેને કહ્યું તું ઐરાવણ હાથીનું રૂપ ધારણ કર, જેથી ઇદ્ર આરૂઢ થાય. ત્યારે વિર્ભાગજ્ઞાનથી ઇદ્ર શેઠને જીવ છે એમ જાણીને પહેલાં તો એણે હાથીનું રૂપ ધારણ ન કર્યું, પણ પછી આગ્રહથી કહ્યું એટલે હાથીનું રૂપ ધારણ કર્યું. (ઇદ્રને ડરાવવા) બે અરાવણ હાથીને રૂપ કર્યા, ઇંદ્ર પણ તેનો ભાવ જાણીને પોતાના બે રૂપો કરીને અલગ અલગ તે બંને ઉપર આરૂઢ થયો. એ પ્રમાણે દેવ જેટલાં રૂપ કરે છે, ઇંદ્ર પણ તેટલાં રૂપે કરીને તે બધા ઉપર બેસે છે. ઈંદ્ર વધારે રૂપ ન કરે એ માટે કંઈક ગુસ્સે થઈને તેને વજથી માર્યો. પછી તે સ્વાભાવિક સ્વરૂપમાં રહ્યો. આ પ્રમાણે સમ્યત્વભાવનામાં શ્રુતદેવીની કૃપાથી કાર્તિક શેઠનું ચરિત્ર કહ્યું. આ ચરિત્રને સાંભળતા લોકે ધર્મમાં સ્થિર થાઓ. [૨૦] .
સમ્યકત્વની ભાવના દ્વારનું વ્યાખ્યાન કર્યું. તેના વ્યાખ્યાનથી સમ્યફતવ નામનું બીજું મૂલદાર નવે ય દ્વારથી પૂર્ણ થયું. જેમ ભીંતમાં દોરેલા ચિત્રની શુદ્ધિમાં ભીંતની શુદ્ધિ મૂલકારણ છે, મહેલની સ્થિરતામાં પાયો મૂલ કારણ છે, તેમ વ્રત સ્વીકારવામાં સમ્યત્વ મૂલકારણ છે કારણ કે સમ્યકત્વ વિના વ્રતને સ્વીકાર ન થઈ શકે. કહ્યું છે કે
સમ્યફત્વને બાર પ્રકારના આ શ્રાવક ધર્મનું મલ, દ્વાર, પીઠિકા, આધાર, ભાજન અને નિધિરૂપ કહેલ છે.”
આથી હવે સમ્યક્ત્વ પછી કહેલ ત્રીજા વ્રતદ્વારનો અવસર છે. વ્રતદ્વારનો સામાન્યથી ઉલ્લેખ કર્યો હોવા છતાં વ્રતદ્વાર શ્રાવકત્રત સંબંધી જાણવું. કારણ કે અન્યથા
શ્રાવકેના અનુગ્રહ માટે કહીશ” એ સંબંધ ઘટી શકે નહી. શ્રાવકનાં વ્રત પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવ્રત અને ચાર શિક્ષાત્રત એમ બાર છે. મૂલગુણ-ઉત્તરગુણ રૂપ આ બધાય વ્રતોને કમશઃ કહેવા માટે પહેલાં પ્રથમ અણુવ્રતનું જ સ્વરૂપ” વગેરે નવદ્વારોથી વિવરણ કરવાની ઈચ્છાવાળા ગ્રંથકાર પ્રથમદ્વાર કહે છે –
दुन्निसया तेयाला, पाणाइवाए पमाओ अट्ठविहो । पाणा चउराईया, परिणामेष्ठुत्तरसयं च ॥२१॥
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
શ્રાવકના બાર યાને ગાથાર્થ – પ્રાણાતિપાતમાં ૨૪૩ ભેદે છે. પ્રમાદ આઠ પ્રકારનો છે. પ્રાણે ચાર વગેરે છે. પરિણામને આશ્રયીને ૧૦૮ ભાંગા છે.
ટીકાથ – પ્રાણાતિપાતમાં ૨૪૩ ભેદ છે. પ્રાણનો અતિપાત=નાશ તે પ્રાણાતિપાત. અહીં પ્રાણ શબ્દને પ્રાણી અર્થ સમજવો. જેમ લોકમાં દંડધારી પુરુષને દંડ કહેવામાં આવે છે, તેમ અહીં પ્રાણ ધારણ કરનારને પ્રાણ કહેવામાં આવેલ છે. (આથી પ્રાણનો અતિપાત=નાશ એટલે પ્રાણીને અતિપાત.) આ ભેદો પ્રાણાતિપાતનું સ્વરૂપ છે.
પ્રાણાતિપાતના ૨૪૩ ભેદો આ પ્રમાણે છે. – એકેંદ્રિય ૫ અને બેઈંદ્રયથી પંચુંદ્વિય સુધીના ૪, એમ નવ ભેદો થયા. તેને મન-વચન-કાયા એ ત્રણ કરણથી ગુણતાં ર૭ થયા. તેને કરણ–રાવણ—અનુમોદન એ ત્રણ યોગોથી ગુણતાં ૮૧ થયા. તેને અતીતઅનાગત-વર્તમાન એ ત્રણ કાળથી ગુણતાં ૨૪૩ થયા. આ ભેદ પ્રાણાતિપાતનું સ્વરૂપ છે.
જીવ જેનાથી મોક્ષમાર્ગ પ્રત્યે શિથિલ ઉદ્યમવાળા બને તે પ્રમાદ. તે પ્રમાદ આઠ પ્રકારે છે. કહ્યું છે કે
અજ્ઞાન, સંશય, મિથ્યાજ્ઞાન, રાગ-દ્વેષ, અશ્રદ્ધા, ધર્મવિષે અનાદર, અને યોગનું દુપ્રણિધાન (=અયોગ્ય પ્રવૃત્તિ) એ આઠ પ્રકારનો પ્રમાદ છે. પ્રમાદના ચેગથી જીવ પ્રમત્ત બને છે. પ્રમાદથી રહિત જીવ અપ્રમત્ત બને છે.” (૧-૨)
આ પ્રમાદ પણ પ્રાણાતિપાતનું સ્વરૂપ છે. (કારણ કે પ્રમાદથી પ્રાણાતિપાત થાય છે.)
પ્રશ્ન –જેના અતિપાતનું સ્વરૂપ કહેવામાં આવે છે એ પ્રાણે ક્યા છે? ઉત્તર:ચાર વગેરે પ્રાણ છે. મારિ પદથી છ વગેરે પ્રાણે સમજવા. કહ્યું છે કે
એકેદ્રિયને (એક દ્રય, એક બળ, શ્વાસોશ્વાસ અને આયુષ્ય એમ) ચાર, બેઈદ્રિયને (બે ઈંદ્રિય, બે બળ, શ્વાસોશ્વાસ અને આયુષ્ય એમ) છે, તેઈદ્રિયને (એક ઈદ્રિય વધવાથી) સાત, ચઉરિંદ્રિયને (એક ઈદ્રિય વધવાથી) આઠ, અસંજ્ઞી પંચેદ્રિયને (એક ઈંદ્રિય વધવાથી) નવ, સંજ્ઞી પચંદ્રિયને (એક બી વધવાથી) દશ પ્રાણુ જાણવા.”
પરિણામ એટલે ચિત્ત વગેરેની પરિણતિવિશેષ. તેમાં ૧૦૮ ભાંગા થાય છે. આ ૧૦૮ ભાંગ પણ પ્રાણાતિપાતનું સ્વરૂપ છે. ૧૦૮ ભાંગા આ પ્રમાણે છે – સંરંભ, સમારંભ અને આરંભ એ ત્રણ મનવચન-કાયા દ્વારા થાય છે. માટે ૩૪૩=૯ થાય. આ નવ ભેદે સ્વયં કરે છે, કરાવે છે, અને અનુમોદે છે. એટલે નવને કરણ–કરાવણ અનુમદન એ ત્રણ ભેદથી ગુણતાં ૨૭ થાય. ૨૭ ભેદોમાં કેધાદિ ચાર કષા નિમિત્ત બને છે. માટે ૨૭*૪=૧૦૮ ભેદો થયા.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
સંરંભ વગેરેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે – સંરંભ=પ્રાણાતિપાતાદિને માનસિક સંકલ્પ. સમારંભ=પ્રાણાતિપાત આદિ સંકલ્પને પૂર્ણ કરવામાં (સંકલ્પને પૂર્ણ કરવા જરૂરી સામગ્રી એકઠી કરવામાં) ઉત્પન્ન કરેલ પરિતાપ–પીડા. આરંભ=પ્રાણાતિપાતની ક્રિયાની સિદ્ધિ, અર્થાત્ પ્રાણને અતિપાત થાય એ આરંભ છે. કહ્યું છે કે
* પ્રાણાતિપાતને માનસિક સંક૯પ કરવો તે સંરંભ, પરિતાપ (Rપીડા) ઉપજાવ એ સમારંભ અને ઉપદ્રવ કરો, અર્થાત્ જીવને વિનાશ કરવો એ આરંભ છે, આ વ્યાખ્યા સર્વશુદ્ધનયોને સંમત છે.”
પ્રશ્ન – અહીં સ્વરૂપ વગેરે દ્વારેથી વ્રતનું વ્યાખ્યાન કરવાનું શરૂ કર્યું છે. તેમાં પહેલું વ્રત પ્રાણાતિપાતનો ત્યાગ છે. તેથી સ્વરૂપ દ્વારમાં તેનું જ સ્વરૂપ કહેવું ઉચિત છે, નહિ કે પ્રાણાતિપાતનું. કારણ કે પ્રાણાતિપાતને અર્થ પ્રાણવિનાશ છે. તેને ત્યાગ તે પ્રાણાતિપાતવિરતિ છે. વાચકમુખ્ય શ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજે કહ્યું છે કે–હિંસાનૃતયાત્રહ્મપરિઘો વિરત્તિર્ગતમ્ (તસ્વા. ૭–૧) “હિંસા, અમૃત (=અસત્ય), તેય (કચેરી), અબ્રહ્મ ( =મૈથુન) અને પરિગ્રહ એ પાંચ પાપથી અટકવું તે વિરતિ છે.”
ઉત્તર – વિષય (=પ્રાણાતિપાત) અને વિષયી (=પ્રાણાતિપાતનિવૃત્તિ) એ બેના અભેદ ઉપચારથી પ્રાણાતિપાત સંબંધી નિવૃત્તિને પણ પ્રાણાતિપાત શબ્દથી ઉલ્લેખ કર્યો છે. આથી અહીં કેઈ દોષ નથી.
સામાન્યથી જ (વિશેષથી નહિ) સાધુ અને શ્રાવક એ બંને પ્રાણાતિપાતના સ્વામી છે એ જણાવવા માટે અહીં સૂક્ષ્મ અને સ્કૂલ એવા ભેદ વિના જ પ્રાણાતિપાતનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. એ બંનેની પ્રાણાતિપાતની નિવૃત્તિ તે જે પ્રમાણે (=જેટલી) થઈ શકે તે પ્રમાણે (=તેટલી) વિચારવી. [૨૧]
સ્વરૂપ દ્વારનું વ્યાખ્યાન કર્યું. હવે ભેદદ્વારનો અવસર છે. (આથી) ભેદદ્વારને જણાવવા કહે છે –
थूला सुहुमा जीवा, संकप्पारंभजो य सो दुविहो । सवराह निरवराहो, साविक्खो तह य निरविक्खो ॥ २२॥
ગાથાર્થ – સ્કૂલ અને સૂક્ષમ એમ બે પ્રકારના જીવો છે, અર્થાત્ સ્કૂલ અને સૂમ એમ બે પ્રકારનો પ્રાણાતિપાત છે. તે બંને પ્રકારને પ્રાણાતિપાત સંકલ્પજ અને આરંભજ એમ બે પ્રકાર છે. સંકલ્પજ પ્રાણાતિપાત સાપરાધ અને નિરપરાધ એમ બે પ્રકાર છે. સર્વ પ્રકારનો પ્રાણાતિપાત સાપેક્ષ અને નિરપેક્ષ એમ બે પ્રકારનો છે.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪.
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને ટીકા – ચક્ષુ ઇંદ્રિયથી જોઈ શકાય તેવા બેઇદ્રિય વગેરે જેવો સ્થૂલ છે. ચક્ષુથી ન જોઈ શકાય તેવા એકેંદ્રિય જીવો સૂક્ષ્મ છે. સૂક્ષ્મદષ્ટિથી જોઈ શકાતા હોવાથી સૂક્ષ્મ સમજવા, સૂક્ષ્મ નામ કર્મોદયથી સૂક્ષમ ન સમજવા. કારણ કે સૂક્ષમ નામકર્મના ઉદયવાળા એકેંદ્રિય જીવોને બીજાથી નાશ થતો જ નથી. તેમનું મૃત્યુ આયુષ્યના ક્ષયથી જ થાય છે.
જીવના આ બે ભેદ કહીને આશ્રય (=જીવ) અને આશ્રયી (=પ્રાણાતિપાત) એ બેના અભેદ ઉપચારથી પ્રાણાતિપાત સ્થૂલ અને સૂક્ષ્મ એ બે પ્રકારનો છે એમ કહ્યું છે. તેથી પ્રાણાતિપાતના ભેદકારમાં પણ જીવના ભેદો કહેવા એ એગ્ય જ છે. આ પ્રમાણે ગાથાને અર્થ સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી વિચારો.
બીજી રીતે પણ પ્રાણાતિપાતના બે ભેદ કહે છે – સંકલ્પથી અને આરંભથી પ્રાણાતિપાત બે પ્રકારનો છે. “આ કુલિંગીને મારું ” એ માનસિક સંક૯પ એ આરંભ છે. ખેતી (રઈ, વસ્ત્ર પ્રક્ષાલન) વગેરે આરંભ છે. સંકલ્પથી થતે આરંભ સંકલ્પજ છે, અને આરંભથી થતો પ્રાણાતિપાત આરંભ જ છે. પૂર્વોક્ત સ્થૂલ અને સૂક્ષ્મ એ બંને ય પ્રકારને પ્રાણાતિપાત સંક૯પજ અને આરંભજ એમ બે પ્રકારનો છે. સંકલ્પજ પ્રાણાતિપાત પણ સાપરાધ અને નિરપરાધ એમ બે પ્રકારનો છે. અપરાધ કરનાર= પ્રતિકૂલ વર્તનાર જીવ સાપરાધ છે. સાપરાધ જીવને વધ પણ પૂર્વોક્ત જ હેતુથી (= આશ્રય–આશ્રયીના =આધાર–આધેયના અભેદ ઉપચારથી) સાપરાધ કહેવાય. અપરાધથી રહિત હોય તે નિરપરાધ છે. પ્રાણાતિપાત કરનાર જીવ જો સાપેક્ષ હોય, અર્થાત્ સાપેક્ષભાવથી (=નિર્દય બન્યા વિના કેમલભાવથી) પ્રાણાતિપાત કરે તે સર્વ પ્રકારને પ્રાણાતિપાત સાપેક્ષ છે, અને પ્રાણાતિપાત કરનાર નિરપેક્ષ હોય, અર્થાત્ નિરપેક્ષભાવથી પ્રાણાતિપાત કરે તો આ સર્વ પ્રકારનો પ્રાણાતિપાત નિરપેક્ષ છે.
સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતની નિવૃત્તિ કરનાર શ્રાવકે સંકલ્પજ અને નિરપરાધ પ્રાણાતિપાતથી નિવૃત્ત થવું જોઈએ. સાપરાધ પ્રાણાતિપાતમાં તે ગૌરવ–લાઘવને વિચાર કરીને સાપેક્ષ ક્રિયાથી (હૃદય નિર્દય-નિષ્ફર ન બને તે રીતે) પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. નિરપેક્ષતા (નિર્દયતા કે નિષ્ફરતા) ન કરવી જોઈએ.
જે કે શ્રાવકને આરંભજ પ્રાણાતિપાતનો નિયમ નથી, તે પણ તેમાં યતનાથી (જીવ હિંસા ઓછી થાય તેવી કાળજીથી) પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. [૨]
૧. સૂમદષ્ટિ શબ્દના સૂક્ષમ એવી દષ્ટિથી કે સૂક્ષમદષ્ટિવાળાથી એમ બંને અર્થ થઈ શકે. અહીં સૂક્ષ્મદષ્ટિ એટલે સમ્યગ્દર્શન કે કેવલજ્ઞાન. સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા જિનાગમથી એકેંદ્રિયને જોઈ શકે છે. કેવલજ્ઞાની આત્મા સાક્ષાત એકેદ્રિયને જોઈ શકે છે.
૨. સ્થલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ -નિષ્કારણ, નિરપરાધી, ત્રસજીવોની સંકલ્પપૂર્વકની હિંસાને ત્યાગ. (૧) આ વ્રતમાં ત્રસ અને સ્થાવર એ બે પ્રકારના જીવોમાંથી ત્રસજીની જ હિંસાને ત્યાગ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણે ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૪૧ બીજું દ્વાર પૂર્ણ થયું. “હવે પ્રાણાતિપાતની વિરતિ જેવી રીતે થાય છે” એ (ઉત્પત્તિ) દ્વાર કહે છે.
___सम्मत्तमिवि पत्ते, बीयकसायाण उवसमखएणं ।
तविरईपरिणामो, एवं सव्वाणवि वयाणं ॥ २३ ॥ ગાથાર્થ – સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થયા પછી પણ અપ્રત્યાખ્યાન નામના બીજા ક્ષાયના ક્ષેપશમથી પ્રાણાતિપાતવિરતિને પરિણામ થાય છે. એ પ્રમાણે મૃષાવાદવિરતિ વગેરે બધાય વ્રતનો પરિણામ અપ્રત્યાખ્યાન કષાયના ક્ષપશમથી થાય છે.
ટીકાથ:–અહીં “સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થયા પછી પણ” એ કથનને ભાવ એ છે કે જેને સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ નથી થઈ તેને વિરતિ પરિણામ થતું જ નથી. [૩] કરવામાં આવે છે. ગૃહસ્થપણામાં સ્થાવર જીવોની હિંસાનો ત્યાગ અશક્ય છે. (૨) તેમાં પણ સંકલ્પથી એટલે કે મારવાની બુદ્ધિથી, હિસાને ત્યાગ કરવામાં આવે છે. મારવાની બુદ્ધિ ન હોવા છતાં ખેતી, રસોઈ આદિની પ્રવૃત્તિમાં અજાપ્તાં કે સહસા વગેરે કારણોથી ત્રસ જીવો હણાઈ જાય તો તે આરંભજન્ય હિંસાને ત્યાગ થતો નથી. (૩) તેમાં પણ નિરપરાધીજીની જ હિંસાને ત્યાગ કરવામાં આવે છે. કોઈ બદમાસ સ્ત્રીની લાજ લેતે હોય, ઘરમાં ચોર પેઠે હોય, હિંસક પ્રાણી હુમલે કરે, કૂતરું કરડવા આવે, રાજા હોય તો શત્રુની સાથે લડવું પડે, વગેરે પ્રસંગોમાં અપરાધીને યથાયોગ્ય. શિક્ષા આદિ કરતાં સ્થૂલ હિંસા થઈ જાય છે. અપરાધીને મારવો પડે તો તેમાં થતી હિંસાને ત્યાગ થતો નથી. (૪) તેમાં પણ નિષ્કારણ હિંસાનો ત્યાગ છે. નિરપરાધી હોવા છતાં કારણસર પ્રમાદી પુત્ર આદિને, બરાબર કામ ન કરનાર નેકર આદિને કે અપલક્ષણા બળદ આદિને મારવાને પ્રસંગ આવે તે તેને નિયમ નથી.
હિંસાના પ્રકારો:
હિંસા
સ્થાવર મિ )
સ્થાવર (સૂક્ષ્મ)
ત્રસ (યૂલ)
સંકલ્પજન્ય
આરસજન્ય
નિરપરાંધી
અપરાધી
નિષ્કારણ
સકારણું આમ મહાવ્રતની અપેક્ષાએ અણુવ્રતમાં સવા વસો (રૂપિયામાં એક આની જેટલું) અહિંસાનું પાલન થાય છે.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને. ત્રીજું દ્વાર કહ્યું. હવે એથું દ્વાર કહેવાય છે – पाणाइवायअनियत्तणमि इहलोय परभवे दोसा । पइमारिया य इत्थं, जत्तादमगो य दिटुंता ॥ २४ ॥
ગાથાથ -પ્રાણાતિપાતથી નિવૃત્ત ન થવામાં આ લેકમાં અને પરલેકમાં : થાય છે. આ વિષે પતિમારિકા અને યાત્રાદ્રમક એ બે દષ્ટાંત છે.
ટીકાથ-ગાથાનો ભાવાર્થ બે કથાઓથી જાણો. તે બેમાં પહેલી કથા કહેવામાં આવે છે -
પતિમારિકાનું દૃષ્ટાંત લાટ દેશમાં ભગુકચ્છનગરમાં ઘણું છાત્રોને (=શિષ્યોને) ભણવનાર ગંગા નામને એક ઉપાધ્યાય (= અધ્યાપક) હતો. તેની નર્મદા નામની યુવાન પત્ની હતી. એકવાર તેણે ઉપાધ્યાયને કહ્યું: હું વિશ્વની (=શ્રાદ્ધના સત્યક, વગેરે દેવેની) પૂજાના. સમયે બલિ નાખું છું ત્યારે મને કાગડાઓ હેરાન કરે છે, માટે કાગડાએથી મારી. રક્ષા કરે. તેના વક સ્વભાવને નહિ જાણતા ઉપાધ્યાયે છાત્રોને કહ્યું ભટિણી બલિ નાખે ત્યારે તમારે દરેકે વારાફરતી એનું કાગડાઓથી રક્ષણ કરવું, જેથી એ સુખપૂર્વક બલી નાખી શકે. છાત્રોએ તે આજ્ઞાને સ્વીકાર કર્યો, તે પ્રમાણે દિવસ પસાર થઈ રહ્યા હતા. એકવાર કુશળ છાત્રનો વારો આવ્યો. તેણે વિચાર્યું. આ બહુ ભેળી નથી, ક્તિ પોતાના વ્યભિચારને છુપાવવા માટે એને આ દંભ છે. તેથી આજે હું રાત-દિવસ તેની જવા-આવવાની ચેષ્ટા જેઉં, એમ વિચારીને તેને ખબર ન પડે તે રીતે તેની પ્રવૃત્તિને જોવા લાગ્યો. સાંજે તે ઘડો લઈને પાણી લાવવા માટે નર્મદા નદી તરફ ચાલી. છાત્ર. પણ તેની ચેષ્ટા જેવાને તેની પાછળ ગયે. તે નદીના કાંઠે આવીને કછોટો બાંધીને ઘડાને નદીના પાણીમાં ઊંધ રાખીને તેના આધારે નદી તરવા માંડી, છાત્ર પણ તેને ખબર ન પડે તે રીતે જ નદી તરીને ક્ષણવારમાં સામા કિનારે આવી ગયે. તે સામા. કિનારે આવીને તે પ્રદેશમાં રહેતા એક યુવાન ગોવાળની પાસે ગઈ તેની સાથે ઘણું. વખત સુધી કામક્રીડા કરીને તે જ પ્રમાણે પાછી આવવા લાગી. આ દરમિયાન નદી ઉતરવામાં નદીમાં ક્યાં ખરાબ સ્થળ છે એમ નહિ જાણતા ચેરે નદીને ઉતરવા લાગ્યા. સુસુમાર નામના જલચર પ્રાણીએ તેમને પકડ્યા. તેથી ચોરો સુસુમારને વિવિધ મારોથી મારવા લાગ્યા. તે પણ તેણે ચેરોને છોડ્યા નહિ. આ જોઈને ભટિણીએ કહ્યુંઃ હે ભદ્રો ! તમે ખરાબ સ્થળેથી નદી ઉતર્યા તેથી સુસુમારથી પકડાયા. આ સુસુમાર આ રીતે પીઠ વગેરેમાં મારવાથી દૂર ન ખસે, શું તમે સુસુમારની પકડ સાંભળી નથી? (અર્થાત સુસુમારની પકડમાંથી બચવાના ઉપાય તમે જાણતા નથી.) તમે એની આંખેને દબાવો. ચોરોએ તેમ કર્યું, એટલે સુસુમાર દૂર ભાગી ગયે. છાત્રે ભટિણીની રાતની આ બધી_
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૪૩ રમત જાણી લીધી. પછી કાગડાઓથી રક્ષણ કરવાના પ્રસંગે કેઈ ન હતું ત્યારે તે (એક કાવ્ય) બોલ્યો. તે આ પ્રમાણે –“તું દિવસે કાગડાઓથી ભય પામે છે, પણ રાતે નર્મદાને તરે છે, કુતીર્થોને (=નદી ઉતરવાના ખરાબ માર્ગોને) જાણે છે, અને નેત્રને દબાવવાનું જાણે છે.” આમ બોલીને તેણે ભટિણીને (હું તારું બધું જાણું છું એમ) જણાવ્યું. તેથી ભટિણીએ તેના વડે હું જણાઈ ગઈ છું એમ વિચારીને કહ્યુંઃ તમારા જેવા કુશળ ન મળવાથી હું આમ કરું છું. શું કરું? જેમ તેમ -સમય પસાર કરું છું. હવેથી તો તું જ મારે પ્રાણનાથ છે. છાત્રે કહ્યુંઃ આહા! તું શું ઉપાધ્યાયની પણ લજજા રાખતી નથી ? (આ સાંભળીને) તેણે વિચાર્યું કે આ પ્રમાણે બોલતા આ છાત્રનો આશય એ છે કે આપણા બેના મિલન માટે ઉપાધ્યાય કાંટા સમાન છે. તેથી એને મારી નાખ. આ પ્રમાણે સ્વમતિથી વિચારીને રાતે સુખપૂર્વક સુતેલા ઉપાધ્યાયને છરીથી મારી નાખ્યું. પછી તેના શરીરના ઘણા ટુકડા કરીને જુની પેટીમાં નાખી દીધા. ટુકડાઓને પાઠવવા માટે મળશકે પેટીને મસ્તકે મૂકીને જંગલમાં ગઈ. પાઠવતી વખતે કુલદેવે પેટીને મસ્તક ઉપર જ અટકાવી દીધી. તેથી લજજાના કારણે -નગરમાં આવવા અસમર્થ તેણે કેટલાક દિવસે ત્યાં જ પસાર કર્યા. એકવાર અતિશય ભૂખથી ખૂબ પીડાતી તે લજજાને છોડીને શહેરમાં પેઠી. ઘરે ઘરે પતિમારિકાને (પતિને મારનારીને) ભિક્ષા આપે એમ બોલતી અને રોતી ભિક્ષા માટે ફરવા લાગી. જીવન લજજા વગેરે ગુણે ત્યાં સુધી જ ફેલાય છે કે જ્યાં સુધી પિશાચણી જેવી ભૂખ ઉછળતી -નથી. કહ્યું છે કે-“રૂપ, શોભા, સાભાગ્ય, જ્ઞાન, માન, પરાક્રમ, સત્તવ, લજજા
અને ઇંદ્રિયના વિષયે- આ બધાને એકલી ભૂખ હણી નાખે છે. કેટલાક , કાળ બાદ તેના તે (અશુભ) કર્મનો ક્ષયપશમ થતાં સામે મળેલી સાધવીઓને જોઈને તેણે વિચાર્યું કામ ભેગોથી વિરક્ત આ સાદવીઓ ધન્ય છે કે જેઓ સર્વ સાવોની નિવૃત્તિને સ્વીકારીને પ્રકૃષ્ટ સંતુષ સુખથી તૃપ્ત રહે છે. પણ અત્યંત પાપિણીએ
મેં આ લોક અને પરલોક વિરુદ્ધ એવું કર્યું કે જેથી હું છોડવા કે લેવા અસમર્થ બની. -સાદવીજીઓના ચરણમાં પડવાની ઇરછાવાળી થયેલી તેની પેટી ભૂમિ ઉપર પડી.
રાજગૃહીના ભિખારીનું દૃષ્ટાંત બીજું દૃષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે – રાજગૃહનગરમાં કોઈ ભિખારી રહેતો હતો. તે -નગરમાં કેઈ ઉત્સવ પ્રસંગે ઉજાણીમાં કીડા કરવા માટે લોકે વૈભાર નામના ઉત્તમ પર્વતની પાસે આવેલા, વિવિધ વનવિભાગોથી વિભૂષિત અને જેમાં સર્વ ઋતુનાં ફળો વગેરે થાય છે એવા ઉદ્યાનમાં ગયા. તે ભિખારી બે પ્રહર જેટલા દિવસ થયો ત્યારે ભિક્ષા માટે નગરમાં જ પેઠો. લોકેના ઉજાણીમાં જવાના વૃત્તાંતને ન જાણતા તેણે દરેક ઘરે ફરવાનું શરૂ કર્યું. તેને કઈ ભિક્ષા આપતું નથી. ઘરના રખેવાળ વગેરેએ તેને કહ્યું:
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને.
આજે બધા લોકો ખાદ્ય (=ખાવા લાયક ), પેય ( =પીવાલાયક ), ચૂખ્ય (=ચુસવા લાયક) અને લેહ્ય (=ચાટવા લાયક) વગેરે વસ્તુઓ લઈને ઉદ્યાનમાં ગયા છે. તેથી તું ત્યાં જ જઈને માગ. આથી તે ઉદ્યાનમાં પહોંચ્યા ત્યાં સુધીમાં તે બધા ચ લોકો ભેાજન કરીને નાટક વગેરે જેવામાં લીન બની ગયા હતા. કોઇ તેને ઉત્તર પણ આપતું નથી. તેથી એ ભૂખ્યા હેાવાથી અત્યંત ગુસ્સે થયેા. પર્વતનાં ઊંચા શિખર ઉપર ચડીને લેાકેાને હણવા માટે એક શિલાની નીચે ખેાદીને, ક્રોધથી પેાતાના આત્માને ભૂલી ગયેલ તેણે તે શિલાની નીચે જ રહીને, તે શિલાને પાડવા માંડી. પડતી તે શિલાથી તેને જ ચૂરા થઈ ગયા. પ્રલયકાલમાં થયેલી ઘટના વખતે વાગેલી વનઘટાના ભયાનક અવાજ જેવા તે શિલાના ખટખટ અવાજથી ત્રાસી ગયેલા લેાકેા આમતેમ ભાગી ગયા.. તે રૌદ્રધ્યાનથી મરીને (સાતમી) નરકમાં દુઃખનું ભાજન થયા. આ પ્રમાણે જેમ આ પતિમારિકા, અને ભિખારી પ્રાણાતિપાતની નિવૃત્તિ ન કરવાથી આ લાકમાં અને પરલેાકમાં દુઃખનું ભાજન થયા, એમ બીજા જીવા પણ થાય. [૨૪]
હવે પાંચમું ગુણદ્વાર કહેવામાં આવે છેઃ
-
जे पुण वहविरइजुया, उभओ लोगेऽवि तेसि कल्लाणं । जह सूवगहियदारगदामन्नगमाइयाणं च ।। २५ ।। ગાથા: પણ જેઓ પ્રાણાતિપાતવિરતિથી યુક્ત છે તેઓનું રસોઈયાએ લીધેલ શ્રાવકપુત્ર અને દામનક વગેરેની જેમ બંને ય લાકમાં કલ્યાણ થાય છે. ટીકાથ - આદિ શબ્દથી ક્ષેમ વગેરે દૃષ્ટાંતા છે. આ પ્રમાણે ગાથાના સંક્ષિપ્ત અર્થ છે. વિસ્તૃત અર્થ તો કથાએથી જાણવા. તે કથાઓ ક્રમશઃ કહેવામાં આવે છે.
શ્રાવકપુત્રનુ દૃષ્ટાંત
પૂર્વે ધાન્યપુર ગામમાં મહાસમૃદ્ધિવાળા માણિભદ્ર નામના શ્રાવકના ધમ રુચિ નામના પુત્ર હતા. તે પ્રશમ વગેરે ગુણસમૂહથી અલંકૃત હતા, તેનું સમ્યક્ત્વ નિષ્કલંક હતું, તેણે અણુવ્રત સ્વીકાર્યાં હતાં, તેણે જૈનદર્શનનેા સારી રીતે અભ્યાસ કર્યો હતા.. આ પ્રમાણે તે ધર્માંમાં રુચિવાળા હોવાથી તેનું ધરુચિ એવું નામ યથાર્થ હતું. ક્યારેક પેાતાના મિત્રોથી પરિવરેલા એ ગામની બહાર ગયા. ક્યાંકથી આવેલા ચારાએ તેનું અપહરણ કરીને તેને ઉજ્જૈની લઈ ગયા. તેને રાજાના રસોઈયાને વેચેા. રસાઇયેા. તેને પેાતાના નિવાસમાં લઈ ગયા. રસોઈયાએ તેને કહ્યું : તેતર વગેરેને માર. તેણે તેમને છેાડી દીધા. તેથી રસાઈયાએ તેને ઘણા ઠપકા આપ્યા, અને ફરી આ પ્રમાણે ન કરવું. એમ કહીને રાખ્યા. બીજા દિવસે તેતર વગેરેને માર એમ કહ્યું. ત્યારે તેણે હું નહિ. મારુ' એમ કહ્યું. તેથી રસોઈયાએ તેને નહિ કહેવા જેવાં વચના કહીને મારવાનું કહ્યું..
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૪૫ તો પણ તેણે મારવાની ઈચ્છા ન કરી. આથી કપાવેશથી રસોઈયાએ તેને ગાઢ માર્યો. માર ખાતાં ખાતાં તે ચીસ પાડવા લાગે. નજીકના ઝરૂખામાં રહેલા રાજાએ તેને ચીસે પાડતે સાંભળીને પૂછયું : આ કેમ બહુ ચીસે પાડે છે ? તેથી એક પુરુષે કહ્યું : સોઈયાએ તેને કિંમતથી ખરીદી લીધો હોવા છતાં અને તેતર વગેરેને મારવાની આજ્ઞા કરવા છતાં મારવા ઇચ્છતું નથી. રાજાએ કહ્યુંએને જોઉં, અહીં લાવો. માણસે તેને રાજા પાસે લઈ આવ્યા. તે રાજાના ચરણોમાં પડ્યો. રાજાએ તેને પૂછ્યું તેતર વગેરેને શા માટે મારતે નથી? તેણે કહ્યુંઃ હે દેવ! મેં જીને ન મારવાને નિયમ લીધો છે. રાજાએ કહ્યુંઃ જે સ્વાધીન હોય તેને નિયમ હેય, તું તો પરાધીન છે. તેણે કહ્યુંઃ બીજે મને શું કરશે? તેથી રાજાએ તેને સાહસની પરીક્ષા માટે લલાટપટ્ટને ઍટી રીતે ભૃકુટિથી ભયંકર બનાવીને નજીકમાં રહેલા પુરુષોને કહ્યું : અરે રે! પેટા નિયમન અભિમાન ધારણ કરનારા એને ચાબુકના પ્રહારોથી મારે. તે પણ તેણે મારવાની ઈચ્છા ન કરી.
તેથી રાજાએ દુષ્ટ હાથી મંગાવ્યા. રાજા તે હાથીથી તેને બીવડાવવા લાગે. એથી એણે કહ્યું. હું એક મરી જઉં એ સારું, પણ અનેકને મારું એ સારું નથી. કારણ કે આ પ્રમાણે સંભળાય છે –“જે કઈ પિતાના એકના જીવન માટે ઘણું ક્રોડ જીવને દુઃખમાં નાખે છે તેમનું જીવન શું શાશ્વત છે?” તેથી રાજાએ કહ્યુંઃ હે રસોઈયાઆને મને જ આપી દે. તેથી રસેઈયાએ “જેવી દેવની આજ્ઞા” એમ કહીને તેને રાજાની પાસે મૂક્યો. રાજાએ વિચાર્યું : અભિગ્રહના આવા આગ્રહવાળે આ અંગરક્ષાના કાર્યમાં યોગ્ય છે. પછી લક્ષપાક તેલથી અંગમર્દન કરીને તેને નવડાવ્યું. પછી મુખ્ય આસન ઉપર જમાડીને શરીરરક્ષાના કાર્યમાં નમે. (સમય જતાં તેને સમૃદ્ધદેશને અધિપતિ ર્યો. ઘણા કાળ સુધી જીવેલેકના સારભૂત પાંચ પ્રકારના વિષયસુખ અનુભવ્યા. એકવાર તેવા (=ઉત્તમ) આચાર્યની પાસે ધર્મ સાંભળીને દીક્ષા લીધી. જીવવધની નિવૃત્તિથી આને આ પ્રમાણે થયેલ લાભ બતાવ્યા.
દામનકનું દૃષ્ટાંત કે મરછીમાર મહામહિનામાં સાંજે જાલથી માછલા લઈને તેવા પ્રકારના જલાશયમાંથી બહાર આવ્યો. તેણે નજીકમાં રહેલા અને વસ્ત્રરહિત ઠંડીને સહન કરતા એક મુનિને જોયા. દયાથી યુક્ત અંતઃકરણવાળે તે મુનિને જાળથી વીંટીને પોતાના ઘરે ગર્યો. રાતે તેણે વિચાર્યું. હું પરાળના સંથારામાં રહેલું છે, નજીકમાં રહેલી પ્રિય અને ઉત્તમ પત્ની મને ભેટેલી છે, બળતી જવાલાઓના સમૂહરૂપ જટાઓથી જટાવાળો અગ્નિ નજીકમાં રહેલું છે, આમ છતાં બરફના અણુસમૂહને વહન કરતે પવન ગાઢ
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને વાઈ રહ્યો હોવાથી, મારી કાયારૂપી લાકડી ઠંડીની વેદનાથી કંપી રહી છે, તે પછી તેવા ખુલ્લા સ્થાનમાં રહેલા મહાનુભાવ તે તપસ્વી અત્યંત દુસહ ઠંડીની પીડા કેવી રીતે સહન કરી શકે? આ પ્રમાણે તેણે વારંવાર વિચાર્યું. મહાકથી રાત્રિ લગભગ પૂર્ણ થવા આવી ત્યારે (કમળસ્કે) સાધુની પાસે તે ગયો તે મુનિને તે જ પ્રમાણે ઊભા રહેલા જોયા. ભક્તિના સમૂહથી પૂર્ણ મનવાળે તે મુનિના ચરણોમાં પડ્યો. મુનિના શરીર ઉપરથી જાળ લઈ લીધી. આ વખતે અનુપમપ્રભાના સમૂહથી કમલવનને વિકસિત કરતો અને ફેલાયેલા અંધકારરૂપી શત્રુને વિનાશ કરતો સૂર્ય ઉદયાચલ પર્વતના શિખર ઉપર આરૂઢ થયે. સાધુએ પણ કાર્યોત્સર્ગ પાર્યો. તેને ધર્મલાભ આપીને ધર્મદેશના શરૂ કરી. તેવા પ્રકારના ક્ષપશમથી તે પ્રતિબંધ પામે. જીવદયા મનમાં એકમેક રૂપે પરિણમી ગઈ. તેણે “હું મચ્છીમાર છું’ એમ મુનિને કહ્યું. પછી જીવહિંસા ન કરવાનો નિયમ લેવા તૈયાર થયા. સાધુએ તેને કહ્યું: બરોબર વિચાર કરીને નિયમ લે. વિચાર કર્યા વિના જ લીધેલ નિયમ પાળવો અશક્ય છે= દુષ્કર છે. તેણે કહ્યું: આ મેં વિચારી જ લીધું છે. અહીં પોતાના મનને કાબૂમાં રાખનારાઓને કંઈ પણ દુષ્કર નથી, પછી તેને આગ્રહ જાણીને સાધુએ જીવહિંસા ન કરવાને અભિગ્રહ આપ્યો. જાળને છેદીને પોતાના ઘરે ગયો. તેની પત્નીને તેના આ નિયમની ખબર પડી એટલે તે તેના ઉપર ગુસસે થઈને ગમે તેમ બોલવા લાગી. વારંવાર પત્નીએ માછલા મારવા માટે તેને કહ્યું એટલે તે બોલ્યોઃ હે ભદ્ર! આ પ્રમાણે વારંવાર શા માટે બોલ બોલ કરે છે? જીવતે હું માછલા પકડીને આજીવિકા નહિ કરું. કારણ કે કહ્યું છે કે-“પ્રાણે જાય તે પણ બુદ્ધિમાન પુરુષે તે કરવું યોગ્ય નથી કે જે ઉભયલેકમાં ઘણું વિરુદ્ધ હેય, અહિતકર અને ભવભ્રમણ કરનારું હોય. આ વખતે તેની પત્નીને કકળાટ સાંભળીને માછીમારના પાડામાં રહેલા બધા ય લેકે ભેગા થઈ ગયા. તેમણે કહ્યુંઃ આપણું કુળમાં ઉત્પન્ન થઈને પણ અત્યંત દયાળુ બને છે? વિધાતાએ જીવરક્ષાથી આપણે નિર્વાહ વિચાર્યું નથી. આથી જળ લઈને તું જાતે અમારી સાથે માછલા પકડવા માટે નદીના કિનારા તરફ ચાલ, નહિ તો અમે તને ગળે પકડીને પણ લઈ જઈશું. તેથી તેમના શ્કેશવચનરૂપી મારથી મરાયેલે તે નદીના કિનારે ગયે. તેમણે તેને જાળ આપી. તેણે જાળ પાણીમાં નાખી. જાળને માછલાથી ભરેલી જોઈને દયાળ તેણે પશ્ચાત્તાપ થવાથી પાછી પાણીમાં મૂકી દીધી. બધા માછલા જાળમાંથી નીકળી ગયા. પણ એક માછલાની પાંખ ભાંગી ગઈ. ત્યારબાદ ફરી તેમના બલાત્કારથી પ્રેરાઈને બીજીવાર જાળ પાણીમાં નાખી. પૂર્વ પ્રમાણે જ જઈને ફરી જાળ પાણીમાં મૂકી દીધી. એ પ્રમાણે ત્રીજીવાર કર્યું. પછી તેમની અપેક્ષા (=શરમ) રાખ્યા વિના તેણે કહી દીધું કે, તે સ્વજને ! મારા પ્રાણ જશે તો પણ હું આ નિર્દયે કાર્ય નહિ કરું. તમને જે ગમે તે તમે કરો. આથી તેઓ પણ તેની મક્કમતા જાણીને માન રહ્યા. તેણે પણ પ્રાણાતિપાતવિરતિની પ્રતિજ્ઞા કેટલાક
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ કાળ પાળી, દયાગુણથી મનુષ્યનું આયુષ્ય બાંધીને, મરીને, રાજગૃહ નગરીમાં (દામન્નક નામનો) શ્રેષ્ઠિપુત્ર થયો.
ભવિતવ્યતાને કારણે તેનું કુલ મરકી રેગથી નાશ પામ્યું. મારીના ફેલાવાના ભયથી લોકોએ તેને ઘરને વાડથી ચારે બાજુ બંધ કરી દીધું. આ બાળક પૂર્વભવે પાળેલ જીવદયાત્રતના પ્રભાવથી ન મર્યો. કહ્યું છે કે –“રણુમાં, વનમાં, શત્રુની વચ્ચે, પાણીમાં, અગ્નિમાં, મહાસમુદ્રમાં કે પર્વતના શિખર ઉપર અસાવધાનપણે સુતેલાનું કે વિષમદશામાં રહેલાનું પૂર્વે કરેલાં પુ રક્ષણ કરે છે.” એકવાર ઘરના ફળિયામાં ફરતે તે વાડમાં તરાએ કરેલી છીંડીને જોઈને તેમાંથી બહાર નીકળી ગયો. તે જ શહેરમાં ભિક્ષા માટે ઘરે ઘરે ભમતે તે મોટે થયે. રાતે દુકાનના એક ભાગમાં સૂઈ રહેતું હતું. એકવાર પિતાની દુકાનમાં રહેલા સમુદ્રદત્ત નામના વણિકે ઠંડીના સમયે તેવા પ્રકારના વસ્ત્રોથી રહિત અને ઠંડીથી ઠરતા શરીરવાળા તેને તે જ રસ્તાથી જ જોયે. તેથી દયાળુ તે તેને પોતાના ઘરે લઈ ગયે, અને નોકર તરીકે રાખ્યું. બીજા દિવસે તેના ઘરે ભિક્ષા માટે બે સાધુઓ આવ્યા. તેમાં એક સાધુએ બીજા સાધુને કહ્યું? આ ભિખારી આ ઘરને માલિક બનશે. પડદાના આંતરે રહેલા સમુદ્રદત્ત શેઠે તે વચન સાંભળ્યું. શેઠે વિચાર્યું. મારો પુત્ર વગેરે મારા ઘરના માલિક કેમ નહિ થાય ? મારા ઘરને આ માલિક કેવી રીતે થશે ? તેથી હજી પણ મુનિનું વચન સાચું ન પડે ત્યાં સુધીમાં કેઈ ઉપાયથી આને મારી નાખું. આ પ્રમાણે વિચારીને તેણે પૂર્વપરિચિત એક ચાંડાલને બોલાવ્યો. તેને દાન અને સન્માનથી આકઊંને નેકરને મારવાની આજ્ઞા કરી. ચાંડાલે તે સ્વીકાર્યું. એકવાર દુકાનના માર્ગે કપટથી શેઠે ચંડાલ પાસે દ્રમ્મી માગ્યા. ચાંડાલે કહ્યું ઃ હમણું મારી પાસે દ્રમ્ય નથી. જે કાઈને મારા સ્થાને મોકલો તે આપી દઉં. તેથી શેઠે પાસે રહેલા દામન્નકને જ મેકલ્યો. તે ચાંડાલની સાથે ગયે. નગરના છેડે રહેતે ચાંડાલ તેને ચાંડાલના પાડાથી ઘણું દૂર લઈ ગયો. પછી દામનકના પુણ્યના પ્રભાવથી તેને દયા આવી. આથી તેણે દામન્નકને શેઠે મારવાની આજ્ઞા આપી છે એ વૃત્તાંત જણાવીને કહ્યુંઃ જે તું અહીંથી દૂર ભાગી જાય તે મેં તને મારી નાખ્યો છે એવી ખાતરી શેઠને કરાવવા માટે તારી આંગળી કાપીને તને જીવતો છોડી દઉં. નહિ તે અવશ્ય મારી નાખું છું. ચાંડાલે આ પ્રમાણે કહ્યું એટલે અત્યંત ભય પામેલા તેણે કહ્યુંઃ તું મને મૂકી દે, તું જે કહે તે હું કરું. દામન્નકે એ સ્વીકાર્યું એટલે ચાંડાલે તેની આંગળી લઈને તેને છોડી દીધે. - મરણના ભયથી ગભરાયેલે તે કેઈને ખબર ન પડે તે રીતે તે જ શેઠના ગોકુળમાં ગયે. ત્યાં તેના ઘરે જ વાછરડાઓનું પાલન કરવા રહ્યો. આ તરફ ચાંડાલે
૧. કમ્મ એ તે વખતનું ચલણી નાણું છે. તેની ગણતરી આ પ્રમાણે છેઃ- ૨૦ ડિ= ૧ કાકિણું. ૪ કાકિણ= ૧ પણ. ૧૬ પણ= ૧ ક્રમ. ૧૬ કમ= ૧ નિષ્ક.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
.
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને શેઠને તેની આંગળી બતાવી. શેઠ નિશ્ચિત બની ગયે. એકવાર તે સાંજના ગોકુલમાં ગયો. અબ્ધ વગેરે ચતુષ્પદ પ્રાણીઓને જોતા તેણે વાછરડાઓની સાથે આવતા દામનકને જે. તેણે વિચાર્યું કે આ દામન્નક કેમ દેખાય છે? પછી શેઠે અનુકૂલ વચનથી તેને બેલાવ્યો. પછી તેને (કપટથી) વિશ્વાસ પમાડવો કે- દ્રમ્મના લેભથી ચાંડાલે આ કાર્ય કર્યું છે, આવા કાર્યોમાં મારું મન પણ ન પ્રવતે, એથી ચાંડાલની હકીક્ત નિઃશંકપણે મને કહે. તેથી દામન્નકે ચાંડાલની બધી હકીકત કહી. શેઠે વિચાર્યું દામન્નક વિષે ભાગ્યે ગાઢ પક્ષપાત બાંધ્યું છે. નહિ તો આ રીતે મારી નાખવા (=મારી નાખવાનો પ્રયત્ન કરવા) છતાં કેમ છે? તેથી શું મુનિવચન સત્ય બનશે ? અથવા કંઈક થાઓ, અર્થાત્ હજી કંઈક પ્રયત્ન કર જોઈએ. “કેઈ પણ પ્રસંગે કંટાળવું નહિ એ લક્ષ્મીનું મૂળ છે” એવો જનપ્રવાદ છે. તેથી બીજો જ કે મરણને ઉપાય વિચારું. આમ વિચારીને તેણે સ્વપુત્ર સાગરદત્તના નામને પત્ર લખ્યો. મળસ્કે દામન્નકને પત્ર આપીને રાજગૃહ શહેર તરફ મેકલ્યો. બે પ્રહર જેટલો સમય થતાં તે રાજગૃહ શહેરના નજીકના ઉદ્યાન પાસે આવ્યું. માના શ્રમથી થાકેલો તે પત્રને ગળે બાંધીને તે ઉદ્યાનમાં જ વિશાળ છાયાવાળા વૃક્ષની નીચે સુઈ ગયો. એટલામાં ભવિતવ્યતાના કારણે તે જ શેઠની પુત્રી સખીઓ સાથે તે જ વખતે કીડા કરવા માટે ઉદ્યાનમાં આવી. તેણે સ્વર્ગની જેમ વૃક્ષ નીચે પત્રસહિત સૂતેલા દામન્નકને જોયો અને ઓળખ્યો. પત્રની બહાર સાગરદત્ત એવું નામ જોઈને તે જ પ્રમાણે ઊંઘી રહેલા તેની ગાંઠ છોડીને ધીમેથી પત્ર લઈ લીધે. અત્યંત ઉતાવળથી કાગળને ઉઘાડીને વાંચ્યો. તેમાં લખ્યું હતું કે જેણે પગ ધોયા નથી એવા આ દમન્નકને ઝેર આપવું, અર્થાત્ એ આવે કે તરત તેને ઝેર આપી દેવું. આ વાંચીને શેઠપુત્રી દયામાં તત્પર ચિત્તથી એકીટસે તેને જ જેવા લાગી. તેણે વિચાર્યું. આ બિચારાએ અતિભયંકર વૈરનું કારણ એવું શું કર્યું કે જેથી પિતાએ તેને ઝેર અપાવ્યું. આ પ્રમાણે વારેવારે તેનું નિરીક્ષણ કરતી તેને તેના અંગે અને ઉપાંગો જેવાથી તેના ઉપર ગાઢ અનુરાગ થયે. આથી આંખનું કાજળ લઈને નખરૂપી છીપથી “વિષ આપવું એના સ્થાને “વિષા આપવી એમ કરીને કાગળ બંધ કરી દીધે, અને તે જ પ્રમાણે ગળામાં બાંધી દીધે. ક્ષણવાર ત્યાં ક્રીડા કરીને તે ઘરે ગઈ. ક્ષણ પછી જાગેલે તે પણ ઉઠીને સાગરદત્ત પાસે ગયે. તેને પત્ર આપે. તેણે પણ પિતાના બહુમાનથી સવિનય પત્ર લઈને મસ્તકે મૂક્યો. પછી ઉઘાડીને વાંચ્યો. જેણે પગ ધોયા નથી એવા આ દામન્નકને વિષા આપવી એમ વાંચ્યું. વિષા એ તે જ કન્યાનું (= તેની બહેનનું) નામ હતું. પછી તેણે પત્રના અભિપ્રાયનું અવધારણ કર્યું. ગુરુની આજ્ઞામાં કઈ બીજો વિચાર ન કરવો જોઈએ એ વચનાથને યાદ કરતા તે ઉપાધ્યાયની પાસે ગયે. ઉપાધ્યાયને વિવાહ માટે લગ્નશુદ્ધિ પૂછી. ઉપાધ્યાયે જલદી વિચારીને કહ્યું આજે જ અર્ધી રાતે આ બેના વિવાહ માટે
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
-શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૪૯ - લગ્નશુદ્ધિ છે, પછી તે બે વર્ષે લગ્નશુદ્ધિ છે. તેથી સાગરદત્ત વિચાર્યું : એક તરફ વિષાને - વર મળી ગયો છે, અર્થાત્ વિષાને વર અત્યારે હાજર છે. અને એક તરફ એનું
લગ્ન નજીકમાં છે, બીજું લગ્ન દૂર છે, તેથી હમણાં શું કરવું ગ્ય છે? અથવા જે - થવાનું હોય તે થાય, લગ્ન સાધી લઈએ. એમ વિચારીને પિતાના ઘરે ગયે. અર્ધી રાત થતાં લગ્નવેળાએ ગાંધર્વ વિવાહ કર્યો. પ્રભાતે સૂર્યોદય થતાં શેઠ ગોકુલથી આવ્યું. જેણે નવાં, સ્વચ્છ, ઝીણું અને સફેદ વસ્ત્રો પહેર્યા છે એવા દામનકને જે. શેઠ આવતાં દામન્નક ઊભો થયો અને શેઠને વંદન કર્યું. શેઠે છોકરાને દામન્નકની હકીકત "પૂછી. તેણે પત્ર વગેરેની વિગત કહી. તેથી ચિત્તથી ખિન્ન થવા છતાં મુખ ઉપર
બેદનો વિકાર બતાવ્યા વિના કહ્યું હે પુત્ર! સારું કર્યું. પછી ચિત્રશાલામાં રહેલા પલંગના એક ભાગમાં બેસીને વિચાર્યું. અહ! જે અનુકૂળ હોય ત્યારે અપાયો (=સંકટ) પણ ઉપાયે (=શુભનું કારણ) થાય છે, વિપત્તિ પણ સંપત્તિ બની જાય છે, તે કર્મનો વ્યવહાર વિજય પામે છે. કેઈએ કહ્યું છે કે-“પુરુષ મનોરથ બીજી રીતે જ કરે છે અને ભાગ્યથી પ્રાપ્તિ થતી હોવાથી કાર્યોની ગતિ બીજી રીતે થાય છે, અર્થાત્ મનુષ્ય વિચારે છે કંઈ અને થાય છે કઈ કેઈએ આ જે કહ્યું છે તે સત્ય જ થયું. તેથી હવે મુનિવચન અન્યથા નહિ થાય એવી સંભાવના છે. મુનિવચન ભલે સત્ય થાઓ. તે પણ પ્રારંભેલું ઈષ્ટ કાર્ય સિદ્ધ ન થવા છતાં પુરુષે એ વિષયમાં ખિન્ન ન બનવું જોઈએ, બલકે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. કહ્યું છે કે-“ અધમ માણસે વિધ્યના ભયથી કાર્ય શરૂ કરતા નથી. મધ્યમ માણસે વિનથી હેરાન થાય તો પ્રારંભેલું કાર્ય છેડી દે છે. ઉત્તમ માણસે વિદથી વારંવાર હેરાન થવા છતાં પ્રારંભેલા કાર્યને છોડતા નથી. આ પ્રમાણે વિચારીને શેઠે પત્નીને બેલાવી. તેની આગળ કહ્યું કુલદેવતાની એવી માનતા માની છે કે જે મારી પુત્રીને પરણશે તે બલિ અને પુષ્પની છાબ લઈને એકલો આવીને તારી પૂજા કરશે. તેથી આજે સાંજે પૂજ્ય કુલદેવતાની પૂજા માટે જમાઈ જશે. માટે તારે પૂજા યોગ્ય બલિ, પુષ્પો વગેરે બધું તૈયાર કરીને રાખવું. પત્નીને આમ કહીને શેઠ પૂર્વપરિચિત બીજા ચંડાળની પાસે ગયો. તેને ઘણી લાંચ આપીને દામન્નકના વધનો સ્વીકાર કરાવ્યું. પછી તે ઘરે આવ્યો. ચક્રવાકના બંધુ સૂર્યો અસ્તાચલ પર્વતના શિખર તરફ પ્રયાણ કર્યું ત્યારે દામન્નકને દેવપૂજાના બહાને હાથમાં બલિની છાબ લઈને નગરથી દૂર રહેલા ચંડિકાદેવીના મંદિરે મેક. બજારના માર્ગથી જતા તેને દુકાનમાં રહેલા સાગરદત્ત જે. સાગરદત્તે તેને બોલાવીને પૂછ્યું: આ સમયે એકલા જ ક્યાં ચાલ્યા ? તેણે કહ્યું: ચંડિકાદેવીની પૂજા માટે સસરાએ મોકલ્યો છે. તેથી સાગરદત્તે કંઇક ગુસ્સો બતાવીને કહ્યું: અહો ! દેવપૂજાનો સમય સારો છે!
૧. પરણનાર પુરુષ અને સ્ત્રી એ બંનેની સંમતિથી થતા લગ્નને ગાંધર્વ લગ્ન કહેવામાં આવે છે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
શ્રાવકનાં બાર વત યાને. અહપિતાનું બુદ્ધિકૌશલ્ય! આમ કહીને દમનકને જ દુકાનમાં બેસાડીને, સ્વયં બલિની છાબ લઈને, હું દેવપૂજા કરીને આવું ત્યાં સુધી ક્ષણવાર તમારે અહીંજ રાહ જોવી એમ કહીને, જાણે યમના મુખમાં જતો હોય તેમ ચંડિકાદેવીના મંદિર તરફ ગ. લક્ષ્યને બરોબર વીંધનાર તે ચંડાલ મંદિરની પાસે દેખે નહિ તે રીતે આંતરાવાળા સ્થાનમાં રહેલ હતા. સાગરદત્ત ત્યાં આવ્યો એટલે તેણે કાન સુધી ધનુષ ખેંચીને બાણથી તેને વીંધી નાખે. આહ ! અકારણ વૈરી એવા ક્યા પાપીએ આ કર્યું એમ બોલતે તે ભૂમિપર પડ્યો. નજીકમાં રહેલા લોકો ભેગા થઈ ગયા. સમુદ્ર-- દત્ત વણિકે પરંપરાઓ દામનકનું મરણ સાંભળ્યું. નિર્દય તે મનથી ખુશ થયે, તે પણ લોકાપવાદના ભયથી હા ! આ શું થયું એમ બેલત ઘરમાંથી નીકળ્યો. જતાં દામનકને દુકાનમાં બેઠેલો જોયો. તેને પૂછયું: સાગરદત્ત ક્યાં ગયા છે ? તું અહીં કેમ રહ્યો છે? તેણે કહ્યું: મને જ પૂજા કરવા જવા દે એવા આગ્રહથી તે ચંડિકાદેવીની પૂજા કરવા ગયો અને મને અહીં રાખ્યો. કાનને ફોડી નાખનાર તે વચન સાંભળીને તે ચિંતા કરવા લાગ્યું કે, હા! મંદભાગ્યવાળો હું પણ છું, જેના માટે મેં આ દામન્નકને વધુ ચિંતવ્ય તે જ મારા પુત્રને પ્રતિકૂલ કરનારા વિધાતાએ મારી નાખે. અહો ! તેથી આ કહેવત સાચી પડી કે–“જે બીજાના માટે વિચારવામાં આવે તે પિતાની જ પાસે આવે છે. આ પ્રમાણે ચિતાથી વ્યાકુલ બનેલા તેને ઓચિતો હાર્ટએટેક આવ્યો, આથી તે ભૂમિ ઉપર પડી ગયે. પાપ કાર્ય કરનાર આ ખરેખર ! પાપરહિત જીવ વિષે અશુભ ચિંતવે છે એમ વિચારીને પ્રાણાને જાણે તેના ઉપર ગુસ્સો થયો હોય તેમ પ્રાણાએ તેને છોડી દીધો. આમ પુત્ર સહિત શેઠ મૃત્યુ પામ્યું. રાજાએ મરેલા શેઠનાં કુળમાં બીજે કઈ નથી એમ સાંભળ્યું, તેથી જમાઈ દામન્નક જ એના ઘરની સંપત્તિનો માલિક થાઓ એમ વિચારીને તેને જ શ્રેષ્ઠિપદે સ્થાપ્યો. કેટલાક દિવસે પસાર થઈ ગયા પછી સ્વાભાવિક રીતે જ અનુરાગિણી બનેલી પત્નીએ તેને કઈ અવસરે પત્ર વગેરેની હકીક્ત કહી. તેથી બાકીનું બધું દામન્નકે જાતે જ વિચારી લીધું કે મારા વધ માટે જ જેની બુદ્ધિ રેકાયેલી હતી એવા શેઠે આ બધું કર્યું.
એકવાર સમુદ્રદત્તવણિકે પૂર્વે જે વહાણે સમુદ્રની પાર મોકલ્યાં હતાં, તેના પુણ્યથી આકર્ષાયેલા તે વહાણે વિશિષ્ટ કરિયાણાથી પૂર્ણ થયેલાં આવ્યાં. એક પુરુષે આવીને તેને વધામણી આપી. દામન્નકે તેને ઈનામ આપ્યું. વહાણે જેવાને માટે તે ચાલ્યા. અર્ધા રસ્તે તેણે નાટક જોયું. તે પ્રસંગે નવા ગીતવાળી ગાથા ગાવામાં આવી. તે આ પ્રમાણે – “સુખદુઃખના દરવાજા બંધ કરી દેનાર મૃત્યુ જેના પક્ષને ધારણ કરે છે, તેના માટે અંત સુધી કરાતા અનર્થો બહુગુણવાળા થાય છે.” આ સાંભળીને દામન કે પ્રસન્ન થઈને એક લાખ સેનામહોરોનું ઈનામ આપવાનું જાહેર કરીને નટને કહ્યું. ફરી આ ગાથા બોલ. ગાથા બોલી રહ્યો એટલે બીજી વાર પ્રસન્ન
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૫૧ થઈને બીજી એક લાખ સોનામહોરનું ઈનામ આપ્યું. એમ ત્રીજું પણ ઈનામ આપ્યું. આ વખતે રાજાએ વણિકજનમાં ન સંભવે એવા મહાદાનના સમાચાર જાણીને બીજા દિવસે દામનકને બોલાવીને પૂછ્યું: ત્રણ લાખનું દાન કેમ આપ્યું? બીજાએ ઉપાર્જન કરેલું ધન આપવું સહેલું હોય છે માટે આપ્યું ? અથવા વિચાર કરીને આપ્યું છે ? દામન્નકે કહ્યુ દેવ જણાવું છું. વિચારપૂર્વક દાન આપ્યું છે ! એમ મારું માનવું છે. કારણકે કઈ પણ રીતે પોતાના પ્રસંગમાં આવેલી ગાથાને બેલતા નટે મારે સ્વયં અનુભવેલ વૃત્તાંત મને યાદ કરાવ્યો. આમ કહીને તેણે રાજા પાસે ચંડાલને ઘાત કરવાનું કહ્યું ત્યારથી આરંભી ગાથા સાંભળી ત્યાં સુધીના બધા વૃત્તાંતનું વિસ્તારથી વર્ણન કર્યું. તેથી રાજાએ તેનું સન્માન કરીને વિદાય આપી. પછી તે પોતાના ઘરે ગયે. આ પ્રમાણે તે વિશિષ્ટ ભેગોને ભેગવનારે થયે. આ પ્રમાણે બે દષ્ટાંતના અનુસારે પ્રાણાતિપાતથી નિવૃત્ત થયેલાઓને આ લોકમાં અને પરલોકમાં પ્રાપ્ત થતા ગુણગણને વિચારીને ભવ્યજનોએ પ્રાણાતિપાત નિવૃત્તિમાં યત્ન કરવો જોઈએ એ ગાથાનો -રહસ્યાર્થ છે.
ક્ષેમમંત્રીનું દૃષ્ટાંત આદિ શબ્દથી લીધેલું ક્ષેમનું દષ્ટાંત કહેવામાં આવે છે –પાટલીપુત્ર નગરમાં 'જિતશત્રુ રાજા હતા. તેને ક્ષેમ નામનો મંત્રી હતું. તે ઉત્તમ શ્રાવક હતું. તે રાજાને અતિશય પ્રિય હતું, આથી (ઈર્ષાના કારણે) સામંત વગેરેને અપ્રિય હતે. આથી સામંત વગેરે તેને વધ ઈરછી રહ્યા હતા. એકવાર ક્ષેમના પુરુષોને દાન અને સન્માન વગેરેથી વશ કરીને રાજાના મારા તરીકે જોડ્યા. રાજપુરુષોએ તેમને પકડ્યા. એટલે તેમણે કહ્યું કે ક્ષેમ મંત્રીએ અમને રાજાનો વધ કરવા મોકલ્યા છે. તેથી રાજાએ ક્ષેમ મંત્રીને બોલાવીને કહ્યું : તું પણ આ પ્રમાણે મારું અકલ્યાણ કરે છે? તેણે કહ્યું છે દેવ! હું કીડીનું પણ અકુશળ ન કરું, તો પછી આપનું અકુશળ કેમ કરું ? તો પણ રાજાએ તેને વધ કરવાની આજ્ઞા આપી. ત્યાં બીજા પણ જે પુરુષને મારી નાખવાની આજ્ઞા કરવામાં આવતી હતી તેને રાજાની અશોક વાટિકામાં રહેલી વાવમાંથી પો લાવવા મેકલવામાં આવતું હતું. તે વાવ અનેક પદ્મિનીઓના (=કમળના વેલાઓના) પત્રોથી ઢંકાયેલી હતી, કુવલય (=કાળું કમળ), કુમુદ (=ચંદ્રવિકાસી કમળ), કહાર (=સફેદ કમળ) વગેરે વિવિધ કમળથી શેભિત હતી, અને મગરમચ્છ વગેરે ભયંકર જલચર પ્રાણીએના કારણે કષ્ટથી પ્રવેશ કરી શકાય તેવી હતી. તેમાં જે પ્રવેશ કરે તેને મગરમચ્છ - વગેરે પ્રાણીઓ ખાઈ જાય. આથી ક્ષેમ મંત્રીને પણ તે જ આજ્ઞા કરવામાં આવી. તેથી કૌતુક જોવાની ઈચ્છાવાળા અનેક લોકેથી પરિવરેલો તે ત્યાં ગયે. નમસ્કાર મહામંત્ર બોલીને સકલ લોકોની સમક્ષ ભાવપૂર્વક તેણે કહ્યું: જો રાજાનો દ્રોહ કરનારા મેં ઘાતકોને રાજાને ઘાત કરવા મેકલ્યા હોય તો આ મગરમચ્છ વગેરે પ્રાણીઓ મને
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા ચાને
ખાઈ જાઓ, નહિ તા દેવ મારું સાંનિધ્ય કરીને જલચર પ્રાણીઓથી મારી રક્ષા કરા.. પછી સાગારિક અનશન લઈને અગાધ જળમાં પ્રવેશ કર્યાં. દેવના સાંનિધ્યથી મેાટા એક મગરમચ્છને પકડીને તેની પીઠ ઉપર બેઠા, ઘણાં ફળેા લઇને બહાર આવ્યા. તે ફળા રાજાને આપ્યાં. તુષ્ટ થયેલા અને પશ્ચાત્તાપ કરતા રાજાએ તેને ભેટીને ખમાા. પછી તેના શત્રુઓને શિક્ષા કરવાપૂર્વક મહાન આડંબરથી તેને નગરમાં પ્રવેશ કરાવ્યા. પછી રાજાએ તેને કહ્યું: હું તને શું વરદાન આપું ? દીક્ષાની અનુજ્ઞા ન માગવી એમ ના પાડવા છતાં સંવેગ વગેરે ગુણાને પામેલા ક્ષેમમંત્રીએ “ મને દીક્ષાની અનુજ્ઞા આપે। ” એવું વરદાન માગ્યું. દેવપૂજા વગેરે કરવા પૂર્વક તેવા પ્રકારના (=ગુણસંપન્ન) આચાયની પાસે દીક્ષા લીધી. આ પ્રમાણે પ્રથમવ્રતના પાલનમાં લા... થાય છે. (૨૫)
શુદ્વાર કહ્યું. હવે ચતનાદ્વાર કહેવામાં આવે છેઃ
पाणावाऍ जयणा, दारुयधन्नाइउदगविसयाओ ।
तसजीवे रक्खतो, विहिणा गमणाइयं कुज्जा ।। २६ ।।
ગાથા :– પ્રાણાતિપાતવિરતિમાં કાષ્ઠ, ધાન્યાદિ અને જલસબંધી ચતના છે.. શ્રાવક ત્રસજીવાની શાસ્રાક્ત વિધિથી રક્ષા કરતા જવું વગેરે ક્રિયા કરે. ટીકાથ:-વાળાવા એ પદના અંતે હ્રાર્ ગુરુ હોવા છતાં, 'પદના અતે હ્રા, ઓજાર અને અનુસ્વાર લઘુ થાય છે” એ પ્રાકૃતના નિયમથી લઘુ સમજવા. યતના એટલે અશઠ જીવની રાગ-દ્વેષથી રહિત પ્રવૃત્તિ. કહ્યું છે કે –
“નિષ્કપટ જીવની રાગ-દ્વેષથી રહિત પ્રવૃત્તિ યતના છે, રાગ-દ્વેષ યુક્ત પ્રવૃત્તિ અયતના છે, અર્થાત્ રાગ-દ્વેષના અભાવ એ યતના છે, અને એ જ જયણાનું લક્ષણ છે, આનાથી વિપરીત અજયણા છે, અને એ જ અજયણાનું લક્ષણ છે,” (નિશીથ-૬૬૯૬)
મૂળગાથામાં પન્નારૂ એ સ્થળે રહેલ આદિ શબ્દથી કાકડી વગેરે ફળા, શાક, પાંદડાં વગેરે વસ્તુઓ સમજવી.
કાષ્ઠ સ`બંધી ચુતના આ પ્રમાણે છેઃ – પેાલા વગેરે પ્રકારના કાછના ઉપયોગ ન કરવા. કુહાડા વગેરેથી ફાડેલા કાષ્ઠને ચક્ષુથી જોઇને ભૂમિમાં અફળાવીને રાંધવા વગેરે. માટે અગ્નિમાં નાખવું. જેમાં કીડા પડી ગયા હેાય તેવા ધાન્યાદિના ત્યાગ કરવા વગેરે. રીતે ધાન્યાદિની ચુતના જાણવી. પરિમિત પાણીના ઉપયાગ કરવા, વસ્ત્રથી ગાળેલા પાણીના ઉપયોગ કરવા વગેરે રીતે પાણીની ચતના જાણવી. · જવું વગેરે’ એ સ્થળે વગેરે શબ્દથી ‘ ઊભા રહેવું' વગેરે ક્રિયા સમજવી.
(
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
ત્રસના ઉપલક્ષણથી સ્થાવર જીવની પણ યથાસંભવ રક્ષા કરે એમ સમજવું. કારણ કે તેનાથી બહુ લાભ થાય છે. તે આ પ્રમાણે –
“જયણા ધર્મની ઉતપત્તિનું કારણ છે. જયણે ધર્મનું પાલન કરનારી (= શ્રત-ચારિત્રરૂપ ધર્મના ઉપદ્રવને દૂર કરનારી) છે. જયણું ધર્મની પુષ્ટિનું કારણ હેવાથી ધમની વૃદ્ધિ કરનારી છે. વિશેષ શું કહેવું? જયણું એકાંતે સુખ આપનારી (= મોક્ષને પ્રાપ્ત કરાવનારી) છે, (ઉપ. ૫. ૭૬૯) જિનોક્ત યતનામાં વતતા જીવને કેવલી ભગવંતોએ તેનામાં સાચા માર્ગની શ્રદ્ધા, જીવાદિતાને બોધ અને સમ્યફ ચારિત્ર હોવાથી સમ્યગ્દર્શન-સમ્યજ્ઞાન-સમ્યફચારિત્ર એ ત્રણે રત્નોને આરાધક કહ્યો છે.” (ઉપ. પ. ૭૭૦) [૨૬] યતના દ્વારનું વ્યાખ્યાન કર્યું. હવે અતિચારહાર કહેવામાં આવે છે –
बंधवहछविच्छेयं, अइभार गिरोह भत्तपाणेसु ।
पढमवयस्सऽइयारे, कोहाईहिं ण उ करेज्जा ॥ २७ ॥ ગાથાથ - બંધ, વધ, છવિ છેદ, અતિભાર અને ભક્ત–પાનનિરોધ આ પાંચ પ્રથમ વ્રતના અતિચારો છે. શ્રાવકે આ પાંચ ક્રોધાદિથી ન કરવા જોઈએ.
ટીકાથ – બંધ દેરી–દોરડા વગેરેથી બાંધવું. વધ=ટી વગેરેથી મારવું. છવિચ્છેદક છવિ એટલે ચામડી. ચામડીને શરીર સાથે યોગ હોવાથી ચામડીથી શરીર પણ સમજવું. ચામડીનો છરી વગેરેથી છેદ કરવું તે છવિ છે, અર્થાત્ શરીરના કેઈ પણ અવયવનો છેદ કરવો તે છવિ છેદ છે. અતિભાર= બળદ આદિની પીઠ વગેરે ઉપર ઘણી સોપારી વગેરેને ભાર મૂકે તે અતિભાર. ભક્ત-પાનનિરોધક ભજન અને પાણી ન આપવાં તે ભક્ત–પાનનિરોધ છે.
પ્રાણાતિપાતના અતિચાર એટલે પ્રાણાતિપાતવિરતિની મલિનતા.
પ્રશ્ન –અતિચારને ન કરે” એમ સામાન્યથી ન કહેતાં “ધાદિથી ન કરે એમ વિશેષથી કેમ કહ્યું?
ઉત્તરઃ- જે “અતિચારને ન કરે એમ સામાન્યથી જ કહેવામાં આવે તે પ્રિયપુત્ર વગેરેને વિનય શિખવાડ કે રોગને ઉપાય કરવો વગેરે (હિત) માટે પણ બતમલિનતાના ભયથી બંધ વગેરે ન કરે. વિનય શિખવાડવો કે રોગનો ઉપાય કરવો વગેરે સહિત) માટે બંધ આદિનો નિષેધ નથી, કિંતુ કોધ, લેભ વગેરે (કષાય)થી બંધ આદિને નિષેધ છે. આથી અહીં “કેધાદિથી ન કરે ” એમ કહ્યું છે.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને - અહીં આવશ્યકચૂર્ણિ વગેરેમાં કહેલ વિધિ આ પ્રમાણે છે – દ્વિપદ કે ચતુષ્પદ પ્રણીઓનો બંધ થાય તે પણ સકારણ અને નિષ્કારણ થાય. તેમાં નિષ્કારણ બંધ ન જ કરવો જોઈએ. સકારણ પણ સાપેક્ષ અને નિરપેક્ષ એમ બે રીતે થાય. અત્યંત ગાઢ (=જલદી ન છૂટે તેવા અથવા બંધાયેલ જીવ જરાય ખસી ન શકે તેવા) બંધનથી બાંધવામાં આવે તે નિરપેક્ષ બંધ છે. દેરડાની ગાંઠથી (ઢીલું) બાંધવામાં આવે તે સાપેક્ષ બંધ. આ બંધ આગ લાગે વગેરે પ્રસંગે જલદી છોડી શકાય કે છેદી શકાય. ચતુષ્પદપ્રાણુના બંધ અંગે આ કહ્યું. દાસ, દાસી, ચેર કે ભણવામાં પ્રમાદી પુત્ર વગેરે દ્વિપદ પ્રાણીને જે બાંધવાનો હોય તે ગાઢ ન બાંધો અને આગ વગેરેથી તેની રક્ષા કરવી. તથા શ્રાવકે (મુખ્યતયા) બાંધ્યા વિના જ (સ્થાને) બેસી રહે (=કાબૂમાં રહેતા હોય) તેવા દ્વિપદ કે ચતુષ્પદ પ્રાણું રાખવા જોઈએ.
વધ અંગે પણ બંધ પ્રમાણે સમજવું, પણ આટલે ફેર છે –નિર્દય પણે મારવું એ નિરપેક્ષ વધે છે. સાપેક્ષ વધ આ પ્રમાણે છે :-શ્રાવકે પહેલેથી જ ભીતપર્ષદ બનવું જોઈએ. (આમ છતાં) પણ જો કેઈક જીવ આજ્ઞા ન માને (એથી મારવાને પ્રસંગ આવે) તે મર્મસ્થાનને મૂકીને સેટી કે દેરીથી એક કે બે વાર (હળવેથી) મારે.
છવિ છેદ અંગે પણ ઉક્ત રીતે સમજવું. પણ આટલે ફેર છે - હાથ, પગ, કાન વગેરે અવયવને નિર્દયપણે છેદે તે નિરપેક્ષ છવિ છેદે છે. રસેળી વગેરેને છેદે કે (રેગને દૂર કરવા) ડામ દે તે સાપેક્ષ છવિ છેદ છે.
પ્રાણું ઉપર બહુ ભાર ન મૂકવો જોઈએ. પહેલા નંબરમાં તે શ્રાવકે દ્વિપદ આદિ પ્રાણીઓને ભાર ઉપડાવવા દ્વારા ચાલતી આજીવિકાને ત્યાગ કરવો જોઈએ. હવે જે બીજી આજીવિકા ન હોય તે દ્વિપદ (મનુષ્ય) જેટલો ભાર સ્વયં ઉપાડી શકે અને ઉતારી શકે તેટલો તેની પાસે ઉપડાવવો. ચતુષ્પદને માટે તે જેટલો ભાર ઉચિત ગણાય તેનાથી કંઈક ઓછો કરે. તથા હળ અને ગાડું વગેરેમાં જોડેલા બળદ વગેરેને ઉચિત સમયે છોડી દેવા. ભક્ત–પાન નિરોધમાં પણ સકારણ–નિષ્કારણ વગેરે ભેદો બંધની જેમ જાણવા. નિરપેક્ષ, એટલે કે નિર્દયપણે, ભક્ત પાનને નિરોધ કેઈને ય ન કરવો જોઈએ. જેથી અતિભૂખના કારણે તેનું મૃત્યુ ન થાય. રોગને દૂર કરવા સાપેક્ષ અન્નપાન નિરોધ તો થઈ શકે, અથવા (અપરાધીને ભય બતાવવા પૂરતું દેખાવથી) “આજે તને ભોજન વગેરે નહિ આપીશ” એમ વાણીથી કહે. (પણ ભૂખે ન રાખે.) શાંતિ નિમિત્ત ઉપવાસ કરાવે. બહુ કહેવાથી શું ? શૂલપ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રતમાં અતિચાર ન લાગે તે રીતે સર્વત્ર યાતનાથી પ્રવૃત્તિ કરવી.
૧. જેના કહ્યા વિના પણ માત્ર ભયથી પરિવાર પોતપોતાનું કર્તવ્ય કરે અને અનુચિન કંઈ ન કરે તે ભીતપર્ષ કહેવાય.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૫૫ બંધાદિના ઉપલક્ષણથી મન્ત્ર-તંત્ર વગેરે બીજા પણ અતિચારે જાણવા. [૨૭]. અતિચારદ્વાર કહ્યું. હવે ભંગદ્વાર કહેવામાં આવે છે :
बंधाईणि उ आउट्टियाइणा जइ करेज्ज तो भंगो।
बीयकसायाणुदए, तिव्वाणं होइ सड्ढस्स ॥ २८ ॥ ગાથાર્થ:-નિર્દયપણે, અર્થાત્ વિરતિથી નિરપેક્ષ પ્રવૃત્તિના પરિણામથી બંધ વગેરે જે કરે તે પ્રબળ બીજા અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ ક્ષાને ઉદય થતાં શ્રાવકની પ્રાણાતિપાતવિરતિને ભંગ જ થાય.
ટીકાથ:–મૂળ ગાથામાં આયુષ્ટિવાળા એ પદમાં રહેલ આદિ શબ્દથી દઉં (=ધિષ્ઠાઈ) વગેરે સમજવું.
કષાય – જીવ જેનાથી કષાય=દુઃખી કરાય તે કષ. (જીવ કર્મોથી કષાય છે= દુઃખી કરાય છે માટે) કષ એટલે કર્મ. અથવા જીવ જેમાં કષાય દુઃખી કરાય તે કષ. જીવ સંસારમાં કષાય છે દુઃખી કરાય છે માટે) કષ એટલે સંસાર. આય એટલે લાભ. કષને (૨કર્મને કે સંસારને) આય (=લાભ) જેમનાથી થાય તે કષાયે. કહ્યું છે કે
कम्मं कसं भवो वा कसमाओ सिं जओ कसाया ते ।
“કષ એટલે કમર, અથવા કષ એટલે સંસાર, કષનો આયEલાભ જેમનાથી થાય તે કષાય. ? (વિશેષા. ૧૨૨૮ પૂર્વાર્ધ)
પ્રશ્ન:-(પ્રાણાતિપાતનું પ્રત્યાખ્યાન છે, બંધ આદિનું પ્રત્યાખ્યાન નથી.) બંધ આદિનું પ્રત્યાખ્યાન ન હોવાથી તેને કરવામાં વ્રતને ભંગ કેવી રીતે થાય? હવે જે એમ કહેવામાં આવે કે પ્રાણાતિપાતના પ્રત્યાખ્યાન સાથે બંધ આદિનું પણ પ્રત્યાખ્યાન કર્યું છે, તે આગમમાં કહેલ વ્રતની બાર સંખ્યાને વિરોધ થાય. કારણ કે બંધ આદિનું અલગ અલગ પ્રત્યાખ્યાન કર્યું હોવાથી વ્રત ભિન્ન થાય.
ઉત્તર –તમારી વાત સત્ય છે. પ્રાણાતિપાતના પ્રત્યાખ્યાનથી બંધ આદિનું પણ પ્રત્યાખ્યાન કર્યું છે. કારણકે પ્રાણાતિપાતના બંધ વગેરે ઉપાયે છે. કારણને (બંધ વગેરેને) અટકાવ્યા વિના કાર્યને (પ્રાણાતિપાતને) અટકાવવાનું શક્ય નથી. આથી આકુટ્ટિકાથી (=નિર્દયતાથી વ્રતનિરપેક્ષપણે) બંધ વગેરે કરવામાં પણ વ્રતને ભંગ થાય છે.
તથા “બંધ આદિનું પણ પ્રત્યાખ્યાન કર્યું છે, એથી વ્રતસંખ્યાને વિરોધ થાચ” ઈત્યાદિ જે કહ્યું છે તે અયુક્ત જ છે. કારણકે વિશુદ્ધ (=નિરતિચાર) હિંસાવિરતિ હોય ત્યારે બંધાદિનો સંભવ જ નથી.
૧. વાક્યરચના ફિલષ્ટ ન બને એ માટે અહીં આદિ શબ્દનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. ''
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને પ્રશ્ન –તે પછી અતિચારદ્વારમાં બંધાદિને અતિચાર કેમ કહ્યા?
ઉત્તર – બંધાદિને અતિચાર કહ્યા છે તે બરોબર કહ્યું છે, પણ વિવક્ષાથી તેમ કહ્યું છે. તે આ પ્રમાણે - જ્યારે “હું મારું” એવા સંકલ્પ વિના પણ કેધાદિને આધીન બનીને પરપ્રાણુનાશની દરકાર કર્યા વિના બંધાદિ કરવા માંડે ત્યારે નિર્દયતાના કારણે વ્રતની અપેક્ષાથી રહિત બની ગયેલાને દેશથી વિરતિભંગ થાય, સંપૂર્ણ ભંગ ન થાય. કારણ કે તે રીતે (=નિર્દયતાથી વ્રતનિરપેક્ષપણે) પ્રવૃત્તિ કરનારથી પણ પ્રાણાતિપાત થયું નથી. આથી (આંશિક ભંગ અને આંશિક અભંગ એમ) ભંગાભંગની વિવક્ષાથી બંધાદિકને અતિચાર કહેલ છે. કહ્યું છે કે
પ્રશ્ન :-“મારે પ્રાણનાશ ન કરે એવો નિયમ લેનારને મૃત્યુ વિના જ (માત્ર બંધ, વધ આદિથી) અતિચાર કેવી રીતે લાગે? (નિતેe
ઉત્તર:-જે ગુસ્સે થઈને વધ વગેરે કરે છે તે વતથી નિરપેક્ષ છે. આવી રીતે વધાદિ કરવામાં મૃત્યુ ન થવાથી નિયમ રહે છે, કોપથી દયાહીન બની જવાથી પરમાથથી નિયમનો ભંગ થાય છે. પૂજ્ય પુરુષો વ્રતના એક દેશના ભંગને અને એક દેશના પાલનને અતિચાર કહે છે.” [૨૮] ભંગદ્વાર કહ્યું. હવે ભાવનાદ્વાર કહેવામાં આવે છે –
पणमामि अहं निचं, आरंभविवजिआणं विमलाणं ।
सव्वजगजीवरक्खणसमुज्जयाणं मुणिगणाणं ॥ २९॥ ગાથાથ-જગતમાં રહેલા સર્વ જીવોનું રક્ષણ કરવામાં શાસ્ત્રોક્ત વિધિથી તત્પર બનેલા, આરંભથી રહિત અને નિર્મલ મુનિસમુદાયને હું સદા પ્રણામ કરું છું.
ટીકાથ:-પ્રથમ અણુવ્રત સ્વીકારનાર શ્રાવકે ત્રણે કાળ આ પ્રમાણે (આ ગાળામાં જણાવ્યા પ્રમાણે) ચિતવવું જોઈએ.
પ્રશ્ન-પ્રણામક્રિયાના ચોગમાં ચોથી વિભક્તિને પ્રવેગ થાય; જેમકે-“તમે તરવિ વરાચ જ્ઞાતઃ શા ઘનશ્વએ સ્થળે પ્રણામક્રિયાના રોગમાં થી વિભક્તિનો પ્રયોગ થયો છે. તે અહીં “મુnિ/Trળ” એમ છઠ્ઠી વિભક્તિનો પ્રવેગ કેમ કર્યો?
ઉત્તરઃ- “છઠ્ઠી વિમરી મત્તરૂ રસ્થી” એ પ્રાકૃત નિયમથી અહીં ચતુર્થીના અર્થમાં છઠ્ઠી વિભક્તિ છે.
૧. આ મતાંતર સંભવે છે. નમઃ પદના યોગમાં એથી વિભક્તિ આવે એવો નિયમ છે, પણ પ્રણામક્રિયાના યોગમાં ચોથી વિભક્તિ આવે એવો નિયમ નથી. આથી જ સ્નાતસ્યા થાયની બીજી સ્તુતિ, ભક્તામર સૂત્રની પહેલી ગાથા વગેરે અનેક સ્થળે પ્રણામક્રિયાના યુગમાં બીજી વિભક્તિને પ્રયોગ જોવામાં આવે છે.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૫૭
આરભ એટલે પૃથ્વી વગેરે જીવાની હિંસા. વિમલ એટલે ક્રોધાદિરૂપ ભાવમલથી રહિત. જીવાના ચાઢ ભેદો છે. કહ્યું છે કે
“સૂક્ષ્મ-ખાદર એકેદ્રિય, સંજ્ઞી-અસ'ની પચેન્દ્રિય અને વિકલેન્દ્રિય એ સાતના દરેકના પર્યાપ્ત-અપર્યાપ્ત ભેદથી જીવાના ચૌદ ભેદો છે.૧
વિશેષણાની સફલતા હેતુ-હેતુમદ્ ( કારણ—કાય ) ભાવથી વિચારવી. તે આ પ્રમાણેઃ–( જીવાની રક્ષામાં તત્પર બનનારા જીવા જ આરભના ત્યાગ કરે છે. આર.ભના ત્યાગ કરનાર જ નિર્મલ અને છે. આમ નિર્મલતામાં આરંભત્યાગ હેતુ છે. આરંભ ત્યાગમાં જીવરક્ષામાં તત્પરતા હેતુ છે. આમ હેતુ હેતુમભાવ છે આથી ) જીવરક્ષામાં તત્પર ન બનનારા જીવેા આરભના ત્યાગ કરતા નથી. આરભના ત્યાગ ન કરનારા જીવા નિર્મલ ખનતા નથી. [૨૯.]
નવે ય પ્રકારનુ પહેલું અણુવ્રત કહ્યું. હવે બીજા અણુવ્રતના અવસર છે. તે પણ નવ ભેદવાળું છે. આથી પ્રથમ ભેદથી ખીજા અણુવ્રતને કહે છેઃ–
अणभूयं उभाव, हूयं निण्हवs तह य विवरीयं ।
ગદ્દા સાયન્ગે વા, સહિય માઁવ તુ ॥ રૂ॰ ||
ગાથા – અસત્યને (=જે ન હોય તેને ) પ્રગટ કરવું, સત્યને ( =જે હાય તેને ) છુપાવવુ', વિપરીત બેલવું, ગહ કરવી, સાવદ્ય ખેલવુ' વગેરે અસત્યનુ' સ્વરૂપ છે=અસત્ય છે.
ટીકા :– ( ૧ ) અસત્યને આ રીતે પ્રગટ કરેઃ- આત્મા શ્યામાક ( સામેાધાન્ય) જેટલા કે તંદુલ ( ચાખા ) જેટલા ( નાના ) છે. આત્મા (સંપૂર્ણ શરીરમાં નથી રહેલા કિંતુ) લલાટમાં રહેલા છે, અથવા હૃદયમાં રહેલા છે, અથવા સર્વવ્યાપી ( =વિભુ ) છે. આ બધાં વચને અસત્ય છે. કારણ કે આ બધું અનુભવથી ઘટતું નથી. તે આ પ્રમાણેઃ— જો આત્મા શ્યામાક જેટલેા કે તંદુલ જેટલા હાય તા સંપૂર્ણ શરીરમાં સુખ-દુઃખ વગેરેના અનુભવ ન થાય, આ પ્રમાણે સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી વિચારવું. જો આત્મા સવ્યાપી હાય તે શરીરની બહાર પણ ચૈતન્યના અનુભવ કરાય, ઇત્યાદિ અનેક દોષો ગ્રંથાંતરથી વિચારવા. એ પ્રમાણે- એક જ જીવાત્મા બધા શરીરામાં રહેલા છે. આત્મા એક જ પ્રકારના ઢાવા છતાં જલમાં પ્રતિબિંબિત ચદ્રની જેમ બહુ પ્રકારે દેખાય છે.” ઇત્યાદિ પણુ અસત્ય છે. કારણકે જો બધાં શરીરોમાં એક જ આત્મા હોય તો એને સુખ, દુઃખ, બંધ, મેાક્ષ વગેરે જે કઈ થાય તે બધાને થવાને પ્રસ`ગ આવે.
૧. સાક્ષી ગાથામાં આવેલા ગ્રામ શબ્દના સમૂહ અ છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને. (૨) સત્યને આ રીતે છૂપાવે – આત્મા નથી, પરલોક નથી વગેરે.
(૩) વિપરીત બોલવું એટલે જે વસ્તુ જેવા સ્વરૂપે હોય તેને તેનાથી જુદા સ્વરૂપે કહેવી. જેમ કે–બળદને ઘડે કહેવો વગેરે. અથવા બૌદ્ધો વિપરીત કહે છે. જેમ કે ક્ષણે ક્ષણે ક્ષય પામનાર જ્ઞાન જ આત્મા છે, અથવા સાંખ્ય વિપરીત કહે છે. જેમા કે– આત્મા નિત્ય અને એક જ સ્વરૂપવાળો છે.
(૪) ગહ એટલે નિંદા. (અર્થાત્ ધાદિને વશ બનીને જેનાથી અપ્રીતિ થાય તેવું અપ્રિય વચન બોલવું અથવા તિરસ્કાર થાય તેવું વચન બોલવું વગેરે ગહ અસત્ય છે.) જેમ કે તું કાણે છે, તે કુબડે છે, તું દાસ છે વગેરે.
(૫) સાવદ્ય એટલે પાપવાળું. જેમકે- સાંઢાનું દમન કરે, અર્થાત્ સાંઢને બળદ બનાવે વગેરે સાવદ્ય વચન છે. કહ્યું છે કે- જે વાક્ય (ક્રોધ વગેરે) ભાવદષવાળું છે, જે વાક્ય તત્વથી વિપ-- રીત છે, અથવા જે વાક્ય સાવદ્ય છે, તે બધાને વિદ્વાને અસત્ય જાણે છે.*
“gમારું એ સ્થળે રહેલા આદિ શબ્દથી જે વચન સ્વ–પરના સંકુલેશનું કે ઉપઘાત (નુકશાન કે મૃત્યુ) વગેરે (અશુભ)નું કારણ બને તે અસત્ય છે તેમ જાણવું. [૩૦], સ્વરૂપઢાર કહ્યું. હવે ભેદદ્વાર કહેવામાં આવે છે –
कण्णागोभूमालियनासवहारं च कूडसक्खेज ।
भेया य तस्स पंच उ, हवंति एए जिणुट्ठिा ॥३१॥ ગાથાર્થ –મૃષાવાદના કન્યા અસત્ય, ગાય અસત્ય, ભૂમિ અસત્ય, ન્યાસ–અપહાર અને કૂટસાક્ષ્ય એમ પાંચ ભેદે છે. આ પાંચ ભેદે જિનેશ્વરોએ કહ્યા છે.
ટીકાથ-મૂળગાથામાં અલીક શબ્દમાં હ્રસ્વ પ્રયોગ પ્રાકૃત શૈલીથી છે.
(૧) કન્યા-અસત્ય – અખંડિત શીલવાળી કન્યાને ખંડિત શીલવાળી અને ખંડિતશીલવાળી કન્યાને અખંડિત શીલવાળી કહેવી વગેરે કન્યા-અસત્ય છે. કન્યા અસત્યના ઉપલક્ષણથી બે પગવાળા સર્વ પ્રાણી સંબંધી અસત્ય પણ કન્યા-અસત્ય સમજવું.
(૨) ગાય-અસત્ય – ડું દૂધ આપતી ગાયને ઘણું દૂધ આપનારી અને ઘણું" દૂધ આપતી ગાયને થોડું દૂધ આપનારી કહેવી વગેરે ગાય-અસત્ય છે. ગાય-અસત્યના ઉપલક્ષણથી ચાર પગવાળા સર્વ પ્રાણી સંબંધી અસત્ય પણ ગાય-અસત્ય સમજવું..
(૩) ભૂમિ–અસત્ય – જમીન બીજાની હોવા છતાં પોતાની કહેવી, અને પોતાની હોવા છતાં બીજાની કહેવી વગેરે ભૂમિ–અસત્ય છે. ભૂમિ-અસત્યના ઉપલક્ષણથી પગ વિનાના સર્વ દ્રવ્ય સંબંધી અસત્ય પણ ભૂમિ-અસત્ય સમજવું.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૫૯ પ્રશ્ન –જે કન્યા શબ્દથી સઘળા દ્વિપદ, ગાયશબ્દથી સઘળા ચતુષ્પદ અને ભૂમિ શબ્દથી સઘળા અપદ દ્રવ્યોને ગ્રહણ કરવાનું કહ્યું, તે કન્યા વગેરે શબ્દોના બદલે -દ્વિપદ અસત્ય, “ચતુષ્પદ અસત્ય અને “અપઢી અસત્ય એવાં નામે કેમ ન રાખ્યા?
ઉત્તર-કન્યા અસત્ય વગેરે લોકમાં અતિ નિંદનીય તરીકે પ્રસિદ્ધ હવાથી (વિશેષ રૂપે છોડવા જોઈએ એમ સમજાવવા) “દ્વિપદી વગેરેના બદલે “કન્યા' વગેરે નામો રાખ્યાં છે.
(૪) ન્યાસ–અપહાર – ન્યાસ એટલે રક્ષણ માટે બીજાની પાસે રાખવું, (અર્થાત્ સોનું વગેરે થાપણ,) તેને અપહાર કરવો, એટલેકે નથી આપી વગેરે અસત્ય બોલીને તે વસ્તુ પાછી ન આપવી. આમાં પારકી વસ્તુ પાછી ન આપવી–લઈ લેવી એ ચોરી છે. આ ચેરી હોવા છતાં આમાં જુઠું બોલવામાં આવતું હોવાથી મૃષાવાદ રૂપ છે. આમાં ચેરી અને અસત્ય બંને હોવાથી આને જુદો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
(૫) ફૂટસાક્ષ્યઃકૂટસાશ્ય એટલે છેતરનાર વિશ્વાસ, અર્થાત્ બેટે વિશ્વાસ. વિવાદમાં જેને પ્રમાણ મા હોય તે ક્રોધ, ઈર્ષ્યા આદિને આધીન બનીને જુઠું બોલે (=બેટી સાક્ષી પૂરે) તે ફૂટસાક્ષ્ય છે. જેમકે –આ વિવાદમાં આને હું સાક્ષી છું. આ અસત્ય બીજાના પાપનું સમર્થન કરનારું હોવાથી પૂર્વભેદથી આને જુદે ઉલ્લેખ કર્યો છે.' [૩૧]
૧. તત્વાર્થાધિગમ વગેરે તાત્વિક અને ધર્મ સંગ્રહ વગેરે આચાર ગ્રંથમાં પ્રસિદ્ધ અસત્યના ચાર પ્રકાર આ પ્રમાણે છે. ભૂતનિહવ, અભૂતોલ્સાવન, અર્થાતર અને ગોં.
(૧) ભૂતનિહ - ભૂત એટલે સત્ય. નિદ્ભવ એટલે છૂપાવવું. સત્યને છુપાવવા માટે બોલાતું -વચન ભૂતનિëવરૂપ અસત્ય છે. જેમ કે-આત્મા નથી, પુણ્ય-પાપ નથી વગેરે.
(૨) અભૂતભાવનઃ-અભૂત એટલે અસત્ય. ઉભાવન એટલે પ્રગટ કરવું. અસત્યને ( =જે ન - હાય તેને ) પ્રગટ કરવું તે અભૂતાભાવનરૂપ અસત્ય છે. જેમકે- આત્મા દેહ પ્રમાણ હોવા છતાં આત્મા માત્ર ચોખાના દાણા જેટલો છે, અથવા આત્મા સર્વવ્યાપી છે વગેરે બોલવું એ અભૂતોઃભાવને રૂપ અસત્ય છે.
(૩) અર્થાતર:- અર્થ એટલે વસ્તુ અંતર બીજી. જે વસ્તુ જે હોય તે વસ્તુને તે ન કહેતાં બીજી કહેવી તે અર્થાતરરૂપ અસત્ય છે. જેમ કે- બળદ એ બળદ છે, ઘેડ નથી. આમ છતાં કોઈ બળદને ઘોડો કહે તો તે અર્થાતર અસત્ય છે.
(૪) ગહ-ગર્લા અસત્યના સાવદ્ય, અપ્રિય અને તિરસ્કાર એમ ત્રણ પ્રકાર છે. (૧) સાવઘ= પાપવાળું. પાપવાળું વચન બોલવું, અર્થાત્ જેનાથી બીજાઓ પાપમાં પ્રવર્તે તેવું વચન બોલવું એ સાવઘવચન છે. જેમ કે- સાંઢને બળદ બનાવો વગેરે. (૨) જેનાથી અપ્રીતિ થાય તેવું અપ્રિય વચન બેલવું તે અપ્રિય અસત્ય છે. જેમ કે- કાણને કારણે કહેવો. (૩) ક્રોધથી તિરસ્કાર થાય તેવું વચન -બાલવું તે તિરસ્કાર અસત્ય છે. જેમકે- તું ગધેડો છે.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
ભેદ્વારનું વ્યાખ્યાન કર્યું. હવે ઉત્પત્તિદ્વાર કહેવામાં આવે છેઃ
दुग तिग दुग दुग दुग एक्कगेण एगेण होइ तिविहं तु । इग दुग इग एकेणं, वयाण एसेव गहणविही ॥ ३२ ॥
ગાથા :–દ્વિવિધ—ત્રિવિધ, દ્વિવિધ—દ્વિવિધ, દ્વિવિધ એકવિધ, એકવિધ—ત્રિવિધ, એકવિધ—દ્વિવિધ, એકવિધ–એકવિધ, એ ક્રમથી વ્રતાના ભાંગા જાણીને પેાતાના સ્વભાવના વિચાર કરવાપૂર્વક મૃષાવાદવિરતિના સ્વીકાર કરવા જોઇએ. કારણકે વ્રતસ્વીકારના આ જ વિધિ છે.
ટીકા :–વ્રતને સ્વીકારવાની ઈચ્છાવાળા કાઈ પણ શ્રાવક થેાડું સ્વીકારે છે, બધું સ્વીકારતા નથી. કારણકે વ્રત સ્વીકારવાના ઘણા ભાંગા (ભેદ) છે. તે તે ભાંગાના ઉલ્લેખ બતાવવા માટે આ ગાથા છે.
(૧) કરણ—કરાવણુ–મન-વચન-કાયા સ્વરૂપ દ્વિવિધ—ત્રિવિધથી પહેલા ભાંગાનુ સૂચન મુખ છે.
પ્રશ્નઃ–અહીં ત્રિવિધ—ત્રિવિધે ભાંગેા કેમ ન લીધે ?
ઉત્તર:–શ્રાવકને બધાં વ્રતામાં અનુમાદનાનેા ત્યાગ હાતા નથી. (શ્રાવકથી અનુમેદનાના ત્યાગ કરી શકાતા નથી. કારણ કે શ્રાવકે પુત્રાદિના પરિગ્રહ છેડ્યો નથી. આથી પુત્રાદિ જે હિંસાદિ કરે તેની અનુમેદના વ્રતધારી શ્રાવકને પણ લાગે. અનુમેદનાના અનિષેધ, ઉપભેાગ અને સવાસ એમ ત્રણ પ્રકાર છે. (૧) પાતે અધિકારી હાવા છતાં નિશ્રામાં રહેલા જીવાને તે તે પાપા કરવાના નિષેધ ન કરે તેા “નિષિદ્ધમનુમતમ્” એ ન્યાયે અનિષેધ અનુમાઇના ગણાય. (૨) નિષેધ કરવા છતાં પાપથી અટકે નહિ અને પાપ કરીને કરેલી કમાણીના પોતે ઉપભાગ=ઉપયોગ કરે તો ઉપભાગ દ્વારા અનુમેાદના કરવાથી ઉપભાગઅનુમાદના ગણાય. (૩) પાપના નિષેધ કરે, પાપથી કરેલી કમાણીના ઉપયોગ ન કરે છતાં જેમ ચારના ટાળામાં રહેલા શાહુકાર પણ ચાર ગણુાચ, તેમ પાપ કરનારની સાથે રહેનાર પાપમાં સાથ આપનાર મનાય. અને એથી તેને સવાસઅનુમાના લાગે. આ રીતે વ્રતધારી શ્રાવકને પણ પુત્રાદિએ કરેલા પાપની અનુમેાદના અનિષેધરૂપે, ઉપભેાગરૂપે કે સવાસરૂપે પણ લાગતી હોવાથી શ્રાવકને વ્રત લેવામાં અનુમેનાના ત્યાગ થઈ શકતા નથી. )
ભગવતીસૂત્રમાં ત્રિવિધ-ત્રિવિધે એ ભાંગે પણ જે હ્યો છે તે વિષયવિભાગથી કાઇક શ્રાવકને કોઈક અવસ્થામાં કોઈક વસ્તુને આશ્રયીને કાઇક ક્ષેત્ર વગેરેમાં જાણવા, બધે નહિ. ( જેમકે દીક્ષાના અભિલાષી કોઈ શ્રાવક પુત્રાદિનું પાલન અનિવાર્ય હોવાથી તેની ખાતર સંસારમાં રહે. આ વખતે તે શ્રાવકની અગિયારમી પ્રતિમા સ્વીકારે તેમાં
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૬૧ તેને, અથવા કઈ શ્રાવક સ્વયંભૂરમણસમુદ્રના માછલાનું માંસ, હાથીના દાંત, ચિત્તાનું ચામડું વગેરેના પચ્ચક્ખાણ કરે તો તેને, અથવા કઈ શ્રાવક વિશિષ્ટ નિવૃત્ત અવસ્થામાં સ્થૂલ હિંસાદિનું પચ્ચખાણ કરે તે તેને ત્રિવિધ–વિવિધ ભાગો સંભવે. પણ તે કોઈ જ શ્રાવકને આશ્રયીને હોવાથી અહીં ગણ્ય નથી. માટે પહેલે ભાગે દ્વિવિધ–ત્રિવિધ કહ્યો છે.)
પહેલો ભાંગે આ રીતે બોલવામાં આવે છે -(હિંસાદિ પા૫) હું ન કરું, ન કરાવું, મન, વચન અને કાયાથી.
(૨) દ્વિવિધ-દ્વિવિધ એ બીજો ભાંગો છે. આ ભાંગાથી ત્રણ ઉત્તર ભાંગાનું સૂચન કર્યું છે, આમાં કારણ પૂર્વોક્ત (શ્રાવકના વ્રત સ્વીકારવાના ઘણું ભાંગા છે એ) જ સમજવું. આગળ પણ આ જ હેતુ વિચારો. બીજો ભાંગો આ રીતે ઉચ્ચરવામાં= બલવામાં આવે છે - (i) હું ન કરું, ન કરાવું, મનથી અને વચનથી. (ii) હું ન કરું, ન કરાવું, મનથી અને કાયાથી. (ii) હું ન કરું, ન કરાવું, વચનથી અને કાયાથી. (૩) દ્વિવિધ–એકવિધ એ ત્રીજા ભાંગાથી પણ ત્રણ ભાંગાનું સૂચન કર્યું છે. તે ભાંગા આ રીતે બોલવામાં આવે છે –(i) હું ન કરું, ન કરાવું મનથી. (ii) હું ન કરું, ન કરાવું વચનથી. (iii) હું ન કરું, ન કરાવું, કાયાથી. (૪) એકવિધ–ત્રિવિધ એ ચોથા ભાંગાથી બે ભાંગાનું સૂચન કર્યું છે. તે બે ભાંગા આ પ્રમાણે છે –ન કરું, મન-વચન -કાયાથી. ન કરાવું, મન-વચન-કાયાથી. (૫) એકવિધ-દ્વિવિધ એ પાંચમા ભાંગાથી છ ભાંગાનું સૂચન કર્યું છે. તે છ ભાંગા આ પ્રમાણે છે :- (i) ન કરું મનથી અને વચનથી. (ii) ન કરું મનથી અને કાયાથી. (iii) ન કરું, વચન અને કાયાથી. આ ત્રણ ભાંગા થયા. એ રીતે “ન કરાવું” એ ભેદથી પણ ત્રણ થાય. કુલ છ ભાંગા થયા. (૬) એકવિધએકવિધ એ છઠ્ઠા ભાંગાથી પણ છ ભાંગાનું સૂચન કર્યું છે. તે ભાંગા આ પ્રમાણે છે –(i) ન કરું મનથી. (ii) ન કરું વચનથી. (iii) ન કરું કાયાથી. એ પ્રમાણે “ન કરાવું” એ ભેદથી પણ ત્રણ ભાંગા થાય. કુલ છ ભાંગા થયા.
આ છ એ ભાંગાના ઉત્તર ભાંગાઓની બધી સંખ્યા ૨૧ થાય. કહ્યું છે કે
દ્વિવિધ-ત્રિવિધાદિ મૂળ ભાંગ છ જ છે. તેના ઉત્તરભેદો ક્રમશ: આ પ્રમાણે થાય છે --પહેલાને ૧, બીજાના ૩, ત્રીજાના ૩, ચેથાના ૨, પાંચમાના ૬, છઠ્ઠના ૬, કુલ ૨૧ ભેદો થયા.” (શ્રાવકત્રતભ૦ ૯)
મૂળભાંગાને ક્રમ
આ ભાંગાઓનો કોષ્ટક આ પ્રમાણે છે
તે મૂળભગાના પ્રકાર
| | | | | | -> ભાંગા
૨૧
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને [ આ છ ભાંગા મૂલવતા (=પાંચ અણુવ્રત) ઉચ્ચરનારા શ્રાવકની અપેક્ષાએ છે. ગુણવ્રત અને શિક્ષાત્રત રૂપ ઉત્તરગુણવતે ઉચ્ચરનારાઓની અપેક્ષાએ એક જ (દ્વિવિધ –વિવિધ) ભાંગે છે. તથા એકેય વ્રત ન સ્વીકારનાર સમ્યગ્દષ્ટિને એક ભાંગે છે.] . મૂલગુણના છ, ઉત્તરગુણને એક અને અવિરતિને એક એમ કુલ ૮ ભાંગા થયા. આ વિષે આવશ્યક નિર્યુક્તિકારે કહ્યું છે કે
દ્વિવિધ-ત્રિવિધથી પહેલો, દ્વિવિધ-દ્વિવિધથી બીજો, દ્વિવિધ–એકવિધથી ત્રીજે, એકવિધ-ત્રિવિધથી ચોથે, એકવિધ-દ્વિવિધથી પાંચમો અને
એકવિધ-એકવિધથી છઠે, ઉત્તરગુણથી સાતમે અને અવિરતિથી આઠમો ભંગ થાય છે.” (આવ. નિ. ૧૫૫૮–૧૫૫૯)
આ છ જ ભાંગાના પાંચ અણુવ્રતના એક પદ વગેરેના સંગની અપેક્ષાએ ૧૬૮૦૬ ભાંગા થાય. તે ભાંગા લાવવાનો (=ઉપજાવવાને) ઉપાય નીચેની ગાથાથી જાણવે.
एगवए छन्भंगा, निद्दिवा सावयाण जे सुत्ते । ते चिय पयवुड्ढीए, सत्तगुणा छन्जुया कमसो ॥ १॥
શ્રાવકના એક વ્રતમાં દ્વિવિધ-ત્રિવિધ વગેરે જે છ ભાંગી સૂત્રમાં બતાવ્યા છે, તે જ છ ભાંગાને એક પદ વૃદ્ધિથી—છમાં એક ઉમેરવા વડે અર્થાત્ સાતથી ગુણવા. જે સંખ્યા આવે તેમાં છ ઉમેરવા. આમ ક્રમશ: કરવાથી વ્રતના હિંસયોગી વગેરે ભાંગાઓની સંખ્યા આવે.”
તે આ પ્રમાણે – પ્રાણાતિપાતવિરતિ નામના એક વ્રતમાં જે દ્વિવિધ–ત્રિવિધ વગેરે છ ભાંગા છે, તેને સાતથી ગુણીને છ ઉમેરતાં ઉક્ત (૧૬૮૦૬) સંખ્યા થાય છે. કારણ કે
૬ ને સાતથી ગુણતા અને છ ઉમેરતા ૪૮ થાય. ૪૮ ને
, છ , ૩૪ર થાય. ૩૪ર ને ,, ,
, ૨૪૦૦ થાય. ૨૪૦૦ ને 9 ક , છ છ ૧૬૮૦૬ થાય. (૧) પહેલા વ્રતના એકસંગી છ ભાંગા થયા. (૨) પહેલા–બીજા વ્રતના એકસંગી અને દ્વિસંગી ૪૮ ભાંગા થયા. (૩) એકથી ત્રણ વ્રત સુધીના વિસંગી સુધીના ૩૪ર ભાંગા થયા. (૪) એકથી ચાર વ્રત સુધીના ચતુઃસંગી સુધીના ૨૪૦૦ ભાંગા થયા. (૫) એકથી પાંચ વ્રત સુધીના પંચસંગી સુધીના ૧૬૮૦૬ ભાંગા થયા.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૬૩ અથવા ઉક્ત સંખ્યા લાવવાનો બીજો પ્રકાર કહેવામાં આવે છે – પ્રાણાતિપાતવિરતિ વગેરે પાંચ પદના એક સંગથી ૫, બ્રિકસંગથી ૧૦, ત્રિકસંગથી ૧૦, ચતુષ્કસંગથી ૫, પંચકસંગથી ૧ ભાગો થાય. કહ્યું છે કે
પાંચ અણુવ્રતના એકસોગથી, દ્ધિકસોગથી, ત્રિકસોગથી, ચતુષ્કસવેગથી અને પંચકરસોગથી અનુક્રમે ૫, ૧૦, ૧૦, ૫, અને ૧ ભાંગો થાય.” ભાંગા લાવવાને ઉપાય આ પ્રમાણે છે :
उभयमुहं रासिदुगं, हेट्ठिल्लानंतरेण भय पढमं ।।
लद्धहरासिविहत्ते, तस्सुवरि गुणं तु संजोगा ॥ १ ॥ આ ગાથાને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે- જેટલાં વ્રતના ભાંગા કાઢવા હોય તેટલાં વ્રતના ૧-૨-૩–૪–૫ વગેરે અંકે અનુક્રમે ડાબી બાજુથી શરૂ કરીને લખવા. પછી તેની નીચે જેટલા સંગના ભાગ કાઢવા હોય તેટલા આંક જમણી બાજુથી ૫-૪-૩ –૨–૧ વગેરે લખવા. જેમકે-પાંચ અણુવ્રતાના સંગી ભાંગા બનાવવા હોય તે
૧-૨-૩-૪-૫
૫–૪–૩–૨–૧ આ પ્રમાણે અંકે મૂકવા. પછી નીચેના ઉપાંત્ય (= છેલ્લા અંકની બાજુનો ) અંક બેથી ઉપરના છેલ્લા પાંચ અંકને ભાગતાં રા થયા. તેને તેની ઉપરના ચાર અંકથી ગુણતા ૧૦ થયા. આ ક્રિકસંગની સંખ્યા થઈ. એ પ્રમાણે બીજા પણ સંયોગો લાવવા (=ઉપજાવવા), પણ એમાં એટલું ખ્યાલ રાખવું કે ઉપર થયેલા ૧૦ વગેરે અંક જ નીચેના ત્રણ વગેરે અંકથી ભાગાકાર કરે. આદિ શબ્દથી ઉપરના ત્રણ વગેરે અંકથી ગુણાકાર કરવો. તે આ પ્રમાણેઃ૧૦:૩ = x = ૧૦ ત્રિસંયોગી ભાંગા
૧-૨-૩-૪-૫ વૃતાંક ૧૦ : ૪ = 3 ૪ = ૫ ચતુઃસંગી ભાંગા
૫-૪-૩-૨–૧ સં ગાંક ૫ : ૫ = ૧ ૪ ૧ = ૧ પંચ સંયોગી ભાંગે
૧-૫-૧૦-૧૦-૫ સંગ ભાંગા એકસંગી પાંચ ભાંગા સ્પષ્ટ છે.
અથવા પાંચ પદેના એક સંગમાં પાંચ ભાંગા થાય અને બે સંયેગમાં દશ ભાંગા થાય. તે આ પ્રમાણે -(૧) પહેલું–બીજું, (૨) પહેલું–ત્રીજુ, (૩) પહેલું– ચોથું, (૪) પહેલું–પાંચમું. આ પ્રમાણે પહેલા વ્રત સાથે ચાર ભાંગા થાય. (૫) બીજું– ત્રીજું, (૬) બીજું–ચાથું, (૭) બીજું—પાંચમું. આ પ્રમાણે બીજા વ્રત સાથે ત્રણ ભાંગા થાય. (૮) ત્રીજું ચોથું, (૯) ત્રીજું-પાંચમું. આ પ્રમાણે ત્રીજા વ્રત સાથે બે ભાંગા થાય. (૧૦) ચોથું—પાંચમું આ પ્રમાણે એક ભાગ થયે. બધા મળીને દ્વિસંગી દશ ભાંગા થયા. આ પ્રમાણે ત્રણ સગી આદિમાં પણ સાંગિક ભાંગા કરવા. કહ્યું છે કે
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
શ્રાવકનાં બાર વત યાને , અથવા પદને સ્થાપીને અને ગ્રહણ કરીને સંચાલન કરવું, એ રીતે એકાદિસંગમાં ભાંગાઓની સંખ્યા કરવી.”
તેથી પ્રાણાતિપાત વગેરે પદોની દ્વિવિધ–વિવિધ વગેરે છ પદેથી જે ભાંગાઓ પ્રાપ્ત થાય છે તે દરેકને સંગભાંગાની સંખ્યાથી ગુણાકાર કરવો. ગુણાકારથી જે સંખ્યા (મસ્જિતા = ) મળી આવી તે ઉક્ત સંખ્યાને પૂર્ણ કરે છે, અર્થાત્ કહેલી સંખ્યા આવે. તે આ પ્રમાણે – જે પ્રમાણે પ્રાણાતિપાત છ ભાંગાઓને પ્રાપ્ત કરે છે, તે પ્રમાણે મૃષાવાદ વગેરે પણ, અર્થાત્ પ્રાણાતિપાતમાં છ ભાંગા આવે છે, તેવી રીતે અસત્ય વગેરે દરેકમાં પણ છ-છ ભાંગા આવે. આ પ્રમાણે એકસંગી ભાંગાની પાંચ સંખ્યા વડે છનો ગુણાકાર ત્રીસ થાય. તથા પ્રાણાતિપાત અને મૃષાવાદના દ્વિસંયેગમાં જે પ્રમાણે ૩૬ ભાંગા આવે છે તે પ્રમાણે બાકીના નવ દ્વિસંગમાં પણ ૩૬–૩૬ ભાંગા આવે. આથી ૩૬ સંખ્યાને દ્વિસંગની ૧૦ સંખ્યાથી ગુણતાં ૩૬૦ ભાંગા આવે. આ પ્રમાણે પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાનના ત્રિસગમાં ૨૧૬ ભાંગા આવે. તે પ્રમાણે બાકીના નવ ત્રિસંગમાં પણ ૨૧૬–૨૧૬ ભાંગા આવે. આથી ૨૧૬ ની સંખ્યાને ત્રિસંગની ૧૦ સંખ્યાથી ગુણતાં ત્રિરંગીના કુલ ૨૧૬૦ ભાંગ આવે. એ જ પ્રમાણે પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન અને મૈથુનના ચતુઃસંગમાં જે પ્રમાણે ૧૨૯૬ ભાંગા આવે છે તે પ્રમાણે બાકીના ચાર ચતુઃસંયોગી ભાંગામાં પણ ૧૨૯૬–૧૨૯૬ આવે. આથી ૧૨૯૬ની સંખ્યાને ચતુસિંગ ભાંગાની ૫ સંખ્યાથી ગુણતાં ચતુઃસંયેગીના કુલ ૬૪૮૦ ભાંગા આવે. પંચરંગી ભાંગો એક જ હોવાથી ગુણકરાશિથી વધ-ઘટનો અભાવ હોવાથી પંચસંગીના કુલ ભાંગા ૭૭૭૬ થાય છે. એકસંગી આદિ ભાંગાની સ્થાપના આ પ્રમાણે છે :
વ્રત સ્થાપના આ પ્રમાણે છે. કેટલી બતના સંગી | કુલ
પ્રા. | મૃ. વ્રતના ? ભાગા ભાંગા ભાંગા
૨-૩ ૨-૩] ૨-૩ | ૨ એકના
૨-૨
૨-૨ બેના
૩૬૦
૨-૧ | ૨-૧ | ૨-૧ | ૨–૧ ૨-૧ ત્રણની
૧-૩ ચારના ૧૨૯૬
૬૪૮૦
૧-૨ | ૧- ૧-૨ | ૧-૨ ) ૧-૨ પોચના | ૭૭૬
૭૭૭૬
૧-૧ | ૧-૧ | ૧-૧ | ૧-૧ | ૧- ૧ ૧. દા ત પાંચ (અક્ષ= ) પાશા રાખવાના. તેમને ક્રમશઃ એક-બે-ત્રણ-ચાર અને પાંચ એ નંબર આપવા. પહેલાં એક નંબરના પાશા સાથે ક્રમશ: બે, ત્રણ, ચાર અને પાંચ નંબરના પાશાને લેતાં દિસંયોગી ચાર ભાંગા થયા. તે રીતે બે નંબરના પાશાની સાથે ક્રમશઃ ત્રણ ચાર અને પાંચ નંબરના પાશાને મૂકવાથી સિયોગી ત્રણ ભાંગા થયા. પછી ત્રણ નંબરના પાશા સાથે ક્રમશઃ ચાર, પાંચ નંબરના પાશાને મુકવાથી દ્વિસંગી બે ભાંગા થયા. છેલ્લે ચાર અને પાંચ નંબરના પાશાને એક ભાંગ થય. એવી રીતે ત્રિસંયેગી વગેરેમાં પણ સમજી લેવું અહીં પાશાના સ્થાને વ્રતોની સંખ્યા સમજવી.
અ.
* *
بی
૩૦
૨-૨
له م
૩૬
૨૧૬
૨૧૬૦
૧-૩
م
?
P
غ
-
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
ભાંગાઓનું ઉચ્ચારણ આ પ્રમાણે છે:
દ્વિવિધ–વિવિધથી હિંસાને હું ત્યાગ કરું છું. આ પ્રમાણે એકસંગી એક ભાંગે થયે. આ પ્રમાણે બાકીના ચાર વ્રતમાં પણ સમજવું. (૧) દ્વિવિધ-ત્રિવિધથી હિંસાનો અને દ્વિવિધ–વિવિધથી અસત્યને હું ત્યાગ કરું છું. (૨) , , , , દ્વિવિધથી » » » »
5 5 5 એકવિધથી એ છ એ છે ,
.. એકવિધ ત્રિવિધથી » » » » (૫) , , , , , દ્વિવિધથી , , , , , (૬) , , , , , એકવિધથી , , , , ,
આ પ્રમાણે હિંસાવ્રતના એક પદની સાથે અસત્યવ્રતના છ પદના છ ભાંગા આવ્યા, તેવી રીતે હિસાવ્રતના બાકીના પાંચ પદે સાથે પણ છ-છ ભાંગા આવે, તેથી કુલ છત્રીશ ભાંગા થાય. આ પ્રમાણે બાકીના નવ દ્વિસંગોમાં પણ જાણવું.
ત્રિસંયોગી ભાંગાઓનું ઉચ્ચારણ આ પ્રમાણે છે - (૧) દ્વિવિધ-ત્રિવિધથી હિંસા અને અસત્યને તથા દ્વિવિધ-ત્રિવિધથી ચારીને ત્યાગ કરું છું. (૨) છ છ છ એ છ છ છ દ્વિવિધથી ,, ,, ,, ,, છે
; » » ) , એકવિધથી 9 છ , » , છ , ઝ એકવિધ-ત્રિવિધથી , 9 અ છે છે
, છ , છ દ્વિવિધથી છ , , , છે. * * * * * * એકવિધથી , , , ,
આ પ્રમાણે હિંસા અને અસત્યને દ્વિવિધ-વિવિધમાં સ્થિર રાખીને ચેરીના સંચાલનથી છ ભાંગા પ્રાપ્ત થયા. તેવી રીતે મૃષાવાદના બાકીના પાંચ ભાંગ સાથે સંચાલન કરવાથી છત્રીશ ભાંગા આવે. અને હિંસાની સાથે સંચાલન કરવાથી બસે સોળ ભાંગા થાય. આ પ્રમાણે બાકીના નવ ત્રિસંયેગીમાં પણ જાણવું.
ચતુઃસંયેગી ભાંગાઓનું ઉચ્ચારણુ આ પ્રમાણે છે - (૧) દ્વિવિધ ત્રિવિધથી હિંસા, અસત્ય અને ચોરીનો તથા દ્વિવિધ-ત્રિવિધથી મૈથુનનો ત્યાગ કરું છું
) 55 5 5 5 વિધથી છ ક , છે (૩)
= 5 5 5 5 5 5 એક વિધથી 5 5 5 5 (૪) , , , , , , , એકવિધ-ત્રિવિધથી , , , , (૫) » , , , , , , , –દ્વિવિધથી , , , ,
» છ છ છ છ એકવિધથી છે ,
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને. આ પ્રમાણે ત્રીજું પદ ચેરીની સાથે સંચાલન કરવાથી છત્રીશ, બીજું પદ અસત્યની સાથે સંચાલન કરવાથી બસ સળ, પહેલું પદ હિંસા સાથે સંચાલન કરવાથી બારસોછનું ભાંગા થાય. એ પ્રમાણે શેષ ચાર ચતુઃસંગીમાં પણ જાણવું.
પંચસયોગી ભાંગાઓનું ઉચ્ચારણ આ પ્રમાણે છે :(૧) દિવિધ-ત્રિવિધથી હિંસા, અસત્ય ચેરી અને મૈથુનને તથા દ્વિવિધ-ત્રિવિધથી પરિગ્રહને હું ત્યાગ કરું ?? ?? ઝ ઝ ઝ ઝ
, દ્વિવિધથી છે , » , , , , , , , એકવિધથી છે કે, »
; , , છ છ એકવિધ-ત્રિવિધથી ,, ,, ,, (૫) , , , , , , , , , દ્વિવિધથી , , , , , (૬) છ છ જ ઝ , , છ , , એકવિધથી
, , આ પ્રમાણે ચેથા મૈથુનપદની સાથે સંચાલન કરવાથી ૩૬, ત્રીજા ચોરી પદની સાથે સંચાલન કરવાથી ૨૧૬, બીજા અસત્યપદની સાથે સંચાલન કરવાથી ૧૨૯૬ અને પ્રથમ હિસાપદની સાથે સંચાલન કરવાથી ૭૭૭૬ ભાંગા થાય છે.
ܕܕ ܕܕ ܕܕ
આ પ્રમાણે બારે વ્રતોના ભાંગાએ જાણવા. તેની સંખ્યા જણાવતી ગાથા આ છે –
तेरसकोडिसयाई, चुलसीजुयाई बारस य लक्खा ।।
सत्तासीइ सहस्सा, दो य सता तह दुरग्गा य ॥ १ ॥ “તેરસે ચેર્યાસી ક્રોડ, બાર લાખ, સત્યાશી હજાર બસો અને બે (૧૩૮૪,૧૨,૮૭૨૦૨).”
ઉક્ત ભાંગાઓને લાવવાને ઉપાય સ્વયં કરવો. અને દ્વિવિધ–વિવિધ વગેરે છે પદમાં સંચાલનના ક્રમથી જે ૨૧ ભાંગાઓ આવ્યા, તે પણ પાંચવ્રતના સંચાલનથી અથવા બારવ્રતના સંચાલનથી ભાંગાઓની જુદી જુદી સંખ્યાને ઉત્પન્ન કરવી, અને તેને લાવવાને ઉપાય આ પ્રમાણે છે –
“સૂત્રમાં શ્રાવકેના જે એકવીસ ભાંગા બતાવ્યા છે, તે ભાંગાઓને બાવીસ ગુણ કરવા અને તેમાં એકવીસ ઉમેરવા.”
આનાથી પાંચવ્રતના ભાંગાઓનું પરિમાણ પ્રાપ્ત થયું. તે આ પ્રમાણે - એકાવના લાખ, ત્રેપન હજાર, છસો એકત્રીસ (૫૧,૫૩,૬૩૧). પહેલા બતાવેલ સંગ વગેરેની વક્તવ્યતાથી આ સંખ્યા પ્રાપ્ત થાય છે. મૂલસંગને ગુણવાલાયક ગુણાકારના આવેલ કમથી તેની જેવા પ્રકારની સ્થાપના થાય છે તેવા પ્રકારની તે સ્થાપના બતાવાય છે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
-
=
૦
-
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
* ૧૬૭ વ્રતના ભાંગા
સંગી ભાંગા | કુલ ભાંગા એક સંયેગી (૨૧) = ૨૧
૧૦૫ દ્વિસંગી (૨૧૪ર૧) = ૪૪૧
૪૪૧૦ ત્રિસંયેગી (૨૧૮ર૧૮ર૧) = ૯૨૬૧
૯૨૬૧૦ . ચતુઃસંગી (૨૧૪૨૧૪૨૧૪ર૧)=૧૯૪૪૮૧
૯૭૨૪૦૫ પંચરંગી (૨૧૪૨૧૪૨૧૪ર૧૪૨૧) = .
૪૦૮૪૧૦૧ ૪૦૮૪૧૦૧
=૫૧૫૩૬૩૧ આ પ્રમાણે આપેલ બધા પદે સરવાળો કરવાથી ઉક્ત (૫૧૫૩૬૩૧) સંખ્યાની પૂર્તિ થાય છે. આ કમ વડે બાર વ્રતના ભાંગાઓની સંખ્યા સ્વયં જાણી લેવી.
આ પ્રમાણે આવશ્યક નિર્યુક્તિના અભિપ્રાયથી ભાંગાઓની પ્રરૂપણા કરી. હવે ભગવતીસૂત્રના અભિપ્રાયથી ભાંગાઓની પ્રરૂપણ બતાવાય છે
ગમાં ત્રણ તગડા, ત્રણ બગડા અને ત્રણ એકડા સ્થાપવા. તેમાં કામ કરીને તગડે, બગડો એકડે, તગડે બગડે એકડે, તગડે બગડે એકડે એ રીતે કરણની (નીચે) સ્થાપના કરવી, અર્થાત્ ત્રણ તગડાની નીચે ત્રણ, બે, એક અંક મૂકવા (=સ્થાપવા). એવી રીતે ત્રણ બગડાની નીચે અને ત્રણ એકડાની નીચે પણ ત્રણ, બે, એક અંક મૂકવા.
સ્થાપના | યોગ | | | | | | | | | | | |
| ભાંગા | | | | | | | | | | ૯ | -
આનો ભાવ એ છે કે મન-વચન-કાયારૂપગના ત્રિરંગી ભાંગામાં ન કરું, ન કરાવું, ન અનુદું એમ ત્રણ કરણને ત્રિસંયેગી એક ભાગ, દ્વિસંગી ત્રણ ભાંગા અને એકસંયોગી ત્રણ ભાંગા થયા, અર્થાત્ ત્રિસંયેગી ચેગના એકાદિ સંગવાળા કરણ સાથે કુલ સાત ભાંગા થયા. એ પ્રમાણે દ્વિસંગી યેગના ત્રણ ભાંગામાં અને એકસંગી યોગના ત્રણ ભાગમાં પણ જાણવું.
અહીં એક, બે અને ત્રણ સંયોગના ચિંતનથી ૪૯ ભાંગા થાય. કહ્યું છે કે
“મન-વચન અને કાયા એ ત્રણ યોગથી કરવું, કરાવવું અને અનુમેદવું એ ત્રણ કરણથી ત્રણ, બે અને એકના સંગના સાત-સાત ભાંગા થાય. કુલ ૪૯ ભાંગા થાય, અર્થાત્ યોગના સાત ભાગાને કરણના સાત ભાંગાથી ગુણાકાર કરવાથી ૪૯ ભાંગા થાય છે.”
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને. આ ૪૯ ભાંગાએાનું ઉચ્ચારણ આ પ્રમાણે છે – ન કરું ન કરાવું ન અનુમોદુ મનથી વચનથી કાયાથી આ પ્રમાણે ત્રિવિધ-ત્રિવિધને ૧ ભાંગે,
, , દ્વિવિધ ૧ લો ,,
” , , , રજે ,, - - - , , , , ૩જો - છે , - - , , એકવિધનો ૧લે ,, - - , - , , , રજો ,
છે : ૩ દિવિધ-ત્રિવિધને ૧
દિવિધ-દ્ધિવિધને
, પ
»
દિવિધ એક
”
” રજે
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
, એકવિધ ત્રિવિધને
, એકવિધ-ધિવિધનો
એકવિધ-એકવિધ, ૧
૮મો ,
છે, ૯મે , આ બધા મળીને ૪૯ ભાંગા થયા. તેને ત્રણે કાળથી ગુણવાથી ૧૪૭ ભાંગા થાય. કહ્યું છે કે
પ્રથમ એક, પછી ત્રણ તગડા, પછી બે નવડા, પછી ત્રણ તગડા, પછી બે નવડા, એમ ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે કુલ ૪૯ ભાંગા થાય. તેને ત્રણ કાળથી ગુણુવાથી ૧૪૭ ભાંગા થાય. (ઉપર કોષ્ટકથી બતાવેલ વિગતને આ ગાથામાં જણાવી છે. )
અહીં બતાવેલા નવ મૂળ ભેદો અને ઓગણપચાસ સાંગિક ભેદોની પાંચ વ્રત સાથે અથવા બારવ્રત સાથે વિચારણા કરતાં ઘણું ભેદે થાય છે, અને તે લાવવા માટે ઉપાય નીચેની બે ગાથાથી જાણવો. एगवए नव भंगा, निहिट्ठा सावयाण जे सुत्ते । ते च्चिय दसगुणकाउं, नव पक्खेवमि कायव्वा ॥ १ ॥ इगुवन्नं खलु भंगा, निहिट्ठा सावयाण जे सुत्ते । ते च्चिय पन्नासगुणा, ऍगुवन्नं पक्खिवेयव्वा ॥२॥
સૂત્રમાં શ્રાવકેના એકત્રતમાં જે નવ ભાંગા બતાવેલા છે, તેને દશ ગણું કરીને તેમાં નવનો પ્રક્ષેપ કર. (૧) તથા સૂત્રમાં (આગમમાં)
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
શ્રાવકના જે ૪૯ ભાંગા બતાવેલા છે, તેને પચાસગુણા કરવા, અને તેમાં ૪૯ ના પ્રક્ષેપ કરવા. (ર)
આની ભાવના=રીત પહેલાં બતાવી છે તે જ જાણવી.
પાંચ ત્રતાની નવપદેથી સંખ્યા નવાણું હજાર નવસેા નવાણું (૯૯,૯૯૯) થાય. અને પાંચત્રતાની ૪૯ ભાંગાઓથી સંખ્યા એકત્રીસ ક્રાડ, ચાવીસ લાખ નવાણું હજાર, નવસા નવાણું (૩૧,૨૪,૯૯,૯૯૯) થાય. અથવા તા પહેલાં કહેલ એકસ યાગી આદિના ક્રમથી ઉક્ત સખ્યા લાવવી. તે અને સખ્યાના સ્થાપનાક્રમ અનુક્રમે આ પ્રમાણે છેઃ
પા
સયેાગી ભાંગા
૫
૧૦
૧૦
૯
૮૧
૭૨૯
૫૧
૫૯૦૪૯
કુલ ભાંગા
૪૫
૮૧૦
૭૨૯૦
૩૨૮૦૫
૫૯૦૪૯
=૯૯૯૯૯
કુલ ભાંગા
૨૪૫ ૨૪૦૧૦
૧૧૭૬૪૯૦
૨૮૮૨૪૦૦૫
૨૮૨૪૭૫૨૪૯
-૩૧૨૪૯૯૯૯૯
આ પ્રમાણે ખાર ત્રતાના ભાંગાઓની સંખ્યા પણ લાવવી અને એ ભાંગાના ગુણાકાર ખાર વગેરેના જાણવા. કહ્યુ છે કે
बारस छावट्ठीविय वीसहिया दो य पंच नव चउरो । दो नव सत्त य चउ दोन्निं नव य दो नव य सत्तेव पण नव चउरो वीसा, य दोन्नि छावट्ठि बारसेक्को य । सावगभंगाण इमे, सव्वाणं हुंति गुणयारा ||२|| “ આ બે ગાથામાં શ્રાવકના ખાર ત્રતાના એકસંચાગથી ખારસંયેાગ સુધી ભાંગાઆને ગુણવા માટેની ખાર ગુણકરાશિ બતાવેલ છે. તે આ પ્રમાણે :
(૧) ૧૨, (૨) ૮૬, (૩) ૨૨૦, (૪) ૪૯૫, (૫) ૭૯૨, (૬) ૯૨૪, (૭) ૭૯૨, (૮) ૪૯૫, (૯) ૨૨૦, (૧૦). ૮૬, (૧૧) ૧૨, (૧૨) ૧૪
ઉક્ત ક્રમથી ભાંગાનું સ્વરૂપ જાણીને પોતાના સ્વભાવ (=પરિસ્થિતિ) વગેરેની વિચારણાપૂર્વક અસત્યના ત્યાગના સ્વીકાર કરવા જોઇએ. આ પ્રમાણે ( =જાણીને વિચારપૂર્ણાંક) જ ત્રતાના સ્વીકાર થાય.
પ્રશ્ન:- જાણીને વિચારપૂર્વક જ ત્રાના સ્વીકાર કરવા જોઈએ એમ શા માટે
કહેા છે?
પ
૧
પા
સચેાગી ભાંગા
૫
૧૦
૪૯
૨૪૦૧
૧૧૭૬૪૯
૫૭૬૪૮૦૧
૨૮૨૪૭૫૨૪૯
૧૦
૫
૧
ઉત્તર:– કારણકે “જાણીને અને સ્વીકારીને કરવું તે વિકૃતિ છે” એવું વચન હોવાથી પ્રાણાતિપાતવિરમણ વગેરે ત્રતાના સ્વીકારના ઉક્ત સ્વરૂપવાળા વિધિ છે. નિયું - ક્તિકારે પણ કહ્યું છે કે
જે ૧૪૭ ભાંગાઓને સારી રીતે જાણે છે, તે જ પચ્ચક્ખાણ ( કરવા )માં કુશલ છે, બાકીના કુશલ નથી.” [૩૨]
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ ઉત્પત્તિદ્વાર કહ્યું. હવે દેશદ્વાર કહેવામાં આવે છે –
अलियं च जपमाणो, मूगत्ताईणि लहइ दुक्खाणि ।
નાથ તદ્દા (? 5 તસ) નિહ, વરુણ પ્રસ્થાન રૂરા ગાથાર્થ – અસત્ય બોલનાર જીવ પરલોકમાં મૂંગાપણું વગેરે દુઃખને પામે છે, તથા આ લોકમાં અસત્યના કારણે તેનું મૃત્યુ થાય છે. આ વિષે વસુરાજાનું દૃષ્ટાંત છે. 1 ટીકા – અસત્ય બોલનાર પરલોકમાં મૂંગાપણું વગેરે દુઃખને પામે છે. આ વિષે કહ્યું છે કે
અસત્ય બોલનારા મનુષ્યો પરલોકમાં મૂંગા, બુદ્ધિહીન, ઈદ્રિયોની ખામીવાળા, બોલવાની શક્તિની ખામીવાળા, વાણીથી નિંદિત બનેલા અને દુગધી મુખવાળા થાય છે.”
આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ કહ્યો. ભાવાર્થ તે કથાથી જાણવો. કથા આ પ્રમાણે છે –
વસુરાજાનું દૃષ્ટાંત આ જ જંબુદ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રના અલંકારરૂપ સૂરસેન નામને દેશ હતું. તેમાં મૂર્તિમતી નામની નગરી હતી. તેમાં હરિવંશરૂપ ગગનમંડલને અલંકૃત કરનાર અને સૌમ્યતા, કાંતિ વગેરે ગુણસમૂહથી ચંદ્રને પણ ઝાંખે પાડનાર અભિચંદ્ર નામનો રાજા હતું. તેને વસુકુમાર પુત્ર હતો. એકવાર વસુકુમાર વિદ્યા ગ્રહણ કરવા યોગ્ય થઈ ગયો છે એમ માનીને રાજાએ તેને તે નગરીમાં રહેતા ક્ષીરકદંબક નામના ઉપાધ્યાયને સત્કારપૂર્વક . આ તરફ ઉપાધ્યાયને પુત્ર પર્વતક અને નારદ છાત્ર ત્યારે જ તેની પાસે ભણવા માટે આવ્યા. આથી ઉપાધ્યાય તે ત્રણેને વેદ ભણાવવા લાગે. એકવાર આકાશમાં જતા આકાશચારી બે સાધુઓએ આ ત્રણને ભણતા જોયા. એક સાધુએ બીજા સાધુને કહ્યું કે આ ત્રણ વેદ ભણી રહ્યા છે તેમાંથી બે નરકમાં જશે અને એક દેવલોકમાં જશે. ક્ષીરકદંબક ઉપાધ્યાયે આ સાંભળ્યું. સાધુઓ તે પ્રમાણે બોલતાં જ અદશ્ય થઈ ગયા. ઉપાધ્યાય અત્યંત અધીર બનીને વિચારવા લાગ્યઃ બધાં શાનાં રહસ્યને જાણીને શાક્ત અનુષ્ઠાન કરવાપૂર્વક એક્ષપદની આરાધના કરશે એવા આશયથી મેં એમને વેદાર્થના જાણકાર કર્યા, બીજાં પણ બધાં શાસ્ત્રોના જાણકાર કર્યા. મોક્ષપદ તો બાજુએ રહ્યું, ઉલટું, આ બે નરકમાં જશે. સાધુવચન છેટું ન પડે. તેથી અહો ! પુરુષ પુરુષાર્થોને બીજી જ રીતે વિચારે છે અને થાય છે બીજી જ રીતે, તે તું જે. તેથી હું પણ જ્યાં સુધીમાં જરાથી જર્જરિત શરીરવાળો બનીને સકલ પુરુષાર્થને સાધવામાં અસમર્થ ન બનું ત્યાં સુધીમાં આત્મહિત કરી લઉં, એમ વિચારીને સંસારથી
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને વિરક્ત ચિત્તવાળા તેણે તેવા પ્રકારના (=ગુણસંપન્ન) આચાર્યની પાસે દીક્ષાને સ્વીકાર કર્યો. કેટલાક કાળ સુધી ઉગ્રતા–ચારિત્રમાં રત બનીને કાલેકને પ્રકાશિત કરવા સમર્થ એવું દિવ્ય કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરીને, સર્વકર્મ કલંકથી રહિત તે મોક્ષને પામ્યા.
અભિચંદ્રરાજાએ સ્વરાજ્યમાં વસનો રાજ્યાભિષેક કર્યો અને પોતે પ્રજિત બન્યો. પછી વસુરાજા છેડા જ કાળમાં અપ્રતિહતશાસન (=જેની આજ્ઞા કેઈ અમાન્ય ન કરે તે) બન્ય. આ તરફ એકવાર શિકાર કરવા ગયેલા કેઈ પારધિએ ઘણું દૂર રહેલા હરણને જોઈને કાન સુધી ધનુષ ખેંચીને બાણ છોડયું. તે બાણ આગળ ખલના પામીને સામું (=પાછું ) જ આવ્યું. તેથી તેણે વિચાર્યું: આ શું? આગળ જઈને જોયું તે જાણ્યું કે સ્ફટિકની શિલા છે. તેથી તેણે વિચાર્યું. આ શિલા અદ્દભુત રત્ન છે. આ શિલાના આંતરે રહેલા મૃગથી મારી બુદ્ધિ છેતરાઈ ગઈ, અને એથી મેં બાણ છોડવાનો પ્રયત્ન કર્યો. રાજા જ આવાં રત્નને એગ્ય છે. આથી હું રાજાને જણાવું, જેથી વિશિષ્ટ રત્નના દશનથી તુષ્ટ થયેલે રાજા મારા ઉપર મોટી મહેરબાની કરે. આમ વિચારીને ત્યાં કંઈક ચિઠ્ઠું કરીને તે વસુરાજાની પાસે ગયે. રાજાને શિલાને વૃત્તાંત કહ્યો. તેથી રાજાએ તે શિલાને મંગાવીને, ગુપ્તપણે ઉત્તમ કારીગરોની પાસે તે શિલામાંથી સિંહાસન કરાવીને, રાજસભાના મંડપમાં તે સિંહાસન મૂકાવ્યું. તેથી સિંહાસન ઉપર બેઠેલે રાજા આકાશમાં રહેલું હોય તેમ જણાતું હતું. તેથી બીજા રાજ્યોમાં પણ એવી પ્રસિદ્ધિ થઈ કે વસુરાજા સત્યના પ્રભાવથી આકાશમાં રહેલે રાજસભા કરે છે, અર્થાત્ રાજસભામાં આકાશમાં અદ્ધર બેસે છે. તેનો સહાધ્યાયી નારદ પણ પિતાના ઘરે જઈને અનેક છાત્રોને ભણાવતો હતો, અને શ્રાવકધર્મને પાળતો હતો. પર્વતક તો ત્યાં જ પોતાના અનેક શિષ્યોને વેદો ભણવ હતે.
એકવાર સ્વશિથી પરિવરેલો નારદ ગુરુબંધુના સ્નેહથી પર્વતકને જવા (=મળવા) ત્યાં જ આવ્યો. તેણે પર્વતકના ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો. પ્રવેશ કરતાં હર્ષના કારણે તેના શરીરમાં ઘણું રોમાંચ પ્રગટયા. પર્વતકે તેને જોયો. આસન આપવું વગેરે ભક્તિ કરી. એક બીજાની સુખદુઃખની વાત પૂછી. કેટલેક કાળ રહીને નારદે કહ્યું: હે બંધુ ! વ્યાખ્યાન કર (=શિષ્યોને અર્થ સમજાવ). આ શિર્વેને (ભણવાથી) વિમુખ ન કર. હું ભણવાનું બંધ કરાવવા નથી આવ્યો. તેથી પર્વતકે વેદોમાં યજ્ઞવિધિમાં જે અધુ. વ્યાખ્યાન કહ્યું હતું તેનું વ્યાખ્યાન કહેવાનું શરૂ કર્યું. તેમાં “બૈર્યદદાચ' એવું સૂત્ર હતું. એની વ્યાખ્યા પર્વતકે આ પ્રમાણે કરી: એટલે બકરા. ચન્ટ એટલે યજ્ઞ કર. બકરાઓથી યજ્ઞ કરવો. આ વખતે નારદે કહ્યું. આ પ્રમાણે ન કહે. યજ્ઞની વિધિમાં ત્રણ વર્ષ જુની ડાંગર વગેરે જોઈએ. કારણકે અહીં ન ગાયત્તે રોન્તીતિ અષાર (જે ન ઉગે તે અજ) એવી ન શબ્દની વ્યુત્પત્તિ છે. આથી ત્રણ વર્ષ જુની ડાંગર વગેરેથી
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૭૩ યજ્ઞ કરવો જોઈએ, નહિ કે બકરાઓથી. પછી ઉત્તર–પ્રત્યુત્તરથી તે બે મહાન વિવાદ થયો. વિવાદ થતાં તે બેએ કહ્યું: ત્રીજે વસુરાજા આપણે સહાધ્યાયી હતી. આ વિષયમાં તે પ્રમાણ છે. પણ જે જીતાઈ જાય (=બેટો પડે) તેની જીભ કાપવી. આ પ્રમાણે -શરત કર્યા પછી નારદ ઉઠીને પોતાના છાત્રોની સાથે પોતાના નિવાસમાં ગયે. પર્વતક પણ પોતાના શ્રોતાઓને રજા આપીને માતાની પાસે ગયે. માતાને નારદને વૃત્તાંત જણાવ્યો. તેથી માતાએ કહ્યુંઃ નારદે જે પ્રમાણે વ્યાખ્યાન કર્યું તે પ્રમાણે તારા પિતા પણ વ્યાખ્યાન કરતા હતા, એવું મને યાદ છે. તેથી પર્વતકે કહ્યુંઃ જે એમ છે તે મારે જિલ્લા કેદ થાઓ. માતાએ કહ્યુંઃ ઉતાવળો ન થા. તે રાજાને પ્રમાણ કરેલ છે. આથી તેની પાસે જ જઈએ. કદાચ આગ્રહથી વશ કરાયેલો રાજા તારો પક્ષ પણ પૂરેeતારે પક્ષ સાચો કહે. આ પ્રમાણે કહીને તે પુત્રની સાથે રાજા પાસે ગઈ. રાજમહેલના દરવાજા પાસે આવી. દ્વારપાળે રાજાને ખબર આપી કે, હે દેવ ! ગુરુપત્ની અને પર્વતક આપનાં દર્શન કરવા ઈચ્છે છે. રાજાએ કહ્યું જલદી આવવા દે. દ્વારપાળે જેવી દેવની આજ્ઞા એમ કહીને તે બેને આવવા દીધા. પછી રાજાએ ગુપત્ની અને પર્વતને અભિવાદન કર્યું. તે બંનેએ પણ રાજાને આશીર્વાદ આપ્યા. રાજાએ આસન અપાવીને કહ્યુંઃ ઘણા સમયે અમને યાદ કર્યા. માતાજીને મારું શું કામ છે? આજ્ઞા કરો. તેથી ઉપાધ્યાયપત્નીએ કહ્યુંઃ (કામમાં) ઘણી વ્યગ્રતાના કારણે આટલા દિવસ આપનાં દર્શન ન કર્યો. પુત્રે કાર્ય માટે જે પૂછ્યું તે તે એકાંતમાં કહેવા જેવું છે. તેથી રાજાએ તેના કહ્યા પછી તુરત જલદી બધા લોકેને વિદાય કર્યા. તેણે પર્વતકને પાસે જ રાખીને જિહા છેદની શરત સુધીને નારદને વૃત્તાંત કહ્યો. તેથી હવે કરવા જેવું કે ન કરવા જેવું હું જે કહું તે અવશ્ય તમારે સ્વીકારવું. વિશેષ શું કહેવું? મારો પુત્ર હારે નહિ તેમ કરવું. તેના આગ્રહથી રાજાએ સ્વીકાર્યું. અથવા, કાનનું આ ઝેર મહાઝેર છે. જેને સુતરૂપી અમૃત પરિણમ્યું નથી તેને એ વિષ કઈ વિટંબણું ઉપજાવતું નથી? કહ્યું છે કે-કાનના ઝેરથી બળેલા મૂખ લોકે શું શું નથી કરતા ? (અર્થાત્ બીજાઓના કહેવાથી ન કરવા જેવું પણ કરવા માંડે છે.) આવા લોકો (બીજાઓના કહેવાથી) તપ પણ કરે અને મનુષ્યની ખોપરીમાં દારૂ પણ પીએ.” તેથી પર્વતકની માતા હર્ષ પામી. પુત્રની સાથે રાજભવનમાંથી નીકળી ગઈ. સંપૂર્ણ નગરીમાં જનપ્રવાદ થયો કે સવારે રાજાની આગળ નારદ અને પર્વતકનો મહાન વાદ થશે. બીજા દિવસે રાજાએ સંપૂર્ણ સભા ભરીને નારદ અને પર્વતકને લાવ્યા. તે બંને પણ પરિવાર સહિત આવી ગયા. બેસવા માટે તે બંનેને આસન આપ્યા. બંને ઉચિત સ્થાને બેઠા. મંત્રી, મહામંત્રી, સામંત વગેરે રાજાના માણસે ભેગા થયા. વેદમાં નિપુણ અનેક પુરુષે આવ્યા. તે બધા પોતપોતાના સ્થાને બેસી ગયા એટલે મધ્યસ્થ પુરુષોએ દિપાલનું અને દેવતાઓનું આહ્વાન કરીને રાજાની સમક્ષ કહ્યું- હે દેવ! નારદ અને પર્વતકે ન્યાય આપવામાં આપને પ્રમાણ કર્યા છે,
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને તેથી અત્યારે આપે સાચું કહેવું, જેથી નદીના પ્રવાહો વેગથી ન વહે, શાકિની, ભૂત વગેરે છળે નહિ, દે વશ થાય, અગ્નિ બાળે નહિ, બધી રીતે ક્ષીરકદંબક ઉપાધ્યાયે જે રીતે વ્યાખ્યાન કર્યું હતું, તે રીતે આપ કહે. વસુરાજાએ કહ્યું હું અસત્ય બોલતું નથી કારણ કે હું સત્યવાદી હોવાથી જ સભાન અવસર આકાશમાં કરું છું, અર્થાત્ સભાના સમયે આકાશમાં અદ્ધર રહું છું. માટે અહીં કયારેય એવી શંકા ન કરે કે વસુરાજા. અસત્યવાદી છે. આમ કહીને તે બોલ્યઃ યજ્ઞની વિધિમાં અજ એટલે બકરા એવું ક્ષીરકદંબક ઉપાધ્યાયે વ્યાખ્યાન કર્યું હતું એમ મને યાદ છે. આ વખતે કેપ પામીને દેવે વિચાર્યું. અહહ! અસત્ય અભિપ્રાય આપનારા આ પાપીએ અસત્ય પ્રતિપાદનના કલંકથી. નિર્મલ પણ પિતાના વંશને કલંક્તિ કર્યો. તેથી એને હમણાં પાપફલ બતાવું. આમ વિચારીને તેને તેવી રીતે હર્યો કે જેથી સિંહાસનથી નીચે પડતાં જ તે મૃત્યુ પામ્ય. તેથી લોકોએ વસુરાજાની તેવી સ્થિતિ જોઈને પર્વતકને પણ ધિક્કાર્યો. નારદ સુર, અસુર અને ગંધર્વ વગેરેથી પૂજા. લેક પાસેથી ઉત્તમ પ્રશંસાને પામ્યો. આ પ્રમાણે અસત્ય બેલવામાં દેષ છે, અને સત્ય કહેવામાં ગુણ છે. [૩૩]
આ પ્રમાણે એક જ દષ્ટાંતથી દષદ્વાર અને ગુણકાર એ બંને દ્વારનું વ્યાખ્યાન કર્યું જાણવું. કારણ કે ગુણકારમાં પણ મૂળાકાર પૂજ્યશ્રીએ નારદનું જ દષ્ટાંત જણાવ્યું છે. તે ગાથા આ પ્રમાણે છે –
जे मिउ सच्च जपंति निउणयं सव्वसत्तहियजणयं । ते इह पुजा रिसिनारयव्व सुगई पुणो जंति ॥ ३४ ॥
ગાથાર્થ:-જે પ્રાણીઓ નમ્ર અને સર્વ જીવોને સુખ ઉત્પન્ન કરે એવું (જનપદ્ધ વગેરે ભેદેવાળું) સત્ય વિચારપૂર્વક બોલે છે તે જ આ લેકમાં નારદઋષિની જેમ પૂજ્ય બને છે, અને પરલોકમાં સ્વર્ગાદિ સુગતિમાં જાય છે.
ટીકાર્ય -આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ તે થાદ્વારા કહી જ દીધો છે. [૩૪]
હવે છઠું યતનાકાર કહેવામાં આવે છે - बुद्धिं पुव्वं काऊण भासए अंधगोविव सचखं । अप्पाणम्मि परम्मि य, वजंतो पीडमुभओवि ॥ ३५॥
ગાથાર્થ:- સ્થૂલ મૃષાવાદવિરતિના નિયમવાળો શ્રાવક, જેમ આંધળો માણસ દેખતા માણસને આગળ કરીને ગમનાદિ ક્રિયા કરે તેમ, બુદ્ધિને આગળ કરીને, અર્થાત્ બોલતા પહેલાં બુદ્ધિથી વિચાર કરીને, સ્વને, પરને અને સ્વ-પર ઉભયને પીડા ન થાય તેમ બોલે.
ટીકાર્થ- સક્ષુષે એ સ્થળે શબ્દનો વિદ્યમાન અર્થ છે. જેમકે-સોમવદ એટલે વિદ્યમાન વાળવાળે.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૭૫ સ્વપીડાજનક વચન આ પ્રમાણે છે – રાજાએ એક સરોવર ખોદાવ્યું. પછી રાજાએ શું કરવાથી સરોવરમાં પાણી ટકી રહે એ પ્રશ્ન પિંગલ નામના કારીગરને પૂછડ્યો. તેણે કહ્યું કે “મારા જેવા (શુભલક્ષણવાળા) પુરુષનું બલિદાન આપવામાં આવે તે સરેવરમાં પાણી ટકી રહે.” રાજાએ તેવા પુરુષની શેવ કરાવી, પણ તે પુરુષ મળે નહિ. આથી રાજાએ પિંગલને જ બલિદાનમાં હોમી દીધે. આમ પિંગલનું વચન પોતાના જ મૃત્યુ માટે થયું. આમ આ વચન સ્વપીડાજનક છે.
“આ ચોરી જાય છે” એવું વચન પરપીડાજનક છે. કારણ કે આવું વચન કોટવાળ વગેરે સાંભળે તે તેનો (જેને ચોર કહ્યો તેનો) નાશ કરે. આથી આ વચન પરપીડાનું કારણ છે. આ જ વચન સ્વ–પર ઉભય પીડાજનક પણ છે. કારણ કે આ વચન સાંભળીને ઉત્પન્ન થયેલા ગુસ્સાથી કદાચ તેને (=બેલનારને) મારી પણ નાખે. તથા કોટવાળ વગેરે ચેર વગેરેને મારી નાખે. આ પ્રમાણે આ વચન ઉભયપીડાજનક છે. [૩૫]
યતનાદ્વાર કહ્યું. હવે અતિચારદ્વાર કહેવામાં આવે છે – सहसा अब्भक्खाणं, रहसं च सदारमंतभेयं च । मोसुवएसं तह कूडलेहकरणं च वजेजा ॥ ३६ ॥
ગાથાર્થ–સ્થૂલ મૃષાવાદવિરતિના નિયમવાળો શ્રાવક સહસાઅભ્યાખ્યાન, રોડભ્યાખ્યાન, મૃષપદેશ, સ્વદારમંત્રભેદ અને કૂટલેખકરણને ત્યાગ કરે.
ટીકાર્થ – (૧) સહસાઅભ્યાખ્યાન –સહસા એટલે વિચાર કર્યા વિના. અભ્યાખ્યાન એટલે બેટા દોષનું આરોપણ. વિચાર્યા વિના બીજા ઉપર ખોટા દેષનું આપણું કરવું તે સહસાઅભ્યાખ્યાન. જેમકે- તું ચોર છે, તું વ્યભિચારી છે, વગેરે.
(૨) રહાભ્યાખ્યાન - રહસુ એટલે એકાંત. એકાંતમાં કે એકાંતથી જે અભ્યાખ્યાન થાય તે રહોભ્યાખ્યાનો ભાવાર્થ - કેઈને એકાંતમાં મસલત કરતા જોઈને કે સાંભળીને બીજાને કહે કે આ લેકે અમુક અમુક રાજ્યવિરુદ્ધ વગેરે મસલત કરે છે.
(૩) સ્વદારમંત્રભેદ – દાર એટલે સ્ત્રી. મંત્ર એટલે ગુપ્ત વાત. ભેદ એટલે પ્રકાશન કરવું. પોતાની પત્નીએ મારી વાત બીજા પાસે નહિ જાય એવા વિશ્વાસથી કરેલી ગુપ્ત વાત બીજાને કહેવી તે સ્વદારમંત્રભેદ. પત્નીના ઉપલક્ષણથી મિત્ર આદિ માટે પણ તેમ સમજવું. અર્થાત્ કોઈ પણ વ્યક્તિએ મારી વાત બીજા પાસે નહિ જાય એવા વિશ્વાસથી કરેલી ગુપ્તવાત બીજાને કહેવી તે સ્વદારમંત્રભેદ.
(૪) મૃષપદેશ – મૃષા એટલે અસત્ય, અસત્ય બોલવાને ઉપદેશ આપવો તે મૃષપદેશ. જેમકે- તું આ વાત કહે અને આ પ્રમાણે કહે એમ અસત્ય બોલવાનું શીખવવું.
(૫) કુટલેખકરણ– બેટા અર્થના સૂચક અક્ષરે લખવાનું કરવું તે કુટલેખકરણ,
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને. પ્રશ્ન - પહેલા બે અતિચારમાં પેટે આરોપ હેવાથી તે બેમાં અર્થની દષ્ટિએ. કેઈ ભેદ નથી.
- બીજા અતિચારમાં એકાંતમાં કરેલી મંત્રણાસંબંધી વિચાર કરીને સંભવિત દોષે કહેવામાં આવે છે. જ્યારે પહેલા અતિચારમાં વિચાર્યા વિના જ છેટે આરે૫. મૂકવામાં આવે છે.
પ્રશ્ન - અભ્યાખ્યાન બેટા દો બોલવારૂપ હોવાથી મૃષાવાદવિરમણ વ્રતથી. તેને ત્યાગ થઈ જાય છે. આથી અભ્યાખ્યાનથી વ્રતને ભંગ જ થાય, અતિચાર નહિ.
ઉત્તર – અભ્યાખ્યાનથી પરને આઘાત થાય છે. પરને આઘાત પહોંચાડનારું (અભ્યાખ્યાનનું) વચન અનુપગ આદિથી કહે તે માનસિક સંક્લેશ ન હોવાથી વ્રતસાપેક્ષ હોવાથી વ્રતનો ભંગ ન થાય, પણ આઘાતનું કારણ હોવાથી વ્રતભંગ થાય, આમ ભંગાભંગારૂપ હોવાથી અતિચાર ગણાય. પણ જો તેવું વચન ઈરાદાપૂર્વક તીવ્રસંકલેશથી કહે તે વ્રતભંગ જ થાય. કારણકે તે વ્રતનિરપેક્ષ છે. કહ્યું છે કે
સહસાઅભ્યાખ્યાન વગેરે જે જાણીને કરે તો વતભંગ થાય, પણ જે અનુપયોગ આદિથી કરે તે અતિચાર લાગે.”
સ્વદારમંત્રભેદમાં બીજાએ જેવી વાત કહી છે તેવી જ વાત કહેવાથી સત્ય હોવા છતાં જેની ગુપ્ત વાત કરી હોય તેનું લજજા આદિથી મૃત્યુ વગેરે થવાનો સંભવ હોવાથી પરમાર્થથી તે અસત્ય છે. આથી સ્વદારમંત્રભેદ ભંગાભંગરૂપ હોવાથી અતિચાર છે.
મારે બીજાને જુઠું ન બોલાવવું એમ વ્રત લેવામાં કે હું જુઠું નહિ બેલું અને બીજાને જુઠું નહિ બેલાવું એમ વ્રત લેવામાં અસત્ય ઉપદેશથી વ્રતને ભંગ જ થાય, તથા હું જુઠું નહિ બોલું એમ વ્રત લેવામાં અસત્ય ઉપદેશથી ન વ્રતભંગ થાય અને ન તો અતિચાર લાગે. આમ બંને રીતે નિયમ લેવામાં અસત્ય ઉપદેશ અતિચારરૂપ નથી. છતાં મારે જુઠું ન બોલાવવું એવું વ્રત લેનારને સહસા અને અનુપગથી કે અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ અને અતિચારથી બીજાને જુઠું બોલવાની સલાહ કે સૂચના આપવામાં અસત્ય ઉપદેશ રૂપ અતિચાર લાગે. અથવા વ્રતભંગની બીકથી જુઠું બોલવાની સલાહ સીધી રીતે ન આપે, પણ અમુકે અમુક પ્રસંગે અમુક કહ્યું હતું વગેરે રીતે બીજાની વાત કહેવા દ્વારા આડકતરી રીતે જુઠું બોલવાની સલાહ આપે. આમાં વ્રતસાપેક્ષ હોવાથી અભંગ અને બીજાને અસત્યમાં પ્રવર્તાવવાથી વ્રતભંગ થવાથી અતિચાર લાગે છે.
મારે કાયાથી અસત્ય બોલવું નહિ એવું વ્રત લેનારને કે મારે કાયાથી અસત્ય બલવું નહિ અને બીજા પાસે બોલાવવું નહિ એવું વ્રત લેનારને કૂટલેખથી વ્રતનો ભંગ જ થાય. મારે જુઠું બેલાવવું નહિ એવું વ્રત લેનારને ફૂટલેખથી ન વ્રતભંગ થાય, ન તે અતિચાર લાગે, આમ કૂટલેખ અતિચારરૂપ ન હોવા છતાં, સહસા આદિથી
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૭૭ કે અતિકમ આદિથી કૂટલેખ કરવામાં અતિચાર લાગે. અથવા કોઈ મંદબુદ્ધિ જીવ મારે જુઠું બેલવાનું પ્રત્યાખ્યાન છે, જ્યારે આ તે લખાણ છે એવું વિચારીને કૂટલેખ કરે તે વ્રતસાપેક્ષ હોવાથી અતિચાર ગણાય. [૩૬] અતિચારદ્વાર પૂર્ણ થયું. હવે ભંગદ્વારા જણાવવામાં આવે છે –
अब्भक्खाणाईणि, उ जाणतो जइ करेज्ज तस्स भवे ।
भंगो पावस्सुदए, मूलं सो सव्वदुक्खाणं ॥ ३७॥ ગાથાર્થ – જે અભ્યાખ્યાન વગેરે જાણી જોઈને કરે તે પાપન (= બીજા કષાયનો) ઉદય થતાં તેની મૃષાવાદવિરતિનો નાશ થાય, અને તે વિનાશ આ લેક અને પરસંબંધી શારીરિક અને માનસિક સર્વ દુઃખનું મૂળ છે. [૩૭] ભંગદ્વાર પૂર્ણ થયું. હવે ભાવનાદ્વાર કહેવામાં આવે છે -
तेसिं नमामि पयओ, साहूण गुणसहस्स कलियाणं ।
जेसि मुहाउ निच्चं, सचं अमयं व पज्झरइ ॥ ३८ ॥ ગાથાર્થ – જેમના મુખમાંથી સદા અમૃતની જેમ સત્ય નીકળે છે, હજારો ગુણેથી યુક્ત તે સાધુઓને હું પ્રયત્નપૂર્વક પ્રણામ કરું છું.
ટીકાથ– અસત્યવિરતિના નિયમવાળા ગૃહસ્થ સંદેવ આ ગાથામાં જણાવ્યા પ્રમાણે ચિતન કરવું જોઈએ.
પૂર્વે (૨૯મી ગાથામાં) જણાવ્યું તેમ આ~-ગાથામાં પ્રણામક્રિયાના યુગમાં ચેથી વિભક્તિ છે, એને “છઠ્ઠીવિત્ત મvખરૂ ચરથી” એ નિયમથી ચેથીના સ્થાને છઠ્ઠી વિભક્તિ છે.
- સાધુ - આત્માવડે કરાયેલી ક્રિયાઓથી મોક્ષને સાધે તે સાધુ. હજાર ગુણેથી યુક્ત એટલે અઢાર હજાર શીલાંગરૂપ મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણોથી યુક્ત. આનાથી નામધારી વગેરે સાધુઓને દૂર કરીને ભાવસાધુઓને પ્રણામ કરું છું એમ સૂચન કર્યું છે.
સત્ય – સત્યના મન, વચન અને કાયાની સરળતા અને અવિસંવાદ (=જેવું હોય તેવું કહેવું ) એમ ચાર પ્રકાર છે. આ ચાર પ્રકારે જિનમતમાં જ પ્રસિદ્ધ છે. વાચકમુખ્ય શ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજે કહ્યું છે કે
“અવિસંવાદન=જેવું હોય તેવું કહેવું, મન, વચન અને કાયાની સરળતા એમ સત્યના ચાર પ્રકાર છે. આવું સત્ય જૈન સિદ્ધાંતમાં જ છે. બીજે કયાંય નથી.” (પ્રશમરતિ–૧૭૪)
અથવા દશપ્રકારનું સત્ય છે કે જે દશવૈકાલિકનિયુક્તિમાં પ્રસિદ્ધ છે. કહ્યું છે કે૨૩
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
जणवय सम्मय ठवणा, नामे रूवे पडुच्चसच्चे य । ववहारभाव जोगे, दस मे ओवम्मसच्चे य ॥ १ ॥ વ્યાખ્યા:– (૧) તે તે દેશામાં જે ભાષા જે અર્થાંમાં રૂઢ થયેલી હોય તેનાથી અન્યદેશમાં તે અર્થમાં ન વપરાતી હોય તે પણ તેને ‘સત્ય’ માનવી તે જનપદસત્ય. જેમકે કાંકણ વગેરે દેશેામાં પાણીને પેચ્ચું'' કહેવાય છે, આનું સત્યપણું એ કારણે છે કે લોક તે તે શબ્દો સાંભળીને તે તે દેશમાં તે તે વ્યવહારો કરે છે, અર્થાત્ વ્યવહારમાં ( પ્રવૃત્તિમાં) હેતુ છે. ખીજા પ્રકારોમાં પણ એ રીતે ભાવાર્થ સમજી લેવા. (ર) સલાકમાં સામાન્યરૂપે સત્ય તરીકે પ્રસિદ્ધ=સમ્મત હોય તે સમતસત્ય. જેમકે કુમુદ, કુવલય, ઉત્પલ, તામરસ, એ બધાં પકજ છે, અર્થાત્ કાઢવમાં ઉપજે છે, તા પણ ગાવાળીયા ( સામાન્ય લેાકેા)ને અરવિન્દ જ ‘ પડ્યુંજ ’ તરીકે માન્ય છે, બીજા ને તેએ ‘ પકજ ’ માનતા નથી, એમ અરિવન્દનુંપડ્યુંજ નામ સને સમ્મત હાવાથી તે સમ્મતસત્ય જાણવુ', (૩) સ્થાપનાથી સત્ય તે સ્થાપનાસત્ય. જેમકે એકના આંકની આગળ બે મીંડા મૂકવાથી સા, ત્રણ મીંડા મૂકવાથી હજાર, (૧૦૦–૧૦૦૦) વગેરે મનાય છે તે, અથવા ચુનાના લેપથી, ચિત્રથી, ઘડતરથી, એમ વિવિધ રીતે બનાવેલી તે તે પ્રતિમાઓમાં ‘અરિહંત’ વગેરે વિકલ્પ કરવા, ઈત્યાદિ તે તે અક્ષરાના આકારને કે ચિત્ર-મૂર્તિ વગેરેને તે તે અરિહાર્દિ તરીકે માનવા તે સ્થાપનાસત્ય. (૪) માત્ર નામથી સત્ય તે ‘નામસત્ય’, જેમકે– કુળને નહિ વધારનારનું પણ નામ કુલવન’ ૨ખાય અને મનાય વગેરે નામસત્ય, (૫) રૂપની અપેક્ષાએ સત્ય તે ‘રૂપસત્ય ’, જેમકે દમ્ભથી પણ ચતિના વેષ સ્વીકાર્યા હોય તેને વેષમાત્રથી યતિ કહેવા ઈત્યાદિ રૂપસત્ય. (૬) વસ્તુના અન્તરને આશ્રયીને ખેલાય તે પ્રતીત્યસત્ય, જેમકે– અનામિકા અઙ્ગલી કનિષ્ઠાની અપેક્ષાએ માટી અને મધ્યમાની અપેક્ષાએ નાની છે, તેને તે રીતે નાની કે મેાટી કહેવી તે અન્ય અઙ્ગલીને આશ્રયીને કહેવાય છે માટે તે પ્રતીત્યસત્ય જાણવું. (૭) લાવિવક્ષારૂપ વ્યવહારથી ખેાલાય તે વ્યવહારસત્ય. જેમકે- પર્યંત ખળે છે, ભાજન ગળે છે ( અમે છે), કન્યા અનુદરા (પેટ વિનાની ) છે, બકરી રામ( વાળ ) વિનાની છે,’ વગેરે ( સાચું નથી, વસ્તુતઃ તેા ઝાડો ખળે છે. પાણી ઝમે છે, કન્યા દુબળા પેટવાળી છે, બકરીને વાળ અલ્પ છે, તેા પણ ) લેાકવ્યવહાર એવા ચાલે છે માટે એવું ખેલવું તે વ્યવહારસત્ય. એ પ્રમાણે સાધુએ પણ વ્યવહારને અનુસારે ખેલવું તે વ્યવહારસત્ય ગણાય એ ભાવાર્થ સમજવેા. (૮) ભાવ એટલે વણુ ( ગુણ ) વગેરેની અપેક્ષાએ સત્ય મનાય તે ભાવસત્ય છે, જેમકે- જ્યાં જે વણુ –ગુણ વગેરે ભાવા ઉત્કટ (વધારે કે દૃઢ) હોય તેનાથી તેને તેવું માનવું, દૃષ્ટાંતરૂપે શંખમાં પાંચે વર્ણા હોવા છતાં શુક્લવર્ણની ઉત્કટતા હેાવાથી તેને શુક્લ કહેવા, ( કે– ભ્રમરમાં પાંચે વર્ણ હોવા છતાં કૃષ્ણની ઉત્કટતા હાવાથી તેને કૃષ્ણ કહેછે.) વગેરે ભાવસત્ય, (૯) ચેાગ એટલે સ`ધ. ચેાગની=સંબધની અપેક્ષાએ સત્ય મનાય તે
6
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૭૯
ચેાગસત્ય. જેમકે- છત્ર રાખનારા કોઈ વાર છત્ર વિનાના પણ હાય, છતાં તેને ‘છત્રી’ ( કે- દંડ રાખનારને કાઈ વાર દંડના અભાવ હાવા છતાં દંડી) કહેવા વગેરે યાગસત્ય, ( ૧૦ ) ઔપમ્યથી=ઉપમાથી સત્ય મનાય તે ‘ઔપમ્યસત્ય, ’ જેમકે- માટા તળાવને સમુદ્ર જેવું કહેવું, (વિશેષ ધનવાળાને કુબેર કહેવા, બુદ્ધિહીનને પશુ કહેવા) વગેરે ઉપમાસત્ય. આ દેશ ભેદ સત્યભાષાના કહ્યા. (ધર્મસંગ્રહ પ્રથમ ભાગ ગુજરાતી અનુવાદમાંથી સાભાર ઉદ્ભુત.) [૩૮]
મૃષાવાદ ભાવનાદ્વાર કહ્યું, અને મૃષાવાદ ભાવનાદ્વાર કહેવાઈ જવાથી નવે પ્રકારનું મૃષાવાઇવ્રત સમાપ્ત થયું. હવે નવભેદવાળા અદત્તાદાનવિરમણુ નામના ત્રીજા અણુવ્રતને કહેવાની ઈચ્છાવાળા ગ્રંથકાર ક્રમથી આવેલું પહેલું દ્વાર કહે છે ઃ
सामीजीवादत्तं, तित्थयरेणं तव य गुरूहिं ।
एयस्स उजा विरती, होइ अदत्ते सरूवं तु ॥ ३९ ॥
ગાથા:- સ્વામી અદત્ત, જીવ અદત્ત, તીથંકર અદત્ત અને ગુરુ અદત્ત વસ્તુને ન લેવી એ અદત્તાદાનવિરમણ વ્રતનું સ્વરૂપ છે.
=
ટીકા :– સ્વામી એટલે માલિક. અદત્ત એટલે નહિ આપેલ. સેાનું વગેરે જે વસ્તુ તેના માલિકે ન આપી ડેાય તે સ્વામીઅદત્ત છે.
પશુ આદિના પોતાના સ્વીકારમાં રહેલા અર્થાત્ પશુ આદિના પેાતાના શરીરમાં રહેલા, જીવરૂપના ( =પ્રાણાના ) જે કાઈ વિનાશ કરે તે તેનું (નાશ કરનારનું) જીવ અદ્યત્ત છે. કારણ કે તે પશુ આદિએ પેાતાના પ્રાણાને હણવાની સંમતિ આપી નથી. પશુ આદિએ પેાતાના પ્રાણા હણવાની સંમતિ આપી નથી એનુ કારણ એ છે કે બધા જ જીવાને જીવવુ ગમે છે. કહ્યું છે કે– સવે નીવાવિ રૂન્તિ વિવું ન માનવું= બધા જ જીવા જીવવાને માટે ઇચ્છે છે, મરવાને માટે ઇચ્છતા નથી,’
જેનાથી સંસારરૂપી સમુદ્ર તરાય છે તે તી. સમ્યગ્દર્શનાદિના પરિણામથી તરાય છે માટે સમ્યગ્દર્શનાદિના પિરણામ તી છે. સંઘ સમ્યગ્દર્શનાદિ પરિણામથી અભિન્ન હાવાથી સંઘ પણ તી છે. તીને કરે તે તીર્થંકર. ઘરના માલિકે આધાકર્મિક આિ કાઈ વસ્તુ આપી હાય તા પણ તે વસ્તુ લેવાની તી કરે રજા ન આપી હોવાથી તે વસ્તુ તી કરઅદત્ત છે.
બેતાલીસ દાષાથી રહિત પણ વસ્તુ ગુરુની રજા વિના વાપરવામાં આવે તે તે ગુરુઅદત્ત છે. કહ્યું છે કે-“સાત પ્રકારના આલાક[=ભાજન કરતી વખતે જોવાના (=પાળવાના) નિયમે] વિના ભાજન કરનાર સાધુને ચારીને
દોષ લાગે છે.’’
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને
સાત પ્રકારનો આલેક નીચેની ગાથાથી જાણવો.
ठाणदिसि पगासणया, भायणपखेवणा य गुरुभावे ।
सत्तविहो आलोओ, सयावि जयणा सुविहियाणं ॥ १ ॥
ગૃહસ્થ ન આવે અને સાધુઓને આવવા-જવાને માગ ન હોય તેવા સ્થાને, (૨) ગુરુને પુંઠ વગેરે ન થાય તે દિશામાં, (૩) સૂર્યના પ્રકાશમાં, (૪) પહોળા પાત્રમાં, (૫) સુખપૂર્વક મુખમાં જાય તેવા કેળિયા કરીને, (૬) ગુરુની નજર પડે તે રીતે, (૭) જ્ઞાનાદિની વૃદ્ધિ માટે સાધુ આહાર કરે. સાધુઓએ ભોજન કરતાં આ સાત આલોકનું (પાળવાના મુદ્દાઓનું પાલન કરવું જોઈએ.”
આ ચાર પ્રકારના અદત્તને ન લેવું એ અદત્તાદાનવિરમણ વ્રતનું સ્વરૂપ છે. [૩૯]. સ્વરૂપદ્વાર કહ્યું. હવે ભેદદ્વાર કહેવામાં આવે છે –
सच्चित्ताचित्तोभयदुपयचउप्पय तहेव अपयं च ।
जेण य चोरंकारो, विसओऽदत्तमि सो नेओ ।।४०॥ ગાથાર્થ – સચિત્ત, અચિત્ત અને સચિત્તાચિત્તમિશ્ર એમ ત્રણ પ્રકારની દ્વિપદ, ચતુષ્પદ અને અપદ વસ્તુઓ અદત્તાદાનને વિષય છે, અથવા જે વસ્તુ લેવાથી “આચાર છે” એ શબ્દપ્રયોગ થાય તે વસ્તુ અદત્તાદાનો વિષય છે.
ટીકાથ– જીવતે મનુષ્ય વગેરે સચિત્ત દ્વિપદ છે. જિનપ્રતિમા વગેરે અચિત્ત દ્વિપદ છે. હાર વગેરેથી અલંકૃત સ્ત્રી સચિત્ત—અચિત્તમિશ્ર દ્વિપદ છે. અશ્વ વગેરે સચિત્ત ચતુષ્પદ છે. હાથીની મૂર્તિ વગેરે અચિત્ત ચતુષ્પદ છે. સત્તાવીસમેતીને હાર વગેરેથી અલંકૃત હાથી સચિત્ત—અચિત્તમિશ્ર ચતુષ્પદ છે. સચિત્ત ધાન્ય વગેરે સચિત્ત અપદ છે. સુવર્ણ વગેરે અચિત્તાપદ છે. કામળીમાં બાંધેલા મગ વગેરે સચિત્ત—અચિત્તમિશ્ર અપદ છે.
આનાથી અદત્તાદાનના નવ ભેદે કહ્યા. અથવા અદત્તાદાનના ઘણું ભેદ છે. તે આ પ્રમાણે – જે જે ધન વગેરે ચરવાથી “આ ચાર છે” એવો વ્યવહાર થાય તે તે ધન વગેરેના સંબંધથી તે તે અદત્તાદાનને ભેદ છે. [૪૦] ભેદદ્વાર કહ્યું. હવે ઉત્પત્તિ દ્વારા કહેવામાં આવે છે –
गुणठाणगंमि तह परिणयंमि जीवस्स कुगइभीयस्स ।
वयगहपरिणामोच्चिय, होइ दढं तिव्वसड्ढस्स ॥४१॥ ગાથાથ – દુર્ગતિથી ભય પામેલા અને અતિશય તીવ્ર શ્રદ્ધાવાળા જીવને આગમમાં કહ્યા પ્રમાણે દેશવિરતિ ગુણસ્થાનનો પરિણામ થયે છતે અદત્તાદાનવિરમણરૂપ વ્રતના સ્વીકારનો પરિણામ થાય છે.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૮૧ ટીકાથી – સમ્યજ્ઞાન–શન–ચારિત્રરૂપ ગુણનું સ્થાન તે ગુણસ્થાન. સ્થાન એટલે અધ્યવસાયસ્થાન પ્રમાણે આત્માની શુદ્ધિ–અશુદ્ધિની વૃદ્ધિ–હાનિથી કરાયેલ આત્મસ્વરૂપને ભેદ.
જો કે અહીં મૂળગાથામાં સામાન્યથી “મુળદાળfw” એમ ગુણસ્થાન શબ્દનો ઉલ્લેખ કર્યો છે, તે પણ દેશવિરતિ ગુણસ્થાન સમજી શકાય છે. કારણ કે અહીં ત્રીજા અણુવ્રતનું ઉત્પત્તિદ્વારથી વ્યાખ્યાન કરવાનું શરૂ કર્યું છે. ત્રીજુ અણુવ્રત દેશવિરતિ ગુણસ્થાનમાં જ થાય, બીજા ગુણસ્થાનોમાં નહિ.
પ્રશ્ન :- દેશવિરતિ પરિણામ કેવી રીતે થાય છે? ઉત્તર:- મિથ્યાષ્ટિ ગુણસ્થાનથી આરંભી મેહનીયાદિ કર્મના સ્થિતિઘાત વગેરે કમથી ઉત્તરોત્તર ગુણસ્થાનની પ્રાપ્તિ થતાં દેશવિરતિ પરિણામ થાય છે. તેમાં પ્રથમ સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થાય. પછી બેથી નવ પલ્યોપમ જેટલી કર્મસ્થિતિનો ઘાત થતાં દેશવિરતિગુણસ્થાન થાય છે. દેશવિરતિગુણસ્થાન થયે છતે અદત્તાદાનવિરતિરૂપ વ્રતના સ્વીકારને પરિણામ થાય છે.
દુર્ગતિથી ભય પામેલ એટલે જેનું મૂળ ( =મુખ્ય કારણ) અવિરતિ છે એવા કર્મ બંધથી ભય પામેલ.
તીવ્ર શ્રદ્ધાવાળા એટલે (વિરતિની) ઉત્કટ ઇચ્છાવાળો, અર્થાત્ નીચેની ગાથામાં જણાવેલા અભિપ્રાયવાળે. परिमियमुवसेवंतो, अपरिमियमणंतयं परिहरंतो। पावइ परम्मि लोए, अपरिमियमणतयं सोक्खं ॥१॥
પરિમિત (પાપ)ને સેવત અને અપરિમિત=અનંત પાપને છોડતે શ્રાવક પરલેકમાં અપરિમિત અનંત સુખને પામે છે.” [૪૧]
ઉત્પત્તિ દ્વારનું વર્ણન થઈ ગયું. હવે ચોથું દષદ્વાર કહેવામાં આવે છે –
जे पुण करेंति विरई, अदिन्नदाणस्स नेह लोहिल्ला । ते मंडियविजया इव, चोरा पावेंति दुक्खाइं ॥ ४२ ॥
ગાથાર્થ:-જે લેભી જીવો મનુષ્યલકમાં ચારીની વિરતિ કરતા નથી તે જીવો મંડિક અને વિજય એ બે એરોની જેમ શૂળીએ ચઢવું, ગળે ફાંસે નાંખો વગેરે દુખે પામે છે.
ટીકા :-“ઢો”િ શબ્દમાં પ્રાકૃતમાં ઢોદ શબ્દ પછી “છે ” અર્થમાં રૂ પ્રત્યય આવ્યું છે. કહ્યું છે કે– મારું સુ વાચચર્થે= “” અર્થ માં ગાઢ અને સુપ્રત્યય આવે છે.
મહિચવિષયા એ સ્થળે “વહુવચન સુવાળ” એ વચનથી મઢવિચ એમ દ્વિવચન સમજવું. આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ કથાથી જાણવો. તે કથા આ પ્રમાણે છે –
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨ .
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને મંડિકચોરનું દૃષ્ટાંત અવંતીદેશમાં વિશ્વની પૃથ્વીના વિસ્તારરૂપ ચૂડા માટે અલંકાર સમાન શ્રી. ઉજજયની નામની નગરી હતી. તે નગરીમાં બજારની શેરીઓમાં રત્નવગેરેની શ્રેણિઓ ( =ઢગલા) જોઈને લોકે સાગરમાં માત્ર પાણ જ બાકી રહ્યું છે, અર્થાત્ સમુદ્રમાંથી રત્ન વગેરે અહીં આવી ગયું છે, માત્ર પાણી જ રહ્યું છે, એમ માનતા હતા. તે નગરમાં પહેળાં, ઊંચાં અને મનોહર ઘરોની શ્રેણિઓની શોભા દેવોનાં પણ ચિત્તોને આકર્ષતી. હતી. ધર્મકાર્યમાં બુદ્ધિ રાખનારા તે નગરના નિવાસી લોક ઉદારતા, કુશળતા, દાક્ષિણ્ય, શૌર્ય અને વીર્ય વગેરે સદગુણોથી શોભતા હતા.
તે નગરીમાં દુશ્મન સામંતરાજાઓ રૂપી મત્ત હાથી માટે સિંહસમાન, અનીતિરૂપી ચાંદની માટે સૂર્યસમાન જિતશત્રુ નામનો રાજા હતા. તેને પ્રતાપરૂપ અગ્નિ શત્રુરાજાઓની રાણીઓના આંસુઓથી સતત સિંચાત હોવા છતાં ઘણે બળતો હતો એ આશ્ચર્ય હતું. તે સુનીતિશાસ્ત્રોમાં રાગી હતા, અશુભ કામમાં ચિત્તરહિત હતો, અર્થાત્ અશુભ કામને વિચાર પણ કરતું ન હતું, પરસ્ત્રીઓમાં નિસ્પૃહ હતો અને ગુણોના સંગ્રહમાં લંપટ હતું. તે રાજાને માન્ય, બંધુરૂપી કૈરવ (=ચંદ્રવિકાસી કમલ) માટે ચંદ્રમાન, ઉત્તમ નૂતન યૌવનવાળા અચલ નામનો સાર્થવાહ હતે. મહાસત્ત્વવંત તેણે રૂપથી કામદેવને, ધનથી કુબેરને અને સત્ત્વથી યુધિષ્ઠિરને જીતી લીધું હતું.
તે નગરીમાં દેવદત્તા નામની વેશ્યા હતી. તે સર્વ કળાઓમાં કુશળ હતી, તેનું લાવણ્ય, રૂપ અને સૌભાગ્ય અનુપમ હતું, તે કામરૂપી સપથી ડસાયેલા લોકો માટે સારી રીતે જીવવા માટે મહાન ઔષધિ (સંજીવની) હતી, સંભોગસુખરૂપ રત્નો માટે રેહણાચલ પર્વતની ભૂમિ હતી. તેનું શરીર વિધાતાએ સ્પર્શ કર્યા વિના જ બનાવ્યું છે એમ હું માનું છું, અન્યથા શરીરની સુકુમારતા કરમાયા વિનાની કેમ રહે? તે નગરીમાં જ મૂલદેવ નામનો જુગારી હતા. તે જુગારીઓમાં મુખ્ય હતું, બધી કળાઓમાં કુશળ હતું, ઠગોનો નાયક હતું, અને બુદ્ધિશાળીઓમાં અગ્રેસર હતો. મૂલદેવ ઉપર ભાવથી અનુરાગવાળી બનેલી તે વેશ્યા આગળ, પાછળ, બારણામાં, મધ્યમાં, દુકાનમાં, ઘરમાં એમ બધે તેને જ જોતી હતી. મૂલદેવ પણ તેના રાગથી તેના વિયેગમાં દિવસે કે રાતે, બેસવામાં કે સૂવામાં એમ ક્યાંય આનંદ પામતો ન હતો. પરસ્પર અનુરાગવાળા અને જીવલોકમાં સારભૂત સુખને સેવતા એ બંનેનો કેટલેક કાળ પસાર થયો.
એકવાર તે વસંતમહોત્સવ આવ્યો કે જેમાં નગરના લકે ઉદ્યાનમાં જઈને વિવિધ કીડાઓ કરતા હતા. ત્યારે ઉદ્યાનમાં આવેલા અચલ સાર્થવાહે મૂલદેવની સાથે ૧. અવરતાલેરાગણ એ પદને શબ્દાર્થ આ પ્રમાણે છે :–અવંતી દેશમાં પ્રસર ફેલાવે છે જેનો એવી. ૨. અથવા સમગ્ર પૃથ્વીના વિસ્તારરૂપ એમ પણ અર્થ થઈ શકે ૩. અહીં વિઘોજિતાઃ એ પદને અનુવાદ કર્યો નથી, સ્વયં સમજી લેવો.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૮૩ રહેલી તે દેવદત્તાને જોઈ. તેથી તેણે વિચાર્યું કેઈકે આ સયુવાન ધન્ય છે કે જે પૂર્ણિમાની સાથે ચંદ્રની જેમ આ વેશ્યાની સાથે શોભે છે. અહો ! આની સભાગ્યરૂપી સંપત્તિ ! અહો! ઉત્તમ લાવણ્ય ! અહા! યુવાનોને ઉન્માદનું કારણ ચૌવન ! અહા ! વિધાતાએ આ એવી નવીન વિષની ગાંઠ બનાવી છે, કે જેને ભેગા કરવામાં માણસ સુખ અનુભવે છે, અને ત્યાગ કરવામાં દુઃખ પામે છે. આ પ્રમાણે વિચારીને તેને સંગ કરવાની અભિલાષાવાળા તેણે તેનો મેળ કરી આપનાર માણસને તેની પાસે મોકલ્યો. તે માણસે જઈને વેશ્યાને કહ્યું. આજે તારા ઘરે તારે સંગ કરવાની ઈચ્છાથી અચલ નામને સાર્થવાહ આવશે. તેણે કહ્યું: જલદી આવે. સ્વાગતનું ભાજન, ધન આપનાર અને સ્વયં આવતાને કયે ગૃહસ્થ ન ઈચ્છે ? આ પ્રમાણે કહીને તે ઘરે ગઈ. તે માણસે પણ સાર્થવાહની પાસે સહર્ષ આવીને તે વૃત્તાંત જણાવ્યું. તેથી તે સાર્થવાહ સાંજે સ્નાન–વિલેપન કરીને, અલંકારો લઈને, મિત્રોની સાથે વેશ્યાના ઘરે ગયે. તેના ઘરમાં રનના દીવાઓથી પ્રકાશ કર્યો હતો. તેનું ઘર વિવિધ ચિત્રેથી શેભતું હતું, લક્ષમીનું કુલગ્રહ હતું, લોકેની આંખને આનંદ આપતું હતું. વેશ્યાએ જાતે સાર્થવાહને આસન આપ્યું. તે આસન ઉપર બેઠે. પછી વેશ્યાએ તેના પગ જોઈને અને ઉચિત સત્કાર કરીને તેને વાસશસ્યામાં પ્રવેશ કરાવ્યું.
સાર્થવાહની મિત્રમંડળી અનુરાગને વધારનારી પ્રાસંગિક કુશળ વાતે ક્ષણવાર, કરીને સ્વસ્થાને જતી રહી. પછી સાર્થવાહે વેશ્યાની સાથે સદ્દભાવપૂર્વક કામકીડા કરવાનો પ્રારંભ કર્યો. વેશ્યાએ પણ વિવિધ બંધ પ્રયોગ (= કામકીડાના પ્રકારે) કરીને તેને એ રાગી બનાવી દીધો કે જેથી હવે તે બીજી સ્ત્રીઓનું નામ પણ ઇચ્છતે નથી. ત્યારથી જ તુષ્ટ થયેલ તે વસ્ત્ર, અલંકાર, ભજન અને બીજા પણ તેવા વિવિધ ઉપાયથી દરરોજ તે વેશ્યાની સેવા કરવા લાગે. પણ તે કેવળ કુટ્ટિનીના (=વેશ્યાઓ ઉપર કાબૂ રાખનારી સ્ત્રીના) ભયથી જ સાર્થવાહ ઉપર બહુમાન રાખતી હતી, ચિત્તથી તેને બળતા અંગારા સમાન જ માનતી હતી. કારણ કે તેને ચિત્તથી મૂલદેવ પ્રિય હતા, અચલને તે ધનની લેભી કુટ્ટિનીના આગ્રહથી પ્રવેશ કરાવ્યું હતું. આમ છતાં કૃત્રિમ પણ રાગથી વેશ્યા તેને તેવી રીતે અનુસરી કે જેથી તે દિવસે કે રાતે તેનું પડખું છોડતે જ ન હતું. આથી જ કહ્યું છે કે –“ધન માટે કૃત્રિમ અનુરાગ કરનારી ફરી જતી અને કપટી વેશ્યાઓને વશ બનેલ કેણુ જગતમાં ભ્રષ્ટ બન્યો નથી? "
આ તરફ જયારથી ધનવાન અચલે વેશ્યાના ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો ત્યારથી જ મૂલદેવ તેના ઘરે આવતો બંધ થઈ ગયે. આથી મૂળદેવના વિચગરૂપ અગ્નિના તીવ્ર સંતાપથી તપી ગયેલી તેણે એકવાર કુદિનીને કહ્યું કે મૂળદેવને પ્રવેશ કરાવ.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને. કારણ કે હે માતાજી! ફેલાતા અભિમાન અને કામરૂપ વિષના વેગથી બેશુદ્ધ બનેલા મૂળદેવ વિના બીજે કણ મને સુખી કરવા સમર્થ છે? કુટ્ટિનીએ કહ્યું: હે વત્સ ! નીતિશાસ્ત્રોમાં પંડિતે જેની ઘોષણા કરે છે તેને તે સાચું જ કર્યું. નીતિશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે – “સ્ત્રી અગ્યમાં રમે છે; મેઘ પર્વતમાં વરસે છે; લક્ષ્મી નીચનો આશ્રય કરે છે, અને વિદ્વાન પ્રાય: નિધન હોય છે. તે આ કથનને સાચું કર્યું છે. કારણ કે હું મૂર્ખા! તું સર્વગુણેના સાગર અચલને મૂકીને ધનરહિત, જુગારમાં આસક્ત અને ધૂત મૂળદેવને ઈચ્છે છે. દેવદત્તાએ કહ્યું હે માતાજી ! હું રૂપ, યૌવન અને ધન વગેરે સદ્દગુણેમાં અનુરાગવાળી નથી, કિંતુ વિજ્ઞાનના કૌશલ્યમાં અનુરાગવાળી છું. વિજ્ઞાનનું કૌશલ્ય તે મૂળદેવમાં જેવું છે તેવું દેવમાં પણ નથી.. માતાએ કહ્યું. આ અચલ વિજ્ઞાનથી પણ મૂલદેવ કરતાં ઉતરતું નથી. દેવદત્તાએ કહ્યું હે માતાજી! આવું અગ્ય ન બોલ. કારણ કે આ બે વચ્ચે સૂર્ય અને ખજુઆ જેટલું અંતર છે. માતાએ કહ્યું: હે વત્સ! જે એમ છે તે આ બેમાં કેનામાં ગુણ છે તેની પરીક્ષા કરીએ. દેવદત્તાએ કહ્યું સારું, સારું. હે માતા ! તું અચલની પાસે જા અને મારા વચનથી તેને જણાવ કે દેવદત્તાને આજે શેરડી ખાવાની ઈચ્છા થઈ છે. તેથી તેણે અચલની પાસે જઈને દેવદત્તાએ કહેલું જણાવ્યું. તેણે પણ શેરડીથી ભરેલું ગાડું દેવદત્તાના ઘરે મેકલી આપ્યું. તેથી માતાએ દેવદત્તાને કહ્યું: હે વત્સ ! શેઠનો વૈભવ, દાનશક્તિ, મહત્ત્વ અને પ્રિય વચન વગેરે બધું ય અદ્દભુત છે. વિષાદપૂર્વક મનથી લગભગ મુહૂર્ત વિલંબ કરીને મૂલદેવના વિજ્ઞાનને યાદ કરતી તે બોલીઃ હું શું મત્ત હાથિણું છું? જેથી તેણે મારી આગળ આ પ્રમાણે સંસ્કારથી રહિત (= છોલીને ગંડેરી બનાવ્યા વિના) આ શેરડીનો ભારે નાંખે.
હે માતા! હવે તું મૂલદેવની પાસે જા અને તેને આ કહે, જેથી તેના પણ વિજ્ઞાનનું સાર–અસારપણું જોઈએ. તેથી માતા જલદી મૂલદેવની પાસે આવી, અને દેવદત્તાનો સંદેશ વિસ્તારથી કહ્યો. તેના કહ્યા પછી મૂળદેવ જુગારના મંડપમાં ગયે. ત્યાં જુગારીઓને જીતીને દશ કેડી લીધી. પછી બે કેડિથી શરાવસંપુટ, બે કેડિથી. શેરડીના ઉત્તમ બે સાંઠા, અને બાકીની કેડિઓથી તજ, તમાલપત્ર, એલચી અને નાગકેશર વગેરે (સ્વાદિષ્ટ મસાલો) ખરીદીને ઘરે આવ્યું. પછી તેણે શેરડીના બે સાંઠાને કાપીને બે આંગળ જેટલા ટુકડા કર્યા, તેને છોલીને નાના નાના ટુકડા કર્યા, દરેક ટુકડા ઉપર સળી બેસી, અને તજ વગેરે મસાલાને સંસ્કાર કર્યો, એ ટુકડાઓને ધૂપથી ધૂપેલા શરાવસંપુટમાં મૂક્યા. પછી દેવદત્તાની દાસીપુત્રીને બોલાવીને શરાવસંપુટ આપ્યું. દાસીપુત્રીએ ત્યારે જ જઈને દેવદત્તાને જણાવ્યું કે હે સ્વામિનિ ! આ મૂળદેવે તમને
૧. નીચે સીધું દાડિયું અને ઉપર ઊંધું કેડિયું હોય તેને શરાવસંપુટ કહેવામાં આવે છે.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૮૫ મે કહ્યું છે. તમે માતાના મુખે તે બુદ્ધિશાળીને કહેવડાવ્યું હતું એથી આ કહ્યું છે. તેથી દેવદત્તાએ હાથ લંબાવીને તે લઈને માતાને કહ્યું: હે માતા! જે, જે માણસમાં અંતર. કારણ કે અચલે ઘણા ધનનો ખર્ચ કરીને પણ શેરડીને તેવી ખાવા ગ્ય ન બનાવી કે જેવી બુદ્ધિશાળી મૂળદેવે બનાવી. ગાઢ ઝેધસમૂહના આવેગને વશ બનેલી માતાએ કંઈ ઉત્તર ન આપ્યો. પણ ત્યારથી જ તેણે મૂલદેવનાં છિદ્રો જોવાનું શરૂ કર્યું. વિષાથી
આસક્ત ચિત્તવાળાઓનાં છિદ્રો દુર્લભ હોતા નથી. કહ્યું છે કે-“ધનને મેળવીને કિણ અભિમાની નથી બન્યો? વિષમાં આસક્ત ક્યા જીવની આપત્તિઓ નાશ પામી છે? પૃથ્વીમાં સ્ત્રીઓથી કેનું મન ખંડિત થયું નથી? રાજાઓને કેણુ પ્રિય છે? કાળને વિષય કેણુ નથી થયે? અર્થાત્ મૃત્યુ કે નથી પામ્યું? અથી કેણુ ગૌરવને પામ્યો છે ? સુજનની જાળમાં પડેલે કયો પુરુષ સુખપૂર્વક નીકળ્યો છે?
તેથી બીજા દિવસે તેણે સાર્થવાહ અચલને કહ્યુંઃ તું આજે દેવદત્તાની આગળ કહે કે હું આજે ગામ જવાનો છું. જેથી દેવદત્તા ઘરમાં મૂલદેવને જલદી પ્રવેશ કરાવે. પછી તે સાંજના આવીને મૂળદેવને પકડી લેજે. અકાએ આમ કહ્યું એટલે સાર્થવાહે પણ એ બધું કર્યું, તેથી હર્ષિત દેવદત્તાએ મૂલદેવને બોલાવ્યું. અચલે મૂલદેવને આવેલો જાણુને તેને પકડવાની ઈચ્છાથી તેના ઘરને પુરુષથી બધી બાજુથી ઘેરી લીધું. ભયથી ત્રાસેલે મૂળદેવ પલંગની નીચે ઘુસી ગયે. અચલ હાથમાં તલવાર લઈને ઘરમાં આવ્યું, અને પલંગ ઉપર બેઠો. મૂળદેવને પલંગ નીચે રહેલો જાણીને તેણે સ્નાનની સામગ્રી તૈયાર કરવા દેવદત્તાને આદેશ કર્યો. પછી દેવદત્તાએ તેની આજ્ઞા પ્રમાણે બધું કરીને અને સ્નાનનાં બધાં વસ્ત્રો તૈયાર રાખીને એને કહ્યું: હે નાથ ! તમારા કહેવાથી સ્નાન માટે આસન વગેરે બધું તૈયાર કરી દીધું છે, તેથી ઉઠે. તેણે કહ્યું: અહીં જ સ્નાન કરાવ. કારણ કે હે સુંદરી ! હું પલંગ ઉપર બેસીને જ સ્નાન કરીશ. દેવદત્તાએ કહ્યું તેમ થાઓ, પણ શય્યા નાશ પામશે. અચલે કહ્યું હે પ્રિયે! હું બીજી સુંદર શય્યા કરાવીશ. માટે પાણી વગેરે અહીં લાવ. તારે શું કામ આ ચિંતા કરવી જોઈએ? આથી ઉવિગ્ન ચિત્તવાળી દેવદત્તાએ ત્યાં જ રહેલા તેને બહુ ગરમ ન હોય તેવા પાણીથી ધીમે સ્નાન કરાવવાનું શરૂ કર્યું. અચલે દેવદત્તાના ભાવને જાણીને અને ક્ષુદ્રતાના કારણે ગરમ પાણી તેવી રીતે નાખ્યું કે જેથી પલંગની નીચે રહેલો બળતે મૂલદેવ નીકળે. મૂળદેવને પલંગ નીચેથી નીકળેલ જોઈને કેશમાં પકડીને અચલે કહ્યું. પકડાયેલા તારું હમણાં શું કરું તે કહે. તેણે કહ્યું તને જે ગમે તે જ કર. તેથી અચલે
૧. gravy/ચ પદના શબ્દાર્થ આ પ્રમાણે છેઃ- પ્રાપ્ત @viagવં (ઘેરવું તે) વેરા प्राप्तक्षुण्णस्तस्य प्राप्तक्षुण्णस्य.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
વિચાર્યું: અહા ! આ મહાત્મા છે, સડેંટને પામવા છતાં જરા પણ દીનતા બતાવતા નથી. અથવા અહીં સત્પુરુષાનુ આ કુલત્રત છે. કહ્યું છે કે—જેને વિત્તિમાં વિષાદ ન થાય, સપત્તિમાં હ ન થાય અને યુદ્ધમાં ધીરતા હોય તે ભુવનના તિલક સમાન છે, અને આવા બહુ ઓછા પુત્રાને માતાએ જન્મ આપે છે.” વળી જેમને સંકટ ન આવ્યું હાય, જેઆ ઉપાય (=મહેનત ) વિના જીવતા હાય, જેમને સદા સુખ હોય, જેએ દૂષણથી રહિત હાય, તેવા મનુષ્ય સંસારમાં વિરલા—મહુ જ ઓછા હેાય છે. હ્યું છે કે-“કાને કહેવા જેવુ' નથી? ઉપાયસહિત કાણુ નથી જીવતુ? સકટ કેને આવ્યુ. નથી ? નિરંતર સુખ કાને હાય છે??” અચલે આ પ્રમાણે વિચારીને અને હું ભાગ્યશાળી ! આવી આપત્તિમાં મને પણ તું છોડી દેજે એમ કહીને મૂળદેવને છેડી દીધા. પરાભવના સ્થાનને પામેલા મૂળદેવે વિચાયુ : હવે માણસાને મારું મુખ કેવી રીતે બતાવીશ ? કારણ કે ધન–માનથી રહિત અને પુણ્યહીન મનુષ્યે યાં સહવાસીએ ન જુએ ત્યાં કયાંક જતા રહેવું જોઈ એ.
આ પ્રમાણે બિચારીને એ થાડુ ભાતું લઈને ખિન્નાતટ નગર તરફ જવા માટે એકલા ચાલ્યા. ચાલતાં ચાલતાં કેટલાક દિવસે એ મહાન અટવીમાં આવ્યા, હવે એનું ભાતું છૂટી ગયું. એવામાં તેને સદંડ નામના બ્રાહ્મણ મળ્યા. તેના હાથમાં સાથવાની (=શેકેલા જવ વગેરેના લાટની) પાટલી જોઈને મૂળદેવે વિચાર્યું": આના ભાતાથી હું પણ આ મહાન અટવીને ઓળંગી જઈશ. તેથી મૂળદેવ તેની સાથે ચાલવા લાગ્યા. તીવ્ર મધ્યાહ્ન સમય થયા ત્યારે માની નજીકમાં ઉત્તમ સરોવરને અને વટવૃક્ષને જોઈને તેની છાયામાં તે બંનેએ ક્ષણવાર આરામ કર્યાં. પછી સદ્ધર્ડે ઉઠીને પાણીના કિનારે જઈને સાથવાનું ભક્ષણ કર્યું.. મૂલદેવે મને પણ આ આપશે એમ વિચાર્યું હતું, પણ સદ્ધડ કંઈ જ ખેલ્યા પણ નહિ. પછી કૃપણ સસ્ક્રુડ સાથવાની પોટલી બાંધીને તેની સાથે ચાલ્યા. મૂલદેવ પણ આગળ કાંક મારી કાળજી કરશે એમ મનમાં વિચારતા ફરી તેની પુંઠે વળગ્યા.
આ પ્રમાણે તેની આશાથી મૂલદેવના ત્રણ દિવસ પસાર થઈ ગયા. તે અને મહા અટવીને ઓળંગીને ગામની નજીક આવી ગયા. તેથી મૂલદેવે ચિત્તમાં આ નક્કી કર્યું. કે, આની આશાના પ્રભાવથી મેં આ અટવી એળગી છે, (એથી તેના મારા પર ઉપકાર થયા, પણ) હમણાં હું એના ઉપર ઉપકાર કરવા (= ઉપકારના બદલા વાળવા) સમ નથી. આ પ્રમાણે સંકલ્પ કરીને તેણે સૌંડને કહ્યું: હું ભદ્રે ! મને રાજ્ય મળ્યું છે એમ તું જાણે ત્યારે મારી પાસે આવજે. જેથી હું યથાશક્તિ તારા પ્રત્યુપકાર કરુ. આ પ્રમાણે કહીને તેને છેાડીને તેણે પાતે ભિક્ષા માટે ગામમાં પ્રવેશ કર્યાં. ભિક્ષામાં અડદ (=ખાફેલા અડદના ખાકળા ) મળ્યા. તેનાથી તેના પડિયેા ભરાઈ ગયા. ગામમાંથી
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૮૭ પાછો ફરેલ તે તળાવ તરફ ચાલે. ગામમાં ભિક્ષા માટે આવતા એકમાસના ઉપવાસી સાધુને જોઈને તેણે વિચાર્યું. આ મહામુનિ ધન્ય છે. અહો! પુણ્યથી અહીં આ પ્રમાણે આ મહાત્મા મારા જોવામાં આવ્યા. આ અડદ સિવાય બીજું કાંઈ આપવા યોગ્ય મારી પાસે નથી. તેથી આ આપીને પણ આજે મારા આત્માને કૃતાર્થ કરું.
આ પ્રમાણે વિચારતા તેણે ભક્તિપૂર્ણ અંતઃકરણથી સાધુને બોલાવ્યા. હે નાથ ! જે આ અડદ આપને કલ્પતા હોય તો મારા ઉપર અનુગ્રહ કરવાની ઈચ્છાથી સ્વીકારો. આ પ્રમાણે વિનંતિ કરાયેલા મુનિએ પણ (દેષિત છે કે નહિ વગેરે) ઉપયોગ મૂકીને તે અડદ લીધા. મુનિને કરેલા અડદના દાનથી અત્યંત ખુશ થયેલ મૂળદેવ જલસહિત મેઘના જેવા અવાજથી અર્ધગાથા બે – સાધુના પારણુમાં અડદના બાકળા વહેરાવવાનો લાભ ધન્ય પુરુષોને જ મળે છે. એટલામાં દેવતાએ તેને કહ્યું : હે વત્સ! તારી જે ઈચ્છા હોય તે નિઃશંકપણે માગ. તેણે પૂર્વોક્ત ગાથાના ઉત્તરાર્ધથી કહ્યુંઃ દેવદત્તાવેશ્યા અને હજાર હાથીવાળું રાજ્ય અને આપ. તેથી દેવીએ કહ્યું : હે વત્સ ! તેં જે માગ્યું છે તે મુનિદાનના પ્રભાવથી જલદી થશે. પછી ભિક્ષા માટે પરિભ્રમણ કરીને, ભોજન કરીને આગળ ચાલ્યો. જતાં જતાં તે એક નગરમાં આવ્યું. ત્યાં મુસાફરીમંડપમાં સૂતે. છેડી રાત્રિ બાકી રહી ત્યારે તેણે સ્વપ્નમાં મુખમાં પ્રવેશ કરતા ચંદ્રમંડલને (=પૂર્ણ ખીલેલા ચંદ્રને) જે, અને તે જ વખતે તે જાગી ગયે. તેવું જ સ્વપ્ન બીજા એક મુસાફરે જોયું. તેણે ઉતાવળિયા થઈને ભિક્ષુકને સ્વપ્ન કહ્યું. તેમણે કહ્યુંઃ સ્વપ્નના પ્રભાવથી તું આજે સૂર્યમંડલના જેવા આકારવાળે ઘી–ગળથી સહિત ખાખર મેળવીશ. તેથી તે હર્ષ પામ્યો. ભિક્ષાકાળ થતાં ભિક્ષા માટે ભમતા તેણે ભિક્ષુકેના કહ્યા મુજબ એક ખાખરે મેળવ્યું. મૂલદેવ પણ સ્વપ્નના વિષયમાં ભિક્ષુકની અજ્ઞાનતા જોઈને ઉઠીને, પવિત્ર થઈને, ફલ–પુષ્પો લઈને સુખાસને બેઠેલા ઉપાધ્યાયની પાસે ગયે. ઉપાધ્યાયની પૂજારૂપ સેવા કરીને તેને સ્વપ્ન જણાવ્યું. તેણે પણ તેના સ્વપ્નને સાંભળીને, પોતાની પુત્રી તેને પરણાવીને કહ્યું: સાત દિવસમાં તને ઉત્તમ રાજ્ય મળશે. કેમે કરીને મૂળદેવ બિન્નાતટ નગરમાં આવ્યો. નગરના કેટવાળાએ રાતે તેને નગરના દરવાજા આગળ છે. તેના હાથમાં ચારીને માલ હતું. આથી કોટવાળાએ તેને પકડડ્યો અને દંડાના ઘાથી માર્યો. તેના ગળે કેડિયાની માળા પહેરાવીને અને બે હાથ બાંધીને તેને ગધેડા ઉપર બેસાડ્યો. પછી તેને વધભૂમિમાં લઈ જવા માંડયા. આવી કષ્ટદશા પામેલા તેણે મનમાં વિચાર્યું: શું દેવીનું અને ઉપાધ્યાયનું મારા પાપસમૂહના ભારથી પરાભવ પામેલું વચન હમણું ખોટું પડશે? આ દરમિયાન ત્યાં પુત્ર વિનાનો રાજા મરણ પામ્યો. તેથી પાંચ દિવ્યનો અભિષેક (=જળથી પ્રક્ષાલન
૧ હાથી, અશ્વ, છત્ર, કળશ અને ચામર એ પાંચને જળથી પ્રક્ષાલન આદિ વિધિપૂર્વક મંત્રથી પવિત્ર કરવા તેને દિવ્યાભિષેક કહેવામાં આવે છે.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
શ્રાવનાં બાર વતે યાને આદિ વિધિપૂર્વક મંત્રથી પવિત્ર કરવારૂપ અભિષેક) છે. તે દિવ્ય (રાજાની શોધ માટે) ભમવા લાગ્યા. ભમતાં ભમતાં મૂળદેવ જે રસ્તામાં વધભૂમિએ લઈ જવાતો હતો ત્યાં જ દિવ્ય આવ્યા. પછી હાથીએ ગલગર્જના (ગળાથી ગર્જના) કરીને સૂઢથી મૂળદેવને લઈને પોતાના અંધ ઉપર બેસાડ્યો. ઘોડાએ કાનને સુખ આપે તે હેષારવ કર્યો. મસ્તકની ઉપર ઊંચા દંડવાળું વેત છત્ર થયું. તે જ ક્ષણે ચંચળ બે ચામરે વીંઝાવા લાગ્યા. નહિ વગાડવા છતાં ગંભીર સ્વરે દુંદુભી વાગી. પુષ્પવૃષ્ટિ થઈ. સુગંધી જલની વૃષ્ટિ થઈ બંદીના (=ભાટચારણના) વૃદે જય-જય શબ્દો પોકારવા લાગ્યા. નિશ્રા મળવાના કારણે તુષ્ટ મનવાળી નગરની સ્ત્રીઓએ નૃત્ય કર્યું. આ પ્રમાણે મહાન આડંબરથી મૂલદેવ રાજા થયે; સામંત વગેરે બધા લોકેએ તેની આજ્ઞાને સ્વીકાર કર્યો.
કેમે કરીને કેટલાક દિવસેમાં રાજ્ય સ્થિર થતાં મૂળદેવે વિચાર્યું. દેવદત્તાને વિયેગ મારા માટે દુઃખનું કારણ છે. આથી દેવદત્તાના વિયેગવાળા મારે આ રાજ્યલાભથી શું? જેમાં પ્રિયને મેળાપ ન થાય તે મારી સંપત્તિ શું પ્રશંસનીય છે? કારણ કે- “નિવાસ ગમે ત્યાં થાઓ, ભેજન ગમે તેવું થાઓ, પણ ઇષ્ટજનોને સોગ હોય તે તે રાજ્ય છે અને ઉત્તમ રક્ષણ છે.”
મને દેવદત્તા પ્રાણથી પણ અધિક પ્રિય છે. તેથી તેને અહીં તેડાવી લઉં. આમ વિચારીને પ્રયત્નશીલ અને ઘણું ભટણથી સહિત એક દૂતને ઉજજયિની મોકલ્યો. દૂતે ઉજજયિની પહોંચીને જિતશત્રુ રાજાનાં દર્શન કર્યા. રાજાને પ્રણામ કરીને એનું ભેટશું આપ્યું. પછી તેણે રાજાને કહ્યું: બિન્નાતટ નગરના પ્રસન્ન ચિત્તવાળા મૂળદેવ રાજાએ આપ પૂજ્યદેવના આશ્રયે રહેલી દેવદત્તા વેશ્યા માટે મને આપ પૂજ્યદેવની પાસે મોકલ્યો છે, માટે તેને બિન્નાતટ જવા માટે અનુજ્ઞા આપે. આ પ્રમાણે દૂતનું વચન સાંભળીને ખુશી થયેલા રાજાએ કહ્યું : હે દૂત! આ કેટલું કાર્ય છે? હેઆર્ય ! તારા સ્વામીનું બીજું પણ જે કંઈ કાર્ય હાય-જે કંઈ જરૂરી હોય તે કહે. આ રાજ્ય, આ લોકે, આ ધન, આ અમે- આ બધું જ તારા સ્વામીને આધીન છે એમ જાણવું રાજાએ આ પ્રમાણે કહીને વસ્ત્રાદિના દાનથી દૂતનું સન્માન કરીને, જલદી તેની જ સાથે દેવદત્તાને મોકલી. મૂલદેવ પણ દેવદત્તા મળવાથી ખુશ થયો. રાજલક્ષમીથી શોભતે તે દેવદત્તા સાથે અને બીજી પણ શ્રેષ્ઠ સ્ત્રીઓની સાથે મુનિદાનરૂપવૃક્ષના પુષ્પસમાન વિષયસુખોને ભોગવવા લાગે. બાહુના બળવાળા તેને ઈરછાથી પણ અધિક સુખ વગેરે મળતું હતું. આ તરફ મૂળદેવને રાજ્યસંપત્તિ મળી છે એમ જાણીને પેલે ટદેશનિવાસી સદ્ધડ ત્યાં આવ્યું. રાજાએ તેને તું કોણ છે વગેરે પૂછ્યું. તેણે પૂર્વની બધી વિગત જણાવી.) રાજાએ તેને કહ્યું? તને જે ગામ જોઈતું હોય તે તારું જ છે. પણ પછી તારે મારી પાસે આવવું નહિ. આમ કહીને તેને (ગામ આપીને) રજા આપી.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૮૯ આ તરફ ઉજજયની નગરીમાં અચલ સાર્થવાહે એક વાર વિચાર્યું છમાં તેની જ પ્રશંસા થાય છે કે જેની ઉજજવલકીર્તિ, ચંદ્રની ઉજજવલ કાંતિની જેમ, સમુદ્ર સુધી ‘પૃથ્વીને આનંદ પમાડે છે. કીર્તિ દાનથી, તપથી, પરાકમરૂપ બલથી કે વિજ્ઞાનરૂપસંપત્તિથી પ્રયતનશાળી પુરુષને મળે છે. એમાં તપ અતિદુષ્કર છે, વણિકમાં પ્રાયઃ પરાક્રમ હોતું નથી, ગુરુની સેવા નહિ કરનારને વિજ્ઞાનનું જ્ઞાન ક્યાંથી મળે? તેથી દાનથી જ યથાયોગ્ય સુકીતિને મેળવું. પોતાની ભુજાથી ધન મેળવારની કીર્તિ દાનથી પણ વખણાય છે. આથી પહેલાં બીજા દેશમાં જઈને ધન મેળવું. પછી ગરીબ આદિને દાન કરીને કીતિને વધારીશ. આ પ્રમાણે વિચારીને તેણે દેશાંતર જવા માટે યંગ્ય વિવિધ કરિયાણું લઈને (અચલ સાર્થવાહ દેશાંતર જાય છે, જેને સાથે આવવું હોય તેણે આવવું વગેરે) ઘોષણા કરાવી. શુભતિથિ, નક્ષત્ર, લગ્ન, વાર અને નવમાંશને જોઈને દીન, ગરીબ અને વણિકવર્ગ વગેરેની સાથે ચાલ્ય. સંપૂર્ણ પણે ભયને દૂર કરનાર, પ્રેમને ઈચ્છતા જીવે માટે મેર સમાન, લેકેના લેચનરૂપ ચાતકને આનંદ આપનાર અને શોભતા દાનરૂપ જલસમૂહથી પૃથ્વીતલને શાંત કરી દેનાર અચલે વર્ષાઋતુના વાદળની જેમ આગળ જવા માંડ્યું. નિરંતર પ્રયાસેથી જે તે વિવક્ષિત (=ઈચ્છિત) નગરમાં આવ્યા. ત્યાં બુદ્ધિમાન તેણે કય-વિજય કર્યો. ઘણે લાભ મેળવીને ઉજજયની તરફ ચાલ્યું. વચ્ચે બિન્નાતટમાં ગયો. ત્યાં કંઈ પણ જકાત ચુકવ્યા વિના કરિયાણાને નગરમાં દાખલ કરતા તેને જકાત લેનાર અધિકારીઓએ પકડયો. પછી તેને રાજસભામાં લઈ ગયા. મૂલદેવ રાજાએ તેને જે. ઓળખીને મૂળદેવે કહ્યું : હે સાર્થનાયક! શું મને ઓળખે છે? ભયભીત બનેલા તેણે કહ્યું: હે દેવ! સુવિશુદ્ધ યશસમૂહથી ભુવનના મધ્યભાગને પૂરી દેનાર અને મનુષ્યોના સ્વામી આપને કેણ નથી ઓળખતું? પછી રાજાએ ફરી કહ્યું: હે શ્રેષ્ઠી! એમ ન બોલ. કારણ કે હું તને વિશેષ ઓળખાણ પૂછું છું.
આ પ્રમાણે કહેવાયેલ શેઠ પ્રત્યુત્તર આપે એ પહેલાં જ રાજાએ પોતાના દેશની લટ બતાવીને તેને પિતાનું ચરિત્ર કહ્યું. તેથી અચલ લજજા પામ્ય અને ગભરાય. રાજાએ તેને કહ્યું: હે શેઠ ! શા માટે લજજા પામે છે? અને શા માટે ગભરાય છે? કારણ કે તું મારો ઉપકારી છે. આ પ્રમાણે આશ્વાસન આપીને અને વસ્ત્ર-અલંકારના દાનથી સન્માન કરીને તેને રજા આપી. પછી શેઠ પોતાના આવાસમાં ગયે. ઘણું આનંદથી પૂર્ણ તે ક્રમે કરીને ઉજજયિની આવ્યો.
આ તરફ મૂળદેવ રાજ્ય કરી રહ્યો હતો ત્યારે એક વાર નગરમાં ચારને અત્યંત ભયંકર ઉપદ્રવ વધી ગયે. લો કે રાજા પાસે આવી આવીને ઘણી બૂમ પાડતા હતા કે હે દેવ! આપનું નગર અનાથની જેમ એરોથી ચેરાય છે, હે દેવ! જે જે ઘરમાં ક્યાંક ધન પડેલું હતું તે તે ઘરમાં સુઈને ઉઠેલા માણસે ખાતર પાડેલું (=રી થયેલી)
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને જુએ છે. હે રાજન્! આ નગરમાં હમણાં એક, બે કે ત્રણ ખાતર જેમાં ન પડ્યા હોય તેવી (એક પણ) રાત્રિ અમારી જતી નથી. લોકોની આ પ્રમાણે બૂમ સાંભળીને લજજા પામેલા રાજાએ કેટવાળને બોલાવીને કહ્યુંઃ અરે! પિતાના કાર્યમાં તારે પ્રમાદ કેમ છે? જેથી ખાતર પાડનારાઓએ (= ચોરી કરનારાઓએ) આખા નગરને ઉદ્દવિગ્ન બનાવી દીધું છે. કેટવાળે કહ્યું: હે દેવ! રેષ છોડીને મારી વિનંતિ સાંભળો. મેં બધા ગાઢ પ્રયત્નો કર્યા છે, છતાં મને ચેર મળ્યો નથી. દરરોજ રાતે નગરની અંદર અને. બહાર સૈનિકના ટેળાની સાથે ફરું છું. ચારે તરફ પોલિસેને ગોઠવ્યા, સ્થાને સ્થાને ચાર ચાર જણ બેઠા, તે પણ ચેર મળે નહિ. આ પ્રમાણે તેનું વચન સાંભળીને રાજાએ વિચાર્યું કે ખરેખર ! તે કઈ મટે ધૂત જણાય છે કે જે આ પ્રમાણે પણ દેખાતે નથી. તેથી આજે હું જાતે જ તેને જોવા માટે પ્રયત્ન કરીશ. આ પ્રમાણે વિચારીને રાજા સૂર્યાસ્ત સુધી રહ્યો. દિશાઓના મંડલ બધી તરફ અંધકારના સમૂહથી ભરાઈ ગયા ત્યારે વાદળી રંગનું વસ્ત્ર પહેરીને રાજા મહેલમાંથી નીકળે. ચતુષ્ક, ચેર, ઉદ્યાન, શૂન્યદેવમંદિર વગેરે સ્થળોમાં ભમી ભમીને કંટાળી ગયેલા રાજાએ ચોરને ન જે. તેથી રાત્રિના બે પ્રહર પસાર થઈ ગયા ત્યારે થાકેલો રાજા બજારના ખુણાને. આશરો લઈને સૂઈ ગયા. આ વખતે મંડિક નામનો ચોર ત્યાં આવ્યો. તેણે મૂલદેવને પૂછ્યું: તું કેણ છે? મૂલદેવે કહ્યું: હે પ્રભુ! હું પરદેશી મુસાફર છું. ચોરે કહ્યું: જો તું મને સાચે જ પ્રભુ માને છે તે ઉઠ, મારી સાથે આવ, તને પણ ધનવાન કરું. આ પ્રમાણે સાંભળીને મૂલદેવે વિચાર્યુંખરેખર ! જેના માટે હું મહેનત કરું છું તે આ લાગે છે. તેથી ઉભો થાઉં, જાઉં અને એની ચેષ્ટાને જોઉં કે એ શું કરે છે? ક્યાં જાય છે? કારણ કે આ વિઠ્ઠો દેખાય છે. આ પ્રમાણે વિચારીને તે તેની સાથે ચાલ્યા. ચાર ધનપતિના એક ઘર આગળ ગયે. દિવાલમાં બાકોરું પાડીને તેમાંથી ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો. ચરેલું બધું ધન લઈને નીકળી ગયું. પોતાનામાંથી ભાગ લેનાર તેના (=મૂળદેવના) મસ્તકે ધન મૂકીને પોતે તલવાર લઈને તેની પાછળ ચાલ્યા. નગરના દરવાજા આગળ ગયે. દરવાજા આગળ રહેલા દ્વારપાલને અવસ્થાપિની વિદ્યાથી નિદ્રાધીન કરીને દરવાજા ઉઘાડીને. જલદી શહેરથી દૂર રહેલી ગુફા પાસે આવ્યા. પહેલાં મૂળદેવને તેમાં પ્રવેશ કરાવીને પછી પોતે પ્રવેશ કર્યો. પછી તેણે સંકેત કરીને બહેનને આજ્ઞા કરીઃ હે ભદ્ર! આ મહેમાનનું અત્યંત આદરપૂર્વક પાદપ્રક્ષાલન કર અને ઉત્તમ ભદ્રાસન આપ. તેથી તેણે જલદી ઉઠીને “અહીં આવો અને બેસે” એમ સંભ્રમથી એને સ્થાન બતાવ્યું. તેણે બતાવેલું આસન અંધારિયા કૂવાની પાસે હોવાથી નજીકમાં જ મૃત્યુ કરનારું હતું આનાથી અજાણ મૂલદેવ તે આસન ઉપર બેઠે. તેને કૂવામાં નાખી દેવા માટે તત્પર બનેલી બહેને પાણી લાવીને ધોવાના બહાનાથી એને પગ ઉપાડ્યો. અતિશય કોમળતા-- ગુણથી માખણને પણ જીતે તે તેના પગનો કેમળ સ્પર્શ અનુભવ્યું. આથી તેણે
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૯૧ વિચાર્યું? આના પગના તળિયામાં જેવી કે મળતા અનુભવાય છે તેનાથી હું માનું છું કે આ કેઈ સુખ ભંડાર રાજા છે. વળી– રૂપ લાવણ્ય, સૌભાગ્ય, ભાગ્ય અને સંપત્તિથી યુકત આ ખરેખર, રતિથી રહિત દેહધારી કામદેવ છે. તેથી આ પ્રાણનાથ મારા પ્રાણથી પણ (=મારા પ્રાણોના ભેગથી પણ) ક્રેડે દિવાળી સુધી જીવતો રહે. આ પ્રમાણે વિચારીને તેને નહિ દેખાયેલ કૃ દેખાડીને તેના પ્રત્યે ભાવથી અનુરાગવાળી થયેલી બહેને તું ભાગી જા એવો સંકેત કર્યો. બહેનના અભિપ્રાયને જાણીને તે ત્યાંથી પલાયન થઈ ગયે એટલે ભાઈને જણાવવા માટે તેણે કોલાહલ કર્યો એ ભાઈ ભાઈ! આવ, અને પકડ, આ ગયો. તે પણ આ પ્રમાણે સાંભળીને તે ધનને સુરક્ષિત રાખ્યા વિના જ નીકળ્યો. હાથમાં તીણ તલવાર લઈને મારી પાસેથી તું કયાં જાય છે? એમ બોલતે એની પાછળ દોડ્યો. મૂલદેવ પણ તેને વેગથી નજીક આવેલ જાણીને ચોરાના એક થાંભલાને આશ્રયને લઈને તેની આડમાં છૂપાઈ ગયે. ચેર પણ તે સ્થાને આવ્યો. તીવ્રરોષથી તીણ તલવાર વડે તે જ સ્તંભને તેની બુદ્ધિથી હ. કેપથી જેની આંખ ઢંકાઈ ગઈ છે તેવો માણસ પ્રાયઃ વસ્તુને જેવી હોય તેવી જોઈ શક્તો નથી. મહાત્માએએ કહ્યું છે કે– “કામ, શેક, ભય, ઉમાદ, ચેર અને સ્વપ્નના ઉપદ્રવવાળા માણસે વસ્તુઓ ન હોય તે પણ સામે જ રહેલી હોય તેમ જુએ છે. મેં એને મારી નાખે છે એવા વિચારથી ખુશ થયેલ ચેર અને મેં ચેરને જાણી લીધું છે એવા વિચારથી ખુશ થયેલો રાજા એ બંને પોતપોતાના સ્થાને ગયા. રાત્રિ પૂર્ણ થઈ અને સૂર્યોદય થયે એટલે રાજાએ પ્રાતઃકાળનાં કાર્યો કર્યા. પછી થોડા પરિવારને લઈને અશ્વો ખેલાવવાના બહાને ચોરને જોવાની ઇચ્છાથી આમ તેમ દષ્ટિ નાખતો રાજા બજારના માર્ગે ગયે. એટલામાં એક દુકાનમાં મંડિક નામનો ચોર રાજાના જોવામાં આવ્યું. તે (ખરીદવાનું) કાર્ય ઉતાવળેથી કરી રહ્યો હતો, આંખની પીડાના બહાને તેનું મુખ અધું ઢાંકેલું હતું, જુના વસ્ત્રના ટુકડાઓથી બે પગને ઢાંડી દીધા હતા. રાજા કઈ ચિહ્નથી તેને ઓળખીને કેઈ બહાનું કરીને પોતાના ઘર તરફ ચાલ્યો. ચોરને બોલાવવા માટે અંગરક્ષકને મોકલ્યો. અંગરક્ષકે તેને રાજા તને બોલાવે છે માટે મારી સાથે ચાલ એમ કહ્યું. ભય પામેલા તેણે પોતાના મનમાં વિચાર્યું. ખરેખર રાતે મેં તે માણસને માર્યો નહિ, તેથી જ રાજા એકાએક મને બેલાવે છે. તેથી હવે અન્યાયરૂપ. વૃક્ષના ફલનો ઉદય થનાર છે. દરેક બિલમાં ઘા જ ન હોય, કોઈ બિલમાં સપ પણ હોય. તેથી જે થવાનું હોય તે થાઓ, મુખની આકૃતિને વિકૃત કર્યા વિના જ રાજાની પાસે જાઉં. કારણ કે સાત્વિક માણસોની આ (=હવેના કલેકમાં કહેવાશે તે) સ્થિતિ હોય છે – “ધીર પુષે પિતાની આકૃતિની ખબર પડવા દેતા નથી, અર્થાત અંતરમાં ઉત્પન્ન થયેલા રિચતા વગેરે ભાવેને બહાર મુખ વગેરેમાં પ્રગટ કરતા નથી, સમભાવથી જોનારા હોય છે, સંપત્તિ અને વિપત્તિમાં અભિમાન
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને અને દીનતાથી રહિત હોય છે. આ પ્રમાણે વિચારતો તે રાજમંદિરમાં ગયો. અભ્યત્થાન (=ઊભા થવું) વગેરેથી તેની પૂજા કરીને રાજાએ એકાંતમાં તેને કહ્યું : જે. આપો તો હું આપની પાસે કંઈક માગણી કરું છું. ઉત્તમ પિતાની બહેનને મારી પત્ની તરીકે આપો. તેણે કહ્યું : બાહ્ય દ્વિપદ વગેરે આ કેટલું છે? હે સ્વામિન્ ! મારા જેવા-. એનું જીવન પણ આપને આધીન છે. તેથી આપ આ કન્યાને સ્વીકારે. પછી રાજા તેની બહેનને પરણ્યો, અને પ્રેમ બતાવીને એનું (=રની બહેનનું) ચિત્ત હરી લીધું. પછી. તેણે ચિર પાસે ઘન વગેરે કેટલું છે તે રાજાને કહ્યું. રાજાએ સન્માન વગેરે ઉપાયથી. મંડિક પાસેથી (ધીમે ધીમે) ધન વગેરે બધું લઈ લીધું. પછી તેને નિર્ધન જાણીને રાજાએ વિચાર્યું. હવે આ અનાચારીને નિગ્રહ કરવો જોઈએ. કારણ કે નીતિશાસ્ત્રમાં “રાજાઓએ દુષ્ટને નિગ્રહ અને શિટેનું રક્ષણ કરવું જોઈએ” એમ કહ્યું છે. રાજાએ આ પ્રમાણે વિચારીને વિવિધ સેંકડો યાતનાઓથી ખૂબ દુઃખી કરીને તેને મારી નાખ્યું. આ પ્રમાણે સંક્ષેપથી મંડિકને વૃત્તાંત જણાવ્યું, વિસ્તારથી ૧ઉત્તરયયન સૂત્રની ટીકામાંથી જાણી લે. અહીં ચેરીના દેષમાં મંડિકનું એક દષ્ટાંત કહ્યું, હવે વિજયનું દષ્ટાંત કહેવામાં આવે છે –
| વિજયનું દૃષ્ટાંત ચંપા નામની નગરી હતી. એ નગરીએ રમ્યતાથી સમસ્ત દેવલોકનો તિરસ્કાર કર્યો હતો. એ નગરીમાં લોકોની આંખોને આનંદ આપનારા નાટક વગેરેના વિવિધ વિપુલ વિલાસ સ્થાને સ્થાને જોવામાં આવતા હતા. તેમાં શોભતા મહાન મહોત્સવે વધી રહ્યા હતા. એ મહત્સવોમાં ગરીબ, અનાથ, અતિથિ વગેરે ઘણા લોકોને તેનું વગેરે અનેક વસ્તુઓનું દાન આપવામાં આવતું હતું. તેમાં સદા વિકસિત રહેતાં ઘણાં ચંપકવૃક્ષે જોવામાં આવતાં હતાં. એ ચંપકવૃક્ષે એ નગરીમાં રહેનારા વણિક વગેરે (જાતિના) ભેદથી ભિન્ન ભિન્ન લેકસમૂહને આનંદ ઉત્પન્ન કરતાં હતાં. એ નગરીમાં જિતશત્રુ નામનો રાજા હતો. એણે શત્રુ સામંત રાજાઓને કેદ કર્યા હતા. એ કેદી સામંતરાજાઓનો સ્ત્રીસમુદાય તેના અંતઃપુરની પત્નીઓના ચરણોની વિવિધ સેવા કરતું હતું, અને એથી
૧. ઉત્તરાધ્યયન વગેરેમાં આ દષ્ટાંતની અંતિમ વિગત આ પ્રમાણે છે - રાજાએ ચોરને મહાપ્રધાન બનાવ્યું. તેની પાસેથી રાજા હંમેશાં આભૂષણો અને વસ્ત્રો વગેરે તેની બહેન દ્વારા મંગાવે છે એમ કરતાં જ્યારે ઘણું દ્રવ્ય તેની પાસેથી લઈ લીધું ત્યારે રાજાએ પત્નીને પૂછયું કે, હવે તારા ભાઈ પાસે કેટલું ધન છે? ચેરની બહેને કહ્યું હવે કંઈ રહ્યું નથી. પછી તેને ઘણું દુઃખ આપીને મારી નાખ્યો. ઉત્તરાધ્યયનમાં આ દષ્ટાંતને ઉપનય આ પ્રમાણે છે :- જેમ રાજાએ ચાર અકાય કરનારા હોવા છતાં તેની પાસે ધનને લાભ થયો ત્યાં સુધી રાખે, તેમ સાધુઓએ શરીર ઘણુ દોષનું કારણ હોવા છતાં નિર્જરા થાય ત્યાં સુધી તેની અપેક્ષા રાખવી, શરીરથી જ્યારે ધમ ન થઈ શકે ત્યારે અનશનથી તેને ત્યાગ કરવો
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ એ રાજાનો પ્રઢ(વધેલ) પ્રતાપ જતો હતો. પ્રતાપથી વ્યાપ્ત પરાક્રમવાળા રાજાએના મસ્તકમાં રહેલી પુષ્પમાળાઓનાં પુષ્પના મર્દનથી તે રાજાના પગરૂપી પલ્લવો ( કુંપળો) ચંચળ બની ગયા હતા. તેણે લવની જેમ વિષમ બાણવાળા ધનુષથી ઉદ્દામ પરશુરામને વશ કર્યો હતો. તેણે કુલકમથી આવેલી અસાધારણ બુદ્ધિથી બૃહસ્પતિનું પણ ઉપહાસ્ય કરનાર મંત્રિમંડલ ઉપર રાજ્યચિતાનો ભાર મૂકી દીધો હતો, અને પોતે ધારિણે નામની ઉત્તમરાણીની સાથે વિષયસુખને અનુભવ હતો. ધારિણીરાણી સકલ અંતઃપુરમાં મુખ્ય હતી, નીતિ અને વિનયથી શોભતી હતી, અને લજજા વગેરે ગુણગણને ધારણ કરનારી હતી. આવી ધારિણી રાણી સાથે વિષયસુખને અનુભવ કરતા જિતશત્રુરાજાને કેટલેક કાળ પસાર થયે.
એક વાર તે નગરીમાં વિજય નામને ચાર થયે. તે વિચાર્યા વિના અનાર્ય પ્રવૃત્તિ કરતો હતો, અત્યંત નિર્દય હતો, અવસ્થાપિની વગેરે અનેક ચરવિદ્યાઓના બલના ગર્વથી ગર્વિષ્ઠ હતા, તેનું ચિત્ત ચેરીમાં જ રહેતું હતું, ચેરીથી મેળવેલા અસીમ ધનના સમૂહથી તે આનંદિત હતો. તે યમની જેમ પોતાના આગમનની કોઈને ખબર ન પડે તે રીતે દરરોજ ઘરની મુખ્ય સારભૂત વસ્તુઓ ચોરી જતો હતો. આથી પોતાના રક્ષણનો બીજે ઉપાય નહિ જોતા નગરના બધા જ લોકે રાજાની પાસે આવ્યા. ભટણું આપવું વગેરે વિનયપૂર્વક લેકએ રાજાને કહ્યું: હે દેવ! જેની ચતુરંગી સેનાના આક્રમણથી નમી ગયેલી પૃથ્વીને ભારથી શેષનાગનું ફણામંડલ ભાંગી ગયું છે એવા આપ રાજા હોવા છતાં આ નગરી જાણે રાજા વિનાની હોય તેમ ચરથી અત્યંત હેરાન થઈ ગઈ છે. તેવી કઈ રાત જ નથી કે જેમાં શ્રીમંતેના ઘરોમાં બે-ત્રણ ખાતર ન પડ્યા હોય. તેથી આ સાંભળીને આ૫ દેવ જે કરે તે પ્રમાણ છે. નાગરિકેનું પૂર્વે નહિ સાંભળેલું તેવા પ્રકારનું તે વચન સાંભળીને હું મહાન આવા પ્રકારના ઠપકાને પાત્ર થયે છું એમ વિચારીને રાજાના મનમાં શેડો ખેદ થયો. ક્ષણવાર મૌન રહીને રાજાએ કહ્યું: હવેથી બધું સારું કરીશ. નગરજનોને આ પ્રમાણે જણવીને રજા આપી. ક્ષણ પછી નગરરક્ષકેના અધિપતિને બેલાવીને કહ્યું: તારે આવા પ્રકારનો આ પ્રમાદ કેમ છે? જેથી આ પ્રમાણે દરરોજ ચરોથી ચેરાતી પણ નગરીનું તું પોતે રક્ષણ કરતું નથી, અને મને પણ એ વાત જણાવતો નથી. તેથી હવે તને આ જ દંડ છે કે પાંચ રાતની અંદર ચેરને પકડ, અન્યથા ચોરને થતી શિક્ષા તને જ કરવામાં આવશે. તે પણ જેવી દેવની આજ્ઞા એમ કહીને પ્રણામપૂર્વક તે સ્થાનથી ઉઠયો. પછી ત્યારથી જ ત્રિક, ચતુષ્ક, ચેર, ઉદ્યાન, મઠ,
૧. પુપ પગ ઉપર પડે, એથી રાજા પગ હલાવીને એ પુષ્પોને ખંખેરે. એ દષ્ટિએ અહીં પગરૂપી પલ્લ ચંચળ બની ગયા હતા એમ કહ્યું છે.
૨. અહીં અનુવાદમાં વાક્ય ફિલષ્ટતાના કારણે મર શબ્દનો અર્થ લીધે નથી. મર=સમૂહ,
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને વિહાર (=બૌદ્ધમંદિર), શૂન્યશાળા અને દુકાન વગેરે સ્થાનમાં આકૃતિ વગેરેથી ચોરને ઓળખવા માટે સ્થિરચિત્ત પરિવાર સહિત તેણે આ દિવસ પસાર કર્યો. આ વખતે હું સકલ જગતની આંખ હોવા છતાં અને નગરરક્ષકોને અધિપતિ આ પ્રમાણે પ્રયત્ન કરતો હોવા છતાં હું તેને ચાર બતાવી શકતો નથી, આથી મને ધિક્કાર થાઓ, એવા વિચારથી જાણે સૂર્યને ઘણે વિષાદ થયે હોય, એથી તે અસ્ત પામ્યા. આ ચાર વળી કેટલે માત્ર છે? હું એને બતાવું એમ વિચારીને જાણે અતિશય ઈર્ષાથી હોય તેમ, સંધ્યા ક્ષણવાર રંગસહિત ઉલ્લસિત બની. પછી જાણે ચારને બતાવવાનું સામર્થ્ય ન હોવાના કારણે વિલખી પડી ગઈ હોય અને એથી ભારહિત બનીને સંધ્યા ક્ષય પામી. પછી તું જે, ચેર સારી રીતે વાતે હોવા છતાં મારી સહાયથી કેટવાળાથી જરા પણ ઓળખાય નહિ એવા વિચારથી જાણે અદ્દભુત ઘણે હર્ષ થયે હોય તેમ, જાણે અટ્ટહાસ્યના ઢાંકણ હોય તેવા ઊંચા તારાગણને બતાવતી રાત્રિ થઈ, અને એ રાત્રિએ જ જાણે ચારને સંતાડવા માટે હોય તેમ, સઘળા લોકની ચક્ષુગતિને હરી લેનાર અને શ્યામવશ્વના જેવો અતિશય-અંધકારસમૂહ સર્વ તરફ ફેલાવ્યો.
આ વખતે તે વિજય ચાર એક શ્રીમંતના મુશ્કેલીથી ચઢી શકાય તેવા ઘરમાં કમલના આકારે ખાતર પાડીને ઘરમાં રહેલું સારભૂત બધુંય લઈને પોતાના નિવાસમાં ગયે. ક્ષણમાત્રમાં રાત્રિ પૂર્ણ થતાં, જાણે તું ક્યાં જાય છે? આ તને પકડો એમ સંભ્રમથી હોય તેમ, ઉગેલા સૂચે ચારેબાજુ કિરણે ફેલાવ્યા. પછી જાણે હજી સુધી તમે કેમ સૂતા છે? ખાતર જુઓ, એમ સમાચાર જણાવવા માટે હોય તેમ, જ્યાં ખાતર પાડયું હતું ત્યાં રહેલા બાકોરાથી જ ઘરની અંદર સૂર્યના કિરણએ પ્રવેશ કર્યો, ખાતર પાડેલું જોઈને સંભ્રમથી વ્યાકુલ બનેલા ઘરના માણસેના કેલાહલથી કેટવાળ વગેરે લોકો ભેગા થયા. આ વખતે તેવી ભવિતવ્યતાના કારણે મૃત્યુથી ખેંચાયેલે તે સ્નાન, વિલેપન, ભજન અને અલંકારનો શૃંગાર કરીને પુત્રની સાથે ત્યાં જ જનસમુદાય પાસે આવ્યો. મુશ્કેલીથી ચઢી શકાય તેવા મહેલમાં કમલના આકાર જેવા નાના દ્વારવાળા ખાતરને જોઈને ત્યાં ભેગા થયેલા લાકે બોલવા લાગ્યા કે, મુકેલીથી ચઢી શકાય તેવા સ્થાન ઉપર ચઢીને ચરે આવું અતિવિચિત્ર ખાતર કેવી રીતે કર્યું? અને ચાર કેવી રીતે અંદર પ્રવેશ કરીને ઘરનું સારભૂત બધું લઈને નીકળ્યો ? આ આશ્ચર્ય છે ! આ પ્રમાણે બોલતા લોકોનો વાર્તાલાપ સાંભળીને ચારે વિચાર્યું: હું અહીં કેવી રીતે પેઠે અને કેવી રીતે નીકળે? અથવા મેં આવું કેવી રીતે કર્યું એમ કે વિચારે છે એ સાચું જ છે. આ પ્રમાણે વિચારતા તેને સ્વસામર્થ્યના વિજ્ઞાનથી આશ્ચર્ય થયું. આ કાર્ય પોતે કર્યું છે એવી અસંભાવનાથી જાતે જ ક્ષણવાર કમાડના પટ્ટ જેવી છાતી ઉપર, ક્ષણવાર વિશાળ કટિપ્રદેશ ઉપર, ક્ષણવાર પુત્રના મુખ ઉપર, અને ક્ષણવાર ખાતરના દ્વાર ઉપર નજર નાખતે હતે. ચેરના તેવા પ્રકારની વિશિષ્ટ ચેષ્ટાવાળા શરીરને
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૯૫ જોઈને ત્યાં નજીકમાં રહેલા કેટવાળાએ તેની શરીરચેષ્ટાની આકૃતિઓથી આ જ ચર છે એમ જાણી લીધું. પછી દંડાથી માર મારવાપૂર્વક બાહુમાં બાંધીને પાછળ મુખ રહે તે રીતે તેને રાજાની પાસે લઈ ગયા. રાજાએ પણ વિવિધ વિડંબનાપૂર્વક વધભૂમિમાં મોકલીને વિચિત્ર યાતનાઓથી તેને મારી નખાવ્યું.
અહીં મંડિકોરના દષ્ટાંતથી અદત્તાદાનના દેશદ્વારનું જ્ઞાન થઈ જવા છતાં વિજયનું દષ્ટાંત શાસ્ત્રમાં આવા પ્રકારનાં ઘણાં દષ્ટાંત છે એવું જણાવવા માટે કહ્યું છે. [૨]
આ મંડિક વગેરે બે દષ્ટાંતથી ચેરી આ જ ભવમાં અનેક દુઃખના અંતવાળી છે એમ બતાવીને આ દેષદ્વારનું નિરૂપણ કર્યું. હવે ચેરીના ત્યાગમાં થતા લાભને બતાવવા પાંચમું ગુણદ્ધાર કહે છે –
परदव्वहरणविरया, गुणवंता पडिमसंठियसुसीला । इहपरलोए सुहकित्तिभायणं णागदत्तो व्व ॥४३॥
ગાથાર્થ – જે છે બીજાનું ધન ચારવાથી નિવૃત્ત બનેલા છે, ગુણવાન છે, પ્રતિમામાં રહેલા છે અને સુંદર ચારિત્રવાળા છે, તે જીવો નાગદત્ત નામના શ્રેષ્ઠિપુત્રની જેમ આ લેકમાં અને પરલોકમાં સુખ અને યશકીર્તિનું ભાજન બને છે.
ટીકાથ:- ગુણવાન એટલે સમ્યકત્વ વગેરે ગુણવાળા, અર્થાત્ અસાધારણ વિશુદ્ધ છવધર્મોથી યુક્ત. પ્રતિમા એટલે દર્શન વગેરે પ્રતિમાઓ, અથવા પ્રતિમા એટલે કાત્સર્ગ. આ પ્રમાણે ગાથાનો અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ તે કથાથી જાણો. તે કથા આ પ્રમાણે છે
નાગદત્તનું દૃષ્ટાંત વારાણસી નગરીમાં જિતશત્રુ રાજાને સુવિશિષ્ટ ગુણોથી યુક્ત ધનદત્ત નામનો શેઠ ઉત્તમ મિત્ર હતું. તે શેઠ જિનશાસનને અનુરાગી હતે, પોતાના ગુરુજનની ચરણસેવામાં આસક્ત હતો, સાધર્મિકજનોનો ભક્ત હતો, અભિમાન અને ઈર્ષ્યાદષથી રહિત હ, રૂપથી કામદેવ જેવો હતો, સ્થિરતાથી મેરુપર્વત જેવો હતો, ગંભીરતાથી સમુદ્ર જે હતે, ઋદ્ધિથી કુબેર જેવો હતે. તેને કૃષ્ણને લક્ષ્મીની જેમ મનપ્રિય ઘનશ્રી નામની પત્ની હતી. તે લાવણ્ય, રૂપ, યૌવન, સૌભાગ્ય અને કલાસમૂહથી શ્રેષ્ઠ હતી. જાણે જન્માંતરમાં કરેલા સુકૃતરૂપી પાણીથી સિંચાયેલા ઉત્તમ પુણ્યરૂપ વૃક્ષનું ફલ હોય તેવા વિષયસુખને અનુભવતા તે બેનો કેટલેક કાળ પસાર થયે. એકવાર રાત્રિના છેલા પહોરનો અર્ધોભાગ બાકી રહ્યો હતો ત્યારે સુખપૂર્વક સુતેલી અને સંતુષ્ટ ધનશ્રીએ ઉત્તમ સ્વપ્ન જોયું. તે આ પ્રમાણે નાગદેવતાએ દશ દિશાઓના મંડલને
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
પ્રકાશિત કરનાર હારને પેાતાના કંઠમાથી લઈને મારા ઉરઃસ્થલમાં નાખ્યા. એ જ વખતે પ્રાતઃકાલનાં મંગલગીતાના શબ્દો સાંભળીને તે ઊઠી ગઈ. અત્યત ખુશી થયેલી તેણે તે સ્વપ્ન પતિને કહ્યું. તેણે પણ કહ્યું : નાગદેવ આપણા કુલક્રમથી આવેલા દેવ છે. હે પ્રિયે! તેની કૃપાથી તને સુંદર પુત્ર થશે. તે જ વખતે તેને ઉત્તમનુણેાથી યુક્ત ગર્ભ રહ્યો. તે ગના પ્રભાવથી જ તે અધિક સૌભાગ્યવાળી બની. જિનબિંબપૂજા અને સંઘપૂજા કરવાના ઉત્તમ દાહલાએ પૂરવામાં આવ્યા. સુખપૂર્વક (ગર્ભના) મહિનાઓ પૂર્ણ થતાં એક દિવસે તેને નિર્મૂલગુણેાથી યુક્ત, મેાતીના હાર જેવા અત્યંત ઉજ્જવલ અને લેાકેાના મનને આનંદ પમાડનાર પુત્ર થયા. પ્રિયંવદ્યા નામની દાસીએ શેઠને ( પુત્રજન્મની ) વધામણી આપી. શેઠે તેને તેની ઈચ્છાથી અધિક ઈનામ આપ્યું. શેઠે ત્યાંથી ઉઠીને પ્રસૂતિગૃહમાં જઇને પુત્રને જોયા. પછી વધામણી કરાવી. તે આ પ્રમાણેઃ– જયસૂચક મંગલવાજિંત્રાના શુભ નાદ થઈ રહ્યો હતા. એ નાદથી સર્વ દિશાઓના મધ્યભાગો પૂરાઈ ગયા હતા. ઉત્તમ સ્ત્રીઓનાં નૃત્યોથી લોકો આનંદ પામતા હતા. લેાકેાના ચિત્તવિલાસ માટે ધનના ઉપયાગ થઈ રહ્યો હતા. ધન અને સુવર્ણથી ગરીમ માણસાને ખુશ કરવામાં આવતા હતા. લેાકેાના આનંદ માટે ભાતું કરાવવામાં આવ્યું હતું. કંકુના ઘટ્ટ પાણીના છાંટણાં કરવામાં આવતાં હતાં. ઉજજવલ ચાખાની સેંકડો થાળીએ મૂકવામાં આવી હતી. કમળાથી શેભતા પૂર્ણ કળશે। મૂકવામાં આવ્યા હતા. લાખા ઘડા પ્રમાણ તેલના પ્રવાહ વહેવડાવવામાં આવ્યા હતા. સ લેાકેામાં વધુ અને મારિનું નિવારણ કરવામાં આવ્યું હતું. કેદી માણસાને સ્વજનની જેમ છેાડી દેવામાં આવ્યા હતા. વધામણી થઈ જતાં અગિયારમા દિવસ આવતાં પુત્રનુ નાગદત્ત એવું નામ રાખ્યું. કારણકે સ્વપ્નમાં હારના બહાને નાગદેવતાએ મને આ આપ્યા છે, તેથી આ જ નામ યોગ્ય છે એમ વિચારીને નાગદત્ત નામ રાખ્યું હતું. તે ક્રમશઃ શુક્લપક્ષના ચંદ્રની જેમ શરીરની વૃદ્ધિથી અને કલાસમૂહથી વધવા લાગ્યા. પિતાની સાથે જિનમંદિરમાં અને મુનિવરેની પાસે જવા લાગ્યા. મુનિવરોની પાસે જિનવચનને સાંભળતાં તેના આત્મા ભાવિત બની ગયા. કહ્યું છે કે- જિનવચન સાંભળનારને નવેશ નવે સવેગ, જ્ઞાનાવરણીયકર્મોનેા ક્ષયાપશમ અને તત્ત્વોના બાધઆટલા લાભા થાય છે.” પછી તે કામદેવનુ` કુલભવન એવા ચૌવનને પામવા છતાં વિષયેાને વિષ જેવા માનતા હતા અને ધર્મકાર્યમાં તત્પર રહેતા હતા જ્યાં સુધી લાવણ્યરૂપથી યુક્ત જેટલી કુલખાલિકાએ (તેને પરણવા માટે) આવી ત્યાં સુધી તેટલી બાલિકાઓને મુક્તિમાં આસક્ત તેણે લગ્ન માટે ઈચ્છી નહિ. તેથી તેના માતા-પિતાએ તેને વિષચેામાં તૃષ્ણારહિત જાણીને ખરાબ મિત્રમંડળીની સાખત કરાવી. તેથી તે પેાતાના મનથી ઈચ્છતા ન હેાવા છતાં મિત્રાના આગ્રહથી ઉદ્યાન, વિહાર, વાવડી અને મંદિર વગેરે સ્થળે જતા હતા. દિવસે જતાં એક દિવસ સવારે તે મિત્રવર્ગની સાથે સહસ્રામ્રવન
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૯૭
ઉદ્યાનમાં ગયા. તે ઉદ્યાન પૂર્ણ લેાના ભારથી નમી ગયેલા, પક્ષીઓથી સેવાયેલા અને ઊંચા આમ્રવૃક્ષના સમૂહેાથી જાણે સત્પુરુષાનું અનુકરણ કરતા હતા. તે ઉદ્યાનમાં જાણે શરણે આવેલી ઠં ડીના રક્ષણ માટે હોય તેમ સારી છાયાએ હતી, અને વૃક્ષા સૂર્યકિરણાને જરા પણ પ્રવેશ કરવા દેતા ન હતા. તે ઉદ્યાન નૂતન આમ્રમંજરીએનું ભક્ષણ કરીને ટહુકતી કાયલાના અવાજથી જાણે મુસાફાના સમૂહને વિશ્રામ કરવા માટે આમંત્રણ આપતું હતું. નંદનવન સમાન તે ઉદ્યાનમાં મનેાહર વિવિધ પુષ્પા દેખાતાં હતાં. નાગદત્ત કમલ, ઉત્પલ ( ચંદ્રવિકાસી કમળ ) અને કુવલય ( =સફેદ કમલ ) થી વ્યાપ્ત સ્નાનવાવડી જોઇ. નાગદત્તે તે વાવડીમાં મિત્રમંડલની સાથે ઈચ્છા મુજબ સ્નાન કરીને ત્યાં રહેલા મજબૂત અને ઊંચા જિનમંદિરમાં પ્રવેશ કર્યા. તે મંદિરમાં જાણે જિનયાનરૂપ અગ્નિથી મળતી કામજવાળાએ હાય તેવી શ્રેષ્ઠ સુવર્ણ થી બનાવેલા કળશેાની શ્રેણિએ શેાભતી હતી, પવનથી મંદિરની ધજાએ ડાલતી હતી, ડાલતી ધજાઓ સાથે ઘુઘરીએ અથડાતી હતી, એથી ઘુઘરીઓ ઘર અવાજ કરતી હતી. ઘુઘરીઓના ઘર અવાજથી મંદિર જાણે મારા જેવું ખીજું કાઈ દેવમંદિર હોય તો કહેા એમ કહેતું હતું. વળી તે મંદિર રમ્ય, રૂપાળું અને સ્થિર હતું.
તે મંદિરમાં પૂર્વે પ્રવેશેલા વિશિષ્ટ આચરણવાળા, શ્રેષ્ઠગુણાના સ્થાન, લાવણ્યરૂપથી સુંદર અને કુશળ મનુષ્યા ગણગણાટ કરતા હતા. ત્યાં તેણે એક યુવતિને જોઈ, એ યુવતિએ યુવાનાના મનને આકર્ષે તેવી દેહશેાભાથી દેવાંગનાઓને પણ જીતી લીધી હતી. તેના દેહમાં મનોહર નવીન ચૌવન પ્રગટયુ હતુ. કમલદલ જેવી તેની આંખેા હતી. સાહેલીઓની સાથે હતી. જિનબિંબની પૂજા માટે વિવિધપ્રકારે ઉત્તમ પત્રછેદ્ય ક્રિયા કરી રહી હતી, અર્થાત્ વિશિષ્ટકળાથી જિનબિંબની આંગી તૈયાર કરી રહી હતી. તેને જોઈને અનુપમ વિજ્ઞાનની વિશેષતાથી વાસિત અંતઃકરણવાળા નાગદત્તે વિચાર્યું અહા ! જગપ્રસિદ્ધ આ ( હવે કહેવાશે તે ) લેાક સત્ય છે. “દાનમાં, તપમાં, પરાક્રમમાં, વિજ્ઞાનમાં, વિનયમાં અને નીતિમાં આશ્ચયન પામવું. કારણ
૧. સત્પુરુષા ગુણારૂપી લેાથી નમી જતા હાય છે = નમ્ર બને છે ખીજાએને આશ્રય આપે છે અને ગુણાથી ઊંચા = મેાટા બને છે. સત્પુરુષોના આ ત્રણ ગુણા અહીં વૃક્ષામાં હતા. તેથી ઉદ્યાન જાણે સત્પુરુષનું અનુકરણ કરતા હતા.
૨. અહીં અનુવાદમાં સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષાથી અજ્ઞાત વાચા અિર્થી અનુવાદ સમજી ન શકે આથી અહીં અનુવાદમાં ભાવા લખ્યા છે. શબ્દાર્થ આ પ્રમાણે છેઃ - તે મંદિર ખરાબ રીતે રહે હાવા છતાં રમ્ય હતું, (ખીમ્ન અર્થાંમાં પૃથ્વી ઉપર રહેલું,) રૂપની શેાભાથી રહિત હાવા છતાં સાર રૂપવાળું હતું, ( બીજા અર્થમાં રૂપની શાભા રહેલી છે, ) પગની જ ધા ક્ષીણુ ન થવા છતાં જવાર્ન શક્તિથી રહિત હતું, (બીન અમાં મદિરની પાયારૂપી જ ધા ક્ષીરૢ નથી થઈ. )
૩. પત્રચ્છેદ્ય વિશિષ્ટ કળા છે.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
શ્રાવકનાં બાર વતાં યાને કે વસ્તુના વપુરા = પૃથ્વીમાં ઘણું રત્ન પહેલાં છે. એટલામાં જિનેશ્વરની પૂજા માટે ઊભી થયેલી તેણે પણ પિતાની શરીરશોભાથી કામદેવને જીતનાર તેને જે. તે જ ક્ષણે તે યુવતિને તેના ઉપર અનુરાગ થયે. ઉત્તમ વસ્તુમાં કોને અનુરાગ ન થાય? તેણે નાગદત્તને કોઈ પણ રીતે તેવી રીતે જે કે જેથી, જાણે કામદેવને તેના ઉપર ઈર્ષ્યા થઈ હોય તેમ, તે કામદેવ વડે પાંચ બાણથી હણાઈ. કામદેવના બાણથી પીડિત થવા છતાં તેણે આત્માને સ્થિર રાખે. લજજા કુલબાલિકાઓનું અંગુઠાનું આભરણ છે. પછી વિશિષ્ટ અંગરચનાથી જિનેશ્વરની પૂજા કરીને વારંવાર તેને જોતી તે જિનમંદિરમાંથી નીકળી. જિનેશ્વરને વંદન કરવામાં એકાગ્રચિત્તવાળો નાગદત્ત પણ ઉત્તરાસંગ કરીને, ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરીને, જિનેશ્વરની સ્તુતિ કરવા લાગ્યું. તે આ પ્રમાણે – ત્રણ ભુવનને સંતાપ પમાડનાર કામદેવના મહાન માનનો વિનાશ કરનારા તમે જય પામે ! કષ્ટથી સહન કરી શકાય તેવા ધરૂપી અગ્નિને શાંત કરવા માટે પ્રચંડ મેઘસમાન તમે જય પામે ! શુકુલધ્યાનરૂપી અમૃતથી કષાયરૂપી ભયંકર ઝેરના વેગને દૂર કરનારા તમે જય પામે! ઉપસર્ગ અને પરીષહરૂપી પિશાચ ઉપર અખલિતપણે સમચિત્ત રાખનારા તમે જય પામો ! ઘાતી કર્મોરૂપી અંધકારસમૂહના નાશથી પ્રગટ થયું છે કેવલજ્ઞાનરૂપી પ્રકાશ જેમને એવા તમે જય પામ! ચાર ગતિમાં ભમતા જીવસમૂહનું રક્ષણ કરનારા તમે જય પામે ! નમેલા સુર અને અસુરોના કોડે મુગુટે જેમના કમળ પાદપીઠમાં પડ્યા તેવા તમે જય પામે! સર્વ કર્મ સમૂહરૂપી પર્વતનો. ચૂરો કરવા માટે વાની અગ્નિસમાન તમે જય પામે ! તમને નમસ્કાર થાઓ ! આ પ્રમાણે જિનની સ્તુતિ કરીને અને વિશિષ્ટપૂજાને જોઈને તેણે પોતાના મિત્રોને પૂછ્યું પિતાના હાથે જિનેશ્વરની પૂજા કરીને જેણે ચૅગ્ય સ્થાને આ સ્વકલાનું કૌશલ્ય પ્રકાશિત કર્યું છે તે આ શ્રેષ્ઠકન્યા કેણ છે? કેની છે? ખરેખર ! આ એ યુવતિમાં આસક્ત થયે છે, તેથી આ પ્રમાણે પૂછે છે એમ તેમણે જાણું લીધું. તો પણ તેમણે કહ્યું? તું તેને નથી જાણત? આ જ નગરમાં પ્રિય મિત્ર નામનો સાર્થવાહ રહે છે. નાગશ્રી, નામની તેની પત્ની છે. તેમની નાગવસુ નામની આ પુત્રી છે. બાલ્યાવસ્થાથી જ એ કળામાં કુશળ હતી, તે પછી હમણું વિલાસને નચાવનારી તરુણ અવસ્થામાં તો પૂછવું જ શું? એને લાવણ્ય વગેરે ગુણોથી જિતાયેલી અને એથી જાણે શરમિંદી બની. ગઈ હોય તેમ, રંભા વગેરે દેવાંગનાઓ આવા મનુષ્યલોકમાં આવતી નથી. જાણે આની દેહશોભા જોવામાં વિરહને સહન ન કરી શક્તા હોય તેમ, હણાયેલહદયવાળા દેવો. પણ આંખના નિમેષથી રહિત બન્યા. તેના શરીરમાં રૂપ વગેરે જે કેઈ ગુણ વિચારવામાં આવે તે દરેક ગુણ અપૂર્વભાવથી ચિત્તમાં ચમત્કાર ઉત્પન્ન કરે છે. પણ તેમાં એક દોષ. છે કે એને અનુરૂપ વર મળતું નથી. હમણું તે એને જોઈ એથી તેને એ પણ દોષ નાશ પામ્યો. પછી નાગદત્તે કહ્યુંઃ મારા ભાવને નહિ જાણનારા તમેએ વચનને આ વિસ્તાર
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ નિરર્થક શરૂ કર્યો છે. કારણ કે પૂછવામાં એના વિષે જરા પણ મારો અનુરાગ કારણ નથી, કેવલ એના વિજ્ઞાન સંબંધી કૌશલ્યમાં કુતૂહલ જ કારણ છે. આ પ્રમાણે બોલતો તે જિનમંદિરમાંથી નીકળીને મિત્રમંડલની સાથે પિતાના ઘરે આવ્યો.
પોતાની સખીઓથી પરિવરેલી તે દિવ્યકન્યા નાગવસુ પણ હૃદયમાં નાગદત્તને ધારણ કરતી પિતાના ઘરે આવી. ત્યાં તે સૂતી નથી, હસતી નથી, ખાતી નથી, માણસે સાથે બોલતી નથી, બેલાવતી સખીઓને ઉત્તર આપતી નથી. તેને આવી જાણીને તેની માતાએ તેની પાસે આવીને કહ્યું : હે વત્સ ! તારા શરીરમાં પીડાનું કારણ શું છે તે કહે. તેણે કહ્યું: હે માતાજી! મારા શરીરમાં પીડાનું કારણ હું જાણતી નથી, કિંતુ આખા શરીરમાં મહાદાહ ફેલા છે. એટલામાં મશ્કરી કરવામાં હોંશિયાર સખીએ કહ્યું : નયનરૂપી અંજલિથી લાવણ્યવાળા માણસને જ કેમ અધિક ન પીછે ? નાગવસુએ મૌન રહીને કંઈ પણ પ્રત્યુત્તર ન આપ્યું. એટલે સખીએ હિંમત આપવાપૂર્વક એની માતાને કહ્યું : હે માતાજી! તમે આના માટે મનમાં ઉદ્વેગ ન કરે. હું એનું સ્વરૂપ જાણીને કહીશ. પરિજન સહિત માતાને વિદાય કરીને સખીએ કહ્યું છે પ્રિયસખી! જે દુઃખનું કારણ હોય તે કહે. કહ્યા વિના ઉપાય ન થઈ શકે. કારણ કે લોક પણ આ પ્રમાણે કહે છે કે- (ઘરમાં) રાખેલા મોતીઓનું મૂલ્ય કરવા માટે સુવિચક્ષણ પુરુષ પણ સમર્થ બનતું નથી. વળી-હાર તને ક્ષાર લાગે છે, ચંદ્રનાં કિરણે બાણસમૂહ લાગે છે, પાણી જવાળાસમૂહ લાગે છે. ચંદનરસ અગ્નિસમાન લાગે છે, અંગમાં ધારણ કરેલ પાણીભીનો પંપ સંતાપ ઉત્પન્ન કરે છે. તેથી હું માનું છું કે તને કામદેવને દાહ છે. આ પ્રમાણે સામાન્યથી તારું જાણેલું જ છે. તારું ચિત્ત કેના ઉપર અનુરક્ત છે તે તું મને કહે. સખીનું વચન સાંભળીને તેણે પોતાના મનમાં વિચાર્યું: આણે સાચું કહ્યું કે કહ્યા વિના ઉપાય ન થાય. વળી કહ્યા વિના પણ તેણે મારું સ્વરૂપ ચિહ્નોથી જાણી લીધું છે, તે હવે શા માટે છુપાવવું ? આમ વિચારીને તેણે કહ્યું: હે સખી! તું જાણે જ છે કે આજે સવારના સમયે જિનમંદિરમાં જિનબિંબની વિશેષ રીતે પૂજા કરતી મેં તારાગણથી પરિવરેલા ચંદ્રની જેમ પોતાના મિત્રમંડલથી પરિવરેલા અને અત્યંત હર્ષિત ચિત્તવાળા શ્રેષ્ઠિપુત્ર નાગદત્તને છે. તેણે મારી ચહ્નરૂપી ખડકીથી ચિત્તરૂપી ભવનમાં પ્રવેશીને મને ખબર ન પડે તે રીતે મારું અતિ કિંમતી વિવેકરૂપી રતન ચેરી લીધું છે. ત્યારથી જ હું બોલું છું કે રડું છું, અથવા હસું છું કે સુવું છું વગેરે કાંઈ જાણતી નથી. સખીએ કહ્યુંઃ હે પ્રિયસખિ ! તું હમણાં ઉતાવળી ન થા. તારું ઈચ્છિત કાર્ય જેમ જલદી થાય તેમ હું કરું છું. સખી આમ કહીને નાગશ્રી પાસે ગઈ. તેને અમે જિનમંદિરમાં ગયા વગેરે સઘળે તે વૃત્તાંત કહ્યો. નાગશ્રીએ પિતાના પતિને આ વૃત્તાંત કહ્યો. તેણે કહ્યુંઃ આપણી પુત્રીને યંગ્ય સ્થાને જ અનુરાગ થયે છે. આ યુક્ત જ છે. ઉત્તમકુલમાં ઉત્પન્ન થયેલાઓ ઉત્તમ સ્થાનમાં જ રાગ કરે. શું હાથણે મહાગનેંદ્રને
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
શ્રાવકનાં બાર યાને મૂકીને શિયાળને ઈચ્છે? તેથી હવે રતિના કામદેવની સાથે સંયેગની જેમ મારી પુત્રીનો. તેની સાથે અનુરૂપ ગ જે રીતે થાય તે રીતે કરું. આમ કહીને ત્યાંથી ઉઠીને તે ધનદત્તના ઘરે ગયે. ધનદત્ત પણ વિનયપૂર્વક ઊભો થયો અને ઉચિત વ્યવહાર કર્યો. ધનદત્તે પૂછયું ક્યા કારણથી તમે આવ્યા છે? કારણ કે બુદ્ધિમાન પુરુષોની પ્રવૃત્તિ પ્રજન રહિત હોતી નથી. પ્રિયમિત્રે પણ કહ્યું : કેવલ તમારાં દર્શન માટે જ આવ્યો છું. કારણ કે ઉત્તમ માણસનાં દર્શન શ્રેષ્ઠ કલ્યાણનું કારણ છે. નીતિમાં પણ કહ્યું છે કે
રાજસભા જેવી જોઈએ, અને રાજપૂજિત લોકોને જોવા જોઈએ મળવું જોઈએ). આનાથી કદાચ વિશેષ લાભ ન થાય તો પણ અનર્થો દૂર થાય છે.” બીજું- નાગવસુ નામની મારી વિખ્યાત પુત્રી છે. તે તમારા પુત્ર નાગદત્તમાં અત્યંત અનુરક્ત બની છે. તેને આપવા માટે આવ્યો છું. તેથી નાગદત્ત એની સાથે લગ્ન જે રીતે કરે તેમ તમે કરો. તેથી ધનદત્તે વિચાર્યુંએક તરફ વાઘ અને એક તરફ ભયંકર આકારવાળી નદી એમ લોકે જે કહે છે તે આ વિષમ થયું. મારે પુત્ર દીક્ષા લેવાની ભાવના રાખે છે અને આ પણ પિતાની પુત્રી આપે છે. આવું થયું તેથી આને ઉત્તર શું આપું? અથવા મારા પુત્રનું સ્વરૂપ આને કહું, પછી જે ઉચિત હશે તે જ કહીશું. આમ વિચારીને તેણે પુત્રનું સ્વરૂપ કહ્યું. પ્રિયમિત્રે કહ્યું: મારી પુત્રી સ્વપ્નમાં પણ અન્યને ઈચ્છતી નથી. કારણ કે તેની માતાએ તેની જેવી ચેષ્ટા મને કહી તે ચેષ્ટાથી હું જાણું છું કે તે મરી જાય તો પણ અન્યને ન ચિતવે. ધનદારે કહ્યુંઃ જે એમ છે તે મારા પુત્રને કહું. તેને ઉત્તર મળશે એટલે ફરી તમને હકીક્ત કહીશ. તમે તમારા ઘરે જાઓ એમ કહીને તેને રજા આપ્યા પછી ધનદ પુત્રને ઘણી રીતે કહ્યું. પણ નાગદત્તે કાંઈ પણ માન્યું નહિ.
આ તરફ તે જ ઉત્તમ નગરીમાં વસુદત્ત નામને વણિકપુત્ર હતે. જિતશત્રુ રાજાએ તેને નગરના રક્ષક તરીકે નીમ્યા હતા. ભવિતવ્યતાના કારણે એ તે દિવસે ફરતો ફરતો. પ્રિય મિત્રના ગૃહદ્વાર પાસે આવ્યો. એટલામાં કઈ કારણથી નીકળેલી નાગવસુને તેણે પિતાના ગૃહદ્વારની પાસે જે ઈ. જેવા માત્રથી જ તે જલદી તેના ઉપર અનુરક્ત થયે. ભવાભિનંદી જીવને સ્ત્રીઓ રાગનું કારણ છે. પછી તેણે ઘરમાં પ્રવેશીને પ્રિય મિત્ર પાસે, કન્યાની માંગણી કરી. તેણે કહ્યું આ ધનદત્તની પુત્રને આપી દીધી છે. અન્યને આપેલી કુલબાલિકાઓ ફરી અન્યને ન જ અપાય. કારણ કે નીતિમાં (ઃનીતિશાસ્ત્રમાં) પણ આ કહ્યું છે – “રાજાએ એક વાર બોલે છે, ધાર્મિક માણસે એક વાર બોલે છે, અને કન્યા એક વાર અપાય છે, આ ત્રણ કાર્યો એક એક વાર થાય છે." આ પ્રમાણે કહેવા છતાં મોહવશ એ ફરી પણ બોલ્યા : તમે જેટલું ઈચ્છો તેટલું ધન. તમને આપું, પણ મને સ્વકન્યા આપો. તેથી શેઠે હાસ્યપૂર્વક કહ્યું : હે મહાયશ! મારા ઘરે કન્યાઓ વેચાતી નથી. આ પ્રમાણે સાંભળીને તે વિલખા મોઢે ત્યાંથી નીકળી ગયે.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૦૧
હવે તે નાગદત્તના છિદ્રો જોવા લાગ્યા. આ જીવતા હશે ત્યાં સુધી આ કન્યા મારી નહિ જ થાય, માટે આને જલદી મારી નાખું', એમ મનથી વિચારી રહ્યો હતો. એક દિવસ અશ્વ સવારી કરવા માટે નગરીમાંથી નીકળેલા રાજાના કાનમાંથી કુંડલ પડી ગયું. પેાતાના આવાસે ગયા પછી રાજાએ આ જાણ્યું. તેથી રાજાએ તે વસુદત્તને જ શોધી લાવવા આજ્ઞા કરી. કુંડલને જોતા તેણે ભવિતવ્યતાવશ નગરીના બહારના ભાગમાં પતિથિ આઠમના દિવસે ચાર પ્રકારના પૌષધમાં રહેલા એકાકી નાગદત્તને જોયા. નાગદત્ત સંધ્યા સમયે પ્રતિમા સ્વીકારીને પૂર્વોક્ત ઉદ્યાનમાં જિનમંદિર તરફ જઈ રહ્યો હતા. નાગદત્ત ઉપયોગપૂર્ણાંક થાડે સુધી ગયા એટલે રસ્તામાં દશ દિશાચક્રને પ્રકાશિત કરનાર કુંડલરત્ન તેણે જોયું. જાણેકે પોતાના અસ્ત થતા જોઇને ભયથી આકાશમંડલમાંથી પૃથ્વીના માર્ગ માં પડેલું સૂર્ય મંડલ હોય તેવુ" કું ડલરત્ન હતું. કુંડલને જોઈને નાગદત્ત ખીજા માળે ચાલ્યા. તેની પાછળ રહેલા વસુદત્તે વિચાર્યું : આ કેમ જલદી વળી ગયા ? ખીજા માગે કેમ ગયા ? એટલામાં તેણે પણ ત્યાં તે કુંડળ જોયું. તે વિચારવા લાગ્યા નક્કી આ કુંડલના ભયથી વળી ગયે છે. એના મરણ માટે આ જ છિદ્ર મળી ગયું. આ પ્રમાણે વિચારીને કુંડલ લઈને નાગદત્ત જિનમંદિર આગળ આવ્યા ત્યાં સુધી તે તેની પાછળ આવ્યા. ત્યાં કાયાત્સગ માં રહેલા તેના ગળામાં કુંડલ ખાંધીને વસુદત્ત પોતાના પુરુષાને મેલાવીને તેમને કુંડલ બતાવ્યું અને કહ્યું: આ પાપી રાજાનું કુંડલ લઈને એકાંતમાં મૂકવા માટે આવ્યા, એટલામાં મે તેને પકડી લીધા. તમે આને બાંધીને રાજાની પાસે લઈ જાઓ. પુરુષા પણ તેની આજ્ઞા માનીને નાગદત્તને રાજાની પાસે લઈ ગયા. તેમણે રાજાને કહ્યું કે, હે દેવ ! આ આપનું કુંડલ લઈ ને ( ગુપ્ત ) મૂકવા માટે એકાંતમાં ગયા અને પકડાઈ ગયા. હવે દેવ પ્રમાણ છે. તેમનું વચન સાંભળીને રાજાને અત્યંત રાષ થયા, અને આંખા રાષથી લાલ થઈ ગઈ. પછી ચેાગ્યા-યાગ્યના વિચાર કર્યા વિના રાજાએ કહ્યું: પાપકાય કરનારા તેની સવારે નગરમાં ફજેતી કરીને શૂળી ઉપર ચડાવી દો. પછી વસુદત્તે રાજાનુ વચન પામીને એને બાંધીને આખી રાત રાખ્યા. પ્રભાત થતાં તેને રાતા ઢણવીરની માળા પહેરાવી અને તેના શરીરે લાલચંદનથી વિલેપન કર્યું. પછી કાન અને પુછડાથી રહિત અને લંગડા ગધેડા ઉપર તેને બેસાડ્યો. તેના માથે સૂપડાનું છત્ર ધર્યું. તેની આગળ ઢાલ વગાડવામાં આવતા હતા. આવી સ્થિતિમાં તેને નગરમાં ફેરવવાનું શરૂ કર્યું.... વસુદત્તના કહેવાથી રાજપુરુષા બેાલતા હતા કે– હે લોકેા! એક ચંડાળયુવાન જતા હતા, તેની પાસેના સ્થાનમાં પડેલું રાજાનું કુંડલ આણે ચારી લીધું. આ અપરાધથી રોષ પામેલા રાજાની આજ્ઞાથી આને વિટંબના કરવાપૂર્વક વષ્યભૂમિમાં લઈ જવામાં આવે છે. તેના આ ભયંકર વચનને સાંભળીને લોકોએ વિચાર્યું: આ આ પ્રમાણે ખેલે છે એ ખાટું છે કે સાચુ છે? તે વખતે મહેલ ઉપર ચઢીને નાગદત્તને જોઇને કાઈ એ કહ્યુ : રાજાએ આ આજ્ઞા વિચાર્યં
૨૬
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને વિના કરી છે. કારણ કે આવા પ્રકારની આકૃતિવાળા પુરુષમાં આવું કાર્ય કઈ રીતે પણ ન ઘટી શકે. ત્યાં રહેલો બીજે બેઃ કર્મની આધીનતાથી આ પણ ઘટી શકે. કારણ કે કહ્યું છે કે “ખરેખર! અત્યંત કઠીન વજીના સાર જેવા અત્યંત ચીકણાં કર્મો જ્ઞાનથી સમૃદ્ધ પુરુષને પણ માગમાંથી ઉભાગમાં લઈ જાય છે. બીજા સ્થળે બારીમાં રહેલી અને વિષયાભિલાષથી યુક્ત હૃદયવાળી કઈ બાળા તેને આવી અવસ્થાવાળે જોઈને બોલીઃ અહો ! વિધિએ આ યંગ્ય ન કર્યું. કારણ કે વિધાતાએ ગુણોરૂપી રત્નના ભંડાર આની આવી અવસ્થા કરી. બીજી બેલી: જેનો આ પતિ છે તે જે આજે એની સાથે જ નહિ મરે તે પણ તે મરેલી જ છે. બીજીએ વિચાર્યું જેની માત્ર દષ્ટિમાં જ આ યુવાન પડ્યો છે તે પણ ધન્ય છે, તે પછી જે એના ગળે લાગી હોય એની શી વાત કરવી? આવા વાર્તાલાપને સાંભળતી નાગવસુ પણ તેને જોવા માટે ઘર ઉપર ચઢી. રાજમાર્ગ રાજપુરુષથી લઈ જવાતા તેને જોઈને હા હા ! હું હણાઈ છું એમ વિલાપ કરતી એકદમ મૂછિત બની ગઈ. ભવિતવ્યતા વશ નાગદત્તે આવી અવસ્થાવાળી તેને જોઈને વિચાર્યું જે, મારા માટે આ કેવી અવસ્થાને પામી? જે કંઈ પણ રીતે આ સંકટમાંથી મારી મુક્તિનો ઉપાય થશે તે અવશ્ય હું એના મનોરથને પૂરીશ. આ પ્રમાણે વિચારતા તેને રાજપુરુષો વધ્યભૂમિમાં લઈ ગયા. રાજપુરુષોએ તેને કહ્યું રે પાપી! હમણું ઈષ્ટદેવને યાદ કર! તેથી શુદ્ધ પરિણામવાળા તેણે જિનવચનના અર્થનું સ્મરણ કર્યું, સિદ્ધોની સાક્ષીએ આલોચના કરી, અને આગારવાળું પચ્ચક્ખાણ કર્યું. આ તરફ તે નાગવસુએ કઈ પણ રીતે ચેતના પામીને પોતાના ઘરમાં રહેલા જિનમંદિરમાં જઈને જિનેશ્વરની પૂજા કરી. પછી શાસનદેવીને પ્રસન્ન કરવા માટે તે એકાગ્ર ચિત્ત કાઉસગ્નમાં રહી. કાઉસ્સગ્નમાં રહીને તેણે વિનંતી કરી કે, હે દેવી! જો તમે જિનભક્તોનું સાચે જ સાંનિધ્ય કરે છે તે પ્રસન્ન થઈને નાગદત્તને આ સંકટમાંથી મુક્ત કરે. તેની ભક્તિથી પ્રસન્ન થયેલી દેવી જ્યાં નાગદત્તને શૂળી ઉપર ચડાવવાનું શરૂ કર્યું હતું ત્યાં આવી. તડ તડ કરતી શૂળી ભાંગી ગઈ. બીજી શૂળી ઉપર ચડાવવા લાગ્યા તો તેના પણ બે ટુકડા થઈ ગયા. ત્રીજી શૂળી ઉપર ચડાવવા લાગ્યા તે ત્રીજીના પણ બે ટુકડા થઈ ગયા. પછી રાજપુરુષોએ તેને દોરડાથી બાંધ્યો. તે પણ તૂટી ગયું. આથી ફરી બાંધે અને તૂટી ગયું. ફરી બાંધે અને તૂટી ગયું. આ પ્રમાણે ત્રણ વાર થતાં વસુદત્ત ગુસ્સે થઈને કહ્યુંઃ રે રે! માણસે! તલવારથી આનું માથું કાપી નાખો ! તેથી રાજપુરુષએ એના ગળામાં તલવારને પ્રહાર કર્યો. તે પ્રહાર દેવીની કૃપાથી પુષ્પમાળા રૂપ બની ગયે. આ જોઈને ગભરાયેલા મનુષ્યએ રાજાને કહ્યું. રાજાએ તેમને કહ્યું: તમેએ જેનું આ પ્રમાણે અતિ અદ્દભુત ચરિત્ર જોયું, તેને જલદી મારી પાસે લાવે. જેવી દેવની આજ્ઞા એમ કહીને રાજપુરુષે તેને રાજા પાસે લઈ આવ્યા. નાગદત્તનું ઘણું સન્માન કરીને રાજાએ કહ્યું આ કાર્યને કરનાર તું નથી એ તારી ચેષ્ટાથી જ કહેવાઈ ગયું છે. પણ જેણે આ કાર્ય
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૦૩ કર્યું હોય તેની સ્પષ્ટ સત્ય હકીકત કહે. તેથી તેણે કહ્યું છે સ્વામિન! જો તમે તેને અભયદાન આપો તો કહું, અન્યથા કેઈ પણ રીતે ન કહું. “એમ થાઓ.” એમ રાજાએ કહ્યું એટલે નાગદત્તે જે બન્યું હતું તે મૂળથી આરંભીને બધું કહ્યું. પછી રાજાએ તેને પિતાની સાથે હાથીના સ્કંધ ઉપર બેસાડીને નગરીમાં ફેરવ્યો. વાજિંત્રો વાગી રહ્યા હતા, ભાટલેકે સ્તુતિ કરી રહ્યા હતા, ગીતે ગવાતા હતા, એ રીતે આડંબરથી તેને નગરમાં ફેરવ્યો. પછી સભામાં ઘણા લોકોની વચ્ચે રાજાએ વસુદત્તને કહ્યું: અરે અનાર્ય ! આજે નાગદત્ત તારે જીવ બચાવ્ય, અન્યથા મારી પાસેથી તું જીવતો કેવી રીતે છૂટે? આમ કહ્યા પછી તેનું બધું ધન લઈને તેને દેશમાંથી ચાલ્યા જવાની આજ્ઞા કરી.
રાજાએ રજા આપી એટલે નાગદત્ત પણ પોતાના ઘરે આવ્યો. તેણે પિતાના માતા-પિતા વગેરે માણસને આનંદ પમાડ્યો. પછી પ્રિયમિત્ર સાર્થવાહ નાગદત્તના ઘરે આવ્યું. તેણે નાગદત્તને નાગવસુનો કર્યોત્સર્ગ વગેરે વૃત્તાંત કહ્યો. તેથી ખુશ થયેલા તેણે પ્રિય મિત્રની નાગવસુને પરણવાની વિનંતિને માની. હર્ષ પામેલા પ્રિય મિત્રે શુભ દિવસે નાગવસુનો વિવાહ કરાવ્યા. મહાન આડંબરથી વિવાહ થઈ જતાં નાગવસુની સાથે નાગદત્ત સીતાની સાથે રામની જેમ શોભતા હતા. હવે તે નાગવસુની સાથે મનુષ્યલક સંબંધી ભેગસુખે ભેગવવા લાગે. પૂર્વે કરેલાં સુકૃતના પ્રભાવથી તેને ઘણું સુખ મળતું હતું. એક દિવસ મહેલ ઉપર જઈને પ્રિયાની સાથે રમી રહ્યો હતો ત્યારે ઉત્તમનગરીની શોભા જોઈને તેણે પ્રિયાને હસતાં હસતાં કહ્યુંઃ પહોળા કિલ્લારૂપી કમરવાળી, ચંચળ અને આગળના ભાગમાં આમ-તેમ ચાલતા આગળિયાના ઉત્તમ સ્વરવાળી, દેવલોકના જેવા ભવનના ઉપરના ભાગમાં ઊંચા, મનોહર અને દઢ કળશોથી રમણીય, અને રમણીય વાસભવનમાં શોભતી બારીઓથી આ ખેવાળી આ નગરી પણ તારા રૂપને–આકૃતિને ધારણ કરે છે. નાગવલું બોલીઃ હે નાથ ! આ અસંબંધવાળી વચનરચનાથી શું? વિદ્વાએ કહેલા પ્રશ્નોત્તર અને જેમાં ચોથું ચરણ ગૂઢ હોય વગેરે પ્રકારના વિદ વડે ક્ષણવાર રમીએ, અર્થાત્ ક્ષણવાર વિદ્વાનોએ કહેલા વિનોદને કરીએ. આથી નાગદત્ત કહ્યું હે સુંદરી ! જે એમ છે તે એક પ્રશ્નોત્તર સાંભળ. હે કમલદલ જેવી આંખોવાળી ! ઉનાળાની ગરમીથી હેરાન થયેલા લોકોને પવનની સાથે કોણ ઈષ્ટ હોય છે? અથવા હાથીઓને કેણ પ્રાણપ્રિય હોય છે? તે તું કહે. બેલતાં જ મેળવીનેeતેને અર્થ જાણીને નાગવસુએ કહ્યું: હે નાથ ! જેણુચા (રેડબુલ) એ જવાબ છે. (અહીં બે પ્રશ્નો પૂછડ્યા છે. તેને ઉત્તર એક જ શબ્દથી આપવાનું છે. આથી પહેલા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં રેડચા એમ પદભેદ છે. રે એટલે કિરણમાં, મજુતા એટલે સૂક્ષમતા–કમળતા.
૧. રિઝવા પ્રયોગનો અર્થ આ પ્રમાણે છે - ઉત્તરદર્શન-જેવું. વિસ=કુશળ. વિઝવિઘ સપ્તમી એકવચન છે. જોવામાં કુશળમાં, અર્થાત જોવામાં કુશળને નગરીમાં તારું રૂપ દેખાય છે. વાકયફિલષ્ટતાના કારણે વિવિઘ પ્રવેગને અર્થ અનુવાદમાં કર્યો નથી.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને ઉનાળાની ગરમીમાં પવન હોય અને સૂર્યના કિરણો કેમળ હોય તો ગરમી ઓછી લાગે. આથી ઉનાળાની ગરમીથી હેરાન થયેલા લોકોને પવનની સાથે સૂર્યના કિરણોમાં કમળતા હોય એ ઈષ્ટ હોય છે. બીજા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં વારેજીયા એમ આ એક જ શબ્દ છે. રેણુકા એટલે હાથણી. હાથીને હાથણ પ્રાણપ્રિય હોય છે.) આ જવાબથી વિસ્મય પામેલા નાગદત્ત જલદી બીજું કહ્યું= બીજો પ્રશ્ન કર્યો. અપલભવાળા લોકે પૂછે છે કે લોકોના સંસારસુખને હેતુ કેને કહ્યો છે? અથવા કેવી નગરી પરીકથી દુય ન હોય? નાગવસુએ ઉત્તર આપ્યો કે વાચાર. (અહીં પહેલા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કg–આચાર એમ પદભેદ છે. શg એટલે આત્મા. કાચા એટલે આચારો. આત્માના આચારો=આત્મહિતકર આચારો સંસારસુખના હેતુ છે. બીજા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં
–ાચાર એમ પદભેદ છે. =નિષેધ. પ્રાચાર=કિલો. કિલ્લાથી રહિત નગરી પરચકને દુર્લદય નથી.) આ ઉત્તર કહ્યા પછી નાગવસુએ કહ્યુંઃ હે પ્રિય! જેમાં શું ચરણ ગૂઢ હોય તેવું કંઈક સંસ્કૃત ભાષામાં કહો. પછી નાગદત્તે કહ્યુંઃ લીલાથી શોભી રહ્યા છે નેત્રરૂપી પાંદડાના વિલાસે જેના એવી સ્ત્રી કામદેવરૂપી વાયુ ફેલાયે છતે (ક) કામદેવને મદવશ કરતી નથી. નાગવસુએ આનો લાંબા કાળ સુધી વિચાર કર્યો. (અર્થ ખ્યાલમાં આવી જતાં) એનું મન ખુશી થયું. એણે કહ્યું. આનો ઉત્તર પણ મળી ગયો છે. “યૌવનરૂપીવનમાં રહેલા કામદેવને નાશ કરનારી બાળા” એ આનો ઉત્તર છે, અર્થાત્ યૌવનરૂપી વનમાં રહેલા કામદેવને નાશ કરનારી કન્યા કામદેવને મદવશ કરતી નથી. નાગવસુના આ ઉત્તરથી નાગવસુની તીણબુદ્ધિને જાણીને નાગદત્ત પણ કહ્યું: હે પ્રિયે! તું પણ કંઈક કહે, જેથી હું જાણું. પછી નાગવસુએ કહ્યું- હે પ્રિયતમ! જેમાં ચોથું ચરણ ગૂઢ છે ઈત્યાદિ પ્રકારના અને અદ્દાબંધથી વિરચિત એવા અપૂર્વ કલેકને તમે એકચિત્તે સાંભળો............ ......પછી આ કલાકનો ઘણું સમય સુધી વિચાર કરીને કેઈ પણ રીતે અર્થ મળી જતાં નાગદત્તે કહ્યુંઃ હે સુંદરી! તેં સુંદર અને અપૂર્વ કહ્યું છે. મને ઘણી મહેનતથી એનો અર્થ મળ્યો છે. આનો અર્થ આ પ્રમાણે છે – માલતીના ફૂલ, મોતીઓનો હાર, હિમ અને દૂધ જેવી કતપ્રભાવાળી, દાનવોથી સ્તુતિ કરાયેલી અને જાણે પિતાની (નિર્મલ) કીર્તિથી સ્વચ્છ કરાયેલી હોય એવી, (આ ત્રણ ચરણ છે.) હે પ્રિયે! આનું ચોથું ચરણ મારતી વાડwતુ તે એ પ્રમાણે છે. અર્થાત્ માલતીના ફૂલ, મોતીઓને હાર, હિમ અને દૂધ જેવી કતપ્રભાવાળી, દાનવેથી સ્તુતિ કરાયેલી, અને જાણે પિતાની જ (નિર્મલ) કીર્તિથી સ્વરછ કરાયેલી હોય એવી સરસ્વતી તમને વરદાન આપનારી બનો.
નાગદત્તે આ કલેકનું ફરી ફરી ચિતન કરીને પરાવર્તન કર્યું. એથી તેની બુદ્ધિ પૂર્વથી અધિક સુંદર બની. તેણે વિચાર્યું કે-મારાજુમાવદાર (=કામદેવના પ્રભાવને નાશ કરનાર) એ ચરણથી નાગવસુએ ગુણોમાં સારભૂત કામવિજયનું સૂચન કર્યું છે.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
-શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૦૫ કામ ઉપર વિજય મેળવનારા વિરલા હોય છે. તેથી કહ્યું છે કે– ઘણુ મનુષ્યો જલદી અગ્નિમાં પ્રવેશ કરે છે, શસ્ત્રોથી પિતાના શરીરને કાપે છે, વિવિધ કષ્ટ આચરે છે. પણ કામદેવરૂપી શત્રુના સુભટને વિરલા જીતે છે. અને આ આ પ્રમાણે જ છે. (=આ સત્ય જ છે.અન્યથા વિવેકયુક્ત પણ હું આત્માને ભૂલીને વિષયમાં આસક્ત કેવી રીતે રહું? આ પ્રમાણે વિચારતા નાગદત્તને નાગવસુએ આ પ્રમાણે કહ્યું- હે પ્રિયતમ! હમણાં તમે અન્ય ચિત્તવાળા કેમ દેખાઓ છો તે કહો. પછી નાગદત્ત જેટલામાં પેતાના હૃદયમાં -રહેશે શુભભાવ નાગવસુને કહે છે તેટલામાં નજીકના ઘરમાં આકંદનને અવાજ ફેલાયે. તે આ પ્રમાણે – હા પુત્ર! પુત્ર ! માતા-પિતાનો ભક્ત ! હા નાથ! તું ક્યાં ગમે તે કહે. હા બંધુ-બહેન પ્રત્યે વત્સલ! હાય! તું યમવડે કેવી રીતે છેતરાયે? હા સ્વામી ! હા ગુણગણરૂપી મણિના દાબડા સમાન ! વિલાપ કરતા માતા, પત્ની, બહેન અને સ્નેહીઓના શબ્દથી આ પ્રમાણે ઘણે કોલાહલ થતો હતો. તે સાંભળીને નાગવસુએ પ્રિયને કહ્યું હે નાથ ! આ શું છે? આ પ્રમાણે કરુણ શબ્દથી વિલાપ કરતા બિચારા આ લોકે કેમ રડે છે? નાગદત્ત કહ્યું હે પ્રિયે! આજે એમના ઘરમાં યમને દંડ પડ્યો છે. તેણે ઘરના માણસો જોતા હેવા છતાં ઘરના સ્વામીને મૃત્યુ પમાડયું છે. યમ વડે હરણ કરાતા જીવનું માતા, ભાર્યા,ભગિની, સ્નેહિવર્ગ કે અત્યંત સમર્થ વસ્તુઓ પણ રક્ષણ કરતી નથી. તેથી જેને પ્રતિકાર થઈ શક્ત નથી, જેના આગમનની ખબર પડતી નથી અને સર્વને નાશ કરનાર એ આ યમ આપણી પાસે પણ આવે નહિ ત્યાં સુધીમાં હું સુંદરી ! ઘણા પ્રકારના જન્મ, જરા, મરણ, રેગ અને શેક આદિને અંત કરનારા સર્વજ્ઞભાષિત ધર્મમાં (=સંયમમાં) ઉદ્યમ કરીએ. નાગવસુએ કહ્યું તમેએ વિષયની અભિલાષાથી રહિત બનવાનું જે કહ્યું તેનું જ વૈરાગ્યના હેતુ આ ચમે સમર્થન કર્યું છે. કારણ કે જેમને જૈનધર્મ પૂર્વભવમાં અતિશય પરિચિત થયેલ છે તે કેટલાક પુણ્યશાલીજીવો નિમિત્ત માત્રથી બોધ પામે છે. આથી આપે કહ્યું તે યોગ્ય જ છે. આપ એ પ્રમાણે કરો. હે નાથ ! મને પણ એ સંમત છે. તમારી પાછળ રહેલી હું પણ ભવરૂપ સમુદ્રને ઓળંગી જઈશ. આ પ્રમાણે નાગવસુનું વચન સાંભળીને નાગદત્ત ઘણું રોમાંચવાળો થયો. પછી તેણે માતા-પિતા વગેરે લોકોને પૂછ્યું. તેમણે પણ સંમતિ આપી. ઘણું આડંબરથી જિનમંદિરમાં મહોત્સવ કરાવ્યો. દીન–અનાથ વગેરેને દાન આપ્યું. સંઘની પૂજા કરી. પછી સુસ્થિતસૂરિની પાસે દીક્ષા લીધી. તેની પત્નીએ પણ આચાર્યની જ પ્રવર્તિનીની પાસે દીક્ષા લીધી. ઘણું કાળ સુધી નિરતિચારપણે સાધુધર્મનું પાલન કર્યું. મૃત્યુસમયે વિધિપૂર્વક અંતિમ આરાધના કરીને બંને દેવલોક પામ્યા. આ પ્રમાણે જેમ અદત્તાદાનથી નિવૃત્ત ચિત્તવાળે નાગદત્ત આ લોક અને પરલેકમાં અસાધારણ સુખનું સ્થાન થયે, તે પ્રમાણે બીજા છે. પણ થાઓ. [૪૩]
ત્રીજા અણુવ્રતનું પાંચમું ગુણદ્વાર કહ્યું. હવે છઠું યતનાદ્વાર કહે છે –
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને. ., उचियकलं जाणिजसु, धरिमे मेए कलंतराइसु य ।
पडियस्स य गहणंमी, जयणा सव्वत्थ कायव्वा ।। ४४ ॥
ગાથાથ- અદત્તાદાન વિરમણ વ્રતમાં ધરિમ, મેય અને વ્યાજ વગેરેમાં ઉચિત-- લાભને જાણે, અર્થાત્ ઉચિત લાભ લે, અનુચિત નહિ. તથા ભૂમિ વગેરે સ્થળે પડેલા બીજાના ધનને લેવામાં યતના કરવી જોઈએ. વિશેષ શું કહેવું? કય–વિકય આદિ સર્વ કાર્યોમાં યતના કરવી જોઈએ.
ટીકાથ- આઠગણે લાભ વગેરે ઉચિત લાભ છે.
પરિમાણ જાણવા માટે ત્રાજવા વગેરેમાં ધરવામાં=મૂકવામાં આવે તે ગોળ વગેરે. પરિમ છે. અરુતિ, પ્રસૃતિ, સેતિકા વગેરે માપથી જે માપવામાં આવે તે ધાન્ય વગેરે મેય છે. વારંવારૂણું ચ એ સ્થળે કલાતર એટલે વ્યાજે મૂકેલા ધનનો લાભ લેવો, આદિ શબ્દથી એક આપીને બે લેવા વગેરે સમજવું. ર શબ્દ ઉચિત કલા ( =લાભ) વિશેષને જણાવવા માટે છે, અર્થાત્ વ્યાજે આપેલા ધનમાં ઉચિત લાભ લેવો જોઈએ, અનુચિત નહિ, એમ જણાવવા માટે જ શબ્દ છે. સે (રૂપિયા) વ્યાજે આપ્યા હોય તે પાંચ દ્રમ્પ (પાંચ આના) લાભ લેવો એ ઉચિતલાભ છે.
ગોળ વગેરેમાં, ધાન્ય વગેરેમાં અને વ્યાજ વગેરેમાં દેશ-કાલ વગેરેની અપેક્ષાએ. ઉચિત જ લાભ લે. પડેલું લેવામાં પણ અલ્પષ અને અધિક લાભને વિચાર કરીને કાઝ, ઢેકું વગેરે ઉચિત લે, સેનું વગેરે ન લે. કહ્યું છે કે
- “અલ્પવ્યયથી ઘણું લાભને શેઠે ( =મેળવે) એ પંડિતપુરુષનું લક્ષણ છે. આ "અર્થ પદને જાણકાર સર્વ પ્રતિસેવાઓમાં (=નિષિદ્ધ કાર્યો કરવામાં) અપવ્યયથી. બહુલાભને શોધે.” [૪૪] .
યતનાદ્વાર પૂર્ણ થયું. હવે અતિચારદ્વાર કહે છે – तेनाहडं च तक्कर-पओगकूडतुल कूडमाणं च । तप्पडिरूवं च विरुद्धरज्जगमणं च वजेज्जा ॥ ४५ ॥
ગાથાર્થ – સ્તુનાહત, તસ્કર પ્રયોગ, ફૂટતુલ-કૂટમાન, તપ્રતિરૂપ વ્યવહાર અને વિરુદ્ધરાજ્યગમન એ પાંચ અતિચારને ત્યાગ કરે.
ટીકાથ:- (૧) તેનાહુત – સ્તન એટલે ચાર. આહત એટલે ચારી લાવેલું. ચોરેએ ચરી લાવેલી કેશર વગેરે વસ્તુ તેનાહત છે.
૧. અથપદ એટલે અર્થસૂચકપદ. અહીં પદ એટલે કનું ચરણ. અહીં દુષિત એ પદ જાણવું.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
२०७ (૨) તસ્કરપ્રયાગ:- તસ્કર એટલે ચાર. પ્રયોગ એટલે ચોરી કરવામાં પ્રેરણા કરવી. તમે ચોરી કરો ” એ પ્રમાણે પ્રેરણા કરવી એ તસ્કર પ્રયોગ છે.
(૩) કૂટતુલન્કૂટમાન – સુલ એટલે જખવાનાં (કિલે વગેરે) તેલાં. પ્રસિદ્ધ સ્વભાવની (=તેલની) અપેક્ષાએ ન્યૂન કે અધિક તેલાં રાખવાં તે ફૂટતુલ. માન એટલે માપવાનાં કુડવ ( =પાશેર) વગેરે માપાં. ન્યૂન કે અધિક માપાં રાખવાં તે ફૂટમાન.
(૪) ત–તિરૂપવ્યવહાર – તત્ એટલે અસલી વસ્તુ. પ્રતિરૂપ એટલે સમાન. વ્યવ-હાર એટલે વેચવું વગેરે પ્રવૃત્તિ. ઘી કે ડાંગર વગેરે અસલી વસ્તુના જેવી ચરબી કે પલંજી (=ડાંગર જેવું ધાન્ય વિશેષ)ને ઘી તરીકે કે ડાંગર તરીકે વેચવી તે પ્રતિરૂપ-વ્યવહાર છે. અથવા સુવર્ણ વગેરે અસલી વસ્તુની સમાન નકલી સુવર્ણ વગેરેનો અસલી સુવર્ણ તરીકે વ્યવહાર કરવો તે વ્યવહાર અને પ્રતિરૂપના અભેદ ઉપચારથી પ્રતિરૂપ છે.
(૫) વિરુદ્ધ રાજ્યગમન – વિરુદ્ધ એટલે શત્રુ, રાજ્ય એટલે સૈન્ય કે દેશ. શત્રુના દેશમાં કે સૈન્યમાં જવું તે વિરુદ્ધરાજ્યગમન.
સ્તનાહત વગેરે દોષ અતિચાર આ પ્રમાણે છે – લેભષથી ચારીને માલ ખરીદીને છૂપી રીતે લેનાર ચેર થાય છે. કહ્યું છે કે
ચોરી કરનાર, બીજા પાસે ચોરી કરાવનાર, ચેરીની સલાહસૂચના આપવા આદિથી ચેારીની મંત્રણ કરનાર, ચેરીને ભેદ જાણનાર, ચોરી લાવેલી વસ્તુ વેચાતી લેનાર, ચેરને ભોજન આપનાર, ચેરને સ્થાન આપનાર, એમ સાત પ્રકારના ચેર છે.”
આથી ચેરે ચોરી લાવેલી વસ્તુ વેચાતી લેવાથી પરમાર્થથી ચોરી કરી હોવાથી વ્રતભંગ થાય, પણ હું તે વેપાર જ કરું છું, ચેરી કરતો નથી, આવી બુદ્ધિથી વ્રતસાપેક્ષ હોવાથી વ્રતને ભંગ નથી. આમ તેનાહત ભંગાભંગરૂપ અતિચાર છે.
મનવચન-કાયાથી હું ચોરી કરું નહિ અને બીજા પાસે કરાવું નહિ, એમ ઢિવિધત્રિવિધથી અદત્તાદાન વિરમણવ્રત લેનારને સ્તનપ્રયોગથી વ્રતભંગ જ થાય, તે પણ (કેઈ મંદબુદ્ધિ જીવ) તમે એ ચેરેલી વસ્તુ હું વેચાવી દઈશ અને તમને ભેજન વગેરે આપીશ, તમે નવરા કેમ બેઠા છો? આમ કહીને એને ચોરીની પ્રેરણા કરે, પણ
તમે ચોરી કરે” એમ હું કહેતા નથી એવા આશયથી ચોરેને ચોરી કરાવવાનો - ત્યાગ કરતો તે વ્રતસાપેક્ષ હોવાથી તસ્કરપ્રયોગ અતિચાર છે.
કૂટતુલ-કૂટમાન અને ત—તિરૂપવ્યવહાર પરવંચનારૂપ હોવાથી તે બેથી અદત્તા -દાનવિરમણવ્રતને ભંગ જ છે, છતાં કેવલ ખાતર પાડવું વગેરે જ ચોરી છે, ફૂટતુલ
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને ફૂટમાન અને તત્વતિરૂપવ્યવહાર તો વણિકલા જ છે, આવી સ્વકલ્પનાથી વતરક્ષણમાં તત્પર શ્રાવકને આ બે અતિચાર છે.
પોતાના સ્વામીએ રજા નહિ આપેલા સૈન્યમાં કે દેશમાં પ્રવેશ કરવો એ ૩૯ મી મૂળગાથામાં કહ્યા પ્રમાણે સ્વામી અદત્ત હોવાથી અને તેમ કરનારાઓને ચારીને દંડ થતો હોવાથી ચારી જ છે, એથી તે વ્રતભંગ જ છે, તે પણ વિરુદ્ધ રાજ્યગમન. કરતે હું વેપાર જ કરું છું, ચેરી નહિ, એવા આશયથી તે વ્રતસાપેક્ષ હોવાથી અને લોકમાં આ ચોર છે એ વ્યવહાર થતું ન હોવાથી વિરુદ્ધરાજ્યગમન અતિચાર છે.
અથવા તેનાહત વગેરે પાંચેય દે અનાભોગ વગેરેથી કે અતિક્રમ વગેરેથી. અતિચાર છે, એમ વિચારવું. [૪૫]
હવે ભંગદ્વાર કહે છે –
जो चिंतेइ अदिन्नं गेण्हामि पयंपए तहा.गिण्हे । ... अइयारेसु य वट्टइ पुणो पुणो तस्स भंगोऽत्थ ॥ ४६ ॥
ગાથાર્થ – જે જીવ “હું અદત્ત લઉં” એમ વિચારે છે, તથા “હું અદત્ત લઉં” એમ બોલે છે, અને અદત્ત લે છે, તથા પૂર્વોક્ત તેનાહત વગેરે અતિચારોમાં વારંવાર પ્રવૃત્તિ કરે છે, અતિસંફિલઇ તે જીવના અદત્તાદાન વિરમણવ્રતનો નાશ થાય છે. [૪૬]
ભંગદ્વાર કહ્યું. હવે ભાવનાદ્વાર કહેવામાં આવે છે –
जे दंतसोहणपि हु, गिण्हंति अदिण्णय न य मुर्णिदा । तेसिं नमामि पयओ, निरभिस्संगाण गुत्ताण ॥ ४७ ॥
ગાથાર્થ – જે મુનીદ્રો, સુવર્ણ આદિ તો ઠીક, દાંત ખેતરવાની સળી પણ. માલિકની રજા વિને લેતા નથી, નિરભિન્કંગ અને ગુપ્ત એવા તે મુનીદ્રોને હું આદર પૂર્વક પ્રણામ કરું છું.
ટીકાથ– જગતની ભૂત-ભવિષ્ય–વર્તમાન એ ત્રણ કાળની અવસ્થાને જાણે તે મુનિએ. મુનિઓમાં ઇંદ્ર સમાન તે મુનીંદ્રો, અર્થાત્ ઉત્તમ સાધુઓ. નિરભિવંગ એટલે દ્રવ્ય વગેરે પ્રતિબંધથી રહિત, અર્થાત્ વીતરાગ (=વીતરાગ જેવા). ગુપ્ત એટલે મનવચન-કાયાના નિરોધરૂપ ગુપ્તિથી યુક્ત.
આ ગાથાથી આવા પ્રકારના સાધુઓને નમસ્કાર કરવા દ્વારા પિતે લીધેલ અદત્તાદાન વિરમણરૂપ ગુણ ઉપર બહુમાનરૂપ ભાવનાનું સૂચન કર્યું છે. [૪૭]
ભાવનાદ્વાર કહ્યું, અને ભાવનાદ્વાર કહેવાથી ત્રીજુ અણુવ્રત કહ્યું. હવે ચોથા અણુવ્રતને અવસર છે. તે વ્રત પણ “સ્વરૂપ” વગેરે નવદ્વારવાળું છે. આથી કમથી આવેલા ચેથા અણુવ્રતનું પહેલાદ્વાર વડે નિરૂપણ કરતા ગ્રંથકાર કહે છે –
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૦૯
अट्ठारसहा बंभ, नवगुत्ती पञ्चभावणासहियं । જામનવીસદ્દિય, હા વા બદદ્દા વાવ ॥ ૪૮ ॥
ગાથા:- બ્રહ્મચર્ય અઢાર પ્રકારનુ છે, નવસિ અને પાંચ ભાવનાથી સહિત છે, ચાવીસ પ્રકારના કામથી રહિત છે, અથવા બ્રહ્મચર્ય દેશ પ્રકારનું કે આઠ પ્રકારનુ છે. ટીકા:- બ્રહ્મચર્યના અઢાર ભેદો: વૈક્રિય અને ઐદારિક એ બે પ્રકારના અબ્રહ્મથી ત્રિવિધ ત્રિવિધ નિવૃત્તિ કરવાથી બ્રહ્મચર્યના અઢાર ભેદ થાય છે. વાચક–મુખ્ય શ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજે કહ્યું છે. કે
66
મન, વચન અને કાયાથી ન કરવું, ન કરાવવુ અને ન અનુમેાદવું એ (૩×૩=૯) નવ પ્રકારે દેવતા સંબંધી અને મનુષ્ય સબધી મૈથુનથી નિવૃત્તિ- એમ ( ૯×૨=૧૮) બ્રહ્મચયના અઢાર ભેદો છે.’
નવગુપ્તિઃ– ગુપ્તિ એટલે બ્રહ્મચય ની રક્ષાના પ્રકારો. નવગુપ્તિએ આ પ્રમાણે છેઃ— “ વસતિ ૧, કથા ૨, નિષદ્યા ૩, ઇંદ્રિય ૪, કુડ્યાંતર ૫, પૂવક્રીડિત ૬, પ્રણીત આહાર ૭, અતિમાત્ર આહાર ૮, વિભૂષા ૯, એ નવ બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિએ છે.’’
(૧) વસતિઃ— જ્યાં સ્ત્રીઓનું ગમનાગમન વધારે હાય, જ્યાં પશુએ અધિક પ્રમાણમાં હોય, જયાં નપુંસકા રહેતા હોય તેવી વસતિના ત્યાગ કરવા જોઇએ. (૨) કથાઃ— રાગથી સ્રીએની કથા નહિ કરવી જોઇએ. જેમકે-અમુક દેશની સ્ત્રીએ અતિશય રૂપાળી હાય છે, અમુક દેશની સ્ત્રીઓના કંઠે અતિશય મધુર હાય છે, અમુક જાતિની સ્ત્રીએ અમુક વસ્રા પહેરે છે વગેરે. (૩) નિષદ્યાઃ- જે સ્થાને સ્ત્રી બેઠેલી હાય તે સ્થાને તેના ઉઠી ગયા પછી પુરુષે બે ઘડી સુધી બેસવું નહિ અને પુરુષના ઉઠી ગયા પછી સ્રીએ ત્રણ પ્રહર સુધી બેસવું નહિ. (૪) ઇંદ્રિયઃ- રાગથી સ્ત્રીઓની દ્રિચા કે અન્ય અંગાપાંગ તરફ દૃષ્ટિ પણ નહિ કરવી જોઇએ. અચાનક દૃષ્ટિ પડી જાય તે સૂર્ય સામેથી દષ્ટ જેટલી ઝડપથી ખેંચી લેવામાં આવે છે, તેટલી જ ઝડપથી પાછી ખેંચી લેવી જોઇએ. (૫) કુક્યાંતર:– જ્યાં ભીંતના આંતરે પુરુષ–સ્રીની કામચેષ્ટા સંબંધી અવાજ સંભળાતા હાય તેવા સ્થાનના ત્યાગ કરવા જોઇએ. (૬) પૂર્વક્રીડિતઃ– પૂર્વે (=ગૃહસ્થાવસ્થામાં ) કરેલી કામક્રીડાનું સ્મરણ ન કરવું. (૭) પ્રણીત આહાર:- પ્રણીત એટલે સ્નિગ્ધ. અત્યંત સ્નિગ્ધ દૂધ, ઘી આદિ આહારના ત્યાગ કરવા. (૮) અતિમાત્ર આહારઃ- અપ્રણીત આહાર પણ ભૂખથી વધારે ન લેવા. (૯) વિભૂષાઃ– શરીરની અને ઉપકરણાની વિભૂષાના (ટાપ– ટીપના ) ત્યાગ કરવેશ.
પાંચ ભાવના આ પ્રમાણે છેઃ—
૨૭
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
.
',
' શ્રાવન
૨૧૦
શ્રાવકનાં બાર તે ચાને જે બુદ્ધિમાન મુનિ ૧ આહારથી ગુમ હોય, ૨ અવિભૂષિતાત્મા હોય, ૩ સ્ત્રીને ન જુએ, ૪ સ્ત્રીને સંસ્તવ ન કરે, પક્ષુદ્ર કથા ન કરે, તે ધર્માનુપ્રેક્ષી મુનિ બ્રહ્મચર્યને બરાબર ધારણ કરે છે એમ જાણવું.” * ભાવાર્થ- બુદ્ધિમાન એટલે તત્ત્વને જાણનાર. ૧ આહારથી ગુપ્ત હોય એટલે પ્રણીત અને અતિમાત્ર આહાર ન કરે. ૨ અવિભૂષિતાત્મા હોય એટલે શરીર અને ઉપકરણની વિભૂષા ન કરે. ૩ સ્ત્રીને ન જુએ એટલે રાગદષ્ટિથી સ્ત્રીની ઇન્દ્રિયોનું અને અંગોપાંગનું નિરીક્ષણ ન કરે. ૪ સંસ્તવ એટલે પ્રશંસા કે પરિચય. સ્ત્રીનો સંસ્તવ ન કરે એટલે સ્ત્રીની પ્રશંસા અને પરિચય ન કરે. ૫ શુદ્ર કથા ન કરે એટલે વિકથા વગેરે અપ્રશસ્ત કથા ન કરે. ધર્માનુપ્રેક્ષી એટલે ધર્મના આસેવનમાં તત્પર. આ પાંચ ભાવનાથી જેનું અંતઃકરણ ભાવિત થયું છે એ મુનિ બ્રહ્મચર્યને બરાબર ધારણ કરે છે.
કામના ર૪ ભેદ – જે ઈચ્છાય તે કામ. કામના સંપ્રાસ અને અસંપ્રાસ એમ મુખ્ય બે ભેદ છે. તેમાં સંપ્રાસના ચોદ અને અસંગ્રામના દશ એમ કુલ ચોવીસ ભેદો છે.
સંપ્રાપ્ત કામના ચાર ભેદે દશવૈકાલિક નિર્યુક્તિ (ગાથા ૨૬૧-૨૬૨)માં આ પ્રમાણે છેઃ
દષ્ટિસંપાત ૧ - સ્ત્રીના સ્તનાદિ અંગોને જોવા. દષ્ટિ સેવા ર- ભાવથી (= વાસનાથી) દૃષ્ટિની સાથે દષ્ટિ મેળવવી. સંભાષ ૩:- ઉચિત સમયે કામકથાવડે વાત કરવી. હાસિત ૪:- વકૅક્તિગર્ભિત હાસ્ય કરવું. આવું હાસ્ય જાણીતું છે. લલિત પર- પાશા વગેરેથી રમવું. ઉપગ્રહિત ૬– આલિંગન કરવું. દંતનિપાત ૭ – દાંતથી પ્રહાર (=ક્ષત) કરવા. નખનિપાત ૮ - નખથી ઉઝરડા (ક્ષત) કરવા. ચુંબન લે- મુખે ચુંબન કરવું. આલિગન ૧૦ – અંગામાં સ્પર્શ કર. આદાન ૧૧ - (સ્તન, હાથ વગેરે) કેઈ પણ સ્થાનમાં પકડવું. કરણ ૧- નાગરક વગેરે રતિબંધને પ્રારંભ કરવાનું બંધન. આસેવન ૧૩:- મૈથુનક્રિયા. અનંગકીડા ૧૪:- મુખ વગેરેમાં તેવી કામચેષ્ટા કરવી.
આ પ્રમાણે દોઢ ગાથાથી સંપ્રાસકામના ચાર ભેદ કહ્યા. અસંપ્રાપ્ત કામના દશ ભેદે આ પ્રમાણે છેઃ- કામના પહેલા ભેદમાં વિષયની મનથી વિચારણે થાય છે. બીજામાં (સ્ત્રીને) જેવાને ઇચ્છે છે. ત્રીજામાં દીર્ઘ નિઃસાસા નાખે છે. ચોથામાં તાવ આવે છે. પાંચમામાં શરીરે દાહ થાય છે. છઠ્ઠામાં ખાવાનું ભાવતું નથી. સાતમામાં શરીર કંપે છે. આઠમામાં ઉન્માદ થાય છે. નવમામાં પ્રાણનો સંદેહ રહે છે. દશમામાં પ્રાણનો ત્યાગ કરે છે.
અથવા દશવૈકાલિકનિયુક્તિના અનુસારે અસંકાસકામના દશ પ્રકાર જાણવા. દશવૈકાલિકનિર્યુક્તિ (ગાથા ર૬૦)માં કહ્યું છે કે –
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રો નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૧૧
(કામના સપ્રાપ્ત અને અસપ્રાપ્ત એમ બે ભેદ છે) તેમાં અસં પ્રાપ્તકામના ભેદો આ પ્રમાણે છેઃ
૧ અઃ- સ્રી વગેરેને જોયેલ ન હાવા છતાં સાંભળીને તેના પ્રત્યે માત્ર રાગ. ર ચિંતાઃ- અહા ! તેમાં જ રૂપાદિ ગુણા છે એમ આગ્રહથી તેનુ ચિંતન. ૩ શ્રÇાઃતેના સંગ કરવાની ઈચ્છા. ૪ સ્મરણઃ- તેના રૂપની કલ્પના કરીને તેના રૂપનું આલેખન વગેરે કરીને આનંદ પામવા. ૫ વિદ્ભવતાઃ–તેના (વિયેાગથી થયેલા ) શાકથી આહાર વગેરેમાં પણ ઉપેક્ષા. ૬ લજ્જાનાશઃ- માતા–પિતા વગેરેની સમક્ષ પણ તેના ગુણેા કહેવા. ૭ પ્રમાદઃ– તેના ( ચેાગ ) માટે જ અન્ય સકાર્યોમાં પ્રવૃત્તિ ન કરવી. ૮ ઉન્માદઃ- પાગલ થઈ જવાથી ગમે તેમ ખેાલવું. હું તદ્ભાવઃ- સ્તંભ વગેરેને પણ તેની બુદ્ધિથી આલિંગન કરવું વગેરે ચેષ્ટા. ૧૦ મરણઃ– ( તેના વિયેાગથી) શાક વગેરે વધી જવાથી પ્રાણના ત્યાગ કરવા. આ પ્રમાણે અસ`પ્રાપ્તકામ દશ પ્રકારે છે.
અથવા બ્રહ્મચર્યના દેશ પ્રકાર કે આઠ પ્રકાર છે. તેમાં ગંધહસ્તિએ ( =શ્રી સિદ્ધસેન ગણીએ) મૈથુન વગેરે દશ પ્રકારના કામના ભેદો કહ્યા છે. તે પ્રત્યેક ભેદને ત્યાગ કરવાથી આઠ પ્રકારના બ્રહ્મચર્યનું પાલન થાય છે. કહ્યુ છે કે
૧ મૈથુન= મિથુનક્રિયા કરવી. ૨ અનુસ્મૃતિ =પૂર્વે કરેલ કામક્રીડાનુ સ્મરણ કરવું. ૩ સ’સ્કાર= શરીરને આભૂષણા વગેરેથી શણગારવું. ૪ સ્પૃહા =સ્રીના સંગ કરવાની ઈચ્છા રાખવી. પ ઇંદ્રિયાલા=સ્ત્રીની ઇંદ્રિયાનું નિરીક્ષણ કરવું. ૬ વૃષ્યરસ= વીયવક રસાનું સેવન કરવુ. ૭ વિષયા= પાંચ વિષયાનું સેવન કરવું. ૮ વિકથા= સ્ત્રીકથા વગેરે વિકથા કરવી. ૯ સત્કાર= સ્નાન વગેરેથી શરીરસત્કાર કરવા. ૧૦ સ‘સક્તસેવા=સ્ત્રી, પશુ, નપુંસક, વગેરેથી સંસક્ત વસતિમાં રહેવુ. આ દશ પ્રકારના અબ્રહ્મથી નિવૃત્તિ એ બ્રહ્મચય છે.”
બ્રહ્મચર્યના આઠ પ્રકાર આ પ્રમાણે છેઃ
૧ “સ્મરણ= પૂર્વે કરેલ કામક્રીડાનું સ્મરણ કરવુ'. ર્ કીન= પ્રેમપાત્ર સ્ત્રી વગેરેની પ્રશંસા કરવી કે તેના નામનુ વાર વાર ઉચ્ચારણ કરવું. ૩ કેલિ= સ્ત્રી સાથે વિલાસ કરવા, વિવિધ ક્રીડા કરવી. ૪ પ્રેક્ષણ= સ્ત્રીના અંગોપાંગનું નિરીક્ષણુ કરવુ. પ ગુહ્યુભાષણ= કામની ગુપ્તપણે વાતા કરવી. (ગુપ્ત સંદશા પહાંચાડવા. ) ૬ સ’કલ્પ= કામના વિચારા કરવા. ૭ અધ્યવસાય= કામના પરિણામવાળા બનવું. ૮ ક્રિયાનિવૃત્તિ= મૈથુનનુ સેવન કરવું. (૧) બુદ્ધિશાલીએ આ પ્રમાણે આઠ પ્રકારનું મૈથુન કહે છે, આનાથી વિપરીત આ જ આઠે પ્રકારનું બ્રહ્મચર્ય કહે છે.” (૨)
આ પ્રમાણે અનેક પ્રકારે બ્રહ્મચર્ય વ્રતનું સ્વરૂપ જાણીને વિવેકી પુરુષ જે રીતે ઉચિત હેાય તે રીતે વ્રતના સ્વીકાર કરવા. [૪૮]
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨ .
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને સ્વરૂપઢારથી ચોથા અણુવ્રતનું વ્યાખ્યાન કર્યું. હવે ભેદદ્વારને અવસર છે, તેથી આ વ્રતના જેટલા ભેદો સંભવે છે તેટલા ભેદોને બતાવવા ગ્રંથકાર કહે છે -
ओरालियं च दिव्वं, तिरियं माणुस्सय पुणो दुविहं । माणुस्स सदाराईकाए सयकारणाईहिं ॥ ४९ ॥
ગાથા -મૈથુનના દારિક અને દિવ્ય એમ બે ભેદ છે. વળી દારિક મૈથુન નના તિર્યંચ સંબંધી અને મનુષ્ય સંબંધી એમ બે ભેદ છે. મનુષ્ય સંબંધી મૈથુન સ્વસ્ત્રી, પરસ્ત્રી અને વેશ્યા આદિ સાથે સ્વયં કરવું, કરાવવું અને અનુમોદવું એમ અનેક પ્રકારે છે.
ટીકાથ-પ્રશ્ન-મૈથુનવિરતિના ભેદો કહેવા જોઈએ, એના બદલે મૈથુનના ભેદો કેમ કહ્યા? ઉત્તર – વિષય ( =મૈથુન) અને વિષયી ( =મૈથુનવિરતિ)ના અભેદ ઉપચારથી જેટલા ભેદ મૈથુનના છે તેટલા જ ભેદ મૈથુનવિરતિના છે. આવા અભિપ્રાયથી આ ગાથામાં મૈથુનના ભેદો જણાવ્યા છે.
વૈકિયની અપેક્ષાએ ઉદાર પુદગલોથી, એટલે કે પૂલ અને પોચા પુદ્ગલેથી જે થયેલું હોય તે ઔદ્યારિક, અથવા દારિક શરીરથી થતું મૈથુન પણ અભેદેપચારથી દારિક કહેવાય. દેવલેક સંબંધી મૈથુન દિવ્ય કહેવાય છે, અર્થાત્ દિવ્ય એટલે વૈક્રિય.
જો કે આ સર્વ (વૈદિય, તિર્યંચસંબંધી અને મનુષ્યસંબંધી એ ત્રણે) પ્રકારનું મૈથુન મન વગેરેથી સ્વયં કરવું વગેરે રીતે અનેક પ્રકારે છે, તે પણ સ્વરૂપના લક્ષણમાં ભેદ હોવાથી અને મનુષ્ય સંબંધી મૈથુનના ભેદો દ્વારા જ બાકીના (=વૈકિય અને તિર્યંચ સંબંધી) મૈથુનના ભેદોનું જ્ઞાન થતું હોવાથી અહીં ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં મનુષ્ય સંબંધી મૈથુનના જ અનેક પ્રકારો બતાવ્યા છે. [૪૯].
ભેદદ્વાર કહ્યું. હવે ઉત્પત્તિદ્વાર કહેવામાં આવે છે. તેમાં મૈથુનવિરમણ જેવી રીતે થાય છે (=સ્વીકારવામાં આવે છે) તે કહે છે –
दुविहं तिविहेण विउव्वियं तु एगविहतिविह तिरियंमि । मणुयं चरिमे भंगे, पच्चक्खाणं चउत्थवए ॥ ५० ॥ ૧. ઘટનું જ્ઞાન એટલે ન્યાયની ભાષામાં વિષય જ્ઞાન કહેવાય. ઘટ છે વિષય જેને એવું જ્ઞાન. અહીં ઘટનું જ્ઞાન છે માટે ધટ વિષય બન્યો, અને જ્ઞાન વિષયી બન્યું. જેમ ગૃહ છે જેને તે ગૃહી, તેમ વિષય છે જેને તે વિષયી કહેવાય. જ્ઞાન કેનું? ઘટનું. માટે ઘટ વિષય બન્ય. ઘટ વિષય છે. કોનો? જ્ઞાનને. માટે જ્ઞાન વિષયી બન્યું. એવી રીતે અહીં વિરતિ કેની? મૈથુનની. આથી મૈથુન વિષય બન્યું. અને વિરતિ વિષયી બની. વિરતિનો વિષ્ય મૈથુન છે. આથી મૈથુન અને મૈથુનવિરતિ એ બેને વિષય-વિષયી તરીકે સંબંધ છે.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૧૩ ગાથા – ચેથાવતમાં વૈકિયમૈથુનનું પચ્ચખાણ દ્વિવિધ–વિવિધથી, અર્થાત્ મન-વચન-કાયાથી ન કરું અને ન કરાવું એવા ભાંગાથી થાય છે. તિર્યંચસંબંધી મૈિથુનનું પચ્ચકખાણ એકવિધ ત્રિવિધથી, અર્થાત મનવચન-કાયાથી ન કરું એવા ભાંગાથી થાય છે. મનુષ્ય સંબંધી મૈથુનનું પચ્ચકખાણ એકવિધ એકવિધથી, અર્થાત્ કાયાથી ન કરું એવા ભાંગાથી થાય છે.
ટીકાર્થ – શ્રાવકને સર્વત્ર (=સવ નિયમમાં) અનુમોદનાને નિષેધ ન હોવાથી વૈકિય મૈથુન વિરમણ દ્વિવિધ ત્રિવિધભાંગાથી થાય. ગાય આદિને બળદ આદિ સાથે સંબંધ કરાવવાના કારણે તિર્યંચસંબંધી મૈથુન ન કરાવવું અને ન અનુમેદવું એવું પચ્ચકખાણ લેવાનું શ્રાવક માટે પ્રાયઃ અશક્ય છે, આથી તિય સંબંધી પચ્ચકખાણમાં એકવિધ ત્રિવિધ ભાંગ કહ્યો છે. પિતાના પુત્રના વિવાહ આદિમાં કરાવવું અને અનુમેદવું એ બે થતા હોવાથી અને બલવતી પ્રવૃત્તિના કારણે મન અને વચનનો નિષેધ દુઃશક્ય હેવાથી મનુષ્ય સંબંધી મૈથુનવિરમણ એકવિધ એકવિધથી કહ્યું.
મનને કાબુમાં રાખવું વગેરે ગ્યતાવાળો શ્રાવક ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારથી પણ પચ્ચખાણ લે એ સંભવિત છે. આથી આવા શ્રાવકને આશ્રયીને બાકીના પણ આઠ ભાંગાને ત્રણે પદમાં (કદેવ, તિર્યંચ અને મનુષ્ય એ ત્રણે પ્રકારના મૈથુનવિરમણમાં) નિષેધ નથી. [૫૦]
ઉત્પત્તિદ્વાર કહ્યું. હવે ચોથા વ્રતના ષકારને અવસર છે. આ લેક સંબંધી અને પરલેકસંબંધી દોષ થાય છે. તેમાં માતૃગમન, ભગિનીગમન વગેરે આ લેક સંબંધી દે છે. નપુંસકપણું વગેરે પરલોકસંબંધી દે છે. બંને પ્રકારના તે દોષોને એક ગાથાથી કહે છે -
गिरिनयरे तिन्नि वयंसियाउ दो जमलगा वणिसुया य । परलोए नपुंसतं, दोहग्गं चेव दोसा य ॥५१॥
ગાથાર્થ – ગિરિનગર નામના શહેરમાં ત્રણ સખી સ્ત્રીઓ અને એક વણિકપુત્રી મૈથુનથી નિવૃત્ત ન થવાથી આ લેકમાં દેશનું ભાજન થઈ. મૈથુનથી નિવૃત્ત ન થવાથી પરલેકમાં નપુંસકપણું અને શૈર્ભાગ્ય વગેરે દે થાય છે.
ટીકાથ– મૂળગાથામાં જ શબ્દના પ્રયોગથી બીજા પણ દોષોનું સૂચન કર્યું છે. કહ્યું છે કે
બ્રહ્મચર્ય વ્રતને ભંગ કરવાથી, મુખમાં અને અપાન દ્વારમાં (કે નિમાં) તેવી કામ કરવાથી, અને હસ્તકર્મ કરવાથી જીવ વિઘવાપણું અને વંધ્યાપણું પામે, મરેલાં બાળકે જન્મે, એનિમાં શૂળ ઉત્પન્ન થાય, અને એનિમાંથી ઘણું લેહી વહે.” . આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ કથાઓથી જાણવે. તેમાં પહેલી કથા આ છે
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને.
ત્રણ સખીઓનું દૃષ્ટાંત આ જ જંબુદ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રના મધ્યખંડના અલંકારરૂપ સૌરાષ્ટ્રદેશમાં ગિરિનગર (=ગિરનાર) નામનું શહેર હતું. તેમાં પૂર્ણ યૌવનને પામેલી જિનમતિ, પ્રિયંકરી અને. ઘનશ્રી નામની ત્રણ શ્રેષ્ઠિપુત્રીઓ હતી. તે ત્રણે પરસ્પર સ્નેહભાવવાળી હતી. તેમનાં લગ્ન અનુક્રમે જિનદત્ત, પ્રિય મિત્ર અને ધનદત્ત નામના શ્રેષ્ઠિપુત્ર સાથે થયાં. તેમાં જિનમતિનો પતિ જિનદત્ત અણુવ્રતધારી શ્રાવક હતું. તેની સંગતિથી જિનમતિ પણ, શ્રાવિકા થઈ. પણ પ્રિયંકરી અને ધનશ્રીની સાથે મૈત્રી હોવાથી જિનધર્મમાં અત્યંત સ્થિરમતિવાળી ન બની. તેમને એક એક પુત્ર થયે. એક વાર ત્રણેય ઉજજયંતપર્વત ઉપર, નેમનાથ ભગવાનને વંદન કરવા ગઈ. તેમને એક બીજાથી અધિક અધિક મનહર પ્રદેશોને જેવાથી અધિક અધિક મનહર પ્રદેશને જોવાનું કુતૂહલ થયું. આથી જુદા જુદા પ્રદેશને જવાની ઈચ્છાથી ફરતી તેમને ચોરોએ જોઈ. ચારે તેમને પકડીને પારસકૂલમાં (=ઈરાન દેશમાં) લઈ ગયા. ત્યાં વેશ્યાઓને વેચી. વેશ્યાઓએ તેમને વેશ્યાઓને ઉચિત વેશ્યા સંબંધી કળાઓ શિખવાડી. ત્રણે અત્યંત પ્રસિદ્ધ વેશ્યા બની ગઈ. આ તરફ તેમના પુત્રોને પોતાના પિતાઓએ એક જ ઉપાધ્યાય પાસે ભણવ્યા. કાલકમે યૌવનને પામ્યા. સમાન સ્વભાવ હોવાથી પરસ્પર મૈત્રીવાળા હતા. પિતાઓએ પરણવ્યા. જિનદત્તનો પુત્ર પિતાના સંસર્ગથી જ શ્રાવકપણું પાળતો હતો. બીજા બે તેવા ન હતા.. એકવાર તેમણે વિચાર્યું: પિતાની પરંપરાથી આવેલા આ ઘણું પણ ધનથી શું? એ ધનથી દાન અને ભોગ કરવાથી પણ કેઈ પુરુષની પ્રશંસા થતી નથી, બલકે બીજા માણસને ઠપકે જ મળે છે. આ વિષે લોક પ્રસિદ્ધ દુહો આ પ્રમાણે છે – વિચાર વિઢ त्तइ दव्वइ ठिद्विरिका न करेइ । सई विढवा सइ विलसणा, विरला जणणि जणेइ । “પિતાએ ઉપાર્જન કરેલા ધનથી કે પ્રશંસા કરતા નથી. સ્વયં ધનનું ઉપાર્જન કરે અને એનાથી વિલાસ કરે તેવા પુત્રને વિરલ માતાઓ જન્મ
આપે છે. આથી આપણે પણ કઈ પણ બીજા દેશમાં જઈને સ્વબાહુથી ધનને મેળવિએ. પછી ઉચિત દાન અને ભેગથી મનુષ્યજન્મને સફલ કરીએ. આ પ્રમાણે વિચારીને પિતાના પિતાની આજ્ઞા લઈને દેશાંતરમાં લઈ જઈ શકાય તેવું કરિયાણું લીધું, ઘણી તૈયારી કરીને નાવથી સમુદ્રને પાર કરીને પારસકૂલ ગયા. ત્યાંના લોકોને પિતાનું કરિયાણું બતાવ્યું. આ વખતે સારે વેશ અને અલંકારે પહેરીને તે ત્રણેય વેશ્યાઓ તેમની પાસે આવી. પાસે રહેલા માણસે તેમને કહ્યું: અહીંના રાજાએ સ્વયં આ વેશ્યાઓનું કૃપાદાન આ પ્રમાણે કર્યું છે – અહીં જે કઈ ધંધા માટે આવે છે તેમણે આ વેશ્યાઓને બસે સેળ દ્રશ્ન આપીને એમની જ સાથે વિષયસુખને અનુભવ કર. તેથી વણિકપુત્રએ “તેમ થાઓ.” એમ કહીને ઉચિત તાંબુલ વગેરે આપ્યું. પછી તેમના ઘરે
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૧૫
જાણીને તેમને પેાતાના ઘરે માકલી દીધી. વિણકપુત્રાએ પાતાનુ કરિયાણું વેચ્યું, ખીજી કરિયાણું ખરીદ્યું, એમ ય વિક્રય વગેરે વ્યાપારથી દિવસ પસાર કર્યાં. ચક્રવાકના બંધુ સૂર્યના અસ્ત થયા. અભિસારિકાઓને ( =નાયકને મળવા સકેતસ્થાન તરફ જનારીઓને ) પરમ આનંદ દાયક સંધ્યાસમય થયા. મંદ મંદ ચમકતા ઊંચા તારાઓ દેખાયા. ક્રમે કરીને બધી દિશાએ અંધકારના સમૂહથી ભરાઈ ગઈ. આ વખતે વણિકપુત્રા સ્વસ્થાનમાં રક્ષપાલાને રાખીને ખસા સાળ દ્રુમ્સ લઇને તે વેશ્યાઓના ઘરે ગયા. વેશ્યાએ તેમના આગમનની સતત રાહ જોઈ રહી હતી. તેમને આવેલા જોઈને ઊભા થવું, આસન આપવું, વગેરે ઉચિત વ્યવહાર કર્યાં. થાડાક વધારે કાળ હાસ્યાદિ વિનાદ કર્યાં. પછી વેશ્યાએ તેમને પેાતાના શયનસ્થાનામાં લઈ ગઈ. તે ત્રણમાં જિનદત્તના પુત્ર શ્રાવક ચાપડા અને ખડી (=લખવાનું પેનસિલ જેવું સાધન) લઈ ને આવ્યા હતા. તેણે ક્ષણવાર જિનમતિની સાથે વાતા વગેરે કરીને દીપકની નજીકમાં જ બેસીને ચાપડા ખેાલીને હિસાબ ગણવાનું શરૂ કર્યું. જિનમતિ પણ તેની પાસે જ બેઠી. કેટલીક વાર પછી જિનતિ ખાલી: હું આય - પુત્ર! મારે તને પૂછ્યું છે કે તું કયાંથી આવ્યા ? તેણે કહ્યું: ગિરિનગરથી. પેાતાના નગરનું નામ લેવાથી આનંદ પામેલી તેણે વિશેષરૂપે ઉજજયન્ત વગેરેના સમાચાર પૂછીને કહ્યું: ત્યાં જિનદત્ત, પ્રિયમિત્ર અને ધનદત્ત મહાન શ્રેષ્ઠિપુત્રા છે. તે ત્રણેને એક એક પુત્ર છે. તે ખધા ક્ષેમ—કુશળ છે ને ? તેણે કહ્યું છે, પણ વિશેષથી એમના સમાચાર પૂછવાનું “શું કારણુ ? તેણે કહ્યું: અમને ત્રણેયને તે પરણ્યા હતા. અમે ત્રણેએ એક એક પુત્રને જન્મ આપ્યા હતા. ચારેએ અમને ત્યાંથી અહીં લાવીને વેશ્યાને વેચી. તેણે કહ્યું: તે ત્રણેય અમે તમારા પુત્ર છીએ. હું જિનદત્તના પુત્ર જિનવલ્લભ છું. બીજા બેમાંથી એક પ્રિયમિત્રના પ્રિયાવહ નામના પુત્ર છે અને એક ધનદત્તના ધનાવહ નામના પુત્ર છે.
અહીં બીજાએ આ પ્રમાણે કહે છેઃ કુલદેવતાએ જિનવલ્લભને રસ્તામાં વાછરડા -સહિત ગાયનું રૂપ બતાવ્યું. ભવિતવ્યતાવશ જિનવલ્લભે ગાય પાસે બેઠેલા વાછરડાની પીઠમાં પેાતાના અશુચિથી ખરડાયેલા પગને લુછ્યો. તેથી વાછરડાએ આ પેાતાની માતાને કહ્યું. માતાએ મનુષ્યની ભાષામાં કહ્યું: હે વત્સ ! આનું આ દુષ્ટ આચરણ કેટલું, છે? આ પાપકર્મી આજે પેાતાની માતા સાથે ભેગ ભાગવવા તૈયાર થયે છે. પછી ગાયનું વચન સાંભળીને શંકાવાળા થયેલા તેણે જિનમતિના ઘરમાં પ્રવેશ કર્યા. તેણે જ બધા વૃત્તાંત વેશ્યાને પૂછ્યો. તેથી વેશ્યાએ પેાતાના વૃત્તાંત કહ્યો. પછી જિનવલ્લભે કહ્યું: તે તું મારી માતા છે. બીજી એ મારા મિત્રાની માતા છે. આ સાંભળીને તે ભયથી તેના ગળે વળગીને રાવા લાગી. તે પણ જનમતિના ગળે વળગીને રોવા લાગ્યું. પછી ક્ષણવાર પરસ્પર સુખ દુઃખ પૂછીને જિનવલ્લભે કહ્યું હે માતા ! મે જરા પણ અકા -- કર્યું નથી. પેાતાતાની માતા પાસે ગયેલા મારા તે એ મિત્રાએ કંઈ પણ કર્યુ હશે
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને. કે નહિ તે હું જાણતો નથી. તેથી આ જણાવવા માટે જાઉં. આમ કહીને તે ત્યાં ગયે તે તેમણે તેમને ભગવી હતી. તેથી બંનેને એકાંતમાં બેલાવીને તેણે કહ્યું. તે વખતે ચેરએ જેમનું અપહરણ કર્યું હતું તે આ ત્રણ આપણી માતાઓ છે. તેથી તે બે અતિશય વિષાદ પામ્યા. જિનવલભે તે બેને સમજાવ્યા કે, વિષયેની અભિલાષાથી નિવૃત્ત નહિ થયેલા જીવોનું આવું થાય છે, માટે આપણે ક્તવ્યમાં તત્પર બનીએ વિષાદ કરવાથી શું વળવાનું છે. પછી બધાએ ઘણું ધન આપીને પોતાની માતાઓને છોડાવી. પછી પોતાના દેશ તરફ ચાલ્યા. રસ્તામાં પ્રિય મિત્ર અને ધનદત્તની પુત્રીએ પોતાની માતાઓ સાથે વિચાર્યું કે, પોતાના નગરમાં જઈને અમે સ્વજનોને શું ઉત્તર આપશું? તેથી સ્વદેશમાં જવું એ અમારા માટે એગ્ય નથી. આમ કહીને તેમણે વહાણ બીજી તરફ ચલાવ્યું. પરમ વિષાદને પામેલી તેમની માતાઓએ સમુદ્રમાં ઝંપલાવ્યું. જાણે કલંકથી ભય ન પામ્યા હોય તેમ પ્રાણેએ તેમને છોડી દીધી. જિનવલ્લભ તો પિતાની માતાને લઈને પિતાના નગરમાં આવ્યું. તેના મુખથી જ વૃત્તાંત જાણીને ઘણા લોકેએ અણુવ્રત લીધાં. જિનવલ્લભ પણ તેવા પ્રકારના (=ગુણસંપન્ન)' સ્થવિરની પાસે માતાની સાથે દીક્ષા લઈને વિધિથી પાળીને દેવલેકમાં ગયે. બીજાઓ તે આ પ્રમાણે કહે છે – બધા જ પોતાની માતા સાથે સ્વનગરમાં આવ્યા. વિશિષ્ટ સંવેગને પામીને પાંચ અણુવ્રતાને ધારણ કરનારા પરમ શ્રાવક થયા. આ પ્રમાણે જાણુંને બીજાએ પણ મૈથુનમાં અતિપ્રસંગ ન કરવો જોઈએ, કિંતુ વિરતિ કરવી જોઈએ. A. બીજું દૃષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે –
કુબેરદત્ત અને કુબેરદત્તાનું દષ્ટાંત સૂરસેના દેશમાં મથુરા નગરી હતી. તેમાં અસાધારણ રૂપ અને લાવણ્ય વગેરે ગુણગણરૂપ અલંકારેને ધારણ કરનારી અને સર્વ કલાઓમાં કુશળ કુબેરસેના નામની વેશ્યા હતી. તેને એકવાર કઈ પણ રીતે ગર્ભ રહ્યો. એથી તેને ઘણું શરીર પીડા થઈ.. તેણે આ પીડા વૈદ્યને કહી. વૈદ્ય કહ્યુંઃ ગર્ભચુગલને આ દેષ છે, રોગને દેષ નથી. તેથી તેની માતાઓ (=વેશ્યાઓ ઉપર સત્તા ચલાવનારી સ્ત્રીએ કહ્યું હે વત્સ! પ્રસૂતિ સમયે તને ઘણું પીડા થશે, માટે ઔષધ વગેરેથી આ ગર્ભને ગાળી નાખ. તેણે કહ્યું. જાણકાર કેણ આવા અતિભયંકર પાપને સ્વીકારે? આથી આ ગર્ભ આ પ્રમાણે જ ભલે રહે. જે થવાનું હોય તે થાય. પછી કાલક્રમે તેણે એક પુત્ર અને એક પુત્રીને જન્મ આપ્યો. માતાએ કહ્યુંઃ આ બેને ત્યાગ કર. કુબેરસેનાએ કહ્યું: હે માતા ! દશ રાત્રિ સુધી પાળીને * ૧. સ્થવિરના વય, પર્યાય અને શ્રુતથી ત્રણ ભેદ છે. ૬૦ વર્ષથી અધિક વયવાળા વયસ્થવિર છે. ૨૦ વર્ષથી અધિક દીક્ષા પર્યાયવાળા પર્યાયસ્થવિર છે. સમવાયાંગ સુધી શ્રુતજ્ઞાન ધરાવનારા શ્રુતસ્થવિર છે. '
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૧૭
તજી દઈશ. માતાએ તેના સ્વીકાર કર્યાં. પછી તેમના કુબેરદત્ત અને કુબેરદત્તા એ પ્રમાણે નામ રાખ્યા. એમના નામથી અંક્તિ એ વીંટી બનાવીને તેમના જ ગળામાં બાંધી. સુવ્યવસ્થિત દિવ્યપેટી કરાવી. તેમાં દશમા દિવસે તે બે બાળકાને મૂકીને યમુનામાં વહેતા કર્યાં. શૌય પુર નિવાસી મહેશ્વરદત્ત અને યક્ષદત્ત નામના બે શેઠ સવારે વડીનીતિ કરીને યમુનાના કિનારે જ શુદ્ધિ કરી રહ્યા હતા. આ વખતે તેમણે ચપળ મેાજાઓની શ્રેણિથી કિનારાની નજીક વહેતી આવતી પેટી જોઈ, પેટી પાતાની પાસે આવી એટલે લઈ લીધી. પછી ઉઘાડીને જોયું તે પેટીમાં બે ખાળા જોયા. તે બેમાં સમાનરૂપવાળા એક છેાકરા હતા અને એક છેાકરી હતી. તેથી મહેશ્વરદત્તે કહ્યું; હે યક્ષઇત્ત! સુંદર રૂપવાળું આ યુગલ કોઈકનું છે. પણ તેને આ પ્રમાણે જ મૂકી દેવામાં આવે તે તે દુઃખની પરંપરાને કે મરણને પામશે. માટે આ યુગલનુ આપણે રક્ષણ કરીએ. તેથી યક્ષદત્તે કહ્યું: જે એમ છે તેા પુત્ર મને આપે। અને પુત્રીને તમે પોતે જ સ્વીકારો. મહેશ્વરદત્તે એમ થા એમ કહીને કુબેરદત્તાને સ્વય' લીધી અને કુબેરદત્ત તેને આપ્યા. પછી તે અને પેાતાના ઘરે આવ્યા. સમય જતાં તે બંને તેમના ઘરમાં સુખપૂર્વક મોટા થયા. બંનેને એક જ ઉપાધ્યાયની પાસે યથાયોગ્ય કળાના અભ્યાસ કરાવ્યા. બંનેને પરસ્પર સ્નેહ થયા. ક્રમે કરીને બંને યૌવનને પામ્યા. ઉચિત સમયે તે એ શ્રેષ્ઠીઓએ અતિશય સ્નેહવાળા આ એના વિયાગ કાણુ કરે? એમ વિચારીને પરસ્પર તે એના લગ્ન કર્યાં.
એકવાર તે બંને જીગારથી વિનાદ કરી રહ્યા હતા. તેમાં કુબેરદત્તાએ પાતાના નામથી અંક્તિ વીંટી સરકાવી. કુબેરદરો તે વીંટીની રચના પાતાની વીંટીના જેવી જ જોઇને વિચાર્યું": અમારા એની આ એ વીંટીએ એક સરખી રચનાવાળી કેમ છે ? નામ પણ સરખા કેમ લખ્યા છે? વીંટીએ જુની કેમ છે? અમે બંને કદાચ એક જ કુક્ષિમાં ઉત્પન્ન થયેલા સંતાન તેા નહિ હાઇએ ને? બીજું, મને આની ઉપર કયારેય પત્નીની બુદ્ધિ થતી નથી. આથી માતા-પિતા પાસે જઈને પૂછું, દેવ-ગુરુના સોગંદ આપવા પૂર્વક માતા–પિતાને પૂછ્યું. તેમણે પેટીની પ્રાપ્તિના સત્ય વૃત્તાંત દ્યો. આ જાણીને તેણે હ્યું: હા! આ સારું ન કર્યું. કુબેરદત્તાને તે વૃત્તાંત કહીને તેના પિતાના ઘરે તેને મૂકી. પછી પાતે વેપાર કરવાના વિચારથી મથુરામાં ગયા. ત્યાં ભવિતવ્યતા વશ તે પેાતાની માતા કુબેરસેનાના ઘરે કોઈ પણ રીતે ગયા. તેને જોઇને તેના ઉપર અનુરાગ થયેા. આથી ભાડું આપીને તેની જ સાથે વિષયસુખના અનુભવ કર્યો. ક્રમે કરીને તેને જ પેાતાની પત્ની તરીકે રાખી. એક પુત્ર થયા.
૧. અહીં શ્રદ્દળજ શબ્દના અર્થોં મારી સમજમાં આવ્યા ન હેાવાથી અનુવાદમાં તેના અર્થ કર્યા નથી. પ્રદ્દળદ એ જુગારની રમતમાં વપરાતી કાઈ સંજ્ઞા હેાવી જોઈએ.
૨૮
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને આ તરફ કુબેરદત્તા તે જ વખતે વૈરાગ્ય પામી. સુત્રતા નામના ગણિનીની પાસે વિસ્તારથી ધર્મ દેશના સાંભળીને તેને ચારિત્રને પરિણામ થયો. તેણે ગણિનીને પૂછયું: હે ભગવતી ! મેં મારા ભાઈમાં પતિબુદ્ધિ કરીને તેની સાથે ચેષ્ટા કરીને જે પાપ ઉપામ્યું છે તેની શુદ્ધિ આપની દીક્ષાથી થાય કે નહિ? ગણિનીએ કહ્યું હે ભદ્રે ! થાય. કારણ કે અમારા આગમમાં કહ્યું છે કે “સંપૂર્ણ દીક્ષા જ ભવાંતરમાં કરેલાં પાપકર્મોનું પ્રાયશ્ચિત્ત છે= પાપશુદ્ધિનું કારણ છે. આથી પ્રવજ્યારૂપ પ્રાયશ્ચિત્ત આગમોક્ત હોવાથી ( પ્રવજ્યાના એક દેશરૂપ ) પ્રાયશ્ચિત્તને આગમોક્ત માનવામાં કોઈ દોષ નથી.” (પંચાશક ૧૬ ગા. ૪૮) આ સાંભળીને વધતા શુભ અધ્યવસાયવાળી તેણે કહ્યું હે ભગવતી ! જે એમ છે તે મને જલદી આપની દીક્ષા આપે. ગણિનીએ તેની યોગ્યતાને જાણીને તેને દીક્ષા આપી. બે પ્રકારની શિક્ષાનું જ્ઞાન મેળવ્યું. સમય જતાં છ, અટ્ટમ, ચાર ઉપવાસ અને પાંચ ઉપવાસ વગેરે વિશેષ પ્રકારના તપથી શરીરને સુકવી નાખ્યું. બ્રહ્મચર્યની પાંચેય ભાવનાઓનું વિશેષપણે વારંવાર પરાવર્તન કરતા હતા. વિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્યની નવગુપ્તિઓના પરિપાલનમાં તત્પર રહેતા હતા. ક્રમે કરીને અધિક અધિક શુભ અધ્યવસાય સ્થાનકમાં આરૂઢ થઈને અવધિ જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષયોપશમ થવાથી અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. અવધિજ્ઞાનથી માતાની સાથે વિષયને સેવતા કુબેરદત્તને છે. તેથી તેને પ્રતિબંધ કરવા ગણિનીને પૂછીને તે સાદવજી મથુરાપુરી ગયા. તેના ઘરના એક ભાગમાં જ અવગ્રહની યાચના કરીને રહ્યા. કયારેક માતા -પિતાની સમક્ષ તે બાળકને લઈને આ પ્રમાણે બોલતા હતા - હે વત્સ! તું મારો પુત્ર છે, ભાઈ છે, ભત્રીજે છે અને દિયર છે. તારે પિતા મારે ભાઈ છે, પિતા છે, પતિ છે, અને સસરો છે. તારી માતા પણ મારી માતા છે, સાસુ છે, શક્ય છે અને ભાભી છે. આ પ્રમાણે વિરુદ્ધવચનો બોલીને બાળકને રમાડતા હતા. તેથી કુબેરદત્તે કહ્યું:
હે આર્યા! આ પ્રમાણે સંબંધ વિનાનું કેમ બોલે છે? સાદવજીએ કહ્યુંઃ હે મહાનુભાવ! હું સંબંધ વગરનું બોલતી નથી. જે તને કૌતુક થતું હોય તે ક્ષણવાર સાવધાન થઈને સાંભળ. પછી જન્મથી માંડી બધે જ વૃત્તાંત કહ્યો. આ જાણીને કુબેરદત્તે વિચાર્યું: અહો ! અજ્ઞાન ભયંકર છે, જેથી તેને વશ બનીને મેં આ અકાર્ય આચર્યું. આ પ્રમાણે વિચારીને પરમસંવેગને પામેલા અને કામ–ભેગોથી વિરક્ત બનેલા તેણે દીક્ષા લીધી. કુબેરસેના પણ ત્યારથી બ્રહ્મચર્યના પાલનમાં તત્પર વિશિષ્ટ શ્રાવિકા થઈ. આ પ્રમાણે અબ્રહ્મની નિવૃત્તિ ન કરવાથી થતા દેશોને જાણીને બ્રહ્મચર્યની નિવૃત્તિમાં પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
બીજું દષ્ટાંત પૂર્ણ થયું. હવે ત્રીજું વણિકપુત્રીનું દૃષ્ટાંત કહેવામાં આવે છે –
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૧૯
ણિકપુત્રીનુ દૃષ્ટાંત (પહેલુ')
મનેાહર હસ્તિનાગપુરમાં મહેશ્વર નામના સાÖવાહ હતા. તેની વસુમતી નામે પત્ની હતી. તે એકવાર ગર્ભવતી બની. સાવાહ તેને ત્યાં જ મૂકીને તે વેપાર માટે અન્ય દેશમાં ગયા. ત્યારબાદ સમય જતાં વસુમતીએ પુત્રીને જન્મ આપ્યા. દિવસેા જતાં કન્યા માટી થઈ. પણ તેના પિતા ન આવ્યા. વસુમતીએ એને જણાવ્યું કે તમારી પુત્રી વિવાહને યાગ્ય થઈ ગઈ છે. તેણે વસુમતીને સંદેશા મેાકલ્યો કે તું કન્યાને પરણાવી દે. કારણ કે મને અહીં જ કેટલાક દિવસા લાગશે. વસુમતીએ મથુરાપુરીમાં પુત્રીને પરણાવી. ભવિતવ્યતા વશ સમય જતાં એકવાર સા વાહ મથુરાપુરીમાં આવ્યા અને જમાઈના ઘરે જ રહ્યો. પણ તેને સબંધની ખબર ન પડી. ત્યાં એ રહ્યો એ દરમિયાન ચામાસું આવી ગયું. કેટલાક દિવસ સુધી પુત્રીની સાથે વાર્તા વગેરે કરતાં પુત્રી સાથે તેને (શારીરિક) સંબંધ થયા. કારણ કે તેને પરસ્ત્રીગમનના નિયમ ન હતા. વર્ષાઋતુ પૂર્ણ થતાં તે પેાતાના ઘરે ગયા. અવસરે તેણે પત્નીને પૂછ્યું: તે પુત્રીને કથાં આપી છે? તેણે તુરત કહ્યુંઃ મથુરાનગરીમાં આપી છે. તેથી તેણે પુત્રીને ખેલાવી–તેડાવી. તેણે પુત્રીને જોઈ. આ તે મારાથી ભાગવાયેલી છે એમ જાણીને તે વિલખા પડી ગયા. પુત્રીએ પણ પેાતાને ભાગવનારા પિતાને જાણીને, લજજાથી અંદર પ્રવેશીને, જલદી ગળે ફાંસો ખાંધીને પ્રાણના ત્યાગ કર્યાં. ગાઢ પશ્ચાત્તાપરૂપ અગ્નિજવાલાની શ્રેણિને સ્પર્શે લા મનવાળા તેના પિતાએ આચાય ની પાસે જલદી દીક્ષા લીધી.
અથવા બીજી વણિકપુત્રીનું ષ્ટાંત બતાવવામાં આવે છેઃ
ણિકપુત્રીનું દૃષ્ટાંત ( ખીજું° )
એક ગામમાં દેવાનંદ નામના વિણક રહેતા હતા. તેની ગુણવતી મામની પત્ની હતી. તેની સુંદરી નામની પુત્રી હતી. તેને અન્ય ગામમાં રહેતા શેનદ નામના કુલપુત્ર પરણ્યા. ક્રમે કરીને એને નંદ નામના પુત્ર થયા. તે મોટા થયા, અને યૌવનને પામ્યા. માતા–પિતાએ તેને પરણાવ્યેા. જીવલેાક મરણ અંતવાળુ હેાવાથી, અર્થાત્ બધા જીવાનુ` અંતે મરણ થતું હાવાથી, એકવાર તેના પિતા યશેાનંદ મરણ પામ્યા. તેની માતા સુંદરી દુરાચારવાળી બની. તેની પત્નીએ આ જાણીને તેને કહ્યું કે તમારી માતા સારી નથી. પણ નંદ પત્નીનું કહ્યું માનતા નથી. એકવાર તે સુંદરીએ કાઈ વ્યભિચારી પુરુષને રાત્રે દેવકુલમાં આવવાના સકેત આપ્યા હતા, આથી તે રાતે દેવકુલમાં તેના જ આગમનની રાહ જોતી રહેલી હતી. આ વખતે તેના પુત્ર નંદ પણ ૧. વંશરક્ષક પુત્રને કુલપુત્ર કહેવામાં આવે છે, અથવા કુલપુત્ર એટલે કુલીન (=સાર! આય:૨ –વિચારવાળા ) પુત્ર.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને કેઈક વ્યભિચારી જેવા પુરુષોની સાથે તે જ દેવમંદિરના દરવાજા પાસે આવ્યો. તે પુરુષ કેઈ પણ રીતે અંદર ગયા. તેને એકલીને જોઈને તાંબૂલ વગેરે આપવાપૂર્વક તેની પાસે ભેગની માંગણી કરી. બધા ય કમશઃ તેની સાથે ભેગ ભેળવીને કેટલીક વાર પછી બહાર નીકળ્યા. પછી નંદને જ અંદર મોકલ્યો. તેણે પણ ઘેર અંધકારમાં તેને ઓળખી ન શકવાથી તેની સાથે ઘણા સમય સુધી વિષચચેષ્ટા કરી. પછી કઈ પણ રીતે પિતાના વસ્ત્રની બુદ્ધિથી માતાનું જ વસ્ત્ર પહેરીને નીકળી ગયા. પિતાના ઘરે આવ્યા. પ્રભાત થતાં તેના શરીરે પોતાની માતાનું વસ્ત્ર પહેરેલું જોઈને તેની પત્નીએ તેને પૂછયું અને ઠપકો આપ્યો કે, હે પાપી ! આ શું આચર્યું? શું રાતે ક્યાંય પણ માતાની સાથે જ નથી રહ્યા? નહિ તે વસ્ત્રની બદલી ન થાય. આ સાંભળીને તેણે પણ ઉપયોગ મૂક્યો, આ સાચું છે એમ જાણ્યું. ગાઢ પશ્ચાત્તાપરૂપી અગ્નિથી બળતા મનવાળા અને કામ–ભેગથી વિરક્ત બનેલા તેણે તેવા પ્રકારના (=ગુણસંપન્ન) આચાર્યની પાસે દીક્ષા લીધી. સર્વ કથાઓને ભાવાર્થ પદારાથી અનિવૃત્તપરિણામવાળા જીવોને આ પ્રમાણે આ ભવમાં જ અનર્થો થાય છે, એ પ્રમાણે વિચારીને વિવેકી જીવોએ તેનાથી નિવૃત્ત થઈને જ રહેવું જોઈએ એવો ઉપદેશ આપે છે. [૧]
દેશદ્વારનું વ્યાખ્યાન કર્યું. હવે કમથી આવેલું ગુણદ્વાર કહેવાય છેपरपुरिसवजणाओ, इह परलोए य लहइ कल्लाणं । एत्थ सुभद्दा सीया, महासई दोण्णि दिटुंता ॥ ५२ ॥
ગાથા – રાગબુદ્ધિથી પરપુરુષને ત્યાગ કરવાથી સ્ત્રી આલેક અને પરલોકમાં કલ્યાણને પામે છે. આ વિષયમાં મહાસતી સુભદ્રા અને મહાસતી સીતા એ બેનાં દષ્ટાંત છે.
ટીકાથી- આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ તે બે કથાઓથી જાણ. તે બે કથાઓ આ છે –
સુભદ્રાનું દૃષ્ટાંત આ જ ભરતક્ષેત્રના દક્ષિણાર્ધમાં મધ્યખંડના અલંકારરૂપ અંગ નામનો દેશ છે. ત્યાં ચંપા નામની નગરી જિતશત્રુ રાજાની રાજધાની છે. તેમાં જિનદત્ત નામને શ્રાવક રહેતો હતો. તે જિને કહેલા જીવાદિ સર્વ તત્ત્વોનો જ્ઞાતા હતા. તેના આત્મામાં જિનશાસન સંબંધી પ્રેમરૂપ અનુરાગ અસ્થિમજજાની જેમ એક સ્વરૂપ થઈ ગયે હતો. આથી તે દેવ વગેરેથી પણ જિનશાસનથી ચલિત ન કરી શકાય તેવા સત્ત્વવાળો હતે. ___ १. अस्थीनि च-कीकसानि मिञ्जा च-तन्मध्यवर्ती धातुरस्थिमिञास्ताः प्रेमानुरागेणसर्वज्ञप्रवचनप्रोतिरूपकुसुम्भादिरागेण रक्ता इव रक्ता येषां ते तथा, अथवाऽस्थिमिाज्जासु નિરાસનત માનુરાઇ રહ્યા છે તે તથા (ભ. શ. ૨ ઉ. ૫).
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
-શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૨૧ ગરીબ અને અનાથ વગેરેને આપવા ગ્ય તથા ઉપભોગ કરવા ગ્ય ઘણું ધન તેણે મેળવ્યું હતું. તેને સમાનરૂપ વગેરે ગુણોથી યુક્ત અને દયા–દાન વગેરે વિશિષ્ટ ધર્મના અનુષ્ઠાનથી શોભતી જિનદાસી નામની પત્ની હતી. ભવાંતરમાં ઉપાર્જન કરેલા પુણ્યના ઉદય પ્રમાણે આલેકનાં પાંચ પ્રકારનાં વિષયસુખોને અનુભવતા અને નિર્વિદનપણે ધર્મમાર્ગમાં ચાલતા તેમને કાલકને જેના ભવિષ્યનાં સર્વ કલ્યાણ નજીકમાં છે તેવી સુભદ્રા નામની કન્યા થઈ શુક્લપક્ષના એકમની ચંદ્રકળાઓની જેમ તેના શરીરના સર્વ અંગો પ્રતિદિન વધી રહ્યા હતા. તેણે ઉચ્ચકલાઓને અભ્યાસ કર્યો હતો. યૌવનને પામેલી તેને ક્યારેક કારણવશાત્ ત્યાં જ આવેલા બૌદ્ધસાધુઓના ઉપાસકના પુત્ર બુદ્ધદાસે ઈ. વિસ્મયથી વિકસિત બનેલી આંખેથી તેને લાંબા કાળ સુધી જોઈને તે તેના વિષે ગાઢ અનુરાગવાળ થે. ઘરે જઈને સુભદ્રાને પરણવાની બુદ્ધિથી જિનદત્તની પાસે પિતાના સેવકને મેકલ્યા. જિનદત્ત પણ ઉચિત આદરથી તેમનું સન્માન કર્યું. પછી આવવાનું કારણ પૂછ્યું. તેમણે બધું કહ્યું. તેથી જિનદત્તે કહ્યું આ ઉચિત જ છે. પણ એ અન્યધમી છે, માટે મારી પુત્રી અને હું નથી આપતા. તેથી તેમણે જઈને બુદ્ધદાસને શેઠનું વચન કહ્યું. સુભદ્રાના અનુરાગથી વિહલમનવાળા તેણે વિચાર્યું. આને કેવી રીતે મેળવી શકું? હા જાણ્યું, કપટથી શ્રાવકપણું કરું, તેમના આચારોને શીખું, આ પ્રમાણે વિચારીને તે સાધુ પાસે ગયા. વંદન કરીને કહ્યું હે સાધુઓ! હું ભવભયથી કંટાળી ગયે છું, આથી આપના શરણે આવ્યો છું. આથી આપ સ્વધર્મની રક્ષાથી મારી રક્ષા કરે, રક્ષા કરે. સાધુઓએ પણ તેના ભાવને જાણ્યા વિના સાધુધર્મ કહ્યો, તેણે કહ્યું. હું આ ધર્મને કરવા સમર્થ નથી. માટે મને ગૃહસ્થપણાને યોગ્ય જ કઈ પણ ધર્મનું સ્વરૂપ કહો. તેથી સાધુઓએ તેને શ્રાવકધર્મને ઉપદેશ આપ્યો. તેણે પહેલાં દંભવૃત્તિથી શ્રાવકધર્મ સ્વીકાર્યો. પણ પછી નિરંતર (જિનવાણીના) શ્રવણથી ભાવથી ધર્મ સ્વીકાર્યો. તેણે ગુરુને કહ્યુંઃ (અત્યાર સુધી) મેં આ ધર્મ કન્યા મેળવવા માટે જ કર્યો, પણ હવે ચોક્ત ધર્મ ભાવથી પણ મેં સ્વીકાર્યો છે. પછી તે પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાત્રત રૂપ ધર્મને ગુરુ પાસે સ્વીકારીને વિશિષ્ટ શ્રાવક થયે. તેણે જિનમંદિરમાં સતત સ્નાત્રરૂપ યાત્રા વગેરે મહત્સવની પરંપરા કરાવી. અચિત્ત અને નિર્દોષ આહાર વગેરેથી જેન સાધુસમુદાયની ભક્તિ કરી. બીજા પણ સાધર્મિક વાત્સલ્ય વગેરે ધર્મકાર્યોમાં પ્રસંગને અનુરૂપ પ્રવૃત્તિ કરતો હતો. તેથી જિનદરો પણ કાલક્રમથી તેને ભાવથી શ્રાવકધર્મ પરિણમે છે એમ જાણુને પોતાની કન્યા આપી. (જ્યોતિષ પ્રમાણે) જેમાં લગ્ન વગેરે વિશિષ્ટ હોય તેવા સમયે મહાન આડંબરથી લગ્ન કરાવ્યાં. પછી સુભદ્રાની સાથે સદ-ભાવપૂર્વક કામ–ભેગના સુખને અનુભવતે તે કેટલાક દિવસ ત્યાં જ રહ્યો. એકવાર
૧. સામાન્યથી ચાર શિક્ષાવ્રત અને ત્રણ ગુણવ્રત એમ પ્રસિદ્ધ છે.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને. જમાઈએ સસરાને એકાંતમાં કહ્યું હે પિતાજી ! આ સ્વપુત્રીને રજા આપો, જેથી એ. સસરાના ઘરે આવે. જિનદત્તે કહ્યું: હે પુત્ર! કુલીન સ્ત્રીઓને સસરાના ઘરે રહેવું એ.
ગ્ય છે. પણ જીવને મિથ્યાત્વનો વિકાર અતિપ્રબળ હોય છે. ઘરે ખાધેલા માણસની જેમ મિથ્યાત્વથી બેભાન બનેલા કૃત્ય-અકૃત્યના વિભાગને જાણતા નથી, બલવા યોગ્ય અને ન બોલવા ગ્યના સ્વરૂપને જાણતા નથી, સ્વ-પરના ગુણ-દેષના નિમિત્તોને વિચા-- રતા નથી, તેથી ગમે તેમ પર પરિવારમાં પ્રવર્તે છે, બેટી અનેક આળ આપે છે, સજજનોના પ્રગટ પણ ઉત્તમશીલ વગેરે ગુણસમૂહને ઢાંકે છે, આમ હોવાથી ગાઢ મિથ્યાત્વથી ઘેરાયેલા સ્વભાવવાળા આપના પિતા વગેરે લેકની સાથે મારી પુત્રી રહે એ દુઃખરૂપ છે એમ હું સંભાવના કરું છું. તેણે કહ્યુંઃ હે પિતાજી! હું એને અલગ સ્થાનમાં સુખપૂર્વક રાખીશ, માટે તમે ચિંતા ન કરે. તેથી સસરાએ કહ્યું છે એમ હોય તે તમારી ઈચ્છા પ્રમાણે કરો. પણ કષાયરૂપ રાક્ષસેથી આત્માને બચાવ, ઘણી કાળજીથી જિનધર્મની પ્રાપ્તિરૂ૫ ધનનું રક્ષણ કરવું. કારણ કે આ સંસારમાં જૈનધર્મ અત્યંત દુર્લભ છે. તે આ પ્રમાણે – હે પુત્રજેનાથી મોટા માણસેથી પૂજ્ય બની શકાય તેવી સુંદર રાજ્યરૂપ સંપત્તિઓ અનેકવાર મળે છે, જેમાં ઈચ્છા પ્રમાણે આશાઓ પૂરી થાય તેવા વૈમાનિક વગેરે દેવનાં સ્થાને અનેકવાર મળે છે, પણ વિશિષ્ટ સ્વર્ગ અને મોક્ષના સંબંધનું કારણ આ જિનેશ્વરએ કહેલો મહાધર્મ મળતો નથી. આ પ્રમાણે બુદ્ધદાસને શિખામણ આપી. પછી પિતાની પુત્રીને બોલાવીને કહ્યું: હે પુત્રિ! હવે તારે સસરાના ઘરે જવું જોઈએ. ત્યાં તારા સસરાના ઘરના માણસે ગાઢ મિથ્યાત્વવાળા છે. તેથી તે તે રીતે વર્તવું કે જેથી શાસનની મલિનતા ન થાય, જેન ધર્મ હાંસીને પાત્ર ન બને, આ તારો પતિ મિથ્યાત્વનો સ્વીકાર ન કરે. આ પ્રમાણે શિખામણ આપીને બંનેને ઉચિત આદર કરવાપૂર્વક રજા આપી. સ્વસ્થાને ગયેલા બુદ્ધદાસે સુભદ્રાને અલગ સ્થાનમાં રાખી. સુભદ્રા દરરોજ જિનમંદિરે જવું, પૂજા કરવી, ચૈત્યવંદન કરવું, સાધુઓની સેવા કરવી, સાધુઓને વહોરાવવું, સ્વાધ્યાય કરવ, ધર્મધ્યાન કરવું, ઇત્યાદિ ધાર્મિક પ્રવૃત્તિમાં પરાયણ રહેતી હતી. “કુલીન સ્ત્રીઓ પતિને દેવસમાન માને છે” એવા નીતિવાક્યને યાદ કરીને અતિશય આંતરિક પ્રીતિથી સર્વસ્થામાં પતિના ચિત્તને અનુસરતી હતી. આ પ્રમાણે તેણે કેટલાક દિવસો પસાર કર્યા. પછી ધર્મભેદના કારણે ઈર્ષ્યાથી તેને સાસુ અને જેઠાણી વગેરે સ્વજનવર્ગ તેના પતિને કહેવા લાગે આ તારી પત્ની સુશીલ નથી, કારણ કે દેવવંદનના બહાને જિનમંદિરમાં જઈને વેતવસ્ત્રધારી સાધુઓની સાથે ઘણુ વખત સુધી વાત વગેરે કરતી રહે છે. તે સાધુઓ પણ ભિક્ષાના બહાને એના ઘરે સતત આવે છે અને ઘણું વખત સુધી રહે છે. નિર્મલશીલથી શોભનારાઓને આ અતિસંબંધ એગ્ય નથી. સ્વકુલના કમથી આવેલ બૌદ્ધધર્મને છોડીને પત્નીને અનુસરીને તામ્બર ધર્મના શરણે ગયેલ તું પણ મૂઢ છે. આ સાંભળીને તેમના વચનને અસત્ય માનતે તે બેઃ કદાચ
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૩
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ મેરુપર્વતનું શિખર ચલિત બને, કદાચ પાણીમાં પણ સતત અગ્નિ બળે, પણ મહાસતી એવી આશીલનાશ અસંભવિત છે. જેઓ ભવથી અત્યંત ભય પામેલા છે અને પાંચમહાવ્રતનું પાલન કરે છે તે કવેતવસ્ત્રધારી સાધુઓનું પણ શીલ (શુદ્ધ) ન હોય તે બીજા કેનું શીલ (શુદ્ધ) હોય? દેવમંદિરમાં ( =દેવમંદિરની પાસે મંડપમાં) ઘણે વખત આ રહે છે તેથી પણ ઠપકાને પાત્ર નથી. કારણ કે સાધુઓ ત્યાં વ્યાખ્યાન કરે છે અને તે સાંભળે છે. જેમના પાપસમૂહનો નાશ થઈ ગયું છે તેવા આ સાધુઓ ભિક્ષા માટે રોજ ઘરે આવે છે એ પણ મારા પોતાના ઉપર અનુગ્રહ થાય એવી ઈચ્છાથી મેં જ તેમને નિત્ય આવવાનું કહ્યું છે માટે આવે છે. જેને ધર્મને સ્વીકાર પણ મેં પત્નીના અનુસરણથી નથી કર્યો, કિંતુ જેનધર્મની કષ, છેદ અને તાપથી શુદ્ધિ જોઈને કર્યો છે. ઈત્યાદ્રિ વચનોથી નિરુત્તર કરાયેલ સ્વજનવર્ગ વિલ થઈને (શાંત) રહ્યો. પણ તેનાં છિદ્રો શોધવામાં તત્પર થયે. એકવાર એક તપસ્વી મા ખમણના પારણે તેના ઘરે આવ્યા. તેમની આંખમાં પવનથી ઉડીને એક નાનું તણખલું પડી ગયું. તે મુનિ અપ્રતિમ શરીરવાળા હતા, એટલે કે જાતે શરીરની કઈ પણ પ્રતિકૂળતાને દૂર ન કરવાના નિયમવાળા હતા. આથી મુનિએ તે તણખલું જાતે કહ્યું નહિ. અતિશય ભક્તિથી તેમને ભિક્ષા આપવા માટે ઊભી થયેલી સુભદ્રાએ મુનિની એક આંખ પાણીના પ્રવાહથી ભિની થયેલી જોઈ. પછી સૂફમદષ્ટિથી જેતી તેણે આંખના એક ભાગમાં તણખલું લાગેલું જોયું. આ તણખલું અપ્રતિકર્મ શરીરવાળા મુનિની આંખના નાશ માટે ન થાઓ એમ વિચારીને જીભના અગ્રભાગથી તેને દૂર કર્યું. આ વખતે તેના પાળમાં રહેલ તિલક મુનિના કપાળમાં લાગી ગયું. ઉપયોગ ન રહેવાથી સુભદ્રાએ તે જોયું નહિ. તેની સાસુ અને નણંદે બહાર નીકળેલા સાધુના લલાટપ્રદેશને તિલકથી વિભૂષિત છે. તેથી બુદ્ધદાસને બોલાવીને તે મુનિ બતાવીને કહ્યું હવે શું ઉત્તર આપીશ? તેથી તેણે વિચાર્યું જે ન સંભવે એવું આ શું જોવામાં આવે છે? અથવા એવું કઈ કાર્ય નથી કે જે સંસારમાં ન સંભવે. આથી જ નીતિશાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કે “માતા, બહેન અને પુત્રીની સાથે પણ એકાંતમાં ન રહેવું. કારણ કે ઈદ્રિયસમૂહ બલવાન છે. એકાંતમાં પંડિત પણ મુંઝાઈ જાય. તેથી શું અસંભવિત છે? આવી વિચાર
થી સુભદ્રા ઉપર તેને રાગ ઘટી ગયો અને તે ધર્મથી થોડો વિપરિણામવાળો બની ગો, અર્થાત્ જેનધર્મ પ્રત્યે શ્રદ્ધા છેડી ઢીલી થઈ. આ વિષયની સુભદ્રાને કઈ પણ રીતે ખબર પડી ગઈ. તેણે વિચાર્યું. આ સારું ન થયું. કારણ કે મારા નિમિત્તો ભગવાનના શાસનની મલિનતા થઈ. તેથી આ મલિનતા કેવી રીતે દૂર કરવી? આ મલિનતાને દૂર કર્યા વિના મને જીંદગી સુધી ધીરજ-શાંતિ નહિ રહે. તેથી આગાર સહિત અનશન કરીને શાસનદેવતાને પ્રસન્ન કરવા કાર્યોત્સર્ગ કરું. આમ વિચારીને તેણે ઉપવાસ કર્યો, સાંજે જિનપ્રતિમાની વિશિષ્ટ પૂજા કરી. પછી શાસનદેવતાની આરાધના
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને. માટે કાર્યોત્સર્ગમાં રહી. મનમાં અભિગ્રહ કર્યો કે જ્યાં સુધી મારું આ વાંછિત કાર્ય નહિ થાય ત્યાં સુધી હું કાર્યોત્સર્ગ નહિ પારું, અને મેં આ જ છેલ્લે અનશનવિધિ સ્વીકાર્યો છે. તેણે આ પ્રમાણે નિશ્ચય કરીને કેટલીક રાત પસાર કરી તેવામાં તેના ઢ સત્ત્વથી શાસનદેવી પ્રસન્ન થઈ. સ્વશરીરની પ્રજાના સમૂહથી દશેય દિશાઓને પ્રકાશિત. કરતી અને હે શ્રાવિકા ! તારું શું પ્રિય કરું એમ બોલતી ત્યાં આવી. તેથી સુભદ્રાએ કાયોત્સર્ગ પારીને વિનંતિ કરી જે તમે જિનશાસનના સાચા ભક્ત હો તે મારા ઉપર તેવી કૃપા કરો કે જેથી નિષ્કારણ થયેલ જિનશાસનનો અપવાદ દૂર થાય. દેવીએ કહ્યું: હે શ્રાવિકા ! આ વિષયમાં તું ચિત્તમાં ખેદ ન કર. હું તેમ કરું છું કે જેથી સવારે જ શાસનની ઉન્નતિ થાય. આજે સવારે ચંપાપુરીની ચારે ય પોળો જ્યાં સુધી તે ચાલણીમાં રાખેલું પાણી છાંટશે નહિ ત્યાં સુધી નહિ ઉઘડે. બીજી સ્ત્રીઓ ન જાય ત્યાં સુધી તારે જવું નહિ. આમ કહીને દેવી અદશ્ય થઈ ગઈ. સુભદ્રાએ સ્વાધ્યાયના વિનોદથી. બાકીની રાત્રિ પસાર કરી. એગ્ય સમયે પિળના દ્વારપાળે ઉઠીને પોળોને ઉઘાડવા લાગ્યા. પણ ઉઘડી નહિ. ઘણું માણસો ભેગા થયા. પરંપરાએ જિતશત્રુ રાજાએ જાણ્યું.. જિતશત્રુ રાજા જાતે ત્યાં આવ્યો. તે પણ પોળોને કેઈપણ રીતે ઉઘાડી શક્યો નહિ. તેથી રાજાએ હાથમાં ધૂપધાણું લઈને સુગંધિ પુષ્પ, ફલ અને વિલેપન આદિથી મિશ્ર બલિ ચારે બાજુ નાખે. પછી બધા માણસોની સાથે ઉદ્દઘોષણું કરી કે, અહીં જે કેઈ દેવ કે દાનવ હોય તે આ પ્રમાણે તમારે આદર અને પ્રણામ કરવામાં તત્પર બનેલા સઘળા લકે ઉપર કૃપા કરીને તે પ્રમાણે કરે કે જેથી પિળો ઉઘડે અને મનુષ્ય-પશુઓ વગેરેને સમુદાય સ્વેચ્છા મુજબ ફરી શકે. તેથી આકાશમંડલમાં રહેલી શાસનદેવીએ નગરની ઉપર રહીને કહ્યું જે કઈ મહાસતી ચલણીમાં રાખેલું પાણી દરવાજાઓ ઉપર ત્રણવાર છાંટશે તે પોળ ઉઘડી જશે. તેથી બધાય માણસોએ પોતપિતાની પત્ની પાસે આ કામ કરાવ્યું. પણ કેઈની ચાલમાં પાણી રહ્યું નહિ. તેથી
ત્યાં કોલાહલમાં ઘણી સ્ત્રીઓ વ્યાકુળ બની ગઈ ત્યારે સુભદ્રાએ સસરા વગેરે માણસને કહ્યુંઃ જે તમારી રજા હોય તો હું પણ મારી પરીક્ષા કરું. તેથી સાસુ અને નણંદ વગેરેએ કહ્યુંઃ મુંગી રહે, તારું મહાસતીપણું જોઈ લીધું છે. બુદ્ધદાસે કહ્યું: શો દોષ છે? જો નહિ ઉઘાડે તે પણ બીજી સ્ત્રીઓની સમાન થશે. પછી પતિની અનુજ્ઞાથી સુભદ્રાએ ત્રણ વાર નમસ્કાર મહામંત્ર ગણીને ચાલીને હાથમાં રાખીને તેમાં પાણી નાખ્યું. પાણી ચાલીમાં રહ્યું. તેથી નગરીના સર્વ લેકેથી પરિવરેલી તે પરમ આનંદથી ભરેલા સ્વપતિની સાથે આગળ વાગી રહેલા અનેક ગંભીર વાજિંત્રોથી સહિત પૂર્વ દિશાની પિળમાં આવી. આ વખતે અસંભવિત જલથી પરિપૂર્ણ ચાલણ મહાસતીના હાથમાં
ઈને રાજા સ્વયં ઊભે થયે, સામે આવ્ય, અંજલિ જડી બોલ્યાઃ હે મહાસતી ? આવે, આવે. પોળ ઉઘાડીને આ લોકને બંધનથી મુક્ત કરે. સુભદ્રાએ નમસ્કાર
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૨૫
મંત્ર ગણીને ચાલણીનું પાણી ત્રણ વાર દરવાજા ઉપર છાંટીને તુરત જ ચીત્કાર અવાજથી દિશાઓના મધ્ય ભાગાને બહેરા બનાવી દેનારા દરવાજાને ઉઘાડી નાખ્યા. કૌતુકથી ત્યાં આવેલા સિદ્ધ, ગાંધ વગેરે અનેક લાકોએ તેના ઉપર પાંચ વષઁનાં પુષ્પાની વૃષ્ટિ કરી. આકાશના ચાકમાં રહેલા દેવસમૂહે ઉદ્ઘોષણા કરી કે, અહા ! મહાસતીનું શીલમાહાત્મ્ય! તે જૈનશાસન જય પામેા કે જેમાં રહેલી અબળાઓનું પણ ચરિત્ર આ પ્રમાણે સુર, અસુર અને મનુષ્યેાના સમૂહને આશ્ચયુક્ત કરે છે. રાજા અને નગરીના બધા લેાકેા આનંદ પામ્યા. રાજાએ વિચાર્યું': હું' બધી રીતે ધન્ય છું કે જેની નગરીમાં આવી મહાસતીએ છે. ખુશ થયેલા રાજા સુભદ્રાને સર્વ અંગાનાં આભૂષણેા અને વસ્ત્ર આપીને દક્ષિણદિશાની પેાળમાં લઈ ગયા. તેને ઉઘાડીને પશ્ચિમની પેાળને ઉઘાડી. પછી રાજા તેને ઉત્તરની પેાળમાં લઈ ગયા. ત્યાં “મારા જેવી બીજી મહાસતી જે હાય તે આને ઉઘાડશે.” એમ કહીને ઊભી રહી. આજે પણ ચંપાનગરીમાં ઉત્તરની પાળ તે જ પ્રમાણે બંધ રહેલી છે એવી લેાકેાક્તિ છે. પછી તે જિનમદિરે ગઈ. નગરના લાકસમૂહ અને રાજા તેની પાછળ ચાલી રહ્યો હતા, સ્વજન અને રિજન વગેરે તેની પ્રશંસા કરી રહ્યા હતા, ભાટચારણા વગેરે તેની સ્તુતિ કરી રહ્યા હતા, નારીલેાક મંગલ ગીતા ગાઈ રહ્યો હતા, આ રીતે તે જિનમંદિરે ગઈ. ત્યાં ભાવપૂર્વક જિનબિંબની પૂજા કરી. પછી ગુરુની પાસે ગઈ, દ્વાદશાવત` વંદનથી તેમની વિનયરૂપ સેવા કરી. પછી ત્યાંજ સમસ્ત સંઘને વંદન કર્યું. પછી ગરીબ વગેરેને મહાદાન આપતી અને સ્થાને સ્થાને આ જિનશાસનના પ્રભાવ છે એવી પ્રસિદ્ધિ કરતી કરતી પેાતાના ઘરે આવી. હ અને સંતાષને પામેલા રાજા વગેરે લેાકેા તેના ચરણુયુગલને નમીને પેાતાના સ્થાનામાં ગયા. પણ સાસુ અને નણું વગેરેના મુખ ઉપર શાહીના સૂચડા જ ફેરવ્યા, અર્થાત્ એમનુ` માઢું પડી ગયું. તેના પતિએ પણ આવીને કહ્યું; દેવ અને મનુષ્યાથી આરાધ્ય હે મહાસતી ! અસહિષ્ણુ લેાકેાનાં વચનાથી મેં તારા જે પરાભવ કર્યાં તે બધાની તું ક્ષમા કર. તારામાં જેવા નિર્મલશીલથી યુક્ત સમ્યક્ત્વ ગુણ છે તેવા અન્ય નાંરીલાકમાં કયાંથી હેાય ? તું સાચે જ સુભદ્રા=સારા કલ્યાણવાળી છે. સુવિશુદ્ધ શીલથી શેાભતી હું સુભદ્રા ! તેં કેવલ શાસનની જ ઉન્નતિ કરી છે એમ નથી, તેં મને પણ ધર્મમાં સ્થિર કર્યા છે. બુદ્ધદાસે આ પ્રમાણે કહ્યું એટલે સુભદ્રાએ કહ્યું; હે નાથ ! મારા પિતાએ જે કહ્યું હતુ તેને યાદ કરા, ચંચલ હૃદયવાળા ન ખનેા. લેાકેાથી સારી રીતે સેવા કરવા ચેાગ્ય અને ધર્મ માં તત્પર સુભદ્રાએ આ પ્રમાણે પતિના ચિત્તને સ્થિર કરીને પેાતાના પતિની
૧. પ્રવાર્ શબ્દના પર પરાથી આવેલ વાકચ, કહેવત, લેાકેામાં પ્રસિદ્ધ લેાકવાદ વગેરે અર્થા છે. પણ તે અર્થી અહીં ઘટી શકતા નથી, સાથી મે` પ્રવાર્ શબ્દના સમૂહ અ કર્યો છે. ખીન્ને ઘટી શકે તે ઘટાડવા,
૨૯
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને સાથે (વર્ષો સુધી) ઉત્તમ ભોગોને ભેગવ્યા. તે પરલોકમાં સ્વર્ગમાં ગઈ. સ્વર્ગમાં દિવ્ય દેવત્રદ્ધિ અનુભવીને તે પરંપરાએ મોક્ષમાં જશે. આ પ્રમાણે સુભદ્રાનું દૃષ્ટાંત પૂર્ણ થયું.
હવે સીતાની કથાનો અવસર છે. તે કથા વિસ્તારથી પદ્મચરિત્ર વગેરે ગ્રંથોમાંથી જ જાણી લેવી. સ્થાન શૂન્ય ન રહે એ માટે પ્રસ્તુતમાં ઉપયોગી કાંઈક લખવામાં આવે છે –
સીતાનું દૃષ્ટાંત અયોધ્યા રાજધાનીમાં દશરથ રાજાને દીક્ષા લેવાની ભાવના થઈ. આથી દશરથરાજાએ પૂર્વે આપેલા બે વરદાનની કૈકેયીએ અત્યારે માગણી કરી. કૈકેયીએ એક વરદાનથી ભરતને રાજ્ય આપવાની અને બીજા વરદાનથી સીતા સાથે રામ અને લક્ષમણ ચાર વર્ષ સુધી વનવાસ ભોગવે એ માગણી કરી. કૈકેયીના આ વચનથી લઘુપુત્ર ભરતને રાજ્ય આપવાની ઈચ્છાવાળા દશરથ રાજાએ લક્ષ્મણ અને સીતા સહિત રામને વનમાં મોકલ્યા. વનમાં એકવાર સ્વેચ્છાથી આમ તેમ ફરતા લક્ષમણે વાંસની ઝાડીમાં આકાશમાં લટકતું ખ જોયું. ખને લઈને તેની તીણતાની પરીક્ષા કરવા તે ખદ્ગથી વાંસની ઝાડીમાં પ્રહાર કર્યો. એનાથી એકસો વીસ વાંસની ઝાડીમાં રહેલાં એક પુરુષનું મસ્તક છેદાઈ ગયું. આ પુરુષ સૂર્યહાસ નામના ખની વિદ્યા સાધવા માટે પ્રવૃત્ત થયેલે ખરદૂષણ વિદ્યાધરને શંબૂક નામને રાજપુત્ર હતા. શંબૂકની માતા અને રાવણની બહેન ચંદ્રના વિદ્યા સાધતા મારા પુત્રને બાર વર્ષ થઈ ગયા છે, એથી તે વિદ્યા લગભગ સિદ્ધ થઈ ગઈ હશે, તેથી તેને ચગ્ય પાણી–ભજન વગેરે કાંઈ પણ લઈને તેની પાસે જાઉં એમ વિચારીને ભોજન વગેરે લઈને તે સ્થાને આવી. ભૂમિ ઉપર પડેલું શંબૂકનું મસ્તક જોયું. હા! મારા પુત્રની આવી અવસ્થા કોણે કરી એમ વિચારતી ક્ષણવાર મૂછ પામી. ચેતના આવી એટલે ઘણા પ્રકારને વિલાપ કરીને જેણે મારા પુત્રની આવી અવસ્થા કરી તેને અહીં પરિભ્રમણ કરતી હું જે જોઉં તો તેના માંસથી યમને બલિ આપું એમ બોલતી આકાશમાં ઉડી. સીતાથી યુક્ત રામ–લક્ષમણને જોયા. તેમનું રૂપ જોઈને તેનું ચિત્ત તેમના પ્રત્યે આકર્ષાયું, આથી તે પુત્રશોકને ભૂલી ગઈ. વિદ્યાના બળે દિવ્યકન્યાનું રૂપ કરીને તેમની પાસે આવી. અનેક પ્રકારે ખુશામત કરીને તમારા બેમાંથી કેઈ એક મને પરણે એમ
૧. ટીકામાં આ કથા અત્યંત સંક્ષેપમાં લખી છે. ગુજરાતીમાં તેટલા સંક્ષેપથી ન લખી શકાય. માટે સંબંધ જળવાઈ રહે અને વાંચનારને કંઈક ખૂટતું ન જણાય એ માટે અનુવાદમાં ક્યાંક ક્યાંક બીજા ગ્રંથના આધારે કંઈક વિશેષ લખ્યું છે. .
૨. આ વિગત યોગશાસ્ત્રના આધારે લખી છે. બીજા ગ્રંથમાં એક વરદાનને ઉલેખ જેવા મળે છે, તથા દશરથ રામને વનમાં એકલતા નથી, કિંતુ શ્રીરામ રછાથી જાય છે એ ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૨૭ વારંવાર પ્રાર્થના કરી. શ્રીરામ અને લક્ષમણજીએ માતા-પિતાએ નહિ આપેલી કન્યાને અમે ઈચ્છતા નથી એમ કહીને તેને સ્વીકાર ન કર્યો. આથી તે તે બે ઉપર ગાઢષ પામી. દીનમુખવાળી તે તેમના દષ્ટિમાર્ગમાંથી તે જ પ્રમાણે (=આકાશમાં ઉડીને) દૂર થઈ પછી શરીરમાં બગલ, છાતી, સ્તન વગેરે ભાગોમાં નથી ઉઝરડા કરીને રેતી રેતી પિતાના પતિ પાસે ગઈ. પતિને કહ્યું: પાપકાર્ય કરનારા અને એક સ્ત્રીની સાથે જંગલમાં રહેલા કેઈ બે પુરુષોએ મારા પુત્રને મારીને લગભગ સિદ્ધ થયેલું સૂર્ય હાસ ખડ્ઝરત્ન લઈ લીધું, અને મને એકલી રડતી જોઈને હું ઈચ્છતી ન હોવા છતાં મને બળાત્કારે પોતાના ખોળામાં બેસાડીને અનેક પ્રકારના કામવાળાં વચનથી મારી પાસે (ભેગની) માગણી કરી. તે પણ મેં તેમને ઈચ્છા નહિ એટલે તેમણે દેશ નથી જખમ કરીને મારી આવી અવસ્થા કરી. તેથી ગુસ્સે થયેલા ખરદૂષણે રાવણ પાસે ડૂત મકા, અને પોતે સૈન્ય–વાહન લઈને રામ-લક્ષમણને મારવા માટે દંડકારણ્યમાં આવ્યું. આકાશથી તે સૈન્યને આવતું જોઈને ભય પામેલી સીતાએ રામ–લક્ષમણને કહ્યું. હે લક્ષમણ ! તે કન્યાએ ઊભું કરેલું આ વિકરાલ સંકટ છે એમ બોલતા શ્રીરામે ઘાતક ધનુષ્ય ઉપર વિકરાલ દષ્ટિ કરી. શ્રીલક્ષ્મણે કહ્યું હે બંધુ! આની સાથે આપને લડાઈને પ્રયત્ન કરવાની શી જરૂર છે? આપ અહીં સીતાનું રક્ષણ કરતા રહો. હું જ આપની કૃપાથી તેને જીતીને આવું છું. પણ હું ઘણું વૈરીઓથી ઘેરાઈ જાઉં અને એથી સિંહનાદ કરું તો આપે જલદી આવવું. આ પ્રમાણે કહીને શ્રીલક્ષ્મણકુમાર ગયા. ઘાતક ધનુષ ઉપર બાણ ચડાવીને લક્ષમણે તેની સાથે યુદ્ધ કરવા માંડ્યું. આ દરમિયાન ખરદૂષણે મોકલેલા દૂતથી ઉત્સાહિત થઈને પુષ્પક વિમાનમાં બેસીને આવતા રાવણે ભવિતવ્યતા વશ સીતાને જોઈ. તેને સીતાજી ઉપર અનુરાગ થયે. રામ હોય ત્યાં સુધી સીતાજીનું હરણ કરી શકાશે નહિ એમ વિચારીને રાવણે અવેલેકની નામની વિદ્યાનું મરણ કર્યું. અવલોકની વિદ્યાએ રામ-લક્ષમણ વચ્ચે થયેલ સિંહનાદનો સંકેત જણાવ્યો. આથી રાવણે શ્રીરામને ભ્રમ પમાડવા માટે સિંહનાદ કર્યો. સિંહનાદના શ્રવણથી શ્રી રામને અતિશય ધ આવ્યું. શ્રીરામે સીતાજીને કહ્યું: હે સુંદરી ! જ્યાં સુધી હું શત્રુના સૈન્યને હરાવીને અહીં ન આવું ત્યાં સુધી તમારે અહીં જ રહેવું, જટાયુ પક્ષી તમને સહાય કરશે. સીતાજીને ત્યાં રાખીને શ્રીરામ લક્ષ્મણ તરફ ચાલ્યા. રાવણે રામને ગયેલા જાણીને જલદી આવીને કરુણસ્વરે રુદન કરતા સીતાજીને પુષ્પક વિમાનમાં બેસાડવા. પછી આકાશમાર્ગે આગળ ચાલ્યો. સીતાજી તે વિલાપ કરવા લાગ્યા. તે આ પ્રમાણે – હે રામ! આ કેઈક પુરુષથી અપહરણ કરાતી મારું રક્ષણ કરે, રક્ષણ કરો. હે લક્ષ્મણ ! તું જલદી આવ, જલદી આવ. મને દૂર લઈ જશે પછી તું આવશે તે પણ શું કરી શકીશ? હે જટાયુ ! આનાથી લઈ જવાતી મારી તું ઉપેક્ષા કેમ કરે છે? શત્રુને જીતવા માટે જતા સ્વામીએ તું મને સહાયક છે એમ જણાવ્યું છે. આ પ્રમાણે
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
-
શ્રાવકનાં બાર વત યાને વિલાપ કરતા સીતાજીને રાવણ કેટલાક પ્રદેશ સુધી લઈ ગયે એટલે જટાયુપક્ષી ઉઠીને=ઉડીને ચાંચના ગાઢ પ્રહારથી રાવણને હણવા લાગ્યો. ગુસ્સે થયેલા રાવણે ચંદ્રહાસ ખડ્ઝના પ્રહારથી તેની બે પાંખે કાપીને એને પૃથ્વી ઉપર પાડી દીધું. પોતે સીતાજીને લઈને પુષ્પક વિમાનથી લંકાપુરીમાં ગયે.
આ તરફ શ્રીરામ લક્ષમણ પાસે ગયા એટલે શ્રી લક્ષમણે કહ્યુંઃ સીતાજીને એકલી મૂકીને કેમ આવ્યા? શ્રીરામે કહ્યું: તારો સિંહનાદ સાંભળીને તને સહાય કરવા આવ્યો છું. શ્રીલક્ષમણે કહ્યું હા બંધુ ! તમે કઈકથી છેતરાયા છે. ચોક્કસ સીતાજીનું અપહરણ થયું. તેથી જલદી પાછા જાઓ. લક્ષમણે આ પ્રમાણે કહ્યું એટલે શ્રીરામ પાછા વળીને ત્યાં ગયા તે તે સ્થાન સીતાજીથી શૂન્ય જોયું. કેટલાક પગલા આગળ જઈને જટાયુને કંઠે પ્રાણ આવી ગયા હતા એવી હાલતમાં જોયો. આ જોઈને શ્રીરામે વિચાર્યું કે ચક્કસ અમારે કઈ વૈરી આને હણીને સીતાજીને લઈ ગયો છે. પછી જટાયુને નમસ્કાર મંત્ર સંભળાવીને પચ્ચખાણ આપવાપૂર્વક નિર્ચામણું (=અંતિમ આરાધના) કરાવી. પછી શ્રી સીતાને શોધવા લાગ્યા. શ્રીરામે સંભળાવેલા નમસ્કાર મંત્ર વગેરેના પ્રભાવથી જટાયુ ત્રીજા દેવલેકમાં મુખ્ય દેવ થયા. શ્રીરામે પ્રયત્નપૂર્વક સીતાજીની શોધ કરી, છતાં સીતાજીને ન જોઈ. આથી શ્રીરામ ક્ષણવાર મૂછિત થઈ ગયા, ક્ષણવાર વિલાપ કર્યો, ક્ષણવાર વિચાર કર્યો, ક્ષણવાર વનદેવતાને ઠપકે આ. એટલામાં શ્રી લક્ષમણ ખરદૂષણને મારીને સહાય કરનાર વિરાધની સાથે ત્યાં આવ્યા. ઉન્મત્તની જેમ આમતેમ ફરતા શ્રીરામને જોયા. શ્રી લક્ષમણે કહ્યું ભાઈ! આપ બીજા લોકોની જેમ આવી ચેષ્ટા કેમ કરવા લાગ્યા છે? આપ સ્ત્રી જન ઉચિત શાકને છોડીને એગ્ય કાર્ય કરનારા બનો. શ્રી લક્ષમણુના વચનથી આશ્વાસન પામેલા શ્રીરામને શોક થોડો ઓછો થયો. શ્રીરામે વિરાધના મુખ સામે જોઈને પૂછયું: આ કોણ છે? શ્રી લક્ષ્મણે કહ્યું: હે બંધુ ! આ ચંદ્રોદર વિદ્યાધરને વિરાધ નામનો પુત્ર છે. ખરષણની સાથે યુદ્ધના પ્રયત્નમાં મને સહાય કરવા માટે આવ્યો છે. ખરદૂષણ હણાયો અને તેનું સૈન્ય હત–પ્રહત કરાયું એટલે અતિશય ભક્તિવાળે આ આપના દર્શન માટે મારી સાથે આવ્યા છે. પછી શ્રીરામે જટાયુમરણની અને સીતાજીના અપહરણની બીના જણાવી. પછી વિરાધે શ્રી લક્ષમણને કહ્યુંઃ મને જ આદેશ આપો, જેથી હું શ્રી સીતાજીના સમાચાર મેળવું. પણ હમણું ખરદૂષણને વિનાશ કર્યો હોવાથી તેની રાજધાની પાતાળ લંકાપુરીમાં રહેવાય તો સારું થાય. તેથી હમણાં ત્યાં જઈએ. પછી બધા આકાશથી પાતાળલંકામાં ગયા. તે નગરી સ્વાધીન કરી. ત્રાસી ગયેલા તેના અધિપતિ ખરદૂષણનો સુંદરનામનો પુત્ર રાવણની પાસે ગયો.
આ તરફ કિકિંધી નામના નગરમાં સાહસગતિ નામનો એક વિદ્યાધર (સુગ્રીવની ગેરહાજરીમાં) સુગ્રીવનું રૂપ ધારણ કરીને સુગ્રીવની પત્ની તારાને ઈચ્છતો હતો. સાચે
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૨૯ સુગ્રીવ કોણ અને બનાવટી સુગ્રીવ કોણ એ જાણી ન શકવાથી તારાએ મંત્રિમંડલને આ વિગત જણાવી. મંત્રીઓએ બંનેને કિકિંધિનગરની બહાર રાખ્યા. સાચે સુગ્રીવ યુદ્ધથી તેને જીતી શકતો નથી. તેથી સાચે સુગ્રીવ ખરદૂષણનું મૃત્યુ વગેરે સમાચાર ક્યાંકથી જાણીને પોતાના મંત્રી જંબવંતની સાથે શ્રીરામની પાસે આવ્યા. ત્યાં સુગ્રીવે પ્રતિજ્ઞા કરી કે, જે આપ મારી પત્ની તારાને બનાવટી સુગ્રીવથી છોડાવો તે આપની પ્રિયા સીતાના સમાચાર હું સાત દિવસમાં લાવું. જે હું આ ન કરું તો મારે જવાલાઓના -સમૂહથી કષ્ટપૂર્વક જોઈ શકાય તેવા અગ્નિમાં પ્રવેશ કરવો.
આ સાંભળીને શ્રીરામે એમ થાઓ એમ કહ્યું. પછી લક્ષમણની સાથે કિંકિથિપુરમાં જઈને સાહસગતિની સાથે સુગ્રીવનું યુદ્ધ કરાવ્યું. લડતા તે બેમાં કેણ સાહસગતિ છે અને કેણ સુગ્રીવ છે એ ભેદ શ્રીરામ જાણી શક્યા નહિ. તેથી રામના દેખતાં જ સાહસગતિએ કઈ પણ રીતે સુગ્રીવને કાંતિરહિત બનાવી દીધો. તેથી ભ્રષ્ટ થયેલો તે શ્રીરામની પાસે આવ્યે શ્રીરામે બીજીવાર બંનેનું યુદ્ધ કરાવીને અસત્ય સુગ્રીવની સુગ્રીવનું રૂપ ધારણ કરવામાં કારણભૂત વૈતાલિની વિદ્યાને વાવત નામના ધનુષના ટંકારથી ત્રાસ પમાડ્યો. એ વિદ્યા દૂર થતાં સ્વાભાવિક રૂપમાં રહેલા સાહસગતિને બાણથી વીંધીને મારી નાખે. જેમ આદેશીના સ્થાને આદેશ આવે, તેમ સાહસગતિના સ્થાને સુગ્રીવને બેસાડ્યો. ત્યારપછી શ્રીરામ સ્વસ્થાને ગયા. સુગ્રીવે પિતાનું કાર્ય થઈ જતાં અંતઃપુરમાં પ્રવેશ કર્યો. પછી ભેગસુખમાં આસક્ત ચિત્તવાળા તેણે શ્રીરામને ઉપકાર ભૂલીને સીતાના સમાચાર મેળવવાનો પ્રયત્ન ન કર્યો. એકવાર શ્રી લક્ષ્મણે આવીને તેને કઠોરવચનોથી ઠપકો આપ્યો. આથી તેનું મોટું પડી ગયું. પછી તેણે ચારે બાજુ સીતાજીની શોધ કરવા માંડી. કંબૂદ્વીપમાં પ્રહારથી વિહળ બનેલો રત્નજી વિદ્યાધર સુગ્રીવને મળ્યો. સુગ્રીવને તેની પાસેથી સીતાજીના કેટલાક સમાચાર મળ્યા. આથી સુગ્રીવ રત્નજીની સાથે શ્રીરામની પાસે આવ્યો અને શ્રીરામને રત્નજડી દેખાડ્યો. પછી સુગ્રીવે કહ્યું: આ રત્નજી સુંદરપુરને સ્વામી છે, તે સીતાજીના સમાચાર જાણો હોવાથી હું તેને પૂજ્ય રામની પાસે લાવ્યો છું. તેથી દેવ તેને પૂછે, અર્થાત્ આપ તેને પૂછો.
તેથી શ્રીરામે હર્ષપૂર્વક તેને બોલાવીને કહ્યું સીતાનું વૃત્તાંત કહે. તેણે કહ્યું સાંભળે, લવણસમુદ્રના ઉપરના ભાગમાં રહેલા આકાશના માર્ગે રાવણથી લઈ જવાતા અને વિવિધ પ્રકારના વિલાપાને કરતા સીતાજીને મેં જોયાં. આપનું નામ લેવાપૂર્વક કરાતા પ્રલાપોથી મેં તેમને ઓળખ્યા. રાવણની સાથે યુદ્ધનો સ્વીકાર કરીને હું સીતાજીને છોડાવવા લાગ્યું. પણ રાવણે મારી વિદ્યાઓ હરી લીધી. બીજે વૃત્તાંત હું જાણતો નથી. શ્રીરામે કહ્યું: આનાથી પછીને વૃત્તાંત હું જ જાણી લઈશ. પણ તમે જ્ય ૧. જેમકે-વાત જરછતિ એ સ્થળે જ ને ૬ આદેશ થાય છે. અહીં આદેશી છે અને ટૂ આદેશ છે. આથી ત આદેશીના સ્થાને ૬ આદેશ આવે છે.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
२30
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને. કયાંય રાવણ હોય ત્યાં મને લઈ જાઓ. તેથી જંબવતે કહ્યું. જે એમ છે તે પહેલાં અમને ખાતરી થાય એ માટે કટિશિલાને ઉપાડે. કારણ કે પૂર્વે વિશિષ્ટજ્ઞાની અનંતવિર્ય નામના સાધુએ કહ્યું હતું કે જે કેટિશિલાને ઉપાડશે તે રાવણને હણશે. તેથી લક્ષ્મણે કહ્યું મને કેટિશિલા બતાવ. પછી શ્રી લક્ષમણને કેટિશિલા બતાવી. શ્રી લમણે ઘૂંટણ સુધી તેને ઉપાડી. દેવ વગેરેએ ઘોષણા કરી કે આઠમા વાસુદેવ જય પામે છે, જય પામે છે. પછી બધા કિંકિંધિપુર ગયા. શું કરવું તેનો નિર્ણય કરીને શ્રીપુરનગરથી હનુમાનને બોલાવ્યા. પછી શ્રીરામને કહ્યું: હે સ્વામી! સીતાના સમાચાર મેળવવા માટે આને લંકાપુરી મોકલે. પછી શ્રીરામે સીતાજીને ખાતરી થાય એ માટે પોતાની વીંટી આપીને હનુમાનને મેકલ્યો. માર્ગમાં જ અનેક વૃત્તાને કરતો હનુમાન ક્રમશઃ પરિવાર સહિત. લંકાપુરી આવ્યો.
નગરીની બહાર સાલી નામની અંગારકની માતાએ વિદ્યાથી કિલે કર્યો હતો. અખ્ખલિત બળવાળા હનુમાને લાત મારીને તે કિલો પાડી નાખ્યા. યુદ્ધ માટે તૈયાર થયેલી સાલીને તેના મુખથી આભી આખા શરીરના બે ભાગ કરીને મારી નાખી. યુદ્ધમાં તેના પતિ વા મુખનું મસ્તક છેદી નાખ્યું. પછી તેણે લંકાનગરીમાં પ્રવેશ કર્યો. પછી પહેલાં બિભીષણના ઘરે ગયો. બિભીષણના મોઢે રાવણને કહેવડાવ્યું કે- સીતાજીને છોડી દે, અન્યથા રામથી તું બચવાનો નથી. પછી હનુમાન રાવણના ઉદ્યાનમાં ગયે. ત્યાં વિષવેલડીએથી મહાન ઔષધિની જેમ, રાવણે રાખેલી ત્રિજટા વગેરે રાક્ષસીઓથી ઘેરાયેલા સીતાજીને જે. તેમને પ્રણામ કરીને રામનામથી અંકિત મુદ્રિકારત્ન આપ્યું. પછી રડતા સીતાજીને પ્રિય સંદેશાઓ વડે ઘણા કષ્ટથી શાંત રાખ્યા. પછી પૂર્ણ પ્રતિજ્ઞાવાળા સીતાજીને કેઈક રીતે ભજન કરાવીને કહ્યું હે મહાસતી ! આવે, હમણાં આપને મારા સ્કંધ ઉપર બેસાડીને શ્રીરામ પાસે લઈ જાઉં. સીતાજીએ કહ્યું: હે વત્સ ! હું પરપુરુષના શરીરને સ્પર્શ પણ ઈચ્છતી નથી તો પછી સ્કંધ ઉપર બેસવાની વાત જ
ક્યાં રહી? તેથી તું જલદી જા. વળી રાવણ તને અહીં આવેલો જાણશે તો બીજું પણું કાંઈક વિદન કરશે. તેથી મારા પતિને ખાતરી થાય એ માટે આ ચૂડામણિ લઈને આ સ્થાનથી જલદી જતો રહે. તેથી ચૂડામણિ લઈને અને સીતાજીના સંદેશાઓ સાંભળીને ત્યાંથી ઉઠીને રાવણના પર્વ નામના મુખ્ય ઉદ્યાનમાં ગયે.
આ દરમિયાન બિભીષણે રાવણને વિનંતિ કરી કે, હે ભાઈ! આ પરસ્ત્રી સીતાજીને છેડી દે, પરસ્ત્રીઓના સંગ્રહથી રાજાઓના પ્રભાવની જરા ય વૃદ્ધિ થતી નથી, કેવળ અપયશ રૂપ કલંક જ ચૂંટે છે. વળી અહીં પવનંજયને પુત્ર હનુમાન આવેલ છે.
૧. જેમકે- રસ્તામાં મહેંદ્રપુર આવતાં પિતાના નાના અને મામા સાથે યુદ્ધ કર્યું, દાવાનલ શાંત કરીને બે મુનિ તથા ત્રણ કન્યાઓનું રક્ષણ કર્યું વગેરે.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૩૧ તેણે આ પ્રમાણે કહેવડાવ્યું છે એમ કહીને હનુમાને કહેલી વિગત કહેવા લાગે. એટલામાં મંદોદરીએ ત્યાં આવીને હનુમાનનો વૃત્તાંત કહ્યું. પછી ગુસ્સે થયેલા રાવણે તેને હણવા માટે પિતાનું સૈન્ય મોકલ્યું. રાવણના સૈન્યને આવતું જોઈને હનુમાને તેને હણવા માટે ઉદ્યાનનાં વૃક્ષોને ઉખેડી નાખ્યાં, અને રાક્ષસસૈન્યને વૃક્ષોના પ્રહારથી વિઠ્ઠલ બનાવી દીધું. પછી પોળના દરવાજાઓને ભાંગત, કિલ્લાની અટારીને નાશ કરતો, સ્થાને સ્થાને રહેલા અનેક પ્રકારના રાક્ષસસુભટોને ત્રાસ પમાડતો અને આખીય નગરીને ઉપદ્રવ કરતે હનુમાન રાવણની સભાભૂમિમાં આવ્યું. તેને જોઈને રાવણે પોતાના સુભટને કહ્યું રે રે! આ અધમ વાનરને મારે. તેથી તેના પુત્ર ઇદ્રજિત અને મેઘવાહન હનુમાનને મારવા લાગ્યા. હસ્તલાઘવથી છલ કરીને કેઈ પણ રીતે તેને નાગપાશથી બાંધી લાવીને પોતાના પિતાને સેં. રાવણે આજ્ઞા કરી કે, આને આ પ્રમાણે બંધાયેલ જ સંપૂર્ણ નગરીમાં એક ઘરથી બીજા ઘરે ફેરવીને મશાનભૂમિમાં મારી નાખો
હનુમાને કહ્યુંઃ શું હું તારા પુત્રોથી બંધાયો છું? જેથી તે આ પ્રમાણે આદેશ કરે છે. કારણ કે તારા પિતા પણ મને બાંધવા સમર્થ નથી તે પછી આ તારા પુત્રો મને ક્યાંથી બાંધી શકે? કેવલ તારી પરીક્ષા માટે જ હું જાતે જ બંધા છું. કઠોર વચનથી મેં તારી પરીક્ષા કરી લીધી. હવે તું મને આકાશમાગે જાતે જે. એમ કહેતે હનુમાન તડતડ એવા મેટા અવાજ સાથે નાગપાશને તેડીને તમાલપત્રના જેવા શ્યામ ગગનતલમાં ઉડડ્યો. પગના અત્યંત ગાઢ પ્રહારથી હજારો સ્તંભોથી યુક્ત અને વિચિત્ર મણિવાળા ભૂમિતલથી રમણીય રાવણના ભવનને ભાંગી નાખ્યું. રાક્ષસસમૂહના દેખતા જ સંપૂર્ણ નગરી અત્યંત કંપાવીને પાડી નાખી. ક્ષણવારમાં અદૃશ્ય થઈને હનુમાન પરિવાર સહિત કિંકિધિપુરમાં આવ્યા. ત્યાં સુગ્રીવ આદરપૂર્વક ઉઠીને તેને ભેટી પડ્યો, અને પોતાની સાથે રામની પાસે લઈ ગયો. હનુમાન શ્રીરામને પ્રણામ કરીને શ્રીરામે બતાવેલા આસન ઉપર બેઠા. પછી ચૂડામણિ આપીને સીતાજીનો સંપૂર્ણ વૃત્તાંત અને રાવણ વગેરેની ચેષ્ટા જણાવી. આ સાંભળીને લક્ષમણસહિત શ્રીરામ સુગ્રીવ વગેરેની સંમતિથી તુરત હનુમાન, નલ વગેરેની વાનરસેના સાથે લંકાપુરી તરફ ચાલ્યા. ક્ષણવારમાં વેલંધર પર્વતના શિખર ઉપર રહેલ વેલંધર નગરમાં આવ્યા. ત્યાં સમુદ્રરાજાને જીતીને તેને જ આગળ કરીને લંકાની નજીક ત્રિકૂટ પર્વતના શિખર ઉપર રહેલા હંસ દ્વીપમાં આવ્યા. ત્યાં હંસરથ રાજાને યુદ્ધમાં જીતીને સૈન્ય-વાહન સહિત ત્યાં જ રહ્યા. શ્રીરામને હંસકીપમાં રહેલા જાણીને રાવણે યુદ્ધ માટે રાક્ષસસૈન્યની સાથે લંકાપુરીથી પ્રયાણ કર્યું. આ દરમિયાન નીતિના પક્ષપાતી બિભીષણે રાવણને પગમાં પડીને કહ્યું: કુલકીર્તિને નાશ કરનારા કેપને છોડ, કુલકીર્તિને વધારનાર ધર્મનો સ્વીકાર કર, પ્રસન્ન થા, (જેથી) બંધુ સહિત અમે જીવીએ, સીતા રામને આપી દે. આ સાંભળીને ઇન્દ્રજિતે કહ્યુંઃ હે બિભીષણ કાકા ! તમે શત્રુપક્ષનું સમર્થન કરે છે. બિભીષણે કહ્યું એવું ન
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને. બોલ. મહાપુરુષોએ નીતિને જ આગળ કરવી જોઈએ. આ સાંભળીને રાવણ ચંદ્રહાસખડગ ખેંચીને બિભીષણને મારવા લાગ્યા. બિભીષણ પણ રાવણની આ પ્રવૃત્તિને સહન ન કરી શકવાથી એક સ્તંભ ઉપાડીને રાવણને હણવા પ્રવૃત્ત થયા. તેથી ઇંદ્રજિત અને કુંભકર્ણ વગેરેએ ઘણા કષ્ટથી તે બંનેને પકડી લીધા અને પોતપોતાના સ્થાને મોકલી દીધા. પછી બિભીષણ અભિમાનથી લંકાપુરીમાંથી નીકળીને રામની પાસે ગયે. શ્રીરામે સન્માનપૂર્વક તેને રાખે. પછી આઠ દિવસ સુધી તે કપમાં ભામંડલ વગેરેનું સર્વ સૈન્ય એકઠું કરીને સુગ્રીવ, ભામંડલ અને હનુમાન વગેરેના સૈન્યથી પરિવરેલા શ્રીરામ લક્ષમણની સાથે વિજયયાત્રા માટે પ્રશસ્ત મુહૂર્તમાં લંકા તરફ ચાલ્યા. રામને આવતા જાણીને રાવણને પણ યુદ્ધમાં જવાનો એકદમ ઉત્સાહ થયો. આથી પોતાના સૈન્યથી સહિત તે લંકાપુરીમાંથી નીકળ્યો.
અર્ધા રસ્તે મોટી યુદ્ધરચના કરીને બંને સૈન્યનું યુદ્ધ થયું. તેમાં પન્નગવિદ્યાથી નાગપાશવડે મેઘવાહને ભામંડલને, ઇંદ્રજિતે સુગ્રીવને અને કુંભકર્ણ હનુમાનને બાંધી લીધે. તેમને છોડાવવા માટે શ્રીરામે લક્ષમણને કહ્યું સુચનદેવનું સ્મરણ કર. તેથી લક્ષમણે સુચનદેવનું સ્મરણ કર્યું. સ્મરણ કરતાં જ સુચનદેવે આવીને લક્ષ્મણને સિંહનાદવિદ્યા, ગારુડવિદ્યા અને વિધ્રુવદન નામની ગદા આપી, શ્રીરામને દિવ્યહળ અને દિવ્યકુશલ એ બે શસ્ત્ર આપ્યા, તેમને બંનેને દિવ્યશથી પરિપૂર્ણ બે રથ આપ્યા, યુદ્ધમાં વિજયના હેતુ એવા પાવન, વારુણ અને આગ્નેય શો આપ્યાં. પછી તેમની અનુમતિથી દેવ સ્વસ્થાને ગયે. રામ અને લક્ષ્મણ દેવે આપેલા તે બે રથ ઉપર જ આરૂઢ થઈને યુદ્ધભૂમિમાં આવ્યા. લક્ષમણના ગારુડવિદ્યાથી યુક્ત ગાડરથને જોઈને ઇદ્રજિત વગેરેએ સુગ્રીવ વગેરેની ઉપર મૂકેલી પન્નગવિદ્યા નાશી ગઈ છૂટા થયેલા તેઓ શ્રીરામની છાવણીમાં આવ્યા. ફરી સુગ્રીવ વગેરે અનેક પ્રકારે ભયંકર મહાયુદ્ધ શરૂ કર્યું. તેમાં તેમણે મેઘવાહન વગેરે કેટલાક રાક્ષસ સુભટેનો પરાભવ કર્યો અને કેટલાક સુભટને વિનાશ કર્યો. પછી રાવણનું બિભીષણની સાથે મહાયુદ્ધ શરૂ થયું. તેમાં રાવણે સુગ્રીવના વધ માટે અમેઘ વિજયા શક્તિ ફેકી. સુગ્રીવને બચાવવા શ્રી. લક્ષમણે વચ્ચે પડીને તે શક્તિને પકડી લીધી. તે શક્તિ અમેઘ (=નિષ્ફળ ન જાય તેવું) શસ્ત્ર છે. આથી તે શક્તિએ શ્રી લક્ષ્મણની છાતીમાં પ્રવેશ કર્યો. શક્તિના પ્રહારની ગાઢ વેદનાથી લક્ષમણનું શરીર વિહળ બની ગયું. આથી શ્રીલક્ષમણ પૃથ્વી પર પડી ગયા. રાવણે પિતાના બંધુ ઉપર શક્તિને પ્રહાર કર્યો એ જોઈને શ્રીરામ અત્યંત ગુસ્સે થઈને રાવણની સાથે યુદ્ધ કરવા લાગ્યા. તેમાં શ્રીરામે નિરંતર બાણસમૂહની વૃષ્ટિથી રાવણના રથને ભાંગીને રાવણને અસ્ત્ર અને રથ વિનાને બનાવી દીધો. આથી રાવણ નાશીને લંકામાં જતો રહ્યો.
૧. હળ અને મુશલ એ બે બળદેવના મુખ્ય શસ્ત્ર છે.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૩૩ શ્રી લક્ષમણને મૂછિત જોઈને શ્રીરામને શક થયે, એથી શ્રીરામ ક્ષણવાર મૂછ પામ્યા, ક્ષણવાર પ્રલાપ કર્યો, ક્ષણવાર વ્યાકુલતાનો અનુભવ કર્યો. તે જ રીતે એક વિદ્યાધરે આવીને શ્રીરામને કહ્યું જે શ્રી લક્ષમણને જીવતા કરવા હોય તે જલદી કોઈને પણ સાકેતપુર મેકલીને ભારતના મામા દ્રોણમેઘ રાજાની પુત્રી વિશલ્યાના સ્નાનજળને મંગાવીને તેનું શ્રી લક્ષમણ ઉપર સિચન કરે. જેથી શ્રી લક્ષમણ તરત જ ઉપદ્રવ રહિત બની જાય. તેથી શ્રીરામે તુરત જ ભામંડલ વગેરેની સાથે હનુમાનને ત્યાં મોકલ્ય. હનુમાને ભરત રાજાની પાસે જઈને તેને તે વૃત્તાંત સંક્ષેપથી કહ્યો. પછી તેની સાથે જ દ્રોણમેઘના ઘરે ગયે. પિતાની પાસેથી વિશલ્યાને લઈને, હજાર કન્યાઓથી પરિવરેલી તેને ભામંડલના વિમાનમાં બેસાડીને જલદી લઈ આવ્યું. તેના હાથનો સ્પર્શ થતાં ક્ષણવારમાં શ્રી લક્ષમણ શલ્યરહિત બની ગયા. પછી વિશલ્પાએ પોતાના હાથે તેમનાં શરીરે ગોશીર્ષ ચંદનનું વિલેપન કર્યું. આથી તત્કાળ જ ત્રણ રુઝાઈ ગયું અને લક્ષમણ જાણે સૂઈને જાગ્યા હોય તેમ ઉઠયા. શ્રીરામ હર્ષથી તેમને ભેટયા. પછી ત્યાં જ મહાન આડંબરથી વિશલ્યા શ્રી લક્ષમણને પરણાવી.
લક્ષમણ સજીવન થયા એવા સમાચાર ચરપુરુષથી જાણીને રાવણનું ચિત્ત વિહલ બની ગયું. મંત્રીઓએ સીતાજીને સેંપી દેવા રાવણને કહ્યું, પણ તેણે માન્યું નહિ. પછી તેણે બહુરૂપી વિદ્યા સાધી. પછી ત્રિજટાની સાથે રહેલી મંદેરીએ રોકવા છતાં અને અપશકુનોએ નિષેધ કરવા છતાં રાવણ ફરી યુદ્ધ કરવા રામના સૈન્યની પાસે આવ્યું. શ્રીરામ પણ સુગ્રીવ, ભામંડલ આદિ સૈન્ય અને શ્રીલક્ષમણની સાથે સામે આવ્યા. ફરી બંને સૈન્યનું મહાયુદ્ધ થયું. શ્રીલક્ષમણે નિરંતર બાણુવર્ષા કરીને બધી બાજુથી રાવણને ઘેરી લીધો. આથી રાવણે બહુરૂપી વિદ્યાનું સ્મરણ કરીને અનેક રૂપો કરવા માંડ્યા. શ્રીલક્ષમણ એ બધાં રૂપોને ખંડિત કરી નાખતા હતા. આથી અત્યંત દુઃખી થયેલા રાવણે લક્ષમણના વધ માટે ચકરત્ન મૂકયું. દેથી અધિષ્ઠિત તે ચક શ્રી લક્ષમણને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરીને તેમના જમણે હાથમાં આવીને રહ્યું. ગુસ્સે થયેલા શ્રી લક્ષ્મણે તે જ ચક રાવણની સામે ફેંકીને તેનું મસ્તક છેદી નાખ્યું. આ વખતે રાક્ષસસૈન્ય ગમે તે દિશામાં નાસવા લાગ્યું. આ જોઈને સુગ્રીવ અને બિભીષણે તમે ભય ન પામે, તમારા માટે શ્રીરામ અને લક્ષમણ શરણભૂત છે એમ કહીને સૈન્યને નાસી જતું અટકાવ્યું. પછી શ્રીરામ-લક્ષમણે લંકાપુરીમાં પ્રવેશ કર્યો. પુષ્પગિરિના શિખર ઉપર આવેલા પવનામના ઉદ્યાનમાં રહેલા સીતાજીને જોઈને પરમ આનંદથી પૂર્ણ બની ગયા. ત્યાં થોડીવાર રહીને રાવણના ભવનમાં ગયા. ત્યાં રાક્ષસ લોકોનું સન્માન કર્યું, અને તેમને યથાયોગ્ય સ્થાને સ્થાપ્યા. પછી પૂર્વે પરણવાને કબૂલ કરેલી સિહોદર વગેરે રાજાની કન્યાઓને રામની આજ્ઞાથી વિદ્યારે ત્યાં લાવ્યા અને પોતપોતાની પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણે શ્રીરામ-લક્ષમણ તે
૩૦
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
શ્રાવકનાં બાર વતે ચાને અનેક રાજપુત્રીઓને પરણ્યા. સીતા અને વિશલ્યા વગેરે પોતપોતાના અંતઃપુરની સાથે વિવિધ સુખને અનુભવતા શ્રીરામ-લક્ષમણે છ મહિના પસાર કર્યા.
આ દરમિયાન ઘણા સમયથી થયેલા પુત્રવિયેગથી સંતપ્ત બનેલી અપરાજિતા અને સુમિત્રાએ નારદને પુત્રવિરહનું પોતાનું દુઃખ જણાવીને અધ્યાથી લંકાપુરી મોકલ્યા. નારદે લંકાપુરી આવીને શ્રીરામલક્ષમણને માતાને વૃત્તાંત જણાવ્યું. આથી ઘણું વિદ્યાધર સૈનિકેથી અનુસરતા અને સીતા–વિશલ્યા વગેરે પોતપોતાના અંતઃપુરથી યુક્ત શ્રીરામ-લક્ષમણ બિભષણ અને સુગ્રીવ વગેરેની સાથે પુષ્પક વિમાનમાં બેસીને અયોધ્યા આવ્યા. તેમનું આગમન જાણીને ભરતરાજા તેમની સામે ગયા. પરસ્પર મિલન થતાં અતિશય ભાવથી આલિંગન વગેરે સ્નેહ કાર્ય કરીને પરમ આનંદથી પૂર્ણ બધાએ નગરીમાં પ્રવેશ કર્યો. અપરાજિતા અને સુમિત્રા વગેરે માતાઓ આનંદ પામી. ભરતરાજાએ અત્યંત હર્ષ પામીને મહાન વર્ધનક (=વધામણુને મહોત્સવ) કરાવ્યું. પછી કેટલાક દિવસ રહીને, શ્રીરામ–લમણને રાજ્ય સેપીને, ભરતરાજાએ અનેક સામંતની સાથે દેશભૂષણ કેવલીની પાસે દીક્ષા લીધી. નિરતિચાર ચારિત્ર પાળીને મેક્ષમાં ગયા.
આ તરફ ભારતની દીક્ષા પછી તુરત જ વિદ્યાધરો વગેરે લોકોએ રાજ્યાભિષેક માટે શ્રીરામને વિનંતિ કરી. શ્રીરામે લક્ષમણને બતાવ્યા, અર્થાત્ આ લક્ષમણ વાસુદેવ હોવાથી તેમને અભિષેક કરે એમ કહ્યું. તેમ થાઓ એમ શ્રીરામના વચનને સ્વીકારીને શ્રીરામ સહિત વિદ્યાધર વગેરે લોકેએ મહાન આડંબરથી લમણકુમાર રાજ્યાભિષેક કર્યો. શ્રીલક્ષમણજી નારાયણ નામના આઠમા વાસુદેવ થયા. વિશલ્યા તેમની મુખ્ય મહાદેવી (=પટ્ટરાણી) થઈ ત્યારબાદ બધાએ જ શ્રીરામને અભિષેક કર્યો. શ્રીરામ પત્ર નામના આઠમા બલદેવ થયા. સીતાજી તેમના મુખ્ય મહાદેવી થયા. આ પ્રમાણે રાજ્યાભિષેક થઈ ગયા પછી રાજસમુદાયથી પરિવરેલા અને રાજસભાના મંડપમાં બેઠેલા તે બંને સૂર્ય—ચંદ્રની જેમ શભ્યા. ત્યારબાદ બિભીષણ વગેરેને રાક્ષસદ્વીપ વગેરે પોતપોતાના સ્થાનનું આધિપત્ય આપીને પોત-પોતાના સ્થાનમાં મેકલ્યા. પછી શ્રીરામ-લક્ષમણે રાજ્યને સુખી બનાવીને કેટલોક કાળ પસાર કર્યો.
એકવાર ઋતુસમયે સ્નાન કરેલા અને દિવ્યભવનમાં રહેલી શય્યામાં સુખપૂર્વક સૂતેલા સીતાદેવીએ રાત્રિના અંતે સ્વપ્નમાં અત્યંત મનોહર આકૃતિવાળા અને સૂર્યના મુખની જેમ દીપતાં અષ્ટાપદપ્રાણીનાં બે બચ્ચાં ઉદરમાં સુખપૂર્વક પ્રવેશ કરતાં જોયાં, અને પિતાને તે બેની સાથે વિમાનમાંથી નીચે પડેલી જોઈ. આથી સીતાદેવી એક સાથે જ હર્ષ અને શોકને આધીન બન્યા. જાગેલા સીતાજીએ જાતે જ શ્રીરામ પાસે જઈને
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૩૫ સ્વપ્ન કર્યું. શ્રીરામે કહ્યું હે પ્રિયે! ઉત્તમ પુત્રયુગલનો જન્મ થશે. પણ તમે વિમાનમાંથી પડ્યા તે સારું નથી. આથી આ અનિષ્ટફળના નાશ માટે શાંતિકર્મમાં ઉદ્યમ કરવો જોઈએ. સીતાજીએ કહ્યુંઃ જેવી પ્રાણનાથની આજ્ઞા. સીતાજીએ તે જ સમયે ગર્ભ ધારણ કર્યો. શ્રીરામનો સીતાજી ઉપર ગાઢ પ્રેમ જોઈને બીજી રાણીઓનું અંતઃકરણ અતિશય ઈર્ષ્યાથી બળવા માંડ્યું. આથી તે રાણીઓ સીતાજીનાં છિદ્રો જોવામાં તત્પર બની. એક દિવસ બેઠેલા સીતાજીને બીજી રાણીઓએ કેઈકે વાતમાં પૂછ્યું: રાવણનું રૂપ કેવું હતું? સીતાજી બોલ્યાઃ મેં ક્યારેય તેનું રૂપ જોયું નથી. કેવલ એ મારી પાસે આવ્યા ત્યારે નીચા મુખવાળી મેં તેના બે પગો જોયા છે. બીજી રાણીઓએ કહ્યુંઃ જે એમ છે તે તેનાં બે ચરણ આલેખીને અમને બતાવ. તેના બે ચરણના અનુસારે જ તેનું શેષરૂપ અમે જાણી લઈશું. તેથી તેમના ચિત્તની દુષ્ટતાને નહિ જાણતા સીતાજીએ ભેળપણથી જ સુંદર રંગે લઈને રાવણના બે ચરણ આલેખ્યાં. પછી સીતાજી ત્યાંથી જતા રહ્યા. તે જ ક્ષણે કઈ કામ માટે આવેલા શ્રીરામને બીજી રાણીઓએ સીતાજીએ આલેખેલાં તે બે ચરણને બતાવીને કહ્યુંઃ હે દેવ ! આપને પ્રિય એવી સીતાજીને આજે પણ રાવણ ઉપર રાગ છે, જેથી આ પ્રમાણે તેના બે ચરણને આલેખીને તેની આરાધના કરે છે. શ્રીરામે ગંભીરતાથી તેમને કઈ ઉત્તર ન આપ્યું, અને સીતાજીને પણ તે વાત ન કરી.
એકવાર વસંતઋતુને સમય આવતાં કીડા નિમિત્તે મહેંદ્રોદય ઉદ્યાનમાં આવેલા શ્રીરામે સીતાજીને કહ્યુંઃ હે પ્રિયે! તમે કંઈક નિરુત્સાહ કેમ જણાઓ છે? સીતાજીએ કહ્યુંઃ ગર્ભના પ્રભાવથી થયેલા દેહલાના કારણે. શ્રીરામે પૂછયું કે દેહલે થયું છે? સીતાજી બોલ્યાઃ બધા મંદિરમાં જિનબિંબોની પૂજા કરવાનો દેહલો થયો છે. તેથી શ્રીરામે તે જ વખતે પ્રતિહારીને આજ્ઞા કરી કે મારી આજ્ઞાથી સર્વ જિનમંદિરમાં વિશેષ રીતે પૂજા કરાવ. પ્રતિહારીએ “જેવી આપની આજ્ઞા” એમ તેમના વચનને સ્વીકારીને તેમની આજ્ઞાનું પાલન કરાવ્યું. સીતાજી અને લક્ષ્મણથી યુક્ત શ્રીરામ મહેંદ્રોદય ઉદ્યાનમાં રહેલા નગરના લોકેની વિવિધ કીડાઓ જોઈને વિશેષ પ્રકારની પૂજાનાં દર્શન માટે જિનમંદિરે આવ્યા. આ વખતે સીતાજીએ કહ્યુંઃ મારું જમણું નેત્ર ફરકે છે. શ્રી રામે કહ્યુંઃ હે પ્રિયે! આ સારું નથી. સતાજી બોલ્યાઃ હે સ્વામી ! પ્રતિકૂલ વર્તનારાં કર્મો શું હજી પણ ફરી પ્રિયવિરહનું દુઃખ ઉત્પન્ન કરશે? મને રાક્ષસદ્વીપમાં મોકલીને જે દુઃખ આપ્યું એનાથી હજી તેમને સંતોષ થયો નથી ! શ્રીરામે કહ્યું હે પ્રિયે! જેને જ્યારે શુભ કે અશુભ જે પ્રાપ્ત થવાનું હોય તેને ત્યારે તે અવશ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. આમાં કોઈ શંકા નથી. માટે હે દેવી! તમે આ વિચારીને ખેદ ન કરે, કિંતુ હમણાં દેવપૂજા વગેરે ધર્મમાં વિશેષ ઉદ્યમ કરે. હે દેવી! તમે પોતાના ઘરે જાઓ અને ગરીબ લોકોને સતત દાન આપો, જેથી તમારું આ અશુભ નિમિત્તે જલદી નાશ પામે. શ્રીરામે
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
શ્રાવકનાં બાર વત યાને ' આ પ્રમાણે કહ્યું એટલે સખીઓથી પરિવરેલા સીતાજી પોતાના ઘરે ગયા. જિનમંદિરમાં વિશેષથી પૂજા વગેરે કરવાનો આદેશ કર્યો. ઘોષણાપૂર્વક ગરીબ વગેરે લોકોને યથાયોગ્ય ઘણું દાન આપવાનું શરૂ કર્યું. શાંતિનિમિત્તે સઘળા નગરલોકેને પોતાના દેવ-દેવીઓની પૂજા કરાવી. શ્રીરામ સીતાને તે પ્રમાણે કહીને, લક્ષમણ રાજા વગેરે લોકોને સ્વસ્થાને મેકલીને પોતે લેકચેષ્ટા વગેરે જોવા માટે એકલા જ લેકે પોતાને ન જાણે તે રીતે ત્યાં ઉદ્યનમાં જ રહ્યા.
. આ વખતે રાજાના બધા જ લોકે જતા રહ્યા એટલે પરદેષ ગ્રહણ કરવામાં આસક્ત લોકો નિર્ભય બનીને પરસ્પર કહેવા લાગ્યા કે, જુઓ, રાવણ સીતાને લઈ ગયે, છતાં રામ ગુણ-દેષને વિચાર કર્યા વિના એને અહીં પાછી લઈ આવ્યા. કારણ કે રાગાસક્ત રાવણ અપહરણ કરીને સીતાજીને પોતાના ઘરે લઈ ગયે, અને ભેગવી નહિ એમ અહીં કે ચતુર પુરુષ વિશ્વાસ કરે? અથવા, જેનું ચિત્ત જેનામાં અનુરક્ત હોય તે તેને મોટા દેષને પણ ગુણ જ જાણે છે, શ્રીરામ સીતાના મોટા દોષને ગુણ જાણે છે તેમ. આ સાંભળીને શ્રીરામે વિચાર્યું જુએ, જેના માટે સમુદ્ર તરીને કષ્ટથી રાવણને માર્યો તેના માટે લોકેએ કેવી સંભાવના કરી? અથવા, લકે આ યુક્ત બેલે છે. અનુરાગી પર પુરુષ જેને પોતાના આવાસમાં લઈ ગયે તેને કેમ ન ભોગવી હોય?
આ પ્રમાણે વિચારીને સીતાના શીલ વિષે લેકવિચારેને સાંભળવા માટે ચરપુરુષોને આજ્ઞા કરીને શ્રીરામ પોતાના ઘરે ગયા. ગુપ્તચર પુરુષો આવી જતાં ત્યાં લક્ષમણરાજા વગેરેને લાવીને શ્રીરામે કહ્યું: હે પુરુષો! સીતાસંબંધી લેકવાણી રાજાની સમક્ષ કહો. તેમણે કહ્યું કે નિઃશંકપણે કહે છે કે, રાવણે સીતાને પોતાની નગરીમાં લઈ જઈને નથી ભેગવી એમ અહીં કો ચતુરપુરુષ વિશ્વાસ કરે? આ પ્રમાણે સાંભળીને અત્યંત ગુસ્સે થયેલા શ્રી લક્ષમણ “જે આ પ્રમાણે કહે છે તેની જીભ મારા પોતાના હાથથી કાપી નાખું” એમ બોલતા તલવાર ખેંચીને ઊભા થઈ ગયા. તેથી શ્રીરામે
આ પ્રમાણે ગુસ્સો ન કર, આ પ્રમાણે નિર્વિચાર પ્રવૃત્તિ સજજનેને ન શોભે” એમ કહીને તેમને હાથ પકડીને બેસાડી દીધા. પછી શ્રીરામે કહ્યું હે બંધુ! આ સીતાજી મને પ્રાણથી પ્રિય હોવા છતાં લોકોએ આ પ્રમાણે એના શીલકલંકની સંભાવના કરી હવાથી એને અહીં રાખવા ઈચ્છતું નથી. શ્રી લક્ષ્મણે કહ્યું કે કુટિલ પ્રકૃતિવાળા હોય છે, ચુગલી ખેર હોય છે, ગુણો વિષે ઈર્ષ્યા કરવાના સ્વભાવવાળા હોય છે, ઘસાતું બેલવાના સ્વભાવવાળા હોય છે. એથી માત્ર લોકનિંદાથી મહાસતી સીતાજીનો ત્યાગ ન કરે. શ્રીરામે કહ્યું તું કહે છે તે સાચું છે. પણ કવિરુદ્ધ આ મહાન અપયશના કલંકરૂપ કાદવ સહન કરવો અશક્ય છે. પછી લક્ષમણ વગેરેએ રેકવા છતાં શ્રીરામે
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૩૭ -કૃતાંતવદન નામના સેનાધિપતિને બોલાવીને આજ્ઞા કરી કે, ગર્ભવતી સીતાને લઈને જંગલમાં મૂકી આવ. આ વખતે શ્રી લક્ષ્મણ રામ ઉપર ગુસ્સો કરીને ત્યાંથી ઉઠીને પોતાના સ્થાને ગયા. કૃતાંતવદન “સ્વામી જે પ્રમાણે આજ્ઞા કરે છે તે પ્રમાણે કરું છું” -એમ કહીને, શ્રી રામને પ્રણામ કરીને, ત્યાંથી ઉડ્યો. પછી વાહનશાળામાં રથને તૈયાર કરીને ફરી શ્રીરામની પાસે આવ્યો.
શ્રીરામે કહ્યું જલદી જા, સીતાને સર્વમંદિરોમાં વંદન કરવાનો દેહલે થયે છે. -આથી એ દેહલ પૂરવાના બહાને લઈ જઈને જંગલમાં મૂકી આવ. શ્રીરામની આ આજ્ઞા થયા પછી કૃતાંતવદન શ્રીરામને પ્રણામ કરીને સીતાજીની પાસે ગયો. તેણે સીતાજીને કહ્યુંહે દેવી ! આપ જલદી રથમાં બેસી જાઓ, જેથી હું આપને બધા મંદિરે વંદન કરાવું. તેથી તેને વકસ્વભાવને નહિ જાણતા સીતાજી અતિશય હર્ષ પામતા રથમાં આરૂઢ થયા. કૃતાંતવદને સીતાજીને લઈ જવા પ્રયાણ કર્યું ત્યારે સેંકડે અશુભ નિમિત્તોએ તેમને રોક્યા, અર્થાત્ તેમને સેંકડો અપશુકન થયા. છતાં કૃતાંતવદન સીતાજીને ગંગાસાગર પાર કરાવીને (સિંહનિનાદક નામના) મહાન જંગલ સુધી લઈ -ગયો. ત્યાં તેણે રથ ઊભે રાખે. સીતાજીને રથ ઉપરથી ઉતારીને સીતાજીના પગમાં પડીને શેકના સમૂહથી અંધાયેલા ગળારૂપી ક્યારામાંથી નીકળતા ગદ્ગદ્ શબ્દોથી રામે જેવી વિગત કહી હતી તેવી કહી. તે સાંભળીને સતાજીએ મનને મજબૂત કરીને કહ્યું , હે કૃતાંતવદન ! સીતાજીએ કહેવડાવ્યું છે એમ કહીને તું મારા પ્રાણનાથને કહેજે કે, જે કે એકપક્ષથી જ તમે મારા ઉપર સ્નેહરહિત બની ગયા, તે પણ હે સ્વામી! શુદ્ધિ માટે મારી પરીક્ષા કેમ ન કરી? આ પ્રમાણે કહીને રથસહિત કૃતાંતવદનને રજા આપી. તે પોતાના નગર તરફ ગયે.
તે મહાન જંગલમાં માત્ર પોતાની સાથે બોલે એવા પણ બીજા કોઈ સહાયકને નહિ જોતા એકલા સીતાજી ક્ષણવારમાં મૂછથી ભૂમિ ઉપર ઢળી પડ્યા. વનના શીતલપવનથી ચેતનાને પામેલા સીતાજી વિલાપ કરવા લાગ્યા કે, હા નાથ ! હા વલ્લભ ! હા ગુણસમૃદ્ધ! હા રામ! હા નિષ્કારણ દયાનિધાન સ્વામી! કૃપા કરીને ભયથી પીડિત મને પોતાનાં દર્શન જલદી આપે. આ પ્રમાણે વિલાપ કરતા સીતાજીને પુંડરીકપુરથી હાથીઓને બાંધવા (=લેવા) માટે જંગલમાં આવેલા વાજંઘરાજાએ જોયા. તેણે સીતાજીને કેમલવચનોથી અનેક પ્રકારે આશ્વાસન આપ્યું. પછી તમે કેણ છે? અહીં જંગલમાં એકલા કેમ છે? વગેરે પૂછ્યું. સીતાજીએ પોતાને સઘળે વૃત્તાંત કહ્યો.
૧. યમુન્નાર્થ પદના અર્થથી જ મુકવા મૂકી પદોને અર્થ સમજાઈ જતો હેવાથી તે બે પદને અનુવાદ કર્યો નથી.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને પછી વાજંઘ રાજા તમે મારા સાધર્મિક હોવાથી ધર્મબહેન છે એમ કહીને સીતાજીને પિતાની નગરીમાં લઈ ગયા. આ તરફ કૃતાંતવદન મહાકષ્ટથી અધ્યા આવ્યું. શ્રીલક્રમણ વગેરેની સાથે રહેલા શ્રીરામને સીતાજીનો વૃત્તાંત કહ્યો. શ્રીરામ તે સાંભળીને શોકના આવેગને આધીન બનીને ક્ષણવારમાં મૂછ પામ્યા. ચેતના આવતાં વિલાપ કરવા લાગ્યા.. હા! નિર્દય મેં ચુગલી ખેર લોકેના વચનથી અપરાધરહિત પ્રાણ પ્રિયાને અહીંથી કાઢીને જંગલમાં પશુઓનું ભક્ષ્ય કેમ કરી ? ઈત્યાદિ પ્રલાપ કરતા શ્રીરામને શ્રીલમણે કહ્યું: હે બંધુ ! અજ્ઞાન લેકને ઉચિત આ શેકથી શું? જે સીતાજી ત્યાં જીવતા હોય તે હજી પણ જઈને અહીં લઈ આવે, પછી આપને જે એગ્ય લાગે તે કરવું. તેથી, બધા કૃતાંતવદનને જ આગળ કરીને આકાશમાગે તે સ્થાને ગયા. પણ ત્યાં સીતાજીને જયા નહિ. પરસ્પર કહેવા લાગ્યા કે સિંહ કે વાઘ સીતાજીનું ભક્ષણ કરી ગયા છે. બધા વિલખે મેઢે પોતાના નગરમાં આવ્યા. ત્યાં સીતાજીનું મૃતકાર્ય કર્યું. નગરના લોકે સીતાજીના રૂપ વગેરે ગુણસમૂહને યાદ કરીને શ્રીરામની નિંદા કરવા લાગ્યા. તે આ પ્રમાણે – નિષ્કપટ ભક્તા સીતાદેવી વિષે શ્રીરામે જેવું કર્યું તેવું નિર્દય આચરણ કરવું એ શત્રુને પણ ગ્ય નથી. લોકોના નયન અને મનને હરનારું સીતાજીનું રૂપ ગણ્યું નહિ, નિર્મલ શીલ પણ ગણ્યું નહિ, વનવાસમાં સુખ–દુઃખ અવસ્થામાં સીતાજીને સમભાવ પણ ગણ્યો નહિ. કેવલ પરમાં આસક્તિવાળા શ્રીરામે સ્ત્રી હત્યા અને ગર્ભઘાતને સ્વીકારીને સીતાજીનો ત્યાગ કર્યો. અહે ! રામ નિર્દય છે! - પુંડરીકપુરમાં આવેલા સીતાજી વજાજઘના ઘરે સુખપૂર્વક રહ્યા. સમય જતાં તેમણે પુત્રયુગલને જન્મ આપ્યો. તેના જન્મમાં વાસંઘે મહાવર્ધનક (=જન્મ મહોત્સવ) કરાવ્યું. ઉચિત સમયે તે બંનેના અનંગલવણ અને મદનાંકુશ એવાં નામો કર્યા. બંનેનાં ઉચિત સર્વ કાર્યો થઈ રહ્યાં હતાં. દિવસે દિવસે વધતા તે બંને કળા ગ્રહણ કરવાને
ગ્ય થઈ ગયા. આ વખતે સર્વ કલાસમૂહને પાર પામનાર અને નિર્દોષ વિદ્યાના બલવાળો સિદ્ધાર્થ નામનો સિદ્ધપુત્ર ત્યાં આવ્યું, અને ભિક્ષા માટે સીતાજીના ભવનમાં ગ. સંભ્રમપૂર્વક ઊભા થયેલા સીતાજીએ વંદન કરીને પોતાના હાથે ઉચિત ભજન– પાણીથી તેને સત્કાર કર્યો. તેણે સીતાજીના ઘરમાં જ એક સ્થાનની યાચના કરીને ભોજન કર્યું. ત્યારબાદ સીતાજીએ ત્યાં આવીને સુખપૂર્વક બેઠેલા તેને વિહારની શાતા પૂછી. સિદ્ધપુત્રે સીતાજીના પ્રશ્નનો જવાબ આપીને સીતાજીને વૃત્તાંત પૂછયો. રડતા સીતાજીએ પુત્રજન્મ સુધીને પોતાને વૃત્તાંત કહ્યો. સિદ્ધાર્થે તેના બે પુત્રને જોઈને કહ્યું હે મહાસતી! તમે રડો નહિ, તમારું બધું સારું થશે. કારણ કે તમારા આ બે પુત્રો શુંભ લક્ષણવાળા છે. આ પ્રમાણે આશ્વાસન પામેલા સીતાજીએ સિદ્ધાર્થને કેટલાક દિવસ ત્યાં જ રાખે. સિદ્ધાર્થે થોડા જ કાળમાં તે બે કુમારોને સઘળી કળાઓ શિખવાડી દીધી. જવાની ઈચ્છાવાળા સિદ્ધાર્થને તેની ઉચિત ઉત્તમપૂજા કરવાપૂર્વક રજા આપી.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૩૯ બંને કુમારોને સ્ત્રીજનના મનને હરનારા પ્રૌઢ યૌવનને પામેલા જાણીને વાઘ અનંગલવણના લગ્ન માટે પોતાની લક્ષમીમતી પત્નીના ઉદરથી જન્મેલી શશિચૂલા પુત્રીને બીજી બત્રીસ કન્યાઓની સાથે આપી, અને શુભ દિવસે પરણાવી. પૃથુરાજની પુત્રી કનકમાલા મદનાંકુશને યેગ્ય છે એમ યાદ કરીને ( =વિચારીને) તેની માગણી કરવા માટે પૃથુરાજની પાસે દૂત મોકલ્યો. દૂતે જઈને આવવાનું કારણ જણાવ્યું. પૃથુરાજે કહ્યું જેનું કુલ ન જણાય તેને મારી પુત્રી કેવી રીતે આપું? પછી દૂતે જઈને વજાજઘને જણાવ્યું. આથી વાજંધેિ પૃથુરાજા ઉપર ગુસ્સે થઈને લડાઈની તૈયારી કરી. આ જાણીને કુમારોએ વાજઘને કહીને જાતે જ આવીને યુદ્ધમાં પૃથુરાજને પરાભવ કર્યો. આથી પૃથુરાજે પોતાની પુત્રી આપી. મદનાંકુશ તેને સ્વીકારીને પરણ્યા. ત્યાર પછી તે કુમારે એ બીજા પણ ઘણા રાજાઓ ઉપર પોતાના પરાક્રમથી આક્રમણ કરીને તેમને પિતાના સેવક બનાવ્યા.
કેટલાક દિવસે બાદ કુમારોએ સીતાને પૂછયું અમારા પિતા કેણ છે? તેથી પૂર્વના વૃત્તાંતને યાદ કરીને રડતા સીતાજીએ મૂળથી જ આરંભી બધું કહ્યું. પિતાના આદેશથી રામ વનમાં ગયા, ત્યાં પોતાનું અપહરણ થયું, એથી રાવણનો વધ કર્યો, ફરી અયોધ્યામાં આગમન થયું, તમે બંને ગર્ભમાં હતા ત્યારે દેહલ પૂરવાના બહાને જંગલમાં મારે ત્યાગ કરાવ્યું, આ બધું કહ્યું. આ જાણીને પોતાની માતાનો નિષ્કારણ પરાભવ કરવાથી ગુસ્સે થયેલા કુમારોએ રામ-લક્ષ્મણ ઉપર ચઢાઈ કરવા વાજંઘને જણાવ્યું. પછી સર્વ સૈન્યથી સહિત કુમારોએ વજઘની સાથે રામ-લક્ષમણ ઉપર ચઢાઈ કરી. મહાયુદ્ધ શરૂ થયું. કુમારોએ ક્ષણવારમાં રામ–લક્ષમણને શસ્ત્ર વિનાના બનાવી દીધા. તેથી શ્રીરામ હાથમાં હળ અને મુશળ શસ્ત્ર લઈને અનંગલવણની સામે અને શ્રીલક્ષમણ હાથમાં ચક્ર લઈને મદનાંકુશની સામે દોડ્યા. તે શો અમેઘ હોવા છતાં સ્વગોત્રમાં (=એક ગોત્રમાં) સમર્થ ન બને. આથી તેમણે એ શસ્ત્ર ફેંક્યા, છતાં શાએ તેમના ઉપર જરા પણ અપકાર ન કર્યો, કેવલ કુમારોને પ્રદક્ષિણ કરીને રામલક્ષ્મણના હાથમાં પાછા આવી ગયા. આથી રામ-લક્ષમણે વિચાર્યું. શું આપણે બલદેવવાસુદેવ નથી ? એટલામાં ક્યાંકથી તેમના યુદ્ધનો વૃત્તાંત જાણીને કુમારના અધ્યાપક સિદ્ધાર્થ નામનો સિદ્ધપુત્ર નારદની સાથે ત્યાં આવ્યું. તેથી તેમણે શ્રીરામને કહ્યું. આ તમારા અનંગલવણ અને મદનાંકુશ નામના તે જ પુત્રો છે કે જેઓ ગર્ભમાં હતા ત્યારે તમે સીતાજીનો મહાવનમાં ત્યાગ કરાવ્યો હતો. તમારા જે આ અમેઘ શસ્ત્રાએ આ કુમારે ઉપર અપકાર ન કર્યો તેનું કારણ એ છે કે આ શ સ્વગોત્રમાં સમર્થ ન બને એવો નિયમ છે. માટે ઊંચા મનવાળા ન થાઓ, કિંતુ શ્રીલક્ષમણને પણ આ વાત જણાવીને લડાઈ છોડીને કુમારને બોલાવે. ભામંડલ રાજાએ પહેલાં જ કુમારના યુદ્ધનો આડંબર છે, પછી નારદ પાસેથી સીતા સંબંધી સર્વ સમાચાર જાણ્યા. આથી તે
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
શ્રાવકનાં બાર – યાને પંડરીકપુરમાં સીતા પાસે જઈને સીતાજીને ત્યાંથી અહીં લઈ આવ્યો. અત્યારે સીતાજી કુમારોની છાવણીમાં રહેલા છે. માટે આ બધાને પોતાના કરો.
સિદ્ધાર્થ અને નારદથી આ પ્રમાણે કહેવાયેલા શ્રીરામે શ્રી લક્ષમણજીની પાસે. જઈને તેમને તે વૃત્તાંત જણાવ્યું. શ્રીરામ સમકાળે ૧ હર્ષ અને ખેદને આધીન. બન્યા. આંસુઓના જલથી ગાલના તળિયાને ધોઈ નાખ્યા. આવી દશાને પામેલા શ્રીરામ લક્ષમણની સાથે પુત્રોની પાસે આવવા માટે ચાલ્યા. પિતાને અને કાકાને આવતા. જોઈને કુમારોએ રથને છોડીને સ્નેહપૂર્ણ અંતઃકરણથી જલદી આવીને તેમના પગમાં પડ્યા. શ્રીરામ પુત્રોને ગાઢ ભેટીને ક્ષણવાર રડ્યા. પછી વિલાપ શરૂ કર્યો - હા પુત્ર! મેં અકાર્ય કર્યું છે. કારણ કે ગર્ભમાં રહેલા તમારા બેની સાથે તમારી માતાને ત્યાગ કર્યો. હા પ્રિયે! કૂર પ્રાણીઓથી વ્યાપ્ત જંગલમાં મુકાયેલા તમે ત્યારે કેવી રીતે જીવ્યા? તેથી લક્ષમણે કહ્યું: હે બંધુ! આ પ્રમાણે શોક કેમ કરે છે? શું આપે નથી સાંભળ્યું કે- “રણમાં, વનમાં, શત્રુની વચ્ચે, પાણીમાં, અગ્નિમાં, મહાસમુદ્રમાં કે પર્વતના શિખર ઉપર અસાવધાનપણે સુતેલાનું કે વિષમ દશામાં રહેલાનું પૂવે કરેલાં પુ રક્ષણ કરે છે. આથી શેક છોડીને આવો, અને અહીંથી કુમારોની સાથે પોતાની નગરીમાં પ્રવેશ કરે.
આ જાણીને સીતાજી શ્રેષ્ઠ વિમાનમાં બેસીને પુંડરીકપુર ગયા. શ્રીરામે વાજઘને પોતાના હાથમાં લઈને કહ્યું તમે જ મારા પરમ બંધુ છો કે જેના ઘરમાં સીતાજી રહ્યા અને આ મારા પુત્રો મોટા થયા. વજા જંઘને આ પ્રમાણે કહેતા શ્રીરામ લક્ષમણના વચનને સ્વીકારીને, કુમારને પોતાની જમણ અને ડાબી બાજુ રાખીને, લક્ષમણ વગેરે સવ રાજાઓની સાથે પુષ્પક વિમાનમાં બેસીને, મહાન આડંબરથી નગરીમાં પ્રવેશ કર્યો.
આ વખતે બિભીષણ વગેરેએ રામને વિનંતિ કરી કે હે સ્વામી! સીતાજીને મંગાવે. વિદેશમાં રહેલા તે દુઃખી છે. તેથી રામની ગળારૂપી નીક ક્રેધથી રુંધાઈ ગઈ.. શ્રીરામે કહ્યું સીતાજીનું આગમન કોણ નથી ઈચ્છતું? પણ લોકનો સ્વભાવ વિષમ હોય છે. તેથી જે તે કઈ પણ રીતે (પતે શુદ્ધ છે એમ) લેકને વિશ્વાસ કરાવી શકે તે હું તેમની સાથે એક સ્થળે રહું, અન્યથા નહિ. તેથી “એમ થાઓ” એ પ્રમાણે સ્વીકાર કર્યો. બિભીષણ વગેરેએ બધા લેકેને નગરના બહારના ભાગમાં ભેગા કર્યા.. સીતાજીને લાવવા માટે પુષ્પક વિમાનથી સુગ્રીવને પુંડરીક નગર મોકલ્યા. સુગ્રીવ ક્ષણવારમાં ત્યાં ગયે, અને સીતાજીને લઈ આવ્યું. સીતાજી અયોધ્યાનગરીની બહાર રહેલા મહેન્દ્ર નામના ઉદ્યાનમાં રહ્યા.
૧. સીતાત્યાગની સમૃતિથી ખેદ અને પુત્રપ્રાપ્તિથી હર્ષ એમ બંને એકી સાથે થયા.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૪૧ આ વખતે શ્રી લક્ષમણે સ્વયં સીતાજી પાસે આવીને પ્રણામ કરીને 'અને ઉછાળવા પૂર્વક સીતાજીને કહ્યું: હે દેવી! કૃપા કરીને નગરપ્રવેશને સ્વીકાર કરે, અર્થાત્ નગરમાં પ્રવેશ કરે. સીતાજીએ કહ્યું: હે લક્ષમણ! પિતાને શુદ્ધ (સિદ્ધ)ન કરું ત્યાં સુધી નગરીમાં પ્રવેશ કરવાને ઈચ્છતી નથી. સીતાજીને આગ્રહ જાણીને શ્રીલક્ષમણે શ્રીરામને આ વાત કહી. શ્રીરામ પોતે સીતાજી પાસે આવ્યા. શ્રીરામે પ્રણામ કરીને સુખાસને બેઠેલા પ્રિયાને કહ્યુંઃ હે પ્રિયે! પિતાનું કલંક દૂર કરવા તમે કોઈ પણ રીતે સમર્થ છે?
સીતાજી બેલ્યા લેકમાં પાંચ દિવ્યા છે. તે આ પ્રમાણે - તુલારોપણ (==ાજવા ઉપર ચઢવું), અગ્નિપ્રવેશ, વિષભક્ષણ, ફાલગ્રહણ (તપાવેલું લડું પકડવું), અને શસ્ત્રધારા શયન. આ પાંચમાં ક્યા દિવ્યથી પિતાને શુદ્ધ કરું? શ્રીરામે કહ્યું : અગ્નિથી. સીતાજીએ સ્વીકાર કર્યો. પછી શ્રીરામે ત્રણસે હાથ પ્રમાણ ચેરસ મોટી વાવડી ખોદાવી. ખેરના કાઠેથી તેને પૂરી દીધી. જવાલાસમૂહથી દુઃખથી જોઈ શકાય તેવો અગ્નિ સળગે. સીતાજીને બોલાવ્યા. શ્રીરામે સીતાજીને કહ્યું: દુષ્ટ લેકે જેની સંભાવના કરી છે તે કલંકરૂપ કાદવથી મલિન થયેલા આત્માને આ સળગેલા અગ્નિમાં સુવર્ણની જેમ શુદ્ધ કરો. વિકસિત મુખરૂપ કમળવાળા અને તુષ્ટ મનવાળા સીતાજી પણ “સ્વામી જે પ્રમાણે આજ્ઞા કરે છે તે પ્રમાણે કરું છું” એમ કહીને અગ્નિ તરફ ચાલ્યા. તેથી સઘળા લોકો હા હા એવા અવાજ પૂર્વક બેલવા લાગ્યાઃ અરે! અરે! શ્રીરામે આ સારું કરવાનું શરૂ કર્યું નથી. સીતાજીને અતિનિર્દય કાર્યની આજ્ઞા કરી છે. અમે એમના શીલખંડનની જરા પણ સંભાવના કરતા નથી. મુખનો ચહેરો જ જીવના મલિનશીલપણાને પ્રગટ કરે છે. સીતાજીમાં કંઈ પણ કુશીલતાનું લક્ષણ જોવામાં આવતું નથી. તે
આ વખતે સિદ્ધાર્થે કહ્યું : હે રામદેવ! કદાચ મેરુ પાતાળમાં પેસી જાય, લવણસમુદ્રને જલસમૂહ સુકાઈ જાય, તે પણ સીતાજીના શીલનાશની સંભાવના નથી. અથવા સીતાજીએ અગ્નિમાં પ્રવેશ કર્યા વિના જ આત્માને શુદ્ધ કર્યો છે. કારણ કે લેકમાં પ્રશંસા પ્રાપ્ત થઈ છે. હવે સીતાજીને અગ્નિમાં પ્રવેશ કરતા અટકાવી દે. શ્રીરામે કહ્યું છે સિદ્ધાર્થ ! આ લોકે દુર્જનના જેવા સ્વભાવવાળા છે. ક્ષણવારમાં ઊંધું બોલે છે, તે ક્ષણવારમાં સીધું બોલે છે. તેથી સીતાજીને શીલરૂપી સુવર્ણના ગુણ અગ્નિમાં સિદ્ધ ન થાય ત્યાં સુધી હું સીતાજીને ન રેકું. સીતાજી પણ અગ્નિ પાસે જઈને અરિહંત-સિદ્ધ વગેરેને નમસ્કાર કરીને બેલ્યાઃ હે લોકપાલો! જે મેં શ્રીરામને છોડીને બીજા પુરુષની મનથી પણ ઈચ્છા કરી હોય તે આ અગ્નિ મને બાળી નાંખે, નહિ તે હિમણ જે શીતલ થાઓ. આમ કહીને સીતાજીએ અગ્નિમાં ઝંપાપાત કર્યો. આ દરમિયાન - ૧. અર્ધ એટલે પૂજાની સામગ્રી. આજે જેમ દેવ વગેરેની સન્મુખ ચેખા ઉછાળવામાં આવે છે તેમ કંઈ ઉત્તમ વસ્તુ તેમની સન્મુખ ઉછાળી હશે એમ અનુમાન થાય છે.
૩૧ ' ,
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
:: {
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને જગદભૂષણ મુનિને પ્રગટેલા કેવલજ્ઞાનનો મહિમા કરવા માટે આવેલા ઈઢે (પદાતિસેનાના અધિપતિ) હરિનૈગમૈષીને આજ્ઞા કરી કે મહાસતી સીતાજીનું સાંનિધ્ય કર. તેથી એણે વાવડીને નિર્મલ જલથી પૂર્ણ અને કમલ, કુમુદ, કુવલય, કલાર, શતપત્ર અને સહસ્રપત્ર (વગેરે વિવિધ કમલે )થી સુશોભિત બનાવીને એક સહસ્ત્રપત્ર કમળ ઉપર સીતાજીને બેસાડ્યા. આકાશમાં રહેલા દે, સિદ્ધપુત્ર (કે વિદ્યાસિદ્ધ), ગાંધર્વ વગેરેએ તેમના ઉપર પુષ્પવૃષ્ટિ કરી, અને ઘેષણ કરી કે, અહો ! મહાસતીનું શીલમાહામ્ય! દેએ દુંદુભિઓ ઘણીવાર વગાડી. દુંદુભિઓએ પડઘાથી ભુવનના પોલાણને પૂરી દીધું. વિશેષ શું કહેવું? સર્વ લોકો ખુશ થઈ ગયા. લવણ અને અંકુશ આવીને સીતાના પગે પડ્યા.
આ વખતે જાણે કે પ્રલયકાળથી ક્ષુબ્ધ કરાયેલ સમુદ્રની મેટી લહરીઓને સમૂહ હોય તેવું અને સર્વ લોકોને ડુબાડી દેવા માટે સમર્થ એવું વાવડીમાંથી ઉછળતું પાણીનું પૂર જોઈને, હા દેવી ! મહાસતી ! જનકપુત્રી ! ઉન્માર્ગે વહેતા આ વાવડીના પાણીથી તણાતા આ સઘળા લોકોની રક્ષા કરે, રક્ષા કરો!, આ પ્રમાણે લોકોને કરુણ વિલાપ સાંભળીને, સીતાદેવીને દયાનો પરિણામ ઉત્પન્ન થયો. આથી તેમણે જલદી કમળ ઉપરથી ઉતરીને બંને હાથથી પાણીને પાછું વાળીને વાવડી પ્રમાણ જ કર્યું. પિતે ફરી તે જ પદ્મના આસન ઉપર બેઠા. પછી સ્વસ્થ થયેલા લેકે સીતાની આગળ જ નિર્મલશીલની પ્રશંસા કરતા નાચવા લાગ્યા. શ્રીરામે ત્યાં મહાસતી સીતાજીને લક્ષમીની જેમ કમલ ઉપર બેઠેલા જોઈને કહ્યું હે જનકપુત્રી ! આ એક અપરાધને ક્ષમા કરે. સીતાજીએ કહ્યું : હે પ્રિય! તમારે શું અપરાધ છે? આ તે પૂર્વે ઉપાર્જન કરેલા મારા કર્મનો પરિણામ છે, જેથી નિર્મલશીલવાળી પણ મને આ પ્રમાણે અપયશરૂપ કાદવ લાગ્યું. આ પ્રમાણે બોલતા સીતાછ કમલના આસન ઉપરથી ઉઠીને વાવડીમાંથી બહાર નીકળ્યા. પછી શ્રીરામના ચરણોમાં નમીને જિનમંદિરે ગયા, અને જિનબિંબને વંદન કર્યું. તે જ નિમિત્તને સ્વીકારીને (=પામીને) સીતાજીને વૈરાગ્ય છે, અને એ વૈરાગ્યથી ચારિત્રને પરિણામ પ્રગટ થયે. આથી સઘળા લોકોને ખમાવીને પંચમુષ્ટિક લેચ કર્યો. પછી સાધ્વીજીના ઉપાશ્રયે ગયા. સાદવજીને પ્રણામ કરીને તેમની પાસે અરિહંત ભગવાને કહેલી દીક્ષાની માગણી કરી. સાધ્વીજીઓ તેમને જગદભૂષણ કેવલી પાસે લઈ ગયા. તેમણે રજોહરણ વગેરે વેષ આ૫વાપૂર્વક વિધિથી તેમને દીક્ષા આપી. સીતાજીએ દીક્ષા
લીધી છે એમ જાણીને શ્રીરામનું હૃદય શેકથી ભરાઈ ગયું. અનેક પ્રકારના અસંબદ્ધ - પ્રલાપ કરતા શ્રીરામને લક્ષમણ ત્યાં જ લઈ ગયા અને સાધ્વીજી સીતાને બતાવ્યા.
શ્રીરામે લક્ષ્મણ વગેરેની સાથે કેવળીને વંદન કરીને સીતાજીને ભાવપૂર્વક વંદન કર્યું. શ્રીરામ વગેરે કેવળીએ કરેલી દેશનાને સાંભળીને અલ્પશાકવાળા થયા. ફરી વંદન કરીને
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૩
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
સ્વસ્થાને ગયા. સીતાજી નિરતિચાર ચારિત્ર પાળીને અનશનની વિધિથી મૃત્યુ પામીને અચ્યુતેદ્ર થયા.
સીતાના જીવ અન્યભવમાં મૃણાલકુંદ નામના નગરમાં રહેતા શ્રીભૂતિનામના પુરાહિતપુત્રની પત્ની સરસ્વતીની વેગવતી નામની પુત્રી હતા. ચૌવનના મદથી મત્ત બનેલી તેણે નગરની બહાર કાચેાત્સગ માં રહેલા સુદન નામના સાધુને લાકોથી વંદન કરાતા જોઈને લાકોની આગળ ખાટું જ કહ્યું કે હે લોકો! મેં આને અહીં સ્ત્રી સાથે જોયા છે, તેથી આને આ પ્રમાણે તમે વંદન કેમ કરેા છે? આ સાંભળીને લાકે સાધુ પ્રત્યે અસભાવવાળા બની ગયા અને સાધુની નિંદા કરવા લાગ્યા. સાધુએ તે આ સાંભળીને મનથી જ અભિગ્રહ લીધા કે, જ્યાં સુધી મારું આ કલંક દૂર ન થાય ત્યાં સુધી મારે કાર્યાત્સ ન પારવા. આ દરમિયાન નજીકમાં રહેલા દેવે મુનિના અનુરાગથી વેગવતીનું મુખ સુજેલું કરી દીધું. તેના પિતા શ્રીભૂતિને સાધુના વૃત્તાંતની ખબર પડી એટલે તેણે વેગવતી ઘરે ગઈ ત્યારે તેને કઠાર વચનાથી તિરસ્કારી. આથી તેને ગાઢ પશ્ચાત્તાપ થયા. સાધુ પાસે આવીને તેણે સ` લેાકાની સમક્ષ કહ્યું કે, હે ભગવન્ ! તમે નિર્દોષ છે, છતાં દુર્મુખી મેં આપને ખાટી જ આળ આપી. તેથી આપ મારા આ એક અપરાધને ક્ષમા કરો. પુનઃ સ`વેગવાળી ખનેલી તેણે લાકોને પણ એ પ્રમાણે ( =મુનિ નિર્દોષ છે એ પ્રમાણે ) વિશ્વાસ કરાવ્યા. તેથી સંતુષ્ટ થયેલા લોકો ફરી મુનિની પૂજા કરવા લાગ્યા. ત્યારથી એ સુશ્રાવિકા થઈ. તેને રૂપવતી જોઇને શ’ભુ રાજાએ તેની માગણી કરી. શ્રીભૂતિએ મારી કન્યા હું મિથ્યાષ્ટિને આપતા નથી એમ કહ્યું. આથી શ‘ભુરાજાએ શ્રીભૂતિને મારીને વેગવતીની સાથે બળાત્કારે ભાગ કર્યાં. તે વખતે વેગવતીએ નિયાણું કર્યું” કે “ હું ભવાંતરમાં તારા વધ માટે થાઉં.” તેથી ભય પામેલા તેણે વેગવતીને મૂકી દીધી.
પછી તેણે અરિકન્યા નામની સાધ્વીજી પાસે દીક્ષા લીધી. દીક્ષાનું પાલન કરી બ્રહ્મદેવલાકમાં દૈવી થઈ. પાતાનું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં ચ્યવીને પોતાના નિયાણાના પ્રભાવથી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરીને રાવણના મરણુ માટે આ સીતા થઈ. શંભુનો જીવ રાવણ થયા. પ્રસ`ગથી આવેલી આ વિગત કહી. પ્રસ્તુતમાં તે એટલું જ છે કે વેગવતીના ભવમાં સીતાજીએ સાધુને આળ આપી= દોષારોપણ કર્યું, તે કર્માં વિપાકથી આ કલંક આ પ્રમાણે પામ્યા. પછી પશ્ચાત્તાપ થવાથી લેાકેાની સમક્ષ પેાતાની નિંદાપૂર્વક સાધુના દોષને ફી દૂર કર્યાં અને ધર્મ ને સ્વીકાર્યું. તેનાથી શુદ્ધશીલના ખલવડે શુદ્ધિને પામ્યા. આ પ્રમાણે સુભદ્રાને અને સીતાજીને આ ભવમાં અને પર ભવમાં કલ્યાણની પ્રાપ્તિ થઈ
૧. અન્ય પ્રથામાં શાપ આપ્યા ' એવા ઉલ્લેખ જોવામાં આવે છે. ૨. રામાયણ વગેરેમાં સાધ્વીજીનું નામ ‘ હરિકાંતા' જોવામાં આવે છે.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
- શ્રાવકનાં બાર વતે યાને એ જાણીને ચોથા વ્રતમાં પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. એ પ્રમાણે ગાથાના ભાવાર્થનો ઉપદેશ છે. [ પર ] ગુણકારનું વ્યાખ્યાન કર્યું. હવે યતનાદ્વાર કહેવાય છે
छण्णगदसणे फासणे य गोमुत्तगहणकुस्सुमिणे ।
जयणा सव्वत्थ करे, इंदिय अवलोयणे च तहा ॥ ५३॥ ગાથાર્થ – ગુપ્ત અંગોને જોવાં, ગુપ્ત અંગોને સ્પર્શવાં, ગાયનું મૂત્ર લેવું, ખરાબ સ્વમ અને ઇન્દ્રિયને જેવી, આ બધામાં યતના કરે, અર્થાત્ અલ્પ–અધિક લાભને વિચાર કરીને પ્રવૃત્તિ કરે.
ટીકાર્થ – આને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે – જેણે ચોથું વ્રત લીધું છે તેવા પુરુષ સ્ત્રીઓનાં અને તેવી સ્ત્રીએ પુરુષના અંગોપાંગોને ચાહીને જેવા નહિ અને સ્પ
વાં નહિ, આમ છતાં કઈ રીતે જોવામાં આવે કે સ્પર્શવામાં આવે તો તેમાં રાગબુદ્ધિ ન કરવી. ગોમૂત્ર ગાયની ચેનિનું મર્દન કરીને ન જ લેવું, કિંતુ જ્યારે સ્વાભાવિકપણે જ પેશાબ કરે ત્યારે લેવું. અનિવાર્યકાર્યમાં તે ગાયની યોનિનું મર્દન કરવું પડે તે પણ તેના કેમલસ્પર્શથી થતા સુખમાં રાગ ન કરવો. સ્ત્રી સાથે કામક્રીડા વગેરે પ્રકારના ખરાબ સ્વમમાં યતના આ પ્રમાણે છેઃ- ધર્મ— ધ્યાનમાં તત્પર એવા શ્રાવકે પહેલાથી જ નમસ્કાર મહામંત્રને ગણવાપૂર્વક ઉત્તમ ભાવનાઓથી વૈરાગ્યવાળા બનીને સૂવું જોઈએ. ઉત્તમ ભાવનાઓ આ પ્રમાણે છે –
(૧) “વિષયે પ્રારંભમાં ઉત્સવ જેવા લાગે છે, અર્થાત્ કઈ ઉત્સવને પ્રસંગ આવવાનો હોય તે તેના આવવાના પહેલાં જ જેમ એક પ્રકારની આનંદની લાગણી પેદા થાય છે, તેમ વિષય ઉપભેગની પહેલાં જ તુચ્છ આનંદની લાગણી પેદા કરે છે. (૨) વિષયો મધ્યમાં વિષપભગ દરમિયાન વેશભૂષા, કેશભૂષા, અલંકારને શણગાર, મુખચુંબન, હાસ્ય આદિ દ્વારા શિંગાર અને હાસ્યરસથી રસને પ્રદીપ્ત બનાવે છે, તુચ્છ આનંદમાં વૃદ્ધિ કરે છે. (૩) વિષયો અંતે (વિષયોપભેગા થયા પછી) બિભિત્સા, કરુણ, લજજા અને ભયને પ્રાયઃ ઉત્પન્ન કરે છે. - (૧) કામાંગે ખુલ્લા જેઈને ઘણું ઉત્પન્ન થાય છે. (૨) કામિનીના અંગમાં દાંત અને નખથી નિર્દયપણે કરેલા ક્ષતે જોઈને કામિની પ્રત્યે કરુણું જાગે છે. (૩) વસ્ત્રહીન દશા જોઈને શરમ આવે છે. (૪) આવી અવસ્થામાં પિતાને બીજાઓ જોઈ ન જાય તેને ભય લાગે છે.
આમ વિષપભેગના પ્રારંભમાં (તુચ્છ આનંદ કે રાગરૂપ) અસ્વસ્થતા, મધ્યમાં મેહની તીવ્ર વેદના અને અંતે બીભત્સા આદિ થવાથી વિષયસુખ ત્યાજ્ય છે. ૧ |
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
“શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૪૫ પ્રશ્ન-વિષયે ગમે તેવા હોય, પણ સેવનકાળે તો સુખ જ આપે છે. આથી એનું સેવન શા માટે ન કરવું? ઉત્તર –પણ પછી શું? એના પરિણામને તે વિચાર કરવો જોઈએ ને ? કિપાક ફલના આસ્વાદન વખતે ટેસ આવે છે, છતાં સમજુ લેકે તેનું ભક્ષણ કરતા નથી. કારણ કે ઝેરી હોવાથી પેટમાં ગયા પછી પ્રાણ હરી લે છે. એ જ પ્રમાણે વિષયો પણ સેવન કરતી વખતે મનને તુચ્છ આનંદ આપે છે, પણ પાછળથી વિપાકકાળે (સેવન કરતી વખતે રાગ આદિના કારણે બંધાયેલાં અસાતા વેદનીય આદિ અશુભ કર્મોને ઉદય થાય છે ત્યારે) દુઃખ આપે છે. ૨ |
શ્રાવકે આવી ભાવનાથી વૈરાગ્યવાળા બનીને સૂવું જોઈએ, જેથી તે ખરાબ સ્વપ્ન ન આવે. આમ છતાં કઈ રીતે નિદ્રાની આધીનતાથી મેદવૃદ્ધિના કારણે ખરાબ સ્વમ આવે તે તે જ વખતે ઉઠીને ઈરિયાવહી કરીને એક સો આઠ શ્વાસે શ્વાસ પ્રમાણ (= સાગરવર ગંભીરા સુધી ચાર લેગસ્સનો) કાયોત્સર્ગ કરો.
ઇન્દ્રિયને જોવામાં પણ પૂર્વે કહ્યું તેમ યતના કરે. શ્રી શય્યભવસૂરિ વગેરેએ -કહ્યું છે કે- “સ્ત્રીઓના મસ્તક વગેરે અંગેના અને ચક્ષુ વગેરે પ્રત્યંગેના આકારને, સુંદર વાણીને અને નિરીક્ષણને (સ્ત્રીની જોવાની ક્રિયાને) ન જુએ. કારણ કે તે (મસ્તકાદિનું દર્શન) મિથુનાભિલાષાને વધારે છે.* (દશવૈ. અ. ૮ ગા. ૫૮)
સ્ત્રીના ગુહ્ય અંગ (= ચોનિ), મુખ, બગલ, જઘા અને સ્તન ઉપર દષ્ટિ પડે તે (સુરત) પાછી ખેંચી લે, અને પરસ્પર દષ્ટિને મેળવે નહિ.” (નિશીથ ગા. ૧૭૫૩) [૫૩] યતનાદ્વાર પૂર્ણ થયું. હવે ચેથા વ્રતના જે અતિચાર દ્વારને કહે છે
परदारवज्जिणो पंच हुंति, तिण्णि उ सदारसंतुठे । . ફી નિષિ પંચ , મારવિર્દિ શરૂયા . ૧૪ .. ગાથાર્થ – પરસ્ત્રીને ત્યાગ કરનારને પાંચ અને સ્વસ્ત્રમાં સંતેષ રાખનારને ત્રણ જ, સ્ત્રીને ત્રણ કે પાંચ અતિચારો અતિક્રમ વગેરે વિવિધ ભાંગાએથી અથવા પૂર્વોક્ત અનેક પ્રકારના વ્યાખ્યામેથી (= વ્રત સ્વીકારવાના ભેદેથી) સંભવે છે. ' ટીકા – અતિચારની ઘટના આ પ્રમાણે છે – (૧) ઇવર પરિગ્રહીતાગમન : ઇવર પરિગ્રહીતા એટલે મૂલ્ય આપીને (ઈવરક) થોડા સમય માટે (પરિ
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
શ્રાવકનાં બાર શ્રત યાને. ગ્રહીત=) સ્વીકારેલી, અર્થાત્ વેશ્યા. ગમન એટલે વિષયસેવન. વેશ્યા સાથે વિષયસેવન કરવું તે ઈત્તર પરિગ્રહીતાગમન. મારે પરસ્ત્રી ને ભેગવવી એવો નિયમ લેનાર જ પરસ્ત્રીત્યાગી છે. મૂલ્ય આપીને થોડા સમય માટે બીજાએ રખાત રાખેલી વેશ્યાને ભંગ કરનાર પરસ્ત્રીત્યાગીને ઈવર પરિગ્રહીતાગમન અતિચાર લાગે. કારણ કે વેશ્યા અપેક્ષાએ પરસ્ત્રી હોવાથી વ્રતનો ભંગ છે, પણ પરસ્ત્રીત્યાગી પોતાની બુદ્ધિથી “આ પરસ્ત્રી નથી, કિ, વેશ્યા છે” એમ વિચારતા હોવાથી અભંગ છે. આમ ઈવર પરિગૃહીતાગમન ભંગાભંગરૂપ હોવાથી અતિચાર છે.
(૨) અપરિગ્રહીતાગમન - અપરિગ્રહીતા એટલે પતિ વિનાની (વિધવા, ત્યક્તા, કુમારિકા વગેરે ) કુલાંગના. તેની સાથે વિષયસેવન કરવું તે અપરિગ્રહીતાગમન. અનાથ કુલાંગને પરસ્ત્રી હોવાથી અને કામુકની દૃષ્ટિએ પતિ ન હોવાને કારણે પરસ્ત્રી ન હોવાથી ભંગાભંગરૂપ હેવાથી અપરિગ્રહીતાગમન પરસ્ત્રીત્યાગીને અતિચાર છે. સ્વસ્ત્રીસંતેષીને તો સ્વસ્ત્રી સિવાય બીજી બધી સ્ત્રીને ત્યાગ હોવાથી આ બંનેમાં વ્રત ભંગ થાય એમ વિચારવું. હવે પછીના ત્રણ અતિચારો તે બંનેને તુલ્ય જ છે. તે આ પ્રમાણે –
(૩) અનંગ કીડા-અનંગ એટલે કામ (= વિષયવાસના). કામની ક્રીડા તે અનંગકીડા. સ્વલિંગ (પુરુષચિહ્ન)થી મૈથુન કરવા છતાં (અસંતેષથી) ચામડાં આદિથી બનાવેલા કૃત્રિમ પુરુષલિંગથી સ્ત્રીની નિને (વારંવાર) સ્પર્શ કરે તે અનંગકીડા. અથવા (અહીં મૈથુનની અપેક્ષાએ સ્ત્રીનિ અને પુરુષચિહ્ન અંગ છે. તે સિવાયના અવયવો અનંગ છે.) સ્તન, બગલ, છાતી, મુખ વગેરે અવયવોમાં તેવી વિષયચેષ્ટા કરવી તે અનંગક્રીડા કહેવાય છે. છે. જો કે સ્વસ્ત્રીસંતેષીએ સ્વી સાથે અને પરસ્ત્રીત્યાગીએ વેશ્યા અને સ્વચ્છ સાથે અનંગ કીડાનો પરસ્ત્રીની જેમ ત્યાગ કર્યો નથી, તે પણ પરમાર્થથી તે તેને ત્યાગ થઈ ગયે છે. કારણકે તે બંને (= સ્વસ્ત્રીસંતેષી અને પરસ્ત્રીત્યાગી) અત્યંત પાપભીરુ હોવાથી (સંપૂર્ણ) બ્રહ્મચર્ય સ્વીકારવાની ઈચ્છાવાળા હોવા છતાં વેદાયને સહન ન કરી શકવાથી માત્ર વેદયને શમાવવા માટે જ તેમણે સ્વસ્ત્રીસંતેષ કે પરસ્ત્રીત્યાગનો સ્વીકાર કર્યો છે, અને એનિમૈથુન માત્રથી વેદયની શાંતિ થઈ જાય છે. આથી પરમાર્થથી તે અનંગ ક્રીડાને પણ ત્યાગ થયેલ જ છે.
(૪) પરવિવાહ:- પોતાના સંતાન સિવાય બીજાઓને સ્નેહસંબંધ આદિથી વિવાહ કરે તે પરવિવાહરણ છે.
" (૫) તીવ્રકામાભિલાષા–જે ઈચ્છાય તે કામ. જે ભગવાય તે ભેગ. શબ્દ અને રૂપ કામ છે. ગંધ, રસ અને સ્પર્શ ભોગ છે. કામ અને ભેગમાં તીવ્ર અભિલાષ એટલે
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૭
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ અતિશય તેના જ અધ્યવસાય, અર્થાત્ અતિશય મૈથુનના જે અધ્યવસાયવાળા બનીને સદા મૈથુનસુખ અનુભવી શકાય તે માટે વાજીકરણ ઔષધ આદિથી કામને પ્રદીપ્ત બનાવવો તે તીવ્રકામાભિલાષ છે.
આ બેનું (પરવિવાહ અને તીવ્ર.નું) પણ પરમાર્થથી તે પ્રત્યાખ્યાન કર્યું છે. આથી (છેલ્લા ત્રણ) અપેક્ષાએ નિયમ હોવાથી ભંગાભંગરૂપ હોવાના કારણે આ ત્રણે (છેલ્લા ત્રણ) અતિચાર છે એ સિદ્ધ થયું.
બીજાઓ તે અનંગકીડાની ઘટના આ પ્રમાણે કરે છે– સ્વીસંતેષી અને પરસ્ત્રીત્યાગી મૈથુનસેવનને જ નિયમ લે છે, અનંગકીડાનો નહિ, આવી સ્વકલ્પનાથી નિયમ પ્રમાણે મૈથુનનો ત્યાગ કરે અને જ્યારે અનુક્રમે વેશ્યા આદિ સાથે અને પરસ્ત્રી સાથે આલિંગનાદિરૂપ અનંગક્રીડા કરે ત્યારે વ્રતસાપેક્ષ હોવાથી તે બંનેને અનંગકીડા અતિચાર રૂપ છે.
(પરવિવાહની ઘટના આ પ્રમાણે છે:-) સ્વસ્ત્રીસંતેષીએ સ્વસ્ત્રી સિવાય બીજી કઈ સ્ત્રી સાથે, પરસ્ત્રીત્યાગીએ સ્વસ્ત્રી અને વેશ્યા સિવાય બીજી કઈ સ્ત્રી સાથે, મન -વચન-કાયાથી મૈથુન ન કરવું અને ન કરાવવું એવું વ્રત લીધું હોય ત્યારે પરવિવાહ કરવાથી પરમાર્થથી પરને મૈથુન કરાવ્યું ગણાય. પણ વ્રત લેનાર એમ માને કે હું વિવાહ જ કરાવું છું, મૈથુન નહિ. આથી વ્રતસાપેક્ષ હેવાથી અતિચાર થાય છે. પરવિવાહકરણ અંગે બાકીના પ્રશ્ન અને તેના ઉત્તરની વિચારણું પહેલા પંચાશકની વૃત્તિમાંથી જાણી લેવી.
સ્ત્રીઓને ત્રણ કે પાંચ અતિચારે હોય છે. તેમાં ત્રણ અતિચારે આ પ્રમાણે છે - સ્ત્રીઓ માટે સ્વપુરુષસંતેષ કે પરપુરુષત્યાગ એ બેમાં કઈ ભેદ નથી. કારણ કે સ્ત્રીઓને સ્વપતિ સિવાય અન્ય સર્વ પુરુષે પર પુરુષ છે. આથી અનંગકીડા વગેરે ત્રણ અતિચાર જેમ સ્વસ્ત્રીસંતેષી પુરુષને સ્વસ્ત્રીમાં હોય છે, તેમ સ્ત્રીને પણ સ્વપુરુષમાં હાય છે. સ્ત્રીને સ્વપુરુષમાં ત્રણ જ અતિચારે હોય છે.
- સ્ત્રીઓમાં પહેલા અતિચારની ઘટના – શેક્યના વારાના દિવસે શોક્યનો વારો ટાળીને પતિ સાથે વિષયસેવન કરે ત્યારે ઈત્વર પરિગ્રહતાગમનરૂપ પ્રથમ અતિચાર લાગે. (શોક્યને વારે હોવાથી અપેક્ષાએ પરપતિ છે, એથી વ્રતભંગ છે, પણ પરમાર્થથી પોતાને પતિ હોવાથી વ્રતને અભંગ છે.)
સ્ત્રીઓમાં બીજા અતિચારની ઘટના - પરપુરુષ સાથે વિષયસેવનની ઈચ્છાથી પરપુરુષ પાસે જતી હોય ત્યારે અતિક્રમ આદિથી અપરિગ્રહીતાગમનરૂપ બીજો અતિચાર જાણ.
. સંપૂર્ણ પચાશકનો ટીકા સહિત ગુજરાતી ભાવાનુવાદ પ્રકાશિત થઈ ગયો છે.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮.
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને અતિક્રમ વગેરે વિવિધ ભાગાઓથી અથવા પૂર્વોક્ત અનેક પ્રકારના વ્યાખ્યાભેદથી (=વતસ્વીકારવાના ભાંગાએથી) અતિચારે થાય છે= ઘટે છે. [૫૪] અતિચારદ્વાર કહ્યું. હવે ચેથાવતનું આઠમું ભંગદ્વાર કહેવાય છે - "
इत्थी पुरिसेण समं, विसयपसंगं करेइ दप्पेण ।
तइया भंगो जायइ. अइयारो अन्नहा होइ ।। ५५ ॥ ગાથાર્થ – સ્ત્રી પુરુષની સાથે કે પુરુષ સ્ત્રીની સાથે) જ્યારે મદથી એટલે કે અતિચારના ભય વિના મૈથુનસેવન કરે ત્યારે ચોથાવતનો ભંગ થાય, અન્યથા અતિચાર લાગે એટલે કે અનાભોગ આદિથી મૈથુન સેવન કરનાર વ્રતસાપેક્ષ છવને અતિચાર લાગે. [૫] ભંગદ્વાર પૂર્ણ થયું. હવે ભાવનાદ્વાર કહેવામાં આવે છે
अट्ठारसहा बंभ, जे समणा धारयति गुत्तिजुयं ।
बहुसावजं नाउं, तेसि पणमामिऽहं निचं ॥ ५६ ॥ ગાથાર્થ:- જે સાધુઓ મૈથુનસેવનને બહુ પાપવાળું જાણીને પૂર્વોક્ત નવગુણિએથી યુક્ત અઢારપ્રકારનું બ્રહ્મચર્ય ધારણ કરે છે તે સાધુઓને હું પ્રણામ કરું છું.
ટીકાથ-મૈથુનસેવન બહુ પાપવાળું છે એ વિષે શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે (અષ્ટક પ્રકરણમાં) કહ્યું છે કે –
શ્રી મહાવીર સ્વામી આદિ મહર્ષિઓએ મિથુન જીવોને નાશ કરનાર છે એમ શાસ્ત્રમાં (ભગવતીમાં) નળીના દષ્ટાંતથી કહ્યું છે. રૂથી ભરેલી નળીમાં અનિથી ધખધખતા સળિયાને પ્રક્ષેપ કરવામાં આવે તે જેમ સમસ્ત રૂ બળી જાય તેમ મિથુનસેવનથી સ્ત્રીની નિમાં રહેલા જીવો નાશ પામે છે.?
આગમમાં પણ કહ્યું છે કે- મિથુન પાપનું બીજ છે, ચોરી વગેરે મેટા ના સમૂહવાળું છે. તેથી સાધુએ મિથુનસંબંધને સ્ત્રીઓ સાથે બોલવા વગેરેને પણ ત્યાગ કરે છે.” (દશવૈ. અ. ૬ ગા. ૧૬) [૧૬]
ભાવના દ્વાર કહ્યું, અને તે કહેવાથી નવે દ્વારથી ચોથા અણુવ્રતનું સમર્થન કર્યું. હવે પાંચમા અણુવ્રતને અવસર છે. તેનું પણ સ્વરૂપ વગેરે નવદ્વાથી વ્યાખ્યાન કરવું જોઈએ. આથી “ઉદ્દેશ પ્રમાણે નિર્દેશ થાય” એ ન્યાયથી પહેલા સ્વરૂપઢારથી કહે છે –
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૪૯ मुच्छा परिग्गहो इह, अइरित्त असुद्ध तह ममत्तेण ।
एयस्स उ जा विरई, सरूवमेयं तु नायव्वं ॥ ५७ ॥ ગાથાથ - જિનપ્રવચનમાં મૂર્છાને પરિગ્રહ કહ્યો છે. તથા અતિરિક્તથી, અશુદ્ધથી અને મમત્વથી પરિગ્રહ થાય છે. આવા પરિગ્રહની જે વિરતિ (અર્થાત્ પરિગ્રહનું પરિ. માણ કરવું) એ જ પાંચમા અણુવ્રતનું સ્વરૂપ જાણવું
ટીકાથ-મૂછ પરિગ્રહ છે એ વિષે કહ્યું છે કે
“સાધુઓ વસ્ત્ર, પાત્ર, કામળી, પાદછન (=રહરણ) વગેરે જે કાંઈ રાખે છે તે સંયમ (= જીવરક્ષા) માટે કે લજાના માટે રાખે છે અને પહેરે છે, (૧) જગત્રાતા શ્રી મહાવીરદેવે વસ્તુને પરિગ્રહ નથી કહ્યો, કિંતુ મૂર્છાને જ પરિગ્રહ કહ્યો છે, એમ મહર્ષિ ગણધરભગવંતે કહ્યું છે.” (૨) (દશવૈ. અ. ૬ ગા. ૨૦–૨૧)
અતિરિક્ત એટલે પ્રમાણથી અધિક વસ્તુ, અર્થાત્ ઘણું ધન મેળવવા છતાં સંતેષ ન થ એ પરિગ્રહ છે. અશુદ્ધ એટલે આધાકર્મ વગેરે દોષ, અર્થાત્ પાસે રહીને જાતે કરવું, બીજા પાસે કરાવવું વગેરે અશુદ્ધ ઉપાયથી ઘર વગેરે બનાવનારને પરિગ્રહ થાય છે. મમત્વ એટલે “આ મારું છે” એવી પરિણતિ. ધન-ધાન્યાદિના મમત્વથી પરિગ્રહ થાય છે, અર્થાત્ પિતાના કબજામાં રાખેલા ધન-ધાન્યાદિ મમત્વભાવ રાખવાથી પરિગ્રહ થાય છે. [૫૭]
પ્રથમઢારથી પાંચમું વ્રત કર્યું. હવે ભેદદ્વારથી કહેવું જોઈએ. જો કે પાંચમું વ્રત ભેદરહિત છે, તે પણ (ક્ષેત્ર વગેરે નવ) વિષય વડે ભેદવાળું છે. આથી વિષયદ્વારા જ એના ભેદને કહેવામાં આવે છે -
खेत्तंवत्थुहिरण्णसुवण्णधणधनकुवियपरिमाणं ।
दुपयं चउप्पयंपिय, नवहा तु इमं वयं भणियं ॥ ५८ ॥ ગાથાર્થ – ક્ષેત્ર, વાસ્તુ, હિરણ્ય, સુવર્ણ, ધન, ધાન્ય, કુષ્ય, દ્વિપદ અને ચતુષ્પદ એ નવનું પરિમાણ એ પાંચમા વ્રતના નવભેદે જ છે.
ટીકાથ– (૧) ક્ષેત્ર-(ક્ષેત્ર એટલે જેમાં અનાજ ઉત્પન્ન થાય તેવી ભૂમિ.) ક્ષેત્રના સેતુ, કેતુ અને સેતુ-કેતુ એમ ત્રણ ભેદ છે. તેમાં નદી આદિના પાણીથી, રેંટ કે કેશ આદિ દ્વારા જે ભૂમિ સિંચાય તે સેતુ છે. વર્ષાકાલના પાણીથી જ જે ભૂમિ સિંચાય તે કેતુ છે. નદી આદિના પાણીથી અને વર્ષાકાલના પાણીથી એમ ઉભયથી જે ભૂમિ સિંચાય તે સેતુ-કેતુ છે. (૨) વાસ્તુ -(વાસ્તુ એટલે ઘર.) વાસ્તુના ખાત,
૩૨
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને ઉદ્ભૂિત અને ખાતાચ્છિત એમ ત્રણ ભેદો છે. તેમાં ભેાયરું ખાત છે. મહેલ ઉદ્ભૂિત છે. ભેાંયરાવાળું મહેલ ખાતેચ્છિત છે.
(૩) હિરણ્ય :– હિરણ્ય એટલે ઘડેલું સોનું ( =દાગીના ). (૪) સુવણ:- એટલે નહિ ઘડેલું સોનુ’૨ (૫) ધનના:- ગણિમ, રિમ, મેય અને પારિચ્છેદ્ય એમ ચાર પ્રકાર છે. તેમાં જે ગણવામાં (ગણીને આપવામાં આવે) તે સેાપારી, નાળિયેર વગેરે ગણિમ છે. જે ત્રાજવામાં રાખવામાં આવે (=જોખીને આપવામાં આવે) તે ખાંડ, ગેાળ વગેરે રિમ છે. જે ક` વગેરેથી મપાય તે ઘી વગેરે મેય છે, જે પરીક્ષા કરીને લેવાય તે દ્રુમ્મTM વગેરે પારિચ્છેદ્ય છે. (૬) ધાન્ય:- ઘઉં, ચાખા વગેરે. (૭) કુષ્ય:- સુવર્ણ અને ચાંદી સિવાય તાંબાના વાસણ વગેરે ઘરવખરી. (૮) દ્વિપદ:– દાસ, દાસી વગેરે. (૯) ચતુપદઃ– ગાય, અશ્વ વગેરે.
મૂળગાથામાં ૬ શખ્ત ઉક્ત દરેક ભેદના અનેક પેટાભેદોનો સૂચક જાણવા. [૫૮] ભેદદ્વાર કહ્યું. હવે ઉત્પત્તિદ્વાર કહેવામાં આવે છેઃ
. अत्थं अणत्थविसय, संतोसविवज्जियं कुगइमूलं । નારું તત્ત્વરિમાળ, વ્રુત્તિ સંસારમયમીયા । ખુર્ ॥
ગાથા:- સંસારના ત્રાસથી ત્રાસી ગયેલા જીવા ધનને અનંનુ કારણ, સંતોષથી અતિશયરહિત અને નારક–તિય ચ વગેરે કુગતિનું મૂલ જાણીને તેનું પિરમાણુ કરે છે.
ટીકા :– સાષ= ઉત્તરોત્તર અભિલાષની નિવૃત્તિ, અર્થાત્ અધિક અધિક મેળવવાની ઈચ્છાનો અભાવ. (જેમકે-લાખ મળે તેા બે લાખ મેળવવાની ઈચ્છા. બે લાખ
૧. અહીં ટીકામાં ટ્વિયં-ઘટિતાન, મુર્ખ ચ ઘટિતસુવળે એમ હિરણ્ય અને સુવર્ણના એક જ અર્થ વિચારણીય છે. કાઈ ગ્રંથમાં હિરણ્ય એટલે ઘડેલું સેાનું અને સુવર્ણી એટલે ઘડવા વિનાનું સેાનું એવા અ` જોવામાં આવે છે. કાઈ ગ્રંથમાં હિરણ્ય એટલે ક્યા વિનાનું સેાનું અને સવ એટલે ઘડેલું સાનુ એવા અ જોવામાં આવે છે. એટલે અહીં મુદ્રિતપ્રતમાં બે સ્થળે ઇતિ એવા પ્રયાગ છે. તેના બદલે એક સ્થળે અટિત એવા પ્રયાગ જોઇએ. ૬૩ મી ગાથાની ટીકામાં હિરણ્યના ચાંદી અર્થાં કર્યાં છે. આ અથ વધારે પ્રસિદ્ધ છે.
૨. અહીં હિરણ્ય અને સુવર્ણના ઉપલક્ષણથી ચાંદી અને રત્ન વગેરે ઉચ્ચપ્રકારની ધાતુઓ વગેરે પણ સમજી લેવું.
૨. ક ભૂતકાળનું એક માપ છે. કÇ= સેાળ માસા, અથવા એંશી રિત.
૪. મ એ ભૂતકાળનું ચલણીનાણું છે. ૨૦ કાર્ડિ= ૧ કાકિણી. ૪ કાકિણી= ૧ પશુ. ૧૬ પણ= ૧ મ ૧૬ ૬મ્મ= ૧ નિષ્ક. નિષ્ક એટલે સેાનામહેાર.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ મળે તે ત્રણ લાખ મેળવવાની ઈચ્છા. ત્રણ લાખ મળે તે ચાર લાખ મેળવવાની ઈચ્છા. આવી ઈચ્છા એ લભ છે, અને આવી ઈચ્છાને અભાવ એ સંતેષ છે. ધન જેમ જેમ મળતું જાય તેમ તેમ અધિક મેળવવાની ઈચ્છા થાય છે. અધિક મેળવવાની ઈચ્છાને અભાવ=સંતોષ થતો નથી. આથી ધન સંતોષથી અતિશય રહિત છે એમ કહ્યું.)
અહીં સંસારથી ત્રાસી ગયેલા ધનને સંતોષથી અતિશય રહિત, મુગતિનું મૂળ અને અનર્થનું કારણ જાણીને તેનું પરિમાણ કરે છે એમ કહ્યું, (આથી હવે) ધન કેવી રીતે અનર્થનું કારણ છે અને કુગતિનું મૂળ છે એ વિગત દષ્ટાંતથી કહેવામાં આવે છે.
બે બ્રાહ્મણપુત્રનું દૃષ્ટાંત આ જ જંબૂઢીપમાં ભરતક્ષેત્રના મધ્યખંડમાં કેશવર્ધન નામનું નગર હતું. ત્યાં ભીમ નામનો બ્રાહ્મણ હતા. તેના દેવ અને દેવશર્મા નામના બે પુત્રો હતા. તે બે જન્મથી જ મહાન દારિદ્રયથી પીડિત હતા. જેમ તેમ કરીને પિતાએ તેમને યુવાન બનાવ્યા. એકવાર તે બેએ વિચાર્યું કે અહીં આપણને ભેજન જેટલું પણ મળતું નથી. તેથી બીજા કેઈ પણ સ્થાનમાં જઈએ કે જ્યાં કંઈક નિર્વાહ જેટલું થાય (=મળે). પછી પિતાને પૂછીને તે બે કૌશાંબી નગરીમાં ગયા. તે વખતે તે નગરીમાં રાજપુત્રીને સૌભાગ્યસંદીપન (=સૌભાગ્યને પ્રદીપ્ત કરનાર) નામને ઉત્સવ કર્યો હતો. તેના ઉજમણમાં (=ઉત્સવસમાપ્તિમાં કરવાની વિધિમાં) સમનવયવાળા અને સમાન વિદ્યાગુણવાળા નવા આવેલા બે બ્રાહ્મણ અતિથિને ગુપ્ત રીતે મેતી, સુવર્ણ અને રત્ન વગેરે આપવાનું હોય છે. ઉજમણુના દિવસે ભવિતવ્યતાવશ આવા બ્રાહ્મણની શોધ માટે મેકલેલા પુરુષો ધૂળથી ખરડાયેલા પગવાળા તે જ બે બ્રાહ્મણોને વય અને રૂપ વગેરે ગુણોથી સમાન જોઈને રાજકુલમાં લઈ આવ્યા. પછી ઉચિત કર્તવ્ય કરીને તે બે બ્રાહ્મણે રાજપુત્રીને બતાવ્યા. રાજપુત્રીએ ચાંદીના કળામાં મોતી વગેરે વસ્તુઓ ગુપ્ત મૂકીને ઉપર મંગળ માટે બાંધવામાં આવતું સૂત્ર (સૂતરની દેરી) વગેરે વીંટીને બંનેને એક એક કાળે આપ્યો. તે બે તેને લઈને તળાવની પાળે ગયા. પાણી લઈને ચરણેને ધોયા. પછી પિતાની ઉપસ્પર્શન (=વેદોક્ત મંત્ર બેલને પાણી વગેરેથી મુખને સ્પર્શ કરવો) વગેરે ક્રિયા કરીને ખાવાનું શરૂ કર્યું. તેટલામાં મોતી–સુવર્ણ વગેરે જોયું. તેથી બંનેને અનાદિ ભવોથી જેનો અભ્યાસ કર્યો છે તે લોભસંજ્ઞા પ્રગટ થઈ, અને એથી તે ધન ઉપર ગાઢ મૂછના પરિણામ થયા. એથી બંનેને પરસ્પર મારવાની ઈચ્છા વધી.
દેવે વિચાર્યું. દેવશર્માને મારી નાખું તે આ બધું ધન મારું થાય. દેવશર્માએ પણ દેવ માટે એ જ પ્રમાણે વિચાર્યું. પછી દેવ છે જે આ મોતી–સુવર્ણ વગેરે દ્રવ્યને છુપાવ્યા વિના જ આપણી પાસે રાખીશું તો ચાર વગેરે લઈ લેશે. માટે આને કોઈ સ્થાનમાં
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને ગુપ્ત રાખીને આપણે બીજા સ્થળે રહીએ. દેવશર્માએ તે સ્વીકાર્યું. પરસ્પર મારવાના વિચારવાળા તે બે ધનને ગુપ્ત રાખીને અન્ય સ્થાન તરફ ચાલ્યા તેટલામાં દેવે એક જુને કૂવો છે. તેણે દેવશર્માને કહ્યું: હે વત્સ! આ કૂવાને જે, તેમાં કેટલું પાણી છે? તેથી દેવશર્મા ફૂવાને જેવા લાગે તેટલામાં દેવે તેને કૂવામાં ફેંકી દીધો. પડતા એવા તેણે તેને પણ પોતાના શરીરભાગમાં લઈ લીધું. આલંબન ન મળવાથી બંને કૂવામાં પડ્યા. મરીને બંને સર્ષ થયા. ક્રમશઃ ભમતા તે બે નિધાનના સ્થાન આગળ આવ્યા. તે સ્થાનની મૂછ થઈ. એથી પ્રબળ ક્રેધવાળા તે બંને લડવા લાગ્યા. પરસ્પર લડતાં લડતાં જ મરીને ઉંદર થયા. પૂર્વ મુજબ તે સ્થાન આગળ આવ્યા. તે સ્થાનની મૂર્છા થઈ. એથી પરસ્પરના આખા શરીરનું ભક્ષણ કર્યું. અતિશય વેદનાથી પરાભવ પામેલા તે બે મરીને હરણ થયા. પૂર્વ પ્રમાણે જ સમય જતાં તે સ્થાને હરણના જુથ સહિત આવ્યા. પરસ્પર લડવા લાગ્યા. તીવ્ર કેધ હોવાથી કઈ પણ રીતે લડતા બંધ થયા નહિ. તેટલામાં શ્રેષ્ઠ ધનુષ ઉપર બાણ ચડાવીને કાન સુધી જેણે બાણ ખેંચ્યું છે તે શિકારી ત્યાં આવ્યું. તેને જોઈને હરણનું સંપૂર્ણ ટેળું જુદી જુદી દિશાઓમાં પલાયન થઈ ગયું. તે બે હરણે યુદ્ધ કરવાના આગ્રહને આધીન બની જવાથી શિકારીના આગમનને જાણી શક્યા નહિ. તેણે એક બાણ ફેંકીને બંનેને હણી નાખ્યા. મરણ સમયે મનુષ્યભવનું આયુષ્ય બંધાય તેવા અધ્યવસાય થયા. એ અધ્યવસાયના પ્રભાવથી તે જ કૌશાંબી નગરીમાં માધવ નામના બ્રાહ્મણની વસંતિની નામની પત્નીના યુગલ પુત્ર થયા. ઉચિત સમયે તે બેમાં એકનું રુદ્ર અને બીજાનું મહેશ્વર નામ કર્યું. કેમે કરીને તે બે આઠ વર્ષના થયા.
એકવાર તે બે માધવની સાથે તે નિધાનથી નજીકના પ્રદેશમાં રહેલા પિતાના ખેતરમાં જઈ રહ્યા હતા ત્યારે તે જ પૃથ્વી સ્થાનને જોઈને બંનેને પૂર્વના અભ્યાસના કારણે જ મૂર્છા થઈ મૂછ દૂર થતાં બંને વાળની ચટલી ખેંચવાપૂર્વક લડવા લાગ્યા એટલે પિતાએ રોક્યા. પિતા બંનેને પોતાના ઘરે લઈ ગયે. બંને પ્રેમથી રહેવા લાગ્યા. ફરી પૂર્વની જેમ તે સ્થાને આવ્યા અને તે જ પ્રમાણે લડવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે તે બેએ પિતાને સદા ઉવિગ્ન બનાવી દીધા. - આ દરમિયાન તે જ નગરીમાં મનોરમ નામના ઉદ્યાનમાં વિશિષ્ટજ્ઞાની વિમલયશ નામના આચાર્ય પધાર્યા. નગરના માણસે, પરિજનો અને દેશના માણસો વગેરેની સાથે રાજા આચાર્યને વંદન કરવા ગયો. આચાર્ય ભગવંતે ધર્મકથા શરૂ કરી. અવસરે અશોક
૧. સારુ શબ્દને શ્રેષ્ઠ એ પણ અર્થ થાય છે એમ કાવ્યનિષ્ણાત એક પંડિત મને કહ્યું હતું. આથી મેં અહીં દંડને શ્રેષ્ઠ અર્થ કર્યો છે. અથવા દંડને અર્થ દંડ કરવો. કોને દંડ? બાણનો દંડ. ધનુષ ઉપર બાણુના દંડને ચઢાવીને એવો અર્થ પણ થઈ શકે.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૩
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ દત્ત શેઠે પૂછયું હે ભગવન્! મારી અશકશ્રી નામની પુત્રી છે. તે મનહરયૌવનને પામી છે, તેનામાં રૂપ, લાવણ્ય અને કલાકુશલતા વગેરે ગુણસમૂહ છે, વિવિધ આભૂષણ અને વેશના શણગારથી વિભૂષિત છે, આમ છતાં પૂર્વ ભવમાં ઉપાર્જન કરેલા અતિકઠુ દર્ભાગ્યકર્મના ઉદયથી તે કોઈને ગમતી નથી, કેઈ પણ તેને બેલાવતું નથી. તેથી પૂર્વ ભવમાં તેણે શું કર્યું કે જેના પ્રભાવથી તે આવી થઈ. સૂરિએ કહ્યું: હે ભદ્ર! સાંભળ. પ્રતિષ્ઠાનનગરમાં મહા ધનવાન વિમલ નામનો શ્રેષ્ઠિપુત્ર હતું. તેની ધનશ્રી નામની પત્ની હતી. તે સ્વભાવથી જ નીતિ (=ઉચિત વ્યવહાર) અને વિનયથી સુશોભિત હતી, તેણે કષાયના ઉદયને જીત્યું હતું, દયા–દાનની પ્રવૃત્તિથી શોભતી હતી, લજજા વગેરે વિશિષ્ટ ગુણોનું મંદિર હતી, પતિની અતિશય ભક્તા હતી અને પતિને પ્રાણપ્રિય હતી, પણ વંધ્યા હતી.
તેથી પતિએ એકવાર તેને પૂછયું હે પ્રિયે! તારી ઉપર હું પરણવાની ઈચ્છાવાળો નથી. પણ જે કદાચ મારું કંઈક પ્રતિકૂળ થશે તે આપણું આ દ્રવ્ય રાજકુળમાં પ્રવેશ | કરશે (=રાજા લઈ લેશે). તેથી ધનના રક્ષણને કેઈ ઉપાય છે? ઘનશ્રીએ કહ્યું છે ; પ્રિય! બીજી સ્ત્રીને પરણવા સિવાય કેઈ ઉપાય નથી. તેથી હવે મારા આગ્રહથી પણ } બીજા લગ્નને સ્વીકાર કરે. હું જ આપને ગ્ય કઈ કન્યાને જોઈશ. ધનશ્રીના આગ્રહથી વિમલે તેના વચનને સ્વીકાર કર્યો. આથી એને શ્રીપ્રભા નામની કંઈ શ્રેઝિકન્યા પરણાવી. સમય જતાં ધનશ્રીને મારી નાખવાના ઉપાયને વિચારતી શ્રી પ્રભાએ પોતાના ઘરે જ ભિક્ષા માટે આવેલી એક પરિત્રાજિકાને જોઈ. ..
દાન અને સન્માનથી તેને વશ કરીને કહ્યું: હે ભગવતી ! મારો પતિ હૈષવાળે થઈને ધનશ્રીને પિતાના ઘરમાંથી કાઢી નાખે તે પ્રમાણે તું જલદી કર. “એ પ્રમાણે કરું છું” એમ કહીને તેણે સ્વીકાર્યું. એકવાર વિમલ જઈ રહ્યો હતું ત્યારે પરિવાજિકાએ તેની નજીક જઈને તે સાંભળે તે રીતે પૂર્વે સંકેત કરાયેલી સ્ત્રીની સામે કહ્યું છે હે ભદ્ર! ધનશ્રીની પાસે ઉતાવળી જાઉં છું. કારણ કે તે યુવાન તેના વિયેગમાં દુઃખી રહે છે. વિમલે તેનું વચન સાંભળીને વિચાર્યું ચોક્કસ ધનશ્રી દુષ્ટ શીલવાળી છે, તેથી તેનાથી શું? પછી તેણે ઘરે જઈને ધનશ્રીને કહ્યું: હે ભદ્ર! તું મારું એક વચન માન. ધનશ્રીએ કહ્યું- હે આર્યપુત્ર! આપ મને આવું કેમ કહે છે? મારું જીવન આપને આધીન છે, તે આપે જે કહ્યું તેટલામાત્રની તો શી વાત કરવી? વિમલે કહ્યું: પિતાના ઘરે જા. તેથી એ તેના વચનથી “મુદગરથી હણાય તેમ હણાઈ, તેના પગમાં પડીને રેતી તે બોલીઃ હે નાથ ! આપે મારા કેઈ દુરાચારની કલ્પના કરી છે, જેથી
૧. મૃદુગર એટલે ફાં વગેરે ભાંગવાનો મગદલ–લોઢાનું શસ્ત્ર.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને અવસર વિના પણ આ પ્રમાણે આવો આદેશ આપ્યો. રહસ્ય પ્રગટ થાઓ એમ વિચારતા વિમલે તેને ઉઠાડીને કહ્યુંઃ ધીરી થા. મારા આ આદેશનું પણ પાલન થશે, માટે પિતાના ઘરે જા.
તેથી ધનશ્રીએ વિચાર્યુંઆ કરવું ગ્ય નથી, તે પણ પતિના વચનનું ઉલ્લંઘન નહિ કરવું જોઈએ, અને પૂર્વે મેં આને (=પતિવચનને માનવાનો) સ્વીકાર કર્યો છે, આથી જે થવાનું હોય તે થાઓ. આમ વિચારતી તેણે પતિનું વચન સ્વીકાર્યું. તેથી વિમલે જ્યારે હું તેડાવું ત્યારે આવવું એમ કહીને તેને મેકલી. (રસ્તામાં) સહાય કરનારા પોતાના વિશ્વાસુ પુરુષે તેને આપ્યા. પોતાના પુરુષોને તેણે કહ્યુંઃ ધનશ્રીને પિતાના ઘરે મૂકીને તમારે પગ ધોયા વિના જ જલદી ત્યાંથી પાછા ફરવું. તેના વચનનો. સ્વીકાર કરીને તે પુરુષ ઘનશ્રીને લઈને તેના પિતાના ઘરે ગયા. તેને ત્યાં મૂકીને વિમલે કહ્યું હતું તે જ પ્રમાણે ત્યાંથી પાછા વળ્યા. ધનશ્રીના માતા–પિતાએ પૂછ્યું: હે વત્સ !
આમ કેમ? ધનશ્રીએ કહ્યું હું જાણતી નથી. પતિએ અપરાધ વિના જ મને કાઢી મૂકી છે. માતા-પિતાએ કહ્યું. આ ચોગ્ય નથી. પણ જ્યાં સુધી સાચી વાત મેળવીએ ત્યાં સુધી તે અહીં રહે.
પછી તે વચનથી જાણે મુદગરથી હણાઈ હોય તેમ તે રોવા લાગી. તેણે વિચાર્યું હા! અપ્રિય કરનારા પતિએ પરીક્ષા કર્યા વિના જ, રામે શ્રી સીતાજીને છેડી તેમ, મને જે છેડી, તે શું તેમને ઉચિત છે? હું શું કરું? અથવા ક્યાં જાઉં? અથવા તેની આગળ કહું? પતિથી દુઃખ થયું એ શરણથી ભય થયે. અથવા અનિષ્ટસંગ અને ઈષ્ટવિયેગથી ભરેલા આ સંસારમાં ધર્મહીન જીવોને આવું સુલભ છે. આ સર્વ સ્વકર્મના વિપાકને જ હું અનુભવું છું. તેથી એનો નાશ કરવા માટે ધર્મ જ મારે એગ્ય છે. આ પ્રમાણે વિચારીને ક્રમથી આવેલા સુખ-દુઃખમાં સમભાવવાળી તે નિત્ય ધર્મના અનુષ્ઠાનથી યુક્ત બની.
એકવાર ત્યાં સિદ્ધાદેશ નામનો નૈમિત્તિક આવ્યો. તેના પિતાએ તેને પૂછ્યું: ઘનશ્રી દુષ્ટ શીલવાળી છે કે સુશીલવાળી છે? શીલવતી હોવા છતાં તે સસરાના ઘરે જશે કે નહિ? તેણે કહ્યું તે શીલવતી છે અને સસરાના ઘરે જશે. આ વિષે આ ખાતરી છે કે કેટલાક દિવસ પછી એને પતિ લેવા માટે આવશે. તેથી ખુશ થયેલા તેના પિતાએ સિદ્ધાદેશને ઈનામ આપીને રજા આપી. પિતાએ ઘનશ્રીને કહ્યું: હે પુત્રી ! તું ધર્મમાં તત્પર બનીને સુખપૂર્વક રહે, ઉચક મનવાળી ન થા, તને લેવા માટે તારે પતિ આવશે. તેનાથી આશ્વાસન અપાયેલી ઘનશ્રી “પિતા જે પ્રમાણે આજ્ઞા કરે છે તે પ્રમાણે કરું છું” એમ કહીને ધર્મમાં વિશેષ તત્પર બનીને કેટલાક દિવસ ત્યાં જ રહી.
૧. “ધીરી થા” એ આદેશનું.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૫૫ આ તરફ ઘનશ્રી વિમલના ઘરમાંથી જ્યારથી જતી રહી ત્યારથી જ શ્રીપ્રભા અતિશય ઉગ્રરોગથી ઘેરાણી. મંત્રપ્રયાગ કરનારાઓએ વિવિધ મંત્રોથી અને વૈદ્યોએ વિવિધ ઔષધથી પ્રયત્ન કરવા છતાં એના રોગને શાંત ન કર્યો. રેગ વધી ગયો એટલે પશ્ચાતાપને પામેલી શ્રી પ્રભાએ પિતાને ધનશ્રી સંબંધી સઘળે વૃત્તાંત મિત્ર અને બંધુ -વર્ગની સાથે રહેલા વિમલને વિસ્તારથી જણાવ્યું. તેથી પશ્ચાત્તાપથી યુક્ત તેણે પણ વિચાર્યું અહો! મેં વિચાર્યા વિના અનુચિત કર્યું. જેથી વિચાર્યા વિના નિર્દોષ પણે પત્નીને મેં છોડી દીધી. હા પ્રિયે ! મારું આવું અતિ ભયંકર અપ્રિય કાર્ય જોઈને
લાવવા છતાં તું મારી પાસે કેવી રીતે આવશે ? અહો ! સ્ત્રીઓ સાપણની જેમ કુટિલ હોય છે! અહો ! સ્ત્રીઓમાં તીવ્ર રોષ હોય છે! અહા ! સ્ત્રીઓમાં અતિભયંકર ઈર્ષ્યા હોય છે ! અથવા આ ભદ્રિક જ છે. જેથી મૃત્યુ સમયે પણ પશ્ચાત્તાપ પામીને સ્વકાર્ય મને કહ્યું. આ વખતે નિમિત્તને જાણનાર સિદ્ધાદેશ ત્યાં આવ્યું. તેણે આ થોડા જ સમયમાં નીરોગી થઈ જશે એમ કહ્યું. નૈમિત્તિકનું આ વચન સાંભળીને તેની પાસે રહેલા વૈદ્ય શ્રીપ્રભાની માતાને કહ્યું: બલા તેલ લઈને આની સાથળના એક ભાગમાં ચળે. આ આમવાતજવર ( =આમવાતથી યુક્ત તાવ) છે. માતાએ વૈદ્યના વચન પ્રમાણે કર્યું એટલે તરત જ તે સ્થાને થોડો લાભ થશે. તેથી તેના રંગના જાણકાર બની ગયેલા વૈદ્ય વિવિધ ઉપાથી ઉપચાર કરીને થોડા જ દિવસમાં શ્રીપ્રભાને નિરોગી કરી.
આથી વિમલે ઉચિત પૂજાથી નૈમિત્તિક અને વૈદ્યનું વિધિપૂર્વક સન્માન કર્યું. પછી રાજકુલ પાસેથી બે દિવસમાં પચાસ એજન જનારી ગાડી માગીને તેમાં બેસીને પોતે સસરાના ઘરે ગયે. ત્યાં વિવિધ તપશ્ચર્યાઓથી સુકાઈ ગયેલા શરીરવાળી ધનશ્રીને જોઈ. લજજાના સમૂહથી નમી ગયેલા અને પિતાનું મોટું બતાવવા અસમર્થ બનેલા વિમલે સસરાને પ્રણામ કરીને કહ્યું: મારે એક અપરાધ ક્ષમા કરો. ફરી હું આ પ્રમાણે નહિ કરું આ ધનશ્રીને રજા આપે, જેથી એને લઈને પિતાના ઘરે જાઉં. સસરાએ કંઈક ઠપકે આપવાપૂર્વક જમાઈને કહ્યું છે જમાઈ ! આ પ્રમાણે વિચાર્યા વિના કરવું એ આપને યોગ્ય નથી. કારણ કે- “શ્રુતગ્રાહી ન બને, જે પ્રત્યક્ષ ન જોયું હોય તેનો વિશ્વાસ ન કરે, જે પ્રત્યક્ષ જોયું હોય તેમાં પણ ગ્યાયોગ્યનો વિચાર કર.” વળી આના સુશીલપણું વગેરે ગુણસમૂહને જોઈને લોક પણ આ પ્રમાણે કહે છે કે- “વિમલે જેમ કર્યું તેમ પુરુષે બરોબર નહિ જોયેલું, બરોબર નહિ જાણેલું, બરોબર નહિ સાંભળેલું, અને બરોબર નિર્ણય નહિ કરેલું કાર્ય નહિ કરવું જોઈએ.’ એથી આ મેકલવા ચોગ્ય નથી, આમ છતાં સ્ત્રીઓ માટે પતિ દેવરૂપ ગણાય છે માટે અને તમે જાતે જ તેને લેવા માટે આવ્યા છો એથી અમે ના કહી શકતા નથી. એમ કહીને, ઉચિત સેવા કરવાપૂર્વક પાંચ દિવસ રાખીને, ધનશ્રીની સાથે એને રજા આપી. એટલે તે પિતાના નગરમાં આવ્યું.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬.
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને ગાડી રાજકુલમાં જ પાછી આપી. ઘનશ્રીને લાવવાથી સંતુષ્ટ બનેલા તેણે મહાન ઉત્સવ
કરાવ્યું.
શ્રીપ્રભાને પિતાના ઘરમાંથી કાઢવા માંડી. ધનશ્રીએ તેને રોક્યો. ધનશ્રીએ કહ્યું આ મારી બહેન છે. એનો જરા પણ અપરાધ નથી. મારાં જ પૂર્વે કરેલાં કર્મોનો આ વિલાસ છે. કહ્યું છે કે- “બધા જી પૂર્વે કરેલાં કર્મોના ફળવિશેષને પામે છે, અપરાધોમાં અને લાભમાં બીજે જીવ નિમિત્ત માત્ર છે. ધનશ્રીએ. દીક્ષા માટે રજા માગી. વિમલે રજા ન આપી, અને કહ્યું: સાત વર્ષ સુધી રહે, અનુરાગી થયેલા મારી સાથે ઉત્તમ ભેગોને ભેગવ; પછી છેલ્લી વયમાં આપણે બંને દીક્ષા લઈશું. તેથી તે પતિના આગ્રહથી સંસારમાં જ રહી. કેટલાક દિવસો ગયા પછી પતિને કહીને ઘણું ધનને ખર્ચ કરીને એક મોટું જિનમંદિર કરાવ્યું. તેમાં સતત ઘણું વિસ્તારથી પૂજા અને સ્નાત્ર મહોત્સવ વગેરે સ્વયં કરવામાં અને બીજાઓ પાસે કરાવવામાં તત્પર તેને સાત વર્ષ પસાર થઈ ગયા. ફરી પણ દીક્ષા માટે પતિને વિનંતિ કરી. તેથી તેણે જિનમંદિરમાં અષ્ટાક્ષિક મહોત્સવ કરાવીને, પ્રતિમાને ગ્ય આભૂષણ અને અંગરચના વગેરેમાં ઘણું ધન આપીને, ધનશ્રી અને શ્રીપ્રભાની સાથે જીવાનંદ આચાર્યની પાસે સર્વવિરતિરૂપ દીક્ષા લીધી. કાલાંતરે ઘણાં ક્લિષ્ટ કર્મો ખપાવીને, અંત્યસમયે નમસ્કાર મંત્રનું સ્મરણ વગેરે વિધિપૂર્વક આરાધના કરીને, મૃત્યુ પામીને, વિમલ અને ઘનશ્રી બ્રહ્મલેક નામના પાંચમા દેવલેકમાં ગયા, અને શ્રીપ્રભા તે સૌધર્મ દેવલોકમાં લલિતાંગ વિમાનમાં જ ઉત્પન્ન થઈ. હે અશોકદત્ત શ્રેષ્ઠી ! બાકી રહેલાં તે કર્મોથી ત્યાંથી ચ્યવેલી. શ્રીપ્રભા તમારી જ અશકશ્રી નામની પુત્રી થઈ છે. તે આ અશકશ્રી તે કર્મોના વિપાકથી દૌર્ભાગ્યને અનુભવે છે. આ સાંભળીને તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. એનાથી પૂર્વ ભવને પિતાને વૃત્તાંત જા. અશ્રુપાત કરતી તે વિમલયશસૂરિના ચરણોમાં પડીને બેલીઃ હે ભગવન્! પોતાની દીક્ષા આપીને મારા ઉપર અનુગ્રહ કરો. આચાર્યે કહ્યું: હે ભદ્રે ! હમણું તારામાં વ્રતની યેગ્યતા નથી. કારણકે પાંચ વર્ષ પછી તારું દર્ભાગ્યનું કારણ આ કર્મ દૂર થશે, અને ગફલવાળા કર્મને પ્રબળ ઉદય થશે. તેથી ભોગો ભેગવીને કેટલાક કાળે વ્રતની યેગ્યતાને તું પામશે. અન્યથા હમણાં તારો વ્રતભંગ જ થાય. તેથી તે “ભગવાન જેમ આદેશ કરે છે તેમ કરું છું” એમ કહીને (સંસારમાં) રહી.
આ વખતે માધવબ્રાહ્મણે પણ વિમલયશસૂરિના બે ચરણમાં ભૂમિકલને મસ્તક અડે તે રીતે નમીને પૂછ્યું: હે ભગવન્! મારા બે પુત્રો રુદ્ર અને મહેશ્વર પોતાના ખેતરના પ્રદેશમાં જાય છે ત્યારે સદા બંને વચ્ચે વૈરભાવ થાય છે, અને બીજા સ્થળે. તે પ્રેમ રહે છે, આમાં શું કારણ છે? તેથી આચાર્ય ભગવંતે તે બેનું ચાર ભવ
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૫૭ સુધી ક્યા કારણથી મરણ થયું છે અને નિધાન વગેરેને વૃત્તાંત વિસ્તારથી કહ્યો. આ સાંભળીને તે બેને પણ તે જ ક્ષણે જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. પોતાના પૂર્વભવને જાતે જ જાણીને મનમાં વિસ્મય પામ્યા. આચાર્યના પગમાં પડ્યા. પછી પિતા વગેરે લોકોને વિશ્વાસ થાય એ માટે જાતે જ નિધાન બતાવ્યું. એ ધનને સારા સ્થાનમાં ઉપયોગ કર્યો. પછી પિતાને પૂછીને તે જ આચાર્યની પાસે તે બેએ દીક્ષા લીધી. વિધિથી દીક્ષાને પાળીને, સમાધિમરણથી મૃત્યુ પામીને મહેંદ્ર દેવલોકમાં દેવ થયા. આ દષ્ટાંતથી સંતોષથી રહિત ધન અનર્થનું કારણ છે અને દુર્ગતિનું મૂળ છે એ સિદ્ધ થયું. આ કથાનો વિસ્તાર ભગિનીવત્સલ ગ્રંથની જેમ જાણ, અર્થાત્ આ ગ્રંથને વિસ્તાર ભગિનીવત્સલ ગ્રંથમાંથી જાણ. સંતોષયુક્ત ધન તો આનંદ વગેરે શ્રાવકની જેમ દાન અને ભોગની પ્રધાનતાવાળા હોય છે, તથા કર્મક્ષય અને યશનું કારણ બને છે. [૫૯] ઉત્પત્તિકાર કહ્યું. હવે પાંચમા વ્રતનું જ દેષદ્વાર કહે છે –
अणियत्ता उण पुरिसा, लहंति दुक्खाई णेगरूवाई ।
जह चारुदत्तसड्ढो, पन्भट्ठो माउलाहिंतो ॥६॥ ગાથાથ – પરિગ્રહથી નિવૃત્તિ નહિ કરનારા પુરુ, મામાથી ભ્રષ્ટ થયેલ ચારુદત્ત નામના શ્રાવકની જેમ અનેક પ્રકારનાં દુખે પામે છે.
ટીકાથી – પરિગ્રહનો ત્યાગ નહિ કરનારા પુરુષ નરક અને તિર્યંચગતિમાં છેદન વગેરે અને મનુષ્યગતિમાં સ્નેહનાશ વગેરે અનેક અનર્થોને પામે છે. કહ્યું છે કે
જગતમાં ચંચળ એવા ધનના કારણે અર્ધીક્ષણમાં પિતા, પુત્ર, માતા, પુત્રવધૂ અને બંધુઓને નેહ નાશ પામે છે. (૧) લોભથી પીડિત જીવ (ધન માટે) ઘણું ભમે છે, ભાર ઉપાડે છે, ભૂખ સહન કરે છે, ધિટ્ટો બનીને પાપ આચરે છે. કુલ શીલ અને જાતિના કારણે નિયત થયેલી મર્યાદાઓનો ત્યાગ કરે છે. (૨) ધનમાં આસક્ત થયેલ પુરુષ પર્વત ઉપર દોડે છે, સમુદ્રને તરે છે, પર્વતની ગુફાઓમાં રહે છે, અને બંધુજનને મારે છે.” (૩) તથા બીજા કેઈએ પણ કહ્યું છે કે
પરિગ્રહ દ્વેષનું ઘર છે. ધીરજને ઘટાડે છે. ક્ષમાનો શત્રુ છે. વ્યાક્ષેપનો ભંડાર છે. મદને મિત્ર છે. દુર્ગાનનું ભવન છે. કષ્ટ આપનાર શત્રુ છે. દુઃખને ઉત્પન્ન કરે છે. સુખને નાશ કરે છે. પાપનો સ્વાભાવિક વાસ (=રહેઠાણ) છે. બુદ્ધિશાળીને પણ (દુ) ગ્રહની જેમ ફલેશ માટે અને નાશ માટે થાય છે.”
આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ કથાથી જાણવાં. તે કથા આ છે –
૩૩
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
શ્રાવકનાં બાર તે યાને
ચારુદત્તનું દૃષ્ટાંત ચંપા નામની નગરીમાં શુભશીલ અને વિનય વગેરે ગુણોથી પ્રસિદ્ધ ભાનુ નામ ઉત્તમ શેઠ હતું. તેની ગુણથી યુક્ત સ્વચરિત્રથી પવિત્ર અને પુત્રની આકાંક્ષાવાળી સુભદ્રા નામની પ્રાણપ્રિય પત્ની હતી. દરરોજ પોતાના જિનમંદિરમાં જિનેશ્વરોની પૂજા કરતા તે બેએ ક્યારેક ઉત્તમ ચારણશ્રમણને જોયા. પુત્રની કામનાવાળા તેમણે તે મુનિને અતિભક્તિથી નમસ્કાર કરીને અમને પુત્ર થશે કે નહિ એમ પૂછયું. મુનિએ શ્રાવક છે એમ વિચારીને તેમને જવાબ આપે છેડા જ કાળમાં તમને વણિકવંશમાં ઉત્તમ એક પુત્ર થશે. આમ કહીને મુનિ અંતર્ધાન થઈ ગયા. દિવસે જતાં તેમને પ્રિયપુત્ર થયો. તેનું ચારુદત્ત નામ કર્યું. કળાઓમાં–કુશળપુરુષોમાં તે વિદ્વાન બન્ય, અર્થાત્ કળાઓમાં કુશળ એવા બધા મનુષ્યથી તે અધિક કુશળ બન્યું. એકવાર તે હરિસિહ વગેરે સુમિત્રાની સાથે અંગેદર પર્વતની પાસે રત્નાવલિકા નામની નદીએ ગયે. ત્યાં કીડા કરતા તેમણે સ્ત્રી-પુરુષના પગલાની પંક્તિ જોઈને અહીં પત્ની સહિત કેઈ યુવાન છે એમ વિચાર્યું. તેથી તેઓ પગલાના અનુસારે ડુંક ગયા. તેટલામાં ઠંડીથી જાણે હેમંત ઋતુનું ધામ હોય તેવું કેળનું ઘર જોયું. એમાં પ્રવેશેલા તેમણે મનહર પુષ્પશમ્યા અને મ્યાન સહિત ખચ્ચરત્ન જોયું. તેની નજીકમાં વૃક્ષની સાથે લોઢાના ખીલાઓથી બંધાયેલા, સર્વ અંગમાં સુંદર અને નવીન યૌવનમાં વર્તમાન પુરુષને છે. તેને તેવી સ્થિતિમાં રહેલ જોઈને ચારુદત્તે મિત્રોને કહ્યુંઃ હે મિત્રો ! હજી આ જીવતે દેખાય છે, તેથી કયા ઉપાયથી આને છોડાવવો તે કહો. મિત્રોએ કહ્યું. દેશકાલને જાણકાર તું જ જાણે છે તે કહે. આમ તેમ જોતા તેણે ખડ્ઝરત્નના મ્યાનમાં નામથી અંક્તિ ત્રણ ઔષધિવલ જોયા. પિતાની બુદ્ધિથી જ તે ઔષધિવલોને લઈને એક ઐાષધિવલયથી તેને છોડાવ્યે, બીજાથી તે જ ક્ષણે શરીરમાં પડેલા ત્રણે રુઝવી દીધા. તેની સંપૂર્ણ સંજ્ઞા નાશ પામી હવા છતાં સંજીવની નામના ત્રીજા વલયથી તેને સચેતન બનાવી દીધું. તેથી નિમેષમાત્રમાં તેણે કહેવાનું શરૂ કર્યું – તમે મારા ઉપકારી છે, તેથી મારી કથા સાંભળો.
વૈતાદ્યપર્વતની દક્ષિણ એણિમાં શિવમંદિર નામનું નગર છે. તેમાં વિદ્યાધરોને સ્વામી મહેંદ્રવિક્રમ નામને રાજા છે. તેને હું અમિતગતિ નામનો પુત્ર છું. મારા ગૌરીમુંડ અને ધૂમશિખ નામના બે પ્રિય મિત્ર હતા. ક્યારેક તેમની સાથે હું હીમંત પર્વત ઉપર આવ્યા. ત્યાં હિરણ્યરેમ નામને મારે મામે તાપસ રહે છે. તેની નવીન યૌવનમાં પ્રવેશેલી અને ચંદ્રની શ્રેણિ જેવી સૌમ્ય સુકુમાલિકા નામની પુત્રી છે. તેને જોઈને હું કામદેવના બાણનું લક્ષ્ય બને છું એમ મિત્રએ જોયું. તેથી મને સ્વનગર તરફ લઈ ગયા. મિત્રોએ મારા પિતાને આ જણાવ્યું. પિતાએ મારા માટે સુકુમાલિકાને પસંદ
૧. ઔષધિવલય એટલે વલયના=બંગડીના આકારે રહેલ ઔષધિ.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૯
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ કરી. શુભ દિવસે મને પરણાવ્યું. ત્યારબાદ દેવલોકમાં દેવની જેમ તેની સાથે ભોગ સુખને અનુભવતા મારે કેટલેક કાળ પસાર થયે. એકવાર મેં ધૂમશિખને સુકુમાલિકાની સાથે અકાર્ય કરવામાં તત્પર છે. તેથી મને છેટું કરનાર તેના ઉપર અપ્રીતિ થઈ. હું પહેલાંની જેમ બધા સ્થળે અસાવધાનપણે શંકારહિત ફરતા હતા. આજે અહીં રહેલા મને તેણે બાંધ્યો અને તે સુકુમાલિકાને લઈને જતો રહ્યો, તેટલામાં તમે આવ્યા. તમે મને છોડાવ્ય એથી મારા બંધુ છે. આ પ્રમાણે કહીને ચારુદત્તના મિત્રોને જલદી નામ અને વંશ વગેરે પૂછીને જાણી લીધું. પછી તે જે રીતે આવ્યું હતું તે રીતે ગયે.
ચારુદત્ત મિત્રોની સાથે પિતાના નગરમાં આવ્યું. વિલાસના વાસગૃહ એવા યૌવનને પામે. તેને સર્વાર્થ નામનો મામે હતે. તેની નવીનયૌવનવાળી મિત્રવતી નામની પુત્રી હતી. માતા-પિતાએ ચારુદત્તને તેની સાથે પરણાવ્ય. કળાઓમાં આસક્ત ચિત્તવાળો તે ભેગસુખે પ્રત્યે ન આકર્ષાયે. તેથી માતા-પિતાએ તેને વિલાસી મિત્રમંડળીમાં પ્રવેશ કરાવ્યું. મિત્રમંડળીની સાથે ઈચ્છા મુજબ ફરતે તે જાણે સાક્ષાત્ લક્ષમીદેવી હોય તેવી, રૂપ અને યૌવનથી શોભતી, કલિંગસેનાની પુત્રી, વસંતસેના નામની વેશ્યાને જઈને કામને આધીન બન્યા. તેથી વિશાળ આંખેવાળી તેની સાથે બાર વર્ષો સુધી ભેગવિલાસ કર્યો. તેટલા કાળના ભાગમાં આસક્ત તેણે સેળ ક્રોડ સુવર્ણ નાશ કર્યો. આટલા ધનને નાશ થવા છતાં તેને એની ખબર ન પડી. તેના ઘરમાં સારભૂત બધું નાશ પામવાથી કલિંગસેનાએ એક દિવસ મદિરાપાનથી ઘેનવાળા તેને મૂકી દીધો. ઘણું કષ્ટથી પિતાના ઘરે આવ્યા. પોતાની પત્નીએ આદર કર્યો. પિતાના મૃત્યુને અને માતાના શોકને જાણીને તે અત્યંત દુઃખી થઈ ગયા. તે વેપાર કરવાની ઈચ્છાથી પત્નીના દાગીના લઈને મામાની સાથે ઉસરાવર્ત નગર ગયે. ધન મેળવવામાં આસક્તિવાળા તેણે ત્યાં ઘણું કપાસ લીધું. પછી તામ્રલિપ્તિ નગરી તરફ આવતાં રસ્તામાં તેના જોતાં જ દાવાનલથી કપાસ જલદી બળી ગયું. તેથી મામાને છેડીને અશ્વથી પશ્ચિમદિશા તરફ ગયે. મરેલા અશ્વને પણ છોડીને પગથી જ ચાલીને ગયે.
તૃષાથી પીડા પામેલ તે બીજા દિવસે સૂર્યોદય વખતે વહાણ દ્વારા થતા વેપારથી પૂર્ણ એવા પ્રિયંગુનગરમાં આવ્યું. ત્યાં પિતાના મિત્ર સુરેંદ્રદત્તે તેને જોયે. તેણે ચારુદત્તને ભેજન અને વસ્ત્ર આપીને પુત્રની જેમ રાખે. એકવાર શેકવા છતાં ધનની આશાથી તે સમુદ્ર પાર કરીને યવનદ્વીપ આવ્યું. યવનદ્વીપના નગરમાં ભમતા તેણે થોડા જ સમયમાં આઠોડ ધન મેળવ્યું. ફરી પોતાના નગર તરફ ચાલ્યા. વચ્ચે જ એનું વહાણ તૂટી ગયું, ઘન બધું જતું રહ્યું. જીવતા રહેલા તેણે કઈ પણ રીતે પાટિયાને મેળવીને સાત રાતે સમુદ્ર તર્યો. રાજપુરની બહાર આશ્રમ સ્થાને આવ્યો. ત્યાં રસવિદ્યામાં કુશળ દિનકરપ્રભ નામના સંન્યાસીને જોયો. ચારુદત્ત સંન્યાસીની પાછળ લાગ્યો. સંન્યા
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને સીએ તેને પુત્રની જેમ સ્વીકાર કર્યો. ક્યારેક સુવર્ણરસ મેળવવાના લેભથી સંન્યાસી તેને કઈ પર્વત ઉપર લઈ ગયો. તેના શિખરના એક ભાગમાં કૃત્રિમયંત્રરૂપી બારણાથી બંધ કરાયેલ, ચમના મુખના જેવી આકારવાળી, મંત્રના પ્રયોગથી પ્રકાશિત કરાયેલી ઘેર બલ સંન્યાસીએ ચારુદત્તને બતાવી. પછી પોતાની સાથે ચારુદત્તને તેમાં પ્રવેશ કરાવીને તેની અંદર દુર્ગધી, ચાર હાથ પ્રમાણ, ઘેર અંધકારવાળે, લંબાઈ-પહેલાઈથી સમાન અને નરકના જેવા આકારવાળો કૃ બતાવ્યો. પછી સંન્યાસીએ તેને કહ્યું હે પુત્ર! તું આની અંદર ઉતર, જેથી તેને સિદ્ધ રસથી પૂર્ણ એક તુંબડી આપું. તૃષ્ણાથી અંધ બનેલો અને રસ લેવાની ઈચ્છાથી પ્રેરાયેલો તે હાથમાં તુંબડી લઈને દેરડાથી ચાર પુરુષ પ્રમાણ ભૂમિ સુધી નીચે ગયો એટલે નીચેની મેખલાએ આવ્યો. આ વખતે અંધકારથી જેની આકૃતિ દેખાતી નથી તેવા કોઈએ મનુષ્યભાષાથી “તું નીચે ન જો” એમ નીચે જોવાનો નિષેધ કર્યો. ભયથી રહિત ચારુદત્તે સંન્યાસીના વચનથી આવેલા મને કેણ રોકે છે? એમ પૂછયું. તેણે કહ્યું હું વણિક છું. દરિયામાં મારું વહાણ ભાંગી ગયું. આથી ધનની ઈચ્છાથી સંન્યાસીની સેવા કરી. સ્વાર્થમાં તત્પર અને પાપી એવા ત્રિદંડીએ (રાચ= રસ મેળવવા માટે પશુની જેમ મારું બલિદાન કરીને તે પોતે (કૂવામાં ઉતરીને રસને લાવે તેવા માણસની શોધ માટે) જતો રહ્યો. આ પ્રમાણે સમુદ્રને તરીને અહીં દુઃખી અવસ્થામાં રહેલો હું જેમ નાશ પામ્ય, તેમ હે ચારુદત્ત ! તું પણ આવી અવસ્થાને ન પામ. મને તુંબડી આપ, જેથી રસથી ભરીને તેને પાછી આપું, એ રસથી સ્પર્શાયેલે તું મરણ ન પામે. (એ રસ શરીરે સ્પશે તે શરીર બળી જાય.) તેથી ચારુદત્ત તુંબડી આપી. તેણે કરુણાથી સિદ્ધરસથી ભરીને તુંબડી પાછી આપી. પછી ચારુદત્તે દોરડું હલાવ્યું. ઉપર રહેલે સંન્યાસી દેરડું ખેંચીને તેને કુવાના કાંઠે લઈ આવ્યો. સંન્યાસીએ તુંબડી માગી. મર્મને જાણનારા ચારુદત્તે તુંબડી ન આપી.
સંન્યાસીના કૂર અભિપ્રાયને જાણીને ચારુદત્તે રસથી ભરેલી તુંબડીને કૂવામાં જ નાખી દીધી. પરિવ્રાજકે આ જાણીને દેરડાને અને તુંબડીને મૂકીને ચારુદત્તને તેવી રીતે પાડ્યો કે જેથી તે મેખલા ઉપર પડ્યો. તેથી મૃત્યુભયથી ત્રાસ પામેલા ચાદરે લલાટે અંજલિ જેડીને તીર્થકરને નમસ્કાર કરીને સાગારિક વ્રતને સ્વીકાર કર્યો. મનવચન-કાયાના સંયમવાળો હું હિંસા, અસત્ય, ચારી મૈથુન અને પરિગ્રહથી બધી રીતે નિવૃત્ત થયે છું. ધર્મહી જે મહાત્માઓએ ભેગ–સંપત્તિનો ત્યાગ કરીને જિનેશ્વરે કહેલો સુધર્મ આરા છે તેમને નમસ્કાર થાઓ. લોભ–મોહ–લેશથી ઘેરાયેલા, દુઃખ સાગરમાં ડુબેલા અને ધનની આકાંક્ષાવાળા અમારા જેવાએ તે આ પ્રમાણે નાશ પામે છે. તેને
૧. અર્થાત મને આ કૂવામાં ફેંકીને.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૬૧ આ પ્રમાણે શેક કરતે જેઈને નીચે રહેલા તે વણિકે કહ્યું ઉદાસીન મનવાળો તું આ પ્રમાણે ખિન્ન ન થા. ભવપરંપરામાં જેણે જે રીતે શુભ–અશુભ કર્મો બાંધ્યા હોય તે તેને પામે છે. આ પ્રમાણે હોવા છતાં જો તું ભય પામ્યા વિના કરી શકે તે તારે નીકળવાનો એક ઉપાય છે. અહીં રસ પીવા માટે દરરોજ ઘ આવે છે. તેના પુછડે વળગીને જે જઈશ તે નીકળી જવાશે. નહિ તો તું પણ મારી જેમ ઘેડા જ કાળમાં મૃત્યુ પામીશ. (અંધકારના કારણે) સમાન છે રાત-દિવસ જેને એ તે આ સાંભળીને સ્વસ્થ થયો.
સિદ્ધરસના સામર્થ્યથી અવયવો બળી જવાના કારણે તીવ્ર વેદનાથી દુઃખી થયેલ બીજે વણિક મૃત્યુ પામ્યું. તેને મરેલે જાણીને ચારુદત્ત નમસ્કાર મંત્ર ગણવામાં તત્પર બનીને ત્યાં રહ્યો. એકવાર આવતા કેઈને અવાજ તેને સંભળાય. તેથી ભય પામીને ચિંતાથી વ્યાકુળ બની ગયે. આ કેણ છે? હા, રસની ઈચ્છાવાળી આ ઘ આવે છે. એને આ શબ્દ છે. આ પ્રમાણે જાણીને જિનેશ્વરને પ્રણામ કરીને તે સાવધાન થઈને રહ્યો. તેટલામાં તે આવી ગઈ. રસ પીને નિકળતી હતી ત્યારે બે હાથેથી તેની પૂંછડીને તેણે મજબૂત પકડી લીધી. આથી જો તેને ખેંચીને કુવામાંથી બહારના ભાગમાં લઈ ગઈ એટલે તેણે ઘોને છોડી દીધી. પછી તે મૂછ પામ્યા. પછી ચેતના આવતાં આમ તેમ ફરવા લાગે. તેટલામાં એક જંગલી પાડે તેને મારવા દોડ્યો. તેનાથી ભય પામેલ તે મોટી શિલા ઉપર ચડી ગયે. જંગલી પાડો રેષથી તે સ્થાને આવ્યો. તેને હણવાની ઈચ્છાથી બે શિંગડાએથી તેણે તે શિલાને ઠોકી. તેણે શિલાને ઠોકવાનું શરૂ કર્યું તેવામાં ક્યાંકથી સાપે આવીને તેને પકડશે. આથી તે બંને લડવા લાગ્યા. બંનેને લડતા જોઈને ચારુદત્ત ધીમેથી શિલા ઉપરથી ઉતરીને જંગલના માર્ગથી ચાલ્યો. તે કઈ સીમાડાના ગામમાં આવ્યું. ત્યાં વેપાર માટે આવેલા તેના મામાના મિત્ર રુદ્રદત્તે તેને તુરત જે, તથા તેનું રક્ષણ કર્યું. આથી ફરી તે તાજે થઈ ગયું. પછી લાખ વગેરે સામાન્ય કરિયાણું લઈને તેની જ સાથે સુવર્ણભૂમિ તરફ ચાલ્યો. ઈષુવેગવતી નદીને પાર કરીને, પર્વતના શિખરને ઓળંગીને વેત્રવનમાં આવ્યા.
ત્યાંથી ધનની તૃષ્ણાવાળા તે બે ટંકણ દેશમાં આવ્યા. ત્યાં બે બકરાં લઈને તેના ઉપર બેસીને કામ કરીને એમના મોઢા જેવા જંગલમાં આવ્યા. કેટલાક પૃથ્વીભાગ ઓળંગ્યા પછી તુરત મસ્તકે અંજલિ જોડીને રુદ્રદત્તે કહ્યુંઃ અહે! આ સ્થાનથી પગથી ચાલીને જઈ શકાય તેમ નથી. માટે બે બકરાને મારીને અંદરના ભાગમાં રૂંવાટા રહે તેવી ધમણ બનાવીને તેમાં આપણે પેસી જઈએ. બે ભાખંડ પક્ષી માંસની બુદ્ધિથી ધમણને ઉપાડશે. આથી આપણે સુખપૂર્વક સુવર્ણભૂમિમાં પહોંચી જઈશું. ચારુદત્ત કહ્યુંઃ હા !'
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને આ યોગ્ય નથી. કારણ કે એમણે આપણને ગાઢ જંગલથી પાર ઉતાર્યા છે. તેથી કૃતજ્ઞતાને છોડીને આવું નિર્દય કાર્ય કોણ કરે? વળી અહીં હિંસાથી જે ફળ મળે તે. આપણું કુળમાં ન થાઓ. રુદ્રદત્તે હસીને કહ્યું: આ બકરા તારા નથી. મારા પિતાના બકરાઓનું મને જે કંઈ ગમે તે હું કરું. આમ કહીને તરત જ પોતાના વાહન બકરાને હ. ચકિત થયેલા બીજા બકરાએ ચારુદત્તના મોઢા સામે જોયું. તેથી ચારુદત્તે બકરાને કહ્યું: અહો બકરા ! તે પૂર્વે ક્યાંક હિંસા કરી છે તેથી તું હણાય છે. જીવે પૂર્વે મન-વચન-કાયાથી જે શુભ-અશુભ કર્મ કર્યું હોય તેને તે ભોગવવું પડે છે, આમાં જરાય સંશય નથી. આથી હું તને બચાવવા સમર્થ નથી. પણ તું મારું વચન ભાવથી, સાંભળ, જેથી તું સંસારમાં ફરી દુઃખી ન થાય. - મૃત્યુના દુઃખથી પીડાયેલા જીવોને મન-વચન-કાયાની ચેષ્ટાથી મારે પીડા ન કરવી. એ પ્રમાણે પહેલું વ્રત તું લે. જીવવાની ઈચ્છાવાળા જીવનું જેનાથી વધુ થાય અથવા પીડા થાય તેવું મારે ન બોલવું એ પ્રમાણે બીજું વ્રત તને હો. સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્ર એમ ત્રણ પ્રકારની પારકી વસ્તુ મારે ન ચોરવી એમ ત્રીજું દત પણ તું સ્વીકાર. મન-વચન-કાયાના સંયમવાળો હું મનુષ્ય, તિર્યંચ અને દેવની સ્ત્રીઓના મૈથુનથી નિવૃત્ત છું એ પ્રમાણે ચોથા વ્રતનું તું આચરણ કર. મન-વચન-કાયાથી મારે બાહ્ય અને અત્યંતર પરિગ્રહ ન રાખવો એ પ્રમાણે પાંચમા વ્રતને સ્વીકાર કર. જે તું આ પ્રમાણે જિને કહેલાં પાંચેય વ્રતે બરાબર કરીશ તે ભવાંતરમાં દિવ્ય ઋદ્ધિને પામીશ. વળી આ રુદ્રદત્ત મને હણે છે એમ મનથી ન વિચાર, કિંતુ મારાં કરેલાં જ કર્મો મને હણે છે એમ વિચાર. શરીર મારાથી પર છે, હું શરીરથી પર છું, હું પોતે કરેલા કર્મને ભક્તા છું, હું નિત્ય છું, શરીર અનિત્ય છે, આ પ્રમાણે ભાવથી સ્વીકાર. કોઈ વગેરે ભાવરની ગતિને અટકાવીને જ્ઞાનાદિ રત્નસમૂહનું આદરથી સતત પાલન કર. મનમાં નમસ્કાર મંત્રને ગણુ. આ પ્રમાણે કહેવાયેલા તેણે નમીને બધું સ્વીકાર્યું. એટલામાં રુદ્રદત્ત આવીને ચાદ્દત્ત રોકવા છતાં દયાળુ બકરાને તુરત હણી નાખ્યા. તેમના ચામડાની ધમણ બનાવીને એકમાં શસ્ત્રસહિત ચારુદત્તને પ્રવેશ કરાવીને બીજીમાં પોતે પ્રવેશ કર્યો.
પછી બે ભારંડપક્ષીઓએ માંસની ઈચ્છાથી ક્યાંકથી ઉતરીને તેમને તે જ ક્ષણે આકાશમાં ઉપાડવા. જે ભાડે ચારુદત્તને ઉપાડ્યો હતો તેનું બીજા પક્ષી સાથે આકાશમાં યુદ્ધ થતાં તેની ધમણ સરોવરના પાણીમાં પડી. શસ્ત્રથી ધમણને તેડીને તે જાણે ગર્ભમાંથી નીકળ્યો હોય તેમ ઘમણમાંથી નીકળ્યો. સરોવરમાંથી નીકળેલા તેણે રત્નથી. શોભતા દ્વીપને જે. ત્યાં નિઃશંકપણે ભમતા તેણે પર્વતના શિખરની ટેચ ઉપર મંદ પવનથી હાલતું અને ચંદ્રકિરણે જેવું ઉજજવલ વસ્ત્ર જોયું. આ વસ્ત્ર ચારણ શ્રમણનું, છે એવી સંભાવના કરીને તે સાધુને વંદન કરવા માટે ચાલે અને જલદી તે પર્વત ઉપર
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६३
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ ચડ્યો. ત્યાં જાણે દીપતે અગ્નિ હોય તેવા, મહાતેજસ્વી અને બે બાહ. ઊંચા રાખીને આતાપના લેતા ચારણ શ્રમણને જોયા. ઉત્તમમુનિની વિનયથી પાસે જઈને અત્યંત -હર્ષથી તેમને વંદન કર્યું. મુનિએ કાર્યોત્સર્ગ પારીને તેને ધર્મલાભ આપ્યો. પછી મુનિએ કહ્યું: હે ચારુદત્ત! તું અહીં ક્યાંથી આવ્યો? ચંપાનગરીમાં બંધાયેલા છે વિદ્યાધરને તે છોડાવ્યું હતું તે હું છું. તે જ વખતે પોતાની પત્નીને મેળવીને હું અષ્ટાપદ પર્વત તરફ ગયો. મારો શત્રુ ભાગી ગયો એટલે હું ત્યાંથી પોતાના નગરમાં ગયે. કેટલાક કાળથી દીક્ષા લેવાની ઈચ્છાવાળા મારા પિતાએ મને પોતાના રાજ્ય ઉપર સ્થા અને પોતે હિરણ્યસ્વર્ણકુંભ નામના ચારણકમણની પાસે દીક્ષા લીધી.
તે શિક્ષણ લઈને એકલવિહારી થયા. મર્યાદાથી રાજ્યનું પાલન કરતા મારી સર્વ અંતાપુરમાં સુંદર જયસેના અને મનોરમા નામની બે ઉત્તમ પત્નીઓ થઈ. મનેરમાની કુક્ષિથી મને બે પુત્ર થયા. તેમાં એકનું નામ સિંહ યશ અને બીજાનું નામ વરાહગ્રીવક છે. વિજયસેનાની કુક્ષિથી ગાંધર્વ વિદ્યામાં અતિશય વિચક્ષણ અને સૌભાગ્ય વગેરે ગુણેથી. ઉત્તમ ગંધર્વસેના નામની પુત્રી થઈ. એકવાર પિતાના બે પુત્રોને વિદ્યાની સાથે રાજ્ય આપીને તે બે ચારણ મુનિઓની પાસે મેં દિક્ષા લીધી. લવણસમુદ્રમાં રહેલે કુંભકંઠ નામને આ દ્વીપ છે. એમાં કર્કોટક પર્વત છે કે જેમાં હું આતાપના લઈ રહ્યો છું. દે, વિદ્યારે અને ચારણ મુનિઓને છોડીને બીજે કઈ અહીં આવવા સમર્થ નથી, તે તું કેવી રીતે આવ્યે? આ પ્રમાણે કહીને મુનિ અટક્યા એટલે ચારુદત્તે પણ મૂળથી આરંભી ત્યાં આવ્યું ત્યાં સુધીની પોતાની કથા કહી. એટલામાં ત્યાં ચહેરાથી સાધુના જેવા અને આકાશને પ્રકાશિત કરતા બે ઉત્તમ વિદ્યાધર પુરુષે આવ્યા. ચારુદત્તે તે એને મુનીશ્વરને વંદન કરતા જોઈને આ બે આ અમિતગતિ મુનિના પુત્રો છે એમ મનમાં વિચાર્યું. (ઉત્તમ) કુળમાં જન્મ થવાથી (સ્વાભાવિક) સિદ્ધ થયેલા વિનયથી એ બે ચારુદત્તને પણ નમીને ઉચિતસ્થાને બેઠા. મુનિએ વિદ્યાધરને કહ્યું. આ તે ચારુદત્ત છે. મુનિએ આ પ્રમાણે કહ્યું એટલે તેમણે પિતાને જીવન આપનાર તેને વારં (=તમારું સારું આગમન થયું) એમ કહ્યું. આ વખતે આ બધાએ દિવ્યસંગીતના ધ્વનિવાળું વિમાન આકાશથી મુનિની પાસે આવતું જોયું. જેના મણિકુંડલ હાલી રહ્યા છે એવા અને દિવ્ય સ્વરૂપવાળા દેવે વિમાનમાંથી ઉતરીને ચારુદત્તના બે ચરણને વંદન કર્યું.
ત્યારબાદ સાધુને વંદન કરીને તે દેવ ચારુદત્તની સામે બેઠે. વિદ્યાધરએ તુરત તેને ઠપકો આપ્યો. આ લેકમાં સર્વ વિધિઓ દેથી પ્રવર્તે છે એ નિશ્ચિત છે. તે તે સાધુને મૂકીને શ્રાવકને પહેલાં વંદન કેમ કર્યું? દેવે કહ્યું: આ મારે ધર્માચાર્ય છે.
૧. અહીં શબ્દાર્થ આ પ્રમાણે છે - આકાશરૂપી આંગણાને.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને. કારણ કે હું એનાથી ધર્મ, ધર્મફલ, દેવ અને ગુરુનો જાણકાર થયો છું. એ કેવી રીતે? એમ વિદ્યાધરએ પૂછ્યું, એટલે દેવે કહ્યું: પૂર્વે વારાણસી નગરીમાં વેદ અને વેદના અંગો વગેરેમાં કુશળ સુભદ્રા અને સુલસા નામની બે પરિત્રાજિકાઓ હતી. એકવાર યાજ્ઞવયે વાદમાં સુલસાને જીતી. ત્યારથી જ તે યાજ્ઞવલ્કયની સેવામાં તત્પર બની. અત્યંત પરિચય થવાથી એકાંતમાં પણ તેને (યાજ્ઞવલ્કયની પાસે આવતી) રોકવામાં આવતી નહતી.
સમય જતાં યુવાનીના મદથી મત્ત બનેલા તે બંને પરસ્પર ભોગની આતુરતાથી મૈથુનમાં આસક્તિ થઈ. નગરથી બહુ દૂર આશ્રમના સ્થાનમાં કામક્રીડા કરતા તેમને એકવાર પુત્ર થયે. તેને પિપળાના વૃક્ષની છાયામાં મૂકીને તે બંને ત્યાંથી પલાયન થઈ ગયા. કેઈ પણ રીતે મુખમાં પડેલી પીપળી (=પીપળાના વૃક્ષનું ફલ)ને ખાતા તે બાળકને સુલસાની બહેન સુભદ્રાએ જોયો. વૃત્તાંત જાણીને તેના ચિત્તમાં ઘણો ખેદ થયે. તે બાળકને પિતાના ઘરે લઈ ગઈ નામ પાડવાના સમયે કાલાદિ ઔચિત્યને જાણનારી તેણે એનું પિપ્પલાદ એવું સ્પષ્ટ અને યથાર્થ નામ પાડયું. તેના સ્થાનમાં રહીને સર્વકળાઓ અને છ અંગોની સાથે વેદનો અભ્યાસ કરીને તે મહાન વાદી છે.
એકવાર સુલસા અને યાજ્ઞવલ્કયની સાથે તેને વાદ થયે. ઘણું લેકેની સમક્ષ તેણે તે બેને જીતી લીધા. સુભદ્રાએ તેને કહ્યું કે તું આ બંને પુત્ર છે. ઠેષ પામેલા તેણે પિતૃમેધ વગેરે મહાયો રચ્યા. પછી તેણે પિતૃમેધ અને માતૃમેધથી પોતાના માતા-પિતાને હણ્યા. તેનો વાબલિ નામને શિષ્ય હતે. પિપ્પલાદથી તે પ્રસિદ્ધ બને. તે પશુઓને સતત વધ કરીને ભયંકર નરકમાં ગયે. ત્યાંથી નીકળેલ તે મથુરામાં બકરે થયો. બ્રાહ્મણએ પિતૃયજ્ઞમાં પશુમેધ કરીને પાંચવાર તેનો વધ કર્યો. પછી પણ છઠ્ઠીવાર ટંકન દેશમાં બકરો થશે. રુદ્રદત્ત ચારુદત્તના વાહન માટે એને લીધો. એક દિવસ રુદ્રદત્તથી મરાતા એને દયાળુ ચારુદત્તે ધર્મ કહ્યો. તેણે ભાવથી ધર્મનો સ્વીકાર કર્યો. તેથી નમસ્કારમંત્ર વગેરેથી ભાવિત થયેલે તે ધર્મના પ્રભાવથી પશુપણાને છોડીને સૈધર્મ દેવલોકમાં દેવ થયે. જે આ વાબલિનો જીવ ટંકન દેશમાં મહાન બકરો થયો હતો તે હું છું, અને ચારુદત્તની કૃપાથી દેવભવમાં આવ્યો. આથી આ મારો ધર્મ ગુરુ હોવાથી મેં તેને મુનિથી પહેલાં વંદન કર્યું. દેવ આ પ્રમાણે વિદ્યાધરને કહી રહ્યો એટલે વિદ્યારે એ પણ તેને આ પ્રમાણે કહ્યુંઃ સાચે જ આ ઉપકારી છે. કારણ કે પિતાને બંધનથી છૂટા કરીને અમારા કુલના પણ આ ઉપકારી છે. પછી દેવે અંજલિ કરીને ચારુદત્તને કહ્યું છે પ્રભુ! તમારું જે કાર્ય હોય તે કહો, જેથી હું તે કાર્ય કરું. ચારુદત્તે કહ્યું જ્યારે હું તને યાદ કરું ત્યારે તારે આવવું. દેવે એમ થાઓ” એમ કહીને તેનું કથન માન્ય કર્યું. દેવ ફરી તેને અને મુનિને પ્રણામ કરીને અદશ્ય થઈ ગયો. વિદ્યાધરે મુનિને નમીને
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૫
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ ચારુદત્તને પોતાના નગરમાં લઈ ગયા. ત્યાં અમેદસમૂહથી પૂર્ણ બનેલી વિદ્યાધરની સ્ત્રીઓ બોલીઃ જેમણે સ્વામીને પ્રાણ આપ્યા છે તે આ આવ્યા.
ઈચ્છા મુજબ સ્થાન, શયન, આસન અને ભોજનને કરતો તે દેવલોકમાં દેવની જેમ ત્યાં સુખપૂર્વક રહ્યો. વિદ્યાધરએ ક્યારેક ચારુદત્તને ચંપાપુરી જવા માટે રજા આપી. તે દેવ તેને ઘણું ધન આપીને ચંપાપુરીમાં લઈ ગયે. ત્યાં તેને સર્વાર્થ મામે, માતા, મિત્રવતી પત્ની અને મિત્ર વગેરે બધા ય લકે મળ્યા. ચારુદત્તને જે દિવસે વિયોગ થયે તે જ દિવસથી શરીરશણગાર વગેરેને ત્યાગ કરીને રહેલી વસંતસેના વેશ્યા હવે પતિવ્રતા ( =ચારુદત્તની પત્ની) બનીને રહી. ફરી પુણ્યના ઉદયથી ધર્મ, અર્થ અને કામ એ ત્રિવર્ગમાં તત્પર એને બાકી કાળ પણ તેમની સાથે સુખપૂર્વક પસાર થયો. આ પ્રમાણે પરિગ્રહથી અનિવૃત્ત ચારુદત્ત સર્વાર્થ મામાથી છૂટા પડીને જેમ ઘણું દુઃખ પામ્ય, તેમ અસંતુષ્ટ બીજા જીવો પણ દુઃખ પામે છે. વિવેકી જીવોએ આ પ્રમાણે જાણને પરિગ્રહની આસક્તિ છોડવી જોઈએ. ચારુદત્તનું દષ્ટાંત પૂર્ણ થયું. [૬૦]
દેષદ્વાર કહ્યું. હવે પાંચમાવ્રતનું જ ગુણકાર કહે છે –
जे इह परिमाणकडा, संतोसपरा दढव्वया धीरा । . તે નિાળાસો થી સયા, હૃવંતિ સુમાળો હો || |
ગાથાથ-જે પુરુષ સંતેષમાં તત્પર હોવાથી પરિગ્રહ પરિમાણવાળા છે અને ધીર હોવાથી દઢત્રતવાળા છે તે જિનદાસની જેમ જગતમાં સદા સુખના ભાગી થાય છે.
ટીકા – સંતેષ=ઈચ્છાને નિરોધ. દઢવ્રતવાળા=નિયમ જેવા લીધા હોય તેવા પાળનારા.
આ ગાથામાં જે કહ્યું છે તે સ્વબુદ્ધિથી નથી કહ્યું. કારણ કે બીજાઓએ પણું કહ્યું છે કે
જેનું મન સંતુષ્ટ છે તેની પાસે બધી સંપત્તિ છે. જેણે પગમાં જોડા પહેર્યા છે તેના માટે બધી પૃથ્વી ચામડાથી ઢંકાયેલી જ છે. (૧) જેમ જેમ લેભ ઓછો થાય તથા જેમ જેમ પરિગ્રહ અને આરંભ એ છે થાય તેમ તેમ સુખ વધે છે, અને ધર્મની સાધના સારી રીતે કરી શકાય છે.” (૨)
આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ કથાથી કહેવામાં આવે છે – ૩૪
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને
જિનદાસ શ્રાવકનું દષ્ટાંત પાટલિપુત્ર નગરમાં સમ્યગ્દષ્ટિ, પાંચ અણુવ્રત ધારણ કરનાર અને ગુણોથી સમૃદ્ધ જિનદાસ નામને પ્રસિદ્ધ શ્રાવક હતું. તળાવ દાવા માટે રાજાએ રેકેલા મજૂરે એકવાર જિનદાસની દુકાનમાં સુવર્ણમય લેઢા જેવા (અંદર સોનું અને બહાર ઉપરના ભાગમાં લેતું હોય તેવા) કુશ લઈ આવ્યા. પરિગ્રહ પરિમાણનું ઉલ્લંઘન થવાના ભયથી નિપુણ તેણે તે કુશ ન લીધા. પછી મજૂરે લોભનંદની દુકાનમાં કુશ લઈ ગયા. તેણે સુવર્ણના લેભથી લોઢાના મૂલ્યથી તે લઈ લીધા, અને કહ્યું કે બીજા પણ આવા કુશ અહીં જ વેચવા. અજ્ઞાનતાદેષથી મજશે કુશ સુવર્ણમય હોવા છતાં દરરોજ લોઢાના મૂલ્યથી વેચે છે અને લોભનંદ લોભથી લે છે. એક દિવસ તેના મિત્રના ઘરે કઈ પણ પ્રસંગ આવ્યો. આથી મિત્ર લેભનંદની ઈચ્છા ન હોવા છતાં આગ્રહ કરીને જમવા માટે લઈ ગયો. મિત્રના ઘરે જતા તેણે પુત્રને કહ્યુંઃ જે કુશ આવે તે આ મૂલ્યથી લેવા. તેની આગળ મર્મ પ્રગટન કર્યું. ભોળપણથી આ લેઢાના છે એવી બુદ્ધિથી તેણે પિતાએ કહેલા મૂલ્યથી કુશે ન લીધા. મજૂરે બીજી દુકાનમાં કુશે લઈ ગયા. ભવિતવ્યતાવશ તેમાંથી એક કુશ કેઈ પણ રીતે પથ્થર ઉપર પડ્યો. તેની ઉપરથી લોઢાને કાટ નીકળી જવાથી તેની નજીકમાં રહેલા કેટવાળાએ તેને સુવર્ણમય જોયો. તેથી તેમણે મજૂરને પૂછ્યું આ કુશ તમને ક્યાં મળ્યા? ક્યાં રાખ્યા છે? કેને આપ્યા છે? કેટલા આપ્યા છે? મજૂરોએ કહ્યું તળાવ ખોદતાં માટીથી લેપાયેલા આ મળ્યા અને લોઢાની બુદ્ધિથી એકાંતમાં રાખ્યા. જિનદાસની દુકાને લઈ ગયા, પણ તેણે ન લીધા. લેભનંદે કેટલાક કેશ લેઢાના મૂલ્યથી ખરીદ્યા. તેણે વધારે મૂલ્ય આપીને અમને હર્ષિત બનાવ્યા. આથી હજી પણ જે કેટલાક કુશે રહેલા છે તે તેની દુકાનમાં વેચીએ છીએ. આ પ્રમાણે સાંભળીને કેટવાળાએ રાજાને કહ્યું. રાજાએ પહેલાં જિનદાસને જ બોલાવીને પૂછ્યું કે આ કુશે તે કેમ ન લીધા? તેણે કહ્યુંઃ મારે પરિગ્રહનું પરિમાણ છે. તેને ભંગ ન થાય એ માટે આ સુવર્ણમય છે એમ જાણવા છતાં ન લીધા. તેથી ખુશ થયેલા રાજાએ તેની પૂજા કરીને તેને પિતાના ઘરે મોકલ્યો. પછી લેભનંદને બોલાવવા માટે પુરુષો મોકલ્યા.
આ તરફ ઉત્સુક લેભનંદ પણ ભજન કરીને પિતાના ઘરે આવ્યો. પુત્રે કુશ ન લીધા એ જાણ્યું. તેથી તેણે વિચાર્યું. જે વૈરી એવા આ મારા બે પગ ન હોત તે હું મિત્રના ઘરે કેવી રીતે જાત ? આ પ્રમાણે વિચારીને તેણે કુહાડે મારીને પોતાના બે પગ છેદી નાખ્યા. એટલામાં રાજપુરુષ આવીને ડોકમાંથી પકડીને તેને રાજાની પાસે લઈ ગયા. રાજાએ તેનું બધું ધન લઈને તેને ચેરીને દંડથી દંડયો. આ પ્રમાણે જાણીને લેભને છોડે. લેભને છોડનાર જિનદાસની જેમ પૂજ્ય થાય છે એમ લાભ જાણીને પરિગ્રહપરિમાણમાં પ્રયત્ન કરવો જોઈએ એ ગુણકારને જણાવનાર ગાથાને ભાવાર્થ છે. [૧]
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૬૭ - હવે યતનાદ્વાર કહેવાય છે
. संभरइ वारवारं, मुक्कलतरंग व गेण्हइस्सामि ।
एवं वयं पुणोऽविय, मणेण नय चिंतए एवं ॥ ६२॥ ગાથાર્થ – જેણે પરિગ્રહ પરિમાણ લીધું છે તે શ્રાવકને ચેતના આ પ્રમાણે છે – આટલું પરિગ્રહ પ્રમાણ આટલા કાળ સુધી મેં લીધું છે એમ વારંવાર યાદ કરે, તથા લીધેલા પરિગ્રહ પ્રમાણને ચાતુર્માસ આદિના નિયમમાં સંક્ષેપ કર્યો હોય તો ઘણે ધંધો વગેરે કરવાની ઈચ્છાથી આ નિયમ પૂર્ણ થયા પછી આ નિયમ વધારે છૂટવાળું જ લઈશ એમ મનથી ન જ વિચારે. [૬૨] યતનાદ્વારનું વ્યાખ્યાન કર્યું. હવે આનું જ અતિચારદ્વાર કહેવાય છે –
खेत्ताइहिरण्णाईधणाइदुपयाइकुप्पमाणकमे ।
जोयणपयाणवंधण-कारणभावेहि नो कुणइ ॥६३॥ ગાથાર્થ – પાંચમું અણુવ્રત લેનાર શ્રાવક એજન, પ્રદાન, બંધન, કારણ અને ભાવથી અનુક્રમે ક્ષેત્રાદિ, હિરણ્યાદિ, ધનાદિ, દ્વિપદાદિ અને મુખ્ય એ પાંચના પરિમાણને અતિક્રમ (= ઉલ્લંઘન) ન કરે, અર્થાત્ ધારેલા પરિમાણથી વધારે ન રાખે.
ટીકાથ:-(૧) ક્ષેત્રાદિપ્રમાણતિકમ – ક્ષેત્ર એટલે જેમાં અનાજ ઉગે તેવી ભૂમિ. તે સેતુ, કેતુ અને સેતુ-કેતુ એમ ત્રણ પ્રકારે છે, એમ પૂર્વે કહ્યું છે. ક્ષેત્રારિ એ શબ્દમાં રહેલા આદિ શબ્દથી વાસ્તુનું ગ્રહણ કરવું. વાસ્તુ એટલે ઘર, ગામ, નગર વગેરે વસવા લાયક પ્રદેશ. ઘરના ત્રણ પ્રકાર પૂર્વે કહ્યા જ છે. યંજન એટલે બીજા ક્ષેત્ર વગેરેની સાથે જોડવું. એક ક્ષેત્ર કે વાસ્તુને બીજા ક્ષેત્ર કે વાસ્તુ સાથે જોડીને તેના પરિમાણનું ઉલ્લંઘન કરવું એ અતિચાર છે. તે આ પ્રમાણે – મારે એકથી વધારે ભૂમિ કે વાસ્તુ ન રાખવું એવો નિયમ કરનાર વધારે ભૂમિની કે ક્ષેત્રની ઈચ્છા થતાં ત્રતભંગના ભયથી પહેલાની ભૂમિ આદિ પાસે બીજી ભૂમિ વગેરે લે, પછી તે બંનેને એક કરવા બંને વચ્ચે રહેલ વાડ વગેરે દૂર કરે. આ રીતે લીધેલ ભૂમિ વગેરેને પહેલાની ભૂમિ વગેરે સાથે જોડનારને વ્રત સાપેક્ષપણું હેવથી અને અપેક્ષાએ વ્રતભંગ થવાથી અતિચાર લાગે.
(૨) હિરણ્યાદિપ્રમાણુતિક્રમ– હિરણ્ય એટલે ચાંદી. આદિ શબ્દથી સુવર્ણનું ગ્રહણ કરવું. પ્રદાન એટલે બીજાને આપવું. પરિમાણથી અધિક ચાંદી કે સુવર્ણ બીજાને આપીને પરિમાણુનું ઉલ્લંઘન કરવું એ અતિચાર છે. તે આ પ્રમાણે – કેઈએ
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને ચાતુર્માસ વગેરે કાલમર્યાદાથી ચાંદી આદિનું પરિમાણ કર્યું. નિયમ દરમિયાન ખુશ થયેલા રાજા આદિ પાસેથી તેને કરેલા પરિમાણથી અધિક ચાંદી વગેરે મળ્યું. વ્રતભંગના ભયથી નિયમ પૂર્ણ થતાં પાછું લઈ લઈશ એવી ભાવનાથી તે ચાંદી વગેરે બીજાને આપે. આ પ્રમાણે વ્રતસાપેક્ષપણું હોવાથી અતિચાર છે.
(૩) ધનાદિપ્રમાણુતિકમ:- ઘન ગણિમ, ધરિમ, મેય અને પરિચ્છેદ્ય એમ ચાર પ્રકારે છે, એમ પૂર્વે કહ્યું જ છે. આદિ શબ્દથી ચેખા વગેરે ધાન્ય સમજવું. બંધન એટલે બાંધવું. બાંધીને રાખી મૂકવા આદિરૂપ બંધનથી ધનધાન્યના પરિમાણનું ઉલ્લંઘન થાય છે. તે આ પ્રમાણે- કેઈએ ધન આદિનું પરિમાણ કર્યું. પછી કેઈક મેળવવા યોગ્ય (= સારું) કે બીજું ધન વગેરે તેને આપે છે. વ્રતભંગના ભયથી ચાતુર્માસ આદિ પછી, અથવા ઘરમાં રહેલા ધનનું વેચાણ કર્યા પછી લઈશ એવો વિચાર કરીને, આપનારના ઘરે જ દેરી આદિથી બાંધીને મૂકનારને, અથવા અમુક સમય પછી હું આ લઈ જઈશ એમ ખાતરી આપીને આપનારના ઘરે જ રાખી મૂકનારને અતિચાર લાગે.
(૪) દ્વિપદાદિપ્રમાણતિક્રમ- પુત્ર, સ્ત્રી, દાસી, દાસ, નોકર, પોપટ, મેના વગેરે દ્વિપદ છે. આદિ શબ્દથી ચતુષ્પદનું ગ્રહણ કરવું. કારણ એટલે પેટમાં રહેલ ગર્ભ. કારણથી–ગર્ભાધાન કરાવીને દ્વિપદ–ચતુષ્પદના પરિમાણનું ઉલ્લંઘન કરવું તે અતિચાર છે. તે આ પ્રમાણે – કેઈએ એક વર્ષ વગેરે સમય સુધી દ્વિપદ–ચતુષ્પદનું પરિમાણ કર્યું. હવે એક વર્ષ વગેરે કાળમાં કોઈને જન્મ થાય તે કરેલા પરિમાણથી સંખ્યા વધી જાય, એથી વ્રતભંગ થાય. આથી વ્રતભંગના ભયથી અમુક સમય ગયા બાદ ગર્ભ ધારણ કરાવે. અહીં ગર્ભમાં હોવાથી સંખ્યા વધી જવાથી વ્રતભંગ છે, પણ બહાર જન્મ ન થ હોવાથી વ્રતભંગ નથી. આથી અતિચાર લાગે.
(૫) કુuપ્રમાણુતિક્રમઃ- આસન, પથારી વગેરે ઘરવખરી મુખ્ય છે. ભાવ એટલે મૂળ વસ્તુમાં ફેરફાર કરવો. ભાવથી પર્યાયાંતરરૂપે કરવા વડે કુષ્યના પરિમાણનું ઉલ્લંઘન કરવું એ અતિચાર છે. તે આ પ્રમાણે – કેઈએ દશ કથરેટથી (=પરાતથી) વધારે કથેરેટ ન રાખવી એમ કુષ્યનું પરિમાણ કર્યું. કારણસર કથરેટે ડબલ થઈ ગઈ. વ્રતભંગના ભયથી (બધી કથરેટ ભંગાવીને) બે બે કથરોટની એક એક મોટી કથરેટ કરાવનારને પર્યાયાંતર કરવામાં સંખ્યા વધતી ન હોવાથી અને સ્વાભાવિક સંખ્યાનો બાધ થવાથી અતિચાર લાગે.
કેટલાક કહે છે કે- ભાવ એટલે તે વસ્તુનું અર્થિપણું તે વસ્તુને લેવાની ઈચ્છા.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
-શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ અમુક સમય પછી હું આ લઈશ, આથી આ વસ્તુ તમારે બીજાને આપવી નહિ, આ પ્રમાણે બીજાને નહિ આપવા તરીકે રાખનારને અતિચાર લાગે.
આ અતિચારો મૂલસૂત્રમાં “ક્ષેત્ર–વસ્તુ પ્રમાણતિક્રમ, હિરણ્ય-સુવર્ણપ્રમાણતિક્રમ” ઈત્યાદિ પ્રમાણે કહેવામાં આવે છે.
(વિશેષ વિચાર કર્યા વિના) સાંભળ્યા પ્રમાણે આ અતિચારોનો સ્વીકાર કરવામાં વ્રતભંગ અને અતિચારમાં કઈ વિશેષતા ન રહે, આથી તેની (=વ્રતભંગ અને અતિચારની) વિશેષતા બતાવવા માટે આચાર્ય મહારાજે જન, પ્રદાન વગેરે ભાવના ( =ઘટના) બતાવી. આ ભાવના બતાવવાથી જ જેમની ભાવના બતાવી નથી તે સહસા અભ્યાખ્યાન વગેરે અતિચારોની પણ ભાવના વિચારવી. તે ભાવના કેટલાક અતિચારોની અમે અમારા બોધ પ્રમાણે બતાવી જ છે.
પ્રશ્ન – પરિગ્રહના નવ પ્રકાર હોવાથી અતિચાર નવ થાય, જ્યારે અહી પાંચ જ છે કહ્યા છે તેનું શું કારણ? ઉત્તર- સમાન હોવાથી બાકીના ચાર ભેદને પાંચ ભેદમાં સમાવેશ થઈ ગયો છે, તથા શિષ્ય હિત માટે પ્રાયઃ બધા સ્થળે મધ્યમ પદ્ધતિથી જ વિવક્ષા કરી હોવાથી બધાં વ્રતમાં અતિચારોની પાંચ સંખ્યા જ ગણી છે. આથી અતિચારની ચાર કે છ સંખ્યા નહિ ગણવી જોઈએ. [૬૩] અતિચારદ્વાર પૂર્ણ થયું. હવે ભંગદ્વારને કહે છે -
जइ जाणंतो गेण्हइ, अहियं धण्णाइ तो भवे भंगो।
अइसंकिलिट्ठचित्तस्स, तस्स परिणामविरहाओ ॥६४॥ ગાથાર્થ – જે જાણતે છતા સ્વીકારેલા પરિમાણથી અધિક ધાન્ય વગેરે ગ્રહણ કરે તે વ્રત પરિણામને અભાવ થવાથી અતિ સંલિષ્ટ ચિત્તવાળા (=અતિરૌદ્ર અધ્યવસાયયુક્ત ચિત્તવાળા) એવા તેના વ્રતનો ભંગ થાય. [ ૬૪]
હવે ભાવનાદ્વાર કહે છે – चत्तकलत्तपुत्तसुहिसयणसबंधवमित्तवग्गया, खेत्तसुवण्णदविणधणधण्णविवज्जियसयलसंगया। देहाहारवत्थपत्ताइसुदुरुज्झियममत्तया,चिंतसु सुविहियावि तं सावय! मोक्खपहमि पत्तया।६५।
ગાથાથ – હે શ્રાવક! પત્ની, પુત્ર, સુહતુ , સ્વજન અને બંધુસહિત મિત્રવર્ગ આ બધાને જેમણે ત્યાગ કર્યો છે, ક્ષેત્ર, સુવર્ણ, દ્રવિણ, ઘન અને ધાન્યરૂપ સકલ સંગને જેમણે ત્યાગ કર્યો છે, દેહ, આહાર, વસ્ત્ર, પાત્ર વગેરે ધર્મોપકરણને વિષે પણ, જેમણે
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને મમત્વને અત્યંત ત્યાગ કર્યો છે, તથા જેઓ મોક્ષમાર્ગમાં અત્યંત આસક્ત છે, આવા સુવિહિતેને તું વિચાર, અર્થાત્ તેમની (=તેમના ત્યાગ-તપ વગેરે ધર્મની) અનુમોદના કર.
ટીકાથ– શ્રાવક – સમ્યગદર્શનાદિ ગુણસંપન્ન એવો જે જીવ સાધુઓ પાસે સમાચારીને સાંભળે તે શ્રાવક. સુવિહિત શુભ અનુષ્ઠાનવાળા સાધુઓ. મોક્ષમાર્ગ = સમ્યજ્ઞાન-દર્શન-ચરિત્ર.
સુહા- પિતાને જેના પ્રત્યે સ્નેહ હોય તે પ્રતિકૂલ વર્તન કરે તે પણ એના વિષે ખરાબ વિચાર ન કરે તે સુહતુ. સ્વજન –એક જાતિ આદિથી જેની સાથે સંબંધ હોય તે સ્વજન, અથવા જેને (ભરણ-પોષણ આદિ માટે) સ્વીકાર કર્યો હોય તે સ્વજન. બંધુ ભાઈ વગેરે. મિત્ર=જેની સાથે ધૂળમાં રમત કરી હોય વગેરે મિત્ર છે. ક્ષેત્ર અનાજની ઉત્પત્તિનું સ્થાન. સુવર્ણ સેનું. દ્રવિણ=દ્રમ્મ, રૂપક (રૂપિય) વગેરે દ્રવ્ય. ધન=ગાય વગેરે. ધાન્ય ચેખા વગેરે. સંગ આસક્તિનું કારણ
અહીં પત્ની આદિના ત્યાગના નિર્દેશથી સચિત્ત દ્વિપદરૂપ પરિગ્રહને ત્યાગ કહ્યો છે. પત્ની આદિને ત્યાગ કરવા છતાં ક્ષેત્ર વગેરે હોય તે પરિગ્રહ રહિત બનાતું નથી. આથી ક્ષેત્ર વગેરે સંબંધી સંગના ત્યાગને નિર્દેશ કર્યો છે. આનાથી અપદ અને ચતુષ્પદરૂપ પરિગ્રહને ત્યાગ જણાવ્યું છે. પત્ની, ક્ષેત્ર આદિને અભાવ હોવા છતાં શરીર આદિ ઉપર મૂચ્છી હોય તે પરિગ્રહધારી જ છે. આથી દેહ આદિ વિષે મૂચ્છના ત્યાગને નિર્દેશ કર્યો છે. પત્તાપુ એ સ્થળે રહેલા આદિ શબ્દથી પાદપૃષ્ણન (રજેહરણ), દંડ વગેરે સઘળાં ધર્મોપકરણ સમજવાં.
ધર્મોપકરણને વિષે પણ” એમ “પણ” શબ્દના પ્રયોગથી એ સૂચવ્યું છે કે ઘર વગેરે અધિકરણ વિષે તે મૂર્છાને ત્યાગ કર્યો જ છે, કિંતુ ધર્મોપકરણ વિષે પણ મૂચ્છને ત્યાગ કર્યો છે. મમત્વ=મારું એવી બુદ્ધિ.
અનુમોદનાથી એ સૂચિત કર્યું છે કે જે કે વિષયસુખની પિપાસા આદિથી વ્યાકુલ ચિત્તવાળો શ્રાવક સકલસંગને ત્યાગ કરવા માટે અસમર્થ છે, તે પણ સાધુસંબંધી આવી વિચારણાથી=અનુમોદનાથી સાધુઓ પ્રત્યે થયેલા બહુમાનથી જેનું આત્મવીર્ય અત્યંત ઉછળ્યું છે એ શ્રાવક ઈલાપુત્રના (ઈલાયચિકુમારના) દષ્ટાંતથી સર્વ સંગને ત્યાગ કરે પણ.
આ પ્રમાણે દ્વિપદીને અર્થ છે. [૬૫]
૧. દ્વિપદી એટલે દ્વિપદી નામને ગતિ છંદ. સામાન્યથી એક છંદમાં (કમાં) ચાર પદ હોય છે. પણ આ છંદમાં બે પદ હોય છે. આથી જ તેનું દ્વિપદી એવું નામ છે.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૭૧ ભાવના દ્વાર કહ્યું, અને તે કહેવાથી નવે દ્વારથી પાંચમું અણુવ્રત પૂર્ણ થયું. તે પૂર્ણ થતાં પાંચ અણુવ્રતે પૂર્ણ થયાં. હવે ગુણવતેને અવસર છે. તે ત્રણેય પ્રત્યેક અણુવ્રતનું આ જ નવકારથી વ્યાખ્યાન કરવું જોઈએ. આથી પહેલા દિવ્રત નામના પહેલા ગુણવ્રતને પહેલા દ્વારથી કહે છે
तत्तायगोलकप्पो, अप्पा अणिवारिओ वहं कुणई ।
इइ जा दिसासु विरई, गुणव्वयं तमिह नायव्वं ॥६६॥ ગાથાર્થ – દિશાનું પરિમાણ નહિ કરનાર અગ્નિથી અત્યંત તપેલા લેઢાના ગેળા સમાન જીવ જીવોનો વિનાશ કરે છે. આથી દિશાઓમાં જવાની જે વિરતિ તે અહીં (=વ્રતવિચારણમાં) સ્વરૂપથી દિગ્ગત નામનું પ્રથમ ગુણવ્રત જાણવું. અથવા આ ગાથાને બીજી રીતે અર્થ આ પ્રમાણે છે – દિશાનું પરિમાણ નહિ કરનાર, તપેલા લેઢાના ગેળા સમાન જીવ ને વિનાશ કરે છે, એ પ્રમાણે રૂપરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી દિશાઓમાં જવાની જે વિરતિ તે અહીં સ્વરૂપથી દિગ્ગત નામનું પ્રથમ ગુણવ્રત જાણવું.
ટીકાથ–પ્રમાદના કારણે જેમ તેમ વર્તતે જીવહિંસાનો હેતુ હોવાથી તપેલા લેઢાના ગેળા સમાન છે. અથવા “અનિવૃત્તિ (ઋવિરતિ ન કરવી) એ જ પ્રવૃત્તિ છે” એવા વચનથી (વિરતિથી રહિત) જીવ હિંસાને હેતુ હોવાથી તપેલા લેઢાના ગેળા સમાન છે. કહ્યું છે કે| ( વિરતિ કર્યા વિના કમબંધથી મુક્ત થવાતું નથી.) આથી કમબંધને નહિ ઈચ્છતા જીવે સાવધગની વિશેષરૂપે નિવૃત્તિ કરવી જોઈએ. અવિષયની પણ એટલે કે જ્યાં જવાની કેઈ સંભાવના નથી તેવા સ્વયં ભૂરમણ સમુદ્ર વગેરેની પણ વિરતિ ન કરવાથી ફિલષ્ટ અધ્યવસાયના કારણે દૃઢતર બંધ થાય.”
આ (શાસ્ત્ર) વચનથી અનિવૃત્તિ એ જ પ્રવૃત્તિ છે એમ સિદ્ધ થયું. [ ૬૬ ] હવે ભેદદ્વારને કહે છે
पुव्वावरउत्तरदाहिणेण, उड्ढं अहे य परिमाणं ।
छच्चेव तस्स भेया, गुणव्वयस्सेह नायव्वा ॥६७॥ ગાથાર્થ – તે ગુણવતના અહી (=ભેદના અવસરમાં) પૂર્વદિપરિમાણ, પશ્ચિમદિક્પરિમાણ, ઉત્તરદિ૫રિમાણ, દક્ષિણદિક્પરિમાણ, ઊર્ધ્વદિપરિમાણુ અને અધાદિકપરિમાણ એમ છ ભેદ જાણવા.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને. * ટીકાથ:- અહીં છ દિશાના સંબંધથી છે ભેદ છે. ઇન્વેવ એ સ્થળે જ શબ્દ નહિ કહેલાના સંગ્રહ માટે છે. આથી અન્ય ચાર વિદિશાઓને ઉમેરવાથી દશ ભેદો પણ થાય.
ગુણવતઃ– ગુણ (=લાભ) માટે વ્રત તે ગુણવત. ગુણવ્રત પ્રાણાતિપાત વિરમણE: વગેરે અણુવ્રતોના પાલન માટે વાડ સમાન છે. [ ૬૭] હવે આ વ્રત જે પ્રમાણે થાય છે તે પ્રમાણે ઉત્પત્તિકાર કહે છે -
परिमियखेत्ताउ बहि, जीवाणं अभयदाणबुद्धीए ।
दिसिवयगहपरिणामो, उप्पज्जइ तिव्वसढस्स ॥ ६८ ॥ ગાથાર્થ – તીવ્ર શ્રદ્ધાવાળા શ્રાવકને પરિમિતક્ષેત્રથી બહાર જીને અભય આપવાની બુદ્ધિથી દિગ્ગત લેવાના પરિણામ ઉત્પન્ન થાય છે.
ટીકાથ – પરિમિતક્ષેત્ર એટલે પૂર્વાદિ દશેય દિશાઓમાં પ્રત્યેક દિશામાં. આટલા જન સુધી મારે જવું (તેનાથી વધારે જવું નહિ) એ પ્રમાણે નક્કી કરેલ ભૂમિપ્રદેશ.
તવ શ્રદ્ધાવાળો એટલે તીવ્ર શ્રેષ્ઠભાવવાળ. [ ૧૮ ] હવે દોષકારનું પ્રતિપાદન કરે છે –
दिसि परिमाणं न कुणंति कहवि मोहेण मोहिया पावा ।
तिमिसगुहाए जह कोणिओ हु निहणं नरा जंति ॥ ६९ ॥ ગાથા -અજ્ઞાનથી મૂઢ કરાયેલા જે ભારે કર્મી મનુષ્ય કેઈપણ કારણથી દિકુપરિમાણ કરતા નથી તે તમિસ્રા ગુફામાં કેણિકની જેમ મૃત્યુ પામે છે.
ટીકાથ:- આ પ્રમાણે ગાથાને સંક્ષેપથી અર્થ છે. વિસ્તારથી અર્થ તે કથાથી. જાણ. તે કથા આ પ્રમાણે છે -
કેણિકનું દૃષ્ટાંત ચંપાનગરીમાં શ્રેણિક રાજાનો પુત્ર કેણિક રાજા હતા. તેનું બીજું નામ અશોકચંદ્ર હતું. તેને પૂર્વભવમાં શ્રેણિક રાજા ઉપર વૈરભાવ થયો હતો. આથી તે શ્રેણિકની પત્ની ચેલ્લણના પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયો. તે માટે થયે ત્યારે શોક્યમાતાના કાલ વગેરે દશ. કુમારને તમને દરેકને રાજ્યનો અગિયારમે ભાગ આપીશ એમ કહીને પોતાના પક્ષમાં લીધા. પછી તેણે પોતાના પિતા શ્રેણિકને બાંધીને રાજ્ય લીધું. વિષભક્ષણથી પિતા મૃત્યુ
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ ,
૨૭૩ પામ્યા એટલે પિતાના શેકથી જ રાજગૃહનગરને છોડીને ચંપાપુરીને રાજધાની કરી. પિતાના બંધુ હલ્લ અને વિહલના પ્રસંગના કારણે તેણે પોતાના નાના ચેડા મહારાજાની સાથે યુદ્ધ કર્યું. યુદ્ધમાં કાલ વગેરે દેશ કુમારે મૃત્યુ પામ્યા. તેમનું બધું સૈન્ય તેણે લઈ લીધું. ઘણા કાળે મહાકષ્ટથી તેણે વૈશાલીનગરી કબજે કરી. ચેડા મહારાજ દેવલેકમાં ગયા એટલે તે સર્વત્ર અખ્ખલિત આજ્ઞારૂપી ઐશ્વર્યવાળ મટો રાજા બનીને ચંપાનગરીમાં પાછો આવ્યો. આ બધા પ્રસંગો કેવી રીતે બન્યા તે વિસ્તારથી મૂળ આવશ્યક ટીકામાંથી જાણી લેવું. અહીં તે પ્રસ્તુત ગાથાના અર્થની ઘટના કરવા માટે કંઈક કહેવામાં આવે છે. - તેણે પોતાના અસાધારણ પરાક્રમથી સમસ્ત સામંતસમૂહનો પરાભવ કર્યો હતો, અર્થાત્ બધા સામંતને પોતાના વશમાં રાખ્યા હતા. તેના શરીરના હાથ–પગ વગેરે અવયવ ચક્ર અને સ્વસ્તિક વગેરે શુભ લક્ષણોથી યુક્ત હતા. પૂર્વભવે ઉપાર્જન કરેલા ઉત્તમ પુણ્યના ઉદયથી તેને રાજ્યનાં સર્વ અંગો અસાધારણ મળ્યાં હતાં. પદ્માવતી વગેરે અંતઃપુરની સાથે જીવેલકમાં સારભૂત ગણુતા પાંચ પ્રકારના વિષયસુખને અનુભવતા તે મહાન રાજાના કેટલાંક વર્ષો પસાર થયાં. તે જ ચંપાપુરીમાં એક દિવસ શ્રી મહાવીર તીર્થંકર પધાર્યા. લક્ષકેટિ દેવો શ્રી મહાવીર ભગવાનના ચરણ કમલની સેવા કરી રહ્યા હતા. શ્રી મહાવીરસ્વામીએ પિતાના ચરણકમલના સ્પર્શથી સર્વ પૃથ્વીને પવિત્ર કરી હતી. તેઓશ્રીના બાલ્યકાળથી થયેલાં મેરુપર્વતકંપન વગેરે અનેક પ્રકારના સુંદર ચરિત્ર સંપૂર્ણ પૃથ્વીલમાં પ્રસિદ્ધ છે. ઇદ્ર તેઓશ્રીનાં સુંદર ચરિત્રનું વર્ણન કરતાં તેઓશ્રીના પ્રબળ સત્ત્વગુણનું વર્ણન કર્યું. આથી ઉત્પન્ન થયેલ અતિશય રોષથી સંગમે તેઓશ્રીને છ મહિના સુધી વિવિધ ઉપસર્ગો કર્યા. પણ તેઓશ્રી ચલિત બન્યા નહિ. તેઓશ્રીએ નિરાબાધપણે વધેલા શુભધ્યાન રૂપ અગ્નિથી કર્મરૂપી કાષ્ઠોને બાળી નાખ્યાં. આવા શ્રી મહાવીર પ્રભુ ચંપાપુરીમાં પધાર્યા. ઉદ્યાનપાલક વગેરે દ્વારા શ્રી મહાવીર પ્રભુના આગમનના સમાચાર જાણુને કેણિક મહાન આડંબરથી શ્રીમહાવીરપ્રભુને વંદન કરવા માટે ચાલ્યો. સમવસરણ પાસે આવ્યા એટલે તેણે છત્ર અને ચામર વગેરે રાજ્યના અલંકારને ત્યાગ કર્યો. પ્રભુજીને ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપી. ભક્તિસમૂહથી મસ્તકને નમાવીને વિધિપૂર્વક પ્રભુના બે ચરણકમલને વંદન કર્યું. પછી ઉચિતસ્થાને બેઠે. પ્રભુએ ધર્મદેશના શરૂ કરી. ધર્મદેશનામાં ધર્મ અને અધર્મના ફલન વિભાગે જણાવ્યું.
પછી કોણિક પ્રસંગોચિત પ્રશ્ન કર્યો હે ભગવન્! આપે ધર્મના ફલનું વર્ણન કરતાં દેવ વગેરેનું વર્ણન કર્યું, તેમાં ચકવર્તીઓ પણ ધર્મના પ્રભાવથી થાય એમ કહ્યું. ચક્રવર્તીઓ * * ૧. સ્વામી, મંત્રી, મિત્ર; ભંડાર, કિલ્લે, રાષ્ટ્ર, તજ અને સેના એ આઠ રાજ્યનાં અંગ છે.
૩૪, "
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને કામગથી નિવૃત્ત થયા વિના જ મરે તે ક્યાં ઉત્પન્ન થાય? ભગવાને કહ્યુંઃ સાતમી નરકમાં. કેણિકે પૂછ્યું: ક્યાં જઇશ? પ્રભુએ કહ્યું: તું છઠ્ઠી નરકમાં જઈશ. કેણિકે પૂછયું: હું છઠ્ઠી નરકમાં કેમ ઉત્પન્ન થઈશ? (સાતમમાં કેમ નહિ?) પ્રભુએ કહ્યું તું ચક્રવર્તી નથી માટે. કેણિકે પૂછયું શું આ નિયમ છે કે, ચકવર્તીઓ જ સાતમી નરકમાં ઉત્પન્ન થાય? અથવા ચક્રવર્તીઓ સાતમી નરકમાં જ ઉત્પન્ન થાય? અથવા ચક્રવર્તીઓ સાતમી નરમાં ઉત્પન્ન થાય જ? પ્રભુએ કહ્યું: વિષયસુખને નહિ છોડનારા ચકવર્તીઓ સાતમીમાં જ જાય છે. વિષયસુખને છેડનારા ચક્રવર્તીઓ દેવલેકમાં કે મોક્ષમાં જાય છે એ નિયમ છે. કેણિકે પૂછ્યું હું ચકવર્તી કેમ નથી? પ્રભુએ કહ્યું: જેને ચાદ મહારત્નો ઉત્પન્ન થયા હોય, પૂર્વ દિશા વગેરે દિગ્વિજયના ક્રમથી જેણે ભરતક્ષેત્રને છ ખંડ સાધ્યા હોય તે જ ચકવર્તી થાય. તું તેવું નથી. પછી ત્યારથી જ કેણિકે સ્વકલ્પનાથી કૃત્રિમરને ઉત્પન્ન કર્યો. વૈતાઢ્યથી પહેલાના (=દક્ષિણધે ભરતને) ત્રણ ખંડે કઈ પણ રીતે સ્વાધીન કર્યા. વૈતાઢયથી પછીના ભાગમાં રહેલા ત્રણ ખંડેને જીતવા તિમિસા ગુફા પાસે ગયે. ત્યાં કિરિમાલ નામના ગુફા પાલકને કહ્યું: હે કિરિમાલક! હું અશકચંદ્ર નામનો ચક્રવર્તી છું. વૈતાઢયથી પછીના ભાગમાં રહેલા ત્રણ ખંડેને જીતવાની ઈચ્છાથી તિમિસ્રા ગુફાને ઉઘાડું છું, તેથી તું આ ગુફાને ઉઘાડ.
આ પ્રમાણે આદેશ કરાયેલા તેણે કહ્યું આ અવસર્પિણીમાં ભરતથી આરંભી બ્રહ્મદત્ત સુધી બાર ચકવર્તીઓ છે, અને તે બધાય થઈ ગયા છે. તેથી કેણિકે કહ્યું હું તેરમે ચકવર્તી છું. કિરિમાલકે કહ્યુંઃ મૃત્યુને ભજનાર ન થા, સ્વસ્થાને જા. આ અશક્ય આચરણથી તમારું શું પ્રજન છે? અર્થાત્ આનાથી તમારું કેઈ કાર્ય સિદ્ધ થવાનું નથી. આ પ્રમાણે કિરિમાલકે તેને રોક્યો, છતાં તેણે વારંવાર પિતાને આગ્રહ ન છોડ્યો, એટલે ગુસ્સે થયેલા તેણે કેણિકને ગાલમાં થપ્પડ મારીને મારી નાખે. મરીને તે તમપ્રભા નામની છઠ્ઠી નરકમાં ગયે. આ પ્રમાણે દિશાનું પરિમાણ નહિ કરનારાઓને આ લેકમાં જ અનર્થ થાય છે એમ જાણીને નિપુણ પુરુષોએ દિશાનું પરિમાણ કરવામાં પ્રયત્ન કરવો જોઈએ એ પ્રમાણે ગાથાને ભાવાર્થ છે. [૬૯]
હવે ગુણદ્વારને અવસર છે, આથી તેને કહે છે – जह चंडकोसिओ खलु, निरुद्धदिट्ठीमणोवईकाओ। तह अन्नोऽवि सउन्नो, सव्वसुहाणं इहाभागी ॥७॥
ગાથાથ - જેવાનું, (અશુભ) વિચારવાનું, બલવાનું અને ફરવાનું બંધ કરનાર ચંડકૌશિક સર્પ (અથવા દષ્ટિનો નિષેધ (=જોવાનું બંધ) કરનાર ચંડકૌશિક
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૭૫ સપ મન, વચન અને કાયાથી) જેમ સર્વ સુખને ભાગી થયે, તે પ્રમાણે દિપિરિમાણવ્રતને સ્વીકારનાર અન્ય પુણ્યશાલી શ્રાવક પણ જગતમાં સર્વ સુખે ભાગી થાય છે.
ટીકા – આ પ્રમાણે ગાથાનો સંક્ષેપથી અર્થ છે. વિસ્તારથી અર્થ તે કથાથી જાણો . તે કથા આ છે –
ચંડકૌશિક સપનું દૃષ્ટાંત એક ગચ્છમાં એક તપસ્વી મુનિ વર્ષાકાળમાં માસખમણના પારણના દિવસે નાના સાધુની સાથે ભિક્ષા લેવા માટે ગયા. કઈ પણ રીતે અનુપગથી તેમના પગથી માત્ર ચગદાઈને દેડકી મરી ગઈ. તેથી નાના સાધુએ કહ્યું- હે તપસ્વી મુનિ ! આપે દેડકીને મારી. તપસ્વીએ તે સ્થાનમાં આજુબાજુમાં રહેલી બીજી પણ મરેલી દેડકીઓ તે સાધુને બતાવીને કહ્યુંઃ રે રે દુષ્ટ 'શક્ષક! શું આ દેડકીઓ પણ મેં મારી છે? બાલમુનિએ વિચાર્યું. આ ભૂખથી કૃશ બની ગયા છે, અર્થાત્ ભૂખ્યા છે, એથી પ્રેરણા કરવાને આ સમય નથી, બીજા કોઈ પ્રસંગે યાદ કરાવીશ. આમ વિચારીને બાલમુનિએ તે વખતે મનને જ આશ્રય લીધે. તપસ્વી ભિક્ષા લઈને પોતાના ઉપાશ્રયમાં આવ્યા. ગુરુની પાસે આલોચના વગેરે કરીને જોજન કર્યું. ભેજન વગેરે (દિવસના સર્વ) વ્યાપારના અંતે, સાંજના આવશ્યકના સમયે, તપસ્વી (ગુરુની પાસે) દોષની આલોચના કરીને બેસવા જાય છે તેટલામાં, આ યાદ કરાવવાનો સમય છે એમ વિચારીને, બાલમુનિએ કહ્યું હે તપસ્વી ! દેડકીની આલોચના કરે એમ યાદ કરાવ્યું. તપસ્વીએ વિચાર્યું આણે મને સાધુઓની વચ્ચે હલકો પાડ્યો, માટે એના દુનિયાનું ફળ બતાવું. પછી અતિશય ગુસ્સે થયેલ તે પિતાને બેસવાનું પીઠ (પાટલા જેવું લાકડાનું આસન) લઈને તેના તરફ દેડક્યો, તેટલામાં વચ્ચે જ થાંભલા સાથે અથડાયો. મર્મસ્થાનમાં વાગવાથી મરીને સંયમની વિરાધના કરનાર તે તિષ્ક દેવકમાં ઉત્પન્ન થયે.
પિતાના આયુષ્યને ક્ષય થતાં ત્યાંથી વેલો તે આ જ ભરતક્ષેત્રમાં કનકખલ નામના તાપસેના આશ્રમમાં પાંચસે તાપસેના અધિપતિ તાપસની પત્ની તાપસીના ઉદરમાં ઉત્પન્ન થયે. ઉચિત સમયે તેને જન્મ થર્યો. કાળક્રમે મેટો થયે. સ્વભાવથી ચંડ (=ઉગ્ર) હેવાથી અને તેનું કુલ કૌશિક હવાથી લોકમાં ચંડકૌશિક એવા નામથી પ્રસિદ્ધિને પામ્યા. એકવાર તેના પિતા મૃત્યુ પામતાં તે જ કુલપતિ થયે. ઉદ્યાન ઉપર મૂછ થવાથી તે તાપસને બગીચામાંથી ફલ, પુષ્પ અને કંદ વગેરે લેવા દેતું ન હતું. તેથી તાપસે અન્ય વનમાં ચાલ્યા ગયા. બીજા દિવસે ચંડકૌશિક બીજા કેઈ કામ માટે
૧. શિક્ષક એટલે નૂતન સાધુ. ૨. અહીં આલેચના એટલે ભિક્ષામાં લાગેલા દોષ વગેરેનું ગુરુને નિવેદન કરવું.
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
શ્રાવકનાં બાર તે યાને જંગલમાં ગયા હતા ત્યારે નજીકમાં આવેલી શ્વેતાંબી નગરીથી રાજકુમારોએ આશ્રમમાં આવીને બગીચાને ભાંગીને બીરું વગેરે ફલો લીધાં. તેથી ગોવાળના છોકરાઓએ તેને આ બીના જણવી. અત્યંત રોષથી ભરેલો ચંડકૌશિક હાથમાં કુહાડી લઈને રાજકુમારોને મારવા દોડ્યો. બધા રાજકુમારો જુદી જુદી દિશામાં પલાયન થઈ ગયા. વેગથી આવતો ચંડકૌશિક કોઈ પણ રીતે સ્કૂલના પામ્ય અને ભૂમિ ઉપર પડ્યો. તે જ કુહાડાથી તેનું મસ્તક ચિરાઈ ગયું. મૃત્યુ પામીને ત્યાં જ દષ્ટિવિષ સર્પ થયે. તાપસે ચંડકૌશિક મરી ગયે એમ સાંભળીને ફરી તે જ આશ્રમમાં આવ્યા. કેટલાક દિવસ પછી તેની વિષશક્તિ ઘણી વધી ગઈ. પૂર્વભવના અભ્યાસથી તે જ વનમાં ગાઢ મૂછને પામે તે વનમાં બધી બાજુ ફરવા લાગ્યું. આ પ્રમાણે ફરતા તે ચકલે, કબૂતર વગેરે જે કઈને જુએ, તેને વિષપૂર્ણ ચક્ષુઓથી જેઈને ભસ્મ કરી નાખવા લાગ્યા. તેથી કેટલાક તે તાપસ બળી ગયા અને કેટલાક નાસી ગયા. આ પ્રમાણે બાર એજન પ્રમાણ ક્ષેત્રને વસતિરહિત કરીને પ્રતિદિન બે સંધ્યાએ ફરતે અને ઝુંપડી પાસેના મંડપના બિલમાં વસતે તે સુખપૂર્વક રહેતો હતો..
આ તરફ ભગવાન શ્રી મહાવીર છસ્થકાલમાં પહેલું ચોમાસું શૂલપાણિ યક્ષના મંદિરમાં કરીને, લોકોએ ના કહેવા છતાં તે આશ્રમમાં આવીને તેના મંડપની બાજુમાં કાર્યોત્સર્ગમાં રહ્યા. તેમની ગંધથી તે બિલમાંથી બહાર નીકળ્યો. ભગવાનને જોઈને તેણે વિચાર્યું મારા મંડપની બાજુમાં રહેલો આ કેઈ નિર્ભય જણાય છે. આ પ્રમાણે વિચારીને અતિશય ગુસ્સે થયેલા તેણે ભગવાનને બાળી નાખવાની ઈચ્છાથી સૂર્ય સામે જોઈને ભગવાનની સામે જોયું. તેણે જેમ જેમ ભગવાનની સામે જોયું તેમ તેમ તેના ચક્ષુઓ વિષરહિત બની ગયા. પછી દાઢાઓથી (ચરણમાં) દંશ મારીને, વિષના વેગથી બેશુદ્ધ બનેલો આ મારા ઉપર ન પડે એવી બુદ્ધિથી, દૂર ખસીને તેણે જોયું તે દેશના સ્થાને લેહીને પ્રવાહ ગાયના દૂધ જેવો સફેદ દેખાશે. આ વખતે ભગવાને તેને કહ્યું: હે ચંડકૌશિક ઉપશાંત થા, ઉપશાંત થા. આ વચન સાંભળીને તર્ક–વિતર્ક કરવાથી તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. તપસ્વી વગેરેના ભવમાં અનુભવેલા ક્રોધના ફળને વિચારીને તેણે અનશનને સ્વીકાર કર્યો. સર્વ જી વિષે ક્ષમાપનાના અધ્યવસાયવાળો અને કષાય ઉપર કાબૂ મેળવનાર તે બિલમાં મોઢું રાખીને પંદર દિવસ રહ્યો. ભગવાન પણ કોઈ એને ઉપદ્રવ ન કરે એવી બુદ્ધિથી ત્યાં જ તે જ પ્રમાણે રહ્યા. લેકે પણ ભગવાનની સુખ-દુઃખની સ્થિતિ જોવા માટે વૃક્ષ વગેરેના આંતરે ઊભા રહ્યા. તેમણે ભગવાનને તે જ પ્રમાણે ઊભા રહેલા જોઈને વિચાર્યું કે, ચક્કસ આ દૃષ્ટિવિષ સર્પને તેમણે જ કઈ પણ રીતે ઉપશાંત કર્યો છે, અન્યથા મૃત્યુ પામ્યા વિના આ આ પ્રમાણે કેવી રીતે રહે? પછી લોકોએ નજીકમાં આવીને સપને બિલમાં મોટું નાખીને રહે છે. કાષ્ઠ, ઢેફાં વગેરે ફેંકીને ખાતરી કરી.
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૭૭ અત્યંત ઉપશાંત થયેલા તેની દૂધ-ઘી વગેરેથી પૂજા કરી. તેની ગંધથી આવેલી કીડીઓ તેને નિરંતર ખાવા લાગી. આ વેદનાને સારી રીતે સહન કરીને પંદરમા દિવસે તે મૃત્યુ પામીને આઠમા દેવલોકમાં મહર્થિક દેવ થયે. આ પ્રમાણે આ દષ્ટિવિષ સર્ષ દૃષ્ટિ અને મન-વચન-કાયાનો નિષેધ કરીને જેમ આ લેકમાં પૂજાને અને પરલોકમાં દેવલેકના સુખનો ભાગી બન્ય, તેમ દિશાપરિમાણનો સ્વીકાર કરીને શરીરનો નિષેધ કરનાર શ્રાવક પણ સર્વ સુખને ભાગી થાય છે. આગાથાને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે વિચારીને દિશાના પરિમાણમાં પ્રયત્ન કરવો એવા ઉપદેશથી ગર્ભિત છે. [૭૦] હવે યતનાદ્વારનું વર્ણન કરે છે –
फलसंपत्तीवि धुवा, जीवाणं तहवि जत्थ उवधाओ।
पंचिंदियमाईण, तत्थ न गच्छंति ते कहवि ।। ७१ ॥ ગાથાથ- દિક્પરિમાણ જેમણે કર્યું છે તે જીને પરિમિત (=નક્કી કરેલા) ક્ષેત્રમાં પણ ઈષ્ટફળની પ્રાપ્તિ અવશ્ય થવાની સંભાવના હોય તે પણ જ્યાં (પરિમિતક્ષેત્રમાં) પંચેંદ્રિયાદિ જીવોને વિનાશ થતું હોય ત્યાં તે છ વ્રતમાં અતિચાર ન લાગે તે પણ કઈ પણ રીતે ન જાય, એ યતના છે.
ટીકાથ-જેમ કે દેડકી, તીડ, કીડી વગેરે જીવોથી આકુલ માર્ગમાં ન જાય. જે આવા માર્ગમાં પણ જાય તે દિક્પરિમાણ કરવાને શો અર્થ? કારણકે તેમાં પણ જીવવિનાશ થાય છે. (જીવવિનાશથી બચવા માટે તે દિક્પરિમાણ કર્યું છે.)
- પંચંદ્રિયાદિ એ સ્થળે પહેલાં પંચંદ્રિયને નિર્દેશ પંચેંદ્રિયની હિંસાથી ઘણું પ્રાયશ્ચિત્ત આવતું હોવાથી પંચેન્દ્રિયની હિંસા મહાદોષ છે એ જણાવવા માટે છે. અન્યથા “એકેદ્રિય” એમ પૂર્વાનુકમથી જ નિર્દેશ કરે. [ ૭૧] . હવે અતિચારદ્વાર શરૂ કરે છે –
उड्ढं अहे य तिरिय, अतिक्कम तहय खेत्तवुदि च ।
सइअंतरद्धमत्थं, वज्जेज्जा पंच अइयारे ॥ ७२ ।। ગાથા – ઊર્વ દિશા પ્રમાણતિકમ, અદિશા પ્રમાણતિક્રમ, તિર્યદિશા પ્રમાણતિક્રમ, ક્ષેત્રવૃદ્ધિ અને સ્મૃતિ–અંતર્ધાન એ પાંચ અતિચારોને અહીં (=અતિચારના અવસરે) ત્યાગ કરે.
ટીકાથ:- ઉપર પર્વતશિખર વગેરેમાં દિશા પ્રમાણનું ઉલ્લંઘન કરવું એ ઊર્ધ્વદિશા પ્રમાણતિક છે. નીચે કૂવા વગેરેમાં દિશા પ્રમાણનું ઉલ્લંઘન કરવું એ અધો
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૮
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને દિશા પ્રમાણતિકમ છે. વિષ્ણુ પૂર્વ વગેરેમાં દિશા પ્રમાણનું ઉલ્લંઘન કરવું એ તિર્યગદિશા પ્રમાણતિકમ છે. બીજી દિશામાં સ્વીકારેલા ક્ષેત્રપ્રમાણને વિવક્ષિતદિશામાં નાખીને વિવક્ષિતદિશામાં સ્વીકારેલા ક્ષેત્રપ્રમાણુનો વધારો કર એ ક્ષેત્રવૃદ્ધિ છે. કરેલું દિશાનું પરિમાણ ભૂલી જવું તે સ્મૃતિ-અંતર્ધાન. : પ્રથમના ઊર્વ દિશા પ્રમાણતિક્રમ વગેરે ત્રણ જે અતિક્રમ આદિ થાય તે અતિચાર રૂપ છે, જાણે જઈને કરવાથી તે વ્રતભંગ રૂપ જ છે.
આ ક્ષેત્રવૃદ્ધિ - કેઈ શ્રાવકે પૂર્વ અને પશ્ચિમ એ પ્રત્યેક દિશામાં સે જન સુધી જવાનું પરિમાણ કર્યું. પ્રયોજન ઉત્પન્ન થતાં તે એક દિશામાં નેવું ભેજન રાખીને બીજી દિશામાં એક દશ ચોજન કરે. તેના અભિપ્રાયથી બંને રીતે બસ એજનનું પરિમાણ કાયમ રહે છે. આથી આ રીતે એક દિશામાં ક્ષેત્ર વધારનારને વ્રતસાપેક્ષપણું હોવાથી અતિચાર લાગે. , સ્મૃતિ-અંતર્ધાન – કેઈએ-પૂર્વ દિશામાં સે જન પરિમાણ કર્યું હતું, પણ જતી વખતે વ્યાકુલતા, પ્રમાદ, મતિમંદતા આદિ કેઈ કારણથી મેં સે જન પરિમાણ કર્યું છે કે પચાશ એજન? એમ સ્પષ્ટ યાદ નથી આવતું. આવી સ્થિતિમાં તે પચાશ
જનથી વધારે જાય તે સાપેક્ષપણું હોવાથી અતિચાર લાગે, અને સો એજનથી વધારે જાય તે નિરપેક્ષપણું હોવાથી વ્રતભંગ થાય.
અહીં વૃદ્ધસંપ્રદાય આ છે – ઉપરની દિશામાં જે પ્રમાણ કર્યું હોય તેનાથી વધારે દૂર પર્વતના શિખર ઉપર કે વૃક્ષના ઉપરના ભાગમાં વાંદરે કે પક્ષી, વસ્ત્ર કે આભૂષણ લઈને જાય, તે તેનાથી ત્યાં ન જઈ શકાય. જે તે વસ્તુ સ્વયં પડી જાય કે બીજે કઈ લઈ આવે તે લઈ શકાય. આવું ગિરનાર વગેરે પર્વતેમાં બને. એ જ પ્રમાણે નીચે કુવા વગેરેમાં પણ સમજવું. તથા તિછ દિશામાં જે પ્રમાણ લીધું હોય તેનું મનવચન-કાયાથી ઉલ્લંઘન નહિ કરવું, અને એક દિશામાંથી લઈને બીજી દિશામાં ઉમેરવા રૂપ ક્ષેત્રવૃદ્ધિ નહિ કરવી જોઈએ. તે આ પ્રમાણે – દિગ્દતવાળો શ્રાવક કરિયાણું લઈને પૂર્વ દિશા તરફ પરિમાણ હતું ત્યાં સુધી ગયે. તેનાથી આગળ અધું કરિયાણું મેળવી શકાય તેમ હોવાથી (આગળ જવા માટે) પશ્ચિમદિશાના ચેજનેને પૂર્વ દિશાના પરિમાણમાં નાખે. જે અનુપયોગથી પરિમાણનું ઉલંઘન થયું હોય તે ખ્યાલ આવે એટલે
૧. અહીં અતિક્રમ શબ્દ ઉલ્લંધન અથમાં નથી, કિન્તુ અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ, અતિચાર અને અનાચાર એ ચાર ભેદમાં આવતા અતિક્રમના અથમાં છે. * ૨. બે દિશાના સો સો મળીને કે એક દિશાના ૯૦ અને બીજી દિશાના ૧૧૦ મળીને એમ બંને રીતે.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૯
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ ત્યાંથી પાછા ફરવું જોઈએ, અથવા ત્યાંથી આગળ ન વધવું જોઈએ અને બીજાને પણ ન મેકલવો જોઈએ. મેકલ્યા વિના બીજે કેઈ ગયો હોય તે તે જે વસ્તુ લાવ્યો હોય તે વસ્તુ નહિ લેવી જોઈએ. અથવા ભૂલી જવાથી સ્વયં જાય તે ત્યાંથી કોઈ વસ્તુ નહિ લેવી જોઈએ. [૭૨] અતિચાર દ્વાર કહ્યું. હવે ભંગદ્વાર જણાવે છે –
दुविहं तिविहेण गुणव्वयं तु घेतूण पेसए अन्नं ।
तल्लाभ वा गेण्हइ, तस्स धुवं होइ इह भंगो ॥७३॥ ગાથાર્થ – દ્વિવિધ–ત્રિવિધથી દિક્પરિમાણનો સ્વીકાર કરીને કારણે ઉત્પન્ન થતાં જાણી જોઈને ધારેલા પરિમાણથી આગળ બીજાને મેકલે કે ત્યાં થયેલ લાભને લે તે લીધેલા દિક્પરિમાણને નક્કી ભંગ થાય.
ટીકાઈ- દ્વિવિધ એટલે સ્વયં ન જાઉં અને બીજાને ન મોકલું. દા.ત. વીસએજનથી આગળ મારે ન જવું, અને બીજાને ન મોકલવો. વિવિધ=મન-વચન-કાયાથી.
પ્રશ્ન – કારણે ઉત્પન્ન થતાં એમ શા માટે કહ્યું? ઉત્તર – વિચારીને કરનારા પુરુષો કારણ વિના પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. માટે કારણ ઉત્પન્ન થતાં” એમ કહ્યું. [૭૩] હવે ભાવનાદ્વાર કહે છે -
इरियासमियाएँ. परिब्भमंति भूमण्डलं निरारंभा। . ..
सव्वजगज्जीवहिया, ते धन्ना साहुणो निचं ॥७४॥ ગાથાર્થ – જેઓ સદા ઈરિયાસમિતિ પૂર્વક પૃથ્વી ઉપર પરિભ્રમણ કરે છે, આરંભથી રહિત છે, જગતના સર્વ જનું હિત કરનારા છે, તે સાધુઓ ધન્ય છે.
ટીકાથ- ચિત્તના વ્યાક્ષેપ વિના યુગપ્રમાણના આંતરે દષ્ટિ રાખીને નિરવદ્ય (જીથી અવ્યાકુલ) માર્ગમાં જવું તે ઈર્યાસમિતિ.
જગતના સર્વ જનું હિત કરનારા એટલે ચૈદરાજ પ્રમાણ લેકમાં રહેલા સર્વ જ પ્રત્યે વાત્સલ્યભાવવાળા. (અહીં વાત્સલ્યભાવવાળા એમ કહીને હિત કરનારા કેમ છે તેનું કારણ જણાવ્યું છે. જેનામાં વાત્સલ્ય (=પ્રેમી હોય તે જ હિત કરે.)
સાધુઓ ધર્મરૂપી ધનને મેળવનારા હોવાથી ધન્ય છે, અર્થાત્ પુણ્યશાલી છે. [ ૭૪]
પ્રથમગુણવતા કહ્યું. હવે બીજું ગુણવ્રત કહેવું જોઈએ. તેમાં પણ પહેલાં પ્રથમદ્વારથી કહે છે –
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८० .
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને.
उवभोगपरीभोगो, विणिवित्ती तं गुणव्वयं बीयं ।
आहाराईविलयादियाइ चित्तं जओ भणियं ॥७५॥ ગાથાથ – ઉપગ અને પરિભેગમાં અનેક રીતે પરિમાણ કરવું તે બીજું ઉપભાગ–પરિભોગ પરિમાણવ્રત છે. તે અનેક પ્રકારે છે. કારણ કે તે વ્રત તીર્થકર-ગણઘરોએ આહારાદિના પરિમાણરૂપ અને સ્ત્રી, હાથી વગેરેના પરિમાણરૂપ અનેક પ્રકારે કહ્યું છે.
ટીકાર્થ – જે એક જ વાર ભેગવી શકાય કે શરીરની અંદર ભેગવી શકાય તે. ઉપભેગ. જે વારંવાર ભેગવી શકાય કે શરીરની બહાર ભોગવી શકાય તે પરિભેગઆહારાદિ ઉપભેગ છે, અને સ્ત્રી, હાથી વગેરે પરિગ છે. કહ્યું છે કે
વિગઈએ, તબેલ, આહાર, પુષ્પ, ફલ વગેરે ઉપભેગમાં ગણાય છે. વસ્ત્ર, સુવર્ણ વગેરે અને સ્ત્રી, હાથી વગેરે પરિભેગમાં ગણાય છે.” [ ૭૫ ભેદદ્વારમાં આ ગાથા છે –
· महुमज्जमंसपंचुंबराइविरई करिज्ज बीयमि ।
असणविलेवणवत्थाइयाण परिमाणकरणेण ॥७६॥ ગાથા – ઉવભોગ–પરિભેગ પરિમાણવ્રતમાં અશન, વિલેપન, વસ્ત્ર વગેરેના પરિમાણ કરવાની સાથે મધ, મદિરા, માંસ, પાંચ જાતિના ઉદુંબર આદિની વિરતિ કરે.
ટીકાથ–મધના માખીયું (=માખીઓએ બનાવેલું) વગેરે ભેદો છે. મદિરા કાષ્ઠનિષ્પન્ન (=તાડ વગેરે વૃક્ષના રસથી થયેલ) અને પિષ્ટનિષ્પન્ન (=લેટ વગેરે કેહવડાવીને થયેલ) એમ બે પ્રકારે છે. માંસના જલચર પ્રાણીથી થયેલ વગેરે અનેક ભેદે છે, અથવા ચામડું, લેહી અને માંસ એમ ત્રણ ભેદ છે. વડ, ઉદુંબર, પીપળો, ટુંબરિકા અને પ્લેક્ષ (=પીપળાની જાતિનું વૃક્ષ) એ પાંચ જાતિના ઉદુંબર છે. આ. પાંચેય ઉદુંબર સમાન જાતિના છે. “પંચુંવારૂ એ સ્થળે આદિ શબ્દથી માખણ, ઘાલવડા (=દહીંમિશ્રિતવડા) અને રાત્રિભેજન વગેરે સમજવું. અશિન=ભાત વગેરે. વિલેપન= કુંકુમ વગેરે.
૧. આહારાદિથી એટલે આહારાદિના પરિમાણથી. સ્ત્રી-હાથી વગેરેથી એટલે સ્ત્રી, હાથી વગેરેના પરિમાણથી.
ર. કુંકુમ શબ્દનો કોશમાં કેશર અર્થ જણવ્યો છે. પણ અહીં વિલોપનનું કોઈ સુગંધી દ્રવ્ય અર્થ વધારે ઘટે છે.
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૮૧ પથારૂચા” એ સ્થળે આદિ શબ્દથી પાણી, પુષ્પ અને આભરણ વગેરે સમજવું. કારણકે અશન અને વિલેપન ઉપભેગરૂપ હોવાથી અને વસ્ત્ર પરિભેગરૂપ હોવાથી આદિ શબ્દથી ઉપભોગ અને પરિભોગ એ બંને પ્રકારની વસ્તુનું ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
મારે આ આટલું ખાવું કે આટલું વાપરવું એમ ઉપભેગ–પરિભેગનું પરિમાણ જે જીવ લે તેણે પહેલાં મધ આદિ વાપરવાનું બંધ કરવું જોઈએ. કારણ કે મધ આદિનો ઉપગ બહુ પાપરૂપ હોવાથી મધ આદિ બંધ ન કરવાથી ઉપભેગ–પરિભેગ પરિમાણથી જે કર્મનિર્જરા સાધવાની છે તે ન સાધી શકાય. (કારણકે–એક બાજુ ઉપભોગ–પરિભેગ પરિમાણથી નિર્જરા થાય તે બીજી બાજુ મધ આદિના ઉપગથી નવાં કર્મો બંધાય.)
મધ આદિ વિષે કહ્યું છે કે–“ચઉરિંદ્રિય જીવોના શરીરની ચરબી અને લેહીથી મિશ્રિત, હલકું અને નિંદનીય એવા આ મધના ભક્ષણને અને વિક્રયને ત્યાગ કરો. (૧) કુલ, બલ, મતિ, મહત્તા, પ્રશંસા અને વૈભવનો નાશ કરનાર, કુરૂપ, આપત્તિ અને વિવિધ હલના જનક એવા દારૂનો ત્યાગ કરો. (૨) પંચેંદ્રિય જીવના વધથી બનાવાયેલું, ઉગ્રપાપ ફલવાળું, વીર્ય, રસ, લેહી અને કલમલથી દુર્ગંધવાળું અને ભવજનક એવું માંસ તું છોડ. (૩) વડ, ઉંબરી, ઉંબર, પીપળી અને પીપળાના ફલેમાં ઘણું (સૂક્ષ્મ) જ હોય છે. ભક્ષણ કરાયેલાં એ ફળ વ્રતભંગ કરે છે. (૪) માખણની
નિવાળા અને માખણના વર્ણવાળા ઉત્પન્ન થયેલા છથી સંસક્ત અને અવસ્થાતરને નહિ પામેલા (=ઘી રૂપે નહિ બનેલા) માખણને છેડે. આ માખણ (=માખણનું ભક્ષણ) પણું ભવજનક (=સંસારવર્ધક છે.) (૫) પલ્ચક (કપાલખની ભાજી), લટ્ટ (=ખસખસ) અને સાગ (=વૃક્ષવિશેષ) જેથી સંસક્ત છે. કાચા ગેરસના મિશ્રણવાળા મગજથી સંસક્ત થાય છે. તેનું ભક્ષણ પણ નિયમા દેષ માટે થાય છે. (૬) જે જે રાત્રિભોજન કરવામાં તત્પર છે તે જ સદા ધન, ઉન્નતિ, બુદ્ધિ, કુલ, બલ અને રૂપ આ બધાથી રહિત થાય છે. (૭) મૂળા, ગાજર, લૂણીની ભાજી અથવા દુધી દ્રવ્ય, ર, કુંઆરી, આદુ, અંકુરા વગેરે સાધારણ (=અનંતકાય) છે. તેમાં
અનેક પ્રકારે (=અનંતા) જી હોય છે. (૮) તેથી ઉપભેગમાં ફલ, શીંગ, પત્ર, પુષ્પ, કાષ્ઠ, બહુબીજ, વિગઈઓ, સચિત્ત, અનંતકાય અને દ્રવ્યનું પ્રમાણ કરવું જોઈએ.
૧. લેહી અને વયના મિશ્રણથી ઉત્પન્ન થયેલો પ્રવાહી પદાર્થ. ૨. પત્યેકના ઉપલક્ષણથી અનંતકાય બધી વનસ્પતિઓ સમજી લેવી. ૩ ખસખસના ઉપલક્ષણથી બહુબીજવાળી બધી વનસ્પતિઓ સમજી લેવી. ૪, મગના ઉપલક્ષણથી બધા દ્વિદળ ધાન્ય સમજી લેવા.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને (૯) રાંધવું, ખાંડવું, પીસવું, દળવું અને પકાવવું ઈત્યાદિ (પાકિયા)નું સદા પરિમાણ કરવું જોઈએ. કારણ કે અવિરતિથી ઘણે કર્મ બંધ થાય છે.” (૧૦)
મધવિરતિ ઈત્યાત્રિરૂપે ભેદની (પ્રકારની) વિચારણા કરવી, અર્થાત્ મધવિરતિ, માંસવિરતિ, માખણવિરતિ એમ આ વ્રતના અનેક ભેદો થાય છે એમ વિચારવું.
અહીં મદ્યપાન, માંસભક્ષણ અને રાત્રિભેજનમાં ઘણું અનર્થો દેખાતા હોવાથી મૂળગાથામાં સૂચિત ન કર્યા હોવા છતાં શ્રાવકેના અનુગ્રહ માટે બે દષ્ટાંતે કહેવામાં આવે છે –
ઋષિનું દૃષ્ટાંત કેઈ ઋષિએ જંગલમાં રહીને હજારે વર્ષો સુધી ઉગ્રતપની સાધના કરી. “ઉગ્રતપના પ્રભાવથી આ ઋષિ મને ઇદ્રપદથી ગ્રુત કરશે” એવી શંકાથી ઇદ્ર ગભરાયે. ઋષિને તપની સાધનાથી પતિત કરવા દેવાંગનાઓને તેમની પાસે મેકલી. ઋષિ પાસે આવીને દેવાંગનાઓએ અંજલિપૂર્વક પ્રણામ અને વિવિધ પ્રકારની સ્તુતિ આદિ અનેક પ્રકારના વિનયથી ઋષિને પ્રસન્ન કર્યા. પ્રસન્ન થયેલા ઋષિએ વરદાન માંગવાનું કહેતાં દેવાંગનાઓએ “મ, હિંસા કે અબ્રહ્મ એ ત્રણમાંથી ગમે તે એકનું તમે સેવન કરો એમ કહ્યું. આ સાંભળી ઋષિ કઈ વસ્તુનું સેવન કરવું એના વિચારમાં પડી ગયા. વિચારણું કરીને હિંસા અને અબ્રહ્મ નરકનાં કારણે છે, જ્યારે મદ્ય ગેળ, ધાવડી આદિ શુદ્ધ વસ્તુઓથી બનતું હોવાથી નિર્દોષ છે એમ નિર્ણય કર્યો. આથી મદ્યપાનને સ્વીકાર કરીને મદ્યપાન કર્યું. અધિક સ્વાદ કરવા (વિદંશ' બનાવવા) બકરાને હણુને હિંસા આદિ સઘળાં પાપ કર્યા. પરિણામે તપનું સામર્થ્ય હણાઈ ગયું. અંતે મરણ પામીને તે ઋષિ દુર્ગતિમાં–નરકમાં ગયા. આ પ્રમાણે ધર્મીઓએ મવને દોષની ખાણ જાણવું.
વસુમિત્રાનું દૃષ્ટાંત આ ભરતક્ષેત્રમાં દેવભવન જેવાં ભવન, ઉદ્યાન, ફવાઓ, વાવડીઓ અને જલકુંડે (=હવાડા)થી મનહર ઉજજેની નામની ઉત્તમ નગરી હતી. તેમાં યજ્ઞદત્ત, વિષગુદત્ત અને જિનદાસ એમ ત્રણ શ્રાવકે હતા. તેમની અનુક્રમે જયશ્રી, વિજયશ્રી અને અપરાજિતા નામની પુત્રી હતી. ત્રણે પરસ્પર પ્રીતિવાળી હતી. બાલ્યાવસ્થાથી
૧. વિદેશ એ મદ્યપાન ઉપર પ્રી તિ ઉત્પન્ન કરનાર એક પ્રકારનું ચાટણ છે. જેમ ખોરાક ખાધા પછી મુખવાસ લેવામાં આવે છે તેમ મદ્યપાન કર્યા પછી વિદેશને ઉપયોગ કરવામાં આવે છે પરંવાચક્ષા મથપાશન અભિ. લેક ૯૦૭
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૮૩
વૃદ્ધિ પામતી એ ત્રણે જિનેશ્વરના વચનમાં અનુરાગવાળી અને જિનેન્દ્રની પૂજામાં તત્પર હતી. તેમની ખીજી પણ વસુમિત્રા નામની બ્રાહ્મણપુત્રી સખી હતી. તે તેમને અતિપ્રિય હતી. પણ તે જિનધર્મથી ભાવિત ન હતી. આષાઢ ચેામાસીના દિવસે સૂર્યોદય થતાં જ વસુમિત્રા સખીઓની પાસે આવી. સખીએએ વસુમિત્રાને કહ્યુંઃ હે પ્રિયસખી ! આજે તું તારા ઘરે જા. કારણ કે આજે અમારે જિનમંદિરમાં પૂજા કરવાની છે, તથા સાવીએની પાસે અણુવ્રતાના સ્વીકાર કરવાના છે. વસુમિત્રાએ કહ્યું: શું અમારે ત્યાં જવું ચેાગ્ય નથી ? સખીઓએ કહ્યુંઃ હે લ્યાણી ! એમાં શા દોષ છે? જો તારી ઇચ્છા હાય તે તું પણ આવ. વસુમિત્રા પણ તેમની સાથે જિનમંદિરે ગઈ. તેમણે ઉપયાગપૂર્વક જિનેશ્વરાની અષ્ટપ્રકારી પૂજા કરી, સ્તુતિ સ્તોત્રાથી સ્તુતિ કરી, અને ચૈત્યવંદન કર્યું.. પછી સાધ્વીજીની પાસે ગઈ, વંદન કરીને પચ્ચક્ખાણુ કર્યુ.. પછી બેસીને ભાવથી ધર્મપદેશ સાંભળ્યો.
આ વખતે કર્મક્ષયાપશમથી વસુમિત્રાને ધર્મોપદેશ પરિણમી ગયા. તેથી વસુમિત્રાએ કહ્યું: હું ભગવતી ! હવેથી મારા પણ આ ધર્મે થાઓ. તેથી સાધ્વીજીએ તેને કહ્યું: હૈ સુતનુ ! માનસિક પરિણામ વિના માત્ર કહેવાથી ધર્મ થતા નથી. તેથી જો મારા પહેલા આ ધર્મ તારા ચિત્તમાં પરિણમી ગયા હોય તેા અરિહંતને દેવ તરીકે અને સાધુઓને ગુરુ તરીકે સ્વીકાર. તેથી તેણે ઉઠીને વિનયથી મસ્તકે અંજલિ કરીને સાધ્વીજીએ જે કહ્યું તેના સ્વીકાર કર્યો અને માંસભક્ષણ તથા રાત્રિભાજનના ત્યાગ કર્યાં. જયશ્રી વગેરે સખીએ પાંચ અણુવ્રતાને વંદનપૂર્વક સ્વીકારીને પોતાના ઘર તરફ ચાલી. વસુમિત્રા પણ તેમની સાથે ત્યાંથી નિકળીને પિતાના ઘરે આવી. એકવાર તેને લેવા માટે તેના શ્વસુરકુલથી અહીં એક પુરુષ આવ્યા. તેણે સખીઓને ખેાલાવી. સખીઓએ તેને રજા આપી. પછી તે વનપુરમાં આવી અને નિયમને પાળતી શ્વસુરકુલમાં રહી.
એક્વાર સસરાએ તેને કહ્યું પુત્રી ! રાત્રિભાજનના ત્યાગ કરવા એ આપણે કુલાચાર નથી. માંસના ત્યાગ પણ યાગ્ય નથી. કારણ કે હે વત્સે ! જે અનુષ્ઠાન વેદમાં વિહિત છે તે જ આપણા કુલધર્મે છે. વસુમિત્રાએ કહ્યું: હું પિતાજી! વેદમાં હિંસાના નિષેધ છે. જીવાની હિંસા વિના માંસભક્ષણ ન થાય. માંસભક્ષણમાં જેએ સ્વય... હિંસા કરતાં નથી તેઓ પણ અવશ્ય ખીજાએ પાસે હિંસા કરાવે છે, અને માંસભક્ષણમાં અનુમોદનાને કાણુ રોકી શકે છે? રાત્રિભાજનના ત્યાગ આપણા કુલાચાર નથી એ પણ ખાટું છે. કારણ કે તમારા પિતાએ પિંડને રાતે સ્વીકારતા નથી. વસુમિત્રાએ આ પ્રમાણે કહ્યું એટલે સસરાએ ગુસ્સે થઈને કહ્યું: હે મહાપાપિણી! અભિમાનથી મારી સાથે તું આ પ્રમાણે વાદ કરે છે. તેથી ઉત્તર અને પ્રત્યુત્તરથી શું? જો તારે સસરાનું કામ હોય તે આ વાદને મૂકી દે, અન્યથા તારું કામ નથી.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
. શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને તેથી વસુમિત્રાએ વિચાર્યું જો એમ જ એચિતી પિતાને ઘરે જાઉં તે કુલને મોટું લાંછન લાગે, તેથી બીજા કેઈ ઉપાયથી આમને ત્યાં જ લઈ જાઉં. આ પ્રમાણે વિચારીને તેણે કહ્યું: હે પિતાજી ! જે એમ હોય તે જ્યાં મેં નિયમ લીધો છે ત્યાં તમે પણ આવો. જેથી તમારી સમક્ષ આ નિયમનો ત્યાગ કરું. સસરાએ આ માન્યું. એટલે સસરે, સાસુ અને વહુ ઉજજેની તરફ ચાલ્યા. વસુમિત્રાના પતિ વિશ્વભૂતિએ વિચાર્યું કે, વસુમિત્રા આ ગ્ય કહે છે, માટે ભલે જાય. એથી પણ કોઈ પણ રીતે લાભ થશે. સાંજના તે ત્રણે જીતહરણ ગામમાં આવ્યા.
માધવ નામને બ્રાહ્મણ તેમને જોઈને પોતાના ઘરે લઈ ગયે. તેમને સ્નાન કરાવીને તેમના જ ભજન નિમિત્તે ભાત વગેરે ઘણી રસોઈ બનાવવાનું શરૂ કર્યું. ત્યાં ભવિતવ્યતાવશ કઢી હલાવાતી હતી ત્યારે સર્પ છાપરા ઉપરથી ઉંદર તરફ એચિતે દેડ્યો.
ક્યાંક સ્કૂલના પામેલો તે નીચે પડ્યો. (ત્યાં રહેલા માણસેએ) લાકડાના હાથાથી તેના ટુકડેટુકડા કરી નાખ્યા. એટલામાં માધવ બ્રાહ્મણે મહેમાનને કહ્યું આવે, બેસે અને ભજન કરે. સદાચારનું પાલન કરનારી વસુમિત્રા જમવા ન આવી. તેથી સાસુસસરા પણ ના જમ્યા. બ્રાહ્મણ પરિવાર જયે. વિષથી ભાવિત કટીવાળું ભેજન કરવાથી પરિવાર મૃત્યુ પામ્યા. સવારે થાળીમાં સપને ટુકડે છે. તેથી સાસુ–સસરાને વસુમિત્રા ઉપર બહુમાન થયું. પછી જીતહરણથી નીકળીને દશપુર નગર આવ્યા.
તે નગરમાં બકુલદત્ત નામના બ્રાહ્મણના ઘરમાં ઉતર્યા. ત્યાં પણ રાત પડી ગઈ. બ્રાહ્મણે રસોઈ બનાવવાનું શરૂ કર્યું. આ તરફ બકુલદત્તને આદિત્યશર્મ નામને પુત્ર હતો. તે પિતાના ઘરકામ માટે રાખેલા નેકરની સ્ત્રીમાં આસક્ત બન્યા. તે જાણીને નેકરે તેના જ માતા-પિતાને આ વિગત કહી. તેમણે તેને રોક્યો નહિ. તેથી નકર મનમાં ગુસ્સે થ. આથી તે તેમનું છિદ્ર શોધી રહ્યો હતો. અત્યારે આદિત્યશર્મના માતા-પિતાએ તેને માંસ લાવવા આજ્ઞા કરી. ભવિતવ્યતાવશ અત્યારે આદિત્ય શર્મને પોતાની સ્ત્રી સાથે એકાંતમાં છે. તેને દેરડાથી બાંધીને તેના સાથળનું માંસ લઈને તેની માતાને આપ્યું. પિતે પત્નીને લઈને પલાયન થઈ ગયે. નહિ જાણતી આદિત્યશન માતાએ તે માંસ મહેમાને માટે પકાવ્યું. વસુમિત્રાએ રાત્રિભેજન–માંસભક્ષણની વિરતિ કરી હોવાથી ન ખાધું. તેણે ન ખાધું એથી સાસુ–સસરાએ પણ પૂર્વની જેમ ન ખાધું. બકુલદત્તે પોતાના પુત્રની શોધ કરી. તેવી અવસ્થામાં રહેલા પુત્રને જે. આ વૃત્તાંત જાણુને સસરાએ વસુમિત્રાની પ્રશંસા કરી. સસરાએ વસુમિત્રાને કહ્યું હે પુત્રી ! તું પુણ્યવંતી છે કે જેણે આ ધર્મ પ્રાપ્ત કર્યો છે. હે પુત્રી ! અમે પણ આ જ ધર્મને સ્વીકાર કર્યો છે કે જેના પ્રભાવથી અમે જીવતા રહ્યા અને મનુષ્યમાંસ ન ખાધું. હે પુત્રી ! તેથી હવે પિતાના ઘરે જઈએ. હવેથી જાવજજીવ અમારે પણ રાત્રિભૂજન અને માંસભક્ષણ ન
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૮૫ કરવાનો નિયમ છે. આ પ્રમાણે કહીને પાછા વળ્યા અને ઘરે આવ્યા. વસુમિત્રાને પતિ પણ ધર્મકાર્યમાં તત્પર સુશ્રાવક થયે.
આ પ્રમાણે ધર્મના પરિણામવાળા તેમના કેટલાક દિવસ પસાર થયા. ક્યારેક સાસુ, સસરે અને વસુમિત્રા એ ત્રણે સમાધિથી મૃત્યુ પામીને સૌધર્મ દેવલોકમાં ગયા. ત્યાંથી ચ્યવને સસરાને જીવ આ ભરતક્ષેત્રમાં વસંતપુરનગરમાં વિજયવર્મ રાજાની અશકશ્રી રાણીને શ્રીવર્સ નામને પુત્ર થર્યો. વસુમિત્રાએ પણ તે જ નગરમાં ધનદત્ત શેઠની ઘનશ્રી નામની પત્નીથી શ્રીદેવી નામની પુત્રી થઈ. તે નગરમાં તે જ દિવસે સુંદર રૂપ અને લાવણ્યથી યુક્ત બીજી પણ ચંદ કન્યાઓ જન્મી હતી. તેમાં સાસુને જીવ દેવકથી ચવીને દેવજસા નામની પુત્રી તરીકે ઉત્પન્ન થયો. તેમના જન્મદિવસે શેઠ વર્ધાપનક ( =જન્મમહોત્સવ) કરાવ્યું.
આઠ વર્ષ પછી કલાઓને અભ્યાસ કરાવ્યું. કલાઓને અભ્યાસ કરી લીધું ત્યારે તે બધી કન્યાઓ યૌવનને પામી. પણ દેવજસાને કઢને રોગ . શેઠના વચનથી વૈદ્યોએ તેના ઉપાયો કર્યા, પણ કઈ લાભ ન થયે. તેથી દુઃખી થયેલી તે ચિંતા કરવા લાગી. પછી નૈમિત્તિકના વચનથી શ્રીદેવીના સ્નાનજલથી તેને સ્નાન કરાવ્યું, આથી તુરત સારું થઈ ગયું. તે જ રંગ રાજપુત્ર શ્રીવર્ગને પણ થયું. પિતાએ તેના માટે નગરમાં પડહ વગડાવ્યું. દેવજશાએ એ પડહને સ્પર્શ કર્યો, અર્થાત્ શ્રીવર્ગના રોગને દૂર કરવાનું સ્વીકાર્યું. પછી દેવજશાએ કહ્યુંઃ કુમાર અહીં આવે, જેથી થોડા કાળમાં તેને નિરંગી કરીએ. પડહ વગાડનારાએ આવો તે વૃત્તાંત રાજાને જણાવ્યું. રાજેએ કુમારને શેઠના ઘરે મોકલ્યો. તેને એક મકાનમાં રાખે. શ્રીદેવીના શરીરે લગાડેલા સુગંધી દ્રવ્યોથી દરરોજ તેના શરીરે મર્દન કરવાનું શરૂ કર્યું. ચદમા દિવસે તે નિરોગી થઈને પોતાના ઘરે ગયે. અતિશય હર્ષના સમૂહથી પૂર્ણ હૃદયવાળા રાજાએ તેને જે. તુષ્ટ થયેલા રાજાએ પછી તે જ કન્યાઓ તેને જ પરણાવી. તેમની સાથે તે દેગુંદક દેવની જેમ ભેગો ભેગવવા લાગ્યો.
પૂર્વભવના સાસુ અને સસરા દેવજસા અને શ્રીવને વહુના વ્રતનો ભંગ કરાવવાથી કઢનો રોગ થયો. એકવાર શ્રીવર્મ જ રાજા છે. સર્વ સામંત રાજાઓ તેને
૧. મuથા અને સાવિ એ બંનેના અર્થને એક સાથે પ્રવેગ ગુજરાતીમાં થતો ન હેવાથી અહીં આપવા નો અર્થ લખ્યો નથી.
૨. આ સ્થળે મુકિતપ્રતમાં કાઉસમાં મુકાયેલ ગાથાને સંબંધ મારી સમજમાં ન આવવાથી તેને અનુવાદ કર્યો નથી.
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
શ્રાવકનાં બાર ત્રત યાને નમતા હતા. પૂર્વે કલ્લા સુકૃતસમૂહથી તે મનવાંછિત પદાર્થો મેળવતે હતે. પછી આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં વિધિપૂર્વક મૃત્યુ પામીને દેવપણાને પામ્યો. ત્યાંથી ચ્યવીને કામ કરીને મેક્ષમાં જશે. આ પ્રમાણે વસુમિત્રાનું ચરિત્ર સંક્ષેપથી કહ્યું, વિસ્તારથી ભગિનીવત્સલ ગ્રંથમાંથી જાણી લેવું. આ પ્રમાણે રાત્રિભોજન અને માંસભક્ષણની વિરતિમાં મહાપુણ્ય થાય છે એમ જાણીને સર્વ પ્રયત્નથી રાત્રિભેજન અને માંસભક્ષણ આદિને ત્યાગ કરે. [૭] ભેદદ્વાર પૂર્ણ થયું. હવે ઉત્પત્તિ દ્વારા જણાવવા માટે કહે છે –
दुविहतिविहाइ मंसाइयाण एगविहतिविह सेसेसु ।
નિરવજ્ઞાારા, અવિપરિવાળો ૭૭ | ગાથાથ – માંસ વગેરેની નિવૃત્તિ દ્વિવિધ–ત્રિવિધ ભાંગાથી કરવી જોઈએ. શેષ વિગઈ આદિને નિયમ એકવિધ-વિવિધ ભાંગાથી કરવો જોઈએ. નિરવદ્ય વગેરે પ્રકારનો આહાર લેવો જોઈએ. અધર્મવૃત્તિનો ત્યાગ કરવો જોઈએ.
ટીકાથ– દ્વિવિધ–વિવિધ = ન કરું અને ન કરાવું, મન, વચન અને કાયાથી. એકવિધ–ત્રિવિધ = ન કરું, મન, વચન અને કાયાથી. જે માંસ નિવૃત્તિ કરે તે ઉત્કૃષ્ટથી દ્વિવિધ–ત્રિવિધ ભાંગાથી કરે, ઉત્કૃષ્ટથી માંસ નિવૃત્તિ ન કરી શકે તે દ્વિવિધ-દ્વિવિધ વગેરે ભાંગાએથી પણ કરે. વિગઈ આદિને નિયમ તે એકવિધ–ત્રિવિધ ભાંગાથી કરે. કારણકે વિગઈ આદિના નિયમને વિષય પ્રાયઃ એકવિધ–ત્રિવિધ ભાંગે છે, અર્થાત્ વિગઈ આદિને નિયમ પ્રાયઃ એકવિધ–વિવિધ ભાંગાથી લેવાય છે.
ઉપભેગ-પરિભાગ પરિમાણવ્રત લેનારે નિરવવ વગેરે પ્રકારનો આહાર લે જોઈએ. નિરવદ્ય એટલે સચિત્ત આદિના ત્યાગથી નિર્દોષ. આદિ શબ્દથી અલ્પ સાવદ્ય (=અલ્પ દોષવાળે) વગેરે સમજવું.
અધર્મવૃત્તિ એટલે અંગારકર્મ, વનકર્મ વગેરે પાપ આજીવિકા. નિરવદ્ય આહાર અને પાપ આજીવિકાના ત્યાગ વિષે કહ્યું છે કે
શ્રાવક નિરવદ્ય અને નિર્જીવ આહારથી, (તેમ ન બની શકે તો અનંતકાયને ત્યાગ કરીને) કે પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયવાળા આહારથી શરીરને ધારણ કરે=ટકાવે અને સાવધ વ્યાપારને (=ધંધાને) ત્યાગ કરે.
(સંધ પ્ર. તાધિ. ગા. ૭૦ ) ૩. કવિ શબ્દને “ઉત્પન્ન કરેલું' અર્થ થાય છે, પણ અહીં “મેળવેલું” અર્થ વધારે સંગત હોવાથી મેળવેલ એવો ભાવાર્થ કર્યો છે.
૪. સમષિ પદને અર્થ વિરાર પદથી સમજાઈ જતો હોવાથી અનુવાદમાં લખ્યું નથી.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૮૭ સાવદ્ય વ્યાપાર એટલે અગ્નિનો આરંભ વગેરેથી યુક્ત અંગારકર્મ વગેરે પાપવાળ વ્યાપાર કહ્યું છે કે
“અંગારકર્મ, વનકર્મ, શકટકર્મ, ભાટક્કમ, સ્ફટકકર્મ, દંતવાણિજ્ય, લાક્ષાવાણિજ્ય, રસવાણિજ્ય, વિષવાણિજ્ય, કેશવાણિજ્ય, યંત્રપલણ, નિર્લ છન, દવદાન, જલશેષણ અને અસતીષણને શ્રાવક ત્યાગ કરે.” આનો ભાવાર્થ વૃદ્ધસંપ્રદાયથી જાણ. તે આ પ્રમાણે છે –
(૧ થી ૫) અંગારકામ – “લાકડાં બાળીને કોલસા બનાવવા અને વેચવા તે અંગારકર્મ. (તથા અગ્નિની અને અગ્નિદ્વારા બીજા જીવોની પણ જેમાં વિરાધના થાય તે ભઠ્ઠી વગેરે પણ અંગારકર્મ છે.) તેમાં છ નિકાયના જીવોની હિંસા થતી હોવાથી તે શ્રાવકને ન કપે.
વનકર્મ- વનને વેચાતું લઈને તેમાં રહેલાં વૃક્ષ, પાંદડા, ફળ, વગેરે કાપીને વેચવા દ્વારા આજીવિકા ચલાવવી તે વનકર્મ. (હિંસાનું કારણ હોવાથી આ વ્યવસાય પણ શ્રાવકને ન કપે.)
શકટકમ:- ગાડું (વગેરે) ચલાવીને જીવનનિર્વાહ કરે તે શકટકર્મ. આમાં બળદ આદિને બાંધવા પડે, મારવા પડે, વગેરે અનેક દોષ લાગે. (ગાડું વગેરે તથા તેના પિડાં વગેરે અવયવો સ્વયં તૈયાર કરવા કે વેચવા એ પણ શકટકમ છે.) - ભાટકકમ –પોતાના ગાડાં વગેરેમાં બીજાનો માલ ભાડાથી લઈ જવો, અથવા ગાડું, બળદ વગેરે વાહને બીજાને ભાડે આપવાં તે ભાટક્કર્મ.
ટકકમ :- વાવ, તળાવ વગેરે બનાવવા માટે પૃથ્વીને ફેડવી–દવી, અથવા હળથી ભૂમિ ખેડવી તે ફેટકકર્મ. (જેમાં પૃથ્વીકાયની અને તેના દ્વારા વનસ્પતિકાય વગેરે જીવોની હિંસા થાય તેવાં પથ્થર ફેડવા વગેરે કાર્યો પણ સ્ફટકકમ છે.)
(૬ થી ૧૦) દંતવાણિજ્ય – પ્રાણીના દાંત વગેરે અંગોને વેપાર કરવો તે દંતવાણિજ્ય. જે લેકે (ભીલ વગેરે) પ્રાણીઓના દાંત વગેરે અંગે એકઠાં કરતા હોય તેમની પાસેથી દાંત વગેરે ખરીદવાથી અતિચાર લાગે. દાંત વગેરે અંગેને એકઠાં કરનારા ભીલ વગેરેને પહેલેથી જ પૈસા આપીને અમુક સમયે હું માલ લેવા આવીશ એમ કહેવાથી વેપારી સમયસર માલ લેવા આવશે એમ વિચારીને તે લોકે હાથી
૧. પંદર કર્માદાનનું વર્ણન પ્રસ્તુત ટકામાં બહુ જ સંક્ષેપમાં હોવાથી અહીં યોગશાસ્ત્રના આધારે કંઈક વિસ્તૃત લખ્યું છે,
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
શ્રાવકના બાર વ્રત યાને વગેરે પ્રાણીઓને મારીને દાંત વગેરે તૈયાર રાખે. તથા તૈયાર રાખેલા માલને લેવાથી તેઓ જીવોનો વધ કરીને નવો માલ મેળવવા મહેનત કરે. તથા આવું કર્મ કરનારાઓને (પહેલેથી) શંખનું મૂલ્ય આપે, અને પૂર્વે લાવેલા શંખને ખરીદે, તે પણ દંતવાણિજ્ય છે. આથી દાંત વગેરેના મૂળ ઉત્પાદકે-સંગ્રાહકો પાસેથી માલ લેવાથી આ અતિચાર લાગે. પણ વેપારી પાસેથી લેવાથી અતિચાર ન લાગે. - લાક્ષાવાણિજ્ય :- લાક્ષા એટલે લાખ. લાખના રસમાં કીડા ઉત્પન્ન થતા હોવાથી શ્રાવકે તેને વેપાર નહિ કર જોઈએ. લાખના ઉપલક્ષણથી જેમાં બહુ હિંસા થાય તેવી મન:શીલ, ગળી, ધાતકી, ટંકણખાર વગેરેને વેપાર પણ ન કરવો જોઈએ. ટંકણખાર અને મન શીલ ત્રસ જીવના ઘાતક છે. ગળી બનાવવામાં અનેક જીવોની હિંસા થાય છે. ધાતકીના પાંદડાં, ફૂલો વગેરેમાંથી દારૂ બને છે. તેના રસમાં કીડા ઉત્પન્ન થાય છે. આથી આ વસ્તુઓને વેપાર પાપનું ઘર છે.
રસવાણિજ્ય – માખણ, ચરબી, મધ, દારૂ વગેરે રસને વેપાર રસવાણિજ્ય છે. માખણ છાશથી છૂટું પડતાં તેમાં અંતમુહૂર્તમાં જ અસંખ્ય સંમૂર્ણિમ જીવો ઉત્પન્ન થાય છે. મધ અને ચરબી જીવહિંસાથી ઉત્પન્ન થાય છે. દારૂ નશે કરે છે. આથી દારૂ પીધેલા લોકો બીજાને મારી નાખે છે કે બીજાઓ સાથે મારામારી, કુલેશ-કંકાસ આદિ કરે છે. આથી દારૂથી અનેક અનર્થો થાય છે.
કેશવાણિજ્ય – અહીં કેશ શબ્દથી કેશવાળા જીવ સમજવા. કેશવાળા દાસ, દાસી, ગુલામ, ગાય, બળદ, હાથી, ઘોડા વગેરે જીવોનો વેપાર તે કેશવાણિજ્ય છે. આનાથી તે તે જીવોને પરાધીનતા, માર, બંધન, સુધા, તૃષા, પરિશ્રમ વગેરે અનેક દુઃખ થતાં હોવાથી કેશવાણિજ્ય ત્યાજ્ય છે.
વિષવાણિજ્ય - કાઈપણ જાતના ઝેરને વેપાર વિષવાણિજ્ય છે. ઝેર અનેક જીવોના પ્રાણુનાશનું કારણ છે. ઝેરના ઉપલક્ષણથી હિસંક અને વેપાર પણ વિષવાણિજ્ય છે.
(૧૧ થી ૧૫) યંત્ર પીલન - તલ, શેરડી આદિ પીલવાનાં યંત્રથી તલ, શેરડી આદિ પીલવું. તલ આદિ પિલવાથી તલ આદિના જીવન અને તેમાં પડેલા ત્રણ જીનો ઘાત થાય છે.
- નિલંછનકમ – ગાય વગેરે પ્રાણીઓના શરીરનાં અંગો છેદવાને ધંધે તે નિર્લી છનકર્મ. જેમકે-કાન વીંધવા, શરીરે ચિહ્નો કરવાં. ખસી કરવી, ડામ દેવે વગેરે. આમ કરવાથી તે તે જીવને દુઃખ થાય છે, એ સ્પષ્ટ જોવામાં આવે છે.
દવદાન – ક્ષેત્રની રક્ષા માટે વનને બાળવું તે દવદાન. જેમકે ઉત્તરાપથમાં, ત્યાં
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૮૯ વનને બાળવાથી નવું ઘાસ ઉગે છે. જુનું ઘાસ બાળી નાખવાથી ત્યાં નવું ઘાસ ઉગે એ બુદ્ધિથી કે ધર્મબુદ્ધિથી (કે બીજા કોઈ કારણથી) દવદાન કરવું એ પાપ છે. તેમ કરવાથી અગ્નિના જીવોની વિરાધના થાય અને બીજા લાખે છે અગ્નિમાં બળીને મરી જાય.
જલશોષણ - ધાન્ય વાવવા માટે (કે બીજા કેઈ કારણથી) તળાવ વગેરેનું પાણી સૂકવી દેવું તે જલશેષણ. આમ કરવાથી પાણીના જીવન અને પાણીમાં રહેલા જીવન નાશ થાય છે.
અસતીપોષણ -નિપષક (=દુરાચાર કરાવીને આજીવિકા ચલાવનારાઓ) દાસીઓનું પિષણ કરે અને તેનું ભાડું લે તે અસતીષણ છે. જેમકે ગેલદેશમાં. આનો ભાવાર્થ એ છે કે પૈસા કમાવવા માટે દુરાચારિણી દાસી, વેશ્યા વગેરેનું તથા હિંસક મેના, પોપટ, બિલાડી, ધાન, કુકડે, મેર વગેરે પ્રાણીઓનું પિષણ કરવું તે અસતીષણ છે. આમ કરવાથી દુરાચાર અને હિંસાદિ પાપનું પોષણ થાય છે.
- કર્મસંબંધી અતિચારે પંદર જ છે એવું નથી. અહીં બતાવેલા પંદર અતિચારે દિશાસૂચન માત્ર છે. આથી બીજાં પણ આવાં બહુ પાપવાળાં કાર્યો અતિચાર તરીકે સમજી લેવાં. [૭૭] હવે ચોથું દ્વાર કહે છે –
भोगुवभोगेहितो, अनियत्ताणं तु हुंति दुक्खाई।
सेडुयओ य सुबंधू, जह निच मंडिया भट्टी ॥७८ ॥ ગાથાથ:– ભેગ-ઉપભેગથી નિવૃત્ત ન થયેલા જીવોને સેડુબક, સુબંધુ અને નિત્યમંડિત બ્રાહ્મણીની જેમ શારીરિક અને માનસિક અસાતાના ઉદયરૂપ દુખે થાય છે.
ટીકાથ-એક જ વાર ભોગવી શકાય તે આહાર વગેરે ભેગ છે. અનેકવાર ભેગવી શકાય તે વસ્ત્ર વગેરે ઉપગ છે. આ પ્રમાણે ગાથાને સંક્ષેપથી અર્થ છે. વિસ્તારથી અર્થ તે કથાઓથી જાણ. તે કથાઓ આ છે -
સેતુબક બ્રાહ્મણનું દૃષ્ટાંત ઉત્તમ નગર, ગામ અને ગેકુ વગેરેથી વ્યાસ અને અનેક સમૃદ્ધિનું ઘર એ વત્સ નામનો પ્રસિદ્ધ દેશ હતો. તેમાં વિલસતા પુણ્યવાળા લોકોથી વ્યાસ, કૃબેરની નગરના જેવી અને ઉત્તમસંપત્તિઓનું સ્થાન એવી કૌશાંબી નામની નગરી હતી. ત્યાં
૧. કેટલાક અજ્ઞાન છો દવદાનથી પુણ્ય થાય એવું માનનારા હોય છે.
૩૭
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૦
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને શતાનીક નામનો રાજા હતે. નમતા સામંતસમૂહના મુગુટમાં રહેલી માળાઓથી તેના ચરણે પૂજાતા હતા. તેણે પ્રતાપથી વૈરીઓને પરાભૂત કર્યા હતા. તે જ મહાનગરીમાં જ્ઞાન-વિજ્ઞાનથી રહિત અને દરિદ્રતાના ઉપદ્રવથી હેરાન થયેલ સેડબક નામને બ્રાહ્મણ હતો. એકવાર ગર્ભવતી સ્વપત્નીએ એને કહ્યુંઃ ઘીની જરૂર પડશે માટે તે લઈ આવો. તેણે કહ્યું : હે પ્રિયે ! મારામાં તેવું કઈ વિજ્ઞાન નથી, જેનાથી હું ઘી વગેરે લાવું. બ્રાહ્મણીએ કહ્યું: તમે દરરેજ હાથમાં પુષ્પો લઈને રાજાની સેવા કરે (=દર્શન કરે), જેથી તે કઈ આજીવિકા કરે. કારણકે “શેરડીનું ક્ષેત્ર, સમુદ્ર, મણિ આદિની ખાણનું પોષણ અને રાજાઓની કૃપા તુરત દરિદ્રતાને નાશ કરે છે.”
એમ થાઓ” એમ કહીને સેડુબકે તેને સ્વીકાર કર્યો. દરરોજ ભક્તિથી ફલ વગેરે વડે રાજાની સેવા કરવાનું શરૂ કર્યું. હવે લાભાંતરાય કર્મનો ક્ષય થતાં તુષ્ટ થયેલા રાજાએ તેને કહ્યુંહે બ્રાહ્મણ ! હું તારા ઉપર ખુશ થયે છું, બોલ તને શું આપું?
અહીં બીજા આચાર્યો આ પ્રમાણે કહે છે – અતિશયભક્તિથી રાજાની સેવા કરતા તેને કેટલાક કાળ પસાર થયો. તે દરમિયાન પ્રદ્યોતન રાજા શતાનીકને પકડવાની ઈચ્છાથી ઉજજેનીથી મોટા સૈન્યસમૂહને લઈને આવ્યા. અશ્વયુદ્ધમાં સાવધાન ( કુશળ) શતાનીક રાજા આ જાણીને પોતાની નગરીને કિલ્લાથી સુરક્ષિત કરીને પોતે અંદર રહ્યો. માત્ર જવ, સિંધાલુણ અને પાણી લેનારા અને પ્રમાદી શત્રુના સૈન્યને શતાનીક રાજા અંદર રહીને હુમલાના બળથી ઉપદ્રવ કરતો હતો. આ પ્રમાણે ઘણું દિવસેથી પણ પ્રદ્યોતનરાજા કૌશાંબી નગરીને લઈ શક્યો નહિ, આથી તે એકવાર ઉજજેની તરફ ચાલ્ય. આ દરમિયાન બગીચામાં પુપ ચુંટવા માટે આવેલા સેડુબકે પોતાની નગરી તરફ જતું સૈન્ય જોયું. તેણે શતાનીક રાજાને આ વિગત જણાવી. તેથી તે તેના સૈન્યની પાછળ પડ્યો. તેના સૈન્યને હેરાન કરીને પાછો આવ્યો. પ્રદ્યતનના અકવો વગેરે લઈ લેવાથી ખુશ થયેલા શતાનીક રાજાએ ઈનામ આપવાની ઈચ્છાથી સેડુબકને કહ્યું: બેલ, તને શું આપું? તેણે કહ્યું: હે રાજેંદ્ર! હું મારી બ્રાહ્મણીને પૂછીને કહીશ.
આ પ્રમાણે કહીને તે બ્રાહ્મણ પાસે ગયો. જઈને બ્રાહ્મણીને તેણે કહ્યું છે બ્રાહ્મણ ! આજે રાજા મારા ઉપર અધિક પ્રસન્ન થયેલ છે. તેણે મને કહ્યું કે તને શું આપું? તેથી તે કહે કે હું શું માગું? બ્રાહ્મણીએ કહ્યું: દરરોજ રાજાના મુખ્ય આસન ઉપર બેસીને ભોજન અને એક સોનામહોરની દક્ષિણ માગે. પછી તેણે જઈને રાજાની પાસે તે જ પ્રમાણે હર્ષ થી માગણી કરી. તેની સરળતાને જાણીને રાજાએ પણ તેની માગણીને સ્વીકાર કર્યો. ત્યારથી રાજાને તે બધું કરતે જોઈને રાજાની પાસે રહેલા બીજાઓએ પણ વિચાર્યું કે, રાજા દરરોજ તેના ઉપર મહાકૃપા કરે છે, તેથી આપણે પણ પ્રયત્નથી તેની પૂજા કરીએ.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૯૧
આ પ્રમાણે વિચારીને તે બધા દરરોજ તેને પેાતાના ઘરે પ્રેમથી જમાડે છે અને પ્રયત્નથી દક્ષિણા આપે છે. તેથી તેવા લાભથી તે ઘેાડા જ સમયમાં મહાન શ્રીમંત થઈ ગયા. તેના પુત્ર-પૌત્ર વગેરે પરિવાર પણ વધ્યા. પણ દક્ષિણાના લાભથી ઉલટી કરીને જુદા જુદા ઘરમાં અનેકવાર ભાજન કરતા તેને ભય'કર કાઢ રાગ થયા. કાઢના કારણે એનું નાક ઘસાઈ ગયું, શરીરમાં ચાંદાં પડી ગયાં, દુર્ગંધી પરુ નીકળવા માંડયુ, આખા શરીરે માખીઓ ખણખણવા લાગી, આવી દુઃખમય અવસ્થાને પામ્યા. તો પણ પૂર્વાંની જેમ રાજાના મુખ્ય આસન ઉપર બેસીને ભાજન કરતા હતા. હું કેઢિયા છું એમ મનમાં જરા પણ શંકા ન રાખી. ઉપેક્ષા કરાયેલા તેના રાગ ક્રમે કરીને ઘણુા વધી ગયા. તે રાગ દુનના સંગની જેમ તેને પીડા આપવા લાગ્યા. તેને કાઢિયે જોઇને મત્રીઓએ ચેપ લાગવાના ભયથી રાજાને વિનંતિ કરીઃ હે દેવ ! આ રોગ અત્યંત ચેપી છે એમ સંભળાય છે. કારણ કે એક સ્થળે ભાજન કરવાથી, સ્પથી, એક શય્યાથી, અને એક આસન વગેરેથી રેાગનું સંક્રમણ થાય છે એમ શાસ્ત્રમાં પણ કરો. એના સ્થાને સ્થાપે. એમ થાએ' એમ કહીને રાજાએ
કહેવાય છે. માટે આ બ્રાહ્મણને મુખ્ય આસને જમાડવાનું બંધ એના વિદ્યમાન નિરાગી છેાકરાઓને મંત્રીની સલાહના સ્વીકાર કર્યાં.
આથી મંત્રીઓએ સેડુખકને કહ્યું: આજથી રાજમંદિરમાં તારા પુત્રાએ જમવું. રાજાની આજ્ઞાથી તેણે પોતાના પુત્રાને રાજમંદિરમાં જમવાની રજા આપી. પરિવારને આજ્ઞામાં રાખનાર તે પોતે કંઈક અશુભમનવાળા થઈને ઘરે રહ્યો. સમય જતાં તેને રાગ ઘણા વધી ગયા. શરમથી તેના છેકરાઓએ તેના માટે ઘરથી બહાર ઝુંપડી કરાવી. તેથી વહુએ પણ તેને જોઈને ક્ષણવારમાં થુંકે છે. વારંવાર કહેવા છતાં કાઈ તેની આજ્ઞા માનતું નથી. ભાજન વગેરે પણ નાકને ઢાંકીને ચાંડાલની જેમ દૂર રહીને જીગુપ્સાથી તેના ઠીકરામાં નાખે છે. ભાજન રસવગરનુ આપે છે. આ જોઈને તેણે વિચાર્યું : જેએ મારા પ્રભાવથી આવી અવસ્થાએ પહેાંચ્યા છે, તેમનું વન કેવું છે તે તું જે. અથવા− બળદો તૃષા લાગવાથી જે નદીઓનું પાણી પીએ છે, કૃતઘ્ન તે બળદો શિંગડાએથી તે જ નદીઓના કિનારાઓને નાશ કરે છે.” “ભીલેા જેના પત્રપુટમાં (=પળિયામાં) ભાજન કરીને જેની છાયામાં વારવાર સુવે છે તે જ પલાશવૃક્ષના મૂળને ખાદે છે.’” “ જાણે હર્ષ પામ્યા હોય તેવા ખીલેલા કુમુદો જેના પ્રભાવથી શાભાને પામ્યા, રાત્રે પેાતાની કાંતિથી તે જ ચંદ્રની ચાંદનીનું ઉપહાસ્ય કરે છે.’
૧. સ્વૈ=વીયા: નિયોને=આજ્ઞાચાં યસ્ય |
૨. કાઢિયા બાપની સાથે રહેવામાં શરમ આવવાથી. અહીં કૂિચા ના સ્થાને મિયા પાઠ હાય તા વધારે સંગત ગણુાય.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને એ પ્રમાણે આ પાપીઓ પણ મારી સંપત્તિથી મહત્ત્વને પામ્યા અને મારે જ આ પ્રમાણે પરાભવ કરે છે. દુર્જન જેવા પુત્રોને ધિક્કાર થાઓ. આથી જલદી અવજ્ઞાનું ફળ તેમના માથે નાખું એમ કેધથી વિચારીને બ્રાહ્મણે પુત્રને કહ્યું હું મારા જીવનથી અત્યંત કંટાળી ગયે છું. આથી જલદી મરવા માટે પોતાના કુલાચારને કરવાની ઈચ્છા રાખું છું. આ સાંભળીને આનાથી (=કુલાચારના પાલનથી) આ જલદી મરે તે સારું થાય એમ વિચારીને હર્ષ પામેલા પુત્રોએ કહ્યુંઃ કહો, અમે શું કરીએ ? તેણે કહ્યું છે પુત્રો! આપણું કુલમાં આ રિવાજ છે કે મરવાની ઈચ્છાવાળા હિતેચ્છએ સ્વજનને મંત્રથી સંસ્કારિત કરેલ એક પશુ આપ જોઈએ. આથી તમે કુલાચારને કરવાની ઈચ્છાથી અત્યંત બલવાન, બરોબર પ્રમાણુવાળ અને દેખાવડે બકરો આ ઝુંપડીમાં લઈ આવો. જેથી તેને મંત્રથી સંસ્કારિત કરીને, હિત માટે સ્વજનોને વિધિપૂર્વક ખવડાવીને, વ્યાકુલતાથી રહિત બનેલે હું સ્વકાર્યમાં ચિત્ત રાખ્યું. તેના કહ્યા પછી અજ્ઞાનતાના કારણે તેના ભાવને નહિ જાણનારા પુત્રએ તે બકરે તેની ઝુંપડીમાં હર્ષથી બાંધે. પછી તે બ્રાહ્મણ દરરોજ પોતાના શરીરમાંથી પરુ વગેરે મલિન પદાર્થો લઈને રેગના સંક્રમણ માટે બકરાને ખવડાવવા લાગે. પરુ વગેરે મલિન પદાર્થોને ખાતે તે બકરે પણ થોડા જ કાળમાં અત્યંત કેઢિયે થઈ ગયે. આથી તેને હણુને પોતાના પુત્રોને ખાવા માટે આપ્યો. તેની પ્રવૃત્તિને નહિ જાણનારા પુત્રોએ તે બકરાને ખાધે. બ્રાહ્મણે ફરી કહ્યું હે પુત્રો ! હું તીર્થમાં પ્રાણ છોડીશ. કારણ કે તીર્થમાં મરેલા મારું શરીર અન્ય જન્મમાં ફરી આવું અશુચિથી નિંદિત અને રોગથી પીડિત ન થાય.
આ પ્રમાણે બોલતો અને હર્ષ પામેલ તે તુરત ત્યાંથી નીકળી ગયો. ઊંચા મુખવાળો તે બ્રાહ્મણ જેની આકૃતિનું દર્શન ભયંકર છે એવા જંગલમાં આવ્યું. ત્યાં અતિશય તૃષા પામેલો તે પાણીને શોધવા માટે પ્રયત્નથી ઘણું પર્વવાળા જંગલમાં આમ-તેમ ભ. ભમતા તેણે ભાગ્યગથી કઈ પણ રીતે અનેકવૃક્ષેથી વ્યાપ્ત સ્થાનમાં નાનું સરોવર જોયું. તેના કાંઠે રહેલી વૃક્ષશ્રેણિની ઉપરથી સતત પડતાં પત્રફળ–પુષ્પોથી અને ઉનાળાના તાપથી એ સરોવરનું પાણી મેલું ( કવાથ =દવાનાઉકાળા જેવું ) થઈ ગયું હતું. તેને જોઈને તે જ ક્ષણે તેનું હૃદય ઉલ્લાસ પામ્યું, અને ઇન્દ્રિયે પિતાનો વિષય જાણવા માટે અત્યંત પટુ (સમર્થ) બની ગઈ. પછી તૃષા દૂર કરવાની ઈચ્છાવાળા તેણે (થોડે) આરામ કરીને હર્ષથી તકલીફ વિના મેલું પાણી પીવાનું શરૂ કર્યું. તેણે તે મેલું પાણી જેમ જેમ પીધું તેમ તેમ તેને કૃમિઓની
૧. કકે શબ્દના અનેક અર્થો છે. તેમાં અહીં ૬૧માં શ્લોકમાં જાતિ એ પ્રયોગના આધારે મેલ અર્થ ઘટી શકતો હોવાથી મેં તે અર્થ કર્યો છે. શબ્દકોશમાં કચ્છ શબ્દને ફવાથ (ઔષધિનો ઉકાળ) અથ મારા જેવામાં આવ્યો નથી. આમ છતાં ભાવાર્થની દૃષ્ટિએ ઔષધિને ઉકાળા એવો અર્થ પણ કરી શકાય
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૯૩ સાથે રેચ થશે, અર્થાત્ ઝાડાની સાથે કેટરોગના કૃમિઓ નીકળવા માંડ્યા. આ પ્રમાણે રસાયણ જેવા તે પાણીએ પરિમિત દિવસોમાં જ તેનું શરીર અધિક નિરંગી કર્યું. “ઉત્તમ ભાગ્ય અભિમુખ થાય, ત્યારે જેવી અવસ્થા કરવી શકય નથી, બોલવી શકય નથી અને વિચારવી પણ શકય નથી, તેવી પણ અવસ્થા થાય છે. સંભાવના ન કરી શકાય તેવું તેનું આરોગ્ય જોઈને આપત્તિમાં પણ પડેલા સત્પષે કેમ મુંઝાય?
પિતાના શરીરની તેવી કાંતિ જોઈને તેણે વિચાર્યું કે આ શરીરકાંતિ પિતાના માણસને બતાવું. આ જગતમાં માણસેની ઉત્પન્ન થયેલી સારભૂત પણ તે સંપત્તિથી શું? કે જે સંપત્તિને હર્ષથી વિકસિત બનેલ નેત્રથી પિતાના માણસે જેતા નથી. અથવા પાપ કરનારા તેમની જેવી અવસ્થા થઈ હોય તેવી અવસ્થાને જઈને જોઉં. એમ વિચારીને તે પોતાના નગરમાં ગયે. નગરમાં પ્રવેશ કરતા તે બ્રાહ્મણને ઓળખીને લોકોએ પૂછયું કે જેનું દર્શન પણ ભયંકર છે તેવો તારે કોઢ કેણે દૂર કર્યો? તેણે કહ્યું. મેં જંગલમાં ભક્તિથી દેવની સેવા કરી. તેણે તુરત કોઢ દૂર કરીને મારું શરીર આવું કર્યું. તેથી અહો ! આ બ્રાહ્મણ ધન્ય છે કે જેને દેવ પ્રસન્ન થયે, આ પ્રમાણે લેકેથી પ્રશંસાતા તેણે પોતાના ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો. ત્યાં પોતાના પુત્રોને કોઢથી સડી ગયેલા અંગવાળા જોઈને તેણે કહ્યુંઃ મારી અવજ્ઞાનું ફળ તમે ભગવે. તેમણે કહ્યુંઃ હે પિતા ! તમેએ અમારી પ્રત્યે આવું આચરણ કેમ કર્યું? તેણે કહ્યુંઃ પૃથ્વીમાં મારા વિના બીજા ની આવી શક્તિ હોય? પુત્રએ ફરી કહ્યુંઃ નિર્દય તમોએ ધર્મથી અને લેકથી વિરુદ્ધ આવું શું આચર્યું? તેણે કહ્યું તમે મારા પ્રત્યે જે આચરણ કર્યું તે શું યોગ્ય હતું ? અથવા ક માણસ પોતાના દોષોને જુએ છે? લોકે પિતાના મોટા પણ દેને જોતા નથી, બીજાના નાના પણ દેશોને જુએ છે. અહા ! લોકેની અંધતા અપૂર્વ દેખાય છે ! તેને આ પ્રમાણે પુત્ર સાથે સતત બોલતો જોઈને બીજા પણું લકે તેની સતત નિંદા કરવા લાગ્યા. તેથી નિંદાથી ભય પામેલો તે રાજગૃહનગર ગયે. આલંબન વિનાના તેણે આજીવિકા માટે દ્વારપાળને આશ્રય લીધે. આ દરમિયાન કેવલજ્ઞાની અને સુર–અસુરોથી પૂજાતા શ્રીવીરજિન તે નગરમાં પધાર્યા. તેથી દ્વારપાળે તેને કહ્યું હે ભદ્ર! હું ભગવાનનાં દર્શન કરવા જઈશ. તારે અહીં બેસવું. જ્યાં સુધી હું અહીં ન આવું ત્યાં સુધી અહીંથી ક્યાંય પણ ન જવું. આમ તેને કહીને દ્વારપાળ ભગવાન પાસે ગયે. બ્રાહ્મણ પણ એમ થાઓ” એમ સ્વીકાર કરીને રહ્યો.
દ્વાર આગળ દુર્ગાદેવીને ધરવામાં આવતા નૈવેદ્યોને ખાતે તે ઘણા કાળ સુધી ત્યાં રહ્યો. લાલસાના કારણે ઘણું નૈવેદ્ય ખાવાથી અને ઉનાળે હેવાથી અતિ પીડા કરતી ઘણી તરસ લાગી. દ્વારપાળના ભયથી બીજાને ત્યાં રાખીને પાણી પીવા ન ગયે, પણ પાણીમાં
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને
રહેનારા છ ધન્ય છે એવું ધ્યાન કર્યું. આવું ધ્યાન પૂરું કરીને અતિશય તૃષાના કારણે (મનમાં પાણીનું) રટણ કરતો તે બિચારો તિર્યંચનું આયુષ્ય બાંધીને મરણ પામે. પછી ક્ષણવારમાં આ જ નગરમાં વાવડીમાં તે દેડકે થયે. આ જાણીને મનુષ્યને જાતિમદ કરે એ કેવી રીતે યોગ્ય ગણાય ?
આ દરમિયાન ફરી ત્યાં શ્રી મહાવીર ભગવાન પધાર્યા. લોકે ભગવાનને વંદન કરવા માટે નગરના દરવાજાથી નીકળ્યા. નીકળતા લોકેના ભગવાનની વીતના શબ્દો સાંભળીને દેડકાએ વિચાર્યું અહો ! મેં આ શબ્દ પૂર્વ ક્યાંક સાંભળ્યા છે. સંજ્ઞી હોવાથી પૂર્વે મેં આ શબ્દો ક્યાં સાંભળ્યા છે ? એમ તર્ક-વિતર્ક કરતા તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. અહો ! મને દરવાજા આગળ રાખીને દ્વારપાલ જેમની આગળ ગયે હતે તે આ ભગવાન પધાર્યા છે. તેથી તેમને પ્રણામ કરવાની ઈચ્છાવાળા આ લેકે જેમ જાય છે તેમ હું પણ જાઉં. આમ વિચારીને ભગવાનને વંદન કરવાની ઈચ્છાવાળો તે વાવડીમાંથી બહાર નીકળે. કૂદી કૂદીને ભગવાનની પાસે જવા માટે તે તત્પર થયે, તેટલામાં શ્રેણિક રાજાના સૈન્યના અશ્વની ખરીએ તેને દબાવીને ચૂરી નાખ્યું. તેથી તે દેડકે વિશુદ્ધ અધ્યવસાયથી મરીને દરાંક દેવોમાં મહાન દેવ થયે. કહ્યું છે કે“ભાવથી તીર્થકરને વંદન કરવા માટે ચાલનાર આત્મા સ્વગને પામે છે. જેમકે, દેડકાને જીવ વિમાનિકદેવપણને પામ્યો.”
દેવોની શ્રેણિની વચ્ચે બેઠેલા ઇદ્ર શ્રેણિકની વાત કરતાં કહ્યું કે આ ભક્તને જિનશ્રદ્ધાથી કઈ ચલિત કરી શકે તેમ નથી. દરેક દેવે તેની શ્રદ્ધા ન કરી. તેથી શ્રેણિકની શ્રદ્ધાની પરીક્ષા કરવા માટે તે દેવે શ્રેણિક રાજાની દૃષ્ટિનું સંમેહન કરીને શ્રેણિકને પોતે કોઢિયે છે એવું બતાવ્યું. તે દેવે સમવસરણની મધ્યમાં બિરાજમાન વીર પ્રભુના ચરણોમાં ભક્તિથી ગોશીષ ચંદનવડે તેવી રીતે વિલેપન કર્યું કે જેથી ભગવાનના ચરણોની પાસે બેઠેલા શ્રેણિકે “આ પાપી સ્વામીના ચરણોમાં (પોતાના શરીરની) ૨સીનું સિંચન ( =વિલેપન) કરે છે” એમ જોયું. તેથી રોષથી ભરેલા મનવાળા શ્રેણિકે વિચાર્યું જે, આ પાપી કેવું અતિશય અકાર્ય કરે છે. જે સર્વદેવને અને રાજાઓને પૂજ્ય છે તે ત્રિલેકના નાથને આ પાપી પથ્થી સિંચે (=વિલેપન કરે) છે. આથી
સ્વામીની અવજ્ઞા કરનાર આ દુષ્ટને મારું અથવા ભગવાનની આગળ આ કરવું રોગ્ય નથી. કારણકે ભગવાનનું આગમન થતાં પૂર્વે ઉત્પન્ન થયેલા બધા વૈરે શાંત થાય છે, અને બીજા નવા વૈર થતા નથી.
૧. અહીં . વ્યાકરણના ૭-૩-૮ સૂત્રથી “પ્રકૃષ્ટ અર્થમાં તરન્ પ્રત્યય લાગ્યો છે અને તાપૂ પ્રત્યયના અંત્ય મ ને આમ આદેશ થયો છે.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૯૫
આથી આ કેઢિયા આ સ્થાનથી ઊઠે ( =મહાર જાય) એટલે આજે એના વિનયનુ ફૂલ બતાવું. આ દરમિયાન શ્રી વીર ભગવાને છીંક ખાધી. તે સાંભળીને કોઢિયાએ “આપ મરો” એમ કહ્યું. પછી તુરત શ્રેણિકે છીંક ખાધી. કાઢિયાએ “હું ભૂપતિ ! તમે લાંખા કાળ જીવા” એમ કહ્યું. અભયકુમારે છીંક ખાધી એટલે “તમે જીવા અથવા મરે” એમ કહ્યું. કાલસૌરિકે છીંક ખાધી એટલે “હે કાલસૌરિક ! તું ન મર કે ન જીવ” એમ કહ્યું. સ્વામી માટે “તમે મરો” એવા વચનને સાંભળીને શ્રેણિક તેના ઉપર ગુસ્સે થયા અને ખલવાન દાંતથી હાઠરૂપ પલ્લવને ( = પળને ) ડસ્યા. આંખના ઈશારાથી પેાતાના પુરુષાને જણાવ્યું કે આ સ્થાનથી આ કાઢિયા ઊભા થાય એટલે એને પકડી લેજો. દેશના પૂર્ણ થયા પછી આ કાઢિયા તીર્થંકરને નમીને ચાલ્યા. તેને પકડવા માટે શ્રેણિકના પુરુષો તેની પાછળ પડયા. પકડવાની ઇચ્છાવાળા તે પુરુષાને પાતાની પાછળ પડેલા જોઈને તે કાઢિયા દિવ્યરૂપ ધારણ કરીને આકાશમાં ઉડો. વિલખા બનેલા તે પુરુષોએ આવીને શ્રેણિકને કહ્યું: હું રાજન્ ! તે કાઢિયાનું રૂપ છેડીને આકાશમાં ગયા. તે સાંભળીને, જો કેવુ... આશ્ચર્ય ! એમ આશ્ચર્ય પામેલા શ્રેણિક રાજાએ ભગવાનને પૂછ્યું: હે સ્વામી! આ કાણુ છે તે જણાવા. તેથી એ જે રીતે દેવપણાને પામ્યા, જે કારણથી સમવસરણમાં તેવુ... રૂપ ધારણ કર્યું" અને રસીના ભ્રમ કર્યાં, તે બધું ભગવતે રાજાને જણાવ્યુ'. ભૂતકાળ—ભવિષ્યકાળનું જાણનારા ભગવાનને પ્રશ્ન કરવા માટે શ્રેણિકે ફરી કહ્યું: હે સ્વામી ! આ તા મેં જાણ્યું, પણ એણે આશીર્વાદ શા માટે આપ્યા ? ભગવાને કહ્યુંઃ સારરહિત સંસારમાં કેમ રહે છે ? મેાક્ષમાં જાઓ, એવી બુદ્ધિથી એણે મને “મરા” એમ કહ્યું. હું ભૂપ ! તને જીવતાં સુખ છે, મરીને તું નરકમાં જઈશ, તેથી તેણે તને ‘જીવા’ એ પ્રમાણે હિતકર વચન કહ્યું. અભયકુમાર અહીં જીવતાં ધર્મ વગેરે કરે છે અને મરીને દેવામાં ઉત્પન્ન થશે, તેથી તેને ઉદ્દેશીને તેણે “મરા અથવા જીવા” એમ કહ્યું. કાલસૌરિક અહીં રહીને ઘણુ' પાપ ભેગુ' કરે છે અને મરીને નારક થશે, તેથી તેને જીવન અને મરણુ એ અનેના નિષેધ કર્યો.
હૈ
પેાતાની નરકગતિ સાંભળીને રાજાએ કહ્યું: આપના જેવા મારા નાથ હેાવા છતાં મારી નરગતિ કેવી રીતે થાય ? ભગવાને કહ્યુંઃ હે ભૂપ ! તે પહેલાં જ નરકનું આયુષ્ય બાંધી દીધું છે, એથી અવશ્ય તારે નરકમાં જવાનું થશે. હું ભૂપતિ ! અવશ્ય થનારા ભાવાને અમે કે બીજા ઇંદ્રો અન્યથા કરવા માટે સમર્થ નથી. પણ તમે આવતી ચાવીસીમાં મહાપદ્મ નામના તીથંકર થશેા. આથી હે રાજન ! અધીરાઈ ન કરી. આ સાંભળીને શ્રેણિકના નયનરૂપી કમળા હર્ષોંના ઉત્કષૅથી વિકસિત ખની ગયા. નિપુણ શ્રેણિકે કહ્યું:
૧. અન્ય ગ્રંથામાં ‘ પદ્મનાભ ’ એવું નામ જોવામાં આવે છે, અને એ નામ વધારે પ્રસિદ્ધ છે.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને હે સ્વામી! અહીં શું કઈ ઉપાય છે? કે જેનાથી હું અતિશય ભયંકર સ્વરૂપને ધારણ કરનાર નરકમાં ન જાઉં. ભગવાને કહ્યુંઃ હે ભૂપ! જે તું કઈ પણ રીતે કપિલા બ્રાહ્મણી પાસે (એક વખત પણ સાધુને પ્રેમથી ભિક્ષા અપાવે, અથવા, કાલસાકરિક પાસે (એક દિવસ પણ) હિંસા છોડાવવા સમર્થ બને, તે તારો નરકથી છૂટકારો સ્વાધીન છે, અન્યથા નહિ, એમ વિચાર (=સમજ). આનાથી રાજાનો (નરકને રોકવાને ઉપાય છે કે નહિ એ વિષે) સંશય દૂર થયો. જિનશાસન વિષે નિશ્ચલબુદ્ધિવાળા રાજા પરમાત્માને નમીને પિતાના ઘર તરફ ચાલ્યો. આ અવસરે તે દદ્રાંક દેવે રાજાને સમ્યક્ત્વમાં સંશય છે કે નહિ તેની પરીક્ષા કરવા રાજાની આગળ આ લ=નીચે કહેવાશે તે ) કર્યું. એક સ્થળે અકાર્ય કરતા સાધુને રાજાની આગળ તે રીતે બતાવ્યો કે જેને જોઈને બીજાનું મન ધર્મથી દૂર થાય. પણ રાજા તે કર્મની વિચિત્રતાને વિચારતે ધર્મમાં નિશ્ચલ રહ્યો, એટલું જ નહિ, સાધુના લક્ષણથી રહિત તેને પ્રેમથી અકાર્ય કરતો રોક્યો. પછી નગરમાં ગર્યો. ફરી દેવે તેને ગર્ભવતી સાદી બતાવી. તેને પણ છુપાવીને રાજાએ ઊંચા (=પ્રભાવવંતા) શાસનની બીજી લઘુતાનું રક્ષણ કર્યું.
આ પ્રમાણે મહાન રાજા કેઈ પણ રીતે શ્રદ્ધાથી ચલિત ન કરી શકાય ત્યારે દેવે પ્રત્યક્ષ થઈને આ પ્રમાણે કહ્યું- હે શ્રેણિક ! ઈ તમને જેવા યા હતા તેવા જ તમે જિનેશ્વરના શાસનમાં સારી રીતે નિશ્ચલ છે. તેથી તે વિભુ! હાર અને ક્રીડા માટે બે ગોળા લે એમ બેલતા દેવે હાર અને બે ગેળા તેને આપ્યા. તૂટેલા આ હારને જે સાંધશે તે નહિ જીવે એમ કહીને તે દેવ અદશ્ય થઈ ગયું. રાજાએ ઘરે જઈને કપીલાને કહ્યું સાધુને તું દાન આપ, જેથી હું તને ઈચ્છિત ધન આપું. રાજાએ કાલસૈકરિકને પણ તું (એક દિવસ) હિંસા છોડ, જેથી હું તને ઘણું ધન આપું, એ પ્રમાણે ઘણું કહ્યું. અભવ્ય હોવાથી તે બંનેએ રાજાનું તે વચન ન સ્વીકાર્યું. અથવા પુણ્યહીન પુરુષે ભેજન કરવા અમૃત પામતા નથી. આ બધું પ્રાસંગિક કહ્યું. પ્રસ્તુત તે એ છે કે– ઉપભેગનું પરિમાણ નહિ કરનાર લેડુબક દુઃખ પામ્યો. આ પ્રમાણે સેડુબકનું ઘણા વિસ્તારવાળું ચરિત્ર જાણીને ઉપભેગમાં અત્યંત દુઃખ આપનારી અતિશય આસક્તિ ન કરે.
સુબંધુનું દષ્ટાંત હવે સુબંધુનું દષ્ટાંત આ છે
પાટલિપુત્ર નગરમાં ઉદાયી (ઉદયન) નામનો મહાન રાજા હતા. તેના અતિશય પ્રબળ પ્રતાપ રૂપ અગ્નિથી શત્રુઓની સ્ત્રીઓનો હર્ષરસ સુકાઈ રહ્યો હતો. તેના મૃત્યુ પછી નંદ નામને હજામ તેની રાજગાદી ઉપર બેઠે. ચાણિયે નંદવંશને નાશ કરીને
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ, પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૯૭ ચંદ્રગુપ્તને નંદની રાજગાદી ઉપર બેસાડયો. ચાણક્ય ચંદ્રગુપ્તના રાજ્યની સર્વ ચિંતા કરતો હતો. ચંદ્રગુપ્તરાજાએ કેને કયા અધિકાર આપવો વગેરે અધિકાર તેને આ હતો. આથી તે મહામંત્રીએ જ નવમા નંદરાજાનાં મંત્રી સુબંધુને પ્રધાન પદથી દૂર કર્યો. ચંદ્રગુપ્તનું મૃત્યુ થતાં તેને પુત્ર જ બિંદુસાર રાજ્ય સંપત્તિનું પાલન કરવા લાગે. સમય જતાં ચાણક્ય મંત્રી વૃદ્ધ થયે. ચાણક્યના છિદ્રો જોવામાં તત્પર સુબંધુને ભવિતવ્યતવશ ચાણક્યને અપમાનિત કરવાની એક તક મળી ગઈ. આથી તેણે એકવાર એકાંતમાં બિંદુસાર રાજાને જણાવ્યું હે દેવ! જે કે હું આપને રાજ્યમાં નિદાયેલો છું, તે પણ જે અત્યંત વિરુદ્ધ હોય તેને હું સહન કરી શકતો નથી. આથી આપને કહું છું કે, ચાણકયે તમારી માતાનું જે અત્યંત નિર્દય કાર્ય કર્યું છે તેને હું કહેવા પણ સમર્થ નથી. - રાજાએ પૂછ્યું તે કાર્ય શું છે? સુબંધુએ કહ્યું. ચાણકયે તમારી માતાનું પેટ ચીરી નાખ્યું હતું. તેના અતિ કઠોર વચનની શ્રદ્ધા નહિ કરતા રાજાએ પિતાની ધાવમાતાને આ વિષે પૂછ્યું. રહસ્યને નહિ જાણતી ધાવમાતાએ પૂર્વાપર વિચાર કર્યા વિના “એ બરાબર છે” એમ કહીને સુબંધુના વચનનું સમર્થન કર્યું. આથી રોષ પામેલા રાજાએ યોગ્ય સમયે આવેલા ચાણક્યની સામે ન જોયું, અર્થાત્ મેઢું ફેરવી દીધું. અપમાનથી ચાણક્ય રાજાનો ભાવ જાણી લીધું. ચાણકયે ઘરે જઈને મનમાં વિચાર્યું: ચોક્કસ આ સુબંધુની રમત છે, તેથી હવે તેવું કરું કે જેથી તે પોતાની જનતાનું ફલ અનુભવે. આ પ્રમાણે વિચારીને ઓરડાની અંદર એક પેટી રાખી. એ પેટીમાં જુદા જુદા સુગંધી ચૂર્ણોથી ભરીને એક દાબડી મૂકી. એ દાબડીમાં એક લખેલું ભોજપત્ર (=ચિઠ્ઠી) મૂક્યું. પોતાના ધનનો ધર્મસ્થાનોમાં ઉપયોગ કર્યો. પછી પોતે (નગરની બહાર) ગાયના છાણવાળા સ્થાનમાં ઇંગિની મરણથી અનશનને સ્વીકાર કરીને રહ્યો, અર્થાત્ ઈંગિની અનશનને સ્વીકાર કરીને રહ્યો. અનશન કર્યું વગેરે ચાણક્યનો વૃત્તાંત બીજા દિવસે ધાવમાતાએ જાણ્યો. આથી તેણે રાજા પાસે આવીને ઠપકે આ કે, તે દાદા સમાન મહામંત્રી ચાણક્ય વિષે આ શું કર્યું? રાજા બોલ્યા હે માતા! મારી માના પેટને ચીરનાર તેનું તમે નામ પણ ન લે. ધાવમાતાએ કહ્યું એમ ન બેલ. તારું રક્ષણ કરવા માટે જ આર્ય ચાણક્ય તેમ કર્યું હતું. કારણ કે ઘણું શત્રુવાળા તારા પિતા ચંદ્રગુપ્ત ઝેર વગેરેથી મૃત્યુ ન પામે એવી બુદ્ધિથી આર્ય ચાણક્ય હંમેશા જ તારા પિતાને વિષમિશ્રિતભેજન આપતે હતે. તું ગર્ભમાં હતું ત્યારે ક્યારેક તારી માતા તારા પિતાની સાથે જ ભોજન કરવા બેઠી. તારા પિતાએ ચાણક્યને પૂછયા વિના જ પોતાના ભેજનમાંથી એક કેળિયો તારી માતાને આપ્યું. તેની અસરથી ખાતી ખાતી જ વિષના વેગથી બેશુદ્ધ બનેલી તારી માતાને ચાણક્ય જેઈ ચાણકયે તારા પિતાને
૩૮
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
શ્રાવકનાં બાર તે ય ને કહ્યુંઃ આહા! હે અધમ ! આ શું કર્યું? તમે કેવલ આને જ નથી મારી, એના ગર્ભને પણ નાશ કર્યો છે. તેથી અત્યારે કાલને ઉચિત એ છે કે એના નાશથી પણ ગર્ભનું રક્ષણ કરવું જોઈએ.
આ પ્રમાણે કહીને તેણે તારી માતાનું ઉદર ચીરીને તેને કાઢી લીધો. તારા તાળવાને સ્થાને માખીના પગ જેટલો વિષરસ રહી ગયે. એ વિષરસે તારા મસ્તકમાં બિંદુ ઉત્પન્ન કર્યું. એથી જ તારું બિંદુસાર એવું નામ પડયું. ધાવમાતાના વચનથી રાજાને પશ્ચાત્તાપ થયે. હા ! પરમેપકારી આર્ય ચાણક્ય વિષે મેં સારું ન કર્યું. હજી પણ સન્માન કરીને તેને લઈ આવું એમ બેલતે તે ચાણક્ય પાસે ગયે. રાજાએ સ્નેહપૂર્વક ચાણક્યને કહ્યું. પણ ચાણકયે ઉત્તર ન આપ્યું.
આ દરમિયાન ધાવમાતાએ રાજાને સાચી વિગત કહી એ વૃત્તાંત સુબંધુના જાણવામાં આવ્યું. આથી માયાની પ્રધાનતાવાળા સુબંધુએ રાજાને કહ્યું: હે દેવ ! આ મહાત્મા આર્ય ચાણક્ય ઇંગિની મરણથી અનશનને સ્વીકાર કરીને રહ્યા છે. આથી તે હવે પ્રત્યુત્તર નહિ આપે કે ઘરે નહિ આવે. આ વિષે પૂર્વાપર વિચાર કર્યા વિના માત્ર સાંભળેલું પકડીને આવા મહાપુરુષને કલંક આપનારા આપણે જ ધિકકારથી હણાયેલા છીએ. મહાત્માઓ સર્વ અવસ્થામાં બધી રીતે પૂજવા જ એગ્ય છે, આથી તેની કાળને ઉચિત પૂજાથી ઉપાસના કરીએ. હે મહારાજ! સ્ત્રીજનને ઉચિત આપણા આ વિલાપથી શું? આમ કહીને હાથમાં પુષ્પ, ધૂપ વગેરે લઈને તેની પૂજા કરવાનું શરૂ કર્યું.
રાજા કેટલોક વખત ત્યાં રહીને પોતાના સ્થાન તરફ ચાલે. સુબંધુ હમણાં કઈ નથી એમ જાણીને ક્ષણવારમાં છાણની ઉપર ધૂપનો અંગારે મૂકીને પોતાના ઘરે જતો રહ્યો. ક્રમશઃ વધતા છાણુના અગ્નિએ ચાણક્યના દેહને લપેટી લીધો. ચાણક્ય મરીને દેવ થયો. કેટલાક દિવસો ગયા પછી સુબંધુએ રાજાને જણાવીને ચાણક્યના ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો. ત્યાં તાળાથી બંધ કરેલ એક ઓરડે છે. ચક્કસ આ સારભૂત દ્રવ્યનું સ્થાન છે એમ વિચારતા તેણે ઓરડાને ઉઘાડ્યો. એટલામાં તેની અંદર પેટી ઈ. હર્ષિત ચિત્તવાળા તેણે તે પેટી ઉઘાડી. તે પેટની અંદર દાબડી જઈ. તેને પણ ઉઘાડીને જોયું તે સુગંધી ચૂર્ણોને જોયાં. ચૂર્ણને તેણે સંધ્યાં. આટલા પ્રયત્નથી આ ચૂર્ણો કેમ રાખ્યા છે એમ વિચારતા તેણે સૂમદષ્ટિથી જોયું તો તેની અંદર રહેલ લખેલું ભેજપત્ર (=ચિઠ્ઠી) તેની નજરમાં આવ્યું. તેણે વાંચ્યું – “જે આ ચૂર્ણને સુંઘીને મુનિની જેમ બ્રહ્મચર્ય આદિનું પાલન નહિ કરે, તે તુરત મૃત્યુ પામશે.” તેથી મરણયથી ગભરાયેલા તેણે લખેલાની પરીક્ષા કરવા માટે એક પુરુષને તે ચૂર્ણ સુંઘાડીને, સ્નાનાદિ કરાવીને સ્ત્રીસંગ કરાવ્યા. ચૂર્ણની ગંધથી તે વ્યાકુલ બની ગયા અને ક્ષણવારમાં મૃત્યુ
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૯૯ પામ્યો. આ જોઈને સુબંધુએ વિચાર્યું અહો ! ચાણક્યની કેવી ભયંકરતા! જેથી પોતે મર્યો અને ઉપાયથી અમને પણ માર્યા. પછી તે પોતાના પ્રાણીની રક્ષા કરવાની ઈચ્છાથી સાધુની જેમ પોતાના દાઢી–મસ્તકનું મુંડન કરાવીને અને સ્નાન વગેરે સર્વ ભેગ સાધનોનો ત્યાગ કરીને રહ્યો.
બ્રાહ્મણીનું દૃષ્ટાંત સુબંધુનું દષ્ટાંત પૂર્ણ થયું. બ્રાહ્મણીનું દૃષ્ટાંત આ છે દેશના છેડાના એક ગામમાં એક બ્રાહ્મણની યુવાનવયમાં વર્તતી પત્નીએ પોતાના પતિની પાસે સોનાના ચૂડા વગેરે અલંકારની માગણી કરી. બ્રાહ્મણે સોનીને તેનું આપીને બ્રાહ્મણીએ કહ્યાં હતાં તેવાં આભૂષણે કરાવ્યાં. આભૂષણેને ઘરે લઈ આવ્યું. સારા દિવસે બ્રાહ્મણીએ પોતાના હાથ વગેરેમાં આભૂષણે પહેર્યા. પતિએ બ્રાહ્મણીને કહ્યુંઃ આ છેડાનું ગામ છે, એથી આ ગામમાં પ્લેચ્છો વગેરે ધાડ પાડે છે. આથી આ અલંકાર ગમે ત્યારે ન પહેરવાં, કિ, વિશિષ્ટતિથિ વગેરેમાં જ પહેરવાં. શેષકાળમાં તે ખાડા વગેરેમાં મૂકી રાખવા. બ્રાહ્મણીએ કહ્યું. આ પ્રમાણે વ્યાકુલ કેમ થાઓ છો? પહેલી જ વાર કરાવેલાં આ આભૂષણોનું ફેલ સતત પહેરવાં એ જ છે. જ્યારે ધાડ વગેરેને ભય થશે ત્યારે ઉતારીને છુપાવી દઈશ. આ પ્રમાણે પતિનું વચન અવગણને જે દિવસથી આભૂષણે પહેર્યા તે દિવસથી રાત્રે પણ તે ઉતારતી ન હતી. એકવાર ખબર વિના જ ઓચિંતી ક્યાંકથી સ્વેચ્છની ધાડ પડી. લુંટારાઓએ ગામ લૂંટવા માંડયું. કેટલાક લુંટારાઓએ તે જ બ્રાહ્મણના ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો. હાથ માંસથી પુષ્ટ બની ગયા હોવાથી બ્રાહ્મણી આભરણેને ઉતારી ન શકી. તેથી લુંટારાઓએ તે જોઈને ઉતાવળથી હાથ કાપીને આભૂષણે લઈ લીધા, અને પિતાના ઘરે લઈ ગયા. બ્રાહ્મણ દુઃખની ભાગી બની.
આ પ્રમાણે ઉપગ અને પરિભેગથી નિવૃત્ત ન થનારા જીવ અસાતાના ઉદયના ભાગી થાય છે એમ જાણીને ઉપભેગ–પરિભેગનું પરિમાણ કરવામાં પ્રયત્ન કરે જોઈએ એ ગાથાનો ભાવાર્થ છે. અહીં તેડુબક અને સુબંધુ એ બે દષ્ટાંત આહાર અને પુષ્પ વગેરે ઉપગ સંબંધી છે, અને નિત્યમંડિત બ્રાહ્મણનું દષ્ટાંત પરિભેગ સંબંધી છે, એમ વિભાગ જણાવવા માટે ત્રણ દષ્ટાંત છે. [ ૭૮] જેમણે ભેગ–ઉપભેગનું પરિમાણ કર્યું છે તેમને થતા લાભને બતાવવા કહે છે –
पोग्गलपरिमाणं चिंतिऊण भोगेहि जे विरजति।
सिवजम्मे जह जंबू, वंदिज्जते बहुजणेणं ॥ ७९ ॥ ગાથાથ-જે લઘુકર્મી પુરુષો પુદગલના પરિણામનું ચિંતન કરીને ભેગથી વિરાગ
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૦
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને પામે છે તે જ શિવકુમારના ભવમાં જંબૂસ્વામીના જીવની જેમ ઘણું લોકેથી વંદાય છે.
ટીકાર્થ – પુદગલ=ભેગા થવું અને છૂટા પડવું એવા સ્વભાવવાળા સ્કંધે. પુગલેના પરિણામનું ચિંતન આ રીતે કરવું–જે પુદ્ગલે અશુભ વર્ણવાળા હોવાથી ખરાબ હોય તે જ પુદગલો સંસ્કાર થવાથી શુભવÍદિવાળા થઈ જાય. જેમકે સુબુદ્ધિમંત્રીએ કે હાઈ ગયેલા મડદા આદિથી દુર્ગન્ધવાળું અને મલિન પણ ખાઈનું પાણું વિશિષ્ટ સંસ્કાર કરીને મને હર વર્ણગંધ–રસ–સ્પર્શવાળું બનાવી દીધું. જે પુગલે સુંદર વર્ણાદિવાળા હોય તે પણ અન્ય પદાર્થના સંસર્ગથી ખરાબ વદિવાળા બની જાય. જેમકે શ્રેષ્ઠ ભોજન અને અંગરાગ વગેરે પદાર્થો મોદકપ્રિય કુમારના શરીરના સંબંધથી દુર્ગધાદિવાળા બની ગયા.
ભેગોથી=કામથી (વિષયસુખેથી). વિરાગ પામે છે=ઉદ્દવિગ્ન બને છે. વંદાય છે =સ્તવાય છે. આ અવસર્પિણમાં જ બૂસ્વામી છેલ્લા કેવલી છે. આ પ્રમાણે ગાથાને સંક્ષેપથી અર્થ છે. વિસ્તારથી અર્થ તે કથાથી જાણવો. તે કથા આ છે –
જબૂદ્વીપ નામના દ્વીપમાં વૈતાદ્યપર્વતથી બે વિભાગવાળું કરાયેલું અને અર્ધ-. ચંદ્રના જેવી આકૃતિવાળું ભરતક્ષેત્ર છે. તેના મધ્યખંડમાં અનેક નગર, ગામ, ગોકુલ અને ઉદ્યાનથી સુશોભિત મગધ નામને પ્રસિદ્ધ દેશ છે. તેમાં ગામો સરવરેથી શોભે છે, સરવરે કમલના વેલાઓથી શોભે છે, કમલના વેલાઓ કમલસમૂહથી શોભે છે, કમળો ભ્રમર સમૂહોથી શોભે છે. તેમાં તળાવ, જલાશ, ઉદ્યાને, કૂવાઓ અને વાવડીએથી મનહર અને લોકમાં પ્રસિદ્ધ રાજગૃહ નામનું નગર છે. તેમાં મોતી, પ્રવાલ, રત્નસમૂહ, શંખ અને છીપ વગેરેના ઢગલાઓથી બજારે જાણે ભરતીનાં સ્થાને હોય તેમ શેભે છે. તે નગરમાં અભિમાની શત્રુઓ રૂપી ઉન્મત્ત હાથીઓના માનની હાનિ કરનાર અને સિંહની ઉપમાને ધારણ કરતા શ્રેણિક રાજા હતા. સામંતરાજાઓ જેને નમેલા છે એ શ્રેણિક રાજા નીતિથી પૃથ્વીનું પાલન કરતો હતો ત્યારે કષાય (ત્રે રસ) માત્ર ત્રિફલાચૂર્ણમાં જ હતું, ખારાશ માત્ર મીઠામાં હતી, છિદ્ર માત્ર મેતીએમાં જ હતું, ભાગાકાર માત્ર ગણિતમાં જ હતું, સંતાપ (=ગરમી) માત્ર ઉનાળાના દિવસોમાં જ હતો. કષાય વગેરે પ્રજામાં ન હતા. શ્રેણિકની સકલ અંતાપુરમાં મુખ્ય, અનુપમ રૂપાદિ ગુણવાળી અને જિનશાસનમાં દઢ ભક્તિવાળી ચલણા નામની પત્ની હતી. અપ્સરાની સાથે ઇદ્રની જેમ ચેલણાની સાથે સર્વોત્તમ ઈચ્છિત ભેગસુખોને
૧. કષાય વગેરે શબ્દોના પ્રજાના પક્ષના અર્થ આ પ્રમાણે છે- કષાય=ોધાદિ કષાય. ખારાશ =ક્રોધ, આ માણસ બહુ ખારે છે એમ જે બેલાય છે તે અર્થમાં ખારાશ શબ્દ છે. છિદ્ર=દેશે. ભાગહાર=ભાગ લેનાર સંતાપમાનસિક તપારો. .
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૦૧
ભાગવતા તેના કેટલેાક કાળ પસાર થયા. એકવાર કેવલજ્ઞાનરૂપ પ્રકાશથી લેાકાલેાકને જોનારા અને સુર–અસુરાથી નમસ્કાર કરાયેલા શ્રી મહાવીરસ્વામી પધાર્યા. તેમનું આગમન સાંભળીને શ્રેણિક રાજા વંદન માટે આવવા ( =જવા ) ચાલ્યા, અર્ધા રસ્તે નગરની બહારની ભૂમિમાં કાર્યાત્સગ માં રહેલા પ્રસન્નચંદ્ર નામના રાજષ તેની નજરમાં આવ્યા.
શ્રેણિકે ભક્તિથી તેની પાસે જઈને ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપીને તેમને વંદન કર્યું. તેમણે શ્રેણિકને બાલાવ્યા નહિ. આથી રાજાએ વિચાર્યું": કેવલ મુક્તિમાં જ ચિત્તવાળા, લાકવ્યવહારથી પરાક઼મુખ અને સ સંગથી મુક્ત બનેલા આ રાષિ મહાધ્યાનમાં રહેલા છે, એથી જ આ મુનિ પ્રણામ કરતા મને પણ ખેાલાવતા નથી. આવા ધ્યાનવાળા આ સુનિ જલદી મેાક્ષને મેળવશે. અથવા ભગવાનની પાસે આજે પહેલા આ જ પ્રશ્ન કરવા.
આ પ્રમાણે વિચારતા શ્રેણિક રાજા સમવસરણ પાસે ગયા. સમવસરણ કેવું છે ? તેમાં ત્રણ ગઢમાં રહેલાં રત્નાનાં કિરણા પડતાં હતાં, દેવાએ કરેલી ઇંદ્રધનુષની સેંકડો શ્રેણિએ હતી, દેવાના મુશુટામાં રહેલા મણિએના પ્રકાશરૂપ વિજળીની શ્રેણિએથી અંધકારના નાશ કરનાર પ્રકાશ હતા. તે દુંદુભિના ગંભીર ગરવથી વિશિષ્ટ હતું. તેણે લેાસમૂહના મનાવાંછિતાને પૂર્ણ કર્યાં હતા. તેણે ભવ્ય જીવારૂપી મારલાઓને નૃત્ય કરાવ્યું હતું. અનુસરાયેલું તે સમવસરણ વર્ષાકાળ જેવું લાગતું હતું, અર્થાત્ સમવસરણમાં આવનારને જરાય ગરમી લાગતી ન હતી. ભક્તિપૂર્ણ શ્રેણિકે સમવસરણમાં પ્રવેશીને, પાપરહિત શ્રીમહાવીર ભગવાનને ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપીને વંદન કર્યું. પછી તે ઇંદ્ર વગેરે પ્રત્યે જે રીતે ઉચિત હોય તે રીતે વ્ય કરીને પોતાના ઉચિત સ્થાને બેઠા. ધર્મદેશના પૂર્ણ થતાં તેણે ભગવાનને પૂછ્યું: હે સ્વામી! મે' પ્રસન્નચંદ્ર નામના મુનિને જે ધ્યાનમાં રહેલા જોયા તે ધ્યાન કોનું સાધક છે? ભગવાને કહ્યું: હે રાજન્! તે ધ્યાન સાતમી નરકગતિનું સાધક હતું. આ સાંભળીને રાજાએ પેાતાના મનમાં વિચાર્યું: હા! ભગવાન આ પ્રમાણે કેમ કહે છે? શું સંગરહિત સાધુનું ધ્યાન કયારેય સાતમી નરકનુ સાધક થાય? અથવા, ભગવાને ખીજીજ રીતે કહ્યું છે અને મે ખીજી જ રીતે સાંભળ્યું છે. રાજા આ પ્રમાણે વિચારી રહ્યો હતા તેવામાં ક્ષણવારમાં દેવસમૂહોના પ્રકાશથી ધ્રુઢીપ્યમાન વિમાના જઈ રહ્યાં હતાં. એ વિમાનાથી આકાશ જાણે તારાઓવાળું ન હાય તેવું બની ગયું. અવાજથી આકાશ અને પૃથ્વીને પૂરી દેનાર દુંદુભિ વાગી. દેવાના જય જય એવા ગભીર ધ્વનિ થયા, તેથી વિનયથી નમેલા મસ્તકવાળા શ્રેણિકે ભગવાનને ફરી પૂછ્યું: હે નાથ ! ઇંદુભિના ધ્વનિ કરનારા આ દેવા જયાં જાય છે ત્યાં
આ શું આશ્ચર્યકારી થયું છે? ભગવાને કહ્યું હે ભૂપ ! પ્રસન્નચંદ્ર મહામુનિને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયુ છે. પૂજા માટે આ ઢાં ત્યાં જાય છે. શ્રેણિકે પૂછ્યું: પૂર્વે મેં જે સાંભળ્યું
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને હતું તે શું છેટું જ છે? ભગવાને કહ્યું તે ખેટું નથી, કિંતુ તે ક્ષણે આને રૌદ્રધ્યાન હતું. શ્રેણિકે ફરી ભગવાનને કહ્યુંઃ હે જિનપુંગવ! મને આ મોટું આશ્ચર્ય થાય છે. તેવું ધ્યાન કેવી રીતે થયું? અને આવું જ્ઞાન કેવી રીતે થયું? મહામુનિના તે ધ્યાનમાં કર્યું કારણ હતું? ભગવાને કહ્યું તારું આ આશ્ચર્ય શું છે?, અર્થાત્ આમાં કાંઈ આશ્ચર્ય જેવું નથી. કારણ કે જીવોને કર્મની આધીનતાના કારણે એક દિવસમાં બાહ્ય નિમિત્તા પ્રમાણે અસંખ્ય (વાર) શુભઅશુભ આત્મપરિણામે થાય છે. હે રાજન્ ! તે ધ્યાનમાં જે કારણ પૂછ્યું તે સાંભળ. હે ગૃપ ! તું જ્યારે વંદન માટે નગરમાંથી નીકળ્યો ત્યારે જ તારી આગળ એક સુમુખ અને બીજે દુર્મુખ (સૈનિક) ગયા. ત્યાં તે સર્વશ્રેષ્ઠ મુનિને જોઈને સુમુખે કહ્યુંઃ અહો ! ઉત્તમ રાજ્યનો ત્યાગ કરીને આ પ્રમાણે ઘેર તપશ્ચર્યા કરનારા અને સંસારસુખમાં નિસ્પૃહ આ મુનિ ધન્ય છે, પુણ્યશાલી છેહુમુખે કહ્યું: બલ વિનાના બાળકને છોડીને દીક્ષા લેનારા આ મુનિ ધન્ય કેવી રીતે? તેને તે પુત્ર હમણાં શત્રુઓથી પરાભવ પામે છે. શત્રુઓની સાથે યુદ્ધ કરવામાં અશક્ત તેને શત્રુઓએ રાજ્યસંપત્તિથી ભ્રષ્ટ કરી દીધો છે. તેનું આ વચન સાંભળીને કષાયને આધીન બનેલા પ્રસન્નચંદ્ર મુનિએ આ વિચાર્યું - મારા જીવતા મારા પુત્રનું રાજ્ય કેણુ લે. છે? મારા પુત્રનું આ પ્રમાણે જે કરે છે તેનું માથું ફોડી નાખું.
આ પ્રમાણે વિચારતાં જ કપના કારણે તેની વિવેકબુદ્ધિ નાશ પામી, અને એથી તે ધર્મધ્યાનને છોડીને રૌદ્રધ્યાનને પામે. કારણ કે ધને વશ બનેલે જીવ ભક્ષ્યઅભક્ષ્ય, પેય–અપેય, કાર્ય–અકાર્ય, આચરણીય–અનાચરણીય, ધર્મ–અધર્મ અને સુખદુઃખને જાણ નથી. વળી–જેને ક્રોધરૂપી અગ્નિ પ્રજવલિત બન્યો છે તે જીવ ઘણું. કાળ સુધી સેંકડે કષ્ટમય અનુષ્ઠાન કરીને જે મેળવ્યું હતું તે ચારિત્રરૂપી કાકને ક્ષણવારમાં બાળી નાખે છે. તેથી એણે અતિશય ધથી પિતાને ભૂલીને તુરત મનથી જ શત્રુઓની સાથે યુદ્ધ શરૂ કર્યું. એનાં બધાં શસ્ત્ર ખતમ થઈ ગયાં ત્યારે મુગુટ લેવાની ઈચ્છાથી તેણે હાથ ઊંચે કર્યો. આવેશને આધીન બનેલા તેણે મુગુટને પ્રાપ્ત ન કર્યું કિંતુ મુંડેલા મસ્તકને સ્પર્શ કર્યો. તેથી ફરી અશુભધ્યાનથી પાછો ફર્યો. હા ! હા! મેં કેધથી ચિત્તને આંધળું કરીને અશુભ ચિંતવ્યું. હવે શુદ્ધ હું એનું મિચ્છામિ દુક્કડંઆપું છું. સદા નરક વગેરે ચારગતિ સ્વરૂપે સંસારના ચક્રમાં ભમતા કેને કેણ પુત્ર છે? કે પિતા છે? કેણ ભાઈ છે? કોણ શત્રુ છે? કારણ કે– સંસારમાં બધા ય છે મારા પિતા થઈ ગયા છે, બધા ય છે મારા પુત્ર થઈ ગયા છે, બધા ય શત્રુઓ થઈ ગયા છે, બધા ય પ્રિય બંધુઓ થઈ ગયા છે. આથી આ પ્રમાણે અસ્થિર સ્વભાવવાળા ભયંકર સંસારમાં બુદ્ધિશાલી કેના ઉપર રાગ-દ્વેષ કરે?
આ પ્રમાણે વિચારતો જ તે અપૂર્વકરણનો આશ્રય લઈને ક્ષપકશ્રેણિ ઉપર આરૂઢ.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૦૩ થયે, તેથી તેણે આ પ્રમાણે કેવલજ્ઞાન મેળવ્યું. હે ભૂપ! તમે જ્યારે એને જ હતે. ત્યારે તે દુમુખના દુર્વચનથી અતિશય ક્રોધને વશ બનેલું હતું. તેથી જ મેં પૂર્વે એને સાતમી નરકને ચેાગ્ય ધ્યાનવાળો કહ્યો હતો. હમણાં તો એને વૈરાગ્યથી કેવલજ્ઞાન -ઉત્પન્ન થયું છે. આથી જ અહીં જેનાથી સાતમી નરક કે મોક્ષ મળે તે ચિત્તક્રિયા જ મનવચન-કાયાનાં કાર્યોમાં પ્રધાન છે.
આ પ્રમાણે ભાવાર્થને જાણનારા શ્રેણિકે સુર–અસુરોના સમૂહથી પૂજ્ય ભગવાનને ફરી પૂછયું: હે ભગવંત! આ ભરતક્ષેત્રમાં આ કેવલજ્ઞાનને ક્યાં ( ક્યારે) વિચ્છેદ થશે? તે સમયે ભગવાનને વંદન કરવા માટે વિદ્યુમ્માલી નામનો એક મહા તેજસ્વી દેવ ચાર દેવીઓની સાથે ત્યાં આવ્યો. ભગવાને તે દેવને બતાવીને શ્રેણિકને કહ્યું કેવલજ્ઞાનને આ જીવમાં (=આ જીવ પછી) વિચ્છેદ થશે. શ્રેણિકે ફરી પૂછ્યું: દેવને કેવલજ્ઞાન કેવી રીતે થાય? ભગવાને કહ્યું હે રાજન ! આ સાતમા દિવસે ચ્યવીને મનુષ્ય થશે, અને કેવલજ્ઞાન પામશે. રાજાએ પૂછવું જે એમ છે તે આ દેવનું આવું તેજ 'કેમ છે? કારણ કે ચ્યવનકાળે (=વ્યવન નજીકમાં હોય ત્યારે) દેવેનું તેજ ક્ષીણ થાય, છે. ભગવાને કહ્યું નૃપ ! આ દેવનું પૂર્વે જે ઉત્કૃષ્ટ તેજ હતું, તેને અસંખ્યાત ભાગ પણ હમણું નથી. શ્રેણિકે ફરી પૂછ્યું: હે મુનીંદ્ર! એણે અન્ય જન્મમાં કર્યું સુકૃત કર્યું કે જેથી એનું આવું તેજ છે.
ભગવાને કહ્યું આ જ મગધદેશમાં સુગ્રામ નામના ગામમાં આર્જવ નામને કુલરક્ષક રાઠોડ હતું. તેની રેવતી પત્ની હતી. તેની સાથે વિષયસુખને અનુભવતા આર્જવને કાલના ક્રમથી બે પુત્ર ઉત્પન્ન થયા. પહેલે ભવદત્ત અને બીજો ભવદેવ હ. કેમે કરીને બંને યૌવનને પામ્યા. એકવાર તે ગામમાં સુસ્થિત નામના આચાર્ય પધાર્યા. તેમને વંદન કરવા માટે સુગ્રામવાસી લેકે ગયા. તે લોકોમાં ભવદત્ત અને ભવદેવ પણ ગયા હતા. તેમણે આચાર્યને જોઈને ભાવપૂર્વક વંદન કર્યું. આચાર્યો પણ દુષ્ટ આઠ કર્મોરૂપી કાકોને બાળવા અગ્નિસમાન ધર્મલાભથી તેમને આનંદિત કર્યા. પછી તે બંને ગુરુ ચરણેની નજીકમાં પૃથ્વી ઉપર બેઠા. બીજા લોકો પણ ગુરુને વંદન કરીને યથાયોગ્ય સ્થાને બેઠા. આ સમયે સૂરિએ ધર્મદેશના શરૂ કરી. તે આ પ્રમાણે –
હે ભવ્ય! આ સંસારમાં મનુષ્યભવ વગેરે અતિદુર્લભ સામગ્રીને પામીને ધર્મ જ કરે જોઈએ. તે ધર્મ હિંસા, અસત્ય, ચેરી, અબ્રહ્મ અને પરિગ્રહના ત્યાગથી થાય છે, પણ બીજી રીતે નહિ. સર્વ આશંસાથી રહિત જે જીવ આ ધર્મને કરે છે તેને સ્વર્ગ અને મોક્ષનું સુખ હથેળીમાં છે. જે જીવ જીવહિંસા વગેરે પાપમાં સતત તત્પર
૧. રપ હાથરૂપી કુંપળમાં, અર્થાત હથેલીમાં.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને રહે છે તે વારંવાર નરક અને તિર્યંચગતિમાં દુઃખ પામે છે. આ સાંભળીને પ્રતિબંધ પામેલા ભવદત્તે દીક્ષા લીધી. પછી તેણે ગુરુની સાથે વિહાર કર્યો. એક વાર એક સાધુએ આચાર્યને વિનંતિ કરી કે, આપની અનુજ્ઞાથી હું સ્વજનવર્ગની પાસે જવા ઇચ્છું છું. ત્યાં અત્યંત સ્નેહના સંબંધવાળે મારે નાનો ભાઈ મને જોઈને કદાચ દીક્ષા લેશે. તેથી ગુરુએ એને બહુશ્રુત (ગીતાર્થ) સાધુની સાથે જવાની રજા આપી. થેડા જ દિવસમાં જ્ઞાતિના જનસમૂહને જોઈને પાછો આવ્યો. તેણે ગુરુને કહ્યુંઃ માતા-પિતાએ. મારા નાના ભાઈને તેને યોગ્ય કન્યા પરણાવી છે. તેથી તેણે દીક્ષા ન લીધી.
આ સાંભળીને ભવદત્ત સાધુએ કહ્યું: ખરેખર? શું આ પણ સ્નેહ કહેવાય? કે જ્યાં ધર્મના સારથિ એવા બંધુ તને પણ ઘણું કાલ પછી જોઈને તેણે દીક્ષા ન લીધી. તે સાંભળીને તે મુનિએ પણ ભવદત્તની સામે કહ્યું: તમારે પણ એક નાનો ભાઈ છે. તમે ત્યાં જશે એટલે અમે તેને પણ દીક્ષા લેતે જોઈશું. ભવદત્તે જણાવ્યું. જે આચાર્ય ભગવંત તે સ્થાનમાં જશે તે તે મને જોઈને કદાચ જે દીક્ષા નહિ લે તો તમે પણ મને જેશે. આ પ્રમાણે તે બેનાં વચન અને પ્રતિવચન થયાં.
બીજા કેઈ સમયે એક ગામથી બીજા ગામ વિહાર કરતા આચાર્ય મગધ દેશમાં રહેલા સુગ્રામ નામના ગામની નજીક આવેલા એક ગામમાં આવ્યા. તેથી ભવદત્ત સાધુએ આચાર્યને વિનંતી કરી કે, હે ભગવંત! આપની અનુજ્ઞાથી પોતાના જ્ઞાતિજનેને જેવાને ઈચ્છું છું. તેથી આચાર્યે સારા સાધુની સાથે એને મોકલ્યા. ભવદત્ત સુગ્રામમાં આવ્યો. આ તરફ તે સમયે ભવદત્ત, નાગદત્ત અને લક્ષ્મીવતીની પુત્રી નાગિલાની સાથે વિવાહમંગલ કરવા માટે લગ્નવેદિકાના મંડપમાં બેઠે, પોતાના હાથથી પત્નીનો હાથ પકડ્યો, ફેરા ફર્યો. આ વખતે ભવદત્ત સાધુએ એના ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો. તેથી તેના બધા સ્વજનબંધુઓ તેને જોઈને હર્ષ પામ્યા. તેમણે ઉચિત કર્તવ્ય કર્યું, બીજા સાધુની સાથે ભવદત્તને વંદન કર્યું. મારા મોટા ભાઈ ભવદત્ત સાધુ આવ્યા છે એમ ભવદેવે સાંભળ્યું. (આ સાંભળતાં જ) ભવદેવને મુશ્કેલીથી રોકી શકાય તેવા બંધુનેહથી ભાઈને મળવાની ઉત્કંઠા થઈ. એ ઉત્કંઠાના કારણે તેનું મન વિહલ બની ગયું. (આથી) તે લગ્નમંગલનાં શેષ કર્તવ્ય મૂકીને ભાઈની પાસે ગયો. આ વખતે તેને શ્વસુરકુલના લોકેએ રો, સમનવયના મિત્રોએ પકડી રાખે, મને હર બ્રીજનોએ નિષેધ કર્યો, છતાં હું આ આવ્ય, ઉતાવળ ન કરે, એમ બોલતે જ ભાઈની પાસે ગયે. બીજા સાધુની સાથે ભાઈ મહારાજને આદરથી વંદન કર્યું. બંને સાધુઓએ એને ધર્મલાભ આપ્યો. પછી તેમણે ત્યાં ભેગા થયેલા કુટુંબી માણસોની સમક્ષ કહ્યું તમે (પ્રસંગમાં રોકાયેલા છે, તેથી અમે હમણાં જઈએ છીએ, ફરી બીજા કેઈ સમયે આવીશું. ગૃહસ્થાએ કહ્યું ક્ષણવાર રહો, ભાઈના લગ્નના ઉત્સવને જુએ. તમારે શું ઉતાવળ છે? સાધુઓએ કહ્યુંઃ અમને આવું ન કલ્પ,
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૦૫ આગ્રહ કરવા છતાં સાધુ ત્યાં ન રહ્યા એટલે અશન, પાન અને ખાદિમ એ ત્રણ પ્રકારના ઘણું આહારથી તેમને પ્રતિલાલ્યા (=દાન આપ્યું). ભવદત્ત ભેજનનું પાત્ર ભવદેવના હાથમાં આપ્યું. બંને મુનિ ચાલ્યા. થોડા પૃથ્વીપ્રદેશ સુધી જઈને બધા લોકો વંદન કરીને પાછા વળ્યા. ભવદેવ ભાઇની રજા વિના કેવી રીતે પાછો વળે એ પ્રમાણે આગ્રહમાં પડ્યો, તેથી ભાઈ સાથે જવા લાગ્યો. ભાઈ પિતાને પાછો વાળે એ માટે ભવદેવે કિલો, વાવડી અને વનવિભાગ વગેરે જઈને ભવદત્તને કહ્યું કે, અહીં આપણે રમતા હતા, અહીં સ્નાન કરતા હતા, આમાં ફરતા હતા. સાધુ કેવળ હુંકારો કરીને બધું મને યાદ છે એમ બોલતા ગુરુની પાસે આવ્યા ત્યાં સુધી ચાલ્યા. તેથી પહેરેલા નવા પોષાકથી વિભૂષિત ભવદેવ યુવાનને ભવદત્ત સાધુની સાથે આવેલો જોઈને બાલમુનિઓ ચપળતાના કારણે બલવા લાગ્યા કે, મારે ભાઈ અર્થે પરણ્ય હશે (=લગ્નની અર્ધી ક્રિયા કરી હશે) તે પણ જે હું કહીશ તે દીક્ષા લેશે એવું પિતાનું કહેલું મહાન પૂજ્ય સાચું કર્યું. પછી ભવદત્ત ભવદેવને આચાર્યને બતાવ્યું. આચાર્યો પૂછવું આ શા માટે આવ્યા છે? ભવદત્ત કહ્યું: દીક્ષા માટે આવ્યો છે. તેથી આચાર્યે ભવદેવને પૂછ્યું આ શું સાચું છે? ભવદેવે વિચાર્યુંએક તરફ નવીન યૌવનમાં વર્તતી પ્રાણપ્રિય પત્ની છે, એક તરફ સગાભાઈના વચનને ભંગ અતિ દુષ્કર છે. આ તરફ નવી પરણેલી પ્રિયાનો મહાન વિરહ છે. આ તરફ ભાઈની લઘુતા છે. શું હિતકર છે ? કે જેને હું કરું. તે પણ (=દ્વિધા હોવા છતાં) અત્યારે તો મારે ભાઈજે કહે છે તે જ કરવાનો અવસર છે. કારણકે તેમ કરવાથી મારે ભાઈ સાધુજનેની આગળ જુઠ્ઠો ન પડે.
આ પ્રમાણે વિચારીને તેણે કહ્યુંઃ મારો ભાઈ કહે છે તે સાચું છે. તેથી તે જ મુહર્ત ગુરુએ તેને દીક્ષા આપી. પછી તેણે બીજે વિહાર કર્યો. તેને સઘળી સાધુસામાચારીનું જ્ઞાન આપ્યું. તે ભાઈના ઉપરોધથી (=શરમથી) દીક્ષા પાળે છે, હદયથી તે નવી પરણેલી પોતાની પત્નીને જ સદા યાદ કરતો હતો. આ પ્રમાણે જ સમય પસાર થઈ રહ્યો હતે. એકવાર સૂત્રપરિસિમાં ભણતા એને આ સૂત્ર આવ્યું કે ન સા મથું નોકરિ fપ તીરે= તે મારી નથી, હું પણ તેને નથી. તેથી તેણે પિતાના મનમાં શંકા કરી (=વિચાર્યું) કે, આ ખોટું છે. કારણ કે ના મહું છું વિ તીરે= તે મારી છે અને હું પણ તેને છું. આ પ્રમાણે જ તે બોલવા લાગ્યા. સાધુઓએ તેને તેમ બોલતા અટકાવ્યો તે પણ તે તેમ બોલતા અટક્યો નહિ. ભવદત્ત કાલક્રમે સંલેખના કરીને આયુષ્યને ક્ષય થતાં મરીને સૌધર્મ–દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયેલ. ભવદત્તનું મૃત્યુ થતાં પત્નીના દર્શનની તૃષ્ણથી ઘેરાયેલા ચિત્તવાળા ભવદવે ગુરુનો વિનય મૂકી દીધો. સાધુના આચારમાં શિથિલ બની ગયે. કામદેવના બાણથી પીડા પામવા લાગે. આ પ્રમાણે તેનો ધર્મોપદેશ જતો રહ્યો, સદધ પલાયન થઈ ગયે, વિવેક રત્ન નાશ પામ્યું, કુલના
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને અભિમાનથી આવેલું દાક્ષિણ્ય જતું રહ્યું, પુરુષાર્થ ચાલ્યા ગયે, શીલ દૂર થયું, વ્રતને ધારણ કરવાની ભાવના જતી રહી. વિશેષ કહેવાથી શું? જાણે પ્રિયા ચિત્તની આગળ રહેલી હોય, જાણે આંખની આગળ દેખાતી હોય, જાણે (પોતાની સામે) બોલતી હાય, જાણે (પિતાને) રોતી હેય, જાણે મંદ હસતી હેય તેમ, ઊંઘમાં પણ સતત પ્રિયાને જ તે જેતે હતે. ઉત્પન્ન થયેલા ઘણા વિકલ્પોની કલ્પનાથી તે માર્ગોમાં અને ઘરમાં (ઉક્ત રીતે) પ્રિયાને જ જોતો હતો. તેથી સૂરિએ તેને સમજાવ્યું, ઉપાધ્યાયે ઉપદેશ આપ્યો, સાધુઓએ શિખામણ આપી. છતાં બધાના વચનને અવગણીને, ભવિષ્યનો વિચાર કર્યા વિના, હિત–અહિતને સર્વથા વિચાર્યા વિના જે થવાનું હોય તે થાઓ' એમ વિચારીને પિતાના ગામ તરફ ચાલ્યું. ગામ પાસે આવ્યા. ગામના ઉદ્યાનમાં આવેલા જિનમંદિરમાં આવ્યું.
આ તરફ – તે જ સમયે તેની પત્ની નાગિલા ધૂપ, પુષ્પ અને સુગંધી ચૂણે વગેરે પૂજાનાં ઉપકરણે લઈને તે જ જિનમંદિરમાં આવી. તેની સાથે કેડે રાખેલા બાળકવાળી એક બ્રાહ્મણ હતી.-નાગિલાએ સાધુની બુદ્ધિથી ભવદેવને વંદન કર્યું. ભવદેવે નાગિલાને પૂછ્યું: તમે અહીં આજર્વ રાઠોડના ઘરની વિગત જાણો છો ? નાગિલાએ કહ્યું જાણું છું. મુનિએ પૂછ્યું: શી વિગત છે? તેણે કહ્યું તેને બે પુત્રો હતા. તે પુત્રએ દીક્ષા લીધી. તેમના માતા-પિતા મૃત્યુ પામ્યા તેને ઘણે સમય થઈ ગયો. આ સાંભળીને તે જરાક ઉદાસીન થઈ ગયે. તેથી નાગિલાએ પૂછ્યું: હે સાધુ ! તમે ઉદાસીન કેમ બની ગયા ? શું તેઓ તમારા કંઈ પણ સગા થતા હતા ? મુનિએ કહ્યું હું તેમને ભવદેવ નામનો પુત્ર છું. મોટા ભાઈ ભવદત્તના ઉપધથી (=શરમથી) દીક્ષા લીધી. હમણું મારે ભાઈ દેવલોક પામ્યું છે. આથી હું પોતાના માતા-પિતાને અને પત્નીને ચાદ કરીને સ્નેહથી અહીં આવ્યું.
આ સાંભળીને નાગિલાએ વિચાર્યું કે આ મારા પતિ છે અને દીક્ષાને છોડવાની ભાવનાવાળા દેખાય છે. મેં યાજજીવ જ પુરુષને (=અબ્રહ્મને) નિયમ કર્યો છે, અને હમણાં હું દીક્ષા લેવાની ભાવનાવાળી છું, તેથી અહીં શું કરવું? અથવા, એને ઈચ્છિત નિર્ણય શો છે તે પહેલાં જાણું. આ પ્રમાણે વિચારીને ફરી પણ એણે પૂછયું : કેના ઘરે તમે પરણ્યા હતા? તેણે કહ્યું: નાગદત્તના ઘરે. કારણ કે તેની પુત્રી જ નાગિલાને હું પરણ્ય છું. તેથી તેના ઘરની કુશલ વિગત પણ કહો. તેણે કહ્યું. ત્યાં કુશળ છે. મુનિએ પૂછયું: શું શરીરથી કુશળ નાગિલા મારા આગમન આદિની વાત ક્યારેય કરે છે? તેણે કહ્યું: જ્યારથી આપે દીક્ષા લીધી ત્યારથી જ તે સાદવીજી પાસે જવા લાગી. ત્યાં તેણે ધર્મ સાંભળે, અણુવ્રત વગેરેને સ્વીકાર કર્યો, જીવનપર્યત અબ્રાને નિયમ કર્યો. હમણાં તે દીક્ષા લેવાની ભાવનાવાળી છે.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
( નાગિલાએ આગળ કહ્યું: ) તમેાએ ઘણા કાળ સુધી સાધુપણું પાળ્યુ, અનેક પ્રકારના તપો કર્યો, તેથી હવે એકાંતે અનિત્ય અને અસાર આ જીવલેાકના કારણે વિષયા માટે અમૂલ્ય અને વિશિષ્ટ સર્વવિરતિરૂપી રત્નનેા નાશ કરીને આત્માને સૌંસારરૂપી મહાન જંગલમાં નહિ પાડવા જોઇએ. આ વિષયે ક્રિપાક ફૂલની જેમ પ્રારંભમાં રસિક જણાય છે, પણ પરિણામે અશુભ ફળવાળા છે. આ વિષા અવિવેકી લોકોને ઘણા માન્ય છે ( =પસંદ છે), પણ વિવેકી લોકેા તેમના તિરસ્કાર કરે છે. જિનેશ્વરાએ બતાવેલી સર્વવિરતિ લાખા ભવામાં દુર્લભ છે, તથા એકાંતિક ( =દુઃખથી રહિત) અને આત્યંતિક (=અવિનાશી ) સર્વસુખસમૂહને આપનારી છે. સંસારરૂપી મહાન જંગલમાં માહનીયકમની વિવિધ પ્રકૃતિરૂપી અતિશય પ્રગટ વૃક્ષસમૂહથી સવિવેકરૂપી નેત્રોની ગતિ અટકી ગઈ છે, જરા, મરણ, રોગ અને શાક વગેરેના સંતાપરૂપ ગર્વિષ્ઠ અને ક્રૂર ઘણા પશુઓ સતત ફરી રહ્યા છે. તે જંગલ ઘણા દુન માણસાએ કહેલા દુર્વાંચનરૂપી તીક્ષ્ણ કાંટાથી ભરેલું છે. તે જંગલમાં કુલકોટિમાં જન્મપર પરારૂપ અતિગહન વેલડીએને દુઃખરૂપ સંચાર થાય છે.
३०७
(નાગિલા આગળ કહી રહી છે.–) વળી- માત્ર ચિંતવેલા જે વિષયેાથી જીવા તુરત નરકમાં પડે છે, પરિણામે 'ટુફળવાળા તે વિષયામાં કાણુ રાગ કરે? જે જીવાને ચિત્તમાં ભાગસંબધી તૃષ્ણા થાય છે તે જીવાને સંસારવૃદ્ધિની માતા જેવી તે તૃષ્ણા હજારો દુ:ખાને ઉત્પન્ન કરે છે. ઝેર ખાવુ' સારું છે, ભયંકર વિષવાળા સર્પની સાથે ક્રીડા કરવી સારી છે, શત્રુઓની સાથે રહેવું સારું' છે, પણ ભાગસુખાની ઈચ્છા પણ કરવી સારી નથી. કારણ કે વિષ વગેરે જીવાના એક જન્મના નાશ કરે છે, ભાગસુખાની ઈચ્છા તા સેંકડો ભવામાં પણ જીવને મારે છે. હે મુનિ ! આ પ્રમાણે વિષાના પરિણામે કટુલને વિચારીને જિનશાસનના શુદ્ધ બાધવાળા તમારે પણ વિષાની ઈચ્છા પણ ન કરવી જોઈ એ.
આ પ્રમાણે તેનાથી હિતશિક્ષા અપાયેલા મુનિએ પણ પોતાના ચિત્તમાં વિચાર્યું કે જો, આ શું થયું? ન ગુરુવાસ રહ્યો, ન તા પિતાનું ઘર રહ્યું. એમ થાઓ, તા પણ ૨જીવતી સ્વપત્નીના દન કરું, આ પ્રમાણે વિચારીને તેણે કહ્યુંઃ હમણાં તે નાગિલાને તમે બતાવેા, આગળ તે કહેશે તેમ કરીશ. તેથી નાગિલાએ કહ્યું: તે હું જ છું.... તેથી તે થાડા વિલખા થઈ ગયા. લજજા અને ભય એ બંનેએ એકી સાથે તેને અલંકૃત
૧. અહીં પ્રવચન સારાહાર વગેરેમાં બતાવેલ એકે દ્રિય વગેરે વાની કુલાટિ સમજવી. બધા જીવાની મળીને ૧ ક્રોડ ૯૭ લાખ અને ૫૦ હજાર કુલકોટિ છે.
ર. અહીં વાચ ફ઼િલતાના કારણે તાવત, ચાત્ અને સદ્ શબ્દના અનુવાદ કર્યા નથી. ખીજા` પણ આવાં સ્થાનેામાં આ પ્રમાણે સમજી લેવું.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
કર્યાં. નાગિલાનુ' સુખ જોઈને આમ-તેમ જોતા તે માન રહ્યો. નાગલાએ ફ્રી પણ તેમને કહ્યું: ઉનાળાના મધ્યાહ્નસમયે લલાટને તપાવનાર સૂર્ય મંડલ વડે તપાવાયેલા ઉખર પ્રદેશમાં થયેલી મૃગતૃષ્ણામાં ઠંગાયેલા મારવાડના માર્ગના મુસાફરની જેમ થયેલી ગાઢ ભાગતૃષ્ણાથી ચંચલ હૃદયવાળા તમે દિશાઓમાં ખાલી આંખાને કેમ ફેરવા છે ? નિશ્ચે વિશિષ્ટ ધર્મની આરાધના વિના જીવાને ઇચ્છિત પદાર્થની સિદ્ધિ કયારેય થતી નથી. તેથી ગુરુ પાસે જાએ, પ્રાયશ્ચિત્ત લઇને ફરી પણ સંયમરૂપ શરીરને શણગારો. લાંબા કાળ સુધી પાળેલા ચારિત્રને એમ જ નિષ્ફળ ન બનાવા, ભાંગેલા ચારિત્રના પરિણામવાળા જીવા બ્રાહ્મણપુત્રની જેમ ઘણા દુઃખનુ ભાજન અને છે. ભવદેવે પૂછ્યું: એ બ્રાહ્મણપુત્ર કાણુ છે? નાગિલાએ કહ્યુંઃ સાંભળેા—
આ જ ભરતક્ષેત્રમાં લાદેશના અલંકારભૂત ભગુકચ્છ શહેર હતું. તેમાં જન્મથી જ રિદ્રતાથી પરાભવ પામેલ અને કુરૂપમાં પ્રથમ શ્રેણિમાં આવનાર રેવાદિત્ય નામના બ્રાહ્મણ હતા. તેની દેવપૂજક બ્રાહ્મણની કૃપાથી મળેલી આપ નામની યજ્ઞપત્ની બ્રાહ્મણી હતી. તેના દાંત હાઠથી બહાર નીકળેલા હતા, પીળી કીકીઓથી આંખેા વિષમ હતી, પેટ લાંબું હતું, મુખ વક્ર હતું. તે ઠીંગણી અને કાળી હતી. તેવી પણ તે અવિનીત, જિયા કરનારી, ઠગવામાં જ ચિત્તવાળી, સદા ઉદ્વેગ કરનારી,ખીજાઓની નિંદા કરનારી અને બહુ ખેલવાના સ્વભાવવાળી હતી. આવી પણ તેનાથી રેવાદિત્ય બ્રાહ્મણે ક્રમશઃ પંદર પુત્રીએ અને બધાથી નાના એક પુત્ર ઉત્પન્ન કર્યાં. એની પાસે માત્ર ગાયત્રી મંત્રરૂપ વિદ્યા હતી, ખીજી કેાઈ વિદ્યા ન હતી. આથી તે માત્ર માગીને મેળવેલી વસ્તુઓથી નિર્વાહ કરતા હતા. પણ આટલા કુટુંબનું માત્ર માગીને મેળવેલી વસ્તુએથી નિર્વાહ કરી શકતા ન હતા. આથી તે બ્રાહ્મણીની જ સાથે લાકડાના ભારા લાવીને વેચતા હતા, શ્રીમતાના ઘરોમાં પાણીના ઘડા લાવી આપતા હતા, ખાંડવું, પીસવું, કચરા કાઢવા વગેરે અનેક નિંદ્ય કામેા કરતા હતા, ભિક્ષા માટે ફરતા હતા.
આ પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ કરતા તેના ઘણા કાળ પસાર થયા. આ જીવલેાક મરણના અંતવાળુ હેાવાથી કથારેક બ્રાહ્મણી મૃત્યુ પામી. તેના વિયાગરૂપ અગ્નિથી તેનું મન અતિશય બળવા લાગ્યું: ભૂતથી અપહરણ કરાયેલા હૃદયવાળા માણસની જેમ અને સન્નિપાતથી ભાન વિનાના કરાયેલા માણસની જેમ તે કેટલાક દિવસા સુધી શું કરવા. ચેાગ્ય છે એ વિષે મૂઢ (=જડ જેવા) રહ્યો. એક દિવસ એણે વિચાર્યું જેને ધર્મ, અર્થ અને કામ એ ત્રણમાંથી એક પણ નથી તેને જન્મથી 'અજાગલસ્તનની જેમ શે લાભ થાય ? તેથી સર્વ જીવાથી હલકા, પ્રિયપત્નીના વિયેાગવાળા અને પુણ્યહીનામાં _____
૧. અાગલસ્તન એટલે બકરીના ગળામાં આંચળ. મુકરીના ગળામાં આંચળ થાય તા તેનાથી જેમ દૂધને લાભ થતા નથી, તેમ આવા પુરુષના જન્મથી કાઈ લાભ થતા નથી.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૦૯ : શિરોમણિ એવા મારે મરણ જ શ્રેયસ્કર છે, અથવા જેમણે સુકૃત કર્યા નથી એવાઓના મરણથી પણ શું? તેથી જુદાં જુદાં તીર્થોનાં દર્શન કરું, તે પુણ્યસ્થાનોમાં સ્નાન કરીને પાપોને નાશ કરીને જે મરણની આરાધના કરું તે પણ દોષ ન લાગે એમ વિચાર્યું. પછી કન્યાદાનનું ફલ મેળવવાની ઇચ્છાથી પ્રાપ્તિ થઈ તે પ્રમાણે બ્રાહ્મણના છોકરાઓને પોતાની પુત્રીઓ આપી. પછી તે નાના છોકરાની સાથે તીર્થયાત્રા કરવા ચાલ્યો. લઘુકર્મી હોવાથી તેવા પ્રકારની ભવિતવ્યતાના કારણે કઈ પણ રીતે ક્યારેક ક્યાંક તેને સાધુઓનાં દર્શન થયા. તેમની પાસે ધર્મ સાંભળ્યો. ભાવથી ધર્મ પરિણમે. પુત્રની સાથે જ દીક્ષા લીધી. ઉદ્યતવિહારથી ચારિત્રનું પાલન કરવા લાગ્યો. દિવસો જતાં બાળ સાધુ પણ યૌવનને પામ્યા. વિવિધ વિકારને (=અનુચિત પ્રવૃત્તિને) કરવા લાગે. સાધુજનને અનુચિત અનેક વસ્તુઓ માગવા લાગ્યું. તેને પિતા પુત્રસ્નેહથી યતનાથી મેળવ હતો. તે આ પ્રમાણે - જ્યારે તે કહે કે હે આર્ય ! હું નવકારશી વિના રહી શકતે નથી, ત્યારે પિતા આચાર્યની રજા લઈને નવકારશી પણ લાવી આપતું હતું. જ્યારે ઉનાળામાં કહે કે સૂર્યના કિરણસમૂહના પ્રચંડ તાપને હું સહન કરી શકતો નથી, ત્યારે સૂરિને જણાવીને જેડાને અને મસ્તકે કપડાનો ઉપગ કરાવતું હતું. આ પ્રમાણે તેના ચારિત્રના પરિણામ મંદ બની ગયા. પ્રતિદિન તેની વિવિધ ઈચ્છાઓ વધતી જતી હતી. પિતા પણ તે ઈચ્છાઓને પૂરી કરીને તેને અનુકૂળ વર્તન કરતું હતું. સાધુઓએ પિતાને સંકુલેશ થાય એવા ભયથી તેને રાખ્યો હતે. આમ છતાં કામદેવની બાણશ્રેણિથી વીંધાતા મનવાળા તેણે નિર્લજજ બનીને પિતાને કહ્યું: હે આર્ય! હું મૈથુન વિના રહેવા સમર્થ નથી. તેથી તેના પિતાએ વિચાર્યું આ ચારિત્રરત્નના મહાન લાભને
ગ્ય નથી, સમ્યજ્ઞાનરૂપ નિધાનને લાયક નથી, સુગતિનું ભાજન નથી, દુર્ગતિનું ભાજન છે, વિશેષથી શું? આ આલેકના અને પરલોકનાં અનેક દુઃખ સમૂહનું ઘર થવા ચોગ્ય છે. તેથી આનો ત્યાગ કરું.
આ પ્રમાણે વિચારતા પિતાએ તેને કહ્યું: અમારે તારું કંઈ કામ નથી, તને જ્યાં ક્યાંય ઠીક લાગે ત્યાં એકલો જ રહે. અમે તને અમારા સમુદાયથી બહાર કર્યો છે. આ પ્રમાણે કહીને સાધુજનની સમક્ષ પોતાના ગચ્છમાંથી તેને કાઢી મૂક્યો. તેથી તે સાધુવેષ છોડીને ભેગસાધને મેળવવા માટે અનેક નિંદ્ય (=હલકાં) કામ કરવા લાગ્યો. છતાં કેડિ જેટલું પણ ક્યાંયથી પામતો ન હતે. કેવળ ભિક્ષાથી દિવસના અંતે માત્ર પેટ ભરાય તેટલો આહાર તેને મળતો હતો. આ પ્રમાણે ઘણા ફલેશથી કેટલેક કાળ તેણે પસાર કર્યો. એકવાર સર્પથી ફંસાયેલો તે આર્તધ્યાનથી મરીને પાડે છે. તેના પિતાએ તેના કારણે થયેલા વૈરાગ્યથી વિશેષપણે નિષ્કલંક ચારિત્ર પાળ્યું. મરણ સમયે
૧. હું સ્ત્રી વિના રહેવા સમર્થ નથી એવો અર્થ પણ થઈ શકે. બંને અર્થમાં ભાવ એક જ છે.
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૦
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને વિધિપૂર્વક આરાધના કરીને દેવલોકમાં દેવ થયે. ઉત્પન્ન થયેલા અવધિજ્ઞાનથી પુત્રને વૃત્તાંત જાણ્યા. પાડાના ભાવમાં રહેલા તેને ઘણા ભારથી દબાયેલો અને લાકડી વગેરેથી કુટાતો છે. તેથી તેના ઉપર કરુણું આવી. પુત્રસ્નેહથી મનુષ્યલકમાં આવીને મુસાફરી વણિકનું રૂપ વિકુવ્યું. વિવિધ કરિયાણાઓથી ભરેલા મોટા ગાડાઓને સમૂહ બતાવ્યું. પછી ઘણું ધન આપીને તેના સ્વામી પાસેથી તેને છોડાવ્યું. પછી તેને દેવશક્તિથી. અતિભારવાળા ગાડામાં જોડીને, અને ગાડાને વહન કરવાની શક્તિ ન હોવાથી પડી ગયેલ (=બેસી ગયેલ) જોઈને, એક તરફ પરણે, ચાબુક અને લાકડીના અનેક પ્રહારથી તેને જર્જરિત કરી નાખ્યું. બીજી તરફ પિતાનું રૂપ કરીને તેને “હે ક્ષમાવંત ! હું નવકારશી વિના રહી શકતે નથી” ઈત્યાદિથી આરંભી “હું મૈથુન વિના રહેવા સમર્થ નથી” ત્યાં સુધી બધું કહ્યું. તેથી વારંવાર તે જ વચનરચનાને સાંભળતા એને ચિત્તમાં થયું કે આ વર્ણ શ્રેણિ પૂર્વે મેં ક્યાંક સાંભળી છે, આ રૂપ પણ પહેલાં જોયું હોય તેમ મને લાગે છે, આ પ્રમાણે તર્ક વિતર્ક પૂર્વક વિચારથી તપાસ કરતા તેને જાતિસ્મરણને રોકનારા કર્મને ક્ષપશમ થવાથી જાતિસ્મરણજ્ઞાન થયું. તેથી તેણે પોતાને પૂર્વભવનો વૃત્તાંત જા. આથી તે સંવેગને પામ્ય અને સંસારવાસથી વિરક્ત બન્યું. આ વખતે દેવે પોતાનું સ્વરૂપ પ્રગટ કર્યું. તેને ધર્મદેશના આપી. એ દેશના તેને પરિણમી ગઈ ભાવપૂર્વક પાંચ અણુવ્રતને અને અનશનને સ્વીકાર કર્યો. શુભધ્યાનને પામેલો તે બે દિવસ સુધી નમસ્કાર મંત્રમાં તત્પર રહ્યો. ત્રીજા દિવસે તે મૃત્યુ પામીને સૌધર્મ દેવલેમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયે. દેવ પોતાના સ્થાને ગયે. જિનમતમાં કુશલ જીવે આ પ્રમાણે જાણીને અંતે (=વિપાકમાં) અશુભ ફળવાળા વિષયે છોડવા જોઈએ. વળી– આ બ્રાહ્મણપુત્ર જેવી રીતે આ લોકનાં અને પરલોકનાં દુઃખ પામે તેવી રીતે વ્રતથી ભ્રષ્ટ થયેલાં તમે પણ આવી અવસ્થાને ન પામે.
આ પ્રમાણે નાગિલાથી ઉપદેશ અપાયેલ ભવદેવ સાધુ પરમ વૈરાગ્યને પામ્યા. આ વખતે નાગિલાની જ સાથે આવેલી બ્રાહ્મણના પુત્રે માતાને કહ્યું: હે માતા! મને ઉલટી થાય એમ જણાય છે, તેથી જલદી કોઈ પણ પાત્ર લઈ આવ, જેથી તેમાં ઉલટી કરીને અત્યંત મધુર ક્ષીરને ફરી ખાઈશ. બ્રાહ્મણીએ કહ્યું: હે વત્સ! આ ઍગ્ય નથી. કારણ કે અતિમધુર પણ જે વસેલું હોય તે અશુચિ હોવાથી ન ખવાય. તે સાંભળીને ભવદેવે વિચાર્યું: બ્રાહ્મણીએ સારું કહ્યું કે જે વસેલું હોય તે ન ખવાય. મેં પણ વિષયને વમી દીધા છે, તેથી હવે ફરી કેવી રીતે ઈરછું? આ પ્રમાણે વિચારીને પુનઃ થયેલા સંવેગવાળા તેમણે નાગિલાને કહ્યું. તે સારી પ્રેરણ કરી, મને સારી રીતે પ્રતિબેધ પમાડ્યો. પછી તે નાગિલાને “મિચ્છામિ દુક્કડં” આપીને ગુરુની પાસે ગયા. ગુરુની પાસે ભાવથી આલેચન–પ્રતિક્રમણ કર્યું. ઘણા કાળ સુધી તપ કર્યો. ભવદેવ
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
-શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૧૧ મુનિ મૃત્યુ સમયે અનશન, નમસ્કાર મંત્રસ્મરણ આદિ વિધિથી કોલ કરીને સીધર્મદેવલેકમાં ઇંદ્રના સામાનિક દેવ થયા.
આ તરફ– આ જ જંબૂદ્વીપમાં પુષ્કલાવતી વિજયમાં પુંડરીકિણી નગરીમાં વજાદત્ત ચક્રવર્તી હતે. તેની પ્રાણપ્રિય યશોધરા નામની પટરાણી હતી. તેને પુત્ર ન થવાથી વિવિધ સેંકડે માનતાઓ કરી, વિવિધ મંત્ર-તંત્ર વગેરે ઉપાય કર્યા, ઘણાં બલિકમેં કર્યા. આ વખતે ભવદેવને પૂર્વભવને ભાઈ ભવદત્તનો જીવ કે જે દેવ થર્યો હતો તે આયુષ્યની સ્થિતિને ક્ષય થતાં ચાવીને આ ધરાના પુત્ર પણે ઉત્પન્ન થયે. એ ગર્ભમાં હતું ત્યારે માતાને સમુદ્રમાં સ્નાન કરવાને દેહલ થયે. તેના પિતા વાદત્ત ચક્રવર્તીએ યશોધરાને સમુદ્રસમાન સીતા મહાનદીમાં લઈ જઈને સ્નાન કરાવીને તેને દેહલે દૂર કર્યો (=પૂર્ણ કર્યો). જેનું મનવાંછિત સિદ્ધ થયું છે એવી યશોધરાએ કમે કરીને ઉચિત સમયે સુકોમળ હાથ–પગવાળા પુત્રને જન્મ આપ્યો. એક મહિને પૂર્ણ થતાં તેનું દેહલાને અનુરૂપ સાગરદત્ત એવું નામ કર્યું. પાંચ ધાવમાતાએથી પાલન કરાતે તે દેહપુષ્ટિથી અને કલાસમૂહથી વૃદ્ધિને પાયે, યૌવનને પામ્ય.
પૂર્વભવના અભ્યાસથી અને માતા-પિતા જિનધર્મમાં કુશલ હોવાથી તે જિનશાસનમાં ભાવિતમતિવાળે થયે. માતા-પિતાએ મહાન સામંત રાજાઓની ઉત્તમરૂપચિવન-વિજ્ઞાન-કલાસમૂહથી શોભતી કન્યાઓ પરણાવી. તેમની સાથે તે ક્યારેક પ્રહેલિકા અને પ્રશ્નોત્તર વગેરેથી વિનેદ કરતે હતે, ક્યારેક જિનમંદિરમાં વિશિષ્ટ મહત્સવ અને શાંતિસ્નાત્ર વગેરે કરાવતું હતું, ક્યારેક મુનિજનોથી ઉપદેશાતા સુધર્મના રહે
નું શ્રવણ કરતો હતો, ક્યારેક સર્વ જીવેલકમાં સારભૂત ગણાતા વિષયસુખનું સેવન કરતો હતો. આ રીતે તેણે અનેક અબજ વર્ષો સુખપૂર્વક પસાર કર્યા. એકવાર સર્વ જીવોને આનંદકારી પ્રથમ વર્ષાકાળને સમય આવ્યું. તેમાં મોટી અને નિરંતર ધારાથી પડતા જલના પૂરથી પરિપૂર્ણ બનેલી પૃથ્વીમાં મુસાફર લેકેને ઊંચાનીચા વિભાગ દેખાતા ન હતા. શિવના ગળાના જેવા અને પાડાના જેવા વર્ણવાળા વાદળોથી આકાશ તે રીતે ઢંકાઈ ગયું હતું કે જેથી લકે સૂર્યના ઉદય અને અસ્તને જાણ શક્તા ન હતા. જાણે કે મારા વિયેગમાં નાથથી રહિત હોય તેમ સંપૂર્ણ પૃથ્વીતલને તપાવીને હવે એ
ક્યાં જશે એમ જાણે ઉનાળાને જીતવા માટે મેઘ ગાજતો હતો. દુર્જનની મૈત્રીની જેમ ક્ષણવારમાં દેખાઈને નાશ પામેલા રંગવાળી વિદ્યુતલતાઓ જેટલે ઉદ્દેગ ઉત્પન્ન કરતી હતી તેટલે પ્રકાશથી સંતોષ ઉત્પન્ન કરતી ન હતી. આવા પ્રકારને વર્ષાકાળ પૂર્ણ થતાં ક્રમથી કમલવન માટે બંધુસ્વરૂપ અને વિકાસ પામતા પ્રકાશવાળે (=વધતા તાપવાળા) શરદઋતુને કાળ આવ્યું. તેમાં શરદસમયરૂપી પતિને પામીને ભૂમિરૂપી પત્ની અને ૧. દુજનના પક્ષમાં રા= અનુરાગ (પ્રેમ).
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૨
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને - રાગથી વિકસિત કમલરૂપી નેત્રોવાળી અને ખીલેલા સુંદર મળરૂપી હાસ્યવાળી થઈ. જાણે કે શરદઋતુની શોભાએ શીધ્ર પોતાના પતિને સંગ થયો તેથી પ્રગટેલા વિમલ તારાઓ રૂપી દાંતના ઉજજવલ કિરણથી દશે દિશાઓને પૂરી દેનાર હાસ્ય કર્યું. આવા શરદઋતુના સમયે મહેલની ઉપર આરૂઢ થઈને પિતાની પ્રિયાઓની સાથે કીડા કરતા સાગરદત્ત વાદળસમૂહને ક્યાંક પ્રવાલના જેવા વર્ણવાળે, ક્યાંક મોરના કંઠના જેવી પ્રભાવાળો, ક્યાંક તપેલા સુવર્ણ સમાન, અને ક્યાંક ચંદ્રબિંબ સમાન જોયે.
આ પ્રમાણે વિવિઘવર્ષોથી મનહર પુષ્કળ વાદળસમૂહને ક્ષણવારમાં અદશ્ય થયેલ - જેઈને સાગરદત્તે વિચાર્યું જેમ આ વાદળસમૂહ દેખાઈને તુરત નાશ પામ્ય તેમ સંસારના આ સર્વ ભાવો ક્ષણવારમાં નાશ પામવાના સ્વભાવવાળા છે. તેથી વિવેકીજનેએ સાંસારિક ભાવોમાં ક્યાંય શ્રદ્ધા (= ઉપાદેયબુદ્ધિ) કરવી એગ્ય નથી, કિંતુ મેક્ષ આપનાર સંપૂર્ણ સુધર્મનાં કાર્યોમાં જ શ્રદ્ધા કરવી યોગ્ય છે. આ પ્રમાણે વિચારતા સાગરદત્તના મુખકમલને વૈરાગ્યના કારણે કાંતિરહિત જેઈને પનીઓએ પ્રેમથી પૂછયુઃ હે પ્રિયતમ ! આ પ્રમાણે મુહૂર્તમાત્રમાં તમે જાણે ઉદ્વિગ્ન હે, વિરક્ત હો, નિર્વેદ પામેલા છે તેમ, મુનિની જેમ મૌનવ્રતને ધારણ કરનારા કેમ દેખાઓ છો? સાગરદત્તે કહ્યું આકાશના આંગણમાં ઉત્પન્ન થયેલા શરદઋતુના મેઘને ક્ષણવારમાં નાશ પામતે જોઈને હું સંસારના વિસ્તારથી ભય પામ્યો છું. કારણ કેસંસારમાં જીવના જોતાં જ શરીર, સ્વજનોને સંબંધ, યૌવન અને રાજ્યસંપત્તિઓ નાશ પામે છે. તેથી ક્ષણવારમાં નાશ પામવાના સ્વભાવવાળા આ શરીરથી જે જિને કહેલી દીક્ષા લઈને નિર્મલ તપ કરવામાં આવે તે જ જન્મ સફળ બને એમ હું માનું છું.
આ પ્રમાણે તેનું વચન સાંભળીને પ્રિયાએ કહ્યું કે, જે એમ છે તે શા માટે વિલંબ કરવામાં આવે છે? કારણ કે ધીરપુરુષે જીવનને સખત પવનથી ચલિત થયેલા સમુદ્રના જલ જેવું ચંચલ જાણીને અવિનાશી શિવસુખની ઈચ્છા કરીને તપ કરે છે. સાગરદત્તે કહ્યુંઃ જે એમ છે તો માતા-પિતાની રજા લઈને એ પ્રમાણે કરીએ. પછી તે માતાપિતાની પાસે ગયે. ઘણુ કષ્ટથી મા-બાપની રજા મેળવીને સાગરસૂરિની પાસે પત્નીએની સાથે દીક્ષા લીધી. સાગરદત્ત મુનિએ શેડ જ કાળમાં બંને પ્રકારની શિક્ષા મેળવી લીધી, સંપૂર્ણ શ્રતસાગરના પારને પામ્યા, અને નિર્મલ અવધિજ્ઞાન પ્રગટ થયું. ગુરુએ તેમને પિતાના પદે સ્થાપ્યા. શિષ્યગણથી પરિવરેલા સાગરદત્ત મુનિ ભવ્ય લેકસમૂહને. પ્રતિબંધ કરતા વિચારવા લાગ્યા.
આ તરફ ભવદેવ સાધુને જીવ સધર્મ દેવલોકમાં સ્વયેગ્ય દેવાયુષ્યને અનુભવીને
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદે પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૧૩ સ્થિતિનો ક્ષય થવાથી ત્યાંથી ચ, અને પુષ્કલાવતી વિજ્યમાં વીતશેકા નગરીમાં પવરથરાજાની વનમાલા પટરાણીની કુક્ષિમાં આવ્યું. ગર્ભને પ્રભાવથી વનમાલા જીને દાન કરવામાં તત્પર બની, પરિવાર ઉપર અતિશય કૃપાવાળી બની, વડિલોને વિનય કરનારી બની, સાધુઓને સહાયક બની, જી ઉપર દયાળુ બની. એને દેહવિસ્તાર અધિક લાવણ્યની વૃદ્ધિથી અત્યંત દેદીપ્યમાન બન્યા. દિવસે પૂર્ણ થતાં તેણે પુત્રને જન્મ આપ્યું. પ્રિયંવદા નામની દાસીએ રાજાને તેના જન્મની ખબર આપી. તેણે હર્ષના કારણે થતા રોમાંચરૂપી વસ્ત્રની વિશેષતાવાળા પોતાના શરીરે રહેલા આભૂષણ સમૂહને ઉતારીને દાસીને આગે. મહાન આડંબરથી વપનક (જન્મોત્સવ) શરૂ કર્યું. તે વર્ધા પનકમાં નગરજને વસ્ત્રો, આભૂષણ અને પુષ્પમાળાઓ વગેરે હાથમાં લઈને આવવા લાગ્યા, અતિશય હર્ષથી પૂર્ણ સ્ત્રીસમૂહ ગીત અને નૃત્ય વગેરે આચરણ કરવા લાગ્ય, અતિશય દાનસમૂહ અપાતો હતે, ઘણુ કેદીઓને છોડાવવામાં આવતા હતા, વિવિધ વાચકોને વિશેષ સંતોષ પમાડાતું હતું, ગુરુદેવોને અતિશય સંતેષ પમાડાતો હતે. આવા પ્રકારનું વર્ધાપનક રાજાએ બાર દિવસ સુધી કરાવ્યું. પછી આ બાળક ગર્ભમાં હતા ત્યારે સુખ થયું તેથી તેનું શિવ એવું નામ રાખ્યું. ક્રમે કરીને દેહવૃદ્ધિથી તે વધવા લાગ્યો. તેણે સર્વ કલાસમૂહને શીખી લીધી. યૌવનને પામે. મિત્રોની સાથે પ્રેમથી કીડા કરતે તેને કેટલેક કાળ પસાર થયે.
એકવાર સર્વ સુર, અસુરે, મનુષ્ય અને વિદ્યાધર વગેરે લોકો જેમાં વિવિધ ઉત્સવ કરે છે તે વસંતને સમય આવ્યો. તેમાં કેલિસમૂહના મધુર શબ્દોરૂપી ગીત જનસમૂહના મનને આનંદિત કરતું હતું. આમ્રવૃક્ષની મંજરીઓની પરાગથી રંગાયેલી વસંતઋતુની શોભા દીપતી હતી. વસંતઋતુમાં શિવકુમાર પોતાના મિત્રમંડલની સાથે કીડા માટે ચંદ્રકિરણ નામના ઉદ્યાનમાં ગયા. ત્યાં તેણે કનકકેતુ રાજાની પ્રિયંગુઠ્યામા પટરાણીની કનકવતી પુત્રીને જોઈ. તેના શરીરના સર્વ અંગ-ઉપાંગોમાં ઉત્તમ લક્ષણો રહેલાં હતાં. ખરેખર ! જેવાયેલી તે મુનિજનના પણ મનને આકર્ષતી હતી. તેના દર્શન માત્રથી જ કામદેવના બાણેના પ્રહારોથી જર્જરિત મનવાળા તેણે વિચાર્યું: ‘ષથી ૨હિત એ જેમ જેમ જોવામાં આવે છે તેમ તેમ એણે મારા મનમાં પ્રવેશ કર્યો, અને તેમ તેમ જેણે ધનુષ ઉપર બાણ ચડાવ્યું છે તે કામદેવ મારા આખા શરીરને પીડા કરે છે. બીજા બીજા વૃક્ષને જોવાના કુતૂહલથી ફરતી તેણે પણ ચંદનલતાગૃહના અંતરે રહેલા, જાણે મૂર્ત કામદેવ હોય એવા શિવકુમાર જે. ત્યારબાદ સખીઓએ તેને પણ કામદેવના પાંચ બાણાના પ્રહારોથી વ્યાકુલ કરાયેલી જોઈ. સખીઓ તેને કોઈ પણ રીતે ઘરે લઈ ગઈ અને આ વૃત્તાંત તેની માતાને કહ્યો. તેની માતાએ પોતાના પતિને
૧. અથવા વસંતઋતુરૂપી લક્ષ્મીદેવી શોભતી હતી.
૪૦.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને આ વૃત્તાંત કહ્યો. પછી ક્રમશઃ બંનેને ગાઢ અનુરાગથી સંગમની અભિલાષા થતી (=વધતી) રહી. કનકકેતુએ પરથરાજા પાસે જઈને પોતાની પુત્રી શિવકુમારને આપી. શુભતિથિકરણ-લગ્ન-મુહૂર્તમાં મહાન આડંબરથી બંનેને પરણાવ્યા. તેની સાથે વિષયસુખને અનુભવતો તે મહાન સામંત રાજાઓની ઉત્કૃષ્ટ યૌવનવાળી અને અનુપમરૂપ અને લાવણ્ય વગેરે ગુણસમુદાયથી યુક્ત બીજી પણ અનેક કન્યાઓને પર. તે તેમની સાથે જીવલેકમાં સારભૂત ગણાતા અનેક પ્રકારના કીડાવિકારમાં (=કીડાના રૂપાંતરમાં) પરાયણ બને. એકવાર તે જ નગરીમાં સાગરદત્તસૂરિ શ્રમણ સમુદાયની સાથે પધાર્યા. લક્ષમીનંદન નામના ઉદ્યાનમાં તેમને મુકામ કરાવ્યા. તેમણે ત્યાં મા ખમણું તપ શરૂ કર્યું.
આ તરફ તે જ નગરીમાં પોતાના વૈભવથી કુબેર તુલ્ય કામસમૃદ્ધ નામને સાર્થવાહ હતો. તેને એકવાર ભોજન સમયે આ ચિંતા થઈ કે, અમારા જેવા કેટલાક મૂઢપુરુષે જાણે કે અમારો મરણને ત્રાસ દૂર થઈ ગયો છે, અમે અજરઅમર છીએ એમ અતિશય ધન મેળવે છે. ધનની આશાથી પુરુષો અગણિત ઠંડી-ગરમી સહન કરે છે અને ભયવાળા બને છે, સમુદ્રને તરે છે, સુભટથી ગીચ બનેલા અને અત્યંત ભયજનક સંગ્રામમાં પ્રવેશ કરે છે. વિશેષથી શું? ધનનો અર્થ પુરુષ આ સંસારમાં જે કંઈ અધિક દુષ્કર છે તે બધું જ કરે છે, પણ જેના લાભાંતરાયનો ક્ષય થયે હોય તેને જ ધન મળે છે. વળી– આ પ્રમાણે કષ્ટથી મેળવેલું પણ ધન જે સાધુજનના ઉપકાર માટે થાય તે જ સફલ બને. કારણ કે- યતિજનના ઉપગ માટે ન થાય તેવી, કૃપણને પ્રાણપ્રિય અને સંસારવૃદ્ધિ કરાવનારી ઘણી પણ લક્ષમીથી શું?
આ પ્રમાણે ચિંતન કરતા એના ગૃહદ્વારમાં ભવિતવ્યતાની પ્રેરણાથી સાગરદત્ત મુનિવર મા ખમણના પારણા માટે પધાર્યા. હર્ષથી વિકસિત નેત્રોવાળા તેણે મુનિવરને જોયા. તેણે ઊભા થઈને વંદન કર્યું. પછી અતિશય વધતા શુભ અધ્યવસાયવાળા તેણે પ્રાસુક અને એષણય વિવિધ આહારથી મુનિવરને પ્રતિલાલ્યા ( =મુનિવરનો સત્કાર કર્યો). આ વખતે ભક્તિથી આવેલા આકાશમાં રહેલા દેવ વગેરેએ સુવર્ણ સહિત સુગંધી જલની અને પુષ્પોની વૃષ્ટિ કરી. ત્યાં નગરીના બધા લોકો ભેગા થયા. શિવકુમાર પણ લોકો પાસેથી આ વૃત્તાંત જાણીને ત્યાં આવ્યો. મુનિનાયકને જોઈને પૂર્વભવના સંબંધથી તેમના ઉપર અતિશય સ્નેહ ઉત્પન્ન થયો. ભાવપૂર્વક તેમને વંદન કર્યું. મુનિ તે આહાર લઈને ધર્મલાભ આપીને તે જ ઉદ્યાનમાં ગયા. શિવકુમાર વગેરે લકે શેઠની અને સાધુની વારંવાર પ્રશંસા કરતા સ્વસ્થાને ગયા. પારણું થયા પછી ફરી સાગરદત્તસૂરિને વંદન કરવા લોકો આવ્યા. ત્રણ પ્રદક્ષિણું આપવાપૂર્વક ભગવંતના બે ચરણ કમલને નમીને લોકે પોતાના ઉચિત સ્થાને બેઠા. સૂરિએ ધર્મલાભપૂર્વક લોકેને બોલાવીને - ૧ જેમ લેકવ્યવહારમાં ઘરે કોઈ આવે તો “આવો' વગેરે કહીને બોલાવવામાં આવે છે તેમ અહીં રિએ ધર્મલાભ' શબ્દો ઉચારીને લોકોને બોલાવ્યા.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
- ૩૧૫
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ - ધર્મદેશના શરૂ કરી. તે આ પ્રમાણે - હે ભવ્યો ! જન્મ, જરા, મૃત્યુ અને રોગથી હેરાન થયેલા જીને આ સંસારમાં એક જિનશાસનને છોડીને બીજું કંઈ શરણ નથી. કારણ કે મહાબુદ્ધિશાળીએ જિનશાસનની આરાધનાથી કર્મરૂપી વનને બાળીને ભવરૂપ જંગલને ઓળંગીને મોક્ષને પામ્યા છે. વળી– જીવાદિના વિસ્તારને જણાવીને અને જીવદયાના ઉત્તમ ઉપાયથી (= જીવદયાને ઉત્તમ ઉપાય જણાવીને) જિનશાસનમાં જેવી જીવદયા કહી છે તેવી જીવદયા બીજે ક્યાંય કહી નથી. આથી જ આ શાસનમાં રહેલા સવંત સાધુએ પોતાના લેશ સુખના લેભથી અલ્પવીર્યવાળા જીવને દુઃખ આપતા નથી. મદથી મલિન ગંડસ્થળવાળા ઉત્તમ હાથીઓ ગંડસ્થળને ખંજવાળવા માટે શું હલકા એરંડદંડનો આશ્રય લે છે?
દેશના સાંભળીને શિવકુમારે વિચાર્યું ભગવંતે આ સત્ય કહ્યું. કેવળ અને પરિપૂર્ણ જિનાજ્ઞાના પાલન વિના જીવદયા પાળી શકાય નહિ, અને ગૃહસ્થાવસ્થામાં સંપૂર્ણ જિનાજ્ઞા પાળી શકાય નહિ. તેથી, પિતાની રજા લઈને વ્રતનો સ્વીકાર કરું. વળી– આ આચાર્યને મેં એક જ વાર જોયા હોવા છતાં મને તેમના ઉપર જેટલો નેહ થાય છે તેટલે માતા-પિતા ઉપર પણ થતું નથી. આથી વ્રત લેવાથી હું એમની સેવા નિર્વિદનપણે કરી શકું. વળી મને એમનાં દર્શનથી નેત્ર અને મનના અતિશય સુખનો અનુભવ થ, આનું કારણ અતિશય સ્નેહનો અનુબંધ છે. મને એમનાં દર્શનથી આટલા બધા સુખનો અનુભવ થયો તેનું શું કારણ છે? એમ ભગવંતને પૂછવું જોઈએ. આ પ્રમાણે વિચારીને કથા પૂર્ણ થયા પછી શિવકુમારે કહ્યું: હે ભગવંત! મને આપનાં દર્શનની અતિશય તૃષ્ણ થાય છે એનું શું કારણ? કારણ કે લાંબા કાળથી છૂટા પડેલા ભાઈની જેમ આપને જોઈને જાણે હું વધતા સ્નેહરૂપી અમૃતથી સિંચાત હાઉં એવું મારું મન અતિશય પરમાનંદને અનુભવે છે.
ભગવંતે અવધિજ્ઞાનનો ઉપગ મૂકીને જાણીને પૂર્વભવને વૃત્તાંત કહ્યું. તેથી તર્કવિતર્કપૂર્વક વિચારણામાં લીન બનેલા એને જાતિસ્મરણજ્ઞાન થયું. તેથી તેને વાસ્તવિક બંધ થર્યો. તેણે સૂરિને કહ્યું: હે પ્રભુ! આપ પૂજ્યશ્રીએ આ જે પ્રમાણે કહ્યું છે તે પ્રમાણે જ છે. તેથી હવે માતા-પિતાને કહીને તેમની રજા લઈને આપની પાસે જિને કહેલી દીક્ષા લઈને જન્મને સફલ કરું. સૂરિએ કહ્યું હે દેવાનુપ્રિય ! પ્રતિબંધ (=મમતા) ન કરવો. પછી તે ગુરુને વંદન કરીને નગરીમાં ગયે.
તેણે માતા-પિતાને કહ્યું. મેં આજે સાગરદત્ત ગુરુની પાસે જિનેશ્વરે કહેલ ધર્મ સાંભળે, તેથી માત્ર વિડંબને રૂપ સારવાળા, ક્રિપાક ફળ સમાન પરિણામવાળા અને
૧. અહીં સાષિાનુp ( સિ૦ હે૭/૪/૭૦) એ સૂત્રથી અધિક અર્થમાં જે 7 રહ્યું એમ બે વાર પ્રયોગ થયો છે
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬
- શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને નરકાદિભવના દુખની વૃદ્ધિનું કારણ એવા વિષયે પ્રત્યે મારું મન વિરક્ત થયું છે. એથી મને રજા આપે, જેથી હું સાગરદત્તની પાસે ભવભયને નાશ કરનારી દીક્ષાને સ્વીકારું. તે સાંભળીને શેકથી વ્યાકુલ મનવાલા માતા-પિતા છેદાયેલા મૂળવાળા વૃક્ષની જેમ પૃથ્વીપીઠ ઉપર પડ્યા. કોઈ પણ રીતે ચેતના મેળવીને પુત્રને કહ્યું: હે વત્સ! બીજીવાર આ વચન અમને ન સંભળાવવું. માતા-પિતાને આવો આગ્રહ જાણીને તે મને લઈને તથા સર્વ સાવદ્ય પ્રવૃત્તિને અને ભોજનને ત્યાગ કરીને રહ્યો. તેથી માતા-પિતાએ તેને ભોજન કરવા માટે ઘણું કહ્યું છતાં તેણે ભોજન ન કર્યું, અને બીજા કોઈનું પણ વચન માન્યું નહિ. આથી તેમણે જિનશાસનમાં અનુરક્ત પરમશ્રાવક દઢધર્મ નામના શ્રેષ્ઠિપુત્રને બોલાવડાવ્યા. આવેલા તેને કહ્યું: હે વત્સ! અમારાથી દીક્ષા લેવા માટે અટકાવાયેલો શિવકુમાર મનને આશ્રય લઈને રહ્યો છે, અને ભેજનને પણ ઈચ્છતું નથી. આના કારણે શેકના વેગથી અમારું મૂલરહિત બનેલું મન જાણે ઉખડી રહ્યું છે. તેથી શિવકુમાર અંતઃપુરમાં કે ભવનમાં જ્યાં ક્યાંય રહ્યો હોય ત્યાં તેને બેલાવીને કઈ પણ પ્રકારે ભેજન કરાવ. દયધર્મો કહ્યું. એ પ્રમાણે કરું છું. પછી તે અંતઃપુરમાં રહેલા શિવકુમારની પાસે ગયો. નિસાહિ કહીને ઇરિયાવહી પ્રતિક્રમણ કર્યું. દ્વાદદશાવર્ત વંદન કર્યું. પછી મને (આપના અવ. ગ્રહમાં આવવાની) અનુજ્ઞા આપો એમ બોલતે પુજીને શિવકુમારની પાસે એગ્ય ભૂમિ ઉપર બેઠે. શિવકુમારે વિચાર્યું અહો! આ સાધુની જેમ મારે વિનય કરીને બેઠે, તેથી તેને આનું કારણ પુછું. આમ વિચારીને તેણે ઢધર્મને સાધુની જેમ વિનય કરવાનું કારણ પૂછયું. તેણે કહ્યુંઃ તું ભાવસાધુ છે, તેથી મેં તારે આ વિનય કર્યો. પછી તેને પૂછયું: તે ભજન શા માટે છોડી દીધું છે? શિવકુમારે કહ્યું. મેં યાજજીવ ઘરમાં રહેવાને ત્યાગ કરીને ભાવથી પ્રવજ્યા લીધી છે. દઢધમેં કહ્યું: હે કુમાર ! આ એગ્ય છે, પણ આહારનો ત્યાગ ચગ્ય નથી. કારણ કે શરીરનું મૂળ (=આધાર) આહાર છે. ધર્મનું મૂળ શરીર છે. મોક્ષસુખની પ્રાપ્તિનું મૂળ ધર્મ છે. તેથી આહારને લે. શિવકુમારે કહ્યુંઃ જે મુનિજનને પ્રાયોગ્ય આહાર મળે તે લઉં. ઢધમેં કહ્યું: ભાવસાધુ બનેલા તને હું તે આહાર મેળવી આપીશ ( =લાવી આપીશ). કારણ કે સાધુને કે આહાર કલ્પ, અને કે ન કલ્પે તેની વિચારણામાં હું કુશળ છું. તેથી શિવકુમારે ભજન લેવાનું સ્વીકાર્યું, અને કહ્યું પણ હું જાવજજીવ છઠ્ઠના પારણે છઠ્ઠ કરીશ, છટ્ઠના અંતે આયંબિલથી પારણું કરીશ. તેથી દઢધર્મ દરેક છઠ્ઠના પારણે આયંબિલનો નિર્દોષ આહાર લાવી આપતું હતું. દઢકુમારે તેના માતા-પિતાને કહ્યુંઃ કુમારને ભોજન કરાવ્યું છે. (=ભોજન કરવાનું નક્કી કરાવ્યું છે.) તેથી હર્ષ પામેલા માતા-પિતાએ નગરીમાં શ્રેષ્ઠ ઉત્સવ કરાવ્યો. શિવકુમાર ઉપવાસના દિવસેમાં જીવાદિ પદાર્થોની વિચારણાથી સારભૂત દેશના કરતો હતો. પત્ની આદિ લેકેએ આ પ્રમાણે રહેલા તેને ક્ષોભ પમાડવાના અનેક પ્રકારના ઉપાયો કર્યા, પણ મહાસત્ત્વવંત તે ક્ષોભ ન પામ્યો. આ પ્રમાણે છઠ્ઠના
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૧૭ પારણે છઠ્ઠ અને પારણામાં કાંજી-ભાતથી આયંબિલને તપ કરતા તેણે બાર વર્ષ પસાર કર્યો. ગૃહસ્થ હોવા છતાં બ્રહ્મચારી શિવકુમાર કેઈ વખત (અંતસમયની) આરાધના કરવાપૂર્વક મૃત્યુ પામીને બ્રહ્મલોકમાં વિદ્યુમ્માલી દેવ થયો. બ્રહ્મલેકમાં ચાર દેવીઓથી પરિવરેલા અને દેવકને યોગ્ય સુખને અનુભવતા તેણે દશ સાગરેપમ પસાર કર્યા. હવે બાકી રહેલું સાત દિવસનું આયુષ્ય ભોગવીને તે વૃષભદત્ત શેઠની ધારિણી પત્નીને જંબૂ નામને પુત્ર થશે. તેને વૃત્તાંત આ પ્રમાણે છે – વૃષભદત્ત શેઠ, તેમની ધારિણીપત્ની અને સિદ્ધપુત્ર આ ત્રણ શ્રી ધર્મઘોષસૂરિની પાસે બેસીને ધર્મદેશના સાંભળશે. પછી સિદ્ધપુત્ર શ્રીધર્મઘોષસૂરિને જંબૂવૃક્ષનું સ્વરૂપ પૂછશે. પછી ધારિણે શ્રીધર્મઘોષસૂરિને મને પુત્ર થશે કે નહિ? એમ પ્રશ્ન પૂછશે. આથી સિદ્ધપુત્ર ધારિણીને કહેશે કેહે ધારિણી! સાધુઓને આવા સાવદ્ય પ્રશ્નો ન પૂછવા જોઈએ. હું નિમિત્તજ્ઞાનમાં કુશળ છું. તેથી તને કહું છું કે– જ્યારે તમે સ્વપ્નમાં સિંહ જેશે ત્યારે તમે ગર્ભમાં પુત્રને ધારણ કરશે. પછી ધારિણે જબૂદેવને ઉદ્દેશીને એક સે આઠ આયંબિલ કરશે. પુત્રનો જન્મ થયા પછી અવસરે જંબૂ નામ પાડવામાં આવશે. યૌવનને પામેલા જ બૂકુમાર મહાન શ્રેષ્ઠીઓની આઠ કન્યાઓને પરણશે. પછી દીક્ષા લેવાની ભાવનાવાળા જ બૂકુમારને તેની પત્નીઓ દીક્ષા ન લેવા માટે ખેડૂત વગેરેનાં દૃષ્ટાંત કહેશે. જંબૂ કુમાર તેમને હાથીનું મૃતક વગેરે દષ્ટાંતથી પ્રત્યુત્તર આપશે. આ રીતે આઠ પત્નીઓને અને પાંચ સે ચારથી યુક્ત રાજપુત્ર પ્રભાવને પ્રતિબંધ પમાડીને શ્રી સુધર્માસ્વામી ગણધર ભગવંતની પાસે દીક્ષા લેશે. ક્ષપકશ્રેણિ ઉપર આરૂઢ થઈને કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને મેક્ષમાં જશે. એની પછી કઈ કેવલજ્ઞાન નહિ પામે. આથી મેં કહ્યું કે, ઓ દેવથી કેવલજ્ઞાનને વિચ્છેદ થશે. દેવેની કાંતિ ચ્યવન સમયે ઘટતી રહે છે અને આ દેવ તે પિતાની "કાંતિથી બાર સૂર્યને પણ પરાભવ કરે છે તેનું શું કારણ? એમ તમેએ જે પૂછ્યું હતું, તેનો પ્રત્યુત્તર એ છે કે, શિવકુમારના ભવમાં તેણે કરેલી મહાતપશ્ચર્યાનું આ ફળ છે.
શ્રેણિકને કહી રહેલા શ્રી મહાવીર ભગવાનનું આ વચન જંબુદ્વિીપના અધિપતિ અને જબૂવૃક્ષ ઉપર નિવાસ કરનારા અનાદત નામના દેવે સાંભળ્યું. આ સાંભળીને તે અહ! મારું કુલ ઉત્તમ છે એમ બેલીને ત્રિપદીને અફાળવાપૂર્વક જંબૂવૃક્ષને હાથમાં રાખીને અનેક યક્ષ-યક્ષિણની સાથે નાચવા લાગ્યો. તેથી શ્રેણિકે પૂછયું: આ કોણ છે? શા માટે નૃત્ય કરે છે? ભગવાને કહ્યું: હે શ્રેણિક! સાંભળ, આ જ નગરમાં મૂર્તિમતિ નામનો શેઠ હતું. તેને વૃષભદત્ત અને જિનદત્ત નામના બે પુત્રો હતા. તે બેમાં જિનદત્ત અતિશય વ્યસની હતું, અને વૃષભદત્ત સજજન હતું. તેથી પિતાએ તેને ઘરને માલિક બનાવ્યો અને જિનદત્તને બધા લોકેની સમક્ષ પોતાના ઘરમાંથી કાઢી મૂક્યો. જુગાર વગેરેમાં આસક્ત તે કઈ વાર જુગારશાળામાં જુગારીઓની સાથે
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૮
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને. જુગાર રમતા હતા. તેમાં કોઈ વિષયમાં વધે થતાં એક જુગારીએ તેને મર્મસ્થાનમાં છરીથી માર્યો. વૃષભદત્તને ખબર પડતાં તે ત્યાં આવીને તેને ઉપચાર કરવા માટે પોતાના ઘરે લઈ જવા લાગ્યો. પણ તે ન ગયો. તેથી ત્યાં જ તેને અનશન આપીને નમસ્કાર, મંત્રને પાઠ આદિ આરાધના કરાવવાપૂર્વક આરાધક બનાવ્યો. તે મરીને જબૂદ્વીપને. સ્વામી ચક્ષનિકાયમાં અનાદત નામને યક્ષ થયો. આ યક્ષ પોતાના ભત્રીજા નંબૂસ્વામીની ભવિષ્યમાં થનારી કલ્યાણોની શ્રેણિને સાંભળીને હર્ષના અતિરેકથી આ પ્રમાણે નૃત્ય કરે છે. ફરી શ્રેણિકે ભગવાનને પૂછ્યું: હે ભગવંત! વિદ્યુમ્નાલિ દેવના પૂર્વભવના ગુરુ અને અન્યભવના ભાઈ સાગરદત્તસૂરિ દીક્ષા પાળીને ક્યાં ગયા? ભગવાને કહ્યું એ મહાત્મા નિર્મલ કેવલજ્ઞાનને પામ્યા પછી વિશિષ્ટ ભવ્ય જીવસમૂહને પ્રતિબંધ પાડીને સર્વકર્મો દૂર થતાં મોક્ષપુરીમાં ગયા. અહીં પ્રસ્તુતમાં ઉપયોગી શિવભવનો સંબંધ કહીને સંક્ષેપથી જંબુસ્વામીનું ચરિત્ર કહ્યું, એનો વિસ્તાર જંબૂ નામના ચરિત્રથી (== જે બૂચરિત્ર નામના ગ્રંથથી ) જાણો. [૩૯]. ઉપભેગ–પરિભંગ કરવામાં ગુણદ્વાર કહ્યું. હવે એનું જ યતનાદ્વાર કહે છે –
जत्थ बहूणं घाओ, जीवाणं होइ भुज्जमाणमि ।
तं वत्थु वज्जेज्जा, अइप्पसंग च सेसेसु ।। ८० ॥ ગાથાર્થ – જે વસ્તુ વાપરવામાં ઘણા જીવોનો વિનાશ થાય તે વસ્તુનો ત્યાગ કરે અને બાકીની વસ્તુઓમાં અતિશય આસક્તિને ત્યાગ કરે.
ટીકાર્થ – ત્રસજીથી સંસક્ત ફલ વગેરેને ખાવામાં ઘણું જીવોને નાશ થાય, આથી તેવી વસ્તુ જ ખાવાની છોડી દેવી જોઈએ, અને જીવથી સંસક્ત ન હોય તેવી. અલ્પ પાપવાળી પુષ્પ, ફલ વગેરે વસ્તુઓમાં અતિશય આસક્તિ (=રાગ) ન કરવી. જોઈએ. [૮૦]. હવે અતિચારદ્વાર કહે છે –
सच्चित्तं पडिबद्धं, अपउलदुप्पउलियं च आहारं।
तुच्छोसहीण भक्खणमिह वजे पंच अइयारे ।। ८१॥ ગાથાથ:-શ્રાવક ઉપભેગ–પરિભેગ પરિમાણવ્રતમાં સચિત્ત આહાર, સચિત્તપ્રતિબદ્ધ આહાર, અપક્વ આહાર, દુષ્પક્વ આહાર અને તુચ્છ ઔષધિ ભક્ષણ એ પાંચ અતિચારનો ત્યાગ કરે.
ટીકાથ– ઉપભેગ-પરિભેગ પરિમાણવ્રતને લેનારા શ્રાવકે ઉત્સર્ગથી નિરવદ્ય
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૧૯ -(=પિતાના માટે આરંભ કરીને ન બનાવેલ) આહાર વાપરવો જોઈએ. તેવો ન મળી. શકે તે પોતાના માટે કરેલ વગેરે દેથી દુષ્ટ પણ આહાર વાપરે, પણ અચિત્ત આહાર વાપરે (=સચિત્ત ન વાપરે). અચિત્ત જ આહાર વાપરવાનું ન બને તે સચિત્ત પણ વાપરે, પણ બહુબીજ, અનંતકાય વગેરે અભક્ષ્ય સિવાયનું સચિત્ત વાપરે. જે શ્રાવક (ઉક્ત કમ વિના) પહેલેથી જ અનામેગ વગેરેથી સચિત્ત વાપરે તેની અપેક્ષાએ આ પાંચ અતિચારે ઘટાવાય છે.
(૧) સચિત્ત આહાર- મૂળમાં થનારા કંદ વગેરે.
(૨) સચિત્તપ્રતિબદ્ધ આહાર - સચિત્ત વસ્તુ સાથે જોડાયેલી (ખાવા યોગ્ય) અચિત્ત વસ્તુ સચિત્ત પ્રતિબદ્ધ આહાર કહેવાય. જેમકે સચિત્ત વૃક્ષમાં રહેલ અચિત્ત ગુંદર, પાકાં ફળો વગેરે. (પાકાં ફળોમાં બીજ સચિત્ત છે અને ગર્ભ અચિત્ત છે.)
(૩) અપક્વ આહાર – અગ્નિથી સંસ્કારિત ન કરાયેલે આહાર.
(૪) દગ્ધ આહાર - અર્થે પાકેલે (=અગ્નિથી બરાબર નહિ પકાવેલો) આહાર.
(૫) તુચ્છ ઔષધિભક્ષણ – તુચ્છ એટલે અસાર. ઐાષધિ એટલે ઘઉં, ચણા ચિળા, વાલ, વટાણું વગેરે અનાજ અને કઠોળ. જે ઔષધિઓ ઘણી ખાવા છતાં અલ્પ જ તૃપ્તિ થાય તે તુચ્છ ઔષધિ. જેમકે–ચોળાની શિંગ, વાલની શિંગે વગેરે. તુચ્છ ઔષધિ ખાવી તે તુચ્છ ઔષધિભક્ષણ.
પ્રશ્ન – જે શ્રાવક ઉત્સર્ગથી સચિત્તને ત્યાગી હોય તે સચિત્ત આહાર વાપરવાથી વ્રતને ભંગ જ થાય. તે પછી અહીં સચિત્ત આહારને અતિચાર કેમ કહ્યો? ઉત્તર“જે શ્રાવક (ઉક્ત કમ વિના) પહેલેથી જ અનાગ વગેરેથી સચિત્ત વાપરે તેની અપેક્ષાએ આ પાંચ અતિચારો ઘટાવાય છે.” એમ પૂર્વે જે કહ્યું તેનાથી જ આ પ્રશ્નને ઉત્તર આપી દીધો છે. તે આ પ્રમાણે – સચિત્ત ત્યાગી પણ જે શ્રાવક અનાગ, સહસા કે અતિકમ વગેરેથી સચિત્ત વાપરે છે તેને અતિચાર લાગે.
સચિત્તપ્રતિબદ્ધ આહારમાં અતિચારની ઘટના (ઉક્ત સિવાય) બીજી રીતે પણ કરી શકાય છે. જ્યારે ઠળિયે ફેંકી દઈશ અને ગર્ભ ખાઈ જઈશ એવી બુદ્ધિથી પાકેલી ખજૂર વગેરે ફલને મોઢામાં નાખે ત્યારે જાણી જોઈને પણ સચિત્ત પ્રતિબદ્ધ આહાર ખાનારને વ્રતની અપેક્ષા હોવાથી સચિત્તપ્રતિબદ્ધ આહાર અતિચાર લાગે.
પ્રશ્ન:- અપક્વ ઔષધિઓ (=અગ્નિથી નહિ પકાવેલ આહાર) સચિત્ત છે કે
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
૩૨૦
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને અચિત્ત? જે સચિત્ત હોય તે પ્રથમ કે બીજા અતિચારમાં તેનો સમાવેશ થઈ જતો. હવાથી ફરી કહેવું એ અસંગત છે. હવે જે અચિત્ત હોય તે અતિચાર લાગતો નથી. કારણ કે અચિત્તનું ભક્ષણ નિષ્પા૫ છે.
ઉત્તર-વાત સાચી છે. પણ પ્રથમના બે અતિચારો સચિત્ત કંદ, ફલ વગેરે સંબંધી છે. બાકીના ત્રણ અતિચારો ચેખા આદિ ધાન્ય (કે કઠળ) સંબંધી છે. આમ અતિચારેને વિષય ભિન્ન હોવાથી અતિચારે ભિન્ન છે. આથી જ મૂળ (આવશ્યક), સૂત્રમાં “અપકવ ઐાષધિભક્ષણ” વગેરે કહ્યું છે. (અર્થાત્ આહાર શબ્દનો પ્રયેગ ના કરતાં ઔષધિ શબ્દને પ્રયોગ કર્યો છે. અનાગ વગેરે કારણે અપવ આહાર વાપરે તે અતિચાર લાગે એમ અતિચારની ભાવના (=ઘટના) કરવી. અથવા કણિક વગેરે કાચી હેવાથી સચિત્ત અવયથી મિશ્ર હવાને સંભવ હોવા છતાં આ તે પીસાઈ ગયું (કે ખંડાઈ ગયું) હોવાથી અચિત્ત છે એમ માનીને કાચી કણિક વગેરે ખાનારને વ્રતરક્ષાનો ભાવ હોવાથી અતિચાર લાગે.
દુશ્મફવષધિભક્ષણ:-ખ વગેરે બરાબર પાકેલા ન હોવાથી સચિત્ત અવયથી મિશ્ર હોવાનો સંભવ હોવા છતાં આ તે શેકાઈ ગયું હોવાથી અચિત્ત છે એમ માનીને પોંખ વગેરે ખાનારને દુષ્પફવઔષધિભક્ષણ અતિચાર લાગે.
તુચ્છ ઔષધિભક્ષણ-પ્રશ્ન:- તુચ્છ ઔષધિઓ અપક્વ છે? દુષ્પકવ છે? કે સુપક્વ છે? જે અપક્વ અને દુષ્પક્વ હોય તે તેને ત્રીજા અને ચોથા અતિચારમાં સમાવેશ થઈ જતો હોવાથી પુનરુક્તિને દેષ છે. હવે જે સુપફવ છે તે સુપહવનું ભક્ષણ નિષ્પાપ હોવાથી અતિચાર ન લાગે.
ઉત્તર – વાત સત્ય છે. પણ જેમ પહેલા બે અને પછીના બે અતિચારે સચિત્તની અપેક્ષાએ સમાન હોવા છતાં પહેલા બે અતિચારે કંદ, ફલ વગેરે સંબંધી હોવાથી, અને પછીના બે અતિચારે ધાન્ય સંબંધી હોવાથી વિષયભેદના કારણે પહેલા બે અને પછીના બે અતિચારોમાં વિશેષતા છે, તેમ અહીં (તુચ્છ આષધિભક્ષણમાં) સચિત્તની અપેક્ષાએ અને વિષયની (ધાન્યની) અપેક્ષાએ (ત્રીજા-ચોથા અતિચારની સાથે) સમાનતા હોવા છતાં તુચ્છતા અને અતુચ્છતાની અપેક્ષાએ ભેદ છે. (અર્થાત અપવ આહાર અને દુષ્પક્વ આહાર એ બે અતિચાર અતુચ્છ (=સ્તૃપ્તિ થાય તેવા) આહારના છે. જ્યારે તુચ્છઔષધિભક્ષણ રૂપ અતિચાર તુચ્છ આહાર સંબંધી છે.) તેમાં તુછ ઔષધિઓ વિશિષ્ટ તૃપ્તિ કરતી નથી એ બીના કેમલ મગ વગેરેની શિંગ અને પાપડી ખાનારાઓના દષ્ટાંતથી પ્રસિદ્ધ છે. આથી અનુપગના કારણે અતિકમાં આદિથી તુચ્છ સચિત્ત જ વસ્તુ વાપરનારને તુચ્છ ઔષધિભક્ષણ અતિચાર લાગે.
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૧
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
અથવા શ્રાવક અતિશય પાપભીરુ હોવાથી સચિત્ત આહારનો ત્યાગી હોય. આથી શ્રાવક અતુચ્છ (=વૃપ્તિ કરે તેવા) આહારને અચિત્ત કરીને વાપરે તો તે એગ્ય ગણાય. કારણ કે તેણે સચિત્ત વસ્તુનો ત્યાગ કર્યો છે, અચિત્ત વસ્તુને નહિ. પણ તુચ્છ (= તૃપ્તિ ન કરે તે) આહાર લેલુપતાના કારણે અચિત્ત કરીને વાપરે તે તે યોગ્ય ન ગણાય, આથી અતિચાર લાગે. યદ્યપિ અચિત્ત તુચ્છ વસ્તુ ખાવામાં બહારથી (=દ્રવ્યથી) નિયમને ભંગ થયે નથી, પણ ભાવથી વિરતિની વિરાધના થઈ છે. (કારણ કે તેમાં લોલુપતા રહેલી છે, અને તેવી વસ્તુથી પેટ નહિ ભરાતું હોવાથી નિરર્થક વધારે જીવ હિંસાદિ પાપ લાગે છે.) એ પ્રમાણે રાત્રિભોજન, માંસ આદિના નિયમને પણ અનાભેગ, અતિક્રમ આદિથી ભંગ થાય તે અતિચાર લાગે. અતિક્રમ આદિથી અતિચારો વિચારવા=ઘટાડવા.
અથવા ઉપભોગ-પરિગ પરિમાણવ્રત લીધેલા શ્રાવકે (સચિત્તને સર્વથા ત્યાગ ન થઈ શકે તે પણ) અશનમાં અનંતકાયવાળી વસ્તુ, પાનમાં મદિરાપાન, ખાદિમમાં રીંગણું વગેરે, સ્વાદિમમાં ત્રસ જીવોથી સંસક્ત તાંબુલપાન વગેરેનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. આથી તેના (=અનંતકાય વગેરેના) ભક્ષણમાં પણ અનુપગ, અતિક્રમ વગેરેથી કઈ જીવને કઈ અતિચારો લાગે એમ કહેવું=સમજવું. કારણ કે (જુદા જુદા જીવને આશ્રયીને) વ્રત વિવિધ પ્રકારનું હોય છે. પ્રશ્ન:- તે પછી અહીં પાંચ જ અતિચારો કેમ કહ્યા? ઉત્તર:- ગાથામાં કહેલા સચિત્ત આહાર વગેરે અતિચારો ઉપલક્ષણ છે. આથી તેવા બીજા પણ અતિચારો સમજવા. [૮૧] અતિચારદ્વાર પૂર્ણ થયું. હવે ભંગદ્વારને અવસર છે. તેમાં આ ગાથા છે
दुविहं तिविहेण गुणव्वयं तु घेत्तण देइ उवएसं।
अहियं वा परिंभुंजइ, जाणतो तो भवे भंगो ।। ८२ ॥ ગાથાર્થ – દ્વિવિધ-ત્રિવિધથી ઉપભેગ–પરિભેગ પરિમાણવ્રત લઈને બીજાને તેને ઉપદેશ આપે=જેનો નિયમ લીધો છે તે વસ્તુ વાપરવાની બીજાને પ્રેરણા કરે, અથવા પોતે જાણતે છતે લીધેલા પરિમાણથી અધિક વાપરે તે નિયમનો ભંગ થાય.
ટીકાથ- દ્વિવિધ-ત્રિવિધથી એટલે ન કરું અને ન કરાવું, મનવચન-કાયાથી એ ભાંગાથી. ગાથામાં તુ શબ્દ બીજા કેઈ ભાંગાથી લીધેલા પણ આ વ્રતનો પ્રેરણા આદિથી ભંગ થાય એ વિશેષ સૂચવવા માટે છે.
ગાથાને ભાવાર્થ - દ્વિવિધ–ત્રિવિધ ભાંગાથી રાત્રિભેજન અને માંસભક્ષણ
૪૧
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને આદિને નિયમ લઈને જે જાણવા છતાં પણ બીજાને રાતે ખા, માંસ ખા, વગેરે પ્રેરણ કરે, અથવા પોતે લીધેલા પ્રમાણથી વધારે વાપરે તેના આ વ્રતનો ભંગ જ થાય. કારણ કે ઈરાદાપૂર્વક કર્યું છે. [ ૮૨ ] હવે ભાવનાદ્વાર -
मलमइलजुन्नवत्थो, परिभोगविवज्जिओ जियाणंगो।
कइया परीसहचमू, अहियासंतो हु विहरिस्सं ॥ ८३॥ ગાથાર્થ - મલથી મલીન અને જીર્ણ વસ્ત્રવાળો, પરિભોગથી વિશેષ રહિત અને કામને (=ભેગેચ્છાને) જીતનાર બનીને પરીસહરૂપ સેનાને સહન કરતે હું જ્યારે વિચારીશ?
ટીકાથ – પરિભોગ સ્ત્રી આદિ વિષેનું સેવન. વિશેષ રહિત=મન-વચન-કાયાથી કરવું-કરાવવું–અનુમોદવું એ ત્રિવિધ-ત્રિવિધભાંગાથી રહિત.
ગાથાના “gfમોવિયતઃ ', પ્રયોગને રિમોનો વિવલિતો ચેન એમ બહુવ્રીહિ સમાસ કરવામાં વિવિપરિમોટ એમ પ્રત્યયાત વિનિત શબ્દને પૂર્વનિપાત કેમ ન થયો એ પ્રશ્ન ન કરવો. કેમકે અભ્યાદિત વગેરે બહુશ્રીહિ પ્રયોગોમાં # પ્રત્યયાત શબ્દને પછી નિપાત થાય છે. ઘરમાવિવર્જિત પ્રયોગ ચાહિત વગેરેમાં જોવામાં આવે છે.
કામને જીતનાર એ વિશેષણથી પરિભેગથી વિશેષ રહિત કેમ છે તેમાં હેતુ જણાવ્યો છે. તે આ પ્રમાણે – પરિભેગથી વિશેષરહિત શાથી છે? કારણ કે કામને
જીતનાર છે. કામને જીતનાર છે માટે પરિભેગથી વિશેષરહિત છે. અથવા પરિભેગથી વિશેષરહિત એ વિશેષણથી કામદેવ રૂપ (અબ્રહ્મ) કામથી રહિત છે એમ કહ્યું છે, અને કામને જીતનાર વિશેષણથી ઈરછારૂપ કામને ત્યાગી છે એમ કહ્યું છે.
કર્મનિજ માટે જે સહન કરવા યોગ્ય છે તે પરસહ. પરીસો સુધા, પિપાસા વગેરે બાવીસ છે. કહ્યું છે કે
સુધા, પિપાસા, શીત, ઉષ્ણ, દંશમશક, નગ્નતા, અરતિ, સ્ત્રી, ચર્યા, નિષધા, શય્યા, આક્રોશ, વધ, યાચના, અલાભ, રોગ, તૃણ, સ્પર્શ, મલ, સત્કાર, પ્રજ્ઞા, અજ્ઞાન અને અદશન એમ રર પરીસહે છે.
(નવતત્ત્વ ગા. ૨૭–૨૮) સેનાની જેમ પરીસહ અત્યંત મુશ્કેલીથી જીતી શકાય તેમ હોવાથી પરીસહોને સેનાની ઉપમા આપી છે. પરીસહ રૂપ સેનાને સહન કરતે એટલે પરીસહ રૂપ સેનાથી નહિ હારતે.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૩
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
ભાવાર્થ – સુસાધુઓની ક્રિયાથી યુક્ત, સંયમનાં અનુષ્ઠાનમાં તત્પર અને સુધાદિ પરીસોથી અચલિત સત્ત્વવાળો હું ક્યારે ગુરુઓની સાથે વિહાર કરીશ? [ ૮૩]
નવમું દ્વાર કહ્યું, અને નવમું દ્વાર કહેવાથી ઉપભેગ–પરિભોગ પરિમાણ નામનું બીજું ગુણવ્રત કહ્યું. હવે અનર્થદંડ નામના ત્રીજા ગુણવ્રતનો અવસર છે. તે પણ આ જ નવદ્વિારોથી કહેવું જોઈએ. આથી પહેલા દ્વારથી ત્રીજા ગુણવ્રતને કહે છે –
धम्मिंदियसयणट्ठा, जे कज्ज तं तु होइ अट्ठाए।
विवरीयं तु अणट्ठा, तविरइ गुणव्वयं तइयं ।। ८४ ॥ ગાથાર્થ – ધર્મ માટે, ઇન્દ્રિય માટે અને સ્વજને માટે જે કરવામાં આવે તે અર્થદંડ (=સકારણદંડ) છે. આનાથી વિપરીત અનર્થદંડ (=નિષ્કારણ દંડ) જાણવું. અનર્થદંડની વિરતિ એ અનર્થદંડ વિરમણ નામનું ત્રીજુ ગુણવ્રત છે.
ટીકાથ– પહેલાં અર્થદંડની પ્રરૂપણ કરીને પછી અનર્થદંડની પ્રરૂપણ કરવામાં આવે તે અનર્થદંડને અર્થ સહેલાઈથી સમજી શકાય એવી બુદ્ધિથી મૂલગ્રંથકારે અહીં લેકના પૂર્વાર્ધથી અર્થદંડની પ્રરૂપણું કરીને ઉત્તરાર્ધમાં અનર્થદંડનો અતિદેશ (=ભલામણ) કરવાપૂર્વક પ્રસ્તુત ગુણવ્રતનું સ્વરૂપ જણાવ્યું છે
ધમ માટે – જિનબિંબ, જિનાલય વગેરે કરાવવા રૂપ પુણ્યવ્યાપાર ધર્મ છે. જીવોને દુર્ગતિમાં પડતા બચાવે અને સુગતિમાં સ્થાપે તે ધર્મ એ ધર્મ શબ્દને વ્યુત્પત્તિથી થતે અર્થ છે. જિનબિંબ, જિનાલય વગેરે કરાવવારૂપ પુણ્યવ્યાપાર જીવોને દુર્ગતિમાં પડતા બચાવે છે અને સુગતિમાં સ્થાપે છે માટે ધર્મ છે. ધર્મ માટે જે ક્રિયા કરવામાં આવે તે અર્થદંડ છે.
ઇદ્રિો માટે– સ્પર્શન વગેરે ઇદ્રિ છે. અહીં વિષય અને વિષયી એ બેના અભેદ ઉપચારથી ઇંદ્રિય શબ્દથી ઇન્દ્રિયના સ્પર્શ વગેરે વિષયે પણ વિવક્ષિત છે. ઇદ્રિચેની તુષ્ટિ માટે, અર્થાત્ સ્ત્રી, ભોજન, તાંબૂલ વગેરે માટે જે ક્રિયા કરવામાં આવે તે અર્થદંડ છે.
સ્વજન માટે – પિતા, માતા, ભાઈ, વગેરે સ્વજન છે. પિતા વગેરેનાં પિષણ વગેરે માટે જે ક્રિયા કરવામાં આવે તે અર્થદંડ છે.
ધર્મ આદિ ત્રણ માટે કારણ વગેરે લાવવું, પૃથ્વી પદવી, ખેતી કરવી, વેપાર કર,
૧. અહીં સુઘરિષદૈચાવિત ઘર જા : સુધાદિપરીસા વડે જેનું સત્વ ચલિત કરાયું નથી એ હું એમ શબ્દાર્થ થાય. પણ વાક્ય ફિલષ્ટ ન બને માટે સુધાદિ પરીસોથી અચલિત સત્ત્વવાળા એમ ભાવાર્થ લખ્યા છે. બીજા પણ અનેક સ્થાનમાં આ પ્રમાણે સમજી લેવું
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૪
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને રાજાની સેવા કરવી વગેરે જે શકય(=જરૂરી) ક્રિયા કરવામાં આવે તે અર્થદંડ છે, ધર્મ આદિ ત્રણમાંથી એકને પણ જે ન સાધે=જરૂરી ન હોય તે (રસ્તામાં હાલતાં નિરર્થક) ઘાસ કાપવું, વેલડી કાપવી, કાકીડાને માર વગેરે ક્રિયા કરવામાં આવે તે અનર્થદંડ છે.
ત્તિom ગુણarળ તં કદ-હિતિવ્રઇત્યાદિ આવશ્યક સૂત્રમાં કહેલા ક્રમના પ્રમાણથી અનર્થદંડવિરતિ વ્રત ત્રીજું છે.
આ વ્રત સ્વરૂપથી અનથડની વિરતિરૂપ છે. [ ૮૪] હવે અનર્થદંડ વિરમણના જ ભેદદ્વારની ગાથા આ છે
पावोवएस हिंसप्पयाण अवसाण गुरुपमायरियं ।
भेया अणत्थदंडस्स हुति चउरो जिणक्खाया ॥८५॥ ગાથાથ – અનર્થદંડ વિરમણવ્રતના જિનેશ્વરએ કહેલા પાપેપદેશ, હિંસક પ્રદાન, અપધ્યાન–આચરણ અને ગુરુપ્રમા–આચરણ એમ ચાર ભેદે છે.
ટીકાથ–પાપપદેશ – ભરવાડ આદિ લેકે કેઈક વાત કરતા હોય ત્યારે ગાડાઓ હકે, વાછરડાઓનું દમન કરે, ખેતીનાં કામ શરૂ કરે, વિવાહ વગેરેના ઉત્સવે પ્રવર્તી ઇત્યાદિ પ્રેરણા કરવી એ પાપોપદેશ છે.
હિંસક પ્રદાન – વિષ, અગ્નિ, શસ્ત્ર વગેરે હિંસક વસ્તુઓ આપવી.
અપધ્યાન આચરણ– આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન કરવું એ અપધ્યાન આચરણ છે. જેમકે–
“મને લક્ષ્મી થાઓ, મને મનપસંદ શબ્દ વગેરે (=સુખસાધનો) મળે, વૈરિવર્ગ મરણ પામે, અથવા આ અહીં મરી ગયો તે સારું થયું."
ગુરુપ્રસાદ-આચરણ–ગોળ, ઘી, તેલ, વગેરેને બરોબર ઢાંકવા નહિ, મદિરા, જુગાર (વગેરે) વ્યસનોનું સેવન કરવું, વિષયમાં લંપટ બનવું, કષાયને વશ બનવું વગેરે પ્રમાદ આચરણ છે.
આ અનર્થદંડો સંબંધી દષ્ટાંતે સિદ્ધાંતમાં પ્રસિદ્ધ હોવા છતાં અહીં મૂલગાથામાં વિસ્તારભયથી નથી જણાવ્યા. અમે તે સ્થાન શૂન્ય ન રહે એ માટે લખીએ છીએ. તેમાં પાપોપદેશમાં દષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે
કપાલભિક્ષુનું દષ્ટાંત અરિમર્દન રાજાએ તળાવ ખેરાવ્યું. અનેક ઉપાય કરવા છતાં તેમાં પાણી રહેતું ન
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૨૫ ' હતું. કેઈ વાર નિમિત્તને જાણનારે કેરેટ નામને કપાલભિક્ષુ (=ભિક્ષાપાત્રમાં ભિક્ષા લેનાર ભિક્ષુક) રાજસભામાં આવ્યો. રાજાએ તેને પૂછયું શું કરવાથી મારા કરાવેલા -તળાવમાં પાણી સ્થિર રહે? તેણે કહ્યું જે પીળા કેશવાળા, વિષમ દાંતવાળા, વાંકા નાકવાળા, લાંબા કાનવાળા બ્રાહ્મણને ભેગ આપવામાં આવે તે આ તળાવમાં પાણું રહે. તેવા પુરુષની ઈચ્છાવાળા રાજાએ તેવો પુરુષ લાવવા માટે પોતાના નેકરોને આજ્ઞા કરી. નોકરને તે કઈ જ માણસ મળે નહિ. તેમણે આવીને રાજાને આ જણાવ્યું. એકે કહ્યું હે દેવ ! યક્ત ગુણવાળો એ કપાલભિક્ષુ જ છે. આથી તે જ તે સ્થાનને છે. રાજાએ તેને લાવવાની આજ્ઞા કરી. નેકરે તેને લઈ આવ્યા. ત્યાં તેને મારી નાખ્યો. -જેના અંતઃકરણમાં વૈરાગ્ય રહેલો છે એવા કેઈએ પાપના ઉપદેશથી થતા દેષને પ્રત્યક્ષ જ જોઈને લોકોની આગળ કહ્યું છે કે, હિતકર ન કહેવું, અહિતકર ન કહેવું, હિતકરઅહિતકર ન જ કહેવું. હિતકર ઉપદેશથી કરંટક નામનો કપાલભિક્ષુ છિદ્રમાં પેઠે, અર્થાત્ જમીનમાં દટાયે.
ચેરેનું દષ્ટાંત હિંસક પ્રદાનમાં વિષ આપવા વિષે દષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે- એક ચેરપલ્લીના રોએ પલ્લીમાંથી નીકળીને કેઈ સ્થાનમાં ધાડ પાડી. ત્યાંથી ઘણી ગાયને (=ગાયેરૂપી ધનને) લઈને પોતાના સ્થાનમાં આવવા ચાલવા માંડ્યું. રસ્તામાં સૂર્યાસ્ત થવાના સમયે એક ગામ પાસે આવ્યા. ત્યાં કેટલાક ચેરે દારૂ અને મંડક (=ખાખરા કે તેના જેવી ખાદ્ય વસ્તુ) વગેરે લેવા માટે ગયા. કેટલાક ગેરેએ બહાર જ તેતર વગેરેને મારીને માંસ તૈયાર કર્યું. તે વખતે તેમના મનને પરિણામ એ થયો કે, જે ગામમાં ગયેલાએને મારી નાખવામાં આવે તે આ બધી ગાયે એકલા આપણી જ થાય. ગામમાં ગયેલાઓને પણ આ જ સંકલ્પ થયો કે, જે ગામના દરવાજા આગળ રહેલાઓને મારી નાખવામાં આવે તો આ બધી ગાયે આપણી જ થાય. તેથી બંનેએ પરસ્પરને મારી નાખવાના પરિણામથી પોતપોતાની પાસે રહેલા દારૂ, મંડક અને માંસમાં અર્ધા અર્ધા ભાગમાં ઝેર નાખીને રાતે વાર્તાલાપ કર્યો. પછી પોતપોતાની પાસે રહેલા પદાર્થોમાંથી વિષ ભેળવેલો અર્ધો ભાગ પરસ્પરને આપે. તે ખાવાથી મરણ પામ્યા. તેમનામાં કેઈક ચેરીએ રાત્રિભોજનનો ત્યાગ કર્યો હતો. તે ન મર્યા. બધી ગાયના તે માલિક થયા. ધર્મના ફળની સાક્ષાત્ ખાતરી થવાથી તે વિશેષ રૂપે વ્રત વગેરેમાં ઉદ્યમવાળા બનીને સુગતિના ભાજન થયા.
૧. અથવા મનુષ્યની ખોપરીમાં ભિક્ષા લેનાર ભિક્ષુક. ૨. અથવા વિદ્યા એટલે દોષ, કોરંટકને ગુણને (=લાભને) બદલે દોષ (=અનર્થ) થયો.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૬
શ્રાવકનાં બાર વત યાને. સ્કંદસૂરિનું દષ્ટાંત અગ્નિ આપવા વિષે દષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે – શ્રાવસ્તી નગરીમાં જિતશત્રુ રાજાનો. સ્કંદ નામને રાજકુમાર પુત્ર હતો. તેની પુરંદરયશા બહેન હતી. તેને કુંભકારકટ નગરને સ્વામી દંડકી રાજા પર. ક્યારેક જિતશત્રુરાજાની પાસે પાલક નામને નાસ્તિક વાદી પુરેહિત આવ્યો. તે નાસ્તિકમાર્ગની પ્રરૂપણ કરવા લાગે. આથી જિનમતમાં શુદ્ધ બુદ્ધિવાળા સ્કંદકકુમારે તેના પ્રશ્નોના ઉત્તર આપીને તેને નિરુત્તર કરી દીધો. આથી, તે સ્કંદક ઉપર શ્રેષવાળે થે. જિતશત્રુ રાજાએ તેને કાઢી મૂક્યો. ભવિતવ્યતાવશ તે દંડકી રાજા પાસે ગયો. સ્કંદકે એકવાર વૈરાગ્ય પામીને પાંચ સો રાજપુત્રોની સાથે મુનિસુવ્રતસ્વામી પાસે દીક્ષા લીધી. ક્રમે કરીને બે પ્રકારની શિક્ષાનું શિક્ષણ લઈને ગીતાર્થ બનેલા સ્કંદમુનિને આચાર્યપદે સ્થાપન કર્યા. તેમની સાથે જે પાંચ સે રાજપુત્ર. દીક્ષિત બન્યા હતા તે જ શિષ્યસંપત્તિ તેમને પ્રાપ્ત થઈ. એકવાર જીંદસૂરિએ ભગવાનને વિનંતિ કરી કે, હે ભગવંત! આપની અનુજ્ઞા હોય તો હું પુરંદરયશા વગેરેને પ્રતિબંધવા માટે કુંભકારકટ નગર જાઉં. ભગવાને કહ્યું. ત્યાં તમને મારણાંતિક ઉપસર્ગ થશે. સ્કંદસૂરિએ કહ્યુંઃ શું આરાધનાફલ થશે કે વિરાધનાફલ થશે? તીર્થકરે કહ્યું તમને છોડીને બીજાઓને આરાધનાફલ થશે. તેથી ભગવાનને વંદન કરીને તે કુંભકારકટ નગર તરફ ચાલ્યા. પાલકે કોઈ પણ રીતે તેમનું આગમન જાણીને તે આવે તે પહેલાં જ સાધુને પ્રાગ્ય ઉદ્યાનભૂમિમાં વિવિધ શ દાટ્યાં. ક્રમે કરીને આચાર્ય ત્યાં સાંજે પધાર્યા. તેમના આગમનને જાણીને અતિશય આનંદથી પૂર્ણ બનેલી પુરંદરયશા. તે રાત્રિ અને સેંકડો મનેરથી પસાર કરીને સવારે રાજાની સાથે વંદન કરવા માટે ગઈ. આચાર્યને વિધિપૂર્વક વંદન કરીને કંબલરત્ન વહોરાવ્યું. આચાર્યો તેને ફાડીને. આસન અને રજોહરણ બનાવ્યાં. રાજા પુરંદરયશા અને નગરલેક આચાર્યની પાસે જ ધર્મદેશના સાંભળવા વડે કેટલાક સમય પસાર કરીને પોતાના સ્થાને ગયા. પોતાના સ્થાનમાં એકાંતમાં રહેલા રાજાને પાલકે કહ્યું હે દેવ! આ સ્કંદ શ્રમણ નથી, કિંતુ. શ્રમણભાસ છે. તેના ચારિત્રના પરિણામ નાશ પામ્યા છે. પુરંદરયશા દેવીએ કરેલા સંકેત મુજબ તે સાધુવેષથી વિશ્વસનીય બનેલા પાંચ સે રાજપુત્રોની સાથે આપને પકડવા માટે આવ્યા છે. જે આપને વિશ્વાસ ન આવતો હોય તે એમની નિવાસભૂમિમાં દાટેલા શસમૂહને જુઓ. તેથી તેના વચનને અસંભવિત ધારતા રાજાએ વિશ્વાસુ
૧. ભવિતવ્યતાને નાશ થતો નથી એમ ધારીને વિચાર્યું કે, મારી સહાયતાથી જે સાધુઓ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરતા હોય, તે તેથી શું ઓછું ગણાય ? એમ ધારીને તે આચાર્ય કુંભકારકટમાં પહોંચ્યા. (ઉપદેશમાલા ઘટી ટીકા) “તો મારે બધું પૂર્ણ થયું એમ હું માનીશ” આ પ્રમાણે કહીને કંઇક મુનિએ પરિવાર સાથે ત્યાંથી વિહાર કર્યો.” (ત્રિ. શ. પુ. ચ. પવ-૭)
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૭
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ માણસ દ્વારા તપાસ કરાવી. સાચે જ ભૂમિમાં શસ્ત્રસમૂહ જોવામાં આવ્યું. આથી રાજાએ ગુસ્સે થઈને પાલકને જ આજ્ઞા કરી કે, આ ભ્રષ્ટાચારીઓને ઉચિતદંડથી તું જ સજા કર. રાજાનું આ વચન પામીને તે પાપાત્માએ રાતે જ મનુષ્યને પીલવાના યંત્ર મંગાવીને સાધુઓને પીલવા માંડ્યા. આચાર્ય સાધુઓને કહ્યુંઃ તીર્થકર ભગવાને કહેલો આ મારણાંતિક ઉપસર્ગ તમને આવ્યું છે. આથી તમે આગમના અર્થને યાદ કરીને સમભાવ રાખે. આગમમાં કહ્યું છે કે, “અજ્ઞાન જીવોથી સુલભ એવા આક્રોશ, -તાડન, પ્રાણુનાશે અને ધમ્રબ્રશમાં ઉત્તરોત્તરની અપ્રાપ્તિમાં ધીરપુરુષ લાભને માને, અર્થાત અજ્ઞાન છો આક્રોશ કરે તો સારું છે કે આ છો માત્ર આક્રોશ કરે છે, પણ લાકડી વગેરેથી મારતા નથી, એમ ધીરપુરુષ ચિતવે, અજ્ઞાન જીવો લાકડી વગેરેથી મારે તે, સારું છે કે આ જીવે માત્ર મારે છે, પણ પ્રાણુ નાશ કરતા નથી, એમ ચિતવે, અજ્ઞાન જીવે પ્રાણુનાશ કરે તો, સારું છે કે આ જીવ માત્ર પ્રાણુનાશ કરે છે, પણ મને ધર્મથી ભ્રષ્ટ કરવાનો પ્રયત્ન કરતા નથી, એમ ચિંતવે. આમ ધીરપુરુષ પછી પછીની અપ્રાપ્તિથી લાભને માને છે."
સ્કંદસૂરિએ પોતાના સાધુઓને આ પ્રમાણે કહીને આલોચના, ત્રચ્ચારણ અને ક્ષમાપના વગેરે વિધિ કરાવી. વિશેષથી શું? તેમને ભાવસમાધિ પ્રાપ્ત કરાવી. તેથી પાલકથી પીલાતા તે સાધુઓએ વધતા વિશુદ્ધ અધ્યવસાયથી ક્ષપકશ્રેણિ ઉપર આરૂઢ થઈને ઘાતકર્મોને ખપાવીને કેવલજ્ઞાન મેળવ્યું. તે જ ક્ષણે થયેલા અતિશય જીવવીલ્લાસથી શૈલેશી અવસ્થાને પામીને સાધુઓ મેક્ષમાં ગયા. બધા સાધુઓને પીલ્યા પછી બાળમુનિને પીલવાને પ્રયત્ન કરતા પાલકને સૂરિએ કહ્યુંઃ તેં મારા આ પાંચ સો સાધુઓને પલ્યા. સંહનન વગેરે બલથી યુક્ત એમણે તારા ઉપસર્ગને સમભાવથી સહન કર્યો. પણ આ બાલ પિલાતે શું કરશે તે હું જાણતા નથી. તેથી એને હમણાં રહેવા દે, મને જ પહેલાં પીલ, જેથી હું તેનું દુઃખ ન જેઉં. સ્કંદકે સૂરિના વચનની અવગણના કરીને “એને વધારે દુઃખ થાય તેમ હું કરું” એવી બુદ્ધિથી બાલમુનિને જ પહેલાં પલ્યા. તેથી ગુસ્સે થયેલા સૂરિએ વિચાર્યું જે, આ દુષ્ટ મારું એકવચન પણ ન માન્યું. તેથી જ મારા આચરેલા તપનું કંઈ ફળ હોય તે આવતા ભવે હું એના વધ માટે થાઉં, માત્ર એના જ વધ માટે નહિ, કિંતુ નગરના બધા લોકો અને પરિવાર સહિત રાજાના પણ વધ માટે થાઉં. કારણકે રાજા પણ એના જેવો જ છે કે જે આવા પ્રકારના પાપકાર્ય કરનારાઓને તક આપે છે. લોકો પણ એવા જ છે કે જેઓ આ પ્રમાણે કુસંગમાં અત્યંત આસક્ત રાજાના નગરમાં વસે છે. આ પ્રમાણે નિદાન કરીને પાલકથી પલાયેલા, સ્કંદસૂરિ મરીને અગ્નિકુમાર દેવોમાં ઉત્પન્ન થયા.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૮
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને. બાળસાધુ તે બીજા સાધુઓની જેમ આરાધક થયે. સવારે રુધિરથી ખરડાયેલા સ્કંદસૂરિના રજોહરણને સમળીએ “હાથ છે” એમ સમજીને ઉપાડયું. સમળીથી લઈ જવાતું તે રજોહરણ ભવિતવ્યતાવશ પુરંદરયશાદેવીના ભવનમાં તેની આગળ જ પડયું. તેણે રજોહરણ પડ્યું એ જોયું. હા! મારા ભાઈનું અકુશલ થયું છે એમ વિચારતી તેણે રજોહરણને જોયું. તેટલામાં અગ્નિકુમારે ભવપ્રત્યય વિભંગજ્ઞાનથી પિતાને પૂર્વભવને વૃત્તાંત જે. આથી તેણે સંવર્તક મહાવાયુ વિકુર્તીને અઢાર જન સુધીમાં રહેલા ઘાસ, કાષ્ટ, કચરો, દ્વિપદ અને ચતુષ્પદ પ્રાણુ વગેરેને નગરમાં નાખ્યા. પછી નગરના દરવાજા બંધ કરીને અગ્નિ સળગાવ્યા. ભગવાન મુનિસુવ્રતસ્વામી મારે શરણ છે એમ બોલતી પુરંદરયશાને દેવ ઉપાડીને તીર્થકરની પાસે લઈ ગયે. ત્યાં તે દિક્ષા લઈને કમે કરીને દેવકને પામી. અગ્નિકુમાર દેવે આખું નગર બાળી નાખ્યું. ત્યાં મહાદંડક અરણ્ય થયું, અર્થાત્ તે સ્થાન મહાદંડક અરણ્ય એવા નામથી પ્રસિદ્ધ થયું. આ પ્રમાણે અગ્નિકુમાર દેવે સર્વ દ્વિપદ-ચતુષ્પદ વગેરેને અગ્નિ આ=અગ્નિમાં બાળી નાખ્યા તે હિંસક પ્રદાન રૂપ અનર્થદંડ છે. બહુ પાપનું કારણ હોવાથી આ ન જ કરવું જોઈએ. બીજાઓએ પણ કહ્યું છે કે “નિપુણ પુરુષોએ અગ્નિ, વિષ, શસ્ત્ર, દારૂ અને માંસ આ પાંચ વસ્તુઓ લેવી ન જોઈએ અને આપવી પણ ન જોઈએ.’
અપધ્યાન આચરણ આતં–રૌદ્રધ્યાન સ્વરૂપ છે એમ પહેલાં જણાવ્યું છે. તેમાં આર્તધ્યાનનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે- “ રાજ્યને ઉપભેગ, શયન, આસન, વાહન, સ્ત્રી, સુગંધીમાળા, મણિરત્ન અને આભૂષણે વગેરેની મેહથી
અતિશય ઈચ્છા કરે તેને આતયાનને જાણનારાઓ આતયાન કહે છે.” તેમાં દૃષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે –
શેખચલીનું દૃષ્ટાંત ઘણી ભેંસવાળા કે ગામમાં ભેંસને ચરાવનાર એક પુરુષ લેકેની ભેંસનું રક્ષણ કરીને લેકે પાસેથી દૂધ મેળવતા હતા. એક દિવસ તેણે પોતાના વારામાં દૂધથી, ભરેલો ઘડો મેળવ્યો. તે ઘડાને પોતાના બે પગ વચ્ચે રાખીને તેણે વિચાર્યું – આમાંથી મને દહીં, ઘી અને છાશ બહુ થશે. વેચેલા દહીં-છાશમાંથી દિવસને ખર્ચ નીકળી જશે (=પૂરે થઈ જશે). બીજા બીજા વારાઓથી ઘણું ઘી કરીને વેચીશ એટલે રૂપિયા મેળવીશ. તેનાથી બે બળદ લઈશ. પછી હળ વગેરે બધી સામગ્રી લઈને ખેતી. કરીશ. તેનાથી ઘણું ધાન્ય મળશે. તેના વેચાણથી મારી પાસે વિવિધ વસ્તુઓનો વિસ્તાર થશે. પછી સહાયક (=રોકડ ) સંપત્તિથી યુક્ત હું સ્ત્રીને પરણીશ. પછી વિવિધચિત્રોવાળું મેટું ઘર કરાવીને બધી જ રીતે નિશ્ચિત બનેલે હું ભેગો ભેગવીશ.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૯
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ મને એક પત્નીથી તૃપ્તિ ન થાય, આથી બીજીને પરણીશ. તે બે પત્નીઓથી કાળે કરીને મને પુત્રો થશે. એક પત્ની મને અતિશય પ્રિય થશે. બીજી પ્રિય નહિ થાય. તેમના પુત્રો પણ એવા (પ્રિય–અપ્રિય) થશે. તેથી ગાય દેહવાના સમયે પ્રિય પત્ની પોતાનું બાળક ખાટલામાં રહેલા મને જ્યારે આપશે ત્યારે તેને જલદી સારી રીતે લઈ લઈશ, બીજીના છોકરાને તે કંઈક અરુચિ બતાવીને લાતથી મારીશ. આશારૂપી રાક્ષસીના વળગાડથી પરાધીન બનીને આ પ્રમાણે વિચારતા તેણે ડાબો પગ ઉપાડીને દૂધના ઘડાને લાત મારી. લાતના પ્રહારથી ઘડે ભાંગી ગયે અને દૂધ જમીનમાં જતું રહ્યું. આ પ્રમાણે જાણીને વિવેકી પુરુષેએ આર્તધ્યાન ન જ કરવું જોઈએ.
રૌદ્રધ્યાન આચરણમાં તે હુમુખના વચનના શ્રવણથી ઉત્પન્ન થયેલા કેપવાળા અને મનથી જ યુદ્ધ કરતા પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિ દૃષ્ટાંતરૂપ છે. તે દૃષ્ટાંત પહેલાં જ શિવકુમારની કથાના પ્રસંગમાં જણાવ્યું છે. રૌદ્રધ્યાનનું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે – છેદવું, બાળવું, ભાંગવું, મારવું, બાંધવું, પ્રહારો કરવા, દમવું, પ્રાણનાશ કરવો– આવું કરીને હર્ષ પામ અને દયા ન કરવી એને રૌદ્રધ્યાનને જાણનારાઓ રૌદ્રધ્યાન કહે છે.
ઘી વગેરેને બરોબર ન ઢાંકવું, દારૂ વગેરે વ્યસન સેવવું, વિષમાં તીવ્ર આસક્તિ કરવી વગેરે ગુરુપ્રસાદ આચરણનું વર્ણન પહેલાં કર્યું છે. આ પ્રમાદ આચરણમાં બરાબર ન ઢાંકવામાં નિરર્થક માખી વગેરે જીવોનો નાશ પ્રસિદ્ધ છે. દારૂ વગેરે વ્યસનમાં પહેલાં દારૂ વિષે ઋષિનું દષ્ટાંત કહેલું જ છે. જુગારના વ્યસનમાં પાંડવે રાજ્યને હારી ગયા. વિષમાં તીવ્ર આસક્તિ વિષે દષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે – '
કઈક સંનિવેશમાં ઐશ્વર્ય આદિના અભિમાનવાળો વેલ્લાહલ નામનો વણિકપુત્ર હતું. તેણે ક્યારેક કુંદકલિકા વેશ્યાની સાથે સંગ કર્યો. તેણે એમ ન જાણ્યું કે, તે જ સ્પર્શનું સુખ છે અને તે જ સ્પર્શ સુખના અંતે વિડંબના છે. તે સ્ત્રીઓમાં પોતાની સ્ત્રી સિવાય અન્ય સ્ત્રીઓમાં કે વેશ્યાઓમાં શી વિશેષતા છે? (અર્થાત્ સ્વસ્ત્રી, પરસ્ત્રી, અને વેશ્યા એ ત્રણેમાં પ્રારંભમાં સ્પર્શ સુખ છે અને અંતે વિડંબના છે. એથી પરસ્ત્રીમાં અને વેશ્યામાં કઈ વિશેષતા નથી, માટે પરસ્ત્રીગમન અને વેશ્યાગમન નહિ કરવું જોઈએ.) વેશ્યાથી વિવિધ હાવભાવ વગેરેથી વશ કરાયેલો તે પોતાના કુટુંબને ભૂલી ગ. ઘરનું સારભૂત બધું જ ખાઈ ગયે=વેશ્યા પાછળ ગુમાવી દીધું. પોતાના વંશના હિતચિંતક પરિવારને છોડી દીધો. એના ઘરનું બધું ઘન લઈ લીધું છે એમ જાણીને કુંદકલિકાની માતાએ એને પોતાના ઘરમાંથી કાઢી મૂક્યો. પિતાના ઘરે જઈને તેણે જોયું તે ઘરના બધા જ માણસે મરી ગયા હતા અને ઘર પડી ગયું હતું. તેથી ઘણું વિષા
૧. સંનિવેશ એટલે શહેરની બહારને ભાગ, જેમ આજે સેસાયટીઓ હોય છે તેમ. ૪૨
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૦
શ્રાવકનાં બાર ત્રત યાને દથી પૂર્ણ હૃદયવાળા તેણે વિચાર્યું જે, મુશ્કેલીથી રોકી શકાય તેવા વિષયેના વ્યસનરૂપ સાગરમાં ડૂબેલા મેં માણસોની ઉપેક્ષા કરી, ધનસમૂહનો નાશ કર્યો, ઘરને વ્યવહાર છોડ્યો. વિશેષથી શું? આ આત્માને સમસ્ત દુઃખનું કારણભૂત દરિદ્રતાનું પાત્ર બનાવ્યું. તેથી હવે શું કરું? અથવા કઈ પણ રીતે ફરી પણ ડું ઘન મેળવું. કારણકે ધન વિનાના માણસોને કેવળ અનાજ અને વસ્ત્ર જેટલું પણ મળતું નથી. તેથી અનેક નિંદ્ય કામ કરીને ફરી પણ કેટલાક રૂપિયા ભેગા કર્યાં એક દિવસ પૂર્વક્રીડાઓને યાદ કરીને સાંજે સ્નાન–વિલેપન કરીને, ઉત્તમ વચ્ચે પહેરીને, તાંબૂલ વગેરે સામગ્રીથી સહિત તે પિતાના ઘર તરફ ચાલ્યો. કુંદકલિકાની માતાએ તેને જે, અને પિતાના ઘરે લઈ ગઈ. વણિકપુત્રે આપેલા રૂપિયા તેણે સ્વીકાર્યા. પોતાની પુત્રીને તેણે કહ્યું છે વત્સ ! આ તારા પ્રાણપ્રિય વેલૂહલને ઘણું કાળથી જોયો એટલે તારી પાસે લઈ આવી. તેથી તારે તેની એવી સેવા કરવી કે જેથી તે પિતાના ઘરને ન સંભારે. અતિશય સંભ્રમ બતાવતી તેણે પણ ચરણપ્રક્ષાલન વગેરે ક્રિયા કરીને પોતાના પલંગમાં તેને બેસાડ્યો.
આ તરફ તેણે એક રાજપુત્રનું ભાડું લીધું હતું. ભવિતવ્યતાવશ તે ત્યારે જ આવ્યું. તેને પલંગ ઉપર બેઠેલે છે. તેથી તેને પોતાના પુરુષથી પકડાવીને પોતાના હાથે છરી ખેંચીને એના કેશસમૂહને કાપી નાખે, બે કાન કાપી નાખ્યા, હેઠ સહિત નાકને પકડયું. પછી ગળાથી પકડીને તે સ્થાનમાંથી બહાર કાઢીને અશુચિસ્થાનમાં નાખી દીધે. વિષમાં લંપટ બનવાથી આ ભવમાં પણ આ પ્રમાણે વિડંબના થાય છે એમ જાણીને પિતાને હિતૈષી કેણ વિષયમાં અત્યંત આસક્તિ કરે ?
મહાન અનર્થનું કારણ કષાયરૂપ પ્રમાદ વિષે કેટલાં છાત લખવાં? તે કષાયોના અશુભ પરિણામે આગમમાં આ પ્રમાણે જણાવ્યા છે –“નહિ નિગ્રહ કરાયેલા ક્રોધ અને માન, તેમ જ વૃદ્ધિ પામતા માયા અને લોભ, આ ચારે સંપૂર્ણ કષા પુન જમરૂપ વૃક્ષના મૂળને સિચે છે.” (. . અ. ૮. ગા. ૪૦) તથા બીજાઓએ પણ કહ્યું છે કે- “ સંપૂર્ણ લોકમાં દુષ્ટ સ્વભાવવાળા કષા જેવો બીજો કોઈ કૃતન નથી. કારણકે જે જીવ પ્રયત્નથી કષાયેનું લાલન કરે છે તેને જ તે કષાયે અગાધ સંકટમાં નાખે છે.” “ કષાયથી પરશુરામે પૃથ્વીને ક્ષત્રિયરહિત કરી, અને સુભૂમે પૃથ્વીને બ્રાહ્મણરહિત કરી. તેથી કષાયે જીવને અનંત ભવરૂપ ખાડામાં નાખે છે. આથી જ મહાત્માઓએ આ ઉપદેશ આપે છે કે, “ગુણુસેન-અગ્નિશર્માને, શ્રેણિક-ણિકને
૧. અહીં જે (સિ. હે રા૨/૮૨) એ સૂત્રથી નિકૃદય એ સ્થળે છઠ્ઠી વિભક્તિનો પ્રયેગા થયો છે.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૧
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ અને ગંગદત્તને વૃત્તાંત સાંભળીને સાધક ક્ષમાને આચરે. આ દષ્ટાંતે અન્ય ગ્રંથમાંથી જ જાણી લેવાં. [૮૫] ઉત્પત્તિદ્વાર કહે છે -
दट्टण दोसजालं, अणत्थदंडंमि न य गुणो कोइ ।
तविरई होइ दद, विवेगजुत्तस्स सत्तस्स ॥ ८६ ॥ ગાથાર્થ – અનર્થદંડમાં દેષના સમૂહને જોઈને અને અનર્થદંડથી કઈ લાભ થતું નથી એમ જાણને વિવેકયુક્ત જીવને ઘણી અનર્થદંડની વિરતિ થાય છે.
ટીકાથ-વિવેકયુક્ત એટલે ગુણવાળી અને ગુણરહિત વસ્તુની વિચારણાથી યુક્ત, અર્થાત્ લાભ અને હાનિની વિચારણુથી યુક્ત.
ભાવાર્થ-જે અનર્થદંડમાં દેષને જુએ છે, અને તેનાથી કોઈ લાભને જેતે નથી તે વિવેકી જીવનું ચિત્ત અનર્થદંડની વિરતિ કરવામાં ઉત્સાહિત થાય જ છે, એથી પોતાના ઉત્સાહ પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ કરનારાઓને અનર્થદંડની વિરતિ થાય છે. [૬] હવે દેષદ્વારા
रागदोषवसट्टा, दुइंतुम्मत्तजायवकुमारा।
खलियारिऊण य मुणिं, निरत्थयं ते गया निहणं ॥ ८७ ।। ગાથાર્થ – રાગ-દ્વેષની આધીનતાથી વ્યાકુલ બનેલા, અંકુશથી રહિત અને મદિરાના મદથી વિહલ બનેલા તે યાદવકુમારો નિરર્થક દ્વૈપાયનમુનિને હેરાન કરીને મૃત્યુ પામ્યા.
ટીકાથ– આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ તે કથાથી જાણો. તે કથા આ છે - - દેવે રચેલી દ્વારિકા નામની મહાનગરીમાં દશ દશાર્દો હતા. તેમના નાનાભાઈ વસુદેવને કૃષ્ણ અને બલરામ એ બે પુત્રો અનુક્રમે વાસુદેવ અને બલદેવ હતા, અને તેમના મોટાભાઈના પુત્ર અરિષ્ટનેમિ તીર્થકર હતા. અરિષ્ટનેમિએ બાલ્યકાળમાં જ હાથી, અશ્વ, રથ અને સુભટ એ ચતુરંગી સૈન્યથી યુક્ત જરાસંધ નામના પ્રતિવાસુદેવના સૈન્યમાં રહેલા મુકુટબદ્ધ લાખ રાજાઓને લીલાથી જીતી લીધા. અરિષ્ટનેમિએ આયુધશાલામાં રહેલા પાંચજન્ય નામના શંખને વગાડ્યો અને શા ધનુષને ચડાવ્યું. આમ કરીને તેમણે કૃષ્ણના ચિત્તમાં આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કર્યું. નેમિકુમારે અને કૃષ્ણ પરસ્પરની બળની પરીક્ષા માટે પરસ્પરની ભુજા નમાવવા વડે યુદ્ધ કર્યું. તેમાં કૃષ્ણ લાંબી કરેલી ભુજાને નેમિકુમારે નેતરની લતાની માકફ વાળી નાખી. પછી નેમિકુમારે પિતાની ભુજા
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને લાંબી કરી. કૃણ તેમની ભુજાને વાળી શક્યા નહિ અને તેમની ભુજા ઉપર લટકી રહ્યા. એ રીતે નેમિકુમારે પિતાનું બળ કૃષ્ણને બતાવ્યું. આવું બળ જોઈને કૃષ્ણને ચિંતા થઈ કે આ નેમિકુમાર મારું રાજ્ય લઈ લેશે. નેમિકુમારે કૃષ્ણની એ ચિતાને દૂર કરી. નેમિકુમારે વાસુદેવ વગેરેની પ્રાર્થનાથી વિવાહનો સ્વીકાર કર્યો. વિવાહમાં ભોજન માટે રાખેલા અનેક સસલા, ભુંડ અને હરણ વગેરે જીવસમૂહના એક જ સમયે કરેલા કરુણ સ્વરને સાંભળીને નેમિકુમારને અતિશય કરુણું ઉત્પન્ન થઈ. આથી નેમિકુમારે સંવેગથી સમસ્ત સંસારકાને ત્યાગ કર્યો, પિતાના વિષે અત્યંત અનુરક્ત અને રૂપ–લાવણ્ય વગેરે ગુણસમૂહથી યુક્ત શ્રીઉગ્રસેન રાજાની પુત્રી રામતીનો ત્યાગ કર્યો. માતા-પિતા વગેરેના શોક-સંતાપની અવગણના કરીને સર્વ પાપવ્યાપારની નિવૃત્તિની પ્રતિજ્ઞા કરી. તેમને કુમાર અવસ્થાનો કાળ ત્રણ વર્ષ થયો. પછી તેમના દીક્ષા, જ્ઞાન અને નિર્વાણ એ ત્રણ કલ્યાણક ઉજજયંત પર્વતના શિખર ઉપર થયા. આકર્ષાયેલા ચાર નિકાયના દેવ-દેવીઓના સમૂહે તેમની પૂજા કરી. વ્રત લીધા પછી ચેપન દિવસે પસાર કર્યા પછી તેમને નિર્મલ કેવલજ્ઞાન રૂપ પ્રકાશ થયો. તેમને અઢાર હજાર પ્રસિદ્ધ શ્રમણસંઘને પરિવાર હતો. તેમણે બીજાં બીજાં સ્થાનોમાં વિહાર કરીને દ્વારિકામાં વારંવાર વિહાર કર્યો હતે.
આવા બાવીસમાં તીર્થકર શ્રી નેમિનાથ જ્યારે વાસુદેવ અને બલદેવ રાજ્યલક્ષમીના સુખને અનુભવી રહ્યા હતા ત્યારે ક્યારેક દ્વારિકાનગરીમાં પધાર્યા. ઇંદ્ર વગેરે દેવસમૂહો આવ્યા. અતિશય ભક્તિથી પ્રેરાયેલા તેમણે સમવસરણ રચ્યું. યાદવોના રાજા વગેરે નગરીના લોકો ભેગા થયા. ભગવાને ધર્મદેશના કરી. દેશના બાદ વિનયથી અંજલિ જેડીને કૃષ્ણ ભગવાનને પૂછ્યું: હે સ્વામી! હવે મારું આયુષ્ય કેટલું છે? મહાન ઋદ્ધિથી યુક્ત આ દ્વારિકા નગરી કેટલા કાળ સુધી ટકશે? અને બંનેનો વિનાશ કેનાથી થશે? ભગવાને કહ્યું હવે તમારું આયુષ્ય બાર વર્ષનું છે. દ્વારિકાનગરી પણ એટલા કાળ સુધી જ રહેશે. બંનેનો વિનાશ કેનાથી થશે એમ જે પૂછયું તેને ઉત્તર આ પ્રમાણે છે – તમારું મૃત્યુ જરાકુમારથી થશે અને દ્વારિકાને વિનાશ મદિરારસના પાનથી મદવાળા (=નશાવાળા) બનેલા યાદવકુમારોથી હેરાન કરાયેલા કૈપાયનથી થશે. આ સાંભળીને કૃષ્ણનું મન અતિશય વિષાદરૂપી વિષના વેગથી અસ્વસ્થ બની ગયું. ભગવાને સુધર્મની દેશનારૂપી અમૃતવૃષ્ટિથી તેમને આશ્વાસન આપ્યું. કૃષ્ણ ભગવાનને પ્રણામ કરીને બલદેવ વગેરે યાદવસમુદાયની સાથે પોતાની નગરીમાં પ્રવેશ કર્યો. કૃષ્ણ પડતની ઉદ્દઘાષણ પૂર્વક નગરીના લોકોને જણાવ્યું કે, બધા જ લોકેએ બધા પ્રકારનો સઘળો દારૂ પર્વતની ગુફાઓમાં લઈ જઈને નાખી દેવો. કારણકે ભગવાને તેના દ્વારા નગરીને નાશ થશે એમ કહ્યું છે.
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૩૩ આ સાંભળ્યા પછી તુરત દારૂના લાખો નાના ઘડાઓ સેંકડે ગાડાઓથી લઈ જઈને પર્વતની ગુફાઓમાં ફેડી નાખ્યા. દ્વૈપાયનઋષિ નગરીને વિનાશ પિતાનાથી થશે એમ ભગવાને કહેલું છે એ સાંભળીને મારે વસતિવાળા સ્થાનમાં ન રહેવું એવા અભિપ્રાયથી એકાંત જંગલમાં રહેનારો . જરાકુમાર પણ હા! મને આ દુઃખ છે કે હું પોતાના નાનાભાઈને વધ કરવાનું છે, તેથી ત્યાં જાઉં કે જ્યાં મારું નામ પણ જાણ-વામાં ન આવે, આવો વિચાર કરીને કૌશાંબ વનમાં જતો રહ્યો.
દ્વારિકામાં અવસરે બલદેવના બંધુ સિદ્ધાર્થ નામના સારથિએ બલદેવને વિનંતિ કરી કે, મને રજા આપો, જેથી હું દીક્ષા લઉં. તેથી “દુઃખમાં પડેલા મને તારે પ્રતિબંધ કરવો” એમ કહીને બલદેવે તેને રજા આપી. સિદ્ધાર્થે જિને કહેલી દીક્ષા લઈને ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરી. આયુષ્યનો ક્ષય થતાં સમાધિથી મૃત્યુ પામીને દેવ થયા. આ તરફ છે મહિના પસાર થતાં કાદંબરી ગુફામાં પૂર્વે નાખેલ દારૂ સારે (=સ્વાદિષ્ટ) થઈ ગયે. કામી માણસના મનને હરનાર વસંત સમય આવતાં ભવિતવ્યતાવશ પ્રદ્યુમ્ન અને શાંબ વગેરે ચાદવકુમાર કીડા માટે નીકળ્યા. તેમાંથી શાંબને એક માણસ કેઈ પણ રીતે પર્વતની ગુફામાં ગયો. ત્યાં તૃષાથી હેરાન થયેલા તેણે પાણીની શોધ કરતાં લોકેએ પૂર્વે નાખેલો દારૂ જે. ત્યાંનાં અનેક પુષ્પ અને ફળો વગેરે તેમાં પડવાથી તે દારૂ સુંદર (=સ્વાદિષ્ટ) બની ગયેલ હતું. તેણે સ્વેચ્છા પ્રમાણે તે દારૂ પીધે. ઘણું વિલંબથી લથડિયા ખાતે ખાતે બીજા કુમારોની પાસે આવ્યો. તેમણે પૂછયું: તે આ શું કર્યું? આટલો વખત તું ક્યાં રહ્યો ? તેણે કહ્યું. મેં આજે પૂર્વે ન પીધે હોય તે અમૃત સમાન દારૂ પીધો. તે દારૂ અહીં જ થોડી દૂર રહેલી પર્વતની ગુફાઓમાં છે. તેથી તેઓ પણ તેણે બતાવેલા માર્ગે તે સ્થાને ગયા. દારૂને જે અને ઘણા વખતથી પીધે ન હવાથી ઉત્કંઠાથી પીધે. આથી તેમનું ચિત્ત અત્યંત વિહલ બની ગયું. પછી પર્વતના રમણીય સ્થાનમાં ફરતા તેમણે ધ્યાનમાં રહેલા પાયન ઋષિને જોયા. ઋષિને જોઈને તેમનામાંથી એકે કહ્યું આ તે છે કે જે આપણી નગરીને નાશ કરશે. પછી નશાના પ્રમાદને આધીન બનેલા તેમણે પગથી પ્રહાર કરવો અને પથ્થર ફેંકવા વગેરે રીતે તેને માર્યો. પછી કહ્યું તું અમારી નગરીને નાશ કરશે. આ પ્રમાણે મશ્કરી કરાતે અને માર મરાતો તે ક્રોધને પામ્યા. મારે ભવન, કેટ, દ્વિપદ અને ચતુપદ પ્રાણીઓ સહિત આ નગરીને નાશ કરે એ પ્રમાણે નિદાન કરીને અનશનનો સ્વીકાર કર્યો.
બલદેવ અને વાસુદેવ આ વૃત્તાંત જાણીને અત્યંત ભય પામ્યા, અને તેને શાંત કરવા માટે નગરના વૃદ્ધલેકેની સાથે તેની પાસે આવ્યા. તેમણે ઋષિને કહ્યું- હે ભગવંત! હે મહર્ષિ! આપ મહાન તપસ્વી છે. તેથી બાળક જેવા આ મૂર્ખાઓએ અજાણતાં આપની જે કદર્થના કરી તેની અમને ક્ષમા આપો. મુનિઓ ક્ષમામાં તત્પર હોય છે.
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૪
= ! શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને.. તેથી આપ પ્રસન્ન થાઓ. ઋષિએ કહ્યું એમણે અપરાધ વિના મારી આ કદર્થના કરી છે. આથી નિષ્કારણ વૈરી બનેલા તેમને બધા લોકોને વિનાશ કરવા વડે એમના આ દુર્વિનયનું ફલ જલદી બતાવું છું (=બતાવીશ). વાસુદેવે કહ્યુંઃ હે તપસ્વી ! એમ ન લે. કુતરે. કરડે તે શું તેને પણ કરડવું? વળી– યાદવકુમારોએ અપકાર કર્યો તેથી આખીય નગરીના વિનાશ માટે નિદાન કરવું એ શું ઉચિત છે? તેથી કૃપાબુદ્ધિ કરીને અમારા આ એક અપરાધને માફ કરે. દ્વૈપાયને કહ્યું તમે સુખી છે એટલે બીજાના દુઃખને જાણતા નથી. આ અતિશય પાપીઓએ અનેક રીતે ઘણું મશ્કરી કરીને મને માર્યો છે. તેથી, શું આ જ મારા અપકારીઓ છે? નગરના બીજા લોકો અપકારી નથી? તેથી તમે સ્વસ્થાને જાઓ. મારે તે એમની જ મશ્કરી સાચી કરવી છે, આ અપરાધને માફ કરવો નથી. હવે તમારે મને ફરી ફરી કાંઈ પણ કહેવું નહિ. આ વખતે બલદેવે કૃષ્ણને કહ્યુંઅવશ્ય થનારા ભાવને ઇંદ્રસહિત દેવો અને અસુરો પણ અન્યથા કરવા સમર્થ થતા નથી. આથી એને જે રુચે તે ભલે કરે, તમે તેને કેટલી પ્રાર્થના કરશે? આ પ્રમાણે બલદેવે નિષેધ કરવા છતાં અને ઋષિએ રેકવા છતાં કૃષ્ણ સ્વાર્થમાં તત્પર બનીને ફરી ફરી વિનંતિ કરી. એટલે ઋષિએ કહ્યું તમે આ પ્રમાણે વારંવાર કેમ પ્રલાપ કરો છે? મહાપુરુષ તમને બેને મૂકીને બીજા કીડાને પણ મારે છોડ નથી. આથી વિશેષથી વિલખા થયેલા કૃષ્ણ બલભદ્ર વગેરે લોકેની સાથે નગરીમાં ગયા. કૃષ્ણ નગરીના બધા લેકેને આદેશ કર્યો કે, બધાએ ઉપવાસ વગેરે તપમાં રક્ત રહેવું અને શાંતિકારક ધર્મકિયાઓમાં તત્પર બનવું, જેથી તેને અસમર્થ બનાવી શકાય. તેથી લોકે વિશેષથી. ધર્મક્રિયામાં પરાયણ થયા. દ્વૈપાયનષિ મરીને અગ્નિકુમાર દેવોમાં ઉત્પન્ન થયે. તેણે ઉપગ મૂકીને ભવપ્રત્યય વિભંગજ્ઞાનથી પૂર્વભવમાં કરેલું નિદાન જાણ્યું. તેથી દ્વારિકાનગરીમાં આવ્યા. ત્યાં બધા લોકેને ભયથી તપ, નિયમ અને શાંતિકારક ધર્મકાર્યો કરવામાં તત્પર જોયા. તેથી પિતાને બતાવીને પોતાના સ્થાને ગયો. લોકેએ તેને ફરી ન જેવાથી અમારી તપશ્ચર્યા આદિથી એ અસમર્થ થઈ ગયો છે એમ વિચાર્યું. આથી લગભગ બાર વર્ષ પસાર થતાં લેકે પ્રમાદી બની ગયા. દ્વારિકા નગરીના લોકો પ્રમાદી બની ગયા છે એમ વિચારીને (=જાણુને) તેણે તક મેળવી લીધી. મહાન સંવર્તક વાયુથી બહાર રહેલા પણ દ્વિપદ વગેરે પ્રાણીઓને અંદર નાખ્યા. પછી બધા દરવાજા બંધ કરીને બધી દિશાઓમાં નગરીને સળગાવી. અતિશય મેટા હોવાના કારણે કાનના પડદાને ફેડી નાખે તેવો, લેકેને હા સ્વામી! રક્ષા કરો, રક્ષા કરે, અમને પ્રાણની ભિક્ષા આપ ઇત્યાદિ કરુણ પ્રલાપ શરૂ થયો.
આ વખતે પ્રતિકાર ન કરી શકાય તેવા સંકટના આગમનના સ્મરણથી દુઃખી. થયેલા વાસુદેવ અને બલદેવ માતા–પિતાની પાસે ગયા. રથને તૈયાર કરીને તેમાં દેવક.
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૩૫ અને રોહિણીની સાથે વસુદેવને બેસાડ્યા. રથ સ્થાનથી આગળ ચાલ્યો નહિ એટલે અશ્વના સ્થાને પોતે જ જોડાઈને સ્વબળથી રથને ખેંચીને દરવાજા સુધી લઈ આવ્યા. - લાત મારીને બે બારણને દૂર કરવા પ્રવૃત્ત થયા તેટલામાં આકાશમાં રહેલા કૈપાયનદેવે કહ્યું. અહીં તમને બેને છોડીને બીજા કીડાનો પણ છૂટકારો નહિ થાય એમ પૂર્વે જ મેં નિર્ણય કર્યો છે, આથી તમે બે જતા રહે, એમને તે અહીં જ મૃત્યુ છે. આમ કહીને તેમના જોતાં જ રથ બળવા લાગે. આ વખતે તેમની આ અતિશય પ્રબળ શિકના વેગથી નિકળી રહેલા આંસુઓના ઉછાળામાં તરવા લાગી. તેથી વસુદેવ વગેરેએ તેમને કહ્યું હે વત્સ! તમે જાઓ, અમારા માટે તમે વિનાશને ન અનુભવે, અર્થાત્ અમારા માટે તમે દુઃખી ન થાઓ. અનિવાર્ય આપત્તિના નિવારણમાં અસમર્થ તમારે અમારી પાસે કોઈ પણ રીતે ન રહેવું. તમે હશે તે ફરી યાદવવંશની ઉન્નતિ કરી -શકાશે. તેથી બળદેવે કૃષ્ણને કહ્યુંઃ પૂ આ સાચું કહે છે. હવે અહીં આપણું રહેવાથી એમને પણ ઘણું અસમાધિ થાય. આથી વર્તમાનકાળને એગ્ય એમનું કાર્ય જ કરીને આપણે જઈએ. પછી તેમણે વસુદેવ વગેરેને અનશન આપ્યું, ભગવાન નેમિનાથે કહેલાં અણુવ્રત વગેરેનું સ્મરણ કરાવ્યું, નમસ્કારમંત્રનું ઉચ્ચારણ કરાવ્યું, સર્વજી પ્રત્યે ક્ષમાપના કરાવી. એટલામાં ક્ષણવારમાં વસુદેવ, દેવકી અને રોહિણીની સાથે રથ ભસ્મીભૂત થઈ ગયે. વસુદેવ વગેરે દેવલોકને પામ્યા.
વર્ણન ન કરી શકાય તેવા દુઃખથી ખૂબ દુઃખી થતા તે બે મહાકષ્ટથી કૌશાંબી વનમાં ગયા. ત્યાં કૃષ્ણ બળદેવને કહ્યું : હે બંધુ! હું અહીંથી એક ડગલું પણ જવા સમર્થ નથી. ગાઢ તૃષાથી મારું મોઢું સુકાય છે. આંખ આગળ ફેલાતી અંધકાર રૂપી વેલડીઓ બે આંખેને પીડા કરે છે. ગળા રૂપી બાલમાં પાણીના એકપણ ટીપાનું ઝરણું બંધ થઈ ગયું છે, અર્થાત્ ગળું સુકાય છે. બેલવા અસમર્થ હોવાના કારણે જીભ જડતાને પામે છે. આથી બળદેવે કૃષ્ણને ચેડા નજીકમાં રહેલા વડલાની છાયામાં બેસાડ્યા. હું પાણી લઈને આવું ત્યાં સુધી તમારે સાવધાન રહેવું એ પ્રમાણે કૃષ્ણને હિતશિક્ષા આપી. પછી વનદેવતાને કહ્યું : મેં આપની આગળ આ થાપણ મૂકી છે, હું અહીં આવું ત્યાં સુધી મારા ભાઈની તમારે રક્ષા કરવી. વનદેવતાને આમ કહીને બળદેવ પાણી લેવા માટે ગયા. શીતલ છાયામાં રહેલા કૃષ્ણનું શરીર વનના ઠંડા પવનથી ખુશ (=સ્વસ્થ) થયું. એથી પીળાવવાળા 'ઉત્તરીયવસ્ત્રથી શરીરને સંપૂર્ણ ઢાંકીને, ડાબા ઢીંચણની ઉપર જમણે ઢીંચણ મૂકીને થોડી વાર નિદ્રાસુખને અનુભવ્યું. આ વખતે તે પ્રદેશમાં નજીકમાં રહેલે જરાકુમાર ક્યાંકથી ત્યાં આવ્યું. તેણે સુવર્ણની પીઠવાળો આ હરણ ઉભે છે તેથી તેને મારું એવી બુદ્ધિથી દૂર રહીને જ અતિશય તીક્ષણ બાણ ફેંકીને ૧ ઉત્તરીય એટલે શરીરના ઉપરના ભાગમાં પહેરવા યોગ્ય વસ્ત્ર
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૬
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને. કૃષ્ણને ચરણના તળિયામાં વી. આથી કૃષ્ણ (જાગીને) બોલ્યાઃ ખબર ન પડે તે રીતે વર્તન કરીને વિશ્વાસથી સુતેલા મને આ પ્રમાણે કેણે હ ? પરાક્રમના અભિમાનવાળા પુરુષો સુતેલા કે અસાવધાન વગેરે ઉપર પ્રહાર કરતા નથી. મેં ત્રણસો સાઠયુદ્ધો ર્યા છે, પણ તેમાં જેના કુલ અને શીલના સ્વરૂપનું મને જ્ઞાન ન હોય તેવા કઈ પુરુષને મેં હણ્ય નથી. કૃષ્ણના આ શબ્દો સાંભળીને જરાકુમારે ખેદપૂર્વક વિચાર્યું : આહા ! મેં આ શું કર્યું? આ સુવર્ણની પીઠવાળો હરણ નથી, કિંતુ હરણબુદ્ધિથી છેતરાયેલા અને વૃક્ષસમૂહથી અદશ્ય શરીરવાળા મારાથી આ કેઈક મનુષ્ય જ બાણથી હણાય છે. તેથી તેની પાસે જાઉં અને એ કેણ છે તે જોઉં. ઉક્ત પ્રમાણે બોલતા કૃષ્ણ. જેટલામાં મુખ ઉપરથી વસ્ત્ર ઉતારીને જોયું તેટલામાં ઉક્ત વિચાર કરતો જરાકુમાર કૃષ્ણની પાસે આવ્યું. પરસ્પરનાં દર્શન થયાં. જરાકુમારે પોતાનું કુલ અને વનમાં આવવાનું કારણ જણાવ્યું. તેથી વાસુદેવે બે હાથ લાંબા કરીને જરાકુમારને કહ્યું : આવ, આવ, મને. ભેટ, લાંબા કાળથી તારા વિરહરૂપી અગ્નિથી અતિશય બળતા આ મારા શરીરને સ્વસંગરૂપી જલથી શાંત કર. જેની રક્ષા માટે સંસારનાં સર્વસુખેથી વિમુખ બનીને તે બાર વર્ષ સુધી વનવાસનું દુઃખ અનુભવ્યું તે વાસુદેવ મને વિધાતાએ તારી સાથે જોડી આપે. આ જાણીને જરાકુમારની આંખે પુષ્કળ આંસુઓથી ભરાવા લાગી. તે કૃષ્ણની પાસે જઈને તેનાં ચરણોમાં પડીને વિલાપ કરવા લાગે, એટલે કૃષ્ણ કહ્યું? હે બંધુ! વિલાપ ન કર. કારણ કે-“મહાન મેરુ પર્વત ચલાયમાન થાય, સૂર્ય પશ્ચિમ દિશામાં ઊગે, આ ત્રણ લોકનું સ્થાન ફરી જાય, તો પણ જિનવચનમાં ફેરફાર ન થાય. તેથી હજી પણ બલદેવ અહીં ન આવે ત્યાં સુધીમાં તું પાંડુમથુરા નગરી તરફ ચાલ્યો જા. જેથી મારા વિનાશથી ઉત્પન્ન થયેલા ક્રોધવાળો બલદેવ બંધુવધ ન કરે. આ મારું કૌસ્તુભ રત્ન લે. પાંડવોને (મારા મૃત્યુનો) વિશ્વાસ થાય એ માટે આ કૌસ્તુભ રત્ન તેમને બતાવવું. મારા મિચ્છામિ દુક્કડં કહેવા. આ પ્રમાણે કહીને જરાકુમારને મોકલી દીધે. પછી પોતે ધ્યાન કરવા લાગ્યા. તે આ પ્રમાણે – યાદવકુલના અલંકારભૂત શ્રી અરિષ્ટનેમિ ભગવાનને નમસ્કાર થાઓ, સર્વસિદ્ધોને નમસ્કાર થાઓ, અતીત, અનાગત અને વર્તમાનકાલનાં અરિહંતને નમસ્કાર થાઓ. હા ! પાપી,
પાયને સારું ન કર્યું. જે કે કુમારેએ એને હેરાન કર્યો, તે પણ સર્વ લેકને ક્ષય કરવા આવું અનાર્ય જનને ચગ્ય આચરણ કરવું એ એને ઉચિત ન ગણાય. મને પણ. તે કઈ અવસર મળી જશે તે હું પણ તેને આ આચરણના માહાભ્યને જોઈ લઈશ. આ પ્રમાણે વિવિધ ધ્યાનને કરતા કૃષ્ણ મૃત્યુ પામ્યા. આ વખતે હાથમાં પાણીથી ભરેલા કમલપત્રના પડીયાને લઈને બળદેવ આવ્યા. કૃષ્ણને મરેલા જોઈને મૂછ પામ્યા. પછી ચેતનાને પામીને વિલાપ કર્યો, વિવેકહીન બનીને કૃષ્ણના મૃતકને ખભા ઉપર મૂકીને છ મહિના સુધી ઉપાડયું, સિદ્ધાર્થ પ્રતિબોધ પમાડ્યો, ચારિત્ર લઈને પાંચમા
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૩૭
દેવલાકમાં ગયા, ઈત્યાદિ બધુ વિસ્તારથી હવે કહેવાશે તે હરણની કથામાંથી જાણી લેવું. અહીં મદ્યપ્રમાદરૂપ અન દંડથી તે કુમારા વિનાશ પામ્યા, માટે અનથ દ વિરતિ કરવી જોઈએ એ પ્રમાણે દ્વારગાથાને ભાવા છે. [૮૦]
હવે શુદ્વાર :
जे पुण अणत्थदंडं, न कुणंति कयंपि कवि निर्देति । તે અરવસઢો, સાયા સુહનિી કુંતિ ॥ ૮૮ ॥ ગાથા: જેએ અનદંડ કરતા નથી, અનુપયોગ વગેરે કાઈ કારણથી અનર્થાંડ કર્યુ. હાય તા તેની નિંદા કરે છે, તે શ્રાવકો અંગરક્ષક (= શરીરરક્ષા માટે નિયુક્ત કરાયેલા ) શ્રાવકની જેમ સુખના ભંડાર બને છે.
તા કથાથી જાણવા. તે
ટીકા :- આ પ્રમાણે ગાથાના અક્ષરા છે. ભાવા કથા આ છેઃ
પૃથ્વીપ્રતિષ્ઠિત નામના નગરમાં પ્રચંડ પ્રતાપથી ઘણા `મંડલાને સાધનાર અરિદમન નામના રાજા હતા. તેના જિનપાલ અને ચંદ્રપાલ નામના અનુક્રમે સમ્યગ્દષ્ટિ અને મિથ્યાર્દષ્ટિ અંગરક્ષકા હતા. હાથમાં તલવાર લઇને સતત અપ્રમત્તપણે રાજાના શરીરની રક્ષા કરતા તે બન્નેના કેટલાક કાળ પસાર થયા. એકવાર રાજા વિજયયાત્રા માટે નગરની બહાર લશ્કરના પડાવ કરીને રહ્યો. ત્યાં રાત્રિના પ્રયાણમાં સૈનિકના માણસાએ એકદમ ઉતાવળ કરી. તેમાં કોઈપણ રીતે તે એ પાતપાતાની તલવાર ભૂલી ગયા. અર્ધા રસ્તે ગયા પછી તલવારો યાદ આવી. તેથી બંનેએ પરસ્પર કહ્યું: આપણી તલવારા ત્યાં ભૂલાઈ ગઈ. પછી સમ્યગ્દષ્ટિએ કહ્યું : 'હું ચંદ્રપાલ ! આપણે પાછા ફરીને ફરી તે સ્થાનને જોઇએ અને ત્યાં જ રહેલી તે તલવારને મેળવીએ. ચંદ્રપાલે કહ્યું : રાજાની મહેરબાનીથી મારે કાંઈ ઓછું નથી. જે તલવારો ભૂલાઈ ગઈ તા તું તેને ભૂલી જા, બીજી સુંદર તલવાર થશે. તેથી જિનપાલે વિચાયું": આ સાચું કહે છે કે, રાજાની મહેરબાનીથી ખીજી પણ તલવાર થશે. પણ તે આ પ્રમાણે જાણતા નથી કે, આ પંચેન્દ્રિયવધનુ મેાટું શસ્ત્ર છે. આથી અવિધિથી તજેલા એનાથી આ લોકમાં અને પરલેાકમાં મહાઅનથ થશે. તેથી અજ્ઞાનરૂપી અંધકારથી ઢંકાયેલા વિવેકરૂપી નેત્રાવાળા તે નથી લેતા તે ભલે ન લે. જિનાગમના ઉપદેશરૂપી શુભ ઔષધથી દૂર કરાયેલ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારના સમૂહવાળા મારે તો મહાન અનનું કારણ આ તલવારની ઉપેક્ષા કરવી ઉચિત નથી. તેથી તે તે સ્થાનમાં ગયા. બધા સ્થળે તલવારની શેાધ કરી. તે સ્થાનમાં રહેલા લેાકાને પૂછ્યું. જરા પણ પતા લાગ્યો નહિ. તેથી મડલ આગળ તે સ્થાનમાં નજીકમાં રહેલા ૧. ચાલીશ યેાજન પ્રમાણ પૃથ્વીના પ્રદેશને મંડલ કહેવામાં આવે છે.
૪૩
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૮
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને લોકોની સમક્ષ તે તલવાર ઉપર પોતાની માલિકીનો ત્યાગ કરીને ફરી પોતાના સૈન્યના સ્થાનમાં આવી ગયો. ત્યાર બાદ શત્રુને જીતી લેનારા રાજાની સાથે તે બે અંગરક્ષકે પિતાના નગ૨માં આવ્યા.
આ તરફ–અન્ય દેશના કોઈ પુરુષોને તે તલવારો મળી. તે પુરુષે ફરતાં ફરતાં તે જ નગરમાં આવ્યા. ક્યાંક એકાંતમાં રહેલા અને કેઈપણ રીતે અસાવધાન બનેલા રાજપુત્રને તેમણે જે. રાજપુત્રને કેદ કરવા માટે પકડવા લાગ્યા. તેથી તેમને ભાવ જાણનારા રાજપુત્રે તેમની સાથે યુદ્ધ કર્યું. પરસ્પર પ્રહારોથી રાજપુત્ર અને તે પુરુષ મૃત્યુ પામ્યા. ઘણા લકે ત્યાં ભેગા થયા. કેઈ રાજપુરુષે જિનપાલ અને ચંદ્રપાલ નામથી અંક્તિ થયેલી તે બે તલવાર જોઈ. તે બે તલવારે ગુપ્ત કરીને રાજાને આપી, અને પુત્ર મૃત્યુના સમાચાર કહ્યા. તલવારને તેમના નામથી અંક્તિ થયેલી જોઈને રાજાએ પહેલાં જિનપાલને બેલા. તલવાર બતાવીને રાજાએ તેને કહ્યું કે આ તારી પોતાની તલવાર. તેણે કહ્યું? આ તલવાર મારી નથી. રાજાએ પૂછયું : કેવી રીતે ? જિનપાલે કહ્યું. કારણ કે તે તલવાર ઉપર મારી પિતાની માલિકીને મેં ત્યાગ કરી દીધો છે. પછી પૂર્વન વૃત્તાંત જણાવ્યું. ખુશ થયેલા રાજાએ તેની પૂજા કરી. પછી રાજાએ ચંદ્રપાલને બોલાવ્યો. તેને પણ તે જ પ્રમાણે કહ્યું. તેણે સૂક્ષમ વિચાર કર્યો નહિ. કેવલ આ મારી છે એમ કહીને વિચાર કર્યા વિના જ લઈ લીધી. તેથી આ પ્રમાદી છે એમ વિચારીને રાજાએ તેને દંડ કર્યો અને અંગરક્ષકપદેથી ઉતારી દીધો. આ પ્રમાણે અનર્થદંડથી નિવૃત્ત નહિ થયેલાઓના અનર્થને જાણીને ભવાંતરના શરીર વગેરેમાં પણ મમત્વબુદ્ધિને ત્યાગ કરવા માટે વોસિરાવવાને ઉપયોગ કરવો જોઈએ, અન્યથા તે વસ્તુ સંબંધી પરિગ્રહદેષ દૂર ન થતું હોવાથી તેનાથી થતા કર્મબંધ અટકે નહિ, એ પ્રમાણે પ્રસ્તુત ગાથાને ભાવાર્થ છે. [૮૮] હવે અનર્થદંડ વિરમણવ્રતનું યતનાદ્વાર કહેવાય છે -
कजं अहिकिच्च गिही, कामं कम्मं सुहासुहं कुणइ ।
परिहरियव्वं पावं, निरत्थमियरं च सत्तीए ॥८९॥ ગાથાથ - જે કે ધર્મ, ઇદ્રિય અને સ્વજન સંબંધી પ્રયોજનને સ્વીકારીને ગૃહસ્થ ઘણું શુભાશુભ કાર્યો કરે છે, તે પણ નિરર્થક પાપકાને ત્યાગ કરે જોઈએ, અને પ્રજનવાળા (=જરૂરી) કાર્યોને પણ શક્તિ પ્રમાણે ત્યાગ કરવું જોઈએ.
ટીકાથ:-શુભાશુભકાર્યો – ચૈત્યવંદન વગેરે કરવું, કરાવવું એ શુભકાર્ય છે, અથવા સુવર્ણ, રત્ન, કેશર વગેરેનો વેપાર "શુભકાર્ય છે. ચંડિકાદેવીનું મંદિર કરાવવું
૧. અહીં સુવર્ણ વગેરેના વેપારને શુભકાર્ય કહેલ છે તે બીજા વેપારની અપેક્ષાએ તેમાં અલ્પ પાપ થાય છે એ દષ્ટિએ સમજવું.
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૩૯ વગેરે અશુભકાર્યો છે. અથવા દારૂ, મધ, શસ્ત્ર, સાવરણી, કાંસકી, કેલસા વગેરેનો વેપાર કરવો એ અશુભકાર્ય છે.
નિરર્થક પાપકાર્યોને ત્યાગ – દારૂ વેચવો, મધ વેચવું, વગેરે નિરર્થક કાર્યોનો ત્યાગ કરવો જોઈએ.
પ્રશ્ન – નિષ્ણજન (=બિન જરૂરી) કાર્યોનો ત્યાગ કરવો જોઈએ એનો અર્થ એ થયો કે પ્રજનવાળા (=જરૂરી) કાર્યો કરવા જોઈએ એ ઉપદેશ આપે, એટલે પ્રયોજનવાળાં કાર્યોને ક્યારે પણ ત્યાગ કરવો ઉચિત ન ગણાય.
ઉત્તર :- એવું નથી. જરૂરી કાર્યોને પણ નિર્વાહ થાય તે પ્રમાણે ત્યાગ કરવો. જોઈએ. આથી જ ગ્રંથકાર કહે છે કે-“ચાં જ તરી =કેવલ બિનજરૂરી કાર્યોનો જ ત્યાગ કરવો જોઈએ એવું નથી, જરૂરી કાર્યોને પણ શક્તિ પ્રમાણે એટલે કે અધિક– ઓછા લાભનો વિચાર કરીને જે રીતે નિર્વાહ થાય તે રીતે ત્યાગ કરવો જોઈએ. [૮] હવે અનર્થદંડ વિરમણ વ્રતના જ અતિચારકારની ગાથા –
कंदप्पं कुक्कइयं, मोहरियं संजुयाहिगरणं च ।
उवभोगे अइरेग, पंचइयारे परिहरेजा ॥९॥ ગાથા – કંદપ, કૌમુત્ર્ય, મૌખર્ય, સંયુક્ત-અધિકરણ અને ઉપભેગ-અતિરેક એ પાંચ અતિચારોનો ત્યાગ કરે.
ટીકાથ-કંદપ – કંદપ એટલે કામ=વિષયાગ. કામનું કારણ બને તે વિશિષ્ટ વચનપ્રયોગ પણ કંદર્પ કહેવાય, અર્થાત્ મેહ વધે તેવી હાંસી કરવી એ કંદર્પ છે. અહીં સામાચારી આ પ્રમાણે છે – શ્રાવકને અટ્ટહાસ્ય કરવો યોગ્ય નથી, જે શ્રાવક હશે તે પણ થોડું (સામાન્ય મેઢું મલકાય તેટલું) જ હસે.
કંકુ :- હાસ્ય વગેરે કરાવે તેવી મુખ અને આંખ વગેરેની વિકારવાળી અનેકપ્રકારની ચેષ્ટાઓ કૌમુત્ર્ય છે, અર્થાત્ ભાંડની જેમ નિરર્થક ક્રિયા કરવી એ કીકથ્ય છે. અહીં સામાચારી આ પ્રમાણે છે - જેનાથી લોકોને હસવું આવે તેવા વચનો બોલવાં, એવી ગતિથી જવું, તેવી સ્થિતિથી ઉભા રહેવું કે બેસવું એ શ્રાવકને ન કપે=ગ્ય નથી.
કંદર્પ અને કૌમુશ્ય એ બે અતિચારે પ્રમાદ–આચરણ વ્રતના જાણવા. કારણ કે . તે બે પ્રમાદરૂપ છે. હવે કહેવાશે તે છેલ્લે ઉપભેગ–અતિરેક અતિચાર પણ પ્રમાદઆચરણ વ્રતનો જ છે. કારણ કે તે વિષયરૂપ છે. (પાંચ પ્રકારના પ્રમાદમાં વિષયની ગણતરી હોવાથી વિષયે પ્રમાદરૂપ છે.)
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને માખય – પ્રાયઃ ધિાઈભર્યું, અસત્ય અને સંબંધ વિનાનું બોલવું તે મૌર્ય. આ અતિચાર પાપપદેશવ્રતને છે. કારણ કે મૌખર્ચથી (=નિરર્થક બહુ બોલવાની ટેવથી) પાપપદેશ થવાનો (બહુ ) સંભવ છે.
સંયુક્ત-અધિકરણ – જેનાથી આત્મા નરકાદિમાં જોડાય તે અધિકરણ. કુહાડે, ખાંડણીયું, વાટવાને પથ્થર અને ઘંટી વગેરે (હિંસા દ્વારા દુર્ગતિનું કારણ હોવાથી) અધિકરણ છે. સંયુક્ત એટલે જોડેલું. હિંસક સાધનોને ગોઠવીને (ડેલાં) તૈયાર રાખવાં તે સંયુક્ત અધિકારણ છે. અહીં સામાચારી આ પ્રમાણે છે-શ્રાવકે ગાડું વગેરે સાધનેને જોડેલાં તૈયાર ન રાખવાં જોઈએ.
આ અતિચાર હિંસક પ્રદાનવ્રતને છે.
ઉપભોગ-અતિરેક – એકવાર જે ભોગવાય તે પુષ્પ, તાંબુલ વગેરે ઉપભેગ. અહીં ઉપભેગના ઉપલક્ષણથી વસ્ત્ર, ઘર વગેરે પરિભેગ પણ સમજી લેવું. અથવા જે ભગવાય તે ઉપભગ એવી વ્યુત્પત્તિથી સામાન્યથી જ જે ભોગવવા (=વાપરવા કે ઉપયોગ કરવા) યોગ્ય હોય તે (બધી) વસ્તુ ઉપભોગ શબ્દથી વિવક્ષિત છે. પિતાને અને પોતાના કુટુંબને જરૂર પડે તેનાથી અધિક ઉપભેગની સામગ્રી રાખવી તે ઉપભોગઅતિરેક છે. અહીં સામાચારી આ પ્રમાણે છે-શ્રાવક તેલ–આમળાં (–સાબુ)ઘણું રાખે તે તેના લેભથી ઘણું સ્નાન કરવા તળાવ આદિ સ્થળે જાય. તેથી પાણીના જીવોની અને તેમાં રહેલા પોરા વગેરે જીવોની અધિક વિરાધના થાય. એ પ્રમાણે તંલપાન આદિ વિષે પણ સમજવું. આથી શ્રાવકે તેવી સામગ્રી જરૂરીયાત કરતાં વધારે નહિ રાખવી જોઈએ.
પ્રશ્ન:- ઉપભેગમાં વિધિ શું છે? ઉત્તર -મુખ્યતયા શ્રાવકે ઘરે જ સ્નાન કરવું જોઈએ, ઘરે સ્નાન કરવાની અનુકૂળતા ન હોય તે ઘરે તેલ–આમળાથી માથું ઘસીને માથા ઉપરથી તેલ–આમળાં ખંખેરીને તળાવ વગેરે સ્થળે જાય, ત્યાં તળાવ આદિને કિનારે બેસીને અંજલિથી ( બા ભરીને) સ્નાન કરે. (અર્થાત્ તળાવ આદિમાં પ્રવેશીને સ્નાન ન કરે તથા બહુ પાણી ન વાપરે.) તથા જેમાં કુંથુઆ વગેરે જીવો હેય તેવાં પુષ્પો વગેરેને ઉપગ ન કરે.
૧. સાધને ગોઠવીને (=જોડેલાં) તૈયાર હોય તો પોતાનું કાર્ય કરી શકે, ટા નહિ. જેમકે ગાડા સાથે ઘેસરી જોડેલી હોય તો જ ગાડું સ્વકાર્ય કરી શકે. આથી ટીકાના અ વારસમર્થ’ નો તાત્પર્યાથે જોડેલું એવો છે. અર્થ એટલે પદાર્થ-વસ્તુ. ક્રિયા એટલે કાર્ય. દા. ત. ઘટરૂપ પદાર્થની ક્રિયા કાર્ય જલાનયન છે. એમ ગાડાનું જે કાર્ય છે તે કાર્ય કરવા ગાડું ત્યારે જ સમર્થ બને કે જ્યારે ગાડું સરી વગેરેથી યુક્ત હેય. આમ અર્થરિયા-કાળામર્થ ને ભાવાર્થ જોડેલું થાય.
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૪૧ આ કંદર્પ વગેરે પાંચ અતિચારો પાપોપદેશ, હિંસક પ્રદાન અને પ્રમાદ આચરણ વ્રતમાં બતાવ્યા. અપધ્યાન–આચરણ વ્રતમાં તે અનાગ આદિથી અપધ્યાન થાય એ જ અતિચાર છે.
અનાભોગ આદિથી અપધ્યાન થાય એ અતિચાર મૂળગાથામાં કહ્યો ન હોવા છતાં કંદપ વગેરે અતિચારેના અનુસાર સમજી લેવો. માત્ર અપધ્યાન જ અનાગ આદિથી થાય તે અતિચાર છે એમ નથી, કિંતુ કંદર્પ વગેરે પણ અનાગ આદિથી થાય તે જ અતિચાર છે, ઈરાદાપૂર્વક થાય તો તે લંગરૂપ જ છે. હવે પછીની (૯૧ મી) ગાથામાં આ બાબત કહેશે.
પ્રશ્ન – અનાગથી અપધ્યાન વગેરે પણ અતિચારે છે, તે અહીં અતિચારે પાંચ જ કેમ કહ્યા? ઉત્તર- મૂળ ગાથામાં પાંચ અતિચારો કહ્યા હોવાથી (ટકામાં) પાંચ અતિચારે કહ્યા છે. બાકી પાંચ જ અતિચારે છે એ નિયમ નથી. [૬૦]. ભંગાર વિષે કહે છે
कंदप्पाइ उवेच्चा, कुव्वंतो अइकिलिट्ठपरिणामो।
पावस्सुदएण गिही, भंजइ एवं अविण्णाणो ॥९१॥ ગાથાર્થ – વિશિષ્ટ વિવેકથી રહિત ગૃહસ્થ કંદર્પ વગેરે અતિચારોને ઈરાદાપૂર્વક કરે તે પાપના ઉદયથી વ્રતનિરપેક્ષ અધ્યવસાયવાળો (=વતરક્ષાના ભાવથી રહિત) થર્યો છે તે અનર્થદંડ વિરમણ વ્રતને મૂળથી ભાંગે છે. [૧] અનર્થદંડ વિરમણવ્રતની ભાવનામાં આ ગાથા છે –
चितंति करिति सयंति जति जति किंपि जयणाए।
तम्मुवउत्ता सम्मं, जे ते साहू नमसामि ।। ९२॥ ગાથાથ - જેઓ સમ્યક્ (=અવિપરીતપણે) ચિંતનમાં, કરણમાં (ત્રક્રિયા કરવામાં), શયનમાં, ગમનમાં (=જવામાં) અને બેલવામાં ઉપયોગવાળા છે અને (એથી) : યતનાથી ચિતવે છે, ક્રિયા કરે છે, સુવે છે, જાય છે, થોડુંક બેલે છે, તે સાધુઓને હું નમસ્કાર કરું છું.
ટીકાર્થ – ઘેડુક બેલે છે- સાધુઓ ધર્મની પુષ્ટિ કરનારું હોય તેવું થોડુંક જ બોલે છે, નહિ કે બધું જ. આર્તધ્યાન વગેરે પાપને કરાવનારું હોય તેવું પણ બેલતા નથી. યતના એટલે અધિક–અલ્પ લાભની વિચારણું. અહીં “યતનાથી” એમ કહીને એ જણાવે છે કે– યતનાથી કરાતી સઘળીય કિયા પાપબંધનું કારણ બનતી નથી. કહ્યું છે કે
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૨
શ્રાવકનાં બાર ત્રત યાને સાધુ યતનાથી ચાલે, ચેતનાથી ઉભો રહે, યતનાથી બેસે, યતનાથી સુવે, યતનાથી આહાર કરતો અને બોલતો સાધુ પાપકર્મ (=અકુશલાનુબધી જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મ) બાંધતો નથી.” (દશવૈ. અ. ૪, ગા. ૮) - ચિતનમાં ઉપયોગ– ઉપગ જેનું લક્ષણ છે, જે અનાદિ-અનંત છે, શરીરથી ભિન્ન છે, પોતે (પિતાના) કર્મ કર્તા છે, અને કર્મફલને ભોક્તા છે, એ આત્મા મારે ચિતન કરવા ગ્ય છે, અથવા તેનાં લક્ષણ વગેરેથી યુક્ત અછવાદિ પદાર્થો મારે ચિંતન કરવા ગ્ય છે. જે સાધુ ચિંતનમાં પ્રવૃત્ત થયું નથી તેને આ ઉપયોગ હોય. (અર્થાત્ ચિતનમાં પ્રવૃત્ત ન હોય ત્યારે આ ઉપગ હોય) ચિંતનમાં પ્રવૃત્ત થયેલા સાધુને તે હું શુભ ચિતવું છું કે અશુભ ચિંતવું છું? એવો ઉપગ હોય. તેમાં જ્યારે અનાભોગ આદિથી અશુભ વિચારાઈ જવાય ત્યારે મિચ્છામિ દુક્કડં આપે, પશ્ચાત્તાપ કરે અને અશુભને છોડીને ફરી શુભ જ ચિતવે. શુભ ચિતવવામાં પણ બીજા બીજા પદાર્થોમાં જતા ચિત્તને રોકવું જોઈએ. એક જ વસ્તુમાં અધિક અધિક સૂક્ષમ ઉપગથી ચિત્તને ધારણ કરવું જોઈએ.
કરણમાં ઉપયોગ:- ચૈત્યવંદન, પ્રતિકમણ વગેરે નિષ્પાપ અનુષ્ઠાન શાસ્ત્રોક્ત વિધિથી મારે કરવું જોઈએ, નહિ કે સાવધ પ્રવૃત્તિરૂપ અનુષ્ઠાન. જે સાધુ કિયામાં પ્રવૃત્ત થયો નથી તેને આ ઉપગ હોય. ક્રિયામાં પ્રવૃત્ત થયેલા સાધુને તે “હું જરાપણ સાવદ્ય ન આચરું ” એવો ઉપગ હોય. તેમાં અનુપગ વગેરેથી સાવદ્ય આચરણ થઈ જાય તે પણ મિચ્છામિ દુક્કડું આપે, પશ્ચાત્તાપ કરે અને સાવદ્ય આચરણને છોડીને નિરવ જ આચરણ કરે. તેમાં પણ ફરી સાવદ્ય આચરણ ન થાય એ માટે શક્તિ હોય તે અભિગ્રહપૂર્વક કાર્યોત્સર્ગ વગેરે કરે.
શયનમાં ઉપયોગ – ગુરુ પાસે મુહપત્તિની પડિલેહણાપૂર્વક સંથારો કરવાની. રજા લઈ હાથને ઓશીકું કરીને ડાબા પડખે આડા પડીને મારે સૂવું જોઈએ. શયનમાં પ્રવૃત્તિ ન થઈ હોય ત્યારે આ ઉપગ છે. શયનમાં પ્રવૃત્તિ થતાં તે ઉપગ આ પ્રમાણે હોય - પગ અને હાથને ફેલાવીને ન સુવે, અર્થાત્ પગ અને હાથને સંકેચીને સુવે, જ્યારે પગ અને હાથ સંકેચાયેલા હોય તેવી સ્થિતિમાં ન રહી શકે ત્યારે કકડીના દષ્ટાંતથી પાદપ્રસારણ વગેરે કરે. પગ વગેરે જ્યાં મૂકવાના હોય ત્યાં (ચક્ષુથી), જઈને અને (રજોહરણથી) પ્રમાઈને મૂકે. અવિધિથી શયન વગેરે થાય તે પૂર્વે કહ્યું તેમ મિથ્યાદુષ્કૃત વગેરે કરે.
ગમનમાં ઉપગ – નીચે જમીનમાં “યુગપ્રમાણ દષ્ટિ રાખીને ચિત્તના વ્યાક્ષેપથી . ૧. યુગ એટલે બળદોને ગાડામાં જોડવાની સરી. ધંસરી ચાર હાથ પ્રમાણ હોય છે. જુનમાવંત્રવતુર્દત્તામri રાધાટોક્તિરંથિતં (આચા. શ્રુ. ૨, અ. ૩, ઉ. ૧, સૂત્ર ૧૧૫)
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૪૩ રહિત બનીને દષ્ટિથી પવિત્ર બનેલા સ્થળે પગને મૂકતા મૂક્તા, ત્રસ વગેરે જેવોથી સંસક્ત ન હોય તેવા માગે, ગુરુનું કાર્ય ઉત્પન્ન થાય ત્યારે મારે જવું જોઈએ. જવાની ક્રિયા ન થતી હોય ત્યારે આ ઉપયોગ છે. જવાની ક્રિયા થતી હોય ત્યારે તે “જે રીતે ચિતવેલું છે તે પ્રમાણે ઉપગપૂર્વક કરવું” એ જ ઉપયોગી છે. અનુપયોગ આદિથી બીજી રીતે થાય તે પૂર્વની જેમ મિથ્યાદુષ્કૃત વગેરે કરે. વારંવાર આવું ન બને એ માટે કાર્યોત્સર્ગને અભિગ્રહ અહીં પણ સમજવો.
બોલવામાં ઉપયોગ – મારે સોળ વચનવિધિના જાણકાર બનીને સ્વ–પર હિતકારી, કઠોરતાથી રહિત અને નિરવદ્ય બોલવું જોઈએ, તે પણ જરૂર પડે ત્યારે જ બોલવું જોઈએ, નિષ્ણજન ન બોલવું જોઈએ. આનાથી બીજી રીતે બેલાય તે પૂર્વની જેમ સમજવું. વારંવાર તેમ ન થાય એ માટે શુભાષ્યવસાયવાળા સાધુએ મનને અભિગ્રહ લેવો જોઈએ. [૨]
ભાવનાદ્વાર પૂર્ણ થયું. ભાવનાદ્વાર કહેવાથી નવે ય દ્વારેથી અનર્થદંડ વિરતિવ્રતનું વ્યાખ્યાન કર્યું. એનું વ્યાખ્યાન થતાં ત્રણે ગુણવતે પૂર્ણ થયાં. હવે જેમનું બીજું નામ “શિક્ષાપદ” છે તે શિક્ષાત્રતાનો અવસર છે. તે વ્રત સામાયિક વગેરે ચાર છે. તે વ્રત પણ સ્વરૂપ વગેરે નવકારથી જ કહેવા જોઈએ. આથી પહેલાં સામાયિકવ્રતને પહેલા દ્વારથી કહે છેઃ
सावज्जजोग वज्जण, निरवज्जस्सेह सेवणं जं च ।
सव्वेसु य भूएसु, समयाभावो य सामइयं ॥ ९३ ॥ ગાથાથ - સાવદ્યગોનો ત્યાગ, પઠન વગેરે નિરવક્રિયાનું સેવન અને શત્રુમિત્ર વગેરે સર્વ જીવોમાં સમભાવ એ આ શાસનમાં સામાયિક છે.
૧. સોળ વચનો આ પ્રમાણે છેઃ- ૩. કાલત્રિકા- ભૂતકાળ, ભવિષ્યકાળ કે વર્તમાનકાળ સંબંધી વચન બોલવું તે. જેમકે, “ગ, જશે, જય છે. ૬ વચનત્રિક-એકવચન, દ્વિવચન કે બહુવચન સંબંધી વચન બોલવું તે. જેમકે, “બાળક, બે બાળકો, ઘણુ બાળકો.” ૯. લિંગત્રિક - પુલિંગ, સ્ત્રીલિંગ કે નપુંસકલિંગ સંબંધી વચન બોલવું તે. જેમકે, છોકરે, છોકરી, છોકરું.' ૧૦. પક્ષપરાક્ષસૂચક વચન બોલવું તે. જેમકે, “તે છોકરો. અહીં “તે’ પદ પક્ષસૂચક છે. ૧૧. પ્રત્યક્ષઃપ્રત્યક્ષસૂચકં વચન બોલવું તે. ‘જેમકે, આ છોકરો. અહીં ‘આ’ પદ પ્રત્યક્ષસૂચક છે. ૧૨. ઉપનય:પ્રશંસાસૂચક (=ઉત્કર્ષસૂચક) વચન બોલવું તે. જેમકે, ‘આ સ્ત્રી રૂપાળી છે.” ૧૩, અપનય:- નિંદાસૂચક (=અપકષ સૂચક) વચન બાલવું તે. જેમકે, “આ સ્ત્રી રૂપરહિત છે.” ૧૪. ઉપનય-અ૫નય:પ્રશંસાયુક્ત નિંદાવાળું વચન બોલવું તે. જેમકે, આ સ્ત્રી રૂપાળી છે, પણ અસતી છે. ૧૫. અપનય-ઉપનય:- નિંદાયુક્ત પ્રશંસાવાળું વચન બોલવું તે. જેમકે, “આ સ્ત્રી રૂપરહિત છે, પણ સતી છે.” ૧૬. અધ્યાત્મ:- ચિત્તમાં બીજું હોય, પણ સામાને છેતરવાની બુદ્ધિથી બીજું કહેવાની ઈચ્છાવાળો થાય, પણ સહસા ચિત્તમાં જે હોય તે જ કહે.
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને ટીકાW :- સાવદ્ય =અવદ્યથી (=ગટ્ય થી) સહિત તે સાવદ્ય. નિરવદ્ય=નિષ્પાપ
સામાયિક - સમ એટલે રાગ-દ્વેષરહિત જીવ. તેને આય=જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રને લાભ તે સમાય. અર્થાત્ જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રનો લાભ તે સમાય. સમાય એ જ સામાયિક. અહીં સ્વાર્થ માં રૈવત્ પ્રત્યય આવ્યું છે.
ગાથામાં નો પ્રયોગ છ સિવાય નહિ કહેલા મણિ, માટીનું ઢેકું, સુવર્ણ વગેરે પદાર્થોના સંગ્રહ માટે છે. આથી સર્વ જીવોમાં અને મણિ વગેરે સર્વ પદાર્થોમાં સમભાવ એ સામાયિક છે. [૩] હવે ભેદકાર આ પ્રમાણે છે –
सम्मत्तसुयं तह देस विरइ तिविहं गिहीण सामइयं ।
રૂરિયાવહિયં, વા વિદં તયં ને ૧૪ . ગાથાર્થ :- ગૃહસ્થને સમ્યક્ત્વ સામાયિક, શ્રુતસામાયિક અને દેશવિરતિસામાયિક એમ ત્રણ પ્રકારે સામાયિક હોય છે. અથવા ઈસ્વર અને થાકથિક એમ બે પ્રકારનું સામાયિક જાણવું.
ટીકાથ – સમ્યકત્વ=તરવરૂપ જીવાદિ પદાર્થોની શ્રદ્ધા. શ્રુત-શ્રુતજ્ઞાન. દેશવિરતિ= દેશની કે દેશથી વિરતિ. શૂલપ્રાણાતિપાત વગેરેની વિરતિ દેશવિરતિ છે.
પ્રશ્ન :- ચોથું સર્વવિરતિ સામાયિક પણ છે, તે અહીં ત્રણ સામાયિક કેમ કહ્યા?
ઉત્તર – અહીં ગૃહસ્થના સામાયિકનું વર્ણન છે. ગૃહસ્થને સર્વવિરતિ સામાયિક ન હેય. આથી અહીં ત્રણ સામાયિક કહ્યાં છે.
પ્રશ્ન – સામાયિક સમભાવરૂપ છે એમ પહેલાં કહ્યું છે. શ્રદ્ધારૂપ સમ્મહત્વમાં અને શ્રુતરૂપ જ્ઞાનમાં સમભાવ વળી કેવો? ઉત્તર :-યથાવસ્થિતની શ્રદ્ધા (પદાર્થો યથા=જેવા સ્વરૂપે અવસ્થિત=રહ્યા છે તેવા સ્વરૂપે પદાર્થોની શ્રદ્ધા) તે સમ્યકત્વ છે. યથાવસ્થિતનું= પદાર્થો જેવા સ્વરૂપે છે તેવા સ્વરૂપે પદાર્થોનું જ્ઞાન એ શ્રત છે. યથાવસ્થિતને સહ અને જાતે જીવ સમભાવમાં જ હોય. વિષમભાવમાં તે શ્રદ્ધા અને જ્ઞાનમાં યથાવસ્થિતપણું જ નથી, અર્થાત વિષમભાવવાળે જીવ (નિશ્ચયનયથી) યથાવસ્થિત પદાર્થની શ્રદ્ધા કરતું નથી અને યથાવસ્થિત પદાર્થને જાણતું નથી. કારણ કે નિશ્ચયનય જેની હાજરીમાં સમભાવ હોય તે જ શ્રદ્ધાને શ્રદ્ધારૂપે અને તે જ જ્ઞાનને જ્ઞાનરૂપે માને છે.
અથવા રાગ-દ્વેષથી રહિતને જે લાભ થાય તે જ સામાયિક છે. અને તે લાભ સમ્યક્ત્વ અને શ્રુત હોય ત્યારે પણ નિશ્ચયનયના મતે થાય છે જ. આચારાંગમાં કહ્યું
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૪૫ जं मोणंति पासहा तं सम्मति पासहा । जं सम्मति पासहा तं मोणंति पासहा ॥ १॥ “જેને મીન (મુનિનો ધમ–ચારિત્ર) જુએ=જાણે તેને સમ્યજ્ઞાન કે સમ્યગ્દર્શન જુઓ. જેને સમ્યજ્ઞાન કે સમ્યગ્દશન જુઓ તેને મૈન જુઓ.” (આચારાંગ અ. ૫ ઉ. ૩ સૂત્ર ૧૫૫) ( [ સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યવ એ બંને સાથે રહેતા હોવાથી એકના ગ્રહણથી બીજાનું પણ ગ્રહણ થઈ જાય એ ન્યાયે અહીં સભ્યપદથી સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યગ્દર્શન એ બંનેનું ગ્રહણ કર્યું છે.
જ્ઞાનનું ફળ વિરતિ છે. સમ્યકત્વ જ્ઞાન અને વિરતિની અભિવ્યક્તિનું કારણ છે. (સમ્યકત્વ વિના સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યફચારિત્ર ન હોય.) નિશ્ચયનયની દષ્ટિએ કારણ અને કાર્ય અભિન્ન છે=એક જ છે. આથી સમ્યજ્ઞાન, સમ્યગ્દર્શન અને ચારિત્ર એ ત્રણે એક સ્વરૂપ છે. આથી નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યગ્દર્શન હોય ત્યારે ચારિત્ર=સમભાવ હોય છે જ. આવું મૌન અને સમ્યજ્ઞાન-સમ્યગ્દર્શન સાતમા ગુણસ્થાને હોય છે.] જ્ઞાન વિષે પણ કહ્યું છે કે –
तज्ज्ञानमेव न भवति, यस्मिन्नुदिते विभाति रागगणः ।
तमसः कुतोऽस्ति शक्तिर्दिनकरकिरणाग्रतः स्थातुम् ॥१॥
જેનો ઉદય થતાં ( =જેની વિદ્યમાનતામાં) રાગ ગણ પ્રકાશિત થાય, તે જ્ઞાન જ નથી. સૂર્યના કિરણની આગળ રહેવાની અંધકારમાં શક્તિ કયાં છે? અર્થાત્ જેમ સૂર્યના કિરણે આગળ અંધકાર ન રહી શકે તેમ જ્ઞાન આગળ રાગાદિ દોષો ન રહી શકે?
વ્યવહારથી તે સમ્યકત્વ અને શ્રુતમાં ઉપચરિત (અતાત્ત્વિક) જ સમભાવ હોય છે. અથવા ઈસ્વર અને યાવસ્કથિક એમ બે પ્રકારનું સામાયિક છે. તેમાં ઇવર એટલે પરિમિત કાલ સુધીનું. જેમ કે-જ્યાં સુધી સાધુની સેવા કરું=સાધુ પાસે રહું અથવા
જ્યાં સુધી નિયમને સેવું =નિયમમાં રહું ત્યાં સુધી ઈત્યાદિ નક્કી કરેલા કાળ સુધી (મારણાંતિક) ઉપસર્ગને પામેલ શ્રાવક યાવત્રુથિક જીવનપર્યતનું સામાયિક કરે. ઉપસર્ગ આવે ત્યારે મરતાં પણ મારે સાવદ્ય ન સેવવું જોઈએ, ઉપસર્ગ કરનાર ઉપર પણ કેધવાળા ન બનવું જોઈએ ઈત્યાદિરૂપ સામાયિક કરે. [૪], હવે ઉત્પત્તિકાર કહે છે -
कम्मक्खओवसमेण, कयसामइओ जइव्व सो सम्म ।
इय लाभदंसणेणं, पुणो पुणो कुणइ सामइयं ॥ ९५ ॥ ગાથાથ:- દેશચારિત્રાવરણીય બીજા (અપ્રત્યાખ્યાની) કવાયરૂપ કર્મના ક્ષેપ
૪
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને શમથી જેણે સામાયિક કર્યું છે તે સાધુ જે થાય છે, સામાયિકને આવો લાભ દેખાવાથી શ્રાવક ફરી ફરી સમ્યક્ સામાયિક કરે.
ટીકાથ:- જે ગૃહસ્થ કર્મક્ષ પશમથી સામાયિક કર્યું છે, અને એથી (સામાયિકમાં) સાધુ જે થાય તેને સામાયિકનો આ લાભ દેખાવાથી ફરી ફરી સામાયિ કરવાની ઈચ્છા થાય એ ઈચ્છાથી સામાયિક ઉત્પન્ન થાય છે. આ વિષે કહ્યું છે કે
सामाइयंमि उ कए, समणो इव सावओ हवइ जम्हा ।
guળ જળ, વઘુ સામારૂ ના છે ? સામાયિક કયે છતે શ્રાવક સાધુના જેવો થાય છે. આ કારણથી શ્રાવક બહુવાર સામાયિક કરે.”
અહીં સાધુના જેવો થાય છે એમ જેવો શબ્દથી સામાયિકવાળે પણ શ્રાવક સાક્ષાત્ સાધુ નથી એમ સૂચન કર્યું છે. કારણકે શ્રાવકને સામાયિકમાં પાપની અનુમોદના બંધ થતી નથી, અને તેના સામાયિકને કાળ અનિયત હોય છે. જ્યારે સાધુને તે સામાયિકમાં વિવિધ–ત્રિવિધથી સાવઘની નિવૃત્તિ હોય છે અને સામાયિક જીવનપર્યત હોય છે.
આ સામાયિક જે કરે છે, જ્યાં કરે છે, જે પ્રમાણે કરે છે તે પ્રમાણે અન્ય રચેલી ગાથાના વ્યાખ્યાનથી બતાવવામાં આવે છે, તથા સામાયિક સંબંધી શાસ્ત્રોક્ત સામાચારી પણ ઉપયેગી હોવાથી બતાવવામાં આવે છે. તેમાં (અન્ય રચેલી) ગાથા આ છે –
चेइहरसाहुगिहमाइएसु सामाइयं समो कुज्जा ।
पणिवायाणंतर साहु वंदिउ कुणइ सामाइयं ॥१॥ ગાથાથ:- સમભાવવાળો જીવ ચૈત્યગૃહમાં, સાધુ પાસે અને ઘર વગેરે સ્થળે સામાયિક કરે. પ્રણિપાત કર્યા પછી સાધુઓને વંદન કરીને સામાયિક કરે..
ટીકાર્ય – ઐત્ય=જિનપ્રતિમા. પ્રશ્ન – “ચિત્ત એ જ ત્ય” એવી વ્યુત્પત્તિથી ચૈત્ય શબ્દને ચિત્ત અર્થ થાય છે. તે પછી ચૈત્યને જિનપ્રતિમા અર્થ કેમ થાય? ઉત્તર:- જિનપ્રતિમા પ્રશસ્તભાવવાળા ચિત્તનું ( =ચૈત્યનું) કારણ હોવાથી કારણમાં કાર્યના ઉપચારથી ચૈત્યને જિનપ્રતિમા અર્થ થાય. ચૈત્યનું (=જિનપ્રતિમાઓનું) ગૃહ તે ચૈત્યગૃહ, અર્થાત્ જિનમંદિર,
મેક્ષરૂપ પદાર્થને સાધ=સિદ્ધ કરે તે સાધુ. મમત્વભાવથી લીધેલા જેનાથી જીવ સંસારનું કારણ બને તેવા કર્મથી પડાયતે ગૃહ, અર્થાત્ ઘર. (મમત્વભાવ વિના લીધેલું ઘર કર્મબંધનું કારણ બનતું નથી માટે અહીં “મમત્વભાવથી લીધેલા એવું વિશેષણ છે.)
ગાથામાં રહેલા આદિ શબ્દથી પૌષધશાલા વગેરે સમજવું.
સમ એટલે રાગ-દ્વેષની વચ્ચે રહેલ, અથવા (રાગાદિ) વિકારથી રહિત. સામાયિક જે કરે અને જ્યાં કરે તે (પૂર્વાર્ધથી) કહ્યું. હવે (ઉત્તરાર્ધથી) જેવી રીતે કરે છે. તે કહે છે. પ્રણિપાત એટલે નમુત્થણું વગેરે પ્રણિપાતદંડકસૂત્ર. જિનપ્રતિમા સમક્ષ
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
३४७ પ્રણિપાત પછી (=પ્રણિપાતદંડકસૂત્ર કહ્યા પછી) સાધુઓને વંદન કરીને સામાયિક કરે.
આ વિધિ શ્રીવાસુદેવસૂરિએ કહ્યો છે, પણ પ્રાયઃ સામાચારી આ પ્રમાણે દેખાતી નથી. આથી તેના (સામાચારીના) અનુસારે વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છે – પ્રણિપાત એટલે સામાન્યથી માત્ર પ્રણામ. તે પ્રણિપાત અહીં સાધુઓના અવગ્રહનું સૂચન હોવાથી સાધુ સંબંધી જાણુ. ત્યારબાદ (=સાધુઓને સામાન્યથી વંદન કર્યા પછી) સાધુઓને ( વિશેષ) વંદન કરીને સામાયિક કરે.
અથવા પ્રણિપાત પછી” એ શબ્દોથી જિનમંદિરની પાસે (= 'સભામંડપમાં) સામાયિક કરવાનું હોય ત્યારે કરવાનો વિધિ કહ્યો છે. “સાધુઓને વંદન કરીને એ શબ્દોથી સાધુ પાસે સામાયિક કરવાનું હોય ત્યારે કરવાની વિધિ કહ્યો છે. કારણકે
જ્યાં જિનમંદિર છે ત્યાં જિનને વંદન કરીને સામાયિક લેવું જોઈએ. જિનને વંદન તે પ્રણિપાતદંડકપૂર્વક હોય છે.
અહીં સામાયિક કરવા માટે ચૈત્ય પાસે અને સાધુ પાસે એમ બે સ્થાનના અનુસારે બીજાં પણ ઘર વગેરે સ્થાન (ઉપલક્ષણથી) સૂચિત કર્યા છે.
પૂર્વોક્ત (=પ્રણિપાત એટલે સામાન્યથી માત્ર પ્રણામ ઈત્યાદિ) વ્યાખ્યાના પક્ષમાં તો મુખ્યતયા સાધુ પાસે જ સામાયિક કરવાને વિધિ છે. આમ છતાં આ જ પક્ષથી તુલાદંડમધ્યગ્રહણ ન્યાયથી આદિ (=જિનમંદિર) અને અંત (=ઘર વગેરેનું) ગ્રહણ પણ જાણવું, અર્થાત્ જિનમંદિર પાસે અને ઘર વગેરેમાં પણ સામાયિક કરવાનું સૂચિત કર્યું છે એમ જાણવું
આવશ્યક ચૂર્ણિ આદિમાં કહેલ સામાચારી તો આ છે –
પ્રશ્ન – શ્રાવકે સામાયિક કેવી રીતે કરવું જોઈએ? ઉત્તર – શ્રાવકના અલ્પધનવાળે અને ધનાઢ્ય એમ બે ભેદ છે. તેમાં અ૫ધનવાળો શ્રાવક જિનમંદિરમાં (=જિનમંદિરની પાસે રહેલા સભામંડપમાં), સાધુ પાસે, પૌષધશાલામાં, ઘરમાં કે પોતે જ્યાં આરામ કરતે હોય કે શાંતિથી બેસતો હોય તે સ્થાનમાં સામાયિક કરે. આવશ્યક (=પ્રતિક્રમણ) કરતી વખતે શ્રાવક નિયમ જિનમંદિરમાં, સાધુ પાસે, પૌષધશાલામાં કે ઘરમાં એ ચાર સ્થાનોમાં જ સામાયિક કરે, અર્થાત્ પ્રતિક્રમણ નિયમ જિનમંદિર આદિ ચાર સ્થામાં જ કરે.
તેમાં જે જિનમંદિર પાસે કે સાધુ પાસે સામાયિક કરે તો તેનો વિધિ આ પ્રમાણે છે – ૧. પૂર્વકાળમાં જિનમંદિરની તદ્દન પાસે વ્યાખ્યાન આદિ માટે સભામંડપ રહેતો હતો. ત્યાં શ્રાવકે સામાયિક વગેરે આરાધના કરતા હતા. * ૨. જેમ ત્રાજવાના મધ્ય ભાગમાં રહેલી દાંડીને પકડવાથી તેની બંને બાજુએ રહેલા બે ત્રાજવા પણ પકડાઈ જાય છે, તેમ “સાધુ પાસે સામાયિક કરે” એમ કહેવાથી જિનમંદિર પાસે અને ઘરે સામાયિક કરે એમ કહેવાઈ ગયું.
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૮
- શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને જે કેઈના સાથે તકરાર ન હોય, કેઈનાથી ય ભય ન હોય, કેઈને દેવાદાર ન હોય, જેથી તેનાથી ખેંચાણ કે હલકાઈ ન થાય, અથવા દેવાદાર હોય પણ લેણદાર સામાયિકનો ભંગ ન થાય એટલા માટે દેવાદારને જોઈને પકડે તેવો ન હોય, અથવા રસ્તામાં વેપાર ન કરે, તે ઘરે જ સામાયિક લઈને જિનમંદિરે કે સાધુ પાસે જાય. પાંચસમિતિ અને ત્રણગુપ્તિનું પાલન કરતા સાધુની જેમ જાય. ત્યાં આવેલ તે ત્રિવિધ સાધુઓને નમસ્કાર કરીને તેમની સાક્ષીએ કરેમિ ભંતે સૂત્રનો પાઠ બોલીને ફરી સામાયિક કરે. ત્યારબાદ ઈરિયાવહી કરી ગમણગમણે આવે. ત્યારબાદ આચાર્ય વગેરે બધા સાધુએને દીક્ષા પર્યાયથી મેટાના કમથી વંદન કરે. પછી ઉપગપૂર્વક (=શરીરને સંડાસા અને બેસવાની જગ્યા પૂજીને) બેસીને પાઠ કરે કે પુસ્તકનું વાંચન વગેરે કરે.
જિનમંદિરની પાસે તે જ સાધુઓ ન હોય તે ઈરિયાવહી કરવાપૂર્વક બમણગમણે આલોવીને ચૈત્યવંદન કરે. ત્યારબાદ પાઠ વગેરે કરે. ત્યાં સાધુઓ હોય તે પૂર્વોક્ત જ વિધિ છે. એ પ્રમાણે પૌષધશાલા વિષે પણ સમજવું. ઘરે આવશ્યક કરે ત્યારે જે રીતે સામાયિક લે તે જ રીતે પૌષધશાલામાં સામાયિક લે, ફક્ત જવાનો વિધિ ન હોય.
શ્રાવકને આવશ્યક (=પ્રતિક્રમણ ) ન હોય એમ ન કહેવું. કારણ કે
સાધુએ અને શ્રાવકે દિવસના અને રાત્રિના અંતે અવશ્ય કરવું જોઈએ, માટે તેનું આવશ્યક નામ છે?” આ વચનથી શ્રાવકનું પ્રતિક્રમણ પ્રસિદ્ધિ છે.
સાધુ આદિની પાસે જ્યાં સામાયિક લેવાનું હોય ત્યાં બધા સ્થળે મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરવાપૂર્વક વિધિથી લેવું જોઈએ.
ધનાઢય શ્રાવક સામાયિક કરવા જિનમંદિરમાં કે સાધુ પાસે ઘણી ઋદ્ધિથી (=આડંબરથી) જ જાય. કારણ કે તેનાથી લોકોને (ધર્મ પ્રત્યે) શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થાય. સારા પુરુષોથી સ્વીકારાયેલા જિનમંદિરે અને સાધુઓ વિશેષ પૂજ્ય બને છે. કારણ કે લોક (મેટા પુરુષોથી) પૂજાયેલાની પૂજા કરનારે હોય છે. આથી ધનાઢય શ્રાવકે ઘરે જ સામાયિક લઈને ન આવવું જોઈએ. કારણ કે ઘરેથી સામાયિક લઈને જિનમંદિરે કે સાધુ પાસે આવે તે અધિકરણના ભયથી (પાપ કર્મબંધના ભયથી) હાથી, ઘેડા વગેરે લાવી શકે નહિ. " [ રાજા, શેઠ વગેરે ધનાઢય શ્રાવક માટે સામાયિકને વિધિ આ પ્રમાણે છે – રાજા હોય તે ઉત્તમ હાથી ઉપર બેઠેલ હોય, છત્ર, ચામર વગેરે રાજચિહ્નોથી અલંકૃત હોય, હાથી ઘોડા, પાયદળ અને રથ એ ચતુરંગ સૈન્યથી સહિત હાય, ભેરી આદિ ઉત્તમ
૧. કાઉંસનું લખાણ લેગશાસ્ત્રના આધારે છે.
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૪૯ વાજિંત્રોનો નાદ થતું હોય, બંદીજનો બિરુદાવલી ગાતા હોય, અનેક સામંત રાજાઓ અને માંડલિક રાજાઓ સ્પર્ધાપૂર્વક રાજાના દર્શન કરતા હોય, નગરના લકે “આ મહાન ધર્માત્મા છે” એવી શ્રદ્ધાપૂર્વક આંગળીથી બીજાઓને રાજાનું દર્શન કરાવતા હોય, નગરના લકે “આપણે પણ આ ધર્મ ક્યારે કરીશું” એમ ધર્મના મનેરો કરી રહ્યા હોય, રાજા પણ નગરલોકના અંજલિબદ્ધ પ્રણામોની અનુમોદના કરતે હોય,
અહો આ ધર્મ ઉત્તમ છે, જેની રાજા જેવાઓ પણ આરાધના કરે છે” એ પ્રમાણે સામાન્ય લેકે ધર્મપ્રશંસા કરતા હોય, આવા આડંબરપૂર્વક 'જિનમંદિરે કે સાધુ જ્યાં હોય ત્યાં જાય.]
ઉક્ત રીતે આવેલ ધનાઢય શ્રાવક જિનાલયમાં પ્રવેશીને જિનપ્રતિમાઓની દ્રવ્યસ્તવ અને ભાવસ્તવથી ભક્તિ કરીને સાધુને સંભવ હોય તે સાધુ પાસે આવે. પછી મુહપત્તિના પડિલેહણપૂર્વક “કરેમિ ભંતે” સૂત્ર ઉચ્ચરે. પછી ઈરિયાવહી વગેરે કરીને દીક્ષા પર્યાયથી મેટાના ક્રમથી બધા સાધુઓને વંદન કરે. પછી પ્રશ્નો પૂછવા વગેરે (ધર્મધ્યાન) કરે. રાજા સામાયિક કરતી વખતે મુકુટ, કુંડલ, નામમુદ્રા (=નામવાળી વીંટી), પુષ્પ, તાંબુલ, ઉત્તરીયવસ્ત્ર આદિને ત્યાગ કરે.
વળી આડંબરથી સામાયિક લેવા આવનાર જે શ્રાવક જ હોય તે એ આવે ત્યારે (તેને આદર કરવા) કેઈ સાધુ ઊભું ન થાય. હવે જે તે યથાભદ્રક (=સાધુઓના આચારોથી અજાણ અને સરલપરિણામી મિથ્યાષ્ટિ) હોય તે (સાધુઓ અવિનયી નથી=સત્કાર કરે છે એમ એને થાય એ માટે) એ સન્માનને જુએ એવી બુદ્ધિથી એ આવે તે પહેલાં જ આચાર્ય માટે અને એના માટે આસન શેઠ, આચાર્ય તો તેના આવ્યા પહેલાં જ ઊભા થઈને તે ન આવે ત્યાં સુધી આમ તેમ પરિભ્રમણ કરે. તે આવે એટલે બંને સાથે બેસે. જે આચાર્ય આમ ન કરે તો ઉભા થવામાં અને ઉભા ન થવામાં એ બંનેમાં દે છે (તે આવે ત્યારે ઊભા થાય તે આવનારને વિનય કર્યો ગણાય. સાધુઓને ગૃહસ્થને વિનય કરવાનો નિષેધ છે. કારણ કે ગૃહસ્થ પાપમાં પડેલો છે. એથી ગૃહસ્થના આદરથી પાપની અનુમોદના થાય. સાધુએ પાપનો મનવચન-કાયાથી ન કરવું, ન કરાવવું અને ન અનુમેદવું એમ ત્રિવિધ–ત્રિવિધ ત્યાગ કર્યો
૧. અહીં સામાયિક લેવાને વિધિ હોવા છતાં ધનાઢય શ્રાવકે જિનદર્શન કરવા પણ આડંબરપૂર્વક જવું જોઈએ એ સૂચવવા અહીં જિનમંદિરને પણ ઉલ્લેખ કર્યો છે.
૨. અહીં ટીકામાં સ્થાનાનુભાવો વિમાથાઃ એવો પ્રયોગ છે. આને શબ્દાર્થ આ પ્રમાણે છેઃ-વિમાદૂ ધાતુને વિભાષા કરવી=વિકલ્પ કરવો એ અર્થ છે. એથી વિમrar: એટલે વિકલ્પ કરવા યોગ્ય છે. ઉભા થવામાં અને ન થવામાં વિકલ્પ કરવા યોગ્ય છે, અર્થાત્ ઉભા થાય તો અમુક દોષ લાગે અને ઉભા ન થાય તો અમુક દેષ લાગે, એમ વિકલ્પ કરવા યોગ્ય છે. અનુવાદમાં શબ્દાર્થ ન લેતાં ભાવાર્થ લીધે છે.
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૦
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને છે. ઉભા ન થવામાં એને એમ થાય કે સાધુઓ અવિનયી છે. આમ થાય તો એને સાધુ પ્રત્યે અને સાધુઓના આચાર પ્રત્યે બહુમાન ન પ્રગટે. એથી તે ધર્મમાં આગળ ન વધી શકે. કદાચ પાછો પણ ખસી જાય.)
આ પ્રાસંગિક કહ્યું. પ્રસ્તુત આ છે – સામાયિકમાં રહેલાએ વિકથા વગેરે ન કરવું જોઈએ. સ્વાધ્યાય આદિમાં તત્પર રહેવું જોઈએ. કહ્યું છે કે
“સામાયિકમાં વિકથા વગેરેથી રહિત અને સ્વાધ્યાયમાં તત્પર છવ સાધુતુલ્ય થાય છે, ઈચ્છિત કાળ સુધી સામાયિકમાં રહે, ઈચ્છિત કાળ પૂર્ણ થતાં સામાયિક પરવા માટે ક્રિયા કરે.”
પ્રશ્ન –“ઈચ્છિત કાલ સુધી સામાયિકમાં રહે” એ વચનથી સામાયિક લઈને તુરત પારી શકાય? ઉત્તર :–ના. સામાયિક લઈને તુરત પારવામાં “અનવસ્થિતકરણ” અતિચાર લાગે. તે શું કરવું? જઘન્યથી પણ “બે ઘડી સુધી સામાયિકમાં રહેવું ” એ વૃદ્ધોને ઉપદેશ છે.
અહીં નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, જુસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવંભૂત એમ સાત મૂળના છે. તે નમાં કયે નય ક્યા સામાયિકને ઈરછે છે માને છે એ પણ કંઈક કહેવામાં આવે છે – નિગમનય જ્યારે ગુરુએ “તું સામાયિક સૂત્રને ભણ” એમ કહ્યું હોય ત્યારથી જ સામાયિકને માને છે. સંગ્રહ અને વ્યવહારનય સામાયિક માટે ગુરુ પાસે બેઠા હોય ત્યારથી જ સામાયિક સ્વીકારે છે. ઋજુસૂત્રનય તો જે સામાયિકના સ્વીકારની સૂચક ગાથા બોલતા હોય અથવા સામાયિક કરવા માટે ચૈત્યવંદન કરતે હોય તેના જ સામાયિકને સ્વીકાર કરે છે, કારણ કે સામાયિકસૂત્રને પાઠ કે ચૈત્યવંદન સામાયિકનું નજીકનું અસાધારણ કારણ છે. શબ્દાદિ નો શબ્દ-ક્રિયાથી રહિત હોય તે પણ જે સામાચિકમાં ઉપયુક્ત હોય અને સમભાવમાં રહેલો હોય તેને સામાયિકવાળે માને છે. કારણ કે સામાયિકના પરિણામથી ભિન્ન નથી=સામાયિકના પરિણામરૂપ છે.
“આ પ્રમાણે નયના વાદે (=અપેક્ષાઓ) વિચિત્ર છે. ક્યાંક વિરુદ્ધ જેવા લાગતા હોવા છતાં વિરૂદ્ધ નથી, લૌકિક વિષયને ઓળગી ગયેલ છે. અર્થાત્ લેકમાં પ્રસિદ્ધ નથી. આવા નો તત્ત્વજ્ઞાન માટે જાણવા જોઈએ.’
પ્રશ્ન-નયે પરસ્પર વિરુદ્ધ અર્થનું પ્રતિપાદન કરતા હોવાથી નથી તત્ત્વજ્ઞાન ન થાય. ઉત્તર–ને પરસ્પર વિરુદ્ધ અર્થોનું પ્રતિપાદન કરનારા હોવા છતાં પરસ્પર સાપેક્ષ હોવાથી (=અન્ય નયને અપલાપ કરતા ન હોવાથી) સમ્યગ્રુપ છે. કહ્યું છે કે
આથી જ (કેાઈ એક જ નયના પક્ષમાં સંસાર, સુખ-દુઃખને સંબંધ, મોક્ષ વગેરે પદાર્થો નહિ ઘટી શકતા હોવાથી) માત્ર પિતાના પક્ષમાં,
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૧
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ જ સંલગ્ન બધા ને મિથ્યાદષ્ટિ છે, પરંતુ આ જ ન જે પરસ્પર સાપેક્ષ હોય તો સમ્યગ્રુપ બને છે.=સમ્યગ્દષ્ટિ છે.’
(સમ્મતિતર્ક કાંડ ૧, ગા. ૨૧) આથી જ જિનમત સર્વનયસમૂહરૂપ કહેવાય છે. કહ્યું છે કે
“જિનેશ્વરના ઉપદેશથી બધાય નાની બહુપ્રકારની વક્તવ્યતાને સાંભળીને, જાણીને અને શ્રદ્ધા કરીને જે સર્વનય સંમત છે તે સર્વ નયવિશુદ્ધ છે, એમ જાણવું.” (વિશેષા. ગા. ૩૫૯૯) [૫]
સામાયિક જેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે તે કહ્યું. હવે ઉત્પન્ન થયેલું પણ સામાયિક જે પાળવામાં ન આવે તે દેષ છે એમ કહે છે -
सामाइयं तु पडिवज्जिऊण भंजंति कम्मदोसेण ।
ते कंडरीयसरिसा, भमंति संसारकंतारे ॥ ९६ ॥ ગાથાર્થ – જે સામાયિકને સ્વીકાર્યા પછી ચારિત્રાવરણીય કર્મને દોષથી ભાંગે છે તે કંડરિક જેવા શ્રાવકે સંસારરૂપ જંગલમાં ભમે છે.
ટીકાથ– ચતુર્ગતિરૂપ સંસાર ચોરાશી લાખ યોનિઓથી ગહન હોવાથી અને જન્મ-મરણાદિના ભયેથી વ્યાકુલ હવાથી સંસારને જંગલની ઉપમા આપી છે.
પ્રશ્ન- અહીં દેશવિરતિ શ્રાવક પ્રસ્તુત છે, કંડરિકે તે સર્વવિરતિ સ્વીકારી હતી. આથી તે અહીં દૃષ્ટાંત તરીકે કેવી રીતે ઘટે? ઉત્તર-તમારો પ્રશ્ન બરબર છે. સર્વવિરતિ પણ સામાયિકને ભેદ હોવાથી સામાયિક શબ્દથી વાચ્ય (=કહેવા ગ્ય) છે, અર્થાત્ સામાયિક શબ્દથી સર્વવિરતિ પણ લઈ શકાય. આથી અહીં કંડરીકનું દષ્ટાંત આપવામાં દોષ નથી. આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ તે કથાથી જાણવે. તે કથા આ છે –
કંડરીકનું દષ્ટાંત જબૂદ્વીપ નામને દ્વીપ છે. તે દ્વીપ સર્વશુભ વસ્તુઓના નામવાળા અસંખ્યદ્વીપસમુદ્રની મધ્યમાં રહેલો છે. તેના હિમવાન વગેરે પ્રસિદ્ધ છ વર્ષધર પર્વતથી ભરત વગેરે સાત ક્ષેત્રોરૂપ સાત વિભાગ કરાયા છે. તે ગંગા–સિધુ વગેરે ચૌદ મહાનદીઓની સાથે સંબંધવાળી હજારો નદીઓથી મનહર છે. તે જંબૂદ્વીપમાં મહાવિદેહક્ષેત્ર છે. તેના મધ્યભાગમાં મહાન મેરુપર્વત રહે છે. એ મેરુપર્વત લાખાજન ઊંચે છે. કિરણસમૂહથી અંધકારનો નાશ કરનાર પાંચ પ્રકારના સારભૂત રત્નથી મિશ્ર ઉત્તમ
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૨
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને સુવર્ણમય છે. એની તળેટી ભદ્રશાલ વનથી શોભે છે. તેની બે મેખલાઓ નંદન અને સૌમનસ નામના બે વોથી અલંકૃત છે. એનું શિખર પંડકવનથી શેભિત છે. મેથી દક્ષિણ અને ઉત્તર તરફ અનુક્રમે નિષધ અને નીલ એ બે પર્વતે આવેલા છે. એ બે પર્વતને અડીને ચાર વક્ષસ્કાર પર્વત રહેલા છે. એ ચાર પર્વતથી દેવકુરુક્ષેત્ર અને ઉત્તરકુરુક્ષેત્રનો વિભાગ શોભિત છે. મહાવિદેહક્ષેત્ર સીતા અને સીતેદી નામની બે મોટી નદીઓના બંને કિનારા ઉપર રહેલી બત્રીસ વિજયોથી વિભૂષિત છે. આવા મહાવિદેહક્ષેત્રમાં પુષ્કલાવતી વિજ્યમાં પુંડરીકિણી નગરી છે. તે નગરીમાં બજારના માર્ગોમાં વિખેરાયેલા સુવર્ણ, રત્ન, પ્રવાલ, સેપારી અને ચંદન વગેરે દ્રવ્યસમૂહને જોઈને મુસાફરસમૂહના મનમાં થતું હતું કે ખરેખર પૃથ્વીમાં આ નગરી સર્વ પ્રકારની સંપત્તિનો નિવાસ છે. સ્વકુલરૂપી આકાશમાં સૂર્ય સમાન, ભયરૂપી વેલડી માટે અગ્નિસમાન, નીતિ અને વિનયમાં કુશળ, શત્રુરૂપી શ્રેષ્ઠહાથીઓના ગંડસ્થલનો લીલાથી ભેદ કરીને પોતાના નામને પ્રગટ કરનાર પુંડરીક નામનો રાજા હતા. તેને કંડરીક નામનો નાનો ભાઈ યુવરાજ હતા. પિતાના પુણ્યદયને અનુરૂપ પ્રાપ્ત થતા નિર્દોષ સંસારસુખોને અનુભવતા અને નીતિથી પૃથ્વીનું પાલન કરતા તે બેનો ઘણો કાળ પસાર થશે. એકવાર વિહારના ક્રમથી ગામ–નગર આદિમાં વિહાર કરતા સુસ્થિત નામના આચાર્ય તે નગરીમાં પધાર્યા. બહાર ઉદ્યાનમાં નિવાસ કર્યો. તેમના આગમનના સમાચાર જાણીને નગરના માણસો પુંડરીક રાજાની સાથે વંદન આદિ માટે તેમની પાસે આવ્યા. વિધિપૂર્વક વંદન કર્યું. સૂરિએ ધર્મલાભ રૂપ આશીર્વાદ આપ્યા. આથી તેમનું મન હર્ષિત બન્યું. પછી ઉચિત સ્થાને બધા બેઠા. સૂરિએ ધર્મદેશના શરૂ કરી. તે આ પ્રમાણે – અનાદિ-અનંત સંસારમાં મિથ્યાત્વ વગેરેથી વશ કરાયેલા છે જ્ઞાનાવરણીય વગેરે ભેદવાળું કર્મ બાંધે છે.
અતિશય શત્રુ તે કર્મથી નરકાદિ ભવમાં ફેંકાયેલા જીવો છેદન વગેરે અનેક પ્રકારે દુખસમૂહને સહન કરે છે. તે આ પ્રમાણે નારકોને ઉત્પત્તિસમયે અઘટિકાલયમાં રહેલાં જઈને પરમાધામીઓ કરુણ સ્વરથી બૂમ પાડતા તેમને અતિશય નિર્દયપણે ઘટિકાલયમાંથી ખેંચે છે. પછી તીક્ષણ કરવતોથી દરવાજાની જેમ તેમને ફાડે છે. ત્રિશૂલ વગેરેથી ભેદે છે. સેંકડો કાતરથી કાપે છે. મુદ્દેગરોથી હણે છે. તલવારથી કાષ્ઠની જેમ કાપે છે- છોલે છે. આ પ્રમાણે ભેદાયેલા, છેદાયેલા અને હણાયેલા તે નારકનાં શરીરનાં અંગે ન રોકી શકાય તેવાં કર્મોના યોગથી ફરી ભેગા થઈ જાય છે, અર્થાત્ હતા એવા થઈ જાય છે. તેથી પરમાધામીઓ તેમને ફરી હતા એવા થયેલા જોઈને શાલ્મલીવૃક્ષોવાળા સ્થાનમાં લઈ જાય છે, અને શાલ્મલીવૃક્ષો સાથે આલિંગન કરાવે છે. તેથી વામય કાંટાઓથી ભેદાયેલાં અંગવાળા નારકે કરુણસ્વરે બૂમ પાડે છે. તપેલા સીસાને
૧. ઘટિકાલય એટલે ગોખલા જેવાં છિદ્રો. ૨. ઢેફાં વગેરે ભાંગવાનું સાધન (=મગદલ).
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૩
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
રસ પીવડાવવામાં આવે છે. સાસાથી મેઢું પડીને ડાયામાં શેકે છે. પાતાના માંસનું ભક્ષણ કરાવે છે. રક્ષણ કરા એમ ખેલતા નારકને ચરખી, પરૂ, લાહી અને ૧ખારથી મલિન અને ભયંકર વૈતરણી નદીમાં તરાવવામાં આવે છે. વૈતરણી નદીને તરવાથી કોઈ પણ રીતે છૂટેલા તે નારા અસિપત્ર વનમાં જાય છે. ત્યાં પણ પડેલાં શસ્ર જેવાં પાંદડાએથી છેદાય છે. આવી વેદના તેમને ત્રણ નરકામાં હોય છે. ચેાથી નરકથી છઠ્ઠી નરક સુધી નારકા પરસ્પર મહાદુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે. સાતમી નરકમાં પરસ્પરના મુખ સામ સામે આવે તેવા આકારના ઉપર-નીચે રહેલા વામય યત્રા હાય છે. તે ચત્રામાં ઉત્પન્ન થયેલા નારકા તેમાંથી નીકળી શકતા નથી, ઉપર જાય અને નીચે પડે, ફરી ઉપર જાય અને નીચે પડે, એમ જીવનપર્યંત દુઃખ પામે છે.
આ વખતે રાજાએ પૂછ્યું: હું ભગવંત ! નારકાને અતિશય ઘણું દુઃખ હોય છે એમ આપે જણાવ્યું. તેમાં જીવાની નરકમાં ઉત્પત્તિ થવામાં મિથ્યાત્વ વગેરે જ સામાન્ય કારણા છે કે બીજાં પણ વિશેષ કારણેા છે? સૂરિએ ઉત્તર આપ્યા:-વિશેષ કારણા પણ છે. આગમમાં કહ્યું છે કે “મહા આરંભ, મહાપરિગ્રહ, માંસાહાર અને પંચેન્દ્રિયવધથી જીવા નરકના આયુષ્યનુ કમ બાંધે છે. આ સાંભળીને રાજાએ ત્રાસ અનુભવતાં વિચાર્યું કે હા ! તેા હું નરકમાં ગયેલા છું. કારણ કે રાજ્યના કારણે નરકાયુષ્યના મહા આરંભ વગેરે વિશેષ કારા મારામાં છે. આ પ્રમાણે વિચારીને પ્રણામપૂર્વક રાજાએ ફરી સૂરિને પૂછ્યું: હે સ્વામી ! અમારા જેવાના નરનિવારણના કોઈ ઉપાય છે? આચાયે કહ્યું: ભગવાને કહેલી દીક્ષા ઉપાય છે. રાજાએ પૂછ્યું: તે દીક્ષા કેવી છે? તેથી સૂરિએ અરિહ ંતાએ કહેલી અઢારહજારશીલાંગાના પાલન સ્વરૂપ દીક્ષા વિસ્તારથી કહી. હર્ષ પામેલા રાજાએ કહ્યું: જો એમ છે તા, નાનાભાઈ કડરીકને રાજ્ય ઉપર સ્થાપીને આપના ચરણામાં હું આ દીક્ષાને સ્વીકારું. પછી અતિશયહર્ષિત ચિત્તવાળા રાજા ઉઠીને ફરી ભાવપૂર્વક ગુરુને વંદન કરીને પેાતાના રાજમહેલમાં ગયા. ત્યાં અવસરે કાઈક સ્થળે કંડરીકને ખેલાવ્યા, અને કહ્યું: હે વત્સ ! આ રાજ્યના વિસ્તારના સ્વીકાર કર. હું તેા તારી અનુમતિથી મહાપુરુષાએ સેવેલા ઉત્તમ ધર્મના સ્વીકાર કરું છું. કડરીકે કહ્યું: હું બધુ! આપ અવસર વિના જ રાજ્યના ત્યાગ કેમ કરો છે ?
૧. શબ્દકાશમાં પહેર્ શબ્દના ભીનાશ અર્થ જણાવ્યા છે. તે અથ અહીં બંધ બેસતા નથી. આથી મેં ભવભાવના ગ્રંથમાં જણાવેલા વૈતરણીનદીના સ્વરૂપના આધારે અહીં હેર્ શબ્દના ખાર અ કર્યાં છે. ખીજો પણ અ ધટતા હાય તા ઘટાડવા.
૨. આ વનમાં તલવાર આદિ શસ્ત્રના આકારસમાન પત્રાવાળાં વૃક્ષેા હેાય છે. પણ અસિ ( =તલવાર ) આકારવાળાં પત્રા વિશેષ હાવાથી તેનું અસિપત્રત્રન નામ છે.
૩. સીધા ઘડા ઉપર ઊંધા ઘડા રાખતાં જેમ બંને ઘડાના મુખ સામ સામે આવે તેમ.
૪૫
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૪
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
પુંડરીકે કહ્યું: રાજ્યમાં દુર્ગતિ હેતુરૂપ દોષ હોવાથી હું રાજ્યના ત્યાગ કરું છું. મહા આરંભ વગેરેથી નરકગતિ થાય એમ આચાર્ય મહારાજે ક્યું છે. નાનાભાઈએ કહ્યું: હું આ ! જો આ રાજ્ય આવ્યું છે તેા મને કેમ આપે છે? કારણ કે હું પણ આપને ક્યારેય અપ્રિય થયા નથી. રાજાએ કહ્યું; તારું શરીર કષ્ટ સહન કરી શકે તેવા અભ્યાસવાળું નથી, આથી તું દુષ્કર તપ કરવા સમર્થ નથી. તેથી તારે રાજ્યનું પાલન કરીને પાછલી વયમાં દીક્ષા લેવી. કંડરીકે હ્યું: અહીં અભ્યાસથી શું? હે પૂજ્ય ! ધીરપુરુષા જ્યારે સાહસનું આલંબન લઈને કા માં પ્રવૃત્તિ કરે છે ત્યારે તેમને એમાં કાંઈ પણ દુષ્કર જણાતું નથી. કહ્યું છે કે સાહસથી પુરુષાને પૃથ્વીમંડલ નાનું બની જાય છે, સમુદ્ર સુકાઈ જાય છે, મેરુપર્યંત નાના બની જાય છે, ભાગ્ય પણ અનુકૂળ થઈ જાય છે. હું પણ ખીજા પિતાથી નથી થયા. તેથી અવશ્ય મારે દીક્ષા લેવી છે. આ પ્રમાણે ખેલતા તેણે પુડરીકે ના કહેવા છતાં આચાય ની પાસે જઈને દીક્ષા લીધી. પુંડરીક તા ત્યારથી વિશેષથી શ્રાવકધમ માં પરાયણ બનીને સતત જ સવિરતિ સંબંધી મનારથાની શ્રેણિને કરતા રાજ્ય ચલાવવા લાગ્યા. કરીકે એ પ્રકારની શિક્ષા મેળવી લીધી. સુસ્થિત આચાય ની સાથે ગામ, ઉદ્યાન, નગર અને ખાણુથી વિભૂષિત પૃથ્વી ઉપર વિહાર કરતા કંડરીકે કેટલાક કાળ પસાર કર્યાં. એકવાર તેવા પ્રકારની ભવિતવ્યતા વશ ભયંકર વ્યાધિએ કંડરીકને પકડ્યો. સૂરિએ પેાતાની સામગ્રી (=સંયેાગા ) પ્રમાણે ઔષધ વગેરે કરાવ્યું. પણ કંડરીક મુનિ સારા ન થયા. તેથી આચાર્ય તે જ પુંડરીકણી નગરીમાં પધાર્યા. નિર્જીવ ઉદ્યાનભૂમિમાં તેમના નિવાસ રાખવામાં આવ્યા.
આચાર્યનું આગમન જાણીને રાજા વંદન માટે આવ્યા. પરમભક્તિથી સૂરિને વંદન કરીને એણે પૂછ્યું: હે ભગવંત! કંડરીક મુનિ કર્યાં છે? સૂરિએ કહ્યુંઃ આ ઉદ્યાનમાં જ સામે દેખાતા શૂન્ય ઉદ્યાનપાલકના ઘરમાં છે. રાજાએ પૂછ્યું: તે આપની પાસે જ કેમ નથી બેઠા ? સૂરિએ હ્યુંઃ તે કંઇક રાગને આધીન બનેલા છે, એથી વધારે સમય બેસી શક્તા નથી. તેથી રાજા જાતે જ તેની પાસે ગયા. વંદન કરીને શરીરની વિગત પૂછી. તેણે વિગત જણાવી. પછી રાજાએ ઉત્તમવૈદ્યોને આજ્ઞા કરી કે, આ સાધુને સારા કરા, ઐષધ વગેરે જેની જરૂર હાય તે અમને જણાવવું, જેથી અમે તે મેળવીએ. વૈદ્યોએ પણ “ દેવની આજ્ઞા પ્રમાણે કરીએ છીએ ” એમ કહીને સાધુના રોગના ઉપચારો શરૂ કર્યા. દૂધ-સાકર વગેરે જેની જરૂર પડતી હતી તે બધું રાજાની આજ્ઞાથી રાખેલા પુરુષા મેળવી આપતા હતા. માસકલ્પ પૂર્ણ થતાં સૂરિએ તેની પાસે સેવા કરનારા સાધુઓને રાખીને બીજે વિહાર કર્યો. ક્રમે કરીને તેના રોગ લગભગ મટી ગયા. આચાય કયારેક ત્યાં જ પાછા પધાર્યા. ક’ડરીકને નિરાગી શરીરવાળા જોયા.
પછી કેટલાક દિવસેા રહીને સૂરિએ કંડરીકને કહ્યું હું કંડરીક ! તું અહીં ઘણા દિવસ
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૫૫ રહ્યો. સાધુઓને એક સ્થાને ઘણો કાળ રહેવું ઉચિત નથી. કારણકે આગમમાં તેને નિષેધ કર્યો છે. કહ્યું છે કે- “પહેલા-છેલા જિનના સાધુઓને માસકપનું પાલન ન કરવામાં પ્રતિબંધ અને લઘુતા થાય, તથા જનોપકાર, દેશવિજ્ઞાન અને આજ્ઞારાધના એ ત્રણ ન થાય એ દેશે લાગે છે. (પંચા. ૧૭ ગા. ૩૬) અમે પણ બીજા સ્થળે વિહાર કરવાની ઈચ્છાવાળા છીએ. આથી હવે રાજાને છોડીને અમારી સાથે જ આવ. કંડરીકમુનિની સુસ્નિગ્ધ, સુંદર અને નરમ આહાર વડે વાત રોગને અનુરૂપ ઉપચારોથી ચિકિત્સા થઈ રહી હતી. તેવા આહારમાં લેલુપ બનવાથી રસમૃદ્ધિના પરિણામવાળા થઈ ગયા. આથી તે સ્થાનને છોડવા અસમર્થ કંડરકમુનિએ કહ્યું- હે ભગવંત! મારું શરીર હજી પણ તેવું કુશળ થયું નથી. તેથી આપની ઈચ્છાથી (=અનુજ્ઞાથી) કેટલાક દિવસો સુધી અહીં જ રહેવા ઈચ્છું છું. સૂરિએ જણવ્યુંઃ ચિત્તમાં આસક્તિ કર્યા વિના રહે. તેમણે કહ્યુંઃ આપની આજ્ઞાને ઇચ્છું છું, અર્થાત્ મારી ઇચ્છાથી આપની આજ્ઞાનું પાલન કરીશ. તેથી તે ત્યાં જ રહ્યા. શેષ સાધુઓ સાથે સૂરિએ બીજા સ્થળે વિહાર કર્યો. કેટલાક દિવસો વીત્યા પછી ફરી પણ સૂરિ ત્યાં પધાર્યા. ફરી કંડરીકમુનિને સાથે આવવા સૂરિએ કહ્યું. પણ તે આવવા ઈચ્છતા ન હતા. તેથી સૂરિએ જાણ્યું કે રસ વગેરેની વૃદ્ધિથી નહિ આવવાની ઈચ્છાવાળો આ દંભી થઈ ગયો છે. પછી રાજાને આ વિગત કહી. રાજાએ પણ એકાંતમાં લઈ જઈને તેમને કહ્યુંઃ ઉભયકુલથી વિશુદ્ધ, ક્ષત્રિયવંશના અલંકારભૂત અને પિતાની ઈચ્છાથી દુષ્કર દીક્ષાને ગ્રહણ કરનાર આપને એક સ્થળે વધારે કાળ રહેવું ઉચિત નથી. કારણ કે પુરુષો એટલે ભાર ઉપાડી શકાય તેટલે જ ભાર મૂકે છે. વળી પૂર્વે સ્વમુખથી જ ધીર પુરુષ જ્યારે સાહસથી કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે” ઈત્યાદિ જે કહ્યું હતું તેને શું ભૂલી ગયા ? તેથી હવે સંયમમાં રહેલી શિથિલતાબુદ્ધિને છોડીને ગુરુની સાથે જાઓ, વિશુદ્ધ મુનિચર્યામાં તત્પર બને, જેથી સુગતિના સાધક બને.
રાજાએ આમ કહ્યું એથી તે ક્ષણવાર લજજાથી કંઈક ડોક નમાવીને (=નીચું મોઢું કરીને) રહ્યા. પછી કહ્યું તમે જે કહે છે તે કરું છું. જવાને દિવસ આવતાં સૂરિની સાથે ચાલ્યા. પણ અંત, પ્રાંત અને રૂક્ષ ભિક્ષાની ઇચ્છા થતી નથી. કેવળ કંઈક ભાઈની લજજાથી અને કંઈક આચાર્યની અપેક્ષાથી સાધુઓની સાથે કેટલાક દિવસ વિહાર કર્યો. એક દિવસ ભિક્ષાને સમય વીતી જતાં ઠંડી અને વિશેષરૂક્ષ ભિક્ષા વાપરવાથી કમંદષના કારણે ચિત્ત દુર્ગાનને પામ્યું. તે આ પ્રમાણે –મારાથી આ દીક્ષા પાળી શકાય તેમ નથી. આ દીક્ષા ખરેખર લેઢાના જવ ચાવવા તુલ્ય છે. અલ્પ સત્ત્વવાળા જીવોથી આ દીક્ષા પાળી શકાય નહિ. તેથી દીક્ષા પાળવામાં અસમર્થ હું હવે
૧. અંત એટલે નીરસ પ્રાંત એટલે ગૃહસ્થોના ભોજન કર્યા પછી વધેલ.
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૬
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને શું કરું? અથવા ક્યાં જાઉં? અથવા ધન વગેરે શું માગું? અથવા કેની સેવા કરું ? હા જાણ્યું, મારે ભાઈ પુંડરીક પૂર્વે જ દીક્ષા લેવાની ભાવનાવાળો હતો, પણ તે વખતે જાતે દીક્ષા લેતા મેં જ તેને રોક્યો. હવે હું દીક્ષા પાલનમાં અસમર્થ છું, તેથી તેની પાસે જ જાઉં. તે જ બંધુસ્નેહથી અને દીક્ષા લેવાની ઈચ્છાથી મારી ઈચ્છાને પૂર્ણ કરશે. આ પ્રસંગે બીજે કઈ મારે જવા એગ્ય નથી. આ પ્રમાણે વિચારીને એકવાર સૂરિએ બીજા ગામમાં જવા વિહાર કર્યો ત્યારે સાધુઓને કહ્યા વિના જ તે પાછળ રહ્યો. બે દિવસ વીતાવીને પુંડરીકિણી નગરી તરફ ગ. કર્મ કરીને ત્યાં આવી પહોંચ્યું.
બીજાઓ તે દુર્ગાનનું કારણ વસંતઋતુને સમય આવતાં થયેલી રમણીયતા જણાવે છે. કારણ કે અમારા પૂજ્યશ્રીએ લખ્યું છે કે, “તેથી, વસંતને સમય આવતાં આમ્રવૃક્ષામાં પુષ્પો આવી ગયાં હતાં, આમ્રવૃક્ષના અંકુરના રસનો અનુભવ કરવાથી આનંદિત મનવાળી કોયલે મધુર ટહુકાર કરી રહી હતી, અતિશય હર્ષને આધીન બનીને ફરી રહેલા નગરના લોકેએ સ્થાને સ્થાને સંગીત મંડળીઓ ગોઠવી હતી, આ વખતે હજાર વર્ષ સુધી દીક્ષાને પાળી હોવા છતાં કંડરીક સંચમથી ચલિત ચિત્તવાળો બનીને રાજ્ય મેળવવા માટે એક જ પુંડરીકિણ નગરીમાં આવ્યો.”
બહાર ઉદ્યાનમાં રહ્યો. અતિશય ઊંચા વૃક્ષના ઉપરના ભાગની શાખામાં પાડ્યાદિ ઉપકરણને લટકાવીને ઉદ્યાનપાલકની પાસે ગયે. તેણે ઉદ્યાનપાલકને કહ્યું પુંડરીકરાજાને મારા આગમનના સમાચાર જણાવીને કહે કે, કંડરીક આપના દર્શનને ઈચ્છે છે, તેથી આપ ઉદ્યાનમાં આવો છો કે કંડરીક અહીં આવે? ઉદ્યાનપાલકે જઈને તેના કહ્યા પ્રમાણે કહ્યું. રાજાએ પૂછયું કંડરીક કેટલા સાધુઓથી યુક્ત છે? તેણે કહ્યુંઃ એકલો છે. તેથી રાજાએ વિચાર્યું એના એકલાનું આગમન સારું નથી. આનાથી તેને પડેલા પરિણામવાળો જ હું જાણું છું. તેથી યોગ્ય થડા જ પરિવારની સાથે તેની પાસે જાઉં. પછી વિચાર્યા પ્રમાણે જ રાજા ગયે. એને સુકોમળ વનસ્પતિકાય ઉપર પલાઠી વાળીને બેઠેલ જે. કંડરીક રાજાને જોઈને પલાઠી છોડીને પગ લાંબા કરીને ત્યાં જ રહ્યો. તેની વિશેષચેષ્ટાથી તેના આંતરિક અભિપ્રાયને જાણીને વિચાર્યું અત્યંત ભાંગેલા વ્રતવાળા તેને હવે બીજું કંઈ પણ કહેવું એગ્ય નથી, કેવળ એને અનુકૂળ જ કહું. આ પ્રમાણે વિચારતા રાજાએ કહ્યું: હે ભદ્ર! મેં તને પહેલાં જ કહ્યું હતું, તે વખતે તે મારું વચન માન્યું નહિ. તેથી હમણું પણ અહીં આવ્યા તે સારું કર્યું. આ રાજ્ય લે. તારે રજોહરણ વગેરે વેશ મને આપ.
પછી રાજાએ વિષયસુખને ઈચ્છતા તેને રાજ્ય ઉપર સ્થા. રાજ્યના અલંકાર ધારણ કરીને કંડરીક રાજા થયે. ભૂખથી પીડાતા શરીરવાળા તેને આ જ (=રાજ્યપ્રાપ્તિ થઈ એ જ) અધિક વિશિષ્ટ ભોજનની પ્રાપ્તિ થઈ. પુંડરીક રાજા તેનું રજોહરણ લઈને
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩પ૭
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ સાધુ થયું. પછી પુંડરીકે મંત્રીઓને કહ્યુંઃ હવે આ તમારો રાજા છે, હું ગુરુની પાસે જાઉં છું. ચિતવેલા મારા મનોરથની આજે સારી રીતે સિદ્ધિ થઈ છે. આ પ્રમાણે બેલત અને ગુરુચરણોનાં દર્શન ન થાય ત્યાં સુધી ભેજન ન કરવું અને સૂવું નહિ એમ મનમાં ગાઢ પ્રતિજ્ઞા કરીને અતિશય વધતા અતિશય તીવ્ર શુભ પરિણામવાળો તે નગરમાંથી નીકળી ગયો. કંડરીક રાજભવનમાં ગયે. આ વ્રતથી ભષ્ટ થયું છે, એનું મુખ કેણ જુએ? આવા વિચારવાળા પરિવારે તેનો અનાદર કર્યો. આ જોઈને તેણે વિચાર્યું. પહેલાં ઘણા કાળથી આજે અઢાર પ્રકારની વાનગીઓનું ભોજન કરું, પછી હું એમને જોઈ લઈશ, આ પ્રમાણે રૌદ્રધ્યાન કરતા તેણે રસોઈયાઓને આજ્ઞા કરી કે, હે ભદ્રો ! અહીં જે કઈ ખાદ્યવસ્તુનો ઉપગ થતું હોય તે સર્વ તૈયાર કરીને ભોજનશાળામાં મૂકે. રસોઈયાઓએ દેવની આજ્ઞા પ્રમાણે કરીએ છીએ એમ કહીને કેટલાક સમયમાં તેની આજ્ઞા પ્રમાણે કર્યું. પછી કંડરીકને જણાવ્યું. તે ભજનમંડપમાં બેઠો. અનેક પ્રકારના ભેજનસમૂહને જોઈને, “બલવાન વડે દુર્બલ ખસેડાય છે.” એ પ્રમાણે નાટકદષ્ટાંતથી પહેલાં વાલ અને ચણું વગેરે અસાર ખાઈને પછી ઘેબર વગેરે ઉત્તમ વસ્તુઓ ખાધી. ભૂખથી દુર્બલ જઠરવાળા (=જઠરાગ્નિવાળા) તેણે ઇચ્છા પ્રમાણે ત્યાં સુધી ખાધું કે એના પેટમાં પાણીની પણ જગ્યા ન રહી. અતિશય ખાવાથી રાતે વિસૂચિકા રોગ થે. તેનાથી એ ખૂબ દુઃખી થયો. અનાદેય (=અસ્વીકાર્ય) હવાથી માણસેએ તેની સેવા ન કરી. આથી તેણે વિચાર્યું જે હું ભાગ્યથી કઈ પણ રીતે આ આપત્તિને તરી જઈશ તે આ બધા લોકોને મારે ખદિરના સાંબેલાથી દંડવા. આ પ્રમાણે અતિશય વધતા અતિશય તીવ્ર રૌદ્રપરિણામવાળો અને નહિ પચેલા આહારથી ઉત્પન્ન કરાયેલી મહાદાહની વેદનાથી ખૂબ દુઃખને સહન કરતે તે કેટલાક સમયમાં મરીને સાતમી નરકપૃથ્વીમાં અપ્રતિષ્ઠાન નામના મહાનરકમાં અજઘન્યત્કૃષ્ટ ૩૩ સાગરોપમ પ્રમાણ સ્થિતિવાળો નારક થ.
સુકેમળ હાથ–પગવાળો પુંડરીક પણ ઉલ્લસિત બનેલા શુભ જીવવીર્યના ચેગથી કેટલાક ભૂમિપ્રદેશ સુધી ગયે. તેણે અત્યાર સુધી ક્યારે પણ કષ્ટ જોયું ન હતું. તેનું મસ્તક પંચમુષ્ટિ લચથી મુંડન કરાયેલું અને ખુલ્લું હતું. આથી મસ્તક અતિશય કઠોર સૂર્ય કિરણોના સમૂહથી તપી રહ્યું હતું. ગ્રીષ્મતાપના પ્રવેશથી તપેલી રેતીથી તેના
૧. જેમ નાટકમાં બેઠેલા દુર્બલ માણસોને ખસેડીને બલવાન માણસ પોતાની જગ્યા કરી લે છે બેસી જાય છે, તેમ અહીં પ્રથમ વાલ વગેરે તુચછ વસ્તુ ખાઈને પછી મિષ્ટાન્ન ખાય તો મિષ્ટાન્ન વાલ વગેરેને ખસેડીને પિતાની જગ્યા કરી લે છે, અર્થાત વાલ વગેરે તુચ્છ વસ્તુ ખાધા પછી મિષ્ટાન્ન ખાય તો વધારે ખાઈ શકાય.
૨. વિચિકા એટલે જેમાં અજીર્ણના કારણે અંગોમાં સોયો ભેંકાતી હોય તેવી વેદના થાય તેવો રોગ.
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૮
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને બે ચરણે બળી રહ્યા હતા. આમ છતાં યુદ્ધ અને કલહનું કારણ રાજ્યનો ત્યાગ કરવાથી, એનું મન સ્વસ્થ હતું. શરીરની પીડા માત્રથી એનું સત્વ ચલિત થયું ન હોવા છતાં અતિશય સુધા, તૃષા અને શ્રમ વગેરેની પીડાથી એનું શરીર વિહલ બની ગયું. આથી તેણે અંતિમ આરાધના કરવા માંડી. તે આ પ્રમાણે – ભૂતકાળમાં થઈ ગયેલા, ભવિષ્યમાં થનારા અને વર્તમાનમાં વિદ્યમાન અરિહંતને નમસ્કાર થાઓ. સર્વ સિદ્ધોને નમસ્કાર, થાઓ. સંસારરૂપી અંધારા કૂવામાં પડેલા અમારા જેવા પ્રાણુ ઓને જિનેશ્વરે કહેલા. સુધર્મની દેશના રૂપ આલંબનથી ખેંચવામાં ( =બહાર કાઢવામાં) તત્પર શ્રીસુસ્થિતસૂરિને નમસ્કાર છે. તેમની કૃપાથી મારી ઉત્તમ અંતિમ આરાધના થાઓ. આ પ્રમાણે ચિતવતા તેણે સર્વ જીવો પ્રત્યે ક્ષમાપના કરીને આગાર રહિત પચ્ચકખાણથી સર્વ વ્યાપારનો ત્યાગ કર્યો. તે જ રીતે વર્તમાનભવમાં રહેલા દશ પ્રકારના પ્રાણોને છોડીને સર્વાર્થસિદ્ધ મહા વિમાનમાં ગયે. ત્યાં તેની અજઘન્યત્કૃષ્ટ ૩૩ સાગરોપમ સ્થિતિ થઈ. ત્યાંથી ચ્ચવીને તે સિદ્ધ થશે. આ પ્રમાણે સામાયિકના વિશુદ્ધ પાલનરૂપ ગુણથી પુંડરીકા થોડા જ કાળમાં આરાધક થયે. કંડરીક એક હજાર વર્ષ સુધી પણ દીક્ષા પાળીને અંતે પડી ગયેલા સામાયિકના પરિણામરૂપ દેષથી વિરાધક છે. આ વિષે શ્રીધર્મદાસગણીએ કહ્યું છે કે- “એક હજાર વર્ષ સુધી પણ અને અતિશય ઘણું પણ સંયમ પાળીને છેવટે ફિલષ્ટ પરિણમવાળો બનેલો સાધુ કંડરીકની જેમ શુદ્ધ બનતો નથી. વળી કોઈક અલપકાળમાં પણ મહાવ્રતરૂપ શીલસંયમનું સ્વીકાર કર્યા પ્રમાણે પાલન કરીને પુંડરીક મહર્ષિની જેમ પોતાના આત્માનું હિતકાર્ય સાધી લે છે.” (ઉ. મા. ૨૫૧-૨૫૨) આ પ્રમાણે વિચારીને સામાયિકના પાલનમાં જ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ, ભંગનું તે રક્ષણ કરવું જોઈએ, અર્થાત્ ભંગ ના થવા દેવો જોઈએ, આ પ્રમાણે દેશદ્વારની ગાથાનો ભાવાર્થ છે. [૬]
સામાયિકને બરાબર પાળવામાં ગુણ બતાવવાની ઇરછાવાળા ગ્રંથકાર સામાયિકની. દ્વારગાથાને કહે છે –
सिवसग्गपरमकारणसामाइयसंगमं तु काऊण ।
सागरचंदसुदंसणहेऊउ, चयति नो पत्तं ॥९७॥ ગાથાથ-(સત્ત્વવંત) શ્રાવકો મોક્ષ અને સ્વર્ગના શ્રેષ્ઠહેતુ એવા સામાયિકની સાથે ભાવથી સંબંધ કરીને અર્થાત્ ભાવથી સામાયિકને સ્વીકારીને પ્રાપ્ત થયેલા સામાયિકને સાગરચંદ્ર અને સુદર્શનના દૃષ્ટાંતોથી (=દષ્ટાંતોનું આલંબન લઈને) છોડતા નથી.
ટીકાર્થ – સામાયિક જલદી મોક્ષ અને સ્વર્ગને પમાડતું હોવાથી મેક્ષ અને સ્વર્ગનું શ્રેષ્ઠ કારણ છે.
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૫૯ પ્રશ્ન:- હેતુ શબ્દનો દષ્ટાંત અર્થ કેવી રીતે થાય? ઉત્તર-જે અને જાણવાની ઇચ્છા હોય તે અર્થને જણાવે તે હેતુ એવી વ્યુત્પત્તિથી હેતુ શબ્દને દષ્ટાંત અર્થ વિવક્ષિત છે. કારણ કે જે અર્થને જાણવાની ઈચ્છા હોય તે અર્થને દષ્ટાંત પણ જણાવે છે.
આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ તે બે કથાએથી જાણવો. તે બે કથાએમાં સાગરચંદ્રની કથા આ પ્રમાણે છે
સાગરચંદ્રનું દષ્ટાંત સૈારાષ્ટ્ર નામનો દેશ હતે. તે દેશમાં શુભ વસ્તુઓની સ્થાપનાથી સમસ્ત પાપ અને ઉપદ્રવને નાશ થયો હતો. તે દેશ વિશાળ પૃથ્વીમંડલને શણગાર હતું. તે દેશે અસાધારણ ભોગોથી દેવલોકનો પરાભવ કર્યો હતો. તે દેશમાં દ્વારાવતી (દ્વારિકા) નામની નગરી હતી. તે નગરીમાં રહેલાં ઘણું, ઉજજવળ અને અત્યંત ઊંચાં મંદિરનાં શિખરની શિખાઓએ સૂર્યરથના અકવાનો માર્ગ દૂર કરી દીધો હતો. માર્ગમાં ફરતી યુવાન સ્ત્રીજનના કણકણ અવાજ કરતા મણિના કંદરા અને નૂપુર વગેરે રત્નનાં આભૂષણના રણઝણ અવાજથી દિશાઓનાં મુખે બહેરાં થઈ ગયા હતાં. તે નગરીને રાજા વાસુદેવ હતો. મુખ્ય સામંત રાજાઓને સમૂહ તેને નમેલ હતું. તેણે સર્વ શત્રુઓના પક્ષોનો નાશ કર્યો હતે. ભરતક્ષેત્રના ત્રણ ખંડેના આધિપત્યથી (=માલિકીથી) પ્રકાશિત થતા અસાધારણ સાહસના અતિરેકથી તેણે ઇંદ્રને અનુરાગી બનાવ્યા હતે. બલદેવ તેને બંધુ હતો, તેના વિશ્વાસનું ભાજન હતો, અતિશય સ્નેહનું મંદિર હતું, દાનથી પણ ક્ષોભ ન પમાડી શકાય તેવા સત્ત્વનું ઘર હતો. બલદેવને પુત્ર નિષધ હતો. નિષધને સંબ (=શાબ) વગેરે રાજકુમારોને અતિપ્રિય સાગરચંદ્ર નામનો પુત્ર ત્યાં જ રહેતો હતો. આ તરફ તે જ નગરીમાં ઉગ્રસેન નામના રાજાની નવીન યવનને પામેલી અને પોતાના રૂપથી સુરસુંદરીઓના પણ સાંદર્યને જીતનારી કમલામેલા નામની પુત્રી હતી. તેને ધનસેન રાજાના પુત્ર નભસેનને આપી. તે અવસરે આકાશગામી, પરિવ્રાજકને વેશ ધારણ કરનાર, સમ્યગ્દષ્ટિ, બ્રહ્મચારી, વૈકિયલબ્ધિથી યુક્ત, અને મશ્કરી કરવામાં ખૂબ તત્પર એવા નારદ લીલાથી પરિભ્રમણ કરતા નભઃ સેનના ભવનમાં આવ્યા. ઉત્તમકન્યાના લાભથી વ્યાક્ષિતચિત્તવાળા તેણે ઓળખવા છતાં તેમની ઉચિત પૂજાથી પૂજા ન કરી. આથી તે ઠેષ પામ્યા. ત્યાંથી ઉઠીને વેગથી સાગરચંદ્રની પાસે ગયા. સાગરચંદ્ર ઉભા થવું, આસન આપવું, વંદન કરવું વગેરે ઉચિત વિનયપૂર્વક હે મહર્ષિ! સ્વાગતમ્ (=ભલે પધાર્યા, એમ કહીને તેમને બોલાવ્યા. પછી પૂછ્યું: આપે પૂર્વે ક્યાંય કેઈ આશ્ચર્ય જોયું છે ? નારદે કહ્યું: સર્વ આશ્ચર્યોની સીમા અને
૧. કલહ કરાવવાના સ્વભાવવાળા છે એવું પ્રસિદ્ધ છે.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૦
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને રૂપથી ઇંદ્રાણી અને અપ્સરાને જીતનારી કમલામેલા રાજપુત્રી આ જ નગરીમાં મેં જોઈ છે. સાગરચંદ્રે પૂછ્યું કેઈ પણ રીતે તે મારી થશે ? નારદે કહ્યું તે હું જાણતો નથી. કારણકે એ નભસેનને અપાયેલી છે. ક્ષણમાત્રમાં તેણે નારદને રજા આપી. નારદ કમલામેલા પાસે ગયા. તેણે પહેલાંથી જ નારદને આવતા જોઈને ઊભા થવું વગેરે વિનયપૂર્વક આદર, કર્યો. નારદ બેઠા. પ્રણામ કરીને કમલામેલાએ પણ સાગરચંદ્રની જેમ જ પ્રશ્ન પૂછયો. નારદે કહ્યું: આ પૃથ્વી ઉપર મેં બે આશ્ચર્યો જોયાં છે. એક આશ્ચર્ય સર્વલાસમૂહથી, સૌભાગ્યથી, રૂપથી અને બત્રીસ લક્ષણેથી યુક્ત સાગરચંદ્ર છે, અને બીજું આશ્ચર્ય અગંભીર, માયાનું મંદિર, અભિમાની, મૂર્ખ, સર્વજનને અપ્રિય અને કુરૂપવાળાઓમાં શિરોમણિ નભસેન છે. તેથી તે નભસેન પ્રત્યે વિરક્ત બની. સાગરચંદ્ર પ્રત્યે અનુરાગવાળી બનેલી તેણે પૂછ્યું તે માટે કેવી રીતે થશે ? નારદે કહ્યું તે હું જાણતો નથી.
બીજાઓ તે કહે છે કે “નભસેનથી અપમાનિત થયેલા નારદ કમલાલાના ઘરે, ગયા. તેની આગળ નભસેનની નિંદા કરી અને સાગરચંદ્રના રૂપની પ્રશંસા કરી. સાગરચંદ્રના સંગની અભિલાષાવાળી બનેલી કમલામેલાનું રૂપ ચિત્રપટમાં આલેખીને સાગરચંદ્રને બતાવ્યું. તેનામાં પણ કમલામેલા પ્રત્યે અનુરાગ ઉત્પન કરીને નારદ્ધ આકાશમાં ઉડ્યા.”
ત્યારથી જ કમલામેલા અને સાગરચંદ્ર પરસ્પર અનુરાગવાળા બન્યા. બંનેએ. પિતાની ક્રીડા વગેરે પ્રવૃત્તિને છેડી દીધી. બંનેનું મન દુસહ્ય વિરહ વેદનાથી દુઃખી થઈ ગયું. સાગરચંદ્રની આવી અવસ્થા સાંભળીને શંખકુમાર સમાનચિત્તવાળા અનેક યાદવ કુમારની સાથે તેની પાસે આવ્યા. તે વખતે તે અવળા મુખે બેસીને એકાગ્રચિત્તે કમલામેલાનું જ ધ્યાન કરતો હતો. તેથી (પાછળના ભાગથી આવેલા) શાબે તેનાં નેત્રો (બે હાથથી દબાવીને) બંધ કરી દીધા. સાગરચંદ્ર બોલ્યઃ કમલામેલા જણાય છે. શંખે કહ્યું હું કમલામેલા નથી, કિંતુ કમલામેલ (=કમલામેલાને મેળાપ કરાવી આપનાર) છું. તેથી છલથી એણે કહ્યું તું જ મને કમલપત્રના જેવા નેત્રવાળી કમલામેલાને મેળવી આપશે એમ સત્ય પ્રતિજ્ઞાવાળો થા. તે જ અર્થનું સમર્થન કરવા માટે કુમારોએ શંખકુમારને દારૂ પીવડાવીને તેની પાસે વચન અપાવડાવ્યું કે હું કમલામેલાને પરણાવીશ. કેફ ઉતરી ગયા. પછી ચૈતન્યને પામેલા તેણે વિચાર્યુંઆ કેવી રીતે થશે ? કારણ કે તે માતા-પિતા વડે નભસેનને અપાયેલી છે. મારે તેને સાગરચંદ્રની સાથે કેવી રીતે જોડવી? તેથી આ, અતિશય દુર્ઘટ છે. આ તરફ વાઘ અને આ તરફ નદી એમ કેટલાક લોકેથી જે કહેવાય છે તે આ ન્યાય આ સ્વીકારથી મને લાગુ પડવો. પછી તે પ્રદ્યુમ્નની પાસે ગયો. અને સઘળે ચ વૃત્તાંત કહ્યો. તેણે શબને પ્રજ્ઞપ્તિ વિદ્યા આપી. આ તરફ બંને પક્ષમાં વિવાહ સંબંધી ઉત્સવ શરૂ કર્યો. સ્નાન, વિલેપન, વસ્ત્રપરિધાન, શરીરશણગાર આદિ
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૬૧ કરીને વિવાહ મંડપમાં પ્રવેશ વગેરે કર્યું. તેથી ઘણ કુમારથી યુક્ત શંબ સાગરચંદ્રને ઉદ્યાનમાં લઈ ગયે. નિર્દોષ વિદ્યાથી નભસેનની પાસે કમલામેલા જેવું બીજું રૂપ રાખ્યું. કમલામેલાનું સુરંગથી અપહરણ કર્યું. અનેક વિદ્યાધરોથી સહિત શાંબે ગાંધર્વ વિવાહથી કમલામેલા ચંદ્રસાગરને પરણવી. પ્રજ્ઞપ્તિ વિદ્યાથી ભક્ષ્ય (ઃખાવા લાયક), પેય (=પવા લાયક), ચૂખ્ય (=ચૂસવા લાયક) અને લેહ્ય (=ચાટવા લાયક) વગેરે અનેક પ્રકારની વસ્તુઓ પ્રાપ્ત કરી. બધા કુમારો પરિવાર સહિત ક્રીડા કરવા લાગ્યા.
આ તરફ– નભસેન વૈકિયરૂપધારી કમલામેલાની સાથે ચર્થે મંડલ ફરતો હતે તેવામાં મહાન અટ્ટહાસ્ય કરીને તે અદશ્ય થઈ ગઈ. બીજાઓ કહે છે કે, “કન્યાના અંતઃપુરમાં રહેલી જ કમલામેલાનું અપહરણ કરીને પરણાવી. નભસેનના વિવાહ સમયે કમલામેલા ન દેખાતાં તેનું અપહરણ થયું છે એમ જાણવામાં આવ્યું. તેથી ઘણો કોલાહલ થયો. બધા સ્થળે કમલામેલાને શોધવા લાગ્યા. વાસુદેવ અને બલદેવને આ વિગત જણાવી. તેમણે તેની શોધ માટે મોકલેલા પુરુષોએ કઈ પણ રીતે ઉદ્યાનમાં ઘણું વિદ્યાધરોના સમૂહથી પરિવરેલા અને વિદ્યાધરનું રૂપ ધારણ કરનારા સાગરચંદ્રની સાથે વિવિધ કીડાઓથી કીડા કરતી જોઈ. તેમણે વાસુદેવ વગેરે યાદવોને જણાવ્યું. વાસુદેવ વગેરેએ ચુદ્ધની ભેરી વગડાવવાપૂર્વક ચતુરંગી સૈન્ય સાથે આવીને યુદ્ધ શરૂ કર્યું. વિદ્યારે ઉપર રેષપૂર્વક ખેંચેલા ધનુષ્યના નિરંતર બાપુસમૂહની વૃષ્ટિ કરી. વિદ્યાધરો પણ બાપુસમૂહની વૃષ્ટિ કરવા લાગ્યા, એટલે શાબે ચરણોમાં પડીને પોતાનો વૃત્તાંત કહીને ક્ષમા માગી. તેથી સર્વ કેની સમક્ષ શાંબને તિરસ્કારીને કૃષ્ણ કન્યા નભસેનને પરણાવી. નભસેને શાંબ અને સાગરચંદ્રની ઉપર આ વૈરને છોડ્યો નહિ. અત્યંત કપને પામેલો તે છિદ્રો શોધવામાં તત્પર થયે. પણ અપકાર કરવાને અવસર એને કયાંય મળ્યો નહિ.
આ પ્રમાણે કાળ પસાર થઈ રહ્યો હતો, તેવામાં એકવાર રેવતક ઉદ્યાનમાં અરિષ્ટનેમિ ભગવાન પધાર્યા. તેમણે નિર્મલ કેવળજ્ઞાનરૂપી પ્રકાશથી સંપૂર્ણ લક–અલકને પ્રકાશિત કર્યો હતે. તે ભગવાન સુર, અસુર અને ચક્રવર્તીઓથી સ્તુતિ કરાતા હતા, અસાધારણ ચેત્રીશ અતિશયેથી યુક્ત હતા, દેએ કરેલા નવીન નવ સુવર્ણકમલ ઉપર બે ચરણે મૂતા હતા, યાદવકુલના તિલક હતા. તે ભગવાનને વંદન કરવા સર્વ યાદવકુમારથી સહિત વાસુદેવ ગયા. ત્રિલોકનાથ શ્રીનેમિભગવાનને વંદન કર્યું.
૧. “આગળથી કરેલા સંકેત અનુસાર સુરંગથી એકલી જ કમલામેલા ઉદ્યાનમાં આવી” એમ ઉપદેશમાળામાં છે.
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને ભગવાને પણ દેશના શરૂ કરી. દેશનામાં સંસારની અસારતા જણાવી, વિષયોની નિંદા કરી, મોહરૂપી મહામલ્લિ દુજેય છે એમ જણાવ્યું, તેને હણવાના દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિસ્વરૂપ ઉપાયનું વર્ણન કર્યું, તેને વિજય કરવાથી કેવલજ્ઞાનરૂપી લક્ષમીના લાભ પૂર્વક શાશ્વત શિવસુખની પ્રાપ્તિ બતાવી. તેથી અનેક જીવો પ્રતિબંધ પામ્યા. કઈ જીવોએ સર્વવિરતિને સ્વીકાર કર્યો. તેનું પાલન કરવા અસમર્થ બીજા કેટલાક જીવોએ દેશવિરતિને સ્વીકાર કર્યો. બીજા કેટલાક અને તે માત્ર સમ્યક્ત્વને જ લાભ થયું. ત્યારબાદ સાગરચંદ્ર સિવાય શેષ પર્ષદા ભુવનબંધુ ભગવાનને વંદન કરીને સ્વસ્થાન તરફ ગઈ. પરમવૈરાગ્યની વાસનાથી વાસિત અંતઃકરણવાળે સાગરચંદ્ર તે ત્રિકરણ શુદ્ધ ભાવથી જિનને નમીને અને અણુવ્રત વગેરે શ્રાવકધર્મને સ્વીકારીને જેટલામાં નગરી તરફ ચાલ્ય તેટલામાં તેના મનમાં થયું કે, ભુવનનાથે સંસારને પાર પામવાનો અનંતર= સીધે ઉપાય સર્વવિરતિ જ જણાવ્યું છે, દેશવિરતિ તો પરંપરાએ ઉપાય છે. તેથી આ સર્વવિરતિને સ્વીકાર મારાથી થઈ શકે છે કે નહિ તેનો નિર્ણય કરવા આત્માની તુલના ( =પરીક્ષા કે ચકાસણી) કરું. તેથી ત્યારબાદ તેણે મહાસત્ત્વના કારણે નગરના નજીકના ઉદ્યાનમાં જ સામાયિકને સ્વીકાર કરીને સંપૂર્ણ રાત્રિમાં કાઉસ્સગ્ગથી પ્રતિમાને મનથી સ્વીકાર કર્યો.
આ તરફ– નભસેને નિમેલે ચરપુરુષ સમવસરણમાં દેશના પૂર્ણ થઈ ત્યારથી જ સાગરચંદ્રની પાછળ લાગ્યો હતો. તેણે તે વૃત્તાંતને જાણીને નભસેનને કહ્યું. નભઃસેન પણ હર્ષ પામીને તે સ્થાને આવ્યું. એને જોઈને પૂર્વના રેષથી અત્યંત ગરમ થયેલા તેણે ભીની માટી લાવીને તેનાથી તેના મસ્તકમાં કુંડાળું કર્યું. તે કુંડાળાને સ્મશાનમાં બળતા અંગારાના સમૂહથી ભરી દીધું. તેથી જિનમતના તને જાણનાર તેણે ભાવના ભાવી કે, “સર્વ જી પૂર્વે કરેલાં કર્મોના વિપાકકાળે કમ પ્રમાણે ફલ મેળવે છે, અપરાધમાં અને લાભમાં બીજાઓ તો નિમિત્તમાત્ર છે. હમણું આટલા પણ શરીર દુઃખમાં બેદને ન પામ. કારણ કે હે જીવ! નરકમાં પડેલા તે આ દુઃખ અનંતગણું સહન કર્યું છે.' ઈત્યાદિ ભાવનાથી આત્માને ભાવિત કરતા તેણે તેના ઉપર જરા પણ શેષ ન કર્યો. દાહદનાને સમાધિથી સહન કરી. અરિહંત વગેરેને નમસ્કાર કર્યો. સમભાવથી અવિચલિત મનવાળો તે આ ભવના ઔદ્યારિક શરીરને છોડીને દેવલોક પામ્યો. ત્યાં ઘણું ઋદ્ધિવાળે વૈમાનિક દેવ થયે. આથી જ કહ્યું છે કે–“સર્વજ્ઞ ભગવતે કહેલ ધમને જાણનારા ગૃહસ્થ પણ નિશ્ચલતાથી વ્રતનું પાલન કરે છે, તો સાધુઓએ તે વિશેષ દઢતા રાખવી જોઈએ. આ વિષે કમલામેલા અને સાગરચંદ્રનું દૃષ્ટાંત છે.*
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૬૩
સુદર્શનનુ' દૃષ્ટાંત
૩
હવે સુદર્શનનું દૃષ્ટાંત કહેવામાં આવે છેઃ– 'લક્ષ્મીના વિલાસ માટે પુષ્પસમાન, કરુણારસથી યુક્ત લેાકેાએ જેમાં પવિત્ર વિવિધ દાનશાળાઓ પ્રવર્તાવી છે તેવા, પૃથ્વીરૂપી સ્ત્રીનું જાણે ચંચળ લલાટતિલક હોય એવા અને લેાકમાં પ્રસિદ્ધ અંગ નામના દેશ હતા. તેમાં ‘અમરાવતી ’ એ પ્રમાણે પ્રખ્યાત બનેલી ‘ ચંપા ’ નામની નગરી હતી. તેના ગુણાનુ વર્ણન કરવા હજાર મુખવાળા બૃહસ્પતિ પણ સમર્થ નથી. તે નગરી સુવર્ણ કલશેની શ્રેણિથી યુક્ત દેવમંદિરાથી વ્યાપ્ત હતી, હિમવાન વગેરે કુલપ`ત સમાન ઊંચા અને શ્રેષ્ઠ ગૃહશ્રેણિઓથી યુક્ત હતી. તેમાં બજારમાં રહેલા રત્નાના ઢગલાએથી અંધકારની સ્થિતિના નાશ થયા હતા, અનેક કવિએના સ્ફુરતા ( =ખાલાતા ) કાવ્યાના કોલાહલ થતા હતા. તે નગરીમાં નિર્મલ કીર્તિરૂપી વેલડીના વિસ્તારને વધારવા માટે તત્પર સદ્ગુણા રૂપી પાણીના પૂર સમાન અને પ્રતાપનું નિવાસસ્થાન દધિવાહન નામના રાજા હતા. તેની રિતસમાન રૂપવાળી અભયા નામની રાણી હતી. તે રાજાના પેાતાની સંપત્તિથી પુણ્યવંત લોકેાના માલિકોને (=શ્રીમાને) જીતી લેનાર તથા શુભકીર્તિ અને ગુણાથી પ્રસિદ્ધ વૃષભદાસ નામના શ્રેષ્ઠી હતા. તેની પ્રેમપાત્ર, કમલદલ જેવા નેત્રાવાળી, સુશીલ વગેરે ગુણેાની સીમારૂપ (=સર્વાધિક ગુણાવાળી ) અહદાસી એવા નામથી વિખ્યાત પત્ની હતી. તેના ઘરમાં ભેંસાનું રક્ષણ કરનાર સુભગ નામના ભદ્રક નાકર હતા.
એકવાર તે ભેસા લઇને જંગલમાં ગયા. તે વખતે જેમાં લોકેાને ઘણું કેશર, સારી રીતે પકાવેલું સુગધી તેલ, અગ્નિની સગડી, ઘટ્ટ અને લાલ-પીળા રંગથી રંગેલાં વસ્ત્ર, સારા મકાનમાં વાસ અને સ્ત્રીએના સ્તના આ બધીય વસ્તુએ પ્રિય બની હતી તેવી હેમંતઋતુ વતતી હતી. આવી હેમંતઋતુમાં સુભગે નદીના કાંઠે ખુલ્લા સ્થાનમાં સૂર્યાસ્ત થઈ રહ્યો હતા ત્યારે અને ઠંડા પવન વાઈ રહ્યો હતા ત્યારે નિષ્રતિકર્મ શરીરવાળા, મેરુની જેવા સ્થિર, સમુદ્ર જેવા ગંભીર અને કાયાત્સગ માં રહેલા એક મુનિને
૧. લક્ષ્મીદેવી કમળ પુષ્પ ઉપર રહે છે માટે અહીં મુર શબ્દના “ પુષ્પની કળી ” એવા અર્થ હેાવા છતાં ભાવાથી ‘ પુષ્પ ' અ લખ્યા છે. લક્ષ્મીના વિલાસનુ મંદિર એવા અ અધિક શ્રેષ્ઠ ગણાય. પણ મુરના મંદિર કે ધર અ` શબ્દાષમાં જોવા મળતા નથી.
૨. શબ્દકાષમાં જણાવેલા રોષ શબ્દના અર્ધાં અહીં ઘટી શકતા નહાવાથી મેં અહીં બૃહસ્પતિ અ કર્યાં છે. ખીજો અર્થ ઘટી શકતા હૈાય તા ઘટાડવા.
૩. અથવા કુલાચલ નામના પર્યંત એવા અ પણ કરી શકાય.
૪. રાગ દૂર કરવા, પગમાંથી કાંટા કાઢવા વગેરે શરીરસેવાને પ્રતિકમ કહેવામાં આવે છે. આવા પ્રતિકમથી રહિત તે નિષ્રતિકમાં,
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
શ્રાવકનાં બાર તે યાને જોયા. મુનિને જોઈને તેણે વિચાર્યું આવી ઠંડી પડી રહી છે ત્યારે મુનિ વસ્ત્ર વિના કેવી રીતે રહેશે? વળી– ઘણું જંગલી પ્રાણીઓથી વ્યાસ અને ભયંકર આ નદીકિનારે અનેક ઉપદ્રવવાળી રાત્રિને આ એકલા કેવી રીતે વીતાવશે? ઈત્યાદિ વિચારતે તે બહુમાનપૂર્વક વંદન કરીને પોતાની ભેંસો લઈને ઘરે ગયે. મુનિ વિષે ઉત્સુક, મુનિનાં ફરી પણ દર્શનની આકાંક્ષાવાળા અને મુનિ પ્રત્યે અત્યંત વાત્સલ્યવાળા તેણે તે રાત કઈ પણ રીતે પસાર કરી. ડી રાત બાકી રહી ત્યારે ઉઠીને ભેંસની સાથે જલદી ત્યાં ગમે તેટલામાં મુનિને જોયા. તેથી હર્ષના કારણે ઉત્પન્ન થયેલા આંસુના પૂરથી નેત્રને ડુબાવી દેનાર તેણે તેવી અવસ્થામાં રહેલા મુનિના ચરણેને ભક્તિથી પ્રણામ કર્યા. * પછી તે મુનિની પાસે બેઠે, એટલામાં રાત્રિની સાથે અંધકારસમૂહને દૂર કરતો સૂર્ય ઉગે. આ વખતે “નમો અરિહંતાણું' એ પ્રમાણે સ્પષ્ટ પદને બેલતા મુનિ આકાશમાં ઉડ્યા. તે પદને સાંભળીને તેણે વિચાર્યું નક્કી આ મહાવિદ્યા છે, તેથી એના ઉચ્ચારણમાત્રથી ઉત્તમમુનિ તુરત આકાશમાં ગયા. ત્યારથી જ એ ભજન કરતાં, ચાલતાં અને ઊભા રહેતાં બહુમાનથી આ પદનું ઉચ્ચારણ કરવા લાગ્યું. શેઠે તેને કહ્યું: હે ભદ્ર! આ પદ અવિધિથી ન બોલાય. તેણે કહ્યું: હે પિતાજી! હું આ મંત્રને મૂકી શકું તેમ નથી. તેથી શેઠે વિચાર્યું. જેને જિનનમસ્કારમાં કલ્યાણકારી આ પ્રમાણે નિશ્ચલ ભક્તિ છે, તે આ ધન્ય છે. પછી શેઠે તેને કહ્યુંઃ હે ભદ્ર! જે એમ છે તે આ મંગલ એ પ્રમાણે જ સદા તારું પરમહિત કરનારું થાઓ. એક દિવસ તે ભેંસેને ચરાવવા માટે ગંગાનદી પાસે ગયે. ભેંસે ચારે લેવાની (=ચરવાની) ઈચ્છાથી નદી તરીને સામે કાંઠે ગઈ તેથી તેમની પાછળ જવાની ઈચ્છાવાળા તેણે નમસ્કારને (=નમસ્કારમંત્રના પહેલા પદને) બેલતાં જ નદીના કાંઠાથી પાણીમાં કુદકે માર્યો. ભાગ્ય
ગથી ત્યાં ખીલે હતે. એ ખીલાથી તે વીંધાય. વેદનાથી ઘેરાયેલો છે તે જ ક્ષણે મૃત્યુ પામ્યા. નમસ્કાર મંત્રના પ્રભાવથી તે ત્યાંથી તે જ શેઠની અહંદદાસી પત્નીની
કુક્ષિમાં ઉત્પન્ન થયે તેને પાંચ મહિને ચાલતે હતો ત્યારે ગર્ભના પ્રભાવથી દેહલો થયે. તે આ પ્રમાણે – હું ગરીબ વગેરેને દાન આપું, જિનમંદિરમાં મહત્સવ કરાઉં, પતિની સાથે અર્ધા આસને બેઠેલી હું તે મહોત્સવને જોઉં. શેઠે આ જાણીને તેના દેહલાને પૂર્ણ કર્યો.
ગર્ભા મહિનાઓ અને દિવસે પૂર્ણ થતાં તેણે પોતાના શરીરના તેજથી દિશાસમૂહને પ્રકાશિત કરતા અને અસાધારણરૂપથી દેને પણ જીતતા સુંદર પુત્રને જન્મ આ. પ્રિયંવદા નામની દાસીએ શેઠની પાસે જઈને શેઠને હર્ષની અધિકતાથી
૧. અહીં ક્ષિો શબ્દ છે. વોટર એટલે બખોલ કે ગુફા. વાક્ય ફિલષ્ટતાના કારણે અનુવાદમાં તે અર્થનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી.
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૬૫
સ્ખલના પામતા વાકયોથી પ્રશંસનીય પુત્રજન્મ કહ્યો. તેથી અતિશય હર્ષ પામેલા શેઠે એને ઇનામ આપ્યું. સકેદખાનાઓમાંથી કેદીઓને છેડાવ્યા. ગરીમ વગેરેને ઇચ્છા પ્રમાણે દાન અપાવ્યું. જિનમદિરામાં અજાહ્નિકા ઉત્સવ કરાવ્યા. દોહલાથી એના દનનું અનુમાન કરીને માતા-પિતાએ રૂપથી શાભતા તેનું સુદર્શોન એવું પ્રસિદ્ધ નામ પાડયુ. તે શુક્લપક્ષના ચંદ્રની જેમ કળા વગેરેથી વૃદ્ધિ પામ્યા. તથા તે ખાળ હોવા છતાં સર્વજ્ઞે કહેલા ધર્મમાં અનુરાગી થયા. એથી જ તેણે સંસારરૂપી સાગરને પાર પામવામાં ઉત્તમ મહામતિ કરી, અર્થાત્ સંસાર સાગરને પાર પામવાની ભાવનાવાળા થયા. ( એથી જ ) સુંદર યુવાવસ્થાને પામવા છતાં તેની બુદ્ધિ વિષયામાં આસક્ત ન બની. પરણવાને ઇચ્છતા ન હેાવા છતાં એકવાર પિતાએ રતિના રૂપને જીતનારી સાગરદત્તની પુત્રી મનારમા નામની કન્યા તેને પરણાવી. તેની સાથે સંસારસુખના અનુભવ કરતા અને ધર્મ-અકામને સેવતા એના કેટલાક દિવસા પસાર થયા. દીક્ષા માટે ઉદ્યમ કરનારા તેના પિતાએ એકવાર રાજાને અને નગરના લેાકેાને પેાતાના ઘરે લઈ આવ્યા. તેમનું ઉચિત સન્માન કરીને અને પોતાના અભિપ્રાય જણાવીને તે રાજા વગેરેને સુદનને પાતાના પદે બતાવ્યા, અર્થાત્ હવેથી મારા પદે સુદર્શન છે એમ રાજા વગેરેને જણાવ્યું. પેાતે તેવા પ્રકારના આચાર્યની પાસે જિનશાસનમાં કહેલ વિધિથી ઉત્તમ ચારિત્રના સ્વીકાર કર્યા. પિતા વડે સ્વપદે બેસાડાયેલા સુદર્શન પણ સ્વગુણાથી લેાકેાને સંમત થયા. અથવા ગુણવાન કાને પ્રિય નથી બનતા ? એક દિવસ તે પોતાના મહેલની ઉપર બેસીને પત્નીની સાથે પ્રસંગથી ઉપસ્થિત થયેલી સુધર્મની વાતા કરી રહ્યો હતો. આ વખતે તેણે આકાશથી આવતા બે ચારણુ શ્રમણાને જોયા. તેથી પત્નીસહિત ઊભા થઈને તેણે તેમને વંદન કર્યું.. તેની આંખેા આનંદના આંસુઆથી ભરાઈ ગઈ. ભક્તિથી તેના શરીરમાં રૂવાટાં ખડાં થઇ ગયાં. પછી તેણે મુનિઓને શાસ્ત્રોક્ત વિધિથી કુશળતા વગેરે પૂછ્યું. પછી આપ પૂજા અહીં કયાંથી પધાર્યા ? એમ પૂછ્યું. તેથી તેમણે કહ્યું: અમે ન ંદીશ્વરદ્વીપથી આવ્યા છીએ. ત્યાં શાશ્વતા જિનમદિરામાં દેવાએ કરેલા અત્યંત સુંદર અષ્ટાદ્દિકા ઉત્સવને જોવા માટે અમે ગયા હતા. તેથી સુદ ને પૂછ્યું; નીશ્વરનું સ્વરૂપ કેવું છે ? ત્યાં જિનમંદિરે વર્ણ થી અને પ્રમાણથી કેવા છે? મુનિએ કહ્યુઃ આ જમૂદ્રીપથી તે દ્વીપ આઠમા છે. જખૂદ્રીપ એક લાખ ચાજન પ્રમાણ છે. ત્યાર પછી લવણુસમુદ્રથી માંડી બધા દ્વીપ–સમુદ્રો
૧. અહીં દર્શન એટલે ભગવાનના વચનમાં શ્રદ્ધા. આને જરૂર ભગવાનના વચનમાં શ્રદ્ધા થશે એમ દાહલાના આધારે અનુમાન કરીને તેનું સુદર્શન નામ રાખ્યું.
૨. શાહિન શબ્દના અર્થ શાલનાર એવા થાય છે. અહીં ભાવા લઈને ‘કરતા ' એમ
લખ્યુ છે.
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૬
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
ક્રમશઃ ડબલ ડખલ છે, અર્થાત્ પૂર્વ પૂના દ્વીપકે સમુદ્રથી પછી પછીના દ્વીપ કે સમુદ્ર ક્રમશઃ અમણા બમણા વિસ્તારવાળા છે. આથી નંદીશ્વર દ્વીપની પહેલાના સમુદ્ર જેટલા વિસ્તારવાળા છે તેનાથી નંદીશ્વર બમણા વિસ્તારવાળા છે. નીવૃક્ષાના ઘણા વનખડાથી શેાભિત અને ઉત્તમ દેવા અને અપ્સરાઓથી યુક્ત તે દ્વીપમાં ચાર નીલરત્નમય અંજનગિરિ છે. તે દરેક અજનિગરની ચાર દિશાઓમાં (ચાર ) વાવડીએ છે. નિલ પાણીવાળી તે વાવડીએ લખાઈ-પહેાળાઈથી જ બૂઢીપ પ્રમાણ છે. તે વાવડીએના ખરાબર મધ્યમાં ધિમુખ પતા છે. તળિયાના ભાગથી યુક્ત તે પતા વેતઉજજવલ રત્નમય છે, ગાળ, ખૂબ ઊંચા અને દહીંના જેવા વણુ વાળા છે.
આ ચાર અંજગિરિઓમાં અને સાળ ધિમુખ પ તામાં ઉપરના ભાગમાં મનેાહર અને શાશ્વતા જિનમંદિરેા છે. તે દરેક મંદિર ચાર દ્વારવાળા છે, પ૦ ચેાજન પહેાળા, ૭ર ચેાજન ઊંચા, અને ૧૦૦ યાજન લાંખા છે. તેનાં સુંદર શિખરે ઊંચાં અને ચળતા તારણાવાળાં છે, તથા મેરુપર્યંતની ચૂલા જેવા ઊંચાં છે. એ દિશ અવ્યક્ત મધુર અવાજ કરતી ઘુઘરીએ અને ધજાઓની શ્રેણિઓથી અત્યંત વિભૂષિત છે, રથ, હાથી, અશ્વ અને વિદ્યાધરાના પ્રતિષિમાની શ્રેણિઓથી અધિક શાભિત છે. સ અંગામાં મનેાહર પૂતળીઓથી સુંદર છે, તેના ગભારામાં એક એક શ્રેષ્ઠ રત્નપીઠિકા છે. તેની ઉપર આઠ મહાપ્રાતિહાર્યાંથી યુક્ત, ઉત્તમ પાંચ વર્ણના રત્નાથી બનાવેલી, મનેાહર અને ચામર-ઘટ વગેરે ઉપકરણાથી યુક્ત એકસા આઠ પ્રતિમાઓ છે. તે પ્રતિમાઓનું પ્રમાણ ઉત્કૃષ્ટથી શ્રી આદિનાથની કાયા જેટલું, જઘન્યથી શ્રી વીરજિનની કાયા જેટલું અને મધ્યમથી અનેક પ્રકારનું છે. જિનમંદિરનાં ચારે દ્વારેની આગળ મુખમ`ડપેા છે. તે મુખમંડપા સ્ત ંભેાની શ્રેણુઓથી વિશિષ્ટ છે, ત્રણ દ્વારવાળા છે, અને વિવિધ ચિત્રોથી શ્રેષ્ઠ છે. તે મુખમંડાની આગળ દેવેશ અને અસુરાના સુંદર નાટકોને યેાગ્ય મુખમંડપ જેવા પ્રેક્ષક મંડપા છે. તે પ્રેક્ષણકમ ડપાની આગળ ઋષભ, ચંદ્રાનન, વરિષેણુ અને વમાન એ ચાર નામવાળા રત્નમચ સ્તૂપા છે. એ સ્તૂપાની સામે ચારે દિશાઓમાં મણુિની પીઠિકા ઉપર જિનપ્રતિમાઓ રહેલી છે. તે પ્રતિમાઓનુ શરીર પ્રશાન્ત મુખ અને નેત્રોથી શાભિત છે. તે સ્તૂપાની આગળ મનાહર ઉત્તમ અશાકવૃક્ષા રહેલાં છે. તે વૃક્ષાની આગળ મણિમય પીઠિકાએ છે. તે મણિપીઠિકામાં અત્યંત ઊંચા ઇંદ્રધ્વો રહેલા છે. મણિપીઠિકાએની આગળ નિર્મલ જલથી પૂર્ણ મનેાહર વાવડીએ છે. આ પ્રમાણે નંદીશ્વરમાં રહેલા જિનમદિરાના સ્વરૂપનું વર્ણન કરીને તે મુનિએ તેને ધર્મલાભ આપીને તુરત આકાશમાં ઉડવા. ત્યારથી સુદન ધ કાર્યોમાં વિશેષ સ્થિરચિત્તવાળા અન્યા, અને તેણે અભિગ્રહ લીધે કે આઠમ, ચૌદશ, પૂનમ અને અમાસ એ ચાર તિથિઓમાં સદા જ પ્રતિમાથી ( =કાઉ
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૬૭ સ્સથી) યુક્ત પૌષધ કરે. તથા ક્યારે ભગવાને કહેલી દીક્ષાને સ્વીકારીને આકુળતાથી અને મમતાથી રહિત બનેલે હું વિહાર કરીશ એવી ઈરછાવાળો થઈને રહ્યો.
આ તરફ– રાજાનો પુરોહિત કપિલ નામનો બ્રાહ્મણ સુદર્શનનો જ અત્યંત સ્નેહયુક્ત મિત્ર હતું. તેની કપિલા નામની પત્ની હતી. તે પોતાના પતિની પાસે સુદર્શનના ગુણોનું વર્ણન સાંભળીને સુદર્શન વિષે અનુરાગવાળી બની. ક્યારેક એકાંત જોઈને પિતાના પતિને રોગ થયો છે એમ કહીને કપટથી સુદર્શનને પિતાના ઘરે લઈ આવી. પછી તેને અંદરના ઓરડામાં લઈ જઈને કહ્યું: હે સ્વામી! મનેરથી ઘણા કાળે આ સમય પ્રાપ્ત થયો છે કે જે સમયે આપનું અહીં આગમન થયું. આ આગમનને હમણાં વિરહથી બળેલા મારા દેહને સ્વસંગરૂપ જલથી શાંત કરીને સફળ કરે. તેનું અનુરાગથી પૂર્ણ આ વચન સાંભળીને તેણે તાત્કાલિક બુદ્ધિ મેળવીને ઉત્તર આપ્યો કે, હે ભદ્ર! શું તે સાંભળ્યું નથી કે હું નપુંસક હોવા છતાં પુરુષના વેષમાં રહુ છું, અને કપટથી મુગ્ધ જીવોને છેતરું છું. તેથી રાગ રહિત બનેલી તે બ્રાહ્મણીએ તેને છોડી દીધું. સુદર્શન પિતાના ઘરે આવ્યા અને અતિશય દીક્ષાની ભાવનાવાળે થયે. પણ હજી ધર્માચાર્ય વગેરેને ચેગ થતું નથી.
આ પ્રમાણે દિવસ પસાર થઈ રહ્યા હતા ત્યારે ક્યારેક રાજાએ ઉદ્યાનમાં કઈક ઉત્સવ શરૂ કર્યો. તેમાં સુદર્શન, પત્ની સહિત કપિલ, અભયારાણી, અને મનેરમા એ બધાને બોલાવ્યા. એ બધાય પોતપોતાના પરિવાર અને વાહનોની સાથે ત્યાં ભેગા થયા. મનોરમાને પુત્ર સહિત જેઈને કપિલાએ અભયારણને પૂછયું હે સ્વામિનિ ! અહીં દેવકુમાર જેવા રૂપાળા બાળકને ખેાળામાં ધારણ કરતી, છત્ર–ચામર વગેરે શ્રેષ્ઠ સમૃદ્ધિથી યુક્ત, પોતાના રૂપથી ઇંદ્રાણીને જીતનારી અને મનોહર આભૂષણ–વેષને ધારણ કરનારી આ કઈ રાણ આવે છે? અભયારાણીએ કહ્યું: હે ભદ્રે ! આ મનોરમા નામની સુદર્શનની પત્ની છે. જે આ એના મેળામાં પુત્ર છે તે તેમને જ છે. કપિલાએ કહ્યું: હે દેવિ ! હું આ વચનની શ્રદ્ધા કરતી નથી. કારણકે સુદર્શન નપુંસક છે, તેથી પુત્ર કેવી રીતે થાય? રાણીએ પૂછ્યું ભદ્રે ! તે આ કેવી રીતે જાણ્યું? તેથી કપિલાએ પિતાનો સત્ય વૃત્તાંત કહ્યો. અભયારાણીએ હસીને કહ્યું: હે મુગ્ધ ! સ્વપત્નીના અનુરાગવાળા અને પરસ્ત્રીને ત્યાગ કરનારા તેણે તને છેતરી છે. તે આ પ્રમાણે – તેણે રૂપથી કામદેવને, તેજથી સૂર્યને, શરીરકાંતિથી ચંદ્રને, ગંભીરતાથી સમુદ્રને અને સ્થિરતાથી મેસ્પર્વતને પરાજિત કર્યો છે, તેથી આ નપુંસક છે એમ તે કેવી રીતે કલ્પના કરી તે કહે. જેને તે જોઈ તે એની પત્ની પણ માત્ર નામથી મનેરમા નથી, કિંતુ સાચા ગુણોથી પણ મનોરમા છે. એ સ્વપ્નમાં પણ પરપુરુષની ગંધ પણ ઈચ્છતી નથી. એથી એના પુત્રને જન્મ સુદર્શન વિના ક્યારેય સંભવિત નથી, તેથી તેણે કપટવાળા ઉત્તરથી
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
360
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને જ તને નિરુત્તર કરી છે. અથવા, બ્રાહ્મણીઓને આવા પ્રકારના અર્થમાં કુશળતા ક્યાંથી હોય? અભયાએ કપિલાને આ પ્રમાણે કહ્યું એટલે કપિલાના મનમાં અસૂયા ઉત્પન્ન થઈ.
આથી તેણે અભયાને કહ્યુંઃ જો તું એને ભેગની ઈચ્છાવાળ બનાવે તો તારું પણ પાંડિત્ય જાણું. અભયાએ કહ્યું હું સ્વબુદ્ધિથી એને ભેગની ઈચ્છાવાળો બનાવીશ, નહિ તે ત્યારે અવશ્ય મૃત્યુ પામીશ, આ પ્રમાણે મેં પ્રતિજ્ઞા કરી છે. પછી પોતાના નિવાસે જઈને અભયાએ પંડિતા નામની ધાવમાતાને બોલાવીને તેની આગળ પોતાનો અભિપ્રાય વ્યક્ત કર્યો. પંડિતાએ કહ્યું: હે પુત્રી ! તત્વને જાણ્યા વિના જ તે જે આ મોટી પ્રતિજ્ઞા કરી એ સારું નથી કર્યું. કારણકે હે વત્સ ! તે મહાત્મા પરસ્ત્રીને માતા. કે બહેન માને છે. તેથી આ કદાગ્રહને છોડ. તેથી અભયાએ દેરડું લઈને કહ્યું છે માતા ! આ દેરડાને પાસે કર, જેથી હું પ્રાણોની સાથે આ કદાગ્રહને છોડું. એના છોડાવી ન શકાય એવા અતિશય આગ્રહને જાણીને પંડિતાએ કહ્યું- હે પુત્રી ! જે એમ છે તે હું તારી કામના પૂર્ણ કરીશ. પણ લોકોને આનંદ આપનાર કૌમુદી મહોત્સવ. આવે ત્યાં સુધી કેટલાક દિવસ રાહ જે. ધાવમાતાએ આ પ્રમાણે આશ્વાસન આપ્યું એટલે તે દિવસે ગણવા લાગી. કહેલી અવધિ પહેલાં ઉચ્ચક મનવાળી અને દુઃખી થઈને રહી. હવે ક્રમે કરીને કૌમુદીનો દિવસ આવતાં રાજાએ હર્ષ પામીને સવારે જ પડહ વગડાવીને ઘોષણા કરાવી. તે આ પ્રમાણે – રાજા અંતઃપુરની સાથે કીડા કરવાના ઉદ્યાનમાં જશે, તેથી ત્યાં બધા લોકોએ પોતાના વૈભવપૂર્વક આવવું. અન્ય કાર્યમાં તત્પર બનેલ જે અવજ્ઞા કરીને રાજાની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરશે તેને મોટા દંડથી દંડવામાં આવશે. આ સાંભળીને સુદર્શને મનમાં વિચાર્યું. એક તરફ માસી પર્વ છે, બીજી તરફ રાજાની આજ્ઞા છે. બંને થવું અશક્ય છે. કારણકે ચોમાસા પર્વમાં જિનબિંબની પૂજા કરવી જોઈએ અને શક્તિ પ્રમાણે ચાર પ્રકારને પૌષધ ધારણ કરવો જોઈએ, ઉત્સવમાં વ્યગ્ર બનેલો હું આ કંઈ પણ નહિ કરી શકીશ. તેથી રાજા પાસે જઈને ઉદ્યાનમાં ન આવવાની રજા લઉં. પછી સુદર્શને અમૂલ્ય રને લઈને રાજાનાં દર્શન ર્યો. હર્ષ પામેલા રાજાએ આદરપૂર્વક પૂછયું કયા કાર્ય માટે તમે અહીં આવ્યા છો? તેથી સુદર્શને કહ્યું? આ કાર્તિકી પૂનમમાં આપની ઉદ્યાનમાં જવાની આજ્ઞા છે, અમારે. જિનપૂજા અને પૌષધ કરવું જોઈએ. તેથી (=પૂજા આદિના કારણે) આજે ઉદ્યાનમાં ન આવવામાં પણ અપરાધ છે. રાજાએ કહ્યુંઃ તમારી ઈચ્છા પ્રમાણે બધું કરો. તમારો. ક્યાંય અપરાધ નથી. તેથી (ધર્મકાર્યમાં) પ્રયત્નવાન અને ધન્ય સુદર્શને જિનની સ્નાત્રપૂજા વગેરે કરીને ચાર પ્રકારને પૌષધ સર્વથી કર્યો. ક્ષોભ ન પમાડી શકાય.
૧. અસૂયા એટલે ગુણોમાં પણ દે ને પ્રગટ કરવા. દા.ત. કોઈના કરકસર ગુણને લોભ તરીકે જોવો... ૨. જિનપૂજા કરીને પૌષધ લેવાની વિધિ પ્રતિમાધારી શ્રાવકની આપેક્ષાએ છે. ૩. અર્થાત ચેવિહાર ઉપવાસથી પૌષધ કર્યો.
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૬૯ તેવા સવવાળા તે આખી રાત કાયોત્સર્ગમાં રહ્યા. આ તરફ મસ્તકપડાના બહાને અંતઃપુરમાં રહેલી અભયારાણીએ ધાવમાતાને કહ્યું તમારે આજે મને સુદર્શનને વેગ કરાવી આપો. રાણીનું વચન સ્વીકારીને ધાવમાતાએ સુદર્શનની પ્રવૃત્તિને જોઈ. કયાંક એકાંતમાં કાર્યોત્સર્ગમાં રહેલા તેમને જોયા. તે વખતે સૂર્ય અસ્ત પામતાં કાંતિરહિત કમલના જેવી મુખવાળી કમલિનીને જોઈને પત્નીના વિયેગની શંકાવાળે ચકલાક પક્ષી કરુણસ્વરે રડતો હતે. વળી જેમ સમુદ્રનું પાણી લેવાની ઈચ્છાથી સ્ત્રી ઘડાને સમુદ્રમાં ડુબાડે છે તેમ, કિરણથી નિયંત્રિત કરાયેલા આ સૂર્યને પશ્ચિમદિશા જલદી અસ્ત પમાડે છે.
પછી કપિલાએ પહેલાં વસ્ત્રથી ઢાંકેલી યક્ષપ્રતિમાને બે-ત્રણ વાર કેઈપણ રીતે પ્રવેશ કરાવીને કંચુકીઓને વિશ્વાસ પમાડયો. રાણી યક્ષપ્રતિમાઓની પૂજા કરે છે એ પ્રમાણે કંચુકીઓ વિશ્વાસે રહ્યા એટલે તે ઉપાયથી (= યક્ષપ્રતિમાના બહાનાથી) સુદર્શન શેઠને પણ લઈ આવી, અને રાણીને સેપ્યા. કામથી પીડાતી રાણીએ પોતાની આગળ રહેલા શેઠને હાવ-ભાવ વગેરેથી ક્ષેભ પમાડવાનું શરૂ કર્યું. સ્પર્શ, આલિંગન અને ચુંબન કરવા છતાં તે વીતરાગ મહામુનિની જેમ ધર્મધ્યાનમાં આરૂઢ તેને ચલિત કરવા સમર્થ ન બની. આ વખતે રાણી બલથી ક્ષોભ પમાડવા લાગી, પણ મેં એનો પ્રતીકાર ન કર્યો એમ વિચારી, જાણે લજજા પામી હેય તેથી, રાત્રિ નાશ પામી. તથા જે, આખી રાત રહેવા છતાં આ સપુરુષને એનાથી છોડાવી ન શક્યો એમ વિચારી, જાણે લજજા પામ્યો હોય તેથી, ચંદ્ર પણ અસ્ત પામે. સંપૂર્ણ ત્રણ પ્રહર સુધી કદર્થના પમાડાયેલા જે ધ્યાનથી ચલિત ન થયા તે આ દર્શન કરવા ગ્ય છે એવી બુદ્ધિથી જાણે સૂર્ય ઉદયાચલ પર્વતના શિખર ઉપર આરૂઢ થયે. પછી રાતે વિવિધ ઉપાયોથી પણ શેઠ ભાવથી ચલિત ન થયા એટલે રાણીએ પ્રભાતે શેઠને કહ્યું: હે વિભુ! અનુરાગ વાળી મારી સાથે રમે. હે સુંદર ! હું શ્રેષ્ઠ ખાદ્ય, પેય, તાંબૂલ, પુષ્પ અને વસ્ત્ર વગેરે બધું જ તમને આપીશ અને રાજા વગેરે કઈ જાણશે નહિ.
આ પ્રમાણે કહેવા છતાં શેઠે મન મૂક્યું નહિ એટલે રાણીએ રોષથી કહ્યું મારો સ્વીકાર કરે, નહિ તો હું જે કરીશ તે તમે જોઈ લેજો. આ તરફ રાજા ઉદ્યાનમાંથી રાજમંદિરમાં આવી ગયા છે તે જાણીને રાણીએ જે કર્યું તે હવે જાણે. દંભથી નિર્દય એવી તેણે જાતેજ નથી પોતાના શરીરને ઉઝરડીને બૂમ પાડી કે, અહીં જાર પુરુષે પ્રવેશ કર્યો છે. શબ્દ સાંભળીને તુરત રક્ષકપુરુષ એ ક્યાં છે એમ બેલતા રોષપૂર્વક ત્યાં આવ્યા. તેને જોઈને માર માર્યો. તેમણે જાણ્યું કે આ સુદર્શન છે, તેથી ધિક્કારીને પૂછ્યું કે તું કેવી રીતે પ્રવેશ્યો? શેઠે જવાબ ન આપે. આથી તેમણે રાજાને જણાવ્યું. રાજાએ કહ્યું: ફરી પૂછો. જે જવાબ ન આપે તો અહીં લઈ આવે, જેથી હું બધું જાણું લઉં. રક્ષક
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૦
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને પુરુષ શેઠને ઉપાડીને લઈ આવ્યા. વિસ્મય પામેલા રાજાએ કહ્યું આ નવું થયું. જે શીતલ ચંદ્રમા અગ્નિને ફેંકે, બાળનાર દાવાનલ હિમસમૂહને ફે કે, અચલ મેરુપર્વત ચલાયમાન બને, તે ખરેખર ! જગતમાં સર્વ વસ્તુઓમાં શ્રદ્ધા ન રહે. રાજાએ અનુફૂલ સુંદર વચનોથી એને પૂછયું: હે શેઠ! અહીં રાણીએ તમને દાખલ કર્યા કે તમે જાતે દાખલ થયા છે? તમારું વચન માન્ય છે, સ્ત્રીનું નહિ, માટે સત્ય વિગત કહો. હે ભદ્ર! જે તમે સત્ય બેલે તે મેં તમને અભય આપ્યું છે. સત્ય કહેવામાં રાણી, ધાવમાતા, અને રક્ષકપુરુષે એ બધાય ચોક્કસ દંડાય એમ વિચારીને શેઠ મૌનનું આલંબન લઈને રહ્યા. તેથી રાજાએ રેષથી કહ્યુંઃ ચક્કસ આણે દંભને આશ્રય લીધો છે, એને શૂળીના અગ્રભાગમાં પરોવી દે. પછી દુષ્ટ રાજસેવકો તેને નગરની બહાર લઈ ગયા. આ તરફ લોક પાસેથી વજપાત તુક્ય તે વૃત્તાંત સાંભળીને તેની પત્ની મને રમાએ ઘણો વિલાપ કર્યો. પછી પુષ્પ–ધૂપ વગેરેથી ઉત્તમ જિનપૂજા અને ભક્તિથી ચૈત્યવંદન કરીને કાર્યોત્સર્ગમાં રહી. તેની પ્રણિધાન શુદ્ધિથી ક્ષણવારમાં આસન કંપવાથી દેવીએ તેની આગળ ઊભા રહીને પૂછ્યું: તારું શું કરું? કાર્યોત્સર્ગ પારીને મહાસતી એવી તેણે કહ્યું: હે દેવી! જે મારો પતિ શુભ છે (=શુદ્ધ છે) તે એને કલંકથી મુક્ત કરે. તેથી જેનદર્શનની પ્રભાવના પ્રત્યે પ્રેમવાળી તે દેવીએ જલદી ત્યાં જઈને શૂળીનું રત્નોથી સુશોભિત સિંહાસન કર્યું, તેથી ક્ષુદ્ર રક્ષક પુરુષોએ તલવાર વગેરેથી શેઠને હણ્યા. દેવીએ શેઠને હાર, બાજુબંધ અને કુંડલ વગેરેથી વિભૂષિત કર્યા. સુદર્શનને દેવતુલ્ય રૂપવાળ જોઈને લોકોએ, ધમ જય પામે છે, અધર્મ નહિ, એમ કહીને તેમને વંદન કર્યું. લેકના તેવા વચનને સાંભળીને વિસ્મય પામેલા રાજાએ પણ પશ્ચાત્તાપ પામીને વિચાર્યું કે મેં સારું ન કર્યું. શેઠની પાસે આવીને પ્રણામ કરીને ક્ષમાપના કરી. પછી નગરમાં મહોત્સવ કરાવીને હાથી ઉપર બેઠેલા શેઠને મહાન આડંબરથી પિતાના નગરમાં પ્રવેશ કરાવ્યો.
પછી શેઠને હાથી ઉપરથી ઉતારીને પોતાના મહેલમાં સિંહાસન ઉપર બેસાડ્યા. પછી તેમને રાજાએ આ પ્રમાણે કહ્યું – વિવેકથી રહિત અને ઘણું પાપી એવા મેં તમારા જે અપરાધે કર્યા હોય તે સર્વ અપરાધને માફ કરે. કારણકે સજજનેને ક્ષમા એ જ ધન હોય છે. શેઠે કહ્યું: હે ગૃપ ! હું બધા જીવો ઉપર ક્ષમાના સ્વભાવવાળ છું, તે પૃથ્વીનાથે આપના ઉપર ક્ષમા કેમ ન હોય? પણ આપને કંઈક વિનંતિ કરું છું કે, હે નરેન્દ્ર ! મારી દીક્ષા લેવાની ઈચ્છા છે તેથી સુકૃપા કરીને મને રજા આપો. આ સાધુ થશે એમ કહીને રાજાએ લક્ષપાક તેલ મંગાવ્યું. તેનાથી અંગમર્દન કરનારા અત્યંત કુશલ પુરુષ વડે અને જાતે પણ શેઠના શરીરનું મર્દન કર્યું. ભોજન પછી રાજાએ શેઠને કુતૂહલથી પ્રેમપૂર્વક રાત્રિમાં બનેલા પ્રસંગની વિગત પૂછી. શેઠે કહ્યું
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૧
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ હે નૃપ ! વીતેલા પ્રસંગથી શું? રાજાના અતિ આગ્રહથી કહ્યું છે નરનાથ! જે ધાવમાતા, અભયારાણી અને કંચુકીઓને અભય આપે તે કર્યું. રાજા બોલ્યાઃ હે શેઠ! આ અયુક્ત છે, તે પણ તમારા વચનનું ઉલ્લંઘન ન કરી શકાય એથી અભય આપ્યું, કઈ પણ જાતનો વિકલ્પ કર્યા વિના બધું કહે. આથી શેઠે બધું કહ્યું. રાજા રાણી ઉપર ગુસ્સે થર્યો. શેઠે રાજાને શાંત કર્યો. પછી રાજા શ્રાવક થયો. રાજાએ શેઠને અધું રાજ્ય આપવાની ઈચ્છા કરી, પણ સંસારરૂપી ખાડામાંથી બહાર નીકળવાના મનવાળા તેણે કઈ પણ રીતે અધું રાજ્ય ઈચ્છયું નહિ. તેણે કેવળ પિતાને રાજા પાસેથી છોડાવીને, અર્થાત્ રાજા પાસેથી દીક્ષાની અનુમતિ મેળવીને, ગરીબ વગેરે લોકેને દાન આપીને, જિનમંદિરમાં પૂજાઓ કરાવીને, શ્રી ધર્મશેષ નામના સૂરિની પાસે પત્નીની સાથે દીક્ષા લીધી.
બીજાઓ તે ચારણશ્રમના ગયા પછી કપિલાના વૃત્તાંતને છેડીને આ કથાને કંઈક બીજી રીતે કહે છે. શ્રી વસુદેવસૂરિ આ પ્રમાણે કહે છે – એકવાર રાજમાર્ગમાં મિત્રોની સાથે લીલાથી જતા અત્યંત રૂપવંત સુદર્શન શેઠને રાજાની રાણીએ જોયા. તેણે દાસીને પૂછ્યું: રૂપથી કામદેવને જીતનાર આ કેણ છે? દાસી બેલી. આ સમુદ્રદત્તને પુત્ર છે, પ્રસિદ્ધ પરમ શ્રાવક છે, નામથી સુદર્શન છે. તેથી તેના ઉપર અતિશય અનુરાગવાળી બનેલી રાણીએ પોતાની ધાવમાતાને મોહથી કહ્યું. હે માતા ! તું કઈ પણ ઉપાયથી એને જલદી લઈ આવ, અન્યથા મારું જીવન નથી. તેથી ઘણું ચાતુર્યથી વિભૂષિત ધાવમાતાએ એ પ્રમાણે સ્વીકાર કરીને યુક્તિથી સુદર્શન શેઠની પાસે ગઈ. શેઠને પોતાના આશીર્વાદ આપ્યા. પછી રાણીએ જે કહ્યું હતું તે એકાંતમાં હૃદયને આનંદ કરનાર ભાષાથી ટૂંકમાં કહ્યું. તેથી શેઠ બોલ્યાઃ ધિક્કાર, ધિકકાર, નહિ સાંભળવા જેવું આ ક્યારેય ન કહેવું. પરસ્ત્રીને ત્યાગ કરવો જોઈએ, રાજપત્નીને વિશેષથી ત્યાગ કરે જોઈએ. મેં તે વિશેષથી યાજજીવ પરસ્ત્રીત્યાગનો નિયમ લીધે છે. તેથી આવું ન જ કહેવું. તેણે ત્યાંથી આવીને રાણને બધું જણાવ્યું કે, સામ–ભેદ વગેરે ઉપાસેથી તેને મેં કહ્યું, પણ તે કોઈ પણ રીતે ઈચ્છતું નથી. આ સાંભળીને રાણી એકદમ ભૂમિતલ ઉપર પડી ગઈ. પંખાને પવન વગેરે ઉપાયથી મહાકષ્ટથી સ્વસ્થ કરાયેલી રાણને ધાવમાતાએ ફરી કહ્યું: હે પુત્રી! તું સ્વસ્થ થઈને રહે. કાર્તિકી પૂનમે તને શેઠને યોગ કરાવું છું. આમાં જરાય સંશય નથી. હવે પછીથી દીક્ષા ગ્રહણ સુધીનું વૃત્તાંત પૂર્વની જેમ જ છે.
તે વૃત્તાંતને જાણીને જાતે જ જલદી ફસે ખાઈને રાણીએ પ્રાણત્યાગ કર્યો. તેવા પ્રકારના મરણથી ત્યાંથી તે પાટલિપુત્રને શમશાનમાં રાક્ષસીઓના કુળમાં વ્યંતરીપણે ઉત્પન્ન થઈ. ધાવમાતા પંડિતા તે પોતાના અપરાધના ભયથી ત્યારે જ જાતે જ નાસીને
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭ર
*
શ્રાવકનાં બાર ત્રત યાને પાટલિપુત્ર નગરમાં ગઈ. ત્યાં દેવદત્તા નામની વેશ્યાનો આશરો લઈને રહી. દરરોજ સુદર્શનના ગુણ ગાતી હતી. સંચમની આરાધનામાં તત્પર સુદર્શનમુનિ પણ કાળે કરીને ગીતાર્થ બન્યા અને ગુરુની રજા મેળવીને એકાકી વિહારનો આશ્રય લીધે. શહેરમાં પાંચ રાત અને ગામમાં એક રાત રહેવું એમ વિહાર કરતા તે મહામુનિ પાટલિપુત્ર શહેરમાં આવ્યા. ત્યાં બહારના ભાગમાં જીર્ણ દેવમંદિરમાં રહેલા તેમને ધાવમાતા પંડિતાએ ભાગ્યયેગથી કોઈ પણ રીતે જોયા. તિરસ્કાર પામેલા ચિત્તવાળી પંડિતાએ દેવદત્તાને સુદર્શનમુનિના આગમનની વાત કહી. દેવદત્તાએ ભિક્ષાદાનના બહાને કોઈ પણ રીતે મુનિનો ઘરમાં પ્રવેશ કરાવ્યો. ઘરનાં બારણાં બંધ કરીને ઘરમાં રહેલા મહામુનિને હાવભાવથી અનેક રીતે ઉપસર્ગો કરવાનું શરૂ કર્યું. જેમ મહાપવનોથી મેરુનું શિખર ચલિત ન બને તેમ, અનેક હાવભાવથી પણ શ્રેષ્ઠ ધીરપુરુષોમાં ઉત્તમ તે મુનિનું ચિત્ત ચલિત ન બન્યું. તેથી વિલખી પડેલી દેવદત્તાએ તે મુનિને રાતે મશાનમાં લઈ જઈને મૂકી દીધા. ત્યાં વ્યંતરી થયેલી અભયાએ તેમને જોયા. તેથી તેણે પણ મુનિને ઉપસર્ગો કર્યા. તેના ઉપસર્ગોથી ચલિત ન બનેલા તેમને સાતમા દિવસે કેવલજ્ઞાન થયું. દેએ કેવલજ્ઞાનનો મહિમા કર્યો. પછી વિશિષ્ટ ચારિત્રવાળા તેમણે રાગ વગેરેના વિપાકનું વર્ણન કરીને વ્યંતરી, વેશ્યા અને ધાવમાતાને ઉપશાંત કરી. સર્વ અવસ્થામાં સામાયિકથી (=સમભાવથી) ચલિત ન બનેલા અને દઢ ચિત્તવાળા તે મુનિ કાળે કરીને સર્વ કર્મોરૂપી મળને નાશ કરીને મોક્ષમાં ગયા. જિનશાસનમાં અનુરાગવાળે અને સ્થિર પરિણામવાળો જે જીવ આ પ્રમાણે ચલિત બનતો નથી તે શ્રાવક હોય તે પણ સુદર્શનની જેમ સદગુણોની શ્રેણિ ઉપર ચડે છે. આ પ્રમાણે સુદર્શનનું દષ્ટાંત પૂર્ણ થયું. [ ૯૭] ગુણદ્વાર પૂર્ણ થયું. હવે યતનાદ્વાર કહેવાય છે
धम्मज्झाणोवगओ, जियकोहाई जिइंदिओ धीरो।
सुस्साहुपेसणरओ, जयणपरो होइ सत्तीए ॥९८॥ ગાથા – શક્તિથી સામાયિકમાં યતનામાં તત્પર શ્રાવક ધર્મધ્યાનથી યુક્ત, કષાય જયવાળે, ઇંદ્રિયજયવાળા, ધીર અને સુસાધુની આજ્ઞામાં આસક્ત બને એ સામાચિકની યતના છે.
ટીકાર્થ – ધર્મધ્યાન=આજ્ઞાચિતન વગેરે. કષાયજય એટલે કષાયને ઉદય ન થવા
૧. સુદર્શન શેઠે સત્ય હકીકત રાજાને કહી. તેથી તે તિરસ્કાર પામી હતી. આ અપેક્ષાએ અહીં “તિરસ્કાર પામેલા ચિત્તવાળી” એ ઉલ્લેખ છે.
૨. સોn પ્રગને (ત્રીજી વિભક્તિ માનીને) “શક્તિથી' અથવા (સાતમી વિભક્તિ માનીને) “શક્તિ હોય તો” એમ બંને અર્થ થઈ શકે.
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૩
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ દેવો અને ઉદયમાં આવેલા કષાયને નિષ્ફળ બનાવવો. ઇંદ્રિયજય એટલે ઇદ્રિના સ્પર્શ વગેરે શુભ વિષયમાં રાગ ન કરો અને અશુભ વિષમાં ઠેષ ન કરવો. ધીર એટલે દેવ વગેરેથી કરાયેલા ઉપસર્ગોમાં અને સુધા વગેરે પરીસહોમાં ક્ષોભ ન પામે તેવો. અથવા ધી એટલે બુદ્ધિ, બુદ્ધિથી શોભે તે ધીર, એવી વ્યુત્પત્તિથી ધીર એટલે બુદ્ધિશાલી, અર્થાત્ સાવદ્ય અને અનવદ્ય વસ્તુનો સૂક્ષમ વિચાર કરીને સાવનો ત્યાગ કરનાર અને નિરવને આચારનાર. સુસાધુની આજ્ઞામાં આસક્ત એટલે આચાર્ય વગેરેની વૈયાવચ્ચ કરવામાં આસક્ત. યતનામાં તત્પર એટલે અધિકઅલ્પ લાભને સૂક્ષ્મ વિચાર કરીને તે તે પ્રવૃત્તિમાં તત્પર. [૯૮] હવે અતિચારદ્વાર કહે છે.
मणवइकायाणं पुण, दुप्पणिहाणं विवजए सड्ढो ।
सामाइयसइअकरणमणवट्ठियकरणमइयारो ॥९९॥ ગાથાર્થ – શ્રાવક સામાયિકમાં મન-વચન-કાયાનું દુપ્રણિધાન, સામાયિકમૃતિ અકરણ અને અનવસ્થિતકરણનો ત્યાગ કરે. કારણ કે મને દુપ્રણિધાન વગેરે અતિચાર છે.
ટીકાથ- સામાયિકમાં યતનમાં તત્પર શ્રાવક ધર્મધ્યાનથી યુક્ત વગેરે પ્રકારને બને છે એમ પૂર્વે જે કહ્યું તેનાથી મન વગેરેનું સુપ્રણિધાન કરવું જોઈએ એમ કહ્યું છે. તે હવે પ્રશ્ન થાય કે દુપ્રણિધાન અંગે શું કરવું? તેના જવાબમાં અહીં કહ્યું કે મનવચન-કાયાના દુપ્રણિધાનને ત્યાગ કરે.
(૧) મનોદુપ્રણિધાનઃ- ઘર વગેરેનાં સારા-ખરાબ કાર્યોનું ચિંતન. (૨) વચનદુપ્રણિધાન - સંબંધ રહિત અને અસત્ય વગેરે બેલડું. (૩) કાયદુપ્પણિધાનઃ જોયા વિનાની અને પ્રમાર્યા વિનાની જગ્યાએ બેસવું.
સામાયિકમાં રહેલે શ્રાવક જે આ ત્રણ અતિચારને ન છોડે તે સામાયિકનું ફળ પામતે જ નથી. કહ્યું છે કે
“જે શ્રાવક સામાયિક કરીને ઘરની ચિંતા કરે છે, તે આતધ્યાનથી દુ:ખી બને છે, અને સંસારની નજીક જાય છે. આથી તેનું સામાયિક નિરર્થક છે. (૧) શ્રાવકે સામાયિકમાં સદા પહેલાં બુદ્ધિથી વિચારીને પાપરહિત વચન બોલવું જોઈએ, અન્યથા (=પાપવાળું વચન બોલે તો) વાસ્તવિક સામાયિક ન થાય. (૨) નિર્દોષ ભૂમિમાં આંખથી જોયા વિના અને ચરવળા આદિથી પ્રભાજન કર્યા વિના (કાયોત્સર્ગ આદિ માટે) ભૂમિ આદિનો ઉપયોગ કરવાથી (જી ન હોવાથી કે તેના પુણ્યથી બચી
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૪
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને જવાથી) હિંસા ન થાય તે પણ પ્રમાદથી (= જીવરક્ષાની કાળજી ન હોવાથી ભાવથી હિસા થવાથી) વાસ્તવિક સામાયિક કર્યું ન ગણાય.” (૩) (શ્રાવકપ્રજ્ઞપ્તિ)
(૪) સામાયિક સ્મૃતિ અકરણું - સામાયિકનું સ્મરણ ન કરવું, અર્થાત પ્રબલ પ્રમાદના કારણે આ સમયે મારે સામાયિક કરવાનું છે, મેં સામાયિક કર્યું કે નહિ એમ યાદ ન રાખે. સ્મરણ મેક્ષના દરેક અનુષ્ઠાનનું મૂળ છે. (જે અનુષ્ઠાન યાદ જ ન હોય તેનું આચરણ શી રીતે થાય?) આથી આ અતિચાર પણ સેવવામાં સામાયિક નિષ્ફળ જ છે. કહ્યું છે કે
જે પ્રમાદી બનીને મારે સામાયિક કયારે કરવાનું છે- સામાયિકને કાળ કર્યો છે, મેં સામાયિક ર્યું કે નહિ તે યાદ ન રાખે, તેનું કરેલું પણ સામાયિક નિષ્ફળ જાણવું. (કારણ કે ધર્મનાં અનુષ્ઠાનનું મૂળ સ્મૃતિ છે. જેમ મૂળ વિના વૃક્ષ ન હોય તેમ સ્મરણ વિના ધર્માનુઠાન પણ ન હોય.)* (શ્રાવકપ્રજ્ઞપ્તિ)
(૫) અનવસ્થિતકરણ:- ચિત્તની સ્થિરતા વિના સામાયિક કરવું અથવા પ્રબલ પ્રમાદના કારણે તત્કાલ લીધેલું સામાયિક તત્કાલ જ મૂકી દે, અર્થાત્ લઈને તુરત પારી નાખે, અથવા મન ફાવે તેમ સામાયિક કરે. સેવન કરાતું તે અતિચાર પણ સામાયિકને અશુદ્ધ બનાવે છે. કહ્યું છે કે
સામાયિક કરીને તુરત પારે કે (વ્યાકુલ ચિત્તથી) ગમે તેમ અસ્થિરપણે કરે તે સામાયિક ઉપર બહુમાન ન હોવાથી સામાયિક શુદ્ધ થતું નથી.” (શ્રાવકપ્રજ્ઞપ્તિ) [૯] . અતિચારદ્વાર પૂર્ણ થયું. હવે ભંગદ્વાર કહેવાય છે –
दुप्पणिहाणं काउं, न देइ मिच्छक्कडत्ति भावेण ।
कुणइ य अइप्पसंगं, तस्स फुडं होइ भंगोत्थ ॥१०॥ ગાથાર્થ – સામાયિકમાં રહેલ જે શ્રાવક દુપ્રણિધાન કરીને ભાવથી મિચ્છામિદુક્કડં ન આપે અને વારંવાર અતિચારો લગાડે છે, તેના સામાયિકને પ્રગટ ભંગ થાય છે.
ટીકાથ:- ભાવથી મિચ્છામિક એટલે સંવેગથી મિચ્છામિક. જેમકે-હા ! સામાયિકમાં રહેલા મેં ઘરની ચિંતા વગેરે કર્યું, તે સારું ન કર્યું, અર્થાત્
પાપભીરુ આત્મા હા! મેં અશુભ કર્યુ! હા! મેં અશુભ
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૫
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ કરાવ્યુ? હા ! મેં અનુમોદના પણ અશુભ કરી ! આ પ્રમાણે અંદરને અંદર દાવાનલથી બળતા પિલાવૃક્ષની જેમ બળે છે.”
એ પ્રમાણે આત્મનિંદા કરે. અથવા મિચ્છામિ દુક્કડ પદનો અર્થ આવશ્યક નિયુંતિકારની નીચેની ગાથાઓથી જાણ.
मित्ति मिउमद्दवत्ते, छत्ति य दोसाण छायणे होइ। मित्ति य मेराएँ ठिओ, दुत्ति दुगुंछामि अप्पाणं ॥१॥ कत्ति कडं मे पावं डत्ति य डेवेमि तं उवसमेणं ।
एसो मिच्छाउक्कडपयक्खरत्थो समासेणं ॥२॥ મિચ્છામિ દુક્કડ પદમાં મિ, ચ્છા, મિ, દ, કે અને હું એમ છ અક્ષરો છે. દરેક અક્ષરને અર્થ આ પ્રમાણે છે. મિ=મૃદુતા (નમ્રતા). ચ્છાદનું છાદન કરવું-રોકવા, અર્થાત્ ફરી ન કરવા. મિ=મર્યાદામાં (ચારિત્રના આચારમાં) રહેલ. દુ-દુષ્કૃત કરનાર આત્માની નિંદા કરું છું. આ ચાર અક્ષરેન સમુદિત અર્થ આ પ્રમાણે છે:- કાયાથી અને ભાવથી નમ્ર બનીને થયેલી ભૂલ ફરી નહિ કરું એવા ભાવથી ચારિત્રના આચારમાં રહેલે હું દુષ્કૃત્ય કરનાર મારા આત્માની નિંદા કરું છું.
=મેં પાપ ક્યું છે એવી પાપની કબૂલાત. =ઉપશમથી પાપને ઓળંગી જઉં છું. અર્થાત્ મેં પાપ ક્યું છે એવી કબૂલાત કરું છું અને ઉપશમભાવથી મારા કરેલા એ પાપથી રહિત બની જઉં છું.” [૧૦૦] હવે ભાવનાદ્વાર –
सव्वं चिय सावजं, तिविहं तिविहेण वज्जियं जेहिं ।
जावज्जीवं तेसिं, नमामि भत्तीय पयकमलं ॥१०१।। ગાથાર્થ – જેમણે નાના-મોટા બધાં જ પાપવાળાં અનુષ્ઠાનનો ત્રિવિધ–ત્રિવિધથી ચાવજજીવ ત્યાગ કર્યો છે, તે સુસાધુઓના ચરણ કમલને હું ભક્તિથી નમું છું.
ટીકાર્થ – ત્રિવિધ એટલે કરવું–કરાવવું–અનુમોદવું એ ત્રણ પ્રકારે. ત્રિવિધથી એટલે મન-વચન–કાયા એ ત્રણ ગથી. ચાવજજીવ એટલે છેલ્લા શ્વાસ સુધી. ભક્તિથી એટલે અંતરના પ્રેમથી, નહિ કે બળાત્કાર વગેરેથી, અર્થાત્ બહુમાનપૂર્વક. [ ૧૦૧]
નવકારોવાળું સામાયિકવતા કહ્યું. હવે દેશવગાશિકનો અવસર છે, તે પણ આ જ ૧. વિનયપૂર્વક કાયાને (કેડથી ઉપરના ભાગને) નમાવવી એ કાયાથી ઋતા છે.
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૬
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને નવકારોથી કહેવું જોઈએ. આથી પ્રથમદ્વારથી દેશાવગાશિકને કહે છે –
देसावगासियं पुण, संखेवो जस्स पुव्वगहियस्स।
जह विसपन्नगदिट्ठी, संखिवई वाइओ कोई ॥१०२॥ ગાથાર્થ:- જેમ સ્થાવર અને જંગમ વિષનો પ્રતીકાર કરનાર મંત્રવાદી ગરલ અને સર્પદષ્ટિને સંકેચ કરે છે તેમ પૂર્વે લીધેલાં વ્રતને જેમાં સંક્ષેપ કરાય છે તે સ્વરૂપથી દેશાવગાશિક જાણવું.
ટીકાથ– દેશાવળાશિક શબ્દમાં દેશ, અવકાશ અને રુવ એમ ત્રણ શબ્દો છે. દેશ એટલે પૂર્વે લીધેલા પ્રાણાતિપાત વગેરે વ્રતના પરિમાણને થડે ભાગ, અર્થાત્ વ્રત લેતી વખતે જેટલું પરિમાણ રાખ્યું હતું તેમાંથી પણ ઓછું કરીને થોડો ભાગ=
ડું પરિમાણ રાખવું તે દેશ. દેશમાં અવકાશ (=અવસ્થાન) એટલે રહેવું તે દેશાવગાશ. દેશાવગાશથી થયેલું વ્રત (ફેરાવારૂ) દેશાવનાશિક
અહીં “પૂર્વે લીધેલા વ્રતો” એ પ્રગથી પૂર્વે લીધેલાં પ્રાણાતિપાત વિરમણ વગેરે બધાં તે સમજવાં. કારણ કે મૂળગ્રંથકારે પ્રાણાતિપાત વિરમણ વગેરે બધાં વ્રતોને સંક્ષેપ જ દેશાવગાશિક છે એવી વિવક્ષા કરી છે. સરવાળે સંવાળ રેસાવાણિ (સર્વ વ્રતનો સંક્ષેપ કરવો તે દેશાવગશિક છે.) એ વચન પ્રામાણિક હોવાથી મૂલગ્રંથકારે આવી વિવક્ષા કરી છે. આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ તે વૃદ્ધ સંપ્રદાયથી જાણવો. તે આ છે –
વૈદ્યનું દૃષ્ટાંત મહા બલવાન શત્રુરાજાના ભયથી કઈ રાજાએ પોતાના દેશમાં રહેલા પાણી અને ઘાસ વગેરેને નાશ કરવાની ઈચ્છાથી પોતાના મંડલને વિષનો કર (=ટેક્ષ) નાખ્યો. તેથી કઈ દશ ઉપલ, કેઈ વિસ પલ, કેઈ પચાસ પલ, કેઈસ પલ જેટલું વિષ લઈ આવ્યા. રાજાના જ વૈશે માત્ર જવ જેટલું વિષ લઈને રાજાને આપ્યું. તેટલું જ વિષ આપવાથી રાજા રેષ પામ્ય. ઇગિત આકારમાં (=અભિપ્રાયને અનુરૂપ ચેષ્ટામાં) કુશળ વૈદ્ય રાજાને રેષવાળે જાણીને કહ્યું: હે દેવ! આ મહાવિષ છે, યવ જેટલા પણ આ વિષથી સે ભાર થાય છે. કારણકે આ વિષ શતધી (= જીવને મારનાર) છે. રાજાએ કહ્યુંઃ એની ખાતરી શી? વૈદ્ય કહ્યુંઃ કઈ મરવાની ઈચ્છાવાળા (=થોડા સમયમાં મૃત્યુ પામે તેવા) કેઈ હાથીને મંગાવો. તેના વચનથી રાજાએ તુરત જ વૃદ્ધાવસ્થાથી શિથિલ થઈ ગયેલ અને રેગથી વિહલ એક માટે હાથી મંગાવ્યું. વૈદ્ય તેના પુછડાને
૧. પલ=ચાર તોલા. ભાર=વીસ તોલા.
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
3७७
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ એક વાળ તેડીને તેના (=વાળના) સ્થાનમાં નખના અગ્રભાગથી વાળના અગ્રભાગ જેટલું વિષ મૂક્યું. તે જ ક્ષણે આખા શરીરમાં વિષ ફેલાઈ ગયું. હાથી નીચે પડ્યો અને ચેષ્ટા વિનાને બની ગયે, તથા જાણે ગળીના રંગથી રંગ્યો હોય તેમ અતિશય લીલાવણ વાળો થઈ ગ. વૈદ્ય કહ્યું હે દેવ! આ સંપૂર્ણ હાથી વિષરૂપ થઈ ગયો છે. એનું જે ભક્ષણ કરશે તે સ્થાન અને શિયાળ વગેરે પણ વિષરૂપ બની જશે. આ પ્રમાણે સેમા સ્થાનને પણ આ વિષ મારે છે, એથી આ મહાવિષ છે. તેથી રાજાએ કહ્યું : અહે ઉત્તમવૈદ્ય! આવા પ્રકારના મહાવિષને કેઈ પ્રતીકાર છે? વૈદ્ય કહ્યું હે દેવ! છે. રાજાને વિશ્વાસ પમાડવા માટે વૈધે ફરી કહ્યુંઃ હે દેવ ! બલવાન શરીરવાળો બીજે કઈ મેટ હાથી મંગાવો. રાજાએ વૈદ્યનું વચન તે જ પ્રમાણે કર્યું. વૈદ્ય પણ તે જ પ્રમાણે વિષ મૂક્યું. તે જ ક્ષણે તેના આખા શરીરમાં વિષ ફેલાઈ ગયું. તેથી વૈધે તે જ વખતે તે જ સ્થાનમાં ઔધ મૂકયું. ઔષધે વિષને ખસેડીને એક પગમાં લાવી મૂક્યું. ત્યાંથી પણ ખસેડીને પગના અંગુઠામાં લાવી મૂકયું. ત્યાંથી પણ ખસેડીને અંગુઠાના અગ્રભાગમાં લાવી. મૂકહ્યું. તેથી ખુશ થયેલા રાજાએ વૈદ્ય ઉપર મહાકૃપા કરી. વૈદ્ય પણ રાજાના પ્રભાવથી આ લેકનાં સુનો ભાગી બન્યો.
એ પ્રમાણે શ્રાવકે પણ દિશાપરિમાણવ્રતમાં સો જન વગેરે ક્ષેત્ર પ્રમાણ લીધું હેય, દેશાવળાશિક વ્રતમાં તેને જ સંક્ષેપ કરીને એક ગાઉ વગેરે પ્રમાણ કરે, અથવા તેનાથી પણ ઓછું કરીને ઘરની ડેલી સુધી પ્રમાણ કરે. અહીં દિશાપરિમાણવ્રતમાં લીધેલું ક્ષેત્રપ્રમાણ હાથીના દેહ તુલ્ય છે. શ્રાવકની ગમન-આગમન વગેરે પ્રવૃત્તિ વિષના ફેલાવા સમાન છે. દેશાવગાશિક ઔષધ તુલ્ય છે. તેથી શ્રાવક તેનાથી ઘણું કે અધિક ઘણું ક્ષેત્રને સંક્ષેપ કરે.
દષ્ટિવિષ સપનું દષ્ટાંત કેઈક જંગલમાં દષ્ટિવિષ સ રહેતો હતો. તેની દૃષ્ટિમાં મહાવિષ હોવાથી તેની દષ્ટિને વિષય બાર યોજન હતા. તેથી બાર યોજન જેટલી ભૂમિમાં કબૂતરી વગેરે જે કોઈ પક્ષી હોય, સસલો વગેરે જે કઈ સ્થલચર જીવ હોય, તે બધાનો તેણે નાશ કર્યો. તેથી તે માર્ગે ચકલો પણ ફરકતો નથી. એકવાર પોતાની મિત્રમંડલીથી પરિવરેલે એક મહાન મંત્રવાદી તે પ્રદેશમાં આવ્યું. એણે એ પ્રદેશને બધી તરફથી પ્રાણીઓના સંચારથી રહિત છે. એ પ્રદેશની હદમાં રહેતા કેઈક માણસને તેણે પૂછયું: આ પ્રદેશ આ રીતે પ્રાણીઓના સંચારથી રહિત કેમ છે? તેણે કહ્યું. અહીં એક મહાન દૃષિવિષ સ૫ છે. તેની દષ્ટિનો વિષય બાર જન છે. તેથી એણે આ પ્રદેશને અગ્નિથી બળેલા જંગલ સમાન કરી નાખ્યું, એટલે મરણના ભયથી આ પ્રદેશમાં કઈ પણ જીવ
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૮
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને સંચાર કરતા નથી, વિશેષથી શું? ચકલે વગેરે પ્રાણીઓએ પણ સ્વજીવનના રક્ષણની ઈચ્છાથી આ પ્રદેશનો ત્યાગ કર્યો છે. મંત્રવાદીએ કહ્યું છે એમ છે તે, મારી પાસે ગુરુપરંપરાથી આવેલ એક ગારુડ મંત્ર છે. તેના પ્રભાવથી હું આ સર્પની દૃષ્ટિના આટલા વિષયનો નિરોધ (=સંક્ષેપ) કરું. પછી તેણે સર્પની નજીકના પ્રદેશમાં જઈને તેના વિષયને નિરોધ કર્યો, બાર જન પ્રમાણ વિષયની માત્ર એજનપ્રમાણ મર્યાદા કરી, તેથી પણ અધિક સંક્ષેપ કરીને પરિમિત, અતિશય પરિમિત એમ કરતાં કરતાં છેક દષ્ટિની નજીક અંગુલ વગેરે પ્રમાણવાળી મર્યાદા કરી. અહીં ઉપનય તે પૂર્વની જેમ જ સ્વબુદ્ધિથી કર. [૧૦૨] ભેદદ્વારમાં ગાથા આ પ્રમાણે છે –
संवच्छराइगहियं, पभायसमये पुणोऽवि संखिवइ ।
राओ तंपिय नियमइ, भेएण विसिद्वतरमेव ॥ १०३॥ ગાથાથ–વર્ષ, ચારમાસે આદિકાળ સુધી લીધેલા દિશા પરિમાણ વગેરે વ્રતમાં પ્રભાતે ફરી પણ સંક્ષેપ કરે એ દેશાવગાશિકને એક ભેદ છે. પ્રભાત સમયે કરેલા નિયમમાં પણ રાત્રે આટલી ભૂમિથી વધારે ન જવું વગેરે ભેદથી અધિક સંક્ષેપ કરે એ દેશાવગાશિકને બીજો ભેદ છે.
ટીકાર્થ –કેઈ શ્રાવકે સુગુરુની પાસે પર્યુષણ સુધી કે ચાર માસ સુધી દિશાપરિમાણ વગેરે નિયમ લીધા, સૂઈને ઉઠવાના કાળે નમસ્કાર મહામંત્રના સ્મરણપૂર્વક જાગીને તે નિયમોને યાદ કરીને આ પ્રમાણે વિચારે –નિયમમાં મેં જે છૂટ રાખી છે તે ઘણી છે, મને દરરોજ એટલી છૂટની જરૂર પડવાની નથી, આથી આજે નિયમમાં સંક્ષેપ કરું, આ પ્રમાણે વિચાર્યા પછી તે જ પ્રમાણે (=વિચાર્યા પ્રમાણે) આ નિયમને સંકેચ કરે તે દેશાવનાશિકને એક ભેદ છે. બીજો ભેદ આ પ્રમાણે છે–પ્રભાત સમયે કરેલા નિયમમાં પણ રાત્રે આટલી ભૂમિથી વધારે ન જવું વગેરે ભેદથી અધિક સંક્ષેપ કરે. [૧૦૩] દેશાવગશિક જે પ્રમાણે ઉત્પન્ન થાય છે તે પ્રમાણે કહે છે
एगविहं तिविहेणं, सव्ववयाण करेइ संखेवं ।
अहवा जहासमाही, गठीनवकारपरिमाणं ॥१०४॥ ગાથાથ-એકવિધ–વિવિધ ભાંગાથી સર્વવ્રતને સંક્ષેપ કરે. અથવા સમાધિ પ્રમાણે ગ્રંથિ, નમસ્કાર વગેરેથી દેશાવગાશિકનું પરિમાણ કરે.
૧, અથવા પૃથ્વી ન ખોદવી વગેરે ભેદથી.
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૭૯ ટીકાથ-એકવિધ–ત્રિવિધ ભાંગાના ઉપલક્ષણથી અન્યભાંગાથી પણ સંક્ષેપ કરે. એકવિધ–વિવિધભાંગાથી સર્વત્રને સંક્ષેપ કરે એને ભાવ એ છે કે જે એકવિધત્રિવિધભાંગાથી સર્વત્રતોનો સંક્ષેપ કરે તેને એ જ ભાંગાથી દેશાવગાશિક ઉત્પન્ન થાય છે. કારણકે સર્વત્રત સંક્ષેપરૂપ દેશાવગાશિક આ ભાંગાથી લીધું છે. બીજા કેઈ ભાંગાથી લેનારને બીજા કેઈ ભાંગાથી પણ દેશાવગાશિક ઉત્પન્ન થાય.
સમાધિ પ્રમાણે એટલે સમાધિને ભંગ ન થાય તે પ્રમાણે, અર્થાત્ શક્તિનું ઉલ્લંઘન કર્યા વિના. ગ્રંથિથી પરિમાણ એટલે વસ્ત્રના છેડા વગેરેમાં ગાંઠ બાંધેલી હોય ત્યાં સુધી, અર્થાત્ ગાંઠ છોડું નહિ ત્યાં સુધી. નમસ્કારથી પરિમાણ એટલે જ્યાં સુધી નમસ્કાર મહામંત્ર ગણું ત્યાં સુધી. અહીં ગ્રંથિ અને નમસ્કારના ઉપલક્ષણથી સાધુની પર્ય પાસના, જિનમંદિરમાં અવસ્થાન (=રહેવું), વ્યાખ્યાન શ્રવણ વગેરે પણ સમજવું. ભાવાર્થ આ છેઃ-મહાધનાઢય વગેરે જે શ્રાવક પોતાની નિયમમાં રાખેલી ઘણી છૂટને વિચારીને તે છૂટને દૂર કરવા વસ્ત્રના છેડા વગેરેમાં ગાંઠ બાંધેલી હોય ત્યાં સુધી, અથવા જ્યાં સુધી નમસ્કાર મહામંત્ર ગણું ત્યાં સુધી, અથવા જ્યાં સુધી સાધુઓની ઉપાસના કરું
ત્યાં સુધી મારે આટલા પરિમાણવાળું દેશાવગાશિક છે, એમ દેશાવગાશિકનું પરિમાણ કરે તેને આ પ્રમાણે પણ દેશાવગાશિક ઉત્પન્ન થાય છે. [૧૦] દેશાવગાશિક નહિ કરવામાં થતા દોષને કહે છે –
जाणतस्सवि एवं, अनिवित्तीपच्चओ बह बंधो।
तहवि न करेइ माण, दिया य.राओ पमाएणं ॥१०५॥ ગાથા – આ રીતે (૧૦૪ મી ગાથામાં કહ્યું તેમ) દેશાવગાશિક ન કરવામાં જ્ઞાનને પણ અવિરતિના કારણે ઘણે કર્મબંધ થાય છે, અર્થાત્ જાણકાર પણ જે પરચઉખાણ ન કરે તે તેને પણ કર્મબંધ થાય છે. તો પણ (મહામોહરૂપી ગ્રહે જેના ચિત્તને પકડી લીધા છે એવો) જીવ વિકથા, નિદ્રા વગેરે પ્રમાદથી દિવસે અને રાતે પરિમાણ કરતો નથી.
ટીકાથ– જે પરિમાણ કરતું નથી તેને ઘણે કર્મબંધ થાય એ જ ભયંકર દેષ (=નુકશાન) છે. આ ગાથાને બીજી રીતે અર્થ આ પ્રમાણે છે – નાત-સવિ એ સ્થળે પ્રાકૃત સર એ પ્રાગ છે. મોડ િ(સ્વર પછી સ્વર આવે તે પૂર્વ સ્વરને લેપ થાય.) એ નિયમથી નાગંતા એ પ્રયોગ થય. જેમકે
૧. અહીં “નમસ્કાર ગણું ત્યાં સુધી” અથવા “નમસ્કાર ન ગણું ત્યાં સુધી એમ બંને અર્થ થઈ શકે. નમસ્કાર ગણું ત્યાં સુધી એટલે જ્યાં સુધી હું નમસ્કાર ગણતે રહું ત્યાં સુધી મારે આ નિયમ છે, પછી નહિ. નમસ્કાર ન ગણું ત્યાં સુધી એટલે એક (અથવા બે વગેરે ) નવકાર ન ગણું ત્યાં સુધી મારે નિયમ છે. નમસ્કાર ગણું એટલે નિયમ નહિ.
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
3८०
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને मोत्तूण पत्तनियरं जडाण नियपरिमलंसमप्पते ।
सहस्सुम्मलणदुक्खं वालय ! बालोऽसि किं भणिमो ॥१॥ આ ગાથામાં નgણુમૂઢળ૦ એ સ્થળે લોજિ એ નિયમથી અને લેપ થયે છે. (સસ મળ૦=સફુકૂળ૦)
કાનંતિ ની સંસ્કૃત છાયા જ્ઞાત્તિ એવી થાય. અચ વિશેષણ દેશાવનાશિકનું છે. અને એમ અધ્યાહાર છે. શનિ શબ્દ અર્થમાં છે, અને તેને અન્વયે વઘુ શબ્દની આગળ કરવો. એ પ્રયોગમાં પ્રાકૃતમાં ઢિવિમવિ નાનાં ચચો વદુર (કલિંગ, વિભક્તિ અને વચનને બહુલતાએ ફેરફાર થાય છે) એ નિયમથી ઉત્તિ એમ સમજવું. આથી ગાથાનો અર્થ આ પ્રમાણે થાય
આ દેશાવગાશિકને ન કરવામાં અવિરતિના કારણે ઘણે જ કર્મ બંધ થાય એમ જ જાણે છે તો પણ પ્રમાદના કારણે દિવસે કે રાતે ક્યારેય પરિમાણ કરતા નથી.” જો જાણતા હોવા છતાં દેશાવગાશિકને કરતા નથી, તેથી જ અવિરતિના કારણે કર્મબંધથી બંધાય છે, એમ દેષદ્વાર ગાથાને ભાવાર્થ છે.
પ્રશ્ન-અવિરતિના કારણે કર્મબંધ થાય છે એ કઈ પ્રમાણથી સિદ્ધ થતું નથી.
ઉત્તર–આગમપ્રમાણથી સિદ્ધ છે. તે આ પ્રમાણે -પચ્ચકખાણ નહિ કરનાર જીવના પૂર્વભવોનું શરીર વગેરે પણ બધુંય આગમમાં છૂટું જ (=પાપબંધવાળું) જણાવ્યું છે. કહ્યું છે કે-“સંસારમાં જે અનંતા શરીરે બાંધ્યા અને મૂકયા તેમને સિરાવવામાં ન આવે તે જીવ કર્મબંધથી પકડાય છે, અર્થાત્ તેને કમબંધ થાય છે.”
આથી જ દુષ્કૃતગહમાં– गहिऊणं मुक्काई जम्मणमरणेसु जाइ देहाइं। पावेसु पसत्ताई वोसिरियाई मए ताई ॥१॥
જન્મ-મરણેમાં મેં જે શરીરે લઈને મૂકયા હોય, પાપોમાં રહેલાં (=પાપનું કારણ બનતાં) તે બધાં શરીરને મેં સિરાવી દીધા છે.”
આ પ્રમાણે પૂર્વભવના શરીરનો ત્યાગ કરાવ્યું છે. [૧૦૫] ગુણદ્વાર વિષે કહે છે –
चाउम्मासिगऽवहिणा, बहुयं गहियं न तस्स संपत्ती ।
एवं नाउं विहिणा, संखेवं कुणइ राईए ॥१०६॥ ગાથાથ-ચાર માસ વગેરે કાળ સુધી નિયમમાં વધારે છૂટ રાખી હય, જેટલી છૂટ રાખી હોય તેટલાને લાભ થવાને નથી (કે તેટલાની જરૂર પડવાની નથી) એમ જાણીને વિધિથી રાત્રે સંક્ષેપ કરે.
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૮૧. ટીકાથ –વિધિથી એટલે “વત્તો ગુરમ સંવિાળો રૂત્તરં ૩ ૪ વા ૧frog પરવાળ” સંવિગ્ન (મક્ષાભિલાષી) શ્રાવક ચિત્તની એકાગ્રતાપૂર્વક થોડા સમય સુધી કે જીવનપર્યત ગુરુની પાસે પચ્ચખાણ લે, ઈત્યાદિ અન્યશાસ્ત્રોમાં કહેલા વિધિથી. ગાથાનો ભાવાર્થ- ચાર માસ વગેરે કાળ સુધી જે સેનું, ધન, ધાન્ય વગેરે વ્યવહાર કરવા માટે (=વાપરવા માટે) છૂટું રાખ્યું હોય તેનો રાત્રિ વગેરે વિવક્ષિત કાળમાં ઉપગ થવાની સંભાવના ન હોય તે વિવેકીએ ગુરુ વગેરેની પાસે તેનું પચ્ચકખાણ જ કરી લેવું જોઈએ. કારણકે પચ્ચક્ખાણ કરી લેવાથી આશ્રવને નિરોધ થઈ જાય છે. પચ્ચફખાણ ન કરવાથી તે અવિરતિના કારણે કર્મ બંધ થાય છે.
અહીં કામદેવનું દષ્ટાંત છે. કામદેવની કથાનું સૂચન કરનારી ગાથા બીજા ગ્રંથમાં આ (નીચે મુજબ) છે. चंपाए कामदेवो पडिम पडिवण्णु सव्वराईयं । सक्कपसंसा देवोवसग वीरेण परिकहणं ॥१॥
“ચંપાનગરીમાં કામદેવ શ્રાવકે આખી રાત પ્રતિમાને સ્વીકાર કર્યો. ઈ કામદેવના સત્ત્વની પ્રશંસા કરી. દેવે કામદેવને ઉપસર્ગો કર્યા. શ્રાવકે સમતાથી ઉપસર્ગો સહન કર્યા એ બિના શ્રી મહાવીર ભગવાને સાધુસાવીને કહી.” આ ગાથાને ભાવાર્થ કથાથી બતાવાય છે.
કામદેવનું દૃષ્ટાંત ચંપાનગરીમાં જીવ-અજીવના બોધવાળ, પુણ્ય-પાપનો જાણકાર, આસ્રવ-સંવરનિર્જરામાં કુશળ, બંધ-મોક્ષની વિચારણામાં નિપુણ અને અઢાર દોષથી રહિત દેવની પરમભક્તિથી આરાધના કરનાર કામદેવ નામને શ્રાવક હતા. તેની દેવ-ગુરુની પૂજા કરનારી, સુશીલવંતમાં અગ્રેસર, વિનયથી ઉત્તમ અને સર્વ અકાને ત્યાગ કરનારી ભદ્રા નામની ઉત્તમ પત્ની હતી. કામદેવે ભગવાન મહાવીર તીર્થકરની પાસે પરિગ્રહપરિમાણ લીધું. તે આ પ્રમાણે –વ્યાજે આપેલા છ કોડ, નિધાનરૂપે રાખેલા છ કોડ, વેપારમાં રોકેલા છ કોડ, બધું મળીને અઢાર ક્રોડ ધન, પાંચસો હળ, પાંચસે વહાણ, દશ દશ હજારના પરિમાણવાળા દશ ગોકુલ, આ સિવાયનું મેં સ્વપરિગ્રહમાંથી વિવિધ– વિવિધથી વોસિરાવી દીધું છે. આ પ્રમાણે આટલા પરિગ્રહથી યુક્ત તે વિશ વર્ષ સુધી રહ્યો. કેવળ આઠમ–ચૌદશ વગેરે તિથિઓમાં હંમેશાં જ સર્વથી (=વિહાર ઉપવાસથી) ચાર પ્રકારનો પૌષધ કરતે હતો. પૌષધમાં તેનું મન ધ્યાન-અધ્યયનમાં લીન રહેતું હતું,
૧. frદ પરાજવાળ સિવાય આ પાઠ શ્રાવકપ્રજ્ઞસિ ગાથા ૧૦૮ ના પૂર્વાધમાં છે.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૨
શ્રાવકનાં બાર તે યાને અને આખી રાત પ્રતિમાને અભ્યાસ કરતા હતા (=કાઉસ્સગ્નમાં રહેતો હતો. એકવાર કેઈ પર્વદિવસે કામદેવને પ્રતિમા સ્વીકારીને રહેલો જોઈને સૌધર્મ સભાના મધ્યમાં રહેલા સૌધર્મેદ્રનું મન તેના અસાધારણ ગુણોના અનુરાગથી હર્ષિત બની ગયું. તેણે સર્વ દેવસમૂહની સમક્ષ કામદેવની પ્રશંસા કરી. તે આ પ્રમાણે –
હે દેવો! સાંભળો. જંબૂદ્વીપમાં દક્ષિણાર્ધ ભારતમાં રહેલી ચંપાનગરીમાં રહેતા કામદેવ સમાન શ્રાવક હમણાં કેઈ જવામાં આવતું નથી. તેને ઇંદ્રસહિત દેવે પણ ધ્યાનથી ચલિત કરવા સમર્થ નથી. અહા ! કેઈ શ્રાવકે પણ આ પ્રમાણે મહાપ્રતાપી હોય છે. આ વખતે ઇંદ્રે કરેલી તેવી પ્રશંસાને સાંભળીને તેની શ્રદ્ધા નહિ કરતે એક દેવ ભયંકર ઉત્તમ હાથીનું રૂપ કરીને કામદેવની પાસે આવ્યો. તેને ચલિત કરવા માટે દાંતથી ભેદીને ક્ષોભ પમાડવો વગેરે અનેક રીતે ઉપસર્ગો કરવાનું શરૂ કર્યું. મહાસત્ત્વવંત તે જરા પણ ચલિત ન થયે. તેથી દેવે મહાસર્પનું રૂપ કર્યું. અતિશય ક્રોધથી ભયંકર સ્વરૂપવાળા તેણે પણ મોટા કુંફાડા મારીને કરડવાનું શરૂ કર્યું. આમ છતાં તે ચલિત ન થયે- એટલે ભયંકર રાક્ષસનું બિહામણું રૂપ કર્યું. પછી એટલા જોરથી અટ્ટહાસ્ય કર્યું કે જેથી નજીકમાં રહેલ પ્રાણસમૂહ ગભરાઈ ગયા. ત્યારબાદ ભય પમાડવાના વિવિધ પ્રકારોથી ભય પમાડવાનું શરૂ કર્યું. આ વખતે મહાસત્ત્વવંત એને નિષ્કારણ તેવા ઘેર ઉપસર્ગો કરવાથી અટકેલા તે અધમદેવને જોઈને જાણે કે પછી હોય તેમ, ગુલાબના જેવા લાલ શરીરવાળે સૂર્ય ઉગે. દેવ આખી રાત ઉપસર્ગો કરીને તેને અખંડ શુદ્ધધ્યાનથી ચલિત ન કરી શક્ય એટલે થાકીને ભાવપૂર્વક તેને નમ્યું. પછી દેવે તેને કહ્યું. ધન્ય છે કે જેના સત્યગુણની પ્રશંસા સર્વદેવેની સભાના મધ્યમાં બેઠેલા ઇંદ્ર પણ કરે છે. પછી તેના વિશિષ્ટ સર્વગુણ પ્રત્યે અનુરાગવાળો થયેલ તે દેવ તેને ફરી ફરી વંદન કરીને સ્વર્ગમાં ગયે. કામદેવ પણ કાર્યોત્સર્ગ પારીને પોતાના ઘરે ગયો. ત્યાં કેઈકે એને કહ્યું હે શ્રેષ્ઠી ! સુર–અસુરે જેમના બે ચરણકમલમાં નમેલા છે એવા, ત્રિલેકબંધુ, ભગવાન શ્રી વીરજિનેશ્વર બહાર ઉદ્યાનમાં પધાર્યા છે. તે સાંભળીને હર્ષિત મનવાળા એણે તેને ઇનામ આપ્યું. પછી પિતાને કૃતાર્થ માનતો તે સમવસરણ ભૂમિમાં આવ્યું. ભગવાનને ત્રણ પ્રદક્ષિણ આપીને અને વિધિથી વંદન કરીને ઉચિત સ્થાનમાં બેઠા. જિનેશ્વરે તેને રાત્રિમાં બનેલ સઘળો પ્રસંગ સાધુ વગેરેની સમક્ષ કહ્યો. તેથી તેઓ પણ શુભધ્યાનમાં સ્થિર થયા. કાલાંતરે તીર્થકરે કહેલા શ્રાવકધર્મને નિષ્કલંકપણે પાળીને ભક્તિથી અને (પાપ વગેરેની) નિવૃત્તિથી શુદ્ધ ચિત્તવાળે તે ઉત્તમ દેવભવને પામ્યા. સૌધર્મ દેવલોકમાં અરુણપ્રભ નામના ઉત્તમ વિમાનમાં બે સાગરોપમના આયુષ્યવાળો દેવ થયા. ત્યાંથી ચ્યવને મહાવિદેહમાં સિદ્ધ થશે. [૧૬]
હવે યતનાને કહે છે -
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૩
શ્રી નવપક પ્રકરણ ગ્રંથ નો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
एगमुहुत्तं दिवसं, राई पंचाहमेव पक्खं वा।
वयमिह धारेउ दद, जावइयं उच्छहे काले ॥ १०७॥ ગાથાથ-એક મુહૂર્ત સુધી, અથવા એક દિવસ સુધી, અથવા એક રાત્રિ સુધી, અથવા પાંચ દિવસ સુધી, અથવા એક પક્ષ સુધી એમ જેટલા કાળ સુધીનું દેશાવળાશિક લેવાને ઉત્સાહ થાય તેટલા કાળ સુધીનું દઢતાથી દેશાવળાશિક ધારણ કરે.
ટીકાર્થ–મુહૂર્ત, દિવસ વગેરે જેટલા કાળ સુધી દેશાવગશિક લેવામાં વિર્યોલ્લાસરૂપ શક્તિ હોય તેટલા કાળ સુધી જ આ વ્રત વારંવાર કરે, (અર્થાત્ હમણાં એક દિવસ સુધીનું જ દેશાવગાશિક લેવાને ઉત્સાહ છે તે એક દિવસ સુધીનું જ લે, એક દિવસ પૂર્ણ થયા પછી ફરી જેટલા કાળ સુધીનું દેશાવગાશિક લેવાને ઉત્સાહ થાય તેટલા કાળ સુધીનું લે, આમ ફરી ફરી લે,) પણ આળસ ન કરે આ જ વ્રતની યતના છે. [ ૧૦૭] હવે દેશાવગાશિકના અતિચારોને કહે છે –
आणयणि पेसणेऽवि य, पओग तह सदरूववाए य ।
बहिपोग्गलपक्खेवो, पंचक्यारे परिहरेज्जा ॥१०८॥ ગાથાથ-દેશાવગાશિકના આનયનપ્રવેગ, શ્રેષ્યમયેગ, શબ્દપાત, રૂપપાત અને બહિ યુગલપ્રક્ષેપ એ પાંચ અતિચારોનો ત્યાગ કરે.
ટીકાથ:-(૧) આનયનપ્રગ-(લાવવામાં બીજાને જોડો તે આનયનપ્રગ.) વિવક્ષિત (=નિયમમાં ધારેલા) ક્ષેત્રથી બહાર રહેલ સચિત્ત વગેરે કઈ વસ્તુને વિવક્ષિતક્ષેત્રમાં લાવવામાં પોતે જાય તે વ્રતભંગ થાય, એથી બીજાને સંદેશા વગેરેથી તારે આ વસ્તુ અહીં લાવવી એમ બીજાને જે તે આનયન પ્રગ.
(૨) પ્રેધ્યપ્રયોગઃ-(બીજાને મોકલવામાં જે તે પ્રખ્ય પ્રવેગ.) લીધેલા દિશાપરિમાણથી આગળ (કંઈક કામ પડતાં) સ્વયં જવામાં વ્રતભંગ થાય એથી બીજાને મેકલવો તે શ્રેષ્યપ્રગ.
(૩) શબ્દપાત –(શબ્દ નાખવા તે શબ્દપાત.) વિવક્ષિતક્ષેત્રથી બહાર રહેલા કોઈને બેલાવવા માટે તેના કાનમાં ખાંસી વગેરે શબ્દો નાખવા તે શબ્દપાત.
(૪) રૂપપાત -(રૂપ નાખવું કાયા બતાવવી તે રૂપપાત.) વિવક્ષિતક્ષેત્ર બહાર રહેલા કેઈને બોલાવવા માટે તેની આંખોમાં પોતાના શરીરને આકાર નાખવા=બતાવ તે રૂપપાત.
આ બે અતિચારો આ પ્રમાણે સંભવે છે – પિતાની બુદ્ધિમાં સ્વીકારેલા (=નક્કી કરેલા) ક્ષેત્રની બહાર રહેલા કઈ માણસને બોલાવવાની જરૂર છે, વ્રતભંગના ભયથી
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૪
શ્રાવકનાં બાર ત્રતા યાને પોતે ન જઈ શકેન જાય, કિંતુ તેને ખાંસી વગેરે શબ્દ સભળાવીને કે પેાતાની કાયા બતાવીને તેને ખેલાવે ત્યારે વ્રતરક્ષાના ભાવ હાવાથી શખ્તપાત કે રૂપપાત અતિચાર થાય. (૫) બહિ:પુદ્ગલ પ્રક્ષેપ:–વિવક્ષિતક્ષેત્રથી બહારની ભૂમિમાં પ્રયાજન ઉપસ્થિત થતાં બીજાને જણાવવા માટે ઢેકુ, કાંકરા વગેરે પુદ્ગલાના પ્રક્ષેપ કરવા કાંકરો વગેરે ફેકવું તે અહિ પુદ્દગલપ્રક્ષેપ.
આ અતિચાર પણ સંભવે છે. કહ્યું છે કે
“ શૂન્યઘરમાં કે જિનમંદિરમાં ( =જિનમંદિરની પાસેના મંડપ વગેરેમાં ) પૌષધ લઈ ને પૌષધધારી તે બહાર કાંકરા વગેરે ફેકીન લાકને જણાવે.”
દેશાવગાશિકવ્રતના આ પાંચ અતિચારોના શ્રાવક ત્યાગ કરે. કારણ કે મહાર જવા આવવાની પ્રવૃત્તિથી જીવાના નાશ ન થાએ એ માટે દેશાવગાશિક લેવામાં આવે છે. જીવાના નાશ સ્વય' કર્યાં હાય કે બીજાની પાસે કરાવ્યા હોય એમાં ફૂલમાં કાઈ ભેદ નથી. બલ્કે જાતે જવામાં લાભ છે. કારણકે પાતે ઇર્યાસમિતિનુ પાલન કરવાથી ઇર્યાસમિતિની વિશુદ્ધિ હાય છે. જયારે ખીજાને તેનું જ્ઞાન ન હાવાથી ઇર્યાસમિતિની વિશુદ્ધિ ન જ હોય.
આમાં પહેલા એ અતિચારો તેવી શુદ્ધ સમજણના અભાવથી કે સહસાત્કાર આદિથી થાય છે. છેલ્લા ત્રણ અતિચારા માયા કરનારને માયાથી થાય છે. [૧૦૮] હવે ભગદ્વારને કહે છેઃ
सव्ववयाण निवित्ति, दियहं काऊण तक्खणा चेव । आउट्टियाऍ भंग, निरवेक्खो सव्वहा कुणइ ॥ १०९ ॥
ગાથા:- સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વગેરે સર્વત્રતાના સંક્ષેપના સંપૂર્ણ દિવસ સુધી નિયમ કરીને તત્કાળ જ ઈરાદાપૂર્વક સ થા વ્રતભંગ તરફ નિરપેક્ષ (=વ્રતભંગના ભયથી રહિત) બનનાર વ્રતના ભંગ કરે છે.
ટીકા :– પૂર્વે પ્રાણાતિપાતવિરમણ વગેરે જે તેા લીધા હતાં તે ત્રતાના જ “ આજે મારે પૃથ્વી ન ખાઢવી વગેરે રીતે ” દિવસ સુધી સક્ષેપ કરીને તત્કાળ જ ઈરાદાપૂર્ણાંક પૃથ્વીકાય આદિના વિનાશમાં પ્રવૃત્ત થયેલ શ્રાવક સવ તસ ક્ષેપરૂપ દેશાવગાશિકના ભંગ કરે છે. કારણ કે વ્રતરક્ષાના ભાવથી રહિત છે. [૧૦૯]
ભાવનાદ્વારમાં ગાથા આ છેઃ
सव्वे य सव्वसंगेहिं वज्जिए साहुणो नमसिज्जा । મનૈતૢિ વૈદ્ધિ મળ્યે, સાચો સવદ્દા વત્ત ૫ ? ।।
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૮૫
ગાથા :– જીવા પ્રત્યે અનુકૂલ વનારા એવા જેમણે સં સાવદ્યના સર્વ પ્રકારે ત્યાગ કર્યા છે, અને જેએ સસંગાથી રહિત છે, તે સર્વ સાધુઓને શ્રાવક નમસ્કાર કરે. ટીકા :- સસંગાથી રહિત= મમત્વ વગેરે અંતરંગ અને ધન-ધાન્યાદિ બહિરંગ સ`સંબંધોથી રહિત. સાધુઓને= મેાક્ષને સાધવામાં તત્પર ભાવસાધુઓને. સાવદ્ય=પાપવાળાં અનુષ્ઠાનેા. [૧૧૦]
બીજી શિક્ષાવ્રત કહ્યું. હવે ત્રીજી શિક્ષાવ્રત કહેવુ જોઇએ. તે પણ નવદ્વારવાળું છે. આથી પ્રથમદ્વારથી તેને કહે છે.
पोसह उपवासो उण, आहाराईनियत्तणं जं च ।
कायन्वो सो नियमा, अट्ठमिमाईसु पव्वे ॥ १११ ॥
ગાથા:– આહાર આદિના ત્યાગ કરવા એ પૌષધેાપવાસ વ્રત છે. તે વ્રત આઠમ આદિ પર્વમાં અવશ્ય કરવા જોઇએ.
ટીકા :– ધર્મેની પુષ્ટિ કરે તે પૌષધ, અર્થાત્ પ દિવસેામાં આચરવા યાગ્ય ધર્મકાય તે પૌષધ. પૌષધ એ જ ઉપવાસ=પૌષધાપવાસ. આહાર અશન-પાન-ખાદિમ– સ્વાદિમ એમ ચાર પ્રકારે છે. આદિ શબ્દથી દેહસત્કાર વગેરે સમજવુ'. આહાર વગેરે ચારેયના ત્યાગ કરે તે જ પૌષધાપવાસ થાય એમ નહિ, કિંતુ ચારમાંથી કોઈ એકનો પણ ત્યાગ કરે તેા પણ પૌષધાપવાસ થાય. આનું જ્ શબ્દના પ્રયોગથી સૂચન કર્યુ· છે. આઠમ આદિ પર્વમાં એટલે આઠમ, ચૈાઇશ વગેરે પતિથિઓમાં. કહ્યું છે કે
46 આમ, ચાદ, જિનના ચ્યવન, જન્મ, દીક્ષા, કેવલજ્ઞાન અને નિર્વાણુકલ્યાણકાના દિવસેા, ત્રણ ચામાસી, ચૈત્ર અને આસા માસના અનધ્યાયના આડૅમ વગેરે દિવસેામાં કરવામાં આવતી અડ્ડાઇએ, (અથવા કલ્યાણકના દિવસેાની અઠ્ઠાઇઓ) અને પર્યુષણ આ દિવસેામાં સુશ્રાવકને જિનપૂજા, તપ અને ધક્રિયામાં વિશેષ ઉદ્યમ કરવાનું કહ્યું છે.”
આ વિષે શ્રી ધર્માંદાસગણીએ કહ્યું છે કે
“ સંવત્સરી, ત્રણ ચામાસી, ( ચૈત્ર અને આસા માસની ) અઠ્ઠાઇઓ, તથા આઠમ આદિ પતિથિઓમાં સર્વ પ્રયત્નથી જિનપૂજા, તપ અને જ્ઞાનાદિગુણામાં વિશેષ આદરવાળા બનવુ· જોઇએ.” [૧૧૧]
હવે ભેદદ્વારને કહે છેઃ
आहारदेहसकारबंभऽवावारपोसहो चउहा ।
एकेको चिय दुविहो, देसे सव्वे य नायव्वो ।। ११२ ॥
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૬
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને ગાથાર્થ – આહાર પૌષધ, શરીરસત્કાર પિષધ, બ્રહ્મચર્ય પૌષધ, અને અવ્યાપાર પૌષધ એમ ચાર પ્રકારે ત્રીજું શિક્ષાવ્રત છે. આહાર પૌષધ આદિ ચારેના દેશથી અને સર્વથી એમ બે બે ભેદ છે.
ટીકાથ- શરીરસત્કાર એટલે શરીરવિભૂષા (=શરીરને સુશોભિત બનાવવું). અવ્યાપાર એટલે હળ હાંકવો વગેરે પાપ કાર્યોને ત્યાગ કરવો. એકાસણું વગેરે દેશથી આહાર પૌષધ છે. ચારે પ્રકારના આહારનો ત્યાગ કરીને ઉપવાસ કરવો તે સર્વથી આહાર પૌષધ છે. સ્નાન ન કરવું વગેરે કેઈ અમુક શરીરસત્કારનો ત્યાગ તે દેશથી શરીરસત્કાર પષધ છે. સ્નાન કરવું, તેલ ચળવું, મેંદી વગેરે લગાડવું, ચંદન આદિનું વિલેપન કરવું, મસ્તકમાં પુષ્પ નાખવાં, અત્તર આદિ સુગંધિ પદાર્થો લગાડવા, સુંદર, કિંમતી અને રંગીનવસ્ત્રો પહેરવાં, અભૂષણે પહેરવાં વગેરે સર્વ પ્રકારના શરીરસત્કારનો રાગબુદ્ધિથી ત્યાગ કરે તે સર્વથી શરીરસત્કાર પૌષધ છે. દિવસે જ, રાત્રે જ, એક જ વાર કે બે જ વાર ઈત્યાદિ નિયમથી અબ્રહ્મનું સેવન કરવું એ દેશથી બ્રહ્મચર્ય પૌષધ છે. સંપૂર્ણ અહોરાત્ર સુધી બ્રહ્મચર્યનું પાલન તે સર્વશ્રી બ્રહ્મચર્ય પષધ છે. કોઈ પણ (રઈ નહિ કરવી, વેપાર નહિ કર, કપડાં નહિ ધોવાં વગેરે રીતે) એક પાપ વ્યાપારને ત્યાગ તે દેશથી અવ્યાપારપૌષધ છે. હળ હાંક, ગાડું ચલાવવું, ઘરનાં કામે કરવાં વગેરે સર્વ પાપવ્યાપારોને ત્યાગ તે સર્વથી અવ્યાપારપૌષધ છે.
જે દેશથી અવ્યાપારપૌષધ કરે તે સામાયિક કરે અથવા ન પણ કરે. પણ જે સર્વથી અવ્યાપાર પૌષધ કરે તે નિયમા સામાયિક કરે. જે ન કરે તે તેને ફળથી વંચિત રહે. કારણ કે સર્વથી અવ્યાપાર પૌષધવાળો સ્વાભાવિક રીતે જ સાવદ્યવ્યાપારથી રહિત અને ધ્યાન–અધ્યયન વગેરે વિશુદ્ધ વ્યાપારવાળો હોય છે. કહ્યું છે કે
સર્વથી અવ્યાપાર પિષધવાળે શ્રાવક સાવધોગોથી વિરત અને ધર્મધ્યાનમાં અત્યંત નિશ્ચલ બનીને જિનમંદિરમાં (=જિનમંદિર પાસે સભામંડપમાં) રહે."
પ્રશ્ન:- પૌષધશાલા પૌષધ માટે જ બનાવવામાં આવે છે, આથી પૌષધવાળાએ પૌષધશાળામાં જ રહેવું ઉચિત છે, બીજે રહેવું ઉચિત નથી. તે પછી “જિનમંદિરમાં રહે” એમ કેમ કહ્યું? ઉત્તર- તમારો પ્રશ્ન સાચે છે. જિનમંદિર વગેરે ન હોય તે પૌષધશાલા વગેરેમાં રહેવાની અનુજ્ઞા આપી છે. કહ્યું છે કે
જિનમંદિર અને સાધુના અભાવમાં પૌષધ માટે ઘરના એકાંતમાં ઘરથી અલગ પૌષધશાલા કહી છે, અર્થાત્ જિનમંદિરમાં પૌષધ થઈ શકે તેમ ન હોય કે સાધુઓને અભાવ હોય (અથવા સાધુઓની પાસે પૌષધ થઈ શકે તેમ ન હોય) તે શ્રાવક
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૮૭ ઘરમાં રહેલી પણ ઘરથી અલગ એવી પૌષધશાલામાં પૌષધ કરે. એક સમૃદ્ધ શ્રાવકને એક પૌષધશાલા હોવી જોઈએ એમ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે. (૧) ચંદ્રાવતંસ, શંખ, સુદર્શન, કામદેવ અને અભયકુમાર– આ શ્રાવકે એકલા (અલગ) પૌષધશાલામાં શયન કરતા હતા.” (૨)
આવશ્યકચૂણિમાં તે સામાન્યથી જ કહ્યું છે. તે આ પ્રમાણે “શ્રાવક મણિ– સુવર્ણ વગેરેના અલંકારે ઉતારીને, ફૂલમાળા, મેંદી વગેરેનો રંગ, ચંદન વગેરેનું વિલેપન અને શાને ત્યાગ કરીને જિનમંદિરમાં (=સભામંડપમાં) સાધુની પાસે અથવા પૌષધશાળામાં પૌષધવ્રતને સ્વીકાર કરે. પૌષધ લીધા પછી ભણે, પુસ્તક વાંચે અથવા મંદભાગી હું સાધુના ગુણોને ધારણ કરવા (=રીક્ષા લેવા) અસમર્થ છું, ઇત્યાદિ પ્રકારે ધર્મધ્યાન કરે.”
માટે પ્રવચનની ગંભીરતા બરોબર વિચારવી. પોતાની બુદ્ધિથી ક્યાંય પણ આગ્રહ ન રાખ.
જે આ પૌષધને સામાયિકની જેમ દ્વિવિધ–વિવિધથી સ્વીકાર કરે છે તેને પૌષઘથી જ સામાયિકનો લાભ મળી જતો હોવાથી સામાયિક બહુ ફળવાળું બનતું નથી. છતાં મેં પૌષધ અને સામાયિક એમ બે વ્રતોને સ્વીકાર કર્યો છે એવા ભાવ વિશેષથી સામાયિક ફળવાળું પણ બને છે. [૧૧૨ ] હવે ત્રીજા દ્વારથી પૌષધવ્રતને જ કહે છે -
विरतिफलं नाऊणं, भोगसुहासाउ बहुविहं दुक्खं ।
સાદુસુવડાવ, if goir (રવૂિઠું) પોસહં શુuiz II શરૂ .. ગાથાર્થ – વિરતિના ફળને અને ભેગસુખની આશાથી થતાં શારીરિક-માનસિક વગેરે વિવિધ દુઓને જાણીને તથા સાધુના સુખની અભિલાષાથી શ્રાવક ચાર પ્રકારને પૌષધ કરે.
ટીકાર્થ – કર્મોને સંવર વગેરે વિરતિનું ફલ છે. કહ્યું છે કે-સંચમે અનિચહે= સંયમનું ફળ સંવર છે. ભેગસુખની આશાથી કપિલ બ્રાહ્મણની જેમ અસંતોષના કારણે અનેક દુઃખ થાય છે. ઉત્તરાધ્યયનમાં કહ્યું છે કે
જેમ જેમ ધનની પ્રાપ્તિ થાય છે તેમ તેમ ધનને લોભ વધે છે. કારણ કે લાભથી લભ અત્યંત વધે છે. બે માસા સુવર્ણથી કરી શકાય તેવું (કપિલ કેવળીનું) કામ ક્રોડ સેનામહેરથી પણ ન થયું.”
(ઉત્તરા. અ. ૮ ગાથા ૨૪)
૧. માત્ર પાંચ ૨તિ કે પાંચ ચણોઠી,
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૮
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને સાધુનું સુખ આ પ્રમાણે છે :
સંસારસુખનાં સાધનો મેળવવાની માથાકૂટથી રહિત સાધુને આ જ જન્મમાં જે સુખ છે, તેનો એક અંશ પણ અખંડ છ ખંડના માલિક ચકવર્તી પાસે કે સદા ભેગમસ્ત ઈદ્ર પાસે પણ નથી.”
(પ્રશમરતિ ગા. ૧૨૮) આ ગાથાથી આ ત્રણ (વિરતિ ફલનું જ્ઞાન, ભેગસુખની આશાથી વિવિધ દુખેનું જ્ઞાન અને સાધુ સુખની અભિલાષા) કારણથી પૌષધ ઉત્પન્ન થાય છે. એમ (કારના ) ક્રમથી જણાવ્યું. [૧૧૩] હવે દેષદ્વારને કહે છે -
जे पोसहं तु काउं, चइया य परीसहेहि भंति ।
नालोयंति य भग्गं, भमंति भवसायरे भीमे ॥११४ ॥ ગાથાર્થ – ચારે ય પ્રકારનું પૌષધ કરીને પરીસહો વડે ઉદ્દવિગ્ન કરાયેલા જે શ્રાવકો પૌષધને ભાંગે છે, અને કરેલા પૌષધ ભંગને ગુરુની પાસે પ્રગટ કરતા નથી, તથા જેઓ અત્યંત વિષયના અભિલાષી હોવાથી મૂળથી જ પૌષધ લેતા નથી, તેઓ ભયંકર સંસારસાગરમાં ભમે છે.
ટીકા- “ચારે ય પ્રકારનું” એ અર્થ ગાથાના તુ શબ્દથી સૂચવ્યો છે. કર્મની નિર્જરા માટે જે સહન કરવા યોગ્ય છે તે સુધા, તૃષા, મલ, સ્ત્રી વગેરે પરીસો છે.
જેઓ અત્યંત વિષયેના અભિલાષી હેવાથી મૂળથી જ પધ લેતા નથી” એ અર્થ ગાથાના જ શબ્દથી સૂચવ્યું છે. [ ૧૧૪] પૌષધ કરવામાં લાભ આ છે –
धीरा य सत्तिमंता, पोसहनिरया लहंति परमगई।।
दिळेंतो इह संखो, आणंदो जणमणाणंदो ॥ ११५ ॥ ગાથાર્થ – ધીર અને સામર્થ્યવાળા જેઓ પૌષધમાં અત્યંત તત્પર રહે છે તેઓ પરમગતિને પામે છે. આ વિષયમાં લોકોના મનને આનંદ પમાડનાર શંખ અને આનંદના દષ્ટાંતે છે. - ટીકાર્ય - ધીર=બુદ્ધિથી શોભનારા. પરમગતિ એટલે સુદેવગતિ. અનંતર ફલની અપેક્ષાએ આ કથન છે. આ કથન આગમથી સિદ્ધ છે. કારણ કે આગમમાં દેશવિરતિ શ્રાવકની ઉત્કૃષ્ટથી અય્યત સુધી જ ઉત્પત્તિ કહી છે. કહ્યું છે કે– રવવાનો નવાબં કોલેળ સુ કરવુ લાવ=“શ્રાવકની ઉત્કૃષ્ટથી ઉત્પત્તિ અય્યત સુધી છે.” પરંપર
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૮૯ ફલની અપેક્ષાએ તો પરમગતિ મેક્ષ પણ છે.” પરંપરાએ તે જિનધર્મનું ફલ મોક્ષ જ છે” એ વિષે કઈ જ વિવાદ નથી.
આ પ્રમાણે ગાથાનો સંક્ષેપાર્થ છે. વિસ્તારથી અર્થ તે બે કથાઓથી જાણ. તે બે કથાઓ આ છે –
શંખનું દૃષ્ટાંત આ જ જંબુદ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રમાં શ્રાવતિ નામની નગરી હતી. તેમાં ચંદ્ર દોષાકર (=રાત્રિનેકરનાર) હતું,બીજે કઈ દેષાકર ( દોષોની ખાણ ) ન હતું. શ્રીમંતેના ઘરો (દુહ સુસિચ=) છુ=મકાનને રંગવાના વેત દ્રવ્યથી સુવિચા=શુભ શુલ વર્ણવાળા હતા, બીજા કઈ (દરિચાર્જ=) =ભૂખથી યુરિચાર્ડસુકાયેલા ન હતા. જિનમંદિરમાં (સાવચ= શ્રાવ) શ્રાવકે દેખાતા હતા. પણ બીજે ક્યાંય (સાપચા=શ્વાવ) હિંસક પ્રાણીઓ દેખાતા ન હતા. વળી–તેમાં સ્વાદિષ્ટ રસથી સુશોભિત કૂવાઓ પણ ચંદ્ર જેવા (શીતલ) હતા. ભવને શાંત થયેલા શ્રેષ્ઠ મદોન્મત્ત હાથી જેવા (ઊંચા) હતા. લેકે પણ દાક્ષિણ્યનું મંદિર, વિનયને રમવાનું ઉદ્યાન, નીતિમાં તત્પર, અતિશય સંતેષનું ભાજન અને ધર્મમાં શ્રદ્ધાળુ હતા. તેમાં નગરના ઘણા લેકેને સંમત, મદથી રહિત, મતિરૂપ વૈભવવાળો, વૈભવથી કુબેર તુલ્ય, ન–વિનયરૂપ ગુણનું કુલભવન, જીવાદિ પદાર્થોને જાણકાર, જિનશાસન પ્રત્યે ગાઢ ભક્તિ-અનુરાગવાળે અને સર્વ કળાઓમાં કુશળ શંખ નામને સુશ્રાવક હતું. તેની ઉત્પલા નામની સુશ્રાવિકા પત્ની હતી. શરદપૂર્ણિમાની ચંદ્ર
સ્નાના પ્રવાહ જેવું નિર્મલ શીલ તેનું આભૂષણ હતું. તેણે આભૂષણેમાંથી ફુરેલા ( =પ્રસરેલા) અનેક રત્નકિરણના વિસ્તારથી દિશાઓના મંડલને વ્યાપ્ત કરી દીધું હતું. તેણે દિશા-મંડલમાં પ્રસિદ્ધ થયેલા રૂપ વગેરે ગુણસમુદાયથી નેત્રોરૂપી કમલેને આનંદિત કર્યા હતા. તેની સાથે ધર્મ-અર્થ–કામ એ ત્રિવર્ગમાં સારભૂત જીવલેકના સુખને અનુભવતા શંખને કેટલેક કાળ પસાર થયે. તે જ શ્રાવસ્તીનગરીમાં પુષ્પકલી નામનો શ્રાવક રહેતું હતું. તેનું જ બીજું નામ શતક હતું. તેને ધન-સુવર્ણ વગેરે વૈભવ શંખના સમાન હતું. શ્રાવક હોવાથી તે શંખની પરમપ્રીતિનું સ્થાન હતું. તે શ્રાવકના સર્વ ગુણેથી યુક્ત હતા. પરસ્પર પરમપ્રીતિથી યુક્ત તે બંને ક્યારેક બંધ-મોક્ષની વિચારણામાં વ્યગ્ર રહેતા હતા, ક્યારેક સંસારના સ્વરૂપની વિચારણામાં લીન રહેતા હતા, ક્યારેક દાનાદિ ચાર પ્રકારના ધર્મકાર્યો કરવામાં આસક્ત રહેતા હતા, આ પ્રમાણે તેમના દિવસો પસાર થઈ રહ્યા હતા.
૧. અર્થ અને કામ ધમથી જ મળે છે એથી ત્રિવર્ગમાં ધર્મ જ સારભૂત છે. આમ છતાં ધર્મ અને અર્થ કારણ છે, જ્યારે સુખ કાર્ય છે. અપેક્ષાએ કારણ અને કાય એ બેમાં કાયની પ્રધાનતાને માનનારા લેકેની દૃષ્ટિએ અહીં સુખને સારભૂત કહેલ છે.
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને એકવાર તે જ નગરીમાં ઉત્તર-પૂર્વ દિશાના ભાગમાં ( =ઈશાન ખૂણામાં) કેષ્ટક નામના ઉદ્યાનમાં હજારો સાધુના પરિવારવાળા અને વિહારના કમથી એકગામથી બીજા ગામે વિહાર કરતા ભગવાન શ્રી મહાવીર તીર્થંકર પધાર્યા. દેવોએ સમવસરણ રચ્યું. ત્રિલેબંધુ સમવસરણમાં બિરાજમાન થયા. સુખ ઉપજે તેમ સઘળી પર્ષદા બેઠી. શ્રી. મહાવીરસ્વામીના આગમનના સમાચાર જાણીને શંખ અને શતક નામના તે બંને શ્રાવકો મહાસમૃદ્ધિના સમુદાયથી (=ઘણા આડંબરથી) ભગવાનને વંદન કરવા માટે આવ્યા. આ વખતે ભગવાને ધર્મકથા શરૂ કરી. તે આ પ્રમાણે – હે જનો ! તમે જેના માટે આ સંસારમાં ઘણું ધનને મેળવો છો, ઘણા પાપકારણને વધારો છો, મહાઆરંભ કરો છો, મિત્ર, જ્ઞાતિજન, સ્વજન અને સંબંધી લો કે ઉપર વિવાહ વગેરે વિવિધ પ્રસિદ્ધ વ્યવહારમાં વિવિધ ઉપકાર કરો છો તે હણાયેલું શરીર વિદ્યુતશ્રેણિના આડંબરની જેમ ચંચલ છે, અને વિવેકીજનોને આશારૂપ બંધનને જરા પણ ઉત્પન્ન કરતું નથી, અર્થાત્ વિવેકી જ શરીરની (=શરીરસુખની અથવા શરીરનિત્યતાની) જરાય આશા રાખતા નથી. વળી– જેના માટે ધન, મનહર સ્ત્રીઓ તથા મિત્રોને મેળવો છો તે શરીર વિજળીના વિલાસની જેમ અત્યંત ચંચલ (=અનિત્ય) છે. તથા જો બધુંય હરી લેનારી ઓચિંતી મૃત્યુની ધાડ ન પડતી હોય તે આ જગતમાં મનોહર વિષયે કેને પ્રિય ન થાય ? (અર્થાત્ મૃત્યુની ધાડ પડ્યા વિના રહેતી નથી, એથી વિવેકીજનોને વિષયે પ્રિય થતા નથી.) વળી– પ્રજવલિત અગ્નિજવાળાઓના આડંબરથી ભયંકર, તીક્ષણ અનંત તલવારવાળા, પડી રહેલા ભાલા, મુગર, ત્રિશૂળ અને બાણના સમૂહથી દુઃખજનક, પરમાધામી દેવોએ વિકલા ભયંકર રૂપોથી ત્રાસજનક, કાજળ જેવા કાળા અંધકારથી યુક્ત દિશાચકવાળા, ફેલાતી દુર્ગધવાળા, ચરબી અને લેહીના પ્રવાહથી કાદવવાળા, નારકેના કરુણ આકંદનના બોધથી ઉગને ઉત્પન્ન કરનારા આવા નરકમાં પડતા જીનું પ્રિય, રણઝણ કરતા ને પુરવાળી, અને કટિમેખલાના અવાજથી વાચાળ ગતિવાળી પત્નીઓ શું જરા પણ રક્ષણ કરે છે? ચાંદી, સુવર્ણ અને રને સમૂહ વગેરે અનેક પ્રકારને સારભૂત વૈભવ શું રક્ષણ કરે છે? અથવા,
અતિશય સ્નેહથી પૂર્ણ અને મિત્ર સહિત સ્વજનો શું રક્ષણ કરે છે? અથવા, શત્રુના બલવાન ભુજાના અભિમાનનો નાશ કરનાર બાહુબલ શું રક્ષણ કરે છે? જીવોને જેવી રીતે નરકમાં કેઈ શરણ નથી, તેવી રીતે તિર્યંચગતિમાં પણ વિવિધ જન્મ મરણોથી સંતાપ પમાડાયેલા નું ઘન અને શ્રી વગેરેથી રક્ષણ થતું નથી. તે આ પ્રમાણે –
તિર્યંચના ભવમાં છે જ્યારે અતિશય તાપ, પાણીનું પૂર અને ઠંડી વગેરેથી ઉત્પન્ન કરાયેલા દુઃખોથી કલેશ પામે છે ત્યારે શું તેમનું રક્ષણ થાય છે? એ પ્રમાણે મનુષ્યભવમાં પણ ઉત્તમ જાતિનો મદ કરવાથી નીચકુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા, દારિદ્રય, રોગ,
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૯૧ દૈર્ભાગ્ય, શાક, વૃદ્ધાવસ્થા અને મરણની વેદનાથી દુઃખી થયેલા, અને વૃદ્ધિ પામેલા દુખવાળા માચ્છીમારો, માતંગ અને ડુંબ વગેરે મનુષ્યનું બીજા કેઈથી પણ રક્ષણ થતું નથી. હે જો ! આ પ્રમાણે જાણીને ધર્મમાં જ સુપ્રયત્ન કરે, જેથી મરણ આવે ત્યારે તમે શેક ન કરે. વળી– આ સંસારમાં જીવોની હિંસા વગેરે દોષનું કારણ અર્થ અને કામ છે. તે બે પુરુષાર્થોને છોડે. કારણકે- જે જીવોએ હિંસાથી લક્ષમીને મેળવી છે તે જીવે, જેમ સમુદ્ર હજારે નદીઓને આધાર બને છે તેમ, દુનું ભાજન બને છે. વિજળીના વિલાસ સમાન (=ચંચળ) અને વેશ્યાની જેમ બીજા બીજા પુરુષની સેવામાં તત્પર લક્ષમીને કઈ પ્રિય નથી અને કોઈ અપ્રિય નથી. સુખની ઇચ્છાવાળા સંસારમાં સર્પોની જેમ જેમણે વક્રગતિ બતાવી છે, અને જે ચિત્તવિકારના હેતુ છે, તે ભોગોથી સુખ ક્યાંથી હોય? જેમણે ઇન્દ્રિયરૂપી શત્રુઓને જીતી લીધા છે તેમણે સંપૂર્ણ ત્રિકને જીતી લીધું છે. આથી જયની ઈચ્છાવાળાઓએ ઇંદ્રિને નિગ્રહ કરવામાં જ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. ઇદ્રિને વશ બનેલા જ સકલ લેકને વશ થાય છે. તથા આશાના પાશથી બંધાયેલા છે અનેક દુખે સહન કરે છે. ક્યારેક ઈષ્ટને યુગમાં જે સુખ થાય છે તે પણ વિષયેની તૃષાવાળાઓને સ્વપ્નમાં કરાયેલા સંગની જેમ ઘણી તૃપ્તિ કરતું નથી, અર્થાત્ ક્ષણિક તૃપ્તિ કરે છે. આ પ્રમાણે ઋદ્ધિની અને વિષયસુખની અસારતા જણાઈ. આથી ઋદ્ધિને અને વિષયસુખને છોડીને ધર્મપુરુષાર્થમાં ઉદ્યમ કરે. આ પ્રમાણે ભગવાનનું વચન સાંભળીને ઘણું જીવો પ્રતિબંધ પામ્યા. કેટલાકેએ સર્વવિરતિ સ્વીકારી. બીજાઓએ વળી દેશવિરતિ સ્વીકારી. બીજા કેટલાક સમ્યકૃત્વ સ્વીકાર્યું. પછી ભગવાનને વંદન કરીને પર્ષદ ઊભી થઈ. તે શંખ અને શતક એ બે શ્રાવકે પણ તીર્થંકરદેશના સાંભળીને હર્ષ પામ્યા, પરમભક્તિથી જિનને વંદન કરીને જેવી રીતે આવ્યા હતા તેવી રીતે ગયા.
તે દિવસે સાધુઓનું પાક્ષિક પ્રતિક્રમણ હતું. તેથી શંખે શતક વગેરેની સમક્ષ કહ્યું. આજે સાધુઓનું પાક્ષિક પર્વ છે. પણ આપણે પૌષધશ્રત લીધું નથી. આથી ઘણા અશન–પાન–ખાદિમ–સ્વાદિમ આહારને કરાવીને તમારી સાથે જ આજે ભોજન કરવું. તેથી શતકે કહ્યુંઃ જે એમ છે તે મારા જ ઘરે તમે આવે, જેથી હું જ સાધર્મિકવાત્સલ્ય કરું. શંખે સ્વીકાર્યું. બધા પોતાના ઘરે ગયા. શતકે ઘરે જઈને અઢાર જાતના શાક, ભક્ષ્ય એવા અનેક પ્રકારના ભેજ્ય ( =ચાવી શકાય તેવા), પેય (=પી શકાય તેવા) અને નાગરવેલના પાનથી યુક્ત અતિશય ઘણે આહાર તૈયાર કરાવ્યો. શંખે પણ ઘરે જઈને વિચાર્યું. મેં શતકની સમક્ષ તેના ઘરે ભજન કરવાનું જે સ્વીકાર્યું
૧. જો કે સંસારમાં રહેલા છ ઈરછાવાળા છે, આમ છતાં જેમ પર્વત ઉપર ઘાસ બળતું હેવા છતાં “પર્વત બળે છે.” એમ (ઉપચારથી) બોલાય છે, તેમ અહીં પણ ઉપચારથી સંસારને સુખની ઇચ્છાવાળા કહ્યો છે.
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૨
શ્રાવકનાં બાર ત્રત યાને તે સારું ન કર્યું. કારણ કે આજે પક્ષની સંધિ (8છેલ્લે દિવસ) છે. આ દિવસે અન્ય વખતે પણ અમે પોષણ કરીને પૌષધશાળામાં રહીએ છીએ. તેથી આજે પણ મારે વિશેષરૂપે ધર્મના અનુષ્ઠાનમાં તત્પર બનીને એકલાએ પૌષધ લઈને પૌષધશાળામાં રહેવું જોઈએ. પછી તેણે ઉત્પલાને પૂછ્યું. તેણે પણ કહ્યું સ્વામી! આ જ ચગ્ય છે. તેથી મણિ, સુવર્ણ, વસ્ત્ર અને અલંકારને મૂકીને પૌષધશાળામાં ગયે, સર્વથી (=ચેવિહાર ઉપવાસથી) ચાર પ્રકારને પૌષધ લઈને શુભધ્યાનથી યુક્ત બનીને રહ્યો. આ તરફ શતક ભજનનો સમય થઈ ગયે ત્યારે શંખને આવેલ ન જોયો એટલે તેના ઘરે ગયે. તેણે ઉત્પલાને પૂછયું: હે સુશ્રાવિકા ! શંખ ક્યાં ગયા છે? તેણે કહ્યું: પૌષધશાલામાં ગયા છે. તેથી શતક પણ પૌષધશાલામાં ગયે. તેણે શંખને મુનિની જેમ શુભધ્યાનમાં રહેલો છે. નિસાહિ કહીને અંદર પ્રવેશ કર્યો. ઈર્યાપથિક પડિકકમીને, ગમનાગમનને આલેવીને, શંખને વંદન કરીને નિમંત્રણ કર્યું કે, તમે આવો, ભજનવેળા વીતી જાય છે. તેથી શંખે કહ્યું સર્વથી પૌષધ સ્વીકારનાર મને આજે આ પ્રમાણે કરવું કલ્પ નહિ. શંખને વૃત્તાંત જાણીને તે પોતાના ઘરે ગયે. બીજા સાધર્મિકેની સાથે તેણે ભોજન કર્યું. વિવિધ ધર્મપ્રવૃત્તિમાં પરાયણ શંખનો દિવસ પસાર થઈ ગયો. આ વખતે સૂર્ય અસ્તાચલના શિખરના આશ્રયવાળે થયે. તેથી ભુવનમાં શું થવાનું શરૂ થયું ? સુવાસમાં રાગવાળા ભમરાઓ સંકેચતા કમલસમૂહોને છોડીને વિકસેલા કુમુદ પાસે જાય છે. મલિન સ્થિર પ્રેમવાળા હોતા નથી. શણગાર સજીને પ્રિયન (=આશકના) ઘરે જવા માટે ઉત્સુક થયેલી તરુણીઓ સ્વચ્છ દર્પણની જેમ પ્રભાવાળા સૂર્ય ઉપર દષ્ટિ નાખે છે. લાલ સૂર્યના કિરણથી રંજિત થયેલા પર્વતના ઊંચા શિખરે અતિશય તપાવેલા સુવર્ણના મેરુશિખરે જેવા શોભે છે. ચક્રવાકયુગલો નજીકમાં વિરહ થવાની શંકાથી નેત્ર અને મુખ સૂર્ય તરફ કરે છે અને અતિશય ઉદ્વેગના ભાજન બને છે. જાણે કે વિરહના ભયથી કમળનાળના છિદ્રમાં પરસ્પર પ્રવેશ કરવા ન હોય તેમ, એક ચકવાકયુગલે ચાંચથી કમળના નાળને (=નાળચાને) પકડયું. સંપૂર્ણ અંધકારને નાશ કરનાર અને સંપૂર્ણ ભુવનને શોભા આપનાર સૂર્ય પણ અસ્ત પામે છે, તે બીજાઓમાં સ્થિરતાની આશા કેવી રીતે થાય? - હવે વિદ્યપુંજ સમાન પોતાના તેજથી પશ્ચિમસમુદ્રના જલને લાલરંગવાળો કરનાર આકાશમાં ઘણે સંધ્યારંગ પ્રગટ થયો. મલિન અને લેકેને ઉદ્વેગ કરનાર અંધકાર સામે આવતા હોય ત્યારે મનહર રૂપવાળી સંધ્યામાં રંગ સ્થિર કેવી રીતે કરી શકાય? સંધ્યારૂપી સખીના વિયેગમાં દિશાઓના નિર્મલ પણ મુખ, જાણે શેકથી હોય તેમ, અતિશય ઘણા અંધકારથી શ્યામ કરાયા. અંધકારના પૂરથી પૂર્ણ પૃથ્વીતલ પણ જાણે શ્યામ પટથી ઢાંકેલું હોય તેવું થઈ ગયું. તેના ઊંચા-નીચા વિભાગો અંધકારથી ઢંકાઈ
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૯૩ ગયા. ઘોર અંધકારથી નેત્રો ઢંકાઈ ગયા હોવા છતાં ભ્રમર સમૂહો ફેલાતી ઘણી ગંધના અનુસાર સુગંધી પુપોમાં લીન થાય છે. ક્ષણવારમાં પૂર્વ દિશારૂપી વધૂએ જાણે કામદેવના રાજ્યાભિષેકનો કળશ હોય તેમ, સ્નારૂપી જળથી પરિપૂર્ણ ચંદ્રને ઉપસ્થિત કર્યો. ચંદ્રના નિર્મલ પણ કિરણો (પતિના) વિરહથી દુઃખી થયેલી તરુણી
ને સુખ માટે થતા નથી. અથવા, બધા જ પદાર્થો બધાને જ સુખ કરનારા ન થાય. દેવવંદન વગેરે આવશ્યક કાર્યો જેણે કરી લીધા છે એવા શંખ શ્રાવકે આ પ્રમાણે કામી લોકોના મનને હરનાર રાત્રિસમય ગાઢ થતાં રાત્રિના બે પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય કર્યો. પછી અતિશય નિપુણ જાગરિકા કરતાં તે આ પ્રમાણે વિચારવા લાગ્યા - પ્રભાતને સમય થતાં વીર ભગવાનની પાસે જઈને તેમને વંદન ન કરું, ત્યાં સુધી મારે આ પૌષધ પારવું ન કપે. આ પ્રમાણે શુભધ્યાનને પામેલા તેની રાત્રિ પસાર થઈ ગઈ. ક્ષીણ થયેલા ઊંચા તારાઓનો સમૂહરૂપ પુપોથી સમૃદ્ધ ઊંચા ગગનાંગણરૂપ વૃક્ષની પશ્ચિમદિશા રૂપી લાંબી શાખામાં અતિશય પાકેલા ફળની જેમ ચંદ્ર લટકવા લાગે. પૂર્વ દિશામાં લાલપ્રભા પ્રગટી. સૂર્યકિરણોના સ્પર્શથી ખીલતી કમળકળીઓની શ્રેણિઓના રસબિંદુઓના સમૂહને ચૂસવાની ક્રિયામાં લાગેલા ભમરાઓથી જાણે અટકાવાયેલ હોય અને ભય પામ્યા હોય તેમ મંદમંદ વાત, રાત્રિ સમયે થયેલ ગાઢ મૈથુનરૂપી યુદ્ધના શ્રમથી થાકેલી સ્ત્રીઓના પરસેવાના પાણીને દૂર કરનાર, અને શીતપ્રભાવવાળો (=ઠંડ) પવન શરૂ થયો. આ દરમિયાન પ્રભાતસંધ્યાના આવશ્યક કાર્યો કરીને, પોસહશાળામાંથી નીકળીને, મહામુનિની જેમ પાંચ સમિતિમાં ઉપગવાળો શંખશ્રાવક મહાવીરભગવાનને વંદન કરવા માટે કેષ્ટક ઉદ્યાનમાં ગયે. તેણે ભગવાનને જોયા. તે અતિશય હર્ષથી પૂર્ણ બની ગયો. તેની આંખે હર્ષના આંસુઓથી ભરાવા લાગી. તેનું મુખ રૂપી કમલ પ્રફુલ્લિત બની ગયું. ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપીને ભાવપૂર્વક ભગવાનને વંદન કર્યું. પછી તે ભગવાનની સ્તુતિ કરવા લાગ્યો. તે આ પ્રમાણે –
હે સકલભુવનના બંધુ! આપ જય પામે. હે કરુણારૂપી અમૃતરસના સમુદ્ર! આપ જય પામે. સિદ્ધાર્થ રાજા અને ત્રિશલાદેવીને હર્ષ કરનારા આપ જય પામો. જન્માભિષેકના સમયે મેરુપર્વતને ડોલાવીને ઇંદ્રને અતિશય આશ્ચર્ય પમાડનારા આપ જય પામો. બાલ્યકાળમાં મુષ્ટિના પ્રહારથી દેવના અભિમાનને દૂર કરનારા આપ જય પામો. ઇદ્ર પુછેલા વ્યાકરણના પ્રશ્નોનો વિસ્તારથી પરમાર્થને કહેનારા આપ જય પામે.
૧. અહીં શબ્દાર્થ આ પ્રમાણે છે – (પ્રવૃત્ત5) પ્રવર્તેલા (ગઢrg=) પાણીને લઈ જનારા (વા) પ્રવાહથી (= )ભરાઈ રહી છે (ઢોય = ) આંખો જેની .
૨. અહીં મોહ શબ્દનો અર્થ વાક્યફિલષ્ટતાના કારણે અનુવાદમાં લખ્યું નથી. ૫૦
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૪
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને સંસારના સર્વ સંગને ત્યાગ કરીને દીક્ષા લેનારા આપ જય પામો. ઇંદ્ર ગુસ્સે થઈને મુકેલા વજના સંગથી (=પતનથી) ભય પામેલા ચમરેંદ્રનું રક્ષણ કરનારા આપ જય પામે. સંગમદેવને જીતનારા આપ જય પામે. જેમને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું છે એવા આપ જય પામે ! જય પામે! આ સંસારમાં મનુષ્ય, તિર્ય, નારકે અને દેવામાં રહેલી જન્મ-મરણની પરંપરાઓથી કંટાળેલા આપ જય પામો. હે સ્નેહી વીર ! મને મોક્ષપુરીમાં લઈ જાઓ. પછી બીજા પણ શ્રી ગૌતમસ્વામી વગેરે મુનિવરોને વંદન કરીને તે એગ્ય ભૂમિ ઉપર બેઠે. આ તરફ શતક વગેરે શ્રાવકે પણ સવારમાં જ સ્નાન અને પૂજા કરીને તીર્થકરને વંદન કરવા માટે ત્યાં જ આવ્યા. તીર્થકરને વંદન કરીને યોગ્ય ભૂમિ ઉપર બેઠા. આ વખતે શંખે લલાટે થંડી ખીલેલી કમળકળીની જેમ અંજલિપુટ કરીને પ્રણામપૂર્વક પૂછયું: હે ભગવંત! ક્રોધને આધીન બનેલ જીવ શું બાંધે? શું એકઠું કરે છે? ભગવાને કહ્યું હે શંખ ! આયુષ્ય સિવાય સાત કર્મપ્રકૃતિઓ એકઠી કરે છે. અને બાંધે છે. એ જ પ્રમાણે શંખે માન, માયા અને લેભ વિષે પણ પ્રશ્નો પૂછયા. ભગવાને સર્વ પ્રશ્નોમાં એ જ પ્રમાણે ઉત્તર આપ્યું. તે વખતે શતક વગેરે શ્રાવકેએ ભગવાનને પૂછયું અમે કાલે પૌષધ ન કર્યો એથી આ શંખ અમારી હીલના કરે છે. ભગવાને કહ્યું તમારી હીલના નથી. (તેણે તમારી હિલના કરી નથી.) શંખ ધર્મમાં પ્રેમવાળો છે, ધર્મમાં દૃઢ છે. તથા તેણે સુનિપુણ જાગરિકા કરી છે. માટે અસત્ય કહેવા વડે એની નિંદા ન કરે. પછી ત્યાં જ શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પૂછ્યું: હે ભગવંત! જાગરિકા કેટલા પ્રકારની કહી છે? ભગવાને કહ્યું જાગરિકા બુદ્ધ, અબુદ્ધ અને સુદક્ષ એમ ત્રણ ભેદથી ત્રણ પ્રકારની છે. તેમાં સદા ઉપયુક્તભાવવાળા કેવલીને બુદ્ધ જાગરિકા હોય છે. તવો બોધ ન હોવાના કારણે પ્રમાદી મિથ્યાદષ્ટિ જીવોને નિદ્રાના ત્યાગરૂપ બીજી જાગરિકા હોય છે. સમ્યગ્દષ્ટિ જીવોને ત્રીજી જાગરિકા હોય છે. કારણ કે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવો જ સુદક્ષ (સુનિપુણ ) અને સુધર્મચિતામાં તત્પર હોય છે. પછી શતક વગેરે શ્રાવકેએ પણ તે સાંભળીને ભય પામીને શંખને ફરી ફરી ખમાવ્યું. પછી તેમણે એકઠા થઈને પ્રશ્નો પૂછયા, અને ઉત્તરોને સ્વીકાર કર્યો. (ચિરથી= )મારૂ આયંતિ એ પદનો અર્થ એ છે કે (અpપણ ઉત્તર પ્રવ્રુતિ) ઉત્તર સ્વરૂપ અર્થપદેને સ્વીકાર કરે છે. (પ્રશ્ન-પ્રશ્નો કેને પૂછડ્યા? અને ઉત્તર કોણે કોણે આપ્યા ? ઉત્તર-તેમણે ભગવાન મહાવીરને પ્રશ્નો પૂછવા અને ભગવાન મહાવીરે તેમને ઉત્તર આપ્યા. પછી તે શ્રાવકે ફરી જિનેશ્વરને વંદન કરીને ઘરે ગયા. શ્રી ગૌતમસ્વામીએ જિનને વંદન કરીને ફરી પૂછ્યું: હે નાથ ! આ શંખ ગ્રહવાસને ત્યાગ કરીને દીક્ષા લેશે ? તીર્થકરે કહ્યું હે ગૌતમ! દીક્ષા નહિ લે. કેવળ ઘણાં વર્ષો સુધી શ્રાવકધર્મનું પાલન કરશે. મૃત્યુ સમય આવતાં વિધિપૂર્વક કાળ કરીને સૌધર્મદેવલોકમાં દેવ થશે. ત્યાંથી રવીને મહાવિદેહમાં સિદ્ધ થશે. શંખનું દષ્ટાંત પૂર્ણ થયુ. (ભગવતી શતક ૧૨ ઉદ્દેશે ૧)
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૯૫ આનંદનું દૃષ્ટાંત આ જ ભરતક્ષેત્રમાં વાણિજગામ નામનું નગર હતું. તે નગર ઇદ્રનગરની જેમ પંડિતજનોને સંતોષ ઉત્પન્ન કરતું હતું. પિતા વગેરેના વિનયની પ્રધાનતાવાળા ઘણું લોકે તેમાં રહેતા હતા. તે નગરમાં રહેલા સુસાધુઓના જ્ઞાનાદિગુરૂપ ભાલાએના અગ્રભાગથી કામદેવ ભૂદાઈ ગયો હતો. આ જોઈને તેની પત્ની રતિને ઘણો શેક થયે. એથી તે વિહળ બનીને વિલાપ કરવા લાગી. લેકેના ભવનોમાં રહેલી વાવડીઓમાં ફરી રહેલા હંસ અને સારસ વગેરે પક્ષીઓનો સમૂહ રતિના વિલાપનું અનુકરણ કરી રહ્યો હતો. આથી તે પક્ષીઓએ કરેલો કેલાહલ તે નગરીમાં સંભળાઈ રહ્યો હતે. તે નગરમાં શુદ્ધ વ્યવહાર કરવાથી લાભ થાય છે એવી પ્રસિદ્ધિ શુદ્ધ વ્યવહારે મેળવી હતી. વણિકેએ શુદ્ધ વ્યવહાર કરીને લક્ષમી મેળવી હતી. તે નગરમાં ઘણું વણિક શુદ્ધવ્યવહારથી મેળવેલી લક્ષ્મીનું દાન કરીને સમુદ્ર સુધી મેળવેલી શ્રેષ્ઠ કીર્તિના વિસ્તારથી અલંકૃત હતા. તે નગર સુવર્ણ શિલાઓથી બનાવેલા જિનમંદિરોની ભીંતેમાંથી ફેલાતી પ્રજાના સમૂહથી જાણે ઉગતા સૂર્યના તાપવાળું હતું, ઇંદ્રનીલ, મહાનલ અને મરત વગેરે મણિઓમાંથી ઘડેલી જિનંદ્રની મહાપ્રતિમાઓમાંથી પ્રસરેલી કિરણ શ્રેણિઓથી જાણે ઈંદ્રના સુંદર સૈનિકવાળું હતું, સૂર્યરથના અશ્વોના માર્ગને દૂર કરનારા ઊંચા દેવમંદિરોના શિખરેમાં રહેલા વિવિધ રત્નોમાંથી નીકળતા કિરણસમૂહથી જાણે ઈંદ્રના હજારો ધનુષથી યુક્ત હતું. વળી– તેમાં મનોહર યુવાન સ્ત્રીઓના આભરણના મણિએથી હણાયેલા અંધકારવાળી રાત્રિઓમાં પણ ચક્રવાકે ઘરની વાવડીઓમાં દિવસની બુદ્ધિથી અલગ થતા ન હતા.
તે નગરીમાં જિતશત્રુ નામને રાજા હતા. તેણે તીક્ષણ અને ભયાનક તલવારના પ્રહારથી શત્રુઓને હણ્યા. હણાયેલા શત્રુરૂપી હસ્તિસમૂહના કુંભતટમાંથી ઉછળેલા ઘણા મોતીઓથી તેણે યુદ્ધના ભૂમિમંડલની પૂજા કરી. તેનું માહાસ્ય ભૂમિમંડલમાં પ્રસિદ્ધ હતું. તે શત્રુઓથી અને સામંત રાજાએથી જીતી શકાતો ન હતો. તેની સકલ અંતઃપુરમાં મુખ્ય અને ઉત્તમ રૂપ, લાવણ્ય અને સૌભાગ્ય વગેરે ગુણસમુદાયને ધારણ કરનારી ધારિણે નામની મહારાણી હતી. તે જ નગરમાં ધનથી કુબેર જેવો, શરીરની કાંતિથી સૂર્ય સમાન, સામ્યતાથી ચંદ્રતુલ્ય, ગંભીરભાવથી સાગર સમ, સ્થિરતા ગુણથી પર્વત જેવ, લોકેને માન્ય, દુષ્ટક વર્ગથી પરાભવ ન પમાડી શકાય તે, સુંદર લાવણ્ય વગેરે ગુણોથી અલંકૃત, વિલાસવાળી સ્ત્રીઓના નેત્રરૂપી નીલ કમળોને પૂજ્ય, અને અપરિમિત ભેગવિલાસનો ત્યાગ વગેરે ગુણોથી સર્વજનને આનંદ ઉત્પન્ન કરનાર, આનંદ નામને ગૃહસ્થ રહેતું હતું. તેનું ચારોડ ઘન વ્યાજમાં રોકાયેલું હતું. ચાર
૧. ઈંદ્રનગરના પક્ષમાં વિવુ= દેવો.
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૬
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને ફોડ ધન નિધાનરૂપે મૂકેલું હતું. ચારડ ધન વેપારમાં વપરાતું હતું. એકએક ગોકુલમાં દશ હજાર ગાયે હોય તેવા ચાર ગોકુલ હતા. ઘણાં કાર્યોમાં લોકોને તે જ પૂછવા ચોગ્ય હતો. પોતાના કુટુંબને પણ તે જ આધારભૂત હતો, પ્રમાણભૂત હતો, તુંબભૂત હતું, અને સર્વકાર્યમાં પ્રવર્તાવનાર હતે. વળી તે સ્વભાવથી કરુણાપ્રધાન હૃદયવાળા, ‘પૂર્વ આભાષી, પ્રિય બોલનાર, કુશળ, દેવ-ગુરુની પૂજામાં તત્પર, પરોપકારી અને મનોહર રૂપવાળે હતો. તેની ઇંદ્રની ઈંદ્રાણી જેવી, મહાદેવની પાર્વતી જેવી, અનુપમ લાવણ્યવાળી શિવાનંદા નામની પત્ની હતી. તેને નિર્મલશીલરૂપ આભૂષણ હતું, તેનું રૂપ અસાધારણ હતું, તે ગુણસમૂહથી યુક્ત હતી, તેણે સુધર્મકાર્યો રૂપ નિર્મલ જલસમૂહથી પાપરૂપ મલને ધોઈ નાખ્યા હતા. તેની સાથે મનુષ્યલોકમાં ઉત્તમ પાંચ પ્રકારના વિષયસુખનો અનુભવતા આનંદને કેટલાક કાળ પસાર થયે.
આ તરફ તે જ નગરના ઉત્તર-પૂર્વ દિશાના ભાગમાં ( =ઈશાન ખૂણામાં) દૂતિપલાસ નામે ચૈત્ય હતું. ત્યાં એકવાર મહાવીર તીર્થંકર પધાર્યા. સુર, અસુર, સિદ્ધ, ગાંધર્વ, યક્ષ વગેરે દેવસમૂહના નાયકે તેમની સ્તુતિ કરી રહ્યા હતા. ફેલાયેલા ઉત્તમ ધ્યાનરૂપી અગ્નિથી તેમણે પાપકર્મોને બાળી નાખ્યા હતા, અને એથી તેમને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું હતું. તેઓ ચાલતી વખતે દેવોએ કરેલા સુવર્ણના નવીન નવ કમળો ઉપર ચરણરૂપી કમળોને મૂકતા હતા. તેઓ વિવિધ દેશોમાં ભવ્યજીવ રૂપી પવનને વિકસિત કરતા હતા. આવા ભગવાનના આગમનથી તે નગરમાં રહેનારા લોકે આનંદ પામ્યા, અને જિનના ચરણેની પાસે આવ્યા. આ દરમિયાન જિતશત્રુ રાજાએ રાખેલા ચરપુરુષેએ જિતશત્રુરાજાને ભગવાનના આગમનની વધામણી આપી. તે તે જ ક્ષણે સિંહાસન ઉપરથી ઉભું થઈ ગયે. અતિશયભક્તિથી તેના શરીરમાં અતિશય રૂવાટાં ખડાં થઈ ગયાં. સભામાં જ સાત-આઠ ડગલા જિનની અભિમુખ ગયો. શ્રી મહાવીરસ્વામીના ચરણોને નમસ્કાર થાઓ એમ બોલતા તેણે જાનુ અને મસ્તકને પૃથ્વી ઉપર સ્થાપીને ભગવાનને નમસ્કાર કર્યો. પછી પોતાના સિંહાસન ઉપર બેસીને વધામણી આપનારને સાડા બાર લાખ સેનામહોર આપી. પછી પિતાના નગરથી આરંભી પ્રતિપલાસ ચૈત્ય સુધી રસ્તામાં શણગાર કરાવ્યું. તે આ પ્રમાણે – પુપરસની સુગંધમાં લુબ્ધ બનેલી ભ્રમર શ્રેણિના મનહર ઝંકાર શબ્દોથી જેમાં દિશાઓના મધ્યભાગ બહેરા બની ગયા છે તેવી પુષ્પરચના કરાવી. ઊંચે ફેલાતી રત્નકિરણોની શ્રેણિઓની દેદીપ્યમાન ઊંચી તેરણશ્રેણિઓ રચાવી. મણિ, સુવર્ણ અને ચાંદીના વિવિધ મંગલકળશ મૂકાવ્યા. પવનથી હાલતાં લાલ અશોકવૃક્ષ વગેરેનાં પાંદડાઓથી યુક્ત ચંદનમાળાએ ઠેક ઠેકાણે ગોઠવાવી.
૧. તુંબ એટલે ગાડીની નાભિ (=પૈડાને વચલો ગોળ વિભાગ). જેમ ગાડીના બધા અવયવોમાં નાભિ મુખ્ય ગણાય છે તેમ તે કુટુંબમાં મુખ્ય હતા.
૨. કોઈ સામે મળે તે તેના બોલાવ્યા પહેલાં જ તેને બોલાવતો હતો.
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૩૯૭ આ પ્રમાણે માર્ગને શણગારાવીને જિતશત્રુ રાજા સામંત વગેરે સૈન્ય, અંતઃપુર અને પરિવારની સાથે ભગવાનને વંદન કરવા માટે ચાલ્યા. સમવસરણની ભૂમિમાં આવ્યું. સમવસરણની ભૂમિના એક જન પ્રમાણ ભૂમિપ્રદેશનું આકાશતલ જેવા નિર્મલ સ્ફટિકના સમૂહથી રચેલું અને લાલરંગના મણિઓથી વિભૂષિત કરેલું તળિયું શેભે છે. તેમાં સૂર્ય કિરણોથી બે ગણા (=ડબલ) કિરણવાળા, દેવસમૂહે બનાવેલા, રત્ન, સુવર્ણ અને ચાંદીના ગઢ શોભે છે. દેવોએ બનાવેલ, ભમરાઓના કલકલ અવાજથી વાચાળ, જાણે દૂર રહેલા ભવ્યજીને લાવવા માટે પ્રયત્નશીલ હોય તેવો અશકવૃક્ષ છે. અશેકવૃક્ષની નીચે રચેલાં બહુવર્ણની પ્રભાવાળા મને હર રત્નનાં ચાર સિંહાસનો શેભે છે. સિંહાસનની આસપાસનું પૃથ્વીમંડલ રત્નકિરણોના સમૂહથી યુક્ત હતું. ત્યાં આકાશમાં નવીન મેઘના જેવા ગંભીર નાદવાળી જયસૂચક દુંદુભિએ ખુશ થયેલા દેવે અતિશય ભક્તિથી વગાડતા હતા. ત્યાં જિનવરની ઉપર ધારણ કરેલા, પ્રભુના ત્રિભુવનના જીવોના સ્વામિત્વને સૂચિત કરનારા, દિવ્ય ત્રણ વેત છત્રો શોભે છે. જેને રચીને સ્વયં દેવે પણ વિસ્મય પામ્યા તે સમવસરણ ભૂમિનું આ પ્રમાણે કેટલું વર્ણન કરાય?
તેથી જિતશત્રુ રાજા સમવસરણ ભૂમિને જોઈને અત્યંત વિસ્મય પામ્યું, અને એથી એનાં નેત્રે પ્રફુલ્લિત બની ગયા. પછી સમવસરણ ભૂમિની અંદર પ્રવેશીને જિનને ત્રણ પ્રદક્ષિણ આપીને ભાવપૂર્વક નમે. આ વખતે આનંદ ગૃહસ્થ પણ મહાઆડંબરથી ભગવાનને વંદન કરવા માટે આવ્યું. ભગવાનને વંદન કરીને તે યથાયોગ્ય સ્થાનમાં બેઠે. ત્યારબાદ ભગવાને મોક્ષનગરી તરફ પ્રયાણ કરનારા ભવ્ય જીવોને મેક્ષને માર્ગ બતાવવા માટે પ્રયાણ વખતે વગડાવેલા મંગલપટહ ( =ઢોલ) ના અવાજ જેવા મધુર અને ગંભીર સ્વરથી ધર્મદેશના શરૂ કરી. તે આ પ્રમાણે - હે લોકે મોહનિદ્રાનો ત્યાગ કરીને મોક્ષ માટે ઉદ્યમ કરનારા બને. ઘટિકાના બહાને આયુષ્યકર્મદલિકેના અંશે તૂટી રહ્યા છે. કારણ કે મેહનિદ્રાથી ઘેરાયેલો માણસ જાગ હોવા છતાં હેય-ઉપાદેયના વિભાગને અને ગમ્ય–અગમ્યને જાણતા નથી. સારી રીતે એકઠું કરેલું ધન નાશ પામે છે, સ્નેહી કુટુંબીઓ નાશ પામે છે, જગતમાં એક ધર્મને છોડીને બીજું બધું ય નાશ પામે છે. જેમ બીજ અંકુરનો સાધક છે તેમ ધર્મ જ મેક્ષિકાર્યને સાધક છે. ધર્મ સકલ દુઃખને નાશ કરે છે અને સુખસમૂહને મેળવી આપે છે. તે આ પ્રમાણે – દેષોને નાશ થવો એ જેનું સ્વરૂપ (=સ્વભાવ) છે એ આ ધર્મ જીવને જ ગુણ છે. જીવહિંસા વગેરે દે છે. એ દોષનો નાશ થતાં સર્વ સંવર થાય છે. સર્વ સંવર થતાં ન કર્મબંધ થતું નથી, અને પૂર્વે જે કર્મો બંધાયેલા છે તેમને શુદ્ધ ધ્યાન, તપ અને ભાવના વગેરેથી નાશ કરે છે. આ પ્રમાણે શાશ્વતકાર્ય જે મોક્ષ તે પણ જીવને જ પર્યાય છે. મોક્ષ સર્વ કર્મને ક્ષય થતાં નિજરૂપમાં અવસ્થાન સ્વરૂપ છે. જીવનું સ્વરૂપ
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર ત્રતા ચાને
અનંતજ્ઞાન, અનંતસુખ, અન`તવીય અને અનંતદન છે, જીવનુ સ્વરૂપ અભાવરૂપ નથી. મેાક્ષ માટે ઉદ્યમ કરનાર જીવને જ્યાં સુધી મેાક્ષની પ્રાપ્તિ થતી નથી ત્યાં સુધી સુગતિઓમાં સાંસારિક સુખા મળે છે અને કુગતિનાં દુઃખા મળતાં નથી. જ્યારે ચથાખ્યાત ( =જિનેશ્વરાએ જેવું કહ્યું છે તેવું ) સવ વિશુદ્ધ સસંવર થશે ત્યારે શાશ્વત મેાક્ષ થશે એમાં કાઈ શક નથી. તેથી હું લેાકેા! નરકાદિમાં દુઃખસમૂહને ઉત્પન્ન કરનાર સંસારના આ વિસ્તારને છોડીને સસંવરમાં જ સારી રીતે ઉદ્યમ કરો.
૩૯૮
આ પ્રમાણે સાંભળીને પ્રતિબાધ પામેલા ઘણા જીવા સર્વ સંવરમાં સારી રીતે ઉદ્યમ કરનારા થયા. પછી આન ંદ ગૃહસ્થે મસ્તકે અંજલિ કરીને પ્રણામપૂર્વક ભગવાનને પૂછ્યું : હે મુનિવરે દ્ર! જે સસÖવર કરવા સમર્થ ન હોય તે અમારા જેવા જીવનું સંસારમાં શું રક્ષણ થાય ? ભગવાને કહ્યું. જે સ`સંવર કરવા સમર્થ નથી તે દેશસ વર કરે. દેશસંવર પાંચ અણુવ્રત વગેરે ખાર પ્રકારના ગૃહસ્થ ધર્મ સ્વરૂપ છે. સ`સારમાં વિવિધ ચિત્તવાળા જીવાનું તેનાથી જ રક્ષણ થાય છે. કારણ કે તે પણ નરક વગેરે ક્રુતિને અટકાવવામાં સારી રીતે સમર્થ છે. જેનાથી ( ધર્મની જેટલી પરાકાષ્ઠાથી ) નિરાશંસ જીવ શાશ્વત સુખવાળા મેાક્ષને મેળવે, તેટલા પ્રક ને ( =પરાકાષ્ઠાને) પામેલા ગૃહસ્થધ જ સર્વસંવરના પણ હેતુ થાય છે. આન ંદે કહ્યું: જો એમ છે તે, હું આપની પાસે આ દેશસવરના જ સ્વીકાર કરું છું. ભગવાને કહ્યું: હું મહાનુભાવ! તમને સુખ ઉપજે તેમ ( =તમારી ઇચ્છા પ્રમાણે) કરી શકો છે, આમાં વિલંબ ન કરો. તેથી તેણે સ્કૂલપ્રાણાતિપાત, સ્થૂલમૃષાવાદ અને સ્થૂલઅદત્તાદાનનું દ્વિવિધ-ત્રિવિધથી પચ્ચક્ખાણુ કર્યું". સ્વસ્રી સ ંતાષના સ્વીકાર કર્યાં. સ્વસ્રીમાં પણ શિવાનંદા સિવાય અન્ય સ્ત્રીઓના જાવજીવ ત્યાગ કર્યાં. પરિગ્રહપરિમાણ લીધું. તે આ પ્રમાણે :– ૧૨ ક્રોડ સુવણુ, ૪૦ હજાર ગાયા, પાંચસેા હળ, પાંચસો ગાડાં, પાંચસો વહાણ ઈત્યાદિ સિવાય અન્ય પરિગ્રહના જાવજીવ નિયમ કર્યો. આ પ્રમાણે પાંચ અણુવ્રતાને સ્વીકારીને યથાશક્તિ સાત શિક્ષાત્રતા સ્વીકાર્યા. સમ્યક્ત્વમૂલ ખારેય વ્રતનાં બે પ્રકારની પરિજ્ઞાથી અતિચારસ્થાનાને જાણ્યા. બીજા પણ વિવિધ અભિગ્રહા સ્વીકાર્યો. પછી તીથ કરને ભાવથી વંદન કરીને તીથ કરે કહેલા ધર્મોની પ્રાપ્તિથી પેાતાને મહાન માનતા તે પાતાના ઘરે ગયા. તેણે શિવાનઢાને કહ્યું કે, મેં આજે મહાવીર ભગવાનની પાસે સમ્યક્ત્વમૂલ પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાવ્રત સ્વરૂપ શ્રાવકધર્મીના સ્વીકાર કર્યા છે. શિવનંદાએ કહ્યું : જે એમ છે તા હું પણ એના સ્વીકાર કરું. આન ંદે રજા આપી. પછી તે મહાન આડંબરથી ભગવાનની પાસે ગઈ. તેણે પણ ધ દેશના સાંભળીને પૂજ્ય ત્રિલેાકબંધુની પાસે તે જ પ્રમાણે શ્રાવકધર્મ ના સ્વીકાર કર્યાં. જિનને નમીને તે પોતાના ઘરે ગઇ. આ વખતે શ્રી
૧. નપરિના અને પ્રત્યાખ્યાનપરિના એ બે પ્રકારની.
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૯
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ ગૌતમસ્વામીએ ભગવાનને વંદન કરીને પૂછયું: આનંદ શ્રાવક આ જ ભવમાં આપની પાસે સાધુધર્મને સ્વીકાર કરશે? ભગવાને કહ્યું? ના. પણ મારી પાસે સ્વીકારેલા આ જ શ્રમણોપાસક પર્યાયમાં વીસ વર્ષ સુધી રહેશે. મૃત્યુ સમય આવતાં સમાધિથી કાળ કરીને સધર્મ દેવલોકમાં રહેલા અરુણ વિમાનમાં ચાર પલ્યોપમના આયુષ્યવાળો દેવ થશે. ત્યાંથી ચ્યવને મહાવિદેહમાં સિદ્ધ થશે.
આ તરફ– શિવાનંદ શ્રાવિકાની સાથે શ્રાવકધર્મમાં હાનિ ન થાય તે રીતે નિપુણ જનોને પ્રશંસા કરવા લાયક વિષયસુખને અનુભવતા આનંદ શ્રાવકના ચૌદ વર્ષ પસાર થયા. પંદરમા વર્ષે ક્યારેક રાત્રિના છેલ્લા પ્રહરમાં તેને વિચાર આવ્યું કે, કુટુંબને ભાર મોટા પુત્ર ઉપર નાખીને મારે કેલ્લાકસન્નિવેશમાં સ્વજ્ઞાતિના ઘરોની મધ્યમાં બનાવેલી પૌષધશાળામાં રહેવું યોગ્ય છે. પછી પ્રભાત સમયે વિચાર્યા પ્રમાણે બધું જ કરીને તે જ વાણિજ ગામની શૈડું દૂર ઉત્તર-પૂર્વ દિશામાં આવેલા કેલ્લાકસન્નિવેશમાં રહેનારા સ્વજ્ઞાતિના ઘરની મધ્યમાં કરાવેલી પૌષધશાલામાં તેણે પ્રવેશ કર્યો. ત્યાં કમશઃ દર્શન વગેરે અગિયારેય પ્રતિમાઓની વિધિપૂર્વક સ્પર્શના કરી (=પાળી). પછી વીસમા વર્ષે મારણાંતિક સંલેખના શરૂ કરી. સંલેખનાથી કૃશ શરીરવાળા અને શુભઅધ્યવસાયવાળી વેશ્યાના પરિણામવાળા તેને ક્યારેક અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. તેનાથી ઊર્વ સૌધર્મ દેવલેક સુધી, તિથ્થુ ઉત્તરમાં હિમવંતપર્વત સુધી, બાકીની ત્રણ દિશાઓમાં લવણ સમુદ્રમાં (પાંચસે જન સુધી) અને નીચે (પહેલી નરકના) લેલુય નરકાવાસ સુધી તે જેવા લાગે (=જોઈ શકતો હતો. આ દરમિયાન વિહાર કરતા શ્રી મહાવીર ભગવાન તે જ ગામમાં બહાર ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. આનંદ ભગવાનને વંદન કરવા જવા માટે સમર્થ ન હતું. પછી ક્યારેક ભિક્ષા માટે આવેલા શ્રી ગૌતમસ્વામીને આનંદે કહ્યું ( કહેવડાવ્યું) કે હે ભગવંત ! મારા ઉપર અનુગ્રહ કરો, જેથી હું આપના ચરણોને વંદન કરું. તે સાંભળીને શ્રી ગૌતમસ્વામી ત્યાં જ જલદી જઈને આનંદને વંદન કરાવ્યું. વંદન કરીને આનંદે પૂછયું : ગૃહસ્થને આટલું (=મને થયું છે તેટલું) અવધિજ્ઞાન થાય? શ્રી ગૌતમસ્વામીએ કહ્યુંઃ ગૃહસ્થને અવધિજ્ઞાન થાય, પણ આટલું ન થાય. આથી બંને વચ્ચે વિવાદ થતાં આનંદે કહ્યું: હે ગૌતમસ્વામી! શ્રીવીર ભગવાનને પૂછો, વિવાદ ન કરો. મને અને આપને તે ભગવાન પ્રમાણ છે. પછી ભિક્ષા લઈને આવેલા શ્રી ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાનને પૂછયું : હે ભગવંત! અવધિજ્ઞાનના પરિમાણમાં શું આણંદ અસત્યવાદી છે તેથી મને ખમાવે કે હું આનંદને ખમાવું? ભગવાને કહ્યું: હે ગૌતમ! અવધિજ્ઞાનનું અસત્ય પરિમાણુ કહેવાથી તેને આ વિષે અતિચાર લાગે છે, માટે તું જઈને આનંદ શ્રાવકને ખમાવ. તેથી શ્રી ગૌતમસ્વામીએ તે જ ક્ષણે જઈને આનંદની પાસે ક્ષમાપના કરી. આનંદ પણ અનશન
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને કરીને દેવલોકમાં ગયે. આનંદનું દષ્ટાંત પૂર્ણ થયું. આ દષ્ટાંત વિસ્તારથી ઉપાસકદશાંગ સૂત્રમાં છે. [૧૧૫]
હવે આ જ વ્રતની યતનાને કહે છે - . जहसत्तीए उ तवं, करेइ ण्हाणाइ परिमियं चेव ।
दिय बंभयारि रत्तिं मियं च वावारसंखेवं ॥ ११६ ॥ ગાથાથ:- યથાશક્તિ તપ કરે, સ્નાન વગેરે પરિમિત જ કરે અને તેનાથી કરે, દિવસે બ્રહ્મચારી રહે અને રાતે અબ્રહ્મનું પરિમિત સેવન કરે, ઘર અને દુકાન વગેરેની પ્રવૃત્તિઓને સંક્ષેપ કરે.
ટીકાW :- “યતનાથી એ અર્થ ગાથાના જ શબ્દથી સૂચવ્યું છે. ભૂમિ જેવી, પાણી ગાળવું વગેરે યતનાથી સ્નાન કરે. કહ્યું છે કે- “ જ્યાં સ્નાન કરવાનું છે ત્યાં જીવરક્ષા માટે ભૂમિને જેવી, પેરા વગેરેની રક્ષા માટે પાણી ગાળવું પાણીમાં માખી વગેરે જીવ ન પડી જાય તેની કાળજી રાખવી વગેરે સ્નાનમાં યતના છે.” (પૂજા પંચાશક ગા. ૧૧)
રાતે અબ્રહ્મનું સેવન પ્રહર વગેરે પરિમાણ વડે ગુમડાની પીડાને દૂર કરવા પરુ કાઢવાની જેમ પરિમિત કરે.
યથાશક્તિ તપ કરે એ કથનથી આહારપૌષધની, સ્નાન વગેરે પરિમિત કરે એ. કથનથી શરીરસત્કારપૌષધની, દિવસે બ્રહ્મચારી રહે અને રાતે અબ્રહ્મનું પરિમિત સેવન કરે એ કથનથી બ્રહ્મચર્ય પૌષધની, પ્રવૃત્તિઓને સંક્ષેપ કરે એ કથનથી અવ્યાપાર પૌષધની યતના જણાવી છે.
આ યતના પિષધ ન લીધે હોય તે પણ ગાથામાં જણાવેલ વિધિથી પ્રવૃત્તિ કરનારને હોય. [૧૧૬] હવે પૌષધના અતિચારોને કહે છે –
संथास्थंडिलेऽवि य, अप्पडिलेहापमजिए दो दो। . सम्मं च अणणुपालणमइयारे पंच वज्जेजा ॥११७॥
ગાથાર્થ:-શ્રાવક પૌષધમાં અપ્રત્યુપેક્ષ–દુપ્રત્યુપેક્ષ શય્યાસંસ્તાર, અપ્રમાજિંતદુષ્પમાર્જિત શય્યાસંસ્તાર, અપ્રત્યુપેક્ષ-દુપ્રત્યુપેક્ષ સ્થંડિલ, અપ્રમાર્જિત-પ્રમાર્જિત ડિલ અને સમ્યગૂ અનનુપાલન એ પાંચ અતિચારોને ત્યાગ કરે.
ટીકાથ - (૧) અપ્રત્યુપેક્ષ-દુપ્રત્યુપેક્ષ શય્યાસંસ્તાર:- પ્રત્યુપેક્ષા એટલે આંખેથી જવું. પ્રત્યુપેક્ષા જેમાં ન હોય તે અપ્રત્યુપેક્ષ. દુષ્ટ પ્રત્યુપેક્ષા જેમાં હોય
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૧
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
તે દુષ્પ્રત્યુપેક્ષ, અર્થાત્ અપ્રત્યુપેક્ષ એટલે આંખેાથી નહિ જોયેલું. દુષ્પ્રત્યુપેક્ષ એટલે ખરાખર નહિ જોયેલું. શય્યા પદ મૂળ ગાથામાં નથી પણ સંસાર પઢના ઉપલક્ષણથી લીધું છે. શય્યા એટલે વસતિ. સુવા માટે જે પાથરવામાં આવે તે સ`સ્તાર, અર્થાત્ જેના ઉપર સુવાય તે સંસ્તાર=સંથારો. અથવા શય્યા એટલે શરીરપ્રમાણ સથારા, સંસ્તાર એટલે અહી હાથ પ્રમાણ સંથારા. ગાથાના ત્તિ 7 શબ્દથી પીઠ વગેરે પણ સમજવું. આના સમુદિત અથ આ પ્રમાણે છેઃ- આંખેાથી જોયા વિના કે બરાબર જોયા વિના શય્યા, સથારા, પીઠ વગેરેના ઉપયાગ કરવા તે અપ્રત્યુપેક્ષ ક્રુપ્રત્યુપેક્ષ શય્યાસ સ્તાર અતિચાર છે.
(૨) અપ્રમાર્જિત-દુષ્પ્રમાર્જિત શય્યા સસ્તાર :- અપ્રમાર્જિત એટલે વજ્રના છેડા વગેરેથી નહિ પ્રમા? લ. દુષ્પ્રમાર્જિત એટલે ખરાબર નહિ પ્રમા૨ેલું. પૂજ્યા વિના કે ખરાખર પૂજ્યા વિના શય્યા, સથારા, પીઠ વગેરેના ઉપયાગ કરવે તે અપ્રમાર્જિત-પ્રમાર્જિત શય્યાસંસ્તાર અતિચાર છે.
(૩) અપ્રત્યુપેક્ષ-દુષ્પ્રત્યુપેક્ષ સ્થ‘ડિલ :- સ્થ`ડિલ એટલે વડીનીતિ અને લઘુનીતિ કરવાની ભૂમિ. જોયા વિના કે ખરાખર જોયા વિના વડીનીતિ–લઘુનીતિ ભૂમિના ઉપયાગ કરવા તે અપ્રત્યુપેક્ષ-પ્રત્યુપેક્ષ–સ્થ ડિલ અતિચાર છે.
(૪) અપ્રમાર્જિત-દુષ્પ્રમાર્જિત સ્થાડિલ :- પૂજ્યા વિના કે ખરાખર પૂજ્યા વિના વડીનીતિ–લઘુનીતિની ભૂમિના ઉપયોગ કરવા તે અપ્રમાર્જિત-દુષ્પ્રમાર્જિતસ્થ`ડિલ અતિચાર છે. બહારની સ્થ`ડિલ ભૂમિની સ ́ખ્યા ૧૦૨૪ થાય છે. કહ્યું છે કે
૧. અનાપાત-અસલાક, ૨. અનુપઘાતી, ૩. સમ, ૪, અષિર, ૫. અચિરકાલકૃત, ૬. વિસ્તાણુ, ૭. દૂરાવગાઢ, ૮. અનાસન્ન, ૯. બિલવર્જિત અને ૧૦. ત્રસ-પ્રાણ-મીજ રહિત સ્થડિલ ભૂમિમાં લઘુનીતિવડીનીતિ, શ્લેમ, વગેરેનુ વિસર્જન કરે. (૧) આપાત એટલે આવવું. સલાક એટલે જોવું. જેમાં બીજાએ આવતા ન હેાય અને જોતા ન હાય તેવી ભૂમિ અનાપાત–અસલાક છે. (૨) અનુપઘાતી એટલે માર-પીટ આદિ ઉપઘાતથી રહિત. (૩) સમ એટલે ખાડા-ટેકરા વગેરે વિષમતાથી રહિત. (૪) અશુષિર એટલે પેાલાણ વિનાની. (૫) અચિરકાલકૃત એટલે નજીકના સમયમાં શુદ્ધ (અચિત્ત) થયેલી. (૬) વિસ્તાણુ એટલે મેાટીપહેાળી. (૭) દૂરાવગાઢ એટલે અંદરના ભાગમાં ઉડે સુધી અચિત્ત થયેલી. (૮) અનાસન્ન એટલે લેાકેાપયાગી બગીચા વગેરેથી દૂર હેાય તેવી..
૫૧
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને (૯) બિલવર્જિત એટલે દર વગેરેથી રહિત. (૧૦) ત્રસ–પ્રાણ–બીજ રહિત એટલે બસ-સ્થાવર જીવોથી રહિત. આવી ભૂમિમાં વડીનીતિ આદિ પરવે.??
આ દશ પદેથી એક વગેરેના સંગથી યક્ત સંખ્યા પૂર્ણ થાય છે. કહ્યું છે કે
ઉપયુક્ત દશ પદોને ૧-૨-૩-૪-૫-૬-૭-૮–૯–૧૦ સાથે સંગ કરવો. એ સંગથી કુલ એક હજારને ચોવીસ ભાંગા થાય.?"
(૫) સમ્યગૂ અનનુપાલન –પૌષધનું બરોબર પાલન ન કરવું. - આ પાંચ અતિચારો સ્વબુદ્ધિથી નથી કહ્યા. આવશ્યક નિર્યુક્તિકારે કહ્યું છે કે
શ્રાવકે પૌષધોપવાસના આ પાંચ અતિચારે જાણવા જેઈએ, પણ આચરવા ન જોઈએ. તે અતિચારે આ પ્રમાણે છે:-(૧) અપ્રતિલેખિતદુષ્પતિલેખિત થયાસંસ્તારક, (૨) અપ્રમાજિત-દુ૫માજિંતશય્યાસસ્તારક, (૩) અપ્રતિલેખિત દુષ્પતિલેખિત ઉચ્ચાર-પ્રશ્રવણભૂમિ, (૪)
અપ્રમાર્જિત દુષ્પમાજિંતઉચાર-પ્રશ્રવણ ભૂમિ, (૫) અને પૌષધોપવાસનું સભ્ય અનનુપાલન. --~--
અહીં વૃદ્ધોએ કહેલી સામાચારી આ પ્રમાણે છે–પૌષધવાળો શ્રાવક પડિલેહણ કર્યા વિના અને બરોબર પડિલેહણ કર્યા વિના શય્યા, સંથારો અને પૌષધશાલાને ઉપયોગ કરે નહિ, ડાભઘાસનું વસ્ત્ર ભૂમિ ઉપર પાથરે નહિ, લઘુનીતિ કરવાની ભૂમિથી આવીને ફરી સંથારાનું પડિલેહણ કરે, અન્યથા અતિચાર લાગે. એ પ્રમાણે પીઠ આદિ વિષે પણ સમજવું.
આમાં ચાર અતિચારે સર્વથી પાપવ્યાપારના ત્યાગમાં જ હોય છે. પાંચમે અતિચાર આહારપૌષધ વગેરે સર્વ પ્રકારના પૌષધન છે. પ્રથમના ચાર અતિચારમાં અતિચાર કેવી રીતે થાય છે એ પ્રસિદ્ધ છે. પાંચમા અતિચારમાં અતિચાર કેવી રીતે થાય છે તે બતાવાય છે–પૌષધવાળો શ્રાવક અસ્થિર ચિત્તવાળો બનીને આહારમાં દેશથી કે સર્વથી આહારની પ્રાર્થના (=અભિલાષા) કરે, અથવા પૌષધના બીજા દિવસે પોતાના માટે આદર કરાવે, અર્થાત્ પિતાના પારણા માટે વિશેષ આરંભ-સમારંભ કરાવે, શરીરસત્કાર પૌષધમાં શરીરે તેલ વગેરે ચળે, દાઢી, મસ્તક અને રૂંવાટાઓના વાળને સૌંદર્યની અભિલાષાથી વ્યવસ્થિત રાખે, દાહ થતાં શરીરે પાણી નાખે, બ્રહ્મચર્ય પૌષધમાં આલેક અને પરલેકના ભેગોની માગણી કરે, અથવા શબ્દો વગેરે વિષયોની અભિલાષા કરે, બ્રહ્મચર્ય પૌષધ ક્યારે પૂર્ણ થશે એમ અથવા બ્રહ્મચર્ય વડે અમે ભેગોથી રહિત કરાયા એમ વિચારે. અવ્યાપાર પૌષધમાં સાવદ્ય કાર્યો કરે, મેં અમુક અનુષ્ઠાન કર્યું કે નહિ એમ વિચારે (=ભૂલી જાય).
૧. ભાંગાની રીત પંચવસ્તક, ધર્મ સંગ્રહ ભાગ બીજે, ઓઘનિર્યુક્તિ વગેરે ગ્રંથેથી જાણું લેવી.
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
४०३ આ પ્રમાણે પાંચ અતિચારોથી વિશુદ્ધ પૌષધનું પાલન કરવું જોઈએ. [૧૧૭] હવે ભંગદ્વારને કહે છે -
उवसग्गपरीसहदारुणेहिं कम्मोदएहिं नासेज्जा ।
रयणं व पोसहं खलु, अइक्कमाइहिं दोसेहिं ॥११८॥ ગાથાથ-ઉપસર્ગ અને પરીસથી થતા કે કર્મોદયથી થતા ભયંકર અતિક્રમ વગેરે દોષથી પૌષધને ચિંતામણિ રત્નની જેમ નાશ કરે.
ટકાથ-ઉપસર્ગો દિવ્ય વગેરે સરળ છે. પરીસો સુધા વગેરે બાવીસ છે. અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ, અતિચાર અને અનાચાર એમ ચાર દે છે. આગમમાં આ ચાર દેનું સ્વરૂપ આધાકર્મ આહારને આશ્રયીને વર્ણવ્યું છે. તે આ પ્રમાણે –
(૧) “આધાર્મિક આહાર લેવાની ગૃહસ્થ વિનંતિ કરે ત્યારે સાધુ વિનંતિને સ્વીકારે ત્યારથી ઉપયોગ કરે ત્યાં સુધી અતિક્રમ દોષ લાગે. અર્થાત્ વિનંતિ સ્વીકારે, પછી લેવા જવા માટે ઉભે થાય, પાત્રા લે, પાત્રા લઇને ગુરુ પાસે આવીને ઉપયોગ કરે ત્યાં સુધી અતિકામ લાગે. તેવો આહાર લેવા જવા માટે પગ ઉપાડે ત્યારથી માંડી ગૃહસ્થને ત્યાંથી આધાકર્મિક આહાર લે નહિ ત્યાં સુધી વ્યતિકમ દોષ લાગે. આહાર ગ્રહણ કરે ત્યારથી મુખમાં ન નાખે ત્યાં સુધી અતિચાર દોષ લાગે. મોઢામાં નાખે એટલે અનાચાર દોષ લાગે.” (વ્ય. ભા. ૪૩)
ભાવાર્થ –જેમ કેઈ પ્રમાદી મળેલા પણ ચિંતામણિરત્ન વગેરેને પ્રમાદથી ખાઈ નાખે, તેમ શ્રાવક ઉપસર્ગ વગેરેથી થતા કે કર્મોદયથી થતા અતિક્રમ વગેરે દોષથી પૌષધને નાશ કરે છે. [૧૧૮]. હવે ભાવનાદ્વારને કહે છેઃ
उग्गं तप्पंति तवं, सरीरसकारवज्जिया निच्च ।
निव्वावारा तह बंभयारि जइणो नमसामि ॥ ११९॥ ગાથાર્થ –માસખમણ વગેરે ઉગ્ર તપ કરનારા, ચાવજજીવ રાગબુદ્ધિથી મર્દન, સ્નાન અને વિલેપન વગેરે શરીર સત્કારથી રહિત, સાવદ્ય વ્યાપારથી રહિત અને નવગુપ્તિસહિત અઢાર પ્રકારના બ્રહ્મચર્યને પાળનારા સાધુઓને હું નમસ્કાર કરું છું.
ટીકાથ–અહીં ઉગ્ર તપ કરનાર વગેરે ચાર વિશેષણોથી ક્રમશઃ આહાર પૌષધ વગેરે ચારે ય પૌષધની ભાવના જાણવી. [૧૧૯]
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને - ત્રીજું શિક્ષાવ્રત કર્યું. હવે ચોથા શિક્ષાવ્રતને અવસર છે. તેમાં પણ પ્રથમ દ્વારને અવસર છે. આથી પ્રથમદ્વાર કહે છે –
साहणं जं दाणं, नायागयकप्पमन्नपाणाणं ।
सो अतिहिसंविभागो,सद्धासकारकमसहिओ ॥१२०॥ ગાથાર્થ –ન્યાયથી મેળવેલા અને કથ્ય આહાર–પાણીનું સાધુઓને દાન કરવું તે અતિથિસંવિભાગ છે. શ્રાવકે શ્રદ્ધા, સત્કાર અને કમથી સહિત અતિથિસંવિભાગ કરવો જોઈએ.
ટીકાથ-જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રથી મોક્ષને સાથે તે સાધુ. ન્યાયથી મેળવેલા એટલે (પ્રામાણિક) વેપાર વગેરે નીતિથી મેળવેલા, નહિ કે ચોરી આદિ અનીતિથી મેળવેલા, કણ્ય એટલે સાધુઓને યોગ્ય હોય તેવા, આધાકર્મ આદિ દોષથી દૂષિત હોય તેવા અયોગ્ય નહિ. બહુવચનથી આદિ શબ્દની જેમ ઔષધ, વસ્ત્ર, પાત્ર વગેરે સમજવું. જ્ઞાનાદિગુણોથી યુક્ત જે મહત્મા તિથિ, પર્વ વગેરે (લૌકિક વ્યવહાર)થી નિરપેક્ષ બનીને ભેજન કાલે (ઘરે) પધારે તે અતિથિ. કહ્યું છે કે
જે મહાત્માએ સર્વ તિથિ, પર્વ અને ઉત્સવો (લેકિક વ્યવહારો) છોડયા છે તેને અતિથિ જાણુ, બાકીનાને અભ્યાગત જાણવા.”
અતિથિને સંવિભાગ તે અતિથિસંવિભાગ. સંવિભાગ શબ્દમાં સં અને વિભાગ એ બે શબ્દ છે. સં એટલે સારે, અર્થાત્ નિર્દોષ. વિભાગ એટલે આહાર વગેરેનું દાન. અતિથિને (=સુસાધુઓને) પૂર્વકર્મ, પશ્ચાત્કર્મ વગેરે દોષથી રહિત આહાર આદિનું દાન કરવું તે અતિથિસંવિભાગ. અતિથિ સંવિભાગ શ્રદ્ધા, ક્રમ અને સત્કાર પૂર્વક કરો જોઈએ. શ્રદ્ધા=ભક્તિબહુમાન. સત્કાર એટલે ચરણનું પ્રમાર્જન કરવું, બેસવા આસન આપવું, વંદન કરવું વગેરે પૂજા. જે દેશમાં ભાત વગેરે જે વસ્તુ પહેલાં અપાતી હોય તે પહેલાં આપવી એ ક્રમ છે. દાનના અનેક પ્રકારે છે. કહ્યું છે કે
આદાન, ગર્વ, સંગ્રહ, ભય, અનુકંપા, લજજા, ઉપકાર, ધર્મ, અધમ અને અભય એમ દશ કારણેથી (અપાતુ હેવાથી) દાનના દશ પ્રકાર છે.?
આમ દાન અનેક પ્રકારનું હોવા છતાં અહીં તે ધર્મ માટે જે દાન અપાય તે દાન રૂપ આ અતિથિ સંવિભાગ સૂચવ્યું છે. ધર્મ માટે થતા દાનનું લક્ષણ આ છે –
કે “જે દેય (=આપવા યોગ્ય) વસ્તુ સ્વયં દુઃખી ન થાય, અર્થાત્ જે
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૦૫ વસ્તુ સચિત્ત ન હોય, (સચિત્ત વસ્તુ છેવસ્વરૂપ હોવાથી ભક્ષણ આદિથી તે દુઃખી થાય,) જે દેય વસ્તુ (ઝેર વગેરે) બીજાના દુઃખમાં નિમિત્ત પણ ન બને, અર્થાત જે વસ્તુના દાનથી બીજાઓને દુખ ન થાય, અને કેવલ (સ્વ–પરને) ઉપકાર કરનાર થાય, તે દેય વસ્તુ ધર્મ માટે થાય છે.
અતિથિ સંવિભાગ શ્રાવકે દરરોજ કરવો જોઈએ. કહ્યું છે કે
શ્રાવક હે ભગવંત! ભાત–પાણીથી અને ઔષધથી (=ભાત–પાણું અને ઔષધ વહોરીને) મારા ઉપર અનુગ્રહ કરો એમ સાધુને દરરોજ નિમંત્રણ કરે.” - સાધુ ઘરમાં પ્રવેશ કરે ત્યારે આ વિધિ છે :
ઘરે આવેલા સાધુને આસન અવશ્ય આપવું, વંદન કરીને સ્વયં વહેરાવે, અથવા બીજા પાસે અપાવે. (૧) જ્યાં સુધી બધી વસ્તુઓ વહેરાવાઈ ન જાય ત્યાં સુધી ઊભે રહે. ફરી પણ વંદન કરીને ગૃહસ્થ પિતે ભોજન કરે. (૨) સાધુ આવે ત્યારે સામે જવું, સાધુ બેસે ત્યારે (પગ દબાવવા વગેરે) સેવા કરવી અને જાય ત્યારે (ડે સુધી) પાછળ જવું એ સુશ્રષા વિનય છે.” (૩)
આમ શ્રાવકે અતિથિસંવિભાગ દરરેજ કરવો જોઈએ, તે પણ (દરરોજ ન થઈ શકે તે) પૌષધસહિત ઉપવાસના પારણે સાધુનો જોગ હોય તે અવશ્ય અતિથિસંવિભાગ કરીને ભોજન કરવું જોઈએ, બાકીના દિવસેમાં નિયમ નથી, એ જણાવવા માટે પૌષધ પછી અતિથિ સંવિભાગ કહ્યો છે. [ ૧૨૦]
હવે અતિથેિ સંવિભાગને ભેદે કહે છે – ... असणं पाणं तहवत्थपत्तभेसज्जसेज्जसंथारो ।
अतिहीण संविभागे, भेया अह एवमाईया ॥१२१॥ ગાથાથ: અશન, પાન, વસ્ત્ર, પાત્ર, ભષજ, શય્યા અને સંસ્કાર વગેરે અતિથિ સંવિભાગમાં ભેદ છે.
જે ખવાય તે અશન. જે પીવાય તે પાન. સાદું પાણી, (ભાત વગેરેનું) ઓસામણ, કાંજી, દ્રાક્ષનું પાણી વગેરે પાન છે. સૂતર વગેરેનું બનેલું હોય તે વસ્ત્ર. પાત્ર=તુંબડું વગેરે. ભષજ ત્રિકટુ વગેરે. (અર્થાત્ અનેક ઔષધિઓનું મિશ્રણ તે ભૈષજ). સંસ્તાર કામળી વગેરે. અશન વગેરે કુલ સાત ભેદે છે.
૧. સુંઠ, મરી અને પીપર એ ત્રણની ત્રિકટુ સંજ્ઞા છે.
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૬
શ્રાવકનાં બાર યાને અતિથિ એટલે સર્વ આરંભેથી નિવૃત્તિ વગેરે ગુણોથી શ્રેષ્ઠ પાત્ર. કહ્યું છે કે
જે સવ આરોથી નિવૃત્ત છે, સ્વાધ્યાય-ધ્યાનમાં તત્પર છે, સર્વ પાપોથી વિરામ પામેલ છે, અને દાત છે તે અતિથિ છે.”
અતિથિ માટે સંવિભાગ કરો એટલે કે ધર્મ માટે અશનાદિ આપવું તે અતિથિસંવિભાગ છે. કહ્યું છે કે
સંયમના ગુણોથી યુક્ત, છજીવનિકાયના રક્ષણમાં તત્પર, પાંચ ઈદ્રિયોથી વિરત (=ઈદ્રિયોને નિગ્રહ કરનારા), પાંચ સમિતિઓમાં સમિત (=સમિતિનું પાલન કરનારા), તૃણુ, મણિ, મેતી, વગેરેમાં સમભાવવાળ સુપાત્રને જે દાન આપવામાં આવે તે દાન અક્ષય, અતુલ અને અનંત થાય છે, તથા ધર્મ માટે થાય છે.?
પ્રશ્ન:- આવા પ્રકારના પાત્રને અપાતું દાન અક્ષય વગેરે ગુણેથી વિશિષ્ટ કેમ થાય છે? ઉત્તર-આનું કારણ એ છે કે વિધિ, દ્રવ્ય, દાતા અને પાત્રની વિશેષતાથી ફળમાં તફાવત પડે છે. (તે આ પ્રમાણે –(૧) વિધિ- દેશ, કાળ, શ્રદ્ધા, સત્કાર અને ક્રમપૂર્વક કલ્પનીય વસ્તુ આપવી વગેરે વિધિ છે. (૨) દ્રવ્ય-અન્ન, પાન, વસ્ત્ર, પાત્ર આદિ શ્રેષ્ઠ દ્રવ્યનું દાન કરવું જોઈએ. (૩) દાતા-દાતા પ્રસન્નચિત્ત, આદર, હર્ષ, શુભાશય એ ચાર ગુણોથી યુક્ત અને વિષાદ, સંસારસુખની ઇચ્છા, માયા અને નિદાન એ ચાર દેથી રહિત હોવો જોઈએ.
(૧) પ્રસન્નચિત્ત- સાધુ આદિ પિતાના ઘરે આવે ત્યારે હું પુણ્યશાળી છું, જેથી તપસ્વીઓ મારા ઘરે પધારે છે, એમ વિચારે અને પ્રસન્ન થાય. પણ આ તે રોજ અમારા ઘરે આવે છે, વારંવાર આવે છે, એમ વિચારી કંટાળી ન જાય. (૨) આદર- વધતા આનંદથી “પધારે! પધારો! અમુકનો જોગ છે, અમુકને લાભ આપો.” એમ આદરપૂર્વક દાન આપે. (૩) હર્ષ સાધુને જોઈને અથવા સાધુ કઈ વસ્તુ માગે ત્યારે હર્ષ પામે. વસ્તુનું દાન કરતાં હર્ષ પામે. આપ્યા પછી પણ અનુમોદના કરે. આમ દાન આપતાં પહેલાં, આપતી વખતે અને આપ્યા પછી પણ હર્ષ પામે. (૪) શુભાશય- પિતાના આત્માને સંસારથી વિસ્તાર કરવાના આશયથી દાન આપે. (૫) વિષાદને અભાવ- આપ્યા પછી મેં ક્યાં આપી દીધું! વધારે આપી દીધું! એમ પશ્ચાતાપ ન કરે. કિન્તુ વતીના (તપસ્વીના) ઉપયોગમાં આવે એ જ મારું છે, મારી વસ્તુ તપસ્વીના પાત્રમાં ગઈ એ મારા અહો ભાગ્ય! એમ અનુમોદના કરે. (૬) સંસાર સુખની ઇચ્છાને અભાવ- દાન આપીને તેના ફળરૂપે કઈ પણ
૧. કાઉંસનું લખાણ તત્વાર્થ અ. ૭ સુ. ૩૪ ના મારા કરેલા ગુજરાતી વિવેચનમાંથી લીધું છે. ૨. ઉપર જણાવેલા ચાર ગુણમાંથી હષ ગુણ આવે તે વિષાદ દેવ જય.
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
४०७ જાતના સંસાર સુખની ઈચ્છા ન રાખે. (૭) માયાનો અભાવ– દાન આપવામાં કઈ જાતની માયા ન કરે. સરળ ભાવથી દાન કરે. (૮) નિદાનનો અભાવ- દાનના ફળરૂપે પરલોકમાં સ્વર્ગાદિના સુખની માગણી ન કરે.
સુખની ઈચ્છાનો અભાવ અને નિદાનનો અભાવ એ બંનેમાં સંસાર સુખની ઇચ્છાને અભાવ હોવાથી સામાન્યથી અર્થ સમાન છે. છતાં વિશેષથી બંનેના અર્થમાં છેડો ફેર પણ છે. સંસાર સુખની ઇચ્છાના અભાવમાં વર્તમાન જીવનમાં સંસારસુખની ઈચ્છા ન રાખે એ ભાવ છે અને નિદાનના અભાવમાં પરલોકમાં સંસારસુખની ઇચ્છા ન રાખે એ ભાવ છે.
(૪) પાત્ર-સમ્યગ્દર્શન આદિ ગુણોથી યુક્ત સર્વ વિરતિધર સાધુઓ અને દેશવિરતિધર શ્રાવકે વગેરે.
જેટલા અંશે વિધિ આદિ બરોબર હોય તેટલા અંશે દાનથી અધિક લાભ. જેટલા અંશે વિધિ આદિમાં ન્યૂનતા હોય તેટલા અંશે ઓછો લાભ.) .
આ આ પ્રમાણે સ્વીકારવું જ જોઈએ, એટલે કે વિધિ આદિની વિશેષતાથી ફળમાં તફાવત પડે છે એ કથન સ્વીકારવું જ જોઈએ, અન્યથા ક૫ભાષ્યમાં કહેલું આ (=નીચે કહેવાશે તે) ઘટે નહિ
જે પાસસ્થા આદિમાં દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર, તપ, વિનય-આ ભાવોમાંથી જે ભાવ શેડો કે વધારે જાણવામાં આવે, તેની જિક્ત તે જ ભાવને પિતાના મનમાં ધારીને તેટલી જ વંદનાદિરૂપ ભક્તિથી પૂજા કરવી, અર્થાત્ પાસસ્થા આદિમાં દશનાદિ જે ભાવ હોય તે ભાવને લક્ષમાં રાખીને જેટલા પ્રમાણમાં દર્શનાદિ ભાવ હોય તેટલા પ્રમાણમાં તેની વંદનાદિરૂ૫ ભક્તિ કરવી.
કલ્પભાષ્યમાં જિનોક્ત દર્શનાદિગુણના સમૂહવાળા પાત્રની જ પૂજા સફલ છે એમ કહ્યું નથી, અર્થાત્ જેમાં સંપૂર્ણ ગુણો હોય તેવા જ પાત્રની પૂજા સફળ બને છે એમ કહ્યું નથી, કિંતુ “જેમાં જેટલા ગુણે જુએ” એવા વચનથી યથાસંભવ જેટલા ગુણે હોય તેટલા ગુણની પૂજા પણ વિશિષ્ટ ફલનું કારણ થાય જ છે. તેથી જે પાત્રમાં બધા ગુણોનો ગ છે તે પાત્રમાં અપાતા દાનનું મહાફલ છે, અને બીજા (=ન્યૂનગુણુવાળા) પાત્રમાં પણ દાતાના પિતાના (ઊંચા) ભાવથી વિશિષ્ટ જ ફલ થાય છે. વ્યવહાર ભાષ્યમાં (ઉ. ૬ ગા. ૧૯૧) કહ્યું છે કે૧. ઉપર જણાવેલા ચાર ગુણમાંથી શુભાશય આવે તે સંસારસુખની ઇરછા અને નિદાન એ
બે દોષ જાય.
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને કહ્યું છે કે “નિશ્ચયનયથી તે મહાનગુણીથી અપગુણ વસ્તુમાં પણ જેને તીવ્ર શુભભાવ થાય છે, તેને મહાનગુણી કરતાં અલપગુણીથી અધિક નિર્જરા થાય છે. કારણ કે-મહાગુણના દશનથી જે ભાવ થાય તેના કરતાં અલપગુણના દર્શનથી થયેલ ભાવ અતિશય તીવ્ર શુભ છે. આ વિષયમાં મહાવીરસ્વામી, ગાતમસ્વામી અને સિંહજીવ દષ્ટાંતરૂપ છે.” - તે આ પ્રમાણે ભગવાન મહાવીરના જીવે ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવના ભાવમાં સિંહને મારી નાખે, તે વખતે “હું શુદ્ર માણસથી હણાયો આથી મારે પરાભવ થયો” એમ વિચારીને સિંહ ખિન્ન બન્યો. સારથી બનેલાગતમસ્વામીના જીવે તેને આશ્વાસન આપતાં કહ્યું તું ખેદ ન કર. તું જેમ પશુઓમાં સિંહ છે, તેમ તને મારનાર આ રાજા મનુષ્યમાં સિંહ છે, તું શુદ્ધ માણસથી નહિ, કિંતુ નરસિહથી મરાય છે. આથી તારે પરાભવ થયો નથી. આ પ્રમાણે આશ્વાસન પામેલ તે સિહ મરીને અનેક ભામાં ભમ્યો. પછી ભગવાન વર્ધમાન સ્વામીના છેલ્લા તીર્થંકરના ભવમાં તે રાજગૃહી નગરીમાં કપિલ નામના બ્રાહ્મણના ઘરે પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયો. એકવાર તે સમવસરણુમાં આવ્યો, ભગવાનને જોઈને (પૂર્વ ભવને દ્વેષ જાગૃત થવાથી) ધમધમી ઉઠયો. આથી ભગવાને તેને ઉપશાંત કરવાને ગૌતમસ્વામીને મોકલ્યા. તેમણે તેને હિતોપદેશ આપતાં કહ્યું કે આ મહાત્મા તીર્થકર છે. એમના ઉપર જે દ્વેષ કરે છે તે દુર્ગતિમાં જાય છે. આ પ્રમાણે તેને હિતોપદેશ આપીને ઉપશાંત કર્યો. પછી તેને દીક્ષા આપી.”
વળી જિનેશ્વરોએ અનુકંપાદાનને ક્યાંય નિષેધ કર્યો નથી, એથી જ ( = એથી પણ) છાગુણવાળાને કરેલું દાન ફલવાળું થાય છે, એ જાણી શકાય છે. એથી આ નક્કી થયું કે દ્રવ્ય, દાતા, પાત્ર અને વિધિ એ ચારેની પૂર્ણતાથી દાન અક્ષય વગેરે ગુણોવાળું થાય છે.
gવમrટ્ટા એ સ્થળે રહેલા આદિ શબ્દથી કંબલ, રજોહરણ વગેરે સમજવું. [૧૨૧] હવે ત્રીજું દ્વાર કહે છે -
सोऊण अदिण्णेवि हु, कुरंगवरजुण्णसेडिमाईणं ।
फलमिह निरंतरायस्स दाणबुद्धी सुहा होइ ॥१२२॥ ગાથા – આ જિનશાસનમાં હરણ અને જીર્ણ શ્રેષ્ઠી વગેરેએ તેવી સામગ્રીના
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ અભાવથી દાન આપ્યું ન હતું તે પણ તેમને દાનનું ફળ સ્વર્ગ અને મેક્ષ વગેરે મળ્યું એમ સાંભળીને કે જોઈને અંતરાય રહિત જીવને શુભ દાનબુદ્ધિ થાય છે.
ટીકાથ:- શુભ એટલે પુણ્ય (=પવિત્ર) અથવા સુખ હતુ. આ પ્રમાણે ગાથાને સંક્ષેપથી અર્થ છે. વિસ્તારથી અર્થ બે દષ્ટાંતથી જાણવો.
હરણનું દષ્ટાંત તે બે દષ્ટાંતમાં હરણના દષ્ટાંતમાં પૂર્વે અનર્થદંડ વ્રતમાં વાસુદેવનું જે ચરિત્ર વર્ણવ્યું હતું તે બધું જ “કૌશાંબીવનમાં જરાકુમારે ફેંકેલા બાણથી હણાયેલ વાસુદેવ મૃત્યુ પામ્ય” ત્યાં સુધી કહેવું. પછીની વિગત આ પ્રમાણે છે –
બળદેવ તળાવમાંથી પાણી લઈને આવ્યા. વાસુદેવને મૃત્યુ પામેલા જોઈને મૂર્છા પામીને પૃથ્વીતલ ઉપર ઢળી પડ્યો. કેટલાક સમય પછી ચેતના આવતાં મહાન સિહનાદ કરીને કહ્યું જેણે આ મારા ભાઈને મારી નાખ્યો તે જે સાચે જ સુભટ હોય તે મને દર્શન આપે. ખરેખર ! ધીર પુરુષે સુતેલા, પ્રમાદમાં પડેલા કે વ્યાકુળ બનેલા પુરુષ ઉપર પ્રહાર કરતા નથી. તેથી નકકી આ કઈ અધમપુરુષ છે. આ પ્રમાણે મેટા અવાજથી બોલતા તેણે સર્વ તરફ દિશાઓનું અવલોકન કર્યું. કૃષ્ણની પાસેના પ્રદેશમાં પરિભ્રમણ કરીને ફરી કૃષ્ણની પાસે આવ્યા. ગાઢ મેહથી એને વિવેકરૂપ ચક્ષુ બીડાઈ ગયા. તે પ્રલાપ કરવા લાગ્યું -
હે બંધુ! હે કૃણ હે ! પૃથ્વી ઉપર અદ્વિતીયવીર ! મને એકલાને છોડીને તમે કયાં ગયા છે? અથવા આ પ્રમાણે વિલાપ કરતા પણ મને ઉત્તર કેમ આપતા નથી? હે પુરુષોત્તમ! હમણાં આ સૂર્ય અસ્તાચલ પર્વતના શિખરની પાછળ જઈ રહ્યો છે, તેથી ઉઠીને સંધ્યાની ઉપાસના કરે. ઉત્તમ પુરુષો સંધ્યા સમયે શયન કરતા નથી. અતિશય અંધકારવાળી આ રાત દૂર જંગલી પશુઓથી વ્યાપ્ત અટવીમાં આ પ્રમાણે કેવી રીતે પસાર કરવી?” ઈત્યાદિ વિલાપ કરતા જ તેની રાત પૂર્ણ થઈ, સૂર્યોદય થયે, તે પણ કૃષ્ણ ઉક્યા નહિ. આથી કૃષ્ણસ્નેહથી મોહિત મનવાળા અને તેના વિયેગને ન ઈચ્છતા બળદેવ કૃષ્ણને પોતાની ખાંધ ઉપર મૂકીને પર્વત, જંગલ અને ગુફાઓમાં ભમવા લાગ્યા, આમ પરિભ્રમણ કરતા એમના છ મહિના પસાર થઈ ગયા. પછી સિદ્ધાર્થ નામને સારથિ, કે જે પૂર્વે વ્રત લઈને દેવ થયે હતું, તેણે અવધિજ્ઞાનથી બલદેવને તેવી અવસ્થાવાળો છે. આથી તે તેને પ્રતિબંધ કરવા ત્યાં આવ્યો. તેણે દેવમાયાથી બલદેવને પર્વતના વિશાળ શિખરના સાંકડા પ્રદેશમાંથી મહારથને ઉતરતે બતાવ્યું. સમાન ભૂમિ ઉપર આવેલા તે રથના સેંકડો ટુકડા થઈ
પર
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૦
શ્રાવકનાં બાર વતી યાને ગયા. તેથી તે રથને સાંધવાને ઈચ્છતા સિદ્ધાર્થદેવને બળદેવે કહ્યું હે મુગ્ધપુરુષ ! તારો જે રથ પર્વતના વિષમસ્થાનોને ઓળંગીને આ સમમાર્ગમાં સેંકડો ટુકડાવાળો થઈ ગયે તે આ રથ તારાથી સંધાતે હોવા છતાં કેવી રીતે સારો (=અખંડ) થાય ? દેવે કહ્યું : જે આ તારે ભાઈ અનેક સેંકડો યુદ્ધોમાં યુદ્ધ કરતે ન મર્યો તે હમણાં યુદ્ધ વિના જ મરી ગયેલ છે. તે જ્યારે જીવશે ત્યારે રથ પણ સારે થશે. ઈત્યાદિ દષ્ટાંતથી દેવે બલદેવને મોહરહિત કર્યો. પછી પોતાનું સ્વરૂપ બતાવીને પૂર્વ (ભવ)નો વૃત્તાંત કહીને બલદેવને પ્રતિબોધ પમાડ્યો અને તેની પાસેથી કૃષ્ણનું મૃતક છોડાવ્યું. બે નદીની મધ્યના તટમાં મૃતકન સંસ્કાર કરાવ્યું.
આ વખતે શ્રી અરિષ્ટનેમિ ભગવાને બલદેવના દીક્ષા સમયને જાણીને એક વિદ્યાધર સાધુને મોકલ્યા. તે સાધુએ બલદેવને દીક્ષા આપી. બલદેવે દીક્ષા લઈને તંગિકા પર્વતના શિખર ઉપર ઘોર તપશ્ચર્યા કરવાનું શરૂ કર્યું. તે પ્રાયઃ મા ખમણને પારણે માસખમણ કરતા હતા, અને જંગલમાંથી ઘાસ લાવનારા, કાષ્ટ લાવનારા વગેરે લોકે પાસેથી ભજન–પાણીની પ્રાપ્તિ થઈ જતી હતી, એ રીતે પ્રાણનિર્વાહ કરતા હતા. '
એકવાર માસખમણના પારણના દિવસે ભિક્ષા માટે એકનગરમાં પ્રવેશ કરી રહ્યા હતા ત્યારે, પૂર્ણ યૌવનને પામેલી, પાણી લેવા માટે કૂવાના કાંઠાની નજીકમાં રહેલી એક સ્ત્રીનું મન તેમના રૂપ પ્રત્યે અતિશય આકર્ષાયું. આથી નજીકમાં રહેલા અને રડતા પિતાના બાળકને પણ નહિ જાણતી તે સ્ત્રીએ ઘડાના કાંઠાના ભ્રમથી બાળકના ગળામાં જ દોરડું નાખીને તે બાળકને કૂવામાં નાખવાનું શરૂ કર્યું. નજીકમાં રહેલા બીજા કેઈએ તેને ઠપકે આપવા પૂર્વક કઠોર શબ્દોથી તેનો તિરસ્કાર કર્યો, અને સાચી - સમજ આપીને જેના માત્ર શ્વાસોશ્વાસ બાકી રહેલા છે એવા બાળકને (દરડાના બંધનથી) મુક્ત કરાવ્યું. આ પ્રસંગ બળદેવ મુનિએ જે. મુનિ મનથી ખેદ પામ્યા કે, મારું રૂપ ખરાબ રૂપ છે, તે રૂપને ધિક્કાર છે કે જે આ પ્રમાણે જેવા માત્રથી પણ સ્ત્રીઓને મેહનું કારણ થવાથી અનુચિત કરાવનારું થાય છે. તેથી હવે મારે આ જ ઉચિત છે કે જ્યાં લોકે ન હોય તેવા જંગલમાં રહેવું. આ પ્રમાણે વિચારતાં જ તેમણે સ્ત્રીલોકથી વ્યાપ્ત ગામ, નગર વગેરે નિવાસસ્થાનમાં આહાર માટે પણ મારે પ્રવેશ ન કરો એ પ્રમાણે ઘેર અભિગ્રહ લીધે. પછી ભિક્ષા લીધા વિના જ ત્યાંથી જ પાછા ફરીને અનેક સસલા, ભૂંડ અને હરણ વગેરે વિવિધ પશુઓના નિવાસવાળા જંગલમાં પ્રવેશ કર્યો. વનમાં રહેલા એમને જંગલના માર્ગમાં આવતા જનસમૂહ વગેરે પાસેથી ક્યારેક દશ દિવસ પછી, ક્યારેક પંદર દિવસ પછી, ઈત્યાદિ આંતરાથી કઈ પણ પ્રકારનો આહાર ક્યારેક ક્યારેક પણ મળી જતું હતું. તેનાથી તેમના પ્રાણને નિર્વાહ થતું હતું. આ પ્રમાણે કેટલાક દિવસો પસાર થઈ જતાં કપટ રહિત સમતારૂપી
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૧૧
ધનવાળા મહામુનિનાં દશનથી વનમાં વિચરતા પણ ઘણા પ્રાણીએ ભદ્રકભાવ (=સરળતા ) વગેરે ગુણસમૂહને પામ્યા, માત્ર મનુષ્યા જ નહિં, કિંતુ પશુઓ પણ ભદ્રંકભાવ વગેરે ગુણસમૂહને પામ્યા. તેમાં હરણના એક બચ્ચાને મુનિને સતત જોવાથી ક લઘુતા થવાથી જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. સતત જ મુનિની સેવા કરવાની ઇચ્છાથી તે ક્ષણવાર પણ મુનિના પડખાને છેાડતું ન હતું. વળી પોતાના મિત્ર વિષે કપટરહિત મિત્રની જેમ ભક્તિથી યુક્ત તે હરણ ઉત્તમ મુનિ જાય ત્યારે જતું હતું, ઊભા રહે ત્યારે ઊભું રહેતું હતું, ભાજન કરે ત્યારે ભાજન કરતું હતું.
એક દિવસ તે જ જંગલમાં રાજાની આજ્ઞાથી એક ૨થકાર (=સુથાર) ગાડી અને ઉત્તમ ભાતું લઈને મહેલને ઉપયેાગી કા લેવા માટે આવ્યા. તેણે નેકરા દ્વારા તીક્ષ્ણ કુહાડાએથી એક મહાવૃક્ષને અધુ છેદાવ્યું, એટલામાં દિવસના બે પ્રહર થઈ ગયા. રથકારના માણસોએ અર્ધા છેદાયેલા તે જ વૃક્ષની છાયામાં બેસીને ભેાજન' શરૂ કર્યું. તે મહામુનિ માસખમણના પારણે ભિક્ષા માટે તે સ્થાને આવ્યા. તેમની પાછળ ભક્તિસમૂહથી નમેલા મસ્તકવાળું અને હથી પૂછડીને પટપટાવતું હરણબચ્ચું આવ્યું. ભિક્ષા માટે તે સ્થાનમાં પ્રવેશ કરતા મુનિને જોઈને રથકારે અતિશયશ્રદ્ધાથી વિચાર્યું : અહે। ! હું ધન્ય છું ! આ નિર્જન જગલમાં પણ આહારના સમય થઈ ગયા ત્યારે અને ઉચિત દ્રવ્યેા તૈયાર થઈ ગયા ત્યારે, ચિંતામણિ વગેરેના માહાત્મ્યને પણ હલકા પાડનારા, વનમાં વિચરનારા હરણેાથી પણ આ પ્રમાણે સેવા કરાતા અને આહારના અથી એવા મહામુનિ મારી પાસે આવ્યા.
આ પ્રમાણે અતિશય બહુમાનથી તેની કાયામાં સવ અંગામાં રોમાંચરૂપી કટકો ઉત્પન્ન થયા. તેણે ઉઠીને હાથમાં ઉચિત દ્રવ્યા લઇને વહેારાવવાના પ્રાર ભકર્યાં. મુનિએ પણ દ્રવ્યાદિ ઉપયોગ આપવાનું (=મૂકવાનું) શરૂ કર્યું. હરણ પણ વિચારવા લાગ્યા કે, મનુષ્યરૂપ આ રથકાર પુણ્યશાલી છે. કારણ સંપૂર્ણ સામગ્રીવાળા તે આ મહાતપસ્વીને આ પ્રમાણે વહેારાવવા તત્પર થયા છે. હું તેા પશુ છું, એથી હું ગાઢ ભક્તિવાળા હાવા છતાં શું કરી શકુ? ખરેખર ! પુણ્યહીન જીવેાના ઘરામાં ધનની વૃષ્ટિએ પડતી નથી. તેટલામાં, અચાનક પ્રચંડ પવનના અનેક પ્રકારના ભ્રમણથી કટપ્ ત્ એવા મહાન અવાજપૂર્વક ભંગાતુ અ છેદાયેલ તે વૃક્ષ ભવિતવ્યતાના કારણે રથકાર વગેરે તે ત્રણની જ ઉપર પડયું. તેના . પ્રહારથી ત્રણે મૃત્યુ પામ્યા, દાનને ચેાગ્ય ભાવાના (=દાન કરવાના ભાવાના) પ્રભાવથી અને અનુમેાદનાના અધ્યવસાયાના
૧, પ્રાણાયાં મોત્તત્તવેષ્ટાચાં ના શબ્દાર્થ “ભાજનવેળા શરૂ કરાયે છતે ’’ એવા થાય. પણ આજુ-બાજુના સંબંધ જોતા ઉપચારથી “ ભાજત શરૂ કરાયે છતે '' એવા અર્થ ઘટે છે. આથી અનુવાદમાં “ ભાજત શરૂ કર્યુ” એવા ઉલ્લેખ કર્યાં છે.
"
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૨
શ્રાવકનાં બાર – યાને પ્રભાવથી તે ત્રણે બ્રહ્મલોક દેવલોકમાં ગયા. કહ્યું છે કે, “સ્વય કરનાર, બીજા દ્વારા કરાવનાર, ચિત્તથી હર્ષ પામીને અનુમોદના કરનાર અને સહાય - કરનારને શુભમાં કે અશુભમાં તુલ્ય ફળ થાય છે એમ તત્વને જાણનારા પુરુષ કહે છે. તથા શ્રી ધર્મદાસગણીએ પણ કહ્યું છે કે-“આત્મહિતકર તપ વગેરે અનુષ્ઠાન કરનાર સ્વર્ગાદિ સદગતિને પામે છે, સામર્થ્ય ન હોવાથી તેવાં અનુષ્ઠાન કરી શકતો ન હોય, પણ તેવાં અનુષ્ઠાન કરનાર બીજાની અનમેદના (કે પ્રશંસા) કરનાર પણ તેવી જ સદ્દગતિને પામે છે. જેમ કે, રથકારના દાનની અને બલદેવ મુનિના તપ–સંયમની અનુમોદના કરનાર મૃગ સદગતિને પામ્યા. (ઉપદેશમાલા ગાથા ૧૦૮)
જીર્ણશ્રેષ્ઠીનું દૃષ્ટાંત ઉત્તમ જીર્ણશ્રેષ્ઠીની કથા આ પ્રમાણે છે – વૈશાલી નગરીમાં ચેટક નામને રાજા હતું. તેણે આર્ય લોકોની સેબતથી પ્રખ્યાત અને નિર્મલ કીર્તિને વિસ્તાર મેળવ્યું હિતે. વિસ્તાર પામતા અતિશય પુણ્યસમૂહથી બળવાન ઘણુ શત્રુસાતે તેને વશ થયા હતા. તે પરમ શ્રાવક હતું. તેને સર્વ અંતઃપુરમાં મુખ્ય પદ્માવતી રાણી હતી. તેની સાથે ત્રણ વર્ગમાં સારભૂત વિષયસુખને અનુભવતા તેના કેટલાક દિવસ પસાર થયા ત્યારે વર્ષાસમય નજીક આવતાં છવસ્થ અવસ્થામાં રહેલા તીર્થકર ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામી વિહારના કમથી વૈશાલી નગરીમાં પધાર્યા. ત્યાં તેમણે ચાર મહિનાના ઉપવાસ શરૂ કર્યા. ચૌટામાં (=ચાર રસ્તા ભેગા થતા હોય તેવા સ્થાનમાં) કાત્સર્ગમાં રહેલા તેમને જીર્ણ શ્રેષ્ઠીએ જયા. શ્રેષ્ટિપદથી ભ્રષ્ટ કરાયેલ છે ત્યારે ત્રિલોકનાયકને જોઈને અતીવ હર્ષ પામે. બહુમાનપૂર્વક તેણે વિચાર્યું. તે આ સિદ્ધાર્થકુલના તિલકરૂપ મહામુનિ મહાવીર છે કે જેમની શરદઋતુની પૂર્ણિમાના ચંદ્રકિરણોના સમૂહ જેવી નિર્મલ, અનંતગુણ સમૂહથી મેળવેલી અને વૃદ્ધિ પામેલી કીર્તિ કળીચુનાની જેમ સર્વ દિશાએના અવકાશને સફેદ કરે છે. આથી અમે ધન્ય છીએ કે જેમને આ પરમેશ્વરનાં દર્શન થયાં. જેમણે ઘણું પુણ્ય મેળવ્યું નથી એવા જીના નિવાસમાં કલ્પવૃક્ષ ઉગતાં નથી. તેથી જે અમારા ઘરે એમનું પારણું થાય તે ઘણું સારું થાય. પછી ઘણી વખત સુધી ભગવંતની સેવા કરીને ઘરે ગયે. ત્યાં પણ ભોજન સમયે ભેજન માટે બેસવાના મનવાળા તેણે વિચાર્યું કે જે આ સમયે ભગવાન કેઈ પણ રીતે મારા ઘરે ભિક્ષા માટે આવે તે પુણ્યથી મારા સમાન બીજે કઈ નથી. આ પ્રમાણે દરરોજ તેની વિશેષ પ્રકારની શ્રદ્ધા (=તીર્થકરને પારણું કરાવવાની ભાવના) વધી રહી છે, દરરોજ નિવિંદનપણે જિનચંદન વગેરે સેવા કરે છે, ભગવાનને દાન કરવાની અનેક પ્રકારની મરથ
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૩
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ શ્રેણિને રચે છે, એમ કરતાં કાર્તિકપૂનમને દિવસ આવી ગયે. પ્રાતઃકાળમાં જ તે ઉઠવો અને ભગવાનને વંદન કરવા માટે ગયે. ભાવપૂર્વક ભગવાનને વંદન કર્યું.
આજે સ્વામીના પારણાને દિવસ છે એમ જાણ્યું. તેથી સ્વામીની બાજુમાં રહેલા કઈ પુરુષને “સ્વામી જ્યારે કાર્યોત્સર્ગ પારે ત્યારે મને જણાવવું” એમ કહીને ત્યાં રાખે. પોતે ઘરે ગયે. આ દરમિયાન ભગવાને કોત્સર્ગ પાર્યો. તે પુરુષ શ્રેષ્ઠીની પાસે આવ્યો. ભગવાનને વૃત્તાંત કહ્યો. વધતા શુભ અધ્યવસાયના કંડકવાળો તે ભગવાનને નિમંત્રણ કરવા માટે ચાલ્યું. થોડાક ભૂમિપ્રદેશ સુધી ગમે તેટલામાં જલસમૂહથી પૂર્ણ મધ્યભાગવાળા મેઘની મધુર અને મહાન ગર્જના જેવો દેવદુંદુભિનો અવાજ તેણે સાંભળે, અને લોકોની પાસેથી જાણ્યું કે અભિનવશ્રેણીના ઘરે ભગવાનનું પારણું થઈ ગયું. અભિનવશ્રેષ્ઠીના ઘરે પાંચ દિવ્ય પ્રગટ થયા. તેથી અવસ્થિત પરિણામવાળો તે પાછા ફરીને પોતાના ઘરે ગયો. તે અવસરે ત્યાં પાર્શ્વનાથ તીર્થકરના કેવલી પધાર્યા. ત્યાંના લેકે એ કેવલીને પૂછ્યું: જીર્ણશ્રેષ્ઠી અને અભિનવશ્રેષ્ઠી એ બેમાં કેણ પુણ્યશાલી છે? કેવલીએ કહ્યું: જીર્ણશ્રેષ્ઠી પુણ્યશાલી છે. લોકોએ પૂછયું : કેવી રીતે? કેવલી બાલ્યા : ભગવાનને (ભાવથી) પારણું કરાવતા આ જીર્ણશ્રેષ્ઠીને ચાર મહિના થયા, અર્થાત્ જીર્ણશ્રેષ્ઠીએ ભગવાનને ચાર મહિના સુધી ભાવથી પારણું કરાવ્યું છે. પ્રતિદિન વધતા શુભપરિણામથી એણે ઘણું પુણ્ય મેળવ્યું છે. જે આજે એણે જિનના પારણને સૂચક દેવદુંદુભિને દવનિ ન સાંભળ્યું હોત તે ક્ષણમાં અતિવિશુદ્ધ અધ્યવસાયના સામર્થ્યથી કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન કર્યું હતું. આથી આ જ પુણ્યશાલી છે.
મૂળગાથામાં જે પ્રમાણે ઉદ્દેશ (= નામથી નિદેશ) કર્યો હતો તે પ્રમાણે બંને દૃષ્ટાંત પૂર્ણ થયાં. પ્રસ્તુતમાં ઉપસંહાર આ પ્રમાણે છે – જે રીતે હરણ અને જીર્ણશ્રેષ્ઠીને દાનને પરિણામ થયે તે પ્રમાણે દાનનું શુભકીર્તિ, શુભ સ્વર્ગ અને મોક્ષ વગેરે આ લેક સંબંધી અને પરલેસંબંધી ફળ સાંભળીને કે જોઈને અન્ય જીવને પણ અતિથિસંવિભાગને અધ્યવસાય થાય. [ ૧૨૨] હવે અતિથિસંવિભાગ ન કરવામાં કે અવિધિથી કરવામાં દોષકારને કહે છે –
साहूण वरं दाणं, न देइ अह देइ कहवि अमणुणं ।
नागसिरी इव कडुतुंबदाणओ भमइ संसारे ॥ १२३ ॥ ગાથાથ જે સાધુઓને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને પ્રસંગને અનુરૂપ શ્રેષ્ઠ દાન ન આપે, અથવા પ્રતિકૂળ દાન આપે તે, કડવી તુંબડીના દાનથી નાગશ્રીની જેમ સંસારમાં ભમે છે.
ટીકાર્થ –આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ કથાથી જાણવો. તે કથા આ છે૧. અસંખ્ય અધ્યવસાયના સમુદાયની કડક સંજ્ઞા છે.
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૪ :
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને નાગશ્રીનું દષ્ટાંત જબૂદ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રના મધ્યખંડમાં કુબેરની નગરીના જેવી ચંપા નામની સુપ્રસિદ્ધ નગરી હતી. તેમાં સોમ, સેમદત્ત અને સમભૂતિ નામના ત્રણ બંધુઓ હતા. તે ચૌદ વિદ્યાસ્થાનોને જાણનારા શ્રેષ્ઠ બ્રાહ્મણ હતા. તે ત્રણેને અનુક્રમે નાગશ્રી, ભૂતશ્રી અને યક્ષશ્રી નામની પત્નીઓ હતી. તે ત્રણે અસાધારણ રૂપ, કાંતિ અને લાવણ્યથી યુક્ત હતી. અન્ય દિવસે પરિવાર સહિત તે ત્રણેય બ્રાહ્મણના ભોજન માટે નાગશ્રીએ રસોઈ શરૂ કરી. તેમાં સાકર વગેરે ઉત્તમ દ્રવ્યથી (સંસ્કારિત કરીને) એક તુંબડું પકાવ્યું. પરીક્ષા માટે તેને ચાખ્યું તે તે ઝેરી તુંબડું હતું. હા ! ઘણું ઉત્તમ દ્રવ્યોના સમૂહથી તૈયાર કરેલું આ હવે બહાર કેવી રીતે નાખીશ? આ પ્રમાણે તેણે વિચાર્યું. માસખમણના પારણે ઘરમાં પ્રવેશેલા ધર્મરુચિ મુનિને તેણે જોયા. ઝેરી તુંબડું તેને જ આપી દીધું. મુનિએ પણ વિચાર્યા વિના તેને લીધું. પછી પોતાના સ્થાને આવ્યા. પોતાના ગુરુ શ્રી ધર્મષસૂરિને તે બતાવ્યું. તેમણે પણ આ ઝેરી છે એમ જાણ્યું અને ધર્મરુચિ મુનિને કહ્યું. તેથી (તેને પાઠવવા માટે) ધૈડિલભૂમિમાં ગયા. તેનું એક બિંદુ પરઠવ્યું તેટલામાં તેની ગંધથી આવીને તેના ઉપર પડેલી કડીઓ મરણ પામી. તેથી આ ઘણા જીવોના ઉપઘાતને હેતુ છે એમ જાણીને તેને સ્વયં વાપરી ગયા. તેથી તીવ્ર વેદનાને પામ્યા. શુદ્ધપરિણામવાળા તેમણે અરિહંત વગેરેને તથા ધર્માચાર્યને નમસ્કાર કરીને અનશનને સ્વીકાર કર્યો. શત્રુ-મિત્ર વિષે સમાનભાવવાળા તે સમાધિથી કાળ પામીને સર્વાર્થસિદ્ધમહાવિમાનમાં તેત્રીસ સાગરોપમના આયુષ્યવાળા ઉત્તમ દેવ થયા. વિશિષ્ટ જ્ઞાનવાળા સૂરિએ પણ ઉપગ મૂકીને તેમને સર્વ વૃત્તાંત જાણે અને સાધુ વગેરે બીજાઓને કહ્યો. તે વૃત્તાંત પરંપરાએ તે (ત્રણ) બ્રાહ્મણોએ સાંભળ્યો. પાપિણું નાગશ્રી ઋષિઘાતનું કારણ હોવાથી તેમણે તેને ઘરમાંથી કાઢી મૂકી. તે જ નગરીની અંદર ભટકતી તે લોકેથી તિરસ્કાર પામતી હતી, અને ભિક્ષા પણ દુઃખથી પામતી હતી. કેટલાક દિવસો બાદ તેને ઉધરસથી આરંભી દેઢ સુધીના દુસહ સોળ રોગ થયા. તેથી તેને તીવ્ર વેદના થતી હતી. તેવા રોગોથી પીડિત, દીન અને ઉદ્દવિગ્ન ચિત્તવાળી તે આયુષ્યને ક્ષય થતાં મરીને છઠ્ઠી પૃથ્વીમાં નારકપણે ઉત્પન્ન થઈ. બાવીસ સાગરોપમ પ્રમાણ પૂર્ણ આયુષ્ય પાળીને મત્સ્યના ભાવમાં રહીને તેત્રીસ સાગરોપમના આયુષ્યવાળી સાતમી પૃથ્વીમાં ગઈ. ત્યાંથી ફરી પણ મત્સ્યપણે ઉત્પન્ન થઈ. શસ્ત્ર અને તાપથી હણાયેલી તે ત્યાંથી તે જ પ્રમાણે સાતમી પૃથ્વીમાં નારકમાં ઉત્પન્ન થઈ. આ પ્રમાણે ગોશાળાની જેમ એક એક નરક પૃથ્વીમાં બે વાર ઉત્પન્ન થઈ અનંતકાળ સુધી સંસારમાં ભમીને ફરી મનુષ્યપણને પામી. જંબૂદ્વીપના જ ભરતક્ષેત્રમાં ચંપા નગરીમાં સાગરદત્ત સાર્થવાહની ભદ્રા પત્નીની સુકુમાલિકા નામની પુત્રી થઈ. સુકોમળ
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૫
શ્રી નવપઢ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ હાથ–પગવાળી તે ઉત્કૃષ્ટ યૌવનને પામી. જિનદત્ત સાથે વાહનો પુત્ર સાગર તેને પરણ્ય. તેને તેને સ્પર્શ સિબલિવૃક્ષના કાંટા જેવો લાગે. પછી શય્યામાં રહેલ તે સુખે સૂતેલી તેને છોડીને જલદી બીજી શય્યામાં ગયે. ત્યાં પણ તે આવી. તેણે તે જ પ્રમાણે છેડી દીધી. તેથી સુકુમાલિકોએ પિતા પાસે જઈને આ વિગત કહી. તેના પિતાએ પણ સાગરના પિતા જિનદત્તને ઠપકો આપે. જિનદત્ત પણ પુત્રને ઠપકો આપ્યો. સાગરે કહ્યુંઃ હે પિતાજી! પ્રજ્વલિત અગ્નિની જવાળાઓના સમૂહથી કષ્ટ પૂર્વક જોઈ શકાય તેવી ચિતા ઉપર હજી હું આરૂઢ થાઉં, પણ સુકુમાલિકાના સ્પર્શને સહન ન કરું. સાગરદત્તે આ વાત ભીંતના આંતરાથી કઈ પણ રીતે સાંભળી. તેણે પુત્રીને કહ્યું : હે વત્સ! તને હું બીજાને આપીશ. વિશ્વાસ પામીને તું મારા જ ઘરે રહે, સાસરે ન જા. અન્ય દિવસે સાગરદને એક ભિખારીને જે. સ્નાન અને વિલેપન કરાવીને તેને સુકુમાલિકા આપી, અને કહ્યું કે મેં તને આ મારી પુત્રી આપી છે. તે તારી પ્રિયપત્ની થશે. તેણે સુકુમાલિકાને સ્વીકારી. પછી તે તેને વાસભવનમાં લઈ ગયો. તેની સાથે સુતેલા તેણે તેને સ્પર્શ કરવતના જેવો અનુભવ્યું. તે તેને છોડીને જતો રહ્યો. તેથી સુકુમાલિકાએ પિતાને આ વાત કહી. પિતાએ તેને આશ્વાસન આપીને કહ્યું: હે વત્સ! તે અન્યજન્મમાં દર્ભાગ્યનું કારણ કેઈ ભયંકર કર્મ કર્યું છે, તેનું આ ફળ ઉપસ્થિત થયું છે, આથી તું વિષાદને છોડી દે. સદા જ દાન વગેરે ધર્મ જ કર, જેથી આગામી ભવમાં પણ તું અપાર દુદખસમૂહનું કારણ એવા દૌર્ભાગ્યરૂપી કુલનું ભવન ન બને. ત્યારથી તે દાનમાં તત્પર બની. એક વખત તેના ઘરે સાધવીઓ ભિક્ષા માટે આવી. તે સાદવીઓ ગે પાલિ (નામની પ્રવર્તિની)ની શિષ્યાઓ હતી. તેમને વહોરાવ્યા પછી વૈરાગ્યને પામેલી સુકુમાલિકાએ તેમનું સ્થાન વગેરે પૂછ્યું. સાધ્વીઓએ સ્થાન વગેરે કહ્યું. રાત્રે તે સાવીઓના સ્થાનમાં ગઈ. ત્યાં તેણે મહત્તરાનાં દર્શન કર્યા અને વંદન કર્યું. તેમણે પણ તેને ધર્મ કહ્યો. પ્રતિબંધ પામેલી તેણે સરળભાવથી સાધુધર્મને સ્વીકાર કર્યો. એક દિવસ તેણે મહત્તાને વંદન કરીને કહ્યું? ઘણું કર્મોને ક્ષય કરવા માટે તમારી અનુજ્ઞાને પામેલી હું છઠ્ઠના પારણે છઠ્ઠ કરવા પૂર્વક ચંપાનગરીની બહાર સુભૂમિપ્રદેશથી દૂર નહિ અને નજીક નહિ તેવા સ્થાને સૂર્ય સામે મુખ રાખીને આતાપનામાં તત્પર રહે. મહત્તરાએ કહ્યું ઃ આ શાસનમાં સાધ્વીઓ માટે આ વિહિત (ત્રશાસ્ત્રોક્ત) નથી. આમ છતાં જે તારી ઈચ્છા હોય તે પોતાના ઉપાશ્રયમાં જ રહીને યથાશક્તિ આતાપના કર. સુકુમાલિકાએ મહત્તરાના આ વચનની બરોબર શ્રદ્ધા ન કરી. મહત્તરાએ તેને ઘણી રેકી છતાં તે પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે કરવા લાગી. હવે એકવાર સુભૂમિપ્રદેશમાં દેવદત્તા વેશ્યોની સાથે વિલાસ કરતા કેઈ પાંચ પુરુષોને તેણે જોયા. વળી–
૧ મહત્તરા એટલે પ્રવતિની, અર્થાત મુખ્ય સાધ્વી.
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૬
શ્રાવકનાં બાર તો યાને એક પુરુષ તેના ઉપર છત્ર ધારણ કરતા હતા, એક ચામર વીંઝતો હતો, એક તેના મસ્તકે મનોહર પુષ્પરચના કરતો હતો, એક ચરણોનું પ્રક્ષાલન કરતા હતા, એકે તેને બળામાં બેસાડી હતી. દેવીની જેમ દિવ્યલીલા કરવા માટે રહેલી તેને સુકુમાલિકાએ જોઈ તેને જોઈને સુકુમાલિકાએ વિચાર્યું. પૂર્વે સુકૃત કરનારી આ ધન્ય છે કે જે આ પ્રમાણે અતિશય ખુશામતમાં તત્પર પુરુષથી સેવાય છે. જે હમણું સારી રીતે આચરેલા મારા આ તપનું જે કંઈ પણ ફળ હોય તે અન્ય જન્મમાં હું આ પ્રમાણે પાંચ પુરુષની પત્ની થાઉં.
આ પ્રમાણે નિયાણું કરનારી તે કર્મોદયથી શરીરબકુશ બની. કેટલેક કાળ રહીને મૃત્યુ પામેલી તે બીજા દેવલોકમાં ગઈ. ત્યાં નવ પલ્યોપમ આયુષ્યવાળી દેવી થઈ સ્થિતિને ક્ષય થવાથી ત્યાંથી ચ્યવેલી તે પંચાલ દેશમાં કાંપિલ્યપુર નગરમાં દ્રુપદ રાજાની ચુલની પત્નીના ગર્ભમાં પુત્રી રૂપે ઉત્પન થઈ. જન્મ પામેલી તેનું દ્રૌપદી નામ રાખવામાં આવ્યું. તે વિશિષ્ટ રૂપ વગેરે સંપત્તિથી યુક્ત હતી. વિભૂતિથી તેને સ્વયંવર મંડપ કરાવ્યું. તેમાં વિવિધ અનેક કટિ રાજાઓ એકઠા થયા.તે સ્વયંવરમાં (પાંચ) પાંડવ મંચ ઉપર આવ્યા. અર્જુનના ગળામાં નાખવા માટે દ્રૌપદીએ વરમાળા ઊંચી કરી. કુશળ (=અનુકૂળ) પવનના કારણે વરમાળા પાંચ પાંડુપુત્રો ઉપર પડી. દેવોએ ઘેષણ કરી કે આ પાંચની પત્ની છે. વિવાહ મહોત્સવ થઈ જતાં દ્રપદ રાજા વડે વિભૂતિથી સન્માન કરાયેલા તે પાંડ હસ્તિનાપુર આવ્યા. પાંચ પાંડને પિતાના પ્રાણથી પણ અતિપ્રિય તે દ્રૌપદી પણ હસ્તિનાગપુરમાં પાંડવોની સાથે વિષયસુખ ભગવતી હતી. આ પ્રમાણે કેટલાક દિવસે પસાર થઈ જતાં કલહપ્રિય નારદ આકાશરૂપી ચેકના માર્ગથી ત્યાં ઓચિંતા આવ્યા. દ્રૌપદીનું મન શરીરશોભા કરનારા આભૂષણેમાં લાગેલું હોવાથી તેણે આવતા નારદને ન જોયા. ( આથી તેમનો આદર ન કર્યો. ) આથી ગુસ્સે થયેલા નારદ ધાતકીખંડમાં ગયા. ભરતક્ષેત્રમાં ચંપક ઉદ્યાનથી અલંકૃત અપરકંકા નામની નગરીમાં પદ્મનાભ નામને રાજા હતા. નારદ તેની સભામાં (આકાશમાંથી) ઉતર્યા. રાજાએ પણ સહર્ષ ઊભા થઈને તેમને સત્કાર કર્યો. તેમને પોતાના અંતઃપુરમાં લઈ
૧. હાથ-પગ ધોવા, શરીર ઉપરથી મેલ ઉતારવો, મોટું દેવું, દાંત સાફ રાખવા, વાળ ઓળવા વગેરે પ્રકારની શરીરવિભૂષા તરફ લક્ષ્ય રાખે તે શરીરબકુશ છે.
૨ પૂર્વે કેઈનું વર્ણન આવ્યું હોય તેના માટે તત્ શબ્દનો પ્રયોગ થાય. અહીં પૂર્વે વરમાલા ન' વર્ણન આવ્યું નથી. આથી વરમાલાની સાથે સા ને અન્વયે યોગ્ય નથી. અહીં (૪૯ મી ગાથામાં) હા ના સ્થાને કિરિ એવો પ્રયોગ વધારે સંગત બને એમ મને લાગે છે. અથવા ત (=વ) એ પ્રયોગ વધારે સંગત બને,
૩ અહીં (૫૧ મી ગાથામાં) ગાયદા મુંગફુ એવા પ્રયોગના સ્થાને ગાવા vમુનઃ એવો પ્રયોગ હોવો જોઈએ એમ મને લાગ્યું છે. એથી અર્થ પણ એ પ્રમાણે કર્યો છે.
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૧૭ ગ. પિતાની સ્ત્રીઓ બતાવીને કહ્યું તમે બધા વડે સંભળાયેલા છે, અર્થાત્ તમે બધું જ સાંભળેલું છે. (તેથી) જો આવી સ્ત્રીઓ બીજા કોઈની પણ હોય તે કહો. તેથી ત્યાં નારદે કહ્યું: જંબૂદ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રમાં હસ્તિનાપુરનગરમાં જે રૂપવતી સ્ત્રી જોઈ છે તે દેવને પણ દુર્લભ છે. તે યુધિષ્ઠિર, અર્જુન, ભીમ, સહદેવ અને નકુલ એ પાંચ પાંડની ઉત્તમ પત્ની છે, દ્રપદ રાજાની પુત્રી છે, અને દ્રૌપદી તેનું નામ છે. તેની આગળ તારી સાતે ય સ્ત્રીઓ સદા વાનરીઓના સમૂહ જેવી શોભે છે અને નિપુણ જનેને હાસ્ય ઉત્પન્ન કરનારી છે. કારણ કે તેનું (જેટલું) અધિક રૂપ છે (તેટલું) સંપૂર્ણ અધિક રૂપ દેવીઓએ પણ પ્રાપ્ત કર્યું નથી, તે પછી મનુષ્યરૂપ આ સ્ત્રીઓથી તે (તેટલું) સંપૂર્ણ અધિક રૂપ દૂર રહો. આ પ્રમાણે દ્રોપદીનું વર્ણન કરીને નારદ આકાશમંડલમાં ઉડ્યા. કામદેવના બાણથી હણાયેલા રાજા એ પણ મનમાં વિચાર્યું કે, દ્રૌપદીની સાથે મારો સંગ કેવી રીતે થશે? હા, મારો પૂર્વભવને મિત્ર દેવ છે. તેને તપથી જલદી આરાધીને તેની પાસે મેલું, જેથી તે તેને લાવે.
પછી તેણે તે પ્રમાણે જ કર્યું. દેવ પણ દ્રૌપદીને લઈ આવ્યું. રાજમહેલના ઉદ્યાનમાં તેને રાખીને પદ્મનાભ રાજાની પાસે જઈને કહ્યું. રાજાએ પણ અતિશય સુંદર, બધી રીતે સુખકારી અને સફેદ પુષ્પોથી વિભૂષિત શય્યામાં સુખકારી નિદ્રામાં સૂતેલી, અને અસ્પષ્ટ કેઈક સ્વપ્નને જતી, તે સ્ત્રીને ત્યાં જોઈ. પછી સૂતેલી તેને પદ્મનાભ રાજાએ સ્ત્રીઓના મનને મુગ્ધ કરનાર, મધુર, પ્રિય અને સરળવચનોથી જગાડી. રાજાએ તેને કહ્યું : હે સુંદરી! હું તને ભરતક્ષેત્રથી અહીં ઘાતકીખંડદ્વીપમાં અપરકંકા નગરીમાં લઈ આવ્યો છું. તેથી તારી નારદે કરેલી ગુણપ્રશંસાથી (તારા વિષે ) અનુરાગી બનેલા મને ઈચ્છ, જેથી હે સુંદરી ! તું જીવલેકમાં સારભૂત વિષયસુખને અનુભવે. દ્રપદીએ કહ્યું : હે સપુરુષ! જે છ મહિનામાં મારે કઈ પુરુષ નહિ આવે તે તું જે કહેશે તે હું અવશ્ય કરીશ. એમ થાઓ એ પ્રમાણે તેનું વચન માનીને તે ગયે. તેનાથી કન્યાના અંતઃપુરમાં રખાયેલી તે તપમાં તત્પર બની.
આ તરફ પ્રાતઃકાળે યુધિષ્ઠિરે દ્રૌપદીને ન જોઈ, એથી કુંતીને કહ્યું. કુંતી કૃષ્ણની પાસે ગઈ અને વૃત્તાંત કહ્યો. આ દરમિયાન આકાશમાર્ગથી ક્યાંકથી મુકુટથી અલંકૃત નારદ ત્યાં જલદી આવ્યા. તેમણે કહ્યુંઃ ધાતકીખંડમાં અપરકંકા નગરીમાં પદ્મનાભ રાજાના રાજમંદિરમાં રોતી પાંડવભાર્યાને મેં જોઈ હતી. પછી કૃષ્ણ અઠ્ઠમતપથી સુસ્થિતદેવને વશ કર્યો. (તેની સહાયથી) રથમાં બેસીને પાંડવોના પાંચ રની સાથે - ૧ અમીમ=સારો ભીમ. : ૨ અહીં સરસ્ટ શબ્દના સ્થાને સરસ શબ્દ હોય તે વધારે ઉચિત ગણાય. . ૫૩
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૮
શ્રાવકનાં બાર વ્રતો યાને કૃષ્ણ અપરકંકા નગરીમાં ગયા. ચંપક નામના ઉદ્યાનમાં રથને રાખીને દારુક નામના દૂતને પદ્મનાભની પાસે મોકલ્યો. દૂતે ત્યાં જઈને નિઃશંકપણે કહ્યું કે, મહાન પ્રભાવવાળા કૃષ્ણ લવણસમુદ્ર ઉતરીને અહીં આવ્યા છે. તેથી દ્રપદપુત્રીને આપી દે, અથવા યુદ્ધ માટે તૈયાર થા. તેણે કહ્યું: પિતાના વધ માટે જલદી લવણ સમુદ્રને તરીને અહીં આવેલ કેઈક કાળો છે કે ધળો છે તે હું જાણતો નથી. તેથી તેની પાસે જઈને કહે કે, “જે આવ્યા છે તે જ રહે, પદ્મનાભના કે પાગ્નિની જવાલા માટે પતંગ ન થા.” તે પણ કૃષ્ણને આ જણાવ્યું. તેથી પહેલાં પાંડની સાથે ભયંકર મહાયુદ્ધ થયું. પછી પાંડે હારી જતાં કૃષ્ણ રથથી સંગ્રામભૂમિમાં આવ્યા અને શંખ પૂર્યો. તેના શબ્દથી પદ્મનાભનું કેટલુંક સૈન્ય દૂર જતું રહ્યું. પછી કૃષ્ણ ધનુષ ચડાવ્યું. તેના ટંકારથી ક્ષેભ પામેલું બાકીનું સૈન્ય પણ ભાગી ગયું. તેથી પદ્મનાભ પણ નાસી ગયો. અપરકંકાનગરીને ધન, ચોખા, જવ અને સેંધવ આદિથી પૂર્ણ કરીને તથા અન્ય પ્રવેશી ન શકે તે રીતે સજજ કરીને રહ્યો.
આ તરફ વાસુદેવે પણ નરસિંહનું રૂપ (=અધું મનુષ્યનું અને અર્થે સિંહનું શરીર) કરીને દરવાજા, ઝરુખા અને ગઢસહિત અપરકંમને પગના પ્રહારરૂપી બાણથી ભાંગી. તેથી ભયભીત બનેલે પદ્મનાભ રાજા દ્રૌપદીના શરણે ગયે. દ્રૌપદીએ કહ્યું : મને કૃષ્ણની પાસે લઈ જઈને તું સ્ત્રીને વેશ પહેરીને તેના શરણે જા. ભય પામેલા તેણે દ્રૌપદીને કૃષ્ણની પાસે લઈ જઈને તે જ કર્યું. કૃષ્ણ પણ તેને અભય આપ્યું. આ પ્રમાણે કૃતકૃત્ય કૃષ્ણ પોતાની બહેનને પાંડવોને સેપીને તે જ પ્રમાણે છ રથ વડે જબૂદ્વીપ તરફ ચાલ્યો. આ તરફ– ધાતકીખંડના પૂર્વભરતાર્ધમાં ચંપાનગરીમાં રહેનાર કપિલ નામથી પ્રસિદ્ધ વાસુદેવ હતા. તે વખતે સાધુઓથી સહિત શ્રી મુનિસુવ્રત તીર્થકર કપિલ વાસુદેવની નગરીમાં પૂર્ણ ભદ્ર નામના ઉત્તમ ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. તેમની પાસે ધર્મને સાંભળતા કપિલ વાસુદેવે કૃષ્ણ વગાડેલા શંખના ધ્વનિને સાંભળીને જિતેંદ્રને પૂછ્યું : હે ભગવંત! આ કોણ શંખ વગાડે છે? તેથી જિને કહ્યું છે ભદ્ર! આ જંબૂદ્વીપના ભરતાઈને સ્વામી વાસુદેવ છે. એ દ્રૌપદીને મેળવવા માટે અહીં આવ્યો હતો. શ્રી પદ્મનાભ રાજાને જીતીને અને દ્રૌપદીને લઈને હમણે પોતાને સ્થાને જઈ રહ્યો છે. હર્ષથી શંખ વગાડતે તે લવણસમુદ્ર આગળ પહોંચ્યો છે. તેથી કપિલે જિનને કહ્યું : જે એમ છે તે તેને જોવા માટે જાઉં. તેની પૂજા કરીને રજા આપીને ફરી પણ હું અહીં આવીશ. તેથી જિને કહ્યું: ઉત્તમપુરુષનું મિલન થતું નથી. કારણ કે તીર્થકરે, ચક્રવર્તી, બલદેવ અને વાસુદેવ—આ સુમહાપુરુષ છે, એમનાં પરસ્પર દર્શન થતાં નથી. જિને આ પ્રમાણે કહ્યું છતાં કપિલ રથ વડે ઝડપથી સમુદ્રના કિનારે ગયે, એટલામાં કૃષ્ણ પણ લવણસમુદ્રની મધ્યમાં પહોંચી ગયે.
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૧૯ તેનું અસ્પષ્ટ વજાચિહ્ન જઈને કપિલે શંખ વગાડ્યો. કૃણે પણ એ પ્રમાણે કર્યું. પરસ્પર શબ્દ સાંભળ્યો. પાછો ફરેલે કપિલ અપરકંકા નગરીમાં આવ્યું. પદ્મનાભ રાજાને તે પ્રમાણે ( =ૌપદીનું અપહરણ કર્યું એ પ્રમાણે) પતિત થયેલ જોઈને બહાર કાઢી મૂક્યો અને તેના જ પુત્રને રાજ્ય ઉપર બેસાડીને ચંપાપુરીમાં આવ્યો. - કૃષ્ણ પણ સમુદ્ર તરી ગયા. પછી લવણસમુદ્રના અધિષ્ઠાયક સુસ્થિત દેવની પાસે જતા કૃષ્ણ કહ્યું: હે પાંડવો ! તમે જાઓ, હું સુસ્થિત દેવની પાસે જઈને આવું ત્યાં સુધીમાં તમે ગંગા નદી ઉતરી જાઓ. તેથી પાંડ સ્વયં ગંગાનદી ઉતરી ગયા. પણ કૃષ્ણને તે નાવ પાછી ન મેકલી. તેઓ પરસ્પર બોલ્યા કે, આપણે કૃષ્ણનું પરાક્રમ જોઈએ. બાસઠ જન પહોળી ગંગા મહાનદીને ભુજાઓથી તરશે કે નહિ તેની પરીક્ષા કરીએ. આ દરમિયાન કૃષ્ણ સુસ્થિત દેવની પાસે જઈને ગંગાના કિનારે આવ્યા. ક્ષણવાર નાવને જોતા રહ્યા. (=નાવ હમણાં આવશે એમ નાવની રાહ જોતા રહ્યા.) નાવ ન આવી એટલે એક ભુજાથી સારથી, ઘોડા અને રથને લઈને બીજી ભુજાથી ગંગાનદીને તરવા લાગ્યા. મધ્યભાગમાં આવ્યા એટલે થાકીને પોતાના મનમાં વિચાર્યું કે, પાંડે ભુજાઓથી આ મહાનદી કેવી રીતે તર્યા? કૃષ્ણને (=કૃષ્ણ થાકી ગયા છે એમ) જાણીને ગંગાદેવીએ સ્થાન આપ્યું. (=જમીનની જેમ ચાલી શકે તેમ કરી આપ્યું.) કૃષ્ણ બાસઠ જન ઓળંગીને કિનારે આવ્યા.
કૃષ્ણ તે વખતે પાંડવોને પૂછ્યું : તમે આ ગંગા કેવી રીતે ઉતર્યા? તેમણે કહ્યું? નાવથી. મને નાવ કેમ ન મેકલી? તેમણે કહ્યું તમારી પરીક્ષા માટે જ. તેથી ગુસ્સે થઈને કૃષ્ણ પાંડેને દેશની બહાર જવાની આજ્ઞા કરી. પોતે દ્વારિકામાં ગયા. પાંડેએ હસ્તિનાપુર જઈને પાંડુને તે દેશની બહાર જવાની કૃષ્ણની આજ્ઞા કહી. તેણે પણ કુંતી દ્વારા કૃણની પાસે પુત્ર માટે સ્થાનની માગણી કરી. તેથી કૃષ્ણની અનુમતિથી દેવી સહાયથી દક્ષિણ દિશામાં પંડુમથુરા નગરી વસાવીને ત્યાં મજાથી રહ્યા. ત્યાં રહેલા તેમને દ્રૌપદી દેવીથી કઈ વખત કલ્યાણકારી ગુણોને પુંજ એવો પંડુસેન નામને પુત્ર થયો. કિમે કરીને યૌવનને પામેલ તે બેતેર કલાઓમાં કુશલ થયે. કેઈ દિવસ ત્યાં કેઈક સ્થવિર પધાર્યા. તેમની પાસે ધર્મ સાંભળીને વિરક્તમનવાળા પાંડેએ પડુસેનને રાજ્ય ઉપર બેસાડીને દીક્ષા લીધી. દ્રૌપદી દેવી પણ તેમની જ સાથે દીક્ષા લઈને સુવ્રત નામના આર્યાના ઉત્તમ શિષ્યા થઈ. તેણે કમે કરીને અગિયાર અંગે ભણ્યાં. પાંડવ પણ સંપૂર્ણ ચૌદે પૂર્વે ભણ્યાં. તે છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ, ચાર ઉપવાસ અને પાંચ ઉપવાસ વગેરે વિશેષ પ્રકારના તપથી કાયાને કષ્ટ આપીને ગુરુની સાથે પૃથ્વી ઉપર વિચારતા હતા. આ તરફ શ્રીનેમિજિન વિહાર કરતાં સૌરાષ્ટ્રદેશમાં પધાર્યા. પાંડે તેમને વંદન કરવા માટે સ્થવિરને પૂછીને ચાલ્યા. હસ્તકલ્પ નગરમાં
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૦
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને આવ્યા. ત્યાં ભિક્ષા માટે પરિભ્રમણ કરતા તેમણે ભગવાન ઊજજયંત પર્વત ઉપર મેક્ષમાં ગયા એમ સાંભળ્યું. તેથી આહાર–પાણીનો ત્યાગ કરીને એ નગરીમાંથી નીકળીને પાદપેગમન (અનશન) માં રહેવા માટે શત્રુંજય ઉપર ચડ્યા. જેમને અનંતજ્ઞાન ( =કેવળજ્ઞાન) ઉત્પન્ન થયું છે એવા પાંડ શીધ્ર શાશ્વત સુખવાળા મોક્ષમાં ગયા. કાળે કરીને દ્રૌપદી સાધવી પણ વિધિથી મરણ પામીને બ્રહ્મલોક દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થઈ. ત્યાં તેનું દશ સાગરોપમનું આયુષ્ય હતું. ત્યાંથી ચ્યવીને તે મહાવિદેહમાં સિદ્ધ થશે. આ પ્રમાણે અહીં સંક્ષેપથી દ્રૌપદીનું ચરિત્ર કહ્યું, વિસ્તારથી જ્ઞાતાધર્મકથા સૂત્રમાંથી જાણી લેવું. હે ભવ્ય! આ પ્રમાણે સાધુઓને પ્રતિકૂળ આહારનું દાન દ્રૌપદીને ભવભ્રમણનું કારણ થયું એમ જાણુને કયારે પણ સાધુઓને પ્રતિકૂળ આહારનું દાન ન કરે. આ પ્રમાણે નાગશ્રીનું દષ્ટાંત પૂર્ણ થયું. [૧૩]
હવે ગુણદ્વાર કહે છે – ज जोग्ग थेपि हु, तं तेसि देति धम्मसद्धाए । कयपुण्णसालिभद्दो, व सावगा ते सुही होति ॥ १२४ ॥
ગાથાથ- જે શ્રાવકે સાધુઓને જે યોગ્ય હોય તે થોડું પણ સાધુઓને ધર્મશ્રદ્ધાથી આપે છે તે શ્રાવકે કૃતપુણ્ય અને શાલિભદ્રની જેમ સુખી થાય છે.
ટીકાથ- ધર્મશ્રદ્ધાથી – દુર્ગતિમાં જતાં જીવોને ધરી રાખવાથી અને સુગતિમાં મૂકવાથી ધર્મ કહેવાય છે. કહ્યું છે કે –
* દગતિમાં જતા જીવોને ધરી રાખે, અર્થાત જીવોને દુર્ગતિથી બચાવે, અને શુભગતિમાં ધરે, અર્થાત્ શુભગતિમાં પહોંચાડે, તે ધર્મ, એવી ધમશબ્દની વ્યાખ્યા છે.”
શ્રદ્ધા એટલે પિતાની ઈચ્છા. ધર્મમાં પિતાની ઈચ્છા તે ધર્મશ્રદ્ધા, અર્થાત કેઈને દબાણ વગેરેથી નહિ, પ્તિ સ્વેચ્છાથી ધર્મ કરવો તે ઘર્મશ્રદ્ધા. ધર્મશ્રદ્ધાથી દાન આપે. આ વિષે અન્ય દર્શનકારોએ પણ કહ્યું છે કે –
શ્રદ્ધાયુક્ત, શુદ્ધમનવાળા અને પવિત્ર એવા જીવે સાધુઓને સત્કારીને દેશમાં અને કાળમાં જે કપ્ય હોય તેનું દાન આપવું જોઈએ.”
તાત્પર્યાર્થ- સુભિક્ષ-ભિક્ષ વગેરે કાળ, માર્ગ, ગામ વગેરે ક્ષેત્ર અને ગ્લાનનિરેગ વગેરે અવસ્થાને ચગ્ય થડી પણ આપવા ગ્ય વસ્તુ સુસાધુઓને શ્રદ્ધાથી પુલક્તિ શરીરવાળા બનીને જેઓ આપે છે, તેઓ સ્વર્ગ–મક્ષ વગેરેના અનુપમસુખના ભાગી બને છે.
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૨૧ આ પ્રમાણે ગાથાને સંક્ષેપથી અર્થ છે. વિસ્તારથી અર્થ તે બે કથાઓથી જાણ. બે કથાઓમાં પહેલી કથા આ છે -
કૃતપુણ્યનું દૃષ્ટાંત વિજયપુર નામના શહેરમાં વિજયસેન રાજા નીતિથી ધનભંડાર, કોઠાર વગેરે સંપત્તિથી સમૃદ્ધ અને સાત અંગવાળા રાજ્યનું પાલન કરતો હતો ત્યારે, ઘનવસુ શેઠને પશ્રી પત્નીથી વસુદત્ત નામને પુત્ર થયે. તેને જન્મ થતાં જ ધનવસુ શેઠ મૃત્યુ પામ્યું. તેનું મૃત્યુ થતાં સૂર્યાસ્ત થતાં વિશ્વમાં પ્રકાશનું કારણ કિરણસંપત્તિ જેમ નાશ પામે તેમ તેનું સઘળું ધન નાશ પામ્યું. પદ્મશ્રી ખિન્ન બની ગઈ. ત્યાં પિતાના નિર્વાહને નહિ જોતી તેણે વિચાર્યું: માન એ જ જેમનું ધન છે એવા લોકોને ધન અને માન ન રહે ત્યારે વિદેશમાં જવું એ જ ઉચિત છે, નોકરી આદિથી જીવન નિર્વાહ કરીને સ્વદેશમાં જ રહેવું ઉચિત નથી. આ પ્રમાણે વિચારતી તે વસુદત્ત પુત્રને લઈને શ્રીપુર નામના નગરમાં ગઈ ત્યાં કેઈ શેઠને આશ્રય લઈને રહી. વસુદત્તને તે શેઠના જ ઘરે વાછરડાઓનું પાલન કરવા રાખ્યો. શેઠના સંબંધથી પાડોશી લોકેના વાછરડાઓની પણ સંભાળ તે જ રાખવા લાગ્યા. પછી કેટલાક દિવસો જતાં એકવાર તે વાછરડાઓને ચારવા માટે નગરની બહારની ભૂમિમાં ગયે. ત્યાં તેણે એક મહામુનિને જોયાં અને ભાવપૂર્વક વંદન કર્યું.
તે દિવસે તે નગરમાં લોકોને ખીર ખાવાનો મહત્સવ હતું. તેથી આ વસુદત્ત બાળક કેઈકે સમયે વાછરડાઓને ચરાવીને ઘરે આવ્યા ત્યારે તેણે ઘરે ઘરે ખીર રંધાતી જોઈ. તેણે માતા પાસે માગણી કરી કે, હે મા ! મને આજે ખીર આપ. માતાએ સ્વપતિના કાળને યાદ કરીને વિચાર્યું: દુખે કરીને રોકી શકાય એવા ભાગ્યના વિલાસને જે. આ ધનવસુ શેઠને પુત્ર થઈને કેવી રીતે અન્યથી દયા કરવા ગ્ય અવસ્થાને પામે ? એ મારી માતાને આટલી પ્રાપ્તિ ક્યાંથી થાય? એ જાણતું નથી. હા, અમારા પુત્રે લેકેથી જે કહેવાય છે તે સત્ય કર્યું. તે આ પ્રમાણે –“રે, બાળકે, બ્રાહ્મણે, શ્રમ અને રાજાએ આ પાંચ બીજાઓની પીડાને જાણતા નથી.”
આ પ્રમાણે વિચારતી તેણે રડવાનું શરૂ કર્યું. તેનું રુદન સાંભળીને પાડોશી સ્ત્રીઓને દયા આવી. તેમણે આવીને પૂછ્યું : હે બહેન ! કહ કહ એવા વિનિથી તારા ગળાને માર્ગ અટકી ગયો છે, અર્થાત્ તારું ગળું રહી ગયું છે, તું આ રીતે કેમ રડે છે ? તને શું નથી મળતું ? જે કહેવામાં વાંધો ન હોય તે કહે. તેથી તેણે કહ્યું : જેને આ વિલાસ છે તે મારા ભાગ્યને જ તમે પૂછો. આમ કહીને તેણે પુત્રને
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને વૃત્તાંત કહ્યો. તેમણે કહ્યું : જે એમ છે તે તું રડ નહિ. અમે જ ખીરની સામગ્રી મેળવી આપીશું.
પછી કેઈએ ચોખા, કેઈએ દૂધ, કેઈ એ ગોળ-ખાંડ વગેરે એને આપ્યું. આ આપીને તેમણે કહ્યું : આ સામગ્રીથી તારે સવારે પુત્રના મનોરથ પૂરા કરવા. બીજા દિવસે સવારે જ તેણે વસુદત્તને કહ્યું : હે વત્સ ! આજે તારા લાયક ખીર કરીશ. આથી તારે જલદી આવવું. આથી તે બે પ્રહર જેટલો સમય થતાં આવી ગયે. ઘરમાં ભોજન કરવા માટે બેઠે. માતાએ ખીરની થાળી ભરીને તેને આપી. આ દરમિયાન તેને પૂર્વે જે મહામુનિનાં દર્શન થયાં હતાં તે જ મહામુનિ મા ખમણના પારણે આવ્યા. તેમણે કઈ પણ રીતે તેને જ ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો. ઉલ્લસિત ભક્તિવાળા વસુદત્ત મુનિને જોયા. તેણે વિચાર્યું કે ખરેખર ! હું પણ કંઈક પુણ્યનું ભાન છું, જેથી આવી સામગ્રી મને મળી. કારણ કે કહ્યું છે કે-“પૃથ્વીમાં કેટલાક માણસોને ચિત્ત અને વિત્ત મળે છે, પણ દાનને યોગ્ય પાત્ર મળતુ નથી. બીજાએને ગુણવાન પાત્ર પ્રાપ્ત થાય છે, પણ ઉચિત ચિત્ત અને વિત્ત પ્રાપ્ત થતાં નથી. કેટલાકને ચિત્ત હોય છે, પણ વિત્ત અને પાત્ર હેતાં નથી. કેાઈને ચિત્ત અને પાત્ર હોય છે, પણ ધન ન હોય. કેઈકને ચિત્ત હોય છે, પણ વિત્ત અને પાત્ર હેતાં નથી. બંને તેટલાં દુર્લભ નથી, જેટલાં સમગ્ર (==ણે) દુર્લભ છે.” આ પ્રમાણે વિચારતા તેનું શરીર અતિશય શ્રદ્ધાથી થયેલા ઘણું રોમાંચના સમૂહથી યુક્ત બન્યું. આવી વિચારણા કરતાં અને આવી કાયાથી તેણે ખીરની થાળી લઈને ત્રીજા ભાગનું મુનિને વહેરાવીને ચિત્તમાં વિચાર્યું કે, આ બહુ થોડું છે, આનાથી મુનિને અર્થો આહાર પણ નહિ થાય, આથી ફરી ત્રીજો ભાગ વહોરાવ્યું. “હજી પણ આ ઓછું છે, પૂર્ણ નહિ થાય. જે આની અંદર બીજું ખરાબ અન્ન પડશે તે આજે પણ નાશ પામશેષ બગડી જશે. અથવા આ મહામુનિ કેટલું ફરશે? તેથી સંપૂર્ણ જ આપું. આ પ્રમાણે વિચારતા તેણે ફરી બધી જ ખીર મુનિના પાત્રમાં નાખી. મુનિ તે લઈને ગયા. તેની માતાએ તેને બીજી ખીર આપી. તેણે ઈચ્છા મુજબ ખીર ખાધી. ભોજન કર્યા પછી વાછરડાઓને ચારવા માટે તે જંગલમાં ગયે.
ભવિતવ્યતાના કારણે તે દિવસે વર્ષાદ થયે. તેના ભયથી વાછરડાં જુદી જુદી દિશાઓમાં ચાલ્યાં ગયાં. તેમને ભેગા કરતાં સૂર્યાસ્ત થઈ ગયે. અંધકારના સમૂહથી - ૧. ચિત્તા અને વિત્ત, ચિત્ત અને પાત્ર, વિત્ત અને પાત્ર એમ બે બે. સમગ્ર=ચિત્ત, વિત્ત અને પાત્ર એ ત્રણ.
૨. ના અવ્યય ખેદ કે અનુકંપા અર્થમાં છે.
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૩
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ ઊંચાનીચા વિભાગે નહિ દેખાવાના કારણે રાત્રિ કષ્ટથી ચાલી શકાય તેવી બની ગઈ. નગરના દરવાજા બંધ થઈ ગયા. તેથી તે નગરના દ્વાર આગળ જ ગઢની ભીંતના ખૂણાને આશ્રય લઈને રહ્યો. કેટલાક સમય બાદ શીત પવન વગેરેથી દુખી કરાતા એને સ્નિગ્ધ આહારના અજીર્ણ દેષથી વિશુચિકા ( =પેટપીડા ) થઈ. અત્યંત ગાઢ ફૂલ ઉપડયું. તેનાથી તે મૃત્યુ પામ્યા. સ્વભાવથી જ ભદ્રક વગેરે મધ્યમ ગુણોના વેગથી એણે મનુષ્ય આયુષ્ય બાંધ્યું હતું. રાજગૃહનગરમાં ધન શેઠની કુવલયાવલી નામની પત્ની હતી. તેને એક પણ સંતાન થયું ન હતું. આથી તે પુત્ર માટે અનેક માન્યતાઓ કરીને ખિન્ન બની ગઈ હતી. વસુદત્ત તેના પુત્ર તરીકે ઉત્પન્ન થયો. બારમા દિવસે એનું કૃત પુણ્યક એવું નામ પાડયું. આઠ વર્ષને થયે ત્યારે તેને કળાઓનો અભ્યાસ કરાવ્યું. ઉત્તમ યૌવનને પામ્યા ત્યારે ધનશેઠે તેને વૈશ્રમણશેઠની કન્યા કાંતિમતી પરણાવી. એકવાર કોઈ પણ રીતે માધવસેના વેશ્યાના ઘરમાં તેણે પ્રવેશ કર્યો. ત્યાં તેણે માધવસેનાને જોઈ. તે મને હરરૂપથી અતિશય શોભતી હતી, કામની જાણે કે ત્રિભુવન ઉપર મેળવેલા વિજયની સૂચક જયપતાકા ન હોય તેવી હતી, સર્વ અંગોના આભૂષણોથી અલંકૃત શરીરવાળી હતી, પલંગના મધ્યભાગમાં બેઠી હતી, મોટા મણિના આરીસામાં પોતાના શરીરની શોભા જોઈ રહી હતી. આવી માધવસેનાને જોઈને તેણે વિચાર્યું : અહો! આનું લાવણ્ય ! અહા જગતને જીતનારું રૂપ! અહા ! વિશ્વને વિસ્મય કરનારી સૌભાગ્યસંપત્તિ ! આ દરમિયાન માધવસેનાએ પણ તેને જે. તેણે ઊભી થઈને વિલાસ સહિત અનેક કળાપૂર્વક વાત-ચીતથી તથા કટાક્ષ સહિત નિરીક્ષણેથી જેનું હૃદય (માધવસેના તરફ) ખેંચાઈ રહ્યું છે એવા તેને વિનયસહિત પલંગ ઉપર બેસાડ્યો. તેના પ્રત્યે અનુરાગથી પરવશ મનવાળા તેણે પણ પોતાના ઘરેથી પુષ્પ અને તાંબૂલ વગેરે મંગાવીને એની ઉચિત સેવા કરી. તેના વિયેગને સહન ન કરનાર તે તેના ઘરે જ તેની સાથે રહ્યો. કામાગમાં આસક્ત અંત:કરણવાળે તે દરરોજ માધવસેનાની કુટ્ટણીને ભાડાનું મૂલ્ય એક સે આઠ સેનામહોર આપતો હતો. આ તેની માતા મોકલતી હતી.
પોતાના ઘરેથી આવતા ભોગસાધનોને તે સતત ઉપગ કરતો હતો. આ રીતે તેણે બાર વર્ષ પસાર કર્યા. તે વખતે ક્યારેક તેના માતા-પિતા મૃત્યુ પામ્યા. તેને એની ખબર ન પડી. તેની પત્ની કાંતિમતી તે જ પ્રમાણે સોનામહોર વગેરે મોકલતી હતી. કેટલાક દિવસ બાદ સઘળું ધન પૂર્ણ થઈ ગયું. એક દિવસ તેણે ચાખાની કણિક સહિત પિતાનું આભૂષણ કહ્યું. આ જોઈને માધવસેનાની કુટ્ટણીએ વિચાર્યું : અહો! પતિવ્રતાપણાનું પાલન કરતી જેણે પતિની ભક્તિથી પિતાનું આભરણ પણ
૧. વેશ્યાઓ ઉપર કાબૂ રાખનારી વડિલ સ્ત્રી.
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને મે કહ્યું તે મહાસતી છે! વળી ચોખા આદિ સહિત આભૂષણ કર્યું તેનાથી એણે પોતાની આજીવિકા જેટલું જ ધન બાકી રહ્યું છે એમ સૂચન કર્યું છે. તેથી આ લેવું યોગ્ય નથી. તેથી પોતાના એકસો આઠ દ્રમ્મથી તેના આભૂષણની પૂજા કરીને તેને જ પાછું મેકલી આપ્યું. પછી તેણે માધવસેનાને કહ્યું : હે વત્સ ! હમણું આ કૃતપુણ્યક રસરહિત અળતા તુલ્ય છે, આથી એને છોડી દે. માધવસેનાએ કહ્યું : હે મા !
એની કૃપાથી આપણે ઘણું ધન મેળવ્યું છે. આથી એને ત્યાગ કરવો એગ્ય નથી. કુટ્ટણીએ કહ્યું: હે પુત્રી ! તું વેશ્યાઓના આચારની જાણકારી નથી. કારણ કે વેશ્યાઓ.
જુસૂત્ર નયના અભિપ્રાયવાળાઓની જેમ ભૂતકાળ અને ભવિષ્યકાળનો ત્યાગ કરીને વર્તમાનકાળમાં જ આદર કરે છે. હમણાં તે આ મુનિની જેમ ધનરહિત છે. તેથી એનાથી શું? તેથી માધવસેનાની ઈચ્છા ન હોવા છતાં તેણે કૃતપુણ્યનું અપમાન કર્યું. બીજાઓ તે કહે છે કે, દારૂ પીવડાવીને ખબર ન પડે તે રીતે કાઢી મૂક્યો. પિતાના ઘરે ગયે. પોતાની પત્નીએ ચરણપ્રક્ષાલન વગેરે ક્રિયા કરી. પછી માતા-પિતાના મૃત્યુને વૃત્તાંત જા. ચિત્તમાં અતિશય ખેદ કર્યો. કેટલાક દિવસ રહીને કાંતિમતીની કુક્ષિમાં ગર્ભનું સ્થાપન કરીને વહાણથી વેપાર કરનારા વેપારીઓ સાથે (સમુદ્રના) બીજા કાંઠે જવા તૈયાર થયે. સાંજના સમયે પિતાના ઘરથી નીકળીને નગરની બહાર વસેલા સાર્થની નજીક દેવમંદિરમાં પોતાની પત્નીએ પાથરેલા ખાટલામાં સૂતે.
આ તરફ તે જ રાજગૃહમાં સૂર નામને શેઠ ચાર પત્નીઓ સહિત પિતાની માતાને મૂકીને પોતે વેપાર કરવાની બુદ્ધિથી દિશાઓમાં પરિભ્રમણ કરવા ગયો. તે કોઈ પણ રીતે પરદેશમાં જ મૃત્યુ પામ્યો. કેઈ એ સૂરશેઠ મૃત્યુ પામ્યા છે એવા સમાચાર ચિઠ્ઠી દ્વારા તેની માતાને એકલાવ્યા. માતાએ પણ પોતાની વહુઓને એકાંતમાં વિગત જણાવીને કહ્યું ઃ તમે પુત્રરહિત છે. તેથી ધન રાજકુલમાં જશે. ( =રાજા લઈ લેશે. ) માટે તમે પુત્રની ઉત્પત્તિ માટે અને ધનના રક્ષણ માટે કે અન્ય પુરુષને પ્રવેશ કરાવે. તેમણે કહ્યું : હે મા ! કુલવધૂ એવી અમને આ ઉચિત નથી. માતાએ કહ્યું તમે જાણતી નથી. અવસ્થાને ઉચિત પ્રવૃત્તિ કરવામાં સ્મૃતિશાસ્ત્રમાં દોષ કહ્યો નથી. કહ્યું છે કે-૧ પતિ નાશી ગયો હોય, ૨ મરી ગયો હોય, ૩ દીક્ષિત થયો હોય, ૪ નપુંસક હોય કે ૫ દુરાચારી બન્યો હોય, આ પાંચ આપત્તિઓમાં સ્ત્રીઓને અન્ય પતિ કરવામાં આવે છે. વળી-કુંતીએ ધર્મરાજાથી યુધિષ્ઠિરને, વાયુથી ભીમને અને ઇંદ્રથી અર્જુનને ઉત્પન્ન
” ઈત્યાદિ લોકકૃતિ છે. કુંતી અકુલીન નથી. તેથી અવસરથી આવેલું આ પણ
૧. તે વખતનું ચલણું નાણું.
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
કરવું જોઈએ. આ પ્રમાણે સાસુના વચનને માનીને વહુએએ એ સ્વીકાર્યું. કારણ “એક તેા અનાદિ કાળથી સંસારમાં રહેલા જીવાએ આ વિષયસુખા સદા અભ્યાસ કર્યો છે, તેમાં વળી જો એ વિષે વડિલજનની આજ્ઞા પણ મળી, તા ખરેખર ! ઇંદ્રિયાના મહાન મહેાત્સવ થયા. આ તેા ઘરડા બિલાડાને દૂધની પાસે રાખ્યા એ ન્યાય થયા.' તેથી તેએ તે જ રાતે પુરુષને શેાધવા માટે પ્રવૃત્ત થઈ તેટલામાં સાની નજીક દેવમદિરમાં ખાટલા ઉપર ભર ઊંઘમાં સૂતેલા એકલા ધૃતપુણ્યકને જોયા. ભર ઊંઘમાં પડેલા તેને ખાટલા સહિત ઉપાડીને પેાતાના ઘરે લઈ ગઈ. તેને મહેલમાં રાખીને રાવા લાગી, વચ્ચે વચ્ચે માલતી હતી કે, તમે ઘણા કાળથી આવ્યા, આટલા કાળ કયાં રહ્યા ? અમારા વિરહમાં તમાએ સુખ કે દુઃખ શું અનુભવ્યું ? નહિ જોયેલું, નહિ સાંભળેલું અને નહિ અનુભવેલું વેશ્યા સંબંધી આ શું છે? એમ વિચારતા મૃતપુણ્યકે પણ શૂન્યપણે હુંકાર વગેરે આપ્યું, જે થાય તે થાઓ, કાર્યના પરિણામને જોઉં, એવા આશયથી તે ત્યાં જ રહ્યો. તેમની સાસુએ તેને કહ્યું : હે વત્સ ! પૂર્વજન્મમાં ઉપાર્જન કરેલા ઉત્તમ પુણ્યસમૂહના પ્રભાવથી પ્રાપ્ત થતા સર્વ ઇચ્છિત પદાર્થાને અને આ ચાર દિવ્ય પત્નીએ સાથે ઉદાર ભાગાને ભાગવ. આ બધી ય લક્ષ્મી તારી છે. તેથી તને સુખ ઉપજે તેમ આ પદાર્થાના ત્યાગ અને ભેાગમાં તત્પર રહે. તેણે પણ કહ્યું : હે મા! તું જેમ કહે છે તેમ કરું છું. મહાનિધાનને પ્રાપ્ત કરી લેનાર કાણુ દરિદ્રતાને ઇચ્છે ? એમ કહીને તે ત્યાં જ રહ્યો. કામ–ભાગમાં આસક્ત મનવાળા એના દિવ્ય દેવલીલાથી ખાર વર્ષા પસાર થઈ ગયાં. તે ચારેને પુત્રા થયા. આ દરમિયાન ફરી સાસુએ વહુને એકાંતમાં રાખીને કહ્યું : તમને પુત્રા થઈ ગયા છે, ઇચ્છિત દ્રવ્યની રક્ષા થઈ ગઈ છે. તેથી એને બહાર કાઢો, આ પરપુરુષને રાખવાથી શું? તેમણે કહ્યું : આટલા વખત રાખીને હવે એના ત્યાગ કરવા એ ઉચિત નથી. જો તમારા આગ્રહ હાય તા એના ચેાગ્ય કંઈ પણ ભાતું આપીને એના ત્યાગ કરીએ. સાસુએ કહ્યુ : એમ થાઓ. તેથી ભાતાને યાગ્ય મેદકામાં ચંદ્રકાંત અને જલકાંત વગેરે રત્નાને નાખીને એ માદાની એક થેલી ભરી. ભવિતવ્યતાના કારણે અર્ધીરાતના સમયે લેાકેા ભરઊંઘમાં સૂતેલા હતા ત્યારે જ તેજ સાથે અન્ય દેશથી આવીને તે જ સ્થાનમાં પડાવ નાખ્યા. શ્રીએએ કૃતપુણ્યકના ખાટલામાં ઓશીકા આગળ ભાતાની થેલી મૂકી દીધી. પછી પૂર્વ પ્રમાણે જ ખાટલામાં સૂતેલા અને મદિરાના ઘેનથી ચેતનારહિત બનેલા મૃતપુણ્યકને (ખાટલા સહિત) લઈને તે જ દેવ*દિરમાં મૂકી દીધા.
૧. પૂર્વે જે સાની સાથે જવા કૃતપુણ્યક તૈયાર થયા હતા તે સા,
૫૪
૪૨૫
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
કેટલાક સમય પછી કૃતપુણ્યકને ચૈતન્ય આવ્યું. આથી તે શું આ સ્વપ્ન છે કે સાચું છે ઈત્યાદિ વિચારવા લાગ્યા. તેની પત્ની સાના આગમનના સમાચાર જાણીને રાત લગભગ પૂર્ણ થઈ ગઈ ત્યારે તે સ્થાને આવી. એશીકા પાસેથી ભાતાની થેલી લઈને અને ખાટલાને ઉપાડીને કૃતપુણ્યકને પેાતાના ઘરે લઈ ગઈ. એના શરીરનું લાવણ્ય અખંડ હતું. એનાથી વિવિધ વિલાસાને અનુભવવાના કારણે એનું શરીર તંદુરસ્ત જણાતું હતું. એણે કપૂર અને કસ્તૂરી વગેરેની દિવ્ય સુગંધથી દિશાઓના મધ્યભાગેને વાસિત કરી દીધા હતા હતા. પત્નીએ સ્નાન વગેરે ઉચિત કાર્ય કરાવવાનું શરૂ કર્યું. આ દરમિયાન પાઠશાળાથી તેના પુત્ર આવ્યા. માતાએ તેને એના ચરણામાં પ્રણામ કરાવ્યા. પછી તે ખાલી : આ તમારા પુત્ર છે. પુત્રે પણ માતાને કહ્યું: મને ભેાજન આપ, જેથી ભાજન કરીને પાઠશાલામાં જઈને ભણ્યું. તેથી કાંતિમતીએ તે જ થેલીમાંથી એક મેાક તેને આપ્યા. માઇક ખાતા તેણે તેમાં એક મણિ જોચેા. મણિ લઈને પાઠશાળામાં ગયા. ખીજા વિદ્યાર્થીઓને તે મણિ બતાવ્યા. તેમણે કહ્યું : જો આને ક ંદોઈની દુકાને વેચવામાં આવે તેા ઇષ્ટ ખાવાનુ` મળે. તેથી તેણે તે પ્રમાણે જ કર્યું". આ તરફ ક્રાંતિમતીએ માઇકા વાપરવાનું શરૂ કર્યું. ત્યારે વિચિત્ર પ્રકારના મણિએ મળ્યા. તેથી તેણે કૃતપુણ્યકને પૂછ્યું : શું ચારાના ભયથી આ મણિએ આ પ્રમાણે કર્યાં છે ? તેણે કહ્યું : એ પ્રમાણે જ છે. એકવાર શ્રેણિક રાજાનેા સેચનકહાથી પાણી પીવા માટે સાવરમાં ઉતર્યાં. પાણીમાં પ્રવેશેલા તેને ઝુડ નામના જલચર પ્રાણીએ પડયો. (કાઈ પણ રીતે) છેડાવી શકાતા ન હતા. અભયકુમારને આ ખીના જણાવી.
અભયકુમા૨ે પડહ વગાડીને ઘાષણા કરાવી કે, જે આ હાથીને ઝુડથી છેાડાવશે તેને રાજા રાજ્યની અર્ધી લક્ષ્મી સાથે પેાતાની પુત્રી આપશે. તેથી આ ઘાષાને સાંભળીને તે ક ંદોઈ એ કૃતપુણ્યકના પુત્રની પાસેથી મેળવેલા જલકાંત મણીથી હાથીને છેડાવ્યા. પછી તે રાજાની પાસે ગયા. રાજાએ અભયકુમારને કહ્યું : નીચ જાતિવાળા આ કંદોઈના પુત્રને પુત્રી કેવી રીતે આપવી? તેથી અભયકુમારે કોઈને કહ્યું: તને આ મિણુ કથાંથી મળ્યા ? રાજકુલના ભંડારને અને શ્રીમંત શેઠના ઘરને છેડીને ખીજે આવાં રત્નાના સંભવ નથી. તેથી સત્ય કહે. અન્યથા રાજા તને મહાદડથી દંડ કરશે. ક ંદોઈ એ કહ્યું : જો સાચું. પૂછે તેા કૃતપુણ્યકના પુત્ર પાસેથી મળ્યા છે. તેથી કૃતપુણ્યકને ખેલાવ્યા. તેને અ રાજ્યની લક્ષ્મી સાથે પુત્રી આપી. કોઇ સમયે કાઇ વાતના અવસરે અભયકુમારે કૃતપુણ્યકને પૂછ્યું: કયા દેશેામાં તમે પર્યટન કર્યુ? અને અસભવિત આ રત્ના કયાંથી મેળવ્યાં ? કૃતપુણ્યકે કહ્યું : જો સાચું પૂછે છે તા હું રાજગૃહ નગરથી ખીજે કયાંય ગયા નથી. પછી મૂળથી આરંભીને બધે
૪૨૬
૧. ક્ષર્ ધાતુના ફેંકવું, પ્રેરણા કરવી એવા અં છે. પણ અહીં ‘· વેચવું ' એવા ભાવા
કર્યો છે.
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૨૭ સ્વવૃત્તાંત કહ્યો. પણ તેના ઘરમાં હું કેવી રીતે પ્રવેશ્યો અને કેવી રીતે નીકળે તે હું જાણતો નથી. તેથી અભયકુમારે વિચાર્યું અહો ! વણિકપત્નીનું બુદ્ધિકૌશલ્ય! જેનાથી અમે પણ જિતાયા. પછી અભયકુમારે દેવમંદિર કરાવ્યું. તેમાં અસલ કૃતપુણ્યકના જેવી કૃતપુણ્યની કળીચુનાની પ્રતિમા કરાવી. નગરમાં પડહ વગડાવીને શેષણ કરાવી કે, આ નગરમાં જે કંઈ સ્ત્રી હોય તેમણે પોતાના પુત્ર અને પૌત્ર વગેરેની સાથે આ દેવમંદિરમાં આવીને નૂતન પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમાની પૂજા કરવી. તેથી તે ઘોષણાને સાંભળીને નગરની બધી જ સ્ત્રીઓ આવવા લાગી. બીજા દિવસે તે શ્રેષ્ઠિપત્ની પણ પિતાના પુત્ર સહિત ચાર વહુઓની સાથે તે દેવમંદિરમાં આવી. કૃતપુણ્યકે તેને જોઈને અભયકુમારને કહ્યું. આ દરમિયાન તે બાળકે દેવમંદિરમાં રહેલી કૃતપુણ્યકના જેવા આકારવાળી પ્રતિમાને જોઈને તે આ અમારા પિતા છે એમ બોલતા જલદી જ પ્રતિમાના મેળામાં જઈને બેસી ગયા. તેથી અભયકુમારે તે શ્રેષ્ઠિ પત્નીને બોલાવી, અને ભયંકર ભ્રકુટી બતાવીને કહ્યું કે, જો કે તું મહાન દંડને યેગ્ય છે, તે પણ તને દંડ કરતા નથી. ફક્ત વહુઓ સહિત ઘરનો સાર કૃતપુણ્યકને આપ, અન્યથા તું નહિ રહે. આ પ્રમાણે તેને ગભરાવીને કૃતપુણ્યકને તેના ઘરને સ્વામી કર્યો. કૃત પુણ્યકે ફરી પણ તે ચારે ય પત્નીઓને સ્વીકાર કર્યો.
તે માધવસેનાએ પણ પિતાની માતાએ જ્યારથી કૃત પુણ્યકને ઘરમાંથી કાઢયો. ત્યારથી જ શરીરના શણગારનો ત્યાગ કર્યો, વેણીને બાંધી રાખી, અર્થાત્ વાળ ઓળવાનો ત્યાગ કર્યો. સતત તેની શોધ કરવા છતાં તે મળે નહિ. તેણે અન્ય પુરુષને ત્યાગ કર્યો. તે વખતે દેવમંદિરમાં વૃત્તાંત જાણીને યક્ષની પૂજા કરવા આવી. ત્યાં તેણે અભયકુમારની સાથે પ્રેમની વાત કરતા કૃત પુણ્યકને જોયો. અનુપમ આનંદને અનુભવતી તે કૃત પુણ્યકને મળી. તેણે કૃત પુણ્યકને કહ્યું કે મારા પુરુષો બાર વર્ષ સુધી વિશ્વમાં સંપૂર્ણ પૃથ્વીમંડલમાં ફર્યા, તો પણ ક્યાંય તમારા સમાચાર ન મળ્યા પણ આજે રાત્રિના છેલ્લા પ્રહરમાં સ્વપ્નમાં તમારા જેવા કેઈએ પ્રિયાની જેમ મને આલિંગન કર્યું, અને હું જાગી ગઈ. ઘરમાંથી નીકળતી હતી ત્યારે શુભ શકુન થયા, અને ડાબી આંખ ફરકવી વગેરે થયું. આ બધું જે રીતે થયું તેનાથી મેં જાણ્યું કે ચોકકસ આજે પ્રિય આપની સાથે મારાં દર્શન (મારે મેળાપ) થશે. તેથી આ મારા માટે પુણ્યથી મેઘ વિના અમૃતની વૃષ્ટિ જેવું થયું. તેથી કૃતપુણ્યકે એને પણ સ્વીકાર કર્યો. ત્યારથી સાત પત્નીઓની સાથે નિર્દોષ, ત્રિવર્ગમાં સારભૂત અને જ્ઞાનીઓથી પ્રશંસનીય એવા છવલોકના સુખને અનુભવતા તેને કેટલાક કાળ પસાર થયે. આવું સુખ તેને જન્માંતરમાં મહામુનિને આપેલા દાનના પ્રભાવથી ઉપાર્જન કરેલા પ્રકૃષ્ટ પુણ્યસમૂહથી પ્રાપ્ત થયું હતું.
એકવાર અનુપમ, ત્રણ ભુવનમાં સર્વથી ચઢિયાતી અને ઘાતકર્મના ક્ષયથી પ્રગટેલી કેવલજ્ઞાનરૂપી સંપત્તિને અનુભવતા, અને દેવસમૂહથી પૂજાઈ રહ્યા છે ચરણરૂપી
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૮
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને - કમલ જેમનાં એવા, ભગવાન શ્રી મહાવીર ગુણશીલ ચૈત્યમાં પધાર્યા. દેવોએ સમવસરણ રચ્યું. સાતકુલના તિલક સમાન શ્રી મહાવીર ભગવાન તેમાં પૂર્વ તરફ મુખ રાખીને બેઠા. ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ વગેરે ગુણોની શ્રેણિને પ્રાપ્ત કરનાર શ્રેણિકરાજા ઉદ્યાનપાલક પાસેથી ભગવાનનું આગમન જાણીને અભયકુમાર અને કૃતપુણ્યક વગેરેની સાથે વંદન કરવા માટે આવ્યા. ભક્તિપૂર્વક રિલેકબંધુને વંદન કર્યું. ઉચિતભૂમિમાં બેસીને પરમગુરુની દેશના સાંભળી. દેશનામાં અભયકુમારે હાથ રૂપી કમલની કળીઓને લલાટતટે રાખીને પૂછ્યું: હે સ્વામિન ! આ કૃતપુણ્યકે પૂર્વભવમાં શું કર્યું? કે જેના પ્રભાવથી વચ્ચે થોડો કાળ વિચ્છેદ પામનારા ભેગોને પ્રાપ્ત કર્યા. તેથી ભગવાને કૃતપુણ્યકને પૂર્વભવ કર્યો, તેમાં અધ્યવસાયને નાશ થવાથી ખીરનું દાન ત્રણ ભાગથી આંતરાવાળું કર્યું. તેનાથી એનું વિષયસુખ વિચ્છેદ પામ્યું. પૂર્વજન્મને વૃત્તાંત જાણીને અતિશય સંવેગ (=મોક્ષાભિલાષ) થવાથી કૃતપુણ્યકે તે કાલને ઉચિત કર્તવ્ય કરીને ખૂબ ધામધૂમથી ભગવાનના ચર
માં દીક્ષાને સ્વીકારી. આયુષ્ય સુધી દીક્ષાને પાળીને શાસ્ત્રોક્ત વિધિ પ્રમાણે વિધિ પૂર્વક મરણની આરાધના કરીને દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. કૃત પુણ્યકનું દૃષ્ટાંત પૂર્ણ થયું.
શાલિભદ્રનું દષ્ટાંત શાલિભદ્રની કથા આ પ્રમાણે છે- મગધ નામના દેશમાં ગુણોથી સમૃદ્ધ રાજગૃહ શહેરમાં શ્રેણિક રાજા હતું. તેની ચિલ્લણ નામની પત્ની હતી. તે વખતે તે જ નગરમાં ગોભદ્ર નામને શ્રેષ્ઠ છેઠી હતું. તેની ભદ્રા નામની પત્ની હતી. તેણે કઈવાર રાત્રિના અંતે સ્વપ્નમાં વિવિધ ફલેના સમૂહથી નમેલું શાલિવન જોયું. જાગેલી તેણે પોતાના પતિને કહ્યું. તેણે પણ તેને કહ્યું : તને જલદી સર્વકલાસમૂહનું ઉત્તમ સ્થાન એ પુત્ર થશે. તે જ રાતે એને ઉત્તમ ગર્ભ રહ્યો. ગર્ભ વધી રહ્યો હતો ત્યારે ક્યારેક ભદ્રાને શાલિવનમાં કીડા કરવાને દોહલો થશે. તેના પતિએ તે જલદી પૂરો કર્યો. ત્યારબાદ સમય જતાં ભદ્રાએ દેવકુમાર જેવા પુત્રને જન્મ આપ્યું. પિતાએ હર્ષથી બાર દિવસ સુધી મહેત્સવ કરાવ્યું. ત્યારબાદ હર્ષ પામેલા વડિલજનોએ સ્વપ્ન અને દેહલાને અનુરૂપ શાલિભદ્ર એવું નામ કર્યું. કેમે કરીને તે કાતિથી, બુદ્ધિથી અને કલાસમૂહથી વૃદ્ધિ પા. પિતાએ પ્રેમથી તેને બત્રીશ શ્રેષ્ટિકન્યાઓ પરણવી. ગોભદ્રે ક્યારેક જિનેશ્વરએ કહેલી દીક્ષા લીધી. વિધિથી દીક્ષા પાળીને મૃત્યુ પામીને તે વૈમાનિક દેવ થયે. પૂર્વભવના સ્નેહથી અને પુત્રના અચિંત્ય પુણ્ય પ્રભાવથી એ દેવે વારંવાર આવીને શાલિભદ્રનું સાંનિધ્ય કર્યું. તે આ પ્રમાણે – બત્રીસ પત્નીઓ સહિત એને ઉત્તમ વસ્ત્ર, આભૂષણ વગેરે, સારભૂત આહાર અને તાંબૂલ વગેરે જે કંઈ ઉપગમાં આવે તેવું હોય
૧. અહીં શાલિવન શબ્દના બે અર્થ થઈ શકે. શનિ =શોભતું એ અર્થ પ્રમાણે શોભતું ઉદ્યાન એ અર્થ થઈ શકે. અથવા સાલિ નામનું ઉદ્યાન એવો અર્થ થઈ શકે.
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪ર૯ તે બધું દરરોજ મેળવતે હત=મોકલતો હતે. સવલકથી અધિક મહિમાવાળો તે દેવે રચેલી અતિ રમણીય બત્રીસ શય્યાઓમાં પિતાની પ્રિયાઓની સાથે કામક્રીડા કરતે હતો. આ પ્રમાણે કેટલેક કાળ પસાર થતાં તે નગરમાં અન્ય દેશના વેપારીઓ કંબલરને (=ઉત્તમ કામળીએ) વેચવા માટે આવ્યા. તેમણે રાજમહેલમાં પ્રવેશ કર્યો.
શ્રેણિક રાજાએ તેમને બોલાવીને પૂછયું : હે ભદ્રિકે ! એક એક કંબલરત્નનું શું મૂલ્ય છે? તેમણે કહ્યુંઃ લાખ સોનામહોર. ઘણી મોંઘી હોવાથી રાજાએ તે ન લીધી. વેપારીઓ રાજમંદિરમાંથી નીકળીને ભદ્રાના મહેલમાં ગયા. ભદ્રાએ વિચાર કર્યા વિના તેમણે કહેલા મૂલ્યથી બધાં જ કંબલરત્નો લઈ લીધાં. આ દરમિયાન ચલ્લણ શ્રેણિક પાસે આવી અને બેલીઃ મારા લાયક એક કંબલરત્ન લે. તેથી શ્રેણિકે તે વેપારીએની પાસે એક પુરુષને મોકલ્યો. તેણે પૂછયું એટલે વેપારીઓએ ઉત્તર આપ્યું કે, ભદ્રાના મહેલમાં બધી આપી દીધી. તેણે આવીને રાજાને આ વિગત કહી. તેથી ચેદ્યણું રાજા ઉપર વધારે ગુસ્સે થઈને બોલીઃ તમે કૃપણ છે, એક પણ કંબલરન લઈ શક્તા નથી. ભદ્રાએ તે વણિકની પત્ની થઈને પણ બધાં કંબલરત્નો લીધાં. તેથી રાજાએ કંબલરત્ન માટે માણસને ભદ્રાની પાસે મોકલ્યા. ભદ્રાએ માણસને કહ્યું: મેં એ કંબલરને તે જ ક્ષણે ફાડીને પગ લુછવાનાં લુછણિયાં કરી નાખ્યાં, અને એક એક લુછણિયું મારી વહુઓને આપી દીધું. એથી જે જરૂર હોય તે બીજાં જુનાં કંબલરત્ન લે. તેથી તેણે જઈને તે બધું જ શ્રેણિકને જણાવ્યું. શ્રેણિકે કહ્યું : એ શાલિભદ્રને જે જોઈએ કે જેની આટલી સમૃદ્ધિ છે. અમે ધન્ય છીએ કે જેમની નગરીમાં પોતાની સંપત્તિથી કુબેરને પણ હલકે પાડનારા આવા વેપારીઓ રહે છે. પછી ભદ્રાને કહેવડાવ્યું કે, અમે શાલિભદ્રનાં દર્શન કરવાને ઈચ્છીએ છીએ. ભદ્રાએ કહેવડાવ્યું કે, દેવ પ્રસન્ન થાય, અમારી વિનંતિને સાંભળે કે, શાલિભદ્ર ક્યારે ય સાતમાળના મહેલથી બહાર નીકળતા નથી. એના ભવનમાં દેવે આપેલા મણિઓના સમૂહે અંધકારને વિસ્તાર દૂર કર્યો છે. આવા પિતાના ભવનમાં પોતાની પ્રિયાઓની સાથે વિવિધ ક્રીડાઓથી કીડા કરતે તે સૂર્ય-ચંદ્રને પણ તે નથી. તેથી જે શાલિભદ્રનાં દર્શન કરવાની ઈચ્છા હોય તે દેવ એના મહેલમાં આવવાની મહેરબાની કરે. એમ થાઓ” એ પ્રમાણે રાજાએ સ્વીકાર્યું એટલે ભદ્રાએ ફરી પણ કહેવડાવ્યું કે, જે એમ છે તે હું જ્યાં સુધી મહેલ વગેરેને શણગારું નહિ ત્યાં સુધી સ્વામીએ મહેલમાં આવવા માટે ઉતાવળા ન થવું.
પછી ભદ્રાએ પોતાના મહેલથી આરંભી રાજમંદિરના મુખ્ય દરવાજા સુધી દિવ્ય વગેરેથી દિવ્ય ચંદરવે કરાવ્યું. સ્થાને સ્થાને અનેક પ્રકારના રત્નોના ૧. વાવણને શબ્દાર્થ આ પ્રમાણે છે:- અફશરીર, દેવના શરીરને યોગ્ય વસ્ત્ર તે દેવાંગવસ્ત્ર.
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને. હારો બાંધ્યા. સ્થાને સ્થાને વિવિધ પ્રકારના નાટક વગેરે મનોરંજનો શરૂ કર્યા. પછી રાજાને બોલાવ્યો. બધી તૈયારી કરીને અંતઃપુરના પરિવાર સહિત રાજા આવવા માટે ચાલ્યો. રમણીય દિવ્ય ઝીણાં વાના ચંદરવામાં લટતાં રત્નોના હારની શેભાને જેતો અને અતિશય હર્ષથી યુક્ત રાજા શાલિભદ્રના મહેલમાં આવ્યું. ઉચિત વિનય-- રૂપ ભક્તિ કરીને સિંહાસને બેસાડ્યો. સાત માળના મહેલના ઉપરના માળમાં રહેલા શાલિભદ્રની પાસે જઈને ભદ્રાએ કહ્યું : હે વત્સ! નીચેના માળે આવ, શ્રેણિક રાજા બેઠેલા છે. શાલિભદ્રે કહ્યું : હે મા ! તું જાતે જ જે આવ્યું હોય તે મૂલ્ય કરીને લઈ લે. ભદ્રાએ કહ્યું: હે પુત્ર ! આ કઈ ખરીદવા ગ્ય વસ્તુ નથી, કિંતુ તારે અને સર્વ લોકોને સ્વામી શ્રેણિક નામનો રાજા તારા દર્શન માટે ઘરે આવેલો છે. તેથી, આવ, અને તેનાં દર્શન કર. આ સાંભળીને મારે પણ બીજે સ્વામી છે એમ વિચારતે તે ખેદ પામ્યો. કહ્યું છે કે-“મણિ, સુવર્ણ, રત્ન અને ધનથી ભરેલા ભવનમાં શાલિભદ્ર પણ મારે પણ બીજે સ્વામી છે એમ વિચારતો (સુખની) ઈચ્છાથી રહિત બન્યો.” (૧)--“જેએ તપ અને સંયમ કરતા નથી તે પુરુષો અવશ્ય સમાન હાથપગવાળા સમાન પુરુષોના દાસપણાને પામે છે. (૨) માતાનું વચન ઉલ્લંઘન કરવા ગ્ય ન હોવાથી ઉઠીને રાજાની નજીકના સ્થાનમાં ગયે. રાજાને પ્રણામ કર્યા.
રાજાએ તેને પોતાના ખેળામાં બેસાડ્યો, તેના શરીરની અનુપમ શેભાનું વર્ણન કરતા રાજાએ વિચાર્યું કે, આના શરીરનું સર્વ લોકોના મનને હરનારું જેવું લાવણ્ય. છે તેવું ઇદ્ર સહિત દેવોનું પણ નથી એમ હું માનું છું. એના અંગ અને પ્રત્યંગને જોવામાં સ્થિર ચિત્તવાળા રાજાએ એટલામાં એના મુખરૂપ કમલ ઉપર દૃષ્ટિ કરી તેટલામાં એની બે આંખે આંસુના પૂરથી પૂરાયેલી જોઈ રાજાએ તેની માતાને પૂછયું : આ શું ? તેણે કહ્યું હે દેવ! આ વિષે એક વિનંતિ છે, શાલિભદ્રનો પિતા દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે પુત્રસ્નેહથી દરરોજ નવી નવી દેવલોક સંબંધી સુગંધીમાળા અને અલંકારો વગેરે વસ્તુઓથી એની સેવા કરે છે. આથી તે મનુષ્યને ભોગવવા યોગ્ય ભોગના સાધનોની ગંધને પણ સહી શકતો નથી. તેથી આપ એને છોડી દે, જેથી એ પિતાના સ્થાને જાય. તેથી રાજાથી મુક્ત કરાયેલ તે સ્વસ્થાને ગયે. આ દરમિયાન ભદ્રાએ વિનંતિ કરી કે, અહીં જ ભેજન કરવા વડે શાલિભદ્ર ઉપર મહેરબાની કરે. રાજાએ સ્વીકાર્યું. પછી ભદ્રાએ બધી ય સામગ્રી કરાવી. સુંદર સ્ત્રીઓ વડે સહસ્ત્રપાક વગેરે ઉત્તમ તેલથી મર્દન કરાવ્યું, વિધિથી સ્નાન કરાવ્યું. રાજાએ વસ્ત્ર અને અલંકારો પહેરીને કૌતુકથી સર્વ ઋતુઓમાં અનુકૂળ એવા કીડાવનમાં પ્રવેશ કર્યો. ત્યાં શાલિભદ્રને સ્નાન કરવાની નિર્મલજળથી ભરેલી વાવડી જોઈ તેને જોવામાં વ્યગ્રચિત્તવાળા એની વીંટી કોઈ પણ રીતે વાવડીમાં પડી ગઈ. તેથી ભદ્રાએ એટલામાં તે
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૩૧ પાણી બીજા સ્થળે કર્યું તેટલામાં વિજળીના તેજ જેવો દેદીપ્યમાન આભૂષણને સમૂહ જોયે. તે આભૂષણોની વચ્ચે પોતાની વીંટી કોલસા જેવી દેખાઈ.
રાજાએ પૂછ્યું : આ શું? ભદ્રાએ કહ્યું: શાલિભદ્ર અને તેની પત્નીઓના આભૂષણોનું જે નિર્માલ્ય દરરોજ અહીં પડે છે તે આ છે. તેથી વિસ્મિત ચિત્તવાળા -રાજાએ વિચાર્યું અહે ! પૂર્વ ભવે ઉપાર્જન કરેલા પુણ્યસમૂહને વિલાસ કેવો છે ? જેથી શાલિભદ્ર મનુષ્ય હોવા છતાં દેવના પ્રભાવથી ચિતવ્યા વિના પાસે આવેલું બધું મળે છે. આ પ્રમાણે વિચારતા તેને ભદ્રાએ પરિવાર સાથે અનેક પ્રકારના વિશિષ્ટ રસોથી મનહર એવા અનેક પ્રકારના આહારનું ભોજન કરાવ્યું. ત્યારબાદ અનેક પ્રકારના તાંબૂલ, વસ્ત્ર અને અલંકાર વગેરે પદાર્થો આપવામાં આવ્યા. પછી રાજા પિતાના નિવાસમાં ગયે.
સંવિગ્ન ચિત્તવાળા શાલિભદ્ર કેટલાક દિવસો પસાર કર્યા. કઇવાર ત્યાં પ્રતિબંધરહિત વિહારથી વિચરતા ધર્મષ નામના આચાર્ય પધાર્યા. બહાર ઉદ્યાનમાં સ્થિરતા કરાવી. બારીમાં બેઠેલા શાલિભદ્રે તેમને વંદન કરવા માટે જતા અનેક લોકોને જોઈને પિતાના સેવકને પૂછયું : આ જનસમૂહ ક્યાં જાય છે? એણે કહ્યું: સૂરિને વંદન કરવા માટે. તેથી શાલિભદ્ર પણ માતાને પૂછીને આચાર્યની પાસે ગયે. આચાર્યને ભાવપૂર્વક વંદન કરીને ઉચિત સ્થાનમાં બેઠે. શ્રેણિક રાજા વગેરે બીજા લોકો પણ વંદન કરીને ઉચિત સ્થાને બેઠા ત્યારે સૂરિએ ધર્મલાભ એવા આશીર્વાદ આપીને ધર્મદેશના શરૂ કરી. તે આ પ્રમાણે – હે જન ! ઈષ્ટ–અનિષ્ટ અને સંગ-વિયેગરૂપ વિષમ મગર વગેરે જીવથી વ્યાપ્ત, મેહરૂપ આવર્તેથી ભયંકર, મરણ–જરા–રેગાદિરૂપ તરગોથી વ્યાસ એવા ભવરૂપ સમુદ્રમાં પડતા જીને અનંતસુખને જનક અને ઉત્તમ વહાણ સમાન જૈનધર્મને છોડીને બીજું કઈ રક્ષણ કરનાર નથી. કારણ કે અર્થ (=ધન) અનર્થ કરનાર છે, અને ક્ષણમાં નાશ પામનાર છે, વિષયસુખ વિપાકે કટુ છે અને લાંબો કાળ ટકનારા નથી, શરીર પણ નિત્ય સારસંભાળની અપેક્ષાવાળું છે, કરેલાની અપેક્ષા રાખતું નથી, અર્થાત્ એના માટે સારું કર્યું હોય તો પણ એને બગડતાં વાર લાગતી નથી, જલદી નાશ પામે છે. માટે ધન વગેરે વિષે શ્રદ્ધા છોડીને નિઃસ્પૃહ બનીને એક ધર્મને જ સે એવી જિનાજ્ઞા છે. તે ધર્મ સાધુ અને શ્રાવક એ બે સ્વામીરૂપ આશ્રયથી બે પ્રકારે છે. તે બેમાં પહેલા પ્રકારનો ધર્મ ક્ષમા વગેરે ભેદથી દશ પ્રકારે જાણો. બીજા પ્રકારનો ધર્મ અણુવ્રત વગેરે ભેદથી બાર પ્રકારે છે.
આ બંને પ્રકારના ધર્મનું મૂળ સમ્યકત્વ કહ્યું છે. દેશનાના અંતે અવસર પામીને હર્ષ થી મસ્તકે હાથરૂપી કમળની થેડી ઉઘડેલી કળીની જેમ અંજલિપુટ કરીને શાલિભદ્રે પૂછ્યું : હે ભગવંત! કેવા પ્રાણીઓને બીજે સ્વામી ન થાય ? સૂરિએ કહ્યું: સારી
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૨
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને રીતે તપશ્ચર્યા કરનારા, સમ્યજ્ઞાન, ધ્યાન અને શીલમાં તત્પર અને સંસારની પ્રવૃ-- ત્તિથી રહિત પ્રાણીઓને બીજો સ્વામી થતું નથી. શાલિભદ્દે કહ્યું : જે એમ છે તે માતાને પૂછીને મારે પણ આપની પાસે એવા થવું છે. સૂરિએ કહ્યુંઃ વિલંબ ન કર. પછી તે આચાર્યને પ્રણામ કરીને પોતાના ભવનમાં ગયો. બીજા લેકે પોતાના ઘર, તરફ ગયા. શાલિભદ્ર માતાને કહ્યું : હે માતા ! મેં આજે શ્રીધર્મઘોષસૂરિની પાસે ધર્મ સાંભળે, તેથી તારી અનુજ્ઞાથી હું તે ધર્મ કરવાને ઈરછું છું. માતાએ કહ્યું છે વત્સ! ઘરમાં જ રહીને યથાશક્તિ ધર્મ કર. કલ્યાણ માટે પ્રવૃત્ત થયેલા તારે વિરોધી કે થાય? શાલિભદ્રે કહ્યું : હે માતા ! મમતાને ત્યાગ નહિ કરનારા અને ઘરમાં રહેનારાઓનો ધર્મ કે થાય ? માતાએ કહ્યું? આ સત્ય છે, પણ હે પુત્ર! તારા. જેવા માટે ઘરને ત્યાગ દુષ્કર છે. કારણ કે તું દેવભેગથી લાલનપાલન કરાયેલ છે, તેથી તું માનવના અંત, પ્રાંત અને અનુચિત આહારને ખાઈ શકીશ? જે તારો આ. આગ્રહ છે. તે શરીરને સહનશીલ બનાવવાનો અભ્યાસ કર, એક એક શય્યાને ત્યાગ કર, મનોહર વિલાસી સ્ત્રીઓના નૃત્યાદિ કુતૂહલને ઓછા કર. તેથી તે જ પ્રમાણે માતાને વચનનું પાલન કરવાની શરૂઆત કરી.
એકવાર ધન્ય નામના પોતાના પતિને સ્નાન કરાવતી શાલિભદ્રની બહેને આંસુએ વહેવડાવ્યા. ધન્ય તેને પૂછ્યું : હે પ્રિયે! કેમ આમ રડે છે? તેણે કહ્યું: મારો ભાઈ શાલિભદ્ર દીક્ષા લેવાની ભાવનાવાળે થયે છે, તેથી દરરોજ એક એક શમ્યા વગેરેને ત્યાગ કરવા વડે શરીરને સહનશીલ બનાવવાનો અભ્યાસ કરી રહ્યો છે, તેથી રડું છું. ધન્ય કહ્યું તે કાયર છે, જેથી આ પ્રમાણે કમથી છોડે છે. તેણે કહ્યુંઃ જે આ સહેલાઈથી છોડી શકાય છે એવું લાગતું હોય તે તમે જ એક સાથે કેમ છોડતા નથી? ધન્ય કહ્યુંઃ તારા વચનની જ રાહ જેતે હું આટલો કાળ રહ્યો છું. હવે તો જે રીતે છોડું છું તે રીતે તું છે. તેથી ત્યારથી જ જિનમંદિરમાં અષ્ટાક્ષિક ઉત્સવ શરૂ કર્યા. પોતાની શક્તિ પ્રમાણે દીન વગેરેને દાન આપવાનું શરૂ કર્યું. આ દરમિયાન પતિને દીક્ષાના નિશ્ચયવાળા જાણીને તેણે કહ્યું: હે પ્રિય! મેં આ મશ્કરી કરી હતી. તેથી મને છોડીને દીક્ષા લેવાને કેમ ઈરછા છે? ધન્ય કહ્યું: હે પ્રિયે ! બધાનો સંગ વિગના અંતવાળે છે. કહ્યું છે કે-“ સર્વ સંગ્રહ ક્ષયના અંતવાળા છે, ઉન્નતિઓ પતનના અતવાળી છે, સંગે વિયોગના અતવાળા છે, જીવન મરણના અતવાળું છે. તેથી એમની ઈરછાથી રહિત બનીને એમને ત્યાગ કરવો એ શ્રેષ્ઠ છે. અસંતુષ્ટ બનીને એમને ત્યાગ કરવો પડે તે સારું નથી. કારણ કે કહ્યું છે કે-“વિષયો લાંબો કાળ રહીને પણ અવશ્ય જવાના છે, માનવ જાતે એમને ન છોડે તે એમના વિયોગમાં શી વિશેષતા છે ?
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૩૩ એની મેળે (°છેડયા વિના) જતા વિષયે મનના અતિશય સંતાપ માટે થાય છે, જ્યારે સ્વયં છેડેલા વિષયે અનંત સમતાસુખને કરે છે. તેથી પતિનો નિશ્ચય જાણીને “નારીને પતિ એ જ દેવ છે” એવા વચનને યાદ કરતી તે પણ તેની પાછળ જવાની ઈચ્છાવાળી થઈ
આ અવસરે ભગવાન મહાવીર ગુણશીલચૈત્યમાં પધાર્યા છે એમ ધન્ય સાંભળ્યું. શિબિકામાં બેસીને પોતાની પત્નીની સાથે ભગવાન પાસે જઈને દીક્ષા લીધી. શાલિભદ્દે પણ ધન્યને વૃત્તાંત જાણીને, માતાને પૂછીને (=કહીને ), શ્રેણિક રાજાને ખમાવીને, મહાન આડંબરથી ભગવાન પાસે આવીને, વિધિપૂર્વક દીક્ષા લીધી. દીક્ષિત બનેલા તે બંનેએ બહુ થોડા કાળમાં ગ્રહણશિક્ષા અને આસેવન શિક્ષાનો અભ્યાસ કરી લીધે. છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ અને ચાર ઉપવાસ વગેરે વિશિષ્ટ તપ સતત કરીને શરીરને સુકવી નાખ્યું. ગામ, ઉદ્યાન, નગર અને ખાણ આદિથી યુક્ત પૃથ્વી ઉપર માસકપથી વિહાર કરતા તે બંને કેટલાક કાળ પછી ભગવાનની સાથે ફરી તે જ રાજગૃહનગરમાં આવ્યા. ભિક્ષા સમયે ભગવાનને વંદન કરીને પાણી નિમિત્ત (વહરવા માટે) તે બંને ચાલ્યા ત્યારે ભગવાને શાલિભદ્રને કહ્યું: આજે તને તારી માતા ભોજન કરાવશે= પારણું કરાવશે. પછી તે બંને ભિક્ષા માટે પરિભ્રમણ કરવા લાગ્યા. ભદ્રાના ઘરે ગયા. ભગવાન મહાવીરનું આગમન સાંભળીને ભદ્રાને અત્યંત હર્ષ થયે. વહુઓની સાથે સમવસરણ ભૂમિ તરફ જવા પ્રયાણ કર્યું. ભગવાન અને શાલિભદ્રના દર્શન આદિની ઉત્કંઠાથી વ્યાકુળ હોવાથી ભદ્રાએ (પોતાના ઘરે આવેલા તે બેને ન ઓળખ્યા. ભિક્ષા લીધા વિના તે બંને પાછા ફર્યા. ભવિતવ્યતાનાં કારણે દહીં અને મથિત વેચવા માટે નગરમાં પ્રવેશેલી વૃદ્ધ ગોવાલણએ તેમને જોયા. તેમાં એક વૃદ્ધ ગોવાલણની કાયારૂપી લાકડી શાલિભદ્રને જોઈને હર્ષના પોષણથી પ્રગટ થતા ઘણુ રોમાંચથી યુક્ત બની. તેને સહર્ષ દહીં આપવાની ઈચ્છા થઈ. તેથી તેણે પ્રણામ કરીને શાલિભદ્રને કહ્યું : હે તપસ્વી ! જે ઉપયોગમાં આવતું હોય તે આ દહીં લો. પછી શાલિભદ્ર ઉપયોગ પૂર્વક દહીં લીધું. તેથી હર્ષિત ચિત્તવાળી તે સ્વસ્થાને ગઈ. તે બંને પણ ભગવાન પાસે આવ્યા. ઈરિયાવહિ પ્રતિક્રમણ કર્યું, ગમનાગમન આદિની આલોચના વગેરે કરીને ક્ષણવાર ઊભા રહ્યા. પછી શાલિભદ્રે પૂછયું : હે ભગવંત! આજે મારી મા કેવી રીતે ભોજન કરાવશે? ભગવાન બોલ્યા : જેણે તને દહીં આપ્યું તે તારી અન્ય જન્મની માતા છે. કારણ કે આ જ મગધદેશમાં પોતાને પતિ મૃત્યુ પામતાં પૂર્વે એકઠું કરેલું
૧. મથિત પાણી નાખ્યા વિના ભાંગેલું દહીં.
૨. અર્થાત હર્ષની વૃદ્ધિથી. ૫૫
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૪ "
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને બધું ય ધન નાશ પામ્યું, આથી અન્ય દેશમાંથી આવીને શાલિગ્રામનો આશ્રય લેનાર ધન્ય નામની આ વૃદ્ધ ગોવાલણનો જ તું પૂર્વભવમાં વાછરડાઓનું પાલન કરનાર સંગમક નામનો પુત્ર હતો. તે તારા જીવની આજીવિકા વાછરડાઓને ચરાવવાથી પ્રાપ્ત થતી હતી. તેણે કઈવાર કેઈ ઉત્સવમાં ઘરે ઘરે લોકોથી ખીર ખવાતી જોઈ. પોતાના ધનલાભને (=આર્થિક સ્થિતિને) નહિ જાણતા તેણે કરુણુસ્વરે રુદન કરીને માતાની પાસે ખીરની માગણી કરી કે મને પણ ખીર આપ. તેથી માતા પણ તેને તે આગ્રહ જોઈને અને ખીર બનાવવાની પોતાની અશક્તિ વિચારીને રોવા લાગી. તેનું રુદન સાંભળીને પાડોશી સ્ત્રીઓને દયા આવી. તેમણે દૂધ વગેરે આપીને તેના પુત્રને
ગ્ય ખીરની સામગ્રી (એકઠી) કરી. પછી તે સામગ્રીથી માતાએ ખીર તૈયાર કરી. સંગમક ખીર ખાવા માટે બેઠે ત્યારે ત્યાં માસખમણનું પારણું કરવાની ઈચ્છાવાળા એક મહામુનિ ક્યાંકથી આવ્યા. અતિશય વધતા શ્રદ્ધાના પરિણામવાળા તેણે પહેલી જ વાર (પિતાના) ભોજન માટે લીધેલી ખીર પૂર્ણપણે (=અધી) તે મહામુનિને આપી દીધી. બાકી રહેલી ખીર પોતે આકંઠ ખાધી. વાછરડા ચરાવવા માટે જંગલમાં ગયેલા એને ખીરના અજીર્ણના દેષથી અતિશય તરસ લાગી. તેનાથી પરેશાન થયેલ અને પાણીનું સ્થાન શોધવામાં તત્પર તેને તે મુનિએ જે. મુનિએ તેને કહ્યું? આ પ્રદેશમાં નજીકમાં પાણી નથી, અને તેને ગાઢ આપત્તિ છે એમ હું કલ્પના કરું છું. તેથી હમણ પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારનું સ્મરણ કરવું એ જ તારા માટે ઉત્તમ છે, ચોગ્ય છે. તેણે કહ્યું તેને યાદ કરવાનું હું જાણતો નથી. તેથી દયાયુક્ત ચિત્તવાળા તપસ્વીએ તેને કહ્યું : હે સંગમક ! હું તારા કાનની પાસે નમસ્કારનું ઉચ્ચારણ કરીશ, તારે એકાગ્રચિત્તે એનું ચિંતન કરવું. આ પ્રમાણે કહીને મુનિએ નમસ્કાર મંત્ર બોલવાનું શરૂ કર્યું. સ્વભાવથી જ ભદ્રકભાવ વગેરે મધ્યમગુણોના ગથી જેણે મનુષ્યનું આયુષ્ય બાંધ્યું છે અને તેને અનુરૂપ શુભ પરિણામ જેના વધી રહ્યા છે એવો તે પણ ત્યારે જ કાળ પામ્યો. મુનિદાનના પ્રભાવથી મહાગ રૂપ ફલવાળા કર્મને ઉપાર્જન કરનાર તે ગોભદ્રશેઠની ભદ્રા પત્નીના પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયો. ભગવાન વડે કહેવાતી આ વિગત સાંભળીને શાલિભદ્રને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. પછી જન્માંતરની માતાએ આપેલું તે જ દહીં માસખમણના પારણે વાપરીને ધન્યમુનિની સાથે પર્વતની ગુફામાં ગયા. ત્યાં બંને અનશન સ્વીકારીને પાદપોપગમન (મુદ્રા)માં રહ્યા.
૧. તેને અનુરૂપ એટલે ભદ્રકભાવ વગેરે મધ્યમગુણોને અનુરૂપ. ૨. અનશનના ત્રણ ભેદે છે. (૧) ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન, (૨) ઇગિની, (૩) પાદપપગમન. .
(૧) ભક્તપ્રત્યાખ્યાન:- જીવનપર્યત ભક્તનું પ્રત્યાખ્યાન (–ત્રણ પ્રકારના કે ચાર પ્રકારના આહારનો ત્યાગ) એ ભક્તપ્રત્યાખ્યાન. આ તપમાં શરીર પરિકમ (-ઉઠવું, બેસવું વગેરે શારીરિક કિયા) સ્વય કરી શકે છે, અને બીજાની પાસે પણ કરાવી શકે છે. તથા અમુક નિયત પ્રદેશમાં જ જઈ
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૩૫ આ દરમિયાન વહુઓની સાથે સમવસરણમાં આવેલી ભદ્રાએ ભગવાનને ભાવપૂર્વક વંદન કરીને પૂછયું : હે ભગવંત! શાલિભદ્ર ક્યાં છે? તેથી ભગવાને શાલિન ભદ્રને પાદપોપગમન (મુદ્રા)માં રહ્યા ત્યાં સુધીનો બધો ય વૃત્તાંત કહ્યો. પછી ભદ્રામાતા ત્યાં જ આવ્યા. પાદપપગમનમાં રહેલા શાલિભદ્ર અને ધન્ય એ બેને જોયા. તેમને વંદન કરીને રડવા લાગ્યા, અનેક પ્રકારના વિલાપ કર્યો. તે આ પ્રમાણે –હે વત્સ ! બત્રીસ શય્યાઓની ઉપર સૂઈને હવે તું પથ્થર અને કાંકરાઓથી વ્યાપ્ત કેવળ પૃથ્વી ઉપર કેવી રીતે રહ્યો છે ? હે પુત્ર! જે તે પૂર્વે સદી સંગીત અને વાજિંત્રના અવાજથી જાગતું હતું તે તું હવે ભયંકર શિયાળના અવાજેથી કેવી રીતે નિદ્રાને છોડીશ? હા પુત્ર! તે તપથી શરીરને કેવું સુકાવી દીધું કે જેથી તું ઘરે ગયે. ( આવ્ય) છતાં મારાથી ન ઓળખાય. પાપકર્મવાળી મને ધિક્કાર થાઓ, ધિકાર થાઓ. ત્યારે શાલિભદ્ર મુનિને વંદન કરવા માટે ત્યાં આવેલા શ્રેણિક રાજા વિલાપ કરતા ભદ્રામાતાને કોઈ પણ રીતે ઉપદેશ આપીને (=સમજાવીને) નગરમાં લઈ ગયા. તે મુનિઓ પણ આયુષ્યને ક્ષય થતાં સર્વાર્થસિદ્ધ નામના મહાવિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાં અજઘન્યત્કૃષ્ટ તેત્રીસ સાગરોપમ પ્રમાણ આયુષ્ય પાળીને ત્યાંથી વેલા તે બે મહાવિદેહમાં સિદ્ધ થશે. આ પ્રમાણે સુખની શ્રેણિઓનો હેતુ અને મોક્ષફલવાળો આ અતિથિસંવિભાગ શાલિભદ્ર જે પ્રમાણે કર્યો તે પ્રમાણે કરે જોઈએ. આ પ્રમાણે શાલિભદ્રનું દષ્ટાંત પૂર્ણ થયું. [૧૨૪] શકાય એવો પ્રતિબંધ નથી. (૨) ઈંગિની -ઈગિની એટલા ચેષ્ટા. જેમાં પ્રતિનિયત (-નિયત કરેલા) અમુક જ ભાગમાં હરવું, ફરવું આદિ ચેષ્ટા થઈ શકે તે ઇગિની અનશન. આમાં ચારે પ્રકારના આહારને ત્યાગ હોય છે. શરીર પરિકમ સ્વયં કરી શકે, પણ બીજાની પાસે ન કરાવી શકે. તથા નિયત કરેલા પ્રદેશની બહાર ન જઈ શકાય. (૩) પાદપાગમન :- પાદપ એટલે વૃક્ષ. ઉપગમન એટલે સમાનતા. જેમાં વૃક્ષની જેમ જીવનપયત નિશ્ચલ રહેવાનું હોય તે પાદપગમન અનશન જેમ પડી ગયેલું વૃક્ષ જેવી સ્થિતિમાં પડવું હોય તેવી જ સ્થિતિમાં સદા રહે છે, તેમ આ અનશનમાં પ્રથમ જેવી સ્થિતિમાં હોય તેવી જ સ્થિતિમાં જીવનપર્યત રહેવાનું હોય છે. અંગોપાંગને જરા પણ ચલાવી શકાય નહિ. સદા ડાબા પડખે સૂઈને ધ્યાનમાં લીન રહેવાનું હોય છે. આ અનશનમાં ચારે પ્રકારના આહારને ત્યાગ હોય છે.
આ ત્રણ પ્રકારના અનશનમાં પછી પછીનું અનશન અધિક શ્રેષ્ઠ છે. ધૈર્યવાન સાધક જ આ અનશનને સ્વીકાર કરી શકે છે. તેમાં પણ પછી પછીના અનશનને સ્વીકાર કરનાર અધિક વૈર્યવાન હોય છે. આ ત્રણમાંથી ગમે તે પ્રકારના અનશનને સ્વીકાર કરનાર જીવ અવશ્ય વિમાનિક દેવલોકમાં કે મોક્ષમાં જાય છે. ધૈર્યવાન મહાપુરુષ રેગાદિકના કારણે ધમનું પાલન કરવા અસમર્થ બની જાય ત્યારે અથવા મરણ નજીક હોય ત્યારે પોતાની ધીરતા પ્રમાણે કોઈ એક અનશનનો સ્વીકાર કરે છે. આ ત્રણમાંથી કોઈ પણ અનશન નિર્ભાધાતમાં સંલેખના પૂર્વક કરવું જોઈએ. વ્યાધિ, વિદ્યુત્પાત, સર્પદંશ, સિહાદિ ઉપદ્રવ વગેરે વ્યાઘાતમાં સંલેખના વિના પણ થઈ શકે છે.
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३९
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને હવે યતનાદ્વાર કહે છે - जे साहूण न दिन्नं, कहंचि तं सावया न भुजति । पत्ते भोयणसमये, दारस्सऽवलोयणं कुज्जा ॥ १२५ ॥
ગાથાર્થ યથાર્થ નામવાળા શ્રાવકે કઈ પણ કારણથી જે કપ્ય વસ્તુ સાધુને ન વહોરાવી હોય તે વસ્તુને વાપરતા નથી. સાધુઓ ન હોય તો ભેજનો સમય થતાં દ્વારની સામે અવલોકન કરે.
ટીકાથ: શ્રાવક શબ્દની વ્યુત્પત્તિ શ્રાવક પ્રજ્ઞપ્તિ વગેરે ગ્રંથમાં આ પ્રમાણે છે –
“જેને સમ્યગ્દશન વગેરે પ્રાપ્ત થયું હોય અને જે સાધુઓની પાસે ઉત્તમ સામાચારીને (=સાધુ-શ્રાવકના આચારોને) દરરોજ સાંભળે તેને નિશ્ચયે શ્રાવક કહે છે.” (શ્રાવક પ્રજ્ઞપ્તિ-)
જેનાં પૂર્વે બંધાયેલાં પાપો અનેવાર નાશ પામે છે, અને જે વ્રતોથી યુક્ત છે તે શ્રાવક કહેવાય છે.”
સાધુને ન વહોરાવી હોય તે વસ્તુનો શ્રાવક ઉપયોગ કરતા નથી એ વિષે
ધીર અને જિનેશ્વરની આજ્ઞાના પાલક સુશ્રાવકે સાધુને પ્રાયોગ્ય જે વસ્તુ અલ્પ પણ સાધુને ન વહેરાવી હેય, તેને વાપરતા નથી.” (સંબોધ પ્ર. વ્રતાધિ. ગા. ૧૩૯)
જે ગામ વગેરેમાં કોઈ પણ કારણથી સાધુઓ ન હોય તો શ્રાવક ભજન સમયે ઘરના દ્વારની સામે જુએ અને વિચારે કે- જો આ અવસરે કેઈ ધર્મબંધુ સાધુ પધારે તે તેમને એક કળિયે પણ આપવાથી મને ઘણી નિર્જરા થાય.
અમે ગાથાના આ ઉત્તરાર્ધનું પણ વ્યાખ્યાન પોતાની બુદ્ધિથી કર્યું નથી. શ્રી ધર્મદાસગણીએ કહ્યું છે કે
શ્રાવક ભોજન પહેલાં સાધુઓને સ્વયં પ્રણામ કરીને દાન આપ્યા પછી ભેજન કરે. સાધુઓને યોગ ન હોય તો જ્યાં વિચરતા હોય તે દિશા તરફ જોતો વિચારે કે ગુનો ચોગ થાય તે કૃતાર્થ બનું. પછી ભજન કરે.” (ઉ. મા. ગા. ૨૩૮)
આ પ્રમાણે પ્રસ્તુત વ્રતની યતના છે. ભાવાર્થ આ છે – શ્રાવકેએ સાધુઓને વહેરાવ્યા પછી બાકી રહેલું ભોજન વાપરવું જોઈએ. સાધુ ન હોય તે ભોજન વખતે
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૩૭ (કદાચ સાધુને યોગ થઈ જાય એવી ભાવનાથી) દિશાઓનું અવલેકન કરવું જોઈએ. સાધુઓને વહેરાવ્યા વિના કે દિશાઓનું અવલોકન કર્યા વિના ભજન નહીં કરવું જોઈએ. [૧૨]
હવે અતિથિસંવિભાગવતના જ અતિચારદ્વારની ગાથા શરૂ કરવામાં આવે છે - सच्चित्ते निक्खिवणं, पिहणं ववएसमच्छरं चेव । कालाइक्कमदाणं, अइयारे पंच वज्जेज्जा ॥ १२६ ॥
ગાથાથ:-શ્રાવક સચિત્ત નિક્ષેપ, સચિત્તપિધાન, વ્યપદેશ, મત્સર અને કાલાતિક્રમદાન એ પાંચ અતિચારને ત્યાગ કરે.
ટીકાથ:- (૧) સચિત્તનિક્ષેપ:-સાધુને આપવા લાયક ભોજન વગેરે વસ્તુને નહિ આપવાની બુદ્ધિથી સચિત્ત પૃથ્વી વગેરે વસ્તુમાં મૂકવી. | (૨) સચિત્તપિધાન -સાધુને આપવા લાયક ભજન વગેરે વસ્તુને નહિ આપવાની બુદ્ધિથી જ સચિત્ત બીજોરાના ફલ વગેરેથી ઢાંકી દેવી.
(૩) વ્યપદેશ -વ્યપદેશ એટલે કપટથી કહેવું. નહિ આપવાની બુદ્ધિથી આ અન્ન વગેરે બીજાનું છે એમ સાધુને કહેવું. અથવા મારે દાનથી માતાને કે પિતા વગેરેને પુણ્ય થાઓ એમ કહેવું તે વ્યપદેશ.
(૪) મત્સર -મત્સર એટલે સહન ન કરવું. સાધુ કઈ વસ્તુની માગણી કરે ત્યારે કોધ કર તે મત્સર. અથવા તે ગરીબ પણ સાધુના માગવાથી આ (=અમુક) આપ્યું તે શું હું તેનાથી પણ ઉતરત છું? એવો વિચાર કરે (=વહેરાવનાર બીજા ઉપર ઈર્ષ્યા કરવી) તે મત્સર.
(૫)કાલાતિક્રમદાન:-પ્રસ્તુત સાધુભિક્ષાનું ઉલ્લંઘન કરવું તે કાલાતિકમ. કાલાતિક્રમ કરીને દાન આપવું તે કાલાતિક્રમદાન, અર્થાત્ નહિ આપવાની બુદ્ધિથી ભિક્ષાને સમય થયા પહેલાં કે ભિક્ષાને સમય વીતી ગયા પછી સાધુઓને નિમંત્રણ કરે તે કાલાતિકમદાન. ( ભિક્ષાને સમય થયા પહેલાં પોતાના ઘરમાં રસેઈ થઈ ન હોય, અથવા દેષશંકાથી સાધુ ન વહોરે, ભિક્ષાના સમય પછી પોતાના ઘરમાં સેઈ ખલાશ થઈ ગઈ હોય, અથવા સાધુને જરૂર ન હોય એથી સાધુ ન વહારે. આમ સાધુને દાન ન આપવું પડે અને પિતાને દાનની ભાવના છે એમ બતાવી શકાય.)
કાલાતિક્રમ કરવાથી લેનારા જ ન હોય સાધુઓ વહારે નહિ. કહ્યું છે કે- “ કાળે આપેલા મિશનની કિંમત થઈ શકતી નથી. તે જ મિષ્ટાન્ન અનવસરે (ધરાઈ ગયા પછી કે ભિક્ષા પૂરી થઈ ગયા પછી) કેઈન લે.”
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૮
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને આથી જ આ પ્રમાણે ઉપદેશ આપવામાં આવ્યું છે -
“સુપાત્ર, ઘણું શ્રદ્ધા (= દાનભાવના) અને અવસરે યથોચિત આપવા ગ્ય વસ્તુ આટલી દાનધમ સાધવાની સામગ્રી અ૯પ પુણ્યવાળાએ મેળવી શકતા નથી.”
અતિચાર ભાવના આ પ્રમાણે છે –આ પાંચ જે અનુપયોગ આદિથી કે અતિક્રમ આદિથી આચરે તો અતિચાર રૂપ છે. અન્યથા (ઈરાદા પૂર્વક વગેરે રીતે) આચરે. તો વ્રતના ભંગ રૂપ જ છે. [૧૬]
હવે અતિથિસંવિભાગવ્રતના જ ભંગદ્વારની ગાથા આ પ્રમાણે છે – दाणंतरायदोसा, न देइ दिजंतयं च वारेइ । दिन्ने वा परितप्पइ, किविणत्ताओ भवे भंगो ॥ १२७ ॥
ગાથા:-અતિથિસંવિભાગ વ્રતનો સ્વીકાર કર્યો હોવા છતાં દાનાંતરાય કર્મના દેષથી સાધુ વગેરેને અન્નાદિ ન આપે, અથવા બીજો કોઈ સાધુ વગેરેને દાગ્ય અન્ન આદિ આપતા હોય તે જોઈને એ દાનને અટકાવ=નિષેધ કરાવે, અથવા આપ્યા પછી કૃપણુતાના કારણે “મેં આ કેમ આપી દીધું ? અથવા ઘણું આપી દીધું” એમ. પશ્ચાત્તાપ કરે, તેને પ્રસ્તુત વ્રતને ભંગ થાય.
ટીકાથ-દાનાંતરાયકર્મ જીવના દાનના અધ્યવસાયને દૂષિત બનાવે છે માટે દોષ છે. [૧૨૭]
હવે ભાવના દ્વારને કહે છે - धण्णा य पुण्णवंता, तेसिं सफलं च जीवियं लोए । सेज्जसो इव दाणं, भत्तीए देति पत्तेसु ॥ १२८ ।।
ગાથાથ:–તેઓ ધન્ય છે, તેઓ પુણ્યવંત છે, અને જગતમાં તેમનું જીવન. સફલ છે, જેઓ શ્રેયાંસની જેમ પાત્રમાં ભક્તિથી દાન કરે છે..
ટીકાથ-ધન્ય=(ધર્મરૂપી સમૃદ્ધિથી) સમૃદ્ધિવાળા. પુણ્યવંત=સારું કામ કરનારા. જે જિનાજ્ઞા પ્રમાણે આચરણ કરનારા હોવાથી પોતાનું રક્ષણ કરે અને સંસાર રૂપ ખાડામાં પડતા અનેક જનું રક્ષણ કરે તે પાત્ર, અર્થાત્ પાત્ર એટલે સાધુઓ. . આ પ્રમાણે ગાથાનો અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ તે કથાથી જાણ. તે કથા આ છે--
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
શ્રેયાંસનું દષ્ટાંત ભરતક્ષેત્રના મધ્યખંડના અલંકારભૂત ગજપુર (હસ્તિનાપુર ) નામના નગરમાં સમપ્રભ નામને રાજા હતા. તે રાજા સાતમા કુલકર નાભિરાજા અને મરુદેવીના પુત્ર, અને સર્વ લોકનીતિને સર્વ પ્રથમ પ્રવર્તાવનારા શ્રી આદિ તીર્થકરનો અને સુનંદાદેવીનો પૌત્ર હતો, અને પિતાના પિતાએ આપેલ તક્ષશિલા રાજધાનીના નાયક બાહુ બલિને પુત્ર હતો. તેને શ્રેયાંસ નામને યુવરાજ પુત્ર હતો. તેણે વિશેષ પ્રકારના રૂપ, લાવણ્ય અને સૌભાગ્ય વગેરે ગુણોના સમૂહથી કીર્તિને વિસ્તાર પ્રાપ્ત કર્યો હતો. તે વિસ્તાર પામતી ઘણી રાજ્યલક્ષ્મીને એગ્ય સર્વ શુભ લક્ષણોથી ઉત્તમ ૧ખભાવાળે હતો. કેઈવાર સુખશય્યામાં સૂતેલા તેણે રાત્રિના છેલ્લા પ્રહરમાં સ્વપ્ન જોયું. તે આ પ્રમાણે – શ્યામ થતે મેરુ પર્વત મારાથી અમૃતના કળશે વડે સિંચન કરાયું અને પૂર્વથી અધિક શોભવા લાગે. આ તરફ તે જ સમયે ત્યાં રહેલા સુબુદ્ધિશેઠે અને સોમપ્રભ રાજાએ તે જ પ્રમાણે સ્વપ્ન જોયું. તેમાં– હજાર કિરણથી અત્યંત છૂટા પડતા સૂર્યબિંબને શ્રેયસે કિરણ સાથે જોડી દીધો, એથી તે અધિક ટીપવા લાગે, એ પ્રમાણે શેઠે જોયું. યુદ્ધમાં શત્રુના બળવાન સૈન્યથી દિવ્યપુરુષ પરાભવ પામ્ય, પછી શ્રેયાંસે સહાય આપી, એથી તેણે શત્રુના સમૂહને જીતી લીધે એ પ્રમાણે રાજાએ સ્વપ્નમાં જોયું.
સવારે બધાય સભામાં ભેગા થયા. સ્વપ્નના અર્થને નહિ જાણતા તેઓ બાલ્યા કે, અહા ! કંઈ પણ કલ્યાણ થશે, શ્રેયાંસનું અધિક કલ્યાણ થશે. પછી તે વચનથી ધીરજવાળા થયેલા બધા પોતપોતાના સ્થાને ગયા. શ્રેયાંસકુમાર પણ રાજસભાથી આવીને પોતાના સાતમાળવાળા મહેલ ઉપર ચડ્યો. ત્યાં ઝરુખામાં બેઠેલા તેણે જેટલામાં દિશાઓમાં દષ્ટિ નાખી તેટલામાં ત્રણેકના ચૂડામણિ ઈક્વાકુકુલના તિલક, ભિક્ષાદાનને નહિ જાણતા લોકેથી ઘરે ઘરે કન્યા અને ઘન વગેરેથી નિમંત્રણ કરાતા, ભિક્ષા માટે પરિભ્રમણ કરવાના હેતુથી નગરના મધ્યભાગમાં આવતા, પોતાના પિતાના દાદા, પ્રથમ તીર્થકર અને (કંઈક અધિક) વર્ષના ઉપવાસથી સુકાઈ ગયેલા શરીરવાળા ભગવાન વૃષભ સ્વામીને જોયા. આવી આકૃતિ બીજે પણ ક્યાંક મેં પૂર્વે જઈ છે એ પ્રમાણે તર્ક-વિતર્ક પૂર્વક વિચારણામાં તત્પર શ્રેયાંસને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. ક્ષણવાર મૂછ આવી. કપૂર અને ચંદનને રસ આદિથી સિચન (=વિલેપન) કરાયેલા અને પંખા આદિના પવનથી વીંઝાયેલા તેને ચેતના આવી. પછી મહેલ ઉપરથી -આંગણની ભૂમિમાં ઉતર્યો.
૧. શ્રેયાં અતિ વાંa gોરારિવાત (અભિધાનચિંતામણિ ટીકા ક-૨૭)
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૦
શ્રાવકનાં બાર તે યાને આ દરમિયાન ભગવાન પણ તેના મહેલના દરવાજા આગળ પધાર્યા. આ તરફ કઈ લેકે શેરડીના રસથી ભરેલા ઘડા ભેટ આપવા માટે લઈ આવ્યા, એ ઘડL શ્રેયાંસકુમારને આપ્યા. શ્રેયાંસકુમારે પણ તે ઘડાઓમાંથી પોતાના બે હાથેથી એક એક ઘડે લઈને આ પ્રમાણે વિચાર્યું ધન્ય છું કે જેને આટલી સઘળીય સામગ્રી મળી છે. કારણ કે–“સુપાત્રના સ્વામી અને ભિક્ષાના અથ તીર્થનાથ ક્યાં પ્રાપ્ત થાય? આપવા યોગ્ય નિર્મલ ઈફ્ફરસનું ભેટાણું ક્યાં આવ્યું હોય ? અહીં મારી અતિનિર્મલ ભક્તિ કેવી રીતે ઉલ્લસિત બની હોય? અહો ! સુંદર પુણ્યના રોગથી. તે ત્રણેને આ મેળાપ છે.” ઈત્યાદિ વિચારતા શ્રેયાંસે તીર્થકરને પ્રણામ કરીને કહ્યું : હે ભગવંત! જે આપને ઉપયોગમાં આવતા હોય તે મારા ઉપર અનુગ્રહ કરવા માટે સર્વદેથી વિશુદ્ધ આ ઈક્ષરસને ગ્રહણ કરે. ઉત્સુકતાથી રહિત ભગવાને દ્રવ્યાદિનો ઉપયોગ કરીને મૌન રહીને જ હાથની અંજલિ ( બે ) આગળ કરી. તેમાં શ્રેયાંસે ઈશ્કરસ રેડ્યો. ભગવાનના અચિંત્ય તીર્થકર નામકર્મને પ્રભાવથી હાથની. અંજલિમાં રેડાતે ઈશ્નરસ શિખાની જેમ વળે, એક ટીપું પણ નીચે ન પડ્યું. વર્ષ સુધી ઉપવાસથી તપેલી ભગવાનની કાયા ઈક્ષરસના ઉપગથી શાંત થઈ. આહાર કરતા ભગવાન કેઈનાથી પણ દેખી શકાયા નહિ. કારણ કે તીર્થકરોના આ ગુણ જન્મથી જ હોય છે. જેમ કે, (૧) શરીર પરસેવે, રેગ અને મેલથી રહિત અને સુગંધી હોય છે. (૨) લેહી ગાયના દૂધ જેવું સફેદ હોય છે. માંસ દુર્ગધથી રહિત અને અમૃત સમાન સફેદ હોય છે. (૩) એમનો આહાર અને નિહાર (=ઝાડે) માસની આંખવાળો પ્રાણ ન જોઈ શકે. (૪) શ્વાસ વિકસેલા કમળના જે સુગંધી અને અતિ શય મનોહર હોય છે. આ અવસરે (૧) હર્ષ સમૂહથી યુક્ત અને આકાશમાં રહેલા દેવ વગેરેએ સુગંધી પાણીની સાથે દીઠું નીચે રહે તે રીતે પાંચ વર્ણવાળા પુષ્પોની વૃષ્ટિ કરી. (૨) જલસહિત મેઘની મહાન ગર્જના જેવા પિતાના વનિથી ભુવનના મધ્યભાગોને બહેરા કરનારી દુંદુભિ વાગી. (૩) પવનથી હાલેલી દવાના છેડાના જેવી ચંચળ વસ્ત્રવૃષ્ટિ કરી. (૪) પોતાની પ્રજાના સમૂહથી દિશાઓના મધ્યભાગોને પ્રકાશિત કરનારી સાડાબાર કોડ પ્રમાણ, રતનવૃષ્ટિ કરી. (૫) જય જય એવા શબ્દોથી સહિત અહે! સુદાન અહા ! સુદાન એવા વચનથી ઘોષણા કરી. કેટલાક દે શ્રેયાંસના મહેલના આંગણામાં જ ઉતર્યા. વિસ્મય પામેલા બીજા પણ લોકે ત્યાં આવ્યા.
લોકોએ શ્રેયાંસને પૂછ્યું : ભગવાનના પારણાને આ વિધિ તમે કેવી રીતે જાણ્યો? શ્રેયાંસે કહ્યુંઃ જાતિસ્મરણથી. લોકોએ પૂછયું: આ જાતિસ્મરણ કેવું છે ?
૧. સામ સામે બે વસ્તુના સંયોગને (મિલનને) પુટ કે સંપુટ કહેવામાં આવે છે. બે હથેળને સંગ થાય એટલે અંજલિ થાય. માટે અહીં પુટ શબ્દને ભાવાર્થ અંજલિ કર્યો છે.
૨. અર્થાત અત્યંત સુમવાની વૃષ્ટિ કરી.
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૪૧ અને એનાથી આ વિધિ કેવી રીતે જાણે? તેણે કહ્યું : જાતિસ્મરણ મતિજ્ઞાનને ભેદ છે. એનાથી મને પિતાના તે આઠ ભવનું સ્મરણ થયું, કે જે ભવેમાં હું ભગવાનના જીવની સાથે ભમ્યો. તે આ પ્રમાણે- આ ભવથી નવમા ભાવમાં મારા પિતાના દાદા એવા ભગવાનને જીવ ઈશાન દેવલોકમાં લલિતાંગ નામને દેવ હતું. તેની પરમ પ્રેમપાત્ર પત્ની સ્વયંપ્રભા નામની દેવી હતું. હું તેની દેવી જેવી રીતે થયે તે પ્રમાણે કહું છું. સ્વયં પ્રભાના ભવથી પૂર્વભવની વિગત આ પ્રમાણે છે- આ ધાતકીખંડ દ્વીપની અંદર આવેલ પૂર્વ મહાવિદેહ ક્ષેત્રના અલંકારભૂત અને સર્વ મંગલોને નિવાસ એવા મંગલાવતી વિજયમાં નંદિગ્રામ નામનું ગામ હતું. તે ગામમાં નાગિલ નામનો એક ગૃહસ્થ રહેતું હતું. તે દરિદ્ર હતું અને કુટુંબવાળા હતા. તેની નાગશ્રી નામની પત્ની હતી. તેની સુલક્ષણ અને સુમંગલા વગેરે છ પુત્રીઓની ઉપર એક પુત્રી થઈ તે પુત્રી પૂર્વે ઉપાર્જન કરેલા પ્રબળ દૌર્ભાગ્યના સમૂહના કારણે સઘળા ય સ્વજનના પરિવારને અપ્રિય બની, એથી જ પોતાના માતા-પિતાએ તેનું નામ ન પાડયું, આથી તે લેકમાં નિર્નામિકા એ પ્રમાણે પ્રસિદ્ધ બની. ત્યારે ક્યારેક કેઈકે ઉત્સવમાં ધનાઢવ લોકેના બાળકના હાથમાં વિવિધ પ્રકારના ભને જોઈને નિર્નામિકાએ પોતાની માતાની પાસે માગણું કરી કે, મને પણ મદઠ વગેરે કંઈક ભક્ષ્ય આપ, જેથી હું પણ આ નગરના બાળકની સાથે રમું. તેથી માતાએ કોધથી ત્રણ રેખા (=વળી) રૂપ તરંગથી યુક્ત લલાટપટ્ટવાળી ભયંકર ભૂકુટીને ચઢાવીને તેને ગાલ ઉપર હાથથી મારીને ઘરમાંથી કાઢી મૂકી, અને કહ્યું કે હે નિરાશ ! તારા યોગ્ય ભક્ષ્ય અહીં ક્યાં છે? જે તું એની ઈચ્છાવાળી છે તે અંબરતિલક પર્વત ઉપર જા, જેથી તેના મનોરમ નામના ઉદ્યાનમાં વિવિધ પ્રકારના ભક્ષ્ય ફલેને તે પામે, તે ફળો ખાઈને સ્વેચ્છાથી રમ. મારા ઘર તરફ તારે ન આવવું, જો આવીશ તે તે પ્રમાણે કરીશ કે જેથી તું નહિ રહે. આ પ્રમાણે આક્રોશપૂર્વક બહાર કઢાયેલી તે રડતી ઘરમાંથી નીકળી ગઈ. તેણે અનેક લેકેને અંબરતિલક પર્વત તરફ જતા જોયા. તે લેકેની સાથે જ તે અંબરતિલક પર્વત તરફ ગઈ. પછી તેણે ત્યાં અનેક પ્રકારનાં ફલેના સમૂહથી નમેલાં વૃક્ષોથી વ્યાપ્ત, પક્ષીઓના સમૂહનું ઘર, મૃગ વગેરેનું ઘર, અત્યંત ઊંચા શિખરોથી જાણે આકાશના આંગણાને માપવા માટે તૈયાર થયું હોય તેવા અંબરતિલક નામના પર્વતને જે. તેમાં અનેક લેકેને ઉદ્યાનમાં રહેલાં વૃક્ષસમૂહનાં સુંદર ફલેને લેતા જોઈને તેણે પણ પિતાની મેળે પાકીને પડેલાં સ્વાદિષ્ટ ઘણાં ફલે લઈને ખાધાં. પર્વત રમણીય હવાથી લોકોની સાથે તે તે સુંદર સ્થાનમાં ફરતી તેણે કઈકને કર્ણપ્રિય શબ્દ સાંભળે. ૫૬. . . .
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
૪૪૨
શ્રાવકનાં બાર તે યાને શબ્દના અનુસાર ચાલેલા લોકોની સાથે તે પણ એટલામાં તે સ્થાને ગઈ તેટલામાં અગણિત દેવ-મનુષ્યની સમક્ષ ધર્મકથાને કરતા, ચૌદપૂર્વેના જાણકાર, ચાર જ્ઞાનથી વસ્તુઓના સમૂહને પ્રત્યક્ષ જાણનારા અને શ્રેષ્ઠ સાધુઓના પરિવારવાળા યુગંધર નામના સૂરિને જોયા. તેથી તે લોકોની સાથે તે પણ ભગવંતને પ્રણામ કરીને બહુ દૂર નહિ એવા સ્થાને બેઠી. જેને બંધ કેવી રીતે થાય અને મોક્ષ કેવી રીતે થાય ઇત્યાદિ દેશના સાંભળી. દેશના પછી એણે તે મહામુનિને પૂછયું? શું મારાથી પણ અધિક દુઃખી કોઈ જીવો છે? સૂરિએ કહ્યું : હે ભદ્રે તને દુઃખ શું છે? કારણ કે તું શુભ-અશુભ શબ્દો સાંભળે છે, સુંદર-ખરાબ અનેક રૂપોને જુએ છે, શ્રેષ્ઠ–ખરાબ અનેક પ્રકારના ગંધને સુંઘે છે, કડવા, તીખા, તૂરા અને મધુર વગેરે અનેક પ્રકારના પ્રિય-અપ્રિય રસોને ચાખે છે, ઈષ્ટ–અનિષ્ટ અનેક પ્રકારના સ્પર્શીને અનેકવાર સ્પશે છે. તું તારા શીત, ઉષ્ણ અને સુધા વગેરે દુઃખને કઈ પણ કેટલાક પણ પ્રતીકાર કરી શકે છે. તે સ્વનિદ્રાથી ઊંધે છે. ક્યારેક અત્યંત અંધકારમાં પણ જાતિના પ્રકાશથી સ્વકાર્યો કરે છે.
આ સંસારમાં દુઃખી તે નરકના જીવે છે. તેમને સતત અશુભ શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ મળે છે, તે શીત વગેરે વેદનાને પ્રતીકાર કરી શકતા નથી, આંખના પલકારા જેટલે કાળ પણ નિદ્રાનું સુખ મેળવી શક્તા નથી, સદા અંધકારવાળા નરકમાં પરમાધામીઓથી અનેક પ્રકારે હેરાન કરાય છે, છતાં નિરુપક્રમ આયુષ્યવાળા હોવાથી ઘણો કાળ પસાર કરે છે. વળી– નરકના જીવોની વાત દૂર રહી, જે આ બિચારા તિર્યંચે છે તે પણ સ્વપક્ષ અને પરપક્ષથી માર પામે છે, શીત–ઉણ અને સુધા-તૃષા વગેરે જે વેદનાઓને અનુભવે છે, તેને ઘણું કાળે પણ વર્ણવવાને માટે કેણ સમર્થ છે? બીજું, મનુષ્યોમાં પણ જેઓ તારાથી હીન છે, બંધન વગેરેમાં પડેલા છે, પરવશ બનીને લાખે શારીરિક-માનસિક દુઃખને અનુભવે છે, તેમને પણ તું જે કે તારી અપેક્ષાએ તેઓ શું દુઃખ અનુભવે છે? પછી તેણે પ્રણામ કરીને કહ્યું કે હે ભગવંત! આપે જે આ કહ્યું તે સત્ય છે. માત્ર આ દુઃખના પ્રતીકારભૂત અને મારી યોગ્યતાને અનુરૂપ કઈ ધાર્મિક અનુષ્ઠાનને મને પણ ઉપદેશ આપે, જેનું સેવન કરીને હું જન્માંતરમાં પણ આવા પ્રકારના દુઃખની ભાગી ન બનું. તેથી સૂરિએ તેને પાંચ અણુવ્રત કહ્યાં. તેણે ભાવથી અણુવ્રતને સ્વીકાર કર્યો. પછી સૂરિને નમીને કેઈક લોકેની સાથે બીજે કઈ આશ્રય ન હોવાથી પોતાના જ ઘરે ગઈ.'
ઘરે રહેલી તે વ્રતને પાળે છે. કેમ કરીને યૌવનને પામી. દર્ભાગ્ય દોષથી કઈ પણ પુરુષ તેને પરણે નહિ. છઠ્ઠ-અઠ્ઠમ વગેરે તપથી તેણે શરીરને વિશેષ સૂકવી
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૪૩ દીધું. તેથી જ સદા પિતાના માતા-પિતા જેટલું અનાજ અને વસ્ત્ર આપે તેટલા માત્રથી જ સંતોષ પામતી તેણે ઘણા કાળ પસાર કર્યો. કોઈ વાર પોતાના શરીરને બધી શક્તિથી રહિત જોઈને વિધિથી આહાર-પાણીને ત્યાગ કર્યો. પૂર્વોક્ત લલિતાંગ દેવની સ્વયં પ્રભા નામની દેવી પોતાના આયુષ્યને ક્ષય થવાથી દેવકથી ચ્યવી ગઈ. તેના સ્થાને બીજી સ્વયંપ્રભા દેવી કરવાની ઇચ્છાવાળો તે રાતે મનુષ્ય લેકમાં ઉતર્યો. તેણે નિર્નામિકાને (અનશન કરીને કાર્યોત્સર્ગમાં રહેલી) જોઈ. પછી પોતાનું રૂપ બતાવીને કહ્યું ઃ હે નિર્નામિકા ! મારે સ્વીકાર કરીને તું નિદાન કર કે, હું એની દેવી. થાઉં. આમ કહીને તે અદશ્ય થઈ ગયો. નિર્નામિકાને તેના દર્શનથી તેના પ્રત્યે રાગ થયો. તેનું જ દયાન ધરતી તે સમાધિથી મૃત્યુ પામીને તે જ ઇશાન દેવલોકમાં શ્રી પ્રભાવિમાનમાં લલિતાંગદેવની જ સ્વયંપ્રભા નામની મુખ્ય દેવીરૂપે ઉત્પન્ન થઈ. માત્ર અંતર્મુહૂર્તમાં જ સર્વ પર્યાપ્તિઓથી પર્યાપ્ત બની ગઈ. ભવપ્રત્યય અવધિજ્ઞાનથી પૂર્વભવને વૃત્તાંત જાણ્ય. લલિતાંગ દેવની સાથે તે જ અંબરતિલક પર્વત ઉપર ઉતરી. મને રમ ઉદ્યાનમાં પધારેલા યુગધર ગુરુને વિધિથી વન્દન કર્યું. તેમની સમક્ષ અતિશય ભક્તિથી યુક્ત નાટ્યવિધિ બતાવીને પોતાના વિમાનમાં ગઈ. લાંબા કાળ સુધી દિવ્ય કામ-ભોગોને ભોગવ્યા. કેઈવાર કરમાયેલી પુષ્પમાલાવાળા અને મુખ-ચક્ષુને નીચે રાખીને કંઈક વિચારતા એવા લલિતાંગ દેવને એણે કહ્યું : હે પ્રાણેશ! આજે તમે ઉદાસીન કેમ દેખાએ ? તેણે કહ્યું: હે પ્રિયા ! હવે મારું આયુષ્ય
ડું છે, તારી સાથે વિગ અત્યંત નજીક છે. તેથી તે પણ તેના દુઃખથી દુઃખી બની ગઈ. ક્યારેક સ્વયંપ્રભાના દેખતાં જ તેણે નંદીશ્વરની યાત્રા માટે પ્રયાણ કર્યું. ઉત્તમ વિમાનથી જ લલિતાંગદેવ અર્ધા રસ્તે જ ઘણું પવનથી બુઝાયેલા દીપકની જેમ વિનાશ પામ્યો.
ત્યાંથી ચેવેલે તે આ જ જંબૂકપમાં પૂર્વ મહાવિદેહમાં સમુદ્રની નજીક આવેલી પુષ્કલાવતી વિજયમાં હાર્ગલ નગરના સ્વામી સુવર્ણજઘ નામના રાજાની લહમીવતી પત્નીને વાજંઘ નામે રાજકુમાર થયે. લલિતાંગના વિયેગના શેકરૂપ અગ્નિથી બળતી સ્વયંપ્રભા તે જ શ્રીપ્રભવિમાનમાં ઉત્સાહ પામતી ન હતી. પૂર્વના યુગંધર ગુરુના ઉપદેશથી ફરી બોધિને લાભ થાય એ માટે નંદીશ્વર દ્વીપ વગેરે સ્થાનમાં જિનમંદિરમાં પૂજા કરવા લાગી. કેટલેક કાળ પસાર કરીને આયુષ્યને ક્ષય થવાથી ત્યાંથી ચ્યવી. આ જ જંબુદ્વીપમાં રહેલા મહાવિદેહના વિજયમાં પુંડરીકિણી નગરીમાં વૈરસેન ચકવર્તીની શ્રીમતી નામની ગુણવંતી રાણીની પુત્રી થઈ. પદ્મ સરોવરમાં હંસલીની જેમ તે પિતાના ભવનમાં કીડા કરતી હતી. ધાવમાતાથી ગ્રહણ કરાયેલી (=રક્ષણ
1. ઘાઝ અછાનં |
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४४
શ્રાવકનાં બાર તે યાને કરાયેલી) તે શરીરપુષ્ટિથી અને કલાસમૂહથી વૃદ્ધિ પામી. કેમે કરીને પૂર્ણ યૌવનને પામી. કેઈ વાર "સર્વતેભદ્ર મહેલમાં રહેલી તેને નગરની બહાર દેવેનું આગમન જોઈને તર્ક-વિતર્કથી પૂર્વ ભવનું સ્મરણ થયું. ક્ષણવાર મૂછને પામી. પરિવારની સ્ત્રીઓએ તેને ચંદનજલથી સીંચી અને પંખાના પવનથી વીંઝી એટલે તેણે ચૈતન્યને પ્રાપ્ત કર્યું. તેણે વિચાર્યું પ્રિય લલિતાંગને મારે કેવી રીતે મેળવવું? અથવા એના વિના મારા જીવવાથી શું? પછી તેણે મૌન સ્વીકાર્યું. તેને નહિ બોલતી જઈને “જૈભક દેવોએ એની વાણી ખેંચી લીધી છે” એમ બેલતા સ્વજનોએ અને કુટુંબીઓએ મંત્ર-યંત્ર વગેરે ઉપાયો કરાવ્યા. તેણે મનને ન મૂક્યું. કોઈ વાર શણગારનારી ધાવમાતાએ તેને એકાંતમાં કહ્યું : હે વત્સ! જે તે કઈ પણ કારણથી મૌનનું આલંબન લઈને રહી હો તે મારી આગળ કહે, કદાચ તેની સિદ્ધિમાં મારી પણ શક્તિ હોય. વસ્તુને જાણ્યા વિના ઉપાય કેવી રીતે વિચારું ? તેણે કહ્યું કે હે માતા ! કારણ છે. તે આ પ્રમાણે – મને જાતિસ્મરણ થયું છે. તેથી પૂર્વ ભવને પતિ લલિતાંગદેવ મને યાદ આવ્યું છે. તેને યાદ કરીને તેના વિયોગ રૂપી અગ્નિથી અતિશય બળતા આત્માને નિર્જીવ જે જાણું છું. તેથી મૌનને આલંબન લઈને રહી છું. ધાવમાતાએ કહ્યું : હે પુત્રી ! કાર્યની સિદ્ધિ મૌન રહેવાથી થતી નથી, કિંતુ ઉપાયથી થાય છે. તેથી તે મને આ જણાવ્યું તે સારું કર્યું. હવે હું તે પ્રમાણે કરું છું કે જે પ્રમાણે જલદી જ તારા પ્રિયને રોગ થાય. * પછી તેણે મહાન ચિત્રપટ કરાવ્યું. તેમાં જે પ્રમાણે શ્રીમતીએ કહ્યું તે પ્રમાણે ધાતકીખંડથી આરંભી દેવલોકમાંથી ચ્યવન સુધી વિસ્તાર પૂર્વક તેના ચરિત્રનું આલેખન કર્યું. પછી રાજકુમાર વગેરે જે કઈ ત્યાં આવે તેને તે પટ બતાવતી હતી. કઈ વાર વાઘ કુમાર કઈ પણ કારણથી લેહાગલપુરથી ત્યાં આવ્યું. શ્રીમતીની ધાવમાતાથી બતાવાતું તે ચિત્રપટ જોઈને જ જંઘને જાતિસ્મરણ થયું. તે બોલ્યા: ખરેખર! જેનું આ ચરિત્ર આલેખેલું છે તે હું લલિતાંગ છું. તેથી કહે કે તેણે આ આલેખ્યું છે ? ચક્કસ સ્વયંપ્રભા દેવીને છેડીને બીજે કઈ આ અર્થને જાણકાર નથી. તેથી હમણું મને તે બતાવ. તેથી ખુશ થયેલી ધાવમાતાએ કહ્યું : હે કુમાર ! તારા પિતાના સસરાની જે શ્રીમતી પુત્રી છે તે આ સ્વયંપ્રભા છે, અને તેણે આ આલેખ્યું છે. તેથી જ્યાં સુધી હું રાજાને કહું ત્યાં સુધી તું રાહ જે. બહુ ઉત્કંઠાવાળો ન થા. આમ કહીને તે શ્રીમતીની પાસે ગઈ. તેને વાજંઘને વૃત્તાંત કહ્યો.
૧. ચાર બારણાવાળા ઘરને કે મહેલને સર્વતોભદ્ર કહેવામાં આવે છે.
૨. અહીં મા અવ્યયના પ્રયોગ વિના અર્થ વધારે સંગત બને છે. આથી અનુવાદમાં તે પ્રમાણે અર્થ કર્યો છે. માં અવ્યયના પ્રયોગથી અર્થ ઘટી શકતા હોય તો ઘટાડ. ;
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૪૫ તે પછી રાજાને બંનેનો વૃત્તાંત જણાવ્યું. પછી મહાન આડંબરથી લગ્ન કરાવીને કુમારની સાથે શ્રીમતી ભેગ કરાવ્યો. કેઈવાર માતા-પિતાથી ઉત્કૃષ્ટ સન્માન કરીને રજા અપાયેલી શ્રીમતી પિતાના પતિની સાથે લેતાર્ગલ નગર ગઈ. ત્યાં તેમને સુકૃતના પ્રભાવથી ઈચ્છિત વસ્તુઓને સમૂહ પ્રાપ્ત થતું હતું. ત્રણ વર્ગમાં સારભૂત વિષયસુખને અનુભવતા તે બેના કેટલાક દિવસો પસાર થયા. લોકાંતિક દેવોથી પ્રતિબોધ કરાયેલા વૈરસેન ચકવર્તીએ સાંવત્સરિક મહાદાન આપ્યું. પછી મોટા પુત્ર પુષ્ઠલપાલને રાજ્ય ઉપર બેસાડીને દીક્ષા લીધી. કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતાં ધર્મતીર્થની સ્થાપના , કરી. વજજંઘને પોતાના ગુણથી લોકોના મનને આશ્ચર્ય પમાડનાર પુત્ર થયે.
આ તરફ કઈક સામંતે કઈવાર પુષ્કલપાલ પ્રત્યે વિધવાળા થયા. તેથી પુષ્કલપાલે વજજંઘને દૂત મોકલીને કહેવડાવ્યું કે શ્રીમતીની સાથે તમારે જલદી આવવું. પછી તે પણ દૂત પાસેથી તે કાર્યને જાણીને નગરમાં સ્વપુત્રને રાખીને ઘણું સૈન્ય લઈને શ્રીમતીની સાથે પુંડરિકિણ નગરી તરફ પ્રયાણ કર્યું. તેની વચમાં "શરવણના માર્ગે જવાનું હોય છે. ગુણ અને દોષના જાણકાર લોકેએ વજીલંઘને શરવણના માર્ગે જવાનો નિષેધ કર્યો. તેમણે કહ્યું કે, આ માર્ગે દૃષ્ટિવિષ સર્પો છે, આથી આ માર્ગે ન જવું. પછી દષ્ટિવિષ સર્પોને ત્યાગ કરતે તે ફરીને ક્રમશઃ પુંડરીકિણી નગરીમાં આવ્યું. તેનું આગમન જાણીને પુષ્કલપાલના સામંત ભયથી પુષ્કલપાલને નમ્યા. પુષ્કલપાલે પણ ઘરે આવેલા તે બેની ઉચિત સેવા કરી. કેટલાક દિવસ પ્રેમથી રાખીને રજા આપી. પોતાના નગર તરફ જતા તે બે કેમે કરીને શરવણની નજીકના પ્રદેશમાં આવ્યા. લોકોએ કહ્યું હવે શરવણની વચ્ચેથી પણ જનારાઓને કોઈ અનર્થ નથી. કારણ કે ત્યાં કોઈ મહામુનિને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. એથી ત્યાં દેવનું આગમન થયું. દેવોના ઉદ્યોતથી સર્પોનું દૃષ્ટિવિષ નાશ પામ્યું. તે સાંભળીને વાઘ તે જ રસ્તે ચાલ્ય.
ઉત્તમ સાધુઓના પરિવારવાળા અને પોતાના બંધુ એવા સાગરસેન અને મુનિસેન શ્રમણોને ત્યાં રહેલા જોયા. તે બે અખંડતારૂપીલમીનું વાસભવન, પ્રસન્નતાને આશ્રય અને સૌમ્યતાગુણનું સ્થાન હતા. પરિવાર સહિત તેમને ભાવપૂર્વક વંદન કર્યું. ભિક્ષા સમયે પોતાના આવાસમાં આવેલા તે બેને વિશુદ્ધ આહારપાણ વગેરેથી સત્કાર કર્યો. પછી તેણે તે મહાતપસ્વીઓના જ ગુણનું ચિંતન કર્યું કે, અહો ! આ મારા બંધુઓ મહાન પ્રભાવવાળા છે. અમે પણ આ રાજ્યના વિસ્તારને મૂકીને સાધુચર્યાને સ્વીકારીને નિસ્પૃહમનવાળા થયેલા આ પ્રમાણે ક્યારે વિચારીશું? આ પ્રમાણે વારંવાર વિચારતા તેણે મધ્યાહ્ન પછી પ્રયાણ કર્યું. કેમે કરીને પોતાના નગરમાં આવ્યો.
૧. કાસડાનું 'વન.'
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६
શ્રાવકનાં બાર ત્રત યાને આ તરફ તેના પુત્રે પોતાના નગરમાંથી માતા-પિતા નીકળી ગયા એટલે દાન અને સન્માન વગેરેથી નાકરવર્ગને વશ કરી લીધું. તેમના આગમન સમયે તેમના વાસગૃહમાં વિષનો ધૂપ કર્યો. આ વૃત્તાંતને નહિ જાણતા વાજધે રાત્રિને પ્રારંભ પ્રથમ ભાગ પૂર્ણ થતાં સેવક વગેરે પરિજનને રજા આપી, પછી સાધુગુણોનું સ્મરણ કરતા તેણે વાસગૃહમાં શ્રીમતીની સાથે આરામ કર્યો (= સૂઈ ગયે). વિષધૂપથી તેનું ચૈતન્ય વ્યાકુળ બન્યું. આથી શ્રીમતીની સાથે જ તે મૃત્યુ પામ્ય
ત્રણ પલ્યોપમ પ્રમાણ આયુષ્યવાળો તે ઉત્તરકુરુમાં શ્રીમતીની સાથે જ યુગલિક પણે ઉત્પન્ન થયા. તેના અંતે મૃત્યુ પામીને પૂર્વના સંબંધથી બંને સૌધર્મ દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાં પણ (બંને વચ્ચે) ઘણી પ્રીતિ હતી, અને પલ્યોપમ પ્રમાણ આયુષ્ય હતું. તેને ક્ષય થતાં વાજંઘનો જીવ વપ્રાવતી વિજયમાં રહેલી પ્રભંકરા નામની નગરીમાં સુવિધિ નામના વૈદ્યનો અભયાષ નામનો પુત્ર થયે. શ્રીમતી જીવ તે કેશવ નામને શ્રેષ્ઠિપુત્ર થયે. ત્યાં પણ તે જ પ્રમાણે અતિશય સ્નેહની વૃદ્ધિ થઈ. તે ભવમાં તેમના બીજા પણ રાજપુત્ર, પ્રધાનપુત્ર, શ્રેષ્ઠિપુત્ર અને સાર્થવાહપુત્ર એમ ચાર મિત્રો હતા. તે બધા (૩૭) મિત્રોએ કઈ વાર કૃમિયુક્ત કઢગથી હેરાન થયેલા મહામુનિને ઉપચાર કર્યો. તેના કારણે પુણ્યનું ઉપાર્જન કરવાથી અને છેલ્લી વયમાં લીધેલા ચારિત્રના પ્રભાવથી દેવલનું આયુષ્ય બાંધ્યું. મરીને અય્યત દેવલેકમાં ઇદ્રના સામાનિક દેવ થયા. ત્યાંથી વેલો અભયઘોષને જીવ આ જ જંબુદ્વીપમાં પુષ્કલાવતી વિજયમાં પુંડરીકિણી નગરીમાં વૈરસેન રાજાની ધારિણી રાણીને વજનાભ નામનો પુત્ર થયો. તે કાલના ક્રમે ચક્રવર્તી થયે.
કેશવ સિવાય બીજા પણ (ચાર) વૈરસેનના અનુક્રમે બાહ, સુબાહ, પીઠ અને મહાપીઠ નામના પુત્રો થયા, અને તે માંડલિક રાજા થયા. વૈરસેને દીક્ષા લીધી. વાનાભને ચકની ઉત્પત્તિ થઈ ત્યારે શ્રી વૈરસેને કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને ધર્મતીર્થને પ્રવર્તાવ્યું. કેશવજીવ વજાનાભ ચકવર્તીનો સારથિ થયો. કોઈકે કાળે વજનાભે પણ તે ચાર બંધુઓ અને સારથિની સાથે પોતાના પિતા ભગવાન શ્રીવૈરસેન તીર્થંકરની પાસે દીક્ષા લીધી. તેઓમાં વજાનાભ ચૌદ પૂર્વઘર અને બીજા અગિયાર અંગના જ્ઞાતા હતા. ઘણુ કાળ સુધી દીક્ષા પાળીને સમાધિ મરણની આરાધના કરીને બધા ય સર્વાર્થસિદ્ધ મહાવિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાં તેત્રીસ સાગરોપમ પ્રમાણ આયુષ્ય હતું. તેને ક્ષય થતાં પહેલાં વજનાભનો જીવ નાભિકુલકરના પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયે. બાહ વગેરે છે કેમે કરીને ભરત, બાહુબલિ, બ્રાહ્મી અને સુંદર એવા નામથી તેનાં જ સંતાને થયા. સારથિને જીવ તે હું શ્રેયાંસ થયે છું. હે લેક! તેથી આ પ્રમાણે મેં પૂર્વે જ પુંડરિકિણીમાં વૈરસેન તીર્થકરને જોયાં હતાં. તેમની પાસે સાંભળ્યું હતું કે આ
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४७
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાવાનુવાદ વજનાભ ભરત ક્ષેત્રમાં તીર્થકર થશે. ત્યારે તેમની પાસે દીક્ષિત થયેલા મેં આ દાન વગેરેને વિધિ જામ્યો હતો.
કેવળ આટલા દિવસ ભવાંતરનું સ્મરણ ન હતું. આજે તે પરમેશ્વરનાં દર્શનથી થયેલા જાતિસ્મરણવાળા મને આ બધું પ્રગટ થયું છે. તેથી મેં આ પ્રમાણે ભગવાનને પારણું કરાવ્યું. મેં વગેરેએ મેરુપર્વત વગેરેનાં જે સ્વપ્ન જોયાં હતાં અને આવેલા મારા પિતાએ વિચારવાના શરૂ કર્યા હતા તેમનું તે જ તાવિક ફલ છે કે, વર્ષ સુધી અનશનથી સુકાતા શરીરવાળા પિતાને પારણું કરાવવા દ્વારા કર્મશત્રુને જીતવામાં સહાય કરવી. આ સાંભળીને લોકે તે સ્થાનને વંદન કરીને પોતપોતાના સ્થાને ગયા. શ્રેયાંસે જ્યાં ભગવાનને ભક્તિથી દાન કર્યું હતું તે સ્થાનમાં “અહીં લોકે પિતાના ચરણે ઉપર પોતાના પગોથી ચાલે નહિ” એ માટે દિવ્ય રત્નોથી સુંદર પીઠિકા કરાવી. લેકેએ “આ શું છે એમ” પૂછ્યું એટલે તેણે કહ્યું : આ તીર્થકરનું મંડલ છે. ત્યારબાદ લેકે પણ પોતપોતાના ઘરમાં જ્યાં ભગવાને પારણે કર્યું ત્યાં તેવી પીઠિકા કરાવીને ત્રણે સંધ્યાએ પૂજવા લાગ્યા. કાળે કરીને વિશ્વમાં તે પીઠિકા સૂર્ય મંડલ તરીકે ખ્યાતિને પામી. શ્રેયાંસને પાત્રદાનના પ્રભાવથી ઉત્તરોત્તર કલ્યાણ સમૂહની પ્રાપ્તિ થઈ. ઘણું કાળ સુધી સાંસારિક સુખને અનુભવીને પ્રથમ તીર્થકર ભગવાનને કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થતાં ભગવાનની પાસે જ દીક્ષા લીધી. નિરતિચાર દીક્ષાને પાળતા શ્રેયાંસમુનિ ક્ષપકશ્રેણિના કમથી નિબિડ ઘાતકર્મોને ક્ષય કરીને, નિર્મલ કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરીને, કાલક્રમથી ભોપગ્રાહી ચાર કર્મોને ખપાવીને, શરીરને છોડીને, મોક્ષમાં ગયા. આ પ્રમાણે શ્રેયાંસનું દૃષ્ટાંત પૂર્ણ થયું. [ ૧૨૮]
નવે દ્વારેથી અતિથિસંવિભાગ વ્રતનું વ્યાખ્યાન કર્યું. તેનું વ્યાખ્યાન કરવાથી ચાર શિક્ષાપદ વ્રત પૂર્ણ થયાં, તે સમાપ્ત થતાં બારે ય વ્રત કહેવાઈ ગયાં. હવે નવ દ્વારથી સંલેખના કહેવી જોઈએ. આથી પ્રથમ કારથી સંલેખનાને કહે છે - -
जिणभवणाइसु संथारदिक्व निज्जावयाओ अडयाला । पियधम्माइसमेया, चउरंगाराहओ मरणे ॥ १२९ ॥
ગાથાથ - જિનભવન (=જિનમંદિર પાસે આવેલા સભામંડ૫) આદિમાં સંસ્કારદિક્ષા લેવી જોઈએ, અથવા અનશન વગેરેને સ્વીકાર કરવો જોઈએ. ધર્મપ્રેમ આદિ ગુણોથી યુક્ત અડતાલીસ નિર્યાપકે કરવા (=રાખવા) જોઈએ. આ રીતે મૃત્યુ પામનાર સાર અંગે આરાધક થાય છે. '
ટીકાથ:-“જિનભવન આદિમાં ”એ સ્થળે રહેલા “આદિ' શબ્દથી જિનેશ્વરની જન્મભૂમિ વગેરે (પવિત્ર સ્થાન) સમજવું.
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં બાર ત્રતા યાને
સંસ્તારદીક્ષા :– સંસ્તાર એટલે સંથારા, ઘાસ કે કામળી આદિના સથારો તે સ...સ્તાર, દીક્ષા એટલે સર્વ વિરતિના સ્વીકાર કરીને (અંદરથી) ચિત્તનું અને (મહારથી) મસ્તક–મુખનું (=મસ્તક–દાઢીનું) મુંડન કરવુ.. (ચિત્તનું મુંડન કરવુ' એટલે મિથ્યાત્વ, ક્રોધ વગેરે દોષોને દૂર કરવા=ઘટાડવા.) પડિલેહણ વગેરે ક્રિયાએ કરવામાં અસમર્થ થઈ ગયેલ શ્રાવક અંદરમાં સર્વ સાવદ્યોથી નિવૃત્તિની પ્રતિજ્ઞાના અધ્યવસાયવાળા બનીને અને બહારથી રોહરણ-મુહપત્તિ વગેરે સાધુવેષને ધારણ કરીને સંથારામાં રહે એ સ`સ્તારદીક્ષા છે. શ્રાવકે સંસ્તારદીક્ષા લેવી જોઈએ, અને પવિત્ર સ્થાનમાં લેવી જોઈએ, એ વિષે કહ્યું છે કે
૪૪૮
46
ધર્માંની આવશ્યક ક્રિયાઓ ન થઈ શકે ત્યારે કે મરણુ નજીકમાં હોય ત્યારે શ્રાવક તપથી શરીરને અને આત્માને (=કષાયાને) પાતળા કરીને સંયમના સ્વીકાર કરે. (૧) અહિતાના જન્મસ્થાનમાં, નિર્વાણુ સ્થાનમાં, જિનમંદિરમાં કે ઉપાશ્રયમાં સસ્તારદીક્ષા લે, તેવું સ્થાન ન મળે તે ઘરમાં કે જીવાથી અત્યંત રહિત જ’ગલમાં સંસ્તારદીક્ષા લે.’(૨)
પ્રશ્નઃ- મૂળગાથામાં માત્ર સરતારદીક્ષાનુ વિધાન છે, અનશનનુ' નહિ. ઉત્તરઃસંસ્તારદીક્ષા એ અનશન વગેરેનું ઉપલક્ષણ છે. એટલે સસ્તારદીક્ષાના વિધાનથી અનશન વગેરેનું પણ વિધાન કર્યું છે એમ સમજવું.
અહીં (=શ્રાવકના અધિકારમાં) અનશન નિયમા પ્રતિકર્મ (=ઉઠવુ, બેસવુ' વગેરે શારીરિક ક્રિયા ) સહિત હાય છે. આથી અનશનના સ્વીકાર કરવામાં જ વિશેષ વિધિ કહે છેઃ- અડતાલીશ નિર્યાપકો રાખવા જોઈએ. અનશનીને સુખમાં રાખે તે નિર્યાપક, અર્થાત્ સેવા કરનાર. નિર્વ્યાપક ધર્મ પ્રેમ આદિ ગુણાથી યુક્ત હોવા જોઇએ.
,
પ્રશ્નઃ- મૂળગાથામાં ‘પ્રિયધમ ' ગુણીના નિર્દેશ કર્યાં છે, ત્યારે ટીકામાં નિર્દેશ કેમ કર્યાં ?
ઉત્તર :–અહીં નિર્દેશ ભાવની ધર્માંત્વ એવા અર્થ છે. અહીં આદિ વિષે કહ્યું છે કે
(=પ્રિય છે ધર્મ જેને તે પ્રિયધમ ) એમ પ્રિયધર્મ ત્વ ’ (= ધર્મ પ્રેમ) એમ ગુણના
6
પ્રધાનતાવાળા હોવાથી પ્રિયધર્મ એટલે પ્રિયશબ્દથી ધ દેતા વગેરે ગુણેા સમજવા. આ
“ પાર્શ્વસ્થ, અવસન્ન અને કુશીલના સ્થાનાથી રહિત, અર્થાત્ પાર્શ્વસ્થ આદિ ત્રણમાં જે દોષો હોય તે દોષોથી રહિત, ગુણયુક્ત, ધર્મપ્રેમી અને પાપભીરુ એવા ૪૮ (અડતાલીસ) નિર્યાપકો રાખવા.(૧) ૧ ઉ, ૨ દ્વાર, ૩ સંસ્તાર, ૪ કથક,
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૪૯ ૫ વાદી, ૬ અગ્રદ્વાર, ૭ ભક્ત, ૮ પાન, ૯-૧૦ વિચાર, ૧૧ કથક, ૧૨ દિશા આ બાર પદોને ચારે ગુણવાથી નિર્યાપકની શાસ્ત્રમાં કહેલી સંખ્યા થાય છે.” (૨-૩)
૧ ઉદવર્તક – (અનશનીમાં શક્તિ ન રહે ત્યારે) અનશનીના શરીરનું પાસુ બદલાવનારા અને પુનઃ તે જ પડખે શયન કરાવનારા, અર્થાત્ શરીરની સેવા કરનારા. ર દ્વારા- ઘણું માણસે ભેગા થાય તે અનશનીને અસમાધિ થાય, આથી ઘણું લોકેને ભેગા ન થવા દેવા માટે અંદરના દ્વાર પાસે બેસનારા. ૩ સંસ્કાર - અનશનીને અનુકૂળ હોય તેવો સંથારે પાથરનારા. ૪ કથક – અનશની તત્ત્વો જ્ઞાતા હોય તે પણ તેને અંત સમયે સંવેગ વધે તેવી રીતે ધર્મકથા કહેનારા. ૫ વાદીઃઅનશનથી થતી જિનશાસનની પ્રભાવનાને સહન નહી કરી શકનારા કેઈ ધમષી જિનશાસનની હલકાઈ કરે તે તેની સાથે વાદ કરનારા=વાદથી સત્ય સમજાવનારા. ૬ અગ્રદ્વાર – કેઈ ધર્મ દ્વેષી ત્યાં આવીને અનશનીને અસમાધિ ન કરે એ માટે બહારના દરવાજા પાસે બેસનારા. ૭ ભક્તઃ- આહારનો ત્યાગ કરવા છતાં સુધાની પીડા વગેરેથી અસમાધિ થતી હોય અને એથી અનશની આહાર માગે તે તેને મેગ્ય આહાર લાવનારા. ૮ પાન – શરીરદાહ આદિ થાય તે તેની શાંતિ માટે એગ્ય પાણી લાવનારા. ૯-૧૦ વિચાર - અનશની વડી નીતિ કે લઘુનીતિ કરે તે તેને પરડવનારા. ૧૧ કથકા- દર્શન-વંદન માટે આવેલા ભવ્ય જીને બહારના ભાગમાં બેસાડીને ધર્મકથા કહેનારા. ૧૨ દિશા – પૂર્વાદિ ચારે દિશામાં શુદ્ર ઉપદ્રવ થાય તે તેનું નિવારણ કરવા માટે સમર્થ હોય તેવા સહસંધી વગેરે દરેક દિશામાં એક એક રહે. આ બાર કાર્યોમાં દરેક કાર્ય માટે ચાર ચાર હોય એથી (૧૨૪૪૩)૪૮ થાય.
અહીં કોઈ આચાર્ય કહે છે કે- વડીનીતિ અને લઘુનીતિ એ બંનેમાં પરઠવનારા એક જ હોવાથી પરઠવનારા (આઠ નહિ, કિંતુ) ચાર જ હોય. તે આચાર્યના મતે દિશા પદમાં દરેક દિશામાં બે બે જાણવા. આથી યુક્ત સંખ્યામાં વાંધો નથી.
હવે જે કેઈ અનશનીને આટલા નિર્યાપક ન મળે તે એક એક ન્યૂન કરતાં છેવટે જઘન્યથી બે નિર્યાપકે રાખવા. તેમાં એક અનશનીની પાસે રહે અને એક ભાતપાણી આદિ માટે ફરે. માત્ર એક જ નિર્યાપકના આશ્રયે અનશન સ્વીકારવું નહિ.
૧. આ ત્રણે ગાથાઓ વ્યવહાર સૂત્રના દશમા ઉદ્દેશામાં છે. પણ વારંથો એ પહેલી ગાથા થડાક ફેરફાર સાથે છે.
૫૭
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૦
શ્રાવકનાં બાર તે યાને જો નિપક એક જ હોય છે અનશનીએ એક પિતાને આત્મા અને બીજું પ્રવચન એ બેને ત્યાગ કર્યો સમજવું. કારણ કે સહાયકના અભાવે પિતાને અસમાધિ થાય અને પ્રવચનની અવહીલના થાય. માટે નિર્યાપકે વધારે ન મળે તે પણ બે તે અવશ્ય કરવા.”
આવી સામગ્રીથી મૃત્યુ પામનાર જીવ મરણ કાલે ધર્મપ્રાપ્તિના મનુષ્યભવ, ધર્મ શ્રવણ, ધર્મશ્રદ્ધા અને સંયમ એ ચાર અંગોને આરાધક બને છે. (=સફલ બનાવે છે.) [૧૯]
હવે ભેદદ્વારને કહે છે :मरणं सत्तरसविहं, नाउं तत्थतिमाइ मरणाई । पायवइंगिणिमरणं, भत्तपरिणं च कायव्वं ॥ १३ ॥
ગાથાર્થ-સત્તર પ્રકારના મરણને જાણીને તેમાંના અંતિમ પાદપોપગમન, ઇગિની મરણ અને ભક્તપરિણા એ ત્રણમાંથી કઈ એક મૃત્યુનો સ્વીકાર કરવો જોઈએ.
ટીકાથ–મરણ એટલે દશ પ્રકારના પ્રાણ ત્યાગ. તે મૃત્યુ “અવચિ” વગેરે સત્તર પ્રકારનું છે. કહ્યું છે કે
૧ અવીચિ, ૨ અવધિ, ૩ અંત્ય, ૪ વલમ્મરણ, ૫ વશાd, ૬ અંતશલ્ય, ૭ તદ્દભવ, ૮ બાલ, ૯ પંડિત, ૧૦ બાલપંડિત, ૧૧ છદ્મસ્થ, ૧૨ કેવલી, ૧૩ વૈહાયસ, ૧૪ ગૃધ્રપૃ૪, ૧૫ ભક્તપરિણા, ૧૬ ઇંગિની અને ૧૭ પાદપોપગમન એમ મરણના સત્તર પ્રકાર છે.
૧ અવીચિ –વીચિ એટલે વિચ્છેદ. જે મરણમાં વિચિ=વિચ્છેદ ન હોય, અર્થાત્ જે મરણ સતત થયા કરે તે અવચિ. પ્રત્યેક ક્ષણે આયુષ્યના કર્મલિકને ક્ષય એ અવીચિ મરણ છે. આ મૃત્યુ નારક વગેરે ચારે ગતિમાં રહેલા જીવોને ઉત્પત્તિ સમયથી પ્રત્યેક ક્ષણે સદા થયા કરે છે. ર અવધિ:-અવધિ એટલે દ્રવ્ય વગેરેની મર્યાદા. અવધિથી મરણ તે અવધિમરણ. નરક વગેરે કઈ એક ભવના આયુષ્કર્મના દલિકને અનુભવ કરીને જીવ મૃત્યુ પામે, ફરી પણ ભવાંતરમાં તે જ આયુષ્કર્મના દલિકે અનુભવ કરીને મરણ પામે તે અવધિમરણ, પ્રશ્ન –લઈને છોડેલા તે જ કર્મ દલિકને ફરી ગ્રહણ કરવા તે અસંભવિત નથી ? ઉત્તર-ના. કારણ કે પુદ્ગલેને પરિણામ વિચિત્ર હોય છે. ૩ અત્ય:–લીધેલા નારકાદિ ભવના આયુષ્કર્મના દલિકને અનુભવ કરીને વિવક્ષિત ભવમાં મરણ થયા પછી ભવિષ્યમાં ક્યારેય ફરી તે જ ભવના તે જ આયુકર્મના દલિકનો અનુભવ કરીને મરણ ન પામે તે અંત્યમરણ. ૪ વલમરણ – વળતાઓનું પાછા ફરતાઓનું મરણ તે વલમ્મરણ. જેમને વ્રત પરિણામ ભાંગી ગયે
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૫૧
છે તેવા સાધુઓનું મરણુ વલન્મરણ છે. કારણ કે તેવા સાધુએ શુભ અધ્યવસાયથી પાછા ફરી રહ્યા છે. ૫ વશાત :–ઇંદ્રિયની પરાધીનતાના કારણે આ ધ્યાનવાળા જીવનું મરણ એ વશાત મરણ. જેમકે-દ્વીપ શિખાને જોઇને વ્યાકુલ બનેલા પતંગનુ મૃત્યુ. ૬ અ`તઃશલ્ય –માયા, નિદાન અને મિથ્યાત્વ એ ત્રણ શરીરમાં રહેલા શલ્યની જેમ દુઃખનું કારણ હાવાથી શલ્ય છે. જે જીવ આલેાચના અને પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના માયા આદિ શલ્યથી સહિત મરણ પામે તેનું મરણુ અંતઃશલ્ય મરણ છે. કહ્યું છે કે
“ રસગારવ, ઋદ્િગારવ અને શાતાગારવ એ ત્રણ ગારવ રૂપ કાદવમાં ખૂંચેલા જે સાધકા દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રમાં લાગેલા અતિચારાને આચાય આદિની પાસે પ્રગટ કરતા નથી તેમનું મરણ શલ્ય સહિત થાય છે. (૧) જીવે! શલ્ય સહિત મરણથી મરીને અતિશય ભયવાળા, દુરંત અને દીઘ એવા સ'સાર રૂપ અરણ્યમાં લાંબા કાળ સુધી ભમે છે.’
૭ તદ્ભવઃ –તે જ ભવમાં મરણ તે તદ્ભવ મરણ. વિવક્ષિત તે જ ભવમાં મેાક્ષમાં જનારાઓનું મરણ તદ્ભવ મરણ છે. તેવા જીવા ગભ જ મનુષ્ય, સંખ્યાત વના આયુષ્યવાળા અને કર્મ ભૂમિમાં જ જન્મેલા હોય છે, અને કાઈક જ હોય છે. ૮ માલઃઅવિરત જીવનું મરણ. ૯ ૫'ડિત :–સવિરતિધરાનું મરણ. ૧૦ આલપડિત :દેશિવરિતધરાનું મરણ. ૧૧ છદ્મસ્થ છા એટલે ઘાતી કર્યાં. ઘાતી કર્મમાં રહે તે છદ્મસ્થ. છદ્મસ્થાનુ =મતિ વગેરે જ્ઞાનવાળાઓનું મરણ તે છદ્મસ્થ મરણ. ૧૨ કેવલી કેવલ એટલે સંપૂર્ણ જ્ઞાન, અર્થાત્ ક્ષાયિકજ્ઞાન, તે જ્ઞાન જેમને છેતે કેવળી–કેવળજ્ઞાની. કેવળજ્ઞાનીઓનું મરણુ તે કેવલીમરણ. ૧૩ વૈહાયસ:-વિહાયસ એટલે આકાશ. આકાશમાં થનારું મૃત્યુ તે વૈહાયસ, ગળે ફ્રાંસા નાખીને આકાશમાં લટકતા જીવનું મરણ તે વૈહાયસ મરણ, ૧૪ ગૃધ્રપૃષ્ઠ :-ઉડતા અને નીચે ઉતરતા ગીધ વગેરે પક્ષીઓથી
:
વ્યાસ અને અતિ ઘણી મસ્તકની ખાપરીએથી અપવિત્ર એવી સ્મશાન ભૂમિમાં પડીને ગીધ વગેરે પક્ષીઓની ચાંચથી ખંડિત થઈ ને = ફાલાઈ ને કાઈનું મરણ થાય તે
ગૃધ્રપૃષ્ઠ મરણ.
૧૫ ભક્તપરિજ્ઞા :–ભક્તપરિજ્ઞા એટલે જીવન પર્યંત તિવિહાર કે ચાવિહાર અનશન. ભક્તપરિજ્ઞાથી થતું મરણ તે ભક્તપરિજ્ઞા મરણ. ભક્તપરિજ્ઞામાં પકિમ ( ઉઠવું, બેસવુ' વગેરે શારીરિક ક્રિયા ) સ્વયં કરી શકે છે, અને બીજા પાસે પણ કરાવી શકે છે. સાધ્વીએ પણ એના સ્વીકાર કરી શકે છે. હ્યું છે કે- ”
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૨
શ્રાવકનાં બાર રાતે યાને સર્વ સાદવીઓ, પ્રથમ સંઘયણ રહિત સર્વ સાધુઓ અને સર્વ દેશવિરતિધરે પણ પચ્ચક્ખાણથી એટલે કે ભક્તપરિણા અનશન પૂર્વક મરે છે.” (વ્યવહાર ઉ. ૧૦ ગા. પર૭).
૧૬ ઇગિની -ઇગિત (ઋનિયત કરેલા) પ્રદેશમાં મરણ તે ઇગિની મરણ. આમાં ચારે પ્રકારના આહારને ત્યાગ હોય છે. ઉદ્દવર્તન (Rપાસુ બદલવું) વગેરે શરીર કર્મ સ્વયં કરી શકે, પણ બીજાઓની પાસે ન કરાવી શકે. તથા નિયત કરેલા પ્રદેશથી બહાર ન જઈ શકાય. વિશિષ્ટ ધૈર્યવાળા મહાત્મા જ આને સ્વીકાર કરી શકે. ૧૭ પાદપોપગમન –પાદપ એટલે વૃક્ષ. ઉપગમન એટલે સ્થિરતાધર્મની અપેક્ષાએ પાસે જવું, અર્થાત્ જે મરણમાં સ્થિરતા ધર્મની અપેક્ષાએ વૃક્ષની સમીપે જવાનું હાય=વૃક્ષની જેમ જીવનપર્યત સ્થિર રહેવાનું હોય તે પાદપપગમન મરણ. જેમ પડી ગયેલું વૃક્ષ જેવી સ્થિતિમાં પડવું હોય તેવી જ સ્થિતિમાં રહે છેઃસ્વયં સ્થિતિને બદલવાનું પ્રયત્ન કરતું નથી, તેમ આ અનશનમાં પ્રથમ જેવી સ્થિતિમાં હોય તેવી જ સ્થિતિમાં જીવનપર્યત રહેવાનું હોય છે. આ અનશનને પ્રથમ સંઘયણવાળા અને અતિશય વિશિષ્ટ ધૈર્યના અભ્યાસવાળા મહાત્મા સ્વીકારી શકે. આ અનશનમાં કઈ પણ જાતનું પરિકર્મ ન કરી શકાય, યાવત્ આંખને ઉઘાડવા-ર્મિચવાનો પ્રયત્ન પણ ન કરી શકાય. વૃક્ષની જેમ સ્વયં ભૂમિમાં પડીને (સદા ડાબા પડખે સૂઈને) ધ્યાનમાં રહેવાનું હોય છે. આના નિસ્સારી અને અનિસ્સારી એમ બે ભેદ છે. (વસતિમાં સ્વીકારાતું પાદપપગમન નિસ્સારી છે. પર્વતની ગુફા વગેરે સ્થળે સ્વીકારા, પાદપપગમન અનિસ્સારી છે. ૧૩૧મી ગાથાની ટીકાના આધારે આ વ્યાખ્યા લખી છે.)
આ સત્તર પ્રકારના મરણને જાણીને તેમાંના અંતિમ પાદપપગમન, ઇગિની અને ભક્તપરિઝા એ ત્રણમાંથી કઈ એક મૃત્યુને સ્વીકાર કરવો જોઈએ.
પ્રશ્ન:-મૂળગાથામાં તંત્રે એ એકવચનાંત પદને મરણાનિ એ બહુવચનાંત પદની સાથે કેવી રીતે જોડી શકાય?
ઉત્તર:-તમારે પ્રશ્ન સાચે છે. પણ પ્રાકૃતભાષામાં લિંગ, વિભક્તિ અને વચનને ફેરફાર ઈષ્ટ હોવાથી કેઈ દેષ નથી. [ ૧૩૦] હવે ત્રીજું દ્વાર કહે છે –
સંદg , વિયરામુન્નાર તત્ વા .
તિવિહું વશ્વિદં વા, સાહાર વરિ સઘં . ઉરૂર છે ૧ પ્રથમ સંઘયણવાળા સાધુઓ ત્રણે અનશનને સ્વીકાર કરી શકે, માટે અહીં પ્રથમ સંઘવણ રહિત એમ કહ્યું.
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૩
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
ગાથાથ-સંલેખના પૂર્વક અનશન કરે, આચાર્ય આદિની પાસે આવેચના કરે, પ્રાણાતિપાત વગેરે વ્રત (ફરી) ઉચ્ચરે, ત્યારબાદ ત્રણ પ્રકારના કે ચાર પ્રકારના સઘળા આહારનો ત્યાગ કરે.
ટીકાથ-શરીર અને કષાય વગેરે (દે) જેનાથી પાતળા કરાય તે સંલેખના. જેને પ્રથમથી મૃત્યુસમયનું જ્ઞાન થઈ ગયું છે તેને ઉત્કૃષ્ટથી બાર વર્ષની સંખના કહી છે. કહ્યું છે કે
પહેલાં ચાર વર્ષ સુધી ઉપવાસ, છઠ, અમ વગેરે વિવિધ તપ કરે. પારણામાં કચ્છ બધું જ લે, એવી પરંપરા છે. ત્યારબાદ ચાર વર્ષ સુધી વિગઈ રહિત વિવિધ તપ કરે. પારણામાં વિગઈ ન લે. ત્યારબાદ બે વર્ષ સુધી એકાંતરે આયંબિલ કરે, અર્થાત્ ઉપવાસના પારણે કાંજીનું આયંબિલ કરે. (૧) અગીયારમા વર્ષના પહેલા છ મહિના સુધી અઠમ વગેરે અતિરિકૃષ્ટ તપ ન કરે, ઉપવાસ કે છઠ કરીને પરિમિત આયંબિલથી પારણુ કરે, અર્થાત્ ઊણેદારી કરે. પછીના છ મહિના સુધી અઠ્ઠમ વગેરે વિકૃષ્ટ તપ કરે, પારણે આયંબિલ જ કરે. (૨) બારમાં વષે (કેટિ સહિત =) નિરંતર આયંબિલ કરે, અથવા એકાંતરે આયબિલ કરે. પછી જે અનિસારી પાદપે પગમન કરવાની ઈચ્છા હોય તે પર્વતની ગુફામાં જઈને પાદપપગમન કરે. જે નિસારી પાદપપગમન કરવાની ઈચ્છા હોય તો વસતિમાં પણ પાદપપગમન કરે.
પ્રશ્ન-વસતિમાં પણ પાદપોપગમન કરે એવો અર્થ શાના આધારે કર્યો? ઉત્તર –ગાથામાં રહેલા વા ( ૪) શબ્દથી આ અથ કરી શકાય છે.
ગાથામાં જણાવેલા પાદપોપગમનના ઉપલક્ષણથી ભક્તપરિણા આદિ પણ સમજવું.” (૩)
આદિ શબ્દથી નીચેને વિધિ જાણો -
બારમા વર્ષે ચાર મહિના સુધી પારણામાં તેલને કાગળો મુખમાં (ઘણા વખત સુધી) ભરી રાખે. પછી તે કોગળે શ્લેષ્મની કડીની ભરૂમમાં ઘૂંકી નાખે. અહીં શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે કે તેલને ગળે મુખમાં શા માટે ધારણ કરવાનો? આચાર્ય જવાબ આપે છે કે -(૧) છેલ્લા વર્ષમાં નિરંતર આયંબિલ કરવાથી મુખરૂપ યંત્ર (જડબાં) રૂક્ષ થઈ જાય અને એથી વાયુ આદિના કારણે વિકૃત બની જાય. આવું ન બને એ માટે
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૪
શ્રાવકનાં બાર તે યાને તેલને કાગળ મુખમાં ધારણ કરવાનો છે. પ્રશ્ન-મરણનો સ્વીકાર કર્યો હોવાથી મુખ વિકૃત થાય તો શું વાંધો? ઉત્તર :-મુખરૂપ યંત્ર વિકૃત થાય તો તે નમસ્કાર મહામંત્રનું ઉચ્ચારણ કરવા અસમર્થ બને.” (૨)
અનશનમાં અશન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ એ ત્રણ પ્રકારના કે પાણી સહિત ચાર પ્રકારના આહારનો ત્યાગ કરે.
અનશન સ્વીકારવામાં વિધિ આ છે – દિવસના પાછલા ભાગમાં અનશનને સ્વીકાર કર, જે તેટલે વિલંબ થઈ શકે તેમ ન હોય તે દિવસનો આગલે ભાગ વગેરે કાળમાં પણ અનશનને સ્વીકાર કરી શકાય. અનશન સ્વીકાર્યા પછી શુભ ભાવના અને આરાધનાઓને પાઠ કર વગેરેમાં અને નમસ્કાર મહામંત્રના સ્મરણમાં તત્પર બનવું. તથા નિર્યાપક વગેરે સામગ્રીથી સહિત રહેવું. [ ૧૩૧] દેષઢાર આ પ્રમાણે છે –
बालमरणेहि जीवो, सनियाणो दुक्खसागरमपारं ।
વાવરું કહું સંપૂર્ણ, પં જ્ઞા વે હિતો . ઉરૂર છે ગાથાર્થ –જીવ બાલમણેથી નિદાન સહિત મૃત્યુ પામીને અપાર દુખસાગરને પામે છે. આ વિષયમાં સંભૂતિ અને પાંડુ આર્યાનું દષ્ટાંત છે.
ટીકાથ:-પાણીમાં ડૂબવું, અગ્નિથી બળી જવું વગેરે રીતે મરણ પામવું તે બાલમરણ છે. (નિદાન એટલે કાપવાનું સાધન. જેનાથી આત્મસુખ કપાઈ જાય તે નિદાન. ધર્મના ફળ રૂપે આ લેકના કે પરલોકના સુખની ઇચ્છા રાખવાથી આત્મસુખ કપાઈ જાય છે. માટે ધર્મના ફલરૂપે આ લોકના કે પરલેકના ભૌતિક સુખની ઈચ્છા એ. નિદાન છે.) સાગરની જેમ દુઃખ કષ્ટથી પાર પામી શકાતું હોવાથી દુઃખને સાગરની ઉપમા આપી છે. આ પ્રમાણે ગાથાને સંક્ષેપથી અર્થ છે. વિસ્તારથી અર્થ તો કથાએથી જાણો. તે કથા આ છે – .
સંભૂતિનું દષ્ટાંત - સાકેતનગરના સ્વામી ચંદ્રાવતંસક મહાન રાજાને મુનિચંદ્ર નામને પુત્ર હતે. તેણે કેઈવાર સાગર સૂરિની પાસે નિર્દોષ સાધુધર્મની દેશના સાંભળી. તે દેશનાથી. સર્વ વિરતિના પરિણામ થવાથી તેણે દીક્ષા લીધી. તત્રસંવેગવાળી ભાવનાથી ભાવિત અંત કરણવાળા તેમણે બે પ્રકારની શિક્ષા ગ્રહણ કરી. અપ્રતિબદ્ધ વિહારથી આચા
ની સાથે વિહાર કરતા તે મુનિ કેઈવાર એક અટવીમાં કેઈ પણ રીતે સાર્થથી ભ્રષ્ટ બન્યા. ભૂખ-તરસથી પીડાયેલા અને આમથી તેમ ભટક્તા તેમને શેવાળના ચાર
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૫૫ બાળકેએ જોયા. (મુનિને જોઈને) તેમને શુભ ભાવ ઉત્પન્ન થયે. આથી તેમણે સાધુએને ઉપયોગમાં આવે તેવા અને તે દેશ-કાળને યેાગ્ય એવા દૂધ વગેરે દ્રવ્યોથી સાધુને સત્કાર કર્યો. કેટલાક સમયમાં મુનિને ઈચ્છિત નગરના માર્ગે પહોંચાડ્યા. તેમના ભદ્રિક ભાવથી આકષાર્થેલા મુનિએ તેમને ઉચિત ધર્મોપદેશ આપ્યો. તે ઉપદેશ તેમને ભાવથી પરિણમ્યો. તથા ભવ્યત્વથી તેમને સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થઈ.
કેવળ તે ચારમાં બેને મુનિ પ્રત્યે કંઈક જુગુપ્સાને પરિણામ થયો. કાલાંતરે ચારે સમ્યકત્વ સહિત પરલોકમાં ગયા. તેથી વૈમાનિકદેવપણે ઉત્પન્ન થયા. દશાર્ણદેશમાં આવેલા શ્રીહદનામના ગામમાં શાંડિલ્ય નામને બ્રાહ્મણ હતા. તેની યશોમતી નામની દાસી હતી. વિનય વગેરે ગુણેથી આકર્ષાયેલા તે બ્રાહ્મણે તેને પત્ની તરીકે સ્વીકારી. દેવલોકમાં ગયેલ તે ચાર જેમાં જે બે જ જુગુપ્સાવાળા બન્યા હતા તે બે છે તેમના આયુષ્યને ક્ષય થતાં દેવલેકમાંથી ચ્યવને યશોમતીના ગર્ભમાં યુગલ (=જોડિયા) પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયા. ઉચિત સમયે બાલ્યભાવને ઓળંગી ગયેલા તે બે કઈ વાર ખેતરની રક્ષા માટે અટવીમાં ગયા. ત્યાં તે બે વડલાના વૃક્ષની નીચે રહ્યા હતા ત્યારે સૂર્ય અસ્ત પામ્યું. તેથી તે બે ત્યાં જ રહ્યા. ક્ષણવારમાં જ બંનેને નિદ્રા આવી ગઈ. તે જ વડની બખેલમાંથી નીકળીને સાપ તે બેમાંથી એકને કરડ્યો. કરડ્યો કરડ્યો એમ બોલતે તે જલદી ઉઠયો. તેના અવાજથી બીજે પણ જાગી ગયે. સર્પને જેવા માટે આમ તેમ હાથ નાખતા તેને તે જ સર્પ કરડ્યો.
વિષના વેગથી વ્યાકુલ ચેતનવાળા તે બંને પૃથ્વીપીઠ ઉપર પડ્યા. નીકળતી ઘણી લાળથી મલિન બનેલા મુખથી બિભત્સ તે બેન કેઈએ પ્રતિકાર ન કર્યો. બંને ક્ષણમાત્રમાં મૃત્યુ પામ્યા. પોતાના કર્મ પરિણામ રૂપ દોરડાથી બંધાયેલા તે બંને કાલિજર નામના ઉત્તમ પર્વતમાં કઈ મૃગલીના યુગલ મૃગબચ્ચા થયા. કામે કરીને બંને પૂર્ણ યૌવનને પામ્યા. પૂર્વભવના સહવાસથી બંને વચ્ચે અતિશય પ્રીતિ થઈ. એથી બંને સાથે ચરતા હતા, સાથે બેસતા હતા, અને સાથે શયન કરતા હતા. કેઈવાર ઉનાળો આવ્યો. તીવ્ર તૃષ્ણ અને તાપથી સંતાપ પમાડાતા તે બંને પાણી પીવાની ઈચ્છાથી નેતરવાળી નદી પાસે આવ્યા. ચંચળ આંખેથી ચારે બાજુ જોતા તેમણે નદીનું પાણી પીધું. પછી ઉતરતા હતા ત્યારે ગાઢ જંગલના ગહન પ્રદેશના અંતરે રહેલા અને જાણે પૂર્વનો વૈરી હોય તેવા એક શિકારીએ કહ્યું સુધી ખેંચેલા પ્રચંડ ધનુષ્યરૂપી દંડથી ફેકેલા બાણથી તેમને મર્મ પ્રદેશમાં વીંધી નાખ્યા, પ્રહારની વેદનાથી વિહલ શરીરવાળા તેમને પ્રાણેએ છોડી દીધા. આર્તધ્યાનના કારણે ફરી પણ મૃત
૧. મૃતગંગા=જ્યાં ગગાના પાણીને પ્રવાહ રેકાઈ ગયો હોય તે સ્થાન.
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૬
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને ગંગાના દ્રહના કાંઠે રહેનારી એક હંસલીમાં યુગલ હંસપણે ઉત્પન્ન થયા. તે જ પ્રમાણે યૌવનને પામ્યા. કેઈ દિવસ તે જ મહાન દ્રહમાં વિવિધ કીડાઓથી કીડા કરતા તેમને તેવી ભવિતવ્યતાથી પ્રેરાયેલા અને પાપકાર્ય કરનાર કઈ શિકારીએ આવીને જલદી જ એક પાશાથી બાંધી લીધા. બે હાથથી પકડીને હાલતી ડોકવાળા તેમને મારી નાખ્યા.
કાશીદેશમાં વાણારસીનગરીમાં ઘણું ધનથી સમૃદ્ધ ભૂતદત્ત નામના ચાંડળોના નાયકની અણુહિકા નામની પત્નીના યુગલ પુત્ર થયા. ચિત્ર અને સંભૂતિ નામ રાખવામાં આવ્યું. કેમે કરીને વધતા શરીરવાળા અને તે જ પ્રમાણે અતિશય પ્રેમથી યુક્ત તે બે આઠવર્ષના થયા. તે સમયે તે નગરીમાં અમિતવાહન નામને રાજા હતા. તેણે કઈ મેટા અપરાધમાં નમુચિ નામના મંત્રીને તિરસ્કાર કર્યો, અને તીવ્રધથી તે જ ભૂતદત્ત ચાંડાલને ગુપ્ત રીતે વધ કરવા માટે સેં. તેથી સર્વલોકેની આંખનું બળ હરી લેનાર ઘેર અંધકાર થયે ત્યારે ભૂતદત્ત નમુચિને ગુપ્ત સ્થાનમાં લઈ જઈને પુત્રસ્નેહથી કહ્યું? રાજાએ મને તારા વધ માટે આજ્ઞા કરી છે. પણ જે ગુપ્ત ભોંયરામાં રહીને મારા બે પુત્રોને ગીત વગેરે કળાઓ સંપૂર્ણ શિખવાડે તે હું તારા પ્રાણની રક્ષા કરું, અન્યથા તારું જીવન નથી. તેથી જીવવાની ઈચ્છાવાળા તેણે તેનું વચન સ્વીકાર્યું. બે પુત્રો તેને સેપ્યાં. કળાઓને શીખવા લાગ્યા. અણહિકા મારા પુત્રોને ઉપાધ્યાય છે એમ વિચારીને બહુમાનથી એના શરીરની સ્નાન, ભજન વગેરે વ્યવસ્થા દરરોજ કરવા લાગી.
કેટલાક દિવસો પસાર થતાં, ઇદ્રિરૂપી ઘડાઓનું દમન કઠીન હોવાથી, કામદેવ રાજાની આજ્ઞા ઓળંગવી મુશ્કેલ હોવાથી અને સ્ત્રીઓને સ્વભાવ ચંચળ હોવાથી, તે નમુચિમાં જ અનુરાગને પરવશ બની. એથી તેની સાથે વિષયસુખ ભેગવવા લાગી. ભૂતદત્તે આ વૃત્તાંત જા. પણ મારા પુત્રો સકલકલાસમૂહના પારને પામી જાય પછી હું એનું ઉચિત જાણશ( =વિચારીશ) એવા આશયથી અજ્ઞાનપણે રહ્યો. અન્ય સમયે પોતાના પુત્રએ સર્વકલાઓને શીખી લીધી એટલે ભૂતદત્ત નમુચિને મારી નાખવાનો નિર્ણય કર્યો. ચિત્ર અને સંભૂતિએ પિતાનો આશય જાણી લીધે. આથી આ અમારે ઉપાધ્યાય છે એવી કૃતજ્ઞતાથી તેમણે રહસ્ય પ્રગટ કરીને નમુચિને ભગાડી દીધો. તે હસ્તિનાપુરમાં સનસ્કુમાર ચક્રવર્તીની પાસે ગયે.
ભવિતવ્યતાની પ્રેરણાથી ત્યાં તે મંત્રીપદને પામ્યા. આ તરફ ચિત્ર અને સંભૂતિ અદ્દભુત રૂપ અને યૌવન વગેરે ગુણસમૂહવાળા થયા. મધુર ગીતના અવાજથી બધા ય
૧. દ્રહ સરોવર કે મહાન જલાય. ૨. અહીં મુકિતપ્રતમાં સંમતિ પ્રગમાં સંમતિ એમ સમજવું.
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૭
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ નગરલોકને અને વિશેષરૂપે યુવાન સ્ત્રીસમૂહને આનંદ આપતા તે બે વારાણસીનગરીના ત્રિક, ચતુષ્ક અને ચેરે વગેરે સ્થાનમાં ઈચ્છા પ્રમાણે વિલાસ કરવા લાગ્યા. તેથી ચાર વેદને જાણનારા બ્રાહ્મણેએ રાજાને જણાવ્યું કે, હે દેવ ! ચાંડાળ ભૂતદત્તના પુત્રો ચિત્ર અને સંભૂતિના અદભુત રૂપ-યૌવન વગેરે ગુણસમૂહથી અને ગીતથી આકર્ષાયેલા સઘળા ય નગરલોકે સ્પૃશ્ય-અસ્પૃશ્યના ભેદને ગણતા નથી અને સ્વ–પરના ગુણ-દેષના નિમિત્તને લક્ષમાં લેતા નથી. આથી એ બેનો નગરમાં પ્રવેશ અટકાવો. તેથી રાજાએ તેમનું વચન સ્વીકાર્યું. તેમને નગરમાં આવતા અટકાવ્યા. કેઈવાર કૌમુદી મહોત્સવ આવ્યો. તે મહોત્સવમાં તે બે ગુણસ્થાનમાં રહીને લોકમહોત્સવ જેવા લાગ્યા. લોકેની ગીતનૃત્ય વગેરે ક્રિયા જોઈને તે બે પણ વસ્ત્રથી મુખને ઢાંકીને એક સ્થાનમાં રહીને ગાવા લાગ્યા. કાનને સુખ આપનાર તેમના ગીતને અવાજ સાંભળીને પ્રેક્ષક લોકે બીજા પ્રેક્ષકને (=નાટક વગેરેને) છેડીને તેમની પાસે આવીને તેમને ઘેરી વળ્યા. કેઈએ તુરત વસ્ત્ર ખેંચ્યું એટલે તેમનું મુખ પ્રગટ થયું અને તે બંને ઓળખાઈ ગયા. હત હતી એમ બોલતા લોકેએ તેમને નગરીમાંથી કાઢી મૂક્યા. તેથી જે કંઈ પણ રીતે રાજા જાણશે તે મારી આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કર્યું એમ વિચારીને ગુસ્સે થયેલ રાજા આપણને પ્રાણથી અલગ કરાવશે એવા ભયથી ભાગીને
જન પ્રમાણે પૃથ્વીપ્રદેશ સુધી જતા રહ્યા. જાતિદોષથી અત્યંત કંટાળી ગયા. મરી જવાનો વિચાર કરીને ઊંચા અને ઉત્તમ પર્વત ઉપર ચડ્યા. પર્વતની નિર્મલશીલા ઉપર વિકૃષ્ટ તપશ્ચર્યાથી શરીરને સુકવી નાખનારા, શુભધ્યાનમાં પરાયણ અને કોત્સર્ગમાં રહેલા મહામુનિ તેમના જોવામાં આવ્યા. તે મહામુનિને માત્ર જોઈને પણ મનથી આનંદ પામ્યા. તેમની પાસે ગયા. ભાવથી વંદન કર્યું. સાધુએ ધ્યાન પૂર્ણ થતાં “ધર્મલાભ એવા આશીર્વાદ આપીને તમે ક્યાંથી આવ્યા એમ પૂછ્યું. તેથી તેમણે પોતાને વૃત્તાંત કહીને પોતાને અભિપ્રાય જણાશે. મહર્ષિએ કહ્યુંહેય અને ઉપાદેય પદાર્થોના સમૂહને જાણનારા તમારે આ પ્રમાણે વિચારવું યંગ્ય નથી. જો તમને સાચે જ કંટાળો આવ્યો હોય તે તમે સર્વ શારીરિક અને માનસિક દુઃખોનું અચૂક (=મૂળ) કારણ એવા ફિલષ્ટ કર્મોરૂપી વનને બાળવામાં દાવાનલ સમાન અને જિનેંદ્રિોએ કહેલા સાધુધર્મને કરે. તેથી મહાન વ્યાધિથી દુઃખી થયેલા રેગીઓ સુવૈદ્યનું વચન સ્વીકારે તેમ તેમણે મહામુનિનું વચન સ્વીકાર્યું. તેમણે કહ્યું હે ભગવંત! સર્વ દુખેથી મુક્ત કરાવનારી આપની દીક્ષા અમને આપો. મુનિએ પણ તેમની યોગ્યતા જાણીને તેમને દીક્ષા આપી. કાળે કરીને ગીતાર્થ બન્યા. છ, અટ્ટમ, ચાર ઉપવાસ, પાંચ ઉપવાસ, પંદર ઉપવાસ, માસખમણ વગેરે વિવિધ તપશ્ચર્યા વગેરેથી આત્માને ભાવિત કરતા અને એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરતા તે બે કયારેક
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૮
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને
હસ્તિનાપુર આવ્યા. નગરની બહાર આવેલા ઉદ્યાનમાં રહ્યા. કેઈ વાર માસખમણના અંતે પારણુ નિમિત્તે સંભૂતિ મુનિએ નગરમાં પ્રવેશ કર્યો. વધેલા આહારની ભિક્ષાને ઈચ્છતા અને ઈર્યાસમિતિનું પાલન કરતા તે મુનિ ઘરે ઘરે ભમવા લાગ્યા. પિતાના ઘરમાંથી નીકળેલા અને બીજા ગામમાં જવાની ઈચ્છાવાળા નમુચિ મંત્રીએ ભવિતવ્યતાની પ્રેરણાથી તે મુનિને જોયા. પહેલાં જ આનું અમંગલરૂપ મુખ જોયું એવા વિચારથી તેને ગુસ્સો થયો. આથી તેણે મુનિને ચાબુકના ગાઢ પ્રહારથી માર્યા. નજીકમાં આવેલા તેણે મુનિને ઓળખ્યા. તેણે વિચાર્યું તે આ ચાંડાલપુત્ર છે કે જેને મેં તે વખતે ભણાવ્યો હતે. તેથી આ મને ન ઓળખે ત્યાં સુધીમાં એને મારી નાખું. અન્યથા આ રાજા અને રાજાના અન્ય માણસની પાસે મારું ચરિત્ર પ્રગટ કરશે. આ પ્રમાણે વિચારતા તેના વડે લાકડી અને મુઠી આદિના પ્રહારોથી અતિશય કદથના પમાડાતા મુનિની કાયારૂપી લાકડી વિકૃષ્ટ તપશ્ચર્યાથી બેલ ક્ષીણ થઈ ગયું હોવાથી ધ્રુજવા લાગી અને મુનિ પૃથ્વી ઉપર પડી ગયા. અહાહા ! આણે નિરપરાધી આ મુનિનું શું આદર્યું છે? એમ બોલતા અનેક લકે ત્યાં મળ્યા. તેમાંથી એકે કહ્યું: જે આ સાધુના તપનું કંઈક સામર્થ્ય હેત તે વિનાશ કરતો આ મંત્રી તે જ ક્ષણે કેમ વિનાશ ન પામત? તેથી આને આવી શક્તિથી રહિત દુષ્કરતપને કુલેશ નિરર્થક જ છે. આ સાંભળીને કોઇ પામેલા તે મહામુનિએ તેને વિનાશ કરવા માટે તેલેગ્યા મૂકવાને આરંભ કર્યો. તેથી જાણે કાળા વાદળને સમૂહ હોય એવા ઘણા ધૂમાડાના સમૂહથી લોકોની આંખની ગતિને અટકાવનાર ગાઢ અંધકાર ફેલાયે. જેમનું મન ભય અને કૌતુકથી આકર્ષાયેલું છે, અને જેમણે મુનિના ક્રોધના વિલાસને જે છે એવા નાગરિક મુનિને વંદન કરીને પ્રસન્ન કરવા લાગ્યા. કેઈકથી વૃત્તાંત જાણનાર સનસ્કુમાર પણ તેને પ્રસન્ન કરવા આવ્યા.
" તેણે અંજલિરૂપી સંપુટ કરીને પ્રણામપૂર્વક કહ્યું : હે મહામુનિ ! અનાર્યજનને ઉચિત ચેષ્ટા કરનારા કેઈએ પણ જે અપરાધ કર્યો તેની ક્ષમા કરે. સાધુઓ ક્ષમાની પ્રધાનતાવાળા હોય છે માટે તપના તેજને સંહરી લે, અને જીવન આપવા વડે આ લેકે ઉપર મહેરબાની કરો. આ પ્રમાણે ચક્રવર્તી વડે પ્રાર્થના કરતા પણ સંભૂતિ મુનિ શાંત થતા નથી, તેટલામાં “કઈ મહામુનિ ગુસ્સે થયા છે” એવી લેકેતિ સાંભળીને અને આકાશરૂપી આંગણુને ઘણા ધૂમાડાથી અંઘકારવાળે જઈને ચિત્રમુનિ તે સ્થાને આવ્યા. જિનવચનને અનુસરનારા વચને વડે ઘણી મુશ્કેલીથી સંભૂતિ મુનિને ઉપશાંત કર્યા. સ્વસ્થ ચિત્તવાળા અને સંવેગને પામેલા સંભૂતિ મુનિ
હા દુષ્કાર્ય કર્યું” એમ બોલીને તે સ્થાનથી ઉઠીને, ચિત્ર મુનિવરની સાથે તે જ “ઉદ્યાનમાં ગયા. તે નિમિત્તથી થયેલા વૈરાગ્યથી જીવનથી નિર્વેદ પામેલા તે બેએ અનશન સ્વીકાર્યું. સનસ્કુમાર ચક્રીએ નગરના લકેથી મંત્રીને વૃત્તાંત જાણીને તેના
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવ૫૮ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૫૯ ઉપર કેધ કર્યો. એને દોરડાના દઢ બંધનોથી બંધાવીને સાધુઓની પાસે ઉપસ્થિત કરાવ્યો. સાધુઓએ તેને ઓળખે, અને દયાથી છોડાવ્યા.
સનકુમાર ચકી સાધુઓએ અનશન સ્વીકાર્યું છે એમ જાણીને તેમને વંદન કરવા માટે અંતઃપુર સહિત તે ઉદ્યાનમાં ગયે. અંતઃપુર સહિત તેણે ભાવથી ચિત્ર અને સંભૂતિ તપસ્વીને વંદન કર્યું. આ દરમિયાન તપસ્વીના ચરણોમાં પડતી સ્ત્રીરત્ન સુનંદાના સુકોમળ મસ્તક કેશને કઈ પણ રીતે સંભૂતિ મુનિને સ્પર્શ થયે. આથી તેમણે મેહને ઉદય થવાથી નિયાણું બાંધ્યું કે, “જે મારા કરેલા આ તપનું કંઈ પણ ફળ હોય તો હું જન્માંતરમાં આવા સ્ત્રીરનનો સ્વામી થાઉં.” આ અશુભ અધ્યવસાયથી પાછા હટવાની પ્રેરણું કરતા ચિત્ર મુનિને ન ગણકાર્યા. આયુષ્યના અંતે મરીને બંને સૌધર્મદેવલોકમાં નલિની ગુમવિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાં ઘણા કાળ સુધી દેવભવને અનુરૂપ સુખનો અનુભવ કર્યો. પછી કોઈ વાર ત્યાંથી ચ્યવને ચિત્રને જીવ પુરિમતાલ નગરમાં રહેનારા ગુણપુંજ નામના શેઠના નંદા પત્નીને પુત્ર થયો.
આ તરફ સંભૂતિને જીવ કાંપિલ્યપુરમાં બ્રહ્મરાજાની ચૂલિની મહારાણીનો ચૌદ મહાન સ્વથી સૂચિત પુત્ર થયો. કેમે કરીને તેનું બ્રહ્મદત્ત એવું નામ કર્યું. બ્રહ્મ રાજાના ઉત્તમ રાજવંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા ચાર રાજા મિત્ર હતા. તેમાં એક કાશી દેશને સ્વામી કટક રાજા હતે, બીજે ગજપુરનો નાયક કણેરુદત્ત હતું, ત્રીજો કેશલ દેશને સ્વામી દીર્ઘરાજા હતા, એ ચંપાન નાયક પુષ્પગૂલ હતો. તે બધા પરસ્પર અત્યંત સ્નેહથી પરસ્પરનો વિયેગ ઈચ્છતા ન હતા. આથી બધા ભેગા થઈને જ કમથી એક એક વર્ષ વિવિધ લીલા અને વિદેશી. પિત પિતાના રાષ્ટ્રમાં રહેતા હતા. એકવાર તે રાજાઓ ભેગા થઈને જ બ્રહ્મ રાજાની પાસે આવ્યા. તેઓ ત્યાં રહેલા હતા ત્યારે કેઈવાર બ્રહ્મ રાજાને મંત્ર, મણિ અને મૂળિયાં વગેરેથી ન મટાડી શકાય તેવો મસ્તકરેગ થયે. તેથી કટક રાજા વગેરે મિત્રોને બોલાવીને બ્રહ્મદત્તને તેમના ખેાળામાં બેસાડીને બ્રહ્મરાજાએ કહ્યું. મેં આ બ્રહ્મદત્તને તમારા ખેાળામાં બેસાડ્યો છે એટલે તમારે એને રાજ્ય કરાવવું, અર્થાત્ તમારે એને રાજ્ય પાલનમાં મદદ કરવી.
આ પ્રમાણે રાજ્યની વિચારણા કરીને જીવલક મરણ રૂપ અંતવાળું હોવાથી તે ક્યારેક મૃત્યુ પામ્યું. તેના મિત્રોએ તેનું મૃત કાર્ય કર્યું. કેટલાક દિવસે ગયા પછી કટકરાજા વગેરેએ વિચાર્યું કે, જ્યાં સુધી આ બ્રહ્મદત્ત રાજ્યની ધૂરાને ધારણ કરવા માટે સમર્થ ન બને ત્યાં સુધી આપણે જ આ રાજ્યનું પાલન કરવું. આથી બધાની સંમતિથી દીર્ઘ જ અહીં રહે. આપણે તે પોત પોતાના રાજ્યમાં રહીએ. તેથી દિવસે જતાં બ્રહાદત્તનું રાજ્ય દીર્ઘરાજા પાળવા લાગ્યું. રાજભંડાર જેવા લાગે.
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને તેની માતા ચૂલનીની સાથે રાજકાર્યોની વિચારણા કરવા લાગ્યા. તેથી ઇન્દ્રિયને રોકવી મુશ્કેલ હોવાથી, બ્રહ્મની મિત્રતાને અવગણીને અને લોકાપવાદની પરવા કર્યા વિના ચૂલનીની જ સાથે તે વિષયસુખ સેવવા લાગ્યું.
કેટલાક દિવસે જતાં બ્રહારાજાના અનન્ય હદયભૂત ધનુ નામના મંત્રીએ આ વૃત્તાંત જાણ્યો. જે આ પ્રમાણે અકાર્ય આચરે છે તે બ્રહ્મદત્તના ઉદયને કેવી રીતે ઈચ્છશે એમ વિચારતા તેણે પિતાના પુત્ર વરધનુને કહ્યું : હે વત્સ ! આ ચૂલની દુરાચારિણી થઈ છે. તેથી આ વિગત બ્રહ્મદત્તને એકાંતમાં જણાવ. તેથી તેણે તે પ્રમાણે કર્યું. દુરાચારને મનથી સહન નહિ કરતા કુમારે ચૂલનીને બોધ પમાડવા માટે કાગ અને કેયલને ભેગા પકડીને “બીજે પણ જે આ પ્રમાણે કરશે તેને હું આ પ્રમાણે કેદ કરીશ” એ પ્રમાણે બોલતા અંતઃપુરમાં પ્રવેશ કર્યો. બીજે દિવસે શ્રેષ્ઠ હાથણીની સાથે વર્ણશંકર હાથીને લઈને તે જ પ્રમાણે આવ્યું.
તેથી દીર્ઘરાજાએ તે સાંભળીને ચૂલનીને કહ્યું? તારા પુત્રે મને કાગડે કયે છે અને તને કેયલ ક૯પી છે. ચુલનીએ કહ્યુંઃ બાળક હોવાથી જેમ તેમ બેલે છે. દીર્વે કહ્યું: એમ ન બેલ. આ વિચારપૂર્વક કરનારે હોવાથી આ પ્રમાણે કહે છે. તેથી કેમલ પણ વ્યાધિને નાશ કરીએ, આપણુ રતિસુખનો પ્રતિબંધ કરનાર અને મારી નાખીએ. હું તને આધીન છું, એથી તને બીજા પણ પુત્રો થશે. કામસુખમાં આસક્ત તેણે વિચાર કરવા ગ્ય પણ નહિ એવા એના વચનને કરવાનું સ્વીકાર્યું.
કારણ કે રાગથી ઘેરાયેલી સ્ત્રી પુત્રને નાશ કરે છે, પતિને મારે છે, ધનનો વિનાશ કરે છે. અથવા તે શું છે? કે જેને રાગથી ઘેરાયેલી સ્ત્રી નથી કરતી ! ” તથા બીજાઓએ પણ કહ્યું છે કે-“સ્ત્રી મનને આશ્રય, સેંકડો કપનું ઘર, સાહસેનું શહેર, તૃષ્ણરૂપી અગ્નિની જન્મભૂમિ, કામદેવને સાગર, કપરૂપી જંગલને અવધિ (=છેડો), મર્યાદાભગનું કારણુ, કુલને મલિન કરનારી અને સદા મુશ્કેલીથી જાણી શકાય તેવા ચિત્તવાળી છે. આવી સ્ત્રી બહુ સર્ષોથી ગહન એ વિકટ પ્રદેશ છે.
ક્યા વિરીએ આવો વિકટ પ્રદેશ બનાવ્યો? 7 ચુલનીએ કહ્યું : જે એમ છે તે
૧. અર્થાત બ્રહ્મરાજાના હૃદયથી જેનું હૃદય બીજું ભિન્ન નથી, અર્થાત એક જ છે તેવો. ૨. =જુદી જાતિના પુરુષથી જુદી જાતિની સ્ત્રીમાં ઉત્પન્ન થયેલ વર્ણ શંકર.
૩. મારવાને વિચાર પણ ન કરાય. આથી દીર્ધનું વચન આરિરસ્વ=વિચાર કરવા યોગ્ય પણ નથી. જે વચન વિચાર કરવા યોગ્ય પણ ન હોય, તે વચનને કરવાનું =અમલમાં મૂકવાનું કેવી 'રીતે સ્વીકારાય ?
૪. પુરુષોનું મન સદા સ્ત્રીમાં જ હોય છે, આથી સ્ત્રી મનને આશ્રય છે.
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
“શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથના ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
તે રીતે એના નાશ કરો કે જેથી લોકાપવાદ ન થાય. દીઘે કહ્યું : આ થેાડુ'(=સહેલું) છે. તે પ્રમાણે કરીશ કે જેથી બધું સારું થશે. કારણ કે કુમારના વિવાહ મહાત્સવ -શરૂ કર્યાં છે. તેના માટે અનેક સ્તંભાથી રહેલુ તથા નિ`મ-પ્રવેશ. જેમાં ગુપ્ત છે એવું લાખનુ ઘર કરાવીશ. વિવાહ થયા પછી તેમાં સુખે સુતેલા એને અગ્નિ આપ-વાથી લાકાને ખબર ન પડે તે રીતે જ ચિંતવ્યા પ્રમાણે એનું કાર્ય થઇ જશે. આ પ્રમાણે ગુપ્ત વિચારણા કરીને કુમારના લગ્ન નિમિત્તે મહારાજાની પુત્રી માટે બધી સામગ્રી -એકઠી કરવા માંડી.
૪૬૧
આ તરફ બ્રહ્મદત્તના કાર્યમાં સાવધાન ધનુ મંત્રીએ દીર્ઘ રાજાને કહ્યું: આ મારા પુત્ર વરધનુ હવે રાજ્યકા'ની વિચારણા કરવામાં સમ છે. તેથી તમારા કાર્યાની વિચારણા એ જ કરશે. હું તેા કોઈ તીમાં જઈને પરલેાકનુ" હિત કરું છું. તેથી મને અનુજ્ઞા આપો. તેણે કપટથી કહ્યું : ખીજે પ્રવાસ કરવાથી સર્યું, અહીં રહીને જ દાન વગેરેથી ધર્મ કરો. તેથી તેણે ીનું વચન સ્વીકારીને ગંગા નદીના કાંઠે મેાટી દાનશાળા કરાવી. તેમાં ગરીબ, અનાથ, મુસાફર અને પરિવ્રાજક વગેરેને દાન આપવાનું શરૂ કર્યું. દાન, માન અને સેવાથી વશ કરાયેલા વિશ્વાસુ પુરુષો વડે લાખના ઘર સુધી બે ગાઉ જેટલી સુરંગ ખેાદાવી. વરધનુ પુત્ર આગળ આ રહસ્ય પ્રગટ કર્યું. આ તરફ વિવિધ પાષાક અને પરિવારથી ચુક્ત તે વધૂ તે નગરમાં આવી. મહાન આડંબરથી તેના પ્રવેશ કરાવ્યા. લગ્ન થઈ ગયા. પછી જનસમૂહને રજા આપીને કેટલાક નગર લોકેા જેની પાછળ ચાલે છે એવા કુમારને વહુ સહિત લાખના ઘરમાં પ્રવેશ કરાવ્યા. ત્યાં રહેલા કુમારે મંત્રીપુત્ર વરધનુને છેડીને ક્ષણવારમાં પિરવારને માકલી દીધા.
રાત્રિના બે પ્રહર પસાર થઈ ગયા ત્યારે કુમાર ત્યાં બેઠેલા હતા તેટલામાં કાઈ પણ રીતે ચારે તરફ વાસભવન સળગ્યું. હાહાકાર થયા. એથી શું કરવું? એ વિષે મૂઢચિત્તવાળા કુમારે વરધનુને પૂછ્યું: આ શું? તેણે કહ્યું : મારા પિતાએ તે રાજપુત્રીને પત્ર મોકલીને રોકી દીધી છે. આ ખીજી કોઈ છે. તેથી આની મમતા મૂકીને જલદી ઉઠીને લાખના ઘરમાં આ સ્થળે પેનીના પ્રહાર કર, જેથી અહીંથી સુરંગદ્વારા નીકળી જઈએ. તેણે તેનું વચન માન્યું. તેથી ખને સુરંગથી નીકળી ગયા. દ્વારના સ્થાન આગળ આવી ગયા. આ તરફ્ ધનુમ ́ત્રીએ પહેલાં જ અશ્વ ઉપર બેઠેલા એ વિશ્વાસુ પુરુષાને સુરંગના દ્વાર આગળ રાખ્યા હતા. તે એ પુરુષાએ વરધનુના સકેતને મેળવીને તે બંનેને પેાતાના અશ્વો ઉપર બેસાડ્યા. જવાનું શરૂ કર્યું..
૧. નિર્મમ એટલે નીકળવું. જેમાં નીકળવાના અને પ્રવેશ કરવાને માગ ગુપ્ત છે તેવું
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને કમ કરીને પચાસજન જેટલી પૃથ્વી ગયા. લાંબા માર્ગના થાકથી ક્ષીણ થયેલા બે અશ્વો નીચે પડ્યું. તેથી પગથી જ જતા તે બંને કોટ્ટ નામના ગામમાં આવ્યા. ગામની બહાર કુમારે વરધનુને કહ્યું : ભૂખ મને અતિશય પીડા કરે છે, અને હું અત્યંત થાકી. ગયો છું. તે સાંભળીને વરધનું તેને ત્યાં જ એક વૃક્ષની વિશાળ છાયામાં બેસાડીને પોતે ગામમાં ગયે. ગામમાંથી હજામને લાવીને કુમારના મસ્તકનું મુંડન કરાવ્યું. તેને ભગવારંગના વસ્ત્રો પહેરાવ્યાં. શ્રીવત્સથી અલંકૃત એનું વક્ષ:સ્થળ ચાર આંગળ પ્રમાણ પટ્ટબંધથી બાંધ્યું. પિતે પણ વેષનું પરિવર્તન કર્યું. પછી બંને ગામમાં પેઠા. આ દરમિયાન એક ઉત્તમ બ્રાહ્મણના ઘરમાંથી નીકળીને એક પુરુષે તેમને કહ્યું: તમારું સ્વાગત થયું (= તમારું આગમન સારું થયું છે. ઘરમાં પધારો અને ભજન કરો. તેના કહ્યા પછી તે બંને તેના ઘરે ગયા.
રાજાને અનુરૂપ તેમની સેવા કરી. બંને જમ્યા. આચમન વગેરે ક્રિયા કરીને બંને સુખાસનથી (= આરામથી) બેઠા. આ વખતે ત્યાં રહેલી એક ઉત્તમ સ્ત્રીએ કુમારના મસ્તક ઉપર ચોખા નાખીને બંધુમતી નામની કન્યાને ઉદ્દેશીને કુમારને કહ્યું : હે પુત્ર! તું અમને આ કન્યાને વર પ્રાપ્ત થયેલ છે. તે સાંભળીને વરધનુએ કહ્યું? આ મૂર્ખ છોકરાના નિમિત્ત આત્માને શા માટે ખેદ પમાડે છે ? ઘરસ્વામીએ કહ્યું : એમ ન બોલે. કારણ કે પહેલાં જ અમને નૈમિત્તિકે કહ્યું હતું કે, હે ગૃહપતિ ! પટ્ટથી ઢંકાયેલી છાતીવાળો જે પુરુષ મિત્રની સાથે તારા ઘરે ભોજન કરશે તે તારી પુત્રીને વર થશે. તેથી તેના વચનથી વરધનુ મૌન રહ્યો. એટલે તે જ સમયે કુમારને બંધુમતી પરણાવી. કુમાર તે દિવસે ત્યાં જ રહ્યો. બીજા દિવસે વરધનુએ કુમારને કહ્યું ઃ દૂર જવાનું છે એથી અહીંથી નીકળી જઈએ. તેથી બંધુમતીને સત્ય વિગત જણાવીને બંને નીકળી ગયા.
પછી દૂર રહેલા બીજા ગામમાં આવ્યા. ત્યાં વરધનું પાણી માટે ગામમાં જઈને જલદી પાછો આવ્યો. તેણે કુમારને કહ્યું: દીર્ઘરાજાએ બધી તરફ બ્રહ્મદત્તના માર્ગો રોક્યા છે એમ ગામમાં મેં લેકપ્રવાદ સાંભળ્યો છે. તેથી અહીં લાંબા કાળ રહેવું આપણા માટે ઉચિત નથી, એટલે આપણે નાસી જઈએ. કુમારે કહ્યું? એ પ્રમાણે કરીએ. તેથી તે બંને ત્યાંથી વિપરીત માર્ગે ચાલ્યા. મોટી અટવી પાસે આવ્યા. તે અટવીમાં તૃષાથી પીડાયેલા કુમારને વડની છાયા નીચે મૂકીને વરધનુ જેટલામાં પાણી લેવા માટે ગમે તેટલામાં દિવસના અંત સમયે દીર્ઘરાજાએ, જેલા જાણે યમના સુભટ હોય તેવા પુરુષેએ તેને જોયો. તેને મારવાનું શરૂ કર્યું. તેમણે વરધનુને કહ્યું:
૧. અર્થાત આ મૂર્ખ છોકરાને ( = બ્રહ્મદત્તને) કન્યા આપીને તું તારા આત્માને શા માટે ખેદ પમાડે છે?
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
४६३ તું બ્રહ્મદત્ત ક્યાં છે તે કહે, જેથી અમે તને મૂકી દઈએ. તેથી તે તેમને કપટથી કુમારથી દૂર રહેલા દિશાભાગમાં લઈ ગયો. કઈ પણ રીતે કુમારને પલાયન થઈ જવાને સંકેત કરીને કહ્યું : કુમાર અહીંથી ક્યાંક જતો રહ્યો છે. ક્યાં ગયા તે હું જાણતા નથી. મેં એને અહીં મૂક્યો હતે. ત્યારથી તે બે ક્યારેક નિર્જન જંગલમાં રહ્યા, કયારેક તાપસના આશ્રમમાં રહ્યા, ક્યારેક નગર, ઉદ્યાન અને ગામ વગેરેમાં રહ્યા. ક્યારેક કમથી આવેલા સુખને તે ક્યારેક કમથી આવેલા દુઃખને સહન કર્યું.
ક્યારેક વિદ્યાધર વગેરેની દિવ્ય કન્યાઓને પરો. ક્યારેક સંગ્રામના મેદાનમાં રહીને વૈરીઓના કુળનો નાશ કર્યો.
આ પ્રમાણે ઘણા કાળ ભમ્યા પછી તેને સ્વજનને મેળાપ થયે, કટક વગેરે રાજાઓની સાથે તે કાંપિલ્ય નગરમાં આવ્યું. દીને મારી નાખ્યા અને સ્વરાજ્યને સ્વીકાર કર્યો. તે વખતે કેમે કરીને ભરત ક્ષેત્રના છ ખંડ સાધીને બ્રાદત્ત પૃથ્વી ઉપર ચકવર્તી તરીકે પ્રસિદ્ધ થયે. કેટલેક કાળ ગયા પછી કેઈવાર નટે વિનંતિ કરી કે, હે મહારાજ ! આજે હું 'મધુકરી ગીત નામના નાટ્યવિધિને બતાવીશ. “એ પ્રમાણે થાઓ” એમ ચક્રવર્તીએ સ્વીકાર કર્યો. બપોર પછીના સમયે નૃત્ય કરવાનું શરૂ કર્યું. આ અવસરે બ્રહ્મદત્તને નેકરની પુત્રીએ સર્વ પ્રકારના પુપોથી સમૃદ્ધ પુષ્પમાળાનો ગુચ્છ આપ્યું. તેને જોતા અને મધુકરી ગીતને સાંભળતા બ્રહ્મદત્તને વિચાર આવ્યો કે મેં આવા પ્રકારને નાટકવિધિ પૂર્વે કયાંક લે છે. તેથી એને સૌધર્મદેવલેકમાં રહેલ નલિની ગુલ્મવિમાનમાં અનુભવેલું યાદ આવ્યું. યાદ આવેલા પૂર્વભવના કારણે પછીના ચાર ભવે પણ યાદ આવ્યા. પછી તે મૂછને પાયે, અને પૃથ્વી ઉપર ઢળી પડ્યો.
પાસે રહેલા સામંત વગેરે લોકોએ ચંદન રસના વિલેપનથી તેને સ્વસ્થ કર્યો. તેથી એને પૂર્વભવના ભાઈનો વૃત્તાંત યાદ આવ્યું. પૂર્વભવના બંધુને શોધવા રહ
સ્યને પ્રગટ કર્યા વિના જ પોતાના હૃદય તુલ્ય મહામંત્રી વરધનુને કહ્યું કે, આ નગરના ત્રિક, ચતુષ્ક અને ચેરે વગેરે સ્થાનોમાં આવું રા મૃ હૃ, માતફાવમૉ તથા એ પ્રમાણે ઘેષણું કર. આ અર્ધા લેકના ઉત્તરાર્ધની રચના જે કરશે તેને રાજા અધું રાજ્ય આપશે. વરધનુએ દેવની જેવી આજ્ઞા છે તે પ્રમાણે કરું છું એમ જણાવીને દરરોજ તે જ પ્રમાણે કરવાનું શરૂ કર્યું. એ લેકાઈને અનેક પત્રોમાં લખીને અનેક સ્થાનેમાં લટકાવ્ય.
- ૧. મધુકરી ગીત એક પ્રકારનું નાટક છે. અહીં નામ અવ્યયને પ્રયોગ પ્રસિદ્ધિ અર્થમાં કે વાક્યાલંકારમાં છે. જેમ કે-બ્રિગટો નામ નrવિરાટ (કુમારસંભવ) -
૨. પૂર્વભવમાં આપણે દાસ હતા, ત્યારબાદ મૃગયુગલ, પછી હંસયુગલ પછી ચાંડાલ, અને પછી દેવો હતા.
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને.
પૂર્વભવના તેના ભાઈને ચિત્ર નામનો જીવ કે જે પુરિમતાલનગરમાં રહેનારા શેઠના પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયે હતો. તેને જાતિસ્મરણ થયું. પછી તેણે દીક્ષા લીધી. તે મુનિ આ. અવસરે કાંપિલ્યનગરમાં જ આવીને મનેરમ નામના ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. ત્યાં નિજીવ. ભૂમિપ્રદેશમાં પાત્ર વગેરે ઉપકરણોને મૂકીને ધર્મધ્યાનને પામેલા તે મુનિ કાર્યોત્સર્ગમાં રહ્યા. આ અવસરે ગાવ હા ઇત્યાદિ કલેકાઈને અરઘટ્ટ ચલાવનાર પુરુષ બેસી રહ્યો હતો, તે સાંભળીને મુનિએ ઝટ કહ્યું? ggT ન વષ્ટિા જ્ઞાતિરોડ ચાખ્યાં વિયુત્તો છે તેથી અરઘટ્ટ ચલાવનારે લોકાઈને પત્રમાં લખી લીધે. પછી હર્ષથી વિકસિત મુખવાળો. તે રાજસભામાં ગયે. રાજાની આગળ સંપૂર્ણ કલેક બેલ્ય. તેથી રાજા અતિ સ્નેહના કારણે મૂછ પામે. તેથી સભા અરઘટ્ટ ચલાવનાર પુરુષ ઉપર ગુસ્સે થઈ. રોષને વશ. થયેલી સભા એના વચનથી રાજા આવી દશાને પામ્યા એમ વિચારીને તેને થપાટોથી. મારવા માંડી. મરાતા તેણે કહ્યું? આ કલોક મેં પૂર્યો નથી.
આ પ્રમાણે બોલતા તેને કદર્થના કરનારાઓથી મુક્ત કરાવ્યું. પછી તેને પૂછયું કે આને પૂરનાર કોણ છે? તેણે કહ્યું: અરઘટ્ટની પાસે રહેલા મુનિ. પછી રાજાએ ચંદનરસના સિંચન વગેરેથી ચેતના મેળવી, મુનિવરના આગમનને વૃત્તાંત જાણ્ય. મુનિ પ્રત્યે ભક્તિ અને સ્નેહથી આકર્ષાયેલ ચિત્તવાળો રાજા પરિવાર સહિત નીકળે. તેણે ઉદ્યાનમાં મુનિને જોયા, હર્ષિતચિત્તથી વંદન કર્યું. પછી વિનયપૂર્વક તેની પાસે બેઠા. મુનિએ દેશના શરૂ કરી. દેશનામાં સંસારની અસારતા બતાવી, કર્મ બંધના હતુઓનું વર્ણન કર્યું, મોક્ષમાર્ગની પ્રશંસા કરી. મેક્ષમાં અતિશય સુખ હોય છે એ જણાવ્યું. તેથી પર્ષદા સંવેગને પામી. પણ બ્રહ્મદત્ત ભાવિત ન થયે. તેણે કહ્યું ઃ હે ભગવંત! જેવી રીતે આપે સ્વસંગના સુખથી અમને આનંદ પમાડ્યો તેવી રીતે. ઐશ્વર્યાદિગુણસંપન આપ રાજ્યના સ્વીકારથી આનંદ પમાડે.
પછી સાથે જ તપ કરીશું. આ જ તપનું ફલ છે. મુનિએ કહ્યું: ઉત્તમચિત્તવાળા તમારે આ કહેવું યોગ્ય નથી. ખરેખર ! આ મનુષ્ય ભવ દુર્લભ છે, આયુષ્ય સતત ઘટી રહ્યું છે, લક્ષમી ચંચળ છે, ધર્મ બુદ્ધિ સ્થિરે નથી, વિષય પરિણામે કટુ છે, વિષયમાં આસક્ત બનેલાઓનું નિચે નરકમાં પતન થાય છે, ફરી ક્ષબીજ (= ધર્મ) દુર્લભ છે, વિરતિરૂપીરત્ન વિશેષથી ફરી દુર્લભ છે. વિરતિને ત્યાગ કરીને દુસ્તર નરકમાં પતનનું કારણ અને કેટલાક દિવસ થનાર રાજ્યને આશ્રય (=સ્વીકાર) વિદ્વાનોના ચિત્તને આનંદ પમાડતું નથી. તેથી તમે અશુભ આશયને છોડી દે, પૂર્વભવમાં અનુભવેલાં દુઃખને યાદ કરો, જિનવચનરૂપી અમૃતરસને પીઓ, જિને કહેલા માર્ગે ચાલો મનુષ્યજન્મને સફલ કરે. તેણે કહ્યું : હે ભગવંત! પ્રાપ્ત થયેલાં સુખને ત્યાગ કરીને
૧. એક બીજાને વિગ પામેલા એવા આપણે આ છો જન્મ છે.
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૬૫ નહિ જોયેલા સુખની ઈચ્છા કરવી એ અજ્ઞાનનું લક્ષણ છે. તેથી આ પ્રમાણે ઉપદેશ ન આપો. મારું વાંછિત કરો. પછી ફરી કહેવા છતાં પ્રતિબંધ ન પામ્યું એટલે મુનિએ વિચાર્યું: હા જયું, પૂર્વભવમાં સંભૂતિ મુનિ હતું ત્યારે તેને સનસ્કુમાર ચકીના સ્ત્રીરત્નના મસ્તકકેશને સ્પર્શ થયે, એ સ્પર્શના સુખને અનુભવ થયે, એથી તેવા સુખની અતિશય ઈચ્છા થઈ. એથી તેને મેં ક્યો છતાં તેણે તે સુખની પ્રાર્થના કરી. પૂર્વે જે નિયાણું કર્યું હતું તે આ (અત્યારે) પ્રગટ થાય છે. આથી કાલ સર્પથી ડસાયેલાની જેમ આ જિનવચનરૂપી મંત્રોથી અસાધ્ય છે. આ પ્રમાણે વિચારીને મુનિએ અન્ય સ્થળે વિહાર કર્યો. અન્ય સમયે ક્ષપકશ્રેણિના કમથી વિમલ કેવલજ્ઞાનને પ્રગટ કરીને મેક્ષને પામ્યા.
ચક્રવર્તીસુખને અનુભવતા રાજાને કેટલેક કાળ પસા? થે. એકવાર એક બ્રાહ્મણે એને કહ્યું: હે કૃપેશ! હું ચકવર્તીનું ભજન કરું એવી મને ઈરછા થઈ છે. રાજાએ કહ્યું: હે બ્રાહ્મણ! મારું અન્ન ખાવા તું સમર્થ નથી. કારણ કે એ અને મને છોડીને બીજાને બરોબર પરિણમતું નથી. તેથી બ્રાહ્મણે કહ્યું : તારી રાજ્યલક્ષમીના માહાભ્યને ધિક્કાર થાઓ. જેથી માત્ર અન્ન આપવામાં પણ વિચારે છે. તેથી રાજાએ અસૂયાથી તેને ભજનની રજા આપી. રાજાએ પિતાને ઉચિત આહારથી પત્ની, પુત્ર," વહુ, પુત્રી અને પત્ર આદિ જ્ઞાતિ ભાઈઓના સમૂહથી સહિત એને ભજન કરાવ્યું. પછી તે પિતાના ઘરે ગયે. રાત્રિ થતાં અન્ન કંઈક પરિણમન પામ્યું ત્યારે અતિશય ઉન્માદને વેગ થયે. આથી બ્રાહ્મણના પરિવારનું ચિત્ત અતિશયકામની વેદનાથી નષ્ટ પામ્યું અને બધા માતા, વહુ અને બહેનના સંબંધથી નિરપેક્ષ બનીને પરસ્પર અનાચાર કરવા લાગ્યા. સવારે અન્ન (પૂર્ણ) પરિણામ પામ્યું ત્યારે બ્રાહ્મણ લજજા પામ્યો. એક-બીજાને મુખ બતાવવા અસમર્થ તેનો પરિવાર નગરમાંથી નીકળી ગયેટ
બ્રાહ્મણે વિચાર્યું : નિષ્કારણ વૈરી રાજાએ શા માટે મને આ પ્રમાણે વિડંબના પમાડ્યો? પછી ગુસ્સે થયેલા અને વનમાં પરિભ્રમણ કરતા એવા તેણે કાંકરાઓથી પીપળાના પત્રોને કાણાં કરતા (= પત્રોમાં કાણાં પાડતા) ભરવાડને છે. તેણે વિચાર્યું. મારું વિવક્ષિત (= ઈચ્છિત) કાર્ય કરવામાં આ ગ્ય છે. આમ વિચારીને તેણે દાનસન્માન વગેરેથી તેની સેવા કરી. પછી તેને એકાંતમાં પોતાનો અભિપ્રાય કર્યો. તેણે પણ તેને સ્વીકાર કર્યો. ઘા નિષ્ફલ ન જાય તેવી રીતે વીંધવાની તેનામાં શક્તિ હતી. આથી કે ઈવાર ભીંતના આંતરે રહેલા તેણે રાજમહેલમાંથી નીકળતા બ્રહ્મદત્તની બે
૧. કાલ સર્પ એટલે કાળે મોટા સાપ. તેનું ઝેર મંત્રથી પણ દૂર ન થાય.
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૬
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને આખા એક ગાળીથી એકી સાથે ફાડી નાખી. તેથી રાજાએ તેના વૃત્તાંત જાણીને ગુસ્સે થઇને પુત્ર અને પરિવાર સહિત બ્રાહ્મણને મરાવી નાખ્યા.
પછી પુરાહિત વગેરે ખીજા પણ બ્રાહ્મણેાને મરાવી નાખ્યા. પછી તેણે મંત્રીને કહ્યું : એમની આંખેા થાળીમાં સાખીને મારી આગળ મૂકે, જેથી હું પોતાના હાથે આંખાને મસળીને પેાતાના સુખને ઉત્પન્ન કરુ.. મંત્રીએ પણ તે ક્િલષ્ટ કર્માદયને આધીન બનેલા છે એમ જાણીને સાખેાટક વૃક્ષનાં ફળે ( = જેમાંથી ચિકણાં ઠળિયાં નીકળે તેવા ગુ ંદા જેવાં ફળા) થાળીમાં નાખીને તેને આપ્યાં. તે પણ રૌદ્ર અધ્યવસાયના ચેાગથી તે ફળાને આખા સમજીને ચાળે છે. એ રીતે પોતાને સુખી કરતા તે દિવસે પસાર કરવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે કરતા તેના કેટલાક દિવસે પસાર થયા. પછી સાત સા સાળ (૭૧૬) ૧વર્ષ આયુષ્ય પાળીને આયુષ્યના ક્ષય થતાં વધતા રૌદ્ર પરિણામવાળા તે મરીને સાતમી નરક પૃથ્વીમાં તેત્રીસ સાગરોપમ આયુષ્યવાળે! નારક થયેા. સંભૂતિનું દૃષ્ટાંત પૂર્ણ થયું.
પ'ડર આર્યાંનુ દૃષ્ટાંત
પંડર આર્યાનું દૃષ્ટાંત આ પ્રમાણે છેઃ— રાજગૃહનામના ઉત્તમ નગરમાં પ્રસિદ્ધ સુદર્શન શેઠ હતા. ખીજાએ શ્રાવસ્તી નગરીમાં તરંગ નામના શેઠ હતા” એમ કહે છે. તેની ભૂતા નામની પુત્રી હતી. બીજાએ “પાર્કણી નામની પુત્રી હતી” એમ કહે છે. ૪ દોષથી વૃદ્ધકુમારી થવા છતાં તે પરણી નહિ. કાઈવાર ગામસમૂહથી અંલકૃત પૃથ્વી ઉપર વિહાર કરતા કેવલજ્ઞાની શ્રી પાર્શ્વજિને દ્ર ત્યાં પધાર્યા. દેવાએ સમવસરણ રચ્યુ' એટલે સિંહાસન ઉપર બિરાજમાન થયેલા તે ભગવાને સુરા, અસુરો અને મનુષ્યાથી સહિત પદામાં ધર્મ ક્યો. આ દરમિયાન વૃદ્ધકુમારી પણ પેાતાના પિતાની સાથે સમવસરણમાં આવી. ત્યાં ધર્મોપદેશ સાંભળીને તેનુ જીવવીય ઉલ્લસિત બન્યું. એથી એને ચારિત્રના પરિણામ થયા. માતા-પિતાને કહીને ઘણી ધામધૂમથી દીક્ષા લીધી. પાર્શ્વનાથ ભગવાનની શિષ્યા પુષ્પચૂલાની પાસે તે રહી. કયારેક કર્મયથી તેને અકુશના પરિણામ થયા. ઉનાળાના સમય આવતાં શરીરમાં થયેલા પરસેવાની અને મેલની ગંધને સહન નહિ કરતી તે પેાતાના અંગ-ઉપાંગોને પાણીથી ધાવા લાગી. અવિધિથી અને અકાળે વસ્ત્રા ધાતી હતી અને હમેશાં ૫'ડર=સફેદ વસ્રા પહેરતી હતી. તેથી તે પંડર (=સફેદ ) આર્યો (=સાવી ) એવા ઉપનામથી પ્રસિદ્ધ થઇ.
તેની આવી પ્રવૃત્તિ જોઈ ને બીજી સાધ્વીએ તેને શકે છે. પણ તે તેમને ગણુકારતી નથી. તેથી મહત્તરાએ તેને કહ્યું: હું આર્યો! તુ વિભૂષાની બુદ્ધિથી સાધ્વી
૧. ખીન્ન પ્રથામાં ૭૦૦ વર્ષના ઉલ્લેખ જોવામાં આવે છે.
૨. વૃદ્ધા એટલે મેાટી, માટી થવા છતાં જે કુમારી હાય તે વૃદ્ઘકુમારી.
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६७
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ જનથી વિરુદ્ધ સ્વરૂપવાળું જે કરે છે તે તેને દૂષણ લગાડે છે. કારણ કે-અન્ય મનુષ્ય દૂર રહે (=બીજાના શરીરની વાત તો દૂર રહી), પિતાના જ શરીરમાં જે પાંચ ભૂતે છે, કર્મને નાશ કરતા જ એ પાંચ ભૂતથી જ લજજા પામે છે (અર્થાત્ શરીરથી જ લજજા પામે છે). વળી– જે હંમેશાં અગિયાર દ્વારોથી અશુચિમળ વગેરેને બહાર કાઢે છે તે તારું શરીર સે વાર જોવા છતાં કેવી રીતે પવિત્ર થાય? આ પ્રમાણે શિખામણ આપવા છતાં તેણે બકુશભાવને છોડ્યો નહિ એટલે બીજી સાદવીઓની રક્ષા માટે તેને માંડલીની બહાર કરી. કારણ કે શાસ્ત્ર એ જ જેમની બુદ્ધિ છે એવા મહાપુરુષોએ નાગરવેલના પાનનું દષ્ટાંત બતાવ્યું છે, અને અગ્યને રાખવાથી અનવસ્થા વગેરે દેશે કહ્યા છે. સારણું (વગેરે)થી રહિત તે સાધ્વીઓના સમુદાયને છોડીને એકલી જ અલગ વસતિમાં સ્વછંદપણે રહી. તે અભ્યાસ કરતી ન હતી. જિનેશ્વરના મતમાં સાદવીઓને એકલી રહેવાને નિષેધ કર્યો છે.
સિદ્ધાંત વચનમાં કહ્યું છે કે ભિક્ષા અને સ્થંડિલ વગેરેમાં ત્રણથી ઓછી સાવીને નિષેધ છે. (એકલી સાદેવીમાં) શંકા વગેરે દેને સંભવ છે. કારણ કે સ્ત્રી પાકેલા બેર સમાન છે. (જેમ પાકેલા બેરને જોઈને લોકોને ખાવાનું મન થાય તેમ એકલી સ્ત્રીને જોઈને કે તેના પ્રત્યે આકર્ષાય છે.) સ્વચ્છંદી તે વિદ્યા-મંત્ર વગેરેથી લેકેનું વશીકરણ અને ઉચ્ચાટન વગેરે કરતી હતી. તેથી લેકે તેની આગળ મસ્તક ઝુકાવતા હતા, સદા એની પાસે રહેતા હતા, આહાર–વસ્ત્ર વગેરે આપતા હતા, વિનયમાં તત્પર બનીને ક્યારેય તેના વચનને પ્રતિકૂલ વર્તન કરતા ન હતા. આ પ્રમાણે તેના દિવસે પસાર થઈ રહ્યા હતા. અર્ધી ઉમરને ઓળંગી ગયેલી અને વૈરાગ્યને પામેલી તેણે ગુરુને વંદન કરીને વિનંતી કરી કે, હે ભગવંત! શરીર અને ઉપકરણ સંબંધી બકુશભાવથી ભાવિત મનવાળી અને મંત્ર–તંત્ર (વગેરે)ના વ્યાપારથી લેકેના ચિત્તભને ઉત્પન્ન કરનારી મેં અહીં જે કાંઈ પાપકર્મ એકઠું કર્યું છે તેના નાશ માટે પુનઃ સંવેગવાળી બનેલી મને પ્રાયશ્ચિત્ત આપે. ગુરુએ તેનું વચન સ્વીકાર્યું. તેથી વંદન કરીને નમેલા મસ્તકવાળી તેણે આલોચના કરી. તેણે ફરી આ પ્રમાણે કહ્યું – હે નાથ! જેમાં સર્વ પાપ વ્યાપારોને ત્યાગ કરાય છે એવી દિક્ષાને લાંબા કાળ સુધી પાળવા માટે હું સમર્થ નથી. તેથી મને અનશન આપો. તેથી ગુરુએ તેને થડે કાળ પરિકર્મ (=અનશનને અભ્યાસ) કરાવીને અને મંત્રાદિ બધું છોડાવીને અનશન આપ્યું. લોકોને આકર્ષવા માટે ફરી પણ વિદ્યાસ્મરણ કરવાનું શરૂ કર્યું.
૧. શરીરને સ્વચ્છ રાખવા હાથ-પગ વગેરે અંગ-ઉપાંગોને ધેવા, વસ્ત્રો અત્યંત ઉજળાં રાખવાં, ઉપકરણે વિવિધ રંગવાળાં અને ચળકતાં રાખવાં, વિભૂષા કરવી વગેરે બકુશભાવ છે.
૨. ઉચાટ=વસ્તુને પોતાના સ્થાનથી ઉડાવવી.
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૮
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને વિદ્યાની અધીનતાથી ફરી પણ લકે હાથમાં પુષ્પ વગેરે લઈને આવવા લાગ્યા. તેથી આચાર્યે પહેલાં ગુપ્ત રીતે સાધુ અને સાદેવીના સમુદાયને પૂછ્યું: તમે આ લોકેને કંઈ પણ કહ્યું છે? કે જેથી આ લોકે આવે છે. તેમણે કહ્યુંઃ અમે કંઈ પણ કહ્યું નથી. પછી સૂરિએ તે સાદવીજીને જ પૂછયું. તેણે કહ્યું: હે ગુરુ ! મારાથી વિદ્યાબલથી આકર્ષાયેલા લોકો આવે છે. ગુરુએ કહ્યું : હે આર્યા! આ નથી. તેથી તે તેનાથી નિવૃત્ત થઈ. લોકે આવતા બંધ થઈ ગયા. એ પ્રમાણે ત્રણ વાર કરી કરીને તે સ્થાનનું સમ્યક્ પ્રતિક્રમણ કર્યું. ફરી એથીવાર (મંત્ર-તંત્ર વગેરે ) કહે છે. ( આ પ્રવૃત્તિ ) પૂર્વના અભ્યાસથી કરે છે. તેની આલોચના કર્યા વિના શલ્ય સહિત જ તે કાળધર્મ પામી. સૌધર્મદેવલોકમાં રાવણ દેવની મુખ્ય દેવી થઈ.
આ તરફ રાજગૃહનગરની બહાર ગુણશિલ ઉદ્યાનમાં દેએ રચેલા સમવસરણમાં સિંહાસન ઉપર બિરાજેલા ભગવાન મહાવીર દેવ-મનુષ્ય–અસુરોથી સહિત ૫ર્ષદાને ધર્મ કહેતા હતા. તે અવધિજ્ઞાનથી જાણીને તે દેવી ત્યાં આવી. ભાવપૂર્વક વંદન કર્યું. પછી ધર્મોપદેશ પૂર્ણ થતાં હાથિણીનું રૂપ કરીને દંભ કરતી તેણે નાટક બતાવ્યું. આ સમયે પ્રયત્નશીલ શ્રી ગૌતમસ્વામીએ જાણતા હોવા છતાં જિનને પૂછ્યું: હે સ્વામી ! આ શું? તેથી ભગવાને પણ તેને પૂર્વભવ કહ્યો. પછી ભગવાને કહ્યું : સાધુ–સાધવીઓમાં બીજે કઈ થડી પણ માયા ન કરે એ માટે આ પ્રમાણે દંભ કરતી તેણે નાટક બતાવ્યું. બીજાઓ કહે છે કે, જેમાં પાપકર્મથી છૂટકારે છે એવા નાટકના પ્રકારને મોટા અવાજથી કરતી તેણે તેમાં (નાટકમાં) પ્રશ્ન વગેરે બતાવ્યા. પછી ગૌતમસ્વામીએ ફરી પૂછયું : એ ક્યારે મેક્ષ પામશે? ભગવાને કહ્યું: હે ગૌતમ! દેવલોકમાં પલ્યોપમનું આયુષ્ય પાળીને ત્યાંથી ચવેલી તે મહાવિદેહમાં મનુષ્યપણું અને શુદ્ધ ધર્મને પામીને શાશ્વત સુખવાળા મેક્ષને પામશે. આ પ્રમાણે પંડર આર્યાનું દષ્ટાંત પૂર્ણ થયું.
- અહીં સંભૂતિ સાધુનું નિદાનશલ્યના વેગથી અને પંડર આર્યાનું માયાશલ્યના સંબંધથી બાલ મરણ થયું, અને એથી દુખની પરંપરા થઈ એમ જાણીને બાલમરણને ત્યાગ કરવામાં જ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ એવા ઉપદેશના સારવાળો દેષિદ્વારની ગાથાને ભાવાર્થ છે. [૧૩૨] - હવે ગુણદ્વાર છે, તેમાં આ ગાથા છે -
एक पंडियमरणं, छिंदइ जाईसयाई बहुयाई ।
રિહંતો માનો, વંશ નંદ્રજીવો વા છે રૂડું છે - ગાથાર્થ –એક પણ પંડિતમરણ ઘણું સેંકડો જન્મને છેદી નાખે છે. આ વિષયમાં મહાશતકનું અને દમણિયારશેઠનો જીવ દેડકાનું દષ્ટાંત છે.
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
-શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
1 ટીકાથ-આલેચનાદિપૂર્વક થયેલું સર્વવિરતિઘરનું મરણ પંડિત મરણ છે. -એક પણ પંડિતમરણ સેંકડો જન્મોને છેદી નાખે છે, એટલું જ નહિ, પણ જીવને મેક્ષ ન પમાડે ત્યાં સુધી સુગતિમાં રાખે છે.
પ્રશ્ન:-મહાશતક અને નંદમણિયારનો જીવ દેશવિરતિ હેવાથી તેમનું મરણ બલપંડિત જ છે. તે પછી અહીં તે બેને પંડિતમરણના દષ્ટાંત તરીકે કેમ લીધા?
ઉત્તર –તમારી વાત સાચી છે. બાલપંડિતમરણ પરંપરાએ પંડિતમરણનું કાર્ય સાધે છે, આથી અહીં બાલપંડિતમરણની પણ પંડિતમરણ તરીકે વિવક્ષા કરી છે. આથી આમાં કઈ દેષ નથી.
આ પ્રમાણે ગાથાને અક્ષરાર્થ છે, ભાવાર્થ બે કથાઓથી જાણ. તે બે કથાએમાં પહેલી કથા આ છે –
મહાશતકનું દષ્ટાંત પરચક, દુર્ભિક્ષ, વૈર અને ચાર આદિના ભયથી રહિત, રમ્ય અને પૃથ્વીરૂપી સ્ત્રીના તિલક સમાન મગધ નામનો દેશ હતું. તેમાં ઊંચા કિલ્લાથી વીંટળાયેલું, ઊંડી ખાઈના વલયવાળું અને ઘર–મંદિર-દુકાનેથી શોભતું રાજગૃહ નામનું ઉત્તમ નગર હતું. તેમાં જેના ચરણકમલમાં સેંકડે રાજાઓ નમેલા છે, અને જેણે જિનવચનરૂપી નિર્મલ જલસમૂહથી મિથ્યાત્વરૂપી ગાઢ કાદવને ધોઈ નાખે છે એવો, શ્રેણિક રાજા હતો. તે ઉત્તમ નગરમાં શ્રેણિક રાજાને બહુ સંમત, નીતિ સંપન્ન અને સુવિશિષ્ટ ઋદ્ધિથી યુક્ત મહાશતક નામને શેઠ હતો. તેની ઋદ્ધિ આ પ્રમાણે હતી. તેનું આઠ ક્રેડ ધન નિધાનમાં મૂકેલું હતું, આઠ ક્રોડ વ્યાજમાં અને આઠ કોડ વેપારમાં રોકેલું હતું. દશહજાર ગાયોનું એક ગોકુળ એવા દશ ગોકુળ હતાં. તેની પોતપોતાના રૂપથી રતિને જીતનારી રેવતી વગેરે તેર પત્નીઓ હતી. હવે તેમનું પિતતાનું પ્રત્યેકનું -ધનપરિમાણ કહેવામાં આવે છે - તેમાં રેવતીનું આઠ કેડ ધન હતું અને દશ દશ હજાર પ્રમાણુવાળા આઠ ગેકુળ હતાં. બાકીની બાર પત્નીઓનું એક એક ક્રેડ ધન હતું, અને દશ દશ હજાર પ્રમાણવાળું એક એક ગોકુળ હતું. આ તેમને પિતૃકુળથી મળેલ વૈભવ જાણ. આ પ્રમાણે કાળ પસાર થઈ રહ્યો હતો ત્યારે એકવાર શ્રીવીર જિનેશ્વર ગુણશિલ ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. તેમની દેશના સાંભળીને મહાશતકને (જેન)ધર્મની શ્રદ્ધા થઈ અને તેથી તે શ્રાવક થયે. તે નિશ્ચલ સમ્યગ્દષ્ટિ હતે.
પૂર્વે કહ્યા પ્રમાણે તેણે પરિગ્રહનું પરિમાણ કર્યું હતું. તે પત્નીઓ સિવાય સ્ત્રીસંગને ત્યાગ કર્યો હતો. એ પ્રમાણે બીજા વ્રતનું પણ ઉચિત ભાંગાથી પરિમાણ કર્યું હતું. ધર્મમાં દઢપ્રેમ વગેરે ગુણોથી યુક્ત તેણે વિવિધ અભિગ્રહો ધારણ કર્યા
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
શ્રાવકનાં બાર તે યાને. હતા. તે જીવ–અજીવ વગેરે નવ તને જ્ઞાતા હતે. શુભ ધ્યાનમાં રહેલો તે અચિત્ત અને નિર્દોષ દ્રવ્યથી નિર્ચને સત્કાર કરતો હતો. તેની રેવતી પત્નીને મદ્ય અને. માંસ પ્રિય હતું. પિતાના જ ઉત્કૃષ્ટ સુખને ઇચ્છતી તેણે વિચાર્યું કે, સર્વ શક્યોને મરાવીને તેમનાં ગોકુલે અને ઘન સ્વયં લઈને નિશ્ચિતપણે ભોગોને ભેગવું. આ. પ્રમાણે વિચારીને તેણે ક્યારેક છનો વિષપ્રયોગથી અને છને શસ્ત્રપ્રવેગથી વિનાશ. કરાવ્યો. આ પ્રમાણે સર્વ શાક્યો મૃત્યુ પામી એટલે તે પોતાનું ઈચ્છિત કરવા. મહાશતકની સાથે નિઃશંકપણે ઉત્તમ ભેગોને ભોગવવા લાગી. એક દિવસ ઉત્સવમાં રાજાએ ઉત્તમ રાજગૃહનગરમાં કઈ પણ રીતે અમારીની ઘેષણ કરાવી. પાપિણી. તે રેવતી મદ્ય-માંસ વિના એક મુહૂર્ત પણ રહી શકતી ન હતી. આથી તેણે પોતાના ગોકુલ રક્ષકને બોલાવીને એકાંતમાં કહ્યું : કઈ પણ ન જાણે તે રીતે મારા જ ગોકુલેમાંથી બે જુવાન વાછરડાઓનું માંસ અને રેજ આપે. ગોકુલ રક્ષકે તેનું વચન તે પ્રમાણે જ કરવા લાગ્યા. ત્યારથી તે વાછરડાના માંસમાં જ અત્યંત આસક્ત બની
મહાશતકે ચૌદ વર્ષ સામાન્યથી નિરતિચાર શ્રાવક ધર્મનું પાલન કર્યું. પંદરમાં વર્ષે મોટા પુત્રને ઘર માલિક (=વડિલ) બનાવ્યો. પછી આરંભથી મુક્ત બને તે શ્રાવકપ્રતિમાઓમાં ઉદ્યમ કરવા માટે પૌષધશાળામાં રહ્યો. આ દરમિયાન કામને વશ બનેલી અને મદિરાના કેફથી ઘુમતી તે રેવતીએ પૌષધશાલામાં આવીને કહ્યું : હે શતક શ્રાવક! ધર્મને અંર્થી તું આ પ્રમાણે ફલેશ કેમ પામે છે? કારણ કે ધર્મનું પણ ફળ ભેગો છે, અને તે તેને સ્વાધીન છે. આથી અનુરાગવાળી એવી મારી સાથે તું સ્વેચ્છાથી ભોગે ભેગાવ, નહિ મળેલા સુખની આશાથી હાથમાં આવેલા આ ભેગોને ન છોડ. રેવતી આ પ્રમાણે બેલતી હોવા છતાં તેના વચનની અવગણના કરીને મહાશતકે છ વર્ષ સુધી સર્વ પ્રતિમાઓનું દઢપણે પાલન કર્યું. જેમાં માત્ર ચામડી-હાડકાં રહ્યાં છે એવા શરીરવાળા તેણે નિરાશંસપણે અનશનને સ્વીકાર કર્યો. શુભ પરિણામથી અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન કર્યું. અવધિજ્ઞાનથી સંપૂર્ણ ભરતક્ષેત્રને અને ભરતક્ષેત્રના સંબંધવાળા લવણસમુદ્રના હજાર યોજન સુધી, ઉપર સૌધર્મ દેવલેક સુધી, નીચે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પહેલા પાથડા સુધી તે જેતે હતે.
આ અવસરે ઉન્મત્ત બનેલી રેવતીએ ફરી પણ આવીને મહાશતકને ક્ષેભ પમાડવા આક્રમણ કર્યું. રેષ પામેલા અને અવધિજ્ઞાનના ઉપગવાળા મહાશતકે રેવતીને કઠોર વાણીથી કહ્યું : હે રેવતી ! પાપી તું મને આ પ્રમાણે નિત્યે ઉપદ્રવ કરે છે તેથી હે દુષ્ટશીલા! સાત દિવસની અંદર પ્રબળ સનિપાત રોગથી તારું ઘણું ચૈતન્ય હણાઈ જશે, અને તું મરીને રત્નપ્રભા પૃથ્વીના લેલક નરકમાં નારકપણે ઉત્પન્ન થઈશ. તેને આ શ્રાપને સાંભળીને તેને મદ ઉતરી ગયે, અને ભયથી તે એકાએક
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
-શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૭૧ ધીમે રહીને ખસી ગઈ. પિતાના ઘરે આવી. સાતમા દિવસે તે જ પ્રમાણે મરીને ચોરાસી હજાર વર્ષના આયુષ્યવાળી તે નરકમાં ઉત્પન્ન થઈ.
આ તરફ તે નગરમાં ગુણશીલ ઉદ્યાનમાં શ્રમણગણથી સહિત તીર્થકર શ્રીવર્ધમાન સ્વામી પધાર્યા. ભિક્ષાચર્યા માટે નીકળેલા શ્રીગૌતમસ્વામીને ભગવાને કહ્યું છે ગૌતમ! મારા વચનથી મહાશતકને પ્રેરણું કર કે, જે રીતે રેવતીને શ્રાપપ્રદાન કર્યું (= શ્રાપ આપ્ય) તે રીતે કરવું તને ઉચિત નથી. કારણ કે શ્રાવકેને કઠોર ભાષા બેલવાને સર્વથા ત્યાગ હોય છે, તે પછી અનશન કરવામાં તત્પર મતિવાળાઓને તે તેનો ત્યાગ સુતરાં હોય. તેથી આ દુષ્કતને ભાવથી આલેવીને પ્રતિક્રમણ કર. જેથી હે મહાન યશસ્વી ! તું શુદ્ધ થાય. શુદ્ધ થયેલ તું જલદી સુગતિને મેળવી શકે. તેથી ગૌતમસ્વામીએ “તહત્તિ’ એ પ્રમાણે ભગવાનના વચનને સ્વીકારીને ત્યાં જઈને તેને બધું જ કહ્યું. તે સાંભળીને દુષ્કતથી પાછા હટેલા મહાશતકે સમ્યફ આલોચના કરી. આ પ્રમાણે વીસ વર્ષ નિષ્કલંક શ્રાવક ધર્મનું પાલન કર્યું અને એક માસ અનશન કર્યું. પછી તે મૃત્યુ પામીને પહેલા દેવલોકમાં અરુણ અવતંસક વિમાનમાં ચાર પત્યેપમના આયુષ્યવાળે પુણ્યશાલી દેવ થયે. ત્યાં તે દેવભવને એગ્ય ભેગો ભેગાવીને આયુષ્યને ક્ષય થતાં ચ્યવીને મહાવિદેહમાં ઉત્પન્ન થશે. ત્યાં તે કર્મોનો ક્ષય કરીને પ્રસિદ્ધ થશે. મહાશતકનું દૃષ્ટાંત પૂર્ણ થયું.
નંદજીવ દેડકાનું દૃષ્ટાંત તે પૂર્વે સમ્યકત્વના અધિકારમાં સમ્મત્ત રિમટ્રો ઈત્યાદિ ગાથા (૧૫)માં કહ્યું હોવાથી અહીં અમે નથી કહેતા. બંને કથાઓમાં દષ્ટાંતની ઘટના આ પ્રમાણે કરવી – જે રીતે અનશનમાં રહેલ મહાશતક શ્રાવક પોતાની પત્ની રેવતીથી વિષય-સુખને સેવવાની પ્રાર્થનાથી ક્ષેભ પમાડાતો હોવા છતાં લેભ ન પામ્ય, બલ્ક તીર્થકરની આજ્ઞાથી આવીને શ્રીગૌતમગણઘરે શાપપ્રદાનના વિષયમાં પ્રેરણા કરી તે “તહત્તિ” એમ સ્વીકારીને આલેચના અને પ્રતિક્રમણથી તે નિઃશલ્ય થઈ ગયે, તેથી તેનું સેંકડે જન્મને કાપીને સુગતિનું સાધક એવું પંડિતમરણ થયું, તથા જે રીતે દેડકાના ભાવમાં રહેલ નંદમણિયારના જીવને જાતિ-સ્મરણ થયું, એથી તીર્થકર શ્રી વર્ધમાન સ્વામીને વંદન કરવા માટે જતા એવા તેનું શરીર રસ્તામાં જ ઘેડાની કઠોર ખુરી નીચે દબાઈ જવાથી તેનું મૃત્યુ થયું, મૃત્યુ સમયે તેણે મનથી જ વ્રત ઉચ્ચર્યા, અઢાર - પાપ સ્થાનને વોસિરાવ્યા, ચાર પ્રકારના આહારની સાથે બાહ્ય-અત્યંતર વસ્તુની . મમતાનો ત્યાગ કર્યો, આ રીતે વિધિથી થયેલા તેના સમાધિમરણે દુર્ગતિનો અત્યંત વિચ્છેદ કરીને સુગતિને ઉત્પન્ન કરી, તે રીતે બીજાનું પણ વિધિપૂર્વક થયેલું મરણ જન્મપરંપરાના નાશનું કારણ થાય છે અને સુગતિનું સાધક થાય છે. આ પ્રમાણે જાણીને વિવેકી એ સર્વમરણોનો ત્યાગ કરીને પંડિતમરણમાં જ પ્રયત્ન કરે જોઈએ એવા ઉપદેશના સારવાળે પ્રસ્તુતગાથાને ભાવાર્થ છે. [૧૩૩]
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને. ગુણદ્વાર કહ્યું. હવે યતનાદ્વારને કહે છે -
सुइपाणगाइ अणुसहिमोयणं तह समाहिपाणाई ।
धीरावणसामग्गीपसंसणं सद्धवट्ठा ॥ १३४ ॥ ગાથાર્થ - શ્રુતિપાનક આદિ, અનુશિષ્ટિ ભજન, સમાધિ પાન આદિ અને ધર્મને પામવાની સામગ્રીની પ્રશંસા એ યતના છે. શ્રદ્ધાની વૃદ્ધિ માટે આ બધી યતના કરે.
ટીકાથ - શ્રુતિપાનક - શ્રુતિ પાનઠ એટલે આગમ શ્રવણરૂપી પેયદ્રવ્ય. ચિત્ત વિવિધ અશુભ ચિતન ન કરે એ માટે અનશનીએ નિરંતર જિનાગમનું શ્રવણ કરવું જોઈએ. જિનાગમનું શ્રવણ શુભ પરિણમનું અને આનંદનું કારણ છે. જેમ પેય (=પીવા લાયક) દ્રવ્ય આનંદનું કારણ છે, તેમ જિનાગમનું શ્રવણ પણ આનંદનું કારણ હોવાથી. જિનાગમને પેયદ્રવ્યની ઉપમા આપી છે.
અનુશિષ્ટિભંજન- અનુશિષ્ટિ એટલે ઉત્સાહવૃદ્ધિ. સુભટના દષ્ટાંતથી અનશનીના ઉત્સાહમાં વૃદ્ધિ કરવી જોઈએ. જેમકે- અનશનીને કહેવું કે તમે પુણ્યશાલી છે, જેથી મોહરૂપી મલ્લને હણીને આટલી (= આવી) આરાધના રૂપી જયપતાકા સ્વીકારી છે. આ વિષે કહ્યું છે કે
ધીરજ-બલરૂપી કવચથી જેણે છાતી બાંધી છે એ તું યુદ્ધમાં સુભટની જેમ મેહરૂપી મલને હણીને આરાધનારૂપી જયપતાકાને ગ્રહણું. કાર. (૧) બાવીસ પરીસોને જીતીને, કષાય અને રાગ-દ્વેષને હણીને આરાધનારૂપી જયપતાકાને ગ્રહણું કર.” પરા
અનુશિષ્ટિરૂપી ભોજન તે અનુશિષ્ટિ ભજન. જેમ ભોજન શરીર પુષ્ટિનું કારણ છે તેમ અનુશિષ્ટિ પણ આત્માની પુષ્ટિનું કારણ હોવાથી અનુશિષ્ટિને ભોજનની ઉપમા આપી છે.
સમાધિ પાન- અનશનીની સમાધિ માટે જરૂરી દ્રાક્ષાદિનું પાણી તે સમાધિ પાનગાથામાં આવેલા આદિ શબ્દથી આહાર વગેરે સમજવું. જે પાણી આપવાથી અનશનીના શારીરિક દાહની શાંતિ થાય અને રેચલાગવાથી શરીરની શુદ્ધિ થાય તે દ્રવ્ય દ્રવ્યથી દેહપીડાનાશનું કારણ હોવાથી અને ભાવથી આર્તધ્યાનાદિના નાશનું કારણ હોવાથી સમાધિ પાન છે. જે આહાર તૃષાદિને શાંત કરે અને અનશનીને ઈષ્ટ હોય તે સમાધિ આહાર જાણ. કહ્યું છે કે –
“ “ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન કરનાર બધાને છેલ્લા સમયે અતિશય આહારકાંક્ષા થાય છે.
૧. પાનક એટલે પેય ( =પી શકાય તેવાં) દ. આદિ શબ્દથી ચૂષ્ય (= ચૂસી શકાય તેવાં દ્રવ્ય, લેધ (= ચાટી શકાય તેવાં) દ્રવ્યો વગેરે સમજવું.
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૪૭૩ તેથી આહારકાંક્ષાને નાશ કરવા છે આહાર તેને જે ઈષ્ટ હોય તે આપ. (૧) ઈષ્ટ છેલ્લા આહારથી આહારકાંક્ષાનો નાશ કરે છતે ફરી તેને આહારકાંક્ષા થતી નથી. તથા છેલો આહાર ઈષ્ટ આપવાથી ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન કરનાર અને નિર્યાપક એ બંને પક્ષને “આ છેલ્લા આહારનું ભોજન કરે છે” એવી શ્રદ્ધા થાય. (૨) (વ્ય. ઉ. ૧૦. ગા. ૪૯૬-૪૯)
બૈર્યને પામવાની સામગ્રીની પ્રશંસા - સંવિણ ગીતાર્થોનું સાંનિધ્ય વગેરે ધેયને પામવાની સામગ્રી છે. કેઈ કારણથી અનશની ધૈર્યથી ચલિત થયું હોય તો પણ આ (સંવિગ્ન ગીતાર્થનું સાંનિધ્ય વગેરે) સામગ્રીથી પુનઃ ધૈર્યવાળો બનાવી શકાય છે. આ સામગ્રીની પ્રશંસા કરવી (જેમકે-હું પુણ્યશાળી છું, જેથી મને સુંદર આરાધના કરાવનારા મહાત્માઓ મળ્યા છે.. અથવા સંવિગ્ન ગીતાર્થો અનશનીને કહે કે- તમે પુણ્યશાળી છે, જેથી આવી સુંદર આરાધનાની તક મળી છે...) આ બધું જ (= કૃતપાનક વગેરે) સંવિગ્ન ગીતાર્થ જ કરે, બીજે ન કરે. કારણ કે
અગીતાર્થ સવલોકના સારભૂત મનુષ્યભવ, જિનવાણી શ્રવણ, શ્રદ્ધા અને સંયમમાં વીર્ય એ ચાર અંગેનો નાશ કરે છે. ચાર અંગેનો નાશ થતાં ફરી એ ચાર અંગે સુલભ બનતા નથી.”
પ્રશ્ન – સંવિગ્નગીતાર્થ આ બધું (= કૃતપાનક વગેરે) શા માટે કરે ?
ઉત્તર:- અનશનીની જ શ્રદ્ધાની વૃદ્ધિ માટે કરે, અર્થાત્ અનશનીની પોતાની અંતિમ આરાધના કરવાની ભાવના પ્રબળ બને એ માટે કરે. અનશનીની શ્રદ્ધાવૃદ્ધિ માટે સંવિગ્નગીતાર્થ કૃતિ પાનક, અનુશિષ્ટિભંજન વગેરે જે કંઈ કરે તે બધું અનશની સહુ છે કે અસહુ? તેનો સ્વભાવ કેવો છે ઈત્યાદિ વિચારીને કરે. કારણ કે સંલેખના યતનામાં ઉત્સર્ગ અને અપવાદ એ બંને છે. આથી જેને જે રીતે શ્રદ્ધાવૃદ્ધિ કરાવી શકાય તેને તે રીતે શ્રદ્ધાવૃદ્ધિ કરાવે. [ ૧૩૪] હવે અતિચારદ્વારને શરૂ કરે છે –
___ इहपरलोगासंसप्पओग मरणं च जीवियासंसा ।
. कामे भोगे य तहा, मरणते पंच अइयारा ॥ १३५ ॥ ગાથાર્થ – સંલેખનામાં ઈહલોક આશંસા પ્રગ, પરલોક આશંસા પ્રગ, મરણ આશંસા પ્રગ, જીવિત આશંસા પ્રયોગ અને કામ–ભેગ આશંસા પ્રગ એ પાંચ અતિચારો છે. - ટીકાથી –(૧) ઈહલેક એટલે આલોકો આશંસા એટલે ઈચ્છા. પ્રયોગ એટલે કરવું. આ લોકમાં ચક્રવર્તી આદિ સંબંધી સમૃદ્ધિની ઇચ્છા કરવી તે ઈહલોક આશંસા
૧૭
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
.४७४
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને પ્રયોગ. (૨) પરલોકમાં દેવેંદ્ર આદિ સંબંધી સમૃદ્ધિની ઇચ્છા કરવી તે પરલોક આશંસા પ્રયોગ, (૩) મરણની ઈચ્છા કરવી તે મરણ આશંસા પ્રાગ.' અનશનીની પૂજા, વૈયાવચ્ચ વગેરેમાં કેઈ આદર ન કરે, અથવા અનશની રોગથી પીડાતે હાય, રેગની પીડાને સહન કરી શકતું ન હોય, ત્યારે “હું જલદી મરું તે સારું થાય” એમ ઈચ્છે તે મરણ આશંસા પાગ અતિચાર લાગે. (૪) જીવિતની= જીવવાની ઈચ્છા કરવી તે જીવિત આશંસા પ્રગ. લોકેથી કરાતી પોતાની ઘણું પૂજાને જોઈને અને વૈયાવચ્ચ કરનારાઓને પોતાના ઉપર આદર જોઈને અનશની જે એમ વિચારે કે –“થોડા દિવસ વધારે જીવું તે સારું થાય, જેથી લેકે મારી ઘણી પૂજા કરે” તે તેને જીવિત આશંસા પ્રયોગ અતિચાર લાગે. (૫) કામ=શબ્દ અને રૂપ. ભેગ=રસ, ગંધ અને સ્પર્શ. અનશની આ લોક અને પરલોક સંબંધી કામ– ભેગોની ઈચ્છા કરે તે કામ-ભગ આશંસા પ્રયોગ અતિચાર છે.
પ્રશ્ન :- કામ–ભેગની ઈચ્છાને પહેલા અને બીજા અતિચારમાં સમાવેશ થઈ જતો હોવાથી અલગ કહેવાની જરૂર નથી.
ઉત્તર – મનુષ્ય જ્યારે મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે પરભવ પણ સ્વજાતિની (મનુષ્યજાતિની) અપેક્ષાએ ઈહલોક શબ્દથી વિવક્ષિત છે, અર્થાત્ ત્યારે પરભવ પણ આ લોક કહેવાય. પરલેક તે અસમાન જાતિની અપેક્ષાઓ છે, આથી, દેવેંદ્ર આદિને ભવ પરલોક ભવ છે. આ પ્રમાણે પહેલા અને બીજા અતિચારમાં વિવેક્ષા છે. આ અતિચારમાં તે સામાન્યથી જ આ લેક સંબંધી અને પરલોક સંબંધી કામ–ભોગે વિવક્ષિત છે. આથી આ અતિચારને અલગ ઉલ્લેખ વિરુદ્ધ નથી જ. બુદ્ધિવંતપુરુષે આ પાંચ અતિચારોનું સ્વરૂપ જાણીને તેમને ત્યાગ કરવો જોઈએ. નિર્યુક્તિકારે (આવશ્યક સૂત્રમાં) કહ્યું છે કે
શ્રાવકે મરણ નજીક હોય ત્યારે સલેખના કરીને છેલ્લી કમ ખપાવવાની આરાધના કરી લેવી જોઈએ. શ્રાવકે સલેખનામાં સંભવિત પાંચ અતિચારેને જાણવા જેઈએ, પણ આચરવા ન જોઈએ. તે પાંચ અતિચારો આ પ્રમાણે છેઃ– ઈહલોક આશંસા પ્રગ, પરલોક આશંસા પ્રયોગ, જીવિત આશંસા પ્રયોગ, મરણ આશંસા પ્રયોગ અને કામ-ભોગ : આશરસા પ્રાગ.” [ ૧૩૫].
૧. મળગાથામાં રહેલા મi શબ્દથી મત્તાવાઝો એમ સમજવું. કારણ જે રચન કરે તે સૂત્ર, એવી સૂત્ર શબ્દની વ્યુત્પત્તિ છે, અર્થાત ડું સૂચન કરીને વધારે કહે તે સૂત્ર કહેવાય. અહીં સૂત્ર એટલે ગાથા સમજવી.
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭૫
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ હવે ભંગારને જણાવે છે. -
पडिवजिऊण अणसण, पुणरवि आहारमाइ पत्थेइ ।
आउट्टियाइणा जइ तो भंगो जायए तस्स ॥ १३६ ।। ગાથા –અનશનને સ્વીકાર કર્યા પછી પણ જે ઈરાદાપૂર્વક કે ધિઠ્ઠાઈથી આહાર–પાણી વગેરેની ઈચ્છા કરે તે સંલેખનારૂપ નિયમનો ભંગ થાય.
ટીકાથર- પ્રશ્નઃ-કે જીવ આ રીતે સંલેખનાને ભંગ કરે?
ઉત્તરઃ-જેણે પૂર્વે અશુભ અધ્યવસાયથી નિષ્પક્રમ આયુષ્ય બાંધી દીધું છે તે ગુરુકર્મી જીવ આ રીતે સંલેખનાને ભંગ કરે. [૧૩૬ ] હવે ભાવનાદ્વારને અવસર છે. તેમાં આ ગાથા છે -
पणमामि अहं निच्चं, अणसणविहिणा य निरइयारेहिं ।
जेहिं कयं चिय मरणं, दिद्रुतो खंदएणेत्थ ॥ १३७ ॥ ગાથાથ– જેમણે ઈહલોક આશંસા વગેરે અતિચારથી રહિત બનીને ભક્ત પરિણા રૂપ અનશનની વિધિથી મૃત્યુ સાધી લીધું તે સુસાધુઓને હું સદા પ્રણામ કરું છું. આ વિષયમાં સ્કંદમુનિનું દષ્ટાંત છે.
ટીકાથ-જે પુરુષોએ ઉત્કૃષ્ટ પુણ્ય બાંધ્યું છે, શુભ અધ્યવસાયના બળથી સુદેવગતિ આદિનું આયુષ્ય બાંધ્યું છે, નમસ્કાર મહામંત્રનું સ્મરણ, પચ્ચકખાણ આદિ સામગ્રીથી યુક્ત છે, અતિચારોથી રહિત છે, અને એથી લોકોને આશ્ચર્ય પમાડે તેવું મરણ સાધ્યું છે તે સપુરુષોને હું પ્રણામ કરું છું, એ ગાથાને ભાવાર્થ છે. ગુણવંત ઉપર બહુમાનની બુદ્ધિથી જેનું અંતઃકરણ વાસિત છે તેવો જીવ આ પ્રમાણે ત્રિકાળ સ્મરણ કરે એ શુભભાવના રૂપ છે. કારણ કે ગુણોથી અધિક (= મહાન) જીવ ઉપર કરા પ્રમોદ પુણ્યબંધના હેતુ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે, અર્થાત્ ગુણેથી અધિક જીવ ઉપર કરાતા પ્રમોદથી (વિશિષ્ટ) પુણ્યને બંધ થાય છે. જે જીવ ગુરુકર્મી હોવાથી પરના સુકૃતેની અનુમોદના કરી શક્તો નથી તેને શુભ ભાવના ક્યાંથી થાય? અર્થાત્ ન થાય.
નિરતિચાર અનશનમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીના શિષ્ય અંક મુનિનું દૃષ્ટાંત છે. આ પ્રમાણે ગાથાને સંક્ષેપથી અર્થ છે, વિસ્તારથી અર્થ તે કથાથી જાણ. તે કથા આ છે –
&દક મુનિનું દૃષ્ટાંત શ્રાવસ્તીનગરીમાં છંદક નામનો પરિવ્રાજક રહેતો હતો. તેને ચૌદ વિદ્યાસ્થાને અતિશય પરિચિત હતાં. તે પરિવ્રાજકશાના રહસ્યોને જાણકાર હતા, અને ત્રિદંડ, કુંડી વગેરે ઉપકરણ રાખતા હતા. તે નગરીમાં તે સમયે ભગવાન શ્રી વર્ધમાન સ્વામીને
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને પિંગલક નામનો શ્રાવક શિષ્ય હતું. તે જીવ–અજીવ વગેરે પદાર્થ સમૂહના પરમ તત્વને જાણકાર હતો, અને સદુપદેશનાં રહસ્યને સાંભળનારાઓમાં મુખ્ય હતું. તેણે કઈ વાર ઝુંપડીમાં રહેલા સ્કંદ પરિવ્રાજકની પાસે જઈને આ પ્રમાણે કહ્યું: હે સ્કંદક! લેક, જીવ, સિદ્ધ અને સિદ્ધિ એ પદાર્થો શાશ્વતા છે કે અશાશ્વતા ? અથવા કયા મરણથી મરતો જીવ સંસારને વધારે છે કે ઘટાડે છે? બે ત્રણ વાર આમ પૂછવા છતાં તે મૌન રહ્યો એટલે પિંગલક પોતાના સ્થાને ગયે. આ દરમિયાન તે જ નગરીની બહાર રહેલા કોષ્ટક નામના ઉદ્યાનમાં તીર્થકર શ્રી મહાવીર ભગવાન પધાર્યા.
દક પરિવ્રાજકે લેકપરંપરાના પ્રવાદથી શ્રી મહાવીર ભગવાનનું આગમન સાંભળ્યું. તેણે વિચાર્યું કે ભગવાન ત્રિકાલદર્શ છે એમ સંભળાય છે. તેથી તેમની પાસે જઈને પિંગલકે જે પૂછ્યું હતું તે હું પૂછું. પછી ત્રિદંડ, કુંડી, છત્ર અને પાવડી વગેરે પિતાના ઉપકરણોને લઈને ભગવાન શ્રી મહાવીર તીર્થકર તરફ ચાલ્યા. આ દરમિયાન ભગવાને ગૌતમસ્વામીને કહ્યું : હે ગૌતમ! આજે તું પહેલાંના સેબતીને જશે. ગૌતમસ્વામીએ પૂછ્યું: હે ભગવંત! કેને જોઈશ? ભગવાને કહ્યુંઃ સ્કંદપરિવ્રાજકને. ગૌતમસ્વામીએ પૂછયું: કેવી રીતે? તેથી ભગવાને વિસ્તારથી તેના આગમનનું કારણ જણાવ્યું. તેટલામાં સ્કંદ પરિવ્રાજક તે જ સ્થાને આવ્યું. શ્રી ગૌતમસ્વામીએ સંભ્રમથી ઊભા થઈને હે સ્કંદક! તારું સ્વાગત (= તારું આગમન સારું થયું) એમ તેને બોલાવ્યો. ભગવાને તે પિંગલક શ્રાવકના પ્રશ્નના નિર્ણય માટે તું આવેલો છે એમ કહીને જણાવ્યું કે, લોક વગેરે પદાર્થો દ્રવ્યાર્થિક નયની દૃષ્ટિએ શાશ્વતા છે, અતીતઅનાગત વગેરે પર્યાયાર્થિક નયની દષ્ટિએ અન્ય અન્ય પરિણામથી અશાશ્વતા છે.
તથા અગ્નિ પ્રવેશ વગેરે બાલમરણથી છવ સંસાર વધારે છે, અને ભક્તપરિજ્ઞા વગેરે પંડિતમરણથી સંસાર ઘટાડે છે. તેથી તે પ્રમાણે છે” એમ સ્વીકારીને સ્કંદકે ફરી ભગવાનને વિશેષથી ધર્મ પૂછો. ભગવાને વિસ્તારથી ધર્મ કહ્યો. સ્કંદક તે સાંભળીને અને ભાવથી સ્વીકારીને ઈશાન દિશામાં ગયે. ત્યાં પરિવ્રાજકનાં બધાં ઉપકરણે મૂકીને જિનેશ્વરની પાસે આવ્યો. તેણે ભગવાનને કહ્યું? કૃપા કરીને મને આપનો શિષ્ય કરે. પછી ભગવાને પોતે જ તેને દીક્ષા આપી. સાધુના સર્વ આચારોને અભ્યાસ કરાવ્યું. તે મુનિ અષ્ટપ્રવચન માતાઓમાં અતિશય કુશળ બન્યા. કેમે કરીને અગિયાર અંગોને ધારણ કરનારા બન્યા. વિવિધ વિશિષ્ટ તપ કરવામાં ઉદ્યતમતિવાળા એમણે કઈવાર રાત્રિના છેલ્લા પહેરમાં વિચાર્યું. જ્યાં સુધી મારું શરીર નિરંગી
૧. અહીં સુવરાજ શ્રાવક: પ્રધાનઃ એ પાઠના સ્થાને કુશrgશ્રાવવાળા એ પાઠ વધારે સંગત જણાવાથી અનુવાદમાં તે પ્રમાણે અર્થ કર્યો છે.
૨. અહીં સિદ્ધિશબ્દથી સિદ્ધશિલા જાણવી. (ભગવતી શતકર ઉદ્દેશ ૧)
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
४७७ છે, જ્યાં સુધી વૃદ્ધાવસ્થા ન આવે, જ્યાં સુધી ઇદ્રિ ક્ષીણ ન થાય, અને જ્યાં સુધી જિનનું સાંનિધ્ય છે ત્યાં સુધીમાં દુષ્કર એવા ગુણરતન સંવત્સર નામના તપનું અનુ'ઝાન કરું. કારણ કે સંસારમાં પરિપૂર્ણ સામગ્રી દુર્લભ છે.
આ દરમિયાન રાત્રિ પૂર્ણ થઈ કમલવનને વિકસિત કરતે સૂર્ય ઉગે. પછી દક મુનિ ભગવાનની પાસે ગયા. તીર્થનાથને વંદન કરીને પોતાને અભિપ્રાય કહ્યો. ભગવાને રજા આપી. ગુણરતન સંવત્સર તપ કરવાનું શરૂ કર્યું. તેનાથી મુનિ માત્ર ચામડી–હાડકાં બાકી રહ્યાં હોય તેવા બની ગયા. તે તપ પૂર્ણ થતાં તેમણે ફરી વિચાર્યું? આ તપથી મારી કાયા ક્ષીણ થઈ ગઈ છે, આથી હવે ભગવાનને પૂછીને તેમની અનુજ્ઞાથી આલેચના-ક્ષમાપના વગેરે વિધિપૂર્વક પાદપપગમનને સ્વીકાર કરે
એ મારા માટે શ્રેયસ્કર છે. પછી શ્રી મહાવીર સ્વામીની પાસે જઈને પ્રણામ પૂર્વક પિતાને વિચાર જણાવ્યું. તેમની અનુજ્ઞા મળતાં જિનંદ્રની પાસે આલોચના કરી, તેમની સમક્ષ પાંચ મહાવ્રતો ઉચ્ચર્ય, સર્વ જી પ્રત્યે ક્ષમાપના કરી, આગાર રહિત અનશનનું પચ્ચખાણ સ્વીકાર્યું, સંવિગ્ન ગીતાર્થ સાધુઓની સાથે વિપુલપર્વત ઉપર ચઢ્યા, પર્વતની શુદ્ધશિલાના તળનું વિધિથી પડિલેહણ-પ્રમાર્જન કર્યું, પછી મૃત્યુને નહિ ઈચ્છતા તે મુનિ પાદપોપગમન (મુદ્રા)માં રહ્યા. મુનિ આયુષ્યના ક્ષયથી આ અસાર મનુષ્ય દેહને છોડીને બારમા દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા ત્યાં સુધી તે સાધુઓ તેની પાસે રહ્યા. ત્યાર બાદ તે સાધુઓ કાત્સગ વગેરે વિધિ કરીને ભગવાનની પાસે આવ્યા. ભગવાનને સ્કંદ મુનિના ઉપકરણે આપીને સમાધિમરણનું નિવેદન કર્યું. સ્કંદકદેવ પણ ત્યાંથી ચાવીને મહાવિદેહમાં સિદ્ધ થશે. અહીં સ્કંદકમુનિનું આ ચરિત્ર સંક્ષેપથી જણાવ્યું, પ્રશ્નોત્તર પૂર્વક વિસ્તારથી તે ભગવતી અંગથી જાણી લેવું. &દકનું દૃષ્ટાંત પૂર્ણ થયું.
સંલેખના દ્વારના નવમા ભાવના દ્વારનું વ્યાખ્યાન કર્યું. એનું વ્યાખ્યાન પૂર્ણ થતાં પહેલી ગાથામાં જણાવેલા બધા જ મૂલ દ્વારેનું સમર્થન કર્યું. આ કારોનું વર્ણન શ્રાવકેના અનુગ્રહ માટે કરીશ એમ ગ્રંથકારે પ્રતિજ્ઞા કરી હતી. આથી શ્રાવકના અનુગ્રહ માટે બીજું પણ કંઈક આ સૂત્રમાં (મૂળ ગાથાઓમાં) ન કહ્યું હોવા છતાં હું (=ટીકાકાર) કહું છું. '
અહીં (=શ્રાવક ધર્મમાં) શ્રાવકે જેમ મિથ્યાત્વને ત્યાગ કરીને સમ્યકત્વથી આરંભી સંલેખના સુધીને આ (=જેનું આ ગ્રંથમાં વર્ણન કર્યું છે તે) ધર્મ આચપર જોઈએ, તેમ ચાતુર્માસ આદિ મર્યાદાથી વિવિધ અભિગ્રહો પણ લેવા જોઈએ. તે અભિગ્રહ દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી અને ભાવથી એમ ચારે પ્રકારે છે. તેમાં દ્રવ્યથી અભિગ્રહો:-(૧) ધર્મ માટે વર્ષમાં ધન વગેરેને પિતાને મળ્યું હોય તે પ્રમાણે
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८
શ્રાવકનાં બાર તે યાને. વ્યય કરે, (૨) સાધુઓને મુહપત્તિ વગેરે વહરાવવું, (૩) ઐષધ વગેરે આપવા. પૂર્વક ગ્લાન સાધુ વગેરેની સેવા કરવી, (૪) યથાશક્તિ સાધર્મિકેનું વાત્સલ્ય કરાવવું, (૫) કેચ કરેલા સાધુને વિશેષથી ગોળ-ઘી વગેરે વહોરાવવું. (૬) અષ્ટમંગલ આદિની. પૂજાથી, અર્થાત્ અષ્ટમંગલ આદિ આલેખવા પૂર્વક જિનબિંબ, પુસ્તક વગેરેની પૂજા કરવી ઈત્યાદિ દ્રવ્યથી અભિગ્રહો છે. ક્ષેત્રથી અભિગ્રહ –(૧) જિનમંદિરનું પ્રમા. ર્જન કરવું, અર્થાત્ જિનમંદિરમાં કાજે લે, (૨) જિનમંદિરમાં આવીને જિન-- મંદિરમાં કર્યું કામ કર્યું છે અને કયું કામ બાકી છે તે વિચારવું. (૩) જિનમંદિરના (નિર્વાહ માટે રાખેલા) ગામ, ખેતર વગેરેની સંભાળ રાખવી, ઈત્યાદિ ક્ષેત્રથી અભિગ્રહો છે.
કાલથી અભિગ્રહો:-(૧) આઠમ વગેરે (પર્વ) તિથિઓમાં જિનમંદિરમાં જિનપ્રતિમાની આરતિ, સ્નાત્ર વગેરેનાં દર્શન કરવાં, (૨) એકાસણું, નવિ વગેરે. વિશેષ તપ કરે, (૩) સવારે ઉઠતાં જ નમસ્કાર મંત્ર (નવકાર) ગંણવા, (૪) આત્મા. વગેરેની વિચારણા કરવી, જેમ કે હું કોણ છું? કયાં સૂતો છું? મારા માતા-પિતા કોણ છે? મારા ધર્માચાર્ય કેણ છે? (૫) શરીરચિંતા (=લઘુનીતિ વગેરે) વગેરે દ્રવ્ય આવશ્યક કરીને ગૃહમંદિરમાં જિનપ્રતિમાનાં દર્શન કરવાં. (૬) યથાસંભવ દ્રવ્ય ભક્તિથી અને ભાવભક્તિથી જિનપ્રતિમાની પૂજા કરવી, (૭) વિધિપૂર્વક જિનમંદિરે. જવું, વગેરે નિયમ લેવા, (૮) ભોજન સમયે જિનમંદિર નજીક ન હોય તે પણ ઘરમાં રહેલી જિનપ્રતિમાની નૈવેદ્ય વગેરેથી પૂજા કરવી એવો નિર્ણય કરે, (૯) ફરી (બપોરનું) ચૈત્યવંદન કરવું, (૧૦) સાધુઓની કલાદિને યેગ્ય ભક્તિ કરીને ભજન કરવું, (૧૧) ભજન કરવા બેઠા પછી (ભજન શરૂ કરતાં પહેલાં) પશ્ચકખાણનું સ્મરણ કરવું, (૧૨) સાંજે સૂર્યાસ્ત થવાને બે ઘડી બાકી હોય ત્યારે ભોજન કરવું, (સૂર્યાસ્તથી બે ઘડી પહેલાં ભજન પતાવી દેવું જોઈએ, તેમ ન બને તે મોડામાં મડું પણુ, સૂર્યાસ્તને બે ઘડી બાકી હોય ત્યારે ભોજનની શરૂઆત કરી દેવી જોઈએ.) (૧૩) ભોજન બાદ તુરત તિવિહાર કે ચોવિહાર પચ્ચક્ખાણ કરવું, (૧૪) જિનમંદિરે જવું અને ચૈત્યવંદન કરવું, (૧૫) પિતાની શક્તિ પ્રમાણે સાધુઓની અંગમર્દન વગેરે સેવા કરવી, (૧૬) વિકથાને ત્યાગ કરીને સ્વાધ્યાય કરવો ઈત્યાદિ કાલ અભિગ્રહ છે.
ભાવથી અભિગ્રહ:-(૧) અનિત્યાદિ ભાવનાઓ ભાવવી, (૨) દિવસના પાપોની શુદ્ધિ (નાશ) માટે ચાર લોગસ્સ વગેરે સંખ્યાના માપવાળો કાઉસ્સગ કરવો, (૩) જિનમતમાં રહેલી પ્રકરણ ગાથાઓ વગેરેને ન અભ્યાસ કર, (૪) ભૂલી ન જવાય એ માટે પૂર્વે ભણેલાને પાઠ કરવો=આવૃત્તિ કરવી, (૫) અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ અને કેવલિકથિત ધર્મ એ ચારનું શરણું સ્વીકારવું, (૬) આ લેક અને પરલોકના
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
४७८ દુષ્કતની નિંદા કરવી, (૭) સ્વ-પરના સુકૃતની અનમેદના કરવી, (૮) ઉદય પામેલા પિતાના કષાયને નિષ્ફલ કરવા, (૯) શક્તિ હોય તે બીજાના કષાયને શમાવવા ઈત્યાદિ ભાવ અભિગ્રહે છે.
આ પ્રમાણે સંક્ષેપથી દ્રવ્યાદિ અભિગ્રહ મેં કહ્યા. વિસ્તારથી તે તે શાસ્ત્રપાઠથી -જાણું લેવા. [ ૧૩૭]
હવે પ્રસ્તુત ગ્રંથની સમાપ્તિમાં પોતાના ગુરુના નામનો ઉલ્લેખ કરીને આ પ્રકરણ પિતે રચ્યું છે એમ બતાવતા ગ્રંથકાર આ પ્રકરણ રચવાનું કારણ જણાવવા માટે કહે છે -
इय नवपयं तु एयं, रइयं सीसेण कक्कररिस्स ।
મણિબા નિ , સરળદ્રુમપુર શરૂ૮ | ગાથાથ:-આ પ્રમાણે આ નવપદ નામનું પ્રકરણ ઠક્કસૂરિ, કે જેઓ પાછળથી કકુદ આચાર્ય એવા નામથી પ્રસિદ્ધ થયા, તેમના શિષ્ય જિનચંદ્ર નામના ગણીએ પિતાના સ્મરણ માટે અને શ્રેતાઓના અનુગ્રહ માટે રચ્યું છે.
ટીકાથ:-ગણ-ભગવતીસૂત્રનું ગદ્દવહન જેણે કર્યું હોય તે ગણી કહેવાય છે.
પ્રશ્નઃ–પહેલી ગાથામાં સાળમજુદા=શ્રાવકેના અનુગ્રહ માટે એમ કહી જ દીધું છે, તે ફરી અહીં “શ્રાવકેના અનુગ્રહ માટે” એમ શા માટે કહ્યું? '
ઉત્તર –પહેલાં જે કહ્યું છે તેને જ અંતે ઉપસંહાર કર્યો છે, માટે દેષ નથી.
જે કે પૂજ્યપાદશ્રીએ (=મૂલ ગ્રંથકારે) આ ગાથાની પિતાની ટીકામાં વ્યાખ્યા કરી નથી, તો પણ ગાથાવાળી પ્રતોમાં લખેલી જેવાય છે, આથી મેં તેનું વ્યાખ્યાન કર્યું છે. [૧૩૮]
આ પ્રમાણે ઉકેશ (ઉપકેશ) ગચ્છમાં થયેલા શ્રીકક્ક (કકુદ) નામના આચાર્યને શિષ્ય શ્રી જિનચંદ્ર ગણું, કે જેમનું બીજું નામ દેવગુપ્ત આચાર્ય છે, તેમણે રચેલા નવપદ પ્રકરણની વિસ્તૃત ટીકા સમાપ્ત થઈ.
ટીકાકારની પ્રશસ્તિ આ વિરતૃત ટીકામાં મેં અનુપગથી જે સ્ત્ર વિરુદ્ધ કહ્યું હોય તે કુબોધ ન થાય એ માટે શુભ આશયવાળા વિદ્વાને મારા ઉપર કૃપા કરીને શુદ્ધ કરવું. (૧) જેમાં વિલાસ કરતા ગુણરૂપી મણુઓનો સમૂહ છે, જે પાઠ કરનારા (સાધુઓ)થી સુશોભિત છે, જે દીન નથી, તે શ્રીઉકેશ (ઉપકેશ) પુરમાંથી નીકળેલ [ ઊકેશ (ઉપકેશ) નામને ] ગચ્છરૂપી સમુદ્ર છે. (૨) તે ગચ્છમાં વિશિષ્ટબુદ્ધિ રૂપી વૈભવવાળા, સંયમીઓમાં અગ્રણી, સિદ્ધાંતરૂપ સમુદ્રના પારને પામેલા અને ઘણા ગુણોથી યુક્ત એવા પૂજ્ય શ્રી દેવગુપ્ત નામના આચાર્ય થયા કે જેમણે સ્વયં જિનપ્રવચનમાંથી ઉદ્ધરીને શ્રેતાઓના
૧. સમુદ્રના પક્ષમાં વારી એટલે માછલા, હીન એટલે નદીના 7-વતિ રહી
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
પ્રશસ્તિ. હિતની ભાવનાથી ભવ્ય નવા ગ્રંથ રચ્યા છે. (૩) તેમણે જ વિવિધ શાસ્ત્રોનો બોધ કરવામાં સૂફમમતિવાળા શ્રી કક્કસૂરિને પિતાના પદે સ્થાપિત કર્યા. જેમના રચેલા ગ્રંથને બોધ મેળવીને વિદ્વાન સાધથી શુદ્ધ આશયવાળા થાય છે, તે વિદ્વાન ઠકકસૂરિએ. મીમાંસા, જિન ચૈત્યવંદનવિધિ અને પંચપ્રમાણી ગ્રંથો બનાવ્યા છે. (૪) તેમના બે ચરણમાં ભ્રમર સમાન તેમના શિષ્ય સિદ્ધસૂરિ થયા. તેમનાથી ( = તેમના શિષ્ય), નિર્મલશીલથી શોભતા અને ત્રણ ગુપ્તિઓથી ગુપ્ત એવા દેવગુપ્ત (સૂરિ) થયા, (૫) વળી– જેમને અસીમ ગુણોથી યુક્ત જોઈને શ્રી સિદ્ધસૂરિએ પોતાના પદે સ્થાપવા માટે શ્રી ઉપાધ્યાયપદે સ્થાપીને લેકમાં પ્રસિદ્ધ કર્યા, તેમના (= શ્રી દેવગુપ્તના) વચનથી, તેમના ( = શ્રી દેવગુપ્તન) શિષ્ય, તેઓ (શ્રી દેવગુપ્ત) શાસ્ત્રોક્ત મર્યાદાથી નિર્મલ આચાર્યપદનું પાલન કરતા હતા ત્યારે, આ ટીકા શરૂ કરી, (૬–૭) તેઓ (= શ્રી દેવગુપ્ત) દેવલોક પામ્યા ત્યારે તેમના શિષ્ય અને પિતાના (= ટીકાકારના) શ્રી સિદસૂરિ નામના. ગુરુબંધુએ (ટીકાકારની) વિનંતિથી આ ટીકાનું સમર્થન કર્યું. (૮) જેમનું પહેલાં ધનદેવ નામ હતું, તે યશાદેવ નામના ઉપાધ્યાયે જડ હોવા છતાં ધીક્રાઈથી વિસ્તારવાળી આ ટીકા કરી છે. (૯) આ ટીકા અગિયારસો પાંસઠ (૧૧૬૫). માં અણહિલ્લપાટક નગરમાં ઊ કેશગચ્છના શ્રી વીરજિનના ભવનમાં પૂર્ણ થઈ (૧૦). તે વખતે સંઘમાં મુખ્ય ગણાતા, સાહિત્ય, આગમ અને તર્કશાસ્ત્રને ધારણ કરનારા શ્રી ચકેશ્વરસૂરિ વગેરે વિદ્વાનોએ અત્યંત આદરથી આનું સંશોધન કર્યું છે. આ જગતમાં પાંડુકવનમાં મેરુનું શિખર જ્યાં સુધી દીપે ત્યાં સુધી આ ટીકા વિદ્વાનોથી સતત વારંવાર વંચાતી રહે. (૧૧) આ ટીકાના દરેક અક્ષર ગણીને આ ગ્રંથનું પ્રમાણ નવહજાર પાંચસે (૫૦૦) અનુષ્યમ્ કે જેટલું છે એમ બરાબર નિશ્ચિત કર્યું છે. (૧૨)
ભાવાનુવાદકારની પ્રશસ્તિ પૂજ્યપાદ આચાર્ય દેવશ્રી દેવગુપ્તસૂરિ મહારાજ વિરચિત અને પૂજ્યપાદ ઉપથાય શ્રી યશેદેવવિજય ગણિવર રચિત ટીકા સહિત શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને, સિદ્ધાંત મહોદધિ સ્વ. પ. પૂ. આચાર્યદેવશ્રી પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજના પટ્ટાલંકાર પરમગીતાર્થ સ્વ. પ. પૂ. આચાર્યદેવશ્રી હીરસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્ય પરાથ પરાયણ પ. પૂ. આચાર્યદેવશ્રી લલિતશેખરસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્ય આચાર્ય શ્રી રાજશેખરસૂરિએ કરેલ ગુજરાતી ભાવાનુવાદ પૂર્ણ થયે. પ્રારંભ સમયઃ
* પ્રારંભસ્થળઃ વિ. સં. ૨૦૪૫, કા.વ.૬
ઓશવાળ કેલોની, જામનગર (સૌ.) * સમાપ્તિસમયઃ :
સમાપ્તિસ્થળઃ વિ. સં. ૨૦૪૫, જેઠમાસ.
ઓશવાળ યાત્રિકગૃહ, પાલીતા
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ ભરત પ્રિન્ટરી ન્યુ માર્કેટ, પાંજરાપોળ, ફોન: 38 3964 રીલીફ રોડ, અમદાવાદ-૧