Book Title: Shraman Mahavira
Author(s): Dulahrajmuni
Publisher: Jain Vishva Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010542/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra kI pacIsavIM nirvANa zatAbdI ke upalakSa meM saMpAdaka muni dulaharAja jaina vizva bhAratI prakAzana Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya 'zramaNa mahAvIra'-prAcInatama pramANoM ke AdhAra para prastuta bhagavAn mahAvIra kA yaha jIvana-carita apane-Apa meM eka mahattvapUrNa AyAma hai| andhakAra meM chipe srotoM kA yaha vimocana-AhlAdaka hI nahIM, aneka naye tathyoM ko udghATita karatA hai| unmukta vicAraka amara muni ke zabdoM meM "yaha bhagavAna mahAvIra kA prathama mAnavIya citraNa hai|" ___Agama, niyukti, bhASya, caNi aura TIkAoM ke pracchanna bha-garmoM meM chipe bIjoM kA yaha vRkSa-rUpa meM pallavana eka sAhasika kadama hai, jo kahIM roSa utpanna kara sakatA hai aura kahIM hrss| yaha vyakti kI apanI-apanI manaHsthiti kA dyotaka hogA / lekhaka apane dRSTikoNa se calA hai aura paramparAoM se unmukta hokara calA hai| usane bhagavAn mahAvIra ke antaHsthala ko atyanta sUkSma rekhAoM meM upasthita kiyA hai, jo eka kuzala zabda-zilpI dvArA hI saMbhava hai| ____ AcArya tulasI dvArA prastuta 'bhagavAn mahAvIra' carita laghu aura janyabhogya hai, vahAM yaha carita vizAla aura gahana hai| donoM eka-dUsare kI paripUrti karate hue cala rahe haiN| bhagavAn mahAvIra kI pacIsavIM nirmANa-zatAbdI ke avasara para 'jaina vizva bhAratI' dvArA isa grantha kA prakAzana samIcIna hI nahIM karttavya rUpa bhI hai / AzA hai manIpI isa grantha kA gahare peTha kara adhyayana kreNge| zrIcanda rAmapuriyA dillI nidezaka Agama aura sAhitya prakAzana Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakathya jIvana jInA nisarga hai| vikAsI jIvana jInA kalA, usakA aMkana mahAkalA aura kisI dUsare ke samRddha jIvana kA aMkana parama kalA hai| merI lekhanI ne parama kalA kA dAyitva uThAyA hai| sudUra atIta kI yAtrA, paga-paga para ghumAva, saghana jaMgala aura gaganacumbI giri-shikhr| kitanA gurutara hai dAyitva ! para laghutara kaMdhoM ne bahuta bAra gurutara dAyitva kA nirvAha kiyA hai| maiM apane dAyitva ke nirvAha meM saphala hoUMgA, isa Atma-vizvAsa ke sAtha maiMne kArya prArambha kiyA aura usake nirvAha meM maiM saphala huA hUM, isa niSThA ke sAtha yaha sampanna ho rahA hai| bhagavAn mahAvIra kI jIvanI likhane meM mere sAmane tIna mukhya kaThinAiyAM thIM 1. jIvana-vRtta ke prAmANika srotoM kI khoj| 2. digambara aura zvetAmbara paramparA-bhedoM ke sAmaMjasya kI khoja / 3. taTastha mUlyAMkana / bhagavAn mahAvIra kA jIvana-vRtta digambara sAhitya meM bahuta kama surakSita hai| zvetAmbara sAhitya meM vaha apekSAkRta adhika surakSita hai para paryApta nahIM hai| bhagavAn ke jIvana-vRtta ke sarvAdhika prAmANika srota tIna haiM 1. AyAro-adhyayana 9 / 2. AyAracUlA-adhyayana 15 / 3. klpsuutr| bhagavatI sUtra meM bhagavAn ke jIvana-prasaMga vipula mAtrA meM upalabdha haiN| 'uvAsagadasAo', 'nAyAdhammakahAo', 'sUyagaDo' Adi sUtroM meM bhI bhagavAn ke jIvana aura tattvadarzana viSayaka pracura sAmagrI hai / uttaravartI sAhitya meM AcArAMgacUNi, AvazyakacUNi, Avazyakaniyukti, uttarapurANa, cauvanna mahApurisacariyaM, triSaSTizalAkApuruSacaritra Adi granthoM meM bhagavAn kA jIvanavRtta milatA hai| bauddha sAhitya meM bhI bhagavAn ke bAre meM jAnakArI milatI hai| yadyapi usameM Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve Alocya ke rUpa meM hI abhilikhita haiM para jaina sAhitya kI prazasti aura bauddha sAhitya kI AlocanA-donoM ke Aloka meM bhagavAn kI yathArtha pratimA ubharatI hai| maiMne ukta granthoM ke AdhAra para bhagavAn ke jIvana-vRtta kA cayana kiyA / usake gumphana aura vikAsa meM maiMne kavi-kalpanA kA bhI upayoga kiyA hai| roga, bur3hApA aura mRtyu-ye tInoM saMsAra-virakti kI pradhAna preraNAeM haiN| bhagavAn buddha inhIM se prerita hokara bhikSu bane, yaha mAnA jAtA hai| kintu prAcIna sAhitya kI prakRti ke paryAlocana ke AdhAra para maiM yaha kaha sakatA hUM ki isameM tathya yA ghaTanA kI apekSA kavi-kalpanA kI gurutA adhika hai| yaha tathya hai yA nahIM-yaha anusandheya ho sakatA hai kintu yaha satya hai, isameM koI saMdeha nahIM / bahuta bAra kavi yA lekhaka satya ko tathya ke rUpa meM prastuta karatA hai / jIvana satya kI zAzvata dhArA se avicchinna hokara pravAhita hotA hai, ataH satya ko tathya ke rUpa meM abhivyakta karanA asaMgata bhI nahIM hai / bhagavAn mahAvIra dIkSita kyoM hue ? isa prazna kA uttara satya ko tathya ke rUpa meM prastuta kara saralatA se diyA jA sakatA hai aura maiMne diyA hai| bhagavAna ke jIvana kA uddezya thA svtNtrtaa| jisa vyakti kI sAdhanA kA samagra rUpa svataMtratA hai, usakA uddezya usase bhinna kaise ho sakatA hai ? jaina paramparA meM saMbuddha kI tIna koTiyAM milatI haiM1. svayaMsaMbuddha-apane Apa saMbodhi prApta karane vaalaa| 2. pratyekabuddha-kisI eka nimitta se saMbodhi prApta karane vaalaa| 3. upadezabuddha-dUsaroM ke upadeza se saMbodhi prApta karane vaalaa| tIrthaMkara svayaMsaMbuddha hote haiN| bhagavAn mahAvIra svayaMsaMbuddha the| unheM apane Apa saMbodhi prApta huI thii| usake AdhAra para unhoMne vizva ke svarUpa kI samIkSA aura dArzanika vicAroM kI mImAMsA kii| mukti kA lakSya nizcita kiyaa| sAdhana ke rUpa meM unhoMne bAharI aura bhItarI donoM baMdhanoM se mukta rahanA svIkAra kiyaa| isa saMdarbha meM unhoMne zAsana ko baMdhana ke rUpa meM dekhA aura zAsana-mukta jIvana kI dizA meM prayANa kiyaa| jaina Agama sUtra-zailI meM likhe hue haiM / 'AyAro' ke naveM adhyayana meM bhagavAn mahAvIra ke sAdhanAkAlIna jIvana kA bahuta hI vyavasthita nirUpaNa hai| para sUtrazailI meM hone ke kAraNa vaha bahuta durgama hai| 'AyAro kI cUNi meM cUrNikAra ne una saMketoM ko thor3A spaSTa kiyA hai, phira bhI ghaTanA kA pUrA vivaraNa nahIM miltaa| maiMne una saMketoM ke AdhAra para ghaTanA kA vistAra kiyA hai| usase bhagavAn ke jIvana kI ajJAta dizAeM prakAza meM AI haiM / sAdhanA ke aneka nae rahasya udghATita hue haiN| .. bauddha sAhitya meM bhagavAn buddha kI vANI ke sAtha ghaTanAoM kI lambI zRMkhalA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| usase unakI upadeza-zailI sarasa aura sahaja subodha hai / bhagavAn mahAvIra kI vANI ke sAtha ghaTanAoM kA yoga bahuta virala hai| phalataH unakI upadeza-zailI apekSAkRta kama sarasa aura durbodha lagatI hai| maiMne isa sthiti ko dhyAna meM rakhakara bhagavAn kI upadeza-zailI ko ghaTanAoM se jor3A hai| isameM maiMne korI kalpanA kI ur3Ana nahIM bharI hai / bhagavAn kI vANI meM jo saMketa chipe hue haiM, unheM antardarzana se dekhA hai aura udghATita kiyA hai| kathAvastu ke vistAra kA AdhAra karma banatA hai| niSkarma ke AdhAra para usakA vistAra nahIM hotaa| sAmAnyataH yaha dhAraNA hai ki bhagavAn mahAvIra niSkarma ke vyAkhyAtA aura prayoktA the / yaha satya kA eka pahalU hai| dUsarA pahalU yaha hai ki bhagavAn mahAvIra utthAna, karma, bala, vIrya, puruSArtha aura parAkrama ke pravaktA the| ve akarmaNyatA ke samarthaka nahIM the / unakA karma rAjya-maryAdA ke sAtha nahIM judd'aa| isalie rAjya ke sandarbha meM hone vAlA unake jIvana kA adhyAya vistRta nahIM banA / unakA kAryakSetra rahA antarjagat / yaha adhyAya bahuta vizada banA aura isase unake jIvana kI kathAvastu vizada bana gaI / unhoMne sAdhanA ke bAraha varSoM meM abhaya aura maitrI ke mahAn prayoga kie| ve akele ghUmate rhe| aparicita logoM ke bIca ge| na koI bhaya aura na koI zatrutA / samatA kA akhaNDa sAmrAjya / kaivalya ke pazcAta bhagavAn ne anekAnta kA pratipAdana kiyaa| usakI niSpatti ina zabdoM meM vyakta huI-satya apane Apa meM satya hI hai| satya aura asatya ke vikalpa banate haiM parokSAnubhUti aura bhASA ke kSetra meN| use dhyAna meM rakhakara bhagavAna ne kahA'jitane vacana-prakAra haiM, ve saba satya haiM, yadi sApekSa hoN| jitane vacana-prakAra haiM ve saba asatya haiM, yadi nirapekSa hoN|' unhoMne sApekSatA ke siddhAnta ke AdhAra para aneka tAttvika aura vyAvahArika granthiyoM ko suljhaayaa| bhagavAna ke jIvana-cina itane spaSTa aura AkarSaka haiM ki unameM raMga bharane kI jarUrata nahIM hai / maiMne isa karma meM citrakAra kI kisI bhI kalA kA upayoga nahIM kiyA hai| maiMne kevala itanA-sA kiyA hai ki jo citra kAla ke saghana AvaraNa se DhaMke par3e the, ve merI lekhanI ke sparza se anAvRta ho ge| bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt paurANika yuga AyA / usameM mahApuruSa kI racanA camatkAra ke pariveza meM kI gii| bhagavAna mahAvIra ke jIvanavRtta ke sAtha bhI camatkArapUrNa ghaTanAeM judd'iiN| unake kaSTa-sahana ke prakaraNa meM bhI kucha atizayoktipUrNa ghaTanAeM haiN| daivI ghaTanAoM kI bharamAra hai| maiMne cAmatkArika ghaTanAoM kA mAnavIkaraNa kiyA hai / isase bhagavAn ke jIvana kI mahimA kama nahIM haI hai, pratyuta unake pauruSa ko dIpazikhA aura adhika tejasvI banI hai| __AcAryazrI tulasI ne cAhA ki bhagavAn kI pacIsavIM nirvANa zatAbdI para meM unake jIvana kI kucha rekhAeM aMkita kruuN| maiMne cAhA maiM isa avasara para bhagavAn Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke prati apanI vinamra zraddhAMjali samarpita kruuN| lakSya banA aura kArya sampanna ho gyaa| ___ AcAryazrI kI preraNA aura AzIrvAda ne merA patha Alokita kiyaa| maiM apanI gati meM saphala ho gyaa| prastuta pustaka kI pratilipi aura pariziSTa munizrI dulaharAjajI ne taiyAra kie| unakA sahayoga mere lie bahuta mUlyavAna hai / 'nAmAnukrama' taiyAra karane kA zreya munizrI zrIcandrajI 'kamala' ko hai| munizrI maNilAlajI aura munizrI rAjendrajI ne prati-zodhana meM sahayoga diyaa| usakA aMkana bhI asthAna nahIM hogaa| -muni nathamala aNuvrata vihAra naI dillI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama 1 1. jIvanavRtta : kucha cina-kucha rekhAeM * svapna * janma * nAmakaraNa * AmalakI krIr3A * adhyayana * sanmati * dhArmika paramparA * rAjanItika vAtAvaraNa * parivAra * vivAha * mukti kA antardvandva * mAtA-pitA kI samAdhi-mRtyu * cullapitA ke pAsa 2. svatantratA kA abhiyAna * videha sAdhanA 3. svatantratA kA saMkalpa 4. puruSArtha kA pradIpa 5. asaMgraha kA vAtAyana : abhaya kA ucchavAsa 6. bhaya kI taminA : abhaya kA Aloka 7. AdivAsiyoM ke bIca 8. kyA maiM cakravartI nahIM hU~? 0 mr mr 0 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. dhyAna kI vyUha-racanA * nidrA-vijaya * bhUkha-vijaya * svAda-vijaya 10. dhyAna, Asana aura mauna 11. anukala upasargoM ke aMcala meM 12. bimba aura pratibimba 13. pragati ke saMketa 1.4.. karuNA kA ajasra srota 15. gaMgA meM naukA-vihAra 16. baMdhana kI mukti : mukti kA anubaMdha * bheda-vijJAna kA dhyAna * tanmUrtiyoga * puruSAkAra AtmA kA dhyAna 17. kahIM vaMdanA aura kahIM baMdI 18. nArI kA bandha-vimocana 19. kaivalya-lAbha 20. tIrtha aura tIrthaMkara 21. jJAna-gaMgA kA pravAha 22. saMgha-vyavasthA * dinacaryA * vastra * bhojana aura vihAra * pAtra * abhivAdana * sAmudAyikatA * sevA 23. saMghAtIta sAdhanA 24. atIta kA siMhAvalokana 25. tatkAlIna dharma aura dharmanAyaka 26. naI sthApanAeM : naI paramparAeM 114 119 126 129 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. krAnti kA siMhanAda 135 * jAtivAda * sAdhutva : veza aura pariveza * dharma aura sampradAya * dharma aura vAmamArga * sAdhanA-patha kA samanvaya * janatA kI bhASA janatA ke lie * karuNA aura zAkAhAra * yajJa : samarthana yA rUpAntaraNa * yuddha aura anAkramaNa * asaMgraha kA Andolana 28. virodhAbhAsa kA vAtAyana 170 29. saha-astitva aura sApekSatA 173 30. satata jAgaraNa 183 31. cakSudAna 192 32. samatA ke tIna AyAma 196 . maitrI kA AyAma * abhaya kA AyAma * sahiSNutA kA AyAma 33. mukta mAnasa : mukta dvAra 206 34. samanvaya kI dizA kA udghATana 215 35. sarvajana hitAya : sarvajanasukhAya 218 36. dharma-parivartana : sammata aura anumata 224 37 yathArthavAdI vyaktitva : atizayokti kA paridhAna 229 38. alaukika aura laukika 232 39. sarvajJatA : do pArzva do koNa 234 40. bauddha sAhitya meM mahAvIra 237 41. pravRtti bAhara meM : mAnadaNDa bhItara meM 240 42. pAradarzI daSTi : vyakta ke tala para avyakta kA darzana 245 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 43. sahayAtrA : sahayAtrI . 248 44. saMgha-bheda 260 45. ahiMsA ke himAlaya para hiMsA kA vajrapAta 264 46. nirvANa 271 47. paraMparA 48. jIvana kA vihaMgAvalokana 277 * kartRtva ke mUlasrota * zramaNa, jIvana kA jJAnapUrvaka svIkAra * tapa aura dhyAna * mauna * nidrA * AhAra * dehAsakti-visarjana * sahiSNutA * samatva yA prema 0 adhyAtma * dharma kI maulika AjJAeM * bhagavAn kA nirvANa 287 49. vaMdanA pariziSTa 1. paraMparA-bheda 301 2. cAturmAsa 302 3. vihAra aura AvAsa-sthala 304 4. jIvanI ke prAmANika srotoM kA nirdeza 309 5. ghaTanA-krama 354 6. nAmAnukrama 350 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra Page #14 -------------------------------------------------------------------------- Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanavRtta : kucha citra-kucha rekhAeM kumArazramaNa kezI bhagavAn pArzva ke aura zramaNa gautama bhagavAn mahAvIra ke ziSya the| bhagavAna mahAvIra astitva meM Ae hI the| unakA dharma-cakra abhI pravRtta huA hI thaa| abhI sUrya kI razmiyAM dUra taka phailI nahIM thiiN| kezI yaha anubhava kara rahe the ki aMdhakAra aura adhika banA ho rahA hai / zramaNa paramparA ke AkAza meM aisA koI sUrya nahIM hai jo isa aMdhakAra ko prakAza meM badala de| gautama se unakI bheMTa huI taba unhoMne apanI mAnasika anubhUti gautama ke sAmane rkhii| ve vedanA ke svara meM bole, 'Aja bahuta bar3A janasamUha ghora tamomaya aMdhakAra meM sthita ho rahA hai| use prakAza dene vAlA kauna hogA ?' gautama ne kahA, "bhaMte ! loka ko apane prakAza se bharane vAlA sUrya ava udita ho cukA hai| vaha jana-samUha ko aMdhakAra se prakAza meM le aaegaa|' gautama ke uttara se kezI ko AzvAsana jaisA milaa| unhoMne vismaya kI bhApA meM pUchA, 'vaha sUrya kauna hai ?' 'vaha sUrya bhagavAna mahAvIra hai|' 'kauna hai vaha mahAvIra ?' 'prArambha meM videha janapada kA rAjakumAra aura Aja videha-sAdhanA kA samartha sAdhaka, mahAn arhat, jina aura kevlii|" saMkSipta uttara se kezI kI jijJAsA zAnta nahIM huii| tava gautama ne bhagavAna mahAvIra ke jIvanavRtta ke aneka citra kezI ke sAmane prastuta kie| svapna nirabhra nIla gagana / zAnta, nIrava vAtAvaraNa / rAtri kA pazcima prahara / 1. uttaragjarapANi, 23375-78 / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra mahArAja siddhArtha kA bhavya prAsAda / vAsagRha kA madhya bhaag| surabhi puSpa aura surabhi cUrNa kI mahaka / mRdu zayyA / arddhanidrAvasthA meM supta devI trizalA ne eka svapna-zRMkhalA dekhii| devI ne dekhA eka hAthI-barase hue bAdala jaisA zveta, muktAhAra jaisA ujjvala, kSIra samudra jaisA dhavala, candrarazmi jaisA kAnta, jalavindu jaisA nirmala aura rajata parvata jaisA zubhra / caturdanta, unnata aura vizAla / eka vRSabha-zveta kamala kI paMkhur3iyoM jaisA zveta aura virAT skandha / eka siMha-tapta svarNa aura vidyut jaisI camakadAra AMkheM aura saumya aakRti| lakSmI-kamalAsana para AsIna / diggajoM kI vizAla-pIvara sUMDa se abhiSikta / eka puSpamAlA-maMdAra ke tAjA phUloM se guMthI huI / sarva RtuoM meM vikasvara / zveta puSpoM ke madhya yatra-tatra bahuraMgI puSpoM se guMphita / cAMda-gokSIra, phena aura rajatakalaza jaisA zubhra / samudra kI velA kA saMvardhaka, svaccha darpaNa tulya camakadAra / hRdayahArI, manohArI, saumya aura rmnniiy| sUrya-aMdhakAra ko vinaSTa karane vAlA, tejapuMja se prajvalita / rakta-azoka, kiMzuka, zukamukha aura guMjArdha jaisA rkt| ___eka dhvajA-kanakayaSTi para pratiSThita / UrdhvabhAga meM siMha se aNkit| maMdamaMda pavana se laharAtI huii| eka kalaza-kamalAvali se pariveSTita aura jala se paripUrNa / mIna yugala-~pAradarzI zarIra, mana ko lubhAne vAlI mRdutA aura capalatA kA muurtruup| eka padma sarovara-sUryavikAsI, candravikAsI aura jAtya kamaloM se paripUrNa / sUrya-razmiyoM se prabuddha kamaloM kI surabhi se sugNdhit| eka siMhAsana-parAkrama ke pratinidhi vanarAja ke mukha se maMDita, ratna-maNi jaTita aura vishaal| kSIra sAgara-nAcatI huI lahariyoM se kSubdha / pavana-prakaMpita taraMgoM se taraMgita / vizAla aura gmbhiir| eka deva vimAna-navodita sUrya bimba jaisA prabhAsvara / agara aura lobAna kI gaMdha se sugNdhit| eka nAga vimAna--aizvarya kA pratIka, kamanIya aura ramaNIya / 1. kalpasUtra, sUtra 33.47 / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanavRtta : kucha citra-kucha rekhAeM ___epha ratna-puMja-diganta ko chUtI huI razmiyoM se AkIrNa, unnata aura rmnniiy| eka agnipuMja-gaganasparzI zikhA aura jvAlA se saMkula, nidhUma aura ghRta se abhiSikta / trizalA jaagii| usakA mana ullAsa se bhara gyaa| use apane svapnoM para Azcarya ho rahA thaa| Aja taka usane itane mahattvapUrNa svapna kabhI nahIM dekhe the| vaha mahArAja siddhArtha ke pAsa gyii| unheM svapnoM kI bAta sunAyI / siddhArtha harSa aura vismaya se Arakta ho gyaa| siddhArtha ne svapna-pAThakoM ko AmaMtrita kiyaa| unhoMne svapnoM kA adhyayana kara kahA, 'mahArAja ! devI ke putra-ratna utpanna hogaa| ye svapna usake dharma-cakravartI hone kI sUcanA de rahe haiN|' mahArAja ne prItidAna de svapna-pAThakoM ko vidA kiyaa| janma saba dizAeM saumya aura Aloka se pUrNa haiN| vAsantI pavana maMda-maMda gati se pravAhita ho rahA hai| puSpita upavana vasanta ke astitva kI udghoSaNA kara rahe haiN| 1. isa svapna-zRMkhalA meM svapna-darzana kI do paramparAoM dvArA sammata svapna zRkhalita haiM : digamvara paramparA zvetAmbara paramparA 1 gaja 1. gaja 2. vRpama 2. vRSabha 3. siMha 3. siMha 4. lakSmI 4. zrI abhiSeka 5. mAtyadvika 5. dAma (mAlA) 6. pAzi 6. zazi 7. sUrya 7. dinakara 8. kumbhatika 8. kumbha 6. apaya gala 6. jaya (dhvajA) 10. sAgara 10. sAgara 11. sarovara 11. padmasara 12. siMhAsana 12. vimAna 13. aiva-vimAna 13. ratna-uccaya 14. nAga vimAna 14. misi (agni) 15. ratna-rAgi 16. nirdhama agni 2. kalpasUta, bhUta 64.78 // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra jalAzaya prasanna haiN| praphulla haiM bhUmi aura aakaash| dhAnya kI samRddhi se samUcA janapada harSa-vibhora ho uThA hai| isa prasanna vAtAvaraNa meM caitra zuklA trayodazI (30 mArca, IsvI pUrva 566) kI madhyarAtri ko eka zizu ne janma liyaa| janapada kA nAma videha / nagara kA nAma kSatriyakuNDa / pitA kA nAma siddhArtha / mAtA kA nAma trizalA / zizu abhI anaam| vaha dAsaprathA kA yuga thaa| priyaMvadA dAsI ne siddhArtha ko putra-janma kI sUcanA dii| siddhArtha yaha sUcanA pA harSa-vibhora ho utthe| unhoMne priyaMvadA ko prItidAna diyA aura sadA ke lie dAsI-karma se mukta kara diyA / dAsa-prathA ke unmUlana meM yaha thA zizu kA pahalA abhiyAna / siddhArtha ne nagara-rakSaka ko bulAkara kahA, 'devAnupriya ! putraratna kA janma huA hai| usakI khuzI meM utsava kA Ayojana kro|' nagara-rakSaka mahArAja siddhArtha kI AjJA ko zirodhArya kara calA gyaa| Aja bandIgRha khAlI ho rahe haiN| bandI apane-apane gharoM ko lauTa rahe haiN| aisA laga rahA hai mAno svatantratA ke senAnI ne janma lete hI pahalA prahAra una gRhoM para kiyA hai, jahAM burAI ko nahIM kintu manuSya ko bandI banAyA jAtA hai| Aja bAjAroM meM bhIr3a umar3a rahI hai| anAja, kirAnA, ghI aura tela-saba saste bhAvoM meM bika rahe haiN| aisA laga rahA hai mAno asaMgraha ke puraskartA ne saMgraha ko cunautI de DAlI hai| __ Aja nagara ke rAjapathoM, tirAhoM, caurAhoM aura choTe-bar3e sabhI pathoM para jala chir3akA jA rahA hai / aisA laga rahA hai mAno zAnti kA purodhA bhUmi kA tApa haraNa kara mAnava-saMtApa ke haraNa kI sUcanA de rahA hai| ___ Aja aTTAlikA ke hara zikhara para dhvajA aura patAkAeM phaharA rahI haiN| aisA laga rahA hai mAno jIvana-saMgrAma meM prApta hone vAlI saphalatA vijaya kA ullAsa manA rahI hai| Aja nagara ke kaNa-kaNa se sugandha phUTa rahI hai| sArA nagara gaMdhaguTikA jaisA pratIta ho rahA hai| mAno vaha batA rahA hai ki saMyama ke saMvAhaka kI digdiganta meM aisI hI sugandha phuuttegii| nagaravAsiyoM ke mana meM kutUhala hai| sthAna-sthAna para eka prazna pUchA jA rahA hai -~Aja yaha kyA ho rahA hai ? kyoM ho rahA hai ? kyA koI naI upalabdhi huI hai ? ina jijJAsAoM ke ubharate svaroM ke bIca rAjyAdhikAriyoM ne samUce nagara meM yaha sUcanA prasArita kI- 'mahArAja siddhArtha ke Aja putra-ratna kA janma huA hai|' isa saMvAda ke sAtha samUcA nagara harSotphulla ho gyaa| - 1. kalpasUtra, sUna 66-100; kalpasUtra Tippanaka, pR0 12-13 / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanavRtta : kucha citra-kucha rekhAeM nAmakaraNa samaya kI suI avirAma gati se ghUma rahI hai| usane hara prANI ko pala-pala ke saMcaya se sIMcA hai| garbha ko janma, janma-prApta ko bAlaka, vAlaka ko yuvA, yuvA ko praur3ha, praur3ha ko vRddha aura vRddha ko mRtyu kI goda meM sulAkara vaha niSkAma karma kA jIvita udAharaNa prastuta kara rahI hai / usane trizalA ke zizu ko bar3hane kA avasara diyaa| vaha Aja bAraha dina kA ho rahA hai / vaha abhI anAma hai / jo isa duniyA meM AtA hai, vaha anAma hI AtA hai| pahalI pIr3hI ke loga pahacAna ke lie usameM nAma Aropita karate haiM / jIva sUkSma hai| use pahacAnA nahIM jA sktaa| usakI pahacAna ke do mAdhyama haiM-rUpa aura nAma / vaha rUpa ko avyakta jagat se lekara AtA hai aura nAma vyakta jagat meM Ane para Aropita hotA hai| mAtA-pitA ne AgaMtuka atithiyoM aura sambandhiyoM se kahA, 'jisa dina yaha zizu garbha meM AyA, usI dina hamArA rAjya dhana-dhAnya, sonA-cAMdI, maNi-muktA, koza-koSThAgAra, vala-vAhana se bar3hA hai, isalie hama cAhate haiM ki isa zizu kA nAma 'varddhamAna' rakhA jaae| hama socate haiM, Apa isa prastAva se avazya sahamata hoNge|' upasthita logoM ne siddhArtha aura trizalA ke prastAva kA eka svara se samarthana kiyaa| zizu kA nAma varddhamAna ho gyaa| 'varddhamAna', 'siddhArtha' aura 'trizalA' ke jayaghoSa ke sAtha nAmakaraNa-saMskAra sampanna huaa| AmalakI krIr3A __kumAra varddhamAna AThaveM varSa meM cala rahe the| zarIra ke avayava vikAsa kI dizA khoja rahe the| yauvana kA kSitija abhI dUra thaa| phira bhI parAkrama kA vIja prasphuTita ho gyaa| kSAtra teja kA abhaya sAkAra ho gyaa| eka bAra ve baccoM ke sAtha 'AmalakI' nAmaka khela khela rahe the| yaha khela vakSa ko kendra mAnakara khelA jAtA thaa| khelanevAle sava bacce vRkSa kI ora daudd'te| jo vaccA sabase pahale usa vRkSa para car3hakara utara AtA vaha vijetA mAnA jaataa| vijetA vaccA parAjita baccoM ke kaMdhoM para baiThakara daur3a ke prArambha vindu taka jaataa| kumAra varddhamAna sabase Age daur3a pIpala ke per3a para car3ha ge| unake sAtha-sAtha eka sAMpa bhI car3hA aura per3a ke tane se lipaTa gayA / vacce Darakara bhAga ge| kumAra varddhamAna Dare nhiiN| ve jhaTa se nIce utare, usa sAMpa ko pakar3akara eka aura DAla diyaa| 1. palpasUna, sUra 85, 66 2. bAdAyakapUNa, pUrvabhAga, pa0 246 / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 zramaNa mahAvIra adhyayana kumAra varddhamAna prArambha se hI pratibhA sampanna the / unakA prAtibha jJAna bauddhika jJAna se bahuta UMcA thaa| unheM atIndriyajJAna kI zakti prApta thI / ve dUsaroM ke sAmane usakA pradarzana nahIM karate the / ve ATha varSa kI avasthA ko pAra kara naveM varSa meM phuNce| mAtA-pitA ne ucita samaya dekhakara unheM vidyAlaya meM bhejA / adhyApaka unheM par3hAne lagA / ve vinayapUrvaka use sunate rahe / usa samaya eka brAhmaNa AyA / virAT vyaktitva aura gauravapUrNa AkRti / adhyApaka ne use sasammAna Asana para biThAyA / usane kumAra varddhamAna se kucha prazna pUche - akSaroM ke paryAya kitane haiM ? unake bhaMga (vikalpa) kitane haiM ? upodghAta kyA hai ? AkSepa aura parihAra kyA haiM ? kumAra ne ina praznoM ke uttara die / praznoM kI lambI tAlikA prApta hai, para uttara apraapt| isa vizva meM yahI hotA hai, samasyAeM raha jAtI haiM, samAdhAna kho jAte haiM / kumAra ke uttara suna adhyApaka ke Azcarya kI sImA nahIM rhii| bahuta pUchane para yaha rahasya anAvRta ho gayA ki varddhamAna ko jo par3hAyA jA rahA hai vaha unheM pahale se hI jJAta hai / adhyApaka ke anurodha para ve pahale dina hI vidyAlaya se mukta ho gae / ' hama vartamAna ko atIta ke Aloka meM nahIM par3hate taba kevala vyaktitva kI vyAkhyA karate haiM, usakI pRSThabhUmi meM vidyamAna astitva ko bhulA dete haiM / hama vartamAna ko bhaviSya ke Aloka meM nahIM par3hate taba kevala utpatti kI vyAkhyA karate haiM, usakI niSpatti ko bhulA dete haiM / vartamAna meM atIta ke bIja ko aMkurita karane aura bhaviSya ke bIja ko bone kI kSamatA hai / jo vyakti ina donoM kSamatAoM ko eka sAtha dekhatA hai vaha vyaktitva aura astitva ko tor3akara nahIM dekhatA, utpatti aura nippatti ko vibhakta kara nahIM dekhatA, vaha samagra ko samagra kI dRSTi se dekhatA hai / samagratA kI dRSTi se dekhane vAlA ATha varSa kI Ayu meM ghaTita hone vAlI ghaTanA kA vIja ATha varSa kI avadhi meM hI nahIM khojatA / usakI khoja sudUra atIta taka pahuMca jAtI hai / kumAra varddhamAna ke prAtibhajJAna ko AnuvaMzikatA aura mastiSka kI kSamatA ke AdhAra para nahIM samajhA jA sakatA / use aneka janmoM kI zrRMkhalA meM ho rahI utkrAnti ke sandarbha meM hI samajhA jA sakatA hai | sanmati 'bhagavAn pArakhaM kI paramparA cala rahI thii| unake hajAroM ziSya bRhattara bhArata 1. Avazyaka pUrvabhAga 0248 246 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanavRtta : kucha citra-kucha rekhAeM aura madhya eziyAI pradezoM meM vihAra kara rahe the / unake do ziSya kSatriyakuMDa nagara meM aae| eka kA nAma thA saMjaya aura dUsare kA vijaya / ve donoM cAraNa-muni the / unheM AkAza meM ur3ane kI zakti prApta thI / unake mana meM kisI tattva ke viSaya meM saMdeha ho rahA thA / ve usake nivAraNa kA prayatna kara rahe the, para vaha ho nahIM sakA / ve siddhArtha ke rAja- prAsAda meM aae| zizu varddhamAna ko dekhA / tatkAla unakA sandeha dUra ho gyaa| unakA mana pulakita ho utthaa| unhoMne varddhamAna ko 'sanmati' ke nAma se saMbodhita kiyA / ' 1) prazna kA ThIka uttara milane para saMdeha kA nivartana ho jAtA hai / yaha saMdehanivartana kI sAdhAraNa paddhati hai / kabhI-kabhI isase bhinna asAdhAraNa ghaTanA bhI ghaTita hotI hai / mahAn ahiMsaka kI sannidhi prApta hone para jaise hiMsA kA vipa apane Apa dhula jAtA hai, prajvalita vaira maitrI meM badala jAtA hai, vaise hI aMtar ke Aloka se Alokita AtmA kI sannidhi prApta hone para mana ke saMdeha apane Apa samAdhAna meM badala jAte haiM / dhArmika paramparA -- usa samaya bhArata ke uttara-pUrva meM do mukhya dhArmika paramparAeM cala rahI thIMzramaNa paramparA aura brAhmaNa paramparA / siddhArtha aura vizalA zramaNa paramparA ke anuyAyI the / ve bhagavAn pArzva ke ziSyoM ko apanA dharmAcArya mAnate the / varddhamAna jisa paramparA kA unnayana kiyA, usake saMskAra unheM paitRka virAsata meM mile the / ve kisI zramaNa ke pAsa gae aura dharma - carcA kI, isakI koI jAnakArI prApta nahIM hai / unakA jJAna bahuta prabuddha thA / ve satya aura svatantratA kI khoja meM akele hI ghara se nikale the / kucha varSo taka ve akele hI sAdhanA karate rahe / rAjanItika vAtAvaraNa una dinoM vajji gaNataMtra vahuta zaktizAlI thA / usakI rAjadhAnI thI vaizAlI / usako avasthiti gaMgA ke uttara, videha meM thI / vajjisaMgha meM licchavi aura videha - donoM zAsaka sammilita the / isake pradhAna zAsaka licchavi rAjA ceTaka the / siddhArtha vajji saMgha ke eka sadasya rAjA the / varddhamAna gaNataMtra ke vAtAvaraNa meM pale the | gaNataMtra meM sahiSNutA, vaicArika udAratA, sApekSatA, svataMtratA aura eka-dUsare ko nikaTa se samajhane kI manovRtti kA vikAsa atyanta Avazyaka hotA hai / ina vizeSatAoM ke binA gaNataMtra saphala nahIM ho sakatA / vahiMsA aura 1 9. uttarapurANa, pavaM 74, zloka, 282, 283 / 2 lAvAlA 15/25 / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra syAdvAda ke bIja varddhamAna ko rAjanItika vAtAvaraNa meM hI prApta ho gae the / dhArmika vAtAvaraNa meM varddhamAna ne unheM zatazAkhI banAkara sthAyI pratiSThA de dI / parivAra apane guNoM se prakhyAta hone vAlA uttama, pitA ke nAma se pahacAnA jAne vAlA madhyama, mAtA ke nAma se pahacAnA jAne vAlA adhama aura zvasura ke nAma se pahacAnA jAne vAlA adhamAdhama hotA hai - yaha nItisUtta anubhava kI syAhI se likhA gayA hai / mahAvIra svanAmadhanya the / ve apanI sahaja tathA sAdhanAjanita vizeSatA ke kAraNa aneka nAmoM se prakhyAta hue / unake guNa-niSpanna nAma sAta haiM varddhamAna, samana ( zramaNa ), mahAvIra', sanmati, vIra, ativIra aura jJAtaputra / bauddha sAhitya meM unakA nAma nAtaputa milatA hai / mahAvIra ke pitA ke tIna nAma the - siddhArtha, zreyAMsa aura yazasvI / unakA gota thA - kAzyapa / mahAvIra kI mAtA ke tIna nAma the-- trizalA, videhadattA aura priyakAriNI / unakA gotra thA - vAziSTha / mahAvIra ke cullapitA kA nAma supArzva, buA kA nAma yazodayA, bar3e bhAI kA nAma naMdivardhana, bhAbhI kA nAma jyeSThA aura bar3I bahana kA nAma sudarzanA thA / " mahAvIra kA parivAra samRddha aura zaktizAlI thA / unake dharma - tIrtha ke vikAsa meM usane apanA yogadAna diyA thA / vivAha kumAra varddhamAna ava yuvA ho ge| unake aMga-aMga meM yovana kA ubhAra A gayA / bacapana meM bhI sundara the / yuvA hone para ve aura adhika sundara dIkhane lage, ThIka vaise hI jaise cAMda sahaja hI kAnta hotA hai, zarad Rtu meM vaha aura adhika kamanIya ho jAtA hai / kumAra kI yauvanazrI ko pUrNa vikasita dekha mAtA-pitA ne vivAha kI carcA prArambha kii| kumAra varddhamAna ke janmotsava meM bhAga lene ke lie aneka rAjA Ae the / 1. AdhAracUlA, 15 16 / 2. sAdhAracUlA, 15 / 17 3. sAdhAracUlA, 15 / 18 / 4. nAyakacUni uttarabhAga, pu0 164 // 5. bApAlA 15 / 16-21 / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanavRtta : kucha citra-kucha rekhAeM unameM kaliMga-nareza jitazatru bhI thaa| vaha kumAra ko dekha mugdha ho gyaa| usI samaya usake mana meM kumAra ke sAtha sambandha jor3ane kI sAdha utpanna ho gyii| kucha samaya bAda usake putrI kA janma huaa| usakA nAma rakhA gayA yshodaa| putrI ke var3hane ke sAtha-sAtha jitazatru ke mana kI sAdha bhI bar3ha rahI thii| jitazatru kI rAnI kA nAma thA yshodyaa| usane jitazatru se kahA, 'putrI vivAha yogya ho gayI hai / aba ApakI kyA icchA hai ?' 'icchA aura kyA ho sakatI hai ? vivAha karanA hai| tuma batAo, kisake sAtha karanA ucita hogA ?' 'isa viSaya meM Apa mujhase jyAdA jAnate haiM, phira maiM kyA batAU~ ?' 'kanyA para mAtA kA adhikAra adhika hotA hai, isalie isa para tumane jo socA ho, vaha btaao|' 'kyA maiM apanI bhAvanA Apake sAmane rakhU, jo aba taka mana meM palatI rahI hai?' 'maiM avazya hI jAnanA caahuuNgaa|' 'kumAra varddhamAna bahuta yazasvI, manasvI aura sundara haiN| maiM unake sAtha yazodA kA pariNaya cAhatI haiN|' 'merI bhI yahI icchA hai, sadyaska nahIM kintu dIrghakAlika / maiM tumhArI bhAvanA jAnakara isa niSkarSa para pahuMcA hUM ki hama bAhara se hI eka nahIM haiM, bhItara se bhI eka haiN|' jitazatru ne dUta bhejakara apanA saMdeza siddhArtha taka pahuMcA diyaa| siddhArtha aura trizalA-donoM ko isa prastAva se prasannatA huii| unhoMne ise kumAra ke sAmane rkhaa| kumAra ne use asvIkAra kara diyaa| ve vacapana se hI anAsakta the| ve brahmacArI jIvana jInA cAhate the| ____ mAtA-pitA ne vivAha karane ke lie bahuta Agraha kiyaa| ve mAtA-pitA kA bahuta sammAna karate the aura mAtA-pitA kA unake prati pragAr3ha sneha thaa| ve eka dina bhI varddhamAna se vilaga rahanA pasanda nahIM karate the| vartamAna ko isa sneha kI spaSTa anubhUti thii| isI AdhAra para unhoMne saMkalpa kiyA thA-'mAtA-pitA ke jIvanakAla meM maiM muni nahIM bnuuNgaa|' vartamAna meM muni banane kI bhAvanA aura kSamatA-donoM thii| brahmacarya unakA priya viSaya thA / ise ve bahuta mahattva dete the| yaha unake brahmacarya kI pratiSThA dene 1. svetAmbara paramparA ke anusAra pumAra varmamAna mAtA-pitA ke sneha ke sAmane saka ge| unhoMne vivAha kara liyaa| digAvara paramparA ke anunAra pumAra vaImAna ne vivAha kA manurodha karA diyaa| ve jIvanabhara brahmacArI rhe| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra ke bhAvI prayatnoM se jJAta hotA hai| mukti kA antardvandva kucha loga jAgate hue bhI sote haiM aura kucha loga sote hue bhI jAgate haiN| jinakA antaHkaraNa supta hotA hai, ve jAgate hue bhI sote haiN| jinakA antaHkaraNa jAgRta hotA hai, ve sote hue bhI jAgate haiN| kumAra varddhamAna satata jAgRti kI kakSA meM pahuca cuke the| garbhakAla meM hI unheM atIndriya jJAna upalabdha thaa| unakA antaHkaraNa nisarga cetanA ke Aloka se Alokita thaa| bhoga aura aizvarya unake pIche-pIche cala rahe the, para ve unake pIche nahIM cala rahe the| eka dina kumAra varddhamAna Atma-cintana meM lIna the| unakA nirmala citta antar kI gaharAI meM nimagna ho rahA thaa| ve sthUla kI paratoM ko pAra kara sUkSma loka meM cale ge| unheM pUrvajanma kI smRti ho aayii|' unhoMne dekhA, jIvana kI zRMkhalA kahIM vicchinna nahIM hai, atIta ke ananta meM sarvatra usake padacihna aMkita ___atIta kI kucha ghaTanAoM ne kumAra ke mana para bahuta asara DAlA / kucha samaya ke lie ve cintana kI gaharAI meM kho ge| darpaNa meM prativimba kI bhAMti atIta unakI AMkhoM ke sAmane utara AyA'maiM nipRSTha nAma kA vAsudeva thaa| eka rAtri ko raMgazAlA meM nRtya-vAdya ko Ayojana huaa| maiM aura mere sabhAsad usameM upasthita the| maiMne apane aMgarakSaka kA kahA, 'mujhe nIMda na Ae taba taka yaha Ayojana claanaa| jaba mujhe nIMda Ane lage tava ise banda kara denaa|' usa dina maiM bahuta vyasta rhaa| dina bhara ke kAryama se thakA huA thaa| rAtri kI ThaMDI velaa| manohara nRtya, lubhAne vAlA vAdya-gIta / samaya, nartaka, gAyaka aura vAdaka kA aisA durlabha yoga milA ki sabakA mana praphullita ho uThA / loga usa kAryakrama meM tanmaya ho ge| ve kAlAtIta sthiti kA anubhava karane lge| mujhe nIMda kA anukala vAtAvaraNa milaa| maiM thor3e samaya meM hI nidrAlIna ho gyaa| Ayojana calatA rhaa| gaharI nIMda ke bAda maiM jaagaa| mere jAgane ke sAtha merA ahaM bhI jaagaa| maiMne aMgarakSaka se pUchA, 'kyA merI AjJA kA atikramaNa nahIM huA hai ?' vaha kucha uttara na de skaa| vaha nRtya aura vAdya-gIta meM itanA khoyA huA thA ki use merI nIMda aura mere jAgane kA koI bhAna hI nahIM rahA / maiM AjJA ke ullaMghana se tilamilA utthaa| merA krodha mImA pAra kara gyaa| maiMne ArakSIvarga ke dvArA usake kAnoM meM 1. mAyapakanikti, gApA 71 / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanavRtta: kucha citra kucha rekhAeM garma sIsA ddlvaayaa| merI hiMsA usake prANa lekara hI zAnta huI / ' 1 maiM anubhava karatA hUM ki yaha merA janma hiMsA kA prAyazcitta karane ke lie hI huA hai / merI sArI ruci, sArI zraddhA, sArI bhAvanA ahiMsA kI ArAdhanA meM laga rahI hai / usake lie maiM jo kucha bhI kara sakatA hUM, karUMgA / mere prANa tar3apa rahe haiM usakI siddhi ke lie / maiM cAhatA hUM ki vaha dina zIghra Ae jisa dina maiM ahiMsA se abhinna ho jAUM, kisI jIva ko kaSTa na pahuMcAUM / Aja kyA ho rahA hai ? hama bar3e loga choTe logoM ke prati sadvyavahAra nahIM krte| unakI vivazatA kA pUrApUrA lAbha uThAte haiM / pazu kI taraha unakA kraya-vikraya karate haiM / unake sAtha kaThoratA baratate haiN| mujhe lagatA hai jaise hamane mAnavIya ekatA ko samajhA hI nahIM / choTA-sA aparAdha hone para kaThora daNDa de dete haiM / nAnA prakAra kI yAtanAeM denA choTI bAta hai, avayavoM ko kATa DAlanA bhI hamAre lie bar3I bAta nahIM hai / manuSya ke prati hamArA vyavahAra aisA hai, taba pazuoM ke prati acche hone kI AzA kaise kI jA sakatI hai ? maiM isa sthiti ko badalanA cAhatA hUM / yaha DaMDe ke bala para nahIM badalI jA sakatI / yaha vadalI jA sakatI hai hRdaya parivartana ke dvArA / yaha vadalI jA sakatI hai prema kI vyApakatA ke dvaaraa| isake lie mujhe hara AtmA ke sAtha AtmIya sambandha sthApita karanA hogA / samatA kI vedI para apane ahaM kA visarjana karanA hogaa| yaha kArya mAMgatA hai bahuta bar3A balidAna, bahuta bar3I sAdhanA aura bahuta bar3A tyAga / ' 11 mAtA-pitA kI samAdhi-mRtyu mahAvIra ke mana meM acAnaka udAsI chA gaI, jaise ujjvala prakAza ke bAda nIle nabha meM akasmAt rAta utara AtI hai / ve kAraNa kI khoja meM laga ge| vaha pUrva - sUcanA thI mahArAja siddhArtha aura devI trizalA ke dehatyAga kI / kumAra ke mana meM antaHpreraNA jAgI / ve tatkAla siddhArtha ke niSadyA-kakSa meM ge| vahAM siddhArtha aura trizalA -- donoM vicAra-vimarza kara rahe the| kumAra ne dekhA, ve kisI gaMbhIra viSaya para bAta kara rahe haiM / isalie unake paira dvAra para hI ruka ge| siddhArtha ne kumAra ko dekhA aura apane pAsa bulA liyA / ve bole, 'kumAra ! tuma ThIka samaya para Ae ho| hameM tumhAre parAmarza kI jarUrata thI / hama tumheM bulAne vAle ho the / ' kumAra ne praNAma kara kahA, 'maiM ApakI kRpA ke lie AbhArI hUM | Apa Adeza deM, meM lApakI kyA sevA kara sakatA hUM ? ' 'kumAra ! tuma dekha rahe ho, hamArI avasthA paripakva ho gaI hai / patA nahIM 1. (ka) mahAvIracariyaM 103, 10 62 / (gha) viSaSTimalA sapuruSacarita 10 / 1 / 177 / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 zramaNa mahAvIra bhAI kI smRti aura kumAra kI mRdu ukti se supArzva bhAvavihvala ho ge| unakI AMkhoM se AMsuoM kI dhAra baha calI / ve sisaka-sisakakara rone lge| ve kucha kahanA cAhate the para vANI unakA sAtha nahIM de rahI thii| kumAra stabdhajar3ita jaise ekaTaka unakI ora nihArate rahe / supArzva kucha Azvasta hue / bhAvAveza ko rokakara kakSa ke eka Asana para baiTha ge| kucha kSaNoM taka vAtAvaraNa meM nIravatA chA gyii| 'varddhamAna ! bhAI aura bhAbhI aba saMsAra meM nahIM haiM--isakA sabako duHkha hai| para usa sthiti para hamArA vaza nahIM hai / kumAra ! usa avaza sthiti kA lAbha uThAkara tuma ghara se nikala jAnA cAhate ho, yaha sahana nahIM ho sktaa|' 'culla pitA ! maiM ghara se nikala jAnA kahAM cAhatA hUM? maiM apane ghara se nikalA huA hUM, phira se ghara meM calA jAnA cAhatA huuN|' _ 'kumAra ! aisA mata kho| tuma apane ghara meM baiThe ho aura usa ghara meM baiThe ho jisameM janme, pale-puse aura bar3e hue|' ___ 'culla pitA ! kyA merA astitva aTThAIsa varSa se hI hai ? kyA isase pahale maiM nahIM thA ? yadi thA to yaha ghara merA apanA kaise ho sakatA hai ? merA ghara merI cetanA hai jo kabhI mujhase alaga nahIM hotii| maiM aba usI meM samA jAnA cAhatA huuN|' 'kumAra ! tuma darzana kI bAteM kara rahe ho / maiM tumase apekSA karatA hUM ki tuga vyavahAra kI bAta kro|' 'vyavahAra kyA hai, cullapitA!' 'kumAra ! vajjisaMgha kA vyavahAra hai-gaNarAjya kI pariSad meM bhAga lenA aura gaNarAjya ke zAsana-sUtra kA saMcAlana krnaa|' 'cullapitA ! maiM jAnatA hUM, yaha hamArA paramparAgata kArya hai| para maiM kyA karUM, hiMsA aura viSamatA ke vAtAvaraNa meM kAma karane ke lie mere mana meM utsAha nahIM hai|' ____kumAra ke mRdu aura vinamra uttara se supArzva kucha Azvasta hue| unhoMne vArtA ko Age bar3hAnA ucita nahIM smjhaa| ve kumAra kI gaharAI se socakara phira bAta karane kI sUcanA de apane kakSa meM cale ge| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatantratA kA abhiyAna merA mitra sAiMsa kAleja meM prAdhyApaka hai| eka dina usane pUchA, 'mahAvIra ne munidharma kI dIkSA kyoM lI ?' isa prazna kA paramparA se prApta uttara mere pAsa thaa| vaha maiMne batA diyA / usase use santoSa nahIM huaa| vaha bolA, 'mahAvIra svayaMbuddha the isalie svayaM dIkSita ho gae, yaha uttara buddhi ko mAnya nahIM hai| koI kArya hai to usakA kAraNa honA hI caahie|' usake tarka ne mujhe prabhAvita kiyA / maiM thor3e gahare meM utarA / tatkAla bhagavAn ariSTanemi kI ghaTanA bijalI kI bhAMti mere mastiSka meM kauMdha gii| ariSTanemi sI bArAta dvArakA se calI aura mathurA ke parisara meM phuNcii| vahAM unhoMne eka karaNa cItkAra sunii| unhoMne apane sArathI se pUchA, 'ye itane pazu kisalie vAr3oM aura piMjar3oM meM ekatra kie gae haiM ?' 'cArAta ko bhAta dene ke lie| ariSTanemi kA dila karuNA se bhara gyaa| unhoMne kahA, 'eka kA ghara bane aura itane nirIha jIvoM ke ghara ujar3eM, yaha nahIM ho sktaa|' ve tatkAla vApasa mur3a gae / ahiMsA ke rAjapatha para eka krAntadarzI vyaktitva bhavatIrNa ho gyaa| maiM prAgaitihAsika kAla ke dhuMdhale-se itihAsa ke Aloka meM A gyaa| vahAM maiMne dekhA-rAjakumAra pAvaM eka tapasvI ke sAmane khar3e haiM / tapasvI paMcAgni tapa kI sAdhanA kara rahA hai / rAjakumAra ne apane karmakaroM se eka jalate hue kATha ko cIrane ke lie pAhA / ekA phArmaphara ne usa kASTha ko cIrA / usameM eka ardhadagdha sAMpa kA joza nikaalaa| isa ghaTanA ne rAjakumAra pArzva ke antaHkaraNa ko jhakajhora diyA / unakA ahilaka abhiyAna prArambha ho gyaa| gayA mahAvIra pA antaHspala kisI paTanA se Andolita nahIM huA hai ? ina prazna se merA mana bahuta dinoM taka nAlor3ita hotA rhaa| Akhira mujhe isa prazna kA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra uttara mila gyaa| bhagavAna mahAvIra mahArAja siddhArtha ke putra the / siddhArtha vajjisaMgha-gaNataMtra ke eka zAsaka the| eka zAsaka ke putra hone ke kAraNa ve vaibhavapUrNa vAtAvaraNa meM palepuse the| unheM garIbI, viSamatA aura bhedabhAva kA anubhava nahIM thA aura na unheM isa kA anubhava thA ki sAdhAraNa AdamI kisa prakAra kaThinAiyoM aura vivazatAoM kA jIvana jItA hai| eka dina rAjakumAra mahAvIra apane kucha sevakoM ke sAtha udyAna-krIr3A ko jA rahe the| rAjapatha ke pAsa eka bar3A prAsAda thA / jaise hI rAjakumAra usake pAsa gae, vaise hI unheM eka karuNa krandana sunAI diyaa| lagAma kA izArA pAte hI unakA ghor3A Thahara gyaa| rAjakumAra ne apane sevaka se kahA, 'jAo, dekho, kauna kisa lie bilakha rahA hai ?' sevaka prAsAda ke andara gyaa| vaha sthiti kA jJAna prApta kara vApasa A gyaa| rAjakumAra ne pUchA, 'kaho, kyA bAta hai ?' 'kucha nahIM, mahArAja ! yaha gharelU mAmalA hai|' 'to phira itanI karuNa cIkha kyoM ?' 'gRhapati apane dAsa ko pITa rahA hai|' 'kyA dAsa usake ghara kA AdamI nahIM hai ?' 'ghara kA jarUra hai para ghara meM janmA huA nahIM hai, kharIdA huA AdamI hai|' 'kyA hamAre zAsana ne yaha adhikAra de rakhA hai ki eka AdamI dUsare AdamI ko kharIda le ?' _ 'zAsana ne na kevala kharIdane kA hI adhikAra de rakhA hai, kintu krIta vyakti ko mArane taka kA adhikAra bhI de rakhA hai|' rAjakumAra kA mana utpIr3ita ho utthaa| ve udyAna-krIr3A ko gae binA hI vApasa mur3a ge| aba unake mastiSka meM ye do prazna bAra-bAra ubharane lage-yaha kaisA zAsana, jo eka manuSya ko dUsare manuSya ko kharIdane kA adhikAra de ? yaha kaisA zAsana, jo eka manuSya ko dUsare manuSya ko mArane kA adhikAra de ? unakA mana zAsana ke prati vidroha kara uThA / unakA mana aisA jIvana jIne ke lie tar3apa uThA, jahAM zAsana na ho| mahAvIra ko bacapana se hI sahaja sanmati prApta thii| nimitta kA yoga pAkara unakI sanmati aura adhika prabuddha ho gii| unhoMne zAsana kI paramparAoM aura vidhi-vidhAnoM se dUra rahakara akele meM jIvana jIne kA nizcaya kara liyaa| varddhamAna zAsana-mukta jIvana jIne kI taiyArI karane lge| naMdivarddhana ko isakA patA laga gayA / ve varddhamAna ke pAsa Akara bole, "bhaiyA ! idhara mAtA-pitA kA viyoga aura idhara tumhArA ghara se abhiniSkramaNa ! kyA maiM donoM vajrapAtoM ko saha Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatantratA kA abhiyAna maSaMgA? kyA jale para namaka chir3akanA tumhAre lie ucita hogA ? tuma aisA mata kro| tuma ghara chor3akara mata jaao| yaha pitA kA uttarAdhikAra tuma smhaalo| maiM tumhAre lie saba kucha karane ko taiyAra huuN| merA phira yahI anurodha hai ki tuma ghara chor3akara mata jaao|" ___"bhaiyA ! mujhe zAsana ke prati koI AkarSaNa nahIM hai / jisa zAsana meM mAnava kI durdazA ke lie avakAza hai, vaha mere lie kathamapi Adeya nahIM ho sakatA / merA mana svatantratA ke lie tar3apa rahA hai / Apa mujhe AjJA deM, jisase maiM apane dhyeya-patha para Age bar3ha / ' ___"bhaiyA ! tumheM lagatA hai ki zAsana meM khAmiyAM haiM / vaha manuSya ko maryAdAzIla nahIM banAtA, kintu usakI parataMtratA kI pakar3a ko majabUta karatA hai to use svastha banAne ke lie tuma zAsana meM kyoM nahIM Ate ho ?' ___ "bhaiyA ! hama gaNataMtra ke zAsaka haiM / gaNataMtrIya zAsana-paddhati meM hameM sabake matoM kA sammAna karanA hotA hai| usameM akelA vyakti jaise cAhe, vaise parivartana kaise lA sakatA hai ? maiM pahale apane antaHkaraNa meM parivartana laauuNgaa| usa prayoga ke saphala hone para phira maiM use sAmAjika stara para lAne kA prayatna kruuNgaa|' "bhaiyA ! tuma kahate ho vaha ThIka hai| maiM tumhAre isa mahAn uddezya kI pUrti meM vAdhaka nahIM bnuuNgaa| para isa samaya tumhArA ghara se abhiniSkramaNa kyA ucita hogA ? kyA maiM isa Aropa se mukta raha sakU~gA ki mAtA-pitA ke divaMgata hote hI bar3e bhAI ne choTe bhAI ko ghara se bAhara nikAla diyA ?' naMdivarddhana kA tarka bhI balavAn thA aura usase bhI balavAn yI usake hRdaya kI bhAyanA / mahAvIra kA karuNArdra hRdaya unakA atikramaNa nahIM kara skaa| dina bhara kI thakAna ke bAda sUrya apanI razmiyoM ko sameTa rahA thaa| caravAhe jaMgala meM svacchanda ghUmatI gAyoM ko ekatra kara gAMva meM lauTa rahe the| dUkAnadAra dUkAnoM meM viparI huI vastuoM ko sameTakara bhItara rakha rahe the| sUrya kI razmiyoM ke phailAva ke sAtha na jAne kitanI vastueM phailatI haiM aura unake simaTane ke sAtha ve simaTa jAtI haiN| supArzva aura naMdivarddhana ke sAtha bikharI huI kumAra varddhamAna kI bAta abhI simaTa nahIM pA rahI thii| madhukara puppa-parAga kA sparza pAkara hI saMtuSTa nahIM hotA, vaha usase madhu prApta kara saMtuSTa hotA hai / supArzva aura naMdivarddhana donoM apane-apane asaMtoSa kA mAdAnapradAna kara rahe the| unheM kumAra varddhamAna se saMtoSa dene vAlA madhu nabhI milA nahI thaa| sumAra varSamAna apane lakSya para aDiga the, sAtha-sAtha apane cAcA aura 1, zamaNi pUrvabhAga, pR0 148 / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 zramaNa mahAvIra bhAI kI vedanA se dravita bhI the| ve unheM prasanna kara abhiniSkramaNa karanA cAhate the| unakI karuNA aura ahiMsA meM prakRti saukumArya kA tattva bahuta prabala thaa| kumAra apanI bAta ko sameTane ke lie naMdivarddhana ke kakSa meM Ae / cAcA aura bhAI ko maMtraNA karate dekha praphulla ho utthe| unakI maMtraNA kA viSaya merA abhiniSkramaNa hI hai, yaha samajhate unheM dera nahIM lgii| ve donoM ko praNAma kara unake pAsa baiTha ge| ___ supArzva ne varddhamAna ke abhiniSkramaNa kI bAta cher3a dii| naMdivarddhana ne kahA- 'cullapitA! yaha akAMDa vajrapAta hai| ise hama sahana nahIM kara skte| kumAra ko apanA nirNaya badalanA hogA / maiM pahale hI kumAra se yaha carcA kara cukA huuN| Aja hama donoM baiThe haiN| maiM cAhatA hUM, abhI isa bAta kA aMtima nirNaya ho jaae|' "bhaiyA ! aMtima nirNaya yahI hai ki Apa mere mArga meM avarodha na baneM,' kumAra ne bar3I tatparatA se khaa| ___ naMdivarddhana bole, 'kumAra ! yaha kathamapi saMbhava nahIM hai| maiM jAnatA hUM ki tumhArI ahiMsA tumheM ghAva para namaka DAlane kI anumati to nahIM degii|' naMdivarddhana ne itanA kahA ki kumAra vivaza ho ge| 'mujhe niSkramaNa karanA hai| isameM mai parivartana nahIM lA sktaa| maiM mahAn uddezya kI pUrti ke lie eka yAtrA prArambha kara rahA huuN| isa kArya meM mujhe ApakA sahayoga caahie| phira Apa mujhe kyoM rokanA cAhate haiM,' kumAra ne eka hI sAMsa meM sArI bAteM kaha ddaaliiN| naMdivarddhana jAnate the ki kumAra sadA ke lie yahAM rukane vAle nahIM haiM, isalie asaMbhava Agraha karane se koI lAbha nhiiN| unhoMne kahA-'kumAra! maiM tumheM rokanA cAhatA hUM para sadA ke lie nhiiN|' 'phira kaba taka?' 'maiM cAhatA hUM tuma mAtA-pitA ke zoka-samApana taka yahAM raho, phira abhiniSkramaNa kara lenaa|' 'zoka kaba taka manAyA jAegA? 'do varSa taka / 'bahuta lambI avadhi hai|' 'kucha bhI ho, ise mAnya karanA hI hogaa|' supArzva bhI naMdivarddhana ke pakSa kA samarthana karane lge| kumAra ne dekhA, ava 1, AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 246; AcArAMgacUNi, pR0 304 / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatantratA kA abhiyAna koI cArA nahIM hai / ise mAnanA par3egA para maiM apane DhaMga se maanuuNgaa| kumAra ne kahA, 'eka zarta para maiM ApakI bAta mAna sakatA huuN|' 'vaha kyA hai, donoM eka sAtha bola utthe| 'ghara meM rahakara mujhe sAdhaka kA jIvana jIne kI pUrNa svataMtratA ho to maiM do varSa taka yahAM raha sakatA hUM, anyathA nhiiN|' unhoMne kumAra kI zarta mAna lI / kumAra ne unakI bAta ko apanI svIkRti de dI / abhiniSkramaNa kI carcA para eka bAra paTAkSepa ho gyaa| videha sAdhanA kumAra varddhamAna ke aMtas meM svataMtratA kI lau pradIpta ho cukI thii| vaha itanI uddAma thI ki aizvarya kI havA kA prakhara jhoMkA bhI use bujhA nahIM pA rahA thaa| kumAra ghara kI dIvAroM meM banda rahakara bhI mana kI dIvAroM kA atikramaNa karane lge| kisI vastu meM baddha rahakara jIne kA artha unakI dRSTi meM thA svatantratA kA hanana / unhoMne svatantratA kI sAdhanA ke tIna AyAma eka sAtha khola die-eka thA ahiMsA, dUsarA satya aura tIsarA brhmcry| ___ ahiMsA kI sAdhanA ke lie unhoMne maitrI kA vikAsa kiyaa| unase sUkSma jIvoM kI hiMsA bhI asaMbhava ho gii| ve na to sajIva anna khAte, na sajIva pAnI pIte aura na rAni-bhojana krte|' ___ satya kI sAdhanA ke lie ve dhyAna aura bhAvanA kA abhyAsa karane lge| maiM akelA hUM--isa bhAvanA ke dvArA unhoMne anAsakti ko sAdhA aura usake dvArA AtmA kI upalabdhi kA dvAra kholaa|' brahmacarya kI sAdhanA ke lie unhoMne asvAda kA abhyAsa kiyaa| AhAra ke sambandha meM unhoMne vividha prayoga kie| phalasvarUpa sarasa aura nIrasa bhojana meM unakA samatva siddha ho gyaa|' kumAra ne zarIra ke mamatva se mukti pA lii| bhagrahmacarya kI Aga apane Apa bura gii| pAmAra kI yaha jIvanacaryA rAjaparivAra ko pasanda nahIM thii| kabhI-kabhI supArya naura naMdivarddhana kumAra ko sAdhaka-caryA kA halkA-sA virodha krte| para kumAra pahale hI apanI svataMtratA kA vacana le cuke the| 1. pAro, 1111-15; bApAsaMgapi, pR004 / 2. . 11111: ApAsaMgati, pa. 304 6. pAyA / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra kAla kA cakra avirAma gati se ghUmatA hai| AkAMkSA kI pUrti ke kSaNoM meM hameM . lagatA hai, vaha jaldI ghUma gyaa| usakI pUrti kI pratIkSA ke kSaNoM meM hameM lagatA hai, vaha kahIM ruka gayA / mahAvIra ko do varSa kA kAla bahuta laMbA lgaa| Akhira lakSyapUrti kI ghar3I A gyii| svataMtratA senAnI ke paira parataMtratA ke nidAna kI khoja meM Age bar3ha ge| 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0246 / / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatantratA kA saMkalpa maiM jaba-jaba yaha sunatA hUM ki mRgasara kRSNA dasamI ko mahAvIra dIkSita ho gae, tava-tava mere sAmane kucha prazna ubhara Ate haiN| kyA koI vyakti eka hI dina meM dIkSita ho jAtA hai ? kyA dIkSA koI Akasmika ghaTanA hai ? kyA vaha dIrghakAlIna ciMtanamanana kA pariNAma nahIM hai ? yadi ina praznoM ke lie avakAza hai to phira koI AdamI eka hI dina meM dIkSita kaise ho sakatA hai ? isa saMdarbha meM merI dRSTi usa tarkazAstrIya ghaTa para jA TikI jo abhI-abhI kajAvA se nikAlA gayA hai| usa para jala kI eka bUMda girI aura vaha sUkha gaI, dUsarI girI aura vaha bhI sUkha gii| bUMdoM ke girane aura sUkhane kA krama cAlU rhaa| AkhirI bUMda ne ghaTa ko gIlA kara diyaa| maiMne dekhA ghaTa kI ArdratA AkhirI vRMda kI nippatti nahIM hai, vaha dIrghakAlIna vindupAta kI nippatti hai / isI tathya ke paripArzva meM maiMne dekhA, dIkSA visI eka dina kI nippatti nahIM hai / vaha dIrghakAlIna cintana-manana aura abhyAsa pI niSpatti hai| mahAvIra ne dIrghakAla taka usa samaya ke prasiddha vAdoM-kriyAvAda, akriyAvAda, vinayavAda aura ajJAnavAda-kA sUkSmadRSTi se adhyayana kiyaa| unakI dIkSA usI kI nippatti hai| mahAvIra para se abhiniSkAmaNa phara kSaniyakuMDapura ke bAhara vAle udyAna meM cale ge| yaha svataMtratA kA pahalA caraNa paa| para vyakti ko eka mImA detA hai| svataMtratA kA apepI ina sImA ko tor3a, jakhaNDa bhUmi aura babaNDa bhAphAza ko apanA para banA letA hai| svataMtatA nA dUsarA paratA-parivAra se mukti / parivAra vyakti ko eka sImAtA nanA anvepo ina sImA ko tor3a saMpUrNa prANI-jagat ko apanA parivAra banA detA hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 zraMmaNa mahAvIra svataMtratA kA tIsarA caraNa thA-vaibhava kA visarjana / vaibhava vyakti ko dUsaroM se vibhakta karatA hai / svataMtratA kA anveSI usakA visarjana kara mAnava-jAti ke sAtha ekatA sthApita kara letA hai| pravuddha merA abhinna mitra hai| vaha svataMtratA ke lie visarjana ko prAthamikatA dene ke pakSa meM nahIM hai| usakA kahanA hai ki bhItarI vandhana ke TUTane para bAharI baMdhana ho yA na ho, koI antara nahIM AtA aura bhItarI baMdhana ke astitva meM vAharI vaMdhana ho yA na ho, koI antara nahIM AtA / usane apane pakSa kI puSTi meM kahA'mahAvIra ne pahale bhItara kI graMthiyoM ko kholA thA, phira tuma bAharI graMthiyoM ke khulane ko prAthamikatA kyoM dete ho? usane apanI sthApanA ke samarthana meM AcArAMga sUtra kI eka pahelI bhI prastuta kara dI-'svataMtratA kA anubhava gAMva meM bhI nahIM hotA, jaMgala meM bhI nahIM hotaa| vaha gAMva meM bhI ho sakatA hai, jaMgala meM bhI ho sakatA usake lambe pravacana ko virAma dete hue maiMne pUchA, 'mitra ! pahale yaha to batAo vaha bhItarI baMdhana kyA hai ?' 'ahaMkAra aura mmkaar| 'mahAvIra ne pahale inakA visarjana kiyA, phira ghara kA / tumhAre kahane kA abhiprAya yahI hai na?' 'jI haaN|' 'ahaMkAra aura mamakAra kA visarjana eka mAnasika ghaTanA hai| svataMtratA kI khoja meM usakI prAthamikatA hai| maiM isase asahamata nahIM huuN| kintu mere mitra ! bAhya jagat ke sAtha tAdAtmya sthApita karane ke lie kyA bAharI sImAoM kA visarjana anivArya nahIM hai ? mAnasika jagat meM ghaTita hone vAlI ghaTanA ko maiM kaise dekha sakatA hUM? usa ghaTanA se merA sIdhA samparka ho jAtA hai jo bAhya jagat meM ghaTita hotI hai| maiMne mahAvIra ke visarjana ko prAthamikatA isalie dI hai ki vaha vAhya jagat meM ghaTita hone vAlI ghaTanA hai| usane samUce loka ko Azvasta kara diyA ki mahAvIra svataMtratA kI khoja ke lie ghara se nikala par3e haiN| unakA abhiniSkramaNa samUcI mAnava-jAti ke lie prakAza-stambha hogaa|' 'kyA gRhavAsI manuSya svataMtratA kA anubhava nahIM kara sakatA ?' 'maiM yaha kaba kahatA hUM ki nahIM kara sktaa| maiM yaha kahanA cAhatA hUM ki jo vyakti svataMtratA kI lau ko akhaMDa rakhanA cAhatA hai, use eka ghara kA visarjana karanA hI hogaa| vaha visarjana, merI dRSTi meM, saba gharoM ko apanA ghara banA lene kI prakriyA hai|' 'tuma mahAvIra ko ekAMgitA ke Adarza meM kyoM pratibimbita kara rahe ho, deva!' 'maiM isa Aropa ko svIkAra karane ke lie taiyAra nahIM huuN| maiMne eka kSaNa ke Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatantratA kA saMkalpa 23 lie bhI yaha nahIM kahA ki gRhavAsI manuSya svataMtratA kI khoja aura usakA anubhava nahIM kara sktaa| maiM una logoM ke lie ghara kA visarjana Avazyaka mAnatA hUM, jo sabake sAtha ghula-milakara unheM svataMtratA kA deya denA cAhate haiM / jahAM taka maiM samajha pAyA hUM, mahAvIra ne isIlie svataMtratA ke saMkalpa kI sArvajanika rUpa se ghopaNA kI thii|' 'baha ghopaNA kyA thI ?' 'mahAvIra ne jJAtakhaMDa udyAna meM vaizAlI ke hajAroM-haz2AroM logoM ke sAmane yaha ghopaNA kI-Aja se mere lie ve saba kArya akaraNIya haiM, jo pApa haiN|" ___'pApa Antarika graMthi hai| mahAvIra ne usakA AcaraNa na karane kI ghopaNA kii| isameM ghara ke visarjana kI bAta kahAM hai ?' pApa ko tuma eka raTI-raTAI bhASA meM kyoM lete ho? kyA parataMtratA pApa nahIM hai ? vaha sabase bar3A pApa hai aura isalie hai ki vaha sava pApoM kI jar3a hai| mahAvIra kI ghoSaNA kA hRdaya yaha hai-'maiM aisA koI kArya nahIM karUMgA jo merI svataMtratA ke lie bAdhA bne|' mahAvIra ne svataMtratA kA anubhava prApta karane ke pazcAt yaha kabhI nahIM kahA ki saba AdamI ghara chor3a kara jaMgala meM cale jaaeN| unhoMne una logoM ke lie isakA pratipAdana kiyA jo saba sImAoM se mukta svataMtratA kA anubhava karanA cAhate hai / ' 'mahAvIra ne kevala ghara kA hI visarjana nahIM kiyA, dharma-sampradAya kA bhI visarjana kiyA thaa| bhagavAna pArzva kA dharma-sampradAya unheM paramparA se prApta thA, phira bhI ve usameM dIkSita nahIM hue| mahAvIra ne dIkSita hote hI saMkalpa kiyAmerI svataMtratA meM bAdhA DAlane vAlI jo bhI paristhitiyAM utpanna hoMgI, unakA maiM sAmanA karUMgA, unake sAmane kabhI nahIM sussNgaa| mujhe apane zarIra kA visarjana mAnya hai, para parataMtratA kA varaNa mAnya nahIM hogaa| prabuddha ananta kI ora TakaTakI lagAe dekha rahA thaa| vaha jAnatA thA ki anya pho bharane ke lie mahAzUnya se varakara koI sahArA nahIM hai| 1. gAramA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArtha kA pradIpa eka vidyArthI bahuta pratibhAzAlI hai| usane pUchA, 'manuSya ke jIvana kA uddezya kyA hai ?' ___maiMne kahA-'uddezya jIvana ke sAtha nahIM aataa| AdamI samajhadAra hone ke bAda apane jIvana kA uddezya nizcita karatA hai / bhinna-bhinna ruci ke loga haiM aura unake bhinna-bhinna uddezya haiN|' vidyArthI bolA, 'ina sAmayika uddezyoM ke bAre meM mujhe jijJAsA nahIM hai| merI jijJAsA usa uddezya ke bAre meM hai jo aMtima hai, sthAyI hai aura sabake lie samAna hai| kSaNa bhara antar ke Aloka meM pahuMcane ke pazcAt maiMne kahA, 'vaha uddezya hai svtNtrtaa|' ___yaha uttara mere antas kA uttara thaa| usane tatkAla ise svIkAra kara liyaa| phira bhI mujhe apane uttara kI puSTi kie binA saMtoSa kaise ho sakatA thA? maiM bolA, 'dekhA, totA piMjar3e se mukta hokara mukta AkAza meM viharaNa karanA cAhatA hai| zera ko kyA piMjar3A pasanda hai ?hAthI ko jaMgala jitanA pasanda hai, utanA prAsAda pasanda nahIM / ye saba svataMtratA kI adamya aura zAzvata jyoti ke hI sphuliMga haiN|' maharSi manu ne ThIka kahA hai, 'parataMtratA meM jo kucha ghaTita hotA hai, vaha saba duHkha hai / svataMtratA meM jo kucha ghaTita hotA hai, vaha saba sukha hai|' svataMtratA kI zAzvata jyoti para par3I huI bhasmarAzi ko dUra karane ke lie mahAvIra aba Age bddh'e| unhoMne apane sAtha Ae hue saba logoM ko visarjita kara diyaa| isa prasaMga meM mujhe rAma ke vanavAsa-gamana kI ghaTanA kI smRti ho rahI hai| donoM ghaTanAoM meM pUrNa sadRzatA nahIM hai, phira bhI abhinnatA ke aMza paryApta haiM / rAma Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArtha kA pradIpa ghara ko chor3a ajJAta kI ora cale jA rahe haiN| unake sAtha lakSmaNa haiM, sItA hai aura dhanupa hai| mahAvIra bhI ghara ko chor3a ajJAta kI aura cale jA rahe haiM / unake sAdha na koI puruSa hai, na koI strI hai aura na koI zastra / donoM ke sAmane lakSya hai-svataMtratA kI dizA ko Aloka se bhara denaa| isa lakSya kI pUrti ke lie donoM ne yuddha kie haiM aura zatru-varga kA damana kiyA hai yuddha aura damana kI bhUmikA donoM kI bhinna hai| rAma ke zatru haiM-bhadra manuSyoM kI svataMtratA kA apaharaNa karane vAle dasyu aura mahAvIra ke zatru haiM-AtmA kI svataMtratA kA apaharaNa karane vAle saMskAra / rAma ne unakA damana kiyA dhanupa se aura mahAvIra ne unakA damana kiyA dhyAna aura tapasyA se / rAma karmavIra haiM aura mahAvIra dharmavIra hai / ye donoM bhAratIya saMskRti ke mahAratha ke aise do cakra haiM, jinase use niraMtara gati milI hai aura mila sakatI hai| mahAvIra apanI janmabhUmi se prasthAna kara karmAragrAma (vartamAna kAmanachaparA) phuNce| unheM khAne-pIne kI koI ciMtA nahIM thii| dIkSA-svIkAra ke prathama dina ve upavAsI the aura Aja dIkSA ke prathama dina bhI ve upavAsI haiN| sthAna ke prati unakI koI bhI Asakti nahIM hai / mukha-suvidhA ke lie koI AkarpaNa nahIM hai| unake sAmane eka hI prazna hai aura vaha hai parataMtratA ke nidAna kI khoja / __ mahAvIra gAMva ke bAhara jaMgala ke ekA pAvaM meM khar3e haiN| ve dhyAna meM lIna haiN| unake cakSu nAsAna para Tike hue hai / donoM hAtha ghuTanoM kI ora jhuke hue haiM / unakI sthiratA ko dega dUra se Ane vAloM ko stambha kI avasthiti kA pratibhAsa ho rahA hai| eka gvAlA apane bailoM ke sAtha ghara ko lauTa rahA thaa| usane mahAvIra ko jaMgala meM par3e hue devA / usane baila vahIM chor3a die| vaha apane ghara calA gyaa| mahAvIra satya kI goja meM voe hue the| ve antar jagat meM itane tanmaya dhe ki unheM bAhara ko paTanA kA koI AbhAsa hI nahIM huaa| baila carate-carate jaMgala meM Age cale ge| gvAnA dhara kA kAma nipaTAkara vApasa aayaa| usane dekhA vahAM bala nahIM / usane pUchA, 'mere baila kahAM haiM ?' mahAvIra ne isa prazna kA koI uttara nahIM diyaa| ve apane antara ke praznoM kA uttara dene meM hamane lIna the ki unhoMne gvAle kA prazna sunA hI nahIM, phira uttara gaurI dete? mAge ne sonA inheM benoM kA patA nahIM hai| vaha unheM khojane ke lie jaMgala sI aura cala pddaa| sUraja pahilA ko pATiyoM ke pAra pahuMca cukA thaa| gata ne apanI nizAna yA phailA diiN| tamA ne bhUmi ke muMha para zyAmala pUMghaTa DAla diyaa| 1. patA bApa / sthAnarAma Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 zramaNa mahAvIra gvAlA bailoM ko khojatA rahA, para unakA koI patA nahIM claa| vaha apane kheta meM calA gayA / prakAza ne phira tamas ko cunotI dii| sUrya usakI sahAyatA ke lie A khar3A huA / dina ne usakI agavAnI meM kie sAre dvAra khola die / tamas ke sAtha-sAtha nIMda kA bhI Asana Dola uThA / gvAlA jAgA / vaha nityakarma kie binA hI bailoM kI khoja meM nikala gayA / vaha ghUmatA- ghUmatA phira vahIM pahuMcA, jahAM mahAvIra dhyAna kI mudrA meM girirAja kI bhAMti aprakampa khar3e haiN| usane dekhA --- baila mahAvIra ke Asa-pAsa cara rahe haiN| rAta kI thakAna, asaphalatA aura mahAvIra ke Asa-pAsa bailoM kI upasthiti ne usake mana meM krodha kI Aga sulagA dI / usake mana kA saMdeha isa kalpanA ke taTa para pahuMca gayA ki ye muni bailoM ko hathiyAnA cAhate haiM / isIlie mere pUchane para ye mauna rahe / unake bAre meM mujhe kucha bhI nahIM batAyA / vaha apane Avega ko roka nahIM skaa| vaha jaise hI rassI ko hAtha meM le mahAvIra ko mArane daur3A, vaise hI ghor3oM ke pairoM kI AhaTa ne use cauMkA diyA / mahArAja naMdivarddhana usa dRzya ko dekha stabdha raha ge| mahArAja ne gvAle ko mahAvIra kA paricaya diyA / vaha apanI mUrkhatA para pachatAtA huA vApasa calA gayA / mahAvIra kI dhyAna pratimA saMpanna huI / mahArAja naMdavarddhana sAmane Akara khar3e ho gae / bole, 'bhante ! Apa akele haiM / jaMgala meM dhyAna karate haiM / Aja jaisI ghaTanA aura bhI ghaTita ho sakatI hai / Apa mujhe anumati deM, maiM apane sainikoM ko ApakI sevA meM rakhUM / ve Apa para Ane vAle kaSToM kA nivAraNa karate raheMge / ' bhagavAn gambhIra svara meM bole, 'naMdivarddhana ! aisA nahIM ho sakatA / svataMtratA kI sAdhanA karane vAlA apane Atmabala ke sahAre hI Age bar3hatA hai / vaha dUsaroM ke sahAre Age bar3hane kI bAta soca hI nahIM sakatA / " yaha ghaTanA svataMtratA kA pahalA sopAna hai / isake donoM pAvoM meM svAvalaMbane aura puruSArtha pratidhvanita ho rahe haiM / - svAvalaMbana aura puruSArtha - ye donoM astitva ke cakSu haiM / ye ve cakSu haiM, jo bhItara aura bAhara --- donoM ora samAnarUpa se dekhate haiM / manuSya astitva kI zrRMkhalA kI eka kar3I hai / puruSArtha usakI prakRti hai / jisakA astitva hai, vaha koI bhI vastu kriyAzUnya nahIM ho sakatI / isa satya ko tarkazAstrIya bhASA meM isa prakAra prastuta kiyA jA sakatA hai-- astitva kA lakSaNa hai kriyAkAritva | jisameM kriyAkAritva nahIM hotA, vaha AkAzakusuma kI bhAMti asat hotA hai | manuSya sat hai, isalie puruSArthaM usake paira aura svAvalaMbana usakI gati hai / 1. AvazyakacUrNa, pUrvabhAga, pR0 268- 270 / 2. dekheM-- AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pu0 270 / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaMgraha kA vAtAyana : abhaya kA ucchavAsa eka dina maiM sUkSma loka meM vihAra kara rahA thaa| akasmAt zarIra-cetanA se samparka sthApita ho gyaa| maiMne pUchA, 'zarIra dharma kA Adya sAdhana hai'yaha tumhArI svayaM kI anubhUti hai yA dUsaroM kI anubhUti kA zabdAvataraNa ?' 'kyA isameM Apako sacAI kA bhAsa nahIM hotA ?' 'mule yaha apUrNa satya laga rahA hai|' 'vANI meM utarA huA satya apUrNa hI hogaa| usameM Apa pUrNatA kI khoja kyoM kara rahe haiM ?' ___ manuSya-loka kI samasyA se sambhavataH tuma aparicita ho| zarIra kI pratiSThA ke sAtha svArtha aura vyaktivAda pratiSThita ho gae haiN| isa samasyA ke samAdhAna ke lie pUrNatA kI goja kA apekSita nahIM hai ? tumhArI anubhUti kA mUlya isa satya ke saMdarbha meM hI ho sakatA hai-~-zarIra adharma kA mAdya sAdhana hai|' 'yaha phaise ?' 'adharma kA mUla Anakti hai, mUrdA hai| usakA prArambha garIra se hotA hai| phira yaha dUgaroM taka pahuMcatI hai|' muDo pratIta huA phizarIra-petanA merI gaveSaNA kA anumodaH kara rahI hai, phira bhI maiMne apanI upalabdhi pI puSTi meM kucha kaha diyA-'bhagavAna mahAvIra ne satya kA sAdhAkAra karane para rahA, 'resana aura deha ko pRthakatA kA bodha dvAra dinA DikoSa sampara nahIM hotaa|' sAMkhya darzana yA abhimata hai.--'videSa khyAti prApta kie binA mokSaNI prApti mahI hogii|' TAra sAnimAmA-'dehAsyAmaH apita pApa binA sAdhanA kA pada prAsa nahIM hotaa| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra maiM zarIra-cetanA ko bhagavAn mahAvIra ke dIkSAkAlIna paripArzva meM le gyaa| hamane dekhA-mahAvIra ghara chor3akara akele jA rahe haiM / unake zarIra para kevala eka vastra hai, vahI adhovastra aura vahI uttarIya / phira AbhUSaNoM kI bAta hI kyA ? ve zarIra-alaMkaraNa ko chor3a cuke haiM / pairoM meM jUte nahIM haiN| bhUmi aura AkAza ke sAtha tAdAtmya hone meM koI bAdhA nahIM A rahI hai| bhojana ke lie koI pAtra nahIM hai| paise kA prazna hI nahIM hai| ve akele cale jA rahe haiN| sacamuca akele ! visarjana kI sAdhanA prArambha ho cukI hai-deha ke mahattva kA visarjana, saMskAroM kA visarjana, vicAroM kA visarjana aura upakaraNa kA visrjn|| maiMne mRdu-maMda svara meM kahA, 'yaha zarIra dharma kA Adya sAdhana hai / zarIra hI dharma kA Adya sAdhana nahIM hai, vaha zarIra dharma kA Adya sAdhana hai jo Asakti ke nAgapAza se mukta ho cukA hai|' . hamArI yAtrA samasvaratA meM sampanna ho gii| bhagavAn ke zarIra para vaha divya dUNya upekSA ke dina bitA rahA thA / na bhagavAn usakA parikarma kara rahe the aura na vaha unakI zobhA bar3hA rahA thaa| sAdhanA kA dUsarA varSa aura pahalA mAsa / bhagavAna dakSiNa vAcAlA se uttara vAcAlA ko jA rahe the| donoM sannivezoM ke bIca meM do nadiyAM baha rahI thIMsuvarNabAlukA aura rUpyabAlukA / suvarNabAlukA ke kinAre para kaMTIlI jhAr3iyAM thiiN| bhagavAn unake pAsa hokara gujara rahe the| bhagavAn ke zarIra para par3A huA vastra kAMToM meM ulajha gyaa| bhagavAn ruke nahIM, vaha zarIra se utara nIce gira gyaa| bhagavAn ne usa para eka dRSTi DAlI aura unake caraNa Age bar3ha ge| bhagavAn ke pAsa apanA batAne ke lie kevala zarIra thA aura vAstava meM unakA apanA thA caitanya / vaha caitanya jisake donoM pAvoM meM nirantara pravAhita ho rahe haiM do nirjhara / eka kA nAma hai Ananda aura dUsare kA nAma hai vIrya / pahale zarIra ke sAtha prema kA sambandha thaa| aba usake sAtha vinimaya kA sambandha hai / pahale udhAra kA vyApAra cala rahA thaa| aba nakada kA vyApAra cala rahA hai| bhagavAn kA adhikAMza samaya dhyAna meM bItatA hai| ve bahuta kama khAte haiM, utanA-sA khAte haiM jisase yaha gAr3I calatI rhe| zarIra ke sAtha unake sambandha bahuta svastha the| ve use Avazyaka poSaNa dete the aura vaha unheM Avazyaka zakti detA thaa| ve use anAvazyaka poSaNa nahIM dete the aura vaha unheM anAvazyaka (vikAraka, uttejaka yA unmAdaka) zakti nahIM detA thaa| __ bhagavAn kA apanA koI ghara nahIM thaa| unakA adhikatama AvAsa zUnyagRha, devAlaya, udyAna aura araNya meM hotA thaa| kabhI-kabhI zmazAna meM bhI rahate the|' 1. AyAro 6 / 2 / 2,3 / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaMgraha kA vAtAyana : abhaya kA ucchvAsa sAdhanA ke prathama varSa meM ve phollAka sanniveza se morAka sanniveza phuNce| usake bahirbhAga meM ghumakkaTa tApatoM kA Azrama thaa| ve vahAM gae / Azrama kA kulapati bhagavAna ke pitA siddhArtha kA minna thaa| vaha bhagavAna ko pahacAnatA thaa| eka tApasa ne bhagavAn ko Azrama meM Ate hue dekhaa| usane kulapati ko sUcanA dii| vaha apane sAdhanA kuTIra se bAhara naayaa| usane mahAvIra ko pahacAna liyaa| vaha Atithya ke lie sAmane gyaa| donoM ne eka-dUsare kA abhivAdana kiyaa| kulapati ke nivedana para mahAvIra eka dina vahIM rhe| dUsare dina ve Age ke lie prasthAna karane lage / kulapati ne kahA-'munipravara! yaha Azrama ApakA hI hai / Apa isameM niHsaMkoca bhAva se rheN| abhI Apa prasthAna ke lie prastuta haiM / meM nApakI icchA meM vighna upasthita nahIM kruuNgaa| merI hArdika icchA hai ki Apa isa varSa kA varSAvAsa yahIM vitaaeN|' ____ mahAvIra vahAM se cle| kaI mahInoM taka AsapAsa ke pradeza meM ghuume| Azrama se baMdhakara gae dhe, ataH varSAvAsa ke prArambha meM punaH vahIM lauTa aae| ise Azcarya hI mAnanA hogA ki apanI dhuna meM alakha jagAne vAlA eka svataMtratA-premI sAdhaka phulapati ke baMdhana meM baMdha gyaa| yulapati ne mahAvIra ko eka ghoMpar3I de dii| ve vahAM rahane lge| unake sAmane eka hI kArya thA aura vaha pA dhyAna-bhItara kI gaharAiyoM meM gote lagAnA aura saMsthAroM kI paratoM ke nIce dabe hue astitva kA sAkSAtkAra krnaa| ve apanI zopar3I kI aura bhI dhyAna nahIM dete taba AvAsIya soMpar3I kI ora dhyAna dene kI unase AzA hI kase kI jA sakatI thI ? mahAvIra kI yaha udAmInatA jhopar3I ke adhikArI tApana ko calane lgii| usane mahAvIra se anurodha kiyA, 'Apa sopar3I kI sAra-saMbhAla kiyA kreN|' samaya kA bharaNa nAge bar3hA / bAdala AkAma meM pira ge| rimajhima-rimasima va girane lgii| bIma ne apanA muMha varSA ke avaguMThana meM haka liyaa| usake dvArA purAta tApa gIta meM badala gayA / bhUmi ke kaNa-kaNa meM romAMca ho vaayaa| usakA erita paridhAna varavara mAMgoM ko apanI ora khIcane lgaa| gAeM garara meM carane ko Ane lgii| pAsa abhI bar3hI nahI thii| bhUmi abhI aMkurita hI thI / kSudhAtura gAeM pAsa mI Toha meM lAbhama kI vopar3I taka pahuMca to dii| mana nabhI tApama apanI-apanI jhopar3oM kI rakSA karate / lAeMjana jogalI para lakI. jimamApIra hare hue the| ve unake chappara kI pAsamA mAnatine nivedana dimA--merI sopaTIne uparathI pAmanAeM paanaatii| merenarodha karane para bhI mahAvIra unakI rakSA nahIM krte| aba gune pAbharanA mAhie:' jo mana meM roSa aura maMgopadonoM hai| mulapati para dekha mAdIra ke pAsa bArA aura bar3I pati ke mApa dolA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra 'munipravara ! nimnastara kI cetanA vAlA eka pakSI bhI apane nIr3a kI rakSA karatA hai| mujhe Azcarya hai ki Apa kSatriya hokara apane Azrama kI rakSA ke prati udAsIna haiN| kyA maiM AzA karUM ki bhaviSya meM mujhe phira kisI tApasa ke muMha se yaha zikAyata sunane ko nahIM milegI ?' mahAvIra ne kevala itanA-sA kahA, 'Apa Azvasta rhie| aba Apa taka koI ulAhanA nahIM aaegaa|' kulapati prasannatA ke sAtha apane kuTIra meM calA gyaa| . mahAvIra ne socA-'abhI maiM satya kI khoja meM khoyA huA rahatA huuN| maiM apane dhyAna ko usase haTAkara jhoMpar3I kI rakSA meM kendrita karUM, yaha mere lie sambhava nahIM hogA / jhoMpar3I kI ghAsa gAeM khA jAtI haiM, yaha tApasoM ke lie prItikara nahIM hogaa| isa sthiti meM yahAM rahanA kyA mere lie zreyaskara hai ?' isa azreyas kI anubhUti ke sAtha-sAtha unake paira gatimAna ho ge| unhoMne varSAvAsa ke pandraha dina Azrama meM vitAe, zeSa samaya asthikagrAma ke pAvavartI zUlapANi yakSa ke maMdira meM bitaayaa| Azrama kI ghaTanA ne mahAvIra ke svataMtratA-abhiyAna kI dizA meM kucha nae AyAma khola die| unake tatkAlIna saMkalpoM se yaha tathya abhivyaMjita hotA hai / unhoMne Azrama se prasthAna kara pAMca saMkalpa kie 1. maiM aprItikara sthAna meM nahIM rhuuNgaa| 2. prAyaH dhyAna meM lIna rhuuNgaa| 3. prAyaH mauna rhuuNgaa| 4. hAtha meM bhojana kruuNgaa| 5. gRhasthoM kA abhivAdana nahIM kruuNgaa|' antarjagat ke praveza kA siMhadvAra udghATita ho gayA / a laukika mAnadaNDoM kA bhaya unakI svataMtratA kI upalabdhi meM vAdhaka nahIM rhaa| ava zarIra, upakaraNa aura saMskAroM kI surakSA ke lie uThane vAlA bhaya kA AkramaNa nirvIrya ho gyaa| . AvazyakacUmi, pUrvabhAga, pR0 271, 272 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 bhaya kI tamisrA : abhaya kA Aloka bhagavAn mahAvIra sAdhanA ke patha para niraMtara Age bar3ha rahe haiN| unakA Atmavala prabala aura puruSArtha pradIpta ho rahA hai / unakA paya vighnoM aura bAdhAoM se bharA hai| tIye tI kAMTe cubhana paidA kara rahe haiM kintu ve eka kSaNa ke lie bhI unase saMtrasta nahIM haiM / 1. sAdhanA kA pahalA varSa cala rahA hai| mahAvIra kA Aja kA dhyAna-sthala asthikagrAma hai| ve zUlapANi vakSa ke maMdira meM dhyAnamudrA ke lie upasthita hai / gAMva ke logoM kA mana bhaya se Akula hai| pujArI bhI bhayabhIta hai / una sabane kahA, 'munipravara! Apa gAMva meM calie / yaha bhaya kA sthAna hai| yahAM rahanA ThIka nahI hai / zUlapANi yakSa bahuta krUra hai| jo AdamI rAta ko yahAM ThaharatA hai, vaha prAta: bharA huA milatA hai / ' mahAvIra ne kahA- 'maiM gAMva meM jA sakatA huuN| para isa sunahale laksara ko chor3akara meM gAMva meM kaise jAUM ? svataMtratA kI sAdhanA kA pahalA caraNa hai abhaya / dhyAna-kAla meM isa satya kA mujhe sAkSAt huA hai / maiM abhaya ke zikhara para jArohaNa kA abhiyAna prArambha kara cukA huuN| yaha kasoTI kA samaya hai| isase pAche haTanA yA ucita hogA?' logoM ke apane tarka aura mahAvIra kA apanA tarka thA / unako dha adhika pI, usase nistarahI loga gAMva meM le ge| mahAvIra pakSa ke maMdira meM dhyAnalIna hokara par3e hai| jaya bola rahA hai yemena rAta ko zyAmalatA, nIravatA aura unake mana kI ekAgratA gaharI hotI rahI hai| asmAt aTTahAsa huaa| vAtAvaraNa hI nIravatA bhaMga ho gaI / sArA jaMga mahAvIra para usakA koI prabhAva nahI 1 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra hAthI aayaa| usane apane dAMtoM se mahAvIra para tIkhe prahAra kie| para vaha mAharavI ko vicalita nahIM kara sakA / hAthI ke adRzya hote hI eka viSadhara sarpa sAmane A gyaa| usakI bhayaMkara phuphakAra se bhayabhIta hokara per3a para baiThI cir3iyAM cahakane laga giiN| usane mahAvIra ko kATA para unake mana kA eka konA bhI prakaMpita nahIM huaa| yakSa kA Aveza zAnta ho gyaa|' mahAvIra ke jIvana meM yaha ghaTanA ghaTita huI yA nahIM, yakSa ne unheM kaSTa diyA yA nahIM, ina vikalpoM kA samAdhAna Apa mAMga sakate haiM, para maiM inakA kyA samAdhAna dUM ?jina granthoM ke AdhAra para maiM inheM likha rahA hUM, ve Apake sAmane haiN| yadi Apa antar-jagat meM mere sAtha caleM to maiM inakA samAdhAna de sakatA huuN| aba hama antar-jagat ke prathama dvAra meM praveza kara rahe haiN| yahAM vicAra hI vicAra haiN| abhI hama praveza kara hI rahe haiM, isalie hameM inakI bhIr3a kA sAmanA karanA hogaa| jaise-jaise hama Age bar3heMge, inakI bhIr3a kama hotI calI jaayegii| dUsare dvAra ke nikaTa pahuMcate-pahuMcate vaha samApta ho jaaegii| aba hama dUsare dvAra meM praveza kara rahe haiN| yahAM hameM sapanoM kI saMkarI galiyoM meM se gujaranA hogaa| Age calakara hama eka rAjapatha para pahuMca jaaeNge| ___aba hama tIsare dvAra meM praveza kara rahe haiM / oha ! kitanI bhayAnaka ghATiyAM ! kitane bIhar3a jaMgala ! ye sAmane khar3e haiM bhUta aura preta / ye jaMgalI jAnavara mArane ko A rahe haiN| ye ajagara, ye viSadhara aura ye vicchU ! kitanA ghora aMdhakAra ! hRdaya ko cIrane vAlA aTTahAsa ! bhayaMkara cItkAreM ! kitanA DarAvanA hai yaha loka ! kitanI khataranAka hai yaha maMz2ila ! sAmane jo dIkha rahA hai, vaha cauthA praveza-dvAra hai| vahAM prakAza hI prakAza hai, saba kucha divya hI divya hai| usameM praveza pAne vAlA usa maMjila para pahuMca jAtA hai, jahAM pahuMcane para anyatna kahIM pahuMcanA zeSa nahIM rhtaa| kintu ina khataranAka ghATiyoM ko pAra kie binA, ina bhUta-pretoM aura jaMgalI jAnavaroM kA sAmanA kie vinA koI bhI vahAM nahIM pahuMca paataa| ye dvAra aura kucha nahIM haiM / hamAre mana kI caMcalatA hI dvAra haiM / unakA khulanA aura kucha nahIM hai / hamAre mana kI ekAgratA hI unakA khulanA hai| ye vicAra aura svapna aura kucha nahIM haiN| hamAre saMskAroM ko bAhara pheMkanA hI vicAra aura svapna haiM / ye bhUta-preta aura jaMgalI jAnavara aura kucha nahIM haiN| hamAre cirakAla se arjita, chipe hue saMskAra kA unmUlana hI bhUta-preta aura jaMgalI jAnavara haiN| bhagavAn mahAvIra ke pArzva meM hone vAle aTTahAsa, hAthI aura viSadhara unhIM ke dvArA pratAr3ita saMskAroM ke prativimba haiN| ve una khataranAka ghATiyoM ko eka. 1. AvazyakacUmi, pUrvabhAga, pR0 273, 204 / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaya kI tamiyA : abhaya kA Aloka eka kara pAra kara rahe haiN| nAtma-darzana yA satya kA sAkSAtkAra karane se pUrva pratyeka mAdhaka ko ye ghATiyAM pAra karanI hotI haiN| bhagavAn buddha ne bhI ina ghATiyoM ko pAra kiyA thaa| ve vaizAkhI pUrNimA ko dhyAna kara rahe the| unheM kucha azAnti kA anubhava hunaa| usa samaya unhoMne saMkalpa kiyA-'maiM Aja bodhi prApta kie binA isa Asana se nahIM uluuNgaa|' jaise-jaise unakI ekAgratA mAge bar3hI, vaise-vaise unake sAmane bhayAnaka AkRtiyAM ubharane lagI-jaMgalI jAnavara, ajagara aura rAkSasa / ina AkRtiyoM ne buddha ko kAphI kapTa diyaa| unakI dhRti avicala rhii| mana zAnta huaa| unheM bodhi prApta ho gii| yaha paramAtmapada taka pahuMcane kI AdhyAtmika prakriyA hai / ataH koI bhI mahAn sAdhaka isakA atikramaNa nahIM kara paataa| 2. yaha sAdhanA kA dUsarA varSa hai / bhagavAn mahAvIra dakSiNa vAcAlA meM uttara pAcAlA kI ora jA rahe hai / unhoMne phanakAyala Azrama ke bhItara se jAne vAle mArga ko cunA hai / ye kucha Age bar3he / rAste meM gvAle mile| unhoMne kahA, 'bhaMte ! idhara se gata jaae|' gayA yaha mArga uttara vAcAlA nI bhora nahIM jAtA ?' bhate ! jAtA hai| 'payA yaha bAhara ne jAne vAle mArga se sIdhA nahIM hai ?' te ! mIdhA hai|' "phira ina mArga se mayoM nahIM jAnA cAhie mujhe ?' 'bhaMte ! yaha nirApada nahIM hai|' 'phisaphA ghara hai isa mArga meM ?' "bhate ! dama mArga ke pAra caMTakauziyA nAma kA nAMpa rahatA hai| yaha dRSTiviSa jo lAdamI usakI dRSTi ke sAmane lA gAtA hai, vaha bhasma ho jAtA hai| kAyA bhApa vApasa clie|' mahAvIra kA gana pulakita ho gyaa| paMjabhara aura matI-yonoM kI kasoTI para apane zo karanA cAhate the| yaha avasara marajahI unake hAtha A gyaa| unhoMne mAdhAgo bhASA meM gogA-'gura jAtmA jinake prati vizvasta hai, unameM adhika pumA bhaya kA mAna nahIM hai| para rimo bhayabhIta gare adhina naya kaamaasaangii| denAremAne dohora gAe / mahAvIra meM pAgodA pnn1-T:n p - : - : - y - - op X/ p-n- yogI ne kiyaa| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra er3iyAM saTI huI haiN| paMjoM ke bIca meM cAra aMgula kA antara hai| animepa cakSu nAsAna para Tike hue haiN| zarIra zithila, vANI mauna, maMda zvAsa aura nirvicAra mana / bhagavAn dhyAnakoSTha meM pUrNataH praveza pA cuke haiN| bAhya-jagat aura indriyasaMvedanAoM se unakA saMvandha vicchinna ho cukA hai / aba unakA vihAra antar-jagat meM ho rahA hai| vaha jagat IrSyA, viSAda, zoka, bhaya Adi mAnasika duHkhoM kI saMvAdhA aura sardI-garmI, viSa-zastra Adi zArIrika duHkhoM kI saMvedanA se atIta hai| caMDakauzika jaMgala meM ghUmakara devAlaya meM aayaa| maMDapa meM praveza karate hI usane bhagavAn ko dekhA / maMDapa varSoM se nirjana ho cukA thaa| usake paripArzva meM bhI paira rakhane meM hara AdamI sakucAtA thaa| phira usake bhItara Ane aura khar3e rahane kA prazna hI kyA ? caMDakauzika ne Aja pahalI bAra apane krIr3Asthala meM kisI manuSya ko dekhaa| vaha kSaNabhara stabdha raha gyaa| dUsare hI kSaNa usakA phana uTha gayA / dRSTi viSa se vyApta ho gii| bhayaMkara phuphakAra ke sAtha usane mahAvIra ko dekhaa| tIsare kSaNa usane khar3e vyakti ke gira jAne kI kalpanA ke sAtha usa ora dekhA / vaha dekhatA hI raha gayA ki vaha vyakti abhI bhI khar3A hai aura vaise hI khar3A hai jaise pahale khar3A thaa| usakI viphalatA ne usameM dugunA krodha bhara diyaa| vaha kucha pIche httaa| phira vega ke sAtha Age AyA aura viSasaMkula dRSTi se bhagavAn ko dekhaa| bhagavAn para usakA koI asara nahIM huaa| usane tIsarI vAra sUrya ke sAmane dekha dRSTi ko vipa se bharA aura vaha bhagavAn para ddaalii| pariNAma kucha bhI nahIM huaa| bhagavAn aba bhI parvata kI bhAMti aprakaMpa bhAva se khar3e haiN| ___caMDakauzika kA krodha sImA pAra kara gayA / vaha bhayaMkara phuphakAra ke sAtha Age sarakA / Aropa se uchalatA huA phana, kopa se uphanatA huA garIra, vipa ugalatI huI AMkheM, asi-phalaka kI bhAMti camacamAtI jIbha-ina sabakI aisI samanviti huI ki rodra rasa sAkAra ho gyaa| caMDakauzika bhagavAn ke pairoM ke pAsa pahuMca gyaa| usane sArI zakti lagAkara bhagavAna ke bAeM paira ke aMgUThe ko isaa| viSa dhyAna kI zakti se abhibhUta ho gyaa| vipadhara dekhatA hI raha gyaa| usane dUsarI bAra paira ko aura tIgarI bAra paroM meM lipaTakara gale ko imaa| usake saba prayatna viphala ho ge| krodha ke Aveza meM vaha khinna ho gayA / bAra-bAra ke vega se vaha thakakara cUra ho gyaa| vaha kucha dUra jAkara bhagavAn ke sAmane baiTha gyaa| bhagavAn kI dhyAna-pratimA sampanna huii| unhoMne denA caMdakaugika apane vizAlakAya ko sameTe hue sAmane baiThA hai| bhagavAn ne prazAnta aura maMtrI meM maotaprota dRSTi Tama para ddaalii| umakI dRSTi kA viSa dhula gyaa| usake roma-gema meM zAnti aura mudhA vyApta ho gii| yaha hai ahimA kI pratiSThA aura maMtrI kI vijaya / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaya jI taminnA : babhaya kA Aloka gvAle mahAvIra ke pIche-pIche A rahe the| unhoMne per3a para car3hakara dUra se saba kuSTa devA / ve Azcaryacakita raha ge| unhoMne dUra-dUra taka yaha saMvAda pahuMcA diyA ki yogiyA' gAnta ho gayA hai / kanakala nAdhama kA mArga aba nirApada hai / para gArDa AdamI isase A-jA sakatA hai| janatA ke lie yaha bahuta hI zubhasaMvAda paa| yaha hotphulla ho gii| hajAroM-hajAroM bAdamI vahAM aae| unhoMne dekhA gaMTapa me madhya meM eka yogI dhyAnamudrA meM khar3e haiM aura unake mAmane viSadhara prazAnta mudrA meM baiThA hai| jisakA nAma sunakara loga bhaya se kAMpate the, usI viSadhara ke pAma loga jA rahe haiM / yaha kucha vicitra-sA laga rahA hai / unheM apanI AMkhoM para bharosA nahIM ho rahA hai / bhagavAn mahAvIra pandraha dina taka yahAM rhe| unakA yaha prayAsa abhaya aura maMtrI kI kasauTI, dhyAnakoSTha meM vAhya-prabhAva-mukti kA prayoga, ahiMsA kI pratiSThA meM pUratA kA mRdutA meM parivartana bora janatA ke bhaya kA nivAraNa-ina cAra niSpattiyoM ke sAtha sampanna huaa| 3. babhI sAdhanA kA dUsarA varSa cala rahA hai| bhagavAn murabhipura se thUNAka manivega kI ora jA rahe haiN| bIca meM hiloreM letI huI gaMgA baha rahI hai / bhagavAn ugama taTa para upasthita haiN| siddhadatta pI naukA yAtiyoM ko usa pAra le jAne ko nayAra par3I hai| siddhadatta bhagavAn ne usameM car3hane ke lie Agraha kara rahA hai| bhagavAn usameM Aeda ho gae hai| gokA gantavya kI dizA meM bana pdd'ii| yAtrI bAtacIta meM saMlagna haiN| mahAvIra apane hI dhyAna meM lIna hai / nokA nadI ke madhya meM pahuMca gii| prapati ne eka nayA dAya upasthita kiyaa| AkAza bAdaloM meM ghira gyaa| vijalI kodhane lgii| gariva se mada pura dhvanimaya ho gayA / tUphAna ne taraMgoM ko gaganacumbI banA dilA nAkA egamagAne lgii| yAtriyoM ke hRdaya pAMpa utthe| isa sthiti meM bhI mApIra jananIkA ke eka gone meM mAntabhAva se baiThe hai| unakA dhyAna adhikAra hai, mAnoja prakRti memarogapa kA patA hI nhiiN| bharabhaya ko utpanna karatA, abhaya, abhaya ko / nahA kI utpatti yA jaivika frara manuSya kI mAnaniya pattiyoM para bhI paTita hotA hai| mahAvIra ke abhAra mInA bhayabhIla dhAdiyoM meM abhaya gA maMgAra kara diyaa| unakI bharamAko deya maalgaae| sAnimA bAga bhI zAna ho gyaa| naukA meM koM ko sara para pagA diyaa| mAvIra mAnusAra kI mahAnadI ko pAra para Om para pahu~ca ge| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdivAsiyoM ke bIca kastUrI ghisane ko sahana nahIM karatI, yadi gharSaNa se usakA parimala prasphuTa nahIM hotaa| agarabattI apanI surabhi se sAre vAyumaNDala ko surabhita nahIM kara pAtI, yadi agnisnAna use mAnya nahIM hotaa| agnitApa ko sahakara sonA camaka uThatA hai| yaha hamArI duniyA tApa aura saMgharSa kI duniyA hai / isameM vahI vyaktitva camakatA hai, jo tApa aura saMgharSa ko sahatA hai| bhagavAn apanI cetanA meM nikhAra lAne ke lie kRtasaMkalpa haiN| tApa aura saMgharSa anucara kI bhAMti unake sAtha-sAtha cala rahe haiN| bhagavAn udyAna ke maMDapa meM khar3e haiN| sAmane eka tAlAba hai| kucha loga usake jala ko ulIca-ulIcakara bAhara pheMka rahe haiN| vaha khAlI ho gayA hai| yaha naye jala ke svAgata kI taiyArI ho rahI hai| pAnI barasane lgaa| sAMjha hote-hote jalaghara umar3a aayaa| bhUmi kA kaNa-kaNa jalamaya ho gyaa| nAle tez2I se bahane lge| dekhate-dekhate tAlAba bhara gyaa| bhagavAn ke mana meM vitarka huA-kucha samaya pUrva tAlAba khAlI thA, aba vaha bhara gayA hai / vaha kisase bharA hai ? jala se / vaha kisake mAdhyama se bharA hai ? nAloM ke mAdhyama se| yadi nAle nahIM hote to tAlAva kaise bharatA ? unakA citana vAhara se bhItara kI ora mur3a gyaa| unake mana meM vitaka huA-manuSya kI cetanA kA sarovara kisase bharatA hai ? saMskAra se / vaha kisake mAdhyama se bharatA hai ? vicAra ke mAdhyama se| yadi vicAra nahIM hote to mAnavIya cetanA kA sarovara kaise bharatA ? vitarka karate-karate ve isa bodha kI bhUmikA para pahuMca gae-yaha sarovara khAlI ho sakatA hai, saMskAroM ko ulIca-ulIcakara bAhara pheMkane se / yaha sarovara khAlI ho sakatA hai, nAloM ko banda kara dene se| bhagavAn kA cintana gahare-se-gahare meM utara rahA hai| usa samaya eka paryaTakAdala udyAna meM A phuNcaa| vaha maMDapa ke sAmane A khar3A ho gyaa| usane bhagavAn Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdivAmiyoM ke bIca ko benaa| eka vyakti Age bar3hA, bhagavAna ke pAsa aayaa| usane pUchA, 'tuma phona ho ?' bhagavAn apane cintana meM lIna the / use koI uttara nahIM milaa| usane phira udAtta svara meM pUchA, 'tuma kauna ho ?' 'maiM yaha jAnane kI cepTA kara rahA hUM, meM kauna huuN|' meM pahalI kI bhASA nahIM smjhtaa| nIdhI-sarala bhASA meM batAno-tuma phona ho? 'maiM bhikss|' 'yaha hamArA bIr3A-sthala hai, yahAM kisalie par3e ho ?' 'jisake lie maiM bhikSa banA hUM, usI ke lie sadA huuN|' 'yaha sthAna tumheM kisane diyA hai ? 'yaha kisI kA nahIM hai, isalie saba dvArA pradatta hai|' 'andhA, tuma bhikSu ho to hameM dharma gunaaso|' 'anI meM satya kI khoja kara rahA huuN|' 'calo, phinI kAma kA nahIM hai yaha bhikSu !'-isa Akroza ke mAya paryaTakamana-Age bar3ha gyaa| sUrya paznima ke aMcala meM calA gyaa| rAta phira A gii| aMdhakAra napana ho gyaa| usa samaya eka yugala aayaa| bAhara ne lAvAz2a dI, 'bhItara kauna hai ?' koI uttara nahIM aayaa| dUsarI bAra phira AvAja dI, "mItara sIna hai ?' koI uttara nahIM milA / tImarI bAra phira vahI AvAja aura bhItara se vahIM mona / yaha yugala bhItara gayA / use maMhapa ke kone meM eka aspaSTa-sI chAyA dikhAI dii| usane nikaTa pacAra degA, koI AdamI gahA hai| yaha prodhAdezane bhara gayA, bhanne AdamI ! mInadAra mArA, phira bhI nahIM bolate ho !' usane apa gAliyAM dI aura vaha patA gyaa| bhagavAn meM socA, 'dago goramAna meM bhArata pahanA apriya ho, yaha Azcarya mAtI hai| Apana va vinyasyAna meM rahanA bhI apriya ho jaataa| par3ha mana bolanA priya ho, yaha adbhuta nahIM / janata para ki mauna rahanA bhI priyaataa| ___ dAge mana meM nIti karane kA nimitako dananA cAhie? paha yazara meM kahI bhI calA jAlaM. naMga bAbA para loga jijAmA KRI mA more pi / ra, mogarAta kI soja pariNAma ko pAnI milatA, nideva ko na mile| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 zramaNa mahAvIra jaba maiM animiSadRSTi se dhyAna karatA hUM, taba sthira visphArita netroM ko dekhakara bacce Dara jAte haiN| isa sthiti meM kyA yaha acchA nahIM hogA ki maiM AdivAsI kSetroM meM calA jaauuN| vahAM loga bahuta kama haiN| vahAM gAMva bahuta kama haiM / pahAr3a hI pahAr3a haiM aura jaMgala hI jaMgala / vahAM na maiM kisI ke lie vAdhA banUMgA aura na koI dUsarA mere lie bAdhA bnegaa|' bhagavAn ke saMkalpa aura gati meM koI dUrI nahIM raha gaI thii| unakA pahalA kSaNa saMkalpa kA hotA aura dUsarA kSaNa gati kaa| ve eka mukta vihaga kI bhAMti AdivAsI kSetra kI ora prasthita ho ge| na kisI kA parAmarza lenA, na kisI kI svIkRti lenI aura na sauMpanA thA kisI ko pIche kA daayitv| jo apanA thA, vaha thA pradIpa / usakI akhaNDa lau jala rahI thii| becArA dIvaTa usake sAtha-sAtha ghUma rahA thaa| ___ mahAvIra AdivAsI kSetroM meM kitanI bAra gae ? kahAM ghUme ? kahAM rahe ? kitane samaya taka rahe ? unheM vaha kaisA lagA? AdivAsI logoM ne unake sAtha kaisA vyavahAra kiyA ? ina praznoM kA uttara pAne ke lie maiM cirakAla se utsuka thaa| maiMne aneka prayatna kie, para merI bhAvanA kI pUrti nahIM huii| Akhira maiMne vicAra-saMpreSaNa kA sahArA liyaa| maiMne apane prazna mahAvIra ke pAsa saMprepita kara die| mere prazna una taka pahuMca ge| unhoMne uttara die, unheM maiM pakar3a nahIM skaa| mahAvIra ke anubhavoM kA saMkalana gautama aura sudharmA ne kiyA thA, yaha soca maiMne unake sAtha samparka sthApita kiyaa| merI jijJAsAeM una taka pahuMca gayIM, para unake uttara mujha taka nahIM pahuMca paae| maiMne prayatna nahIM chodd'aa| tIsarI bAra maiMne apanI prazna-sUcI devadhigaNI ke pAsa bhejii| vahAM maiM saphala ho gyaa| devadhiMgaNI ne mujhe batAyA-'mahAvIra ne AdivAsI kSetra ke apane anubhava gautama aura sudharmA ko vistAra se btaae| unhoMne mahAvIra ke anubhava sUtrazailI meM likhe| mujhe ve jisa AkAra meM prApta hue, usI AkAra meM maiMne unheM Agama-vAcanA meM vinyasta kara diyaa|' 'kyA Apako unakI vistRta jAnakArI (artha-paramparA) prApta nahIM thI ?' 'avazya thii|' 'phira Apane hama logoM ke lie saMketa bhara hI kyoM chor3e ?' 'isase adhika aura kyA kara sakatA thA ? tuma merI kaThinAiyoM ko nahIM samajha skte| maiMne jitanA lipivaddha karAyA, vaha bhI tatkAlIna vAtAvaraNa meM kama nahIM thaa|' maiM kaThinAiyoM ke vistAra meM gae vinA apane prastuta viSaya para A gyaa| maiMne kahA, 'maiM Apase kucha praznoM kA samAdhAna pAne kI AzA kara sakatA hUM ?' Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdivAsiyoM ke bIca 'kyoM nahIM ?' bhane eka-eka kara apane prazna prastuta kie| merA pahalA prazna thA, 'mahAvIra AdivAsI kSetroM meM kitanI bAra gae ?' ko bAra ge| 'vima samaya ?' 'pahalI bAra sAdhanA ke pAMcaveM varSa meM aura dUsarI bAra naveM varSa meN|" 'kina pradeza meM ghUme ?' 'lATa deza ye vanabhUmi aura mumhabhUmi-ina do pradezoM meM / kahAM rahe ?' 'kabhI paryaMta mI kaMdarAoM meM, kabhI gaMDaharoM meM aura bahuta bAra per3oM ke niice|' 'taba to unheM kAphI mAThinAiyoM kA nAmanA karanA par3A hogA?' 'payA pUchane ho, vaha parvatAkoNaM pradeza hai| yahAM mardI, garmI aura va tInoM bata hotI hai|' 'mA bhagavAn tInoM atuoM meM vahAM rahe haiM ?' 'bhagavAn kA pahalA vihAra huA taba mardI kA mausama paa| dUsare bihAra meM garmI aura karmA-donoM anumoM ne unakA Atithya kiyaa|' 'gayA unakA pAlA pravAga dUsare pravAma ge ghoTA thA ?' 'dUgarA pravAsa rA mAsa mA thaa|' pahanA pradhAna do-tIna mAma meM adhika mI rhaa|" "AdivAnI logoM kA vyavahAra gAhA ?' "ura pradeza meM mila nahI hote the| gAeM bhI bAta kAma bhii| jo thI, unake bhI dAvata gAma hotA thaa| yahAM kapAga nahIM hotI pii| AdivAnI ghAga meM prAvaraNa modI pahanate the| unakA bhojana vyApA-pI aura gala ne rahita / vahAM ke himA .kAlIna bhojana meM amaramamApa TaMDA bhAlagAte the| unameM namaka nAlApA ! gAnA ke bhojana meM bhArata aura mAna pAte the| isI bhojana ne pAra palodhI / dAna-dAna para nahane gahane rahate haiN| gAlI denA aura mAranA-poTagA unake lie mara ra banajaMgA thaa| manamAn eka nAMda kA sAmAmo logoM ne pAkisalie mAre gAMva meM jA 5. G fe. HTT.. 11.19 // .. .... IITTER ... naraH Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra zramaNa rahe ho ? vApasa cale jaao| bhagavAn vApasa cale aae|' bhagavAn eka gAMva meM ge| vahAM kisI ne Thaharane ko sthAna nahIM diyaa| ve vApasa jaMgala meM jA per3a ke nIce Thahara ge|' 'Apa kSamA kareMge, maiM bIca meM hI eka bAta pUcha letA hUM-bhagavAn ekAntavAsa ke lie vahAM gae, phira unheM kyA AvazyakatA thI gAMva meM jAne kI ?' 'bhagavAna AhAra-pAnI lene ke lie gAMva meM jAte the| chaha mAsika pravAsa meM ve varSAvAsa vitAne ke lie gAMva meM gae / kahIM bhI koI sthAna nahIM milaa| unhoMne vaha varSAvAsa idhara-udhara ghUmakara, per3oM ke nIce, vitaayaa| kabhI-kabhI AdivAsI loga ruSTa hokara unheM zArIrika yAtanA bhI dete the|' 'kyA usa parvatIya pradeza meM bhagavAn ko jaMgalI jAnavaroM kA kaSTa nahIM huA ?' 'mujhe nahIM mAlUma ki unheM siMha-vAgha kA sAmanA karanA par3A yA nahIM, kintu yaha mujhe mAlUma hai ki kuttoM ne unheM bahuta satAyA / vahAM kutte bar3e bhayAnaka the| pAsa meM lAThI hone para bhI ve kATa lete the| bhagavAn ke pAsa na lAThI thI aura na naalikaa| unheM kutte ghera lete aura kATane laga jaate| kucha loga chU-chUkara kuttoM ko bulAte aura bhagavAn ko kATane ke lie unheM iMgita krte| ve bhagavAn para jhapaTate, taba AdivAsI loga harSa se jhUma uThate / kUcha loga bhale bhI the| ve vahAM jAkara kuttoM ko dUra bhagA dete the| eka bAra bhagavAn pUrva dizA kI ora muMha kara khar3e-khar3e sUrya kA Atapa le rahe the| kucha loga aae| sAmane khar3e ho ge| bhagavAn ne unakI ora nahIM dekhA / ve cir3ha ge| ve hUM-hUM kara bhagavAn para thUkakara cale gae / bhagavAn zAnta khar3e rhe| ve paraspara kahane lage, 'are! yaha kaisA AdamI hai, thUkane para bhI krodha nahIM karatA, gAliyAM nahIM detaa|' eka bolA, 'dekho, maiM aba ise gusse meM lAtA huuN|' vaha dhUla lekara aayaa| bhagavAn kI AMkheM adhakhulI thiiN| usane bhagavAn para dhUla pheNkii| bhagavAn ne na AMkheM mUMdI aura na krodha kiyaa| usakA prayatna viphala ho gyaa| usane kruddha hokara bhagavAna para muSTi-prahAra kiyaa| phira bhI bhagavAn kI zAnti bhaMga nahIM huii| usane Dhele pheMke / haDDiyAM pheNkii| Akhira bhAle se prahAra kiyaa| loga khar3e-khar3e cillAne lage / bhagavAn vaise hI mauna aura zAnta the| unakI mudrA se prasannatA Tapaka rahI thii| vaha bolA, 'calo, cleN| yaha koI AdamI nahIM 1. AcArAMgacUrNi, pR0 320 / 2. AyAro, 6 / 3 / 8; acArAMgacUNi, pR0 316 / 3. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 266 / 4. AyAro, 6 / 3 / 3-6 / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdivAmiyoM ke bIca hai| yadi AdamI honA no jamara gusse meM A jaataa|" era bAra bhagavAn payaMta kI talahaTI meM dhyAna kara rahe the| ve pamAnana jagAmAra caMThe dhe / yucha loga jaMgala meM kAma karane ke lie jA rahe the| unhoMne bhagavAn goThe hue dekhaa| ye una mudrA meM baMTe AdamI ko pahalI bAra dekha rahe the| pahalavaNa ho ge| ghaMTA bhara na rahe / bhagavAn tanika bhI idhara-udhara nahIM bole / ye anamaMjaga meM para gaae| yaha phona hai, koI AdamI hai yA aura kucha ? eka bAramI Age yhaa| usane jAkara dhayakA diyaa| bhagavAn numA gAe / bhagavAn phira paramAmana nagA dhyAna meM righara ho ge| ve prakRti ke bAdamI the| bhagavAn kI pramAlA mudrA deva unamA mAtabhAva jAgRta ho gyaa| ve bhagavAn ke nikaTa Ae, paMga meM praNata hokara bole, 'hamane Apako kaSTa diyA hai| Apa hameM kSamA krnaa| "gayA bhagavAn AdivAsI logoM meM bAtacIta karate the ?' maiMne puuchaa| devadhigaNI ne pAhA, "bhagavAn bAta cIta karane meM rasa nahIM lete the| unakA ma maya viSayoM se simaTakara phevala satya kI poja meM hI yendrita ho rahA thaa| aparimita ceharA dekhakara gucha loga bhagavAna ke pAsa mApAra baiTha jaate| ve pUchane'tuma hona ho ?' bhikSu / ' "hAM meM Ae ho ?' 'paMgAlI me yahAM AyA / 'yahAM kimalie Ae ho?' kAnayAma g.lie| ekAko prazna gA ugAra de bhagavAn phira mauna ho jaate| loga ApanayaMpUrNa Tiuna deNate gaate| guTa dUsare loga ghane jaane| vaM mala kI bhASA meM kAmora jAnana logoM kI kamI jor3I milI !' jAdinAniyoM paM. adhika rakAra para bhagavAn payA mogA / yA pAyA pN| paM jAnate ki manuSya kI pattiyoM kA parikAra dilA para priya, frre aura uhAla pyAra krtaa| isalie ginI lohAra para jana zo nahIM / ' ___sAmAna mAnamora the| unhoMne panI niyoM ko maMtrI jI bhAratA Informat gAnupAtIla dezoM / isI dariTa nAma 5sAra meM lipika nahI hotI hI divAnIlAmo Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 zramaNa mahAvIra prati unake mana meM vahI prema pravAhita thA, jisakA pravAha hara prANI ko AplAvita kie hue thaa|' 'lambA prayAsa aura kaSTapUrNa yAtrA-isa sthiti meM bhagavAna ko kabhI-kabhI sinnatA kA anubhava huA hogA?' 'kabhI nahIM / unakI mudrA niraMtara prasanna rahatI thii|' 'kyA pragannatA kA hetu paristhiti nahIM hai ?' 'yaha maiM kaise kahUM ki nahIM hai aura yaha bhI kaise kahUM ki vahI hai / jo prasannatA anukUla paristhiti se prApta hotI hai, vaha pratikUla paristhiti se dhvasta ho jAtI hai| kintu bhAvanA ke bala se prApta prasannatA paristhiti ke vAtyAcakra se pratAr3ita nahIM hotii|' te ! bhagavAn ne itane kaSTa kaise sahe ?' 'eka AdamI samudra meM taira rahA thaa| dUsarA taTa para khar3A thaa| tairAka ne DubakI lagAI / taTa para khar3e AdamI ne socA-tairAka itanA jala bhAra kaise sahatA hai ? vaha nahIM jAnatA thA ki mukta jala kA bhAra nahIM lagatA / jala-bharA ghaTa sira para rakhane para bhAra kI anubhUti hotI hai| yaha bandhana kI anubhUti hai| zarIra ke ghaTa meM baMdhI huI cetanA ko kaSTa kA anubhava hotA hai| dhyAna-kAla meM vaha samudra-jala kI bhAMti baMdhana-mukta ho jAtI hai / phira zarIra para jo kucha bItatA hai, usakA anubhava nahIM hotaa| dhyAna ke taTa para khar3e hokara tuma socate ho ki bhagavAn ne itane kaSTa kaise sahe ?' isa samAdhAna ne mujhe yathArtha ke jagat meM pahuMcA diyaa| aba mere kAnoM meM dhyAna-koSTha kI mahimA kA vaha svara gUMjane lagA pralaya pavana saMvalita zIta bhI, jahAM caMkramaNa nahIM kara paataa| prakharapavana prerita jvAlAkula, prajvala hutavaha nahIM staataa| pUrNalokacArI kolAhala, jahAM nahIM vAdhA . phuNcaataa| dhyAnakoSTha kI usa saMrakSita, vedI kA hUM maiM udgaataa| isa svara kI hajAroM pratidhvaniyoM meM mere saba prazna vilIna ho ge| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA maiM cakravartI nahIM hUM ? puSya usa samaya kA prasiddha nAmuhika dhaa| unakA jJAna anuupyaa| dUra-dUra ga. loga usa pAsa apanA bhaviSya jAnane ke lie lAte the| use apanI saphalatA para gAMdhA / eka dina vaha ghUmatA-pUmatA gaMgA ke taTa para phuNcaa| usane yahAM malAna kisa garaNAcA dege / vaha Azcarya ne sAgara meM dara gyaa| kimonaraNa?" una mana-hI-manAne do-cAra bAra do gayA-'jigara kAraNa-pi , para koI mAdhAraNa AdamI nahIM hai, yaha koI mAdhAraNa gamA na yA , patA honA caahie| pravartI bhora akelA, yaha paMga ? cakarI jorapadayAtrIpara? pradatI jAra, nagapara, pAyagI maptatA RI ?' vA mandara ke nAgara meM da gyaa| caraNa-nitA pAma jAkara baiThA mAnIdamayatA aura gadhamanA na manI --use apane para pagemA ho gyaa| usake mana meM vinara PAafnazcita hI mahAdhika dhanI hogA ki pariyAmA ko maamilaamaattaa| maiM mAno jalArAmA damA aura para gagA ki merera musA mAnda pApA, jilAnI pramANAbAra pAnI para garIbI utrii|| p- 2 -3 , : tshu- - - , , ' - '' - kg / kA nAma- cinI 1431 mAmale para parosana 1. jI | PEETTE Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mehAvIra ke lakSaNa batalAte haiM ki yaha cakravartI hai aura isakI sthiti se prakaTa hotA hai ki yaha padayAtrI bhikSu hai| vaha kucha dera taka digbhrAMta-sA khar3A rhaa| bhagavAn dhyAna se virata hue| puSya abhivAdana kara bolA, 'bhaMte ! Apa akele kaise ?' 'isa duniyA meM jo AtA hai, vaha akelA hI AtA hai aura akelA hI calA jAtA hai, dUsarA kauna sAtha detA hai ?' 'nahIM, bhaMte ! maiM tattva kI carcA nahIM kara rahA huuN| maiM vyavahAra kI bAta kara rahA huuN|' 'vyavahAra kI bhUmikA para maiM akelA kahAM hUM?' 'bhaMte ! Apa parivAra-vihIna hokara bhI akele kaise nahIM haiM ?' 'merA parivAra mere sAtha hai|' 'kahAM hai bhaMte ! yahI jAnanA cAhatA huuN|' 'saMvara (nirvikalpa dhyAna) merA pitA hai| ahiMsA merI mAtA hai| brahmacarya merA bhAI hai / anAsakti merI vahana hai / zAMti merI priyA hai / viveka merA putra hai / kSamA merA putrI hai| upazama merA ghara hai| satya merA mitra-varga hai| merA pUrA parivAra niraMtara mere sAtha ghUma rahA hai, phira maiM akelA kaise ?' ___bhaMte ! mujhe pahelI meM mata uljhaaie| maiM apane mana kI ulajhana Apake sAmane rakhatA hUM, usa para dhyAna deN| Apake zarIra ke lakSaNa Apake cakravartI hone kI sUcanA dete haiM aura ApakI caryA sAdhAraNa vyakti hone kI sUcanA de rahI haiN| mere sAmane Aja taka ke ajita jJAna kI sacAI kA prazna hai, jIvana-maraNa kA prazna hai / ise Apa satahI prazna mata smjhie|' / 'puSya ! batAo, cakravartI kauna hotA hai ?' 'bhaMte ! jisake Age-Age cakra calatA hai|' 'cakravartI kauna hotA hai ?' 'bhaMte ! jisake pAsa bAraha yojana meM phailI huI senA ko trANa dene vAlA chatraratna hotA hai|' 'cakravartI kauna hotA hai ?' 'bhaMte ! jisake pAsa carmaratna hotA hai, jisase prAtaHkAla boyA huA bIja zAma ko paka jAtA hai|' 'puSya ! tuma Upara, nIce, tirache-kahIM bhI dekho, dharma kA cakra mere AgeAge cala rahA hai / AcAra merA chatnaratna hai, jo samUcI mAnava-jAti ko eka sAtha trANa dene meM samartha hai / bhAvanA yoga merA carmaratna hai| usameM jisa kSaNa bIja boyA jAtA hai, usI kSaNa vaha paka jAtA hai| kyA maiM cakravartI nahIM hUM ? kyA tumhAre Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA meM canayatI nahIM hai? mAganika-gAgva meM pramaMcavIM kA astinya nahIM hai, ?' ___mate ! bAla acchA : megamA nivana ho gayA hai| aba meM sthApanamaH bhagavAn gAjaga kI ora cala para / puSya jima TiyA meM bhAyA thA unI nigA maloTa gyaa| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kI vyUha-racanA mahAvIra kA cakravartitva prasthApita hotA jA rahA hai| unakA svataMtratA kA abhiyAna pratidina gatizIla ho rahA hai| cakravartI dUsaroM ko parAjita kara svayaM vijayI hotA hai, dUsaroM ko parataMtra kara svayaM svataMtra hotA hai / dharma kA cakravartI aisA nahIM krtaa| usakI vijaya dUsaroM kI parAjaya para aura usakI svataMtratA dUsaroM kI parataMtratA para nirbhara nahIM hotii| mahAvIra vijaya prApta kara rahe haiM kisI vyakti para nahIM, kintu nIMda para, bhUkha para, aura zarIra kI caMcalatA para / mahAvIra vijaya prApta kara rahe haiM-kisI vyakti para nahIM, kintu ahaM para, mamatva para aura mana kI caMcalatA para / nidrA-vijaya nIMda jIvana kA anivArya aMga hai| mahAvIra ko zarIra-zAstrIya niyama ke anusAra chaha ghaMTA nIMda lenI cAhie / para ve isa niyama kA atikramaNa kara rahe haiN| ve mahInoM taka niraMtara jAgate rahate haiN| unake sAmane eka hI kArya hai-dhyAna, dhyAna aura niraMtara dhyAna / ____ jAgRti kI avasthA meM manuSya bAhara se jAgRta aura bhItara se supta rahatA hai / tandrA kI avasthA meM manuSya na pUrNataH jAgRta rahatA hai aura na pUrNataH supta hii| suSupti meM manuSya bAhara se bhI supta rahatA hai aura bhItara se bhii| Atma-jAgRti (tU) meM manuSya bAhara se supta aura bhItara meM jAgRta rahatA hai / isa avasthA meM vaha svapna yA saMskAroM kA darzana karatA hai| gAr3ha Atma-jAgRti meM manuSya vAhara se supta aura bhItara se jAgRta rahatA hai| isa avasthA meM citta zAMta aura saMkalpa-vikalpa se vihIna ho jAtA hai / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAna kI vyA racanA mAcI yAmI Atma-jAgRti bora kabhI mAda Ama-jAti kI adamyA meM _namaH / jAgagi, nanA aura pati kI avamA ko de dIkSita kI pAra mAro / prala me pUchA-'gAvIra ne mAM bArA varSoM meM kula milAkara atAlima giTa nITa nI, yaha mAnA jAtA: / kyA yaha nahI hai ?' ___" bhagavAna ke pAsa nahIM thaa| maiM gamaka ki yaha mhii| bora meM pAna meM nahI pA, milie yAda bhI gAne gAI kiyA hI nahI hai|" 'mAnava ghAne pratyakSa denamAra hI kahI jAtI hai ?' 'nahIM, ainA koI niyama nI / ' 'saba phira mere prazna ge lie hI yaha na gayoM ? mayA hame jAnane kA koI mAdhAra nahIM ? 'mI kayoM ? AgArAMganaba nA bAta prAmANika AdhAra / ' 'mA jAme niyA: ki bhagavAna meM ye vana atAniga minaTa nodanI ?' 'mAhI, unameM mAnatI!' 'to phira gayA?' 'ugameM batAyA-gAna pramAma mIra nahI dine kAma nahI ho / rika gamaya mAtmA ko jAgata nAgane meN|" nayAgera dhAraNa ke lie nIda manA uralI nAhI?' jIlie bhagavAna ziva jAgaraNa ke bAda rAjabhara nIda lo|" 'kAnImahI malAnI ?' sIma aura maMtra ke dinoM meM bhI bhI nIda mAne nA ddaalii| HIT TIdane la gA diyA, mada bhagavAna ne mAnIdalI, mIrajAmerAmAne , pApanApitA aura FIRna nAra vidvAnIzI gAnA S tate ira pAte?' ___ aura niko ho naayaa| pAnI' auImA: Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 : zramaNa mahAvIra ve nIMda para vijaya pA lete the| bhagavAn bahuta kama khAte the| kAyotsarga bahuta karate the / isalie unheM sahaja hI nIMda kama AtI thii| sahaja samAdhi meM prApta tRpti nIMda kI AvazyakatA ko bahuta hI kama kara detI thI isalie pUrti kI apekSA hI nahIM rhtii|' 'bhagavAn ke svapna-darzana kI koI ghaTanA jJAta nahIM hai ?' 'nahIM, kyoM?' 'to maiM jAnanA cAhatA huuN|' 'bhagavAn mahAvIra zUlapANi yakSa ke caitya meM dhyAna kara rahe the| rAta ke pichale pahara meM (sUryodaya meM muhUrta bhara bAkI thA, usa samaya) bhagavAn ko nIMda A gayI / usameM unhoMne dasa svapna dekhe 1. tAla pizAca parAjita ho gayA hai| 2. zveta paMkhavAlA var3A puskokila / 3. cina-vicitra paMkhavAlA puMskokila / 4. ratnamaya do maalaaeN| 5. zveta govrg| 6. kusumita pdmsrovr| 7. kallolita samudra bhujAoM se tIrNa ho gayA hai| 8. teja se prajvalita sUrya / 9. mAnupottara parvata apanI AMtoM se AveSTita ho gayA hai| 10. meru parvata kI cUlikA ke siMhAsana para apanI upasthiti / -ye svapna dekhakara bhagavAn prativuddha ho ge| 'saMskAra-darzana kI ghaTanAeM kyA jJAta haiM ?' 'ye aneka bAra ghaTita huI haiN| zUlapANi yakSa kI ghaTanA tuma suna cuke ho / phATapUtanA vyantarI aura saMgama deva kI ghaTanA kyA saMskAra-darzana kI ghaTanA nahIM haiM ?' ___ mAdhanA kA pAMcavAM varSa cAlU hai| bhagavAn grAmAka sanniveza se zAlIzIpa A rahe haiN| usake bAhara eka udyAna hai| bhagavAn usameM Akara dhyAnastha ho gae haiM / mAgha kA mahInA hai| bhayaMkara sardI par3a rahI hai| ThaMDI havA cala rahI hai / AkAza mahAme se bharA huA hai| sArA vAtAvaraNa kAMpa rahA hai| hara prANI USmA aura tApa kI goja meM hai| bhagavAna kA zarIra vivastra hai| ve mAtmabala aura yogabala se usa sardI ma 1. manAtA vAM / sthAna pariyAgrAma (pUrvanAma yaddhamAna graam)| mAgi, mAga, 10 274 / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11yaat --s / t, 3 X/ X/ X/ 32 ' | }| *11 '' " p / 3 3 / 3 { p- jig p: T}5 p3 t; if 3 p / i nf:31 { }, 3 , : , // :: 'i | / p / -f farff 2: ; | kaa k de23 X/ X/ is {waa- ''' + X/ X/ X/ X/ ->> ytaa nn 1* 3:n * fr{1 3 ps X/ :33 i+ 'i ''' aaa;i T Tkaa k TIt | p / - f3 ke X/ X/ X/ d / : pdm / ? f*T.t i{2 3ii, p X/ X/ 3 , f7: , , X/ a 2t: t {T bh m 3. au X/ tit3 sifi1 gayo pAra gAra jaanaa| *Tiirit ::23 / '' * t k* *n Ti'o / ''3TT-I ts Fp- it3 kaaf3 [[ 'i; :{ 23 { ir s s naa nn: t 33 tsnt // rii31 gi ri ; itsnf f,: ps+ k X/ | *-pf suf:33 kk ''I | I3 ts ''' iz g+ ''' ? $ {pdm- 1:3 :;: sii yi ii ri nq-snpIf 3 jy: / tsi / ''' p kaa 2| k: : |:is f | ns | f 3 : * ynnn-]] lh} :; gl-s-ps '' | psaaats'; 4 , r 3:3j7 3 * 3 ''t fr :aaa X/ X/ X/ X/ ::T*; yy dps - 3 | ;f.f 3 . }{: 5:1; du - nu ps- }} 7: :: >> f. maa-''3-- khw-tts1 :f: yo;: - tsnn: { { ::: X/ ri :- // i aaa X/ - :b'', - p- :: yb Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 zramaNa mahAvIra lI / eka hI kSaNa meM bhagavAn ke sAmane trizalA aura siddhArtha upasthita ho ge| ve karuNa svara meM bole, 'kumAra! isa bur3hApe meM hameM chor3akara tuma kahAM A gae ? calo, eka bAra phira apane ghara kI ora / dekho, tumhAre binA hamArI kaisI dayanIya dazA ho gayI hai ?' unhoMne karuNA ke tIkhe-tIkhe vANa pheMke, phira bhI bhagavAn kA mana viMdha nahIM paayaa| __ trizalA aura siddhArtha jaise hI usa raMgamaMca se ojhala hue, vaise hI eka apsarA vahAM upasthita ho gii| usake mohaka hAva-bhAva, vilAsa aura vibhrama jala-UrmI kI bhAMti vAtAvaraNa meM halkA-sA prakaMpana paidA kara rahe the| usakI maMthara gati aura maMda-mRdu muskAna vAyumaMDala meM mAdakatA bhara rahI thii| usake neura ke cUMgharu baravasa savakA dhyAna apanI ora khIMca rahe the| kintu bhagavAn para usake jAdU kA koI prabhAva nahIM huaa| aura bhI na jAne kitane bavaMDara Ae aura apanI gati se cale gae / bhagavAn ke dhyAna kA kavaca itanA sudRr3ha thA ki ve use bheda nahIM pAe / yaha navanIta itanA gAr3hA thA ki koI bhI AMca use pighAla nahIM paaii| sAre bAdala phaTa ge| AkAza nirabhra ho gayA aura sUraja apanI asaMkhya razmiyoM ko liye hue vijaya kI lAlimA se phira pradIpta ho utthaa| bhUkha-vijaya bhagavAn mahAvIra dIrgha-tapasvI kahalAte haiN| unhoMne bar3I-bar3I tapasyAeM kI haiN| unakA sAdhanAkAla sAr3he bAraha varSa aura eka pakSa kA hai| isa avadhi meM unakI upavAsa-tAlikA yaha hai0 do dina kA upavAsa vAraha vaar| 0 tIna dina kA upavAsa do sau unnIsa baar| 0 pAkSika upavAsa bahattara baar| 0 eka mAsa kA upavAsa bAraha vaar| 0 Der3ha mAsa kA upavAsa do vaar| 0 do mAsa kA upavAsa chaha vAra / 0 DhAI mAsa kA upavAsa do baar| 0 tIna mAsa kA upavAsa do vaar| 0 cAra mAsa kA upavAsa nau vaar| 0 pAMca mAsa pacIsa dina kA upavAsa - eka vAra / 0 yaha mAsa kA upavAsa eka baar| / / / / / / / / / / 1. avayAvani, pUrva mAga, pR.0 304, 305 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna hI yaha racanA 0 g-i thm * mAnapranimA-mAra bAga -- eka baar| 0 manobhatra nimAra upavAna - eka baar| bhagavAn mApanAkAla meM niyaM, nIna no panAma dina bhojana diyA, nirantara bhojana nAbhI nahIM kiyaa| upayAmakAna meM jana sAmI nahI piyaa| unakI koI bhI gayA do javAna meM kAma nahIM thii|' bhagavAna kI mAdhanA me do baMga:-upavAna aura pyAna / hamane bhagavAna kI jagata kA nirmANa kiyA, jigane upacAsa kie| jisane dhyAna kiyA pA, jaga nirmANa meM hamane upekSA bannI mIdie janatA ke mana meM bhagavAn mA dIpaMparacI pamita jagamI dhyAna-gamAdine para parimita bhagavAna to dhyAna-lIna , phira lA upavAna zilie kie ?" 'kAdinI do dhAna bana rahIdI sAniyaH garIra aura catanya meM mApina para / garaTa dAgira uname bhada kI prAranA mAra rahe / mahAvIra meTa kA nidhAnta povIkAra gAra unako prayoga meM sohA paha mila pAramA pAnI paristhAna garIra kI tulanA meM sudhAra para aura nAma garIra kI matA meM mana aura mana kI gulamA AtmA kI gati samIma / unI nambI THI mazyoga kI dhAya pii| yA" mAnA jAtA:zima pAra bhojana zA birA, jana vidhinAyakahI jInatA aura bAga liya pitA ko jI sonA / kintu bhagavAnako mAga ra bhojana aura mana ko moTara pramANitabAra pAsamA mAlina prApta hone para nagara jI pAyo zAlI bIvanITa, maNa, pAna aura dAnApAna Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 zramaNa mahAvIra lii| eka hI kSaNa meM bhagavAna ke sAmane trizalA aura siddhArtha upasthita ho ge| ve kamNa svara meM bole, 'kumAra ! isa bur3hApe meM hameM chor3akara tuma kahAM A gae? calo, eka bAra phira apane ghara kI ora / dekho, tumhAre binA hamArI kaisI dayanIya dazA ho gayI hai ?' unhoMne karuNA ke tIkhe-tIkhe bANa pheMke, phira bhI bhagavAn kA mana vidha nahIM paayaa| trizalA aura siddhArtha jaise hI usa raMgamaMca se ojhala hue, vaise hI eka apsarA vahAM upasthita ho gii| usake mohaka hAva-bhAva, vilAsa aura vibhrama jala-UrmI kI bhAMti vAtAvaraNa meM halkA-sA prakaMpana paidA kara rahe the| usakI maMthara gati aura maMda-mRdu muskAna vAyumaMDala meM mAdakatA bhara rahI thii| usake neura ke cUMgharu barabasa sabakA dhyAna apanI ora khIMca rahe the| kintu bhagavAn para usake jAdU kA koI prabhAva nahIM huaa| aura bhI na jAne kitane bavaMDara Ae aura apanI gati se cale ge| bhagavAn ke dhyAna kA kavaca itanA sudRr3ha thA ki ve use bheda nahIM pAe / yaha navanIta itanA gAr3hA thA ki koI bhI AMca use pighAla nahIM paaii| sAre bAdala phaTa ge| AkAza nirabhra ho gayA aura sUraja apanI asaMkhya razmiyoM ko liye hue vijaya kI lAlimA se phira pradIpta ho utthaa| bhUkha-vijaya bhagavAn mahAvIra dIrgha-tapasvI kahalAte haiN| unhoMne bar3I-bar3I tapasyAeM kI haiN| unakA sAdhanAkAla sAr3he bAraha varpa aura eka pakSa kA hai| isa avadhi meM unakI upavAsa-tAlikA yaha hai0 do dina kA upavAsa bAraha vaar| 0 tIna dina kA upavAsa do so unnIsa vaar| 0 pAkSika upavAsa vahattara baar| 0 eka mAsa kA upavAsa bAraha baar| 0 Ter3ha mAma kA upavAsa do baar| 0 dAmAmagA upavAma chaha vaar| 0 bAI mAga kA upavAsa do baar| * lIna mAma kA upavAsa do vaar| . cAra mAmakA upavAma no baar| * pana mAnavIma dina kA upavAsa - eka baar| ~ eka baar| 5 , 10 : 04, 305 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kI vyUha-racanA 0 bhadrapratimA-do upavAsa - eka baar| 0 mahAbhadrapratimA-cAra upavAsa - eka vAra / 0 sarvatobhadrapratimA-dasa upavAsa - eka baar| bhagavAn ne sAdhanAkAla meM sirpha tIna sau pacAsa dina bhojana kiyA, nirantara bhojana kabhI nahIM kiyaa| upavAsakAla meM jala kabhI nahIM piyaa| unakI koI bhI tapasyA do upavAsa se kama nahIM thii|' ___'bhagavAn kI sAdhanA ke do aMga haiM-upavAsa aura dhyAna / hamane bhagavAn kI usa mUrti kA nirmANa kiyA hai, jisane upavAsa kie the| jisane dhyAna kiyA thA, usa mUrti ke nirmANa meM hamane upekSA baratI hai| isIlie janatA ke mana meM bhagavAn kA dIrgha-tapasvI rUpa aMkita hai| unakI dhyAna-samAdhi se vaha paricita nahIM hai|' 'bhagavAn itane dhyAna-lIna the, phira lambe upavAsa kisalie kie ?' 'una dinoM do dhArAeM cala rahI thiiN| kucha dArzanika zarIra aura caitanya meM abheda prasthApita kara rahe the| kucha dArzanika unameM bheda kI prasthApanA kara rahe the| mahAvIra bheda ke siddhAnta ko svIkAra kara usake prayoga meM lage hue the| ve yaha siddha karanA cAhate the ki sthUla zarIra kI tulanA meM sUkSma zarIra aura sUkSma zarIra kI tulanA meM mana aura mana kI tulanA meM AtmA kI zakti asIma hai| unakI lambI tapasyA usa prayoga kI eka dhArA thii| yaha mAnA jAtA hai ki manuSya paryApta bhojana kie vinA, jala pie binA bahuta nahIM jI sakatA aura zvAsa liye binA to jI hI nahIM sktaa| kintu bhagavAn ne chaha mAsa taka bhojana aura jala ko chor3akara yaha pramANita kara diyA ki AtmA kA sAnnidhya prApta hone para sthUla zarIra kI apekSAeM bahuta kama ho jAtI haiM / jIvana meM nIMda, bhUkha, pyAsa aura zvAsa kA sthAna gauNa ho jAtA hai| 'to maiM yaha samajhU ki bhagavAn ko bhUkha laganI banda ho gaI ?' 'yaha sarvathA galata hai / ve rugNa nahIM the, taba yaha kaise samajhA jAe ki unheM bhUkha laganI banda ho gii|' 'to phira yaha samajhU ki bhagavAn bhUkha kA damana karate rahe, use sahate rahe ?' 'yaha bhI sahI samajha nahIM hai|' 'sahI samajha phira kyA hai ?' 'bhagavAn AtmA ke dhyAna meM itane tanmaya ho jAte the ki unakI bhUkha-pyAsa kI anubhUti kSINa ho jAtI thii|' "kyA aisA ho sakatA hai ?' 1. Avazyakaniyukti dIpikA, pana 107, 108 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 zramaNa mahAvIra 'nahIM kyoM ? maharSi pataMjali kA anubhava hai ki kaMThakUpa meM saMyama karane se bhUkha aura pyAsa nivRtta ho jAtI hai|' 'kaMThakUpa kA artha ?' 'jihvA ke nIce tantu haiM / tantu ke nIce kaMTha hai / kaMTha ke nIce kUpa hai|' 'saMyama kA artha ?' 'dhAraNA, dhyAna aura samAdhi-ina tInoM kA nAma saMyama hai / jo vyakti kaMTha-kUpa para ina tInoM kA prayoga karatA hai, use bhUkha aura pyAsa bAdhita nahIM krtii|' ___ bhagavAn ne zarIra ko satAne ke lie bhUkha-pyAsa kA damana nahIM kiyaa| unake dhyAnavala se usakI mAtrA kama ho gii| svAda-vijaya bhagavAn bhojana ke viSaya meM bahuta dhyAna dete the| ve zarIra-saMdhAraNa ke lie jitanA anivArya hotA, utanA hI khAte the| kucha loga rugNa hone para kama khAte haiN| bhagavAn svastha the, phira bhI kama khAte the| unakI UnodarikA ke tIna AlaMbana the-sImita bAra khAnA, parimita mAtrA meM khAnA aura parimita vastueM khaanaa| 'kyA bhagavAn ne asvAda ke prayoga kie the ?' "bhagavAn jIvana ke hara kSetra meM samatva kA prayoga kara rahe the| vaha bhojana ke kSetra meM bhI cala rahA thaa| unake asvAda ke prayoga samatva ke prayoga se bhinna nahIM the|' 'kyA ve svAdiSTa bhojana nahIM karate the ?' ___karate the| bhagavAn dIkSA ke dUsare dina karmAragrAma se vihAra kara kollAga sanniveza phuNce| vahAM bahula nAma kA brAhmaNa rahatA thaa| bhagavAn usake ghara ge| usane bhagavAn ko ghRta-zarkarAyukta paramAnna (khIra) kA bhojana diyaa|' "bhagavAn uttara vAcAlA meM vihAra kara rahe the| vahAM nAgasena nAma kA gRhapati rahatA thaa| bhagavAn usake ghara para ge| usane bhagavAn ko khIra kA bhojana diyaa|" 'kyA ve nIrasa bhojana nahIM lete the ?' 'lete the / bhagavAn suvarNakhala se brAhmaNa gAMva ge| vaha do bhAgoM meM vibhakta 1. bAvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 270 / 2. mAdhanA kA dUsarA vrss| 3. bAvagyANi, pUrvabhAga, pR0 276 / 4. sAdhanA kA tIsarA varSa / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kI vyUha-racanA thaa| naMda aura upanaMda donoM sage bhAI the| eka bhAga naMda kA aura dUsarA upanaMda kaa| bhagavAn naMda ke bhAga meM bhikSA ke lie ge| unheM nanda ke ghara para bAsI bhAta milaa|" 'vANijyagrAma meM Ananda nAma kA gRhapati rahatA thaa| usake eka dAsI thii| usakA nAma thA bhulaa| vaha rasoI banAtI thii| vaha bAsI bhAta ko DAlane ke lie bAhara jA rahI thii| usa samaya bhagavAn vahAM pahuMca ge| dAsI ne bhagavAn ko dekhaa| vaha dIna svara meM bolI, 'bhaMte ! abhI rasoI nahIM banI hai| yaha bAsI bhAta hai| yadi Apa lenA cAheM to leN| bhagavAn ne hAtha Age phailaayaa| dAsI ne bAsI bhAta diyaa| bhagavAn kI samatva-sAdhanA itanI sudRr3ha ho gaI hai ki aba unheM jaisA bhI bhojana milatA hai, use samabhAva se khA lete haiM / unheM kabhI savyaMjana bhojana milatA hai aura kabhI nivyNjn| kabhI ThaMDA bhojana milatA hai aura kabhI garma / kabhI purAne kulmASa, bakkasa aura pulAka jaisA nIrasa bhojana milatA hai aura kabhI paramAnna jaisA sarasa bhojn| para ina donoM prakAroM meM unakI mAnasika samatA vikhaMDita nahIM hotii| eka bAra bhagavAn ne rUkSa bhojana kA prayoga prArambha kiyaa| isa prayoga meM ve sirpha tIna vastueM khAte the--kodU kA odana, baira kA cUrNa aura kulmASa / yaha prayoga ATha mahIne taka claa| bhagavAn ne rasAnubhUti kA adhikAra rasanA ko de diyaa| mana usake kArya meM hastakSepa kiyA karatA thaa| use adhikAra-mukta kara diyaa| 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 283, 284 / 2. sAdhanA kA gyArahavAM drss| 3. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 300, 301 / 4. mAyAro, 6 / 4 / 4,5,13; AcArAMgacUNi, pR0 322 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna, Asana aura mauna ___maiM dhyAna-koSTha meM praveza pA rahA thaa| sthUla jagat se merA sambandha vicchinna ho cukA thaa| merA dhyeya thA~mahAvIra kI dhyAna-sAdhanA kA sAkSAtkAra / sUkSmajagat se saMparka sAdhakara maiM AcArya kuMdakuMda kI sannidhi meM phuNcaa| maiMne jijJAsA kI, 'mahAprAjJa ! Apane likhA hai ki jo vyakti AhAra-vijaya, nidrA-vijaya aura Asana-vijaya ko nahIM jAnatA, vaha mahAvIra ko nahIM jAnatA, unake dharma ko nahIM jaantaa| kyA mahAvIra ke dharma meM dhyAna ko kahIM avakAza nahIM hai ?' AcArya ne sasmita kahA, 'yadi dhyAna ke lie avakAza na ho to AhAra, nidrA aura Asana kI vijaya kisalie ?' 'mahAprAjJa ! isIlie merI jijJAsA hai ki Apane inakI sUcI meM dhyAna ko sthAna na dekara kyA usakA mahattva kama nahIM kiyA hai ?' 'nahIM, maiM dhyAna kA mahattva kama kaise kara sakatA hUM ?' 'to phira usa sUcI meM dhyAna kA ullekha kyoM nahIM ?' 'vaha dhyAna ke sAdhanoM kI sUcI hai| AhAra, nidrA aura Asana kI vijaya dhyAna ke lie hai / phira usameM dhyAna kA ullekha maiM kaise karatA ?' 'kyA dhyAna sAdhana nahIM hai ?' 'vaha sAdhana hai / aura AhAra, nidrA tathA Asana-vijaya sAdhana kA / sAdhana hai|' 'yaha kaise ?' 'dhyAna Atma-sAkSAtkAra kA mAdhana hai| AhAra, nidrA aura Asana kA niyamana dhyAna kA sAdhana hai| bhagavAn ne dhyAna kI nirbAdha sAdhanA ke lie hI inA niyamana kiyA thaa|' 'mahAprAja ! Apa anumati deM to eka bAta aura pUchanA cAhatA hUM ?' Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna, Asana aura mauna 'vaha kyA ?' 'Apane mahAvIra ke dhyAna kA artha AtmA ko dekhanA kiyA hai| kyA dhyAna kA artha satya kA sAkSAtkAra nahIM hai ?' 'Atma-darzana aura satya-darzana kyA bhinna haiM ?' 'mahAvIra ne cetana aura acetana-do dravyoM kA astitva pratipAdita kiyA hai| satya-darzana meM ve donoM dRSTa hote haiN| Atma-darzana meM kevala cetana hI dRSTa hotA hai| phira donoM bhinna kaise nahIM ?' . 'tuma merA Azaya nahIM smjhe| acetana kA darzana usI ko hotA hai, jisakA caitanya anAvRta ho jAtA hai aura caitanya kA anAvaraNa mana ko caitanya meM vilIna karane se hotA hai| isalie maiMne mahAvIra ke dhyAna kA artha-AtmA ko dekhanA, mana ke udgama ko dekhanA-kiyA hai|' ____ maiM bahuta-bahuta kRtajJatA jJApita kara apane antaHkaraNa meM lauTa aayaa| maiMne socA, jina logoM ke mAnasa meM mahAvIra kI dIrghatapasvitA kI pratimA aMkita hai, unake sAmane maiM mahAvIra kI dIrghadhyAnitA kI pratimA prastuta kruuN| mahAvIra ne dIkSita hokara pahalA pravAsa karmAragrAma meM kiyaa| dhyAna kA pahalA caraNa-vinyAsa vahIM huaa| vaha kaivalya-prApti taka spaSTa hotA calA gyaa| kucha sAdhaka dhyAna ke viSaya meM nizcita AsanoM kA Agraha rakhate the| mahAvIra isa viSaya meM Agrahamukta the / ve zarIra ko sIdhA aura Age kI ora kucha jhukA huA rakhate the| ve kabhI baiThakara dhyAna karate aura kabhI khar3e hokara / ve adhikatara khar3e hokara dhyAna kiyA karate the| ve zithilIkaraNa ko dhyAna ke lie anivArya mAnate the, isalie ve khar3e hoM yA baiThe, kAyotsarga kI mudrA meM hI rahate the| ve zvAsa kI sUkSma kriyA ke atirikta anya sabhI (zArIrika, vAcika aura mAnasika) kriyAoM kA visarjana kie rahate the| kucha sAdhaka dhyAna ke lie nizcita samaya kA Agraha rakhate the| mahAvIra isa Agraha se mukta the / ve adhikAMza samaya dhyAna meM rahate the| unheM na zAstroM kA adhyayana karanA thA, aura na upadeza / unheM karanA thA anubhava yA pratyakSabodha / ve dUsaroM kI gAeM carAne vAle gvAle nahIM the jo samUce dina unheM carAte raheM aura dUdha duhane ke samaya unake svAmiyoM ko sauMpa aaeN| ve apanI gAeM carAte aura unakA dUdha duhate the| ___ mahAvIra sAlaMbana aura nirAlaMbana-donoM prakAra kA dhyAna karate the| ve mana ko ekAgra karane ke lie dIvAra kA AlaMbana lete the| ve prahara-prahara taka tiryabhitti 1. AvazyakacUrNi, pUrvabhAga, pR0 268 / 2. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 301 / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 zramaNe mahAvIra (dIvAra) para animeSadRSTi TikAkara dhyAna karate the| isa trATaka-sAdhanA se kevala unakA mana hI ekAgra nahIM huA, unakI AMkheM bhI tejasvI ho gii| dhyAna ke vikAsakAla meM unakI nATaka-sAdhanA (animeSadRSTi) bahuta lambe samaya taka calatI thii| eka bAra bhagavAn dRDhabhUmi pradeza meM ge| peDhAla nAma kA gAMva aura polAza nAma kA caitya / vahAM bhagavAna ne 'ekarAtrikI pratimA' kI sAdhanA kI / AraMbha meM tIna dina kA upavAsa kiyaa| tIsarI rAta ko zarIra kA vyutsarga kara khar3e ho ge| donoM paira saTe hue the aura hAtha pairoM se saTakara nIce kI ora jhuke hue the| dRSTi kA unmepa-nimepa baMda thaa| use kisI eka pudgala (vindu) para sthira aura sava indriyoM ko apane-apane golakoM meM sthApita kara dhyAna meM lIna ho ge| yaha bhaya aura dehAdhyAsa ke visarjana kI prakRSTa sAdhanA hai| isakA sAdhaka dhyAna kI gaharAI meM itanA kho jAtA hai ki use saMskAroM kI bhayAnaka uthala-puthala kA sAmanA karanA par3atA hai / usa samaya jo avicala raha jAtA hai, vaha pratyakSa anubhava ko prApta karatA hai / jo vicalita ho jAtA hai vaha unmatta, rugNa yA dharmacyuta ho jAtA hai| bhagavAn ne isa khataranAka zikhara para bAraha bAra ArohaNa kiyA dhaa| sAdhanA kA gyArahavAM varSa cala rahA thA / bhagavAn sAnulaTThiya gAMva meM vihAra kara rahe the| vahAM bhagavAna ne bhadra pratimA kI sAdhanA prArambha kii| ve pUrva dizA kI ora muMha kara kAyotsarga kI mudrA meM khar3e ho ge| cAra prahara taka dhyAna kI avasthA meM gar3e rahe / isI prakAra unhoMne uttara, pazcima aura dakSiNa dizA kI ora abhimukha hokara cAra-cAra prahara taka dhyAna kiyaa| isa pratimA meM bhagavAn ko bahuta Ananda kA anubhava huaa| ve usakI zRMkhalA meM hI mahAbhadra pratimA ke lie prastuta ho ge| usameM bhagavAna ne cAroM dizAoM meM pala-eka dina-rAta taka dhyAna kiyaa| prAna kI zreNI itanI pralaMba ho gaI ki bhagavAn use tor3a nahIM pAe / ve dhyAna padamI zrama meM sarvatobhadra pratimA kI sAdhanA meM laga ge| cAroM dizAoM, cAroM vidizAoM, adhyaM aura adhaH-ina dasoM dizAoM me eka-eka dina-rAta taka dhyAna ronA bhAvAna ne kula milAkara molaha dina-rAta taka niraMtara dhyAna-pratimA kI 1. bhAra, 15; AvAgamaNi, 10 300, 301 / ra da 68; AramANi, bhAga, 10 301 / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna, AMsana aura mauna 46 sAdhanA kii| bhagavAn dhyAna ke samaya Urdhva, aMdhaH aura tiryak tInoM ko dhyeya banAte the| Urdhva loka ke dravyoM kA sAkSAt karane ke lie ve Urdhva-dizApAtI dhyAna karate the| adho loka ke dravyoM kA sAkSAt karane ke lie ve adho-dizApAtI dhyAna karate the| tiryak loka ke dravyoM kA sAkSAt karane ke lie ve tiryak-dizApAtI dhyAna karate the| ve dhyeya kA parivartana bhI karate rahate the| unake mukhya-mukhya dhyeya ye the1. UrdhvagAmI, adhogAmI aura tiryaggAmI karma / 2. baMdhana, baMdhana-hetu aura baMdhana-pariNAma / 3. mokSa, mokSa-hetu aura mokSa-sukha / 4. sira, nAbhi aura pAdAMguSTha / 5. dravya, guNa aura paryAya / 6. nitya aura anity| 7. sthUla-saMpUrNa jgt| 8. sUkSma-paramANu / 9. prajJA ke dvArA AtmA kA niriikssnn| bhagavAn dhyAna kI madhyAvadhi meM bhAvanA kA abhyAsa karate the| unake bhAvyaviSaya ye the1-ekatva-jitane saMparka haiM, ve saba sAMyogika haiN| aMtima satya yaha hai ki AtmA akelA hai| 2-anitya-saMyoga kA anta viyoga meM hotA hai / ataH saba saMyoga anitya 3-~-azaraNa-aMtima sacAI yaha hai ki vyakti ke apane saMskAra hI use sukhI aura duHkhI banAte haiN| bure saMskAroM ke prakaTa hone para koI bhI use duHkhAnubhUti se bacA nahIM sktaa| bhagavAn dhyAna ke lie prAyaH ekAnta sthAna kA cunAva karate the| ve dhyAna 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 300 / 2.(ka) dizApAtI dhyAna meM dizA-krama1 aiMdrI 6. vAyavyA 2. mAgneyI 7. somA 3. yAmyA 8. aizAnI 4. naiRtI 6. vimalA (karva) 5. vAruNI 10. tamA (adhaH) (kha) mAyAro, 6 / 4 / 14 3. AcArAMgacUNi, pR0 324 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 zramaNa mahAvIra khar3e aura baiThe--donoM avasthAoM meM karate the| unake dhyAnakAla meM baiThane ke mukhya Asana the-padmAsana, paryakAsana, vIrAsana, godohikA aura utkttikaa|' bhagavAn dhyAna kI zreNI kA ArohaNa karate-karate usakI uccatama kakSAoM meM pahuMca ge| ve lambe samaya taka kAyika-dhyAna karate / usase zrAnta hone para vAcika aura mAnasika / kabhI dravya kA dhyAna karate, phira use chor3a paryAya ke dhyAna meM laga jAte / kabhI eka zabda kA dhyAna karate, phira use chor3a dUsare zabda ke dhyAna meM pravRtta ho jaate| bhagavAn parivartanayukta dhyeya vAle dhyAna kA abhyAsa kara aparivartita dhyeya vAle dhyAna kI kakSA meM ArUr3ha ho ge| usa kakSA meM ve kAyika, vAcika yA mAnasika-jisa dhyAna meM lIna ho jAte, usI meM lIna rahate / dravya yA paryAya meM se kisI eka para sthita ho jAne / zabda kA parivartana bhI nahIM krte| ve isa kakSA kA ArohaNa kara zrAMti kI avasthA ko pAra kara ge| bhagavAn kI dhyAnamudrA aneka dhyAnAbhyAsI vyaktiyoM ko AkRSTa karatI rahI hai| unameM eka AcArya hemacandra bhI haiM / unhoMne likhA hai___'bhagavan ! tumhArI dhyAnamudrA-~paryaMkazAyI. aura zithilIkRta zarIra tathA nAsAna para TikI huI sthira AMkhoM-meM sAdhanA kA jo rahasya hai, usakI pratilipi sabake lie karaNIya hai|' __ bhagavAn prAyaH mauna rahane kA saMkalpa pahale hI kara cuke haiM / aba jaise-jaise dhyAna kI gaharAI meM jA rahe haiM, vaise-vaise usakA artha spaSTa ho rahA hai| vAka aura spandana kA gaharA sambandha hai| vicAra kI abhivyakti ke lie vANI aura vANI ke lie mana kA spandana-ye donoM sAtha-sAtha calate haiN| nIrava hone kA artha hai mana kA nIrava honA / bhagavAn ke sAmane eka tarka ubhara rahA hai-jise maiM dekhatA hUM, vaha bolatA nahIM hai aura jo volatA hai, vaha mujhe dikhatA nahIM hai, phira maiM kisase bolUM ? isa tarka ke antas meM unakA svara vilIna ho rahA hai| ___ bhagavAn bolane ke Avega ke vaza meM nahIM haiN| bolanA unake vaza meM hai / ve ucita avasara para ucita aura sImita zabda hI bolate haiM / ve bhikSA kI yAcanA aura sthAna kI svIkRti ke lie bolate haiN| isake sivA kisI se nahIM bolte| koI kucha pUchatA hai to usakA saMkSipta uttara de dete haiN| zepa sArA samaya abhivyakti aura saMparka se atIta rahatA hai| 1. AcArAMgaNi, pR0 324; AcArAMgavRtti, pana 283 / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukUla upasargoM ke aMcala meM jala kamala ko utpanna karatA hai| usake parimala ko phailAtA hai pavana / usakI anubhUti karatA hai prANa / saba apanA-apanA kAma karate haiM, taba eka kAma niSpanna hotA hai| vaha hai-~-parimala ke astitva kA bodha / 1.bhagavAn dIkSita hone ko prastuta hue| parivAra ke logoM ne unakA abhiSeka kiyA / phira unake zarIra ko suvAsita kiyA-kisI ne divya gozIrSacaMdana se, kisI ne sugaMdhi cUrNa se aura kisI ne paTavAsa se| bhagavAn kA zarIra sugaMdhamaya ho gyaa| madhukaroM ko parimala ke astitva kA bodha huaa| ve puSpita vanarAji aura kamalakozoM ko chor3a bhagavAn ke zarIra para maMDarAne lage / ve cAroM ora de rahe the parikramA aura kara rahe the guMjArava / upavana kA zAnta aura nIrava vAtAvaraNa dhvani se taraMgita ho gyaa| madhukara bhagavAn ke zarIra para baitthe| unheM parAga-rasa nahIM milaa| ve ur3akara cale ge| parimala se AkRSTa ho phira Ae aura parAga na milane para phira ur3a gae / isa paripATI se saMruSTa ho, ve bhagavAn ke zarIra ko kATane lge| 2. bhagavAn karmAragrAma meM ge| vahAM kucha yuvaka sugaMdhi se Asakta ho bhagavAn ke pAsa aae| unhoMne avasara dekha bhagavAn se prArthanA kI, 'rAjakumAra ! Apane jisa gaMdhacUrNa kA prayoga kiyA hai, usake nirmANa kI yukti hameM bhI btaaie|' bhagavAn ne isakA uttara nahIM diyaa| ve kruddha ho gAliyAM dene laga ge| 3. bhagavAn kA zarIra sugaThita, suDaula aura sundara thaa| unake dhuMgharAle bAla - 1. AcArAMgacUrNi, pR0 266; AvazyakacUrNi, pUrvabhAga, pR0 268, 266 / 2. AcArAMgacUNi, 10 300; AvazyakacUrNi, pUrvabhAga, pR0 266 / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra bahuta hI AkarSaka lagate the| unakI AMkheM nIlakamala ke samAna vikasvara thiiN| unake rUpa-vaibhava ko dekha aneka rUpasiyAM pramatta ho jaatiiN| eka bAra rAta ke samaya bhagavAn ke pAsa tIna rUpasiyAM aaiiN| eka bolI, 'kumAra ! tumhArI strI kauna hai-brAhmaNI hai yA kSatriyANI ? vaizya hai yA zUdrI ?' 'koI nahIM hai|' 'hama bana sakatI haiM, tuma kise pasanda karate ho ?' 'kisI ko bhI nhiiN|' 'are ! yaha kaisA yuvaka jo hama jaisI rUpasiyoM ko pasanda nahIM karatA ?' dUsarI rUpasI Age Akara kahane lagI-'tuma ThIka se dekho, yaha puruSa to hai na?' - tIsarI bolI-'mujhe lagatA hai, yaha koI napuMsaka hai| yadi puruSa hotA to hamArI upekSA kaise karatA ?' tInoM eka sAtha kahane lagoM-'kumAra ! abhI yuvA ho| isa yauvana ko araNya-puruSa kI bhAMti vyartha hI kyoM gaMvA rahe ho ? lagatA hai, tumheM prakRti se rUpa kA varadAna milA, para parivAra anukUla nahIM milaa| isIlie tuma use chor3a akele ghUma rahe ho| hama tumhAre lie sarvasva kA nichAvara karane ko taiyAra haiN| phira yaha moma kA golA AgI se kyoM nahIM pighala rahA hai ?' tInoM ke hAva-bhAva, vilAsa aura vibhrama bar3ha ge| unhoMne rati-praNaya kI samagra ceSTAeM kiiN| para bhagavAn para unakA koI prabhAva nahIM huaa| bhagavAn Urdhva, tiryak aura adhaH-tInoM prakAra kA dhyAna karate the| ve Urdhva dhyAna kI sAdhanA ke dvArA kAma-vAsanA ke rasa ko vilIna kara cuke the| isalie uddIpana kI sAmagrI milane para bhI unakA kAma jAgRta nahIM huaa| calate-calate unake sAmane dustara mahAnadI A gii| para ve dhyAna kI naukA dvArA use sahaja hI pAra kara ge| miTTI kA golA Aga kI AMca se pradIpta hotA hai, kintu pighalatA nhiiN| 4 zyAmAka vaizAlI kA prasiddha vINAvAdaka hai / vaha vINA bajAne kI taiyArI kara rahA hai / bhagavAn siddhArthapura se vihAra kara vaizAlI pahuMca rahe haiN| zyAmAka ne bhagavAn ko dekhakara kahA, 'devArya ! maiM vINA-vAdana prArambha kara rahA huuN| Apa idhara se sahaja hI cale Ae haiN| yaha acchA huaa| kucha Thaharie aura merA vINAvAdana sunie| maiM Apako aura bhI aneka kalAeM dikhAnA cAhatA huuN|' bhagavAn ne usakI prArthanA svIkAra nahIM kii| ve Age bar3ha ge| isa ghaTanA kI mImAMsA kA eka koNa yaha hai ki bhagavAn itane nIrasa haiM ki 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 266,310 ! Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukUla upasargoM ke aMcala meM ve kalAkAra kI komala bhAvanA aura sadhI huI uMgaliyoM ke utkSepa-nikSepa kI avahelanA kara Age bar3ha ge| to dUsarA koNa yaha hai ki bhagavAn antarnAda se itane tRpta the ki unheM vINA-vAdana kI sarasatA lubhA nahIM skii| 5.zrAvastI kI raMgazAlA janAkula ho rahI hai / mahArAja ne nATaka kA Ayojana kiyA hai| naTa-maNDalI ke kauzala kI sarvatra carcA hai / maNDalI ke mukhiyA ne bhagavAn ko dekha liyaa| usane bhagavAn se raMgazAlA meM Ane kA anurodha kiyaa| bhagavAn vahAM jAne ko sahamata nahIM hue| naTa ne kahA, 'kyA Apa nATaka dekhane ko utsuka nahIM haiM ?' 'nhiiN|' 'kyoM, kyA nATaka acchA nahIM lagatA ?' 'apanI-apanI dRSTi hai|' 'kyA lalitakalA ke prati dRSTi-bheda ho sakatA hai ?' 'aisA kucha bhI nahIM jisake prati dRSTi-bheda na ho ske|' 'yaha ajJAnI logoM meM ho sakatA hai, para Apa to jJAnI haiN|' 'jJAnI satya kI khoja meM lagA rahatA hai| vaha vizva ke kaNa-kaNa meM abhinaya kA anubhava karatA hai / vaha aNu-aNu meM prakampana aura gatizIlatA kA anubhava karatA hai| usakI rasamayatA itanI vyApta ho jAtI hai ki usake lie nIrasa jaisA kucha rahatA hI nhiiN| anya saba zAstroM ko jAnane vAlA kleza kA anubhava karatA hai / adhyAtma ko jAnane vAlA rasa kA anubhava karatA hai| gadhA caMdana kA bhAra DhotA hai aura bhAgyazAlI manuSya usakI surabhi aura zItalatA kA upabhoga karatA naTa kA sira zraddhA se nata ho gyaa| vaha praNAma kara raMgazAlA meM calA gyaa| 1. AcArAMgacUNi, pR0 303 / 2. bAcArAMgacUNi, pR0 303 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 bimba aura pratibimba eka rAjA ne pAMca dharmAcAryoM ko AmaMtrita kara kahA, 'maiM guru banAnA cAhatA huuN| para merA guru vaha hogA jisakA Azrama sabase bar3A hai|' rAjA Azrama dekhane nikalA / eka Azrama pAMca ekar3a meM phailA thA, dUsarA dasa ekar3a meM, tIsarA vIsa ekar3a meM aura cauthA cAlIsa ekar3a meN| rAjA ne cAroM Azrama dekha liye / eka Azrama bAkI rahA / bUr3hA dharma-guru rAjA ko nagara se bAhara eka per3a ke nIce le gyaa| rAjA ke pUchane para batAyA 'merA Azrama yahI hai|' 'isakI sImA kahAM taka hai, mahArAja ?' 'jahAM taka tumhArI dRSTi pahuMcatI hai aura jahAM nahIM bhI pahuMcatI hai, vahAM taka / ' usakA Azrama sabase bar3A thaa| vaha rAjA kA guru ho gyaa| bhagavAn sAdhanA ke lie kahIM Azrama bAMdhakara nahIM baitthe| ve svataMtratA ke lie nikale, niraMtara parivrajana karate rahe / bhUmi aura AkAza-donoM para unakA abAdha adhikAra ho gyaa| ve bAhya jagat meM bhUmi kA sparza kara rahe the aura antar jagat meM apanI AtmA kaa| ve bAhya jagat meM loka-mAnyatAoM kA Akalana kara rahe the aura antar jagat meM sArvabhauma satyoM kaa| usa samaya loga zakuna meM bahuta vizvAsa karate the| jo loga sAmAjika aparAdha karane ke lie jAte, ve bhI zakuna dekhate the| cora aura DAkU apazakuna hone para na corI karate aura na DAkA ddaalte| 1. pUrNakalaza gar3ha deza kA sImAntavartI gAMva hai| bhagavAn vahAM se prasthAna Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimva aura pratibimba 63 kara magadha meM A rahe the / ' do cora unheM mArga meM mile / ve AdivAsI kSetroM meM corI karane ko jA rahe the / bhagavAn ko dekha ve kruddha ho gae / ve bhagavAn ke pAsa aae| unhoMne bhagavAn ko gAliyAM dekara krodha ko thor3A zAnta kiyA / phira vole, 'nagna aura muMDa zramaNa ! Aja tumane hamArA manoratha niSphala kara diyA / ' 'maiMne kyA niSphala kiyA ?" 'hama corI karane jA rahe the, tumane sAmane Akara apazakuna kara diyA / ' 'corI karanA kauna-sA acchA kAma hai, jisake lie zakuna dekhanA par3e / ' 'corI acchA kAma nahIM hai, corI acchA kAma nahIM hai' - isakI punarAvRtti meM donoM bhAna bhUla gae / bhagavAn andhavizvAsa ke prahAra se mukta hokara Age bar3ha gae / ' 2. bhagavAn ko vaizAlI meM bhI aMdhavizvAsa kA zikAra honA pdd'aa| ve luhAra ke kArakhAne meM dhyAna kara khar3e the / luhAra chaha mahInoM se bImAra thA / vaha svastha huA / apane yaMtroM ko lekara vaha kAma karane ke lie kArakhAne meM AyA / usane dekhA, koI naMgA bhikSu kArakhAne meM khar3A hai| apazakuna kA vicAra vijalI kI bhAMti usake dimAga meM kauMdha gayA / vaha kruddha hokara apane karmacAriyoM para barasa par3A / 'isa nagna bhikSu ko yahAM Thaharane kI anumati kisane dI ? ' 'hama sabane / ' 'yaha mujhe pasanda nahIM hai / ' 'hameM pasanda hai / ' 'ise nikAla do / ' 'hama nahIM nikAleMge / ' 'tuma nikAla die jAoge / ' 'yaha ho sakatA hai / ' vahAM kA sAmUhika vAtAvaraNa dekha luhAra mauna ho gayA / vaha kucha Age bar3hA / bhagavAn ke jaise-jaise nikaTa gayA, vaise-vaise usakA mAnasa AMdolita huA aura vaha sadA ke lie zAnta ho gyaa| * bhagavAn ne apane tIrthakara kAla meM aMdhavizvAsa ke unmUlana kA tIvra prayatna kiyA / kyA vaha inhIM aMdhavizvAsapUrNa ghaTanAoM kI pratikriyA nahIM hai ? 1. sAdhanA kA pAMcavAM varSa / 2. AvazyakacUrNi, pUrvabhAga, pR0 260 3. sAdhanA kA chaThA varSa / 4. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0292 / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 zramaNa mahAvIra 3. bhagavAn vaizAlI se vihAra kara vANijyagrAma jA rahe the| bIca meM gaMDakI nadI baha rahI thii| bhagavAn taTa para Akara khar3e ho ge| eka naukA aaii| kinAre para laga gii| yAtrI car3hane lge| bhagavAn bhI usameM car3ha ge| naukA clii| vaha nadI pAra kara taTa para pahuMca gii| yAtrI utarane lge| bhagavAn bhI utre| nAvika saba logoM se utarAI lene lge| eka nAvika bhagavAn ke pAsa AyA aura usane utarAI maaNgii| bhagavAn ke pAsa kucha nahIM thA, ve kyA dete ? usane bhagavAn ko roka liyaa| yAtrI apanI-apanI dizA meM cale ge| bhagavAn vahIM khar3e rhe| kucha samaya biitaa| nadI meM halacala-sI ho gii| dekhate-dekhate naukAoM kA kAphilA A pahuMcA / sainika utre| unake mukhiyA ne bhagavAn ko dekhaa| vaha turaMta daudd'aa| bhagavAna ke pAsa A, namaskAra kara bolA, 'bhaMte ! maiM saMkharAja kA bhAnajA huuN| merA nAma citta hai| maiM saMkharAja ke sAtha Apake darzana kara cukA huuN| abhI maiM nausainikoM ko sAtha le dautya kArya ke lie jA rahA hUM / bhaMte ! Apa dhUpa meM kyoM khar3e haiM ?' 'bhUla kA prAyazcitta kara rahA huuN|' 'bhUla kaisI ?' 'maiMne gaMDakI nadI naukA se pAra kii| naukA para car3hate samaya mujhe nAvikoM kI anumati lenI cAhie thI, vaha nahIM lii|' 'isameM bhUla kyA hai, saba loga car3hate hI haiN|' 've loga car3hate haiM, jo utarAI de pAte haiN| mere pAsa dene ko kucha bhI nahIM hai aura ye utarAI mAMga rahe haiN| isalie mujhe anumati liye binA nahIM car3hanA cAhie thaa|' citta ne sainika-bhAvamudrA meM nAvikoM kI ora dekhA / ve kAMpa utthe| bhagavAn ne karuNA pravAhita karate hue kahA, 'citta ! inheM bhayabhIta mata kro| inakA koI doSa nahIM hai / yaha merA hI pramAda hai|' bhagavAn kI bAta suna citta zAnta ho gyaa| usane nAvikoM ko saMtuSTa kara diyaa| bhagavAna kA paricaya milane para unheM gaharA anUtApa haa| bhagavAn kI karuNA dekha ve harpita ho uThe / bhagavAn, citta aura nAvika-saba apanI-apanI dizA meM cale ge| isa ghaTanA ne bhagavAn ke sAmane eka sUtra prastuta kara diyA-'aparigrahI vyakti dUsare kI vastu kA upayoga usakI anumati lie vinA na kre|' 1. mAdhanA kA dasavAM vrss| 2. Avazyaka ni, pUrvabhAga, pR0 266 / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pragati ke saMketa __ bhagavAna mahAvIra abhI akele hI vihAra kara rahe the| unakA na koI sahAyaka hai aura na koI ziSya / una jaise samartha vyakti ko ziSya' kA upalabdha honA koI bar3I vAta nahIM thii| para ve svatantratA kI anubhUti kie binA usakA baMdhana apane para DAlanA nahIM cAhate the| 1. bhagavAn pArzva kI ziSya-paramparA abhI cala rahI hai| usameM kucha sAdhu vahuta yogya haiM, kucha sAdhanA meM zithila ho cuke haiM aura kucha sAdhutva kI dIkSA chor3a parivrAjaka yA gRhavAsI bana cuke haiN| ___utpala pArzva kI paramparA meM dIkSita huaa| usane dIkSAkAla meM aneka vidyAeM arjita kii| vaha dIkSA ko chor3a parivrAjaka ho gyaa| vaha asthikagrAma meM raha rahA hai / aSTAMga nimitta vidyA para usakA pUrNa adhikAra hai| bhagavAn mahAvIra zUlapANi yakSa ke maMdira meM upasthita haiN| samUce asthikagrAma meM yaha carcA ho rahI hai ki eka bhikSu apane gAMva meM AyA hai aura vaha zUlapANi yakSa ke maMdira meM ThaharA hai / loga paraspara kahane lage, 'yaha acchA nahIM huaa| vecArA mArA jaaegaa| kyA pujArI ne use manAhI nahIM kI? kyA kisI AdamI ne use batAyA nahIM ki usa sthAna meM rAta ko rahane kA artha mauta ko bulAvA hai / aba kyA ho, rAta Dhala cukI hai| isa samaya vahAM kauna jAe ?' pujArI aura usake sAthiyoM ne logoM ko batAyA ki hamane sArI sthiti use samajhA dI thii| vaha koI bahuta hI AgrahI bhikSu hai / hamAre samajhAne para bhI usane vahIM rahane kA Agraha kiyaa| isakA hama kyA kareM? yaha bAta utpala taka phuNnii| usane socA, 'koI sAdhAraNa vyakti bhayaMkara sthAna meM rAta ko Thahara nahIM sktaa| 1. sAdhanA kA pahalA varSa / sthAna-asthika nAma / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 zramaNa mahAvIra sthiti ko jAna lene para bhI vaha vahAM ThaharA hai to avazya hI koI mahAsattva vyakti hai / ' vicAra kI gaharAI meM DubakI lagAte-lagAte usake mana meM eka vikalpa utpanna huA, 'maiMne sunA hai ki bhagavAn mahAvIra isI varSa dIkSita hue haiM / ve bahuta hI parAkramI haiM / kahIM ve hI to nahIM Ae haiM ?' kAphI rAta jAne taka loga bAteM karate rahe / ve soe taba bhI unake dila meM karuNA jAgRta thI / prAtaHkAla loga jaldI uThe / uSA hote-hote ve maMdira meM A phuNce| kucha loga bhagavAn ko dekhane kA kutUhala liye Ae aura kucha loga antyeSTi - saMskAra sampanna karane ke lie| ve saba maMdira ke daravAz2e meM ghuse / ve yaha dekha Azcarya meM DUba gae ki bhikSu abhI jIvita hai | unheM apanI AMkhoM para bharosA nahIM huA / ve kucha aura Age bar3he, phira dhyAna se dekhA / unheM apanI dhAraNA se pratikUla yahI dekhane ko milA ki bhikSu abhI acchI taraha se jIvita hai / ve harSa-vibhora ho AkAza meM uchale / sabane ucca svara se tIna bAra kahA, 'zAntaM pApaM zAntaM pApaM zAntaM pApaM / bhikSu ! tumhArI kRpA se hamAre gAMva kA upadrava miTa gayA / bhaya samApta ho gyaa| aba yahAM koI bhaya nahIM rahA / ' 1 utpala Age aayaa| usane bhagavAn ke zarIra ko dekhA, phira rAta kI ghaTanA ko dekhA / vaha nimitta - bala se sArI sthiti jAna gayA / vaha bolA- 'bhante ! Aja rAta ko Apane kucha nIMda lI hai ? ' 'hAM, utpala / ' 'usameM Apane kucha svapna dekhe haiM ? ' 'tuma sahI ho / ' 'bhaMte ! Apa bahuta bar3e jJAnI haiN| unakA phalAdeza jAnate hI haiM / phira bhI maiM apanI utkaMThA kI pUrti ke lie kucha kahanA cAhatA hUM / ' utpala kucha dhyAnastha huaa| vaha apane mana ko nimitta-vidyA meM ekAgra kara bolA- 'bhaMte ! 1. tAla pizAca ko parAjita karane kA svapna moha ke kSINa hone kA sUcaka hai| 2. zveta paMkhavAle puMskokila kA svapna zukladhyAna ke vikAsa kA sUcaka hai / 3. vicitra paMkhavAle puMskokila kA svapna anekAnta darzana ke pratipAdana kA sUcaka hai / 4. bhaMte ! cauye svapna kA phala meM nahIM samajha pA rahA hUM / 5. zveta gauvarga kA svapna saMgha kI samRddhi kA sUcaka hai / 6. kusumita padma sarovara kA svapna divyazakti kI upasthiti kA sUcaka hai / 7. samudra tairane kA svapna saMsAra- sindhu ke pAra pAne kA sUcaka hai / 8. sUrya kA svapna kaivalya kI prApti hone kA sUcaka hai / parvatako AMtoM se veSTita karane kA svapna Apake dvArA pratipAdita. 3. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pragati ke saMketa siddhAntoM ke vyApaka hone kA sUcaka hai| 10. meru parvata para upasthiti kA svapna dharma kI uccatama prasthApanA karane kA sUcaka hai|' bhagavAn ne kahA-'utpala ! tumhArA nimitta-jJAna bahuta vikasita hai| tumane jo svapnArtha batAe haiM, ve sahI haiN| merA cauthA (ratna kI do mAlAoM kA) svapna sAdhu-dharma aura gRhastha-dharma isa dvividha dharma kI sthApanA kA sUcaka hai|" 2. bhagavAn gaMDakI nadI ko naukA se pAra kara vANijyagrAma aae| usake vAhya bhAga meM eka ramaNIya aura ekAnta pradeza thaa| bhagavAn vahAM sthita hokara dhyAnalIna ho ge| usa gAMva meM Ananda nAmaka gRhastha rahatA thaa| vaha bhagavAn pArzva kI paramparA kA anuyAyI thaa| vaha do-do upavAsa kI tapasyA aura sUrya ke Atapa kA Asevana kara rahA thaa| use isa prakriyA se atIndriya-jJAna (avadhijJAna) upalabdha ho gyaa| vANijyagrAma ke bAhya bhAga meM bhagavAn kI upasthiti kA bodha hone para vaha vahAM aayaa| bhagavAn ke caraNoM meM praNipAta kara bolA, 'bhaMte ! anuttara hai Apa kI kAyagupti, anuttara hai ApakI vacanagupti aura anuttara hai ApakI manogupti / bhaMte ! mujhe spaSTa dIkha rahA hai ki Apako kucha varSoM ke bAda kaivalya prApta hogaa| __ bhagavAn kaivalya kI dizA meM Age bar3ha rahe the| usake saMketa vAtAvaraNa meM tairane laga ge| 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 273-275 / 2. sAdhanA kA dasavAM varSa / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA kA ajasra srota varSA ne vidA le lii| zarad kA praveza-dvAra khula gyaa| hariyAlI kA vistAra kama ho gyaa| patha prazasta ho gae / bhagavAn mahAvIra asthikagrAma se prasthAna kara morAka sanniveza phuNce| bAhara ke udyAna meM tthhre| usa sanniveza meM acchadaMka nAmaka tapasvI rahate the / ve jyotiSa, vazIkaraNa, maMtra-taMtra Adi vidyAoM meM kuzala the| eka acchaMdaka kI vahAM bahuta prasiddhi thii| janatA usake camatkAroM se bahuta prabhAvita thii| udyAnapAlaka ne dekhA koI tapasvI dhyAna kie khar3A hai| usane dUsare dina phira dekhA ki tapasvI vaise hI khar3A hai| usake mana meM zraddhA jAga gii| usane sanniveza ke logoM ko sUcanA dii| loga Ane lge| bhagavAn ne dhyAna aura mauna kA krama nahIM todd'aa| phira bhI loga Ate aura kucha samaya upAsanA kara cale jAte / ve bhagavAn kI dhyAna-mudrA para mugdha ho gae / bhagavAn kI sannidhi unake zAnti kA srota vana gii| sanniveza kI janatA kA jhukAva bhagavAn kI ora dekha acchaMdaka vicalita ho utthaa| usane bhagavAn ko parAjita karane kA upAya socaa| vaha apane samarthakoM ko sAtha le bhagavAna ke sAmane upasthita ho gyaa| ___ bhagavAn Atma-darzana kI usa gaharAI meM nimagna the jahAM jaya-parAjaya kA astitva hI nahIM hai| acchaMdaka tapasvI kA mana jaya-parAjaya ke jhUle meM jhUla rahA thaa| vaha bolA, 'taruNa tapasvI ! mauna kyoM khar3e ho ? yadi tuma jJAnI ho to mere prazna kA uttara do / mere hAtha meM yaha tinakA hai| yaha abhI TUTegA yA nahIM TUTegA?' itanA kahane para bhI bhagavAn kA dhyAna 'maMga nahIM huaa| 1. mAdhanA kA dUsarA vrss| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kairuNA kA ajastra srota siddhArtha bhagavAn kA bhakta thaa| vaha kucha dinoM se bhagavAn kI sannidhi meM raha rahA thaa| vaha atizayajJAnI thaa| usane kahA, 'acchaMdaka ! itane sIdhe prazna kA uttara pAne ke lie bhagavAna kA dhyAna bhaMga karane kI kyA AvazyakatA hai ? isakA sIdhA-sA uttara hai| vaha maiM hI batA detA huuN| yaha tinakA jar3a hai| isameM apanA kartRtva nahIM hai / ataH tuma ise tor3anA cAho to TUTa jAegA aura nahIM cAho to nahIM ttuuttegaa|' upasthita janatA ne kahA, 'acchaMdaka itanI sIdhI-sarala bAta ko bhI nahIM jAnatA taba gUr3ha tattva ko kyA jAnatA hogA?' jana-mAnasa meM usake Adara kI pratimA khaMDita ho gii| sAtha-sAtha usake ciMtana kI pratimA khaMDita ho gii| usane socA thA- mahAvIra kaheMge ki tinakA TUTa jAegA to maiM ise nahIM toDUMgA aura ve kaheMge ki nahIM TUTegA to maiM ise tor3a duuNgaa| donoM ora unakI parAjaya hogii| kintu jo mahAvIra ko parAjita karane calA thA, vaha janatA kI saMsada meM svayaM parAjita ho gyaa| acchaMdaka aMvasara kI khoja meM thaa| eka dina usane dekhA, bhagavAn akele khar3e haiM / abhI dhyAna-mudrA meM nahIM haiN| vaha bhagavAna ke nikaTa Akara bolA, 'bhaMte ! Apa sarvatra pUjya haiM / ApakA vyaktitva vizAla hai| maiM jAnatA hUM, mahAna vyaktitva kSudra vyaktitvoM ko DhAMkane ke lie avatarita nahIM hote / mujhe AzA hai ki bhagavAn merI bhAvanA kA sammAna kreNge|' __idhara acchaMdaka apane gAMva kI ora lauTA aura udhara bhagavAn vAcAlA kI ora cala par3e / unakI karuNA ne unheM eka kSaNa bhI vahAM rukane kI svIkRti nahIM dii| 1. AvazyaphaNi, pUrvabhAga, pR0 275-270 / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaMgA meM naukA-vihAra aisA kauna manuSya hai jisane prakRti ke raMgamaMca para abhinaya kiyA ho aura apanA purAnA paridhAna na badalA ho| jahAM badalanA hI satya hai vahAM nahIM badalane kA Agraha asatya ho jAtA hai| bhagavAn mahAvIra ahiMsA aura AkiMcanya kI saMtulita sAdhanA kara rahe the / unake pAsa na paisA thA aura na vAhana / ve akiMcana the, isalie parivrajana kara rahe the| ve ahiMsaka aura akiMcana-donoM the, isalie pada-yAtrA kara rahe the| bhagavAn zvetavyA se prasthAna kara surabhipura jA rahe the|' bIca meM gaMgA nadI A gaI / bhagavAn ne dekhA, do taToM ke bIca teja jaladhArA baha rahI hai, jaise do bhAvoM ke bIca ciMtana kI tIvra dhArA bahatI hai| unake paira ruka ge| dhyAna ke lie sthiratA jarUrI hai| sthiratA ke lie eka sthAna meM rahanA jarUrI hai| kintu akiMcana ke lie aniketa honA jarUrI hai aura aniketa ke lie parivrajana jarUrI hai| isa prApta Avazyaka dharma kA pAlana karane ke lie bhagavAn naukA kI pratIkSA karane lge| siddha datta eka kuzala nAvika thA / vaha jitanA naukA-saMcAlana meM kuzala thA, utanA hI vyavahAra-kuzala thaa| yAnI usakI naukA para baiThakara gaMgA ko pAra karane meM apanI kuzala mAnate the| siddha datta yAtriyoM ko usa pAra utArakara phira isa ora A gyaa| usane dekhA, taTa para eka divya tapasvI khar3A hai| usakA dhyAna unake caraNoM para Tika gayA / vaha bolA, 'bhagavan ! Aie, isa naukA ko pAvana krie|' 'kyA tuma mujhe usa pAra le caloge ?' bhagavAn ne puuchaa| - - 1. mAdhanA kA dUsarA vrss| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaMgA meM naukA-vihAra __71 nAvika bolA, "bhaMte ! yaha prazna merA hai| kyA Apa merI naukA ko usa pAra le caleMge?' siddhadatta kA prazna suna bhagavAn mauna ho ge| unakA mauna kaha rahA thA ki usa pAra svayaM ko pahuMcanA hai / usameM sahayogI tuma bhI ho sakate ho aura maiM bhI ho sakatA huuN| bhagavAn naukA meM baiTha gae / usameM aura aneka yAtrI the| unameM eka thA naimittika / usakA nAma thA khemila / naukA jaise hI Age bar3hI, vaise hI dAyIM ora ullU bolA / khemila ne kahA, 'yaha bahuta burA zakuna hai| mujhe bhayaMkara tUphAna kI AzaMkA ho rahI hai|' naimittika kI bAta suna naukA ke yAtrI ghabarA utthe| ___idhara naukA gaMgA nadI ke madhya meM pahuMcI, udhara bhayaMkara tUphAna aayaa| nadI kA jala AkAza ko camane lgaa| naukA DagamagA gaI / uttAla taraMgoM ke thapeDoM se bhayAkrAMta yAnI hara kSaNa mauta kI pratIkSA karane lge| bhagavAn una prakaMpita karane vAle kSaNoM meM bhI niSkaMpa baiThe the| unake mana meM na jIne kI AzaMsA thI aura na mauta kA AtaMka / jisake mana meM mauta ke bhaya kA tUphAna nahIM hotA, use koI bhI tUphAna prakaMpita nahIM kara paataa| __ tUphAna Akasmika DhaMga se hI AyA aura Akasmika DhaMga se hI zAnta ho gyaa| yAtriyoM ke azAnta mana aba zAnta ho ge| bhagavAna tUphAna ke kSaNoM meM bhI zAMta the aura aba bhI zAMta haiN| khemila ne kahA, 'isa tapasvI ne hama sabako tUphAna se bacA liyaa|' yAtriyoM ke sira usa taruNa tapasvI ke caraNoM meM jhaka ge| nAvika ne kahA, 'bhaMte ! Apane merI naiyA pAra lagA dii| mujhe vizvAsa ho gayA hai ki merI jIvana-naiyA bhI pAra pahuMca jaaegii|' naukA taTa para laga gii| yAtrI apane-apane gaMtavya kI dizA meM cala pdd'e| bhagavAn thUNAka sanniveza kI ora prasthAna kara ge| 1. bAvazyakacuNi, pUrva bhAga, pR0 280, 21: Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhana kI mukti : mukti kA anubaMdha . bhagavAn kI jIvana-ghaTanAoM se aisA pratIta hotA hai ki prakRti ke pratikUla calanA unakA sahaja dharma ho gyaa| hemanta Rtu meM bhagavAn chAyA meM dhyAna krte| garmI meM ve dhUpa meM dhyAna krte| bhagavAn ke ye prayoga prakRti para puruSa kI vijaya ke pratIka bana ge| bhagavAn zrAvastI se vihAra kara haledduka gAMva ke bAhara phuNce| vahAM haleduka nAmaka eka vizAla vRkSa thaa| bhagavAn usake nIce dhyAnamudrA meM khar3e ho ge| eka sArthavAha zrAvastI jA rahA thaa| usane usa vizAla vRkSa ke pAsa par3Ava ddaalaa| * sUrya asta ho cukA thaa| rAta ke caraNa Age bar3ha rahe the| aMdhakAra jaise-jaise gaharA ho rahA thA, vaise-vaise sardI kA prakopa bar3ha rahA thaa| bhagavAn usa sardI meM nirvasana khar3e the| vaha vRkSa hI chata, vahI AMgana, vahI makAna aura vahI vastra-saba kucha vahI thA / sArtha ke loga saMnyAsI nahIM the| unake pAsa saMgraha bhI thA-bichaune, kaMbaleM, rajAiyAM, aura bhI bahuta kuch| phira bhI ve khule AkAza meM kAMpa rahe the| unhoMne sardI se bacane ke lie Aga jlaaii| ve rAta bhara usakA tApa lete rhe| pichalI rAta ko vahAM se cale / Aga ko vaise hI chor3a ge| havA teja ho gii| Aga kucha Age bddh'ii| gozAlaka bhagavAn ke sAtha the| ve bole, 'bhaMte ! Aga isa ora A rahI hai| hama yahAM se cleN| kisI dUsare sthAna para jAkara Thahara jaaeN|' bhagavAn dhyAna meM khar3e hI rhe| Aga bahuta nikaTa A gii| gozAlaka vahAM se dUra cale ge| vRkSa ke nIce bahuta ghAsa nahIM thii| jo thI, vaha sUkhI nahIM thii| isalie vRkSa ke nIce Ate-Ate Aga kA vega kama ho gyaa| usakI dhImI AMca meM bhagavAn ke paira jhulasa ge| 1. sAdhanA kA pAMcavAM varSa / 2. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 288 / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhana kI mukti : mukti kA anubaMdha 73 / bhagavAn svataMtratA ke vividha prayoga kara rahe the| ve prakRti ke vAtAvaraNa kI parataMtratA se bhI mukta honA cAhate the| sardI aura garmI-donoM saba para apanA prabhAva DAlatI haiN| bhagavAna inake prabhAva-kSetra meM rahanA nahIM cAhate the| zizira kA samaya thaa| sardI bahuta teja par3a rahI thii| varphIlI havA cala rahI thii| kucha bhikSu sardI se bacane ke lie aMgAra-zakaTikA ke pAsa baiThe rahe / kucha bhikSu kaMvaloM aura UnI vastroM kI yAcanA karane lge| pArzvanAtha ke ziSya bhI vAtAyanarahita makAnoM kI khoja meM laga ge| usa prakaMpita karane vAlI sardI meM bhI bhagavAn ne chappara meM sthita hokara dhyAna kiyaa| prakRti una para prahAra kara rahI thI aura ve prakRti ke prahAra ko asvIkAra kara rahe the| isa dvandva meM ve prakRti se parAjita nahIM hue| bheda-vijJAna kA dhyAna makAna para dRSTi Aropita huI tava lagA ki AkAza baMdhA huA hai| usake svabhAva kI bhASA par3hI taba jJAta huA ki vaha makAna se baddha nahIM hai| jala meM DUbe hue kamalapana ko dekhA taba lagA ki vaha jala se spRSTa hai| usake svabhAva kI bhASA par3hI taba jJAta huA ki vaha jala se spRSTa nahIM hai| ghaTa, zarAba, Dhakkana Adi ko dekhA taba lagA ki ye miTTI se bhinna haiN| miTTI ke svabhAva kI bhASA par3hI taba jJAta huA ki ve miTTI se bhinna nahIM haiN| taraMgita samudra meM jvAra-bhATA dekhA tava lagA ki vaha aniyata hai| usake svabhAva kI bhASA par3hI taba jJAta huA ki vaha aniyata nahIM hai| sone ko cikane aura pIle rUpa meM dekhA taba lagA ki vaha viziSTa hai| usake svabhAva kI bhApA par3hI taba jJAta haA ki vaha avizeSa hai| agni se uttapta jala ko dekhA tava lagA ki vaha uSNatA se saMyukta hai| usake svabhAva kI bhASA paDhI taba jJAta haA ki vaha uSNatA se saMyukta nahIM hai| svabhAva se bhinna anubhUti meM lagA ki AtmA vaddha-spRSTa, anya, aniyata, vizepa aura saMyukta hai / svabhAva kI bhASA par3hI tava jJAta huA ki vaha avaddha-spRSTa, ananya, dhruva, avizeSa aura asaMyukta hai| isa svabhAva kI anubhUti hI AtmA hai| vaha deha meM sthita hone para bhI usase bhinna hai| bhagavAn mahAvIra svataMtratA ke sAdhaka the| ve sArI paramparAoM se mukta hone kI dizA meM prayANa kara cuke the| phira unheM apane se bhinna kisI parama sattA kI paratantratA kaise mAnya hotI ? unhoMne parama sattA ko apane deha meM hI khoja 1. AyAro, 6 / 2 / 13-16; AcArAMgacUNi, 10 317; AcArAMgati, pana 280, 281 / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 zraMmaNa mahAvIra nikaalaa| unakA dhyeya thaa-aatmaa| unakA dhyAna thaa-aatmaa| unakA dhyAtA thaaaatmaa| unakA dhyAna thA AtmA ke lie| unake sAmane Adi se aMta taka AtmA hI AtmA thaa| tila meM tela, dUdha meM ghRta aura araNikASTha meM jaise agni hotI hai, vaise hI deha meM AtmA vyApta hai| __ kolhU ke dvArA tila aura tela ko pRthak kiyA jA sakatA hai| gharpaNa ke dvArA araNikASTha aura agni ko pRthak kiyA jA sakatA hai| vaise hI bheda-vijJAna ke dhyAna dvArA deha aura AtmA ko pRthak kiyA jA sakatA hai|| bhagavAn mahAvIra dhyAnakAla meM deha kA vyutsarga aura tyAga kara AtmA ko dekhane kA prayatna karate the| sthUla zarIra ke bhItara sUkSma zarIra aura sUkSma zarIra ke bhItara AtmA hai| bhagavAn cetanA ko sthUla zarIra se haTAkara use sUkSma zarIra meM sthApita krte| phira vahAM se haTAkara use AtmA meM vilIna kara dete| ___ AtmA armUta hai, sUkSmatama hai, adRzya hai| bhagavAn use prajJA se grahaNa krte| AtmA cetaka hai, zarIra caitya hai / AtmA draSTA hai, zarIra dRzya hai / AtmA jJAtA hai, zarIra jJeya hai| bhagavAn isa cetana, draSTA aura jJAtA svarUpa kI anubhUti karatekarate AtmA taka pahuMca jAte / ve AtmadhyAna meM ciMtana kA nirodha nahIM karate / ve pahale deha aura AtmA ke bheda-jJAna kI bhAvanA ko sudRr3ha kara lete| usake sudRr3ha hone para ve AtmA ke cinmaya svarUpa meM tanmaya ho jAte / azuddha bhAva se azuddha bhAva kI aura zuddha bhAva se zuddha bhAva kI sRSTi hotI hai| isa siddhAnta ke AdhAra para bhagavAn AtmA ke zuddha svarUpa kA dhyAna karate the| unakA vaha dhyAna dhArAvAhI Atma-ciMtana yA Atma-darzana ke rUpa meM calatA thaa| bhagavAn sardI se dhUpa meM nahIM jAte; garmI se chAyA meM nahIM jAte; AMkheM nahIM malate; zarIra ko nahIM khajalAte; vamana-virecana Adi kA prayoga nahIM karate; cikitsA nahIM karate; mardana, taila-mardana aura snAna nahIM krte| eka zabda meM ve zarIra kI sAra-samhAla nahIM krte| aisA kyoM ? kucha vidvAnoM ne isa caryA kI vyAkhyA yaha kI hai-'bhagavAn ne zarIra ko kaSTa dene ke lie yaha saba kiyaa|' merI 1. upayoga caitanya kA pariNamana hai / vaha jJAna-svarUpa hai| krodha Adi bhAvakarma, jJAnAvaraNa Adi dravyakarma aura zarIra Adi no-karma-ye saba pudgala dravya ke pariNamana haiM, acetana haiM / upayoga meM krodha Adi nahIM hai aura krodha Adi meM upayoga nahIM hai / inameM pAramArthika AdhAra-AdheyabhAva nahIM hai / paramArthataH inameM atyanta bheda hai| isa bheda kA bodha ho 'bheda-vijJAna' hai| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 baMdhana kI mukti : mukti kA anubaMdha vyAkhyA isase bhinna hai| zarIra vecArA jar3a hai| pahalI bAta-use kaSTa hogA hI kaise ? dUsarI bAta-use kaSTa dene kA artha hI kyA ? tIsarI bAta-bhagavAn kA zarIra dharma-yAtrA meM bAdhaka nahIM thA, phira ve use kaSTa kisalie dete ? merI vyAkhyA yaha hai-bhagavAn AtmA meM itane lIna ho gae ki bAharI apekSAoM kI pUrti kA prazna bahuta gauNa ho gayA aura cetanA ke jisa stara para zArIrika kaSToM kI anubhUti hotI hai, vaha cetanA apane sthAna se cyuta hokara cetanA ke mukhya srota kI ora pravAhita ho gii| isalie ve sAdhanAkAla meM zarIra ke prati jAgarUka nahIM rhe| tanmUrtiyoga bhagavAn dhyAna ke samaya sAdhana aura sAdhya meM samasvaratA sthApita karate the| unakI bhASA meM isakA nAma 'tanmUrti' yA 'bhAvakriyA' hai| yaha atIta kI smRti aura bhaviSya kI kalpanA se bacakara kevala vartamAna meM rahane kI kriyA ke sAtha pUrNarUpeNa samaMjasa hone kI prakriyA hai| ve isa dhyAna kA prayoga calane, khAne-pIne ke samaya bhI karate the| ve calate samaya kevala calate hI the-na kucha citana karate, na idhara-udhara jhAMkate aura na kucha bolte| unake zarIra aura mana-donoM paripUrNa ekatA banAe rkhte| bhojana kI velA meM ve kevala khAte hI the-na svAda kI ora dhyAna dete, na ciMtana karate aura na vAtacIta krte| bhagavAn Avazyaka kriyAoM se nivRtta hone para AtmamUrti ho jaate| vartamAna kriyA ke prati sarvAtmanA samarpita hokara hI koI vyakti tanmUrti ho sakatA hai| bhagavAn ne tanmUrti hone ke lie cetanA kI samagra dhArA ko AtmA kI ora pravAhita kara diyaa| mana, vicAra, adhyavasAya, indriya aura bhAvanA-ye saba eka hI dizA meM gatizIla ho ge| puruSAkAra AtmA kA dhyAna AtmA dRzya nahIM hai, phira usakA dhyAna kaise kiyA jAe? yaha prazna mAdI uThatA hai, bhagavAn ke sAmane bhI uThA hogaa| unhoMne dekhA, AtmA samaya meM vyApta hai| zarIra kA eka bhI aNu aisA nahIM hai, jisameM cetanA anupraviSTa purupa samagrataH Atmamaya hai, isalie bhagavAn ne puruSAkAra AtmA kAni unhoMne zarIra ke hara avayava meM AtmA kA darzana kiyaa| isa bAra hone meM bahuta sahAyatA milii| mana rAga ke ratha para ArUr3ha hokara phailatA hai| vairAgyo kendra-bindu meM sthita ho jAtA hai| bhagavAn vairAgya aMTara, mana aura anubhUti ke dvArA mana kI dhArA ko caitanya ke mahAminyu rk| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahIM vaMdanA aura kahIM baMdI vizva ke hara aMcala meM vividhatA kA sAmrAjya hai| eka-rUpa kauna hai aura ekarUpatA kahAM hai ? jIvana kI dhArA anagina ghATiyoM aura gaDhoM ko pAra kara pravAhita ho rahI hai| kevala samatala para aMkita hone vAle caraNa-cihna kahIM bhI astitva meM nahIM haiN| 1. bhagavAn uttara vAcAlA se prasthAna kara zvetavyA phuNce| rAjA pradezI ne bhagavAn kI upAsanA kii| bhagavAn kI dRSTi meM rAjA kI upAsanA se apanI upAsanA kA mUlya adhika thaa| isalie ve pUjA meM lipta nahIM hue| ve zvetavyA se vihAra kara surabhipura kI ora Age bar3ha ge| mArga meM pAMca nai yaka rAjA mile| ve rAjA pradezI ke pAsa jA rahe the| unhoMne bhagavAna ko Ate dekhaa| ve apaneapane ratha se nIce utare / bhagavAn ko vaMdanA kara Age cale ge| 2. bhagavAn eka bAra purimatAla nagara meM ge| vahAM vaggura nAma kA zreSThI rahatA thaa| usakI patnI kA nAma thA bhadrA / vaha putra ke lie aneka devI-devatAoM kI manautI kara rahI thii| phira bhI use putra-lAbha nahIM huaa| eka bAra vaggura daMpati udyAna meM krIDA karane gyaa| vahAM usane arhata mallI kA jIrNa-zIrNa maMdira dekhaa| zreSThI ne saMkalpa kiyA-'yadi mere ghara putra utpanna ho jAye to maiM isa maMdira kA nava-nirmANa karA duuNgaa|' saMyoga kI bAta hai, putra kA janma ho gyaa| zreSThI ne maMdira kA punaruddhAra karA diyaa| eka dina vaggura daMpati pUjA karane maMdira meM jA rahA thaa| usa samaya bhagavAn 1. sAdhanA kA dUsarA varSa / 2. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 276-280 / i. sAdhanA kA AThavAM varSa / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahIM vaMdanA aura kahIM baMdI 77 mahAvIra usa udyAna meM dhyAna kara rahe the| eka divya AtmA ne dekhaa| vaha bola uThI-'kitanA Azcarya hai ki vaggura daMpati sAkSAt bhagavAn ko chor3a mUrti ko pUjane jA rahA hai !' vaggura daMpati ko apanI bhUla para anutApa huaa| usakI dizA badala gii| vaha bhagavAn kI ArAdhanA meM tallIna ho gyaa|' 3. bhagavAn siddhArthapura se prasthAna kara vaizAlI phuNce| ve nagara ke bAhara kAyotsarga kI mudrA meM khar3e the| unakI dRSTi eka vastu para TikI huI thI, sthira aura animeSa / baccoM ne unheM dekhA / ve Dara gae / ve idhara-udhara ghUmakara bhagavAn ko satAne lge| usa samaya rAjA zaMkha vahAM pahuMca gyaa| vaha mahArAja siddhArtha kA mitra thA / vaha bhagavAn ko pahacAnatA thaa| usane bhagavAn ko usa vighna se mukta kiyA / vaha bhagavAn ko vaMdanA kara apane AvAsa kI ora calA gyaa|' 4. bhagavAn kumArAka sanniveza se corAka sanniveza phuNce| vahAM coroM kA bar3A AtaMka thaa| usake praharI bar3e satarka the| unakI AMkhoM se bacakara koI bhI AdamI sanniveza meM nahIM pahuMca pAtA thA / prahariyoM ne bhagavAn ko dekhA aura paricaya puuchaa| bhagavAn mauna rhe| praharI kruddha ho ge| usa samaya gozAlaka bhagavAn ke sAtha thaa| vaha bhI mauna rhaa| praharI aura bigar3a ge| ve donoM ko satAne lge| eka ora mauna aura dUsarI ora utpIr3ana-~donoM lambe samaya taka cle| sanniveza ke logoM ne yaha dekhaa| vAta Age se Age phailatI gii| usa sanniveza meM do parivAjikAeM rahatI thiiN| eka kA nAma thA somA aura dUsarI kA nAma thA jyNtii| ve bhagavAn pArzva kI paramparA meM sAdhviyAM banI thiiN| ve sAdhutva kI sAdhanA meM asamartha hokara parivAjikAeM vana gaI thiiN| unhoMne sunA ki mAja sanniveza ke praharI do tapasviyoM ko satA rahe haiN| praharI unase paricaya mAMga rahe haiM aura ve apanA paricaya nahIM de rahe haiN| yahI unake satAne kA hetu hai / parivAjikAoM ne socA-'ye tapasvI kona haiM ? bhagavAna mahAvIra isI kSetra meM vihAra kara rahe haiM / ve sAdhanA meM tanmaya hone ke kAraNa bahuta kama volate haiM / kahIM ve hI to nahIM haiM ?' ___ donoM parivAjikAeM ghaTanAsthala para aaii| unhoMne dekhA, bhagavAn mahAvIra mauna aura zAnta khar3e haiM, praharI azAnta aura udvigna / praharI apane kartavya kA pAlana kara rahe haiM aura bhagavAn mauna kA prAyazcitta / "priya prahariyo ! yaha cora nahIM haiN| yaha mahArAja sidvArtha ke putra bhagavAn 1 AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pa0 264-265 / 2. sAdhanA kA dasavAM vrss| 3. ApAro, 6 / 1 / 5; AvazyakaNi , pUrvabhAga, pR0 266 / 4. sAdhanA kA cauthA varSa / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 zramaNa mahAvIra mahAvIra haiN| kyA tuma aura paricaya pAnA cAhate ho ?' parivrAjikA-yugala ne khaa| praharI avAk raha ge| unheM apane kRtya para anutApa huaa| ve vole, 'pUjya parivrAjikAo ! hama Apake bahuta-bahuta AbhArI haiM / Apane hameM dharma-saMkaTa se ubAra liyA hai| hama aba aura paricaya nahIM caahte| hama isa taruNa tapasvI se kSamA cAhate haiN| isa kArya meM Apa hamArA sahayoga kiijie|' ve prAyazcitta kI mudrA meM bhagavAna ke caraNoM meM jhuka ge| bhagavAn kI saumya-snigdha dRSTi aura mukhamaNDala se Tapaka rahI prasannatA ne unakA bhAra hara liyaa| "bhaMte ! hamAre prahariyoM ne ApakA avinaya kiyA hai, para zramaNa-paramparA ke mahAn sAdhaka abodha vyaktiyoM ke ajJAna ko kSamA karate Ae haiM / hameM vizvAsa hai, Apa bhI unheM kSamA kara deNge| bhaMte ! hamArA choTA-sA paricaya yaha hai, hama donoM naimittika utpala kI bahaneM haiN|' paricaya ke prasaMga meM ve apanA paricaya dekara, jisa dizA se AI thIM, usI dizA kI ora calI giiN| bhagavAn apane gaMtavya kI ora Age bar3ha ge| 5. megha aura kAlahastI donoM bhAI the| kalaMbukA unake adhikAra meM thaa| ye sImAntavAsI the| eka bAra kAlahastI kucha coroM ko sAtha le corI karane jA rahA thaa| bhagavAn corAka sanniveza se prasthAna kara kalaMbukA kI ora jA rahe the| gozAlaka unake sAtha thaa| kAlahastI ne bhagavAn kA paricaya puuchaa| bhagavAn nahIM bole| usane phira pUchA, bhagavAn phira mauna rahe / gozAlaka bhI mauna rhaa| kAlahastI uttejita ho utthaa| usane apane sAthiyoM se kahA, 'inheM vAMdhakara kalaMbukA le jAo aura megha ke sAmane upasthita kara do|' ___ megha apane vAsakakSa meM baiThA thaa| usake sevaka donoM tapasviyoM ko sAtha liye vahAM phuNce| usane bhagavAn ko pahacAna liyA aura mukta kara diyaa| bhagavAna ko baMdI banAne kA jo silasilA calA usake pIche sAmayika paristhitiyoM kA eka cakra hai| usa samaya choTe-choTe rAjya the| ve eka-dUsare ko apane adhikAra meM lene ke lie lAlAyita rahate the| guptacara vibhinna vezoM meM idhara-udhara ghUmate the| isIlie hara rAjya ke ArakSika bahuta satarka rahate / ve kisI bhI aparicita vyakti ko apane rAjya kI sImA meM nahIM ghusane dete| 6. kUpiya sanniveza ke ArakSikoM ne bhagavAn ko guptacara samajhakara baMdI 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 286-287 / 2. sAdhanA kA pAMcavAM varSa / sthAna-kalaMyukA sanniveza / AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 260 / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahIM vaMdanA aura kahIM baMdI banA liyaa| bhagavAn ke mauna ne unake sandeha ko puSTa kara diyaa| yaha ghaTanA pUre sanniveza meM vijalI kI bhAMti phaila gii| vahAM bhagavAna pArzva kI paraMparA kI do sAdhviyAM rahatI thIM / eka kA nAma thA vijayA aura dUsarI kA nAma thA prglbhaa| isa ghaTanA kI sUcanA pAkara ve ArakSi-kendra meM phuNciiN| unhoMne ArakSikoM ko bhagavAn kA paricaya diyaa| bhagavAn mukta ho ge| yaha niyati kI kaisI viDaMbanA hai ki bhagavAn mukti kI sAdhanA meM rata haiM aura kucha loga unheM baMdI banAne meM pravRtta haiN| 7. lohArgalA meM bhI bhagavAn ke sAtha yahI huaa| usa rAjya ke apane par3osI rAjya ke sAtha tanAvapUrNa sambandha cala rahe the / vahAM ke adhikArI Ane-jAne vAloM para kar3I nigarAnI rakhate the| unhIM dinoM bhagavAn mahAvIra aura gozAlaka vahAM A gae / prahariyoM ne unase paricaya maaNgaa| unhoMne vaha diyA nhiiN| unheM baMdI banAkara rAjA jitazatru ke pAsa bhejA gyaa| naimittika utpala asthikagrAma se vahAM AyA huA thaa| vaha rAjya-sabhA meM upasthita thaa| vaha bhagavAn ko bandI ke rUpa meM dekha stabdha raha gyaa| vaha bhAvAveza kI mudrA meM bolA, 'yaha kaisA anyAya !' rAjA ne pUchA, 'utpala ! rAjya-adhikAriyoM ke kArya meM hastakSepa karanA bhI kyA koI nimittazAstra kA vidhAna hai ?' 'yaha hastakSepa nahIM hai, mahArAja ! yaha adhikAriyoM kA aviveka hai|' 'yaha kyA kaha rahe ho, utpala ? Aja tumheM kyA ho gayA ?' 'kucha nahIM huA, mahArAja ! merA sira lAja se jhuka gayA hai|' 'kyoM?' 'kyA Apa nahIM dekha rahe haiM, Apake sAmane kauna khar3e haiM ?' 'vaMdI hai, maiM dekha rahA huuN|' 'ye baMdI nahIM haiM / ye mukti ke mahAn sAdhaka bhagavAna mahAvIra haiN|' mahAvIra kA nAma sunate hI rAjA sahama gyaa| vaha jaldI se uThA aura usane bhagavAn ke bandhana khola die aura apane adhikAriyoM kI bhUla ke lie kSamA maaNgii| bhagavAn baMdI banane ke samaya bhI mauna the aura aba mukti ke samaya bhI mauna / ' unakA citta mukti kA dvAra khola cukA thA, isalie vaha zarIra ke baMdI hone para ropa kA anubhava nahIM kara rahA thA aura mukta ho jAne para harSa ko hiloreM nahIM 1.sAdhanA kA chaThA varSa / 2. AvazyakaNi , pUrva bhAga, pR0 261-262 / 3. sAdhanA kA bAThayAM varSa / 4. AvazyakacUmi, pUrvabhAga, pR0 264! Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra le rahA thaa| becAre baMdI ko baMdI banAne kA yaha abhinava prayoga cala rahA thaa| 8. isa duniyA meM jo ghaTita hotA hai, vaha saba sakAraNa hI nahIM hotaa| kuchakucha niSkAraNa bhI hotA hai| hiraNa ghAsa khAkara jItA hai, phira bhI zikArI usake pIche par3e haiN| machalI pAnI meM tRpta hai, phira bhI macchIgara use jIne nahIM dete| sajjana apane Apa meM saMtuSTa hai, phira bhI pizuna use ArAma kI nIMda nahIM lene dete| bhagavAn tosalI gAMva ke udyAna meM dhyAna kara khar3e the| saMgama deva unake kArya meM vighna utpanna kara rahA thaa| vaha sAdhu kA veza vanA gAMva meM gayA aura seMdha lagAne lgaa| loga use pakar3akara pITane lge| taba vaha bolA, 'Apa mujhe kyoM pITate 'seMdha tuma lagA rahe ho, taba kisI dUsare ko kyoM pITeM ?' 'maiM apanI icchA se corI karane nahIM AyA huuN| mere guru ne mujhe bhejA hai, isalie AyA huuN|' 'kahAM haiM tumhAre guru ?' 'calie, abhI batAe detA huuN|' saMgama Age ho gyaa| gAMva ke loga usake pIche-pIche calane lge| ve sarva bhagavAn ke pAsa phuNce| saMgama ne kahA, 'ye haiM mere guru|' logoM ne bhagavAna se pUchA, 'kyA tuma cora ho ?' bhagavAn mauna rhe| logoM ne phira pUchA, 'kyA tumane ise corI karane ke lie bhejA thA ?' bhagavAn aba bhI mauna the| logoM ne socA, koI uttara nahIM mila rahA hai, avazya hI isameM koI rahasya chipA huA hai / ve bhagavAn ko bAMdhakara gAMva meM le jAne lge| mahAbhUtila usa yuga kA prasiddha aindra jAlika thaa| vaha usa rAste se jA rahA thaa| usane dekhA, 'bandhana mukti ko abhibhUta karane kA prayatna kara rahA hai|' usane dUra se hI grAmavAsiyoM ko lalakArA-'mUryo ! yaha kyA kara rahe ho ?' unhoMne dekhA~yaha mahAbhUtila bola rahA hai| unake paira ThiThaka ge| ve kucha sira jhukAkara bole, 'mahArAja ! yaha cora hai| ise pakar3akara gAMva meM le jA rahe haiN|' itane meM mahAbhUtila naz2adIka A gyaa| vaha bhagavAn ke pairoM meM lur3haka gyaa| ___grAmavAsI Azcarya meM DUba ge| yaha kyA ho rahA hai ? hama bhUla rahe haiM yA mahAbhUtila ? kyA yaha cora nahIM ? ve paraspara phusaphusAne lge| mahAbhUtila ne dRr3ha svara meM kahA, 'yaha cora nahIM hai / mahArAja siddhArtha kA putra rAjakumAra mahAvIra hai / jisa vyakti ne rAjya-saMpadA ko tyAgA hai, vaha tumhAre gharoM meM corI karegA? mujhe lagatA hai ki tuma loga ciMtana ke kSetra meM bilakula daridra ho|' 1. sAdhanA kA gyArahavAM varpa / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahIM vaMdanA aura kahIM baMdI 81 'mahArAja ! Apa kSamA kreN| hamArI bhUla huI hai, usakA kAraNa hamArA ajJAna hai| hamane jAna-bUjhakara aisA nahIM kiyaa| grAmavAsI eka sAtha cillaae| ___ bhagavAn pahale bhI zAnta the, bIca meM bhI zAnta the aura aba bhI zAnta haiN| ___ zAnti hI unake jIvana kI saphalatA hai|' 6. bhagavAn tosalI se prasthAna kara mosalI gAMva phuNce| vahAM saMgama ne phira usI ghaTanA kI punarAvRtti kii| ArakSika bhagavAn ko pakar3akara rAjakula meM le ge| usa gAMva ke zAstA kA nAma thA sumAgadha / vaha siddhArtha kA minna thaa| usane bhagavAn ko pahacAnA aura mukta kara diyaa| usane apane ArakSikoM kI bhUla ke lie kSamA mAMgI aura hArdika anutApa prakaTa kiyaa|' 10. bhagavAn phira tosalI gAMva meM aae| saMgama ne kucha aujAra curAe aura bhagavAn ke pAsa lAkara rakha die| ArakSika bhagavAn ko tosalI kSatriya ke pAsa le gae / kSatriya ne kucha prazna puuche| bhagavAna ne koI uttara nahIM diyaa| kSatriya ke mana meM saMdeha ho gyaa| usane phAMsI ke daMDa kI ghopaNA kara dii| jallAda ne bhagavAna ke gale meM phAMsI kA phaMdA laTakAyA aura vaha TUTa gyaa| dUsarI bAra phira laTakAyA aura phira TUTa gyaa| sAta bAra aisA hI huaa| ArakSika hairAna the| ve kSatriya ke pAsa Ae aura vItI bAta kaha sunaaii| kSatriya ne kahA, 'yaha cora nahIM hai| koI pahuMcA huA sAdhaka hai|' vaha daur3A-daur3A aayaa| bhagavAn ke caraNoM meM namaskAra kara usane apane aparAdha ke lie kSamA yAcanA kii| __bhagavAn akSamA aura kSamA-donoM kI maryAdA se mukta ho cuke the| unake sAmane na koI akSamya thA aura na koI kSamya / ve sahaja zAnti kI saritA meM niSNAta hokara vihAra kara rahe the| 1. nAvazyapaNi , pUrvabhAga, pR0 312 / 2. sAdhanA kA gyArahavAM varSa / 3. bAvazyaka pUNi, pUrvabhAga, pR0 313 / 4. sAdhanA kA gyArahavAM varSa / 5. lAvAyakaNi, pUrvabhAga, pR0 313 / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArI kA bandha-vimocana navodita sUrya kI razmiyAM vyomatala meM tairatI huI dharatI para A rahI haiM / timira kA saghana AvaraNa khaNDa-khaNDa hokara zIrNa ho rahA hai| prakAza ke aMcala meM hara padArtha apane Apako prakaTa karane ke lie utsuka-sA dikhAI de rahA hai| nIMda kI mAdakatA naSTa ho rahI hai / jAgaraNa kA kArya tejI ke sAtha bar3ha rahA hai| caMpA ke nAgarikoM ne jAgakara dekhA, unakI nagarI zatru kI senA se ghira gaI hai| ve isa Akasmika AkramaNa se Azcarya-stabdha haiM / 'yaha kisakI senA hai ? isane kisa hetu se hamArI nagarI para gherA DAlA hai ? kyA pahale koI dUta AyA thA ?kyA hamAre rAjya kI senA isa Akasmika AkramaNa ke lie taiyAra hai|' yatra-tatra ye prazna pUche jAne lge| para inakA samucita uttara kauna de ? rAjA dadhivAhana vahAM upasthita nahIM thaa| vaha subhadra kI sahAyatA ke lie gayA huA thaa| subhadra choTA rAjA thaa| vaha caMpA kI adhInatA meM apanA zAsana calAtA thaa| usane apanI rUpasI kanyA kI sagAI ahicchanA ke rAjakumAra ke sAtha kara dii| bhahilA ke rAjA madanaka ko yaha priya nahIM lgaa| vaha usa kanyA ko apane aMtaHpura meM lAnA cAhatA thaa| usane subhadra ko yuddha kI cunautI de dii| subhadra ne dadhivAhana kI sahAyatA caahii| dadhivAhana apanI senA ke sAtha raNabhUmi meM pahuMca gyaa| vatsa deza kA adhipati zatAnIka aMga deza ko apane rAjya meM vilIna karane kA svapna saMjoe baiThA thaa| eka bAra aMga deza kI senA ne usakA svapna bhaMga kara diyA thA, isakA bhI usake mana meM roSa thaa| zatAnIka kA senApati kAkamukha dhAriNI ke svayaMvara meM asaphala ho cukA thaa| dadhivAhana kI saphalatA para use IrSyA ho gii| dhAriNI ke prati usake mana meM aba bhI AkarSaNa thaa| zatAnIka kI svapnapUrti aura kAkamukha kI pratizodha-bhAvanA ko eka Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArIka bandha-vimocana bAda navasara milA / kAkamukha ke saMcAlana meM vatta kI senA ne spala aura jaladonoM lora se caMpA para lAkramaNa kara diyaa| caMpA kI senA isa nAkasmika AkramaNa vetanama ho gii| rAjA upasthita nahIM thA, vaha yuddha ke lie taiyAra nahIM thii| phira bhI usane pratirodha kiyA kintu vatsa kI susajjita senA kA vaha tambe samaya taka nAnanA nahIM kara sakI / rAjadhAnI ke dvAra zanu sainikoM ke lie khula ge| kAkamukha ke pratizodha kI nAga vujhI nhiiN| usane caMpA ko lUTane kI svIkRti de dii| vatta ke sainika caMpA para TUTa pdd'e| unhoMne kisI bhI prAsAda ko zeSa nahIM chodd'aa| ve rAjaprAsAda meM bhI pahuMca gae / kAkamukha ne rAnI dhAriNI aura usakI kanyA vasumatI kA apaharaNa kara liyaa| sainika apanI-apanI bahAdurI vakhAnate lauTa rahe the| yaha mAnava-jAti kA durbhAgyapUrNa itihAsa hai ki manuSya dUsare manuSyoM ko lUTakara prasannatA kA anubhava karatA hai, dUsaroM ko zAnti kI bhaTTI meM soMkakara zAnti kA anubhava karatA hai| caMpA ke nAgarikoM ne kyA aparAdha kiyA thA? unhoMne zatAnIka yA usakI senA kA kyA vigAr3A thA ? unakA aparAdha yahI thA ki ve vijetA deza ke nAgarika nahIM the, parAjita deza ke nAgarika the| zaktihInatA kyA kama aparAdha hai ? zaktihIna niraparAdha ko hamezA aparAdhI ke kaThaghare meM khar3A honA par3A hai| dadhivAhana kI senA zatAnIka kI senA ke sAmane alpavIrya thii| zatAnIka kI senA pUrI sajjA ke Atha AkrAmaka hokara AI thii| dadhivAhana kI senA yuddha ke lie taiyAra nahIM thii| pramAda kyA kama aparAdha hai ? jo apane dAyitva ke prati jAgarUka nahIM hotA, use sadA yAtanAeM jhelanI par3I haiN| _ vijetA kA unmAda zakti pradarzana kie binA kava zAnta hotA hai ? isa a-hetuka zakti-pradarzana meM hajAroM hajAroM nAgarikoM ko kAla-rAti bhugatanI pdd'ii| phira rAjaprAsAda kaise baca pAtA aura kaise baca pAtA usakA antaHpura ? dhAriNI aura vasumatI ko usI mAnavIya krUratA ke aTTahAsa kA zikAra honA pdd'aa| kAkamukha ne apane parAkrama kA bakhAna ina zabdoM meM kiyA, 'maiMne dhana kI ora dhyAna nahIM diyaa| maiM sIdhA rAjaprAsAda meM phuNcaa| vahAM merA kucha pratirodha bhI huaa| para maiM use cIrakara antaHpura meM pahuMca gayA aura mahArAnI ko le aayaa| mujhe patnI kI AvazyakatA hai| yaha merI patnI hogii| eka kanyA ko bhI le AyA huuN| yadi dhana Avazyaka hogA to ise veca duuNgaa|' ___ nAkamukha kI bAteM suna mahArAnI kA sukumAra mana udvelita ho gyaa| usake hRdaya para tIvra AghAta lagA / yaha mUcchita ho gii| vasumatI ne apanI mAM ko saceta karane kA prayatna kiyA / para usakI mUrchA nahIM ttuuttii| usake hRdaya kI gati vyA ko rokane meM sakSama hokara svayaM ruka gii| kAkamukha ne mahArAnI kA bAhara Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 . . . zramaNa mahAvIra kiyA aura usakI vANI ne mahArAnI ke prANoM kA apaharaNa kara liyaa| aba zepa raha gayA, usakA niSprANa aura nispanda shriir| __mahArAnI ke mahAprayANa ne kAkamukha kA hRdaya badala diyaa| usakI AMkheM khula giiN| usakA mAnavIya rUpa jAga uThA / usane apane kArya ke prati socaa| use lagA, jaise mahArAnI kA apaharaNa karate samaya vaha unmAda meM dhutta thaa| pratyeka Aveza manuSya ko dhutta kara detA hai / aba unmAda ke utara jAne para use apanI aura apane sAthiyoM kI ceSTA kI vyarthatA kA anubhava ho rahA hai| unmAda kI samApti para hara AdamI aisA hI anubhava karatA hai| para jo honA hotA hai, vaha to unmAda kI chAyA meM ho jAtA hai, phira mUrchA-bhaMga ghaTita ghaTanA kA pApa-prakSAlana kaise kara sakatA hai ? ___ kAkamukha kA dAyAM hAtha pApa ke rakta se raMjita ho gyaa| usakA bAyAM hAtha abhI baca rahA thaa| vaha usake rakta-raMjita hone kI AzaMkA se bhayabhIta ho utthaa| usane vasumatI ke sAmane apanI adhamatA ko ughAr3akara rakha diyaa| usakI azrupUrita AMkhoM meM kSamA kI mAMga sajIva ho utthii| hatAza kAkamukha vyathita vasumatI ko sAtha liye kauzAmbI pahuMca gyaa| vaha yuga manuSyoM ke vikraya kA yuga thA / Aja hameM pazU-vikraya svAbhAvika lagatA hai / usa yuga meM manuSya-vikraya itanA hI svAbhAvika thaa| bikA huA manuSya dAsa bana jAtA aura vaha kharIdadAra kI cala-saMpatti ho jaataa| usa yuga meM manuSya kA mUlya Aja jitanA nahIM thaa| Aja kA manuSya pazu kI zreNI se UMcA uTha gayA hai| isa ArohaNa meM dIrgha tapasvI mahAvIra kI tapasyA kA kama yoga nahIM hai / kAkamukha vasumatI ko lekara manuSya-vikraya ke bAjAra meM upasthita ho gyaa| bAjAra meM bar3I cahala-pahala hai / saikar3oM AdamI bikane ke lie khar3e haiM / vikretAoM aura kretAoM ke bIca boliyAM laga rahI haiN| vasumatI rAjakanyA thii| usakA rUpa-lAvaNya musakarA rahA thA / yauvana ubhAra kI dahalIja para paira rakhe khar3A thaa| itanI rUpasI aura zAlIna kanyA kI bikrI ! sArA bAjAra stabdha raha gyaa| hara grAhaka ne vasumatI ko kharIdanA caahaa| para usakA mola itanA adhika thA ki use koI kharIda nahIM skaa| usa samaya zreSThI dhanAvaha udhara se jA rahA thaa| usane vasumatI ko dekhaa| vaha avAka raha gyaa| use kanyA kI kulagarimA aura vartamAna kI dayanIya paristhitidonoM kI kalpanA ho gii| usakA hRdaya karuNA se bhara gyaa| vaha bhArI kImata cukAkara kanyA ko apane ghara le aayaa| zreSThI ne mRdu svara meM kahA, 'putrI ! maiM tumhArA paricaya jAnanA cAhatA huuN|' vasumatI kI mudrA gaMbhIra ho gii| vaha kucha nahIM bolI / zreSThI ne phira apanI bAta Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArI kA bandha-vimocana doharAI / vasumatI phira mauna rhii| usane tIsarI bAra phira pUchA, taba vasumatI ne itanA hI kahA, 'maiM ApakI dAsI huuN| isase adhika merA paricaya kucha nahIM hai|' usakI AMkhoM se azrudhArA vaha clii| zreSThI kA dila pasIja gayA / usane vAta kA silasilA tor3a diyaa| zreSThI dhanAvaha kI patnI kA nAma thA muulaa| vaha vasumatI ko dekha Azcarya meM par3a gii| dhanAvaha ne usase kahA, 'tumhAre lie putrI lAyA huuN| isakA dhyAna rkhnaa|' vasumatI ke svabhAva aura vyavahAra ne samUce ghara ko mohita kara liyaa| usane dhanAvaha ke ghara meM dAsI ke rUpa meM paira rakhA thA, para apanI viziSTatA ke kAraNa vaha putrI bana gii| zIla kI sugaMdha aura zItalatA ne use vasumatI se caMdanA banA diyaa| caMdanA kA dina-dina nikharatA saundarya anya yuvatiyoM ke mana meM IrSyA bharane lgaa| eka dina mUlA ke mana meM AzaMkA ke bAdala umar3a aae| vaha socane lagI, 'zreSThI caMdanA ke bAre meM sahI bAta nahIM batA rahe haiN| ve isake prati bahuta AkRSTa haiN| kahIM dhokhA na ho jAe ? isake sAtha vivAha na kara leM? yadi kara liyA to phira merI kyA gati hogI?'---ina arthazUnya vikalpoM ne mUlA ko vikSipta-jaisA banA diyaa| jise apane-Apa para bharosA nahIM hotA, usake lie paga-paga para vikSepa kI paristhiti nirmita ho jAtI hai| manuSya apanI zakti ke sahAre jInA kyoM pasanda nahIM karatA ? use apanI ora nihAranA kyoM nahIM acchA lagatA? dUsaroM kI ora nihArakara kyA vaha apanI zakti ko kuMThA kI kArA meM kaida nahIM kara detA ? para yaha mAnavIya durvalatA hai| isa durvalatA se ubArane ke lie hI bhagavAna mahAvIra ne Atma-dIpa kI lau jalAI thii| ___ madhyAhna kA sUrya pUrI tIvratA se tapa rahA thaa| dharatI kA hara konA prakAza kI AbhA se camaka uThA thaa| hara manuSya kA zarIra pratveda kI bUMdoM se abhipikta ho rahA thA / usa samaya dhanAvaha bAjAra se chuTTI pAkara ghara aayaa| naukara sava cale gae the| paira dhone ke lie jala lAne vAlA bhI koI nahIM thaa| pUrA ghara tAlI thaa| caMdanA ne zreSThI ko dekhaa| vaha pAnI lekara paira dhulAne naaii| zreSThI ne use rokA / para vaha AgrahapUrvaka zreSThI ke paira dhone lgii| usa samaya usakI keza-rANi vikIrNa hokara bhUmi ko chUne lgii| use kIcar3a se bacAne ke lie dheThI ne use apane lIlAmApTha se uThA liyA aura vyavasthita kara diyaa| mUlA vAtAyana meM baiThI-baiThI yaha saba dekha rahI thii| zreSThI ke mana meM koI pApa nahIM thA aura caMdanA kA mana bhI niSpApa thaa| pApa bharAdhA mUlA mana meM / vaha jAga utthaa| dhanApaha vizrAma kara phira bAjAra meM calA gyaa| mUlA ghara ke bhItara aaii| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNe mahAvIra naukara ko bhejakara nAI ko bulaayaa| caMdanA kA sira muMDavA diyaa| hAtha-pairoM meM ber3iyAM DAla diiN| eka ore meM biThA, usakA daravAz2A banda kara tAlA lagA diyaa| dAsa-dAsiyoM ko kar3A nirdeza de diyA ki isa ghaTanA ke bAre meM zreSThI ko koI kucha bhI na kahe aura na caMdanA kI upasthiti kA atA-patA batAe / yadi kisI ne isa nirdeza kI avahelanA kI to usake prANa surakSita nahIM hoNge| aparAhna ke bhojana kA samaya / zreSThI ghara para aayaa| bhojana ke samaya caMdanA pAsa rahatI thii| Aja vaha dikhAI nahIM dii| zreSThI ne pUchA, 'caMdanA kahAM hai ?' sabase eka hI uttara milA, 'patA nhiiN|' zreSThI ne socA, 'kahIM krIr3A kara rahI hogI yA prAsAda ke UparI kakSa meM baiThI hogii|' zreSThI dUkAna ke kArya se nivRtta hokara rAta ko phira ghara aayaa| caMdanA ko vahAM nahIM dekhA / phira pUchA aura vahI uttara milaa| zreSThI ne socA, jaldI so gaI hogii| dUsare dina bhI use nahIM dekhaa| zreSThI ne usI kalpanA se apane mana kA samAdhAna kara liyaa| tIsare dina bhI vaha dikhAI nahIM dii| taba zreSThI gambhIra ho gyaa| usane dAsa-dAsiyoM ko ekatra kara kahA, 'batAo, caMdanA kahAM hai ?' ve saba duvidhA meM par3a gae / batAeM to mauta aura na batAeM to mauta / eka ora seThAnI kA bhaya aura dUsarI ora zreSThI kA bhaya / unheM sUjha nahIM rahA thA ki ve kyA kareM ? eka bUr3hI dAsI ne sAhasa baTorakara sabakI samasyA sulajhA dii| jo mRtyu ke bhaya ko cIra detA hai, vaha apanI hI nahIM, anekoM kI samasyA sulajhA detA hai / usa sthavirA dAsI ne kahA, 'caMdanA isa ore meM banda hai|' 'yaha kisane kiyA ?' saMbhrama ke sAtha zreSThI ne puuchaa| 'isakA uttara Apa hamase kyoM pAnA cAhate haiM ?' svara ko kucha uddhata karate hue sthavirA dAsI ne kahA / . zreSThI bAta kI gaharAI taka pahuMca gyaa| usane tatkAla daravAjA kholaa| vAdaloM kI ghora ghaTA eka hI kSaNa meM phaTa gaI / nirabhra AkAza meM sUrya kI bhAMti caMdanA kA bhAla jyoti vikIrNa karane lgaa| 'yaha kyA huA, putrI ! maiMne kalpanA hI nahIM kI thI ki tumhAre sAtha koI aisA vyavahAra karegA?' . 'pitAjI ! kisI ne kucha nahIM kiyaa| yaha saba mere hI kisI ajJAta saMskAra kA sRjana hai|' caMdanA kI udAtta bhAvanA aura snehila vANI ne zreSThI ko zAnta kara diyA / vaha bolA, 'maiM bahuta duHkhI hUM, putrI ! tuma tIna dina se bhUkhI-pyAsI ho|' 'kucha nahIM, aba khA luuNgii|' zreSThI ne rasoI meM jAkara dekhA, bhojana abhI banA nahIM hai| bhAta bace hue nahIM hai| kevala ubale hue thor3e ur3ada vaca rahe haiM |usne zUrpa ke kone meM unheM DAlA aura Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArI kA bandha-vimocana 67 caMdanA ke sAmane lAkara rakha diyaa| 'putrI ! tuma khAo / maiM luhAra ko sAtha liye AtA hU~--itanA kahakara zreSThI ghara se bAhara calA gyaa| bhagavAn mahAvIra vaizAlI aura kauzAmbI ke madhyavartI gAMvoM meM vihAra kara rahe the| unheM patA calA ki zatAnIka ne vijayAdazamI kA utsava caMpA ko laTakara manAyA hai| usake sainikoM ne jIbharakara caMpA ko lUTA hai aura kisI sainika ne dhAriNI aura vasumatI kA apaharaNa kara liyA hai / unake sAmane ahiMsA ke vikAsa kI AvazyakatA jvalaMta ho utthii| ve isa ciMtana meM laga gae ki hiMsA kitanA bar3A pAgalapana hai| usakA khUnI paMjA apane sage-sambandhiyoM para bhI par3a jAtA hai / kauna padmAvatI aura kauna mRgAvatI ! donoM eka hI pitA (mahArAja ceTaka) kI priya putriyAM / padmAvatI kA ghara ujar3A to usase mRgAvatI ko kyA sukha milegA ? para hiMsA ke unmAda meM unmatta ye rAje vecArI striyoM kI bAta kahAM sunate haiM ? ye apanI manamAnI karate haiN| __zaktizAlI rAje zaktihIna rAjAoM para AkramaNa kara unakA rAjya har3apa lete haiM / yaha kitanI galata paramparA hai| ve jAna-bUjhakara isa galata paramparA ko pAla rahe haiN| kyA zatAnIka ajara-amara rahegA ? kyA vaha sadA itanA zaktizAlI rahegA ? kauna jAnatA hai ki usakI mRtyu ke bAda usake rAjya para kyA bItegA? ye rAje ahaM se andhe hokara yathArtha ko bhulA dete haiN| isa prakAra kI ghaTanAeM mujhe prerita kara rahI hai ki maiM ahiMsA kA abhiyAna zurU kruuN| bhagavAn ko phira patA calA ki mahArAnI ghAriNI mara gaI aura vanunI dAsI kA jIvana jI rahI hai| isa ghaTanA kA unake mana para gaharA lavara hallA nArI-jAti kI dayanIyatA aura dAsya-karma-donoM kA citra unakI maMDI meM sAmane ubhara aayaa| unhoMne mana-hI-mana isake ahiMsaka pratikAra kI senA banA lii| sAdhanA kA bArahavAM varSa cala rahA thA / bhagavAn kozAnbIjAmAta kA pahalA dina / bhagavAn ne saMkalpa kiyA, 'maiM dAsI banI hA rAnI ne hAya se hI bhikSA lUMgA, jisakA sira muMDA hunA hai, hAtha-pairoM meM hai. tIna dina kI bhUcI hai aura AMkhoM meM AMsU hai, jo dehalIja ke bIca meM bar3I hai ravi vAmana zUrpa ke kone meM ubale hue thor3e se ur3ada par3e haiN|" ___caMdanA kA yaha citra bhagavAn ke prAtimanAna meM saMkti ho gyaa| bAr3I ke ina bIbhatsa rUpa meM hI unheM caMdanA ke ujjvala bhaviSya kAna ho rahA thaa| bhagavAn kozAmbI ke paroM meM bhikSA lene ge| logoM ne bar3I yahA ke nAya 1 prApazyAmi , pUrvabhAga, 30 396, 312 / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 zramaNa mahAvIra unheM bhojana denA caahaa| para bhagavAn use liye binA hI lauTa Ae / dUsare dina bhI yahI huaa| tIsare-cauthe dina bhI yahI huaa| logoM meM bAtacIta kA silasilA prArambha ho gyaa| bhagavAn bhikSA ke lie gharoM meM jAte haiM para bhojana liye binA hI lauTa Ate haiM, yaha kyoM ? yaha prazna bAra-bAra pUchA jAne lgaa| cAra mAsa bIta gae / bhagavAn kA satyAgraha nahIM TUTA / kauzAmbI ke nAgarika yaha jAnate hai ki bhagavAn bhojana nahIM kara rahe haiM, para yaha nahIM jAna pAe ki ve bhojana kyoM nahIM kara rahe haiM ? bhagavAn isa viSaya para mauna haiN| unakA mauna-saMkalpa dina-dina sazakta hotA jA rahA hai| ___ sugupta kauzAmbI kA amAtya hai / usakI patnI kA nAma hai nNdaa| vaha zramaNoM kI upAsikA hai / bhagavAn bhikSA ke lie usake ghara padhAre / usane bhojana lene kA bahuta Agraha kiyA, para bhagavAn ne kucha bhI nahIM liyaa| naMdA marmAhata-sI ho gii| tava usakI dAsI ne kahA, 'sAmiNI ! itanA duHkha kyoM ? yaha tapasvI kauzAmbI ke gharoM meM sadA jAtA hai para kucha liye binA hI vApasa calA AtA hai| cAra mahInoM se aisA hI ho rahA hai, phira Apa itanA duHkha kyoM karatI haiM ?' dAsI kI yaha bAta suna usakA antastala aura adhika vyathita ho gyaa| amAtya bhojana ke lie ghara AyA / vaha naMdA kA udAsa ceharA dekha stabdha raha gyaa| usane udAsI kA kAraNa khojA, para kucha samajha nahIM paayaa| naMdA kI gaMbhIratA pala-pala bar3ha rahI thii| usakI AkRti para bhAvoM kI rekhA umaratI aura miTatI jA rahI thii| amAtya ne Akhira pUcha liyA, 'priye ! Aja itanI udAsI kyoM hai ?' 'batAne kA koI artha ho to batAUM, anyathA mauna hI acchA hai|' 'vinA jAne artha yA anartha kA kyA patA lage ?' 'kyA amAtya kA kAma samagra rAjya kI cintA karanA nahIM hai ?' 'avazya hai ?' 'kyA Apako patA hai, rAjadhAnI meM kyA ghaTita ho rahA hai ?' 'mujhe patA hai ki samUce deza meM aura usake AsapAsa kyA ghaTita ho rahA hai ?' 'isameM ApakA ahaM bola rahA hai, vastusthiti yaha nahIM hai| kyA Apako patA hai, ina dinoM bhagavAn mahAvIra kahAM haiM ?' 'maiM nahIM jAnatA, kintu jAnanA cAhatA huuN|' 'bhagavAn hamAre hI nagara meM vihAra kara rahe haiN|' 'naya to tumheM prasannatA honI cAhie, udAsI kyoM?' 'bhagavAna kI upasthiti mere lie prasannatA kA viSaya hai, kintu yaha jAnakara * mAga ho ki bhagavAna cAra mahInoM me bhUne haiN|' piyA hoge ?' Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 nArI kA bandhavimocana 'tapasyA hotI to ve bhikSA ke lie nahIM nikalate / ve pratidina aneka gharoM meM jAte haiM, kintu kucha liye binA hI vApasa cale Ate haiM / ' 'hamAre guptacaroM ne yaha sUcanA kaise nahIM dI ?' amAtya ne bhRkuTI tAnate hue kahA, 'aura maiM socatA hUM ki mahArAja zatAnIka ko bhI isakA patA nahIM hai aura merA khayAla hai ki mahArAnI mRgAvatI bhI isa ghaTanA se paricita nahIM haiM / maiM avazya hI isa ghaTanA ke kAraNa kA patA lagAUMgA / ' 1 pratihArI vijayA mahArAnI ke kakSa meM upasthita ho gii| mahArAnI ne usakI bhAvabhaMgimA dekha usakI upasthiti kA kAraNa puuchaa| vaha bolI, 'devi ! maiM naMdA ke ghara para eka mahattvapUrNa bAta sunakara AI huuN| kyA Apa use jAnanA cAheMgI ?' 'usakA kisase sambandha hai ?' 'bhagavAn mahAvIra se / ' 'tava avazya sunanA caahuuNgii|' vijayA ne naMdA ke ghara para jo sunA vaha saba kucha sunA diyaa| mahArAnI kA mana pIr3A se saMkula ho gayA / kucha dera bAda mahArAja antaHpura meM Ae aura ve bhI mahArAnI kI pIr3A ke saMbhAgI ho gae / mahArAja zatAnIka aura amAtya sugupta ne isa viSaya para maMtraNA kI / unhoMne upAdhyAya tathyavAdI ko bulAyA / vaha bahuta bar3A dharmazAstrI aura jJAnI thA / mahArAja ne usake sAmane samasyA prastuta kI / para vaha koI samAdhAna nahIM de skaa| mahArAja khinna ho gae / unhoMne uddhata svara meM kahA, 'amAtyavara ! mujhe lagatA hai ki hamArA guptacara vibhAga nikammA ho gayA hai| maiM jAnanA cAhatA hUM, isakA uttaradAyI kauna hai ? kyA merA amAtya itanI bar3I ghaTanA kI jAnakArI nahIM de pAtA ? kyA merA adhikArI varga itanA bhI nahIM jAnatA ki mahArAnI mahAzramaNa pArzvanAtha kI ziSyA haiM ? kyA vaha nahIM jAnatA ki bhagavAn mahAvIra mahArAnI ke jJAti haiM ? bhagavAn hamArI rAjadhAnI meM vihAra kareM aura unheM zramaNocita bhojana na mile, yaha sacamuca hamAre rAjya kA durbhAgya hai| amAtyavara ! tuma zIghrAtizIghra aisI vyavasthA karo jisase bhagavAn bhojana svIkAra kareM / ' amAtya bhagavAn ke caraNoM meM upasthita ho gyaa| usane mahArAja, mahArAnI, apanI patnI aura samUce nagara kI hArdika bhAvanA bhagavAn ke sAmane prastuta kI aura bhojana svIkAra karane kA vinamra anurodha kiyA / kintu bhagavAn kA maunabhaMga nahIM huA / amAtya nirAza ho apane ghara lauTa AyA / 'bhagavAn kI caryA usI krama se calatI rahI / pratidina gharoM meM jAnA aura kucha liye dinA vApasa cale AnA / loga hairAna the| samUce nagara meM isa bAta ko carcA phaina gii| pAMcavAM mahInA pUrA kA pUrA upavAna meM bIta gayA / chaThe mahIne ke pacIsa dina cale gae / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNe mahAvIra nagara ke loga bhagavAn ke bhojana kA samAcAra sunane ko pala-pala adhIra the| unakI utsukatA aba adhIratA meM badala gaI thii| saba loga apanA-apanA AtmAlocana kara rahe the| mahArAja zatAnIka ne bhI AtmAlocana kiyaa| kauzAmbI para AkramaNa aura usakI lUTa kA pApa unakI AMkhoM ke sAmane A gayA / mahArAja ne socA--ho sakatA hai, bhagavAn mere pApa kA prAyazcitta kara rahe hoN| caMdanA ko atIta kI smRti ho aaii| use apanA vaibhavapUrNa jIvana svapna-sA lagane lgaa| vaha caMpA ke prAsAda kI smatiyoM meM kho gii| ve ur3ada usake sAmane par3e rhe| Aja chaThe mahIne kA chabbIsavAM dina thaa| bhagavAn mahAvIra mAdhukarI ke lie nikale / aneka loga unake pIche-pIche cala rahe the / bhagavAn dhanAvaha ke ghara meM ge| ve rasoI meM nahIM ruke / sIdhe caMdanA ke sAmane jA tthhre| vaha dehalIja ke vIca baiThI thii| use kisI ke Ane kA AbhAsa milaa| vaha khar3I ho gii| usane sAmane dekhe binA hI kalpanA kI-pitAjI luhAra ko lekara A gae haiN| aba mere baMdhana TUTa jaaeNge| para usake sAmane to jagatpitA khar3e haiN| usakI AMkheM sAmane kI ora uThIM aura usakA antaHkaraNa bola uThA, 'oha ! bhagavAn mahAvIra A rahe haiN|' vaha harSAtireka se utphulla ho gii| usakI AMkhoM meM jyoti-dIpa jala utthe| usakA kaNa-kaNa prasannatA se nAca uThA / vaha vipadA ko bhUla gii| __ bhagavAn usake sAmane jAkara ruke| unhoMne dekhA, yaha vahI vasumatI hai, jisake dainya kI pratimA mere mAnasa meM aMkita hai| kevala AMsU nahIM haiN| bhagavAn vApasa mur3e / candanA kI AzA para tuSArApAta ho gyaa| usake pairoM se dharatI khisaka gii| AMkhoM meM AMsU kI dhAra baha clii| vaha karuNa svara meM bolI, 'bhagavan ! merA vizvAsa thA, tuma nArI-jAti ke uddhAraka ho, dAsa-prathA ke nivAraka ho| para mere hAtha se AhAra na lekara tumane mere vizvAsa ko jhuThalA diyA / isa dIna dazA meM maiM tumheM hI apanA mAnatI thii| tuma mere nahIM ho, yaha tumane pramANita kara diyaa| bure dina Ane para kauna kisakA hotA hai ? maiMne isa zAzvata satya ko kyoM bhulA diyA ?' caMdanA kA mana Atma-glAni se bhara gyaa| vaha sisaka-sisakakara rone lgii| bhagavAn ne mur3akara dekhA-mere saMkalpa kI zarte pUrNa ho cukI haiN| ve phira caMdanA ke sAmane jA khar3e hue| usane ubale hue ur3ada kA AhAra bhagavAn ko diyaa| usake mana meM harSa kA itanA atireka huA ki usake baMdhana TUTa gae / usakA zarIra pahale se adhika camaka utthaa| ___'bhagavAn ne dhanAvaha zreSThI kI dAsI ke hAtha se AhAra le liyA'-yaha bAta bijalI kI bhAMti sAre nagara meM phaila gii| hajAroM-hajAroM loga dhanAvaha ke ghara ke Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArI kA bandha-vimocana : 91 sAmane ekatra ho ge| dAsavarga harpa ke mAre uchalane lgaa| mahArAja zatAnIka bhI vahAM pahuMca ge| mahArAnI mRgAvatI unake sAtha thii| naMdA harSa se utphulla ho rahI thii| amAtya bhI eka bahuta bar3I cintA se mukta ho gyaa| dhanAvaha luhAra ko sAtha liye apane ghara phuNcaa| vaha aneka prakAra kI bAteM suna rahA thaa| usakA mana Azcarya se AMdolita ho gyaa| usane bhItara jAkara dekhA-caMdanA divya-pratimA kI bhAMti acala khar3I hai| vaha harpa-vibhora ho gyaa| ava caMdanA ke bAre meM logoM kI jijJAsA bddh'ii| ve usake darzana ko lAlAyita ho utthe| vaha ghara se bAhara aaii| caMdanA ke jaya-jayakAra ke svara meM janatA kA tumula vilIna ho gyaa| saMpula mahArAja dadhivAhana kA kaMcukI thA / caMpA-vijaya ke samaya mahArAja zatAnIka use baMdI banA kauzAMbI le Ae the| vaha Aja hI rAjAjJA se mukta huA thaa| vaha mahArAja ke sAtha aayaa| usane caMdanA ko pahacAna liyaa| vaha daudd'aa| caMdanA ke pairoM meM namaskAra kara rone lgaa| caMdanA ne use Azvasta kiyaa| donoM eka-dUsare ko dekha atIta ke gahare citana meM kho ge| mahArAja ne kaMcukI se pUchA, 'yaha kanyA kauna hai ?' kaMcukI ne kahA, 'mahArAja dadhivAhana kI putrI vasumatI hai|' mRgAvatI bolI, 'taba to yaha merI bahana kI putrI hai|' mahArAja ne caMdanA se rAjaprAsAda meM calane kA Agraha kiyaa| usane use ThukarA diyaa| mahArAnI ne phira bahuta Agraha kiyaa| caMdanA ne use phira ThukarA diyA / mahArAnI ne caMdanA kI ora mur3akara pUchA, 'tuma hamAre prAsAda meM kyoM nahIM calanA cAhatI ?' 'dAsI kI apanI koI cAha nahIM hotii|' 'tuma dAsI kaise ?' 'yaha to mahArAja zatAnIka hI jAneM, maiM kyA kahUM ?' mahArAja kA sira lajjA se jhuka gyaa| use apane yuddhonmAda para pachatAvA hone lgaa| vaha caMdanA ko dAsI banane kA kAraNa samaja gyaa| usane dhanAvaha ko bulaayaa| caMdanA sadA ke lie dAsI-jIvana se mukta ho gii| bhagavAn kA mauna satyAgraha dAsI kA mUlya bar3hAkara dAsatva ko jar3a para tIna kuThArAghAta kara gyaa| Rane 1 ApAyakala, pUrvabhAga, 10 216.620 : Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaivalya-lAbha prAcI kI apUrva aruNimA / bAla-sUrya kA raktima vimba / saghana timira kSaNa bhara meM vilIna ho gayA, jaise usakA astitva kabhI thA hI nahIM / kitanA zaktizAlI astitva thA usakA jisane saba astitvoM para AvaraNa DAla rakhA thaa| bhagavAn mahAvIra Aja apUrva AbhA kA anubhava kara rahe haiN| unheM sUryodaya kA AbhAsa ho rahA hai / aisA pratIta ho rahA hai ki astitva para par3A huA paradA aba phaTane ko taiyAra hai| bhagavAn godohikA Asana meM baiThe haiN| do dina kA upavAsa hai| sUrya kA Atapa le rahe haiN| zukladhyAna kI aMtarikA meM vartamAna haiN| dhyAna kI zreNI kA ArohaNa karate-karate anAvaraNa ho ge| kaivalya kA sUrya sadA ke lie udita ho gyaa| kitanA pUNya thA vaha kSetra-jaMbhiyagrAma kA bAharI bhAga / RjUbAlikA nadI kA uttarI taTa / jIrNa caitya kA IzAnakoNa / zyAmAka gRhapati kA khet| vahAM zAlavRkSa ke nIce kaivalya kA sUryodaya huaa| kitanA puNya thA vaha kAla-vaizAkha zuklA dazamI kA dina / cauthA prhr| vijaya muhUrta / candramA ke sAtha uttarA phAlgunI nakSatra kA yog| inhIM kSaNoM meM huA kaivalya kA suuryody| bhagavAn aba kevalI ho gae-sarvajJa aura sarvadarzI / unameM saba dravyoM aura saba paryAyoM ko jAnane kI kSamatA utpanna ho gii| unakI anAvRta cetanA meM sUkSma, vyavahita aura dUrastha padArtha apane Apa pratibiMbita hone lge| na koI jijJAsA aura na koI jAnane kA prayatna / saba kucha sahaja aura saba kucha Atmastha / zAnta sindhu kI bhAMti nispaMda aura nizceSTa / vighnoM kA jvAra-bhATA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilIna ho gyaa| namAna, kAyA aura na dula kolAhala / zAntAnta krmaant|' ___kaMbalya prApti ke pazcAt bhagavAn matabhara vahAM vhare, phira lahara ko jora patimAna ho ge| 6. sAtArapUlA. 1138, 31, sAmANi , bhAga, pa.522.321 / 2. sApAsapUbhAga, pR0 324 / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 tIrtha aura tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra vaizAkha zuklA ekAdazI ko madhyama pAvA phuNce| mahAsena udyAna meM tthhre|' antar meM akele aura bAhara bhI akele / na koI ziSya aura na koI shaayk| itane dinoM taka bhagavAn sAdhanA meM vyasta the| vaha niSpanna ho gii| aba unake pAsa samaya hI samaya hai| unake mana meM prANiyoM ke kalyANa kI sahaja preraNA sphUrta ho rahI hai| madhyama pAvA meM somila nAma kA eka brAhmaNa rahatA thaa| usane eka vizAla yajJa kA Ayojana kiyaa| use saMpanna karane ke lie gyAraha yajJavid vidvAn Ae / indra bhUti, agnibhUti aura vAyubhUti-ye tInoM sage bhAI the / inakA gotra thA gautm| ye magadha ke gobara gAMva meM rahate the| inake pAMca-pAMca sau ziSya the| do vidvAn kolAga sanniveza se Ae / eka kA nAma thA vyakta aura dUsare kA suudhrmaa| vyakta kA gotra thA bhAradvAja aura sUdharmA kA gotra thA agni vaizyAyana / inake bhI pAMca-pAMca sau ziSya the| ____do vidvAn maurya sanniveza se aae| eka kA nAma thA maMDita aura dUsare kA mauryaputra / maMDita kA gotra thA vAziSTa aura mauryaputra kA gotna thA kAzyapa / inake sAr3he tIna sau, sAr3he tIna sau ziSya the| akaMpita mithilA se, acalabhrAtA kauzala se, metArya tuMgika se aura prabhAsa rAjagRha se aae| inameM pahale kA gotra gautama, dUsare kA hArita aura zeSa donoM kA kauMDinya thaa| inake tIna-tIna sau ziSya the| 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 324 / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtha aura tIyaMkara ye gyAraha vidvAn aura inake 4400 ziSya somila kI yajJavATikA meM upasthita the| ___bhagavAna mahAvIra ne dekhA, aba janatA ko ahiMsA kI dizA meM prerita karanA hai| jo usakA mahAvratI bananA cAhe, usake lie mahAvratI aura jo aNuvratI bananA cAhe usake lie aNuvratI banane kA patha prazasta karanA hai / vali, dAsatA Adi sAmAjika hiMsA kA unmUlana karanA hai| isa kArya ke lie mujhe kucha sahayogI vyakti caahie| ve vyakti yadi brAhmaNa varga ke hoM to aura adhika upayukta hogaa| bhagavAn ne pratyakSa jJAna se dekhA-indrabhUti Adi dhuraMdhara vidvAna yajJazAlA meM upasthita haiN| unakI yogyatA se bhagavAna khica gae aura bhagavAna ke saMkalpa se ve khicane lge| udyAnapAla Aja eka nayA saMvAda lekara rAjA ke pAsa phuNcaa| vaha bolA, 'mahArAja ! Aja apane udyAna meM bhagavAna mahAvIra Ae haiN|' rAjA bahuta prasanna huaa| udyAnapAla ne phira kahA, 'bhagavAn Aja bola rahe haiM / ' yaha suna rAjA ko Azcarya huaa| ___'mahArAja ! maiM nizcayapUrvaka nahIM kaha sakatA, phira bhI kucha logoM ko maiMne yaha carcA karate hue sunA hai ki bhagavAn Aja dharma kA upadeza degeM,' udyAnapAla ne khaa| rAjA prasannatA ke sAgara meM tairane lgaa| vaha svayaM mahAsena vana meM gayA aura nAgarikoM ko isakI sUcanA karA dii| indrabhUti ne dekhA~Aja hajAroM loga eka hI dizA meM jA rahe haiN| unake mana meM kutUhala utpanna humaa| unhoMne yajJazAlA ke saMdeza-vAhaka ko lokayAtrA kA phAraNa jAnane ko bhejaa| saMdeza-vAhaka ne Akara batAyA, 'mAja yahAM dhamaNoM ke nae netA Ae haiN| unakA nAma mahAvIra hai / ve apanI sAdhanA dvArA sarvajJa bana gae hai / Aja unakA pahalA pravacana hone vAlA hai| isalie hajAroM-hajAroM loga bar3I utsukatA se vahAM jA rahe haiN|' saMdeza-vAhaka kI bAta suna indrabhUti tilamilA utthe| unhoMne mana hI mana socA-ye dhamaNa hamArI yaja-saMsthA ko pahale se kSINa karane para tule hue haiN| dhamaNa netA pAzvaM ne hamArI yajJa-saMsthA ko kAphI kSati pahuMcAI hai| unake nipya Aja bhI hameM parezAna kiye hue hai| janatA ko isa prakAra apanI bAra AkRSTa garane vAle isa nae netA kA udaya payA hamAre lie khatare kI ghaMTI nahIM hai? mujhe 1. mirara paramparA banamAra madAn mahAvIra meM pAnajAti 15 minAra pAramA pratipAdina pahalA prayana cisA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa: mahAvIra isa ugate aMkura ko hI ukhAr3a pheMkanA caahie| yaha cinagArI hai| ise phailane kA avasara denA samajhadArI nahIM hogii| bImArI kA ilAja prArambha meM hI na ho to phira vaha asAdhya bana jAtI hai| aba vilamba karanA zreya nahIM hai| maiM vahAM jAUM aura zramaNa netA ko parAjita kara vaidika dharma meM dIkSita karUM / isake do lAbha hoMge 1-hamArI yajJa-saMsthA ko eka samartha vyakti prApta ho jaaegaa| 2-haz2AroM-hajAroM loga zramaNa-dharma ko chor3a vaidika dharma meM dIkSita ho jaaeNge| "indrabhUti ne isa viSaya para gaMbhIratA se socaa| apanI saphalatA ke madhura svapna sNjoe| ziSyoM ko sAtha le, vahAM se calane ko taiyAra ho ge| itane meM hI unheM kucha loga vApasa Ate hue dikhAI die| indrabhUti ne unase pUchA- . 'Apa kahAM se A rahe haiM ?' 'bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa se|' 'Apa logoM ne mahAvIra ko dekhA hai ? ve kaise haiM ?' 'kyA batAeM, itanA prabhAvazAlI vyakti hamane kahIM nahIM dekhaa| unake cehare para tapa kA teja damaka rahA hai|' 'vahAM kauna jA sakatA hai ?' 'kisI ke lie koI pratibaMdha nahIM hai|' 'vahAM kAphI loga hoMge ?' 'haz2AroM-haz2AroM kI bhiidd'| paira rakhane ko sthAna nhiiN| phira bhI jo loga jAte haiM, ve nirAza hokara nahIM lauttte|' indrabhUti ke paira Age bar3hate-bar3hate ruka ge| mana meM sandeha utpanna ho gyaa| unhoMne socA-mahAvIra koI sAdhAraNa vyakti nahIM hai / logoM kI bAtoM se lagatA hai ki unake pAsa sAdhanA kA bala hai, tapasyA kA teja hai| kyA maiM jAUM ? mana hI mana yaha prazna ubharane lgaa| isakA uttara unakA ahaM de rahA thA / apane pAMDitya para unheM garva thaa| ve zAstra-carcA ke mallayuddha meM aneka paMDitoM ko parAsta kara cuke the| ve apane ko ajeya mAna rahe the| isa sArI paristhiti se utpanna ahaM ne unheM phira mahAvIra ke pAsa jAne ko prerita kiyaa| unake paira Age bddh'e| unake pIche haz2AroM paira aura uTha rahe the| ziSyoM dvArA uccArita virudAvaliyoM se AkAza gaMja utthaa| pAvA ke nAgarikoM kA dhyAna unakI ora kendrita ho gyaa| rAjapatha stabdha ho ge| indrabhUti mahAsena vana ke bAharI kakSa meM pahuMce / samavasaraNa ko dekhA / unakI AMkhoM meM adbhuta raMga-rUpa tairane lgaa| unakA mana apanatva kI anubhUti se udvelita ho gyaa| unheM lagA jaise unakA ahaM vinamratA kI dhArA meM pravAhita ho rahA hai / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara sameM machanidinakA rUpamA hI , mAnne iti ko denA pano meM na unameM Delane hue kele. Tana inamati ma napratinAnI bhAMti niklana rahe te : ninA nahIM hai phira inhoMne kahA'inala : natika haM koTavAe pani rahakara kA karakira bolA. navIna nahIM jAnatA : narenamA meM mokane hai| norA meM rojA haisonala ne mana-nana kiyA hai| kyA kinI kirAha : mahAbora he sura merA kAno ra paricaya banAkara nolana jala saMsAna hai. nakA monI-mAnI nailoI ke ko ina :: ino namAna meM kabhI nahIM mNgaa|' innati apane hI hAra nape hue vikala ke janaulA bhagavAna hadIna kulamAna kI bhASA meM kahA. vabhUti : ise aba taka ba ndeha hai| kyoM, keka hai? mati de daroM ke nIce se dharatI jigii| derUdA rahAra ne dahakA sAmana unake lie pahelI bana gyaa| apane karale lenamAnahAnera nabanuna sarva hai| inhoMne mere mana meM bAla meM pAemane manAne bAja taka nA deha kisI mAnane tAra nahIlita hemA pattA lagA? unhoMne apane zAnadodhita ET': jamana muca dilI jAla meM phaMsa rahe ho|mle dhuTArAmada nahI milI paramAla honI jA rahI hai| bhagavAn ne indrabhati po phira saMbodhita kiyA. mati pane injila meM vaha kaboM ? jilA aura pazcima nahIM hai. umarAva ne hogA mAna rAbastitva hI tIna aura pina sami : / eka bhI apane astitva meM rana naholA santuH apane hogA? yaha amiTa lohai, palatI rahI aura TIma alIpAra nIniyA jaantaa|| mana tatpa kA acAra jotirasa aura bolI hizAlA dara jIva indriyojanameroM ne Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 zramaNa mahAvIra bhagavAn kI vANI ke pIche satya bola rahA thaa| indrabhUti kA granthi-bheda ho gyaa| unheM apane astitva kI anubhUti huii| unakI AMkhoM meM bijalI kauMdha gii| ve apane astitva kA sAkSAt karane ko tar3apa utthe| ve bhAvAveza meM bole, 'bhaMte ! maiM AtmA kA sAkSAt karanA cAhatA huuN| Apa merA mArga-darzana kareM aura mujhe apanI zaraNa meM le leN| bhagavAn ne kahA, 'jaisI tumhArI icchaa|' indrabhUti ne apane ziSyoM se maMtraNA kii| una sabane apane guru ke pada-cihnoM para calane kI icchA prakaTa kii| indrabhUti apane pAMca sau ziSyoM sahita bhagavAn kI zaraNa meM A gae, Atma-sAkSAtkAra kI sAdhanA meM dIkSita ho ge| ___ indrabhUti ne zramaNa-netA ke pAsa dIkSita hokara brAhmaNoM kI gauravamayI paramparA ke sira para phira eka bAra suyaza kA kalaza car3hA diyaa| brAhmaNa vidvAn bahuta guNagrAhI aura satyAnveSI rahe haiN| unakI guNagrAhitA aura satyAnveSI manovRtti ne hI unheM sahasrAbdiyoM taka vidyA aura caritra meM zikharastha banAe rakhA indrabhUti kI dIkSA kA samAcAra jala meM tela-bindu kI bhAMti sAre nagara meM phaila gyaa| agnibhUti aura vAyubhUti ne paraspara maMtraNA kii| unhoMne socA, 'bhAI jisa jAla meM phaMsA hai, vaha sAdhAraNa to nahIM hai| phira bhI hameM usakI mukti kA prayatna karanA caahie|' agnibhUti apane pAMca sau ziSyoM ke sAtha indrabhUti ko usa indrajAlika ke jAla se mukta karAne ko cle| janatA meM bar3A kutuhala utpanna ho gyaa| loga paraspara pUchane lage, 'aba kyA hogA? indrabhUti zramaNanetA ke jAla se mukta hoMge yA agnibhUti usameM phaMsa jAeMge ?' kucha logoM ne kahA-'donoM bhAI milakara mahAvIra kA sAmanA kara sakeMge aura unheM apane mArga para le jaaeNge|' kucha logoM ne isakA pratikAra kiyaa| ve bole, 'indrabhUti kyA kama vidvAn thA ! yaha koI dUsarA hI jAdU hai| zramaNanetA ke pAsa jAte hI vidvattA kI AMca dhImI ho jAtI hai| unake sAmane jAte hI manuSya vicAra-zUnya-se ho jAte haiN| hameM spaSTa dIkha rahA hai ki agnibhUti kI bhI vahI dazA hogI jo indrabhUti kI huI hai|' agnibhUti aba carcA ke kendra bana cuke the| ve aneka prakAra kI carcA sunate hue mahAsena vana ke bAharI kakSa meM phuNce| vahAM pahuMcate hI unakI vahI gati huI jo indrabhUti kI huI thii| ve samavasaraNa ke bhItara ge| bhagavAn ne unheM vaise hI saMbodhita kiyA, 'gautama agnibhUti ! tuma A gae ?' agnibhUti ko apane nAma-gotra ke saMbodhana para Azcarya huaa| unakA Azcaryacakita mana vikalpoM kI sRSTi kara rahA thaa| idhara bhagavAn ne unake Azcarya para gambhIra prahAra karate hue kahA, 'agnibhUti ! tumheM karma ke bAre meM Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIthaM aura tIrthakara sandeha hai| kyoM, ThIka hai na ?' ____ agnibhUti indrabhUti ke sAmane dekhane lge| aisA laga rahA thA jaise apane bhAI ge kucha nirdeza cAha rahe hoN| para bhAI kyA kahe ? unakA sira apane Apa zraddhAnata ho gayA / ve bole, "maMte ! merA sarvathA aprakAzita sanden prakAza meM A gayA, tava usakA samAdhAna bhI prakAza meM AnA caahie|' bhagavAn ne agnibhUti ke vicAra kA samarthana kiyaa| 'agnibhUti ! kyA tuma nahIM jAnate, kriyA kI pratikriyA hotI hai ?' 'bhaMte ! jAnatA hUM, kriyA kI pratikriyA hotI hai|' 'karma aura kyA hai, kriyA kI pratikriyA hI to hai / kyA tuma nahIM jAnate, hara kArya ke pIche kAraNa hotA hai ?' 'bhaMte ! jAnatA huuN|' 'manuSya ko Antarika zakti ke vikAsa kA tAratamya dRSTa hai, kintu usakI pRSThabhUmi meM rahA huA kAraNa adRSTa hai / vahI karma hai|' "maMte ! usa tAratamya kA kAraNa kyA paristhiti nahIM hai ?' 'paristhiti nimitta kAraNa ho sakatI hai para vaha mUla kAraNa nahIM hai| paristhiti kI anakalatA meM aMkura phUTatA hai, para vaha aMkara kA mUla kAraNa nahIM hai| usakA mUla kAraNa bIja hai| vikAsa kA tAratamya paristhiti se prabhAvita hotA hai, para usakA mUla kAraNa paristhiti nahIM hai, kintu karma hai|' agnibhUti kI tArkika kSamatA kAma nahIM kara rahI thii| bhagavAn ke prathama darzana meM hI unameM gipyatva kI bhAvanA jAga uThI thii| zipyatva aura taka-donoM eka sAya kase cala sakate haiM ? ve laMbI carcA ke binA hI saMbuddha ho ge| ve Ae dhe indrabhUti ko vApasa le jAne ke lie, para niyati ne unheM indrabhUti kA nAma dene po vivaza kara diyaa| ve apane pAMca sau ziSyoM ke nAtha bhagavAn kI zaraNa meM mA ge| pAyA kI janatA kucha naI ghaTanA ghaTita hone kI pratIkSA meM pii| usane agnibhUti kI dIkSA kA saMvAda bar3e Azcarya ke mAya munaa| yaha vAyubhUti ke kAnoM taka phuNcaa| ve cakita raha ge| unameM saMgharSa kI apekSA jijAnA kA bhAva adhikA paa| unhoMne socA-dhamaNanetA meM aisI pacA vipanA :, jinane mere donoM bar3e bhAiyoM ko parAjita mAra diyaa| maiM jAnatA hUM, mere bhAI saMdana meM parAjita hone pAle nahIM hai| ye dhamaNanetA kI bAtmAnubhUti se parAjita hue hai| dApani mana meM bhagavAna ko dekhane kI utkaMTA pradala ho gii| ve apane pani nogiyoM ko nApa bhAra bhagavAna ke pAsa pahuMca ge| bhagavAn ne unheM saMbodhita kara rahA, 'pAti! tumhArI para dhArA maMgopanIya hai ki joparI pI jiir| nAgAta dezalA zirIra aura Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 zramaNa mahAvIra jIva eka nahIM haiM / ye donoM bhinna haiM, eka acetana aura dUsarA cetn|' "bhaMte ! kyA isa viSaya kA sAkSAt kiyA jA sakatA hai ?' 'nizcita hI kiyA jA sakatA hai|' 'kyA yaha mere lie bhI saMbhava hai ?' 'una sabake lie saMbhava hai jo AtmavAdI haiM aura AtmA ke zakti-srotoM ko vikasita karanA jAnate haiN|' vAyubhUti ke mana meM eka prabala pyAsa jAga gii| ve Atma-sAkSAtkAra karane ke lie adhIra ho utthe| unhoMne usI samaya bhagavAn se AtmavAda kI dIkSA svIkAra kara lii| bhagavAn kA parivAra kucha hI ghaMToM meM bar3A ho gyaa| varSoM taka ve akele rhe| Aja pandraha sau ziSya unheM ghere baiThe haiM aura daravAjA abhI banda nahIM hai| ___ yajJazAlA meM eka vicitra sthiti nirmita ho gii| usake Ayojaka citA meM DUba ge| yajJa kI asaphalatA unake cehare para jhalakane lgii| sarvatra udAsI kA vAtAvaraNa chA gyaa| Ayojaka varga ne anya vidvAnoM ko zramaNanetA ke pAsa jAne se rokane ke prayatna zurU kara die| paise ke pAsa paisA jAtA hai| dhanAtmaka zakti RNAtmaka zakti ko apanI ora khIMca letI hai| mahAvIra ne zepa vidvAnoM ko isa prakAra khIMcA ki ve vahAM jAne se ruka nahIM ske| eka-eka vidvAn Ate gae aura bhagavAn se saMbodhana aura apanI dhAraNA meM saMzodhana pAkara dIkSita hote ge| unakI dhAraNAeM thIM vyakta-paMcabhUta kA astitva nahIM hai| sudharmA-prANI mRtyu ke bAda apanI hI yoni meM utpanna hotA hai| maMDita-baMdha aura mokSa nahIM hai| mauryayudra-svarga nahIM hai| aMphapita-naraka nahIM hai| acalabhrAtA-puNya aura pApa pRthaka nahIM haiN| metArya-punarjanma nahIM hai| prabhAga-mokSa nahIM hai| bhagavAn ne pariSad ke sammukha dharma kI vyAkhyA kii| unake do aMga theahinA aura mamatA / bhagavAn ne kahA, 'viSamatA se ahiMsA aura hiMsA se vyakti ke caritra kA patana hotA hai| vyakti-vyakti ke caritra-patana se sAmAjika caritna rApana hotA hai| isa patana ko rokane ke lie ahiMsA aura usakI pratiSThA ke 1. sAyanAniti gAyA 644-660; AvazyakaNi, pUrva mAga, pR0 334.336 / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIyaM aura tIrthakara 101 lie samatA Avazyaka hai|' hiMsA, ghRNA, pazubali aura ucca-nIcatA ke damanapUrNa vAtAvaraNa meM bhagavAn kA pravacana amA kI saghana saMdhiyArI meM sUrya kI pahalI kiraNa jaisA lgaa| janatA ne anubhava kiyA ki Aja isa prakAza kI apekSA hai| mahAvIra jaise samayaM dharmanetA ke dvArA vaha pUrNa hogii| usakI sapannatA meM apanI Ahuti dene ke lie aneka strI-purupa bhagavAn ke caraNoM meM samarpita ho ge| candanavAlA sAdhvI banane ke lie bhagavAna ke sAmane upasthita huii| vaidika dharma ke saMnyAsI strI ko dIkSita karane ke virodhI the| zramaNa-paramparA meM striyAM dIkSita hotI thiiN| bhagavAn pArzva kI sAdhviyAM usa samaya vidyamAna thii| kintu unakA netatva zithila ho gayA thaa| unameM se aneka sAdhviyAM dIkSA ko tyAga parivAjikAeM bana cukI thiiN| bhagavAna mahAvIra strI ke prati vartamAna dRSTikoNa meM parivartana lAnA cAhate the| vaidika pravaktA usake prati hInatA kA prasAra karate the| bhagavAn ko vaha rapTa nahIM thaa| unhoMne sAdhvI-saMgha kI sthApanA kara strI jAti ke punaraspAna kArya ko phira gatizIla banA diyaa| bhagavAn ne caMdanA ko dIkSita kara use sAdhvI-saMgha kA netRtva mApa diyaa| sAdhu-saMgha kA netRtva indrabhUti Adi gyAraha vidvAnoM ko saupaa| bhagavAna mahAvIra gaNataMtra ke vAtAvaraNa meM pale-puse the| mattA aura arthaka virendrIkaraNa kA siddhAnta una ke rakta meM samAyA huA thaa| vartamAna meM ve ahiMsA ko vAtAvaraNa meM jI rahe the| unameM kendrIkaraNa ke lie koI avakAna nahIM hai| bhagavAn ne sAdhu-saMgha ko nau gaNoM meM vibhakta gAra unakI vyavasthA kA vindrIkaraNa kara diyaa| indrabhUti nAdi kI gaNadhara ke hara meM niyukti kii| pradhama gAta gaNoM kA netRtva eka-eka gaNadhara ko naupaa| AThaveM gaNa kA netRtva apita aura bacanabhAtA tathA nauveM gaNa kA netatna matA aura prabhAnako nApAra saMgata netRtva kI vyavasthA kii| jo loga nAghu-jIvana kI dIkSA lene meM samartha nahIM the, jintu mamatA dhana meM dIkSita honA cAhate the, unheM bhagavAna ne apanata kI dIyA dii| pAdara-mAditA palAe / bhagavAna mahAvIra mAdhu-sAdhvI bAra mApaka-prAvikAmanI-nApTapadI sthApanA kara tIrthakara ho ge| tane dina bhagavAn pati aura pavitra jIvana jIne dhe, ada bhagavAna saMpadana gae aura unase namIda mAla gyaa| ne dina bhagavAn da palAla mmgii| nalyA ni , : : in. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra bhagavAn svArthavaza apane kalyANa meM pravRtta nahIM the| yaha eka siddhAMta kA prazna thaa| jo vyakti svayaM khAlI hai, vaha dUsaroM ko kaise bharegA ? jisake pAsa kucha nahIM hai, vaha dUsaroM ko kyA degA? svayaM vijetA banakara hI dUsaroM ko vijaya kA patha dikhAyA jA sakatA hai / svayaM buddha hokara hI dUsaroM ko vodha diyA jA sakatA hai| svayaM jAgRta hokara hI dUsaroM ko jagAyA jA sakatA hai / bhagavAn svayaM buddha ho gae aura dUsaroM ko bodha dene kA abhiyAna zurU ho gyaa| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna-gaMgA kA pravAha DhAI hajAra varSa pahale kA yuga zruti aura smRti kA yuga thA / lipi kA pracalana bahuta hI kama thA / isalie usa yuga meM smRti kI viziSTa paddhatiyAM vivAmita thii| gaMdha-racanA kI paddhati bhI smRti kI muvidhA para AdhArita thii| isI paristhiti meM mUtra-galI ke graMthoM kA vikAsa huA, jinakA prayojana thA, thoDe meM bahuta mAha denaa| indra prati Adi gaNadharoM para bhagavAna mahAvIra ke vicAra-prasAra kA dAyitva A gayA / ataH bhagavAn ke AdhArabhUta tattvoM ko samajhanA unake lie AvazyAH thaa| indrabhUti ne vinamna vaMdanA kara pUchA-'bhaMte ! tatva kyA hai ?' 'padArtha utpanna hotA hai|' 'bhaMte ! padArtha utpattidharmA hai to vaha loka meM kAme samAegA?' 'padApaM naSTa hotA hai| "bhaMte ! padArya vinAzadharmA hai to vaha utpanna hogA aura naSTa ho jAegA, mepa papA rahegA?' 'padApaM dhruva hai|' 'mate ! jo utpAda-paya dharmA hai, paha dhUpa me hogA? kA pAda-pAya mora pora virodhAbhAga nahIM ?' Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 zramaNa mahAvIra (dvAdazAMgI) kI racanA kii| usameM bhagavAn mahAvIra ke darzana aura tattvoM ka pratipAdana kiyaa| gaNadharoM ne socA-hama itane dina paryAyoM meM ulajha rahe the, mUla taka pahuMca hai nahIM paae| manuSya, pazu, pakSI-ye saba paryAya haiN| mUla tattva AtmA hai| Atma mala hai aura ye saba paryAya usI ke prakAza se prakAzita haiM, taba koI hIna kaise aura atirikta kaise ? koI nIca kase aura UMca kaise ? koI spRzya kaise aura aspRzya kaise ? ye saba paryAya AtmA ke Aloka se Alokita haiM, taba janmanA jAti ka artha kyA hogA? jAtivAda tAttvika kaise hogA ? strI aura zUdra ko hIna mAna kA AdhAra kyA hogA? devatA aura pazu donoM eka hI AtmA kI jyoti se jyotita haiM, phira devata ke lie pazu-bali dene kA aucitya kaise sthApita kiyA jA sakatA hai ? isa tripadI ne gaNadharoM ke antaHcakSu khola die| unake cirakAlIna saMskA bhagavAn kI jJAna-gaMgA ke pravAha meM dhula ge| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgha-vyavasthA bhagavAna mahAvIra ahiMsA ke sAdhaka the| ahiMsA kI sAdhanA kA adhaM hai-- mana kI granthiyoM ko khola ddaalnaa| yahI hai mukti, yahI hai svataMtratA / rAjanIti kI sImA meM svataMtratA kA artha sApekSa hotA hai / eka deza para dUsarA deza zAsana karatA hai, taba yaha parataMtra kahalAtA hai / eka deza usameM rahane vAlI janatA ke dvArA zAsita hotA hai, taba vaha svataMtra kahalAtA hai| ahiMsA kI bhUmikA meM svataMtratA kA artha nirapekSa hotA hai| jisakA mana prandhiyoM se mukta nahIM hai, yaha kinI dUsare vyakti dvArA zAsita ho yA na ho, parataMtra hai| jisake mana kI pranthiyAM ghula cukI hai, vaha phira kisI dUsare vyakti ke dvArA gAsita ho yA na ho, svataMtra hai| mI matya ko bhagavAn ne rahasyAtmaka zailI meM pratipAdita kiyA thaa| unhoMne kahA- ahiAra vyakti na parAdhIna hotA hai aura na svAdhIna / vaha bAharI baMdhanoM meM baMdhA huA nahIM hotA, milie parAdhIna nahIM hotA aura vaha AtmAnuzAnana kI maryAdA ne mukta nahIM hotA, isalie svAdhIna bhI nahIM hotaa| sAmudAyika jIvana jIne vAlA ahilakA vyakti bhI vyavasthA-taMda ko mAnyatA detA hai, kintu usakI abhimukhatA taMva-mukti kI bora hotI hai| bhagavAn mahAvIra ne eka aise namAja kA pratipAdana kiyA, jisameM badra nhiiN| yaha mamAja hamArI AMkho ke sAmane nahIM hai, isalie hamane mahatva de pAna Fartu usa pratipAdana mA apane Apa meM garama hai| bhagavAna ne batAyA-lAtIla deva miTa hone| nIma sthata / parA goI mAna aura zAsti nahI / koriyA aura paramahI hai. koI bar3A aura hoTA nahIM degadambamAmilAmA ra aura kmlmliekaamil|| (mAgamamA rAjyAmi nahI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 zramaNa mahAvIra isalie vaha dUsaroM ko apanA zatru banA letA hai| usakA mAna zAnta nahIM hai, isalie vaha apane ko bar3A aura dUsaroM ko choTA mAnatA hai| usakI mAyA upazAnta nahIM hai, isalie vaha dUsaroM ke sAtha pravaMcanApUrNa vyavahAra karatA hai| usakA lobha upazAnta nahIM hai, isalie vaha svArtha kI siddhi ke lie dUsaroM ke svArthoM kA vighaTana karatA hai| jisa samAja meM zatrutA, ucca-nIca kI manovRtti, pravaMcanApUrNa vyavahAra aura dUsaroM ke svArthoM kA vighaTana calatA hai, vaha svayaM-zAsita nahIM ho sktaa| janataMtra zAsana-taMtra meM ahiMsA kA prayoga hai| vistAra AtmAnuzAsana aura vyaktigata svataMtratA kI dizA meM hotA hai| janataMtra ke nAgarika ahiMsAniSTha nahIM hote, usakA astitva kabhI vizvasanIya nahIM hotaa| __ahiMsA kA artha hai-apane bhItara chipI huI pUrNatA meM vizvAsa aura apane hI jaise dUsare vyaktiyoM ke bhItara chipI huI pUrNatA meM vizvAsa / hiMsA niraMtara apUrNatA kI khoja meM calatI hai, jabaki ahiMsA kI khoja pUrNatA kI dizA meM hotI hai| rAga aura dveSa kI citA meM jalane vAlA koI bhI AdamI pUrNa nahIM hotaa| para usa citA ko upazAMta kara dene vAlA mumukSu pUrNatA kI dizA meM prasthAna kara detA hai| mahAvIra ne aise mumukSuoM ke lie hI saMgha kA saMgaThana kiyaa| bhagavAna ne Atma-niyaMtraNa, anuzAsana aura vyavasthA meM saMtulana sthApita kiyaa| mukti kI sAdhanA meM Atma-niyaMtraNa anivArya hai| vyaktigata ruci, saMskAra aura yogyatA kI taratamatA meM anuzAsana bhI Avazyaka hai| Atma-sAdhanA ke kSetra meM Atma-niyaMtraNa vihIna anuzAsana pravaMcanA hai| anuzAsana ke abhAva meM AtmaniyaMtraNa kahIM-kahIM asahAya jaisA ho jAtA hai| vyavasthA ina donoM se phalita hotI hai / bhagavAn ne vyavasthA kI dRSTi se apane gaNoM ke netRtva ko sAta ikAiyoM meM bAMTa diyA, jaise1. AcArya 5. gaNI 2. upAdhyAya 6. gaNadhara 3. sthavira 7. gaNAvacchedaka 4. pravartaka ye zikSA, sAdhanA, sevA, dharma-pracAra, upakaraNa, vihAra Adi Avazyaka kAryoM kI vyavasthA karate the / gaNa ke netRtva kA vikAsa eka hI dina meM nahIM huA / jaisejaise gaNoM kA vistAra hotA gayA, vaise-vaise vyavasthA kI susaMpannatA ke lie netRtva kI dizAeM vikasita hotI gii| ___yaha Azcarya kI bAta hai ki saMghIya netRtva kA itanA vikAsa anya kisI dharmaparamparA meM nahIM miltaa| isa vyavasthA kA AdhAra thA bhagavAn mahAvIra kA ahiMsA, svataMtratA aura sApekSatA kA dRSTikoNa / isIlie bhagavAn ne AtmAnuzAsana Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgha-vyavasthA 107 se mukta anuzAsana ko kabhI mUlya nahIM diyaa| bhagavAn ke dharma-saMgha meM dasa prakAra kI mAmAcArI kA vikAsa hunaa| usameM eka sAmAcArI hai 'icchaakaar'| koI muni kisI dUsare muni ko sevA dene se pUrva kahatA-'maiM apanI icchA ne ApakI sevA kara rahA huuN|' dUsaroM se saMvA lene ke lie kahA jAtA-'yadi ApakI icchA ho to Apa merA yaha kArya kreN|' sevA lene-dene tathA anya pravRttiyoM meM balaprayoga vajita thA / ApavAdika paristhitiyoM ke atirikta AcArya bhI bana kA prayoga nahIM karate the| dinacaryA bhagavAn ne sAdhu-saMgha kI dinacaryA nizcita kara dii| unake anusAra muni dina ke pahale prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM bhojana aura cauthe meM phira svAdhyAya kiyA karate the| isI prakAra rAtri ke pahale prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM zayana aura cauthe meM phira svAdhyAya / ' vastra bhagavAn ne parigraha para bar3I sUkSmatA se dhyAna diyaa| bhagavAn ne dIkSA ke samaya eka zATaka ragA thaa| yaha bhagavAn pAvaM kI paramparA kA pratIka thaa| kucha samaya bAda bhagavAn vivasta ho ge| ve tIrtha-pravartana ke bAda bhI viyasta rhe| unakA tIdhaM meM dIkSita hone vAle vivastra rahe yA savastra prazna kA uttara ekAMgI dRSTikoNa se nahIM mila sktaa| jitendriya hone ke lie vastrayAga kA parata mUlya hai| atIndriya jJAna kI upalabdhi meM vaha bahuta sahAyaka hotA hai| phira bhI syAdvAda-sRSTi ke pravartaka ne vivastratA kA aikAntikA vidhAna liyA ho, aimA pratIta nahIM hotaa| yadi liyA ho to use svIkArane meM mujhe koI Apatti nahIM togii| muni ke vastra rakhane kI paramparA uttarakAlIna ho to use vicAra kA vistAna pAyavahAra mA anupAlana mAnanA mujhe saMgata lagatA hai| vigata ra navya hI racIkRti payAyaM govala nikaTa hai ki bhagavAn kA kAya zivAja karane kI aura kaa| bhagavAn pAvaM kA ziSya bhivanta rAne meM sakSama the| ma niyati meM bhagavAn gadhonoM vicAroM kA sAmaMjasa pAra nala aura gola-donoM ko mAnyatA de ho| ina mAnyatA kAraNa bhagavAn pAyaM me mApa kA bAta kA bhAga bhagavAna mahAvIra mazAgana mammilita ho gyaa| yA nimo samaritrahIna dilAne kA nirdeza diyaa| do para aura bhUdanu pAra honA pAnIkA pani se pAra pAla jAnI aura mA mera 5. . Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 aparigraha bana jAtI hai / parigraha ke mukhya prakAra do haiM - zarIra aura vastu / zarIra ko chor3A nahIM jA sakatA / usake prati honevAlI mUrcchA ko chor3A jA sakatA hai / vastu ko sarvathA chor3A nahIM jA sakatA / usake prati honevAlI mUrcchA ko chor3A jA sakatA hai / vastra jaise vastu hai, vaise bhojana bhI vastu hai / vastra aura bhojana caitanya kI mUrcchA ke hetu na baneM, yaha socakara bhagavAn ne kucha vyavasthAeM dIM - 1. jo muni jita lajja aura jita parISaha hoM ve vivastra rheN| ve pAtra na rakheM 2. jo muni jita lajja aura jita - parISaha na hoM ve eka vastra aura eka pAtra rakheM / zramaNa mahAvIra 3. jo muni eka vastra se kAma nahIM calA sakeM ve do vastra aura eka pAtra rakheM / 4. jo muni do vastra se kAma na calA sakeM ve tIna vastra aura eka pAtra rakheM / 5. jo muni lajjA ko jItane meM samartha hoM kintu sardI ko sahane meM samartha na hoM, ve grISma Rtu ke Ane para vivastra ho jAeM / 6. vastra rakhane vAle muni raMgIna aura mUlyavAn vastra na rakheM / 7. muni ke nimitta banAyA yA kharIdA huA vastra na leM / digambara paramparA Aja bhI vastra na rakhane ke pakSa meM hai / zvetAmbara paramparA vastra rakhane ke pakSa meM hai | isameM koI saMdeha nahIM ki zvetAmbara paramparA meM uttarottara vastroM aura pAtroM kI saMkhyA meM vRddhi huI hai / bhojana aura vihAra bhojana ke viSaya meM vidhAna yaha thA 1. muni rAta ko na khAe / 2. sAmAnyatayA dina meM bAraha baje ke pazcAt eka bAra khAe / 3. yadi adhika bAra khAe to pahale pahara meM lAyA huA bhojana cauthe pahara meM na khAe / 4. battIsa kaura se adhika na khAe / 5. mAdaka aura praNIta vastueM na khAe / bhojana 6. mAdhukarI-caryA dvArA prApta bhojana le, apane nimitta banA huA svIkAra na kare / 7. lAkara diyA huA bhojana svIkAra na kare / bhagavAn pArzva ke ziSyoM ke lie parivrajana kI koI maryAdA nahIM thI / ve eka Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgha-vyavasthA 109 gAMva meM cAhe jitane samaya taka raha sakate the| bhagavAn mahAvIra ne isameM parivartana phara navakalpI vihAra kI vyavasthA kI / usake anusAra muni varSAvAna meM eka gAMva meM raha sakatA hai / zepa ATha mahInoM meM eka gAMva meM eka mAsa se adhika nahIM raha sktaa| pAtra bhagavAn mahAvIra dIkSita hue taba unake pAsa koI pAva nahIM thaa| bhagavAn ne pahalA bhojana gRhastha ke pAtra meM kiyaa| bhagavAn ne nocA-yaha pAtra koI mAMjegA, dhoegA / yaha samArambha kisake lie hogA? mere lie dUsare ko yaha kyoM karanA par3a ? unhoMne pAtra meM bhojana karanA chor3a diyaa| phira bhagavAn pANi-pAva ho gae-hAtha meM hI bhojana karane lge| bhagavAn sAdhanA-kAla meM taMtuvAyazAnA meM Thahare hue the| usa samaya gozAnaka ne kahA-bhaMte ! maiM Apake lie bhojana lAUM ?' bhagavAn ne ina anurodha ko asvIkAra kara diyA / bhagavAn gRhastha ke pAtra meM bhojana na karane kA saMkalpa para guye the| inIlie bhagavAn ne gomAlaka kI bAta svIkAra nahIM kii| bhagavAn bhikSA ke lie svayaM gRhasthoM ke ghara meM jAte aura vahIM de rahakara bhojana kara lete| godha-sthApanA ke bAda bhagavAn ne muni po eka pAda rakhane kI anumati dI / aba munijana pAtroM meM bhikSA lAne lge| bhagavAna ke lie bhikSA lAne kA avakAza hI mahI rahA / gaNaghara gotama ne bhagavAn ke lie bhikSA lAne kI vyavasthA kara dii| muni lohArya isa kArya meM niyukta pe| bhagavAn unake dvArA lAyA hulA bhojana pharate the| eka AcArya ne unakI stuti meM liyA : 'dhanya hai vaha lohArya pramaNa, parama mahiSNu banaka-gauravarNa / jisake pAda meM lAyA huA AhAra bhagavAn gAte the, apane hApoM ne|" abhivAdana abhivAdana meM vizva meM bhagavAna kI do dRSTimA prAptI :-ATRE aura madarasAmAnamaH / paraloSTi ke anusAra sAdara baMdanI / yati meM 5 diga. pa. 206; apAmA pati, ..! i. Paaraa| 6. NAREER TEur Si Y. IT, 65951 . 9.1.1 " rse :! Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 zramaNa mahAvIra sAdhutva vikasita hai vaha sAdhu ho yA sAdhvI, sabake lie vaMdanIya hai / dUsarI dRSTi ke anusAra bhagavAn ne vyavasthA kI-dIkSA-paryAya meM choTA sAdhu yA sAdhvI dIkSAparyAya meM jyeSTha sAdhu yA sAdhvI kA abhivAdana kre|' ___sAdhu-sAdhviyoM ke paraspara abhivAdana ke viSaya meM bhagavAna ne kyA nirdeza diyA, yaha unakI vANI meM upalabdha nahIM hai / uttaravartI sAhitya meM milatA hai ki sI varSa kI dIkSita sAdhvI Aja ke dIkSita sAdhu ko vaMdanA kre| kyoMki dharma kA pravartaka puruSa hai, dharma kA upadeSTA puruSa hai, puruSa jyeSTha hai; laukika patha meM bhI purupa prabhu hotA hai, taba lokottara patha kA kahanA hI kyA ?2 .. usa samaya lokamAnyatA ke anusAra puruSa kI pradhAnatA thii| bahuta sAre dhArmika saMgha bhI purupa ko pradhAnatA dete the| bauddha sAhitya se yaha tathya spaSTa hotA hai / mahAprajApati gautamI ne AyuSyamAn Ananda kA abhivAdana kara kahA, 'bhaMte Ananda ! maiM bhagavAna se eka vara mAMgatI hN| acchA ho bhaMte ! bhagavAn bhikSuoM aura bhikSuNiyoM meM paraspara dIkSA-paryAya kI jyeSThatA ke anusAra abhivAdana, pratyutthAna, hAtha jor3ane aura satkAra karane kI anumati de deN|' Ananda ne yaha bAta buddha se khii| taba bhagavAna buddha ne kahA, 'Ananda ! isakI jagaha nahIM, isakA avakAza nahIM ki tathAgata striyoM ko abhivAdana, pratyutthAna, hAtha jor3ane aura satkAra karane kI anumati deN|' _ 'Ananda ! jinakA dharma ThIka se nahIM kahA gayA hai, ve tIthika (dUsare matavAle sAdha) bhI striyoM ko abhivAdana, pratyutthAna, hAtha joDane aura satkAra karane kA anumati nahIM dete to bhalA tathAgata striyoM ko abhivAdana, pratyutthAna, hAtha jor3ane aura satkAra karane kI anumati kaise de sakate haiM ?' __tava bhagavAn ne isI sambandha meM isI prakaraNa meM dhArmika kathA kaha, bhikSuA ko sambodhita kiyA-'bhikSuo ! striyoM kA abhivAdana, pratyutthAna, hAtha jor3anA aura satkAra nahIM karanA cAhie, jo kare use utkaTa kA dopa ho|" bhagavAn mahAvIra kA dRSTikoNa striyoM ke prati vahata udAra thA / sAdhanA ke kSetra meM unheM pUrNa svatantratA prApta thii| samatA kA prayoga strI-purupa-donoM para namAna kapa meM calatA thA / ata: yaha kalpanA karane ko mana lalacAtA hai ki bhagavAn ne abhivAdana kI svatantra vyavasthA kii| usakA Azaya thA 1. dIkSA-paryAya meM choTA sAdhu jyeSTha sAdhu kA abhivAdana kre| 2. dIkSA-paryAya meM choTI sAdhvI jyeSTha sAdhvI kA abhivAdana kre| 1. damAvi, 6 / 3 / :. udagamAlA, zloka 15, 16 / 3. pinaTara, 10522 / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMdha-vyavasthA 111 sAmudAyikatA bhagavAn mahAvIra vaiyaktika svatantratA ke mahAn pravaktA aura sAmudAyika mUlyoM ke mahAna saMsthApaka the| unake sApekSavAda kA sUtra thA-vyakti-sApekSa, namudAya aura samudAya-sApekSa vyakti / / svatantratA aura saMgaThana-donoM sApekSa satya haiM / eka kI avahelanA karane kA adha hai donoM kI avahelanA krnaa| isa satya ko niyuktikAra ne isa bhASA meM prastuta kiyA hai-'jo eka muni kI avahelanA karatA hai, vaha samUce saMgha kI avahelanA karatA hai aura jo eka muni kI prazaMsA karatA hai, vaha samUce saMgha kI prazaMsA karatA hai|" gaci, saMskAra aura vicAra-ye vyavasthA ke sUtra nahIM bana skte| ye vyaktigata tattva haiM / dIkSA-paryAya yaha sAmudAyika tattva hai| bhagavAn ne isI tattva phaAdhAra para vyavasthAoM kA nirmANa kiyaa| medhakumAra kI ghaTanA se isa sthApanA pI puSTi ho jAtI hai| meSakumAra bhagavAn ke pAma dIkSita huaa| rAta ke samaya saba sAdhuoM ne dIkSA-paryAya ke prama se sone ke sthAna kA saMvibhAga kiyaa| meghakumAra sabase choTA pA, mannie use daravAje ke pAsa sone kA sthAna milaa| ___bhagavAna ke sAtha bahuta sAdhu the / ve dehacitA-nivAraNa, svAdhyAya, dhyAna Adi prayojanoM se idhara-ughara jAne-Ane lge| koI meghakumAra ke hAtha ko chU jAtA, goI paira ko aura koI sira ko| isa halacala meM use sArI rAta nIMda nahIM aaii| rAta kA hara kSaNa usane jAgate-jAgate bitaayaa| ___ rAjakumAra, komala zaiyA para soyA huA aura rAja-prAmAda ke vizAla prAMgaNa meM rahAA / naThora zaiyA, daravAje ke pAsa saMkarA sthAna aura Ane-jAne vAle mAdhulo . paMrA-hAthoM kA sparza / isa viparIta sthiti ne meghakumAra ko vicalita mAra kisaa| yaha nocane lagA-'maiM mahArAja gheNika kA putra aura mahArAnI dhAriNI bhaaaatmjthaa| maiM apane mAtA-pitA ko bahuta priya paa| jaba maiM para meM pA taba yA phitanA Adara pArane dhamajha pUchane the| merA masAra-sammAna karate mAre samaM aura hetu patalAte the / mIThe bola bolate the / Aja maiM nA ho gyaa| ne na mega Adara ripA, na mujhe pUchA, na merA masAra-sammAna kiyA, 5 . nApA: 566, 527 / mimA le nAtinAti / / a mane pasA ti !! karArAlA / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 zramaNa mahAvIra sAdhutva vikasita hai vaha sAdhu ho yA sAdhvI, sabake lie vaMdanIya hai / dUsarI dRSTi ke anusAra bhagavAn ne vyavasthA kI-dIkSA-paryAya meM choTA sAdhu yA sAdhvI dIkSAparyAya meM jyeSTha sAdhu yA sAdhvI kA abhivAdana kre| sAdhu-sAdhviyoM ke paraspara abhivAdana ke viSaya meM bhagavAna ne kyA nirdeza diyA, yaha unakI vANI meM upalabdha nahIM hai / uttaravartI sAhitya meM milatA hai ki sau varSa kI dIkSita sAdhvI Aja ke dIkSita sAdhu ko vaMdanA kre| kyoMki dharma kA pravartaka puruSa hai, dharma kA upadeSTA puruSa hai, puruSa jyeSTha hai; laukika patha meM bhI puruSa prabhu hotA hai, taba lokottara patha kA kahanA hI kyA ? usa samaya lokamAnyatA ke anusAra puruSa kI pradhAnatA thii| bahuta sAre dhAmika saMgha bhI puruSa ko pradhAnatA dete the| bauddha sAhitya se yaha tathya spaSTa hotA hai| mahAprajApati gautamI ne AyuSyamAna Ananda kA abhivAdana kara kahA, 'bhate Ananda ! maiM bhagavAna se eka vara mAMgatI haiN| acchA ho bhaMte ! bhagavAn bhikSuoM aura bhikSuNiyoM meM paraspara dIkSA-paryAya kI jyeSThatA ke anusAra abhivAdana, pratyutthAna, hAtha jor3ane aura satkAra karane kI anumati de deN|' Ananda ne yaha bAta buddha se khii| taba bhagavAna buddha ne kahA, 'Ananda ! isakA jagaha nahIM, isakA avakAza nahIM ki tathAgata striyoM ko abhivAdana, pratyutthAna, hAtha jor3ane aura satkAra karane kI anumati deN|' 'Ananda ! jinakA dharma ThIka se nahIM kahA gayA hai, ve tIthika (dUsare matavAla sAdhu) bhI striyoM ko abhivAdana, pratyutthAna, hAtha jor3ane aura satkAra karane kA anumati nahIM dete to bhalA tathAgata striyoM ko abhivAdana, pratyutthAna, hAtha jor3ane aura satkAra karane kI anumati kaise de sakate haiM ?' tava bhagavAn ne isI sambandha meM isI prakaraNa meM dhArmika kathA kaha, bhikSuoM ko sambodhita kiyA-'bhikSuo ! striyoM kA abhivAdana, pratyutthAna, hAtha jor3anA aura satkAra nahIM karanA cAhie, jo kare use utkaTa kA doSa ho|" bhagavAn mahAvIra kA dRSTikoNa striyoM ke prati bahuta udAra thaa| sAdhanA ke kSetra meM unheM pUrNa svatantratA prApta thii| samatA kA prayoga strI-purupa-donoM para samAna rUpa se calatA thaa| ataH yaha kalpanA karane ko mana lalacAtA hai ki bhagavAn ne abhivAdana kI svatantra vyavasthA kii| usakA Azaya thA 1. dIkSA-paryAya meM choTA sAdhu jyeSTha sAdhu kA abhivAdana kare / 2. dIkSA-paryAya meM choTI sAdhvI jyeSTha sAdhvI kA abhivAdana kare / 1. dasavemAliyaM, 6 / 3 / 3 / 2. upadezamAlA, zloka 15, 16 / 3. vinayapiTaka, pR0 522 / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaMdha-vyavasthA 111 nAmudAyikatA bhagavAna mahAvIra vaiyaktika svatantratA ke mahAn pravaktA aura nAmudAyika mUlyoM ke mahAna saMsthApaka the| unake sApekSavAda kA mUtra ghA-vyakti-mApekSa, samudAya aura samudAya-sApekSa vyakti / svatantratA aura saMgaThana donoM sApekSa satya haiM / eka kI avahelanA karane kA adhI, donoM kI avahelanA karanA / isa satya ko niyuktikAra ne ina bhASA meM prastuta kiyA hai-'jo eka muni kI avahelanA karatA hai, vaha samUce naMgha kI avahelanA karatA hai aura jo eka muni kI prazaMsA karatA hai, vaha namUce naMgha kI pragaMgA karatA hai|" ci, saMskAra aura vicAra-ye vyavasthA ke sUtra nahIM bana skte| ye vyaktigata tattva haiN| dIkSA-paryAya yaha sAmudAyika tattva hai| bhagavAna ne imI tatva ke AdhAra para vyavasthAoM kA nirmANa kiyA / meghakumAra kI ghaTanA se usa sthApanA kI puSTi ho jAtI hai| meSakumAra bhagavAna ke pAma dIkSita haa| rAta ke samaya saba mAdhuoM ne dIkSA paryAya ke kAma se sone ke sthAna kA saMvibhAga kiyaa| mepakumAra nabase choTA pA, manie use daravAje ke pAsa sone kA sthAna milaa| bhagavAn ke nAdha bahuta sAdhu the / ve dehanitA-nivAraNa, svAdhyAya, dhyAna Adi prayojanoM se idhara-udhara jAne-Ane lge| koI meghakumAra ke hAtha ko chU jAtA, yo para kI aura koI sira ko| isa halacala meM use sArI rAta nIda nahIM aaii| rAtamA hara kSaNa usane jAgate-jAgate bitaayaa| gajamAra, komala zaiyA para soyA huA aura rAja-prAmAda ke vimAna prAMgaNa mana huA / kaThora jayA, daravAje ke pAsa saMkarA sthAna aura Ane-mAne vAle mAdhuoM ye paro-hAdhoM kA svarNa / ina viparIta ripati ne meghayumAra ko vicalita kara diyaa| vaha nonane lagA--'maiM mahArAja zreNikakA pudra aura mahArAnI dhAriNI manapA / maiM apane mAtA-pitA ko bahuta priya paa| jaba maiM ghara meM thA tava Amir kitanA Adara karate the? mujhe pUchate the| merA nakAra-sammAna karate mora aura hetu batalAte the / mIThe bola bolate the| Aja maiM mAdhu ho gyaa| namo na merA Adara piyA. na mujhe pUrA, na merA galAra-mammAna kiyA, za na para:561.524 / rini ma hArivAThi / / ma na pA ti nn tswaa tsn ls / t: ; 1. : Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 zramaNa mahAvIra na mujhe artha aura hetu batalAyA aura na madhura vANI se mujhe sambodhita kiyaa| mujhe eka daravAje ke pAsa sulA diyaa| sArI rAta mujhe nIMda nahIM lene dii| isa prakAra maiM kaise jI sakU~gA ? maiM isa prakAra kI nArakIya rAteM nahIM bitA sktaa| kala sUryodaya hote hI maiM bhagavAn ke pAsa jAUMgA, aura bhagavAn ko pUchakara apane ghara lauTa jaauuNgaa|" ___ isa ghaTanA ke bAda bhagavAn mahAvIra ne nava-dIkSita sAdhuoM ko usa Anukramika vyavasthA se mukta kara diyaa| unheM aneka kAryoM meM prAthamikatA dii| 'unakI sevA karane vAle tIrthaMkara bana sakate haiM, merI sthiti ko prApta ho sakate haiM'2-yaha ghoSaNA kara bhagavAn ne nava-dIkSita sAdhuoM kI prAthamikatA ko sthAyitva de diyA aura cira-dIkSita sAdhuoM kI vyavasthA dIkSA-paryAya ke kramAnusAra saMvibhAgIya paddhati se calatI rhii| sevA __ sevA sAmudAyika jIvana kA maulika AdhAra hai| isa saMsAra meM vibhinna ruci ke loga hote haiN| bhagavAn mahAvIra ne aise logoM ko cAra vargoM meM vibhakta kiyA 1. kucha loga dUsaroM se sevA lete haiM, para dete nhiiN| 2. kucha loga dUsaroM ko sevA dete haiM, para lete nhiiN| 3. kucha loga sevA lete bhI haiM aura dete bhI haiN| 4. kucha loga na sevA lete haiM aura na dete haiN| sAmudAyika jIvana meM sevA lenA aura denA-yahI vikalpa sarvamAnya hotA hai / bhagavAn ne isI AdhAra para sevA kI vyavasthA kii| kucha sAdhu parivrajana kara rahe haiN| unheM patA cale ki isa gAMva meM koI rugNa sAdhu hai| ve vahAM jAeM aura sevA kI AvazyakatA ho to vahAM rheN| yadi AvazyakatA na ho to anyatra cale jaaeN| rugNa sAdhu kA patA calane para vahAM na jAeM to ve saMghIya anuzAsana kA bhaMga karate haiM aura prAyazcitta ke bhAgI hote haiM / bhagavAn ne glAna sAdhu kI sevA ko sAdhanA kI koTi kA mUlya diyaa| saMghIya sAmAcArI ke anusAra eka muni AcArya ke pAsa jAkara kahatA-~'bhaMte ! maiM Avazyaka kriyA se nivRtta hU~ / ava Apa mujhe kahAM niyojita karanA cAhate haiM ? yadi sevA kI apekSA ho to mujhe usameM niyojita kreN| usakI apekSA na ho to 1. nAyAdhammakahAno, 11152-154 // 2. nApAdhammamahAyo, 8112 / 3. TAgaM, 41412 / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMghAtIta sAdhanA bhagavAn mahAvIra tIrthakara the / jo vyakti satya kA sAkSAt aura pratipAdana -donoM karatA hai, vaha tIrthakara hotA hai| usa samaya bhAratIya dharma kI do dhArAeM cala rahI thIM-eka zAstra kI aura dUsarI tIrthaMkara kii| mImAMsA darzana ne tarka upasthita kiyA ki zarIradhArI vyakti vItarAga nahIM ho sakatA / jo vItarAga nahIM hotA, vaha sarvajJa nahIM ho sktaa| jo sarvajJa nahIM hotA, usake dvArA pratipAdita zAstra pramANa nahI ho sktaa| isa tarka ke AdhAra para mImAMsakoM ne pauruSeya (puruSa dvArA kRta) zAstra kA prAmANya svIkAra nahIM kiyaa| ve vedoM ko apauruSeya (IzvarIya) mAnakara unakA prAmANya svIkAra karate the| zramaNa darzana kA tarka thA ki zAstra varNAtmaka hotA hai, isalie vaha apauruSeya nahIM ho sktaa| puruSa sAdhanA ke dvArA vItarAga ho sakatA hai| vItarAga puruSa kaivalya yA bodhi prApta kara letA hai / kaivalya-prApta puruSa kA vacana pramANa hotA hai / bauddha sAhitya meM mahAvIra, ajitakezakaMbalI, pakudhakAtyAyana, gozAlaka, saMjayavelaDhiputta aura pUraNakazyapa-inheM tIrthaMkara kahA gayA hai| buddha bhI tIrthakara the / zaMkarAcArya ne kapila aura kaNAda ko bhI tIrthakara kahA hai|' jaina sAhitya meM mahAvIra ko Adikara kahA gayA hai / paramparA kA sUtra unheM caubIsavAM aura isa yuga kA antima tIrthaMkara kahatA hai / vAstavikatA yaha hai ki pratyeka tIrthaMkara Adikara hotA hai / vaha kisI purAne zAstra ke AdhAra para satya kA pratipAdana nahIM krtaa| vaha satya kA sAkSAtkAra kara usakA pratipAdana karatA hai / isa dRSTi se pratyeka tIrthakara pahalA hotA hai, aMtima koI nahIM hotaa| 1. brahmasUtra, a0 2, pA0 1, adhi0 3, sU. 11-zAMkarabhASya / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaMgAtIla mAdhanA 115 bhagavAna mahAvIra ne apane pratyakSa bodha ve. AdhAra para matya kA pratipAdana riyA / bhagavAna pArzva bhI tIrthakara dhe| unhoMne apane pratyakSa bodha meM satya kA pratipAdana kiyaa| mahAvIra ke pratipAdana kA pAvaM ke pratipAdana ne bhinna honA Avazyaka nahIM hai to abhinna honA bhI Avazyaka nahIM hai| matya ke mananta pakSa hai| pratyakSadarNI unheM jAna letA hai para una sabakA pratipAdana nahIM kara pAtA / mAnanI mAlita anIma hai, vANI kI pasti sasIma hai| isalie pratipAdana naumita lora gApekSa hI hotA hai / bhagavAn pAvaM ko jisa tattva ke pratipAdana kI apekSA pI, unI kA pratipAdana unhoMne kiyA, zeSa kA nahIM kiyaa| samagra kA pratipAdana ho mI maataa| bhagavAna mahAvIra ne bhI usI tatva kA pratipAdana kiyA jinakI apekSA unake gAmane dhii| niSkarSa kI bhApA yaha hogI ki matya kA darzana donoM gA mina nahIM thA, pratipAdana bhinna bhI thaa| bhagavAna mahAvIra yA nAdhanA-gAgaM bhagavAn pAdhyaM . mAdhanA-mArga meM guda mita thaa| itihAsa kI pApanA hai ki bhagavAn pAmya pada mApanA ke prayanaka / una pahale vyaktigata mAdhanA calatI thii| use mAmUhika rUpa bhagavAn pAnvaM ne diyaa| mAyAtma pastutaH vaiyaktikA hotA hai| para saMghabara pani ho maganA ? pratya yA sAkSAt karane ke lie amIma svatantratA apekSita hotI hai| maMcIya jIvana meM pAprAsa nahIM ho sakatI / ugameM gotA calatA hai| mApa meM samatote ke lie ko adamA nahIM / vyavahAra vivAdAspada ho sakatA hai| gAya nidibaad| ripilAda ho, yahAM magotA AvAcanaH haahai| nivivAda lie mamatotA paisA? maMdha meM sapahAra hotA aura pyAra meM samAjonA / zira manavA pAya ne pamAnAmA murapAta payoM kiyA? bhagavAna mAnI jo mAnyatA parI pI? bhagavAna pAna yA manuvAdI nahIM the, frano / bhagavAna pAra piparAmA padapAta kiyA jo panAnA una disAyaM niidaa| {era papa gAyanAmo garI gammati padoM milii| bhagavAna gAvIra mAnA para barelI mate mAnA / e panIle padAre mA / hama 198 janazara diyaa| donoM ko bhI FirmanAmA? bhAgAmA, TERFre trs- k;tsp'i: Fri: X/ rgyu; p- m b----- khu-s :: ; mAra lAmA Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 zramaNa mahAvIra sakSama / kucha sAdhaka svastha the aura kucha rugNa / kucha sAdhaka yuvA the aura kucha vRddha / durbala, rugNa aura vRddha sAdhaka jIvana-yApana kI kaThinAI kA anubhava karate the| ve yA to jIvana calA nahIM pAte yA jIvana calAne ke lie gRhasthoM kA sahArA lete the| bhagavAn pArzva ne socA ki yadi dUsare kA sahArA hI lenA hai to phira eka sAdhaka dUsare sAdhaka kA sahArA kyoM na le ? gRhastha ke apane uttaradAyitva haiN| use unheM nibhAnA hotA hai| sAdhakoM para koI pArivArika uttaradAyitva nahIM hotA / akSama sAdhaka kI paricaryA kA uttaradAyitva samartha sAdhaka ke kaMdhoM para kyoM nahIM AnA cAhie? yaha citana saMghIya sAdhanA kA pahalA ucchvAsa banA / unmukta sAdhanA kI koI paddhati nahIM hotii| saMghIya sAdhanA paddhatibaddha hotI hai| sAdhanA ko saMghIya banAne ke lie usakI paddhati kA nirdhAraNa kiyA gyaa| paddhatihIna sAdhanA kA ekarUpa honA jarUrI nahIM hai, kintu paddhativaddha sAdhanA kA ekarUpa honA atyanta jarUrI hai / isa ekarUpatA ke lie sAdhanA ke saMvidhAna kI racanA huii| usase muni-saMgha anuzAsita ho gayA / saMgaThana kI dRSTi se usakA bahuta mahattva nahIM hai| anuzAsana aura sAdhanA kI prakRti bhinna hai| sAdhaka bhI bhinna-bhinna prakRti ke hote haiM / kucha anuzAsana ke sAtha sAdhanA ko pasanda karate haiM aura kucha mukta sAdhanA ko / mukta sAdhanA karane vAle apanA patha svayaM cuna lete haiN| kucha sAdhaka saMgha meM dIkSita hokara bAda meM mukta sAdhanA karanA cAhate haiN| bhagavAn mahAvIra ne ina savako mAnyatA dI / bhagavAn ne sAdhakoM ko tIna zreNiyoM meM vibhakta kara diyA 1. pratyeka vuddha-prArambha se hI saMgha-mukta sAdhanA karane vaale| 2. sthavirakalpI-saMghavaddha sAdhanA karane vaale| 3. jinakalpI-saMgha se mukta hokara sAdhanA karane vaale| yaha zreNI-vibhAga bhagavAn pAva ke samaya meM bhI upalabdha hotA hai| saMgha sAdhanA kA sthAyI kendra thaa| akele rahakara sAdhanA karane vAle sAdhakoM ko usa (sAdhanA) kI anumati mila jaatii| ve sAdhanA pUrNa kara phira saMgha meM AnA cAhate to A sakate the / bhagavAn mahAvIra kI dRSTi saMgha se baMdhI huI nahIM thii| usakA anubaMdha sAdhanA ke sAtha thaa| sAdhaka kA lakSya sAdhanA ko vikasita karanA hai, phira vaha saMgha meM rahakara kare yA akele meM / sAdhanA-zUnya hokara akele meM rahanA bhI acchA nahIM hai aura saMgha meM rahanA bhI acchA nahIM hai| saMgha ko pradhAna mAnane vAle vyakti apane hAra ko khulA nahIM rakha sakate / jo apane saMgha ke bhItara A gayA, unake lie bAhara jAne kA dvAra banda rahatA hai aura jo bAhara calA gayA, usake lie bhItara Ane kA hAra banda rahatA hai| bhagavAna mahAvIra ne Ane aura jAne ke bonoM hAra gule ragve / sAdhanA ke lie koI bhItara Ae to thAne kA dvAra khulA hai aura mAdhanA ke lie koI bAhara jAe to jAne kA hAra bulA hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3|:3 431:21 waa b n p 11:: { i f - -f / :: d 1:13: 3 dhaa, ::'1 : : { 2 * : { : : , ; X/ - 3r: 3: 1' { z ' y r --, '' if s p : 1: i v y-itsaa X/ i* I* nip |- - : - - 2 | ri 1:3 -i, X/ X/ j: -23'' kaa 1 p3:-:- - : ;i 3 1:*t:13 :: ''u :: { } { 33 ' :: p -, t | :33 31:3:3 , : s 1 ; if: : ::*ir i nt : r ': ;; { : 1: F=7 !:rr; - pu- 3 !: 1 ss t' { - {i:; 1 { { h 3 { : : *if }:3:-,. : TI3 r:1: '''i , , , * : j *ji , 5 }::shu:; [ **; tri;, :- : } Ti; - batnit t;s- 1 2 3 7t : { b k;:- X/ X/ X/ ; * '''' 7 j X/ X/ , ::"it "T | * Fi:; :::- :: X/ :: f+731 f: { t-3:::: : 1:3 ps- kh'i ri r t":: 1 {{1 |isi} * *3f, i, { " 3 !n X/ p : - -:3:3:-: r : 1 :: : i* - : - : - sh --- p '' '' " * :::- X/ - :' X/ |- T , ,3- Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 zramaNa mahAvIra - 'hama sAdhu haiN|' 'isa pAtra meM kyA hai ?' 'bhojn|' 'bhojana kA saMgraha karate ho, phira sAdhu kaise ? sAdhu ko jo mile vaha vahIM khA lenA cAhie / vaha pAna bhara kyoM le jAe ?' 'hama saMgraha nahIM karate, kintu yaha bhojana bImAra sAdhu ke lie le jA rahe haiN|' 'dUsaroM ke lie le jA rahe ho, taba tuma nizcita hI sAdhu nahIM ho / yaha gRhasthocita kArya hai, sAdhu-janocita kArya nahIM hai / yaha moha hai|' 'yaha moha nahIM hai, yaha sevA hai| bhagavAna mahAvIra ne isakA samarthana kiyA hai| eka sAdhaka dUsare sAdhaka kI sevA kare, isameM anucita kyA hai ? ise gRhasthakarma kyoM mAnA jAe ?' | saMghavadva rahanA aura paraspara sahayoga karanA, usa samaya pUrNataH vivAda-rahita nahIM thaa| phira bhI bhagavAn mahAvIra ne saMghabaddha sAdhanA kA mUlya kama nahIM kiyaa| sAtha-sAtha saMghamukta sAdhanA ko bhI padacyuta nahIM kiyaa| donoM vidhAoM ke lie bhagavAn kA dRSTikoNa spaSTa thaa| unhoMne kahA 1. jisa sAdhaka ko sahayoga kI apekSA ho, vaha saMgha meM rahakara sAdhanA kre| 2. jisameM akelA rahane kI kSamatA ho, vaha ekAkI sAdhanA kre| 3. saMgha meM nipuNa sahAyaka-utkRSTa yA samAna caritra vAle sAdhaka ke sAtha rahe / hIna caritra vAle sAdhaka ke sAtha na rahe / nipuNa sahAyaka ke abhAva meM akelA rahakara sAdhanA kre|' 1. uttarAyaNANi, 32 / 5 / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 atIta kA siMhAvalokana mali gogama bhagavAn mahAvIra ke pAga aae| pamanA karana-- bhagavAna pAyAMmAra dera mega padabhAra bhagavAna kA bhI sAmana para gA, jaga pAyA garamA mAgamA ko piro ! manIta garApaniyana mApanAsA mAmAna ke pAra nahIM mAna ! maga ganamA pAramAdikAna ko mo bhagavAna mA umamamarA prayogAgara. padamanA !' mAyAn pIti dI aura yoge ! dilo ki arto meM pranigA pAra sImA sanA paanaa| rihA hogaditA sana : sipamA bhojana 1. para kisI kAlo mAga prayogA / ' ___ mora ! bAkI pani pAra Her f ormTET ___ - Y: H ary T or9 : :: 1. 4 12 . .... / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 zramaNa mahAvIra kiyaa| phira candanabAlA ke hAtha se bhikSA lekara bhojana kiyA / yaha koI akAraNa Agraha nahIM thaa| yaha merA prayoga thA, nArI-jAti ke punarutthAna kI dizA meM / ' ____ 'bhaMte ! maiM anubhava kara rahA hUM ki bhagavAn kA vaha prayoga bahuta saphala rhaa| candanabAlA ko dIkSita kara bhagavAn ne nArI jAti ke vikAsa kA avaruddha dvAra hI khola diyA / bhaMte ! bhagavAn ne eka jAti ke udaya kA prayatna kiyA, kyA isase dUsarI jAti kA anudaya nahIM hogA ?' ___'gautama ! samatA dharma kA sAdhaka sarvodaya cAhatA hai| vaha kisI eka ke hita-sAdhana se dUsare ke hita ko bAdhita nahIM karatA / jaba manuSya viSamatA kA patha cunatA hai, tabhI hitoM kA saMgharSa khar3A hotA hai| maiMne dAsaprathA kA virodha sarvodaya kI dRSTi se kiyaa| merA samatA dharma kisI bhI vyakti ko dAsa banAne kI svIkRti nahIM detA / maiM dAsa banAne meM bar3e logoM kA ahita dekhatA hUM, nahIM banAne meM nahIM dekhtaa| 'bhaMte ! bhagavAn ko kaSTa na ho to maiM jAnanA cAhatA hUM ki bhagavAn ne samatA ke prayoga mAnava-jagat para hI kie yA samUce prANI-jagat para ?' 'gautama ! mere samatA dharma meM pazu-pakSiyoM kA mUlya kama nahIM hai / samUce prANI jagat ko maiMne AtmA kI dRSTi se dekhA hai / caMDakauzika sarpa mujhe DasatA rahA aura maiM use prema kI dRSTi se dekhatA rahA / Akhira viSadhara zAnta ho gyaa| usameM samatA kA nirjhara pravAhita ho gyaa|' 'bhaMte ! bhagavAn ava bhaviSya meM kyA karanA cAhate haiM ?' . 'gautama ! jo sAdhanA-kAla meM kiyA, vahI karanA cAhatA huuN| mere karaNIya kI sUcI lambI nahIM hai / mere sAmane eka hI kArya hai aura vaha hai viSamatA ke Asana para samatA kI prtisstthaa|' 'bhate ! samatA kI pratiSThA cAhane vAlA kyA zarIra ke prati viSama vyavahAra kara sakatA hai ?' 'kabhI nahIM, gautama !' 'bhaMte ! phira bhagavAn ne kaise kiyA ? bahuta kaThora tapa tapA / kyA yaha zarIra ke prati samatApUrNa vyavahAra hai ?' ____ 'gautama ! isakA uttara bahuta sIdhA hai / jitanA roga utanI cikitsA aura jaisA roga vaisI cikitsA / maiMne rogAnusAra cikitsA kI, zarIra ko yAtanA dene kI koI ceSTA nahIM kii|' "bhaMte ! saMskAra-zuddhi dhyAna se hI ho jAtI, phira bhagavAn ko tapa kyoM Avazyaka huA ?'. 'gautama ! ekAMgI kArya meM merA vizvAsa nahIM hai, isalie maiMne tapa aura dhyAna donoM ko saadhaa| maiM cAhatA hUM ekAMgitA kI vedI para samanvaya kI prtisstthaa|' Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i3 41f31:2t, 3 ! : 11: / :: 3: se st:::' fr : [; 3 : 3 { { 1 +k; { pllb-+ : w-, yy *i : { { | fit,no*it: { X/ - ::n p - 23 { ';k k- 1- 17 * + ! n picif 13 1 : 3 p :, :: 3 X/ X/ {13E:: " riir :: 17:3 p- s;f-* :mmm X/ shaa: } f:1 q1 / ; .. .iirr:T :: 1. 1 bs : ns |- *i.i ! 'its :; 3 in e, 'u- 3,: -:k-} waa-saa-zn- :r ?tari; i :: "iiir gyi srifibr }}, 3 , : , : i, it 3 ;;f 1:33 - 3- } { : X/ :3,: ;' pss t iii, : { |- ' ! g: 3 - :: p- laa, ; : *ii3 ! kkh 1. tif2 : :: | X/ X/ X/ X/ X/ F:} 3.1 - 3:i; :: 1 :: { : *fity- p :: :: m *f { :311 3:4nf*c3f;, 3 3 p3:i: ts { : -:3 1 ss .: 3 , 3 15T11-1:11 'u / 3 don s-waa p : | ; w X/ ps rm}efreit; .1 p- } tzs ps- { : : ''mkhs- * ! ,7:, shaanti ? bs, * (:;):t: ;,: ;:- 3 '': ! shuT:r;:- : :- : - : , ;" --- :: Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 zramaNa mahAvIra kiyA / phira candanabAlA ke hAtha se bhikSA lekara bhojana kiyA / yaha koI akAraNa Agraha nahIM thA / yaha merA prayoga thA, nArI jAti ke punarutthAna kI dizA meM / ' 'bhaMte ! maiM anubhava kara rahA hUM ki bhagavAn kA vaha prayoga bahuta saphala rhaa| candanabAlA ko dIkSita kara bhagavAn ne nArI jAti ke vikAsa kA avaruddha dvAra hI khola diyA / bhaMte ! bhagavAn ne eka jAti ke udaya kA prayatna kiyA, kyA isase dUsarI jAti kA anudaya nahIM hogA ?' 'gautama ! samatA dharma kA sAdhaka sarvodaya cAhatA hai / vaha kisI eka ke hita-sAdhana se dUsare ke hita ko bAdhita nahIM karatA / jaba manuSya viSamatA kA patha cunatA hai, tabhI hitoM kA saMgharSa khar3A hotA hai / maiMne dAsaprathA kA virodha sarvodaya kI dRSTi se kiyA / merA samatA dharma kisI bhI vyakti ko dAsa banAne kI svIkRti nahIM detA / maiM dAsa banAne meM bar3e logoM kA ahita dekhatA hUM, nahIM banAne meM nahIM dekhatA / ' 1 'bhaMte ! bhagavAn ko kaSTa na ho to maiM jAnanA cAhatA hUM ki bhagavAn ne samatA ke prayoga mAnava-jagat para hI kie yA samUce prANI jagat para ?' 'gautama ! mereM samatA dharma meM pazu-pakSiyoM kA mUlya kama nahIM hai / samUce prANI jagat ko maiMne AtmA kI dRSTi se dekhA hai| caMDakauzika sarpa mujhe DasatA rahA aura maiM use prema kI dRSTi se dekhatA rahA / Akhira viSadhara zAnta ho gayA / usameM samatA kA nirjhara pravAhita ho gayA / ' IP 'bhaMte ! bhagavAn aba bhaviSya meM kyA karanA cAhate haiM ? ' 'gautama ! jo sAdhanA - kAla meM kiyA, vahI karanA cAhatA hUM / mere karaNIya kI sUcI lambI nahIM hai / mere sAmane eka hI kArya hai aura vaha hai viSamatA ke Asana para samatA kI pratiSThA / ' 'bhaMte ! samatA kI pratiSThA cAhane vAlA kyA zarIra ke prati viSama vyavahAra kara sakatA hai ? ' 'kabhI nahIM, gautama !' 'bhaMte ! phira bhagavAn ne kaise kiyA ? bahuta kaThora tapa tapA / kyA yaha zarIra ke prati samatApUrNa vyavahAra hai ?' 'gautama ! isakA uttara bahuta sIdhA hai / jitanA roga utanI cikitsA aura jaisA roga vaisI cikitsA / maiMne rogAnusAra cikitsA kI, zarIra ko yAtanA dene kI koI ceSTA nahIM kI / ' 'bhaMte! saMskAra-zuddhi dhyAna se hI ho jAtI, phira bhagavAn ko tapa kyoM Avazyaka huA ?' . 'gautama ! ekAMgI kArya meM merA vizvAsa nahIM hai, isalie maiMne tapa aura dhyAna donoM ko sAdhA / maiM cAhatA hUM ekAMgitA kI vedI para samanvaya kI pratiSThA / ' Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna yA mihAvalokana 121 ne ! kyA bhagavAn ko bhojana karanA iSTa nahIM thA? 'gautama ! maiM isakA uttara ekAnta kI bhASA meM nahIM de sakatA |jaanaa kI tuSTikA lie maiMne bhojana kiyA / usane bAdhA sanna karane vAlA bhojana ne nahIM piyA 1 yA nApekSatA hai| maiM anAgraha ke doSa para nApanatA kA dIpa jalAnA ___ mate ! zramaNoM ne pahale se hI aneka dIpa jalA le haiM, jinakA dIpa jalAne mI mA AvazyakatA hai? 'gautama ! maiM mAnatA hUM bhagavAn pAvaM ne pravara jyoti pracalita kI thii| binnu mAja vaha kucha kSINa ho gaI hai| usameM punaHprANa zUkanA Avazyaka hai|' mate ! vAraha varSa taka nApa baphele rahe, katra Apako saMka-ninAMga kI mAtA yAM huI?' 'gautama ! mule ahimA aura sApenatA ko janatA taka pahuMcAnA hai| use janatA . mAdhyama se hI pahuMcAyA jA sakatA hai / dharma kI ulati aura nitinamAna meM it izUnya meM nahIM hotii|' __ bhane ! phira lambe samaya taka zUnya meM rahane kA kyA artha hai ? 'golama ! usakA artha yA zUnya ko nrnaa| apanI ganyatA ko bharavinA damAgI hAlpatA no bharA nahIM jA sktaa| maiM sAdhanA-kAla meM lagabhaga bhalA dAna sabhA meM upasthiti, na pravacana aura na saMgaThana ! tattva-carcA bhI bahuta km| nAnA-mAla kA bArahavAM cAturmAsa campA meM bitaayaa| maiM svAtidatta brAhmaNa kI nizAlA meM rahA / eka dina svAtidatta ne pUchA "bho ! mAramA gayA hai ? 'jo ahaM (M) kA anubhava hai, vahI AtmA hai|' so pAnA hai?' bho ! mama kA artha ?' ' sonoM dvArA gRhIta nahIM hotaa|' mAmAkSAkAra pAMse piyA jA sakatA hai ?' bhopAla meM lgaa| 28. mAtmA kI poja meM laga ge| muje AtmA hI priya rahA hai| ko bArI moTa kI hai aura yadA-kadA dUsaroM ko usa dizA meM jAne meM go meM paramipya bhI dnaayaa| usakA nAma thA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 zramaNa mahAvIra maMkhaliputra gozAlaka / vaha kucha varSoM taka mere sAtha rhaa| phira usane merA sAtha chor3a diyaa| maiMne gozAlaka ke sAtha kucha bAteM kI, usake praznoM kA uttara diyA, apane atIndriya jJAna kA thor3A-thor3A paricaya karAyA aura AMtarika zakti ke kucha rahasya bhI sikhaae| "bhaMte ! yaha prakaraNa bahuta hI dilacaspa hai, maiM ise thor3e vistAra se sunanA cAhatA huuN| maiM vizvAsa karatA haM, bhagavAn mujha para kRpA kreNge|' 'gautama ! gozAlaka Aja niyativAdI ho gayA hai| niyativAda ke bIja eka dina maiMne hI boe the|' 'bhaMte ! yaha kaise ?' 'gautama ! eka bAra hama (maiM aura gozAlaka) kollAga sanniveza se suvarNakhala kI ora jA rahe the| mArga meM eka sthAna para gvAle khIra pakA rahe the| gozAlaka ne mujhe rokanA cAhA / maiMne kahA-khIra nahIM pakegI, hAMr3I phaTa jaaegii| ____ maiM Age calA gyaa| gozAlaka vahIM rhaa| usane gvAloM ko sAvadhAna kara diyA / gvAloM ne hAMr3I ko bAMsa kI khapAtroM se bAMdha diyaa| hAMr3I dUdha se bharI thii| cAvala adhika the| ve phUle taba hAMr3I phaTa gii| khIra nIce Dhula gaI / gozAlaka ke mana meM niyati kA pahalA bIja-vapana ho gyaa| usane socA~jo hone kA hotA hai vaha hokara hI rahatA hai| aisI aneka ghaTanAeM ghaTita huI / eka-do mukhya ghaTanAeM hI maiM tumheM batA rahA huuN| eka bAra hama loga siddhArthapura se kUrmagrAma jA rahe the| rAste meM eka kheta aayaa| usameM sAta puSpa vAlA eka tila kA paudhA thA / gozAlaka ne mujhe pUchA'kyA yaha phalegA ?' maiMne kahA-'avazya phlegaa| isake sAta puSpoM ke sAta jIva eka hI phalI meM utpanna hoNge|' __maiM Age bar3ha gayA / gozAlaka pIche kI ora mur3A / usane usa kheta meM jA tila ke paudhe ko ukhAr3a diyaa| hama kucha dina kUrmagrAma meM Thaharakara vApasa siddhArthapura jA rahe the| phira vahI kheta AyA / gozAlaka ne kahA -'bhate ! vaha tila kA paudhA nahIM phalA, jisake phalane kI Apane bhaviSyavANI kI thii|' maiMne sAmane kI ora uMgalI se saMketa kara kahA-'yaha vahI tila kA paudhA hai, jisake phalane kI maiMne bhaviSyavANI kI thI aura jise tumane ukhAr3A thaa|' 1. sAdhanA kA tImarA varSa / 2. dAvazyakacaNi, pUrva bhAga, pR0 283 / 3. mAdhanA kA dasavAM varSa / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anI mAmAyanIkAna mAmAlakA ko merI bAta para vizvAsa nahI hA / va unake paayaa| agarI pAnI ko tor3akara denaa| umameM gAta hI nila niyn| nArA gyaa| usane nAcayaM ke nAma pUchA-maMte ! yaha gogelA ? mAmA'ma kA paudhe ko umApAra mA ge| por3I dera ke bAda bAra gAya yA / usakA gara usa para par3A / yaha jamIna meM gar3a gyaa|' gAMmAnaka ke mana meM niyati kA bIja aMkurita ho gyaa| usane phiravarI mAyA gogA--'johone kA hotA hai, vaha hokara hI rahatA hai| madhu ke uparAna mamI apanI hI yoni meM utpanna hote hai / " gautama bar3I tanmayatA meM bhagavAna kI bAta suna / unIvira nayA zo gahanA lagA pahaMca rahI thI / ve bhagavAn pradeza vacana movInadamanA gayA hai| ye atRpta jijAmA ko mAnta mArane ke lie dona-ne ! lAgate gomAlayA go gAyina ke rahasya migalAe, uma viSaya ne gura gunanA caahtaa|' bhagavAn ne gahanA prArambha kiyA-eka bAra hama loga jAmadAma meM vikAsa kAra / yahAM paMNyAyana nAma kA tapasvI tapasyA kara rahA thaa| mdhyaakaam| sAno kApa Upara kI ora tane hue the| lI jaTA / nRvaM meM sAmane dRSTiI jagI mhaa| unakI jaTA meM jUeM gira nahI thii| vaha unheM uThAkara punaH apanI dA meM paa| yaha dega gonAnaka ne matane pUchA-nepAlI bhArapadAsAgona hai ?' usane isa prANa kopA bAra doharAmA pAnI padAgine gomAnaka ko jalAne ke lie tejInadhi nAmaka yogAvisamA Fral 1 ugama pulAM nikalane lgaa| usa po bhAga bhI jArI gopii| usa samaya maiMne apane ziSya ko bhasma hone denA ucita nahI / mokA jAladhi kA prayoga bAra use hataprabha kara diyA / johAnagara paTanA kA una mana para bahuta amara huaa| nagara lie lAtuno gayA / maiMne unakA nAma gogAnaya zolA dina meM mejonahirA kI mAdhanA po / dara meM prApta bha yo hI gautama rAmata ! bA meM dAna mamatA ne molamojina para mAmamA nirantara do-do bAra ) solA sAmanA hai, mujha meM nAma : (8 '. R REE Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zramaNa mahAvIra Atapa letA hai, pAraNA ke dina muTThI bhara ubale hue chilakedAra ur3ada khAtA hai aura cullUbhara garma pAnI pItA hai, vaha tejolabdhi ko prApta kara letA hai / " I - gautama jaise-jaise bhagavAn ko suna rahe the, vaise-vaise unakA mana bhagavAn ke caraNoM meM lIna ho rahA thA / ve apane guru ke gauravamaya atIta para praphulla ho rahe the / ve bhAvAveza meM bole - 'bhaMte ! maiMne Apako bahuta kaSTa diyA / para kyA karUM, isake binA atIta kI zUnyatA ko bhara nahIM sakatA / bhaMte ! Apako merI bhAvanA kI pUrti ke lie thor3A kaSTa aura karanA hogA / bhaMte ! mahAzramaNa pArzva kA dharmatIrtha Aja bhI cala rahA hai| usameM saikar3oM saikar3oM sAdhu-sAdhviyAM vidyamAna haiM / bhagavAn se unakA kabhI sAkSAt nahIM huA ?' 'gautama ! mujhe lokamAnya arhat pArzva ke zAsana se cyuta kucha parivrAjaka mile the / unake zAsana kA koI sAdhu nahIM milA / gozAlaka se unakA sAkSAt huA thA / maiM 'kumArAka sanniveza ke caMpaka ramaNIya udyAna meM vihAra kara rahA thA / gozAlaka mere sAtha thA / dupaharI meM usane bhikSA ke lie sanniveza meM calane kA anurodha kiyA / mere upavAsa thA, isalie maiM nahIM gayA / vaha sanniveza meM gayA / usa sanniveza meM kUpanaya nAma kA kuMbhakAra rahatA thA / vaha bahuta dhanADhya thA / usakI zAlA meM bhagavAn pArzva kI paramparA ke sAdhu Thahare hue the / gozAlaka ne unheM dekhA / unake bahuraMgI vastroM ko dekha gozAlaka ne pUchA - 'Apa kauna haiM ?' unhoMne uttara diyA- 'hama zramaNa haiM / bhagavAn pArzva ke zAsana meM sAdhanA kara rahe haiM / ' gozAlaka bolA--' itane vastra - pAtra rakhane vAle zramaNa kaise ho sakate haiM ?' 'usane bahuta dera taka pAzrvApatyIya zramaNoM se vAda-vivAda kiyA | phira mere pAsa lauTa AyA / usane mujhase kahA --- 'bhaMte ! Aja maiMne parigrahI sAdhuoM ko dekhA hai / ' maiMne antarjJAna se dekhakara batAyA- 've parigrahI nahIM haiM / ve bhagavAn pArzva ke ziSya haiM / " 'eka bAra tambAya sanniveza meM bhI pArzva kI paramparA ke AcArya naMdiSeNa ke zramaNoM se gozAlaka milA thA / gautama ! naMdiSeNa bahuta jJAnI aura dhyAnI zramaNa the / ve rAtri ke samaya caurAhe para khar3e hokara dhyAna kara rahe the| usa samaya ArakSika kA putra AyA / usane naMdiSeNa ko cora samajhakara mAra DAlA / " 'bhaMte ! yaha to bahuta burA huA / ' 'gautama ! kyA dAsaprathA burI nahIM hai ? kyA pazu bali burI nahIM hai ? kyA 1. bhagavatI, 15/66, 70, 76; AvazyakacUrNa, pUrvabhAga, pR0 266 / 2. AvazyakacUrNi, pUrvabhAga, pR0 285, 286 / 3. AvazyakacUrNa, pUrvabhAga, pR0 261 / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kA vina mUtra ke prati pUNA burI nIti ke prati nahIM ? Apa kA samAja na jAne kisI se para kuzApa gautama ! kurmAcArya donoM ke dhana kI anivAryatA pratipAi gaharAI meM vicAra karIhaTakara bhaviSya kI kalpanA me ko ge| 16 'thA pAkara bhagavAna mIna HENDR S bIja mitI 1 - Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dharma aura dharmanAyaka bhAratIya kSitija meM dharma kA sUrya sudUra atIta meM udita ho cukA thaa| usakA Aloka jaise-jaise phailA vaise-vaise janamAnasa Alokita hotA gyaa| Aloka ke sAtha gaurava bar3hA aura gaurava ke sAtha vistAra / bhAratIya dharma kI do dhArAeM bahuta prAcIna haiM-zramaNa aura vaidika / zramaNa dhArA kA vikAsa Arya-pUrva jAtiyoM aura kSatriyoM ne kiyaa| vaidika dhArA kA vikAsa brAhmaNoM ne kiyaa| donoM mukhya dhArAoM kI upa-dhArAeM aneka ho gii| bhagavAn mahAvIra ke yuga meM tIna sau tiresaTha dharma-sampradAya the--yaha ullekha jaina lekhakoM ne kiyA hai / bauddha lekhaka bAsaTha dharma-sampradAyoM kA ullekha karate haiN| jaina AgamoM meM sabhI dharma-sampradAyoM kA cAra vargoM meM samAhAra kiyA gayA hai 1. kriyAvAda 2. akriyAvAda 3. ajJAnavAda 4. vinayavAda bhagavAna mahAvIra gRhastha jIvana meM ina vAdoM se paricita the| inakI samIkSA kara unhoMne kriyAvAda kA mArga cunA thaa| bhagavAn mahAvIra kA samaya dhArmika cetanA ke nava-nirmANa kA samaya thA / vizva ke aneka aMcaloM meM prabhAvI dharma-netAoM dvArA sadAcAra aura adhyAtma kI lau prajvalita ho rahI thii| cIna meM kanphyuzasa aura lAotse, yUnAna meM paithAgorasa, IrAna meM jarathusta, philastIna meM mUsA Adi mahAn dArzanika darzana ke rahasyoM ko anAvRta kara rahe the| bhAratavarSa meM zvetaketu, uddAlaka, yAjJavalkya Adi RSi 1. sUyagaDo 1 / 6 / 27 / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 zramaNa mahAvIra zANa, kalaMda, kaNikAra, acchidra, agnivaizyAyana aura gomAyuputra arjuna / ve sukhaduHkha, lAbha-alAbha aura jIvana-mRtyu ke rahasyoM ke pAragAmI vidvAn the| unakI bhaviSyavANI bar3I camatkArapUrNa hotI thii| ve bhagavAn pArzva ke zAsana se pRthak hokara aSTAMga-nimitta se jIvikA calAte the| bhagavAn mahAvIra ina sArI paristhitiyoM kA adhyayana kara' isa niSkarSa para pahuMce ki vartamAna paramparA meM nayA prANa phUMke binA use sajIva nahIM banAyA jA sktaa| 1. bhagavatI, 1513.6; bhagavatI vRtti, pana 656 : pAsAvaccijjatti cUNikAraH / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 zramaNa mahAvIra bhagavAn ne jitanA bala ahiMsA para diyA, utanA hI bala brahmacarya aura aparigraha para diyaa| unakI vANI par3hane vAle ko isakI pratidhvani paga-paga para sunAI detI hai| _bhagavAna ne kahA-'jisane brahmacarya kI ArAdhanA kara lI, usane saba vratoM kI ArAdhanA kara lii| jisane brahmacarya kA bhaMga kara diyA, usane saba vratoM kA bhaMga kara diyaa|" jo abrahmacarya kA sevana nahIM karate, ve mokSa jAne vAloM kI pahalI paMkti meM bhagavAn kA yaha svara unake uttarAdhikAra meM bhI guMjita hotA rahA hai| eka AcArya ne likhA hai---'koI vyakti maunI ho yA dhyAnI, valkala cIvara pahanane vAlA ho yA tapasvI, yadi vaha abrahmacarya kI prArthanA karatA hai, to vaha mere lie priya nahIM hai, bhale phira vaha sAkSAt brahmA hI kyoM na ho| bhagavAn kI Atma-niSThA aura anuttara indriya-vijaya ne brahmacarya-vikAsa ke nae AyAma khola die| unase pUrva abrahmacarya ko aneka dizAoM se protsAhana mila rahA thaa| kucha dharma-cintaka 'saMtAna paidA kie binA paraloka meM gati nahIM hotI'isa siddhAnta kA pratipAdana kara vivAha kI anivAryatA pratipAdita kara rahe the| kucha saMnyAsI abrahmacarya ko svAbhAvika karma batalAkara usakI nirdoSatA pramANita kara rahe the| ve kaha rahe the-jaise vraNa ko sahalAnA svAbhAvika hai vaise hI vAsanA ke vraNa ko sahalAnA svAbhAvika hai| ina donoM dhAraNAoM ke pratirodha meM khar3e hokara bhagavAna mahAvIra ne brahmacarya ko itanA mUlya diyA ki unake uttara-yuga meM gRhabAsa meM rahakara bhI brahmacArI rahane ko jIvana kI sArthakatA samajhA jAne lgaa| bhagavAn dIkSita hue taba unake pAsa kevala eka vastra thaa| kucha dinoM bAda use bhI chor3a diyaa| ve mUrchA kI dRSTi se prArambha se hI nirgrantha the, kintu vastratyAga ke bAda upakaraNoM se bhI nirgrantha ho ge| tIrtha-pravartana ke bAda bhagavAna ne nirgranthoM ko sImita vastra aura pAna rakhane kI anumati dI aura vaha kevala unhIM nirgranthoM ko jo lajjA para vijaya pAne meM asamartha the| mahAvIra ke ina parivartanoM ne bhagavAna pArzva aura svayaM unake ziSyoM meM eka prazna paidA kara diyaa| kezI aura gautama kI carcA meM isakA spaSTa cinna milatA hai| 1. pAhAvAgaraNAI, 63 / 2. panhAvAgaraNA, 3 / 3. jara ThAnI jA mogI, jai jhAgI vakkalI tavastI vA / parato ra aba, vaMmA vi na royae majjhaM / / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 zramaNa mahAvIra mAnya nahIM hai / bhagavAn mahAvIra ne vartamAna kI samasyA kA adhyayana kara veSabhUSA meM parivartana kiyaa|' ' _ 'jIvana-yAtrA kA nirvAha veza-dhAraNa kA prayojana hai| janatA ko usake muni hone kI pratIti ho, yaha bhI usakA prayojana hai| veza kevala prayojana kI niSpatti hai, mukti kA sAdhana nahIM hai| usake sAdhana haiM-jJAna, darzana aura cAritna / isa viSaya meM bhagavAn pArzva aura bhagavAn mahAvIra kA pUrNa mataikya hai|' "bhagavAn mahAvIra ne dekhA--vartamAna ke muni veza meM kucha Asakta hote jA rahe haiM / muni-jIvana Asakti ko kSINa karane ke lie hai, phira usakA veza Asakti ko bar3hAne vAlA kyoM honA cAhie ? isa ciMtana ke AdhAra para bhagavAn ne avastra rahane kA vidhAna kiyA aura koI avastra na raha sake usake lie alpamUlya vAle alpavastra rakhane kA vidhAna kiyA hai / yaha dvidhA kA prayatna nahIM hai, yaha mukhya dhArA se pRthak calane kA prayatna nahIM hai, kintu use isa dizA kI ora mor3ane kA prayatna kezI ke ziSyoM kA citta samAhita ho gyaa| unake mana meM eka naI sphuraNA kA udaya haA / kezI svayaM bahuta prabhAvita hue| unhoMne ziSyoM kI bhAvanA ko par3hA aura mahAvIra ke tIrtha meM sammilita hone kA prastAva rakha diyaa| yaha gautama kI bahuta bar3I saphalatA thii| mahAvIra ke zAsana meM eka nayA mor3a liyaa| eka prAcIna tathA prabhAvI strota ke milana se usakI dhArA vistIrNa ho gii| bhagavAn pArzva ke ziSyoM ne mahAvIra aura unake tIrtha ko sahaja hI mAnyatA nahIM dii| ve lambI-lambI carcAoM ke bAda unake tIrtha meM sammilita hue aura kucha sAdhu anta taka bhI usameM sammilita nahIM he| ___ gautama ne kezI aura unakI ziSya-saMpadA ko paMca-mahAvrata kI paramparA meM dIkSita kiyaa| vaha eka adbhuta dRzya thaa| use dekhane ke lie haz2AroM loga upasthita the| aneka sampradAyoM ke zramaNa bhI bar3I utsukatA se dekha rhe.the| vaha koI sAdhAraNa ghaTanA nahIM thii| vaha thA atIta aura vartamAna kA sAmaMjasya / vaha thA mahAn zramaNa-netAoM kI do dhArAoM kA ekiikrnn| bhagavAn ne rAtri-bhojana na karane ko eka vrata kA rUpa diyA / gamana, bhASA, bhojana, upakaraNoM kA lenA-rakhanA aura utsarga-ina viSayoM meM hone vAle pramAda aura asAvadhAnI kA nivAraNa karane ke lie bhagavAn ne pAMca samitiyoM kI vyavasthA kii| jaise 1. uttarAyaNANi, 23 / 26-34 / 2. uttarajjayaNANi, 23186, 86 / 3. dasavenAliyaM, 6 / 25 / / 4. uttarajjJapaNANi, 2411,2 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 zramaNa mahAvIra mAnya nahIM hai / bhagavAn mahAvIra ne vartamAna kI samasyA kA adhyayana kara veSabhUSA meM parivartana kiyaa|' . 'jIvana-yAtrA kA nirvAha veza-dhAraNa kA prayojana hai| janatA ko usake muni hone kI pratIti ho, yaha bhI usakA prayojana hai| veza kevala prayojana kI niSpatti hai, mukti kA sAdhana nahIM hai| usake sAdhana haiM-jJAna, darzana aura cAritra / isa viSaya meM bhagavAn pArzva aura bhagavAna mahAvIra kA pUrNa mataikya hai|' ___'bhagavAn mahAvIra ne dekhA--vartamAna ke muni veza meM kucha Asakta hote jA rahe haiN| muni-jIvana Asakti ko kSINa karane ke lie hai, phira usakA veza Asakti ko bar3hAne vAlA kyoM honA cAhie ? isa ciMtana ke AdhAra para bhagavAn ne avastra rahane kA vidhAna kiyA aura koI avastra na raha sake usake lie alpamUlya vAle alpavastra rakhane kA vidhAna kiyA hai / yaha dvidhA kA prayatna nahIM hai, yaha mukhya dhArA se pRthak calane kA prayatna nahIM hai, kintu use isa dizA kI ora mor3ane kA prayatna kezI ke ziSyoM kA citta samAhita ho gyaa| unake mana meM eka naI sphuraNA kA udaya huaa| kezI svayaM bahuta prabhAvita hue| unhoMne ziSyoM kI bhAvanA ko par3hA aura mahAvIra ke tIrtha meM sammilita hone kA prastAva rakha diyaa| yaha gautama kI bahuta bar3I saphalatA thii| mahAvIra ke zAsana meM eka nayA mor3a liyaa| eka prAcIna tathA prabhAvI snota ke milana se usakI dhArA vistIrNa ho gii| bhagavAn pArzva ke ziSyoM ne mahAvIra aura unake tIrtha ko sahaja hI mAnyatA nahIM dii| ve lambI-lambI carcAoM ke bAda unake tIrtha meM sammilita hue aura kucha sAdhu anta taka bhI usameM sammilita nahIM hue| ___ gautama ne kezI aura unakI ziSya-saMpadA ko paMca-mahAvrata kI paramparA meM dIkSita kiyaa| vaha eka adbhuta dRzya thaa| use dekhane ke lie haz2AroM loga upasthita the| aneka sampradAyoM ke zramaNa bhI bar3I utsukatA se dekha rhe.the| vaha koI sAdhAraNa ghaTanA nahIM thii| vaha thA atIta aura vartamAna kA sAmaMjasya / vaha thA mahAn zramaNa-netAoM kI do dhArAoM kA ekiikrnn| bhagavAn ne rAtri-bhojana na karane ko eka vrata kA rUpa diyaa| gamana, bhASA, bhojana, upakaraNoM kA lenA-rakhanA aura utsarga-ina viSayoM meM hone vAle pramAda aura asAvadhAnI kA nivAraNa karane ke lie bhagavAn ne pAMca samitiyoM kI vyavasthA kii| jaise 1. uttarAyaNANi, 23 / 26-34 / 2. uttarajjhayaNAgi, 23396, 86 / 3. damavemAliyaM, 625 / 4. uttarajjhayaNANi, 2411,2 / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naI sthApanAeM : naI paramparAeM 133 1. IryA-gatizuddhi kA vivek| . . 2. bhASA-bhApAzuddhi kA viveka / 3. eSaNA-bhojana kA viveka / 4. AdAna-nikSepa-upakaraNa lene-rakhane kA viveka / 5. utsarga-mala-mUtra ke visarjana kA viveka / ina samitiyoM kA vidhAna kara bhagavAn ne sAdhu-saMgha ke sAmane ahiMsA kA vyApaka rUpa upasthita kara diyA, jIvana ke pratyeka kSetra meM ahiMsA kI vyAvahArikatA, upayogitA aura sArthakatA kA dRSTikoNa prastuta kara diyaa| unakA sAdhu-saMgha ahiMsA kI sAdhanA meM atyanta jAgarUka ho gyaa| bhagavAna jIvana kI choTI-choTI pravRttiyoM para bar3I gaharAI se dhyAna dete the| ve kisI ko dIkSita karate hI usakA dhyAna ina choTI-choTI pravRttiyoM kI ora AkRSTa krte| meghakumAra samrAT zreNika kA putra thA / vaha bhagavAn ke pAsa dIkSita huaa| meghakumAra ne prArthanA kI-'bhaMte ! maiM saMyama-jIvana kI yAtrA ke lie Apase zikSA cAhatA huuN|' usa samaya bhagavAn ne calane, baiThane, khar3e rahane, sone, khAne aura bolane meM ahiMsA ke AcaraNa kI zikSA dii| jIvana kI mahAnatA kA nirmANa choTI-choTI pravRttiyoM kI kSamatA para hotA hai-yaha satya unake samiti-vidhAna meM abhivyakta ho rahA hai| bhagavAn ne saMyama kI sAdhanA ke lie tIna guptiyoM kA nirUpaNa kiyA1. managupti-mana kA saMvara, kendrita vicAra yA nivicAra / 2. vacanagupti-vacana kA saMvara, mauna / 3. kAyaguptikAya kA sthirIkaraNa, zithilIkaraNa, mamatva-visarjana / bhagavAn ne dekhA-ahiMsA, satya, brahmacarya Adi saMyama-sAdhanA kI niSpattiyAM haiN| unakI siddhi ke lie sAdhanoM kA samyak cayana aura abhyAsa honA caahie| bhApAsamiti aura vacanagupti ke samyak abhyAsa kA artha hai-jIvana meM satya kI prtisstthaa| IryA, eSaNA, utsarga, kAyagupti aura managupti ke samyaka abhyAsa kA artha hai-- jIvana meM ahiMsA kI pratiSThA / kAyagupti aura managupti ke samyak abhyAsa kA artha hai-~~-jIvana meM brahmacarya kI prtisstthaa| kAyagupti ke samyak abhyAsa kA artha hai-jIvana meM aparigraha kI pratiSThA / 1. nAyAdhammakahAno, 11150 / 2 uttarasapaNANi, 2411,2 / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 134 zramaNa mahAvIra bhagavAn mahAvIra ne bhagavAn pArzva ke caturyAma dharma kA vistAra kara trayodazAMga dharma kI pratiSThA kI hai / jaise' - * 1. ahiMsA 2. satya 3. acaurya 4. brahmacarya 5. aparigraha 6. samyak gati 8. samyak AhAra 9. samyak prayoga 10. samyak utsarga 11. managupti 12. vacanagupti 13. kAyagupti / 7. samyak bhASA isa vibhAgAtmaka dharma kI sthApanA ke do phalita hue 1. bhagavAn pArzva ke zramaNoM meM A rahI Antarika zithilatA para niyantraNa / 2. Antarika zithilatA ke samarthaka tattvoM kA samAdhAna / bhagavAn mahAvIra ne zrAmaNika, laukika aura vaidika - tInoM paramparAoM ke una AcAroM aura vicAroM kA prativAda kiyA jo ahiMsA kI zAzvata pratimA kA vikhaMDana kara rahe the / isa AdhAra para bhagavAn tInoM paramparAoM ke sudhAraka yA uddhAraka bana gae / kucha vidvAn mAnate haiM ki bhagavAn mahAvIra yajJoM aura karmakANDoM meM saMzodhana karane ke lie eka krAntikArI dharmanetA ke rUpa meM sAmane Ae aura unhoMne jaina dharma kA pravartana kiyA / kintu yaha mata tathyoM para AdhRta nahIM hai / vAstavikatA yaha hai ki bhagavAn zramaNa-paramparA ke kSitija meM udita hue / unakA prakAza paramparA se mukta hokara phailA / usane sabhI paramparAoM ko prakAzita kiyA / bhagavAn ke sAmane vedoM kI prAmANikatA aura brAhmaNoM kI pradhAnatA ko asvIkRta karane kA prazna hI nahIM thA / vaha zramaNa paramparA ke dvArA pahale se hI svIkRta nahIM thI / zramaNa ora vaidika--ye donoM mahAn bhAratIya jAti kI svataMtra zAkhAeM svatantra rUpa meM vikasita huI thiiN| donoM meM bhaginI kA sambandha thA, mAtA aura putrI kA nahI / 1 bhagavAn mahAvIra samanvayavAdI the / ve kSatriyoM aura brAhmaNoM ke bIca cala rahI dIrghakAlIna kaTutA ko samApta karanA cAhate the / unhoMne brAhmaNoM ko pradhAnatA dI - eka jAti ke rUpa meM nahIM, kintu vyakti ke rUpa meM / jAtIya bheda-bhAva unheM mAnya nahIM thA / 1. cAritrabhakti ( pUjyapAda racita), zloka 7 : tisra: sattamaguptayastanu manobhASAnimittodayAH, paMceryAdisamAzrayAH samitayaH paMcavratAnItyapi / cAritropahitaM trayodazatayaM pUrvaM na dRSTaM pararAcAraM parameSThino jinamatervIrAn namAmo vayam // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti kA siMhanAda isa vizva meM prakAza aura timira kI bhAMti sat aura asat anAdikAla se hai / koI bhI yuga kevala prakAza kA nahIM hotA aura koI bhI yuga kevala andhakAra kA nahIM hotaa| Aja bhI prakAza hai aura mahAvIra ke yuga meM bhI andhakAra thaa| bhagavAn ne mAnavIya cetanA kI sahasra razmiyoM ko dig-digaMta meM phailane kA avasara diyaa| mAnasa kA konA-konA Aloka se bhara utthaa| bhagavAn mahAvIra ne ahiMsA ko samatA kI bhUmikA para pratiSThita kara usa yuga kI cintanadhArA ko sabase bar3I cunautI dii| ahiMsA kA siddhAntaM zramaNa aura vaidika-donoM ko mAnya thaa| kintu vaidikoM kI ahiMsA zAstroM para pratiSThita thii| usake sAtha viSamatA bhI calatI thii| usake ghaTaka tattva bhI calate the| 1. jAtivAda vipamatA kA mukhya ghaTaka thA janmanA jAti kA siddhAnta / brAhmaNa janmanA zreSTha mAnA jAtA hai aura zUdra janmanA tuccha / isa jAtivAda ke virodha meM una saba ne AvAz2a uThAI jo adhyAtma-vidyA meM niSNAta the| vRhadAraNyaka upaniSad meM yAjJavalkya kahate haiM- 'brahmaniSTha sAdhu hI saccA brAhmaNa hai|' kintu isa prakAra ke svara itane maMda the ki jAtivAda ke kolAhala meM janatA unheM suna hI nahIM pAI / bhagavAn mahAvIra ne usa svara ko itanA valavAna banAyA ki usakI dhvani jana-jana ke kAnoM se TakarAne lgii| bhagavAn ne karmaNA jAti ke siddhAnta kA pratipAdana kiyaa| ___bhagavAn ke zAsana meM dAsa, zUdra aura cAMDAla jAti ke vyakti dIkSita hae aura unheM brAhmaNoM ke samAna uccatA prApta huI / bhagavAn ne apanI sAdhu-saMsthA ko prayogabhUmi bnaayaa| usameM jAtimada tathA gotnamada ko nirmUla karane ke prayoga Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 zramaNa mahAvIra kie / Aja hameM acaraja ho sakatA hai ki sAdhu-saMsthA meM isa prayoga kA artha kyA hai ? kintu DhAI haz2Ara varSa purAne yuga meM yaha acaraja kI bAta nahIM thI / usa samaya yaha vAstavikatA thI / bahuta sAre sAdhu-saMnyAsI jAti - gotra kI uccatA aura nIcatA ke pratipAdana meM apanA zreya mAnate the / yaha viSamatA dharma ke maMca se hI pAlI - posI jAtI thI / isakA virodha bhI dharma ke maMca se ho rahA thA / bhagavAn mahAvIra ne samatA ke maMca kA netRtva sambhAla liyA / unake sazakta netRtva ko pAkara samatA kA Andolana prANavAn ho gayA / bhagavAn ke saMgha meM sammilita hone vAle vyakti ko sabase pahale samatA ( sAmAyika ) kA vrata svIkAranA hotA, phira bhI kucha muniyoM ke jAti-saMskAra kSINa nahIM hote / 1. eka bAra kucha nirgrantha bhagavAn ke pAsa Akara bole- 'bhaMte ! hama bhagavAn ke dharma - zAsana meM pravrajita hue haiM / bhagavAn ne hameM samatA-dharma meM dIkSita kiyA hai / phira bhI bhaMte ! hamAre kucha sAthI apane gola kA mada karate haiM aura apane bar3appana ko bakhAnate haiM / ' bhagavAn ne usa sAdhu-kula ko AmaMtrita kara kahA'Aryo ! tuma pravrajita ho, isakI tumheM smRti hai ?" 'bhaMte ! hai / ' - 'Aryo ! tuma kahAM pravrajita ho, isakI tumheM smRti hai ?" 'bhaMte ! hai | hama bhagavAn ke zAsana meM pravrajita haiM / ' 'Aryo ! tumheM isakA patA hai, maiMne kisa dharma kA pratipAdana kiyA hai ? ' 'bhaMte ! hameM vaha jJAta hai / bhagavAn ne samatA-dharma kA pratipAdana kiyA hai / " 'Aryo ! samatA-dharma meM jAti-mada ke lie koI sthAna hai ? ' 'bhaMte ! nahIM hai / para hamAre purAne saMskAra abhI chUTa nahIM rahe haiM / ' usa samaya bhagavAn ne unheM patha-darzana diyA 'jo brAhmaNa, kSatriya, ugraputra yA licchavi mere samatA-dharma meM dIkSita hokara gotra kA mada karatA hai, vaha laukika AcAra kA sevana karatA hai / ' 'vaha soce - kyA paradattabhojI zramaNa ko gola-mada karane kA adhikAra hai ? ' 'vaha soce - kyA use jAti aura gotra tANa de sakate haiM yA vidyA aura cAritra ? 2 1. sUyagaDo, 12 6 : samatAdhamma mudAhare muNI / 2. sUyagaDo, 5 / 13 / 10, 11 : je mAhaNe khattie jAie vA, tahuggaputte taha lecchavI vA / je pavvaie paradattabhoI, goteNa je thavbhati mANabaddhe // Na tassa jAtI va kulaM va tANaM, NaNNatya vijjAcaraNaM suciNaM / khimma se sevaIgArikammaM Na se pArae hoti vimoyaNAe / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti kA siMhanAda 137 2. eka nirgrantha ne pUchA-'to bhaMte ! hamArA koI gotra nahIM hai ?' 'sarvathA nhiiN|' "bhaMte ! yaha kaise ?' 'tumhArA dhyeya kyA hai ?' "bhaMte ! mukti / ' 'vahAM tumhArA kIna-sA gotra hogA ?' 'bhaMte ! vaha agona hai|' 'sagotra agotra meM praveza nahIM pA sktaa| isalie maiM kahatA hUM-tuma agotra ho, gotrAtIta ho|' bhagavAn ne nirgranthoM ko sambodhita kara kahA-'AryoM ! nirgrantha ko prajJA, tapa, gotra aura AjIvikA kA mada nahIM karanA caahie| jo inakA mada nahIM karatA, vahI saba gotroM se atIta hokara agotra-gati (mokSa) ko prApta hotA 3. bhagavAn ke saMgha meM sava gotroM ke vyakti the| sava gotroM ke vyakti unake samparka meM Ate the| usa samaya nAma aura gotra se sambodhita karane kI prathA thii| ucca gotra se sambodhita hone vAloM kA ahaM jAgRta hotA / nIca gotra se sambodhita vyaktiyoM meM hIna bhAvanA utpanna hotii| ahaM aura hInatA-ye donoM viSamatA ke kIrti-stambha haiN| bhagavAn ko inakA astitva pasanda nahIM thA / bhagavAn ne eka bAra nirgranthoM ko bulAkara kahA-'Aryo ! merI AjJA hai ki koI nirgrantha kisI ko gotra se sambodhita na kare / 2 4. jaise-jaise bhagavAn kA samatA kA Andolana vala pakar3atA gayA, vaise-vaise jAtIyatA ke jaharIle dAMta kATane ko Akula hote ge| viSamatA ke raMgamaMca para nae-nae abhinaya zurU hue / IzvarIya sattA kI duhAI se samatA ke svara ko kSINa karane kA prayatna hone lgaa| idhara mAnavIya sattA ke samarthaka sabhI zramaNa sakriya ho ge| bhagavAna buddha kA 1. sUyagaDo, 1 / 13 / 15,16 : paNNAmadaM cepa tavomadaM ca, piNNAmae goyamadaM ca bhikkhU / mAjIvagaM ceva cautyamAhu, se paMDie uttamapoggale se / / eyAI madAI vigiya dhIrA, tANi sevaMti sudhIradhammA / te sabagotAvagatA mahesI, uccaM bagotaM ca gatiM vayaMti // sUyagaDo, 1 / 6 / 27: goyAvAyaM ca No vae / sUtakRtAMgacUNi, pR0 225 : yathA ki bho ! brAhmaNa kSatriya kAzyapagona ityaadi| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zramaNa mahAvIra svara bhI pUrI zakti se gUMjane lgaa| zramaNoM kA svara viSamatA se vyathita mAnasa ko varSA kI pahalI phuhAra jaisA lgaa| isakA svAgata ucca gotrIya logoM ne bhI kiyA / kSatriya isa Andolana meM pahale se hI sammilita the / brAhmaNa aura vaizya bhI isameM sammilita hone lage / yaha dharma kA Andolana eka artha meM jana-Andolana bana gyaa| ise vyApaka stara para calAnA bhikSuoM kA kAma thaa| bhagavAn bar3I satarkatA se unake saMskAroM ko mAMjate ge| eka bAra kucha muniyoM meM yaha carcA calI ki muni hone para zarIra nahIM chUTatA, taba gotra kaise chUTa sakatA hai ? yaha bAta bhagavAn taka phuNcii| taba bhagavAn ne muni-kula ko bulAkara kahA-'Aryo ! tumane sarpa kI keMculI ko dekhA hai ?' 'hAM, bhaMte ! dekhA hai|' 'Aryo ! tuma jAnate ho, usase kyA hotA hai ?' 'bhaMte ! keMculI Ane para sarpa andhA ho jAtA hai ?' 'Aryo ! keMculI ke chUTa jAne para kyA hotA hai ?' "bhaMte ! vaha dekhane laga jAtA hai / ' 'Aryo ! yaha gotra manuSya ke zarIra para keMculI hai| isase manuSya andhA ho jAtA hai / isake chUTane para hI vaha dekha sakatA hai| isalie maiM kahatA hUM ki sarpa jaise keMculI ko chor3a detA hai, vaise hI muni gotra ko chor3a de / vaha gotra kA mada na kre| kisI kA tiraskAra na kare / ' 5. bhagavAn ke saMgha meM abhivAdana kI eka nizcita vyavasthA thii| usake anusAra dIkSA-paryAya meM choTe muni ko dIkSA-jyeSTha muni kA abhivAdana karanA hotA thA / eka muni ke sAmane yaha vyavasthA samasyA bana gaI / vaha rAjya ko chor3akara muni vanA thaa| usakA nIkara pahale hI muni bana cukA thaa| rAjapi kI AMkhoM para mada kA AvaraNa A gyaa| usane usa naukara mani kA abhivAdana nahIM kiyaa| yaha bAta bhagavAn taka pahuMcI / bhagavAn ne muni-paripad ko AmaMtrita kara kahA, 'sAmAjika vyavasthA meM koI sArvabhauma samrATa hotA hai, koI naukara aura koI naukara kA bhI naukara / kintu mere dharma-saMgha meM dIkSita hone para na koI samrATa rahatA hai aura na koI nokr| ve bAharI upAdhiyoM se mukta hokara usa loka meM pahaMna jAte haiM, jahAM maba gama haiM, koI vipama nahIM hai| phira apane dIkSA-jyeSTha kA - 1. magaDhI, 13123,24 : tapama vajanApa se rayaM, i. maMgAya maNI ga mjii| goSaNa mAga, mahAmeyArI amihaMgiNI // koriparA, gaMgAre parivanaI mhN| pikA pAdiyA, baTa maMgAya mI manAI / / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti kA siMhanAda 139 abhivAdana karane meM kisI ko lajjA kA anubhava nahIM honA cAhie / samrAT aura naukara hone kI vismRti hone para hI AtmA meM samatA pratiSThita ho sakatI hai|" rAjarSi kA ahaM vilIna ho gyaa| unakA naukara aba unakA sArmika bhAI bana gyaa| bhagavAn ne apane saMgha ko eka samatA-sUtra diyaa| vaha haz2AroM-hajAroM kaMThoM se mukharita hotA rahA / usane asaMkhya logoM ke 'ahaM' kA parizodhana kiyaa| vaha sUtra ___'yaha jIva aneka vAra ucca yA nIca gotra kA anubhava kara cukA hai| ataH na koI kisI se hIna hai aura na koI atirikta / yaha jIva aneka vAra ucca yA nIca gotra kA anubhava kara cukA hai-yaha jAna lene para kauna gotravAdI hogA aura kauna maanvaadii| bhagavAn ne apane saMgha meM samatA kA vIja boyA, use sIMcA, aMkurita kiyA, pallavita, puSpita aura phalita kiyaa| ___bhagavAn ne samatA ke prati pragAr3ha AsthA utpanna kI / ata: usakI dhvani saba dizAoM meM pratidhvanita hone lgii| ___ jayaghoSa muni ghUmate-ghUmate vArANasI meM phuNce| unheM patA calA ki vijayaghoSa yajJa kara rahA hai| ve vijayaghoSa kI yajJazAlA meM ge| yajJa aura jAtivAda kA ahiMsaka DhaMga se prativAda karanA mahAvIra ke ziSyoM kA kAryakrama bana gayA thaa| isa kAryakrama meM brAhmaNa muni kAphI rasa le rahe the| jayaghoSa jAti se brAhmaNa the| vijayaghopa bhI brAhmaNa thA / eka yaja kA pratikartA aura dUsarA usakA krtaa| eka jAtivAda kA vighaTaka aura dasarA usakA smrthk| ___ zramaNa aura vaidika--ye do jAtiyAM nahIM haiN| ye donoM eka hI jAti-vRkSa kI do vizAla zAkhAeM haiM / unakA bheda jAtIya nahIM kintu saiddhAntika hai| zramaNadhArA kA netRtva kSatriya kara rahe the aura vaidika dhArA kA netRtva braahmnn| phira bhI bahuta sAre brAhmaNa zramaNa-dhArA meM cala rahe the aura bahuta sAre kSatriya brAhmaNa-dhArA meM / usa samaya dharma-parivartana vyaktigata prazna thaa| usakA vyApaka prabhAva nahIM 1. sUyagaDo, 12 / 25: je yAvi aNAyage siyA, je vi ya pesa gapesage siyA / ida moNapayaM uvaTThie, No lajje samayaM sayA care / / 2. mAyAro, 2 / 46,50 : se asaI uccAgoe, asaI pIyAgoe / po hoNe po narite, No piihe| iti saMpAya ke goyAvAdI ? ke mApAvAdI ? Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 zramaNa mahAvIra hotA thA / yadi dharma-parivartana kA artha jAti-parivartana hotA to samasyA bahuta gambhIra bana jaatii| kintu eka hI bhAratIya jAti ke loga aneka dharmoM kA anugamana kara rahe the, isalie unake dharma-parivartana kA prabhAva kevala vaicArika stara para hotA / jAtIya stara para usakA koI prabhAva nahIM hotaa| vijayaghoSa ke mana meM vaicArika bheda ubhara aayaa| usane darpa ke sAtha kahA'mune ! isa yajJa-maMDapa meM tuma bhikSA nahIM pA sakate / kahIM anyatra cale jaao| yaha bhojana vedavid aura dharma ke pAragAmI brAhmaNoM ke lie banA hai|' .. muni bole---'vijayaghoSa ! mujhe bhikSA mile yA na mile, isakI mujhe koI cintA nhiiN| mujhe isakI cintA hai ki tuma brAhmaNa kA artha nahIM jaante|' vijayaghoSa-'isakA artha jAnane meM kauna-sI kaThinAI hai ? jo brahmA ke mukha se utpanna brAhmaNa ke kula meM janma letA hai, vaha brAhmaNa hai|' muni-~-'maiM tumhAre siddhAnta kA prativAda karatA huuN| jAti janmanA nahIM hotI, vaha karmaNA hotI hai manuSya karma se brAhmaNa hotA hai, karma se kSatriya / karma se vaizya hotA hai aura karma se shuudr|" vijayaghoSa-'brAhmaNa kA karma kyA hai ?' / muni-'brAhmaNa kA karma hai-brahmacarya / jo vyakti brahma kA AcaraNa karatA hai, vaha brAhmaNa hotA hai| jaise jala meM utpanna kamala usameM lipta nahIM hotA, vaise hI jo manuSya kAma meM utpanna hokara usameM lipta nahIM hotA, use hama brAhmaNa kahate haiN| jo rAga, dvepa aura bhaya se atIta hone ke kAraNa mRSTa svarNa kI bhAMti prabhAsvara hotA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN|" 'jo ahiMsaka, satyavAdI aura akiMcana hotA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN|" 1. uttarajjhayaNANi, 25 // 31 : phammuNA bambhaNo hoi, kammuNA hoi khttio| vaisso kammaNA hoi, suddo havai kammuNA / 2. uttarajjhayaNANi, 22 / 30 : vammacereNa vmbhnno| 3. uttarajjhayaNANi, 25 / 26 : jahA pomaM jale jAyaM, novalippai vaarinnaa| evaM alitto kAmehi, taM vayaM vUma mAhaNaM / / 4. uttarAyaNANi, 2021: jAyasvaM jahAmaTheM, nidantamalapAvagaM / rAgabosamayAIyaM, taM vayaM vUma mAhaNaM / / 5. uttaragsayapANi 25122,23,27 / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti kA siMhanAda 141 vijayaghoSa kA vicAra-parivartana ho gyaa| usane karmaNA jAti kA siddhAnta svIkAra kara liyaa| harikeza jAti se cAMDAla the| ve muni bana ge| ve vArANasI meM vihAra kara rahe the / usa samaya rudra deva purohita ne yajJa kA vizAla Ayojana kiyaa| harikeza usa yajJa-vATikA meM gae / rudradeva ne muni kA tiraskAra kiyaa| ve usase vicalita nahIM hue| donoM ke bIca lambI carcA clii| carcA ke madhya rudradeva ne kahA'mune ! jAti aura vidyA se yukta brAhmaNa hI puNya-kSetra haiN|" muni ne isakA prativAda karate hue kahA-'jinameM krodha, mAna, hiMsA, asatya, corI aura parigraha hai, ve brAhmaNa jAti aura vidyA se vihIna haiN| ve puNya-kSetra nahIM haiN| _ 'tuma kevala vANI kA bhAra Dho rahe ho / vedoM ko par3hakara bhI tuma unakA artha nahIM jAnate / jo sAdhaka viSama sthitiyoM meM samatA kA AcaraNa karate haiM, ve hI sahI artha meM brAhmaNa aura puNya-kSetra haiN|" rudra deva ko yaha bAta bahuta apriya lgii| usane muni ko tAr3anA dene kA prayatna kiyaa| kintu muni kI tapasyA kA teja bahuta pravala thaa| usase rudradeva ke chAtra pratAr3ita ho ge| usa samaya sabako yaha anubhava huA tapa kA mahattva pratyakSa hai, jAti kA koI mahattva nahIM hai| jisake teja se rudradeva ke chAtra hataprabha ho gae, vaha harikeza muni cAMDAla kA putra hai|' bhagavAn mahAvIra kA yuga nizcaya hI jAtivAda yA madavAda ke prabhutva kA yuga thaa| usakA sAmanA karanA koI sarala vAta nahIM thI / usakA pratirodha karane vAle 1. uttrjjynnaanni,.12|13: je mAhaNA jAivijjovaveyA, tAItu khettAI supeslaaii|| 2. uttraaynnaanni,12|14: phoho ya mANo ya yaho ya jesi, mosaM badataM ca pariggahaM ca . te mAhaNA jAivijjAvihUNA, tAiM tu khettAI supAvayAI: 3. uttarajjhayaNANi, 12 / 15: tummetya bho ! bhAradharA girANaM, baTuM na jAgAha ahijja vee / uccAvayAI muNiNo caranti, tAI tu sattAI supesalAI // 4. uttarajjayaNANi, 12 // 37 : sarayaM e dosai tavoviseso, na dosaI jAivisena koii| sodAgaputte harietasAhU, jasserisA iDhimahAgubhAgA // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 zramaNa mahAvIra ko prANa-samarpaNa kI taiyArI rakhanI hI hotii| bhagavAna mahAvIra ne abhaya aura jIvana-mRtyu meM samatva kI sudRr3ha anubhUti vAle anagina muni taiyAra kara die| ve jAtivAda ke abhedya durgoM meM jAte aura uddezya meM saphala ho jaate| 2. sAdhutva : veza aura pariveza vaha yuga dharma kI pradhAnatA kA yuga thaa| sAdhu banane kA bahuta mahattva thaa| zramaNa sAdhu banane para bahuta bala dete the| isakA prabhAva vaidika paramparA para bhI pdd'aa| usameM bhI saMnyAsa ko sarvopari sthAna mila gyaa| aneka paramparAoM meM hajAroM-hajAroM sAdhu the| samAja meM jisakA mUlya hotA hai, vaha AkarSaNa kA kendra bana jAtA hai / sAdhutva janatA ke AkarSaNa kA kendra-bindu bana gayA thaa| kintu sAdhutva koI vAla-lIlA nahIM hai| vaha indriya, mana aura vRttiyoM ke vijaya kI yAtrA hai / isa yAtrA meM vahI saphala ho sakatA hai jo dRr3hasaMkalpa aura AtmalakSI dRSTi kA dhanI hotA hai| bhagavAn mahAvIra ne dekhA bahuta sAre zramaNa aura saMnyAsI sAdhu ke veza meM gRhastha kA jIvana jI rahe haiN| na unameM jJAna kI pyAsa hai, na satya-zodha kI manovRtti, na Atmopalabdhi kA prayatna aura na Antarika anubhUti kI tar3apa / ye sAdhu kaise ho sakate haiM ? bhagavAn sAdhu-saMsthA kI durbalatAoM para TIkA karane lge| bhagavAn ne kahA 'sira muMDA lene se koI zramaNa nahIM hotaa| om kA japa karane se koI brAhmaNa nahIM hotaa| araNyavAsa karane se koI muni nahIM hotaa| valkala cIvara pahanane se koI tApasa nahIM hotaa| zramaNa hotA hai samatA se| brAhmaNa hotA hai brahmacarya se| muni hotA hai jJAna se| tApasa hotA hai tapasyA se|" 'jaise polI muTThI aura mudrA-zUnya khoTA sikkA mUlyahIna hotA hai, vaise hI vratahIna sAdhu mUlyahIna hotA hai / vaiDUrya maNi kI bhAMti camakane vAlA kAMca jAnakAra 1. uttarajjhayaNANi, 2026,30 : na vi muNDieNa samaNo, na oMkAreNa bmbhnno| na muNI raNNa vAseNaM, kusacIreNa na taavso|| samayAe samaNo hoi, bambhacereNa bambhaNo / nANeNa ya muNI hoi, taveNaM hoi tAvaso // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti kA siMhanAda 143 ke sAmane mUlya kaise pA sakatA hai ?" __ eka vyakti ne bhagavAn se pUchA-'bhaMte ! sAdhutva aura veza meM kyA koI sambandha hai ?' bhagavAn ne kahA-'koI bhI samvandha nahIM hai, yaha maiM kaise kahUM? veza vyakti kI Antarika bhAvanA kA prativimba hai| jisake mana meM nispRhatA ke sAtha-sAtha kaSTa-sahiSNutA var3hatI hai, vaha acela ho jAtA hai| yaha acelatA kA veza usake aMtaraMga kA prativimva hai|' ___'bhaMte ! kucha loga nispRhatA aura kaSTa-sahiSNutA ke vinA bhI anukaraNa buddhi se acela ho jAte haiM / ise mAnyatA kyoM dI jAe ?' bhagavAn-~~'ise mAnyatA nahIM milanI caahie| para anukaraNa kisI maulika vastu kA hotA hai / mUlataH veza AMtarika bhAvanA kI abhivyakti hai| usakA anukaraNa bhI hotA hai, isalie sAdhutva aura veza meM sambandha hai, yaha bhI maiM kaise khuuN|' maiM cAra prakAra ke puruSoM kA pratipAdana karatA huuN| 1. kucha puruSa veza ko nahIM chor3ate, sAdhutva ko chor3a dete haiN| 2. kucha puruSa sAdhutva ko nahIM chor3ate, veza ko chor3a dete haiM ! 3. kucha puruSa sAdhutva aura veza-donoM ko nahIM chodd'te| 4. kucha puruSa sAdhutva aura veza-donoM ko chor3a dete haiN| goSThI ke dUsare sadasya ne pUchA-'bhaMte ! Aja hamAre deza meM bahuta loga sAdhu ke veza meM ghUma rahe haiN| hamAre sAmane bahuta bar3I samasyA hai, hama kise sAdhu mAneM aura kise asAdhu ?' bhagavAn ne kahA-'tumhArI bAta saca hai| Aja bahuta sAre asAdhu sAdhu kA veza pahane ghUma rahe haiM / ve bholI-bhAlI janatA meM sAdhu kahalAte haiN| kintu jAnakAra manuSya unheM sAdhu nahIM khte|' 'bhaMte ! ve sAdhu kise kahate haiM ?' bhagavAn ne kahA 'jJAna aura darzana se saMpanna, saMyama aura tapa meM rata / jo ina guNoM se samAyukta hai, 1. uttaralsayapANi, 20142 : polte va muTThI jaha se sAre, na pintae kUTarahAyaNe vaa| rAhAmaNI veraliyappagAse, amaharapae hoi 5 rAmaesa // 2. TAnaM 4 / 416 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 zramaNa mahAvIra jAnakAra manuSya use sAdhu kahate haiN|" vaidika paramparA ne gRhasthAzrama ko mahattva diyA aura zramaNa paramparA ne saMnyAsa ko / sAdhanA kA mUlya gRhastha aura sAdhu ke veza se prativaddha nahIM hai / vaha saMyama se pratibaddha hai| abhayakumAra ne bhagavAna se pUchA---'bhaMte ! bhagavAn bhikSu ko zreSTha mAnate haiM yA gRhastha ko ?' bhagavAn ne kahA-'maiM saMyama ko zreSTha mAnatA huuN| saMyamarata gRhastha aura bhikSu-donoM zreSTha haiM / asaMyamarata gRhastha aura bhikSu-donoMzreSTha nahIM haiN|' 'bhaMte ! kyA zramaNa bhI saMyama se zUnya hote haiM ?' bhagavAn - 'yaha antar kA Aloka na saba bhikSuoM meM hotA hai, aura na saba gRhasthoM meN| gRhastha haiM nAnA shiilvaale| saba bhikSuoM kA zIla samAna nahIM hotaa| 'kucha bhikSuoM se gRhastha kA saMyama anuttara hotA hai| saba gRhasthoM se bhikSu kA saMyama anuttara hotA hai / bhagavAn ne saMyama ko itanI pradhAnatA dI ki usake sAmane veza aura pariveza ke prazna gauNa ho ge| sAdhutva kI pratimA bAharI AkAra-prakAra se haTakara antara ke Aloka kI vedI para pratiSThita ho gii| 3. dharma aura sampradAya yadi pAtra ke binA prakAza, chilake ke binA phala aura bhASA ke binA jJAna 1. dasaveAliyaM, 7148, 46 : vahave ime asAhU, loe vuccaMti saahunno| na lave asAhuM sAhu tti, sAI sAhu tti mAlave / / nANa-dasaNa-saMpannaM, saMjame ya tave rayaM / evaM guNa samAuttaM, saMjayaM sAhumAlave // 2. uttarajjhayaNANi, 5116, 20 : na imaM savvesu bhikkhUsu, na imaM savvesu'gArisu / nANAsIlA agAratyA, visamasIlA ya. bhikkhunno|| saMti egehi bhikkhUhiM, gAratyA sNjmuttraa| gAratthehiM ya savvehiM, sAhavo saMjamuttarA / / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 krAnti kA siMhanAda hotA to dharma sampradAya se mukta ho jaataa| para isa duniyA meM aisA nahIM hotaa| dharma dIpa kI lau hai to sampradAya usakA pAtra / dharma phala kA sAra hai to sampradAya usakA chilakA / dharma caitanya hai to sampradAya usako vyakta karane vAlI bhaassaa| sampradAya java AvaraNa banakara dharma para chA jAtA hai, tava pAtra, chilake aura bhApA kA mUlya lo, sAra aura jJAna se adhika ho jAtA hai| bhagavAn ke yuga meM kucha aisA hI cala rahA thA / sampradAya dharma kI AtmA ko kacoTa rahe the| dharma kI jyoti sampradAya kI rAkha se DhakI jA rahI thii| usa samaya bhagavAn ne dharma ko sampradAya kI prativaddhatA se mukta kara usake vyApaka rUpa ko mAnyatA dii| gautama ne pUchA-'bhaMte ! zAzvata dharma kyA hai ?' bhagavAn ne kahA-'ahiMsA zAzvata dharma hai|' atIta meM jo jJAnI hue haiM, bhaviSya meM jo hoNge| ahiMsA una savakA AdhAra hai, prANiyoM ke lie jaise pRthvI / 2 'bhaMte ! kucha dArzanika kahate haiM hamAre sampradAya meM hI dharma hai, usase bAhara nahIM hai / kyA yaha sahI hai ?' gautama ! mere sampradAya meM Ao, tumhArI mukti hogI anyathA nahIM hogIyaha sampradAya aura mukti kA anubandha sAmpradAyika unmAda hai| isa unmAda se unmatta vyakti dUsaroM ko unmAda hI de sakatA hai, dharma nahIM de sktaa|" bhaMte ! koI vyakti zramaNa-dharma kA anuyAyI hokara hI dhArmika ho sakatA hai, kyA yaha mAnanA sahI nahIM hai ?' . 'gautama ! nAma aura rUpa ke sAtha dharma kI vyApti nahIM hai| usakI vyApti adhyAtma ke sAtha hai| isalie yaha mAnanA satya kI sImA meM hogA ki koI vyakti adhyAtma kA anuyAyI hokara hI dhArmika ho sakatA hai|' 1. mAyAro, 411,2: savye pANA, savve bhUtA, samve jIvA, savve satA haMtavvA "esa dhamme sude, Niie, saase"| 2. sUpagaho, 1 / 11 / 36 : jeya bulA laikkaMtA, je ya budA bnnaagyaa| saMto tesiM paTTANaM, bhUyANaM jagaI jahA / / 3. sUpagage, 11173 : sae sae uvaTThANe, silimeva pvnhaa| badho vi hoti yasapatI, sbkaamsmppie| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 zramaNa mahAvIra 'bhaMte ! to kyA dharma kA sampradAya ke sAtha anubandha nahIM hai ?' 'gautama ! yadi dharma kA sampradAya ke sAtha anubandha ho to azrutvA kevalI kaise ho sakatA hai ?' 'yaha kauna hotA hai, bhaMte ?' 'gautama ! jo vyakti sampradAya se atIta hai aura jisane dharma kA pahalA pATha bhI nahIM sunA, vaha AdhyAtmika pavitratA ko bar3hAte-bar3hAte kevalI (sarvajJa aura sarvadarzI) ho jAtA hai|' 'bhaMte ! aisA ho sakatA hai ?' 'gautama ! hotA hai, tabhI maiM kahatA hUM ki dharma aura sampradAya meM koI anubandha nahIM hai / maiM apane pratyakSa jJAna se dekhatA hUM1. kucha vyakti gRhastha ke veza meM mukta ho jAte haiN| maiM unheM gRhaliMgasiddha kahatA huuN| 2. kucha vyakti hamAre veza meM mukta hote haiN| maiM unheM svaliMgasiddha kahatA huuN| 3. kucha vyakti anya-tIthikoM ke veza meM mukta ho jAte haiN| maiM unheM anya liMgasiddha kahatA huuN| vibhinna vezoM aura vibhinna caryAoM ke bIca rahe hue vyakti mukta ho jAte haiM, taba dharma aura sampradAya kA anubaMdha kaise ho sakatA hai ?' gautama ne prazna ko mor3a dete hue kahA-'bhaMte ! yadi sampradAya aura dharma kA anubaMdha nahIM hai to phira sampradAya kI paridhi meM kauna jAnA cAhegA ?' bhagavAn ne kahA- 'yaha jagat vicitratAoM se bharA hai| isameM vibhinna ruci ke loga haiM 0 kucha loga sampradAya ko pasanda karate haiM, dharma ko pasanda nahIM karate / 0 kucha loga dharma ko pasanda karate haiM, sampradAya ko pasanda nahIM krte| 0 kucha loga sampradAya aura dharma-donoM ko pasanda karate haiN| 0 kucha loga sampradAya aura dharma-donoM ko pasanda nahIM krte|" hama jagat kI ruci meM ekarUpatA nahIM lA skte| janatA kA jhukAva saba dizAoM meM hotA hai / dharma-vihIna sampradAya kI dizA nizcita hI bhayAkrAMta hotI ___ bhagavAn mahAvIra ahiMsA kI gaharAI meM pahuMca cuke the| isalie sAmpradAyika unmAda una para AkramaNa nahIM kara skaa| Atmaupamya kI dRSTi ko hRdayaMgama kie vinA dharma ke maMca para Ane vAle vyakti ke sAmane dharma gauNa aura sampradAya mukhya hotA hai / Atmaupamya dRSTi ko prApta kara dharma ke maMca para Ane vAle vyakti ke 1. ThANaM 4 / 420 / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phrAnti kA siMhanAda 147 sAmane sampradAya gauNa aura dharma mukhya hotA hai| bhagavAn mahAvIra ne sampradAya ko mAnyatA dI, para mukhyatA nahIM dii| jo dharmanetA apane sampradAya meM Ane vAle vyakti ke lie hI mukti kA dvAra kholate haiM aura dUsaroM ke lie use banda rakhate haiM, ve mahAvIra kI dRSTi meM ahiMsaka nahIM haiM, apanI hI kalpanA ke tAne-bAne meM ulajhe bhagavAn 'azrutvA kevalI' ke siddhAnta kA pratipAdana kara asAmpradAyika dRSTi ko carama vindu taka le gye| __0 kisI bhI sampradAya meM pravrajita vyakti mukta ho sakatA hai-yaha sthApanA isa tathya kI ghoSaNA thI-koI bhI sampradAya kisI vyakti ko mukti kA AzvAsana de sakatA hai, yadi vaha vyakti dharma se anuprANita ho / koI bhI sampradAya kisI vyakti ko mukti kA AzvAsana nahIM de sakatA, yadi vaha vyakti dharma se anuprANita na ho| 0 mokSa ko sampradAya kI sImA se mukta kara bhagavAn mahAvIra ne dharma kI asAmpradAyika sattA ke siddhAnta para doharI mohara lagA dii| bhagavAna mahAvIra munitva ke mahAn pravartaka the| ve mokSa kI sAdhanA ke lie muni-jIvana vitAne ko bahuta Avazyaka mAnate the| phira bhI unakI prativaddhatA kA antima sparza sacAI ke sAtha thA, kisI niyama ke sAtha nhiiN| bhagavAn ne 'gRhaliMgasiddha'ko svIkRti de kyA mokSa-siddhi ke lie muni-jIvana ko ekachatratA ko cunautI nahIM dI ? 'gharavAsI gRhastha bhI mukta ho sakatA hai'isakA artha hai ki dharma kI ArAdhanA amuka prakAra ke veza yA amuka prakAra kI jIvana-praNAlI ko svIkAra kie binA bhI ho sakatI hai| 'jIvana-vyApI satya jIvana ko kabhI aura kahIM bhI Alokita kara sakatA hai-isa satya ko anAvRta kara bhagavAn ne dharma ko AkAza kI bhAMti vyApaka banA diyaa| ___'pratyeka buddha' kA siddhAnta bhI sAmpradAyika dRSTi ke prati mukta vidroha thaa| ve kisI sampradAya yA paramparA se pratibaddha hokara pravajita nahIM hote| ve apane jJAna se hI pravuddha hote haiN| bhagavAn ne unako utanI hI mAnyatA dI, jitanI apane tIrtha meM pravajita hone vAloM ko prApta thii| mahAvIra kI ye cAra sthApanAeM-(1) azrutvA kevalI (2) anyaliMgasiddha (3) gahaliMgasiddha (v) aura pratyeka buddha-'mere sampradAya meM Ao, tumhArI mukti hogI anyathA nahIM hogI'-isa mithyA AzvAsana ke sammukha mulI cunautI ke rUpa meM prastuta huii| bhagavAn mahAvIra ke yuga meM pacAsoM dharma-sampradAya the| unameM kucha zAzvatavAdI the aura gucha azAzvatavAdI / ve donoM paraspara prahAra karate the| isa sAmpradAyika abhiniveza ke do phalita sAmane lA rahe the Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 zramaNa mahAvIra 1. apane sampradAya kI prazaMsA aura dUsare sampradAyoM kI nindA | 2. aikAntika Agraha - dUsaroM ke dRSTikoNa ko samajhane kA prayatna na karanA / bhagavAn ne ina donoM ke sAmane syAdvAda kA siddhAnta prastuta kiyA / usakA artha hai -- ananta-dharmAtmaka vastu ko ananta dRSTikoNoM se dekhanA / gautama ne pUchA - 'bhaMte ! ye dhArmika vyakti apane sampradAya kI prazaMsA aura dUsare sampradAya kI nindA kyoM karate haiM ?' bhagavAn ne kahA - 'gautama / jinakA dRSTikoNa ekAntavAdI hotA hai, ve apane jJAta vastu-dharma ko pUrNa mAna lete haiM / dUsaroM dvArA jJAta vastu-dharma unheM asatya dikhAI detA hai / isalie ve apane sampradAya kI prazaMsA aura dUsare sampradAya kI nindA karate haiM / ' 'bhaMte ! kyA yaha ucita hai ?" gautama ke isa prazna para bhagavAn ne kahA'apane abhyupagama kI prazaMsA karane vAle, dUsaroM ke abhyupagama kI nindA karane vAle, vidvAn hone kA dikhAvA karate haiM, ve baMdha jAte hai, asatya ke nAgapAza se / ' 'ekAntagrAhI tarkoM kA pratipAdana karane vAle, dharma aura adharma ke kovida nahIM hote / ve duHkha se mukta nahIM ho pAte, jaise paMjara meM baMdhA zakuni apane ko mukta nahIM kara pAtA paMjara se / " 4. dharma aura vAmamArga dhArmika jagat meM vAmamArga kA itihAsa bahuta purAnA hai / vAmamAgA AtmA ke astitva ko svIkAra nahIM karate the / unake sAmane dharma kA bhI koI mUlya nahIM thA / para samAja meM dharma kA mUlya bahuta bar3ha cukA thA / isalie use svIkAranA sabake lie anivArya ho gayA / 1. sUyagaDo, 111150 : sayaM sayaM pasaM saMtA, garahaMtA paraM vayaM / je u tatya viussaMti, saMsAraM te viussiyA || 2. sUyagaDo, 111146 : evaM takkAe sAtA, dhammAdhamme akoviyA / dukkhaM te NAtivati, sauNI paMjaraM jahA // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAntikA siMhanAda 146 vAmamArgI dharma ke pavitra pITha para viSayoM ko prasthApita kara rahe the / janatA kA jhukAva usa ora bar3ha rahA thA / manuSya sahaja hI viSayoM se AkRSTa hotA hai / use jaba dharma ke Asana para viSaya mila jAte haiM taba usakA AkarSaNa aura adhika bar3ha jAtA hai / indriya-saMyama meM manuSya kA naisargika AkarSaNa nahIM hai| vartamAna kI priyatA bhaviSya ke lAbha ko sadA se abhibhUta karatI rahI hai / kAmarUpa ke sudUra aMcaloM meM vihAra karane vAle muniyoM ne bhagavAn se prArthanA kI--'bhaMte ! vAmamArga ke sAmane hamArA saMyama kA svara prakhara nahIM ho rahA hai / hama kyA kareM, bhagavAn se mArga-darzana cAhate haiM / ' -- bhagavAn ne kahA - ' viSayoM ko dharma ke Asana se cyuta karake hI isa roga kI cikitsA kI jA sakatI hai / jAo, tuma janatA ke sAmane isa svara ko prakhara karo piyA huA kAlakUTa viSa avidhi se pakar3A huA asta, niyaMtraNa meM nahIM lAyA huA vetAla jaise vinAzakArI hotA hai, vaise hI vinAzakArI hotA hai viSaya se jur3A huA dharma / " 5. sAdhanA - patha kA samanvaya sukha ke prati savakA AkarSaNa hai / kaSTa koI nahIM cAhatA / para sukha kI upalabdhi kA mArga kaNToM se khAlI nahIM hai / kRSi kI niSpatti kA sukha usakI utpatti ke kaSToM kA pariNAma hai / isa saMsAra kA nisarga hI aisA hai ki zrama ke vinA kucha bhI niSpanna nahIM hotA / kyA AtmA kI upalabdhi zrama ke vinA sambhava hai ? yadi hotI to vaha pahale hI ho jAtI / phira isa prazna aura uttara kI apekSA hI nahIM rahatI / kucha logoM kA mata hai ki bhagavAn mahAvIra ne sAdhanA ke kaSTapUrNa mArga kA pratipAdana kiyA / ise mAna lene para bhI itanA zeSa raha jAtA hai ki bhagavAn kI sAdhanA meM kaSTa sAdhya bhI nahIM hai aura sAdhana bhI nahIM hai / unakI sAdhanA atha se iti taka ahiMsA kA abhiyAna hai / hiMsA para vijaya pAnA koI sarala kAma nahI hai | anAdikAla se manuSya para usakA prabhutva hai / use nirasta karane meM kyA kaSToM 1. uttarAyaNApi, 20144 : disaM tu pIyaM jaha kAlakUTaM, haNAra satyaM jaha muggahIyaM / ese va dhammo vijoravanno, havAi deyAna dAni // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 zramaNa mahAvIra kA AnA sambhava nahIM hai ? mahAvIra ne kaba kahA ki tuma kaSToM ko nimaMtraNa do / unhoMne kahA- 'tumhAre abhiyAna meM jo kaSTa AeM, unakA dRr3hatApUrvaka sAmanA kro|" bhagavAn ne svayaM tapa tapA, zarIra ko kaSTa dene ke lie nahIM kintu saMcita saMskAroM ko kSINa karane ke lie| bhagavAn anekAnta ke pravaktA the / ve kaise kahate ki saMskAra-vilaya kA tapa hI ekamAtra vikalpa hai| unhoMne dhyAna ko tapa se adhika mahattva diyA / unakI paramparA kA prasiddha sUna hai-do dina kA upavAsa do minaTa ke dhyAna kI tulanA nahIM kara sktaa| unakI sAdhanA meM tapa bahiraMga sAdhana hai, dhyAna aMtaraMga sAdhana / unakA sAdhanApatha na kevala tapasyA se nirmita hotA hai aura na kevala dhyAna se / vaha donoM ke sAmaMjasya se nirmita hotA hai| tapasyA ke sthAna para tapasyA aura dhyAna ke sthAna para dhyAna / donoM kA apanA-apanA upayoga / usa samaya kucha tapasvI ajJAnapUrNa tapa karate the| ve lohe ke kAMToM para so jaate| unakA zarIra rakta-raMjita ho jaataa| kucha tapasvI jeTha kI garmI meM paMcAgnitapa tapate aura kucha sardI ke dinoM meM nadI ke gahare pAnI meM khar3e rahate / bhagavAn ne inako bAla-tapasvI aura vartamAna jIvana kA zatru ghoSita kiyaa| yadi kaSTa sahanA hI dharma hotA to lohe ke kAMToM para sone vAlA tapasvI vartamAna jIvana kA zatru kaise hotA ? eka bAra gautama ne pUchA-'bhaMte ! kyA zarIra ko kaSTa denA dharma hai ?' 'nahIM kaha sakatA ki vaha dharma hai|' 'bhaMte ! to kyA vaha adharma hai ?' 'nahIM kaha sakatA ki vaha adharma hai|' 'to kyA hai, bhaMte ?' 'rogI kar3avI davA pI rahA hai / kyA maiM kahUM ki vaha aniSTa kara rahA hai ? jvara se pIr3ita manuSya snigdha-madhura bhojana khA rahA hai| kyA maiM kahUM ki vaha iSTa kara rahA hai ?' 'davA roga kI cikitsA hai / mIThI davA lene se roga miTe to kar3avI davA lenA Avazyaka nahIM hai / usase na miTe to kar3avI davA bhI lenI hotI hai|' 'snigdha bhojana zarIra ko puSTa karatA hai, para jvara meM vaha zarIra ko kSINa karatA hai|' 'maiM zarIra ko kaSTa dene ko dharma nahIM kahatA huuN| maiM saMskAroM kI zuddhi ko dharma 1. dasaveAliyaM, 8 / 27 : dehe duvakhaM mahAphalaM / 2. dasavemAliyaM, 6316 / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti kA siMhanAda 151 kahatA huuN|' gautama ne phira pUchA-'bhaMte ! kyA aisA ho sakatA hai?-- 1. kaNTa mahAn aura zuddhi bhI mahAn, 2. kaNTa mahAn aura zuddhi alpa, 3. kaSTa alpa aura zuddhi mahAn, 4. kapTa alpa aura zuddhi bhI alpa / bhagavAn ne kahA-'ho sakatA hai|' gautama ne pUchA-'kaise ho sakatA hai, bhaMte ?' bhagavAna ne kahA 1. ucca bhUmikA kA tapasvI mahAn kaSTa ko sahatA hai aura usakI zuddhi bhI mahAna hotI hai| 2. nArakIya jIva mahAn kaSTa ko sahatA hai, para usake zuddhi alpa hotI hai / 3. ucca bhUmikA kA dhyAnI alpa kaSTa ko sahatA hai, para usake zuddhi mahAn __ hotI hai| 4. sarvocca deva alpa kaSTa ko sahatA hai aura usake zuddhi bhI alpa hotI hai|" bhagavAn ne kaSTa-sahana aura zuddhi ke anubaMdha kA pratipAdana nahIM kiyaa| bhagavAn ne gautama ke eka prazna ke uttara meM kahA thA-kaSTa ke adhika yA alpa hone kA merI dRSTi meM koI mUlya nahIM hai| merI dRSTi meM mUlya hai prazasta zuddhi kaa| gautama ne isa viSaya ko aura adhika spaSTa karane kA anurodha kiyaa| taba bhagavAn ne kahA 'gautama ! do vastra haiM- eka kardamarAga se rakta aura dUsarA khaMjanarAga se rakta / inameM se kauna-sA vastra kaThinAI se sApha kiyA jA sakatA hai aura kauna-sA saralatA se ?' "bhaMte ! kardamarAga se rakta vastra kaThinAI se sApha hotA hai|' 'gautama ! nArakIya jIva ke bandhana bahuta pragAr3ha hote hai, isalie mahAna kaSTa sahane para bhI unake zuddhi alpa hotI hai|' 'bhaMte ! khaMjana rAga se rakta vastra saralatA se sApha hotA hai|' 'gautama ! tapasvI muni ke baMdhana zithila hote haiM, isalie unake pavitra kaSTa sahane se hI mahAn zuddhi ho jAtI hai|' ___'yaha kaise hotI hai, bhaMte ?' 1. bhagavaI, 6 / 15, 16 // 2. bhagavaI, 61: se mee re pagatpanimjarAe / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 152 zramaNa mahAvIra 'gotama ! sUkhI ghAsa kA pUlA agni meM DAlane para kyA hotA hai ?' 'bhaMte ! vaha zIghra hI bhasma ho jAtA hai / ' 'gautama ! garma tave para jala-bindu girane se kyA hotA hai ?" 'bhaMte ! vaha zIghra hI vidhvasta ho jAtA hai / ' 'gautama ! isI prakAra tapasvI muni ke baMdhana taMtu zIghra hI dagdha aura dhvasta ho jAte haiM / " bhagavAn ne zramaNoM kI sAdhanA paddhati ko vikasita kiyA aura sAtha-sAtha anya tapasviyoM ke sAdhanA patha ko pariSkRta rUpa meM apanAyA / unake pariSkAra kA sUtra thA -- ahiMsA | hiMsApUrNa kaSTa sahane kI paramparA cala rahI thI / bhagavAn ne kaSTa sahane ko sarvathA asvIkAra nahIM kiyA, kintu usameM hiMsA ke jo aMza the, una sabako asvIkAra kara diyA / bhagavAn ne kAyakleza ko tapa ke rUpa meM svIkAra kiyA / para usakA artha zarIra ko satAnA nahIM hai, anazana karanA nahIM hai / usakA artha hai -Asana - prayoga se zarIra aura mana kI zaktiyoM kA vikAsa karanA / zarIra ko satAnA aura sukha denA- ina donoM se pare thA bhagavAn mahAvIra kA mArga / usa samaya kucha dArzanika kahate the ---- jaisA kAraNa hotA hai vaisA hI kArya hotA hai | duHkha kA bIja sukha kA aura sukha kA bIja duHkha kA paudhA utpanna nahIM kara sakatA / zarIra ko duHkha dene se sukha kaise utpanna hogA ? kucha dArzanikoM kA mata isake viparIta thA / ve kahate the-- vartamAna meM zarIra ko duHkha deMge to agale janma meM sukha milegA / sukha ke lie pahale kaSTa sahanA hotA hai / javAnI meM kaSTa sahakara paisA kamAne vAlA bur3hApe meM sukha se khAtA hai / 1 mahAvIra ne ina donoM matoM ko svIkAra nahIM kiyA aura asvIkAra bhI nahIM kiyA / ve kisI mata ko ekAMgI dRSTi se svIkAra yA asvIkAra nahIM karate the / unhoMne sukha aura duHkha kA samanvaya sAdha liyA / bhagavAn ne batAyA --'maiM kArya-kAraNa ke siddhAnta ko svIkAra karatA hUM / sukha kA kAraNa sukha honA cAhie / prazna hai - sukha kyA hai ? uttara hogA- jo acchA lage, vaha sukha aura jo burA lage, vaha duHkha / ' mahAvIra ne kahA 1. jo loga isalie bhUkhe rahate haiM ki agale jIvana meM bharapeTa bhojana milegA, 2. jo loga isalie ghara ko chor3ate haiM ki agale jIvana meM bharA-pUrA parivAra milegA, 3. jo loga isalie dhana ko chor3ate haiM ki agale jIvana meM rAjasI vaibhava 1. bhagavaI, 6 / 4 / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAntikA siMhanAda milegA, 4. jo loga isalie brahmacArI banate haiM ki agale jIvana meM apsarAeM mileMgI, 5. jo loga isalie saba kucha chor3ate haiM ki agale jIvana meM yaha saba kucha haz2Ara gunA bar3hiyA aura lAkha gunA adhika milegA, - ve saba loga zarIra, indriya aura mana ko satAne kI doharI mUrkhatA kara rahe hai / yaha saMtApa hai, sAdhanA nahIM hai / ' 153 jo loga ina sabako isalie chor3ate haiM ki jo apanA nahIM hai, use chor3anA hI sukha hai / yaha sAdhanA hai, saMtApa nahIM hai / vastuoM ko chor3anA use acchA lagatA hai, isalie vaha sukha hai / unheM chor3ane para kaSTa jhelanA acchA lagatA hai, isalie vaha bhI sukha hai / ise Apa mAna sakate haiM ki sukha te sukha utpanna hotA hai yA duHkha se sukha utpanna hotA hai / 1 6. janatA kI bhASA janatA ke lie latA kA prANa puSpa aura puSpa kA prANa parimala hai / parimala kI abhivyaMjanA se puSpa aura latA - donoM jagat ke sAtha tadAtma ho jAte haiM / manuSya kI tadAtmatA bhI aisI hI hai / usake cintana-puSpa meM bhASA kI abhivyaMjanA nahIM hotI to jagat tadAtma se zUnya hokara samparka se zUnya ho jAtA / bhASA samparka kA sarvAdhika sazakta mAdhyama hai / mana ko mana se pakar3ane vAle loga bahuta kama hote haiM / saMketa kI zakti sImita hai / manuSya bolakara apanI bAta dUsaroM taka pahuMcAtA hai / bhASA kA prayojana hI hai apane bhItara ke jagat ko dUsare ke bhItarI jagat se milA denA / bhASA eka upayogitA hai| apane zaizava meM upayogitA kevala upayogitA hotI hai / yauvana ko dehalIja para paira rakhate hI yaha alaMkAra bana jAtI hai / prANa-zakti prakhara hotI hai, sondayaM sahaja hotA hai, taba alaMkAra kI apekSA nahIM hotI / prANa kI jyoti manda hone lagatI hai taba alaMkAra kI AkAMkSA pravala honA cAhatI hai| yuga aisA AyA ki bhASA bhI alaMkAra bana gii| jo samparka sUtra thI, vaha bar3appana kA mAnadaMDa vana gaI / paMDita loga usa saMskRta meM bolate aura likhate the jo janatA kI bhASA nahIM thI, janatA ke lie agamya pii| pariNAma yaha huA ki do varga bana gae eka paMDita kI bhASA bolane vAloM kA aura dUsarA janatA kI bhASA bolane vAloM kaa| paMDitoM ko bhASA asAdhAraNa ho gaI aura janatA kI bhASA sAdhAraNa mAnI jAne lagI / - mahAvIra kA lakSya thA - sabako jagAnA | sabako jagAne ke lie jarUrI thA 1. magavaI, 8 266 / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zramaNa mahAvIra sabake sAtha saMparka sAdhanA / paMDitAI kI bhASA meM aisA honA sambhava nahIM thaa| isalie bhagavAn ne jana-bhASA ko samparka kA mAdhyama bnaayaa| prAkRta kA artha hai-prakRti kI bhASA, janatA kI bhaapaa| bhagavAna janatA kI bhASA meM bole aura janatA ke lie vole isalie ve janatA ke ho ge| unakA saMdeza bAlakoM, striyoM, maMdamatiyoM aura mUoM taka phuNcaa| una sabako usase Aloka milaa| ___ mahAvIra IzvarIya saMdeza lekara nahIM Ae the| unakA saMdeza apanI sAdhanA se prApta anubhavoM kA saMdeza thaa| isalie use janatA kI bhASA meM rakhane meM unheM koI kaThinAI nahIM thii| usa samaya kucha paMDita janatA ko IzvarIya saMdeza dene kI ghoSaNA kara rahe the / IzvarIya saMdeza bhalA janatA kI bhASA meM kaise ho sakatA hai ? vaha usa bhASA meM honA cAhie jise janatA na samajha sake / yadi use janatA samajha le to vaha eka varga kI dharohara kaise bana jAe ? mahAvIra ne usa ekAdhikAra ko bhaMga kara diyaa| darzana ke mahAn satya janatA kI bhASA meM prastuta hue| dharma sarva-sulabha ho gayA / strI aura zUdra nahIM par3ha sakate-isa Adeza dvArA strI aura zUdroM ko dharmagrantha par3hane se vaMcita kiyA jA rahA thaa| mahAvIra ke udAra dRSTikoNa se unheM dharmagrantha par3hane kA punaH adhikAra mila gyaa| 'bhASA kA Agraha hameM kaThinAI se nahIM ubAra sakatA?--mahAvIra kA yaha svara Aja bhI bhASAvAda ke lie mahAn cunautI hai| 7. karuNA aura zAkAhAra zramaNa ArdrakumAra ekadaNDI parivrAjaka ke praznoM kA uttara de mahAvIra kI dizA meM Age bddh'aa| itane meM hastI-tApasa ne use rokakara kahA ---'ArdrakumAra ! tumane ina parivrAjakoM ko niruttara kara bahuta acchA kAma kiyA / ye loga kaMda, mUla aura phala kA bhojana karate haiN| jIvana-nirvAha ke lie asaMkhya jIvoM kI hatyA karate haiN| hama aisA nahIM krte|' 'phira Apa jIvana-nirvAha kaise karate haiM ?' 'hama bANa se eka hAthI ko mAra lete haiN| usase lambe samaya taka jIvananirvAha ho jAtA hai|' 'kanda-mUla ke bhojana se ise acchA mAnane kA AdhAra kyA hai ?' 'isakI acchAI kA AdhAra alpa-bahutva kI mImAMsA hai| ekadaNDI parivrAjaka asaMkhya jIvoM ko mArakara eka dina kA bhojana karate haiM, jaba ki hama eka jIva ko mArakara bahuta dinoM taka bhojana kara lete haiN| ve bahuta hiMsA karate haiN| hama kama 1. uttarajjhayaNANi, 6 / 10 : na cittA tAyae bhAsA ! Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti kA sihnAda hiMsA karate haiM / ' mAMsAhAra ke samarthana meM die jAne vAle isa tarka kI Ayu DhAI hajAra varSa purAnI to avazya hI hai / isa tarka kI zaraNa gRhastha hI nahIM, mAMsAhArI saMnyAsI 'bhI lete the / mahAvIra ne isa tarka ko asvIkAra kara mAMsAhAra kA pravala virodha kiyA / " 155 usa virodha ke pIche koI vAda nahIM, kintu karuNA kA ajasra pravAha thA / unake antaHkaraNa meM prANi-mAtra ke prati karuNA pravAhita ho rahI thI / pazu, pakSI aura vanaspati Adi sUkSma jIvoM ke sAtha unakA utanA hI prema thA, jitanA ki manuSya ke saath| unake prema meM kisI bhI prANI ke vadha kA samarthana karane kA koI avakAza nahIM thA / unheM priya thI ahiMsA aura kevala ahiMsA / kintu mAnava kA jagat unakI bhAvanA ko kaise svIkAra kara letA ? Akhira yaha jIvana kA prazna thA / jInA hai to khAnA hai / khAe binA jIvana cala nahIM sakatA / 'annaM vai prANA:'- -anna hI prANa hai, yaha dhAraNA samAjamAnya ho cukI thI / bhagavAn ne bhojana kI samasyA para dRSTikoNoM se vicAra kiyA / eka dRSTikoNa anivAryatA kA thA aura dUsarA saMkalpa kA / bhagavAn ne asambhava tattva kA pratipAdana nahIM kiyA / vanaspati jIvana kI nyUnatama anivAryatA hai / mAMsAhArI loga vanaspati khAte haiM para zAkAhArI mAMsa nahIM khAte / mAMsAhAra vanaspati kI bhAMti nyUnatama anivAryatA nahIM hai / usake pIche saMkalpa kI preraNA hai / bhagavAn kI ahiMsA kA pahalA sUtra hai -- anivArya hiMsA ko nahIM chor3a sako to saMkalpI hiMsA ko avazya chodd'o| isI sUtra ke AdhAra para mAMsAhAra ke pratiSedha kA svara arthavAn ho gayA / Aja vizva bhara meM jo zAkAhAra kA AMdolana cala rahA hai, usakA mUla jaina paramparA meM DhUMDhA jA sakatA hai / brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra - sabhI jAtiyoM meM mAMsAhAra pracalita thA / vaidika dharma meM mAMsAhAra niSiddha nahIM thA / vauddha dharma ke anuyAyI zramaNa paramparA meM hokara bhI mAMsAhAra karate the / mAMna na khAne kA Andolana kevala jaina paramparA ne calA rakhA thaa| usakA netRtva mahAvIra kara rahe the / mahAvIra ne nirgranthoM ke lie mAMsAhAra kA niSedha kiyA / vratI zrAvaka bhI mAMsa nahIM khAte the / bhagavAn ne naraka meM jAne ke cAra kAraNa btaae| unameM eka kAraNa hai mAMsAhAra / mAMsAhAra ke prati mahAvIra kI bhAvanA kA yaha mUrta prativimba hai / mahAvIra kA mAMsAhAra - virodhI Andolana dhIre-dhIre bala pakar3atA gayA / usase aneka dharma-sampradAya aura aneka jAtiyAM prabhAvita huI aura unhoMne mAMsAhAra chor3a diyA / 1. gaTa, 22652 55 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 zramaNa mahAvIra mAMsAhAra ke niSedha kA sabase prAcIna pramANa jaina sAhitya ke atirikta kisI anya sAhitya meM hai, aisA abhI mujhe jJAta nahIM hai| AhAra jIvana kA sAdhya nahIM hai, kintu usakI upekSA kI jA sake vaisA sAdhana bhI nahIM hai| yaha mAnyatA kI jarUrata nahIM, kintu jarUrata kI mAMga hai| zarIra-zAstra kI dRSTi se isa para socA gayA hai para isake dUsare pahalU bahuta kama chue gae haiN| yaha kevala zarIra para hI prabhAva nahIM DAlatA, usakA prabhAva mana para bhI hotA hai| mana apavitra rahe to zarIra kI sthUlatA kucha nahIM karatI, kevala pAzavika zakti kA prayoga kara sakatI hai| usase saba ghabarAte haiN| ___mana zAnta aura pavitra rahe, uttejanAeM kama hoM-yaha anivArya apekSA hai / isake lie AhAra kA viveka honA bahuta jarUrI hai / apane svArtha ke lie vilakhate mUka prANiyoM kI nirmama hatyA karanA krUra karma hai| mAMsAhAra isakA bahuta bar3A nimitta hai| mahAvIra ne AhAra ke samaya, mAnA aura yogya vastuoM ke viSaya meM bahuta gaharA vicAra kiyaa| rAtri-bhojana kA niSedha unakI mahAna dena hai| bhagavAn ne mitAzana para bahuta bala diyaa| madya, mAMsa, mAdaka padArtha aura vikRti kA varjana unakI sAdhanA ke anivArya aMga haiM / 8. yajJa : samarthana yA rUpAntaraNa hamAre itihAsakAra kahate haiM-mahAvIra ne yajJa kA prativAda kiyaa| maiM isase sahamata nahIM huuN| merA mata hai-mahAvIra ne yajJa kA samarthana yA rUpAntaraNa kiyA thaa| ahiMsaka yajJa kA vidhAna vaidika sAhitya meM bhI milatA hai| yadi Apa use mahAvIra se pahale kA mAna leM to maiM kahUMgA ki mahAvIra ne usa yajJa kA samarthana kiyaa| aura yadi Apa use mahAvIra ke bAda kA mAne to maiM kahUMgA ki mahAvIra ne yajJa kA rUpAntaraNa kiyA-hiMsaka yajJa ke sthAna para ahiMsaka yajJa kI pratiSThA kii| ____ mahAvIra kA dRSTikoNa sarvagrAhI thaa| unhoMne satya ko ananta dRSTiyoM se dekhA / unake anekAnta-kopa meM dUsaroM kI dharma-paddhati kA AkSepa karane vAlA eka bhI zabda nahIM hai / phira ve yajJa kA prativAda kaise karate ? __unake sAmane prativAda karane yogya eka hI vastu thii| vaha thI hiMsA / hiMsA kA unhoMne sarvatra prativAda kiyA, bhale phira vaha zramaNoM meM pracalita thI yA vaidikoM meN| unakI dRSTi meM zramaNa yA vaidika hone kA vizeSa artha nahIM thA / vizeSa artha thA ahiMsaka yA hiMsaka hone kaa| unake kSAtra hRdaya para ahiMsA kA ekachatra sAmrAjya thaa| usa samaya bhagavAna ke ziSya ahiMsaka yajJa kA saMdeza janatA taka pahuMcA rahe Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bala ne mAhola prema ho| kesanehahahArAhI: mahinA hotI hai. vaha kama nahIM hai| janA indira jaranana saMcamAnAvara ra na hotA hai. vaha kama hai| kA Apa bhI karate hai : pratidina krtaa| munilevAna kuna nadeva vinda pahale kadIna nahI ho| usane karavalAca pUnA-'mune hArI jyoti konasoI : sozilyAna -mAI ghI DAlane kI karahiyAM konasI hai kali ko jalAne ke kaI hona hai| Idhana aura zAnti-mA0 kauna se haiM para jita hona te tuma jyoti kota karate ho?' bane uttara meM muni harikeza ne mahilA paja ko bAramA kii| barasAtA mahAvIra ne unheM prApta thii| muni ne kahA-'dradeva ! mere pana tara jyoti hai. catanya jotispaan| mana, vANI aura kAyA kI satpravRtti pI jalane ko karadiyA hai| gharora ani janAne ke kaMDe hai| karma Idhana hai| saMbana zAntipATha hai| isa prakAra hisaka pAsa karatA huuN| ina saMvAda meM yajJa kA prativAda nahIM kintu rUpAntaraNa hai / isa rUpAntaraNa se pazu-bali kA AdhAra hila gyaa| mahAvIra ke jinya bar3e mArmika raMga meM usakA prativAda karane meM laga ge| eka bakarA bali ke lie le jAyA jA rahA thaa| muni ne use deyaa| ve usake mAmane jAkara khar3e ho ge| bakarA jaise hI nigATa AyA, paise ho muni nope tuko aura apane kAna bakare ke muMha ke pAsa kara die| dekhate-dekhate loga ekatra ho ge| cha dera bAda muni apanI mUla mudrA meM par3e hue| logoM ne pUchA-'mahArAja ! lApa padA kara rahe the?' muni bole-'bakare se kucha bAteM kara rahA thaa|' 'hama ApakA vArtAlApa sunanA cAhate haiM logoM ne ptaa| 1. uttaramApanApi, 12143, 44 / ne aura peda se saTANe. sAI gumAmi 5 vAri ehAdase kamarA nanti bhisya ! paNamepAmAni to jo joho jomAjogA pA sarIraM paarit| zAma esa saMgamayogamantI, homaM mAmI sira para !! // / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 zramaNa mahAvIra muni bole-'maiMne bakare se pUchA-mauta ke muMha meM jAne se pahale tuma kucha kahanA cAhate ho ?' usane kahA-'yadi merI bAta janatA ke kAnoM taka pahuMce to maiM avazya kahanA caahuuNgaa|' maiMne usakI bhAvanA ko pUrA karane kA AzvAsana diyaa| tava usane kahA-'merI bali isalie ho rahI hai ki maiM svarga calA jAUM / tuma isa 'hotA' se kaho ki mujhe svarga meM jAne kI AkAMkSA nahIM hai| maiM ghAsa-phUsa khAkara isa dharatI para saMtuSTa hUM, phira yaha mujhe kyoM asaMtoSa kI ora DhakelanA cAhatA hai ? yadi yaha mujhe svarga meM bhejanA cAhatA hai to apane priyajanoM ko kyoM nahIM bhejatA? unakI bali kyoM nahIM car3hAtA?' yaha kahakara bakarA mauna ho gyaa| upasthitajano! usakA Atma-nivedana maiMne Apa logoM taka pahuMcA diyaa|' muni svayaM mauna ho ge| unakA svara mahAvIra kI dizA se Ane vAle haz2AroM-hajAroM svaroM ke sAtha milakara itanA mukhara ho gayA ki yuga-yuga taka usakI gaMja kAnoM se TakarAtI rhii| bali kI vedI ahiMsA kI chatrachAyA meM apane astitva kI lipi par3hane lgii| 9. yuddha aura anAkramaNa yaha AkAza eka ora akhaNDa hai, phira bhI anAdikAla se manuSya ghara banAtA A rahA hai aura usakI akhaNDatA ko khaMDita kara suvidhA kA anubhava karatA calA __ A rahA hai| isa vikhaMDana kA prayojana suvidhA hai| akhaNDa AkAza meM manuSya usa suvidhA kA anubhava nahIM karatA jisakA vikhaMDita AkAza meM karatA hai / manuSya jAti kI ekatA meM manuSya ko ahaMtRpti kA vaha anubhava nahIM hotA jo usakI anekatA meM hotA hai| ahaMvAdI manuSya apane ahaM kI tRpti ke lie manuSya jagat ko aneka Tukar3oM meM bAMTatA rahA hai| isa vibhAjana kA eka rUpa rASTra hai / eka saMvidhAna aura eka zAsana ke adhIna rahane vAlA bhUkhaNDa eka rASTra bana jAtA hai| dUsare rASTra se usakI sImA alaga ho jAtI hai| vaha sImA-rekhA bhUkhaNDa ko vibhakta karane ke sAtha manuSya jAti ko bhI vibhakta kara detI hai| vaha vibhAjana virodhI hitoM kI kalpanA ko ubhArakara yuddha ko janma detA hai, manuSya ko manuSya se lar3ane ke lie prerita karatA hai| bhagavAn mahAvIra ne yuddha kA isa AdhAra para virodha kiyA ki mAnavIya hita paraspara-virodhI nahIM haiN| unameM sAmaMjasya hai aura pUrNa sAmaMjasya / ahaM aura AkAMkSA ne virodhI hitoM kI sRSTi kI hai| para vaha vAstavika nahIM hai / usa samaya kI rAjanIti meM yuddha ko bahuta protsAhana mila rahA thaa| usakI prazastiyAM gAI jAtI thiiN| eka saMskRta zloka unakA prabala pratinidhitva karatA hai jite ca labhyate lakSmI:, mRte cApi suraaNgnaa| kSaNabhaMgurako dehaH, kA cintA maraNe raNe / / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra varuNa kuzala dhanurdhara thA / usakA nizAnA acUka thA / usane dhanuSa ko kAnoM taka khIMcakara bANa calAyA / campA kA sainika eka hI prahAra se mauta ke muMha meM calA gayA / ' 160 mahArAja ceTaka bhI prahAra na karane vAle para prahAra aura eka dina meM eka bAra se adhika prahAra nahIM karate the / yaha thA pratyAkramaNa meM ahiMsA kA viveka / yaha thI hiMsA kI anivAryatA aura ahiMsA kI smRti | mahArAja ceTaka ahiMsA ke vratI the / anAkramaNa kA siddhAnta unheM mAnya thA / unakI sAmrAjya vistAra kI bhAvanA mAnavIya kalyANa kI dhArA meM samApta ho cukI thI / phira bhI ve apane sAmAjika dAyitva ke prati sajaga the / eka bAra mahArAnI padmAvatI ne koNika se kahA - 'rAjya kA Ananda to vehallakumAra lUTa rahA hai / Apa to nAma bhara ke rAjA haiM / ' koNika ne isakA hetu jAnanA cAhA / mahArAnI ne kahA- 'vehallakumAra ke pAsa sacetaka gaMdhahastI aura aThArahasarA hAra hai / rAjya ke donoM utkRSTa ratna hamAre adhikAra meM nahIM haiM, phira rAjA hone kA kyA artha ?' mahArAnI kA tarkabANa amogha thaa| koNika kA hRdaya vidha gayA / usane vehallakumAra se hAra aura hAthI kI mAMga kI / vehallakumAra ne . ! samrAT zreNika ne apane jIvanakAla meM hAra aura hAthI mujhe die the, isalie ye merI nijI sampadA ke abhinna aMga haiM / Apa mujhe AdhA rAjya deM to maiM Apako hAra aura hAthI de sakatA hUM / ' koNika ne isa prastAva ko asvIkAra kara diyA / -- koNika mere hAra aura hAthI para balAt adhikAra kara legA, isa AzaMkA se abhibhUta vehallakumAra ne mahArAja ceTaka ke pAsa cale jAne kI gupta yojanA banAI / avasara pAkara apanI sArI sampadA ke sAtha vaha vaizAlI calA gayA / 1 koNika ko isa bAta kA patA claa| usane mahArAja ceTaka ke pAsa dUta bhejakara hAra, hAthI aura vehallakumAra ko lauTAne kI mAMga kI / ceTaka ne vaha ThukarA dI / usane dUta ke sAtha koNika ko sandeza bhejA - ' tuma aura vehallakumAra donoM zreNika ke putra aura cellaNA ke Atmaja ho, mere dhevate ho / vyaktigata rUpa meM tuma donoM mere lie samAna ho / kintu vartamAna paristhiti meM vehallakumAra mere zaraNAgata hai / maiMne vaizAlI - gaNataMtra ke pramukha ke nAte use zaraNa dI hai, isalie maiM hAra, hAthI aura vehallakumAra ko nahIM lauTA sakatA / yadi tuma use AdhA rAjya do to maiM una tInoM ko tumheM sauMpa sakatA hUM / ' koNika ne dUsarI bAra phira dUta bhejakara vahI mAMga kI / ceTaka ne phira use 1. bhagavaI, 7 / 164- 202 / 2. AvazyakacUNi, uttarabhAga, pR0 173 : ceDaeNa ekkassa sarassa AgAro kato / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phrAnti kA siMhanAda 161 TukArA diyaa| koNika ne tIsarI bAra dUta bhejakara yuddha kI cunautI dii| ceTaka ne use svIkAra kara liyaa| ceTaka ne malla aura licchavi-maThAraha gaNarAjoM ko nAmaMtrita kara sArI sthiti btaaii| unhoMne bhI ceTaka ke nirNaya kA samarthana kiyaa| unhoMne kahA'zaraNAgata vehallakumAra ko koNika ke hAthoM meM nahIM sauMpA jA sktaa| hama yuddha nahIM cAhate / kintu koNika ne yadi hama para AkramaNa kiyA to hama apanI pUrI zavita se gaNataMtra kI rakSA kreNge|' koNika kI senA vaizAlI gaNataMtra kI sImA para pahuMca gii| ghamAsAna yuddha cAla ho gyaa| ceTaka ne dasa dinoM meM koNika ke dasa bhAI mAra DAle / koNika bhayabhIta ho utthaa| isa ghaTanA ne nimna tathya spaSTa kara die 1. ahiMsA kAyaratA ke AvaraNa meM palane vAlA klavya nahIM hai| vaha prANavirArjana kI taiyArI meM satata jAgarUka polpa hai| 2. bhagavAn mahAvIra se anAkramaNa kA saMkalpa lene vAle ahiMsAvratI AkramaNa kI kSamatA se zUnya nahIM the, kintu ve apanI zakti kA mAnavIya hitoM ke viruddha prayoga nahIM karate the| 3. mAnavIya hitoM ke viruddha abhiyAna karane vAle java yuddha kI anivAryatA lA dete haiM taba ve apane dAyitva kA pAlana karane meM pIche nahIM rhte| yaha Azcarya kI bAta hai ki isa mahAyuddha meM bhagavAna mahAvIra ne koI hastakSepa nahIM kiyaa| donoM bhagavAn ke upAsaka aura anugAmI the / ve bhagavAn kI vANI para zraddhA karate the| para prazna itanA ulajha gayA thA ki unhoMne use bAveza pI bhUmikA para hI sulajhAnA cAhA, bhagavAn kA sahayoga nahIM caahaa| aura eka bhayaMkara paTanA ghaTita ho gii| aisI hI eka ghaTanA kogAMvI ke Asa-pAsa ghaTita ho rahI thii| mahArAnI mRgAvatI ne usameM bhagavAn kA sahayoga cAhA / bhagavAn vahAM phuNce| samasyA mulA ujjayinI kA rAjA caNDaprota bahuta zaktizAlI thaa| vaha una yuga kA ati kaamulaayaa| mahArAnI mRgAvatI kA vila-pAlakA dekha vaha mugdha ho gyaa| ugane dUta bhejakara matAnIka se mRgAvatI kI mAMga dI / matAnIkA ne mAlI malaMgA ke tApa umeTArA diyA ! namasota kula hokara patta denabI aura cala pdd'aa| noka padarA gyaa| usake hadaya para AghAta lagA / use jatisAra ko dInArI hogaI aura yaha isa saMsAra meM cala bnaa| 1. niravAritAko, 1 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 zramaNa mahAvIra mahArAnI ne kauzAMbI kI surakSA-vyavasthA sudRr3ha kara lii| vatsa kI janatA apane deza aura mahArAnI kI surakSA ke lie kaTibaddha ho gii| caNDapradyota kI vizAla senA ne nagarI ko ghera liyaa| cAroM ora yuddha kA AtaMka chA gyaa| mRgAvatI ko bhagavAna mahAvIra kI smRti huI / use andhakAra meM prakAza kI rekhA kA anubhava huaa| samasyA kA samAdhAna dIkhane lgaa| bhagavAn mahAvIra kauzAMbI ke udyAna meM A ge| bhagavAn ke Agamana kA sambAda pAkara mRgAvatI ne kauzAMbI ke dvAra khulavA die| bhaya kA vAtAvaraNa abhaya meM badala gyaa| raNabhUmi janabhUmi ho gaI / jana-jana pulakita ho utthaa|| mRgAvatI mahAvIra ke samavasaraNa meM aaii| caNDapradyota bhI AyA / bhagavAn ne na kisI kI prazaMsA kI aura na kisI ke prati Akroza prakaTa kiyaa| ve mAnavIya durbalatAoM se bhalI bhAMti paricita the| unhoMne madhyasthabhAva se ahiMsA kI carcA kii| usase sabake mana meM nirmalatA kI dhAra bahane lgii| caNDapradyota kA Akroza zAnta ho gyaa| __ ucita avasara dekha mRgAvatI bolI-'bhaMte ! maiM ApakI vANI se bahuta prabhAvita huI huuN| mahArAja caNDapradyota mujhe svIkRti deM aura vatsa ke rAjakumAra udayana kI surakSA kA dAyitva apane kaMdhoM para leM to maiM sAdhvI honA cAhatI huuN|' caNDapradyota kA sira nata aura mana praNata ho gyaa| ahiMsA ke Aloka meM vAsanA kA aMdhatamas vilIna ho gyaa| usane udayana kA bhAgyasUtra apane hAtha meM lenA svIkAra kara liyA, AkrAmaka saMrakSaka bana gyaa| magAvatI ko sAdhvI vanane kI svIkRti mila gii| kauzAMbI kI janatA harSa se jhUma uThI / yuddha ke bAdala phaTa ge| mRgAvatI kA zIla surakSita raha gyaa| ujjayinI aura vatsa-donoM maitrI ke saghana sUtra meM baMdha gae / ' bhagavAn maitrI ke mahAn pravartaka the| unhoMne jana-jana ko maitrI kA pavitra pATha pddh'aayaa| unakA maitrI-sUtra hai 'maiM sabakI bhUloM ko saha letA hUM, ve saba merI bhUloM ko saha leN| sabake sAtha merI maitrI hai, kisI ke sAtha merA vaira nahIM hai|' isa sUtra ne haz2AroM-haz2AroM manuSyoM kI AkrAmaka vRtti ko prema meM badalA aura zakti ke dIvaTa para kSamA ke dIpa jlaae| sAmAjika jIvana meM bhinna-bhinna ruci, vicAra aura saMskAra ke loga hote haiM / bhinnatA ke prati kaTutA utpanna ho jAtI hai / dveSa kI granthi ghulane lagatI hai| . 1. AvazyakacUNi pUrvabhAga, pR0 61 / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnti kA siMhanAda vahI samaya para AkrAmaka bana jAtI hai / bhagavAn ne isa granthimokSa ke tIna parva nizcita kie-- 1. pAkSika AtmAlocana / 2. cAturmAsika AtmAlocana / 3. sAvaMtsarika AtmAlocana / 163 kisI vyakti ke prati mana meM vaira kA bhAva nirmita ho to use tatkAla dho chAle, jisase vaha granthi kA rUpa na le / bhagavAn ne sAdhuoM ko nirdeza diyA'paraspara koI kaTutA utpanna ho to bhojana karane se pahale-pahale use samApta kara do / ' eka bAra eka muni bhagavAn ke pAsa Akara bolA- "bhaMte ! Aja eka muni se merA kalaha ho gyaa| mujhe usakA anutApa hai| aba meM kyA karUM ?" bhagavAn - 'paraspara kSamA-yAcanA kara to / ' muni - "bhaMte ! merA anumAna hai ki vaha mujhe kSamA nahIM karegA / ' bhagavAn - 'vaha tumheM kSamA kare yA na kare, nAdara de yA na de, tumhAre jAne para uThe yA na uThe, vaMdanA kare yA na kare, sAtha meM khAe yA na khAe, sAtha meM rahe yA na rahe, kalaha ko zAnta kare yA na kare, phira bhI tuma use kSamA kro|' muni -- "bhaMte ! mujhe akele ko hI aisA kyoM karanA cAhie ?' bhagavAn - 'zramaNa hone kA artha hai zAnti / zramaNa hone kA artha hai maMtrI / tuma zramaNa hone kA anubhava kara rahe ho, isalie maiM kahatA hUM ki tuma apanI maMtrI ko jgaao| jo maitrI ko jAgRta karatA hai, vaha zramaNa hotA hai / jo maMtrI ko jAgRta nahIM karatA, vaha zramaNa nahIM hotA / ' isa jagat meM saba loga zramaNa nahIM hote / zramaNa bhI sada samAna vRtti ke nahIM hote| isa vastusthiti ko dhyAna meM rakhakara bhagavAn ne kahA- 'yadi tatkAla maMtrI kI anubhUti na kara sako to pakSa ke aMtima dina meM avazya usakA anubhava karo / pAkSikadina meM bhI usakI anubhUti na ho sake to cAturmAsika dina taka navazya use vikasita karo | yadi usa dina bhI usakA anubhava na ho to mAMvatsarika dina taka avazya hI unakA vikAsa kro| yadi usa dina bhI dveSa kI granthi nahIM khulatI hai, sabake prati maMtrI bhAvanA jAgRta nahIM hotI hai to samajho ki tuma samyadRSTi nahI ho, dhArmika nahI ho / ' dharma kI pahalI nIr3I hai-- sampadRSTi kA nirmANa aura samyagdRSTi kI pahalI pahacAna hai- zAnti aura maMtrI ke mAnasa kA nirmaann| jisase mana meM prANImAta ke prati bhaiSIko anubhUti nahIM hai, yaha mahAvIra kI dRSTi meM dhArmika nahIM hai| va ne mahApaura ke isa tu kA upayoga kara apane ko daMDI se madhumIvIra ke adhipati drANa hI kara kasenI Ane para upa ne ravAyA thaa| pAnI kA apaharaNa parama Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 zramaNa mahAvIra kara diyA / caNDapradyota parAjita ho gayA / udrAyaNa ne use baMdI banA sindhu-sauvIra kI ora prasthAna kara diyA / mArga meM bhArI varSA huii| udrAyaNa ne dasapura meM par3Ava kiyaa| vahAM sAMvatsarika parva aayaa| udrAyaNa ne vArSika siMhAvalokana kara caNDapradyota se kahA-'isa mahAn parva ke avasara para maiM Apako kSamA karatA huuN| Apa mujhe kSamA kreN|' caNDapradyota ne kahA-'kSamA karanA aura baMdI banAe rakhanAye donoM eka sAtha kaise ho sakate haiM ? Apa baMdI se kSamA karane kI AzA kaise karate haiM ? bhagavAn mahAvIra ne mainI ke mukta kSetra kA nirUpaNa kiyA hai| usameM na baMdI banane kA avakAza hai aura na baMdI banAne kaa| phira mahArAja ! Apa kisa bhAva se mujhe kSamA karate haiM aura mujhase kSamA cAhate haiM ?' ___udrAyaNa ko apane pramAda kA anubhava huaa| usane caNDapradyota ko mukta kara maitrI ke baMdhana se bAMdha liyaa| donoM parama mitra bana ge| bhagavAn ne anAkramaNa ke do AyAma prastuta kie-~Antarika aura bAhara / usakA Antarika AyAma thA-maitrI kA vikAsa aura bAharI AyAma thaaniHshstriikrnn| niHzastrIkaraNa kI AdhAra-bhittiyAM tIna thIM1. zastroM kA avyApAra / 2. zastroM kA avitaraNa / 3. zastroM kA alpIkaraNa / AkramaNa ke pIche AkAMkSA yA Aveza ke bhAva hote haiN| ve manuSya ko manuSya kA zatru banAte haiM / zatrutA kA bhAva jaise hI hRdaya para apanA prabhutva sthApita karatA hai, vaise hI bhItara baha rahA prema kA srota sUkha jAtA hai / mana sikur3a jAtA hai| buddhi rUkhI-rUkhI-sI ho jAtI hai / manuSya krUra aura damanakArI bana jAtA hai / yaha hamArI duniyA kI bahuta purAnI bImArI hai| isakI cikitsA kA ekamAtra vikalpa haisamatva kI anubhUti kA vikAsa, maitrI kI bhAvanA kA vikAsa / isa cikitsA ke mahAn prayoktA the bhagavAn mahAvIra / unakA anAkramaNa kA siddhAnta Aja bhI mAnava kI mRdu aura saMyata bhAvanAoM kA pratinidhitva kara rahA hai / 10. asaMgraha kA Andolana zarIra aura bhUkha-~-donoM eka sAtha calate haiN| isalie pratyeka zarIradhArI jIva bhUkha ko zAnta karane ke lie kucha na kucha grahaNa karatA hai| bahuta sAre alpavikasita jIva bhUkha lagane para bhojana kI khoja meM nikalate haiM aura kucha mila jAne para khA-pI saMtuSTa ho jAte haiM / ve saMgraha nahIM krte| kucha jIva thor3A-bahuta saMgraha 1. uttarAdhyayana, sukhabodhA, pana 254 / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 zAnti kA siMhanAda karate haiN| manuSya sarvAdhika vikasita jIva hai / usameM atIta kI smRti aura bhaviSya kI saSTa kalpanA hai| isalie vaha sabase adhika saMgraha karatA hai| manuSya java araNyavAsI thA taba kevala khAne ke lie sImita saMgraha karatA thaa| jaba vaha samAjavAsI ho gayA tava saMgraha ke do AyAma jula gae--eka AvazyakatA aura dUsarA bar3appana / AvazyakatA ko pUrA karanA sabake lie jarUrI hai| usameM kisI ko kaise Apatti ho sakatI hai ? bar3appana meM bahutoM ko Apatti hotI hai aura vaha vibhinna yugoM meM vibhinna rUpoM meM hotI rahI hai| mahAvIra ke yuga meM loga bhUkhe nahIM pe aura Arthika samAnatA kA dRSTikoNa bhI nirmita nahIM huA pA / loga bhUse nahIM the aura bhAgyavAda kI pakar3a bahuta majabUta thI, isalie artha-saMgraha karane vAloM ke prati AkrozapUrNa mAnasa kA nirmANa nahIM humA thaa| rAjya-vyavasthA dvArA bhI saMgraha pratibaMdhita nahIM thaa| hara vyakti ko saMgraha karane ko mukta chUTa pii| ise samajhane meM mammaNa kI paTanA bahuta sahAyaka hogii| nApAr3ha kI pahalI rAta / bAdaloM se ghirA huA AmAga / ghora aMdhakAra / tUphAnI hvaa| uphanatI nadI kA bAlakala nAda / isa vAtAvaraNa meM hara AdamI makAna kI zaraNa le rahA thaa| samrAT dheNika mahArAnI cellaNA ke sAtha prAsAda ke vAtAyana meM baiThe the| bijalI kaaNdhii| mahArAnI ne usake prakAza meM degA, eka manuSya nadI ke taTa para grahA hai aura usameM bahakara Ae hue kApTha-guNDoM ko khIMca-jIMcakara saMjo rahA hai| mahArAnI kA mana mAraNA se bhara gyaa| usane zreNika ne kahA-'Apane rAjya meM loga vahata griib| ApakA mAnana unakI garIbI ko miTAne kA prayatna kyoM nahIM karatA? mujhe lagatA hai ki Apa bhI nadI kI bhAMti bhare hue samudra ko bharane hai / bAlI ko koI nahIM bhrtaa|' 'mere rAjya meM koI bhI AdamI garIba nahIM hai / roTI, kapar3A aura makAna sabako mulabha haiN| phira tumane yaha bAropa ko lagAyA ?' "meM bhAropa nahIM lagA rahI hUM, jAMcoM-denI paTanA batA rahI haiN|' 'usa pramANa tumhAre pAna ?' 'pratyakSa ko pramANa pI papA AvazparatA hai ? mai mApane eka prAna pUranI ha kina pAlarAti me yadi koI jAnI jaMgala meM nAma kara lo vaza Apa nahIM mAneMge vivAda garIba nahIM, bhUtA nahIM hai?' ___ sbhaagaa| para mamamama minI gala meM hogI bhAvanA mAnana : dilIpIna miyA meM kisI para Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 zremaNa mahAvIra kyA ho rahA hai ?' samrAT ne kucha hI kSaNoM meM usa manuSya ko dekhA aura ve stabdha raha gae / unakA sira lajjA se jhuka gayA / unheM apane zAsana kI viphalatA para mahAn vedanA kA anubhava huA / mahArAnI kA Akroza unakI AMkhoM ke sAmane ghUmane lgaa| samrATa ne rAjapuruSa ko bhejakara usa AdamI ko bulA liyaa| vaha samrAT ko praNAma kara khar3A ho gayA / samrATa ne pUchA-'bhadra ! tuma kauna ho ?' 'merA nAma mammaNa hai|' 'tuma kahAM rahate ho?' 'maiM yahIM rAjagRha meM rahatA huuN|' 'bhadra ! isa tUphAnI rAtri meM kopIna pahane tuma nadI ke taTa para khar3e the / kyA tumheM roTI sulabha nahIM hai ?' 'roTI bahuta sulabha hai, mhaaraaj|' 'phira yaha asAmayika prayatna kyoM?' 'mujhe eka baila kI jarUrata hai, isalie maiM nadI meM pravAhita kASTha-khaNDoM ko saMjo rahA thaa|' ___"eka baila ke lie itanA kaSTa kyoM ? tuma merI gozAlA meM jAo aura tumheM jo acchA lage, vaha baila le lo|' 'mahArAja ! mere baila kI jor3I kA baila ApakI gozAlA meM nahIM hai, phira maiM vahAM jAkara kyA karUMgA ?' _ 'tumhArA baila kyA kisI svarga se AyA hai ?' 'kala prAtaHkAla Apa mere ghara calane kI kRpA kareM, phira jo ApakA nirdeza hogA, vahI kruuNgaa|' sUryodaya hote hI samrAT mammaNa ke ghara jAne ko taiyAra ho ge| mammaNa rAjaprAsAda meM AyA aura samrATa ko apane ghara le gyaa| usakA ghara dekha samrATa Azcarya meM DUba gaye / vaha samrATa ko baila-kakSa meM le gyaa| vahAM pahuMca samrAT ne dekhA-eka svarNamaya ratnajaTita baila pUrNa AkAra meM khar3A hai, aura dUsarA abhI adhUrA hai| 'ise pUrNa karanA hai, mahArAja !' mammaNa ne aMgulI-nirdeza karate hue kahA / samrAT do kSaNa mauna rahakara bole-'tuma saca kaha rahe the, mammaNa ! tumhArI jor3I kA baila merI gozAlA meM nahIM hai aura tumhAre baila kI pUrti karane kI mere rAjyakoSa kI kSamatA bhI nahIM hai| merI zubha kAmanA hai--tuma apane lakSya meM saphala hoo| maiM tumhArI dhuna para Azcarya-cakita huuN|" samrAT ne rAjaprAsAda meM A usa dhanI-garIba kI sArI rAmakahAnI mahArAnI 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 371, 372 / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAnti kA siMhanAda 167 ko sunA dii| donoM kI mAMkhoM meM bArI-bArI se do cina ghUmane lage-eka usa kAlarAtri meM nadI-taTa para kAma kara rahe mammaNa kA aura dUsarA svarNamaya ratnajaTita vRSabhayugala ke nirmAtA mammaNa kaa| isa ghaTanA ke Aloka meM hama mahAvIra ke asaMgraha prata kA mUlyAMkana kara sakate haiM / hama isa tathya ko na bhulAeM ki mahAvIra ne asaMgraha kA vidhAna Adhika samIkaraNa ke lie nahIM kiyA thaa| unake sAmane garIbI aura mamIrI kI samasyA nahIM thii| unake sAmane samasyA thI mAnasika zAnti kI, saMyama kI lI ko prajvalita rakhane kI aura AtmA ko pAne kii| artha kA saMgraha ina tInoM meM bAdhaka thaa| isIlie mahAvIra ne asaMgraha ko mahAnata ke rUpa meM prastuta kiyaa| bhagavAn kA nizcita abhimata thA ki jo vyakti aparigraha ko nahIM samajhatA vaha dharma ko nahIM samajha sakatA, jo vyakti aparigraha kA AcaraNa nahIM karatA, vaha dharma kA AcaraNa nahIM kara sktaa| parigraha kI laukika bhApA hai-artha mora vastuoM kA saMgraha / bhagavAn kI bhASA isase minna hai| yaha zarIra parigraha hai| saMcita karma paritraha hai| napaM aura vastu parigraha hai| caitanya se bhinna jo kucha hai, yaha saba parigraha hai, yadi usako prati mUrchA hai / yadi usake prati mUrchA nahIM hai to koI bhI vastu parigraha nahIM hai / mU; apane Ara parigraha hai| vastu apane Apa parigraha nahIM hai| vaha mUcA me jur3akara parigraha banatI hai / phalita kI bhASA meM mUcchA aura vastu unakA nimitta ho sakatI hai| jisakA mana mULa se zUnya hai, usake lie vastu phevala yastu hai, upayogitA kA sAdhana hai, kintu parigraha nahIM hai / jinakA mana mA se pUrNa hai, usake lie vastu parigraha kA nimitta hai| isa bhASA meM parivAra ne dompa bana jAte haiM 1. aMtaraMga parigraha-mUrchA / 2. bAhya parigraha-pastu / eka bAra bhagavAn se jyeSTha gippa gItama eka kA kI ora maphela pAra conebharo ! raha kitanA aparigrahI hai, isake pAna guTa bhI nhii| 'pamA gare mana meM bhI guTa nahIM hai ?' 'mana meM tohai|' 'phira dhaparimahI nase ?' 1. jisake mana meM mU sAra pAma meM kucha nahIM hai, . parima-niya dati 2. jinake pAsa meM jIvana-nirdhAra ke sAdhana mAranana memanI hmbhnii| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 * "zramaNaM mahAvIra aparigrahI hai| 4. jisake mana meM mUrchA bhI hai aura pAsa meM saMgraha bhI hai, vaha parigrahI hai| bhagavAn ne sAmAjika manuSya ko aparigraha kI dizA meM le jAne ke lie parigraha-saMyama kA sUtra diyaa| usakA bhItarI AkAra thA icchA-parimANa aura bAharI AkAra thA vastu-parimANa / icchA-parimANa mAnasika svAmitva kI maryAdA hai| ise bhApA meM bAMdhA nahIM jA sktaa| vastu-parimANa vyaktigata svAmitva kI maryAdA hai / yaha bhASA kI pakar3a meM A sakatI hai| isIlie bhagavAn ne icchAparimANa ko vastu-parimANa ke sAtha nirUpita kiyaa| __ vastu-parimANa icchA-parimANa kA phalita hai / vastu kA aparimita saMgraha vahI vyakti karatA hai jisakI icchA aparimita hai / vastu ke AdhAra para parigraha kI do dizAeM banatI haiM 1. mahA parigraha-asIma vyaktigata svAmitva / 2. alpa parigraha-sImita vyaktigata svAmitva / bhagavAn mahAvIra ne alpa-parigrahI samAja-racanA kI nIMva ddaalii| isameM lAkhoM strI-puruSa sammilita hue| unhoMne apanI Avazyaka sampatti se adhika saMgraha nahIM karane kA saMkalpa kiyaa| bhagavAn ne saMgraha kI gANitika sImA kA pratipAdana nahIM kiyaa| unhoMne saMgraha-niyaMtraNa kI do dizAeM prastuta kii| pahalI-arthArjana meM sAdhana-zuddhi kA viveka aura dUsarI-vyaktigata jIvana meM saMyama kA abhyAsa / alpa-parigrahI vyaktiyoM ke lie nimna AcaraNa vajita the 1. milaavtt| 2. jhUThA tol-maap| 3. asalI vastu dikhAkara nakalI vastu denaa| 4. pazuoM para adhika bhAra lAdanA / 5. dUsaroM kI AjIvikA kA viccheda krnaa| bhagavAn ne anubhava kiyA ki bahuta sAre loga sudUra pradezoM meM jAte haiM aura ve usa pradeza kI janatA ke hitoM kA apaharaNa karate haiN| isa pravRtti se AkramaNa aura maMgraha-donoM ko protsAhana milatA hai| bhagavAna ne isa pravRtti ko rokane ke lie 'digdrata' kA pratipAdana kiyaa| unake alpa-parigrahI anuyAyiyoM ne apane pradeza se bAhara jAkara aryArjana karanA tyAga diyaa| aprApta bhoga aura sukha ko prApta karane ke lie dUsare pradezoM meM jAnA unake lie nipiddha bhAcaraNa ho gyaa| bhagavAn ne jana-jana meM yaparigraha kI niSThA kA nirmANa kiyaa| 'pUniyA' usa niThA kA jvalanta pratIka thaa| samrAT theNika ne usase kahA-'tuma eka sAmAyika (mamalA kI nAdhanA kA vrata) mujhe de do| usake badale meM maiM tumheM AdhA rAjya de Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnti kA mihanAda 166 pUniyA ne vinamratA ke sAtha nanAda kA prastAva lauTA diyaa| apanI jAsmika sAdhanA kA saudA use mAnya nahIM huaa| ____ 'pUniyA' koI dhanapati nahIM thaa| vaha rUI kI pUniyA banAkara apanI jIvikA calAtA thaa| para vaha samatva kA dhanI thaa| parigraha ke kendrIkaraNa meM unakA vizvAsa nahIM thA / yaha bhagavAn mahAvIra ke balla-saMgraha ke Andolana kA pramukha anuyAyI thaa| bhagavAn mahAvIra kA asaMgraha-jAndolana unake jahinA-Andolana kA hI eka aMga yA / unakA anubhava thA ki ahiMsA kI pratiSThA hue binA asaMha kI pratiSThA nahIM ho sakatI / saMgraha meM Asakta manupya vara kI abhivRddhi karatA hai| himAgA svarUpa avara hai / vara kI vRddhi karane vAlA ahiMsA ko vikasita nahIM kara sktaa| jise mAnavIya ekatA kI anubhUti nahIM hai, dUsaroM ke hitoM ke apaharaNa meM sapane hitoM ke apaharaNa kI anubhUti nahIM hai / vaha nasaMbaha kA AvaraNa nahIM kara sktaa| vyavasthA kI bAdhyatA se vyakti vyaktigata svAmitva ko chor3a detA hai / vaha adabhuta nAmAjika parivartana vigata kucha zatAbdiyoM meM ghaTita huA sAmAjika parivartana hai| kintu sudUra atIta meM vyaktigata svAmitya ke samIkaraNa kI vimA kA udgATana mahAvIra ke asaMgraha Andolana kI mahattvapUrNa ghaTanA hai| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 zramaNaM mahAvIra aparigrahI hai| 4. jisake mana meM mUrchA bhI hai aura pAsa meM saMgraha bhI hai, vaha parigrahI hai| bhagavAn ne sAmAjika manuSya ko aparigraha kI dizA meM le jAne ke lie parigraha-saMyama kA sUtra diyaa| usakA bhItarI AkAra thA icchA-parimANa aura bAharI AkAra thA vastu-parimANa / icchA-parimANa mAnasika svAmitva kI maryAdA hai / ise bhASA meM bAMdhA nahIM jA sktaa| vastu-parimANa vyaktigata svAmitva kI maryAdA hai| yaha bhASA kI pakar3a meM A sakatI hai| isIlie bhagavAna ne icchAparimANa ko vastu-parimANa ke sAtha nirUpita kiyaa| vastu-parimANa icchA-parimANa kA phalita hai| vastu kA aparimita saMgraha vahI vyakti karatA hai jisakI icchA aparimita hai / vastu ke AdhAra para parigraha kI do dizAeM banatI haiM 1. mahA parigraha-asIma vyaktigata svAmitva / 2. alpa parigraha-sImita vyaktigata svAmitva / bhagavAn mahAvIra ne alpa-parigrahI samAja-racanA kI nIMva ddaalii| isameM lAkhoM strI-purupa sammilita hue| unhoMne apanI Avazyaka sampatti se adhika saMgraha nahIM karane kA saMkalpa kiyaa| bhagavAn ne saMgraha kI gANitika sImA kA pratipAdana nahIM kiyaa| unhoMne saMgraha-niyaMtraNa kI do dizAeM prastuta kii| pahalI-arthArjana meM mAdhana-zuddhi kA viveka aura dUsarI-vyaktigata jIvana meM saMyama kA abhyAsa / alpa-parigrahI vyaktiyoM ke lie nimna AcaraNa vajita the 1. milaavtt| 2. jhUThA tol-maap| 3. asalI vastu dikhAkara nakalI vastu denaa| 4. pazuoM para adhika bhAra laadnaa| 5. dUsaroM kI AjIvikA kA viccheda krnaa| bhagavAn ne anubhava kiyA ki bahuta sAre loga sudUra pradezoM meM jAte haiM aura ye uma pradeza kI janatA ke hitoM kA apaharaNa karate haiN| isa pravRtti se AkramaNa aura saMgraha-donoM ko protsAhana milatA hai| bhagavAn ne isa pravRtti ko rokane ke lie 'digavata' kA pratipAdana kiyaa| unake alpa-parigrahI anuyAyiyoM ne apane pradeza me bAhara jAkara maryAjana karanA tyAga diyaa| aprApta bhoga aura sukha ko prApta karane ke lie dUsare pradezoM meM jAnA unake lie nipiddha AcaraNa ho gyaa| malyAn ne jana-jana meM aparigraha kI niSThA kA nirmANa kiyaa| 'pUniyA' usa nikA kA calanta pratIka thaa| mamrAT theNika ne usase kahA-'tuma eka sAmAyika (mamatA kI sAdhanA kA vrata) mujhe de do| usake badale meM maiM tumheM AdhA rAjya de Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAnti kA mihanAda 166 pUniyA ne vinamratA ke sAtha samrATa kA prastAva lauTA diyaa| apanI Atmika sAdhanA kA sIdA use mAnya nahIM huaa| 'pUniyA' koI dhanapati nahIM thaa| vaha haI kI pUniyA banAkara apanI jIvikA calAtA thaa| para vaha samatva kA dhanI thaa| parigraha ke kendrIkaraNa meM usakA vizvAsa nahIM thaa| yaha bhagavAn mahAvIra ke alpa-saMgraha ke Andolana kA praya anuyAyI thaa| bhagavAna mahAvIra kA asaMgraha-Andolana unake ahiMsA-Andolana kA hI eka aMga thA / unakA anubhava thA ki ahiMsA kI pratiSThA hue vinA asaMgraha kI pratiSThA nahIM ho sktii| saMgraha meM Asakta manupya vara kI abhivRddhi karatA hai / ahiMsA kA svarUpa avara hai / vara kI vRddhi karane vAlA ahiMsA ko vikasita nahIM kara sktaa| jise mAnavIya ekatA kI anubhUti nahIM hai, dUsaroM ke hitoM ke apaharaNa meM apane hitoM ke apaharaNa kI anubhUti nahIM hai / vaha asaMgraha kA AcaraNa nahIM kara sktaa| vyavasthA kI vAdhyatA se vyakti vyaktigata svAmitva ko chor3a detA hai| yaha adbhuta sAmAjika parivartana vigata kucha zatAbdiyoM meM ghaTita huA sAmAjika parivartana hai| kintu sudUra atIta meM vyaktigata svAmitva ke samIkaraNa kI dizA kA udghATana mahAvIra ke asaMgraha Andolana kI mahattvapUrNa ghaTanA hai| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virodhAbhAsa kA vAtAyana jIvana meM virodhoM kI anagina cayanikAeM haiN| koI bhI manuSya jIvana ke prabhAta se jIvana kI sandhyA taka ekarUpa nahIM rhtaa| ekarUpatA kA Agraha rakhane vAle isa anekarUpatA ko virodhAbhAsa mAnate haiN| bhagavAna mahAvIra kA jIvana ina virodhAbhAsoM se zUnya nahIM thaa| bhagavAn paripad ke bIca meM baiThe the| eka AjIvaka upAsaka Akara bolA"bhaMte ! Apa pahale akele rahate the aura aba pariSad ke bIca meM rahate haiN| kyA yaha virodhAbhAsa nahIM hai ?' 'ekAMgI dRSTi se dekhate ho to hai, anekAnta dRSTi se dekho to nahIM hai|' 'yaha kaise ?' 'maiM sAdhanA-kAla meM bAhara meM akelA thA aura bhItara meM bharA huA / saMskAroM kI pUrI paripad mere sAtha thI / ava bAhara se maiM pariSad ke bIca hUM aura bhItara meM akelA, saMskAroM se pUrNa zUnya / ' AjIvaka saMgha ke AcArya gozAlaka ne bhI bhagavAn ke jIvana ko virodhAbhAsoM se paripUrNa nirUpita kiyaa| muni ArdrakumAra vasaMtapura se prasthAna kara bhagavAna ke pAsa jA rahe the| una dinoM bhagavAn rAjagaha ke guNazIlaka caitya meM nivAsa kara rahe the| bIca meM ArdrakumAra kI gozAlaka se bheMTa ho gii| gozAlaka ne paricaya prApta kara kahA "ArdrakumAra ! tuma mahAvIra ke pAsa jA rahe ho, yaha Azcarya hai| tumhAre jaisA samajhadAra rAjakumAra kaise bahaka gayA?' 'maiM bahakA nahIM huuN| maiMne mahAvIra ko jAnA hai, samajhA hai|' 'maiM unheM tumase pahale jAnatA hUM, vo taka unake sAtha rahA huuN|' 'mahAvIra ke bAre meM ApakA kyA vicAra hai ?' Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virodhAbhAsa kA vAtAyana 171 'merA vicAra tuma isa bAta se samaya lo ki aba meM unake nAma nahIM hU~ / ' 'sAtha nahIM rahane ke aneka kAraNa ho sakate hai / meM jAnanA cAhatA hai ki nApane kisa kAraNa se unakA sAtha chor3A ?" 'mahAvIra asthira vicAra vAle haiN| ve kabhI kucha kahate hai aura kabhI kucha / eka bindu para sthira nahIM rahate pahale ve akele rahate the, aba pariSad se ghire hue rahate haiM / 0 pahale ve mauna rahate the, aba upadeza dene kI dhUna meM lage hue haiN| 0 pahale ve ziSya nahIM banAte the, aba ziSyoM kI bharamAra hai / 0 pahale ve tapasyA karate the, jaba pratidina bhojana karate hai / o o pahale ve rUkhA-sUkhA bhojana karate the, jaba sarasa bhojana karate haiM / tumhAre mahAvIra kA jIvana virodhAbhAsoM se bharA par3A hai| isIlie maiMna unakA sAtha chor3a diyA / ' gozAlaka ne phira apane vaktavya kI puSTi karane kA prayatna kiyaa| ve bole'ArdrakumAra ! tumhI batAo, unake atIta aura vartamAna ke AcaraNa meM saMgati kahAM hai ?saMdhAna kahA~ hai ? unakA atIta kA AcaraNa yadi matya thA to vartamAna kA AvaraNa asatya hai aura yadi vartamAna kA AvaraNa natya hai to atIta kA nAcaraNa asatya thaa| donoM meM se eka avazya hI truTipUrNa hai| donoM nahIM nahIM ho skte|' 'merI dRSTi meM donoM sahI hai / ' 'yaha kaise ?' 'maiM sahI kaha rahA hUM, AjIvaka pravara ! bhagavAn pahale bhI akele meM Aja bhI akele hai aura anAgata meM bhI akele hoNge| bhagavAn jaba bhItara kI yAtrA kara rahe pe, taba bAhara meM akele the / unakI vaha yAtrA pUrNa ho cukI hai| aba ye bAhara kI yAtrA kara rahe haiM isalie bhItara meM akele haiM / AcArya ! Apa jAnate hI pAnI manuSya ekAnta meM jAtA hai aura bharA manuSya bhIe meM vAdane AtA ve donoM bhinna paristhitiyoM ke bhinna pariNAma hai| inameM koI visaMgati nahIM hai| 'bhagavAn satya ke sAkSAtkAra kI sAdhanA kara rahe the, unakI vANI gona thii| unheM satya kA sAkSAt ho cukA hai| aba satya unakI vANI meM jA hai| "bhagavAn sAdhanA-kAna meM apUrNatA ne pUrNatA kI ora samaya koI unakA ziSya kaise patA hai nayA meM bhUkA anugamana karatA hai, anucita hai? "bhagavAn saMskAroM kA pradhAna karatA saMbhava unake saMskAra dhU "ke die nahIM hai| hI e hai| the| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 zramaNa mahAvIra upayogitA hai ? 'AjIvaka pravara ! maiM phira Apase kahanA cAhatA hUM ki bhagavAn ke AcaraNa prayojana ke anurUpa hote haiN| unameM koI visaMgati nahIM hai|' gozAlaka ne ArdrakumAra ke samAdhAna para AvaraNa DAlate hue kahA'ArdrakumAra ! kyA tuma nahIM mAnoge ki mahAvIra bahuta bhIru haiM ?' 'yaha mAnane kA mere sAmane koI hetu nahIM hai|' 'nahIM mAnane kA kyA hetu hai ?' 'maiM pUcha sakatA hUM, mAnane kA kyA hetu hai ?' 'jina atithi-gRhoM aura ArAma-gRhoM meM bar3e-bar3e vidvAn parivrAjaka Thaharate haiM, vahAM mahAvIra nahIM Thaharate / vidvAn parivrAjaka koI prazna na pUcha leM, isa Dara se ve sArvajanika AvAsa-gRhoM se dUra rahate haiM / kyA unheM bhIru mAnane ke lie yaha hetu paryApta nahIM hai ?' 'bhagavAn arthazUnya aura vacakAnA pravRtti nahIM krte| ve prayojana kI niSpatti dekhate haiM, vahAM Thaharate haiM, anyatra nahIM tthhrte| prayojana kI niSpatti dekhate haiM, taba prazna kA uttara dete haiM, anyathA nahIM dete / isakA hetu bhaya nahI, pravRtti kI sArthakatA ___AjIvaka AcArya mahAvIra ko nirapekSadRSTi se dekha rahe the| phalataH unakI daSTi meM mahAvIra kA citra virodhAbhAsa kI rekhAoM se banA haA thA / ArdrakumAra mahAvIra ko mahAvIra kI dRSTi (sApekSadRSTi) se dekha rahA thaa| phalataH usakI dRSTi meM prativimbita ho rahA thA mahAvIra kA vaha citra jo nirmita ho rahA thA sAmaMjasya kI rekhAoM se| deza, kAla aura paristhiti ke vAtAyana kI khir3akI ko banda kara dekhanevAlA jIvana meM virodhAbhAsa dekhatA hai / yathArtha vahI dekha pAtA haiM, jisake sAmane sApekSatA kI khir3akI khulI hotI hai| 1. dekheM-yagaTo, 2 // 6 // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saha-astitva aura sApekSatA bhagavAn mahAvIra ahimA ke maMtradAtA the| bhagavAn ne satva kA pahalA sA piyA saba unake hAtha lagI mahimA aura satya kA aMtima sparza kiyA taba bhI unako pApa lagI mahilA / ghetanA-vikAsa ke Adi-bindu se parama-bindu taka mahilA kA hI vistAra / maha satya kI abhivyakti pA sazakta mAdhyama hai| jIva-jagat ke samparka meM ahiMsAnI khAeM maMtrI kA aura tatva-jagata ke samparka meM banegAntamA cika nirmita pAratI haiN| bhagavAn ke mAnana se maMtrI ko bhArata raziyAM milatI thiiN| ye miha ko premamaya aura kagArI ko abhaya banA detii| bhagavAn bhImanidhi meM donoM lAna-pAga baMTa jaate| mA-astitva meM eka uMda, eka laya aura eka ghara hai| usameM pUrNa naMtulana aura maMgati ko bhI vigaMgati nahIM hai| vigaMgati kA nirmANa yukti ne kiyaa| bhinnatA ke virodha kA sAra buddhi nariyA taya-gugaloM kA dhAgavAnI parnuna / unameM mada-jagat nitya-ajinya, pANa-migata, nAca-apAra ananta mugala hai| na gugaloM kA mAlina ___ agadAna meM pratipAdita riyA--koI bhI datu devAna gaNa yA vana amAt nohamA aura asat-na donoM dhamokAmA-aslila ko bhI banda pala kisAna anila kii| pAni aura aniyana polo dhanoM mAmalA karadArabhI-bhI nagagana codA miidoii| edAra bolA Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 zramaNa mahAvIra "bhaMte ! yA kaheM maiM asti hUM yA kaheM maiM nAsti huuN| donoM eka sAtha kaise ho sakate haiM ?' ___ 'yadi donoM eka sAtha na hoM to maiM asti bhI nahIM ho sakatA aura nAsti bhI nahIM ho sktaa|' 'bhaMte ! yaha kaise ?' 'yadi merA astitva mere caitanya se hI nahIM hai, dUsaroM ke caitanya se bhI hai to maiM asti nahIM ho sakatA / asti ho sakatA hai samudAya / aura jaba maiM asti nahIM ho sakatA taba nAsti bhI nahIM ho sktaa|' 'to kyA yaha nizcita hai ki Apa apane hI caitanya se asti haiM ?' 'hAM, yaha nizcita hai aura ekAntataH nizcita hai ki maiM apane caitanya se hI asti huuN|' 'bhaMte ! yaha bhI nizcita hai ki Apa dUsaroM ke caitanya se asti nahIM haiM ?' 'hAM, yaha bhI ekAntataH nizcita hai ki maiM dUsaroM ke caitanya se asti nahIM huuN| maiM dUsaroM ke caitanya se asti nahIM hUM isIlie apane caitanya se asti hUM / isIlie maiM kahatA hUM ki maiM asti bhI hUM aura nAsti bhI huuN| astitva aura nAstitva donoM eka sAtha rahate haiN| astitva-vihIna nAstitva aura nAstitva-vihIna astitva kahIM bhI prApta nahIM hotaa|' __'bhaMte ! ApakA astitva jaise astitva meM pariNata hotA hai, vaise hI kyA nAstitva nAstitva meM pariNata hotA hai ?' 'tuma ThIka kahate ho| mere astitva kI dhArA astitva kI dizA meM aura nAstitva kI dhArA nAstitva kI dizA meM pravAhita hotI rahatI hai|' "bhaMte ! kyA astitva aura nAstitva paraspara-virodhI nahIM haiM ?' 'nahIM haiN| donoM sahabhAvI haiM / donoM sAtha meM rahakara hI vastu ko vAstavikatA pradAna karate haiN| vastu ke ananta paryAya haiM, ananta koNa haiN| vastu ke dharAtala para ananta koNoM kA honA hI parama satya hai / ananta koNoM kA honA virodha nahIM hai / unakA hamArI buddhi kI pakar3a meM na AnA virodha pratIta hotA hai| taraMgita samudra kA darzana nistaraMga samudra ke darzana se bhinna hotA hai| nistaraMga honA aura taraMgita honA paryAya hai| ina donoM paryAyoM ke nIce jo astitva hai, vaha pahale aura pIche-donoM kSaNoM meM hotA hai--nistaraMga paryAya meM bhI hotA hai aura taraMgita paryAya meM bhI hotA hai| dUdha dahI ho gyaa| dahI kA paryAya utpanna huaa| dUdha kA paryAya naSTa ho 1. bhagavatI, 1 / 133-138 / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitva aura sApekSatA 175 gyaa| ina donoM paryAyoM ke nIce jo astitva hai, vaha pahale aura pIche donoM kSaNoM meM hotA hai - dUdha paryAya meM bhI hotA hai aura dahI paryAya meM bhI hotA hai / nyAyika mAnate haiM ki AkAza nitya hai aura doniyA anitya hai| bI mAnate haiM ki dIpA bhI nitya hai aura AkAza bhI anitya hai / dIpazikhA kA nitya honA aura bAkAla kA anitya honA naiyAyika kI dRSTi meM virodha hai / dIpazikhA kA anitya aura nitya- donoM honA bauddha kI dRSTi meM virodha hai | mahAvIra ne satya ko ina donoM se bhinna dRSTi ne dekhA hai| unhoMne kahAdIpA ko after kahA jAtA hai, yaha nitya bhI hai aura AkANa ko nitya kahA jAtA hai, vaha vanitya bhI hai / nitya aura anitya paraspara-virodhI nahIM hai| eka hI tane ko do anivArya zAkhAeM hai| dIpazikhA pratikSaNa kSINa hotI jAtI hai, isalie naiyAyika aura bauddha kA use anitya mAnanA anucita nahIM hai / AkAna kabhI bhI samApta nahIM hotA, isalie naiyAyika kA ume nitya mAnanA bhI anucita nahIM hai| mahAvIra ne yaha nahIM kahA ki dIpazikhA ko anitya mAnanA anucita hai| unakA anitya honA pratyakSa hai, isalie use anucita kaise kahA jA sakatA hai ? unhoMne kahA- dIpazikhA ko anitya hI mAnanA yA nitya na mAnanA anucita hai| dIpazikhA eka paryAya hai / paramANuoM kA taMja pa meM honA dIpaliyA hai| samApta hone kA artha hai- paramANuoM ke tejasa paryAya kI samApti | vaijana kA samApta honA paramANuoM kA namApta honA kI hai| paramANu yata hai| ve jana paryAya ke hone para bhI hote haiM aura unake na hone para bhI hote hai| 1 nIlama ne pUchA- 'bhaMte! jIva pAzvata hai yA anAra ?" bhagavAn ne kahA- 'gotama ! jIva zAsvata bhI hai aura bhI hai| te ! donoM kaise ?" kA 'pako afat ke tala meM jo cetanA kA pira mAtamAga bhAgya hai| usa gAgara meM UrmiyAM unmajjita aura niji hotI rAnI meM hai|jy kA asti nAgara yoM nahIM hai| una nahIM hai aura gara aurata ka hotI aura ke tana meM niroSi ta keha naTa sabane ki jIvana | devA ke nahIM bhI hai / para samate hai ki hai meM, ise hI kabhI aura jo nahI hai, aura ke do kSetrI Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 zramaNa mahAvIra "bhaMte ! yA kaheM maiM asti hUM yA kaheM maiM nAsti huuN| donoM eka sAtha kaise ho sakate haiM ?' 'yadi donoM eka sAtha na hoM to maiM asti bhI nahIM ho sakatA aura nAsti bhI nahIM ho sktaa|' _ 'bhaMte ! yaha kaise ?' 'yadi merA astitva mere caitanya se hI nahIM hai, dUsaroM ke caitanya se bhI hai to maiM asti nahIM ho sktaa| asti ho sakatA hai samudAya / aura jaba maiM asti nahIM ho sakatA taba nAsti bhI nahIM ho sktaa|' 'to kyA yaha nizcita hai ki Apa apane hI caitanya se asti haiM ?' 'hAM, yaha nizcita hai aura ekAntataH nizcita hai ki maiM apane caitanya se hI asti huuN|' 'bhaMte ! yaha bhI nizcita hai ki Apa dUsaroM ke caitanya se asti nahIM haiM ?' ___'hAM, yaha bhI ekAntataH nizcita hai ki maiM dUsaroM ke caitanya se asti nahIM huuN| maiM dUsaroM ke caitanya se asti nahIM hUM isIlie apane caitanya se asti hUM / isIlie maiM kahatA hUM ki maiM asti bhI hUM aura nAsti bhI huuN| astitva aura nAstitva donoM eka sAtha rahate haiN| astitva-vihIna nAstitva aura nAstitva-vihIna astitva kahIM bhI prApta nahIM hotaa|' _ 'bhaMte ! ApakA astitva jaise astitva meM pariNata hotA hai, vaise hI kyA nAstitva nAstitva meM pariNata hotA hai ?' 'tuma ThIka kahate ho| mere astitva kI dhArA astitva kI dizA meM aura nAstitva kI dhArA nAstitva kI dizA meM pravAhita hotI rahatI hai|' 'bhaMte ! kyA astitva aura nAstitva paraspara-virodhI nahIM haiM ?' 'nahIM haiN| donoM sahabhAvI haiM / donoM sAtha meM rahakara hI vastu ko vAstavikatA pradAna karate haiN|" ___ vastu ke ananta paryAya haiM, ananta koNa haiN| vastu ke dharAtala para ananta koNoM kA honA hI parama satya hai / ananta koNoM kA honA virodha nahIM hai / unakA hamArI buddhi kI pakar3a meM na AnA virodha pratIta hotA hai / taraMgita samudra kA darzana nistaraMga samudra ke darzana se bhinna hotA hai| nistaraMga honA aura taraMgita honA paryAya hai| ina donoM paryAyoM ke nIce jo astitva hai, vaha pahale aura pIche-donoM kSaNoM meM hotA hai--nistaraMga paryAya meM bhI hotA hai aura taraMgita paryAya meM bhI hotA hai| dUdha dahI ho gyaa| dahI kA paryAya utpanna huaa| dUdha kA paryAya naSTa ho 1. bhagavatI, 15133-138 / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 saha-astitva aura sApekSatA gayA / ina donoM paryAyoM ke nIce jo astitva hai, vaha pahale aura pIche-donoM kSaNoM meM hotA hai-dUdha-paryAya meM bhI hotA hai aura dahI-paryAya meM bhI hotA hai / naiyAyika mAnate haiM ki AkAza nitya hai aura dIpazikhA anitya hai| bauddha mAnate haiM ki dIpazikhA bhI anitya hai aura AkAza bhI anitya hai| dIpazikhA kA nitya honA aura AkAza kA anitya honA naiyAyika kI dRSTi meM virodha hai / dIpazikhA kA anitya aura nitya-donoM honA bauddha kI dRSTi meM virodha hai| mahAvIra ne satya ko ina donoM se bhinna dRSTi se dekhA hai| unhoMne kahAdIpazikhA ko anitya kahA jAtA hai, vaha nitya bhI hai aura AkAza ko nitya kahA jAtA hai, vaha anitya bhI hai| nitya aura anitya paraspara-virodhI nahIM haiM / eka hI tane kI do anivArya zAkhAeM haiN| dIpazikhA pratikSaNa kSINa hotI jAtI hai, isalie naiyAyika aura bauddha kA use anitya mAnanA anucita nahIM hai / AkAza kabhI bhI samApta nahIM hotA, isalie naiyAyika kA use nitya mAnanA bhI anucita nahIM hai| mahAvIra ne yaha nahIM kahA ki dIpazikhA ko anitya mAnanA anucita hai / usakA anitya honA pratyakSa hai, isalie use anucita kaise kahA jA sakatA hai ? unhoMne kahA-dIpazikhA ko anitya hI mAnanA yA nitya na mAnanA anucita hai| dIpazikhA eka paryAya hai / paramANuoM kA taijasa rUpa meM honA dIpazikhA hai| usake samApta hone kA artha hai-paramANuoM ke taijasa paryAya kI samApti / taijasa paryAya kA samApta honA paramANuoM kA samApta honA nahIM hai| paramANu zAzvata haiM / ve taijasa paryAya ke hone para bhI hote haiM aura unake na hone para bhI hote haiN| / gautama ne pUchA-'bhaMte ! jIva zAzvata hai yA azAzvata ?' bhagavAn ne kahA-'gautama ! jIva zAzvata bhI hai aura azAzvata bhI hai|' 'bhaMte ! donoM kaise ?' 'paryAya kI UmiyoM ke tala meM jo cetanA kA sthira zAnta sAgara hai, vaha zAzvata hai| usa sAgara meM UrmiyAM unmajjita aura nimajjita hotI rahatI haiM, ve azAzvata haiM / karmiyoM kA astitva sAgara se bhinna nahIM hai aura sAgara kA astitva UrmiyoM se bhinna nahIM hai| ami-rahita sAgara aura sAgara-rahita Urmi kA astitva upalabdha nahIM hotA / isIlie maiM kahatA hUM ki jIva zAzvata bhI hai aura azAzvata bhI hai| paryAyoM ke tala meM tirohita cetanA ke astitva ko dekheM tava hama kaha sakate haiM ki jIva zAzvata hai / cetanA ke astitva para uphana te paryAyoM ko dekheM tava hama kaha sakate haiM ki jIva azAzvata hai| 'mUla tattva jitane the, utane hI haiM aura utane hI hoNge| unameM jo hai, vaha kabhI naSTa nahIM hotA aura jo nahIM hai, vaha kabhI utpanna nahIM hotaa| ve avasthita haiM, utpAda aura vinAza ke cakra se mukta haiN| ve do haiM-cetana aura acetana / ye donoM Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 zramaNa mahAvIra svatantra astitva haiM / inameM atyantAbhAva hai| yahAM arastU kA tarka mahAvIra ke naya se abhinna ho jAtA hai / arastU kA tarka hai ki 'a' 'a' hai aura 'a' kabhI 'ka' nahIM ho sakatA / 'ka' 'ka' hai aura 'ka' kabhI 'a' nahIM ho sktaa| mahAvIra kA naya hai ki cetana cetana hai, cetana kabhI acetana nahIM ho sakatA / acetana acetana hai, acetana kabhI cetana nahIM ho sktaa| hama mUla tattvoM ko paryAyoM ke mAdhyama se hI jAna pAte haiN| paryAyoM kA jagat bahuta bar3A hai / yaha utpanna hotA hai aura vilIna hotA hai / pala-pala badalatA rahatA hai| yahAM arastU kA tarka mahAvIra ke naya se bhinna ho jAtA hai| paryAya-jagat ke bAre meM mahAvIra kA naya hai ki 'a' 'a' bhI hai aura 'a' 'ka' bhI hai / 'ka' 'ka' bhI hai aura 'ka' 'a' bhI hai| 'a' 'ka' ho sakatA hai aura 'ka' 'a' ho sakatA hai| bhramara kAlA hai, para vaha kAlA hI nahIM hai / vaha pIlA bhI hai, nIlA bhI hai, lAla bhI hai aura sapheda bhI hai| cInI mIThI hai, para vaha mIThI hI nahIM hai| vaha kar3avI bhI hai, khaTTI bhI hai, kaSailI bhI hai aura tIkhI bhI hai / gulAba kA phUla sugaMdhita hai para vaha sugandhita hI nahIM hai / vaha durgandhita bhI hai| agni uSNa hai, para vaha uSNa hI nahIM hai, vaha zIta bhI hai / hima zIta hai, para vaha zIta hI nahIM hai, vaha uSNa bhI hai| tela cikanA hai, para vaha cikanA hI nahIM hai, vaha rUkhA bhI hai| rAkha rUkhI hai, para vaha rUkhI hI nahIM hai, vaha cikanI bhI hai| makkhana mRdu hai, para vaha mRdu hI nahIM hai, vaha kaThora bhI hai| loha kaThora hai, para vaha kaThora hI nahIM hai, vaha mRdu bhI hai| ruI halkI hai, para vaha halkI hI nahIM hai, vaha bhArI bhI hai| patthara bhArI hai, para vaha bhArI hI nahIM hai, vaha halkA bhI hai / vyakta paryAyoM ko dekhakara hama kahate haiM ki bhramara kAlA hai, cInI mIThI hai, gulAba kA phUla sugandhita hai, agni uSNa hai, hima zIta hai, tela cikanA hai, rAkha rUkhI hai, makkhana mRdu hai, loha kaThora hai, ruI halkI hai aura patthara bhArI hai / yadi vyavata paryAya avyakta aura avyakta paryAya vyakta ho jAe yA kiyA jAe to bhramara sapheda, cInI kar3avI, gulAba kA phUla durgandhita, agni zIta, hima uSNa, tela rUkhA, rAkha cikanI, makkhana kaThora, loha mRdu, ruI bhArI aura patthara halkA ho sakatA hai| kAlA yA sapheda honA, mIThA yA kar3avA honA, sugaMdha yA durgandha honA, uSNa yA zIta honA, cikanA yA rUkhA honA, mRdu yA kaThora honA, halkA yA bhArI honA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saha-astitva aura sApekSatA 177 paryAya haiN| isalie ve anitya haiM, parivartanazIla haiN| inake tala meM paramANu haiM / ve nitya haiM, zAzvata haiN| ye saba paryAya unhIM meM ghaTita hote haiN| inake hone para bhI paramANu kA paramANutva vighaTita nahIM hotaa| ye virodhI pratIta hone vAle paryAya eka hI AdhAra meM ghaTita hote haiM, isalie vastu jagat meM sabakA saha-astitva hotA hai, virodha nahIM hotA / vizva vyavasthA ke niyamoM meM kahIM bhI virodha nahIM hai / usakI pratIti hamArI buddhi meM hotI hai / isa samasyA ko bhagavAn ne sApekSa-dRSTikoNa aura vacana-bhaMgI dvArA suljhaayaa| vastu meM ananta yugala-dharma haiN| unakA samagra darzana ananta dRSTikoNoM se hI ho sakatA hai| unakA pratipAdana bhI ananta vacana-bhaMgiyoM se ho sakatA hai / vastu ke samana dharmoM ko jAnA jA sakatA hai para kahA nahIM jA sktaa| eka kSaNa meM eka zabda dvArA eka hI dharma kahA jA sakatA hai| eka dharma kA pratipAdana samana kA pratipAdana nahIM ho sakatA aura samana ko eka sAtha kaha sakeM, vaisA koI zabda nahIM hai| isa samasyA ko nirasta karane ke lie bhagavAn ne sApekSa-dRSTikoNa ke pratIka zabda 'syAt' kA cunAva kiyaa| 'jIvana hai'-isa vacanabhaMgI meM jIvana ke astitva kA pratipAdana hai / jIvana kevalaM astitva hI nahIM hai, vaha aura bhI bahuta hai / 'jIvana nahIM hai'-isameM jIvana ke nAstitva kA pratipAdana hai| jIvana kevala nAstitva hI nahIM hai, vaha aura bhI bahuta hai / isalie 'jIvana hai' aura 'jIvana nahIM hai'-yaha kahanA satya nahIM hai / satya yaha hai ki 'syAt jIvana hai', 'syAt jIvana nahIM hai|' ___astitva ko asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA, isa koNa se vaha hai / nAstitva ko svIkAra kie binA usakA astitva siddha nahIM hotA, isa koNa se vaha nahIM hai / usake hone aura nahIM hone ke kSaNa do nahIM haiM / vaha jisa kSaNa meM hai, usI kSaNa meM nahIM hai aura jisa kSaNa meM nahIM hai, usI kSaNa meM hai| ye donoM bAteM eka sAtha kahI nahIM jA sktii| isa koNa se jIvana avaktavya hai| __vedAnta kA mAnanA hai ki brahma anirvacanIya hai| bhagavAn buddha kI dRSTi meM kucha tattva avyAkRta haiN| bhagavAn mahAvIra kI dRSTi meM aNu aura AtmA, sUkSma aura sthUla-sabhI vastueM avaktavya haiM / kintu avaktavya hI nahIM haiM, ve akhaNDarUpa meM avaktavya haiM / khaNDa ke koNa se vaktavya haiN| hama kahate haiM Ama mIThA hai| isameM Ama ke miThAsa guNa kA nirvacana hai| kevala miThAsa hI Ama nahIM hai| usameM miThAsa jaise ananta guNa aura paryAya haiM / kucha guNa bahuta spaSTa haiM / vaha pIlA hai, sugandhita hai, mRdu hai| 'Ama mIThA hai'-isameM Ama ke rasa kA nirvacana hai kintu varNa, gandha aura sparza kA nirvacana nahIM hai / hama akhaNDa ko khaNDa ke koNa se jAnate haiM aura kahate haiM / usameM eka guNa mukhya aura zeSa saba tirohita ho jAte haiM / isa AvirbhAva aura tirobhAva ke krama meM vastu ke ananta khaNDa ho jAte haiM aura unake tala meM vaha Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1978 zramaNa mahAvIra akhaNDa rahatI hai| akhaNDa kA bodha aura vacana satya hotA hI hai / khaNDa kA bodha aura vacana bhI satya hotA hai, yadi usake sAya 'syAt' (apekSA) zabda kA bhAva jur3A huA ho| eka strI bilaunA kara rahI hai| eka hAtha Age AtA hai, dUsarA pIche calA jAtA hai| phira pIche vAlA Age AtA hai aura Age vAlA pIche calA jAtA hai| isa Age-pIche ke krama meM navanIta nikala jAtA hai / satya ke navanIta ko pAne kA bhI yahI krama hai / vastu kA vartamAna paryAya tala para AtA hai aura zeSa paryAya atala meM cale jAte haiM / phira dUsarA paryAya sAmane AtA hai aura pahalA paryAya vilIna ho jAtA hai / isa prakAra vastu kA samudra paryAya kI UrmiyoM meM spaMdita hotA rahatA hai| anekAnta kA Azaya hai, vastu kI akhaNDa sattA kA Akalana-amiyoM aura unake nIce sthita samudra kA bodha / syAdvAda kA Azaya hai-eka khaNDa ke mAdhyama se akhaNDa vastu kA nirvacana / sApekSatA ke siddhAnta kI sthApanA kara bhagavAn ne bauddhika ahiMsA kA nayA AyAma prastuta kiyaa| usa samaya aneka dArzanika tattva ke nirvAcana meM bauddhika vyAyAma kara rahe the| apane siddhAnta kI sthApanA aura dUsaroM ke siddhAnta kI utthApanA kA prabala upakrama cala rahA thaa| usa vAtAvaraNa meM mahAvIra ne dArzanikoM se kahA- 'tumhArA siddhAnta mithyA nahIM hai| para tuma apekSA ke dhAge ko tor3akara usakA pratipAdana kara rahe ho, khaNDa ko akhaNDa batA rahe ho, isa koNa se tumhArA siddhAnta mithyA hai| apekSA ke dhAge ko jor3akara usakA pratipAdana karo, mithyA satya ho jAegA aura khaMNDa akhaNDa kA prtiik|' isa bhAvadhArA meM nimajjana kara eka jaina manISI ne mahAvIra ke darzana ko mithyAdRSTiyoM ke samUha kI saMjJA dii| jitanI ekAMgI dRSTiyAM haiM, ve saba nirapekSa hone ke kAraNa mithyA haiM / ve saba mila jAtI haiM, sApekSatA ke sUtra meM zRMkhalita hokara eka ho jAtI haiM taba mahAvIra kA darzana bana jAtA hai| __siddhasena divAkara ne yahI bAta kAvya kI bhASA meM kahI hai-~-'bhagavan ! sindhu meM jaise saritAeM milatI haiM, vaise hI ApakI anekAnta dRSTi meM sArI dRSTiyAM Akara mila jAtI haiM / una dRSTiyoM meM Apa nahIM milate, jaise saritAoM meM sindhu nahIM hotaa|' * satya ke viSaya meM cala rahA vivAda ekAMgI dRSTi kA vivAda hai| pAMca andhe yAtrA para jA rahe the| eka gAMva meM pahuMce / hAthI kA nAma sunaa| use dekhane ge| unakA dekhanA AMkhoM kA dekhanA nahIM thaa| unhoMne chUkara hAthI ko dekhA / pAMcoM ne hAthI ko dekha liyA aura cinna kalpanA meM utAra liyaa| ava paraspara carcA karane lge| pahale ne kahA-'hAthI khaMbhe jaisA hai|' dUsarA bolA-'tuma galata kahate ho, hAthI khaMbhe jaisA nahIM hai, vaha kele ke tane jaisA hai|' tIsarA donoM ko jhuThalAte hue Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saha-astitva aura sApekSatA 179 bolA-'hAthI mUsala jaisA hai|' cauthA bolA-'tuma bhI sahI nahIM ho, hAthI sUpa jaisA hai|' pAMcavAM bolA-'tuma saba jhUThe ho, hAthI moTI rassI jaisA hai|' una sabane apane-apane anubhava ke citra kalpanA ke DhAMce meM mar3ha lie| aba eka rekhA bhara bhI idhara-udhara sarakane ko avakAza nahIM rhaa| ve apane-apane citra ko parama satya aura dUsaroM ke citra ko mithyA batalAne lge| vivAda kA kahIM anta nahIM huaa| ___ eka AdamI aayaa| usake AMkheM thiiN| usane pUrA hAthI dekhA thaa| vaha kucha kSaNa aMdhoM ke vivAda ko sunatA rahA / phira bolA-'bhAI ! tuma lar3ate kyoM ho ?' unhoMne apanI sArI kahAnI sunAI aura usase apane-apane pakSa kA samarthana caahaa| AgaMtuka AdamI bolA-'tuma saba jhUThe ho|' pAMcoM cillAe-'yaha kaise ho sakatA hai ? hamane hAthI ko chUkara dekhA hai|' AgaMtuka bolA-'tumane hAthI ko nahIM chuA, usake eka-eka aMga ko chuaa| calo, tumhArA vivAda hAthI ke pAsa calakara samApta karatA huuN|' vaha una pAMcoM ko hAthI ke pAsa le AyA / eka-eka aMga ko chuAkara bolA___'tuma saca ho ki hAthI khaMbhe jaisA hai, para tumane hAthI kA paira pakar3A, pUrA hAthI nahIM pkdd'aa| ___'tuma bhI saca ho ki hAthI kele ke tane jaisA hai, para tumane hAthI kI sUDa pakar3I, pUrA hAthI nahIM pkdd'aa| 'tuma bhI saca ho ki hAthI mUsala jaisA hai, para tumane hAtho kA dAMta pakar3A, pUrA hAthI nahIM pkdd'aa| 'tuma bhI saca ho ki hAthI sUpa jaisA hai, para tumane hAthI kA kAna pakar3A, pUrA hAthI nahIM pkdd'aa| __ 'tuma bhI saca ho ki hAthI moTI rassI jaisA hai, para tumane hAthI kI pUMcha pakar3I, pUrA hAthI nahIM pkdd'aa|' 'tuma apanI-apanI pakar3a ko satya aura dUsaroM kI pakar3a ko mithyA batalAte ho, isalie tuma saba jhUThe ho| tuma avayava ko avayavI meM milA do, khaNDa ko akhaNDa kI dhArA meM bahA do, phira tuma saba satya ho|' vizva kA pratyeka mUla tattva akhaNDa hai / paramANu bhI akhaNDa hai aura AtmA bhI akhaNDa hai| kintu koI bhI akhaNDa tattva khaNDa se viyukta nahIM hai| mahAvIra ne sApekSatA ke sUtra se akhaNDa aura khaNDa kI ekatA ko saadhaa| unhoMne rahasya kA anAvaraNa ina zabdoM meM kiyA-'jo eka ko jAna letA hai, vaha sabako jAna letA hai| savako jAnane vAlA hI eka ko jAna sakatA hai|" " AgrahI manuSya apanI mAnyatA ke aMcala meM yukti khojatA hai aura anAgrahI 1. AyAro, 3174 / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 manuSya yukti ke aMcala meM manana kA prayoga karatA hai / AgrahI manuSya AMkha para Agraha kA upanetra car3hAkara satya ko dekhatA hai aura anAgrahI manuSya ananta cakSu hokara satya ko dekhatA hai / I bhagavAn mahAvIra kA yuga tattva - jijJAsA kA yuga thA / asaMkhya jijJAsu vyakti apanI jijJAsA kA zamana karane ke lie bar3e-bar3e AcAryoM ke pAsa jAte the / apaneapane AcAryoM ke pAsa jAte hI the para yadA-kadA dUsare AcAryoM ke pAsa bhI jAte the / ina jijJAsuoM meM striyAM bhI hotI thIM / bhagavAn mahAvIra ne apane jIvanakAla meM haz2AroM-haz2AroM jijJAsAoM kA samAdhAna kiyA / unake sAmane sabase bar3e jijJAsAkAra the, unake jyeSTha ziSya indrabhUti gautama / mahAvIra kI vANI kA bahuta bar3A bhAga unakI jijJAsAoM kA samAdhAna hai / 1. eka bAra gautama ne pUchA - 'bhaMte ! kucha sAdhaka kahate haiM ki sAdhanA araNya meM hI ho sakatI hai / isa viSaya meM ApakA kyA mata hai ?" 'gautama ! maiM yaha pratipAdana karatA hUM ki sAdhanA gAMva meM bhI ho sakatI hai aura araNya meM bhI ho sakatI hai, gAMva meM bhI nahIM hotI aura araNya meM bhI nahIM hotI / ' 'bhaMte ! yaha kaise ?' zramaNa mahAvIra 'gotama ! jo AtmA aura zarIra ke bheda ko jAnatA hai, vaha gAMva meM bhI sAdhanA kara sakatA hai aura araNya meM bhI kara sakatA hai / jo AtmA aura zarIra ke bheda ko nahIM jAnatA vaha gAMva meM bhI sAdhanA nahIM kara sakatA aura araNya meM bhI nahIM kara sakatA / ' jo sAdhaka AtmA ko nahIM dekhatA, usakI dRSTi meM grAma aura araNya kA prazna mukhya hotA hai / jo AtmA ko dekhatA hai, usakA nivAsa AtmA meM hI hotA hai | isalie usake sAmane grAma aura araNya kA prazna upasthita nahIM hotA / yaha tarka ucita hai ki yadi tuma AtmA ko dekhate ho to araNya meM jAkara kyA karoge ? yadi tuma AtmA ko nahIM dekhate ho to araNya meM jAkara kyA karoge ? 1 2. somila jAti se brAhmaNa thA, vaidika dharma kA anuyAyI aura vedoM kA pAragAmI vidvAn / vaha vANijyagrAma meM rahatA thA / bhagavAn vANijyagrAma meM Ae / dvipalAza caitya meM Thahare / somila bhagavAn ke pAsa aayaa| usane abhivAdana kara pUchA- 'bhaMte ! Apa eka haiM yA do ?' 1 'maiM eka bhI hUM aura do bhI hUM / ' 'bhaMte ! yaha kaise ho sakatA hai ? ' 'maiM' cetana dravya kI apekSA se eka hUM tathA jJAna aura darzana kI apekSA se do huuN|' 1. AyA / 14 / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saha-astitva aura sApekSatA 181 'bhaMte ! Apa zAzvata haiM yA gatizIla ?' 'kAlAtIta cetanA kI apekSA maiM zAzvata hUM. aura trikAla cetanA kI apekSA maiM gatizIla hUM - jo bhUta meM thA, vaha vartamAna meM nahI hUM aura jo vartamAna meM hUM, bhaviSya meM nahIM hoUMgA / " vaha 3. bhagavAn kauzAmbI ke candrAvataraNa caitya meM vihAra kara rahe the / " mahArAja zatAnIka kI bahana jayantI vahAM aaii| usane vaMdanA kara pUchA- 'bhaMte ! sonA acchA hai yA jAganA acchA hai ?' 'kucha jIvoM kA sonA acchA hai aura kucha jIvoM kA jAganA acchA hai / ' 'bhaMte ! ye donoM kaise ? ' 'adhArmika manuSya kA sonA acchA hai / vaha jAgakara dUsaroM ko sulA detA hai, isalie usakA sonA acchA hai / 'dhArmika manuSya kA jAganA acchA hai / vaha jAgakara dUsaroM ko jagA detA hai, isalie usakA jAganA acchA hai / ' "bhaMte ! jIvoM kA durbala honA acchA hai yA sabala honA ?" 'kucha jIvoM kA durbala honA acchA hai aura kucha jIvoM kA sabala honA acchA hai / ' 'bhaMte ! ye donoM kaise ?' 'adhArmika manuSya kA durbala honA acchA hai / vaha adharma se AjIvikA kara dUsaroM ke duHkha kA hetu hotA hai, isalie usakA durbala honA acchA hai / 'dhArmika manuSya kA sabala honA acchA hai / vaha dharma se AjIvikA kara dUsaroM duHkha kA hetu nahIM hotA, isalie usakA sabala honA acchA hai / ' 'bhaMte ! jIvoM kA AlasI honA acchA hai yA kriyAzIla ?" 'kucha jIvoM kA AlasI honA acchA hai aura kucha jIvoM kA kriyAzIla honA acchA hai / ' 'bhaMte ! ye donoM kaise ? " 'asaMyamI kA AlasI honA acchA hai, jisase vaha dUsaroM kA ahita na kara sake / 'saMyamI kA kriyAzIla honA acchA hai, jisase vaha dUsaroM kA hita sAdha sake / * 4. skaMdaka parivrAjaka zrAvastI meM rahatA thA / bhagavAn kathaMjalA meM pdhaare| vaha bhagavAn ke pAsa AyA / bhagavAn ne kahA - 'skaMdaka ! tumhAre mana 1. bhagavaI, 18 / 216, 220 / 2. tIrthaMkara kAla kA tIsarA varSa / 3. bhagavaI, 12 / 53-58 / 4. tIrthaMkara kAla kA gyArahavAM varSa / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 zramaNa mahAvIra meM jijJAsA hai ki loka sAnta hai yA ananta ?' 'bhaMte ! hai / maiM isakA vyAkaraNa cAhatA huuN|' 'maiM isakA sApekSa dRSTi se vyAkaraNa karatA huuN| usake anusAra loka sAnta bhI hai aura ananta bhI hai|' 'bhaMte ! yaha kaise ?' 'loka eka hai, isalie saMkhyA kI dRSTi se vaha sAnta hai| loka asaMkhya AkAza meM phailA huA hai, isalie kSetra kI dRSTi se vaha sAnta hai| loka thA, hai aura hogA, isalie kAla kI dRSTi se vaha ananta hai / loka ananta varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke paryAyoM se yukta hai, isalie paryAya kI dRSTi se vaha ananta hai|" avirodha meM virodha dekhane vAlA eka cakSu hotA hai aura virodha meM avirodha dekhane vAlA ananta cakSu / bhagavAn mahAvIra ne ananta cakSa hokara satya ko dekhA aura use rUpAyita kiyaa| 1. bhagavaI, 2145 / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satata jAgaraNa anurakti kI AMkha se guNa dikhatA hai / virakti kI AMkha se doSa dikhatA hai / madhyasthatA kI AMkha se guNa aura doSa-donoM dikhate haiM / bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA anurAga aura virAga ke aMcaloM se atIta thii| ve jAgRti ke usa bindu para pahuMca gae the ki jahAM pahuMcane para koI vyakti priya yA apriya nahIM rhtaa| vahAM vAMchanIya hotA hai vyakti kA jAgRta honA aura avAMchanIya hotA hai vyakti kA mUcchita honA / bhagavAn kA saMyama hai jAgaraNa / bhagavAn kI sAdhanA hai jAgaraNa / bhagavAn kA dhyAna hai jaagrnn| bhagavAn Izvara nahIM the| ve vaise hI zarIradhArI manuSya the jaise usa yuga ke dUsare manuSya the| ve kisI ke bhAgya-nirmAtA nahIM the| na unameM sRSTi ke sarjana aura pralaya kI zakti thii| ve karane, nahIM karane aura anyathA karane meM samartha Izvara nahIM the| ve kisI IzvarIya sattA ke prati nata-mastaka nahIM the, jo manuSya ke bhAgya kI Dora apane hAtha meM thAme hue ho / unakA Izvara manuSya se bhinna nahIM thaa| unakA Izvara AtmA se bhinna nahIM thaa| hara AtmA unakA paramAtmA hai| hara AtmA unakA Izvara hai| AtmA kI vismRti honA pramAda hai, nidrA hai / AtmA kI smRti honA apramAda hai, jAgaraNa hai / AtmA kI satata smRti honA paramAtmA honA hai, Izvara honA hai| bhagavAna mahAvIra ne AtmA ko paramAtmA hone kI dizA dI, Izvara hone ke rahasya kA udghATana kiyA / yaha unakI bahuta bar3I dena hai| bhagavAn svayaM satata jAgarUka rahe, dUsaroM kI jAgRti kA samarthana aura mUrchA kA vikhaMDana karate rhe| unakI yaha prakriyA saba para samAna rUpa se calatI rhii| gautama bhagavAn ke prathama ziSya the| bhagavAn kI anekAnta-dRSTi ke mahAn pravaktA aura mahAn bhASyakAra / eka dina unheM patA calA ki upAsaka Ananda Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 zramaNa mahAvIra samAdhi-maraNa kI ArAdhanA kara rahA hai| ve Ananda ke upAsanA-gRha meM ge| Ananda ne unakA abhivAdana kiyaa| dharmacarcA ke prasaMga meM Ananda ne kahA-'bhaMte ! bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita apramAda kI sAdhanA se mujhe vizAla avadhijJAna (pratyakSa jJAna) prApta huA hai|' gautama bole-'Ananda ! gRhastha ko pratyakSa jJAna ho sakatA hai para itanA vizAla nahIM ho sktaa| tuma kahate ho ki itanA vizAla pratyakSa jJAna huA hai, isake lie tuma prAyazcitta kro|' 'bhaMte ! kyA bhagavAn ne satya bAta kahane vAle ke lie prAyazcitta kA vidhAna kiyA hai ?' 'nahIM, sarvathA nhiiN|' 'bhaMte ! yadi bhagavAn ne satya bAta kahane vAle ke lie prAyazcitta kA vidhAna nahIM kiyA hai to Apa hI prAyazcitta kreN|' Ananda kI yaha bAta suna gautama ke mana meM sandeha utpanna ho gyaa| ve vahAM se prasthAna kara bhagavAn mahAvIra ke pAsa gae / sArI ghaTanA bhagavAn ke sAmane rakhakara pUchA-bhaMte ! prAyazcitta Ananda ko karanA hogA yA mujhe ?' ___ bhagavAn ne kahA-'Ananda ne jo kahA hai, vaha jAgaraNa ke kSaNa meM kahA hai| vaha sahI hai / use prAyazcitta karane kI koI AvazyakatA nahIM hai| pramAda tumane kiyA hai / tumane jo kahA, vaha sahI nahIM hai, isalie tuma hI prAyazcitta kro| Ananda ke pAsa jAo, usakI satyatA ko samarthana do aura kSamAyAcanA kro|' gautama tatkAla Ananda ke upAsanA-gRha meM phuNce| bhagavAn ke pradhAna ziSya kA Ananda ke pAsa jAnA, usake jJAna kA samarthana karanA, apane pramAda kA prAyazcitta karanA aura kSamA mAMganA-vyakti-nirmANa kI dizA meM kitanA adbhuta prayoga hai|" bhagavAn jAnate the ki asatya ke samarthana se gautama kI pratiSThA surakSita nahIM raha sktii| satyavAdI Ananda ko jhuThalAkara yadi gautama kI pratiSThA ko bacAne kA yatna kiyA jAtA to gautama kA ahaM amara ho jAtA, unakI AtmA mara jaatii| AtmA kA hanana bhagavAn ko kSaNa bhara ke lie bhI iSTa nahIM thaa| phira ve kyA karate-gautama kI AtmA ko bacAte yA unake ahaM ko? ____ mahAvIra ke dharma kA pahalA pATha hai-jAgaraNa aura aMtima pATha hai-jaagrnn| bIca kA koI bhI pATha jAgaraNa kI bhApA se zUnya nahIM hai| jahAM mUrchA AI vahAM mahAvIra kA dharma vidA ho gayA / mUrchA aura unakA dharma-donoM eka sAtha nahIM cala skte| 1. uvAsagadasA o, 1176-82 / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satataM jAgaraNa 185 mahAzataka upAsanA-gRha meM dharma kI arAdhanA kara rahA thaa| usakI patnI revatI bahuta nirmama aura nirdaya thii| usane mahAzataka ko vicalita karane kA prayatna kiyA / usakI dhyAna-dhArA vicchinna nahIM huii| usakA sAdhanA-krama avicala rhaa| kucha dina bAda revatI ne phira vaisA prayatna kiyaa| isa bAra mahAzataka kruddha ho gyaa| usane revatI kI bhartsanA kii| krodha ke Aveza meM kahA--'revatI ! tuma isI saptAha vizUcikA se pIr3ita hokara mara jaaogii| mRtyu ke pazcAt tuma naraka meM janma logii|' revatI bhayabhIta ho gii| vaha roga, mRtyu aura naraka kA nAma suna ghabarA gii| zabda-saMsAra meM ye tInoM zabda sarvAdhika apriya haiN| mahAzataka ne eka sAtha ina tInoM kA prayoga kara diyaa| vaha saptAha pUrA hote-hote mara gii| bhagavAn mahAvIra rAjagRha aae| bhagavAn ne gautama se kahA-'upAsaka mahAzataka ne apanI patnI ke lie apriya zabdoM kA prayoga kiyA hai| tuma jAo aura usase kaho-samatva kI sAdhanA meM tanmaya upAsaka ke lie apriya zabdoM kA prayoga karanA ucita nahIM hai / isalie tuma usakA prAyazcitta kro|' gautama mahAzataka ke pAsa gae / bhagavAn kA saMdeza use btaayaa| use apane pramAda kA anubhava huaa| usane prAyazcitta kiyA / apramAda kI jyoti phira prajvalita ho gii| ___ AtmA kI vismRti ke kSaNa durghaTanA ke kSaNa hote haiN| mAnavIya jIvana meM jitanI durghaTanAeM ghaTita hotI haiM, ve saba inhIM kSaNoM meM hotI haiN| eka vAra samrAT zreNika kA antaHpura avizvAsa kI Aga se dhadhaka utthaa| samrAT ko mahArAnI celanA ke caritra para sandeha ho gyaa| usane krodha meM abhibhUta hokara abhayakumAra ko antaHpura jalAne kA Adeza de diyaa| samrAT nirmama Adeza dekara bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa meM calA gyaa| bhagavAn ne usake pramAda ko dekhA / bhagavAn ne pariSad ke bIca kahA-'saMdeha bahuta bar3A Avarta hai| usameM phaMsane vAlI koI bhI naukA surakSita nahIM raha paatii| Aja zreNika kI naukA sandeha ke Avarta meM phaMsa gaI hai| use celanA ke satItva para saMdeha ho gayA hai| maiM dekhatA hUM ki kitanA nirmala, kitanA avadAta aura kitanA ujjvala caritra hai celanA kA ! phira bhI sandeha kA rAhu use grasane kA prayAsa kara rahA hai|' samrAT kA nidrA-bhaMga ho gyaa| AMkheM khula gii| use apane pramAda para anutApa huaa| vaha tatkAla rAja-prAsAda pahuMcA / antaHpura kA vaizvAnara apramAda ke jala se 1. tIrthakara kAla kA dasavAM varSa / 2. uvAsagadasAmao, 141-50 / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 zAnta ho gayA / samrAT dhanya ho gayA / AtmA kI smRti ke kSaNa jIvana kI sArthakatA ke kSaNa hote haiM / mAnavIya jIvana meM jitanI sArthakatAeM niSpanna hotI haiM, ve saba inhIM kSaNoM meM hotI haiM / bhagavAn ne dhyAna ke kSaNoM meM anubhava kiyA ki AtmA sUrya kI bhAMti prakAzamaya hai, caitanyamaya hai / usameM na jIvana hai aura na mRtyu / na jIvana kI AkAMkSA hai aura mRtyu kA bhaya / deha aura prANa kA yoga milatA hai, AtmA dehI ke rUpa meM prakaTa ho jAtI hai, jIvita ho jAtI hai / deha aura prANa kA sambandha TUTatA hai, AtmA deha se chUTa jAtI hai, mara jAtI hai / zramaNa mahAvIra AtmA deha ke hone para bhI rahatI hai aura usake chUTa jAne para bhI rahatI hai / phira jIvana kI AkAMkSA aura mRtyu kA bhaya kyoM hotA hai ? bhagavAn ne isa rahasya ko dekhA aura batAyA ki AtmA meM AkAMkSA nahIM hai / usakI vismRti hI AkAMkSA hai / AtmA meM bhaya nahIM hai / usakI vismRti hI bhaya hai / bhagavAn kI vaha dhvani Aja bhI pratidhvanita ho rahI hai - 'savvao pamattassa bhayaM ' - ' pramatta ko saba ora se bhaya hai / ' 'savvao apamattassa Natthi bhayaM ' - 'apramatta ko kahIM se bhI bhaya nahIM hai / " eka bAra bhagavAn ne 'Aryo ! Ao, kahakara gautama aura zramaNoM ko AmaMtrita kiyaa| sabhI zramaNa bhagavAn ke pAsa Ae / bhagavAn ne unase pUchA'AyuSyamAn zramaNo ! jIva kisase Darate haiM ? ' gautama bole- 'bhagavan ! hama nahIM samajha pAe isa prazna kA Azaya / bhagavAn ko kaSTa na ho to Apa hI isakA Azaya hameM samajhAeM / hama saba jAnane ko utsuka haiM / ' 'Aryo ! jIva duHkha se Darate haiM / ' 'bhaMte ! duHkha kA kartA kauna hai ? ' 'jIva ' 'bhaMte ! duHkha kA hetu kyA hai ?' 'pramAda | 'bhaMte ! duHkha kA anta kauna karatA hai ? ' 'jIva / ' 'bhaMte ! duHkha ke anta kA hetu kyA hai ?' 'apramAda / " isa prasaMga meM bhagavAn ne eka gambhIra satya kA udghATana kiyA / bhagavAn kaha rahe haiM ki bhaya aura duHkha zAzvata nahIM haiM / ve manuSya dvArA kRta haiM / pramAda kA kSaNa hI bhaya kI anubhUti kA kSaNa hai aura pramAda kA kSaNa hI duHkha kI anubhUti kA kSaNa 1. AyAro, 3 / 75 2. ThANaM. 3 / 336 | Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satata jAgaraNa 187 hai / apramatta manuSya ko na bhaya kI anubhUti hotI hai aura na du.kha kii| kAmadeva apane upAsanA-gRha meM zIla aura dhyAna kI ArAdhanA kara rahA thaa| pUrvarAtri kA samaya thaa| usake sAmane akasmAt pizAca kI DarAvanI AkRti upasthita ho gii| vaha karkaza dhvani meM bolI-'kAmadeva ! isa zIla aura dhyAna ke pAkhaNDa ko chor3a do| yadi nahIM chor3oge to talavAra se tumhAre sira ke Tukar3eTukar3e kara ddaaluuNgaa|' kAmadeva apramAda ke kSaNa kA anubhava kara rahA thaa| usake mana meM na bhaya AyA, na kampana aura na duHkha / pizAca ko apane prayatna kI vyarthatA kA anubhava haa| vaha khisiyA gyaa| usane vizAla hAthI kA rUpa banA kAmadeva ko phira vicalita karane kI ceSTA kii| use geMda kI bhAMti AkAza meM uchaalaa| nIce girane para pairoM se rauNdaa| para usakA dhyAna bhaMga nahIM kara skaa| pizAca aba pUrA saThiyA gyaa| usane bhayaMkara sarpa kA rUpa dhAraNa kiyA / kAmadeva ke zarIra ko DaMka mAra-mArakara bIMdha ddaalaa| para use bhayabhIta nahIM kara skaa| Akhira vaha apane maulika devarUpa meM upasthita ho vahAM se calA gyaa| pramAda apramAda se parAjita ho gayA / ' ___ bhagavAn mahAvIra caMpA meM aae| kAmadeva bhagavAn ke pAsa aayaa| bhagavAn ne kahA-'kAmadeva ! vigata rAtri meM tumane dharma-jAgarikA kI ?' 'bhaMte ! kii|' 'tumheM vicalita karane kA prayatna huA ?' 'bhaMte ! haA / 'vahata acchA huA, tuma kasauTI para khare utre|' 'bhaMte ! yaha ApakI dharma-jAgarikA kA hI prabhAva hai|' bhagavAn ne zramaNa-zramaNiyoM ko AmaMtrita kara kahA--'Aryo ! kAmadeva gRhavAsI hai, phira bhI isane apUrva jAgarUkatA kA paricaya diyA hai, daivika upasargoM ko apUrva samatA se sahA hai / isakA jIvana dhanya ho gayA hai / tuma muni ho| isalie tumhArI dharma-jAgarikA, samatA, sahiSNutA aura dhyAna kI aprakampatA isase anuttara honI caahie| apramAda zAzvata-prakAzI dIpa hai| usase haz2Ara-haz2AroM dIpa jala uThate haiN| hara vyakti apane bhItara meM dIpa hai / usa para pramAda kA Dhakkana par3A hai| jisane use haTAne kA upAya jAna liyA, vaha jagamagA uThA / vaha Aloka se bhara gyaa| Aloka 1. uvAsagadasAmo, 2 // 18-40 / 2. tIrthakara kAla kA aThArahavAM vrss| 3. uvAsagadasAmo 2145,46 / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 zramaNa mahAvIra bAhara se nahIM AtA / vaha bhItara meM hai / bAhara se kucha bhI nahIM lenA hai / hama bhItara se pUrNa haiM / hamArI apUrNatA bAhara meM hI prakaTa ho rahI hai / pramAda kA Dhakkana haTa jAe, phira bhItara aura bAhara -- donoM Alokita ho uThate haiM / gautama pRSThacaMpA se vihAra kara bhagavAn ke pAsa A rahe the / pRSThacaMpA ke rAjarSi zAla aura gAgali unake sAtha the / bhagavAn ke samavasaraNa meM baiThane kI vyavasthA hotI hai / saba zrotA apanI-apanI pariSad meM baiThate haiM / zAla aura gAgali kevalI -pariSad kI ora jAne lage / gautama ne unheM udhara jAne se rokA / bhagavAn ne kahA - 'gautama ! inheM mata roko | ye kevalI ho cuke haiM / " gautama Azcaryacakita raha gae - 'mere nava-dIkSita ziSya kevalI aura maiM akevalI | yaha kyA ?' gautama udAsa ho gae / pramoda kI tamisrA saghana ho gaI / kucha dinoM bAda gautama aSTApada kI yAtrA para gae / koDinna, dinna aura zaivAla -- tInoM tApasa apane ziSyoM ke sAtha usa para car3ha rahe the / ve gautama se prabhAvita hokara unake ziSya ho gae / gautama unheM sAtha lekara bhagavAn ke pAsa Ae / ve kevalI - pariSad meM jAne lage / gautama ne unheM udhara jAne se rokA / bhagavAn ne kahA - 'gautama ! inheM mata roko / ye kevalI ho cuke haiM / " 12 gautama kA dhairya vicalita ho gayA / ve isa ghaTanA kA rahasya samajha nahIM sake / bodhadAtA akelI aura bodhi prApta karane vAle kevalI / ciradIkSita akevalI aura navadIkSita kevalI / yaha kaisI vyavasthA ? yaha kaisA krama ? gautama kA mAnasasindhu vikalpa kI UrmiyoM se Alor3ita ho gayA / unakA vikalpa bola uThA'maiM kise doSa dUM ? mere bhagavAn ne Izvara ko niyaMtA mAnA nahIM, phira maiM usa para pakSapAta kA Aropa kaise lagAUM ? mere bhagavAn bhI mere AMtarika parivartana ke niyaMtA nahIM haiM / isa prakAra ve bhI pakSapAta ke Aropa se baca jAte haiM / apane bhAgya kA niyaMtA svayaM maiM hUM / apane pratipakSa yA prati pakSa kA prazna hI nahIM utthtaa| mere bhagavAn ne vyakti ko asIma svataMtratA kyA dI hai, eka abUjha pahelI usake sAmane rakha dI hai / use sulajhAne meM vaha itanA ulajha jAtA hai ki na kisI dUsare para pakSapAta kA Aropa lagA pAtA hai aura na kisI se koI yAcanA kara pAtA hai / yaha merA ayAcaka vyaktitva Aja mere lie samasyA bana rahA hai / ' 'mere deva ! hama saba eka hI sAdhanA-patha para cala rahe haiM / phira mere ziSyoM kA mArga itanA choTA aura merA mArga na jAne kitanA lambA hai ?" mahAvIra ne gautama ke marmAhata antastala ko dekhA aura dekhA ki usakI manovyathA pighala- pighalakara bAhara A rahI hai / bhagavAn ne gautama ko sambodhita 1. uttarAdhyayana, sukhabodhA vRtti, pata 154 | 2. uttarAdhyayana, sukhavodhA vRtti, patra 155 1 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satata jAgaraNa 189 kara kahA-'kyA kara rahe ho ?' 'bhaMte ! Atma-vizleSaNa kara rahA huuN|' 'mere darzana meM doSa dekha rahe ho yA apanI gati meM ?' 'bhaMte ! dUsare meM doSa dekhane kI ApakI anumati nahIM hai, isalie apanI gati kA hI vizleSaNa kara rahA huuN|' 'tuma jAnate ho hara vyakti ajJAna aura moha ke mahAsAgara ke isa taTa para khar3A 'bhaMte ! jAnatA huuN|' 'tumane usa taTa para jAne kA saMkalpa kiyA hai, yaha smRti meM hai na ?' ."bhaMte ! hai|' 'phira ulajhana kyA hai ? 'bhaMte ! ulajhana yahI hai ki usa taTa para pahuMca nahIM pA rahA huuN|' bhagavAn ne gautama ke parAkrama ko pradIpta karate hue kahA 'tuma usa mahAsAgara ko bahuta pAra kara cuke ho| aba taTa para Akara tumhAre para kyoM alasA rahe haiM ? tvarA karo pAra pahuMcane ke lie gautama ! pala bhara bhI pramAda mata kro|" bhagavAn AzvAsana kI bhASA meM bole-'gautama ! tuma adhIra kyoM ho rahe ho? tuma cirakAla se mere sAtha sneha-sUtra se baMdhe hue ho| cirakAla se mere prazaMsaka ho| cirakAla se paricita ho| cirakAla se prema karate rahe ho| cirakAla se anugamana karate rahe ho| cirakAla se anukUla bartate rahe ho|' ___'isase pahale janma meM maiM deva thA, usa samaya tuma mere sAtha the| manuSya janma meM bhI tuma mere sAtha ho / merA aura tumhArA sambandha cirapurANa hai| bhaviSya meM isa deha-mukti ke bAda hama donoM tulya hoNge| merA aura tumhArA artha bhinna nahIM hogA, prayojana bhinna nahIM hogA, kSetra bhinna nahIM hogA / hama donoM meM pUrNa sAmya hogA, koI bhI nAnAtva nahIM hogaa| yaha saba svalpa kAla meM hI ghaTita hone vAlA hai| phira tuma khinna kyoM hote ho? tuma jAgarUka raho, pala bhara bhI pramAda mata kro|2 bhagavAn ke AzvAsana se gautama meM nava-cetanA kA saMcAra ho gyaa| ve cintA se mukta ho punaH apramAda ke kSaNa meM A ge| phira bhI unake atala meM ubharatI jijJAsA samAhita nahIM huii| cetanA ke vikAsa kA patha choTA aura lambA kyoM 1. uttarajjhayaNANi 10 // 34 : tiNNo hu si aNNavaM mahaM, kiM puNa ciTThasi tiirmaagyo| abhituraM pAraM gamittae, samayaM goyama ! mA pamAyae / 2. bhagavaI 1477 / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 zramaNa mahAvIra hotA hai-isa prazna meM unakA mana aba bhI ulajha rahA thaa| unhoMne apanI ulajhana bhagavAna ke sAmane rkhii| bhagavAn ne usakA samAdhAna diyaa| vaha samAdhAna mahAn AtmA dvArA diyA huA AtmA ke udaya kA mahAn saMdeza hai| usakA choTA-sA citra ina rekhAoM meM Alekhita hotA hai acetana jagat ko niyama kI zRMkhalA meM bAMdhA jA sakatA hai, eka sAMce meM DhAlA jA sakatA hai| cetana jagat niyamana karane vAlA hai| usameM cetanA kI svataMtratA hai| usake caitanya-vikAsa ke ananta stara haiN| usake svatantra vyaktitva kI asaMkhya dhArAeM haiN| phira acetana kI bhAMti use kaise kiyA jA sakatA hai niyamabaddha aura kaise diyA jA sakatA hai use Dhalane ke lie eka sAMcA ? jahAM Antarika parivartana kI svataMtratA hai, pUrNa svatantratA hai, dizA aura gati kI svataMtratA hai, kisI kA hastakSepa nahIM hai, vahAM mArga choTA aura lambA hogA hii| yadi aisA na ho to svatantratA kA artha hI kyA ? sabake lie eka hI gati se calanA anivArya ho to phira svatantratA aura parataMtratA ke bIca bhedarekhA kahAM khIMcI jAe ? bhagavAn ne rahasya ko anAvRta karate hue kahA-'gautama ! ina nava-dIkSita zramaNoM kA sAdhanA-patha choTA nahIM hai| ye drutagati se cle| inhoMne sneha-sUtra ko tatparatA se chinna kara DAlA / isalie ye apane lakSya para jaldI pahuMca ge| _ 'tuma abhI sneha-sUtra ko chinna nahIM kara pAe ho / tumhArI Asakti kA dhAgA mere zarIra meM ulajha rahA hai| tuma jAnate ho ki sneha kA baMdhana kitanA sUkSma aura kitanA jaTila hotA hai / kATha ko bheda dene vAlA madhukara kamala-koza meM bandI bana jAtA hai| tuma isa baMdhana ko dekho aura dekhate rho| eka kSaNa AegA ki tuma dekhoge apane meM prakAza hI prakAza / saba kucha Alokita ho utthegaa| kitanA adbhuta hogA vaha kSaNa !' bhagavAna kI nirmala vANI kA siMcana pA gautama kA mana praphulla ho utthaa| unake tapaHpUta mukha para prasannatA kI lahara daur3a gii| AMkhoM meM jyoti bhara gaI / ve sarvAtmanA svastha ho ge| unheM svapna ke bAda phira jAgRti kA anubhava hone lgaa| unhoMne socA-bhagavAn ne jo kahA-'gautama ! palabhara bhI pramAda mata karo'isakA rahasya kyA hai ? isakA darzana kyA hai ? kyA palabhara kA pramAda itanA bhayAnaka hotA hai, jisake lie bhagavAn ko mujhe cetAvanI denI par3e ? kyA palabhara kA pramAda sAre apramAda ko lIla jAtA hai ? mujhe isa jijJAsA kA samAdhAna pAnA hI hogaa| gautama ne apanI jijJAsA bhagavAn ke sAmane rakha dI / bhagavAn ne pUchA'tumane dIpa ko dekhA hai ?' 'bhaMte ! dekhA hai|' 'dIpa jalatA hai, tava kyA hotA hai ?' Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satata jAgaraNa 191 'bhaMte ! aMdhakAra ke paramANu taijasa meM badala jAte haiN| kamarA prakAzamaya bana jAtA hai|' 'vaha kaba taka prakAzamaya rahatA hai ?' "bhaMte ! jaba taka dIpa jalatA rhe|' 'eka pala ke lie bhI dIpa bujha jAe taba kyA hotA hai ?' 'bhaMte ! taijasa ke paramANu aMdhakAra meM badala jAte haiN| kamarA aMdhakAramaya ho jAtA hai| 'kyA yaha eka pala meM hI ghaTita ho jAtA hai ?'' bhaMte ! dIpa kA vujhanA aura aMdhakAra kA honA eka hI ghaTanA hai| isameM aMtarAla nahIM hai| 'gautama ! maiM yahI kahatA hUM ki jAgaraNa kA dIpa jisa kSaNa bujhatA hai, usI kSaNa cittabhUmi meM aMdhakAra chA jAtA hai|' 'bhaMte / jAgaraNa ke kSaNa meM kyA hotA hai ?' 'aMdhakAra prakAza meM badala jAtA hai / ' ' 'bhaMte ! kyA manuSya kA kRta badalatA hai ?' 'manuSya jAgaraNa ke kSaNa meM hotA hai taba citta Alokita ho uThatA hai / sAthasAtha puNya ke saMskAra prabala hokara pApa ke paramANuoM ko puNya meM badala DAlate haiN| yaha hai pApa kA puNya meM saMkramaNa / yaha hai kRta kA privrtn|' 'bhaMte ! pramAda ke kSaNa meM kyA hotA hai ?' 'pramAda ke kSaNa meM manuSya kA citta andhakAra se Acchanna ho jAtA hai| sAtha-sAtha pApa ke saMskAra prabala hokara puNya ke paramANuoM ko pApa meM badala DAlate haiM / yaha hai puNya kA pApa meM saMkramaNa / yaha hai kRta kA parivartana / ' 'bhaMte ! yaha bahuta hI AzcaryakArI ghaTanA hai| yaha kaise sambhava ho sakatI hai ? 'yaha sambhava hai / isI meM hamAre parAkrama kI sArthakatA hai| yaha hamAre puruSArtha kI niyati hai / ise koI TAla nahIM sktaa| isIlie maiM kahatA hUM-~apramAda kI jyoti ko akhaNDa rahane do| dhyAna rakho, yaha palabhara ke lie bhI bujha na paae|' Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSudAna bhagavAn jyotipuMja the| unake samparka meM A nae-nae dIpa prajvalita ho rahe the aura bujhate dIpa phira jyoti prApta kara rahe the| dIpa kA jalanA aura bujhanA sAmAnya prakRti hai| bhagavAn ise pasanda nahIM karate the| unakI bhAvanA thI ki cetanA kA dIpa jale, phira bujhe nhiiN| vaha satata jalatA rahe aura jalate-jalate usa bindu para pahuMca jAe, jahAM bujhane kI bhASA hI nahIM hai| meghakumAra samrAT zreNika kA putra thaa| vaha bhagavAn kI sannidhi meM gyaa| usakI supta cetanA jAga utthii| usakI cetanA kA pravAha UrdhvamukhI ho gyaa| Dhakkana se DhakA huA dIpa hajAroM-hajAroM vivaroM se jyoti vikIrNa karane lgaa| vaha satata prajvalita rahane kI dizA meM prastuta huA / hamArI bhASA meM muni bana gayA / dina jAgRti meM biitaa| rAta nIMda meM / AMkhoM meM nIMda nahIM aaii| vaha cetanA ke dIpa para chA gii| cakSu-dIpa para chAne vAlI nIMda sUryodaya ke sAtha TUTa jAtI hai / para cetanA ke dIpa para chA jAne vAlI nIMda nahIM TUTatI hai-hajAroM-hajAroM dina Ane para bhI aura hajAroM-hajAroM sUryodaya ho jAne para bhii| nIMda ke kSaNoM meM meghakumAra kI cetanA kA pravAha adhomukhI ho gyaa| vaha bhagavAn ke pAsa aayaa| bhagavAn ne dekhA, usakA cetanA-dIpa bujha rahA hai / bhagavAn bole-'megha ! tuma apanI jAgRta cetanA ko lauTAne mere pAsa Ae ho / kyoM, yaha sahI hai na ?' 'bhaMte ! kucha aisA hI hai|' 'megha ! tumhArI smRti kho rahI hai / tuma hAthI ke janma meM jAgRti kI dizA meM bar3he the aura aba manuSya hokara, magadha samrATa ke putra hokara, suSupti kI dizA meM jAnA cAhate ho, kyA yaha tumhAre lie ucita hogA ?' Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSudAna 193 bhagavAn kI bAta suna meghakumAra kA mAnasa Andolita ho gyaa| vaha citta kI gaharAiyoM meM kho gyaa| use kucha vilakSaNa-sA anubhava hone lgaa| aisA honA jarUrI thaa| usake mAnasa ko Azcarya meM DAle binA, Andolita kie binA, use mor3a denA sambhava nahIM thaa| cetanA-jAgaraNa ke rahasyoM ko jAnane vAle aisA kara vyakti ko khoja kI yAtrA meM prasthita kara dete haiM / medhakumAra prastuta ko bhUla gyaa| jo bAta bhagavAna ko kahane AyA thA, vaha usake hAtha se chUTa gii| usake mana meM jijJAsA ke nae aMkura phUTa pdd'e| usakI bhItarI khoja prArambha ho gii| usake mAnavIya paryAya para hAthI kA paryAya ArohaNa kara gyaa| 'bhaMte ! maiM pichale janma meM hAthI thA ?' megha ne jijJAsA kii| bhagavAna ne batAyA-'megha, tuma atIta kI dizA meM prayANa karo aura dekho| isase tIsare janma meM tuma hAthI the-vizAla aura sundr| tuma vaitADhya parvata kI upatyakA ke vana meM rahate the| grISma Rtu kA samaya thaa| vRkSoM ke saMgharSaNa se Aga utthii| teja havA kA sahArA pA vaha pradIpta ho gayI / dekhate-dekhate pole per3a girane lge| vanAMta prajvalita ho utthaa| dizAeM dhUmila ho gii| cAroM ora araNya pazu daur3ane lge| usa samaya tuma bhI apane yUtha ke sAtha daudd'e| tumhArA yUtha Age nikala gayA / tuma bUr3he the, isalie pichar3a ge| dizAmUDha ho dUsarI dizA meM cale ge| tumane eka sarovara dekhA / tuma pAnI pIne ke lie usameM utre| usameM pAnI kama thA, paMka adhika / tuma tIra se Age cale gae, pAnI taka pahuMce nahIM, bIca meM hI paMka meM phaMsa gae / tumane pAnI pIne ke lie sUMDa ko phailaayaa| vaha pAnI taka nahIM pahuMca skii| tumane paMka se nikalane kA tIvra prayatna kiyA / tuma nikale nahIM, aura adhika phaMsa ge| usa samaya eka yuvA hAthI vahAM AyA / vaha tumhAre hI yUtha kA thA / tuma ne use daMta-prahAra se vyathita kara yUtha se nikAlA thA / tumheM dekhate hI usameM krodha kA uphAna A gyaa| vaha tumheM daMta-prahAra se ghAyala kara calA gyaa| tuma eka saptAha taka kaSTa se karAhate rhe| vahAM se marakara tumane gaMgA nadI ke dakSiNI kUla para vindhya parvata kI talahaTI meM phira hAthI kA janma liyaa| vanacaroM ne tumhArA nAma rakhA meruprbh| ___eka bAra vana meM akasmAt dAvAnala bhar3aka uThA / tuma apane yUtha ke sAtha vana se bhAga ge| dAvAnala ne tumhAre mana meM vicitra-sA kampana paidA kara diyA / tuma usa gahare AghAta kI sthiti meM smRti kI gaharAI meM utara ge| tumheM vaha dAvAnala anubhava kiyA huA-sA lgaa| tuma anubhava kI yAtrA para nikala ge| Akhira pahuMca ge| pUrvajanma kI smRti ho gii| vaitADhya ke vana kA dAvAnala AMkhoM ke sAmane sAkAra ho gyaa| 'tumane atIta kI smRti kA lAbha uThA eka maMDala banAyA / use sarvathA vanaspativihIna kara diyaa| eka bAra phira dAvAgni se vana jala uThA / pazu palAyana kara usa Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra maMDala meM ekatra hone lge| tuma bhI apane yUtha ke sAtha usa maMDala meM A ge| dekhate-dekhate vaha maMDala pazuoM se bhara gyaa| agni ke bhaya se saMtrasta hokara ve saba vairavirodha ko bhUla ge| samUcA maMDala maitrI-zivira jaisA ho gyaa| usameM siMha, hirana, lomar3I aura kharagoza-sava eka sAtha the| usameM paira rakhane ko bhI sthAna khAlI nahIM rhaa| _ 'tumane khujalAne ko paira UMcA utthaayaa| use nIce rakhate samaya paira ke sthAna para kharagoza ko vaiThe dekhA / tumhAre mana meM anukampA kI lahara uThI / tumane apanA paira bIca meM hI roka liyaa| usa anukampA se tumane manuSya hone kI yogyatA ajita kara lii| 'do dina-rAta pUre bIta gae / tIsare dina dAvAnala zAnta huaa| pazu usa maMDala se bAhara nikala jaMgala meM jAne lage / vaha kharagoza bhI calA gayA / tumhArA paira abhI aMtarAla meM laTaka rahA thaa| tumane use dharatI para rakhanA cAhA / tuma tIna dina se bhUkhe aura pyAse the / bUr3he bhI ho cale the / paira akar3a gayA thaa| jaise hI paira ko nIce rakhane kA prayatna kiyA, tuma lur3haka kara gira par3e, mAno bijalI ke AghAta se rajatagiri kA zikhara lur3haka par3A ho / tIna dina-rAta tuma ghora vedanA ko jhelate rhe| vahAM se marakara tuma zreNika ke putra aura dhAriNI devI ke Atmaz2a bane / 'megha ! jaba tuma tiryaJca yoni meM the, samyagdarzana tumheM prApta nahIM thA, taba tumane kharagoza kI anukampA ke lie DhAI dina taka paira ko aMtarAla meM uThAe rkhaa| usa kApTa ko kaSTa nahIM mAnA / tumhArA kaSTa ahiMsA ke pravAha meM baha gyaa| aba tuma manupya ho, samyagdarzana tumheM prApta hai, jyoti-zikhA tumhAre hAtha meM hai, phira amA kI aMdhiyArI ne kaise tumhArI AMkhoM para adhikAra kara liyA ? kaise tuma thor3e se kapTa se adhIra ho gae? zramaNoM kA caraNa-sparza kaise tumheM asahya ho gayA ? unakI kiMcit upekSA kaise tumhAre lie sirazUla bana gaI ?' meghakumAra kI smRti para bhagavAn ne itanA gaharA AghAta kiyA ki usakI smRti kA dvAra khula gyaa| atIta ke gahare meM utarakara usane paMka meM khar3e hAthI ko dekhA aura darzana kI zRMkhalA meM yaha bhI dekhA ki zvetahastI paira ko adhara meM laTakAe khar3A hai| vaha stabdha raha gyaa| usakA mAnasa-taMtra mIna, vANI-taMtra avAk aura zarIra-taMtra nizcepTa ho gayA / vaha prastara-pratimA kI bhAMti sthira-zAnta khar3A rhaa| do kSaNa taka sArA vAtAvaraNa nIravatA se bhara gayA / saba dizAeM mauna ke atala meM Dya gii| saba kucha zAnta, prazAnta aura upazAnta / 'bhagavAna ne mauna-maMga karate hue kahA-'bolo megha ! kyA cAhate ho ?' bhaMte ! ApakI zaraNa cAhatA hUM, aura kucha nahIM caahtaa|' 'mUcI meM to nahIM kaha rahe ho ?' "mata ! pratyakSa darzana ke bAda mUrchA kahA~ ?' Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSudAna 195 'to aTala hai tumhArA nizcaya ?' "maMte ! ava Talane ko avakAza hI kahAM hai ? Apane bAhara jAne kA daravAjA hI baMda kara diyaa|' ____ bhagavAn ne megha ko arthabharI dRSTi se dekhA / vaha dhanya ho gyaa| usakI cetanA apane astitva meM lauTa aaii| usakA hRdaya-koza zAzvata jyoti se jagamagA uThA / vaha mana hI mana gunagunAne lagA 'bahuta loga nahIM jAnatemaiM pUraba se AyA hUM ki pazcima se ? dakSiNa se AyA hUM yA uttara se ? dizA se AyA hUM yA vidizA se? Upara se AyA hUM yA nIce se ? bhagavAn ne mujhe DhakelA atIta ke gahare meM, maiM dekha AyA hU~, merA pahalA pdd'aav| bhaMte ! vaha dvAra bhI khola do, . . maiM dekha AUM merA agalA pdd'aav|2 gahare meM, 1. nAyAdhammakahAo, 11152-154 / 2. AyAro, 1 / 1-3 / / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 samatA ke tIna AyAma hamAre jagat kA mUla eka hai yA aneka ? ekatA maulika hai yA anekatA ? dRzya jagat vimba hai yA pratibimba ? ye prazna haz2AroM-haz2AroM varSoM se carcita hote rahe haiM / inameM se do pratiprattiyAM mukhya haiM-eka advaita kI aura dUsarI dvaita kii| vedAnta kI pratipatti yaha hai ki jagat kA mUla eka hai| vaha cetana, sarvajJa aura sarvezvara hai / usakI saMjJA brahma hai| ekatA maulika hai, anekatA usakA vistAra hai / hamArA jagat pratibimba hai / bimba eka brahma hI hai| eka sUrya haz2AroM jalAzayoM meM prativimbita hokara hajAra vana jAtA hai| prAtaHkAla sUrya kI razmiyAM dUra-dUra phailatI haiM, sAMjha ke samaya ve sUrya kI ora lauTa AtI haiN| yaha jagat brahma kI razmiyoM kA phailAva hai / yaha lauTakara usI meM vilIna ho jAtA hai| __sAMkhya kI pratipatti yaha hai ki jagat ke mUla meM do tattva haiM-prakRti aura purupa (AtmA) / prakRti acetana hai aura puruSa cetana / puruSa aneka haiM, isIlie ekatA maulika nahIM hai / cetana aura acetana meM vimba aura pratibimba kA sambandha nahIM hai| __mahAvIra kI pratipatti ina donoM pratipattiyoM se bhinna hai / unakA darzana hai ki vizva kA koI bhI tattva yA vicAra dUsaroM se sarvathA bhinna nahIM hai / isa artha meM unakI pratipatti donoM se abhinna bhI hai| mahAvIra ne batAyA ki astitva eka hai / usameM cetana aura acetana kA vibhAjana nahIM hai| usameM kevala honA hI hai| vahAM hone ke sAtha koI vizeSaNa nahIM judd'taa| jahAM kevala honA hai, korA astitva hai, vahAM pUrNa advaita hai / astitva kI ekatA ke vindu para mahAvIra ne advaita kA pratipAdana kiyaa| vizva meM kevala astitva kI kriyA hotI to yaha jagata hone ke atirikta aura kucha nahIM hotA / para usameM aneka kriyAeM aura unakI pRSThabhUmi meM rahe hue aneka guNa haiM / eka tattva meM caitanyaguNa aura usakI kriyA milatI hai / dUsare tattva meM vaha Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samatA ke tIna AyAma 197 guNa aura usakI kriyA nahIM milatI / guNa aura kriyA kI vilakSaNatA ke bindu para mahAvIra ne dvaita kA pratipAdana kiyaa| mahAvIra na dvaitavAdI haiM aura na advaitvaadii| ve dvaitavAdI bhI haiM aura advaitavAdI bhI haiM / unake darzana meM vizva kA mUla eka bhI hai aura aneka bhI hai / astitva jaise vyApaka guNa kI dRSTi se dekheM to ekatA maulika hai / caitanya jaise vilakSaNa guNa kI dRSTi se dekheM to anekatA maulika hai| niSkarSa kI bhASA meM kaheM to ekatA bhI maulika hai aura anekatA bhI maulika hai| mahAvIra ke darzana meM ananta paramANu haiM aura ananta AtmAeM / pratyeka paramANu __ aura pratyeka AtmA bimba hai| hara vimba kA apanA-apanA prativimba hai| guNa kA sthAyIbhAva vimba hai aura usakI gatizIlatA prativimba hai| mahAvIra ne isa darzana kI bhUmi meM sAdhanA kA vIja boyA / acetana ke sAmane sAdhanA kA koI prazna nahIM hai| usakA honA aura gatizIla honA-donoM prAkRtika niyamoM se hote haiM / jJAnapUrvaka kucha nahIM hotA / cetana kA honA prAkRtika niyama se jur3A huA hai kintu usakI gatizIlatA prAkRtika niyama se saMcAlita nahIM hotii| vaha jJAnapUrvaka badalatA hai-jo honA cAhatA hai usa dizA meM prayANa karatA hai / yahI hai usakI sAdhanA / manuSya kA jJAna vikasita hotA hai isalie vaha vikAsa ke caramavindu para pahuMcanA cAhatA hai / usake sAmane cetanA kI do bhUmikAeM haiM-eka dvandva kI aura dUsarI dvandvAtIta / jIvana aura mRtyu, sukha aura duHkha, mAna aura apamAna, harSa aura viSAda jaise asaMkhya dvandva haiN| ye mana para AghAta karate rahate haiM / usameM mana kA saMtulana bigar3a jAtA hai / vaha viSama ho jAtA hai| dvandva ke AghAta se bacane ke lie mahAvIra ne samatA kI sAdhanA prastuta kii| unake dvArA pratipAdita dharma kA nAma hai-samatA dharma, sAmAyika dharma / isake do artha haiM 1. prANI-prANI ke bIca meM samatA kI khoja aura anubhUti / 2. dvandvoM ke donoM taToM ke bIca meM mAnasika samatA ke pula kA nirmANa / samatA kA vikAsa maitrI, abhaya aura sahiSNutA-ina tIna AyAmoM meM hotA hai| jisa vyakti meM pratikUla paristhiti ko sahana karane kI kSamatA jAgRta nahIM hotI, vaha abhaya nahIM ho sakatA aura bhayabhIta manuSya meM maitrI kA vikAsa nahI ho sktaa| jisameM anukUla paristhiti ko sahana karane kI kSamatA jAgRta nahIM hotI, vaha garva se unmatta hokara dUsaroM meM bhaya aura amaitrI kA saMcAra karatA hai| tInoM AyAmoM meM vikAsa karane para hI samatA sthAyI hotI hai| samatA eka AyAma meM vikasita nahIM hotI / yaha hotA hai ki hama kisI vyakti ko maMtrI ke AyAma meM adhika gatizIla dekhate haiM, kisI ko abhaya ke AyAma meM aura kisI ko sahiSNutA ke AyAma meN| inameM se eka ke hone para zeSa do kA honA anivArya hai| samatA ke hone para ina tInoM kA honA anivArya hai / ina tInoM kA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 ___ zramaNa mahAvIra honA hI vAstava meM samatA kA honA hai| .. 1. maitrI kA AyAmaH kAlasaukarika' rAjagRha kA sabase bar3A kasAI thaa| usake kasAIkhAne meM pratidina saikar3oM bhaise mAre jAte the| eka dina samrAT zreNika ne kahA, 'kAlasaukarika! tuma bhaiMsoM ko mAranA chor3a do| maiM tumheM pracura dhana duuNgaa|' ___kAlasaukarika ko samrAT kA prastAva pasanda nahIM aayaa| bhaisoM ko mAranA aba usakA dhandhA hI nahIM rahA, vaha eka saMskAra bana gyaa| unheM mAre binA kAlasIkarika ko dina sUnA-sUnA-sA lagatA / usane samrATa ke prastAva ko asvIkAra kara diyaa| samrAT ne ise apanA anAdara mAna kAlasaukarika ko andhakUpa meM DalavA diyaa| eka dina-rAta vahIM rkhaa| __ zreNika ne bhagavAn mahAvIra se nivedana kiyA-'bhaMte! maiMne kAlasaukarika se bhaise mArane chur3avA die haiN|' - 'zreNika ! yaha sambhava nahIM hai|' 'bhaMte ! vaha andhakUpa meM par3A hai / vaha bhaisoM ko kahAM se mAregA ?' 'usakA hRdaya-parivartana nahIM huA hai, phira vaha apane pragAr3ha saMskAra ko daMDabala se kaise chor3a sakegA ?' 'to kyA bhagavAn yaha kahate haiM ki usane andhakUpa meM bhI bhaiMsoM ko mArA hai ?' 'hAM, merA Azaya yahI hai|' "bhaMte ! yaha kaise sambhava hai ?' : ' 'kyA usa andhakUpa meM gIlI miTTI nahIM hai ?' . : .. 'vaha hai, bhaMte !' 'usa miTTI kA bhaisA nahIM banAyA jA sakatA?' "maMte ! banAyA jA sakatA hai|' 'isIlie maiM kahatA hUM ki kAlasaukarika dina-bhara bhaisoM ko mAratA rahA hai|' samrAT isa satya ko samajha gayA ki daNDa-bala se hiMsA nahIM chur3AI jA sktii| vaha hRdaya-parivartana se hI chUTatI hai / samrAT ne andhakUpa ke pAsa jAkara mare hue bhaiMsoM ko dekhA aura dekhA ki kAlasaukarika ke krUra hAtha aba bhI unheM mArane meM lage hue haiN| samrATa ne use mukta kara diyaa| / kucha varSoM bAda kAlasaukarika mara gyaa| yaha duniyA vahata vicitra hai| isameM koI bhI prANI amara nahIM hotA / eka dina mArane vAlA bhI mara jAtA hai / logoM ne sunA ki kAlasaukarika mara gyaa| parivAra ke loga Ae aura usakA dAha 1. Avazyaka ni, uttarabhAga, 10 168 Adi / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samatA ke tIna AyAma saMskAra kara diyA / sulasa kAlasokari kA putra thaa| parivAra ke logoM ne usase pitA kA pada saMbhAlane kA anurodha kiyA / sulasa ne use ThukarA diyA / 'maiM kasAI kA dhandhA nahIM kara sakatA' -- usane spaSTa zabdoM meM apanI bhAvanA prakaTa kara dI / 199 parivAra ke loga bar3e asamaMjasa meM par3a gae / sArA kAma Thappa ho gayA / unhoMne phira anurodha kiyA / sulasa ne vinamra zabdoM meM kahA--'mujhe jaise mere prANa priya haiM, vaise hI dUsaroM ko apane prANa priya haiM / phira maiM apane prANoM kI rakSA ke lie dUsaroM ke prANa kaise lUTa sakatA hUM ?' svajana-varga ne prANI-hiMsA meM hone vAle pApa ke vibhAjana kA AzvAsana diyA / unhoMne eka bhaiMse ko mArakara kArya prArambha karane kA anurodha kiyA / sulasa ne apane pitA ke kuThAra ko hAtha meM uThAyA / svajana varga harSa se jhUma utthaa| sulasa ne sAmane khar3e bhaiMse ko karuNApUrNa dRSTi se dekhA aura kuThAra apanI jaMghA para calAyA / vaha mUcchita hokara gira pdd'aa| jaMghA se rakta kI dhAra baha clii| thor3I dera bAda vaha sAvaceta huA / vaha karuNApUrNa svara meM bolA - 'baMdhuo ! yaha ghAva mujhe pIr3ita kara rahA hai / kRpayA Apa merI pIr3A ko vaMTAeM, jisase merI pIr3A kama ho / ' svajana varga ne khinna mana se kahA - 'yaha kaise ho sakatA hai ? pIr3A ko kaise vAMTA jA sakatA hai ?' sulasa vola uThA - ' Apa loga merI pIr3I kA vibhAga bhI nahIM le sakate taba mere pApa kA vibhAga kaise le sakeMge ? maiM isa hiMsA ko nahIM calA sakatA, bhale phira yaha paitRkI ho / kyA yaha Avazyaka hai ki pitA andhA ho to putra bhI andhA honA cAhie / ' 2. abhaya kA AyAma arjuna mAlAkAra Aja bar3I tatparatA se apanI puSpavATikA meM puSpa cuna rahA hai / baMdhumatI chAyA kI bhAMti usake pIche cala rahI hai| unakA mana bahuta utphulla hai / rAjagRha ke kaNa-kaNa meM utsava aThakheliyAM kara rahA hai / usakA hara nAgarika surabhi puSpoM ke lie lAlAyita ho rahA hai / 'Aja puSpoM kA vikraya pracura mAtrA meM hogA' - isa kalpanA ne arjuna ke hAthoM aura pairoM meM hor3a utpanna kara dI / thor3e samaya meM hI cAroM karaMDaka puSpoM se bhara gae / mAlAkAra daMpati pulakita ho uThA / arjuna puSpavATikA meM puSpa cunakara yakSa kI pUjA karane jAyA karatA thA / mudgarapANi usa pradeza kA suprasiddha yakSa hai / usakA Ayatana puSpavATikA se saTA huA hai | arjuna yakSa kA bhakta hai / yaha bhakti use vaMza-paramparA se prApta hai| rAjagRha meM lalitA nAma kI eka goSThI thI / usake sadasya goSThika kahalAte the / usa dina chaha goSThika puruSa yakSAyatana meM krIr3A kara rahe the / arjuna apanI Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 zramaNa mahAvIra nitya-caryA ke anusAra yakSa ko puppAMjali arpita karane ke lie yakSAyatana meM praviSTa huaa| vaha nahIM jAnatA thA ki Aja niyati ne usake lie pahale se hI koI cakravyUha raca rakhA hai| ___ goSThika purupoM ne arjuna ke pIche vaMdhumatI ko Ate dekhaa| unakI kAma-vAsanA jAgRta ho gii| ve yakSAyatana ke prakoSTha meM chipa ge| mAlAkAra puSpAMjali-arpaNa ke lie nIce jhukA / usa samaya chahoM puruSa bAhara nikale aura mAlAkAra ko kasakara bAMdha diyA / aba baMdhumatI arakSita thii| mAlAkAra kA zarIra baMdhA huA thA, kintu usakI AMkheM mukta thI aura usase bhI adhika mukta thA usakA mn| goSThikoM dvArA baMdhumatI ke sAtha kiyA gayA atikramaNa vaha sahana nahIM kara skaa| vaha bhAvukatA ke carama vindu para pahuMcakara volA-'mudgarapANi ! maiM tumhArI isa kASTha pratimA se pravaMcita huA huuN| maiMne vyartha hI zata-zata kArSApaNoM ke puSpa isake sAmane car3hAe haiM / yadi tuma yahAM hote to kyA tumhAre sAmane yaha durghaTanA ghaTita hotI?' vaha bhAvanA ke Aveza meM itanA vahA ki apanI smRti kho baitthaa| akasmAt eka tega AvAz2a huI / mAlAkAra ke baMdhana TUTa ge| usakA AkAra vikarAla ho gyaa| usane mudgara uThAyA aura sAtoM ko mauta ke ghATa utAra diyaa| usakA mAveza aba bhI zAnta nahIM huaa| arjuna kI puSpavATikA rAjagRha ke rAjapatha ke sannikaTa thii| udhara logoM kA AvAgamana calatA thA / para yakSAyatana meM ghaTita ghaTanA kA kisI ko patA nahIM calA / mAlAkAra ne dUsare dina phira sAta pathikoM (chaha purupa aura eka strI) kI hatyA kara ddaalii| isa ghaTanA se nagara meM AtaMka phaila gyaa| nagara ke ArakSikoM ne aneka prayatna kie para usa para niyaMtraNa nahIM pA ske| ___sAta manuSyoM kI hatyA karanA arjuna kA dainika kAryakrama bana gayA / mahArAja zreNika ke Adeza se rAjagRha meM yaha ghoSaNA ho gaI--'mudgarapANi-yakSAyatana kI dinA me koI vyakti na jaae|' isa ghoSaNA ke sAtha rAjapatha avaruddha ho gyaa| phira bhI yuddha bhUle-bhaTake loga udhara cale jAte aura mAlAkAra ke zikAra bana jaate| mAya manuSyoM kI tyA kA yaha silasilA lambe samaya taka calatA rahA / chaha gopiyoM ke pAsa yA prAyazcitta na jAne kitane niraparAdha logoM ko karanA pdd'aa| jima gajagata ko bhagavAn amaya kA pATha par3hA rahe the, jahAM bhagavAn kI ahiMsA mAninAmAMti nanana pravAhita ho rahI thI, jimakA kaNa-kaNa zraddhA aura mayAdImayA abhipita ho rahA thA, vaha nagara Aja maya me saMtrasta, himA me mAdeza pArita honA thaa| yaha mahAvIra ke lie cunautI thii| kI kAlIdima ko, unakI saMkalpa-gakti ko aura unake dharma kI . :: na ma cunautI ko jlaa| ve gajagRha pahuMne aura :: :ma gamagada ke nAgarikoM ko bhagavAna ke Agamana kA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samatA ke tIna AyAma 201 patA laga gayA / para kauna jAe ? kaise jAe ? bhagavAna mahAvIra aura rAjagRha ke vIca meM dikha rahA thA savako arjuna aura usakA prANaghAtI mudgr| janatA ke mana meM utsAha jAgA para samudra ke jvAra kI bhAMti punaH samAhita ho gyaa| sudarzana kA utsAha zAnta nahIM huaa| usane bhagavAn kI sannidhi meM jAne kA nizcaya kara liyaa| usakI videha-sAdhanA bahuta pravala thii| vaha mauta ke bhaya se atIta ho cukA tho / usane apane mAtA-pitA se kahA 'amba-tAta ! bhagavAn mahAvIra guNazIlaka caitya meM padhAra gae haiN|' 'vatsa ! hamane bhI sunA hai jo tuma kaha rahe ho|' 'ava hamArA kyA dharma hai ?' 'hamArA dharma hai bhagavAn kI sannidhi meM upasthita honA / kintu...' 'aMba-tAta ! bhaya ke sAmrAjya meM kintu kA anta kabhI nahIM hogaa|' 'kyA jIvana kA koI mUlya nahIM hai ?' 'dharma kA mUlya usase bahuta adhika hai| alpamUlya kA balidAna kara yadi maiM vahumUlya ko bacA sakU to mujhe prasannatA hI hogii|' . 'vatsa ! abhI magadha samrAT zreNika bhI bhagavAn kI sannidhi meM nahIM pahuMce haiM, taba hameM kyoM itanI cintA mola lenI cAhie ?' ___ 'yaha cintA kA prazna nahIM hai, yaha dharma kA prazna hai| yaha sattA kA prazna nahIM hai, yaha zraddhA kA prazna hai / kyA zraddhA ke kSetra meM merA sthAna samrAT se agrima paMkti meM nahIM ho sakatA?' 'kyoM nahIM ho sakatA?' 'phira Apa samrAT kI oTa meM mujhe kyoM rokanA cAhate haiM ?' 'acchA vatsa ! tuma bhagavAn kI zaraNa meM jaao| tumhArA kalyANa ho| nirvighna ho tumhArA pth|' sudarzana mAtA-pitA kA AzIrvAda le ghara se claa| mitroM ne eka bAra phira rokA aura TokA una sabane, jinheM isa bAta kA patA calA / para satyAgrahI ke paira kaba ruka sake haiM ? usake paira jisa dizA meM uTha jAte haiM, ve maMjila taka pahuMce vinA ruka nahIM pAte / sudarzana apane lakSya kI ora Age bddh'aa| vaha akelA thaa| usake sAtha thA kevala zraddhA kA bl| vaha pratolI-dvAra taka phuNcaa| ArakSika ne use rokakara pUchA 'kahAM jAnA cAhate ho ?' 'guNazIlaka caitya meN|' 'kisalie ?' 'bhagavAn mahAvIra kI upAsanA ke lie|' 'bahuta acchA / kintu yeSThipuna ! isa rAjapatha se jAnA kyA mauta ko nimaMtraNa Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 . zramaNa,mahAvIra denA nahIM hai ?' 'ho sakatA hai, kintu maiM mauta ko nimaMtrita karane nahIM jA rahA huuN|' 'yaha rAjapatha rAjAjJA dvArA avaruddha hai, Apako patA hogA ?' 'hAM, mujhe mAlUma hai / para maiM jisa uddezya se jA rahA hUM, vaha abAdhita hai| jisakA savako bhaya hai, usase maiM bhayabhIta nahIM hUM, phira yaha rAjapatha mere lie kyoM avaruddha hogA ?' ArakSika isake uttara kI khoja meM laga gyaa| sudarzana ke paira Age bar3ha ge| sunasAna rAjapatha ne sudarzana ke pratyeka pada-cApa ko dhyAna se sunaa| usameM na koI dhar3akana thI, na Avega aura na vicalana / sudarzana rAjapatha ke kaNa-kaNa ko dhyAna se dekhatA jA rahA thaa| para use sarvatra dikhAI de rahA thA mahAvIra kA pratibiMba / vaha suna rahA thA paga-paga para mahAvIra kA siMhanAda / rAjapatha ke AsapAsa arjuna ghUma rahA thA / laga rahA thA jaise kAla kI chAyA ghUma rahI ho| usane sudarzana ko Ate dekhaa| use lagA jaise koI bali kA bakarA A rahA hai| vaha sudarzana kI ora daudd'aa| bhaya abhaya ko parAsta karane ke lie vihvala ho uThA / zraddhA aura Aveza ke samara kI raNabherI baja cukii| sudarzana ne apanI taiyArI pUrNa kara lii| usane samatA kI dIkSA svIkAra kii| vaha saMkalpa kA kavaca pahana kAyotsarga kI mudrA meM khar3A ho gyaa| usakI dhyAna-mudrA upasarga kA anta hone se pahale bhagna nahIM hogI, yaha usakI AkRti batA rahI thI arjuna nikaTa Ate hI garaja uThA-'tuma kauna ho? tumhArA nAma kyA hai ? kyA tumhAre mAtA-pitA nahIM haiM ? koI mitra aura parAmarzaka nahIM hai ? tumheM nahIM mAlUma hai ki yahAM Ane para tuma mRtyu ke atithi bana jAoge ? tuma bola nahIM rahe ho ! bar3e lAparavAha dIkha rahe ho ! ava taiyAra ho jAo tuma isa mudgarapANi kA prasAda pAne ke lie| sudarzana apane dhyAna meM lIna thaa| vaha na bolA aura na prakaMpita huaa| arjuna kA Aveza aura adhika bar3ha gyaa| usane mudgara ko AkAza meM uchAlane kA prayatna kiyaa| para hAtha usakI icchA ko svIkAra nahIM kara rahe the| ve jahAM the, vahIM stambhita ho gae / arjuna ne apanI sArI zakti lagA dI / para usakA zarIra usakI hara icchA ko asvIkAra karane lgaa| usakA manovala TUTa gayA / Aveza zAnta ho gyaa| aba arjuna kevala arjuna thaa| usakA zarIra Aveza meM zithila ho cukA thaa| vaha apane ko saMbhAla nahIM sakA / vaha sudarzana ke pairoM meM lur3haka gyaa| mRdagaMna ne dekhA upanaga zAnta ho cukA hai| bhaya kI kAlI ghaTA vinA barase hI paTa gayI hai| usane apanI aoNnmIlita AMkheM kholiiN| kAyotsarga sampanna kiyaa| jAne mahAvIra vIbhRti ke sAtha arjuna ke sira para hAtha rkhaa| usakI mUrchA TUTa Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samatA ke tIna AyAma 203 gii| usake cidAkAza meM jAgRti kI pahalI kiraNa prakaTa huii| usane jAgRti ke kSaNa meM phira usa prazna ko doharAyA- ., 'tuma kauna ho ?' 'maiM bhagavAn mahAvIra kA upAsaka huuN|' 'kahAM jA rahe ho?' 'bhagavAn mahAvIra kI upAsanA karane jA rahA huuN|' 'kyA maiM bhI jA sakatA hUM?' 'kisI ke lie praveza niSiddha nahIM hai|' arjuna sudarzana ke sAtha bhagavAna ke pAsa phuNcaa| ArakSikoM ne zreNika ko sUcanA dI ki pApa zAnta ho gayA hai| rAjapatha nirvighna hai| niraMkuza hAthI para aMkuza kA niyaMtraNa hai / arjuna sudarzana ke sAtha bhagavAna mahAvIra ke pAsa calA gayA hai| rAjakIya ghoSaNA ke sAtha rAjapatha kA AvAgamana khula gayA / bhagavAn ke kaNa-kaNa meM ahiMsA kA pravAha thaa| maitrI aura prema kI ajasra dhArAeM vaha rahI thiiN| usameM snAta vyakti kI krUratA dhula jAtI thii| arjuna kA mana mRdutA kA srota bana gyaa| ___manuSya ke antaHkaraNa meM kRSNa aura zukla-donoM pakSa hote haiM / jinakI cetanA tAmasika hotI hai, ve prakAza para tamas kA Dhakkana car3hA dete haiN| jinakI cetanA Alokita hotI hai, ve prakAza ko ubhAra tamas ko vilIna kara dete haiM / bhagavAn ne arjuna ke antaHkaraNa ko Aloka se bhara diyaa| usake mana meM samatA kI dIpazikhA 'prajvalita ho gii| vaha muni bana gyaa| ___ kala kA hatyArA Aja kA muni-yaha nATakIya parivartana janatA ke gale kaise utara sakatA hai ? hara AdamI usa satya ko nahIM jAnatA ki manuSya ke jIvana meM bar3e parivartana nATakIya DhaMga se hI hote haiM / asAdhAraNa ghaTanA sAdhAraNa DhaMga se nahIM ho sakatI / sAdhAraNa AdamI asAdhAraNa ghaTanA ko eka kSaNa meM pakar3a bhI nahIM paataa| arjuna se AtaMkita janatA usake munitva ko svIkAra nahIM kara skii| arjuna ne bhagavAn ke pAsa samatA kA maMtra pddh'aa| usakI samatA prakhara ho gii| mAna-apamAna, lAbha-alAbha, jIvana-mRtyu aura sukha-duHkha meM taTastha rahanA use prApta ho gyaa| kucha dinoM bAda muni arjuna bhikSA ke lie. rAjagRha meM gyaa| ghara-ghara se AvAjeM Ane lagIM-isane mere pitA ko mArA hai, bhAI ko mArA hai, puna ko mArA hai, mAtA ko mArA hai, patnI ko mArA hai, mina ko mArA hai| kahIM gAliyAM, kahIM vyaMga, kahIM tarjanA aura kahIM pratAr3anA / arjuna dekha rahA hai-yaha kRta-kI pratikriyA hai, atIta ke anAcaraNa kA prAyazcitta hai| use yadi roTI milatI hai to pAnI nahIM milatA aura yadi pAnI milatA hai to roTI nahIM miltii| para Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 204 zramaNa mahAvIra usakA mana na roTI meM ulajhatA hai aura na pAnI meM / usakA mana samatA meM ulajhakara sadA ke lie sulajha gayA / usake samatva kI niSThA ne janatA kA Akroza sadbhAvanA meM badala diyA / ahiMsA ne hiMsA kA viSa dho DAlA / ' 3. sahiSNutA kA AyAma 1 tArya janmanA cANDAla the / ve bhagavAn mahAvIra ke saMgha meM dIkSita hue / unakA muni jIvana jJAna aura samatA kI sAdhanA se pradIpta ho uThA / unake antar kI jyoti jagamagA utthii| ve saMgha kI sImA se mukta ho ge| aba ve akele rahakara sAdhanA karane lage / eka bAra ve rAjagRha meM Ae / svarNakAra ke ghara bhikSA lene pahuMce / svarNakAra unheM dekha harSa-vibhora ho uThA / vaha vaMdanA kara bolA- 'zramaNa ! Apa yahIM ThahareM / maiM do kSaNa meM yaha dekhakara A rahA hUM ki rasoI banI hai yA nahIM ?" svarNakAra bhItara ghara meM gyaa| muni vahIM khar3e rahe / svarNakAra kI dukAna meM krauMca pakSI kA yugala baiThA thA / svarNakAra ke jAte hI vaha Age bar3hA aura dukAna meM par3e svarNavoM ko nigala gayA / svarNakAra muni ko ghara meM le jAne AyA / usane dekhA, svarNayava lupta haiM / vaha stabdha raha gyaa| usake mana meM Aveza utara aayaa| usane svarNayavoM ke viSaya meM muni se pUchA / muni mauna rahe / svarNakAra kA Aveza bar3ha gayA / vaha bolA- 'zramaNa ! maiM abhI Apake sAmane svarNayava yahAM chor3akara gayA / kucha hI kSaNoM meM maiM yahAM lauTa AyA / isa bIca koI dUsarA vyakti yahAM AyA nahIM / mere svarNayatroM ke lupta hone ke uttaradAyI Apake sivAya dUsarA kauna ho sakatA hai ?' muni aba bhI mauna rahe / svarNakAra muni se uttara cAhatA thaa| muni uttara de nahIM rahe the / unakA mauna svarNakAra kI AkAMkSA para coTa karane lagA / usane Ahata svara meM kahA - 'zramaNa ! ve svarNayava mere nahIM haiM / ve samrAT zreNika ke haiM / maiM unake antaHpura ke AbhUSaNa taiyAra kara rahA hUM | yadi ve svarNayava nahIM mileMge to merI kyA dazA hogI, kyA Apa nahIM jAnate ? Apa zramaNa haiM / Apane kitanA vaibhava chor3A hai ! Apa mere samrAT ke dAmAda rahe haiM / aba Apa mere ArAdhya bhagavAn mahAvIra ke saMgha meM dIkSita haiM / Apa apane tyAga ko dekheM, samrAT kI ora dekheM, bhagavAn kI ora dekheM aura merI ora dekheM / mana se lobha ko nivAreM, merI vastu mujhe lauTA deN| manuSya se bhUla ho sakatI hai / Apa sAdhaka haiM / abhI siddha nahIM haiM / Apa se bhI bhUla ho sakatI hai / abhI aura koI nahIM jAnatA / Apa jAnate haiM yA maiM jAnatA hUM / tIsarA koI nahIM jAnatA / Apa merI bAta para dhyAna deM / merI vastu mujhe lauTA deM / bhUla ke lie prAyazcitta kareM / ' 1 1. aMtagaDadasAmo, 6 / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samatA ke tIna AyAma 205 svarNakAra dvArA itanA kahane para bhI muni kA mauna bhaMga nahIM huaa| svarNakAra ne socA, zramaNa kA mana lalacA gayA hai / ye daNDa ke binA nahIM maaneNge| usane rAstA banda kara diyaa| vaha tatkAla gIlA carmapaTTa laayaa| muni kA sira usase kasakara bAMdha diyaa| ve bhUmi para lur3haka ge| sUrya ke tApa se carmapaTTa aura sAthasAtha muni kA sira sUkhane lgaa| ___muni ne socA-'isameM svarNakAra kA kyA doSa hai ? vaha becArA bhaya se AtaMkita hai| maiM bhI mauna-bhaMga kara kyA karatA? mere mauna-bhaMga kA artha hotAkrauMca-yugala kI hatyA / yaha cakravyUha kisI kI bali liye binA bhagna hone vAlA nahIM hai / dUsaroM ke prANoM kI bali dene kA mujhe kyA adhikAra hai ? maiM apane prANoM kI bali de sakatA huuN|' ve apane prANoM kI bali dene ko prastuta ho gae / unakA citta dhyAna ke prakoSTha meM pahuMca gyaa| unakA mana saritA meM naukA kI bhAMti tairane lgaa| kaSTa zarIra ko hotA hai| usakI anubhUti mana ko hotI hai / donoM ghule-mile rahate haiM, taba kaSTa kA saMvedana tIvra hotA hai| jaba mana zarIra kI saritA ke Upara tairane lagatA hai taba usakA saMvedana kSINa ho jAtA hai / yaha hai sahiSNutA-samatA ke viveka se pallavita, puSpita aura phalita / dvandva kA honA jAgatika niyama hai| ise koI badala nahIM sakatA / dvandva kI anubhUti ko badalA jA sakatA hai| yaha parivartana dvandvAtIta cetanA kI anubhUti hone para hI hotA hai / dvandva kI anubhUti kA mUla rAga aura dveSa kA dvandva hai| isa dvandva kA anta hone para dvandvAtIta cetanA jAgRta hotI hai| samatA kA Adivinda dvandvAtIta cetanA kI jAgRti kA Adi-vindu hai / samatA kA carama-vindu dvandvAtIta cetanA kI pUrNa jAgRti hai / isa avasthA meM samatA aura vItarAgatA eka ho jAtI hai| sAdhana sAdhya meM vilIna ho jAtA hai| vastu-jagat meM dvaita rahatA hai| kintu cetanA ke tala para dvandva ke prativimba samApta ho jAte haiN| viSamatA-vihIna samatA apane svarUpa ko kho detI hai| na viSamatA rahatI hai aura na samatA, korI cetanA zeSa raha jAtI hai| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 mukta mAnasa : mukta dvAra sAmane kI dIvAra para ghar3I hai| usameM nau baje haiN| kyA saba ghar3iyoM meM no hI baje haiM ? yaha sambhava nahIM hai / koI do minaTa Age hai to koI do minaTa pIche hai| kAla eka gati se calatA hai / usakA pravAha na rukatA hai aura na tvarita hotA hai| vaha sadA aura sarvatra apanI gati se calatA hai| ___ghar3I kAla nahIM hai| vaha kAla kI gati kA sUcaka-yaMtra hai| yaMtra kabhI zIghra calane lagatA hai aura kabhI maMda / yaha gati-bheda. isa satya kI sUcanA detA hai ki kAla aura ghar3I eka nahIM hai| dharma aura dharma-saMsthAna bhI eka nahIM haiN| dharma satya hai / satya deza aura kAla se abAdhita hotA hai| deza badala jAne para dharma nahIM bdltaa| jo dharma bhArata ke lie hai, vahI jApAna ke lie hai aura jo jApAna ke lie hai, vahI bhArata ke lie hai| bhArata aura jApAna ke dharma do nahIM ho sakate / jo dharma atIta meM thA, vahI Aja hai aura Ane vAle kala meM bhI vahI hogaa| kAla badala jAne para dharma nahIM bdltaa| pyAsa lagatI hai aura hama pAnI pIte haiN| pyAsa lagane para hama pAnI hI pIte haiM, roTI nahIM khAte / yaha kyoM ? isakA hetu nizcita niyama hai| pAnI pIne se pyAsa bujha jAtI hai, hara deza meM aura hara kAla meM / yaha niyama deza aura kAla se bAdhita nahIM hai isalie yaha satya hai| ___ mana azAnta hotA hai, taba hama dharma kI ora jhAMkate haiN| mana kI azAnti miTAne ke lie hama dharma kI ora hI jhAMkate haiM, 'dhana kI ora nahIM jhaaNkte| yaha kyoM ? isakA hetu nizcita niyama hai / dharma kI anubhUti se mana kI azAnti miTa jAtI hai, hara deza meM aura hara kAla meM / yaha niyama deza aura kAla se bAdhita nahIM hai isalie yaha satya hai| satya ekarUpa hotA hai / yaha zramaNoM kA satya aura yaha vaidikoM kA satya-yaha Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukta mAnasa : mukta dvAra bheda nahIM ho sktaa| vaidika dharma aura zramaNa dharma, jaina dharma aura bauddha dharma-ye dharma-saMsthAna haiM, dharma ke taMtra haiM, dharma nahIM haiN| ye dharma nahIM haiM, isalie aneka ho sakate haiM, bhinna aura paraspara virodhI bhii| ye satya ko zabda ke mAdhyama se pakar3ane kA prayatna karate haiM, jaise eka zizu tAlAba meM par3ane vAle sUrya ke prativimba ko pakar3ane kA prayatna karatA hai| eka AdamI kamare meM baiThA hai| dvAra banda hai / eka choTI-sI khir3akI khulI hai| usa para jAlI lagI huI hai| yaha saca hai ki AdamI khir3akI se jhAMkakara AkAza ko dekha sakatA hai| kintu yaha bhI utanA hI saca hai ki vaha sampUrNa AkAza ko nahIM dekha sakatA / AkAza utanA hI nahIM hai jitanA vaha dekha sakatA hai aura yaha bhI saca hai ki vaha AkAza ko sIdhA nahIM dekha sakatA, jAlI ke vyavadhAna se dekha sakatA hai| bhagavAna mahAvIra ne eka bAra gautama se kahA-'jaba dharma kA draSTA nahIM hotA tava dharma anumAna kI jAlI se DhaMkI huI zabda kI khir3akI se jhAMkakara dekhA jAtA hai| usa sthiti meM usake aneka mArga aura aneka mArga-darzaka ho jAte haiN| gautama ! tumheM jo mArga milA hai, vaha draSTA banane kA mArga hai| tuma jAgarUka raho aura dharma ke draSTA vno|" bhagavAn mahAvIra dharma ke draSTA the| ve acetana meM acetana dharma ko dekhate the aura cetana meM cetana dharma ko| ve yathArthavAdI the / bhaya, pralobhana yA atizayoktipUrNa pratipAdana unheM priya nahIM thaa| AcArya hemacandra ne likhA hai---'bhagavan ! Apane yathArtha tattva kA pratipAdana kiyA, isalie Apake vyaktitva meM vaha kauzala prakaTa nahIM huA, jo ghor3e ke sIMga ugAne vAle nava-paMDita ke vyaktitva meM prakaTa huA hai|' ___anekAnta dRSTi aura yathArthavAda--ye donoM sAtha-sAtha calate haiN| jo anekAnta dRSTi vAlA nahIM hotA, vaha yathArthavAdI nahIM ho sakatA aura jo yathArthavAdI nahIM hotA, vaha anekAnta dRSTi vAlA nahIM ho sktaa| bhagavAn mahAvIra meM anekAnta dRSTi aura yathArthavAda-donoM pUrNa vikasita the| isalie ve satya ko saMghIya kSitija ke pAra bhI dekhate the| 1. eka bAra bhagavAn kauzAmbI se vihAra kara rAjagRha Ae aura guNazIlaka caMtya meM tthhre| gautama svAmI bhikSA ke lie nagara meM ge| unhoMne jana-pravAda sunA-tuMgikA nagarI ke bAharI bhAga meM puSpavatI nAma kA caitya hai / vahAM bhagavAn pAva ke ziSya Ae hue haiN| kucha upAsaka unake pAsa gae aura kucha prazna puuche| 1. uttarajjhayaNANi 10 // 31: na hu jiNe ajja dissaI, vahumae dissaI mggdesie| saMpara neyAue pahe, samayaM goyama ! mA pamAyae / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 zramaNa mahAvIra jana-jana ke muMha se yaha bAta suna gautama ke mana meM jijJAsA utpanna huii| unhoMne upAsakoM se pUchA-'batAo, tumane kyA prazna kie aura pApityIya zramaNoM ne kyA uttara die ?' 'hamane unase pUchA-bhaMte ! saMyama kA kyA phala hai ? tapa kA kyA phala hai ?' pApityIya zramaNoM ne uttara diyA-'saMyama kA phala nae baMdhana kA nirodha hai| tapa kA phala pUrva baMdhana kA vimocana hai|' . 'isa para hamane pUchA-bhaMte ! saMyama kA phala nae baMdhana kA nirodha aura tapa kA phala baMdhana kA vimocana hai taba phira devaloka meM utpanna hone kA hetu kyA hai ?' isa prazna ke uttara meM sthavira kAliyaputta ne kahA-'Aryo ! jIva pUrva tapa se devaloka meM utpanna hote haiN|' syavira mehila ne kahA-'Aryo ! jIva pUrva saMyama se devaloka meM utpanna hote sthavira AnaMdarakSita ne kahA-'Aryo ! zeSa karmoM se jIva devaloka meM utpanna hote haiN|' sthavira kAzyapa ne kahA-'Aryo ! Asakti kSINa na hone ke kAraNa jIva devaloka meM utpanna hote haiN|' gautama ina praznottaroM kA vivaraNa prApta kara bhagavAn ke pAsa phuNce| bhagavAn ke sAmane sArI bAta rakhakara bole-'bhaMte ! kyA pApityIya sthaviroM dvArA pradatta uttara sahI hai ? kyA ve sahI uttara dene meM samartha haiM ? kyA ve samyagjJAnI haiM ? kyA ve abhyAsI aura viziSTa jJAnI haiM ?' bhagavAna ne kahA-'gautama ! pAzrvApatyIya sthaviroM dvArA pradatta uttara sahI haiM / ve sahI uttara dene meM samartha haiM / maiM bhI ina praznoM kA yahI uttara detA huuN|' 'bhaMte ! aise zramaNoM kI upAsanA se kyA lAbha hotA hai ?' 'satya sunane ko milatA hai|' 'bhaMte ! usase kyA hotA hai ?' 'jJAna hotA hai|' 'bhaMte ! usase kyA hotA hai ?' 'vijJAna hotA hai-sUkSma paryAyoM kA viveka hotA hai|' 'bhaMte ! usase kyA hotA hai ?' 'pratyAkhyAna hotA hai-anAtmA se AtmA kA pRthakkaraNa hotA hai|' 'bhaMte ! usase kyA hotA hai ?' 'saMyama hotA hai|' 'bhaMte ! umase kyA hotA hai ?' 'anAva hotA hai-anAtmA aura AtmA kA saMparka-setu TUTa jAtA hai|' Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukta mAnasa : mukta dvAra 'bhaMte ! usase kyA hotA hai ?' 'tapa karane kI kSamatA vikasita hotI hai|' 'bhaMte ! usase kyA hotA hai ?' 'pUrva-saMcita karma-mala kSINa hote haiN|' 'bhaMte ! usase kyA hotA hai ?' 'caMcalatA vicchinna hotI hai|' 'bhaMte ! usase kyA hotA hai ?' 'siddhi hotI hai|" 2. bhagavAn pArzva kA dharma-tIrtha bhagavAn mahAvIra ke dharma-tIrtha se bhinna thaa| unake zramaNa bhagavAna mahAvIra ke zramaNoM se matabheda bhI rakhate the| samaya-samaya para ve mahAvIra ke siddhAntoM kI AlocanA bhI karate the| phira bhI bhagavAn mahAvIra ne pArzva ke zramaNoM ke yathArtha-bodha kA muktabhAva se samarthana kiyaa| usa samaya zramaNa-saMghoM kA loka-saMgraha kI ora jhukAva nagaNya thaa| unakI sArI zakti Atma-sAdhanA tathA satya-zodha meM lagatI thii| isIlie unameM sAmpradAyika Agraha nahIM pnpaa| jaina zramaNoM kA loka-saMgraha kI ora jhukAva bar3hA taba eka niyama banA ki jaina zramaNa dUsare zramaNoM yA parivrAjakoM kA satkAra-sammAna na kre| dUsare kA satkAra-sammAna karane se jaina upAsakoM meM zraddhA kI zithilatA AtI hai / ve jaina zramaNoM kI apekSA unheM adhika pUjanIya mAnane laga jAte haiN| ataH upAsakoM kI zraddhA ko sudRr3ha banAe rakhane ke lie muni anyatIthika sAdhuoM kA satkAra-sammAna na kre| bhagavAn mahAvIra ke samaya meM yaha niyama nahIM thaa| aisA pratIta hotA hai ki usa samaya vyavahAra kAphI mukta thaa| bhagavAn ne gautama se kahA-'gautama ! Aja tuma apane pUrva-paricita mitra se miloge|' 'bhaMte ! vaha kauna hai ?' 'usakA nAma skaMdaka hai|' "bhaMte ! maiM usase kaba milUMgA ?' 'vaha abhI rAste meM cala rahA hai / vahuta dUra nahIM hai / tuma abhI-abhI thor3I dera meM usase miloge|' "bhaMte ! kyA merA mitra ApakA ziSya banegA ?' 'hAM, bnegaa|' bhagavAna yaha kaha rahe the, itane meM skaMdaka sAmane A gyaa| gautama ne skaMdaka ko nikaTa Ate hue dekhA / ve tatkAla uThe aura skaMdaka ke sAmane jAkara vole 1. bhagavaI, 262-111 / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 zramaNa mahAvIra 'svAgata hai, skaMdaka ! susvAgata hai, skaMdaka ! anvAgata hai, skaMdaka ! svAgataanvAgata hai, skaMdaka !' gautama ke mukta vyavahAra ne skaMdaka ko maitrI-sUtra meM bAMdha liyA / 3. kRtaMgalA ke pAsa zrAvastI nagarI thii| vahAM parivrAjakoM kA eka AvAsa thA / usakA AcArya thA gardabhAla / skaMdaka unakA ziSya thaa| usa zrAvastI meM piMgala nAma kA nirgrantha rahatA thaa| eka dina vaha parivrAjaka-AvAsa meM calA gyaa| usane skaMdaka se pUchA 1. loka sAMta hai yA ananta ? 2. jIva sAMta hai yA ananta ? 3. mokSa sAMta hai yA ananta ? 4. sukta-AtmA sAMta hai yA ananta ? 5. kisa maraNa se maratA haA jIva janma-maraNa kI paramparA ko bar3hAtA hai yA ghaTAtA hai ? skaMdaka kA mana saMdeha se Alor3ita ho uThA / vaha ina praznoM kA uttara nahIM de sakA / piMgala ne ina praznoM ko phira dohraayaa| skaMdaka phira mauna rhaa| piMgala usase samAdhAna liye binA lauTa aayaa| parivrAjaka-AvAsa meM mukta-gamana, mukta-Agamana aura mukta-prazna hRdaya kI muktatA se hI sambhava thaa| skaMdaka ne sunA, bhagavAna mahAvIra kRtaMgalA se vihAra kara zrAvastI A gae haiN| usane socA-maiM bhagavAn mahAvIra ke pAsa jAUM aura ina praznoM kA uttara prApta karUM / use bhagavAn mahAvIra ke pAsa jAne aura praznoM kA uttara pAne meM koI saMkoca nahIM thaa| vaha muktabhAva se bhagavAn mahAvIra ke pAsa gyaa| bhagavAn ne muktabhAva se skaMdaka ko una praznoM ke uttara die| bhagavAn ne kahA-'skaMdaka ! dravya aura kSetra kI dRSTi se loka sAnta hai, kAla aura paryAya kI dRSTi se loka ananta hai| isI prakAra jIva, mokSa aura mukta-AtmA bhI dravya aura kSetra kI dRSTi se sAnta haiM, kAla aura paryAya kI dRSTi se ananta haiN| maraNa do prakAra kA hotA hai-bAla maraNa aura paMDita mrnn| vAla maraNa se marane vAlA jIva janma-maraNa kI paramparA ko bar3hAtA hai aura paMDita maraNa se marane vAlA use ghaTAtA bhagavAn ke uttara muna skaMdaka parivrAjaka kA mAnasa-cakSu khula gyaa| usake 1. bhagavaI, 2120.36 / 2. tovara kAla kA gyArahavAM varSa / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukta mAnasa : mukta dvAra 211 mukta mAnasa ne svIkRti dI aura vaha mahAvIra ke pAsa dIkSita ho gyaa| 4. bhagavAn mahAvIra rAjagRha ke guNazIlaka caitya meM vihAra kara rahe the| usa caitya ke AsapAsa aneka anyatIrthika parivrAjaka rahate the| eka dina kAlodAyI, zalodAyI Adi kucha parivrAjaka paraspara bAtacIta karane lge| unake vArtAlApa kA viSaya thA bhagavAn mahAvIra ke paMcAstikAya kA nirUpaNa / ve bole-'zramaNa mahAvIra pAMca astikAyoM kA nirUpaNa karate haiM-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya, jIvAstikAya / inameM pahale cAra astikAyoM ko ve ajIva vatalAte haiM aura pAMcaveM astikAya ko jIva / cAra astikAyoM ko ve armUta batalAte haiM aura pudgalAstikAya ko mUrta / yaha astikAya kA siddhAnta kaise mAnA jA sakatA hai ? __ parivrAjakoM kA vArtAlApa cala rahA thaa| usa samaya unhoMne zramaNopAsaka madduka ko guNazIlaka caitya kI ora jAte hue dekhA / eka parivrAjaka ne prastAva kiyA-'zramaNa mahAvIra paMcAstikAya kA pratipAdana karate haiM, yaha hameM bhalIbhAMti jJAta hai| phira bhI acchA hai ki maduka se isa viSaya meM aura jAnakArI prApta kara leN|' isa prastAva para sava sahamata hokara ve madduka ke pAsa ge| unhoMne kahA'maduka ! tumhAre dharmAcArya zramaNa mahAvIra paMcAstikAya kA pratipAdana karate haiN| unameM cAra ajIva haiM aura eka jiiv| cAra armUta haiM aura eka mUrta / maduka ! astikAya pratyakSa nahIM hai, ataH unheM kaise mAnA jA sakatA hai ?' maduka ne una parivrAjakoM se kahA-'jo kriyA karatA hai, use hama jAnatedekhate haiM aura jo kriyA nahIM karatA, use hama nahIM jAnate -dekhte|' saba parivrAjaka eka sAtha bola uThe-'tuma kaise zramaNopAsaka ho jo astikAya ko nahIM jAnate-dekhate ?' 'AyuSmAn ! havA cala rahI hai, yaha Apa mAnate haiM ?' 'hAM, mAnate haiN|' 'Apa havA kA rUpa dekha rahe haiM ?' 'nahIM, aisA nahIM hotaa|' 'AyuSmAn ! nAka meM gaMdhayukta pudgala praviSTa hote haiM ?' 'hAM, hote haiN|' 'AyuSmAn ! nApa nAka meM praviSTa gaMdhayukta pudgaloM kA rUpa dekhate hai ? 'nahIM, aisA nahIM hotaa|' 'lAyupmAn ! araNi meM agni hotI hai ?' 1. magaraI, 24.53 / / 2. torpakara phAta kA pAIsavAM varSa / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 zramaNa mahAvIra 'hAM, hotI hai|' 'AyuSmAn ! Apa araNi meM rahI huI agni kA rUpa dekhate haiM ?' 'nahIM, aisA nahIM hotaa|' 'AyuSmAn ! samudra ke pAra rUpa haiM ?' 'hAM, haiN|' 'AyuSmAn ! Apa samudra ke pAravartI rUpoM ko dekhate haiM ?' 'nahIM, aisA nahIM hotaa|' 'AyuSmAn ! devaloka meM rUpa haiM ?' 'hAM, haiN|' 'AyuSmAn ! Apa devaloka meM vidyamAna rUpoM ko dekhate haiM ?' 'nahIM, aisA nahIM hotaa|' 'AyuSmAn ! jaise ukta vastuoM ke na dIkhane para bhI unake astitva ko koI AMca nahIM AtI vaise hI maiM yA Apa na jAne-dekheM usase vastu kA nAstitva pramANita nahIM hotaa| yadi Apa vastu ke na dIkhane para usakA astitva svIkAra nahIM kareMge to Apako jagat ke bahuta bar3e bhAga ke astitva ko asvIkAra karanA hogaa|' maduka ke isa tarka para saba parivrAjaka mauna ho ge| taba vaha vahAM se cala bhagavAn mahAvIra ke pAsa pahuMcA / bhagavAn ne use sambodhita kara kahA-'maduka ! tumane kahA-jo kriyA karatA hai, use hama jAnate-dekhate haiM aura jo kriyA nahIM karatA, use hama nahIM jAnate-dekhate / yaha bahuta sundara kahA, yaha bahuta ucita khaa| jo vyakti ajJAta, adRSTa, azruta, amata aura avijJAta artha kA jana-jana ke bIca nirUpaNa karatA hai, vaha satya kI avahelanA karatA hai|' kucha dinoM bAda una parivrAjakoM ne gautama se phira vahI prazna pUchA / gautama ne uttara kI bhASA meM kahA - 'devAnupriyo ! hama asti ko nAsti aura nAsti ko asti nahIM kahate haiM / hama sampUrNa asti ko asti aura sampUrNa nAsti ko nAsti kahate haiM / isalie bhagavAn ne unhIM ke astitva kA pratipAdana kiyA hai jinakA astitva hai|' gautama kA yaha uttara suna parivrAjaka mauna ho ge| para unake mana kA saMdeha dUra nahIM huaa| gautama bhagavAn ke pAsa phuNce| unake pIche-pIche parivrAjaka kAlodAyI vahAM phNcaa| usa samaya bhagavAna vizAla paripada meM dharma-saMvAda kara rahe the| bhagavAna ne kAlodAyI ko sambodhita kara kahA- 'kAlodAyI ! tumhArI maMDalI meM yaha carcA calI thI ki zramaNa mahAvIra paMcAstikAya kA nirUpaNa karate haiN| para jo pratyakSa nahIM hai, unheM kame mAnA jA sakatA hai ?' Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukta mAnasa : mukta dvAra 213 kAlodAyI ne svIkRtisUcaka sira hilAte hue kahA - 'bhaMte ! calI thI / ' 'kAlodAyI ! paMcAstikAya haiM yA nahIM - yaha prazna kise hotA hai ?" "bhaMte ! AtmA ko hotA hai / ' 'kyA AtmA hai ? ' 'bhaMte ! vaha avazya hai / acetana ko kabhI jijJAsA nahIM hotI / ' 'kAlodAyI ! jise tuma AtmA kahate ho, use maiM jIvAstikAya kahatA hUM / ' 'bhaMte ! yaha ThIka hai | para dharmAstikAya aura adharmAstikAya kA astitva kaise mAnA jA sakatA hai ? ' 'machalI jala meM tairatI hai / tairane kI zakti machalI meM hai yA jala meM ?' 'bhaMte! tairane kI zakti machalI meM hai, jala meM nahIM hai / jala usake tairane meM sahAyaka banatA hai / ' 'isI prakAra jIva aura pudgala kI gati meM sahAyatA kI apekSA hotI hai / usakI pUrti jisase hotI hai, vaha tattva dharmAstikAya hai / ' 'bhaMte ! adharmAstikAya kI kyA apekSA hai ? ' 'cilacilAtI dhUpa hai | pathika cala rahA hai| eka saghana per3a aayaa| ThaMDI chAMha dekhI aura pathika Thahara gayA / usakI sthiti meM nimitta banI chAyA / isI prakAra jo sthiti meM nimitta banatA hai, vaha tattva adharmAstikAya hai / ' 'bhaMte ! taba AkAza kA kyA kArya hogA ?' 'AkAza AdhAra detA hai, sthiti nahIM / gati aura sthiti - donoM usI meM hote haiN|' 'bhaMte ! phira pudgalAstikAya kyA hai ?' 'isa latA para lage phUla ko dekha rahe ho ?' 'bhaMte ! hAM, isakA lAla raMga dekha rahA hUM / ' 'isakI vizeSatA kyA hai ?" 'bhaMte ! gaMdha / ' 'yaha madhumakkhI kyoM bhinabhinA rahI hai ?" "bhaMte ! isakA rasa lene ke lie / ' 'isakA sparza kaisA hai ?" 'bhaMte ! bahuta komala / ' 'kAlodAyI ! jisa vastu meM varNa, gaMdha, rasa aura sparza hote haiM, use meM pudgalAstikAya kahatA hUM / ' "bhaMte ! dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya para koI jIva baTha sakatA hai ? khar3A raha sakatA hai ? leTa sakatA hai ?" 'nahIM, aisA nahIM ho sktaa| kevala pudgala para hI koI baiTha sakatA hai, khar3A Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 raha sakatA hai aura leTa sakatA hai / ' bhagavAn kA uttara suna kAlodAyI kA saMdeha dUra ho gayA / " vaha bhagavAn ke pAsa pravrajita ho gayA / ye kucha ghaTanAeM prastuta karatI haiM mukta mAnasa aura mukta dvAra ke unmukta citra | zramaNa mahAvIra 1. bhagavaI, 19134-142 . gavaI 71920 : kAlodA paie / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvaya kI dizA kA udghATana jala aura agni meM prAkRtika vaira hai / donoM eka sAtha nahIM raha sakate / agni uSNa hai aura jala zIta / zIta uSNa ko miTA detA hai, jala agni ko bujhA detA hai| kyA uSNa aura zIta meM koI sambandha nahIM hai ?jala agni ko bujhA detA hai, isalie inameM sambandha kI sthApanA kaise kI jA sakatI hai ? jala bhI padArtha hai aura agni bhI padArtha hai / padArtha kA padArtha ke sAtha sambandha nahIM hone kI bAta kaise kahI jA sakatI hai ? samasyA ke donoM taToM kA pAra pAne ke lie samanvaya kA setu khojA gayA / samanvaya do sambandhoM ke vyavadhAna ko jor3ane vAlA satra hai| bhagavAna mahAvIra ne uSNa aura zIta ke bIca samanvaya kI sthApanA kii| usa siddhAnta ke anusAra uSNa uSNa hI nahIM hai, vaha zIta bhI hai aura zIta zIta hI nahIM hai, vaha uSNa bhI hai / upNa aura zIta-donoM sApekSa haiN| makkhana ko pighalAne vAlI agni kI kapmA makkhana ke lie uSNa hai aura lohe ke lie uSNa nahIM hai| vaha agni kI sAdhAraNa japmA se nahIM pighltaa| vizva ke jitane tattva haiM, ve paraspara kisI na kisI sambandha-sUtra se jur3e hue haiN| koI vastu dUsarI vastu se sarvathA sadRza nahIM hai aura sarvathA visadRza bhI nahIM hai / hama kucha vastuoM ko sadRza mAnate haiM aura kucha ko visadRza / isakA hetu vastu kI vAstavikatA nahIM hai / yaha hamArI dRSTi kA antara hai| hama sadRzatA dekhanA cAhate haiM taba use bhI dekha lete haiM aura visadRzatA dekhanA cAhate haiM taba use bhI dekha lete haiM / vastu meM donoM haiM, isalie jise dekhanA cAheM usakA milanA svAbhAvika bAta hai| sadRzatA aura visadRzatA kA siddhAnta vastu kI yathArthatA hai, isalie koI bhI yayAvAdI vicAra ekAMgI nahIM ho sakatA, apekSA se zUnya nahIM ho sktaa| bhagavAn mahAvIra ne vicAra aura vyavahAra-donoM kSetroM meM samanvaya ke Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 zramaNa mahAvIra siddhAnta kA pratipAdana kiyaa| unakI paramparA ne vicAra ke kSetra meM samanvaya ke siddhAnta kI surakSA hI nahIM kI hai, use vikasita bhI kiyA hai| kintu vyavahAra ke kSetra meM usakI vismRti hI nahIM kI hai, usakI avahelanA bhI kI hai| haribhadrasUri ne nAstika ko dArzanikoM ke maMca para upasthita kara darzana jagat ko samanvaya kI zakti se paricita karA diyaa| Astika darzana nAstika ko darzana kI kakSA meM sammilita karane kI kalpanA nahIM karate the| haribhadra ne use AkAra de diyaa| upAdhyAya yazovijayajI ke sAmane prazna AyA ki Astika kauna aura nAstika kauna ? unhoMne samanvayadRSTi se dekhA aura ve kaha uThe-~-'pUrA nAstika koI nahIM hai aura pUrA Astika bhI koI nahIM hai / cArvAka AtmA ko nahIM mAnatA, isalie nAstika hai to ekAntavAdI darzana vastu ke aneka dharmoM ko nahIM mAnate, phira ve nAstika kaise nahIM hoMge ? dharmoM ko svIkArane vAle ekAntavAdI darzana yadi Astika haiM to dharmoM kA svIkAra karane vAlA cArvAka Astika kaise nahIM hai ?' AcArya akalaMka ne kahA-~'AtmA caitanya dharma kI apekSA se AtmA hai, zeSa dharmoM kI apekSA se AtmA nahIM hai| AtmA aura anAtmA meM samAna dharmoM kI kamI nahIM hai|' siddhasena, samantabhadra, akalaMka, haribhadra, hemacandra Adi AcAryoM ne samanvaya kI paramparA ko itanA ujAgara kiyA ki jaina darzana kA sindhu saba dRSTi-saritAoM ko samAhita karane meM samartha ho gyaa| vedAnta kA advaita jaina darzana kA saMgraha naya hai| cArvAka kA bhautika dRSTikoNa jaina darzana kA vyavahAra naya hai / bauddhoM kA paryAyavAda jaina darzana kA RjusUtra naya hai| vaiyAkaraNoM kA zabdAdvaita jaina darzana kA zabda naya hai| jaina darzana ne ina saba dRSTikoNoM kI satyatA svIkAra kI hai, kintu eka zarta ke saath| zarta yaha hai ki ina dRSTikoNoM ke manake samanvaya ke dhAge meM piroe hue hoM to saba satya haiM aura ye apanI satyatA pramANita kara dUsaroM ke astitva para prahAra karate hoM to sava asatya haiM / samanvaya kA bodha satya kA vodha hai| samanvaya kI vyAkhyA satya kI vyAkhyA hai / ananta satya eka dRSTikoNa se gamya aura eka zabda se vyAkhyAta nahIM ho sktaa| samanvaya siddhAnta ke prasaMga meM eka jijJAsA ubharatI hai ki mahAvIra ne sava darzanoM kI daSTiyoM kA samanvaya kara apane darzana kI sthApanA kI yA unakA koI apanA maulika darzana hai ? mahAvIra ke do vizeSaNa haiM-sarvajJa aura srvdrshii| ve sabako jAnate the aura sabako dekhate the / sarvajJAna aura sarvadarzana ke AdhAra para unhoMne apane darzana kI vyAkhyA kii| usakA maulika svarUpa yaha hai ki pratyeka dravya meM ananta dharma haiM aura Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvaya kI dizA kA udghATana 217 pratyeka dharma apane virodhI dharma se yukta hai| eka dravya meM ananta virodhI yugala eka sAtha raha rahe haiM / yaha siddhAnta vibhinna dRSTiyoM ke samanvaya se niSpanna nahI huA hai| kintu isa siddhAnta se samanvaya kA darzana phalita huA hai / samanvaya kA siddhAnta maulika nahIM hai / maulika hai eka dravya meM ananta virodhI yugaloM kA svIkAra aura pratipAdana / ___ sAmAnya aura vizeSa-donoM dravya ke dharma haiN| isalie mahAvIra ko samajhane vAlA sAmAnyavAdI vedAnta aura vizeSavAdI vauddha kA samarthana yA virodha nahIM kara sktaa| vaha donoM meM samanvaya dekhatA hai, saMgati dekhatA hai / jaba hama paryAya kI ora pITha kara dravya ko dekhate haiM taba hameM sAmAnya kevala sAmAnya, advata kevala advaita dikhAI detA hai aura jaba hama dravya kI ora pITha kara paryAya ko dekhate haiM tava hameM vizepa kevala vizepa, dvaita kevala dvaita dikhAI detA hai / kintu mahAvIra ko samajhane vAlA isa bAta ko nahIM bhUlatA ki koI bhI dravya paryAya se zUnya nahIM hai aura koI bhI paryAya dravya se zUnya nahIM hai| kevala sAmAnya yA kevala vizeSa ko dekhanA daSTi ke koNa haiM, maryAdAeM haiN| vAstavikatA ke sAgara meM sAmAnya aura vizeSa-donoM eka sAtha taira rahe haiN| samanvayavAdI bAhya aura aMtaraMga, sthUla aura sUkSma, mUrta aura amUrta, donoM ke samanvaya-sUtra ko khojakara vastu kI samagratA kA vodha karatA hai| / kyA Aja kA mahAvIra kA anuyAyI samAja samanvayavAdI hai ? isa prazna kA uttara siddhAnta meM nahIM khojA jA sktaa| yaha khojA jA sakatA hai ciMtana-bheda, ghRNA athavA vyaktigata yA sAmpradAyika mahattvAkAMkSA ke dharAtala pr| sava logoM kA aura eka samAja meM rahane vAle saba logoM kA bhI ciMtana eka jaisA nahIM hotaa| jaba taka usakA samIkaraNa hotA rahatA hai taba taka ve sAtha meM raha pAte haiM aura jaba ahaM kI prabalatA samIkaraNa nahIM hone detI tava ciMtana-bheda sthiti-bheda meM badala jAtA hai / ghRNA aura mahattvAkAMkSA bhI sthiti-bheda utpanna karatI hai| ina paristhitiyoM meM bauddhika samanvayavAda vyavahAra ko prabhAvita nahIM krtaa| use prabhAvita karatA hai ahiMsaka samanvayavAda / bhagavAn mahAvIra kA samanvaya kA siddhAnta vastu-jagat meM vauddhika hai, prANI-jagat meM vaha ahiMsaka hai| kitanA kaThina hai vicAra aura vyavahAra meM sAmaMjasya lAne vAle ahiMsaka samanvaya kI dizA kA udghATana ? Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 sarvajana hitAya : sarvajana sukhAya bhinna-bhinna vastuoM ko dekhane ke lie bhinna-bhinna AMkhoM kI jarUrata nahIM hai-isa vAkya kI abhidhA se asahamati nahIM hai to isakI vyaMjanA se pUrNa sahamati bhI nahIM hai| guru ne ziSya se pUchA-'dekhatA kauna hai ?' ziSya ne kahA-'lAMkha / ' guru-'kyA aMdhakAra meM AMkha dekha sakatI hai ?' ziSya-prakAza aura AMkha donoM milakara dekhate haiN|' guru-'AMkha bhI hai aura prakAza bhI hai para AdamI anyamanaska hai to kyA vaha dekhatA hai ?' ziSya-'maiM apanI bAta meM thor3A saMzodhana karanA cAhatA huuN| mana, prakAza aura AMkha-tInoM milakara dekhate haiN|' guru-'eka bacce ne Aga ko dekhA aura usameM hAtha DAla diyaa| kyA usane Aga ko nahIM dekhA ?' ziSya-'bacce me buddhi kA vikAsa nahIM hotA / vAstava meM pUrNa darzana tava hotA hai jaba buddhi, mana, AMkha aura prakAza-ye cAroM eka sAtha hote haiN|' guru-'eka buddhimAn AdamI ko maiMne juA khelate dekhA hai / kyA vaha dekhatA ziSya--'sahI artha meM vahI dekhatA hai, jisakI buddhi para astitva kA varada hasta hotA hai|' ___ vyakti ke do rUpa hote haiM-vyaktitva aura astitv| astitva kA artha hai 'honA' aura vyaktitva kA artha hai 'kucha honaa'| hama nAma-rUpa Adi ko dekhate haiM, taba hameM vyaktitva kA darzana hotA hai| hama cetanA ke jAgaraNa ko dekhate haiM taba hameM Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 sarvajana hitAya : sarvajana sukhAya vyaktitva kI pRSThabhUmi meM kriyAzIla astitva kA darzana hotA hai| mahAvIra ke vyaktitva kA astitva para adhikAra hotA to unakI vANI meM mRdutA aura hRdaya meM krUratA hotii| unakI vANI aura hRdaya-donoM meM mRdutA kA atala pravAha hai| isase pratIta hotA hai ki unakA astitva vyaktitva para chAyA huA thaa| ____ vyaktitva ke dharAtala para mahAvIra eka saMgha ke zAstA, saMghavaddha dharma ke vyAkhyAtA aura eka paMtha ke pravataMka haiM / astitva ke dharAtala para ve kevala 'haiN'| 'hone ke sivAya aura kucha nahIM haiM / ve na saMgha ke zAstA haiM aura na zAsita, na dharma ke vyAkhyAtA haiM aura na zrotA, na dvaitavAdI haiM aura na advaitavAdI / dvaita aura advata, vyAkhyA aura zruti, zAsana aura svIkRti-ye sava astitva kI zAkhAeM haiN| mahAvIra kI sampUrNa yAtrA vyaktitva se astitva kI ora hai / mahAvIra ne kahA 'jise tU mAranA cAhatA hai, vaha tU hI hai|' 'jisa para tU zAsana karanA cAhatA hai, vaha tU hI hai|' 'jise tU paritapta karanA cAhatA hai, vaha ta hI hai|' 'jise ta dAsa banAnA cAhatA hai, vaha ta hI hai|' 'jise tU upadruta karanA cAhatA hai, vaha tU hI hai|' isa pada-paddhati ko par3hakara advaitavAdI kahegA-mahAvIra advaitavAdI the| jaina darzana kA vidyArthI ulajha jAegA ki mahAvIra dvaitavAdI the, phira unhoMne advaita kI bhASA kA prayoga kaise kiyA ? mahAvIra ina donoM se hI dUra haiM / ve astitvavAdI haiN| advaita aura haita-donoM astitva se nikalate haiM isalie astitvavAdI kabhI advaita kI bhApA meM bola jAtA hai aura kabhI hU~ta kI bhApA meM / 'hone kI anumati meM jo ekAtmakatA hai, vaha 'kucha hone kI anubhUti meM nahIM ho sktii| 'kucha hone' kA artha bhedAnubhUti hai| umameM hiMsA kA saMskAra kSINa nahIM hotaa| apanI hisA koI nahIM caahtaa| yadi koI AtmA mujhase bhinna nahIM hai to maiM kise mArUMgA? astitva ke dharAtala para yaha abhedAnubhUti hai| yahI hai ahimA / AtmA hI hinA hai aura AtmA hI ahimA hai| AtmA-AtmA ke vIca bhedAnubhUti hai, vaha hisA hai aura AtmA-AtmA ke bIna abhedAnubhUti hai, vaha ahiMsA hai| jahAM kevala 'honA' hai. vahAM bheda aura abheda kI bhASA nahIM hai / yaha bhASA una jagat kI hai, jahAM 'kucha honA hI matya hai| vyaktitva ke jagat meM mahAvIra kA tarka dUsarA hai / ve kahate hai - 'kimI prANIze mata maaro|' mahAvIra kA yuga yajJa kA yuga thaa| usa yuga ke brAhmaNa yajJa kI himA kA mukta samarthana karate the| unakA siddhAnta thA ki dharma ke lie kiyA jAne vAlA prANI 1. savArI, 5101 / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 zramaNa mahAvIra kA hanana nirdoSa hai| isa prakAra kI hiMsA kA unmUlana karane ke lie bhagavAn ne Atma-tulA kI bhASA kA prayoga kiyaa| bhagavAn ne unase kahA-~~'maiM Apa sabase pUchanA cAhatA hUM ki Apako sukha apriya hai yA duHkha apriya hai ?' unhoMne nahIM kahA ki sukha apriya hai| yaha pratyakSa viruddha vAta ve kaise kahate ? unhoMne kahA-'hameM duHkha apriya hai|' taba bhagavAn ne kahA-'jaise Apako duHkha apriya hai, vaise hI dUsare prANiyoM ko du.kha apriya hai / prANa kA haraNa duniyA meM sabase bar3A bhaya hai / phira Apa loga hiMsA ko ahiMsA kA jAmA kaise pahanAte haiM ? dharma ke nAma para hiMsA kA samarthana kaise karate haiM ?' isa advaita kI bhASA meM mArane vAlA vyakti mAre jAne vAle vyakti se bhinna hai| vyaktitva kI bhinnatA hone para bhI donoM meM eka dharma samAna hai| vaha hai duHkha kI apriytaa| isa samAna dharma kI anubhUti hone para hiMsA kI vRtti zAnta ho jAtI hai| purAne jamAne meM paMcAyata samAja kI prabhAvI saMsthA thii| paMca kA phaisalA nyAyAdhIza ke phaisale kI bhAMti mAnya hotA thaa| eka vyakti para apane par3osI kI bhaiMsa curAne kA Aropa aayaa| mAmalA paMcoM taka gyaa| paMca nyAya karane baitthe| abhiyukta ko sAmane baiThA diyaa| vaha abhiyoga svIkAra nahIM kara rahA thaa| paMcoM ne dharma-nyAya karane kA nirNaya liyaa| unhoMne eka tavA garma krvaayaa| vaha agnimaya ho gyaa| paMcoM ne nirNaya sunAyA ki yaha garma tavA isake hAtha para rakhA jaaegaa| isakA hAtha nahIM jalegA to yaha corI ke Aropa se mukta samajhA jAegA aura yadi isakA hAtha jala gayA to isa para lagAyA gayA corI kA Aropa siddha ho jaaegaa| abhiyukta ne isa nirNaya ko svIkAra kara liyaa| eka paMca utthaa| saMDAsI se tavA pakar3a abhiyukta ke hAtha para rakhane lgaa| usane hAtha khIMca liyaa| paMca ne use ddaaNttaa| vaha bolA--'DAMTane kI koI AvazyakatA nahIM hai| paMca kA hAtha to merA hAtha hai| paMca kI saMDAsI to merI saMDAsI hai| paMca mahodaya ! Apa to cora nahIM haiM ? Apa isa tave ko hAtha se uThAkara dIjie, merA hAtha ise jhelane ko taiyAra hai|' isa samAnatA ke sUtra ne nirNaya kA mArga badala diyaa| paMca cupacApa apane Asana para baiTha gyaa| bhagavAn mahAvIra ne isa samAnatA ke sUtra dvArA haz2AroM-hajAroM vyaktiyoM ko jAgRta kiyaa| bhagavAn buddha ne 'bahujanahitAya' kA udghoSa kiyaa| bhagavAn mahAvIra ne 'sarvajIvahitAya' kI udghoSaNA kii| gautama ne pUchA-'bhaMte ! zAzvata dharma kyA hai ?' bhagavAn ne khaa-'ahiNsaa|' Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajana hitAya : sarvajana sukhAya "bhaMte ! ahiMsA kinakI rakSA ke lie hai ?' 'saba jIvoM kI rakSA ke lie|' "bhaMte ! thor3e jIvoM kI hiMsA dvArA bahutoM kI rakSA sambhava hai / para sabakI rakSA kase sambhava hai ?' 'ahiMsA ke ghar3e meM zatrutA kA eka bhI cheda nahIM raha sakatA / vaha pUrNa nizchidra hokara hI samatva ke jala ko dhAraNa kara sakatA hai|' "maMte ! ahiMsA kA sandeza kina taka pahuMcAeM ?' 'hara vyakti taka pahuMcAo, phira vaha-- jAgRta ho yA supta, astitva ke pAsa upasthita ho yA anupasthita, astitva kI dizA meM gatimAn ho yA gatizUnya, saMgrahI ho yA asaMgrahI, vandhana khoja rahA ho yA vimocana -yaha ahiMsA kA sandeza 'sarvajIvahitAya' hai, isalie ise saba taka phuNcaao|" ___bhagavAn mahAvIra astitva ko dekhate the, isalie vyaktitva unake patha meM koI sImArekhA nahIM khIMca pAtA thaa| usa samaya vyaktivAdI purohita uccavarga ke hitoM kA saMrakSaNa karate the| unakA dharma do dizAoM meM calatA thA / abhijAta varga ke lie unake dharma kI dhAraNA eka prakAra kI thI aura nimnavarga ke lie dUsare prakAra kii| abhijAta varga kA dharma hai sevA lenA aura zUdra kA kAma hai sevA denA aura saba kucha sahanA / isa sthiti ko dharma kA saMrakSaNa prApta ho gayA thA / bhagavAn mahAvIra ne ise sarvathA asvIkAra kara diyaa| unhoMne kahA-'isa dhAraNA meM abhijAta varga ke hitoM ke saMrakSaNa kA bhaddA prayatna hai| yaha dharma nahIM hai, nitAnta adharma hai / isase sarvajIvahitAya kI bhAvanA vikhaMDita hotI hai| isa adharma kI utpApanA ke lie bhagavAn ne bhikSuoM se kahA-'bhikSulo ! tuma parivrajana karo tapA abhijAta aura nimna varga ko eka hI dharma kI zikSA do| jo dharma abhijAta varga ke lie hai, vahI nimna varga ke lie hai aura jo nimna varga ke lie hai, vahI abhijAta varga ke lie hai / abhijAta aura nimna-donoM ke lie maiMne eka hI dharma kA pratipAdana kiyA hai|' _____ astitva ke bheda astitva kI sImA meM praviSTa nahIM hone caahie| dharma kA kSeta astitva kA kSetra hai| vaha vyaktitva ke bhedoM se mukta rahakara hI pavitra raha gapatA hai| 1. pAro, , / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 zramaNa mahAvIra nyAya-darzana ke praNetA maharSi gautama ne jalpa, vitaNDA aura chala ko tAtvika mAnyatA dii| dharma kI surakSA ke lie inheM vihita btlaayaa| saMgaThana ke sandarbha meM yaha bahuta hI sUjha-bUjha kI bAta hai / kintu astitva ke sandarbha meM inakI arhatA nahIM hai / bhagavAn mahAvIra ne vAda-kAla meM bhI ahiMsA ko prAthamikatA dene kA siddhAnta nirUpita kiyA / jaya aura parAjaya kI bAta vyaktivAdI ke lie viziSTa ghaTanA ho sakatI hai, astitvavAdI ke lie usakA vizepa artha nahIM hai / cetanA ke jagat meM vAda karane vAle donoM cetanAvAn haiM, samAna cetanA ke adhikArI haiM, phira kauna jItegA aura kauna hAregA? yaha jaya-parAjaya kI krIr3A vyaktitvavAdI ko hI zobhA de sakatI hai| astitvavAdI isa prapaMca se mukta rahane meM hI apanA zreya dekhatA hai| vAda ke viSaya meM bhagavAna mahAvIra ne tIna tattva pratipAdita kie-- 1. tattva-jijJAsA kA hetu upasthita ho tbhI vAda kiyA jaae| 2. vAda-kAla meM jaya-parAjaya kI sthiti utpanna na kI jaae| 3. prativAdI ke mana meM coTa pahuMcAne vAle hetuoM aura tarkoM kA prayoga na kiyA jaae| ____ astitvavAdI kI dRSTi meM vyakti vyakti nahIM hotA, vaha satya hotA hai, caitanya kA razmipuMja hotA hai / usakI antarbhedI duSTi vyaktitva ke pAra pahuMcakara astitva ko khojatI hai / astitva meM yaha prazna nahIM hotA ki yaha kauna hai aura kisakA anuyAyI hai ? yaha prazna vyaktitva kI sImA meM hotA hai / astitva ke kSetra meM satya calatA hai aura vyaktitva ke kSetra meM vyavahAra / bhagavAn mahAvIra astitvAdI hote hue bhI vyaktitva kI maryAdA ke prati bahuta jAgarUka the / ve vyakti ko astitva kI ora le jAne meM usake vyaktitva kA bhI upayoga karate the| bhagavAn ne kahA-'bhikSuo ! kisI vyakti ke sAtha dharmacarcA karo, taba pahale yaha dekho ki yaha puruSa kauna hai aura kisakA anuyAyI hai|' eka bAra bhagavAn rAjagRha meM upasthita the| usa samaya bhagavAn pArzva ke zramaNa bhagavAn ke pAsa aae| unhoMne pUchA-'bhaMte ! isa asaMkhya loka meM ananta dina-rAta utpanna aura naSTa hue haiM yA saMkhyeya ?' bhagavAn ne kahA-'zramaNo ! isa asaMkhya loka meM ananta dina-rAta utpanna aura naSTa hue haiN|' unhoMne pUchA--'bhaMte ! isakA AdhAra kyA hai ?' bhagavAna ne kahA-'Apane bhagavAn pArzva ke zruta kA adhyayana kiyA hai| vahI isakA AdhAra hai| bhagavAn pArzva ne nirUpita kiyA hai ki loka zAzvata haianAdi-ananta hai / yaha anAdi-ananta hai, isalie isameM ananta dina-rAta utpanna aura naSTa hue haiM aura hoNge|' 1. bhagavaI, za254, 255 / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajana hitAya : sarvajana sukhAya 223 bhagavAn mahAvIra tIrthakara the-~-zAstrakAra the| dUsare ke vacana ko uddhRta karanA unake lie Avazyaka nahIM thaa| phira bhI unhoMne bhagavAna pArzva ke vacana ko uddhRta kiyaa| isakA hetu thA bhagavAn pArzva ke zramaNoM ko satya kA vodha karAnA / bhagavAn pArzva ke vacana kA sAkSya dene se vaha saralatA se ho sakatA thA, isalie bhagavAn ne bhagavAna pArzva ke vacana kA sAkSya prastuta kiyaa| sAtha-sAtha bhagavAn ne yaha rahasya bhI samajhA diyA ki satya svayaM satya hai / vaha kisI vyakti ke nirUpaNa se satya nahIM banatA / jinheM darzana prApta ho jAtA hai, ve saba usI satya ko dekhate haiM, jo svayaM satya hai, kisI ke dvArA nirUpita hone se satya nahIM hai| bhagavAn ne gautama ko AtmA kA bodha dene ke lie veda maMtra uddhRta kie the| ina sabake pIche bhagavAn kA sApekSavAda vola rahA thaa| satya sabake lie eka hai| usakA darzana sabako ho sakatA hai| vaha kisI ke dvArA adhikRta nahIM hai| usakI abhivyakti para bhI kisI kA ekAdhikAra nahIM hai / isa yathArtha kA pratipAdana karane ke lie bhI bhagavAn dUsaroM ke vacana ko uddhRta karate aura jijJAsA karane vAle ko yaha samajhAte ki tuma jo jAnanA cAhate ho, usakA uttara tumhAre dharmazAstra meM bhI diyA huA hai| 5. sAdhAraNa paTi, bhA, 1016 paidapAya yo samatA me rahito / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 dharma-parivartana sammata aura anumata kucha loga pUchate haiM ki jaina hindU haiM yA nahIM ? ulajhana-bharA prazna hai, isalie isakA uttara bhI ulajhana-bharA hai / jaina koI jAti nahIM hai / vaha eka dharma hai, tattvadarzana hai, vicAra hai| bhAratIya janatA ne aneka dharmoM ko janma diyA hai| unameM mukhya do haiM-zramaNa aura vaidika / zramaNa dharma pauruSeya darzana ke AdhAra para calatA hai / vaidika dharma kA AdhAra hai apauruSeya veda / yaha prazna ho ki jaina vaidika haiM yA nahIM ? athavA vaidika jaina haiM yA nahIM ? athavA bauddha vaidika haiM yA nahIM ? yaha sarala prazna hai aura isakA uttara saralatA se diyA jA sakatA hai / jaina vaidika nahIM haiM aura vaidika jaina nahIM haiN| donoM do bhinna vicAradhArAoM ko mAnakara calate haiM, isalie donoM eka nahIM haiN| kintu hindU donoM haiM / hindU eka jAti hai, jaina aura vaidika koI jAti nahIM hai / vaha eka vicAra hai, darzana hai| bhagavAna mahAvIra ke yuga meM clie| vahAM Apako eka parivAra meM aneka dharmoM ke darzana hoNge| pati vaidika hai, patnI jaina / pati jaina hai, patnI vaidika / pati bauddha hai, patnI jaina / pati AjIvaka hai, pattI bauddha / dharma kA svIkAra unake pArivArika jIvana meM ulajhana paidA nahIM karatA thaa| ve apane jIvana meM dharma kA parivartana bhI karate the| jaina bauddha ho jAtA aura bauddha jaina / jaina vaidika ho jAtA aura vaidika jaina / yaha jAti-parivartana nahIM, kintu vicAra-parivartana thaa| bhAratIya jAti meM isa vicAra-parivartana kI pUrI svatantratA thii| pradezI rAjA nAstika thaa| vaha paraloka aura punarjanma ko nahIM mAnatA thaa| usakA amAtya citta pUrA Astika thaa| bhagavAn pArzva kA anuyAyI thaa| usake prayatna se pradezI kumAra-zramaNa kezI ke pAsa gyaa| usake vicAra badala ge| vaha bhagavAn pArzva kA anuyAyI bana gyaa|' skaMdaka, ammar3a Adi aneka parivrAjaka 1. rAyapaseNaiyaM, sUna 786 / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaparivartana : sammata aura anumata 225 bhagavAn mahAvIra ke pAsa pravrajita hue / 'jaina, vauddha aura AjIvana dharma ke anuyAyI vaidika dharma meM dIkSita nahIM hue, yaha nahIM kahA jA sakatA / yaha parivartana apanI ruci aura vicAra ke anusAra calatA thA / yaha jAti-parivartana nahIM thA / isase rASTrIya cetanA bhI nahIM badalatI thI / yaha kArya kevala vicAra- parivartana taka ho sImita thA / isalie ise saba dharmoM dvArA mAnyatA milI huI thI / magadha samrAT zreNika kA vyaktitva una dinoM bahucarcita thA / usake pitA kA nAma prasenajita thaa| vaha bhagavAn pArzva kA anuyAyI thA / zreNika apane kuladharma kA anusaraNa karatA thaa| eka vAra prasenajita ne kruddha hokara zreNika ko apane rAjya se nikAla diyA / usa samaya vaha eka vauddha maTha meM rhaa| vahAM usane vauddha dharma svIkAra kara liyaa| vaha rAjA banane ke bAda bhI vauddha banA rahA / usakI paTarAnI thI cillaNA / vaha bhagavAn pArzva kI ziSyA thI aura zreNika thA bhagavAn buddha kA ziSya / donoM do dizAgAmI the aura donoM cAhate the eka dizAgAmI honA / zreNika cillaNA ko bauddha dharma meM dIkSita karanA cAhatA thA aura cillaNA zreNika ko jaina dharma meM dIkSita karanA cAhatI thii| donoM meM vicAra kA bheda yA para pArivArika prema se donoM abhinna the / unakA vicArabheda unake saghana prema meM eka bhI cheda nahIM kara sakA / bhagavAn mahAvIra aura bhagavAn buddha - donoM ahiMsA, maMtrI, zAnti bhora sahiSNutA ke prarvataka the| donoM ghRNA karanA nahIM sikhAte the / isalie rAjA aura rAnI ke bIca kabhI bhI ghRNA kA bIja aMkurita nahIM huA / eka dina zreNika maMDikukSa caitya meM krIr3A karane gayA / usane dekhA, eka muni vRkSa ke nIce dhyAnamudrA meM khar3A hai / avasthA meM taruNa aura sarvAga sundara zreNika usake rUpa lAvaNya aura saukumArya para mugdha ho gayA / vaha muni ko apalaka nihAratA rhaa| muni kI AkRti se sara rahe saumya kA pAna kara usakI AMkheM khila utthiiN| vaha muni ke nikaTa Akara bolA- 'bhaMte ! Apa kauna haiM ? isa iThalAte yovana meM Apa muni payoM bane haiM? meM jAnanA cAhatA / mujhe AzA hai Apa merI jijJAsA kA samAdhAna deMge / ' guni dhyAna pUrNa kara bole- 'rAjan ! mujhe koI nAma nahIM milA, isalie maiM muni vana gayA / ' 'vAvaM ! Apa jaise vyaktitva ko koI nAtha nahIM milA ?' 'nahIM milA tabhI to kaha rahA huuN|' 'bApa mere sAtha cale / meM ApakA nAma vanatA huuN| Apako maraNa detA huuN| mere prAsAda meM grupa se raheM aura saba prakAra ke bhogoM kA upabhoga kreN|' 'tuma svayaM anAtha ho| tuma mujhe kyA paraNa doge ? mere nAma kaise banoge ? 1. dUsarA tathA dodarAdika sUta Adi / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 zramaNa mahAvIra jo svayaM anAtha hai, vaha dUsare kA nAtha kaise bana sakatA hai ?'... . .. .. ... : ____ muni kA yaha vacana suna rAjA stabdha raha gyaa| vaha apane marma ko sahalAte hue bolA-'Apa muni haiM, gRhastha nahIM haiN| kyA Apake dharmAcArya bhagavAn mahAvIra ne Apako satya kA mahattva nahIM samajhAyA hai ?' 'samajhAyA hai, bahuta acchI taraha se samajhAyA hai|' 'phira Apa mujhe anAtha kaise kahate haiM ? kyA Apa mujhe jAnate nahIM ?' 'jAnatA hUM, tabhI kahatA huuN| maiM tumheM nahIM jAnatA to anAtha kaise kahatA ?' 'maiM ApakI bAta nahIM samajha paayaa| mere pAsa rAjya hai, senA hai, koSa hai, anugraha aura nigraha kI zakti hai, phira maiM anAtha kaise ?'. rAjA kA tarka suna muni bole-'rAjan ! tumane nahIM samajhA kauna vyakti anAtha hotA hai aura kauna sanAtha ? vyakti kaise anAtha hotA hai aura kaise sanAtha ? maiM bhikhArI kA putra nahIM huuN| merA pitA kauzAmbI kA mahAn dhanI hai / mujhe pUrNa aizvarya aura pUrNa prema prApta thaa| maiM jIvana ko pUrI tanmayatA se jI rahA thA / eka dina acAnaka merI AMkha meM zUla calane lgii| maiM pIr3A se karAha utthaa| mere pitA ne merI cikitsA karAne meM koI kasara nahIM rkhii| jAne-mAne vaidya Ae, para ve merI pIr3A ko dUra nahIM kara ske| mere pitA ne mere lie dhana kA srota-sA bahA diyA para ve merI pIr3A ko dUra nahIM kara sake / merI mAtA, bhAI aura svajana varga * ne athaka ceSTAeM kI para ve merI pIr3A ko dUra nahI kara ske| merI patnI ne anagina AMsU bahAe / usane khAna-pAna taka chor3a diyaa| vaha niraMtara mere pAsa baiThI-baiThI sisakatI rahI para vaha merI pIr3A ko dUra nahIM kara sakI / maiM anAtha ho gyaa| mujhe tANa dene vAlA koI nahIM rahA / taba mujhe bhagavAna mahAvIra kI vANI yAda aaii| maiMne apanA nANa apane meM hI khojaa| maiMne saMkalpa kiyA-merI cakSu-pIr3A zAnta ho jAe to maiM bhagavAn mahAvIra kI zaraNa meM calA jAUM, sarvAtmanA AtmA ke lie samarpita ho jaauuN| sUryodaya ke sAtha rAtri kA saghana aMdhakAra vilIna ho gyaa| saMkalpa ke gahana nikuMja meM merI cakSa-pIr3A bhI vilIna ho gii| maiM prasanna thA, mere pArivArika aura cikitsaka loga aashcry-ckit| maiMne apanA saMkalpa prakaTa kiyA taba saba loga aprasanna ho gae aura maiM Azcarya-cakita / maiMne socA-anANa vyakti dUsaroM ko bhI anANa dekhanA cAhate haiN| maiMne usa sthiti ko svIkAra nahIM kiyaa| maiM muni bana gyaa|' ___muni kI Atma-kathA zreNika ke dharma-parivartana kI kathA bana gaI / vaha muni kI ora hI AkRSTa nahIM huA, bhagavAn mahAvIra aura unakI dharma-dezanA ke prati bhI AkRSTa ho gyaa| 1. deve-utarAdhyayana kA vIsavAM madhyayana / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaparivartana : sammata aura anumata 227 voda piTakoM meM dharma-parivartana kI aneka ghaTanAeM ullikhita haiN| preNika bhagavAn buddha ke pAsa jAkara unakA upAsaka bana gyaa| abhayakumAra zreNika kA putra thA, amAtya aura sarvatomukhI pratibhA kA dhnii| vaha bhagavAn mahAvIra kA upAsaka thA / bhagavAna buddha ke pAsa gayA, thor3I dharmacarcA kI aura unakI zaraNa meM calA gyaa| usa yuga meM dharma-parivartana kA krama calatA thA, yaha sunizcita hai| para abhayakumAra ke prasaMgoM ko dekhate hue yaha pratIti nahIM hotI ki usane dharma-parivartana kiyaa| yaha bhagavAna mahAvIra ke pAsa dIkSita huA aura anta taka mahAvIra ke zipyoM meM samAdRta rhaa| zreNika abhayakumAra ko dIkSita hone kI anumati nahIM de rahA thaa| abhayakumAra vAra-bAra dIkSA kI anumati mAMga rahA thaa| eka dina zreNika ne kahA-'jisa dina maiM tujhe 'jA re jA' kaha dUM, usa dina tU dIkSA le lenaa|' eka dina zreNika sandeha kI kArA kA bandI bana gyaa| abhayakumAra ko rAjaprAmAda jalAne kI AzA dekara svayaM bhagavAn mahAvIra ke pAsa calA gyaa| vahAM sandeha kA dhAgA TUTA / vaha tatkAla lauTa AyA / usane dUra se hI dekhI bhAga kI lapaTeM aura dhuaaN| abhayakumAra mArga meM milA / zreNika ne pUchA-'yaha kyA ?' abhayakumAra ne kahA-'samrAT kI AjJA kA pAlana / ' zreNika volA-'jA re jA, yaha kyA kiyA tUne ?' abhayakumAra kI mAMga pUrI ho gii| vaha samrATa kI svIkRti le bhagavAn mahAvIra ke pAsa dIkSita ho gyaa|' zreNika ke aura bhI aneka putra bhagavAn mahAvIra ke pAsa dIkSita hue| unameM meghagumAra kI ghaTanA bahuta prasiddha hai| zreNika kI aneka rAniyAM bhI bhagavAn ke saMgha meM dIkSita huI thii| usake jIvana-prasaMga isa ora saMketa karate hai ki jIvana ke uttarAkhaM meM usake dharmAcArya bhagavAn mahAvIra hI rhe| bihAra kI puNya-bhUmi una dinoM dharma-cetanA kI janmaspalI bana rahI thii| aneka tIrghakara aura dharmAcArya dharma ke rahasyoM ko udghATita kara rahe the / eka satya aneka vacanoM dvArA vikIrNa ho rahA thaa| eka nAloka aneka khir3akiyoM se phUTa rahA thaa| janatA ke sAmane samasyA thii| vaha aneka AkarSaNoM ke jhUle meM sala rahI pii| 1. basa ropavAyalAo, 115; bAdApaSi, uttaramAga1. 171: kamI reo paanii| 2. narodAvasAno, 1195 / | Rarent, dara 5.8 / dima kI dRSTa rAnisa propara mahAdAra ke. nArAma mAra dArApora paM meM prati hu| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 zramaNa mahAvIra deza aura kAla mAnavIya pragati ke bahuta bar3e AyAma haiN| koI kAla aisA AtA hai ki usameM aneka mahAna AtmAeM eka sAtha janma letI haiN| mahAvIra kA yuga aisA hI thaa| usa yuga ne dharma ko aisI gati dI ki usakA vega Aja bhI tIna hai| kintu usa vega ne dharma kI bhUmi meM kucha rekhAeM DAla diiN| una rekhAoM ne jAti kA rUpa le liyaa| isIlie yaha prazna pUchA jAtA hai ki jaina hindU haiM yA nahIM ? mahAvIra aura buddha ne vaidika vidhi-vidhAnoM kA mukta pratirodha kiyA, para Azcarya hai ki usa yuga meM kisI ke mastiSka meM yaha prazna nahIM ubharA ki jaina aura bauddha hindU haiM yA nahIM? usa samaya dharma kA kamala jAtIyatA ke paMka se Upara khila rahA thaa| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 yathArthavAdI vyaktitva : atizayokti kA paridhAna mahAna vyaktitva ke jIvana para jaise-taise atIta AvaraNa DAlatA jAtA hai, vaise-vaise unake bhakta bhI unake sAtha devI ghaTanAloM ko jor3ate jAte haiN| isa satya kA apavAda saMbhavata: koI bhI mahAn vyakti nahIM hai / bhagavAn mahAvIra utkaTa yathArthavAdI the| AcArya samantabhadra ne bhagavAn mahAvIra ko yathArtha kI AMkha se dekhA to ve kaha uThe-'bhagavan ! devatAoM kA Agamana, vimAnoM kA Agamana, caMvara dulAnA- vibhUtiyAM indrajAlikoM meM bhI dekhI jAtI haiN| ina vibhUtiyoM ke kAraNa Apa mahAn nahIM haiN| Apa mahAn haiM apane yapArSavAdI dRSTikoNa ke kaarnn|' AcArya hemacandra ne eka dhArmika kolAhala sunaa| kucha loga kaha rahe hai ki bhagavAn mahAvIra ke pAsa devatAloM kA indra AtA thA aura unake caraNoM meM luTatA pA / para loga kaha rahe haiM ki mahAvIra ke pAsa indra nahIM AnA thA / mucha loga kaha rahe hai isameM mahAvIra ko kyA vizeSatA hai / indra hamAre dharmAcArya ke pAma bhI mAtA thaa| isa kolAhala ko suna lAcArya yona uThe-"bhagavan ! Apake pAsa indra ke Ane kA koI nirasana kara sakatA hai, koI tulanA kara mAtA hai, para ve Apare. gapAdhapAda kA niramana aura tulanA meM kareMge ?' paurANikA yuga dhamalAro, atizayoktiyoM aura dadhI ghaTanAoM ye ummedra kA guga pA / hama guga ke bahAne meM padhAmaMdAda ko AtmA iMdhalI-bhI ho gii| purANazArona pAsudeva kApA ko jIvana ma devI canAkAro , araba pandradhanuSa nAna die / gItA kA bayAnAdI purApI gaMgA meM nahAyA nagamAgekA mandra yana gyaa| janatA pamahAnoM ko namaskAra krtii| na deyo paTanAoMja dalakA bhavamApradAyIko bahata milaa| paMjara-nAdhAraNa ko apanI honIyA meM hai| poragA ne bhI paurAnisa pati kA anumAna liyaa| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 zramaNa mahAvIra bhagavAna buddha kA yathArthavAdI jIvana camatkAroM kI parachAiyoM se DhaMka gayA / jaina AcArya kucha samaya taka yathArthavAdI dhArA ko calAte rhe| para loka-saMgraha kA bhAva yathArthavAda ko kaba taka Tikane detA? jaina lekhaka bhI paurANika pravAha meM baha gae / mahAvIra kI yathArthavAdI pratimA camatkAra kI puSpamAlAoM se lada gaI / aba prastuta haiM kucha nidarzana 1. bhagavAn mahAvIra kA janma hote hI indra kA Asana prakaMpita huaa| usane apane jJAna se jAna liyA ki bhagavAn mahAvIra kA janma huA hai| vaha bahuta prasanna huA aura apane deva-deviyoM ke parivAra ko lekara bhagavAn ke janma-sthAna para pahuMcA / vaha bhagavAn kI mAtA ko praNAma kara bhagavAn ko meru parvata ke zikhara para le gyaa| janmAbhiSeka ke lie jala ke eka hajAra ATha kalaza lekara deva khar3e hue taba indra kA mana AzaMkA se bhara gyaa| kyA yaha navajAta zizuH itane jala-pravAha ko saha legA? bhagavAn ne apane jJAna se yaha jAna liyaa| ve anantabalI the| unhoMne meru ke zikhara ko apane bAeM paira ke aMgUThe se thor3A-sA dabAyA to vaha vizAla parvata kAMpa uThA / indra ko apane ajJAna kA bhAna huaa| usane kSamAyAcanA kI, phira jalAbhiSeka kiyaa| yaha ghaTanA Agama-sAhitya meM nahIM hai| usake vyAkhyA-sAhitya meM bhI nahIM hai| yaha milatI hai kAvya-sAhitya meM / kavi kA satya vAstavika satya se bhinna hotA hai| usakA satya kalpanA se janma letA hai| vaha jitanA kalpanA-kuzala hotA hai, utanA hI usakA satya nikhAra pAtA hai / isa ghaTanA kA pahalA kalpanA-zilpI kauna hai, yaha nizcaya kI bhASA meM nahIM kahA jA sktaa| vimala sUri ke 'paumacariu', raviSaNa ke 'padmapurANa' aura hemacandra ke 'triSaSTizalAkApuruSacaritra' meM isa ghaTanA kA ullekha hai| jisa kavi ne isa ghaTanA ko mahAvIra ke jIvana se jor3A, usake mana meM mahAvIra ko kRSNa se adhika valiSTha siddha karane kI kalpanA rahI hai| eka bAra indra ne gvAloM ko kaThinAI meM DAla diyaa| unakI surakSA ke lie taruNa kRSNa ne govardhana parvata ko hAtha se uThAyA aura sAta dina taka use uThAe rkhaa| bhAgavata kA kRSNa taruNa hai / 'paumacariu' kA mahAvIra nava-jAta zizu hai| govardhana parvata eka yojana kA hai aura meru parvata lAkha yojana kaa| kRSNa ne govardhana ko hAtha se uThAyA aura mahAvIra ne meru ko paira ke aMgUThe se prakampita kara diyaa| 'paumacariu' kI kalpanA bhAgavata kI kalpanA se kama nahIM hai| zarIra-bala ke AdhAra para kRSNa mahAvIra se zreSTha nahIM ho sakate / 2. kumAra vardhamAna mATha varSa ke the| ve eka dina apane sAthI rAjaputroM ke sAtha 'tiduMsaka' krIr3A kara rahe the| usa samaya indra ne unake parAkrama kI prazaMsA kii| eka deva parIkSA karane ke lie vahAM phuNcaa| vaha bacce kA rUpa banA unake Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathArthavAdI vyaktitva : atizayokti kA paridhAna 261 sAya pITA karane lagA / eka vRkSa ko lakSya banAkara donoM daur3e / ardhamAna ne usase pahale vRkSa ko chU liyaa| ve vijayI ho ge| vaha parAjita huaa| krIr3A ke niyamAnusAra vijayI vaccA parAjita bacce ko ghor3A banAkara usa para car3hatA hai| vardhamAna parAjita bacce ko ghor3A banA, usa para car3hakara krIDAspala meM Ane lge| usa samaya usa bacce AkAma ko chUne vAlA rUpa banA liyA / vardhamAna devI mAyA ko samakSa gye| unhoMne eka muSTi kA prahAra kiyaa| deva kA vizAla garIra uma muSTi-prahAra se simaTa gayA / use vardhamAna ke parAkrama kA patA cala gayA / use apane kArya para lajjA kA anubhava humA / mAnavIya parAkrama ke sAmane usakA sira jhuka gyaa| indra svarga meM baiThA-baiThA yaha saba dekha rahA thA / apane vacana kI sacAI pramANita hone para vaha vardhamAna ke pAsa maayaa| usakI stuti kara indra ne vardhamAna phA mahAvIra nAma kara diyaa| isa ghaTanA ko Apa bhAgavata kI nimnalikhita ghaTanA ke sandarbha meM par3hiekRSNa aura balabhadra gvAla bAlakoM ke sAtha Apasa meM eka-dUsare ko ghor3A banAkara usa para car3hane kA sela sela rahe the| usa samaya kaMsa dvArA bhejA huA pralaMva nAmapha asura usa khela meM sammilita ho gyaa| vaha kRSNa aura balabhadra ko uThA le jAnA pAhatA pA / vaha balabhadra kA ghor3A banakara unheM dUra le gyaa| usane pracaNDa vikarAla rUpa prakaTa kiyA / balabhadra ina ghaTanA se bhayabhIta nahIM hue| unhoMne eka muSTiprahAra kiyaa| usase masura ke muMha se khUna girane lgaa| anta meM use mAra ddaalaa|' upata donoM ghaTanAoM meM kavi kI lekhanI kA camatkAra hai| mahAvIra ke parAmama kI abhivyakti dene ke lie kavi ne kucha spakoM kI kalpanA kI hai / rUpakA satya hai yA asatya-isa bAta se pAvi pho koI prayojana nahIM hai| usakA jo prayojana hai, vaha satya hai / mahAvIra kA parAkrama adbhuta aura asAdhAraNa thA, isa rahasya kA udghATana hI kavi kA prayojana hai| yaha satya hai| satya kI dRSTi prApta hone para tathya ko car3hAI sahaja-sarala ho jAtI hai| Punym 5. xANErregi:9, 1016-24 2. Mer. 4 . it Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaukika aura laukika jo sabake jIvana meM ghaTita hotA hai vaha sahaja hI buddhigamya ho jAtA hai| jo kucheka vyaktiyoM ke jIvana meM ghaTita hotA hai vaha buddhi se pare hotA hai / use hama alaukika kahakara svIkAra karate haiM yA use sarvathA asvIkAra kara dete haiM / jo ghaTita hotA hai, vaha svIkRti yA asvIkRti se nirapekSa hokara hI ghaTita hotA hai / mahAvIra ke jIvana kI ghaTanA hai ki ve garbha meM the| unakA jJAna bahuta spaSTa thaa| chaha mAsa bIta jAne para eka dina unhoMne akasmAt hilanA-DulanA banda kara diyaa| trizalA ke mana meM AzaMkA utpanna haI ki kyA garbha jIvita nahIM hai ? yadi hai to yaha halana-calana vanda kyoM ? cintA kI miyAM usakI prasannatA ko lIla gii| usakA udAsa ceharA dekha sakhI bolI 'vahana ! kuzala ho na ? 'garbha ke kuzala nahIM, taba maiM kuzala kaise ho sakatI hUM ?' 'yaha kyA kaha rahI ho?' 'saca kaha rahI huuN| yaha koI makhaula nahIM hai / ' 'hAya ! yaha kyA huA ?' 'kalpavRkSa marubhUmi meM aMkurita hotA hai kyA ?' trizalA kI vyathA mUrta ho gii| lagA ki sakhI ko vaha nahIM jhAMka rahI hai, usakI vyathA jhAMka rahI hai| vaha nahIM bola rahI hai, usakI vyathA bola rahI hai| vyathA kI prakharatA ne sakhI ko bhI vyathita kara diyaa| usane mahArAja siddhArtha ko isa vRtta kI sUcanA dI / vaha bhI vyathita ho gayA / jaise-jaise vRtta phailatA gayA vaisevaise vyathA bhI phailatI gyii| nATaka baMda ho ge| pUrA rAjya-parivAra zoka-magna ho gayA / sUrya ugatA-ugatA jaise kucha kSaNoM ke lie thama gyaa| mahAvIra ne bAhara kI ghaTanAoM ko dekhA / ve Azcarya cakita raha ge| unhoMne Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nokiyA aura anImiyA monA-bhI-ubhI acchA mAranA bhI cunA ho jAtA hai| maiMnaM mAtA ke muga ke lie hilanA-dulanA banda kiyA / vaha duHra ke lie ho gyaa| svAbhAvika ko asvAbhAvika prayatna mAnya nahIM hai / mahAvIra ne phira halana-calana zuma kii| mAtA kI AzaMkA dUra ho gii| samUcA parivAra vyathA ke jvAra meM mukta ho gyaa| vAdyoM ke maMgalapopa ne AkAza gaMja utthaa| mahAvIra mAtA-pitA ke prema ne abhibhUta ho ge| unhoMne pratimA kI-'me mAtA-pitA ko jIvita kAla meM dIkSita nahIM houuNgaa|" mAtA-pitA ke prati unakA laukika prema alaukika bana gyaa| ____ abhimanyu ne vyUha-racanA kA jJAna garbha meM hI pAyA thA / aura bhI kucha ghaTanAeM aimI ho gastI hai| kintu vizva ke itihAsa meM aisI ghaTanAeM bahuta virala hai| imalie bauddhika stara para enakI vyAkhyA bahuta spaSTa nahIM hai| garbha ke viSaya meM sUkSma adhyayana hone para nambhava hai ki nae tathya udghATina hoM aura mambhava nambhava ra dharAtala para utara aae| 1. 6.15. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJatA : do pArzva do koNa atIta ke vyaktitva kA darzana hameM do AyAmoM meM hotA hai| eka prazaMsA kA AyAma hai, dUsarA AlocanA kaa| ina donoM se vyakti ko samajhA jA sakatA hai| ___bhagavAn mahAvIra kA vyaktitva ina donoM AyAmoM meM phailA huA hai| koI bhI vyaktitva eka AyAma meM nahIM phailatA, kevala prazasya yA kevala Alocya nahIM hotA / jaina sAhitya meM mahAvIra kA prazasya vyaktitva milatA hai aura bauddha sAhitya meM Alocya / taTasthatA ko donoM kI eka sAtha apekSA hai, para vaha prApta nahIM hai / vaidika sAhitya meM mahAvIra kI prazaMsA yA AlocanA-donoM nahIM hai, yaha bahuta var3A prazna hai / itihAsakAra ko abhI isakA uttara denA hai| bhagavAn mahAvIra aura bhagavAn buddha donoM zramaNa paramparA se sambaddha haiN| donoM meM asamAnatA ke tattva hone para bhI samAnatA ke tattva kama nahIM haiN| sAhitya ke sAkSya se aisA pratIta hotA hai ki jaina aura bauddha donoM saMgha pratispardhI the| jaina AgamoM meM kahIM bhI buddha kI kaTu AlocanA nahIM hai| bauddha piTakoM meM mahAvIra kI bahuta kaTu AlocanA hai, apazabdoM kA prayoga bhI hai| buddha ne aisA nahIM bhI kiyA ho| ve mahAna sAdhaka the| phira ve aisA kisalie karate ? yaha saba piTakakAroM kI bhAvanA kA prativimba lagatA hai / usa samaya jaina saMgha bahuta zaktizAlI thaa| use voddhoM para AkSepa karane kI sambhavataH AvazyakatA hI pratIta nahIM huii| yaha manovaijJAnika tathya hai ki azakta vyakti sazakta ke prati AkSepa karatA hai, sazakta azakta ke prati AkSepa nahIM krtaa|| jaina AgamoM ke anusAra bhagavAn mahAvIra sajJi aura sarvadarzI the / ve sampUrNa loka ke saba jIvoM ke saba paryAya jAnate-dekhate the / vauddha piTakoM meM bhagavAna mahAvIra ke sarvajJa aura sarvadarzI svarUpa para vyaMga kiyA gayA hai| eka mamaya bhagavAn buddha rAjagRha ke veNuvana kaMdalaka nikAya meM vihAra karate Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamatA : do pAgyaM do koNa 235 the| una namaya makula udAyI paniyAjaka mahanI pariSad ke mAgha pariyAjakA rAma meM bAma karatA thaa| bhagavAn buddha pUrvAhna ke samaya namunna udAyI ke pAsa gae / udAyI ne bhagavAna buddha ne bamopadeza dene kA yanarodha kiyaa| bhagavAna ne pAhA-'adAcI! tumhI paTa kAhI / ' taba udAyI ne kahA-"mane ! pichale dinoM jo navaMza aura gavaMdargI hone kA dAvA karate haiM, calate, gaDe, sote. jAgate bhI mujhe nirantara mAna dAna upasthita rahatA hai, yaha kahate haiM, ye prazna pUchane para idhara-udhara jAne lge| bAhara kI kathA meM jAne lge| unhoMne kopa, hepa aura avizvAsa prakaTa kiyaa| taba bhaMte ! mujhe bhagavAn ke hI prati prIti utpanna huii|' 'pAna hai ye udAyo ! jo gavaMza aura navaMdI hone kA dAvA karate haiM aura udhara-udhara jAne lage?' maMte ! niggaMTha nAtaputta / ' jaina darzana kA abhimata hai ki jinakA nAna banAvRta ho jAtA hai, yaha sarvajJa aura mavaMdI bana jAtA hai| mahAvIra hI gana aura mavaMdI ho sakatA hai, aisA mahAvIra ne nahIM khaa| unhoMne kahA-jAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ke binaya kI gAdhanA mArane vAlA koI bhI vyakti mavaMza aura savaMdargI ho sakatA hai| bhagavAn mahAvIra kI navaMma aura navaMdI ke rUpa meM mavaMta prasidi dhI-paha urata dharma se spaSTa hai| mAhAnA Alanika upalabdhi hai| bAhma ko dekhane vAlI AyeM ume jAna naatiipaatiiN| bhagavAna pAAvaM. mipya bhagavAna mahAvIra paM. navaMzatya ko mahamA bImAra nahI kanne / mamIkSA ke bAda hI una svIkAra karate the| ra bAra bhagavAn pANijvagrAma re. pAzrvavartI dUtipalAla catya meM Thahare hue / umamamaya bhagavAn pA ligAMgara nAmaka pramaNa bhagavAna ke pAnamA aura aneka prazna puuch| praznottoM se kama meM bhagavAna ne pahA-cova netA pAne lopa ho jAvala ratalAmA lie meM kahatA ki jIpa mat rUpa meM utpanna aura patA hone hai| mAMgeya vana-mana ! sApa jo para hai, para svayaM jAnate haivA bhI jAnI : Apa kisI nA dinA pahane hai yA gunakara pahane hai ?' ne pahA yAnA, dinA jAnatA hai|' AM " nAtAna banAyaTa hotA , ghara mitu ko bhI E RE ! miDa aura mina-dono jAlanA pa ER nAnI pasAhArA dene ke lie ho gayA re dAdAna honA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 zramaNa mahAvIra ki bhagavAn sarvajJa aura sarvadarzI haiM / mana kA vizvAsa jAgane para unhoMne bhagavAn ko vaMdanA kI aura apane ko bhagavAn ke dharma-zAsana meM vilIna kara diyaa| ___bhagavAn mahAvIra sarvajJa the yA nahIM, isakA nirNaya maiM nahIM de sktaa| kyoMki maiM sarvajJa nahIM huuN| asarvajJa AdamI kisI ko sarvajJa sthApita nahIM kara sktaa| sudharmA bhagavAn ke gaNadhara the| ve bhagavAna ke sAtha rahe the| unake pradhAna ziSya the jambU / unake pAsa kucha zramaNa aura brAhmaNa aae| unase dharma-carcA kii| jambU ne ahiMsA dharma kA marma smjhaayaa| unakI buddhi Aloka se jagamagA utthii| ve bole'bhaMte ! isa ahiMsA dharma kA pratipAdana kisane kiyA hai ?' 'bhagavAn mahAvIra ne|' 'unakA jJAna aura darzana kitanA vizAla thA ? Apane apane AcArya ke pAsa sunA ho to hameM btaaeN|' 'mere AcArya sudharmA ne mujhe batAyA thA ki bhagavAn kA jJAna aura darzana ananta thaa|' jo jJAna anAvRta hotA hai, vaha ananta hotA hai| vaha anAvRta jJAna hI sarvajJatA hai| tAkika yuga meM sarvajJatA kI paribhASA kAphI ulajha gii| sphaTika kA nirmala honA usakI prakRti hai / vaha koI Azcarya nahIM hai| cetanA kA nirmala honA bhI AtmA kI sahaja prakRti hai| vaha koI Azcarya nahIM hai| Azcarya una logoM ko hotA hai, jinakA jJAna AvRta hai, jo indriya ke mAdhyama se vastu ko jAnate haiM / parivrAjaka skaMdaka bhagavAn mahAvIra ke pAsa A rahA thaa| gautama usake sAmane ge| unhoMne kahA-'skaMdaka ! kyA yaha saca hai ki piMgala nigraMnya ne Apase prazna pUche ? Apa unakA uttara nahIM de sake, isIlie Apa bhagavAna mahAvIra ke pAsa jA rahe haiM ?' gautama kI yaha bAta suna skaMdaka Azcaryacakita ho gyaa| usane kahA-'yaha mere mana kI gar3ha bAta kisane vatAI ? kauna hai aisA jJAnI ?' gautama bole-'yaha bAta bhagavAn mahAvIra ne vtaaii| ve jAna-darzana ko dhAraNa karane vAle arhat haiM / ve bhUta, bhaviSya aura vartamAna ko jAnate haiM / ve sarvajJa aura sarvadarzI haiM / bhagavAn yadA-kadA aisI alaukika vAteM, pUrvajanma kI ghaTanAe batAyA karate the| ye unake sarvajJa hone kI mAdhya nahIM haiN| unakI sarvajJatA unakI cetanA ke anAvRta hone meM hI caritArtha hotI hai| 1. bhagAI. 6122.164 // 2. bhagavaI, ::.38 / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 bauddha sAhitya meM mahAvIra bauddha piTakoM meM bhagavAna mahAvIra siddhAntoM kA bAra-bAra ullega huA hai| una sabameM bhagavAna mahAvIra ke jIvana aura mizAntoM kA AkarSaNa digalAne kA prayatna hai| yaha usa samaya kI zailI yA mAmpradAyika manoti / inakI upekSA kI jA sakatI haiM, kintu piTara nAhitya meM bhagavAna mahAvIra ke viSaya meM guenadhya surakSita hai, unakI upekSA nArI kI jA sktii| ve bAla manApUrNa hai| unameM bhagavAna mahAvIra se bihAra aura siddhAntoM ko bAre meM kucha na jAnakArI milatI bhagavAna mahAvIra prakSA kI apekSA jJAna ko adhika mahatva dete the| usa samaya nigaMTa nAtaputta gadimAgaNDa meM apanI bar3I mAlI ke mAya pAbAbA thaa| garapati nira ne gunA ki niyaMta nArAna mandiyAmaya meM Tha pa haiN| pivAda mAnamo nAma kahAM pahuMgA aura pugana-kSema pUchAra epa. gora baMTa aura remagira nigaMDa nAgapUna donA-"pani tureM patA mAni samA gautama yogI Aditama-zavicAra namAdhi capanI ? ma. raI. aura vidhAnamA gayA niyojanA' RATIma ET - marada, : Re: SETT Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 zramaNa mahAvIra 'gRhapati ! zraddhA se jJAna hI bar3A hai|' 'bhaMte ! jaba merI icchA hotI hai, maiM prathama-dhyAna ko prApta hokara vihAra karatA huuN| dvitIya-dhyAna ko, tRtIya-dhyAna ko aura caturtha-dhyAna ko prApta kara vihAra karatA huuN|' 'bhaMte ! maiMne svayaM aisA jAnA aura dekhA hai| aisI sthiti meM kyA maiM kisI brAhmaNa yA zramaNa kI zraddhA se aisA jAnUMgA ki avitarka-avicAra samAdhi hotI hai tathA vitarka aura vicAra kA nirodha hotA hai ?' cina kI yaha bAta sunakara niggaMTha nAtaputta ne apanI maNDalI se kahA'Apa loga dekheM-citra gRhapati kitanA Ter3hA hai, zaTha hai, kapaTI hai|' . 'bhaMte ! abhI to Apane kahA thA ki citra kitanA sIdhA hai, saccA hai aura niSkapaTa hai aura abhI Apa kahate haiM ki vaha kitanA Ter3hA hai, zaTha aura kapaTI hai / bhaMte ! yadi ApakI pahalI bAta saca hai to dUsarI bAta jhUTha aura yadi dUsarI bAta saca hai to pahalI bAta jhuutth|' bhagavAn mahAvIra sAmayika samasyAoM ke prati bhI bahuta jAgarUka the| unhoMne muni ke lie mAdhukarI vRtti kA pratipAdana kiyaa| ve nahIM cAhate the ki koI muni gRhastha ke lie bhAra bane / bauddha bhikSu nimaMtrita bhojana karate the| isalie akAla ke samaya meM unakA samudAya kaThinAI bhI upasthita karatA thaa| bhagavAn mahAvIra ke upAsaka asivandhakapuna ne isa ora saMketa kiyA thA 'eka samaya bhagavAn buddha kauzala meM cArikA karate hue bar3e bhikSu-saMgha ke sAtha nAlandA phuNce| vahAM prAvArika Amravana meM tthhre| usa samaya nAlandA meM durbhikSa thaa| logoM ke prANa nikala rahe the| mare hue logoM kI ujalI-ujalI haDDiyAM vikIrNa par3I huI thiiN| loga sUkhakara salAI vana gae the| usa samaya niggaMTha nAtaputta apanI bar3I maNDalI ke sAtha nAlandA meM ThaharA huA thaa| tava nAtaputta kA zrAvaka asivandhakapUna grAmaNI vahAM gayA aura abhivAdana kara eka ora baiTha gyaa| nAtaputta ne kahA--'grAmaNI ! tuma jAkara zramaNa gautama ke sAtha vAda karo, isase tumhArA bar3A nAma hogaa|' 'bhaMte ! itane mahAnubhAva zramaNa gautama ke sAtha maiM kaise vAda karUM?' ____ 'grAmaNI ! jahAM zramaNa gautama haiM, vahAM jAo aura bolo-bhaMte ! bhagavAn aneka prakAra se kuloM ke udaya, rakSA aura anukampA kA varNana karate haiM na ?' 'grAmaNI ! yadi zramaNa gautama kahegA ki 'hAM grAmaNI ! buddha aneka prakAra se kuloM ke udaya, rakSA aura anukampA kA varNana karate haiM to tuma kahanA-bhaMte ! Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddha sAhitya meM mahAvIra 236 bhagavAna isa durbhikSa meM itane bar3e saMgha ke mApa cArikA kyoM kara rahe haiM ? kyoM mugaloM ke nAma aura ahita ke lie bhagavAn tule haiM ?' ___ 'grAmaNI ! isa prakAra dotaraphA prazna pUche jAne para ghamaNa gautama na jagala makegA aura na nigala mkegaa|' te ! bahuta acchA' kahakara masibandhakapuna grAmapI yahAM se calakara bhagavAn khuda ko pAma AyA / namaskAra kara eka ora baiTha gyaa| kucha kSaNoM bAda bolAbhane ! bhagavAn aneka prakAra ke guloM ke udaya, rakSA aura anukampA kA varNana karate 'hAM, grAmaNI ! karate hai|' bhaMte ! to bhagavAn dama dubhikSa mAnane bar3e saMgha se gAya cArikA vayoM karate haiM ? payoM guloM ke nAma aura ahita ke lie bhagavAn tule hai ?" bhagavAn mahAvIra loka ko gAna aura aloka ko ananta pratipAdita krte| the| piTayA sAhitya meM isa bAta kI puSTi hotI hai| do lokAyatira grAhmaNa bhagavAn ke pAma bAe aura abhivAdana kara pUchA'bhata ! pUraNakazyapa navaMza, maryadarzI, nigila bhAna-pAna kA adhikArI ? yaha mAnatA hai ki mujhe calate, gaheM rahate. mote, jAgate bhI niraMtara jAna-dAna upasthita gtaa| yAra mAratA - ananta mAna meM banA loga ko jAnanA-paMgatA huuN| mate ! niggaMTa nAgaputa bhI aise hI khtaa| dara bhI kahatA hai, sapane mananta bhAna meM ananta noya mo deshlaa-jaantaa|m paramAra-virodhI mAnavAdoM meM he gautama ! gauna-mA matya bora pAna-sA banatya?" 6. arrr.. ! Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravRtti bAhara meM : mAnadaNDa bhItara meM bhagavAn buddha ne mahAnAma se kahA-'eka samaya maiM rAjagRha meM gRdhrakUTa parvata para vihAra kara rahA thA / usa samaya bahuta se nirgrantha RSigiri kI kAlazilA para khar3e rahane kA vrata le, Asana chor3a tIvra vedanA jhela rahe the| taba maiM mahAnAma ! sAyaMkAla dhyAna se uThakara jahAM RSigiri ke pAsa kAlazilA thI, vahAM para ve nirgrantha the, vahAM gyaa| maiMne unase kahA-'AyuSmAn nirgrantho ! tuma khar3e rahane kA vrata le, Asana chor3a tIvra vedanA jhela rahe ho ?' aisA kahane para una nirgranthoM ne kahA--'AyuSmAn ! nimrantha nAtaputta (mahAvIra) sarvajJa aura sarvadarzI haiM / calate, khar3e, sote, jAgate sadA nirantara unako jJAna-darzana upasthita rahatA hai| ve aisA kahate haiM-'nirgrantho ! jo tumhArA pahale kA kiyA huA karma hai, use isa duSkara kriyA (tapasyA) se naSTa kro| isa samaya kAya, vacana aura mana se saMvRta rho| isa prakAra tapasyA se purAne karmoM kA anta hone aura nae karmoM ko na karane se bhaviSya meM citta anAsrava (nirmala) hogaa| bhaviSya meM Asrava na hone se karma kA kSaya hogA / karma-kSaya se duHkha kA kSaya, duHkha-kSaya se vedanA kA kSaya aura vedanA-kSaya se sabhI duHkha naSTa hoMge / hameM yaha vicAra rucatA hai / hama isase saMtuSTa haiN|' nirgranyoM ne kahA-'AyuSmAn gautama ! sukha se sukha prApya nahIM hai / duHkha se sukha prApya hai|' ___majjhima nikAya ke isa prasaMga se spaSTa hai ki bhagavAn mahAvIra tapasyA aura saMvara-ina do dharmoM kA pratipAdana karate the / saMcita jala ko ulIca kara nikAla diyA jAe aura jala Ane ke nAle ko banda kara diyA jAe-yaha hai tAlAva ko khAlI karane kI prkriyaa| bhagavAn mahAvIra kAya, vacana aura mana-ina tInoM ko baMdhanakAraka mAnate the| imalie bhagavAn ne tIna saMvaroM kA pratipAdana kiyA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayuni bAra meM : mAnadaSTa bhItara meM 241 1.mAya maMbara-kAdhika caMcalatA kA nirodha / 2. pacana sNghr-~-miin| 3. mana nNbr-~dhyaan| kAyA ko pITA denA bhagavAn ko ipTa nahIM thaa| kintu naMbara kI mahatA pAne ka prayatna meM pAyA ko naSTa ho to umage yavanA bhI unheM ipTa nahIM thaa| gar3e rahane meM baiThanA aura vaMTane manonA nunada hai, para maI-gaDe dhyAna karane meM jo bhakti kA parnula banatA, vaha baiThe-baiThe aura leTe-leTe dhyAna karane se nahI daataa| ____ vAyA aura vacana kA saMcAlana mana karatA hai, isalie bhagavAn buddha mana ko hI baMdhana aura mukti kA mAraya mAnate the| matimanikAya kA eka pragaMga hai 'umamamaya nipanAtaputta nigraMnyoM kI bar3I pariSada ke sAtha nAlandA meM vihAra karate the| taba dIpaM tapasvI ninya ne nAlandA meM bhikSAvAra para bhojana giyA / usake pazcAt yaha prApArika nAsapana meM, jahAM bhagavAn the, yahAM gyaa| bhagavAn na gumAna prazna pUchakara eka ora gayA ho gyaa| bhagavAn ne kahA'taparayo ! Agana mojala hai, yadi icchA ho to baiTha jaao|' dIpaM tapasvI eka Amanale eka ora baiTha gayA / bhagavAn bole-'tapasthI ! pApa-gAmaM gho prapatti paH lie niggaMdha nAtamutta kisane karmoM kA vidhAna karate haiM ?' / mAyupmAn ! gautama! emaM pA vidhAna karanA nigaMdanAtapana kAgati nahIM / AgamAn ! gautama ! dara kA vidhAna bhagnA nAtapula pogti|' 'tapasvI ! no pira pApa-kagaM mI pravRtti ke lie nAtaputa bilane daMSToM kA vidhAna karate? 'AnumAn ! gautama ! pApa-kAmaM kI pravRti ke lie nigaM nAtaputta lIna ToM kA vidhAna kArase, jaiga-mApada, pasanada aura mndpH| japAnI : to bayA mApA danA danadaSTa dUnA hai aura manadATa bhAnumAn ! gorama ! pApA magahI dagA? duganA hI aura manA dUsarA cInIno do meM mila mAlata pAra- mazI prati lie ki donomana pratidina egle- zo, padanadAra kI ___ ! ! nIlo dahI mila kI prAli HERE yogAsana dila hamale kA dabAvagIkAra ma ____ ' : pratidina dosa vi. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 zramaNa mahAvIra 'tapasvI ! daMDa kA vidhAna karanA tathAgata kI rIti nahIM hai| karma kA vidhAna karanA tathAgata kI rIti hai|' 'AyuSmAn ! gautama ! phira kitane karmoM kA vidhAna karate ho ?' ___'tapasvI ! maiM tIna karma batalAtA haiN| jaise-kAyakarma, vacanakarma aura mnkm|' ___ 'AyuSmAn ! gautama ! to kyA kAyakarma dUsarA hai, vacanakarma dUsarA hai aura manakarma dUsarA hai|' 'tapasvI ! kAyakarma dUsarA hI hai, vacanakarma dUsarA hI hai, aura manakarma dUsarA 'AyuSmAn ! gautama ! ina tIna karmoM meM se pApa-karma kI pravRtti ke lie kisako mahAdopI ThaharAte ho-kAyakarma ko, vacanakarma ko yA manakarma ko ?' 'tapasvI ! ina tInoM karmo meM maiM manakarma ko mahAdoSI batalAtA huuN|' dIrgha tapasvI nirganya Asana se uTha jahAM niggaMtha nAtaputta the, vahAM calA gyaa| usa samaya niggaMtha nAtaputta bAlaka (loNakAra) nivAsI upAlI Adi kI bar3I gRhastha-pariSad ke sAtha baiThe the| taba niggaMtha nAtaputta ne dUra se hI dIrgha-tapasvI nigrantha ko Ate dekha pUchA 'tapasvI ! madhyAhna meM tU kahAM se A rahA hai ?' 'bhaMte ! zramaNa gautama ke pAsa se A rahA huuN|' 'tapasvI ! kyA terA zramaNa gotama ke sAtha kathA-saMlApa huA ?' "bhaMte ! hAM, zramaNa gautama ke sAtha merA kathA-saMlApa huaa|' 'tapasvI ! thamaNa gautama ke sAtha terA kyA kathA-saMlApa huA ?' taba dIrgha tapasvI nigraMtha ne bhagavAna ke sAtha jo kucha kathA-saMlApa huA thA, vara mava niggaMdha nAtaputta ko kaha diyaa| sAdhu ! sAdhu ! tara.svI ! jaisA ki zAstA ke zAsana ko jAnane vAle bahuzruta thApaka dI tapasvI nigraMnya ne thamaNa gautama ko btlaayaa| vaha mRta manadaMDa isa mahAn pAyadaMTa ke sAmane kyA zobhatA hai ? pApa-karma kI pravRtti ke lie kAyadaMDa ho mahAdoSI hai, bananadaMTa aura manadaMDa vase nhiiN|" bhagavAna mahAvIra anekAntadRSTi ke pravaktA the| ve kisI tathya ko ekAMgI riTI nahIM dene the| pravRtti kA mUla srota kAya hai| isalie kAyadaMDa mahAdIpI hogA / pravRti kA preraNA-chota mana hai, isalie vaha bhI mahAdoSI ho sakatA ani re gA kA bhagata hone kA mAnadaMTa mana hI hai| bhAna mahAvIra mAmAha meM bihAra kara rahe the| samrAT zreNika bhagavAn ko Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravRtti yAra meM : mAnadaSTa bhItara meM ra43 caMdanA karane gayA / usane rASi prasannacandra ko deyaa| rAjapi ko dhyAna-nAko namankAra kiyA aura mana hI mana uname dhyAna kI pragaMgA mAlAlA lAgemA / kara bhagavAna ke pAsa jAkara bolA-'male ! maiMne bAne samaya gajapi pragannagandra ko degA / unI dhyAna-gudA ko degakara meM bAgcaryacakita raha gayA / laga rahA ghA ki abhI ye bahata tanmaya hai| ina namAdhi-avasthA meM unakA gIra jAe to ghe nizcaya hI nirvANa ko prApta hoNge| yoM bhaMte ! maiM ThIka kaha rahA hai na ?' maha yoga, maMte ?' 'tuma pArIra ko dera rahe ho / namAdhi kA mAnadaM to unakI payA gati hogI ?' ca dnraa|' namaH ?' nrnaa|' 'yA pAle, bhaMte ? 'maha para nayA meM nahIM jAegA / jo naraka meM jA sakatA hai, yaha abhI unI digA meM Age bar3ha rahA / 'bho ! maiM ulAra gayA Apa mAre gulgaae|' bhagavAn ne gA-'tumhAre mAge do genAnI pala same-muga aura dumNg| jA denA ekA muni agAyana zAma meM eka paMra bana para gare / dRSTi pUrva the nAma hai| namuna bolA-pitanI mahAn mAdhanA !' dupaTa uThA--'pa. mayA mAdhanA ma puranATa gAra dilAyA pAsapura mA rAjA amanacandA mane apane hI darI. saMdhI para gama / bhAra sahI sAla diyaa| vahI nAlI meM khoTA dAlA jora diyaa| pA sAmAna bhAvAne bopanI jagasI galA dadhidAna meM milaa| nepA pA pAra kA banA para mI nojanA ge| rAmarahIna niyamAna bhAgamA nimo-nemAdita SETTES raa| baar| fri HTTERNETsAna I ____ Tarkari: 4::: dh - tsaa-w aaalng, rgyu byaa tsong- yr t: hA Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 . ... zramaNa mahAvIra samrATa ne kahA-'bhate ! bahuta Azcarya hai / ye hamArI AMkheM kitanA dhokhA khA jAtI haiM / hama zarIra ke AvaraNa meM chipe mana ko dekha hI nahIM paate| bhaMte ! aba bhI rAjapi naraka kI dizA meM prayANa kara rahe haiM yA lauTa rahe haiM ?' 'lauTa cuke haiN|' 'bhaMte ! kisa dizA meM ?' 'nirvANa kI dizA meN| 'yaha kaise huA, bhaMte?' 'Aveza kA aMtima vindu loTane kA Adi-bindu hotA hai| rAjarSi mAnasika yuddha karatA-karatA usake carama vindu para pahuMca gyaa| taba use apane astitva kA bhAna huaa| vaha kalpanA-loka se utara vartamAna ke dharAtala para lauTa aayaa| vahAM pahuMcakara usane dekhA-na koI rAjya hai, na koI rAjA aura na koI maMtriyoM kA paDyaMtra / vaha saba vAcika thaa| usane rAjapi ko itanA uttejita kara diyA ki vaha kucha soce-vicAre binA hI kalpanA-loka kI ur3Ana bharane lgaa| aba vartamAna kI jakar3a majabUta ho gaI hai| isalie rAjapi nirvANa kI dizA meM bar3ha rahA hai|' samrAT bhagavAn kI vANI ko samajhane kA prayatna kara rahA thaa| itane meM bhagavAn ne kahA-'zreNika ! rAjapi aba kevalI ho cukA hai|' __ pApa kI pravRtti karane meM mana ke sAmane zarIra kA kitanA mUlya hai, yaha batA rahI hai rAjapi kI dhyAna-mudrA / dhyAna-mudrA meM khar3e hue zarIra ko mana ke dopa kA bhAra honA par3e, yaha usakI durvalatA hI to hai / pravRtti ke sat yA asat hone kA mAnadaMTa yadi zarIra hI ho to dhyAna-mudrA meM khar3A huA vyakti naraka kI dizA meM nahIM jA sktaa| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 pAradarzI dRSTi : vyakta ke tala para avyakta kA darzana ema jisa jagat meM jI ke hai, usameM tIna kAla hai-atIta, anAgata aura vabhAga | bhAratIya darzaneko yoja mojakI pramApatA hai| eka pAna meM aneka ghaTanAeM pani nApa kA sambandha hotA hai| kucha paTanAeM bane pani hotI hai, unameM pokA sambandha honaa| eka dUsarI paTanA nimita paratI hai, unameM bhAgyayArya yA sambandha hotA hai| vyakti meM janeka gupae hai| jana jAna hai kI gaharI jAnAkA mukhyAdhyApana ke dhAra lie hamArA mulyA vartamAna meM hI hogaa| para 38:291 dart. 1 dana muqeatro vara pa sit vende isa mAmane me mAmamehana sTIma unameM nivI mana meM bhI devaSya ke upa gane para para nimA vI zikAyata inTrIpavara bApaTa di pAnI meM bhI merI Sr. - parikRSNa zarIra meM 1 nIra da S"} enaspati kI pare se| bhakta pratirUpa hez: forabi dely tekent het por fin ti // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 zramaNa mahAvIra bhagavAn ne kahA-'kumAra-zramaNa atimuktaka isI janma meM mukta hogaa| tuma usakA upahAsa mata karo / usakI zaktiyAM zIghra hI vikasita hoNgii| tuma use sahArA do / usakA sahayoga kro| usakI avahelanA mata kro|' bhagavAn kI vANI suna sabhI sthavira gambhIra ho ge| ve dekha rahe the vyakta ko / usake nIce bahatI huI avyakta kI dhArA unheM nahIM dIkha rahI thii| isIlie atimuktaka ke pramAda-kSaNa ko dekhakara unake mana meM uphAna A gayA / bhagavAn ne bhaviSya kI sambhAvanA kA chIMTA DAlakara use zAnta kara diyaa| atimuktaka bahuta choTI avasthA meM dIkSita hue| jIvana ke tIna yAma hote haiM-vAlya, yauvana aura vArdhakya / bhagavAn ne tInoM yAmoM meM dIkSita hone kI yogyatA kA pratipAdana kiyaa| atimuktaka prathama yAma meM dIkSita hue| bhagavAn mahAvIra polAsapura meM virAja rahe the / eka dina gautama svAmI bhikSA ke lie gae / ve indrasthAna ke nikaTa jA rahe the| bahuta sAre kizora vahAM khela rahe the| polAsapura ke rAjA vijaya kA putra atimuktaka bhI vahAM khela rahA thaa| usane gautama ko dekhaa| usake mana meM eka jijJAsA utpanna huii| usane gautama ke pAsa Akara pUchA 'Apa kauna haiM ?' 'maiM zramaNa huuN|' 'Apa kyoM ghUma rahe haiM ?' 'maiM bhikSA ke lie nagara meM jA rahA huuN|' 'Apa mere sAtha cleN| maiM Apako bhikSA dilA daMgA-'yaha kahakara atimuktaka ne gautama kI aMgulI pakar3a lI / vaha gautama ko apane prAsAda meM le gyaa| usakI mAtA zrIdevI ne gItama ko AdarapUrvaka bhikSA dI / gautama vApasa jAne lage / kumAra atimuktaka ne pUchA te ! Apa kahAM rahate haiM ?' meM apane dharmAcArya ke pAsa rahatA huuN|' 'Apane dharmAcArya kona haiM ?' 'zramaNa bhagavAna mahAvIra / ' 'ke yahAM?' 'yahI zrIvana udyAna meN|' bhI Aka dharmAcArya ke pAsa jAnA cAhatA huuN|' "mI tumhArI nyaa|' amAra gita ra gautama ke mAya-mAya bhagavAn ke pAsa AyA / usane bhagavAn ko badahA tI bhavAn kA upadeza gunaa| usakA mana phira ghara lauTane se inkAra mAmi hone kI prArthanA kii| bhagavAna ne usakI prArthanA gvIkAra Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvaTa : yAta ke tala para sapA kA mana 287 mAranI / pinna bhagavAna mAtA-pitA kIlanumati ke binA kisI ko dIkSita nahIM bAne the| atimAmAtA-pitA kI nIti prApta karane una pAna paayaa| varga praNAma phAra bolA'Ajama bhagavAna mahAvIra ke pAsa jAkara maayaa| mAmAra ! tumane adA kiyaa|' 'mAM ! ma bhagavAna bAla mande lge|' "beTA ! mAnasI nalie banI nagane hI caahie|' "ri ! jI na.tAki bhagavAna se pAra ho / 'beTA ! bhagavAn janagAra hama gRhavAmI hai, hama bhagavAn ke mAma nahIM _ 'mAM ! maiM cAtA ki bhagavAn pAma dIkSita kara samagAra bana AI, aura ugama pAma / ' 'beTA! mI ga bAlaka ho / abhI tummAna guddhi pampiyanamA tuma ko nama ?' gA! jima jAnanA nahIM jaantaa| milI jAnanA, ne jaanaa| vaTA! of aarii me nIma kI jAnare ? ziga hI jAnane, u ___! ArajojAgA nahI jAnA ki da. mahAnorathI magA: manIIi karane Soni, matsya, nAma aura damAmA ! nAga nAramAnI kintugalamA pAnI bhAga | mirrintino / sonimAra EC fram: paramA Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 zramaNa mahAvIra bhagavAn ne kahA-'kumAra-zramaNa atimuktaka isI janma meM mukta hogaa| tuma usakA upahAsa mata kro| usakI zaktiyAM zIghra hI vikasita hoNgii| tuma use sahArA do / usakA sahayoga kro| usakI avahelanA mata kro|' bhagavAn kI vANI suna sabhI sthavira gambhIra ho ge| ve dekha rahe the vyakta ko / usake nIce bahatI huI avyakta kI dhArA unheM nahIM dIkha rahI thii| isIlie atimuktaka ke pramAda-kSaNa ko dekhakara unake mana meM uphAna A gayA / bhagavAn ne bhaviSya kI sambhAvanA kA chIMTA DAlakara use zAnta kara diyaa| ____ atimuktaka bahuta choTI avasthA meM dIkSita hue| jIvana ke tIna yAma hote haiM-bAlya, yauvana aura vArdhakya / bhagavAn ne tInoM yAmoM meM dIkSita hone kI yogyatA kA pratipAdana kiyaa| atimuktaka prathama yAma meM dIkSita hue| bhagavAn mahAvIra polAsapura meM virAja rahe the / eka dina gautama svAmI bhikSA ke lie ge| ve indrasthAna ke nikaTa jA rahe the| bahuta sAre kizora vahAM khela rahe the| polAsapura ke rAjA vijaya kA putra atimuktaka bhI vahAM khela rahA thaa| usane gautama ko dekhaa| usake mana meM eka jijJAsA utpanna huii| usane gautama ke pAsa Akara pUchA 'Apa kauna haiM ?' 'maiM zramaNa huuN|' 'Apa kyoM ghUma rahe haiM ?' 'maiM bhikSA ke lie nagara meM jA rahA huuN|' 'Apa mere sAtha cleN| maiM Apako bhikSA dilA dUMgA-'yaha kahakara atimuktaka ne gautama kI aMgulI pakar3a lii| vaha gautama ko apane prAsAda meM le gyaa| usakI mAtA zrIdevI ne gautama ko AdarapUrvaka bhikSA dI / gautama vApasa jAne lage / kumAra atimuktaka ne pUchA 'bhaMte ! Apa kahAM rahate haiM ?' 'maiM apane dharmAcArya ke pAsa rahatA huuN|' 'Apake dharmAcArya kauna haiM ?' 'zramaNa bhagavAn mhaaviir|' 've kahAM haiM?' 'yahIM zrIvana udyAna meN|' 'maiM bhI Apake dharmAcArya ke pAsa jAnA cAhatA huuN|' 'jaisI tumhArI icchaa|' kumAra atimuktaka gautama ke sAtha-sAtha bhagavAna ke pAsa aayaa| usane bhagavAn ko vaMdanA kii| bhagavAn kA upadeza sunaa| usakA mana phira ghara lauTane se inkAra karane lgaa| usane dIkSita hone kI prArthanA kI / bhagavAn ne usakI prArthanA svIkAra Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAradarzI dRSTi : vyakta ke tala para avyakta kA darzana 247 kara lii| kintu bhagavAn mAtA-pitA kI anumati ke binA kisI ko dIkSita nahIM karate the| atimuktaka mAtA-pitA kI svIkRti prApta karane unake pAsa phuNcaa| unheM praNAma kara bolA 'Aja maiM bhagavAna mahAvIra ke pAsa jAkara AyA huuN|' 'kumAra ! tumane bahuta acchA kiyaa|' 'mAM ! mujhe bhagavAn bahuta acche lge|' 'beTA ! ve vAstava meM hI acche haiM, isalie acche lagane hI caahie|' 'mAM! jI karatA hai ki maiM bhagavAna ke pAsa hI rhuuN|' 'veTA ! bhagavAn anagAra haiM / hama gRhavAsI haiM / hama bhagavAn ke sAtha nahIM raha skte|' 'mAM ! maiM cAhatA hUM ki bhagavAn ke pAsa dIkSita hokara anagAra bana jAUM aura unake pAsa rhuuN|' 'beTA ! abhI tuma bAlaka ho| abhI tumhArI buddhi paripakva nahIM huI hai / kyA tuma dharma ko samajhate ho ?' ___ 'mAM ! maiM jise jAnatA hUM, use nahIM jaantaa| jise maiM nahIM jAnatA, use jAnatA huuN|' . . beTA! tuma jise jAnate ho, use kaise nahIM jAnate ? jise nahIM jAnate, use kaise jAnate ho ?' - 'mAM! maiM jAnatA hUM ki jo janmA hai, vaha avazya mregaa| para maiM nahIM jAnatA ki vaha kaba, kahAM aura kaise maregA ? maiM nahIM jAnatA ki jIva kina karmoM se tiryaJca, manuSya, nAraka aura deva banatA hai| mAM ! maiM nahIM kaha sakatA ki maiM kyA jAnatA hUM aura kyA nahIM jaantaa| kintu maiM jAnanA cAhatA hUM, isIlie Apa mujhe bhagavAn kI zaraNa meM jAne kI svIkRti deN|' mAtA-pitA ko lagA ki usakA antazcakSu udghATita ho gayA hai| vaha Aja aisI bhASA bola rahA hai jaisI pahale kabhI nahIM sunI thii| ve kumAra kI bhAvanA aura samajha se sammohita jaise ho ge| unhoMne dIkSita hone kI svIkRti de dii| kumAra bhagavAna ke pAsa dIkSita ho gyaa| usakI jijJAsA pUrNa ho gii| bhagavAn kI pAradarzI dRSTi ne usakI kSamatA ko dekhA aura samaya ke sazakta hAthoM ne use anAvRta kara diyaa| 1. aMtagaDadasAo, 6171-66 / . Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahayAtrA : sahayAtrI bhagavAn mahAvIra zAzvata kI yAtrA para the| isalie unhoMne unhIM sAmayika praznoM kA sparza kiyA jo zAzvata se sambandhita the| zeSa sAmayika praznoM ke viSaya meM unhoMne apanA mauna nahIM kholaa| ve na samAjazAstrI the aura na rAjyazAstrI / ve yAtrI the aura vaise hI yAtrI jo lakSya taka pahuMce binA ruke nhiiN| ve akele cale the| unakI yAtrA itanI saphala rahI ki haz2AroM-hajAroM vyakti unake sAtha calane lge| unake sAtha calane vAloM meM caudaha hajAra zramaNa the aura chattIsa hajAra zramaNiyAM, eka lAkha unasaTha hajAra upAsaka the aura tIna lAkha aThAraha haz2Ara upaasikaaeN| anugAmI aura bhI the| yaha saMkhyA una logoM kI hai jo bhagavAna ke sahayAtrI the, jinhoMne pUrNa yA alpamAtrA meM vrata kI dIkSA lI thii| bhagavAn ne antarjJAna kI dizA kA sabake lie udghATana kiyaa| sabameM AtmavizvAsa jgaayaa| aneka sAdhaka zakti ko baTora Age bddh'e| bhagavAn ke teraha sau zramaNa pratyakSajJAnI (avadhijJAnI) hue, sAta sau zramaNoM aura caudaha sau zramaNiyoM ne kaivalya prApta kiyaa| unakI yAtrA pratidina saphalatA kA AliMgana karatI gii| ___ bhagavAn ke sahayAtrI vibhinna dezoM, vibhinna dizAoM, vibhinna jAtiyoM, vibhinna sampradAyoM aura vibhinna paristhitiyoM se Ae hue loga the| 1. sAketa meM jinadeva nAma kA vyApArI rahatA thA / vaha dezATana karatA huA koTivarSa nagara meM gyaa| vahAM kA zAsaka thA kirAta (cilaat)| jinadeva ne use bahamalya ratna upahAra meM die| kirAta ne pUchA-'ye ratna kahAM utpanna hote haiM ?' jinadeva ne kahA-'mere deza meM utpanna hote haiN|' kirAta ne kauzala deza meM jAne kI icchA prakaTa kii| jinadeva ne apane rAjA kI svIkRti prApta kara use kauzala kI yAtrA kA nimaMtraNa de diyaa| vaha jinadeva ke sAtha sAketa phuNcaa| rAjA zatrujaya ne usakA svAgata kiyaa| vaha rAjA kA atithi hokara vahAM Thahara gyaa| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahayAtrA : sahayAtrI 249 bhagavAn mahAvIra janapada-vihAra karate hue sAketa pahuMce / bhagavAn ke Agamana kA saMvAda pAkara haz2AroM-haz2AroM vyakti unakI upAsanA ke lie jAne lge| zavaMjaya bhI bhagavAn ke pAsa gayA / janatA kI bhIr3a dekhakara kirAta ne jinadeva se pUchA 'itane loga kahAM jA rahe haiM ?' 'ratnoM kA vyApArI AyA hai, usake pAsa jA rahe haiN|' 'calo, hama bhI cleN|' kirAta aura jinadeva-donoM bhagavAn ke pAsa aae| kirAta ne pUchA'bhaMte ! maiMne sunA hai ki Apake pAsa bahuta ratna haiM ?' 'tumane sahI sunA hai|' 'maiM unheM dekhanA cAhatA huuN|' 'kyA saca kaha rahe ho ?' 'jhUTha kyoM kahUMgA ?' 'to kyA sacamuca ratnoM ko dekhanA cAhate ho?' 'bahuta utsuka hUM, yadi Apa dikhAeM to|' "maiM kauna dikhAne vAlA / tuma dekho ve tumhAre pAsa bhI haiN|' 'mere pAsa kahAM haiM, bhaMte ?' 'dekhanA cAho to tumhAre pAsa saba kucha hai|' 'kahAM hai ? Apa batalAie / maiM avazya dekhanA cAhatA huuN|' 'tuma aba taka bAhara kI ora dekhate rahe ho, aba bhItara kI ora dekho| dekho, aura phira gaharAI meM jAkara dekho|' kirAta kI antaryAtrA zurU ho gii| vaha bhItara meM praveza kara gyaa| usane ratnoM kI aisI jyoti pahale kabhI nahIM dekhI thii| vaha jyoti kI usa rekhA para pahuMca gayA jahAM pahuMcane para phira koI tamas meM nahIM lautttaa| vaha sadA ke lie mahAvIra kA sahayAtrI bana gyaa|' 2. araba ke dakSiNI prAnta meM Ardra nAma kA pradeza thaa| vahAM Ardraka nAma kA rAjA thaa| usakA putra thA ArdrakumAra / eka bAra samrAT zreNika ne mahArAja Ardraka ko upahAra bhejaa| ArdrakumAra pitA ke pAsa baiThA thaa| usane socA, zreNika mere pitA kA mitra hai| usakA putra merA mitra honA caahie| usane dUta ko ekAnta meM bulAkara pUchA / dUta ne abhayakumAra kA nAma sujhaayaa| ArdrakumAra ne abhayakumAra ke lie upahAra bhejA / abhayakumAra ne usakA upahAra svIkAra kiyaa| donoM mitra bana ge| abhayakumAra ne badale meM kucha dharmopakaraNa bheje| unheM dekha 1. AvazyakacUNi, uttarabhAga, pR0 203, 204 / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 zramaNe mahAvIra ArdrakumAra ko pUrvajanma kI smRti ho gii| ArdrakumAra avakAza dekhakara apane deza se nikala gyaa| vaha vAsanA ke tUphAnoM aura vicAroM ke jaMgaloM ko pAra kara bhagavAn kI yAtrA kA sahabhAgI ho gyaa|' 3. vAriSeNa kA pitA thA zreNika aura mAtA thI cillnnaa| vaha bahuta dhArmika thaa| caturdazI kA dina aayaa| usane zmazAna meM jAkara dhyAna zurU kiyaa| rAjagRha meM vidyut nAma kA cora rahatA thaa| vaha nagaravadhU sundarI se prema karatA thA / eka dina sundarI ne kahA~-'kyA tuma mujhase saccA prema karate ho?' 'tumheM yaha sandeha kyoM huA ?' 'kAla kA cakra calate-calate sandeha kI dhUlI meM phaMsa jAtA hai| isa niyati ko maiM kaise TAla sakatI hUM ?' 'to vizvAsa kA prAmANya cAhatI ho ?' 'isa nisarga ko tuma kaise TAla sakoge ?' 'maiM taiyAra hUM prAmANya dene ko| kaho, tuma kyA cAhatI ho ?' 'mahArAnI cillaNA kA haar|' 'kyA soca-samajhakara kaha rahI ho ?' 'haaN|' 'kyA yaha sambhava hai ?' 'prANoM kI Ahuti die binA kyA prema pAnA sambhava hai ?' 'to kyA mujhe zalabha honA hai ?' 'isakA nirNaya denevAlI meM kauna ?' 'maiM nirNaya kara cukA huuN| cillaNA kA hAra zIghra hI tumhAre gale meM virAjita hogaa|' vidyata kalpanAzIla cora thaa| usakI sUjha-bujha abhayakumAra jaise pratibhAzAlI mahAmAtya ko bhulAve meM DAla detI thii| vaha vidyut jaisA capala-tvarita kAryavAdI thaa| vaha chadmaveza banA antaHpura meM phuNcaa| hAra curAkara cupake se nikala aayaa| yaha hAra liye jA rahA thaa| kotavAla kI dRSTi usa para par3a gii| usane sahaja bhAva patrA 'vidyut ! Aja kyA chipAe jA rahe ho ?' 'kucha nahIM, zrImAn !' 'kucha to hai / ' 'rimane mucanA dI hai Apako ?' 'tumhAre mArI para hI gucanA de rahe haiN|' Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahayAtrA : sahayAtrI 251 'nahIM, kucha nahIM hai / Apa nizcinta rhie|' vidyut kotavAla ko Azvasta kara Age bar3ha gyaa| kucha hI kSaNoM meM ArakSIkendroM ko Adeza milA ki mahArAnI cillaNA kA hAra kisI ne curA liyA hai| coroM ko pakar3A jaae| ___ kotavAla ne ArakSIdala ke sAtha vidyut kA pIchA kiyaa| use isakA patA cala gyaa| aba hAra ko pAsa meM rakhanA khatare se khAlI nahIM thaa| vaha zmazAna kI ora daudd'aa| vAriSeNa dhyAnamudrA meM khar3A thaa| vidyut usake pAsa hAra chor3akara bhAga gyaa| ArakSIdala vidyut kA pIchA karatA huA zmazAna meM phuNcaa| usane dekhA, mahArAnI kA hAra eka sAdhaka ke pAsa par3A hai| kotavAla ne socA, koI DhoMgI AdamI hai| yaha hAra carA lAyA aura aba Dara ke mAre dhyAna kA svAMga raca rahA hai| kotavAla ne use baMdI banA rAjA ke sAmane prastuta kiyaa| rAjA ne dekhA-yaha rAjakumAra vAriSeNa hai / yaha apanI mAM kA hAra kaise curA sakatA hai ? rAjA samajha nahIM skaa| para vaha kare kyA ? kotavAla usI ko cora siddha kara rahA thA / sAkSya bhI yahI kaha rahe the ki hAra isI ne curAyA hai| rAjA dharma-saMkaTa meM phaMsa gyaa| eka ora apanA priya putra aura dUsarI ora nyAya / tarAjU ke eka palar3e meM pitRtva thA aura dUsare palar3e meM nyAya kA sNrkssnn| nyAya kA palar3A bhArI huaa| rAjA ne hRdaya para pASANa rakhakara vAriSeNa ko mRtyudaMDa de diyaa| vadhaka use mArane ke lie zmazAna meM le ge| vAriSeNa mahAvIra kI zmazAna-pratimA ko sAdha cukA thaa| usake mana meM bhaya kI eka rekhA bhI nahIM ubhrii| vaha jisa zAMtabhAva se bandI banakara AyA thA usI zAntabhAva se mRtyu kA varaNa karane ke lie calA gyaa| ina donoM sthitiyoM meM usakA dhyAna bhaMga nahIM huaa| usakA manobala itanA bar3ha gayA ki vadhaka hataprabhasA ho gayA / usakA hAtha nahIM uTha rahA thA vadha ke lie, pharasA to uTha hI nahIM rahA thA / jo bhI vadhaka vAriSeNa ke sAmane AyA vaha hataprabha hokara khar3A raha gyaa| zreNika ko isakI sUcanA milii| vaha vAriSeNa ke pAsa phuNcaa| usane kahA-'putra ! mujhe vizvAsa thA ki tuma corI nahIM kara skte| maiM paricita haM tumhArI dhArmikatA se / para maiM kyA karUM, nyAya kA prazna thA / tuma jAnate ho, nyAya andhA aura baharA hotA hai| usameM sacAI ko dekhane aura sunane kI kSamatA nahIM hotI / vaha dekhatA aura sunatA hai sAkSya ko| sAkSya batA rahe the ki hAra tumane curAyA hai / tumhArI sacAI ne tumheM nirdoSa pramANita kara diyaa| satya kA vadha nahIM kiyA jA sakatA-mahAvIra ke isa siddhAnta ne tumheM amara banA diyA hai| rAjagRha kA hara vyakti Aja tumhArI amara gAthA gA rahA hai| putra ! mujhe kSamA karanA / yadi maiM tumheM mRtyudaNDa nahIM detA to tuma mRtyu ke dvAra para pahuMcakara amara Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 dhamaNe mahAvIra nahIM banate / calo, aba maiM tumheM lene AyA huuN|' 'Apa jAeM, maiM nahIM jaauuNgaa|' 'to kahAM jAoge ?' 'apane ghara meM / ' 'kyA rAjagRha kA prAsAda tumhArA ghara nahIM hai ?' 'sacamuca nahIM hai|' 'kaba se ?' 'maiM zmazAna meM dhyAna kara rahA thaa| mujha para corI kA Aropa AyA / Apane mujhe doSI tthhraayaa| maiMne nizcaya kiyA ki yadi maiM isa Aropa se mukta huA to bhagavAna mahAvIra kI zaraNa meM calA jaauuNgaa| isalie rAjagRha kA prAsAda aba merA ghara nahIM hai|' 'kyA mAtA-pitA ko aise hI chor3a doge ?' 'satya aMdhA aura baharA nahIM hai| maiMne usakI dRSTi se dekhA hai ki vAstava meM AtmA hI mAtA hai aura AtmA hI pitA hai / ' 'kyA tumhArI patnI kA prazna nahIM hai ?' 'yadi vadhaka mujhe mArane meM saphala ho jAtA to kyA hotA ?' 'vaha niyati kA cakra hotaa|' 'yaha satya kA upakrama hai|' zreNika mauna / sArA vAtAvaraNa mauna / vAriSeNa ke caraNa bhagavAn mahAvIra kI dizA meM Age bar3ha ge| 4. rAjagRha kA vaibhava unnati ke zikhara ko cha rahA thaa| vaha dhana aura dharmadonoM kI samRddhi kA kendra bana rahA thaa| bhagavAn mahAvIra kA vaha mukhya vihArasthala thA / bhagavAn ne caudaha cAturmAsa vahAM bitAe / vaibhAragira kI guphAoM meM bhagavAn ke saikar3oM zramaNoM ne sAdhanA kI lau jlaaii| usake AsapAsa phaile hue jaMgaloM ne aneka zramaNoM ko ekAnta sAdhanA ke lie AkRSTa kiyaa| unhIM jaMgaloM aura guphAoM meM eka dUsarI sAdhanA bhI cala rahI thii| rAjagRha ko AtaMkita karane vAle cora aura DAkU unhIM kI zaraNa meM DerA DAle baiThe the / bhagavAn ne ThIka hI kahA thA ki jo AtmotthAna kA hetu ho sakatA hai vaha Atmapatana kA bhI hetu ho sakatA hai / jo Atmapatana kA hetu ho sakatA hai vaha AtmotthAna kA bhI hetu ho sakatA hai / vaibhAragiri kI guphAeM aura jaMgala bhagavAn ke zramaNoM ke lie AtmotthAna ke hetu bana rahe the to ve cora aura DAkuoM ke lie Atma-patana ke hetu bhI bana rahe the| ___ lohakhuro nAmaka cora ne vaibhAragiri kI guphA ko apanA nivAsa-sthala banA rakhA thaa| usakI patnI kA nAma thA rohinnii| usake putra kA nAma thA rohiNeya / lohakhuro durdAnta dasyu thaa| usane rAjagRha ke dhanapatiyoM ko AtaMkita kara rakhA Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahayAtrA : sahayAtrI 253 thA / vaha bahuta krUra thaa| use AtmA aura paramAtmA meM koI vizvAsa nahIM thaa| vaha dharma aura dharma-guru ke nAma se hI ghRNA karatA thaa| vaha varSoM taka rAjagRha ko AtaMkita kie rhaa| eka dina kAla ne use AtaMkita kara diyA / mauta usake sira para maMDarAne lgii| usane rohiNeya se kahA-'maiM aba aMtima bAta kaha rahA huuN| beTe ! usakA jIvana bhara pAlana krnaa|' rohiNeya bahuta gambhIra ho gayA / usakA .utsuka mana pitA ke nirdeza kI pratIkSA meM laga gyaa| lohakhuro ne kahA-'rAjagRha meM mahAvIra nAma ke eka zramaNa hai| maiM socatA hUM, tumane unakA nAma sunA hogA ?' 'pitA ! maiMne unakA nAma sunA hai / ve bahuta prabhAvazAlI vyakti haiN| rAjagRha unake nAma para maMtramugdha hai|' 'putra ! unase bar3hakara apanA koI zatru nahIM hai|' 'yaha kaise ?' 'eka bAra unake pAsa mere sahayogI cale gae / lauTakara Ae to ve cora nahIM rahe / zreNika hamArA choTA zatru hai / vaha cora ko bandI banA sakatA hai, para acora nahIM banA sktaa| mahAvIra cora ko acora banA dete haiN| unakA prayatna hamAre kuladharma para kuThArAghAta hai / isalie maiM kahatA hUM ki tuma unase bacakara rahanA / na unake pAsa jAnA aura na unakI vANI sunnaa|' __rohiNeya ne pitA kA Adeza zirodhArya kara liyaa| lohakhuro kI aMtima icchA pUrI huI / usane apanI krUratA ke sAtha jIvana se aMtima vidA le lii| rohiNeya ke paira pitA se Age bar3ha ge| usane kucha vidyAeM prApta kara lI aura rAjagaha para apanA paMjA phailAnA zurU kara diyaa| idhara mahAvIra ke asaMgraha, acaurya aura abhaya ke upadeza cala rahe the, udhara cora-nigraha ke lie mahAmAtya abhayakumAra ke nita nae abhiyAna cala rahe the| phira bhI rAjagRha kI janatA corI ke AtaMka se bhayabhIta ho rahI thii| corI para corI ho rahI thii| bar3e-bar3e dhanapati laTe jA rahe the| ArakSIdala asahAya kI bhAMti nagara, parvata aura jaMgala kI khAka chAna rahA thaa| para cora pakar3a meM nahIM A rahA thaa| taskara rohiNeya ke pAsa gagana-gAminI pAdukAeM thIM aura vaha rUpa-parivartanI vidyA ko jAnatA thaa| vaha kabhI-kabhI ArakSIdala ke sAmane upasthita ho jAtA aura paricaya bhI de detA, para pakar3ane kA prayatna karane se pUrva hI vaha rUpa badala letA yA AkAza meM ur3a jaataa| sava hairAna the| rAjA hairAna, maMtrI hairAna, ArakSIdala hairAna aura nagaravAsI hairAna / akelA rohiNeya sabakI AMkhoM meM dhala jhoMka rahA thaa| dina kA samaya thA / rohiNeya eka sUne ghara meM corI karane ghusaa| vaha tijorI tor3ane kA prayatna kara rahA thaa| par3osiyoM ko patA cala gyaa| thor3I dera meM loga ekatra ho ge| rohiNeya ne kolAhala sunA / vaha tatkAla vahAM se daur3a gyaa| jaldI Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 zramaNa mahAvIra meM gagana-gAminI pAdukAeM vahAM bhUla gyaa| vaha jisa mArga se daur3A, usI ke pAsa bhagavAna mahAvIra pravacana kara rahe the| vaha bhagavAn kI vANI sunanA nahIM cAhatA thaa| eka kuzala cora corI kA khaNDana karane vAle vyakti kI vANI kaise sune ? pitA ke Adeza-pAlana kA bhI prazna thaa| usane bhagavAn ke pravacana-sthala ke pAsa pahuMcate hI gati teja kara dI aura kAnoM meM aMguliyAM DAla liiN| para niyati ko yaha mAnya nahIM thaa| usI samaya usake dAeM paira meM eka tIkhA kAMTA cubhaa| usake paira lar3akhar3Ane lge| gati maMda ho gii| use bhaya thA ki kucha loga pIchA kara rahe haiM / kAMTA nikAle vinA teja daur3anA saMbhava nahIM rhaa| use nikAlane ke lie kAnoM se aMguliyAM haTAne para mahAvIra kI vANI sunane kA khatarA thaa| usane do kSaNa socaa| vaha pIche kA khatarA mola lenA nahIM cAhatA thaa| usane kAnoM se aMguliyAM haTAkara kAMTA nikaalaa| usa samaya bhagavAn devatA ke bAre meM carcA kara rahe the-'devatA ke nayana animiSa hote haiM aura unake paira bhUmi se cAra aMgula Upara rahate haiN|' bhagavAn ke ye zabda usake kAnoM meM par3a ge| vaha phira kAnoM meM aMguliyAM DAla daudd'aa| mahAvIra ke zabdoM ko bhulAne kA prayatna karane lagA / jise bhulAne kA prayatna kiyA jAtA hai, usakI dhAraNA adhika puSTa ho jAtI hai| rohiNeya prayatna karane para bhI usa vANI ko bhulA nahIM skaa| vaha usakI dhAraNA meM samA gii| rohiNeya kA AtaMka dina-pratidina bar3ha rahA thaa| nAgarika utpIr3ita ho rahe the| eka dina pramukha nAgarika ekatra ho magadha nareza zreNika kI rAjyasabhA meM pahuMce / unake ceharoM para bhaya, viSAda aura Akroza kI trivalI khiMca rahI thii| magadha samrATa ne unakA kuzala puuchaa| ve vole-'ApakI chatrachAyA meM saba kuzala thaa| para rohiNeya kI kAlI chAyA rAjagRha ke nAgarikoM kA kuzala lIla gii|' samrATa kA ceharA tamatamA uThA / usane usI samaya nagara ke kotavAla ko bulAyA aura kar3I phaTakAra sunaaii| kotavAla ne prakaMpita svara meM kahA-'mahArAja ! dasyu bar3hA durdAnta hai| maiMne use pakar3ane ke bahuta prayatna kie| mujhe kahate hue saMkoca ho rahA hai ki merA eka bhI prayatna saphala nahIM huA / mahAmAtya abhayakumAra merA mAge darzana kareM, tabhI usa cora ko pakar3A jA sakatA hai|' abhayakumAra ne isa kArya ko apane hAtha meM le liyaa| usane eka gupta yojanA bnaaii| gata ke samaya nagara ke cAroM daravAjoM ko khulA rakhA / praharI aTTAlakoM meM chipe rhe| rAta ke dama-bAraha baje hoNge| rohiNeya ne dakSiNI dvAra meM praveza kiyaa| aTTAlakoM ke pAsa pahuMcate hI prahariyoM ne use pakar3a liyaa| use bhAga nikalane kA yA rUpa badalane kA koI avasara nahIM milaa| dUsare dina nagara-rakSaka ne cora ko samrATa ke sAmane prastuta kiyaa| samrAT kI bhaTI tana gii| usane kocAveza meM kahA-'rohiNeya ! tUne rAjagRha ko yAtaMkita Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahayAtrA : sahayAtrI 255 kara rakhA hai / bhadra-puruSoM ke isa nagara meM kevala tU hI abhadra hai| aba tU apane pApoM kA phala bhugatane ko taiyAra ho jA / tujhe kyoM nahIM mRtyudaMDa diyA jAe ?' baMdI bolA-'samrAT jo kaha rahe haiM, vaha bahuta ucita hai| jisa rohiNeya ne rAjagRha ko utpIr3ita kara rakhA hai, use mRtyudaMDa avazya milanA caahie| para prabho ! jo rohiNeya nahIM hai, kyA use bhI mRtyudaMDa milanA cAhie ?' baMdI kA tarka suna samrAT aura sabhAsad eka kSaNa mauna ho ge| saba dhyAnapUrvaka . usake cehare kI ora dekhane lge| ve eka-dUsare se pUchane lage-'kyA yaha rohiNeya nahIM hai ?' vAtAvaraNa meM saMdeha kI taraMgeM uThane lgiiN| samrAT ne pUchA-'kyA tU rohiNeya nahIM hai ?' 'nahIM, bilakula nhiiN|' to phira tU kauna hai ?' 'maiM zAlagrAma kA vyApArI huuN|' 'terA nAma ?' 'durgcnndd| 'kyA vyApAra karatA hai ?' 'javAharAta kaa|' 'rAta ko kahAM jA rahA thA ?' 'gAMva se calakara yahAM A rahA thaa| kucha vilamba ho gyaa| isalie rAta par3a gii| prahariyoM ne baMdI banA liyaa|' 'kyA tU saca kaha rahA hai ?' 'Apa jAMca karA leN|' samrAT ne abhayakumAra kI ora dekhaa| usane samrATa kI bhAvanA kA samarthana kiyA aura guptacara ko usakI jAMca ke lie zAlagrAma bheja diyaa| sabhA visarjita ho gii| rohiNeya ne zAlagrAma kI janatA para jAdU.kara rakhA thaa| vaha usa grAma kI AkAMkSA kI pUrti karatA thA / grAma ne usakI AkAMkSA kI pUrti kii| usane jo paricaya diyA thA, usakI grAmINa janatA ne puSTi kI / guptacara ne prApta jAnakArI kI sacanA samrATa ko de dii| samrATa ne rohiNeya ko mukta kara diyaa| abhayakumAra ne usase kSamA yAcanA kI aura mainI kA prastAva kiyaa| donoM mitra bana ge| abhayakumAra ne bhojana kA anurodha kiyaa| rohiNeya ne vaha svIkAra kara liyaa| zikSita karmacAriyoM ne usake bhojana kI vyavasthA kii| vaha bhojana karate-karate mUcchita ho gayA / karmakaroM ne use uThAkara eka bhavya prAsAda meM sulA diyaa| kucha ghaMToM vAda mAdaka dravyoM kA nazA utarA / vaha aMgar3AI lekara utthaa| usane AMkheM kholiiN| vaha svapna-loka meM utara aayaa| mIThI-mIThI parimala se usakA mana praphullita ho gyaa| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 zramaNa mahAvIra kucha apsarAeM AIM aura praNAma kI mudrA meM bolIM-'yaha svarga hai / yaha hai svargIya vaibhava / Apa yahAM janme haiM / hama jAnanA cAhatI haiM ki Apane pichale janma meM kyA karma kie ? kyA corI kI ? DAkA DAlA ? manuSyoM ko satAyA? unheM mArApITA ? yA aura kucha kiyA ? aise kArya karane vAle hI svarga meM janma lete haiN|' ___rohiNeya avAka raha gyaa| vaha kucha samajha nahIM sakA / usane cAroM ora dRSTi daudd'aaii| apsarAoM kI ora dekhA / use mahAvIra kI vANI yAda A gaI / 'inake netra animiSa nahIM haiN| inake paira dharatI ko chU rahe haiN|' ye mAnavIya yuvatiyAM haiM, apsarAeM nahIM haiM / yaha abhayakumAra kI kUTanIti kA cakra hai / vaha sthiti ko tAr3a gyaa| usane kahA-'maiM durgacaNDa huuN| abhI jIvita hUM, manuSya-loka meM hI huuN| Apa merI AMkhoM para pardA DAlane kA yatna na kreN|' guptacara ne abhayakumAra ko sArI ghaTanA kI sUcanA dii| usane asaphalatA kA anubhava kiyA aura rohiNeya ko sasammAna zAlagrAma gAMva kI ora bheja diyaa| rohiNeya kA hRdaya parivartana ho gyaa| usane socA-mahAvIra kI eka vANI ne mujhe ubAra liyaa| mere pitA ne unake pAsa jAne aura unakI vANI sunane se mujhe rokakara acchA kAma nahIM kiyaa| aba maiM unake pAsa jAUM aura unakI vANI sunUM / ___ bhagavAn mahAvIra pravacana kara rahe the| zreNika, abhayakumAra aura anya adhikArI vahAM upasthita the / rohiNeya bhI unake pAsa baiThA thaa| bhagavAn ne ahiMsA kI vyAkhyA kI-'sukha AtmA kI svAbhAvika anubhUti hai| indriya-sukha bhI usI anubhUti kA eka sphuliMga hai| para dUsare ke sukha ko lUTakara sukha pAne kA prayatna duHkha kI zRMkhalA kA nirmANa karatA hai / jo dUsare kA sukha lUTatA hai, use satya kA anubhava nahIM hotA / isakA anubhava use hotA hai jo dUsare ke sukha ko lUTakara sukhI hone kA prayatna nahIM krtaa|' ___'eka puruSa pakSiyoM kA premI thA / vaha aneka pakSiyoM ko piMjar3e meM banda rakhatA thaa| usane kabhI anubhava nahIM kiyA ki dUsaroM kI svataMtratA kA apaharaNa kitanA duHkhada hotA hai / eka bAra vaha kisI kucakra meM phaMsa gyaa| ArakSI ne use bandI banA kArA meM DAla diyaa| usakI svataMtratA china gii| dUsaroM ko piMjar3e meM DAlane vAlA svayaM piMjar3e meM calA gyaa| aba use sacAI kA anubhava huaa| usane apane parivAra ke pAsa saMdeza bhejA-merA hita cAhate ho to saba pakSiyoM ko mukta kara do| mujhe piMjar3e kI parataMtratA kA anubhava ho cukA hai| aba maiM kisI ko piMjar3e meM banda nahIM rakha sktaa|' ___ bhagavAn kI vANI suna rohiNeya kA jJAnacakSu khula gyaa| use hiMsA kA pratyakSa darzana huaa| vaha khar3A hokara bolA-'bhaMte ! mujhe hiMsA ke prati glAni huI hai| maiM ahiMsA kA jIvana jInA cAhatA huuN| Apa mujhe isakI svIkRti deN|' Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMhayAtrA : sahayAtrI 257 zreNika ne abhayakumAra se kahA-'yaha vahI vyakti hai, jise rohiNeya cora samajha kara hamAre ArakSiyoM ne baMdI banAyA thA / vaha dharmAtmA pratIta ho rahA thaa| lagatA hai ki hamAre prazAsana ne ise saMdehavaza tiraskRta kiyA hai|' samrAT ne apanI bAta pUrI nahIM kI, itane meM usa vyakti kA paricaya pAkara sArI pariSad stabdha raha gaI / usane kahA-'merA nAma rohiNeya hai| corI merA kuladharma hai| maiMne rAjagRha ko AtaMkita kiyA hai / lAkhoM-karor3oM kI saMpadA curAI hai / magadha kI sArI zakti mere pIche laga gaI para mujhe nahIM pakar3a skii| Aja bhagavAn ne mujhe pakar3a liyaa| maiM hiMsA kI pakar3a meM nahIM AyA kintu ahiMsA kI pakar3a meM A gyaa|' rohiNeya ne zreNika se kahA-'mahArAja ! mahAmAtya ko mere sAtha bhejeM / maiM curAyA huA dhana unheM sauMpa duuNgaa| mujhe vizvAsa hai ki vaha unake svAmiyoM ko lauTA diyA jaaegaa| mahArAja ! Apa mere bAre meM kyA socate haiM ?' 'tuma apane bAre meM kyA socate ho, pahale yaha batAo.-' samrAT ne khaa| rohiNeya ne sahaja mudrA meM kahA-'maiM bhagavAn ke pAsa dIkSita hone kA nirNaya kara cukA huuN|' 'sAdhuvAda, sAdhuvAda'-zreNika kA svara haz2AroM kaMThoM se eka sAtha gUMja utthaa| bhaya para abhaya kI, saMdeha para vizvAsa kI, hiMsA para ahiMsA kI vijaya ho gii| rAjagRha ne sukha kI sAMsa lii| rAjagRha kI janatA ko apanA dhana milA aura rohiNeya ko apanA dhana milaa| donoM kI dizAeM apanI-apanI samRddhi se bhara giiN| rohiNeya kA cora mara gyaa| usake Asana para usakA sAdhu baiTha gyaa| bar3A cora kabhI choTA sAdhu nahIM ho sktaa| usane sAdhu jIvana kI mahattA ko aMtima sAMsa taka vikasita kiyaa| 5. una dinoM nepAla ratnakambala ke lie prasiddha thaa| kucha vyApArI ratnakambala lekara rAjagRha pahuMce / samrAT zreNika kA abhivAdana kara apanA paricaya diyA aura ralakambala dikhalAe / eka ratnakambala kA mUlya savA lAkha mudrAeM / samrAT ne unheM kharIdane se inkAra kara diyaa| ve nirAza ho ge| magadha samrATa kI yazogAthA sunakara ve Ae the| unheM AzA thI ki samrAT unake saba kambala kharIda leNge| samrATa ne eka bhI nahIM kharIdA / ve udAsa cehare lekara rAjaprAsAda se nikle| ve magadha aura rAjagRha ke bAre meM kucha halkI bAteM karate jA rahe the| __ rAjagRha meM gobhadra nAma kA zreSThI thaa| usakI patnI kA nAma thA bhdraa| usake zAlibhadra nAma kA putra thaa| gobhadra isa loka se cala basA thaa| bhadrA ghara kA saMcAlana kara rahI thii| vaha apane vAtAyana meM baiThI thii| ve vyApArI usake nIce se gujre| bhadrA ne unakI bAteM sunIM / magadha aura rAjagRha ke prati avajJApUrNa zabda suna use dhakkA lgaa| usakA dezAbhimAna jAga uThA / usane vyApAriyoM ko bulaayaa| usane magadha kI rAjadhAnI ke prati ghRNA prakaTa karane kA hetu pUchA / unhoMne apanI Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 zramaNa mahAvIra AzA, nirAzA aura ghRNA kI sArI kahAnI sunA dii| bhadrA ne unheM AzvAsana diyA aura unake sAre ratnakambala kharIda liye / ve prasanna hokara magadha kI gauravagAthA gAte hue apane sthAna para cale ge| mahArAnI cillaNA ne dUsare dina mahArAja se eka ratnakambala kharIda lene kA Agraha kiyaa| samrATa ne vyApAriyoM ko bulAkara eka ratnakambala kharIdane kI bAta khii| unhoMne kahA-'saba kambala bika ge|' samrAT ne Azcarya ke sAtha pUchA-'itane kambala kina logoM ne kharIde ?' "eka hI vyakti ne|' 'aisA kauna hai ?' 'Apake rAjya meM zrImaMtoM kI kamI nahIM hai|' 'phira bhI maiM nAma jAnanA jAhatA huuN|' 'hamAre kambaloM ko kharIdane vAlI eka mahilA hai| usakA nAma hai bhdraa|' samrAT ne bhadrA ke pAsa eka adhikArI bhejaa| usane bhadrA ko samrATa kI bhAvanA btaaii| bhadrA ne kahA-'maiMne ve kambala pUtra-vadhaoM ko de die| unhoMne paira poMchakara pheMka die|' adhikArI ne samrATa ko bhadrA kI bAta batA dii| usakI bAta suna samrAT avAk raha gyaa| usane zAlibhadra ko dekhane kI icchA prakaTa kii| bhadrA ne samrATa ko apane ghara para AmaMtrita kiyaa| samrAT bhadrA ke ghara phuNcaa| usakA aizvarya dekha vaha cakita raha gyaa| bhadrA ne zAlibhadra se kahA-'beTe ! nIce calo ! tumheM dekhane ke lie samrAT AyA hai / ' zAlibhadra nahIM jAnatA thA ki samrATa kyA hotA hai| vaha apane hI kArya aura vaibhava meM tanmaya thA / usane apanI dhuna meM kahA-'mAM! tuma jo lenA cAho vaha le lo| mujhe kyA pUchatI ho ?' bhadrA ne kahA-'beTe ! cupa rho| yaha koI kharIdane kI vastu nahIM hai / yaha magadha kA samrAT hai, apanA svAmI hai|' svAmI kA nAma sunate hI zAlibhadra kA mAthA Thanaka gyaa| usakI AtmA prakaMpita ho gii| usakI svatantratA para pAlA par3a gayA / vaha anamanA hokara samrATa ke pAsa gyaa| samrATa ne use apane pAsa baiThA liyaa| usase sauhArdapUrNa bAteM kiiN| vaha kucha hI kSaNoM meM khinna ho gyaa| bhadrA ke anurodha para samrATa ne use jaldI hI chuTTI de dii| usakA zarIra pasIne se aura mana glAni se bhara gyaa| usakI svatantratA ke bAMdha meM gaharI darAra ho gii| ___ zAlibhadra kA navanIta-sA sukumAra zarIra, svargIya vaibhava aura sukhamaya jIvana / ina sabase Upara thI usakI svatantratA kI anubhUti / vaha usI ke darpaNa meM apane jIvana kA pratibimba dekhatA thaa| usa para coTa lagate hI usakA svapna cUra ho gyaa| vaha svatantratA ke lie tar3apa uThA, jaise machalI pAnI ke lie tar3apatI hai / prAsAda meM use svatantratA nahIM mila sktii| vaha mila sakatI hai prAsAda kA visarjana karane Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMhayAtrA : sahayAtrI 259 para / mahAvIra ne prAsAda-visarjana kA maMtra diyA hai| zAlibhadra ne anagAra hone kA saMkalpa kara liyaa| zAlibhadra kA saMkalpa suna bhadrA zUnya ho gii| usane putra ko prAsAda meM rakhane ke tIvra prayatna kie / para vaha saphala nahIM ho skii| usane hAra kara kahA-'beTe ! tuma ghara meM na raho to kama se kama merI eka bAta avazya svIkAra kro| eka-eka dina meM eka-eka patnI ko chor3o, isa prakAra battIsa dina phira ghara meM rho|' zAlibhadra ne mAtA kA anurodha svIkAra kara liyaa| __ zAlibhadra kI bahana thI sundrii| usake pati kA nAma thA dhanya / usane dekhA sundarI kI AMkhoM se AMsU Tapaka rahe haiM / usane AMsU kA kAraNa puuchaa| sundarI ne kahA-'merA bhAI pratidina eka-eka bhAbhI ko chor3a rahA hai / usakI smRti hote hI merI AMkhoM meM AMsU chalaka pdd'e|' dhanya ne sundarI kI bAta sunakara kahA-'terA bhAI kAyara hai / jaba ghara chor3anA hI hai taba eka-eka patnI ko kyA chor3anA?' sundarI ne vyaMga meM kahA--'kahanA sarala hai, karanA sarala nahIM hai|' 'kyA tuma parIkSA cAhatI ho ?' yaha kahakara usane AThoM patniyoM ko eka sAtha chor3a diyaa| zAlibhadra aura dhanya-donoM bhagavAna mahAvIra ke pAsa dIkSita ho ge| 1. viSaSTizalAkApuruSacaritna 1010157-148 / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 saMgha-bheda kSatriyakuNDagrAma meM jamAli nAma kA kSatriyakumAra rahatA thaa| eka dina usane dekhA kSatriyakuNDa ke nivAsI brAhmaNakuNDa kI ora jA rahe haiM / usane apane kaMcukI ko bulAkara isakA kAraNa puuchaa| usane batAyA-'bhagavAn mahAvIra brAhmaNakuNDa meM padhAre haiM / hamAre grAmavAsI loga unake pAsa jA rahe haiN|' jamAli ke mana meM bhI jijJAsA utpanna huI / vaha apane parivAra ke sAtha bhagavAn ke samavasaraNa meM gyaa| bhagavAn ke pAsa dharma suna jamAli sambuddha ho gyaa| vaha bolA-'bhaMte ! Apake pravacana meM merI zraddhA nirmita huI hai / Apane jo kahA vaha satya hai, asaMdigdha hai| bhaMte ! mere mana meM Atma-darzana kI bhAvanA prabala ho gaI hai| maiM aba muni bananA cAhatA huuN|' bhagavAn ne kahA-'jaisI tumhArI icchA ho vaisA kro|' ___bhagavAn svatantratA ke pravaktA the| ve kisI para kisI prakAra kA dabAva nahIM DAlate the| unakA svIkRti-sUtra thA 'yathAsukham' / bhagavAn ne 'yathAsukham' kahakara jamAli ko dIkSita hone kI svIkRti dii| jamAli mAtA-pitA aura patniyoM kI svIkRti prApta kara muni bana gyaa| usake sAtha pAMca sau kSatriyakumAra dIkSita hue| vaha gyAraha aMgasUtroM kA adhyayana kara 'AcArajJa' aura tapasyA kI ArAdhanA kara tapasvI ho gyaa| eka bAra jamAli bhagavAn ke pAsa aayaa| usane kahA-'bhaMte ! maiM pAMca sau zramaNoM ke sAtha janapada-vihAra karanA cAhatA huuN| Apa mujhe AjJA deN|' bhagavAn mauna rhe| jamAli ne phira pUchA / bhagavAn phira mauna rhe| jamAli ne bhagavAn kI anumati prApta kie binA hI janapada-vihAra ke lie prasthAna kara diyaa| jamAli pAMca sau zramaNoM ke sAtha janapada-vihAra karatA haA zrAvastI phuNcaa| vaha koSThaka caitya meM ThaharA huA thaa| asaMtulita aura avyavasthita bhojana ke kAraNa use pitta-jvara ho gyaa| usakA zarIra dAha se jalane lgaa| usane zramaNoM se Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgha-bheda 261 kahA -'bichaunA bichA do|' zramaNa bichaunA vichAne lge| jamAli zArIrika vedanA se abhibhUta ho rahA thA / usane Atura svara meM pUchA-'kyA bichaunA bichA cuke ?' zramaNoM ne kahA-'bhaMte ! vichAyA nahIM, bichA rahe haiN|' zramaNoM kA uttara suna jamAli ke mana meM tarka uThA-'bhagavAn mahAvIra kriyamANa ko kRta kahate haiN| jo kiyA jA rahA hai, use kiyA huA kahate haiM / kintu yaha siddhAnta parIkSaNa kI kasauTI para sahI nahIM utara rahA hai / maiM pratyakSa anubhava kara rahA hUM jo bichaunA bichAyA jA rahA hai, vaha bichA huA nahIM hai / yadi bichA huA hotA to maiM usa para so jaataa|' jamAli ne zramaNoM ko AmaMtrita kara apane mana kA tarka unake sAmane rakhA / kucha zramaNoM ko jamAli kA tarka bahuta acchA lgaa| kucha zramaNoM ne use asvIkAra kara diyaa| jamAli mahAvIra ke saMgha se mukta hokara svatantra vihAra karane lgaa| kucha ziSya jamAli ke sAtha rahe aura kucha use chor3a bhagavAn ke pAsa cale ge| jamAli svastha ho gyaa| vaha zrAvastI se prasthAna kara campA meM AyA / bhagavAn mahAvIra usI nagarI ke pUrNabhadra caitya meM vihAra karate the| jamAli bhagavAna ke pAsa aayaa| bhagavAna ke sAmane khar3A rahakara vaha bolA-'Apake aneka ziSya a-kevalI (asarvajJa) rahakara a-kevalI-vihAra kara rahe haiM, kintu maiM a-kevalI-vihAra nahIM kara rahA huuN| maiM kevalI (sarvajJa) hokara kevalI-vihAra kara rahA huuN|' ___ jamAli kI garvokti sunakara bhagavAna ke pradhAna ziSya gautama ne kahA'jamAli ! kevalI kA jJAna parvata, stambha yA stUpa se AvRta nahIM hotaa| tuma yadi kevalI ho, tumhArA jJAna yadi anAvRta hai to mere ina do praznoM kA uttara do' 1. loka zAzvata hai yA azAzvata ? 2. jIva zAzvata hai yA azAzvata ? jamAli gautama ke prazna suna zaMkita ho gyaa| vaha gautama ke Azaya ko samajhane kA prayatna karatA rahA para vaha samajha meM nahIM AyA, taba mauna rhaa| __ bhagavAn ne jamAli ko sambodhita kara kahA-'jamAli ! mere aneka ziSya aise haiM jo a-kevalI hote hue bhI ina praznoM kA uttara dene meM samartha haiN| phira bhI ve tumhArI bhAMti apane Apako kevalI hone kI ghoSaNA nahIM krte| _ 'jamAli ! loka zAzvata hai| yaha loka kabhI nahIM thA, kabhI nahIM hai aura kabhI nahIM hogA- aisA nahIM hai / isalie maiM kahatA hUM, yaha loka zAzvata hai| 'jamAli ! yaha loka vividha kAlacakroM se gujaratA hai, isalie maiM kahatA hUM ki yaha loka azAzvata hai| 'jamAli ! jIva kabhI nahIM thA, kabhI nahIM hai aura kabhI nahIM rahegA-aisA nahIM hai / isalie maiM kahatA hUM, yaha jIva zAzvata hai| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 zramaNa mahAvIra 'jamAli ! yaha jIva kabhI manuSya hotA hai, kabhI tiryaMca, kabhI deva aura kabhI nAraka / yaha vividha yonicakroM meM rUpAMtarita hotA rahatA hai / isalie maiM kahatA hUM, yaha jIva azAzvata hai| ___'jamAli ! tuma naya ke siddhAnta ko nahIM jAnate isalie tuma nahIM batA sake ki loka zAzvata hai yA azAzvata, jIva zAzvata hai yA azAzvata / _ 'jamAli ! tuma naya ke siddhAnta ko nahIM jAnate, isalie tuma kriyamANa kRta ke siddhAnta meM digmUr3ha ho ge| 'jamAli ! maiMne do nayoM kA pratipAdana kiyA hai1. nizcayanaya-vAstavika satyasparzI dRssttikonn| 2. vyavahAranaya-vyAvahArika satyasparzI dRSTikoNa / 'maiMne kriyamANa ke siddhAnta kA nirUpaNa nizcaya naya ke AdhAra para kiyA hai / usake anusAra kriyAkAla aura niSThAkAla abhinna hote haiN| pratyeka kriyA apane kSaNa meM kucha niSpanna karake hI nivRtta hotI hai| yadi kriyAkAla meM kArya niSpanna na ho to vaha kriyA ke nivRtta hone para kisa kAraNa se niSpanna hogA? vastra kA pahalA tantu yadi vastra nahIM hai to usakA antima tantu vastra nahIM ho sktaa| antima tantu kA nirmANa hone para kahA jAtA hai ki vastra nirmita ho gyaa| yaha sthUla dRSTi hai, vyavahAra naya hai / vAstavika dRSTi yaha hai ki tantu-nirmANa ke pratyeka kSaNa ne vastra kA nirmANa kiyA hai| yadi pahale tantu ke kSaNa meM bhI vastra kA nirmANa nahIM hotA to antima tantu ke kSaNa meM bhI vastra kA nirmANa nahIM ho paataa|' bhagavAn ne nayoM kI vyAkhyA kara jamAli ko samajhAyA para usane apanA Agraha nahIM chodd'aa| vaha sadA ke lie mahAvIra ke saMgha se mukta hokara apane siddhAnta ko phailAtA rhaa| yaha ghaTanA bhagavAn ke kevalI hone ke caudahaveM varSa meM ghaTita huii| saMgha kI sthApanA kA bhI yaha caudahavAM varSa thA / teraha varSoM taka saMgha meM koI bheda nahIM huaa| caudahaveM varSa meM yaha saMgha-bheda kA sanapAta haa| bhagavAna kA vyaktitva itanA virAT thA ki jamAli dvArA saMgha meM bheda DAlane kA tIvra prayatna karane para bhI usakA vyApaka prabhAva nahIM huaa| priyadarzanA jamAli kI patnI thii| vaha jamAli ke sAtha hI bhagavAn ke pAsa dIkSita huI thii| usake pAsa sAdhviyoM kA samudAya thaa| usane jamAli kA sAtha diyaa| vaha bhagavAn ke saMgha se alaga ho gaI / eka bAra vaha apane sAdhvI-samudAya ke mAya vihAra karatI huI zrAvastI phuNcii| vahAM DhaMka nAma kA kumhAra thaa| vaha unakI bhAMDazAlA meM ThaharI / vaha bhagavAna mahAvIra kA upAsaka thaa| vaha tattva ko 1. bhagAI. 6 / 156.234; AvazyakaNi, pUrvabhAga, pR0 416-416 / 2. pAyavarAMga, mAga, 10 416 : cauddama vAsANi 'uppapNotti / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgha-bheda 263 jAnatA thaa| usane eka dina sAdhvI priyadarzanA kI cAdara para eka agnikaNa pheNkaa| cAdara jalane lgii| sAdhvI priyadarzanA ne bhAvAveza meM kahA-'Arya ! yaha kyA kiyA? merI cAdara jala gii|' DhaMka bolA-'cAdara jalI nahIM, vaha jala rahI hai| jamAli ke matAnusAra cAdara ke jala cukane para hI kahA jA sakatA hai ki cAdara jala gii| abhI ApakI cAdara jala rahI hai, phira Apa kyoM kahatI haiM ki merI cAdara jala gaI ?' DhaMka ke tarka ne sAdhvI priyadarzanA ke mAnasa para gaharI coTa kii| usakA vicAra parivartita ho gyaa| vaha apane sAdhvI-samudAya ke sAtha punaH bhagavAn mahAvIra ke saMgha meM sammilita ho gii| 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR. 418 : sAviya NaM piyadaMsaNA"paNNaveti / ''tAhe gatA sahassaparivArA sAmi uvasaMpajjittANaM viharati / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke himAlaya para hiMsA kA vajrapAta bhagavAn mahAvIra zrAvastI ke koSThaka caitya meM Thahare hue the| unake jyeSTha ziSya gautama AhAra kI eSaNA ke lie nagarI meM ge| unhoMne logoM se sunA ki gozAlaka apane Apako 'jina' (tIrthaMkara) kahatA hai| gautama bhagavAna ke pAsa phuNce| unhoMne bhagavAna se kahA- 'maiMne Aja zrAvastI meM sunA hai ki gozAlaka apane Apako 'jina' kahatA hai / kyA yaha ThIka hai, bhaMte ? maiM unake jIvana kA itivRtta jAnanA cAhatA huuN|' bhagavAn ne kahA-gozAlaka maMkhali aura bhadrA kA putra hai / maiM dUsarA cAtumosa nAlandA ke bAhara tantuvAya-zAlA meM bitA rahA thaa| usa samaya gozAlaka bhI vahIM Akara ThaharA / maiMne eka mAsa kA upavAsa kiyaa| pAraNa ke lie maiM gRhapati vijaya ke ghara gyaa| usane bar3e Adara ke sAtha mujhe AhAra diyaa| usake AhAra-dAna kI janatA meM bahuta prazaMsA haI / vaha gozAlaka ke kAnoM taka phNcii| vaha merI ora AkRpTa ho gyaa| usane mujhase kahA-'Apa mere dharmAcArya haiN| maiM ApakA aMtevAsI haM / Apa yaha svIkAra kreN|' maiMne yaha svIkAra nahIM kiyaa| dusare mAsika upavAsa kA pAraNa maiMne gahapati Ananda aura tIsare mAsika upavAsa kA pAraNa maiMne sunanda ke ghara kiyaa| cauthe mAsika upavAsa kA pAraNa karane ke lie maiM nAlandA ke nikaTavartI 'kollAga sanniveza' meM gyaa| vahAM bahula nAma kA brAhmaNa rahatA thaa| usake ghara mujhe AhAra-dAna milaa| gozAlaka mujhe yojatA-khojanA kollAga nanniveza ke bAhara pahuMca gyaa| vahAM paNya bhUmi meM mujhe milA / usane mujhase kahA-'Apa mere dharmAcArya haiM / maiM ApakA aMtevAsI huuN| Apa yaha svIkAra kareM / ' ina bAra maiMne yaha svIkAra kara liyaa| aba hama donoM sAthasAtha rahane lage / chaha varSa taka hama sAtha rahe, phira alaga ho ge|' gAMtama ne bhagavAn meM munA vaha kucha logoM ko btaayaa| unakI bAta Age Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke himAlaya para hiMsA kA vajrapAta 265 phailii| vaha phailatI-phailatI gozAlaka ke kAnoM taka pahuMca gii| use vaha bAta priya nahIM lgii| usakA mana prajvalita ho gyaa| eka dina bhagavAn ke ziSya Ananda nAmaka zramaNa AhAra kI eSaNA ke lie zrAvastI meM jA rahe the| gozAlaka ne unheM dekhaa| unheM bulAkara kahA-'Ananda ! yahAM Ao aura eka dRSTAnta suno|' Ananda gozAlaka ke pAsa cale ge| ve sunane kI mudrA meM khar3e ho ge| gozAlaka kahane lagA-'purAne jamAne kI bAta hai| kucha vyApArI mAla lekara dUra deza jA rahe the| rAste meM jaMgala A gyaa| ve bhojana-pAnI kI vyavasthA kara jaMgala meM cale / kucha dUra jAne para unake pAsa kA jala samApta ho gyaa| AsapAsa meM na koI gAMva aura na koI jalAzaya / ve pyAsa se Akula hokara cAroM ora jala khojane lge| khojate-khojate unhoMne cAra bAMbiyAM dekhIM / eka bAMbI ko khodA / usameM jala nikalA-zItala aura svaccha / vyApAriyoM ne jala piyA aura apane bartana bhara liye| kucha vyApAriyoM ne kahA-abhI tIna bAMbiyAM bAkI haiN| inheM bhI khoda DAleM / pahalI se jalaratna nikalA hai / sambhava hai dUsarI se svarNaratna nikala aae| unakA anumAna sahI niklaa| unhoMne dUsarI bAMbI ko khodA, usameM sonA niklaa| unakA mana lAlaca se bhara gyaa| aba ve kaise ruka sakate the? unhoMne tIsarI bAMbI kI bhI khudAI kii| usameM ratnoM kA khajAnA milA / unakA lobha sImA pAra kara gayA / ve paraspara kahane lage-pahalI meM hameM jala milA, dUsarI meM sonA aura tIsarI meM ratna / cauthI meM sambhava hai aura bhI mUlyavAn vastu mile| unameM eka vaNik anubhavI aura savakA hitaiSI thaa| usane kahA-'hameM bahuta mila cukA hai / aba hama lAlaca na kreN| cauthI bAMbI ko aise hI chor3a deN| ho sakatA hai isameM kucha aura hI nikle|' usake isa parAmarza para kisI ne dhyAna nahIM diyaa| una vyApAriyoM ke hAtha cauthI bAMbI ko tor3ane Age bar3he / jaise hI unhoMne bAMbI ko tor3ane kA prayatna kiyA, eka bhayaMkara phuphakAra se vAtAvaraNa kAMpa uThA / eka vizAlakAya sarpa bAhara AyA aura bAMbI ke zikhara para car3ha gyaa| vaha dRSTiviSa thA-usakI AMkhoM meM jahara thA / usane sUrya kI ora dekhA, phira apalaka AMkhoM se una vyApAriyoM ke sAmane dekhaa| usakI AMkhoM se itanI tIvra viSa-razmiyAM nikalIM ki ve saba ke saba vyApArI vahIM bhasma ho ge| eka vahI vyApArI bacA jisane sabako rokA thaa| Ananda ! tumhAre dharmAcArya para bhI yahI dRSTAnta lAgU hotA hai / unheM vahuta mAna-sammAna, pUjA-pratiSThA milI hai / phira bhI ve saMtuSTa nahIM haiM / ve kahate haiMgozAlaka merA ziSya hai| vaha jina nahIM hai| tuma jAo aura apane dharmAcArya ko sAvadhAna kara do, anyathA maiM jAUMgA aura unakI vahI dazA karUMgA jo dRSTi-viSa sarpa ne una vyApAriyoM kI kI thii| sirpha tuma baca paaoge|' Ananda ke mana meM eka halacala-sI paidA ho gii| ve hAlAhalA kumbhakArI kI Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 . zramaNa mahAvIra bhAMDazAlA se nikalakara zIghra bhagavAn ke pAsa aae| unhoMne gozAlaka ke sAtha huI sArI bAtacIta bhagavAn ke sAmane rkhii| ve bhagavAn kI zakti ko jAnate the, / phira bhI unake mana meM eka prakaMpana paidA ho gayA / ve kaMpita svara meM bole-'bhaMte ! kyA gozAlaka apanI taijasa zakti se bhasma karane meM samartha hai ?' __bhagavAna ne kahA-'vaha samartha hai para arhat ko bhasma nahIM kara sktaa| unheM kevala paritapta kara sakatA hai| Ananda ! tuma jAo aura sabhI zramaNoM ko sAvadhAna kara do ki yadi gozAlaka yahAM Ae to koI usase vAda-vivAda na kare, pUrva ghaTanA kI smRti na dilAe aura usakA tiraskAra na kre|' ___ Ananda ne saba zramaNoM ko bhagavAn ke Adeza kI sUcanA de dii| ve apanA kAma pUrA kara bhagavAn ke pAsa A rahe the, itane meM AjIvaka saMgha ke sAtha gozAlaka vahAM A phuNcaa| usane Ate hI kahA-'ThIka hai AyuSmAn kAzyapa ! tumane mere bAre meM yaha kahA-gozAlaka merA ziSya hai / para maiM tumhArA ziSya nahIM huuN| jo tumhArA ziSya thA vaha mara cukA / AyuSmAn kAzyapa ! maiM sAta zarIrAnta praveza kara cukA hUM 1. sAtaveM manuSya bhava meM maiM udAyI kuMDiyAna thaa| rAjagRha nagara ke bAhara maNDikukSa-caitya meM udAyI kuMDiyAna kA zarIra chor3akara maiMne aiNeyaka ke zarIra meM praveza kiyA aura bAIsa varSa usameM rhaa| 2. udaMDapura nagara ke candrAvataraNa-caitya meM aiNeyaka kA zarIra chor3A aura mallarAma ke zarIra meM praveza kiyaa| bIsa varSa usameM rhaa| 3. campA nagara ke aMgamandira-caitya meM mallarAma kA zarIra chor3akara maMDita ke zarIra meM praveza kiyA aura aThAraha varSa usameM rhaa| 4. vArANasI nagarI meM kAmamahAvana meM mAlyamaMDita kA zarIra chor3akara roha ke zarIra meM praveza kiyA aura unnIsa varSa usameM rhaa| 5. AlabhiyA nagarI ke pattakalAya-caitya meM roha ke zarIra kA tyAga kara bharadvAja ke zarIra meM praveza kiyA aura aThAraha varSa usameM rhaa| 6. vaizAlI nagarI ke koDinyAyana-caitya meM gautama-putra arjuna ke zarIra meM praveza kara sataraha varSa usameM rhaa| 7. zrAvastI meM hAlAhalA kI bhAMDazAlA meM arjuna ke zarIra ko chor3akara isa gozAlaka ke zarIra meM praveza kiyaa| isa zarIra meM solaha varSa rahane ke pazcAt sarva duHkhoM kA anta karake mukta ho jaauuNgaa| isa prakAra AyuSmAn kAzyapa ! eka sau teIsa varSa meM maiMne sAta zarIrAntaparAvartana kiyA hai|' gozAlaka kI bAta sunakara bhagavAn bole-'gozAlaka ! yaha ThIka vaise hI hai, jaise koI cora bhAga rahA hai| pakar3ane vAle loga usakA pIchA kara rahe haiM / use Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ ahiMsA ke himAlaya para hiMsA kA bajrapAta chipane ke lie koI gaDhA, darI, guphA, durga, pahAr3a, nimnasthala yA viSamasthala nahIM mila rahA hai| usa samaya vaha ekAdha Una ke reze, sana ke reze, ruI ke reze yA tRNa ke agrabhAga se apane ko DhaMkakara-DhaMkA huA na hone para bhI vaha mAna le ki maiM DhaMkA huA huuN| tuma dUsare na hote hue bhI 'maiM dUsarA hUM' kahakara apane Apako chipAnA cAhate ho / gozAlaka ! aisA mata kro| aisA karanA ucita nahIM hai|' bhagavAn mahAvIra kI bAta sunakara gozAlaka kruddha ho gyaa| usane bhagavAn se aneka AkrozapUrNa bAteM khiiN| phira bolA-'mujhe lagatA hai aba tuma naSTa ho gae, vinaSTa ho gae, bhraSTa ho ge| isameM koI saMdeha nahIM tuma naSTa, vinaSTa aura bhraSTa-tInoM eka sAtha ho ge| patA nahIM Aja tuma baca pAoge yA nhiiN| aba mere hAthoM tumhArA apriya hone vAlA hai|' __gozAlaka do kSaNa mauna rhaa| usa samaya bhagavAn mahAvIra kA pUrvadezIya ziSya sarvAnubhUti nAma kA anagAra uThA / usakA bhagavAn ke prati atyanta dharmAnurAga thA isalie vaha apane ko roka nahIM skaa| vaha gozAlaka ke pAsa jAkara bolA-'gozAlaka ! koI vyakti kisI zramaNa yA brAhmaNa ke pAsa eka bhI dhArmika vacana sunatA hai, vaha use vandanA karatA hai, usakI upAsanA karatA hai| phira bhagavAn mahAvIra ne to tumheM pravajita kiyA, bahuzruta kiyA aura tuma unhIM ke sAtha aisA vyavahAra kara rahe ho ? gozAlaka ! aisA mata kro| aisA karanA ucita nahIM hai|' sarvAnubhUti kI bAta suna gozAlaka uttejita ho utthaa| usane apanI tejasa zakti kA prayoga kiyA aura sarvAnubhUti ko, bhagavAn ke dekhate-dekhate, bhasma kara diyaa| ___ sarvAnubhUti ko bhasma kara gozAlaka phira bhagavAn ko kosane lgaa| usa samaya ayodhyA se pravajita sunakSatra nAma kA anagAra uThA / usane gozAlaka ko samajhAne kA prayatna kiyaa| sunakSatra kI bAteM suna gozAlaka phira uttejita ho gyaa| usane phira taijasa zakti kA prayoga kiyA aura sunakSatra ko bhasma kara ddaalaa| aba bhagavAn svayaM bole-'gozAlaka ! maiMne tumheM pravrajita kiyA, bahuzruta kiyA aura tuma mere hI sAtha aisA vyavahAra kara rahe ho ? gozAlaka ! aisA mata kro| aisA karanA ucita nahIM hai|' bhagavAn kA prayatna anukUla pariNAma nahIM lA skaa| gozAlaka aura adhika kSubdha ho gyaa| vaha sAta-ATha caraNa pIche haTA / usane pUrI zakti lagA bhagavAn para taijasa zakti kA prayoga kiyaa| usa Akasmika prayoga ne bhagavAn ke ziSyoM ko hataprabha-sA kara diyaa| vAtAvaraNa meM bhayAnaka sannATA chA gyaa| cAroM ora dhUAM aura Aga kI lapaTeM uchalane lgiiN| dUra-dUra ke loga eka sAtha cItkAra kara utthe| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 zramaNa mahAvIra usa Aga ne bhagavAn ke zarIra meM ghusane kA prayatna kiyA para vaha ghusa nahIM skii| vaha bhagavAn ke zarIra ke pAsa cakkara kATatI rhii| usase bhagavAn kA zarIra jhulasa gyaa| vaha zakti AkAza meM uchalI aura lauTakara gozAlaka ke zarIra ko prajvalita karatI huI usI meM praviSTa ho gii| ___gozAlaka ne kahA-'AyuSmAn kAzyapa ! tuma mere tapa-teja se dagdha ho cuke ho| aba tuma pittajvara aura dAha se pIr3ita hokara chaha mAsa ke bhItara asarvajJadazA meM hI mara jaaoge|' bhagavAn bole-'gozAlaka ! maiM chaha mAsa ke bhItara nahIM mruuNgaa| abhI solaha varSa taka jIvita rhuuNgaa|' idhara koSThaka-caitya meM yaha saMlApa cala rahA thA aura udhara zrAvastI ke rAjamArgoM aura bAjAroM meM isI kI carcA ho rahI thii| koI apane mitra se kaha rahA thA-'Aja mahAvIra aura gozAlaka-donoM tIrthaMkaroM ke bIca saMlApa ho rahA hai| koI kaha rahA thA-'mahAvIra ke sAmane gozAlaka kyA TikegA ?' koI kaha rahA thA-'aisI bAta nahIM hai| gozAlaka bhI bahuta zaktizAlI hai| yaha barAbara kI bhir3anta hai, dekheM kyA hotA hai| jitanI ToliyAM, utanI hI baateN| koI TolI mahAvIra kA samarthana kara rahI thI aura koI gozAlaka kaa| ___ saMvAda pahuMcA ki gozAlaka ne apane tapa-teja se mahAvIra ke do sAdhuoM ko bhasma kara diyaa| loga gozAlaka kI jaya-jayakAra karane lge| phira saMvAda pahuMcA ki gozAlaka ne mahAvIra ko bhasma karane kA prayatna kiyA para vaha kara nahIM skaa| usakI taijasa zakti lauTakara usI ke zarIra meM calI gii| vaha Akula-vyAkula ho gyaa| loga mahAvIra kI jaya-jayakAra karane lge| jana-sAdhAraNa camatkAra dekhatA hai / vaha dharma ko nahIM dekhtaa| yadi mahAvIra meM rAgAtmaka pravRtti hotI to ve apane do ziSyoM ko kabhI nahIM jalane dete| unameM jaba rAgAtmaka pravRtti thI taba unhoMne gozAlaka ko nahIM jalane diyA / vaizyAyana tapasvI ne gozAlaka para taijasa zakti kA prayoga kiyA / usa samaya bhagavAn mahAvIra ne zItala taijasa zakti se usakI zakti ko nirvIrya banA diyA / para aba mahAvIra vItarAga ho cuke the| aba ve dharma kI usa bhUmikA para pahuMca cuke the jahAM unake sAmane jIvana aura mRtyu kA bheda samApta ho cukA thA, sva aura para kA bheda miTa cukA thaa| ve zaktiprayoga kI bhUmikA se Upara uTha cuke the| unake sAmane kevala dharma hI thA, camatkAra kataI nahIM / jo loga ciMtanazIla the, una para do muniyoM ko jalAne ke saMvAda kA bahuta burA prabhAva pdd'aa| ve dharma ko rAgAtmaka pravRttiyoM se bacane kA sAdhana mAnate the| ve mAnate the ki dharma sArvabhauma prema hai / usakI maryAdA meM koI kisI kA zatru hotA hI nhiiN| dharma ke kSeva meM rAgAtmaka pravRttiyAM ghusa AtI haiM, taba dharma ke nAma para saMgharSa prArambha ho jAte haiM ! bhagavAna mahAvIra ne apanI vItarAgatA tathA gozAlaka Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke himAlaya para hiMsA kA vajrapAta 269 kI zakti ko svayaM jhelakara saMgharSa ko samApta kara diyaa| gozAlaka zAnta hokara apane sthAna para calA gayA / vAtAvaraNa jaise uttejita huA, vaise hI zAnta ho gyaa| __bhagavAn zrAvastI se vihAra kara meM Dhiya grAma phuNce| vahAM zANakoSThaka-catya meM tthhre| bhagavAn ke zarIra meM pittajvara aura dAha kA bhayaMkara prakopa ho gyaa| sAthasAtha raktAtisAra bhI ho gyaa| bhagavAn ke roga kI carcA suna cAroM vargoM ke loga kahane lage-bhagavAn mahAvIra gozAlaka ke tapa-teja se parAbhUta ho gae haiN| gozAlaka kI bhaviSyavANI sahI hogii| ve chaha mAsa meM mara jAeMge, aisA pratIta ho rahA hai / yaha carcA dUra-dUra taka phailii| zANakoSThaka-caitya ke pAsa hI mAluyAkaccha thaa| vahAM bhagavAn mahAvIra kA aMtevAsI siMha nAma kA anagAra tapa aura dhyAna kI sAdhanA kara rahA thaa| yaha carcA usake kAnoM taka phuNcii| vaha mAnasika vyathA se abhibhUta ho gyaa| vaha AtApanabhUmi se utarA aura mAluyAkaccha meM Akara jora-jora se rone lgaa| bhagavAn mahAvIra ne kucha zramaNoM ko bulAkara kahA-'tuma jAo, mAluyAkaccha meM merA aMtevAsI siMha nAma kA anagAra merI mRtyu kI AzaMkA se AzaMkita hokara ro rahA hai / use yahAM bulAkara le aao|' zramaNoM ne bhagavAn mahAvIra ko vaMdanA kii| ve vahAM se cale aura mAluyAkaccha meM phuNce| unhoMne dekhA siMha anagAra sisaka-sisaka kara ro rahA hai| ve siMha ko sambodhita kara bole-siMha ! tumheM bhagavAn bulA rahe haiN|' use thor3A AzvAsana milaa| vaha kucha sNbhlaa| vaha Ae hue zramaNoM ke sAtha bhagavAn ke pAsa pahuMcA / bhagavAn bole-'siMha ! tU mere roga kA saMvAda suna merI mRtyu kI AzaMkA se AzaMkita ho gyaa| tere mana meM saMzaya paidA ho gayA ki kahIM gozAlaka kI bAta saca na ho jaae| tU saMzaya se abhibhUta hokara rone laga gyaa| kyoM, saca hai na ?' 'bhaMte ! aisA hI huaa| "siMha ! tU ciMtA ko chodd'| AzaMkA ko mana se nikAla de| maiM abhI solaha varSa taka tumhAre vIca rhuuNgaa|' __ bhagavAn kI vANI suna siMha kA citta harSotphulla ho gyaa| usakA ceharA khila utthaa| usane bhagavAn ke roga para ciMtA prakaTa kii| bhagavAn se davA lene kA anurodha kiyaa| bhagavAn ne kahA--- 'kAla kA paripAka hone para roga apane Apa zAnta ho jaaegaa|' siMha ne kahA---'nahIM, bhaMte ! kucha upAya kiijie|' bhagavAn ne kahA'siMha ! tuma gRhapatnI revatI ke ghara jaao| usane mere lie kumhar3e kA pAka tayAra kiyA hai / vaha tuma mata lAnA / usane apane ghara ke lie vijaurApAka banAyA hai, vaha le aao|' siMha revatI ke ghara gyaa| revatI ne muni ko vandanA kI aura Ane kA prayojana puuchaa| siMha ne sArI bAta batA dii| revatI ne Azcarya kI mudrA meM Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 zramaNa mahAvIra kahA-'bhaMte ! mere mana kI guhya bAta kisane batAI ?' 'bhagavAn mahAvIra ne'siMha ne uttara diyaa| revatI ne bhagavAn ke jJAna ko vandanA kI aura bijaurApAka muni ko diyA / vaha use le bhagavAn ke pAsa gayA / bhagavAn ne use khaayaa| roga thor3e samaya meM zAnta ho gayA / bhagavAn pUrNa svastha ho ge| bhagavAn ke svAsthya kA saMvAda pAkara zramaNa tuSTa hue, zramaNiyAM tuSTa huIM, zrAvaka tuSTa hue, zrAvikAeM tuSTa huIM aura kyA, samUcA loka tuSTa ho gyaa| 1. dekheM-bhagavatI zataka pandrahavAM / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 nirvANa bhagavAn mahAvIra jitane aMtara meM sundara the, utane hI bAhara meM sundara the| unakA Antarika saundarya janma-labdha thA aura sAdhanA ne use zikhara taka pahaMcA diyA / unakA zArIrika saundarya prakRti-prApta thA aura svAsthya ne use zataguNita aura cirajIvI banA diyaa| bhagavAn apane jIvana-kAla meM bahuta svastha rahe / unhoMne apane jIvana meM eka bAra cikitsA kI / vaha bhI kisI roga ke kAraNa nahIM kii| gozAlaka kI taijasa zakti se unakA zarIra jhulasa gayA thA, taba unhoMne auSadhi kA prayoga kiyaa| isa ghaTanA ko chor3akara unhoMne kabhI auSadhi nahIM lii| unake svAsthya ke mUla AdhAra tIna the 1. aahaar-sNym| 2. zarIra aura AtmA ke bhedajJAna kI siddhi / 3. rAga-dveSa kI granthi kA vimocana / bhojana kI adhika mAtrA, zArIrika aura mAnasika tanAva-ye zarIra ko asvastha banAte haiN| bhagavAn ina sabase mukta the, isalie ve sadA svastha rhe| bhagavAn gRhavAsa meM bhI svAda para vijaya pA cuke the| unake bhojana kI do vizeSatAeM thIM-mita mAtrA aura mita vastueM / bhagavAn ke sAdhanAkAla meM upavAsa ke dina adhika haiM, bhojana ke dina kama / ina upavAsoM ne unake zarIra meM rAsAyanika parivartana kara diyaa| upavAsa kI lambI zRMkhalA ke kAraNa unakA zarIra kRza avazya huA, kintu unakI roga-nirodhaka kSamatA itanI bar3ha gaI ki koI roga usa para AkramaNa nahIM kara skaa| Ayurveda ke AcAryoM ne laMghana ko bahuta mahattvapUrNa batAyA hai / azvinIkumAra yogI kA rUpa banAkara ghUma rahe the| ve vAgbhaTa ke pAsa pahuMca ge| unhoMne vAgbhaTa se pUchA 'vaidya ! mujhe usa auSadhi kA nAma batAo jo bhUmi aura AkAza meM utpanna Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 zramaNa mahAvIra nahIM hai, pathya, rasazUnya aura sarvazAstra-sammata hai|" vAgbhaTa ne uttara kI bhASA meM kahA 'Ayurveda ke AcAryoM ne laMghana ko parama auSadha batalAyA hai| vaha bhUmi aura AkAza meM utpanna nahIM hai, pathya, rasazUnya aura sarvazAstra sammata hai / 2 / / Ayurveda kA laMghana yadi parama auSadhi hai to upavAsa carama auSadhi hai| jaina AcAryoM ne laMghana aura upavAsa meM bahuta antara batalAyA hai| laMghana kA artha kevala anAhAra hai kintu upavAsa kA artha bahuta gaharA hai| kevala AhAra na karanA hI upavAsa nahIM hai| usakA artha hai AtmA kI sannidhi meM rahanA, cittAtIta cetanA kA udaya honA / isa dazA meM roga kI saMbhAvanA hI nahIM ho sktii| bhagavAna ne sAdhanA-kAla meM kucha mahInoM taka rUkSa aura arasa bhojana ke prayoga kie| zarIrazAstriyoM kA mata hai ki pUre tattva na milane para zarIra rugNa ho jAtA hai| para bhagavAn kabhI rugNa nahIM hue| cetanA ke ucca vikAsa ne zarIra kI AMtarika kriyA pUrI taraha badala dii| unakA prabhu pUrNabhAva se jAgRta ho gyaa| phira yaha deha-mandira kaise svastha, sundara aura sazakta nahIM rahatA ? kaivalya prApta hone para bhagavAn kI sAdhanA sampanna ho gii| phira unhoMne nairaMtarika uphvAsa nahIM kie ! upavAsa apane Apa meM koI lakSya nahIM hai / vaha lakSyapUrti kA eka sAdhana hai / lakSya kI pUrti hone para sAdhana asAdhana bana gyaa| ___ skandaka parivrAjaka bhagavAn ke pAsa gyaa| usa samaya bhagavAn pratidina AhAra karate the| isase unakA zarIra bahuta puSTa, dIptimAn aura alaMkAra ke binA bhI vibhUSita jaisA laga rahA thaa| vaha bhagavAna ke zArIrika saundarya ko dekhakara mugdha ho gyaa| zvetAmbara mAnate haiM ki kevalI hone ke bAda bhI bhagavAn AhAra karate the| digambara mAnate haiM ki kevalI hone ke bAda bhagavAn AhAra nahIM karate the| vAstavikatA kyA hai, yaha nahIM kahA jA sktaa| siddhAntataH donoM vAstavikatA se pare nahIM haiM / kaivalya aura AhAra meM koI virodha nahIM hai| isalie bhagavAn AhAra karate the--yaha zvetAmbara mAnyatA ayathArtha nahIM hai / zakti-saMpanna yogI khAe binA bhI zarIra dhAraNa kara sakatA hai| isalie bhagavAn AhAra nahIM karate the-yaha digambara mAnyatA bhI ayathArtha nahIM hai| bhagavAn vahattaraveM varSa meM cala rahe the| usa avasthA meM bhI ve pUrNa svastha the / ve 1. abhUmijamanAkAzaM,pathyaM rasavijitam / ___ sammataM sarvazAstrANAM, vada vaidya ! kimauSadham ? 2. abhUmijamanAkAzaM, pathyaM rasavivajitam / pUrvAcAryaH samAbyAtaM, laMghanaM paramauSadham / / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvANa 273 rAjagRha se vihAra kara apApA purI meM aae| vahAM kI janatA aura rAjA hastipAla ne bhagavAn ke pAsa dharma kA tattva sunaa| bhagavAn ke nirvANa kA samaya bahuta samIpa A rahA thA / bhagavAn ne gautama ko AmaMtrita kara kahA-'gautama ! pAsa ke gAMva meM somazarmA nAma kA brAhmaNa hai| use dharma kA tattva samajhAnA hai| tuma vahAM jAo aura use sambodhi do|' gautama bhagavAn kA Adeza zirodhArya kara vahAM cale ge| bhagavAn ne do dina kA upavAsa kiyaa| ve do dina-rAta taka pravacana karate rhe| bhagavAn ne apane aMtima pravacana meM puNya aura pApa ke phaloM kA vizada vivecana kiyaa| bhagavAn pravacana karate-karate hI nirvANa ko prApta ho ge| usa samaya rAtri cAra ghar3I zeSa thii| vaha jyoti manuSya loka se vilIna ho gaI jisakA prakAza asaMkhya logoM ke antaHkaraNa ko prakAzita kara rahA thaa| vaha sUrya kSitija ke usa pAra calA gayA jo apane razmipuMja se jana-mAnasa ko Alokita kara rahA thaa| ___ malla aura licchavi gaNarAjyoM ne dIpa jlaae| kArtikI amAvasyA kI rAta jagamagA utthii| bhagavAn kA nirvANa huA usa samaya kSaNabhara ke lie samUce prANI-jagat meM sukha kI lahara daur3a gii| IsA pUrva 599 (vikrama pUrva 542) meM bhagavAn kA janma huaa| IsA pUrva 566 (vikrama pUrva 512) meM bhagavAn zramaNa bane / IsA pUrva 557 (vikrama pUrva 500) meM bhagavAn kevalI bane / IsA pUrva 527 (vikrama pUrva 470) meM bhagavAn kA nirvANa huaa| 1. saubhAgyapaMcamyAdi parvakathA saMgraha, panna 100 / 2. samavAo, 55 / 4 / 3. palpasUtra, sUtra 147; subodhikA TokA-caturpaTikAvazeSAyAM raato| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 paramparA somazarmA brAhmaNa pratibuddha ho gyaa| gautama apane kArya meM saphala hokara bhagavAn ke pAsa A rahe the| unakA mana prasanna thA / ve soca rahe the-'maiM bhagavAn ko apane uddezya meM saphala hone kI bAta khuuNgaa| unheM isakA patA hai, phira bhI maiM apanI ora se btaauuNgaa|' ve apanI kalpanA kA tAnA-bAnA buna rahe the / itane meM unheM saMvAda milA ki bhagavAn mahAvIra kA nirvANa ho gyaa| unakI vANI mauna, paira stabdha aura zarIra nizceSTa ho gyaa| unheM bhArI AghAta lgaa| unhoMne kalpanA bhI nahIM kI thI ki jIvana bhara zarIra ke sAtha chAyA kI bhAMti bhagavAn ke sAtha rahane vAlA gautama nirvANa ke samaya unase bichur3a jaaegaa| unheM bhagavAn ke zArIrika viyoga para jitanA duHkha huA, usase bhI adhika duHkha isa bAta kA huA ki ve nirvANa ke samaya bhagavAna ke pAsa nahIM raha ske| ve bhAvAveza meM bhagavAn ko ulAhanA dene lage-'bhaMte ! Apane mere sAtha vizvAsaghAta kiyaa| Apane mujhe aMtima samaya meM somazarmA ko pratibodha dene kyoM bhejA ? yaha kArya cAra dina bAda bhI kiyA jA sakatA thaa| lagatA hai, merA anurAga ekapakSIya thaa| maiM Apase anurAga kara rahA thA, Apa mujhase anurAga nahIM kara rahe the / bhalA ekapakSIya anurAga kaba taka cala sakatA hai ? eka dina use TUTanA hI par3atA hai| Apane mere cirakAlIna sambandha ko kacce dhAge kI bhAMti tor3a ddaalaa| Apa cale gae / maiM pIche raha gyaa|' kucha kSaNoM ke lie gautama bhAna bhUla ge| unakI antarAtmA jAgRta huii| ve saMbhale / unhoMne socA-maiM vItarAga ko rAga kI bhUmikA para lAne kA prayatna kara rahA hU~ / kyoM nahIM maiM unakI bhUmikA para calA jAUM ? gautama kI dizA badala gii| ve vItarAga ke patha para cala pdd'e| sahI dizA, sahI patha aura dIrghakAlIna sAdhanAsavakA yoga milA / gautama dhyAna ke ucca zikhara para phuNce| unakA rAga kSINa Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramparA 275 huaa| ve kevalI ho ge| unheM mahAvIra ke jIvanakAla meM jo nahIM milA, vaha unake nirvANa ke bAda mila gyaa| ____ agnibhUti, vAyubhUti, acalabhrAtA, metArya aura prabhAsa-ina pAMca gaNadharoM kA bhagavAn se pahale nirvANa ho cukA thaa| vyakta, maMDita, mauryaputra aura akaMpita -ina cAra gaNadharoM kA nirvANa bhagavAn ke nirvANa ke kucha mahInoM vAda huaa| indrabhUti bhagavAn ke pazcAt sAr3he bAraha varSa aura sudharmA sAr3he bIsa varSa jIvita rahe / ye donoM pacAsa varSa taka gRhavAsa meM rhe| bhagavAn kA nirvANa huA taba ye 80 varSa ke the / gautama kA nirvANa 62 varSa kI tathA sudharmA kA nirvANa 100 varSa kI avasthA meM huaa| bhagavAna mahAvIra tIrthakara the| ve paramparA ke kAraNa haiM, para paramparA meM nahIM haiN| tIrthakara kI paramparA nahIM hotI / vaha kisI kA ziSya nahIM hotA aura usakA ziSya tIrthakara nahIM hotaa| isa dRSTi se bhagavAn mahAvIra ke dharma-zAsana meM prathama AcArya sudharmA hue| ve bhagavAn ke uttarAdhikArI nahIM the| bhagavAn ne apanA uttarAdhikAra kisI ko nahIM sauMpA / bhagavAn ke dharma-saMgha ke anurodha para sudharmA ne dharma-zAsana kA sUtra sNbhaalaa| gautama bhagavAn ke sabase jyeSTha ziSya the| unakI zreSThatA bhI advitIya thii| para bhagavAna ke nirvANa ke tatkAla bAda ve kevalI ho gye| isalie ve AcArya nahIM bane / kevalI kisI kA anusaraNa nahIM karatA / vaha janatA ko yaha nahIM kahatA ki mahAvIra ne aisA kahA, isalie maiM yaha kaha rahA huuN| usakI bhASA yaha hotI hai ki maiM aisA dekha rahA haM, isalie yaha kaha rahA huuN| bhagavAn mahAvIra kA dharma-zAsana calAnA thaa| unakI anubhUti vANI ko phailAne kA gurutara dAyitva saMbhAlane meM sudharmA sakSama the, isalie dharma-saMgha ne unheM AcAryapada para sthApita kiyaa| bauddha piTakoM meM milatA hai ki bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke bAda unake dharma-saMgha meM phUTa par3a gyii| majjhimanikAya meM likhA hai 'eka vAra bhagavAn zAkya janapada ke samAgama meM vihAra kara rahe the| pAvA meM kucha samaya pUrva hI niggaMTha nAtaputta kI mRtyu huI thii| unakI mRtyu ke anantara hI nigaMThoM meM do pakSa ho ge| lar3AI, kalaha aura vivAda hone lgaa| niggaMTha eka dUsare ko vacana-bANoM se pIr3ita karate hue kaha rahe the-tU isa dharma-vinaya ko nahIM jAnatA, maiM isako jAnatA huuN| tU isa dharma-vinaya ko kaise jAna sakegA? tU mithyA pratipanna hai, maiM samyag-pratipanna huuN| merA kathana hitakArI hai, terA kathana ahitakArI hai| pUrva kathanIya bAta tUne pIche kahI aura pazcAt kathanIya vAta pahale khii| terA vAda bhAropita hai / tU vAda meM pakar3A jA cukA hai| ava tU usase chUTane kA prayatna kara / yadi tU samartha hai to isa vAda ko sameTa le / usa samaya nAtaputtIya niggaMThoM meM yuddha-sA ho rahA thaa|' Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 zramaNa mahAvIra niggaMTha nAtaputta ke zveta vastradhArI gRhastha ziSya bhI nAtaputtIya niggaMThoM meM vaise hI virakta citta haiM, jaise ki ve nAtaputta ke durAkhyAta, duSpravedita, anaryAnika ana-upazama-saMvartanika, a-samyak-saMbuddha-pravedita, pratiSThA-rahita, bhinnastUpa, Azraya rahita dharma vinaya meM the| canda samaNaddeza pAvA meM varSAvAsa samApta kara sAmagAma meM AyUSmAn Ananda ke pAsa Ae aura unheM niggaMTha nAtaputta kI mRtyu tathA niggaMThoM meM ho rahe vigraha kI vistRta sUcanA dii| AyuSmAn Ananda bole-Avusa cunda ! bhagavAn ke darzana ke lie yaha kathA bheMTa rUpa hai| Ao, hama bhagavAn ke pAsa caleM aura unheM nivedita kreN|' donoM bhagavAn ke pAsa Ae aura abhivAdana kara eka ora baiTha ge| Ananda ne sArA ghaTanA-vRtta bhagavAna buddha ko sunaayaa| jaina AgamoM meM ukta ghaTanA kA koI ullekha nahIM hai| bhagavAn mahAvIra ke jIvanakAla meM saMgharSa kI do ghaTanAeM ghaTita huI thiiN| bhagavAn 56 varSa ke the usa samaya bhagavAn ke ziSya jamAli ne saMgha-bheda kI sthiti utpanna kI thii| jamAli ke sAtha pAMca sau zramaNa the| unameM se kucheka jamAli kA samarthana kara rahe the aura kucha usakA virodha kara rahe the / ho sakatA hai, usa ghaTanA kI smRti aura kAla kI vismRti ne isa ghaTanA ko janma diyA ho| bhagavAn jaba 58 varSa ke the, usa samaya unake ziSya gautama aura bhagavAn pArzva ke zipya kezI meM vAda huA thaa| usameM dharma, vezabhUSA Adi aneka viSayoM para carcA huI thii| bahuta saMbhava hai ki piTakoM meM yahI ghaTanA kAla kI vismRti ke sAtha ullikhita huI ho| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 jIvana kA vihaMgAvalokana 1. kartRtva ke mUlasrota 1. se vIrieNaM pddipunnnnviirie|' -bhagavAn vIrya se paripUrNa the| 2. kheyaNNae se kuzale medhaavii| -bhagavAn AtmajJa, kuzala aura medhAvI the| 3. aNaMtaNANI ya annNtdNsii|' __ -bhagavAn anantajJAnI aura anantadarzI the / 4. gaMthA atIte abhae annaauu| -bhagavAn saba granthoM se atIta, abhaya aura anAyu the| 5. vairoNide va tamaM pagAse / - bhagavAna sUrya kI bhAMti aMdhakAra ko prakAza meM badala dete the| 1. sUyagaDo : 16 2. sUyagaDo : 1 / 6 / 3 / 3. sUyagaDo : 16 / 3 / 4. sUyagaDo : 1 / 6 / 5 / 5. sUya gaTo : 1 / 6 / 6 / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 zramaNa mahAvIra 2. zramaNa jIvana kA jJAnapUrvaka svIkAra 6. kiriyAkiriyaM veNaiyANuvAyaM, aNNANiyANaM paDiyacca ThANaM / se savvavAyaM iha veya ittA, uvahie samma sa dIharAyaM / ' -~-bhagavAn kriyAvAda, akriyAvAda, vinayavAda aura ajJAnavAda-ina vAdoM ko jAnakara phira mokSa-sAdhanA meM upasthita hue| sAdhanA kA saMkalpa avasthita ho jAtA hai, usakA bhaMga nahIM ho sktaa| sAdhanA ke jisa tala para pahuMca ho jAtI hai, usake nIce nahIM utarA jA sakatA, pragati ke bAda pratigati nahIM ho sktii| isa siddhAnta ke anusAra bhagavAn AjIvana mokSa ke lie samarpita ho ge| 3. tapa aura dhyAna 7. uvahANavaM dukkhkhyttttyaae| -bhagavAn ne pUrva-ajita duHkhoM ko kSINa karane ke lie tapasyA kii| 8. aNuttaraM jhANavaraM jhiyaai|' -bhagabAn ne satya kI prApti ke lie dhyAna kiyaa| 9. adu porisiM tiriyabhitti, cakkhu mAsajja aMtaso jhaaii| -bhagavAn ne prahara-prahara taka tirachI bhitti para AMkha TikAkara dhyAna kiyaa| 10. mIsIbhAvaM pahAya se jhaaii|| -~-bhagavAn jana-saMkula sthAnoM ko chor3akara ekAnta meM dhyAna karate the| 1. sUyagaDo : 1 / 6 / 27 / 2. sUyagaDo : 1 / 6 / 28 / 3. sUyagaDo : 1 / 6 / 16 / 4. AyAro : 61 / 5 / 5 yAyAro : 6 / 17 / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kA vihaMgAvalokana 279 11. avijhAti se mahAvIre, AsaNatthe akukkue jhANaM / uDDhamahetiriyaM ca, loe jhAyai samAhimapaDinne // -bhagavAn vividha AsanoM meM sthira hokara dhyAna karate the| ve Urdhva loka, adholoka aura tiryak loka ko dhyeya banAkara dhyAna karate the| 4. mauna 12. puTTho vi NAbhibhAsisu / ' -bhagavAn pUchane para bhI prAyaH nahIM bolate the| 13. rIyai mAhaNe abhuvaaii| ----bhagavAn bahuta nahIM bolate the| anivAryatA hone para kucheka zabda bolate the| 14. ayamaMtaraMsi ko ettha ? ahamaMsitti bhikkhU AhaTu / ' -'yahAM bhItara kauna hai ?' aisA pUchane para bhagavAn uttara dete- 'mai bhikSu 5. nidrA 15. NiiMmi No pagAmAe, sevai bhagavaM uThAe / jaggAvatI ya appANaM, Isi sAI yAsI apaDinne / -bhagavAn vizeSa nIMda nahIM lete the / ve bahuta vAra khar3e-khar3e dhyAna karate tava bhI apane Apako jAgRta rakhate the| ve samUce sAdhanA-kAla meM bahuta thor3e soe| sAr3he bAraha vaSoM meM muhUrta bhara bhI nahIM soe| 16. Nikkhamma egayA rAo, bahi caMkamiyA mahattAgaM / ' kabhI-kabhI nIMda satAne lagatI taba bhagavAn caMkramaNa kara usa para vijaya pA lete / ve nirantara jAgarUka rahane kA prayatna krte| 1. lAyAro : 6 / 1 / 14 // 2. AyAro : 617 1 3. AyAro : 62 / 10 / 4. nAyAro : 62 / 12 / 5. bAyAro : 62 / 5 / 6. AyAro : haaraa| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 zramaNaM mahAvI sAr3he bAraha varSoM meM kevala kucheka minaToM kI nIMda lenA sAmAnya prakRti anukUla nahIM lgtaa| para yogI ke lie yaha asambhava nahIM hai| jo yogI apana cetanA ko cira-jAgRta kara letA hai, jisakA sUkSma zarIra sakriya ho jAtA hai, usaka nIMda kI AvazyakatA nahIM hotI hai yA kama hotI hai| zArIrika parivartana se meM kabhI-kabhI aisI ghaTanAeM ghaTita ho jAtI haiN| AramANDa jaikvisa luharaveTa kA janA IsavI san 1761 meM phrAMsa meM huA thaa| ve do varSa ke the taba unake sira para ko vastu girI / coTa gaharI lgii| unheM aspatAla le jAyA gyaa| ve kaI dinoM tara mUcchita rahe / kucha dinoM ke upacAra ke bAda unakI cetanA vApasa aaii| coTa koI zArIrika parivartana ho gayA / unakI nIMda samApta ho gii| unheM nIMda lA vAlI auSadhiyAM dI gaIM, para nIMda nahIM aaii| nIMda zarIra kI sAmAnya prakRti hai| kintu cetanA kI cira-jAgRti au zArIrika parivartana ke dvArA usa prakRti meM parivartana honA sambhAvita hai aura kAra ke avirala pravAha meM samaya-samaya para aisA huA bhI hai| 6. AhAra 17. mAyaNNe asaNapANassa / ' - bhagavAn bhojana aura pAnI kI mAtrA ko jAnate the aura unakA mAda ke anurUpa hI prayoga karate the| 18. omoyariyaM cAeti, apuDheMvi bhagavaM rogehiN|' ~bhagavAn svastha hone para bhI kama khAte the| roga se spRSTa manuSya adhiH nahIM khA skte| bhagavAn rugNa nahIM the, phira bhI adhika nahIM khAte the| 16. nANugiddhe rasesu apaDinne / -~-bhagavAn sarasa bhojana meM Asakta nahIM the / 20. adu jAvaittha lUheNaM, oyaNa-maMthu-kummAseNaM / ' -~bhagavAn bhojana ke vividha prayoga karate the| eka bAra unhoMne rUda bhojana kA prayoga kiyaa| ve kore odana, maMthu aura kulmASa khAte rhe| 1. AyAro : 6 / 2 / 20 / 2. mAyAro: / / 4 / 1 / 3. AyAro: 6 / 120 / 4. aayaaro:6|44| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kA vihaMgAvalokana 281 21. eyANi tinni paDiseve, aTTha mAse ya jAvae bhagavaM / ' - bhagavAn ne ATha mAsa taka ukta tIna vastuoM ke AdhAra para jIvana claayaa| 22. apiittha egayA bhagavaM, addhamAsaM aduvA mAsaM pi ? 23. avi sAhie duve mAse, chappi mAse aduvA apivittA / / -bhagavAn upavAsa meM pAnI bhI nahIM pIte the| eka bAra unhoMne eka pakSa taka pAnI nahIM piyaa| eka mAsa, do mAsa aura chaha mAsa taka bhI pAnI pie binA rhe| sAmAnya dhAraNA hai ki khAna-pAna ke binA jIvana nahIM cltaa| khAe binA manuSya kucha dina raha sakatA hai para pAnI pie vinA lambe samaya taka nahIM rahA jA sakatA / para bhagavAn mahAvIra ne chaha mAsa taka bhojana-jala na lekara yaha pramANita kara diyA ki manuSya saMkalpa aura prANazakti ke AdhAra para bhojana aura jala ke vinA lambe samaya taka jIvita raha sakatA hai| 7. dehAsakti visarjana 24. puDhe vA se apuDhe vA, No se sAtijjati teicchN|' -bhagavAn roga se spRSTa hone yA na hone para cikitsA kI icchA nahIM karate the| 25. dukkhasahe bhagavaM apaDinne / --bhagavAn kaSToM ko sahana karate the| 26. acale bhagavaM riiitthaa| - bhagavAn caMcalatA se mukta hokara vihAra karate the| 1. bhAyAro : 64.5 // 2. nAyAro : 1415 / 3 AyAro : 6 / 4 / 6 / 4. nAcAro : 1 / 4 / 1 / 5. AyAro : 3 / 12 / 6. saadhaaro:6|3.13|| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 27. acchiM pi No pamajjiyA, govi ya kaMDUyaye muNI gAyaM / - bhagavAn akSi kA pramArjana nahIM karate the, zarIra ko khujalAte bhI nahIM the / 28. pasArita vAhuM parakkame, jo avalaMbiyA Na kaMdhasi / - bhagavAn zizira Rtu meM bhI bhujAoM ko phailAkara rahate the / ve bhujAoM se vakSa ko DhAMka kara nahIM rahate / 26. jaMsippege paveyaMti, sisire mArue pavAyaMte / taMsippe aNagArA, himavAe NivAyamesaMti // saMghADio pavisissAmo, ehA ya samAdamANA / pihiyA vA sakkhAmo, atidukkhaM himagasaMphAsA // taMsi bhagavaM apaDaNe, ahe viyaDe ahiyAsae davie / Nikkhamma egadA rAo, cAei bhagavaM samiyAe / ' zramaNa mahAvIra - zizira kI ThaMDI havA meM jaba loga kAMpate the, kucha muni bhI barphIlI havAoM ke calane para garma sthAnoM ko khojate the, saMghATiyoM meM simaTakara rahate the, agni tapate the aura kivAr3a banda kara baiThate the, usa samaya bhagavAn khule sthAna meM rahakara dhyAna karate the na koI AvaraNa aura na koI prAvaraNa / 8. sahiSNutA 30. kukkurA tattha hisinu nirvAtasu // a jaNa zivAreza, lUsaNae suNae dasamANe / chuTakArata Ahe, samaNaM kukkurA usaMtutti // elie jaNe bhujjo, bahave vajjabhUmi pharasAsI / lahiM gAya pAlIyaM samaNA tattha eva vihari || evaM pitatya vihatA, puTTha putrA asi guNahi / mANAguNagRhi duccaragANi tatya lAdehi // ' 1 - -lATa deza meM bhagavAn ko kutte kATane Ate / kucha loga kuttoM ko haTAte / loga unheM kATane ke lie prerita karate / usa pradeza meM ghUmane vAle zramaNa Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kA vihaMgAvalokana 283 lAThI rakhate, phira bhI unheM kutte kATa khAte / bhagavAn ke pAsa na lAThI thI, na koI bacAva | ve apane Atmabala ke sahAre vahAM parivrajana kara rahe the / 31. aha gAmakaMTae bhagavaM, te ahiyAsae abhisameccA / " -bhagavAn ko loga gAliyAM dete / bhagavAn unheM karmakSaya kA hetu mAnakara saha lete| 32. hayapuvvo tattha daMDeNa, aduvA muTThiNA adu kuMtAi-phaleNaM / adu luNA kavAleNaM, haMtA haMtA bahave kaMdisu // ' - lADha deza meM kucha loga bhagavAn ko daMDa, muSTi, bhAle, phalaka, Dhele aura kapAla se Ahata karate the / 33. maMsANi chinnapuvvAiM / ' --kucha loga bhagavAn ke zarIra kA mAMsa kATa DAlate / 34. uTThabhaMti egayA kAryaM / - kucha loga bhagavAn para thUka dete / 35. ahavA paMsuNA avakiriMsu / - kucha loga bhagavAn para dhUla DAla dete / 36. uccAlaiya NihaNisu / " - kucha loga makhaula karate aura bhagavAn ko uThAkara nIce girA dete / 37. aduvA AsaNAo khalaiMsu / " --bhagavAn Asana lagAkara dhyAna karate / kucha logoM ko bar3A vicita lgtaa| ve Akara bhagavAn kA Asana bhaMga kara dete / bhagavAn ina sabako vaise sahana karate mAno zarIra se unakA koI sambandha na ho / - 1. AyAro : 6 / 3 / 7 | 2. AyAro : 6 / 3 / 10 / 6. bhAyAro : 6 / 3 / 11 / 4. vAyAro : 3 / 11 / 5. vAyAro : 813199 1 6. bAyAro : haa3|12 / 7. AyAro : 6 / 3 / 12 / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 zramaNa mahAvIra 9. samatva yA prema 38. puDhavi ca AukAyaM, teukAyaM ca vAukAyaM c| paNagAiM bIyahariyAI, tasakAyaM ca savvaso NaccA // eyAI saMti paDilehe, cittamaMtAI se abhiNNAya / parivajjiyA Na viharitthA, iti saMkhAe se mhaaviire||' -bhagavAn pRthvI,jala, agni, vAyu, panaka , bIja, hariyAlI aura nasaina sabako cetana-yukta jAnakara inheM kisI prakAra klAnta nahIM karate the| 31. avisAhie duve vAse, sItodaM abhoccA nnikkhNte|' -~bhagavAn gRhastha jIvana ke aMtima do varSoM meM sajIva jala nahIM pIte the| unake antaHkaraNa meM karuNA yA prema kA srota pravAhita hone laga gayA thaa| 10. adhyAtma 40. gacchai NAyaputte asrnnaae| -bhagavAn kaSToM se bacane ke lie kisI kI zaraNa meM nahIM jAte the| samaya-samaya para unheM manuSya, tiryaca Adi kaSTa dete / kucha vyakti unheM kaSTa se bacAne ke lie apanI sevAeM samarpita karane kA anurodha krte| para bhagavAn aise hara anurodha ko ThukarA dete / unakA mata thA ki kisI kI zaraNa meM rahakara apane Apako nahIM pAyA jA sktaa| adhyAtma dUsaroM kI zaraNa meM jAne kI svIkRti nahIM detaa| adhyAtma kA pahalA lakSaNa hai apane Apa meM zaraNa kI khoja / 41. egattagae pihiycce| - bhagavAn akele the| unakA zarIra DhaMkA huA thaa| bhagavAn gRhastha jIvana meM bhI akele rahane kA abhyAsa kara cuke the| adhyAtma sabake bIca rahane para bhI apane Apako akelA anubhava karane kI dRSTi, mati aura dhRti detA hai| adhyAtma kA dUsarA lakSaNa hai-akelApana / adhyAtma kA 1. AyAro: / / 1 / 12,13 / 2. AyAro : 611 / 3. mAyAro : 6 / 1 / 10 / 4. gavAro : 6 / 111 / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kA vihaMgAvalokana 285 tIsarA lakSaNa hai-sNvrnn-~~ddhaaNknaa| bhautika dRSTi vAlA vyakti apanI zArIrika praceSTAoM, indriyoM aura mana ko DhaMkakara nahIM rakha sktaa| 42. se ahiNNAyadaMsaNe sNte|' -bhagavAn kA darzana samIcIna thA / zAnti unake kaNa-kaNa meM virAjamAna thii| adhyAtma kA cauthA lakSaNa hai-samyaga darzana / bhagavAn vizva ke sabhI padArtho, vicAroM aura ghaTanAoM ko anekAntadRSTi se dekhate the| isalie satya unheM sahajabhAva se upalabdha ho jaataa| jise satya upalabdha hotA hai, use azAnti nahIM hotI / adhyAtma kA pAMcavAM lakSaNa hai---zAnti / 43. rAiM divaM pi jayamANe, appamatte samAhie jhAti / -bhagavAna rAta aura dina-hara kSaNa jAgarUka rahate the| apramAda (satata jAgaraNa) adhyAtma kA chaThA lakSaNa hai| adhyAtma kA sAtavAM lakSaNa hai-samAdhi / 11. dharma kI maulika AjJAeM 44. se Nicca Niccehi samikkha paNNe, dIve va dhammaM samiyaM udAhu / ' -bhagavAn ne kaivalya prApta kara vizva ko nitya aura anitya-donoM dRSTiyoM se dekhA aura dharma kA pratipAdana kiyaa| usa dharma kI mUla AjJAeM isa prakAra haiM 45. savve pANA Na haMtavvA / ' -kisI prANI ko Ahata mata kro| 46. savve pANA Na ajjAveyavvA / -kisI prANI para zAsana mata kro| use parAdhIna mata kro| 1. mAyAro : 6 / 1 / 11 / 2. bAyAro : haaraa4| 3. sUyagaDo : 1164 4. AyAro : 411 // 5. ApAro : 4 / 1 / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 zramaNa mahAvIra 47. savve pANA Na parighetavvA / ' -kisI prANI kA parigraha mata karo-unheM dAsa-dAsI mata bnaao| 48. savve pANA Na pritaaveyvvaa| -kisI prANI ko paritapta mata kro| 49. savve pANA Na uhaveyavvA / -kisI prANI ke prANoM kA viyojana mata kro| 50. koho Na seviyvo| ..-krodha kA sevana mata kro| 51. lobho Na seviynvo| --lobha kA sevana mata kro| 52. na bhAiyavvaM / 6 -bhaya mata karo-vyAdhi, jarA aura mauta se bhI mata ddro| 53. hAsaM na seviyavvaM / -hAsya mata kro| 54. na. pAvagaM kiMci vi jhAyavvaM / / -burA ciMtana mata kro| 55. Na musaM buuyaa| asatya mata bolo| 1. mAyAro : 41. 2. bhAyAro: 411 / 3. bAyAro : 4 / 1 / 4. pamhAvAgaraNA 718 // 5. pAhAvAgaraNAdaM 7 / 16 / 6. pamhAvAgaraNAiM, 720 / ': pAhAvAgaraNAra, 21 / - pgaagrnnaa318| ra sapATI 18120 / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kA vihaMgAvalokana 287 56. vaMbhaceraM cariyavvaM / ' -brahmacarya kA AcaraNa kro| 57. NivvANaM sNdhe| --nirvANa kA saMdhAna kro| 58. adiNNaM pi ya nnaatie|' -adatta mata lo-corI mata kro| 56. appaNo giddhimuddhre| -Asakti ko chor3o-saMgraha mata kro| 60. sAhare hatthapAe ya, maNaM savviMdiyANi ya / __-hAtha, paira, mana aura indriyoM kA apane Apa meM samAhAra kro| 12. bhagavAn kA nirvANa 61. aNuttaraggaM paramaM mahesI, asesakammaM sa visohittaa| siddhi gati sAhamaNaMta patte, NANeNa sIleNa ya dNsnnenn| -bhagavAn jJAna, darzana aura zIla ke dvArA azepa karmoM kA vizodhana kara middhi ko prApta ho ge| isa loka meM usase parama kucha nahIM hai / 1. pahAvAgaraNAiM / 2. sayagaDo : 1636 3. mUpagaDo : 1 / 8120 4. sygtto:118|13 5. sUpagaDo : 1817 6. sUcagaho : 1 / 6 / 17 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanA 1. hatthIsu erAvaNamAhu NAte, sIho migANaM salilANa gNgaa| pakkhIsu yA garulaM veNudeve, NivvANavAdINiha NAyaputtaM / ' jaise--hAthiyoM meM airAvata, pazuoM me siMha, nadiyoM meM gaMgA, pakSiyoM meM veNudeva garur3a zreSTha haiM, vaise hI nirvANavAdiyoM meM mahAvIra zreSTha haiN| 2. johesu NAe jaha vIsaseNe, pupphesu vA jaha araviMdamAhu / ___ khattINa seThe jaha daMtavakke, isINa seThe taha vaddhamANe // jaise--yoddhAoM meM vAsudeva, puSpoM meM aravinda, kSatriyoM meM daMtavAkya zreSTha hai, vaise hI RSiyoM meM mahAvIra zreSTha haiN| 3. thaNitaM va saddANa aNuttaraM u, caMde va tArANa mhaannubhaave| gaMdhesu vA caMdaNamAhu seTheM, evaM muNINaM apaDiNNamAhu / ' 1. sUyagaDo : 16621 vaMdanAkAra sudharmA (bhagavAn ke sahacArI) 2. sUcagaho : 1 / 6 / 22 / 3. sUyagaDo : 1 / 616 / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanA 289 jaise-zabdoM meM megha kA garjana, tArAoM meM candramA, gaMdha vastuoM meM candana zreSTha hai, vaise hI muniyoM meM mahAvIra zreSTha haiM / 4. jahA sayaMbhU udahINa seThe, NAgesu vA dharaNiMdamAhu seneM / khoodae vA rasa vejayaMte, tahovahANe muNi vejayaMte / / jaise-samudroM meM svayambhU, nAgadevoM meM dharaNendra, rasoM meM ikSu rasa zreSTha hai, vaise hI tapasviyoM meM mahAvIra zreSTha haiM / 5. vaNesu yA NaMdaNamAhu seThaM, NANeNa sIleNa ya bhUtipaNNe / ' jaise-vanoM meM nandanavana zreSTha hai, vaise hI jJAna aura zIla se mahAvIra zreSTha haiN| 6. dANANa seThaM abhayappayANaM, saccesu yA aNavajjaM vayaMti / ___ tavesu vA uttama baMbhaceraM, loguttame samaNe NAyaputte / / ' jaise-dAnoM meM abhayadAna, satya meM niravadya vacana, tapa meM brahmacarya zreSTha hai, vaise hI zramaNoM meM mahAvIra zreSTha haiN| 7. nivvANaseTThA jaha savvadhammA, Na NAyaputtA paramatthi nnaannii| jaise-~~-dharmoM meM nirvANavAdI dharma zreSTha hai, vaise hI jJAniyoM meM mahAvIra zreSTha haiN| unase adhika koI jJAnI nahIM hai| 1. sUyagaDo : 16 // 20 // 2. sUyagaDo : 1 / 6 / 18 / 3. sUyagaho : 1 / 6 / 23 / 4. sUpagaTo : 116 // 24 // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra 8. kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM, lobhaM cautthaM ajjhttdosaa| ettANi cattA arahA mahesI, Na kubaI pAva Na kaarvei||' -bhagavAn krodha, mAna, mAyA aura lobha-ina cAroM adhyAtma doSoM ko naSTa kara arhata ho cuke the / ve pApa na karate the aura na karavAte the| nika devaputra bhagavAn mahAvIra kA upAsaka thaa| usane bhagavAna buddha ke sAmane bhagavAna mahAvIra kI stuti meM yaha gAthA kahI 9. jegucchI nipako bhikkhu, cAtuyAma susNvuto| diDha sutaM ca AcikkheM, na hi nUna kibbisI siyaa||' pApoM se ghRNA karane vAle, catur bhikSu, cAroM yAmoM meM susaMvRta rahane vAle, dekhe-sune ko kahate hue, unameM bhalA kyA pApa ho sakatA hai ? 10. jayai jagajIvajoNI-viyANao jagaguru jgaannNdo| jagaNAho jagabaMdhU, jayai jagapiyAmaho bhagavaM / / -jagat kI jIva yoniyoM ko jAnane vAle, jagadguru, jagat ko Ananda dene vAle, jagannAtha, jagabandhu aura jagat pitAmaha bhagavAn mahAvIra kI jaya ho| 11. jayai suyANaM pabhavo, titthayarANaM apacchimo jayai / jayai gurU logANaM, jayai mahappA mhaaviiro|| -zruta ke mUlasrota, carama tIrthaMkara, lokaguru mahAtmA mahAvIra kI jaya ho| 12. so jayai jassa kevalaNANujjaladappaNammi loyAloyaM / puDha padivi dIsai, viyasiyasayavattagabhagauro viiro|| --jisake kevalajJAna rUpI ujjvala darpaNa meM loka aura aloka prativimba kI bhAMti dIkha rahe haiM, jo vikasita kamala-garbha ke samAna ujjvala aura tapta svarNa ke samAna pIta varNa hai, usa bhagavAn mahAvIra kI jaya ho| 1. sUyagaDo : 1 / 6 / 26 / 2 saMyakta nikAya, bhAga 1, 10 65 / 3. naMdI, gAyA 1 / vaMdanAkAra-devavAcaka / 4. naMdI, gAyA 2 / vaMdanAkAra-devavAcaka / 5. jayaghavalA, 3 : maMgalAcaraNa / vaMdanAkAra-AcArya vIrasena / . Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanA 291 13. tisraH sattamaguptayastanumanobhASAnimittodayA:, . paMceryAdisamAzrayAH samitayaH paJca vratAnItyapi / / cAritropahitaM trayodazatayaM pUrva na dRSTaM paraiH, AcAraM parameSThino jinapatervIrAn namAmo vayam // ' -tIna guptiyAM-mana kI gupti, vacana kI gupti aura kAyA kI gupti, pAMca samitiyAM-gamana kI samiti, bhASA kI samiti, AhAra kI samiti, upakaraNa kI samiti aura utsarga kI samiti, pAMca mahAvrata-ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha-isa teraha prakAra ke cAritna-dharma kA, jo pUrvavartI tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita nahIM thA, pratipAdana kiyA, usa mahAvIra ko hama namaskAra karate haiN| 14. dehajyotiSi yasya majjati jagad dugdhAmburAzAviva, jJAnajyotiSi ca sphuTatyatitarAM oMbhUrbhuvaH svstryii| zabdajyotipi yasya darpaNa iva svArthAzcakAsatyamI, sa zrImAnamarAcito jinapatijyotistrayAyAstu naH // -kSIra samudra meM majjana kI bhAMti jisakI dehajyoti meM jagat majjana karatA hai, jisakI jJAnajyoti meM trilokI sphUta hotI hai, darpaNa meM prativimva kI bhAMti jisakI zabdajyoti meM padArtha pratibhApita hote haiM vaha devAcita mahAvIra hameM tInoM jyotiyoM kI upalabdhi kA mArgadarzana de / 15. pannage ca surendre ca, kauzike pAdasaMspRzi / nivizeSamanaskAya, zrIvIrasvAmine namaH / / ' - indra caraNoM meM namaskAra kara rahA thA aura caMDakauzika nAga paira ko Dasa rahA thaa| una donoM ke prati jisakA mana samAna thA usa mahAvIra ko maiM namaskAra karatA huuN| 1 pArita bhakti, zloka 7 / vaMdanAphAra-bAcArya pUjyapAda / 2. tatvAnuzAsana prazasti ztAka 256 / vaMdanAkAra-AcArya rAmasena / 3 gogazAstra 1/2 / vaMdanAkAra-nAcArya hemacandra / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 zramaNa mahAvIra 16. nizi dIpombudhau dvIpaM, marI zAkhI hime shikhii| kalI durApaH prApto'yaM, tvatpAdAbjarajaHkaNaH // -rAtri meM bhaTakate vyakti ko dIpa, samudra meM DUbate vyakti ko dvIpa, jeTha kI dupaharI meM maru meM dhUpa se saMtapta vyakti ko vRkSa aura hima meM ThiThurate vyakti ko agni kI bhAMti tumhAre caraNa-kamala kA rajakaNa isa kalikAla meM prApta huA hai| 17. yugAntareSu bhrAntosmi, tvddrshnvinaakRtH| namostu kalaye yatra, tvadarzanamajAyata / ' -prabho ! tumhArA darzana prApta nahIM huA taba maiM yugoM taka bhaTakatA rhaa| isa kalikAla ko merA namaskAra hai| isI meM mujhe tumhArA darzana prApta huA hai| 18. iyaM viruddhaM bhagavan ! , tava nAnyasya kasyacit / nirgranthatA parA yA ca, yA coccaishckrvttitaa|| -~bhagavAn tumhAre jIvana meM do viruddha bAteM milatI haiM- utkRSTa nirgranthatA aura utkRSTa cakravattitva / 19. zamodbhutodbhutaM rUpaM, sarvAtmasu kRpaadbhutaa| sarvAdbhutanidhIzAya, tubhyaM bhagavate namaH / / -prabho ! tumhArI zAnti adbhuta hai, adbhuta hai tumhArA rUpa / saba jIvoM ke prati tumhArI kRpA adbhuta hai| tuma saba adbhutoM kI nidhi ke Iza ho| tumheM namaskAra ho| 20. anAhUtasahAyastvaM, tvamakAraNavatsalaH / anabhyathitasAdhustvaM, tvamasambandhavAndhavaH / / " -~-bhagavan ! tuma anAmaMtrita sahAyaka ho, akAraNa vatsala ho, abhyarthanA na karane para bhI hitakara ho, sambandha na hone para bhI bandhu ho| 1. vItarAgastava 6/6 / 2. vItarAgastava, 67 / 3. vItarAgastava, 1016 / 4. vItarAgastava, 108 / 5. vItarAgastava 13 / 1 / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanA 293 21. tathA pare na rajyante, upakArapare'pare / yathApakAriNi bhavAn , aho / sarvamalaukikam // ' -bhagavan ! dUsare loga upakAra karane vAloM para bhI vaisI karuNA pradarzita nahIM karate jaisI tumane apakAra karane vAloM para pradarzita kii| yaha saba alaukika hai| 22. ekohaM nAsti me kazcin, na trAhamapi kasyacit / tvadaMhrizaraNasthasya, mama dainyaM na kiMcana // - maiM akelA huuN| merA koI nahIM hai| maiM bhI kisI kA nahIM huuN| phira bhI tumhAre caraNa kI zaraNa meM sthita hUM, isalie mere mana meM kiMcit bhI dInatA nahIM hai| 23. tava cetasi vartehaM, iti vArtApi durlbhaa| maccitte vartase cettvamalamanyena kenacit / ' -maiM tumhAre citta meM rahUM, yaha bAta durlabha hai| tuma mere citta meM raho, yaha ho jAe to phira mujhe aura kucha nahIM caahie| 24. vItarAga ! saparyAtaH, tavAjJApAlanaM param / AjJArAddhA virAddhAca, zivAya ca bhavAya ca / / AkAlamiyamAjJA te, heyopaadeygocraa| AsravaH sarvathA heya, upAdeyazca saMvaraH / / ~vItarAga ! tumhArI pUjA karane kI apekSA tumhArI AjJA kA pAlana karanA adhika mahattvapUrNa hai / AjJA kI ArAdhanA mukti ke lie aura usakI virAdhanA baMdhana ke lie hotI hai| tumhArI zAzvata AjJA hai ki heya aura upAdeya kA viveka kro| Adhava (vandhana kA hetu) sarvathA heya hai aura saMvara (bandhana kA nirodha) sarvathA upAdeya hai| 1. potarAgasvata 1415 / 2. potarAgastava 177 / 3. pItarAgastava 161 / 4. vItarAgastava 16 / 4 / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 zramaNa mahAvIra 25. sarvAntavattadguNamukhyakalpaM, santizUnyaM ca mithonapekSam / sarvApadAmantakaraM nirantaM, sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // -jisameM mukhya kI arpaNA aura gauNa kI anarpaNA ke kAraNa sabakA nizcaya hotA hai aura jahAM paraspara nirapekSa vastu nizcayazUnya hotI hai, vaha saba ApadAoM kA anta karane vAlA tumArA tIrtha hI sarvodaya haisabakA udaya karane vAlA hai| 26. bandhurna naH sa bhagavAnarayopi nAnye, sAkSAnna dRSTatara ekatamo'pi caiSAm / zrutvA vacaH sucaritaM ca pRthag vizeSa, vIraM guNAtizayalolatayA zritAH smaH // -mahAvIra hamAre bhAI nahIM haiM aura kaNAda Adi hamAre zatru nahIM haiN| hamane kisI ko bhI sAkSAt nahIM dekhA hai kintu mahAvIra ke AcArapUrNa vacana sunakara hama unake atizaya guNoM meM mugdha ho gae aura unakI zaraNa meM A ge| 27. nAsmAkaM sugataH pitA na ripavastIrthyA dhanaM naiva tai dattaM naiva tathA jinena saMhRtaM kicit kaNAdAdibhiH / kintvekAntajagaddhitaH sa bhagavAn vIro yatazcAmalaM, vAkyaM sarvamalopahartR ca yatastadbhaktimanto vayam // -tIrthakara hamArA pitA nahIM hai aura kaNAda Adi hamAre zatru nahIM haiM / tIrthakara ne hameM koI dhana nahIM diyA hai aura kaNAda Adi ne hamAre dhana kA apaharaNa nahIM kiyA hai / kintu mahAvIra ekAntataH jagat ke lie hitakara haiN| unake amala vAkya sava maloM ko kSINa karane vAle haiM, isalie hama mahAvIra ke bhakta haiN| 28. pakSapAto na me vIre, na dvepaH kapilAdiSu / yuktimad vacanaM yasya, tasya kAryaH parigrahaH // -mahAvIra ke prati merA pakSapAta nahIM hai aura kapila Adi ke prati merA dveSa nahIM hai| jisakA vacana yuktiyukta hai, use maiM svIkAra karatA huuN| 1. yuktyanuzAsana 61 / vandanAkAra-AcArya samantabhadra / 2. nokatatvanirNaya / 32 vandanAkAra-AcArya hribhdr| 3. lokanasvanirNaya 33 / 4. lokatasvanirNaya 38 / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdana 29. kvacinniyatipakSapAtaguru gamyate te vaca / svabhAvaniyatAH prajAH samayataMtravRttAH kvacit // svayaMkRtabhujaH kvacit parakRtopabhogAH punanaM cAvizadavAdadopamalino'syaho vismayaH // - mahAvIra prabho ! tumhArA vacana kahIM niyati kA pakSapAta kara rahA hai, kahIM janatA ko svabhAva se anuzAsita vatA rahA hai, kahIM kAlataMtra ke adhIna kara rahA hai, kahIM logoM ko svayaMkRta karma bhugatane vAle aura kahIM parakRta karma bhugatane vAle vatA rahA hai / phira bhI Azcarya hai ki tuma viruddhavAda ke doSa se malina nahIM ho / 30. udadhAviva sarvaMsindhavaH samudIrNAstvayi sarvadRSTayaH / na ca tAsu bhavAnudIkSyate, pravibhaktAsu saritsvivodadhiH // 1 - jaise samudra meM sArI nadiyAM milatI haiM, vaisI hI tumhAre darzana meM sArI dRSTiyAM milI huI haiM / bhinna-bhinna dRSTiyoM meM tuma nahIM dIkhate jaise nadiyoM meM samudra nahIM dIkhatA / , 295 31. svata eva bhavaH pravartate, svata eva pravilIyate pi ca / svata eva ca mucyate bhavAt iti pazyaMstvamivAbhavo bhavet / ' - yaha AtmA svayaM bhava kA pravartana karatA hai, svayaM usameM vilIna hotA hai aura svayaM hI usase mukta hotA hai, yaha dekhate hue tuma abhava ho gae / 32. yatra tatra samaye yathA tathA yosi sosyabhidhayA yayA tayA / vItadopakaluSaH sa ced bhavAn, eka eva bhagavAn namostu te // * - jisa kisI samaya meM, jisa kisI rUpa meM, jo koI jisa kisI nAma se prasiddha ho, yadi vaha vItarAga hai to vaha tuma eka hI ho / vAhya ke vibhinna rUpoM meM abhinna mere bhagavAn ! tumheM namaskAra ho / 1. dvAtriMzikA 38 vaMdanAkAra- siddhasena divAkara | 2, dAvizivA 4 / 15 / 3. dvAtizikA 4 | 26 4. ayogapavacchedadvAtizikA 26 | vaMdanAkAra - nAcArya hemacandra | Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra 33. na zraddhayaiva tvayi pakSapAto, na dveSamAtrAdaruci: pare / yathAvadAptatva parIkSayA tu, tvAmeva vIraprabhumAzritAH smaH // ' -zraddhA ke kAraNa tumhAre prati merA pakSapAta nahIM hai| dvepa ke kAraNa dUsaroM ke prati aruci nahIM hai| maiMne Aptatva kI parIkSA kI hai / usI ke AdhAra para mere prabho mahAvIra ! maiM tumhArI zaraNa meM AyA huuN| 34. na vidyud yaccinhaM na ca tata ito'bhre bhramati yo, na sauvaM saubhAgyaM prakaTayitumuccaiH svanati ca / parAd yAMcAvRtyA malinayati nAMGgaM kvacidapi, satAM zAntiM puSyAt sadapi jinatatvAmbudavaraH // --jisameM bijalI kI camaka nahIM hai, jo AkAza meM idhara-udhara nahIM ghUmatA, jo apanA saubhAgya prakaTa karane ke lie jora-jora se garjArava nahIM karatA, jo dUsare ke sAmane yAcanA kA hAtha phailAkara apane aMga ko kabhI bhI malina nahIM karatA, vaha mahAvIra ke tattva kA jaladhara satyaniSTha logoM kI zAnti ko puSTa kre| 35. yaH syAdvAdI vadanasamaye yopyanekAntadRSTiH, zraddhAkAle caraNaviSaye yazca cAritraniSThaH / jJAnI dhyAnI pravacanapaTuH karmayogI tapasvI, nAnArUpo bhavatu zaraNaM vardhamAno jinendrH|| -jo bolane ke samaya syAdvAdI, zraddhAkAla meM anekAntadarzI, AcaraNa kI bhUmikA meM caritraniSTha, pravRttikAla meM jJAnI, nivRttikAla meM dhyAnI, bAhya ke prati karmayogI aura antar ke prati tapasvI hai, vaha nAnArUpadhara bhagavAn varddhamAna mere lie zaraNa ho / 36. adRzyo yadi dRzyo na, bhaktenApi mayA prabho ! syAdvAdaste kathaM tarhi, bhAvI me hRdayaGgamaH / -prabho ! mai tumhArA bhakta huuN| tuma adRzya ho| kintu mere lie tuma yadi dRzya nahIM banate ho to tumhArA syAdvAda mere hRdayaMgama kaise hogA? 1. ayogavyavacchedadvAtriMzikA 31 / 2. jaina siddhAnta dIpikA, prazasti zloka 2 / vaMdanAkara-AcArya tulsii| 3. vItarAgASTaka 4 / vaMdanAkAra-muni nathamala / 4. vItarAgASTaka 4 / vaMdanAkAra-~muni nathamala / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanA 297 37. tvadAsyalAsinI netre, tvadupAstikarI karau / tvadguNazrotriNI zrotre, bhUyAstAM sarvadA mama / / ' --mere netra tumhAre mukha ko sadA nihArate rheN| mere hAtha tumhArI upAsanA meM saMlagna aura mere kAna tumhAre guNoM ko sunane meM sadA lIna rheN| 38. kuNThApi yadi sotkaNThA, tvadgaNagrahaNaM prati / mamaipA bhAratI tarhi, svastya tasyai kimanyayA // -merI vANI kuMThita hone para bhI tumhAre guNoM ko gAne ke lie utkaMThita hai to usakA kalyANa hai / mujhe dUsarI nahIM caahie| 39. tava preSyosmi dAsosmi, sevakosmyasmi kingkrH| omiti pratipadyasva, nAtha ! nAtaH paraM bruve / ' -maiM tumhArA preSya hUM, dAsa hUM, sevaka hUM, kiMkara huuN| tuma ise svIkAra kara lo| usase Age merI koI mAMga nahIM hai / 40. vAkguptestvatstutau hAni:, manoguptestava smRtau / ' kAyagupteH praNAme te, kAmamastu sadApi naH / / -prabho! tumhArI stuti karane meM vacanagupti kI hAni hotI hai| tumhArI smRti karane meM manogupti kI hAni hotI hai / tumheM praNAma karane meM kAyagupti kI hAni hotI hai| prabho ! ye bhale hoM, maiM tumhArI stuti, smRti aura vaMdanA sadA kruuNgaa| 1. dotarAgarasava 2016 / 2. pItarAgasta : 2017 / 3. yotarAgastaSa : 2018 / 4. mahApurANa 76 / 2 / naMdanAkAra-AcArya jinasena / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1. paramparA-bheda 2. cAturmAsa 3. vihAra aura AvAsa-sthala 4. jIvanI ke prAmANika srotoM kA nirdeza 5. ghaTanA-mama 6. nAmAnukrama Page #326 -------------------------------------------------------------------------- Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramparA-bheda digambara aura zvetAmbara paramparAoM meM bhagavAna mahAvIra ke jIvanavRtta viSayaka AmnAya-bheda isa prakAra haiM--- zvetAmbara digambara 1. bhagavAn mahAvIra kI mAtA trizalA bhagavAn mahAvIra kI mAtA trizalA ceTaka kI bahana thii| ceTaka kI putrI thii| 2. rAjakumAra mahAvIra kA vivAha rAjakumAra mahAvIra ke sAmane kaliMga vasaMtapura nagara ke mahAsAmaMta samara- nareza jitazatru kI putrI yazodA ke vIra kI putrI yazodA ke sAtha huaa|' sAtha vivAha karane kA prastAva AyA para unhone vivAha nahIM kiyA / 3. dIkSA ke pUrva bhagavAn ke mAtA-pitA dIkSA ke samaya bhagavAn ke mAtA-pitA divaMgata ho cuke the| vidyamAna the| 4. bhagavAn mahAvIra kA prathama dharmo- bhagavAn mahAvIra kA prathama dharmopadeza padeza vaizAkha zuklA 11, madhyama dhAvaNa kRSNA 1, vipulAcala parvata pAvApurI meM huaa| para huaa| 5. bhagavAn mahAvIra vANI dvArA bhagavAn mahAvIra divya dhvani dvArA upadeza dete the| upadeza dete the| 6. bhagavAn mahAvIra kevalI hone ke bhagavAn mahAvIra kevalI hone ke pazcAta bhI AhAra karate the| pazcAt AhAra nahIM karate / 7. bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt pazcAt prapama bhAcAyaM sudharmA hue| prayama AcArya gotama hue| 1. maine isa pustaka meM 'pagodA' rivana ko putI dI, isa mAnyatA yo mbIhAra risaa| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAturmAsa bhagavAn mahAvIra ne kula bayAlIsa cAturmAsa kie| una meM prathama bAraha chadmasya avasthA meM aura zeSa tIsa kevalI avasthA meM kie the / 1. asthikagrAma 22. rAjagRha 2. nAlandA 23. vANijyagrAma 24. rAjagRha 4. paThacammA 25. mithilA 5. mAhiyAnagara 26. mithilA 6. bhahiyAnagara 27. mithilA 13. bhAbhiyA 28. vANijyagrAma 29. rAjagRha 30. vANijya grAma 10. bhAratI 31. vaizAlI 11. vaizAlI 32. vaizAlI 33. rAjagRha 34. nAlandA 18. bI 35. vaizAlI 15. kAmAta 26. mithilA 31. rAjagRha m' ar 32. mithilA 40. mithilA 81. gajagRha 42. pAyA Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1. rAjagRha meM 11 varSAvAsa 2. vaizAlI meM 6 varSAvAsa 3. mithilA meM 6 varSAvAsa 4. vANijya grAma meM 6 varSAvAsa 5. nAlandA meM 3 varSAvAsa 6. campA meM 2 varSAvAsa 7. bhaddiyAnagara meM 2 varSAvAsa zepa chaha sthAnoM meM eka-eka varSAvAsa / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vihAra aura AvAsa sthala pahalA varSa kuMDagrAma jJAtakhaMDavana kAragrAma kollAga sanniveza morAka sanniveza dUIjjaMtaga Azrama asthikagrAma tIsarA varSa kollAga sanniveza suvarNakhala brAhmaNagrAma campA cauthA varSa kAlAya sanniveza pattakAlAya kumArAka sanniveza caurAka sanniveza pRSThacampA dUsarA varSa morAka sanniveza dakSiNa vAcAlA kanakakhala Azramapada uttara vAcAlA zvetAmbI surabhipura thUNAka sanniveza rAjagRha nAlandA pAcavAM varSa kayaMgalA sanniveza zrAvastI haledda ka grAma naMgalA grAma (vAsudeva maMdira meM) Avarta (baladeva maMdira meM) Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 caurAka sanniveza kalaMbukAsa nniveza lATa deza pUrNakalaza grAma bhaddiyA nagarI chaThA varSa kadalI samAgama jambUsaMDa tambAya sanniveza kUpiya sanniveza vaizAlI (kammArazAlA meM ) grAmAka sanniveza ( vibhelaka yakSa- maMdira meM ) zAlIzIrSa bhaddiyA nagarI sAtavAM varSa magadha ke vibhinna bhAga AlaMgiyA AThavAM varSa kuMTApha sanniveza ( vAsudeva ke maMdira meM ) bhanna sanniveza (baladeva ke maMdira meM ) bahusAla gagrAma ( zAlavana ke udyAna meM ) mohAgaMlA purimatAla ( zakaTamukha udyAna meM ) unAga gobhUmi rAjagRha navAM varSa (cara-deza) vayabhUmi nUhabhUmi dasavAM varSa siddhArthapura karmagrAma siddhArthapura vaizAlI vANijyagrAma zrAvastI gyArahavAM varSa sAnulaTThiya sanniveza dRDhabhUmI peDhAla grAma ( polAza caMtya meM ) vAlukA suyoga sUcchetA malaya hastizIrSa tosaligAMva mosali siddhArthapura vajragAma AlaMbhiyA seyaviyA zrAvastI kauzAmbI vArANasI 305 rAjagRha mithilA vaizAlI (samarodhAna ke baladeva maMdira meM ) bArahavAM varSa muMgusArapura bhogapura nandanAna Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 zramaNa mahAvIra meM DhiyagrAma videha janapada kauzAmbI vANijyagrAma sumaMgala succhetA aThArahavAM varSa pAlaka banArasa campA (yajJazAlA meM) AlabhikA rAjagRha terahavAM varSa jaMbhiyagrAma unnIsavAM varSa meM DhiyagrAma magadha janapada chammANi rAjagRha madhyamapAvA jabhiyagrAma bIsavAM varSa rAjagRha vatsa janapada AlaMbhiyA caudahavAM varSa kauzAmbI brAhmaNakuNDa grAma (bahuzAla ke caitya meM) vaizAlI videha janapada vaizAlI ikkIsavAM varSa mithilA pandrahavAM varSa kAkandI vatsabhUmi zrAvastI kauzAmbI ahicchatrA kauzala janapada rAjapura zrAvastI kAMpilya videha janapada polAsapura vANijya grAma vANijyagrAma solahavAM varSa magadha janapada vAIsavAM varSa magadha janapada rAjagRha rAjagRha satrahavAM varSa teIsavAM varSa kayaMgalA Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bamaNa mahAkA pariziSTa 3 307 dhAvastI vANijya grAma unatIsavAM varSa rAjagRha tIsavAM varSa caubIsavAM varSa brAhmaNakuMDagrAma (bahuzAla caitya) vatsa janapada campA papThacampA videha vANijya grAma magadha janapada rAjagRha pacIsavAM varSa campA mithilA pAkandI mithilA ikatIsavAM varSa kauzala-pAMcAla sAketa zrAvastI kAMpilya vaizAlI evIsayAM varSa baMga janapada campA midhila battIsavAM varSa videha janapada kozala janapada kAzI janapada vANijyagrAma vaizAlI satAIsavAM varSa vazAlI dhAvastI meMhiyagrAma (sAlakopThapha caitya) tetIsavAM paM bahAIsayAM varSa gAMgala-pAMcAla dhAvaratI ahirAyA hastinApura maulAnagarI hriy'aan magadha nAjagaha campA papThacampA rAjagRha cautImayAM varSa rAjagaha (samIpa cara) Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 zramaNa mahAvIra ar3atIsavAM varSa paitIsavAM varSa videha janapada vANijyagrAma kollAga sanniveza vaizAlI magadha janapada rAjagRha nAlandA unatAlIsavAM varSa videha janapada mithilA chattIsavAM varSa kozala janapada pAMcAla janapada sUrasena janapada sAketa kAMpilyapura sauryapura mathurA nandIpura videha janapada mithilA cAlIsavAM varSa videha janapada mithilA ikatAlIsavAM varSa magadha janapada rAjagRha bayAlIsavAM varSa saitIsavAM varSa magadha janapada rAjagRha rAjagRha pAvA Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanI ke prAmANika srotoM kA nirdeza 1 1. uttarAyaNANi, 23175-78 : andhayAre tame ghore ciTThanti pANiNo bahU / ko karissai ujjoyaM savvalomi pANiNaM ? // uggao vimalo bhANa sblogppbhNkro| so karissai ujjoyaM sayalogaMmi pApiNaM / / bhANU va i ke vutte ? kelI goymmvyvii| kesimevaM buvaMtaM dU goyamo raNamalyavI / / uggao vINasamAro savvanna jilbhnge| so karissai ujjoyaM savvanomi pANiNaM / / 2 1. phalpasUtra, sUtra 33-47 : ...taM raNi ca paMnA timalAvattiyANi 'enevAro logoM coddasa mahAmiNe pAnittA paM paribuddhA / pezA jAdugalapaga aMbaraM va tyA pataMravegAnaMda 3 2. kalpasUtra, sUtra 64.78 : ..vippAmeva bhI devANa ppiyA ! TuMgana Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 zramaNa mahAvIra paiMtIsavAM varSa videha janapada vANijyagrAma kollAga sanniveza vaizAlI ar3atIsavAM varSa magadha janapada rAjagRha nAlandA unatAlIsavAM varSa videha janapada mithilA chattIsavAM varSa kozala janapada pAMcAla janapada sUrasena janapada sAketa kAMpilyapura sauryapura mathurA nandIpura videha janapada mithilA cAlIsavAM varSa videha janapada mithilA ikatAlIsavAM varSa magadha janapada rAjagRha bayAlIsavAM varSa saitIsavAM varSa rAjagRha pAvA magadha janapada rAjagRha Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 jIvanI ke prAmANika srotoM kA nirdeza 1. uttarAyaNANi, 23175-76 : andhayAre mere niTTati pANI vh| kokIyaM navyanogaMmi pANiNa ? // uo vimala bhAnU nayanokarI | yaM yogaM pANina || / bhASaya bane kemimedaM yuktaM usI so 21. palyasUtra sUtra 36-47 : // gaMgAna ujjIvaM tyAnI pani // 32 pa 64 somapAla mana jaba ni bhI devA! ti jIva Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 zraMmaNa mahAvIra pArae vivihasatthakusale suviNalakkhaNapADhae saddAveha / 'vipulaM jIviyArihaM pIidANaM dalaittA paDivisajjei / 4 1. (ka) kalpasUtra, sUtra 96-100 : nagaraguttIe saddAvettA evaM vyaasii| 'ussukaM, ukkaraM, ukkiTTha adejja, amejja, abhaDappavesaM, aDaMDakoDaMDimaM adharimaM evaM vA vihri| (kha) kalpasUtra, Tippanaka pR0 12, 13 : ...'mANummANa' iha mAnaM-rasa-dhAnyaviSayam unmAnaMtulArUpam / 'ussuMka' ucchulkam, zulkaM tu vikraya-bhANDaM prati rAjadeyaMdravyaM maNDapikAyAmiti / 'ukkaraM' ti unmuktakaram, karastu gavAdIn prati prativarSa rAjadeyaM dravyam / 'ukkiLaM' utkRSTaM-pradhAnam, labhye'pyAkarSaNaniSedhAdvA / 'adejja' vikreyaniSedhenAvidyamAnadAtavyaM janebhyaH / 'ammejja vikreyaniSedhAdevA vidyamAnamAtavyaM ameyaM deyamiti / 'abhaDa' avidyamAno bhaTAnAM-rAjAjJAdAyinAM puruSANAM pravezaH kuTumbigRheSu yasmin / 'adaMDakodaMDima' daNDaM-labhyadravyam, daNDa eva kudaNDena nirvRttaM dravyaM kudaNDimam, tannAsti yasmin tad adnnddkudnnddimm| tatra daNDa:-aparAdhAnusAreNa rAjanAhya dravyam, kUdaNDastu-kAraNikAnAM prajJAparAdhAtmahatyapyaparAdhini alpaM rAjagrAhyaM dravyamiti / 'adharimaM' avidyamAnadhAraNIyadravyam, rinnmutklnaat| 5 1. kalpasUtra, sUtra 85-86 : jaM rayaNi ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre nAyakulaMsi sAharie taM rayaNi ca NaM nAyakulaM hiraNNeNaM vaDhittA''aIva aIva abhivaDDhitthA / tae NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa'gonnaM guNa nipphannaM nAmadhijjaM karissAmo vaddhamANo tti / 2. AvazyakacUNi, pUrva bhAga, pR0 246 : bhagavaM ca pamadavaNe ceDarUvehiM samaM suMkalikaDaeNa (saM0vRkSakrIDayA) abhiramati / tAhe sAmiNA amUDheNaM vAmahattheNaM sattatale ucchuuddho| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parijipTa 4 311 6 1. Avazyaka Ni, pUrvabhAga, pR0 246, 245 : adhinamayAsa jAte bhagavaM. 'ammApiti nAmaniyama jayaNIne / tAhe. mayako kantatakatajanito punchati (o. ghAtapadapadArya kAmagaralAyavanamAmavintarasaMkSepaviSayavibhAgavavacanAkSepapanihAralakSaNayA vyAyacA vyApAraNA) apAna. vINa ca pajjAe bhaMge game ca pundhati, nA, nAmI bAgati apegappagAraM tappamiti ca gaM pandraM vyAkaraNa naMbata ne vihitA, tiNANovagatotti / 7 2. AdhAracalA, 1525 : gamaNamma bhagavano mahAvIrasma ammApiya pAnAvazvinA gamaNovAsagA yAvi hotyaa| 1. AyAracUlA, 116 : gamaNe bhagavaM mahAtIre kaamygote| tanmapaMge niSpiAma jjA evamAhijjati, taM jahA-(1) ammApiunie "vanamANe" (2) nAmamA "mamaNe" (3) "bhIma bhavana ugalaM acelayaM parimahaM mahAra" ti paTa devehi nepAla "maNa maga mhaaviire"| 2. AdhAracUlA, 15417 : mamapala gayI mahAvIrama pimA kAnagIne kAma paMsizipAmagmA evamAhini, taM--() nivA, (B) nagna liyA, (3) ne liyA / 3. AdhAracUlA, 1518: gamana, bhagapao mAdImala bhanmA lAmida-manA nidhi pAmarajAbamAriri, 7--14) for: ghara, (diditA nidA, ifrare | 4. sAdAma kAmA 64 : Afriger: : Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 zramaNa mahAvIra 5. AyAracUlA, 1516-21: samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa pittiyae 'supAse' kAsavagotteNaM / ' 'je? bhAyA 'NaMdivaddhaNe' kAsavagotteNaM / 'jedvAbhaiNI 'sudaMsaNA' kAsavagotteNaM / 12 1. AyAracUlA, 15 / 25 : samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa ammApiyaro pAsAvaccijjA samaNovAsagA yAvi hotthA / teNaM bahUI vAsAI samaNovAsagapariyAgaM pAla ittA, ''bhattaM paccakkhAittA apacchimAe mAraNaMtiyAe sarIra-saMlehaNAe sosiyasarIrA kAlamAse kAlaM kiccA taM sarIraM vippajahittA accue kappe devattAe uvavaNNA / 13 1. AvazyakacUNi pUrvabhAga pR0 246 : bhagavaM aTThAvIsativariso jAto, etthaMtare ammApiyarA kaalgtaa| 2. AvazyakacUNi, pUrvabhAga pR0 246 : pacchA sAmiNaM divaddhaNasupAsapamuhaM sayaNaM aapucchti| 'tAhe saNiyapajjoyAdayo kumArA paDigayA, vA esa cakkitti / 17 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga pR0 246 : pacchA sAmI NaMdivaddhaNasupAsapamuhaM sayaNaM Apucchati, samattA patinnatti, tAhe tANi biguNasogANi bhaNaMti mA bhaTTAragA! savvajagadapitA paramabaMdhU ekkasarAe ceva aNAhANi homutti, imehi kAlagatehiM tuDabhehiM viNikkhamavanti khate khAraM pakkhevaM, tA acchaha kaMci kAlaM jAva amhe visogANi jAtANi / 18 1. (ka) AvazyakacUNi, pUrvabhAga pR0 246 : amhaM paraM bihiM saMvatsarehiM rAyadevisogo NAsijjati / (kha) AcArAMgacUNi, pR0 304 : amhaM paraM vihiM saMvaccharehiM rAyadevisogA NAsijjati / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ panimiSTa 4 16 1. mAyAro 9 / 1 / 11-15 : avinApi duve vAne, nIlodaM amonA girte| eganagA pihiyace, ahiNAyadama nate / / puci ca nAukAyaM, tedapAya bAkAya / paNagAraMbIya-haniyA, tasAyaM ca sayamo paccA / / eyAsaMti pahilahe. cittamaMtA meM abhiSNAya / parivajjiyA Na virityA, zimaMgAe ne mhaaviireN| adu thAvarA namattAe, tamajIvA ya dhaavrtaar| adu gavyajoNiyA sattA, karaguNA kaNiyA puTo bAlA / / bhagavaM ca evaM mannemi', novAhie nuppalI bAle / kamgaM ca madhyaso NanA, taM pahiyA para vAvagaM bhagavaM / / 2. AyAro, 6 / 166 : "egttge| AcArAMgacUNi, pR0 304 : egattigato NAma jame photi pAramavinammA / 20 1. Avazyapagi, pUrvamAga pR0 248 : tAhe. pahilgunaM to payAlamAmi jati japade bhImanAdi. liriyama, tAra, samApita, animamA sAda mani bAla mAmI, eka gaya niyamAnAdimAdida vAle nIlonagamonAli. azA bArAmA apAhAto bAnI agamavAvA pani tAtopAnIpata Amaca, para jilA bhinege pAnI milI, tara dina 31. ApAracalA, i.1 nakalI paMgamA mAnisa : : pAdita morayA mora: pa : : Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 12 17 5. AdhAracUlA 15 / 16-21 : 18 samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa pittiyae 'supAse' kAsavagotteNaM / je bhAyA 'NaM divaddhaNe' kAsavagotteNaM / jeTThAbhaiNI 'sudaMsaNA' kAsavagotteNaM / 1. AyAracUlA, 15 / 25 : 13 1. AvazyakacUrNi pUrvabhAga pR0 249 : samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa ammApiyaro pAsAvaccijjA samaNovAsA yAvi hotthA / teNaM bahUiM vAsAI samaNovAsagapariyAgaM pAlaittA, bhattaM paccakkhAittA apacchimAe mAraNaMtiyAe sarIra-saMlehaNAe sosiyasarIrA kAlamAse kAlaM kiccA taM sarIraM vippajahittA accue kappe devattAe uvavaNNA / bhagavaM aTThAvIsativariso jAto, etyaMtare ammApiyarA kAlagatA / 2. AvazyakacUNi, pUrvabhAga pR0 246 : zramaNa mahAvIra pacchA sAmiNaM divaddhaNasupAsapamuhaM sayaNaM Apucchati / tAhe saNiyapajjoyAdayo kumArA paDigayA, vA esa cakkitti / 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga pR0 246 : pacchA sAmI maMdivaddhaNasupAsapamuhaM sayaNaM Apucchati, samattA patinnatti, tAhe tANi viguNasogANi bhAMti mA bhaTTAragA ! savvajagadapitA paramabaMdhU ekkasarAe ceva aNAhANi homutti, imehi kAlagahi tubhehi viNikkhamavanti khate khAraM pakkhevaM, tA acchaha kaMci kAlaM jAva amhe visogANi jAtANi / 1. ( ka ) AvazyakacUNi, pUrvabhAga pR0 246 : ahaM paraM bihi saMvatsarehiM rAyadevisogo NAsijjati / (kha) AcArAMgacUNi, pR0 304 : amhaM paraM vihiM saMvaccharehiM rAyadevisogA NAsijjaMti / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 313 16 1. AyAro 9 / 1 / 11-15 : avisAhie duve vAse, sItodaM abhoccA nnikkhNte| egattagae pihiyacce, se ahiNNAyadaMsaNe saMte / / puDhavi ca AukAyaM, teukAyaM ca vAukAyaM ca / paNagAI bIya-hariyAI, tasakAyaM ca savyaso NaccA // eyAI saMti paDilehe, cittamaMtAI se abhiNNAya / parivajjiyA Na viharitthA, iti saMkhAe se mhaaviire|| adu pAvarA tasattAe, tasajIvA ya thAvaratAe / adu savyajoNiyA sattA, kammuNA kappiyA puDho bAlA / / bhagavaM ca 'evaM manneti', sovahie hu luppatI vAle / phammaM ca savvaso gaccA, taM paTiyAiyo pAvagaM bhagavaM / / 2. AyAro, 6 / 1 / 11: egttge| AcArAMgacUNi, pR0 304 : egattigato NAma Name koti NAhamavi kassaH / 20 1. AvazyaphacUgi, pUrvabhAga pR0 246 : tAhe paDissuttaM to NavaraM acchAmi jati appacchaMdeNa bhoyaNAdikiriyaM karemi, tAhe samatthitaM, atisayakhvaMpi tAva se kaMci kAlaM pasAmo, evaM sayaM nipakhamaNakAlaM NaccA avi sAhie duve vAle sItodagamabhoccA NivakhaMte, apphAsuga gAhAraM rAibhattaM ca aNAhAreto baMbhayArI asaMjamavAvArarahito Thio, Na ya phAsugeNavi pahAto' hatthapAdasoyaNaM AyamaNaM ca, paraM NivakhamaNamahAbhisege apphAsugeNaM hANito, Na ya baMdhavehivi atiNehaM katavaM / 23 1. AyAracUlA, 15132 : to NaM samaNe bhagavaM mahAvIre dAhiNaNaM dAhiNaM vAmeNaM vAmaM paMcamuTThiyaM loyaM karettA siddhANaM NamokkAraM karei, karettA, "savvaM me akaraNijjaM pAvakamma" ti kaTu sAmAiyaM carittaM paDivajjaI / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 zramaNa mahAvIra 2. AyAracUlA, 15 // 34 : tao NaM samaNe bhagavaM mahAvIre eyArUvaM abhiggahaM abhigiNhai -~-"bArasavAsAiM vosaTThakAe cattadehe je kei uvasaggA uppajjati, taM jahA--divvA vA, mANusA vA, tericchiyA vA, te savve uvasagge samuppaNNe samANe 'aNAile avvahite addINamANase tiviha maNavayaNakAyagutte' sammaM sahissAmi khamissAmi ahiyAsa issAmi / " 26 1. AvazyakacUrNi, pUrvabhAga, pR0 268-270 : tae NaM sAmI ahAsaMnihie savve nAyae ApucchittA NAyasaMDabahiyA caubbhAga'vasesAe porusIe kaMmAraggAmaM pahAvito, ''tattha ego govo so divasaM baille vAhettA gAmasamIvaM patto, 'tAhe so Agato pecchati tattheva niviTTha, tAhe Asurutto, eteNa dAmaeNa haNAmi, eteNa mama coritA ete baillA, pabhAe ghettuM vaccIhAmi / 2. AvazyakacUNi, pUrvabhAga pR0 270 : tAhe sakko bhaNati-bhagavaM ! tubbha uvasaggabahulaM to ahaM bArasa vAsANi veyAvaccaM karemi, tAhe sAmiNA bhannati-no khalu sakkA ! evaM bhUaM vA 3 jaNaM arihaMtA devidANa vA asuriMdANa vA nIsAe kevalaNANaM uppADeMti uppA.su vA 3 tavaM vA vareMsu vA 3 saddhi vA vaccisu vA 3, NaNNattha saeNaM uDhANakammabalaviriyapurisakkAraparakkameNaM / __28 1. AyAro, 9 / 2 / 2,3 : AvesaNa-'sabhA-pavAsu,' paNiyasAlAsu egadA vAso / aduvA paliyaTThANesu, palAlapuMjesu egadA vaaso|| AgaMtAre ArAmAgAre, gAme Nagarevi egadA vAso / susANe sugNagAre vA, rukkhamUle vi egadA vaaso|| 30 1. AvazyakacUNi pUrvabhAga, pR0 271, 272 : tAhe sAmI viharamANo gato morAgaM saMnivesaM, tattha dUijjatagA NAma pAsaMDatthA, tesi tattha AvAsA, tesiM ca kulavatI bhagavato Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 315 pitumitto, tAhe so sAmissa sAgateNaM uvagato, tAhe sAmiNA pucapatogeNa tassa sAgataM dinnaM, so bhaNati-atthi gharaM etya kumAravara ! acchAhi, tattha sAmIegaMtarAiM vasikaNa pacchA gato viharati, teNa bhaNiyaM-vivittAo vasahIno, jadi vAsAratto kIrati to AgamejjAha. tAhe nAmI aThTha uuvaddhie mAro viharittA vAsAvAse uvagge taM ceya dUijjaMtagagAmaM eti, tatyegaMmi maDhe vAsAvAsaM Thito, paDhamapAuse ya goyANi cAri alamaMtANi jUNNANi taNANi gAyaMti, tANi ya gharANi uvelle ti, pacchA te vAreMti, sAmI NaM vArei, pacchA te dUijjatagA tassa punava issa sAheti, jahA esa etANi Na vAreti, tAhe jo kulavatI taM aNuzAseti, bhaNati-kumAravarA ! sAuNIvi tAva geDDa sAti, tumaMpi vArejjAsitti mappivAsaM bhaNati, tAhe nAmI acitatoggahotti niggato, ime ya teNa paMca abhigahA gahitA, taM jahAaciyatoggahe Na vasitavvaM, niccaM vosa? kAe moNaM ca, pANIsu bhottavyaM gihatthI vaMdiyabbo na manmujhe ynvotti| 32 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga pR0 273, 274 : evaM so aTTitagAmo jaato| tattha puNa vANamaMtaraghare jo ratti parivasati tatva so mUlapANI saMnihito taM ratti vAhettA pacchA mAreti, ito ya tattha sAmI Agato dUijjaMtagANa pAsAto .."tAhe gaMtA egakoNe paDima Thito, ''tAhe so vANamaMtaro jAhe saddeNa Na bIheti tAhe hatthirUpeNa uvasaggaM kareti pisAyasveNa ya, etehivi jAhe Na tarati khobheuM tAhe pabhAyasamae sattavihaM veyaNaM kareti / 35 1. AvazyakacUrNi, pUrvabhAga pR0 277, 279 : tAhe sAmI uttaravAcAlaM vaccati, tattha aMtarA kaNakakhalaM NAma AsamapadaM, do paMthA ujjuo ya vaMko ya, jo so ujjuo so kaNagakhalamajjheNa vaccati, vaMko pariharaMto, sAmI ujjueNa pdhaaito| "bhagavaM ca gaMtUNa tattha paDimaM Thito, Asurutto mamaM Na jANasitti sUrieNAjjhAittA pacchA sAmi paloeti jAva so Na ujjhati jahA anne, evaM do tinni vAre, tAhe gaMtUNa Dasati, DasittA sarati avakkamati mA me uri paDihiti, tahavi Na Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 zramaNa mahAvIra marati evaM tinni paloeMto acchati amariseNaM, tassa taM rUvaM paloeMtassa tANi acchINi vijjhAtANi annAo ya ghayavikkiNiyAto taM sappaM ghateNa makkhaMti, pharusoti so pipIliyAhiM gahito, taM veyaNaM samma ahiyAseti, addhamAsassa kAlagato sahassAre uvvnno| 37 1. (ka) AyAro, 9 / 2 / 11,12 : sa jaNehi tattha pucchisu, egacarA vi egadA rAo / avAhie kasAitthA, pehamANe samAhiM apaDiNNe / / ayamaMtaraMsi ko ettha, ahamaMsi tti bhikkhU AhaTcha / ayamuttame se dhamme tusiNIe sa kasAie jhAti / / (kha) AcArAMgacUrNi, pR0 316 : egA caraMti ega carA ubbhAmiyA, ubbhAmagapucchatti , ettha ko Agao AsI puriso vA ? itthi pucchati ahavA dovi NaM, jaNAi AgamaM pucchaMti-atthi ettha koyI devajjao kappaDisI vA? tusiNIo acchai, daTThavA bhaNaMti-ko tuma? tatthavi moNaM acchati, Na tesiM ubbhAmaillANa vAyaM pi deti, pacchA te accAhite kammai, ettha pucchijjato vi vAyaM Na deittikAUNaM russaMti piTTati ya, unbhAmiyA ya ubhAmagaM so Na sAhatittikAuM, ki Agato Asi ? NAgatotti, avvAhite kasAiya bhaNNati-akkhA hi dhamme / te ceva egacarA AgaMtu dada Na bhaNaMti-ayamaMtaraMsi, ayaM asmina aMtare amhasaMtage ko etthaM ? evaM vuttohi aha bhikkhutti evaM vuttevi russati, keNa tava dinnaM ? kiM vA tuma amha vihArahANe ciTThasi ? akkosehiMti vA, kammAragassa vA ThAo sAmieNa dinno hojjA, pacchA raNNo bhaNNati ko esa ? sAmidvito, tusiNoo ciTThati / 36 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 290, 266 : (ka) bhagavaM citeti-bahuM kammaM nijjareyavvaM lADhAvisayaM baccAmi, te aNAriyA, tattha nijjaremi, tattha bhagavaM atthAriyadidrutaM hidae kareti, tato bhagavaM niggato lADhAvisayaM pvittttho| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ riziSTa 4 317 (kha) tatya aTThamaM vAsArattaM cAummAsakhamaNaM, vicitte ya abhiggahe, vAhiM pAritA sarade samatIe diDhataM kareti, sAmI citetivahuM kamma 'Na' sAgakA NijjareuM, tAhe satemeva atyAriyadiDhataM paDiyAppeti, jahAM egassa kuDaMbiyassa sAlI jAtA, tAhe so kappaDiyapaMthie bhaNati-tubhaM hiyacchitaM gattaM demi mama luNaha, pacchA bhe jahAtuhaM vaccaha, evaM so ovAteNa luNAveti, evaM ceva mame vi vahuM kammaM acchati, etaM taDacchAriehi NijjarAveyavvaMti aNAriyadesesu, tAhe lADhAvajjabhUmi suddhabhUmi ca vaccati / 2. AyAro, 9 / 3 / 2: aha duccara-lADhamacArI, vajjabhUmi ca sumabhUmi ca / paMtaM sejjaM savisu AsaNagANi ceva paMtAI / / 3. (ka) AcArAMgacUNi, pR0 319: evaM tattha chammAse acchito bhagavaM / (kha) AvazyaphacUNi, pUrvabhAga, pR0 266 tattha ya chammAse aNiccajAgariyaM viharati / (ga) AcArAMgavRtti, patra 282 : tatra caivaMvidhe janapade bhagavAn paNmAsAvadhi kAlaM sthitvaaniti| 4. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR 260 : ..'lADhAvisayaM paviTTho' pacchA tato NIti, tattha punnakalaso NAma aNAriyagAmo evaM viharaMtA bhaddiyaM NagarI gatA, tattha vAsAratte cAummAsakhamaNeNa acchati / 5. AcArAMgacUNi, pR0 318 : aNagarajaNavao pAyaM so visao, Na tattha nagarAdINi saMti, lUsagehiM so kaTThamuTThippahArAdiehi aNegehiM ya lUsaMti, ege Ahu-daMtehiM khAyaMtetti, kiMca-ahA lUhadesie bhatte, taddese pAeNa rukkhAhArA tailaghRtavivarjitA rUkSA, bhaktadesa iti vattavve baMdhANulomao uvakkamakaraNaM, Neha govAMgarasasIrahiNi, rUkSaM govAlahalavAhAdINaM sItakUro, AmaMteNaUNaM aMvileNa aloNeNa Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra ee dijjati majjhaNhe lukkhaehi, mAsasahAehiM taM piNAti prakAmaM, Na tattha tilA saMti, Na gavIto bahugIto, kappAso vA, taNapAuNAto te, parukkhAhArattA atIva kohaNA, russitA akkosAdI ya uvasagge kareMti / 1. AcArAMgacUNi, pR0 320 kAraNeNa gAmamaNiyaMtiyaM gAmabbhAsate lADhA paDiNikkhamettu lUseMti, NaggA tumaM kiM amhaM gAmaM pavisasi ? 2. (ka) AyAro, 6 / 3 / 8: ''aladdhapubva vi egayA gaamo| (kha) AcArAMgacUNi, pR0 320 : egayA kadAyi, gAmi paviTThaNa NivAso Na laddhapuvvo, jeNa uvassato Na laddho teNa gAmo Na laddho ceva bhavati / 3. AvazyakacUrNi, pUrvabhAga pR0 266 : tadA ya kira vAsAratto, taMmi jaNavae keNai daivaniogeNa lehaTTho AsI vasahIvi na labbhati / 4. AyAro, 6 / 3 / 3-6: lADhehiM tassuvasaggA, bahave jANavayA lUsisu / aha lUhadesie bhatte kukkurA tattha hiMsisu Nivatisu / / appe jaNe NivArei, lUsaNae suNae dasamANe / chuchukAraMti AhaMsu, samaNaM kukkurA ddsNtutti| elikkhae jaNe bhujjo, vahave vajjabhUmi phhsaasii| laTThi gahAya NAlIyaM, samaNA tattha eva viharisu / / evaM pi tattha viharaMtA, puTapuvvA ahesi suNaehiM / saMluMcamANA suNaehiM, duccaragANi tattha lAhiM / / 1. AyAro, 6 / 3 / 10,11: hayapunyo tattha daMDeNa, aduvA muTThiNA adu 'kuMtAi-phaleNaM / adu leluNA kavAleNaM, haMtA haMtA bahave kaMdisu // maMsANi chinnapuvvAiM, uTThabhaMti egayAkAyaM / parIsahAI luMcisa, ahavA paMsuNA avakirisu / / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 45 47 48 2 (ka) AyAro, 9 / 3 / 12 : uccAlaiya NiNisu aduvA AsaNAo khalaiMsu / vosaTukAe paNayAsI, dukkhasahe bhagavaM apaDiNNe || (kha) AcArAMga cUrNi, pR0 320 : kei AsaNAto khalayaMti AyAvaNabhUmIto vA jattha vA annattha Thio NisaNNo vA, keti puNa evaM cevamANo haNetA AsaNAtI vA khalitA pacchA pAe paDituM khamiti / 3. AcArAMgAcUNi, pR0 320 : laDhA tAriseNa rUpeNa tajjaMti, vuvaMti te tu ciru vidhAyaNa, tArise ve rajjaMti, sarisAsarisu ramaMti / 1. AvazyakacUNa, pUrvabhAga, pR0 281, 282 : --- tato bhagavaM udagatIrAe paDikkamittu patthio gaMgAmaTTiyAe ya teNa madhu sittheNa lakkhaNA dIsaMti, tattha pUso NAma sAmuddo so tANi socite lakkhaNANi pAsati, tAhe - esa cakkavaTTI egAgI gato vaccAmiNaM vAgaremi to mama etto bhogavattI bhavissati, sevAmi NaM kumArate / sAmivi thuNAgasaMnivesassa vAhi paDimaM Thito, tato sAmI rAyagihaM gato / .. 1, 2. AyAro, 25 : 316 1 gidda piNo pagAmAe, sevai bhagavaM uTThAe jaggAvatI ya appANaM, Isi sAI yA sI apaDiNNe || 3 AcArAMgacUNi, pR0 313 : mhe atiNiddA bhavati hemaMte vA jighAMsurAdisu tato puvvaratte avararatte vA puvva paDile hiya uvAsayagato, tattha niddAvibhoyaNahetu muhuttAgaM caMkamio, Nidda paviNettA puNo aMto pavissa paDimAgato jjhAiyavAn / 2. AvazyakacUNi pUrvabhAga pR0 274 : sAmI ya desUNacattAri jAye atIva paritAvito samANo bhAyakAle muhuttamettaM niddApamAdaM gato, tatthime dasa mahAsumiNe pAsittANaM paDivuddho, taM jahA - tAla pisAo hato 1 seyasauNo C Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 42 50 zramaNa mahAvIra cittakoilo ya dovete pajjuvAsaMtA diTThA 2-3 dAmadugaM ca surabhikusumamayaM 4 govaggo ya pajjuvAsaMto 5 paumasaro viuddhapaMkao 6 sAgaro yamiNitthiNotti 7 sUro ya painnarassimaMDalo uggamato - aMtehiya me mANusuttaro vediotti 6 maMdaraM cArUDho mitti / 10 / 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, 262-263 : sAmI gAmAyaM saMnivesaM eti, tattha ujjANe bibhelao NAma jakkho, so bhagavato paDimaM Thitassa pUyaM kareti, tato sAmI sAlisIsa NAma gAmo tahiM gato, tattha ujjANe paDimaM Thito, mAhamAsoya vaTTati, tattha kaDapUyaNA vANamaMtarI sAmIM daThThaNaM teyaM asahamANI pacchA tAvasarUvaM viuvvittA vakkalaNiyatthA jaDAbhAreNa ya savvaM sarIraM pANieNa allettA dahaMmi uvariM ThitA sAmissa aMgANi dhuNati vAyaM ca viuvvati, jadi pAgato so phuTTito hoto, sAya kila tivikAle aMtepuriyA Asi, Na ya tadA paDiyariyatti padosaM vahati, taM divvaM veyaNaM ahiyAsaMtassa bhagavato ohI vigasio savvaM logaM pAsitu mAraddho, sesaM kAlaM gabbhAto ADhavettA jAva sAlisIsaM tAva suralogappamANe ohI ekkArasa ya aMgA suralogappamANamettA, jAvatiyaM devalogesu pecchitAittA / sAvi vaMtarI parAjitA saMtA tAva uvasaMtA pUyaM kareti / 1. AvazyakacUrNa, pUrvabhAga pR0 304, 305 : tato sAmI daDhabhUmIM gato, tIse bAhi peDhAlaM nAma ujjANaM, tattha polAsaM cetiyaM, tattha aTTameNaM bhatteNa appANaeNa IsiMpabbhA ragateNa, Isipa bhAragato nAma Isi oNao kAo, egoggala niruddhadiTTi aNimisaNayaNo tattha vi je acittapoglA tesu diTTha nibeseti, sacittahi diTThI appAijjati, ... ito saMgamako ajjeva NaM ahaM cAlemetti so Agato / ... jahA jahA uvasaggaM kareti tahA tahA sAmI atIva jjhANeNa appANaM bhAveti, jahA -- tumae ceva katamiNaM, Na suddhacArissa dissae daMDo / jAhe Na sakko tAhe viccue viuvyati, te khAyaMti / taha vi Na sakkA, tAhe Naule viuvvati, te tikkhAhiM dADhahiMdasaMti, khaMDakhaMDAi ca avarNeti, pacchA sappe Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 51. 52 53 321 visarosa saMpanne uggavise DAhaja rakAraena sakko esa mAreuti aNulome karemi / 1. Avazyaka niyukti, gAyA 528 536, dIpikA patra 107-108 : jo ya tavo aNuciNNo, vIravareNaM mahANubhAveNaM / chaumatthakAliyAe, ahakamma kittaissAmi // nava kira cAummAse, chakkira domAsie uvAsIya / vArasa ya mAsiyAI, bAvantari addhamAsAI // egaM phira chammAsaM, do kira temAsie uvAsIya / aDDhA ijjA duve, do ceva divaDDhamAsAI // bhaddaM ca mahAbhadda, paDimaM tatto a savvaobhadda | do cattAri daseva ya divasa ThAsIya aNuvaddhaM // goyaramabhiggahajuyaM khamaNa chammAsiyaM ca kAsIya / paMcadivasehi kaNaM, avvahiyo vacchanayarIe / dasa do ya phira mahappA, ThAi muNI egarAie paDime / aTTamabhateNa jaI, ekkekkaM caramarAIyaM // do caiva ya chuTTasae, auNAtIse uvAsiyA bhagavaM / na kayAi niccabhattaM cautthabhattaMca se Asi || vArasa vAse ahie, chaThThe bhattaM jahaNNayaM Asi / savvaM ca tavokammaM, apANayaM Asi vIrassa // tiNi sae divasANaM, auNAvaNNaM tu pAraNAkAlo / ukkuDayani sejjANaM, ThiyapaDimA sae bahue // 1 1. AvazyakacUNa, pUrva bhAga, pU0 270 : tato vIryAdivase chuTTapAraNae kollAe sannivese ghatamadhusaMjutteNaM paramanneNaM valeNa mAhaNeNa paDilAbhito / 3. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 276 : pacchA sAmI uttaravAcAlaM gato tattha pakkhakhamaNapAraNae atigato, tattha nAgaseNeNa gAhAvatiNA khIrabhoyaNeNa paDilA bhito / 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 283, 284 : tAhe sAmI vaMbhaNAgAmaM patto, tattha NaMdo uvaNaMdo ya donni bhAtaro, Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 zramaNa mahAvIra gAmasya do pADagA, tattha egassa ego itarassavi ego, tattha sAmI gaMdassa pADagaM paviTTho NaMdagharaM ca tattha davi dosINeNa ya paDilAbhito gaMdeNa / 3. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 300, 301 : pacchA tAsu sammattAsu ANaMdassa gAhAvatissa ghare bahuliyAe dAsIe mahANa siNIe bhAyaNANi khaNIkaratIe dosINaM chaDDeukAmAe sAmI paviTTho, tAhe bhannati ki bhagavaM ! eteNa aTTho ? sAmiNA pANI pasArito, tAe paramAe saddhAe dinnaM / 4. AyAro, 9 / 4 / 4, 5, 13 : AyAvaI ya gimhANaM, acchai ukkuDue abhivAte / adu jAvaittha lUheNaM oyaNa-maMthu-kummAseNaM // 4 // eyANi tiNNi paDiseve, aTTha mAse ya jAvae bhagavaM / apiittha egayA bhagavaM, addhamAsaM aduvA mAsaM pi // 5 // avi sUiyaM va sukkaM vA, sIyapiMDaM purANakummAsaM / adu bakkasaM pulAgaM vA, laddhe piMDe aladdhae dvie||13|| 55 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 268 : tae NaM sAmI ahAsaMnihie savve nAyae ApucchittA NAyasaMDabahiyA caubhAga'vasesAe porusIe kaMmAraggAmaM pahAvito' 'sAmI pAlIe jA vaccati tAva porusI muhattAvasesA jAtA, saMpatto ya taM gAma, tassa bAhiM sAmI paDimaM tthito| 2. AvazyakacUrNi, pUrvabhAga, pR0 301: IsipabbhAragato nAma IsiM oNao kAo, egapoggalaniruddhadiTThI aNimisaNayaNo tatthavi je acittapoggalA tesu diSTuiM niveseti, sacittehiM diTThI appAijjati, jahA duvvAe, jahAsaMbhavaM sesANivi bhaasiyvvaanni| ahApaNihitehiM gatte hiM savviM diehiM guttehiM dovi pAde sAhaTTa vagghAriyapANI egarAiyaM mahApaDimaM tthito| 56 1. (ka) AyAro, 9 / 1 / 5 : adu porisiM tiriyaM bhitti, cakkhumAsajja aMtaso jhaai| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 323 (kha) AcArAMgacUNi, pR0 300, 301: puNato tiriyaM puNaM bhitti, saNNittA diTThI, ko attho ? purato saMkuDA aMto vitthaDA sA tiriya bhittisaMThitA vuccati, sagaDuddhisaMThitA vA, jativi gohiNA vA pAsati tahAvi sIsANaM uddesato tahA kareti jeNa niru bhati diTThi, Na ya NiccakAlameva odhINANovaogo atyi, yaduktaM bhavati-purao aMto majJa yAtIti pazyati, tadeva tassa jjhANaM jaM riuvayogo aNimisAe diTThIe baDhehiM acchIhiM, taM evaM baddhaacchI jugaMtaraNirikkhaNaM dttuN| 3. Avazyaphaniyukti, gAthA 498 dRDhabhUmIe bahiA, peDhAlaM nAma hoi ujjANaM / polAsa ceyaMmi, TThiegarAImahApaDimaM / / 57 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 300 : tato sANulaTThitaM NAma gAmaM gato, tattha bhaI paDimaM ThAti, kerisiyA bhaddA ?, puvAhutto divasaM acchati, pacchA ratti dAhiNahutto bhavareNa divasaM uttareNa rattiM, evaM chaTheNa bhatteNa nnidvitaa| tahavi Na ceva pAreti, apArito ceva mahAbhaI ThAti sA puNa puvAe disAe ahorataM, evaM causuvi cattAri ahorattA evaM dasameNa nnitttthitaa| tAhe apArito ceva savvAtobhadaM paDimaM ThAti, sA puNa savvatobhaddA iMdAe ahorattaM, pacchA aggeyAe, evaM dasasuvi disAsu savvAsu, vimalAe jAI uDDhalotiyANi davvANi tANi zAti, tamAe hiTThilAI, cauro do divasA do rAtio, aTTa cattAri divasA cattAri rAtIto, vIsaM dasa divasA dasa rAIo, evaM esA dasahiM divasehiM bAvIsa imeNa NiTThAti / 2. (kha) AyAro, 6 / 4 / 14 : avi jhAti se mahAvIre, AsaNatthe akukkue jhANaM / uDDhamahe tiriyaM ca, pehamANo samAhimapaDiNNe // 3. mAcArAMgacUNi, pR0 324 : uDDhaM aheyaM tiriyaM ca, savvaloe jhAyati samitaM, uDDhaloe je ahevi tirievi, jehiM vA kammAdANehi uDDhaM gaMmati evaM ahe tiriyaM ca, ahe saMsAra saMsAraheuM ca kammavipAgaM ca jjhAyati, Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 zramaNa mahAvIra evaM mokkhaM mokkhaheU mokkhasuhaM ca jjhAyati, pecchamANo AyasamAhiM parasamAhiM ca ahavA nANAdisamAhi / __58 1. (ka) AcArAMgacUNi, pR0 324 : AsaNaM ukkuDuo vA vIrAsaNeNaM vaa| (kha) AcArAMgavRtti, patra 283 : 'AsanAt' godohikotkaTukAsanavIrAsanAdikAt / ____56 1. (ka) AcArAMgacUNi, pR0 296 : sa hi bhagavAM divehiM gosIsAiehiM caMdaNehiM cunnehi ya vAsehi ya pupphehi ya vAsitadeho'pi NikkhamaNAbhisegeNa ya abhisitto viseseNaM iMdehiM caMdaNAdigaMdhehiM vA vAsito, jao tassa pavvaiyassavi sao cattAri sAdhige mAse tahAvattho, Na jAti, AgamamaggasirA Araddha cattAri mAsA so divvo gaMdho na phiDio, jao se surabhigaMdheNaM bhamarA madhukarA ya pANajAtIyA bahavo AgameMti dUrAovi, pupphitevi lohakaMdAdivaNasaMDe caittA, divvehiM gaMdhehi AgarisitA 'ArusittANaM tattha hisisu| (kha) AvazyakacUNi, pUrvabhAga, 266, 266 : sa hi bhagavAn divvehi. 'ato se surabhigaMdheNaM bhamarA madhukarA ya.. vidhaMti ya / 2. (ka) AcArAMgacUNi, pR0 300 : je vA ajiteMdiyA te gaMdhe agghAta taruNaittA taM gaMdhamucchitA bhagavaMtaM bhikkhAyariyAe hiMDaMtaM gAmANugAmaM dUijjaMtaM aNugacchaMtA aNulomaM jAyaMti dehi amhavi etaM gaMdhajuti, tusiNIe acchamANe paDilomA uvasagge kareMti, dehi vA, kiMvA picchaMsitti, evaM paDimATThiyapi uvasaggeti / (kha) AvazyakarNi, pUrvabhAga, pR0 266 : je vA ajitidiyA''uvasaggeti / 60 1. (ka) AvazyakacUNi,pUrvabhAga, pR 0269, 310 : evaM itthiyAo'vi tassa bhagavato gAtaM rayasvedamalehi virahitaM nissAsasugaMdhaM ca muhaM acchINi ya nisaggeNa ceva nIluppalapalA Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 325 sovamANi bIyaaMsuvirahyiANi dalR bhaNaMti sAmi-kahiM tumbhe vasahiM uveha ? pRcchati bhaNaMti annamannANi / (kha) AvazyaphacUNi, pUrvabhAga, pR0 310 : tAhe avitittA kAmANaM methuNasaMpagiddhA ya mohabhariyA pairikkaM kAraNa patta yaM patteyaM madhurehi ya miMgAraehi ya kaluNe hi ya uvasaggehiM uvasaggeuM pavattA yAvi hotthA / 'amhe aNAhA avayakkhituM. tujjha calaNaovAya kAriyA guNasaMkara ! amhe tumhe vihUNA Na samatthA jIvituM khaNaMpi, kiM vA tujjJa imeNa guNasamudaeNa? .. "evaM sappaNayamadhurAiM puNo kaluNagANi japamANIo sarabhasauvAhitAI vivvoyavilasitANi ya vihasitasakaDakkha didANissasitabhaNitauvalalitalalitaghiyamaNapaNayakhijjiyapasAditANi ya pakaremANIovi jAhe na sakkA tAhe jAmeva disaM pAunbhUyA jAva pddigtaa| 61 1. AcArAMgacUNi, pR0 303 : se taMti coento acchati, bhagavaM ca hiMDamANo Agato, so taM AgataM pecchettA bhaNai-bhagavaM devejjagA ! imaM tA suNehi, amugaM kalaM vA pecchAhi / tatthavi moNeNaM ceva gacchati / 2. AcArAMgacUNi, pR0 303 : NaTeM NaccaMte, taM puNa itthI puriso vA Naccati / 63 2. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 260 : tato bhagavaM niggato lADhAvisathaM pvittttho| 'tattha punnakalasA NAma aNAriyagAmo, tatthaMtarA do teNA lADhAvisayaM pavisitukAmA, te avasauNo etasseva vahAe bhavatuttikaTu asi kaDDhiLaNaM sIsaM chiMdAmItti pahAvitA / 4. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 262 : sAmIvi vesAli gato, tattha kammArasAlAe aNunnavettA paDimaM Thito, sA sAhAraNA, je sAdhINA te aNunnavitA, annadA tattha ego kammAro chammAsA paDibhaggato, ADhatto sobhaNatidhikaraNe AyojjANi gahAya Agato, sAmi ca paDimaM ThitaM pAsati, amaMgalaMti sAmi AhaNAmitti cammaTheNa phaavito| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 zramaNa mahAvIra 64 2. AvazyakacUrNi, pUrvabhAga, pR0 266 : bhagavaMpi veMsAli Nagari saMpatto, tattha sakho NAma gaNarAyA, siddhattharanno mitto, so taM pUjeti, pacchA vANiyaggAmaM padhAvito, tatthaMtarA gaMDaitA NadI, taM sAmI NAvAe uttinno, te NAviyA sAmi bhaNaMti-dehi mollaM, evaM vAhaMti, tatya saMkharanno bhAiNejjo citto NAma duikkAe gaellao NAvAkaDaeNa eti, tAhe teNa moito mahito ya / __ 67 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0273, 275: tattha [atthiyagAme ] sAmI Agato' 'egakoNe paDimaM Thito... tattha ya uppalo nAma pacchAkaDo parivAo pAsAvaccijjo nemittio 'uppalo vi sAmi dadrupahaTTho vaMdati, tAhe bhaNati sAmI ! tubbhehiM aMtimarAtIe dasa sumiNA diTThA, tesiM imaM phalaMti-jo tAlapisAo hato tamacireNa mohaNijjaM ummUlehisi 1, jo ya seyasauNo taM sukkajjhANaM jhAhisi 2, jo vicitto taM koilo duvAlasaMgaM pannavehisi 3, govaggaphalaM ca te caunviho samaNasaMgho bhavissati 4, paumasaro caunviha devasaMghAto bhavissati 5, jaMca sAgaraM tinno taM saMsAramuttarihisi 6, jo ya sUro tamacirA kevalaNANaM te uppajjihiti 7, jaM ca aMtehiM mANusuttaro veDhito taM te nimmalajasa kittipayAyA sayale tihuyaNe bhavissati 8, jaM ca maMdarasamArUDhosi taM sIhAsaNattho sadevamaNuyAsurAe pArisAe dhamma pannavehisitti9, dAma dugaM puNa Na jANAmi / sAmI bhaNati-'he uppalA! jaM NaM tumaM na yANAsi taM ahaM duvihamagArANagAriyaM dhamma pannavehA mitti 10 / tato vaMdittA gto| 2. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0300: tAhe vANiyagAmaM gato, tassa bAhiM paDimaM Thito, tattha ANaMdo nAma samaNovAsago chaThaM chadreNa AtAveti, tasya ya ohinnANaM uppanna, jAva titthagaraM pecchati, taM vaMdati NamaMsati bhaNati yaaho sAmI parIsahA adhiyAsijjati vAgareti ya jahA eccireNa kAleNaM tubha kevalaNANaM uppajjihiti pUjeti ya / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 327 66 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 274, 277 : pacchA sarade niggao morAyaM nAma sannivesaM gao, tattha sAmI vahiM ujjANe Thio, tattha ya morAgae sannivese acchaMdagA nAmaM pAsaMDatthA, tattha ego acchaMdao tattha gAme acchai, so puNa tattha gAme koMTalaveMTaleNa jIvati, siddhatthago ekallao acchato addhiti kareti bahusaMmoito ya, bhagavato ya pUrva apecchaMto, tAhe so voleMtaM gohaM saddAvettA vAgareti, jahiM padhAvito jaMjimito ja paMthe diLaM je ya suviNagA diTThA, tAhe so AuTTo gAmaM gaMtuM mittaparijitANa parikaheti, savvahiM gAne phasitaM esa devajjato ujjANe atItavadramANANAgataM jANati, tAhe anno'vi loo Agato, savvassa vAgareti, logo taheva AuTTo mahimaM kareti so logeNa avirahito acchati, tAhe so logo bhaNaI-etya acchaMdao nAma jANaMtao,siddhatyo bhaNati se Na kiMci jANati, tAhe logo gaMtu bhaNati-tuma Na kici jANasi, devajjato jANati, so logamajjhe appANaM ThAviukAmo bhaNati-eha jAmo, jadi majjha jANati, tAhe logeNa parivArito eti, bhagavato purato hito, taNaM gahAya bhaNati-ki etaM chijjihiti ? jaI bhaNihii to Na chidissaM, aha bhaNihiti Navi to chidissaami| .. "evaM tassa (acchaMdagassa) uDDAho jAto jahA tasya ko'vi bhikkhaMpi Na deti, tAhe so appasAgAriyaM Agato bhaNati-- bhagavaM ! tumbhe aNNatthavi jujjaha, ahaM kahiM jAmi ? tAhe aciyattaggaho tti kALaNa sAmI niggto| 71 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 280,281H tato surabhipuraM gato, tattha gaMgA uttariyaviyA, tattha siddhajatto NAma NAvimao, khemilo nemittiyo, tattha ya NAvAe logo vilaggati, tattha ya kosieNa mahAsauNeNa vAsitaM, tattha so nemittio vAgareti-jArisaM sauNeNa bhaNiyaM tArisaM amhehi mAraNaMtiyaM pAviyavvaM, kiM puNa imassa maharisissa pabhAveNa muccIhAmo, sA ya NAvA pahAvitA, 'so saMvaddagavAtaM viunvittA NAvaM ubboletu icchati 'tato sAmIvi uttinno / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 zramaNa mahAvIra 72 2. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 288 : tAhe sAmI haledutA NAma gAmo taM gato, tattha mahatimahappamANo haledugarukkho, tattha sAvatthIo anno logo eMto tattha vasati satthaniveso, tattha sAmI paDimaM Thito, tehiM sathiehi ratti sIyakAle aggI jAlio, te pabhAe saMte uThettA gayA, so aggI tehiM na vijjhAvio, so DahaMto 2 sAmissa pAsaM gato, so bhagavaM paritAveti, gosAlo bhaNati-bhagavaM NAsaha esa aggI ei, sAmissa pAdA daDDhA, gosAlo NaTTho / ___73 1. AyAro 6 / 2 / 13-16 : jaMsippege paveyaMti, sisire mArue pvaayNte| taMsippege aNagArA, himavAe NivAyamesaMti / / saMghADio pavisissAmo, ehA ya smaadhmaannaa| pihiyA vA sakkhAmo, atidukkhaM himaga-saMphAsA / / taMsi bhagavaM apaDiNNe, ahe viyaDe ahiyAsae davie / Nikkhamma egadA rAo, cAie bhagavaM samiyAe / esa vihI aNukkato, mAhaNeNa miimyaa| 'apaDiNNeNa vIreNa, kAsaveNa bhahesiNA / / ___ 76 2. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 276, 280: pacchA seyaviyaM gato, tattha paesI rAyA samaNovAsae, so maheti sakkAreti, tato surabhipuraM vaccati, tattha aMtarAe NejjagA rAyANo paMcahi rahehiM eMti paesissa ranno pAsaM, tehiM tattha gatehiM sAmI pUtito ya vaMdito y| 77 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 264, 265 : tato purimatAlaM eti, tattha vagguro NAma seTThI, tassa bhAriyA vaMjjhA aviyAurI jANukopparamAtA, devasatovAiyANi kAuM parisaMtA, annayA magaDamuhe ujjANiyAe gatANi, tattha pAsaMti junnade ulaM saDitapaDitaM, tattha malila sAmiNo paDimA, taM NamaMsati tehi bhaNitaM ---jadi amha dArao vA dAriyA vA payAti tA etaM deulaM karemo, etanmattANi va homI, evaM NamaMsittA gayANi tatya ya ahAsannihiyAe vANamaMtarI devayAe pADiheraM kataM, Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ riziSTa 4 329 AhUto gambho, jaM ceva AhUto taM ceva devaulaM kAumAraddhANi atIva pUjaM tisaMjnaM kareMti, pavvaiyA ya alliyaMti, evaM so sAvao jaato| ito ya sAmI viharamANo sagaDamuhassa ujjANassa Nagarassa ya aMtarA paDimaM tthito| 'vagguro ya taM kAlaM pahAto ollapaDasADao sapirajaNo mahatA iDDhIe vivihakusumahatvagato taM AyataNamaccato jAti, taM ca vitivayamANaM IsANido pAsati, bhaNati ya-bho ! vaggurA ! tubhaM paccakkhatitthagarassa mahimaNa karesi, to paDimaM accato jAsi, jA esa mahatimahAvIravaddhamANasAmI jaganAheti logapujjeti, so Agato micchAdukkaDaM kA khAmeti mahima kareti / 77 3. (ka) AyAro. 6 / 115: adu porisiM tiriyaM bhitti, cakkhumAsajja aMtaso jhAi / aha cakkhu-bhIyA mahiyA taM "haMtA haMtA" vahave kaMdisu / / (kha) AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 266 : bhagavaM pi venAni Nagari saMpatto, tattha saMkho NAma gaNarAyA, siddhattharanno mitto, so taM pUjeti / 78 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 286,287 : tAhe mAmI tato corAgasannivesaM gatA, tattha cAriyattikAUNa olavAlagaM agaDe pajjijjati, puNo ya uttarijjati, tattha tAva paDhama gosAlo, sAmI Na tAva, tattha ya somAjayaMtIo uppalassa bhagiNIo pAsAnaccijjAo do parivAiyAto Na taraMti pavvajjaM kAUNa tAhe parivAiyattaM kareti, tAhe sutaMkovi do jaNA oMbAlae pajijjiti, tAo pUNa jANaMtijahA carimatityaya ro pavvatito, to tAo tattha gatAo jAva pecchaMti, tAhiM moio, te ya oddhaMsiyA-aho viNassiukA mattha, tehiM bhaeNa khamitA, mahito ya / 2. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0-260 pacchA te laMvaga gatA, tattha do paccaMtiyA bhAyaro meho ya kAlahatthI ya, so kAlahatthI corehi samaM udghAiyo, ime ya duyage pecchati, te bhaNaMti-ke tunbhe ?, sAmI tusiNIo acchati, te Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 zramaNa mahAvIra tattha hammati Na ya sAhetitti, teNa te baMdhiLaNa mahallassa bhAtugassa pesiyA, teNa jaM ceva bhagavaM diTTho taM ceva udvettA pUtito khAmito ya, teNa sAmI kuDaggAme diThellao, tato mukko samANo / 76 2. AvazyakacUNi,pUrvabhAga, pR0 261,262 : tato pacchA kUviyA thAmaM saMniveso, tattha gatA tehiM cAriyattikAUNa gheppaMti, tattha vajhaMti piTTijjati ya, tattha logasamullAvo apaDirUvo devajjato rUveNa ya joviNeNaya cAriyotti gahio, tattha vijayA pagabbhA ya donni pAsaMtevAsiNIo, parivAiyA soUNa logassa titthagaro ito vaccAmo tA pulaMemo, ko jANati hojjA ?, tAhiM motito durappA ! Na jANaha carimatitthakaraM siddhattharAyasutaM, ajja bhe sakkoM uvAlabhatitti tAhe mukkA khAmiyA y| 4. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 294 : tato niggatA gatA lohaggalaM rAyahANi, tattha jiyasattU rAyA, so ya anneNa rAiNA samaM viruddho, tassa cArapurisehiM gahitA pucchijjatA Na sAhaMti, tattha ya cAriyatti ranno atthANIvaragatassa uvaTThAvitA, tattha uppalo aTThiyaggAmato, so ya puvAmeva atigato, so ya te ANijjaMte daLUNa udvito tikkhuto vaMdati, pacchA so bhaNati-~Na esa carito, esa siddhattharAyasuto dhammavaracakkavaTTI, esa bhagavaM, lakkhaNANi se pecchaha, tattha sakkAreUNa mukko / 81 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 312: tAde sAmI tosaliM gato, bAhiM paDimaM Thito, so devocitetiesa Na pavisati, to etthavi se Thiyassa karemi, tAhe khuDDagarUvaM viuvittA saMdhi chidati, uvagaraNehiM gahiehiM, vattIe tattha gahito, so bhaNati--mA maM haNaha, ahaM ki jANAmi ? AyariteNa ahaM pesito| kahiM so ? esa vAhi asugaujjANe, tattha hammati bajjhati ya, mArijjatutti vajjho NINio, tattha bhUtilo nAma iMdajAlito, teNa sAmI kuMDaggAme dihato, tAhe mo moeti, sAhati ya jahA-esa rAyasiddhatthaputto, mukko khAmito y| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 331 3. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 313 : tato bhagavaM mosaliM gato, vAhiM paDimaM Thito, imo khuDDagarUvaM viumbittA khattaM khaNati, tatyavi taheva gheppati, baMdhiUNaM mArijjaitti, tattha sumAgadho NAma raTThio sAmissa pituvayaMso, so moeti / 5. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 313 : tato bhagavaM tosaliM gato, tatyavi bAhi paDimaM Thito, tatthavi devo khuDDurUvaM viubittA saMdhimaggaM soheti, paDileheti ya, sAmissa pAse savvANi khattovakaraNANi viguvvati, tAhe so khuDDao gahito, tumaM kIsa ettha sohesi ? so sAhati-mama dhammAyariyo ratti mA kaMTae bhajjAveMhiti, so ratti khaNao NIhiti, so kahiM ? kahito, gatA, diTTho sAmI, tANi ya pariperaMteNa pAsati, gahito, ANIto, tAhe ukkalaMvito, ekkasiM rajjU channo, evaM satta vArA chinno, tAhe siLaM tassa tosaliyassa khattiyassa, so bhaNati-muyaha esa acoro, nidoso| 87. AvazyakacUNi, pUrva bhAga, pR0 316, 317 : tato kosaMvi gto| tattha ya sayANio rAyA, tassa migAvatI devI, taccAyAdI NAma dhammapADhao, sugutto amacco, gaMdA se mahilA sA samaNovAsiyA, sA saDDhatti migAvatIe vayaMsiyA, tattheva Nagare dhaNAvaho seTThI, tassa mUlA bhAriyA, evaM te sakammasaMpauttA acchNti| sAmI ya imaM etArUvaM abhiggahaM abhigeNhati, cauvvihaM-davvato 4, danvato-kuMmAse suppakoNeNaM, khittao elugaM vikkhaMbhaittA, kAlo niyattesu bhikkhAyaresu, bhAvato jadi rAyadhUyA dAsattaNaM pattA NiyalabaddhA muMDiyasirA royamANI anbhattaTThiyA, evaM kappati, sesaM Na kappati, kAlo ya posbhulpaaddivo| 61 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 316-320 : tato kosaMviM gto| tattha ya sayANio rAyA, ''eyaM saMgovAhi jAva sAmissa nANaM uppajjati, esA paDhamA sissiNI sAmissa, tAhe kaNNaMtepuraM chUDhA saMvaddhati, chammAsA tadA paMcahi divasehiM UNagA jaddivasaM sAmiNA bhikkhA laddhA, sAvi mUlA logeNaM aMbADitA hIliyA ya / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 zramaNa mahAvIra 93 1. AyAracUlA, 1538,36: tao NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa eeNaM vihAreNaM viharamANassa bArasavAsA viikkaMtA, terasamassa ya vAsassa pariyAe vaTTamANassa je se gimhANaM docce mAse cautthe pakvevaisAhasuddhe, tassaNaM vaisAhasuddhassa dasamI pakkheNaM, subbaeNaM divaseNaM, vijaeNaM pRhutteNaM, hatyuttarAhi NakkhatteNaM jogovagateNaM, pAINagAmiNIe chAyAe, viyattAe porisIe, jaMbhiyagAmassa Nagarassa bahiyA NaIe ujuvAliyAe uttare kUle, sAmAgassa gAhAvaissa kaTTakaraNaMsi, veyAvattassa ceiyassa uttarapurasthime disIbhAe, sAlarukkhassa adUrasAmaMte, ukkuDuyassa, godohiyAe AyAvaNAe AyAvemANassa choNaM bhatteNaM apANaeNaM, uDDhejANuahosirassa, dhammajjhANovagayassa, jhANakoTTovagayassa sukkajjhANaMtariyAe vaTTamANassa, nivvANe, kasiNe, paDipuNNe, avvAhae, NirAvaraNe, aNaMte, aNuttare, kevalavaragANasaNe smuppnnnne| se bhagavaM arihaM jiNe jAe, kevalI savNaNU sabvabhAvadarisI, sadevamaNuyAsurassa loyassa pajjAe jANai, taM jahA-Agati gati Thiti cayaNaM uvavAyaM bhuttaM pIyaM kaDaM paDiseviyaM AvIkamma rahokamma laviyaM kahiyaM maNomANasiyaM savvaloe savvajIvANaM savvabhAvAI jANamANe pAsamANe, evaM ca viharai / 2. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 324 : tAhe sAmI tattha muhuttaM acchati jAva devA pUyaM kareMti, esa kevalakappo kira jaM uppanne nANe muhutta mettaM acchiyavvaM / ___64 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga pR0 323, 324 : vaisAhasuddhadasamIe kevalavaranANadaMsaNe samuppanne / evaM jAva majjhimAe NagarIe mahaseNavaNaM ujjANaM sNptto| tattha devA vitiyaM samosaraNaM kareMti, mahimaM ca suruggamaNe, egaM jattha nANaM bitiyaM imaM cev| 107 1. uttarajjhayaNANi, 26 / 12 : paDhamaM porisiM sajjhAyaM bIyaM jhANaM jhiyAyaI / taiyAe bhikkhAyariyaM puNo cautthIe sajjhAyaM / / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 106 1. (ka) AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 271 : tA keI icchati-sapatto dhammo pannaveyavvotti teNa paDhamapAraNage parapatte bhuttaM, teNaM paraM pANipatte / (kha) AcArAMgacUNi, pa0 306 : tahA sapattaM tassa pANipattaM, sesaM parapattaM, tattha Na bhuMjitaM, to kei icchaMti--sapatto dhammo paNNaveyavvutti teNa paDhamapAraNaM parapatte bhuttaM, teNa paraM pANipatte / 3. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 271 : gosAleNa kira taMtuvAyasAlAe bhaNiyaM-ahaM tava bhoyaNaM ANAmi, gihipatte kAuM, taMpi bhagavayA necchiyaM / 4. (pha) AcArAMgacUNi, pR0 306 : uppaNNanANassa lohajjo ANeti / (kha) AvazyakacUrNi, pUrvabhAga, pR0 271 : uppannaNANassa u lohajjo ANetidhanno so lohajjo khaMtikhamo pvrlohsrivnno| jassa jiNo pattAo icchai pANIhiM bhottuM je // (gaNadhara sudharmA kA apara nAma 'lohArya' thA--'teNa vi lohajjassa ya lohajjeNa ya sudhammaNAmeNa'--jaMvUdIvapaNNattI 1-10 / ) 110 1. dasaveAliyaM, 6 / 3 / 3 : rAiNiesu viNayaM pauMje, DaharA vi ya je pariyAyajeTThA / niyattaNe vaTTai saccavAI, ovAyavaM vakkakare sa pujjo / 2. upadezamAlA, zloka 15, 16 : varisasayadikkhiyAe, ajjAe ajjadikkhio sAhU / abhigamaNa - vaMdaNa - namasaNeNa viNaeNa so pujjo|| dhammo purisappabhavo, purisavaradesio purisjittttho| loe vi pahU puriso, kiM puNa loguttame dhamme / / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra 112 1. nAyAdhammakahAo, 13152-154 : jaddivasaM ca NaM mehe kumAre muMDe bhavittA AgArAo aNagAriyaM pavvaie, tassa NaM divasassa paccAvaraNhakAlasamayaMsi samaNANaM niggaMthANaM ahArAiNiyAe sejja-saMthAraesu vibhajjamANesu mehakumArassa dAramUle sejjA-saMthArae jAe yAvi hotthA / tae NaM samaNA niggaMthA punvarattAvarattakAlasamayaMsi vAyaNAe pucchaNAe pariyaTTaNAe dhammANujogacitAe ya uccArassa vA pAsavaNassa vA aigacchamANA ya niggacchamANA ya appegaiyA mehaM kumAraM hatthehi saMghaTTati appegaiyA pAehi saMghaTTati appegaiyA sIse saMghaTuMti appegaiyA poTTa saMghati appegaiyA kAyaM si saMghaTTati appegaiyA olaMDeMti appegaiyA pAya-rayareNu-guMDiyaM kreNti| emahAliyaM ca rayaNi mehe kumAre no saMcAie khaNamavi acchi nimIlittae / tae NaM tassa mehassa kumArassa ayameyArUve ajjhathie citie patthie maNogae saMkappe samuppajjitthA- 'taM seyaM khalu majjha kallaM pAuppabhAyAe rayaNIe jAva uTThiyammi sUre sahassa rassimmi diNayare teyasA jalaMte samaNaM bhagavaM mahAvIraM ApucchittA puNaravi agAramajjhAvasittae tti kaTTha evaM sNpehei| 2. nAyAdhammakahAo, 18 khaNalavatabacciyAe, veyAvacce samAhIe // 2 // .................... / eehiM kAraNehiM, titthayarattaM lahai so u / / 3 / / 3. ThANaM, 41412: cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-AtaveyAvaccakare NAmamege No paraveyAvaccakare, paraveyAvaccakare NAmamege No AtaveyAvaccakare, ege AtaveyAvaccakarevi paraveyAvaccakarevi, ege No AtaveyAvaccakare No prveyaavcckre| 114 1. brahmasUtra, a0 2, pA0 1, adhi0 3, sU0 11, zAMkarabhASya : prasiddhamAhAtmyAnumatAnAmapi tIrthakarANAM kapilakaNamukprabhRtInAM parasparavipratipattidarzanAt / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 118 1. uttarAyaNANi, 32 / 5: na vA labhejjA niuNaM sahAya, guNAhiyaM vA guNo samaM vaa| ekko vipAvAi vivajjayanto, viharejja kAmesu asjjmaanno|| __116 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 270 : tato bIyadivase cha?pAraNae kollAe saMnivase ghatamadhusaMjutteNaM paramanneNaM baleNa mAhaNeNa pddilaabhito| __ 121 1. AvazyakacUNi pUrvabhAga, pR0 320, 321 : tato sAmI caMpa nagariM gato, tattha sAtidattamAhaNassa aggihottavasahiM uvagato, tattha cAummAsaM khamati, tattha puNNabhaddamANibhaddA duve jakkhA ratti pajjuvAsaMti, cattArivi mAse ratti ratti pUyaM kareMti, tAhe so mAhaNo citeti--ki esa jANati to NaM devA maheMti ?tAhe vinnAsaNanimittaM pucchatiko hyAtmA? bhagavAnAha-yo'ha mityabhimanyate, sa kIdRk ? sUkSmo'sau, kiM tatsUkSma ? yanna gRhImaH, nanu zabdagaMdhAnilAH kim ? na, te indriyagrAhyAH, tena grahaNamAtmA, nanu grAhayitA hi sH| 'hAH, tena miH, nanasakodaka 122 2. AvazyakacUNi, pUrvabhAga. pR0 283 : tato sAmI rAyagihaM gato, tattha NAlaMdAe bAhiriyAe taMtuvAyasAlAe egadesaMsi ahApaDirUvaM uggahaM aNunnavettA paDhamaM mAsakkhamaNaM viharati, etthaMtarA maMkhalI eti / 'tAhe sAmI teNa (gosAleNa) samaM vAsAvagamAo suvannakhalayaM vaccati, tatyaMtarA govAlagA vaiyAhiMto khIraM gahAya mahallIe thAlIe NavaehiM cAulehiM pAyasaM uvakkhaDeMti, tAhe gosAlo bhaNati-eha ettha bhuMjAmo, tAhe siddhattho bhaNati -esa nimmANaM ceva Na gacchati, esa urubhajjihitti, tAhe so asaddahaMto te govae bhaNai-esa devajjato tItANAgatajANato bhaNati--esa thAlI bhajjihiti, to payatteNa sAraveha, tAhe payattaM kareMti, vaMsavidalehi ya thAlI vaddhA, tehiM atibahuyA taMdulA chUDhA, sA phuTTA pacchA govA jaM jeNa kabhallaM AsAitaM so tattha ceva pajimito, teNa Na laddhaM, tAhe suThThataraM niyatI ghitaa| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra 123 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 267-268 : tato niggatA paDhamasarayade, siddhatthapuraM gatA, siddhatyapurAo ya kuMmAgAmaM sapatthiyA, tattha aMtarA ego tilayaMbhao, taM daLUNa gosAlo bhaNati-bhagavaM ! esa tilathaMbhao ki nipphajjihiti navatti ? sAmA bhaNai-nipphajjihI, ete ya satta puSphajIvA oddAittA etasseva tilathaMbhassa egAe siMbaliyAe paccAyAhiti teNa asaddahateNa avavakamittA saleThThao uppADito egate ya eDio, ahAsaMnihitehi ya devehi mA bhagavaM micchAvAdI bhavatu tti vujheM, Asattho bahulA ya gAvI AgatA teNa ya paeseNa, tAe khureNa nikkhato, to paTTito pupphA ya paccAyAtA, tAhe kuMmAgAmaM saMpattA / annadA sAmI kuMbhaggAmAo siddhatthapuraM saMpatthito, puNaravi tilathaMbhassa adUrasAmaMteNa jAva vativayati tAhe pucchai / bhagavaM ! jahA na niphphaNNo, bhagavatA kahitaM-jahA niphphaNo, taM eva vaNapphaINa pauTTaparihAro, pauTTaparihAro nAma parAvartya parAvartya tasminnaiva sarIrake uvavajjati taM, so asaddahaMto gaMtUNaM tilaseMgaliyaM hatthe papphoDettA te tile gaNemANo bhaNati-evaM savvajIvAvi payoTTaparihAraMti, NititavAdaM dhaNitamavalaMvittA taM kareti jaM bhagavattA uvdilN| 3. bhagavaI, 1560-68 : taeNaM ahaM goyamA ! gosAleNaM makhaliputteNaM saddhi jeNeva kummaggAme nagare teNeva uvAgacchAmi / taaiNaM tassa kummaggAmassa nagarassa bahiyA vesiyAyaNe nAmaM bAlatavassI cha8cha?NaM aNikkhitteNaM tavokammeNaM uDDhaM bAhAo pagijjhiya-pagijjhiya sUrAbhimuhe AyAvaNabhUmIe AyAvemANe viharai / AiccateyataviyAo ya se chappadIo savvao samaMtA abhinissavaMti, pANa bhUya-jIva-sattadayaTThayAe ca NaM paDiyAo-paDiyAo 'tatthevatattheva' bhujjo bhujjo pccorubhi| tae NaM se gosAle maMkhaliputte 'bAlatabassi evaM vayAsI-kiM bhavaM muNI ? muNIe ? udAhu jUyAsejjAyarae ? 'taeNaM se vesiyAyaNe 'Asurutte ruThe 'teyAsamugghAeNaM samohaNNai, samohaNittA sattaThThapayAI paccosakkai paccosakkitA gosAlassa maMkhaliputtassa bahAe sarIragaMsi teyaM nisirai / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 337 taeNaM ahaM goyamA ! gosAlassa aNukaMpaNaTThAe 'sIyaliyaM teyalessaM nisirAmi, jAe sA mamaM sIyaliyAe teyalessAe vesiyAyaNassa vAlatavassissa usiNA teyalessA pddihyaa| 124 1. bhagavaI, 1266, 70, 76 : taeNaM se gosAle maMkhaliputte mamaM aMtiyAo eyamajheM soccA nisamma bhIe tatthe tasie ubigge saMjAyabhae mamaM vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI-kahaNNNaM bhaMte! saMkhittaviulateya lesse bhavati ? taeNaM ahaM goyamA ! gosAlaM maMkhaliputtaM evaM vayAsI-jeNaM gosAlA ! egAe saNahAe kummAsapiDiyAe egeNa ya viyaDAsaeNaM chaThaMcha?NaM aNikkhitteNaM tavokammeNaM uDDhaM vAhAo pagijjhiya-pagijjhiya sUrAbhimuhe AyAvaNabhUmIe AyAvemANe viharai / se NaM aMto chaNhaM mAsANaM saMkhittavi ulateyalesse bhvi| ''taeNaM se gosAle maMkhaliputte aMto chaNhaM mAsANaM saMkhittaviulateyalesse jaae| 2. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 285,286 : tato kumArAyaM sannivesaM gatA, tassa bahiyA caMparamaNijja NAma ujjANaM, tatya bhagavaM paDimaM Thio, tattha kumArAe saMnnivese kUvaNao NAma kuMbhagAro tassa kuMbhArAvaNe pAsAvaccijjA muNicaMdA NAma therA bahusutA bahuparivArA, se tattha parivasaMti, teya jiNakappaparikammaM kareMti sIsaM gacche ThavettA, te sattabhAvaNAe appANaM bhAveti.. gosAlo ya bhagavaM bhaNati--'eha desakAlo hiMDAmo' siddhattho bhaNati-ajjaM amhaM aMtaraM, so hiMDato te pAsAvaccijje there pecchati, bhaNati ke-tubbhe ? te bhaNaMtisamaNA niggaMthA / so bhaNati-aho niggaMthA imo bhe ettio gaMtho, kahiM tumbhe niggaMthA? 'tAhe so gato sAmissa sAhatiajja mae sAraMbhA sapariggahA diTThA savvaM sAhitaM / tAhe siddhattheNa bhaNito-te pAsAvaccijjA therA sAdhu / 3. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, pR0 261 : pacchA taMbAyaM NAmaM gAmaM eMti, tattha NaMdiseNA NAma therA bahussuyA bahuparivArA, te tattha jiNakappassa paDikammaM kareMti, Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra pAsAvaccijjA, ime vi bAhiM paDimaM ThitA / gosAlo atigato, taheva pecchati pavvatite, tattha puNo khisati,te AyariyA taddivasaM caukke paDimaM ThAyaMti / pacchA tahiM ArakkhiyaputteNa hiMDateNaM corotti bhallaeNa aahto| 126 1. sUyagaDo 116 / 27 : kiriyAkiriyaM veNaiyANuvAyaM, aNNANiyANaM paDiyacca ThANaM / se savvavAyaM iha veyaittA, uvaTThie samma sa dIharAyaM // 128. 1. bhagavaI 15 / 5-6 : taeNaM tassa gosAlassa maMkhaliputtassa aNNadA kadAi ime cha disAcarA aMtiyaM pAunbhavitthA, taM jahA-sANe, kaNNiyAre, acchide, aggivesAyaNe, ajjuNe, gomAyuputte / tae NaM te cha disAcarA aTThavihaM punvagayaM maggadasamaM 'saehisaehi' matidaMsaNehiM nijjUhaMti nijjUhittA gosAlaM maMkhaliputtaM uvaTThAiMsu / tae NaM se gosAle maMkhaliputte te NaM alaiMgassa mahAnimittassa 'imAI cha aNaikkammaNijjAI vAgaraNAI vAgareti, taM jahA-lAbhaM, alAbha, suhaM, dukkhaM, jIviyaM, maraNaM thaa| 130 1. (ka) paNhAvAgaraNAI, 63 : jaMmi ya ArAhiyaMmi ArAhiyaM vayamiNaM savvaM / (kha) paNhAvAgaraNAiM, 62 : jaMmi ya bhaggaMmi hoi sahasA savvaM saMbhaggaM / 133 1. nAyAdhammakahAo, 13150 : tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIraM mehaM kumAraM sayameva pavAvei... dhammamAikkhaievaM devANuppiyA ! gaMtavvaM, evaM ciTThiyavvaM, evaM nisIyavvaM, evaM tuyaTTiyavvaM evaM bhuMjiyavvaM, evaM bhAsiyavbaM evaM uThAe uTThAya pANehi bhUehiM jIvehi sattehiM saMjameNaM saMjamiyavvaM, assiM ca NaM aTThe no pamAeyavvaM / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 143 2. ThANaM, 41419 : cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-rUvaM NAmamege jahati No dhamma, dhammaM NAmamege jahati No rUvaM, ege rUvaMpi jahati dhammapi, ege No rUvaM jahati No dhamma / 146 1. ThANaM, 41420 : cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-dhamma NAmamege jahati No gaNasaMThiti, gaNasaMThiti NAmamege jahati No dhamma, ege dhammavi jahati gaNasaMThitivi, ege No dhammaM jahati No gaNasaMThiti / 150 2. dasaveAliyaM, 6 / 3 / 6 : sakkA saheDaM AsAe kaMTayA, aomayA ucchahayA nareNaM / aNAsae jo u sahejja kaMTae, vaImae kaNNasare sa pujjo| 151. 1. bhagavaI, 6 / 15, 16 : jIvA NaM bhaMte ! kiM mahAvedaNA mahAnijjarA ? mahAvedaNA appanijjarA ? appavedaNA mahAnijjarA ? appavedaNA appanijjarA? goyamA ! atthegatiyA jIvA mahAvedaNA mahAnijjarA, atthegatiyA jIvA mahAvedaNA appanijjarA, atthegatiyA jIvA appavedaNA mahAnijjarA, atthegatiyA jIvA appavedaNA appnijjraa| se keNaTheNaM ? goyamA ! paDimApaDivannae aNagAre mahAvedaNe mhaanijjre| chaThTha-sattamAsu puDhavIsu neraiyA mahAvedaNA appnijjraa| selesi paDivannae aNagAre appavedaNe mahAnijjare / aNuttaro vavAiyA devA appavedaNA appanijjarA / 153 1. bhagavaI, 8 / 296 : goyamA ! tao paDiNIyA paNNattA, taM jahA--kulapaDiNIe, gaNapaDiNIe, paralogapaDiNIe, duhologpddinniie| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 zramaNa mahAvIra vRtti, patra 382 : tatrehalokasya-pratyakSasya mAnuSatvalakSaNaparyAyasya pratyanIka indriyArthapratikUlakAritvAt paMcAgnitapasvivad ihalokapratyanIkaH, paraloko janmAntaraM tatpratyanIkaH-indriyArthatatparaH, dvidhAlokapratyanIkazca cauryaadibhirindriyaarthsaadhnprH| . 155 1. sUyagaDo, 2 / 6 / 52-55 : saMvacchareNAvi ya egamegaM, bANeNa mAreu mahAgayaM tu / sesANa jIvANa dayaTThayAe, vAsaM vayaM vitti pakappayAmo / / saMvacchareNAvi ya egamegaM, pANaM haNaMtA anniyttdosaa| sesANa jIvANa vaheNa laggA, siyA ya thovaM gihiNo vi tamhA // saMvacchareNAvi ya egamegaM, pANaM haNaMte samaNavvate uu| ayAhie se purise aNajje, Na tArisaM kevaliNo bhaNaMti / / buddhassa ANAe imaM samAhi, assi suThiccA tiviheNa taaii| tariuM samudaM va mahAbhavoghaM, AyANavaM dhammamudAharejjAmi / / 159 1. bhagavaI, 7197 : tae NaM se varuNe nAganattue rahamusalaM saMgAmaM oyAe samANe ayameyArUvaM abhiggahaM abhigeNhai--kappati me rahamusalaM saMgAmaM saMgAmemANassa je puSvi pahaNai se paDihaNittae, avasese no kappatIti / 160 1. bhagavaI, 7 / 194-202: tae NaM se varuNe nAganattue. jeNeva rahamusale saMgAme teNeva uvAgacchai. 'tae NaM se purise varuNaM nAganattuyaM evaM vadAsIpahaNa bho varuNA 'tae NaM se varuNe nAganattue taM purisaM evaM vadAsI-no khalu me kappai devANuppiyA ! puvi ahayassa pahaNittae, tumaM ceva NaM puvi phnnaahi| tae NaM se purise... varuNaM nAganattuyaM gADhappahArIkarei / tae NaM se varuNe nAganattue' taM purisaM egAhaccaM kUDAhaccaM jIviyAo vvrovei| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 341 164 1. uttarAdhyayana, sukhabodhA, patra, 254 : . : 'pajjoo suvannaguliyaM. gahAya ujjeNi pddigo|. so ya karI jaM jaM pAyaM ukkhivai tattha-tattha udAyaNo sare chubhai, jAva hatthI paDito / uyaraMto baddho pajjoto, nilADe ya se aMko kato 'dAsIpai' tti| udAyaNarAyA ya pacchA niyayanayaraM pahA vito| paDimA necchi| aMtarA vAseNa oruddho tthito| tAhe okhadayabhayeNa dasa vi rAyANo dhUlipAyAre karettA ThiyA / jaMca rAyA jiyei taM ca pajjoyassa vi dijjai / navaraM pajjosavaNAe sUeNa pucchito-ki ajja jemisi ? / so ciMtaimArijjAmi, tAhe pucchai-ki ajja pucchijjAmi ? so bhaNai-ajja pajjosavaNA, rAyA uvvaasito| so bhaNaiahaM pi uvavAsito, mama vi mAyAvittANi saMjayANi, na yANiyaM mayA jahA-ajja pajjasavaNaM ti| ranno kahiyaM / jANAmi jahA.-so dhutto, kiM puNa mama eyammi baddhellae pajjosavaNA ceva na sujjhai / tAhe mukko khAmito ya / 166 1. AvazyakacUNi, pUrvabhAga, 371-372 : teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe seNio cellaNA devI,mammaNo paMnio aNegA tassa pannavADA, annadA mahAsarisaM paDati, rAyA ya oloyaNe devIya samaM acchati Na koti logo saMcarati / tAhe rAyANi pecchati maNUsaM NadIo buDittANaM kiMpi geNhataM... so ya allagaM ukkaDDhati mA paNaeNa ucchAijjihititti / devI rAyANaM bhaNati-jahA NadIo tahA rAyANo vi kahaM ? jahA NadIto samuiM pANiyabharitaM pavisaMti, evaM tubbhe vi IsarANaM deha, Na damagaduggayANaM, sobhaNati-kassa demi ?, tAhe sA taM dariseti, tAhe maNUssehiM ANAvito, ranno pucchito, so bhaNati-vaillo mi vitijjao Natthi, rAyA bhaNatijAha gomaMDale, jo pahANo batillo taM se deha, tehiM darisitA, so bhaNati--Na ettha tassa sarisato atthi, tAM kerisao tujjha ?..'tAhe se teNa sirighare savvarayaNAmao baillo darisito vitio ya addhakatao ya, ''tAhe [rAyA] vimhito bhaNati-saccaM mama Natthi eriso, dhanno'haM jassa me erisA maNUsA tAhe ussuko kto| Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 zramaNa mahAvIra 174 1. bhagavaI, 11133-138 : se nUNaM bhaMte ! atthitta atthitte pariNamai ? natthittaM natthitte pariNamai ? haMtA goyamA ! atthitta atthitte prinnmi| natthittaM natthitte pariNamai / 'jahA te bhaMte ! atthittaM atthitte gamaNijjaM, tahA te natthittaM natthitte gamaNijjaM? jahA te natthittaM natthitte gamaNijja, tahA te atthittaM atthitta gamaNijja ? haMtA goyamA ! jahA me atthittaM atthitte gamaNijjaM, tahA me natthittaM natthitte gamaNijjaM / jahA me natthittaM natthitte gamaNijja, tahA me atthittaM atthitte gmnni| 176 1. AyAro, 374 : je egaM jANai, se savvaM jANai, je savvaM jANai, se egaM jANai / 180 1. AyAro, 814: gAme vA aduvA raNNe ? Neva gAme va raNNe dhammamAyANaha-paveditaM mAhaNeNa miimyaa| 181 1. bhagavaI, 18 / 216, 220 : ege bhavaM ? duve bhavaM ? akkhae bhavaM ? avvae bhavaM ? avaDhie bhavaM ? aNegabhUya-bhAva-bhavie bhavaM ? somilA ! ege vi ahaM jAva aNegabhUya-bhAva-bhavie vi ahaM / se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai-ege vi ahaM jAva aNegabhUya-bhAva-bhavie vi ahaM ? somilA ! davvaTThayAe ege ahaM, nANadaMsaNaTThayAe duvihe ahaM, paesaTTayAe akkhae vi ahaM, anvae vi ahaM, avaDhie vi ahaM, uvayogaTThayAe aNegabhUya-bhAva-bhavie vi ahaM / se teNaThaNaM jAva aNegabhUya-bhAva-bhavie vi ahaM / 3, bhagavaI, 12153-58 suttattaM bhaMte ! sAhU ? jAgariyattaM sAhU ? jayaMtI ! atthegatiyANaM jIvANaM suttattaM sAhU, atthegatiyANaM Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 343 jIvANaM jAgariyattaM saahuu| se keNaTheNaM bhaMte ! . . 'jayaMtI ! je ime jIvA ahammiyA .. 'eesi NaM jIvANaM suttattaM sAhU / jayaMtI ! je ime jIvA dhammiyA: 'eesi NaM jIvANaM jAgariyattaM saahuu|| baliyattaM bhaMte ! sAhU ? dublaliyattaM sAhU ? __ jayaMtI ! atthegatiyANaM jIvANaM baliyattaM sAhU, atthegatiyANaM jIvANaM dubbaliyattaM sAhU / se keNaTheNaM bhate ! ..'jayaMtI ! je ime jIvA ahAmmiyA: eesi NaM jIvANaM dubaliyattaM sAhU / 'jayaMtI ! je ime jIvA dhammiyA 'eesi NaM jIvANaM baliyattaM saahuu|| dakkhattaM bhaMte ! sAhU ? AlasiyattaM sAhU ? / jayaMtI ! atthegatiyANaM jIvANaM dakkhattaM sAhU, atthegatiyANaM jIvANaM AlasiyattaM sAhU / se keNaTheNaM bhaMte ! ..'jayaMtI ! je ime jIvA ahammiyA. 'eesi NaM jIvANaM AlasiyattaM sAhU / 'jayaMtI ! je ime jIvA dhammiyA' 'eesi NaM jIvANaM dakkhattaM sAhU / 182 1. bhagavaI, 2145 : je vi ya te khaMdayA ! ayameyArUve ajjhathie ciMtie patthie maNogae saMkappe samuppajjitthA-kiM sate loe ? aNaMte loe ?--tassa vi ya NaM ayamaDheM--evaM khalu mae khaMdayA ! cauvihe loe paNNatte, taM jahA--davvao, khettao, kAlao, bhaavo| davvao NaM ege loe saNte| khettao NaM loe asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo AyAmavikkhaMbheNaM, asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo parikkheveNaM paNNatte, atthi puNa se aMte / kAlao NaM loe na kayAi na AsI, na kayAi na bhavai, na kayAi na bhavissai-bhaviMsu ya, bhavati ya, bhavissai ya,--dhuve niyae sAsae akkhae avvae avaTThie nicce, natthi puNa se aMte / bhAvao NaM loe aNaMtA vaNNapajjavA, aNaMtA gaMdhapajjavA, aNaMtA rasapajjavA, aNaMtA phAsapajjavA, aNaMtA saMThANapajjavA, aNaMtA garuyalahuyapajjavA, aNaMtA agaruyalahuyapajjavA, natthi puNa se Ate / settaM khaMdagA ! davvao loe saaMte, khettao loe sate, Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 zramaNa mahAvIra kAlao loe aNaMte, bhAvao loe annNte| 186 2. ThANaM 3 / 336 : ajjoti ! samaNe bhagavaM mahAvIre gotamAdI samaNe nigagaMthe AmaMtettA evaM bayAsI-kiMbhayA pANA? samaNAuso ! gotamAdI samaNA NiggaMthA samaNaM bhagavaM mahAvIraM uvasaMkamaMti, uvasaMkamittA vaMdaMti NamaMsaMti, vaMdittA NamaMsittA evaM vayAsI -~No khalu vayaM devANuppiyA! eyamaThe jANAmo vA pAsAmo vA, taM jadi NaM devANuppiyA ! eyamajheM No gilAyaMti parikahittae, tamicchAmo NaM devANu ppiyANaM aMtie eyamala jANittae / ajjoti ! samaNe bhagavaM mahAvIre gotamAdI samaNe niggaMthe AmaMtettA evaM vayAsI-dukkhabhayA pANA samaNAuso! se NaM bhaMte ! dukkhe keNa kaDe ? jIveNaM kaDe pamAdeNaM / se NaM bhaMte ! dukkhe kahaM veijjati ? appamAeNaM / 188 1. uttarAdhyayana, sukhabodhA vRtti, patra 154 : goyamasAmI tANi ghettUNa caMpaM vaccai / tesi sAla- mahAsAlANaM paMthaM vaccaMtANaM hariso jAo-jahA imAI saMsAraM uttaariyaanni| evaM tesi suheNa ajjhavasANeNa kevalanArNa uppannaM / iyaresi pi citA jAyA-jahA eehiM amhe rajje ThAviyANi, puNo saMsArAo ya moiyANi / evaM citaMtANaM suheNaM ajjhavasANeNaM tiNhaM pi kevalanANamuppannaM / evaM tANi uppannANANi caMpaM gayANi, sAmi payAhiNIkaremANANi titthaM paNamiUNa kevaliparisaM pahAviyANi / goyamasAmI vi bhagavaM vaMdiUNaM tikkhutto pAesu paDio, uDhio bhaNai-kahiM vaccaha ? eha titthayaraM vaMdaha / tAhe sAmI bhaNai-mA goyamA ! kevalI AsAehi / 186 2. bhagavaI, 14177 : rAyagihe jAva parisA pddigyaa| goyamAdI ! samaNe bhagavaM mahAvIra bhagavaM goyamaM AmaMtettA evaM vayAsI-cira saMsiTThosi me goyamA ! cirasaMthuosi me goyamA ! cirapariciosi me goyamA ! cirajusiosi me goyamA ! cirANugaosi me goyamA ! cirANuvattIsi me goyamA ! aNaMtaraM devaloe aNaMtaraM Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 345 mANussae bhave, kiM paraM maraNA kAyassa bhedA io cutA do vi tullA egaTThA avisesamaNANattA bhvissaamo| . 165 2. AyAro, 111-3: suyaM me AusaM ! neNaM bhagavayA evamakkhAyaM-ihamegesi no saNNA bhavai, taM jahA~ purasthimAo vA disAo Agamo ahamaMsi, dAhiNAo vA disAo Agao ahamaMsi, paccatthimAo vA disAo Agao ahamaMsi, uttarAo vA disAo Agao ahamaMsi, uDDhAo vA disAo Agao ahamaMsi, 'ahevA disAo' Agao ahamaMsi, aNNayarIo vA disAo Agao ahamaMsi, aNudisAo vA Ago ahamaMsi, ..'sejja puNa jANejjA-sahasammuiyAe,paravAgaraNeNaM, aNNesi vA aMtie soccA taM nahA..'aNu disAo vA Agao ahamaMsi / 198 1. AvazyakacUNi, uttarabhAga pR0,166, 170 : seNio sAmi bhaNati-bhagavaM ! ANAhi, ahaM kIsa narakaM jAmi ? keNa vA uvAeNaM narakaM na gacchejjA ?sAmI bhaNatijadi kAlasoyariyaM sUNaM moeti' 'kAlevi Necchati, bhaNati mama guNeNa ettio jaNo suhito nagaraM ca, ko va ettha dosotti| tasya putto sulaso nAma / ' 'kAlo maritumAraddho evaM kilissitUNa mato ahe sattamaM gto| tAhe sayaNeNa putto Thavijjata, so necchati, mA narakaM jAissAmi, tANi bhaNaMtiamhe taM pAvaM viricissAmo, tuma navaraM ekkaM mArehi sesagaM savvaM parijaNo kAhiti, tattha mahisago dikkhio kuhADo ya, rattacaMdaNeNaM rattakaNavIriyAhi ya dovi maMDitA, teNa kuhADeNa appao Ahao maNAgaM, mucchito paDito vilavati ya, sayaNe bhaNati-~-eyaM dukkhaM avaNeha, na tIratitti bhaNito, kahaM bhaNahaamhe taM viraMcihAmotti ? Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 zramaNa mahAvIra 206 1. bhagavaI, 2062-111 : ''tIse NaM tugiyAe nayarIe bahiyA uttarapurasthime disIbhAge pupphavatie nAmaM ceie htthaa-vnnnno| 'tattha NaM tugiyAe nayarIe bahave samaNovAsayA parivasaMti 'tae NaM te samaNovAsayA therANaM bhagavaMtANaM aMtie dhamma soccA nisamma haTTha tuTThA jAva harisavasavisappamANahiyayA tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM kareMti, karettA evaM vayAsI-saMjameNaM bhaMte ! kiMphale ? tave kiMphale ? tae NaM te therA bhagavaMto te samaNovAsae evaM vayAsI-saMjame NaM ajjo! aNaNhayaphale, tave vodANaphale / tae NaM te samaNovAsayA there bhagavaMte evaM vayAsI-jaI NaM bhaMte ! saMjame aNaNhaphale, tave vodANaphale / kiMpattiyaM NaM bhaMte / devA devaloesu uvavajjati ? tattha NaM kAliyaputte nAma there te samaNovAsae evaM vayAsIpunvataveNaM ajjo ! devAdevaloesu uvavajjati / tattha NaM mehile nAma there te samaNovAsae evaM vayAsI-puvvasaMjameNaM ajjo ! devA devaloesu uvavajjati / tattha Na ANa darakkhie nAma there te samaNovAsae evaM vayAsI-kammiyAe ajjo ! devA devaloesa uvavajjati / 'tahArUvaM Na bhaMte ! samaNa vA mAhaNa vA pajjuvAsamANassa kiMphalA pajjuvAsaNA ? goyamA ! savaNaphalA / se Na bhaMte ! savarNa kiMphale ? nANaphale / se Na bhte| nANa kiMphale ! vinnnnaannphle| se Na bhaMte ! viNNANa kiMphale ? paccakkhANaphale / se Na bhaMte ! paccakkhANe kiMphale ? saMjamaphale ? se Na bhaMte ! saMjame kiMphale ? annnnhyphle| se NabhaMte / aNaNhae kiMphale ? tavaphale / se Na bhaMte ! tave kiMphale ? vodANaphale / se Na bhaMte ! vodANe kiMphale ? akiriyAphale / se Na bhaMte ! akiriyA kiMphalA ? siddhipajjavasANaphalA-paNNattA goyamA ! 210 1. bhagavaI, 2 / 20-36 : ... goyamAi ! samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM goyamaM evaM vayAsI-dacchisi Na goyamA ! puvvasaMgaiyaM / ke bhaMte ! ? / khaMdayaM nAma / se kAhe vA ? kiha vA ? kevaccireNa vA ? evaM khalu goyamA ! teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM sAvatthI nAma Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 347 nagarI hotthaa-vnnnno| tattha Na sAvatthIe nayarIe gaddabhAlassa aMtevAsI khaMdae nAmaM kaccAyaNasagotte parivvayae parivasai / taM ceva jAva jeNeva mamaM aMtie, teNeva pahArettha gamaNAe / se dUrAgate bahusaMpatte addhANapaDivaNNe aMtarA pahe vaTTai / ajjeva Na dacchisi goyamA ! bhaMtetti ! bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai, vaMdittA namaMsittA evaM vadAsI-pahU NaM bhaMte ! khaMdae kaccAyaNasagotte devANa ppiyANaM aMtie muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM panvaittae ? haMtA pabhU / jAvaM ca Na samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavao goyamassa eyamajheM parikahei, tAvaM ca Na se khaMdae kaccAyaNasagotte taM desaM hanvamAgae / tae Na bhagavaM goyame khaMdayaM kaccAyaNasagottaM adUrAgataM jANittA khippAmeva abbhuTThati, abbhuThettA khippAmeva paccuvaMgacchai, jeNeva khaMdae kaccAyaNasagotte teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA khaMdayaM kaccAyaNasagottaM evaM vayAsIhe khaMdayA ! sAgayaM khaMdayA ! susAgayaM khaMdayA ! aNa rAgayaM khaMdayA ! sAgayamaNu rAgayaM khaMdayA ! se nUNaM tumaM khaMdayA ! ... 216 1. AyAro, 5 / 101: tumaMsi nAma sacceva jaM haMtavvaM ti mannasi tumaMsi nAma sacceva jaM ajjAveyavvaM ti mannasi, tumaMsi nAma sacceva jaM paritAveyavvaM ti mannasi, tumaMsi nAma sacceva jaM parighetavvaM ti manna si, tumaMsi nAma sacceva jaM uddaveyavvaM ti mannasi / 221 1. AyAro 4 / 3,4 : taM jahA-uThThiesu vA, aNuTThiesu vaa| uvaTThiesu vA, annuvtttthiesuvaa| uvarayadaMDesu vA annuvrydNddesu| vA sovahiesu vA, aNovahiesu vaa| saMjogaraesu vA, asaMjogaraesu vaa| tacvaM ceyaM tahA ceyaM, assiM ceyaM pvucci| __ 222 1. bhagavaI, 52254, 255 : teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM pAsAvaccijjA therA bhagavaMto jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTanA-krama 6,7 25, 26 29, 30 31, 32 33-35 36, 37 37 1. AmalakI krIDA 2. adhyayana 3. sanmati nAmakaraNa 4. gvAlA aura baila 5. Azrama meM 6. zUlapANi yakSa 7. caMDakauzika 8. bhagavAn kA naukA-vihAra 9. AdivAsI kSetra meM 10. paryaTakadala 11. yugala kA duSkarma 12. thUkane para bhI akrodha 13. mAra-pITa 14. dhakkA-mukkA 15. naimittika puSya 16. saMgama ke upasarga 17 bahula brAhmaNa ke ghara 18. nAgasena gRhapati ke ghara 19. nanda ke ghara 20. bahulA dAsI se bhikSA 21. ekarAnikI pratimA 22. pratimAoM kI sAdhanA 40, 41 41 43-45 45-50 52 52 52,53 53 56, 57 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 65-67 68, 69 70,71 76 75 77 oo 23. madhukaroM kA utpAta 24. yuvakoM dvArA gandha-cUrNa kI yAcanA 25. sundariyoM dvArA kAma-yAcanA 26. zyAmAka vINAvAdaka 27. naTa kA anurodha 28. pUrNakalaza meM apazakuna 29. luhAra kI zAlA meM 30. bhagavAn kI naukA yAtrA, senApati cina kA Agamana 31. svapna-darzana aura utpala 32. Ananda kA bhaviSya-kathana 33. acchaMdaka ke chadma kA udghATana 34. siddhadatta nAvika 35. haleduka gAMva meM 36. zvetavyA meM rAjA pradezI 37. vaggura daMpatI 38. bhagavAn vaizAlI meM 39. somA aura jayaMtI parivrAjikAoM kA samparka 40. megha aura kAlahastI 41. kUpiya sanniveza meM baMdI 42. lohArgalA meM baMdI 43. tosalI meM corI kA Aropa 44. mosalI meM corI kA Aropa 45. tosalI meM corI kA Aropa aura phAMsI kA daMDa 46. caMdanabAlA 47. jaMbhiyagrAma meM 48. indrabhUti Adi kI pravrajyA 49. gozAlaka kA bhagavAna ke lie bhojana lAne kA Agraha aura lohArya kI niyukti 50. meghakumAra kA vicalana 51. sindhu-sauvIra meM gamana 52. svAtidatta se vArtAlApa 53. gozAlaka kA pApityIya zramaNa naMdiSeNa se milanA 54. kezI-gautama kA milana 55. bhagavAn se gotra Adi viSayaka praznottara 78,79 92, 93 94-100 109 111, 112 117 121, 122 124 131, 132 135 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa mahAvIra 56. jayaghoSa-vijayaghoSa 57. harikezabala 58. abhayakumAra 59. ArdrakumAra aura tApasa 60. bakarA aura muni 61. dhanurdhara varuNa 62. vehallakumAra 63. caMDapadyota 64. mammaNa 65. pUniyA zrAvaka 66. gozAlaka aura ArdrakumAra 67. pAMca andhe 68. sAdhanA viSayaka prazna 66. somila ke prazna 70. jayaMtI ke prazna 71. skaMdaka 72. Ananda zrAvaka 73. mahAzataka 74. goSThI 75. kAmadeva zrAvaka 76. rAjarSi zAla ora gAgali 77. koDinna Adi tApasa 78. gautama kA Atma-vizleSaNa 79. meghakumAra kI jAti-smRti 80. kAlasaukarika 81. arjuna mAlAkAra 82. metArya 83. tuMgikA nagarI ke zrAvaka aura pApityIya zramaNa 84. skaMdaka kA Agamana 85. piMgala aura skaMdaka 86. maduka ke prazna 87. paMcoM kA nyAya 88. anAthI muni 89. zreNika aura abhaya 137, 141 141 144 154 157 156, 160 160, 161 161-164 165-167 168-169 170-172 178, 176 180, 181 181 181 181, 182 183, 184 185 186 187 188 188 189 192-195 198-166 199-204 204, 205 207-209 206, 210 210 210-214 220 225, 226 227 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 5 353 230 90. meru-prakaMpana 91. tiMdusaka krIr3A 92. garbha meM aprakaMpa-sthiti 93. sakula udAyI parivrAjaka 64. gAMgeya ke prazna 65. gRhapati citra 96. asibaMdhakaputra grAmaNI 97. mahAnAma 98 dIrgha tapasvI nirgrantha 99. prasannacandra rASi 100. atimuktaka muni 101. mahArAja kirAta 102. ArdrakumAra kI dIkSA 103. vAriSeNa 104. rohiNeya 105. ratnakambala 106. dhanya aura zAlibhadra 107. jamAli 108. gozAlaka 106. zramaNa siMha kA zokApanayana 110. somazarmA ko pratibodha 111. cundasamaNuddeza 230, 231 232, 233 235 235, 236 237 237, 238 240 241 242-244 245-247 248, 249 249, 250 250-252 252-257 257, 258 258, 259 260-263 264-266 269, 270 273, 274 276 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAnukrama aMga 82 arjunamAlAkAra 128, 199, 200, aMga mandira 266 201,202 akampita 94,100,101,275 akalaMka 216 azvinIkumAra 271 agnibhUti 95,98,99,275 aSTApada 188 agnivaizyAyana (gotra) 94 asibaMdhakaputra 238, 239 agnivaizyAyana 128 asthigrAma 30, 31, 65, 68, 79 acalabhrAtA 94,100,101,275 ahicchatra 82 acchaMdaka 68,69 Ananda 53, 67, 100, 183, 154, acchidra 128 264, 265, 266, 276 ajitakezakaMbalI 114, 127 AnandarakSita 208 atimuktaka 245, 246, 247 AmalakI 5 ativIra 8 Amravana 241 apApA 273 Ardra (pradeza) 249 abhayakumAra 144, 185, 227,249, Ardraka (rAjA) 246 250,254,255, 256, 257 ArdrakumAra 154, 170, 171, 172, abhimanyu 233 249, 250 arjuna 266 AlabhiyA 266 ammaDa 225 AjIvaka 170, 266 ayodhyA 267 araba 249 iMdrabhUti 94 se 99, 101, 103, ariSTanemi 15 119, 275 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 6 indrasthAna 246 IrAna 126 ujjayinI 161, 163 utkaTikA 58 utpala 65, 66, 79 udayana 162 udAyI kuMDiyAna 266 udaMDapura 266 uddAlaka 126 udrAyaNa 163, 164 upanaMda 53 upAdhyAya 89 upAlI 242 kAliyaputta 208 kAlodAyI 211 se 214 kAzI 67 kAzyapa 8,64, 208 kirAta (cilAta) 248, 246 kuMdakuMda 54 kumArAkasanniveza 77, 124 kUpanaya 124 kapiya sanniveza 78 kUrmagrAma 122, 123 kRtaMgalA 210 kRSNa 230, 231 kezI (kumAra zramaNa) 1, 127, 130, 131, 132, 134, 276 koTivarSanagara 248 koDinna 188 koDinyAyana 226 koNika 159, 160, 161 kollAka (ga) sanniveza 26, 52, 65, 122, 264 koSThaka 131, 260, 264, 268 kauMDinya 14 kauzambI 84, 87, 88, 90, 11, 161, 162, 181, 207 kauzala 94, 97, 238, 248 RjubAlikA 92 Rpigiri 240 ekadaMDI 154 eNeyaka 266 kSatriyakuMDa 21,47, 260 khemila 71 kaMdalaka 234 kaTapUtanA 48,49 kaNAda 114 kanakakhala 33, 34, 35 kanphyuzasa 126 kapila 114 kayaMjalA 181 karNikAra 128 karmAragrAma (kAmana chaparA) 25, 52, 55, 59 kalaMda 128 kalaMbukA 78 kaliMga 9 kAkamukha 82, 83, 84 kAmadeva 187 kAma mahAvana 266 kAlasaukarika 198 196 kAlahasti 78 gaMDakI 64, 67 gaMgA 7, 35, 43, 70,71, 193 gardabhAla 210 gAMgeya 235 gAgalI 188 grAmAka sanniveza 48 guNazIlaka 170, 200, 201, 207 211 gadhrakaTa 240 gautama (gaNadhAra) 1,38, 109, 120 se 125, 130, se 132, 145, Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 zramaNa mahAvIra 146, 148, 150 se 152, jApAna 206 167, 173, 175, 180,183, jitazatru 9,79 se 186, 188 se 191, 207 jinadeva 248, 249 se 210, 212, 220, 223, jJAtaputra 8 236, 246, 261, 264, 273 jyeSThA 8 se 275 gautama (gotra) 94 DhaMka 262, 263 gautama (maharSi) 222 / gautama (zramaNa) 237 se 242 tathAgata 242 gotamI 110 tambAya sanniveza 124 godohikA 58 tiduka 131 gobaragrAma 65 tuMgikA 94, 207 gobhadra 257 tejolabdhi 124 govardhana 230 tosalI 80, 81 gozAlaka 72,77 se 79, 109, 114 tripRSTha 10 122 se 124,127,170, 172, trizalA 1, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 11, 264 se 266, 271 50, 232 triSaSThizalAkApuruSacaritra 230 caMDakauzika 33 se 35 caMDapradyota 161 se 164 thUNaka sanniveza 35, 43, 71 caMdanabAlA (caMdanA) 85 se 87, 60, 61, 10 , 120 dadhivAhana 82, 83, 91, 243 caMdrAvataraNa 181,266 dasapura 164 caMpaka 124 dinna 188 caMpA 82, 83, 87, 90, 156, 160, durgacaMDa 255 187,261, 266 durmukha 243 citta 64 dUtipalAza 235 cinna 237, 238 dRDhabhUmi 56 cIna 126 devaddhigaNI 38,41 ceTaka 7, 87, 160, 161 dvArakA 15 celaNA (cillaNA) 160, 165, 185 dvipalAzacaitya 180 225, 250 251 corAka sanniveza 77, 78 dhanAvaha 84, 85, 90,91 dhanya 259 jaMba 236 dhAriNI 83, 87, 111, 194 jabhiyagrAma 92 jamAlI 260, se 263, 276 naMda 53 jayaMti 77, 181 naMdA 88,89,91 jayaghoSa 139 naMdivarddhana 8, 12, 16, se 19, 26 jarathusta 126 naMdiSeNa 124 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ piraziSTa 6 357 nAgasena 52 prabhAsa 100, 101, 275 nAtaputta 8, 235, 237, se 242, prasannacaMdra 242, 243 275, 276 prasenajit 225 nAlaMdA 238, 241, 264 prAvArika 241 nepAla 257 priyaMvadA 4 priyakAriNI 8 paumacariu 230 priyadarzanA 262, 263 pataMjali 52 padmapurANa 230 philastIna 126 padmAvatI 87, 160 padmAsana 58 baMdhumatI 199, 200 parivrAjakArAma 235 balabhadra 231 paryaMkAsana 58 bahula 52, 264 pAvA (madhyama) 94, 96,99, 275 bahulA 53 pArzva 1, 6, 7, 12, 65, 67, 77, bahusAlaka 46 79, 95, 101, 107, 108, bAlaka (loNakAra) 242 115, 116, 124, 127, 129 buddha 33, 110, 114, 127, 137, se 132, 134 207, 206, 173, 220, 225, 227 228, 222 se 225, 235, 276 230, 234, 235, 238 se piMgala 236 241, 276 piTaka 227, 234, 237, 236, bRhadAraNyaka upaniSad 135 275, 276 brAhmaNa 52 purimatAla 76 brAhmaNakuMDa 260 puSpavatI 207 puSya 43 se 45 bhadilA 82 pUniyA 168 bhadrapratimA 51,56 pUrNa kalaza 62 bhadrA (zAlIbhadra kI mAM) 257 se 259 pUrNa kAzyapa 114, 127, 239 bhadrA (zreSThI kI patnI) 76 pUrNabhadra 261 bhadrA (gozAlaka kI mAM) 264 pRSThacaMpA 188 bharadvAja 266 peDhAla 49,56 bhArata 6, 206 paithAgorasa 126 bhAradvAja (gotra) 94 potanapura 243 polAsa 49,56 maMkhali 264 polAsapura 246 maMDikukSa 225, 266 prakuddhakAtyAyana 114, 127 maMDita 94, 100, 266, 275 pragalbhA 76 magadha 63, 94, 257 pradezI 76, 224 macchikAsaNDa 237 pradyota 13 majjhimanikAya 240, 241, 275 prabuddha 22, 47 mathurA 15 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 zramaNa mahAvIra madanaka 82 227 madaduka 211, 212 metArya 94, 100, 101, 204, 275 mana 24 merU 67, 230 mammaNa 165 se 167 mehila 208 malla 161,273 morAka sanniveza 26,68 mallarAma 266 mosalI 81 malli 76 maurya putra 94, 100, 275 mahAnAma 240 maurya sanniveza 64 mahAbhadra pratimA 51, 56 mahAbhUtila 80 yazasvI 8 mahAvIra 1, 15 se 17, 20 se 35, yazodayA 8, 9 38, 36, 46, 51, 54, 55, yazodAha 65, 66, 68 se 70, 73, 74, yazovijaya 216 77 se 80,84, 85, 87 se 10 yAjJavalkya 126,135 92, 94 se 97 101, 103 yUnAna 126 105, 106, 109 se 112,114 119, 126,129 se 132, 134 ravipeNa 230 se 136, 139, 141, 142, rAjagRha 94, 166, 170,185, 168 146, 147, 149, 152 se se 201, 203, 204, 207, 156, 158, 161 se 165, 167 221, 222, 234,240, 242, se 173, 175 se 177, 180, 250 se 255, 257, 266 182 se 185, 187,188,196 rADhadeza 62 se 198, 200 se 204, 207, rAma 24, 25 206 se 212, 215, 216,217 rudradeva 141,157 219 se 240, 242, 245 se rupyavAlukA 28 246,251 se 254, 25.6, 259 revatI 185, 266, 270 se 264267,268,270,271 roha 266 274, 275 rohiNI 252 mahAzataka 185 rohiNa ya 252 se 256 mahAsena 68 mahAsena vana 95, 66 lakSmaNa 25 mAluyAkaccha 269 lAotse 126 mithilA 14 lATadeza 36 mudgarapANi 166, 200 licchavi 7, 161,273 mUlA 85 lohakharo 262, 263 mUsA 126 lohArgalA 79 mRgAvatI 87,89, 11, 161, 162 meM DhiyagrAma 266 vaggura 76, 77 megha 78 vajji 7, 14, 16 meghakumAra 111, 133, 162 se 165, vajrabhUmi 36 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 6 359 269 vatsa 82, 83, 161, 162 161, 181 varuNa156, 160 zajaya 248, 249 varddhamAna 5 se 10, 13, 14, 17, 19, zAkya 275 230, 231 zANa128 vasaMtapura 170 zANakoSThaka 266 vasumatI 83, 84, 85, 87, 90,91 zAla 188 vAgbhaTTa 271, 272 zAlagrAma 255 vAcAlA 33, 52, 66, 76 zAlavana 49 vANijyagrAma 53, 64, 67, 180, zAlibhadra 257 259 185 zAlIzIrSa 48 vAyubhUti 95, 98 se 100,275 zUlapANi 30, 31, 48, 65 vArANasI 136, 141, 266 zailodAyI 211 vAriSeNa 250 se 252 zaivAla 188 vAziSTha 8, 64 zmazAna pratimA 251 vijaya 7 zyAmAka (vINAvAdaka)60 vijaya (gRhapati) 264 zyAmAka (gRhapati) 92 vijaya (rAjA) 246 zrAvastI 61, 72, 131, 181, 210, vijayaghoSa 139 se 141 260,261, 262, 266, 268, vijayA 76 vijayA (pratihArI) 89 zrIdevI 246 videha 1,4,7 zrIvana 246 videhadattA 8 zreNika 13, 111,133, 160, 165, vidyut 250, 251 168,185, 162, 164, 198, vindhya 193 200, 201, 204, 225, 226, vimalasUri 230 227,242, 244,250 se 254, vihAra 227, 269 257, 264 vIra 8 zreyAMsa 8 vIrAsana 58 zvetaketu 126 vaNa vana 234 zvetavyA 70,76 vedAnta 27 vehallakumAra 160, 161 saMgamadeva 48,80, 81 vaitADhya 193 saMkharAja 64 vaideha 127 saMjaya 7 vaibhAragiri 252 saMjayavelaTThIputra 114,127 vaizAlI 7, 41, 60,63, 64, 77, saMpula 91 87, 127, 159 se 161, 266 sakula udAyI 235 vaizyAyana 123, 268 sanmati 7, 8 . vyakta 95, 100, 275 samaMtabhadra 216, 229 sarvatobhadrapratimA 51,56 zatAnIka 82, 83, 87, 89, 90, 91 sarvAnubhUti 267 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 zramaNa gahAvIra sAMkhya 27 subhadra 82 sAketa 248, 249 sumAgadha 81 sAnulaTThiya 56 sumukha 243 siMdhu 117, 163, 064 sumhabhUmi 36 siha 266 surabhipura 35, 70,76 siddhadatta 35,70, 71 sulasa 199 siddhasena 178, 216 suvarNakhala 52, 122 siddhArtha 1,3,4,5, 7, 8, 9, 11, 12 suvarNabAlukA 28 16, 50, 77, 80,81, 232 / somazarmA 275 siddhArtha (deva) 69 somA 77 siddhArthapura 60, 77, 122 somila 94 95, 180 sItA 25 sauvIra 117, 163. 164 sundarI 259 skaMdaka 181,209,210, 224,236 sugupta 88, 89 272 sudarzana201 se 203 svAtidatta 121 sUdarzanA sudharmA 38, 95, 100, 236, 275 / / harikeza 141, 157 sunaMda 264 haribhadrasUri216 sunakSatra 267 haleduka 72 supArzva 8, 12, 13, 14, 17, 18, hAlAhalA 266 hemacaMdra 58, 207, 229, 230 19 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- _