Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ shrii|| caukhambhA saMskRta bhavana granthamAlA 15 mahAkavi zrImAdhapraNIta zizupAlavadha-mahAkAvyam SISUPALAVADHAM mahAmahopAdhyAya-mallinAthakRta-'sarvakaSA' -vyAkhyAyuta 'rahasyabodhinI' nAmaka-hindIvyAkhyopetaJca hindIcyAkhyAkAra: DaoN. kezavarAva musalagAMvakaraH caukhambhA saMskRta bhavana cauka (dI banArasa sTeTa baiMka bilDiMga) vArANasI-221001 (bhArata)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ / / zrIH / / caukhambA saMskRtabhavana granthamAlA nim mahAkavi zrImAghapraNItaM zizupAlavadha-mahAkAvyam mahAmahopAdhyAya-mallinAthakRta-'sarvaGkaSA'-vyAkhyAyuta 'rahasyabodhinI'-nAmaka-hindIvyAkhyopetaJca sampUrNa (1-20 sarga) sampAdaka: DaoN0 gajAnanazAstrI musalagAMvakara: hindIvyAkhyAkAra: DaoN0 kezavarAva musalagA~vakara: ema0 e0 (saskRta. hindI) DI0 phil. sAhityaratna bhUmikAlekhaka: DaoN0 (rAjU) rAjezvarazAstrI musalagA~vakara: ema0 e0 sAhityAcArya, pI-eca0 DI0 janarala phelo, AI0 sI0 pI0 Ara0 darzana evaM dharma vibhAga, kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI mA sara caukhamma ORIU caukhambA saMskRta bhavana saMskRta, Ayurveda evaM inDolAjikala granthoM ke prakAzaka evaM vitaraka posTa bAksa naM0 1160, cauka (dI banArasa sTeTa baiMka bilDiMga) vArANasI - 221001 (bhArata)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 prakAzaka : caukhambhA saMskRta bhavana, vArANasI mudraka : cAru priMTarsa, vArANasI saMskaraNa : prathama, vi0 saM0 2055 mUlya : ru0 350.00 ISBN-81-86937-11-0 (c) caukhambhA saMskRta bhavana, vArANasI isa grantha ke pariSkRta tathA parivardhita mUla pATha evaM TIkA, pariziSTa Adi ke sarvAdhikAra prakAzaka ke adhIna hai / phona: 320414, 335626 pradhAna kAryAlaya caukhambhA saMskRta saMsthAna posTa bAksa naM0 1136 ke 37 /116, gopAla mandira lena ( golaghara samIpa maidAgina ) vArANasI 221001 ( bhArata ) phona: 333445, 335630 -- kampyUTara TAipaseTara mAlavIya kampyUTarsa, laMkA, vArANasI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ine Chaukhambha Sanskrit Bhawan Series SISUPALAVADHAM OF MAHAKAVI MAGHA (With Sarvankana-Rahasyabodhini SanskritHindi commentary, edited text, paraphrase of Verses notes and a Critical Introduction) (1-20 Cantos COMPLETE) By Dr. KESAVARAO MUSALGAONKARA Edited By MIMANSA BHUSAN Dr. GAJANANSASTRI MUSALGAONKARA Introduction By Dr. RAJESWAR SASTRI MUSALGAONKARA M.A., Sahityacharya, Ph.D., Jon. Fellow, I.C.P.R. Deptt. of Philosophy, Banaras Hindu University Varanasi - 5 CHAUKHAMBHA SANSKRIT BHAWAN Sanskrit, Ayurveda & Indological Publishers and Distributors POST BOX NO. 1160 Chowk, (The Banaras State Bank Building) Varanasi - 221001 (INDIA)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ (c) Chaukhambha Sanskrit Bhawan Post Box No. 1160 Chowk (The Banaras State Bank Building) Varanasi. Phone : 320414, 335929 Edition : First, 1998 ISBN-81-86937-11-0 Head-Office: CHAUKHAMBHA SANSKRIT SANSTHAN Post Box No. 1139 K. 37/116, Gopal Mandir Lane (Golghar Near Maidagin) VARANASI - 221001 Phone : 333445, 335930 Computer Type-Setter : Malaviya Computers, Lanka, Varanasi - 5
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ / / zrIhariH zaraNam // nivedanaM samarpaNaJca kavivaryeNa mAghena mahAkAvyaM sunirmitam / zizupAlavadhAkhyaM hi tatra TIkA mayA kRtA / / 1 / / yA TIkA saralA cAste subodhApi tathaiva hi / vyutpitsUnAmanAyAsaM bodhAya prabhavet kila / / 2 / / vizeSaH sAnvayArthazca sarvatra darzitaH punaH / chAtrANAM yadilAbhaH syAdyatno me saphalo bhavet / / 3 / / mAtaraM pArvatIM pUjyaM guruM tAtaM sadAzivam / dhyAyaM dhyAyaM praNamyAdau vyAkhyA viracitA mayA / / 4 / tayorvaradahasto me sadA mUrdhni sthiro bhavet / prasannau pitarau tasmAjjanma me saphalaM bhavet / / 5 / / tayoH kRpAprasAdena vyAkhyaiSA pUrNatAM gatA / tAmahamaparyannAse bhavatpAdasaroruhe // 6 // basanta paJcamI vi0 saM0 2055 janakagaMja, bakSI kI goTha lazkara (gvAliyara) ma0 pra0 474001 vinIta: putra: kezavarAva musalagA~vakara
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ do zabda kavivara mAgha ke zizupAlavadha' mahAkAvya kI yaha hindI vyAkhyA Aja se kaI varSa pUrva hI prakAzita ho jAnI cAhie thI, para prakAzaka kI atyadhika vyastatA ke kAraNa aisA na ho pAyA / prakAzaka mahodaya ne Aja se nau varSa pUrva mujhase isakI hindI vyAkhyA karane ko kahA thA / nadanusAra maineM hindI anuvAda kA kArya Arambha bhI kara diyA thA. kintu prakAzaka mahodaya ne harSacaritam kI merI hindI vyAkhyA ko isake pUrva prakAzita karane kA vicAra kiyA aura use san 1992 meM prakAzita kara diyA aura isa kAraNa bhI isakA anuvAda prakAzita na ho sakA / maskRta mahAkAvya kI paramparA meM 'zizupAlavadha' mahAkAvya eka mahatvapUrNa kAvya grantha hai / prAcIna paNDitoM ne ise saMskRta kAvyoM kI bRhatrayI (kirAta, zizupAlavadha aura naiSadha) meM parigaNita kiyA hai / isa para aneka saMskRta TIkAoM kI upalabdhi hotI hai / kintu isa duruha mahAkAvya para sarvasubodha hindI vyAkhyAoM kA prakAzana adhika nahIM huA hai / kevala paM0 haragovinda zAstrIkRta 'maNiprabhA' nAmaka hindI vyAkhyA upalabdha hai / ukta hindI TIkA meM prAya: bhASAnuvAda nathA kahIM kahIM para vimarza' diyA gayA hai / isa alpaprayAsa meM pAThakoM ko grantha ke zlokoM kA gUDhArtha samajhane meM kaThinAI hotI hai, sAtha hI kavi kI bahujJatAvaza zlokoM meM nihita anya zAstroM ke mandoM kA prakAzana bhI nahIM ho pAtA / isa kamI ko dUra karane ke lie mere putra DaoN0 (rAjU) rAjezvara zAstrI musalagAMvakara ne jinheM pU0 DaoN0 gajAnana zAstrI musalagAMvakara jI kA varadahasna prApta hai, parizramapUrvaka hindI vyAkhyA ke pazcAt 'vizeSa' meM vibhitra zAstra sandarbho ko spaSTa kiyA hai / sAtha hI vividha lakSaNa granthoM - kuvalayAnanda, vakroktijIvita, sarasvatIkaNThAbharaNa, kAvyaprakAza, sAhityadarpaNa, ujvalanIlamaNi, dazarUpaka aura citramImAMsA ke anusAra zlokoM meM anusyUta ekAdhika aMlakAroM ko bhI darzAyA hai / anta meM pratyeka sarga meM prayukta chandoM kI sUcI dI hai tathA subhASitoM aura lokoktiyoM kA ullekha bhI kiyA hai / nizcaya hI adhAvadhi prakAzita zizupAlavadha ke kisI bhI saMskaraNa meM itanI vistRta eva sahita saTIka sAmagrI upalabdha nahIM hai / / pitRtulya sneha evaM pada pada para zikSA dene vAle mere pUjya bar3e bhAI DaoN. gajAnanazAstrI musalagAMvakara jI kI hI preraNA evaM jJAnopadeza ko sahAyatA se maineM zizupAlavadha mahAkAvya kA hindI anuvAda pUrNa kiyA hai, unakA to maiM sadA hI kRtajJa hU~, unake RNa ko to zabda mAtra ke ullekha se cukAnA saMbhava nahIM hai, ata: maiM unake AzIrvAda kA abhilaSI huuN| vArANasI ke vizvavikhyAta prakAzaka caukhambhA saMskRta saMsthAna ke saMcAlaka zrI mohanadAsa jI gupta ise prakAzita kara vidvAnoM taka pahu~cA rahe haiM, etadartha unheM bhUriza: dhanyavAda de rahA hU~ / sAtha hI zrIrAmaraJjana mAlavIya [Malaviya Computers] ko hRdaya se AzIrvAda hai, jinhoMne anavarata parizrama kara apane kampyUTara meM isa pustaka ko vartamAna bhautika svarUpa pradAna kiyA / maiM inake maGgalamaya bhaviSya ke lie bhagavAn vizvanAtha se zubhakAmanA karatA huuN| - kezavarAva sadAziva zAstrI musalagAMvakara
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA 'zizupAlavadha' mahAkAvya ke racayitA mahAkavi 'mAgha' DA~0 kerna ne Azcarya ke sAtha likhA ki saMskRta ke granthakAroM ko apanA paricaya chipAne kI vicitra Adata hai / sAmAnyataH ve ( prAcIna saMskRta graMthakAra ) apane viSaya meM yA apane samaya ke viSaya meM kucha bhI saMketa svakRta graMtha meM nahIM dete / saMbhavataH unhoMne durvAra kAla - srotra ke sammukha sthira rahane meM akSama isa kArya ko eka bAliza prayatna jaisA samajhA aura ve isIlie prAya: mauna hI rahe haiM / jo kucha bhI rahA ho, kintu hamAre kavivara 'mAgha' isa sAmAnya niyama ke liye apavAda svarUpa hI haiM / mahAkavi 'mAgha' ne kAvya ke 20 veM sarga ke anta meM prazasti ke rUpa meM likhe hue pA~ca zlokoM meM apanA svalpaparicaya aMkita kara diyA hai jisake sahAre tathA kAvya yatra-tatra nibaddha saMketoM se tathA anya pramANoM ke AdhAra para kavivara mAgha ke jIvana kI rUparekhA arthAt unakA janma samaya, janmasthAna, tathA unake rAjAzraya ko jAnA jA sakatA hai / prasiddha TIkAkAra mallinAtha ne prazasti rUpa meM likhe ina pA~ca zlokoM kI vyAkhyA nahIM kI hai / kevala vallabhadeva kRta vyAkhyA hI hameM dekhane ko milatI hai / isI prakAra 15 veM sarga meM prathama 39 zloka ke pazcAt dryarthaka 34 zloka rakhe gaye haiM / pazcAt 40 vA~ zloka hai, yahIM se mallinAtha ne vyAkhyA kI hai| ataH yaha samajhA jAtA hai ki jisa taraha una 34 zlokoM ko prakSipta mAnakara mallinAtha ne unakI vyAkhyA nahIM kI hai, usI prakAra prazasti ke pA~ca zlokoM ko bhI prakSipta mAnakara mallinAtha ne vyAkhyA nahIM kI hai / kintu mallinAtha ke pUrvavartI TIkAkAra vallabhadeva ne una 34 zlokoM kI tathA kavivaMza varNana ke pA~ca zlokoM kI TIkA likhI hai / ataH vallabhadeva mallinAtha se pUrvavartI hone ke kAraNa yaha vizvAsa kiyA jAtA hai ki kavivaMza varNana ke Adi meM jo - "adhunA kavimAgho nijavaMzavarNanaM cikIrSurAha"- likhA hai, vaha satya hai arthAt anya dvArA likhA huA yaha kavivaMza varNana nahIM hai / 'kavivaMzavarNana ke pA~ca zloka prakSipta haiM" vaha kahanA kevala kapola kalpanA hai / kyoMki prabhAkaracaritakAra ne svayaM yaha likhA hai ki maiMne kavivara mAgha ke viSaya -- - - meM jo kucha likhA hai, vaha saba janazruti ke AdhAra para hai| nizcita hI janazrutiyA~ ekadama nirAdhAra nahIM hotIM 'nahyamUlA janazruti: ' - unameM satyAza avazya rahatA / isa dRSTi se 9vIM yA 10vIM zatI ke vidvAn mAgha ke vaMzIya vyaktiyoM - pitA, pitAmaha prapitAmaha tathA kavi kA nAma, usakA nivAsagrAma, Adi se adhika dUravartI na hone ke kAraNa,
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 8 ] anabhijJa nahIM ho sakate / isake atirikta kavi dvArA likhe hue vaza-varNana ke pA~caveM zloka meM spaSTa likhA huA hai ki dattaka ke putra mAgha ne sukavi-kIrti ko prApta karane kI abhilASA se 'zizupAlavadha' nAmaka kAvya kI racanA kI hai, jisameM zrIkRSNacarita varNita hai aura pratisarga kI samApti para 'zrI' athavA usakA paryAyavAcI anya koI zabda avazya diyA gayA hai / yahA~ dhyAtavya yaha hai ki jisa kavi ne 19veM sarga ke antima zloka ( kra0 120 ) cakrabandha' - meM kisI rUpa meM bar3I hI nipuNatA se - 'mAghakAvyamidam', zizupAlavadhaH" - taka aMkita kara diyA hai to vaha apane vaMza kA varNana bhI sUkSma rUpa se akita kyoM nahIM karegA ? yaza kA abhilASa rakhanevAlA kavi bahujJatA kI pratidvandritA ke yuga meM nizcaya hI apane vaMza kA varNana karake yugoM taka apanI prasiddhi phailAne kA kArya karegA / itanA saba kucha spaSTa hote hue bhI vidvAnoM ke sammukha kavivara mAgha ke jIvana ke viSaya meM ulajhaneM haiM / mahAkavi mAgha kA jIvanavRtta aura samaya : - ___ kavivara mAgha kA janma rAjasthAna kI itihAsaprasiddha nagarI 'bhInamAla' meM rAjA varmalAta ke mantrI suprasiddha zAkadvipIya brAhmaNa suprabhadeva ke putra kumudapaNDita ( dattaka ) kI dharmapatnI brAhmI ke garbha se mAgha kI pUrNimA ko huA thA / kahA jAtA hai ki inake janma samaya kI kuNDalI ko dekhakara jyotiSI ne kahA thA ki yaha bAlaka udbhaTa vidvAna, atyanta vinIta, dayAlu, dAnI aura vaibhava sampana hogA / kintu jIvana kI antima avasthA meM yaha nirdhana ho jAyagA / yaha bAlaka pUrNa Ayu prApta karake pairoM para sUjana Ate hI divaMgata ho jAyagA / jyotiSI kI bhaviSya vANI para vizvAsa karake unake pitA kumuda paNDita-dattaka ne jo eka zreSThI ( zreSThaM dhanAdikam asti yasya, zreSTha ini ) ( dhanI ) the, prabhUta dhanaratnAdi kI sampatti ko bhUmi meM ghar3oM meM bhara kara gAr3a diyA thA aura zeSa bacA huA dhana mAgha ko de diyA thA / kahA jAtA hai ki 'zizupAlavadha' kAvya ke kucha bhAga kI racanA inhoMne paradeza meM rahate hue kI thI aura zeSa bhAga kI racanA vRddhAvasthA meM ghara para rahakara hI kI / antima avasthA meM ye atyadhika daridrAvasthA meM the / 'bhoja-prabandha' meM unakI patnI pralApa karatI huI kahatI hai ki jisake dvAra para eka dina rAjA Azraya ke lie ThaharA karate the, Aja vahI vyakti dAne dAne ke lie tarasa rahA hai / kSemendrakRta 'aucitya vicAra carcA' meM paM0 mahAkavi mAgha kA adholikhita padya mAgha kI ukta dazA kA nidarzaka hai - bubhukSitairvyAkaraNaM na bhujyate na pIyate kAvyarasa: pipAsitaiH / na vidyayA kenaciduddhRtaM kulaM hiraNyamevArjayaniSphalAH kriyAH // 1. zrIzabdaramyakRtasargasamAptilakSma lakSmIpatezcaritakIrtanamAtracAru / tasyAtmajaH sukavikIrtidurAzayA'daH kAvyaM vyadhatta zizupAlavadhAbhidhAnam / / 5 / /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ [9] ukta vaktavya se aisA pratIta hotA hai ki daridratA se dhairyahIna ho jAne ke kAraNa atyanta kAtara hue mAgha kI yaha ukti hai / kavivara mAgha 120 varSa kI pUrNa Ayu prApta karake san 880 I0 ke AsapAsa divaMgata hue / sAtha hI inakI patnI satI ho gaI / inakI antima kriyA taka karane vAlA koI vyakti inake parivAra meM nahIM thA / bhojaprabandha, prabandhacintAmaNi tathA prabhAvakacarita ke anusAra mAgha bhoja kI jIvitAvasthA meM hI divaMgata hue, kyoMki bhoja ne hI mAgha kA dAha saMskAra putravat kiyA thA / prApta pramANoM ke AdhAra para mAgha ke jIvana kI yahI ghaTanA jJAta hotI hai / itanA to spaSTa hai ki mAgha kA janma kula-paramparA ke anusAra eka pratiSThita dhanADhya brAhmaNa kula meM huA thA / jIvana ke sukha kI samagra sAmagrI inake pAsa thI / pitA se inhoMne zikSA prApta kI thI / pitA ke samAna hI ye dAnI, dayAlu tathA upakArI the / inakA sambandha kisI 'bhoja' nAma yA upAdhidhArI rAjA vizeSa se avazya thA / kintu dhArA-nareza bhoja se kadApi nahIM, kyoMki dhArA nareza-bhoja kA samaya IsA kI gyArahavIM zatI (1010-50I0 ) hai / isalie mAgha dhArA-nareza bhoja ke samasAmayika kadApi nahIM ho sakate / __itihAsa dekhane para jJAta hotA hai ki bhAratavarSa meM kama se kama do-tIna bhojanAmadhArI rAjA avazya the / mAgha ke samaya nirdhAraNa meM anya pramANa bhI milate haiM, jinakI sahAyatA se hama unakA samaya jAna sakate haiM / navIM zatI ke Ananda vardhana ( 850 I0 ) ne apane dhvanyAloka ( 2 udyota ) meM mAgha ke do padyoM ko uddhRta kiyA hai / prathama padya hai - 'ramyA itiprAptavatI: patAkA:' ( 3. / 53 ) tathA dvitIya hai - trAsAkula' paripatan parito niketAn / (5 / 26 ) isa prakAra mAgha niHsandeha Ananda vardhana ( 850 I0 ) ke pUrvavartI haiM / Anandavardhana dvArA mAgha ke zloka uddhRta kiye jAne ke kAraNa mAgha Anandavardhana ke pUrvavartI hI ho sakate haiM yA samakAlIna bhI ho sakate haiM, kyoMki yazolipsA ke kAraNa mAgha sthira rUpa meM kisI eka sthAna para na raha pAye hoM / unhoMne nizcita rUpa se uttara bhArata meM kAzmIra taka bhramaNa kiyA thA, jisakA pramANa kAvya ke prathamasarga kA nAradamuni kI jaTAoM kA varNana hai / yahIM para sambhava hai, dhvanyAloka meM uddhRta zlokoM ko kisI kAvyagoSThI meM zrI Anandavardhana ne mAgha ke mukha se sune hoM aura ve uttama hone ke kAraNa Anandavardhana ne dhvanyAloka meM unheM udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA ho / eka zilAlekha se bhI mAgha ke samaya-nirdhAraNa meM sahAyatA milatI hai / rAjA varmalAta kA zilAlekha vasantagar3ha ( sirohI rAjya meM ) se prApta huA hai / yaha zilAlekha zaka saMvat 682 kA hai / zaka saMvat 682 meM 78 varSa jaba jor3a diye jAte haiM taba IsvI san kA jJAna hotA hai / isa prakAra yaha zilAlekha san 760 I0 kA likhA huA honA cAhie / mAgha ne 20 veM sarga ke anta meM -'kavivaMzavarNanama' meM likhA hai ki usake
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 ] pitAmaha suprabhadeva ke AzrayadAtA rAjA varmala ( varmalAta ) the / ata: suprabhadeva kA samaya 760 I0 ke AsapAsa honA cAhie aura unake pautra kavimAgha kA zaizavakAla san 780 ke AsapAsa / itanA to nizcita hai ki mAgha Anandavardhana ke pazcAt vartI nahIM the aura unakI sthiti 8vIM aura 9vIM zatAbdiyoM ke bIca meM honI cAhie / vastuta: kavi apane samAja se prabhAvita rahatA hai / kuzala kavi jisa atIta ke itivRtta ko apane kAvya kA kathAnaka banAtA hai, usI atIta kI anya sthitiyA~ bhI citrAMkita karane kA bharasaka prayatna karatA hai / kintu sUkSmekSikayA dekhA jAya to vahA~ bhI usakA vartamAna samAja jhA~katA parilakSita hotA hai / kyoMki usakA atIta yA bhaviSya se sambaddha saMpUrNa kalpanAoM kA AdhAra vartamAna hI rahatA hai / kavi kI kalpanA vartamAna kI nIMva para atIta tathA bhaviSya ke prAsAdoM kA nirmANa kiyA karatI hai / isalie mAgha meM aMkita rotibaddhatA kI bar3hI huI pravRtti tathA samAja kA zRGgArika vAtAvaraNa bhI hameM mAgha kI ukta tithi nizcita karane meM sahAyaka hai / saMkSepa meM mAgha eka aise yuga kI dena hai jisake pramukha lakSaNa zRMGgArikatA, sAjabAja ke kAryoM meM atyadhika ruci aura camatkAra evaM vidvatA pradarzana kI pravRtti Adi hai / madirA evaM pramadA kA jo sAhacarya mAgha kAvya meM dekhane ko milatA hai vaha AThavIM se dasavIM zatAbdI ke uttara bhAratIya rAjapUta jIvana kA pratibiMba hai / isa taraha mAgha kA kAla prAya: 8vIM aura 9vIM zatAbdiyoM ke bIca sthira hotA hai| isameM sandeha nahIM kiyA jA sakatA / mAgha kA janmasthAna kavivara mAgha ke samaya kI taraha hI unake janmasthAna ke viSaya meM bhI vidvAnoM kA mataikya nahIM hai / (1 ) kucha vidvAn unheM gujarAta prAnta meM AbUparvata ke nikaTa sthita bhInamAla ke nivAsI mAnate haiM / (2) bhojaprabandha, prabandhacintAmaNi, prabhAvakacarita tathA mAgha kAvya kI kucha pratiyoM meM ullikhita - "iti zrI bhinnamAlava-vAstavya" - Adi ke anusAra mAgha rAjasthAna ke prAntAntargata bhInamAla ke ( jo pUrva meM zrImAla ke nAma se prasiddha thA ) nivAsI the / ( 3 ) DaoN0 bholAzaMkaravyAsa mAgha kavi ko bhInAmAla ke nivAsI nahIM mAnate ve unheM rAjasthAna ke parvatIya pradeza DuMgarapura, bAMsavAr3A ke samIpa kA nivAsI mAnate haiM / ( 4 ) isake viparIta DaoN. manamohana lAla zarmA, DaoN0 vyAsa ke vicAre :: sahamata nahIM haiM / unake vicAra meM mAgha kI janmabhUmi prAcIna gujarAta prAnta ke antargata bhInamAla hI hai / jo Aja rAjasthAna ke sirohI jile ke nikaTa eka tahasIla hai
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 11 ] vastutaH mAravAr3a kI bhUmi eka samaya gujarAta hI kahalAtI thI aura AbU parvata ke samIpa hI bhInAmAla kI sthita bhI thI / aisI sthiti meM vartamAna bhInamAla hI svIkAra karanA cAhie / DuMgarapura bA~savAr3e kI samIpa kI bhUmi use kyoM samajhI jAya 1 zizupAla - vadha - kAvya meM varNita U~ToM kA tathA U~ToM kI prakRti kA yathArtha varNana kavi ko usa pradeza kA hI nizcita karatA hai / DuMgarapura - bA~savAr3e jaise patharIle bhAga kA nivAsI kavi aisA yathArtha varNana nahIM kara sakatA jaisA registAna kA eka nivAsI pratyakSa draSTA / vastutaH U~Ta to registAna kA jahAja kahalAtA hai aura bhInamAla to mAravAr3a meM hai hI / ataH U~ToM kA vahA~ honA svAbhAvika hI hai / bhInamAla ke nikaTa AbU parvata haiM aura vahIM lUNI nadI bhI pravAhita ho rahI hai / kavi ne isI parvata kA varNana raivataka parvata ke rUpa meM kiyA hai / yahA~ ki jar3I-bUTiyA~ rAtri kI candrikA meM prakAzita hokara parvata kI zobhA ko bar3hAtI haiM / isake atirikta zizupAlavadha kI adhikAMza pratiyoM meM yaha ullekha iti zrI bhinnamAlava- vAstavyaH dattakasUnormAgha.. mAgha ko bhInamAla kA nivAsI ghoSita karatA hai / zizupAla vadha ke 19 veM sarga ke cakrabandha zloka meM zliSTa rUpa meM aMkita vatsabhUmi ( bhInamAla, jAlaura mAravAr3a) kA saMketa hai, jo kavi ko bhInamAla kA batAtA hai / prabandha tathA anya tadviSayaka grantha mAgha ko bhInamAla kA nivAsI batAte haiM / vasantagar3ha ke zilAlekha tathA brahmagupta ke brahmasphuTasiddhAnta ke AdhAra para kavi mAgha bhInamAla ke hI nivAsI siddha hote haiM / ukta vivecana se yahI siddha hotA hai ki kavivara mAgha kI janmabhUmi prAcIna gujarAta prAnta ke antargata bhInamAla hI hai jo Aja rAjasthAna ke sirohI jile ke nikaTa eka tahasIla hai /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAgha kA vyaktitva yuga-cetanA kAlidAsa se mAgha taka kA madhyavartikAla karIba-karIba 500 varSa kA hai / isa pradIrgha samayAvadhi meM kAvya-dhArA ke svarUpa, usakI guNavattA aura usakI pravAha-zailI meM paryApta parivartana huA sA dikhAI detA hai / nizcaya hI yaha koI Akasmika parivartana nahIM thA / vastutaH sAhitya para yuga-cetanA kA sarvAdhika prabhAva rahatA hai / aura isa cetanA ke phalasvarUpa sAhitya kI zailI meM, usakI kalAtmaka mAnyatAoM meM parivartana dRggocara hotA hai / gupta aura vAkATaka sAmrAjyoM kI sarvAGgINa unnati ne sAhityika vAtAvaraNa meM Amala paravirtana kara diyA / vAkATaka nRpatiyoM ke rAjyakAla meM hI prAkRta bhASA aura usake sAhitya kA utkarSa prArambha ho cukA thA / phalataH aba saMskRta bhASA aura usake sAhitya kA lakSya janasAdhAraNa na rahakara vidagdha samAja thA / rAjanaitika dRSTi se gupta sAmrAjya ke pazcAt bhAratavarSa Tukar3oM meM vibhakta ho gayA thA / kanauja ke harSavardhana aura cAlukya pulakezI ne sAmrAjya kI sthApanA kI thI, kintu ve sAmrAjya cirasthAyI na ho sake the / sAmantoM tathA paNDitoM ne zAstrArthoM, arthAlaGkAroM, zabdAlaGkAroM, prahelikAdi kAvyoM meM Ananda lenA prArambha kara diyA thA / isI samaya eka ora diGnAga tathA dharmakIrti jaise bauddha paNDitoM kA aura vAtsyAyana tathA udyotakara jaise brAhmaNa naiyAyikoM kA udaya huA, to dUsarI ora alaGkAra aura kathA sAhitya ke AcArya subandhu, daNDI aura bANa ( 550 I0 tathA 650 I0 ke madhya meM ) ne vAsavadattA, dazakumAracarita aura kAdambarI jaise kramaza: utkRSTa grantha likhakara kAvya ko alaGkRti kI sImA para pahuMcA diyA aura isakA caramotkarSa zrIharSa ke naiSadha tathA uttarakAlIna kAvyoM meM dikhAI paDA / phalataH azvaghoSa aura kAlidAsa kI RjutA, sarasatA aura avyAja manohAritA ke sthAna para vidagdhatA aura AyAsa siddha AlaGkAritA ne sthAna grahaNa kiyA / yadyapi zAstra ke anusAra kAvya yaza ke lie vyavahArajJAna ke lie likhe jAte the', arthAt jIvana kI lagabhaga samasta AvazyakatAoM kI pUrti ke lie kAvya likhe jAte the, para adhika bala kIrti-yaza pAne para hI diyA gayA hai| jo bahajJatAjanya thI / kaviyoM kI yaha kahakara prazaMsA kI gaI hai ki unake yaza: zarIra meM jarA-maraNa kA bhaya nahIM hotA / kIrti prApta karane meM rAjA aura usakI rAjyasabhA pradhAna sahAyaka sAdhana the / isa prakAra hama dekhate haiM ki sAmanta yuga kA 1. kAvyaM sad dRSTA'rtha prItikIrtihetutvAt (kAvyAlaMkAra 5 / 5)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ [13] prabhAva hamAre alaMkAra zAstroM para par3A hai / rAjakIya yuga kA prabhAva hamAre alaMkArazAstroM para par3A hai / rAjakIya ThATa-bATa kA jIvana kavi kA bhI Adarza ho gayA / rAjazekhara ne kavi ke jisa zAnadAra jIvana kA citra aMkita kiyA hai, vaha kama Azcaryajanaka nahIM hai| 'mAgha' paNDita kavi kI samRddhi kA varNana "prabandhacintAmaNi" Adi graMthoM meM bar3I mukhara bhASA meM kiyA gayA hai / svayaM rAjA bhoja ko usa samRddhi ke sAmane cakita aura hatagarva honA par3A thA / aisA pratIta hotA hai ki isa zreNI ke kaviyoM ke sAmane vAlmIki, vyAsa, aura kAlidAsa kA Adarza nahIM thA / prAcIna graMthoM meM rAjasabhAoM kA jo varNana pAyA jAtA hai, vaha yadyapi eka prakAra ke kAvya vinodoM se paripUrNa hai, phira bhI uktivaicitrya ko yA kauzala vizeSa ko hI vizeSa sammAna prApta hotA thA / kAdambarI meM bANabhaTTa ne isa rAjasabhA kA bar3A hI rocaka varNana kiyA hai / unake varNana se jJAta hotA hai ki darabAra meM kAvya-vinoda kI ruci thI, parantu vaha kAvya vinoda bindumatI, prahelikA, citra Adi kAvyoM kI zreNI kA thA / rAjasabhA meM zAstra-carcA bhI hotI thI / nAnA zAstroM ke tajJa paNDita tarka-yuddha meM utarate the / kaviyoM kI nAnAbhAva se parIkSA hotI thI / tAtparya yaha hai ki kavi ko aisI rAjasabhA meM apanI kavitA par3hakara kIrti prApta karanI hotI thI / hama usa yuga kI kavitA kI carcA karate samaya isa bAhya-paristhiti kI upekSA nahIM kara sakate / vastata: isa prakAra ke sAhityika tathA pANDityamaya vAtAvaraNa aura sahRdaya kI vidagdhatA ne kaviyoM ko eka naI preraNA dI / phalataH pUrvAgata rasamaya zailI ke sthAna para eka navIna 'vicitra' mArga cala par3A, jisameM viSaya kI apekSA usakI abhivyaJjanA, varNanaM prakAra meM sarasatA ke sthAna para vaidagdhya para adhika bala diyA jAne lagA / sAtha hI kAvya kI sajAvaTa ke lie vAtsyAyana ke kAmasUtra tathA anya zAstroM kA upayoga hone lagA / aise hI navIna yuga ke pratIka svarUpa tathA pUrvavartI kAvyadhArA ke dAya rUpa meM prApta guNoM ko AtmasAta kara apanI vidagdhatA evaM vyutpatti se kAvya kI navIna zailI kI udbhAvanA meM saMzliSTa rahane vAle do mahAkavi haiM- 'bhAravi' aura 'mAgha' / itanA to nizcita hai ki ina donoM meM 'sukavi-kIrtidurAzayA' se kavi karma karane vAle 'mAgha' vidagdhatA aura kalAnaipuNya meM 'bhAravi' se adhika Age bar3he hue haiM / kAvya meM unakA kalpanA cAturya, vRtta-prabhutva, pANDitya, aura bhASA kA prakhara jJAna sabakucha vismayAvaha hai / hA~, yadi hama kAlidAsa ke kAvya kI RjutA, svAbhAvikatA aura bhAvataralatA ke bindu ko chor3a deM aura mAgha ke sampUrNa kAvya-zizupAlavadha-meM jhA~kakara dekheM to hRdaya kI apekSA mastiSka, kavitva kI apekSA pANDitya kA eka vicitra samanvita rUpa hI dikhAI detA hai' / vastuta: manuSya kA yathArtha vyaktitva usake hRdaya meM nihita rahatA hai, mastiSka meM nahIM / Man is hidden in his heart not in his head". 1. kAvya mImAMsA - dazamodhyAyaH, patra 130, caukhambhA prakAzana
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ [14] isakA yaha tAtparya nahIM hai ki 'mAgha' ke pAsa kavi-hRdaya hai hI nahIM / nizcaya hI usake pAsa kavi hRdaya hai aura vaha kisI prakAra kama nahIM hai / kintu jahA~ bhI usakA kavi jAtA hai, akelA nahIM jAtA, vaha apane pANDitya ke ghaTATopa, apane sAmaMtavAdI lavAja meM ( bahujJatA ) ke sAtha jAtA hai / usakA yuga nirmita vyaktitva, usakA svabhAva (Nature) usake kavi ko ekAkI jAne se roka letA hai / vastuta: kAvya-kRti kI saphalatA meM kavi-svabhAva aura yuga-bhAvanAoM kA prAdhAnya rahatA hai / jo kavi apanI ruci tathA loka-bhAvanA ke viparIta kAvyanirmANa karatA hai, vaha apane uddezya meM saphala nahIM ho pAtA / isIlie rAjazekhara ne kAvyamImAMsA meM kahA hai ki "kavi ko pahale apanA hI saMskAra karanA cAhiye / merA saMskAra kitanA hai, kisa bhASA meM maiM samartha hU~, logoM kI ruci kisa viSaya kI ora hai, merA kAvya racanA kA uddezya kyA hai ? merA saMrakSaka kisa goSThI meM zikSita hai athavA usakA mana kahA~ lagatA hai, yaha jAnakara kAvyaracanA ke lie bhASA vizeSa kA Azraya lenA cAhie // " 'kaviH prathamamAtmanameva kalpayet / kiyAnme saMskAraH, kva bhASAviSaye zakto'smi, kiM rucirlokaH, parivRDho vA, kIdRzi goSThayAM vinItA, svAsya vA cetaH, saMsajata iti buddhvA bhASA vizeSamAzrayeta" iti AcAryAH / / yadi kavi ne ukta nirdiSTa bAtoM kI ora dhyAna na dekara apane kAvya likhane kA vahI uddezya hetu 'duSTa rAjA yA asura kA vinAza kathana mAtra' - grahaNa kiyA jo itihAsa yA purANa ke lekhaka kA thA, to usakI kRti kevala itihAsa yA paurANika kathA kI punarAvRtti mAtra hokara raha jAyagI / usakI kRti aura purANa- itihAsa meM koI antara nahIM rahegA / usameM eka vyApaka hetu ke abhAva meM kavi yuga kI bhAvanAe~ bhI mukharita nahIM ho sakeMgI / ataH aise kevala itivRtta mAtra kathana karane ke lie eka mahAkavi kI kyA AvazyakatA hai ? 'pereDAija laoNsTa' (Paradise Lost) ke kavi 'milTana' ne bhI pahale mahAkAvya kI racanA ke lie yogya viSayoM kI eka sUcI banAI thI, jisameM purANa-prasiddha - (Legendary) arthara kI kathA kA viSaya krama meM prathama thA / kintu vicAra-manthana karane para svaruci evaM apane abhilaSita hetu kI pUrti usake dvArA na ho sakane para usane 'bAyabila' ke eka prasaMga para apane mahAkAvya-pereDAijalaoNsTa' kI racanA kI / usake Alocaka ( Diksana Dixon.p.193) Diksana ne likhA hai ki kavi milTana ne apane svabhAva-ruci ke anukala viSayoM ko grahaNa kara anya viSayoM kA tyAga kara diyA / "What was akin to his own nature he took, the rest he put aside with perfect unconcern". vAstava meM jaba kavi yA kalAkAra apanI tathA loka-ruci ke sAtha samarasa-tadAkAra-hokara usake sura meM apanA sura milAte hue apanI 1. kAvyamImAMsA, a0 10,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 15 ] kRti kA nirmANa karatA hai tabhI usakA kAvya- kauzala usa kRti meM prasphuTita hotA hai, aura vaha kRti pUrNa vaibhavatA ko prApta hotI hai kahA gayA hai "The artist is then most powerful when he finds himself in accord with the age he lives in. And the plenitude of art is only reached when it marches with the sentiments which possess a community" (Mark Pattison's Milton ). isa prakAra hama dekhate haiM ki mAgha ke kavi kA mahattva kevala pANDitya ke kAraNa hI nahIM hai, apitu isalie hai ki vaha samAja kI bhAvanAoM ko samajhakara kAvya meM apane yuga ke dharma, samAja, rAjanIti Adi vividha kSetroM kA vyApaka citra aMkita kara sakA hai / kintu usake AlocakoM kI dRSTi sadA ekAMgI rahI hai / mAgha ke pANDitya kI cakAcauMdha se dIpta A~khoM se usake kAvya ko dekhane vAle prAcIna paNDitoM ne use kAlidAsa bhAravi se bhI zreSTha ThaharAyA hai / yahA~ taka ki usake kAvya ko dekhakara mahAkAvyapaJcaka para TIkA karane vAle prakhara pANDitya se vibhUSita rasika mallinAtha ne apane ye vicAra bar3I tanmayatA se vyakta kiye haiM "dhanyo mAghakavirvayaM tu kRtinastatsUktisaMsevanAt / " nizcaya hI mallinAtha kI yaha ukti nirmUla nahIM hai / unake vicAra meM atyadhika vyutpanna kavivara mAgha ke vyaktitva meM hRdaya aura mastiSka kA apUrva saMgama dekhane ko milatA hai / kintu arvAcIna paNDita mAgha ko samucita rIti se samajhane meM asamartha rahe haiM / vAstava meM bahujJatA aura vidvattA meM mAgha apane pUrvavartI kaviyoM kAlidAsa, - bhAravi, bhaTTi meM kiM bahunA - zrIharSa se bhI eka kadama Age hI bar3he hue dikhAI dete haiM / yadi dekhA jAya to kAlidAsa mUlata: kavi haiM, bhAravi rAjanIti ke prakANDa vidvAn aura bhaTTi zuSka vaiyAkaraNa tathA uttaravartI zrIharSa vizeSa rUpa se dArzanika hI jJAta hote haiM / kintu mAgha ukta sabhI kSetroM ke marmajJa paNDita haiM / una kaviyoM kA jJAna kSetra ekAGgI hai, jabaki mAgha kI gati sarvatra hai / veda 1. 1 - tAvad bhA bhAraverbhAti yAvan mAghasyanodayaH / udite tu punarmAghe bhAraverbhA veriva / / ' 'kRtsna prabodhakRd vANI bhA raveriva bhAraveH / mAghanaiva ca mAghena kampaH kasya na jAyate // ' 3 - mAghena vighnotsAhA notsahante padakrame / smaranto bhAravereva kavayaH kapayo yathA // 4 - upamA kAlidAsasya bhAraverartha - gauravam / daNDinaH padalAlityaM mAdye santi trayo guNAH // ' avayaH kevalakavayaH kevalakIrAstu kevalaM dhIrAH / paNDitakavayaH kavayaH tAnavamantA tu kevalaM gavayaH // 2. 2 -
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 16 ] tathA darzanoM se lakara rAjanIti taka kA pariniSThita jJAna inake kAvya meM dekhane ko milatA hai| yahI nahIM, alaMkAra zAstra, kAmazAstra, saGgIta, azvavidyA, tathA hastividyA ke ve uttama jJAtA haiM / mAgha eka pravINa vaiyAkaraNa haiM / isakA jJAna unake dvArA yatra-tatra ullikhita vyAkaraNa ke sUkSma niyamoM se hotA hai / isI prakAra ve saGgItazAstra ke bhI sUkSma vivecaka haiN| ( 11 / 1 - mAgha ) nizcaya hI itane zAstroM kA pariniSThita jJAna anya kisI saMskRta kavi meM dekhane ko nahIM milatA / bahumukhI pratibhAzAlI mAgha kA kavi hRdaya jaba bhI bAhara Ane kA, apane ko prasphuTita hone kA avasara pAtA pANDitya use pIche Dhakela kara apanA prabhutva jamA letA hai / pariNAmataH Aja ke naye Alocaka use ThIka se samajha pAne meM sarvathA asamartha rahate haiM / pariNAmataH ye mAgha ko 'kaviruDhiyoM kA dAsa kahate haiM / '' kintu aisA doSAropaNa karane ke pUrva suvijJa lekhaka ko bhalI prakAra se saMskRta kavi-paramparA ke kAvyasAhitya para dRSTipAta karanA cAhie ki aisA kauna sA mahAkavi huA hai jisane kAvyarur3hiyoM kA varNana apane kAvya meM nahIM kiyA ? DaoN0 vyAsa ne hI apane saMskRta - kavi darzana meM eka sthAna para yaha likhA hai ki " azvaghoSa meM hI sarvaprathama hameM kucha aisI kAvyarur3hiyA~ milatI haiM, jinakA prayoga kAlidAsa se lekara - zrIharSataka milatA hai / " kyA ye kavi ruDhiyoM ke dAsa nahIM haiM / yadi hama purANa sAhitya kI ora dRSTipAta kareM to hameM zrImadbhAgavata mahApurANa taka meM apane abhISTa - priya ko dekhane ke lie lAlAyita pura sundariyoM kA varNana dekhane ko milatA hai / jisakI paramparA -zrIharSa taka dekhane ko milatI hai / bhAratIya AcAryoM ne mahAkAvya meM vastu - vyApAra varNana para bahuta adhika jora diyA hai / alaMkRta mahAkAvya kA yahI pradhAna lakSaNa hai / jaise prakRti citraNa tathA jIvana ke vibhinna vyApAroM aura paristhitiyoM kA citraNa Adi / aisI sthiti meM yaha kahanA ki mAgha ne "maulikatA ko kucala diyA hai" apane pUrva kaviyoM kI rUr3ha paddhati kA mAgha kI pratibhA Azraya na letI to abhinava saraNi ko udbhAvita karatI" Adi Adi-mAgha ke prati buddhipUrvaka anyAya karanA hai / jina-jina pUrva kaviyoM ke varNanoM ke anurUpa mAgha ne apane kAvya varNanoM kA aMkana kiyA hai, unheM citrAMkita karane kI kalpanA, mAgha kI apanI hai / hU-ba-hU anukaraNa karane kI ceSTA nahIM kI gaI hai / apanI prakRti ke anusAra una varNanoM ko sajAne, unheM halke yA gahare raMga se raMgane kA kArya mAgha kA hai| vaise dekhA jAya to koI bhI "vicAraka AsamAna meM nahIM paidA hotA hai / sabakI jar3a paraMparA meM gaharAI taka gayI huI haiM / sundara se sundara phUla yaha dAvA nahIM kara sakatA ki vaha per3a " 1. saMskRta kavidarzana 2. bhAgavata - dazamaskandha - a0 41 DaoN0 vyAsa, pR0 176 3. apArekAvyasaMsAraM kavirekaH prajApatiH / yathA'smai rocate vizvaM tathedaM parikalpyate //
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 17 ] se bhinna hone ke kAraNa usameM ekadama asaMpRkta hai / koI bhI per3a yaha dAvA nahIM kara sakatA ki vaha miTTI se bhinna hone ke kAraNa ekadama alaga hai / isI prakAra koI bhI tathAkathita maulika vicAra yaha dAvA nahIM kara sakatA ki vaha paraMparA se ekadama kaTA huA hai / kArya-kAraNa ke rUpa meM, AdhAra- Adheya ke rUpa meM paramparA kI eka avicchedya zrRMkhalA atIta meM gaharAI taka, bahuta gaharAI taka gayI huI hai|' aisI sthiti meM hama yaha kaise kaha sakate haiM ki mAgha "rur3hiyoM kA dAsa" hai yA usakA lakSya apane pUrva kaviyoM kI nakala karanA'' hai / mAgha kA lakSya apane pUrva kaviyoM dvArA varNita varNanoM jaisA varNana kara unake Age bar3hakara 'kIrti' ko prApta karanA rahA hai / ata: use aisA karane ke atirikta anya mArga bhI nahIM thA / ve prakRti se to vinIta the para ve jo kacha kArya karate usake lie vaMza, pratiSThA evaM prazaMsA kI eka utkaTa cAha unake hRdaya meM banI rahatI thI / unhoMne yazolipsA ke kAraNa hI apane pANDitya, camatkArI pratibhA evaM bahujJatA kA sthAna-sthAna para paricaya diyA hai / mAgha kalAvAdI kavi avazya haiM, ve 'vicitramArga' ke pravartaka bhI haiM, kintu ve satkavi kI yathArtha kasauTI bhI jAnate haiM / unhoMne apane kAvya meM zabda aura artha donoM ke samanvita saundarya para dhyAna diyA hai / aisI sthiti meM mAgha ke sAtha nyAya karate samaya hameM sarvaprathama usa yuga cetanA ko dhyAna meM rakhanA cAhie / jisane mAgha ke vyaktitva tathA usake svabhAva (Disposition) kA nirmANa kiyA hai / ve apane svabhAva se dhArmika samanvaya meM vizvAsa rakhane vAle vyakti the / ina saba bAtoM ke atirikta mahAkavimAgha apane DhaMga ke zRMgArI-premI rasika vyakti the / unakA prema vAsanA-pradhAna hai / ekasthAna para ve kahate haiM - "svaccha jala se dhule aMga, tAmbUlacUti se jagamagAte hoTha aura mahIna nirmala halkI sI sAr3I athavA ekAnta sthAna-yahI to vilAsiniyoM kA vAstavika zrRMgAra hai bazarte vaha kAma ( vAsanA ) se rahita na ho / '' isa prakAra kA vAsanA-pradhAna-zrRMgAra varNana yuga kI vicAradhArA se hI prabhAvita mAnA jAyagA / zizupAlavadha- kAvya racanA ke preraka hetu - ( 1 ) sukavikIrtidurAzA aura ( 2 ) kRSNabhakti mahAkavi kAlidAsa kI lalita-mudhara, vinodAtmaka, rammyodAtta aura AdarzavAdI kAvya kRtiyoM ke pazcAt, lagabhaga 150 varSa ke antarAla meM mahAkavi bhAravi kI ojapUrNa, bhArI-bharakama, viveka pradhAna, aura vicAra dRSTyA yathArthavAdI kRti ko saMskRta-kAvyAkAza meM apanI prakhara dyuti se prakAzita dekhakara sukavi kI kIrti kA 1. "zabdArtho satkaviriva dvayaM vidvAnapekSate / " 2 / 86 "svacchAmbhaH snapanavidhautamaGgamoSThastAmbUladyutivizado vilAsinInAm / vAsazca pratanu viviktamastvitIyAnAkalpo yadi kusumeSuNA na zUnyaH / / 8 / 70 / / ( zizu0 vadha 8 / 70 ) zi0 bhU02
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 18 ] abhilASa rakhane vAle mahAkavi mAgha ko apane pratidvandvI kavi bhAravi ko pachAr3akara Age bar3hane kI icchA karanA svAbhAvika hI thA / mAgha ne isa hetu ko bar3I hI namratA se vyakta kiyA hai - 'lakSmIpatezcaritakIrtanamAtracAru 1 ...... sukavikIrtidurAzayA'daH kAvyaM vyadhatta zizupAlavadhAbhidhAnam // ' (205 kavivaMzavarNanam ) aura tadanusAra apane kAvya ko sarvabhAvena zreSTha karane kA prayatna bhI kiyA hai / ( ise hama kirAtArjunIya aura zizupAlavadha kI tulanA meM dekha sakate haiM / ) apanI abhilASA kI pUrti ke lie mAgha ne bhAravi kI kIrti usake kAvya kI prakhara dyuti ko dhvasta karane meM kucha bhI kasara nahIM chor3I / mahAbhAratIya kathAbhAga meM 2 / 3 navIna bhAga bhAgavata tathA viSNupurANoM ke aMzoM ko jor3anA tathA mahAbhAratokta kathA bhAga meM parivartana karanA bhI bhAravi ke Age jAne kA mAgha kA eka prayatna hai| sAtha hI yazaH prApti ke sAtha apane iSTadeva zrIkRSNa kA guNagAna karanA bhI hai / ataeva mAgha ne mahAbhAratIya kathA meM thor3A parivartana kiyA / bhAgavata ke 'jarAsaMdha ke sthAna para zizupAla jaise parAkramI kI sthApanA kI hai / jisase usake vadha kA saMpUrNa zreya zrIkRSNa ko mile / ( jo jarAsaMdha ke vadha meM nahIM milatA ) kyoMki krUratA va parAkrama meM bhI rAvaNa kA upahAsa karane vAle zizupAla jaise eka vIra puruSa kA vadha koI sAdhAraNa vyakti to nahIM kara sakatA / isa choTe se parivartana se kathAnaka ko eka mor3a milA hai jo zrIkRSNa ke caritra kA vIratApUrNa tathA tejomaya svarUpa prastuta karatA hai / isI tathya ko vyakta karane ke lie mAgha ne kAvya meM ekAdhika sthAnoM para zrIkRSNa ke lie - varAha, AdivarAha, mahAvarAha jaise vizeSaNoM kA prayoga kiyA hai / DA~0 manamohana lAla ne ina vizeSaNoM kA saMketa AdivarAha bhoja arthAt mihirabhoja ( jo mAgha ke AzrayadAtA the ) kI ora mAnA hai / 'mahAkavimAgha pR0 192 dekhie - 1 / 33 yA 34, 14 / 14, 43, 71, 86, 15/5, 18/25, 98, 19/116, 20/33
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAgha kI racanAe~ mahAkavi bhAravi kI taraha hI mAgha kI bhI kevala eka hI racanA zizupAlavadha' Aja prApta hai / yadyapi mAgha kAvya ke TIkAkAra vallabhadeva kI TIkA meM 'zIla' zailataTAtpatatu tathA 'nArInitambaphalake' ye do zloka aura kSemendra kI 'aucityavicAracarcA' meM bubhukSitairvyAkaraNaM na bhujyate pipAsitaiH kAvyaraso na pIyate / na vidyayA kenaciduddhRtaM kulaM hiraNyamevArjaya niSphalAH kalAH / / ' ye prasiddha zlokaH dekhane ko milate haiM, kintu ye kisa grantha meM se uddhRta kiye gaye haiM, jJAta nahIM hotA / saMbhava hai, mAgha samaya-samaya para kucha phuTakara racanAe~ rAjasabhA yA kavi goSThiyoM meM sunAne ke liye likhate rahe hoM, isakI puSTi unake aprAsaMgika-zrRMgAra-lIlAoM ke varNanoM ko dekhane para hotI hai / inhIM muktaka - varNanoM ko kavi ne bAda meM zizupAlavadha - kAvya meM anusyUta kara diyA hoM yahI kAraNa hai i zizupAlavadha - kAvya ke itivRtta - nirvAhakatA meM bAdhA upasthita ho gaI hai / 'subhASitAvali' tathA 'aucityavicAracarcA' meM aMkita zlokoM ke atirikta subhASitaratnabhANDAgAram meM bhI kaI zloka mAgha ke nAma se dekhane ko milate haiM / kintu inakA mUlarUpa jJAta nahIM hotA / prabandha kAvya ke rUpa meM kevala 'zizupAlavadha' mahAkAvya hI Aja upalabdha hai, jo unake utkRSTa kalAvAdI kAvyatva ko siddha karane meM nizcaya hI alam hai / zizupAlavadha kavi mAgha ne apane kAvya ke lie kathA bhAravi ke kirAtArjunIya kI taraha mahAbhArata se grahaNa kI hai| isameM zizupAlavadha - kRSNa tathA zizupAla ke vaira kI, tathA yuddha meM kRSNa ke dvArA cedinareza zizupAla ke vadha kiye jAne kI laghu-kathA varNita hai / yahI 'zizupAlavadha' mahAkAvya kA varNya viSaya hai / mAgha vaiSNava hone ke kAraNa isakA preraNA srota pradhAnataH bhAgavatapurANa hai, aura goNa rUpa se mahAbhArata / sargo kI saMkhyA 20 tathA zlokoM kI 1650 / dvArakA meM zrIkRSNa ke pAsa nArada kA Agamana tathA unake dvArA duSToM - zizupAlAdi - ke vadha ke lie prerita kiye jAne kI kathA varNita hai ( 1 sarga ), yudhiSThira ke rAjasUyayajJa meM jAne ke lie balarAma tathA uddhava dvArA mantraNA karane ke pazcAt nizcaya kiyA jAtA hai ( 2 sarga ); zrIkRSNa yAdava senA ke sAtha indraprastha ke lie prasthAna karate haiM ( 3 sarga ), isake pazcAt mahAkAvya ke lie lakSaNa granthakArokta Avazyaka pUraka viSayoM kA varNana Arambha hotA hai / - raivataka parvata kA varNana ( 4 sarga ), kRSNa ke raivataka parvata para nivAsa karane kA varNana (5 sarga), RtuoM kA varNana ( 6 sarga ), vanavihAra varNana ( 7 sarga ), jalakrIDA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 20 ] varNana ( 8 sarga ), sUryAsta tathA candrodaya kA varNana ( 9sarga ), madhupAna aura suratavarNana (1:sarga ), prabhAta varNana ( 11 sarga ), prAta:kAlIna abhiyAna kA varNana ( 12 sarga ), pANDavoM se milana tathA sabhApraveza kA varNana ( 13 sarga ), rAjasUyayAga tathA dAna kA varNana ( 14sarga ), zizupAla kA vidroha varNana (15 sarga ), dUtoM kI ukti-pratyukti kA varNana ( 16 sarga ), sabhAsadoM ke kSobha tathA yuddhArtha kavaca dhAraNa kA varNana (17 sarga ), yuddha kA varNana ( 18-19 sarga ) tathA zrIkRSNa aura zizupAla ke sAtha dvandva yuddha kA varNana 20 veM sarga meM sampanna hotA hai / uparyukta kathA evaM varNanoM ko dekhane se spaSTa ho jAtA hai ki mAgha prabandhakAvya ke itivRtta nirvAhakatA meM saphala nahIM kahe jA sakate / inake pUrvavartI kaviyoM - bhAravi aura kumAradAsa jaisI thor3I bhI itivRtta-nirvAhakatA mAgha meM nahI pAI jAtI / mAgha meM itivRtta aura prAsaMgika varNanoM kA kiciMnmAtra bhI santulana nahIM milatA / vastuta: mUla kathAvastu 4 the sarga se 13 sarga taka kA varNana anapekSita rUpa meM vistRta kara diyA gayA hai / pariNAmataH vIrarasapUrNa itivRtta meM aprAsaMgika zrRGgAra lIlAoM kA cha: sargo meM vistAra hai / jo muktaka kI taraha pratIta hotA hai / isakA mUla kAraNa hai kavi kA vyaktitva Personality svabhAva / saMsAra kI vividha ghaTanAoM, vyaktiyoM tathA sAmAjika vAtAvaraNa-prasaMgAdi le anubhavoM se satata hone vAle pariNAmoM se hI kavi kI manoracanA kA, usake vyaktitva kA nirmANa hotA hai aura usake vyaktitva meM hI dhArmika, naitika, sAMskRtika vicAra, usakA vidyA-kalAbhyAsa tathA usakI naisargika ruci-aruci bhI satrihita rahatI haiM / isIlie rAjazekhara kahate haiM - jisa svabhAva kA kavi hotA hai, tadanurUpa hI usakA kAvya bhI hotA hai - 'sa yatsvabhAva: kavistadanurUpaM kAvyam / (kA0 mI0 10) __ hama anyatra kaha cuke haiM ki mAgha eka aise yuga kI dena hai jisake pramukha lakSaNa zrRGgArikatA, sAja-bAja ke kAryoM meM atyadhika ruci aura camatkAra evaM vidvattA pradarzana kI pravRtti Adi haiM / madirA evaM pramadA ke sAhacarya ke prati kavi kI rujhAna bhI AThavIM se dasavIM zatAbdI ke uttara bhAratIya rAjapUta jIvana ko jhalakAtI hai / 6 vi ko prabandhakAvya ke itivRtta kI nirvAhakatA meM sAvadhAna rahanA cAhie, isa bAta kA jJAna kavivara mAgha ko pUrNa rUpa se thA, kintu yuga-prabhAvavaza tathA pUrvavartI kavi bhAravi kI kIrti-patAkA ko dhvasta karane ke bhAvAveza meM ve svayaM ukta tathya kI ora dhyAna nahIM de sake - ve kahate haiM - bahvapi svecchayA kAmaM prakIrNamabhidhIyate / anujjhitArthasambandhaH prabandhaH prabandho durudAharaH / / 2 / 73 / /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 21 ] zizupAlavadha kI kathAvastu kA AdhAra 1/3 bhArata aura 2/3 anyabhAga ( bhAgavata, viSNupurANa ) kavivara mAgha ne apane mahAkAvya zizupAlavadha kI kathAvastu ko mahAbhArata, zrImadbhAgavata tathA anya purANoM ke AdhArapara hI prastuta kiyA hai / kAvya kI pradhAna ghaTanA kA mukhya AdhAra mahAbhAratAntargata sabhAparva kI kathA (adhyAya 33 se 45 zloka 1-30) hI hai / jisameM rAjasyayajJa kI pracaNDa taiyArI. zrIkRSNa kI AjJA se yudhiSThira kA rAjasUya yajJa kI dIkSA lenA tathA rAjAoM, brAhmaNoM evaM sage-sambandhiyoM ko bulAne ke liye nimantraNa bhejanA / yajJa meM saba dezoM ke rAjAoM, kauravoM tathA yAdavoM kA Agamana aura unake bhojana-vizrAma Adi kI vyavasthA / rAjasUya yajJa kA varNana, bhISmajI kI AjJA se zrIkRSNa kI agrapUjA, zizupAla ke AkSepapUrNa vacana / bhISma aura zizupAla kA vAkkalaha aura anta meM zizupAla kA zrIkRSNa ke dvArA vadha Adi kA varNana hai / uparyukta kathA zizupAlavadha-kAvya ke 14 se 20 sarga meM AtI hai aura prathama 1 se 13 sarga taka kI kathA purANa ( bhAgavata va viSNu ) ke AdhAra para hai / zizupAla vadha ke 1 se 13 sarga taka kI kathA mahAbhArata meM nahIM hai / yahI kathA prasaGga bhAgavata mahApurANa meM ( dazama skandha uttarArdha a0 70-73 ) varNita hai, jisameM zizupAla ke sthAna para jarAsandha kA ullekha hai / prasaGga isa prakAra hai - jarAsandha ne rAjAoM ko kArAgRha meM DAla diyA thA, eka samaya una rAjAoM kA dUta zrIkRSNa ke yahA~ Akara unakI sthiti bhI kRSNa se kahatA hai usI samaya nArada dharmarAja ke rAjasUyayajJa kA nimantraNa bhI zrI kRSNa ko dete hai / ata: zrI kRSNa ke sammukha do samasyAe~ AtI haiM - ( 1 ) jarAsandha kA vadha aura (2) rAjasUyayajJa meM upasthita honA / ataH zrIkRSNa kevala uddhava se isa viSaya meM parAmarza lete haiM, jisase ve jAna lete haiM ki yajJa gamana meM hI donoM kAryoM kI siddhi sambhava hai / ataH zrI kRSNa yajJa meM upasthita hone ke liye sasainya nikalate haiM aura vana-upavana aura nadiyoM ko pArakara hastinApura pahu~cate haiM / vahA~ pahu~cane para hI jarAsandha ke vadha kA nizcaya hotA hai / aura usake vadha ke pazcAt yajJa Arambha hotA hai / zrI kRSNa sabhA meM hI zizupAla kA vadha karate haiM / isa prakAra mAgha ke kAvya tathA bhAgavata kI kathA meM adhikAMza sAmya hai / mAgha ne viSNu ke avatAroM kA ullekha karate samaya bhISma stuti meM anya avatAroM ke varNana meM dattAtreya kA spaSTa ullekha kiyA hai / usake atirikta mAgha ne bhAgavata ke anusAra hI varAhAvatAra se Arambha kiyA hai / bhAgavata kathA ke atirikta mAgha ne anya purANoM ke aMzoM ko bhI sammilita kiyA hai, jaise prastuta kAvya ke prathama sarga meM zizupAla ke do pUrvajanmoM kA ullekha kiyA gayA hai, jo viSNu purANa ke AdhAra para varNita hai - (viSNu aMza 4 a0 14-15 )
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 22 ] isake atirikta Alocya kAvya ke prathama sarga ke 46 zloka kA 9veM sarga ke 14 veM zloka kA bhAva kramaza: agnipurANa-va-bhaviSya purANa meM milatA hai / AdAna mAgha para pUrvavartI kaviyoM kA prabhAva - pUrvavartI kaviyoM - kAlidAsa, bhAravi tathA bhaTTi kI kavitA kA prabhAva mAgha ke kaI varNanoM para dikhAI par3ane ke kAraNa vidvAnoM ne mAgha para pUrva kaviyoM kI nakala karane kA doSa lagAyA hai. kintu hamAre vicAra meM yaha doSAropaNa nyAya saMgata nahIM hai / vastutaH sAhitya ke vikAsa meM 'AdAna-pradAna' prakriyA kA mahattvapUrNa yogadAna rahatA hai / yaha eka gatizIla jIvaMta prakriyA hai / usameM pUrvavartI se AdhAra rUpa meM use jo kucha milatA hai, usa para khar3e hokara hI vaha Age ke lie apanA kadama uThAtA hai / isI tathya ko nItivAkya meM isa prakAra vyakta kiyA gayA hai - 'calatyekena pAdena tiSThatyekena buddhimAn' - buddhimAn vyakti eka paira se khar3A rahatA hai aura dUsare se calatA hai / yaha kevala vyakti satya nahIM hai, sAhityika sandarbha meM bhI yahI zAzvata satya hai / khar3e paira kA AdhAra pUrvavartI upajIvya sAhitya hotA hai / isI upajIvya-paraMparAgata sAhitya kI bhUmi para kavi kA paira khar3A rahatA hai / yahI usakA AdAna' hai aura calatA paira hai - 'pradAna' jo uttaravartI sAhitya para usakI chAyA arthAt usakI kRti kA prabhAva hotA hai / hama anyatra batA cuke hai ki kavi ko vyutpanna hone ke liye loka, zAstra tathA pUrvavartI kAvya kA abhyAsa karanA nitAnta Avazyaka hotA hai / inhIM se kavi ko kAvya karane kI preraNA milatI hai / apanI kAvya-racanA kI prArambhika avasthA meM kavi pUrvavartI kaviyoM kI kRtiyoM kA adhyayana karatA hI hai / bAda meM jJAta yA ajJAta rUpa se usakI apanI racanA meM unakA prabhAva kucha na kucha avazya dikhAI par3atA hai / yahI hai upajIvya-upajIvaka bhAva / ise hama 'heya' kahakara tiraskRta nahIM kara sakate / kyoMki "koI bhI zreSTha se zreSTha kavi AsamAna meM nahIM paidA hotA hai / sabakI jar3a paramparA atIta meM gaharAI taka gayI huI hai / sundara se sundara phUla yaha dAvA nahIM kara sakatA ki vaha per3a se bhinna hone ke kAraNa usase ekadama asaMpRkta hai / koI bhI per3a yaha dAvA nahIM kara sakatA ki vaha miTTI se bhinna hone ke kAraNa ekadama alaga hai / isI prakAra koI bhI kavi yaha dAvA nahIM kara sakatA ki vaha paramparA se "pUrvavartI sAhitya se ekadama kaTA huA hai / kArya-kAraNa ke rUpa meM, AdhAra-Adheya ke rUpa meM paramparA kI pUrvavartI kaviyoM ke dAya kI-eka avicchedya zrRMkhalA atIta meM gaharAI taka, bahuta gaharAI taka gayI huI hai / " yaha to rahI paramparA yA pUrvavartI kaviyoM ke dAya kI bAta, jisake anusAra pratyeka kavi kI kRti meM pUrvavartI kAvya-varNanoM kI chAyA sahajagatyA DhUMDhI jA sakatI hai /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 23 ] koI bhI isa prabhAva se mukta nahIM ho sakatA / yaha eka aTala satya hai / kabhI-kabhI aisA bhI hotA hai ki kinhIM do bhinna kAvyoM meM kucha sthaloM meM samAna pada, samAna vAkya, samAna artha tathA samAna zailI taka dekhane ko milatI hai, yahA~ yaha Avazyaka nahIM ki eka ne dUsare kA anukaraNa kiyA ho yA nakala kI ho / bAta yaha hai ki kisI viSaya ke prati kabhI-kabhI eka hI prakAra ke bhAva do yA kaI kaviyoM meM sphurita hote haiM, aura una kaviyoM meM deza-kAla Adi kA bahuta bar3A vyavadhAna bhI rahatA hai / loka-zruti bhI hai ki mahApuruSoM ke vicAra prAya: samAna hI hote haiM / cintana praNAlI kI yaha ekatA manuSya jAti meM svabhAva siddha hai / pUrvavartI sAhitya aura vartamAna sAhitya ke dhanI RNI sambandha, tathA mAnava jAti kI cintana praNAlI kI ekatA para vicAra kara lene ke pazcAt hameM Alocya kavi ke kAvya-praNayana ke uddezya tathA usake samaya kI sAhityika dazA para bhI vicAra kara lenA hogA jisake kAraNa kavi ke kAvyavarNana pUrvakaviyoM - kAlidAsa, bhAravi, bhaTTi Adi- ke kAvya varNanoM se prabhAvita parilakSita hote haiM / mahAkavi mAgha ne apane jIvana kI utkaTa abhilASA ko ina - 'sukavikIrtidurAzayA'ada: kAvyaM vyadhatta zizupAlavadhAbhidhAnam" zabdoM meM aMkita 'sukavikIrti durAzA' ke dvArA vyakta kiyA hai / mAgha kI isa abhilASA ke viSaya meM tathA tatkAlIna sAhityika vAtAvaraNa ke viSaya meM hama isake pUrva 'mAgha kavi kA vyaktitva'- isa zIrSaka ke antargata paryApta carcA kara cuke haiM / ataH yahA~ saMkSepa meM itanA hI kahanA paryApta hogA ki mAgha ko apanI abhilASA-'sukavikIrti' kI pUrti ke liye atyadhika parizrama karanA par3A hogA / kyoMki una dinoM 'sukavi-kIrti' ko prApta karanA koI sarala kArya nahIM thA / vaha rAjA aura usakI sabhA meM pUrva se hI kuNDalImArakara baiThe hue atyanta ghAgha kaviyoM kI kRpA-dRSTi para nirbhara thI / eka kavi ne to aisI rAja-sabhA ko hiMstra-jantuoM se bhare samudra ke samAna kahA hai ( mRcchakaTika 9 / 14 ) aisI sthiti meM naye kavi ke liye rAja-sabhA meM praveza pAnA duSkara thA / isakA saMketa ____ 1. There is no more interesting and important fact in human history than the universality of folk songs and legends. There is an amazing similarity between the subjects of the songs of the East and the songs of the West and stories are common to all the peoples of the world.............Probably the most satisfactory explanation of the universality of myths is that they are the result of universal experience and sentiment." The outline of literature of John aink Water. Vol I 1940 London Page no 28 to 30.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 24 ] bANa ke harSacarita' meM aMkita vivaraNa se tathA bilhaNa ke - 'rAjadvAre bhagAkAre bilhaNo vRSaNAyate' - isa kathana se mila jAtA hai / nizcita hI mAgha ko apane pUrvavartI kaviyo-vizeSa kara kavi bhAravi- ko pachAr3ane ke liye unake dvArA varNita varNanoM jaise vaNanoM ko apane kAvya meM citrita kara aura Age bar3hakara apanA kAvya kauzala dikhAne ke vyaktirikta anyamArga nahIM thA / aisI sthiti meM pUrvavartI kaviyoM ke varNanoM kI chAyA yA unako samAnatA mAgha ke kAvya 'zizupAlavadha' meM dikhAI denA koI Azcarya nahIM hai / isa samAnatA ko Apa unakI nakala yA unakA anukaraNa kaha sakate haiM, kintu apane abhilASA ( yazolisA ) kI pUrti ke lie kiye hue kavi ke ye prayatna sahaja svAbhAvika hI mAne jAyeMge / anukaraNa yA nakala nahIM / vaijJAnikoM kI dRSTi meM maulikatA kA dUsarA nAma navIna udabhAvanA hai, kintu sAhitaya. meM kisI bhAva ko prastuta karane ke navIna dRSTikoNa athavA vivecana kI navInatA ko hI maulikatA kahA jAtA hai / kevala bhAva sAmya athavA prabhAva prahaNa meM maulikatA naSTa nahIM hotI / mAgha kA kavi 'bhAvaparipanthI' to nahIM kahA jA sakatA / vaha pUrva varNita bhAva ko apanI amlAna pratibhA aura vyutpatti ke sA~ce meM DhAlane meM khUba kuzala hai / pariNAmataH pUrvadRSTa sAre bhAva-padArtha-bhI nae se pratIta hone lagate haiM / dekhie - eka udAharaNa paryApta hogA- bhAravi ke bhAva ko grahaNa kara mAgha ke kavi ne apano maulikatA se sajAkara kisa prakAra upanyasta kiyA hai - bhAravi kahate haiM - 'kRtAvadhAnaM jitabarhiNadhvanau suraktagopIjanagItaniHsvane / idaM jighatsAmapahAya bhUyasI na sasyamabhyeti mRgIkadambakam // ' (4 / 33 bhAravi) isI bhAva ko mAgha ke kavi ne isa prakAra prastuta kiyA hai - 'vigatasasya jighatsamaghaTTayatkalamagopavadhUna mRgavrajam / zrutatadIrita komalagItakadhvanimiSe'nimiSekSaNamagrataH // " ( mAgha0 6 / 49 ) yahI maulikatA usake senAprayANa vAle sa! -( 5, 12, 13 ) tathA ekAdaza sarga ke prabhAta varNana meM parilakSita hotI hai / isI prakAra mAgha ne bhaTTi ke bhAva ko grahaNa kara eka apUrva kalAtmakatA ke sAtha use prastuta kiyA hai - mAgha kA padya isa prakAra hai - 'saTAcchaTAbhitraghanena vipratA nRsiMhasa~hImatanuM tanutvayA samugdhakAntAstanasaGgabhaharaiH rurovidAraM priticaskare nakhaiH // ' (1 / 47 ) 'he nRsiMha ! Apane ati vizAla siMha kA zarIra dhAraNa kara, apanI ayAla kI zobhA se bAdaloM ko chitra-bhitra karake, usa daitya ke vakSaHsthala ko, mugdhA kAntA ke ( kaThora ) stanasparzamAtra se Ter3he ho jAne vAle, apane nakhoM se, vidIrNa kara diyA / " bhaTTi kA isI bhAva ko vyakta karane vAlA padya isa prakAra hai - 'kva strIviSahayAH karajAH kva vakSo, daityasya zailendrazilA vizAlam / saM pazyataitad ghusadA sunItaM vibheda taistatrarasiMhamUrtiH // " ( bhaTTi - 12.59 )
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 25 ] 'kahA~ to striyoM ke dvArA sahana karane lAyaka nakha, kahA~ parvata kI zilA sadRza bRhadAkAra hiraNyakazipukA vakSaHsthala ? ( Azcarya hai ) devatAoM kI nIti ko to dekho ki una nakhoM se nRsiMha ne use vidIrNa kara diyA / ' ukta padyoM ke bhAvoM meM sAmyatA hone para bhI mAgha ke prastuta karane ke abhinava DhaMga ne aura usakI dhvanyAtmakatA ne usI bhAva ko 'anAghrAtaM puSpaM kisalayamalUna'..... Adi kI taraha aspRSTa banA diyA hai / mAgha kavi kI sahRdayatA, kAvya kazalatA tathA bhAvoM ko prastuta karane kI maulikatA kA isase bar3hakara kyA pramANa cAhiye ? mAgha kA ekAdazasarga to vAstava meM eka anUThA sarga hai, jisameM mAgha ke kavi ne prauDhokti-kuzalatA, tathA svabhAvokti kI apUrva citropamatA ko eka sAtha aMkita kara apanI sahRdayatA tathA sUkSma nirIkSaNa kSamatA ko bar3I kuzalatA se pradarzita kiyA hai / yaha to huI maulikatA kI bAta, aba mAgha ko upalabdha pUrvavartI kaviyoM ke dAya para kucha vicAra kiyA jAya / vidvAnoM ke anusAra kAlidAsa kI kavitA kA prabhAva mAgha ke kaI varNanoM para, vizeSarUpa se mAgha ke ekAdaza tathA trayodaza sarga para spaSTarUpa se parilakSita hotA hai / mAghakRta prabhAta varNana aura kAlidAsa ke prabhAta varNana meM pradhAna antara yaha hai ki mAgha kA varNana adhika vistRta aura alaMkRta hai, jabaki kAlidAsa kA saMkSipta aura adhika mArmika bana par3A hai / mAgha ke trayodaza sarga kA purasundariyoM kA varNana bhI kAlidAsa ke ( kumArasaMbhava aura raghuvaMza ) ziva tathA aja ko dekhane ke liye utsuka ramaNiyoM ke varNana se prabhAvita hai / kAlidAsa kA yaha varNana sarala, aura varNyaviSaya ko aMkita karane vAlA hai, jabaki mAgha kA varNana paurANika sandarbha ko garbhita rakhane se vizeSa alaMkRta hai / purasundariyoM ke donoM kaviyoM ke varNana eka se citra ko aMkita karane vAle hone para bhI kAlidAsa kA varNana vyaMjanA pradhAna hai aura mAgha kA adhika vilAsamaya hai (raghuvaMza - 7.9 mAgha- 13 / 44 ) mAgha ke varNana kahIM-kahIM adhika zrRMgArika aura vilAsamaya hone se arucikara ho jAte haiM, jaise - 13.39, 41, 42 Adi / yahA~ yaha ullekhanIya hai ki - isa prakAra ke varNana, jinheM kAvyarUr3hiyoM ke nAma se abhihita kiyA jAtA hai aura ArSakAvya se lekara zrIharSa taka ke kAvyoM meM pAye jAte haiM / ve hamAre vicAra meM, kAlidAsa kI dena nahIM hai, apitu kAvya zAstroM dvArA nirdiSTa vastuvyApAra kI dena haiM / kyoMki kAvyazAstroM ke niyama pUrvavartI ArSa Adi kAvya rAmAyaNa aura purANa sAhitya ( bhAgavata purANa ) ke varNanoM ko dRSTi meM rakhakara hI nirmita haiM / 1. zrImadabhAgavata aisA mahApurANa hai jisameM kAvyAtmakatA paryApta mAtrA meM vartamAna hai / vinTaranitsa kA kahanA hai ki bhASA, zailI, chanda aura kathA kI anviti, sabhI dRSTiyoM se bhAgavata eka mahattvapUrNa sAhityika racanA hai / isa purANa ne rAmAyaNa-mahAbhArata kI bhA~ti lokapriyatA prApta kI hai aura paravartI sAhitya ko dUra taka prabhAvita kiyA hai / - (* Age pRSTha-20 para dekheM)
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 26 ] mAgha kavi bhAravi se vizeSarUpa se prabhAvita mAne jAte haiM / prabhAvita hone kA pramukha kAraNa unakI 'yazolipsA' hI haiM / aisA pratIta hotA hai ki kavi meM 'sukavikIrti' ko prApta karane kA aisA durnivAra 'ahaM' yA abhilASa thA, jisase vivaza hokara use apanI vyutpannatA kA paricaya haThAt denA par3A hai| yaha nizcita hai ki kavi ke hRdaya meM bhAravi ke kAvya aura usakI kIrti ko dekhakara yaha pratikriyA jAgrata ho cukI thI ki 'kirAtArjunIyam' kI prasiddhi aura loka priyatA ko dabAkara apanA kAvya 'zizupAlavadha' usase adhika pratiSThA prApta kare / isIlie mAgha ne sAdRzyavAda ko svIkAra kiyA hai / aura pUrvavartI sabhI kAvyoM vizeSarUpa se 'kirAtArjunIyam' ke vastu aura zilpa kA sAdRzya svIkAra kara usa para apanI maulikatA aura agAdha vyutpannatA kI chApa lagA dI hai / kathAvastu kI sAja-sajjA, sargoM kA vibhAjana, aura varNya viSayoM ko prastuta karane meM mAgha, bhAravi ke pada cihnoM para calate parilakSita hote haiM / bheda kevala donoM ke iSTa devoM ke kAraNa hai / bhAravi ne ziva bhakta hone ke kAraNa mahAbhArata se ziva se sambandhita itivRtta ko grahaNa kiyA hai, aura mAgha ne kRSNa bhakta hone ke kAraNa kRSNa se sambandhita iti vRtta ko / zizupAlavadha aura kirAtArjunIya meM sAmya aura vaiSamya isa prakAra donoM kAvyoM samajhA jA sakatA hai - 1 mAgha kAvya ke prArambha meM 'zrI' zabda kA prayoga maMgalAcaraNa ke lie hai / pratisarga ke antima zloka meM 'zrI' zabda kA ullekha hai / kirAta kAvya ke Arambha meM 'zrI' zabda kA prayoga maMgalAcaraNa ke lie hai / pratisarga ke antima zloka meM 'lakSmI' zabda kA prayoga kiyA gayA hai / * "Moreover it is the one purana which, more than any of others bears the stamp of a unified composition, and deserves to be appreciated as a literary production on account of its language, style, and metere" A History of Indian literature -Vol I, by Winternitz, Calcutta. P. 556 ( 1 ) AcArya baladeva upAdhyAya ne apane saMskRta sAhitya ke itihAsa meM bhAgavata kA samaya SaSThazataka se katipaya zatAbdI prAcInatara mAnA hai / pR0 89 ( 2 ) annamalAI vizvavidyAlaya ke pro0 kRSNamUrti zarmA ne bhAgavata kA samaya pA~cavI zatI I0 sa0 mAnA hai / dekhie Annals of the B.O. R. Institute, Vol. XIV& 1932-33 Pp. 182-218 1
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 27 ] nArada zrIkRSNa ko indra kA sandeza sunate haiM / mAgha ke dvitIya sarga meM balarAma, zrIkRSNa aura uddhava ke madhya rAjanIti viSaya kI bAteM hotI haiM, raivataka kA varNana yamaka meM kiyA gayA hai / mAgha kA 19 vA~ sarga citrakAvya jaisA hai / mAgha ke caturtha sarga meM vividha chandoM kA prayoga kiyA gayA hai / isameM vanecara - yudhiSThira ko duryodhana, sambandhI samAcAra detA hai / isameM bhI dvitIya sarga meM yudhiSThira, bhIma aura draupadI ke madhya rAjanIti viSayaka bAteM hotI hai / himAlaya kA varNana yamaka meM hai / kirAta kA 15vA~ sarga citrakAvya jaisA - hai / kirAta ke bhI caturtha sarga meM vividha chandoM kA prayoga kiyA gayA hai / isake atirikta donoM kAvyoM meM varNya viSaya eka jaise haiM jaise zatruvarNana, rAjanIti - varNana, pravAsa varNana, puSpAvacaya- varNana, jalakrIr3A varNana, sAyaM tathA rAtrivarNana, suratakrIr3A-varNana Adi / isa prakAra dono kAvyoM meM samatA hone para bhI sahRdaya pAThaka ke sAmane bhAravi ko hIna samajhate haiM 'tAvat bhA bhAraverbhAti yAvanmAghasya nodayaH' mAgha para - bhaTTi ke vyAkaraNa viSayaka prabhAva ko siddha karane ke pUrva hameM yaha samajha lenA cAhiye ki mAgha svayaM mahA vaiyAkaraNa the / isakA pramANa kAvya meM yatra-tatra aMkita vyAkaraNa ke sUkSma niyamoM ko dekhane se mila jAtA hai / sAmAnyabhUte luD. yaG- luganta kriyApada, tathA anya pANini saMmata prayogoM kA moha mAgha ko bhaTTi se milA hai, aisA kahane meM bhI hameM saMkoca hotA / kyoMki bhaTTi kI taraha vyAkaraNa ke sUtroM kA udAharaNa prastuta karane ke lie ve nahIM baiThe the aura na zrIharSa kI taraha jaTila zabdoM ko DhUMDha-DhU~Dhakara padoM meM paccIkArI karane kA hI unheM vyasana thA, kintu yaha kahA jA sakatA hai ki kAvya meM mAgha ne jitane navIna zabdoM kA prayoga kiyA hai, vaha kevala vyAkaraNa ke sUkSma niyamoM ke jJAna ke kAraNa hI ho sakA hai, itanA anya kavi se nahIM bana par3A hai / pradAna uttaravartI kAvyoM para mAgha kA prabhAva isa prakAra hamane dekhA ki mAgha ne zizupAlavadha' meM 'kirAtArjunIya' kI paddhati ko apanAyA hI nahIM, apitu alaMkRti aura vidvattA- pradarzana meM usase Age nikala jAne kA prayAsa bhI kiyA hai ( yaha prayAsa kyoM kiyA, ise hamane pUrva meM kaha diyA hai ) pariNAmata: uttaravartI kAvyoM meM kRtrimatA bar3hatI hI gaI hai / aba kAlidAsa kI bhAvataralatA yA bhAvanotkaTatA, bhAravi kI vicAra pravaNatA aura mAgha kA pANDityapUrNa kalpanAvilAsa,
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 28 ] mAghottaravartI kAvyoM meM nahIM milatA aba kevala zleSAdi zabdaprAdhAnya kI hI pradhAnatA unameM dRSTigocara hotI hai / yaha pravRtti ratnAkara kRta 'haravijaya' ( 50 sarga ) zivasvAmI kRta 'kaphNiAbhyudaya' maMkhaka kRta- 'zrIkaNThacarita', harizcandra kRta 'dharmazarmAbhyudaya' Adi kAvyoM meM paryApta mAtrA meM dekhane ko milatI hai / ukta sabhI kAvya mAgha se prabhAvita haiM / ye sabhI hrAsonmukha hokara camatkAra pradarzana-paramparA pAlana karate dikhAI dete haiM / lakSaNa granthoM ke anusAra -'zizupAlavadha' - kAvya kA mahAkAvyattva - lakSaNa granthoM ke AcAryoM ke anusAra mahAkAvya kA svarUpa isa prakAra hai - (1) mahAkAvya kA sargabaddha honA Avazyaka hai, jo sandhiyoM se samanvita ho / (2) usakA nAyaka dhIrodAtta, kSatriya athavA devatA honA cAhie / (3) usameM soM kI saMkhyA ATha se kama nahIM honI cAhie, usameM aneka vRttoM kI yojanA honI cAhie / sargAnta meM lakSaNAnusAra chanda kA parivartana honA cAhie / (4) mahAkAvya kA itivRtta itihAsa prasiddha ho athavA sajjanAzrita jisameM jIvana, jagat tathA prakRti ke vibhinna aGgoM kA sarasa citraNa ho / (5) zrRGgAra, vIra aura zAnta rasoM meM se koI eka rasa aGgIrUpa meM varNita ho / (6 ) prakRtivarNana tathA vastuvarNana ke rUpa meM usameM nagara, samudra, parvata, sandhyA, prAta:kAla, saMgrAma, yAtrA tathA RtuoM kA varNana honA cAhie / (7) zailI ke rUpa meM kAvya sauSThava tathA kAvya ke samasta guNa pUrNa vikasitarUpa meM hoN| (8) usameM mahatkArya aura yugajIvana kA citra honA cAhie / (9) usameM jJAnopadeza viSayaka varNana honA cAhie / (10) anavaruddha jIvanI zakti aura sazakta prANavattA honI cAhie / prAcIna aura Adhunika lakSaNa granthoM meM nirdiSTa lakSaNoM ke anusAra 'zizupAlavadha mahAkAvya' para mahAkAvya ke samasta lakSaNa pUrNa rUpa se ghaTita hote haiM / Alocya kAvya - 'zizupAlavadha' mahAkAvya ke nAyaka kSatriyavaMzotpanna yadukula ke zreSTha bhagavAn zrIkRSNa haiM, jinameM nAyakatva ke samasta guNa vidyamAna hai / vaha vinayazIla, tyAgI, kArya karane meM kuzala, lokapriya, sthiracitta, yuvA, sAhasI zUra evaM tejasvI tathA dhIrodAtta nAyaka ke samasta guNoM se saMyukta haiM / vAstava meM mAgha ke zrIkRSNa parabrahma hote hue bhI manuSya hai / unakA avatAra 'paritrANAya sAdhUnAM vinAzAya ca duSkRtAm' hI huA hai / unhoMne indrasandeza ke anurUpa zizupAla kA vadha karake apanI pratijJA ko pUrNa kiyA hai / isa prakAra kAvya kA saMpUrNa kathA-sUtra kAvya ke nAyaka zrIkRSNa se baMdhA huA hai / jo kathA ko phala kI ora le jAtA hai / kAvya kA pratinAyaka vIra 'zizupAla' hai / kavi mAgha ne daNDI ke
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 29 ] nirdezAnusAra, usake vaMza, zaurya (zizupAlavadha kAvya kA prathamasarga evaM zloka 1 / 70 ) Adi kI paryApta carcA kI hai / kyoMki aise pratinAyaka para vijaya prApta karane vAle nAyaka kA utkarSa bar3hatA hai / ( kAvyAdarza 1 / 21,22 ) isakA mukhya rasa vIra hai / aura zrRMgAra Adi anya rasa gauNa haiM / isake kathAnaka kA preraNAsrota mukhyatayA bhAgavata hai aura gauNa rUpa se mahAbhArata jo loka prasiddha hai / isameM 20 sarga haiM / eka sarga meM pramukha chanda eka hai, kintu niyamAnusAra sargAnta meM chanda kA parivartana kiyA gayA hai / kevala caturtha sarga meM hI vividha chandoM kA prayoga kiyA gayA hai / tRtIya sarga meM dvArikA nagarI kA varNana aura samudra kA varNana hai / caturtha sarga meM raivataka parvata kA manorama varNana hai / paJcama sarga meM zrIkRSNa ke zivira kA varNana mukhyarUpa se aMkita hai / 6, 7, aura 8 ve sarga meM RtuoM kA varNana kiyA gayA hai / 9 veM tathA 10 veM sarga meM candrodaya evaM nAyaka nAyikAoM kI surata-krIr3A kA varNana hai / 11 veM sarga meM prabhAta varNana hai / 12 veM sarga meM zrIkRSNa kI senA kA raivataka parvata se indraprastha kI ora prasthAna varNita hai / anta meM yamunA nadI kA varNana hai / antima 3 sargoM meM zatru-senA yuddha sthala para Akara milatI hai / jahA~ zrIkRSNa aura zizupAla kA yuddha hotA hai / bIsaveM sarga meM upasaMhAra rUpa meM yuddha kA varNana kara zizupAla ke jIvana ke sAtha kAvya samApta ho jAtA hai / uparyukta sargAnusAra kathA-krama ko dekhane para aisA lagatA hai ki caturtha sarga se trayodaza sarga taka varNana AvazyakatA se adhika bar3hA diyA hai, jisase kathAnaka kI anviti kA krama TUTa sA gayA hai, yaha eka bar3A doSa parilakSita hotA hai / mallinAtha apanI 'sarvakaSA' nAmnI TIkA meM likhate haiM - 'netA'smin yadunandanaH sa bhagavAn vIrapradhAno rasaH, zrRMgArAdibhiraMgavAn vijayate pUrNA punarvarNanA / indraprasthagamAdhupAyaviSayazcaidyAvasAdaH phalam // ' mahAkAvya ke maMgalAcaraNa viSayaka AcAryoM ke nirdezAnusAra isameM zriyaH patiH zrImati zAsituM jaganivAso vsudev-sdmni--|' mAgha ne isa prakAra mAMgalika "zrIH" zabda se apane grantha kA Arambha karake "vastunirdezAtmaka" maMgalAcaraNa kiyA hai / mallinAtha likhate haiM - "AzIrAdyanyatamasya prabandhamukhalakSaNatvAcca kAvyaphalazizupAlavadhabIjabhUtaM bhagavataH zrIkRSNasya nAradadarzanarUpaM vastu Adau zrIzabdaprayogapUrvaka nirdizan kathAmupakSipati / " zrI vallabhadeva likhate haiM - "abhilaSitasiddhyarthe maMgalAdikAvyaM kartavyamiti smaraNAttu kaviH - zrI zabdamAdau prayuGkate // " AlaMkArikoM ke anusAra prabandhoM kA kArya mahat honA cAhiye / tadanusAra naitika, sAmAjika yA dhArmika prabhAva kI dRSTi se isa kAvya kA mahat kArya 'zizupAlavadha" hai, jaisA ki rAmAyaNa kA 'rAvaNa vadha' hai|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 30 ] mahAkAvya meM jJAna, upadeza aura nItiviSayaka jAnakArI athavA zAstrIya zailI kA pANDitya pradarzana karane kI paraMparA sabhI dezoM ke kAvyoM meM bahuta prAcIna kAla se dikhAI par3atI hai / saMskRta, prAkRta aura apabhraMza ke kAvyoM meM bhI nIti-dharma viSayaka upadeza tathA anya viSayoM kA tathya prakAzana kiyA gayA hai / tadnusAra isa kAvya meM bhI dharma nIti, jJAna-vijJAna, sadAcAra, zAstrIya abhijJatA Adi viSayoM se saMbandhita varNanoM kI koI kamI nahIM hai / jo kavi ke dhArmika dRSTikoNa aura zAstrIya kAvya paraMparA ke prabhAva kI dena hai / zailI kI dRSTi se prastuta Alocya 'zizupAlavadha" mahAkAvya kI zailI saMskRta ke anya kAvyoM se apanA alaga sthAna rakhatI hai / jahA~ kAlidAsa kI zailI prAsAdika, svAbhAvika aura komalakAntapadAvalI se yukta hai, vahIM mAgha kI zailI dhIra aura gambhIra hai / mAgha kA samAsAntapada - vinyAsa unakI zailI ko gaMbhIratA aura udAttatA pradAna karatA hai / saca pUchA jAya to mAgha ke padavinyAsa meM gaur3I kI vikaTabandhatA hai jo hRdaya ko AkarSita karane meM alam hai / isa prakAra hama dekhate haiM ki mahAkAvya ke lie Avazyaka zailI ke guNa- atyanta garimA aura udAttatA - zizupAlavadha mahAkAvya meM nihita haiM / aba prazna uThatA hai ki kyA 'zizupAlavadha' meM vaha anavaruddha jIvanI zakti aura sazakta prANavattA hai ? jo mahAkAvya kA zAzvata lakSaNa hai / isakA samAdhAna yaha hai ki 'zizupAlavadha' eka alaMkRta vidagdha mahAkAvya hai / aura alaMkRta mahAkAvyoM meM rAmAyaNa- mahAbhArata jaise vikasanazIla mahAprabandha kAvyoM meM jaisI jIvanI zakti aura prANavattA nahIM hotI / kAraNa yaha hai ki vikasanazIla mahAprabandhakAvya yuga-yuga ke mAnava samAja kI asIma jIvanI zakti lekara puSTa hote haiM / isake viparIta alaMkRta mahAkAvya meM utanI jIvanI zakti aura prANavattA kA na honA svAbhAvika hI hai / phira bhI vyApakatA, aura lokapriyatA kI dRSTi se uttara kAlIna alaMkRta mahAkAvyoM meM 'zizupAlavadha' mahAkAvya kA bRhattrayI - kirAtArjunIya, zizupAlavadha aura naiSadhIyacarita' meM apanA viziSTa mahattvapUrNa sthAna Aja karIba-karIba Der3ha hajAra varSa ke pazcAt bhI banA huA hai / usakI lokapriyatA - pracAra prasAra meM Aja bhI koI kamI nahIM AyI hai / isakA ekamAtra kAraNa usakI vaha jIvanI zakti aura prANavattA hI hai jo saMskRta ke anya purAne tathA usake uttaravartI alaMkRta mahAkAvyoM meM nahIM hai / ataH samagra dRSTi se hama kaha sakate haiM ki saMskRta mahAkAvyoM kI paramparA meM mAgha kA sthAna kAlidAsa se dUsarA hai / nizcita hI zizupAlavadha saMskRta kAvya sAhitya kA eka jagamagAtA anamola ratna hai / zizupAlavadha kI yaha prANavattA kevala mAgha kI vaiyaktika prANavattA nahIM apitu usameM usa yuga kI samasta prANa - dhArA bhI milI huI hai, jise mAgha ne AtmasAt kara liyA thA /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 31 ] mahAkavi mAgha kA pANDitya evaM unakI vyutpannatA : - saMskRta ke mahAkaviyoM kI paramparA meM mAgha kA vyaktitva, kavitva aura pANDitya, prakharatA aura AhlAdakatA, rUkSatA aura ArdratA ke apUrva saMyoga (Syntheesis) ko lekara upasthita hotA hai / unameM ve sabhI vizeSatAe~ haiM jo unake pUrvavartI kaviyoM meM thIM / vastutaH ve bahumukhI pratibhAzAlI kavi haiM / eka saphala kavi ke lie jitanA pratibhA sampanna honA Avazyaka hai utanA hI vyutpanna honA bhI parama Avazyaka hai / ise dhyAna meM rakhakara hI hamAre ArSa aura laukika sAhitya meM 'kavi' -zabda kA prayoga sarvajJa aura saba viSayoM ke varNana karane vAle ke liye huA hai / hamAre kAvyazAstra ke AcAryoM ke mata meM kavitva ke do AdhAra stambha haiM - darzana aura varNana / ina donoM ke pUrNa rUpa se samanvita hone para hI satkavitva kA unmeSa hotA hai / darzana kA artha hai, vastu ke vicitra bhAva ko, usake antarnihita dharma ko, tatva rUpa se dekhanA, aura varNana kA artha hai, use zabdarUpa meM prakaTa karanA / vastu ke bAhya aura antarnihita tatva kA draSTA hone ke kAraNa hI kavi 'krAntadarzI kavayaH krAntadarzinaH' kahalAtA hai / kintu vizeSa dhyAtavya yaha hai ki darzana aura varNana ke samanvitarUpa se nirmita kAvya sRSTi kA kendra bindu hai - 'kavi kI vyutpatti' se saMskRta pratibhA jo apUrva vastu ke nirmANa meM samartha hokara niyati kRta niyamoM se sarvathA rahita hotI hai / vyutpatti se saMskRta pratibhA ke dvArA hI kavi una bhAvoM tathA citroM kI udbhAvanA karatA hai, jina taka jana-sAdhAraNa kI dRSTi nahIM pahuMca pAtI / kavi karma una bhAvoM tathA citroM taka hI sImita nahIM hai usakI saphalatA kI mUla kasauTI hai - parapreSaNIyatA / kavi apanI anubhUti ko para saMvedya banAkara hI satoSa lAbha karatA hai / kAvya meM yaha parapreSaNIyatA kA guNa taba taka nahIM A sakatA jaba taka kavi loka hRdaya na ho jAya / loka hRdayatA ke lie Avazyaka hai - kavi ke lie vyApaka loka jJAna kI AvazyakatA / yaha vyApaka jJAna hI hai - kavi kI vyutpatti, bahujJatA aura 'vyutpatti' (kavi kI vyutpannatA )-loka aura zAstra ke jJAna para nirbhara hai| ___ isI dRSTi se kavi karma kI mahattA bharatamuni aura bhAmaha ne svIkAra kI hai / loka meM aisA na koI vAcya hai aura na vAcaka, na koI zabda hai aura na koI artha jo kAvya-tattva, kA aMga na ho sake / isIlie kavi ko sarvajJa 'vyutpatra' hone kI AvazyakatA hai / arthAta kavi ko vibhinna zAstroM aura lokAnabhava kA jAna Avazyaka hai| vAstava meM vyutpanna kavi hI kavi hotA hai - "kavayaH paNDitakavayaH" rAjazekhara ne kavijJAna ke vyApaka kSetra ko dhyAna meM rakhakara hI vyutpatti ko kAvya kI jananI kahA hai / vyutpatti aura pratibhA ke utkRSTa saMyoga se aise sahRdayAhlAdaka kAvya kI racanA hotI hai, jo sadA vidagdhajana maNDita rahatA hai / vibhitra AcAryoM ne upalakSaNa ke rUpa meM kucha pradhAna vidyAoM kA ullekha kara diyA hai / kSemendra ne tarka, vyAkaraNa, bharata, cANakya, vAtsyAyana,
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 32 ] bhArata, rAmAyANa, mokSopAya, AtmajJAna, dhAtuvAda, ratnaparIkSA, vaidyaka, jyotiSa, dhanurveda, gajaturaga, puruSalakSaNa, dyUta, indravAsa tathA vividha viSayoM meM ukta vidyA-jJAna kA ullekha upalakSaNa ke rUpa meM hai, kyoMki kavi jJAna kI iyattA nirdhArita hI nahIM kI jA sakatI / aise pratibhAzAlI evaM vyutpanna kavi ke citta-gaMgA meM snAna karane ke pazcAt usake dvArA nirmita kavitA kI kAnti naI zobhA ke rUpa meM nikharatI hai, mAnoM "pratyagramajjana vizeSaviviktakAntiH" koI anurAgavatI priyA ho / kavi ke ullAsa, mukhara citta meM jo vibhitra zAstroM ke abhyAsa janita saMskAra hotA hai, vaha isa zobhA meM navIna AbharaNoM kI yojanA karatA hai / isalie saMskRta kAvya pAThaka ko kavitA ke kalpaloka meM vibhinna zAstroM kI sucitita vicAradhArA ke darzana hote haiM / ye vibhinna zAstrIya vicAra kAvya kA mukhya pratipAdya nahIM hote, parantu unakI vivecanA ke binA saMskRta kAvya kI zobhA ThIka-ThIka hRdayaMgama bhI nahIM ho pAtI / ___ uparyukta vivecana ( gatapRSThoM meM unake vyaktitva aura yuga cetanA viSayaka vivecana ) se mahAkavi mAgha ke pANDityapUrNa kavitA kI pRSThabhUmi usakA mUlAdhAra samajha meM A jAne se bhAmaha kA yaha kathana 'aho bhAro mahAn kaveH' - yathArtha pratIta hotA hai ye sabhI bAteM mAgha para pUrNataH ghaTita ho jAtI haiM / unake mahAkAvya- 'zizupAlavadha' - ko atha se iti taka pUre manoyoga se par3ha lene para jJAta hotA hai ki isa kavi kA saMskRta bhASA evaM sAhitya para kitanA asAdhAraNa adhikAra rahA hogA / apane vyApaka loka jJAna ke kAraNa ve na kevala mAnava prakRti ko hI samajhate the, apit gaja-taraga Adi pazaoM kI prakati ke acche jJAtA bhI the / unako sarvazAstra-tattvajJatA ko dekhakara navasarga gate mAghe nava zabdoM na vidyate' athavA 'kAvyeSu mAgha: kavi: kAlidAsaH' jaisI uktiyA~ nirAdhAra pratIta nahIM hotI, unakA pANDitya sarvagAmI thA / ata: kisI ko unake citrakAvya tathA unakI yamaka yojanA ne AkarSita kiyA to kisI ko unake arthAlaMkAroM ne / koI unake varNana vaicitrya para mugdha huA hai, to koI kAvya meM nihita bhAva sauSThava para, koI sahRdaya unakI kalpanA kI uDAna para Azcaryacakita hotA hai to koI unake prakANDa pANDitya para vismita / yahA~ unakI vyutpatratA ( bahujJatA ) para eka vihaMgama dRSTi abhISTa hai - vyutpatti - zruti (veda) mAgha kA zrutiviSayaka jJAna atyanta prazaMsAha hai / prAtaH kAla ke samaya inhoMne agnihotra kA sundara varNana kiyA hai / inhoMne havana-karma meM Avazyaka sAmadhenI RcAoM kA ullekha kiyA hai / ( 11 / 41 ) vaidika svaroM kI vizeSatAoM kA unheM pUrNa jJAna thA / svarabheda se arthabheda utpanna ho jAtA hai - isa niyama kA ullekha kAvya ke (14 / 24 ) veM zloka meM dekhane ko milatA hai /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 33 ] saMzayAya dadhatoH sarUpatAM dUrAbhinnaphalayoH kriyAM prati / zabdazAsanavidaH samAsayorvigrahaM vyavasasuH svareNa te / / (14 / 24 ) isakA tAtparya yaha hai ki svara yA varNa kA zuddha uccAraNa nahIM hone para yathArtha artha vyakta nahIM hotA hai / ataH mantrAtmaka vAgvajra yajamAna kA hI nAza kara detA hai / jisa prakAra svara ke aparAdha se yajJa karane vAlA indra kA zatru hI mArA gayA / eka pada meM hone vAlA udAtta svara anya svaroM ko anudAtta banA DAlatA hai / isa svara viSayaka prasiddha niyama kA pratipAdana mAgha ne zizupAla ke varNana meM atyanta sundara rIti se kiyA hai - 'nihantyarInekapade ya udAtta: svarAniva' ( 2 / 95 ) isake atirikta yudhiSThira ke rAjasUya yajJa kA vistAra pUrvaka varNana kavi ne kiyA hai / vyutpatti darzana - vibhinna darzana-zAstroM kA jJAna mAgha meM parilakSita hotA hai / sAMkhya ke tattvoM kA ullekha aneka sthaloM para milatA hai / prathama sarga meM nArada ne zrIkRSNa kI jo stuti kI hai, ( 1 / 23 - 'udAsitAraM nigRhItamAnasaiH...' ) vaha sAMkhya ke anukUla hI hai / isake atirikta dUsare sarga meM balarAma kI yaha ukti ( 'vijayastvayi senAyAH ........ 2 / 59 ) tathA rAjasUya yajJa ke avasara para yaha kathana - 'tasya sAMkhye puruSeNa tulyatAM........ 14 / 19- bhI sAMkhya ke anukUla hI hai / mImAMsA darzana kA paricaya rAjasUya yajJa ke prasaMga meM milatA hai - ( 'zabditAmanAzabdamamuccakai...' 14 / 20 ) / nirvikalpa pratyakSa (1/2) evaM savikalpaka pratyakSa (1/3) ke dyotaka zloka bhI praMzasAha haiM / yogazAstra meM pravINatA bhI kAvya meM dikhAI detI hai 'maitryAdicittaparikarma vidhAya' ... ( 4 / 55 ) - isa padya meM cittaparikarma, sabIjayoga, sattvapuruSAnyathAkhyAtiyogazAstra ke hI paribhASika zabda hai / isake atirikta kAvya ke caudahaveM sarga meM yaha -'sarveveditamanAdimAsthitaM... (14 / 62 ) zloka bhI yoga zAstra ke tattva kI ora iMgita karatA hai / kavi ne advaita vedAnta ke tattvoM kA pratipAdana aneka sthaloM para kiyA hai / jaisA ki - (14 / 62, 14 / 64 va 1 / 32) ina zlokoM se jJAta hotA hai| Astika darzanoM ke atirikta kavi ko nAstika darzanoM bauddha tathA jaina kA bhI pUrNa jJAna thA / 'sarvakAryazarIreSu ( 2 / 28 ) isa padya meM bauddha-darzana ke tattvoM kA ullekha hai / kavi ne ina darzanoM ke sUkSma vibhedoM ko ullikhita kara tat viSayaka apane jJAna kA paricaya diyA hai / vyutpatti-purANa - zizupAlavadha kAvya meM nihita bahujJatA-janya gAmbhIrya aitihAsika tathA paurANika saMketoM ke bAhulya ke kAraNa atyadhika bar3ha jAtA hai / vaise to saMskRta mahAkAvyoM kI kathAoM kA srota hI itihAsa-purANa hai / mahAkavi mAgha ko purANa kA vizeSa jJAna zi0 bhU03
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 34 ] thA / ina kathAoM kA ullekha vibhinna alaMkAroM ke mAdhyama se, apanA pANDitya pradarzana karane tathA vizeSa bhAva-bodha karAne ke liye kiyA gayA hai / rAjazekhara ne kahA hai - ( kAvyamImAMsA, a0 8 ) ki satkavi itihAsa purANa rUpI A~khoM ko vivekarUpI aMjana se zuddha karake sUkSmAtisUkSma artha ko dekhatA hai / sambhava hai, ukta bhAvanA hI kAvya ko alaMkRta karane kI rahI ho / purANa viSayaka jJAna ko jAnane ke lie - (1 / 15, 49, 50, 2 / 38, 39, 40, 60, 3 / 61, 4 / 2, 5 / 31, 66, 6 / 17, 8 / 64, 9 / 14, 80, 11 / 3 ) Adi ye zloka paryApta haiM / vyutpatti-rAjanIti .. mAgha kavi rAjanIti ke bhI acche jJAtA the / balarAma aura uddhava ke vArtAlApa dvArA rAjanIti kI bArIka se bArIka khUbiyoM kA nidarzana kiyA gayA hai / arthAntaranyAsa alaMkAra kI sahAyatA se kavi ne rAjanIti ke tattvoM ko samajhAte hue arthagAmbhIrya ko puSTa kiyA hai / udAharaNArtha dekhie - (2 / 10, 2 / 26, 28, 2 / 54, 57, 96) Adi zloka / vyutpatti-Ayurveda - mAgha kI Ayurveda kA bhI acchA jJAna thA / Ayurveda ke tattvoM ko kavi ne vyAvahArika nIti ke udAharaNoM se saralarIti meM samajhAyA hai / dekhie - (2 / 84, 93, 94, 3 / 72, 12 / 25, 20 / 76 ) Adi / vyutpatti-jyotiSa - kavi ne Ayurveda kI taraha jyotiSa zAstra kA bhI adhyayana kiyA thA / mAgha ne jyotiSazAstra meM prasiddha graha-nakSatroM eva graha yogo kI upamAoM dvArA pratipAdya viSaya ko sundaratA se samajhAyA hai / etadartha - draSTavya haiM - ( 2 / 35, 49, 84, 93, 94, 3 / 22, 9, 6, 12 / 25, 15 / 17, 48, 13 / 22) vyutpatti gaja aura azvazAstra - mAgha ko pazu zAstra kA acchA jJAna hone ke kAraNa ve unakI prakRti ko acchI taraha jAnate the / unhoMne hAthiyoM, ghor3oM, UToM, sA~r3oM Adi kA yathAvata varNana kiyA hai / svabhAvokti ke varNana meM sabase bar3I saphalatA taba milatI hai, jaba varNya viSaya kA citra, varNya kI ceSTAoM kI bArIkiyA~ isa taraha varNita kI jAya ki pAThaka ke hRdaya-paTala para vaha hU-ba-hU aMkita ho jAya / svabhAva kI sUkSmatA kA varNana vahI kavi kara sakatA hai, jisane pazu-pakSiyoM yA mAnava prakRti kA sUkSma nirIkSaNa kiyA ho / mAgha ke svabhAvoktimaya varNanoM meM jo citropamatA, kuzalatA dekhane ko milatI hai, vaha uttaravartI kAla ke anya kaviyoM meM nahIM milatI / mAgha ke paJcama, ekAdaza dvAdaza tathA aSTAdaza sarga meM svabhAvokti ke aneka sundara citra hai / eka-do udAharaNa paryApta hoMge (5 / 7, 62, 63, 64, 65) gaNDUSamujjhitavatA payasA saroSaM nAgena labdhaparavAraNamArutena / ambhodhirodhasi pRthupratimAna bhAga ruddhoru dantamusalaprasaraM nipete // ( 5 / 36 )
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 35 ] koI gajarAja nadI-taTa para pAnI pI rahA hai / isI samaya use dUsare masta hAthI ke mada-jala kI sugandha A jAtI hai / vaha krodha meM santapta hokara apanI sUMDa meM bhare hue pAnI ko vApasa ( bAhara ) girA detA hai / aura tejI se apane mUsalAkAra dA~toM ko jamIna para ar3A kara, dA~toM ke prahAra karane ke vega ko rokate hue, svaya gira par3atA hai / ' aise hI anya citra bhI haiM. draSTavya haiM (12 / 5, 12 / 22, 12 / 24 ) Adi / ye to haiM pazuoM kI svAbhAvika ceSTAoM ke yathArtha citra / aba dekhie mAnava prakRti kA svAbhAvika citra - "praharakamapanIya svaM ninidrAsatoccaiH pratipadamupahUtaH kenacijjAgRhIti / muhura vizadavarNA nidrayA zUnya zUnyAM dadadapi giramantarbudhyate no manuSyaH" / apane pahare ke samaya ko vyatIta kara sone ke icchuka kisI paharedAra ne jaba apane joDIdAra ko "uTho, jAgo" aisA bAra-bAra ucca svara meM pukArA taba vaha soyA huA paharedAra nidrAvaza aspaSTa svara meM aNTa-saNTa bAteM to bIca-bIca meM bolatA rahA, kintu taba bhI bhItara se vaha nahIM jAga sakA / kitanA svAbhAvika-yathArtha citra hai. pragADha nidrA meM soye hue manuSya kA / mAgha kA saccA kavi hRdaya aura unakA vyApaka-sUkSma nirIkSaNa ina varNanoM se vyakta ho jAtA hai, jo eka saphala kavi ke lie Avazyaka hai / inake atirikta mAgha ne nATyazAstra ke vibhinna aMgoM kI upamA sundara DhaMga se dekara apanA usameM vaiduSya vyakta kiyA hai / mAgha eka udbhaTa vaiyAkaraNa the / unhoMne vyAkaraNa' ke sUkSma niyamoM kA pAlana apane kAvya meM kiyA hai / sAtha hI vyAkaraNa ke prasiddha graMthoM kA bhI ullekha unhoMne kiyA hai / eka udAharaNa paryApta hogA - tvaksArarandhra paripUraNalabdhagIti-rasminasau mRditapakSmalarallakAMgaH / kastUrikAmRgavimardasugandhireti rAgIva saktimadhikA viSayeSu vAyuH / / ' 4 / 61 uparyukta zloka meM 'kastUrikAvimardasugandhi' paMkti vicAraNIya hai / vArtika "gandhasyetve tadekAntagrahaNam' ke anusAra yahA~ "i" na hokara sugandhaH honA cAhiye / kaiyaTa, 1. vyAkaraNa - 1 / 51, 19 / 75, 14 / 23, 24, 14 / 66, 14 / 48, 14 / 20, 4 / 61, inake atirikta vyAkaraNaniSTha prayogoM ke kucha udAharaNa ye haiM - ( 1 ) paryapUpujat ( 1.14 ), abhinyavIvizat ( 1.15 ), acUcurat (1.16 ), ( 2 ) madhye samudraM ( 3.33 ) ( 'pAre madhye SaSThyA vA' ), pArejalaM ( 3.70 ) ( 3 ) sasmAra vAraNapatiH parimIlitAkSamicchAvihAravanavAsamahotsavAnAm / / ( 5.50 - adhIgarthadayezAM karmaNi ) ( 4 ) purImavaskanda lunIhi nandanaM muSANa ratnAni harAmarAGganAH / vigRhaya cakre namucidviSA balI ya itthamasvAsthyamahardivaM divaH (1.51-kriyAsamabhihAre loTa ) zizupAlavadha kI aneka hastalikhita pratiyoM kI puSpikA meM isa prakAra likhA dRSTigocara hotA hai - 'iti zrI bhitramAlavavAstavya dattakaH sUnormahAvaiyAkaraNasya mAghasya kRtau zizupAlavadhe......... ityAdi / /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 36 ] nAgojIbhaTTa, bhaTToji dIkSita Adi vaiyAkaraNoM kI "gandhasyatve' meM bhitra bhinna saMmatiyA~ hai / 'niraGkuzAH kavayAH' ke anusAra ve svecchA se zabdoM kA nirmANa karate haiM / parantu yahA~ para mahAkavi mAgha ne isa patha kA anusaraNa nahIM kiyA hai / mAgha kAvya ke prAcIna TokAkAra zrIvallabhadeva kahate haiM - "gandhazabdo'tra guNavacano na dravyAbhidhAyI iti 'itvaM' bhavatyeva" 'gandhasyedutpUtisusurAbhibhyaH' iti / ___ mAgha kA jJAna lalita kalAoM meM uccakoTi kA thA / ve saMgIta zAstra ke sUkSma vivecaka the / ( mAgha 11 / 1 ) isakA jJAna unake dvArA sthAna-sthAna para kiye hue saMgIta zAstra viSayaka sUkSma nidarzanoM se hotA hai / gAyana, vAdana, svara, tAla, laya Adi ke sambandha meM Uvi kI adhikAra pUrNa upamAe~ evaM uktiyA~ unake saMgItazAstra ke vaiduSya ko siddha karatI haiM / alaMkAra zAstra ke viSaya meM unakI prazaMsA karanA nirarthaka hai / vaha to unakA abhISTa kSetra hai / unhoMne rAjanIti ke gaDha-tattvoM ko alaMkAra zAstra ke niyamoM kA sahArA lekara samyak prakAra se samajhAyA hai / unhoMne zabda tathA artha ko kAvya mAnA hai, ( mAgha 2 / 86 ) mAgha kI bahujJatA ke viSaya meM jitanA kahA jAya utanA kama hI hai / unheM jIva vijJAna, kRSi vijJAna, kA bhI acchA jJAna thA / lokarIti kA to unheM acchA anubhava thA / ' kahane kA tAtparya yaha hai ki mAgha eka uccakoTi ke kavi-paNDita the / unakA jJAna kSetra bahuta vyApaka thA / unake kAvya meM hindudarzana, bauddhadarzana, nATyazAstra, alaMkAra zAstra, vyAkaraNa, rAjanIti, kAmazAstra, saMgIta Adi vibhinna zAstroM kA vyApaka paricaya prApta hotA hai / ukta vivaraNa kavi kI bahujJatA vyutpatratA ko vyakta karatA hai / aise vyutpanna kavi ke kAvya ko samajhane tathA usakA Ananda prApta karane ke lie apekSita hai - sahRdaya-pAThaka kI bahuzrutatA-vyutpannatA / kyoMki vyutpanna sahadaya-pAThaka ke samakSa hI kavitA-kAminI apane kalevara ko ThIka usI taraha prakaTa kara detI hai, jaise sundara vastra dhAraNa kI huI koI kAminI apane priya ke hAthoM svayaM ko sauMpa detI hai / isalie bahujJatA ke abhAva meM kevala pallavagrAhI pANDitya ko dhAraNa kara paNDitamAnI pAThaka mAgha-kAvya kA rasAsvAda nahIM kara sakatA / use bhI bhAmaha ke isa 'ahobhAro mahAn kaveH' - kathana ke anusAra bahujJatA kA bhAra vahana karanA cAhie, anyathA vaha nizcita hI kAvyAnanda se vaMcita rhegaa| 1. mAgha - 19 / 71, 14 / 7 3.6 / 44, 15 / 41 ( 4 ) Rgveda - 10-71-4-5,
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAsAra prathama sarga { AkAza mArga se nArada muni kA dvArikApurI meM Agamana tathA zrIkRSNa se indra sandeza kA kathana / ] lakSmIpati zrIkRSNa eka dina vasudeva ke ghara meM baiThe the, usI samaya unhone AkAza nIce kI ora phailate hue prakhara teja ko dekhA / kintu kucha kSaNoM ke pazcAta hI unhone nAradamuni ko AkAza mArga se bAdaloM ke nIce-nIce utarate hue dekhA / nArada gauravarNa ke the / unakI pIlI jaTAe~ himAlaya parvata para ugI evaM pakI pIta varNa kI latAoM jaisI thIM / zarIra para kRSNa mRgacarma ko dhAraNa kiye hue ve apanI aMgulI se vINA ko bajAte A rahe the / nArada ke nikaTa Ate hI zrIkRSNa apane Asana se uTha khar3e hue / zrIkRSNa ne pUjAyogya devarSi nArada kI ardhya-pAdya Adi pUjA kI yathocita sAmagriyo se pUjA kI aura unheM apane sammukha Asana para baiThAyA / satkAra ke pazcAt kRSNa ne unheM Ane kA kAraNa pUchA / nAradajI ne stutirUpa meM zrIkRSNa kI prazaMsA kI aura pazcAt apane Agamana kA kAraNa batAyA / nAradajI zrIkRSNa kahane lage ki Apane pRthvI ke bhAra ko halkA karane ke lie hI avatAra dhAraNa kiyA hai / Apane hI nRsiMhAvatAra dhAraNa karake hiraNyakazipu kA vadha kiyA thA / usI hiraNyakazipu ne 'rAvaNa' ke rUpa meM janma lekara varuNa sUrya, indra Adi devoM ko dAsa banA liyA thA / taba Apane rAma ke rUpa meM avatAra lekara usakA vadha kiyA thA, Aja vahI rAvaNa isa bhUmaNDala para zizupAla' ke rUpa meM rAvaNa kA bhI upahAsa kara isa jagat ko utpIDita kara rahA hai / ataH Apa isa 'zizupAla' ko naSTa kIjie / zizupAla ke atyAcAroM se bhayabhIta indra ne yahI sandeza Apako kahane hetu mujhe Apake pAsa bhejA hai / indra isa sandeza ko kahakara nAradajI jaise hI AkAza kI ora jAne lage tabhI zrIkRSNa re 'om' kahakara indra ke kArya ko karane kI svIkRti de dI / usa samaya zizupAla ke prati unakI kuTila bhRkuTi aisI parilakSita ho rahI thI ki mAnoM zatruoM ke nAza kI sUcanA dene vAlA dhUmaketu nAmaka tArA AkAza meM udita huA ho / dvitIyasarga (zrIkRSNa kA uddhavajI tathA balarAma ke sAtha mantraNA karanA ) nAradajI ke mukha se indra kA sandeza suna lene ke pazcAta eka ora to 'rAjasUya'yajJa meM sammilita hone ke lie yudhiSThira dvArA Amantrita kiye gaye tathA dUsarI ora jagat ko utpIDita karanevAle zizupAla para abhiyAna karane ke icchuka zrIkRSNa dvividhA meM par3akara vyAkula hone ke kAraNa mantraNA karane ke lie zrIkRSNa, uddhava aura balarAma ko sAtha lekara sabhAbhavana meM gaye / vahA~ siMhAsanoM para baiThe hue ve tInoM-- zrIkRSNa, balarAma aura uddhava -
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 38 ] trikUTa parvata kI tIna coTiyoM para baiThe hue tIna zeroM jaise zobhita hue / sarvaprathama zrIkRSNa ne apanI samasyA ko vyakta kiyaa| zizupAla kA vadha karanA Avazyaka hai, kintu isI samaya yudhiSThira ke 'rAjasUya' yajJa meM sammilita hone ke lie yudhiSThira kA nimantraNa bhI milA hai / ina donoM Avazyaka kAryoM meM se pahale kisa kArya ko karanA cAhie / tattvajJa bhI akelA hone para kartavya kA nizcaya karane meM saMdigdha ho jAtA hai / ata: Apa donoM kA vicAra mere lie bahuta mahattvapUrNa hai / zrIkRSNa kA vacana sunakara balarAma bole - apanI unnati aura zatru kA nAza- ye hI do nIti kI bAteM haiM (2 / 30) / svAbhimAnI puruSa zatruoM kA samUla nAza kie binA unnati nahIM prApta karate (2 / 33) / sAdhAraNa sthiti meM kSamA puruSoM kA bhUSaNa hai, kintu apamAna yA parAjaya hone para parAkrama hI unakA AbhUSaNa hai / ata: balarAmajI ne kahA ki mere vicAra meM zizupAla kI rAjadhAnI cedi' para AkramaNa kara diyA jAya / yudhiSThara yajJa kareM, indra svarga kA rAjya kareM, sUrya tapeM aura hama bhI zatruoM kA vinAza kareM ' / pratyeka vyakti apane svArtha ko siddha karanA cAhatA hai / kintu uddhava, balarAma ke ukta vicAroM se sahamata nahIM haiM / ve kahate haiM ki kevala buddhi para avalavita rahane para hI kalyANa nahIM hotA, kalyANa ke lie Avazyaka hai utsAhasampanna honA / uddhavajI balarAma ke pratyeka tarka kA uttara dete haiM / ve kahate haiM ki samaya-jJAtA rAjA ke lie kevala teja yA kSamA-dhAraNa karane kA koI niyama nahIM hai / vAstava meM samaya (avasara ) kI pratIkSA karanevAle jigISu rAjA ke sabhI kArya logoM kI sahAyatA se anAyAsa hI siddha ho jAte haiM zizupAla akelA hai, aisA na samajheM / vaha rAjAoM kA samUha hai / usa para AkramaNa karane para usake mitra aura tumhAre zatru usase milakara rAjasUya yajJa meM vighna DAleMge / isa kAraNa Apa hI yudhiSThira ke zatru bana jAyeMge / kyoMki mitrase vaimanasya hone para use kaThinatA se prasanna kiyA jA sakatA hai / ucita avasara Aye binA zizupAla kA vadha karanA azakya hai / ata: acchA yahI hai ki guptacaroM ko niyukta kara usakI zakti kA prathama patA lagAte raheM / tathA usake pakSa kA bhedana kareM / isake atirikta isa samaya zizupAla para car3hAI karane meM dUsarI bAdhA, Apake bUA ke diye hue AzvAsana kI hai- Apane apanI bUA ko AzvAsana diyA hai - "tumhAre putra ke sau aparAdhoM ko maiM sahU~gA" - usakA bhI pAlana karanA hai / anta meM yahI nizcaya huA ki yudhiSThira ke rAjasUya yajJa meM sammilita honA hI ucita hai / 1. yajatAM pANDava: svargamavatvindrastapatvinaH / vayaM hanAma dviSata: sarva: svArtha samIhate / / 2 / 65 tRtIyasarga (dvArakApurI se zrIkRSNa kA prasthAna tathA dvArakApurI aura samudra kA varNana ) uddhava ke suvicArita vicAra suna lene ke pazcAt yuddha kA Agraha samApta ho jAne ke kAraNa saumya mukhAkRti vAle zrIkRSNa ne indraprastha kI ora isa prakAra prasthAna kiyA jaise uSNa kiraNoM vAlA sUrya uttara dizA ko tyAga kara dakSiNa-dizA ke mArga kI ora prasthAna
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 39 ] karatA hai / usa samaya zrIkRSNa ne chatra-cAmara sahita aneka bahumUlya ratnajaTita alaMkAroM ko dhAraNa kiyA thA / unake nakha raktavarNa ke the / unake nIlaAbhAvAle vakSaHsthala para motiyoM kA hAra dolAyamAna thA / ye kaustubhamaNi dhAraNa kiye hue the / pItAmbara ko dhAraNa kiye hue zrIkRSNa ke hAthoM meM sudarzanacakra, kaumodakI gadA, nandaka khaDga, zArGgadhanuSa tathA pAJcajanyazaMkha thA / prasthAna karate samaya nagAr3oM kI pratidhvani ho rahI thI / ve sarvatra apratihatagatizIla rathArUr3ha hokara cala rahe the / yAdavoM kI caturaGgiNI senA zrIkRSNa ke pIche-pIche cala rahI thI / hAthiyoM ke madaja se mArga kI dhUla kIcar3a kA rUpa dhAraNa kara rahI thI / azvArohI tIvra gativAle ghor3oM para baiThakara valgAoM se unheM niyantrita karate hue jA rahe the / dvArakApurI ke saundarya nirIkSaNa meM magna zrIkRSNa ko dekhane ke lie nAgarikoM kI bhIr3a tvarA se Age bar3ha rahI thI / vaha dvArakApurI samudra ke madhya meM apanI suvarNamayI cahAradIvArI kI zobhA se alaMkRta thI / usakA pratibimba samudra ke jala meM svarga kI chAyA ke tulya parilakSita ho rahA thA / aisI svargopama dvArakApurI kA nirIkSaNa karate hue jaise hI zrIkRSNa ne usase bAhara nikala kara zaivAla ke samAna zyAmavarNavAlI samudrataTavartI vanAvalI ko dekhA vaise hI samudrataTa para niraMtara bahane vAlI elAlatAoM kI zItala manda aura suvAsita vAyu zrIkRSNa ke svedalavoM ko sukhAne lagI / lavaMga ke puSpoM kI mAlAoM se vibhUSita yAdavoM ke sainika nAriyala ke jala ko pIte hue tathA kaccI supAriyoM kA AsvAdana karate hue Age bar3ha rahe the / isa kAraNa yAdava senA samudra se bahuta Age bar3ha gayI thI / caturthasarga (raivataka parvata kA prAkRtika saundarya varNana ) zrIkRSNa ne apanI caturaGgiNI senA ke sAtha mArga meM calate hue vividha prakAra ke dhAtuoM se yukta bRhadAkAravAlI pASANa caTTAnoM ke Upara cAroM ora se uThate hue meghoM se sUrya ke mArga ko rokane ke lie punaH tatpara vindhyAcala parvata kI taraha atyadhika U~ce paMvata raivataka ko dekhA / jisake ratnoM kI svarNima AbhAvAle zikharoM para, indra nIlamaNiyoM kI zyAmalatA se manorama tathA saurabha se bhramaroM ko AkarSita karatI huI latAe~ parilakSita ho rahI thIM / aneka zikharoM se AkAza ko tathA samIpavartI ladhvAkAravAlI parvatoM kI zreNiyoM se bhUmaNDala ko ghere hue isa parvata ko dekhakara utkaNThita hue zrIkRSNa ko unakA sArathi dAruka usa raivataka parvata kA varNana isa prakAra karane lagA - bahutulya ratnoM se bhare hue isa parvata ke zikhara itane U~ce haiM ki ve sUrya ke samIpavartI dikhAI dete haiM / usane kahA- sUrya ke udaya tathA candramA ke asta hone ke avasara para donoM pAvoM meM laTakate hue do ghaMToMvAle eka hAthI kI taraha yaha parvata zobhA detA hai / dUrvAoM se AcchAdita svarNamayIM bhUmivAlA yaha parvata, haratAla ke sadRza pItavarNa ke navIna vastravAle ApakI taraha zobhA de rahA hai / yaha apane utuGga zikharoM se girate hue
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 40 ] jharanoM ke Upara kI ora uchalate hue jala-binduoM se devAMganAoM ke zarIra ko zItala karatA hai / sphaTika ke taTa kI kiraNoM se zvetajalavAlI tathA indranIla maNiyoM kI AbhA se nIlavarNavAlI yahA~ kI nadiyA~, yamunA ke nIle jala se yukta gaMgA kI zobhA ko dhAraNa karatI haiM (4 / 26 ) / eka ora svarNamayI tathA dUsarI ora rajatamayI dIvAla se yaha parvata bhasmoddhUlita eva netra se agnikaNa nikAlate hue zivajI kI taraha parilakSita ho rahA hai / dAruka kahatA hai- dekhie, yahA~ vividha prakAra ke puSpoM para bhramara sadA ma~DarAte rahate haiM / citakabare romavAle mRga vicaraNa karate hue dikhAI dete haiM / kamaloM se bhare hue jalAzaya yahA~ haiM / kadamba ke puSpoM para pakSigaNa kalarava karate rahate haiM / yahIM para tamAla aura tAla ke aneka vRkSa haiM / saghana vaMza-vRkSoM meM camarI gAyeM prAyaH ghUmatI huI dikhAI detI haiM / yahIM para azva jaisI mukhAkRtivAle kinara vicaraNa karate rahate haiM / vizeSa AzcaryapUrNa tathya kI ora zrIkRSNa kA dhyAna AkarSita karate hue dAruka zrIkRSNa se kahatA hai ki isa parvata para candrakiraNeM, vividhaprakAra kI ratnakiraNoM se mizrita hokara sahasroM saMkhyAvAlI ho jAne para - 'yaha nizcita rUpa se sUrya hai' - aisA vizvAsa kara kamaliniyA~ rAtri meM hI vikasita kamaloM vAlI ho jAtI haiM / rAtri meM auSadhiyA~ yahA~ camakatI haiM puSpita kadamba ko dolAyamAna karatI huI manda vAyu sadA bahatI rahatI haiM / yahA~ bahumUlya ratnoM kI khAne haiM / jahA~ eka ora yaha parvatIya pradeza bhogabhUmi hai, vahIM dUsarI ora samAdhi lagAe hue siddha puruSoM kA nivAsa sthAna hone se yaha siddha bhUmi bhI hai / dekhie, paramazreSTha yaha raivataka parvata, Upara uThe hue nIlavarNa ke meghoM dvArA mAnoM svayaM uThakara ApakA svAgata karane ke lie abhyutthAna kara rahA hai / 1 udayati vitatordhvarazmirajjAvahimarucau himadhAmni yAti cAstam / bahati girirayaM vilamkighaNTAdvayaparivAritavAraNendralIlAm / / 4 / 20 paJcamasarga (senA ke raivataka parvata para par3Ava DAlane kA varNana) sUtaputra dArUka kI raivataka-parvata ke manorama prAkRtika saundarya kI bAteM sunane ke anantara bhagavAn zrIkRSNa ne raivataka parvata para kucha samaya taka rUkakara nivAsa karane kI icchA kI / tadanusAra zrIkRSNa kI vizAla senA raivataka parvata kI ora prasthAna karane lagI / senA ke hAthI, U~Te, ghor3e drutagati se daur3a rahe the / pariNAmata: raivataka parvata ke samIpavartI prAntoM meM daur3ate hue rathacakroM se ur3I huI dhUli cAroM ora phaila rahI thI / mArga meM calate hue hAthI aura U~Ta eka dUsare se Dara rahe the / loga apane pairoM ko Age baDhAte hue drutagati se calane vAle ghor3oM ko dekha rahe the / thake hue sainika vRkSoM kI vistRta chAyA meM baiThane lage the / zrIkRSNa ke anucara nRpati-gaNa parvata para pahu~ca kara guphAoM ko apanA nivAsa-sthala banA rahe the / kucha nRpatiyoM ne zrIkRSNa ke zivira ke samIpa hI apane ziviroM ko sthApita kara liyA thA / isa prakAra U~ce U~ce lAla raMga ke tambuoM se suzobhita tathA kAle-kAle hAthiyoM ke samUhoM se
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 41 ] ghirA huA bhagavAn zrIkRSNa kA zivira sandhyA kAlIna kiraNoM se lAla varNa ke meghoM se citrita nIle AkAza kI taraha zobhA de rahA thaa| parijanoM dvArA vAhanoM se nIce utArI jAnevAlI rAniyoM kI mukha - zrI ko, jinake ghUMghaTa kA vastra nIce utare samaya kiMcit haTa gayA thA, loga bhaya mizrita kutUhala ke sAtha dekha rahe the / jaba taka sainika utara rahe the, taba taka vaNikjana donoM ora tambU phailAkara bikrI kI vastuoM se bharI-pUrI dUkAnoM ko sajA rahe the / dUsarI ora kSaNa-bhara meM hI nava nirmita nivAsa sthAna para zayyA ko susajjita kara evaM alaMkaraNoM se sajI huI vezyAe~ mArga kI thakAna se khinna puruSoM ko zItala jala evaM tAmbUla Adi upacAroM se svAgata kara apane vaza meM karane meM vyasta ho gaI thIM / senA ke hAthI nadI jala meM DUba kara Ananda le rahe the / ghor3e, U~Ta aura baila apanI vibhinna prakAra kI krIDAoM ko kara logoM ko mugdha kara rahe the / vaitAlika yAdava - nRpatiyoM kI prazastiyoM kA gAna kara rahe the / SaSTha sarga (zrI kRSNa bhagavAn kI sevA ke lie raivataka parvata para chahoM RtuoM kA eka sAtha prAdurbhUta hone kA varNana ) zrIkRSNa bhagavAn kI raivataka parvata para rUkane kI icchA jAnakara unakI sevA ke lie vasantAdi chahoM RtuoM kA eka sAtha vahA~ prAdurbhAva huaa| vasantaRtu ke Agamana para vibhinna vRkSoM tathA latAoM ne navapallavoM se susajjita hokara surabhita puSpoM ko dhAraNa kara liyA / zItala, manda aura suvAsita samIra bahane lagA / AmravRkSoM para maMjariyoM ko dekhakara koyaleM kuhukane lagIM, bhramaragaNa apanI madhura guJjAra se ramaNiyoM ko kAmapIDita karane lage / dUtiyA~ ramaNiyoM ke patiyoM ke pAsa jA - Akara unakI madanAvasthA kA varNana karake unheM ramaNiyoM ke pAsa jAne ke lie prerita karane lagIM / grISma Rtu ke Ane para zirISa tathA navamallikA ke puSpa vikasita ho uThe / kAmIjana mada se caMcala ho gaye / ramaNiyA~ Ardracandana se sikta apane pIna stanoM ko priyatamoM ke vakSaHsthala para rakhakara punaH punaH unakA AliGgana karane lagIM / varSARtu meM camakatI huI vidyuta tathA garjana karane vAle meghoM se bhI bhaya-bhIta na hotI huI kAmArtA ramaNiyA~ apane priyatamoM ke pAsa jAne lagIM / bAdaloM se barase hue jala ko prAptakara mayUravRnda ekAeka Ananda se bhara gaye, nadiyA~ baha nikalIM aura bhramariyA~ sAyaMkAla ke dIpaka kI bhA~ti lAlaraMga ke kandalI ke phUloM para bhramaroM ke sAtha ramaNa karane lagIM zarad Rtu ke Arambha hone para AkAza nirabhra ho gayA / candrarazmiyA~ nirmala ho gaI / mayUroM tathA haMsoM ke zabda kramazaH karNakaTu tathA karNasukhada ho gae / dhAna kI rakhavAlI karane vAlI gopa kanyAoM ke madhura gIta sunane meM tanmaya hokara mRga- samUha dhAna khAnA bhUla gaye / hemanta ke Agamana para jalAzayoM kA jala jama jAne ke kAraNa kama ho gayA / kAmI jana vividha prakAra kI suratakrIr3A meM pravRtta ho uThe / ziziraRtu ke Ane para sUrya kiraNoM kA
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 42 ] teja manda par3a gayA / ramaNiyA~ priyatamoM kA AliMgana kara payodharastha apanI uSNatA ko sArthaka karane lagIM / isa prakAra puSpoM ke bhAra se vRkSoM ko nIce jhukAne vAlI evaM bhramaroM ke guMjAra ko kabhI bhI banda na karane vAlI samasta RtuoM ko pratyeka zikharoM para dhAraNa karane vAle isa raivataka parvata para bhagavAn zrIkRSNa krIr3A karane ke lie mayUroM kI vANI dvArA prerita kiye gaye / saptama sarga ( yadudampattiyoM kA vilAsapUrNa vana vihAra varNana ) tadanantara bhagavAn zrIkRSNa raivataka parvata ke pratyeka zikhara para vasantAdi RtuoM dvArA vistArita vanya zrI kI zobhA dekhane ke lie zivira se bAhara nikale / tatpazcAt gaura varNa kI yaduvaMzI sundariyA~ apane pati ke sAtha paidala hI vana-zrI ko dekhane ke lie vividha prakAra ke kAmajanya vilAsoM ko karatI huI jAne lagIM / yAdavagaNa bhI vividha prakAra ke kAmakalA kA pradarzana karate hue unakI vilAsapUrNa krIDAoM ko bar3hA rahe the / nadiyoM ke tIra para zabda karate hue sArasa pakSiyoM kA kalarava kAmadhanuSa ke TaGkAra sadRza kAmijanoM ko pratIta ho rahA thA / guJjAra karate hue bhramara-gaNa ramaNiyoM ke sAtha yAdavoM ko mAnoM dUra se hI bulA rahe the / AdhI khilI huI kaliyA~ vAyu ke sparza evaM bhramaroM ke baiThane se pUrNata: vikasita hokara sundariyoM kA kAmoddIpana kara rahI thIM / koI nAyikA zIghragAmI nAyaka se kaha rahI thI 'he mitra ! isa prakAra jaldI jaldI paira rakhate hue mata calo / pIche-pIche AtI huI merI bhI pratIkSA karate jAo / eka dUsarI koI nAyikA apane priyatama ke donoM kandhoM para apane donoM hAthoM ko rakhakara apane kaThora kucoM ke agrabhAga se use prerita athavA nipIDita karatI huI lIlApUrvaka usake pIche-pIche jA rahI thI / koI khaNDitA nAyikA apane priyatama ko phaTakAra rahI thI / kisI ramaNI ke netra meM par3A huA puSparAja mukha- vAyu karate hue nAyaka ko dekhakara usakI sapatnI ke netra krodha se lAla ho the / aura to sapatnI kA nAmoccAraNa pUrvaka bulAyI gayI koI sundarI kAmaprayukta abhicAra mantra se Ahata hokara mUrcchita bhI ho rahI thI / koI nAyikA apane priyatama ko balapavUka pakar3akara ekAnta meM lA jA rahI thI / bhramara - vRnda, yuvatiyoM dvArA saba phUla cuna liye jAne ke kAraNa komala mAlAoM ko dhAraNa karane vAlI yuvatiyoM ke Upara baiTha rahe the / isa prakAra dIrghakAla taka vana vihAra karane ke kAraNa zrAnta - klAnta ramaNiyoM ke khule hue kezajAloM ke bhAra se mAnoM unake kandhe nIce kI ora jhuka gaye the, saghana evaM lambI palakoM ke bhAra se mAnoM unake netra banda se ho rahe the, jisase unake mukhAra vinda adhika zobhA de rahe the, premI ke vizeSa cuMbana ke mardana ke kAraNa lagI huI kezara kI dhUla ramaNiyoM ke kapoloM para se chUTa gayI thIM / unake kapolamaNDala sUrya kI kiraNoM se adhika lAla ho rahe the / parizrama ke kAraNa unake bAhu zithila par3a gaye, stana maNDala pasIne se zithila ho gayA thA, bahuta dera taka dharatI tala para paidala calane ke kAraNa unake caraNa kamaloM meM lagA huA nUtana AlatA kA raMga chUTa gayA kyA, se dUra -
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 43 ] thA / ve komalAGgoM vAlI sundariyA~ atyadhika zrAnta klAnta ho gayIM thIM, unake kapoloM se bahane vAle pasIne kI bUndeM bahakara kaThora stanamaNDaloM para gira kara jarajarita ho rahe the / bAra-bAra puSpa cunane ke parizrama se thakI huI koI ramaNI apane pati ke gale meM donoM bhujAe~ DAlakara usake vakSasthala kA Azraya liye hue thI / koI tanvI sundarI apane priyatama ke sammukha apane vizAla stana yugaloM ko aura U~cA karake aMgaDAyI letI huI apanI bhujalatAoM ko phailAkara thakAvaTa miTAne ke vyAja se apanI AliMgana karane kI abhilASA prakaTa kara rahI thI / isa prakAra jaba priyatama ke kara-sparza ke kAraNa unheM adhika pasInA ho AyA usa samaya pUrNa zobhA zAlinI ve sundarayiA~, vana-vihAra ke parizrama ke kAraNa thake hue apane aMgoM ko sampUrNa rUpa se jala dvArA siMcita karane kI icchA karane lagI ( arthAt ramaNiyA~ aba snAna karane kI icchA karane lagIM) aSTama sarga (jala-vihAra kA varNana) tadanantara vana-vihAra ke parizrama se nitAnta zrAnta huI vizAla stanamaNDalavAlI una sundariyoM ke netra mu~dane lage aura kisI prakAra dharatI para Age paira rakhatI huI ve jalAzaya kI ora cala par3I / una ramaNiyoM kI saMkhyA adhika hone se mArga meM calanA kaThina ho rahA thA / jalAzaya ke mArga meM vicaraNa karane vAlI ha~saniyA~ AlasyapUrNa manda-manda gamana karane vAlI una ramaNiyoM ko dekhakara vismaya se apanI cAla ko tyAga rahI thIM / nadiyA~ unakI jaMghAoM se parAjita ho jAne se lajjAvaza pASANa khaNDoM para gira-gira kara caMcalatA se bhAga rahI thIM / mArga meM kahIM kahIM motI bikhare hue the / bhramara-samUha puSpoM ko chor3akara adhika saurabha ke lobha se yAdavAGganAoM ke mukhAravindoM para maMDarA rahe the / / mora mayUraniyoM ko apanI vizAla pUMchoM se chipA rahe the / ha~sa ramaNiyoM ke karNasukhada-madhura vANI se parAjita hokara kamaloM ke bIca meM chipa rahe the / cakavA cakaI kA mukha cumbana kara rahA thA / isa prakAra prAkRtika saundarya se vibhUSita mArga se jaba yAdavAGganAe~ jalAzaya se nikaTa pahu~cI, taba pakSivRndoM ke kalarava se svAgata karate hue jalAzaya ne nava vikasita kamala yukta taraMgoM se una ramaNiyoM ke lie arghya dekara unakA svAgata kiyA aura phena se muskarAtI huI mAnoM apane caMcala-lahararUpI hAthoM se paira dhone ke lie unheM jala pradAna kiyA / usa samaya ramaNiyoM kI hatheliyoM kI lAlimA ne kamaloM ko zrI (zobhA) vihIna banA diyA / ve yAdava-ramaNiyA~ usa sarovara ke jala meM prathama DaratI huI praviSTa huI aura phira thAha pAkara apane komala pada ko dhIre se Age bar3hAkara anurAga se snAna karane lagIM / koI nava vivAhitA ramaNI (lajjAvaza) apane pati ke sAtha jaba sarovara meM praviSTa nahIM honA cAhatI thI, taba usakI sakhiyoM ne use taTa se jala meM Dhakela diyA / bhaya se cakita netroM vAlI vaha navavadhU pati se lipaTa gaI / koI ramaNI kevala kandhe taka jala meM khar3e hue apane priyatama ko dekhakara usa jala ko apane bhI kandhe taka jAnakara nirbhaya citta se usake pAsa jAne
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 44 ] lgii| taba usake pati ne yaha samajhakara ki yaha DUba jAyagI, usa sundarI ko zIghra hI uThAkara apane aMgoM meM lipaTA liyA / ve ramaNiyA~ yadyapi jala ke bhItara DUbI huI thIM, phira bhI unakA gorA zarIra bAhara dikhAI par3a rahA thA / ve ramaNiyA~ apane priyatamoM ke sAtha dAta lagAkara eka dUsare para hAthoM se pAnI pheMka rahIM thIM / jala meM bhIMgane ke kAraNa ramaNiyoM kI karadhaniyA~ dhvani rahita ho gayIM thIM / atyadhika vegapUrvaka jala krIr3A karane se jala meM gire hue una ramaNiyoM ke suvarNa bhUSaNa vADavAgni kI jvAlA sadRza parilakSita ho rahe the / snAna karatI haI sandara netroM vAlI ramaNiyoM ke vizAla evaM svaccha jala binduoM se manohara unake stana kalaza isa prakAra suzobhita ho rahe the, mAnoM sUtra rahita muktAhAroM kI maNiyoM se ve ghire hue hoM / AbhUSaNoM se rahita hone para bhI una yAdava-ramaNiyoM ke zarIra para paryApta AbhUSaNa dikhAI de rahe the, unake stanoM para phenoM kI mAlA suzobhita ho rahI thI, sevAro se jaghana-pradezoM para vastroM kI tathA kapoloM para vinyasta padma-patra-latA kI zobhA ho rahI thIM / isa prakAra jala-krIr3A ke anantara apane adbhuta saundarya se devoM ko bhI vismita karatI huI koI sundarI apane donoM hAthoM meM kamala liye hue, lakSmI kI bhAMti jala se bAhara nikalI / ramaNiyoM ne jina sUkSma aura cikane vastroM ko pahana rakhA thA, ve jala se bhIgakara unakI jA~ghoM meM cipaka gaye the / koI sundarI apane kezapAza ko jaba hAthoM se bA~dha rahI thI taba usake bAhumUla evaM stanapradeza dikhAI par3a rahe the, aura usakA priyatama use anurAga pardUka nirnimeSa dekha rahA thA / koI sundarI donoM kaMdhoM para kezarAzi phailAkara apane bhIge hue zarIra ko sukhA rahI thI kintu usakA zarIra priyatama pAsa meM hI hone se puna: pasIne se bhIga jAtA thA / isa prakAra sarovara meM snAna karane se jaba ramaNiyoM ke citta se praNaya-kopa dUra ho gayA tathA yaduvaMziyoM ke zarIra kI zobhA atyanta bar3ha gayI tathI sUrya ne jalarAzi ke bhItara magna hone kI icchA kI / navama sarga ( sUryAsta varNana, dUtIkarma kA varNana, AhArya-prasAdhana kI zobhA kA varNana ) isa prakAra jalavihAra karane ke pazcAt jaba yAdavAGganAe~ apane-apane ziviroM meM pahu~cI taba sUryAstakAlIna divasa kA antima samaya vRddhAvasthA ko prApta kSINa dRSTi vRddhapuruSa ke sadRza kSINakAnti parilakSita ho rahA thA / divasa ke avasAna ke samaya pakSIgaNa cahacahAte hue apane nivAsa kI ora lauTa rahe the / rati-krIr3A ke liye koI sundarI khir3akI para najara gar3Akara vaha bAra-bAra yaha nApa rahI thI ki abhI eka hAtha dina bAkI hai, abhI eka bittA bAkI hai... Adi Adi / lAla varNavAlA samudra meM AdhA DUbA huA sUrya bimba sRSTi ke prArambha meM brahmA ke dvArA nakha se vidIrNa kiye gaye suvarNamaya brahmANDa ke eka khaNDa kI taraha sazobhita ho rahA thA / kamalaniyA~ makalita ho rahI thI / yadyapi sUrya asta ho gayA thA. phira bhI abhI taka nakSatra nahIM dikhAI par3a rahe the aura na candramA hI udita huA thA, kintu zAnta garmI vAlA andhakAra rahita AkAza zobha rahA thA / cakravAka dampati alaga-alaga ho rahe
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 45 ] the / divasa kA avasAna ho jAne para gAr3hA andhakAra cAroM dizAoM meM isa prakAra phaila rahA thA ki kucha bhI jJAta nahIM ho pA rahA thA ki vaha kahA~ se A gayA hai ? andhakAra chA jAne para ramaNiyoM ne divya aMjanoM ko netroM meM lagA liyA , aura ve apane priyatamoM ke abhisAra ke lie taiyAra ho gayIM / rAtri ne cirakAla se supta kAmadeva ko uttejita kara diyA / usI samaya pUrvadizA nirmala kAnti se vyApta ho uThI / zanaiH zanaiH kalAmAtra candramA kA udaya huA / phira vaha AdhA dikhAI par3A, tadanantara udita hokara vaha pUrNa bimba meM dikhAI par3A / phira rAtri ke sAnidhya se candramA kI zobhA bar3hI aura candramA ne bhI rAtri kI zobhA meM vRddhi kara dI / kAmadeva candramA kI kiraNoM kA avalamba lekara uTha khaDA haA / pariNAmataH ramaNiyoM ne apane apane priyatama ke Agamana kA nizcita samaya jAnakara sAja-zrRMgAra karanA zurU kara diyA / kantu ramaNiyoM ne AliMgana ke sakha meM bAdhA DAlane ke bhaya se apane zarIra meM analepana nahIM kiyA / koI sundarI apane mukha kI vAyu dvArA apane mukha kI sugandhi kI dhIre se parIkSA kara bahuta prasana ho rahI thI / tadanantara ramaNiyoM ne nipuNa sakhiyoM ko apane priyatamoM ke pAsa bhejA / koI sakhI abhimAninI nAyikA ke binA kahe hI usake priyatama ke pAsa use bulAne ke lie calI gayI / andhakAra meM ramaNiyoM ke mArga ko na jAnane vAle yuvaka candrodaya hone para apanI priyatamAoM kI ora cala par3e / sahasA priyatama ke ghara para upasthita hone para priyatamA prasanna ho gaI / kisI yuvaka ne usake svAgata ke lie uThatI haI apanI preyasI kA AliMgana karake use roka liyA / nIce kI ora jhukakara pati ke gAr3ha AliMgana karane se pati ke vakSasthala para ramaNI ke stana yugala saTa gaye aura usakI karadhanI kI ghaNTiyA~ sundara zabda karane lagI / priyatama ke A jAne para zIghratA pUrvaka uThatI huI kisI sundarI kA vastra jaba chUTa gayA taba usane turanta apane hAthoM se nIvI ko pakar3a liyA / kisI mAnavatI sundarI kA priyatama ko dekhane para jaba nIvI-bandhana chUTa gayA aura vaha mukha ko nIce kI ora jhukAkara khar3I ho gaI to aisA jJAta ho rahA thA mAnoM vaha zIghra kI gaye hue apane mAna ke pada-cihnoM ko dekha rahI ho / isa prakAra zIghra hI mAna-rUpI vighna ko zAnta karane vAlI candramA kI kiraNoM ne dUtiyoM kI taraha una ramaNiyoM ko nAyakoM ke sAtha milane meM paryApta saphalatA prApta kI, sAtha hI madirA ne unheM rati krIr3A kA upadeza diyA / / dazama sarga (surA tathA sundarI ke sevana kA vilAsapUrNa varNana ) tadanantara kAmIjana madyapAna karane ke avasara para usase bhI adhika sugandhiyukta tathA atyanta sundara priyatamAoM kA adhara pAna karane meM vyasta ho gae / madirA se bhare hue pyAloM meM pratibimbita sundarI ke netroM ko kamala samajhane vAle bhramara vRnda sUMghane ke lie usa para maMDarA rahe the / koI yuvaka eka bAra madirA kA svAda lekara vaha preyasI ke adharapAna meM hI nirata ho gayA thA / tIna-bAra ke madirApAna se utpanna pracaNDa nazA se matavAlI sundariyA~
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 46 ] atyanta pragalbha ho gayIM thIM / cirakAla se aprakaTa vilAsa bhAvoM ko ramaNiyoM ne prakaTa karanA prArambha kara diyA thA / madirApAna ke kAraNa dhIre dhIre lajjA ke dUra hone se kisI navavadhU ke netra vikasita ho gae the, usakI bhauMhe khila uThI thIM aura vaha nIce mukha kiye hue hI apane priyatama ke mukha ko tirachI najara se dekha rahI thI / priyatama saMketa-sthaloM para svayaM A gaye the / priyatamoM ke sammukha pahu~cakara ramaNiyoM ke mukha praphullita ho uThe, aMga pulakita ho gaye, hRdaya dravIbhUta ho gaye tathA vANI se krodha dUra ho gayA / kisI sundarI ne stanoM ko DhaMkane vAlI colI ko khIMca lie jAne para lajjita hokara priyatama ke dRSTi-patha ko rAkane ke vyAja se usake vizAla vakSasthala ko hI apanA AvaraNa banA liyA thA / kisI yuvaka ne preyasI kI sAr3I ke aMcala khIMcate hue apane stanoM ko hAthoM se DhaMkane vAlI navavadhU kA AliMgana kara liyA / priyatama ne jaba sandarI kA AliMgana kiyA to usake sparza sakha se usakA vastra yadyapi nIce girane lagA thA, kintu pasInA se lathapatha hone ke kAraNa vastra nIce girane nahIM pAyA / kisI nAyikA kA priyatama ke samAgama ke avasara para dRr3hatA se ba~dhA huA nIvI-baMdhana turanta hI chUTa gayA / kisI anurAgI pati ne sundarI kI corTI khIMca kara usake adhara kA pAna karanA prArambha kiyA / kisI rasika nAyaka ne sundarI ke oSTha pallava ko chor3akara usake sarasa evaM zItala netroM kA hI kucha samaya taka cumbana kiyA / tadanantara bAhyarati karane ke pazcAt Abhyantara surata karane kI icchA karate hue - nAyakoM ne prathama ramaNiyoM ke stanoM kA sparza kiyA aura phira nAbhi-pradeza kA sparza kiyA / priyatama ne sAr3I kI gA~Tha kholane ke liye hAtha bar3hAyA to ramaNI ne use pakar3a liyA / ramaNiyoM ne apane zarIra ko yadyapi saMpUrNa rUpa se samarpita kara diyA thA, phira bhI ve rati se pratikUlatA dikhA rahI thI / aura kabhI-kabhI sukha kI anubhUti meM bhI Upara se dikhAne ke lie ve zuSka rudana kara rahI thiiN| bAra-bAra gadgada svara meM "rahane do, basa karo" ityAdi niSedha vAcaka zabdoM kA prayoga karane vAlI sundarI ke sAtha pratikUla vyavahAra karake hI vilAsI nAyakoM ne unake anukUla AcaraNa kiyA / isa prakAra ramaNiyoM ke aMgoM meM soyA huA kAmadeva, bAhupIr3ana, nirdaya AliMgana, kezagrahaNa, nakhakSata, danAMdazanaM Adi vyApAroM se jAga gayA / rati krIr3A meM taruNiyoM ke sItkAra, kaNTharava, karuNa ukti, sneha bhare vAkya, niSedha sUcaka vAkya, tathA ha~sI aura AbhUSaNoM kI AvAja - ye saba mAnoM vAtsyAyana ke kAmazAstra ke padoM ko sArthaka se kara rahe the / rati-krIr3A ke anantara ramaNiyA~ lajjA se abhibhUta ho gayIM / kintu prathama rati kI samApti para parizrama ko dUra karane ke lie priyatama ne sundariyoM kA jo nirantara AliMgana kiyA thA, vahI aba kAmadeva ko uttejita karane vAlA unakA AliMgana dvitIya ratikrIr3A kA Arambha bana gayA / isa prakAra nirantara ratikrIDA se ramaNiyA~ thakagayIM aura lajjAvaza apane vastroM ko puna: dhAraNa karane ke lie tvarA karane lagIM / candramA bhI lajjita hokara adhomukha karake astAcala kI ora mur3a gayA / aura rajanI parama nivRtti ko prApta ho gayI /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 47 ] ekAdaza sarga jisakI bArI AyI hai bAra-bAra jagA rahA { aba isa sarga meM prabhAta kA varNana kiyA jA rahA hai / yaha sarga kavi kI kAvya- kuzalatA, nirIkSaNa - zakti kI sUkSmatA kA tathA svabhAvokti kI citropamatA ke anUThe samanvita rUpa ko prastuta karatA hai / bandIjanoM ne kisa prakAra rAtri ke bItane evaM prabhAta ke Agamana kA varNana kiyA hai isI kA pUre sarga meM varNana dekhane ko milatA hai |} surata - krIr3A kI utsukatA se bAra-bAra ke vilAsa meM lIna hone ke kAraNa khinna kAmI - janoM ke netra abhI taka pUrNarUpa se banda bhI nahIM ho pAye the ki tabhI rajanI ke bItane kI sUcanA dene vAlA mRdaMga uccasvara meM baja uThA / prAtaHkAla stuti - pATha karane vAle bandIjanoM ke madhura svara vINA vAdana ke sAtha sunAI dene lage / prAtaH kAla ho gayA hai / rAtri kI surata - krIr3A ke kAraNa thakakara pragAr3ha nIMda meM soye hue dampatiyoM meM nAyikAe~ pahale jaga gaI haiM, kintu phira bhI ve apane zarIra ko isalie nahIM hilAtI DulAtI kahIM unake hAtha ke haTA lene se priya kI nIMda TUTa na jAya / vastutaH ve svayaM bhI AzleSajanita apUrva sukha kA viyoga nahIM cAhatIM / eka paharedAra ne apanA paharA pUrA kara diyA hai / vaha aba sonA cAhatA hai / isalie dUsare paharedAra ko "uTho, jAgo" kintu dUsarA vyakti nIMda meM aspaSTa svara meM uttara to detA rahA, para jAgatA nahIM thA / kSaNabhara taka zayana karake turanta hI uThe hue rAjA loga pichale prahara meM buddhi ke atyanta nirmala ho jAne para rAjya ke sambandha meM, sAma, dAma, Adi prayogoM kA nirvAcana kara dharma, artha aura kAma kI cintA karane lage / ahIra makkhana nikAlane ke lie mathAnI maTake meM DAlakara dahI ko mathane lage / ghor3e khar3e-khar3e hI A~khoM ko banda karake jo so gae the, prAtaHkAla hote hI jaga gaye aura nathUnoM ko phar3akAte hue Age par3I huI ghAsa ko khAne lage / pUrva dizA meM udita candramA aba pazcima dizA ko jAtA huA prabhA hIna ho gayA thA / kumudiniyoM kI zobhA phIkI par3a gaI / mAlatI ke vikasita puSpoM kI sugandha se yukta vAyu manda manda pravAhita hone lagI / kamaloM kI sugandha se unmatta bhramaragaNa idhara-udhara ur3ane lage / zItala, manda aura puSpa - suvAsita vAyu ke bahane se surata se zrAnta - klAnta ramaNiyoM kI kAmAgni punaH uddIpta ho rahI thI / vArAGganAe~ rAjabhavana se apane-apane nivAsa sthAna ko lauTa rahI thIM / aruNodaya se anya kAra dUra ho rahA thA / navor3hA nAyikAe~ rAtri ke vividha sambhoga - vRttAntoM kA samaraNa kara svayaM lajjita ho rahI thIM / agnihotriyoM ke ghara meM prajvalita agni jala rahI thI / tapasvIgaNa mantroM kA japa karane lage the / sUryodaya ke sAtha-sAtha pUrva dizA sUrya kI pIta aura lAlimA se raJjita ho rahI thI / nadiyoM kI jaladhArA sUryakiraNoM ke samparka se lAla ho rahI thIM / kamaloM ke vikasita ho jAne se unameM banda bhramara bAhara nikala rahe the / pakSiyoM ne kalarava prArambha kara diyA thA / udaya kAlika bAlasUrya udayAcala ke vizAla -
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 48 ] prAMgaNa meM reMgatA huA, padminiyoM dvArA kamalarUpI mukha ke hAsya ke sAtha dekhA jAtA huA, pakSiyoM ke kalarava meM bulAtI huI apanI mAtA kI goda meM, apane komala karAroM ko phailAtA huA manda-manda ha~satA-DolatA calA jA rahA thA / isa prakAra kalpAnta meM jagat kA saMhAra kara kSIra samudra meM soye hue viSNu bhagavAn ke sadRza sUrya AkAza meM Tima TimAte tArAgaNoM ko naSTa kara AkAza meM sotA huA sA parilakSita hone lagA / dvAdaza sarga { isa sarga meM senAprayANa ke varNana ke sAtha yamunA ko pAra karane kA sundara citraNa kiyA gayA hai / isa prakAra sUryodaya ho jAne ke pazcAt rathoM, azvoM aura gajoM para savAra rAjAoM ke samUha ziviroM ke bAhara bhagavAn zrIkRSNa kI pratIkSA karane lage / tadanantara bhagavAn zrIkRSNa apane manorama ratha para ArUDha hokara zivira se bAhara nikale / bhagavAn zrIkRSNa ke calane para dUsare rAjA loga bhI unake pIche-pIche cala par3e / tatpazcAt zivira ke tambU-kanAta Adi ko sameTa kara gAr3I, U~Ta, baila, khaccara Adi vAhanoM para lAda-lAdakara paidala senA calane lagI / usa samaya bhagavAn zrIkRSNa kI senA kA vaha vizAla samudra 'sAmaveda' kI samatA dhAraNa kara rahA thA / unakI senA ke prayANa ke avasara para pAJcajanya zaMkha evaM mRdaGga Adi kI hone vAlI bhayAvaha dhvani se vipakSI rAjAoM kA hRdaya dahalane lagA / ratha ke cakkoM tathA hAthiyoM ko cigghAr3a kI zabda-dhvani paraspara mizrita hone se kucha spaSTa jJAta nahIM ho rahA thA, kevala ghor3oM kI hinahinAhaTa sunAI par3a rahI thI / rathoM ke cakkoM se vidIrNabhUmi hAthiyoM ke pairoM se samatala huI bhUmi hala se jotane ke pazcAt pATA se samatala kI huI sI dikhAI de rahI thI / azvArohiyoM ne utAra ke sthAnoM para lagAma ko jakar3akara rakhane se ghor3e dhIre-dhIre DhAlU bhUmi para utara rahe the, kintu maidAna meM pahu~cane para zIghratApUrvaka apanI khuroM se Tapa-Tapa karate hue daur3a rahe the / usa senA meM chatradhArI aneka rAjAoM ke hone se sarvatra chAte hI chAte dikhAI par3a rahe the / bandIjana bhagavAn zrIkRSNa ke guNoM kI prazaMsA ke aneka zloka Age-Age gAte cala rahe the / bhagavAn zrIkRSNa kI senA samudra jaisI vizAla hone para bhI maryAdA baddha hokara cala rahI thI / grAmINa vadhue~ bhagavAn zrIkRSNa ko chipa-chipakara bAra-bAra nihAra rahI thI / bhagavAn zrIkRSNa ne mArga meM dekhA ki grAmINa-gopa maNDalAkAra meM baiThakara, madya-pAna karate hue ucca svara meM aTTahAsa kara rahe haiM / dhAna ke khetoM kI rakhavAlI karane vAlI striyA~ jaba taka totoM ko ur3Ane ke lie jAtI thIM taba taka usa dhAna ko mRgoM ke samUha A-Akara carane lagate the / isa prakAra vyAkula huI una striyoM ko muskarAte hue zrIkRSNa ne dekhA / mArga meM U~Ta para car3hane vAle una para baiTha bhI nahIM pA rahe the ki ve zIghragAmI U~Ta tvarA se uThakara nakela kI upekSA karate hue zIghratA se cala par3a rahe the / koI U~Ta nakela ko dRr3hatA pUrvaka khIMce jAne para AdhI cabAI huI nIma kI pattiyoM ko bAhara nikAlatA huA ucca svara
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 49 ] se bala-balA rahA thA / koI baila nAtha kI rassI ko pakar3ane para bhI apane donoM sIgoM ko hilAtA huA '-tUM karatA huA pITha para kAThI ko nahIM rahane de rahA thA / senA ke calane se ur3I huI dhUli parvatoM kI coTiyoM taka pahu~ca rahI thI / gajendroM ke dvArA hilAye gaye vRkSoM kI zAkhAoM meM lage hue chattoM se ur3I huI madhu-makkhiyoM ke kATe jAne ke bhaya se loga idhara-udhara bhAga rahe the / vizAla senA ke nadI pAra karate samaya nadI kA jala-pravAha viparIta dizA meM bahane lagatA thA / jaba taka hAthiyoM kA samUha nadiyoM ke jala meM utara kara use nahIM AloDita kara pAtA thA taba taka turaMgoM kI khuroM se ur3I huI dhUla nadiyoM ke jala ko paMkila banA detI thI / hAthI nadiyoM ke taToM ko tor3akara nadI ko samatala banA rahe the / mArga meM nivAsa ke liye gAr3e gaye tambU bar3e-bar3e mahaloM kI zobhA ko bhI tiraskRta kara rahe the : isa prakAra vaha vizAla senA nagaroM ko pAra karatI huI yamunA nadI ke taTa para Akara ruka gaI / pazcAt naukAoM dvArA sainikoM ne yamunA ko pAra kara liyA / hAthI-ghor3oM ne bhI yamunA ko pAra kara liyA / kucha loga hAthoM hI se tairakara yamunA-pAra jA pahuMce the / tairatI huI yAdavI-senA yamunA ko do bhAgoM meM ba~TI huI kezarAzi kI bhA~ti banA rahI thI / isa prakAra lakSmI ke pati bhagavAn zrIkRSNa kI vaha vizAla senA yamunA nadI ko turanta hI pArakara usa pAra calI gayI / aura usane hastinApura kI ora prasthAna kiyA / trayodaza sarga {isa sarga meM zrIkRSNa ke darzana ke liye utsuka indraprastha kI puranAriyoM kA sarasa varNana aMkita hai|) zrI kRSNa bhagavAn ke ( apanI senA ke sAtha yamunA pAra kara ) Agamana kA samAcAra jJAta kara dharmarAja yudhiSThira prasannatA se apane anujoM ke sAtha unakI agavAnI ke lie drutagati se nikala par3e / zrIkRSNa bhagavAn ke Agamana ke harSa se kuruvaMziyoM kI senA meM nagAr3oM kI gambhIra dhvani hone lagI / zrIkRSNa bhagavAna ko dara se hI dekhakara yadhiSThira ratha se pahale utaranA hI cAhate the, kintu zrIkRSNa bhagavAn tvarApUrvaka unase bhI pUrva ratha se utara par3e / zrIkRSNa ne apane gaurava ko bar3hAte hue apanI buA ke putra yudhiSThira ko daNDavat praNAma kiyA / aura yudhiSThira ne zrIkRSNa bhagavAn kA AliGgana kiyA , / tadanantara zrIkRSNa ne bhIma Adi kA tathA yAdavoM ne pANDavoM kA AliMgana kiyA, tatpazcAt yAdava-ramaNiyA~ aura pANDava-ramaNiyA~ eka dUsare kA AliMgana karane lagI / isa prakAra eka-dUsare se milane ke pazcAt yudhiSThira ke anunaya-vinaya karane para arjuna se apanA hAtha milAye hue, bhagavAn zrIkRSNa yudhiSThira ke ratha para car3ha gaye / dharmarAja svayaM hI ratha hA~kane lage, bhImasena cAmara DulAne lage, arjuna ne zvetachatra hAtha meM grahaNa kiyA aura nakula-sahadeva anucara banakara pArzva meM khar3e ho gaye / isa prakAra ratha cala par3ane para senA kI dundubhiyA~ bajane lagI / yAdava aura pANDavoM kI senAe~ gaMgA aura yamunA ke jala-pravAha zi0 bhU04
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 50 ] kI bhAMti milakara Age bar3hane lagIM / isa anupama dRzya ko dekhane ke liye devagaNa vimAna se AkAza meM sthira hokara dekhane lage / itane meM hI yudhiSThira ke yajJa meM Aye hue rAjAoM ke ziviroM se ghire hue tathA svAgatArtha nirmita nava dvAroM se suzobhita hastinApura meM bhagavAn zrIkRSNa ne pA~coM pANDavoM ke sAtha praveza kiyA / zrIkRSNa ko dekhane ke liye nagara - ramaNiyA~ apane-apane sabhI kAmoM ko chor3akara tvarApUrvaka pratyeka sar3aka aura galI meM A - Akara ekatra ho gayIM / kucha ramaNiyA~ AdhA hI zrRMgAra kiye hue thIM ki isI bIca bhagavAn ke nagara meM Ane kA samAcAra sunakara ve unheM dekhane ke lie cala par3IM / unakI sAr3I khisakI jA rahI thI jise saMbhAlane ke liye ve apane hAthoM se nIvI pakar3e hue thIM / zIghratA ke kAraNa kisI ramaNI ne muktAmAlA ke sthAna para karadhanI pahana lI thI, kisI ne kezoM para kAna ke AbhUSaNa pahana liye the, kisI ne or3hane ke dupaTTe ko pahanakara pahanane kI sAr3I or3halI thI / koI sundarI Adhe ra~ge hue gIle pairoM se hI cala par3I, jisase pRthvI para usake pairoM ke gIle mahAvara ke cihna aMkita ho gaye the / koI ramaNI suvarNa kI sIr3hiyoM para car3hate samaya jhanajhanAte hue nUpuroM ko bajAtI huI U~cI a~TArI ke Upara car3ha gayIM / apanI U~cI a~TArI para car3hI huI kisI sundarI kI sAr3I kA A~cala vAyu ke vega se ur3a rahA thA, isase aisA pratIta ho rahA thA mAnoM vaha indraprastha nagarI bhagavAn zrIkRSNa ke zubhAga ke upalakSa meM sajAyI gayI patAkA se suzobhita ho rahI ho / isa prakAra nagara praveza ke anantara unhoMne jalasiMcita aura dhUlirahita mArgoM ko pAra kiyA / tatpazcAt ve sabhAmaNDapa meM zIghra hI pahu~ca gaye / vibhinna prakAra kI maNiyoM se jar3A huA sabhA maNDapa atyanta sundara thA / usa sabhAbhavana meM kamalinI ke nIce jala aisA chipA huA thA para sthala kI bhrAnti ho jAtI thI / kahIM-kahIM para usI bhavana meM Agantuka jala ke bhrama dUra se hI apanA adhovastra Upara uThA lete the / sabhAmaNDapa ke sammukha Akara zrIkRSNa aura yudhiSThira ratha se nIce utara par3e / sabhA bhavana kA nirIkSaNa karane ke pazcAt yudhiSThira aura zrIkRSNa vizAla siMhAsana para eka sAtha baiTha gaye / nartakiyA~ Akara uttamottama vAdyoM ke svara ke sAtha navIna-navIna gItoM ko madhura svara se gAtI huI nRtya karane lagIM / aura ve donoM baiThe-baiThe saMbhASaNa karate rahe / se caturdaza sarga { mImAMsA aura karmakANDa saMbandhI - jJAna ke prakAza meM rAjasUya yajJa ke varNana ke sAtha-sAtha zrIkRSNa bhagavAn kA vidhivat pUjA - satkAra kA varNana isameM kiyA gayA hai| } siMhAsanArUDha bhagavAn zrIkRSNa se yudhiSThira ne namra nivedana kiyA, - he bhagavan ! maiM yajJa karanA cAhatA hU~, ataH usake lie Apa anujJA pradAna kara mujhe anugRhIta kareM / kyoMki mUla meM Apa hI ko prApta karake hI maiMne dharmamaya vRkSa kA pada prApta kiyA hai, arthAt Apake hI kAraNa maiM dharmarAja kahalAtA hU~ / aba Apake samIpa hone se merA yaha
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 51 ] yajJa vighnabAdhAoM se rahita tathA nirdoSa sampanna hogA / usa nirdoSa yajJa karane kI AkAMkSA se sabhI sAdhanoM ko ekatra karake maiM ApakI pratIkSA kara rahA thA / apane sabhI bhAiyoM sameta maiM ApakI AjJA ke adhIna hU~ / Apa mujhe mere kartavya kI zikSA dIjiye / ityAdi bAtoM ko sunakara bhagavAn ne kahA - "he rAjan ! maiM Apake atyanta duSkara AdezoM kA bhI pAlana karUMgA / Apa mujhe dhanaJjaya se tanika bhI bhinna na mAneM / jo rAjA Apake isa rAjasUya yajJa meM bhRtya ke samAna kArya na karegA usake zira ko merA yaha sudarzana cakra zarIra se pRthak kara degA / " unake aisA kahane para yudhiSThira prasanna citta se yajJa karane ke lie pravRtta ho gaye / tatpazcAt mImAMsA zAstra ke jJAtA purohita agni meM AhutiyA~ chor3ane lage / sAmaveda brAhmaNa spaSTa svara se sAmaveda kA gAna karane lageM / draupadI devI havanIya padArthoM kA ghUma-ghUma kara nirIkSaNa kara rahI thI / havana karane ke sAtha hI uThA huA dhUma dizAmaNDala ko dhUmila karane lagA / amRta kA bhojana karane vAle devagaNa mantroccAraNa ke sAtha agni meM chor3e gaye haviSya rUpa amRta kA bhojana karane ke lie tvarA karane lage / isa prakAra usa rAjasUya yajJa meM jitanI bhI kriyAe~ sampanna huI, kisI meM bhI koI doSa nahIM huA tathA yajJa kI samasta sAmagriyA~ pUrI par3a gayIM / tadanantara eka ora yudhiSThira brAhmaNoM ke samIpa jAkara unheM rAjasUya yajJa ke upayukta ucita dakSiNAe~ pradAna kara rahe the dUsarI ora rAjA loga yudhiSThira ko amUlya ratnoM kI bheTa karane ke liye yajJamaNDapa se bAhara pratIkSA kara rahe the / eka hI rAjA ne bheMTa rUpa meM jo dhana diyA thA, vahIM usa rAjasUya yajJa ko savidhi sampanna karane meM paryApta thA, kintu tyAgI rAjA yudhiSThira samasta rAjAoM dvArA prApta dhana ko brAhmaNoM ko dAna rUpa meM de rahe the / ve yAcakoM ko anAdara kI dRSTi se nahIM dekhate the / usa yajJa ke loga madhara Adi chaH hoM rasoM kA vidhivata AsvAdana kara rahe the / isa prakAra vistArapUrvaka hone vAle usa rAjasUya yajJa kI samApti ke anantara rAjA yudhiSThira ne dharmazAstra kA vicAra karate hue ardhya-dAna ke sambandha meM bhISma se pUchA, taba zantanu ke putra bhISma ne usa sabhA ke anukUla yaha uttara diyA / bhISma ne kahA- he rAjan ! tuma karaNIya vastuoM meM kyA nahIM jAnate ? phira bhI gurujanoM se pUchanA ucita hI hai / ataH suno "isa samaya brAhmaNoM aura rAjAoM ke isa saMpUrNa samAgama meM bhI mujhe to sampUrNa guNoM ke AgAra, asuroM ke vinAzaka, bhagavAn zrIkRSNa hI eka mAtra pUjA ke adhikArI dikhAI par3ate haiM / " he yudhiSThira ! tuma dhanya ho, jisake sammukha bhagavAn svayaM Akara upasthita hue haiM / yajJakartA inhIM kI vidhipUrvaka pUjA karate haiM / ataH paramapUjya bhagavAn zrI kRSNa kI vidhivat pUjA karake jaba taka yaha saMsAra rahegA taba taka ke liye sAdhuvAda prApta karo / " rAjAyudhiSThira ne bhISma pitAmaha kI bAtoM ko sunakara samasta rAjAoM ke sammukha bhagavAn zrI kRSNa kI vidhivat pUjA kI, aura rAjasUya-yajJa isa prakAra sampanna kiyA /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 52 ] paJcadaza sarga {pUjA ke anantara zizupAla, sabhA ke bIca meM yudhiSThira dvArA kiye gaye bhagavAn zrIkRSNa ke sammAna ko nahIM sahana kara sakA, aura vaha kRSNa, bhISma aura yudhiSThira ko kharI-khoTI sunAne lgaa| __ zrI kRSNa kI pUjA ke anantara zizupAla atyanta kupita ho uThA aura vaha kaTuvacana kahane lagA - 'he yudhiSThira ! sajjanoM dvArA apUjita isa kRSNa kI jo tumane pUjA kI hai, usase tumhArA isake prati prema hI prakaTa hotA hai - isakI pUjyatA nahIM / Azcarya hai ! tumhArA yaha 'dharmarAja' nAma jhUThA hI hai / he kuntI putro ! yadi yaha kRSNa hI tumhAre liye adhika pUjanIya thA, to vyartha hI apamAna karane ke liye ina rAjAoM ko tumane kyoM bulAyA ? athavA tuma sabake saba mahAmUrkha ho! tumheM dharma-tattva kA jJAna nahIM hai / Azcarya hai, vyartha meM hI bAla pakA kara bUDhA aura naSTa buddhivAlA yaha nadI kA putra bhISma bhI isa prasaMga meM asAvadhAna aura matavAlA bana gayA thA / he bhISma ! tuma sacamuca hI nimnagA - nimnastara kI ora bahane vAlI nadI-gaMgA-ke putra ho / ' isa prakAra yudhiSThira aura bhISma ko kaTuvacana sunAkara bhagavAn zrIkRSNa se kahane lagA - he kRSNa ! rAjAoM ke yogya isa pUjA ko tumheM nahIM svIkAra karanA cAhie thA / tuma svayaM apane sambandha meM soco ki 'maiM kauna hU~ / ' madhu kI makkhiyoM ko mArakara tuma 'madhusUdana' bane hue ho / jarAsandha ne tumhAre teja ko dhvasta kara diyA thA / balarAma ke sAtha rahane ke kAraNa 'sabala' kahalAte ho / tuma 'satyapriya' ke nAma se khyAti prApta karate ho / kintu tumhArA yaha 'satyapriya' nAma satyabhAmA se prema rakhane ke kAraNa hai / isa caJcala mati kRSNa ne aba taka zakaTAsura kA vadha, yamalArjuna kA bhaMga, govardhana ko Upara uThAnA Adi jina-jina kAryoM ko kiyA hai, unase kisI dhIra buddhiM vAle ko kauna sA vismaya hogA ? he - avivekakArI ! samastaguNoM se vihIna yaha tumhArI kI gayI pUjA isa saMsAra meM kezavihIna zira meM kaMghI karane ke samAna hai / itanI kaTubAte kahane ke pazcAt vahA~ upasthita rAjAoM ko zizupAla kahane lagA - he pRthvI ke svAmiyoM ! siMhoM ke samAna Apa logoM ko dekhate hue bhI isa prakAra ina kuntI-putroM ne gIdar3a ke samAna isa kRSNa kI pUjA kI hai / yaha Apa sabakA apamAna hai / isa kRSNa kI buddhi pUtanA ke prati yadi strI hone ke kAraNa se dayAyukta nahIM huI to nahIM sahI, kintu isa nirdaya-hRdaya ko jisane usa pUtanA kA stanapAna kiyA thA, vaha dharma se mAtA bhI to isakI hotI thI / phira bhI isane use mAra DAlA / isa prakAra kahakara vaha narakAsura ke sAtha tAlI bajAkara jora se aTTahAsa karane lagA / zrIkRSNa bhagavAn mauna rahakara isake aparAdhoM ko gina rahe the / zizupAla ke ina kaTuvacanoM ko sunakara bhISmapitAmaha garajakara bole - he rAjAoM ! jisa rAjA ko Aja isa sabhA meM mere dvArA kI gayI bhagavAn zrIkRSNa kI pUjA sahya nahIM hai, vaha dhanuSa car3hA le / yaha merA bA~yA
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 53 ] paira aise sabhI rAjAoM ke zira para rakhA jA rahA hai / bhISma kI garjanA sunakara zizupAla pakSIya sabhI rAjA kSubdha ho uThe / zizupAla neM atyanta kruddha hokara kahA he rAjAoM ! tuma loga ina pA~coM jAraja santAna pANDavoM ke sAtha isa bUr3hI rAjakanyA ke sAtha vadha ke yogya kaMsa ke dAsa kRSNa ko kyoM nahIM abhI mAra DAlate ? athavA ise maiM hI mAratA hU~ isa kRSNa ko mAranA koI bar3A kArya nahIM hai / aisA kahakara zizupAla sabhAmaNDapa se bAhara nikala kara apane zivira meM calA gayA / anya rAjA bhI usake pIche-pIche cale gaye / zizupAla ke zivira meM pahu~cate hI raNadundubhi baja uThI / loga idhara-udhara daur3ane lage / zUravIroM ne kavaca dhAraNa kara liyA / zizupAlapakSIya vIra loga ramaNiyoM ke sAtha madyapAna karane lage / anekavidha apazakuna zizupAla pakSIya vIroM ko hone lage / eka sundarI apane yuddha ke utsAhI pati se IrSyA ke sAtha kahane lagI- he vaMcaka ! tuma svarga kI apsarAoM ke sAtha nirantara bhoga-vilAsa karane kI icchA se isa yuddha meM jAne ke lie tatpara ho / aisA kahakara vaha use yuddha meM jAne se rokane lagI / ramaNiyA~ yuddha meM jAte samaya apane pati kA phira darzana nahIM pAne kI AzaMkA se kA~pa rahI thIM / SoDaza sarga - { yuddha ke liye tatpara zizupAla kA dUta sabhAmaNDapa meM Akara kRSNa ko dvayartha ( zliSTa ) sandeza detA hai, jisakA tAtparya yaha hai ki yA to kRSNa zizupAla kI adhInatA svIkAra kara leM, yA yuddha ke liye taiyAra ho jAya~ / dUta kA uttara sAtyaki detA hai / } yuddha - yAtrA kI taiyArI ho jAne ke pazcAt zizupAla dvArA bheje gae eka dUta ne, sabhA meM bhagavAn zrIkRSNa ke samIpa Akara do arthoM vAlI (priya tathA apriya ) bAteM isa prakAra kahane lagA zizupAla Apake arghya dAna ke avasara para Apa se apriya bAtoM ko kahakara atyanta pazcAttApa kara rahA hai / [ usa avasara para kevala apamAna janaka bAteM kahakara zizupAla isa bAta kA pazcAttApa kara rahA hai ki maiMne zrIkRSNa ko mArA kyoM nahIM ?} zizupAla apane pakSa ke samasta rAjAoM ke sAtha mastaka jhukAkara Apako praNAma karegA aura ApakI AjJA ko zira para dhAraNa karegA / [ vaha zizupAla apane rAjAoM ke sAtha Akara tumheM zikSA ( daNDita karegA ) degA } Apa agni aura sUrya sadRza tejasvI haiM / sabhI ApakI AjJA kA pAlana karate haiM / [ agni ke sammukha patiGge ke saddaza zizupAlapakSIya rAjAoM ke sAmane tumhArA teja hai / isa prakAra vividha prakAra ke . zliSTa vacana kahakara dUta ke cupa ho jAne para zrIkRSNa bhagavAn kA saMketa pAkara sAtyaki kahane lage - he dUta ! tuma bar3e hI nipuNa ho / bhItara se apriya aura bAhara se priya jJAta hone vAlI tumhArI bAteM hamAre liye bAhara se apriya aura bhItara se priya mAlUma ho rahI haiM / tumhArA eka hI vAkya bAhara se atyanta komala hai to bhItara se atyanta sarasa kamalanAla se sadRza nitAnta kaThina hai / isa prakAra sAtyaki ne dUta kI bhartsanA karane ke anantara
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 54 ] zizupAla ko bhI khUba kharI-khoTI sunAI / yadi rAjA yudhiSThira ne bhagavAn zrIkRSNa kI pUjA kI hai to zizupAla ko kyoM dveSa hotA hai ? bhagavAn zrIkRSNa aura zizupAla meM koI pratispardhI ho hI nahIM sakatI, kyoMki donoM meM bahuta antara hai / sajjana puruSa svabhAvataH hI sadA dUsaroM kA upakAra karane vAle hote haiM, kintu Azcarya hai ki unakI unnati bhI duSToM ke hRdayoM meM pIr3A pahu~cAtI hai / duSToM kI kaThora vANI se mahAn puruSoM kA gaurava nizcaya hI naSTa nahIM hotA / sAtyaki ne Age kahA-tumhArA rAjA jaisA bhI cAhe zrIkRSNa ko Akara dekha leM / use ucita uttara dene meM zrIkRSNa thor3A bhI vilaMba nahIM kareMge / aba yadi tuma koI apriya bAta kahoge to tumheM daNDa milegA / isa para dUta puna: bolA maiMne sandhi athavA vigraha karane kI bAta jo Apa se kahI hai, unameM Apa apane viveka se eka koI grahaNa kara leM / saikar3oM aparAdhoM ko sahana karane vAle Apa kA rukmiNI haraNa rUpa eka hI aparAdha kSamAkara zizupAla Apa se Age bar3ha gaye haiM / unhoMne yuddhArtha yAdavoM ko lalakArane ke lie mujhe Apake pAsa bhejA hai / raNakSetra meM unake sammukha koI nahIM Thahara sakatA / ve mitroM ke lie candratulya Ananda dene vAle tathA zatruoM ke lie sUrya kI taraha santApadAyaka haiM / ve indra ko bhI jItane vAle haiM / anta meM dUta ne kahA-he zrIkRSNa ! sUrya kA teja lokAlokaparvata kA atikramaNa nahIM kara pAtA, kintu hamAre rAjA zizupAla kA vizvavyApI teja bar3e bar3e bhUbhRtoM rAjAoM kA atikramaNa kara jAtA hai / unake zatru kI ramaNiyA~ patiyoM ke marane para bhI vibhUSaNA zreSThabhUSaNavAlI, pakSAM0-bhUSaNarahitA-hI rahatI haiM / hamAre rAjA zizupAla atula parAkramI haiM, vaha raNa meM zIghra hI tumhArA vadha kareMge aura tumhArI rotI huI striyoM para dayA karake apane 'zizupAla' nAma ko sArthaka kareMge / saptadaza sarga { saptadaza aura aSTAdaza sarga meM senA kI taiyArI kA evaM yoddhAoM ke sanaddha hone kA varNana kiyA gayA hai / isa prakAra zizupAla ke dUta ke pracaNDavAyu kI taraha gambhIra kaTu evaM zliSTa vacana kahane para bhagavAn zrIkRSNa kI vaha sabhA turanta hI atyanta kSubdha ho uThI / sabhA meM upasthita sabhI rAjAlogoM ke zarIra krodha se lAla ho gaye, pasInA bahane lagA / hatheliyoM se apanI jA~ghoM ko pITate hue dA~toM se oMThoM ko kATane lage / balarAmajI dUta ke vacanoM ko sunakara tiraskAra pUrvaka aTTahAsa karane lage / isI prakAra ulmuka, yudhAjit, Ahuki, sudhanvA, manmatha, pRthu tathA akrUra Adi vIra krodhAveza meM tatkAla hI zizupAla ko naSTa kara denA cAhane lage / ___isa prakAra atyanta kruddha yaduvaMzI rAjAoM dvArA khUba phaTakAre jAne para vaha dUta sabhA se calA gayA aura turanta hI zrIkRSNa kI senA meM yuddha kI taiyArI hone lagI aura
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 55 ] bhayAnaka nagAr3e, bajane lage / yuddha kI vArtA se prasanna yAdava-zUravIroM ne kavaca dhAraNa kara hAthiyoM aura ghor3oM ko yuddhopayukta sAja-sajjA se taiyAra karane ko sevakoM ko nirdezita kiyA / tadanantara bhagavAn zrIkRSNa anivArya astroM se yukta hokara apane rathapara ArUDha ho gaye / pakSirAja garur3a bhI svarga se utarakara bhagavAn zrIkRSNa ke ratha kI dhvajA para Akara baiTha gaye / garur3a ke baiThate hI zrIkRSNa kA ratha cala par3A / tatpazcAt unakI senA cala par3I / senA ke hAthiyoM - kI ciMghAr3a evaM ghor3oM kI hinahinAtmaka zabdoM se tathA nagAr3oM kI karNavidIrNa karane vAlI dhvani se AkAza vidIrNa hone lagA, gambhIra dhvani sunakara kandarAoM meM soye hue siMha nikalakara bhAgane lage / dizAeM dhUli-dhUsarita ho gayIM / bhagavAn zrIkRSNa ne zatru senA ko dekhakara usakI saMkhyA kA anumAna kara liyA / zatrupakSIya sainika yAdava-sainikoM ko dekhakara apane apane zastroM ko lekara Age bar3hane lage / yAdava sainika bhI zatruoM ke sammukha tIvra vega se bar3hane lage / raNakSetra ke isa dRzya ko dekhakara sundara vIroM ko varaNa karane kI abhilASiNI apsarAoM ne prathama samAgama ke yogya zrRGgAra karanA prArambha kara diyA / ratnajaTita kavacoM ko dhAraNa karane se vIra sainikoM ke zarIra aise dikhAI de rahe the mAnoM ve bANoM se bidhe hue hoM / raNa-kSetra kI dhUli AkAza meM sthita meghoM ke Upara calI gayI / vIra sainikoM ke zira dhUli-dhUsarita hone se pake-kezoM se yukta se dikhAI de rahe the / sUrya dhUli-maNDala se AcchAdita hone se sarvatra andhakAra ho gayA / andhakAra meM kucha bhI nahIM dikhalAyI dene para bhI hAthI mada jala kI gandha sUMghakara pratidvandvI hAthiyoM ke sAtha lar3ane ke liye Age bar3ha rahe the / sAtoM sthAnoM se mada-jala bahAte hue senA ke gajarAjoM ne raNakSetra kI dhUli-rAzi ko siMcita kara zAnta kara diyA thA / aSTAdaza sarga raNakSetra se haTane kI thor3I bhI icchA na karane vAle donoM pakSoM ke sainika eka dUsare se vegapUrvaka bhir3a gae / paidala paidala se, ghor3e ghor3oM se, hAthI hAthI se tathA rathI rathI se bhir3a gaye / raNabherI kI gambhIra dhvani, rathoM kI gharagharAhaTa, hAthiyoM kI bhISaNa cItkAra tathA ghor3oM kI hinahinAhaTa ne paraspara milakara eka tumula avyakta dhvani ko utpanna kara diyA thA / dhanuSadhArI apane dhanuSoM ko golAkAra banAte hue TaMkAra-dhvani utpanna kara rahe the / koI do yoddhA krodha ke Aveza ke vega meM eka dUsare ke sammukha pahu~cakara aura apane zastroM ko DAlakara eka dUsare kA hAtha pakar3akara malloM kI bhA~ti mukkebAjI karate hue bAhu yuddha karane lage the / donoM senAoM ke paraspara milajAne se apanA-parAyA pakSa jAnanA bar3A kaThina ho rahA thA / zatru ke tIkSNa khaDga se zyAmala kavaca kaTa jAne ke kAraNa vIra sainika ke zarIra kI rakta dhArA bAdala meM vidyuta kI taraha dikhAI de rahI thI / nAka ke mArga se chAtI taka bANa ke ghusa jAne se ghor3e hinahinAte hue trasta ho rahe the / koI hAthI pratidvandvI hAthI ke zarIra meM praviSTa apane dAMtoM ko bAra-bAra gardana hilAkara bar3I kaThinatA se nikAla rahA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 56 ] thA / rakta meM lipta hue unake lAla-lAla dA~ta samudra meM utpatra hone vAle pravAlAMkura ke sadRza dikhAI de rahe the / koI gajarAja kisI vIra ko uThAkara jamIna para paTaka rahA thA aura anya hAthI kisI vIra sainika ko lakar3I ke samAna bIca se cIra rahA thA / raNakSetra meM pravAhita raktadhArA kI gandha pAkara eka gajarAja pAgala ho uThA aura krodha se logoM ko kucalane lagA / zatru ke tIkSNa bANa se kisI vIra kA kaNTha kaTa kara rAhu jaisA ho gayA / mRtaka rAjAoM ke vakSaHsthala se gire hue kuMkuma se anuraMjita motiyoM ke hAra, raktarUpI Asava kA pAna karane vAle yamarAja ke dAtoM kI paMktiyoM jaise dikhAI de rahe the / raNakSetra meM ekatra rana yamarAja kI mundariyoM ke dupaTToM ko raMgane ke liye rakhe hue kusumbhI raMga jaisA dikhAI de rahA thA / rakta kI dhArA meM kamala ke samAna vIroM ke mukha baha rahe the / pakSigaNa mAMsa khAne kI icchA se mare hue vIroM ke Upara ma~DarA rahe the / zrRgAlI agni-jvAlA ko bAhara nikAlatI huI vilApa kara rahI thI / zrRgAla mRtakoM ke zarIra ke kalejoM ko khA rahe the / aura huA-hu~A' zabda kara rahe the / mAMsabhakSaNa karane vAle pazu-pakSigaNa carabI ke lobha se raNa-bhUmi meM par3e hue nagAr3oM ke mukha phAr3a DAla rahe the / isa prakAra vaha raNakSetra mare hue prANiyoM ke aGga-pratyaGgoM se saba ora se vyApta hokara aisA dikhAI de rahA thA mAnoM lagabhaga pUrNatayA nirmita evaM ardha-nirmita AkRti samUhoM se vyApta vidhAtA kA vizAla sRSTi-nirmANa sthala ho / donoM pakSoM kI senAe~ jaya-parAjaya ke sandeha meM dole kA rUpa dhAraNa kara tumula-kolAhala macA rahI thIM / ekonaviMza sarga { isameM kavine dvandva-yuddha kA varNana anuSTupachanda meM citrakAvya kA Azraya lekara kiyA hai| bhISaNa yuddha ke anantara bANAsura kA putra veNudArI zatrurUpI bA~soM ko jalAne vAlI agni ke samAna raNakSetra meM yuddhArtha uTha khar3A huA / kintu kesarI ke sammukha vaha Tika na sakA, mahAparAkramI balarAmajI ne siMha ke samAna garajate hue apane bANoM ke AghAta se use mUcchita kara diyA / pazcAt usakA sArathI use raNa kSetra se lekara bhAga gayA / tadanantara zini tathA rukmI Adi sabhI vIroM ne eka sAtha pradyumna para AkramaNa karanA prArambha kiyA, kintu pradyumna ne akele hI cAroM ora se eka sAtha daur3akara AtI huI zatru rAjAoM kI senAoM ko isa prakAra rokA jisa prakAra cAroM ora se AtI huI nadiyoM ko akelA samudra roka letA hai / usa avasara para zatruoM ke camakIle bANoM se viddha usa pradyumna kA zarIra maMjarI yukta vizAla vRkSa ke samAna parilakSita ho rahA thA / usake tIvra gati se calane vAle bANa kabhI viphala nahIM hote the / kSaNamAtra meM hI usake parAkrama ke kAraNa zatru-senA meM bhagadar3a maca gayI / raNakSetra meM usakI vIratA ko dekhakara devatAgaNa prazaMsA karane lage /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 57 ] bhaya ke kAraNa zatrupakSIya yodhAoM kA siMha nAda banda ho gayA / yaha dekhakara zizupAla kruddha ho uThA / aura apanI senA ke sAtha usakI ora daur3a par3A / usa samaya zizupAla kI vaha vikaTa zastroM se yukta senA kAvya-racanA ke samAna sarvatobhadra ( 19 / 27 ) cakrabandha (19 / 120 ) gomutrikAbandha (19 / 46 ) murajabandha (19 / 29 ) ardhabhramakabandha (19 / 72 ) Adi se yukta durjaya dikhAI de rahI thI / raNakSetra meM yAdava senA ke sammukha Ate hI vaha yAdava senA para AkramaNa karane lagI donoM senAoM meM bhISaNa saMgrAma prArambha huA / usa bhayaMkara yuddha ko dekhakara AkAzagAmI vidyAdhara loga bhI Azcarya karane lage / senA ke agaNita hAthiyoM, ghor3oM tathA sainikoM kA vadha karatA huA zizupAla tIvra gati se Age bar3ha rahA thA / yAdavoM kI senA saMtrasta ho rahI thI / isa prakAra zizupAla kI vijaya ko sunakara bhagavAn zrIkRSNa kA pAJcajanya-zaMkha-baja uThA / atyanta dedIpyamAna rathArUDha hokara mahAdhanuSa liye hue zrIkRSNa raNakSetra meM A pahu~ce / unake A pahu~cate hI zaMkha-dhvani se AkAza kaMpita ho uThA / kSaNa bhara meM hI zizupAla kI vaha sapta-paMktibaddha senA (vyUha-racanA ) zrIkRSNa ke eka hI bANa se chinna-bhinna ho gaI / bhU-bhAra-bhUta zizupAlapakSIya vIra rAjA logoM ko zrIkRSNa ne naSTa kara diyA / usa avasara para krodhAdIpta hokara bhagavAn zrIkRSNa ke dvArA chor3e hue bANoM se AkAza AchAdita ho gayA aura sUrya adRzya sA pratIta hone lagA / viMza sarga { isa sarga meM mahAkavi mAgha ne upasaMhAra rUpa meM yuddha varNana kara zizupAla ke jIvana ke sAtha hI kAvya ko samApta kara diyA hai / ) isa prakAra bhagavAn zrIkRSNa ke atulita parAkrama ko na sahana kara sakane ke kAraNa zizupAla kI bhRkuTiyA~ vakra ho gayIM, usake vizAla lalATa para ubharI huI tIna vakrAkAra rekhAe~ usake mukha ko aura adhika vikarAla banAne lagI / vaha nirbhaya hokara zrIkRSNa ko yuddha ke liye lalakArane lagA / usane bANoM kI varSA prArambha kara dI / usake asaMkhya bANoM se AkAza pUrNata: Acchanna ho gayA / usake asaMkhya bANoM ne yAdavI senA ko eka kaTaghare jaise meM banda kara diyA, jisameM vaha hila bhI nahIM sakatI thI / usameM se nikalane kA koI mArga nahIM thA / zizupAla ke vajra ke samAna dhanuSa-TaMkAra kI dhvani se pRthvI kampita ho rahI thI / yaha dRzya dekhakara bhagavAn zrIkRSNa ne apane dhanuSa ko zizupAla kI ora tAna diyA / kSaNamAtra meM hI unhoMne zizupAla ke samasta bANoM ko kATakara nIce girA diyA / yaha dekhakara yAdavI senA jayaghoSa karatI huI praphullita ho utthii| zrIkRSNa itane tIvra vega evaM tvarA se bANa chor3a rahe the ki darzakoM kI dRSTi una para Tika nahIM rahI thI / bhagavAna zrIkRSNa ke isa camatkAra ko dekhakara zizapAla ne 'svApanAstra' kA prayoga kiyA / kintu bhagavAn zrIkRSNa ke kaustubhamaNi ke prakAza meM vaha vilIna ho gayA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ [58] aura usa astra ke ISat prabhAvavaza suptAvasthA meM par3I huI yAdavI senA punaH saceta hokara pUrvavat yuddha karane lagI / tatpazcAt zizupAla ne nAgAstra kA prayoga kiyA jisase yAdavI senA ko bar3I-bar3I phaNAoM vAle viSaile sarpoM ne phUtkAra mArakara senA ko jakar3a liyA / kintu bhagavAn ke ratha kI dhvajA para baiThe hue garur3a ne zrIkRSNa kA saMketa prApta kara tatkAla aneka rUpoM ko dhAraNa kiyA, raNakSetra meM unake ur3ane se sarpa bhayabhIta hokara pAtAla meM praviSTa ho gaye / tatpazcAt kruddha zizupAla ne 'AgneyAstra' kA prayoga kiyA, kintu bhagavAn zrIkRSNa ke 'meghAstra' ke prabhAvavaza vaha bhI viphala ho gayA / isa prakAra zizupAla ke sabhI prayatna viphala ho jAne para vaha marmasparzI kaTuvacanoM se bhagavAn zrIkRSNa ko uttejita karane lagA / rAjasUya yajJa meM zizupAla ke abhadra vANI se santapta hue bhagavAn zrIkRSNa isa bAra saMgrAma meM usake adhama-stara ke vyavahAra ko sahana nahIM kara sake / anta meM bhagavAn zrIkRSNa ne apane sudarzana cakra se zizupAla kI gardana ko kATa diyA / zizupAla kA sira kaTakara jaba pRthvI para girA taba raNakSetra meM upasthita samasta rAjAoM ne pratyakSa dekhA ki kSaNa bhara meM eka parama dIptimAn teja zizupAla ke zarIra se nikalakara bhagavAn zrIkRSNa ke zarIra meM praviSTa ho gayA /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ subhASita tathA lokoktiyA~ kra0 sarga0 zloka 1 1 14 2 1 17 3 1 26 4 1 38 67 72 73 7 8 1 2 2 12 13 23 f ra7 12 13 14 2 2 2 31 33 34 gRhAnupaituM praNayAdabhIpsavo bhavanti nApuNyakRtAM manISiNaH / grahItumAryAn paricaryayA muhurmahAnubhAvA hi nitAntamarthinaH / atha vA zreyasi kena tRpyate ? Rte raveH kSAlayituM kSameta kaH kSapAtamaskANDamalImasaM nabhaH / sadAbhimAnakadhanA hi mAninaH / satIva yoSitprakRtiH sunizcalA pumAMsamabhyeti bhavAntareSvapi / zubhetarAcAvipaktrimApado nipAtanIyA hi satAmasAdhavaH / uttiSThamAnastu paro nopekSyaH pathyamicchatA / jJAtasAro'pi khalvekaH sandigdhe kAryavastuni / ...............mahIyAMsa prakRtyA mitabhASiNaH / indhanaughadhagaSyagnistviSA nAtyeti pUSaNam / anirloDitakAryasya vAgjAlaM vAgmino vathA / tRptiyogaH pareNApi mahimnA na mahAtpanAm / samUlapAtamaghnataH parAtrodyanti mAninaH / vipakSamakhilIkRtya pratiSThA khalu durlabhA / dhriyate yAvadeko'pi ripustAvatkutaH sukham / upakAriNA sandhirna mitreNApakAriNA / baddhamUlasya mUlaM hi mahadUvaitaroH striyaH / kathApi khalu pApAnAmalamazreyase yataH / tuGgatvamitarA nAdrau nedaM siMdhAvagAdhatA / alavanIyatA heturubhayaM tanmanasvini / / tejasvimadhye tejasvI davIyAnapi gaNyate / caturthopAyasAdhye tu ripau sAntvamapakriyA / sAmavAdA: sakopasya tasya pratyuta dIpakAH / sAmAnAdhikaraNyaM hi tejastimirayoH kutaH ? sarvaH svArtha samIhate / nirdhArite'rthe lekhena khaluktvA khalu vAcikam / upAyamAsthitasyApi nazyantyarthAH pramAdyataH / / tejaH kSamA vA naikAntaM kAlajJasya mahIpateH / naikamojaH prasAdo vA rasabhAvavidaH kaveH / / 35 16 17 18 2 2 2 37 38 40 48 2 55 27 28 2 2 2 70 80 83
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra0 sarga0 zloka 26 2 85 30 2 64 31 2 100 32 2 104 33 2 105 34 2 107 35 2 106 36 3 37 38 36 40 5 41 42 43 5 44 45 46 mr 20 48 4 H b b b b b b b b b 55 56 57 58 5 5 5 14 5 5 5 47 6 5 6 46 6 ww g 50 51 7 52 7 53 54 7 6 6 6 6 7 U U 8 31 17 6 8 30 1 2 3 30 16 37 41 42 44 47 46 44 45 63 1 38 43 50 52 61 68 7 10 [ 60 ] mRdu vyavahitaM tejo bhoktumarthAn prakalpate / ayathAbalamArambho nidAnaM kSayasampadaH / bRhatsahAyAH kAryAntaM kSodIyAnapi gacchati / mahAtmAno'nugRhNanti bhajamAnAn ripUnapi / chandAnuvRttiduHsAdhyAH suhRdo vimanIkRtAH / amRtaM nAma yatsanto mantrajihveSu juhvati / tIkSNA nAruntudA buddhiH karma zAntaM pratApavat / nopatApi manaH soSma vAgekA vAgminaH sataH / anekazaH saMstutamapyanalpA navaM navaM prItiraho karoti / kSaNe kSaNe yantravatAmupaiti tadeva rUpaM ramaNIyatAyAH / sarvaH priyaH khalu bhavatyanurUpaceSTaH / sarve hinopagatamapyapacIyamAnaM vardhiSNumAzrayamanAgatamabhyupaiti / / saMgharSiNA saha guNAbhyadhikairdurAsam / / dAnaM dadatyapijalaiH sahasAdhirUDheko vidyamAnagatirAsitumutsahe / / AkAntito na vazameti mahAna parasya / / nAnyasya gandhamapi mAnabhRtaH sahante / / naivAtmanInamathavA kriyate madAndhaiH / zAstraM hi nizcitadhiyAM kvana siddhimeti // mando'pi nAma na mahAnavagRhya sAdhyaH / / samaya eva karoti balAbalam / paribhavo'ribhavo hi suduHsahaH / upaciteSu pareSvasamarthatAM vrajati kAlavazAd balavAnapi / abhirAddhamAdRtAnAM bhavati mahatsu na niSphala: prayAsa:) sphuTamabhibhUSayati striyastrapaiva / bhavati hi viklavatA guNo'GganAnAm / tvarayati rantumaho janaM manobhUH / kimiva na zaktiharaM sasAdhvasAnAm / na paricayo malinAtmanAM pradhAnam / mRdutaratanavo'lasAH prakRtyA ciramapi tAH kimutaprayAsabhAjaH / buddhvA vA jitamapareNa kAmamAviSkurvIta svaguNamapatrapaH ka eva / aucityaM gaNayati ko vizeSakAmaH /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra0 sarga0 zloka 56 8 12 60 8 18 61 20 62 22 63 24 64 65 8 5 8 m m m m 66 67 68 66 70 72 8 73 74 8 U . 8 8 m 8 8 UU S - 71 6 w w mm 28 45 54 85 10 86 10 87 10 55 57 60 66 5 6 12 16 75 6 23 76 6 26 77 6 33 78 6 43 76 6 48 to 6 51 81 6 57 82 6 62 83 6 68 84 6 66 5 18 21 te 10 28 86 10 35 60 10 76 [ 61 ] prAduHSyAtka iva jitaH puraH pareNa / udvRttaH ka iva sukhAvahaH pareSAm / vipadi na dUSitAtibhUmiH / labdhasparzAnAM bhavati kuto'thavA vyavasthA / kSubhyanti prasabhamaho vinApi hetorlIlAbhiH kimusati kAraNe ramaNyaH / yuktAnAM vimalatayA tiraskriyAyai nAkrAmannapihi bhavatyalaM jalaughaH / kasminvA sajalaguNe girAM paTutvam / ArUDhaH patita iti svasambhavo'pi svacchAnAM pariharaNIyatAmupaiti / zobhAyai vipadi sadAzritAbhavanti / cakSuSyaH khalu mahatAM parairalaGghyaH / ....avadhIratAnAmapyuccairbhavati laghIyasAM hidhATyam / naivAho vismati kautukaM priyebhyaH / ..astasamaye'pi satAmucitaM khalUccataramevapadam / pratikUlatAmupagate hi vidhau viphalatvameti bahusAdhanatA / apadoSataiva viguNasya guNaH / capalAjanaM prati na codyamadaH / laghavaH prakaTIbhavanti malinAzrayataH / dadhati dhruvaM kramaza eva na tu dyUtizAlino'pi sahasopacayam / avilambita kamamaho mahatAmitaretaropakRttimaccaritam / samaye hi sarvamupakAri kRtam / bhajate videzamadhikena jitastadanu pravezamathavA kuzala: kSamamasya bADhamidameva hi yatpriyasaGgameSvanavalepadamaH kimu coditAH priyahitArthakRtaH kRtino bhavanti suhRdaH suhRdAm ? suhRdarthamIhitamajihmadhiyAM prakRtevirAjati viruddhamapi / viSatAM niSevitamapakriyayA samupaiti sarvamiti satyamadaH viditaGgite hi puraeva jane sapadIritAH khalu laganti giraH / bhrAnti bhAji bhavati kva viveka: ? svAM madAtprakRtimeti hi sarvaH / dustyajaH khalu sukhAdapi mAnaH / nivRttihi manasA madahetuH / na kSamaM bhavati tattvavicAre matsareNa hatasaMvRticeta: / AnukUlikatayA hi nArANAmAkSipanti hRdayAMni taruNyaH /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 62 ] kra0 sarga0 zloka 61 11 25 62 63 64 65 11 33 11 35 11 57 11 56 101 13 102 13 103 14 104 14 105 14 106 14 107 14 108 14 106 14 8 13 14 paraparibhavi tejastanvatAmAzu kartu prabhavatihi vipakSocchedamagresaro'pi / / ........kAminAM maNDanazrIvrajati hi saphalatvaM vallabhAlokanena / / karuNamapi samartha mAninAM mAnabhederuditamuditamasraM yoSitAM vigraheSu / / nirasitumarimicchorye tadIyAzrayeNa zriyamadhigatavantaste'pi hantavyapakSe / / niyataviSayavRtterapyanalpapratApakSatasakalavipakSastejasaH sa svabhAvaH / / hatavidhilasitAnAM hI vicitro vipAkaH / / dAkSyaM hi sadyaH phaladam / / ni:zeSamAkrAntamahItalo jalaizcalansamudro'pisamujjhazi sthitim / / prAyeNa nIcAnapi medinIbhRto janaH samenaivapathAdhirohati / / madamUDhabuddhiSu vivekitA kutaH ? / / mahatAM hi sarvamathavA janAtigam / / mahatImapi zriyamavApya vismayaH sujano na vismarati jAtu kiMcana / / lajjate na gadita: priyaM paro vaktureva bhavati trapAdhikA / / toSameti vitathaiHstavaiH paraste ca tasya sulabhAH shriiribhiH|| ko vihantumalamAsthitodaye vAsarazriyamazItadIdhitau / / kiM parasya sa guNa: samaznute pathyavRttirapi ydyrogitaam|| uddhRtau bhavati kasya vA bhuvaH zrIvarAhamapahAya yogyatA / / varSakasya kimapaH kRtotraterambudasya parihAryamUSaram / / snAtakaM gurumabhISTamRtvijaM saMyujA ca saha medinIpatim arghabhAja iti kIrtayanti sstt....|| paravRddhimatsari mano hi mAninAm / / 1 / / yAti vikRtimapi saMvRtimatkimu yAnisarganiravagrahaM manaH / / dayitaM janaH khalu guNIti manyate / / tava karmaNaiva vikasatyasatyatA / / bhaumadinamabhidadhatyathavA bhRzamaprazastamapi maGgalaMjanA: sphuTamApadAM padamanAtmaveditA / hAsakaramaghaTate nitarAM zirasIva kaGtamapetabhUrdhaje / / nanu sarva eva samavekSya kamapi guNameti pUjyatAm / capalAtmikA prakRtireva hI dRzI / satyaniyata vacasaM vacasA sujanaM janAzcalayituM ka Izate ? / / prabhucittameva hi jano'nuvartate / / 46 55 114 110 15 111 15 11 112 113 15 17 115 15 22 116 15 33 117 15 kSe0 1 118 15. 14 116 15 40 120 15 41
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 63 ] kra0 sarga0 zloka 121 15 43 122 16 20 123 16 22 124 16 125 16 126 16 127 128 126 16 26 130 16 31 131 16 132 16 35 36 smartumadhigataguNasmaraNA paTavo na doSamakhilaM khalUttamAH / / nyasanAya sasaurabhasya kastarusUnasya zirasyasUyati / upakAraparaH svabhAvataH satataM sarvajanasya sajjanaH / / paritapyata eva nottamaH paritapto'pyaparaH susaMvRtiH / paravRddhibhirAhitavyatha: sphuTanirbhinadurAzayo'dhamaH / anuhukurute ghanadhvaniM na hi gomAyutAni kesarI / jitaroSarayA mahAdhiyaH, sapadi krodhajito laghurjanaH / vacanairasatAM mahIyaso na khalu vyeti guruttvamuddhataiH / paritoSayitA na kazcana svagato yasya guNo'sti dehinaH / paradoSakathAbhiralpakaH svajanaM toSayituM kilecchati / / sahajAndhadRzaH svadurnaye paradoSekSaNadivyacakSuSaH / svaguNoccagiro munivratAH paravarNagrahaNeSvasAdhavaH / / kimivAkhilalokIrtitaM kathayatyAtmaguNaM mahAmanAH / vaditA na laghIyaso'paraH svaguNaM tena vadatyasau svayam / / mahatastarasA vilaghayanijadoSeNa kadhIvinazyati / vivinakti na buddhidurvidhaH svayameva svahitaM pRthagjanaH / vidureSyapAyamAtmanA parataH zraddhadhate'thavA budhAH / na paropahitaM na ca svataH pramimIte'nubhavAdRte'lpadhIH / / upadezaparAH pareSvapi svavinAzAbhimukheSu sAdhavaH / athavAbhiniviSTabuddhiSu vrajati vyarthakatAM subhASitam / anapekSya guNAguNau janaH svaruciM nizcayato'nudhAvati / priyamAMsamRgAdhipojjhitaH kimavadyaH karikumbhajo maNiH ? / / kriyate dhavala:khalUccakairdhavalairiva, sitetarairadhaH / / sahasi plavagairUpAsitaM na hi guJjAphalameti soSmatAm pralayollasitasya vAridheH parivAho jagataH karoti kim? || na pareSu mahaujasazchalAdapakurvanti malimlucA iva / / bhajate kupito'pyudAradhIrananIti natimAtrakeNa saH / / ghanAmbubhirbahulitanimnagAjalairjalaM na hi vrajati vikAramambudheH / / payasyabhidravati bhuvaM yugAvadhau saritpatirnahi samupaitiriktatAm / vilambituM na khalu sahA manasvino vidhitsataH kalahamavekSya vidviSaH / sasaMhatairdadhadapi dhAma nIyate tiraskRtiM bahabhirasaMzayaM paraiH / / 133 16 134 16 135 16 43 44 136 140 16 141 16 142 16 143 17 144 17 145 17 146 17 56
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 64 ] kra0 sarga0 zloka 147 18 23 148 16 64 146 18 66 150 16 66 karmodAraM kortaye kartukAmAn kiM vA jAtyA: svAmino hepayanti ? kA ca lokAnuvRttiH ? yogyenArtha: kasya na syAjjanena ? / dAneSu sthUla lakSyatvaM nahi tasya zarAsane / zuddhayA yuktAnAM vairivargasya madhye bharcA kSiptAnAmetadevAnurUpam / bhavati sphuTamAgato. vipakSAtra sapakSo'pi hi nirvRte vidhAtA / nanu vAridharoparodhamuktaH sutarAmuttapate patiH prabhANAm / upakRtya nisargataH pareSAnuparodhaM na hi kurvate mahAntaH / / 151 16 152 20 153 20 154 20 116 26 40 74
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 1. vaMzasthavRtta isa saMpUrNa sarga meM hai / 2. puSpitAgrA 74 3. zArdUlavikrIDita - dvitIya sarga 1. isa sarga meM anuSTupa chanda hai / 2. aupacchandasika, vRtta 116 anta meM hai / 8. jaladharamAlA 30 9. drutavilaMbita 32 10. vaMzastha 33 3. drutavilaMbita 117 4. mAlinI chanda anta meM hai / - 118 tRtIya sarga 1. upajAti ( indravajrA aura upendravajrA kA mizraNa ) saMpUrNa sarga meM hai / 2. paMcakAbalI rucirA athavA dhRtazrI anta meM / caturtha sarga 1. upajAti chanda 1-18 zloka taka 27, 63 2. vasantatilakA 19,22,25, 49, 52, 61, 64 3. puSpitAgrA 20 29, 50, 56 4. drutavilaMbita 21, 60 5. zAlinI chanda 23 6. pathyA chanda 24 7. praharSiNI 26, 53, 59 - 11. pramitAkSarA 36 12. praharSiNI 38 13. mattamasUra 44 14. dodhaka 45 chanda 17. jaloddhatagati 54 18. rathoddhatA 57 19. bhramaravilasita 62 20. mAlinI 65, 68 21. pRthvI 66 22. vaMzapatrapatita 67 paJcama sarga 1. vasantatilakA chanda sampUrNa sarga meM hai / 2. zikhariNI chanda anta meM hai / SaSTha sarga 67 68 1. drutavilambita chanda pUre sarga meM hai / 2. prabhAvRtta 3. svAgatavRtta 4. upajAtivRtta - 69 5. aupacchandasika vRtta 6. toTakavRtta 71 7. kuTajAchanda 73 8. upajAtichanda 9. mattamayUravRtta 10. vasantatilakA 11. drutavilambita - - 1 - - 1 74 76 - 71 77, 79 78 saptama sarga 1. puSpitAgrA chanda pUre sarga meM 2. maMdAkrAntA chanda hai 74 3. mAlinI anta meM / aSTama sarga 1. praharSiNI sarga isameM hai / 2. ati zAyinI vRtta anta meM hai / navama sarga 1. pramitAkSasa pUre sarga meM hai / 15. skaMdhaka athavA aSTagaNa AryAgIti 48 2. vaMzastha 16. AryAgIti 51 zi0 bhU0 5 86 3. mandAkrAntA, anta meM / I
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 66 ] dazama sarga 3. upendravajA - 118, 1. svAgatA chanda pUre sarga meM hai / 4. vaizva devI - 119 2. mAlinI vRtta anna meM / / 5. sarvatobhadra - 27 ekAdaza sarga 6. murajabandha - 29 1. isa sarga meM mAlinI chanda hai / 7. ardhabhramaka - 72 2. mahAmAlikA chanda anta meM hai / 8. cakrabandha - 120 dvAdaza sarga 9. samudga - 118 1. upajAti pUre sarga hai / 10. arthatrayavAcI - 116 2. hariNI chanda anta meM hai / 11. ekAkSara - 114 trayodaza sarga 12. atAlavya - 110 1. maMjubhASiNI chanda pUre sarga meM hai / 13. dvayakSara - 66, 84,85,86,87, 2. ramaNIka vRtta anta meM / 94,98,99,100,102,104,106,108 caturdaza arga 1. rasoddhatAchanda pUre sa. meM hai / 14. gUDhacaturtha - 96 2. vasanta tilakA chanda anta se prathama / 15. pratiloma - 33, 34, 90 3. praharSiNI chanda anta meM / 16. gata pratyAgatam - 88, 89 paJcadaza sarga 17. asaMyoga - 98 1. udgatA chanda pUre sarga meM hai / 18. samudgayakam - 58 2. stragdharA chanda anta meM / 19. gomUtrikAbandha - 46 SoDaza sarga 20. pratilomAnulomapAda - 40 1. vaitAlIya chanda isa sarga meM hai / 21. pratilomArdha - 44 2. praharSiNI chanda - 82 22. ekAkSara pAda - 3 3. zArdUlavikrIDita vRtta - 84 viza sarga 4. aupacchandasika vRtta-80, 85 1. isameM aupacchandasika vRtta hai / 5. mAlinI chanda - 83 2. mAlinI vRtta - 76 saptadaza sarga 3. vasantatilakA vRtta - 77 1. rucirA chanda pUre sarga meM hai / 4. zArdUlavikrIDita vRtta - 78 2. zArdUla vikrIDita chanda anta meM hai / 5. meghavisphUrjitA vRtta 79 aSTAdaza sarga kavivaMza varNanam 1. zAlinI vRtta pUre sarga meM hai / 2. mandAkrAntA chanda anta meM / 1. upajAti vRttam - 1 ekonaviMza sarga 2. AkhyAnakI vRttama - 3 1. isameM anuSTupa chanda, citrabandha ke sAtha / 3. indravajA vRttam - 4 2. zArdUlavikrIDitam - 120, 4. vasantatilakA vRttam - 5
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 67 ] paurANika kathAe~ prathama sarga sarga zloka brahmAputra-nArada ke janma kI kathA, bhAga0 1, 5, 6 vAyu0 52.3; 61.85; 105.2 anUru = aruNa kI kathA, bhAga0 6.6.22 kRttivAsa- gajAsura kI kathA, brahmA0 2.9.69 matsya0 181.14 vAyu0 21.51 15 cirantanamuni naranArAyaNa kI kathA, matsya0 170.1 kaiTabhAri - (kaiTabha nAmaka daitya) 178.6 - 18 bhAga 3 - 24,18, 6.12.1; 10.40.17 hiraNyakazipu:-rAmaca0 mA0 bAla0 121-122 dazamukha rAvaNa-rAmaca0 mA0 bAla0 175-176; 176.1-3 namucidviSaH (indra) vAmanapu0 a0 52, viSNu0 1.21.12 bhAga 6.10.19 - 31 67-68 sItAharaNa kI kathA 69-70 zizupAla ke janma kI kathA-mahAbhA0 Adi 67.5; 185.23 dvitIya sarga 38 rukmiNoharaNa kI kathA-viSNu0 5.28.1-2; bhAga 10.52-53 39 bhImAsura (narakAsura) ke vadha kI kathA- bhAga 10, a0 59 'babhru' - yaduvaMzIrAjA the, jaba unakI patnI sauvIra deza ko jA rahI thI, taba zizupAla ne, usa para kAmamohita hone ke kAraNa, usakA apaharaNa kara liyA thA / mahAbhA0 abhAparva rAhu-kathA bhAga 8, a.0 8-9 jarAsandha kathA- mahAbhA0 sabhAparva bANAsura kathA- bhAga 8.10.19,30, 10.2.2 matsyapu. 187.25-45 98 kAlayavana kathA- bhAga 10-50.44-9; 41.1-12 viSNu-5.23.5-8, 17-23 107 samudramanthana kathA-matsyapu0 249.14 se lekara adhyAya 250.251 pUrA, vAyu0 23.90 Adi
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 68 ] tRtIya sarga sarga zloka 64 bANAsura saMgrAma meM zambhu kI zakti ke kSaya kI kathA bANAsura kI tapasyA, bhAga 6.18.17-18, 8.10.19-30 caturtha sarga raivataka parvata kI kathA-bhAga 9,22, 29.33 haladhara bhAga 10.66.23 vindhyaparvata sUryabhAga meM bAdhaka kathA mahAbhA0 Adiparva 208.7, 10 paJcama sarga parvata kA pakSadhArI rUpa - agnipurANa garur3a mleccha kathA-mahAbhArata Adi parva govardhana parvata ke Upara uThAnA-bhA0 ska0 10, a0 24-26 aSTama sarga samudramaMthana se 14 ratna nikAlane kI kathA / bhA0ska0 5, a0 5-8 navama sarga brahmAne saMdhyA ko apanI mUrtibanAyA / bhaviSya purANa kue~ meM siMha kI parachAI kI kathA - kathAsaritsAgara, paJcatantra, va hitopadeza / gotrabhid - agnipurANa / ekAdaza sarga zakaTabhaMjana - bhAgavata - 10 / 7 samudra manthana - matsya, 1, 9, 249,14 se anta taka / vAyu0 23, 90, 52, 37, 92, 9, viSNu - 1, 9, 80-111, bhAgavata -8 / 6, 7 dadhIci kA asthidAna - bhAga 0 6, a0 9 / 10, mahAbhA0 vanaparva a0 100 / nArAyaNa kA kSIrasAgara meM zeSazayyA para zayana / bhAga0 10. 1. 19 ghor3o ke paMkha kI kathA - 'turagANamapi pakSA Asan pazcAtkanacitkAraNena devaiH pakSacchedaH kAritA iti prasiddhiH / / pralaya - manvaMtaroM ke anta meM sRSTi kA laya ho jAnA - matsya, 2, 22; 142. 36 / viSNu - 6. 1. 3 / 18 66 __36
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 69 ] 12 69 19 52 gaMgA, jAhnavI aura gaMgAsAgara - bhAga0 - 7. 14. 29, 8. 4. 23, brahmA0 - 2. 16. 11, 24, bhAga 0- 9. 15. 3; brahmA0 3. 66. 25-6; 73. 117; matsya0 - 12. 44; 121-26 / vAmana avatAra kI kathA - bhAga0 - skandha - 8, a0 18-23 kathA-prasaGga 1 / 41 zizu meM bhI dekhie / parvata pakSadhArI the - isa kathA prasaGga ko zizu0 5 / 31 meM bhI dekhie| tripurAsura vadha kI kathA - matsyapurANa, a0 129 - 140 'maya' - nAmaka asura tathA yudhiSThira kI sabhA kA nirmANabrahmAM - 3. 59. 21; 4. 12. 3; 20. 46; 31-7; vAyu0 - 84.21 - 1 bhAga 0 - 2. 7. 31. 10. 55. 21; 71. 45; 58.27; 75.34, 37 parazurAma dvArA rakta ke pAMca sarovara nirmita karane kI kathA mahAbhArata, vanaparva, a0 116-117, bhAga0 9 / 15-16 / varAhAvatAra kathA - mahAbhArata sabhA0 38 29 ke pazcAt bhAga0 3 / 13 / 30-33 / narasiMhAvatAra kathA - bhAga0 - 7. 8. 34. 40-56 bhAga0 7. 8.15-31.11. 4.19 vAmanAvatAra kathA - bhAga0 - 8.13. 6; 10. 3. 42. / mohinI avatAra kathA - bhAga0 1. 3. 17; 8. 8. 45-46 / a0 9. 12 pUrA / dattAtreyAvatAra kathA - harivaMza 141, 5-6 mArkaNDeya pu0 17. 11, bhAga0 - 2, 7, 4, 4, 1.15-33, 11.4.17 parazarAma dvArA kArtavIrya kA vadha - bhAga0 - 9.15. 27-36. brahmAM - 3.30, 5-15; 32.61; 38.8.27; 40-19: 41. 37. 38. 44. 14; 47.63.88 rAmAvatAra kathA - vAlmIki rAmAyaNa 'pArijAta' nAmaka devavRkSa ke lAye jAne kI kathA'- bhAga0 - 3. 15.19; 4. 6. 14; 30. 32; 8. 2. 10; 10. 37. 16: 59. '39-40 68.35; zizupAla kI janmajAta tIna A~khavAlI kathA - mahA0 Adi0 67. 5; 185.23 / tathA 15 / 5 va varAhasambandhI kathAMza ko 14 / 14 meM tathAgopasambandhI kathAMza ko 5 / 69 meM dekhiye / 85
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 15 15 15 15 15 .15 15 15 15 kSepaka 8 24 28 29 30 31 35 36 37 17 [ 70 ] tathA 23 kI kathA ko 14 / 85 meM dekheM / mucukanda kathA 1-4 / vAmanAvatAra kI kathA 1 / 41 meM va 14 / 74 meM dekheM / ise 14 / 14 meM dekheM / 'govardhana' parvata ko uThAne kI kathA bhAga0 10. 25. 19; 27. 1 / ise 569 meM dekheM / narakAsura-vadha kathA 10. 29 / brahmAM ariSTAsura-vadha kathA --- 1 bhAga0 9 6. 38; 2. 7. 44; 10.51 pUrA 52. - 34 / pUtanA vadha - kathA - bhAga0 10.2.1; 6.2-17, 28, 34-38; 14. 35; 26.4; 43.25; / bhAga0 govardhana dhAraNa kI kathA 11 / 3 tathA zakaTAsura vadha kathA 5 69 meM dekhiye / yamalArjuna kathA bhAga0 10.10. 227 / se 26 kSepaka ina daza zlokoM ke kathAMzoM ko kramazaH 14 / 14, 1 / 47, 1 / 41, 167 / 68, 11 / 30, 15 / 36, 37, 11 / 56 aura 15 / 35 meM dekhiye / - -- 1 bhAga0 - 10.59, 14 - 22; 37.16.1 3. 36. 34 / kezIvadha kathA - bhAga0 - 10.2.1; 36.20; 37. 1-8, 25; 43.25; 2.7.34; / 15 / 28-29 kSepaka ina donoM kathAMzoM ko 5 / 69 meM dekheM / 15 / 30- kSepaka - kuvalayApIr3akathA bhAga0 25; 37.15; 43.1 - 18 / kSepaka 15 / 31 - - bhAga0 10.36, 1-16; 46.26; 2.7. - 10.36.24 (1), cANUra vadha- kathA - bhAga0 10.2.1; 36.21 - 24; 37.15; 42.37 adhyAya 43 aura 44; | 15 |32 kSepaka- kaMsa vadha kathA- bhAga0 - 10, a0 36-44; 15 / 53 - rukmiNIharaNa kathAMza ko 2 / 38 meM tathA 16 / 8 kI kathA ko 15 / 35 meM dekheM / 1648 tathA 49 zizupAlake sau aparAdhoM ko kSamA karane kA kathA prasaGga 14 / 85 meM tathA rukmiNIharaNa kA kathA prasaMga 2 / 38 meM dekhanA cAhiye / 1979 bhAga0 - 'kukura' tathA 'andhaka' yAdava vizeSoM kA kathA prasaMga 9.24.19 /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 71 ] 17147 kI kathA ko 1 / 23 meM aura 181 kI kathA ko 5 / 31 meM dekheM | 18 6 - pralaya varNana - pralaya ke vividha prakAroM meM pralaya kA eka prakAra yaha bhI zAstroM meM varNita hai ki itanI tIvra gati se havA calatI hai ki parvata paraspara TakarAne lagate haiM aura unake madhya meM par3ane se jagat ke prANimAtra cUrNita hokara naSTa ho jAte haiM / 18 / 25 - isa kathAMza ko 1414 meM dekheM / 18 / 40 purANoM kI kathAoM ke anusAra bAhyaya sRSTi karane kI icchA karane vAle brahmA prathama Abhyantara sRSTi dekhane ke liye viSNu ke udara meM praviSTa hue the / 'purA kila bAhyaM sisRkSurbrahmA pUrvasRSTirdidRkSayA viSNoH kukSiM prAvizaditi paurANikI kathA / ' kecid brahmA brAhmaNo mArkaNDeya iti vyAcakSate / so'pi - bhagavanmahimAvalokana kautukAttadanujJayA mahApralaye tadudaraM pravizya babhrAmetyAgamaH / ( mallinAtha : ) 18 / 50 vindhyavAsinI devI AkAzavANI ke anusAra apanI bahana 'devakI' kI santAna se apanI mRtyu honA hai yaha jAnakara kaMsa ne vasudeva aura devakI ko kArAgAra meM banda kara diyA, aura usakI santAnoM ko mArane lagA / isa prakAra krama cAlU rahane para zrIkRSNa bhagavAn kA janma vahIM kArAgAra meM hI huA / zrIkRSNa kI mAyA ke prabhAva se vasudeva ne zrIkRSNa ko nanda ke yahA~ gokula meM pahu~cA diyA, usI samaya nandapatnI yazodA ke udara se utpanna kanyA ko rAtorAta lAkara kaMsa ko samarpita kara diyA / tatpazcAt niyamAnusAra kaMsa ne kanyA ko Upara uThAkara bhUmi para paTakanA cAhA kintu vaha bhUmi para na girakara caNDikArUpiNI hokara yaha kahatI huI AkAza meM calI gayI "nandagopagRhe jAtA yazodAgarbhasambhavA / tatastau nAzayiSyAmi vindhyAcalanivAsinI // " - - - - bhAga0 10 / 4 / 12 / 10 / 4 / 9-10 / bhAgavata meM vindhyAcalanivAsinI kA ullekha nahIM milatA I vAmanapurANa aura vAkpatirAjakRta 'gauDavaho' nAmaka prAkRta mahAkAvya meM isakA varNana hai / - 18 / 70- isa kathA ko 13 / 52 meM dekheM / 19 / 54 mahAbhArata zAMti parva 384.35, skandapurANAnusAra
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 72 ] vIrabhadra ko ziva kA eka avatAra mAnA gayA hai / mahAzAnti parva 284, 35-50 skanda pu0 mAhezvara- kedArakhaNDa 33.92 / 19 / 98 - varAha lIlA kA prasaMga 14 / 14 meM dekheM / 19 / 107 eka hI bANa se paMktibaddha sAta tAla vRkSa ko girA dene kA ullekha - vibheda ca punastAlAnsaptaikena maheSuNA' rAmAyaNa meM - dekhanA cAhiye / ( kiSkindhA kANDa ) 19 | 116 - ise 14 / 31 tathA 1 / 41 meM dekheM / 20 / 43 - isa kathA ko 5 / 66 meM aura 20 / 56, kI kathA ko 2 / 49 meM dekheM / 20 / 73 mahAbhArata Adiparva a0 31 33, 34 aura 36 20 / 78 ise 2 / 49 meM dekheM / - -
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAgha kI.kAvyakalA pIche hama saMketa kara cuke haiM ki kavivara mAgha vicitra mArga ke pramukha kavi haiM aura unakI kAvyazailI 'alaMkRta' hai, zailI kA carama dRSTAnta, jisakA prabhAva uttaravartI kaviyoM para bahuta adhika par3A / mAgha pariSkRta padavinyAsa ke AcArya haiM / sIdhe-sAde zabdoM meM, avyAja manohara zailI meM, vastu-varNana zreSThakAvya kI kasauTI nahIM hai, pratyuta vakrokti se vibhUSita tathA zAbdika tathA Arthika camatkAroM ke udbhAvaka vividha alaMkAroM se samanvita padavinyAsa hI mAgha ke vicAra meM kAvya kA yathArtha nidarzana hai / pariNAmata: inakA kAvya samAsa-bahula hai / usameM vikaTa vargoM kI udAratA hai sAtha hI gAr3habandhoM kA hRdayAkarSaNa hai / mAgha kA mastiSka kAvya-kAminI kI sAja-sajjA karane meM hI sadA saMlagna rahatA hai / isIlie unakA dhyAna itivRtta-nirvAhakatA meM ramA hI nahI / / isa dRSTi se ve kAlidAsa se to kyA bhAravi se bhI mAta khA jAte haiM / zizupAlavadha meM mahAkAvya ke lie Avazyaka prAsaMgika varNanoM kA santulana dekhane ko nahI milatA / caturtha sarga se trayodaza sarga taka kA varNana vizeSa rUpa se vistRta ho gayA hai / vastuta: mUlakathA prathama, dvitIya aura caturdaza se viMza sarga taka hI dekhane ko milatI hai / aura vaha bhI lar3akhar3AtI huI Age bar3hatI hai / kAvya kA pradhAnarasa 'vIra' hone para bhI vaha gauNa zrRGgArarasa se AkrAnta ho jAtA hai / ve vividha alaGkAroM zleSa-yamakAdi ke prayoga karane meM siddhahasta haiM / isakA dRSTAnta hai, kAvya kA 19 vA~ sarga, jisameM citrAlaGkAroM kA bAhulya hai sAtha hI kavi kI camatkAriNI pratibhA kA nidarzana / mAgha ne vividha chandoM kA prayoga kiyA hai- bhAravi ke 14 chandoM ke virodha meM mAgha ne 23 chandoM kA prayoga kara apane pANDitya kA pradarzana kiyA hai / / vastuta: mAgha paNDita kavi' hai / ata: kavi ne vividha zAstroM ke viSayoM kA upayoga apanI upamA tathA utprekSA ke prayoga ke lie bar3I hI nipuNatA se kiyA hai udAtta carita zizupAla eka hI cAla meM apane zatruoM ko usI prakAra mAra bhagAtA hai, jisa prakAra eka hI pada meM vidyamAna udAtta svara anya svaroM ko anudAtta banA detA hai / isa (2 / 95) upamA meM kavi ne vaidika vyAkaraNa ke mUla tathya kA bar3I hI vidagdhatA se saMketa diyA hai / mAgha kA prakRti-varNana bhI alaMkRta zailI kA hI saMketa detA hai / unakA prakRti-varNana dUra kI kalpanA aura yamaka se grasta hai / phira bhI kucha sthala sarasatA se pUrNa haiM / mAgha kI mUla prakRti vastutaH zrRGgArika-uddIpana pakSa kI hai| vizeSa adhyayana ke lie dekhie - 1. saMskRta mahAkAvya kI paramparA' - DaoN kezavarAva musalagAMvakara, caukhambA prakAzana / 2. 'mahAkAvya paJcaka meM vyutpatti' - DaoN zyAma musalagAMvakara, prakAzaka-IsTarna buka liMkarsa, dillii|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 74 ] navasargagate mAghe navazabdo na vidyate pIche hama kaha cuke haiM ki mAgha ke kAvya kI sAja-sajjA, kalpanA tathA zabda-bhaNDAra bhAravi se kahIM adhika hai / unakA saMskRta-koSa para pUrNa svAmitva thA / pariNAmataH eka zabda ke kaI paryAyavAcI zabda prasaMga vizeSa meM dekhane ko milate haiM / vyAkaraNa ke udAharaNArtha - 'sUrya' ke liye jahA~ - bhAnuH, savitR, dinakaraH, raviH, mitra:, jaise rucibhartuH, atuSArakaraH, tigmarazmiH, anUrusArathe:, anUrusArathiH, azItaruciH, inaH, aMzumat, atuhinarazmiH Adi jaise aparicita zabdoM kA bhI prabhUta mAtrA meM prayoga kiyA gayA hai / 'gotrabhid' zabda indra ke lie AtA hai / kintu gotra ko bhedanevAlA pati bhI hotA hai- ( 9 / 80 ) / ata: gotrabhid kA artha 'pati' bhI huA / lakArArtha prakriyA ke udAharaNa inameM - 1 / 37, 1 / 38,1 / 47, 1 / 51 dekhane cAhie / inake atirikta ina prayogoM ko bhI dekhie - 'saMdhyayA vyagami' (7 / 17) 'dhAtuH sutena bhuvastale caraNau nyadhAyiSAtAm' (1 / 13) paryapUpujat' (1 / 14) 'abhinyabIvizat' (1 / 15) 'paritastIrare' bibharAMbabhUve' (3 / 2) / isa prakAra mAgha kAvya ke navam sarga taka Ate-Ate pAThaka ke pAsa vyAkaraNa kA jJAna vyutpatti (bahujJatA) va zabda-bhaNDAra prabhUtamAtrA meM ho jAtA hai / use aisA anubhava hone lagatA hai ki aba naye zabda rahe hI na hoMge / mAghe santi vayo guNAH (1) upamA kA saundarya - yaha ukti sarvAdhika pracalita hai / mahAkavi kAlidAsa kI prasiddhi unake dvArA prayukta upamAoM ke kAraNa hai, kyoMki unakI upamAe~ zleSa mUlaka nahIM haiM / ve sahajaramya sAmya ke Upara AdhArita haiM / isalie unakI upamAe~ ramaNIya haiM / dUsarA guNa haiM, unameM yathArthatA kA / tIsarA guNa hai vividhatA kA / aura cauthA guNa hai pUrNatA kA / kAlidAsa ne apanI upamAoM meM upamAna aura upameya kA sarvAgINa sAmyatA kA nirvAha kiyA hai / bhAravi apane arthagaurava ke lie prasiddha haiM / unakI uktiyoM meM gambhIra artha bharA huA hai / kama se kama zabdoM meM adhika se adhika artha kI abhivyakti / daNDI kI racanA meM padalAlitya kA Ananda hai / kintu kavivara mAgha meM ukta tInoM kA samanvaya hai / itanA nizcita hai ki alaMkRta zailI ke udbhAvaka mAgha ke bhaktoM dvArA kathita isa ukti meM atizayokti hai / phira bhI mAgha meM inakA abhAva bhI nahI hai / mAgha kI upamAoM meM camatkAra hai aura citra ko upasthita karane kI kSamatA bhI / eka sthAna para kavivara mAgha prAta:kAlIna cir3iyoM kA madhura kalarava, jala meM DUbe ghar3e ke zabda ke samAna batAte haiM - 'vitatapRthuvaratrA tulyarUpairmayUkhaiH kalaza iva garIyAn digbhirAkRSyamANaH / kRtacapalavihaMgAlApakolAhalAbhirjalanidhijalamadhyAdeSa uttAryate'rkaH // 11 // 44 anyatra kavi mAgha apane sarala hRdaya kA paricaya dete hue kahate haiM - (4 / 47) 'apazaGkamaGkaparivartanocitAzcalitAH puraH patimupetumAtmajAH / anuroditIva karuNena patriNAM virutena vatsalatayaiSa nimnagAH' /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 75 ] parvatIya nadiyA~ kala-kala zabda karatI huI pravAhita haiM, ve nirbhaya hokara usakI goda meM loTa-poTa kiyA karatI haiM, nizcaya hI ve raivataka kI kanyAe~ haiN| Aja ve apane pati samudra se milane jA rahI haiM / isa kAraNa raivataka cir3iyoM ke karuNa svara ke dvArA, jJAta hotA hai ki, vaha prema ke kAraNa ro rahA hai / kanyA ke patigRha jAne ke samaya pitA kA hRdaya dravita ho uThatA hai / "pIDayante gRhiNaH kathaM nu tanayAvizleSaduHkhairnavai: " ataH raivataka bhI pakSiyoM ke karuNa svara ke vyAja se vidA hotI huI kanyAoM ke lie ro rahA hai / isa upamA ke dvArA kavi ne apane hRdaya kI sarasatA tathA citropamatA kI kSamatA ko saralatA se vyakta kara diyA hai / ( 2 ) artha gaurava guNa kI mahAkavi bhAravi apane artha- gaurava ke lie vizeSa rUpa se prasiddha haiM / unakI choTI se choTI uktiyoM meM artha- gaurava eka vizeSa artha kI gambhIratA sannihita hai / jaise 'hitaM manohAri ca durlabhaM vaca: ' (14) bhAravi ne bhIma kI vANI ke prazaMsA karate hue 'artha-gaurava' kI ora saMketa kara diyA hai (2 / 27) / unake eka-eka zabda meM tatvajJAna bharA huA hai / vaktA ke abhiprAyAnurUpa hI bhAravi kI zabdayojanA hai / bhAravi ke pratyeka pAtroM kA bhASaNa cAhe vaha sAmAnya dUta ho ( 1 / 3 ) yA zAntipriya dharmarAja ho yA phira draupadI ho yA bhIma ho, arjuna ho yA indra ho - rekhAGkita, vicAraparipluta Adi, madhya aura anta se baddha tathA sabhA meM bolane ke lie taiyAra kiye hue bhASaNa kI taraha hotA hai, usameM tarkazuddhatA, vicAroM kI spaSTatA Clarity zAstraprAmANya, vyagratA, zabdasauSThava se pUrNatA, saMkSiptatA, vyApakatA tathA samayAnurUpatA hotI hai / nizcita hI ukta guNoM se paripUrNa evaM tejasvI vANI ko vyakta karanevAlA anya kavi dekhane meM nahI AtA / tathApi guNoM ke prakAza meM kavivara mAgha ke kAvya ko dekhane se jJAta hotA hai ki bhAravi kI taraha hI mAgha meM bhI artha - gaurava kI udbhAvanA karane kI paryApta kSamatA thI / ve isa tathya se bhalI-bhA~ti paricita mAlUma hote hai ki katipaya varNoM ke hI vinyAsa se kAvya sAhitya meM asIma vaicitrya utpanna hotA hai, jisa prakAra kevala sAta svaroM se grasita hone vAlA saMgIta ananta rUpa se vicitra bana jAtA hai (2 / 72) / aura isIlie kavivara mAgha vANI ke pratAna ko zATI ke prasAra ke tulya samajhate haiM (2 / 74) / nizcaya hI mAgha meM artha - gAmbhIrya kI vipulatA hai aura isakA jJAna dArzanika evaM nIti tathyoM ke udghATana ke avasara para hotA hai ( 14 / 19) udAharaNArtha. yajJa-prasaMgoM ke varNanoM ko dekhanA cAhie ( 14 / 24 ) / - dekhie Adarza rAjA ke svarUpa kA nimnAGkita yaha citra kitanA samucita tathA camatkArI hai, 'buddhizastraH prakRtyaGgo dhanasaMvRtikaJcukaH / cArekSaNo dUtamukhaH puruSaH ko'pi pArthivaH / / ' (2 / 82) jisakI buddhi hI zastra hai, jisake zarIrAGga prakRti (prajA) svAmI, amAtya Adi haiM, jisakA kavaca durbhedya mantra kI surakSA hai, jisake netra guptacara haiM, jisakA mukha hI sandezavAhaka dUta hotA hai - aisA rAjA sarvasAmAnya jana na hokara alaukika puruSa hotA hai / isa choTe se loka meM artha kA gAmbhIrya (gaurava) pUrNa rUpa se vidyamAna hai / - -
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 76 ] (3) padalAlitya - AcArya daNDI ke kisI bhakta ko yaha ukti - 'daNDinaH padalAlityam' - hai / padalAlitya se usa pada vinyAsa meM tAtparya hai jisake par3hane se karNa-kuharoM meM eka vizeSa prakAra kA svara-mAdhurya sunAI par3atA hai, aura yaha svaramAdhurya anuprAsa se utpanna hotA hai / komala zabdoM ke anuprAsa meM itanI saMgItAtmaka ekarasatA utpanna ho jAtI hai ki vINA ke tAroM kI jhaMkAra kI taraha arthabodha hue binA hI zrotAoM kA hRdaya rasAplAvita ho jAtA hai / vastuta: 'padalAlitya' kI vizeSatA saMskRta bhASA meM hI prApta hotI hai, anya bhASAoM meM nahI / phira vaha daNDI kA yA bANa kA gadya ho athavA kAlidAsa bhAravi yA mAgha kI kavitA ho / mAgha ke adhikAMza padyoM meM yA yoM kahe ki assI pratizata padyoM meM anuprAsa-suSamA parilakSita hotI hai / udAharaNArtha - basanta ke saundarya kA saMketa kitanI sundaratA se 'zabdajanyanAda' dvArA vyakta ho rahA hai - madhurayA madhubodhitamAdhavI - madhusamRddhasamedhiyA / madhukarAGganayA muhurunmadadhvanibhRtA nibhRtAkSaramujjage // ' (5 / 20) zloka ke sarasa varNoM - ke uccAraNa ke samaya yA 'ma' kAra kI sarasatA meM jIbha Age bar3hane meM eka vizeSa rasAsvAda kA anubhava karatI hai / vaha binA kisI vyavadhAna ke Age-Age calI jAtI hai / 'ma' kAra kA nAda-saundarya eka vizeSa Ananda pradAna karatA hai / isa prakAra mAgha meM - tInoM guNa vidyamAna haiM, kintu unakI prApti ke lie hRdaya aura mastiSka kI AvazyakatA hai| mAgha kA uttaravartI kaviyoM para prabhAva mAgha ke pazcAdbhAvI aneka kavigaNa unake dvArA alaMkRta zailI evaM padavinyAsa se prabhAvita hue haiM - jinameM 'haravijaya' ke racayitA ratnAkara, 'dharmazarmAbhyudaya' ke praNetA harizcandra Adi vizeSa prasiddha haiM / ina donoM atirikta nemicarita' 'candraprabhacarita' jaise aneka kAvyoM meM mAgha kA prabhAva spaSTa parilakSita hotA hai / saMskRta mahAkAvyoM kI paramparA meM kAlidAsa ke bAda sazakta vyaktitva mAgha kA hai| prastuta vyAkhyA zizupAlavadha mahAkAvya kI prastuta TIkA anusandhAnAtmaka paddhati kA sundara nidarzana hai / mAghakAvya ke zlokoM kI samyag vyAkhyA TIkAkAra kI pratibhA, vidvattA evaM sAhitya meM anveSaNa manovRtti kA paricaya detI hai / vastutaH kAvya ke yathArtha Alocaka tattat lakSaNa granthakAra haiM jinake dvArA prasRta kAvyAnuzAsana ke prakAza meM kAvya ke zabdArthamaya zarIra ko sUkSmekSikayA dekhA jAtA hai / isa dhAraNA se anuprANita vyAkhyAkAra ne tattat lakSaNagranthoM meM paryAlocita mAghakAvya viSayaka vivaraNa ko yathAzakti sammilita karane kA garutara prayAsa kiyA hai|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 77 ] mahAkaviyoM ke kAvyoM ko kevala zabdArthataH athavA vAcyArthataH jAna lenA kAvyAdhyayana kI itizrI nahIM hai apitu unake kAvyoM meM apaluta pratibhA ke unmeSoM kI gaveSaNA karane meM haiM / jaise - rasa, alaMkAra, guNa, chanda, vyaGgaya dhvani prakAra, kAvyAnuzAsana, anAnya zAstrAntaroM se prApta sandarbha Adi bahuta se jJeya padArtha rahate haiM / _uparyukta dRSTi se abhI taka vyAkhyAkAroM kA dhyAna gayA huA pratIta nahIM ho rahA hai / isa prakAra ke prayAsa kI nitAnta AvazyakatA vigata 75 varSoM se thI, kyoMki aisA karane se mahAkAvya ke rahasyoM kA evaM usake zarIra viSayaka samagra adhyayana anusandhitsu ko yugapat sahajatayA saMmbaddhasthala para upalabdha ho jAtA hai / isa dRSTi se prastuta vyAkhyA mAghakAvya ke pipaThiSu kAvyarasika adhyetAoM ko nitAnta upAdeya hogI, isI AzA purassara / basanta paJcamI vi0 saM0 2055 iti zam DaoN0 (rAjU) rAjezvara zAstrI musalagAMvakara ema0 e0 sAhityAcArya, pI-ec DI0 AI0 sI0 pI0 Ara0 phelo0 darzana evaM dharma vibhAga, kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI vyAkhyA meM sandarbhita graMthasUcI maharSi vyAsa agnipurANa Rgveda saMhitA RtusahAra aucitya vicAra carcA kAtyAyana zrautasUtra mahAkavi kAlidAsa AcArya kSemendra maharSi kAtyAyana maharSi vAtsAyana kAmasUtra kAmandakanIti maharSi kAmandaka kAvyaprakAza rAjAnaka mammaTa AcArya daNDI kAvyAdarza AcArya rAjazekhara mahAkavi bhAravi kAvyamImAMsA kirAtArjunIya kumArasambhava kuvalayAnanda kauTilyArthazAstra mahAkavi kAlidAsa zrImadappayya dIkSita AcArya cANakya caraka saMhitA maharSi caraka cANakya sUtra citra mImAMsA tarkabhASA taMtrasiddhAntaratnAvalI dazarUpaka dhanurveda saMhitA dhvanyAloka AcArya cANakya zrImadappayya dIkSita paNDita kezava mizra ma0 ma0 pA0 paM0 citrasvAmI AcArya dhanaJjaya maharSi vasiSTha AcArya Anandavardhana AcArya bharata mahAkavi zrIharSa maharSi pataJjala 22. 23. 24. nATyazAstra naiSadhIyacarita pAtaJjalayogasUtra 25.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ [79] AcArya mataGga 26. 27. 28. 29. 30. bRhadRdezI bhagavadgItA bhavabhUti bhAgavatapurANa manusmRti mahAbhArata meghadUta yajurvedasaMhitA yAjJavalkya smRti raghuvaMza vakroktijIvita hindI - DaoN0 kezavarAva musalagAMvakara maharSi vyAsa maharSi manu maharSi vyAsa mahAkavi kAlidAsa 32. 33. 34. maharSi yAjJavalkya 35. 36. 37. vedAntasAra vaiyAkaraNasiddhAntakaumudI sarasvatIkaNThAbharaNa saMgItaratnAkara saMgItazAstra kA dArzanika anuzIlana saMskRta mahAkAvya kI paramparA sAMkhyakArikA sAhityadarpaNa harSacarita mahAkavi kAlidAsa AcArya kuntaka AcArya sadAnanda yogIndra bhaTTojI dIkSita AcArya bhojarAja AcArya zAGgadeva DaoN. vimalA musalagAMvakara DaoN0 kezavarAva musalagAMvakara AcArya IzvarakRSNa AcArya vizvanAtha hindI - DaoN0 kezavarAva' musalagAMvakara 44. 45.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 eft: 11 zrImanmAghakavipraNItaM zizupAlavadham 'sarvaGkaSA' mallinAthakRtayA vyAkhyayA hindIvyAkhyayA copetam prathamaH sargaH sarvaGkaSA indovaradalazyAmamandirAnandakandalam / vandArujanamandAraM vande'haM yadunandanam // dantAzcana dharaNItala munnamayya pAtAlakeliSu dhRtAdivarAhalIlam / ullAghanotphaNaphaNAdharagIyamAnakrIDAvadAnamibharAjamukhaM namAmaH // zAradA zAradAmbhojavadanA vadanAmbuje / sarvadA sarvadAsmAkaM saMnidhi saMnnidhi kriyAt // vANI kaNabhujImajIgaNadavAzAsIcca vaiyAsikI mantastantra masta pannagagavIgumpheSu cAjAgarIt / vAcAmAkalacadrahasyamakhilaM yazcAkSapAdasphurAM loke'bhUdyadupajJameva viduSAM sojanyajabhyaM yazaH // mallinAthaH sudhIH so'yaM mahopAdhyAyazabdabhAk / vidhatte mAghakAvyasya vyAkhyAM sarvaGkaSAbhidhAm // zabdArthaparIkSaNapraNayino ye vA guNAlaGkriyA zikSAko kina vihartumanaso ye ca dhvaneradhvani / kSubhyadbhAvataraGgite rasasudhApUre mimaGkSanti ye teSAmeva kRte karomi vivRti mAghasya sarvaGkaSAm // netA'smin yadunandanaH sa bhagavAnvIraH pradhAno rasaH 2 zRGgArAdibhiraGgavAn vijayate pUrNA punarvarNanA / indraprasthagamAdyupAyaviSayazcaidyAvasAdaH phalaM dhanyo mAghakavivayaM tu kRtinastatsUktisaMsevanAt // ihAnvayamukhenaiva sarvaM vyAkhyAyate mayA / nAmUlaM likhyate kiJcinnAnapekSitamucyate //
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham atha tatrabhavAnmAghakaviH 'kAvyaM yazase'rthakRte vyavahAravide zivetarakSataye / sadyaH paranirvRtaye kAntAsaMmitatayopadezayuje' // (kA. pra. 112) ityAlaGkArikavacanaprAmANyAtkAvyasyAnekazreyaHsAdhamatAM, 'kAvyAlApAMzca varjayet' iti niSedhasyAsatkAvyaviSayatAM ca pazyacchizupAlavadhAkhyaM kAvyaM cikIrSu zcikoSitArthAvidhnaparisamApti saMpradAyAvicchedalakSaNaphalasAdhanatvAt 'AzIrnamaskriyAvastunirdezo vApi tanmukham' ityAzIrAdyanyatamasya prabandhamukhalakSaNatvAcca kAvyaphalaM zizupAlavadhabIjabhUtaM bhagavataH zrIkRSNasya nAradadarzanarUpaM vastu Adau zrIzabdaprayogapUrvakaM nidizan kathAmupakSipatizriyaH patiH zrImati zAsituM jagajagannivAso vasudevasammani / vasan dadarzAvataramtamambarAddhiraNyagarbhAgabhuvaM muniM hariH // 1 // zriya iti // tatrAdau zrIzabdaprayogAdvarNagaNAdizuddherabhyuccayaH / taduktam - ____ 'devatAvAcakAH zabdA ye ca bhadrA divAcakAH / te sarve nava nindyAH syulipito gaNato'pi vA' / iti / zriyo lakSmyAH patiH / anena rukmaNIrupayA zriyA sameta iti sUcitam / rAghavatve'bhavatsItA rukmiNI kRSNajanmani' iti viSNupurANAt / jagannivAso jagatAmAdhArabhUtaH / kukSisthAkhilabhuvana iti yAvat / tathApi jagat lokaM zAsituM duSTanigrahaziSTAnugrahAbhyAM niyantuM zrImati lakSmIyuktaM vasudevasadmani sudevarUpiNaH kazyapasya vezmani vasan kRSNarUpeNa tiSThan hariviSNurambAradavatarantam / indrasandezakathanArtha miti bhAvaH / hiraNyasya garbho hiraNyagarbho brahmA brahmANDaprabhavatvAt, tasyAGgabhuvaM tanUjam / atha vA tasyAGgAdavayavAdutsamAkhyAdbhavatIti hiraNyagarbhAGgabhUstaM munim / nAradamityarthaH / 'utsaGgAnnArado jajJe dakSo'GguSThAtsvayaMbhuva" iti bhAgavatAt / dadarza / kadAciditi zeSaH / atrAlpIyasi vasudevasapani sakalajagadAzrayatayA mahIyaso harerAdheyatvakathanAdadhika prbhedo'rthaalngkaarH| taduktam -'AdhArAdheyayorAnurUpyAbhAvo'dhiko mataH' iti / jagannivAsasya jagadekadezanivAsitva miti virodhazca / tathA takArasakArAdeH kevalasyAsakRdAvRtyA jagajjagaditi sakRvyaJjanadvayasAdRzyAcca vRttyanuprAsabhedI zabdAlaGkArI / eSAM cAnyonyanarapekSyeNakatra samAvezAt tilataNDulavatsaMsRSTiH / sarge'sminvaMzasthaM-vRttam / 'jatau tu vaMzasthamudIritaM jarau' iti lakSaNAt // 1 // anvayaH-zriyaH patiH jagannivAsaH jagata zAsituM zrImati vasudevasadmani basan hariH ambarAt avatarantaM hiraNyagarbhAGgabhuvaM muniM dadarza // 5 // hindI anubAda-lapamI ke pati, jagat ke nivAsasthAna ( yA jagat ke
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 3 AdhAra-svarUpa ) tathA jagat ko zAsita karane ke liye arthAt ziSToM para anugraha karane aura duSToM ko daNDa dene ke lie, vasudeva jI ke samRddhizAlI ( yA rukmiNI rUpiNI lakSmI se yukta ) ghara meM nivAsa karate hue ( zrIkRSNa ke rUpa meM avatIrNa ) viSNu ne AkAza se utarate hue brahmA ke aGga se utpanna (nArada) muni ko dekhA || 1|| vizeSa - bhAratIya saMskRti ke anusAra kavigaNa pranthArambha ke pUrva apane grantha kI nirvighna samApti ke lie apane iSTa devatA kA smaraNa maGgalAcaraNa ke rUpa kiyA karate haiM / isI paramparA kA pAlana karate hue kavi mAgha ne yahA~ mAGgalika "zrI" zabda se apane kAvya-grantha kA Arambha karake "vastunirdezAtmaka" maGgalAcaraNa kiyA hai / mallinAtha likhate haiM- "AzIrAdyanyatamasya prabandha-mukhalakSaNatvAcca kAvyaphalaM zizupAlavadhabIjabhUtaM bhagavataH zrIkRSNasya nArada-darzanarUpaM vastu Adau zrI. zabda prayogapUrvakaM nirdizan kathAmupakSipati / " zrI vallabhadeva likhate haiM-- "abhilaSitasiddhayarthaM maGgalAdi kAvyaM kartavyamiti smaraNAttu kaviH "zrI" zabdamAdau prayuGkate / " prasaGga - sarvaprathama bhagavAn zrIkRSNa ne muni nArada ko AkAza mArga se bhUtala kI ora Ate hue dekhA / tatpazcAt nagaravAsI unheM vismayapUrvaka dekhane lage / tadAnIM janai vismayAdIkSituM pravRttamityAha gataM tirazcInamanUrusAratheH prasiddhamUrdhvajvalanaM havirbhujaH / patatyadho dhAma visAri sarvataH kimetadityAkulamIkSitaM janaiH // 2 // gatamiti // avidyamAnAvUrU yasya so'nUruH sa sArathiryasya tasyAnurusAratheH sUryasya gataM gatiH / bhAve ktaH / tirazcInaM tiryagbhUtam / 'vibhASA'Jcera distriyAm ' (5 / 4 / 8) iti tiryakzabdAdazvatyantAtprAtipadikAtsvArthe khapratyayaH / havirbhujo'gnerurvajvalana mUrdhvasphuraNaM prasiddham / idaM tu sarvato visAri dhAmA'dhaH patati / kimetaditi sUryAgnivilakSaNamadRSTapUrvamidaM dhAma kimAtmakaM syAdityAkulaM vismayAtsaMbhrAntaM yathA tathA janairIkSitamIkSaNaM kRtam / sakarmakAdapyavivakSite karmaNi bhAve ktaH / ' prasiddheravivakSAtaH karmaNo'karmikA kriyA' iti vacanAt / kecitkarmaNi ktAntaM kRtvA IkSitaM muni dadarzeti pUrveNa yojayanti / atropameyasya munidhAmnaH sUryAgnibhyAmupamAnAbhyAmadhaH prasaraNadharmeNAdhikya varNanAdvyatirekaH / taduktaM kAvyaprakAze'upamAnAdyadanyasya vyatirekaH sa eva saH' iti / 'dhAma razmau gRhe dehe sthAne janmaprabhAvayoH' iti hemacandraH / divAkarastu vRttaratnAkaraTIkAyAM prathamapaThitena 'dvidhAkRtAtmA kimayaM divAkaro vidhUmarociH kimayaM hutAzanaH' iti caraNadvayena
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham sahemameva zlokaM SaTpadacchandasa udAraNamAha / tatrAdyacaraNadvayena sandehAkAro gatamiti tannirAsazca bodhya ityupariSTAt // 2 // anvayaH-anUrusAratheH gataM tirazvInaM prasiddham , havirbhujaH UrdhvajvalanaM (prasiddham), sarvataH visAri ( idaM tu ) dhAma adhaH patati, etat kim iti janaiH AkulaM ( yathA tathA ) IkSitam // 2 // hindI anuvAda-sUrya kI gati ( sUrya kA gamana ) tirachI prasiddha hai aura agni kI jvAlA kA Upara ( kI ora ) jAnA (prasiddha hai) kintu cAroM ora apane teja ko phailAne vAlA ( yaha ) teja (Upara se ) nIce A rahA hai| yaha kyA hai ? isa prakAra logoM ne ( usa teja vizeSa ko ) vyAkulatA pUrvaka dekhA // 2 // vizeSa-'sUrasUto'ruNo'nUruH kAzyapirgaruDAgrajaH / ' ityamaraH; koSa ke anusAra sUrya ke sArathI ke lie sUryasUta, aruNa, anUru, kAzyapa aura garur3Agraja-ye zabda haiM / paurANika kathA ke anusAra vinatA aruNa aura garur3a kI mAtA hai / jaGghA na hone ke kAraNa aruNa ko 'anUru' kahA jAtA hai| vedoM meM aruNa ko hI 'uSA' kA pratIka mAnA jAtA hai| atha bhagavAnniraNaSIdityAha cayastviSAmityavadhAritaM purastataH zarIrIti vibhAvitAkRtim / vibhurvibhaktAvayavaM pumAniti kramAdamuM nArada ityabodhi saH // 3 // caya iti // vibhurvastutattvAvadhAraNasamarthaH sa hariH purA prathamaM tviSAM caya ityavadhAritaM tejaHpuJjamAtratvena vinizcitam / tataH pratyAsanne vibhAvitA vimRSTA AkRtiH saMsthAnaM yasya taM tathoktam / ata eva zarIrI cetana ityavadhAritam / tato vibhaktA vivicya gRhItA avayavA mukhAdayo yasya taM tathoktam / ata eva pumAnityavadhAritam / amumAgacchantaM vyaktivizeSaM nAradaM, vAstavAbhiprAyeNeti puNlinggnirvaahH| kramAtpUrvoktasAmAnya vizeSajJAnakrameNa / lokadRSTayadamuktam , haristu sarva vedaiveti tattvam / nArada ityavodhi / nAradaM buddhvaanityrthH| nAradasya karmatve'pi nipAtazabdenAbhihitatvAnna dvitIyA, tiGAmupasaMkhyAnasyopalakSaNatvAt / yathAha vAmanaH-'nipAtenAbhihite karmaNi na karmavibhaktiH, parigaNanasya prAyikatvAt (kA. sU. 5 / 2 / 22) iti / budhyateH kartari luG / 'dIpajana (3 / 1 / 61)-' ityAdinA ciN / 'ciNo luk, (6 / 4 / 104) iti tasya luk / atra vibhAvitAkRti vibhaktAvayavamityAdinA AkRtivibhAvanAvayava vibhAvanayoH padArthayauvizeSaNavRttyA zarIritvapuMstvAvadhAraNahetutvenopanyAsAtpadArthahetukaM kAvyaliGgamalaGkAraH / 'hetovAkyapadArthatve kAvyaliGgamudAhRtam' iti lakSaNAt // 3 //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH anvayaH-vibhuH saH purA viSAM caya iti avadhAritam / tataH vibhAvitAkRti zarIrI iti, vibhaktAvayavaM pumAn iti, kramAt amuM nArada iti abodhi // 3 // hindI anuvAda-prasaGga-logoM ke dvArA AkAza se bhUtala kI ora Ane vAle teja ko vyAkulatA pUrvaka dekhe jAne para bhagavAn kRSNa ne use kramazaH yaha nArada hai smjhaa| saMsAra ke samasta vastutatva ke jJAtA bhagavAn zrIkRSNa ne pahale use (AkAza se bhUtala kI ora Ane vAle teja ko ) tejoM kA samUha samajhA, tatpazcAt AkRti kA ( hastapAdAdi kA ) nizcaya hone para use ( teja ko) dehadhArI ( samajhA ) aura (hastapAdAdi ) avayavoM ke spaSTarUpa se dikhalAI dene para-'yaha puruSa hai' aisA samajhA aura isa prakAra krama se use 'yaha nArada hai' aisA jAnA // 3 // atha saptabhirmuni vizina STi navAnadho'dho bRhataH payodharAn samUDhakarpUraparAgapANDuram / kSaNaM kSaNotkSiptagajendrakRttinA sphuTopamaM bhUtisitena zambhunA // 4 // nvaaniti|| kIdRza mamum / navAn sadyaHsaMbhRtasalilAn / atinIlAniti yAvat / bRhato vipulAn payodharAn meghAnadho'dhaH meghAnAM samIpAdhaHpradeze / sthitamiti zeSaH / 'uparyadhyadhasaH sAmIpye' (8 / 2 / 7) iti dvirbhAvaH, tadyoge dvitIyA / 'ubhasarvatasoH kAryA dhiguparyAdiSu triSu' ityAdivacanAt / samUDhaH pujIkRtaH / 'samUDhaH puJjite bhugne' iti vishvH| karpUrasya parAgazcUrNaM tadvatpANDuram / ataH eva kSaNaM meghasamIpAvasthAnakSaNe / atyantasaMyoge dvitIyA / kSaNeSu tANDavotsaveSu / 'niApArasthitau kAlavizeSotsavayoH kSaNaH' ityubhayatrApyamaraH / utkSiptA upari dhAritA gajendrasya kRttizcarma yena tena / 'ajinaM carma kRttiH strI' itymrH| bhUtyA bhasmanA sitena / 'bhUtirbhasmani sampadi' itymrH| zambhunA sphuTA upamA sAdRzya yasya taM sphuTopamam / sphuTazambhUpamamityarthaH / sApekSatve'pi gamakatvAtsamAsaH / sadRzaparyAyayostulopamAzabdayoH 'atulopamAbhyAm-'iti niSedhAtsAdRzyavAcitveM tRtIyetyAhuH / kecidimaM zlokaM cayastviSAmityataH prAglikhitvA vyAcakSate / teSAM puMstvAvadhAraNAtprAk tejaHpiNDamAtrasya zambhUpamaucityaM cintyam / / 4 / / anvaya-navAn bRhataH payodharAn adho'dhaH ( sthitaM) samUThakarpUraparAgapANDuram-kSaNa-kSaNokSiptagajendrakRttinA bhUtisitena zambhunA sphuTopamam ( amuM nArada ityabodhi ) // 4 // prasaGga-isa shlok-(1|4-10) se sAta zlokoM taka (zloka 10 taka) maharSi nArada kA varNana kiyA gayA hai| sarvaprathasa unakI upamA ziva se dI gaI hai
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham hindI anuvAda - navIna aura vizAla ( kAle-kAle ) bAdaloM ke nIce ve nArada jI karpUra-cUrNa ke Dhera kI taraha atyanta zveta varNa ke parilakSita ho rahe the usa samaya ( kAle-kAle bAdaloM ke adhika nikaTa hote samaya ) - kSaNa bhara ke lie unakI ( nArada jI kI ) - zobhA tANDava nRtya ke avasara para hAthI ke kAle carma ko Upara oDhe hue evaM zarIra para zveta bhasma lapeTe hue zaGkara ke samAna dRSTigocara ho rahI thI // 4 // vizeSa- brahmANDapurANa - 2 9 69, 3-25-14, 72 184, matsya - 181-14 aura vAyu - 21-51, purANoM ke anusAra bhagavAn zaGkara ne gajAsura kA vadha kiyA aura usakI prArthanA ke anusAra usake zarIracarma ko apane isIlie bhagavAn zaGkara ko 'kRttivAsasa' kahA jAtA hai / Upara dhAraNa kiyA prasaGga - isa zloka meM nArada kI tulanA himAlaya se kI gaI hai / kamalakesara ke samAna pIta kAntivAlI jaTAoM ko dhAraNa karane vAle nArada jI yahA~ pIle varNa kI latA samUhoM ko dhAraNa karane vAle himAlaya ke samAna parilakSita hote haiM / dadhAnamambhoruhakesaraghutIrjaTAH zarazcandramarIcirociSam / vipAkapiGgAstuhinasthalIruho dharAdharendraM vratatItatIriva // 5 // dadhAnamiti / punaH / ambhoruhakesaradyutIH padmakiJjalkaprabhApizaGgIrityarthaH / jaTAdadhAnam, svayaM tu zaraccandramarIciriva rociyaMsya tam / dhavalamityarthaH / ata eva vipAkena pariNAmena piGgAH piGgalAH tuhinasthalyAM tuSArabhUmau rohantIti tuhinasthalIruhaH vratatItatIlatA vyUhAn / 'vallI tu vratatilaMtA' ityamaraH / dadhAnam / dharAdharendro himavAn tuhinasthalIti liGgAnnAradopamAnatvAcca tamiva sthitam / / 5 / / " anvayaH - ambhoruha kezaraghutIH jaTAH dadhAnam zaraccandramarIcirociSam ( ataeva ) vipAMkapiGgAH tuhinasthalIruhaH vratatItatIH ( dadhAnaM ) dharAdharendram iva // 5 // hindI anuvAda - kamala ke 'kezara kI sI ( pIlI ) kAntivAlI jaTAoM ko dhAraNa karate hue, zarad Rtu ke candramA kI kiraNoM kI sI kAntivAle, ( zubhra nArada ko ) tuSAra bhUmi meM utpanna, paripAka se pIta varNa kI latAoM ke samUhoM ko dhAraNa karane vAle himAlaya ke samAna ( isa vyakti ko zrIkRSNa ne nArada jAnA ) // 5 // prasaGga - isa zloka meM nArada muni kA sAmya balarAma se pradarzita kiyA gayA hai /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH pizaGgamau zrIyujamarjunacchavi vasAnameNAjinamaJjanadyuti / suvarNasUtrAkalitAdharAmbarAM viDambayantaM zitivAsasastanum // 6 // pizaGgeti / punaH kIdRzam / muJjastRNaviSeSaH tanmayI mekhalA mauJjI, pizaGgayA mauJjyA yujyata iti pizaGgamauJjIyuk tam / 'satsUdviSa ( 3 / 2 / 51 ) - ' ityAfnA kvip / 'striyAH puMvat ( 6 / 3 / 34 ) - iti pizaGgazabdasya puMvadbhAvaH / arjunacchavi dhavalakAntim / 'valakSo dhavalo'rjunaH' ityamaraH / aJjanadyutyaJjanavarNa meNAjinaM kRSNamRgacarma vasAnamAcchAdayantam | 'vasa AcchAdane' iti dhAtoH zAnac / suvarNasUtreNa kanakamekhalayA AkalitaM baddhamadharAmbaramantarIyaM yasyAstAM zitivAsaso nIlAmvarasya rAmasya tanuM viDambayantam anukurvANamityarthaH / ArthIyamupamA // 6 // anvayaH - pizaGgau zrIyujam arjunacchavim aJcanadyuti eNAjinaM vasAnam ( ataeva ) suvarNasUtrAkalitAgharAmbarAM zitivAsasaH tanu viDambayantam // 6 // hindI anuvAda - pItavarNa kI muMja kI mekhalA ko ( karadhanI ) dhAraNa kiye hue, ( tathA svayaM ) gauravarNavAle, aJjana ke samAna kAntivAle kRSNa mRga carma ko dhAraNa kiye hue, (ataeva ) sone kI karadhanI se ba~dhe hue, nIle adhovastra vAle ( gaura varNa ) balarAma ke zarIra kA anukaraNa karate hue ( usa vyakti ko zrIkRSNa ne nArada jAnA ) / / 6 / / prasaGga - isa zloka meM zaradkAlIna vidyut samUhoM se yukta U~ce megha se maharSi nArada kA sAmya pradarzita kiyA gayA hai / vihaGgarAjAGgaruhairivAyatairhiraNmayorvIruddavallitantubhiH / kRtopavItaM himazubhramuccakairghanaM ghanAnte taDitAM gaNairiva' // 7 // vihaGgeti // punaH / vihaGgarAjAGgaruhairiva garutmallomatulya rAya tairdIrghaH / hiraNyasya vikAro hiraNmayI / 'dANDinAyana ( 6 |41104 ) - ityAdinA mayaTi yopanipAtaH / tasyAmuvya ruhA rUDhAH / igupadhalakSaNaH kapratyayaH / tAsAM vallInA tantubhistulyaH upAdAnaguNAt hiraNmayaH kRtopavItaM zobhArthaM kalpitayajJasUtraM svayaM himazubhram / ata eva ghanAnte zaradi taDitAM gaNairupalakSitam / 'taDitsaudAminI vidyut' ityamaraH / ucca revoccakai runnataM ghanaM meghamiva sthitam // 7 // zranvayaH- vihaGgarAjAGgaruhaiH iva bhAyataiH hiraNmayorvIruhavallitantubhiH kRtopavItaM himazubhram (ataeva ) ghanAnte taDitAM gaNaiH ( upalakSitam ) uccakaiH ghanamiva // 7 // 1. gaNairiva /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham hindI anuvAda-pakSirAja (garur3a) ke romoM ke samAna lambe, suvarNamayI bhUmi para utpanna latAoM ke tantuoM se nirmita yajJopavIta dhAraNa kiye hue, (svayaM) hima ke samAna zubhravarNa, (ataeva ) varSAkAla ke pazcAt ( zarada Rtu ke ) vidyut samUhoM se yukta U~ce megha ke samAna ( dRSTigocara hone vAle maharSi nArada ko zrIkRSNa ne dekhA / ) // 7 // prasaGga-mUla se suzobhita indravAhana airAvata se maharSi nArada kA sAmya pradarzita karate hue mAgha kavi kahate haiMnisargacitrojjvalasUkSmapakSmaNA lasadvisacchedasitAGgasaGginA / cakAsataM cArucamUrucarmaNA kuthena nAgendramivendravAhanam // 8 // nisargeti // punaH / nisargAtsvabhAvAdeva citrANi zabalAnyujjvalAni bhAsvarANi sUkSmANi pakSmANi lomAni yasya tena, lasan yo bisacchedo mRNAlakhaNDaH / 'chedaH khaNDo'striyAm' iti trikANDazeSaH / tadvatsite'Gge vapuSi saGginA saktena cAruNA manohareNa camUrucarmaNA mRgatvacA kuthena pRSThAstaraNena / 'praveNyAstaraNaM varNaH paristomaH kutho dvayoH' ityamaraH / indravAhanaM nAgendra marAvatamiva cakAsataM zobhamAnam / indrasya vAhana miti svasvAmibhAvamAtrasya vivakSitatvAt 'vAhanamAhitAt' (8 / 4 / 8) iti na Natvam / yathAha vAmana:-'nendravAhanazabde NatvamAhitatvasyAvivakSitatvAt' ( 5 / 2 / 61 ) iti / cakAsateH zatari nAbhyastAcchatuH (7 / 178 ) iti numabhAvaH / 'jakSityAdayaH SaTra'( 6 / 116 ) ityazyastasaMjJA / / 8 // ____anvayaH-nisargacitrojjvalasUzmapakSmaNA lasadbisacchedasitAGgasaGginA cArucamUrucarmaNA kuthena nAgendram indravAhanam iva cakAsatam // 8 // hindI anuvAda-svabhAvataH citakabare tathA ujjvala aura sUcama ( mahIna) romovAle, zobhAyamAna mRNAla khaNDa ke samAna gaurAGga para (dhavala zarIra para) sthita sundara camarumRga ke carma se, jhUla se indra vAhana airAvata kI taraha zobhAyamAna-(nArada ko zrIkRSNa ne dekhaa)||8|| prasaGga-nArada muni ke hAtha meM sthita sphaTika kI akSamAlA para aMguSTa kA raktima prakAza par3hane se aisA pratIta hotA hai ki mAnoM vaha mUMge kI mAlA hI ho / ajnmaasphaalitvllkiigunnksstojjvlaanggusstthnkhaaNshubhinnyaa| puraH pravAlairiva pUritArdhayA vibhAntamacchasphaTikAkSamAlayA // 9 // ajasramiti // punaH / ajasraM prAcuryeNAsphalitAstADitAH / sauSThavaparIkSArtha nyubjAGguSThena tantrItADanaM prasiddham / teSAM vallakIguNAnAM vINAtantrINAM kSatena saMgharSaNenojjvalaraguSThanakhAMzubhibhinnayA mizrayA / tadrAgaraktayetyarthaH / ata eva
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH puraH purobhAge pravAlavidrumaiH / 'atha vidrumaH puMsi pravAlaM punapuMsakam ityamaraH / pUritArdhayeva sthitayA acchasphaTikAkSamAlayA svacchasphaTikAnAM maalyaa| japamAlayetyarthaH / 'accho bhallU ke sphaTike'male'cchAbhimukhe'vyayam' iti hemcndrH| tathA prasiddha sphaTikagrahaNAdRSermokSArthitvaM vyajyate / 'sphaTiko mokSadaH param' iti mokSArthinAM sphaTikAkSamAmAlAbhidhAnAt / vibhAntaM bhAsamAnam / bhAteH zatRpra. tyayaH / atra nakhAMzubhinnayeti svaguNatyAgenAnya guNasvIkAralakSaNastadguNAlaGkAra uktaH / tadguNaH svaguNatyAgAt' iti / / 6 / / ___anvayaH-ajasram AsphAlita vallakIguNakSatojjvalAAMguSThanakhAMzubhinnayA puraH pravAlaiH pUritArdhayA iva acchasphaTikAkSamAlayA vibhAntam // 1 // hindI anuvAda-vINA ke tAroM ko nirantara tADita karate rahane ke kAraNa gharSita hue ujjvala aMgUThe ke nakha kI kAnti se mizrita, raktima AbhA se, agrima ardhabhAga ko mAnoM pravAloM se pUrita karane vAlI nirmala sphaTika kI japamAlA se zobhAyamAna (AkAza se bhUtala kI ora AnevAle usa vyakti ko zrIkRSNa ne nArada samajhA ) ( nirantara vINA ko bajAte rahane se vINA ke tAroM se aMgUThA ghisakara kucha raktima ho gayA hai| aura nisargataH nirmala nakha kI kAnti bhI usase raktima hokara sphaTika mAlA para pratibimbita ho rahI hai, ( sphaTika kI mAlA pherate samaya usapara aMgUThA rakhane se usakI kAnti sphaTika ke agale bhAga meM pratibimbata huA karatI thI) isase aisA mAlUma hotA thA ki mAnoM sphaTika ke Adhe bhAga meM lAla-mUGgA jar3A huA hai / usa sphaTika kI mAlA se maharSi nArada zobhAyamAna ho rahe the / 9 / / vizeSa-sphaTika kI japamAlA grahaNa karane se nArada muni kA mokSArthiva abhivyakta hotA hai| kyoM ki mokSArthiyoM ke lie sphaTika mAlA kA vidhAna hai'sphaTiko mokSadaH param / ' prasaGga-bhagavAn kRSNa ne mahatI nAmaka vINA kA (jisameM grAma aura mUrcchanAe~ dhvanita ho rahI haiM ) punaH punaH avalokana karane vAle nAradamuni ko dekhA / raNadbhirAghaTTanayA nabhasvataH pRthagvibhinnazrutimaNDalaiH svraiH| mphuTIbhavadrAmavizeSamUrchanAmavekSamANaM mahatI muhurmuhuH||10|| raNadbhiriti // punaH / nabhasvato vAyorAghaTTanayA AghAtena pRthgsngkiirnnrdbhirvndbhiH| anuraNanotpadyamAna rityarthaH / 'zrutyArabdhamanuraNanaM svaraH' iti lakSaNAt / taduktaM ratnAkare 'zrutyanantarabhAvI yaH snigdho'nuraNanAtmakaH / svato raJjayati zrotuzcittaM sa svara ucyate' / ( saM. ra. 1 / 3 / 24-25) iti / zruti ma svarArambhakAvayavaH zabdavizeSaH / taduktam --
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham 'prathamazravaNAcchabdaH zrUyate hrasvamAtrakaH / sA zrutiH saMparijJeyA svarAvayavalakSaNA' / ____ iti / vibhinnAni pratiniyatasaMkhyayA vyavasthitAni zrutInAM maNDalAni samUhA yeSAM tavibhinnazrutimaNDalaiH / zrutisaMkhyAniyamazca dazitaH 'catuzcatuzcatuzcaiva SaDjamadhyamapaJcamAH / dve dve niSAdagAndhArI tribhi RSabhadhavato' / (caturdaNDiprakAzikA) SaDjAdayaH saptoktalakSaNAH / taduktam 'zrutibhyaH syuH svarAH ssddjrssbhgaandhaarmdhymaaH| paJcamo dhaivata zcAtha niSAda iti sapta te // teSAM saMjJAH sarigamapadhanItyaparA matAH' / (saM. ra. 3 / 3 / 23-24) iti / taiH svaraH sphuTIbhavantyo grAmavizeSANAM SaDjAdyaparanAma kAnAM svarasaMghAtabhedAnAM trayANAM mUrchanAH svarArohAvarohakramabhedA yasyAM tAM mahatI mahatInAmnI nijavINAm / 'vizvAvasostu bRhatI tumburostu klaavtii| mahatI nAradasya syAtsarasvatyAstu kacchapI' // iti vaijayantI / muhurmuhuravekSamANam / tantrIyojanAbhedalakSaNamahimnA puruSaprayatnamantareNavAvisaMvAdaM dhvanatIti kautukAdanusandhAnamityarthaH / atha grAmalakSaNam 'yathA kuTumbinaH sarve'pyekIbhUtA bhavanti hi / tathA svarANAM sandoho grAma ityabhidhIyate / / (vRha. de. 1 / 34 / 86) SaDjagrAmo bhavedAdI madhyamagrAma eva ca / gAndhArAma ityetad grAmatrayamudAhRtam' / iti / tathA 'nndyaavto'th jImUtaH subhadro grAmakAstrayaH / SaDjamadhyamagAndhArAstrayANAM janmahetavaH' / / iti / mUrchanAlakSaNaM ca - 'kramAtsvarANAM saptAnAmArohazcAvarohaNam / sA mUrchatyucyate grAmasthA etAH sapta sAta ca' / grAmatraye'pi pratyeka sapta sapta mUrchanA ityekaviMzatirmUchanA bhavanti / tatreha nAmAni tu 'nAnapekSitamucyata' iti pratijJAbhaGgabhayAnna likhyante iti sarvamavadAtam / atra 'vyApAramantareNa svarAdyAvirbhAvoktyA ko'pi lokAtikrAnto'yaM zilpasauSThavAtizayo vINAyAH pratIyate / tena saha svataHprasiddhAtizayasyAbhedenAdhyavasitatvAttanmUlAtizayoktiralaGkAraH / sA ca mahatyAH puMvyApAraM vinA mUrkhAdyasamba 'pi sambandhAbhidhAnAdasambandhe sambandharUpatayA vyApArAkhyarUpakAraNaM vinApi mUrchanAdikAryotpattidyotanAdvibhAvanA vyajyata ityalaGkAradhvaniriti saMkSepaH // 10 //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH anvayaH--nabhasvataH AghaTanayA pRthak raNadbhiH vibhinnazrutimaNDalaiH svaraiH sphuTIbhavadgrAmavizeSamUrcchanAM mahatIM muhurmuhuH avekSamANam // 10 // hindI anuvAda--vAyu ke bhAghAta se utpanna vINA ke tAroM kI jhanajhanAhaTa meM pRthak pRthak mAlUma hone vAle aneka zrutisamUhAtmaka--sA-ri-ga-ma-pa-dha-nI Adi sAta svaroM dvArA bhArohAvaroha kramabheda ko ( vibhinna grAmoM kI mUrcchanAoM ko ) vyakta karane vAlI mahatI nAmaka nija vINA ko bAraMbAra (sakautuka ) dekhate hue ( usa vyakti ko zrIkRSNa ne nArada samajhA // 10 // (nArada muni AkAza se bhUtala kI ora A rahe the| ve hAtha meM apanI mahatI' nAma kI vINA liye the / vAyu ke AghAta se vINA ke tAra jhaMkRta ho rahe the| jinase SaDajaRSabha Adi sAta-svara vanita ho rahe the aura unase grAma-vizeSa kI marchanAyeM bhI spaSTa vyakta ho rahI thiiN| aisI vINA ko dekhate hue nArada jI A rahe the| ) vizeSa--uparyukta zloka meM kavi ne apane saGgIta jJAna kA acchA paricaya diyA hai / ukta zloka meM varNita svaroM ke grAma kA artha hai-svaroM kA samUha / saGgIta zAstra ke anusAra-'yathA kuTumbinaH sarve'pyekIbhUtA bhavanti hi / tathA svarANAM sandoho grAmaM ityabhidhIyate' grAma tIna, svara sAta tathA mUrcchanA ikkIsa hotI haiN| svaroM ke utAra car3hAva tathA bhAroha avaroha ko mUrcchanA kahate haiM / eka-eka grAma kI sAta-sAta mUrcchanAyeM kula milAkara ikkIsa haiM-- 'saptasvarAstrayo grAmA muucchnaashcaikviNshtiH|' prasaGga--maharSi nArada anugamana karate hue devoM ko lauTAkara zrISkRNa ke nivAsasthAna para pahu~cate haiN| nivartya so'nuvajataH kRtAnatInatIndriyajJAnanidhinabhAsadaH / samAsadat sAditadaityasampadaH padaM mahendrAlayacAru cakriNaH // 11 / / nivatyati / / atIndriyA indriyamatikAntA deshkaalsvruupaadviprkRssttaarthaaH| 'atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA' (vA. 1336 ) iti samAsaH / 'dviguprAptApannAlaMpUrvagati samAseSu paraliGgatApratiSedho vaktavyaH' iti vizeSyaliGgatvam / teSA jJAnaM tasya nidhiH / srvaarthdrsstttyrthH| kRtAnatIn kRtaprAmAnanuvrajato'nugacchataH nabhasyAkAze sIdanti gacchantIti nabhaHsadaH surAn / 'stsdviss'-(3|2|61) ityAdinA kvip / nivartya pratiSidhya sa muniH sAditadaityasampadaH sAditA: vidhvastIkRtAHdaityAnAM sampado yena tasya cakriNaH kRSNasya padaM sthAnaM mahendrAlayacAru indrabhavanamiva bhAsamAnaM samAsadat / samApariSaddhAtorluG / 'pupaadi'-(3|1|55) ityaG / atra natInatI padaH padamiti ca dvayoya'janayugmayorasakRdAvRttyA chekAnuprAsaH / anyatra vRttyanuprAsa ityanayoH saMmRSTiH // 11 //
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham anvayaH -- atIndriyajJAnanidhiH saH kRtAnatIn anuvrajataH nabhaHsadaH nivartya sAditadaityasampadaH cakriNaH mahendrAlayacAru padaM samAsadat // 11 // 12 hindI anuvAda -- atIndriya jJAna ke nidhi ( arthAt sarvadraSTA ) ve ( nArada ) namaskAra kiye huye tathA pIche-pIche AnevAle ( anugAmI) devatAoM ko lauTAkara asuroM kI sampatti ko naSTa karane vAle zrIkRSNa ke indrabhavana ke samAna sundara (nivAsa) sthAna meM pahu~ce // 11 // prasaGga - ziSTAcAra kA pAlana karate hue zrIkRSNa ne apane Asana se uThakara nArada kA svAgata kiyA / patat' pataGgapratimastaponidhiH puro'sya yAvanna bhuvi vyalIyata / girestaDitvAniva tAvaduccakairjavena pIThAdudatiSThadacyutaH // 12 // pataditi // patan yaH pataGgaH sUryaH sa pratimopamAnaM yasya saH / ' pataGgI pakSisUryau ca' ityamaraH / taponidhirmunirasya hareH puro bhuvi puraH pradeze yAvanna vyalIyata nAtiSThat / 'lIG gatau' iti dhAtordevAdikAtkartari laG / tAvadacyuto harigireH zailAt / taDito'sya santIti taDitvAnmegha iva / 'mAdupadhAyAzca matorvo'yavAdibhyaH' ( 11 ) iti matupo makArasya vakAraH / ' tasau matvarthe (1|4|16 ) iti bhasaMjJAyAmekasaMjJAdhikAreNApadatvAnna jaztvam / uccakairunnatAtpIThAdAsanAjjavenodatiSThat / municaraNasya bhUsparzAtprAgeva svayamutthitavAn / 'UrdhvaM prANA hyatkrAmanti yUnaH sthavira Ayati / pratyutthAnAbhivAdAbhyAM punastAnpratipadyate // ( manu. 2 / 120 ) iti zAstramanusmaranniti bhAvaH / 'udo'nUrdhvakarmaNi' ( 1 / 3 / 24 ) iti niyamAdihodharvakarmaNi nAtmanepadam / patatpataGga ityatra patanAsambhavAdiyamabhUtopamametyAcAryadaNDabhRtayo babhaNuH / ata evAprasiddhasyopamAnatvAyogAdutprekSetyAdhunikAlaGkArikAH sarve varNayanti / / 12 / / anvayaH -- patatpataGgapratimaH taponidhiH asya punaH bhuvi yAvat na vyalIyata, tAvat acyutaH gireH taDitvAn iva uccakaiH pIThAt javena udatiSThat // 12 // ke hindI anuvAda -- girate hue sUrya inake ( zrIkRSNa ke sAmane bhUmi para rakkhA yA nahIM ki ) zrIkRSNa parvata se uTha khar3e hue / / 92 / samAna ( tejasvI ) taponidhi ( nArada ) avasthita hue nahIM ki tabataka ( paira megha kI taraha U~ce Asana se vegapUrvaka vizeSa - ( 1 ) isa zloka meM kavi mAgha 1. patan pataGga0 / ne manu ke usa vacana kI ora dhyAna
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 13 AkarSita kiyA hai jisake anusAra vRddha puruSa yA mahAn puruSa ke Ane para yuvakoM ko uThakara khar3A ho jAnA cAhie aura abhyAgata puruSa ko namaskAra karake uccAsana para use baiThAnA caahiye| 'Urdhva prANA patkrAmanti yUnaH sthavira Ayati / pratyutthAnAbhivAdAbhyAM punastAnpratipadyate // ' itimanuH // (2) isa zloka meM 'patatpataGgapratimaH' pada meM sUrya kA patana asaMbhava hone ke kAraNa AcArya daNDI ne abhUta upamA alaMkAra mAnA hai, kintu uttaravartI AcAryoM ne aprasiddha upamAnatva kA yoga na hone ke kAraNa utprekSA kA varNana kiyA hai-- _ 'patatpataGga ityatra pataGgasya patanAsambhavAdiyamabhUtopametyAcArya daNDI prabhRtayo babhaNuH / ata evAprasiddhasyopamAnatvAyogAdutprekSetyAdhunikAlaMkArikAH sarve varNayanti / prasaGga--isa zloka meM mAgha kavi nArada muni ke pRthvI para caraNa-nyAsa ke prabhAva kA varNana karate haiN| atha prayatnonnamitAnamatphaNaidhRte kathaJcitphaNinAM gnnairdhH| nyadhAyiSAtAmabhidevakIsutaM sutena dhAtuzcaraNau bhuvastale // 13 // atheti // athAcyutAbhyutthAnAnantaraM dhAtuH sutena nAradena prayatnonnamitAstrathApi munipAdanyAsabhArAdAnamantyaH phaNA yeSAM taiH phaNinAM gaNaradho'dhaHpradeze kathaJcit dhRte sthApite bhuvastale bhUpRSThe / abhidevakIsutaM devakIsutamabhi / lakSyIkRtyetyarthaH / 'lakSaNenAbhipratI aabhimukhye'-(2|1|14 ) ityavyayIbhAvaH / caraNIpAdau / 'padaghrizcaraNo'striyAm' itymrH| nyadhAyiSAtAM nihitii| dadhAtaH karmaNi luG / 'syasicasI ( 6 / 4 / 62)-' ityAdinA ciNvadiTi yuk / atra phaNAnAM namanonnamanAsambandhe'pi munigauravAya tatsambandhAbhidhAnAdatizayoktibhedaH / / 13 // manvayA--atha dhAtuH sutena prayatnonnamitAnamatphaNaiH phaNinAM gaNaiH adhaH kathaJcit te bhuvaH tale abhidevakIsutaM caraNau nyadhAyiSAtAm // 13 // hindI anuvAda--isa (zrIkRSNa ke abhyutthAna karane ) ke pazcAt brahmA ke putra (nArada jI) ne prayatnapUrvaka uThAI aura ( nArada muni ke caraNoM ke bhAra ke kAraNa) jhukatI huI phaNoM vAle sarpa-samUhoM dvArA nIce bar3hI kaThinAI se dhAraNa kie gae bhUtala para devakI-putra ( zrIkRSNa ) ke sanmukha caraNoM ko rkhaa| prasaGga-isake pazcAt Adi puruSa bhagavAn zrIkRSNa ne pUjya nArada kA vidhipUrvaka pUjana kiyaa|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 zizupAlavadham tamarghya diyA''dipUruSaH saparyayA sAdhu sa paryapUpujat / gRhAnupaituM praNayAdabhIpsayo bhavanti nApuNyakRtAM manISiNaH // 14 // 1 tamiti // AdipUruSaH purANapuruSaH / 'anyeSAmapi dRzyate' ( 6 | 3|137 iti vA dIrghaH / sa kRSNaH ardhaM pUjAmahaMtItyardhyaH / daNDAdibhyo yaH (5 / 1 / 66 ) / taM nAradam / arghArthaM dravyamadhyaMm / pAdArghAbhyAM ca ' ( 5 / 4 / 25 ) iti yatpratyayaH / 'mUlye pUjAvidhAvadhaM : ' 'SaT tu triSvardhya marghAyeM' iti cAmaraH / arghya mAdisyAstayArthyAdikayA / ' zeSAdvibhASA' (524 / 154 ) iti vikalpena kapratyayaH / saparyayA pUjayA / pUjA namasyA'pacitiH saparyArNAH samAH' ityamaraH / sAdhu yathA tathA parya pUjatparipUjitavAn / Na caDantaM kartavyam / yuktaM caitadityarthAntaraM nyasyati - gRhAnini / manasa ISiNo manISiNaH santaH / pRSodarAditvAtsAdhuH / apuNyakRtAM puNyamakRtavatAm / 'sukarmapApamantrapuNyeSu kRJaH' iti bhUte kvip / gRhAnpraNayAdupaitumabhIpsavaH prAptumicchvaH / ApnoteH sannantAdupratyayaH / 'ApjJapyRdhAmIt' (7 / 4 / 55) itokAraH / na bhavanti kintu puNyakRtAmeva / ataH kRcchlabhyAH santaH pUjyA ityarthaH / / 14 / / anvayaH - Adi puruSaH saH ayaM tat ardhyAdikayA saparyayA sAdhu paryapujat / manISiNaH apuNyakRtAM gRhAn praNayA upaitum abhIpsavaH na bhavanti // 14 // hindI anuvAda -Adi puruSa una zrIkRSNa ne pUjya nAradajI kI ardhyA Adi pUjana sAmagrI se yathokta vidhi se (acchI taraha ) pUjA kii| vidvAn loga ( santa puruSa ) puNya karma na karane vAloM ke ( apuNyAtmA ke ) ghara prema se AnA nahIM cAhate haiM / / 14 / prasaGga -- zrIkRSNa ne svayaM diye hue Asana para nArada muni ko baiThAyA / na yAvadetAvadapazyadutthitau janastuSArAJjanaparvatAkRtI | svahastadatte munimAsane munizcirantanastAvadabhinyavIvizat // 15 // na yAvaditi / utthitAvetau munikRSNau janastuSArAJjanayoH parvatAviva yAvannodapazyannotprekSitavAn, tAvaccirantanaH purANo muniH kRSNaH / 'purA kila bhagavAn badarikAraNye nArAyaNAvatAreNa tapasi sthitavAn' iti purANAt / 'sAyaMciram - (4 / 3 / 23) ' ityAdinA TyupratyayastuDAgamazca / svahastena datte Asane muni nAradamabhinyavIvizat svAbhimukhenopavezitavAn / abhitipUrvAdvizaterNyantAlluGi 'Ni' - ( 3 / 1 / 48 ) iti ca / / 15 / / anvayaH - janaH utthitau etau tuSArAJjanaparvatau iva yAvat na udapazyat tAvat cirantanaH muniH svahastadatte Asane munim abhinyavIvizat / / 15 / / 1. 0 mardhAdikayA / 2. parvatAviva !
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH hindI anuvAda--( vahA~ para upasthita ) loga, khar3e hue, hima aura aJjana ke parvata ke samAna ina donoM ( nArada aura zrIkRSNa ) ko dekha hI rahe the ki purANa muni ( zrIkRSNa ) ne apane hAtha se diye huye bhAsana para muni ( nArada ) ko baiThAyA // 15 // vizeSa-isa zloka meM gauravarNa nArada kI tulanA hima parvata tathA zyAma varNa zrIkRSNa kI samatA aJjana parvata se kI gaI hai / / 15 // prasaGga-mAgha kavi kahate haiM ki kRSNavarNa zrIkRSNa ke sammukha Asana para sthita nAradamuni ne udayAcala para ArUr3ha candramA kI zobhA ko prApta kiyaa| mahAmahAnIlazilArucaH puro niSedivAn kaMsakRpaH sa pissttr| zritodayAdrerabhisAyamuccakairacUcurazcandramaso'bhirAmatAm // 16 // mahAmaheti // mahatyA mahAnIlazilAyAH siMhaladvIpasaMbhavendranIlopalasya rugiva rug yasya tasyetyupamAGkAraH / 'siMhalasthAkarodbhUtA mahAnIlAstu te sa tAH' iti bhagavAnagastyaH / kaMsakRSo hareH puro'gre uccakai runnate viSTara Asane / vRkSAsanayoviSTaraH' (8 / 3 / 16) iti Satvam / niSedIvAnupaviSTavAn / 'bhASAyAM sdvsshruvH'-(3|2|108) iti kvasuH / sa munirabhisAyaM sAyaMkAlAbhi mukham / avyayIbhAvasamAsaH / sAyaMkAlasya kAMtkRiSNopamAnatvam / zrita Azrita udayAdrirudayAcalo yena tasya candramaso'bhirAmatAM zobhAmacUcuracyoritavAn / prAptavAnityarthaH / 'cura steye' Nizri-( 3 / 1 / 38 ) iti ca / anyasyAyadharmasambadhAsambhavAccaHdramaso'bhirAmatAmivAbhirAmatAmityaupamyaparyavasAnAdasambhavadvastusambAdharUpo nirdazanAbhedaH, sa coktopamayAGgAGgibhAvena caGkIryate // 16 / / __ anvayaH--mahAmahAnIlazilArucaH kaMsakRSaH puraH uccakaiH viSTare niSedivAn saH abhisAyaM zritodayAdreH candramasaH abhirAmatAm acUcurat / / 16 / / hindI anuvAda--vizAla indranIlamaNi kI-sI kAntivAle aura kaMsa kA saMhAra karanevAle (zrIkRSNa ) ke sammukha U~ce Asana para sthita nArada muni ne sAyaMkAla meM (unnata) udayAcala para ArUr3ha candramA kI zobhA ko curAyA arthAt prApta kiyaa||16|| (zyAmavarNa zrIkRSNa ke sammukha U~ce Asana para baiThe hue gauravarNa nArada muni sAyaMkAla ke samaya meM udayAcala para sthita zubhravarNa candramA ke samAna suzobhita ho rahe the|) prasaGga--isa zloka meM mahAkavi mAgha, nArada muni ke pUjana ke pazcAt zrIkRSNa kI prasannatA kA varNana karate haiM / vidhAya tasyApacitiM praseduSaH prakAmamaprIyata yajvanAM priyH| grahItumAryAn paricaryayA muhurmahAnubhASA hi nitAntamarthinaH // 17 //
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham vidhAyeti // yajvAno vidhineSTa vAtaH / 'yajvA tu vidhineSTavAn' ityamaraH / 'suyajoH-' (3 / 2 / 103) iti yajidhAtoGvanip / teSAM priyo hariH praseduSaH prasanasya / sadeH kvasuH ityuktam / tasya munerapiciti pUjAm / 'pUjA namasyA'pacitiH' ityamaraH / vidhAya vizeSeNa manovAkkAyakarmabhistatparatayA kRtvA prakAmamatyarthamaprIyata prIto'bhUt / prIyaterdevAdikAkartari laG / munipUjAyAH prIti hetutve'rthAntaraM nyasyati-mahAnubhA vA mahAtmAna AryAn pUjyAn paricaryayA muhurgrahItuM vazIkartum / 'aho'liTi dIrghaH (7 / 2 / 37 ) itITo dIrghaH / nitAntamathino'bhilASavanto hi bhavanti / arthanamartho'bhilApaH sa epAmastIti matvartha inirna tu NiniH / kRdvatestaddhitavRttibalIyasI' iti bhASyAt // 17 // anvayaH--yajvanAM priyaH praseduSaH tasya apacitiM vidhAya prakAmam aprIyat / hi mahAnubhAvAH AryAn paricaryayA muhuH grahItum nitAntam arthinaH (bhvnti)||17|| hindI anuvAda--zAstrokta vidhivat yajJakartAoM ke priya (zrIkRSNa bhagavAn ) prasanna hue nArada muni kI pUjAkara atyanta prasanna hue| kyoMki mahAtmA loga pUjya janoM ko sevA dvArA apane vaza meM karane ke lie vizeSa icchuka rahate haiM // 17 // prasaGga--nArada muni ne sakala tIrthoM se saMgahIta jala se zrIkRSNa kA abhiSeka kiyA, aura bhagavAn zrIkRSNa ne use grahaNa kiyaa| azeSatIrthopahRtA kamaNDalonidhAya paannaavRssinnaabhyudiiritaaH| aghaughavidhvaMsavidhau paTIyasInatena mUrnA hariragrahIdapaH // 18 // azeSeti // azeSebhyastIrthebhya upahRtA AhRtAstathA pANI nidhAya / kamaNDalorudakapAtrAduddhRtya pANI nidhAyaityarthaH / kriyAntarAkSiptakriyApekSayA kamaNDalorapAdAnatvam / 'astrI kamaNDaluH kuNDI' itymrH| RSiNAbhyudIritA AkSiptA ata evAghaughAnAM pApasamUhAnAM vidhvaMsavidhI vinAzakaraNe paTIyasIH smrthtraaH| paTuzabdAdIyasuni 'ugitazca' (4 / 1 / 6) iti GIp / apo jalAni harinaMtena mUrnA'grahItsvIkRtavAn / graherluG // 18 // ___ anvayaH--azeSatIrthopahRtAH RSiNA kamaNDaloH pANau nidhAya abhyudIritAH; adyaughavidhvaMsavidhau paTIyasIH apaH hariH natena mUrnA agrahIt // 18 // hindI anuvAda--samasta tIrthoM se saMgRhIta, nArada muni ke dvArA kamaNDalu se (nikAla kara ) hAtha meM rakhakara abhimaMtrita kie gaye tathA pApa-samUha ko naSTa karane meM atyadhika samartha jala ko zrIkRSNa me natamastaka se grahaNa kiyA // 18 // prasaGga--jaba zyAmavarNa zrIkRSNa nArada muni kI AjJA se suvarNa siMhAsana para baitthe|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH sa kAJcane yatra muneranujJayA navAmbudazyAmavapuryavikSata / jigAya jambUjanitazriyaH zriyaM sumeruzRGgasya tadA tadAsanam // 19 / / sa kAJcana iti // navAmbudazyAmatanuH sa harirmuneranujJayA kAJcane kAJcanavikAre / vaikAriko'NpratyayaH / yatrAsane nyavikSatopaviSTavAn / nipUrvavizo luGi 'nevizaH' ityAtmanepade zala igupadhAdaniTa: ksaH / (3 / 1 / 45) tadAsanaM tadA haryupavezanasamaye, jamvUrnIlaphala vizeSaH / 'jambaH surabhipatrA ca rAjajambarmahAphalA' ityabhidhAnaratnamAlAyAm / tayAjanitA zrIryasya tattathoktasya / bhASitapuMskatvAtpakSe puMvadbhAvAnnumabhAvaH / sumeruzRGgasya zriyaM jigAya / abhibhAvitavAnityarthaH / 'sanliTorjaH (7 / 3 / 57) iti kutvam / upamAnuprAsayoH saMsRSTi: // 16 // anvaya-navAmbudazyAmatanuH saH muneH anujJayA kAJcane yatra nyavikSata tat AsanaM tadA jambUjanitazriyaH samerU zRGgasya zriyaM jigAya // 19 // hindI anuvAda -navIna megha ke samAna zyAma zarIravAle ve (zrIkRSNa) nArada muni kI AjJA se suvarNa ke jisa (Asana ) para baiThe, usa Asana ne usa samaya jAmuna ke vRkSa ke dvArA utpanna kI gaI zobhAvAle sumeru parvata ke zikhara kI zobhA ko jIta liyA // 19 // (sumerU parvata ke zikhara para utpanna jAmuna ke vRkSa se jaise usakI alaukika zobhA hotI hai, usI taraha zyAmavarNa zrIkRSNa ne bhI nArada muni kI AjJA se suvarNa siMhAsana para baiThakara usa Asana kI zobhA ko bar3hA diyA 1) prasaGga--isa zloka meM kavi mAgha suvarNAsana para baiThe hue kRSNa kI samudra se samatA varNita karate hue kahate haiM / sa tatakArtasvarabhAsvarAmbaraH kaThoratArAdhipalAJchanacchaviH / vididyute vADavajAtavedasaH zikhAbhirAzliSTa ivAmbhasAM nidhiH // 20 // sa tapteti // taptaM puTapAkazodhitaM kArtasvaraM suvarNam / 'rukma kArtasvaraM jAmbUnadamaSTApado'striyAm' ityamaraH (2 / 10 / 1867 ) / tadvadbhAsvaraM dIpyamAnamambaraM yasya saH / pItAmbara ityarthaH / kaThoratArAdhipasya pUrNendorlAJchanasya chaviriva chaviryasya sa ityupamAnapUrvapado bahubihiruttarapadalopazca / sa hariDivajAtavedaso vADavAgneH zikhAbhirvAlAbhirAzliSTo vyApto'mbhasA nidhiriva samudra iva vididyute babhau // 20 // anvayaH-taptakArtasvarabhAsvarAmbaraH kaThoratArAdhipalAJchanacchaviH saH vADavajAtavedasaH zikhAbhiH AzliSTaH ambhasA vidhiH iva vididyute / / 20 // hindI anuvAda-tape hue suvarNa ke samAna dIpyamAna vanavAle (pItAmbara2zi0va0
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 zizupAlavadham dhArI aura pUrNa candra ke lAnchana ke samAna kAntivAle zyAma varNa ke ( zrIkRSNa ) vADhavA kI jvAlAoM se vyApta samudra ke samAna suzobhita hue // 20 // ( pItAmbara dhAraNa kiye zyAma varNa zrIkRSNa vADavAni kI ( pIlI ) jvAlA se yukta samudra kI zobhA ko prApta hue / ) vizeSa- brahmANDa purANa 2, 18, 80 372, 17, matsya. 2, 5, vAyu. 47, 76, purANa ke anusAra -- kSatriyoM ke atyAcAra se pIr3ita eka bhRguvaMzI apane garbha kI rakSA hetu pahAr3oM kI kandarAmeM jA chipI, para kSatriyoM ne isakA vaha bhI pIchA kiyaa| bhayavaza vaha bhAgI aura bhAgate samaya UrU se eka tejasvA putra huA, ataH isakA nAma 'aurva' pdd'aa| inhoMne krodhavaza sampUrNa pRthvI ko bhasma karanA cAhA, para pUrvajoM ne inheM rokA taba inhoMne apane krodha ko samudra meM DAla diyA / isI kAraNa baDavAnala ko 'aurvAnala' bhI kahate 11 ( zloka 1 / 20 ) prasaGga -- isa zloka meM kavi mAgha zyAmavarNa zrIkRSNa kI aura goravarNa nArada kI mizrita zobhA kA varNana karate haiM / rathAGgapANeH paTalena rociSAmRSitviSa saMvalitA virejire / calatpalAzAntaragocarAstarostuSAramUrtariya naktamaMzavaH // 21 // rathAGgapANeriti / rathAGgaM cakraM pANau yasya tasya hareH / 'praharaNArthebhyaH pare niSThA saptamyau bhavataH' iti pANeH paranipAtaH / rociSAM chavInAM paTalena samUhena saMvalitAmilitA RpitviSo naktaM rAtrau / saptamyarthe'vyayam / tarozcalatAM palAzAnAM patrANAmantarANi gocara Azrayo yeSAM te, tuSArA mUrtiryasya tasyendoraMzava iva virojire cakAzire / / 21 / / anvayaH - rathAGgapANeH rociSAM paTalena saMvalitAH RSitviSaH naktaM taro calatpalAzAntagocarAH tuSAramUrte aMzavaH iva virejire / / 21 / / hindI anuvAda - sudarzana cakradhArI ( zrIkRSNa ) ke prabhA-punja se milI huI muni kI ( zubhravarNa) chavi - kiraNeM rAtri meM hilate huai patto ke madhya se AnevAlI candra-kiraNoM kI taraha suzobhita huI / / 21 / / ( candramA kA rAta meM vRkSoM ke pattoM ke madhya se nIce girA huA prakAza aura pattoM kI kAlI chAyA paraspara mila jAne se jaise citakabarI zobhA utpanna hotI hai, usI prakAra zrIkRSNa ke zyAma varNa ke teja se nArada muni kA zubhra teja milakara suzobhita huA / / 21 // prasaGga -- isa zloka meM kavi mAgha zrIkRSNa aura nArada muni ke zyAmala aura zubhra varNa ke kiraNoM ke sammizraNa se honevAle ekavarNatva kA varNana karate haiM /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH praphullatApicchanibhairabhISubhiH zubhaizca saptacchadapAMsupANDubhiH / paraspareNacchuritAmalacchavI tadaikavarNAviva tau babhUvatuH // 22 // 19 praphulleti praphullatIti praphullaM vikasitam / 'phulla vikasane' iti dhAtoH pacAdyajantam / phalerniSThAyAm 'anupasargAtphullakSIbakRzollAghA:' iti nipAtanAspraphullamityeveti kSIrasvAmI / tApicchasya tamAlasya puSpaM tApiccham / 'phale luk' (4 / 3 / 163) iti taddhitaluk / 'dvihInaM prasave sarvam' iti napuMsakatvam / 'kAlaskandhastamAlaH syAttApiccho'pi ( 25 / 725 ) ityamaraH / tena sadRzaiH praphullatApicchanabhaH / nityasamAsatvAdasvapadavigrahaH ata eva ' syuttarapadetvamI' iti 'nibhasaGkAzanIkAzapratIkAzopamAdayaH' (2 / 11 / 2004 ) ityamaraH / sapta chadAH parNAni parvasu asyeti saptacchado vRkSabhedaH / 'saptaparNo vizAlatvakzArado viSamacchadaH' (2 / 5 / 664) ityamaraH / saMkhyAzabdasya vRttiviSaye vIpsArthatvaM saptaparNAdivadityuktaM bhASye / zeSaM tApicchvat / tasya puSpANi saptacchdAni teSAM pAMsuvatpADubhiH zubhrairabhISubhiranyonyarazmibhiH 'abhISuH pragrahe rambho iti zAzvataH / paraspareNa churite rUSite amale chavI anyonyakAntI yayostI / chavyorabhISUNAmavayavA - vayavibhAvAdbhedanirdezaH / to harinAradau tadekavarNAviva babhUvatuH / ubhayaprabhAmelanAdubhayorapi sarvAGgINo gaGgAyamunAsaGgama iva sphaTikendranIlamaNiprabhAmelana prAyaH kazcideko varNaH prAdurvabhUva / tannimittA ceyamanayorekavarNatvotprekSA // 22 // anvaya - prakullatApicchanibhaiH saptacchadapAMzupANDubhiH zubhaizca amISubhiH paraspareNacchuritAmalacchavI tau tadAekavarNau iva babhUvatuH // 22 // hindI anuvAda - vikasita tamAla-puSpa ke sadRza (zyAma) tathA saptachada ke parAga ke samAna zubhra aura manohara prabhA kiraNoM se eka dUsare se mizrita huI nirmala AbhAbAle ve donoM (zrIkRSNa aura nArada ) usa samaya ekavarNa kI taraha ho gae / / 22 / / ( zrIkRSNa kI zyAmatA aura nArada muni kI zubhratA paraspara mila jAne se donoM samAna varNa kI taraha pratIta hone lage / ) prasaGga - nArada muni ke Agamana se zrIkRSNa ko itanA harSa huA ki vaha unake zarIra meM samA na sakA / yugAntakAlapratisaMhRtAtmano jaganti yasyAM savikAsamAsata / tanau mustatra na kaiTabhadviSastapodhanAbhyAgamasambhavA mudaH // 23 // yugAnteti / yugAntakAle pratisaMhRtAtmanaH AtmanyupasaMhRtA AtmAno jIvA yena tasya kaMThabhadviSo hareryasyAM tanau jaganti savikAsa savistaramAsatA'tiSThan / 'Asa upavezane' laG / tatra tanau dehe tapodhanAbhyAgamena sambhavantIti sambhavAH
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 zizupAlavadham sambhUtAH / pacAdyac / mudaH santoSA na mmuH| atiricyante smetyarthaH / caturdazabhavanabharaNaparyApte vapuSi antarna mAntIti kaviprauDhoktisiddhAtizayena svataH siddhasyAbhedenAdhyavasitAtizayoktiH / sA ca mudAmantaH sambandhe'pyasambandhoktyA sambandhAsambandharUpA // 23 // anvaya-yugAntakAlapratisaMhRtAtmanaH kaiTabhadvipaH yasyAM tanau jaganti savikAsam Asata tatra tapodhanAbhyAgamasaMbhavAH mudaH na mamuH // 23 // hindI anuvAda-yugoM ke anta meM (kRtayuga, tretA, dvApara aura kaliyuga ke anta meM) jIvoM ko apane Apa meM lIna karane vAle kaiTabhAri ( zrIkRSNa) ke jisa zarIra meM ( caudahoM ) bhuvana vistAra ke sAtha rahate the, usI ( zarIra ) meM tapodhana (nArada ) ke Ane se unpanna harSa nahIM samA sakA // 23 // vizeSa-pralayakAla meM jaba akhila vizva jalamagna thA aura bhagavAna viSNu zeSa zayyA para yoganidrA meM the, usa samaya unake kAna ke maila se do asuroM (madhu aura kaiTabha ) kA janma huaa| una donoM ne viSNa ke nAbhikamala para sthita brahmA kA vadha karanA caahaa| isa para brahmA jI ne yogamAyA kI stuti kii| yogamAyA kI preraNA se bhagavAn zeSa zayyA se uThe aura una donoM asuroM ke sAtha pA~ca hajAra varSoM taka yuddha kiyaa| anta meM una asuroM kI icchAnusAra bhagavAn viSNu ne una donoM ke mastaka apanI jA~gha para rakha kara cakra se kATa diye| isIlie viSNu ko 'kaiTabhAri' kahA jAtA hai / 1123 prasA-isa zloka meM zrIkRSNa ke 'puNDarIkAkSa' nAma kI sArthakatA kA varNana kiyA gayA hai| nidAghadhAmAnamivAdhidIdhitiM mudA vikAsa munimbhyupeyussii| vilocane vibhradadhizritazriNI sa puNDarIkAkSa iti sphuTo'bhavat // 24 // nidAgheti / nidAghamuSNaM dhAma kiraNo yasya tathoktam / 'nidAgho grISmakAle syAduSNasvedAmbunorapi' iti vizvaH / arka mivAdhidIdhitimadhikatejasaM munimabhilakSya / 'abhirabhAge' iti lakSaNe karmavacanIyasaMjJA karmapravacanIyayukte dvitIyA ( 2 / 3 / 8 ) / mudA vikAsamabhyupeyupI upagate / kvasupratyayAnto nipAtaH / ata eva adhizritA prAptA zrIryAbhyAM te tayokte / 'iko'ci vibhakto' (7 / 1173 ) iti numAgamaH / vilocane bibhrat / 'nAbhyastAcchatu (7 / 1 / 78) iti numabhAvaH / sa hariH puNDarIkAkSa ityevaM sphuTo'bhavat , sUryasannidhAne zrIvikAsabhAvAdakSaNAM puNDarIkasAdhAt / puNDarIke ivAkSiNI yasyetyavayavArthalAbhe puNDarIkAkSa iti vyaktam / anvarthasaMjJo'bhUdityarthaH / vibhratsphuTo'bhavaditi padArthahetukasya kAvyaliGgasya nidAghadhAmAnamivetyupamAsApekSatvAdanayoraGgAGgibhAvena saGkaraH // 24 //
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 21 anvayaH--nidAdyadhAmAnam iva adhidIdhitiM munim abhimudA vikAsam upayuSI adhizritazriNI vilocane vibhrat saH puNDarIkAkSaH iti sphuTaH abhavat // 24 // hindI anuvAda--uSNa tejavAle sUrya ke samAna atyanta tejasvI nAradamuni ke sAmane harSa se praphullita evaM zobhAsampanna netra dvaya ko dhAraNa karate hue ve (zrIkRSNa) spaSTa rUpa se 'puNDarIkAkSa' (kamala nayana ) ho gaye // 24 // / prasaGga-kavimAgha zrIkRSNa kA nAradamuni se vArtAlApa kA varNana karate haiN| sitaM sitinA sutarAM munervapurvisAribhiH saudhamivAtha lambhayan / dvijAvalI' vyAjanizAkarAMzubhiH zucismitAM vAcamavocadacyutaH // 25 // sitamiti / athobhayorUpavezanAnantaramacyuto hetukartA visAribhirabhIkSNaM prsrdbhiH| 'bahulamAbhIkSNye' ( 3 / 2 / 81) iti nniniH| dvijAvalidantapaGktiH / 'dantaviprANDajA dvijAH' itymrH| saMva vyAjaH kapaTa yasya saH / tadrUpa ityarthaH / sa cAso nizAkarazca tasyAMzubhiH kiraNaH sitaM svabhAvazubhraM munervapuH saudhaM prAsAdamiva sutarAmatyantam / avyyaaddhaadaamprtyyH| sitimnA dhAvalyena prayojyakA lambhayanvyApArayan / atidhavalayannityayaH / labheratra gatyupasarjanaprAptyarthatvenAgatya. thatvAt 'gatibuddhi-' ityAdinA aNi kartunaM karmatvam / tathAha vAmanaH-'labhergatyarthatvANicyaNo kartu: karmatvAkarmatve' iti ( / 26) / prAptyupasarjanagatyarthatve tu karmatvameveti rahasyam / 'labhezva' (7 / 1164) iti numAgamaH / zucismitAM vAcamavocaduktavAn / bruvo vacyAdezaH luG, 'vaca um' ityumAgame guNaH / atra saudhamivetyupabhAyAH sitimnA lambhayannityasambandharUpAtizayokteH dvijAvalivyAjanizAkareti cchalAdizabdarasatyatvapratipAdanarUpApahnavasya ca mitho narapekSyAtsaMsRSTiH // 25 // ___ anvayaH-atha acyutaH visAribhiH dvijAvalivyAjanizAkarAMzubhiH sitaM muneH vapuH saudhamiva sutarA sitimnA lambhayan zucismitAM vAcam avocat // 25 // hindI anuvAda--isa (zrIkRSNa aura nArada muni ke baiThane ) ke pazcAt zrIkRSNa phailanevAlI dantapaMktirUpI candramA kI kiraNoM se muni ke dhavala-zarIra ko (cUne se pute hue) prAsAda kI taraha atyanta dhavalita karate hue svaccha ( evaM) smita yukta vacana bole / / 25 // (nArada muni nisargataH gaura varNa ke (zubhra) the hI, para zrIkRSNa ke bolane ke samaya unakI svacchadantapaMkti kI kAnti nArada ke zarIra para girane se ve aura bhI adhika zubhra pratIta hone lage, jaise pUrva se hI zubhra rAjamahala para phira cUne kI saphedI kara dI ho / / 25 // 1.dvijaavli0|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham prasaGga -- isa zloka meM nArada muni ke darzana kA mahatva batalAyA gayA hai / haratyavaM samprati hetureSyataH zubhasya pUrvAcaritaiH kRtaM zubhaiH / zarIrabhAjAM bhavadIyadarzanaM vyanakti kAlatritaye'pi yogyatAm // 26 // haratIti / bhavadIyadarzanaM zarIrabhAjAm / draSTRNAmityarthaH / bhajo NviH ( 3 / 262 ) | kAlatritaye bhUtAdikAlatritaye'pi yogyatAM pavitratAM vyanakti gamayati / kutaH - samprati darzanakAle aghaM pApaM harati / eSyato bhAvinaH zubhasya yaso hetuH / tathA pUrvAcaritaH prAganuSThitaH zubhaH sukRtaH kRtam / evaM kAlye'pi kAryatvena kAraNatvena ca puMsi sukRtasamavAyamavagamayate / ata etAdRzaM darzanaM kasya na prAyamiti bhAvaH / atra haratItyAdivAkyatrayasyArthasya zarIretyAdivAkya trayoktyA vAkyArthahetukaM kAvyaliGgamalaGkAraH / / 26 / / 22 anvayaH -- bhavadIya darzanaM zarIrabhAjAM kAlatritaye api yogyatAM vyanakti, samprati argha harati, eSyataH zubhasya hetu:, pUrvA caritaiH zubhaiH kRtam // 26 // hindI anuvAda - Apa kA darzana zarIradhAriyoM kI trikAla meM bhI yogyatA ( pavitratA ) ko prakaTa karatA hai / vartamAnakAla meM pApa ko naSTa karatA hai, (bhaviSyat kAla meM ) AnevAle maMgala kA kAraNa hotA hai, aura ( vaha svayaM ) pUrva (janma) meM kie hue puNyoM kA phala hotA hai // 26 // prasaGga -- prastuta zloka meM kavimAgha zrIkRSNa ke zabdoM meM nArada muni ke teja ko sUrya ke teja se adhika prabhAvazAlI batAte haiM / jagatya paryAptasahasrabhAnunA na yanniyantuM samabhAvi bhAnunA / prasahya tejobhirasaMkhyatAM gatairadastvayA nunnamanuttamaM tamaH // 27 // jagatIti / jagatya paryAptA aparicchinnAH sahasraM bhAnavoM'zavo yasya tena bhAnunA'rkeNa / 'bhAnavo'kaMharAMzavaH' iti vaijayantI / yattamo niyantuM nivArayituM samabhAvina zeke / bhAve luG / avidyamAnamuttamaM yasyAttadanuttamaM sarvAdhikamadastamo mohAtmakama saMkhyatAM gatastejobhiH prasahya balAttvayA nunnaM chinnam / ataH zlAdhyadarzano bhavAniti bhAvaH / ' nudavida -' ityAdinA vikalpAnniSThAnatvabhAvaH / atropamAnAdbhAnormunerAdhikyapratipAdanAdvayatirekAlaGkAraH // / 27 // ri anvayaH - jagati aparyAptasahasrabhAnunA yat tamaH niyantuM na samabhAvi, anuttamam adaH zvayA asaMkhyatAM gataiH tejobhiH prasahya nunnam // 27 // hindI anuvAda -- saMsAra meM aparimita sahasra kiraNoM vAle sUrya bhI jisa ( ajJAnarUpI ) aMdhakAra ko naSTa karane meM samartha na ho sake, usa sarvAdhika aMdhakAra ko Apane agaNita kiraNoM se balapUrvaka dUra kara diyA / /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 23 (samasta saMsAra ke andhakAra ko dUra karanevAlA sUrya apane asaMkhya kiraNoM se rahate hue bhI jisa tama ko ( ajJAna rUpI moha) ko dUra na kara sakA use Apane dUra kara diyA / / 27 // prasaGga--isa zloka meM zrIkRSNa ne nArada jI ko vedoM kA akSaya nidhi kRtaH prajAkSemakRtA prajAsRjA supAtranikSepanirAkulAtmanA / sadopayoge'pi gurustvamakSayo nidhiH zrutInAM dhanasampadAmiva // 28 // kRta iti / prajAnAM janAnAmapatyAnAM ca kSemakRtA kushlkaarinnaa| 'prajA syAtsantatI jane' ityamaraH / supAtre yogyapuruSe kaTAhAdidRDhabhAjane ca nikSepeNa nidhAnena nirAkulAtmanA svasthacittena / 'yogyabhAjanayoH pAtram' itymrH| prajAsRjA brahmaNA putriNA ca tvaM ghanasampadAmiva zrutInAM vedAnAM sadopayoge dAnabhogAbhyAM vyaye'pyakSayaH / ekatrA''mnAnAdanyatrAnantyAcceti bhAvaH / gururupadeSTA saMpradAyapravartaka iti yAvat , anyatra mahAn / nidhIyata iti nidhiH nikSepaH kRtH| upasarge gho: ki ( 3 / 3 / 62) / zrutisaMpradAyadvArA dharmA'dharmavyavasthApakatayA jagapratiSThAhetUnAM bhavAdRzAM darzanaM kasya na zlAghyamiti bhaavH| atra zabdamAtrasAghAt zleSo'yaM prakRtaviSaya ityAhuH / / 28 / / __ anvayaH-prajAkSemakRtA supAtranikSepanirAkulAtmanA prajAsRjA svaM dhanasampadAm iva zrutInAM sadA upayoge api apayaH guruH nidhiH kRtaH / / 28 // hindI anuvAda--prajAoM ke ( pakSAntara meM-santAnoM ke ) kalyANakartA (rakSaka) tathA yogya pAtra (dhAtu bhAdi kI nimita dRDhapAtra) meM sthApita karane ke kAraNa nizcinta citta vAle brahmA (pakSAntara meM-santAna vAle) ne Apako dhanasampattiyoM kI taraha vedoM kA sadA upayoga karate rahane para bhI ( vyakta karate rahane para bhI) kabhI samApta na honevAlI nidhi banAyA hai // 28 // (jaise Age kI pIr3hI kI sahAyatA ke liye kalyANa kAmanA se unake pUrvaja lohe kI bar3I-bar3I sandUkoM meM asIma dhanasampatti kI dharohara rakhakara nizcinta huA karate haiM, usI taraha sRSTikartA brahmA ne bhI satpAtrarUpa Apako adhyayana-adhyApanAdi meM sadA upayoga karate rahane para bhI kabhI kSaya na honevAlA vedoM kA mahAn nidhi banAkara sadA ke liye svayaM ko nizcinta banA liyA hai)||28|| prasaGga-isa zloka meM zrIkRSNa nArada muni se kahate haiM ki Apake darzana se kRtArtha hone para bhI maiM Apake sAragarbhita vacana sunanA cAhatA huuN|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham munevaMcanAvakAzapradarzanAyAha vilokanenaiva tavAmunA mune! kRtaH kRtArtho'smi nihitaaNhsaa| tathApi zuzrUSurahaM garIyasIrgiro'tha vA zreyasi kena tRpyate // 29 // vilokaneneti // he mune ! nihitAMhasA'pahRtapApmanA ata evAmunA tava vilokanenaiva kRtArthaH kRto'smi, tathApyahaM garIyasIrarthavattarAH / dvivacana-' (5 // 3 // 57 ) ityAdinA IyasunpratyayaH 'ugitazca' iti DIpa 'priyasthira-' (6 / 4 / 157 ) ityAdinA gurogarAdezaH / girastava vAco'pi zuzrUSuH zrotumicchurasmi / zRNoteH sannantAdupratyayaH / na caitad vRSetyAha-atha vA, tathA hItyarthaH / atha veti pakSAntaraprasiddhayoriti gaNavyAkhyAnAt / zreyasi viSaye kena tRpyate / na kenApItyarthaH / kRtArthatAyA iyattAbhAvAditi bhAvaH / bhAve liT // 26 // ___ anvayaH-mune ! nibarhitAMhasA amunA tava vilokanena evaM kRtArthaH kRtaH asmi / tathApi ahaM garIyasIH tava giraH zuzrUSuH / athavA zreyasi kenatRpyate ? // 29 // hindI anuvAda-he mune ! Apake pApavinAzaka isa darzana se hI maiM kRtArtha ho gayA hU~ / tathApi maiM kalyANa karanevAlI ApakI vANI sunanA cAhatA huuN| athavA, kalyANa ke viSaya meM kauna santuSTa hotA hai / ? (arthAt koI nhiiN)|| 29 / / prasaGga-zrIkRSNa nArada muni se unake Agamana kA uddezya (prayojana) pUchate haiN| AgamanaprayojanaM pipRcchiSurAha-- gataspRho'pyAgamanaprayojanaM vadeti vaktuM vyavasIyate yyaa| tanoti nastAmuditAtmagauravo gurustavaivAgama eSa dhRSTatAm // 30 // gataspRho'pIti // gataspRho virakto'pi tvamAgamanaprayojana vadeti vaktu yayA dhRSTatayA vyavasIyate udyamyate / syaterbhAve laT / uditamutpannamuktaM vA Atmano mama gauravaM yena sa guruH zlAghya eSa tavAgamaH Agamanameva no'smAkaM dhRSTatAM tanoti vistArayati / tanu vistAre laT / bhavato niHspRhatve'pi prekSAvatpravRttaH prayojanavyAptyA sAvakAzaH prazna iti bhAvaH // 30 // anvayaH--gataspRhaH api Agamana prayojanaM vada iti vaktuM yayA vyavasIyate, uditAtmagauravaH guruH eSaH tava AgamaH eva naH tAM pRSTatAM tanoti // 30 // hindI anuvAda-'Apa virakta hote hue bhI (Apa) apane AnekA prayojana btaaie|' (niHspRha hone ke kAraNa Apake Agamana kA koI kAraNa nahIM ho 1. nihitaaNhsaa|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 25 sakatA / ) yaha kahane ke lie ( pUchane ke lie ) jo ( dhRSTatA ) mujhe prerita kara rahI hai, hamArI usa dhRSTatA ko, mere Atmagaurava ko bar3hAnevAlA, ApakA lAdhya Agamana hI bar3hAvA de rahA hai // 30 // ( Apa virakta ho, Apako kisI vastu ko spRhA nahIM hai, phira bhI mere yahA~ Apake Agamana mAtra se dRSTa huA maiM Apake Agamana kA kAraNa jAnanA cAhatA hU~ / / 30 / / ) prasaGga - nArada muni zrIkRSNa ke prazna kA isa prakAra uttara dete haiM / iti bruvantaM tamuvAca sa vratI na vAcyamitthaM puruSottama ! tvayA / tvameva sAkSAtkaraNIya ityataH kimasti kArya guru yoginAmapi // 31 // itIti // iti bruvantaM taM hariM sa vratI muniruvAca / kimiti / he puruSottama ! puruSeSu zreSTha ! 'na nirdhAraNe' iti paSThIsamAsapratiSedhaH / tvayA itthaM 'gataspRho'pi ' iti na vAcyam, nispRhasyApyatra prayojanasambhavAditi bhAvaH / tadevAha yoginAmapi tvameva sAkSAtkaraNIyaH pratyakSIkartavya ityato'smAdanyad guru kAryaM kimasti / na kiJcidityarthaH / tasmAnna prayojanAntarapraznAvakAza iti bhAvaH // 31 // anvayaH -- iti bruvantaM taM savratI uvAca- puruSottama ! zvayA ithaM na vAcyam / yoginAm api tvameva sAkSAtkaraNIyaH, ityataH guru kArya kim asti ? // 31 // hindI anuvAda -- yaha kahate hue unase ( zrIkRSNa ko ) nAradamuni bolehe puruSottama ! Apako aisA ( gataspRho'pi ) nahIM kahanA caahie| ( kyoMki ) yogiyoM ko bhI ApakA hI sAkSAtkAra karanA hai / ( ataH ) isa ( Apake darzana ) se bar3A kauna sA kArya ( prayojana ) hai ? ( arthAt koI nahIM / ) // 31 // bhI Apa Ane kA prayojana ( isa taraha kahate hue, arthAt 'nispRha rahate hue kaheM' - zrIkRSNa ko nArada muni ne kahA ki he puruSottama ! Apa aisA na pUcheM, kyoMki bar3e yogI bhI Apa hI ke darzanAbhilASI rahate haiN| Apake darzana se baDhakara aura koI anya kAma ( hameM, isa samaya, yahA~ Ane kA ) nahIM hai / ) vizeSa - gItA meM puruSottama kI vyAkhyA isa prakAra hai"yasmAtkSaramatIto'hamakSarAdapi cottamaH / ato'smi loke vede ca prathitaH puruSottamaH // " ( 15/18 ) prasaGga -- nAradajI apane pUrvokta (1131) vacana para hI bala dete hue kahate haiM / tvameva sAkSAtkaraNIya ityetadeva sAdhayitumAha udIrNarAgapratirodhakaM janairabhIkSNamakSuNNatayA'tidurgamam | upeyuSo mokSapathaM manasvinastvamagrabhUminirapAyasaMzrayA // 32 //
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham yaduktaM yoginAmapi tvameva sAkSAtkaraNIya iti, tadeva draDhayati udIrNeti // udIrNa udrikto rAgo viSayAbhilASaH sa eva pratirodhakaH pratibandhakaH pATaccarazva yasmin / 'pratirodhiparAskandipATaccaramalimlucAH' itymrH| abhIkSaNamakSuNatayA'nabhyastatvenApratihatatvena ca janairatidurgamaM mokSapathamavargamArga kAntAraM copeyuSaH praaptvtH| 'upeyivAn'-ityAdinA kvasvanto nipaatH| manasvinaH sumanasaH dhIrasya ca / prazaMsAyAM viniH / tvameva nirapAyaH punarAvRttirahitaH saMzrayaH prAptiryasyAH sA tathoktA / 'na sa punarAvartate' iti (chAM. 8 / 15 / 1) zruteH / agrabhUmiH prApyasthAnam / 'agramAlambane prApye' iti vishvH| 'so'ham' ityAdizrutestatprApterevamokSatvAditi bhAvaH / tasmAnmumukSUNAmapi tvameva sAkSAtkaraNIya iti siddham / 'tameva viditvA'timRtyumeti nAnyaH panthA vidyate'yanAya' iti zruteH / yathA kasyacitkutazcitsaGkaTAnnirgatasya kenacikAntAreNa gatasya kizcinnidhisthAna prAptirabhayAya kalpate, tathA tvamapi mumukSoriti dhvaniH // 32 // __ anvayaH--udIrNarAgapratirodhakam abhIyam akSuNNatayA janaiH ati durgama mokSa patham upeyuSaH manasvinaH tvaM nirapAyasaMzrayA agrabhUmiH ( asi)|| 32 // hindI anuvAda--vaDhA huA (sAMsArika viSayoM ke prati) abhilASa (Asakti) hI jisameM avarodhaka hai, abhyasta na hone ke kAraNa janasAdhAraNa ke lie atyanta durgara mokSa-mArga ko prApta hue manasvI puruSa ke lie punarAvRtti rahita Apa hI prApya sthAna haiM // 32 // ___pakSAntara meM--jisameM sAMsArika viSayoM ke prati bar3hA huA anurAga hI coraluTere haiM, tathA jo yAtAyAta se rahita hone ke kAraNa atyanta durgama hai, aise nirjana vanAdi ko pahu~ce hue dhIra puruSa ke lie punaH jahA~ se lauTanA nahIM par3atA, vaha gantavya sthAna Apa hI hai // 32 / vizeSa--isa zloka meM nirguNa brahma kA pratipAdana kiyA gayA hai| nArada muni zruti ke isa vacana "tameva viditvA'timRtyumeti nAnyaH panthA vidyate'yanAya" ke zabdoM ko apane zabdoM meM kahate haiM ki Apako (zrIkRSNa bhagavAn ) hI prApta karanA mokSa hai| yogiyoM ko bhI-'kRSNastu bhagavAn svayam' ( kRSNa kA hI) ApakA sAkSAtkAra karanA abhISTa hai| isIlie maiM yahA~ AyA huuN| mallinAtha ne apanI 'sarvakaSA' meM likhA hai ki jisa prakAra koI puruSa kisI saMkaTa se nikalakara kisI nirjana-gahana vana se yAtrA karatA huA kisI nirvAdha-zAnta-sthAna ko abhaya ke lie pahu~cane kA prayatna karatA hai, usI prakAra sAMsArika viSayavAsanAdi kaNTakAkIrNa tathA AvAgamanAdi se rahita-aura anabhyasta hone ke kAraNa atyanta durgama mokSa mArga ko pahuMce hue mumukSu-janoM ke Apa hI prApya haiM /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH prasaGga-nArada jI zrIkRSNa ko kahate haiM ki-purAvida kapila Adi Apa ko sAMkhyokta mUla prakRti se pRthak aura udAsIna Adi mAnate haiN| idAnIM sAMkhyadarzanena bhagavato niHkriyatvamAhaudAsitAraM nigRhItamAnasaihItamadhyAtmazA kathaJcana / bahirvikAraM prakRteH pRthagviduH purAtanaM tvAM puruSaM purAvidaH // 33 // nanu prakRtiviviktapuruSasAkSAkArAnmokSo nAsmatsAkSAtkArAdityAzaGkaya so'pi tvamevetyAha__udAsitAramiti // purAvidaH pUrvajJAH kapilAdayastvAM nigRhItamAnasarantanibaddhacittaryogibhiH / Atmani adhi ityadhyAtmam / vibhaktyarthe'vyayIbhAvaH 'anazca' (5 / 4 / 1081) samAsAntaSTac / adhyAtma yA dRk jJAnaM tayAdhyAtmadRzA pratyagdRSTayA kathaJcana gRhItaM sAkSAtkRtam / kena rUpeNa gRhItamityata Aha-udAsitAramudAsInam / prakRtI svArthapravRttAyAmapi svayamaprAkRtatvAdaspRSTamityarthaH / AsestRn / vikArebhyo bahiH vahibikAran / mahadAdibhyaH pRthagbhUtamityarthaH / 'apaparibahiraJcavaH paJcamyA' (2 / 1 / 12) ityavyayIbhAvaH / kiJca prakRtestraguNyAtmano mUlakAraNAtpRthagbhinnam / 'prakRtiH paJcabhUteSu pradhAne mUlakAraNe' iti yAdavaH / purAbhavaM purAtanamanAdim / 'sAyaMciram-( 4 / 3 / 23 ) ityAdinA TyupratyayaH / puruSaM puruSapadavAcyaM vijJAnaghanaM vidurvidanti / 'vido laTo vA' ( 3 / 4 / 83 ) iti jherusaadeshH| yathAhuH 'mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakazca vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH / / (sAM. kA. 3) iti 'ajAmekAM lohitazuklakRSNAm' ityAdizrutizca / so'pi tvameva, 'tattvamasi' ityAdivAkyaraikyazravaNAt / tasmAttvameva sAkSAtkara gIya iti suSThuktamiti bhAvaH / / 33 // anvayaH-purAvidaH tvAM nigRhItamAnasaH adhyAtmadRzA kathaJcana gRhItam udAsitAraM vahirvikAraM prakRteH pRthak purAtanaM puruSaM viduH / / 33 // hindI anuvAda-prAcIna itihAsa ko jAnanevAle ( kapila Adi) Apako, citta kI vRttiyoM ko roka kara samAdhi dvArA antarmana se kisI taraha dekhe gae, udAlIna, vikAra se bahirbhUta, mUla prakRti se pRthak, anAdi aura paramapuruSa mAnate haiM // 33 // vizeSa-isa zloka meM sAMkhyamatAnusAra zrIkRSNa ko mukti ke lie sAkSAtkArakarane yogya mAnA gayA hai|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham "mUlaprakRtiravikRtimahadAyAH prakRtivikRtayaH saptaH / SoDazakastu vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH // " 'uparyukta siddhAnta ke anusAra Apa hI sAkSAtkAra karane yogya hai'-nArada jI ne khaa| __ prasaGga-zrIkRSNa ke nirguNasvarUpa kA varNana karane ke pazcAt Age ke 6 zlokoM meM 34-39 unake saguNarUpa kA varNana karate haiN| sarvaprathama varAhAvatAra meM pRthvI ke uddhAra kA varNana kiyA gayA hai| sAMkhyadarzanena hi niHkriyatvaM pratipAdyAdhunA paJcarAtradarzanena kartRtvamAhanivezayAmAsitha helayoddhRtaM' phaNAbhRtAM chaadnmekmoksH| jagattayaikasthapatistvamuccakairahIzvarastambhaziramsu bhUtalam // 34 // evaM bhagavato nirguNasvarUpamuktvA samprati prastutopayogitayA saguNamAzritya SaDbhiH stauti niveshyaamaasitheti|| jagatrayasyaikasthapatirekAdhipatirekazilpI c| 'sthapatiradhipatI takSiNa bRhaspatisacivayoH' iti vaijyntii| tvaM helayoddhRtam / varAhAvatAre iti bhAvaH / phaNAbhRtAmokasaH Azrayasya samanazca / 'okaH sadmani cAzraye' iti vizvaH / eka chAdanamAvaraNaM bhUtalamuccakairunateSu ahIzvaraH zeSa eva stambhastasya ziraHsu mUrdhasu agreSu ca / phaNAsahasraSviti bhAvaH / nivezayAmAsitha nivezitavAnasi / vizateya'ntAlliTi thal / 'kRJcAnuprayujyate liTi' ( 331140) ityasteranuprayogaH / atra zliSTAzliSTarUpakayorhetuhetumadbhAvAt zliSTaM paramparitarUpakam // 34 // anvayaH-jagastrayakasthapatiH svam helayA uddhRtam phaNAbhRtAm okasaH eka chAdanam bhUtalam uccakaiH ahIzvarastambhaziraHsu nivezayAmAsitha // 34 // hindI anuvAda-lokatraya ke pradhAna zilpI Apane, anAyAsa uThAe hue sarpagRha ke (pAtAla ) ekamAtra AvaraNa bhUtala ko nAgarAja rUpI U~ce khaMbhoM ke agrabhAgoM para rakha diyA thA // 34 // vizeSa-varAhAvatAra meM bhagavAn viSNu ne ekArNava jala meM magna pRthvI kA uddhAra kiyA thA / (mahAbhA. sabhA. 38-29 ke bAda) prasaGga-prastuta zloka meM zrIkRSNa kI apUrva mahimA kA varNana kiyA gayA hai| 1. helayod dhRtam /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 prathamaH sargaH ananyaguAstava' kena kevalaH puraannmuurtermhimaavgmyte| manuSyajanmApi surAsurAnguNaibhavAnbhavocchedakaraH karotyadhaH // 35 // ananyeti // na vidyate'nyo guruya'syAstasyA ananyagurvAH ityanIkArAntaH pAThaH / samAsAtprAGGISi 'navRtazca' (24 / 153 ) iti kapprasaGgaH syAt, pazcAttvanupasarjanAdhikArAt 'voto guNavacanAt' (4 / 1 / 44 ) iti na prApnoti / "Giti hrasvazca' (1 / 4 / 6) iti vA nadIsaMkAtvAt 'ApanadyAH' ityADAgamaH / kecittu samAsAntavidhiranitya iti kapaM vArayanti / tasyAH savottamAyAstava purANamUrtaramAnuSasvarUpasya kevalaH kRtsnaH / 'kevalaH kRtsna ekaH syAtkevalazvAvadhAraNe' iti vizvaH / mahimA kenAvagamyate / na kenApItyarthaH / kutaH-manuSyAjjanma yasya sa manuSyajanmA bhavAn / 'avyo hi bahuvrIhiya'dhikaraNo janmAdyuttarapadaH' (2016) iti vaamnH| bhavacchedakaraH saMsAranivartakarguNajJAnAdibhiH surAsurAn / surAsuravirodhasya kAryoMpAdhikatvenAzAzvatikatvAt 'yeSAM ca virodhaH zAzvatikaH' (2046) iti na dvandvakavadbhAva ityaahuH| adhaH karoti / 'zeSe prathamaH' (1 / 4 / 108) iti prathamapuruSaH, bhavacchabdasya yuSmadasmadanyatvena shesstvaaditi| mAnuSa eva te mahimA duravagAhaH, amAnuSastu kimiti taatpryaarthH| dvitIyArthe'sakRvyaJjanAvRttyA chekAnuprAsaH // 35 / / __anvayaH-ananyaguAH tava purANamUrteH kevalaH mahimA kena avagamyate ? manuSya janmA api bhavAn bhavacchedakaraiH guNaiH surAsurAn adhaH karoti // 35 // hindI anuvAda-sabake guru ( arthAt sarva zreSTha) Apake sanAtana rUpa kI sampUrNa mahimA ko kauna jAnatA hai ? kyoMki naradehadhArI Apa saMsAranivartaka (janmamRtyu ke bandhanoM ko naSTa karanevAle ) guNoM (jJAna Adi) se sura tathA asuroM ko nIcA karate haiM (mAnava honepara bhI Apa apane jJAnAdi guNoM se devoM tathA asuroM ko tiraskRta kara rahe haiM, taba sarvazreSTha sanAtanarUpa kI sampUrNa mahimA ko kauna jAna sakatA hai ? arthAt ApakI mahimA durjeya hai|)||35|| prasaGga-prastuta zloka meM nAradamuni zrIkRSNa se kahate haiM ki pRthvI kA bhAra halakA karane ke lie Apa avatIrNa hue haiM, kintu Apa hI use adhika bhAravatI banA rahe haiN| manuSyajanmA'pItyuktam, kimarthamaso devadevo manuSyeSvavatIrNa iti bhaGgayA darzayati laghUkariSyannatibhArabhaGgurAmamUM kila tvaM tridivAdavAtaraH / udUDhalokatritayena sAmprataM gururdharitrI kriyatetarAM tvayA // 36 // 1. * gurvaastv| 2. bhavacchedakaraH /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham laghUkariSyaniti // tvamatibhAreNojana svarUpeNa bhaGgurAM svayaM bhajyamAnAm / bhaJjabhAsamido ghurac (3 / 2 / 161) bhaGguraH karmakartari iti (5 / 2 / 38) vAmanaH / amUm / bhuvamityarthaH / laghUkariSyannirbhArAM kariSyan kila / 'kubhvasti' - ityAdinA abhUtatadbhAve cciH 'cvau ca' (7 / 4 / 26) iti dIrghaH / tRtIyA dyostridivaH svargastasmAt / ghaJarthe kavidhAnam / vRttiviSaye saMkhyAzabdasya pUraNArthatvaM tribhAgAdivat / avAtaraH avatIrNo'si / sAmprataM sampratyudDhalokatritayena / kuMkSAviti zeSaH / tvayA dharitrI guruH pUjyA, bhAravatI ca kriyatetarAmatizayena kriyate / 'tiGazrva' iti tarap / 'kimettiGavyayaghAt ' - ityAdinA AmupratyayaH / laghukartA gurukarteti virodhAbhAso'laGkAraH / 'AbhAsatve virodhasya virodhAbhAsa ucyate' iti lakSaNAt // 36 // 30 anvayaH - tvam atibhArabhaGgurAm amUM laghUkariSyan kilatridivAt avAtaraH / sAmpratam udUDhalokatritayena tvayA dharitrI guruH kriyatetarAm // 36 // hindI anuvAda -- atyadhika bhAra se TUTatI huI isa pRthvI ko halkI banAne ke lie Apa svarga se avatIrNa hue haiM, kintu isa samaya ( kukSi meM ) lokatraya ko vahana ( dhAraNa karanevAle Apa pRthvI ko bhArayukta ( pUjya ) banA rahe haiM / 36 // vizeSa - ( yahA~ eka ora zrIkRSNa kA avatAra pRthvI kA bhAra halkA karane ke lie, huA hai, kahA gayA hai aura dUsarI ora zrIkRSNa ko trailokya kA bhAra dhAraNa karanevAle kahakara pRthvI ko bhAravatI banAnevAle kahA gayA hai, ataH virodha pratIta hotA hai / ataeva pRthvI para avatAra lene se use adhika pUjya banA rahe haiM, aisA artha karane se usa virodha ko dUra kiyA jA sakatA hai | ) prasaGga -- prastuta zloka meM kadhimAgha zrIkRSNa ke avatAra kA mahattva pratipAdita karate haiN| nijauja sojAsayituM jagadguhAmupAjihIthA na mahItalaM yadi / samAhitairapyanirUpitastataH padaM dRzaH syAH kathamIza ! mAdRzAm // 37 // nijaujaseti // nijaujasA svatejatA jagadbhagho druhyantIti jagadRdruhaH kaMsAdayaH / satsUdviSa' (3 / 2 / 61) ityAdinA kvip / teSAmujjAsayitum / tAn hiMsitumityarthaH / 'jAsiniprahaNa' ( 2|3|56 ) ityAdinA karmaNi zeSe SaSThI / 'jasu hiMsAyAm' iti carAdiH / mahItalaM nopAjihAthA: yadi nAvatarezcet / ohAG gatau laGi thAsi rUpam / tatastarhi samAhitaiH samAdhiniSThairapi / sakarmakAdApyAzitAdivadavivakSite karmaNi kartari ktaH / atha vA samAhitaH / samAhitacittairityarthaH / vibhaktadhaneSu 'vibhaktA bhrAtaraH' itivaduttarapadalopo draSTavyaH / gamyamAnArthasyAprayoga eva lopa iti kaiyaTaH | anirUpito'gRhItastvamazI ! mAdRzAm / carmacakSuSAmiti bhAvaH /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sarga vinyoktiriym| dRzo dRSTeH padaM gocaraH kathaM syaaH| na kthnycidityrthH| tasmAttvasAkSAtkAra evAgamana prayojanamiti bhAvaH / / 37 // anvayaH--nijaujasA jagadruhAm / ujjAsayituM yadi mahItalaM na upAjihIthAH tataH Iza ! samAhitaH api anirUpitaH (svam ) mAdRzAM dRzaH padaM kathaM syAH // 37 // hindI anuvAda-apane tejase, saMsAra ke drohiyoM (kaMsAdiko ) kA nAza karane ke lie yadi Apa pRthvIpara avatIrNa na hue hote to he prabho! samAdhistha (yogiyoM ) ke dvArA bhI dRSTigata na honevAle Apa mujha jaise puruSa ko dRSTigocara kaise hote ? // 37 // (pRthvI para avatIrNa hone ke kAraNa hI hama jaise sAdhAraNa-jana bhI ApakA durlabha darzana kara sakate haiM, ataeva Apake darzana ke atirikta mere yahA~ AnekA koI dUsarA prayojana nahIM hai|) prasaGga-nAradajI ne zrIkRSNa se kahA ki Apa ke binA isa vizva kI rakSA kauna kara sakatA hai / ___ nanu yatirasamAhitaH, nanu ca zizupAlavadhe bhavAn samartha iti stutimukhena sUcayitumAha upaplutaM pAtumado madoddhataistvameva vizvambhara ! vizvamIziSe / Rte ravaH kSAlayituMkSameta kaHkSapAtamaskANDamalImasaM nbhH|| 38 // nanu ko'yaM niyamo yanmamaivAyaM duSTanigrahAdhikAra ityAzaGkayAnanyasAdhyatvamevAha__ upaplutamiti // vizvaM bibhartIti vizvambharastatsambuddhau he vizvambhara ! vizva - trAtaH ! 'saMjJAyAM bhRtavRji' ( 3 / 2 / 46 ) ityAdinA khacpratyaye mumAgamaH / madoddhataH kaMsAdibhirupaplutaM pIDitam ado vizvaM pAtuM tvameva IziSe zakto'si / vizvambharatvAditi bhaavH| Iza aizvarye laTi thAsi rUpam / atra vaidhayaNa dRSTAntamAha-kSapAyAstamaskANDastamovagaiH / 'kANDo'strI daNDabANArvavargAvasaravAriSu' itymrH| kaskAdiSu ca' (8 / 3 / 42) iti visarjanIyasya satvam / malomasa malinam / 'malImasaMtu malinaM kaccaraM maladUSitam' ityamaraH / 'jyotsnAtamisrA' (5 / 2 / 114) ityAdinA matvarthIyo nipAtaH / nabhaH kSAlayituM raveH Rte ravi vinaa| 'anyArAditarateM-' iti paJcamI / kaH kSameta zaknuyAt / na ko'mItyarthaH / atra vAkyadvaye samAnadharmasyaikasya IziSe kSameteti zabdadvayena vastubhAvena nirdezAttatrApi vyatirekamukhatvAdvadharyeNa prativastUpamAlaGkAraH / taduktam-sarvasya vAkyArthagatatvena sAmAnyasya vAkyadvayena pRthanirdeze prativastUpamA // 38 //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 zizupAlavadham anvayaH-vizvambhara ! madoddhataiH upaplutam adaH vizvaM pAtuM tvam eva IziSe, kSapAtamaskANDamalImasaM nabhaH kSAlayituM raveH Rte kaH sameta ? hindI anuvAda--he vizva ke pAlanakartA ! mada se uddhata (garva se uddhata kaMsa, zizupAla Adi ) daityoM se pIr3ita isa vizva kI rakSA karane ke lie Apa hI samartha haiM, kyoMki, rAtri ke andhakAra samUha se malina AkAza ko nirmala karane ( svacchakarane ) ke lie sUrya ke binA kauna samartha ho sakatA hai ? arthAt koI nahIM // 38 // prasaGga-nAradajI ne kahA-he zrIkRSNa ! Apane jo kaMsa Adi kSad rAjAoM kA vadha kiyA hai, vaha ApakI avamAnanA hai| karoti kaMsAdimahIbhRtAM vadhAjano mRgANAmiva yattava stavam / hare ! hiraNyAkSapuraHsarAsuradvipadviSaH pratyuta sA tiraskriyA // 39 // krotiiti|| kiJca jano mRgANAmiva kaMsAdimahIbhRtAM vadhA hetoH stavaM stotrm| stavaH stotraM stuti tiH' ityamaraH / karotIti yat / he hare ! he kRSNa ! he siMheti ca gamyate / sA stutikriyA hiraNyAkSapuraHsarA hiraNyAkSaprabhRtayo ye'surAsta eva dvipAsteSAM dviSaH / hanturityarthaH / tasya tava pratyuta vaiparItyena / 'pratyutetyuktavaiparItye' iti gaNavyAkhyAnAt / tiraskriyA avmaanH| yaditi sAmAnye napuMsakam / seti vidheyaliGgam / gajaghAtinaH siMhasya mRgavadhavarNanamiva mahAsurahantustava kaMsAdikSudranRpavadhavarNanaM tiraskAra evetyarthaH / atrAsuradvipAnAmiti harivaddhaririti zliSTaparamparitarUpakaM mRgANAmivetyupamayA'GgAGgibhAvena saGkIryate / / 36 // anvayaH-he hare ! janaH mRgANAm iva kaMsAdimahIbhRtAM vadhAt yat tava stavaM karoti, sA hiraNyAkSapuraH-sarAsura dvipadviSaH (tava ) pratyuta tiraskriyA // 39 // hindI anuvAda-he hare ! (pakSA, siMha ! ) loga mRga tuSya kaMsa Adi (kSudra) rAjAoM ke vadha ke kAraNa jo ApakI stuti karate haiM, vaha hiraNyAkSa Adi asura rUpI gajoM ke mAranevAle ApakI stuti nahIM apitu nindA hai // 39 // prasaGga--isa prakAra zrIkRSNa kI stuti karane ke pazcAt nAradamuni apane Agamana ke prayojana ko batalAte haiM idAnIM prakaTameva kArya vivakSurAhapravRtta eva svayamujjhitazramaH krameNa peSTuM bhuvanadviSAmasi / tathApi vAcAlatayA yunakti mAM mithastvadAbhASaNalolupaM manaH // 40 // evaM stutyA devamabhimukhIkRtyAgamanaprayojanaM vaktumupoddhAtayati pravRtta iti // tvamujjhitazramastyaktazramaH san krameNa bhuvanAni dviSantIti bhuvanadviSo duSTAsteSAM peSTum / tAn hiMsitumityarthaH / 'jAsiniprahaNa-'
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 prathamaH sargaH ( 2 / 3 / 56 ) ityAdinA karmaNi zeSe psstthii| svayamaparaprerita eva pravRtto'si / evaM tahi piSTapeSaNaM kimiti cettatrAha-tathApi svataH pravRtte'pi mitho rahasi tvadAbhASaNe svayA saha saMlApe lolupaM lubdham / 'lubdho'bhilASukastRSNaksamau lolupalolubhau' itymrH| mano mAM vAcAlatayA maha yunakti / vAcAlaM karotItyarthaH / vAco bahvayo'sya santIti vaacaalH| 'AlajATacau bahubhASiNi' (22125) ityAlac / 'syAjjalpAkastu vAcAlo vAcATo bahugaDavAk' ityamaraH // 40 // anvayaH-ujhitazramaH (san ) krameNa bhuvanadviSAM peSTuM svayam eva pravRttaH asi, thApi mithaH tvadAbhASaNalolupaM manaH mAM vAcAlatayA yunakti / hindI anuvAda-Apa parizrama ko tyAga kara (parizrama kI cintA na kara) loka drohiyoM ko naSTa karane ke (pIsa DAlane ke lie svayaM hI pravRtta haiM, tathApi ekAnta meM Apa ke sAtha bhASaNa karane ke liye lobhI merA mana mujhe vAcAlatA se yukta kara rahA hai (maiM vizeSa utkaNThita ho rahA hU~ ) / prasaGga-nAradamuni zrIkRSNa se indra kA sandeza sunane ke lie prArthanA karate haiM tadindrasandiSTamupendra ! yadvacaH kSaNaM mayA vishvjniinmucyte| samastakAryeSu gatena dhuryaMtAmahidviSastadbhavatA nizamyatAm // 41 // atha svavAkyazravaNaM sahetukaM prArthayate tadindreti // tattasmAdindra mupagataH upendra indrAvarajaH / ata evendrasandiSTamzrotavyamiti bhAvaH / kiJca vizvasmai janAya hitaM vizvajanInam / AtmavizvajanabhogottarapadAtkhaH (16) yadvacaH kSaNaM natu ciraM mayocyate tadvaco'hidviSo vRtrghnH| 'sarSe vRtrAsure'pyahiH' iti vaijyntii| samastakAryeSu dhuryatAM dhurandharatvaM gatena / ato'pi bhavatA nizamyatAm / prArthanAyAM loT / dhuraM vahatIti dhuryaH / 'dhuro yaDDhako' (4 / 477 ) iti yatpratyayaH / sphuTamatra padArthahetukaM kAvyaliGgamalaGkAraH / / 42 // anvayA-tat upendra ! indra-sandiSTaM vizvajanInaM yat vacaH kSaNaM mayA ucyate tat ahidviSaH samastakAryeSu dhuryatAM gatena bhavatA nizamyatAm // 41 // hindI anuvAda-ataH, he upendra ! (indra ke choTe bhAI, zrIkRSNa !) indra dvArA kathita loka-hitakAraka jo vacana maiM ,kSaNabhara kahatA hU~, indra ke samasta kAryabhArako pradhAnarUpa se karanevAle Apa use suniye // 41 // prasaGga-nAradamuni zrIkRSNa se zizupAla kA vadha karane ke liye Agraha karate 3zi030
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 zizupAlavadham hai, kyoMki vaha avazya hai, kevala Apake dvArA hI usakA vadha saMbhava hai| prathama usake pUrvajanma ke parAkrama kA varNana prArambha karate haiM tadeva vaktumAhaabhUdabhUmiH pratipakSajanmanAM bhiyAM tnuujstpndyutirditeH| yamindrazabdArthaniSUdanaM hare hiraNyapUrva kazipuM pracakSate // 42 // atha zizupAlo hantavya iti vaktuM tasyAvazyavadhyatve'nanyavadhyatvajJApanaupayikatayA auddhatyaprakaTanAthaM janmAntaravRttAntaM tAvadudATayati-- abhUditi // pratipakSAcchatroH janma yAsAM tAsAM bhiyaambhuumirvissyH| nirbhiikityrthH| tapanadyutiH sUryatApoditestanUjo daityo'bhUt / ko'sAvata Aha-harerindrasya indrazabdArthaniSUdanam, indatIti indraH idi prmeshvyeN| 'Rjendra'-ityAdinA ratpratyayAnta aunnaadiknipaatH| tasya indraitizabdasya indraiti-saMjJApadasya yo'rthaH paramaizvaryalakSaNastasya niSUdanaM nivrtkm| kartari lyuT / hareraizvaryanihantAramityarthaH / yaM daityaM hiraNyazabdapUrva kazipuzabdaM pracakSate / hiraNyakazipumAhurityarthaH / atra hiraNyazabdapUrvakatvaM kazipuzabdasyaiva na tu sa jJinastadarthasyeti zabdaparasya kazipuzabdasyArthagatatvenAprayojyasya prayogAdavAcyavacanAkhyArthadoSamAhuH / 'yadevAvAcyavacanamavAcyavacanaM hi tat' iti / samAdhAna meva vidhaviSaye zabdapareNArthalakSaNeti kathaJcitsampAdyamityuktamasmAbhiH 'devapUrva giri te' (meghadUte pUrva 42) iti 'dhanurupapadamasmai vedamabhyAdideza' (kirAtArjunIye 1844 ) ityetadvyAkhyAnAvasare saJjIvinyAM ghaNTApathe ca / vizeSazcAtrA'yam-daityamuddizya hiraNyapUrva kazipuM pracakSate saMjJAtvena prayuGkte // 42 // ___ anvayaH-pratipakSajanmanAM bhiyAm abhUmiH tapanadyutiH diteH tanUjaH abhUt yam indrazabdArthaniSUdanaM hiraNyapUrva kazipuM pracakSate // 42 // hindI anuvAda-zatrujanya bhaya se mukta arthAt pratipakSa se sadA nirbhaya tathA sUrya ke samAna tejaHpuMja diti kA putra (dezya ) huA, jise indra zabda ke paramaizvarya rUpa artha ko naSTa karanevAlA 'hiraNyakazipu' kahate haiM // 42 // prasanna-nAradamuni ne zrIkRSNa se kahA ki hiraNyakazipu ne devoM ke mana meM sarvaprathama bhaya utpanna kiyaa| samatsareNA'sura ityupeyuSA cirAya nAmnaH prathamAbhidheyatAm / bhayasya pUrvAvatarastarasvinA manassu yena dhusadA nyadhIyata // 43 // samatsareNeti // samatsareNAnyazubhadveSasahitena / 'matsaro'nyazubhadve' itymrH| asyatItyasuraH / aseruran / asura iti nAmnaH cirAya cirakAlena / 'cirAya
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH cirarAtrAya cirasyAdyAvirArthakAH' itymrH| prathamAbhidheyatAmupeyuSA anvarthatayA mukhyArthatAM gatena tarasvinA balavatA / 'tarasI balaraMhasI' iti vizvaH / yena hiraNyakazipunA divi sIdantIti dyusadAM devAnAM manassu bhayasya pUrvAvatAraH prathamapravezaH / Rdorap ( 3 / 3 / 57 ) nyadhIyata nihitH| dhAnaH karmaNi laG / asmAdeva devAnAM prathamaM bhayasyotpattirabhUdityarthaH // 43 // anvayaH-samatsareNa cirAya asura iti nAmnaH prathamAbhidheyatAm upeyupA tarasvinA yena ghusadAM manaHsu bhayasya pUrvAvatAraH nyadhIyata // 43 // hindI anuvAda-dUsaroM ke abhyudaya (zubha ) ko na saha sakanevAle, tathA dIrghakAla se sarvaprathama 'asura' isa nAma se kahe jAne vAle jisa ( hiraNyakazipu) balazAlI ne devoM ke mana meM sarvaprathama bhaya kA saMcAra kara diyaa| (bhayako utpanna kara diyaa)|| 43 // prasaGga-prastuta zloka meM kavimAva hiraNyakazipu dvArA dikpAloM ko jItane kA varNana karate haiN| dizAmadhIzAMzcaturo yataH surAnapAsya taM rAgahRtAH sipevire // avApurArabhya tatazcalA iti pravAdamuccairayazaskaraM zriyaH // 44 // dizAmiti // zriyaH sampado yataH yadetyarthaH, dizAmadhIzAn dikpatInapi caturaH surAnindravaruNayamakuverAnapAsya tyaktvA taM hiraNyakazipu rAgahRtAH rAgakRSTAH styH| na tu balAditi bhAvaH / siSevire / yato vIrapriyAH zriya iti bhAvaH / tata Arabhya tadAprabhRti ayazaH karotItyayazaskaram / dusskiitihetumityrthH| 'kuJo hetutAcchIlyAnulomyeSu' ( 3 / 2 / 20) iti TapratyayaH / 'ataH kRkami ( 8 / 6 / 46 ) ityAdinA visarjanIyasya satvam / uccaH pracara calA asthirA iti pravAdaM jnaapvaadmvaapuH| digIzAnAmapi sarvasvahAritvAttadauddhatyasya prAkaTayamiti bhAvaH // 44 // anvayaH-zriyaH yataH dizAm adhIzAn caturaH surAn apAsya taM rAgahRtAH (satyaH) sipevire tataH Arabhya calAH iti ayazaskaram pravAdam uccaiH avApuH // 44 // hindI anuvAda-sampattiyoM ( lakSmI) jaba se dizAoM ke svAmI cAra devatAoM (indra, varuNa, yama tathA kubera ) ko chor3akara usa (hiraNyakazipu) ke anurAga dvArA AkRSTa hokara sevA karane lagI tabhI se (dikpAloM kI apekSA yaha hiraNyakazipu vIra haiM, isa vicAra se ) ( lakSmI) caJcalA hai, isa mahAn duSkIrtikara lokApavAda ko usane prApta kiyA // 44 //
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 zizupAlavadham prasaGga -- prastuta zloka meM mAghakavi, hiraNyakazipu ke bhaya se devoM ne durga Adi kA nirmANa kiyA, isakA varNana karate haiM / purANi durgANi nizAtamAyudhaM balAni zUrANi ghanAzca kaJcukAH // svarUpazobhaikaguNAni' nAkinAM gaNaistamAzaGkaya tadAdi cakrire // 45 // purANIti // kizva nAkinAM surANAM gaNaiH yaM hiraNyakazipumAzaGkaya vAdhakatvenotprekSya sa kAlaH AdiyaMsmistadAdi tadAprabhRti svarUpazobhava kaphalaM mukhyaM prayojanaM yeSAM teSAM surAdInAM tAni tathoktAni / prAgIdRgasAdhyazatrorabhAvAditi bhAvaH / napuMsakamanapuMsakena - ( 11266 ) ityAdinA napuMsakazeSaH / purANi durgANi prAkAraparikhAdinA agamyAni cakrire / 'suduroradhikaraNe' iti gamerDa: / AyudhaM nizAtaM nizitaM cakre iti vibhaktivipariNAmenAnvayaH / ' zo tanUkaraNe' iti dhAtoH ktaH / 'zAcchoranyatarasyAm ' ( 714141 ) itItvavikalpAtpakSe Atvam / balAni sainyAni zUrANi zauryavanti cakrire sampAditAni / kaccukA vAravANAH / lohavarmANItyarthaH / kaJcuko vArabANo'strI' ityamaraH / ghanA durbhedAzcakrire / ityaM nityasannaddhA jAgrati smetyarthaH // anvayaH - nAkinAM gaNaH yam AzaDkya tadAdi svarUpazobhaika- phalAni purANi durgANi cakrire, AyudhaM nizAtam ( cakre ) valAni zUrANi ( cakrire ), cakacukAH ghanAH ( cakrire ) / hindI anuvAda - usa hiraNyakazipu ke samaya se hI devatAoM ne usase AzaMkita hokara svarUpa kI zobhA mAtra phalavAle, (arthAt dikhAvaTI nagaroM ko durgama ( khAI, parakoTA Adi se susajjita kara durgama evaM ajeya kile kA rUpa de diyA ) banAyA / ( jaMga lage hue ) zastroM ko ( sAnapara car3havAkara ) teja banAyA, senA ko parAkramI aura kavacoM ko sudRr3ha banavAyA // 45 // prasaGga - hiraNyakazipu jisa dizA meM jAtA thA, usa dizA ko deva namaskAra karate the| sa saJcariSNurbhuvanAntareSu yAM yadRcchayA'zizriyadAzrayaH zriyaH // 2 akAri tasyai mukuTopalasthalatkaraistrisandhyaM tridazairdize namaH // 46 // sa iti // anyeSu bhuvaneSu bhuvanAntareSu / 'supsupA' iti samAsaH / saJcariSNuH saJcaraNazIlaH / 'alaMkRJ - ' ( 3 / 2 / 136 ) ityAdinA cariSNuc / zriyo lakSmyA AzrayaH sa hiraNyakazipuH yadRcchayA svaravRttyA / 'yadRcchA svaravRttiH' ityamaraH / 1. phalAni nAkinAM garNayaM 0 / 2. zritAm - itipA0 /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sarga yAM dizamazizriyadagamat / zrayaterluG 'mizri- ( 3 / 1148) ityAdinA caGi virbhAvaH iyaGAdezaH / mukuTopaleSu mauliratneSu skhalantaH karA yeSAM tH| zirasi vaddhAJjalibhiri yarthaH / upalaH prastare ratne' iti vizvaH / tisro dazA bAlyakaumArayauvanAni janmasattAvRddhayo vA yeSAM tasridazairdevaiH / yadvA trirdaza parimANameSAmiti 'vahuvrIhI saMkhyeye DajabahugaNAt' (5 / 4 / 73) iti smaasaantH| tisraH sandhyAH samA. hatAstrisandhyam / 'taddhitArthottarapada -' ityAdinA samAhAre dviguH, dvigurekavacanam / (241) vA TAvanta iti pakSa napuMsakatvam / atyantasaMyoge dvitIyA / tasya dize krhstH| 'namaH svasti-' (2 / 3 / 16) ityAdinA caturthI / namaH namaskAro'kAri kRtam / kRJaH karmaNi luG / 'ciNa bhAvakarmaNoH ( 3 / 1166) iti ciN / sandhyAvandane'pi diniyama parityajya tadAgamanabhayAttasya dize namaskAraH kuta iti bhAvaH / / 46 // anvayaH-bhuvanAntareSu saJcariSNuH zriyaH AzrayaH saH yahacchyA yo (dizam ) azizriyat tasya dize mukuTo palaskhalaskaraiH tridazaiH trisandhyaM namaH akAri // 46 // hindI anuvAda-bhuvanoM meM bhramaga karanevAlA tathA lakSmI kA AdhArabhUta vaha (hiraNyakazipu) apanI icchA se jisa dizA meM jAtA thA, (sandhyA vandana ke samaya zAna-nirdiSTa dizA ke niyama ko chor3akara ) usI dizA ko, mukuToM kI maNiyoM para girate hue hAthoM vAle ( arthAt sira para hAtha jor3e hue ) devagaNa tInoM kAla ke sandhyA samaya meM namaskAra kiyA karate the / / 46 vizeSa-devoM ko 'tridaza' kahA jAtA hai| kyoMki devoM kI tIna hI avasthAe~ hotI haiM-(1) bAkya, (2) kaumArya, (3) aura yauvana / "timraH dazAH bAlyakaumAra. yauvanAni yeSAM te, athavA trirdaza parimANameSAm iti tridshaaH|" (unakI vRddhAvasthA nahIM hotI hai|) prasaGga-prastuta zloka meM nArada muni ne zrIkRSNa ko kahA ki Apane hI nRsihAvatAra lekara hiraNyakazipu kA vadha kiyA thaa| saTAcchaTAbhinnaghanena vibhratA nRsiMha ! saihImatanuM tanaM tvayA // sa mugdhakAntAstanasaGgabhaGgurairurovidAraM praticaskare nkhaiH||47|| atha so'pi tvayaMva hata ityAha saTAcchaTeti / / he nRsiMha ! naraH siMha ivetyupmitsmaasH| nA cAso siMhazcetyapi, prastAvAt / siMhasyemAM sahI tarne kArya vibhratA / nRsiMhAvatArabhAjetyarthaH / kiMbhUtAm atanuM vistIrNAm / ata eva saTAcchaTAbhiH kesarasamUhaiH bhinnA ghanA meghA yena / abhradUSavigrahatvAditi bhAvaH / 'saTA jaTAkesarayoH' iti, 'tanuH kAye
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 zizupAlavadham kRze'lpe ca' iti ca vizvaH / tvayA sa daityaH mugdhau navau / 'mugdhaH saumye nave mUDhe' iti vaijyntii| yo kAntAstano tayoH saGgenApi bhaguraiH kuTila khairurovidAramuro vidArya / 'pariklizyamAne ca' ( 3 / 4 / 55 ) iti NamulpratyayaH / praticaskare hataH / kirateH karmaNi liT / 'RcchatyatAm' (7 / 4 / 11 ) iti gunnH| "hiMsAyAM pratezca' (6 / 11141 ) iti suDAgamaH / vajrakaThino'pi nakhaMvidArita iti vAGmanasayoragocaramahimnaste ki masAdhyamiti bhAvaH / / 47 // anvayaH-nRsiMha ! atanuM saiMhI tanuM vibhratA saTAcchaTAbhinnaghanena tvayA saH mugdhakAntAsta nasaGgabhaguraiH nakhai; urovidAraM praticaskare // 47 // hindI anuvAda--he nRsiMha ! ( nara tathA siMharUpadhArI bhagavan zrIkRSNa !) vizAla (vistIrNa hone ke kAraNa AkAzasparzI) siMha-zarIra ko dhAraNa karate hue, tathA kesaroM-(AyAla gardana ke kezoM ke) samUhoM se meghoM ko vidIrNa karanevAle Apane usa (hiraNyakazipu ) kA navIna kAminI ke stanadvaya ke samparkajanita Ter3he nakhoM se vakSaHsthala phAr3akara ( usa hiraNyakazipu kA ) vadha kiyA thA // 47 // vizeSa-zrImadbhAgavata ke saptama skandha ke tRtIya adhyAya meM varNita kathA ke anusAra hiraNyakazipu ne ghora tapasyA kara brahmA jI se varadAna prApta kiyA ki nara, deva, rAkSasa nAgAdi se vaha avadhya rhe| bhItara, bAhara, dina meM, rAtri meM pRthvI yA AkAza meM kisI prANI ke dvArA usakI mRtyu na ho / yuddha meM koI usakA sAmanA na kara ske| sampUrNa-prANiyoM kA vaha samrAT baneM tathA use akSaya aizvarya prApta ho / pariNAmasvarUpa vaha atulanIya zakti prApta kara akhila vizva ko trasta karane lgaa| ataH bhagavAn viSNu ne nRsiMharUpa dhAraNa kara jaMghA para use baiThAkara saMdhyA samaya usake vakSaHsthala ko apane nakhoM se vidIrNa kara DAlA // 47 // prasaGga--prastuta zloka meM kavimAgha hiraNyakazipu kA dUsare janma meM rAvaNa hone kA varNana karate haiN| vinodamicchannatha darpajanmano raNena kaNDDAstridazaiH samaM punH|| sa rAvaNo nAma nikAmabhISaNaM babhUva rakSaHkSatarakSaNaM divH||48|| athAsya janmAntaraceSTitAnyAcaSTe vinodamiti // atha sa hiraNyakazipuH punarbhUyo'pi tridarzaH sama saha / sAka sAdhaM samaM saha' itymrH| raNena darpAdantaHsArAjjanma yasyAstasyAH kaNDvAH bhujakaNDUtevinodamapanodamicchan / prAgbhavanakhakSatastadapanodAbhAvAdityarthaH / diva: svargasya kSataM naSTaM rakSaNaM rakSA yena tat / kSatadhurakSaNamityarthaH / sApekSatve'pi gamakatvAtsamAsaH / anena devasarvasvApahAritvamuktam / bhISayata iti bhISaNama / nandyA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH ditvAt lyuH / 'bhiyo hetubhaye Suk' ( 7 / 3 / 40 ) iti puk / nikAmaM bhISaNam / 'supsupA' iti samAsaH / rAvaNo nAma rAvaNa iti prasiddhaM rakSo babhUva / rAkSasayonI jAta ityarthaH / vizravaso'patyaM pumAn rAvaNa iti vigrahaH / 'tasyApatyam' (41162) ityaNi kRte 'vizravaso vizravaNaravaNau' iti prakRte ravaNAdezaH paurANikAstu rAvayatIti vyutpAdayanti / taduktamuttarakANDe 'yasmAllokatrayaM caitadrAvitaM bhayamAgatam / tasmAttvaM rAvaNo nAma nAmnA vIro bhaviSyasi' // 16 // 38 iti / rauteya'ntAkartari lyuT / rAvaNaraasoniyataliGgatvAdvizeSaNavizeSyabhAve'pi svaliGgatA // 48 // anvayaH-atha sa punaH tridazaiH samam raNena darpajanmanaH kaNvA vinodam icchan divaH satarakSaNaM nikAmabhISaNaM rAvaNo nAma rataH babhUva / / 48 // hindI anuvAda-anantara (hiraNyakazipu ke vadha ke pazcAt ) vaha (hiraNyaka zipu) punaH devoM ke sAtha yuddha ke dvArA, abhimAnajanya khujalI ko dUra karane kI icchA karatA huA svarga kI rakSA ko naSTa kara dene vAlA atyanta bhayaMkara rAvaNa nAmaka rAkSasa huaa||48|| nRsiMha bhagavAn ne apane nakhoM dvArA hiraNyakazipu kI chAtI phAr3akara usakA vadha kiyA thaa| ataH ( devoM ke sAtha yuddha karane kI icchA pUrNa na hone ke kAraNa vahI hiraNyakazipu aba isa janma meM rAvaNa ke nAma se utpanna hokara abhimAna se utpanna khujalI ko yuddha ke dvArA dUra karanA cAhanA hai ) // 4 // prasaGga-prastuta zloka se 49-66 kramAMka taka rAvaNa ke AtaMka kA varNana kiyA gayA hai / yahA~ sarvaprathama usake tapaH zaurya kA varNana kiyA gayA hai| kIdRzo'sAviti idAnIM tadvarNanamAha prabhubhUSurbhuvanatrayasya yaH ziro'tirAgAhazamaM cikrtissuH|| atarkayadvighnamiveSTasAhasaH prasAdamicchAsadRzaM pinAkinaH // 49 // athAsyoddhatya maSTAdazazlokyA''caSTe prabhuriti // yo rAvaNaH bhuvanatrayasyaH prabhuH svAmI bubhUSubhaM vitumicchuH / bhuvaH sannAntAdupratyayaH / atirAgAdutsAhAt, na tu phalavilamvananirvedAditi bhAvaH / dazamaM ziraH citiSuH katituM chettumicchuH / 'kRtI chedane' iti dhAtoH snnntaaduprtyyH| iSTasAhasaH priyasAhasaH ata evecchAsadRza micchAnurUpaM pinAkinaH prasAdaM varaM vighnamivAtarka yadutprekSitavAniti prmsaahsiktvoktiH| ita Arabhya zlokaSaTko'pi yacchabdasya sa rAvaNo nAma rakSo babhUveti pUrveNAnvayaH / raGgarAjastu' na cakramasyAkramatAdhikandharam' iti upariSTAdanvaya ityAha / tadasat / 'guNAnAM ca parArthatvAt'
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham iti nyAyAdAruNyAdivatpratyekaM pradhAnAnvathinAM mithaH sambandhAyogAdityala zAkhAcaGakramaNena / purA kila rAvaNaH kAmye karmaNi pazupatiprINanAya nava zirAMsyagno hutvA dazamArambhe santuSTAttasmAtrailokyAdhipatyaM vave iti paurANikI kathAtrAnusandheyA // 46 // ___ anvayaH-bhuvanatrayasya prabhuH babhUpuH atirAgAt dazamaM ziraH cikartipuH iSTasAhasaH yaH icchAsadRzaM pinAkinaH prasAdaM vighnam iva atarkayat // 49 / / hindI anuvAda-trailokya kA svAmI hone kI icchA karanevAle, ( bhagavAn zaMkara ke prati ) atyadhika bhakti hone ke kAraNa apane dasaveM mastaka ko kATane kA icchuka tathA sAhasa-priya jisane ( rAvaNa ne ) zaMkara ke bhabhISTa varadAna ko vighna kI taraha samajhA // 49 / / prasana--prastuta zloka meM kavimAgha rAvaNa dvArA kailAsaparvata ke uThAne kI ghaTanA kA varNana karate haiN| samutkSipan yaH pRthivIbhRtAM varaM varapradAnasya cakAra zUlinaH // prasattuSArAdrisutAsasambhramasvayaGgrahAlepasukhena niSkrayam // 50 // atha kailAsotkSepaNavRttAntamAha__ samutkSipanniti // yo rAvaNaH pRthivIbhRtAM parvatAnAM varaM zreSThaM kalAsaM samu. kSipan / dAditi zeSaH / zUlino varapradAnasya pUrvoktasya / asantyAH zaM nacalanena vibhyatyAstupArAdvisutAyAH pArvatyAH sasambhramo yaH svayaGagrahaH priyaprArthanAM vinA kaNThagrahaNam / 'supsupA-' iti smaasH| tena AzlepaH sammelanaM tena yatsukhaM tena / lokyAdhipatyasukhAdutkRSTeneti bhaavH| niSkraya pratyupakAranirgatiM cakAra / 'niSkrayo baddhiyoge syAtsAmarthya nirgatAvapi' iti vaijyntii| yadvA niSkrayaM cakAra krayeNa vyavahAreNa yAcyAdopadainyaM mmaarjetyrthH| atra sukhavaradAnayovinimayAtparivRttiralaGkAraH // 5 // anvayaH--yaH pRthvIbhRtAM varaM samurikSapan zUlinaH varapradAnasya sattupArAdisutAsasambhramasvayaM grahAzlepasukhena niSkayaM cakAra // 50 // hindI anuvAda-jisa ( rAvaga) ne parvatoM meM zreSTha (kailAsa) ko upara uThAte hue, zaGkara ke dvArA diye gaye varadAna kA, (parvata ke hilane Dulane se ) Darato haI pArvatI ke, ghabarAhaTa ke sAtha svayaM kiye hue AliGganajanya sukha ke dvArA (mAno) badalA cukA diyA // 50 // (rAvaNa dvArA kailAsa parvata ke Upara uThAe jAne para usake kaMpana se bhayabhIta hokara pArvatI ne zaMkara bhagavAn kA svayameva hI AliGgana kara liyA, zivajI ko
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH isa akasmAt prApta hue AliMgana sukha ke dvArA rAvaNa ne zaMkara ke diye hue varadAna kA (mAno) badalA cukA diyA // ) // 50 // prasaGga-prastuta zloka meM Rvi ravarga meM rAvaNakRta upadravoM kA varNana karatA hai / purImavaskanda lunIhi nandanaM muSANa ratnAni harA'marAGganAH / / vigRhya cakre namucidviSA vazI ya' itthamasvAsthyamaharnizaM divH||51|| purImiti // yo valI balavAnarAvaNo namucidviSA indreNa vigRhya virudhya purImamarAvatImavaskandAdarurodha / nandana mindravanam / 'nandanaM vanam' itymrH| lunIhi ciccheda / 'I halyaghoH' (6 / 4 / 113 ) itIkAraH / ratnAni zreSThavastUni maNInvA / 'ratnaM zreSTha maNAvapi' iti vizvaH / muSANa mumoSa / muSa steye, 'halaH znaH zAnajjhau' (3 / 1 / 83 ) iti znaH zAnajAdezaH / amarAGganAH hara jahAra / sarvatra paunaHpunyenetyarthaH / itthamanena prakAreNa ahani ca divA cAhadivam / ahanyahanItyarthaH / actur(5|4|77) ityAdinA saptamyarthavRttI dvandva samAsAnto nipaatH| divaH svargasyAsvAsthyamupadravaM ckre| atrAvaskandetyAdau "kriyAsamabhihAre loT loTo hisvI vA ca tadhvamoH' ( 3 / 4 / 2) ityanuvRttI 'samuccaye'nyatarasyAm' iti vikalpena kAlasAmAnye loT / tasya yathopagrahaM sarvatiGAdezo hisvI ca / prakaraNAdinA tvarthavizepAvasAnam / 'ato heH' ( 6 / 4 / 105 ) iti yathAyogyaM hiluk / paunapunyaM bhRzArtho vA kriyAsamabhihAraH / avaskandanAdikriyAvizeSANAM samuccayaH kriyAsamabhihAraH / tatsAmAnyasya karoteH samuccaye sAmAnyavacanasya' (3 / 4 / 5) ityanuprayogaH cakra iti / 'atra ti_cityAtsauzabdAkhyo guNaH / 'supAM tiGAM parAvRttiH sauzabdam' iti lakSaNAt / samuccayAlaGkAraH / / 51 // ___ anvayaH--balI yaH namucidviSA virAhya purIm avaskanda nandanaM lunIhi ratnAni muSANa amarAGganAH hara ittham ahadivaM divaH asvAsthya cakre // 51 // hindI anuvAda-jisa valavAn rAvaNa ne namucizatru (indra ) ke sAtha virodha kara (zatrutAkara ) punaH punaH purI ko (amarAvatI ko) ghera liyA, 'nandana' vana (indravana ) ko kATa DAlA, ranoM ko curA liyA aura devAGganAoM kA apaharaNa kara liyA, isa prakAra ( usane ) pratidina svarga meM upadrava kiyA // 51 // vizeSa-ukta zloka se mAgha kavi ke vyAkaraNa jJAna kI sUcanA milatI hai / siddhAnta kaumudI kI lakArArtha prakriyA meM-'kriyAsamabhihAre loT loTo hisvau vA ca tadhvamoH' sUtra kI vyAkhyA ke avasara para kaumudIkAra ne ukta zloka ko hI upanyasta kiyA hai / / 51 // 1. balI mahardivam /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 zizupAlavadham prasaGga - prastuta zloka meM nAradajI yuddha meM indra ke bhAgane kI sUcanA dete haiM / salIlayAtAni na bharturabhramorna citramuccaiHzravasaH padakramam // adbhutaH saMyati yena kevalaM balasya zatruH prazazaMsa zIghratAm // 52 // salIleti // saMyati yuddhe / 'samudAyaH striyAM saMyatsamityA jisamidyudhaH ' ityamaraH / yena rAvaNena anudruto'nudhAvitaH balasya zatrurindraH agramorbharturairAvatasya salIlayAtAni sabhaGgIkagamanAni na prazazaMsa tathA uccaiHzravasaH svAzvasya citraM nAnAvidhaM padakramaM pAdavikSepam / ardhapulAyitA digativizeSamityarthaH / na prazazaMsa / kintu kevalaM zIghratAM zIghragAmitvameva prazazaMsa / anyathA zIghra mAmAskandya grahISyatIti bhayAditi bhAvaH // 52 // anvayaH -- saMyati yena anudbhutaH balasya zatruH abhramoH bhartuH salIlayAtAni na ( prazazaMsa ), uccaiH zravasaH citraM padakramam na ( prazazaMsa ), kevalaM zIghratAm prazazaMsa / / 52 / / hindI anuvAda - yuddha meM jisake dvArA ( rAvaNa ke dvArA ) anudbhuta ( pIchAkara bhagAye gaye ) zatru ( bala nAmaka asura ke zatru indra ) ne airAvata ke lIlA pUrNa gamana kI ( prazaMsA nahIM kI ) tathA uccaiHzravA ghor3e ke vividha prakAra ke caraNavinyAsa kI bhI ( Azcarya janaka citra vicitra ghor3e kI cAla ) ( prazaMsA ) nahIM, ( kI ) apitu kevala zIghratA ( tejI se bhAgane kI ) kI ( hI ) prazaMsA kI // 52 // ( yuddha meM parAjita honepara bhI indra ko airAvata aura uccaiHzravA kI zIghra gati ke kAraNa rAvaNa na pakar3a sakA, isalie indra ne airAvata aura uccaiHzravA kI uttamottama gatiyoM kI prazaMsA na kara kevala unake zIghra gamana kI hI prazaMsA kI ) / / 52 / / prasaGga -- rAvaNa se bhayabhIta hokara indra ne sumeruparvata kI zaraNa lI / azaknuvan soDhumadhIralocanaH sahasrarazmeriva yasya darzanam // pravizya hemAdriguhAgRhAntaraM ninAya bibhyaddivasAni kauzikaH // 53 // azaknuvanniti // adhIralocano'sthiradRSTiH kauziko mahendraH ulUkazca / 'mahendra guggulUlU kanyAlagrAhiSu kauzikaH' ityamaraH / sahasrarazmeH sUryasyeva yasya rAvaNasya vikramakarmaNo darzanaM soDhumazaknuvan / hemAdrerguhaiva gRhaM tasyAntaraM pravizya bibhyattatrApi vepamAna eva / vibheteH zatari 'nAbhyastAcchatuH' (7 / 1 / 78) iti numa - bhAvaH / divasAni vAsarANi ninAya / 'vA tu klIbe divasavAsarI' ityamaraH / yathA pecakaH sUryodaye bhItaH san tiSThati tathA so'pIti bhAvaH / kauzika ityabhidhAyAH
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH prastutakagocaratvenobhayazleSe'pi vizeSyazleSAsambhavAdulakaviSayazabdazaktimUlo dhvaniH / sahasrarazmerivetyupamAnanirvAhakatvAdvAcyasiddhayaGgam / / 53 / / andhayaH-adhIralocanaH kauzikaH sahasrarazmaH iva yasya darzanaM soDhum azaknuvan hemAdriguhAgRhAntaraM pravizya bibhyat divasAni ninAya // 53 // hindI anuvAda-caJcala netroM vAle indrane ( ullUne ) sUrya ke sadRza (atyanta tejasvI ) jisa ( rAvaNa ) kA darzana sahana karane meM asamartha hote hue, himAlaya kI guphA rUpI ghara ke bhItara praviSTa hokara Darate hue, dina vyatIta kiye // 53 // prasana-prastuta zloka meM rAvaNa ke kaThora kaMTha ke chedana meM viSNu ke cakra kI viphalatA varNita kI gaI hai| vRhacchilAniSThurakaNThaghaTTanAdvikIrNalolAgnikaNaM surdvissaam|| jagatprabhoraprasahiSNu vaiSNavaM na cakramasyAkramatAdhikandharam / / 54 / / vRhacchileti / bRhati zileva niSThure kaNThe ghaTTanAdabhighAtAdvikIrNA vikSiptAH lolAvAgnikaNAH sphuliGgA yasya tt| ata evAprasahiSNu anabhibhAvakam / prasahanamabhibhava iti vRttikAraH / 'alaMkRJ-' ( 3 / 2 / 136 ) ityAdinA iSNuc / vaiSNavaM cakraM sudarzanaM jagatprabhoH sakalalokaikasvAminaH asya suradviSo rAvaNasya kandharAyAmadhi adhikandharamadhigrIvam / vibhaktyarthe'vyayIbhAvaH / 'avyayIbhAvazca' ( 2 / 4 / 18 ) iti napaMsakatvAt 'hrasvo napuMsake prAtipadikasya' (1 / 2 / 47 ) iti hrasvatvam / 'kaNTho galo'ya grIvAyAM zirodhiH kandharetyapi' itymrH| nAkramatApratihataM na kramate sma / na pravartatesma / kintu pratihatamevetyarthaH / 'vRttisargatAyaneSu kramaH' (1 / 3 / 38 ) iti vRttAvAtmanepadam / vRttirapratibandhaH / / 54 // _ anvayaH-vRhacchilAniSThurakaNThaghaTTanAt vikIrNalolAgnikaNam aprasahiSNu vaiSNavaM cakraM jagatprabhoH asya suradviSaH adhikandharaM na akramata / hindI anuvAda--vizAla caTTAna ke samAna kaThora (rAvaNa ke ) kaNTha se Takkara lagane se utpanna caJcala cinagAriyoM vAlA ajeya, viSNu kA cakra lokAdhipati isa devazatru kI gardana para AkramaNa nahIM kara sakA // 54 // (bhagavAn viSNu ne rAvaNa ko mArane ke liye apanA sudarzana cakra chor3A, kintu patthara kI taraha atyanta kaThora rAvaga ke gale se usake TakarAne para kevala agni ke kaNa cAroM ora chiTaka gaye, usase rAvaNa kA galA nahIM kara skaa|) prasaGga-prastuta zloka meM kavimAgha ne kubera ko prakampita karane kA varNana kiyA hai| 1. 0 dvikIrNa ... dviSaH /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 zizupAlavadham vibhinnazaGkhaH kaluSIbhavanmuhurmadena dantIva manuSyadharmaNaH || nirasta gAmbhIryamapAstapuSpakaM prakampayAmAsa na mAnasaM na saH // 55 // vibhinneti // sa rAvaNo madena darpeNa inadAnena ca / 'mado darje bhadAnavo:' iti vizvaH / dantIva gaja itra vibhinno vighaTTitaH zaGkhI nidhibhedaH kambuzca yena saH tan / 'zaGkho nidhyantare kambulalATAsthinakheSu ca' iti vizvaH / akaluSaM kaluSaM kSubdhamAvilaM ca bhavatkaluSIbhavat / nirastaM gAmbhIryamavikAritvamagAdhatvaM ca yasya tat / avAstAni puSpANi puSpakaM vimAnaM ca yasmAttat / puppapakSe vaibhASikaH kappratyayaH / manuSyasyeva dharmaH zmazrulatvAdiryasyeti svAmI / tasya manuSyadharmaNaH / dharmAdanic kevalAt'- ( 5 / 4 / 124 ) ityanic / mAnasaM cittaM tadIyaM sarazca / 'mAnasaM sarasi svAnte' iti vizvaH / muhunaM kampayAmAsa na kSobhayAmAseti na / kintu kampayAmAsaMvetyarthaH / kuberasya mahAmahimatayA sambhAvitAprakampitvanivAraNAya nadvayam / 'sambhAvya niSedhanivartane nadvayam' ( 516 ) iti vAmanaH / atra dantirAvaNayoH prakRtAkRtayoH zlepaH / / 55 / / anvayaH -- saH madena dantI iva vibhinnazaGkhaH kaluSIbhavan nirastagAmbhIryam apAstapuSpakam manuSyadharmaNaH mAnasaM suhuH na prakampayAmAsa ( iti ) na // 55 // hindI anuvAda - usa ( rAvaNa ) ne mada ( ahaMkAra, gajapakSa meM, madajala jo hAthI kI kanapaTI se jharatA hai / ) ke kAraNa hAthI kI taraha ( kubera kaM ) zaMkha nAmaka nidhi ko (gajapatra meM, zaGkhoM ko ) naSTa karake ( mana meM ) kSubdha, ( mAna sarovara pakSa meM malina ) hote hue gambhIratA ( sarovara pakSa meM, agAdhatA ) ko naSTa kiye hue aura puSpaka (sarovara pakSa meM, puSpoM kA samUha ) vimAna ko chInate hue, kyA kubera ke manako punaH punaH kampita nahIM kiyA ? arthAt avazya kiyA / / 55 / / vizeSa - 'nandvayaM prakRtArthaM draDhayati / ' isa niyama ke anusAra ukta zloka meM do 'na' ke prayoga se yaha sUcita kiyA gayA hai ki kubera ke mana ko avazya kampita kara diyA || ( jisa prakAra madajala se unmatta hAthI sarovara meM praviSTa hokara usake jala ko kaluSita kara detA hai aura zaMkha puSpAdi ko naSTa karatA hai, usI prakAra rAvaNa ne abhimAna se kSubdha hokara kubera ke zaMkhanidhi ko naSTa kara DAlA, usake puSpaka vimAna ko chIna liyA aura kubera ke mana kI tathA mAnasarovara kI gaMbhIratA ko naSTakara use bAra-bAra prakampita kara diyA ) // 55 // prasaGga - kavimAgha varuNa para rAvaNa kI vijaya kA varNana karate haiM /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH raNeSu tasya prahitAH pracetasA srosshungkaarpraangmukhiikRtaaH|| praharturevoragarAjarajavo javena kaNThaM sabhayAH prapedire // 56 // raNeSviti // kiJca raNeSu pracetasA varuNena prahitAH prayuktA uragarAjA mahAsastei rajjava iva uragarAjarajjavaH / nAgapAzA ityarthaH / tasya rAvaNasya saroSahuGkAreNa parAGmukhAkRnA vyAvartitAH ata eva sabhayAH satyaH javena vegena prahartaH prayoktuH pracetasa eva kaNThaM prapedire prAptAH / atra parahiMsAprayuktasyAyudhasya vaiparItyena svakaNThagrahaNAdanarthotpattirUpo viSamAlaGkAraH / "viruddhakAryasyotpattiryatrAnarthasya vA bhavet' iti lakSaNAt // 56 / / ___ andhayaH-raNeSu pracetasA prahitAH uragarAz2arajavaH tasya saropahuGkAraparAGamukhIkRtAH ( ataeva ) sabhayAH ( satyaH) javena prahartuH eva kaNThaM prapedire / / 56 // hindI anuvAda-yuddhoM meM varuNa ke dvArA pheMke gae nAgapAza usa (rAvaNa) ke krodhayaka huzAra se lauTAye jAkara bhaya ke sAtha vega se Akara pheMkanevAle ( prahAra karanevAle ) ke hI ( varuNa ke ) kaNTha meM lipaTa gae / / 56 // prasana-prastuta zloka meM rAvaNa kRta yamavijaya varNita hai| paretabhartumahiSo'munA dhnurvidhaatumutkhaatvissaannmnnddlH|| hRte'pi bhAre mahatastrapAbharAduvAha duHkhena bhRzAnataM shirH|| 57 // paratabharturiti / / amunA rAvaNena dhanuH zAGgaM vidhAtuM nirmAtumutkhAtamutpATitaM viSANayoH zRGgayomaNDalaM valayaM yasya saH paretabharturya masya mahiSaH / vAhanabhUta iti bhAvaH / bhAre viSANarUpe / bhRtro ghaJ / hRte'pi mahatastrapaMva bharastasmAt / tato'pi durbharAditi bhAvaH / bhRdhAtoH kramAdikAt' Rdorap ( 3 / 3 / 57 ) ityappratyayaH / bhRzamatyarthamAnataM namra ziro duHkhenovAha vahati sm| 'asaMyogAsliT kit' (1 / 2 / 5) iti kittvAt 'vacisvapi-' (6 / 1 / 15) ityAdinA samprasAraNam / hRte'pi bhAre natamiti virodhaH tadanuprANitA ceyamavanatihetutvasAdhAttrapAbharatvotprekSA // 5 // __ amvayaH-amunA dhanuH vidhAtum utsvAtaviSANamaNDalaH paretabhartuH mahiSaH bhAre hRte api mahataH pAbharAt bhRzAnataM giraH duHkhena uvAha // 57 // hindI anuvAda-usa ( rAghaNa) ke dvArA dhanuSa nirmita karane ke lie ukhAr3e gaye sIMgoM ke maNDalavAlA yamarAja kA mahiSa (zRGgaH) bhAra dUra kara diye jAnepara bhI lajjA ke mahAn bhAra se atyanta nata hue mastaka ko duHkha ke sAtha vahana karane lagA // 57 // (rAvaNa ne apanA dhanuSa banAne ke liye yamarAja ke vAhana mahipa ke zRGga ukhAr3a
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 zizupAlavadham liye, phalataH lajjA ke bhAra se atyanta jhuke hue apane mastaka ko vaha kisI taraha dhAraNa kara sakA / ) prasaGga - prastuta zloka meM rAvaNakRta sUryavijaya kA varNana hai / spRzansazaGkaH samaye zucAvapi sthitaH karAbhairasamaprapAtibhiH // adharma dharmodaka bindumauktikairalaJcakArA'sya vadhUrahaskaraH // 58 // spRzaniti // ahaH karotItyahaskaraH sUryaH / ' divAvibhAnizA -- ityAdinA pratyayaH / kaskAditvAtsatvam / zucau samaye prISmakAle anupahate AcAre ca sthito'pi / 'zuciH zuddhe'nupahate vaGgArASADhayorapi / grISme hutavahe'pi syAt --' iti vizvaH / 'samayAH zapathAcArakAlasiddhAnta saMvidaH' ityamaraH / asamagrapAtibhiH / saGkucita vRttibhirityarthaH / karANAmazUnAM hastAnAM cAyaiH / 'balihastAMzavaH karAH' ityamaraH / sazaGkaH spRzan / avizvAsabhayAditi bhAvaH / agharmA anuSNA dharmodakabindavaH / 'mandhodana - ' ( 6 / 360 ) ityAdinA vikalpAdaka zabdasyodAdezAbhAvaH / taireva mauktikarasya vadhUralayakAra | grISme tadbhavAnnAsahyaM tapatItyarthaH / atra prastuta sUrya vizeSaNamAtra sAmyAdaprastuta prasAdhakapratIteH samAsoktiralaGkAraH // 168 // amyayaH - ahaskaraH zucau samaye sthitaH api asamaprapAtibhiH harAyaiH sazaGkaM spRzan adharmadharmodaka bindumauktikaiH asya vadhUH alaJcakAra // 58 // hindI anuvAda - sUrya grISmakAla meM sthita hokara bhI saMkucita kiraNoM ke agra bhAgoM se ( rAvaNa ke bhaya ke kAraNa ) sazaGka hokara sparza karate hue zItala svedabindu rUpI motiyoM se rAvaNa kI striyoM ko alaMkRta karatA thA // 58 // ( jaise koI rAja-sevaka maryAdA meM rahatA huA bhI isa zaMkA se ki kahIM maiM capalendriya na samajhA jAU~, adhika hAtha bar3hAte hue dekhakara rAjA kahIM ruSTa na hoM, ataH saMkucita tathA halake hAthoM ke agrabhAga se rAja-patniyoM kA zRMgAra karatA hai, usI prakAra sUrya grISmaRtu hote hue bhI isa AzaMkA se ki kahIM rAvaNa ruSTa na ho jAya, atyanta komala kiraNoM se usakI patniyoM ke zarIra ko sveda bindurUpI motiyoM se alaMkRta karatA thA ) / prasaGga - prastuta zloka meM nAradajI ne kahA ki candramA bhI rAvaNa kI sevA meM rata thA / kalAsamagreNa gRhAnamuJcatA manasvinIrutkayituM paTIyasA / vilAsinastasya vitanvatA ratiM na narmasAcinyamakAri nendunA // 59 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH kalAsamagreNeti // kalAbhiH SoDazAMzaH zilpavidyAbhizca samagreNa sampUrNena / 'kAle zilpe vittavRddhau candrAMze kalane kalA' iti vaijyntii| gRhAnamuJcatA sadA tagRheSveva vstaa| daNDabhayAtsevAdharmatvAcceti bhaavH| manasvinIrmAninIrutkA utsukAH kartum utkayitum / 'utka unmanAH' (zarA0 ) iti nipAtanAdutkazabdAta 'tatkaroti -' iti NyantAttumun / paTIyasA / maanbhedcturennetyrthH| kutaH-rati vitanvatA candrikrAbhizcaturoktibhizca rAgaM vardhayatA indunA vilAsino vilasanazIlasya / 'vo kaSalasa-' (3 / 2 / 143) ityAdinA ghinuNpratyayaH / tasya rAvaNasya namasAcivyaM krIDAsambandhyadhikAritve saceSTatvam / 'lIlA krIDA ca narma ca' itymrH| nAkArIti na / kintvakAryavetyarthaH / anaucityAtprApsanarmasAcivyaniSedhanivAraNA nadvayam / 'sambhAvyaniSedhanivartane nadayam' (16) iti ghAmanaH / anendoH prakRtasyAprakRtena narmasacivena zleSaH // 56 / / andhayaH-ilAsampreNa gRhAn amuzatA manasvinIH uskayituM paTIyasA ratiM vitantratA indunA vilAsinaH tasya narmasAcivyaM na akAri (iti ) na // 59 // hindI anuvAda-sampUrNa kalAoM se (solaha kalAoM se) gharoM ko na chor3ate hue (rAvaNa ke prAsAdoM meM sadA rahate hue, arthAt unheM sadA prakAzita karate hue) mAniniyoM ko uskaSThira karane meM atyanta catura tathA vilAsI rAvaNa ke anurAga ko bar3hAte hue candramA ne usake narmasaciva kA kArya nahIM kiyA, aisI bAta nahIM, arthAt avazya kiyA / / 59 / / vizeSa-(prAcInakAla meM rAjAoM ke yahA~ sampUrNakalAoM kA jJAsA eka narmasaciva rahatA thaa| jisakA kArya rAjA kI vilAsitA meM kAmoddIpaka vacanoM (6) se tathA kriyAkalApoM se hAtha ba~TAnA, tathA mAniniyoM kA mAnabhaMga karanA rahatA thaa| caMdramA bhI sampUrNakalAoM meM niSNAta tathA vilAsI rAvaNa kI rati vadhaka krIDAoM meM sahAyaka thA / ataH yahA~ use rAvaNa kA narmasaciva kahA gayA hai|) (2) jahA~ do natra kA prayoga-na akAri iti na kiyA jAtA hai, vahA~ niSedhArthaka artha na hokara sakArAtmaka artha hotA hai| jaisA ki AcArya vAmana ne kahA hai 'saMbhAvyaniSedhanivartane namdayam / ' prasaGga-prastuta zloka meM rAvaNa kRta gaNeza jI ke dantorapATana kA varNana kiyA gayA hai| vidagdhalIlocitadantapatrikAcikIrSayA nUnamanena maaninaa|| na jAtu ghenAyakamekamuddhRtaM viSANamadyApi punaH prarohati // 6 // 1. vidhitsyaa|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham vidagdheti // mAninA'haGkAriNA anena rAvaNena vidagdhalIlAH / caturavilAsinya ityarthaH / tAsAmucitAzca tA dantapatrikAzca karNabhUSaNAni / 'vilAsinIvibhramadanta. patrikA' iti sAdhIyAn pAThaH / anyathA viprakRSTArthapratItikatvena kssttaakhyaarthdossaaptteH| 'kaSTaM tadarthAvagamo dUrAyatto bhavet' iti lakSaNAt / vilAsinInAM yA vibhramArthAni yAni dantamayapatrANi / vibhramadantazamayoH SaSThIsamAsaparyavasAnAttAdaryalAbhaH / tAsAM vidhitsayA vidhaatumicchyaa| vipUrvAddadhAteH 'sani miimaa(7|4|54 ) ityAdinA aca im / 'saH si' iti takAraH / 'atra lopo'bhyAsasya' (754158 ) ityabhyAsalopaH / tataH 'striyAma' (4 / 102) ityanuvRttI 'apratyayAt' (2 / 3 / 102) ityakArapratyaye TAp / nUnaM nizcita jAtu kadAcidapi / 'kadAnijjAtu' itymrH| uddhRtamutyATitaM vinAyakasya gaNezasyedaM vanAyakamekaM viSANaM dantaH / 'viSANaM pazuzraGga syAtkrIDAdviradadantayoH' iti vizvaH / adyAri punarna prarohati na prAdurbhavati / prapUrvAt 'ruha prAdurbhAve ityasmAllaT / kimanyadakArya masyeti bhAvaH / etadanyathA kathaM gajAnanaspakadantatvamutprekSyate nUnamiti // 6 // __ anvayaH-mAninA anena vidagdhalIlocitadantapatrikA nidhirapaNA jAtu uddhRtam eka vainAyakaM vipANam adyApi punaH na prarohati nUnam // 6 // hindI manuSAda--ahaMkArI rAvaNa dvArA, catura vilAsiniyoM ke yogya karNAbhUSaNa nirmita karane kI icchA se kadAcit ukhAyA gayA gaNezajI kA eka dA~ta Aja bhI nahIM utpanna hotA hai / ( ho rahA hai) yaha nizcita hai / / 60 // (mAnI isa rAvaNa ne eka samaya caturavilAsiniyoM ke yogya hAthI dAMta kA karNabhUSaNa banAne kI icchA se vinAyakakA eka dA~ta ukhAda DAlA, jo Ajataka punaH utpanna nahIM huA aura ve sadA ke liye eka danta vinAyaka ke nAma se prasiddha ho gaye // 60 // ) vizeSa-purANoM meM gaNeza jI kA eka dantasva prasiddha hone se kavi mAgha ne ukta kalpanA kI hai| prasana-prastuta zloka meM kavimAgha vAyu dvArA svIkRta rAvaNa kI adhInatA kA varNana karate haiN| nizAntanArIparidhAnadhUnanasphuTAgasA'pyUruSu lolacakSuSaH / / priyeNa tasyAnaparAdhayAdhitAH prabhaanenA' nucakampire surAH // 61 / / nizAnteti // nizAntaM gRhama / 'nizAntaM gRhazAntayoH' iti vizvaH / tatra yA nAryaH / zuddhAntastriya-ityarthaH / tAsAM paridhAnAnyantarIyANi / 'antarIyopasaMvyAnaparidhAnAnyadhoM'zuke' ityamaraH / teSAM dhUnanaM cAlanam / dhUno NyantAllyuT / 'dhUJ 1. prkmpnenaa|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 49 prImornu gvaktavya' iti nuk / tena sphuTAgasA vyaktAparAdhenApi / antaHpuradrohasya mahAparAdhatvAditi bhAvaH / UruSu tAsAM sakthiSu lolacakSuSaH stRssnndRsstteH| 'sakthi klIve pumAnUruH' iti, 'lolazcalasatRSNayoH' iti cAmaraH / ata eva rAvaNasya priyeNa pramodAspadabhUtena / aGgIkRtA mlAnine doSAyeti nyAyAditi bhaavH| prakampanena vAyunA anaparAdhe'parAdhAbhAve'pi baadhitaaH| rAjapuruSariti shessH| surA anuckmpire| svayamupAyenAntaH pravizyAnaparAdhabAdhAnivedanena mocayatA vAyunA'nukapitA ityarthaH / ekasya vaidagdhyAvahavo jIvantIti bhAvaH // 61 // anvayaH-nizAntanArIparidhAnadhUnanasphuTAgasA api UruSu lolacakSuSaH tasya priyeNa prakampanena anaparAdhabAdhitAH surAH anucakampire // 6 // hindI anuvAda-antaHpura kI sundariyoM ke adhovara (sADiyoM ) ko udAne ke kAraNa spaSTa aparAdhI ( honepara) bhI (una sundariyoM kI khulI huI ) jA~ghoM para satRSNa (lalacAyI huI) dRSTi Tolane vAle rAvaNa ke priya pAtra vAyu ne binA aparAdha ke hI satAe hue devoM ko anugRhIta kiyA // 6 // (antaHpura kI sundariyoM kI sAr3iyA~ vAyu jaba udAtA thA, taba vilAsI rAvaNa unakI khulI jA~ghoM ko dekhakara prasanna hotA thA, aura isI kAraNa, yadyapi vAyu rAniyoM ke sAtha isa prakAra kA vyavahAra karane se spaSTa aparAdhI thA, tathApi vaha rAvaNa kA priya ho cukA thaa| phalataH jaba-jaba rAjapuruSoM dvArA anaparAdhI deva satAye jAte the, taba-taba rAvaNa kA kRpApAtra vAyu devoM ko rAjapuruSoM ke trAsa se mukta karA detA thaa)|| prasaGga-prastuta zloka meM agniparAjaya kA varNana haitiraskRtastasya janAbhibhAvinA muhurmahimnA mahasAM mahIyasAm / / babhAra vAppairdviguNIkRtaM tanustanUnapAdhUmavitAnamAdhiH // 62 // tiraskRta iti // kiJca tasya rAvaNasya janAbhibhAvinA lokatiraskAriNA mahIyasAmatimahatAM mahasA tejasAM mahimnA mahattvena / 'pRthvAdibhya imanijvA' (5211122 ) itImanic / muhustiraskRtaH ata eva tanuH kRshH| tanuM na pAtayati jAThararUpeNa zarIraM dhArayatIti tanUnapAdagniriti svAmI / 'nabhrAT -' (6 / 3 / 75) ityAdisUtreNa nipAtanAnnajo nlopaabhaavH| AdhijaduHkhotthabASpaH niHzvAsoSmabhiH / 'bASpo netrajaloSmamoH' 'puMsyAdhirmAnasI vyathA' iti vizvAmarau / dvau guNAvAvRttI yasya sa dvigunnH| tatazciH / dviguNIkRtaM dviraavRttm| 'guNastvAvRtti zabdAdijyendriyAmukhyatantuSu' iti vaijayantI / dhUmavitAnaM dhUmamaNDalaM babhAra / agnirapi tatsannidhau nistejasko dhUmAyamAna Asta ityrthH| dhUmadvaiguNyAsambandhe sambandhAbhidhAnAdatizayoktiH / / 62 // 4zi0va0
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham ___ andhaya - tasya janAbhibhAvinA mahIyasA mahasAM mahimnA muhuH tiraskRtaH tanuH tanUnapAt AdhijaiH vASpaiH dviguNIkRtaM dhUmavitAnaM dhabhAra / / 62 // hindI anuvAda-usa (rAvaNa) ke lokottara ( loka ko abhibhUta karanevAle) atyanta mahAn tejoM ke mahatva se punaH punaH tiraskRta hue (ataeva) kRza hue agni ne mAnasika pIr3A-janya AsuoM se dviguNita dhUmapuJja ko dhAraNa kiyA / / 62 / / (rAvaNa ke lokottara teja se parAbhUta agni ne mAnasika pIr3A se utpanna niHzvAsa kI upamA chor3ate hue dviguNita dhUve ko dhAraNa kiyaa| rAvaNa ke teja ke sAmane agni kA teja kSINa ho gayA thA, kevala dhUA hI zeSa raha gayA thaa|) prasanna--prastuta zloka meM rAvaNa ke hAthiyoM dvArA diggajoM ke parAjita hone kA varNana kiyA gayA hai| 'tadIyamAtaGgaghaTAvighaTTitaiH kaTasthalapoSitadAnavAribhiH // gRhItadikkairapunarnivartibhizcirAya yAthAyamalambhi diggjeH|| 63 // tadIyeti // tadIyamAtaGgAnAM ghaTAbhirdU haiH vighaTTitarabhihataH / 'gajAnAM ghaTanA ghaTA' itymrH| ataeva kaTasthalebhyaH proSitAnyapagatAni dAnavArINi yeSAM tH| gRhItAH palAyya saMzritA dizA yastaigRhItadikkaH / 'zeSAdvibhASA' (24154 ) iti kap / apunanivatibhirbhayAttatraiva sthita diggajaH cirAya yAthAyaM dikSu sthitA gajA diggajA ityanugatArthanAmakatvamalambhi labdham / labheya'ntAtkarmaNi luGa / 'vibhASA ciNNamuloH' (7.1166) iti vikalpAnnumAgamaH // 63 // agvayaH-tadIyamAtaGgaghaTAvighaTTitaiH kaTasthalaproSitadAnavAribhiH gRhItadikkaiH apunarnivartibhiH diggajaiH cirAya yAthAryam alambhi / / ( 63 ) // hindI anuvAda-usa rAvaNa ke gaja-samUha se Ahata, (ataH) gaNDasthaloM se luptamadajalavAle, (bhaya ke kAraNa bhAgakara) dizAoM kA Azraya lenevAle aura punaH (apane pUrvasthAnoM ko) na lauTanevAle dizAoM ke gajoM ne cirakAla ke liebhinna-bhinna dizAoM meM rahanevAle isa yathArtha nAma ko prApta kiyA hai / / 64 // vizeSa-AThoM dizAoM meM rahanevAle ATha diggajoM ke nAma isaprakAra haiM"airAvataH puNDarIko vAmanaH kumudo'nyjnH| puSpadantaH sArvabhaumaH supratIkazca diggjaaH||" pUrva dizAkA diggaja 'airAvata', dakSiNa-pUrva kA 'puNDarIka' dakSiNa kA 'vAmana', dakSiNapazcima kA 'kumuda', pazcima kA 'aJjana', uttara-pazcima kA 'puSpadanta', uttara kA 'sArvabhauma' pUrva-uttara kA 'supratIka' hai / / 64 // prasaGga--kavimA yahA~ rAvaNakRta sarpa aura cugulakhoroM ke parAjaya kA varNana karate haiM parasya marmAvidhamujjhatAM nijaM dvijihvatAdoSamajihmagAmibhiH // tamiddhamArAdhayituM sakarNakaH kulairna bheje phaNinAM bhujaGgatA // 64 //
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 51 parasyeti / kiJca idaM dIptam ugrmityrthH| indhI dIsI katariktaH / taM rAvaNa mArAdhayituM sevituM parasya svetarasya marmANi hRdayAdijIvasthAnAni kulAcArapratAni ca vidhyati bhinattIti marmAvit / vidhyateH kvip 'ahijyA-' ( 6 / 1 / 16) iti samprasAraNam / 'nahivRti-' ityAdinA pUrvasya dIrghaH / taM marmAvidhaM nijaM svIyaM dvijibatAyAM sarpatve yo doSo dRSTiviSatvAdistam / anyatra dvijihvatA pizunatA / "dvijihvI sarpa sUcakau' itymrH| saiva doSastamujjhatAM tyajatAM phaNinAM sambandhibhirajihmagAmibhiH karacaraNAdimadvigrahadhAritvAdRjugatibhistaiH / akapaTacAribhizca / tathA karNAbhyAM saha vartanta iti sakarNakAstaiH / cakSuHzravastvaM vihAya AviSkRtakarNarityarthaH / 'tena saheti tulyayoge' iti bahuvrIhiH / 'zeSAdvibhASA' iti kap / anyatra karNayati sarva zRNotIti karNako niyntaa| karNayatevul / tataH pUrvavatsamAse skrnnkH| saniyAmakarityarthaH / phaNinAM sarpA gAM kulavaMgarbhujaGgatA sarpatA viTatvaM ca / 'bhujaGgo viTasarpayoH' iti hlaayudhH| na bheje tyktaa| bhurgacchantIti bhujnggaaH| gameH supi khac ca DidvA vAcyaH / tasminniyantari khalaH khalatvamapi sarpaH satvamapi vihAya veSabhAvakriyAbhiH saumyatvaM zritamityarthaH / atra prastutasarpavizeSaNasAmyAdaprastutakhalavyavahArapratIteH samAsoktiH // 64 // anvayaH-iddhaM taM ArAdhayituM parasya marmAvidhaM nijaM dvijihnatAdopaM ujjhatAM phaNinAM ajihmagAmibhiH sakarNakaH kulaiH bhujaGgatA na bheje / / 64 // ( nAradajI zrIkRSNa se kahate haiM-) hindI anuvAda--sarpa pakSa meM-usa ugrasvabhAva vAle rAvaNa ko prasanna karane ke lie sarpo ne dUsaroM ke hRdayAdi marmasthaloM meM bhedana ( kATane ) rUpa apane dvijihvatA doSa kA parityAga kara diyA hai aura ve apanI vakragati ko chor3akara sarala gati se calane lage haiN| tathA cakSuHzravatva kA tyAgakara unhoMne kAnoM ko dhAraNa kara liyA hai| khala pakSa meM-usa ugrasvabhAva vAle rAvaNa ko prasanna karane ke lie khaloM ne apane duSTasvabhAva kA tyAga kara diyA hai| unhoMne kulAcArAdi ko naSTa karanevAle chidrAnveSaNa tathA dvijihvatA (cugalakhorI) Adi doSoM kA parityAga kara diyA hai| kapaTabhAva kA tyAgakara (aba) ve saralamArga se calane lage haiM aura niyantraNa meM rahane ke kAraNa unhoMne khalabhAva ( duSTatA) kA parityAga kara diyA hai // 14 // prasaMga-rAvaNa kI laMkA meM SaD RtuoM ne apane-apane nirdhArita kAla ko chor3akara, satata puSpotpAdana karanA prArambha kiyA tapena varSAH zaradA himAgamo vasantalakSmyA ziziraH sametya ca // prasUnaklaptiM 'dadhataH sadartavaH pure'sya vAstavyakuTumbitAM yayuH // 65 // 1. kluptaM ddtH|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham tapeneti / sadA nityaM natu yathAkAlaM prasUnaklRpti kumumasampattim / 'prasUnaM kusumaM sumam' ityamaraH / dadhato dhArayantaH Rtavo varSAH prAvRT tapena grISmeNa / 'uSNa USmAgamastapaH' iti 'striyAM prAvRT striyAM bhUmni varSA atha zaratstriyAm ' iti cAmaraH / tathA himAgamo hemantaH zaradA, tathA ziziro vasantalakSmyA ca sametya mithunIbhAvena militvA asya rAvaNasya pure vasantIti vAstavyA vastAraH / 'vasestavyatkartari Nicca' iti tavyatpratyayaH / te ca kuTumvinazca teSAM bhAvaH tattAm / prativAsitvamityarthaH / yayuH / sametya yuyuriti samudAyasamudAyinorabhedavivakSayA samAnakartRtvam / atra pure yugapatsarvartu sambandhAbhidhAnAdasambandhe sambandharUpAtizayoktiH // 65 // 52 anvayaH - sadA prasUna klRptiM dadhataH RtavaH varSAH tapena, himAgamaH zaradA, ziziraH basanta lakSyA ca sametya asya pure vAstavya kuTimbitAM yayuH // 65 // hindI anuvAda - sadA ( apane-apane nirdhArita samaya ko chor3akara puSpoM kI samRddhi ko dhAraNa karatI huI ( SaD) Rtue~, varSA; grISma ke sAtha, hemanta; zarad ke sAtha aura zizira vasanta-lakSmI ke sAtha milakara ( dAmpatyabhAva meM ) isa (rAvaNa) kI nagarI meM nivAsiva tathA kuTumbitva ko prApta huI / ( nagara nivAsI evam kuTumbI bana gaIM ) // 65 // vizeSa - prastuta zloka meM nArada muni zrIkRSNa se kahate haiM ki paD RtuoM ne bhI rAvaNa ke vaza meM hokara ghara ke sadasyoM ke samAna milakara rAvaNa kI sevA karanA prAraMbha kara diyA hai / prasaGga - prastuta zloka meM bandIkRta surAGganAoM ke sAtha rAvaNa ke vilAsI jIvana kA varNana hai-- abhIkSNamuSNairapi tasya soSmaNaH surendra bandIzvasitAnilairyathA // sacandanAmbhaHkaNakomalaistathA vapurjalArdrApavanairna nirvavau // 66 // abhIkSNamiti // USmaNA smarajvareNa sahitaH soSmA tasya soSmaNastasya rAvaNasya vapurabhIkSNaM bhRzamuSNairapi / zokAditi bhAvaH / surendrasya bandhaH striyaH tAsAM zvasitA nirleniHzvAsa mArutathA nirvavau nirvRtam / nirvANa nirvRto mokSaM' iti vaijayantI / tathA sacandanAmbhaHkaNAH candanodaka bindusahitAH te ca te komalA mRdulAzca tairjalArdrANAM jalokSitatAlavRntAnAM pavanairna nirvavau / 'ghavitraM tAlavRntaM syAdutkSepavyajanaM ca tat / janArdra jalArdrA syAt - '
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH iti vaijyntii| atra santaptasyoSNopacArAnnitiriti kAraNaviruddhakAryotpa ttirUpo viSamAlaGkAraH // 66 // anvaya-sopmaNaH tasya vapuH abhIkSNam uSNaH api surendravandIzvasitAnilaiH yathA nirvau tathA sacanda nAmbha:-kaNakomalaiH jalA pavanaiH na ( nirvvau)||66|| hindI anuvAda--kaida kI huI devendra kI sundariyoM ke atyanta uSNa niHzvAsa vAyu se kAma-jvara ke kAraNa satata santapta rAvaNa ke zarIra ko jitanI zAnti milatI thI, utanI-zAnti candana-mizrita komala jalakoM se AI tAr3a-paMkhe kI zItala havA se mI nahIM miTatI thI / / 65 // prasaGga-Age ke do zlokoM (kra0 saM0 67-68 ) meM nArada jI zrIkRSNa se kahate haiM ki Apako apanA bhAvI vinAzaka jAnate hue bhI abhimAnI rAvaNa ne sItAjI ko nahIM lauTAyA amAnavaM jAtamajaM kule manoH prabhAvinaM bhAvinamantamAtmanaH // mumoca jAnannapi jAnakI na yaH sadAbhimAnakadhanA hi mAninaH // 7 // sa cAyamAsannavinAzastubhyamapi drugdhvA punastvayaMva hata iti yugmenAha____ amAnavamiti // manorayaM mAnavaH / tasyedam' (4 / 1 / 20) ityApratyaye paryavasAnAjjAtAvekavacanam / anyathA manotimityeva syAt / amAnavamamAnuSam / na jAyata ityajam / 'anyeSvapi dRzyate' ( 3 / 2 / 101 ) iti DapratyayaH / tathApi manoH kule jAtaM rAmasvarUpeNotpanna miti virodhH| sa cAbhAsatvAdalasvAra ityAhaprabhAvina miti / mahAnubhAve tasminna kazcidvirodha iti bhAvaH / 'mAbhIkSNye NiniH' iti NiniH / inirvA mtvrthiiyH| bhavantamiti zeSaH / AtmanaH spasyAntam / antaM karotItyantam / antazabdAt 'tatkaroti-' iti NyantAtpacAdyac / bhAvinaM bhaviSyantam / bhaviSyati gamyAdayaH / jAnannapi yo rAvaNaH janakasyApatyaM strI jAnakI sItA tAM na mumoca nAmuJcadityanvayaH / jAnato'pyamocane kAraNamAha-mAninaH sadA prANAtyaye'pyabhimAnaevaikaM mukhyaM dhanaM yeSAM te / prANAtyaye'pi na mAnaM munycntiityrthH| kAraNena kAryasamaryanarUpo'rthAntaranyAsaH // 67 // anvayaH--amAnavam ajaM manoH kule jAtaM prabhAvinam (bhavantam ) AtmanaH antaM bhAvinaM jAnan api yaH jAnakI na mumoca / hi mAninaH sadA abhimAnakadhanAH (bhvnti)|| 67 // hindI anuvAda--mAnavetara, ajanmA aura (phira bhI) manu ke vaMza meM prAdurbhUta.. prabhAvazAlI (Apa) ko apanA bhAvI saMhAraka jAnate hue bhI (jisa ) rAvaNa ne
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 zizupAlavadham jAnakIjI ko nahIM chor3A, vastutaH mAnIjanoM kA sadA ekamAtra abhimAna hI dhana hotA hai / / 67 / / ( usa rAvaNa ne manu ke vaMza meM viSNu ke avatAra bhagavAn -- zrIrAmacandrajI ko apanA saMhAraka jAnate hue bhI bhagavatI sItAjI ko nahIM chor3A, ThIka hI hai- vacana ke dhanImAnI puruSa prANa bhale hI vyAga deM para apanI Teka nahIM chor3ate ) // 67 // vizeSa -- 'manoH kule jAtam' manu ke kula meM utpanna / purANoM ke anusAra sUryavaMziyoM ke pUrvaja koI manunAmaka rAjA hue the / unhIM ke vaMza meM rAma kA prAdurbhAva huA thA / kavi kAlidAsa ne 'raghuvaMza' mahAkAvya meM raghuvaMza ke Adi puruSa kA varNana isa prakAra kiyA hai "vaivasvato manurnAma mAnanIya manISiNAm / AsInmahIkSitAmAdyaH praNavazchandasAmiva // " prasaGga - pUrva zloka kra0 67 ke sAtha | smaratyado dAzarathirbhavanbhavAnamuM vanAntAdvanitApahAriNam // payodhimASaddha' calajalAvilaM vilaGghya laGkAM nikaSA haniSyati // 68 // smaratIti // bhAtIti bhavAn / bhAterDavatuH / dazarathasyApatyaM pumAndAzarathiH / 'ata in' ( 4 / 1 / 15 ) itIJpratyayaH / bhavan rAmaH sannityarthaH / bhavatelaMTaH zatrAdezaH / vanAntAddaNDakAraNyAdvanitApahAriNaM sItApahartAramamuM rAvaNam / AbaddhaH prakSiptAdribhivaMddha setuH ata eva calanti jalAni yasya sa ca / ata eva Avilazca tamAbaddhacalajjalAvilaM payodhi vilaGghaya laGkAM nikaSA laGkAsamIpe / 'samayAnikapAzabda sAmIpye tvavyaye mato' iti halAyudhaH / 'abhitaH paritaH samayAnikapAhApratiyoge'pi' iti dvitIyA / haniSyati avadhIt / 'abhijJAvacane lRT ' ( 3 / 2 / 112) iti bhUte lRT / ado hunanaM bhavAnsmaratIti kAkuH / pratyabhijAnAsi kimityarthaH / zeSe prathamaH // 18 // anvayaH - bhavAn dAzarathiH bhavan vanAntAt vanitApahAriNam amum AbaddhajalAvilaM payodhiM vilaGya laGkAM nikaSA haniSyati, adaH smarati (kaccit ) // 68 // hindI anuvAda - ( nAradajI - zrIkRSNa ko smaraNa karAte hue kahate haiM ki ) Apane dazarathaputra ( rAmacandra ) hokara, daNDakAraNya se strI ( sItAjI ) kA apaharaNa karanevAle usa ( rAvaNa ) ko, ( setu ) ba~dha jAne ke kAraNa caJcala evaM kSubdha jala se paMkila bane hue samudra ko lA~ghakara laGkAM ke nikaTa mArA thA, yaha ( Apa ) smaraNa karate haiM ? / / 68 // 1. 0 mAviddha0 /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH (nAradajI ne zrIkRSNa se kahA ki Apane rAmAvatAra meM dazaratha ke yahA~ janma lekara patnI kA haraNa karane vAle usa rAvaNa ko samudra para pula bA~dhakara latA ke pAsa maar| thA, kyA yaha Apako smaraNa hai ! // ) vizeSa-vivAhoparAnta rAjA dazaratha rAmacandrajI ko rAjagaddI denA cAhate the, para kaikeyI ke kahane se unheM 14 varSoM kA vanavAsa diyA gyaa| vana meM rahate samaya rAvaNa chala se sItAjI ko hara le gayA / taba sugrIva ke sAtha maitrI kara vAnaroM kI senA ke sAtha rAmane nala-nIla dvArA nirmita pula ke mArga se samudra ko pAra kara laMkAdhipati rAvaNa kA vadha kiyA aura vibhISaNa ko laMkA kA rAjya dekara sItAjI ke sAtha 14 varSa pUrNa honepara rAmacandrajI ayodhyA vApasa A gye| (vAlmI0 rAmAyaNa ) prasaGga-vahI rAvaNa zizupAla ke rUpa meM utpanna huA haiathopapatti chalanAparo'parAmavApya zailUSa ivaiSa bhUmikAm // tirohitAtmA zizupAlasaMzayA pratIyate samprati so'pyasaH paraiH // 69 / / atheti // atha rAkSasadehatyAgAnantaraM samprati chalanAparaH parapratAraNAparaH eSa rAvaNaH zailUSo naTaH tasya bhUmikAM rUpAntaramiva / 'zailaSo nttbhillyoH| bhUmikA racanAyAM syAnmUya'ntaraparigrahe' // iti vizvaH / aparAmupapattim / janmAntaramityarthaH / avApya zizupAlasajJayA tirohitAtmA tirohitasvarUpaH san so'pi rAvaNa eva sannapi pararitaraiH sa na bhavatItyasaH tasmAdanya eva / 'natra' iti naJsamAsaH / ata eva 'etattadoH sulopo0-' (6 / 1 / 132 ) ityAdinA na sulopH| pratIyate jJAyate iti pratipUrvAdiNaH karmaNi laT / yarthaka eva zailUSo rUpAntaramAsthAya taddezabhASAdibhiranya eva pratIyate tadvadayamapi mAnuSadehaparigrahAdanya iva bhAti / dIjanyaM tu tadevetyavazyaM saMhAyaM iti bhAvaH // 66 // anvayaH-atha samprati chalanAparaH eSaH zailUpaH bhUmikAm iva aparAm upapattim avApya zizupAlasaMjJayA tirohitAramA (san ) so'pi paraiH asaH pratIyate // 69 // hindI anuvAda-isa ( rAvaNa kA zarIra tyAgane ) ke pazcAt dUsare ko vazcita karane meM nipuNa (taspara ) yaha (rAvaNa) naTakI taraha dUsare janmako pAkara (abhinaya ke liye dUsare pAtra kI veSabhUSA dhAraNa kara) zizupAla isa nAma se (apane mUla) svarUpa ko chipAe hue vahI (rAvaNa ) hotA huA bhI isa samaya dUsaroM dvArA usase mina jJAta hotA hai 69 //
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham (nAradajI zrIkRSNa ko kahate haiM ki aba usa rAvaNane nATaka ke pAtra kI taraha apanI veSa-bhUSA badalakara apanA nAma zizupAla rakkhA hai| yaha vahI rAvaNa hai, kintu dekhane meM usase bhinna jJAta hotA hai|) prasanna-apa nAradajI zrIkRSNa ko tIna zlokoM (phra. 70-72 ) meM zizupAla ko duSTatA ko batalA rahe haiM sa bAla AsIdvapuSA caturbhujo mukhena pUrNendunibhastrilocanaH / / yuvA karAkrAntamahIbhRduzcakairasaMzayaM samprati tejasA raviH / / 70 // arthata ddaujanyaM vibhirAviSkaroti sa yAla iti // sa zizupAlo bAlaH san vapupA caturbhujo bhujacatuSTayavAnAsIt / viSNuriti dhvaniH / mukhena pUrNendunibhastattulyaH trilocano locanatrayavAnAsIt / syambaka iti dhvaniH / bAlavizeSaNAtsamprati tatsarvamantahita miti bhAvaH / samprati tu yuvA san kareNa balinA AkrAntamahIbhRdadhiSThita rAjakaH san anyatrAMzuvyAptazailaH / 'balihastAMzavaH karAH' ityamaraH / uccastejasA ravirasaMzayam / saMzayo naastiityrthH| arthAbhAve'vyayIbhAvaH / vapuSA mukhena ceti 'yenAGgavikAraH' ( 2 / 3 / 20) iti sRtIyA, hAnivadAdhikyasyApi vikAratvAt / tathA ca vAmanaH'hAnivadAdhikyamapyaGgavikAraH' (5 / 2 / 24 ) iti / tejaseti 'prakRtyAdibhya upasaMkhyAnam' iti tRtIyA / karAkrAntetyAdinA zleSAnuprANiteyamutprekSA / ravirasaMzayamiti tasya pUrNendunibha ityupamayA saMsRSTiH / hariharAditulyamahimatvAdatidurdharSaH sa iti bhAvaH // 70 // ___ anvayaH-saH vAlaH (san ) vapuSA caturbhujaH bhAsIt, mukhena pUrNendunibhaH trilocanaH (AsIt ) samprati yuvA (saH) karAkrAntamahImRt uccakaiH tejasA asaMzayaM raviH (asti) // 70 // hindI anuvAda-(mAradamunine bhIkRSNa se kahA ki ) yaha zizupAla bAlyAvasthA meM zarIra se cAra bhujAoM vAlA, (arthAt viSNu ke sahaza thA) mukha se pUrNa candramA ke samAna aura tIna netroM vAlA thA (arthAt zaGkarajI kI taraha thA) isa samaya tAruNyAvasthA meM vaha karoM ( hAthoM, sUryapakSa meM kiraNoM) se rAjAoM (sUryapata meM, parvatoM) ko AkrAnta karake tIna teja se niHsandeha sUrya hai // 70 // (arthAt vaha aneka devamaya hai|) - vizeSa-mahAbhArata ke anusAra zizupAla cedi dezakA rAjA thaa| vaha damaghopa kA putra tathA zrIkRSNa kA mauserA bhAI thaa| (mahAbhA. Adi. 67-5, 185. 23) isake tIna netra aura cAra hAtha the| isake rUpa se Darakara mAtA-pitA ne ise tyAganA cAhA, para AkAzavANI huI ki use pAlo / ataH isakA nAma zizupAla rakhA gyaa|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 57 prasaGga-nAradamuni ne bhagavAn zrIkRSNa se kahA ki zizupAla ne apanI zakti se devoM aura dAnavoM ko apane vaza meM kara liyA hai svayaM vidhAtA suradaityarakSasAmanugrahAvagrahayo' yadRcchayA // dazAnanAdInabhirAddhadevatAvitIrNavIryAtizayAnhasatyasau // 71 // svayamiti // yadRcchayA svecchayA svayaM sAmayana / na tu devatAprasAdabalAditi bhAvaH / suradaityarakSasAM devadAnavayAtudhAnAnAmanugrahAvagrahayoH prasAdanigrahayorvidhAtA kartA asau zizupAla: abhirAddhAbhirArAdhitAbhirdevatAbhirIzvarAdibhivitIrNo datto vIryAtizayaH prabhAvAtizayo yeSAM tAndazAnanAdInhasati / ananyaprasAdalabdhazvayeM mayi kathaM yAcakastulyateti garvAddhasatItyarthaH / / 71 // anvayaH-yadRcchayA svayaM suradaityaratasAm anugrahAvagrahayoH vidhAtA asau abhirAddhadevatA-vitIrNavIryAtizayAn dazAnanAdIn hasati / / 71 // hindI anuvAda-svecchAse (devatAoM ke varadAna se nahIM, apitu apane puruSArtha se ) deva-dAnaghoM aura rAkSasoM para dayA karanevAlA yA unako daNDa denevAlA yaha ( zizupAla) devatAoM kI kRpA se prApta atizaya zaktivAle rAvaNAdikA upahAsa karatA hai // 71 // prasaGga-prastuta zloka meM mahAkavimAgha zizupAlakRta jagat-utpIDana kA varNana karate haiM balAvalepAdadhunApi pUrvavatpravAdhyate tena jagajigISuNA // satIva yoSitprakRtiH sunizcalA pumAMsamabhyeti bhavAntareSvapi / / 72 // baleti // jigISuNA nityotsAhavatetparthaH / tena zizupAlena balAvalepAvalagarvAdadhunApi pUrvavatpUrvajanmanIva jagatprapAdhyate / tathA hi-satI pativratA yoSidiva sunizcalA'tisthirA prakRtiH svabhAvo bhavAntareSu janmAntareSvapi pumAMsamabhyeti / 'pati yA nAbhicarati mnovaakkaaysNytaa| sA bharturlokamApnoti sadbhiH sAdhvIti cocyate // iti manuH / upamopameyapuraskRto'rthAntaranyAsaH // 72 // anvayaH-jigISuNA tena balAvalepAt adhunA api pUrvavat jagat pravAdhyate, sunizcalA prakRtiH, satI yoSit iva bhavAntareSu api pumAMsamabhyeti // 72 // hindI anuvAda-jayAbhilASI vaha (zizupAla) bala ke darpa se isa samaya bhI, apane pUrva janma kI bhA~ti ( arthAt rAvaNa janma kI taraha) jagat ko trasta kara 1. 0pgrhyo| 2. sunizcilA pumAMsamanveti /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 zizupAlavadham rahA hai| kyoMki pativratA strI jisa prakAra bhAvI janma meM bhI pUrva janmake pati ko hI prApta karatI hai, usI prakAra sunizcalA prakRti ( svabhAva ) bhI dUsare janma meM puruSa ko prApta hotI hai / / 72 / / vizeSa - pativratA ke viSaya meM manu ne kahA hai-5-165 " patiM yA nAbhicarati manovAkkAyasaMyatA / sA bharturlokamApnoti sadbhiH sAdhvIti cocyate // " ( manusmRti ) arthAt jo strI mana, vacana tathA zarIra se patiparAyaNA hai, parapuruSa ko svapna meM bhI nahIM cAhatI use patitratA kahA jAtA hai / prasaGga - prastuta zloka meM nAradajI bhagavAn zrIkRSNa se kahate haiM ki ukta kAraNoM 'duSTa zizupAla kA vadha karanA ApakA kartavya hai se - tadenamullaGghitazAsanaM vidhervidheddi kInAzaniketanAtithim // zubhetarAcAravipaktimApado vipAdanIyA' hi satAmasAdhavaH // 73 // denamiti // tattasmAdvidhevidhAturapyullaGghitazAsanam / svayaM vidhAtetyAdyuktatyAtikrAntadevazAsanamityarthaH / sApekSatve'pi gamakatvAtsamAsaH / enaM zizupAlaM kInAzaniketanAtithi kInAzo yamastasya niketanaM gRhaM tatrAtithi prAghuNikaM vidhehi kuru / yamagRhaM preSayetyarthaH / kInAzaH karSake kSudre kRtAntopAMzughAtinoH' iti vizvaH / na caitatprAghaNikahastena sarpamAraNaM, bhavAdRzAmavazya kartavyatvAdityAha - zubhetarAcAreNa durAcAreNa vipaktrimAH paripAkena nirvRtAH kAlaparipAkena prAptA Apado yeSAM te tathoktAH / dvitaH ktri:' ( 3388 ) iti paceH tripratyayaH / ktramaM nityam' iti taddhito mampratyayaH / asAdhavo duSTAH satAM bhavAdRzAM jaganniyantRRNAM vipAdanIyAH vadhyA hi / na ca narghuNyadoSaH / svadoSeNaiva teSAM vinAze nimittamAtratvAdasmAka mityAzayena zubhetarAcAretyAdivizeSaNoktiH / sAmAnyena vizeSasamarthanarUpo'rthAntaranyAsaH // 73 // anvayaH -- tat vidheH ullaGghitazAsanam evaM kInAzaniketanAtithiM vidhehi / hi zubhetarAcAravipaktrimApadaH asAdhavaH satAM vipAdanIyAH khalu / / 73 / hindI anuvAda - isalie vidhAtA ke zAsana kA ullaMghana karanevAle ( arthAt apane puruSArtha se deva, dAnavoM aura rAkSasoM para dayA karanevAle yA unako daNDa denevAle) isa zizupAla ko Apa yamarAja ke yahA~ kA atithi banAe~ / kyoMki 1. nipAtanIyAH / itipAThaH
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH nirantara duSTatA karate rahane se bhare hue pApake ghar3evAle asAdhuoM ko satpuruSoM ke dvArA daNDa avazya diyA jAnA cAhie // 73 / / vizeSa-gItA meM kahA bhI hai "paritrANAya sAdhUnAM vinAzAya ca duSkRtAm / " dharmasaMsthApanAryAya saMbhavAmi yuge yuge // 4 // 8 // prasaGga-prastuta zloka meM nAradajI, duSTa zizupAla kA vadha karake indra ke hRdaya ko dRr3ha karane kI prArthanA-zrIkRSNa se karate haiM hRdayamarivadhodayAdudUDha'-draDhima dadhAtu punaH purandarasya // ghanapulakapulomajAkucAgradrutaparirambhanipIDanakSamatvam // 74 // kiJcaivaM duSTanigra he ziSTAnugrahaH syAdityAha hRdymiti|| arivadhodayAdripunAzalAbhAt udUDhadraDhima naizcintyAd dhRtadADharyam / svasthamiti yAvat / pRthvAditvAd dRDhazabdAdimanicpratyayaH / 'ra Rto halAdelaghoH' (6 / 3 / 161 ) iti RkArasya rephAdezaH / puraH zatrupurANi dArayatIti purandara indraH / 'pU:sarvayordArisahoH' ( 3 / 2 / 41 ) iti khacpratyayaH / 'khaci hrasvaH' ityupadhAhrasvaH / 'vAcaMyamapurandarI ca' (6 / 3 / 66) iti nipAtanAdadantatvaMmumAgamazca / tasya hRdayaM punrbhuuyo'pi| pUrvavadeveti bhaavH| ghanapulakayoH sAndraromAJcayoH, pulomno jAtA pulomajA zacI tasyAH kucAgrayotaparirambha autsukyAcchIghrAliGganaM tatra yatpIDanaM tasya kSamatvaM sahatvaM dadhAtu / prAkcittavikSepAttyaktabhogena zakreNa samprati tvatprasAdAniSkaNTakaM svakIyaM rAjyaM bhujyatAmityarthaH / atra dADharyapadArthasyodUDhadraDhimeti vizeSaNagatyA nipIDanakSamatvaM prati hetutvoktyA padArthahetukaM kAvyaliGgam / hRdayanipIDanakSamatvasambandhe'pyasambandhoktyA sambandhe'sambandharUpAtizayoktirityarthAlaGkAro vRttyanuprAsazca taranyonyaM saMsRjyate / puSpitAgrA vRttam / 'ayuji nayugarephato yakAro yuji ca najo jaragAzca puSpitAgrA' iti lakSaNAt // 74 // andhayaH- arivadhodayAt udUDhaDhima purandarasya hRdayaM punaH ghanapulakapulomajAkucAgradutaparirambhanipIDanacamatvaM dadhAtu // 74 // hindI anuvAda-zatru ke (zizupAla ke ) vadha se hatAdhAraNa karanevAlA indra kA hRdaya ( kAmase) paryApta romAMcavAle indrANI ke stanAgroM kA AliMgana karane meM punaH sAmarthya prApta kare // 4 // vizeSa-arthAt, nAradamuni ne zrIkRSNa se kahA--(1) pUrva meM zizupAla kRta 1. 0davApta /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 zizupAlavadham vividha utpIr3ana-janita azAnta citta ke kAraNa indrane rAjya-sukhoM kA upabhoga karanA tyAga diyA thaa| aba Apake kRpA prasAda se vaha apane niSkaNTaka rAjyasukhoM kA upabhoga karane meM punaH samartha hogA // 74 // (2) indrANI pulomA asura kI putrI thI / pulomA indrakA zvazura thA / isa asura kI putrI kA nAma zacI thA / ( matsya purANa- 6.20 - 1 ) yaha indra dvArA mArA gayA aura zacI indrako vyAhI gayI / ( brahmAM 2.20 49, 3.6.7, 24, vAyu 50 - 37 ) (3) nAradamuni dvArA kathita indrakA yaha sandeza thA ki jisane pUrva janma meM rAvaNa hokara kaThina tapasyA se zaMkara ko prasanna kiyA aura abhISTa vara prApta kara indrakI purI 'amarAvatI' aura 'nandana vana' ko ujAr3a diyA / apsarAoM ke rala balapUrvaka haraNa kiye / kubera, varuNa, yama, sUrya, candra, vAyu, agni, zeSa aura svargIya sundariyoM tathA devoM ko apane yahAM dAsadAsoM ke rUpa meM bandIkara rakkhA, usakA Apane rAmake avatAramiva se vadha kiyA thaa| aba isa samaya bhI vahIM zizupAla ke rUpa meM utpanna hokara pUrva-janma kI taraha punaH jagat ko utpIDita kara rahA hai, ataH Apa punaH pUrva kI taraha isakA bhI vadhakara ke hama ( indrAdi devoM ) ko sukhI kareM / prasaGga - ( prastuta zloka meM zrIkRSNa ke krodha kA varNana hai ) -- jaba nAradamuni uparyukta indrakA sandeza kahakara svarga ko cale gaye tava zrIkRSNa ko zizupAla ke prati krodha huA, jisakA mahAkavi mAgha isa prakAra varNana kara rahe haiM omityuktavato'tha zArGgiNa iti vyAhRtya vAcaM nabha stasminnutpatite puraH suramunAvindoH zriyaM bibhrati // zatrUNAmanizaM vinAzapizunaH kruddhasya caidyamprati vyomnIva bhrukuTicchalena vadane ketuzcakArAspadam / / 75 / / iti zrImAghakRtau zizupAlavadhe mahAkAvye kRSNanAradasambhASaNaM nAma prathamaH sargaH // 1 // ba omiti // tasminsuramunau nArade iti itthaMbhUtAM vAcaM vyAhRtyoktvA nabha utpatite samudgate puro'gre indoH zriyaM vibhrati sati / aya munivAkyAnantaramomityuktavatastathAstvityaGgIkRtavataH / 'omprazne'GgIkRto roSe' iti vizvaH / cedInAM janapadAnAmayaM caidyaH shishupaalH| 'vRddhetkosalAjAdAJ yaG' (4 / 1 / 171) iti JyapratyayaH / tam pratikrudrasya zAGgiNo vadane vyomnIvAnizaM sarvadA / avyabhicAreNetyarthaH / zatrUNAM vinA 1. zatrUNAM nitarAm / 2. kati saMyati / 'dupoDhadraDhima' iti ca pAThaH //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sarga zasya pizunaH suuckH| 'candramabhyutthitaH ketuHkSitIzAnAM vinAzakRt' iti zAstrAditi bhaavH| keturutpaatvishessH| 'keturyuto patAkAyAM grahotpAtArilakSmasu' itymrH| bhrukuTicchalena bhrUbhaGgavyAjenAspadaM pratiSThAM sthitiM cakAra / 'AspadaM pratiSThAyAm' 6 / 1 / 146 iti nipaatnaatsuddaagmH| anena vAkyArthabhUtasya vIrarasasahakAriNo raudrasya sthAyI krodhaHsvAnubhAvena bhRkuTyA kAraNabhUto'numeya ityuktam / tathA tadavinAbhUtasya sthAyI prayatnopaneya utsAho'pyutpanna evetyanusandheyam / indoH zriyaM vibhratItyatra munerinduzriyo'yogAttatsAdRzyAkSepAdasambhavadvastusambandharUpo nidrshnaalngkaarH| vadane vyomnIvetyupamA / bhRkuTicchalena keturiti chalAdizabdenAsatyatvapratipAdanarUpo'pahnavaH / tatra zatruvinAzasUcake tvapekSitendusAnnidhyavyomAvasthAnasampAdakatve nidarzanopamayorapahnavopakArasattvAdaGgAGgibhAvena sngkrH| camatkArakAritayA maGgalAcaraNarUpatayA ca sargAntyazlokeSu zrIzabdaprayogaH / yathAha bhagavAn bhASyakAra:-maGgalAdIni maGgalamadhyAni maGgalAntAni zAstrANi prathante, vIrapuruSANyAyuSmatpuruSANi ca bhavanti' iti / zArdUlavikrIDitaM vRttam / 'sUryAzvamasajastatAH saguravaH zArdUlavikrIDitam' iti lakSaNAt / sargAntatvAvRttabhedaH / yathAha daNDI 'sargaranativistIrNaH zrAvyavRttaiH susandhibhiH / sarvatra bhinnasargAntarupetaM lokaraJjakam' // iti // 75 // (kAvyAdarza 1 / 18-19) atha kaviH kavikAvyavarNanIyAkhyAnapUrvakasargasamApti kayayati-itIti / itizabdaH samAptau / mAghakRtAviti kavinAmakathanam / mahAkAvye iti mahacchabdena lakSaNasampattiH suucitaa| zizupAlavadha iti kAvyanAmakathanam / prathamaH sarga iti / samApta itizeSaH / evamuttaratrApi draSTavyam // iti zrImahopAdhyAyakolAcalamallinAthasUriviracite zizupAlavadha kAvyavyAkhyAne sarvaGkaSAkhye prathamaH sargaH // 1 // anvayaH-tasmin suramunI iti vAcaM vyAhRtya nabhaH utpatite puraH indoH zriyaM bibhrati ( sati ) atha om iti uktavataH caidyaM prati kruddhasya zAhmiNaH vadane byomni iva anizaM zatrUNAM vinAzapizunaH ketuH bhrukuTicchalena AspadaM cakAra // 75 // hindI anuvAda--una nAradamunike dvArA yaha (1 // 31-74 ) kahane ke bAda AkAza meM ur3anepara aura sAmane candramA kI zobhA ko dhAraNa karane para, 'om'(nAradamuni kI bAta svIkAra karanevAle) ThIka hai, aisA kahanevAle tathA zizupAla ke prati kruddhahonevAle zrIkRSNa ke mukhamaNDalapara AkAzapaTala kI taraha avirata zatruoM ke
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 zizupAlavadham vinAza-sUcaka ketu nAmaka tAre ne bhRkuTi ke car3hane ke bahAne apanA sthAna grahaNa kara liyA // 75 // tAtparya yaha hai ki-- nAradamuni indrakA pUrvokta sandeza sunAkara jaba AkAza meM ur3a gaye taba ve candramA kI taraha pratIta hone lage aura idhara bhagavAn zrIkRSNa kA mukha krodha se atyanta lAla ho gayA maura unhoMne zizupAla kA vadha karanA svIkAra kara liyaa| zrIkRSNa ke mukhapara bhRkuTi isa taraha car3ha gaI thI ki jisa taraha AkAza meM zatru vinAza kA sUcaka 'ketu' udita huA ho| zubhra hone se nAradamuni candramA ke samAna the aura zrIkRSNa kA mukhamaNDala AkAza thA aura unakI vakra bhRkuTi 'ketu' kA tArA thaa| AkAza meM candramA ke samIpa dhUmaketu ke udaya hone se rAjAoM kA nAza hotA hai| ataH zizupAla kA vadha avazya hogA, yaha sUcita hotA hai| kahA bhI hai "candramabhyutthitaH ketuH kSitIzAnAM vinAzakRt / " // 75 // vizeSa-kavi mAghane camatkAra utpanna karane tathA maMgalAnta karane ke lie sarga ke antima zloka meM bhI prathama zloka kI taraha 'zrI' zabda kA prayoga kiyA hai| maMgalAcaraNa ke viSaya meM bhASyakAra bhagavAn pataJjali ne isa prakAra kahA hai__'maGgalAdIni maGgalamadhyAni maGgalAntAni ca zAstrANi prathanne, vIrapuruSANyAyuSmatpuruSANi ca bhavanti, adhyetArazca pravaktAro bhavanti / ' // iti kezavasadAzivazAstrimusalagAMvakareNa viracitAyAM rahasyabodhinI. vyAkhyAyAM nAradAgamanaM nAma prathamaH sargaH //
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH prasaGga-nAradamuni ke dvArA indra kA sandeza suna lene ke pazcAt, eka ora to rAjasUya yajJa ke lie yudhiSThira dvArA Amantrita kiye gaye tathA dUsarI ora zizupAla para abhiyAna karane ke icchuka zrIkRSNa dvividhA meM par3hakara vyAkula ho uThate haiM / ataH aise avasara para mantraNA kI AvazyakatA hotI hai| tadartha mahAkavimAgha 'mantravarNanAtmaka' sarga prArambha karate haiN| yiyakSamANenAhUtaH pArthenA'tha muraM dviSan // abhicaidyaM prtisstthaasuraasiitkaarydvyaakulH||1|| asminsarge mantravarNanAya bIjaM vapati yiyikSamANeneti // athendrasandezazravaNAnantaraM yiyakSamANena yaSTumicchatA / yajateH sannantAllaTaH zAnac / pArthena pRthAputreNa yudhiSThireNa / 'tasyedam' (4 // 3 // 120) ityaN / anyathA strIbhyo Dhak (4 / 1 / 120) syAt / tataH pArtheya iti syAt / AhUta AkAritaH / hvayateH karmaNikta samprasAraNadI? / tathA abhicA zizupAlaM prati / 'lakSaNenAbhipratI Abhimukhye' (2 / 1 / 15) ityavyayIbhAvaH / 'amirabhAge' (1 / 4 / 61) iti karmapravacanIyatve tadyoge dvitIyA vaa| pratiSThAsuH prasthAtumicchuH / tiSThateH snnntaaduprtyyH| muraM dvissnmuraariH| dviSo'mitre (3 / 2 / 131) iti zatRpratyaye 'na lokA-' (2 / 3 / 69) ityatra 'dviSaH zaturvA' iti vaikalpikaH SaSThIpratiSedhaH / kAryadvayena surakArya suhRtkAryarUpeNAkulo vipratiSedhAdAvazyakatvAcca dvayoH sandihAna AsIt / ato mantrasyAyamavasara iti bhAvaH // 1 // anvayaH-atha yiyakSamAgena pArthena AhUtaH abhicaidyaM pratiSThAsuH muraM dviSan kAryadvayAkulaH AsIt // 1 // hindI anuvAda-isa (nAradamuni ke dvArA kathita indrakA sandeza sunane tathA tadanurUpa kArya karane kI svIkRti zrIkRSNa se pAkara nAradamuni ke cale jAne ) ke pazcAt yajJa karane ke icchuka pRthAputra yudhiSThira ke dvArA nimantrita tathA zizupAla para 1. dviSanmuram /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 zizupAlavadham abhiyAna karane ke lie tatpara zrIkRSNa (paraspara virodhI) do kAryoM ( ke eka hI samaya para upasthita hone ) se vyAkula the // 1 // (nAradamuni ke dvArA indra kA sandeza sunakara bhagavAn zrIkRSNa ne zizupAla para car3hAI karane kA nizcaya kiyA, usI samaya dharmarAja yudhiSThira kA rAjasUya yajJa meM padhArane ke liye nimaMtraNa bhI milA--isa taraha paraspara viruddha donoM Avazyaka kAryoM ke eka hI samaya upasthita hone se bhagavAn zrIkRSNa bar3I cintA meM par3a gaye // 3 // ) prasaGga-uparyukta viSama viSaya para vicAra karane ke liye zrIkRSNa, uddhava aura baladevajI ke sAtha maMtraNAgRha meM jAte haiM-- gurukAvyAnugAM vibhrazcAndrImabhinabhaH zriyam // sArdhamuddhavasIribhyAmathA'sAvAsadatsadaH // 2 // evaM mantrabIjasandehamupanyasya mantrocitaM dezamAha___ sAmiti // atha sandehAnantaramaso hariH abhinabhaH / puurvpdvyyiibhaavH| karmapravacanIyatve vA dvitIyA / gurukAvyo vRhaspatizukrAvanugAvanuyAyino yasyAM tAm / 'gISpatidhiSaNo guruH' iti, 'zukro daityaguruH kAvyaH' iti caamrH| candrasyemAM cAMdrIM zriyaM bibhrat / atra zrItulyAM zriyamiti nidarzanAbhedaH / uddhavasIribhyAM sArdhamuddhavarAmAbhyAM saha sadaH sabhAmAsadadagamat / rAjasadasaH prAsAdatvAditi bhAvaH / saderluDi 'puSAdi-' (3 / 1155) iti cleraGAdezaH / atra manuH 'giripRSTha samAruhya prAsAdaM vA raho gtH| araNye niHzalAke vA mantrayedbhAvabhA vino' // (7 / 174) iti // 2 // anvayaH-atha asau abhinabhaH gurukAvyAnugAM cAndrIM zriyaM vibhrat uddhavasIribhyAM sAddha sadaH Asadat // 2 // hindI anuvAda-isa ( paraspara viruddha do kAryoM ke eka sAtha upasthita ho jAne ke kAraNa, zrIkRSNa ke vyAkula hone) ke pazcAt upasthita viSayapara vicAra karane ke liye uddhava aura baladeva ke sAtha zrIkRSNa maMtraNA gRha meM bhAye, usa samaya bhagavAn zrIkRSNa kI zobhA AkAza meM guru aura zukra ke sahita candramA kI-sI pratIta ho rahI thii||2|| vizeSa-mantraNA sthala ke viSaya meM manune kahA hai-"giripRSThaM samAruhya prAsAdaM vA rahogataH / araNye niHzalAke vA mantrayedbhAvabhAvinau // " (manuH 7 / 174) 1, vyAkhyAntare ca zloko'yaM pUrvottarArdhanyatyAsena paThitaH /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 65 prasaGga--prastuta zloka se (3-5) tii| zlokoM meM kavi mAdha; sabhA-vedIpara upasthita zrIkRSNa, balarAma aura uddhava kI zobhA kA varNana karate haiN| jAjvalyamAnA jagataH zAntaye samupeyuSI // vyadyotiSTa sabhAvedyAmasau narazikhitrayI // 3 // jAjvalyamAneti // jagataH zAntaye'nupadravAya samupeyuSI militA jAjvalyamAnA bhRzaM jvalantI / dhAtorekAco halAdeH kriyAsamabhihAre yaG / ( 3 / 1 / 22) tato laTaH zAnajAdeze TAp / aso narAH puruSA eva zikhino'grayasteSAM tryii| "dvitribhyAm -' (5 / 2 / 43) ityAdinA tayasyAyajAdeze kRte "TiDDhANa-' (4 / 1 / 15) ityAdinA DIp / sabhA AsthAnI saiva vediH / 'vediH pariSkatA bhUmiH' itymrH| tasyAM vyadyotiSTa dIpyate sma / 'yudbhayo luGi' ( 1 / 3 / 61) iti vA taG / rUpakAlaGkAraH // 3 // anvayaH--jagataH-zAntaye samupeyupI jAjvalyamAnA asau narazikhitrayI samAveyAM vyayotiSTa // 3 // hindI anuvAda-jagat ke upadravoM ko zAMta karane ke liye ekatra hue, mAhavanIya, dakSiNa aura gArhapatyarUpa agni ke samAna ye tInoM (zrIkRSNa, uddhava aura barAma) mahApuruSa samArUpa vedIpara suzobhita hue // 3 // prasaGga-tatpazcAt zrIkRSNa, uddhava aura balarAma ko sAtha lekara tAtkAlika nirNaya lene ke lie ravajaTita sabhA-bhavana meM gaye / ratnastambheSu saMkrAntapratimAste ckaashire|| ekAkino'pi paritaH pauruSeyavRtA iva // 4 // raneti // ratnAnAM stambhA iti SaSThIsamAsavizeSe paryavasAnAdvikArArthatvam / teSu saMkrAntapratimAH sNkraantprtibimbaaH| 'pratimAnaM pratibimba prtimaa-'itymrH| te traya ekAkino'sahAyA api / 'ekAdAkiniccAsahAye' (23352) ityAkini. prtyyH| parito'bhiMtaH srvtH| paryabhibhyAM ca ( 23336 ) iti tasilpratyayaH / sa ca sarvobhayArthAbhyAmiSyate / pauruSeyeNa pratibimbabhUyastvAtpuruSasamUhe nAvRtA ivetyusprekssaa| cakAzire / sarvapuruSAbhyAM NaDhano ( 5:1 / 10) puruSAdvadhavikArasamUhatenakRteviti vaktavyam' iti samUhe DhapratyayaH / etena vijanatvamuktam / yadyapi 'niHstambhe nirgavAkSe ca nibhittyantarasaMzraye / prAsAdAne tvaraNye vA mantrayedbhAvabhAvinI // iti kAmandakIye mantrabhUmeH stambhaprAcuryaniSedho gamyate, tathApi tasyApi vijanopalakSaNatvAdadoSa iti bhAvaH // 4 // 5zi030
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham anvayaH--- ratnastambheSu saGkrAntapratimAH te ekAkinaH api paritaH pauruSeyavRtAH iva cakAzire // 4 // hindI anuvAda - (yadyapi ve tInoM vahA~ akele hI the, inake sAtha aura koI na thA, tathApi ) samAmaNDapa ke ratanajaTita stambhoM meM unakA pratibimba par3ane para ekaeka bhI ve aneka se mAlUma hote the // 4 // 66 vizeSa - yadyapi rAjanIti ke zAstrakAroM ke mata meM mantramA ke liye aisA sthAna honA cAhie "nistambhe nirgavAce ca nirmityantarasaMzraye / prAsAdA svaraNye vA mantrayedbhAvabhAvinau // " isa prakAra kAmandaka AcArya ke mata meM mantragAgRha meM stambhaprAcurya kA niSedha hai, arthAt isa kAvya meM sanAgRha meM enajaTita stambhoM kA varNana hone se isa sthAna kA mantra ke ayogya honA sUcita hotA hai, tathApi ukta varNana ekAnta sthAna kA upalakSaNa hone se yahA~ bhI ekAnta sthAna hone se koI doSa pratIta nahIM hotA // 4 // manu ne -- parvatapara car3hakara, ekAnta prAsAda meM yA nirjanavana meM dUsare se ajJAta hote hue mantrI ke sAtha mantramA karane ke liye kahA hai | manu 7147 prasaGga -- prastuta zloka meM kavinAgha ucata ( U~ce ) svarga -siMhAsana kI zomA kA varNana karate haiM / madhyAsAmAsuruttuGgahemapIThAni yAnyamI // tairUhe kesarikrAntatrikUTazikharopamA // 5 // adhyAsAmAsuriti // babhI trayo yAnyutuMGga hemapIThAnyAsanAni vasyAcAmAsuSitaSThaH / yeSUpaviSTA ityaryaH / 'vadhizIGasyAnAM karma ( 114146 ) iji karmatvam / 'Asaupavezane' liT / 'dayAvAna' (3 / 1 / 37) ityAmpratyayaH / kRcAnuprayujyate liTi' ( 3|1140 ) ityasveranuprayogaH / ' AmpratyayavatkRtro'nuprayogasva' ( 11363 ) iti kRJa eveti niyamAdasvernAtmanepadam / taMH pIThaH kesaribhiH niH kAntAnAM trikUTasya trikUTAdreH zikharANAmupamA sAdRzyamuhe UDhA / vaheH karmani liD samprasAraNam / trINi kUTAnya pretyanvarthasaMjJA / 'kUTo'strI zikharaM zRGgam' ityamaraH / upamAlaGkAraH // 5 !! anvayaH--amI yAni uttamapIThAni adhyAsAmAsuH taiH kesarikAntatrikUTazikharopamA uhe // 5 // hindI anuvAda - tInoM (zrIkRSNa, uddhava aura balarAma ) jina UMce-UMce
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sarga sone ke siMhAsanoM para baiThe the, una siMhAsanoM ko trikUTa parvata ke tInoM zikharoM para tIna siMha dhaiThane jaisI zobhA prApta huI // 5 // (arthAt ve sihAsana tIna siMhoM se adhiSThita trikUTa ke zikhara jaise pratIta hote the|) prasaGga-sabhAgRha meM baiThane ke pazcAt zrIkRSNa, balarAma aura uddhava ke sAmane apane kArya ko vicArArtha prastuta karate haiN| 'gurudvayAya guruNorubhayoratha kaaryyoH|| harivipratiSedhaM tamAcacakSe vicakSaNaH // 6 // gurudvayAyeti // athopavezanAnantaraM vicaSTe iti vicakSaNo vaktA / . kartari lyuDiti nyaaskaarH| 'asanayozca pratiSedho vaktavyaH' iti cakSiGaH khyaaaadeshaabhaavH| harigurvoruddhavarAmayoH pitRvyajyeSThabhrAtroIyAya / dvaabhyaamityrthH| guruNomahatosa. bhayoH kAryayoH pUrvoktayoH taM vipratiSadhaM virodhamAcacakSe AkhyAtavAn / tulyabalavirodho vipratiSedhaH // 6 // anvayaH-atha vicakSaNaH hariH gurudvayAya guruNoH ubhayoH kAryayoH taM vipratiSedhaM AcacakSe // 6 // hindI anuvAda-isa (sabhAgRha meM baiThane) ke pazcAt vyavahArakuzala zrIkRSNa ne bar3e-bar3e una do kAryoM (eka ora mitrakArya aura dUsarI ora zatrunAza ) ke vipratiSedha (pArasparika virodha ) ko donoM gurujanoM (cAcA uddhavajI tathA jyeSThabhAI balarAma ) se kahA // 6 // (arthAt zrIkRSNa ne siMhAsanapara baiThate hI ina donoM gurujanoM se ina donoM mahAn Avazyaka kAryoM ke paraspara virodha kI bAta khii|) prasaGga-prastuta zloka meM mahA kavi mAgha zrIkRSNa kI vANI-saundarya kA varNana karate haiN| dyotitAntaH sabhaiH kundakuDmalAgradataH smitaiH|| snapitevAbhavattasya zUddhavarNA sarasvatI / / 7 // dyotiteti // kundaM mAghabhavaH puSpavizeSaH / 'mAdhyaM kundam' itymrH| kundakuDmalAgrANIva dantA yasya tasya kundakuDmalAgradataH / 'agrAntazuddhabhraSavarAhebhyazca' (24145) ityagrAntapUrvapadabahuvrIheH samAsAnto vaibhASiko datAdezaH / tasya hareH sarasvatI antaHpradhAnA sabhA antHsbhaa| sbhaabhyntrmityrthH| sA dyotitA prakAzitA yastaiH smitaH snapiteva kSAliteva / snAteNyaMntAt ktH| atihrI-' 1. gurubhayasma' iti paatthH|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham (3636 ) ityAdinA pugAgamaH / minA havaH / zuddhavarNA sphuTAkSaratvAtsvacchakAntiramavat / atra svAbhAvikavarNazuddhaH snAna hetukatvamutprekSyate / smitapUrvAbhibhASI haririti bhAvaH // 7 // yanvayaH-kundakumalApradanaH tasya sarasvatI conitAntaH sabhaH smitaH pitA igha zuddhavarNA amavat // 7 // hindI anuvAda-kundapuSpakI kalika agrabhAga kI taraha datiyAle unakI (zrIkRSNakI ) mandahAsyayukta pANI samAntaramAga ko prakAzita karanevAle mandasmita me snAna kI huI kI taraha zuddha-nirmala aura spaSTAcarovAlI thI / / 7 / / prasana-prAnuna zloka meM zrIkRSNa, gurujanoM ke bhASaNa ke pUrva apane kathana (karane ) kA kAraNa banAte haiN| bhavaddirAmavasarapradAnAyabasi nH|| pUrvaraprasArAya nATakIyasya yastunaH // 8 // kAryavipratiSadhaM nivedya tatra svamatamAvadayiSyanpaNDiAmAnitvaM tAvatpariharati bhavadrAimiti // bhavedigarAM yuSmadvAcAmavasara pradAnAya / prasaJanAyetyarthaH / no'smAkaM vAMmi siddhAntonayanAtha mucyante / na tu midAntaHvenetyayaH / tayA hipUrva rajyane sminniti pUrvaraGgaH nATyagAlA, tatsyaM karmAdhi pUrvaraGga iti dshruupke| ataH pUrvarahI nAma raGgapradhAnAmyo raGgavighnaNAntikArI nAndIpATagItavAditrAdyanephAGgavizeSo nATyAdI kartavyaH karmavizeSaH / taduktaM vasantarAjIye 'yanATyavastunaH pUrva raGgavighnopazAMtaye / kuNIlavAH prakurvanti pUrvaraGgaH prakIrtitaH // ini / ma pUrvaratA, nATake bhavaM nATakIyam / tatra vayaM mityrthH| vRddhAcchaH (4 / 2 / 114) / tasya 'AyaneyI-(702) itIyAdezaH / tasya vastunaH pravRttasya pramanAya pramajanAya / pravartanAyeti yAvat / ataH prathamavAdI na dIpAyeti bhAvaH / pUrvaraGgaH prastAvaneti rajarAjaH / taccintyam / 'pUrvaranaM vidhAyAdau mUtradhAra vinirgate / pravizya tadvadaparaH kAvyamAsthApayenaTaH / / prathamaM pUvaraGgazca tataH prastAvaneti ca / bhArambhe sarvanATyAnAmetatsAmAnyamipyate' // iti dazarUpakAyuktabhedavirodhAditi / atra harivAkyapUrvaraGgayoH prasaJjakatvasvarUpasAmAnyasya vAkyadvaye zabdAntare pRpnirdeshaatprtivstuupmaalngkaarH| tallakSaNaM tUktam // 8 //
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 69 anvayaH - bhavadgirAM avasarapradAnAya naH vacAMsi / pUrvaraGgaH nATakIyasya vastunaH prasaGgAya ( eva bhavati ) // 8 // hindI anuvAda - ( zrIkRSNane apane gurujanoM se kahA ki ) merA kahanA kevala ApalogoM ke kathana ko avasara dene ke liye hai, jaise pUrvaraGga ( nATaka ke Arambha meM kiyA jAnevAlA maMgalAcaraNa ) nATya-kathA ke AraMbha karane ke liye hotA 11 2 11 ( manda hAsya karate hue zrIkRSNa ne AgekI kathAvastukA vikAsa hotA hai, donoM ko apanI vivekapUrNa sammati ( milegA / ) // 8 // kahA ki nATaka meM jisa bhA~ti pUrvaraGga se usI bhA~ti mere Arambhika vacanase Apa nirNIta siddhAnta ) prastuta karane kA avasara vizeSa - pUrvaraGga :- nRtyasthAnasya vighnopazAntaye nATaketivRttaprastAvAt pUrva sUtradhAraH pradhAno naTaH yanmaGgalAdikamAcarati saH pUrvaraGgaH / tathA ca vizvanAthaH, "yannATya vastunaH pUrvaM raGgavighnopazAntaye / kuzIlavAH prakurvanti pUrvaraGgaH sa ucyate / " raGgarAjastu - pUrvaraGgam prastAvaneti kathayAmAsa, paraM naitarasamIcInaM, yataH "pUrvara vidhAyAdau sUtradhAre vinirgate / pravizya tadvadaparaH kAvyamAsthApayennaraH // " iti, tathA "prathamaM pUrvaraGgazca tataH prastAvaneti ca / Arambhe sarvanATyAnAmetatsAmAnyamiSyate / " iti dazarUpakAdyuktabhedavirodhAt / pUrvaraGga zabda kI vyutpatti isa prakAra hai- 'pUrva rajyate'smin ' -- jisameM sAmAjikoM ko pahale Ananda mile / nATyazAlA meM nATakAdi rUpaka ke Arambha meM jo aupacArika kriyAe~ - maGgalAcaraNa, devatAstavanAdi kI jAtI haiM, unheM pUrvaraGga kahate haiM / prasaGga -- upasthita samasyApara zrIkRSNa apane vicAra vyakta karate haiM / karadIkRtabhUpAlo bhrAtRbhirjitvarairdizAm // vinA'pyasmadalaM bhUSNurijyAyai tapasaH sutaH // 9 // samprati svamatamAha karadIkRteti - dizAM jitvarairjayanazIlaH / inzajisatibhyaH kvarap ( 3 / 2 / 163 ) kRdyogAtkarmaNi SaSThI / bhrAtRbhirbhImAdibhirhetubhiH karadAH SaSThabhAgapradAH / ' bhAgadheyaH karo baliH' ityamaraH / tatazcciH / 'UryAdicicaDAcazca' iti gatisaMjJAyAM 'kugatiprAdayaH' ( 2 / 2 / 18 ) iti nityasamAsaH / akaradAH karadAH sampadyamAnAH kRtAH karadIkRtA bhUpAlAH yasya saH vazIkRta rAjamaNDalaH tapasaH suto dharmaputraH / tapazcAndrAyaNAdI syAddharme lokAntare'pi ca' iti vizvaH / bhasmadvinA /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham asmAbhivanApItyarthaH / 'pRthagvinAnAnA ( 2332 ) ityAdinA tRtIyAvikalpAtU paJcamI ijyAyaM yAgAya / yajerbhAve'pikyap / 'vacisvapi' / ityAdina ( 6 / 1 / 105 ) samprasAraNam / ' namaHsvasti - ' ityAdinA caturthI / alaM samartho bhUSNubhaM vanazIlaH / 'bhUSNubhaM viSNurbhavitA' ityamaraH / ' glAjisthazca gsnuH' iti gsnupratyayaH / kGiti ca' ityatra gakAraprazleSAd guNAbhAvaH / tathA ca jayAdityaH -- tatraiva gakAro'pi ca tattvabhUto nirdizyate / ato jaitrayatriva kAryA na yajJayAtreti bhAvaH // 6 // 70 anvayaH -- dizAM jivaraiH bhrAtRbhiH karadIkRtabhUpAlaH tapasaH sutaH asmat vinA api ijyAyai alambhUSNuH // 9 // hindI anuvAda - zrIkRSNa kahate haiM ki -digvijayI bhAiyoM kI sahAyatA se rAjAoM ko karadAtA banAnevAle dharmarAja yudhiSThira apanA yajJa pUrNa karane meM samartha haiN| '( mere vahAM na jAnese unakI koI hAni nahIM hogI / isaliye zizupAla para caDhAI karanA hI ThIka hai / ) // 9 // prasaGga - prastuta zloka meM zrIkRSNa apane kathana kA aucitya pratipAdita karate haiM / uttiSThamAnastu paro nopekSyaH pathyamicchatA // samau hi ziSTerAmnAtau vartsyantAvAmayaH sa ca // 10 // nanu yajJAnte jaitrayAtrAyAmubhayAnusaraNaM syAttatrAha - uttiSThamAna iti // uttiSThamAno vardhamAnaH / 'udo'nudhvaM karmaNi' 1 3 92 ityAtmanepadam / paraH zatruH patho'napetaM pathyaM hitamArogyaM cecchatA / puMseta zeSaH / nopekSyo nodAsInyena draSTavyaH / kutaH - hi yasmAdvatsyaMnto vadhiSyamANo / 'lRTaH sadvA ( 3 / 3 / 14 ) iti sadAdeze 'vRdbhayaH syasano:' ( 1 / 3 / 2 iti vibhASayA parasmaipadam / 'na vRdbhazcaturbhyaH' (7/2/56 ) itIGabhAva: / Amayo vyAdhiH / 'rogavyAdhigadAmayAH' ityamaraH / saH zatruzca ziSTairnItijJaH samo tulyavRttI. bAmbAtAvAkhyAtI / 'alpIyaso'pyarevRddhirbhamahAnarthAya rogavat / atastasyAnupekSyatvAdubhayAnusRtiH kutaH // iti bhAvaH / upamAlaGkAraH // 10 // anvayaH -- uttiSThamAnaH paraH pathyaM icchatA na upecyaH, hi vayantau AmayaH saH va ziSTaiH samau AmjAtau // 10 // hindI anuvAda - ( zrIkRSNa ne kahA ki dharmarAja ke yajJa meM sammilita hokara usake pUrNa hone ke pazcAt zizupAla para car3hAI karane ke lie prasthAna karanA ucita (1) chatra vAkyAMzastruTitaH pratibhAti /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaHsargaH pratIta nahIM hotA, kyoMki) hita cAhanevAle vyakti ko baDhate hue'zatru kI upekSA nahIM karanI cAhie, kyoMki vadate hue roga aura zatru ko rAjanItijJoM ne samAna (barAbara) kahA hai // 10 // prasana-zrIkRSNa kahate haiM ki loka kalyANArtha zizupAla kA vadha karanA caahiye| na dUye sAtvatIsUnuryanmahyamaparAdhyati // yatu dandahyate lokamato (1) duHkhAkaroti mAm // 11 // namvevaM svArthaparatvadoSaH syAditi cenna, lokAnugrahArthatvAdasyAH pravRttarityAzayenAha neti // satvato'patyaM strI sAtvatI nAma hareH pitRssvsaa| utsAdibhyo'n (4 / 186) tasyAH sUnuzcaMdyaH / bandhurapi khalo na mRSyata iti bhAvaH / yanmadyAmaparAdhyati duhyatIti yAvat / krudhadruha ( 1 // 4 // 37 ) ityAditA caturthI / tataiti zeSaH, yattadonityasambandhAt / na dUye na paritapye dUGo devAdikAMt kartarilaT / uttamapuruSakavacanam / kintu lokaM dandahyate / gahitaM yathA syAdevaM dahatIti yAvat / 'lupsdcrjp-3|1|24 ityAdinA gardAyAM yaG / 'japajabhadahadazabhajapazA ca' (74 / 86) ityabhyAsasya nugAgamaH / ado lokadahanaM mAM duHkhAkaroti / duHkhamanubhAvayatItyarthaH / 'duHkhAprAtilomye' 5 / 4 / 64 iti ddaanprtyyH| atazcaidya evAbhiyAtavyaH, pArthastu prArthanayApi pazcAtsamAdheSa ityarthaH // 11 // anvayaH-sAtvatIsUnuH mahyaM aparAdhyati yat (tataH) na dUye / tu lokaM dandahyate ( iti, yat) adaH mAM duHkhAkaroti // 15 // hindI anuvAda-(zrIkRSNa kahate haiM ki ) sAtvatI kA putra-zizupAla mujhase dveSa karatA hai, isakA mujhe kiMcit bhI duHkha nahIM hai, parantu vaha saMsAra ko pIr3ita karatA hai, usakA loka-utpIr3ana ho mujhe vizeSa duHkhI karatA hai // 11 // prasaGgaH-prastuta zloka meM zrIkRSNa apanA vicAra vyaktakara gurujanoM se apanA mata abhivyakta karane ke lie kahate haiM mama tAvanmatamadaH (2) zrUyatAmaGga ! vAmapi // zAtasAre'pi (3) svalvekaH sandigdhe kAryavastuni // 12 // svamataM nigamayat paramataM zuzrUSuH pRcchati mameti / tAvat / bhavanmatazravaNaparyantamityarthaH / mama matamidam / aGgetyA
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 zizupAlavadham mantrANe'vyayam / 'athasaMbodhanArthakAH / syuH pyAT pADaGga he hai bhoH' itymrH| vAM yuvayoH / 'yuSmadasmadoH sssstthiicturthii-'8|1|20 ityAdinA vaamaadeshH| mataM zrUyatAm / vidhau loT / tadidaM mayA zrotavyam / anyathA sandehA'nivRttariti bhAvaH / viduSaste kutaH sandehastatrAha-jJAtasAraH jJAtatattvArtho'pyeka ekAkI kAryavastuni kartavyArthe sandigdhe saMzete / khalu nizcaye / ato mayApi sandihyata ityarthaH / diha upacaye kartari laT / ghatvadhatve / sAmAnyena vizeSasamarthanarUpo'ryAntaranyAsaH // 12 // anvayaH-tAvat mama idaM mataM, aGga vAm api zrUyatAM / jJAtasAraH api ekaH kAryavastuni sandigdhe khalu // 12 // hindI anuvAda-(zrIkRSNa kahate haiM ki ) merA yaha mata hai, he bhaGga / aba ApakA bhI mata mujhe sunanA cAhiye, tatvajJAnI bhI yadi akelA hai, to vaha vAdagrasta viSaya meM ThIka-ThIka nirNaya nahIM kara ktaa| (kyoMki tatvajJAnI bhI kartavya kArya meM sandeha-yukta rahatA hai|)|| 12 // prasA-prastuta zloka meM bhagavAn zrIkRSNa apanA mata prakaTa kara cupa ho gye| yAvadarthapadAM vAcamevamAdAya mAdhavaH // virarAma mahIyAMsaH prakRtyA mitabhASiNaH // 13 // yAvaditi | mAdhavo hariyavAnoM yAvadartham / 'yAvadavadhAraNe' (2 / 1 / 8) ityvyyiibhaavH| yAvadartha padAni yasyAstAm / abhidheyasaMmitAkSarA mityarthaH / eva muktaprakAreNa vAcamAdAya gRhItvA / uktvetyrthH| virarAma tUSNImAsa / 'vyAG paribhyo ramaH' ( 11383) iti parasmaipadam / tathA hi-mahIyAMsaH uttamaH prakRtyA svabhAvena mitabhASiNaH bhavantIti zeSaH / vRthAlApaniSedhAditi bhAvaH / pUrvavadalaGkAraH // 13 // anvayaH-mAdhava : yAvadarthapadAM vAcaM evaM AdAya virarAma / mahIyAMsa: prakRtyA mitabhASiNaH (bhavanti ) // 13 // hindI anuvAda--(isa prakAra zlo0 R0 8-13) parimita artha-pada yukta vacana kahakara zrIkRSNa cupa ho gaye, kyoMki uttama loga svabhAva se hI kama bolate haiN| (ve vRthA AlApa nahIM karate / ) // 13 // prasaGga-yahAM se ( zloka kra. 14 se 21 taka ATha zlokoM meM ) balarAma jI apane vicAra vyakta karate haiN|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH aSTAbhiHkulakam - tataH sapatnApanayasmaraNAnuzayasphurA // oSThena rAmo rAmoSTabimba cumbanacucunA // 14 // aSTabhiH kulakena rAmaM varNayaMstadvAkyamavatArayati - tata iti // tato rAmo jagAdetyuttareNAnvayaH / sapatno ripuH 'ripo vairisapatnAri - ityamaraH / tasyApanayo'pakAraH tasya smaraNena yo'nuzayaH pazcAttApaH / 'bhavedanuzayo dveSe pazcAttApAnubandhayoH' iti vizvaH / tena sphuratItyanuzayasphU: tena sphurA / oSTho bimbamivetyupamitasamAsaH / rAmAyA oSThabimbasya cumbanena vitto rAmoSThabimbacumbanacuJcuH / ' tena vittazcaJcupcaNapI' 5 / 2 / 26 iti caJcuppratyayaH / oboSThayoH samosa vA pararUpaM vaktavyam / tenauSThenopalakSitaH / samarasuratayoH samarasa iti bhAvaH / upamAnuprAsayoH saMsRSTiH // 14 // anvayaH -- tataH sapatnApanayasmaraNAnuzayamphurA rAmauSThabimbacumbana cumcunA oSThena ( upalakSitaH ) rAmaH jagAda // 14 // hindI anuvAda - usake pazcAt (zrIkRSNa ke vicAra vyakta hone ke pazcAt ) zatru ( zizupAla ) kI duSTatA kA smaraNa hone ke kAraNa utpanna krodha se kA~pate hue, revatI ke oSTha - bimba ke cumbana meM prasiddha oSTha se balarAma ( bole ) // 14 // 73 vizeSa - prastuta zloka meM kartA 'rAma' hai aura 21 ve zloka meM kriyA 'jagAda ' hai / ataH AThaveM zloka meM kriyA hone se yaha 'kulaka' kahA jAtA hai / kahA bhI hai -- dvAbhyAM yugmamiti prokaM tribhiH zlokairvizeSakam | kalApakaM catubhiH syAttadUvaM kulakaM smRtam // (2) prastuta zloka meM mahA kavi mAgha ne balarAma jI kA zUravIra honA tathA vilAsI honA vyakta kiyA hai // 14 // prasaGga - prastuta zloka meM balarAma jI kahate haiM / vivakSitAmarthavidastatkSaNaM 'pratisaMhRtAm // prApayanpavanavyAdhergiramuttarapakSatAm // 15 // vivakSitAmiti // vivakSitAM vRddhatvAbhimAnAdagre vaktubhiSTAm / bacebrUno vA -sannantAtkarmaNi ktaH / tatkSaNe vivakSAkSaNe eva / ityavilamboktiH / pratisaMhRtAM 1. tatkSuNaprati /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 zizupAlavadham rAmAnurodhAnuruddhAm arthavidaH kAryajJasya ata eva pavanavyAdheruddhavasya giramuttarapakSatA siddhAnta pakSatAM prASayan / svayamasatpakSAvalambitvAditi bhAvaH / anena rAmasya vyagratoktA // 15 // anvayaH--vivakSitAM tatkSaNapratisaMhRtA arthavidaH pavanavyAdheH giraM uttarapakSatA prApayan (rAmaH jagAda) // 15 // hindI anuvAda-kahane ke liye utsuka (kintu balarAma jI ko bolate hue dekhakara ) tarakSaNa hI rokI gaI kAryajJa (myavahAradakSa) uddhavajI kI vANI ko uttarapakSa meM sthApita karate hue ( balarAma jI bole)| ( uddhavajI isI viSaya para balarAma ke pUrva kucha kahanA cAhate the, para yalarAma ne siddhAntapata meM kahane kA mahatva dekara unheM usa samaya roka diyaa)|| 15 // prasana-prastuta zloka meM balarAma jo apane lAla A~khoM ko ghumAte hue apane vicAroM ko vyakta karate haiN| ghUrNayanmadirAsvAdanadapATalitadyutI // revatIdazano' -cchiSTaparipUtapuTe dRzau // 16 / / ghUrNayanniti // punH| madirAsvAdena madyapAnena yo madastena pATalitA ISadraktIkRtA dyutiyayoste, revatyA devyAH vadane yaducchiSTaM madyalepatAmbUlAdi / akSicumbanasaMkrAntamiti bhAvaH / tena paripUte zuddha puTe yayoste dRzau ghUrNayan bhrAmayanniti madyavikAroktiH / ucchiSTaparipUte ityatra 'ratikAle mukhaM strINAM zuddhamAkhneTake zunAm' iti smaraNAt ucchiSTasya pAvitryajanakatvavirodhasyAbhAsatvAdvirodhAbhAso'laGkAraH / AbhAsatve virodhasya virodhAbhAsa ucyate' iti lakSaNAt // 16 // anvayaH-madirAsvAdamadapATalitadyutI, revatIpadanocchiSTaparipUtapuTe dRzau ghUrNayan ( rAmo jgaad)||16|| hindI anuvAda-madyapAna-janita naze se kucha-kucha raktavarNavAle tayA reSatI ke ucchiSTa (madyapAnAdi ) se zuddha prAntoM vAle donoM netroM ko ghumAte hue (balarAma jI bole)|| 16 // ( netra-cumbana ke samaya revato ke mukha kA ucchiSTa tAmbUla Adi ke lagane se pavitra aura madirA pAna se lAla-lAla AkhAM ko ghumAte hue--) (balarAma bole)||16|| vizeSa-ratikAla meM netra kA cumbana karanA kAmazAstra meM varNita hai| aura kahA bhI hai 1. vdno|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 75 kelimandire ratau kAminInAM, mRgayAyAM zunAzca AnanaM pavitramiti nItividaH "ratikAle mukhaM strINAM zuddhamAneTake. zunAm // " anyacca gavAM pazcAd dvijasyAjhI yoginAM hRskavervacaH / paraM zucitamaM vidyAnmukhaM strIvanhivAjinAm // prasaMGga-yahAM mahAkavi mAgha balarAma kI uSNa mukhavAyu dvArA unake krodha kA varNana karate haiN| AzleSalolupavadhUstanakArkazyasAkSiNIm // mlApayannabhimAnoSNaivanamAlAM mukhAnilaH // 17 // AzleSeti / / punaH / AzleSe lolupAyA AliGganalugdhAyA vadhvAH stanayoH kArkazyasya kAThinyasya sAkSiNImupadraSTrom / nityaM pIDanAditi bhAvaH / 'sAkSAdraSTari saMjJAyAm' (5 / 2 / 61) iti sAkSAcchandAdinipratyayaH / vanamAlAmabhimAnoSNarahaGkAratapta mukhAnilaH nizvAsamArutApayan glApayan / mlAyateya'ntAllaTa: zatrAdezaH / 'Adeca' (6 / 1 / 45) ityAtve pugAgamaH / amlAne mlAnasambandhAdatizayoktiH // 17 // __ anvayaH-AzleSalolupavadhUstanakArkazyasAkSiNIM vanamAlAM abhimAnoSNaiH mukhAnilaiH glApayan (jagAda) // 17 // hindI anuvAda-AliGgana karane ke lie (sakSa utsuka) vadhU (revatI) ke stanoM kI kaThoratA kA anubhava karAne vAlI vanamAlA ko abhimAna janita tapta niHzvAsa vAyu se mlAna karate hue ( balarAma bole) // 17 // vizeSa-----zloka R0 17 va 18 meM kavi ne vIrarasa ke anubhAvoM kA varNana kiyA hai| uSNavAyu, tathA zarIra para pasIne kI bunde camakanA aadi| prasaMGga-yahA~ zizupAla ke prati krodha ke kAraNa balarAma ke zarIra para hone vAle pariNAma kA varNana kiyA gayA hai| dadhatsandhyA'ruNavyomasphurattArAnukAriNIH // dviSadveSoparaktAGgasaGginIH svedavipuSaH // 18 // dadhaditi // punH| sandhyAyAmaruNe vyomni sphurantIstArA anukurvantIti tthoktaaH| kutaH-dviSataH zatroSeNa krodhenoparakte'Gge vapuSi saGginIH saktAH svedavipuSaH svedabindUna / 'pRSanti bindupRSatAH pumAMso vipuSaH striyAm' ityamaraH / dadhaddadhAnaH / 'nAbhyastAcchatuH' ( 71178) iti nuybhaavH| upamAlaGkAraH // 18 //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 zizupAlavadham ___ anvayaH-sandhyAruNavyomasphurattArAnukAriNIH viSadveSoparaktAGgasaGginIH svedavipuSaH dadhat (rAmaH jgaad)||18|| hindI anuvAda-sAyaMkAlIna lAla AkAza meM camakate tArAgaNoM kI taraha zatru para (zizupAla para ) kiye krodha se lAlazarIra para utpanna pasIne kI binduoM ko dhAraNa karate hue, (balarAma bole ) / prasaGga-prastuta zloka meM balarAmajI ke kuNDaloM meM jaTita padmarAga maNiyoM kI kAnti kA varNana kiyA gayA hai| prollasatkuNDalaprotapadmarAgadalatviSA // kRSNottarAsagarucaM vidadhaccUtapallavIm' // 19 // prollasaditi // punaH / prakarSeNollasatAM kuNDalayoH protAnAM syUtAnAM padmarAgadalAnAM mANikyazakalAnAM tviSA kaantyaa| proteti prapUrvAdvajaH karmaNi ktaH / yajAditvAtsamprasAraNam / kRSpattarAsaGgo nIlotarIyam / 'do prAvArottarAsaGgo samau bRhatikA tthaa| saMvyAnamuttarIya ca-' ityamaraH / tasya rucaM cUtapallavasyemA cautapallavIM vidadhat / kRSNalohitamizra varNacUtapallavavad dhUmrAMkuvannityarthaH 'dhUmradhUmalo kRSNalohite' ityamaravacanAt / patrAnyaruco'nyadIyatvAyogAtsAdRzyAkSepAnnidarzanAlaGkAraH // 16 // anvayaH-prollasatkuNDalaprotapadmarAgadalasviSA kRSNottarAsagarucaM cautapallavIM vidadhat // 19 // (rAmo jagAda) hindI anuvAda-atyadhika camakate hue kuNDaloM meM jar3e hue padmarAga maNiyoM ke Tukar3oM kI (lAla) kAnti se ( dhAraNa kiye hue apane ) nole dupaTTe ke varNa ko Amraparalava ke samAna arthAt dhUmra varNa kA karate hue, (balarAmajI bole)|| 19 // prasaGga-prastuta zloka meM revatI ke mukha-saMsarga se suvAsita madirA-saurabha kA varNana kiyA gayA hai| kakumikanyAvaktrAntarvAsalabdhAdhivAsayA // mukhAmodaM madirayA kRtAnanyAdhamudvaman // 20 / / kakudmIti / / punaH / kukudmikanyAyA revatyA baktrasthAntarabhyantare vAsena sthityA labdho'dhivAso vAsanA yayA tyaa| tanmukhasaurabhavAsitayetyarthaH saMskAro gandha 1. cUtapallavIm /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH mAlyAdyairadhivAsanamucyate / madirayA kRtAnuvyAdhaM kRtasaMsargam / priyAgaNDUSagandhimityarthaH / 'vyadhanaporanupasarga - ( 3|1|61 ) ityanupasRSTAdappratyaya vidhAnAdupasRSTAdRvyadherghaJpratyayaH / mukhAmodaM svamukhagandha vizeSam / 'AmodaH so'tinirhArI' ityamaraH / udvamannudviran / atra madirArAmamukhagandhayoH svagandhatirodhAnena rAmAmukhatadgaNDUSamadyagandha svIkArAttadguNayostatrottarasyAtma vizeSakatvena pUrNasApekSatvAdaGgAGgibhAvena saGkaraH / ' tadguNaH svaguNatyAgAdanyotkRSTa guNa hRtiH' iti lakSaNAt // 20 // anvayaH - kakudmikanyAvaktrAntarvAsandhAdhivAsayA, madirayA kRtAnuSyAdhaM mukhAmodaM udyaman (rAmaH jagAda ) // 20 // hindI anuvAda - revatI ke mukha meM sthita rahane se atyanta suvAsita madirA se mile hue suvAsa ko bolane ke samaya bAhara phailAte hue, ( balarAma 77 bole ) // 20 // / vizeSa - nAyikA bheda kI dRSTi se 'revatI' padminI nAyikA hai| aisI nAyikA kA niHzvAsa sugandhita honA svAbhAvika hai kiyA, vaha madirA bhI usake mukha-saMsarga se ucchiSTa madirA kA balarAma jI ne pAna karane ke sita ho gayA thA / padminInAyikA hone mukha- zrI evaM unake niHzvAsa ko 1143, 3 / 56 ) // revatI ne jisa madirA kA pAna sugandhita ho gaI thI, aura usakI kAraNa unakA niHzvAsa bhI suvA-kAraNa pArvatI tathA zakuntalA kI padma kA saurabha prApta thA / ( kumArasambhava prasaMga - prastuta zloka meM balarAmajI ke mukha- saurabha kA varNana kiyA gayA hai / jagAda vadanacchadmapadmaparyantapAtinaH // nayanmadhulihaH zvaityamudaMzu' dazanAMzubhiH // 21 // ( kulakam ) jagAdeti // vadanameva chadma kapaTaM yasya tatpadmam / vadanameva padmamityarthaH / chadmazabdenAsatyatvapratipAdanarUpo'pahnavaH / tasya paryantapAtinaH prAntasaJcAriNaH madhu lihantIti madhulihastAnmadhupAn / kvip / udagrerucchritaiH dazanAMzubhiH zvatyaM dhAvalyaM nayannevaM jagAda / tadguNAlaGkAraH / tasya madhupasannidhApakavadanApahnavasApekSatvAttena saGkaraH / kulakam // 21 // anvaya :- vadanacchadmapadmaparyantapAtinaH madhulihaH udaMzudazanAMzubhiH zvaizyaM nayan ( rAmaH jagAda ) // 21 // 1. 0 mudraya : "
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 zizupAlavadham hindI anuvAda-mukharUpI kamala ke cAroM ora uDanevAle bhramaroM ko apanI ujjvala dazanakAnti se zveta karate hue balarAma bole // 21 // vizeSa-balarAmajI ke mukharUpI kamala ke cAro ora bhramaroM ke ghUmane kA tAraparya kevala itanA hI hai ki unhoMne revatI kI ucchiSTa madirA kA pAna kiyA thA ( aura vaha padminI nAyikA hone ke kAraNa, usakA niHzvAsa svabhAvataH hI suvAsita thaa|) jisase unakA mukha aura niHzvAsa bhI usake saMsarga se suvAsita ho gayA thaa||| 21 // prasaGga-calarAma jI zrIkRSNa ke mata kA hI anumodana karate haiN| kimuvAcetyAha yadvAsudevenA'dInamanAdInavamIritam / vacasastasya sapadi kriyA kevalamuttaram // 22 // rAmo jagAdetyuktam / kiM tadityAkAGkSAyAmAha yaditi // vAsudevena na dInamityadInamakAtaraM nAdInavo'syetyanAdInavaM nirdopam / 'doSa AdInavo mataH' itymrH| yadvaca Iritam / 'uttiSThamAnastu paraH' ityAdipakSamAzritya yaduktamityarthaH tasya sapadi kriyA kevalaM sadyo'nuSThAnamevottaram / siddhAntasya voktatvAditi bhAvaH // 22 // anvayaH-vAsudevena adInaM anAdInavaM yat IritaM tasya vacasaH sapadi kriyA kevalaM uttaram // 22 // hindI anuvAda-(balarAma jI ne kahA ki) zrIkRSNa kA yaha kathana"hita cAhanevAle vyakti ko bar3hate hue zatru kI upekSA nahIM karanI cAhiye"(atyanta ) ojasvI aura nirdoSa hai, tatkAla kArya meM pariNata karanA hI usakA uttara hai // 22 // prasaGga-balarAmanI pUrvokta zrIkRSNa ke kathana kI vizeSatA kA ullekha karate haiM naitalladhvapi bhUyasyA vaco vAcA'tizayyate // indhanoghadhagapyagnistviSA nAtyeti pUSaNam // 23 // atha tadeva pratipAdayiSyannananyAtizayatayopaskaroti naitaditi // laghu saMkSiptamapyetadvaco bhUyasyA bhutryaa| vistRtayA'pItyarthaH / 'dvivacanavibhajya-' (5 / 3 / 57) ityAdinA Iyasuni 'barlopobhU ca bhoH'(6|4|158)
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH itakAralopo baho bhUrAdezaH / vAcA nAtizayyate nAtiricyate / gurvarthatvAditi bhAvaH / zIGaH karmaNi laTi yak / 'ayaG yi kGiti' (714 / 22) ityayaGAdezaH / tathA hi-indhanaughAndahatItIndhanoSadhak kASTharAzidAhakaH / bhUyAnapItyarthaH / pitvadhatve bhaSbhAvaH / agnistviSA prabhayA pUSaNaM sUryam / alpIyAMsamapIti bhAvaH / na atyeti nAtikrAmati / tejasaH prabhAvattvamiva vacaso'rthavattvamalaGghayasvaheturityarthaH atra samAnadharmavimbitayA dRSTAntAlaGkAraH // 23 // anvaya - laghu api etat vacaH bhUyasA vAcA na atizayyate, indhanaughadhak api agniH tviSA pUSaNaM na atyeti // 23 // 79 saMkSipta kathana kahA ki ) zrI kRSNa kA bAtoM ) se kATA nahIM jA sakatA / hindI anuvAda - ( balarAma jI ne bhI atyadhika vistRta kathana ( lambI caur3I ( kyoMki ) indhana - samUha ko jalAnevAlI agni bhI ( apane ) teja se dabA nahIM sakatI // 23 // sUrya ko prasaMga :- zrIkRSNa ke vicAra ko siddhAntarupa meM svIkAra kara tathA uddhavajI ke niSedhAtmaka vicAra ko mana meM rakhate hue - usakA tIna zlokoM meM ( kramAMka 25-27 ) khaNDana karate haiM / uddhavamuddizyAtmano vAgvibhavasyAmasaradAnAya sandAnitakamAhavirodhivacaso mUkAnvAgIzAnapi kurvate // jaDAnapyanulomArthAnpravAcaH kRtinAM giraH // 24 // itthaM yAnaM siddhAntayitvA tatroddhavapratirodhaM hRdinidhAya tribhiH pratyAcaSTeyadi harivaco nAtizayyate, alaM tarhi tavApi bAgArambharata Aha-- virodhIti // kRtinAM kuzalAnAM giraH kalyaH virodhivacasaH pratikUlavAdino vAgIzAnvAkpatInapi / 'vAgIzo vAkpatiH samau' ityamaraH / mUkAnnirvAcaH kurvate / jaGayantItyarthaH anulomo'nukUlo'rtho'bhidheyaH yeSAM te'nukUlArthAH, anukUlavAdinaH tAn jaDAn mandAnapi pravAcaH pragalbhavAcaH kurvate / ato'smadagiraH pravAcyA iti bhAvaH / atra vAgIzAnAM mUkIkaraNAjjaDAnAM pravAktvakaraNAcca zakya vastukaraNarUpo vizeSo'laGkAraH asambandhe sambandhAtizayoktipratibhotthApita iti saGkaraH // 24 // anvaya - kRtinAM gira; virodhivacasaH vAgIzAn api mUkAn anulomArthAn jaDAn api pravAcaH kurvate / 1. sarvaGkaSAyAM tu 'saMkSiptasya, virodhivacasaH, SaDguNaH, anilaDitakAryasya, sarvakAryazarIreSu' zlo0 saM0 (25, 24, 27, 28) ityevaM kramo dRzyate /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham hindI anuvAda -- kuzala logoM ke vacana pratipakSI bRhaspati ko bhI mUka banA dete haiM, tathA anukUla bolane vAle mUrko ko bhI prauDhavakA banA dete haiM ||24|| 80 ( arthAt acchAvaktA apanI vANI se pratipakSI bRhaspati ko bhI cupa karA sakatA hai, aura apane pakSa ke mandamativAloM ko prauDhavaktA banA sakatA hai / prasaGga - balarAmabhI, zrIkRSNa ke saMkSipta evaM arthapUrNa kathana ko vistRta karake samajhA rahe haiN| saMkSiptasyApyato'syaiva vAkyasyArthagarIyasaH // suvistaratarA vAco bhASyabhUtA bhavantu me // 25 // nanvAtmanInena svAminA 'buddheH phalamanAgrahaH' iti nyAyena zAstrajJavacanaM pratikUlamapi grAhyamevetyAzaGkayAha saMkSiptasyeti // ato harivacaso'natizayanIyatvAdeva suvistaratarAH prapaJcatarAH / ' prathane bAvazabde' ( 3 / 3 / 33) iti ghaJaH pratiSedhaH / 'Rdoram' 3 / 3 / 57 ityap / me vacasaH saMkSipta mAlpAkSarasyApparthena garIyasaH / sUtrakalpasyetyarthaH / 'alpAkSaramasandigdhaM sAravadvizvatomukham / astobhamavanadya ca sUtraM sUtra vido viduH // iti lakSaNAt / asyaiva vAkyasya nAnyasya bhASyabhUtA bhASyaH samAH / nityasamAsaH / 'kSmAdI jantA bhUtaM klIbaM same'tIte cire triSu' iti vaijayantI / vyAkhyAnarUpA bhavantvityarthaH / sUtravyAkhyAna vizeSo bhASyam / 'sUtrasthaM padamAdAya vAkyaiH sUtrAnusAribhiH / svapadAni ca varNyante bhASyaM bhASyavido viduH // iti / mayA tu tadeva vizeSaprakAzanAya vyAkhyAyate natvatizayAya pratyAkhyAyate ityadoSa ityarthaH / upamAlaGkAraH // 25 // anvayaH - ataH suvistarAH meM vAcA saMkSiptasya api arthagarIyasaH asya eva vAkyasya bhASyabhUtA bhavantu / / 25 // hindI anuvAda -- ( balarAma jI ne kahA ki ) vANI, atisaMcipta kintu arthagambhIra zrIkRSNa ke bane // 25 // isalie atyanta vistRta merI ( pUrvokta ) vAkya kA bhASya ( sUtroM meM nihita artha kA hI vistRta rUpa se pratipAdana karanevAlA bhASya hotA hai | ataH maiM saMkSipta hote hue bhI arthayukta zrIkRSNokta kathana ko hI vistRta rUpa se kahU~gA ) // 25 //
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH vizeSa-sUtra kA lakSaNa isa prakAra hai "alpAkSaramasandigdhaM sAravadvizvatomukham / astobhamanavA ca sUtraM sUtravido viduH // " prasaGga-zrI kRSNa ke vicAra ko siddhAntarUpa meM svIkAra kara tathA uddhava ja. ke niSedhAtmaka vicAra ko mana meM rakhate hue usakA tIna zlokoM meM kra. 26-27 khaNDana karate haiN| ityaM pADguNyAdipAThamAnaM na mantra iti siddha samprati svayaM mantrasvarUpamAha sarvakAryazarIrepu muktvA'GgaskandhapaJcakam // saugatAnAmivAtmA'nyo nAsti mantro mahIbhRtAm // 26 // sarveti // sarvANi kAryANi sandhyAdIni tAni zarIrANIvetyupamitasamAsaH / saugatAnAmiveti / liGgAnteSu sarvakAryazarIreSu sarveSu zarIreSviva / srvkaaryessvityrthH| aGgAni skandhA ivetyupmitsmaasH| teSAM paJcakaM muktvA / skandhapaJcakamivAGgapaJcakaM hitvetyarthaH / paJca parimANamasyeti paJcakam / 'saMkhyAyAH saMjJAsaGghasUtrAdhyayaneSu' (4 / 1 / 58) iti ka pratyayaH / sugato bhaktibhaMjanIya eSAM saugatA bauddhAH / 'bhaktiH (4 / 3 / 65) itynnprtyyH| teSAmanya Atmeva mahIbhRtAmanyo mantro nAsti / karmaNAmArambhopAyaH, puruSadravyasampat dezakAlavibhAgaH, vipattipratIkAraH kArya siddhina zceti paJcAGgAni / yathAha kAmandakaH 'sahAyAH sAdhanopAyA vibhAgo dezakAlayoH / __ vipattezca pratIkAraH siddhiH paJcAGgamiSyate' // (11 / 56) ___ iti / rUpavedanAvijJAnasaMjJAsaMskArAH paJca skndhaaH| tatra viSayaprapaJco rUpaskandhaH, tajjJAnaprapaJco vedanAskandhaH, AlayavijJAnasantAno vijJAnaskandhaH, nAmaprapaJcaH saMjJAskandhaH, vAsanAprapaJcaH saMskAraskandhaH / evaM paJcadhA parivartamAno jJAnasantAna evAtmA iti bauddhaaH| evaM yathA bauddhAnAM sarveSu zarIreSu skandhapaJcakAtirikta AtmA nAsti, tathA rAjJAmaGgapaJcakAtirikto mantro naastiityupmaalngkaarH| taccAsmAkaM samagramevetyayameva yAtrAkAla iti bhAvaH // 26 // anvaya-sarvakAryazarIreSu aGgaskandhapaJcakaM muktvA saugatAnAM AsmA iva mahIbhRtAM anyaH mantraH nAsti // 26 // hindI anuvAda-jisa prakAra bauddhoM ke yahA~ rUpAdi pAMca skaMdhoM ( rUpa-skaMdha, vedanAskaMdha, vijJAnaskaMdha, saMjJAskandha aura saMskAra-skaMdha ) ke atirikta AtmA koI anya vastu nahIM hai, usI prakAra rAjAoM ke yahA~ bhI pAMca aGgoM ke atirikta mantra nAma kI koI anya vastu nahIM hai // 26 / / 6zi0va0
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham vizeSa-kavibhAgha ne bauddhadarzanazAstra kA acchA adhyayana kiyA thaa| ukta zloka meM bauddhadarzana kA ullekha hai| bauddha darzana zarIra meM AtmA nAma kI koI vastu svIkAra nahIM krtaa| vaha zarIra meM pAMca skandhoM kI sthiti mAnatA hai| ve skandha ye haiM-(1) rUpaskandha, (2) vedanA skandha (3) vijJAna skandha (4) saMjJA skandha aura (5) saMskAra skandha / isa jagat meM dRzyamAna sabhI vastuoM kA AkAra rUpaskandha hai / dhArApravAharUpa jJAna vijJAnaskandha hai| caitanya athavA vastusamUha kA nAma saMjJAskandha hai| nitta para par3I huI chAyA kA nAma saMskAraskandha hai| ukta pAMcoM skandhoM ke atirikta jisa prakAra zarIra meM AramA nAma kI koI vastu bauddhoM ke lie nahIM hai, usI prakAra rAjAoM ke lie paMcAGga yukta mantra ke atirikta kisI bhI kArya meM koI anya mantra nahIM hai| AcArya kAmandaka ke anusAra paMcAMga mantra ye haiM-"sahAyAH sAdhanopAyA vibhAgo dezakAlayoH / vipattezca pratIkAraH siddhiH paJcAGgamipyate // " 11-56 iti // - prasaGga-balarAma jI apane mata kA tipAdana karate hue kahate haiM ki mantraNA ke pazcAt use kArya meM tatkAla pariNata karanA cAhiye, kriyA meM vilampa karanA ahitakara hotA hai| SaDguNAH zaktayastisraH siddhyshcodystryH|| granthAnadhItya vyAkartumiti durmedhaso'pyalam / / 27 / / paDiti // duSTA medhA yeSAM te durmedhasaH mandabuddhayo'pi / 'nityamasicprajAmedhayoH (5|4|122)iti samAsAnto'sicpratyayaH / granthAnauzanasAdIn adhItya paThitvA, 'guNaH sandhivigrahayAnAsanadvaidhIbhAvasamAzrayAkhyAH SaT / zaktayaH prabhutvamantrotsAhAkhyAstinaH / siddhayaH pUrvoktazaktitrayasAdhyAH puruSArthalAbhAtmikAH / tAzca tisraH prabhusiddhimantrasiddhirutsAhasiddhizceti / udayAH vuddhikSayasthAnAni chatrinyAyenodayA ucyante / tatra vRddhikSayo svazaktisiddhayoH pUrvAvasthAnAdupacayApacayo sthAnaM te ca trayaH iti vyAkartuM vyAkhyAtumalaM samarthAH / 'paryAptavacaneSvalamartheSu' (3 / 4 / 66) iti tumun / paJcAGganirNayazaktivikalAnAM sandhyAdirUpasaMkhyAmAtrapAThakAnAmazAsrajJatvAduddhavAdayo na grAhya vacanA itybhisndhiH| atrAmara: 'saMdhirnA vigraho yAnamAsanaM dvaidhamAzrayA / SaDguNAH zaktayastisraH prabhAvotsAhamaMtrajAH / / kSayaH sthAna ca vRddhizca trivargo nItivedinAm // iti / tatrArivijigISvorvyavasthAkaraNamaikyaM sandhiH / virodho vigrahaH / vijigISorariM prati yAtrA yAnam / tayomithaH pratibaddhazaktayoH kAlapratIkSayA
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH tUSNImavasthAnamAsanam / durbalaprabalayorvAcikamAtmasamarpaNaM dvadhI bhAvaH / ariNA pIDayamAnasya balavadAzrayagaM sNbhryH| kozadaNDotthaM tejaHprabhAvaH / kartavyArtheSu syeyAnprayatna utsAhaH / SaDguNa cintanaM mantraH / gatamanyaditi saGkSapaH // 27 // prasaGga-balarAma jI kahate haiM ki kevala zAstra kA jJAna rakhanA eka bAta hai, aura kArya kuzalatA rakhanA dUsarI bAta hai, vaha sabhI meM nahIM hotii| andhaya-durmedhasaH api granthAn adhIsya guNAH SaT, zaktayaH tisraH siddhayaH ca udayAH yaH, iti vyAkartuM alam // 27 // hindI anuvAda-manda buddhijana bhI (zukranIti Adi) granthoM kA adhyayana kara chaH guNa, tIna zaktiyAM, tIna siddhiyA~ tathA tIna udaya Adi inakI vyAkhyA karane meM samartha hotA hai // 27 // isa zloka meM kavi ne rAjanIti ke pAribhASika zabdoM kA prayoga kiyA hai| vizeSa-saMdhi, vigraha, yAna, Asana, saMzraya aura dvaidhIbhAva -ye chaH guNa haiN| prabhuzakti, maMtrazakti aura utsAhazakti-ye tIna siddhiyA~ haiN| vRddhi, kSaya, aura sthAna-ye tIna udaya haiM // 27 // prasaGga-prastuta zloka meM balarAma jI punaH uddhavajI ke mata ko svIkAra na karane ke lie saMketa karate haiN| nanu zAstroktArthavyAkhyAtava zAstrajJaH, sa eva grAhyavacanazcetyAzaGkayAha-- anirloDita'-kAryasya vAgjAlaM vAggmino vRthA // nimittAdaparAddheSordhAnuSkasyeva valigatam // 28 // aniloDiteti // aniloDitaM nAlokitaM kArya yena tasya / kAryAkAryamajAnata ityarthaH / vAco'sya santIti vAgmI vaavduukH| 'vAcoyuktipaTurvAgmI vAvadUko'tivaktari' ityamaraH / 'vAco gminiH' (5 / 2 / 124) iti gminiprtyyH| tasya vAgjAlaM vAgADambaro nimittAllakSyAt / 'vedhyaM lakSya nimittaM ca zakhyaM ca samaM viduH' iti vaijayantI / aparAddheSoH skhalitabANasya / dhanuH praharaNamasyeti dhAnuSko dhanvI / 'praharaNam' (4 / 4157) iti Thak / isusuktAntAtkaH (7351) / 'aparAddhapRSatko'so lakSyAdhazcyutasAyakaH / dhanvI dhanuSmAndhAnuSkaH 1. anirloThita /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham ityamaraH / tasya valgitamiva vRthA niSphalam / kAryajJasya vaco grAhyaM na tu vAcalasyeti bhAvaH // 28 // 84 anvayaH -- anilaDitakAryasya vAgminaH vAgjAlaM, nimittAt aparAddhepoH dhAnuSkasya valitaM iva vRthA // 28 // hindI anuvAda - kartavya aura akarttavya ko na jAnanevAle vaktA kI bAteM niSphalasI hotI haiM, jaise lakSya se bhraSTa hue bANavAle dhanurdhArI kI bar3hI car3hI bAteM // 28 // prasaGga - balarAma jI apane mata kA pratipAdana karate hue kahate haiM ki mantraNA ke pazcAt use kArya meM tatkAla pariNata karanA cAhie, kriyA meM vilamba karanA ahitakara hotA hai, atha mantritArthakriyAvilambe doSamAha mantro yodha ivAdhIraH sarvAGgaiH kalpitairapi // ciraM na sahate sthAtu parebhyo bhedazaGkayA // 29 // mantra iti // saMvRtaguptaM sarvAGgaH pUrvoktairupAyAdibhiruraH sthalAdibhizcopalakSito'pi : sarvAGgasaMvRto'pItyarthaH / mantro vicAraH adhIro bhIruH, yudhyata iti yogho bhaTa iva / pacAdyac / parebhyo'nyebhyo'rinyazca / 'paraM dUrAnyamukhyeSu paro'riparamAtmano:' iti vaijayantI / bhedo vidAraNaM tRtIyagAmitvaM ca nasya zaGkayA ciraM sthAtum / vilamvitumityarthaH / na sahate na kSamaH / ' zakadhUpa ( 3/4/65 ) ityAdinA tumunpratyayaH / ato na vilambitavyam, anyathA mantrabhede kAryahAniH syAditi bhAvaH // 26 // anvayaH -- saMvRttaiH api sarvAGgai: ( upalakSitaH ) mantraH, adhIraH yodhaH iva parebhyaH bhedazaGkayA ciraM sthAtuM na sahate // 29 // hindI anuvAda - jisa prakAra lohe ke kavaca se sarvAMga ko bacAtA huA bhI bhIru yodhA zatru ke prahAra ke bhaya se dIrghakAla taka raNabhUmi meM nahIM Thahara sakatA, usI prakAra upAyAdi pAMcoM bhaGgoM se surakSita bhI mantra, dIrghakAla taka surakSita nahIM raha sakatA / arthAt hamArA nirNaya zatru ke guptacaroM dvArA jJAta ho sakatA hai || 29 // prasaGga - valarAma jI saMkSepa meM nIti kI vyAkhyA karate haiM / 1. saMvRtterapi /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH kiJca nItisarvasvaparyAlocanayA'pi na vilambaH kArya ityabhipretyAha AtmodayaH parajyAnirdvayaM niitiritiiytii| tadUrIkRtya kRtibhirvAcaspatyaM pratAyate // 30 // Atmodaya iti // Atmana udayo vRddhiH parasya zatroAnirhAniH / 'vIjyAhAjvaribhyoniH' ( u0 488 ) ityauNAdiko niHpratyayaH / iti dvayam / idaM parimANamasyA iti iyatI etAvatI / 'kimidaMbhyAM vo ghaH' ( 5 / 2 / 40) matupo vasya ghazca / 'ugitazca' (4 / 1 / 6 ) iti DIp / nItirnItisaGgrahaH / etadvayAtirikto na kAzvinItipadArtho'stItyarthaH / yadanyatSADguNyAdivarNanaM tatsarvamasyaiva prapaJca ityAhataditi / tad dvayamUrIkRtyAGgIkRtya / 'UrIkRtamurarIkRtamaGgIkRtam' ityamaraH / 'UryAdiciDAcazca' 1 / 4 / 61 iti gatisaMjJAyAM 'kugatiprAdayaH' ( 2 / 2018) iti samAse ktvo lyap / kRtibhiH kuzalaH vAcaspatyaM vAggmitvam / kaskAditvAdaluksattve / 'paSThayAH patiputra' (8 / 3 / 53 ) ityAdinA satvamiti svAmI tanna, tasya chandoviSayatvAt / brAhmaNAditvAdbhAve jyaJpratyayaH / pratAyate vistIryate / karmaNi laT / 'tanoteya ki' (6 / 4 / 44 ) ityAtvam / tasmAdAtmodayAthibhiravilambAcchatrurucchettavyaH, tatrAntarIyatvAttasyeti bhAvaH // 30 // anvayaH-AlodayaH parajyAniH iti dvayaM, iyatI nItiH, tat UrIkRtyaM kRtibhiH vAcaspatyaM pratAyate // 30 // hindI anuvAda-apanI unnati-( abhivRddhi ) tathA zatru kI hAni, basa itanI hI rAjanIti hai, ise (isa siddhAnta ko) svIkAra kara (rAjanIti meM) kuzalapuruSa ( vyAkhyAnAdi dvArA) vAgmitA kA vistAra karate haiM // 30 // (arthAt apanI unnati aura zatru kA vinAza, ye hI do nIti kI bAteM haiN| inheM hI vidvAn vistRtarUpa se batAte haiM ) / prasA-balarAma jI kahate haiM ki rAjAoM ko abhyudaya meM kabhI santoSa nahIM karanA caahiye| nanu labdhodayasya kiM parocchittyetyAha tRptiyogaH pareNApi mahimnA na mahAtmanAm / pUrNazcandrodayAkAGkSI dRSTAnto'tra mahArNavaH // 31 // tRptiyoga iti // mahIyasAM mahAtmanAM pareNApi prabhUtenApi mahimnA aizvaryeNa tRptiyogaH santoSalAbho na / atra tRptyabhAve pUrNaH san candrodayAkAjhI / vRddhyartha 1. glAnIti /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 zizupAlavadham miti bhAvaH / mahArNavo dRssttaantH| dRSTaH anto nizcayo yasmin dRSTAnto nida. rzanam / upamAnamiti yAvat / rAjJA vRddhau alaMbuddhirna kAryA / 'asantuSTA dvijA naSTAH santuSTAzca mahIbhujaH / sallajjA gaNikA naSTA nirlajjA ca kulAGganA' // iti nyAyAditi bhAvaH / nAyaM dRssttaantaalngkaarH| bimbapratibimbabhAvenIpamyasya gamyatve tasyotthAnAt / kintu dRSTAntazabdena tasyAbhidhAnAdupamAlaGkAraH / ata eva dRSTAntodAharaNanidarzanarUpAH zabdA na prayoktavyAH paunaruktyApatterityekAvalyalaGkAraH // 31 // ___ anvayaH-mahIyasAM pareNApi mahimnA tRptiyogaH na / atra pUrNaH candrodayAkAkSI mahArNavaH dRSTAntaH // 31 // hindI anuvAda-rAjAoM ko abhyudaya meM kabhI santoSa nahIM karanA cAhiye / isameM dRSTAnta ratnAkara hai| vaha ratnoM se sampanna hone para bhI apanI vRddhi ke liye candrodaya ko cAhatA hI hai| (ataH ve prabhUta dhana sampanna hone para bhI apane abhyudaya ke liye sadA prayatnazIla raheM / ) // 31 // vizeSa-rAjAoM ko apanI samRddhi meM santuSTa hokara nahIM baiThanA caahiye| kyoMki kahA gayA hai "asantuSTA dvijA naSTAH santuSTAzca mahIbhujaH / salajjA gaNikA naSTA nirlajjA ca kulaanggnaa|| prasana-balarAma jI kahate haiM ki santoSa karanA hAnikara hotA hai| tathApi santoSa doSamAha sampadA susthitaMmanyo' bhavati svalpayA'pi yH| kRtakRtyo vidhirmanye na vardhayati tasya tAm / / 32 // sampadeti // yaH svalpayA'pi sampadA susthiramAtmAnaM manyata iti susthira manyaH svasthamAnI bhavati / 'AtmamAne khazca' (3 / 2 / 83 ) iti khapratyaye mumAgamaH / tasyAlpasantuSTasya tAM svalpasampadaM kRtakRtyastAvatava kRtArtho vidhidevamapi na vardhayati ahamiti manye / pauruSahInAvamapi jugupsate, tatpravRtteH paramaddhiprAptiriti bhAvaH // 32 // 1. degsusthirNmnyo|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH anvaya-yaH sghalpayA api sampadA susthitaM manyaH bhavati kRtakRtyaH vidhi: tasya tAM, na vadhayati iti manye // 32 // hindI anuvAda-jo (rAjA) alpa sampatti se bhI apane ko susthira mAnatA hai to kRtakRtya deya bhI usakI usa sampatti ko nahIM bar3hAtA, aisA maiM mAnatA (jo nAma mAtra kI sampatti prAptakara santuSTa ho jAtA hai, usakA bhAgya bhI usakI icchAnusAra hI svayaM ko kRtArtha samajhaletA hai aura punaH usakI sampatti meM vRddhi nahIM karatA // ) prasaGga-mAniyoM ke svabhAva ke viSaya meM balarAma jI kahate haiN| kiJca parAkramalabdha evodayo nAnyalabdha ityAha samUlaghAtamaghnantaH parAnnodyanti mAninaH / pradhvaMsitAndhatamasastatrodAharaNaM raviH // 33 // samaleti // mAnino'bhimAninaH parAn zatrUna samUlaM hatvA samUlapAtam anntH| anunmUlayanta ityarthaH 'samUlAkRtajIveSu hnkRgrh| ( 3 / 4 / 36 ) iti NamulpratyayaH / 'kaSAdiSu yathAvidhyanuprayogaH' ( 34146 ) iti hanteranuprayogaH / nodyanti / kintu htvvodyntiityrthH| tatra hatvaivodaye, andhayatItyandhaM gADhaM tamo'ndhatamasam / 'dhvAnte gADhe'ndhatamasam' ityamaraH / 'avasamandhebhyastamasaH' (41579) itycprtyyH| pradhvaMsitamandhatamasaM yena saH / udayAtprAgiti bhAvaH / ravirudAharaNaM dRssttaantH| atrApi 'dRSTAnto'tra mahArNavaH ( 2 / 31) itivadupamAlaGkAro na tu dRSTAnta iti draSTavyam // 33 // ___ anvayaH-mAninaH parAn samUlaghAtaM anantaH na udyanti / tatra pradhvaMsitAndhatamasaH raviH udAharaNam // 33 // hindI anuvAda- AsmAbhimAnI loga zatruoM kA samUla vinAza kiye vinA abhyudaya ko prApta nahIM krte| isameM udAharaNa sUrya hai, jo udita hone ke pUrva rAtri ke pragAr3ha andhakAra ko naSTa kara detA hai / / 33 // prasaGga-prastuta zloka meM balarAma jI kahate haiM ki zatru kA nAza kiye vinA pratiSThA prApta karanA kaThina hai| kiJca anucchinnazatroH pratiSThava durghaTetyAha vipakSamakhilIkRtya pratiSThA skhalu durlabhA / anItvA paGkatAM dhUlimudakaM nAvatiSThate // 34 //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham vipakSamiti // vipakSaM zatrumakhilIkRtya khilamutsannamakRtvA / anunmUlyetyarthaH / pratiSThA durlabhA khalu / tathA hi-udakaM kartR dhUnim / svaparibhAvinImiti bhAvaH / patAmanItvA / naadhHkRtyetyrthH| nAvatiSThate / kintu nItvaMva tiSThatItyarthaH / 'samavapravibhyaH sthaH' (1 // 3 // 22 ) ityAtmanepadam / vAkyabhedena pratibimbanApekSo dRSTAntAlakAraH // 34 // ___anvayaH-vipakSaM akhilIkRtya pratiSThA durlabhA khalu / udakaM dhUliM paGkatA anItvA na bhavatiSThate / / 34 // hindI anuvAda-zatru kA vinA samUla nAza kiye pratiSThA prApta karanA kaThina hai| jala dhUli ko jaba taka kIcar3a banAkara nIce nahIM davA detA, taba taka vaha apane (zuddha) svarUpa ko prApta nahIM karatA / / 34 / / prasaGga-prastuta zloka meM balarAma jo kahate haiM ki eka zava kA bhI rahanA kaSTa dAyaka hotA hai| nanvayaM zizupAla ekAkI naH kiM kariSyatItyAzajhyAha dhriyate yAvadeko'pi ripustAyatkutaH sukham / puraH kliznAti somaM hi sa~hikeyo'suraduhAm // 35 // dhiyata iti // eko'pi ripuryAvad dhriyate'vatiSThate / 'dhUGa avasthAne' iti dhAtostaudA dikAkartari laT / 'rizayagliGgha' (54 / 28) iti riGAdezaH / tAvattadavadhi sukhaM kutaH / 'yAvattAvacca sAkalye'vadhau' ityamaraH / tathA hi siMhikAyA apatyaM pumAnsa~hikeyo rAhuH / 'tamastu rAhuH svarbhAnuH saihikeyo vidhuntudaH' itymrH| strIbhyo Dhak ( 4 / 1 / 120 ) asuragRhAM devAnAM puro'ne somaM kliznAti dhAvate / prAcuryAtsomagrahaNam / sUrya ceti bhaavH| tasmAdeko'pi zatrurucchettavya iti bhAvaH / 'agreH zeSamRNAccheSaM zatroH zeSaM na zeSayet' iti tAtparyam / vizeSeNa sAmAnyasamarthanarUpo'rthAntaranyAsaH // 35 // anvayaH-ekaH api ripuH yAvat dhriyate tAvat sukhaM kutaH ? hi saihikeyaH asuraguhAM puraH somaM kliznAti // 35 // hindI anuvAda-jaba taka eka bhI zatru ( jIvita ) rahatA hai, tabataka sukha kahA~ ? kyoMki rAhu devoM ke sAmane candramA ko prasatA hI hai // 35 // (eka zatru ke hone para bhI usakA nAza kara denA cAhiye / kahA gayA hai ____ 'bhagneH zeSamRNAccheSaM zatroH zeSaM na zeSayet / ataH zizupAla kA nAza karanA hI zreyaskara hai|)
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH prasaGga - prastuta zloka meM balarAma jI zatru aura mitra bhedoM kA nirUpaNa karate haiM / nanu kSudro'yaM caidyaH kiM naH kariSyatItyAzaGkaya tasya balavattAM vaktu mitrAmitrabalAvala vivekaM tAvatkaroti sakhA garIyAn zatruzca kRtrimastau hi kAryataH / syAtAmamitrau mitre ca sahajaprAkRtAvapi / / 36 / / sakheti // kriyayA upakArApakArAnyatararUpayA nivRttaH kRtrimaH / vitaH citra: ( 3388 ) vatrennityam ( 4/4/20 ) sakhA suhRt zatruzca kRtrima garIyAn / kutaH - hi yasmAttau kRtrimamitrazatrU kAryaMta upakArApakArarUpakAryaM vazAt / nivRttAviti zeSaH / uktakAryopAdheryAvajjIvamanapAyAt anayomitrAmitrabhAvo'pyanapAyIti garIyastvamiti bhAvaH / sahajaprAkRtau tu naivamityAha - syAtAmiti / saha jAtaH sahajaH ekazarIrAvayavatvAt / tatra sahajaM mitraM mAtRSvaseyapitRSvaseyAdi / sahajazatrustu pitRvyatatputrAdiH / prakRtyA siddhaH prAkRtaH zatruH / pUrvoktasa hajakRtrimala - kSaNarahita ityarthaH / tatra viSayAnantaraH prAkRtaH / tadanantaraH prAkRtaM mitram / api tvarthe / tau sahajaprAkRtau zatrumitre ca syAtAM tAvAtmakAryavazAdaniyamenobhayarUpatAmApadyete na kRtrimazatru mitre / kRtrimaH zatruH zatrureva mitraM ca mitrameveti kRtrimAdeva mitrAmitro garIyAMsI / na tu sahajI nApi prAkRtAvityarthaH / anena kRtrimatvaM sarvApavAdIti siddham // 36 // anvayaH - kRtrimaH sakhA zatruH ca garIyAn / hi tau kAryataH jAtI / sahaja prAkRtau amitrau mitre ca syAtAm || 36 || hindI meM anuvAda - kRtrima mitra aura kRtrima zatru pradhAna hote haiN| kyoMki ve (donoM) kAryavaza hote haiM / sahaja aura prAkRta mitra bhI kAryavaza mitra tathA zatru hote haiM ( inameM sahaja mitra - mausI aura phUla ke lar3ake, bhAI aura unake lar3ake, prAkRta mitra aura prAkRta zatru- ye haiN| inakI vyutpatti isa prakAra hai - 'prakRtyA siddhaH prAkRtaH / ' sahaja zatru- cacere prakRti se hI hote kRtrima zatru sadA zatru hI rahatA hai aura kRtrima mitra sadA mitra hI rahatA hai, ataH ye hI donoM pradhAna ( zreSTha ) hai // 36 // prasaGga - prastuta zloka meM calarAmajI, sandhi kisake sAtha karanI cAhiye ? batalAte haiM / evaM cedasmAkaM paitRSvaseyaH zizupAlaH sahajamitratvAtsambandhAtavyo na tu yAtavya ityata Aha upakaraNA sandhirna mitreNApakAriNA / upakArApakArau hi lakSyaM lakSaNametayoH // 37 //
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham ___ upakartreti // upakoMpakArakAriNA ariNApi sahajena / prAkRtena ceti zeSaH / sandhiH kAryaH / aritvApavAdena kRtrimamitratAyA balIyasyA yAvajjIvabhAvinyAstatrotpannatvAditi bhAvaH / evamapakAriNA mitreNApi / sahajena prAkRtena veti zeSaH / sandhirna kaaryH| mitratvApavAdena kRtrimazatrutAyA balIyasyA yAvajjIvabhAvinyAstatrotpannatvAditi bhAvaH / nanu sAkSAdariNA sandadhyAt mitreNa kathaM virudhyAdityAzakya kriyayA tayorvaparItyAdadoSa ityAha-hi yasmAdupakArApakArAveva tayomitrAmitrayolalaNaM svarUpaM lakSyaM drssttvym| upakarte mitram apakataiva shtrurityrthH| tasmAtsahajamitratve'pi caidyaH kriyA zatrutvAdyAtavya eveti bhAvaH // 37 // anvaya-upakA ariNA ( api) sandhiH ( kAryaH) apakAriNA mitreNa (api ) sandhiH na ( kAryaH) hi upakArApakArau etayoH lakSaNaM lakSyam // 37 // hindI anuvAda-( balarAma jI kahate haiM ki) upakAra karane vAle zatru ke sAtha bhI sandhi kara lenI cAhiye, apakAra karanevAle mitra se nhiiN| ina donoM (mitra tathA zatru) ke lakSaNa upakAra aura apakAra ko lakSita karanA cAhie / ( arthAt-upakAra karane vAlA hI mitra hai aura apakAra karane vAlA hI zatru) hai|)||37|| vizeSa-balarAma jI ke mata meM zizupAla ke sAtha, jo phUA kA putra hone ke kAraNa sahaja mitra hai, sandhi karanA ucita nahIM hai| prasaGga-prastuta zloka se cArazlokoM meM (zloka 38-41) zizupAla ko kRtrima zatru pramANita kiyA gayA hai / atha caidyasya kRtrimatrutvaM catubhirAha tvayA viprakRtazcaidyo rukmiNI haratA hare ! / baddhamUlasya mUlaM hi mahadvairataroH striyaH // 38 // tvayeti // he hare ! rukmiNI hrtaa| bandhubhistasmai pradattAM raaksssdhrmennodvhtetyrthH| 'rAkSaso yuddhaharaNAt' iti yAjJavalkyaH (AcArAdhyAye 3 / 61) 'gAndharvo rAkSasazcava dho kSatrasya tau smRtau' iti manuH ( 3 / 26 ) / tvayA caidyo viprakRtaH vipriyaM prApitaH / tathA hi baddhamUlasya rUDhamUlasya vairataroH striyo mahapradhAnaM mUlam / hi nizcaye / rUpakasaMsRSTo'yaM sAmAnyena vizeSasamarthanarUpo'rthAntaranyAsaH // 38 // anvayaH-he hare ! rukmiNI haratA svayA caidyaH viprakRtaH badamUlasya vairataroH striyaH mahat mUlam // 2 //
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH hindI anuvAda-he kRSNa ! rukmiNI kA haraNakara Apane zizupAla ko zatru banA liyA hai| kyoMki dRDhamUlavAle vairarUpI vRkSa kI jar3a striyAM hI hotI haiM / (arthAt striyAM vaira kI jar3a huA karatI haiM ) / / 38 // vizeSa-zrI kRSNa ne rukmiNI kA haraNa kiyA, vaha dharmazAstra sammata yA (1) "gAndharvo rAkSasazcaiva dhamyauM kSannasya tau rmRtii|" manu. 3 / 26 gAndharva aura rAkSasa vivAha satriya ke liye dharmayukta kahe gaye haiN| (2) rukmiNI-bhAgavata ( 3. 3. 3.) aura viSNu purANa (5. 26. 1) ke anusAra rukmiNI vidarbhanareza bhISma kI putrI thii| vaha zrIkRSNa kI paTarAniyoM meM sabase baDI rAnI thii| harivaMza ke anusAra zrIkRSNa inapara tathA rukmiNI zrI kRSNa para Asakta thii| rukmiNI kA vivAha jarAsaMdha kI preraNA tathA rukmI kI sahamati se zizupAla ke sAtha nizcita ho gayA thA, kintu vivAha ke eka dina pUrva rukmiNI kA sandeza prApta hone ke kAraNa, jaba rukmiNI indrANI pUjA karane mandira meM gayI tabhI zrIkRSNa bhI valarAma ke sAtha ratha liye vahA~ upasthita ho gye| usake mandira se bAhara Ate hI rukmiNI ko ratha para baiThA zrIkRSNa cale Aye / samAcAra pAkara zizupAhAdi zrIkRSNa se yuddha karane lage para saba parAsta hue / tabhI se zizupAla zrIkRSNa kA virodhI ho gayA thaa| prasaGga-balarAma jI zrIkRSNa ko zizupAla dvArA kiye gae apakAroM kA smaraNaH karAte haiN| atha tenApi tvaM viprakRta ityAha tvayi bhaumaM gate jetumarautsItsa purImimAm / proSitAryamaNaM merorandhakArastaTImiva // 39 // tvayIti // tvayi bhUmerapatyaM pumAMsaM bhaumaM narakAsuraM jetu gate sati sa caidya imAM purI dvArakAM proSito'ryamA sUryo yasyAstAM merostaTIM sAnumandhakAra ivArItsIt ruddhavAn / rudheraniTo luGi sici vRddhiH / upamAlaGkAraH // 39 // ___ anvayaH-svayi bhaumaM jetuM gate (sati) imAM purI proSitAryamaNaM meroH taTI andhakAraH iva arautsIt / / 39 // hindI anuvAda-( balarAma jI kahate haiM ki) bhaumAsura ko jItane ke lie Apake (zrI kRSNa ke ) prasthAna karane (cale jAne ) para usa (zizupAla ) ne isa nagarI (dvArakA) ko usa prakAra ghera liyA, jisa prakAra sUrya ke asta ho jAne para meru-parvata ke zikhara ko andhakAra ghera letA hai // 39 // vizeSa-bhaumAsura ke vadha kI kathA kA varNana bhAgavata ke dazamaskandha meM dekhanA caahiye|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ *92 zizupAlavadham prasaGga-prastuta zloka meM balarAmajI zizupAla ke anya apakAra ( kukRtya ) kA smaraNa zrI kRSNa ko karAte haiN| apakArAntaramAha Ala yA'lamidaM babhroryatsa dArAnapAharat / kathA'pi khalu pApAnAmalamazreyase ytH||40|| Alapyeti // sa caMdyo babhroryAdavabhedasya dArAnbhAryAm / 'bhAryA jAyA'ya 'bhUmni dArAH syAttu kuTumbinI' ityamaraH / apAharaditi yadidaM dArApaharaNaM AlapyoccAryA'lam / anaalpniiymityrthH| 'alakhalvoH pratiSedhayoH prAcAM ktvA' ( 3 / 4 / 18) iti ktyApratyaye samAse lyavAdezaH / yataH pApAnAM pApmanAM kathanamuccAraNamapi / 'cintipUjikathikumbi' (3 / 3 / 105 ) ityaGpratyayaH / azreyase'. nayAlaM samartha khalu / 'namaHsvasti-' (2 / 3 / 16 ) ityAdinA caturthI / atra niSidhyamAnAlapananiSedhanasamarthanAtkAryeNa kAraNasamarthako'rthAntaranyAsaH // 40 // ___ anvayaH-saH babhroH dArAn apAharat (iti) yat idaM Alapya alaM, yataH pApAnAM kathA api azreyase bhalam / / 40 // hindI anuvAda-(balarAma jI kahate haiM ki) usa (zizupAla ) ne yabhra yAdava kI strI kA apaharaNa kiyA 4Adi bAteM kahanA bhI vyartha haiM, kyoMki pApiyoM kI kathA sunane se bhI pApa hI hotA hai / / 40 // __ prasaGga-balarAmajI ne pUrvokta kAraNoM ko batalAne ke pazcAt kahA ki zizupAla ihama logoM kA kRtrima zatru ho gayA hai| phalitamAha virAddha evaM bhavatA virAddhA bahudhA ca nH| nirvatyate'riH kriyayA sa zrutazravasaH sutH||41|| virAddha iti // evaM bhavatA virAddho viprkRtH| rAdheraniTaH karmaNi ktaH / bahudhA no'smAkaM ca virAddhA viprakartA, zrutazravA nAma hareH pitRSvasA tasyAH sutH| paitRSvaseyatvAtsahajamitramapIti bhAvaH / sa caidyaH kriyayA pUrvoktAnyonyA'pakriyayA arinivartyate kRtrimaH zatruH kriyate / ato balIyastvAdanupekSya iti bhAvaH // 41 // ___ anvayaH-evaM bhavatA virAddhaH bahudhA ca naH virAddhA zrutazravasaH saH sutaH kriyayA ariH nirvaya'te / / 41 // hindI anuvAda-isa prakAra (rukmiNI haraNa se) Apake dvArA apakAra kiyA gayA aura aneka bAra ApakA apakAra karane vAlA vaha buA kA putra (zizupAla) hama logoM kA kRtrima zatru ho gayA hai / / 41 //
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaHsanaH (1) vizeSa-zrutazravA--sabhAparva (43,1-20, 24 ) ke anusAra zrutazravA cedirAja damaghoSa kI bhAryA kA nAma hai| yaha zrIkRSNa kI buA aura zizupAla kI mA~ thiiN| inhoMne apane putra zizupAla kI jIvana rakSA ke nimitta zrIkRSNa se prArthanA kI thii| isa para bhagavAn ne kahA thA-isake maiM 100 aparAdha kSamA kruuNgaa| (2) valarAmajI ne zrIkRSNa se kahA ki Apane rukmiNI kA haraNa karate samaya zizupAla ko parAjita kiyA thA, vahI parAjaya Apake prati usako zatrutA kA mUla kAraNa hai| narakAsura ko jItane ke lie jaba Apa gaye hue the taba zizupAla ne dvArikApurI ko ghera liyA aura babhru yAdava kI strI kA apaharaNa kara liyaa| isa prakAra usane anekabAra hamArA apakAra kiyA hai aura isIlie phUA kA putra hone para bhI, vaha hamArA sahaja mitra na hokara, kRtrima zatru siddha hotA hai| ataH usake sAtha sandhi nahIM karanI cAhie / / 41 / / ' prasaGga-prastuta zloka meM balarAma jI kahate haiM ki kRtrima zatru zizupAla kI upekSA nahIM karanI cAhie, kyoMki upekSA karane se hAni hogii| atrApyupekSAyAM doSamAha vidhAya vairaM sAmarSe naro'rau ya udaaste| prakSipyodarciSaM kakSe zerate te'bhimArutam // 42 // vidhAyeti // ye naraH pumAMsaH / 'syuH pumAMsaH paJcajanAH puruSAH naraH' ityamaraH / sAmarSe prAgeva saroSe'rI varaM vidhAya / svayaM cA'pakRtyetyarthaH / udAsate upekSante te naraH kakSe gulme / 'kakSastu .gulme dormUle pApe jIrNavane tRNe' iti vaijyntii| udaciSamadhikajvAlamagni prakSipya abhimArutam / vAbhimukhye'vyayIbhAvaH / zerate svapanti / tadvannAzaheturityarthaH / 'zIDo ruTa (7 / 16) iti ruDAgamaH / atra ye udAsate te zerate iti viziSTodAsInyazayanayoviyArthayonirdiSTakatvAsambhavAtsAdRzyalakSaNAyAmasambhavadvastusambandho vAkyArthanirvR tiriti nidrshnaabhedH| na cAyaM dRSTAntaH / vAkyabhedena prativimbakAraNAkSepe tasyotthAnAt / atra tu vAkyArthe vAkyArthasamAropAdvAkyakavAkyatAyAM tadabhAva ityalaGkArasarvasvakAraH / / 42 / / anvayaH-ye naraH sAmarSe bharau varaM vidhAya udAsate te kakSe udarcipaM prakSipya abhimArutaM zerate // 42 // hindI anuvAda-jo ati krodhI zatru se vaira karake usake prati udAsIna ho jAte haiM, ve sukhI ghAsa kI rAzi meM prajvalita agni ko DAlakara, havA ke rukha kI ora sote haiM, aryAt ve apane nAza ko zIghra bulAte haiM / / 42 / / / prasaGga-prastuta zloka meM balarAma jI kahate haiM ki bahuta kAla se pIr3A
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham pahu~cAte cale Ate hue zizupAla kA banA rahanA hI kSamA kI sImA hai| aba use kSamA nahIM karanA caahie| tathApi bAndhavatvAtsoDhavya ityAzaGkayAha manAganabhyAvRtyA vA kAmaM kSAmyatu yaH kssmii| kriyAsamabhihAreNa virAdhyantaM kSameta kH||43|| manAgiti // yaH kSamI sahanaH / 'zamityaSTAbhyo ghinuNa' ( 3 / 2 / 141 ) iti ghinunnprtyyH| sa soDhA manAgalpam / abhyAvRttAvapIti bhAvaH / anabhyAvRttyA sakRdvA / analpatve'pIti bhAvaH / virAdhyantamapakurvANaM kAmaM bhRzaM kSAmyatu kSamatAm / sambhAvanAyAM loT / zamAmaSTAnAM dIrghaH zyani (713 / 74 ) / kriyAsamabhihAreNa bhRzaM paunaH punyena cetyrthH| na ca puMvAkyeSvanekArthatvaM doSAya virAdhyantaM kaH kSameta saheta soDhuM zaknuyAt / na ko'piityrthH| 'zaki liG-' ( 3 / 3 / 172) iti zakyA. liGga / 'kSamU prasahane' devAdiko bhauvAdikazca // 43 // - anvayA--yaH kSamI saH manAka anabhyAvRtyA vA (virAdhyantaM ) kAmaM jJAmyatu / kriyAsamabhihAreNa virAdhyantaM kA sameta // 43 // hindI anuvAda-jo kSamA zIla hai, vaha thor3e athavA eka vAra kiye gaye bar3e bhI aparAdha ko bhale hI kSamA kara sakatA hai (kSamA kara de) kintu bAra-bAra kiye gaye aparAdha ko kauna kSamA karegA ? ( arthAt koI nhiiN)|| 43 // prasaGga-balarAmajI ke mata meM sAdhAraNa avasthA meM hI kSamA puruSoM ko bhUpaNa hai, kintu parAbhava ke avasara para parAkrama hI unakA AbhUSaNa hai| nanu sarvadA kSamaiva puMso bhUSaNam, ato'parAdhe'pi kSantavyamata Aha anyadA bhUSaNaM puMsaH zamo' lajjeva yossitH| parAkramaH paribhave vaiyAtyaM surateSviva // 44 // anyadeti // anyadA suratavyatirikta kAle yoSito lajjeva puMso'nyadA aparibhave kSamA zamo bhUSaNam / paribhave tu yoSitaH surateSu vaiyAtyaM dhASTayamiva / 'dhRSTe dhRSNuviyAtazca' ityamaraH / parAkramaH pauruSaM bhUSyate'neneti bhUSaNamAbharaNam / evaM cAkriyAvacanatvAnniyataliGgatvAdvirodha iti vallabhoktaM pratyuktam // 44 // anvayaH-anyadA yoSitaH lajjA iva, puMsaH kSamA bhUSaNam, paribhave "tu" surateSu yopitaH vaiyAtyaM iva parAkramaH bhUSaNam // 44 // 1. kssmaa|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sarga hindI anuvAda-ratikAla se bhinna avasara para striyoM kI lajjA ke samAna, parAbhava na hone para puruSoM ke lie kSamA bhAva rakhanA bhUSaNa hai / / 44 // (arthAt lajjA striyoM ke liye surata kAla meM jaise dUSaNa hai aura suratAtirikta kAla meM bhUpaNa hai, usI taraha puruSoM ke liye kSamA parAbhava ke samaya dUpaNa hai aura tadatirikta samaya meM bhUpaNa hai)|| 45 // prasaGga-balarAmajI parAbhava hone para bhI kSamA karane kI pravRtti kI tIna zlokoM meM (45-47) nindA karate haiM / kyoMki isa avasara para kSamA zrIhata ho jAtI hai| atha paribhave'pyaparAkrame tribhinindAmAha mA jIvan yaH parAvahAduHkhadagdho'pi jIvati / tasyA'jananirevAstu jananIklezakAriNaH // 45 // mA jIvaniti // yaH parasyApakatrajJayA avamAnena yad duHkhaM tena dagdhastaso'ta eva mA jIvan gahitajIvI san / 'mAjhyAkroze' iti laTaH shtraadeshH| jIvati prANAndhArayati / jananyAH klezakAriNo grbhdhaarnnprsvaadivednaakaarinnH| tdvytiriktaarthkriyaahiinsyetyrthH| tasyA ajananamajananiranutpattirevAstu / jananIklezanivRttyarthamiti bhAvaH / 'Akroze nabhyaniH' ( 3 / 3 / 113 ) iti napUrvAjanidhAtoranipratyayaH // 45 // anvayaH-yaH parAvajJAduHkhadagdhaH mA jIvan "san" api jIvati, jananI klezakAriNaH tasya ajananiH eva astu // 45 // hindI anuvAda--valarAmajI kahate haiM ki jo manuSya zatrukRta apamAnajanya duHkha se jalatA huA bhI nindita jIvana vyatIta karate hue jItA hai, mAtA ko kleza dene vAle aise (manuSya ) kA janma hI na ho // (arthAt mAtA ko vRthA prasava kI pIr3A dene vAle aise manuSya kA utpanna na honA hI zreSTha hai|)||| 45 // vizeSa-aise puruSa kI nindA paM0 nArAyaNa ne bhI hitopadeza grantha meM kI hai dAne tapasi zaurye ca yasya na prathitaM manaH / vidyAyAmarthalAbhe vA mAturuccAra eva saH // (mitralAbhaH zloka-16) prasaGga-balarAmajI apamAnita hokara bhI kSamA karane kI pravRtti kI nindA karate hue kahate haiM ki pAdAhataM yadutthAya mUrdhAnamadhirohati / svasthAdevApamAne'pi dehinastadvaraM rajaH // 46 // pAdeti // yadrajo dhUliH pAdenAhataM sadutyAyoDdIya mUrdhAnamAhantureva ziro':
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham dhirohatyAkramati tadrajaH / acetanamapIti bhaavH| apamAne satyapi svasthAtsantuSTAdehinazcetanAdvaraM zreSTham / vyatirekAlaGkAraH // 46 // anvayaH-yat rajaH pAdAhataM sat utthAya mUrdhAnaM adhirohati tat apamAne api svasthAt dehinaH varam eva // 46 // hindI anuvAda-jo dhUli paira se tADita hone para AhatakartA ke mastaka para car3ha jAtI hai, vaha dhUli apamAnita hone para bhI svastha (zAnta) rahane vAle vyakti se acchI hai // 46 // vizeSa-tAtparya yaha hai ki apamAnita arthAt pairoM se Ahata dhUla AhatakartA ke sira para car3ha jAtI hai, jaba kI vaha dhUla acetana. hai, taba cetana vyakti yadi apamAnita ho kara bhI niSkriya rahatA hai tava to usa vyakti se dhUla hI zreSTha hai| prasaGga-prastuta zloka meM - balarAma jI kahate haiM ki sAdhanoM ke hote hue bhI jo vyakti apanI kArya-siddhi nahIM kara letA usakA janA, nAma mAtra kA hotA hai arthAt nirarthaka hotA hai| asampAdayataH kazcidartha jaatikriyaagunnaiH| yadRcchAzabdavatpuMsaH saMhAya janma kevalam // 47 // asampAdayata iti // kiJca jAti hmaNatvAdiH, kriyA ijyAdhyayanAdiH, guNaH zauryAdiH taH saadhnaiH| karaNe tRtiiyaa| kazcidartha sukRtakIrtyAdipauruSArtham, anyatra gotvapAcakatvazauklyAdibhiH svAbhidheyabhUtaiH karaNaH kazcidartha vyavahArarUpa prayojanamasampAdayataH / ubhayatra tAdagjAtyAdyasambhavAditi bhAvaH / puMso janma sattAlAbhaH yadRcchAzabdavat icchAprakalpitasya jAtyAdipravRttinimittazUnyasya DityAdizabdasyeva / 'tatra tasyeva' (5111116 ) iti vatipratyayaH / 'svecchA yadRcchA svacchandaH svairatA ceti te samAH' iti kezavaH / saMjJAya kevalaM saMjJArthameva / ekatra pAribhASikaM kiJcinnAmamAtramanubhavitum, anyatra tAdRktAmanubhavitumityarthaH // 47 / anvayaH-jAtikriyAguNaiH kazcidartha asampAdayataH puMsaH janma yadRcchAzabdavat saMjJAyai kevalam // 47 // hindI anuvAda-jo puruSa apanI jAti, guNa aura kriyA Adi sAdhanoM ke dvArA kucha bhI kArya-lAbha sampAdita nahIM kara letA hai, usakA janma tAtparyahIna yahacchAzabda kI taraha nAma mAtra ke liye hai| arthAt jAti (gotvAdi ) kriyA (pAcakasvAdi) aura guNa (zuklatvAdi) ke dvArA kisI vyavahArarUpa prayojana ko sampAdana na karane vAle, (Distha-DavisthAdi arthahIna ) rUDha zabdoM ke samAna, jAti (brAhmaNatvAdi ) kriyA (yajJa-adhyayanAdi)
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97 dvitIyaH saga tathA guNa ( zauryAdi ) ke dvArA kisI ( sukRta, kIrti puruSArthAdi ) prayojana yA puruSa kA janma kevala ( yajJadattAdi ) nAmamAtra kI lakSya kI siddhi na karane vAle pUrti ke liye hai // 47 // prasaGga - puruSArthahInatA ke doSoM ko vyakta karane ke pazcAt prastuta zloka meM puruSArtha ke guNoM kA varNana kiyA jAtA hai / evamapauruSaM dUSayitvA pauruSaM bhUSayati tuGgatvamitarA nAdrau nedaM sindhAvagAdhatA / alaGghanIyatAheturubhayaM tanmanasvini // 48 // tuGgatvamiti // adrI parvate tuGgatvam / aunnatyamastIti zeSaH / astirbhavantIparo'prayujyamAno'pyastItyAdibhASyAt / bhavantIti pUrvAcAryANAM laTaH saMjJA / itarA'gAdhatA nAsti / sindho samudre'gAdhatA gambhIratA'sti idaM tuGgatvaM nAsti / manasvini vIre tvalaGghanIyatA hetu ra laGghayatva kAraNaM tadubhayaM tuGgatvamagAdhatA ca / tasmAdadri sindhubhyAmadhiko manasvIti vyatirekAlaGkAraH // 48 // anvayaH -- bhadvau tuGgatvaM itarA na, sindhau bhagAdhatA, idaM na, manasvini (tu) alaGghanIyatA hetuH tat ubhayam // 48 // hindI anuvAda - parvata meM U~cAI hai, athAhapana ( agAdhatA ) nahIM hai, samudra meM agAdhatA hai, para U~cAI nahIM hai, ( isaliye ye donoM hI lAMghe jA sakate haiM ) parantu vIra puruSa meM gambhIratA ( agAdhatA ) hai aura Atmagaurava se vaha atyanta unnata bhI hai, isa prakAra isameM ( tuMgatva aura gAMbhIrya - - agAdhatA ) bhalaGghanIyatA ke donoM kAraNa upasthita haiM, prastuta zloka meM vyatirekAlaGkAra hai // 48 // vizeSa- uparyukta zloka se balarAma jI kahate haiM ki manasvI ( vIra ) puruSa uccatA ( mahattA = baDhappana ) tathA gambhIratA donoM hI guNa hote haiM, aisI sthiti meM manasvI puruSa kA koI apamAna kare aura vaha niSkriya ( zAnta ) baiThA rahe, yaha sarvathA anucita hai / isalie zizupAla se pratADita hokara hameM zAnta nahIM baiThe rahanA cAhie // prasaGga -- balarAma jI zAnta rahane ke pariNAma ko kahate haiM / samprati zatrau mArdavamanarthA yetyAha tulye'parAdhe svarbhAnurbhAnumantaM cireNa yat / himAMzumAzu grasate tanmradimnaH sphuTaM phalam // 49 // tulye iti // svarbhAnUrAhuraparAdhe tulye'pi bhAnumantaM sUryaM cireNa grasate, 7 zi0 va0
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 zizupAlavadham himAMzuM candramAzu zIghra prasate gilatIti yat / ' grasite gilitaM gIrNam' ityabhidhAnAt / tanmradimno mArdavasya phalaM sphuTam / 'pRthvAdibhya imanic' (5 / 1 / 122) itImanicpratyayaH / tasmAdvipakSe tIvreNa bhavitavyam, anyathA mRduH sarvatra bAdhyate iti bhAvaH / etacca prastutamaprastutArkendukathanena sArUpyAtpratIyate ityaprastutaprazaMsAbhedo'yam // 4e|| 'aprastutasya kathanAtprastutaM yatra gamyate / prastutaprazaMseyaM sArUpyAdviniyantritA' // itilakSaNAt // 46 // anvaya-svarbhAnuH aparAdhe tujhye 'api' bhAnumantaM cireNa himAMzuM 'ca' Azu grasate (iti) yat tat pradignaH phalaM sphuTam eva // 49 // hindI anuvAda - samAna aparAdha hone para bhI rAhu sUrya ko vilamba se tathA candramA ko jo zIghra prasatA hai, vaha komalatA ( zAnta rahane ) kA spaSTa phala hai, yahA~ 'aprastutaprazaMsA' alaGkAra hai | // 49 // prasaGga - prastuta zloka meM durbalatA kA anya udAharaNa prastuta kiyA gayA hai| etadeva bhaGgayantareNAha svayaM praNamate'lpe'pi paravAyAvupeyuSi / nidarzanamasArANAM laghurbahutRNaM naraH // 50 // svayamiti // asArANAM durbalAnAM nidarzanaM dRSTAntaH / ata eva ISadasamAptaM tRNaM bahutRNam / tRNakalpamityarthaH / 'vibhASA supo bahucpurastAt -' (3268) iti vahucpratyayaH prakRteH pUrvaM ca bhavati / 'sthAdISadasamAptau tu bahucprakRtiliGgake' iti vacanAtprakRtiliGgatA / laghuniSpauruSo naro'lpe'pi paro vAyurivetyupamitasamAsaH / bahutRNamiti / spaSTopamAsAhacarya tkilpabdezyadezIyadezyAdIti ( 2260 ) daNDinA kalpavAdInAmaupamyavAcakeSvabhidhAnAt / tasminnupeyuSi prApte sati svayaM praNamate strayameva prahvIbhavati / 'karmavatkarmaNA tulyakriyaH' ( 3|1187 ) iti karmavadbhAvAt 'bhAvakarmaNoH' (1 / 5 / 13 ) ityAtmanepadam / na duhasnunamAM yakciNI' ( 3111=6 ) iti yapratiSedhaH / dAyunA tRNamivAlpIyasApi ripuNA laghuraklezena paribhUyata ityarthaH / upamAlaGkAraH // 50 // anvayaH - asArANAM nidarzanaM bahutRNaM laghuH, (yaH) naraH alpe api paravAyau upeyuSi svayaM praNamate // 50 // hindI anuvAda - durbaloM kA ( sabase bar3A ) udAharaNa tRNa ke samAna pauruSahIna manuSya hai, jo nAmamAtra kI bhI zatrurUpI havA ke bahane para zIghra zuka jAtA hai / / 50 / /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH jAte haiM, ve tRNa ( arthAt niHsAra tRNa mandahavA ke calane para bhI jhuka jAte haiN| isI prakAra ai ( pauruSahIna ) puruSa choTe zatru ke bhA jAnepara bhI svayaM hI jhuka ke samAna niHsAra padArthoM ke udAharaNa hai, yahA~ upamAlaGkAra hai // ) prasaGga - prastuta zloka meM balarAma jI bIrasva kA guNa batalAte haiM / puna: pauruSe guNamAha ---- tejasvimadhye tejasvI davIyAnapi gaNyate / paJcamaH paJcatapasastapano jAtavedasAm // 51 // tejasvIti // davIyAnapi dUrastho'pi / 'sthUladUra - ' ( 6 / 4 / 156 ) ityAdinA pUrvaguNayaNAdiparalopau / tejasvI tejasvinAM madhye gaNyate saMkhyAyate / tathA hipaJcAgrisAdhyaM tapo yasya sa tathA tasya paJcatapasaH paJcAgnimadhye tapasyataH tapano'rko jAtavedasAmagnInAM paJcamaH paJcAnAM pUraNaH / paJcamo jAtavedA bhavatItyarthaH / vizeSeNa sAmAnyasamarthanarUpo'rthAntaranyAsaH // 51 // C anvaya - davIyAn api tejasvI tejasvimadhye gaNyate, paJcatapasaH tapanaH jAtavedasAM paJcamaH // 51 // hindI anuvAda - atyanta dUra rahane vAlA bhI tejasvI puruSa tejasviyoM meM ginA jAtA hai, ( jisa prakAra ) paJcAgni-sAdhana karane vAloM ke liye ( dUrastha ) sUrya bhI pAMca agniyoM meM ginA jAtA hai, arthAt tejasviyoM kI sarvatra mAnyatA hotI hai / prastuta zloka meM arthAntaranyAsa alaGkAra hai | // 51 // prasaGga - balarAma jI kahate haiM ki kIrti ko cAhane vAle vyakti ko puruSArthaM kA avalambana karanA cAhiye / guNAntaraM ca vyatirekeNAha - kRtvA helayA pAdamuccairmUrdhasu vidviSAm / kathaMkAramanAlambA kIrtirdyAmadhirohati // 52 // akRtveti // uccairunnateSu vidviSAM mUrdhaSu helayA pAdamakRtvA anidhAya / 'ana pUrve' iti niSedhAtsamAse'pi na lyavAdezaH / kIrtiH kathaMkAram / kathamityarthaH / 'anyathaivaM kathamitthaMsu siddhAprayogazcet ' - ( 3 / 4 / 27 ) ityanarthaMkAdeva karoteH kathaMpUrvANamul / anAlambA nirAdhArA kIrtidya divamadhirohati / na kathaJcidityarthaH / kiJcinniHzreNyAdikamanAkramya uccasaudhasya durArohatvAditi bhAvaH / tasmAtkIrtimicchatA pauruSamevAzrayaNIyamiti zlokatAtparyam / kIrtitadvatorabhedopacArAtsamAnakartRtA nirvAhaH / atra prastutAyAH kIrte viSaya mahimnA aprastutaprAsAdArohaNastrIvyavahArapratIteH samAsoktiH // 52 //
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham anvayaH - uccaiH vidviSAM mUrdhasu helayA pAdam akRtvA anAlambA kIrtiH kathaGkAraM dhAm adhirohati / / 52 / / 100 hindI anuvAda - zatruoM ke unnata mastaka para avajJApUrvaka paira rakkhe vinA nirAdhAra kIrti svarga meM kaise car3ha sakatI hai ? isalie kIrti cAhane vAle vyakti ko puruSArthaM kA avalambana karanA cAhie / yahA~ 'samAsokti' alaGkAra hai / / 52 / / prasaGga - prastuta zloka meM, 'pauruSa kA hI Azraya lenA cAhie,' yaha kahA gayA hai / pauruSamevAzrayaNIyamityatrAnvayavyatirekadRSTAntAvAcaSTe-- aGkAdhiropitamRgazcandramA mRgalAJchanaH / kesarI niSThurakSiptamRgayUtho' mRgAdhipaH // 53 // aGketi // aGkamutsaGgamadhiropito mRgo yena sa candramAH mRgalAJchanaH mRgAGkaH / tathA niSThuraM yathA tathA kSipto hato mRgayUtho mRgasamUho yena sa kesarI siMho mRgAdhipaH / ubhayatrApi khyAta iti zeSaH / tasmAcchatrI mArdavaM duSkIrtaye, pauruSaM tu kIrtaye iti bhAvaH / atrAprastutakathanAtprastutArthapratIteraprastutaprazaMsA // 53 // anvaya-aGkAdhiropitamRgaH (saH) candramAH mRgalAnchanaH, niSThurakSiptamRgayUthaH (saH) kesarI mRgAdhipaH / / 53 / / hindI anuvAda -- goda meM mRgako ( dayApUrvaka ) Azraya denevAlA candramA 'mRgalAnchana' (mRgakalaGkI ) kahA jAtA hai, aura nirdayatApUrvaka mRgoM ko mAranevAlA siMha 'mRgAdhipa' (mRrgoM kA rAjA ) kahA jAtA hai // 53 // vizeSa- ( isaliye kIrti ke lie paurupa kI hI AvazyakatA hai / zatru ke sAtha mRduvyavahAraM duSkIrti kA kAraNa hotA hai / prakRta zloka meM aprastutaprazaMsAlaGkAra hai // ) prasaGga -- manu ke isa vacana kA - "sAmnA bhedena dAnena samastairuta vA pRthak / vijetuM prayatetArInna yuddhena kadAcana // " ( 7|198 ) - khaNDana karate hue balarAma jI kahate haiM ki caturthopAyasAdhye tu zatrau ra sAntvamapakriyA | svedyamAmajvaraM prAjJaH ko'mbhasA pariSiJcati // 54 // nanu sAmAdi sukaropAyamupekSya ki pAkSikasiddhinA daNDena / yathAha manuH'sAmnA bhedena dAnena samastairuta vA pRthak / vijetuM prayatetA'rInna yuddhena kadAcana // (ma0 smR0 7 168 ) 2. ripo / 1. pugo /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH iti / tasmAtsAntvameva yuktamityAzaGkaya dvAbhyAM nirAcaSTe cturthopaayeti||cturthopaaysaadhye daNDasAdhye riposAntvaM saam| 'sAma sAntvamubhe same' ityamaraH / apakriyApakAraH / tathA hi-svedyaM svedAham / svedanakAryamityarthaH / 'svedastu svedane dharma' iti vishvH| AmajvaramapakvajvaraM prApya / 'Amo roge rogabhede Amo'pakve tu vAcyavat' iti vizvaH / kaH prAjJaH paNDito'mbhasA jalena pariSiJcati / na ko'piityrthH| jvaritasyAmbhaHsekavatkruddhasya sAntvamuddIpanakaraM syAt / ato daNDya eveti bhAvaH / vAkyabhedena pratibimbakaraNApekSo dRSTAntAlaGkAraH // 54 // anvayaH-caturthopAyasAdhye ripau tu sAntvam apkriyaa| svedham AmajvaraM kA prAjJaH ambhasA pariSiJcati // 54 // hindI anuvAda-(sAma-dAna-bheda-daNDa-ina cAra upAyoM meM se ) cauthe upAya se arthAt daNDa se sAdhya (mAnane vAle) zatrupara sAma (zAnti) kA prayoga karanA hAnikAraka hotA hai, jaise-pasInA lAne yogya ( svedanakAha ) kacce (Ama ) jvara ko kauna vidvAn pAnI se sIMcatA hai ? koI nahIM / isa zloka meM dRSTAntAlaGkAra hai // 54 // vizeSa-daNDa dene yogya zatru ke sAtha zAnti kA vyavahAra ( sAmopAya) sarvathA anartha ko janmadetA hai| isaliye zizupAla ko daNDa denA hI cAhie, // saGga-pUrvokta vicAra ko hI punaH isa prakAra kahA gayA hai| sAmavAdAH sakopasya tasya pratyuta dIpakAH / prataptasyeva sahasA sarpiSastoyabindavaH // 55 // sAmavAdA iti // sakopasya rUDhavarasya tasya caidyasya sAmavAdAH priyoktayaH sahasA prataptasya kvathitasya sarpiSo ghRtasya toyabindava iva pratyuta vaiparItyena dIpakAH prajvalanakAriNaH / na tu zAntikarA ityrthH| tasmAddaNDaya eva sH| manuvacanaM tvaprarUDhavaraviSayamiti bhAvaH // 55 // anvayA-sakopasya tasya sAmavAdAH pratyuta dIpakAH (bhavanti) prataptasya sarpiSaH sahasA toyabindavaH iva // 55 // hindI anuvAda-krodhI zizupAla ke sAtha sAmavAda arthAt priya (madhura) bAteM karanA ekadama usake krodha ko bar3hAne vAlI hI hoMgI, jaise tapta ghI meM zItala jala ke choTe ghI ko uddIpta karane vAle hI hote haiM // 55 // prasana-balarAma jI uddhavajI kI ora lakSyakara kahate haiM
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 zizupAlavadham evaM sthite yadi keciduddhavAdayaH pratyAcakSIraMstAnpratyAha guNAnAmAyathAtathyAdartha viplAvayanti ye| amAtyavyaJjanA rAjJAM dUSyAste zatrusaMzitAH // 56 // guNAnAmiti // sandhyAdInAM guNAnAmAyathAtathyAt / tathAtvamanatikramya yathAtatham / yathAyogyamiti yAvat / 'yathArthe tu yathAtatham' itymrH| yathArthe'vyayIbhAvaH / 'sa napuMsakam' (2 / 4 / 17 ) iti napuMsakatvam / 'hrasvo napuMsake-' (1 / 2 / 47 ) iti hrasvatvam / tato nasamAse ayathAtathaM, tasya bhAvaH AyathAtathyam / brAhmaNAditvAt SyaJpratyayaH / 'yathAtathAyathApurayoH paryAyeNa' (7 / 3 / 31) iti viklpaannpuurvpdvRddhiH| tasmAdAyathAtathyAdayathAyogyatvAt / anyakAle'nyaprayogAdityarthaH / ayaM prayojanaM ye viplAvayanti nighnnti| kAryahAni kurvntiityrthH| amAtyAnAM vyaJjanaM cihna yeSAM te tthoktaaH| tadveSadhAriNa ityarthaH / avo bahuvrIhiya'dhikaraNo janmAdhuttarapadaH' (2016) iti vaamnH| vastutastu zatruriti saMjJA eSAM sajAtA zatrusaMjJitAH zatrava eva te kUTamantriNo rAjJAM dUSayitumarhAH dUSyA gAH / tyAjyA iti yAvat / 'kRtyAnAM kartari vA' (2 / 3 / 71) iti kartari SaSThI / ataH svoktaM na pratiroddhavyamiti bhAvaH / / 56 !! anvayaH-guNAnAm AyathAtathyAt ye ( rAjJAm ) artha viplAvayanti te amAtyavyaJjanAH zatrusaMjJitAH (atazca te) rAjJAM dUSyAH // 56 // hindI anuvAda-jo (mantrIgaNa) sandhivigrahAdi guNoM kA ayogya prayoga kara rAjA ke kArya ko naSTa kara dete haiM, ve mantrI ke veSa meM zatru hI hote haiM, rAmAko aise mantriyoM kA tyAga kara denA cAhiye / / 56 // vizeSa-zatru ke sAtha sandhi kaba karanI cAhiye, usapara AkramaNa kava karanA cAhiye Adi chaH guNoM ke tatvoM kA prayoga-ucita jJAna na hone se kArya naSTa ho jAte haiN| ___ ataH mantriyoM ko guNoM-saMdhi, vigraha, yAna, Asana, saMzraya aura dvaidhIbhAvake prayoga kA samyaka jJAna honA atyanta Avazyaka hai // 56 // prasaGga-balarAma jI nItikAroM ke vicAroM kI ora dhyAna AkarSita karate hue kahate haiN| nanu yAtavyo'pi kAle yAtavya ityAzaGkaya ayameva kAla ityAha svazaktyupacaye kecitparasya vyasane'pare / yAnamAhustadAsInaM tvAmutthApayati dvayam / / 57 //
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 103 sveti // kecidvRddhAH svasya zaktyupacaye sAmarthyAtireke yAnaM yAtrAmAhuH / yathAha kAmandakaH 'prAyeNa santo vyasane ripUNAM yAtavyamityeva samAdizanti / tathA vipakSe vyasanA'napekSI kSamo dviSantaM muditaH pratIyAt ' // iti / apare vRddhAH parasya zatrovyaMsane vipadi / 'vyasana vipadi bhraMze' ityamaraH / yAnamAhuH // atra manuH - ' tadA yAyAdvigRhyaiva vyasane cotthite ripoH ( 7 / 183 ) iti / tadvayamuktapakSadvayaM kartR AsInamanudyuJjAnam / 'IdAsaH' ( 7283 ) iti zAnajAkArasyekArAdezaH / tvAmutthApayati prerayati / tadubhayalAbhAdI dRkkAlo na kadApi lakSyata ityarthaH // 57 // anvayaH - kecit svazaktyupacaye ( sati ) yAnam AhuH, apare parasya vyasane ( yAnam AhuH ) tat dvayam " api " AsInaM zvAm utthApayati / / 57 // hindI anuvAda - kucha rAjanItijJa ( kAmandaka, jaise ) apanI zakti ( prabhuzakti, mantrazakti aura utsAhazakti) ke bar3hane para zatrupara car3hAI karanA, ucita kahate haiM / aura kucha (manu ) rAjanItijJoM kA vicAra hai ki jaba zatru vipatti meM ho, taba usapara AkramaNa karanA caahie| ukta donoM hI vicAra - ( apanI zakti kI vRddhi tathA zatrukI vipatti ) khAlI baiThe hue Apako ( yuddha ke lie ) protsAhita kara rahe haiM // 57 // ( ataH zizupAla para AkramaNa karane kA yahI ucita avasara hai / ) vizeSa - kavi mAgha ke uparyukta vicAra kAmandakIya nItisAra meM dekhane ko milate haiM "prAyeNa santo vyasane ripUNAM yAtavyamityeva samAdizanti / tathA vipakSe vyasanAnapekSI kSamodviSantaM muditaH pratIyAt // " (kA0 nI0 sA015 | 2 ) manu kahate haiM-- "tadA yAyAdvigRhyaiva vyasane cotthite ripoH / " (ma0 smR0 71183) prasta samajheM taba usapara ( jaba zatruko amAtya Adike virodha yA vyasana meM AkramaNa kareM / / ) / / 57 / / prasaGga - prastuta zloka meM balarAma jI apanI alaGghanIya yAdava-zakti kI ora saMketa kara rahe haiN| tatra svazaktyupacayaM tAvallakSayati- lilaGghayiSato lokAnalaGadhyAnala ghIyasaH / yAdavAmbhonidhIn rundhe veleva bhavataH kSamA // 58 //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham lilaGghayiSata iti // lokalliGghayitumicchato lilaGghayiSataH / laGghayateH sannantAllaTaH zatari zas / alaGghayAnsvayaM durlaGghayAn / kutaH - alaghIya so'tigurUn / ata eva yAdavA ambhonidhaya ivetyupamitasamAsaH, veleveti liGgAt / tAn yAdavAmbhonidhInbhavataH kSamA titikSA veleva kulamiva / 'velA kUle'pi vAridheH' iti vizvaH / rundhe pratibadhnAti / anyathA prAgeva sarvaM saMhareyuriti bhAvaH // 58 // 104 anvayaH - lokAn lilaGghayiSataH alaGghayAn alaghIyasaH yAdavAmbhonidhon (he kRSNa !) bhavataH kSamA velA iva rundhe // 58 // hindI anuvAda - saMsAra ko bhI lAMghane kI icchA rakhane vAle, para svayaM durlaGghya, bahuta bar3he yAdavarUpI samudra ko kevala ApakI kSamA hI taTakI taraha rokatI hai ( roka rahI hai ) / / 58 / / prasaGga - balarAma jI zrIkRSNa ko kahate haiM ki vijaya-lAbha to vinA kisI kaSTa prApta ho jAyagA, Apako to kevala upasthita mAtra rahanA hai / abhyuccayazcAyamaparo yadaklezenaiva te vijayalAbha ityAhavijayastvayi senAyAH sAkSimAtre'padizyatAm / phalabhAji samIkSyokte vuddherbhoga ivAtmani // 59 // vijaya iti // senAyAH karyA vijayaH sAkSimAtre udAsIne eva phalabhAji tvayi samIkSyokte sAGkhyokte / 'sAGkhyaM samIkSyam' iti trikANDaH / Atmani buddhermahattattvasya mUlaprakRteH prathamavikArasya kartyAH bhogaH sukhaduHkhAnubhava ivApadizyatAM vyavahRyatAm / bhRtyajayaparAjayayoH svAmigamyatvAditi bhAvaH / sAGkhyA apyAhuH 'karteva bhavatyudAsIna' iti, 'sarva pratyupabhogaM yasmAtpuruSasya sAdhayati buddhi:' iti ca // 56 // anvayaH - senAyAH vijayaH phalabhAji sAkSimAtre " eva" syayi samIyoke Atmani buddheH bhogaH iva apadizyatAm / / 59 / / hindI anuvAda - sAMkhyadarzana ke anusAra buddhi ( mahattatva ) kA sampUrNa prapaJca jaise, puruSa meM samajhA jAtA hai, yadyapi vaha udAsIna rahatA hai, ( vaha ) kucha karatA nahIM, usI taraha Apa bhI kevala udAsIna hI raheM, upasthita mAtra raheM, vijaya to senA hI kara legI // 59 // vizeSa - balarAma jI zrIkRSNa ko kahate haiM ki- jaise sAMkhyadarzana ke anusAra puruSa zAntacittakA nirvikAra draSTA hai / vaha udAsIna hai / 'karteva bhavatyudAsInaH ' ( sAM0 kA0 20 ) vastutaH buddhi hI pradhAna hai / vaha puruSa ke liye samasta zabdAdikoM ke upabhoga ko sAdhatI hai / 'sarvaM pratyupabhogaM yasmAt puruSasya sAdhayati buddhiH"
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 105 (sAM. kA0 37) / vaise hI Apa (zrIkRSNA) yuddha meM upasthita hokara kevala dekhate raheM, senA hI (buddhi jaisI zatru varga kA saMhAra karegI, vijaya prApta karegI, kintu Apa (zrIkRSNa ) svAmI hone ke kAraNa vijaya ApakI kahalAyagI / 'zrIkRSNa ne zatru-varga kA saMhAra kiyA' aisA kahA jAyagA // 59 / / atha parasya vyasanamAha hate hiDimbaripuNA rAzi dvaimAture yudhi / cirasya mitravyasanI sudamo damaghoSajaH // 6 // hate iti // hiDimbaripuNA bhImena dvayormAtrorapatyaM pumaandvaimaaturH| 'mAturutsaMkhyAsambhadrAyAH' (4 / 1 / 115 ) ityaNpratyayaH ukArazcAntAdezo rephprH| tasmin rAjJi jarAsandhe / sa hi dvAbhyAM patnIbhyAmardhazaH prasUto jarayA nAma pizAcyA sandhitazceti kathayanti / yudhi hate sati cirasya cirakAlena / 'cirAya cirarAttrAya cirasyAdyAzcirArthakAH' itymrH| mitravyasanI mitrabhraMzavAniti yAvat / 'vyasanaM 'vipadibhraMze' ityamaraH / damaghoSAjjAto damaghoSajazcaidyaH sukhena damyata iti sudamaH / ekAkitvAtsRsAdhya ityarthaH // 6 // prasaGga-prastuta zloka meM balarAma jI zatru-vipatti kA ullekha karate haiN| anvayaH-hiDimparipuNA dvaimAture rAjJi yudhi hate ( sati ) cirasya mitravyasanI damaghoSajaH sudmH|| 6 // hindI anuvAda-bhIma ke dvArA yuddha meM jarAsandha ke mAre jAne para cirakAla se mitra ke abhAva meM nirbala hue zizupAla ko saralatA se jItA jA sakatA hai ( arthAt zizupAla para AkramaNa karane kA yahI avasara hai)|| 60 // prasaGga-prastuta zloka meM balarAma jI nItijJoM ke vicAra kA samarthana karate hue kahate haiM ki___ kaSTazcAyaM pakSo'bhyupetyavAdenoktaH, vastutastu zUrANAmagrimapakSa eveSTaH zAstrasaMvAdI / yathAha kAmandaka: 'yadA samastaM prasabhaM nihantuM parAkramAdUjitamapyamitram / tadA'bhiyAyAdahitAni kurvannupAntataH karSaNapIDanAni' // iti / ityabhipretyAha nItirApadi yadgumyaH parastanmAnino hiye / vidhurvidhuntudasyeva pUrNastasyotsavAya sH|| 61 // nItiriti // paraH zatrurApadi gamyo gamanAhaH nItiriti yat tadApadi gamanaM
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 zizupAlavadham mAninaH zerpAbhimAnino hriye / lajjAkaramityarthaH / kintu pUrNa upacitagAtraH sa zatrustasya mAninaH, vidhuzcandraH vidhuM tudati hinastIti vidhustudo rAhuH / 'vizva - ruSostuda:' ( 3 / 2 / 15 ) iti khazpratyaye mumAgamaH / tasyevotsavAya / ata eva balinA balavatA yAtavyaH, balinazca vayamiti bhAvaH // 61 // anvaya - ( he kRSNa ! ) paraH Apadi gamyaH nIti: ( iti ) yat tat mAninaH hriye / pUrNaH saH tasya, vidhuH vidhuntudasya iva utsavAya ( bhavatIti zeSaH ) / / 61 // hindI anuvAda - ( vastutaH ) vipattigrasta zatrupara AkramaNa karanA zauryAbhimAnI vIra puruSa ke liye lajjA janaka hai / ( kyoMki ) rAhu bhI pUrNa candramA ko hI grasatA hai // 61 // ( ataH zaktizAlI zatrupara AkramaNa karanA cAhiye ) vizeSa--nItijJa kAmandaka ne kahA hai ki zaktisampanna zatrupara AkramaNa karanA cAhie-- "yadA kSamastu prasabhaM nihantuM parAkramAdUrjitamapyamitram tadA'bhiyAyAdahitAni kuvanparasya vA karSaNapIDanAni" (kA0 nI0 sA0 15 / 3 ) / / 61 / / prasaGga - aba pUrvodAhRta manu Adi nItijJoM ke udAharaNoM meM saMbhavataH virodha pratIta hogA, isa zaMkA ko dUra karane ke lie kahate haiM taha pUrvodAhRtamanvAdizAstravirodhaH syAdityAzaGkyAhaanyaducchRGkhalaM sattvamanyacchAstraniyantritam / sAmAnAdhikaraNyaM hi tejastimirayoH kutaH // 62 // anyaditi // anyaducchRGkhalamanargalam / prasahya pIDanakSamamiti bhAvaH / sattvaM balamanyat / zAstreNa manvAdizAstreNa niyantritamudAhRtaM paravyasanakAle nirmitaM sattvamanyat / utkaTAnutkaTalakSaNa vailakSaNyamanyazabdArthaH / tayoH sApekSatvanirapekSa-tvAbhyAM mitho virodhAnnakazAstratvaM sambhavatItyarthaH / atra dRSTAntamAha - tejasti mirayoH samAnamadhikaraNaM yayostayorbhAvaH sAmAnAdhikaraNyamekAzrayatvaM kutaH / na kutazcit tayoH sahA'vasthAnavirodhAditi bhAvaH / tasmAdubhayoruditA'nuditahomavadbhinnaviSayatvAditaretarazAstravirodho na bAdhaka iti bhAvaH // 62 // anvayaH -- ucchRGkhalaM sattvam (tad ) anyat zAstraniyantritaM ( sattvam ) anyat / hi tejastimirayoH sAmAnAdhikaraNyaM kutaH ? / / 62 / / " hindI anuvAda - ucchRGkhala ( anargala, nIti ke viruddha balapUrvaka zatrupara car3hAI kara use pIDita karanA ) vala dUsarA hai arthAt aura bAta hai, aura zAstra niyantrita bala dUsarA hai / ( nItizAstra ke anusAra - jaba zatru vipatti meM rahe usa
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 107 samaya usapara AkramaNa karanA Adi, donoM meM eka rUpatA nahIM lAyI jA sakatI, kyoMki ) prakAza aura andhakAra kI eka sAtha sthiti kahA~ ho sakatI hai ? / / 62 / / vizeSa- isa viSaya meM kAmandaka ne kahA hai-- "prAyeNa santo vyasane ripUNAM yAtavyamityeva samAdizanti / " prAyaH vivekI puruSa vyasana ko prApta hue puruSapara AkramaNa karane ko kahate haiM // manu kahate haiM-- " tadA yAyAdvigRhyaiva vyasane corithate ripoH / " ( zatru vipadgrasta honepara AkramaNa karanA cAhiye / ) kauTilya kahate haiM-- "vyasanI yAtavyaH, anapAzrayo durbalAzrayo vocchedanoyaH" vyasanI zatru rAjApara AkramaNa kara denA caahie| AzrayahIna athavA durbala zatru * rAjApara bhI AkramaNa kara denA cAhie | prasaGga - prastuta zloka meM balarAma jI kartavya kA nirdeza dete haiM--- tahi naH kimidAnIM kAryamata Aha indraprasthagamastAvatkAri mA santu cedayaH / AsmAkadantisAnnidhyAdvAmanIbhUtabhUruhaH // 63 // indraprastheti / indraprasthasya pArthanagarasya gamo gamanam / 'grahavRdRnizvigamazrva' ( 3 / 3 / 58 ) ityapratyayaH / tAvadidAnIM mA kAri tAvat / na kriyatAmevetyarthaH / 'yAvattAvatparicchede kAtsnye mAnAvadhAraNe' iti vizvaH / kRJaH karmaNi luG / 'mAGi luG' (3 / 3 / 175) ityAzIrarthe / 'na mAGyoge ' ( 6|4|74 ) ityaTpratiSedhaH / kintu cedayazcedidezAH asmAkamime AsmAkA: / ' yuSmadasmadoranyatarasyAM khava' ( 4 | 3 | 1 ) iti vikalpAdaNpratyayaH / ' tasminnaNi ca yuSmAkAsmAko ' ( 4 / 3 / 2 ) ityasmAkAdezaH / sannidhireva sAnnidhyam / svArthe SyaJpratyayaH / AsmAkAnAM dantinAM sAnnidhyAdvAmanIbhUtAH zAkhAbhaGgAtkharvIbhUtA bhUruho vRkSA yeSAM te tathoktAH santu / cediyatraiva kriyatAmityarthaH / sA ca prastutA prastutenaiva svakAryeNa gamyate iti paryAyoktAlaGkAraH / 'kAraNaM gamyate yatra prastutAtkArya varNanAt / prastutatvena sambandhAtparyAyoktaH sa ucyate ' // iti lakSaNAt // 63 // anvayaH -- ( he kRSNa ! ) indraprasthagamaH mA kAri tAvat / cedayaH AsmAkadanti-sAnnidhyAtvAmanIbhUtabhUruhaH santu / / 63 /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham hindI anuvAda -- isalie hastinApura kI yAtrA roka dIjiye aura cedi deza arthAt zizupAla ke deza ke vRkSa hama logoM ke hAthiyoM se choTI-choTI zAkhAvAle ho jAya~ // 63 // vizeSa - kavi ne yahA~ senA meM hAthiyoM kI adhikatA sUcita kI hai, isa zloka - maiM paryAyoktAlaGkAra hai I 108 prasaGga -- prastuta zloka meM balarAma jI zatru-zizupAla ko jItane ke upAya kA ullekha karate haiM-- niruddhavIvadhAsAraprasArAM' gA iva vrajam / uparundhantu dAzArhAH purIM mAhiSmatIM dviSaH // 64 // niruddheti // kizva dAzArhA yAdavAH vIvadho dhAnyAdiprAptiH AsAraH suhRdvalam, prasArastRNakASThAdeH pravezaH / dhAnyadevavadhaH prAptirAsArastu suhRdvalam / prasArastRNakASThAdeH praveza: itivaijayantI / te niruddhA yaiste tathoktAH, anyatra niruddho vIvadhAnAM paryAhArAparanAmnAM skandhavAdyakSIrAdyAharaNasAdhanabhAra vizeSANAmAsAraprasArI pravezanirgamo yaiste tathoktAH / 'vivadho vIvadho bhAre paryAhArAdhvanorapi' iti hemacandraH / vrajaM goSTham / 'vrajaH syAdgokulaM goSTham' iti vaijayantI / gA iva mAhiSmatIM purIM dviSosnurundhantu / vraje gA iva mAhiSmatyAmarInA vRNvantvityartha: / 'duhiyA cirudhi- ' iti dvikarmakatvam / tatra purIvrajAvakathitaM karma, anyadIpsitaM karma // 64 // " - anvayaH - dAzArhAH niruddhavIbadhAsAraprasArAH ( santaH ) vrajaM gAH iva mAhiSmata purIM dviSaH uparundhantu // 64 // hindI anuvAda - yAdava loga-gallA, ( bhojya padArtha annAdi sAmagrI ) mitravarga kI sahAyaka senA aura ghAsa, bhUsA, IMdhana Adi kA praveza AnA roka kara mahiSmatI meM zatruoM ko gheraleM / jaise dUdha, dahI Dhone vAle logoM kA AnA-jAnA roka kara gokula meM gAyeM gheralI jAtI haiM // 64 // 1. prasArA / vizeSa - zatrupara AkramaNa karate samaya AcArya kauTilya kahate haiM ki jisa samaya vIvadha (dhAnya) AsAra aura prasAra ( lakar3I - ghAsa) Adi ko jisa rAste se pahucAyA jA rahA ho, usa samaya use naSTa kara diyA jAya " viSamasthasya muSTiM sasyaM vA hanyAdvIvadhaprasArau ca / " (kauTilya arthazAstra - 1214 ) prasaGga -- prastuta zloka meM balarAma jI kahate haiM ki-sabhI ke kArya kI dizA
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 102 nizcita honepara kisI ke svArtha meM bAdhA na pahu~cegI, ataH sabhI apanA-apanA kArya sampanna karate raheM / hi pArthaprArthanAyAH kA gatirityAzaGkya upekSaiva gatirityAhayajatAM pANDavaH svargamavatvindrastapatvinaH / vayaM nAma dviSataH sarvaH svArtha samIhate // 65 // yatAmiti // pANDavo yudhiSThiro yajatAM yAgaM karotu / indraH svargamavatu rakSatu / ino'rkaH 'inaH patyo nRpArkayo:' iti medinI / tapatu prakAzatAm / vayaM dviSosnnAma mArayAna / 'ADuttamasya picca' ( 3 / 4 / 12 ) ityADAgamaH / sarvatra prAptakAle loT / tathA hi-sarvo janaH syAyaM svaprayojanaM samIhate'nusandhatte / indrAdisamAnayogakSemo naH pArthaM ityarthaH / arthAntaranyAsaH // 65 // anvayaH -- pANDavaH yajatAM, indraH svargam avatu, inaH tapatu, vayaM dviSataH hanAma "tathAhi" sarvaH svArthaM samIhate // 65 // hindI anuvAda - pANDava ( yudhiSTira ) yajJa sampanna kareM, indra svarga kI rakSA kareM, sUrya tapate raheM aura hama loga bhI apane zatru (zizupAla kA vadha kareM, kyoMki sabhI apane-apane svArtha kI siddhi cAhate haiM, yahA~ arthAntaranyAsa alaGkAra hai // 65 // prasaGga - balarAma jI yahA~ apanI abhilASA ko vyakta karate haiM / prApyatAM vidyutAM sampatsamparkAdarkarociSAm / zastrairdviSacchirazchedaprocchalacchoNitokSitaiH // 66 // prApyatAmiti // kiJca dviSatAM zirazchedena procchalatodgacchatA zoNitenokSitaH siktaiH zastrairarkarociSAM samparkAtsambandhAdvidyutAM sampallakSmIH prApyatAmiti nidarzanAlaGkAraH // 66 // anvayaH - dviSacchirazchedaprocchu lacchoNitocitaiH zastraiH arkarociSAM samparkAt vidyuta sampat prApyatAm / / 66 / / hindI anuvAda - (zizupAla ke sAtha honevAle yuddha meM ) zatruoM ke sira kaTanepara ur3atI huI rakta kI dhArA se sikta zastroM ko sUrya kiraNoM ke samparka se vidyuta-zobhA prApta ho, prastuta zloka meM nidarzanAlaGkAra hai / / 66 / / prasaGga--isa prakAra ( 2- 22 se 66 ) balarAma kI ojapUrNa ( kSubdha ) vANI sabhA bhavana meM pratidhvanita ho uThI /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 zizupAlavadham iti saMrammiNo vANIbalasyAlekhyadevatAH / sabhAbhittipratidhvAnebheyAdanvavadanniva // 67 // __ itIti / itIstha saMrambhiNaH kSubhitasya balabhadrasya vANIrAlekhyadevatAzcitralikhitadevatAH sabhAyA sadogRhasya bhittInAM pratidhvAnaH / pratidhvanivyAjenetyarthaH / bhayAdanvavadannanvamodayanivetyutprekSA // 67 // __ anvayaH-iti saMrambhiNaH balasya vANIH AlekhyadevatAH sabhAbhittipratidhvAnaiH bhayAt anvavadan iva // 67 // hindI anuvAda-isa prakAra sundha balarAma kI vANI samApta honepara sabhAbhitti meM citralikhita devatAoM ne bhI bhayabhIta hokara sabhAbhavana kI pratidhvani ke vyAja se mAnoM unakI bAtoM kA samarthana kiyA, prastuta zloka meM utprekSAlaGkAra hai // 6 // prasana-prastuta zloka meM zrIkRSNa, balarAma jI ke vicAra sunane ke pazcAt uddhavajI ko apane vicAra prakaTa karane ke lie saMketa karate haiM nizamya tAH zeSagavIrabhidhAtumadhokSajaH / ziSyAya bRhatAM patyuHprastAvamadizad dazA / / 68 // nizamyeti // adhaH kRtamakSajamindriyajaM jJAnaM yena so'dhokSajo hariH tAH zeSasya zeSAvatArasya balabhadrasya gAH vAcaH shessgviiH| 'gorataddhitaluki' (2462) iti Taca / TitvAnDIp / nizamya zrutvA / 'nizAmyatIti zravaNe tathA nizamayatyapi' iti bhttttmllH| tatra zAmyateridaM rUpam / anyathA nizamayyeti syAt / ata eva vAmanaH-'nizamyaniza mayyazabdo prakRtibhedAt' iti / bRhatAM vAcAM patyurvRhaspatestasya ziSyAyoddhavAyAbhidhAtuM vaktuM dRzA dRksaMjJayA prastAvamavasaramadizadatisRSTavAn / 'prastAvaH syAdavasaraH' ityamaraH // 68 // __ anvayaH--adhokSajaH tAH zeSagavIH nizamya bRhatAM patyuH ziSyAya abhidhAtuM dRzA prastAvam adizat / / 68 // hindI anuvAda-zrIkRSNa ne uparyukta balarAma jI kI vANI ( 2122-66) sunakara bRhaspati ke ziSya uddhavajI ko kahane ke liye (zizupAlapara AkramaNa viSayaka vicAra ) netroM se saMketa kiyA // 18 // prasaGga--prastuta zloka meM uddhavajI apane vicAra prakaTa karate haiM bhaartiimaahitbhraamthaa'nuddhtmuddhvH| tathyAmutathyAnujavajagAdA'gre gadAgrajam // 69 // bhAratImiti // atha kRSNAnujJAnantara muddhavaH Ahito bharo'rthagauravaM yasyAM sA tAM tathyAM yathArthI bhAratI vAcam / anuddhatamavitaM yathA tayA gadasyAgraja kRSNam /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 111 agre purata iti prAgalbhyoktiH, utathyasya maharSeranujo vRhsptiH| 'utathyAvarajo jIvaH' iti vizvaH / tadvattena tulyaM jagAda / 'tena tulyaM kriyA cedvatiH' (211111) iti vatiH / taddhitageyamupamA // 66 // anvayaH-atha uddhavaH AhitabharAM tathyAM bhAratIm anuddhataM gadAgrajam agre utathyAnujavat jagAda // 69 // hindI anuvAda-isa (zrIkRSNa ke dvArA bolane ke liye saMketa prApta hone) ke pazcAt zrIuddhava apanI arthapUrNa yathArtha vANI ko namrabhAva se zrIkRSNa ke sAmane bRhaspati ke samAna gambhIra bhAva se bole, prakRta zloka meM upamAlaGkAra hai // 69 // prasaGga-uddhavajI kahate haiM ki balarAma jI ke dvArA vicAra prakaTa kiye jAne ke pazcAt aba kucha kahanA ucita nahIM hai| kiM jagAdetyAhu sampratyasAmprataM vakumukke musalapANinA // nirdhArite'rthe lekhena khalUktvA khalu vAcikam / / 70 // sampratIti // samprati musalapANinA balabhadreNa / kevalaM zUreNeti dhvaniH / ukte sati vaktumasAmpratamayuktam / sAdhUktatvAdabhyAsasamAnayogakSemaprasaGgAditi dhvaniH / sAmpratazabdasyArthitvAttadyoge 'zakadhRSa' ( 2 / 4 / 75) ityAdinA tumun / tathA hi lekhyena patreNArthe vAcye nirdhArite nirNIte sati vAcikaM vyAhRtArthI vAcama / sandezavacanamityarthaH / 'sandezavAgvAcikaM syAt' itymrH| 'vAco vyAhRtArthAyAma' (5 / 4 / 35 ) iti Thak / uktvA khalu / na vAcya khlvityrthH| khalurAdyaH pratiSedhe, anyo vAkyAlaGkAre / 'niSedhavAkyAlaGkAre jijJAsAnunaye khalu' ityubhytraapymrH| 'alaMkhalvoH pratiSedhayoH prAcAM ktvA' ( 3 / 4 / 18 ) iti ktvaaprtyyH| iha na pAdAdau khalvAdaya iti niSedhasyodvejakAbhiprAyatvAt nabarthakhaluzabdasyAnudvejakatvAta navadeva pAdAdI prayogo na duSyatyanusandheyam likhitArthe vAcikamiva balokte maduktiranavakAzeti vAkyArthapratibimbakaraNAt spaSTastAvad dRSTAntaH / stutivyAjena nindAvagamAd vyAjastutina / lakSaNaM cAgre vakSyate // 70 // anvayaH-samprati musalapANinA ukta (sati ) vaktum asAmpratam, lekhena artha nirdhArite sati vAcikaM khalu uktvA khalu // 70 // hindI meM anuvAda-(uddhavajI ne kahA ki -) balarAma jI ke bolane para aba bolanA ( apane vicAra prakaTa karanA ) ucita nahIM hai| jaise, lekha dvArA viSaya nirNIta ho jAnepara maukhika vacana kahanA vyartha hotA hai| (arthAt lekha dvArA eka bAta pakkI nizcita ho jAnepara kevala sUkhA-sUkhA javAnI jamAkharca, jaise vyartha hotA hai, isI taraha balarAma ke kahane ke pazcAt java
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 zizupAlavadham eka bAta taya (nizcitaH) ho cukI, to aba punaH usa viSaya meM merA kucha kahanA vyartha hI hai / ) prastuta zloka meM dRSTAnta va vyAjastuti alaGkAra hai / / 70 // prasaGga-uddhavajI zrIkRSNa ko kahate haiM ki mere prati ApakA Adara mujhe kucha kahane ke liye prerita kara rahA hai, ataH maiM apane vicAra vyakta karatA hU~tahi kiM tUSNIbhUtena bhAvyaM netyAha tathApi yanmayyapi te gururityeSa' gauravam / tatprayojakakatRtvamupaiti mama jalpataH // 71 // tathApIti // tathApi balena nirNIte'pi te tava mayyapi / balabhadra ivetypishbdaarthH| gururityeva yattagauravamAdaraH yadgauravaM jalpataH jalpane prayojyakarmaNo me prayojakakartRtvaM prerakatvamupaiti / ato vakSyAmItyarthaH / na hi paNDitaH sAdaraM pRSTasya vizeSajJasyA'jJavattUSNIMbhAvo yukta iti bhAvaH // 71 // anvayaH-(he kRSNa !) tathApi te mayi api guruH iti yat gauravam asti tat. jalpataH mama prayojakakartRtvam upaiti // 71 // hindI anuvAda-he kRSNa ! phira bhI ApakI hamAre prati guru jaisI jo zraddhA haiM, usIse prerita hokara maiM kucha kahatA hU~ // 71 / / prasaGga-zrI uddhavajI kahanA prArambha karate haiM - nanu rAmeNava sarvaM prapaJcenoktam, samprati kiM te vAcyamastItyAzakya vRthA prapaJco'yamiti hRdi nidhAya stuvannAha trayeNa varNaiH katipayaireva grathitasya svarairiva / anantA vADmayasyAho ! geyasyeva vicitratA // 72 // varNairiti / katipayaH parimitarvargaH paJcAzatava mAtRkAkSaraH, katipayaH saptabhireva svaraidiSAdAdibhirgrathitasya gumphitasya vAGmayasya zabdajAlasya / 'ekA. co'pi nityaM maNTamicchanti' iti svArthe mayaT / gIyata iti geyaM tasya gAnasyeva vicitratA racanAbhedAdanantA AramitA bhvtiityrthH| aho ! atastena sAdhUkte'pi vizeSAnantyAnmamApi vaktavyamastItyeko bhaavH| tasya duruktatvAnmamaivAstItyanyaH / pratyavayavamivopAdAnAdanekaveyamupamA // 72 // anvayaH-katipayaiH eva varNaiH svaraiH iva grathitasya vAGmayasya geyasya iva vicitratA anantA aho / / 72 / / hindI anuvAda-kucha arthAt parimita (sAta) svaroM (niSAda, RSabha Adi) 1. rityasti /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 dvitIyaH sargaH se prathita gAne ke samAna parimita (pacAsa ) akSaroM se grathita zabdoM (vacana ) kI asomita ( racanAbheda ke kAraNa ) vicitratA hotI hai, yaha Azcarya hai // (balarAma ke dvArA isa viSayapara arthAt zizupAla para AkramaNa karanA cAhiye yA yudhiSThira ke yajJa meM sammilita honA cAhie-paryApta kahA jAnepara yadyapi isa viSaya meM kucha bhI kahanA zeSa nahIM rahA hai, phira bhI niSAdAdi sAta svaroM se saGgIta zAstra ke gAyana ke prakAra jaise asaMkhya haiM, usI taraha kevala pacAsa akArAdivarNamAtRkAoM se racita zabda-prayoga ke prakAra bhI ananta haiM, isaliye balarAma kI ukti meM arthAt unake kathana meM aura adhika vizeSatA lAne ke liye merA kucha kahanA nisarI asaMgata nahIM hogA // 72 // vizeSa-saMgIta zAstra ke sambandha meM kavi kI adhikAra pUrNa upamAe~ evaM uktiyA~ siddha karatI haiM ki mahAkavi mAgha saMgItapremI the| unakI saMgItanipuNatA uparyukta zloka se prakaTa hotI hai, uparyukta zloka meM upamAlaGkAra hai // 72 // prasaGga-prastuta zloka meM uddhavajI kahate haiM ki pUrvApara sambandha se yukta viSayakA pratipAdana karanA bahuta hI kaThina hotA hai - bapi svecchayA kAmaM prakIrNamabhidhIyate / anujjhitArthasambandhaH prabandho durudAharaH / / 73 // bahvapIti // svecchayA svapratibhAnusAreNa prakIrNamasaGgata bahvapi kAma yatheSTamabhidhIyate / kintu anujjhito'rthasambandhaH padArthasaGgatiyaM sminsa prabandhaH sandarbhaH durudAharo durvcH| harateH khalpratyayaH / rAmeNa tu saGgatamevoktamiti stutiH, asaGgatamevoktamiti nindA ca gamyate // 73 / / anvayaH--svecchayA prakIrNa bahu api kAmam abhidhIyate / anujjhitArthasambandhaH prabandhaH durudAharaH // 73 // hindI anuvAda-( uddhavajI kahate haiM ki ) svecchA se asaGgata (nItizAstrake viruddha ) bAteM cAhe jitanI kahI jA sakatI haiM, parantu pUrvApara sambandha se yukta viSaya kA pratipAdana karanA bahuta hI kaThina hai // 73 // ___ vizeSa-prabandha kA artha hai-jo bandha sahita ho / vidvAn prabandha ko kAgya kA zreSTharUpa mAnate haiN| prabandha ko AcArya kuntaka ne mahAkaviyoM kA kIrtikanda arthAt unake yaza kA mUla AdhAra mAnA hai____ "prabandheSu kavIndrANAM kIrtikandeSu kiM punaH / " kramasiddhistayoH sragusaMsavat (kA0 laM0 sU0 1 / 3 / 28) AcArya vAmana ke mata meM muktaka aura prabandha meM vahI sambandha hai jo mAlA aura uttaMsa meN| jisa prakAra mAlA guMphana kI kalA meM pAraMgata hone ke pazcAt hI uttaMsa ( zirobhUSaNa) guMphana meM siddhi prApta hotI hai, usI 8zi0va0
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 zizupAlavadham prakAra muktaka racanA kI siddhi ke uparAnta hI kavi prabandha racanA meM siddhi prApta karatA hai| kavimAgha kA isI ora saMketa jAna par3atA hai| prasaGga-uddhavajI kahate haiM ki-pratibhA sampanna kuzala vaktA hI artha gaurava se yukta evaM kAryasaGgati kA dhyAna rakhate hue vANI kA prasAra kara sakatA hai mradIyasImapi ghanAmanalpaguNakalpitAm / prasArayanti kuzalAzcitrAM vAcaM paTImiva / / 74 // mradIyasImiti // kuzalA vaktAro pradIyasImatisukumArAkSarAM zlakSaNatarAM ca tathApi ghanAmartha gurvIm, anyatra sAndrAm / kadalIdalakalpAmityarthaH / analpabahubhirguNaH zleSAdibhiH tantubhizca kalpitA racitAM nirmitAM ca citrAM zabdAdivicitrAM vicitrarUpAM ca vAcaM paTIM zATImiva prasArayanti / rAmavAgapyevaMvidheti stutiH, rAmavAktu naivaMvidheti nindA ca gamyate / atra zleSasya zuddhaviSayAsambhavena sarvAlaGkArabAdhakatvAdupamApratibhotthApitaH prakRtAprakRtazle po'yamityalaGkArasarvasvakAraH / evaM ca pUrNopamAyA niviSayatvaprasaGgAt zleSapratibhotthApiteya mupamaivetyanye // 74 // anvayaH-( he kRSNa ! ) kuzalAH mradIya sIm api ghanAm anarUpaguNakalpitA citrAM vAcaM paTom iva prasArayanti // 74 / / hindI anuvAda-(uddhavajI kahate haiM ki he kRSNa !) atyadhika mulAyama honepara bhI kele ke gAbhe kI taraha saghana tathA vividha prakAra ke sUta se nirmita citra vicitra varNa kI sAr3I ko jaise siddhahasta tantuvAya (julAhA) hI banA sakatA hai, usI taraha atyanta sukumAra akSaroM vAlI honepara bhI arthagauravAnvita evaM mAdhurya guNoM se yukta tathA nAnAzAstroM se sambaddha loka vilakSaNa vANI ko kuzalavaktA hI kaha sakatA hai / / 74 // prasaGga-athoddhavaH svasiddhAntaM varNayiSyan stutyA garva pariharan harimabhimukhIkaroti prastuta zloka meM uddhavajI apane siddhAnta vacanoM ko kahane kI icchA karate hue tathA zrIkRSNa kI stuti dvArA apanI laghutA ko prakaTa karate hue, unheM apanI ora bhAkarSita karate haiM vizeSaviduSaH zAstraM yattavAgrAhyate purH| hetuH paricayasthairye vakturguNanikaiva sA // 75 // vizeSeti // vizeSAnavAntarabhedAnvetti vizeSavidvAn tasya vizeSaviduSo vizeSajJasya / gatigamyAdipAThAd dvitIyAsamAsaH / tava puro'gre zAstraM nItizAstramudgrAhyata upanyasyata iti yat / 'udgrAhitamapanyastam' iti vaijyntii| sA !
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 115 duhaNamityarthaH / vidheyaprAdhAnyAtstrIliGgatvam / vakturugrAhayituH paricaya stheyaeN - bhyAsadADha heturguNanikA / AmreDitameveti yAvat / na tu vaiduSyaprakaTanamiti bhAvaH / guNa AmreDane caurAdikAt 'NyAsazrantho yuc' ( 3 / 3 / 107 ) iti yuc / tataH saMjJAyAM kan / kArapUrvasyekAraH // 75 // anvayaH - ( he kRSNa ! ) vizeSaviduSaH tava puraH zAstram udagrAhyate ( iti ) yat sA vaktuH paricayasthairye hetuH guNanikA eva / / 75 / / hindI anuvAda - he kRSNa ! nItizAstra ke vizeSajJa ! Apake Age nItiviSayapara kucha kahanA Apake tasvabodha ke lie na hokara mere hI nItiviSayaka abhyAsa bar3hAne ke liye hai / na ki vaiduSya prakaTa karane ke kiye // 75 // prasaGga - prastuta zloka se uddhavajI apane siddhAnta ko kramazaH upanyasta karate haiM-- samprati svamata munyasyati - protsAhAvataH svAmI yatetAdhAtumAtmani / tau hi mUlamudeSyantyA jigIporAtmasampadaH / / 76 / / prajJeti / ato'smAtkAraNAt svamasyAstIti svAmI prabhuH / 'svAminaizvarye' ( 52 / 126 ) iti nipAtaH / prajotsAho mantrotsAhazaktI Atmani svasminnAdhAtuM sampAdayituM yateta / svayamubhaya zaktimAnbhavedityarthaH / kunaH - hi yasmAttI prajJotsAho udeSyantyAH vatsrtsyantyAH jigISorAtmanaH sampadaH prabhuzaktermUlaM nidAnam / atrotsAha* grahaNaM dRSTAntArtham / yathotsAhastathA mantro'pi grAhyo, na tu kevalotsAha iti balabhadrApavAdaH // 76 // anvayaH - ataH ( he kRSNa ! ) svAmI protsAhau Atmani AdhAtuM yateta / hi tau udeSyantyAH jigISoH AtmasampadaH mUlam // 76 // rAjAko mantrazakti aura zaktiyA~ ( mantra aura mUla AdhAra ( kAraNa ) hindI anuvAda - ( uddhavajI kahate haiM ki ) isaliye utsAha zakti sampanna honA cAhiye, kyoMki ye hI donoM utsAha ) jigISu rAjA kI utpanna honevAlI prabhuzakti ke haiM / arthAt utsAha ke sAtha mantra bhI grahaNa karanA cAhie, kevala utsAha se kArya kI siddhi sampanna nahIM ho sakatI / ( ataH rAjA ko buddhi ke sAtha utsAhasampana honA cAhiye ) || 75 // vizeSa - 'mantrazakti', se prajJA arthAt buddhi, aura 'parAkramasampatti' se utsAha
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham ko kahA jAtA hai, ye dono buddhi aura parAkrama 'prabhuzakti' prApti ke mUla kAraNa haiN| isa hetu buddhi aura parAkrama se prabhuzakti kA sampAdana karanA cAhiye / prAcIna nItijJoM kA mata hai ki utsAhazakti aura prabhAvazakti ina donoM meM se utsAhazakti zreSTha hai" "utsAhaprabhAvayorutsAhaH zreyAn" kauTalIya arthazAstra // 76 // prasaGga- zloka 77 se 80 uddhavajI yahA~ buddhipUrvaka utsAha karane kA Agraha karate haiMutsAhavatprajApi grAhayetyuktaM tasyAH prayojanamAha sopadhAnAM dhiyaM dhIrAH stheyasI khaTavayanti ye| tatrAnizaM niSaNNAste jAnate jAtu na zramam // 77 // sopadhAnAmiti // ye dhIrA dhImantaH sopadhAnAM savizeSAm / yuktiyuktaamityrthH| anyatra sagendukAm / sopiiNmityrthH| 'upadhAnaM vizeSa syAdgenduke praNaye'pi ca' iti vishvH| sthayamI sthiratarAmacapalAM draDhIyasI ca / sthirazabdAdIyasuni 'priysthir'-(6|4|157 ) ityAdinA sthAdezaH / dhiyaM khaTvanti khaTvAM paryavaM kurvanti / aashryntiityrthH| zayanaM maJcaparyaGkapalyaGkAH khaTvayA samAH' itymrH| 'tatkaroti tadAcaSTe' ( gaNasUtra ) iti Nic / te dhIrAstatra ghIkhaTvAyAmanizamazrAntaM niSaNNA vizrAntAH santo jAtu kadAcidapi zramaM khedaM na jAnate na vidanti / zramaH khedo ratyAderiti lakSaNam / dhIpUrvaka evotsAhaH sevyo na kevala iti sarvathA dhIrAzrayaNIyetyarthaH / atra dhiya AropyamANAyAH prakRtazramApanodarUpopakAraparyantatayA pariNAmAlaGkAraH / 'AropyamANasya prakRto. payogitve pariNAmaH' iti lakSaNAt // 77 // anvayaH ---( he kRSNa ! ) ye dhIrAH sopadhAnAM stheyasIM dhiyaM khaTvayanti te tatra anizaM niSaNNAH ( santaH) jAtu zramaM na jAnate // 77 // hindI anuvAda-he kRSNa !-jo vidvAn yuktiyukta aura sthira (dRr3ha ) buddhi ko hI palaGga banAkara usakA Azraya lete haiM, ve usapara sadA nizcinta hokara sukhAnubhava karate haiM, aura kabhI bhI unheM kheda ( kaSTAnubhava ) nahIM hotaa| arthAt buddhipUrvaka kiyA huA utsAha hI zreyaskara hai| ataH buddhi kA hI Azraya (grahaNa) karanA cAhiye / prakRta zloka meM pariNAmAlakAra hai // 77 // . prasaGga-uddhavajI yahA~ kuzAgrabuddhivAle puruSoM kI prazaMsA karate haiMatha prajJAprajJayordAbhyAM vaiSamyamAha spRzanti zaravattIkSNAH stokamantarvizanti ca / bahuspRzA'pi sthUlena sthIyate bahirazmavat // 78 //
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 117 spRzantIti // he kRSNa ! tIkSNAH nizitaprajJAH zaravacchareNa tulyaM stokamalpameva spRzanti, antaH kAryasya cAntaraM vizanti 1 alpAyAsena bahu kArya sAdhayantItyarthaH / bahuspRzA vyApinA, sthUlena mandena vRhatA ca azmanopalena tulyamazmavat / tena tulyaM kriyA cedvatiH (5 / 1 / 115) / vahi reva / kAryaM syAkAryaMsya ceti bhAvaH / sthIyate sthitiH kriyate / mUDho hi alpasya hetorbahu prayAsaM karoti / mUSakagrahaNAya zikharikhananaM parihAsAspadaM bhavatIti bhAvaH / taddhitagateyamupamA // 78 // anvayaH - ( he kRSNa ! ) tIcaNAH zaravat stokaM spRzanti antaH ca vizanti / bahuspRzA api sthUlena azmavat bahiH sthIyate // 78 // hindI anuvAda - kuzAgra buddhivAle puruSa alpa avasara pAkara bANa kI taraha bhItara praviSTa ho jAte haiM arthAt tIkSNa buddhi vAle kArya ke tatva meM avagAhana karate haiM kama bolate hue bhI kAryaMtasvarUpI zarIra ko jAna lete haiM / aura sthUlabuddhivAle puruSa patthara kI taraha bAhara adhika sthAna gherakara bhI zarIra ke bhItara praviSTa nahIM ho pAte (arthAt mUr3ha alpaprApti ke liye bahuta prayAsa karate haiM ) prastuta zloka meM upamAlaGkAra hai / / 78 / / prasaGga -- prastuta zloka meM uddhavajI mUrkha aura kuzala puruSoM ke svabhAva meM antara batalAte haiM Arabhante'lpamevAzcAH kAmaM vyagrA bhavanti ca / mahArambhAH kRtadhiyastiSThanti ca nirAkulAH // 79 // Arabhanta iti // kiva ajJA alpaM tucchamevArabhante prakramante kAmamatyantaM vyaprAH tvaritAzca bhavanti / na ca pAra gacchantIti bhAvaH / kRtadhiyaH zikSitabuddhayastu mahArambhA mahodyogA bhavanti nirAkulA avyagrAzca bhavanti / pAraM gacchantIti bhAvaH // 76 // anvayaH - ajJAH alpam eva Arabhante, ( paraM ) kAmaM vyagrAH ca bhavanti / kRtadhiyaH, mahArambhAH ( atha ) nirAkulAH ca tiSThanti / / 79 / / hindI anuvAda - mUr3ha puruSa ( alpajJa ) tuccha kArya ke karane meM hI ( dIpaka ke samAna ) atyanta vyAkula ho jAte haiM ( ve apanA kArya sampanna nahIM kara pAte ) aura zikSita arthAt zAstrapariNata buddhimAn puruSa bar3e-bar3e kAryoM ko karate hue bhI anya ( sUrya ke samAna ) nirAkula rahate haiM / arthAt ve apanA kArya sampanna kara lete haiM / / 79 / / prasaGga -- prastuta zloka meM uddhavajI kahate haiM ki buddhimAn honepara bhI yadi utsAha kA tyAgakara vaha pramAda karatA hai to usakA kAryaM bhI saphala nahIM hotA
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 zizupAlavadham atha prajJAnavAnapi na pramAdyedityAha upAyamAsthitasyApi nazyantyarthAH pramAdyataH / hanti nopazayastho'pi zayAlurmaMgayurmugAn // 8 // upAyamiti // upAyamAsthitasya prAptasyApi / upAyenaiva kArya saadhyto'piityrthH| kimuta vyagratayeti bhAvaH / pramAdyato'navadhAnasya / 'pramAdo'navadhAnatA' itymrH| arthAH prayojanAni nazyanti / tathA hi-zayAlunidrAluH / Aluci zIGo vaktavyatvAdAluca / mRgAn yAtIti mRgayudhiH / 'mRgayvAdayazca ityoNAdikaH kupratyayAnto nipaatH| 'vyAdho mRgavadhAjIvo mRgayurlubdhakazca saH' ityamaraH / upazerate'sminnityupathayo mRgamArgasthAyino vyAdhasyAtmaguptisthAnaM gartavizeSaH / 'erac' ( 3 / 3 / 56 ) ityacpratyayaH / tatra tiSThatItyupazayastho'pi mRgAn na hanti / vizeSeNa sAmAnyasamarthanarUpo'rthAntaranyAsaH // 80 // anvayaH-upAyam Asthitasya api pramAdyataH (puMsaH) arthAH nazyanti / (yathA) zayAluH mRgayuH upazayasthaH api mRgAn na hanti / / 80 / hindI anuvAda-yukti ke dvArA kArya sampanna karanevAlA catura puruSa bhI upAya rahane para bhI yadi pramAda karatA hai to usakA kArya naSTa ho jAtA hai / jaise sonevAlA baheliyA upazaya (mRgoM ke mArga meM chipakara baiThane kA sthAna) meM rahakara bhI mRgoM ko nahIM mAra sakatA / prastuta zloka meM arthAntanyAsAlaGkAra hai / 80 // prasaGga-prastuta zloka meM uddhavajI punaH 'utsAha-zakti kI AvazyakatA para pala dete haiMevaM prajJAyA Avazyakatvamuktam, tathotsAhasyApyAha udetumatyajannIhAM rAjasu dvAdazasvapi / jigISureko dinakRdAdityeSviva kalpate // 81 // udetumiti // jetumicchajigISureka eva dvAdazasvapi rAjasu madhye dvAdazasvAdityeSu dinakRd yo dinakaraNe vyApriyamANa AdityaH sa iva IhAmutsAhAmasyajanprayuJAna eva / na tu nirudyoga iti bhAvaH / udhetuM kalpate udayAya prabhavati / utsAhazaktireva prabhuzaktarapi mUlamityarthaH / 'nAnAliGgatvAddhetUnAM nAnAsUryatvam' iti zruteH / pratimAsamAdityabhedAd dvAdazatvaM, taccakasya va dvAdazAtmakatvam / 'dvAdazAtmA divAkaraH' ityabhidhAnAt / te cAryamAdayaH purANoktA draSTavyAH / rAjAnastu 'arimitramamitraM mitramitramataH param / tathArimitramitraM ca vijigISoH purassarAH //
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH saga paceti zeSaH 'pANigrahAstataH pazcAdAkrandastadanantaram / AsArAvanayozcaiva vijigISostu pRSThataH // pASNigrAhAsAraH, AkrAndasArazcetyarthaH / atra catvAra iti zeSaH / evaM nava bhavanti / vijigISurdazamaH / 'arezaca vijigISozca madhyamo bhUmyanantaraH / anugrahe saMhatayoH samartho vyastayorvadhe / maNDalAdvahireteSAmudAsIno balAdhikaH // iti madhyamodAsInAbhyAM saha dvAdaza veditavyAH / pUrNopamA // 81 // anvayaH - jigISuH ekaH dvAdazasu api rAjasu AdityeSu dinakRt iva IhAm atyajan udetuM kalpate // 81 // hindI anuvAda - jisa prakAra dvAdaza ( bAraha ) sUryoM meM dina karane vAlA hI sUrya udaya ko prApta hotA hai, usI prakAra jo rAjA prabhuzakti ke mUla AdhAra 'sA' zakti ko nahIM chor3atA aura nirantara prayatnazIla rahatA hai, vahI abhyudaya ko prApta hotA hai, prastuta zloka meM pUrNopamAlaGkAra hai / / 81 / / 119 vizeSa - "dhAtA mitro'yryamA rudrovaruNaH sUrya eva ca / mRgo vivasvAn pUSA ca savitA dazamaH smRtaH, ekAdazastathA tvaSTA viSNurdvAdaza ucyate // " jaise dhAtA, mitra, aryamA, rudra, varUNa, sUrya, mRga, vivasvAn, pUSA aura savitA ina bAraha sUryoM meM, utsAha-zakti se sampanna dinakRt ( dina ko banAne vAlA ) sUrya hI udita hotA hai, aura zeSa gyAraha sUrya kevala saMkhyA- pUraka hote haiM, vaise hI dvAdaza rAjAoM meM ( rAjamaNDala meM ) utsAha sampanna eka hI rAjA unnati karane ke lie samartha hotA hai, zeSa gyAraha rAjA nahIM / ataH utsAha sampanna honA Avazyaka hai / arimiMtrama remiMtra mitramitramataH param / tathA'rimitramitraM ca vijigISoH puraH sthitAH // pANigrAhaH smRtaH pazcAdAkrandastadanantaram / AsArAvanayozcaiva vijigISostu maNDalam // arestu vijigISostu madhyamo anugrahe saMhatayoH samartho maNDalave hi caiteSAmudAsIno anugrahe saMhatAnAM vyastAnAM bhUmyanantaraH / vyastayorvadhe // balAdhikaH / ca vadhe prabhuH // - ( kAmandakIya nItisAra 8 / 16 - 19 )
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 zizupAlavadham dvAdaza rAjA-(1) zatru (2) mitra ( 3) zatru kA mitra (4) mitra kA mitra, (5) zatru ke mitra kA mitra, (6) pANigrAha (vijigISu rAjA kI sahAyatA karane ke lie AnevAlA ) (7) AkraMda (zatru ke pIche sahAyatA ke lie AnevAlA) (8) pANigrAhasAra (sahAyatA karane ke lie apane pakSameM bulAyA huA)(9) AkrandAsAra (sahAyatA karane ke lie zatru ke pakSa meM bulAyA huA) (10) vijigISu (vijaya kI icchA karane vAlA) (11) madhyama aura (12) udAsIna // uparyukta rAjAoM meM se prathama pA~ca rAjA vijigISu rAjA kI vijayayAtrA meM kramazaH Age rahate haiM aura usake pIche kramazaH cAra rAjA rahate haiM / zatru tathA vijigISu rAjA kI bhUmikA samIpavartI saMgaThita-asaMgaThita evaM zatru-mitra ko sahAyatA dene evaM asaMgaThita zatru ke nigraha meM samartha rAjA 'madhyama' kahalAtA hai| vijigISu rAjA aura madhyama rAjA kI prakRti se bAhara tathA madhyama se bhI zaktizAlI tathA saMgaThita yA asaMgaThita vijigISu evaM madhyama rAjA kI sahAyatA karane meM samartha evaM asaMgaThita zatruoM ke nigraha meM samartha rAjA udAsIna kahalAtA hai| isa prakAra bAraha rAjAoM kA rAjamaNDala kahalAtA hai / 81 // prasaGga-uddhava jI punaH zAnti pakSa kA hI pratipAdana karate haiMupAyamAsthitasyetyarAjA na pramAdyedityuktam, apramAdaprakAramAha tantrAvApavidA yogaimaNDalAnyadhitiSThatA / sunigrahA narendreNa phaNIndrA iva zatravaH' / / 82 / / tanneti // tantrAvApI svapararASTracintanam, anyatra tantrAvApaM zAstrauSadhaprayogaM ca vetti yastena tantrAvApavidA / 'tantraM svarASTracintAyAmAvApaH paracintane / zAstrauSadhAntamukhyeSu tantram iti vaijyntii| yogaH sAmAdhupAyaH, anyatra devatAdhyAnazca / 'yogaH saMnahanopAyadhyAnasaGgatiyuktiSu' ityamaraH / maNDalAni svaparASTrANi mAhendrAdidevatAyatanAni ca adhitiSThatA'tikramatA narendreNa rAjJA viSavadyena ca / 'narendro bArtike rAjJi viSavadye ca kathyate' iti vishvH| zatravaH phaNIndrA iva sunigrhaa| sukhena nigrAhyAH / evaM ca prakRtAprakRtaviSayaH zleSaH / upamaiveti kecit // 2 // __ anvayaH-tantrAvApavidA yogaiH maNDalAni adhiSThitA narendreNa zatravaH phaNondrA iva sunigrahAH ( sukhena damayituM zakyAH ) // 82 // hindI anuvAda-maNi, mantra, jar3I aura auSadhiyoM ko jAnane vAlA, devatAoM ke dhyAna-yoga Adi se apanI rakSA ke liye nirmita maNDalopara vizrAma 1. ayamagrimazca zloko mallinAthIyaTIkAyAM 'sthAyino'rthe pravartante' ityasthAnantaraM dRzyate /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 121 sarpoM ko vinA prayAsa ke arthAt saralatA se pakar3a zatru ke rASTra ke rahasyoM ko jAnanevAlA nItiapanI rakSA kara zatruvarga ko saralatA se hI apane aura karanevAlA saperA jaise bar3e-bar3e letA hai, usI prakAra apane tasvacit rAjA sAmAdi-upAyoM se vaza meM kara letA hai, prakRta zloka meM upamAlaGkAra hai / / 82 / / prasaGga-aba uddhavajI zrIkRSNa ko kahate haiM ki utsAhazakti ke sAtha mantrazakti kA honA paramAvazyaka hai 'prajJotsAhAvataH svAmI' ityatraiva tAveva prabhazaktemUlamityuktaM tadeva vyanaktikarapraceyAmuttuGgaH prabhuzakti prathIyasIm / prajJAbalabRhanmUlaH phalatyutsAhapAdapaH / / 83 // kareti // uttuGgo mahonnataH prajJAbalaM mantrazaktireva bRhatpradhAnaM mUlaM yasya saH, utsAha evaM pAdapaH kareNa balinA praceyAM vardhanIyAM hastagrAhyAM ca ' balistAMzavaH karA:' ityamaraH / prathIyasIM pRthutarAm / ra Rto halA de : - ( 6 / 4 / 161 ) iti rephAdezaH / prabhuzakti tejovizeSam / sa pratApaH prabhAvazca yattejaH kozadaNDajam' ityamaraH / phalati / prasUte ityarthaH / phala niSpattau / mantrapUrvaka evotsAhaH phalati / viparItastu chinnamUlo vRkSa iva zuSyatIti bhAvaH / rUpakAlaGkAraH // 83 // anvayaH--uttuGgaH prajJAbalabRhanmUla: utsAhapAdapaH karapraceyAM prathIyasIM prabhuzakti phalati // 83 // hindI anuvAda - mahAn ( U~cA ) buddhibala ( mantrazakti ) rUpI dIrgha jdd'vaal| utsAharUpI vRkSa, kara (Teksa, rAjadeya bhAga ) se bar3hanevAlI ( atyadhika phaloM se avanata hone ke kAraNa, hAtha se tor3ane lAyaka ) bahuta bar3I prabhuzakti ( koSa, caturaGgiNIsenArUpa teja ) ko phailAtA hai / / 83 / arthAt mantrazakti yukta utsAharUpI vRkSa, karoM se baDhI huI rAjA kI prabhuzakti ko ( sampatti ko ) utpanna karatA hai| isake viparIta chinnamUla (buddhirUpI jar3oM se rahita ) vRkSa (utsAha) sUkha jAtA haiM, prakRta zloka meM rUpakAlaGkAra hai // 83 // prastuta zloka meM uddhavajI, rAjA ke svarUpa kA ullekha karate haiM-- vimRSyakAriNastu vizvamapi vidheyaM syAditi trayeNAha - buddhizastraH prakRtyaGgo ghanasaMvRtikaJcukaH / cArekSaNo dUtamukhaH puruSaH ko'pi pArthivaH // 84 // buddhizastra iti || buddhireva zastraM yasya sa buddhizastra: / amoghapAtitvAttasyA iti bhAvaH / prakRtayaH svAmyAdirAjyAGgAni / 'rAjyAGgAni prakRtayaH' ityamaraH / tA evAGgAni yasya saH / tadvaikalye rAjJo vaikalyaM syAditi bhAvaH / ghanA durbhedA saMvRtirmantraguptireva kaJcukaH kavaco yasya sa tathoktaH / mantrabhede rAjyabhedAditi
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 zizupAlavadham bhAvaH / caratIti caraH / pacAdyac / sa eva cAro gUDhapuruSaH / prajJAditvAtsvAthiko'SpratyayaH / 'cArazca gUDhapuruSaH' itymrH| sa evekSaNaM cakSuryasya sa cArekSaNaH / anyathA svaparamaNDalavRttAntAdarzanAt / 'andhasyevAndhalagnasya vinipAtaH pade pade' iti bhAvaH / dUtaH sndeshhrH| 'syAtsandezaharo dUtaH' itymrH| sa eva mukhaM vAgyasyAso dUtamukhaH / anyathA mUkasyeva vAgvyavahArAsiddhI tatsAdhyAsAdhyakAryapratibandhaH syAditi bhAvaH / evaMbhUtaH pArthivaH ko'pi puruSo'nya evAyam / lokavilakSaNaH pumAnityarthaH / ato rAjJA budhdyAdisampannena bhavitavyam / etadevApramattasvam / anyathA svarUpahAniH syAditi bhAvaH / atra ko'pIti rAjo lokasambandhe'pi tadasambandhoktyA tadrUpAtizayoktiH / sA ca buddhizastra ityAdirUpakanirdI deti tena sahAGgAGgibhAvena saGkaraH / / 84 // anvayaH---buddhizamnaH prakRtyaGgaH ghanasaMvRtikancukaH cArekSaNaH dUtamukhaH pArthivaH kaH api puruSaH (rAjocyate nAnya ityuktaM bhavati ) // 84 // hindI anuvAda-( uddhavajI kahate haiM ki ) rAjA eka alaukika puruSa hai-- jisakA zastra to buddhi hai, prakRti ( svAmI, maMtrI, suhRt, koSa, rASTra, durga, tathA senA Adi rAjya ke sAta aGga) ho zarIra hai, mantra ko gupta rakhanA hI kavaca hai, guptacara hI netra haiM aura sandeza hara (dUta ) hI mukha hai, tAtparya yaha hai ki maMtrazakti sampanna puruSa hI rAjA kahA jAtA hai / ( arthAt rAjA ko buddhi sampanna honA cAhie) prakRta zloka meM saMkarAlaMkAra hai // 84 // prasaGga-prastuta zloka meM uddhavajI balarAma ke dvArA pUrva kathita vacana "zloka 2-54-daNDa dvArA sAdhya ripu ke prati sAma kA prayoga karanA hAnikara hotA hai" kA uttara dete haiMcaturthopAyasAdhya ityAdinA yat kSAtrameva kartavya muktaM, tatrottaramAha tejaH kSamA vA naikAntAt kAlagrasya mhiipteH| naikamojaH prasAdo vA rasabhAga-vidaH kaveH // 85 // teja iti // kAlaM jAnAtIti kAlajJastasya / ayaM kAla iti viduSa ityrthH| Ato'nupasarge kaH, ( 3 / 2 / 3 ) na tu 'igupdh'-(3|1|135) ityAdinA kavidhiH / samAse karmopapadasyava valavattvabhASaNAt / tasya mahIpatestejaH kSAtrameveti vA ekAntaM niyamo na nAsti / kintu ythaakaalmubhympyaashrynniiymityrthH| tathA hi-rasAn zRGgArAdIna bhAvAn nirvedAdIMzca vetti yastasya rasabhAvavidaH / bhAvagrahaNaM sampAtA. yAtam / kaveH kavitureka kevalamojaH prauDhapravandhatvaM vA ekaH prasAdaH sukumAraprabandhatvaM vA na / kintu tatra hi rasAnuguNyena yathAyogyamubhayamapyupAdeyam / dRSTAntAlakhAraH // 85 // 1. nakAntam / 2. rasabhAva /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 123 sabhvayaH - kAlajJasya mahIpateH tejaH kSamA vA ekAntaM na, rasabhAvavidaH kaveH ekam ojaH prasAdo vA na // 85 // hindI anuvAda - zRGgArAdi rasa aura bhAvoM kA jJAtA kavi apane prabandharasa ka anukUla jaise kabhI ojaguNayukta' aura kabhI prasAdaguNayukta prabandha kI racanA karatA hai, vaise hI samaya kA jJAtA rAjA bhI kabhI zAnti aura kabhI ugratAkA rUpa dhAraNa karatA hai / / 85 / / arthAt avasara ko jAnanevAle rAjA ko samayAnusAra kabhI teja kA ( daNDa ) yAcamA (mRdutA ) kA prayoga karanA cAhiye / vizeSa -- kauTilya ne kahA hai ki nItijJa vyakti ko cAhiye ki vaha deza-kAla kA bhalI-bhA~ti vicAra karale / "nItizo dezakAlau parIceta // 85 / / " prasaGga - prastuta zloka meM uddhavajI balarAma ke pUrva kathita isa vacana - " punaH punaH virodha karane vAle ko kauna kSamA karegA ?" 2/43-- -- kA uttara dete haiMyaduktaM 'kriyAsamabhihAreNa virAdhyante kSameta kaH' iti, tatrottaramAha - kRtAparAdho'pi parairanAviSkRtavikriyaH / asAdhyaH kurute kopaM prApte kAle gado yathA // 86 // kRtApacAra iti // paraiH zatrubhiH kRtaH apacAro'pakAraH apathyaM ca yasya saH, tathApyanAviSkRtavikriyo'ntargRDhavikAraH / ata evAsAdhyo'pratisamAdheyaH san gado yathA roga iva / ' ivavadvA yathAzabda' iti daNDI / kAle balakSayAvasare prApte sati kopaM kurute / prakupyatItyarthaH / taduktam 'vahedamitraM skandhena yAvatkAlaviparyayaH / tameva cAgate kAle bhindyAd ghaTamivAzmanA // iti // 86 // 1. ojaH samAsabhUyastvaM mAMsalaM padaDambaram / " bandhadADharya mityarthaH / 2. "prasAdo bandha thilyaM racanA saralA tathA " / 3. manune kahA hai ki rAjA prayojana ke anusAra kAryaM tathA zakti kA vAstavika vicAra kara kArya siddhi ke lie bAra-bAra aneka rUpa dhAraNa karatA hai / 7 /10 3. pacAro'pi /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham anvayaH paraiH kRtAparAdhaH api anAviSkRtavikriyaH asAdhyaH gadaH yathA kAle prApte kopaM kurute // / 86 / / 124 handI anuvAda - jaise bAhara prakaTa na hokara bhItara hI bhItara chipA huA roga sAre zarIra meM vyApta hokara kupita ho jAtA hai vaise hI zatru ke dvArA apakRta honepara bhI usase vyathita hue apane hRda stha bhAva ko prakaTa na kara avasara kI pratIkSA karatA zAnta baiThA huA buddhimAn puruSa bhI avasara pAkara kupita hotA hai || 86 // vizeSa - "vahedamitraM skandhena yAvat kAlaviparyayaH / tameva cAgate kAle bhindyAddharamivAzmanA / " ( apanI nirbalAvasthA meM zatru ko kaMdhoMpara rakhanA cAhie, aura apanA anukUla samaya Anepara usapara ( zatrupara ) prahAra kara denA cAhie / / ) cANakya ne bhI kahA hai- " zatru chidre praharet / " jahA~ bhI zatru kI durbalatA dikhAI de, vahIM usapara prahAra karanA cAhiye / / 86 / / prasaGga - uddhavajI kahate haiM ki - vijigISu rAjA sarvaprathama imA dhAraNa kareM, kyoMki usake dvArA teja kI tejasvitA bar3hatI hai aura vijaya kI prApti bhI-- itazca kSantavyamidAnImityAha mRduvyavadditaM tejo bhoktumarthAnprakalpate / pradIpaH snehamAdatte dazayA hyantarasthayA // 87 // mRdvati // mRdunA mRduvastunA vyavahitamantarhitaM tejaH arthAn bhoktuM prakalpate prabhavati / tathA hi-pradIpo'bhyantarasthayA madhyasthayA dazayA vartyA / ' dazA vartAvavasthAyAM snehastalAdike rasa' iti vizvaH / snehaM tailAdikamarthamAdatte / anyathA svayameva nirvApAditi / tataH kSAntipUrvameva kSAtraM phalatIti sarvathA prathamaM kSantavyamiti bhAvaH / vizeSeNa sAmAnyasamarthanAdarthAntaranyAsaH // 87 // anvayaH - mRdu vyavahitaM tejaH arthAt bhoktum prakalpate, pradIpaH abhyantarasthayA dazayA sneham Adatte // 87 // hindI anuvAda - jisa prakAra pradIpa bhI komala varttikA (battI ) ko madhya meM rakhakara hI usake dvArA tela ko bhogatA hai, usI prakAra rAjA bhI mRdusvabhAva se rAjya Adi sampatti ko bhoga sakatA hai / / 87 / vizeSa - manu ne kahA hai- "vinayayukta rAjA kabhI naSTa nahIM hotA" "vinItAramA hi nRpatirna vinazyati karhicit / " ( 7/39 manu ) tathA kauTilya kahate haiMse zatru ko bhI jItA jA sakatA hai "zatruM jayati suvRttatA" kAmandaka sadgyavahAra 1. vabhyantara /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 125 kA bhI yahI kahanA hai ki tIcaNadaNDa se prajA udvejita arthAt virakta ho jAtI hai, aura mRdutA se rAjA hI kA tiraskAra hone lagatA hai, isa hetu rAjA tIcaNatA evaM mRdutA se yukta daNDa kA vidhAna kare-- udvejayati tIcaNena mRdunA paribhUyate / daNDena nRpatistasmAdyuktadaNDaH prazasyate || (kA0 nI0 sA0 2 37 ) ||87 prasaGga - prastuta zloka meM uddhavajI bhAgya tathA puruSArtha donoM kA avalambana ( grahaNa) karane ke liye kahate haiM tarhi pauruSaM mAbhUnnityaM kSamamANasya devameva zreyo vidhAsyatItyAzaGkayAha nAlambate deSTikatAM na niSIdati pauruSe / zabdArtho satkaviriva dvayaM vidvAnapekSate // 88 // nAlambate iti // vidvAnabhijJaH diSTe matiryasyeti daiSTikaH / devapramANaka ityarthaH / 'deva diSTaM bhAgadheyam' ityamaraH / 'asti nAstidiSTaM matiH' ( 4|4|60 ) iti Thak / tadbhAvaM daiSTikatAmeva nAlambate / sarvathA yadbhaviSyasya vinAzAditi bhAvaH / tathA pauruSe kevalapuruSakAre'pi / yuvAditvAdaN pratyayaH / na niSIdati na tiSThati / devaprAtikUlye tasya vaiphalyAditi bhAvaH / kintu satkaviH satkavitA zabdArthAviva / tayoH kAvyazarIratvAditi bhAvaH / yathAha vAmanaH - 'adoSI saguNI sAlaGkArI zabdArthau kAvyam' iti / dvayaM pauruSaM devaM cApekSate / ataH pauruSamapyAvazyakam, kintu kAle kartavyamiti vizeSaH / pauruSA'dRSTayoH parasparasApekSatvAditi bhAvaH // 80 // anvayaH - vidvAn daiSTikAtAM nAlambate paurupe ca na nipIdati / satkaviH zabdArthau iva dvayam apekSate // 88 // hindI anuvAda - vidvAn puruSa deva aura puruSArthaM donoM kA Azraya ( grahaNa ) karatA hai / arthAt kevala deva ke bharose bhI nahIM rahatA aura na kevala puruSArtha ke hI bharose rahatA hai / jaise mahAkavi zabda aura artha donoM kA hI Azraya letA hai / kevala eka kA nahIM / ataH uddhavajI kahate haiM ki samayAnusAra puruSArtha Avazyaka hai, kintu vaha bhI asamayapara prayukta karanepara hAnikara siddha hotA hai // 88 // prasaGga - uddhavajI punaH kSAnti ( zAnti ) pakSa kA hI pratipAdana karate haiM - atha kSAnteH phalamAha - sthAyino'rthaM pravartante bhAvAH saJcAriNo yathA / bhUyAMsastathA neturmahIbhujaH ' // 89 // rasasyaikasya 1. mahIbhRtaH /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 zizupAlavadham sthAyina iti // rasyate svAdyate iti rasaH zRGgArAdiH, rasateH svAdanAryatvAdrasyanta iti te rasA iti nirvacanAt / tasya rasasya rasIbhavataH sthAyibhAvasya ratyAdeH / 'ratihasina krodhaca zokotsAhabhayAni ca / jugupsA vismaya capAH syAyibhAvAH prakIrtitAH' / ityuktaravAt / ekasyaivAyeM svAdubhAvarUpe prayojane bhUyAMsaH saJcAriNo vyabhicAriNo bhAvA nidAdayaH / vibhAvAdInAmupalakSaName nat / yayA pravartante / taduktam - 'vibhAvaranubhAvazca sAttvika bhicAribhiH / AnIyamAnaH svAdutvaM sthAyibhAvo rasaH smRtaH' / iti / tathA sthAyinaH sthirasya / kSArayA kAlaM pratIkSamANasyetyarthaH / ekasyaiva netu:jigISo yakampArthe prayojane bhUryAso mahIbhRto rAjAnaH pravartante / svayamevAsya kAyaM saadhyntiityrthH| tataH kSantavyamiti bhAvaH / kecittu bhAvapadasyApi rasaparatvamAthisya yathA saJcAriNaH prasaGgAdAgantukA anye rasAH sthAyinaH sthirasya kasya mukhyasyAyeM pravartante, tathA'sminneSa kAvye vIrasya zRGgArAdaya iti vyAcakSate / upamAlaGkAraH // 86 // anvayaH-rasasya ( sthAyinaH ) ekasya arthe bhUyAMsaH saMcAriNaH bhAvAH yathA pravartante tathA sthAyinaH netuH arthe mahIbhRtaH ( prayatante ) / / 89 // hindI anuvAda-jaise saJcArIbhAva rasapadavI ko prApta honevAle kisI sthAyibhAva ke sahAyaka ho jAte haiM, usI taraha sthAyI (zAnti se avasara kI pratIkSA karane vAlA ) vijigISu netA-rAjA ke bhI anya bahuta se rAjA-gaNa sahAyaka ho jAte haiN| prakRta zloka meM upamAlaGkAra hai / / 89 / / vizeSa-nArAdi navarasa aura unake rati Adi nava sthAyIbhAva isa prakAra haiM-(.) bhRGgAra, (2) vIra, ( 3 ) vIbhatsa (4) raudra (5) hAsya (6) adbhuta, (7) bhayAnaka ( 8 ) karuNa (9) aura zAnta / sthAyI bhAva-"ratihAsazca krodhazca zokotsAhabhayAni ca / jugupsAvismayazamAH sthAyibhAvAH prakIrtitAH // uparyukta nava rasoM ke nava sthAyIbhAva, savArI arthAt gyabhicArIbhAvoM se puSTa hokara bhAsvAya banA diye jAte haiM arthAt rasarUpa meM pratIta hone lagate haiM / tAtparya yaha hai ki zArAdi rasa kI siddhi ke lie jaise sabArI Adi (33) bhAva sahAyaka ho jAte haiM, vaise hI zAnti se samaya kI pratIkSA meM sthirabhAva se baiThane vAle vijigISa rAjA ke anya zeSa gyAraha rAjA bhI usakI kAryasidi meM sahAyaka bana jAte haiM // 89 //
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 127 prasana-uddhavajI aba punaH zAnti pakSa meM guNAntaroM ko kahate haiMkSAntipakSa eva guNAntaramAha analpatvAtpradhAnatvAdvaMza' syevetare svraaH| vijigIpornapatayaH prayAnti parivAratAm // 90 // analpatvAditi // analpatvAtprajJotsAhAdhikatvAdata egha pradhAnatvAnmaNDalAbhijJatvAt, anyatrAnalpatvAduccastaratvAt pradhAnatvAnnAyakasvaratvAcca vaMzasya vaMzavAdya. svarasya itare svarA vINAgAnAdizabdA iva / atha vA AzrayatvAdvaMza iva vaMzastatkAlavihitaH svara ucyate / tasya svarasyetarAH Sar3ajAdaya: vijigISorna patayo'nye maNDalaparivatino rAjAnaH parivAratAM poSyatAM prayAnti / tarakAryameva sAdhayantItyarthaH / tasmAdvimRSya kartavyamityarthaH // 10 // anvayaH-anarUpatvAt pradhAnatvAt ghaMzasya itare svarAH iva vijigIpoH nRpatayaH parivAratAm prayAnti // 90 // hindI anuvAda-prajJA ( buddhi ) aura utsAha kI adhikatA se tathA maNDalAbhinna hone se pradhAna padavI ko prApta vijigISu rAjA ke nikaTavartI anya rAjAloga vaise hI sahAyaka ho jAte haiM jaise bAgha vizeSa ke svara bAMsurI ke pradhAna svara kA anusaraNa karate hue gAyana ko saphala banAte haiN| arthAt anya svara pradhAna svara ke parivArava ko prApta hote haiM // 10 // prasaGga-aba uddhavajI zaktizAlI evaM vyApaka prabhusattA sampanna rAjA kA mahatva batAte haiM apyanArabhamANasya vibhorutpAditAH praiH| vajanti guNatAmarthAH zamdA iva vihAyasaH // 91 // apoti // kiJca anArabhamANasya svayamakiJcitkurvANasyApi vibhoH prabhoH vyApakasya ca parairanyanRpatibhiH zaGkhabheryAdibhizca utpAditAH, sampAditAH janitAzvArthAH prayojanAni vihAyasa AkAzasya zabdA iva guNatAM vizeSaNatAM kAraNatvAd guNavaM vrajanti / zakto hi rAjA svayamudAsIna evAkAzavatsvamahimnava kAryadezaM vyApnuvan zabdAniva sarvArthAnapi svakIyatAM nytiityrthH| 'guNastvAvRttizabdAdijyendriyA mukhyatantuSu' iti vaijayantiI // 21 // 1. daMza /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 zizupAlavadham anvayaH-anArabhamANasya api vibhoH paraiH utpAditAH arthAH, vihAyasaH zabdAH iva guNatAM prajanti // 91 // hindI anuvAda-zaktizAlI parAkramI rAjA kI prabhutA ke kAraNa loga usake dUtoM yA anya rAjAoM ke dvArA sampAdita kAryoM ko rAjA ke hI kArya samajhate haiM, yadyapi rAjA svayaM kucha bhI karatA nhiiN| jaise vyApaka AkAza kucha bhI karatA nahIM, vaha kevala vibhu mAtra hai| isaliye bherI Adi ke zabda AkAza ke hI guNa kahe jAte haiM // 91 // vizeSa-naiyyAyika Adi dArzanika AkAza ko vibhu evaM zabda guNa vAlA mAnate hai 'zabdaguNakramAkAzam' ( trkbhaassaa)| AkAza meM eka mAtra vizeSa guNa zabda hI hai| prakRta prasaGga meM kavi mAgha ne dArzanika pratibhA kA paricaya diyA hai| kavi kA tAtparya yaha hai ki vibhu arthAt sarva-vyApI rAjA kucha bhI na karate hue anyAnya rAjAoM ke dvArA sampAdita kAryoM kA samAvezana svayaM meM kara lete haiM, ThIka usI prakAra jaise zaMkha bherI dvArA utpanna zabda, vibhu-niSkriya AkAza meM utpanna zabda mAne jAte haiM / isa hetu rAjA ko sarvavyApI honA Avazyaka hai // 11 // prasaGga --- uddhavajI aba tejasvitA ke mahatva kA pratipAdana karate haiM yAtavyapANigrAhAdimAlAyAmadhikAtiH / ekArthatantuprotAyAM nAyako nAyakAyate // 92 // yAtavyeti // kiJca ekArtha ekaprayojanaM sa eva tantuH sUtraM tatra protAyAm ekAbhISTAbhilASiNyAmityarthaH / prapUrvAdveSaH karmaNi ktaH / 'vacisvapi ( 6 / 1 / 15) ityAdinA samprasAraNam / yAtavyo'bhiSeNayitavyo'riH pANiM gRhNAtIti pANigrAhaH pRSThAnudhAvI / karmaNyaNa / tAvAdI yeSAM te pUrvoktAH paGktizaH sthitAstaeva mAlA ratnamAlikA tasyAmadhikAtimahAtejA nAyakaH zaktisampanno jigISu yakAyate madhyamaNirivAcarati / svayameva sarvotkarSeNa vartate ityarthaH / tasmAdvimRSya kartavyamiti bhAvaH / 'nAyako netari zreSThe hAramadhyamaNAvapi' iti vizvaH / 'upamAnAdAcAre' ( 3 / 1 / 10 ) iti kyaG / 'akRtsArvadhAtuka' (74 / 25) iti diirghH| nAyakAyate ityupamA, anyathA'nuzAsanavirodhAt / ekArthatantvityatra tu rUpakam / adhiSThAnatirodhAnenAropyamANatantutvasyavodbhaTatvAtprotatvasiddhestadeva yuktam / tabalAtpANiprAhAdimAlAyAmityatrApi rUpakameva / tadanuprANitA ceyamupametyaGgAGgibhAvena tayoH saGkaraH // 62 // ___ anvayaH-ekArthatantuprotAyAm yAtavya pANigrAhAdimAlAryAm adhikadyutiH nAyakaH nAyakAyate // 92 //
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 126 hindI anuvAda-yAtavya ( car3hAI kiye jAne yogya-zatru ) aura pANigrAha (pIche rakSA karanevAlA ) Adi rAjAoM ko mAlA ( paMkti ) meM atyadhika tejasvI rAjA hI pradhAna samajhA jAkara zobhita hotA hai| jaise maNihAra kA madhyastha maNi anya maNiyoM kI apekSA adhika zreSTha hone ke kAraNa nAyakamaNi ( pradhAnamaNi) kahA jAtA hai| prakRta zloka meM rUpaka aura upamA kA aGgAGgibhAva hone se saGkarAlakAra hai|| 12 / / vizeSa- pRthvI para sarvAdhika tejasvI evaM zakti sampanna rAjA hI sArvabhauma samrATa hotA hai| ataH tejasvitA ko grahaNa karanA cAhiye / prasaGga-ataH teja evaM zakti ke cAhane vAle rAjA ko SaDguNarUpI rasAyana kA sevana karanA cAhiyeatha vimRSyakaraNaprakAramAha pADguNyamupayuJjIta zaktyapekSaM' rasAyanam / bhavantyasyaivamalAni sthAnUni balavanti ca / / 93 / / pADaguNyamiti / / zaktiprabhAvAditrayaM balaM cApekSata iti zaktyapekSaH san / pacAyac / zaktile pramAvAdo' iti vizvaH / SaDguNA eva SADaguNyaM sandhivina. hAdiSaTkam / cAturvaryAditvAtsvArthe pyaJ pratyayaH / dadeva rasAyanamauSadhavizeSamupayujora seveta / 'rasAyanaM vihaGge'pi jarAvyAdhimidoSadhe iti vishvaa| evaM satyasya prayokturaGgAni svAmyAdIni / 'svAmI janapado'mAtyaH kozo durgabalaM suhRt / rAjyaM saptaprakRrayaGga nItijJAH sampracakSate / ' iti / gAvAgi ca syAsna ni sthirANi / kAlAntarakSamANItyarthaH / 'glAjisthazca-' (3 / 2 / 136) iti gasnuH : balavarita ca paramoDAkSamANi ca bhavanti / zliSTapa. ramparitarUpakam / / 63 // anvayaH-zasyapekSaH ( san ) SAD guSyaM rasAyanam upayumjIta, evam bhasya aGgAni sthAsnUni balavanti ca bhavanti / / 93 / / hindI anuvAda- prabhAva, utsAha aura mantrarUpa zakti cAhane vAle rAjA ko sandhi-vigrahAdi SaDguNarUpI rasAyana kA sevana karanA caahiye| aisA karane se ( rasAyana kA sevana karane vAle vyakti ) rAjA ke samasta aGga ( svAmI amAtyAdi) (zarIra ke samasta avayava ) sthira evaM zakti sampanna ( zatrupIDana meM samartha) hote haiM / prastuta zloka meM zliSTa paramparita rUpakAlaGkAra hai / / 93 // aura inake abhAva meM bhaGga zithila ho jAte haiM / 1. shktypksso| 6 zi0 va0
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 zizupAlavadham vizeSa - nizcita hI zarIra sudRDha banAne ke liye nItizAstrokta rasAyana ( SaDguNa- sandhivigrahAdi kA ) ( Ayurvedokta candrodayAdi, svarNasindurAdi ) kA sevana karanA cAhiye, jisase - -yaha lAbha hotA hai"matibhedatamastirohite gahane kRtyavidhau vivekinam // sukRtaH parizuddha AgamaH kurute dIpa ivArthadarzanam // rAjya ke sAta aGga ye haiM- "svAmI janapado'mAtyaH kozo durgabalaM suhRt / rAjyaM saptaprakRtyaGga nItijJAH sampracakSate // " ( ukta zloka meM kavi ne Ayurveda ke siddhAnta kI ora saMketa kiyA hai ) prasaGga - prastuta zloka meM uddhavajI kahate haiM ki balAbala kA vicAra kara kArya karane se saphalatA milatI hai / sthAne zamavatAM zaktyA vyAyAme vRddhiraGginAm / ayathAbalamArambho kSayasampadaH / / 94 // nidAnaM sthAne iti / kiJca sthAne zakyaviSaye zamavatAM kSamAvatAmaGginAM rAjJAM zarIriNAM ca zaktyA prabhAvAdyanusAreNa balena ca vyAyAme vyApAre SADguNyaprayoge gamanAdau ca / satItyarthaH / vRddhirupacayaH / rAjyasya zarIrasya ceti bhAvaH / vipakSe bAdhakamAha - ayathAbalaM zaktyatikrameNa / 'yathA sAdRzye' 2027 ityanyayIbhAve naJsamAsaH / Arambho vyAyAmaH kSayasampado'tyanta hAnenidAnamAdikAraNam / baGgAnAmiti bhAvaH / tasmAdasmAkamakasmAcca dyAskandana ma zreyaskaramiti bhAvaH / atra vizeSasyApi kliSTatvAt zabdazaktimUlo vastunA vastudhvaniH / ato dvayAnAmaGginAmaupamyaM ca gamyate iti saMkSepaH // 64 // anvayaH -- sthAne zamavatAm aGginAm zaktyA vyAyAme vRddhiH (bhavati) ayathAbalam ArambhaH ( yaH, saH ) kSayasampadaH nidAna // 94 // hindI anuvAda -mA-zIla rAjA avasara dekhakara apanI / zakti - ( prabhAva, utsAha aura mantrarUpa ) - ke anusAra sandhyAdi SaDguNoM kA yadi prayoga kare, to usake rAjya - ( svAmI, amAtyAdi sAta aMgoM ) kI vRddhi ( zakti sampannatA ) hotI hai, aura yadi apane bala ko na samajhatA huA SaDguNoM kA prayoga kare, to usake rAjya kA sapta aMgoM kA ) ya hotA hai| jaise vyAyAmazIla vyakti apanI zakti ke anusAra yadi vyAyAma karatA hai to usakI zArIrika zakti bar3hatI hai aura usakA
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH zarIra sudRDha hotA hai, isake viparIta sthiti meM usakA bala kSINa hotA hai / / 94 // vizeSa-uparyukta zloka meM kavi ne vyAyAma kI upayogitA kI ora saMketa kiyA hai / Ayurveda bhI vyAyAma para bala detA hai| zakti ke anusAra vyAyAma karanA cAhie, jisase zarIra kI vRddhi hotI hai, kintu viparIta avasthA meM to zarIra kI zakti ko bar3hAne vAlA vahI vyAyAma kSaya kA kAraNa hokara zarIra ko durghala aura rogoM kA ghara banA detA hai / / 94 // prasana-apa uddhavajI zizupAla kI zakti kI ora saMketa karate haiN| phalitamAha tadIzitAraM cedImAM bhavAMstamavamasta maa| nihantyarInekapade ya udAttaH svarAniva / / 95 // taditi // tattasmAdazakyA yasyAkAyaMtvAttaM cedInAmizitAraM zizupAlaM bhavAmmA vamasta nAva manyasva / manyatesaGi luG / anudAttatvAnne gagamaH / kuThaHyazvaidya : udAtaH svarAnanadAttAni vArIne kapade ekasmin padanyAse suptiGantalakSaNe ca nihanti hinasti nocaH karoti ca / atizUratvAt , anudAttaM padamekavarjam' (1 / 158) iti paribhASAbalAcceti bhAvaH / / 65 // anvayaH - ( tasmAt ) tat cedInAm IzitAram (taM caiy ) bhavAn (he kRSNa ! ) mA avamaMsta, ( yazcaivaM yathA) yaH udAtta: svarAn iva arIn ekapade nihanti / / 95 // hindI anuvAda-ataH cedinareza zizupAla ko Apa sAdhAraNa samajhakara usakI upekSA ( anahelanA ) na kareM, vaha bahuta zaktizAlI hai| vaha eka hI AkramaNa meM aneka zatraoM ko naSTa kara sakatA hai| jaise udAtta svara eka pada meM anya svaroM ko naSTa anudAtta (nIca) nihanti kara detA hai / / 95 / / vizeSa - vaidika vyAkaraNa ke niyamAnusAra udAtta svara vAle akSara se bhinna akSara, anudAtta ho jAte haiM 'anudAttaM padamekavarjam-6-1-158 aSTA0 // 95 // kavi 'dhyAkaraNa zAstra' kI paribhASA ke vyAja se prakRta abhiprAya ko spaSTa karate haiM ki jaise udAtta svara eka hI pada meM anya svaroM ko anudAtta kara detA hai, arthAt - 'nihanti', usI prakAra zizupAla udAtta ( mahAbalazAlI ) hokara zatruoM ko naSTa kara degA / isa hetu zIghratA meM zizupAla kI upekSA karanA ThIka nahIM hai // 95 // __ prasaMga-prastuta zloka meM uddhavajI zizupAla ko rAjayakSmAroga kahakara usakI bhayaMkaratA kI ora saMketa karate haiM
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 zizupAlavadhama na cAya me kAko phi naH kariSyatIti mantavyamityAha mA vedi yadasAveko jetamyazcedirAhiti / rAjayakSmeva rogANAM samUhaH sa mahIbhRtAm // 96 // mA vedIti / / asau cedirAT ekaH ekAkI ato jetavyaH sujaya iti mA vedi mA jJAyi / vetteH karmaNi mAGi luG / yan yasmAtsa cedirAT , rAjJazcandrasya yakSmArAjA cAso yakSmeti vA rAjayakSmA kSayarogo rogANAmiva mahIbhRtA samUhaH samaSTirUpaH / yathAha vAgbhaTa: aneka rogAnugato bahu rogapura:saraH / rAjayakSmA kSayaH zoSo rogarADiti ca smRtaH // nakSatrANAM dvijAnAM ca rAjJo'bhUdyadayaM puraa| yacca rAjA ca yakSmA ca rAjayakSmA tato mataH // ' (ni. sthA0 a0 5) iti / ato durjaya iti bhAvaH / etena 'cirasya mitravyasanI sudamo damaghoSajaH' (2060) iti nirastam / / 66 / / anvayaH- he kRSNa !! asau cedirATa ekaH "ataH" jetavya iti mA vedi, yat saH rogAgAm "madhye" rAjagacamA iva mahIbhatAM samUhaH / / 96 // hindI anuvAda-he kRSNa ! yaha cedinareza ( zizupAla) akelA hai, ( ataH ise ) jItanA sarala hai, yaha na samajheM, kyoMki zizupAla rAjAoM kA samUha hai, jaise rogoM kA samUha rAjayacamA ( hotA hai|) / / 96 // ( ataH yaha durjaya hai|) vizeSa-jisa prakAra jvara, khA~sI, raktapittAdi janya aneka rogoM ke samUha kA nAma rAjayacamA hai, usI prakAra zizupAla aneka rAjAoM kA samUha hai / vAgbhaTTane kahA hai anekarogAnugato bahurogapuraHsaraH / rAjayacamA kSayaH zoSo rogarAditi ca smRtaH // nakSatrANAM dvijAnAM ca rAjJo'bhUdyadayaM purA / yacca rAjA ca yadamA ca rAjayakSmA tato mataH / / (ni. sthA. a. 5) // 96 // prasanna-prastuta zloka meM uddhavajI zizupAla ke dvArA upakRta bANAsura ke viSaya meM kahate haiMathAsya sarva rAjasamapTitAmeva dvAbhyAM vyAcaSTe sampAditaphalastena sapakSaH parabhedataH / kArmukeNeva guNinA bANaH sandhAnameSyati // 97 // 1. parabhedanaH /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 133 sampAditeti / / sampAditaM phalaM lAmo vANAgraM ca yasya saH / 'phalaM lAbhazarAprayoH iti zAzvataH / sapakSaH samuhRd zrAdipatrayutazca / pareSAM bhedakaH zatruvidAraNaH / bANo bANAsuraH / zarazca / guNinA zauryAdiguNavatA adhijyena ca tena paMgena / karmaNe prabhavati kArmukam / karmaNa ukana (5 / 1 / 103) / tenaiva samdhAnaM sandhi meSyati / ato naM kAkoti bhAvaH / atrApyupamA zleSo vA matabhedAt / / 67 // anvayaH-sampAditaphalaH sapaSaH parabhedanaH bANaH gaNinA tena (saha) ( guNinA ) kArmukeNa iva sandhAnam eSyati // 97 // hindI anuvAda-zizupAla ke dvArA upakRta ( lAbhAnvita ) pakSa (sahAyakoM) sahita aura zatraoM ko mArane meM samartha bANAsura guNI zizupAla ke sAtha sahayoga karegA / jaise - phalAnvita ( phala se yukta bANa kA agrabhAga) sapakSa ( kaMkapatrarUpa paMkhoM se yukta ) aura zatruoM ko mArane meM samartha bANa ( bANAsura aura dhanuSa ke pakSa meM tIra ) guNI ( guNavAn aura dhanuSa ke pakSa meM pratyamcA sahita ) dhanuSa ke sAtha sandhAna ko prApta hotA hai| prastuta zloka meM matabheda se upamA evaM zleSa alaGkAra mAnA jAtA hai // 97 // prasaGga-yahAM kavi mAgha ne zizupAla ke anya pahAyakoM ke nAmoM kA ullekha kiyA hai ye cAnye kaalyvnshaalvrukmidrumaadyH| tamaHsvabhAvAste'pyenaM pradoSamanuyAyinaH // 98 // ye ceti // ye cAnye kAlayavana zAlvarukmidrumAdayo rAjAnastamaHsvabhAvAstamo. guNAtmakA ata eva te'pi pradoSaM prakRSTadoSam / 'pradoSo duNTa rAtryaM zau' iti vaijayantI / tAmasamevanaM caidya manuyAyino'nayAsyanti / sAdRzyAditi bhAvaH / 'bhaviSyati gamyAdayaH' (3 / 3 / 3) iti NinirbhadiSyadarthe / 'akenorbhaviSyadAghamaNyaMyo:' iti SaSThopratiSedhAd dvitIyA / yathA dhvAntaM rajanI mukhamanuyAti tadvaditi vastunA'laGkAraghvaniH // 18 // anvayaH - ye ca anye kAlayavanazAlvarukmigumAdayaH tamaH svabhAvAH te api pradoSam enam anuyAyinaH (pazcAdAgamiSyanti ) // 98 / / hindI anuvAda-itanA hI nahIM, anya bhI kAlayavana-zAzva-rukmi-druma Adi jo tamoguNI rAjA haiM ve sabhI atiduSTa isa zizupAla kA sAtha deMge // 58 / / prasaGga-prastuta zloka meM kavi mAgha ke zabdoM meM uddhava jI kahate haiM ki Apake sAtha zizupAla dvArA kI gaI sAdhAraNa bhedanIti (chedakhAnI) bhI bANAsurAdi rAjAoM ko bhar3akAne meM kAraNa banegI
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 zizupAlavadham nanu bANAdayo'smAbhiH kRtasamdhAnA idAnI na virAdhyantItyata Aha upajApaH kRtastema tAnAkopavataraspayi / __Azu dIpayitApo'pi sAgnInedhAnidhAnilaH // 99 / / upajApa iti / tena cena kRto'rUpo'pyupajApo bhedaH / 'bhedopajApau' itya. maraH / tvayyAkopavatastAn vANAdIn anila : sAgnI neghAnindhanAnIva / 'kApTha dAvigghane svedha idhma medhaH samistriyAm' ityamaraH / Azu dopayitA sadyaH prajvala. yiSyati / dIpeNyaMntAlluTa / antarvairAH sahidA: Apadi sati randhre sadyo vizlidhyatIti bhAvaH / / 66 // anvayaH-(he kRSNa ! ) tena (saha ) kRtaH upajApaH alpa api tvayi AkopavataH tAn anilaH sAgnIna edhAn iva Azu dIpayitA ( dobhayiSyati ) // 99 // hindI anuvAda--usa ( zizupAla ) ke dvArA ghaTita ( kiyA gayA ) alpa bhI bheda ( cher3akhAnI ) Apake ( zrIkRSNa ) viSaya meM pUrva se hI khuda una (bANAsura Adi ) ko, agni-prajvalita indhana ko vAyu ke samAna zIghra uddIpta kara degA, arthAt Apake viruddha bhar3akA degA / / 99 // prasA-aba uddhava jI kahate haiM ki uparyukta kAraNoM se zizupAla ko jItanA sarala nahIM haitataH kimata Aha bRhatsahAyaH kAryAntaM kSodIyAnapi gacchati / sambhUyAmbhodhimabhyeti mahAnadyA nagApagA // 10 // vRhaditi / bRhatsahAyo mahAsahAyavAnkSodIyAnkSudrataro'pi / 'sthUla dUra-' (6 / 4 / 156) ityAdinA yaNAviparanopa: pUrvaguNazca / kAryasyAntaM pAraM macchati / tathA hi-apAM samUha Apam / 'tasya samUhaH' (4 / 2 / 37) ityaNa / tena gagchatIsyApagA nagApagA girinadI mahAnayA gaGgAdikayA sambhUya militvAmbhaudhimabhyeti / kSudro'pyevaM tAdRk / mahAvIrazcaidyastu kimu vaktavya ityapizabdArthaH / vizeSaNa sAmAnyasamarthanarUpo'rthAntaraNyAsaH // 10 // anvayaH-(he kRSNa ! ) kSodIyAn api bRhassahAyaH ( san ) kAryAntaM gacchati, ( yataH kAraNAt ) nagApagA mahAnadyA sanbhUya ambhodhim abhyeti / / 100 / / hindI anuvAda-balavAn (badoM) kI sahAyatA se cudra (nirbala) bhI vyakti apane kArya meM saphalatA prApta kara letA hai jaise pahAr3I nadI, 'galA' Adi mahAnadiyoM kI sahAyatA se samudra ko prApta karatI hai| prakRta meM arthAntaranyAsAlaGkAra hai // 10 //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 135 prasanna-- aba uddhava jI, zizupAla ke sAtha yuddha prArambha hone para kauna kisakA sAtha degA, batalAne haiMkiJca na kevalaM zatrorasAdhyatvaM mitravirodhazcAdhiko'narthakara ityAha dvayena tasya mitrANyamitrAste ye ca ye cobhaye nRpaaH|| abhiyuktaM tvayainaM te gantArastvAmataH pare // 101 // tasyeti // ye ca tasya caidyasya mitrANi nRpAH, ye ca te tavAmitrA nRgaste ubhaye svayA'bhiyukta mamiyAtamenaM caidyaM gamtAro gamiSyanti / gameH kartari luTa / ataH pare ukto bhayavyatiriktAH / tara mitrANi tasyAmitrAzcetyarthaH / tvAM gamtAraH // 1.1 / / __ anvayaH-(he kRSNa !) ye ca tasya mitrANi ye ca ( tava ) amitrAH te ubhaye nRpAH svayA abhiyuktam enam (caiyaM ) gantAraH gamiSyanti ) ataH pare svAma gantAraH ( anuyAsyanti ) // 101 / / hindI anuvAda-( uddhava jI kahate haiM ki he kRSNa !) aura jo rAjAgaNa zizupAla ke mitra haiM ve to usakI sahAyatA kareMge hI, parantu jo rAjAgaNa tumhAre zatra haiM ve bhI isa avasara para usI kI sahAyatA kreNge| inako chor3akara jo tumhAre mitragaNa haiM aura usake zatru haiM, ve sabhI tumhArI sahAyatA kareMge / / 101 // prasaGga-aba uddhava jI zizupAla para tAtkAlika AkramaNa se saMbhAvita hAni kI ora saMketa karate haiMtataH kimata Aha manavighnAya sakalamitthamutthApya rAjakam / inta ! jAtamajAtAreH prathamena tvayAriNA / / 102 // makheti // itthamanena prakAreNa 'idamasya muH' (5 / 3 / 24) iti thamupratyayaH / makhavighnAya makhavighAtAya sakalaM rAjakaM rAjasamUham / 'gotrokSa ~ (4 / 2 / 39) ityAdinA vaJ / utthApya kSobhayitvA / hanta iti khede| ajAtArerajAtazatroryudhiSThirastha tvayA prathamenAriNA jAtamajani / napuMsake bhAve ktaH // 102 // anvayaH-itthaM makhavighnAya sakalaM rAjakam utthApya, hanta ( he kRSNa !) ajAtAreH prathamena svayA ariNA jAtam // 102 // hindI anuvAda -( uddhava jI zrIkRSNa se kahate haiM ki ) isa prakAra ( pUrvokta zloka 210, ke anusAra ) sampUrNa rAjAoM ke varga ko yajJa-vizna ke lie kSabhita. kara ajAtazatra yudhiSThira ke Apa prathama zatru bana jAoge, yaha kheda hai // 1.2 // prasaGga-aba uddhava jI dharmarAja kI abhilASA ko vyakta karate haiM
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham astu so'pi zatruH ko doSastatrAha--- saMbhAvya tvAmatibharakSamaskandhaM subAndhayaH / sahAyamabhgharadhurAM dharmarAjo vivakSate / / 103 / / sambhAgyeti // bandhureva bAmdhavaH ma dharmarAjaH atibharasya kSamaH skandho yasya sa tam / samAnaskandhamityarthaH / svAM sahAyaM sammAmyAbhisamdhAya / adhvarasya dhura. madhvaradhurAm / 'RkpUra-' (5 / 4 / 74) ityAdinA smaasaanto'nprtyyH| samAsAmtAnAM prakRtiliGgatvAttatpuruSe paravalliGgatve TAp / vivakSate voDhumicchati / vahateH svaritetaH sannantAlliT / tathA hi--virodhe vizvAsaghAto bandhudrohazca do syAtAmiti bhAvaH / vizeSaNasAmyAtprastuta yAgadhamaMpratIteH samAsoktiH // 103 // ___ anvayaH- he kRSNa ! ) bAndhavaH saH dharmarAjaH atibharakSamaskandhaM svAm sahAyam sambhASya adhvaradhurAM vivakSate // 103 // hindI anuvAda - ( uddhava jI zrIkRSNa se kahate haiM ki he zrIkRSNa ! ) acche bhAiyoMbAle vaha yudhiSThira to mahAn bhAra ke vahana karane meM samartha kandhevAle bhApako hI sahAyaka samajhakara , yaha ) cAhatA hai ki Apa usake yajJa bhAra ko dhAraNa kareM ( vahana kareM ) arthAt yudhiSThira ne to bhAra uThAne meM samartha samajhakara Apako hI yajJa kA uttaradAyitva sauMpA hai / uparyukta zloka meM samAsokti alakAra hai / / 103 // prasana- uddhava jI yudhiSThira ke yajJa-samAroha ke avasara para zizupAla para AkramaNa karane se saMbhAvita anya doSoM kI ora zrIkRSNa kA dhyAna AkarSita karate haiM nanu pratizruzyA'karaNe doSaH prAgeva, parihAre tu ko doSa ityata mAha mahAtmAno'nugRhNanti bhajamAnAn ripUnapi / sapatnIH prApayantyagdhiM sindhavo ngnimngaa| // 104 / / mahAtmAna iti // mahAtmAno nigrahAnugrahasamarthA bhajamAnAn zaraNAgatAna ripunapyanugRhNanti / ki muta bandhUniti bhAvaH / arthAntaraM nyasyati-sindhavo mahAnavaH samAna ekaH patiryAsAM tAH sapatnIH / nityaM saparanyAdiSu' (4 / 135) iti Dopa nakArapava / naganimna gA girinirjhariNIrabdhi prApayanti / svasaubhAgyaM tAbhyaH prayacchantIti bhAvaH / ata: parihAro'pyanathaM iti bhAvaH // 104 // anvayaH-mahAtmAnaH (puruSAH) bhajamAnAn ripUn api anugRhNanti, (yathA) sindhavaH sapatnI: naganimnagAH abdhi prApayanti // 104 // 1. sa bAndhavaH /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 137 hindI anuvAda-( uddhavajI zrIkRSNa se kahate haiM ki ) mahAn loga zaraNa meM Aye zatruoM para bhI anugraha kiyA karate haiM, jaise-mahAnadI apanI sautoM ( choTI-choTI pahAdI nadiyoM ) ke zaraNa meM AjAne para unheM bhI apane pati samudra ke pAsa pahuMcA detI hai / / 174 / / ___ ataH yujiSThira ke yajJa-bhAra ko vahana karanA ApakA kartagya ho jAtA hai / / 5.4 // prasanna .. uddhavajI zrIkRSNa se kahate haiM ki vimAnita mitroM ko kaThinAI se santuSTa kiyA jA sakatA hai-- tahi sampratyupekSAyAmapi pazcAtprArthanayA pArthamAjavayeyamityata Aha cirAdapi balAtkAro balinaH siddhaye'riSu / chandAnuvRtti duHsAdhyAH suhRdo vimanIkRtAH // 105 // cirAditi / / balinA svayaM balavato'pyariSa viSaye balAtkAro daNDazcirA. cirakAlenApi / sadyo mA bhUditi bhaavH| siddhaye varzavadatva siddhye| bhavatIti zeSaH / avimanaso vimanasaH sampadya mAnA: kRtA vimnokRtaaH| vaimanasyaM prApitA ityarthaH / 'arumaMnazcakSuzcetorahorajasA lopazca' 5 / 4 / 51) iti viprtyylopo| 'asya cau' (7 / 4 / 32) itokAraH / zomanaM hRdayaM yeSAM te suhRdo mitrANi tu / 'suhRt duhUM do mitrAmiSayoH' (5 / 4 / 150) iti nipAtaH / chandasyAbhiprAyasyAnu. vRttyA cittAnurodhenApi duHsAdhyAH / bArjavayitumazakyA ityrthH| 'abhiprAyazchanda AzayaH' itymrH| zanaiH zatrurdaNDenApi vazo bhavati, mitraM vamanasye na sAmnA'Nati bhAvaH // 105 // anvayaH-( he kRSNa !) bali naH cirAt api ariSu valAtkAraH siddhaye (bhavati) vimanIkRtAH suhRdaH chandAnuvRttiduHsAdhyAH / / 105 / / hindI anuvAda-(uddhavajI zrIkRSNa se kahate haiM ki) balavAn vyakti zavapara AkramaNa kucha vilambase bhI yadi karatA hai to hAni nahIM hotI, kyoMki vaha svayaM balavAn hai, aura jaba cAhegA taba use daNDita kara sakegA / parantu mitroM kI bhagnaprIti ko punaH prApta karanA sarvathA kaThina hai / arthAt mitra ke sAtha vaimanasya hone para use kaThinatA se prasanna kiyA jA sakatA hai // 10 // prasA-aba uddhavajI zrIkRSNa ke mana kA sandeha dUra kahate haiMnanu suhRtkAryAtsura kArya balIya ityavAha--- manyase'rivadhaH zreyAnprItaye nAkinAmiti / ' puroDAzabhujAmiSTamiSTiM kartumalantarAm / / 106 / / 1. 'nAmapi' iti paa0| 2. miSTaM /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 zizupAlavadham manyasa iti / / nAkinAM devAnAM prItaye'rivadhaH zreyAnprazastataraH / prazasyasya zraH' (5 // 360) iti zrAdezaH / iti manyase cettahi puroDAzabhujAM havirmojinAm / ata eva nAkinAmiSTamamI psitaM kartum / iSaH karmaNi ktaH / iSTamiSTiH / yAga iti yAvat / yaje ve ktaH / 'vacisvapi -- (6 / 1 / 15) ityAdinA samprasAraNam / anantarAmati paryAptam / avyayAMdAmupratyayaH / zatruvadhAdati priyakaro yAga eva / nAkinAM bhuktvApi zatruvadhasya sukaratvAditi bhAvaH / 106 // anvayaH- ( he kRSNa ! ) nAkinAM prItaye arivadhaH zreyAn iti manyase cet , puroDAzabhujAm iSTaM va tu iSTam alantarAm // 406 / / hindI anuvAda-( uddhavajI kahate haiM ki he kRSNa ! ) yadi (Apa) zatru (zizupAla ) kA vadha karanA devoM ko prasanna karane ke lie adhika zreSTha mAnate haiM to ( yajJa-sambandhI) havi kA bhojana karane vAle devoM kA abhISTa yajJa kA sampAdana karanA hI paryApta hai| devatAoM kI prasannatA ke liye yadi (nAradokta ) zatru ( zizupAla ) kA vadha hai, to unheM isase bhI adhika prasannatA yajJa se hotI hai, ( kyoMki devagaNa to havibhojI haiM, unakI tRpti yajJa se hogI ) isaliye unake abhISTa yajJa meM (yudhiSThira dvArA Ayojita yajJotsava meM ) hI sahayoga karanA zreSTha hai, zatruvadha to yajJa kI samApti ke pazcAt bhI ho sakegA / / 106 // prasaGga-udbhavajI zrIkRSNa se kahate haiM ki yadi Apa yaha kaheM ki sadA amRta kA kA pAna karate vAle devagaNoM ko yajJa-piSTAnna ke bhojana se kyA prayojana hai ? to isakA samAdhAna yaha haitathApyamRtAzinAM teSAM devAnAM kimebhiH piSTa bhakSaNapralo manarata Aha -- amRtaM nAma yatsanto mantrajihveSu juhvati / zobhaiva 'mandarakSubdhakSubhitAmbhodhiSarNanA / / 107 / / amRtamiti // amRtaM nAma santo vidvAMsaH mantrA eva jihvA yeSAM teSu mantra. jihvadhvagniSu / 'maMtrajihvaH sapta jihvaH sujihvo havyavAhanaH' iti vaijyntii| yatpuroDAzAdikaM juhvati / tadeveti zeSa / yattadonityasambandhAt / mandara eva kSubdho manthana daNDaH / 'kSubdhadhvAnta ---' (7 // 2 / 18) ityAdinAsminnarthe nipAtanAsiddham / tena kSubhitasya mathitasyAmbhodhevarNanA zobhavAlaGkAra eva / andhimanthanenAmRtamutpAdita miti yataH kotimAtram , ato hutamevAmRtamiti bhaavH| vAkyArthayohetuhetumadbhAvAdvAkyArthahetukaM kAvyaliGgamalaGkAraH / / 107 / / 1. 'mandarakSubdhi' iti pA0 /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 136 anvayaH-(aho ! ) santa: mantrajihveSu yat juhnati tat amRtaM nAma / mandaradugyakSubhitAmbhothivarNanA ( tasya ) zobhA eva / / 107 / / hindI anuvAda-vidvAn loga vidhipUrvaka jo havi agni meM havana karate haiM, vastutaH vahI to amRta hai / aura paurANiko kA yaha kahanA ki samudra kA mandarAcala se manthana karane para jo amRta nikalA hai, vaha to samudra kA mahatva mAtra hai| isa prakAra ke varNana se samudra kI zobhA hI bar3hatI hai / uparyukta zloka meM kAvyaliGga alaMkAra hai / / 107 // vizeSa-purANoM ( matsya, 1.9.;249.14 se anta taka vAyu, 23.90,52. 37; 92. 9, viSNu-1.9 80-111) ke anusAra samudramanthana amRta kI prApti ke lie huA thA / / 107 // prasana-aba uddhavajI zizupAla para AkramaNa karane meM bAdhaka zrIkRSNa kRta pratijJA kI ora saMketa karate haiM / yAtrAyAH pratibandhaH kazcid dusta rastavAstItyAha--- sahiSye zatamAgAMsi pratyauSIH 'phileti yat / pratIkSyaM tatpratIkSyAyai pitRSvasra pratizrutam / / 108 // sahiSya iti / / pratIkSyAya pUjyAya / 'pUjyaH pratIkSyaH' itymrH| pitRSvA pitRbhaginmaM / 'vibhASA svasa ptyo|' 6 / 3 / 25 iti vikalpAdalugabhAvaH / 'mAtRpitRbhyAM svasA' 8 / 3 / 84 iti Satvam / te tava sUnoH zatamAgAMsyaparAdhAn / 'bAgo. 'parAdho mantuzca' itymrH| sahiSye soDhAhe iti yattvayA pratizrutaM pratijJAtaM tatpratIkSyaM pratipAlanIyam / anyathA mahAdoSasmaraNAviti bhAvaH // 108 / / anvayaH-pratIkSyAyai pitRSvasre "te sunoH zatam AgAMsi sahiSye" iti yat svayA pratizrutam tat api pratIkSyam // 108 // hindI anuvAda-( uddhava jI kahate haiM ki he zrIkRSNa ! ) Apa abhI bhI zizupAla kA vadha karane ke liye usa para AkramaNa nahIM kara sakate, kyoMki Apane apanI pUjyA buA se yaha pratIjJA kI hai ki tere putra zizupAla ke sau aparAdha maiM sahana kruuNgaa| ataH Apako apanI isa pratijJA kA avazya hI pAlana karanA cAhiye / / 108 // vizeSa- cedirAjakule jAtasyada eva caturbhujaH / rAsabhArAvasadRzaM rarAsa ca nanAda ca / / 1 / / 1. 'madakAvyametadityarthaH' ityaadrshpustke| 2. sUnosta iti yattvayA /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 zizupAlavadham antarbhUtaM tato bhUtaM uvAcedaM punarvacaH / yasyossane gRhotasya bhujAvabhyadhikAvubhau // 2 // patiSyataH kSititale paJcazIrSAvivoragau / tRtIyametadvAlasya lalATastha tu locanam / nimajjipyati yaM dRSTrA so'sya mRtyubhaviSyati / tatazcedipurI prAptau saMkarSaNajanArdanau / yAdavI yAdavIM draSTuM svasAraM sau pitustadA / sobhyarcya tau tadA vIrau prItyA cAbhyadhikaM tataH / putraM dAmodarotsaGga devI savyadadhAt svayam / nyastamAtrasya tasyAMka bhujAvabhyAdhikAvubhau / / petatustacca nayanaM nyamajjata lalATajam / taM dRSTavA myazitA trastA varaM kRSNamayAcata / / zizupAlasyAparAdhAn kSamethAsvaM mahAbala / aparAdhazataM sAmyaM mayA hyasya pitRSvasuH // "putrasya te vadhArhasya mAtvaM zoke manaH kRthAH // " ( mahAbhArate sabhAparvam 2 / 108) // 108 // prasaGga-uddhavajI sajjana puruSoM ke svabhAva kI vizeSatA kA ullekha karate hue zrIkRSNa ko pUrvakRta pratijJA kA pAlana karane kA Agraha karate haiMsatyamasti pratizrutaM, kinvakyonmattatvAdoddhatyAdapi jihvAsita mata Aha tIkSNA nArumtudA buddhiH karma zAntaM pratApavat / nopatApi manaH sopma vAgekA vAggminaH sataH / / 109 // tIkSNeti / sataH satpuruSasya buddhistIkSNA nizitA syAditi vidItyadhyAhAraH / evmuttrtraapi| tathApya rustudatItyaruntudA zastra vanmarmacchedinI na bhavet / ahiMsayaMva paraM pIDayedityarthaH / karma vyApAra: pratApavattejasvi bhayadaM syAta. tathApi thAntaM syAt / na tu siMhAdivaddhisraM bhavedityarthaH / manazcittaM soSma abhimAnoSNaM syAttathApi upatApayatItyupatApi agnyAdivatparasantApi na syAt / vAgmino vakturvAge kA ekarUpA syAt / vAgmI satyameva vadedityarthaH / ataH satyasandhasya pratizratArthahAniranati bhAvaH / atra prakRvAyA vAco'prakRtAnAM baddhikramamanasA tulyvdiaupmyaavgmaaddiipkaalngkaarH| 'prakRtAprakRtAno ca sAmye tu tulyadharmataH / aupamyaM gamyate yatra dIpaka tanigayate' / / iti lakSaNAd / buddhayAdInAM zastrAdivyatireko vyajyate // 106 / /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 141 anvayaH-pataH truddhiH tIkSNA, aruntudA na, sataH karma pratApavat , ( bhapi) zAntam ( bhavati ) sataH manaH soma upatApi na, (bhvti)| vAgminaH vAk api ekA (bhvti)|109|| hindI anuvAda-jaise sajjanoM kI buddhi tISaNa hotI hai, kintu vaha marmasthala ko pIr3A nahIM detI, ( unakA ) karma pratApayukta hotA hai, kintu zAnta rahatA hai / (kara pazu ke samAna hiMsaka nhiiN)| mana abhimAna se uSNa rahatA hai, para dUsaroM ko santapta nahIM karatA / unakI vANI bhI eka hI rahatI hai, arthAt ve apanI pratijJA para dRDha rahate haiM, usase vicalita nahIM hote| ataH Apako bhI apanI pratijJA kA pAlana karanA cAhiye / prastuna zloka meM 'dIpakAlaGkAra' hai / / 109 / / prasanna-uddhavajI prastuta zloka meM kAla kI mahattA kI ora saMketa karate hue zrIkRSNa ko kahate haiM ki maya ke pUrva zizupAla kA vadha karanA bhI saMbhava nahIM hai azakyazcA'kAle nedyavadha ityAha svayakRtaprasAdasya tasyAho bhAnumAniva / samayAvadhimaprApya nAntAyA'laM bhavAnapi / / 110 / / svayakRteti / / kiJca ahro bhAnumAniva sthaya kRta. prasAdo'nugrahaH prakAzazca yasya taspa caMdyasyAnAya samayAvadhi niyatakAlAvasAna maprApya bhavAnapi nAla zakto na tathA ca vayA'pakotireva / anyatra kiJcitphalaM syAditi bhAvaH / / 110 // anvayaH-( he kRSNa ! ) kiJca ahnaH bhAnumAna iva svayaMkRtaprasAdasya tasya ansAya samayAvadhim aprApya bhavAn api na alama / / 110 // hindI anuvAda -- (he kRSNa ! ) jaise dinakA kartA svayaM dinakara (sUrya) bhI jabataka dinakI niyana kAlAvadhi kA samAptikAla, ( sAyakAla ) nahIM AtA, tabataka usakA (dinakA ) anta nahIM kara sakatA, vaise hI aparAdhazata (sau aparAdhoM) taka kSamA karane kI pratijJA kiye hue Apa (zrIkRSNa ) bhI usa samayAvadhi ke pUrva usakA (zizupAla) kA vadha nahIM kara sakate // 110 // prasana-prastuta zloka meM uddhava jI zizupAla para AkramaNa karane ke pUrva Avazyaka kartavya kI ora saMketa karate haiMtahi kimaya mupekSya eva netyAha kRtvA kRtyavidastItherantaH' praNidhayaH padam / vidAkurvantu mahatastalaM vidviSadambhasaH / / 111 / / 1. 0stIrtheSvantaH /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham kRtveti // kintu kRtyavidraH kAryaMjJAH vidhijJAzca praNidhIyanta iti praNidhayo gUDhacAriNa: / 'praNidhigUDhapuruSa:' iti halAyudhaH / varantyebhiriti tIrthAni mantrAdyaSTAdazasthAnAni jalAvatArAzca / 142 'yonI jalAvatAre ca mantrAdyaSTAdazasvapi / puNyakSetre tathA pAtre tIrthaM syAt // ' iti halAyudhaH / teSvantaH padaM sthAnaM pAdaprakSepaM kRtvA mahato duravagAhasya pUjyasya ca vidviSan zatrurevAmbhastasya talaM svarUpam / pramANamiti yAvat / 'adhaHsvarUpayorastrI talam' ityamaraH / vidAGkurvastu vidantu / vid jJAne loT / 'vidAGkurvantivatyazyatarasyAm' (3|1|41 ) iti vikalpAdAmpratyayanipAtaH / ambhasa va zatroH kRtatIrthasya supravezatvAtprAgantaH pravizya parIkSyetyarthaH / zliSTaparampari tarUpakam / / 111 // anvayaH - kRtyavidaH praNidhayaH tIrtheSu antaH padaM kRtvA mahataH vidviSadambhasaH talaM vidAGkurvantu / / 111 / / hindI anuvAda - to kyA abhI zizupAla para AkramaNa karane kA vicAra chor3a diyA jAya ? nahIM, jabataka zizupAla para AkramaNa nahIM kiyA jAtA, taba taka kAryakuzala ( vidhi ke jAnakAra ) guptacaroM ke dvArA mantraNAdi jo zatru ke 18 sthAna haiM, unameM praviSTa hokara unakI pUrNa jAnakArI prApta kareM, unakI thAha lagAveM / jaise catura vidvAn sIr3hiyoM ke dvArA jalAzaya ke bhItara utarakara usakI gaharAI jJAta karate haiM / isa zloka meM zliSTa paramparita rUpakAlaGkAra hai // 111 // vizeSa - paJcatantra ke tRtIta tantra meM zatrupakSa ke aThAraha tIrthoM kA ullekha kiyA gayA hai / ve isa prakAra haiM 1 'yastIrthAni nije pakSe parapakSe vizeSataH / guptezvarairnRpau venisa durgatimApnuyAt // ' 'yacchatrupakSe'STAdazatIrthAni svapakSe paMcadaza / taiH jJAnaiH svapakSAH parapakSazca vazyo bhavati / arthAt tIrtha zabda se rAjakArya meM niyukta puruSa abhipreta haiN| ve tIrthaM adholikhita hai 1 - maMtrI, 2 - purohita, 3 - senApati, 4 - yuvarAja, 5-dvArarakSaka, 6- antaHpurarakSaka, 7 - prazAsaka, 2 - mAlagujArI ekatra karane vAlA, 9 puruSoM kA paricaya karAnevAlA, 10 - nyAyAdhyakSa, 11 - pezakAra, 12 - senAdhyajJa, 13hastivibhAgAdhyakSa, 14 - koSAdhyakSa, 15 - durgapAla, 16 - karAdhyakSa, 17 sImA
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitoyA sargaH 143 rakSaka, 18-priyabhRtya / inako apanI ora milA dene se zatru zoghra hI yaza meM ho jAtA hai| mahAkavi bhAravi ne ukta bhAva ko 'kirAtArjunIyama' meM isa prakAra kahA hai "viSamo'pi vigAhyate nayaH kRtatIrthaH payasAmivAzayaH / / sa tu tatra bizeSadurlabhaH sadupanyasyati kRtyavarmayaH" (2 / 3) // 111 // prasana-yahA~ rAjanIti meM guptacaroM ke mahatva para prakAza DAlA gayA hai-- AvazyakaM caitadityAha anutsUtrapadanyAsAsavRttiH snniyndhnaa| zandavidyeva no bhAti rAjanItirapaspazA / / 112 // anutsUtreti // utsUtra ucchAstra nItizAstraviruddhaH padanyAsaH ekapadaprakSepo. 'pi / svarUpavyavahAro'poti yAvada / nAsti yasyAM sA'nutsUtra padanyAsA / nItipUrvakasavaMvyavahAratyarthaH / anyatrAnutsUtrapadamyAsA anutsRSTa sUtrAkSara: iSTyupasaGkhyA. nanarapekSyeNa sUtrAkSarareva sarvArthapratipAdako nyAso vattivyAkhyAnagrantha vizeSo yasyA sA tathoktA / tathA satI yathArtha kalpanayA zobhanA vRttibhRtyAmAtyAdInAmAjIvikA yasyAM sA savattiH, anyatra sato vRttiH kAzikAkhyasUtravyAkhyAna grAyavizeSo yasyAM sA ! 'vattirgranthajIvanayoH' iti vaijyntii| santi nibandhanAnyanujIvyAdInAM kriyAvasAneSu dattAni gohiraNyAdizAzvatapAritoSikadAnAni yasyAM saa| etacca 'dattvA bhUminibandha ce'tyetadvacanavyAkhyAne mitAkSarAyAM draSTavyam / anyatra sarina bandhanaM bhASyagrantho yasyAM saa| evaMbhUtApi rAjanItI raajvRttiH| apagataH spazaH cAro yasyAH sA'paspazA cet / 'yathArthavarNo marmajJaH spazo haraka ucyate' iti halAyadhaH / anyatra avidyamAnaH paspazaH zAstrArambhasamathaka upodghAtasandarbhagrantho yasyAH sa: apaspazaH / zabdavidyA vyAkaraNaviyeva no bhAti na zobhate / tasmA. ccarapreSaNamAvazyakam , drahitasya rAjJo'gdhaprAyatvAditi bhAvaH / atra paspazetyatra jatukASThavacchandayoreva zliSTatvAcchandazleSaH / sadvattiH sannibandhanetyatrakavantAvalambiphaladvayavadarthazleSaH / anutsUtrapadaNyAsetyatra tUbhayasambhavAdumayazleSaH / zabdavidye veti pUrNopamA vyaktava / tayoH sApekSatvAtsaGkaraH / / 112 / / andhayaH - anurasUtrapadanyAsA sadvRttiH sanibandhanA rAjanItiH, apaspazA zabdavidyA iva no bhAti / / 112 // hindI anuvAda - rAjanIti ke kathita yA nirdhArita niyama ke viruddha eka pada bhI jisameM nahIM rakkhA jAtA ho, ( arthAt jahA~ nItizAstrAnukUla hI saba kAma kiye jAte haiM ) rAjakArya sampAdita karanevAloM ke liye jisameM uttama tathA kArya kI
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ zizupAlavadham samApti para pAritoSika Adi kI vyavasthA ho, vaha rAjanIti bhI paspaza (guptacaroM ) ke abhAva meM zobhA nahIM detii| jaise sUtroM ke anusAra padoM ke nyAsa ko pratipAdana karanevAlI, sutra-vyAkhyArUpa kAzikAdi granyovAlI aura uttama mahAbhAjyAdi niyandhanavAlI zabdavidhA ( vyAkaraNa zAstra ) paspaza ( mahAbhASya ke prathamAdhyAyakA prathama Anhika ) ke binA zobhA nahIM detI / prastuta zloka meM zleSa aura pUrNopamA kA saMkara hone se saGkarAlaGkAra // 112 / / kahA gayA hai-"sarvasyaiva zAstrasya karmaNo vApi kasyacit , yAvat prayojanaM noktaM tAvat taskena gRhyate // " vizeSa-pataJjali racita mahAbhASya ke prathama adhyAya ke prathama Anhika kA nAma 'paspazaAnhika' hai / isameM vyAkaraNa zAstra ke prayojanoM kA ullekha kiyA gayA hai| ina prayojanoM ko jAnane se hI vyAkaraNa zAstra kA jJAna hotA hai| ataH jaise vyAkaraNazAstra ke jJAna ke liye paspaza-Ahika atyanta Avazyaka hai vaise hI rAjanIti ke jJAna ( zatrupakSa ke 18 tIrthoM ke jJAna ) ke liye guptacaroM ko rakhanA Avazyaka hotA hai / ina ke abhAva meM rAjA andhA hI rahatA hai "tasmAcArapreSaNamAvazyakam tadrahitasya rAjJo'ndhaprAyasvAditi bhAva // " // 112 / / prasana-aba uddhavajI guptacaroM ke kartavyoM kI ora zrIkRSNa kA dhyAna AkarSita kara, unakA bhAvI kAryakrama kyA honA cAhiye, isakA ullekha karate haiM / na kevalaM cAramukhena vRttAntajJAnam , api tUpajApazca kartavya ityAha ajJAtadoSairdoSaharuddaSyobhayavetanaiH / bhedyAH zatrorabhityakta'zAsanai: sAmavAyikAH / / 113 // ajJAteti / phiJcAjJAta doSaH pararajJAtasvapha mabhirdoSajJa: svayaM paramarmajJarabhivyaktAni bhedyasyAgre prakaTitAni zAsanAni tadamAtyAdyavizvAsa karANi kUTalikhi. tAni yeSAM taH umayavetanarubhayatra bhedyo svAmini ca vetanaM bhRtiryeSAM tarubhaya jIvi. kA pAhimiH / bhedyanagaravAstavyazvararityarthaH ! 'bhRtayo mamaM vetanam' ityamaraH / zatroH sambandhinaH samavAyaM samavayantIti sAmavAyikAH saGghamukhyA: sacivAdayaH / 'samavAyAsamavaiti' (4 / 4 / 43) iti Thaka / udSya dviSAmete dattahastA asmAbhireSAM likhitAnyeva gRhItAnItyuccadUSayitvA bhedyAH vighaTanIyAH / / 113 / / andhayaH-ajJAtadoSaiH doSajJaiH abhivyaktazAsanaiH ubhayavetanaiH zatroH sAmavA. yikAH udSya bhethAH / / 113 // hindI anuvAda-( uddhavajI guptacaroM dvArA kiye jAnevAle gupta kAryoM kA 1. * rabhivyakta /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 dvitIyaH sargaH ullekha karate hue kahate haiM ki ) jinake doSoM ko anpa na jAnatA ho aura svayaM dUsaroM ke doSoM ko jAnate hoM, aise donoM pakSoM (apane rASTra se aura zatru ke rASTra se) vetana prApta karane vAle guptacaroM dvArA kapaTa-lekhAdikoM ko dikhalAkara zatrupakSa ke rAjA aura mantriyoM meM bheda utpanna kiyA jAnA cAhiye / 113 // prasaGga-aba uddhavajI guptacaroM dvArA kiye jAne vAle dUsare kArya kA ullekha karate haiM upeyivAMsi kartAraH puromAjAtazAtravIm / rAjanyakAnyupAyaharekArthAni caraistava // 114 // upeyivAMsIti // kiJca upAyajJa: kAyaMsAdhana kuzalastava carantIti caraMgUda. cAribhiH / pacAdya ca / ekArthAni tvayA sa hai ka prayojanAni rAjanyAnAM samUhA rAjanyakAni / 'gotrokss-'(4|2|39) ityAdinA vuJ / ajAtazatrorimAmAjAtazAtravI purImindraprasyamupeyivAMsi / 'upeyivAn-' (3 / 2 / 106) ityAdinA kva supratyayAnto nipaatH| kartAraH kariSyante / kRtraH karmaNi luTa / indraprasthe'smAkaM mahatkArya bhaviSyati tadadhvarayAtrAvyAjena sannaddha rAgantavyamiti gUDhaM samdizya satra sarve melayitavyA ityarthaH / / 114 / / __ anvayaH-(he kRSNa !) upAyajJaiH tava caraiH ekArthAni rAjanyakAni / ajAtazAnavIM purIm upeyivAMsi kartAraH // 114 // hindI anuvAda-(uddhava jI zrIkRSNa se kahate haiM ki) upAyoM ko jAnanevAle apane guptacaroM ke dvArA sva-pakSapAtI arthAt Apake hI vicAroM yA prayojanoM ko rakhanevAle rAjAoM ko yajJa ke vyAja ( bahAne ) se indraprastha meM bulA lenA cAhiye / / 114 // ___ abhiprAya yaha hai ki Apake guptacara indraprastha pahu~ca kara Apake pakSapAtI rAjAoM ko yajJa ke bahAne senAsameta ekatra karaleM // 114 // prasaGga-aba uddhavajI kahate haiM ki-yajJa ke avasara para yuddha kI sthiti utpanna ho sakatI hai nanu tatrAdhvarakarmaNi ko yuddhAvakAza ityAzakya tauva mahatkalahabIjaM sampAdayati savizeSaM sute pANDobhaktiM bhavati tanvati / __ varAyitArastaralAH svayaM matsariNaH pare / / 115 / / / savizeSamiti // paNDoH sute yudhiSThire bhavati pUjye tvayi avizeSaM yathA tathA bhakti tanvati sati taralAzcapalA matsariNo dvaSavantaH pare zatravaH svayameva vairAyi 10zi0 va0
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 zizupAlavadham tAroM varaM kartAraH / ' zabdavera kalaha - ' ( 3|1|17 ) ityAdinA kyaG / tataH kartari luT / / 115 / / anvayaH - ( he kRSNa ! ) paNDoH sute savizeSaM ( yathAbhavati ) tathA bhakti tanvati ( sati ) taralAH matsariNaH pare, svayaM vairAyitAraH / / 115 / / hindI anuvAda - ( uddhavajI yajJa ke avasara para yuddha ke kAraNa kA ullekha karate hue kahate haiM) he kRSNa ! indraprastha meM jaba yudhiSThira ApakI sarvaprathama pUjA kareMge, usa samaya ( zizupAla aura usake samarthaka ) matsarI ( dUsare ke utkarSa meM DAha yA vidveSa rakhanevAle ) rAjAgaNa avazya ho virodha kareMge / / 115 // prasaGga - kyA zizupAla maNDala ke sabhI rAjAgaNa virodha kareMge ? isakA uttara dete hue uddhavajI kahate haiM-- fas sarve vaiyiSyante netyAha yAtmavido vipakSamadhye sahasaMvRddhiyujo'pi bhUbhujaH syuH / balipuSTakulAdivAnyapuSTaiH pRthagasmAdacireNa bhAvitA taiH // 116 // iti / ye iha vipakSamadhye zatrumadhye sahasaMvRddhiyujo'pi caidyena sahaizvaryaM gatA api 'stsuudvipH'(3|2|61 ) ityAdinA kvip / ye bhUbhujo rAjAna AtmavidaH svAmijanavedinaH syuH, yadvA svAtmarUpavedinaH syustaMbhU bhUgbhiH valipuSTakulAtkAkakulAt / 'kAke tu karaTAriSTabalipuSpamakRtprajAH' ityamaraH / anyapuSTaiH parabhRtairivAcireNa sadyo'smAdvipakSamadhyAt / 'anyAzat - ' (2 / 3 / 26 ityatrAnvazabdasyArthaM paratvAtpRthagAdiprayoge'pi paJcamI / pRthagbhAvitA pRthagbhaviSyate / bhAve luT / ciNvadiTa vRddhiH / teSvapi kecidasmAbhiH saGgacchante ityarthaH / aupacchandasikaMvRttam ||116 // anvayaH - ( he kRSNa ! ) iha vipakSamadhye saha saMvRddhiyujaH api ye bhUbhujaH AtmavidaH syuH taiH baliSuNTakulAt anyapuSTaiH iva asmAt acireNa pRthak bhAvitA / / 116 // huA hindI anuvAda - zizupAla ke pakSa meM rahakara jinakA utkarSa ( abhyudaya ) hai aura jo AtmAbhimAnI tathA apane svarUpa ko jAnanevAle rAjAgaNa haiM ve avasara Ate hI zizupAlapakSa se pRthak ho jaayeNge| jaise kaurvoM ke samUha se koyala samaya Ane para alaga ho jAtI hai / prakRta zloka aupacchandasikavRtta kA hai / / 116 / / prasaGga -- aba uddhavajI saMgharSa ke pariNAma ko AzIrvAda rUpa meM batalAte hue kahate haiM-- atha phalitaM nigamayannAziSaM prayuGkte - sahaja bApaladoSasamudratazcalita durbala pakSaparigrahaH / tava durAsadavIryavibhAvasau zalabhatAM labhatAmasudRdgaNaH / / 117 / /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 147 sahajeti // sahajaM svAbhAvikaM cApalaM duvinItatvam anavasthitatvaM ca / 'capalaH pArade zIghra duvinIte'navasthite' iti vaijayantI / tena va doSeNa samuddhato dRptaH pakSaH sahAyo garucca / 'pakSaH pArzvagarutsAdhyasahAyabalabhittiSu' iti vaijayantI / calito'sthiro durvalapakSaparigraho yasya saH asuhRdgaNaH zatru vargastava durAsadavIyavibhAvamo duHsahate jovanI 'vIyaM zukre prabhAve ca tejaHsAmarthyayorapi' 'sUryavahnI vibhAvasU' iti vizvAmarau / zalabhatAM pataGgatvam / 'samau pataGgazalabhau' itymrH| bhAve tala / labhatAM gacchatu / rUpakAlaGkAraH / drutavilambitaM vRttam // 117 // ___ anvayaH-( he kRSNa !) sahajacApaladoSasamuddhataH calitadurbalapakSaparigrahaH asuhRdgaNaH tava dugasadavIryavibhAvasau zalabhatAM labhatAm / / 117 / / hindI anuvAda-he kRSNa ! apanI naisargika caJcalatA se unmatta aura durbala sahAyakoMvAlA zatrapakSa Apake duHsahapratAparUpa agni meM pataGgoM kI taraha bhasma ho jAya / prakRta zloka meM rUpakAlaGkAra hai, evaM 'drutavilambita' chanda hai / / 117 // prasaGga-yahA~ mahAkavimAgha uddhava kI vANI kI vizeSatAoM nathA tajjanya zrIkRSNa kI prasannatA kA ullekha karate haiM iti vizakalitArthAmauddhadhIM vAcamenA ___manugatanayamArgAmargalAM durnayasya / janitamudamudasthAduccakairucchritoraH sthalaniyaniSaSNazrIzrutAM zuzruvAn sH||18|| itIti // sa hariritthaM vizakalitArthA vivecitArthAmanugatanayamArgI nItimArgAnusAriNI durnayasya balabhadrAyuktasyetyarthaH / argalAM nivArayitrImiti vaidhayeNa rUpakAlaGkAraH / 'tadviSkambho'rgalaM na nA' ityamaraH / ata eva janitamudaM hareH kRtAnandAma ucchrite unnate uraHsthale niyataM niSaNNayA avizrAntamAzritayA zriyA zrutAM nAnyayeti mantraguptiH / uddhavasyemAmauddhavImenAM pUrvoktAM vAcaM : zruvAJzrutavAn / 'bhASAyAM sadavasazruvaH' (3 / 2 / 108) iti kvasuH / uccarevoccakai runnataH san / 'avyayasarvanAmnAmakacprAkTeH' (5 / 3 / 71) ityakacpratyayaH / udasthAdAsanAdutthitavAn / 'udo'nUrvakarmaNi ityasya' pratyudAharaNametat / ruupkaanupraasaalngkaarii| mAlinI vRttam // 118 // iti zrImahopAdhyayakolAcalamallinAthasUriviracite zizupAlavadhavyAkhyAne sarvakaSAkhye dvitIyaH sargaH // 2 // -
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 zizupAlavadham anvayaH-iti saH (hariH) vizakalitArthAm anugatanayamArgAm durnayasya argalAM janitamudam ucchritoraHsthalaniyata niSaNNazrIzrutAm enAm auddhavIm vAcam zuzruvAn (bhagavAn) udasthAt // 118 // hindI anuvAda-zrIkRSNa ne isa prakAra (71 se 117 taka ) spaSTArtha ko pratipAdita karanevAlI, nItimArga kA anusaraNa karanevAlI, durnIti ko rokanevAlI tathA harpajanaka aura (zrIkRSNa ke ) unnata vakSaHsthala meM sadA nivAsa karane vAlI patnIsvarUpA lakSmI (athavA vakSaHsthala meM sadA sthita zobhA) se sune gaye uddhava ke vacana ko sunA aura siMhAsana se uTha khar3e hue / prastuta zloka meM rUpaka aura anuprAsAlaGkAra hai, evaM mAlinI chanda hai / / 118 / / / iti paM0 DaoN0 kezavasadAzivazAstrimusalegAvakara-viracitAyAM mAghakAvya TIkAyAM mantravarNanaM nAma dvitIyaH sargaH // 2 //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradhAna kAryAlaya phona du333445 (ghara) 335930 caukhambhA saMskRta saMsthAna posTa bAksa naM. 1139 ke 37/16, gopAla mandira lena golaghara samIpa maidAgina) vArANasI-221001 (bhArata)