Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ "aho zrutajJAna" graMtha jIrNodhdhAra 27 nyAya graMtha zaktivAdAdarzaH dravya sahAyaka : dIkSA dAnezvarI AcArya bhagavaMta zrI guNaratnasUrIzvarajI ma.sA.nAM AjJAvarti tapasvinI pa.pU.sA.zrI puSpalatAzrIjI ma.sA. nA ziSyA pravartinI gurUmAtA pa.pU.sA.zrI puNyarekhAzrIjI ma.sA.nAM suziSyA pa.pU.sA.zrI amitarekhAzrIjI ma.sA. Adi ThANAnI preraNAthI zA. gajIbena maNIlAla, ema.ema.jaina sosAyaTI sAbaramatImAM thayela cAturmAsanI bahenonI jJAnakhAtAnI upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zA. vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 (rahe.) 27505720 saMvata 2065 I.sa. 2009
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ SHARELVINARIYARSATTARAISAWARSAS // zrIH // tarkazAstrasAmrAjyadhurandharamahAmahopAdhyAyavidvadvara-- zrI gadAdhara bhaTTA cArya praNItaH prakRtizaktinirUpaNaparaH zaktivAdaH (zabdakhaNDagranthaH) --- ---- paJcanadIya( paMjAbI )paNDitasudarzanAcAryazAstripraNItayA AdarzAkhyavyAkhyayA saMvalitaH sa caitra khemarAjazrIkRSNadAsazreSThinA baMbaInagare ( khetavADI sAtavIM galI khaMbATA laina) svakIyazrIveGkaTezvarayantrAlaye mudayisyA prakAzitaH vaikramasaMvat 1970 punarmudraNe zrIveGkaTezvarayantrAlayAdhyakSasyaivAdhikAraH
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ // shriiH|| bhUmikA athe gIrvANavAravalilalitAlavAlakalpA analpAdarakIyAdikamanIyaguNagaNArNavA vidyAvindavo vibhUSitavasundharAH ? viditamevaitat tatrabhavatAM yat sarvaM hi vaktavyaM zrotavyaM ca zabdAdhInameva uktaM cAbhiyuktaH " na sosti pratyayo (jJAnam) loke yaH shbdaanugmaahte| anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena bhAsate // " iti / sa ca zabdaH kiM ca kathaM ca bodhayati zabdakhaNDena nirUpyate, zabdapi prakRtipratyayabhedena dvau bhAgau tatra pratyayArthasya zrIgadAdharabhaTTAcAryeNa vyutpattivAde nirUpaNaM kRtam (tasyApi mayA''dIkhyA vyAkhyA viracitAsti) prakRtyarthasya zaktezcAtra zaktivAde, asya ca granthasya sAmAnyakANDavizeSakANDabhedena bhAgadvaye yathAkramaM sAmAnyavizeSazabdAnAM zaktervicAraH kRtaH, ante ca mImAMsakamatamapi pUrvapUrvamatakhaNDanapurassaramupanyastaM kiM tu jJAnazaktivAdasya sarvAntanikSiptasya khaNDanaM nopalabhyate tasya kAraNaM na vijJAyate kiM naSTaH sa bhAgaH kiM vA anthakAreNaiva kenacitkAraNena na nirmita iti / asya ca zaktivAdasya ye khalu mayA'rthI vidyAgurubhyo mahAmahopAdhyAya sI AI I zrI 7 zrIgaGgAdharazAstricaraNebhyo'gumAtramagatAstAna svakIyajJAnarakSArtha saMkalayyA''darzasamAkhyeyaM vyAkhyA kevalaM chAtrANAmupayogArtha prakAzitAsti / ete cArthAH prAyaH kAzIsthavaiyAkaraNakesarisAMpradAyikA eva / mUlapAThopyAsamApti yathAmati prAktanalikhitAnekapustakasAhAyyena saMzodhita iti manye prItikaraH kovidAnAM bhaviSyatIti nivedayan "na cAtrAtIva kartavyaM doSadRSTiparaM manaH / / doSo hyavidyamAnopi taccittAnAM prakAzate " ityAdInyatra vAkyAni cintanIyAni kovidaH / zuddhaM yadA tad grAhyaM duraM cAstu mamaiva me / / iti vijJApayati-- zrImatIyaH pazcanadIyaH sudarzanAcAryaH kAzI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ matha zuddhipatram gaMgA 25 481 - 48 48 zuddham gaGgA tAccheda tAvaccheda tadaze tadeze saMdhandhena saMbandhena dharmitA dharmitA sabandha saMbadha ghaTarave nirUpa . nirUpita sayavAye ghamavAye riji pariji tva vatva saMsagarave saMsargatve svaM sarvapadam (svaM sarvapadama) bhAga bhAga napa nupa ghaTerave 48 48 128 136 etadizA svayaM zodhyamazuddhaM yadi dRzyate / avazyaM ziSyave'zuddhiH sUkSmadRSTayApi darzane //
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya: vRttipadArthaH padArtha padArthaH artha viSayAnukramaNikA zaktisvarUpam mImAMsakamatena pUrvapakSa: jJAnazaktivAdaH anvitAbhidhAnavAdaH kroDapatrArambhaH tarka matasiddhAntaH sAmAnyakANDasamAptiH vizeSakANDArambhaH adaH padam... svapadam ekapadam... *** ... AkAzapadam sAmAnyavAcaka zabdAnAM vizeSadharmAvacchinne lakSaNA.. vizeSavAcakazabdAnAM sAmAnyadharmAvacchinne lakSaNA... dhenupadam .. puSpavantapadam tatpadam yuSmadasmatpade sarvapadam kiM padam yatpadam ... tatpadAvaziSTam idametatpade ... 1300 : : sAmAnyakANDAvaziSTam mImAMsakavizeSamatAni 6.4 : : : : iti 208 ::: ::: ::: **** ... ** pR0 1 2 3 6 12 24 28 39 57 58 58 65 66 67 72 85 111 126 154 160 162 163 163 163 171 173 175
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA ARIAENT 125THATISEASESERastrasesex // zrIH / / "matyairasarvavidurairvihite va nAma granthesti doSavirahaH sucirantanepi ?" / zrIH / / SResesecessSEFTSERISecaserasverest YAR
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIH // atha saTIkaH zaktivAdaH || zrImate hayagrIvAya namaH // saMketo lakSaNA cArthe padavRttiH / atha // zaktivAdAdarzaH // // bhagavate zrIhayagrIvAya namaH // AcaM vidyAnidAnaM vidhividhavarairvandyamAnApi dhAmnAM dhAmaindavAnAM danujamujarujAM janmanAM chama jihnabhU / prajJAlo kArkamatipratikRti mamatidhvAntadantyeNazakaM kraM bhaktAca harimituragagrIvamugraM prapadye // navA zrImadveyagrIvaM vyAkhyA vighnavinAzanam / smRtvA zrImatpadAmbhojaM zrIgaGgAdharazAstriNAm || karoti bAlabodhArthaM mUlArthapratipAdikAm / suTIko zaktivAdasya hyA''darzAkhyAM sudarzanaH || atha sarveSAM janAnAM zrutairapi sarvaiH padaiH zAbdabodho na jAyate kiMtu kaizvideveti zAbdabodhaM prati vRttiprayojyapadArthopasthiteranvayavyatirekAbhyAM kAraNatvamavadhAryate tatra kA nAma vRtti riti jijJAsAyAM zrIgadAdharabhaTTAcAryo vRttipadArthanirUpaNamArabhate - saMketa iti / "arthe" iti saptamyarthoM nirUpitatvaM padasya vRttiH padavRttiH SaSThyartho niSThatvaM tathA ca- arthanirUpitA padaniSThA yA vRttiH sA saMketo lakSaNA cetyarthaH / tatra ghaTAdinirUpitA vaTAdipadaniSThA vRttiH saMketarUpA, tIrAdinirUpitA gaMgAdipadaniSTA yA vRttiH sA lakSaNArUpeti viveka: / 'zaktilakSaNA cArthe padavRtti:' ityukte zakterIzvarasaMketarUpatvena pitrAdikRtAnAmAdhunika saMketAnAM saMgraho na syAditi dubhayasaMgrahArtham zrataH ityuktam / vRttipadasya cAtra vRttipadavyavahArya evArthaH, anyathA'rthanirUpitatvameva vRttitvamiti vRttipadArthajJAnArthamarthapadArthajJAnApekSA arthatvaM ca vRttyA padapratipAdyatvamityartha padArthajJAnArthaM vRttipadArtha
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) sAdarza: [sAmAnyavRttyA padapratipAdya eva padArtha ityabhidhIyate / jJAnApekSeti parasparAzrayo doSaH syAta, vRttipadasya vRttipadavyavahAryatvaparatve ca nAyaM doSaH, tathA ca saMketa lakSaNAM coddizya vRttipadavyavahAryatvamatra vidhIyate / arthaSadamapyatra vastumAtraparaM na tu tatpadAmidheyaparam, anyathoktarItyA'nyonyAzrayaH syAt-tatpadAmidheyatvajJAnArthamarthanirUpi. tatvarUpavRttipadArthajJAnApekSAyA uktatvAt // kiMvA 'zaktirlakSaNA ca vRttipadavyavahAryA' ityevaM vRttipadArthajJAne jAte "vRttyA padapratipAdyaH" ityagrimavAkyenA'rthapadArthajJAne ca jAte'trA'rthadasya nivezaH kartavyastathA ca nA'nyonyAzrayaH / uktavAkyaghaTakArthapadArtha vyAcaSTe-vRttyeti, "vRttyA" iti tRtIyArthaH prayojyavam, padena pratipAdyaH padapratipAdyastRtIyArtho janyatvam, pratipAdyaH pratItiviSayaH viSayatvaM ca pratyayArthastathA ca vRttiprayojyapadajanyapratItiviSayaH padArtha iti saMkalitorthaH / pratItizca zAbdabodhaH, atra yadi "vRttyA'' iti noktaM syAt kiM tu 'padajanyazAbdabodhaviSayaH padArthaH' ityevoktaM syAttadA 'nIlo ghaTaH' ityatra abhedasaMbandhAvacchinnanIlatvAvacchinna prakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAka: zAbdabodho bhavati etAdRzazAbdabodhaviSayatvaM yathA ghaTasyAsti tathA nAlasyApyastyeveti nIlasyApi ghaTapadArthatvaM syAditi tadvyAvRttaye "vRttyA" ityuktaM tathA cAtra nIlasya ghaTapadajanyazAbdabodhaviSayatvepi nIle ghaTapadasya vRttirnAstIti nIlasya nIlanirUpitaghaTapadaniSThavRttiprayojyaghaTapadajanyazAbdabodhaviSayattvaM nAstIti na nIlasya ghaTapadArthatvApattiH / kiM pAtra pratItipadenopasthi. tirlAhyA tathA ca vRttiprayojyapadajanyopasthitiviSayatvaM padArthatvamiti prAptaM nIlAdezca ghaTAdipadajanyazAbdabodhaviSayatvepi ghaTAdipadajanyopasthitiviSayatvaM tu nAstyeva-nIlAdipadajanyopasthiti. viSayatvAditi na nIlAderghaTAdipadArthatvApattiH / nanvevamapi yatra 'ghaTo ghaTapada zakyo nIlazca ghaTasambandhI' ityAkArA samUhAlambanAtmikopasthitirbhavet tatra ghaTapadaniSTravRtti prayojyopasthitiviSa. yatvaM yathA ghaTasyAsti tathA nIlasyAvyastyeva-ghaTanIlayorubhayorapyekopasthitiviSayatvAditi nIlasya ghaTapadArthatvApattistadavasthaiveti cet ? 'svaniSThavRttiviSayakajJAnatvAvacchinnajanakatAnirUpita. janyatAvacchedakaviSayatAvatvama'rthatvam ( padArthatvam ) iti vaktavyam. atra ca svaM ghaTapadaM tanniSThA yA vRttistadviSayakaM yajJAnatvAvacchinnaM jJAnam 'ghaTo ghaTapadazakyaH' ityAkArakaM jJAnaM tAdRzajJAnaniSThA yA janakatA ( upasthitijanakatA ) sAdRzajanakatAnirUpitaM yadupasthitiniSTha janyakhaM tAdRzajanyatAyA avacchedakIbhUtA yA viSayatA tAdRza viSayatAvattvaM pdaarthtvmitynvyH| bhatropasthitI janyatApyasti nirUpakatvasambandhena ca viSayatApyastIti viSayatA janyatAvacchedikA jAtA sA ca viSayatA niSThatvasaMbandhena ghaTesti ghaTapadajanyopasthitinirUpitaitAdRzaviSa. yatAvatvaM coktasthalepi ghaTasyaiva bhavati na nIlasyeti na nIlasya ghaTapadArthatvApattiriti sAraH / evameva 'vaTo ghaTapadazakyaH puruSo rAjasaMbandhI' ityAdisamUhAlambanAtmakopasthitiviSayatyeSi
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam ] shktivaadH| 'idaM padamimamartha bodhayatu' iti 'asmAcchandAdayamoM bodavyaH' iti vecchA saMketarUpA vRttiH / tatra-AdhunikasaMketaH paribhASA tayA cArthavodhakaM padaM pAribhASikaM yayA zAstrakArAdisaMketitanadIvRddhayAdipadam / IzvarasaMketaH zaktistayA cArthabodhakaM padaM vAcakaM yathA gotvAdiviziSTabodhakaM gavAdipadaM taddhodhyo'rthoM gavAdirvAcyaH sa eva mukhyArtha ityucyate / puruSAdInAM ghaTAdipadArthatvavAraNamavadheyam / pratItiradena zAbdabodhagrahaNe ca 'ghaTAdipadajanyatAvacchedakaviSayatvAyattvaM ghaTAdipadArthatvam' ityevaM vaktavyaM ghaTAdipadajanyazAbdabodhaniSThA yA janyatA tadavacchedakatvaM ca ghaTAdiviSayatAyA etra saMbhavati-anyUnAnatiprasaktatvAt na tu nIlAdiviSayatAyAstasyAH 'pIto vaTaH' ityatrAsattvena nyUnavRttitvAt 'nIlaH paTaH' ityAdau ca sattvenAtiprasaktatvAd anyUnAnatiprasaktadharmasyaivAvacchedakatvasvIkArAdU atiprasaktadharmasyAvacchedakatvasvIkArepi nyUnavRttidharmasya sarvathaivAvacchedakatvAsaMbhavAt tAdRzaviSayatAvattvaM ca ghaTAdAveva na nIlAdAviti na nIlAderdhaTapadArthatvApattiriti saMkSapaH / nyAyamate saMketasyecchArUpatvena prathamaM padavizeSyakasaMketamAha-idamiti, padazabdasya prathamAtatvena padavizeSyakatvam-prathamAntArthamukhyavizeSyakabodhasvIkArAta, tathA ca gotvAdyavacchinnaviSayatAnirUpakabodhanirUpitajanakatAzrayo gavAdipadamiti phalitaM gotvAdyavacchinnaviSayatAnirUpakatvaM bodhe tAdRzabodhaniSThajanyatAnirUpitajanakatA ca pade iti spaSTameva / arthavize. vyakasaMketamAha--asmAditi, yathA gavAdipadAd gavAdipadArtho boddhavyastathA ca gavAdipadajanyabodha viSayatAzrayo gavA dikamiti phalitaM gavAdipadajanyabodhaniSThaviSayitAnirUpitaviSayatAzrayatvaM ca gavAdI spaSTameva / evaM bodhAdivizeSyakopi saMketaH saMbhavati yathA-'gotvAdyavacchinnaviSayako bodho gavAdipadajanyo bhavatu' iti saMketaM dvidhA limajate-tati, AdhunikasaMketaH jIvakRtaH saMketaH paribhASetyucyate / tayA paribhASayA / udAharati-yatheti, "yUkhArUpo nadI'' ityanena bhagavatA pANininA nityastrIliGgAnAmIkArAntAnAmUkArAntAnAM ca zabdAnAM nadIsaMjJA kRteti tAdRzazabdeSu nadIpadaM pAribhASikam, evam "vRddhirAdaica" ityenena vRddhipadamAdaicoH pAribhASikam, lokaprasiddhArthe tu zaktireva-IzvarasaMketasatvAt / pitrAdisaMke. titacaitrAdipadaM tu puruSAdivyaktau zaktameva na pAribhASikam zAdoSi mitA nAma kuryAt' ityAkArakazrutyanumitezvarecchAviSayatvAt / zaktisvarUpamAha-Izvareti, Izvarasya saMke. tarUpA icchA zaktistasyAzcAkAradvayamuktameva / tayA zaktyA bodhakaM padaM vAcakamityucyate / udAharati-yatheti, gotvAdiviziSTagavAdyarthabodhakaM gavAdipadaM gavAdivAcakaM tabodhyA zatayA bodha eva gavAdipadArthoM vAcya ityucyate saH zaktyA vodhya eva gavAdi spArthaH -mukhamiva prathamapratItiviSavasvAcchanyasya mukhyArthatvamityA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) sAdarza: [sAmAnya-- vAcyavAcakAdipade IzvarecchAyA bodhajanakatvena yA viSayatA saiva dhAtvarthastasyA AzrayatvarUpaM kartRtvaM pade kartRpratyayena bodhyate 'padaM gAM vakti. gAM brUte. gorvAcakam' ityAdau karmapratyayAntenArthavAcakapadena tattadarthaviSayakatvarUpatattakarmakatvaM dhAtvathaikadeze bodhe bodhyte| 'padena gaurucyate' 'padasya gaurvAcyaH' ityAdau padaniSThadhAtvarthIbhUtatAdRzaviSayasAyAH paramparayA nirUpakatvam, tacca dhAtvarthIbhUtatAdRzaviSayatAnirUpakabodhajana 'gavAdirvAcyaH' 'padaM vAcakam' ityAdivAkyaghaTakaghAcyavAcakAdipadaprakRtibhUtavancadhAtorarthamAha-vAcyeti, ucyate iti vAcyaH padArthaH, vaktIti vAcakaM padam, "IzvarecchAyA:" itiSaSThayoM nirUpitatvam, "bodhajanakatvena" ititRtIyAyA vaiziSThayamarthastathA ca bodhajanakatyasamAnAdhikaraNA yA viSayateti phalitaM padavizeSyakecchApakSe bodhajanakatvaviSayatayoH pade sattvAdeva, IzvarecchAyA bodha janakatvena yA viSayatA nAma yA bodhajanakatvaniSThaprakAratA. nirUpitabhagavadicchIyaviSayatA saiva vAcyavAcakAdipadeSu dhAtvarthaH, viSayatA caiSA vizeSyatAsyarUMgA vijJeyA / AkhyAtAdikartRpratyayasya vyutpattivAdoktadizA''zrayatvarUpakartRtve zakti svIkRyAha-tasmA iti, tasyAH dhAtvarthIbhUtaviSayatAyA AzrayatvarA kartRtvaM pade kartapratyayena-bakti brUte ityAdAvAkhyAtena yAcakamityatra ca kRtA bodhyate, pade bhagavadicchIyaviSayatAnirUpitA kartRtvarUpA kRtirna saMbhavatIti tAdRzaviSayatAnirUpitamAzrayatvamevAtra kartRtvaM grAhya tathA ca "padaM gAM vakti, gAM brUte, gorvA cakam" ityAdau 'gotvAvacchinnaviSayakabodhakajanasvaniSThaprakAratAnirUpitabhagavadicchIyaviSayatA( vizeSyatA )''zrayo gopadam' iti bodhAkAraH / pade bodhajanakatvaM bodhe ca gavAdiniSThaviSayatAnirUpakatvaM spaSTameva / "padaM gAM vakti'' ityAdivAkyaghaTakakarmapratyayAntagavAdipadabodhyamAha--padamiti / karmapratyayAntena dvitIyAdivibhakta yantena arthavAcakapadena gavAdivAcakena gAmityAdipadena tattadarthaviSayakatvarUpam gavAdyarthaviSayakatvarUpaM yat tattatkarmakatvam gavAdikarmakatvaM tadeva dhAtvarthaMkadezabhUte bodhe bodhyate ityanvayaH, 'bodhajanakatvaniSTha prakAratAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatA . dhAtvarthaH' ityuktaM tAdRzadhAtvarthaMkadezatvaM saddhaTakabodhe spaSTameva sAdRzabodhe uktazAbdabodhAnusAreNa yad gavAdipadArthaviSayakatvarUpaM gavAdipadArthakarmakalvaM bhAsate tat karmapratyayAntagavAdipadAdeva bhAsate tathA cAtra viSayatvaM karmapratyayArtha iti phalitam, 'gorvAcakam' ityatra ca SaSTI karmapratyayaH / / ___ karmapratyayAntadhAtughaTitaprayogamudAharati-padeneti, 'padena gaurucyate' ityAdI padaniSThA yA dhAtvarthIbhUtA tAdRzaviSayatA nAma vodhajanakatvaniSThaprakAratAnirUpitabhagavadicchIyaviSayatA tasyAH paramparayA niruupktvm| paramparayA tannirUpakatvam ) gavAdau karmapratyayena-dhAtUttaravartikarbhapratyamena vodhyate ityanvayaH, tacca nirUpakatvaM tAdRzakriyAkarmatyarUpam vacyAdikriyAkarmatvarUpaM vijJeyam tAdRzakriyAkarmatvasyApi svAbhISTasvarUpamAha- tacceti, 'bodhajanakatvaniSThaprakAratAnirUpi.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam ] shktivaadH| katyaprakAratAntaHpAtibodhaniSThaviSayatAnirUpakaviSayitAsaMbandhAvacchinnaprakAratA. zrayatvarUpaM tAdRzakriyAkarmatvaM gavAdau karmapratyayena bodhyate / dvitIyecchAyAH saMketarUpatve vaiparItyabhUmiti nyAyasiddhAntaH / tabhagavadicchIyaviSayatA' ityatra 'bodho janakatvaM prakAratA viSayatA ca / ete catvAraH padArthAH santi tatrA'ntyaviSayatAyAH (dhAtvarthIbhUtatAdRzaviSayatAyAH ) nirUpikA bodhajanakatvaniSThA prakAratA prAhyA--bodhajanakatvaniSThaprakAratAnirUpitAyA eva bhagavadicchIyaviSayatAyA dhAtvarthatvasvIkArAt tAdazaprakAratAntaHpAtI yo bodhastAdRzabodhaniSThA yA viSayatAnirUpikA viSayitA ( viSayatA cAtra gavAdipadArthaniSTA grAhyA tannirUpakaviSayitAyA bodhe satvAt ) tAdRzavi. SayitAsaMbandhena gavAdipadArthasya bodhe'ndhayasvIkArAd gavAdipadArthaniSThA prakAratA viSayitAsaMbandhA. vacchinnA jAtA tAdRzaprakAratAzrayatvaM yat tadeva tAdazakriyAkarmatvamatra gavAdAvasti tacca karmatvaM padaniSThadhAtvarthIbhUtatAdazaviSayatAyAH paramparayA bodhajanakatvaniSThaprakAratAdvArA nirUpakaravarUpamasti- bodhasyAtra goviSayakatvena gobarbodhavizeSaNatvAd bodhajanakatvaniSThaprakAratAdvArA gordhAtvarthIbhUtoktaviSayatAnirUpakatvAt tasmAt tAdRzagoniSTakarmatvaM paramparayA padaniSThadhAtvarthIbhUtatAdRzaviSayatAnirUpakatvarUpaM jAtam, tAdRzaviSayatAyAH sAkSAnirUpakatvaM tu bodhajanakatvaniSThaprakaratAyAmastItisAraH / atra 'padaniSTadhAtvarthIbhUtatAdRza viSayatAnirUpakabodhajanakatvaniSThaprakA. ratAnta:pAtibodhaniSThabiSayatAnirUpakaviSayitAsaMbandhAvacchinna prakAratAzrayo gauH iti zAbdabodhaH / ___ atrApi padavizeSyakabhagavadicchAsvIkArAduktam-padaniSTheti, tathA ca bhagavadicchAnirUpita. vizeSyatAtra padesti bodhanirUpitavizeSyatA ca gavyasti-prathamAntArthamukhyavizeSyakabodhasvIkA. rAdityavadheyam / padavizeSyakezvarecchArUpazaktipakSe 'padena gaurucyate ' ityAkArakArthavizezyaka. zAbdabodhaH, arthavizeSyakazaktipakSe ca 'padaM gAM vakti ' ityAkArakapadavizeSyakazAbdabodhaH kathaM syAditi tu na zakyam-zaktibhUtezvarecchAyAH zAbdabodhaniyAmakatvAbhAvAta, kAmamIzvarecchA pAzI tAdRzI bhavatu sarvavidhezvarecchApakSepi sarvavidhaH zAbdabodhaH saMbhavatIti pratyekamIzvarecchA. rUpazaktipakSe padavizeSyako'rthavizeSyakazca zAbdavodho nAnupapannaH / arthavizeSyakabhagavadicchArUpazaktimuddizyAha-dvitIyecchAyA iti, dvitIyecchAyA "asmAta padAdayamoM boddhavyaH" itIcchAyA: saMketarUpatve-zaktitvapakSe / caiparItyamiti " idaM padamimamartha bodhayatu" ityAkArakapadavizeSyakazaktipakSe 'padaM gAM vakti ' ityatra 'bodhajanakatvaniSThapra. kAratAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatA dhAtvarthaH / ityuktam, "asmAt padAt " ityAkArakArthavizeSyakazaktipakSe tu 'padaM gAM vakti' ityatra viSayatvaniSThaprakAratAsamAnAdhikaraNavizeSya. tAnirUpitabodhaniSThaprakAratAsamAnAdhikaraNavizeSyatAnirUpitajanyatvaniSThapakAratAsamAnAdhikaraNavizeSyatAnirUpitaprakAratA dhAtvartho jAta iti caiparItyaM tathA " idaM padam " ityAkArakapada
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) sAdarzaH [ sAmAnyaatra mImAMsakAnuyAyinaH-apabhraMzAdapi zaktibhrameNArthapratyayAt sanmAtraviSayake bhagavatsaMkete tasyApi bodhakatvena viSayatvamiti naiyAyikairabhyupagamAt tasyApi vAcakatvaM sAdhutvaM ca syAt / evaM lAkSaNikagaGgAdipadasyoktayuktyA tiiraadivaacktvaapttiH| yattu tAdazecchayA bhagavaducaritatvaM vAcakatvam apabhraMzAdayazca nA'rthapratyAyane. cchayA bhagavaduccaritA iti nAtiprasaGgA, tanna-asmadAdyuccaritapadeSva'vyApteH / bhagavizeSyakazaktipakSa 'padena gaurucyate ' ityatra 'dhAtvarthIbhUtatAdRzaviSayatAnirUpakabodhajanakatvaniSThaprakAratAntaHpAtibodhaniSTaviSayatAnirUpakaviSayitAsaMbandhAvacchinnaprakAratA karmapratyayArthaH / ityuktam "asmAt padAt" ityAkArakArthavizeSyakazaktipakSe tu 'padena gaurucyate ' ityatra padaniSThA yA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitajanyatvaniSThavizeSyatAsamAnAdhikaraNaprakAratAnirUpitabodhaniSTavizeSyatAsamAnAdhikaraNaprakAratAnirUpitaviSayatvaniSThavizeSyatAsamAnAdhikaraNAkAratAnirUpitavizeSyatA karmapratyayArtho jAta iti vaiparItyam / padavizeSyakatvArthavizeSyakatvAbhyAmapi dhaiparItyaM vijJeyam / " asmAt padat " ityAkArakazaktipakSe ' padaM gAM vakti ' ityatra 'dhAtvarthIbhUtoktaprakAratAsamAnAdhikaraNavizeSyatAzrayaH padam' iti zAbdabodhaH-atra pade bhagavadicchAnirUpitaprakAratAyAH zAbdabodhIyavizeSyatAyAzca sattvAt / 'padena gaurucyate / ityatra ca pratyayArthIbhUtoktavizeSyatAzrayo gauH' itizAbdabodhaH / bodhaviSayaradhaniSThaprakAratAnirUpitagotvAdyavacchinnavizeSyatAkA caiSA bhagavadicchA vijJeyA / vistarastu viziSTaguroravagantavyaH / nyAyamataviSayakamImAMsakakRtakucodyamanuvadati-atretyAdinA, apabhraMzAt-nAgarItyAdilaukikazabdAt / tasya--apabhraMzasya / ayamarthaH--gagarItyAdyapabhraMzazabdAd ghaTAdipadArthabodhaH zaktibhrameNa bhavati bhagavadicchA ca sanmAtraviSayAsti apanaMzazabdastaniSTha bodhakatvaM tadvodhyo ghaTAdizca sadeveti tasyApi apabhraMzasyApi bodhakatvena rUpeNa bhagavatsaMketaviSayatvaM prAptaM bodhakaravena bhagavatsaMketaviSayatvameva ca vAcakatvaM sAdhutvaM ceti naiyAyikairabhyupagamyate tathA ca tasya:apabhraMzasyApi bodhakatvena rUpeNa bhagavatsaMketaviSayatvAd vAcakatvaM sAdhutvaM ca prApnoti na ca naiyAyikairapabhraMzasya vAcakatvaM sAdhutvaM ca svIkriyate ityaakssepH| doSAntaramAha-evamiti / uktayuktayeti-bodhakatvena bhagavatsaMketaviSayatvameva vAcakatvaM bhagavatsaMketazca sanmAtraviSayo gaGgAdipadena tIrAdibodhanamapi ca sadeveti gaGgAdipadasyApi tIrAdibodhakatvena bhagavatsaMketaviSayatvaM prAptamiti gaGgAdipadasya tIrAdivAcakatyApattiH, na caitadiSTamityarthaH / nanu na bodhakatvena bhagatsaMketaviSayatvaM vAcakatvaM yenoktadoSApattiH syAt kiM tu tAdRzecchayAbodhakazvecchayA "idaM padamimamartha bodhayatu"ityAdyAkArakecchayeti yAvadbhagavaduzcaritatvameva vAcakatvam apabhraMzazabdAzca nArthapratyAyanecchayA bhagavaducaritA iti atiprasaGgaH apabhraMzAnAM vAcakatvApattirnAstItyAzaGkate- yattviti / pariharati- tanneti, evaM hi nyAyamate padAnAmanitvenA'smadA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam ] shktivaadH| vaduccaritajAtIyatvanivezopa vedasthalAkSaNikeSu zabdeSvasivyApteH, sAdidevadattAdipade'vyAptezca / "dvAdazehi pitA nAma kuryAt' itivedasthanAmapadasya deva. dattAdipadaparatvope devadattetyAdisvarUpANAM bhagavadanucaritatvAt / evam-IzvarasaMketasya zaktitve IzvarAnaGgIkartRmate shaabdbodhaanuppttiH| -- dyuJcaritaghaTAdipadAnAmapi bhagaducaritatvAbhAvAdvAcakatvaM na syAdityavyAptiAratyarthaH / nanu tAhazecchayA bhagavaducaritasajAtIyatvaM vAcakatvamiti vakSyAmastathA cA'smadAdhucaritaghaTAdipadAnAM bhagavaducaritaghaTAdipadasa jAtIyatvena na vAcakatvAnupapattirityAzaGkayAha--bhagavaducaritasajAtIyatveti, atrApi doSamAha-vedastheti, bhagavaduccaritasajAtIyatvanivezenA'smadAdhuJcaritaghaTA dipadAnAM vAcakatve prAptepi vedasthalAkSaNikeSu zabdeSu="Adityo vai yUpaH" ityAdivedavAkyavaTakA''dityAdizabdeSvapyasmadAthucariteSu tAdRzecchayA bhagavaducaritasajAtIyatvasattvena vAcakatyasyAtivyAptiH syAd na caiteSAM vAcakatvamiSTaM lAkSaNikatvasvIkArAdityarthaH,kiM caivaM bhagavaducaritazabdAnAM vAcakatvaM na syAt-bhagavaducAratasajAtIyatvAbhAvAt / doSAntaramAha-sAdIti, sAdibhUtaM devadattA. dipadaM bhagavatA devadattAdivyaktibodhanAya nocaritamiti tasya vAcakatvaM na syAd iSTaM ca nyAya. mate tasyApi vAcakatvamityavyAtiH / sAditvaM ca devadattAdizabdAnAmeveSTaM na ghaTAdizabdAnAmiti sAditvaM svajanyabodhaviSayatAvacchedakadharmAvacchinnaviSayakabodhAnuttaratvaM vijJeyaM svaM deva. dattAdipadaM tajjanyo yo devadattAdiviSayako bodhastAdRzabodhaviSayatAyA avacchedako dharmo devadattatvaM tadavacchinna devadatta )viSayako yo bodho devadattapadajanyazAbdabodhastadanuttaratvam = pUrvabhAvitvaM devadattapade'styeva devadattapadajanyazAbdabodhApekSayA devadattapadasya pUrvabhASitvAd devadattavyaktau devadattapadasaMketAnantarameva devadattapadajanyazAbdabodhasaMbhavAt , yadyapi tarkamate ghaTAdizabdopi sAdireva tathApi na tasya ghaTatvAvacchinnaviSayakabodhAnuttaratvam-IzvarIyaghaTaviSayakabodhAnantarameva ghaTAdizabdAnI jAtatvAdityavadheyam / nanu "dvAdaze'hani pitA nAma kuryAt' iti zrUyate tathA caitadvedavAkyaghaTakaM nAmapadaM devadattAdipadaparameveti devadattAdipadAnAM samAnyato nAmapadena bhagavaducaritatvaM prAptamiti na teSu vAcakatvAvyAptirityAzaGyAha-dvAdazeti, uttaramAha-devadattetyAdisvarUpANAmiti, svarUpANAm AnupUrvIgAm, bhagavatA hi nAmapadamevocAritaM na tu devadattAdipadamiti devadattAdipadAnAM bhagavadanucaritatvAdvAcakatvAnupapattistadava. sthaivetyarthaH / - kiM ca viziSTabuddhau vizeSaNajJAnasya kAraNatvAdIzvarasaMketasya zaktitve tAdRzazaktijJAnArthamIzvarajJAnApekSAsti-IzvarasaMketarUpazaktAvIzvarasya vizeSaNatvAd IzvarAnaGgIkartuzca mImAMsakasyezvarajJAnAsaMbhavena IzvarasaMketarUpazakterapi jJAnaM na saMbhavati tathA ca zAbdabodhAnupapatti:zAbdabodhaM prati zaktijJAnasya kAraNatvAdityabhiprAyeNa doSAntaramAha-evamiti /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) sAdarza: [ sAmAnya atha zAbdabodhopayogitAyAmIzvarIyatvamanupAdeyameva. evaM cAdhunikasaMketajJAnAdapi zAbdabodhastAdRzasaMketasya vRttitvaM ca nirvahati / 'cAdhunikasaMketasya vRttitve tAtparyasyApi tathAtvaprasaGgaH: - tasyApi bodhakatvena padaviSayakatayA saMketarUpatvAt na ceSTApattiH tathA sati lakSaNAsthalepi tAtparyasya vRttitayA lakSaNAyA vRttittvocchedaprasaGgAditi vAcyam, yataH padArthoMpasthitivyApArakaH saMketo vRttiH tAtparyajJAnaM ca sAkSAdeva zAbdabodhopayogina tu padArthopasthitidvArA-vRttyupasthApitapadArthe eva prakaraNAdinA vaktRtAtparyAvadhAraNAt tathA ca lakSaNAyA vRttitvAnupagame gaGgAdipadAt tIrAdipadArthAnupasthitau tatra tattatpadavya ktestAtparyAgrahAcchAbdabodhAnupapattiriti taspA vRttitvamAvazyakam | nyAyamatenAzaGkate - adheti, zAbdabodhopayogitAyAm = zAbdabodhakAraNatAyAmiti yAvat IzvarIyatvamanupAdeyam= Izvaranivezo na kartavyastathA ca 'IzvarasaMketaH zaktiH' iti nocyate kiM tu 'saMketaH zaktiH' ityucyate saMketazcecchA evaM cezvarAnaGgIkartRmate zAbdabodhAnupapattirnAsti-zaktisvarUpe IzvaranivezAbhAvAdityarthaH / IzvarIyatva nivezaparityAge tArkika upayogAntaramAha - evaM ceti, samAnyataH 'saMketa: zakti:' ityukte Adhunika saMketasya = pANinyAdikkatanadIvRddhayAdirUpasaMketasthApi vRttitvaM nirvahati tAdRzAdhunikasaMketajJAnAcchandabodhazvApi nirvahati, vRttitvaM ca zAbdabodhajanaka padArthopasthitirUpavyApAravatsambandhatvaM taccAdhunika saMketepyastyevetyarthaH / 3 navAdhunika saMketasya vRttitve tAtparyasyApi tathAtvaprasaGgaH - vRttitvaM syAt yataH 'idaM padamimamarthaM bodhayatu' ityevaM rUpeNa yad bodhakatvena padaviSayakatvaM tadeva saMketatvaM tacca tAtparyepyastIti tasyApi = tAtparyasyApi vRttitvaM syAdeva na cAtreSTApattiH saMbhavati tathA sati tAtparyasya vRttitve hi lakSaNAsthalepi tAtparyasyaiva vRttitvam = zAbdabodhajanakapadArthoMpasthitirUpavyApAravatsaMbandhatvaM syAditi lakSaNAyA vRttiyocchedaprasaGgaH =lakSaNAyA vRttitvaM na syAt tAtparyajJAnAdeva gaGgAdipadAt tIrAdipadArthopasthitisaMbhavAdityAzaGkyAha- na ceti / parihAramAha-yata iti, padArthopasthitirUpavyApAraka eva saMketo vRttirityucyate padArthoMpasthitidvArA zAbdabodhopayogitvaM vRttitvamitilabdhaM tAtparyajJAnaM ca sAkSAdeva zAbdabodhopayogi na tu padArthopasthitidvArA, yato vRttyA padArthopasthitau jAtAyAmetra tAdRzavRttyupasthApitapadArthe prakaraNAdinA vaktRtAtparyAva* dhAraNaM bhavati natu padArthopasthiteH pUrvamapi tathA ca tAtparyasya vRttitvaprasaktirnAstItyarthaH / lakSaNAyA vRttitvamupapAdayati tathA ceti, yadi lakSaNAyA vRttitvaM na syAttadA gaGgAdipadAt tIrAdipadArthopasthitirapi na syAttathA ca tatra = tIrAdipadArthe tattatpadavyakteH gaGgAdipadasya tAtparyagrahopi na syAt tathA ca zAbdabodhopi na syAd na caivamasti gaGgAdipadAt tIrAdivi
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ (9) kANDam ] shktivaadH| na ca tAtparyagrahArtha lakSaNAdhInopasthiterapekSitatvepi tadadhInopasthititvena zAbdabodhahetutve mAnAbhAvAt tasyA vRttitvA'siddhiH-lakSaNAsthale tAtparyAtmakasaMke. tAdhInopasthitita eva zAbdabodhanirvAhAd AdhunikasaMketasthale tAtparyAdhInopa. sthiteH zAbdabodhaprayojakatAyAH klaptatvAditi vAcyam, lakSaNAdhInapadArthopasthitisattve mukhyArthabAdhAdinA tattadarthe tattatpadavyaktestAtparyagrahe (jAte) upasthityantaramantareNaiva tattadarthAnubhavasya sarvAnubhavasiddhatvAt / AdhunikasaMketasthale ca pUrva saMketakartRpuruSavAkyato'rthavizeSe DitthAdipadasya saMketagrahAt tattatpadenA'rthavizeSopasthitau (jAtAyAm ) prakaraNAdinA tattatpadavyaktestatra tAtparyagrahe sati zAbdabodhasya vRttyantarAdhInopasthitimantareNaivotpattyA AdhunikasaMketasya vRttittvamiticet ? SayakazAbdabodhasya sarvaprasiddhatvAt tasmAt tasyAH lakSaNAyA vRttitvamAvazyaka lakSaNAyA vRttitve ca lakSaNayA gaGgAdipadAta tIrAdipadArthe upasthite tatra gaGgAdipadasya vaktRtAtparye gRhIte tIrAdiviSayakazAbdabodhaH saMbhavatItyarthaH / nanu yathA''dhunikasaMketasthale tAtparyAdhInopasthiteH prayojakatvamasti tathA lakSaNAsthalepi tAtparyAtmakasaMketajJAnAdhInopasthititaH zAbdabodhanirvAhaH saMbhavatIti tAtparyagrahArthaM lakSaNAdhInopasthiterapekSitatvepi tadadhInopasthitityena lakSaNAdhInopasthititvena rUpeNa zAbdabodhaM prati hetutve mAnAbhAvAt tasyAH lakSaNAyA vRttitvAnupapattistadavasthaivetyabhiprAyeNAzaGkate- na ceti / yajJAnAdhInopasthiteH zAbdabodhaM prati hetutvaM tasyaiva vRttitvamabhimataM lakSaNAsthale ca lakSaNAjJAnAdhInopasthitestAtparyaprahaM pratyeva hetutvaM na zAbdabodhaM prati, zAbdabodhaM prati tu tAtparyajJAnA. dhInopasthitereva hetutvamiti tAtparyasya vRttitvaM vaktavyaM na lakSaNAyA ityarthaH / AdhunikasaMketasthalepi tAtparyajJAnAdhInopasthiteH zAbdabodhaM prati hetutvaM nAsti yadRSTAntena lakSaNAsthala tAtparyajJAnAdhInopasthiteH zAbdabodhaM prati hetutvaM syAt tena ca lakSaNAyA vRttitvocchedaH syAdityabhiprAyeNa pariharati-lakSaNAdhInapArthopasthitisattve iti, gaGgAdipadAd mukhyArthabAdhA. dinA lakSaNAdhInatIrAdipadArthopasthitisattva tattadarthe-tIrAdipadArthe tattatpadavyakteH gaGgAdipadasya tAtparyagrahe jAte punastIrAdiviSayakopasthiterapekSA na bhavatItyupasthityantaramantareNaiva tattadarthAnu'bhavaH=tIrAdiviSayakazAbdabodhaH sarvAnubhavasiddhostIti, lakSaNAjJAnAdhInapadArthopasthiteH zAbdabodhaM prati hetutvAt lakSaNAyA vRttitvaM siddha tAtparyajJAnAdhInA tUpasthitireva na jAyate yasyAH zAbdabodhaM prati hetutvaM syAt tena ca tAtparyasya vRttitvaM syAdityarthaH / AdhunikasaM tasthalepi pUrva saMketakartRpuruSasya 'DityapadAdayaM piNDo boddhavyaH' ityAkArakavAkyato'rthavizeSe khityAdipadArthe DityAdipadasya saMketagraho bhavati tena ca saMketajJAnena DityAdipadAd DityAdipadArthaH
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza: [sAmAnyaevamapi saMketasya zabdasambandhatve mAnAbhAvena niSpratiyogikatayA tadasaMbhavena va padArthopasthApakatvAsaMbhavena vRttitvAnirvAhAt / syopasthitirbhavati prakaraNAdinA tattatpadavyaktaH=DityAdipadasya tatra=DityAdau tAtparyagrahe sati jAte vRttyantarAdhInopasthiti binaiva zAbdabodho jAyate iti tatrAdhunikasaMketajJAnAdhInopasthi tereva zAbdabodhaM prati hetutvAdAdhunikasaMketasya vRttitvaM siddhaM tAryajJAnAdhInA tUpasthitireva na bhavati yasyAH zAbdabodhaM prati kAraNatvaM tena ca tAtparyasya vRttitvaM syAdityAhabhAdhunikasaMketasthaleiti / AdhunikasaMketaviSayanadIdityAdipadAnAmanekArthatvAt tattAtparyagraha prati prakaraNAdehetutvAduktam-"prakaraNAdinA" iti / lakSaNAsthale hi prathamaM gaGgAdipadAcchaktyA mukhyArthapravAhAdyupasthitirbhavati tAdRzamukhyArthe ghoSAdyAdhArasvAdibAdhajJAne jAte "ekasaMbandhijJAnamaparasambandhismArakam" itirItyA pravAhAdijJAnena tIrAdyupasthitirbhavati tadanantaraM tIrAdiviSayakazAbdabodho bhavatItikramaH, atra ca yadyapi pravAhAdimukhyArthajJAnena tIropasthitirbhavatIti lakSaNAyA mukhyArthavRttitvaM vaktavyaM na padavRttitva gaGgAdipadena tIropasthiterasaMbhavAd mukhyArthopasthApanAnantaraM lakSyArthopasthApakatvAsaMbhavAt zabdabuddhikarmaNAM viramya vyApArAbhAvAd mukhyArthopasthitezvAvazyakatvAt tathApi "zAbdI hyAkAGkSA zabdenaiva prapUryate" itiniyamAd mukhyArthavRttilakSaNAyA api pade Aropo bhavati anyathA lakSyArthabodhasya mukhyArthapravAhasaMbandhajJAnAdhInopasthityA jAyamAnatvena lakSaNAvRttyA padajJAnajanyopasthityA cA'jAyamAnatvena zAbdabodhatvaM na syAt / padajanyapadArthopasthitijanyabodhasyaiva zAbdabodhatvasvIkArAdityavadheyam / athetyAdinAzaGkitaM pariharati-evamapIti, zAbdabodhopayogitAyAmIzvarIyatvAnupAdAnenezva. rAnaGgIkartRmate zAbdabodhasaMbhavepItyarthaH / yadi saMketasya zabdasambaMdhatvaM syAt tadA saMketasya jJAtasya padArthopasthApakaravaM syAt tadA ca vRttitvamapi syAd na ca saMketasya zabdasambandha mAmamasti-yataH 'ayamasya pitA ayamasya putraH' ityevaM yatra pratItirbhavati tatraiva janyajanakamA vAdeH saMbandhatvaM bhavati, atra ca "arthavat padam' itipratItisattvepi 'padavAnarthaH' itipratItyamA vAnna saMketasya padapadArthasambadhatvaM saMbhavati, saMbandhatvAbhAvAcca padArthopasthApakatvAbhAvaH prApta padArthAnupasthApakasya ca dRttitvaM neSTamityarthaH / nanu yathA 'bhUtalavAn ghaTaH' itipratItyabhAye 'ghaTavad bhUtalam' itipratItimAtreNa ghaTabhUtalayoH saMyogasya saMbandhatvaM bhavati tathA 'padavAnarthaH itipratItyabhAvepi 'arthavat padam' itipratItimAtreNa saMketasya padapadArthasambandhatyaM kiM na syAdi tyAzaGkayAha-nipratiyogikatayeti, nirUpakAze nitysaakaangksssvaabhaavaadityrthH| saMyogastu prati yogyaMze (mipakAze ) nityasAkAGkSa eva yataH saMyoga ityukto sAta jijJAsA kasyeti, saMketa stvicchaiva icchA ca pratiyogyaze nityasAkAGkSA na saMmavatIti niSpratiyogikatayA saMketasyA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam ] shktivaadH| (11) etena zAbdabodhaupAyakasambandhatvena IzvarasaMketajJAnaM hetustaJca mImAMsakAnAmapi saMbhavati tAdRzajJAnavirodhiviparItajJAnAbhAvAdityapi nirastam / yattu svajanyajJAnaviSayatvaprakArakecchAvizeSyatvamarthe padasambandhaH pade cArthasya viparItaH, asya sambandhatvamanyathAnupapattyA kalpyate, etAdRzaparamparAyA apabhraMzAdisthale sambandhatvaM na svIkriyate iti tatra tatsambandhAvagAhi jJAnaM bhrama sambandhatvasambhavopi nAsti sambandhasyAmA ca padArthopasthApakatvAmAvastena ca vRtitvamA anarthaH / yadyapi padajJAnasyaiva padArthopasyApakatvamasti tathApi saMketajJAnasyApi sahakAritvAt saMketasya padArthopasthApakatvamuktamityavadheyam / pratyuta 'padamarthavAcakamarthazca padavAcyaH' ityevaM pratItisatvAd vAcyavAcakabhAva eva padapadArthayoH sambaMdha iti mImAMsakAmiprAyaH / nanu yadIzvarasaMketatvena rUpeNezvarasaMketasya jJAnaM zAbdabodhaheturityucyeta tadezvarAnaGgIkartRmate IzvarajJAnAsaMbhavAcchAbdabodhAnupapattiH syAdapi na caivamasti kiM tvIzvarasaMketasyApi zAbdabodhaupayikasambaMdhatvena jJAnaM zAndabodhaheturityucyate tacca IzvarasaMketasyApi zAbdabodhaupayika ( zAbdabodhopAyabhUta ) sambandhatvena jJAnaM tu mImAMsakAnAmapi saMbhavatyetra, atra hetumAha- tAdRzeti, tAdRzajJAnasya IzvarasaMketasya zAbdabodhaupayikasaMbandhatvena jJAnasya virodhibhUtaM yad viparIta jJAnam ='IzvarasaMketaH zAbdabodhaupayikasambandho na' ityAkArakaM jhAnaM tadabhAvAta, IzvarasaMketaH zAbdabodhaupayikasambandho na ityAkArakaM jJAnaM pratyapIzvarajJAnApekSAsti na cezvarajJAnaM mImAMsakAnAM saMbhavatItyabhiprAyeNAha-- eteneti / etena-uktenetyapi nirastamityanvayaH, thadIzvara. saMketasya sambandhatvaM syAttadezvarasaMketasya zAbdabodhaupayikasambandhatvena jJAnaM syAdapi tena ca zAbdabodhopi syAd na cezvarasaMketasya sambandhatvaM sambhavati nissprtiyogiktvaadityrthH| punarAzaGkate-yattviti / svajanyajJAnaviSayatvaprakArakecchAvizeSyatvaM nAma padajanyo yo bodhastAdRzabodhanirUpitaM yadarthe viSayatvaM tAdRzaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatvaM saccArthe'styeva tadevArthe padasya sambandhaH etAdRzasambandhena padaviziSTo'rtha itiyAvat pade cArthasya sambandho viparIto nAma sva( artha )viSayakabodhajanakatvaniSThaprakAratAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatvaM tacca pade'styeva, ukte pramANamAha-asyeti, asya sva janyetyAyuktasambandhadvayasya, padajJAnena padArthopasthitirbhavatyeva sA ca padapadArthayoH sambandhaM vinA nopapadyate ityanyathAnupapattyA svajanyetyAyuktasya sambandhatvaM kalpyate, siddhe ca sambandhe "eksmbndhijnyaanmprsNbndhismaarkm|" itizyAyena padajJAnAdarthopasthitiH saMbhavati, nanu svajanyetyAyuktaparamparAsaMbandho'pabhraMzAdisthalepi 'syAt tena cApabhraMzasyApivAcakaravaM sAdhutvaM ca syAdityAzaGkayAha-etAdRzeti / tatra apabhraMzAdi sthale / tatsambandhAvagAhi-svajanyetyAdyuktasaMbandhAvagAhi jJAnaM bhramAtmakameveti nApabhraMzasya.vAcaka
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ (12) sAdarza: [sAmAnyaeveti saMpradAyastadapi tuccham- aklaptasya tAdRzecchAviSayatvasya saMbandhatopagame tAdRzajJAnaviSayatva-svasamAnakAlInajJAnaviSayatvAdiparamparAyA Apa vinigamanAviraheNa saMbandhatAprasaGgagAtU, tasmAt padapadArthayoH saMbandhAntarameva vAcyavAcakabhAva iti vadanti / / __ yattu jJAne padAnAM zaktirnatvartha tathA ca tajjJAnazaktatvaM tavAcakatvaM tacca tadviSa. yakazAndadhIjanakatAvacchedakadharmavatvam, sa ca dharmo vayAdiniSThadAhAdhanukUlazaktivat padArthAntarameva / lAkSaNikaM ca nAnubhAvakameveti na tatra zaktiH / vApattirityarthaH / pariharati-tadapi tucchamiti / vinigamanAvirahAd doSamAha-akluptasyeti, svajanyetyAyuktasaMbandhaH kluptastu nAsti kiM tu layA kalpyate tathA cA'klaptasya tAdRzecchAviSayatvasya-svajanyajJAnaviSayatvaprakArakecchAvizeSyatvasya saMbandhatvasvIkAre vinigamanAvirahAta tAzajJAnaviSayatvasya nAma padajanyabodhanirUpitArthaniSThaviSayatvaniSTaprakAratAnirUpitabhagavajJAnIyavizeSyatvasyApi saMbandhatvaM syAt padapadArthayorbhagavajJAnIya vizeSyatAyA api sattvAt tathA svasamAnakAlInajJAnaviSayatvasyApi saMbandhatvaM syAdeva-arthasamAnakAlikaM yad bhagavajJAnaM tadviSayatvasya pade padasamAnakAlikabhagavajJAnaviSayatvasya cArthe sattvAdityarthaH / tasmAttArkikoktasarandhAnAmupapattyabhAvAt padapadArthayorvAcyavAcakabhAva evaM saMbandhaH svIkArya iti mImAMsakaH svAbhiprAyamudghATayati-tasmAditi / "vadanti" ityasya pUrvoktena "atra mImAMsakAnuyAyinaH" ityanenAnvayaH / uktarItyA mImAMsakAbhiprAyamanUdya punarapi mImAMsakamatamanuvadati- yattviti, janyanirUpitA hi janake zaktirbhavati yathA vahnau vahnijanyadAhapAkAdinirUpitA, padajJAnena cArthajJAnameva janyate natvarthastasya pUrvameva siddhatvAditi jJAne-padArthajJAne ( nirUpitatvaM saptamyarthaH) padAnAm padajJAnasya zaktirityarthaH / vAcakatvalakSaNamAha-tajjJAnamiti, tajJAnazaktatvaM nAma ghaTAdipadArthaviSayakajJAnotpAdakazaktimattvam / nanu yadi tadviSayakajJAnotpAdakazakti. mattvaM vAcakatvaM tadA dhUmasyApi vahivAcakatye syAd dhUmajJAnena vahijJAnasya jAyamAnatvAdityAzaGkayAha-tacceti, tadviSayaketi-yathA ghaTaviSayakazAbdabodhajanakatA ghaTapadesti tatra tAdRzazAbdabodhAnukUlA zaktirapyastIti sA zaktistAdRzazAbdabodhajanakatAyA avacchedikA jAteti tAda zazAbdabodhajanakatAvacchekadakazaktirUpo yo dharmastadvattvaM pade'styeva tadeva tadvAcakatvam, dhUme / na vahniviSayakazAbdabodhajanakatvamiti na dhUmasya vahnivAcakatvApattiH / tathA ca tadviSayakazAbda buddhitvAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAvacchedakazaktimatvaM tadvAcakatvamiti siddham / uktajana katAvacchedakadharmasvarUpamAha-saceti / mImAMsakaH zakteH padArthAntaratvasvIkArAduktam-padArdhA ntaramiti / nanvevaM lAkSaNikasya gallAdipadasyApi tIrAdivAcakatvaM syAt-tIrAdiviSayakazA bdabodhajanakazaktimattvAdityAzaGkayAha-lAkSaNikamiti, lAkSaNikapadasya lakSyArthaviSayakazAbda bodhajanakatvameva nAstIti na gaGgAdipadasya tIrAdivAcakatvApattirityarthaH / anubhAvakam= zAbdabodhajanakamitiyAvat /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam. ] shktivaadH| ghaTAdipadasya mitimAtRviSayakadhIjanakatvepi na tadvAcakatvam-tadviSayakatvAva cchinnajJAnazaktapadasyaiva tadAyakatvAt, mitimAtRviSayakatvena ca jJAnasya na kiMcitpadazakyatA-jJAnasAmAnyasAmagryA evaM mitimAtRbhAsakatayA padAntarasya ca tadarthabhAsakatayA tadviSayakatvasya tatpadajanyatAvacchedakatve mAnAbhAvAt / nanu yadi tadviSayakazAbdadhIjanakatAvacchedakadharmavattvameva tadvAcakatvaM tadA taba prAbhAkarasya mate pratyekajJAne viSayasyeva miteHtajjJAnasya mAtuH-pramAtuH ( AtmanaH ) ca prakAzo bhava. syeveti ghaTAdipadasya mitimAtRviSayakadhIjanakatvena=mitimAtRviSayakazAbdadhIjanakatAvacchedaka-. dharma( zakti )vattvena tadvAcakatvam-mitivAcakatvaM mAtRvAcakatvaM ca syAdevetyAzaGkayAhaghaTAdipadasyeti / evaM ghaTAdipadajanyabodhe nIlAdInAM bhAsamAnatvena nIlAdivAcakavApattirapi jnyeyaa| ghaTAdipadasya mitimAtRvAcakatvAbhAve hetumAha-tadviSayakatveti, tadviSayakatvAvacchinnaM yajjJAnaM tAdRzajJAnazaktapadasya tadvAcakatvamucyate tadviSayakatvAvacchinnelyatra tadviSayakatvaniSTha jJAnanirUpi, jamavacchedakatvaM cA'nyUnAnatiprasaktaM grAhya mitimAtRviSayakatvaM ca sakalajJAnasAdhAraNatvAdatiprasaktavati na tasya ghaTAdipadajanyajJAnAvacchedakatvamiti na ghaTAdipadasya mitimAtavAcakatvApattiH, lAdiviSayakatvaM ca nIlapaTAdiviSayakabodhepyastItyatiprasaktaM pItaghaTapadajanyavodhe nAstIti yUnavRttyapIti na nIlAdiviSayakatvasyApi ghaTAdipadajanyabodhAvacchedakatvaM yena ghaTAdipadasya nIlAvAcakatvaM syAt , ghaTAdiviSayakatvaM ca ghaTAdipadajanyabodhasyA'nyUnAnatiprasaktatvAdavacchedakaM vIti ghaTAdipadasya ghaTAdivAcakatvaM ca prAptam, tathA ca tadviSayakatvAvacchinnazAbdabuddhitvAvacchijanyatAnirUpitajanakatAvacchedakazaktimattraM tadvAcakatvam' iti vaktavyam / mitimAtRviSayakatvasya ghaTAdipadajanyatAvacchedakatvAbhAvamupapAdayati-mitimAtRviSayakatveneti,jJAnasya mitimAtRviSayakatyena rUpeNa kiMcitpadazakyatA nAma mitimAtrAdipadabhinnaM yad ghaTAdipadaM tacchakyatA nAsti yato jJAnasA. mAnyasAmAgyA mitimAtRbhAnaM bhavati tathA padAntarasya=mitimAtrAdipadasya ca tadarthabhAsakatayA mi. timAtabhAsakatayA mitimAtRviSayakatvasyAtiprasaktatvAt tatpadajanyatAvacchedakatve ghaTAdipadajanya. tAvecchedakasve( ghaTAdipadajanyajJAnAvacchedakatve ) mAnaM nAstIti na ghaTAdipadasya mitimAtRvAcakasvam- yadviSayakatvasya yatpadajanyatAvacchedakatvaM tatpadasyaiva tadvAcakatvasvIkArAdityarthaH / nanu yadya'. tiprasaktAyA viSayatAyA ghaTAdipadajanyatAvacchedakatvaM na svIkriyate tadA ghaTapadasya ghaTavAcakatvamapi na syAd yato yatra ghaTapadajanyatA nAsti kalazapadajanyatAsti tatrApi zAbdabodhe ghaTatvAvacchinnaviSayatAyAH sattvenAtiprasaktatvAditicenna yatraikaM kArya pratyanekAni kAraNAni bhavanti tatra kAryatAvacchedakakoTau kAraNAvyavahitottaratvaniveza Avazyaka eva tathA ca ghaTapadajJAnAvyavahitottarajA. yamAnaghaTatvAvacchinnaviSayakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati ghaTapadajJAnaM kAraNaM kalazapadajJAnAvyavahito. tarajAyamAnaghaTatvAvacchinnaviSayakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati kalazapadajJAnaM kAraNamityevaM viziSya kAryakAraNabhAvo vaktavyastathA ca ghaTapadajJAnAvyavahitottaratvaviziSTA ghaTatvAvacchinna viSayatA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) sAdarza: x2 [ sAmAnya- 'kAryAnvitasvArthe padAnAM zaktiH' iti vAdinAM sAkSAtparamparAsAdhAraNakAryatvaviSayatAnirUpitatvena ghaTAdiviSayatAyA ghaTAdipadajanyatAvacchedakatvepi na ghaTAdipadasya kAryAvAcakatvam api tu liGAdipadasyaiva tadviSayakatvAvacchinetyatra sAkSAtparamparAsAdhAraNanirUpitatvA'vizeSaNatayA'vacchedakatvasyaiva nivezAt / ghaTapadajanyatAyA atiprasaktA nAsti kalazapadajanyatAsthale kalazapadajJAnAvyavahitottaratvaviziSTAyA evaM ghaTatvAvacchinnaviSayatAyA sattvAditi na ghaTapadasya ghaTavAcakatvAnupapattirityavadheyam / nanu tvayA hi 'tadviSayakatvAvacchinnazAbdabuddhitvAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAvacchedakazaktimatvaM tadvAcakatvam ityuktaM tatra ghaTapadajanyazAbdabodhe yathA ghaTaviSayakatvamasti tathA tatra prabhAkarasya mate kAryAnvitasvArthe padAnAM zaktisvIkArAt kAryatvaviSayakatvamapyastyeva kAryatva - syApi tAdRzazAbdabodhe mAsamAnatvAditi ghaTapadasya ghaTavAcakatvamiva kAryasvavAcakatvamapi syAdityAzaGkayAha - kAryAnviteti / kAryatvaviSayatAnirUpitA AnayanAdirUpakAryaniSThA viSa. yatA, kAryanirUpitA va ghaTAdiniSThA viSayatA ( vizeSyatAkhyaviSayatA ) bhavatIti ' ghaTa mAnaya' ityAdI sAkSAt kAryatvaviSayatAnirUpitA hi kAryaniSThA viSayatA, paramparayA kAryasvaviSayatAnirUpitA ca ghaTaniSThA viSayatA- kAryaniSThaviSayatAdvAre ghaTaviSayatAyAH kAryatvaviSayatAnirUpitatvAt, nirUpitatveneti tRtIyArthI vaiziSTyamitipadArthAH tathA ca sAkSAtya ramparAsAdhAraNaM yat kAryatvaviSayatAnirUpitatvaM tadviziSTA yA ghaTaniSThA viSayatA ( ghaTatiSayakatvamitiyAvat ) sA ghaTapadajanyazAbdabodhaniSThajanyatAyAH sAmAnAdhikaraNyenAvacchedikA bhavatIti yadyapi ghaTAdipadasya kAryatvavAcakatApattirasti zAbdabodhaniSThaghaTAdipadajanyatAvacchedakIbhUtAyA ghaTAdiviSayatAyAH paramparayA kAryatvaviSayatAnirUpitatvAt kAryatvasyApi zAbdabodhe bhAsamAnatvAd anyathA ghaTAdivAcakatvamapi na syAt tathApi na ghaTAdipadasya kAryatA * vAcakatvaM kiM tu liGAdipadasyaiva kAryatAvAcakatvamastItyanvayaH / ghaTAdipadasya kAryasvavAcakasvAbhAve hetumAha-tadviSayakatvAvacchinneti, tadviSayakatvAvacchinnetyatra nAma " tadviSayakatvAvacchi najJAnazaktapadasya " ityatra ( uktavAcakatvalakSaNe iti yAvat ) zAbdabodhaniSThajanyatAyA yA tadviSayakatvaniSThA avacchedakatA sA yadi sAkSAtparamparAsAdhAraNIbhUtanirUpitatve vizeSaNI - bhUtApi gRhItA syAttadA kAryatvaviSayatAnirUpitaghaTatvAvacchinna viSayatAzAlizAbdabodhena kAryatvaviSayakatvaniSThAvacchedakatvasyApi vAcakatvavyavahAraprayojakatvApattyA ghaTAdipadasya kArya vavAcakatvamApadyetApi yadA ca sAkSAtparamparAsAdhAraNIbhUta nirUpitatve avizeSaNIbhUtamevAva cchedakatvaM gRhyate tadA kAryatvaviSayakatvaniSThAvacchedakatvaM tUktanirUpitatvAMze vizeSaNamevAstIti tana grAhyaM ghaTaviSayakatvaniSThAvacchedakatvaM ca noktanirUpitazye vizeSaNam - vizeSyabhUtatvAd ghaTa "
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdam ] viSayatayA vizeSyatArUpatvAt kAryatvaviSapatAnirUpitavatvAvacchinnaviSayatAkazAbdabodhastrIkArAt pUrvapUrvapadArthasya vizeSaNatvAduttarottarapadArthAnAM vizeSyatvAditi na ghaTAdipadasya kAryatAvAcakatvApattirityanvayaH, tathA ca 'nirUpitatvAMze avizeSaNatApannA yA taddharmAvacchinA ( ghaTatvAdyavacchinnA) viSayatA tAdRzaviSayatAniSTA yA'vacchedakatA tAdRzAvacchedakatAnirUvikA yA zAbdabodhaniSThA janyatA tAdRzajanyatAnirUpitajanakatAvacchedakazaktimattvaM tadvAcakasvam' iti siddham, kAryatvaviSayatAnirUpitale hi vizeSaNatApannA kAryatyaviSayataivAsti na tu ghaTaviSayateti ghaTapadasya ghaTavAcakaravaM prAptaM na tu kAryatAvAcakatvamitisAraH / avizeviNatayA = avizeSaNatvena rUpeNa / avacchedakatvasyaivetyevakAro bhinnakramastena 'avizeSaNatayaivA'vacchedakatvasya nivezAt' ityanvayaH | "avacchedakatvasya "" ityatra 'avacchedakasya' itipAThe tu avacchedakapadena tadviSayakatvaM grAhyam, avacchedakIbhUtaM ghaTaviSayakatvaM ca kAryatvaviSayatAnirUpitatvAMze vizeSaNaM nAsti kAryatvaviSayakatvaM ca tatra vizeSaNamevetyuktameva / tadviSayakatvaM tadviSayatA cetyanarthAntaram / kiM vA ghaTAdiniSThApi viSayatA nirUpakatvasambandhena zAbdabodhattitvAcchAbdabodhaniSThajanyatAyA avacchedikA bhavatyeva / zaktivAdaH / 1 ( 15 ) nanu kAryatvaviSayatApi 'paTamAnaya' ityAdAvapi sattvAdatiprasaktaiva atiprasaktadharmasya cAtraudakatvaM na svIkriyate iti ghaTAdipadasya pUrvoktamitimA tRvAcakatvaparihAreNaiva tadrItyA kAryavAcakatvaparihAropi saMbhavatIti kimarthoyam ( kAryAnvitasvArthe ityAdiH ) grantha iti cet ? tarItyatrApi kAryatAvacchedakakoTau kAraNA vyavahitottaratvaniveza Avazyaka eva tathA ca ghaTajJAnAvyavahitottarajAyamAna kAryatvaviSayatAnirUpitaghaTatvAvacchinnaviSayatAkabodhaM prati ghaTajJAnaM kAraNamityevaM vizeSarUpeNaiva kAryakAraNabhAvo vaktavyaH ghaTapadajJAnAvyavahitottaratvaviziSTA kAryatvaviSayatA ghaTapadajanyatAyA atiprasaktA nAsti 'paTamAnaya' ityAdivAkyajanyazAbdabodhasthale paTAdipadajJAnAvyavahitottaratvaviziSTAyA eva kAryatvaviSayatAyAH sattvAditi ghaTapadasya kAryatAvAcakatvaM prAptaM tatparihArAyAyaM granthaH / nanvevaM ghaTapadajJAnAvyavahitottaratvaviziSTA mitimAtRviSayatA'pi ghaTapadajanyatAyA atiprasaktA na syAditi ghaTapadasya mitimAtRvAcakatvaM punarApadyeteti cet ? mitimAtrorviSayataiva nAsti yena mitimAtRviSayatAyA ghaTAdi - dajanyatAvacchedakatvena ghaTAdipadasya mitimAtRvAcakatvaM syAd mitimAtrorviSayitvAt tayo syitA svIkriyate na viSayatA tathA ca na ghaTapadasya mitimAtRvAcakatvApattiH / 'jJAnamasti na vA' ' ahamasmi na vA ityAkArakasaMzayavyavacchedAyaiva mitimAtrorviSayatA strIkriyate zazasaMzayavyavacchedastu mitimAtrorbhAsyatayApi saMbhavatyeva viSayatAsambandhena saMzayaM prati viSatAsaMbandhena nizvayasya pratibandhakatvavad mAsyatAsaMbandhenApi nizcayasya pratibandhakatvasvIkArA - deti saMkSepaH, vistarastu gurumukhAdevAvagantavyaH / 1
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ (16) sAdarza:-- [ sAmAnyana ca kAryAnukUlazakteH svarUpasatyA eva kAryAnukUlatayA padArthopasthitau zAbdabodhe gha jJAtopayogino'thai padastha vRttirUpazaktyantarasya svIkAra Avazyaka iti vAcyam , dAhAdikArya vanhyAdiniSThazakteH svarUpasatyA evopayogitvepi zAbdabodhAnukUlazakteH zAbdabodhe padArthopasthitau ca jJAtopayogitvopagame bAdhakAbhAvAt / atItAnAgatapadajJAnAdapi zAbdabodhotpattyA padAnAmahetutvena tatra hetutAvacchedakazaktayasaMbhava iti tu na zakyam, tanmate padAnAM nityatvAt / astu vA tajjJAnaniSThazaktyA tasya vAcakatvamiti mImAMsakamatavizeSaH na ceti-- vahrau dAhAnukUlA zaktirastIti jJAnAbhAvepi vahisaMyogena dAho bhavati, padaniSTha, zaktazca jJAnAbhAce tatkAryabhUtA padArthopasthitinaM bhavatIti jJAtA satyeva tAdRzA zaktirupayo. ginI bhavatIti pade jJAtopayoginyeva zaktiH svIkAryeti pUrvapakSArthaH, " jJAtopayoginaH / iti " vRttirUpazaktayantarasya " ityasya vizeSaNam, " arthe " iti saptamyarthoM nirUpitatvam! " padasya " iti SaSThyartho niSThatvam, uktaM svIkaroti- dAhAdikArye iti / atra pUrvottarapakSayoH sAmAnArthatvAdayamabhiprAya:-yathA hi vanhyAdiniSThA zaktiH svarUpasatyevopayoginI padaniSThA ca zaktiH jJAtAsatyupayoginIti vaiSamyamasti tathA vanhyAdiniSThA zaktistu janyo yo dAhAdistannirUpitA bhavatu padaniSThA ca zaktirjanyaM yajjJAnaM tannirUpitA na bhavatu kiM tu janyaM yajJAnaM tadviSayo yo'stannirUpitAstItyapi vaiSamyaMkiM na syAt, padaniSTazaktararthanirUpitatvasvI, kAre hi " jJAne padAnAM zaktinatvarthe " iti siddhAntahAniH syAditi pUrvapakSAzayaH, parihArastu- ekavaiSamye prApte sakaladharmavaiSamyaM na yuktamiti yathA vanhyAdiniSThA zaktirjanyadAhAdinirU pitA tathA padaniSThApi zaktirjanyajJAnanirUpitaiva tathA ca " jJAne padAnAM zaktiH / " iti siddhamityuttarapakSAzayaH / nanva'tItAnAgatapadAnAmapi jJAnAcchAbdabodho bhavati atItAnAgatapadAnAM satyAbhAvAtteSu hetutAvacchedakabhUtazaktaH sattvaM na saMbhavati-satyeva padArthe hetutAyA hetutAvacchedakazaktezca saMbhavAdityAzaGkayAha-atIteti / uttaramAha-tanmate iti, mImAMsakamate varNAtmakAnyeva padAni varNAzca :nityA iti padAnAM nityatvAduktazaGkAyA avasaro nAstItyarthaH / atItapadAnAM jJAnAcchAbdabodhaH patrapaThanAdau vijJeyaH--tatra lekhakoccaritapadAnAmatItatvAt, bhanAgatapadAnAM jJAnAca zAbdabodho bhaviSyatkAlikarAjAjJApracArakapatrapaThanAdau vijJeyastatra rAjJocAryamANapadAnAmanAgatatvAt, patrapaThanaM caitatpadoccAraNahInaM mAnasikarUpaM vijJeyam / nanu varNAnAM nityatvaipi padAnAM nityatvaM na saMbhavati varNAnupUrvyA eva padarUpatvAd AnupAzca spaSTamanityatvAt tasmAd yathA padArthajJAnanirUpitA zaktirna padArthanirUpitA tathA padajJAnaniSThA zaktirna padaniSThA tathA ca yathA padArthajJAnanirUpitazaktisvIkArepi padArthasyaiva yAcyatvaM na padArtha,
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam, shktivaadH| (17) na cAsau vicArasahaH, yatastanmate lAkSaNikasyAnanubhAvakatvaM durghaTam-padArthopasthitidvArA zakyArthAnubhave zaktasyeva lakSyArthabodhe lAkSaNikasyApi hetuvAyA durvAratvAt tatrApi zakterAvazyakatayA vAcakatApatteH, padArthopasthityA'nyathAsiddhatve zaktasyApi sathAtvApAtAt / na cA'nubhAvakatAvacchedakazaktyabhAvAllAkSaNikasya nA'nubhAvakatvasaMbhava iti vAkyArthaghaTakIbhUtArthAntaravAcakameva padaM svArthasyeva tadanvayapratiyogilakSyArthasyApyanubhAvakamupeyate itivAcyam, evaM sati -- gaGgAyAM ghoSaH' ityAdau ghoSAjJAnasya tathA padajJAnaniSThazaktisvIkArepi padasyaiva vAcakatvaM na padajJAnasya, padajJAnaM tu padAnAmatItAnAgatAvasthAyAmapi saMbhavatIti tatra hetutAvacchedakazaktaranupapattirnAstItyabhiprAyeNAha-astu veti, tajjJAnaniSTazaktyA padajJAnaniSThazaktyA / tasya padasya / mImAMsakamatamupasaMharatiitimImAMsakamatavizeSa iti / ___ mImAMsakamatasyA'yuktatvamAha-na cAsAviti / ayuktatvamupapAdayati-yata ityaadinaa| tanmate= sImAMsakamate yad lAkSaNikasya padasyA'nanubhAvakatvam-zAbdabodhAjanakatvamuktaM tad durghaTama durukhapAdamityanvayaH / uktadurghaTatve hetumAha-padArtheti, spaSToyaM granthaH / svAbhiprAyamudghATayati-tatrApIti, tatrApi lAkSaNikapadepi, tava mate uktarItyA zAbdabodhajanakazaktimatvameva vAcakatva lAkSaNikapade ca tAdRzazAbdabodhAnukUlazakteH svIkAre lAkSaNikapadasya lakSyArthavAcakatvaM / tyAve, lAkSaNikapadasya lakSyArthaviSayakazAbdabodhajanakatvaM tu sarvaprasiddhamiti tadanukUlazaktastatra svIkArogyAvazyaka evetyarthaH / nanu lAkSaNikapadena lakSyArthasyopasthitimAtraM bhavati tAdRzopasthityA ca lakSyArthaviSayakaH zAvdabodho bhavatIti lAkSaNikapadasya lakSyArthaviSayakopasthityA lakSyArthaviSayakazAbdabodhaM pratya'nyathAsiddhatvena kAraNatvameva nAsti yena tra lakSyArthaviSayakazAbdabodhajanakazaktisvIkArApattiH syAdityAzaGkaya pratibandImAha-padA. hopasthityeti / evaM hi zaktapadena zakyArthaviSayakopasthitimAtraM tayA copasthityA zAbdabodha : tyapi svIkArya tathA ca zaktasyApi padasya . zakyArthaviSayakopasthityA zakyArthaviSayakazAbdabodhaM pratyanyabAsiddharapena kAraNatvaM na syAditi ki zaktisvIkArovyartharaeko yAdityarthaH / tarkamate tu ' gaGgApadaM tIraM bodhayatu ' ityAkArakaviziSTezvarecchAyAH svIkArAbhA. hat lAkSaNikapadasya lakSyArthavAcakatyApattirnAsti, adhikamagre vakSyati / / nanva'nubhAvakatAvacchedakazaktimato hyanubhAvakatvam-zAbdabodhajanakatvaM saMbhavati yathA zakta'padasya lAkSaNikapadasya cAnubhAvakatAcchedakazaktirahitatyAnnAnubhAvakatyasaMbhavaH, 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdivAkyArthaghaTakIbhUtaM yadarthAntaraM ghoSapadArthastadvAcakaM yad ghoSapadaM tadeva svArthasyeva-dhoSapa'dArthasyeva tadanyayapratiyogibhUtam ghoSAnvayapratiyogibhUtaM yallakSyArthabhUtaM tIraM tasyAnubhAvakamupeyate iti lakSyArthaviSayakazAbdabodhasyApyanupapattirnAstItyAzaGkayAha-na ceti / ghoSe tIrasyA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ (18) sAdarza: [sAmAnyadipadasya gaGgAtIrAdirUpArthA'nubhAvakatAvacchedakazaktimattvena tadvAcakatvApateH / lAkSaNikasyAnanubhAvakatve zaktapadAghaTitAt 'dhUmAt ' ityAdihetuvAkyAdanvayAnupapattiH-tatra dhUmAdipadasya jJAne vibhaktezca jJApyatve lAkSaNikatvAt / atha lakSyArthasya na zAbdabodhe pravezaH api tu smRtasya tasya samabhivyAhRtapadArthe'saMsargAgrahamAnaM tathA ca nAnupapattiriti, na ca lakSyArthasya zAbdabodhaviSadheyatAsaMbandhanAndhayAt tIrasya ghoSAnvayapratiyogitvaM jJeyam / ukta doSamAha-evamiti / evaM di ghoSapadasya tIravAcakAvaM prAptaM na caitadiSTamityarthaH / tadvAcakatvApattaH tIravAcakatvApattaH / nanu zaktirhi dvividhAsti-padArthopasthityanukUlA zAbdabodhAnukalA ca tatra yatrobhayavidhaiva zaktirbhavati tasyaiva vAcakatvamiSTaM yathA zaktavaTAdipadasya. 'gaGgAyAM ghoSaH ' ityatra gaGgApade tIropasthityanuH kUlazakteH sattvapi tIraviSayakazAbdabodhAnukUlazaktirnAstIti na gaGgApadasya tIravAcakatyApattiH, ghoSapade ca tIraviSayakazAbdabodhAnukUlazakteH sattvepi tIropasthityanukUlA zakti rnAstIti na ghoSapadasyApi tIvAcakatvApattiH, gaGgApadena tIropasthitirbhavati ghoSapadena ca tIraviSayakazAvyabodho bhavatIti na kAcidApattirvA'nupapattirvA, vAcakatvaM tu taddharmAvachi. nnaviSayakopasthitiniSThajanyatAnirUpitajanakatAvacchedakazaktimattve sati tadviSayakatyAvacchinnazA. bdabuddhitvAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAvacchedakazaktimattvam, na ca tIranirUpitaitAdRzomaya zaktimattvaM gaGgApade vA ghoSapade vAstIti na tayostIravAcakatyApattirityAzaGkaya doSAntaramAhalAkSaNikasyeti, 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdau zatagaGgAghoSAdipadasattvena tAdRzapadena lakSyArthaviSayakazAbdabodhasambhavepi parvato vahnimAn dhUmAt' ityatra 'dhUmajJAnajJApyavahnimAn parvataH' ityAkArakavodhodayena 'dhUmAt' itivAkye dhUmapadasya dhUmajJAne paJcamI vibhaktezca jJApyatve lakSaNAsvIkArAt zaktasya padAntarasya cA'bhAvAt 'dhUmAt' itihetuvAkyAda'nvayAnupapatti: zAbdabodhAnupapattiH syAditi lAkSaNikapadasyApyanubhAvakatvaM svIkAryamityarthaH / nanu lakSyArthasya zAbdabodhe praveza eva nAsti nAma zAbdabodhaviSayatvameva na svIkriyate iti lakSyArthaviSayakazAbdabodhAnupapattirna doSaH, ityAzaGkate-atheti / nanvevam 'gaGgAyAM ghopaH' inyatra tIrabodhAbhAve ghopArthinastIre pravRttiH kathaM syAdityAzaGkyAha-api sviti, lakSyArthasya tIrAdegaGgAdipadenopasthitistu bhavatyeveti smRtasya tasya lakSyArthasya samabhivyAhate ghopAdipa. dArthe'saMsargAprahamAtreNa tatra pravRttiH saMbhavatyeveti anupapattiHpravRlyanupapatti sti, yathA mImAMsakamate zuktirajatajJAnasthale rajatapratyakSAbhAvepi 'nedaM rajatam' ityAkArakabAdhajJAnAbhAvAdeva rajatAArthana: zuktigrahaNe pravRttirmavati tathA 'gaGgAyAM bopaH' ityatrApi tIraviSayakazAbdabodhAbhAvepi 'ghoSastIravR. ttina' ityAkArakabAvajJAnAmAvAdeva ghoSArthinastIre pravRttiH sambhavatItibhAvaH, bAdhajJAnAbhAva evAsaMsargA'grahapadenocyate / nanu yadi lakSyArthasya zAbdabodhaviSayAvaM na syAttadA taduparAgeNa-lakSyArtha.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam . ] zaktivAdaH / (19) yatvAnupagame taduparAgeNa 'zRNomi' ityanuvyavasAyAnupapattiritivAcyam, iSTatvAd vidheyoparAgeNaiva tathApratyayAt, lakSyArthasya zAbdabodhaviSayatvepi tasya vidheyatayA bhAnAnabhyupagamAt "vidhau na paraH zabdArthaH" iti siddhAntAditiceta ? na-'mazcAH kozanti' ityAdI lakSyArthamazvasthapuruSAdeH zAbdabodhaviSayatAyA AvazyakatvAt. anyathA pUrvAnanubhUtasya puruSAdeH pratItyanirvAhAt. ananubhUtaspa smaraNAsambhavAt / samAnaprakArakatvamAtreNa zAbdabodhapadArthopasthityoH kArya viSayakatvena ( lakSyArthaprakAratvena vA ) 'zRNomi tIraM zRNomi' ityAyanuvyavasAyo na syAt, anuvyavasAyasya smRtirUpatvAt smRtezcAnubhUtArthaviSayakasvaniyamAt, 'zRNomi' iti ca zAbdonuvyavasAyaH zAbdAnubhavaviSayaviSayaka eva sambhavati lakSyArthasya ca tvayA zAbdabodhaviSayatvaM na svIkriyate iti tadviSayakAnuvyavasAyAnupapattirityAzajhyAha-na ceti, ukte iSTApattimAha-iSTasvAditi, lakSyArthaviSayakAnuvyavasAya eva na svIkriyate yena tadanupapattirdoSaH syAdityarthaH / ukta hetumAha--vidheyeti, vidheyoparAgeNa vidheyaviSayakatvena, tathApratyayAt anuvyavasAyaviSaya. tApratyayAt, vidheyasyaivAnuvyavasAyo bhavatItyarthaH / svAbhiprAyamudghATayati-lakSyArthasyeti, lakSyArthasya zAbdabodhaviSayatvasvIkArepi tasya lakSyArthasya vidheyatayA bhAnaM nAma vidheyatvaM na svIkriyate, zakyasambanvitvena gRhIto hi lakSyArthoM bhavati "vidhiratyantamaprAptau" iti pramANAt pramANAntareNa gRhItasya ca vidheyatvaM na bhavatIti na lakSyArthasya vidheyatvasambhavaH, pramANamAha-vidhAviti, viSayatvaM saptamyarthastathA ca paraH zakyArthabhinnaH zabdArthaH lakSyArtho vidhiviSayaH ( vidheyaH ) na bhavatIti vidheyatvAbhAvAdeva lakSyArthasyAnuvyavasAyaviSayatvamapi na bhavati na tadanupapatirdoSa ityarthaH / athetyAdinAzaGkitaM pariharati-neti, 'maJcA: krozanti' ityatra maJcapadasya maJcasthapuruSe lakSaNAsti macAnAM krozanakartRtvAsambhavAd maJcasthatvasya mArjArAdau sambhavepi krozanakartRtvasya tatrApyasambhavAditi maJcapadenAtra lakSaNAvRttyA lakSyArthasya maJcasthapuruSasya pratIyamAnasya zAbdabodhaviSayatvamAvazyakamevetyarthaH / vipakSe bAdhakamAha-anyatheti, yadi maJcasthapuruSe lakSyArthabhUte zAbdabodhaviSayatA na syAttadA tAdRzamaJcasthapuruSasya pUrvAnanubhUtatvAd ananubhUtasya ca smRterapyasambhavAt pratItinirvAho na syAd bhavati ca pratItiriti zAbdabodhaviSayatA'trazyaM svIkAryetyarthaH / 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdau tu lakSyArthasya tIrAdeH pUrvAnubhUtatvena smRtirUpA pratItiH sambhavatIti tat tyaktvA 'maJcA: krozanti' ityudAhRtam / nanu zAbdabodhaviSayatAyAM vRtyadhInopasthiteH kAraNatvAt maJcasthapuruSasya ca pUrvamananubhUtatvAdupasthitireva na sambhavatIti kathaM tasya zAbdabodhe bhAnaM syAdityAzakya gurumatena maJcasthapuruSasya pUrvAnanubhUtasyApi zAbdabodhaviSayatAmupapAiyati -- samAneti, ayamarthaH-tarphamate zaktigrahakAle ghaTatvena rUpeNa sakalaghaTAnAM sAmAnyalakSaNAprattyAsa
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ (20) sAdaza: [sAmAnyakAraNabhAvamabhyupagacchatAM mImAMsakAnAM zAbdabodhe yogyatAbalAdapUrvapadArthasya bhAnena lakSyArthasya zAbdAnubhavopagame pUrvasyApi tasya prtiityupptteH| tadviSayakazAbdatvAvacchinnaM prati zaktivizeSapuraskAreNa tadvAcakapadasya tajjJAnasya vA na hetutAsaMbhavaH-viziSya tatvadAnvitatattatpadArthabodhe tattatpadasAkAGkSatattatpadajJAnatvenA'vazyaklaptakAraNatayaivopapattau IdRzakAryakAraNabhAvasya niyuktikatvAt / tyopasthitirbhavatIti zabdabodhe AnantyavyabhicArau na bhavataH prAbhAkareNa ca sAmAnyalakSaNApratyAsattirna svIkriyate iti zaktigrahastu tadghaTavyaktAveva bhavati tadanantaramanyatra ghaTAdizAbdabodhakAle zaktigrahaviSayIbhUtaghaTavyakteyaH prakAro ghaTatvaM tena ghaTatvenaiva rUpeNa ghaTasyopasthitirbhavati ghaTatvenaiva rUpeNa ghaTasya zAbdabodhopi bhavatItyayameSa samAnaprakArakatvena zAbdabodhapadArthopasthityoH kAryakAraNabhAvAbhyupagamaH, tathA ca ghaTatvena rUpeNa ghaTaviSayakazAbdabodhe jAte yogyatAbalAdevA'pUrvaghaTavyakteH ( pUrvAnanubhUtaghaTavyakteH ) zAbdabodhe bhAnaM bhavatIti gurumatam, yogyatA cAtropasthitatvAdirUpA prakaraNAdirUpA vA vijJeyA tathA ca yathA zakyArthasyApUrvasya yogyatAbalAcchAbdabodhe bhAnaM bhavati tava mate tathA tasya lakSyArthasyApUrvasyApi maJcasthapuruSAyogyatAbalAcchAbdabodhe bhAna sambhavatIti pratItyupapattiA, evaM lakSyArthatIrAdInAmapi zAbdabodhaviSayatvaM svIkArya tAdRzatI. rAdiviSayakazAbdabodhajanakatAvacchedakazaktimattvamapi gaGgAdipade svIkArya tAdRzazaktimattvameva ca mImAMsakamate vAcakatvamiti gaGgAdipadAnAM tIrAdivAcakatvApattiH prAptaivelyarthaH / 'maJcAH krozanti' ityatra tarkamate tu sAmAnyalakSaNApratyAsattisvIkArAt pUrvAnanubhUtasyApi puruSasya maJcapadena mukhyArthabAdhAdinA maJcasthatvena rUpeNopasthitiH saMbhavatIti na zAbdabodhAnupapattiH / prabhAkaramate tu maJcapadAd maJcasthatvena rUpeNa maJcasthapuruSasyopasthitirna saMbhavati-sAmAnyalakSaNApratyAsattarasvIkArAt / mImAMsakena yat tadviSayakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati zaktimatpadasya vA zaktimatpadajJAnasya vA kAraNatvamuktaM tat parAcaSTe-tadviSayaketi, zaktivizeSapuraskAreNa zaktimattvena rUpeNa / mImAMsakamate zaktastra vAcyavAcakabhAvarUpasAmarthyasvarUpatvAduktam-zaktivizeSeti / ukta hetumAhaviziSyeti, ayamartha:-bhojanaprakaraNe saindhavapadena lavaNasyaiva bodho bhavati nAzvasyeti pratipAdanAya mImAMsakenApi tattadarthAnvitatattadarthabodhe-AnayanAdyanvitalavaNAdyarthaviSayakazAbdabodhaM prati tattatpadasAkAGkSatattatpadajJAnatvena zAkAdipadasAkAGkSasaindhavAdipadajJAnatvena rUpeNa tAdRzapadajJAnasya kAraNatA svIkAryA yathA 'zAkA) saindhavamAnaya' ityatra zAkapadasAMnidhyAt zAkapadasAkAGkSasaindhavapadAvaNasya bodho bhavati tathA caivam 'ghaTamAnaya' ityAdAvapi tattatpadasAkAGkSatattatpadajJAnatvena tattatpadajJAnasyA'vazyaklaptakAraNatayA zAbdabodhopapattau satyAmIdRzakAryakAraNabhAvasya nAma zAdibodhazaktimatpadajJAnayoruktakAryakAraNabhAvasya niyuktikatvAt , zakteH padArthAntaratvasvI.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam . ] shktivaadH| (21) idaM tu tattvam-tIrAdau gaGgApadajanyabodhaviSayatvasattvepi tadaMze zuddhabodhaviSayatAtvAdinaiva tAdRzaviSayatvAdiprakArakatvamIzvarecchAyA upagamyate na tu gaGgApadajanyabodhaviSatAvAdinApi tatprakArakatvaM mAnAbhAvAt / tadanabhyupagamepi tasyAH sarvaviSayakatvavyAghAtAbhAvAt / kAraNa gauravAca na yuktatvam / yadi tadviSayakazAbdabrodhaM prati tatpadasya tatpadajJAnasya vA kAraNatvaM syAttadA 'ghaTaH karmavamAnayanaM kRtiH' iti vAkyAdari ghaTakarmakAnayanaviSayakazAbdabodhaH syAdeva-tattadarthabodhakapadAnAmatra sattvAdeva 'ghaTaH' ityekapadAdapi zAbdabodhaH syAd na ca bhavatIti uktasthalayorupasthiteH svIkArAt padajJAnasyopasthitiM pratyeva kAraNatvaM vaktavya meM tu zAbdabodhaM pratyapi tasmAt ' 'AnayanatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitakarmatvAvacchinna prakAratAsamAnAdhikaraNavizeSyatAnirUpitaghaTatvAvacchinna prakAratAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati loDAdyanta. nIpadasamabhivyAhRtadvitIyAntaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnaM kAraNam' ityevameva kAryakAraNabhAvo vaktavya ityanenaiva kAryakAraNabhAvena zAmvodhopapattiH saMbhavatIti mImAsakoktaH kAryakAraNabhAvo niyuktika eva / nanu yadi gaGgAdipadAnAM lakSyatIrAdibodhakatvamasti tadA tarkamate IzvarecchAyAH sanmAtra. viSayakatvAt 'gaGgApadaM tIraM bodhayatu' ityAkArakezvarecchA svIkAryA Izvarecchaitra ca tarkamate zaktiriti gaGgA dipadAnAM tIrAdivAcakalvaM syAt 'gagarI' ityAdyapabhraMzAnAmapi ghaTAdivAcakatvaM syAdeva tatrApi 'gagarIpadaM ghaTaM bodhayatu' ityAkArakezvarecchAyAH svIkAryatvAdilyAzaya tarkamatena samAdhatte-idaM tu tattvamiti, ayamarthaH-IzvarecchA dvividhAsti ekA viziSTavaiziSTayAvagAhinI yathA 'ghaTapadaM ghaTatvAvacchinnaM bodhayatu' iti anayevecchayA vAcyatrAcakatvavyavahAro bhavati yathA ghaTasya vAcyatvaM ghaTapadasya ca vAcakatvamiti, dvitIyA zuddhabodhaviSayA vizakalitetiyAvad yayA 'gaGgApadaM bodhayatu' 'tIraM ca bodhaviSayo bhavatu' iti, tayA ca 'gaGgApadaM tIraM bodhayatu' kiMvA 'tIraM gaGgApadajanyabodhaviSayo bhavatu' 'gagarIpadaM ghaTaM bodhayatu' ityAkArakezvarecchAyA abhAvAna gaGgAdipadasya lakSyatIrAdivAcakatvApattirna vA gagarItyAdyapabhraMzAnAM , vAca. katvApattiH / etadevopapAdayati-tIradAviti, yadyapi 'gaGgAyAM ghoSaH' ityatra tIre gaGgApadajanyabodhaviSayatvamasti tathApi tadeze tIrAMze zuddhabodhaviSayatvatvenaiva rUpeNa tAdRzaviSayatvAdiprakArakatvam gaGgApadajanyabodhaviSayatvaprakArakatvamIzvarecchAyA upagamyate arthAt 'tIraM bodhaviSayo bhavatu' ityevamIzvarecchA svIkriyate atra cecchAyAM tIrameva vizeSyatayA bodhaviSayatvaM ca tIraprakAratayA bhAsate iti bodhaviSayatvaprakArakatvamIzvarecchAyAM prAptaM tacca prakArabhUtaM bodhaviSayatvaM zuddhabodhaviSayatvarUpameva svIkriyate na tu gaGgApadajanyabodhaviSayamarUpam, etadevAha-natviti, 'tIraM gaGgApadajanyabodhaviSayo bhaktu' ityAkArakezvarecchAyA asvIkArAt gaGgApadajanya
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza: [sAmAnya-- na ca tathA sati bodhAze gaGgApadajanyatvAnavagAhitayA sarvaviSayakatvAnupapattiritivAcyam, tIrAdiniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAvacchedakaghaTakatayA tadanavabodhaviSayatvatvena rUpeNa tatprakArakatvam bodhaviSayatvaprakArakatvamIzvarecchAyA nopagamyate yena gaGgApadastha tIravAcakatvaM syAdityarthaH / atra 'gaGgApadajanyo bodho bhavatu' 'tIraM ca bodhaviSayo bhavatu' ityevaM vizakalitAyA eva bhagavadicchAyAH strIkArAna gaGgAdipadAnAM tIrAdivAcakatyApattina vA'rabhraMzAnAM vAcakatvAttiritisAraH / nanvamIzvarecchAyAH sarvaviSakatvaM na syAt-tore gaGgApadajanyabodhaviSayavasthAvagAhanAbhAvAdityAzajhyAha-tadanabhyupagamepIti, tadanabhyupagame-'tIraM gaGgApadajanyavodhaviSayo bhavatu' ityAkArakaviziSTecchAyA asvIkArepi tasyAH IzvarenchAyA: sarva viSayakatvavyAghAto nAsti yata uktavizakalitecchAsvIkArapakSepi tIre bodhaviSayatva bodhe ca gaGgApadajanyatvamavagAhitameva na ca tadadhikaM kiMcidasti yasyAnavagAhanena sarvaviSayakatvavyAghAtaH syAt / uktaviziSTachAyA vAcyavAcakamAvastha le eSa svIkArAditi sarva sustham / ___ nanu yadi tIraM bodhavipayo bhavatu' ityevezvarecchA svIkriyate tadA gaGgApadasya tIravAcarutvAbhAvepIzvarecchAyAstIrAze gaGgApadajanyabodhaviSayakatvAbhAvena bozei gaGgApadajanyavAnavagAhitayA ca sarva viSayakatvavyAghAtaH spAdeva yadi ca bodhAMze gaGgApadajanyavAvagAhanArtham 'tIraM gaGgApadajanyavodhaviSayo bhavatu' itIzvarecchAM svIkRtya tIrAMza gaGgApadajanyabodhaviSayatvaM strIkriyate tadA gaGgApadasya tIravAcakatvaM spAdityubhayataH pAzArajjurityAzaGayAha- na ceti / tathA sati uktarItyA tIrAMze zuddhabodhaviSayatvatvenaiva rUpeNa gaGgApadajanyabodhaviSayatvaprakArakezvarecchAyAH svIkAre sati 'tIraM bodhaviSayo bhavatu' ityAkArakezvarecchAsvIkAre satItiyAvat / 'tIraviSayako bodho gaGgA padajanyo bhavatu' ityAkArakezvarecchAyA asvIkArAditisAraH / parihAramAha- tIrAditi, uttarItyA dvividhavizakalitecchAstrIkAreNa 'bodho gaGgApadajanyo bhavatu' itIcchAyAH svIkRtatvAd bodhAMza gaGgApadajanyatvAvagAhanamapi jAtameveti nezvarecchAyA: sarvaviSayakatvavyAdhAtaH, 'tIraM bodhaviSayo bhavatu' ityevaM tIrAMze zuddhabodhaviSayatvenezvarecchAyAH svIkArAnna gaGgApadasya tIravAcakatyApattirapItisAraH / 'tIraM bodhaviSayo bhavatu' ityatra tIrameva vizeSyaM tIraniSThaviza. vyatAnirUpitaprakAratA bodhe vartate tasmizca bodhe gaGgApadajanyatvamapyastIti prakAratAvacchedaka gaGgApadajanyatyamitiprAptaM tathA ca tIraniSThavizeSyatAnirUktiprakAratAvacchedakaghaTakatayA nAma tIraniSThavizeSyatAnirUpitapakAratAvacchedakatayA tadanavagAhityeSi-gaGgApadajanyatvAnavagAhityepi ( IzvarecchAyA itizeSaH ) bodhAMze svAtantryeNa nAma tIrAzaM tyaktyA kiM voktaprakAratAnavacchedakatayA 'bodho gaGgApadajanyo bhavatu' ityevaM tadavagAhityopagamAt gaGgApadajanyasvAvagAhityopagamAdeva na sarvaviSayakatvavyAghAtApattiH, gaGgAradajanyatAyAM tIraniSThavizeSyatAnirU. pitaprakAratAvacchedakatvaM na svIkriyate ityanvayaH / 'tIraM gaGgApadajanyabodhaviSayo bhavatu' iti vA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam .] zaktivAdaH / (23) gAhitvepi bodhAMze svAtantryeNa tadavagAhitvopagamAt / tathA ca tatpadajanyabodhaviSayatAtvAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhenezvarecchAvattvasya icchAnirUpitatAdRzavizeSyatAvattvasyaiva vA tatpadazakyatArUpatayA nAtiprasaGgaH / uktarItyaiva ca ghaTAdipadajanyabodhaviSayasya ghaTAnvitakarmatvAnayanAderghayAdisaMsargasya ca tAdRzabodhaviSayatvaprakArakezvarecchAviSayatvepi ghaTAdipadAvAcyatvamu. papAdanIyam / tIraviSayako vodho gaGgApadajanyo bhavatu' iti vezvarecchAsvIkAre eva tAdRzecchayA gaGgApadajanyatvasya tIraniSTavizeSyatAnirUpitaprakAratAvacchedakatayA'vagAhanaM saMbhavati noktAvizakalitecchAsvIkArapakSe ityavadheyam / upasaMharan zakyatvasvarUpamAha-tathA ceti, yathA-ghaTapadajanyabodhaviSayatvaM ghaTerita tAdRzabodhaviSayatvaniSThA bodhaviSayatvatvAvacchinnA yA prakAratA tAdRzaMprakAratAnirUpitavizeSyatA ghaTestIti tAdRzavizeSyatAsaMbandhena 'ghaTapadaM ghaTaM bodhayatu' itIzvarecchAvattvaM ghaTe prAptaM tadeva ghaTapadazakyatvamastIti ghaTasya vAcyatvaM ghaTapadasya ca vAcakatvaM siddham, tIre ca zuddhabodhaviSayatvameva svIkriyate na gaGgApadajanyabodhaviSayatvamiti tIre gaGgApadajanyabodhaviSayatvatyAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAyA abhAvena tAdRzavizeSyatAsaMbandhenezvarecchAvattvamapi na saMbhavatIti na tIrasya gaGgApadarAcyatvaM na vA gaGgApadasya tIravAcakatvaM vA prApnoti / pakSAntaramAha-icchAnirUpiteti, bhagavadicchAnirUpitA yA tAdRzavizeSyatAM tatpadajanyabodhaviSayatvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatA tAdRzavazeSyatAvatvameva tatpadazakyatvamiti ghaTAdInAmeva ghaTAdipadavAcyatvaM prAptaM na tIrAdInAM gaGgAdipadevAcyatvamityarthaH / samanvayaH pUrvavadeva / nAtiprasaGgaH gaGgAdipadAnAM lakSyatIrAdivAcakatvApattinAsti / atra harinAthabhaTTAcArya:-"nanu tAdRzasaMbandhena ( uktavizeSyatArUpasaMbandhena ) IzvarecchAyAH zakyatAtve 'dharapadazakyatvaM ghaMTe na tu paTe' ityAdivyavahArAnupapattiH--vRttyaniyAmakatAha saMbandhAvacchinna pratiyogitAkAbhAvA'siddheH, sambandhAntarAvacchinnatAdRzazakyatvAbhAvasya tu ghaTepi satvena 'ghaTe na ghaTapadazakyatvam' ityAdivyavahArApattarityata Aha-icchAnirUpitatyAdi" iti / uktarItyeti-yadyapi 'ghaTamAnaya' ityatra ghaTapadajanyabodhaviSayatvaM yathA ghaTasyAsti tathA ghaTA'nvitakarmatvastha ghaTAnvitAnayanasya karmatvAdibhirghaTAdisaMsargasya cAdheyatvAderapyastyeva-etAdRzavAkyajanyabodhe bhAsamAnatvAditi karmavAdI tAdRzabodhaviSayatvaprakArakezvarecchAviSayatvaM nAmezvarecchAnirUpitA yA ghaTapadajanyabodhaviSayatyatvAvacchinna prakAratAnirUpitavizeSyatoktA tAdRzavizepyatAvatvamastyeveti karmatvAdInAM ghaTAdipadavAcyatvaM syAdeva tathApi 'karmatvAdikaM ghaTapadajanyabodha viSayo bhavatu' ityAkArakaviziSTecchA na svIkriyate kiM tu 'karmatyAdikaM bodhaviSayo bhavatu' 'ghaTapadajanyazca bodho bhavatu' ityevaM vizakalitaminchAdvayaM svIkriyate tathA cAtra ghaTapadajanyasvasyoktarItyA karmatvAdiniSTavizeSyatAnirUpitaprakAratAvacchedakatayA'navagAhanAT vastuto ghaTapadaja
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ (24) sAdarza: [samAnyaanvitAbhidhAnavAdinastu padArthasaMsargasyApi vAcyatAM svIkurvanti tanmata 'itarAMnvito ghaTo ghaTapadazakyaH' etAdRzameva zaktijJAnaM zAbdabodhaprayojakam / 'ghaTane ghaTapadavAcyaH 'ityAkArakasyA'nvayAMzAnantarbhAvena zaktiyahasya tathAtve vRttigrahAviSayatayA padArthasaMsargasya zAbdabodhaviSayatAnupapatteH / nyabodhaviSayatvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAyAHkarmatvAdAvabhAvAJca na karmatyAdInAM ghaTAdipadavAcyatvApattirna vA ghaTAdipadAnAM karmavAdivAcakatvApattiH, bodhAMze svAtantryeNa ghaTAdipadajanyatvasyAbagAhanAJca nezvare chAyAH sarvaviSayakatvavyAghAtopItyarthaH / ___ samprati prabhAkaramatamAha-anvitAbhidhAneti, bhanvitasya-AnayanAdirUpetarapadArthenAnvitasya= viziSTasyA'bhidhAnam upasthApanam upasthiti:-zaktigrahaviSayasyaivopasthitiviSayatvasambhavAt zaktigraho hi bAlasya 'ghaTamAnaya' ityAdivAzyena jAyamAna AnayanAdirUpetarapadArthenAnvitaviSayaka eva bhavatItyanvitAbhidhAnameva yuktaM na tvamihitAnvaya iti prAbhAkarANAmabhiprAyaH / abhihitAnA m-vRttyopasthitAnAmeva ghaTAdInAmitarapadArthenA'nyayo bhavati--AnayetyAdipadAvApodvApAbhyAM bAra lasya ghaTAdipadAnAM zuddhaghaTAdipadArthe zaktigrahasaMbhavAdityabhihitAnvayavAdinAM prAbhAkaretarANAmabhiH | prAyaH, zAbdabodhastUbhayatraivAnvitaviSayaka evetyabhidheyam / padArthasaMsargasya nAma nIlAdipadArthAntarasya yaH samavAyAdilakSaNasambandhastasya vAcyatAm ghaTAdipadavAcyatAM svIkurvanti-ghaTAdipadajanyabodhaviSayasya ghaTAdipadavAcyatvamAvazyakamevA'nyatha ghaTAderapi ghaTAdipadavAcyatvaM na syAd asti ca 'nIlo ghaTaH' ityAdau nIlAdipratiyogikasamavA yasyApi ghaTAdipadajanyabodhaviSayatvam ' nIlasamavAyavAn ghaTaH / ityAdyAkArakabodhasya jAyamA natvAdisi nIlAdisamavAyasyApi ghaTAdipadavAcyatvaM prAptamityabhiprAyaH / uktavAcyatAmupapAdayaH ti- tanmate iti, tanmate-prAbhAkaramate ' itarAnvito ghaTo ghaTapadazakyaH' ityetAdRzame | zaktijJAnaM zabdabodhaprayojakamasti etAdRzazaktijJAnaviSayatvaM ca ghaTavat padArthAntarasaMsargasyApya styeva zaktijJAnaviSayasya ca vAcyatvamAvazyakama'nyathA ghaTAderapi ghaTAdipadavAdhyatvaM na syAdiri padArthAntarasaMsargasyApi ghaTAdipadavAcyatvaM prAptamityarthaH / vipakSe bAdhakamAha-ghaTa iti, yadi 'itarAnvitaH' ityAkArakamanvayAMzamanantarbhAvya-tyaktvA kevalam 'ghaTo ghaTapadazakyaH' ityA kAraka eSa zaktimahaH syAt tadA padArthAntarasaMsargasya vRttigrahA'viSayatayA zAbdabodhaviSayatvaM na syAt-vRttigrahaviSayasyaitra zAbdabodhaviSayatvasvIkArAd anyathAtiprasaGgAt / tathAtve-zAbdaboSaprayojakatve / navA''nayanAdItarapadArthaghaTitasya ghaTAdeH 'ghaTamAnaya' ityAdivAkyapratipAdyatayA tAdRzavAkyajanyazAbdabodhAt prAk tatra-padArthAntaraghaTitaghaTAdI ghaTAdipadasya zaktigraha eva na saMbhavatianupasthitatvAd upasthita eva padArthe zaktigrahasaMbhavAt tathA ca padArthAntarasaMsargastha zaktimahAvi
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam , ] zaktivAdaH / (25) na cetarAnvitaghaTasya vAkyapratipAdyatayA zAbdabodhAt prAk (tatra) zaktigrahaeva durghaTaH-anupasthitatvAditivAcyam, vizeSataH padArthAntaravATatasya tadanvita. ghaTAdirUpavAkyArthasya prAganupasthitAvapi itarapadArthatvAdinA sAmAnyadharme tadghaTitasya tadanvitavaTAdeH prAgupasthitisaMbhavena tatra zaktigrahasya sughaTatvAt / vastutastu padArthAntaramanantarbhAvya kevalA'nvayAMzAntarbhAvenaiva zaktigrahasya zAbdadhIprayojakatopeyate-padArthAntarasya padAntaralabhyatayA tadaMzAntarbhAvena zaktigrahasyAnupayuktatvAt / na cAnvayasya padavAcyatve tadeze zaktigrahasya zAbdabodhopayogitve ca mAnAbhAva itivAcyam, tadviSayakazAbdabodhaM prati vRttijJAnajanyatadupasthitihetutAyAH sAmAnyata eva klaptatayA vRttijJAnAdanvayAnupasthitau tasya zAbdabodhaviSayatvA'saM yatayA ghaTAdipadavAcyatvApattinAstItyAzajhyAha- na ceti / parihArahetumAha--vizeSata iti / "padArthAntaraghaTitasya' itipadaM svayaM vyAcaSTe-tadanviteti / "tadghaTitasya itipadaM vyAcaSTe-tadavataghaTAdariti / vizeSataH AnayanAdivizeSarUpeNA''nayanAdipadArthAntaraghaTitasya vAkyArthabhUtasya TAdeH zabdabodhAtu prAgupasthityasaMbhavepItarapadArthasvAdirUpasAmAnyadharmeNa rUpeNa tadghaTitasya AyanAdidhaTitavaTAdeH zAbdabodhAt prAgapyupasthitisaMbhavena tatra itarapadArthatvAdisAmAnyadharmarUpeNAdhanAdyanvitaghaTAdau zaktigrahasya saMmavAt, tathA ca padArthAntarasaMsargasya zaktigrahaviSayatvAd ghaTApadavAcyatve na kA cidanupapattirityanyayaH / , vastugatyA''nayanAdipadArthAntarasya -- Anaya ' ityAdipadAntareNa bodhasaMbhavAt tatra ghaTAdipadazaktigrahaviSayatvasvIkArasyAnupayuktatvAt prAbhAkaramatena niSkarSamAha- vastuta iti / tathA ca 'anvito ghaTo ghaTapadazakyaH' ityevaM zaktigraho jAyate / tdNshaantrbhaaven--pdaarthaantraaNshaantvin| nandha'nvayasya-padArthAntarasaMsargasya ghaTAdipadavAcyatve mAnaM nAsti tathA tadaMze anvayAMza ghaTAdipadazaktiprahaM vinA'nvayAMzaviNyakazAbdabodho na saMbhavattItyatra ca mAnaM nAsti-AkAGkSAbalenApi zAbdabodhe'nvayAMzasya bhAnasaMbhavAdityAzaGkayAha-na ceti / parihArahetumAha-tadviSayaketi / kluptatayA niyatatayA / yasya vRttijJAnajanyopasthitirbhavati tasyaiva zAbdabodhaviSayatvaM bhavati nA'nyasyAtiprasaGgApattariti kAryakAraNabhAvaniyama evAnvayasyoktaghaTAdipadavAcyatve'nvayAMze zaktigrahasya zAbdabodhopayogitve ca mAnamityarthaH / niSkarSamAhaanvAze iti / " pAtre dAtavyam " ityasya 'pAtrAya dAtavyam ' ityarthavat "zAbdabodhe" ityasya shaabdbodhaarthmityrthH| tathA ca jAyamAnAsnyAMzaviSayakazAbdabodhopapattyarthamanvayAMzepi ghttaadipdshktimhsyaa'vshympekssaastiityrthH| nanu padArthAntarasaMsargaviSayakazAbdabodhaM prati vRttijJAna janyopasthiteH kAraNatvaM na svIkAraNyAmo yenoktarItyA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ (26) sAdarzaH [ sAmAnyabhavAt anvayAMze zaktigrahasthApi zAbdabodhe'vazyApekSaNIyatvAt / saMsargatAbhinnaviSayatAyAstAdRzopasthitijanyatAvacchedakatve gauravAt / ___ atra vadanti-sAmAnyatastadviSayakazAbdabodhe vRttijJAnajanyatadupasthititvena na hetutA-svatantravRttijJAnAd vizRkhalabhAvanaikapadopasthitayoH padArthatattvAva. cchedakayorvizeSyavizeSaNabhAvakrameNa zAbdabodhApatteH, kiM tu taddharmaprakAreNa tadviSayakazAbdabodhe vRttijJAnajanyatadharmAvacchinnaviSayakopasthititvenaiva hetutA padArthAntarasaMsargasya ghaTAdipadavAnyatApattiH syAt kiM tu saMsargabhinnapadArthAntaraviSayakazAbdabo pratyeva vRttijJAnajanyopasthiteH kAraNatvaM kalpayiSyAma ityAzajhyAha- saMsargateti / atra para saMsargatAmedanivezAd gauravamAha- gauravAditi / tAdRza vRttijJAnajanya / saMsargatAbhinna viSayatAra ityasya saMsargatAbhinnaviSayakatvasyetyarthaH, vRttijJAnajanyopasthitau hi saMsargatAbhinna viSayakatvaM vRti jJAnajanyatvaM ca vartata eveti tayorabacchedyAvacchedakabhAva ityavadheyam / yadi ca prakAratAsaMbandha zAbdabodha prati viSayatAsaMbandhana vRttijJAnajanyopasthiteH kAraNatvaM vizeSyatAsaMbandhane ca zAbda bodhaM prati viSayatAsaMbandhena vRttijJAnajanyopasthiteH kAraNAvaM tatra prathamakAryakAraNabhAvena prakAra bhUtadharmANAM dvitIyakAryakAraNabhAvena ca dharmiNaH zAbdabodhe bhAnamupapAdyate sAmAnyatastadviSayaH | zAbdabodhaM prati vRttijJAnajanyopasthiteH kAraNatvaM na kalpyate yenoktarItyA padArthAntarasaMsarga ghaTAdipadavAn etApattiH spAt ? tadApyetAdRzadvividhakAryakAraNabhAvakalpanena gauravaM spAdeva / uktAnvitAmidhAnavAdaM parihartumupakramate- atreti / vadantItyatra tArkikA itizeSaH / sAma | nyatastadviSayakazAbdabodhaM prati tadviSayakavRttijJAnajanyatadupasthitene hetutA svIkriyate yeno rItyA padArthAntarasaMsargasya vaTapadavAcyatvamApadyatetyarthaH / rate hatamAha-svatantreti / svatantrAta vizeSyavizeSaNabhAvAnavagAhito vRttijJAnAd vizRGkhalabhAyena vizeSyavizeSaNabhAvAhinyenekapado pasthitayoH ekavaTAdidopasthitayoH padArthatattvAvacchedakayoH--ghaTaghaTatvAdilakSaNapadArthapadArthatA. vacchedakayo zeSyavizeSaNabhAvakrameNa zAbdabodhApattarityantrayaH / krameNa purassaram / 'ghaTaghaTake ghaTapadavAcye ' ityAkArakavizeSyavizeSaNabhAvarahitavRttijJAnAd vizeSyavizeSaNabhAvarahitayoreva ghaTa. ghaTatvayorupasthitizAbdabodhau bhavato na tu ghaTatvaprakArakavaTavizeSyakAbitisiddhAntaH, yadi ca sAmAnyatastadviSayakazAbdabodhaM prati vRttijJAnajanyopasthiteH kAraNatvaM syAttadA yA svatantravRttijJAnAduktavizRGkhalabhAvenApi ghaTadharatvayorupasthitiH sApi vRttijJAnajanyaiveti tAdRzopasthityA vizRGkhalabhAvanApyupasthitayorghaTaghaTatzyovizeSyavizeSaNabhAvena ghaTatvaprakArakavaTavizeSyakaH zAbdabodha Apadyateti doSa iti na sAmAnyatastadviSayakazAbdabodhaM prati tadviSayakavRttijJAnajanyopasthite: kAraNatvaM saMbhavatItibhAvaH / svamatena kAryakAraNabhAvamAha-kiM tviti / taddharmaprakArakatadvi. zeSyakazAbdabodhaM prati vRttijJAnajanyataddharmaprakArakatadvizeSyakopasthitaH kAraNatvaM yuktaM yathA ghaTavaprakArakavaTavizeSyakazAbdabodha prati vRttijJAnajanyaghaTatvaprakArakavaTavizeSyakopasthiteH kAraNatya
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam. ] zaktivAdaH / (27) zAcyA. evaM ca tatsaMsargakabodhasya kiMciddharmaprakAreNa tadviSayakatvAbhAvAd vRtti jJAnAt tadanupasthitAvapi satsaMsargakaH zAbdabodhaH saMbhavatyeva / vastutastu zaktyA lakSaNayA copasthitasya tattadarthasya zAbdabodhe bhAnAdubhayavidhatattadarthopasthitereva tattadviSayakazAbdabodhahetutA vAcyA, tAdRzopasthityo zvA'nugatA'natiprasaktakAraNatAvacchedakasyA'gurorduvacatayA vyabhicAravAraNAya zaktyAdijJAnajanyatadupasthiterjanyatAvacchedakakoTI tattatkAraNAvyavahitottaratvanityanvayaH / upasaMharati-evaM ceti / evaM ca-taddharmaprakAreNetyAdyuktakAryakAraNabhAve svIkRte ca saMsargakabodhasya padAryA tarasaMsargakavodhasya kiMciddharmaprakAreNa tadviSayakatvAbhAvAt-saMsargavikatvAbhAvAd vRttijJAnAt tadanupasthitAvapipadArthAntarasaMsargAnupasthitAvapi tatsaMsargakaH padA. rasaMsargaviSayakaH zAbdabodhaH saMbhavatyevetyandhayaH / yasya ghaTAdipadArthasya ghaTakAdikiMciddharmakAraNa zAbdabodho bhavati tasyaiva zAbdabodhaM prati tadviSayakavRttijJAnajanyopasthiteH kAraNatvaM |kriyate na tu niSprakArakapadArthaviSayakazAbdabodhaM pratyapi padArthAntarasaMsargasya ca svarUpata zAbdabodhe bhAnaM bhavati na tu kiMciddharmaprakAreNeti na padArthAntarasaMsargasya zAbdabodhe jayaM sadviSayakavRttijJAnajanyopasthiterapekSati na padArthAntarasaMsargasya vRttijJAnaviprayatAtirna vA dipadavAcyatAttiritisAraH / siddhAntamAha-vastuta iti / tattadarthasya-zakyArthasya ghaTAderlakSyArthasya tIrAdezca / umayavi. tadarthopasthiteH zaktijJAnAdhInazakyArthopasthitelakSaNajJAnAdhInalakSyArthopasthiteH / ekkAreNa kyalakSyArthAtiriktasaMsargAdipadArthasya zAbdabodhe bhAnArthaM tadviSayakavRttijJAnAdhInopasthiteH zAbda. godhahetutvaM nAstItiprAptam- saMsargAdInAmAkAGkSAbalena bhAnasambhavAtU, tattadviSayakazAbbodha. tutA-zakyalakSyArthaviSayakazAbdabodhahetutA vaacyaa| tAdRzopasthityoH zakyArthaviSayakalakSyArtha. payakopasthityozvA'nyUnAnatiprasakto'vacchedakadharmaH koppa'guruna saMbhavati yasya tAdRzobhayopasthatiniSThakAraNatAvacchedakatvaM syAt, zakyArthaviSayakazAbdabodhasthale lakSaNAjJAnAdhInopasthiterasavAt lakSyArthaviSayakazAbdabodhasthale ca zaktijJAnAdhInopasthiterabhAvAt parasparaM vyabhicAra: ta ityetAdRzamyabhicArasya vAraNAya zakyAdijJAnajanyazakyAdyarthaviSayakopasthiti niSThakAraNatAnirUpitazAbdabodhaniSTha kAryatAvacchedakakoTo tattatkAraNAvyavahitottaratvastha zaktijJAnAdhInopasthiyavyavahitottaratvasya lakSaNAjJAnAdhInopasthityavyavahitottaratvasya ca nivezo'vazyaM kartavyaH sthA- zaktijJAnAdhInopasthityavyavahitottaratvaviziSTazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati zaktijJAnAdhIno. pasthitiH kAraNaM lakSaNAjJAnAdhInopasthityavyavahitottarasvaviziSTazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati lakSagAjJAnAdhInopasthitiH kAraNamiti / yadyuktobhayavidhopasthitiniSThakAraNatAyA avacchedakadharmaH kopyaguruH saMbhavettadAtAdazadharmagopasthityoranugamasaMbhavAduktavyabhicArApattirna syAdityuktarItyA kAragAvyavahitottaratvanivezena vizeSarUpeNa kAryakAraNabhAvakalpanAvazyakatA na syAditibhAvaH / upa
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ (28) sAdarza: [ sAmAnya veza AvazyakaH, itthaM ca vRttyanupasthitasyApi saMsargasya zAbdabodhopagame vyabhi cArAprasaktyA'nvayasya padAvAcyatvepi na kiM cida bAdhakamiti kiM ta vRttikalpanena / atha kroDapatram na ca zaktilakSaNayovRttitvenA'nugamasaMbhavAt tadubhayaviSayakajJAnajanyopasthi tyorekarUpe gaiva hetutayA noktavyabhicAraprasaktiritivAcyam, ubhayasAdhAraNavRSi tvasthAnugatasya durvacatvAt / saMharati-itthaM ceti / anvayasya saMsargasya / tatra=saMsarge / vyabhicArAprasaktyeti- uktara zakyalakSyalakSaNobhayavidhArthaviSayakazAbdabodhaM pratyeva tadviSayakavRttijJAnAdhInopasthiteH kAraNa masti saMsargasya ca na zakyatvaM na vA lakSyatvaM svIkriyate iti na zAbdabodhe saMsargabhAnArtha se viSayakavRttijJAnAdhInopasthiterapekSA, yadi ca sAmAnyatastadviSayakazAbdabodhaM prati vRttijJAnA pasthiteH kAraNatvaM svIkriyeta tadA zAbdabodhe saMsargabhAnArthaM saMsargaviSayakavRttijJAnAdhInopA stadarthaM ca saMsargasya ghaTAdipadavAcyatvasya cApekSA syAdapi na caivamasti-uktarItyA vizA Naiva kAryakAraNabhAvasvIkArAditibhAvaH / atha kroDapatraTIkA nanu zaktirapi vRttilakSaNApi vRttiriti zaktilakSaNayovRttitvenA'nugamaH saMbhavati vRttitvasyobhayAH gatattvAditi tadubhayaviSayakajJAnajanyopasthityoH zaktiviSayakajJAnajanyopasthitelekSaNAviSayakajJA najanyopasthitezcaikarUpeNa-vRttiviSayakajJAnajanyopasthititvenaiva rUpeNa zAbdabodhahetutvAnnoktavyami cAraprasaktirasti yenoktarItyA tattatkAraNAvyavahitottaratvanivezapUrvakaM vizeSarUpeNa kAryakAra NabhAvakalpanApekSA syAt kiM tu tadviSayakazAbdabodhaM prati tadviSayakavRttijJAnAdhInopasthiti kAraNamityevaM sAmAnyata eva kAryakAraNabhAvakalpanA kartavyA tayA ca saMsargasyApi zAbdabro bhAnArtha saMsargaviSayakavRttijJAnAdhInopasthitestadarthaM ca saMsargasya ghaTAdipadavAcyatvastha cApekSa prAptavetyabhitrAyeNAzaGkyAha- na ceti / parihArahetumAha-ubhayeti / ubhayasAdhAraNasya-zaktila kSaNobhayasAdhAraNasya / vRttitvaM hi na jAtyAdirUpaM saMbhavati vRttavyaguNakarmAnyatamarUpatvAbhAvAt lakSaNAyAzca zakyasaMbandharUparavAdityarthaH /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Dam.] shktivaadH| (29) yatu zaktiviSayakajJAnajanyatadupasthititvenaiva zaktilakSaNA ( jJAnA) dhInadArthopasthityoranugamasaMbhavaH-ghadazaktaM ghaTapadamityetAdRzazaktijJAnajanyopasthitevighaTasaMbandhizaktaM paTapadamityAdilakSaNAjJAnajanyopasthiterapi ghaTAdisaMbandhidinirUpitazaktiviSayakajJAnajanyatvAditi noktavyAbhicAraprasAktiH / na ca ghaTazaktaM ghaTapadamityAdijJAnajanyaghaTAyupasthitau yatrodbodhakAntarAta hAdibhAnaM tAzapaTAdiviSayakopasthitarapi paTAdizAbdabodhajanakatvApattiriti dviSayakazAbdabodhe tadarthavizeSitazaktiviziSTapadaviSayakajJAnajanyatadupasthi zaGkate-yattviti, zaktiviSayakajJAnAdhInapadArthopasthiterlakSaNAviSayakajJAnAdhInapadArthApasthitezca viSayakajJAnajanyapadArthopasthititvena rUpeNAnugamaH saMbhavati-zakyArthaviSayakopasthiterapi zaktikijJAnAdhInapadArthopasthitirUpatvAt lakSArthaviSayakopasthiterapi zaktiviSayakajJAnAdhInapadArtho. tirUpatvAt zaktiviSayakajJAnaM vinA lakSaNAjJAnAdhInopasthiterasaMbhavAt lakSaNAjJAnasya padaniSThazaktinirUpakapravAhasaMbandhi tIram ' kiMvA ' tIrasaMbandhipravAhazaktaM gaGgApadam / rUpatvAdatra ca zaktiviSayakajJAnasyApi pravezAt / uktaM vyutpAdayati-ghaTazaktamiti / saMbandhizaktaM paTapadam " ityasya sthAne bAlAnAM sukhabodhArtham ' tIrasaMbandhi (pravAha ) gaGgApadam / itvevamudAhartavyam / 'ghaTasaMbandhizaktaM paTapadam' ityAkArakalakSaNAjJAnajanyopaipi lakSyArthabhUto yo ghaTAdistatsaMbandhiH zakyArthabhUto yaH paTAdistanirUpitA paTAdipadaniSThA ktistAdRzazaktiviSayakajJAnajanyatvAta shktilkssnn|jnyaanaadhiinpdaarthopsthityoH zaktivijJAnajanyapadArthopasthititvena rUpeNAnugamaH saMbhavatIti punarapyuktarItyA saMsargasya ghaTAdipadayatvaM prAptamityarthaH / nanu tadarthanirUpitazaktiviziSTapadaviSayakajJAnajanyatadarthopasthitereva zakyArthaviSayakazAbdabodhatA vaktavyA anyathA-'ghaTazaktaM ghaTapadam' ityAkArakazaktivizrayakajJAnajanyaghaTopasthitikAle sAhacaryAdhubodhakAntaravazAt paTAdibhAnam=paTAdyupasthitirjAyeta tadA tAdRzapaTAdiviSayakoyaterapi tAdRzapaTAdiviSayakazAbdabodhajanakatvamApadyeta-tAdRzapaTAdiviSayakopasthitirepi kAlibandhena zaktiviSayakajJAnajanyatvAt, na corodhakAntarajanyapadArthopasthiteH zAbdabodhajanakatvaroSTam, tadviSayakazAbdabodhaM prati tadarthanirUpitazaktiviziSTapadaviSayakajJAnajanyapadArthopasthi{ hetutve svIkRte 'ghaTasaMbandhizaktaM paTapadam ' ityAkArakalakSaNAjJAnajanyalakSyArthopasthitestu tena rUpeNa tadarthanirUpitazaktiviziSTapadaviSayakajJAnajanyapadArthopasthititvena rUpeNa saMgrahaH pati-ghaTasaMbandhizaktaM paTapadam ' ityAkArakalakSaNAjJAnajanyalakSyArthopasthitI lakSyArthaniretazaktiviziSTapadaviSayakajJAnajanyatvasyAmAvAd atra praviSTazaktalakSyArthanirUpitatyAbhAvAta yArthamAtranirUpitasvAt, na hi gaGgApadaniSThA zaktirlakSyatIranirUpitA bhavati tathA ca
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ (30) sAdarza: [sAmAnya titvena hetutA vAcyA tathA ca na tena rUpeNa ghaTasaMbandhizaktaM paTapadamityAdi jJAnajanyapaTAdyupasthiteH saMgraha ityuktavyabhicAro durvAra evetivAcyam, zaktivi SayatvAvacchinnakAraNatAprati yogikatadviSayakatvAvacchinnakAryatAzAlitvenopasthi testacchAbdabodhe hetutayA darzitodbodhakAntaraprayojya paTAdiviSayatAkopasthite niruktakAryatAzAlitvaviraheNoktAtiprasaGgAnavakAzAt / tadarthavizeSitazaktivi tadarthavizeSitazaktiviziSTapada viSayakajJAnajanyapadArthopasthititvena rUpeNomayavidhopasthityoranugama saMbhavAdaparAparajanya zAbdabodhe uktavyabhicAro durvAra evetyuktavizeSarUpeNaiva kAryakAraNabhAvakalpa kartavyA tathA ca noktarItyA saMsargasya ghaTAdipadavAcyatvApattirityAzaGkayAha-na ceti / vize tetyasya nirUpitetyarthaH kiM vA zaktirarthanirUpitA bhavatIti nirUpitatvasambandhena tadarthavi yA zaktirityarthaH / parihArahetumAha-zaktiviSayatveti, zaktirviSayo yasya tajjJAnaM zaktiviSayaM ya L ghaTazaktaM ghaTapadam ' iti etAdRzazaktiviSayakajJAne zaktiviSayatvamapyasti upasthitiniSThakA tAnirUpitA kAraNatApyastIti sA kAraNatA zaktiviSayatvAcchinnA jAtetyuktam- " zaktivi tvAvacchinnakAraNatA " iti pratiyogiketyasya nirUpitetyarthaH tAdRzakAraNatA nirUpitA sthitiniSThA tadviSayakatvAvacchinnA kAryatA. tad = vaTAdikam upasthitau hi ghaTA Sayakatvamapyasti kAryatApyastIti sA kAryatA tat ( ghaTAdi ) viSayakatvAvaci jAtA tAdRzakAryatAzAlitvena nAmetAdRzakAryatAvatI yopasthitistasyA eva taccha bodhahetutvaM svIkriyate bhavati coktakAryatA zAbdabodhajanakatveneSTopa sthitau - tAdRzakAya yAstadviSayakatvAvacchinnatvAt zaktiviSayatvAvacchinna kAraNatA nirUpitatvAcca, tathA ca ' tadviSaya zAbdabodhaM prati zaktiviSayaka jJAnatvAvacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedakaviSayatAzAlyupari titvena kAraNatA' ityevaM vaktavyam asya ca zaktiviSayakajJAnatvAvacchinnA yA zaktijJAnani kAraNatA tannirUpitA yopasthitiniSThA kAryatA tAdRzakAryatAvacchedikA yopasthitiniSThA vipaya tAdRzaviSayatAzAlyupasthiteH kAraNatetyarthaH / pradarzitodbodhakAntaraprayojyapaTAdiviSayatAko sthitau ca yA kAryatA sA tadbodhakaniSTakAraNatAnirUpitA bhavati na tu zaktiviSayatvAvacchi kAraNatAnirUpiteti nobodhakAntaraprayojyopasthiteH zAbdabodhajanakatvApattirityAha- darzitati yaduktam- "tadarthavizeSitazaktiviziSTapadaviSayakajJAnajanyatadupasthititvena hetutA vAcyA tathA ca tena rUpeNa 'ghaTa saMbandhizaktaM paTapadam' ityAdi ( lakSaNA ) jJAnajanyaghaTAdyupasthite: saMgraha i vyabhicAro durvAra eva" iti tatparAkaroti tadarthavizeSiteti, sadarthavizeSitazaktiviSayatApa tasya nAma tadarthavizeSitazaktiviziSTapadaviSayakatvasyopasthitiniSThakAraNatAvaccheda ke nivezAda raMgama:-zaktilakSaNAjJAnajanyopasthityoranugamaH saMbhavatIti tena rUpeNa lakSaNAjJAnajanyopasthi -pi saMgrahaH saMbhavatyeveti noktavyabhicArApattiH / uktalakSaNAjJAnahetutAyAM nAma 'ghaTasaMvari
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam.] shktivaadH| (31) SayatAparyantasyopasthitiniSThakAraNatAvacchedake nivezAdanugamasaMbhavAduktalakSaNAjJAnahetutAyAmApa zaktiviSayatAyA avacchedakatvena pravezAditi / / tanna samIcInam- uktAnugatarUpeNa padArthopasthiterhetutve 'ghaTakAlInA yA zaktistadvat paTapadam' ityAdijJAnajanyaghaTAyupasthititopi ghaTAdizAbdabodhapra. GgAt, tatkAlInazaktirUpaparamparAsaMbandhaviSayatAntaHpAtinyAH zaktiviSayatAyA ki paTapadam' ityAkArakalakSaNAjJAnaniSTAyAmupasthitiniSTakAryatAnirUpitakAraNatAyAmapi zaktipayatAyAH zaktiviSayakatvasyAvacchedakatvena nivezAnnoktalakSaNAjJAnajanyopasthiterasaMgraha ityAhakalakSaNeti / "zaktiviSayatvAvacchinna" ityAdinA zaktiviSayakajJAnatvAvacchinnakAraNatAnirU kAryatAvacchedakaviSayatAzAlyupasthiteH zAbdabodhakAraNatvamuktaM etAdRzaviSayatAzAlitvaM ca / zaktiviSayakajJAnajanyopasthitAvasti tathA 'ghaTasaMbandhizaktaM paTapadam' 'tIrasaMbandhipravAhazaktaM mApadam' ityAdyAkArakalakSaNAjJAnajanyalakSyArthaviSayakopasthitAvapyastyeva-lakSaNAyA: zakyasaM. dharUpatvena lakSaNAjJAnasyApi zaktiviSayaka tyAvazyaMbhAvAdityabhiprAyaH / lakSaNAzAne upasthitinikAryatAnirUpitahetutApyasti zaktiviSayakatvamapyastIti tAdRzazaktiviSayatAyAstAdRzahetutAvadakatvaM prAptam / anugamasaMbhavAcca na pUrvoktavizeSakAryakAraNabhAvakalpanApekSeti sAmAnyata uktaryakAraNabhAvena saMsargasyApi zAbdabodhe bhAnArthaM vRttijJAnajanyopasthitestadarthaM ghaTAdipadavAcya. sya cApekSA prAptava / yattvityAdinoktaM parAcaSTe- tanneti, uktAnugatarUpeNa-zaktiviSayatvAvacchinnetyAdirUpeNa, rthAt zaktiviSayakajJAnatvAvacchinna kAraNatAnirUpitakAryatAvacchedakaviSayatAzAlitvena rUpeNa dArthopasthiteH zAbdabodhahetulve hi 'ghaTakAlikA yA zaktistadvat paTapadam' ityAdijJAnajanyaghaTApasthiterari ghaTAdiviSayakazAbdabodhajanakatvamAyadyata na caitadiSTamityarthaH / paTAdipadaniSTA ktirghaTakAlepi vartate IzvarenchArUpazaktanityatvAdityuktam- "ghaTakAlInA" iti / ukta hetuha- tatkAlIneti, ghaTakAlikazaktirUpo yaH paramparAsaMbandhastAdRzasaMbandhaniSThA yA viSayatA intaHpAtinI yA zaktiviSayatA tasyA api tAzasaMbandhaprayojyA ghaTakAlikazaktimatvasaMbandhagojyA yopasthiti niSThA ghaTAdi viSayatA tatprayojakatyAdityanvayaH / ghaTakAlInetyaspa 'ghaTalikazaktimattvasaMbandhena ghaTaviziSTaM paTapadam' iti parthavasitaM syAdityabhipretya zaktaH saMbandhamuktam, tatrApi ghaTasya kAle kAlasya ca zaktAvanvayena zaktaH paramparAsaMbandhatvamuktam / tAdRzanyaviSayatA ca saMbandhaniSTA sAMsargika viSayatA tadantaHpAtinI zaktiviSayatAsti-zaktaraktapandhasvarUpe praviSTatvAt, zaktiviSayatA ca zaktiniSThA'vacchedakatvarUpA vipayatA vijJeyA zaktaH ndhasvarUpa pravezena saMbandhaniSTaviSayatAvacchedakatvAt, tAdRzazaktiviSayatAyA uktasaMbandhaprayojya - diviSayatAprayojakatvamastyeva-ghaTakAlikazaktimat paTapadam' ityAkArakavRttijJAne gha
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... sAdarzaH [ sAmAnyaapi tAdRzasaMbandhaprayojyaghaTAdiviSayatAprayojakatvAt / tAdRzazaktiviSayakadhiyazca ghaTAdinirUpitatvoparAgeNa tatsaMbandhinirUpitatvoparAgeNa ca pade zaktayana vagAhitayA zAbdabodhaprayojakatacchaktapadajJAnatallAkSaNikapadajJAnAnAtmakatayA tajanyopasthiteH zAbdabodhajanakatvopagamAsaMbhavAt / na ca yatkicinnirUpitatvoparaktazaktiviSayatAprayojyatattadarthaviSayatAkopasthi titvenaiva zAbdadhIjanakatvopagamAnAyamatiprasaGga:- uktajJAnIyazaktiviSayatAyA syApi viSayatvenaitAdRzavRttijJAnAt paTavad ghaTasyApyupasthiteravazyaMbhAvAd etAdRzaghaTopasthiterasya ktazaktiviSayakajJAnatvAvacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedakaviSayatAzAlitvAt tAdRzopasthi, teH zAbdabodhajanakatvasvIkArAt 'ghaTakAlikazaktimat paTapadam' ityAkArakajJAnajanyadhaTopasthi ghaTaviSayakazAbdabodhasyApattirastyeva na caitadiSTam-nityAyA IzvarecchArUpazakteH padArthamAtrasamA kAlikatvena sklvissykshaabdbodhprsnggaadityrthH| nanvastu 'ghaTakAlikazaktimat paTapadam' ityo dijJAnajanyaghaTopasthite: ghaTaviSayakazAbdabodhajanakatvamityatra vAdhakamAha-tAdRzazaktIti / tAI zaktiviSayakadhiyaH='ghaTakAlikazaktimat paTapadam' ityAkArakajJAnasya ghaTAdinirUpitatvoparAgeghaTAdinirUpitatvenApi pade zaktyavagAhiravaM nAma ghaTAdizakyanirUpitapadaniSThazaktiviSayakatva ma panAsti yena zAbdabodhaprayojakatacchaktapadajJAnAtmakatvaprAptyA tajjanyopasthiteH zakyArthaviSayaka zAbdabodhajanakatvamupapadyetaM tathA ' ghaTakAlikazaktimat paTapadam ' itijJAnasya tatsaMbandhinirU: * pitatvoparAgeNa lakSyArthasaMbanvizakyArthanirUpitatvenApi pade zatavavAhitvaM nAma lakSyArtha saMbandhizakyArthanirUpitapadaniSThazaktiviSayakatvamapi nAsti yena zAbdabodhaprayojakatallAkSaNika padaviSayakajJAnAtmakatvamAyA tajjanyopasthiteH lakSyArthaviSayakazAbdabodhajanakatvamupapadyateti / 'ghaTakAlikazaktimat paTapadam' ityAdijJAnajanyaghaTopasthiteH ghaTaviSayakazAbdabodhajanakatvopagama sNbhvtiityrthH| uparAgaNavaiziSTyena / pade iti saptamyarthI niSThatvam / zaktayanavagAhitayA zaktaya'viSayakatayA zaktiviSayakatvAbhAvAt / evaM hi zakyArthanirUpitapadaniSThazaktyavagAhi jJAnajanyopasthiteH zakyArthaviSayakazAbdabodhajanakatvaM lakSyArthasaMbandhizakyArthanirUpitapadaniSThaza kyavagAhijJAnajanyopasthitezca lakSyArthaviSayakazAbdabodhajanakatvamitiprAptam / nanu yatkiMcit ( zakyArtha ) nirUpitatvaviziSTA yA zaktistanniSThA yA viSayatA tAdRza viSayatAprayojyA yA tattadarthaviSayakopasthitistAdRzopasthitereva zAbdabodhajanakatvaM svIkriyA arthAt 'yatkicinirUpitatvaviziSTazaktiviSayakajJAnatvAvacchinnajanakatAnirUpitajanyatAvacchedi kIbhUtaviSayatAzAtyupasthitiH zAbdabodhakAraNam ' ityucyate, tathA ca nAyamatiprasaGgaH= ghaTa kAlikazaktimat paTapadam' ityAkArakajJAnajanyaghaTopasthiteH zAbdabodhajanakatvApatti sti-'ghaTaH kAlikazaktimat paTapadam' ityAkArakajJAne yA zaktiviSayatAsti tasyAH kiMcinnirUpitatvaviSayatA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaktivAdaH / ( 33 ) kiMcinnirUpitatvaviSayatAnirUpitatvavirahAditi vAcyam, evamApe 'ghaTakAlInA yA paTanirUpitA zaktistadvat paTapadam' ityAdijJAnaprayojyaghaTAdyupasthiteravyAvRtteH / atha kiMcinirUpitatvaviSayatAnirUpitatvena zaktiviSayatA yAdRzakAraNatAvacchedikA tAdRzakAraNatApratiyogika prakRtArthaviSayatAvacchinna kAryatAzAlitvena nirUpitatvAbhAvAt, arthAt 'ghaTakAlikazaktimatpaTapadam' ityAkArakajJAne yA zaktiH praviSTAsti tasyAH kiMcinirUpitatvena rUpeNa pravezAbhAvAnnaitAdRzajJAnajanyopasthitaH zAbdabovajanakatvApatirityAzaGkyAha - na ceti / parihArahetumAha - evamapIti, evamapi = ukta yatkiMcinirUpitatvoparaktazaktiviSayatAprayojyatattadarthaviSayatAkopasthititvena rUpeNopasthitaH zAbdabodhajanakatbopagamepi' ghaTakAlikA yA paTanirUpitA zaktistadvat paTapadam' ityAkArakajJAnajanyaghaTAdyupasthitestu bhavyAvRtteH = zAbdabodhajanakatvamApadyetaiva etajjJAnIyazaktivizyatAyAH paTanirUpitatvaviSayatAnirUpitatvAt, arthAt 'ghaTakAlikapaTa nirUpitazaktimatpaTapadam ' itlAkArakajJAne yA zaktiH praviSTAsti tasyAH paTa nirUpitatvenaiva rUpeNa pravezAdetAdRzajJAnajanyaghaTAdyupasthiterghaTAdizAbdabodhajanakatvaM syAdeva na caitadiSTam - IzvarecchArUpaternityatvena padArthamAtrasamAnakAlikatvAt sakala viSaya kazAbdabodhaprasaGgAdityarthaH / " yA $ zaGkate -- atheti, kiMcinnirUpitatvavipayatAnirUpitatvena nAma kiMcinnirUpitatvaniSTA yA vipayatA tAdRzaviSayatAnirUpitA yA zaktijJAnaniSThA zaktIyaviSayatA sA yAdRzakAraNatAvacchedikA = yathA paTaviSayako pasthitiniSThakAryatAnirUpitAyA: 'vaTakAlikapaTanirUpitazaktimatpaTapadum ' ityAkArakazaktijJAnaniSTakAraNatAyA avacchedikA bhavati tAdRzakAraNatApratiyogikA== tAdRzapaTaviSayako pasthitijanakoktazaktijJAnaniSTakAraNatAnirUpitA prakRtArthaviSayatvAvacchinnA=paTarUpArthaviSayatvAvacchinnA kAryatA= upasthitiniSThA kAryatA tAdRzakAryatAzAlitvena nAma tAdRzakAryatAvatI yA padArthopasthitistasyA eva zAbdabodhaM prati hetutvaM svIkriyate iti nAyamatiprasaGgo nAma " ghaTakAlInA yA paTanirUpitA zaktistadvatpaTapadam " ityAkArakajJAnaprayoracter acviSayaka zAbdabodhApattirnAstItyanvayaH / ghaTakAlInetyAdyuktazaktijJAnajanyapaTopasthitau uktazaktijJAnaniSThakAraNatAnirUpitakAryatApyasti paTarUpArthaviSayakatvamapyastIti upasthitiniSTA kAryatA paTalakSaNaprakRtArthaviSayatvAvacchinnA jateti vijJeyam / ayamartha:-- ' vaTakAlikapaTanirUpita zaktimatpaTapadam ityAkArakoktazaktijJAnena ghaTopasthitirapi jAyate paTopasthitirapi jAyate ityubhayavidhopasthitiM prati kAraNaM tUktazaktijJAnamekameva yadyapi tathApi kAraNatAvacchedakaM pRthak pRthageva yathA ghaTopasthitestu ghaTakAlikazaktiviSayakatvaM paTopasthitezca paTanirUpitazaktiviSayakatvam, tathA ca kiMcinnirUpitatvaviSayatAnirUpitatvena " ityAyuktakAryakAraNabhAve strIkRte ghaTakAlInetyAdizaktijJAne pade zaktervizeSaNatvena zaktAvapi viSayatAsti sA ca zaktiviSayatA paTanirUpitatvaviSayatAnirUpitA satI tAdRzazaktijJAnaniSThakAra - 1 16 kANDam ]
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ (34) sAdarzaH [sAmAnyapadArthopasthitehetutvopagamAnnAyamatiprasaGga:- zaktayaMze udAsInasya paTanirUpitatvAderbhAnepi ghaTakAlInazaktirUpaghaTIyaparamparAsaMbandhaviSayakapadajJAnasya ghaTAdismArakatayA tatsmRtijanakatAyAM paTAdinirUpitatvaviSayatAnirUpitatvasya zaktiviSayakatve'nivezAditicet ? evamapi yatra jJAne ghaTAdeH zaktatvasaMbandhena padAMze prakAratA tajanyopasthira titopi ghaTAdeH zAbdabodhotpatyA tadanupapattidurvAraiva-tatra padAMze'rthasaMsargatayA bhAsamAnazaktAvarthasya nirUpitatvarUpasaMbandhAntarA'bhAnAt / NatAnirUpitapaTamAtraviSayakatvAvacchinnakAryatAzAlyupasthitereva kAraNatAvacchedikA bhagati na tu vaTopasthiterapItyuktazaktijJAnajanyapaTopasthityA paTaviSayakazAbdabodho jAyate ghaTopasthityA ca ghaTaviSayakazAbdabodhApattirnAstyeva- vaTopasthitiniSTakAryatAnirUpitoktazaktijJAnaniSThakAraNatAvacchedikA yA zaktiviSayatA tasyA ghaTanirUpitatvavaSayatAnirUpitatyAbhAvAd ghaTakAlikazaktiviSayatArUratvAt ghaTasya kAlamAne vizeSaNatvAd nirUpitatve ca vizeSaNatyAbhAvAt / uktazaktijJAnajanyapaTopasthityA paTaviSayakazAbdabodhastviSTa eva ! uktAtiprasaGgAbhAve hetumAha--- zaktyaMza iti, zaktyaMze= 'ghaTakAlInapaTanirUpitazaktimatpaTapadam ' ityAkArakazaktijJAnaghaTakazaktau paTanirUpitatvAderudAsInasya-udAsInatayA bhAnepi / ghaTakAlInazaktisaMbandhana ghaTaviziSTaM paTapadam ' ityatra ghaTakAlInazaktiko yo ghaTasya paTapade paramparAsaMbandhastAdRzasaMbandhaviSayakaM yat 'ghaTakAlInapaTanirUpitazaktimapaTapadam ' ityAkArakaM padajJAnam padavizeSyakaM zaktijJAnaM tasyaiva ghaTAdismArakatayA= baTopasthitijanakatayA tatsmRtijanakatAyAm uktapadajJAnaniSThA yA ghaTopasthitijanakatA tAI zajanakatAyAM kAraNatAvacchedakatvena praviSTaM yacchaktiviSayakatvaM tasmin paTAdinirUpitatvaviSa ! yatAnirUpitatvasya=kiMcinnirUpitatvaviSayatAnirUpitatvasyA'nivezAdityanvayaH / ghaTopasthitijanakaM hi ghaTakAlikazaktiviSayakameva jJAnaM na tu kiMcinnirUpitazaktiviSayakaM ghaTakAlikazaktiviSayakajJAnIyazaktiviSayakatve cAvanchedakatvena kiMcinnirUpitatvaviSayatAnirUpitatvasya ni. vezo nAstyeveti na tAdRzaghaTopasthityA ghaTaviSayakazAbdabodhApattirityarthaH / bhagavadicchArUpazaktau paTAdinirUpitatvasyA'navacchedakatvenodAsInatvam-, ghaTasya kAle kAlasya zaktI zaktezva pade'nvaya iti ghaTasya sAkSAcchaktAvanvayAbhAvena zakterghaTIyaparasparAsaMbandhatvamuktam / " bhAnapi " ityatra "abhAnepi" ityapi pAThastasya ca 'amAnena ' ityarthaH, tanvAbhAnamanivaze hetuH| abhAne codAsInatvaM hetuH zeSaM pUrvavadeva / anApi doSamAha-evamapIti, yatra-yasmin jJAne-zaktijJAne ghaTAdeH zaktatvasaMbandhena padAre prakAratA yathA 'zaktatvasaMbandhena ghaTaviziSTaM ghaTapadam ' ityAkArakazaktijJAnenApi ghaTopasthitirjAyate tayA ca ghaTopasthityA ghaTaviSayakazAbdabodha iSTa eva sa coktakAryakAraNabhAve svIkRta
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam ] shktivaadH| vastuto ghaTatvAdyupalakSitavAcakAi dravyAdipadAcchattayA'bhrAntasya ghaTatvAdiprakArakazAbdabodhavAraNAya taddharmaprakArakazAbdabodhe zaktau taddharmaviziSTanirUpitatvAvagAhitvena zaktijJAnasyopayogitA vAcyA tathA ca tatsaMbandhizatatvAvagAhino lakSaNAgrahasya tena rUpeNA'saMgrahAda'nanugamena vyabhicAraprasaktayA uktakAryakAraNabhAve kAraNAnantaryapraveza AvazyakaH / na syAdava / ukta hetumAha-tatreti, natra' svazaktatvasaMbandhana ghaTaviziSTaM ghaTapadam ' ityAkArakazaktijJAne pade'rthasaMsargatayA ghaTapratiyogikasaMbandhatvena yA zaktiIsate tasyAmarthasya ghaTasya nirUpitatvarUpasaMbandhaspA'bhAnAt / atra zaktI ghaTaspa svanirUpitatvasaMbandhanA'nvayAbhAvAditiyAyata, tyayA coktarItyA zaktijJAne zaktau yasya svanirUpitatvasaMbandhenAnvayo bhavati tadvipakazAbdabodhasyaiva niyamitatvAt / tadanupapattiH uktaghaTAdiviSayakazAbdabodhAnupapattiH / kAryatAvacchedakakoTau kAraNAnantaryapravezasyAvazyakatve hetvantaramAha-vastuta iti,dravyapadaM ghaTasya ghaTatvopalakSitatvena rUpeNa vAcakaM bhavati na tu ghaTatvaviziSTatvena rUpeNa dravyapadasya dravyatvamAtra. viziSTavAcakavAd dravyapadazaktijJAnIyaviSayatAvacchedakatvasya dravyatve evaM svIkArAdU ghaTatve ca dravyapadazaktijJAnIyaviSayatAsAmAnAdhikaraNyamAtrasyaiva sattvAt, tathA ca dravyapadAcchatyA ghaTatvaprakArakazAbdabodho'bhrAntasya neSTa iti tadAraNAya taddharmaprakArakazAbdabodhe-taddharmaprakArakazAbdavodha prati zaktau zaktiviSayakaM yat tadvarmaviziSTanirUpitatvAvagAhityena nAma zaktiniSTa yad ghaTatyAdidharmaviziSTvaTAdipadArthanirUpitatraM tadavamAhi yat 'dravyapadaM dravyatvaviziSTanirUpitazaktiviziSTam' 'gharapadaM ghaTatvaviziSTanirUpitazaktiviziSTam ' ityAdyAkArakaM zaktijJAnaM tasyaivopayogitA kAraNatA vaktavyA evaM hi dravyapadAda'bhrAntasya zaktyA ghaTatvaprakArakazAbdabodhApattinAsti-dravyapadasya gharavyaviziSTanirUpitazaktiviziSTatvAbhAvAt dravyatva vishissttniruupitshktivishisstttvaacetyrthH| upasaMharati-tathA cati, zaktijJAnaM hi zaktau taddharmaviziSTanirUpitatvAvagAhakameva zAbdabodhajanaka bhavati lakSaNAjJAnaM ca tatsaMbandhizaktavAvagAhi-lakSyatIrAdisaMbandhipravAhAdinirUpitatvAvagotra lakSyArthaviSayakazAbdabodhajanakaM bhavatIti zaktijJAnalakSaNAjJAnayoH svarUpabhe. dAt tena rUpeNa saddharmaviziSTanirUpitatvAvagAhitvena rUpeNa lakSaNAjJAnasyA'saMgrahAcchaktijJAnalakSaNAjJAnayorananugamaH prAptastena cAnanugamena TakSagAjJAna janyazAbdabodhe zaktijJAnasya zaktijJAnajanyazAbdabodhe ca lakSaNAjJAnasya vyabhicAraH prAptastAdRzavyabhicArasya nivRttyarthaM hi (27 pUrvoktarItyoktakAryakAraNabhAve kAryatAvacchedakakoTau kAraNAnantaryasya praveza Avazyaka eva tathA ca vRttyanupasthitasyApi saMsargasya zAbdabodhasvIkAre vyabhicArAprasaktyA saMsargasya ghaTAdipadavAcyatvaM vRttijJAnaviSayatvaM ca na svIkAryamityarthaH / sarvaM caitat pUrvameva vyAkhyAtam /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarzaH { sAmAnya evaM zaktijJAnamubhayavidha vinigamakAbhAvAcchAbdabodhaprayojakam-pade'rthavAcakatvAvagAhi. arthe padavAcyatvAvagahi ca tayorapi nAnugamasaMbhavaH-vAcyatvavAcakatvayoH zaktipratiyogitvazaktyAzrayatvarUpayomithoSilakSaNasaMbandharUpatayA'nugatAnatiriktarUpAbhAvAt / saMbandhatvAdinA'nugame ? tadIyakAlikAdisevanyajJAnAdartharmikapadavAcakatAyAH padArmakArthavAcyatAyAzca jJAnAcchAbdabodhApatte, tajanyopasthityorapi parasparajanyabodhe vybhicaarH| . evaM lakSaNAjJAnamapi pade'rthasaMbandhivAcakatAvagAhitayA'thai padevAcyasaMbandhi tAvagAhitayA ca dvividhaM zAbdabodhaprayojakaM tadadhInopasthityorapyanatiprasaktaH na kevalaM zaktijJAnalakSaNAjJAnayorevA'nanugamaH kiM tu zaktijJAnasyApi pada tadarthayorvizeSyatAbhedena bhedAnanugama evetyAha- evamiti / ubhayavidhaM zaktijJAnamAha~ pada iti / pade'rthavAcakatvAvagAhi nApa 'ghaTapadaM ghaTatvaviziSTavAcakam' ityAkArakamarthavAcakatvaprakArakapadavizeSyakam / arthe padavAcyatvAvagAhi nAma 'ghaTo ghaTapadayAcyaH' ityAkArakaM padavAcyatvaprakArakA'rthavizeSyakan / tayoH uktazaktijJAnayoH / anugamAsaMbhave hetumAha- vAcyatveti; vAcyatvaM hi zaktipatiyomitvam zaktinirUpakatvaM vAcyasyaiva padaniSThazaktinirUpakatvAt, vAcakatvaM ca zakyAzrayatvaM zakteH padaniSThatvAt, tayozca zaktinirUpakatvazattayAzrayatvarUpayovAcyatyavAcakatvayoH paraspara vilakSaNasaMbandharUpatvenA'nugatAnatiriktarUpAbhAvAnnAnugamasaMbhavaH / nirUpakatvasaMvandhena zaktirarthe vartate AzrayatvasaMbandhena ca pade ityabhipretya zaktipratiyogitvazatyAzrayatvayoH saMbandhatvamuktaM tayozca parasparavilakSaNatvaM ( vibhinnarUpatvam ) spaSTameva / nanu zaktipratiyogitvazaktyAzrayatvarUpasaMvandhayorapi saMbandhatvena rUpeNAnugamaH saMbhavatItyAzaGyAha-sambandhatvAdineti, uktasaMbandhayoH saMbandhavenAnugameM hi tadIyakAlikAdisaMbandhasyApi saMbandhatvAttAdRzavividhasaMbandhajJAnAdapi zAbdabodhaH syAd na caitadiSTamityarthaH / tadIyakAlikAdisaMbandhajJAnAnnAma 'ghaTakAlikazakti viziSTaM paTapadam ' ityAdyAkArakazaktijJAnAt / arthadharmikapadavAcakatAyA nAma 'ghaTapada. niSThavAcakatAzrayo ghaTaH' ityAkArakAd vAcakatvaprakArakArthavizeSyakajJAnAta, vAcakatvaprakArakapadavizeSyakajJAnAcchAbdabodhasyeSTatvAduktam-artharmiketi / padadharmikArthavAcyatAyA nAma 'ghaTaniSThavAcyatAzrayo ghaTapadam' ityAkArakAd vAcyatvaprakArakapadavizeSyakajJAnAta, vAcyatvaprakArakArthavizeSyakajJAnAcchAbdabodhasyeSTatvAduktam-padadharmiketi / upasaMharati-tajanyeti / tajanyopasthityoH uktadvividhazaktijJAnajanyadvividhopasthityoH / zaktijJAnavalakSaNAjJAnasyApi padatadarthayovizeSyatAbhedena bhedAdananugama evetyAha-evamiti / ubhayavidhaM lakSaNAjJAnamAha-pada iti / 'gaGgApadaM tIrasaMbandhipravAhabAcakam' ityevamarthasaMbadhivAcakasvaprakArakapadavizeSyakam 'tIraM gaGgApadavAcyapravAhasaMbandhi' ityevaM padavAnyasaM: bandhitAprakArakalakSyArthavizeSyakaM ca dvividhameva lakSaNAzAnaM zAbdabodhaprayojakaM bhavati
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam ] zaktivAdaH / (37) rUpeNA'nugamAsaMbhavAt parasparajanyabodhe vyabhicAra iti kAryatAvacchedakagarbha tattaskAraNAnantaryapravezo dhruva ityavadheyam / ||iti kroDapatraM samAptam // atha vRttyanupasthitasyApi padArthadvayasaMsargasya zAbdabodhaviSayatvopagame saMbandhabhAne niyAmakAbhAvAcchAbdabodhebAdhitayAvatsaMsargabhAnApattiriti cet ? nakayozcit padayoH kenacitsaMbandhena svArthAnvayabodhe sAkAGkSatayA''kAikSAjJAna syaiva padArthasaMsargabhAne niyAmakatvAtAyayozca padayornAnAsaMbandhena svArthAnvayabodhe tayorapyananugamaH, tajanyopasthityorapi parasparaM vilakSaNarUpatvenA'nugamAisaMbhavAt parasparajanyazAbbodhe vyabhicAraH prApta iti tAdRzayabhicArasya nivRttyarthaM kAryatAvacchedakakoTau tattatkAraNAnantaryapraveza Avazyaka evetyrthH| kAraNAnantaryapravezaprakArazca pUrvameva pradarzito yathA padavize. dhyakazaktijJAnAdhInopasthityavyavahitottarajAyamAnazAbdabodhaM prati padavizeSyakazaktijJAnAdhInopasthitiH kAraNam, arthavizeSyakazaktijJAnajanyopasthityavyavahitottarajAyamAnazAbdabodhaM pratya'rthavizeSyakazaktijJAnajanyopasthitiH kAraNamityAdi / evaM lakSaNAsthalepi kalpanIyam / // iti kroDapatraTIkA samAptA / nanu yadi vRttyanupasthitasyApi padArthadvayasaMsargasyA'bhedAdeH zAbdabodhe bhAnaM syAttadA vRtyanupasthitatvAvizeSAda'vAdhitayAvatsaMsargANAM zAbdabodhe bhAnApattiH syAditi padArthadrayasaMsargasya vRttyupasthitatvaM tadarthaM ca ghaTAdipadavAcyatvaM svIkAryamityAzaGkate-atheni / pariharati-neti / kayozciditi-yathA ' nIlo ghaTaH' ityatra nIlaghaTapadayoH kenacirasaMbandhana abhedasaMbandhanaiva svAda rthAnvayabodhe sAkAGkSatayA tAdRzAkAGkSAjJAnameva padArthadvayasaMsargabhAne niyAmakamastItyAkAGkSAjJAnaviSayasyaiva saMsargasya zAbdabodhe bhAnamupapadyate natvabAdhitayAvatsaMsargabhAnApattirityarthaH / AkAGkSAjJAnaM cA'vyavahitottaratvasaMsargeNaikapadaviziSTAparapadajJAnarUpaM vijJeyaM yathA nIlo ghaTaH ' ityatrAbhedasaMbandhAvacchinnanIlayAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhaM pra. tya''yavahitottarasvasaMbanvena nIlapadaviziSTaM yad ghaTapaI tajjJAnam ' kAraNam / 'rAjJaH puruSaH / ityatra ca sattvasaMvanyAvacchinnarAjatvAvacchinnaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhaM prati SaSTyantarAjapadasamabhivyAhatapuruSapadajJAnaM kAraNam / nanu ' brAhmaNasya darzanam' ityatra " kartRkarmaNoH kRti" ityanena ' brAhmaNasya ' iti SaSThI karmaNyapi saMbhavati kartapIti brAhmaNakarmakaM darzanam / ' brAhmaNakartRkaM darzanam ' iti dvividhopyarthaH saMbhavatIti tatra kathamAkAGkSAjJAnasya brAhmaNakarmakatvakartRkatvarUpasaMbandhayoranyatarabhAnaniyAmakatvaM spAdityAzaGyAha-yayozcati / nAnAsaMbandhana svArthAnvayabodhe sAkAGkSapadayoH zAbdagodhe saMsargavizeSaviSayakaM yat tAtparyajJAnaM tAdRzatAtparyajJAnasahakRtAkAGkSAjJAnameva saMsargavizeSa
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ (38) sAdarza: [ sAmAnya- AkAGkSA tajjanyazAbdabodhe saMsarga vizeSatAtparyajJAnarUpakAraNavalAdeva saMbandhabhAnaniyamopapatteH / anvayAMze zaktyupagame pyekaikasyaiva padArtha saMsargasya saMsargavidhayA kacit kasyacidra bhAnaM kvacit kasyacidabhAnamityaniyamena sAmAnyarUpeNaivAvayasya zakyakoTAvantarbhAvanIyatayoktasyaiva saMsargabhAnaniyAmakatvAt / na ca saMsargavizeSAnupasthitau tAtparyajJAnAsaMbhavena tadupasthiterAvazyakatayA tadgocarasaMskArodbodhArthameva tatra vRttijJAnamapekSitamiti vAcyam, udbodhakAntarAdupasthitepi saMsarge tAtparyagrahasaMbhavAt tatra vRttijJAnasyA'napekSitatvAt tasmAd ghaTatvagotvAdiviziSTe eva ghaTagavAdipadasya zaktiH padArthadraya saMsarga stvA''kAjUkSAdiballabhya eveti sthitam / mAnaniyAmakaM bhavatIti na kAcidanupapattiH / saMsargavizeSaviSayaka tAtparyajJAnaM ca prakaraNAdinA jAyate / yasmin saMsarge vaktustAtpayaM bhavati tasyaiva vaktRtAtparyajJAnena zAbdabodhe mAnaM bhavatIti yAvat / vipakSe bAdhakamAha--anvayAMze iti, padArthadvayasaMsarge ghaTAdipadasya zaktisvIkArapakSepyAnantyavyabhicAradoSanivRttyarthaM saMsargatve eva zaktiH svIkartavyA tathA ca saMsargatvena rUpeNAvizeSAdaDavAvitayAvatsaMsargabhAnApattiH syAdeva na cA'vAdhitayAvatsaMsargamAnaM bhavati kiM tu kacit kasyacideva saMsargasya mAnaM bhavati kasyacidamAnamapi bhavatIti kasya mAnaM syAt kasya ca na spAdityaniyame prApte uktasyA''kAGkSAjJAnasyaiva saMsargamAnaniyAmakatvaM svIkAryamityarthaH / sAmAnyarUpeNa=antrayatvena rUpeNa / kiM vA zAbdabodhe bhAsamAnasyaiva saMsargasya ghaTAdipadavAcyatvaM vaktavyaMM mAna cAsyaiva saMsargasya bhavatyasya ca neti niyamAbhAvena saMsargatvena sAmAnyarUpeNaiva saMsargasya zakyakoTAvantarbhAvaH = ghaTAdipadavAcyatvaM vaktavyaM tathA ca sarveSAmapi saMsargANAM saMsargatvA'vizaSAdM ghaTAdipadavAcyatvaM zAbdabodhe mAnaM ca prAptaM na ca yAvatsaMsargamAnaM bhavatItyuktA''kAGkSAjJAnasyaivAgatyA saMsargamAnaniyAmakatvaM prAptamityevaM granthayojanA kartavyA / " anvayAM zaktyupagamepi " ityAdipAThastu prakSipta eva pratibhAti prAktana pustakeSva'nupalambhAt / nanUpasthitapadArthe eva tAtparyasya jJAnaM jAyate upasthitizca tadviSayakasaMskArasyohodhana bhavatIti saMsargavizeSaviSayaka tAtparyajJAnArthaM tadupasthiteH = saMsargavizeSopasthite rAtrazyakatayA tadupasthitaye tadgocarasaMskArodbodhArtham = saMsargavizeSaviSayaka saMskAroodhArthageva tatra saMsarge ( saMsargaviSayakam ) vRttijJAnamapekSitamastIti saMsargasya ghaTAdipadavAcyatvaM vRttijJAnaviSayatvaM ca svIkArya - mityAzaGkayAha - na ceti / parihArahetumAha - udbodhakAntareti, prakaraNAdilakSaNo hodhakAntaregopasthitepi saMsarge tAtparyajJAnasaMbhavAt tatra saMsarge ( saMsargaviSayakasya vRttijJAnasyApekSA nAstIti na saMsargasya ghaTAdipadavAcyatvApattirityarthaH / upasaMharati- tasmAditi, ghaTatvAditriziSThe eva ghaTAdipadAnAM zaktirna tu padArthadvayasaMsargepi padArthadrayasaMsargastu zAbdaboce AkAGkSAjJAnabalenaiva bhAsate iti sthitam /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam ] zaktivAdaH / ghaTAdipadasya padArthatAvacchedakIbhUtaghaTatvAdiviziSTe eva zaktirna tu tadupalakSite ghaTatvAderupalakSaNatve tasya dravyatvAdyavizeSeNa 'ghaTAdipadAd dravyatvAdinA na bodho'pi tu ghaTatvAdinaiva ' itiniyamAnupapatteH / __atha ghaTatvAderiva dravyatvAderapi vaiziSTayasya ghaTAdau satvAd ghaTAdipadazato ghaTatvAdisAmAnAdhikaraNyarUpavaiziSTayavad dravyatvAdisAmAnAdhikaraNyarUpavaiziSTayasyApya'kSatatayA 'ghaTatvAdiviziSTe zaktirna tu dravyatvAdiviziSTe : ityasya korthaH ? __ atra vadanti- tadviziSTe zaktiH' ityasya 'taddharmatadaiziSTayatadAzrayeSveva zaktiH ' ityarthaH / ghaTAdipadazaktimati dravyatvAdivaiziSTayasattvepi dravyatvAdI - -- ..... - ... ... ... .---- vaTAdIti- ghaTAdipadasya ghaTatvAdiviziSTe eva ghaTAdipadArthe zaktiH, ghaTatvAdikaM ca ghaTAdau vizeSaNameva na tUpalakSaNamityarthaH / tadupalakSite ghaTatyAdyupalakSite / vipakSe bAdhakamAha- ghaTatvAderiti, yadi ghaTAdau ghaTatvAdikamupalakSaNaM syAttadA tasya=ghaTasvAderupalakSaNatvena rUpeNa dravyatvAdidharmAvizeSAd yathA ghaTAdipadAd ghaTAderghaTatvAdirUpeNa bodho bhavati tathA dravyatvAdirUpeNApi bodhaH syAt tathA ca " ghaTAdipadAd dravyatvAdinA na bodho'pi tu ghaTatvAdinaiva " iti niyamo nopapadyata, ghaTatvAdevizeSaNatve tu ghaTatvAdikaM vizeSaNaM dravyatvAdikaM copalakSaNamiti vizeSAda vizeSaNIbhUtadharmarUpeNaiva bodhasvIkArAcoktaniyama upapadyate iti sAraH / nanu yathA ghaTAdau ghaTatyAdikaM vartate tathA dravyatvAdikamapi vartata eveti "ghaTAdipadAna ghaTatvAdiviziSTe eva zaktirna tu dravyatvAdiviziSTe " itiniyamasya kiM tAtparyamityAzaGkateatheti / ghaTAdau nirUpakatvasaMbandhena ghaTAdipadazaktirapi vartate samavAyena ca ghaTatvadravyatvAdikamapi vartate iti ghaTAdipadazaktI ghaTatvadravyatvAdidharmasAmAnAdhikaraNyarUpaM vaiziSTayaM prAptam / zaktau ca yAdRzadharmasya sAmAnAdhikaraNyarUpavaiziSTayaM bhavati tAdRzadharmarUpeNaiva padArthasya zaktayA bodho bhavati, asti ca ghaTAdipadazaktau dravyatvAderapi sAmAnAdhikaraNyarUpaM vaiziSTyamiti ghaTAdipadAcchatyA ghaTAdevyatvAdirUpeNApi bodhaH kathaM na syAdityAkSepaH / uttaramArabhate- atreti / " tadviziSTe zaktiH " ityasya nAma " ghaTatvAdiviziSTe zaktirna tu dravyatvAdiziSTe " itiniyamasya / arthamAha-taddharmeti, taddharmaH ghaTatvAdidharmaH tadvaiziSTayam= ghaTatvAdisamavAyaH. tadAzrayaH ghaTatvAdyAzrayo ghaTAdiH, tathA ca vaTavaTavatatsamavAyeSu ghaTapadasya zaktiriti siddham , evamanyatrApi jJeyam / ghaTAdau ghaTatvAdereva vizeSaNatvaM dravyatvAdezvopalakSaNatvameva na vizeSaNatvamityatra vinigamanAmAha- ghaTAdipadeti, nirUpakatvasaMbandhena ghaTAdipadazaktimati ghaTAdau yadyapi dravyatvAdivaiziSTayamasti tathApi dravyatvAdau avacchedakatvasaMbandhana tacchaktivirahAt-ghaTAdipadazaktyabhAvAt teSAm-dravyatvAdInAmupalakSaNatA. ghaTatvAdau cAvacchedakatyasa*
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ (40) sAdarza: [ sAmAnyatacchaktivirahAt teSAmupalakSaNatA ghaTatvAdau tatsattvAca teSAM vizeSaNatA / evaM ca pravRttinimittepi zakteH sattvAt tasyApi vAcyatayA " vAcyatve sati vAcya vRttitve sati vAcyopasthitiprakAratvam" itipravRttinimittalakSaNe " vAcyatve sati" itivizeSaNadAnam "jAtyAkRtivyaktayaH padArthaH " itinyAyasUtroktaM gotvAdijAtergavAdipadArthatvaM caa'pyuppdyte| bandhana tatsattvAt ghaTAdipadazakteH sattvAt teSAm ghaTatvAdInAM vizeSaNatA siddhetyarthaH / bArapadAd ghaTo boddhavyaH / 'ghaTapadaM ghaTatvAvacchinnavAcakam ' ityAdyAkArA bhagavadicchArUpA zaktirasti tatra ghaTo nAma samavAyena ghaTatvAvacchinnA vyaktireveti bhagavadicchArUpazaktau paTo ghaTatvaM samavAyazceti tritayameva bhAsate na tu dravyatvamapi yena dravyatvAdiviziSTe ghaTAdipa dAnAM zaktiH syAditi sAraH / ghaTatvAderghaTAdipadavAcyatve mAnamAha-evaM ceti / ghaTAdipadAnAM bodhakatvalakSaNA yA ghaTAdau pravRcirasti tatra ghaTatvAdikameva nimitta ghaTatvAdiviziSTe eva tAdRzapravRtteH sattvAditi ghaTatvA. dikaM pravRttinimittaM vijJeyam / tasya pravRttinimittalakSaNaghaTatvAdeH / yadi ghaTatvAderghaTAdipadavAcyatvaM na syAttadoktapravRttinimittalakSaNe pravRttinimittasya ghaTatvAdeH "vAcyatve sati" iti vAcyatvavizeSaNaM nopapadyeta tathA " jAlyAkRtivyaktayaH padArthaH " itinyAyasUtroktaM padArthatvaM ca nopapota tasmAd ghaTatvAderapi ghaTAdipadavAcyatvamAvazyakamevetyarthaH / vAcyatve iti-ghaTatvAdau vAcyatvamapyasti vAcyabhUtaghaTAdivyaktivRttittramapyasti vAcyabhUtaghaTAdivyaktiviSayakopasthitau prakAratayA bhAsamAnatyamadhyastIti vizeSaNatrayArthaH / pravRttinimittatvamiti ca zeSaH / atra ca lakSaNe "vAcyatve sati" ityanukte zabdAzrayatvasyAkAzapadapravRttinimittatvaM syAt--zabdAzrayatvasyAkAzavRttitvAdAkAzopasthitau prakAratayA bhAsamAnatvAca na caitadiSTamiti " vAcyatve sati." ityuktaM tathA ca zabdAzrayatvasyA''kAzapadavAcyatvAbhAvAdAkAzapadapravRtinimittatvApattirnAsti etaccAkAzapade draSTavyam , 'vAcyavRttitve sati" ityanukte AkRtarapi gavAdipadapravRttinimittatvaM syAt-uktanyAyasUtraprAmANyenAkRterapi padArthatvena vAcyatvAdvApyora-- sthitiprakAratvAcca na caitadiSTamiti "vAcyavRttitve sati" ityuktaM tathA cAkRteravayavasaMyogarUpakhAdavayavamAtravRttitvena vAcyabhUtagavA divyatyAvRttitvAd gavAdipadapravRttinimittatvApattirnAsti. bhAkRtervAcyatvaM vAcyopasthitiprakAratvaM ca "piSTakamayyo gAvaH'' ityAdau draSTavyaM piSTakamayIgoSu gorakhajAterasaMbhavAt, "bAcyopasthitiprakAratvam" ityanukte ghaTasya mRtpadapravRttinimittatvaM syAt-ghaTasya mRtpadavAcyatvAd mRtpadavAcyakapAladvayavRttivAca na caitadiSTamiti "bAcyopasthitiprakArasvam" ityuktaM tathA ca ghaTasya mRtpadavAcyaghaTakapAlAdyupasthitau prakAratvAbhAvAd mRtpadapravRttinimittatvApattirnAsti, navInatArkitamate tu dravyAdipadAnAM ghaTatyAdeH pravRttinimittasvavAraNAya "vA. cyatve sati" itivizeSaNamiti vizeSaNatrayasArthakyam /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam.] shktivaadH| atha 'ghaTazabdAd ghaTo boddhavyaH' ityAkArikAyA bhagavadicchAyA bodhavizeSaviSayatAtvena bodhaviSayatAniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatA ghaTe eva na tu ghaTatvAdau viSayatAmAtraM ca vastumAtre eveti kathaM ghaTapadazaktirghaTatvAdiSu triSvevaiti niyama iticet ?, . IzvarecchAyAstatpadajanyazAbdabodhaviSayatAprayojakaH saMbandha eva tatra tatpadananu 'ghaTapadAd ghaTo boddhavyaH' ityAkArAyA bhagavadicchAyA: bhagavadicchAviSayIbhUtA yA bodhaviSayatAniSThaprakAratAnirUpitA vizeSyatA sA bodhavizeSaviSayatAtvena rUpeNa nAmA''zrayatvasaMbandhAvacchinnatvena rUpeNa tu ghaTe evAsti na tu ghaTatvAdau bhagavadicchAyA viSayatAmAtraM tu vastumAtre evAstIti kathaM ghaTapadazaktirghaTatvAdiSu triSu ghaTaghaTatvasamavAyeSvevetiniyama upapadyetetyAzaGkate-atheti / AzrayatvasaMbandhAvacchinnAyA bhagavadicchIyavizeSyatAyAH zakyatAprayojakatve ghaTAdipadAnAM ghaTAdAveva zaktiH syAnna tu ghaTatvAdau-bhAzrayatvasaMbandhena bhagavadicchIyavi. zeSyatAyA ghaTAdivyaktimAtravRttitvAt sAmAnyato bhagavadinchIyavizaSyatAyAH zakyatAprayojakatve tasyA vastumAtravRttitvAd vastumAtre ghaTAdipadazaktiH syAnna tu ghaTaghaTatva. samavAyetitritayamAtraityAkSapAbhiprAyaH / ghaTAdipadajanyabodhaviSayatA ghaTAdau jAyate tArazaviSayatAniSTaprakAratAnirUpitA : vizeSyatA ghaTAdau vijJeyA / bodhavizeSaviSayatetyatra viSayatA vizeSyatArUpA vijJayA / bodhavizeSaviSayatA prakAratA'samAnAdhikaraNarUpA vA vijheyA sA ca ghaTAdAveva saMbhavati-vyaktau prakAratAyA abhAvAt. ghaTatvAdau ca ghaTAdiniSTavizeSyatAnirUpitaprakAratAyA api sattvAd bodhIyaviSayatA prakAratAsamAnAdhikaraNaiva bhavatItyanusandheyam / .... uttaramArabhate- Izvareti, IzvarecchAyA iti SaSTayoM nirUpitatvaM tathA ca 'baTa padAd ghaTo bodvanyaH' ityAdyAkArakezvarecchAnirUpitA yA ghaTAdipadajanyabodhaviSayatA tatprayojako yaH saMbandhaH sa eva tatra vaTavaTatvAdI ghaTAdipadazaktirastItivyapadezasya-uktivyavahArasya niyAmakosti sa ca saMbandho naikavidha eva yena vaTAderekha vAcyatvaM syAnna ghaTatvAdeH, kiM tu trividhatvAd ghaTaghaTatvasamavAyeSu triSveva zaktiriti niyama upapadyate tathA cA''zrayatvasaMbandhAvacchinnabodhaviSayatAtyAvacchinnaprakAratAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatArUpasaMbandhena baTAdipadajanyabodhaviSayatA ghaTAdau vartate iti ghaTAdau ghaTAdipadAnAM zaktiH / svaniSTAvacchedyatAnirUpitAbanchedakatvasaMbandhAvacchinnabodhaviSayatAtvAvacchinna prakAratAnirUpitamagavadicchIyavizeSyatArUpasaMbandhana ghaTAdipadaja-- nyabodhaviSayatA ghaTatvAdo vartate iti ghaTatvAdAvapi ghaTAdipadazaktiH, atra svaM bodhaviSayatA sApi ghaTe vartate ghaTatvamapi baTe vartate ityavacchedakatvaM ghaTatve abacchedyatvaM ca bodhaviSayatAyA prAptaM tAdRzabodhaviSayatAniSThAvacchedyatvanirUpita yad ghaTatvaniSTamavacchedakatvaM tatsaMbandhAvacchinnA yA ghaTatvaniSTA bodhaviSayatA tanniSThaprakAratAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatA ghaTatve vartate eva, vadatvaM
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ (42) sAdarza: [sAmAnyazaktiritivyapadezaniyAmakaH, 'ghaTapadAdU ghaTo boddhavyaH' ityetAdRzecchAyAM ca ghaTatvAvacchedena bodhaviSayatvamavagAhamAnAyAM samavAyAvacchinnaM bodhaviSayatAvacchedakatvaM ghaTatve samavAyena ghaTatvAvacchedyatvaM vA viSayatAyAM saMsargamaryAdayA bhAsate / evaM cA''zrayatvasaMbandhAvacchinnabodhaviSayatvaprakAratAnirUpitavizeSyatvaM ghaTasya. avacchedakatvasaMsargAvacchinnA ghaTavizeSaNatApannabodhaviSayatvasya yA prakAratA tannirUpitavizeSyatvaM ghaTatvasya. ghaTavizeSaNatApannabodhaviSayatvAMzevacche dhatvasaMbandhena prakAratvaM vA ghaTatvastha. ghaTatve bodhaviSayatAyAH saMsargavidhayA bhAsaghaTapadajanyabodhaviSayatAvacchedakaM bhavatu' iti ca bhagavadicchAyA AkAraH / svaniSThAvacchedyatAnirUpitAvacchedakatAvacchedakatvasaMbandhAvacchinnabodhaviSayatAtvAvacchinnaprakAratAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatArUpasaMbandhena ghaTAdipadajanyabodhaviSayatA ghaTatvAdisamavAye vartate iti ghaTatyAdi samavAyepi ghaTAdipadazaktiH, atrApi pUrvavadeva svaM bodhaviSayatA tAdRzabodhaviSayatAniSTAvacchedyatA nirUpitAvacchedakatA ghaTatve ghaTatvaniSTatAdRzAvacchedakatAyA abacchedakatvaM samavAye tAdRzasaMbandhana ghaTAdipadajanyabodhaviSayatA samavAye tAdRzabodhaviSayatAniSTaprakAratAnirUpitavizeSyatA samavAye vartata eva, 'samavAyo baTapadajanyabodhaviSayatAvacchedakatAvacchedako bhavatu' iti ca bhagavadicchAyA AkAra: bodhaviSayatA hAzrayatAsaMbandhena vyaktI svAvacchedakatAsaMbandhena ghaTatvAdau svAvacchedakatA vacchedakatvasaMbandhena ca samavAye vartata iti triSveva zaktiriti niyama upapadyate iti sAraH / svayamapi vizadayati- ghaTapadAdityAdinA, ghaTatvAvacchedena-ghaTatvAvacchinnaM yad ghaniSTha ghaTapadajanyabodha: viSayatvaM tadavagAhamAnAyAm tadviSayakAyAm 'ghaTapadAd ghaTo boddhavyaH' ityAkArAyAM bhagavadicchAyAM samavAyena bodhaviSayatAvacchedakatvaM ghaTatve saMsargamaryAdayA AkAkSAbalena bhAsatebodhaviSayatAyAH samavAyena ghaTatvasya ca ghaTe satvAttayoravacchedyAvacchedakabhAvaH, kiM vA samavAyena vaTatvAvacchedyatvaM bodhaviSayatAyAM saMsargamaryAdayA bhAsate ityanvayaH / atra ' bodhaviSayatAvacchedakatAvacchedakatvaM samavAye samavAyAvacchinnaghaTatvAvacchinnatvaM vA bodha viSayatAyAM saMsargamaryAdayA bhAsate' iti zeSaH / / tatpadajanyabodhaviSayatAprayojakasaMbandhasya traividhyaM svayamapyAha- evaM cetyAdinA / sarvaM caitat pUrvameva spaSTIkRtam / ghaTasyetyatrAstItizeSaH, ghaTe iti yAvat / kTavizeSaNatApaneti- ghaTe vizeSaNatAprAptamapi bodhaviSayatvamavacchedakatvasaMbandhena ghaTatve vartate iti' tAdRzabodhaviSayatvaniSTA'vacchedakatvasaMbandhAvacchinnA yA prakAratA tannirUpitavizebhyatA ghaTatvasya-baTave ityarthaH / pakSAntaramAha- ghaTavizeSaNateti, uktaghaTatvaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatvaM ghaTavizeSaNatApanabodhaviSayatAyAmastIti tAdRzAvacchedyatvasaMbandhena vaTatvasya bodhaviSayatAyAM prakAratvaM vA vaktavyamityarthaH / ghaTatve iti- bodhaviSayatAniSThAvacchedyatAnirUpitAvacchedakatvaM vaTatve yadasti tadabanche.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam.] * shktivaadH| (43) mAne'vacchedakatve'vacchedakatayA bhAsamAnatvaM samavAyasya. iti tritayameva ghaTapadajanyabodhaviSayatAyAmupayujyate iti trayANAM vAcyatopapattiH / dakatvaM samavAyestIti ghaTaghaTatvasamavAyetitritayameva ghaTapadajanyabodhaviSayatAyAmupayujyate anvetIti trayANAmeva vAcyatopapattiH, tridhveva zaktirityarthaH / " jJAtamupayujyate" iti pAThe tu tritayameva ghaTapadajanyabodhaviSayatAviSayakajJAnaviSayo bhavatIti trayANAM vAcca. toppttirityrthH| atra ca- anavaschinnadharmitAkajJAnasya stravirodhijJAnapratibandhakatvaM na bhavati atra tu 'ghaTatvaM caTapadajanyabodhaviSayatAvacchedakam / itijJAnasya 'ghaTatvaM ghaTapadajanyatrodhaviSayatAvacchedaka na' ityAkArakajJAna prati pratibandhakatvamiSTamasti tadarthaM ghaTatvasya ghaTatvatvena rUpeNopasthitiH svIkArya tathA ca ghaTatvaniSThadharmitAyA ghaTatyatvenAvacchinnatvasaMbhaveyuktapratibadhyapratibandhakabhAva upapadyeta ghaTatyasya cAtra svarUpeNaivopasthitirbhavati na tu ghaTatvatvena rUpeNa gauravAditi ghaTatye vizeSyatA na svIkAryA kiM tu prakArataiva anavacchinnaprakAratAkajJAnasya tu svavirodhijJAnapratibandhakatvaM saMbhavatItyuktapratibadhyapratibandhakamAvopapattyartha pakSAntareNa ghaTatve prakAratvamuktam, asmin pakSe 'ghaTapadajanyabodhaviSayatA ghaTatvAvacchinnA bhavatu ' ityevaM bhagavadicchAyA AkAraH, tathA ca svaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatvasaMsargAvacchinnaghaTatvaniSThaprakAratAnirUpitabodhaviSayatAtvAvacchinnA vizeSyatA tatpadajanyabodhaviSayatAyAM vijJeyA svaM ghaTatvam / evaM samavAyasyApi samavA. yatvenopasthitisvIkAre gauravAd anavacchinnadharmitAkajJAnasya ca svavirodhijJAnapratibandhakatvAsaMbhavAba 'samavAyo ghaTapadajanyabodhaviSayatAvacchedakatAvacchedako bhavatu' iti jJAnasya 'samavAyo ghaTapadajanyabodhaviSayatAvacchedakatAvacchedako na' ityAkArakajJAnapratibandhakatvaM na syAditi samavAyepi prakArataiva svIkAryA na tUktarItyA vizeSyatA asmin pakSa ' ghaTatvaniSThA bodhavizyatA samavAyasaMbandhAvacchinnA bhavatu / iti bhagavadicchAyA AkAraH, tathA ca svaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatvasaMbandhAvacchinnA samavAyaniSThaprakAratAnirUpitabodhaviSayatAtvAvacchinnA vizeSyatA tatpadajanyabodhaviSayatAyAM vijJeyA. atra straM ghaTatvaM ghaTatvaniSThAvacchedakatAvacchedakatvaM samavAye samavAyaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatA bodhaviSayatAyAM samavAyaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatApi bodhaviSayatAyAM prAptA tathA cAnavacchinnaprakAratAkajJAnasya tu svavirodhijJAna pratibandhakatvasaMbhavAduktapratibadhyapratibandhakabhAva upapadyate ityavadheyam / nanu saMketaviSayatA bhagavadicchIyavizeSyatoktarItyA ghaTe AzrayatvasaMbandhena. ghaTatve svaniSThA. vacchedyatAnirUpitAvacchedakatvasaMbandhena samavAye ca svaniSThAvacchedyatAnirUpitAvacchedakatAvacchedakatvasaMbandhena vartata iti ghaTaghaTatvasaMsargeSu ghaTaghaTatvasamavAyeSu vartamAnAnAM tAdRzasaMketaviSayatAnAM saMbandhabhedena bhedAt tatpadajanyabodhaviSayatAprayojakasaMbandhasyApi coktarItyA bhedAd ghaTaghaTatvasamavA.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza: [ sAmAnya- ghaTaghaTatvasaMsargeSu saMketaviSayatAnAM mitho vailakSaNyepi tannirUpaka bodhaviSayatAyA aikyAcchaktyaikyamavAdo na tu saMketaikyAt - zaktazakyatAvacchedakabhedenApi zaktibhedAnupapatteH - bhagavatsaMketasyA'bhedAt / ( 44 ) tadaMze Azrayatva saMbandhAvacchinna bodhaviSayatvaprakAratA nirUpita saMketaviSayatAvagAhijJAnasyaiva padArthAntarAnvayabodhopayogitvamiti zaktibhramaM vinA na padAtAvacchedake padArthAntarAnvayaH / yeSu kathamekA zaktiH syAdityAzaGkayAha - ghaTaghaTatveti ghaTaghaTatva saMsargeSu saMketaviSayatAnAM svasaMvandhabhedena mitho vailakSaNyepi = parasparaM bhedepi tannirUpakabodhaviSayatAyAH = bhagavatsaMketa nirUpakaghaTAdipajanyabodha viSayatAyAstriSvaikyAcchattayaikyapravAdo na tu saMketaikyAdityarthaH / saMketaikyena zaktyaikyasvIkAre bAdhakamAha - zakteti, yadi saMketabhedenaiva zaktibhedaH saMketaikyena ca zaktyaikyaM syAttadA bhagavadicchArUpasya saMketasya nityatvenA'bhedAt = ekatvAt zaktabhedenApi = ghaTapaTAdipadAnAM zaktAnAM bhedenApi zaktibhedo na syAttathA zakyatAvacchedakAnAM ghaTakhapaTatvAdInAM bhedenApi zaktibhedo na syAd iSTazca zaktazakyatAvacchedakabhedena zaktibheda iti saMketanirUpakabodhaviSayatAyA eva bhedAbhedau zaktibhedAbhedaniyAmakA vityabhyupagantavyamityarthaH / nanvevaM ghaTatvAderapi vAcyatvena padArthakhAtU ' nityo ghaTaH ' ityAdI padavAcyaghaTale niyatvarUpa padArthAntarasyAnvayaH syAd na caitadiSTam, kiM vA ghaTale nityatvapadArthAnvayatAtparyeNa 'nityo vaTa:' iti prayogaH syAd ghaTatvasyApyuktarItyA ghaTapadavAcyatvena padArthatvAd na caitadiSTamityabhiprAyeNAha - tadaMze iti, padArthAntaraniSThaprakAratA nirUpita vizeSyatAsaMbandhena zAbdabodhaM prati Azrayatva saMbanvAvacchinnavodhaviSayatAtvAvacchinnaprakAratAnirUpita vizeSyatAsaMbandhena zaktijJAnaM kAraNaM tathA ca ' nIlo ghaTaH ' ityatra padArthAntaranIlaniSThaprakAratA nirUpitavizeSyatAsaMbandhena zAbdabodhaM prati AzrayatyasaMbandhetyAdyuktarUpeNa zaktijJAnaM kAraNamiti prAptamA''zrayatva saMbandhetyAdirUpa - zaktijJAnaM ca ghaTasyaivAsti na ghaTatvAderiti nIlapadArthasya ghaTe evAnvayo bhavati na ghaTatve evam ' nityo ghaTaH ' ityatrApyAzrayatyasaMbandhetyAdyuktarUpeNa zaktijJAnaM ghaTasyaivAsti na ghaTatvasyeti ghaMTe eva nityatvAnvayaH syAnna ghaTatve ghaTe ca nityatvaM bAdhitamiti ' nityo ghaTa: ' itiprayogo na bhavati / yasmin ghaTAdau bocaviSayatvaprakAratAnirUpita bhagavadicchIya vizeSyatA Azra yatvasaMbandhena vartate tasminneva padArthAntarasyAnyayo bhavati nAnyatreti sAraH / saMketaviSayatA=bhagavadicchIyavizeSyatA tadavagAhi tadviSayakaM yacchaktijJAnaM tasyaiva padArthAntarAncayabodhakAraNatvamityanvayaH / yadviSayakamuktasaMketaviSayatAvagAhizaktijJAnaM bhavati tatra padArthAntarAnvayo bhatrati yathA ghaTAdivyaktiau na tu ghaTatvAdau ghaTatve avacchedakatva saMbandhenaivoktarItyA bhagavadicchIya vizeSyatAyAH sttvaadityrthH|ydi ca vaTapadasya ghaTatve zaktibhramo bhavati nAma ghaTatve evAzrayatva saMbandhena ghaTapada 7 .
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam .. zaktivAdaH / (45) * yatnu tadaMze saMketamukhyavizeSyatAgrahastotarAnvayabodhaprayojaka: 'lomAdimAn pazupadAd boddhavyaH' ityAkArakasaMkete lomAdyaMze bodhaviSayatAyAH prakAratvepi lomAdemivizeSaNatApannasyaiva tAdRzaviSayatAvizeSyatvaM na tu mukhya vizedhyatvamato zaktibhrama vinA na lomAdI padArthAntarAndhaya iti tAdRzabodhaviSayatvaprakAratAyAmA''zrayatvasaMsargAvacchinnatvavizeSaNamanarthakamiti, / janyabodhaviSayatvaprakAratAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatAnamo bhavati tadA tu ghaTatvAdI padArthatAvacchedakepi padArthAntarAnvaya iSTa evetyAha-- zaktibhramamiti / nanu padArthantiraniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbanyena zAbdabuddhitvAvacchinna prati AzrayasvasaMbandhAvacchinnabodhaviSayatAtvAvacchinna prakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhana 'zaktijJAnaM kAraNamityevaM kAryakAraNabhAvakalpanAyA apekSA nAsti-Azrayatvasambandhanivezeta gauravAt kiM tu padArthAMtaraniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhana zAbdabodhaM prati : saMketamukhyavizeSyatAsaMbandhena zaktijJAnaM kAraNamityevaM kAryakAraNabhAvakalpanA kartavyA tathA ca 'nIlo ghaTaH / ityatra saMketamukhyavizeSyatAsambandhena zaktijJAnaM ghaTaviSayakamevAstIti ghaTe nIlapadArthAnvayaH, 'nityo ghaTaH / ityatra ca ghaTatve zaktijJAnaM saMketamukhyavizeSatAsaMbandhena nAsti-ghaTatve prakAratAyA api sattvAt prakAratA'samAnAdhikaraNAyA eva vizeSyatAyA mukhyatvasaMbhavAditi na ghaTatve nityatyAnvayasaMbhavo ghaTe ca nityatvaM bAdhitameva / evam 'lomAdimAn pazupadAd boddhavyaH' ityAkArakabhagavatsaMkete yadyapi lonno lomatvena rUpeNopasthitirapyasti bodhaviSayatAnirUpitavizeSyatApi lomasva'sti tathApi lomasu na saMketamukhyavizeSyatA-avayaviniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAyA api satvAditi -- dI| lomAdimAn ' ityatra dIrghatvasya na lomasvanvayApattiH kiM tu lomAdimatyeva tathA ca tvaduktarItyA bodhaviSayatAtvAvacchinnaprakAratAyAmAzrayatvasaMbandhAvacchinatvavizeSaNamanarthakamevetyAzaGkate-yattviti / lomAze bodhaviSayatAyAH prakAratvepi nAma lomasu bodhaviSayatAtvAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAyAH sasvepi lomAdemibhUtavyaktI vizepagatvena prakAratvAt prakAratAsamAnAdhikaraNameva tAdRzaviSayatAvizeSyatvam bodhaviSayatAniSTaprakAratAnirUpitavizeSyatvaM na tu mukhyavizeSyatvam-prakAratA'samAnidhikaraNaM vizeSyatvamiti na lomAdau dIrghatvAdipadArthAntarAnvayApattirityanvayaH / pazupadasya lomasu zaktibhrame tu .lomasu padArthAntarAnvaya iSTa evetyuktam-zaktibhramamiti / 'nityo ghaTaH' ityatra tu ghaTasvasyAnvayitAvacchedakatvenaivopasthitirbhavati naM sva'nvayitvena ghaTatvatvena rUpeNApi yena ghaTatve nityatvAnvayApattiH syAditi tadudAharaNaM tyaktvA lomAdimAnityudAhRtaM lomnAM ca lomatvena rUpeNopasthiti-- svIkArAttatra dIrghatyAdipadArthAntarAnvayApattirastItyanusaMdheyam / yasmin saMketamukhyavizeSyatAtasmin padArthAntarAnvaya iti sAraH /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarzaH [ sAmAnya-- tanna- 'loma pazupadajanyavodhaviSayatAvacchedakaM bhavatu' ityAdisaMketaviSayakAda'vacchedakatAsaMsargakatAdRzabodhaviSayatvaprakAratAkasaMketamukhyavizeSyaM lometijJAnAlomAdimukhyavizeSyakazAbdabodhAnudayenAzrayatvasaMbandhAvacchinnatvena tAdRzazAbdabodhaviSayatvaprakAratAyA avazyaM nivezanIyatvAt tatra ca lomAvacchinnavizeSyakabodhasyaiva saMketaviSayatayA graheNA'nyAdRzabodhotpatteranubhavaviruddhatayeSTApatterayogAt / evaM ca 'padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaikadezena' ityatra padArthatvam-bodhaviSayatAzrayatvena saMketaviSayatvam / tadekadezatvaM ca bodhaviSayatAvacchedakatvena tathAtvarUpaM tadeva zakyatAvacchedakatvamityavadheyam / / uktapUrvapakSaM parAkaroti- tanetyAdinA, yadi saMketamukhyavizeSyatAsambandhena zaktijJAnamuktarItyA padArthAntarAnvayaM prati mukhyavizeSyatAkazAbdabodhaM prati ca kAraNaM syAttadA 'loma pazupadajanyabodhaviSayatAvacchedakaM bhavatu' ityAkArakasaMketaviSayakaM yad avacchedakatAsaMsargAvacchinnatAdAbodhaviSayatvaprakAratAkaM saMketamukhyavizeSyaM lometijJAnaM nAmA'vacchedakatvasaMbandhAvacchinnabodhaviSayatAtvAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAzrayo lometijJAnaM tasmAlomaviSayako mukhyavizedhyatAkaH zAbdabodho bhavedeva--uktasaMkete lomnAmeva mukhyavizeSyatvAd na coktasaMketajJAnAlomaviSayako mukhyavizeSyatAkaH zAbdabodho jAyate iti tAdRzazAbdabodhAnudayopapAdanAya tAdazazAbda bodhaviSayatvaprakAratAyA AzrayatvasaMbandhAvacchinnatvena rUpeNa nivezaH kartavyo yathA- padArthAntarAnvayaM prati mukhyavizeSyatAkazAbdabodhaM prati cAzrayatvasaMbandhAvacchinnabodhaviSayatAtyAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena zaktijJAnaM kAraNamiti / nanu 'loma pazupadajanyabodhaviyaya. tAvacchedakaM bhavatu' ityAkArakasaMketaviSayakAduktajJAnAdapi lomAdiviSayaka mukhyavizeSyatAkaH zAbdabodho bhavatu ko doSa ityAzaGkayAha-tatra ceti, tatra-uktasaMketaviSayakoktajJAnasthaLe lomAvacchinnA yA pazuvyaktistadvizeSyakabodhasyaiva saMketaviSayatayA graheNa tAdRzasaMketagraheNa pazuvyaktivizeSyaka eva zAbdabodho jAyate. anyAdRzabodhotpattaH-lomAdivizeSyakabodhotpatteranubhavaviruddhatayA lomAdivizeSyakabodhotpattAviSTApattirna saMbhavatItyarthaH / 'loma pazupadajanyabodhaviSayatAvacchedakaM bhavatu' ityAkArakasaMkete lomnAM bodhaviSayatAvacchedakatvena viSayatayA tAdRzasaMketagraheNa pazuvyaktivizeSyakalomaprakAraka eva bodho yuktaH arthAdU yasmin bodhe loma bodhaviSayatAvacchedakatvena bhAseta tAdaza eva bodho yuktastAdRzabodhazca pazuvyaktivizeSyaka eva saMbhavati na tu lomavizeSyaka iti saarH| evaM ceti- evaM ca=AzrayatvasaMbandhAvacchinnabodhaviSayatAyAH padArthAntarAnvayaprayojakatye ca siddhe 'nIlAdipadArthaH padArthena ghaTAdinaivA'nveti na tu padArthaMkadezena ghaTatvAdinA' ityatra bodhaviSayatAzrayatvenaiva rUpeNa saMketaviSayatvaM padArthatvam. tadekadezatyam=padArthaikadezatvaM ca bodhaviSaya
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam ] shktivaadH| (47) atha ghaTatvAdyupalakSite: dravyapadazaktyavagAhipramAto ghaTatvAdiprakArakasya vaTAdipadazaktipramAtaH kAlikAdisaMbandhena ghaTatvAdiprakArakasya ca zAbdabodhastha vAraNAya tatsambandhena taddharmaprakArakabodhaM prati tatsaMbandhena taddharmaviziSTAMze tatpadavAcyatvAvagAhi jJAnaM kAraNaM vAcyaM viziSTAMze tatpadavAcyatvAvagAhitvaM ca vizeSaNIbhUtataddharmatatsaMbandhatadayaMze tadavagAhitvarUpaM vAcyaM na tu tena saMbandhena taddharma dharmitAvacchedakIkRtya tadavagAhitvam-ghaTatvAdikaM dharmitAvacche. tAvacchedakatvena rUpeNa tathAtvarUpam saMketaviSayatvarUpaM vijJeyaM tadeva bodhaviSayatAvacchedakatvameva zakyatAvacchedakatvaM yathA ghaTatvAdau, ghaTaghaTatvasamavAyeSu triSu ghaTapadazaktisvIkArAd ghaTatvAdeH padArthaikadezatvameva padArthatvaM ca ghaTAderevetyarthaH / tathA cAzrayatvasaMbandhAvacchinnabodhaviSayatAvAvacchinna prakAratAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatAzrayatvaM padArthatvam, avacchedakatvasaMbandhAvacchinnabodhaviSayatAtvAvacchinnaprakAratAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatAzrayatvaM padArthaikadezatvamiti siddham / saMprati yadrUpeNa zaktijJAnasya zAbdabodhahetutvamasti tadrUpanirUpaNamArabhate-athetyAdinA / manu ghaTatyopalakSite ghaTe nAma ghaTatyopalakSitaghaTaviSayakaM yad dravyapadazaktijJAnaM tadapi yathArthastrAt pramaiva tAdRzadravyapadazaktijJAnAd dravyatyaprakAraka eva bodha iSTaH-dravyapadasaMkete dravyatyasyaitra prakAratayA bhAnAd na tu ghaTatvaprakArakopi bodha iti ghaTatvopalakSitaviSayakadravyapadazaktijJAnAd ghaTatvaprakArakabodhotpattervAraNAya tathA baTapadazaktijJAnAdapi samavAyasaMbandhenaiva ghaTatvaprakArakabodho nAma samavAya saMbandhAvacchinnaghaTatvaniSTaprakAratAka evaM bodha iSTaH- vaTapadasaMkete prakAratAvacchedakasaMbandhatvena samavAyasyaiva pravezAd na tu kAlikAdisaMbandhenApi ghaTatvaprakArakabodha iSTa iti vaTapadazaktijJAnAdapi kAlikAdisaMbandhAvacchinnaghaTatvaniSThaprakAratAkabodhotpattariNAya tatsambandhenasamatrAyasaMbandhena taddharmaprakAravotram ghaTatvAdidharmaprakArakabodhaM prati tatsaMbandhenaH-samavAyasaMbandhena taddharmaviziSTAMze ghaTatvAdidharmaviziSTA yA ghaTAdivyaktistadviSayakaM yat tatpadavAcyatvAvagahi-samavAyena ghaTatvaviziSTo vaTo ghaTapadavAcyaH' ityAkArakaM zaktijJAnaM tasyaiva kAraNatvaM vaktavyaM tathA ca dravyapadasaMkete dravyatvasyaivAvacchedakatvena mAnAd dravyapadazaktijJAnAd ghaTatvaprakArakabodhasyApattirnAsti tathA ghaTapadasaMkete prakAratAvacchedakasaMbandhatvena samavAyasyaiva bhAnAd ghaTapadazaktijJAnAt kAlikA disaMbandhenApi ghaTatvaprakArakabodhasyApattirnAstItyarthaH / tatsaMbandhena taddharmaviziSTAMze tatpadavAcyabAvagAhitvaM pariSkaroti-viziSTAMza iti,vizeSaNIti-vizeSaNIbhUto yo ghaTasvAdirUpo dharmastAdRzadharmasya ca vyaktau yaH samavAyarUpaH saMbandhastayordhamibhUtA ca yA ghaTAdivyaktisteSu triSvava tadavagAhitvarU. pam ghaTAdipavAnyatvAvagAhityarUpaM viziSTAMze tatpadavAcyatvAvagAhitvaM vaktavyaM na tu tena samavAyasaMbandhena taddharmam ghaTatvAdikaM dharmitAvacchedakIkRtya dharmitAvacchedakamAtraM kRtvA tadavagAhityam= baTAdipadavAcyatvAvagAhitvarUpam-aryAd ghaTatvaM samavAyasaMbandhena dharmitAvacchedakaM matyA samavAyena
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ (48) sAdarza: [sAmAnyadakIkRtya dravyAdipadazaktijJAnasyApi kAlikAdisaMdhandhena ghaTatvAdikaM dharmitAbacchedakIkRtya ghaTAdau ghaTAdipadazaktigrahasyApi ca pramAtvenoktAtiprasaGgA. 'vAraNAtU / evamapi ghaTatvAMze nirmitAvacchedakakAt prameyatvAdimitAvacchedakakAtra ghaTatvaviziSTa vaTavyaktimAtraviSayakavaTapadazaktijJAnasya samavAyasaMbandhena ghaTatvaprakArakabodhaM prati kAraNatvaM na vaktavyamanyathA-ghaTatvaM dharmitAvacchedakIkRtya ghaTaviSayakaM yad dravyapadazaktijJAnaM tadapi yathArthatvAt pramaiva-ghaTasya dravyatvAditi ghaTatvopalakSitaviSayakadravyapadazaktijJAnAdapi ghaTatvaprakAraphabodha Apayeta na caitadiSTam-dravyapadazaktijJAnAd dravyatvaprakArakabodhasyaiveSTavAt, tathA kAlikasaMbandhenApi ghaTasvaM ghaTe vartata eveti kAlikasaMbandhena ghaTatvaM dharmitAvacchedakaM matvA ghaTAdau= ghaTaviSayakaM yad baTapadazaktijJAnaM tadapi yathArthatvAt pramaiveti baTapadazaktijJAnAt kAlikasaMbanvenApi ghaTatvaprakArakabodha Apadyata na caitadaSTam-baTapadazaktijJAnAt samavAyasaMbandhenaiva ghaTa. svaprakArakabodhasyeSTatvAt, yadA tu vizeSaNIbhUtataddharmatatsabandhataddharmiSu triveva tatpadavAcyatyAvagAhijJAnasya tatsaMbandhena tadbharmaprakArakabodhaM prati kAraNasvamucyate tadA tu dravyapadasaMkete dravyatvasyaivA. vacchedakatvena bhAnAd ghaTatvasya cA'bhAnAd dravyapadazaktijJAnAd ghaTatvaprakArakabodhasyApattirnAsti tathA ghaTAdipadazaktijJAna saMbandhAze samatrAyaviSayakameva bhavatIti dhaTapadazaktijJAnAt samavAyAtiriktakAlikAdisaMbandhenApi ghaTatvaprakArakabodhasyApattinAstIti / uktAtiprasaGgaH dravyapadazakti. jJAnAd ghaTatvaprakArakabodhAtiprasaGgo ghaTapadazaktijJAnAt kAlikAdisaMbandhena ghaTatvaprakArakabo. dhAtiprasaGgazca / tatsaMbandhena taddharmaprakArakabovaM prati vizeSaNIbhUtataddharmatatsaMbanvataddharmiSu triSveva tatpadavAcyatvAvAhizektijJAnasya kAraNatvasvIkAreNoktAtiprasaGgayoAraNe kRtepi doSAntaraM kiM veSTabodhasyAnupapattimuddhATayati-evamapItyAdinA / tathA hi ghaTaghaTatvasamavAyeSu triSvapi zaktisvIkArapakSe--AzrayatvasaMbandhAvacchinnabodhaviSayatAtvAvacchinna prakAratAnirUpitavizeSyatA ghaTe avacchedakatvasaMbandhAva. chinnabodhaviSayatAtvAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatA ghaTelve svaniSThAvacchedyatAnirUpitAvacchedakatAvacchedakatvasaMbandhAvacchinnabodhaviSayatAtvAvacchinna prakAratAnirUpavizeSyatA ca sayavAye prAptA tatra ghaTe tu vizeSyatA yuktaiva-vizeSyatAyAH sAvacchinnasvaniyamAd ghaTaniSThavizeSyatAyAzca ghaTatvAvacchinnatvAt, ghaTatve yA vizeSyatA tayApi ghaTatvatvadharmeNa sAvacchinnayaiva bhavitavyamiti ghaTatyasya vaTatvatvarUpaNopasthiterapekSA prAptA ghaTatvasya ghaTatvatvarUpeNopasthityabhAvadazAyAM zAbdabodhAnupapattiH, etadoparijiharSiyA yadyuktaprakAreNa ghaTatve vizeSyatAM tyaktvA prakAratA svIkriyate tadA jAtya'khaNDopAdhiniSThaprakAratAyA niravacchinnatvasvIkAreNa ghaTatvasya ca jAtirUpatvAd ghaTatvatvena rUpeNopasthityapekSAbhAvAd ghaTatvatvena rUpeNAnupasthitidazAyAM zAbdabodhAnupapattivAraNe
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANum . ] zaktivAdaH / ghaTAdipadanirUpitavAcyatAgrahAta tatprakArakabAdhavAraNAya svarUpato ghaTatvAdiprakArakabodhe ghaTatvatvAdyavacchinnamikavAcyatvagrahApekSopeyA tathA ca ghaTatvatvAdyanupasthitidazAyAM ghaTAdipadAcchAbdabodhAnupapattiH / kRtepi samavAye yA vizeSyatA tayApi sAvacchinnayA bhavitavyaM tadavacchedakasamavAyatvaM ca nityasaMbadhatvameveti nityasaMbandhatvarUpeNa samavAyAnupasthitidazAyAM zAbdabodhAnupapattiH, samavAye prakAratAsvIkArapakSepi jAtyakhaNDopAdhiniSTheca prakAratA niravacchinA bhatrati samavAyastu na jAtirna vA'khaNDopAdhiH- saMbandhavizeSarUpatvAditi samavAyaniSThayA prakAratayApi nityasaMbandhatvarUpasamavAyatvena sAvacchinnayaiva bhavitavyamiti samavAyasya nityasaMbandhatvarUpeNAnupasthitidazAyAM zAbdabodhAnupapattistadavasthaiva, zaktijJAnopasthitizAbdabodhAnAM ca samAnarUpatAniyama iti kena rUpeNa zaktijJAnaM kAraNamiti pUrvapakSAbhiprAyaH / - ghaTatvAMze ghaTatvaviSayakaM yanirdharmitAvacchedakakaM nAma yasmin ghaTAdipadanirUpitvAcyatAjJAne ghaTatve dharmitAvacchedakatvena kopi dharmo na bhAseta tAdRzazaktijJAnAdapi zAbdabodho. neSTaH-ghaTasvAze tAzanirdharmitAvacchedakAzaktijJAnAd ghaTatvAMze nimitAvacchedakaka eva zAbdabodhaH syAda nirmitAvacchedakakazAbdabodhasya ca svavirodhijJAnapratibandhakavAbhAvenopayogAbhAvAt tathA yasmin zaktijJAne ghaTatvAMze prameyatvAdikaM dharmitAvacchedakatvena bhAseta. tAdRzAdapi ghaTAdipadanirU. pitavAcyatAgrahAta zAbdabodho neSTaH-tAdRzazAbdabodhe ghaTatvasya prameyatvena bhAnaM syAd ghaTatvasya prameyatvena ca bhAnAsaMbhava eveti ghaTatvAMze nirdharmitAvacchedakakazaktijJAnAd ghaTasvAMze nirmitAvacchedakakabodhavAraNAya ghaTatvAMze prameyatvAdidharmitAvacchedakakazaktijJAnAt prameyatvAdiprakArakabodhavAraNAya ca svarUpato ghaTatvAdiprakArakabodhe nAma yasmin zAbda. bodhe ghaTatvaM ghaTatvatvAdirUpeNa na bhAsate kiM tu svarUpeNaiva bhAseta tAdRzodhArthamapi ghaTatvatvAdyavacchinnadharmikavAcyatvagrahApekSA svIkAryA arthAt yadyapi zAbdabodhaH svarUpata eva ghaTatvaprakAraka iSTastathApi vAcyatvagrahaH vaTatvaviSayakaM zaktijJAna tu ghaTatvatvAvacchinnadharmikameva svIkArya tathA ca zaktijJAnazAbdabodhayoH samAnaprakArakatvaniyamAd anavacchinnaghaTatvaviSayakopi zAgdabodho na bhaviSyati prameyatvAdiprakArakaghaTatyaviSayakopi zAbdabodho na bhaviSyati zaktijJAnena ghaTatvatvAvacchinnasyaiva ghaTatvasyA''kalanAt tathA ca-ghaTatvAMze ghaTatvatvAvacchinnadharmikazaktijJAne svIkRte ca zAbdabodhArthaM ghaTatvasya ghaTatvatvenaiva rUpeNopasthiterapekSA prApteti :ghaTatvatvAdyanupasthitidazAyAM ghaTAdipadAcchAbdabodhAnupapattirityarthaH / / nanvarthavizeSyakazaktijJAnasya zAbdabodhahetutve hi ghaTatvaviSayakazaktijJAne ghaTatvasya vizeSyatayA mAnAd vizeSyatAyAzca sAvacchinnatvaniyamAd ghaTatvatvAdyanupasthitidazAyAM zAbdabodhAnupa, pattirastIti nArthavizeSyakazaktijJAnasya zAbdabodhahetutvaM vakSyAmaH kiM tu padavizeSyakazaktijJAnasya
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarzaH [ sAmAnyana ca ghaTapadAMze ghaTAdivAcakatAjJAnameva zAbdabodhahetu:. evaM ca svarUpato ghaTatvAdiprakArakabodhe vAcakatvAMze svarUpato ghaTatvAdiprakArakajJAnasyaiva hetutvamiti ghaTAdipadajanyabodhe ghaTatvatvAdyupasthite 'pekSetivAcyam , evamapi ghaTAdipadAMze samavAyavAcakatAprakArakajJAnasya zAbdabodhe ghaTatvAdisaMbandhatayA svarUpataH samavAyabhAnaprayojakatAyA vAcyatayA samavAyavAcakatAjJAne ca. vAcakatAMze samavAyasya svarUpataH prakAratvAsaMbhavena nityasaMvandhatvarUpasamavAyatvenaiva sayavAyAvagAhitAyA uktasamavAyabhAnaprayojakatvasyopagantavyatayAH tadanupasthittida padavizeSyakazaktijJAne ca padasyaiva vizeSyatayA bhAnAd ghaTatvasya ca prakAratayaiva bhAnAta prakAratAyAzcA'navacchinnAyA api saMbhavAda'navacchinna prakAratAkabodhasya svavirodhijJAnapratibandhakatvasyApi svIkArAca na ghaTatvasya ghaTatvatvena rUpeNopasthiterapekSeti na ghaTatvatvAdyabhupasthitidazAyAM zAbdabodhAnupapattirityabhiprAyeNAzaGkayAha-- na cati / ghaTapadAMze ghaTAdivAcakatAjJAnam padavizeSyakazaktijJAnam- 'ghaTapadaM ghaTatvAvacchinnavAcakam ' iti / evaM ca-padavizedhyakazaktijJAnasya zAbdabodhahetutve ca / svarUpato ghaTatvAdiprakArabodhe-svarUpata eva ghaTatvArika prakAro yasmin tAdRzazAbdabodhaM prati / vAcakatvAMze svarUpato ghaTatyAdiprakArakajJAnasyaiva vAcakatvaviSayakaM yat svarUpato ghaTatyAdiprakArakaM zaktizAnaM tasyaiva zAbdabocahetutvamiti ghaTAdipadajanyabodhe ghaTAdipadajanyabodhaM prati ghaTatvatvAdyupasthite 'peksstynvyH| 'svaniSThAvacchedakatAni. rUpitAvacchedyatvasaMbandhena ghaTatvAvacchinnA yA ghaTapadajanyabodhaviSayatA tAdRzabodhaviSayatAnirU. pako yo bodhastAda zabodhajanakatvaniSThaprakAratAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatAvad ghaTapadam / * tAdRza vizeSyatAsaMvandhena ghaTaviziSTaM ghaTapadam / ityevaM vA padavizeSyakazaktijJAnasvarUpa vaktavyam / padavizeSyakazaktijJAnapakSepi doSamudghATayati- evamapIti, evamapi--padavizeSyakazaktijJAnasya zAbdabodhakAraNatvaM svIkRtyoktarItyA ghaTatvatvAdyanupasthitidazAyAmapi zAbdabodhopapAdane kRtepi ghaTaghaTatvasamavAyeSu triSvava ghaTapadazaktirastyeva ghaTapadajanyazAbdabodhe ca samavAyopi bhAsate eveti svIkArAt zAbdabodhe ghaTatvAdisaMbandhatayA ghaTAnuyogikaghaTatvapratiyogikasaMbandhasvarUpeNa yat svarUpataH samavAyo bhAsate tAdRzasamavAyabhAnaprayojakatA ghaTAdipadAMza ghaTAdipadaviSayakaM ghaTAdipadavizeSyakaM yat samavAyavAcakatAprakArakaM zaktijJAnaM tasyaiva vaktavyA. samavAya. vAcakatAjJAne=uktazAbdabodhakAraNIbhUtasamavAyavAcakatAprakArakazaktijJAne ca vAcakatAMze sAmavAyasya jAtyakhaNDopAdhyatiriktatvAt svarUpataH prakAratvAsaMbhavena nityasaMbandhatvarUpasamavAyatvenaiva rUpeNa zaktijJAne yA samavAyAvagAhilA tasyA eva uktasamavAyabhAnaprayojakatvamupagantavyamiti samavAyaniSThaprakAratAyA nityasaMbandhatvarUpasamavAyatvAvacchinnatvAt samavAyasya samavAyatvenaiva rUpeNa zaktijJAnaviSayatvAt tadanupasthitidazAyAm-samavAyatvAnupasthitidazAyAM ghaTAdipadA
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam .] zaktivAdaH / zAyAM ghaTAdipadAcchAbdavodhAnupapattiH, tathA ca kena rUpeNa zaktidhiyo hetutaa?| atrocyate-tatsambandhena taddharmaprakArakazAbdabodhe tatsaMbandhAvacchinnataddharmaniSThAvacchedakatAkasvajanyabodhaviSayatvaprakAratAnirUpitecchAvizeSyatAtvAvacchinna. saMsargakatatsambandhAvacchinnataddharmaniSThamitAvacchedakatAkapadaprakArakajJAnatvena viSayatAvizeSasaMsargakA'rthavizeSyakazaktijJAnasya hetutA, IdRzazaktigrahe ca saMbacchAbdavotrAnupapattiH, tathA ca tatra-zAbdabodhe=zAbdabodhaM prati zaktijJAnasya kena rUpeNa hetutetyanvayaH / samavAyasya nityasaMbandhatvaM tArkika eva jAnAtIti tArkikAtiriktasya nityasaMbandhasvarUpeNa samavAyopasthitireva na saMbhavatIti bhAvaH / samavAyaniSThayA vizeSyatayApi sAvacchinnayaiva bhavitavyaM padavizeSyakazattijJAne tu samavAyaH prakAratayaiva bhAsate prakAratA ca jAtyakhaNDopAdhiniSTravA'navacchinnA bhavati samavAyazca na jAtivArakhaNDopAdhiriti samavAyaniSThaprakAratayApi sAvacchinnayaiva bhavitavyamiti samavAyasya svarUpataH prakAratvAsaMbhavaH pradarzitaH / ghaTapade samavAya. vAcakatAstyeveti ghaTapadavizeSyakaM samavAyabhAnaprayojakaM zaktijJAnaM samavayavAcakatAprakAraka vijJeyam ,samavAyasya prakAratvaM ca vAcakatAyAM vijJeyam / .. arthavizeSyakazaktijJAnasya zAbdabodhahetutAmAzritya samAdhatte- atrocyata ityAdinA ! tasaMbandhana-vyathA samavAyasaMbandhena tamaprakArakazAbdabodhe-ghaTatvAdidharmaprakArakaghaTAdivizeSyakazAbdabodhaM prati tatsaMbandhAvacchinnA=samavAyasaMbandhAvacchinnA yA taddharmaniSThA ghaTatvAdidharmaniSThA'vacchedakatA bodhaviSayatAvacchedakatA tAdRzAvacchedakatAko yaH svajanyaH ghaTAdipadajanyo bodhastAdRzabodhasya ghaTAdau yadviSayatvaM tAdRzabodhaviSayatvaniSTA yA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpitA yA vizeSyatAtvAvacchinnA bhagavadinchIyavizeSyatA tAdRzavizeSyatAsaMsargakaM tathA tatsaMbandhAvacchinnAsamavAyasaMbandhAvacchinnA yA taddharmaniSThA-ghaTatvAdidharmaniSThA dharmitAvacchedakatA (vizeSyatAvacchedakatA ) tAdRzadharmitAvacchedakatAkaM yat padaprakArakaM 'uktavizeSyatAsaMbandhena ghaTapadaviziSTo ghaTaH' ityAkArakaM jJAnam =arthavizeSyakazaktijJAnaM tAdRzajJAnatvena rUpeNa viSayanAvizeSasaMsargakasya bhagavadicchIyavizeSyatAsaMsargakasyArthavizeSyakazaktijJAnasya hetutA strIkriyate ityanvayaH, uktapadaprakArakasya viSayatAvizeSasaMsarga kArthavizeSyakazaktijJAnasya hetutetyrthH| tatsambandhAvacchinnataddharmaniSThAvacchedakatAkatatpadajanyabodhaviSayatAniSThaprakAratAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatAsambandhena ghaTapadaviziSTo ghaTaH' ityevaM zaktijJAnasvarUpa vaktavyama, ghaTe uktavizeSyatA'stIti tAdRzavizeSyatAsambandhana ghaTo ghaTpadaviziSTo vijJeyaH / viSa nAvizeSasaMsargakArthavizeSyakazaktijJAnasya hetutA svIkRtA tAdRzazaktijJAnasya svarUpaM ca tatsambandhavicchinnatyAdinA pradarzitam / arthavizeSyakazaktijJAne padamarthe viSayatAvizepema-bhAvadinchIyavizeSyatAsambandhena prakAro bhavatIti tAdRzazaktijJAnaM viSayatAvizeSasaMsargakaM vijJeyam / etadabhiprAyeNaiva svarUpavAkye vizeSyatAtvAvacchinnasaMsargaketyuktam / samavAyasya samavAyatvenopasthiterapekSAbhAvamAha-dRzeti, IdRzazaktihe
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza: [ sAmAnya ndhaghaTakatayaivA''vacchinnatvAMze samavAyabhAnAt svarUpatopi tasya tathAbhAnasaMbhavena. samavAyatvopasthitairnA'pekSeti sAmaJjasyam / (52) 'dravyapadAd dravyaM boddhavyam' ityAkAratAprayojakadravya padajanya bodhaviSayatvayabhagavadicchAprakAratA na ghaTatvAvacchinnaviSayatvaniSThA api tu dravyatvAvacchinnaviSayatvaniSTheveti / dravyapadajanyabodhIyaghaTatvAvacchinnaviSayatvaniSTha prakAra uktarUpArtha vizaiSyaka zaktijJAne samavAyasyAvacchinnatvAMze ghaTatvAdidharmaniSThadharmitAvacchedakatA niSThaM yatsamavAyasambandhAvacchinnatvaM sAdRzAvacchinnatvAMze sambandhaghaTakatayaiva = sambandharUpeNaiva saMsargatayaiva bhAnAt tathA ca tasya samavAyasya svarutopi = samavAyarUpeNApi tathA-saMsargatayA mAnasambhavena samavAyatvena rUpeNopasthiternA'pekSeti samavAyasya samavAyatvena rUpeNAnupasthitidazAyAmapi na zAbdabodhAnupapattirityarthaH / jAtyakhaNDopAvyatiriktapadArthaniSThA prakAratA sAvacchinnaiva bhavatIti niyamepi saMsargatApi sAvacchinnA bhavatIti niyamAbhAvAt samavAye cAtra saMsargatAyA eva svIkArAna samavAyatvopasthiterapekSeti bhAvaH / dravyapadAt pradarzitAM ghaTatvaprakAraka bodhApatti parAkaroti - dravyapadAditi zaktijJAnaniSThA yA 'dravyapadAd dravyaM boddhavyam' ityAkAratA tAdRzAkAratAprayojako yo dravyapadajanyo bodhastAEater yA viSayatA tAdRzaviSayatAniSThA yA bhagavadicchIyavizeSyatAnirUpitA prakAratA sA prakAratA ghaTatvAvacchinnaM yad ghaTaniSThaM bodhaviSayatvaM tanniSThA na bhavati kiM tu dravyatvAvacchinnaM yad dravyaniSThaM bodhaviSayatvaM tanniSThaiva bhavati - dravyapadajanya bodhaviSayatAyA dravyatvAvacchinnatvaniyamAd ghaTatvAnavacchinnatvAcca dravyapadazaktijJAne dravyasya dravyatvenaiva mAnAd ghaTatvena cA'bhAnAditi dravyapadAt 'dravyapadAd dravyaM boddhavyam' ityAkArakazaktijJAnena dravyatvaprakAraka evaM zAbda bodhaH saMbhavati na prakAraka ityarthaH / yadyuktaprakAratA ghaTatvAvacchinnaviSayatvaniSThA syAttadA dravyapadAd ghaTatvaprakAraka bodhaH syAdapi na caivamasti tatpadajanyabodhaviSayatvaniSThA prakAratA yaddharmAvacchinnaviSayatvaniSThA bhavati taddharmaprakAraka eva bodho bhavatIti niyamastathA bhagavadicchIyavizeSyatAnirUpitaprakAratA yatpadajanyabodhaviSayatvaniSTA bhavati taddharmAvacchinnaviSayatvaniSTheva bhavatiH kiMvA tatparajanyabodhaviSayatvaniSThA prakAratA yattadajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpakabhagavadicchIya vizeSyatA nirUpitA bhavati taddharmAvacchinnaviSayatvaniSThaiva bhavatIti niyama iti dravyapadajanyavocaviSayatvaniSThA prakAratA dravyapadajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratA nirUpaka bhagavadicchIyavizevyatAnirUpitA bhavati dravyatvAvacchinnaviSayatvaniSThA ca bhavatIti dravyapadAd dravyatvaprakAraka evaM bodho jAyate na vaTatvaprakAraka ityabhiprAyaH / ghaTavizeSyakaM dravyapadaprakArakaM zaktijJAnaM tu naH zramAtmakaM bhavati yena dravyapadAdAntasya ghaTatvaprakAraka bodhaH syAdityAha - dravyapadeti, dravyapadAd ghaTatvaprakArakabodhaM prati 'dravyapadajanyabodhIya ghaTatvAvacchinna viSayatvaniSTaprakAratA nirUpita bhagavadi
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam. ] shktivaadH| (53) tAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatAtvAvacchinnasaMsargeNa ghaTatvAvacchinne dravyapadaprakArakaM jJAnaM saMsargatAvacchedakaghaTakaghaTatvAvacchinnatvAMzebhrama eva / / na ca dravyapadajanyavibhattyupasthApitaikatvAdiprakArakadravyatvAvacchinnavizeSyakabodhIyA yA ekatvAvacchinnadravyatvAvacchinnaviSayatA sApi dravyapadajanyabodhIyadravyatvAvacchinnaviSayatAtvena bhagavadicchAviSayaH evaM ca dravyapadajanyabodhIyaikatvAvacchinnaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpitabhagavadicchAvizeSyatAsambandhenaika. svAdimato dravyapadavatvAd dravyapadAdabhrAntasya padAntarAnupasthitaikatvaprakAre-. cchIyavizeSyatAtvAvacchinnasaMsargeNa dravyapadaviziSTo ghaTaH' ityAkArakazaktijJAnasya kAraNatvaM vaktavyam etAdRzazaktijJAne saMsargatA bhagavadicchIyavizeSyatAyAM prAptAM tAdRzasaMsargatAvacchedakaM cAtra ghaTatvAvacchinnaviSayatvaniSThaprakAratA nirUpitatvameva ghaTatvaM ca tadghaTakamiti saMsargatAvacchedakaghaTakaghaTatvena yad dravyapadajanyabodhaviSayatvasyAvacchinnatvaM tad bAdhitameva-dravyapadajanyabodhaviSayatvasya dravyatvAvacchinnatyaniyamena ghaTatvAvacchinnatyAsambhavAditi ghaTatvAvacchinne ghaTavizeSyapha (baTaviSayakam ) dravyapadaprakArakaM zaktijJAnaM saMsargatAvacchedakaghaTakaghaTatvAvacchinnatvAMze bhrama eva bhramAtmakazaktijJAnasya ca na pramAtmakabodhaM prati kAraNateti na dravyapadAd ghaTatvaprakArakapramAsmakabodhApattirityarthaH / dravyapadeti-dravyapadajanyo yo bodhastAdRzabodhIyaM yad ghaTatvAvacchinnaM vizyatvaM tanniSThA yA prakAratAtannirUpitA yA bhagavadicchIyA vizeSyatAtyAvacchinnA vizeSyatA tatsambandhenetyancayaH / nanu "dravyapadAd dravyaM boddhavyam' ityA kArakabhagavatsaMketasvIkAre dravyaniSTA yA dravyapadajanyabodha viSayatA sA yayA dravyatvAvacchinnAsti tathA 'dravyam' ityekavacanopasthitaikatvasyApi dravye evAnvayAdekatvAvacchinnApyasyeva tathA caikatvAvacchinnA dravyatvAvacchindA...ca yA dravyapadajanyastathA dravyamityekavacanavibhaktyupasthApitaikatyaprakArako dravyatvAvacchinna / dravya ) vizeSyako bodhastAdRzabodhIyA viSayatA sApi dravyapadajanyabodhIyAdravyatvAvacchinnA yA viSayatA tAdRzaviprayatAvena rUpeNa bhagavadicchAviSaya eva tathA caikatvAdimatA-ekatvAdiviziSTasya ghaTAdidavyastha dravyapadajanyabodhIyA yaikatvAvacchinnA dravyaniSTA viSayatA tAdRzavipayatAniSThaprakAratAnim.pinA pA dravyaniSThA bhagavadicchIyavizeSyatA tAdRzavizeSyatAsaMbandhena dravyapadavattvAd dravyapadAdabhrAnta. jhyAri padAntarAnupasthitaikatvaprakAreNa-padAntareNaikatvasyAnupasthitidazAyAmadhyekatvaprakArakaH zAdabodhaH syAdeva, yethA dravyatyaprakArakabodhaM prati dravyapadajanyabodhIyaviSayatAyAM dravyatvAnvaya eva hetustathaikaravaprakArakabodhaM prati bodhIyaviSayatAyAmekatvAnvayasyaiva hetutvaM prAptam asti coktarIyA dravyapadajanyabodhIyaviSayatAyAmekasvAntrayaH, kiM ca yathA dravyatvaprakArakabodhaM prati dravye davyapadajanyabodhIyadravyastrAvanchinnaviSayatAniSThaprakAratAnirUpitabhagavadigchIyavizeSyatAsaMbandhena dra. vyapadavattvaM hetustathaikatvaprakArakabodhaM prati ekatvavati dravyapadajanyabodhIyaikatvAvacchinnaviSayatAni
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 54 ) sAdarza: [ sAmAnya NApi zAbdabodhaprasaGgo durvAra eveti vAcyam, tAdRzavizeSyatAtvena tasyAH saMvandhatvAnupagamAt / atha vA- tatpadajanyataddharmaprakAra kazAbdabodhe taddharmAvacchinnatvAvacchinnatvena tatpadajanyabodhaviSayatvaprakAratAvagAhi tAdRzaprakAratAnirUpita vizeSyatAsaMsargakaM padaprakArakaM jJAnaM hetuH evaM caikatvAdiprakArakadravyAdipadajanyabodhajanakazaktigrahe -ki SThaprakAratAnirUpitabhagavadicchIya vizeSyatAsambandhena dravyapadavatstvasya hetutvaM prAptam asti caikatvavati ghaTAdidravye uktasambandhena dravyapadavatyamiti dravyapadAdazrAntasyApi padAntarAnupasthitaikatvaprakAreNa zAbdabodhaprasaGgo durgAra evetyAzaGkayAha-na ceti / parihArahetumAha- tAdRzeti tAdRzavizeSyatAvena= dravyapadajanyabodhIyaikatvAvacchinna viSayatvaniSThaprakAratAnirUpita bhagavadicchIya vizeSyatAtvena rUpeNa tasyAH = bhagavadicchIya vizeSyatAyAH saMbandhatvaM na svIkriyate yena dravyapadAdabhrAntasya padAntarAnupasthitaikatvaprakAreNa zAbdabodhApattiH syAt, yadyuktarUpeNa bhagavadicchIyavizeSyatAyAH sambandhavaM syAttadA dravyapadajanyavodhIyaviSayatAyA ekatvAvacchinnatvena tatra pravezenaikatvasya padAntarAnupasthitidazAyAmapyekatvaprakAraka bodho vyapadAt syAdapi na caivamasti, dravyapadajanyavodhIyavipayAyAstatra dravyatvamAtrAvacchinnatvena pravezAdityarthaH / prakArAntareNa samAdhatte - atha veti, yathA - ghaTapadajanyavaTatvaprakArakazAbdabodhaM prati ghaTatvAvacchinnatvAvacchinnatvena rUpeNa ghaTapadajanyavodhaviSayatAniSTaprakAratAyA avagAhi tathA tAmrakAratA nirUpita vizeSyatAsaMsargakam = ghaTapadajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratA nirUpitavizeSyatA saMsargeNa padaprakAra kamartha vizeSyakaM yat 'ghaTapadajanyabodhaviSayatAniSTaprakAratAnirUpitabhagavadicchIya vizeSyatAsambandhena ghaTapadaviziSTa ghaTa:' ityAkArakaM zaktijJAnaM tadeva heturityanvayaH | ghaMTe ghaTatvamapyasti ghaTapadajanyavocaviSayatvamapyastIti ghaTapadajanyabodhaviSayatvaM ghaTatvAvacchinnaM jAtamiti pada janyavodhaviSayatve ghaTatvAvacchinnatvamapyasti bhagavadiSchIya vizeSyatAnirUpitA prakAratApyastIti sA prakAratA ghaTatvAvacchinnatvAvacchinA jAteti zaktijJAnasya taddharmAvacchinnatvAvacchinnatvena rUpeNa tatpadajanyabodhaviSayatvaniSTaprakAratAyA avagAhityamuktaM tathA ca zaktijJAnaM yaddharmAvacchinatvAva cchinnatvena rUpeNa tatpadajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAyA avagAhanaM karoti taddharmaprakAraka evaM tena padena zAbdabodho bhavati nAnyadharmaprakAreNa yathA ghaTapadena ghaTatvaprakAraka eva bodho jAyate-ghaTapadazaktijJAnena ghaTatvamAtrAvacchinnatvAvacchinnatvenaiva ghaTapadajanyabodhavipayatvaniSThaprakAratAyA avagAhanAt, tathA ca dravyapadazaktijJAnena dravyapadajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAyA dravyatvamAra trAvacchinnatvAvacchinnatvenaivAvagAhanAd dravyapadAd dravyatvamAtraprakAraka eva bodho jAyate natu padAntarAnupasthitaikatvaprakArako pi / evaM ca dravyapadAd vaTatvaprakAraka bodhasyApyApattirnAstI tyarthaH / svAbhiprAyamudghATayati evaM ceti, dravyapadAd dravyaM boddhavyam ityAkArA 4
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam . ] shktivaadH| (55) dravyAdipadajanyabodhaviSayatvaniSThadravyatvAvacchinnatvenaiva tAdRzaviSayatvamavagAhamAnAyA bhagavadicchAyAH prakAratAyAM dravyatvamAtrAvacchinnatvenAvacchinnAyAM bAdhita. syaikatvAvacchinnatvAvacchinnatvasyAvagAhanAt tasya bhramatvanirvAheNAtiprasaGgAnavakAzAt / yattu padArthAze ghaTatvAdeH zAbdabodhaprakAratAyAM tadaMze tatpadazakyatAvacchedakatvameva prayojakaM zakyatAvacchedakatvaM ca-tatpadajanyabodhaviSayatvaprakAratAnirUpibhagavadicchA dravyapadajanyabodhaviSayatvaniSThaM yad dravyatvAvacchinnatvaM tenaiva rUpeNa tAdRzaviSayatvam dravyapadajanyabodhaviSayatvamavagAhate--dravyapadajanyabodhaviSayatvAdhikaraNe dravye dravyatvadharmasya sattvAt tasyaiva ca bodhaviSayatAvacchedakatvena bhagavadicchAviSayatvAd atra ca 'dravyapadena dravyatvaprakAraka eva ghaTapadena ca ghaTatvaprakAraka eva bodho jAyate nAnyadharmaprakArakaH itiniyamasyaiva niyAmakatvAt, dravyapadajanyabodhaviSayatvaM dravyatvAvacchinnatvena rUpeNAvagAhamAnAyA bhagavadichAyA nAma tAdRzabhagavadicchAnirUpitA arthAt tAdRzabhagavadicchIyavizeSyatAnirUpitA yA dravyapadajanyabodhaviSayatvaniSTA prakAratA tasyAM dravyatvamAtrAvacchinnatvAvacchinnatvaM vartate-dravyavRttidravyapada janyabodhaviSayatve dravyatvAvacchinnatvasya sattvena tAdRzabodhaviSayatvaniSTaprakAratAyAM dravyatvAvanchi: natvAvacchinnatvasya sattvAd na tvekatvAvacchinnatvAvacchinnatvamapIti tAdazaprakAratAyAM bAdhitasyaikatvAvacchinnatvAvacchinnatvasya ekatvaprakArakadravyapadajanyabodhajanakazaktigraheNa nAma padAntareNaikakhAnupasthitidazAyAmekatvaprakArako dravyapadajanyo yo bodhastAdRzabodhajanakena zaktigraheNAvagAhanAd bAdhitArthaviSayakajJAnasya bhramatvaniyamena tasya-dravyapadajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAM bAdhitenaikatvAvacchinnatvAvacchinnatvena rUpeNAvagAhamAnasyoktazaktigrahasya bhramatvani,heNa-bhramatvaprAptyA atiprasaGgaH padAntareNaikatyAnupasthitidazAyAM dravyapadAdekatvaprakArakabodhApatti sti-uktabhramAtmakazaktijJAnena dravyapadAt pramAtmakaikatvaprakArakabodhAsaMbhavAdityarthaH / . parAkartuM dIdhitikAramatamanuvadati-yattvityAdinA, ghaTAdipadArthaviSayakazAbdabodhe ghaTAdau ghaTatvAderyat prakAratayA bhAnaM bhavati tAdRzaghaTatvAdiniSThazAbdabodhaprakAratAyAM tadaMze ghaTatvAdau yad ghaTAdipadazakyatAvacchedakatvaM tadeva prayojakamasti zakyatAvacchedakatvaM ca ghaTAdipadajanyavodhaviSayatvaniSTaprakAza pitabhagavadicchIyavizeSyatAvacchedakatvarUpaM vijJeyam-ghaTAdipadArthe tAdRzavizeSyatAyA ghaTatvAdezca sattvena ghaTatyAdau tAdRzavizeSyatAvacchedakatvaprApteH, bodhaviSayatayA saMketaviSayatvarUpaM yad vizeSaNavidhayA vAcyatvaM tadrUpaM zakyatAvacchedakatvaM na vijJeyam, pravRttinimittasya ghaTatvAdervAcyatvapakSe tu bodhaviSayatayA saMketaviSayatvarUpaM yad vizeSaNavidhayA vAcyatvaM tadeva zakyatAvacchedakatvaM sambhavati-ghaTatvAderghaTAdau vizeSaNatvamastIti vizeSaNavidhayaiva ghaTAdipadavAcyatvAt, yadA ca zakyatAvacchedakatvamuktavizeSyatAvacchedakatvarUpaM svIkRtaM tadA pravRttinimittasya ghaTatvAderghaTAdipadavAcyatvApattesbhAvAd vAcyatvasvIkAro vyartha
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ (56) sAdarzaH [ sAmAnyatavizeSyatAvacchedakatvaM na tu bodhaviSayatayA saMketaviSayatvarUpaM vizeSaNavidhayA vAcyatvam, tathA ca taddharmaprakArakazAbdabodhe taddharmAvacchinnatvaviziSTatAdRzaviSayatAsaMsargakaM padazaktijJAnameva kAraNamAstAm. dravyAdipadajanyabodhaviSayatvaprakAratAnirUpitadravyatvAvacchinnabhagavatsaMketIyavizeSyatAtvenaiva sambandhatA na ta tAdRzaprakAratAnirUpitavaTatvAvacchinnavizeSyatAtvena-tAdRzaprakAratAnirUpitabhagavadicchAvizeSyatAyAM dravyatvAderevAJcacchedakatvaM na tu ghaTatvAderityevaM svIkaraNIyamiti noktAtiprasaGga iti kiM pravRttinimittasya vAcyatvopagameneti zakyatAvacchedakamavAcyameveti dIdhitikAramatam / tanna zobhanam- evaM sati zaktijJAnA''dhunikasaMketajJAnayorekarUpeNaiva hetutvAd eveti zakyatAvacchedakaM ghaTatvAdikaM ghaTAdipadAvAcyamevetyuktapravRttinimittalakSaNe "vAcyatve sati' iti yezaSaNamanarthakameva / atra "kiM pravRttinimittasya vAcyatvopagamena" ityaprimavAkyenAnvayaH / zaktijJAnazAbdabodhayoH kAryakAraNabhAvasvarUpamAha-tathA ceti, zakyatAvacchedakatvasya tatpadajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatAvacchedakatvarUpatvasvIkArAt / taddharmaprakArakazAbdabodhe dravyatvAdiprakArakazAbdabodhaM prati taddharmAvacchinnatvaviziSTA=dravyatvAdidharmAvacchinA. yA tAdRzaviSayatA dravyAdipadajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatA tatsaMsargakam-tAdRzavizeSyatAsambaMdhana padaprakArakamarthavizeSyakam 'uktavizeSyatAsaMbandhana dravyapadaviziSTaM dravyam' ityAkArakaM yat zaktijJAnaM tadeva kAraNamityarthaH / uktavizeSyatAyA yena rUpeNa padapratiyogikasambandhatvamabhimataM tadAha-dravyAdIti, dravyapadajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpitA dravyatvAvacchinnA ca yA bhagavadicchIyavizeSyatA tAdRzavizeSyatAtvenaiva rUpeNoktavizeSyatAyAH sambanvatvaM na tu tAdRzaprakAratAnirUpitA-dravyapadajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpitA yA ghaTatvAvacchinnA bhagavadicchIyavizeSyatA tAdRzavizeSyatAtvena rUpeNa-'dravyapadAd dravyaM boddhavyam' ityevaM rUpeNa bhagavatsaMketasvIkArAd dravyapadajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpitabhagavadicchIyavizeSyatAvacchedakatvaM dravyatve eva svIkRtaM na tu ghaTatvepi yena uktAtiprasaGgaH= dravyapadAd ghaTatvaprakArakabodhasyApattiH syAt-' dravyapadAd ghaTo boddhavyaH / ityevaM bhagavatsaMketA'svIkArAditi dravyapadAd ghaTatvaprakArakabodhAtiprasaGgo nAstItyarthaH // __uktaM parAkaroti- tanneti, tvaduktarItyA hi zakyatAvacchedakaprakAratAkazaktijJAnasya zAbdabodhakAraNatvaM prAptaM zakyatAvacchedakaM ca vizeSyatAvacchedakameva vizeSyatAvacchedakaM ca dharmitAvacchedakameva tathA ca zaktijJAnA''dhunikasaMketajJAnayorekarUpeNaiva zAbdabodhaM prati hetutvAd yadi zaktijJAnasya zakyatAvacchedakaprakAratAkazaktijJAnatvena rUpeNa zAbdabodhahetutvaM tadA''dhunika
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam . ] shktivaadaa| (57) yatra 'dravyapadAd guNavattvAdinA dravyaM boddhavyam ' ityAkAraka AdhunikaH kasyacitsaMketo dravyatvAvacchinnavizeSyatAsaMbandhana dravye gRhItastatra tAdRzasaMketagrahAd dravyatvena dravyabodhApatteH guNavatvAdiprakArakazAbdabodhAnupapattezca duritvAt / // iti zaktivAdasAmAnyakANDaM samAptam // . . saMketajJAnasyApi zakyatAvacchedakaprakAratAkazaktijJAnatvenaiva rUpeNa zAbdabodhahetutvaM vaktavyamiti 'dravyapadAd guNavattvena dravyaM boddhavyam' ityAkArakAdhunikasaMketasyApi zakyatAvacchedakaprakAratAkazaktijJAnatvenaiva rUpeNa zAbdabodhakAraNatvaM prAptaM zakyatAvacchedakaM ca dharmitAvacchedakameva dharmitAvacchedakaM coktAdhunikasaMketasthale dravyatvameva dravyasyaiva dharmitvAd na tu guNavattvamapi. zaktijJAnazAbdabodhayozca samAnaprakArakatvaniyamAd dravyatvaprakArakasaketajJAne jAte zAbdabodhopi dravyatvaprakAraka eva syAnna tu guNavattvaprakAraka iSTazcoktAdhunikasaMketasthale guNavattvaprakArakaH zAbdabodha ityAkSepaH / dravye ityasya dravyaviSayaka ityarthaH / asmanmate ca tatpadajanyabodhaviSayatAyAM yasya dharmasyAvacchedyatvasaMbandhenAnvayo bhavati taddharmaprakAraka eva zAbdabodho bhavati 'dravyapadAd guNavattvena dravyaM bodravyam ' ityatra 'guNavattvena ' iti tRtIyAyA avacchedakatvamartha etAdRzasaMketajJAnena jAyamAnadravyapadajanyabodhaviSayatAyAM svaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatvasaMbandhena guNavattvasyaivAnvayo bhavati. na dravyatvasyeti guNavattvaprakAraka eva bodho jAyate na tu dravyatvaprakArakaH / athavetyAdyuktakAryakAraNabhAvena coktasaMketasthale dravyapadajanyabodhaviSayatvaniSThA prakAratA guNavattvAvacchi. natvAvacchinnA bhavatIti guNavattvaprakAraka eva bodho jAyate na dravyatvaprakAraka:- tatpadajanyabodhaviSayatvaniSThA prakAratA yaddharmAvacchinnatvAvacchinnA bhavati taddharmaprakArakasyaiva zAbdabodhasya saMbhavAdityabhiprAyaH / dravyapadajanyabodhaviSayatAyAM guNavattvAvacchinnatvamastIti tAdRzaviSayatAniSThA akAratA guNavattvAvacchinnatvAvacchinnA jAtelyavadheyam / // iti sAmAnyakANDazaktivAdasyA''darzAkhyA vyAkhyA samAptA //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha vizeSakANDam / atha padArthAze iva prakArIbhUtadharmAzepi vAcyatvagrahasyApekSitatve AkA dAcchabdAzrayatayA bodhoM na syAt- zabdAzrayatvasyA''kAzapadAvAcyatAyAH " siddhAntaziddhatvAt. tadvAraNAyaiva pravRttinimittalakSaNe " vAcyatve sati" itivizeSaNopAdAnAditi cet ? na- zabdAzrayatvasyAkAzapadavAcyatvamanaGgIkartRbhiH prAcInairAkAzapadAdAkAzAMze tadupasthApyadharmAprakArakazAbdabuddherevopagamAt taduktam- " astu padAdapi nirvikalpakam " iti, nirvikalpakatvaM ca tadaMze tatpa sAmAnya kANDavAkyArthapUrNajJAnavatA naNAm / svalpaM vizeSakANDesmiJ jJAtavyamavaziSyate // goghaTAdisAmAnyazabdAnA zaktizaktijJAnayoH svarUpanirUpaNaM kRtvA saMpratyA''kAzAdivirazabdAnAM zaktivAdamArabhate- athetyAdinA / vizeSato nigadavyAkhyAtoyaM granthaH / yathA ghaTAdipadArthaviSayakaghaTAdipadavAcyatvajJAnasya ghaTAdipadajanyazAbdabodhArthamapekSAsti tathA yadi prakArIbhUtaghaTatyAdidharmaviSayakaghaTAdipadavAcyatvajJAnasyApi ghaTAdipadajanyazAbdabodhArthamapekSA syAttadA ghaTatvAderghaTAdipadavAcyatvasvIkArAd ghaTAdipadAdU ghaTatvAdiprakArakazAbdavodhasaMbhavepyAkAzapadAnchavdAzrayatvaprakArakabodho na syAdeva- zabdAzrayatvasyAkAzapadavAcyatvA'naGgIkArAt , vAcyadharmaprakArakavodhasyaivaSTatvAt, AkAzatvaM ca na jAti:- ekamAtravRttityAdilyAkAzatvaM zabdAzrayatvamevatyarthaH / tadvAraNApa-zabdAzrayatvasyAkAzapadavAcyatvavAraNAyaiva / iSTApattyA pariharati-- neti, AkAzapadAt svarUpata evAkAzaviSayakaH zAbdabodho jAyate na tu zabdAzratvarUpeNa nAma zabdAzrayatvaprakAraka ityarthaH / yadi zabdAzrayatvasyAkAzapa'dAvAcyatvepyAkAzapadAcchabdAzrayatvanakArakabodha: syAttadA vAnyadharmaprakAraka eva dodho bhavatIti niyamabhaGgena ghaTatvAdInAmapi ghaTAdipadAvAcyatvepi ghaTatvAdiprakArabodhasaMbhavena ghaTatvAdInAM ghaTAdipadavAcyatvamanarthakaM syAdapi na caivamasti- AkAzapadAcchabdAzrayatvA'prakArakasyaiva svarUpata AkAzavizyakabodhasya svIkArAditibhAvaH / tadupasthApyadharmAprakArakazAbdabuddheH=AkAzapadopasthApyo yaH zabdAzrayatvadharmastada'yakArakazAbdabodhasyava / tathA cAkAzapadAdAkAzasyopasthitistu zabdAzrayatvaprakArikaiva bhavatIti prAptam / AkAzapadAnniSprakArakabodhe pramANamAha--- asviti, jJAnamiti zeSaH / indriyeNa pratyakSaM tu prathamaM nirvikalpakaM jAyate eveti sarvamatasiddham , AkAzapadAdapi savikalpakaHkiMciddharmaprakArako bodho nopapadyate ityAkAzapadAdapi nirvikalpakam AkAzapadopasthApya.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam ] shktivaadH| (59) dopasthApyadharmAprakArakatvaM na tu tadaMze sAmAnyato niSpakArakatvam- vibhaktyupasthApitaikatvAdInAM tadaMze prakAratAyA AvazyakatvAt tena samaM padArthAntarasya saMsargAnavagAhane tAdRzabodhasya zAbdatvAsaMbhavAcca / vastutastu tatra nirvikalpakapadaM tatpadopasthApyavastvavizeSitadharmiviSayakazAbdAnubhavajanakanirvikalpakasmaraNaparam , ata eva tatra " nirvikalpakarUpasya smaraNaspAnupapatti:- anubhavasya svasamAnaprakArakamAtrasmRtijanakatvAt " ityA. zakya prakArAntareNa tAdRzasmaraNamupapAditaM mishrH| dharmAprakArakaM jJAnam-bodho bhavatu / ayaM bhAva:- AkAzatvaM yathA zabdAzrayatvarUpaM tathA'STadravyAtiriktadravyatyarUpamapi tatra yadyAkAzapadasya zaktiH zabdAzrayatye syAttadA'STadravyAtiriktadravyatyepi syAt na caitadU yuktam-- ekatharmiprakArIbhUteSu nAnAdharmeSvekapadasya paryAyA nAnAzaktInAM kacidanyadarzanAt, ubhayatraikApi zaktirna saMbhavati- ekadA''kAzapadAdubhayadharmaprakArakabodhasyA zanAt, ekatra zaktirekatra ca lakSaNetyapi na yuktam-vinigamanAvirahAdityAkAzapadasya kasminnapi dharme zaktirnAsti tasmAnirvikalpaka eva bodho jAyate ityagatyA svIkAryamiti / indriyajanyaM nirvikalpakajJAnaM tu sAmAnyato niSprakArakameva jAyate asti kiMcidityevaM rUpatvAd vyaktimAtraviSayatvAdvA padAttu sAmAnyato niSprakArakaM jJAnaM na jAyate "zAbdavodhe caikapadArthe'parapadArthasya saMsargaH saMsargamaryAdayA bhAsate" iti niyamena padArthAnta: rasaMsarga vinA zAbdabodhatvAnupapattarityabhipretya nirvikalpakalvasvarUpamAha-nirvikalpakatvaM ceti / tadaMze tatpadavAcyavyaktau / tena tatpadavAcyavyaklyA / nanu yadyAkAzapadAdupasthitistu zabdAzrayatvaprakArikA bodhazca niSprakArakastadopasthitizAbda. bodhayoH samAnaprakArakatvaniyamabhaGgaH syAdityAzaGkayAha-vastutastviti, tatra" astu vA padAdapi nirvikalpakam " ityatra / taditi-AkAzapadopasthApyaM yacchabdAzrayatvarUpaM vastu tada'vizeSitaM yadAkAgarUpaM dharmi tadviSayako ya: zAbdAnubhavastajanakaM yannirvikalpakasmaraNam upasthitistatparamiyaH, tathA cAkAzapadAdAkAzasya svarUpata evopasthitizAbdabodhau bhavata iti prAptamiti no sthitizAbdabodhayoH samAnaprakArakatvaniyamabhaGgApattirityabhiprAyaH / tatra nirvikalpakapadaM nirvikalpakopasthitiparaM na tu nirvikalpakazAbdabodhaparamityatra pramANamAha- ata eveti / ata eva tatra. nirvikalpakapadasya nirvikalpakasmaraNaparatvAdeva, nirvikalpakaM smaraNaM na saMbhavati-smaraNaM hyanubhUtapadArthaviSayakaM jAyate tatrAnubhavo yatprakArako bhavati tatprakArakameva saMskAramutpAdayatIti tAdRzasaMskArodrodhena jAyamAnaM smaraNaM saprakArakameva jAyate na tu niSprakArakaM strajanyasaM. skAradvArA'nubhavasya svasamAnaprakArakamAtrasmRtijanakatvAditi zaGkArthaH / prakArAntareNeti-smaraNamanubhUtasyaiva bhavatIti niyame satyapya'nubhUtasya smaraNaM bhavatyeveti niyamo nAsti- saMskArapramopeNa smaraNAbhAvasyApi saMbhavAditi yathA kaTakAdiviziSTadevadattadarzane jAte kAlAntare
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 60 ) sAdarza: [ vizeSa 7 atra ca mate jAtyatiriktasya tasya svarUpataH padArthAntare prakAratvA'saMbhavAt 'AkAzavAsI' ityAdau zAbdabodhAnupapattiH, 'anvayitAvacchedakAvacchinne eva padArthAntarAnvayaH itiniyamAnupapattizceti padArthoM iva padArthaprakArIbhUtadharmAzeSi zaktigrahApekSAyAM gotvAdergavAdipadavAcyatvavacchabdAzrayatvasyApyAkAzapadavAcyatvamAvazyakam / ata eva dIdhitikRtA guNaTippaNyAM rUpagranthe " atreda tattvam" ityAdinA gotvAdinA zabdAzrayatvasyAvizeSaM vyutpAdya prakAzasthapravR kaTakAdiviSayaka saMskArapramoSeNa kevaladevadattavyaktimAtraviSayakaM smaraNaM jAyate na tu kaTakAdiviSayakamapi tathA zabdAzrayatvaprakAraka zaktijJAne jAtepyAkAzapadAnniSprakArakasmaraNaM ( upasthitiH ) saMbhavati - zabdAzrayatvaviSayaka saMskArapramoSasvIkArAdityevaM tAdRzasmaraNam = nirvikalpakasmaraNamupapAditaM murArimizrarityarthaH / uktaprAcInamatamAlocayati- atra cetyAdinA / tasya AkAzasya | padArthAntare = AkAzavAsyAdau / jAtyakhaNDopAdhiniSTheva prakAratA'navacchinnA bhavati na tu tadatiriktapadArthaniSThApi. AkAzastu na jAtirna vA'khaNDopAdhiriti yadyAkAzapadAdAkAzasya svarUpata eva bhAnaM syAttadAsskAzasyAkAzavAsini svarUpataH prakAratvAsaMbhavAt 'AkAzavAsI ' ityatrAkAzaprakArakAkAzavAsivizeSyakabodho na syAdevetyarthaH / ' nIlamAkAzam ' ityAdAvAkAza vizeSpakoSi bodho na syAt - anvayitAvacchedakAvacchinne eva padArthAntarAnvayasya svIkArAd yathA 'nIlo ghaTa: ityatrAnvayitAvacchedakena vaTatvenAvacchinne eva nIlapadArthAntrayo bhavati - ghaTapadAd ghaTana rUpeNa ghaTasya mAnasvIkArAt, AkAzapadAccAkAzasya svarUpa eva mAnasvIkArAd / yadi svarUpeNApyupasthita AkAze nIlAdipadArthAntarAnvayaH kriyate tadA anvayitAvacchedakA - vaccha eva padArthAntarAntrayaH " itiniyamabhaGgaH syAdityAha - anvayiteti / yadi gotvAdergavAdipadavAcyatvamiSTaM tadA zabdAzrayatvasyApyAkAzapadavAcyatvaM svIkAryamevetyAha- padArthe iti / tathA cAkAzapadAcchabdAzrayatvarUpeNAkAzabhAnasaMbhavAt ' AkAzavAsI ' ityAtrAkAzasya zabdAzratvena prakAratayA mAnaM padArthAntare prakAratvaM ca saMbhavati, ' nIlamAkAzam ' ityAdAvapyAkAzasyAnvayitAvacchedakena zabdAzrayatvenAvacchinnatvAttatra nIlapadArthAnvayaH saMbhavatIti na kopi doSa ityarthaH / zabdAzrayatvasyAkAzapadavAcyatve mAnamAha- ata eveti / ata eva = zabdAzrayatvaryAkAzapadavAcyatvAdeva guNaTippaNyAm= tattvacintAmaNinAma kanyAyapranthe guNapadArthanirUpa gaTipaNyAM yatra rUpAtmaka guNanirUpaNaM tatretyarthaH / yadi gotvAdInAM gavAdipadavAcyatvaM svIkriyate tadA gotvAvizeSAcchandAzrayatvasyApyAkAzapadavAcyatvamavazyaM svIkAryameva tathA coktapravRttinimittalakSaNe " vAcyatve sati " iti vizeSaNaM nopAdeyaM tasya zabdAzrayatve AkAzapadavAcyatvavAraNArthamevopAdeyatvAt zabdAzrayatve cAkAzapadavAcyatvasyAvazyakatvena svIkArAdityAha - gotvAdineti / dIdhitigranthe pUrvAparavirodhamudghATayati- pratyakSeti / uktarUpagranthe tu dIdhiti ""
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam.] shktivaadH| (61) ttinimittalakSaNe vAcyatvavizeSaNasyopAdAnaM dUSitameva / pratyakSamaNidIdhitau ca padArthAze gotvAdeH prakAratAyAM zakyatAvacchedakatvasya prayojakatvamupagamya zakyatAvacchedake zaktirdUSitaiva ttroktaanuphpttishcintyaa| yattu zaktayA''kAzapadAdaSTadravyAtiriktadravyatvAdinApyAkAzabodho bhavati na tu niyamataH zabdAzrayatvenaiva tathA sati' AkAzaH zabdAzrayaH' iti sahaprayogasya kRtA gotvAdInAM gavAdipadavAcyatvavacchabdAzrayatvasyApyAkAzapadavAcyatvaM vyavasthApitaM cintAmaNipratyakSakhaNDe ca dIdhitikRtA gotvAderapi gavAdipadavAcyatvaM dUSitaM sutarAM zabdAzrayatvasyApyAkAzapadAvAcyatvaM prAptamitipUrvAparavirodhaH / yadi ca gotyAdau gavAdipadazaktirnAsti tadA gavAdipadajanyabodhe gotvAdeH padArthAMza gavAdau prakAratayA mAnavad dravyatvAderapi prakAratayA bhAnaM syAdavizeSAdityAzaGkaya gotvAdeH prakAratAyA zakyatAvacchekatvasyaiva prayojakatvaM svIkRtaM zakyatAvacchedakatvaM ca mokhAdereva na dravyatvAdeH- 'gopadaM golAbacchinnavAcakam ' ityevaM bhagavatsaMketasvIkArAta 'gopadaM dravyatvAvacchinnavAcakam ' ityevaM bhagavatsaMketAsvIkArAca, tathA ca gotvAdeH prakAratAyAM zakyatAcchedakatvameva prayojakaM na tu gavAdipadavAcyatvaM yena golvAdau mavAdipadazaktisvIkArAvazyakatA spAditi zakyatAvacchedakaM gosvAdikaM gavAdipadAvAcyamevetyarthaH, etaca pUrvamapi ( 56pR) pratipAditam / gotvAdergavAdipadAvAcyatve doSamAha- tatreti / uktAnupapattiH (56) " tana zobhanam " ityAdinoktAnupapattiH / zAbdabodhe zakyatAvacchedakasyaiva prakAratayA bhAnasvIkAre ' dravyapadAd guNavattvena dravyaM boddhavyam / ityAkArakA* dhunikasaMketagraheNa dravyapadAd dravyatvaprakAraka eva bodhaH syAd guNavattvaprakArakabodhazca na syAd dravyatvasyaiva dravyapadazakyatAvacchedakatvAdityarthaH / gotvAdervAcyatvapakSe tu yathAtra guNavattvaprakArakabodho bhavati tatsarvaM pUrvametra ( 17 pR) pratipAditaM tatraiva draSTavyamityalam / . parihArAya matAntaramanuvadati-yattiti, AkAzaM pRthivyAvaSTadravyAtiriktadravyamastItyAkAza. padAdAkAzasyASTadravyAtiriktadravyatvena rUpeNApi bodhaH saMbhavati / tayA sati yadyAkAzapadAdAkAzasya zatyA niyamataH zabdAzrayatvenaiva rUpeNa bodhaH syAttadA ' AkAzaH zabdAzrayaH' iti sahaprayogasya AkAzapadazabdAzrayapadayoH sahaprayogavAkyasya mukhyatA na syAd yata AkAzapadainApi zabdAzrayatvenopasthitiH sthAcchabdAzrayapadenApi zabdAzrayatvenopasthitiH syAditi viTo ghaTaH ' ityAyanvayabodhAjanakavAkyatulyatvaM syAd-virUpopasthitayorevA'bhedAnvayakhIkArAd na ca 'ghaTo ghaTaH' ityAdivAkyatulyatvamiSTamityAkAzapadenAtra lakSaNayA'STadravyAtiriktadravya . tvena rUpeNAkAzopasthitiH svIkAryA tathA cAnvayabodhopapattau satyAmapi vAkyasya mukhyatA na syAt-zakyArthapratipAdane eva mukhyatAyAH saMbhavAd yadA cAkAzapadena zaktayA'dravyAtiriktadravyatvenApi bodhaH svIkriyate tadA tyatrAkAzapadena zaktyaivASTadravyAtiriktadravyatvena bodhe jAte vAkyasya mukhyatA saMbhavati-zaktyaivArthapratipAdanAt / evaM caikasminnevAkAze pratyeka zabdAzraya
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ (62) sAdarza: [vizeSamukhyatAnupapattiH / pratyeka nAnAdharmaviziSTe evAkAze tatpadasya nAnAzaktikalpanaM tu na saMbhavati-nAnAdharmAvacchinne ekarmiNyekapadavAcyatAyA kApya'dRSTasvAditi zabdAzrayatvopalakSite evAkAzapadazaktiritiprAcInamatameva sAdhu, upala. kSaNasyApi viziSTA'vAcakapadajanyazAbdabodhaprakAratve na kiMcid bAdhakam / na ca zabdAzrayatvasyopalakSaNatve tasyevAvizeSAt prameyatvAderapyAkAzapadajanyA'nubhavaprakAratApattiriti vAcyam, tatprakArakazAbdabodhe tadaMze'natiprasaktatvarUpazakyatAvacchedakatvAvagAhitvenopalakSite zaktijJAnasya hetutvAditi / svAdinAnAdharmaviziSTa tatpadasya AkAzapadastha nAnAzaktikalpanaM kartavyaM yenaikazaktyA kvacicchabdAzrayatvena kacidaparazaktyA cASTadravyAtiriktadravyatvenAkAzabodhaH syAt, na caitadapi yuktamnAnAdharmAvacchinne ekadharmiNyekapadavAcyatAyA nAma nAnAdharmaviziSTa ekapadasya nAnAzaktInAM kacidaprayadarzanAta nAnAzaktikalpanA'bhAve uktasahaprayogasya mukhyatAnupapattirityubhayataH pAzArajjuritihetoH prAcInamatamedha sAdhu nAma vinigamanAviraheNAkAze kasyApi dharmasya vizeSaNatvAsaMbhavAdupalakSaNatvameva svIkriyate iti zabdAzrayatvopalakSite evAkAze AkAzapadAktirastIti prAcInamatameva sAdhu tathA copalakSaNatvAvizeSAt kacicchabdAzrayatvena kacidaSTadravyAtiriktatvena cAkAzapadAcchaktayaivAkAzabodhaH saMbhavatIti 'AkAzaH zabdAzrayaH / ityatrAkAzapadena zaktayA'STadravyAtiriktadravyatvena zabdAzrayapadena ca zaktayA zabdAzrayatvenAkAzopasthitau jAtAyAmabhedAnvayaH saMbhavatIti noktasahaprayogasya mukhyatvAnupapattiH-zaktyArthapratipAdane mukhyatvabAdhAbhAvAdityarthaH / nanUpalakSaNasya tu prakAratayA bhAnaM kacidapi na dRSTamiti zabdAzrayatvAdInAmupalakSaNatve teSAM bodhe prakAratayA bhAnaM kathaM syAdityAzaGkayAha-upalakSaNasyeti, dvividhaM padaM bhavativiziSTavAcakaM viziSTAvAcakaM ca tatra viziSTavAcakaM gavAdipadaM gotvAdiviziSTavyaktivAcakatvAda gavAdI gotvAdevizeSaNatvasvIkArAd, viziSTAvAcakaM cAkAzAdipadaM zabdAzrayatvAdyupalakSitavAcakatvAdAkAze kasyApi dharmasya vizeSaNatvAbhAvAt tatra viziSTavAcakapadajanyabodhe tUpalakSaNasya prakAratvaM na saMbhavati vizeSaNIbhUtadharmasthaiva prakAravAdhikAritvAd viziSTAvAcakapadajanyavodhe tUpalakSaNasyaivAgatyA prakAratvaM bhavati kasyacidvizeSagatvAbhAvAd nissprkaarkshaabdbodhaasNbhvaacetyrthH| nanUpalakSaNIbhUtasyApi zabdAzrayatvasyAkAzapadajanyabodhe prakAratayA bhAne upalakSaNatvAvizepAt prameyatvAderapi tatra prakAratayA bhAnaM syAdityAzajhyAha-ja ceti / parihArahetumAha-tatprakArake ti, tadaMza prakAratayA bhAsamAnadharme / upalakSitaviSayakaM zaktijJAnaM yaM dharmamanatiprasaktarUpazakyatAracchedakatvenAvagAhate tasyaiva dharmasya tatpadajanyabodhe prakAratayA bhAnaM bhavati nAnyasya tathA cAkAzapadazaktijJAnena zabdAzrayatvAdInAmevA'natiprasaktazakyatAvacchedakatvenAvagAhanAtteSAmeva prakAratayA bhAnaM bhavati AkAzapadAcchabdAzrayo boddhavyaH / ityevaM bhagavatsaMketasvIkArAta
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam ] zaktivAdaH / 7 tanna -' AkAzaH zabdAzrayaH' itisahaprayogasya mukhyatvA'siddhayA'STadravyAtiriktadravyatvAkAzapadavAcyatvAdyekatararUpeNa lakSaNAyA eva tatropagamAditi / yadi ca ' AkAzaH zabdAzrayaH / ityAdivAkyasthamAkAzapadaM mukhyameva nirdharmitAvacchedakakazcAnvayabodho na kutrApi ? tadA''kAzAdipadAda'STadravyAtiriktadravyatvAdinA bodhanirvAhAya viziSTA'vAcakA'kAzAdipadasya prakArAMze vAcyatvAnavagAhizaktigrahasyaiva (api) taddharmAvacchinnavizeSyakataddharmaprakArakAnva meyatvAdau tvanatiprasaktA zakyatAvacchedakataiva nAsti teSAM ghaTAdAvapi sattvAditi nAkAzapadajanyavo prameyatvAdInAM prakAratayA bhAnApattirityarthaH / uktaM pariharati-tanneti, 'AkAzaH zabdAzrayaH' itiprayogasya pramANAbhAvAd mukhyatvametra saddhaM nAsti yena tAdRza mukhyatvasyopapattyarthaM prAcInamatasyoktasya sAdhutvaM svIkAryatvaM ca syAt, nadyA ca tatra='AkAzaHzabdAzrayaH' itiprayoge AkAzapadasyAkAze aSTadravyAtiriktadravyatvena vA''kAzapadavAcyatvena vA rUpeNa lakSaNeyAstIti svIkAryaM tatrAkAzapadenoktAnyatararUpeNa lakSaNayAkAzosthita jAtAyAM zabdAzrayapadena ca zaktyA zabdAzrayatvarUpeNopasthitau jAtAyAmabhedAntrayaH saMbhavavyeba, zaktihatvAkAzapadasya zabdAzrayatvaviziSTe evAkAze iti zaktayA''kAzapadAcchabdAzrayatvenevakAzabodhaH saMbhavati zabdAzrayatvasya cAkAzapadavAcyatvaM siddhamiti na kAcidanupapattirityarthaH / 'AkAzaH zabdAzrayaH' iti prayogasya mukhyatvopapAdanaprakAramapi pakSAntareNAha - yadi ceti, mukhyam = zaktyA'rthapratipAdakam / nirdharmitAvacchedakakaH - yasmin zAbdabodhe dharmitAcchedakatayA kasyApi dharmasya mAnaM na syAt sa nirmitAvacchedakaka etAdRzazAbdabodhaH kacidapi neSTaH kasyApi 'dharmasya dhArmaitAvacchedakatayA'vazyaM bhAnAdityarthaH / tadeti- 'AkAzaH zabdAzrayaH' itiprayogasyAkAzapadenAkAzasyASTadravyAtiriktadravyatyAdirUpeNa zaktyaiva bodhasaMbhave mukhyatvaM sambhavati - zaktyArthapratipAdane eva mukhyatvasvIkArAditi tAdRzabodha nirvAhAyA''kAzapadasya viziSTAvAcakatvamabhyupagantavyam, arthAdAkAze kasyApi dharmasya vizeSaNatvaM na svIkArya kiM tUpalakSaNatvametra tathA ca zabdAzrayatvAralakSite evAkAze AkAzapadasya zaktirityupalakSaNatvAvizeSAdaSTadravyAtiriktadravyatvAdinApyAkAzasya zaktyA bodhaH sambhavatIti 'AkAza : zabdAzrayaH' itiprayogasya mukhyatvamupapannam - zaktayaivAkAzapadAdAkAzasyASTadravyAtiriktadravyatvAdinA rUpeNa bovastrIkArAt, AkAzapadasya viziSTavAcakatve tu zabdAzrayatvaviziSTe zaktyA zabdAzrayatvarUpeNaiva zaktyA bodhaH syAdaSTadravyAtiriktadravyatvAdinA ca bodho lakSaNayaiva syAdityuktavAkyasya mukhyatvaM na syAt zabdAzrayatvarUpeNa ca bodhe 'ghaTo ghaTa:' itivAkyatulyatvaM syAditi / atra zaktijJAnasvarUpamAha - viziSTeti viziSTAvAcakAkAzAdipadasya taddharmAvacchinna vizeSyakataddharmaprakArakazAbdabodhaM prati prakArAMze prakAratayA bhAsamA. nadharmAze vAcyatvAnavagAhi yacchaktijJAnaM tasyaiva hetutvamagatyA svIkArya nAma zaktijJAnena prakArIbhU- tadharmasya vAcyatvAvagAhanaM na kartavyaM tathA sati yAdRzadharme vAcyatvAvagAhanaM syAt zaktyA tAdRzadhamaiprakAraka eva bodha: syAditi zabdAzrayatvasya vAcyatve prApteSTadravyAtiriktadravyatvAdiprakArako : . " ( 63 )
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 64 ) sAdarza: [ vizeSa sattatyA svIkAryam / viziSTavAcakagavAdipadasya ca prakArAMze vAcyatvAvagAhi zaktirjJAnameva taddharmamakAra kazAbdabodhaheturiti na zaktibhramalakSaNAgrahamantareNa gavAdipadAda gopadavAcyatvAdyazvAcyadharmaprakArako bodhaH / AkAzAdipadamiva gavAdipadamapi viziSTAvAcakamitibhramavato gavAdipadAHvAcyadharmaprakArako nirvAhAya taddharmaprakAra kazAbdabodhe taddharmasAmAnAdhikaraNyabodha AkAzapada lakSaNayaiva syAditi vAkyasya mukhyatvaM na syAditi bhAvaH tathA ca taddharmaprakArakazAbdabodhe dharmasAmAnyAvacchinnatvAnavacchinnA yA bodhaviSayatvaniSThA prakAratA tAdRzaprakA ratAnirUpitavizeSyatA saMsargakaM padaprakArakaM taddharmAvacchinnavizeSyatAkaM viziSTAvAcakAkAzAdipadasya zaktijJAnaM kAraNamitiprAptam, kasyApi dharmasyAkAzapadavAcyatvaM nAstIti svaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatvasambandhena kasyApi dharmasyAkAzapadajanyabodhaviSayatAyAmantrayAbhAvAt tAdRzavibayatAniSThA prakAratA dharmasAmAnyAvacchinnatvAnavacchinnA jAtA, taca zaktijJAnam -'dharmasAmAnyAvacchinnatvAnavacchinnA yA''kAzapadajanyabodhaviSayatvaniSThA prakAratA tAdRzaprakAratA nirUpitabhagavatsaMketIyavizeSyatAsambandhenAkAzapada viziSTamAkAzam' ityAkArakam / viziSTavAcakagavAdipadazaktijJAnasya vyatirekamAha- viziSTavAcaketi sarvaM caitatpUrvaM pratipAditam / gavAdau gorevizeSaNatvameveti gavAdipadaM viziSTavAcakaM gotvAdikaM gavAdipadavAcyameveti tAdRzavAcyatAbamA - hina eva gavAdipadazaktijJAnasya gavAdibodhahotutvam / taddharmAvacchinnatvAvacchinnA yA tatpadajanyatraffSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpita bhagavatsaMke tIyavizeSyatAsaMsargakaM tatpadaprakArakaM zaktijJAnaM kAraNamiti yAvat / tathA ca zaktibhramaM vinA lakSaNAgrahaM vinA vA gavAdipadA'vAcyo yo gAdipadavAcyatvAdirUpo dharmastatprakArako bodho gavAdipadAnna jAyate zaktibhrameNa lakSaNAgraheNa tAdRzodha iSTa eva, gavAdipadAdabhrAntasya zaktyA tatpadavAcyagotvAdidharmaprakArakasyaiva bodhasyeSTatvAdityarthaH / , yasya puruSasya 'AkAzAdipadamiva gavAdipadamapi viziSTAvAcakam ( upalakSitavAcakam ) iti bhramo bhavati tasya gavAdipadAd gopadavAcyatvAdyaDyAcyadharmaprakArako bodho bhavatIti tAdRzabodhopapattimupapAdayati-AkAzAdipadamiveti taddharmaprakAra kazAbdaboce gopadavAcyasthAvAcyadharmaprakAra kazAbdabodhaM prati, gopadavAcyatvamapi govyaktAvasti gopadajanyabodhaviSapatA-vyastIti tayoH sAmAnAdhikaraNyaM prAptamiti gopadajanyabodhaviSayatAyAM yad gopadavAcyatvAdyavAcyadharmasAmAnAdhikaraNyaM tanmAtrAvagAhi yat tatpadavAcyatAgrahaH = gopadazaktijJAnaM tasyaiva hetutvaM vaktavyaM tathA ca gopadavAcyatvAdyavAcyadharmepi gopadajanyabodhavipayatA sAmAnAdhikaraNyamastyeveti tAdRzamrAntapuruSasya gopadavAcyatvAdyavAcyadharmaprakArakadodho gadhAdipadAt sambhavatyevetyarthaH tathA ca ' avAcyadharmaprakAra kazAbdabodhaM prati tAdRzadharmasamAnAdhikaraNabodhaviSayatvaniSThaprakAratA nirUpita vizeSyatAsambandhena padaprakArakaM taddharmAvacchinnavizeSyatAkaM zaktijJAna kAraNam / 2
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDam ] shktivaadH| mAtrAvagAhitatpadavAcyatAmahasya hetutvapi taddhetutAyAM vAcyatAMze vizeSaNAnantarbhAvitvAvagAhitvamapyavacchedakamupeyam. ato'vAcyadharmaprakArakabodhahetugavAdipadazaktigrahasya bhramatvaniyamaH ato nA'bhrAntapuruSasya tatastAdRzabodha iti dhyeyam / / ___ evaM yatra suvarNahalavahanayogyagavAdirUpavizeSaparaM sAmAnyavAcakapadaghaTitam 'dravyaM nAsti / 'gaurnAsti' ityAdikaM vAkyaM prayujyate tatra vizeSadharmAvacchinne lakSaNaiva-vizeSadharmasya sAmAnyazabdAvAcyatayA zaktayA tduupprkaarkbodhaa'nirvaahaat| pavAdipadaM viziSTavAcakamiti pramAtmakajJAne sati tu 'gopadaM gotvAvacchinnavAcakam' iti bhagavatsaMkete gorgotvaviziSTatvena bhAnAd gotvaprakAraka eva gopadAd bodhaH sambhavati na tu gopadavAdhyatvAdhavAcyadharmaprakAraka ityavadheyam / nanu gopadajanyabodhIyaviSayatAyAM gopadavAcyatvAdyavAcyadharmasAmAnAdhikaraNyaM tu yathArthamevetya'bhrAntasyApi gopadAd gopadanAcyatvAdyavAcyadharmaprakArako bodhaH kiM na syA datyAzaGkyAha- taddhetutAyAmiti, uktazaktijJAne'vAcyadharmaprakArakabodhahetutApyasti vizepaNAnanta vitva vagAhitvamapyastIti vizeSaNAnanta vitvAvagAhitvaM tAdRzahetutAvacchedakaM jAtam / vAcyatAMze gavAdipaijanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAyAM taddharmAvacchinnatvAvacchinnatvaM yad vizeSaNamuktaM tAdRzavizeSaNAnanta vitvAvagAhitvam-tAdRzavizeSaNAbhAvAvamAhityamiti yAvat, arthAduktazaktijJAne gopadajanyabodhaviSayatAniSThaprakAratAyAM gotvAvacchinnatvAvacchinnatvasyAvagAhitvaM nAsti kiM tu tadabhAvAvagAhitvameva svIkriyate tathA ca gopadajanyabodhaviSayatAniSTaprakAratAyAM golAvacchinnatvAvacchinnatvasya sattvepi tadabhAvAvagAhitvAd uktasyAvAcyadharmaprakArakabodhahetubhUtagavAdipadazaktihasya bhramatvaM prAptam, etAdRzabhramAtmakazaktijJAnaM ca prAntasyaiva sambhavati nA'. prAntasya tasya tu yatpramAtmakaM gopadajanyabodhaviSayatAniSThaprakAratAyAM gotvAvacchinnatvAvacchinnatvAvAhi zaktijJAnaM tadeva sambhavati tAdRzazaktijJAnAca gotvAdivAcyadharmaprakAraka eva bodhaH saMbhabati nA'trAcyadharmaprakArakopi-tatpadajanyabodhaviSayatAniSTaprakAratA yaddharmAvacchinnatvAvacchinnA bhavati taddharmaprakArakasyaiva bodhasya svIkArAditi nA'bhrAntapuruSasya tata: gavAdipadAt tAdRzabodha:avAcyadharmaprakArako bodha ityarthaH / evameva gaganAdipadaM draSTavyam / ityAkAzapadam // sAmAnyavAcakazabdAnAM vizeSadharmAvacchine lakSaNaivetyAha- evamiti, ' dravyaM nAsti ' ityAkArakaM sAmAnyavAcakadravyapadaghaTita vAkyaM yatra suvarNarUpavizeSaparam-suvarNarUpavizeSArthabodhanAya prayujyate tatra dravyAdipadasya vizeSadharmAvacchinne suvarNatvAvacchinne- suvarNe lakSaNaiva, evama 'gaurnAsti / ityAkArakaM sAmAnyavAcakagopadaghaTitaM vAkyaM yatra halavahanayogyagorUpavizeSArtha. bodhanAya prayujyate tatra gavAdipadastha vizeSadharmAvacchinne halavahanayogyagorUpArthe rakSaNaiva vijJayetyantrayaH / ukte hetumAha- vizeSeti, suvarNatvAdivizevadharmasya sAmAnyavAcakadravyAdizabdA'vAcyatayA zatayA tadrUpaprakArakasya-suvarNavAdivizeSadharmaprakArakAya bodhasya dravyAdipadAda'ni
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ (66) sAdarza: [vizeSakANTe evaM yatra duHkhAsaMbhinnasukhatvadhAnakarmagotvAdiviziSTavAcakaM svargadhenvAdipada , kevalasukhatvagotvAdyavacchinnatAtparyeNa prayujyate tatra lakSaNaiva / zattathA pravRtti nimittaikadezaM parityajya na bodha ityanubhavanirvAhAya zuddhataddharmaprakArabodhe tadanyarUpAvacchinnatvAnavacchinnabodhaviSayatvIyaprakAratAtvena prakAratAghaTitasaMbandhAva: hAt asaMbhavAt , tatpadena tatpadayAcyadharmaprakArakasyaiva bodhasya zatayA saMbhavAdityarthaH / dravyapadasya tarkazAstre kSityAdinavadravyeSu zakti: loke ca dravyapadaM suvarNAdidhanavodhanArthaM prayujyate tatra yadyapi suvarNAdikaM dravyameva tathApi dravyapadaM sAmAnyataH kSityAdinavadravyavAcakameveti suvarNAdau lakSaNA / evaM gopadaM sAmAnyato gotvAvachinnavAcakamiti halavahanayogyagovizeSa tasya lakSaNaiveti sAraH / yathA sAmAnyavAcakazabdAnAM vizeSadharmAvacchinne lakSaNA tathA vizeSavAcakazabdAnAmapi sAmAnyarUpArthe lakSaNaiyetyAha- evamiti, svargapadaM duHvAsaMbhinnasukhatvaviziSTasya-duHkhAmizrita(duHkhara hata) sukhatvaviziSTasya vAcakaM taduktam- " yanna duHkhena saMbhinnam " iti, dhIyata pIyate vatseneti dhenuH ' itivyutpattyA dhenupadaM dhAnakarmagotvaviziSTasya dugdhapradagorvAcakamasti tathA ca yatra svargapadaM sAmAnyataH kiM vA kevalasukhatvAcacchinnatAtparyeNa prayujyate tatra svargapadasya tAra zasukhe lakSaNaiva, yatra ca dhenupadaM kevalagotvAvacchinnatAtparyeNa prayujyate tatra dhenupadasya kevalagotvAvacchinne lakSaNaivetyanvayaH / nanu vizeSavAcakasvargAdipadena sAmAnyasukhAdeH zaktyaiva bodhaH kiM na syAdi tyAzaGkhya kAryakAraNabhAvamAha-zaktayeti,svargapadasya duHkhAsaMbhinnasukhatvaM pravRttinimittaM duHkhAsaMbhinna tvaM ca pravRttinimittaikadezaM dhenupadastha dhAnakarmagotvaM dhAnakarmatyasamAnAdhikaraNagotvaM vA pravRttinimita dhAnakarmatvaM ca pravRttinimittaikadezaM tAdRzapravRttinimittaikadezaM parityajya zaktyA bodho na bhavatItyA nubhavanirvAhAya zuddhataddharmaprakArakabodhe-taddharmaparyAptadharmitAvacchedakatAkazAbdabodhe ekamAtradharmaprakA rakazAbdabodha prati tadanyarUpAvacchinnatvAnavacchinnabodhaviSayatvIyaprakAratAtve va taddharmAnyadharmAbacchinnatvAnavacchinnA yA tatpadajanyabodhaviSayatvaniSTA prakAratA tAdRzaprakAratAtvena rUpeNa prakAratA ghaTito yo vizeSyatAtmakaH saMbandhastAdazasaMbandhAvagAhizaktijJAnasya nAma taddharmAvacchinnatvAvacchin / taditaradharmAvacchinnatyAnavacchinnA yA tatpadajanyabodhaviSayatAniSThA prakAratA tAdRzaprakAratAnirUpi tabhagavatsaMketIyavizeSyatAsaMsargakaM tatpadaprakArakaM taddharmAvacchinnavizeSyatAkaM yacchaktijJAna tasA kAraNatvaM svIkArya tacca zaktijJAnam ' uktavizeSyatAsaMbandhena ghaTapadaviziSTo ghaTa: ' ityAdyAkA rakaM vijJeyaM etAdRzazaktijJAne tatpadajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAyA ekadharmAvacchinnatvAvacchina tvena viSayatvAd ghaTAdipadAt tAdRzaikadharmaprakArako bodhaH saMbhavati, svargAdipadajanyabodhavi SayatAniSThA prakAratA tu yathA sukhatvAvacchinnatvAvacchinnAsti tathA duHkhAsaMbhinnatvAvacchinnatvAva, cchinnApyastIti na svargAdipadAt zArA kevalasukhatvAvacchinnaviSayako bodhaH saMbhavati kiM tu duHkhAsaMminnasukhatvAvacchinnaviSayaka eva, evameva dhenupadasthalepi vijJeyam /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanupadam ] shktivaadH| gAhizaktijJAnasya kAraNatvamupagantavyam / zakyatAvacchedake zakyatvAnabhyupagantRmate tAdRzabodhe tadrUpAMze saMketavizeSyatAvacchedakatAparyAptyavagAhijJAnatvena hetutvAnoktAtiprasaGga ititaktAnupapattyA heyam / . prAbhAkarAstu dhenupadasya dhAnakarmatAviziSTa eva zaktirna tu gotvaviziSTe, gotvasya zaktyupAdhitvena zaktiniyantrakatvAd dhAnakarmatvasya mahiSyAdisAdhAraNatvepi na dhenupadAt tadbodhaH / .. na ca dhenupadAd gotvaprakArakabodhasyAnubhavikatayA dhAnakarmamahiSyAdimati deze 'dhenurnAsti ' iti vizeSadarzinAM prayogasya mukhyatayA ca dhenupadajanyabodhe -- dIdhitikAramatamAlocayati-- zakyatAvacchedake iti, kiM vA nanu zuddhataddharmaprakArakabodhe saMketavizeSyatAvacchedakatAparyAyavagAhijJAnatvena zaktijJAnasya hetutvepi svargAdipadAdekadharmaprakAekabodhasya zaktyApattirnAstIti kimarthaM taditaradharmAvacchinnatyAnavacchinnaprakAratAtvena prakAratAvaMTitasaMbandhAvagAhizaktijJAnasya kAraNatvamabhyupagamyate ityAzaGkhyAha- zakyatAvacchedake iti, tAdRzodhe-zuddhatamaprakArakabodhe tadrUpAMze prakArIbhUtadharme ghaTatvagotvAdau, baTAdipadasthale vaTAdau yA saMketavizeSyatA tAdRzavizeSyatAyA yA ghaTatvAdAva'vacchedakatA tAdRzAvacchedakasAyA baTatvAdau paryAptirasti- ghaTatvamAtrasya tAdRzavizeSyatAvacchekAtvAditi tAdRzaparyAtyavagAhisaktijJAnenaikadharmaprakArako bodhaH saMbhavati, svargAdipadazaktijJAnaM tu naikasmin dharme saMketavizeSyabhAvacchedakatAparyAptimavagAhate kiM tu duHkhAsaMbhinnatvasukhatvaitadubhayaparyAptAmeva saMketavizeSyatAvachaidakatAmavagAhate iti svargAdipadAcchattayA naikadharmaprakAratAkabodhasyApattirityarthaH / uktAtisaGgaH svargAdipadAdekadharmaprakArabodhAtiprasaGgaH / asmin mate dopamAha- ukteti, uktAnupatyA= guNavattvena dravyaM dravyapadA boddhavyam ' ityAkArakAdhunikasaMketeneSTo: gugavattvaprakArakadho na syAd dravyatvaprakAraka evaM syAt- dravyatvasyaiva dravyapadasaMketavizeSyatAvacchedakatvAtyarthaH / sarva caitatpUrvameva pratipAditam / dhenupade prAbhAkaramatamAha-prAbhAkarA iti / "na tu gotvaviziSTa" ityatra " na tu gotvamapi zivagam" ityapi pAThaH, arthastu sa eva / nanu yadi dhenupadasya dhAnakarmanAviziSTa zaktistara padAd mahiNyAdibodhaH kiM na syAta-mahiSyAdInAmapi dhAnakarmatvAdityAzaGkyAha-govati, dhenupadasthale gotvasya zaktyupAdhitvena zaktiniyAmakatvaM svIkriyate mahidhyAdau ca dhAnamitvasya sattvepi gotvasyAbhAvAnna dhenupadAta tabodhaH-mahiSyAdibodha ityarthaH / na ceti-dhenupadAd gotvaprakArako bodhopi bhavati dhAnakarmamahiSyAdimati deze ca 'dhenurnAsti' vizeSadarzinAM viduSAM mukhyatayA prayogopi bhavatIti dhenupadajanyabodhe gotvasya bhAnamaGgIkaraNIya mA ca=nupada janmabodhe gotvabhAne svIkRte ca dhAnakarmatve iva gotvepi dhenupadazaktiH svIkAryA
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ (68) sAdarzaH [ vizeSakANDegotvabhAnamaGgIkaraNIyaM tathA ca dhAnakarmatvavadU gotvepi zakterAvazyakatA azakyasyApi zAbdabodhe bhAnopagame dravyatvaprameyatvAderapi prakAratayA zAbdabuddhau bhAnApattiriti vAcyam, zAbdabodhezakyasya gotvAdeH prakAratayA bhAne zakyatAvacchedakatvasya niyAmakatvAta, gotvasya cAzakyatvepi zakyatAyAmavacchedakatAtmakasaMbandhavizeSopagamAd dravyatvAdezvA'tathAtvenA'tiprasaGgavirahAt / na ca gotvasya vRSabhAdisAdhAraNasyAtiprasaktatayA zaktau nAvacchedakatvasaMbhava iti vAcyam, avacchedakatvasya prakRte'natiprasaktatvAniyatatvAta, niyatatve vA dhAnakarmatvasahitasyaiva tasyAvacchedakatvopagamAt / yadi ca kevaLadhAnakamatve eva dhenupadazaktiH syAttadA dhenupadAd gotvaprakArakabodho na syAttathA dhAna karmamahiSyAdimati deze 'dhenurnAsti' iti prayogopi mukhyo na syAdeva-tatra dhAnakarmatAriziSTa mahiNyAdivyakteH sattvAdeva na caivamastItyarthaH / nanu dhenupadAzakyasyApi gotvasya dhenupadajanyabo bhavatu bhAnamityAzaGyAha-azakyasyApIti / ashkytvaavishessaaditishessH| parihArahetumAha-zAbda bodha iti / zakyatAvacchedakasya tvazakyasyApi tatpada janyazAbdabodhe prakAratayA bhAnaM svIvi yate asti ca gove dhenupadazakyatAvacchedakatvam="dhenupadAd dhAnakarmatA viziSTAgaurboddhavyA' inTe saMketasvIkArAt / dravyatvAdezcA'tathAtvena dhenupadazakyatAnavacchedakatvenA'tiprasaGgavirahAtU-dhenupa dajanyabodhe dravyatvAdeH prakAratayA bhAnAtiprasaGgavirahAdityarthaH / yathA daNDatvasyAkAraNatyAma veSi kAraNatAvacchedakatvaM tathAtra gotvasya zakyatvAbhAvepi zakyatAvacchedakA vijJeyam dravyatvAdikaM cAtiprasakta vAcchakyatAvacchedakaM na bhavatIti dhyeyam / nanu yadi gotvaM dhAnakarmatAtiprasaktaM na syAttadA syAdapi zakyatAvacchedakaM na caivarmA dhAnakarmasvAbhAvavati vRSabhAdAvapi gotvasya satvenAtiprasaktatvAd dhenupadazaktyavacchedavAvaM saMbhavati-anatiprasaktadharmasyaivAbacchedakatvasvIkArAdityAzaGkayAha-na ceti / govyaktau nirUpakAra saMbandhena zaktirapyasti gotvamapyastItyabhipretya zaktyavacchedakatvamAzaGkitam / parihAramAha abacchedakatvasyeti, anatiprasaktasyaiva dharmasyAvacchedakatvaM bhavatItiniyamaH prakRte nAstItyatiprasatta sthApi gotvasya zakyatAvacchedakalvaM yuktameva / nanu yadyatiprasaktasyApi gosvasya zakyatAvacchedakA . tadA dravyatvAderapi dhenupadazakyatAvacchedakatvaM syAt tena ca dhenudajanyabodhe prakAratayA bhAda mapi syAdityAzaGkyAha--niyatatve ceti, anatiprasaktasyaiva dharmasyAvacchedakalyaM bhavatIti ni dhAnakarmatvasahitasya dhAnakarmatvasamAnAdhikaraNasyaiva tasya gotvasya zakyatAvacchedakatvaM svI yate tathA ca kevalagotvasya vRSabhAdau satvenAtiprasaktatvepi dhAnakarmatAsahitasya tu gola dhAnakarmagomAtravRttitvenAtiprasaktatvaM nAstyeveti yuktaM tasya zakyatAvacchedakatvamityarthaH /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhenupadam ] shktivaadH| (69) - atha gotvameva zakyaM dhAnakarmatvameva. zaktayupAdhiriti vaiparItyameva kuto na syAt ? vastuto dhAnakarmatvApekSayA lAghavena gotvasyaiva zakyatvamucitam / na ca gotvamatiprasaktaM dhAnakarmatvaM tu dhAnakarmavyaktibhedena bhinna bhinnamiti goniSThaM tadanatiprasaktamiti na vaiparItyamiti vAcyam,tasyAtiprasaktatvopaM zakyatvoM pagame kSativirahAt, vRSabhAdibodhasya zaktyupAdhidhAnakarmatvasyApi prakAratayA vAraNAt / na ca gotvasyaiva zakyatve jAtizaktyaiva vyaktibhAnasaMbhavenA'nyalabhyatayA gavAdipadavad vyaktizaktyucchedaprasaGga tathA ca dhAnakarmatvasya jAtiniSThazakyatAvyadhikaraNatvena zakyatAvacchedakatvAnupapatyA vRSabhAdibodho durvAra eveti vAcyam, etadanurodhenAnyalabhyatvepi vyaktau zaktisvIkArAditi cet ? tArSika pramAkaramatApekSayA viparItamAzaGkate-atheti / atrApi mate mahiSyAdau gotvAmAvAd vRSabhAdau ca dhAnakarmatvAbhAvAttatra dhenupadaprayogApattistyeiva / tArkikaH svamate lAghavanAha-- vastuta iti, gotvaM sakalagoSvekameva dhAnakarmatvaM ca svAdhAravyaktibhedena bhinna bhinnamevetyanatadhAnakarmasveSu dhenupadazaktiprahe gauravamiti lAghavena gotvasyaiva dhenupadazakyatvamucitamityarthaH / nanu gotvaM vekameveti vRSabhAdAvapi tasya sattvAdatiprasaktameva dhAnakarmatvaM ca svAdhAravyaktibhedena bhinna bhinnameveti goniSThaM dhAnakarmatvaM mahiSyAdau na saMbhavatIti nAtiprasaktamiti tasyaiva dhenupadazakyatvamucitaM na gotvasyAtiprasaktatvAditi noktavaiparItyaM yuktamiti mImAMsaka bhAzaGkate-na ceti / vinigamanAvirahareNa tArkikaH pariharati- tasyeti, tasya-gotvasya / zakyatvopagamedhenupadazakyatvopagame / kSatIti-gotvasya zakyatve dhenupadAd vRSabhAdibodhApattireva kSatirasti sA ca nAstyeva- dhAnakarmatvasya zaktayupAdhitvasvIkArAd vRSabhAdau ca dhAnakarmatvasyAbhAvAnna dhenupadAd vRSabhAdivodhApattirityarthaH / svayamapi vizadayati--vRSabhAdIti, zaktyurAvidhAnakarmatvasyApi prakAratayA prakAratAsvIkAreNa dhenupadAd vRSabhAdibodhasya vAraNAdityanvayaH / .. - tArkikeNa "gotvameva zakyam" iti yaduktaM tadAzritya mImAMsaka AzaGkate-- na ceti, yadi gotvameva dhenupadazakyaM tadA yathA gavAdipadAnAM jAtizaktyaiva vyaktibhAnaM sambhavati-vyakti vinA jAteranupapatterAnayanAdiyogyatAyAzca jAtAva'bhAvAdanyalabhyatayA vyakterAkSepAdilabhyatayA vyaktI gavAdipadAnAM zaktirnAsti tathA dhenupadasyApi vyaktau zaktirna syAt tathA ca dhenupadazakyatva jAtau dhAnakarmatvaM ca vyaktAviti dhAnakarmatvasya jAtiniSThazakyatAvyadhikaraNatvena zakyatAvacchedasatvaM na syAt tathA ca gotvasya vRSabhAdAvapi sattvena gotvavAcakadhenupadAd vRSabhAdibodhaH syAdeva, yadi dhAnakarmatvaM zakyatAvacchedakaM syAttadA tena dhenupadAd vRSabhAdibodhavAraNaM syAdapi na caiva sambhavatItyarthaH / tArkikaH pariharati-etaditi, etadanurodhena kevalagotvasya zakyatve
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarzaH (70) [ vizeSakANDena- yaddharmaviziSTa zaktistaddhAzrayasya yAvata eva zakyatvaniyamena gotvasya * zakyatve vRSabhAderapi tthaatvaaptteH| dhAnakarmatAviziSTAyA goH zakyatve ca go. niSThadhAnakarmatAvyaktInAmeva vizeSaNatayA tAsAM ca mahiSyAdivyAvRttatayA mahi. vyAde zakyatApattivirahAta, itivadanti / / ... tanmate yadyapi zaktijJAnAdhunikasaMketajJAnayoH kAraNatAbhedena gauravaM na bAdhaka m- bhagavadvidveSiNAM mImAMsakAnAM zakteH saMketAnAtmakatayA tayorekakAraNatAyAH dhenupadAd vRSabhAdibodhavAraNa na sambhavatItyanurodhena vyakteranyalabhyatvepi vyaktau dhenupadazakti svIkriyate tathA ca gotvaviziSTavyaktau dhenupadazaktirdhAnakarmatvaM ca zakyabhUtavyaktau vartata iti zakyatAvacchedakaM tatra dhAnakarmabhUtamahiSyAdau gotvaM nAsti gotvAdhArabhUtavRSabhAdau ca dhAnakarmatvaM nAstIti na dhenupadAd mahiSyAdervA vRSabhAdevI bodhApattiriti sarva susthamityarthaH / / - atherayAdinAzaGkitaM prAbhAkaraH pariharati-neti, yadi gotvaviziSTavyakterdhenupadazakyatvaM tadA gosvaviziSTatvAd vRSabhAderapi dhenupadazakyatvaM syAdeva yaddharmaviziSTa zaktistaddharmAzrayasya yAvataH= sakalasyaiva zakyatvaniyamAt tathA ca dhenu padAd vRSabhAdibodhApattinivAreti tArkikamateM doSaH / tathAsvApatteH-zakyatvApatteH / prAbhAkaraH svamate upapattimAha-dhAnakarmateti, dhAnakarmatAviziSTAyA goH zakyatvaM tatra goniSThadhAnakarmatAnyaktInAmeva vizeSaNatvaM tAsAm-goniSThadhAnakA matAvyaktInAM ca govyaktimAtravRttisvAdU mahiSyAdivyAvRttatayA mahidhyAderdhenupadazakyatApattirnAsti dhAnakarmatvasya vRSabhAdAvabhAvAcca vRSabhAderapi dhenupadazakyatApattirnAstIti na dhenupadAd vRSabhAdervA mahiNyAdervA bodhApattiriti sarva susthamityarthaH / anyatra mImAMsakamate jAtAyeva zaktirasti dhenupadasya dhAnakarmatvamAtre zaktI dhenupadAd mahiSyAdibodhApattiH syAditihetordhenupadasya dhAnakarmatAviziSTagovyaktau zaktiH svIkriyata ityavadheyam / vadantItyasya prAbhAkarA iti pUrvaNAnvayaH / ityevaM prAbhAkaramatamupapAdya vivecayati- tanmate ityAdinA / tarkamate yathA ghaTAdipadAna ghaTAdyartheSu yA zaktiH sezvarecchArUpA tathA devadattAdipadAnAM yo devadattAdipiNDeSu saMketaH sopI zvarecchArUpa eva tasya "dvAdazehi pitA nAma kuryAt' itizrutyA saMgrahAditi zaktijJAnAdhunika saMketajJAnayoH kAraNatAbheda: kAraNatAsvarUpabhedo nAsti, kiM vA zaktAvIzvarIyatvAnupAdAnene cchAmAtraM tarkamate zaktirasti. AdhunikasaMketopi karturicchevati zaktijJAnAdhunikasaMketajJA nayoH kAraNatAsvarUpabhedAbhAvAd daividhyaM nAsti tena ca gauravamapi nAsti, mImAMsakamate cezvarAbhAvAnnezvarecchArUpA zaktiH kiM tu vAcyavAcakabhAvasaMbandharUpA sA ca ghaTAdipadAnAmeva ghaTAdyartheSu. devadattAdipiNDeSu devadattAdipadAnAM cAdhunikasaMketa eva sa ca na vAcyavAcakamA rUpa iti yadyapi mImAMsakamate zaktijJAnA''dhunikasaMketajJAnayoH kAraNatAsvarUpabhedena gaurata masti- bhagavadvidveSiNAm paramezvarAnaGgIkartRNAM mImAMsakanA mate zakteH saMketAnAtmakatayA=i rUpatvAbhAvena tayoH zaktijJAnAdhunikasaMketajJAnayorekakAraNatAyAH ekarUpeNa kAraNatAyAH kA
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhenupadam ] zaktivAdaH / kathamapyasaMbhavAt tathApi goniSThadhAnakarmatAvyaktInAmanatiprasaktAnugatarUpAbhAvAnna zakyatvasaMbhavaH / ( 71 ) na ca sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena gotvameva dhAnakarmatvasahitaM dhAnakarmatvavizepANAmanugamakamiti vAcyam, azakyena zakyAnugame sarvatraiva vizeSaNe zaktyucchedaprasaGgAt / atiprasaktenApi dhAnakarmatAtvena viziSTe dhAnakarmatAvizeSe zaktigrahopagame lAghavAd gotvaviziSTe eva govizeSe zaktirdhAnakarmatvameva zaktyupAdhirityevocitam | ananugatena tattadAnakarmatAtvena zaktiprahopagame cA'pUrvavyaktya lAbhaprasaGga ityanupapattizcintyA // api saMbhavAbhAvAt tAdRzaM gauravaM ca mImAMsakairIzvarasvIkAragauravamayeneSTApattyA svIkRtamiti na bAdhakam = bAdhakatvena doSatvena vA pradarzayituM yuktaM tathApi goniSThadhAnakarmatAvyaktInAmanatiprasaktAnugatarUpAbhAvAcchakyatvaM na saMbhavati:- anatiprasaktAnugatarUpe satyeva zakyatvasaMbhavAd yathA govyaktInAM gotvaM gotvasya ca gotvatvamanatiprasaktAnugatarUpamastIti govyaktInAM gotvasya ca gopadazakyatvam / dhAnakarmatAtvaM ca mahiSyAdivRttidhAnakarmatAvyaktiSvapyastIvya'tiprasaktameveti na dhAnakarmatAtvenApi goniSThadhAnakarmatAnAmanugamaH saMbhavati yena dhenupadakyatvaM syAdityarthaH / nanu sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena dhAnakarmatvasahitaM nAma dhAnakarmatvasamAnAdhikaraNaM goraha mAnakarmatva vizeSANAm - goniSThadhAnakarmatAvyaktInAmanugamakaM bhaviSyati - dhAnakarma tyasamAnAdhikaraNagotvasyAnugatatvAdanatiprasaktatvAcca tathA ca goniSThadhAnakarmatAvyaktInAM na dhenupadazakyatvAnupapattirityAzaGkayAha - na ceti, tatra mate dhenupadazakyatvaM gove nAsti tatra yadi dhenupadAzakyenApi gotvena dhenupadazakyAnAM dhAnakarmatvAnAmanugamaH syAttadA sarvatraivAzakpenApi ghaTatvAdinA ghaTAdipadazakyaghaTAdivyaktInAmanugamaH syAditi vizeSaNe ghaTatvAdo ghaTAdipadazaktisvIkAro partha eva syAt na caivamastIti na dhAnakarmatvasamAnAdhikaraNagotvenApi goniSThadhAnakarmatvAnAmanugamaH saMbhavati yena dhenupadazakyatvaM syAdityarthaH / dhAnakarmatAtvaM ca mahiSyAdivRttidhAnakarmatAsu vRttitvAdatiprasaktameva taMtra yadyatiprasaktenApi dhAnakarmatAtvenAnugamAd dhAnakarmatAtvaviziSTe mAnakarmatAvizeSe = goniSThadhAnakarmatAsu dhenupadazaktigrahaH svIkriyate tadA lAghavAda gorakhavi -. ziSTe eva govizeSedhAnakarmatvo pala kSitagovyaktiSu dhenupadazaktirdhAnakarmasvameva zaktyupAdhirityemocitamityAha- atiprasaktenati / lAghavaM ca gotvasyaikatvaprayuktam / dhAnakarmatvasya zaktyupAdhi-. vena na dhenupadAd vRSabhAdibodhApattirapi / nanu dhAnakarmatAtvamapi svAzrayatattaddhAnakarmatA vyaktimedena bhinnaM bhinnameva na sakaladhAnakarmatAvyaktivRttyekaM yenAtiprasaktaM syAdityAzaGkyAha- ananulateneti, evaM hi tattadvAnakarmatAtvamananugatameva syAd ananugatena ca tattaddAnakarmatAna ticadAnakarmatAsu dhenupadazaktimahopagame hyapUrvavyakteH yasyAM dhAnakarmatAvyaktau zaktigraho na *
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarzaH-- (72) [vizeSakANDe* yathA nAnAdharmaviziSTekarmivAcakAcchaktipramAto naikadharma parityajya dharmI pratIyate tayA candratvasUryatvAdinAnAdharmaviziSTanAnAdharmivAcakapuSpavantAdipadA. candratvAdikaM parityajya na sUryatvAdiprakArako bodhH| athAtra haripadAdizaktijJAnAdiva 'divAkaraH puSpavantapadevAcyaH' ityAkArakazaktijJAnAt kevalasUryatvaprakArako bodho duraH / ... na ca puSpavantapadazaktijJAnena sUryatvAdiprakArakazAbdabodhajanane candratvAdinakArakazaktijJAnasyApi sahakAritopagamAnnAtiprasaGga iti vAcyam , tasya haryAdiH jAtastAdRzadhAnakarmatAvyaktaralAbhaprasaGgaH- dhenupadAd bodhAnupapattireva doSaH sa ca vyaktI zaktipakSe iva vijJeya ityuktatarkamatameva zreya ityarthaH / evameva sukhAsaMbhinnaduHkhAdau narakAdipadAnAM zaktiH kevaladuHkhAdau ca lakSaNaiva vijJeyA // // iti dhenupadam // atha // puSpavantapadam / / nAnAdharmivizeSaNatApanneSu nAnAdharmeSvekazaktimatpuSpavantapadamudAharati- yathetyAdinA / nAnA dharmaviziSTikamivAcakaM dhenvAdipadaM tatra yadyapi tarkamate gotvasyaiva vizeSagatvaM prAbhAkaramate ca dhAnakarmatvasyaiva vizeSaNatvaM tathApi gotvaM dhAnakarmatvaM cobhayameva dhenavRttyevetyabhiprAyeNa nAnAdharmaviziSTatvamuktaM kiM vA kasyacinmatena dhAnakarmatvagotyobhayadharmaviziSTatvamuktamiti vijJeyam / tatheti- candratvaviziSTazcandraH sUryatvaviziSTaH sUryastadubhayavAcakaM puSpavantapadaM tatra puSpayantapadAcandrasUryayorubhayorekdaiva pratItirbhavati- tadubhayoH puSpavantapaTasyaikazaktisvI. kArAditi naika candravAdidharma parityajya kevalasUryatvAdiprakArako bodhaH zaktipramAto bhavatItyarthaH / nanu yathA haripadasya viSNusUryAdyanekapadArthavAcakatvepi -- haripadaM viSNuvAcakam ' ityAdihaspidazaktijJAnAt kevalaviNyAdiviSayako bodho bhavati tathA 'divAkaraH puSpavantapadavAcyaH' ityAkArakazaktijJAnasyApi pramAtvena. tataH kevalasUryatvAdiprakArakabodho durvAra eva--puSpavantapadasya candrasUryobhayavAcakatvena sUryavAcakatvAdevetyAzaGkate- atheti / vizeSataH spaSTArthoyaM granthaH / .. nanu puSpavantapadazaktijJAnena sUryatvAdiprakArakabodhajanane candratvAdiprakArakazaktijJAnasya sahakAritvaM svIkriyate sahakAriNaM vinA ca kArya na bhavatIti puSpavantapadaviSayakacandratvAdiprakArakazaktijJAne vidyamAne candratvasUryatvobhayaprakAraka eva bodhaH saMbhavatItyatiprasaGgaH kevalasUryatvA. diprakArakabodhAtiprasaGgo nAstItyAzaGkayAha- na ceti / parihAramAha-- tasyeti, tasya puSpa vantapadasya nAnArthatvagrahadazAyAM yathA haryAdipadAt kevala viSNvAdiviSayakabodho bhavati tathA
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'puSpavantapadam , ] shktivaadH| padavannAnArthatvagrahadazAyAM bhrAntasya kevala sUryatvAdiprakArakabodhasyApyutpatteH / evaM tatpadasya haryAdipadavannAnAdharmAvacchinnavAcakatayA nAnArthatvaprasaGgopi durvAraH / na cArthadvaye tasyaikasyA eva zaktarupagamAna nAnArthatA- nAnAzaktimata eka nAnArthatvopagamAditi vAcyam, zakyatAvacchedakabhedena zaktibhedasyAvazyakatvAd avacchedakabhedasyAvacchedyabhedaniyatatvAt,anyathA haryAdipadeSvapi shktyaikyaaptteH| ___ atra zaktyAkhyapadapadArthasaMbandhAntaravAdimImAMsakAnuyAyinaH-yathA dhAnakarmatvagotvAdirUpazakyatAvacchedakabhedepi dhenvAdipadAnAM na zaktibhedaH-avacchedakatAyA vyAsajyavRttitvAta tathA prakRtepi candratvasUryatvayoryAsajyavRttizakyatAva. cchedakatAsvIkArAnna zaktibhedo na vaikaM parityajyA'nyapratItiH / kevalamUryatvApuSpabantapadAt kevalasUryAdiviSayakabodho bhrAntasya syAdevetyarthaH / yadyapi bhrAntasyAtra kevalasUryatvAdiprakArakabodho neSTastathApi pUrvapakSagranthoyamityanusaMdheyam / evamiti- tatpadaspa= puSpabantapadasya / nanu haryAdipadAnAM tu pratyekasmin viSvAdyarthe pRthak pRthageva zaktirastIti yuktaM teSAM nAnAthatvaM tasya-puSyavantapadasya tvarthadraye candrasUryayorekaica zaktiriti kathaM nAnArthatvaM syAdityAzaGkyAha--na ceti / parihArahetumAha--zakyateti, candravasUryatvayoH zakyatAvacchedakayoryadA bhedosti tadA zaktibhedopyAvazyaka eva / nanu zakyatAvacchedabhedepi zaktayaikye ko doSa ityAzakyAhaavacchedaketi- avaccheyAyAH zakterbhede satyeva zakyatAvacchedakabhedaH saMbhavati asti cAtra candratvasUryatvayoH zakyatAvacchedakayorbheda iti zaktibhedopyAvazyaka eva tathA ca nAnArthatvaprasaGgo durvAra evetyarthaH / vipakSe bAdhakamAha--anyatheti, yadi zakyatAvacchedakabhedepi zaktibhedo na syAttadA viSNutvAdirUpazakyatAvacchedakAnAM bhedepi haryAdipadazakte do na syAt tena ca haryAdipadAnAM nAnArthatvamapi na syAdityarthaH / __ athetyAdinA pradarzitAzaGkA mImAMsakamatena prathamaM samAdhatte-atretyAdinA : " zaktayAkhyapadapadArthasaMbandhAntara' ityatra 'padapadArthasaMbandhAkhyapadArthAntarazakti' ityevaM pATho yuktaH, mImAMsakamate vAcyavA cakabhAvasaMbandhasyaiva zaktitvasvIkArAt zaktimAtrasya padArthAntaratvasvIkArAditi / yatheti-atra dhAnakarmatvagotvayorubhayoreva dhenupadazakyatAvacchedakatvaM prApta pUrva ca prAbhAkaramatena dhAnakarmatvasyaiva tarkamatena ca gotvasyaiva zakyatAvacchedakatvamuktaM na tUbhayorapIti pUrvAparavirodhaHprApta ityatraikazaktijJAnajanyopasthitiviSayatvarUpameva zakyatAvacchedakatvaM vijJeyam asti ca dhenupadajanyopasthitau dhAnakarmatvagotvayorubhayormAsamAnatvam , ekasyAvacchedakatayA'parasyopAdhitvena bhAnaM bhavatItyanyadetat / vyAsajyavRttitvAditi-dhAnakarmatvagotvobhayavyAsaktatvAdityarthaH / prakRte-puSpacantapadasthalepi candratvasUryatvayorubhayoreva vyAsaktaivaikA zakyatAvacchedakatA svIkriyate na tu pratyekaparyApteti na zaktibhedo yena nAnArthatvaM vA syAt kevalasUryatvAdiprakArakabodho vA syAdityarthaH /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza: [vizeSakANDediprakArakabodhe kevalataddhameM zakyatAvacchedakatAparyAptyavagAhijJAnasya hetutvAta, candratvasUryatvobhayAMze zakyatAvacchedakatAparyAptyavagAhijJAnasya cobhayaprakArakabuddhitvaM kAryatAvacchedakam. atastAdRzazaktijJAnAJcandratvAdyavacchinnA'nvayabodhaupayikayogyatAjJAnAdyasattve na sUryatvAdhavacchinnAnvayabodhaprasaGgaH / nAnArthapadAcca pratyekadharmAvacchinnasyApi pratItyA tatra pratyekamevA'vacchedakatAparyApte khazyopagantavyatayA zakyatAvacchedakatAbhedena shktibhedH| __ athA'vacchedakatAgrAhakamAne karminiSThukavizeSyatAnirUpitavizeSaNatApanebveva nAnAdharmeSyavacchedakatvaparyAptipyate'to 'mahAnasIyo nAsti' 'vahirnAsti' ityAkArakaM mahAnasIyatvavadvitvAdivizeSaNapuraskAreNa pRthak pRthak pratiyogikevalasUryatvAdiprakArakabodhahetubhUtasya zaktijJAnasya svarUpamAha-kevaleti, kevalasUyatvAdiprakArakabodhaM prati kevalataddha, ekasminneva sUryatvAdidharme zakyatAvacchedakatAparyAptyavagAhi yacchaktijJAnaM tasyaiva hetutvamasti yathA sUryapadazaktijJAnaM kevalasUryatve eva zakyatAvacchedakatAparyAptimavagAhate iti tAzazaktijJAnena sUryapadAt kevalasUryatvaprakArako bodho jAyate ityarthaH / kevalasUryatvAdiprakArakabodhahetubhUtoktazaktijJAnApekSayA puSpavantapadazaktijJAnasya vizeSamAha-candratveti, puSpavantapada zaktijJAnaM ca candrayasUryatvayorubhayorevaikAM zakyatAvacchedakatAparyAptimavagAhate iti candratvasUryatvobhayaprakAraka eva bodhastasya kAryamastIti tAdRzazaktijJAnAt candratvasUyatvobhayAMze zakyatAvacchedakatAparyAptyavamAhizaktijJAnAt candratvAdyavacchinnAnvayabodhauSayikayogyatAjJAnAdyasattve candrAdiviSayakazAbdabodhahetubhUtayogyatAjJAnAdyasattve na kevalasUryAdiviSayakazAbdabodhaprasaGgostItyarthaH / puSpavantapadAnnAnArthapadAnAM vizeSamAha-nAnArthati, nAnArthAd haryAdipadAca pratyekadharmAvacchinnasyApi kevalaviSNvAderapi pratItyA-bodhAt tatra nAnArthapadasthale pratyekameva kapalaviSNutvAdAveta. zAyanA chedakatAparyAptarabhyupagantavyatayA : viSNutvAdizakyatAvacchedakaniSThazakyatAvacchedakatAnAM bhedena zaktibhedaH zaktibhedAca nAnArthatvaM siddhamityarthaH / / nanu candratvasUryatvayorubhayorekazakyatAvacchedakatAparyAptiravoktA na saMbhavati yena puSpavantapadasthale zaktibhedo na syAd yato'vacchedakatAprAhakamAnam avacchedakatAsAdhakamAnamabhAvAdipratItireva tayA hokarminiSThA yaikA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAM prApteSveva nAnAdharmedhvavacchedakatvaparyAptigRhyate yathA 'mahAnasIyavahnirnAsti' ityatra mahAnasIyavahirUpo ya eko dharmI vizeSyastanniSThA / vizeSyatApyekaiveti tAdRzaikavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAM prAptayomahAnasIyatvavahnitvayorabhAvIyapratiyogitAvacchedakatvasya paryAptirgRhyate na tu nAnAdharminiSThanAnAvizeSyatAnirUpitavizeSaNatApanneSvapi nAnAdharmeSu ata eva 'mahAnasIyo nAsti' 'vahirnAsti' ityAkArakaM samUhAlambanAtmakaM mahAnasIyatvavizeSaNapuraskAreNa pRthag jAyamAnaM vahnitvavizeSaNapuraskAreNa ca pRthag nAyamAnaM pratiyogiviSayakaM jJAnaM mahAnasIyatvavahnitvayorubhayoH paryAptA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ puSpavantapadam. ] shktivaadH| (75) viSayakaM jJAnaM mahAnasIyatvavaditvAdiparyApta pratiyogitAvacchedakatAkaM vizeSAbhAvaM nAvagAhate api tu zuddhavaditvAvacchinnAbhAvameveti katham 'divAkaranizAkara zaktaM puSpavantapadam' ityAdizaktigrahe candratvasUryatvobhayasmin zakyatAvacchedakatvaparyAptibhAnam-- tatra dharmiNozcandrasUryayo dena taniSThavizeSyatAyA aikyAsaM. bhavAditi cet ? na- yato yatrAvacchedakIbhUtavyAsajyavRttidharmAntaradharmitAvacchedakatayA dharmadrayAderbhAnaM tatra vibhinnadharmivizeSaNatApaneSvapi tAvaddhadhvekAvacchedyatAnirUpitAvacchedakatAparyAptiH pratIyate kathamanyathA 'ghaTapaTau na sta' ityAkArakopratiyogitAvacchedakatA yasya tAdRzaM vizeSAbhAvam ='mahAnasIyavahninAsti' ityAkArakamabhAvaM nAvagAhatena viSayIkaroti kiM tu zuddhavahitvAvacchinnAbhAvameva nAma 'vahnirnAsti' itijJAnaM kevalavahnitvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvamavagAhate 'mahAnasIyo nAsti' iti ca jJAnaM kevalamahAnasIyatvAva-- cchinnapratiyogitAkAbhAvamevAvagAhate yadi ca nAnAdharminiSThanAnAvizeSyatAnirUpitavizeSaNatApanneapi nAnAdharmeSvekAvacchedakatvaparyAptirgRhyeta tadA mahAnasIyarUpadharminiSThavizeSyatAnirUpitavizeghaNartA prApta yada mahAnasIyatvaM vahnirUpaminiSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAM prAptaM yad vahnitvaM tayorubhayorapyekAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatvaparyAptiguhyeta tathA ca 'mahAnasIyo nAsti' 'vahirnAsti' itisamUhAlambanAtmakaM jJAnam 'mahAnasIyavahirnAsti' ityAkArakaM vizeSAbhAvamapyavagAheta tathA ca bahimati parvate vahnizUnye ca mahAnase 'mahAnasIyavahirnAsti' itiviziSTabhAvapra. tIterjAyamAnatvAt 'mahAnasIyo nAsti' 'vahirnAsti' itisamUhAlambanAtmakAbhAvapratItirapi. jAyeta na caivamiSTamiti tadupapattyarthamekadharminiSThekavizeSyatAnirUpitavizeSaNatApanneSveva nAnAdharme vacchedakatvaparyAptiH svIkAryA tathA ca puSpavantapadasthalepi dharmigozcandrasUryayorbhedena taniSThavizeSyatAyA aikyAsaMbhavAt tAdRzavibhinna vizeSyatAnirUpitavizeSaNatA prAptayozcandratvasUryatvayorapi kathaM zakyatAvacchedakatvasya paryAptiH syAt tadabhAce ca puSpavantapadAt kevalasUryatvAdiprakArakabodho durvAra evetyAzaGkate- atheti| pariharati-- neti, prakRte'vacchedakIbhUtaM vyAsajyavRtti-candrasUryobhayavyAsaktaM yad dvitvaM yobhayatvaM vA dharmAntaraM tAdazadharmAntaranirUpitA yA candrasUryobhayaniSThA dharmitA tAdRzayamitAvacchedakatayA dharmadvayAdeH candratvasUryatvAdinAnAdharmANAM pratItirbhavati candrasUryarUpavibhinnadharmiNorapi vizeSaNatApanayozcandratvasUryatva rUpadharmayorekA yA zakyatAniSThA'vacchedyatA tAdRzAvacchedyatAnirUpitAvacchedakatAyAH paryAptiH pratIyate ityanvayaH, 'mahAnasIyo nAsti' 'bahirnAsti' ityatra tvavacchedakIbhUtavyAsanyavRttidharmAntaradharmitAvacchedakatayA mahAnasIyatvavahnitvayorbhAnaM na bhavatidvitvAdevacchedakasvAbhAvAditi na tatra mahAnasIyatvavahitvayorabhAvIyapratiyogitAvacchedakatvaparyAptiH saMbhavati / vipakSe bAdhakamAha-kathamiti / anyathA yadi yatrAvacchedakIbhUtavyAsajyavRttidharmA
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ (76) sAdarzaH [vizeyakANDe bhayatvAvacchinnAbhAvapratIto ghaTapaTAdirUpapratiyogiviSayatAyA bhedepyabhAvIyaviSayatAyA aikyena samUhAlambanavilakSaNAyAmubhayatvAdidharmitAvacchedakatayA bhAsamAnaghaTatvapaTatvAdiSu tAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaparyAptibhAnam ? / ___ evaM ca 'divAkaranizAkarayoH zaktametatpadam ' ityAkorakazaktigrahe zaktiviSayatAyA aikyena samUhAlambanavilakSaNe ubhayatvadharmitAvacchedakatApannacandratvasUryatvayoH zakyatAvacchedakatvaparyAptibhAnamaviruddhamiti na dossH| na caivamubhayAbhAvapratiyogitAyAmubhayatvasyeva prakRte ubhayatvasyApyavacchedakantaradharmitAvacchedakatayA dharmadvayAderbhAnaM tatrApi vibhinnadharmivizeSaNatApanneSu tAbaddharmedhyekAvacchedyatAnirUpitAvacchedakatAparyAptina pratIyeta tadA 'ghaTapaTau na staH' ityatra ghaTapaTarUpapratiyoginoviSayatAyA bhedepyabhAvIyaviSayatAyA aikyena 'ghaTo nAsti' 'paTo nAsti' ityAkArakasamUhAlambanAtmakapratItyapekSayA vailakSaNyamasti-uktasamUhAlambanAtmakapratItAva'bhAvIyaviSayatAyA apyaikyAbhAvAt tathA ca samUhAlambanavilakSaNAyAm 'ghaTapaTau na staH' ityAkArakobhayatvAva. cchinnAbhAvapratIto nAma ghaTatvaeTatyobhayadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvapratItau ubhayatvarUpadharmanirUpitA yA ghaTapaTobhayaniSThA dharmitA tAdRzadharmitAvacchedakatayA bhAsamAnayorghaTatva sTatvayostAdRzAmAvapratiyogitAvacchedakatvasya-ubhayatvAvacchinnAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasya paryAptina bhAseta na caivamasti tathA ca yathA 'ghaTapaTau na staH' ityatra ghaTatvapaTatvayovaTapaTarUpavibhinnadharmivizeSaNatApannayorapya'bhAvIyapratiyogitAvacchedakatvasya paryAptirmAsate tayorubhayatvadharmitAbacchedakatayA bhAsamAnatvAt tathA 'divAkaranizAkarazaktaM puSpavantapadam' ityAkArakazaktiprahepi candrasUryarUpavibhinnadharmivizeSaNatApannayorapi candratvasUryatvayoH zakyatAvacchedakatApayAptarbhAnaM yukta meva- atra candratvasUryadhvayorapyubhayatvadharmitAvacchedakatayA bhAsamAnatvAditi na zaktibhedApattirna cakadharmaprakArakazAbdabodhApattivetyarthaH / upasaMharati-evaM ceti / etatpadam-puSpavantapadam / 'divAkarazaktaM tatpadam / 'nizAkarazaktaM tatpadam ' ityAkArakasamUhAlambanAtmakazaktigrahe tu zaktiviSayatAyA aikyaM na bhavati divAkaranirUpitazaktiviSayatAyA bhinnatvAnnizAkaranirUpitazaktiviSayatAyAzca padaniSThAyA bhinnasvAta, 'divAkaranizAkarayoH zaktaM puSpabantapadam ' ityAkArakaviziSTazaktiAhe tu divAkaranizAkarobhayanirUpitakaiva zaktiviSayatA puSpavantapade prApteti samUhAlambanavilakSaNe viziSTazaktiahe ubhayatvadharmanirUpitA yA candrasUryobhayaniSThA dharmitA tAdRzadharmitAyA avacchedakatApannayozcandralyasUryatvayoH zakyatAvacchedakatvaparyAptibhAnaM na viruddhamityanvayaH / nanu yadi candratvasUryatvayoratrobhayatvadharmitAvacchedakatvaM strI kriyate tadA yathA ' ghaTapadI na staH / ityatrobhayatvasyApyubhayAbhAvapratiyogitAvacchedakatvamasti tathA prakRtepi-puSpavantapadasthalepyubhayatvasyA'vacchedakaMkoTipravezaprasaGgaH zakyatAvacchedakAvaM syAdityAzaGkayAha- na caivamiti /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ puSpavantaradam . ] zaktivAdaH / (77) koTipravezaprasaGga iti vAcyam , abhAvabuddhau pratiyogyaMze upalakSaNasyAprakAratva. niyamAdubhayatvasya pratiyogitAvacchedakatvadhrauvyAt . zaktigrahe ca zakyAMze upalakSaNasyobhayatvastha prakAratvopagamena tasya zakyatAnavacchedakatvAt / __ astu vA prakRte ubhayatvasahitameva candratvasUryatvobhayaM zakyataHvacchedakam 'dau' ityatreva puSpavantau' ityatrApi prakRti vibhaktibhyAmupasthApitasya dvinvasya sakRdeva bhAnam / viruddhayorekAvacchedakatvaparyAptirapi ghaTatvapaTatvodyArubhayAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaparyAptivat prakRte na virudhyate / / parihArahetumAha-- abhAvati, abhAvabuddhau-dhaTapaTau na staH ' ityAdyabhAvajJAne / " pratiyogivizeSitA'bhAvabuddhiviziSTacaiziSTayamaryAdAM nAtizete " itinyutpattyA'bhAvajJAne bhAsamAnAnAM sarveSAmapi dharmAgAM pratiyogitAvacchedakatvaM bhavatyeva upalakSaNasya cAbhAvajJAne prakAracaM na bhavatIti yadi ' vaTapaTau na staH / ityatrobhayatvamupalakSaNaM bhavettadA pratiyogitAvacchedakaM na syAd bhavati ca pratiyogitAvacchedakaM tasmAduktAmAvajJAne ubhayatvasya pratiyogyaMze upalakSaNatvaM nAsti kiM tu vizeSaNatvameva tathA cobhayatvasya pratiyogyaMze prakAratvamavacchedakatvaM ca prApta na caivaM niyamaH zaktigrahesti yena (divAkaranizAkarayoH zaktaM puSpavantapadam' ityAkArakazaktigrahe bhAsamAnamumayatvaM zakyAMze vizeSaNam--zakyatAvacchedakaM syAt tathA ca zaktigrahe upalakSaNaM yadubhayatvaM tasya prakAratvaM saMbhavati zaktigrahe upalakSaNasyApi prakAratvasvIkArAditi tasya ubhayatvasya zakyatAvacchedakatvaM na bhavati- upalakSaNIbhUtasyaiva tasya prakAratvasvIkArAd vizeSaNIbhUtaprakArasyaivAvacchedakatvaniyamAditi nobhayatvasyaH zakyatAvacchedakakoTipravezaprasaGga ityarthaH / vizeSaNasyApi kacit prakAratvaM bhavati yathA abhAvajJAne, upalakSaNasyApi prakAratvaM bhavati yathA zaktigrahe pradarzitam , kiM cA'vacchedyatvasaMbandhenApi prakAratvaM bhavati yathA'bhAvajJAne, sAmAnAdhikaraNyasaMbandhenApi prakAratvaM bhavati yathA zaktimahe tatra yayozcandrasUryayoH zakyatAsti tatraiyobhayatvamapyastIti sAmAnAdhikaraNyena prakAratvam / abhyupagamyAha- astu gheti, evaM cobhayatvaM candratvaM sUryatvamiti tritayameva zakyatAvacchedakaM jAtam / nanvevaM puSpavantapadasyobhayatvAvacchinne zaktayA 'puSpavantau ' ityatra prakRtyApyubhayatvamAnaM syAd vibhaktyApi ca syAdityubhayatvasya dvidhA mAnaprasaGga ityAzaGkayAha-- dvAviti, yathA 'dvau / ityatra prakRtyApyubhayatvasyopasthitirbhavati vibhaktayApi ca zAbdabodhe tvekadaiva bhAnaM bhavati tathaiva -- puSpavantau' ityatrApi dhyeyam / nanu -- mahAnasIyavahnirnAsti' ityatraikasmin vahnau mahAnasIyatvaM vahnitvaM ca saMbhavatIti tayoH parasparaM virodhAbhAvAt tayorabhAvIyaikapratiyogitAvacchedakatvasya paryAptiH saMbhavati : puSpavantau staH' ityatra candratvasUryatve tu parasparAbhAvavyApyatvAt parasparaM viruddhe eve.te kathaM tayorekazakyatAvacchedakatvasya paryAptiH syAdityAzaGkyAhaviruddhayoriti, yayA ghaTatvapaTatve api parasarAbhAvavyApyatvAt parasparaM viruddha evA'thApi ' ghaTa
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ (78) sAdarzaH [vizeSakANDe na ca 'ghaTapaTau na staH' ityatrobhayatve eva pratiyogitAvacchedakatvaM bhAsate na tu viruddhaghaTatvapaTatvAdAviti vAcyam, kevalobhayatve tAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakatAyAH paryAptau yatkiMcidubhayavati tAdRzAbhAvapratItyanupapatteH / na ca sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena ghaTatvapaTatvarUpAvacchedakadharmeNa vyAvRttobhayatvavizeSasyaiva tatrAvacchedakatvaM pratIyate iti vAcyam, tena prakAreNa tatrobhayatvasyAbhAnAtU. tattadrUpANAM tattAmavizeSaNatayaiva bhAnAt. atiprasaktadharmaprakAreNa paTau na staH ' ityatra parasparaviruddhayorghaTatvapaTatvayoH pratiyogitAvacchedakatvasya paryAptiH svIkiyate tathA prakRte candratvasUryatvayorapi zakyatAvacchedakatvaparyAptina viruddhetyarthaH / zaGkate- na ceti / atispaSTaH pUrvapakSaH / parihAramAha- kevaleti, yadi 'baTapaTau na staH' ityatra kevalobhayatva evobhayAbhAvapratiyogitAvacchedakatAyAH paryAptiH syAttadA yatra gavAzvAdirUpamapi yat kiMcidubhayaM syAt tatromayapadArthasattvenobhayatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasthAsaMbhavAt tAdazAbhAvapratItiH-' ghaTapaTau na staH' ityAkArakAbhAvapratItirnopapadyata bhavati ca tatra ' vaTapaTau na staH ' ityAkArakAmAvapratItiriti tatra ghaTatvapaTatvayorapi pratiyogitAvacchedakatvaparyAptiH svIkAryA tathA ca yatkiMcidubhayavatyapi deze ghaTapaTayorabhAvAta "ghaTapaTau na staH' ityAkArA ghaTatvapaTatyobhayAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya pratItirupapadyate ityarthaH / nanu 'ghaTapaTau na staH' ityatra ghaTapaTayorubhayatvamapi vartate ghaTatvapaTatveapIti sAmAnAdhikaragyasaMbandhena ghaTatvapaTatve ubhayatvAvacchedake jAte ubhayatvaM ca ghaTapaTobhayAvacchedakameveti ghaTatvapaTarave avacchedakatAvacchedake jAte tathA ca ghaTatvapaTatvarUpeNAvacchedakatAvacchedakadharmeNa vyAvR. ttasya-upavacchinnasyaivobhayatvavizeSasyA'tracchedakatvam pratiyogitAvacchedakatvaM pratIyate na tu sAmAnyata evobhayatvasya yena yakiMcidubhayavati deze 'ghaTapaTau na staH' ityabhAvapratIti!paeyeta, ubhayatvavizeSasya tatra pratiyogitAvacchedakatve tu yat kiMcidubhayavati deze ubhayatvasAmAnyAvacchinnapratiyogitAkAbhAvapratIteranupapattAvapyubhayatvavizeSAvacchinna pratiyogitAkAbhAvapratItau bAdhakAbhAvAt 'ghaTapaTau na staH / ityabhAvapratItirnA'nupapanetyAzayAha- na ceti / parihAramAha-teneti, tatra ghaTapaTau na staH / ityatrobhayatvamubhayatveneva rUpeNa bhAsate na tu tena prakAreNa nAma ghaTatvapaTatvAvacchinnatvena rUpeNa yena tAdRzobhayatnavizeSasya pratiyogitAvacchedakatvamupapadyatetyarthaH / ukta hetumAha- tattadrUpANAmiti, 'ghaTapaTau na staH / ityatra tattadrUpANAm ghaTalapaTatvayostattaddharmivizeSaNatayaivaghaTapaTalakSaNamivizeSaNatayaiva bhAnaM bhavati na tUbhayatvavizeSaNatayA yena ghaTatvapaTatvAvacchinnatvenobhayatvasya bhAnamupapadyatetyarthaH / nanUbhayatvatvenaiva rUpeNa bhAsamAna ubhayatve pratiyogitAvacchedakatAparyAptirastu ko doSa ityAzajhyAha-- atiprasakteti, ubhayatvA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ puSpabantapadam.] zaktivAdaH / (79) bhAsamAne cA'vacchedakatAparyAptibhAnAnupagamAt / tatrAbhayatvavizeSebhAvapratiyogitAvacchedakatvaparyAptyupagame atrApyubhayatvavizeSe zakyatAvacchedakatvaparyAptisaMbhavAccandratvasUryatvayoravacchedakatAvacchedakatayaiva zAbdabodhe bhAnopapattiH / na ca zakyatAvacchedakatAvacchedakama'vacchedakavizeSaNatayaiva bhAsate iti candratvasUryatvayostathAtve candrasUryAMze prakAratayA zAbdabodhe bhAnAnupapattiritivAcyam, tayoH zakyatAvacchedakatAvacchedakatvopa zaktigrahe'vacchedakAzrayacandrasUryavizeSaNatayaiva bhAnAcchAbdabodhepi tadvizeSaNatayA bhAnasaMbhavAt / atha zaktigrahe sAkSAcchakyatAnavacchedakasya tadubhayasya zakyacandrasUryobhayAMza sAkSAt prakAratayA bhAnaM na saMbhavatIti cet ? 'ghaTapaTau na staH ' ityAdau ghaTa hi sakalobhayatvavRtti na tu kevalaghaTapaTamAtravRttyubhayatvamAtravRttItya'tiprasaktam, atiprasaktadharmakAraNa ubhayatvatvena rUpeNa bhAsamAne cobhayatve pratiyogitAvacchedakatAparyAptina svIkriyataatiprasaktadharmarUpeNa bhAsamAnasya vyavacchedakatvAsaMbhavAdityarthaH / abhyupagamyAha- tatreti, tatra= * ghaTapaTau na staH' ityatra, ubhayatvavizeSe ghaTasvapaTatvaviziSTobhayatve / atra= divAkaranizAkarayoH zaktaM puSpavantapadam ' itizaktigrahe ubhayatvavizeSa-sAmAnAdhikaraNyena candravasUryatvaviziTobhayatve / nanvevaM zAbdabodhe candratvasUryatvayoH zakyatAvacchedakatAvacchedakatayaiva bhAnaM sthAna tu zakyatAvacchedakatayetyAzaya tathaiva strIkurvannAha-candratveti / atra zakyatAvacchedakatA ubhayasvavizeSe vijJeyA candratvasUryatvayorubhayatvAvacchedakatvAt zakyatAvacchedakatAvacchedakatvaM prAptamiti / - punarAzaGkate- na ceti / avacchedakavizeSaNatayA zakyatAvacchedakavizeSagatayA / tathAtve= zakyatAvacchedakatAvacchedakatve / candratvasUryatvayoH zakyatAvacchedakatAvacchedakatve umaya-- tvavizeSavizeSaNatayaiva zAbdabodhe bhAnaM saMbhavati na tu candrasUryavizeSaNatayetyarthaH / parihAramAha-- .. tayoriti, tayoH-candratvasUryatvayoH / avacchedakamubhayatvam / tadvizeSaNatayA candrasUryavizeSaNatayA / evaM ca candratvasUryatvayoH zakyatAvacchedakatvaM zakyatAvacchedakatAvacchedakatvaM ca prAptam / zAbdabodhepIti- zaktijJAnazAbdabodhayoH samAnaprakArakatvaniyamAditi vijJeyam / nanu yadi zaktigrahe candratvasUryatvayoH sAkSAcchakyatAvacchedakatvaM syAttadA zakyabhUtacandrasUryayoH sAkSAta prakAratayA bhAnaM syAdapi na caivamasti zaktigrahe uktobhayatvavizeSasyaiva sAkSAychakyatAvacchedakatvasvIkArAt candratvasUryatvayozca tAdRzobhayatve eva prakAratvasvIkArAdityAzaGkate-atheti / tdubhysy-cndrtvsuurytvyoH| pratibandhuttaramAha-- ghaTapaTAviti, ' ghaTapaTau na staH ityatra sAkSAt pratiyogitAkcchedakatvamubhayatvavizeSasyaiva svIkRtaM ghaTatvapaTatvayozca tAdRzobhayatvAbacchedakatvena pratiyogitAvacchedakatAvacchedakatvameveti ghaTatvapaTatvayorapi pratiyogitAvacchedakatvena
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ (80) sAdarzaH [vizeSa kANDetvapaTatvayoH sAkSAt pratiyogitAvacchedakatvamantareNa pratiyogivizeSaNatayA bhAnAsambhavastulya evetyAhuH / jJAnazaktivAdinastu- candratvasUryatvobhayaprakArakajJAnameva puSpavantapadazakyam - 'puSpavantapadamubhayaprakArakajJAne zaktam' ityAkArakazaktigrahasya tAdRzajJAnatvameva kAryatAvacchedakamitivyutpattimataH puruSasya naikaikabodhApattiH, atAdRzasya ca bhavatyeva tAdRzo bodhH| na caivamapi 'puSpavantapadaM candratvaprakArakajJAne zaktam' ityAdibodhasya pramAtvAt 'zaktibhramaM vinA pratyekazAbdabodhAnudayaH' itikathamupapadyata iti vAcyam, kevalacandratvAdiprakArakabodhe tattatmakArakabodhatvAMze zaktinirUpakatAvaccheda (pratiyogivityevagatvena ) mAnaM na syAditi tulyo doSaH, yadi cAtra ghaTatvapaTatvayoH pratiyogitAva chedakatAvacchedakatvepi pratiyogivizeSaNatayA ( pratiyogitAvacchedakatayA ) bhAnaM na viruddhaM tadA puSpavantapadasyalepi candratvasUryatyayoH zakyatAvacchedakatAvacchedakatvepi zakyacandrasUryavizeSaNatayA (zakyatAvacchedakatayA ) bhAnaM na viruddhamityarthaH / tathA ca zakyatAvacchedakatAvacchedakatvepi zakya. tAvacchedakatvamastyeva- zakyavRttitvAditi saarH|" ityAhuH " ityasya pUrvoktena " mImAMsaphAnuyAyinaH" ityanenAndhayaH / / punhapAt kevalasUryasvAdiprakArakabodhApattimArAGkitA saMprati jJAnazaktivAdisatena samAdhatte-jJAnazaktIti, padArthajJAne padAnAM zaktirna tu padArtheSu janake janyanirUpitazakteka yuktatvAt padaizca padArthajJAnasyaiva jAyamAnatvAditi jJAnazaktivAdinAmabhiprAyaH / tAdRzajJAnatvamcandratvasUryatvobhayaprakArakajJAnatvam / naikaikabodhApattiH kevalasUryatvAdiprakArakabodhasya puSpa. cantapadAdApattirnAstItyarthaH / atAdRzasya-uktavyutpattirahitasya ca purusssy| tAdRzaH kevalasUtvAdiprakArako bodhaH puSpavantapadAd bhavatyeva / spaSTaM sarvam / nanu 'puSpabantapadaM candratvasUryatvomayaprakArakajJAne zaktam' ityAkArakazaktiprahe jAtepi puSpabantapadasyobhayaprakArakajJAne zaktatve candratvaprakArakajJAne zaktatvamapi yathArthameveti 'puSpavantapade candratvaprakArakajJAne zaktam' ityAdibodhasyApi pramAtvAt tAdRzabodhabalAdabhrAntasyApi puSpavAtapadAt pratyekazAbdabodhaH kevalacandrattrAdiprakArakabodhaH syAdeveti 'zaktibhramaM vinA pratyekazAbdabodho na bhavati' iti kathamupapadyatetyAzaGkayAha- na caivamiti / parihArahetumAha-kevaLeti, kevalacandratyAdiprakArakabodhe kevalacandratvAdiprakArakabodhaM prati tattatprakArakabodhatvAMze candratvAdiprakArakabodhatve yaH zaktinirUpakatAvacchedakatAparyAptigrahastasya hetuvaM svIkriyate yathA ca tarkamate zaktinirUpakaH padArthastathA jJAnazaktivAdinA mate zaktinirUpako bodhaH ( jJAnam ) evayena padena yAdRzabodho bhavati tasya padasya tAdRzabodhe zaktahaNAt, tathA ca bodhe bodhatvamapi
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ (81) puSpavantapadam.] shktivaadH| katAparyAptigrahasya hetutvAt, prakRte tUbhayaprakArakabodhatvAMze zaktinirUpakatAvacchedakatvaparyAptyabhyupagamAt. tAdRzasya 'candratvaMprakArakajJAne zaktam' ityAdijJAnasya bhrmtvniymaadityaahuH| IzvarecchArUpasya saMketasya zaktitvamaGgIkartRsiddhAntipakSe- 'puSpavantapadAcandratvAvacchinnaviSayakasUryatvAvacchinnaviSayakazAbdabodho bhavatu' ityAkAraka eva tAdRzapade bhagavatsaMketaH kevalacandratvAdyavacchinnaviSayakabodhazca na tatpadajanyatvena tadviSaya iti tAdRzapadAnna tathAvidho bodhaH / na ca tAzapadajanyatvena kevalacandratvAdyavacchinnaviSayakabodhasya saMketAviSayatvepi candratvAdyavacchinnaviSayakabodhaviSayakatvena saMketaviSayakagrahasya candra vartate zaktinirUpakatApi vartata iti bodhatve zaktinirUpakatAvacchedakatA prAptA tatra kevalacandratvaprakArabodhasya candrapadaniSTazaktinirUpakatAvacchedakatAyA eva paryAptirasti na tu phupayantapadaniSThazaktinirUpakatAvacchedakatAyA apIti kevalacandratyaprakArakabodhazcandrapadAdeva saMbhavati na tu puSpavantapadAdapi, prakRte-puSpavantapadasthale tUmayaprakArakabodhatvAMze-candratvasUryatvobhayaprakArakabodhAve eva puSpacantapaniSThazaktinirUpakatAvacchedakatAparyAptirabhyupagamyate na tu kevalacandratvAdiprakArakabodhatvapIti na ghuSpavantapadAt kevalacandratvAdiprakArakabodhApattiH yAdRzabodhatve uktaparyAptigrahastAdRzabodhasyaiva tena padena svIkArAditi / tAdRzasya-uktarUpasya 'puSpavantapadaM candrAvaprakArakajJAne zaktam' ityAdijJAnasya bhramatyaniyamAdetAdRzabhramAtmakazaktijJAnAcca bhramAtmaka evaM kevalacandravaprakArakabodhaH saMbhavati na pramAtmaka ityarthaH / "ityAhuH" ityasyoktena "jJAnazaktivAdinaH' itynenaanvyH| puSpabantapadAt kevalacandratvAdiprakArakabodhApattimAzaGkitAM saMprati tarkamatena samAdhatte-- Izvareti / tAdRzapade-puSpavantapade viSayatvaM saptamyarthaH / tatpadajanyatvena puSpavantapadajanyatvena rUpeNa / tadviSayaH puSpavantapadaviSayakabhagavatsaMketaviSayaH / tAdRzapadAt-puSpavantapadAt / tathAvidhaH kevalacandratvAdyavacchinnaviSayako bodhaH / candratvasUryatvobhayaprakArakasyaiva bodhasya puSpacantapadajanyatvena bhagavansaMketaviSayatvAt puSzvantapadAdumayaprakAraka eva bodho jAyate na tu kevalacandratvAdiprakArakopi tasya puSpavantapadajanyatvena bhagavatsaMketA'viSayatvAditi sAraH / .. nanu kevalacandratvAdyavacchinnaviSayakabodhasya tAdRzapadajanyatvena=puSpabantapadajanyAvena rUpeNa bhagavatsaMketA'viSayatvepi sUryatvAdyavacchinnaviSayako yo bodhastAdRzabodhaviSayako yaH 'puSpayantapadAt sUryatvAdyavacchinnaviSayako bodho bhavatu ' ityAkArako bhagavatsaMketastAdRzasaMketagrahAdighaTitA yA sUryatvAdyavacchinnaviSayakabodhasAmagrI tasyAmasatyAmapi candratvAdiprakArakabodhajanakasya candratvAdyavacchinnaviSayako yo bodhastAdRzabodhaviSayako ya; 'puSpadhantapadAccandratvAdyavacchinnavi
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ (82) sAdarza: [vizeSakANDetvAdimakArakabodhajanakasya sUryatvAdyavacchinnaviSayakabodhaviSayakatvena saMketagrahAdighaTitasUryatvAdyAcchinnaviSayakabodhasAmagryAmasatyAmapi saMbhavena tadbhalAdabhrAntasya kevalacandratvAdyavacchinnaviSayakabodho durvAra evetivAcyam , tatpadajanyakevalacandratvAdiprakArakabodhe. tatpadajanya kevalacandratvAdyavacchinnaviSayakabodhatvaparyAptaviSayatAvacchedakatAkatvaprakArakasaMketaviSayakajJAnasya hetutvAta. puSpadantapadajanyatvaghaTitabhagavatsaMketaviSayatAvacchedakazarIre ca sUryatvAvacchinnaviSayakatvacandratvAvacchinnaviSayakatvayoIyorekatra nivezAta. tatpadajanyapratyekadharmAvacchinna: payako bodho bhavatu' ityAkArakabhagavatsaMketastAdRzasaMketaviSayakajJAnasya saMbhavena tadbalAta-ratAdRzasaMketaviSayakajJAnabalAdanAntasyApi kevalacandratvAdyavacchinnaviSayako bodhaH puSpavantapadAd durvAra evetyAzaGkayAha-- na ceti / yadA hi candra vasUryatvobhayaprakArakabodhaH puSpabantapadajanyatvena bhagavatsaMketaviSayastadA candratvAdiprakArakabodhopi sutarAM puSpavantapadajanyatvena bhagavatsaMketaviSaya eva tAdRzasaMketasya jJAnaM ca na bhrama iti tAdRzasaMketajJAnabalAt puSpabantapadAdabhrAntasyApi kevalacandratvAdiprakArakabodhaH syAdeveti sAraH / parihArahetumAha- tatpadajanyeti, yathA- tatpadajanyakevalacandratvAdiprakArakabodhe candrAdipadajanyakevalacandratvAdiprakArakabodhaM prati candrapadajanyo yaH kevalacandravAdyavacchinnaviSayako bodhastAdRzabodhaniSThabodhatve paryAptA yA viSayatAvacchedakatA bhAgavara saMketaviSayatAvacchedakatA tAdRzaviSayatAvacchedakatAkatvaprakArakaM yat saMketaviSayakaM jJAnaM tasya hetutvaM svIkriyate atra ' candrapadAcandratvAvacchinnaviSayakabodho bhavatu ' ityAkArako bhagavatsaMketa etAdRzasaMkete bodha eva janyatvena viSaya iti bodhe saMketaviSayatA prAptA bodhaniSThabodhatvaM ca saMketaviSayatA bacchedakatA prAptA tAdRzasaMketaviSayatAvacchedakatAyAH paryAptizcandratvAvacchinnaviSayakabodhatvestiuktasaMkete kevalacandratvAvacchinnaviSayakabodhasyaiva viSayatvAt kevalacandrayAvacchinnaviSayakabodhatvasyaikasyaiva saMketaviSayatAvacchedakatvAt. tAdRzabodhatvaparyAptasaMketaviSayatAkcchedakatAka eva saMketo grAha iti tAdRzasaMkete tAdRzabodhatvaparyAptasaMketaviSayatAvacchedakatAkatvamastIti taadRshvissytaavcchedk| tAkatvaM saMketaviSayakazAne prakAratayA bhAsate tathA caitAdRzakAryakAraNabhAvasvIkAreNa kevaLacandratvAdiprakArakabodhazcandrAdipadAdeva saMbhavati na tu puSyavantapadAdapi puSpavantapadasthale candratvasUryatvo bhayaprakArakabodhasve eva bhagavatsaMketaviSayatAvacchedakatAparyApteH saMbhavAdityarthaH / puSpavantaparasyA vizeSamAha- puSpabantapadeti, bhagavatsaMketaviSayatAvacchedakaM bodhatvamityuktaM bodhatvazarIre ca bodhopi praviSTa eca sa ca bodhaH puSpavantapadajanya eveti bodhe puSpavantapadajanyatvamastIti puSpavantapadajanyatvaghaTitaM bhagavatsaMketaviSayatAvacchedakaM bodhatvaM taccharIre-tadghaTakabodhe sUryatvAva cchinnaviSayaka tvacandratvAvacchinnaviSayakatvayoIyoreva nivezosti tathA ca puSpavantapadasthale candra
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ puSpakntapadam . ] zaktivAdaH / (83) viSayakabodhatve saMketaviSayatAvacchedakatvaparyAptivirahAta tadaMze tatparyAptyavagAhigraho bhrama eveti na zaktipramAtaH prtyekdhrmprkaarkbodhaapttiH| . tatpadajanyacandratvAvacchinnaviSayakasUryatvAvacchinnaviSayakabodhatvaparyAptaviSayatAvacchedakatAkatvaprakArakazaktigrahasya cobhayadharmaprakArakabuddhitvameva kAryatAvacchedakamato na tadghaTitasAmagrIbalAdekadharmAvacchinnAnvayabodhasya yatkiMcitkAraNavirahadazAyAmaparadharmaprakArakazAbdabodhApattiH / ubhayaviSayakatvAvacchinnAyA bodhaniSThasaMketaviSayatAyA aikyAcchaktaraikyamiti na tatpadasya nAnArthateti ramaNIyA samAdhiH / vasUryatvomayAvacchinnaviSayakavodhatve evaM bhagavatsaMketaviSayatAvacchedakatAyAH paryAptiH svIkriyate'puSpavantapadAcandra vAtranchinnaviSayakasUryatvAvacchinnaviSayako bodho bhavatu ' ityAkArakabhagavasaMketasvIkArAd na tu kevalacandratvAdyavacchinnaviSayakabodhatve. kevalacandratvAdiprakArakabodhaM prati ca kevalacandratvAdyavacchinnabodhAve eva bhagavatsaMketaviSayatAvacchedakatAparyAptigrahaghaTitasaMketajJAnasya hetutvamastIti na puSpavantapadAt kevalacandratvAdiprakArakabodhApattirityarthaH / tatpadajanyetipuSpayantapadajanyakevalacandratvAdyavacchinnaviSayakabodhatve ca saMketaviSayatAvacchedakatAparyApti - stIti tadaMze tAdRzapuSpavantapadajanyakevalacandratvAdyavacchinnaviSayakabodhatve tatparyAptyavagAhigrahaH saMketaviSayatAvacchedakatvaparyAptiviSayakajJAnaM bhrama eveti tAdRzabhramAtmakazaktijJAnAd bhramAtmaka eva kevalacandratvAdiprakArakobodhaH saMbhavati na tu pramAtmakaH bhramAtmakazaktijJAnAduktamAtmakabodhotpattau cAniSTAbhAvAt tathA ca puSpavantapadaviSayakazaktipramAtaH pratyekadharmaprakArakasyakevalacandravAdiprakArakasya bodhasyApattinAstyevetyarthaH / puSpavantapadAt kevalacandravAdiprakArakabodhA'nApattimeva pradarzitAM vizadayati- tatpadajanyeti, puSpavantapadajanyo yazcandratvAvacchinnaviSayakatve sati sUryetyAvacchinnaviSayako bodhastAdRzabodhaniSThavodhatve paryAptA yA viSayatAvacchedakatA-bhagavatsaMketaviSayatAvacchedakatA tAdRzaviSayatAbacchadakatAkatvaprakArakasya puSyavantapadazaktimahasya cobhayadharmaprakArakabuddhitvam-candratvasaryatvomayadharmaprakArakabodhatvameva kAryatAbanchedakamastIti tAdRzapuSpavantapadazaktijJAnAt tAdRzomayadharmaprakAraka eva bodho jAyate tadghaTitasAmagrIbalAt-candratvasUryatvomayadharmaprakArakavodhaghaTitoktaza-- tijJAnAdisAmagrIbalAd ekavarmAvacchinnAnvyabodhasya candratvAdyavacchinnaviSayakazAbdabodhasya yada yatkiMcitkAraNaM tadabhAvadazAyAM nAmaikadharmAvacchinnaviSayakabodhasAmagrIvirahadazAyAma'paradharmaprakArakasya sUryatvAdidharmaprakArakasya zAbdabodhasyApattirnAstItyarthaH / nanvevaM puSpavantapadasya candrasUryobhayaviSayakabodhajanakatvena nAnArthatvaM sthAdityAzajhyAha-ubhayeti, puSpavantapadajanyabodhaniSThA yA candrasUryobhayaviSayakatvAvacchinnA saMketaviSayatA bhakaivAsti na nAneti puSpavantapadaniSThazakkarapyaizyameveti na satyadasya-puSpavantaparasya nAnArthatApatti:- nAnAzaktimatvadasyaiva nAnArthatvastrI
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 84 ) sAdarza: [ vizeSakANDe --. " ekayoktyA puSpavantau divAkaranizAkarau" ityamarakoze uktipadaM zaktiparaM puSpavantapadaM tatpratipAdyaparaM tathA ca 'sUryAcandramasAvekazaktyA puSpavantapadaprati-pAdyau ' ityarthaH / uddezyatAvacchedakAvacchedena vidheyAnvaye tAtparyAJcandratvasUryasvayorekazatayadhInapratipattiviSayatAvacchedakatvalAbho nAtastasmAnnAnArthAdiva tAha " karmamAtrakArako bodhaH- nAnArthe zaktibhedena vizeSAditilabhyate / atha vA ' ekayoktayA ekoccAraNena sUryAcandramasau puSpavantapadapratipAdya ' ityarthaH tathA ca yathA nAnArthasthale nAssvRttimantareNa nAnArthabodhastathA na prakRte. atra zakterekyena " sakRduccaritAt sakRdarthapratyaya eva" ityasyA'viSayatvAditibhAvaH // kArAd yathA haryAdipadasyetyarthaH / samAdhiH = samAdhAnam / atra ' puSpavantapadajanyacandratvAvacchi naviSayaka sUryatvAvacchinna viSayaka bodhaviSayatAniSTha prakAratA nirUpita bhagavadicchIyavizeSyatAsaMbandhena puSpavantapadaviziSTau candrasUryau ' ityAkArakaM padaprakArakamartha vizeSyakam puSpavantapadajanyabodhajanakatvaniSThaprakAratA nirUpita bhagavadicIyavizeSyatAsaMbandhena candrasUryavat puSpavantapadam ' ityAkArakamaprakArakaM padavizeSyakaM vA zaktijJAnaM kAraNamityanusaMdheyam / 66 "L puSpavantapadasyaikazaktikatve'marakozaM pramANayati - ekayeti / uktAmaravAkyaM vyAcaSTe - uktipadamiti, tathA ca ekayoktyA iyanena ' ekazaktyA ' itilabdham / tatpratipAyaparam= puSpavantapadapratipAdya param, tathA ca puSpavantau " ityanena 'puSpavantapadapratipAdyau ' itilabdham / saMkalitavAkyArthamAha - tathA ceti / ' uddezyatAvacchedakAvacchedena vidheyasyAnyayo bhavati ! iti niyamasti yathA 'zaGkhaH pANDura eva' ityatroddesyaH zaGkha uddezyatAvacchedakaM zaGkhavaM tadavacchedena pANDuratvasya vidheyasyAntrayo jAyate evam " sUryAcandramasAvekazaktyA puSpavantapadapratipAdyau " ityatrodezya sUryAcandramasau uddezyatAvacchedake ca sUryacandratve tadavacchedenaikazaktayA puSpavantapadapratipAdyatvasya vidheyasyAnvayo jAyate nayA ca candratvasUryavayorekazaktyadhInA yA puSpavantapadajanyA pratipatti: bodhastadIyA yA candrasUryayorviSayatA tAdRzaviSayatAvacchedakata labhyate'taH kAraNAt nAnArthAdiva yathA nAnArthapadAdekadharmamAtra prakArako bodho jAyate tathA tasmAt = puSpavantapadAt tAdRzaika dharmamAtraprakArakaH kevalacandratvAdiprakArako bodho na jAyate, nAnArthe = nAnArthapade zaktibhedena = pratyekapadArtha nirUpitA zaktirbhinnA bhinnaiva bhavatIti vizeSAnnAnArthapadenaikadharmamAtra prakArako dodho jAyate, puSpavantapade tu candrasUryobhayanirUpitA zaktirekaivAstIti puSpavantapadAcandrasya sUryavobhayadharmaprakAraka eva vodho jAyate nekadharmaprakAraka ini labhyate / puSpavantapadazakterekatve ca " ekayoktyA " ityamaravAkyamapi pramANamityarthaH / uktAmaravAkyasyArthAntaramAha - atha veti / svAbhiprAyamAha tathA ceti, " sakRduccaritAt ! padAt ) sakRdarthapratyayaH " itiniyamena yathA nAnArthapadasyale AvRttim = punaruccAraNaM vinA dvitIyArtha 27
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatpadam ] zaktivAdaH / puSpavantapadavat sarvanAmapadAnAmapi zakteraikyAla nAnArthatA | atha sarvanAmapadena viziSpa ghaTatvapaTatvAdinaiva buddhisthA ghaTapaTAdayaH pratyAyyante na tu buddhisthatvena- 'atra ghaTosti tamAnaya' ityAdivAkyajanyaghaTakarma : bodho na bhavati - padArthamedena zaktibhedAt ata eva vRddhA dvitIyArthapratipAdanAya nAnArthavAkyaM punaruccArayanti tathA prakRte = puSpavantapade nAsti atra = puSpavantapade uktarItyA zakteraikyena puSpacantapadasya sakRduccaritAt " ityukta niyamAviSayatvAditi puSpavantapadAt sakRduccaritAdeva candrasUryayorbodho jAyate iti sarvaM "" sakRdarthapratyaya eva ityasya ' sakadevArtha' pratyaya: ' ityarthaH // sustham / // iti puSpavantapadam // " (85) 15 6 bhatha // tatpadam || saMprati sarvanAmnAM zaktinirUpaNamArabhamANo maTTAcAryaH prathamaM tatpadazakti nirUpayati- puSpavantapadavadityAdinA / yathA puSpavantapadasya candrasUryalakSaNAnekArthabodhakatvepyuktarItyA na nAnArthatA puSpavantapade candrasUryomayanirUpitazakteraikyAt tathA sarvanAmayattadAdipadAnAmapi ghaTapaTAdyanekatattatpadArthabodhakatvepi 'buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnastatpadAhoddhavyaH' 'tatpadaM buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnaM bodhayatu' ityAkArakasya vA bhagavatsaMketasya svIkArAt tadAdisarvanAmapadeSu buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnanirUpitAyA: zakteraikyAna nAnAtA, buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitadharmazca kacid ghaTatvAdikaM kacit paTatvAdikamityanyadetat teSAM sarveSAM buddhiviSayatAvacchedako palakSitatvenA'nugamaH / tatra ghaTosti tamAnaya' ityatra buddhiviSayatA ghaTe buddhiviSayatAvacchedakaM ghaTatvaM buddhiviSayatAvacchedakatvaM ghaTane vuddhiviSayatAvacchedakavvopalakSitadharmazca caTatvaM tadavacchinno ghaTastadbodhakatvaM tatpade prAptam, buddhiviSayatAvacchedakatvaM ca ghaTatvasyopalakSaNameva na tu vizeSaNam zAbdabodhe ghaTatvasya svarUpeNaiva mAnAt. evamevAnyatrApi bodhyamiti tarkazAstra siddhAntaH / 8 zaGkate -- atheti, asya vakSyamANena "maicam" ityanenAnvayaH / buddhisthatvaM ca buddhiviSayatAvacchedakatvam / 'atra ghaTosti tamAnaya' ityAdI ghaTAderbuddhau vartamAnatvena tatra vaTAdau buddhisthatvaM prAptam / yadi tadAdisarvanAmnA ghaTAdInAM buddhisthatvenaiva rUpeNa bodhaH syAnna tu ghaTazvAdirUpeNa tadA yathA 'dravyamAnaya' ityuktepi 'viziSTAnayanaM ghaTakarmakaM na vA itisaMdeho bhavati dravyatvasya ghaTapaTAdyanekapadArthasAdhAraNatvAt tathA atra ghaTosti tamAnaya ityukteSi viziSTAnayanaM ghaTakarmakaM na cA ' itisaMdehaH syAdeva -- buddhisthatvasya ghaTapaTAdisakalapadArthasAdhAraNatvAd na caivaM zrotuH saMdeho bhavatIti tadAdisarvanAmnA ghaTAdInAM ghaTatvA dirUpeNaiva bodho janyate iti prAptaM ghaTatvAdInAM ghaTAdyasAdhAraNatvenoktasaMdehAvakAzAbhAcAt tathA ca ghaTatvAdinAnAdharmAvacchinneSu ghaTapaTAdiSu sarvanAmatadAdipadAnAmekA zaktina ,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza: [ vizeSakANDe kAnayanAdibodhAnantaram 'viziSTAnayanaM ghaTakarmakaM na vA itisaMzayAnutpAdasya sarvAnubhavasiddhatayA durapahnavatvAt tathA ca vaktRbuddhisthatvaM na sarvanAmapadazakyatAvacchedakamapi tu ghaTatvapaTatvAdikameveti tAdRzanAnAdharmAvacchinneSu puSpavantAdipadavannaikazaktisambhavaH- ekaikadharma mAtrakArakatattadarthavo dhAnupapatteriti sarvanAmnAM nAnArthatvaM durvArameva / na vA nAnArthatopagamepi nirvAha: - yadrUpAvacchinna viSayakavyavahArajanakatvaM yena puMsA tadAdipade na gRhItaM tadavacchinne tena tacchaktayagrahaNa prakAntasyApi tadavacchinnasya tatpuruSIyatadAdipadajanyabodhaviSayatA'nupapatteH / (86) na ca buddhisthatvaM prakArIbhUtaghaTatvAdInAmanugamakaM tathA ca 'buddhisthaprakAravAM- statpadazakyaH' ityAkArakazaktigrahaH sa ca taddharmaprakAreNa sAmAnyapratyAsatyA sambhavati yadi caiva zaktiH syAttadA yathA puSpavantapadena candratvasUrya tvobhayadharmaprakAraka eva atri at tathA tadAdipadenApyanekaghaTatva paTatvAdidharmaprakAraka eva bodhaH syAd ghaTatvAdyakamAtradharmaprakArakaca bodho na syAd bhavati ca tadAdipadena ghaTatvAdyekadharmaprakAraka bodhopIti gha TatvapaTatvAdinAnAdharmAvacchinneSvekazakterasaMbhavAt sarvanAmnAM nAnArthatvaM prAptamevetyarthaH / spaSTamanyadU / "viziSya ghaTatvapaTatvAdinA" ityasya 'ghaTatva paTatvAdivizeSarUpeNa' ityarthaH / viziSTAnayanam = 'atra ghaTosti tamAnaya' ityAdivAkyazravaNAnantaraM jAyamAnamAnayanam / tattadarthabodhAnupapatteH=ghaTapaTAdiviSayakabodhAnupapatteH / * tadAdisarvanAmnAM nAnArthatvasvIkArepyanupapattimudghATayati- na veti, yadi tadAdipadAnA nAnArthatvaM syAttadA yathA haryAdinAnArthapadAnAM viSNvAdipadArtheSu madhye yeSu yeSu padArtheSu zaktimahoM bhavati teSAmeva yathAkAlaM haryAdipadazravaNAd bodho bhavati na tu yasmin zaktipraho na jAtastasyApi tathA tadAdipadAnAmapi yeSu ghaTAdiSu zaktigrahaH syAtteSAmeva vodhaH syAd yeSu ca zaktipraho na jAtasteSAM bodho na syAdeva na caivamastIti na nAnArthatvasaMbhava ityarthaH / tenetitena puMsA / tacchaMktayagraheNa tadAdipadazaktyagraheNa / yasmin pade yaddharmAvacchinnaviSayaka vyavahArajanakatvaM gRhyate tasya padasya taddharmAvacchinne zaktigraho jAyate- AnayanAdivyavahArasyaiva vizepataH zaktigrAhakatvAdityabhiprAyeNoktam- yadrUpAvacchinneti / nanu yathA sAmAnyapratyAsatyA ghaTapadasya ghaTatvena rUpeNa sakalaghaTeSu zaktipraho bhavati tathA tatpadajanyabodhaviSayIbhUtaghaTAdiSu prakArIbhUtaM yad ghaTatvAdikaM teSAM sarveSAM buddhisthatvam == budvibiSayatAvacchedakatvamanugamakaM svIkriyate iti 'buddhisthaprakAravAn = buddhiviSayatAvacchedakadharmavAM'statpadazakyaH' ityAkArakaH zaktipraho jAyate sa ca - zaktimahazca sAmAnyapratyAsattyA taddharmaprakAraNa= buddhisthatvaprakAreNa - buddhisthatyena rUpeNa ghaTatvapaTatvAdisakaladharmaviSayaka eva jAyate .
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatpadam. ] shktivaadH| (87) sakaladharmaviSayaka evaMti nA'pUrvadharmaprakAreNa bodhAnupapattiH, sAmAnyapratyAsatyainabhyupagame tu zaktigrahavizeSyatAvacchedakaprakArAzrayasyA'pUrvadharmiNaH zaktigrahA. viSayatvepi zAbdabodhe bhAnavat zaktimaharmitAvacchedakatAvacchedakAnugatarUpAzrayasyA'pUrvadharmasyApi zaktihaviSayatAM vinA zAbdabodhe na bhAnAnupapattiHzaktidhiyaH zAbdajJAnasamAnaviSayakatvasthA'tantratvAditi vAcyam , buddhisthatvasya zakyatAvacchedakatAnavacchedakatvena zakyatAvacchedakAnugamakatvAyogAt,tadavacchedakatve ca tasyApi zAbdabuddhau zakyatAvacchedakaghaTatvAdivizeSaNatayA niyamato iti apUrvadharmaprakAreNa yAdRzadharmaprakArakabodhajanakatvaM tadAdipade na gRhItaM tAdRzApUrvadharmaprakArakabodhasyAnupapatti sti- buddhisthatvena rUpeNa tAdRzadharmepi zaktiprahasya jAtatvAdeva, prAbhAkarAdibhiH sAmAnyapratyAsatterasvIkAre tu zaktimahakAle ghaTatvena rUpeNa sakalaghaTAnAmupasthityabhAvena zaktimahAviSayatvepi zaktijJAnIyA yA ghaTe vizeSyatA tAdRzavizeSyatAyA yo'vacchedakaprakAra:=avacchedako dharmo ghaTatyaM tadAzrayasyA'pUrvasyApi dharmiNo ghaTasya yathA zAbdabodhe mAnaM bhavati tathA prakRte zaktimahAviSayatvepi zaktigrahadharmitAvacchedakaM yad ghaTatyAdikaM tanniSThA yA zaktigrahadharmitAvacchedakatA tadavacchedakaM yadanugatarUpaM buddhiviSayatAvecchedakatvaM buddhisthatvaM vA tadAzrayasyA'pUrvasyApi-zaktimahAviSayasyApi ghaTatvAdidharmasya zAbdabodhe bhAnaM saMbhavatIti tAdRzApUrvadharmaprakArakazAbdabodhAnupapattirnAsti-- zaktidhiyaH zAbdajJAnasamAnaviSayakatvasyA'tantratvAta aniyamAt . yadi zaktijJAnazAbdabodhayoH samAnaviSayakatvaniyamaH syAttadA zaktimahAviSayasya dharmasya dharmiNo vA zAbdabodhaviSayatvaM na syAdapi na ca samAnaviSayakatvaniyamosti kiM tu samAnaprakArakatvasyaiva niyamastathA ca yaddharmaprakArakaH zaktimaho bhavati taddharmaprakAraka eva zAbdabodho jAyate iti ghaTatvaprakArakazaktiprahe jAte yathA ghaTatyaprakArako'pUrvaghaTaviSayakaH zAbdabodho jAyate tathA prakRte buddhisthatvaprakArakatatpadazaktigrahe jAte buddhisthatvaprakArake'pUrvaghaTatvAdiviSayakazAbdabodhepi na kAcidanupapattirityAzaGkayAha- na ceti / parihAramAha- buddhisthatvasyeti, zakyatAvacchedaka yad ghaTatvAdika tadanugamakatvaM buddhisthatvasya yaduktaM tadeva na saMbhavati-- zakyatAvacchedakatA'navacchedakatvAt zakyatAvacchedakatAvacchedakasyaiva ca zakyatAvacchedakaghaTatvAdyanugamakatvasaMbhavAdityarthaH / nanu buddhisthatvasya zakyatAvacchedakatAvacchedakatne ko doSaH / ityAzaGkacAha- tadavacchedakatve ceti, buddhisthatvasya sadavacchedakatve zakyatAvacchedakatAvacchedakatve hi tasya-buddhisthatvasyApi zakyatAvacchedakaM yad ghaTatvAdikaM tadvizeSaNatayA tatpadajanyazAbdabodhe niyamena bhAnaM syAt tathA ca svarUpato ghaTatyAdiprakArakazAbdabodho na syAd nAma tatpadajanyazAbdabodhe prakArIbhUtaghaTatvAdeH svarUpato bhAnaM na syAt kiMtu buddhisthatvaviziSTatvenaiva bhAnaM syAt . vizeSaNasya svAzrayaprakAratayA bhAnaniyamena ghaTatvAdivizeSaNIbhUtabuddhisthatvasyApi svAzrayaghaTatvAdiprakAratayA bhAnaprasaGgAdityarthaH / nanu buddhisthatve
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ (88) sAdarzaH [vizeSakANDa-- bhAnaprasaGgAt, svarUpato ghaTatvAdiprakArakazAbdabodhAnirvAhAt, upalakSaNenApi zakyatAvacchedakAnugame zakyasyApyupalakSaNenaivA'nugamostu kiM viziSTe zaktyA / . atha dravyAdipadAcca ghaTatvAdiprakArakabodhaprasaGgabhaGgAya viziSTe zakti rupeyate prakRte ca buddhisthatvaspopalakSaNatvepi tenA'nugame na kiMcidAdhamiticet ? astu buddhisthatvenA'nugatadharmeNA'nanugatAnAM prakArANAM zaktidhIviSayatvaM tathApi sarvanAmnAM nAnArthatvaM duSpariharameva- sAkSAt paramparayA vA yadavacchedaka zakyatAvacchedakaghaTatvAdivizeSaNatvaM nocyate yenoktadoSaH syAt kiM tUpalakSaNatvameva upalakSagara ca zAbdabodhe svAzrayaprakAratayA mAnaniyamAbhAvAnna svarUpato ghaTatvAdiprakArakazAbdabodhAnupapattirityAzaGkayAha-upalakSaNeneti, upalakSaNIbhUtenApi buddhisthatvena yadi zakyatAcacchedakaghaTasvAdInAmanugama: syAttadA zakyasya ghaTAderapyupalakSaNenaivAnugamostu kiM viziSTe zatayA nAma ghaTAdivyaktyanugamakaghaTatvAdInAmapyupalakSaNatvameva svIkArya na vizeSaNatvam . yathA ca tatra nopalakSaNasya zakyAnugamakatvaM tathA prakRtepi nopalakSaNIbhUtabuddhisthatyasya zakyatAvacchedayaghaTatvAdhanugamakatvaM saMbhavatItyarthaH / * nanu baTAdipadasthale yadi ghaTatvAdevizeSaNatvaM na syAd ghaTatvAdiviziSTe ca zaktirna syAt kiMtu ghaTatvAderupalakSaNatvaM syAttadopalakSaNatvAvizeSAd ghaTapadena ghaTatvaprakArakabodhavad dravyatvaprakAraMkabodhopi syAdeva tathA dravyapadAd dravyatvaprakArakabodhavad ghaTatvaprakArakabodhopi sthAdevadravyapadajanyabodhaviSayIbhUtaghaTe ghaTatvasyopalakSaNatvaniyAmad na caivamasti kiM tu ghaTapadena ghaTatvaprakAraka eva dravyapadena ca dravyatvaprakAraka eva bodho bhavatIti ghaTAdipadAnAM viziSTe zaktirupeyate nAma ghaTatvAdevizeSaNatvaM svIkriyate tathA ca ghaTAdipadenopalakSaNIbhUtadravyatnAdiprakArakabodhasyApattirnAsti prakRte tatpadasthale copalakSaNIbhUtenApi tena-buddhisthatvena ghaTatvapaMTatvAdInAmanugame na kopi doSaH, yApalakSaNIbhUtasya buddhisthatvasya zAbdabodhe bhAnaM syAttadopalakSaNatvAvizeSAt ' atra ghaTosti tamAnaya ' ityAdau tatpadajanyabodhe dravyatvAderapi bhAnApattirdoSaH syAdapi na caivamasti zAbdabodhe buddhisthatvasya mAnA'svIkArAt tadAdipadenApi svarUpata eva ghaTatvAdiprakArakabodhasvIkArAt, ghaTAdipadajanyabodhe tu ghaTatvAderbhAnaniyamAd vizeSaNatvameva yuktaM nopalakSaNatvamityAzayenAzakate- adheti / pariharati- astviti / prakArANAm= ghaTatvapaTatvAdInAm / sarvanAmnAM nAnArthatvApattau hetumAha-sAkSAditi, ghaTAdipadasthale zakyatA stha ghaTatvAdikaM ca ghaTAdau vartata eveti sAkSAdeva yad ghaTatvAdikaM zakyatAvacchedakaM tadaikyAdevA'yacchedyAyAH zaktarekyaM saMbhavati. prazvAdipadasthale ca 'pazupadAlAzUlaviziSTo lomavallAGgulaviziSTo vA boddhavyaH ' ityAkArakabhagavatsaMketasvIkArAt pazuvyaktau lAzUlaM vizeSaNaM taccAnekameva tatra lAzUlatvaM vizeSaNaM tazcaikameva tacca lAzUlatvaM lAgUladvAraiva zakyatAvacchedakamiti paramparayA
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatpadam. ] zaktivAdaH / (89) . tadaikyA devA'vacchedyaikyAta buddhisthatvasya cAntathAtvAt upalakSaNaikyena zakteraikye haryAdipadazakyatAvacchedakAnAmapyupalakSaNI bhUtenA'ntato buddhivizeSaviSayatvAdinA'nugamasaMbhavena nAnArthamAtrocchedaprasaGgAt / evam ' buddhisthaprakAravAn tatpadazakyaH' ityAkArakazaktijJAnAt svarUpato ghaTatvAdiprakArakasmaraNazAbdabodhau na saMbhavataH - ' jAtimAna hastipakarsa - bandhI ' ityAdijJAnAt svarUpato hastitvAdiprakArakasmaraNAnuyAt- svarUpatastaddharmaprakAra kasmaraNe svarUpatastaddharmaprakAreNa yasya saMbandho gRhItastAdRzasaMbandhijJAnasya kAraNatvAt, yathA ' yAbhyAM rUpAbhyAM dharmiNoH saMbandho gRhItastazakyatAvacchedakaM jAtamiti tadaikyAdevAvacchedyAyAH zakteraikyaM saMbhavati evameva lomatvAderapi paramparayA zakyatAvacchedakatvam, buddhisthatvaM ca na sAkSAt na vA paramparayApi zakyatAvacchedakam - upalakSaNatvAd vizeSaNatvAsvIkAreNA'tathAtvAt = zakyatAnavacchedakatvAditi buddhistvasyai kyAdapi tadAdipadaniSTazakteraikyaM na saMbhavatIti nAnAzaktimattvAd nAnArthatvaM duSpariharametra, buddhisthatvena yeSAM tvapaTatvAdidharmANAmanugamaH kriyate tAnyapi nAnaivetyarthaH / vipakSe bAdhakamAhaupalakSaNeti, upalakSaNIbhUtasya buddhisthatvasyaikyena yadi tadAdipada niSTazakterekthaM syAttadA nAnArthaharyAdipadazakyatAvacchedakAnAM viSNutva siMhatyAdInAmapya'ntataH = anyadharmopalambhAbhAve upalakSaNIbhUtena buddha vizeSa viSayatvAdinA = buddhivizeSaviSayatAvacchedakatvAdinA'nugamaH saMbhavatyeveti tAdRzopalakSaNIbhUtasya buddhivizeSaviSayatvAderakyena nAnArthaharyAdipada niSTazakterapyaikyaM syAditi nAnArthamAtrocchedaH haH syAt tathA ca nopalakSaNIbhUtabuddhisthatvasyaikyena tadAdipada niSThazakteraikyaM saMbhavatIti nAnArthatvaM syAdevetyarthaH / doSAntaramAha - evamiti, hastI hastipakasaMbandhI' ityAkArakajJAnena svarUpato hastitvaprakArakahastivizeSyaka maraNe jAyamAnepi yathA ' jAtimAn hastipakasaMbandhI ' ityAkArakajJAnAt svarUpato, hastitvaprakAraka hastismaraNaM na jAyate kiM tu ' jAtimAn ' ityasya ' hastitvarUpajAtimAn ' ityevArtha ityatra hastitvasya jAtitvenaiva rUpeNopasthitirbhavatIti jAtitvaviziSTahastitvaprakArakameva hastismaraNaM jAyate 'ghaTa: ' ityanena ghaTatvaviziSTaghaTasmaraNavat tathA 'buddhisthaprakAvAn tatpadazakyaH ' ityAkArakameva tvayA zaktijJAnaM svIkArya tAdRzazaktijJAnAca svarUpato ghaTatvAdiprakArako smaraNa ( upasthiti ) zAbdabodhau na saMbhavataH kiM tu ' buddhisthaprakAravAn ' ityasya ' buddhisthaprakArabhUtaM yad ghaTatvAdikaM tadvAn ' ityevArtha iti ghaTatvasya buddhisthatvena rUpeNAvagAhanAd buddhisthatva viziSTaghaTatvaprakArakAveva smaraNazAbdabodhau saMbhavataH na caitadiSTami tyarthaH / ukte hetumAha-svarUpata iti, svarUpatastaddharmaprakArakasmaraNe=svarUpatastaddharmaprakArakasmaraNaM prati svarUpatastaddharmaprakAreNa yathA svarUpato hastitvaprakArako yasya hastino hastipakena saMbandho gRhItastAdRzasaMbandhijJAnasya - svarUpato hastitvaprakAra kahastijJAnasya kAraNatvamasti ' jAtimAn 1
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza: [ vizeSakANDedekatararUpaprakArakasaMbaMdhijJAnAdU aparatadrUpeNaiva saMbandhyantarasmaraNam ' ityanubhavasta thA 'yAzarUpAbhyAM dharmiNoH saMbandhagrahastAdRzaikadharmaprakArakajJAnAt tAdRzAparadharmaprakAreNaiva dhArmasmaraNam' ityapi tayA ca yatra kiMcidizeSitadharmaprakAraka saMbandhijJAnaM tatrA'vizeSitataddharmaprakArakasmaraNasyA'nubhavaviruddhatayA iSTApatterayogAda, anyathA kadAcit svarUpatastatyakArikA kadAcid dharmAntarAvacchinnatatyakArikA smRtirityatra niyAmakAbhAvaprasaGgAt / hastipakasaMbandhI ' ityatra ca hastipakena saha hastinaH svarUpato hastitvaprakArakasaMbandhasyAgrahaNena svarUpato hastitvaprakArakahastijJAnasyAbhAvAt kAlAntare hastipakadarzanena hastinaH svarUpato hastitvaprakArakasmaraNaM na jAyate kiM tu jAtitvaviziSTahastitvaprakArakameva. evam ' buddhisthaprakAravAn tatpadazakyaH ' ityatra tatpadena saha ghaTasya buddhisthatvaviziSTaghaTatvaprakArakaH saMbandho gRhIta iti -- atra ghaTosti tamAnaya ' ityatra tatpadajJAnena ghaTasya buddhisthatvaviziSTaghaTatvaprakArakAveva smaraNazAbdabodhau saMbhavataH na tu svarUpato ghaTatvaprakArakAvityarthaH / nanu buddhisthatva. viziSTaghaTatvAdiprakArakAdapi 'buddhisthaprakAravAn tatpadazakyaH' ityAkArakazaktijJAnAt svarUpato ghaTatvAdiprakArakasmaraNazAbdabodhau syAtAM tatreSTApattiretyAzakyatAdRzeSTApatterasaMbhavamAha-yatheti. yAbhyAm-anavacchinnAbhyAM rUpAbhyAM dharmAbhyAM dharmiNoH parasparaM saMbandho gRhItaH syAt tadekatararUpaprakArakAta--tadekatarA'navacchinnadharmaprakArakAt saMbandhijJAnAd aparatadrUpeNaivaanavacchinApararUpeNaitra saMbandhyantarasmaraNaM jAyate ityanubhayo yathA ' hastI hastipakasaMbandhI / ityatra dharmiNorhastihastipakayoH svarUpata eva hastitvahastipakatvAbhyAM rUpAbhyAM nAma svarUpato hastitvena hastipakatvena ca rUpeNa parasparaM saMbandho gRhIta iti hastipakatvaprakArakahastipakajJAnena hastinaH svarUpato hastitvaprakArakaM smaraNaM jAyate na tu kiMciddharmaviziSTahastisvaprakArakaM tathA yAdazarUpAbhyAm kiMciddharmAvacchinnarUpAbhyAM dharmiNoH parasparaM saMbandhagrahastAdRzaikadharmaprakArakajJAnAta kiMciddharmAvacchinnadharmaprakArakasaMbandhijJAnAt tAdRzAparadharmaprakAreNaiva-kiMciddharmAvacchinnadharmaprakArakameva dharmismaraNaM jAyate ityapyanubhavosti yathA 'jAtimAn hastipakasaMbandhI ' ityatra hastipa-- kena saha hastino jAtitvAvacchinnahastitvaprakArakaH saMbandhagraho jAta iti hastipakadarzanena hastinoM jAtitvAvacchinahastittraprakArakameva smaraNa jAyate na tu svarUpato hastitvaprakArakam / upasaMharati- tathA ceti, tathA ca 'buddhisthaprakAravAMstatpadazakyaH ' ityatra buddhisthatvaviziSTaghaTatvAdiprakArakaghaTAdivizeSyakazaktijJAne jAte tAdRzazaktijJAnAd buddhisthatvaviziSTavaTatvAdiprakArakameva ghaTAdismaraNaM saMbhavati na tu avizeSitataddharmaprakArakam svarUpato ghaTatvAdiprakArakamapIti tatre. STApatterapyasaMbhava evetyarthaH / " yAbhyAM rUpAbhyAm , " yAdRzarUpAbhyAm" ityAyuktavAkyayoH samAnArthakatvasaMbhavepyukta evArtho vijJeyaH samAnArthakatve ekavAkyasya vaiyarthyApatteH / uktAnubhavadvayAnaGgIkAre bAdhakamAha--anyatheti, yadi ' kiMciddharmaviziSTadharmaprakArakasaMbandhijJAnAt kiMciddharmavi
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatpadam.] shktivaadH| (91) sAmAnyalakSaNapratyAsAttimanaGgIkurvatAM punaraniSkRtireva-zaktimahAviSayasyA'pUrvadharmasya svarUpataH kathamapi bhAnAsaMbhavAtU, na hi buddhiviSayatAvacchedakatvena dharmAntaraviSayakajJAnaM svarUpato'paradharmaprakArakaM jJAnaM janayituM prabhavati. tathA sati samAnaprakArakatvaniyapasyApi bhaGgaprasaGgAditi / maivam - bhagavatsaMketarUpAyAM zaktau zakyatAvacchedakAbhUtaghaTatvapaTatvAdAvupalakSaNIbhUtabuddhiviSayatAvacchedakatvaprakAreNa bhAsamAne tadAdipadajanyabodhaviSayatA ziSTadharmaprakArakameva smaraNa jAyate' ' svarUpatastaddharbhaprakArakasaMbandhijJAnAta svarUpatastaddharmaprakAraka smaraNaM jAyate' iti ca niyamo na syAttadA yat kadAcit svarUpatastaddharmaprakArakaM smaraNaM jAyate kadAcina dharmAntarAvacchinnadharmaprakArakaM smaraNaM jAyate tatra kimapi niyAmakaM na syAt, yadA coktaniyamadrayaM svIkriyate tadA tu kiMciddharmaviziSTadharmaprakArakasaMbandhijJAne jAte kiMciddharmaviziSTadharmaprakArakameva smaraNaM jAyate svarUpatastaddharmaprakArakasaMbandhijJAne jAte ca svarUpatastaddharmaprakArakameva smaraNa jAyate ityupapadyate ityarthaH / . sAmAnyalakSaNapratyAsattisvIkArapakSe tadAdisarvanAmnAM buddhisthatvena rUpeNa sakalaghaTatvapaTatvA. didharmeSu zaktibahasaMbhavena tattatsthale tattada'pUrvadharmaprakArakopasthitizAbdabodhayoH saMbhavepi svarUpatastattaddharmaprakArakopasthitizAbdabodhau na saMbhavata iti "astu buddhisthatvenAnugatadharmeNa" ityAdinopapAdya sAmAnyalakSaNapratyAsattya'svIkArapakSe tu sarvathA'nuparantirevetyAha- sAmAnyeti / kiMvA sAmAnyalakSaNapratyAsattimvIkArapakSe buddhisthatvaviSayakasaMskArapramoSAdirUpeNa yena kenApyupAyena zaktiprahAviSayasyApya pUrvadharmasya svarUpatA bhAnasaMbhavepi sAmAnyakSalagapratyAsatyasvIkArapakSe tu kathamapi na tarasaMbhava ityAha-sAmAnyeti, aniSkRtiH anupapattiriti yAvat / nanu buddhiviSayatAvacchedakatvena rUpeNa ghaTatve yat tadAdipadazaktijJAnaM jAtaM tena svarUpataH paTatvAdidharmaprakArakaM smaraNaM bhaviSya.. tItyAzaGkyAha- na hIti / vipakSe bAdhakamAha- tathA satIti, yadi buddhiviSayatAvacchedakatvena rUpeNa dharmAntaraviSayakaM jJAnaM svarUpato'paradharmaprakArakaM smaraNaM janayettadA zaktijJAnopasthitizAbdabodhAnAM yaH samAnaprakArakatvaniyamastasyApi bhaGgaH syAt na caitadiSTamityarthaH / athetyAdinopapAditAmAzaGkAM tArkikaH svamatena saMprati pariharati- maivamityAdinA / bhagabatsaMketarUpAyAM zaktAvuphlakSaNIbhUtabuddhiviSayatAvacchedakatvaprakAreNa bhAsamAne zakyatAvacchedakobhUtaghaTatvapaTatyAdau tadAdipadajanyabodhaviSayatAvacchedakatvaM bhAsate ityanvayaH, tathA ca ghaTasvapaTa. vAdereva tadAdipadajanyabodhaviSayatAvacchedakatvAd buddhiviSayatAvacchedakatvasya ca ghaTatvAdyupaladhaNasvAt tadAdipadena svarUpato ghaTatvAdiprakArakasmaraNazAbdabodhayorna kAcidanupapattiH- upalakSaNIbhUtadharmasya bhAnA'niyamAt, buddhiviSayatAvacchedakatvena rUpeNa ca sakalaghaTatvapaTatvAdidharme tadAdipadazaktiprahasaMbhavena nApUrvadharmaprakArakasmaraNazAbdabodhayorapyanupapaMttirityabhiprAyaH / tadAdi
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ (92) | vizeSakANDe bacchedakatvaM bhAsate. evaM ca 'buddhiviSayatAvacchedakadharmAvacchinnastatpadAd bo devyaH' ityAkArakasya 'tatpadaM buddhiviSayatAvacchedakarUpAvacchinnaM bodhayatu' ityAkArakasya vA saMketasya viSayatAyA ananugataghaTatva paTatvAdiniSThAyA apya'nugatasvamayogAnukUlavaktRbuddhiviSayatAvacchedakatvarUpAvacchinnatayA zakteraikyam / ghaTapaTAdipadasaMketaviSayatAnAM nAnAghaTAdivyaktiniSThAnAM ghaTatvAdyanugatadharmAvacchinnatvena pazvAdipadasaMketaviSayatAnAM prakArIbhUtanAnAlomAdivyaktiniSThAnAM lomatvAdyanugatadharmAvacchinnatvena tattatpadazaktyaikyavat / sAdarza: padazakteraikyamupapAdayati- evaM ceti / arthavizeSya kasaMketamAha- buddhIti, tathA cAtra 'tadAdipadajanyabuddhivipayatAvacchedakadharmAvacchinnaviSayaka yodhaviSayatA niSTaprakAratA nirUpitabhagavadicchIyavizeSyatAvanyena tadAdipadaviziSTo buddhiviSayatAvacchedakadharmAvacchinno ghaTAdi:' iti zaktijJAnasvarUpamanusaMdheyam / padavizeSyakasaMketamAha- tatpadamiti, atra ca ' tadAdipada janyabodhajanakatvaniSTaprakAratA nirUpita bhagavadicchIyavizeSyatAsaMbandhena buddhiviSayatAvacchedakadharmAvacchinnaviziSTaM tadAdipadam' ityAkArakaM zaktijJAnasvarUpa manusaMdheyam / uktasaMketaviSayatA yadyapyananugataghaTatva paTatvAdiniSThaiva tathApi sA saMketaviSayatA svaprayogAnukUlA=tadAdipadaprayogakAraNIbhUtA yA vakturbuddhistadviSayatAvacchedakatvaM yadanugataM rUpaM tadavacchinnAstIti saMketaviSayatAvacchedakatAyA : buddhiviSayatAvacchedakatvarUpaikadharmaparyAptatayA tadAdipadazakteraikyaM zaktayaivayAca na tadAdipadAnAM nAnArthatvApatti:- nAnAzaktimata eva nAnArthatvasvIkArAdityarthaH / tadAdipadazakteraikye dRSTAntadvayamAha - ghaTAdipadetyAdinA, yathA ghaTAdipadasaMketaviSayatAnAM nAnAghaTAdivyaktiniSThatvepi ghaTatvAdyanugatadharmAvacchinnatvena ghaTAdipadazakteraikyaM yathA ca pazvAdipadasaMketaviSayatAnAM prakArIbhUtanAnAlomAdivyaktiniSThatvepi lomatvAdyanugatadharmAvacchinnatvena pazvAdipada - zaktekyaM tathA tadAdipadasaMketaviSayatAnAmapi nAnAghaTatva paTatvAdiniSTatvepi buddhiviSayatAvacchedakatvarUpAnugatadharmAvacchinnatvena tadAdipadazakteraikyaM yuktamevetyanvayaH / tattatpadazattayaikyavat = ghaTAdipazvAdipadazakyaikyavat / atra ca ghaTAdipadena vaTAdivyaktivizeSyakabodho jAyate tAdRzaghaTAdivyaktivRttyeva saMketaviSayatAvacchedakaM ghaTatvAdikam tadAdipadenApi ghaTAdivyaktivizeSyaka eva bodho jAyate saMketaviSayatAvacchedakaM buddhiviSayatAvacchedakatvaM ca na vaTAdivRtti kiM tu prakArImUtaghaTatvAdivRttIti vaiSamyamAlocya pazvAdipadazaktidRSTAntamuktaM pazupadena pazuvyaktivizeSyaka eva bodho jAyate tAdRzavyaktivizeSaNI bhUtaloma vRttilomatvenAnugatadharmeNa pazvAdipadasaMketaviSayatAyA avacchinnatvena yathA pazvAdipadazakteraikyaM tathA prakRtepi tadAdipadajanyabodhaviSayIbhUtaghaTAdivyaktivizeSaNIbhUtaghaTatvAdivRttibuddhiviSayatAvacchedakatvenAnugatadharmeNa tadAdipadasaMketaviSayatAyA a nityena tadAdipadazakteraikyamityabhiprAyaH /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatpadam ] shktivaadH| (93) iyAMstu vizeSaH- tatra ghaTatvalomatvAdiSu tattatpadajanyabodhaviSayatAvacchedakatvaM bhAsate iti tAni vizeSaNAnyucyante. prakRte ca buddhiviSayatAvacchedakatve sarvanAmapadajanyabodhaviSayatAvacchedakatvaM saMketena nAvagAhyate'pi tu tAdRzaviSaya. tAsAmAnAdhikaraNyamAtramiti tadupalakSaNamiti gIyate / ___ ananugataharitvasiMhatvAdiniSThAnAM nAnArthaharyAdipadasaMketaviSayatAnAma'nugatakiMciddharmAvacchinnatvAbhAvAnna zaktarekyam, tatropalakSaNIbhUtakiJciddharmaprakAreNAbhAsamAnasyaiva harivAderbhagavatsaMketarUpAyAM zaktoM hAMdipadajanyabodhaviSayatAvacchedakatvaM bhAsate iti na nAnArthamAtroccheda iti / ghaTatvalomatvAdyapekSayA buddhiviSayatAvacchedakatvasya vyatirekamAha- iyAMstviti, tatra ghaTAdipazcAdipadasthale / tattatpadajanyabodhaviSayatAvacchedakalvam-ghaTAdipazvAdipadajanyavodhaviSayatAvacchedakatvam / tAni-ghaTatvalomatvAdIni / prakRte tadAdipadasthale / tAdRzaviSayatAsAmAnA. dhikaraNyamAtramatadAdisarvanAmapadajanyabodhaviSayatAsAmAnAdhikaraNyamAtram / tat-buddhiviSayatAMvacchedakatvam / vadatvapaTatvAdiSu tadAdisarvanAmapadajanyabodhaviSayatApyasti buddhiviSayatAvacchedakatvamapyastIti tayoH sAmAnAdhikaraNyaM tAdRzasAmAnAdhikaraNyasatvepyavacchedyAvacchedakabhAvo nAstIti buddhiviSayatAvacchedakatvamupalakSaNameva na vizeSaNamityanyayaH / upalakSaNaikyena zakyaikye pradarzitam (pR. 89 , nAnArthamAtrocchedaprasaGgaM parAkaroti- ananugateti, tadAdipadasthale yathA'nanugataghaTatvapaTatvAdiniSThAyAH saMketaviSayatAyA avacchedakaM budviviSayatAvacchedakatvamanugatadharma upalabhyate tathA nAnArthaharyAdipadasthale'nanugatahAratvasiMhatvAdi. niSThAyAH saMketaviSayatAyA avacchedako'nugatadharmaH kopi nopalabhyate iti na nAnArthapadazakteraikyaM saMbhavati kiM tvarthabhedena zaktibheda eveti nAnAzaktimattvAnnAnArthatvaM yuktameva / tadAdipadajanyabodhaviSayIbhUtaghaTatvapaTatvAdyapekSayA nAnArthaharyAdipadajanyabodhaviSayIbhUtaharitvAdervyatirekamAhatatraMti, tatraH-nAnArthaharyAdipadasthale haryAdipadajanyabodhaviSayatAvacchedakAnAM haritvasiMhatvAdInAM nAnAtvAnnAnAzaktimatvaM tena ca nAnArthatvam / kiM vA ryAdipadajanyabodhaviSayatAvacchedakatvasya nAnAharisvasiMhatvAdidharmaparyAptatayA nAnAzaktimattvam, tAdRzAvacchedakatvasya nAnAharitvAdidharmavyAsaktatvAbhAvAdekamAtradharmaparyAptatvAbhAvAcca na zaktarekyamityarthaH / haritvAderbhagavatsaMketarUpAyAM zaktau yApalakSaNIbhUtakiMciddharmaprakAreNa bhAsamAnasyaiva haryAdipadajanyabodhaviSayatAvacchedakatvaM bhA. seta tadA tAdRzopalakSaNIbhUtadharmasyaikyenApi haryAdipadazaktaraikyaM sambhavet na caivamastItyuktamtatretyAdinA / nanu yathA ghaTAdipadasthale nAnAghaTAdivyaktiniSThAyAH saMketaviSayatAyA avacchedakatvena ghaTavAdevizeSagatvaM tathA tadAdipadasthale nAnAvaTatvapaTatvAdiniSThAyAH saMketaviSayatAyA avacchedakatvena buddhiviSayatAvacchedakatvasyApi vizeSaNatvameva yuktaM nopalakSaNatvamityAzaGkaya buddhiviSaya
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ (95) sAdarza: [ vizeSakANDeyadyapi ghaTAdipadasaMketasya ghaTatvAdiviziSTaviSayakatvavat sarvanAmasaMketena buddhiviSayatAvacchedakatve tatpadajanyabodhaviSayatAvacchedakatvAnavagAhanepi saMketaspa tadviziSTaviSayakatvamakSatameveti saMketaviSaye tad vizeSaNameva. evaM zakyavizeSaNaghaTatvAdiniSThe bodhaviSayatAvacchedakatvarUpabodhaviSayatAniSThasaMketAyaviSayatAnirUpitaviSayatArUpazakyatve tada'vacchedakamapi tathApi bodhaviSayatayA saMketaviSayatvarUpazakyatAyAstatrA'sattvena zakye na tad vizeSaNam- zakyatve sati tAvacchedakatyasyoktamupalakSaNatvamupapAdayati- yadyapItyAdinA / yadyapi yathA ' ghaTapadena ghaTatvAcacchinno boddhavyaH' ityAkArakasvIkRtaghaTAdipadabhagaksaMketo ghaTatvAdiviziSTaviSayaka eva na tu 'ghaTatvAgrupalakSitaviSayakastathA tadAdisarvanAmasaMketena buddhiviSayatAvacchedakAve tadAdisarvanAmajanyabodhaviSayatAvacchedakatvasyA'navagAhanepi tadAdisarvanAmasaMketopi buddhiviSayatAvacchedakatvaviziSTaviSayaka eveti saMketaviSaye ghaTatvapaTatyAdau tat-buddhiviSayatAvacchedakatvaM vizeSaNameva, evaM zakyaM yad baTAdi tadvizeSaNIbhUtaM yad ghaTatvAdi taniSTha yanchakyatvaM nAdRze ghaTatvAdini zakyatve tat-buddhiviSayatAvacchedakatvamavacchedakamapi nAma ghaTatvAdiniSThazakyatAyA avacchedaka-- mapItyanvayaH, ghaTatvAdiniSThazakyatvasya svarUpamAha- bodhaviSayateti, bodhaviSayatAvacchedakatvarUpA yA ghaTatvAdiniSTA bodhaviSayatA tAdRzabodhaviSayatAniSThA yA saMketIyaviSayatA-saMketIyaprakAratAkhyaviSayatA tAdRzaprakAratAkhyaviSayatAnirUpitA yA viSayatA-vizeSyatAkhyaviSayatA tAdRzaviSayatArUpameva ghaTatvAdau zakyatvamastItyanvayaH, ghaTatvAdau yA bodhaviSayatAsti sA bodhaviSayatAvacchedakatvarUpaiva vijJeyA sA ca bodhaviSayatA bhagavatsaMkete ghaTatyAdau prakAratayA bhAsate iti tasyAM saMketIyaprakAratAkhyaviSayatA prAtA tAdRzaprakAratAkhyaviSayatAnirUpitA vizeSyatAkhyaviSayatA ghaTatyAdI prAptetyarthaH / svAbhiprAyamAha- tathApIti, yathA ' ghaTo bodhaviSayo bhavatu '' ghaTatvAdikaM bodhaviSayo bhavatu ' ityevaM bhagavatsaMketasvIkArAd ghaTaghaTatyAdau bodhaviSayatvena rUpeNa saMketaviSayatArUpA zakyatAsti tathA tatra-buddhiviSayatAvacchedakatve bodhaviSayatayA bodhaviSayatvena rUpeNa saMketaviSayatvarUpA zakyatA nAsti- ' buddhiviSayatAvacchedakatvaM tadAdipadajanyabodhaviSayo bhavatu ' ityAkArakabhagavatsaMketAbhAvAditi tRt-buddhiviSayatAvacchedakatvaM zakye ghaTatvAdau na vizeSaNaM kiM tupakSaNameva / vizepaNatvAbhAve hetumAha- zakyatva iti, yacchakyaM sacchakyavyAvartakaM bhavati tadeva zakyavizeSagaM bhavati yathA ghaTatvAdikaM buddhiviSayatAvacchedakatve ca bodhaviSayatayA saMketaviSayatvarUpazakyatvaM nAstItyuktameva, evaM ghaTatvAdau yathA zakyaghaTAdivyAvartakatvamasti ghaTatvAdirUpeNa ghaTabodhasya saMbhavAt tathA buddhiviSayatAvacchedakatve zakyavyAvartakatvamapi nAsti. buddhiviSayatAvacchedakatvena rUpeNa sakalabadvatvapaTatvAdInAM vodhAsaMbhavAditi na zakye vizeSaNam , tathA ca yathopalakSaNIbhUtasya zamAzrayatvamyAkAza rada janyabodhe
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatpadam.] zaktivAdaH / (95) zakyavyAvartakasyaiva zakyavizeSaNatvAditi tasya zakyopalakSaNatayA''kAzapadajanyazAndabodhe zabdAzrayatvabhAnAniyamavat tadAdipadajanyabodhe tadabhAnanirvAhaH / etadbIjaM tu- tadupalakSitaghaTatvAdiviSayakatvena tadaviSayakaghaTatvAdibodhasyApi saMketaviSayatvam / ghaTAdipadasaMketasya ca ghaTatvAdiviziSTaviSayakabodha eva viSaya iti tajjanyabodhe tAdRzadharmabhAnaniyamaH / yathA yadviziSTavizeSyakabodhaviSayatvaM saMketaviSayastacchakyatAvacchedakatayA vyavAhiyate tathA yadviziSTaprakAraviziSTaviSayakatvaM tathAtacchakyatAvacchedakatAvacchedakamityucyate prakRte buddhiviSayatAvacchedakatvaM na tatheti na tacchakyatAvacchedakaM na vA tattvAvacchedakamiti / mAnaniyamo nAsti tathA tadAdisarvanAmapadajanyayodhe buddhiviSayatAvacchedakatvasya bhAnaniyamo nAsti-- upalakSaNatvAdityAha- tasyeti / yadi kena citpuruzreNa buddhiviSayatAvacchedakatve ghaTatvAdivizeSaNatvaM gRhyeta tadA tadAdipadajanyabodhe tasya bhAnamapi saMbhavati / tadAdipadajanyabodhe buddhiviSayatAvacchedakatvasya bhAnaniyamAbhAve kAraNamAha- etaditi, 'buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitaghaTatyAdiviSayakabodhastadAdipadjanyo bhavatu' ityAkArakabodhavizeSyakabhagavatsaMkete tadupalakSitaghaTatvAdiviSayakatvena buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitaghaTatvAdiviSayakatvena rUpeNa tadaviSayakaghaTatvAdibodhaH buddhiviSayatAvacchedakatvA'viSayakatve sati ghaTatvAdiviSayako bodho viSayostIti na tadAdipadajanyabodhe buddhiviSayatAvacchedakatvasya bhAnaniyamaH, yadi ghaTatvAdiviSayakabodho buddhiviSayatAvacchedakatvaviSayakaH sanneva saMketaviSayaH syAtadA tadAdipadajanyabodha buddhiniSayatAvacchedakatvasya bhAnaniyamaH syAdapi na caivamastItyarthaH / ghaTAdipadajanyabodhe ghaTatvAderbhAnaniyame hetumAha-vaTAdiSadeti, ghaTAdipasthale ' ghaTatvAdiviziSTaviSayakabodho ghaTAdipadajanyo bhavatu / ityAkArakabhagavatsaMkete ghaTatvAdiviziSTaviSayaka eva bodhoM viSayo bhavati na tu ghaTatvAdyupalakSitaviSayaka iti tajanyabodhe ghaTAdipadajanyabodhe tAdRzadharmabhAnaniyamaH ghaTatvAdilakSaNadharmANAM bhAnaniyamaH / buddhiviSayatAvacchedakatvaM hi na zakyatAvacchedakaM na vA zakyatAvacchedakatAvacchedakaM yena tadAdipadajanyabodhe niyamena bhAsetelyAha-- yatheti, 'ghaTatvaviziSTo ghaTapadajanyabodhaviSayo bhavatu ' ityAkArakasaMkete ghaTatvaviziSTo yo ghaTastadvizeSyako yo bodhastadviSayatvaM viSayostIti tat-ghaTatvAdikaM zakyatAvacchedakamityucyate evaM pazcAdipadasthale 'lomatvAvacchinnalomaviziSTaviSayako bodhaH pazupadajanyo bhavatu ' ityAkArakabhagavatsaMkete lomatvaviziSTaM yat prakArIbhUtaM loma tadviziSTo yaH pazustadviSayakatvaM pazupadajanyabAMdhavRtti viSayostIti tatlomatvaM zakyatAvacchedakatAvacchedakamityucyate, atra zakyatA pazI zakyatAvacchedakatA lomasu zakyatAvacchedakatAvacchedakaM lomatva miti prAptam , tathA saMketaviSayaH / prakRte tadAdipadasthale ca buddhiviSayatAvacchedakatvaM na tathA ghaTatvAditulyaM zakyavizeSaNamiti na zakyatAvacchedakaM na vA lomatvavat zakyaprakAravizeSaNamiti na tattvAvacchedakam =
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ (96) sAdarzaH [vizeSakANDejAtitvAdiviziSTaghaTatvAdyavacchinnasya tadAdipadAvadhInabodhe tu bodhAMze buddhiviSayatAvacchedakatAvacchedakatvopalakSitadharmaviziSTAvacchinnaviSayakatvAvagAhI saMketa: prayojaka iti tatra jAtitvAvacchinnaghaTatvAdiniSThaprakAratAka eva bodho viSaya iti na jAtimAn ' ityAkArakabodhakAle 'ghaTA ' ityaakaarkbodhH| zakyatAvacchedakatAvacchedakaM yena tadAdipadajanyavodhe niyamena bhAsetetyarthaH / yathetyAdipAThazca kAcitka ev| . tadAdipadena svarUpato ghaTatvAdiprakArakabodhamupapAdya saMprati kiMciddharmaviziSTaghaTatvAdiprakArakabodhamupapAdayati-jAtivAdIti, 'atra jAtimAnasti tamAnaya ' ityAdivAkyazravaNena jAtitvAdiviziSTaghaTatvAdiprakArako bodho jAyate iti jAtitvAdiviziSTaM yad ghaTatvAdikaM tadavacchinnasya ghaTAdestadAdipadAvadhInabodhe-tadAdipadena bodhe jAyamAne tAdRzabodhAMze-tAdRzabodhasya buddhiviSayatAvacchedakatAvacchedakatvopalakSitadharmaviziSTAvacchinnaviSayakatvAvagAhI yaH 'tadAdipadAd buddhiviSayatAvacchedakatAvacchedakatvopalakSitadharmaviziSTAvacchinnaviSayako bodho bhavatu ' ityAkArakaH kiM vA 'jAtimAn tatpadAdU bodravyaH ' ityAkArako bhagavatsaMketaH sa eva prayojakastatratAdRzasaMkete ca jAtitvAvacchinnaghaTatvAdiniSThaprakAratAka eva bodho viSayostIti 'jAtimAn / ilyAkArakabodhakAle aba jAtimAnasti tamAnaya ' ityAkArakavAkyajanyajAtitvaviziSTaghaTatyA. vacchinnaviSayakabodhakAle kiM vA ' jAtimAn tatpadAd bovyaH' ityAkArakoktasaMketajJAnakAle 'bhatra jAtimAnasti tamAnaya' ityAdivAkyabaTakatatpadAt 'ghaTaH ' ityAkAraka: svarUpato ghaTatvaprakArako bodho na jAyate kiM tu jAtitvaviziSTaghaTatvaprakAraka eva bodho jAyate- saMketena yAdazabodho'vagAhyate tAdRzasaMketajJAnena tAdRzabodhasyaiva saMbhavAdityarthaH / 'atra jAtimAnasti tamAnaya ' ityatra tatpadena ghaTabodhakAle ghaTe ghaTasvaM ghaTatve ca jAtitvaM vizeSaNaM jAtitve ca buddhiviSayatAvacchedakatAvacchedakatvamupalakSaNam , buddhIti-buddhiviSayatAvacchedakaM ghaTatvaM taca jAtirevati ghaTatve yajAtitvaM tadeva ghaTatvaniSThabuddhiviSayatAvacchedakatAyA avacchedakaM jAtitve yad buddhiviSayatAvacchadakatAvacchedakatvaM tadupalakSito dharmo jAtitvameva tAdRzajAtitvadharmaviziSTaM ghaTatvaM tAdRzaghaTatvAvacchinno ghaTastAdRzaghaTaviSayakatvAvagAhItyanvayaH / . nanu 'kiMciddharmaprakAreNa bhAsamAne dharme yadyavacchedakatvaM bhAsate tadA tadviziSTe eva bhAsate na tu tadupalakSitepi ' iti niyamosti yathA pazupadasthale lomatyaprakAreNa bhAsamAneSu lomasu gacchakyatAvacchedakallaM bhAsale tallomatvaviziSTeSveva lomasu bhAsate na tu lomatvopalakSileSu lomasu tathA ca lomasu lomatvaM vizeSagameva na tUpalakSaNamiti siddham, evaM buddhiviSayatAvacchedakatvaprakAreNa bhAsamAne ghaTatyAdau yat tadAdipadazakyatAvacchedakatvaM bhAsate tadapi buddhiviSayatAvacchedakatvena viziSTe eva bhAseta na tu tadupalakSite tathA ca ghaTatvAdI buddhiviSayatAvacchedakatvaM
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatpadam.] zaktivAdaH / (97) atha 'kiMcitprakAreNa bhAsamAne dharme'vacchedakatvabhAne tadviziSTe eva bhAsate na tadupalakSite ' itiniyamaH kathamanyathA svarUpato ghaTatvAvacchinnAbhAvasya na 'jAtimAnAsti' ityAkArikA pratItiH, evaM ca buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSite kathaM bodhaviSayatAvacchedakatvaM saMketenA'vagAhanIyamiticetU ?, na-avacchedakatAyA avacchedyAzrayavizeSaNatApanne saMsargavidhayA bhAne evaM tathAvidhaniyamAt. anyathA 'dhUmavyApakatAvacchedakarUpAvacchinnapratiyogitAkAvizeSaNameva syAt na tUpalakSaNe tena ca tadAdipadajanyabodhe buddhiviSayatAvacchedakatvasya ghaTatvAdivizeSaNatayA niyamena bhAnaM prAptamiti tadAdipadAt svarUpato ghaTatvAdiprakArakabodho na syAditi siddhaM tathA ca "maivam91" ityAdinA buddhiviSayatAvacchedakatvasya yadupalakSaNatvamuktaM tanna yuktamityAzayenAzaGkate--adheti / uktaniyamAnaGgIkAre bAdhakamAha- kathamanyatheti, yayuktaniyamo nasyAtadA ghaTAmAvamuddizya jAtimAnnAsti' ityukte jAtitvopalakSite eva ghaTasve'bhAvIyapratiyogitAvacchedakatvaM mAseta upalakSaNasya ca zAbdaboce bhAnaM na bhavatIti 'jAtimAnAsti' ityatra svarUpata eva ghaTatvasya pratiyogitAvacchedakatvaM prApta tathA ca ' jAtimAnnAsti' ityatra kharUpato ghaTatvAvacchinnAmAvastha vaTatvAtracchinna pratiyogitAkAbhavasya pratItiH syAditi svarUpato ghaTatvAvacchinnAbhAvasya 'jAtimAnnAsti' ityA kArApi pratItiH syAdeva tathA ca 'ghaTo nAsti' ityatrApi svarUpato ghaTatvAvacchinnAbhAvasya pratItirbhavatIti ' ghaTo nAsti , jAtimAnAsti' itivAkyayoH samAnArthako prApte ghaTazUnyapaTavati deze kAle ca yathA ' ghaTo nAsti' ityAkArA pratItirbhavati tathA ' jAtimAnArita ' ityaHkArApi pratIti syAdeva na caivaM bhavati tatra vidyamAnasya paTasyApi jAtimattvAt, uktaniyamasvIkAre tu jAnimAnnAsti' ityatra jAtitvaviziSTe eva ghaTatve pratiyogitAvacchedakatvaM bhAsate iti jAtitvaviziSTaghaTatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyaiva pratItisaMbhavAt svarUpato ghaTatvAvacchinnAbhAvasya 'jAtimAnnAsti' ityAkAreNa pratItirna jAyate 'ghaTo nAsti ' ityatra ca svarUpato ghaTatvAvacchinnAbhAvasya pratItirjAyate tathA ca 'ghaTo nAsti / 'jAtimAnnAsti' itivAkyayovibhinnArthakatva prApte ghaTazUnye paTavati deze kAle ca 'ghaTo nAsti' itipratItisaMbhavepi ' jAtimAnnAsti' itipratItirna saMbhavati / svAbhiprAyamudghATayati-evaM ceti, 'ghaTatvAdI' itizeSaH / kiM tu buddhiviSayatAvacchedakatvaviziSTe eka ghaTatvAdI bodhaviSayatAvacchedakatvaM saMketenAvagAhanIyaM tathA ca ghaTalAdau buddhiviSayatAvacchedakatvasya vizeSaNatvaM prAptaM na tUpalakSaNatvaM vizeSaNalAca tadAdipadajanyabodhe buddhiviSayatAvacchedakRtvasya ghaTatvAdiprakAratayA niyamena mAnaM syAditi tadAdipAt svarUpato ghtttvaadiprkaarkbodhaanuppttirityrthH| pariharati-neti, avaccheyaM yat pratiyogitvAdikaM tadAzrayo yo ghaTAdistatra vizeSaNatApane ghaTatnAdau yatrAvacchedakatA saMsargavidhayaiva bhAsate tatraiva tathAvidhaH " kiMcitprakAreNa bhAsamAne
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 98 ) sAdarza: bhAvavAn' ityAkArakavyApakatAvacchedakatvopalakSitavahnitvAdyavacchinnAbhAvapratItyanupapatteH / prakRte ca ' tatpadaM buddhisyaprakArAvacchinnaviSayatAkavodhaM janayatu' ityAkArako'vacchedyAvacchedakabhAvaprakAraka eva saMketo'GgIkArya ityanupapatterabhAvAt / [ vizeSakANDe --. dharme" ityAkArako niyamaH svIkriyate yathA ' jAtimAnnAsti ' ityatrAvacchedyaM yat pratiyogitvaM tadAzrayIbhUtaghaTe vizeSaNatApanne ghaTatve jAtitvaprakAreNa bhAsamAne pratiyogitAvacchedakatvaM saMsargaviyaiva bhAsate padenAnupasthitatvAditi jAtitvaprakAreNa bhAsamAne ghaTatve yat pratiyogitAvacchedakatvaM bhAsate tajAtitvaviziSTe eva bhAsate na tu jAtitvopalakSite tathA ca jAtitvasya ghaTale vizeSaNatvaM prAptaM na tUpalakSaNatvam / vipakSe bAdhakamAha - anyatheti, yadi " kiMcitprakAreNa bhAsamAne dharme " iti niyamaH sarvatraiva pravarteta tadA 'do dhUmavyApakatAvacchedaka rUpAvacchinna pratiyogitAkAbhAvavAn' ityAkArA yA dhUmatryApakatAvacchedakatvopalakSitavahitvAvacchinnAbhAvasya pratItirjAyate sA nopapatato dhUmavyApakatAvacchedakatvaprakAreNa bhAsamAne evaM vahnitvaM pratiyogitAvacchedakatvaM bhAsate ityukta niyamena dhUmavyApakatAvacchedakatva viziSTa eva vahnive pratiyogitAvacchedakatvaM bhAseta na tu sadupalakSitepi tathA coktasthaLe dhUmavyApakatAvacchedakatva viziSTavahnitvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasthaiva pratItiH syAnna tu dhUmavyApakatAvacchedakatvopalakSitavahnityAca cchinna pratiyogitAkAbhAvasya tathA ca dhUmavyApakatAvacchedakatvasya vahnitve vizeSaNatvaprAptyA zAbdabodhe niyamena mAnaM syAdeva na caivamasti kiM tuktasthale dhUmavyApakatAvacchedakatvopalakSitavahnityAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya pratItirjAyate eva tadupapattyarthamuktaniyamasyoktarItyA saMkocaH kartavyastathA cAvacchedakatAyAH saMsargavidhayA bhAnasthale evoktaniyamasvIkAre 'dhUmavyApakatAvaccheda karUpAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavAn' ityatra pratiyogitAvacchedakatA saMsargavidhayA na bhAsate kiM tu prakAratayaiva- padenopapasthitatvAdityatrokta niyamasya pravRttyabhAvena dhUmavyApakatAvacchedakatvopalakSite eva vahnitve pratiyogitAvacchedakatvaM bhAsate na tu dhUmavyApakatAvacchedakatvaviziSTe tathA coktasthale dhUmavyApakatAvacchedakatvopalakSitatra dvizvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvapratIteranupapattirnAstItyarthaH / dhUmeti-dhUmavyApakatA vahau dhUmavyApakatAvacchedakarUpaM vahitvaM tAdRzavahnitvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavAnityanvayaH / dhUmavyApakatAvacchedakatvasyopalakSaNatvAcchAndabodhe mAnApattirapi nAsti / upasaMharati- prakRte ceti, prakRte = tadAdipadasthale ca 'tatpadaM buddhisthaprakArAvacchinnaviSayatAkatrodhaM janayatu' ityAkArako'vacchedyAvacchedakabhAvaprakAraka eva saMketa: svIkAryastathA cAtra ghaTatvAdI yA bodhaviSayatAvacchedakatAM mAsate sA saMsargavidhayA na bhAsate kiM tu prakAratayaiva - padenopasthitatvAdityatroktaniyamasya pravRttyabhAvena buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSite eva ghaTatvAdau tadAdipadajanyabodhaviSayatAvacchedakatvaM bhAsate na tu buddhiviSayatAvacchedakatvaviziSTe tathA ca buddhiviSayatAvacchedakatvaM ghaTatvAdAvupalakSaNameva na vizeSaNamiti na tadAdipadajanyabodhe ghaTatvAdiprakAratayA tadbhAnApattiriti na tadAdi -.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatpadam ] shktivaadH| svarUpato ghaTatvAdiprakArakasmaraNazAbdabodhAyupayogI zaktigrahaH svarUpato ghaTatvAdiprakAraka eva, yadA svarUpato yaddharmaprakArakajJAnasAmagrI tadaiva svarUpatastaddharmaprakAreNa zakti gRhItvA svarUpatastatprakAreNa dharmiNaM smaratyAnantarama'nubhavati ca / padAt svarUpato ghaTatvAdiprakArakabodhAnupapattirityarthaH / buddhistheti- buddhisthaprakAro ghaTatvAdistadavacchinnaviSayatAkabodhamityanvayaH / avaccheyeti--- avacchedyA bodhaviSayatA tadavacchedakatvaM ghaTasvAdau vijJeyam / avacchedyAvacchedakabhAvaprakArakoktasaMkete svIkRte'vacchedakatAyAH prakAratayaiva bhAnena saMsargavidhayA bhAnAbhAvAt tadAdipadasthale uktaniyamapravRttyabhAvena buddhiviSayatAvaccheda ke tvasyopalakSaNatvamuktamupapannamiti bhAvaH / / tadAdipadazaktisvarUpamupapAya saMprati tadAdipadazaktijJAnamupapAdayati- svarUpata iti / spaSTIyaM granthaH / jJAnasAmagrI-zaktijJAnasAmagrI / dharmiNaM ghaTAdikam / smaraNamupasthitiH / anubhavaH zAbdabodhaH / nanu 'buddhiviSayatAvacchedakaprakAravAn tatpadazakyaH' ityevaM buddhivitrayatAvacchedakaprakArakastu za-- ktigraho jAyate tAdRzazaktijJAnAdapi smaraNazAbdabodhau tu ghaTatvaprakArakAveveSTau na tu buddhiviSayatAvacchedakaprakArako tacca na saMbhavati zaktijJAnopasthitizAbdabodhAnAM samAnaprakArakatvaniyamAditi, atra tArkikAstu vadanti-- yathAnumitisthale 'dhUmo vahnivyAyaH' 'dhUmavAn parvataH' itijJAnadvayAt pakSadharmatAbalAtaH 'vahivyAyadhUmavAn parvataH' ityAkArakaM tRtIyaM parAmarzAtmakaM jJAnamutpadyate tathA prakRtepi 'budbhivizyatAvacchedakaprakAravAMstatpadazakyaH' 'ghaTazca buddhivissytaavcchedkprkaarvaan| ityAkArakajJAnadvayAt pakSadharmatAbalAt 'ghaTastatpadazakyaH' ityAkArakaM ghaTatvaprakArakaM zaktijJAnaM jAyate tAdRzaghaTatvaprakArazaktijJAnAd ghaTatvaprakArako smaraNazAbdabodhau nAnupapannau / mImAMsakasvAha-- yathA 'vahinyApyo dhUmaH' 'dhUmavAMzca parvataH' itijJAnadvayAdevAnumitijoyate na tu madhye tArkikasaMmatam 'vahivyAyadhUmavAn parvataH' itiparAmarzAtmakaM jJAnaM jAyate tathA prakRtepi 'buddhiviSayatAvacchedakadharmavAMstatpadazakyaH' 'ghaTazca buddhiviSayatAvacchedakadharmavAn' ityAkArakajJAnadvayAdeva ghaTatvaprakArakasmaraNazAbdabodhau saMbhavata iti madhye 'ghaTastatpadazakyaH' ityAkArakaM tRtIyaM jJAnaM naivotpadyate kiM tu 'buddhiviSayatAvacchedakadharmavAMstatpadazakyaH 'ghaTatvaM ca buddhiviSayatAvacchedako dharmaH' kiMvA 'ghaTazca buddhiviSayatAvacchedakadharmavAn' ityAkArakabuddhiviziSTabuddhayA 'ghaTastaspadazakyo na vA' 'ghaTastatpadazakyo na ' ityAkArakasaMzayaviparyayoH pratibandho bhavatItyarthAdeva 'ghaTastatpadazakyaH' ityAkArakaM ghaTatvaprakArakaM mAnasaM zaktijJAnaM jAyate tadanantaraM ghaTatvaprakArakasmaraNazAbdabodhayona kAcidanupapattiH / nanu zAbdabodhaM prati zaktizAnaM kAraNaM zaktijJAnaM ca vyavahAradarzanena jAyate tathA ca tadAdipadaghaTitavAkyAd ghaTAMdI vyavahAre dRSTe tena vyavahAradarzanena zaktimahe jAte ghaTAdibodhasaMbhaveSi
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ (100) sAdarza: [vizeSakANDemAnase ca zaktibahe na vyavahAradarzanAderapekSA api tvasaMsargAgrahasahitopasthiterevota yaddharmAvacchinne tadAdipadaghaTitavAkyAd vyavahAro na dRSTastadavacchinnasyAvimAnasazaktigrahAdrodhaH sughaTa eva / yaddharmAvacchinne yasmin paTatvAdidharmAvacchinne paTAdau tadAdipadaghaTitavAkyAd vyavahAro na dRSTastAdRzapaTAdestadAdipadAt kathaM bodhaH syAta-- zaktimahAbhAvAdityAzaGkayAha--mAnasaMti, vyavahArAviSayIbhUtapaTAderapi mAnasazaktipraheNa tadAdipadAd bodhaH sughaTa eva. mAnase ca zaktijJAne vyavahAradarzanAderapekSA nAsti kiM tu 'nAyaM paTastatpadazakyaH' ityAkArako yo'saMsarga:= saMsargAbhAvaH-bAcyavAcakabhAvasambandhAbhAvastasya yo'graha: ajJAnaM tatsahitA yA paTopasthitistasthA evApekSAstIti tAdRzopasthityA mAnasaM zaktijJAnaM sambhavati.- mAnasazaktijJAne 'nAyaM tatpadazakyaH' ityAkArakasaMsargAmAvalakSaNaviparyayasyaiva pratibandhakavAdityarthaH / ___ mAnasazaktijJAnaM buddhiviziSTabuddhyA jAyate tathA hi svIyoddezyatAvacchedakavyApyadharmAvacchinnoddezyatAkatvasvIyodezyatAvacchedakAvacchinnavidheyatAkatvaitadubhayasambandhana buddhayantaraviziSTA buddhiH strIyodezyatAvacchedakavyApyadharmAvacchinnoddezyatAka-svIyavidheyatAvacchedakAvacchinna vidheyatAkabuddhimutpAdayati yathoktasaMbandhadvayena 'pRthivI gandhavatI' ityAkArakabuddhiviziSTa 'ghaTazca pRthivI' ityeSA buddhivijJeyA. atra svapadAbhyAm 'pRthivI gandhavatI' eSA buddhiAhyeti svIyoddezyaM pRthivI strIyoddezyatAvacchedakaM pRthivItvaM tadvyApyadharmo ghaTatvaM tadavacchinno ghaTastaduddezyatAkanvaM tathA khIyodezyatAvacchedakaM yat pRthivItvaM tadavacchinnA yA pRthivI niSThA vidheyatA tAdRzavidheyatAkatvaM ca 'ghaTazca pRthivI' ityAkArakabuddhAvastyeva- atra ghaTe uddezyatAyAH pRthivyAM ca vidheyatA. yAH sattvAditi tAdRzobhayasaMvandhena 'pRthivI gandhavatI' ityAkArakabuddhiviziSTA yA 'ghaTazca pRthivo' ityAkArA buddhiH sA 'ghaTo gandhavAn' ityAkArakabuddhimutpAdayati, 'ghaTo gaMdhavAn' ityatrApi ghaTasyaivoddezyatvAt pUrvavat svIyodezyatAvacchedakavyApyadharmAvacchinnoddezyatAkatvamapyasti tathA svIyavidheyatAvacchedakaM yad gandhavattvaM tadavacchinnA yA gaMdhaniSThA vidheyatA tAdRzavidheyatAkatvamapyastyeva evaM prakRtepyuktasaMbandhadvayena 'buddhiviSayatAvacchedakadharmavAMstatpadazakyaH' ityAkAraka buddhiviziSTa yA vaTazca buddhiviSayatAvacchedakadharmavAn'ityeSA buddhiH soktAkArAm 'ghaTastatpadazakyaH' ityAkA buddhimutpAdayati.tadeva mAnasaM zaktijJAnam / atra svIyodezyo buddhiviSayatAvacchedakadharmavAn svIyovaizyatAvacchedakadharmo buddhiviSayatAvacchedakadharmavattvaM tadvyApyadharmo ghaTatvaM tadavacchinno ghaTastaduddezyatAkatvaM tathA sthIyoddezyatAvacchedakaM yad buddhiviSayatAvacchedakadharmavattvaM tadavacchinnA yA buddhiviSayatAvacchedakadharmavanniSThA vidheyatA tAdRzavidheyatAkatvaM ca saMbandhabhUtam 'ghaTazca buddhiviSayatAvacchedakadharmavAn' ityAkArakabuddhAvasyaiva-- uddezyatAyA ghaTe vidheyatAyAzca buddhiviSayatAvacchedakadharmavati sattvAdityetAdRzobhayasaMbandhana pUrvabuddhivaiziSTaya vijJeyam, 'ghaTastatpadazakyaH' ityatrApi ghaTasyaivodezya
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatpadam.] shktivaadH| (111.) atha vyavahAradarzanAdyaviSaye manasA zaktinizcetuM na zakyate- viparItakoTerapyupasthitimAtreNa mAnasajJAne bhAnasambhavAt / na copasthitasyApi bAdhitasya doSamantareNA'bhAnAd nizcayasyApyupapattaritivAcyam, evaM sati zaktigrahe vyavahAradarzanAdyapekSocchedApatteriticet ?, na- katipaya viSayeSu sarvanAmaghaTitavAkyAt prayojyasya pravRttimupalabhamAnaH pravartakajJAnaviSaye zakti kalpayan 'buddhiviSayatAvacchedakadharmAvacchinnastatpadazakyaH' ityeva sAmAnyato'vadhArayati. evaM ca 'caitro'sya buddhiviSayatAvacchedakadharmavAn' iti yadA tena gRhyate tadAnImasya 'caitrastatpadavAcyo na vA' iti saMdeho nAvatarAti-yAdRzadharmAvacchedena yadavadhAritaM tAdRzadharmanizcayasya svasamAnarmitAvacchedakakatadvirodhikodibhAnavirodhitvAditi saMbhavatyevA'pUrvaviSayepi mAnasaH zaktinizcayaH / / tvAt pUrvavat svIyoddezyatAvacchedakavyApyadharmAvacchinnoddezyatAkatvamapyastyeva tathA svIyavidheyatAvacchedakaM yata tatpadazakyatvaM tadavacchinnA yA tatpadazakyaniSThA vidheyatA tAdRzavidheyatAkatvamapyastyeveti vijJeyamiti zrIgurupAdAnAM pratipAdanam / zaGkate- adheti / viparItakoTe:= 'ghaTastatpadazakyo na / ityAkArakakoTeH / tathA ca 'ghaTastatpadazakyo na bA' itisaMzaya eva syAnna tu 'ghaTastatpadazakyaH' ityAkArakanizcaya itibhAvaH / zaGkate- na ceti, tathA cAtra puruSe doSAbhAvAdupasthitAyA apyuktaviparItakoTervAdhitatvAnmAnasajJAne bhAnaM na saMbhavatIti 'ghaTastatpadazakyaH' ityAkArakanizcayaH saMbhavatyevetyarthaH / parihAramAha- evamiti, yadi vyavahAradarzanAviSayepi vaTAdau manasA zaktinizcayaH syAttadA zaktigrahe vyabahAradarzanAderapekSAyA uccheda eva syAt na caitadiSTamiti na manasA vyavahAradarzanAdyaviSaye zaktinizcayaH saMbhavatItyarthaH / athetyanena pradarzitAmAzakAM nirAkaroti-- neti, katipayaviSayeSu ghaTAdiSu / prayojyasya prayojyavRddhasya / pravRttimupalabhamAnaH pArthastho bAlaH / pravartakajJAnaviSaye prayojakavRddhajJAnaviSaye ghaTAdau / sAmAnyazaktijJAnasya svarUpamAhabuddhiviSayateti / svAbhiprAyamAha- evaM ceti / asya pravartakasya / tena pArzvasthabAlena / asya= pArzvasthabAlasya / saMdehAnavatAre hetumAha- yodazeti, yAdRzadharmAvacchedena yathA buddhiviSayatAbacchedakadharmAvacchedena caitrAdau yat-tadAdipadavAcyatvamavadhAritaM tAdRzadharmanizcayasya= caitro'sya buddhiviSayatAvacchedakadharmavAn ' ityAkArakasya buddhi viSayatAvacchedakadharmavattvanizcayasya, svetira svamuktanizcayastasya dharmitAvacchedakaM caitratvamiti svasamAnadharmitAvacchedakamapi caitratvameva svasamAnadharmitAvacchedakikA yA tadvirodhikoTi: tadAdiSadavAcyatvaM yadabadhAritaM tadvirodhibhUtA yA " caitrastatpadazakyo na ' ityAkArA viparItakoTistadbhAnavirodhitvAt / apUrvaviSaye vyavahAradarzanAdyaviSaye / 'buddhiviSayatAvacchedakadharmavAMstatpadazakyaH ' ' caitrazca buddhiviSayatAvacchedaka'dharmavAn ' ityAkArakanizcaye jAte tAdRzanizcayena 'caitrastatpadazakyo na ' ityAkArakavipa
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ (102) sAdarza: [vizeSakANDeathaivamapi tatpade caitratvaviziSTavAcakatAsaMdehasya durucchedatayA tatpadAdU vyavahAradarzanAviSayacaitratvAvacchinnaviSayakazAbdabodho durupapAda eva- taddharmaprakArakazAbdabodhe taddharmaviziSTavAcakatAnizcayasya hetutvAt . anyathA gavAdipadAdabhrAntasyApi zaktayA sAnAdimattvaprakAreNa zAbdabodhApatteriti cet ?, na- tatpadaprayojakabuddhiprakAratayA gRhItaghaTatvapaTatvAdiviziSTe vyavahAradarzanAta tatpadasya zaktiM gRhItvA yad yat padaM yAdRzayAzadharmAvacchinnaviSayakabuddhayA prayujyate tat tat padaM tattaddharmaviziSTazaktam ' iti sAmAnyato vyAptimavadhArayati tadanantaraM ca pratyakSagRhItacaitratvAdiviziSTaviSayakabuddhiprayojyatvaM prakaraNAdinA yatra tatpade gRhNAti tatra pakSe tAdRzahetunA caitratvaviziSTavAcakatvasya prAgasiddhasyApi pakSadharmatAbalAdanumityAtmakanizcayenA'vagAhanasaMbhavAnna kaapynuppttiH| kecittu buddhiviSayatAvacchedakatvenA'nugatadharmeNa sakaladharmaviSayakasAmAnya rItakoTeH pratibandhena 'caitrastatpadazakyaH ' ityAkArakaM nizcayAtmakaM mAnasazaktijJAnaM saMbhavatyeva tacca zaktijJAnaM svarUpatazcaitratvaprakArakameveti tena svarUpatacaitratvaprakArakasmaraNazAbdavodhayorna kAcidanupapattiriti saarH| . nanUktarItyA tatpade buddhiviSayatAvacchedakadharmaviziSTavAncakatAnizcaye jAteti caitratvaviziSTavAcakatAsaMdehasya durucchedatayA tatpadAda vyavahAradarzanAviSayo yazcaitratvAvacchinnastadviSayakazcaitratvaprakArakazAbdabodho durupapAda evetyAzaGkate-athaivamapIti / ukte hetumAha- taddharmeti ! taddharmaprakArakazAbdabodhe taddharmaviziSTavAcakatAnizcayasya hetutvAbhAve bAdhakamAha- anyatheti / na ca gavAdipadAdabhrAntasya zaktyA sAnAdimattvaprakArakazAbdabodha iSTa iti tanirAsArtha taddharmaprakArakazAbdabodhaM prati taddharmaviziSTavAcakatAnizcayasya hetutvaM svIkArya tathA cAnAntasya gavAdipade gotvAdiviziSTavAcakatAnizcayena sAlAdimatvaviziSTavAcakatAnizcayasyAbhAvAdeva gavAdipadAcchaktayA sAsnAdimattvaprakArakabodhasyApattirnAsti. evaM prakRtepi tadAdipade caitratvaviziSTavAcakatAnizcayasyAbhAvAdeva tadAdipadAccaitratvAdiprakArakabodho durupapAda evetyarthaH / siddhAntena pariharati- neti, tatpadaprayojakasya tatpadaprayojikA vA yA buddhirityanvayaH / vizeSazaktijJAnasya svarUpamuktvA sAmAnyataH zaktijJAnasya svarUpamAha- yad yaditi / tadanantaram sAmAnyato vyAptighaTitazaktijAnAdanantaram / pratyakSagRhIto yazcaitratvAdiviziSTastadviSayakabuddhiprayojyatvaM prakaraNAdinA yadA tatpade gRhNAti tadA pakSe tatpade tAdRzahetunA pratyakSagRhItacaitratvAdiviziSTaviSayakabuddhiprayojyatyena hetunA prAgasiddhasyApi caitratvaviziSTavAcakatvasya pakSadharmatAbalAdanumityAtmakanizcayenA'tragAhanasaMbhavAccaitratvAdiviziSTaviSayakazAbdabodhe na kApyanupapattirityarthaH / murArimizrAdInAM matamAha- keciditi, buddhiviSayatAvacchedakatvenAnugatadharmeNa rUpeNa ghaTa
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatpadam] shktivaad| (103) pratyAsattya'dhInazaktaya'nubhave pramuSTabuddhiviSayatAvacchedakatvAMzaM svarUpatazcaitratvAdiprakArakasmaraNaM nirAbAdhameveti tanmUlakameva svarUpato'pUrvacaitratvAdiprakAraka zAbdajJAnaM bhaviSyatIti kimanupapannam ? svarUpatastatprakArakasmaraNe svarUpatastatprakArakA'nubhavasaMskArayoranapekSaNAt / udbodhakavaicitryAdeva kadAcit 'jAtimAn ' ityAkArakaM kadAcit 'ghaTaH ' ityAkArakaM vilakSaNaM smaraNamiti niymopptteH| svarUpato ghaTatvAdiprakArakAnubhavajanitasaMskAravatopi jAtitvAdinA ghaTatvAsvapaTatvAdisakaladharmaviSayake sAmAnyapratyAsattyA zaktyanubhave= buddhiviSayatAvacchedakatvaviziSTadharmAvacchinnastatpadazakyaH : ityAkArake zaktijJAne jAte tatra buddhi viSayatAvacchedakatvAMzasya pramoSeNa svarUpatazcaitratvAdiprakArakaM smaraNaM nirAbAdhameveti tanmUlakameva svarUpatazcaitratvAdiprakArakasmaraNena svarUpatazcaitratvAdiprakArakazAbdabodhe na kAcidanupapattirityarthaH / ananubhUtasya smaraNaM na bhavatIti niyamasattveSyanubhUtasya smaraNaM bhavatyeveti niyamAbhAvAd buddhiviSayatAvacchedakatvaviziSTaghaTatvAdyavacchinnepi tadAdipadasya zaktiprahe jAte ghaTatvAdivizepaNIbhUtabuddhiviSayatAvacchedakatvAMzaviSayakasaMskAranAzena buddhiviSayatAvacchedakatyAMzasya vismaraNe jAte tadAdipadAt svarUpato ghaTasvAdiprakArakasmaraNazAndabodhayorna kAcidanupapattiH, zaktijJAnasmaraNazAbdabodhAnAM samAnAkArakatvaniyamAt zaktijJAnaviSayIbhUtabuddhiviSayatAvacchedakatvAMzasya pramoSeNa svarUpato ghaTatvAdiprakArakasyaiva zaktijJAnasya pariziSTatvAditibhAvaH / uktAnupapattyabhAve hetumAha- svarUpata iti, svarUpatastaddharmaprakArakasmaraNaM prati svarUpatastaddharmaprakArakAnubhavasya tAdRzAnubhavajanyasya svarUpatastaddharmaprakArakasaMskArasya ca niyamenApekSA nAstIti buddhiviSayatAvacchedakatvaviziSTaghaTatyAdignakArakepyanubhave tajanyasaMskAre ca jAte buddhiviSayatAvacchedakatvAMzapramoSeNa svarUpato ghaTatvAdiprakArakasmaraNazAbdabodhayona kA cidanupapattirityarthaH / nanu yadi svarUpato ghaTasvAdiprakArakasmaraNaM prati svarUpato ghaTatvAdiprakArakAnubhavasaMskArayornA'pekSA kiM tu buddhiviSayatAvacchedakatvAMzapramoSa eva kAraNaM tadA sarvatraiva ghaTatvAdivizeSaNIbhUtajAtivAdyezasya pramoSasaMbhavena svarUpata eva ghaTatvAdiprakArakaM smaraNaM tadAdipadAtsyAt jAtitvAdiviziSTghaTatvAdiprakArakaM ca 'jAtimAn ' ityAkArakaM smaraNaM na syAt , asmanmate ca svarUpato ghaTatvaprakArakAnubhavasaMskArAbhyAM svarUpataH 'ghaTaH' ityAkArakaM jAtitvaviziSTaghaTalsadiprakArakAnubhavasaMskArAmyAM ca 'jAtimAn ' ityAkArakaM smaraNamupapadyate ityAzaGkayAha- udghodhaketi, jAtitvaviziSTavaTatvaprakArakasaMskArasyodbodhake sati tadubuddhasaMskArAt ' jAtimAn / ityAkArakaM smaraNaM jAyate tAdRzodrodhakAbhAve ca sati ' ghaTaH' ityAkArakaM svarUpato ghaTatvaprakArakaM smaraNaM jAyate iti niyama udbodhakavaicitryAt saMbhavatyeveti na kAcidanupapattirityarthaH / udbodhakavaicitryasya smaraNavizeSa prati niyAmakatvamupapAdayati-svarUpata iti, svarUpatasta
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 104) sAdarza: [ pizeSakANDediprakArakAta saMskArAt kadAcit svarUpato ghaTatvAdyaprakArakasya 'jAtimAn ' ityAkArakasya smaraNasyodayena svarUpatastatpakArikAyAM smRtau tAdRzAnubhavasaMskArayoviziSya hetutvepyuddhodhakavizeSavirahasya taadRshsmRtivirhpryo| jakatAyA AvazyakatvAt tAdRzahetutAyA aprAmANikatvAt / kathamanyathA vizeSaNAntarAnavacchinnA'smadAdyadRSTazarIravizeSaniSTha jAtivizeSAvacchinnasaMketitarAmarAvaNAdipadebhyo vAkyArthadhIrasmAkam ? kathaM vA nirvizeSaNakAtIndriyajAprakArikAyAM smRtau vaTatvAdiprakArakasmRti prati tAdRzAnubhavasaMskArayoH svarUpato ghaTatvAdiprakArakAnubhavasaMskArayovizeSarUpeNa hetutvepi yadi smRtivizeSa pratyuddhodhakavizeSasya smRtivizeSAbhAvaM prati corodhakavizeSAbhAvasya prayojakatvaM na syAttadA yasya puruSasya svarUpato ghaTatvAdiprakArakAnubhavajanyaH saMskAropyasti jAtitvAdinA ghaTatvAdiprakArakAnubhavajanyopi saMskArosti tasya puruSasya yat kadAcijAtivAdinA rUpeNa ghaTatvAdiprakArakAt saMskArAta svarUpato ghaTatvAdyaprakArakaM jAtitvenaiva ghaTatvAdiprakArakam ' jAtimAn ? ityAkArakaM smaraNaM jAyate tanno. papadyeta- uktobhayavidhayoH saMskArayoH sattvAt ghaTaH ' ityAkArakam -- jAtimAn ' ityAkArakaM cobhayavidhameva smaraNaM syAd, udbodhakavaicitryasya prayojakatve tu jAtivAdinA ghaTatvaprakArakasaMskAramAtrasyodbodhakasamavadhAnasamaye svarUpato ghaTasvAdyaprakArakam ' jAtimAn ' ityAkArakaM smaraNaM jAyate. svarUpato ghaTatvAdiprakArakasaMskArasya codvodhakAbhAvAt 'baTaH' ityAkArakaM svarUpato ghaTatvAdiprakArakaM ca smaraNaM na jAyate ityupapadyate ityudbodhakavizeSavirahasya tAdRzasmRtivizeSavirahaprayojakatA'vazyaM svIkAryA tathA ca : tAdRzahetutAyA: svarUpatastatprakArakasmaraNaM prati svarUpatastatyakArakAnubhava saMskArayorhetutA yaduktA sA na prAmANikItyarthaH / vipakSe bAdhakamAha- kathamanyatheti, yadi svarUpatastaddharmaprakArakasmaraNazAbdavodhau prati svarUpatastaddharmaprakArakAnubhavasaMskArayoreva kAraNatvaM syAd udbodhakavaicitryasya ca prayojakatvaM na syAttadA vizeSaNAntarAnavacchinnA yA'smadAdyadRSTAmarAvaNAdizarIravizeSaniSThA rAmatvarAvaNavAdirUpA jAtistAdRzajAtivizeSAvacchinne rAmarAvaNAdizarIre saMketitebhyo rAmarAvaNAdipadebhyo'smAkaM svarUpato rAmatvarAvaNatvAdiprakArakazAbdabodho na syAt,tathA nirvizeSaNakA=vizeSagAntarAnavacchinnA yA'tIndriyA=indriyajanyapratyakSA'yogyA manastvAdijAtistAdRza jAtivizeSAvacchinnaM yad mana:prabhRti tadvAcakamanaHprabhRtipadebhyopyasmAkaM svarUpato manastvAdiprakArakazAvdavodho na syAdeva kiM tu rAmapadavAcyatvopaLakSitarAmatvaprakArakazaktijJAnena jAto yo rAmapadavAcyatvopalakSitarAmatyaprakArakasaMskArastAdRzasaMskArAd rAmapadavAcyatvopalakSitarAmatvaprakAraka eva zAbdabodhaH syAnna tu svarUpato rAmatvaprakArakopi, evameva rAvaNAdipadepi dhyeyam, tathA sukhaadisaakssaatkaarnntyo| palakSitamanastvaprakArakazaktijJAnena jAto yaH sukhAdisAkSAtkAraNatvopalakSitamanastvaprakArakasaMskArastAdRzasaMskArAt svarUpato manastvaprakArakazAbdabodho na syAt kiM tu sukhAdisAkSAtkAraNa,
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatpadam ] zaktivAdaH / ( 105 tivizeSAvacchinnavAcakamanaHprabhRtipadebhyo'smAkaM zAbdadhIH / tatra jAtitvAdinA jAtiviziSTe zaktigraheNa pramuSTajAtitvAMzaM manastvAdiprakAreNa smaraNamiti tatrApi (atrApi ) vizeSaNAMzaprabhoSamantareNa gatyantarAbhAvAditi vadanti / vivadantepyatra ca bahavo vidvAMsaH - smRtervilakSaNaprakAratAyAM saMskArAnubhavayostAdRzaprakAratAprayojakatvasyodbodhakavizeSaprayojakatAmAzrityocchedane vizevyavizeSaNabhAvaziSyudbodhakavizeSasyaiva niyAmakatvasambhavAt, prakAratvavizeSya tyopalakSitamanastvaprakAraka eva zAbdabodhaH syAt, 'asti sukhAdisAkSAtkAraNaM kiMcit manaHpadavAcyam' ityevaM manaHpadazaktijJAnaM jAyate tacca sukhAdisAkSAtkAraNatvo palakSitamanastvaprakAraka - meva / ' AsIdrAmapadavAcyaH ' ityAkArakameva rAmapadazaktijJAnaM jAyate taca rAmapadavAcyatvopalakSitarAmatya prakArakamevetyanusaMdheyam / smRtivizeSabhAvAbhAvo pratyudbodhakavizeSabhAvAbhAvayoH prayojakatve tu rAmapadavAcyatvopalakSitarAmatvaprakAra ke zaktijJAnena saMskAre jAtepi rAmapadavAcyattrAMzasyodbodhakAbhAvAt smRtipramoSe jAte rAmapadAdasmAkaM svarUpato rAmatvaprakArakasmaraNazAbdabodhI saMbhavataH / evameva rAvaNAdipadepi vijJeyam / manaHpadAt svarUpato manasvaprakAraka - smaraNopAyaM strayamapyAha-tatreti, tatra = manaHprabhRtipadasthale kiMvA manati / jAtityAdinA jAtiviziSTe= sukhAdisAkSAtkAraNatyopalakSitamanastvajAtiviziSTa manasi manaH padazaktipraheNa sukhAdisAkSAtkAraNatvopalakSitamanastvaprakArakasaMskAre jAtepi sukhAdisAkSAtkAraNatvAMzasyodbodhakAbhAvAt smRtipramoSe jAte manaHpadAdasmAkaM pramuSTajAtitvAMzam pramuSTasukhAdisAkSAtkAraNatvAMza svarUpato manatvaprakArakaM smaraNaM tena svarUpato manastvaprakAraka zAbdabodhazca saMbhavatItyarthaH / tathA ca yathA rAmAdipadasthaLe svarUpato rAmatvAdiprakArakasmaraNazAbdabodhayoH rAmatyAdivizeSaNIbhUtasya rAmapadavAcyatvAdyaMzasya smRtipramoSaM vinA gatirnAsti tathA tatrApi = tadAdipadasthalepi ghaTatvAdivizeSaNIbhUtasya buddhiviSayatAvacchedakatvAMzasya smRtipramoSaM vinA tadAdipadAt svarUpato ghaTatvAdiprakArakasmaraNazAbdabo prayorgatyantaram = upAyAntaraM nAstyevetyAha- tatrApIti, atra ' tathAtrApi ' ityevaM pATho yuktaH / " vadanti" ityasya pUrvoktena " kecittu " ityanenAnvayaH / "kecittu" ityAdinoktamatamAkSipati - vivadante ityAdinA / atrApItyanvayaH / svarUpatastaddharmaprakArakasaMskArasyodbodhake sati svarUpatastaddharmaprakArakaM smaraNaM vizeSaNAntarAvacchi nataddharmaprakAraka saMskArasyodbodhake ca sati vizeSaNAntarAvacchinnataddharmaprakArakaM smaraNaM jAyate ityevaM smRternilakSaNaprakAratAyAmudbodhaka vizeSasya prayojakatAmAzritya yAdRzadharmaprakArakAva'nubhavasaMskArau bhavatastAdRzadharmaprakArakameva smaraNaM jAyate ityevaM smaraNe saMskArAnubhavayostAdRzaprakAratAprayojakatvasya svasamAnaprakAratAprayojakatvasyocchedane - parityAge kRte vizeSyavizeSaNabhAvAMzepyudbodhakavizeSasyaiva niyAmakatvaM svIkArya na tvanubhavasaMskArayoH, tathA ca prakAratvavizeSya -- svAnantabhAvena nAma ghaTatvAdau yat prakAratvaM ghaTAdau yad vizeSyatvaM tayoH prakAratvavizeSyatvA -
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarzaH [ vizeSakANDetvAnantarbhAvena sAmAnyatastadviSayakasmRtau tadviSayakatvenaiva saMskArAnubhakyohetutApateH / rAmarAvaNAdipadebhyazca lakSaNayA tattatpadArthatvAdiprakAraka evAnvayabodhaH / vastutastu- anugatodbodhakasthale svarUpatastatprakArakazaktijJAnAsattvapi svarUpatastatmakArakasmaraNApasyA tatra tAzajJAnasya hetutvamAvazyakamityalamatipallavitena / atha sAmAnyato vaktRbuddhiviSayatAvacchedakadharmAvacchinnasya sarvanAmazakyatve 'zaktibhramaM vinA kAlAntarINapuruSAntarINabuddhiviSayatAvacchedakadharmAvacchinnazayoH parityAgena sAmAnyatastadviSayakasmRti prati tadvipayakatvena-sAmAnyatastadviSayakasaMskArAnubhavayohetutvaM syAt tathA ca 'ghaTaghaTatve' ityAkArAbhyAmapi prakAratvavizeSyatvAMzA'navagAhiMbhyAmanubhavasaMskArAbhyAM ghaTatvaprakArakavaTa vizeSyakasmaraNa spAdeva na caivaM saMbhavatIti tatprakArakatadvizeSyakasmaraNaM prati vizeSarUpeNa tatprakArakatadvizeSyakAnubhavasaMskArayoH kAraNatvamavazyaM svIkArya tathA ca "ghaTaghaTatve' ityAkArakasAmAnyAMnubhavasaMskArAbhyAM baTatvaprakArakaghaTavizeSyakasmaraNasyApattirnAsti, tathA ca yAdRzadharmaprakArakAvanubhavasaMskArau bhavatastAdRzadharmaprakArakameva smaraNaM jAyate itisiddham / tadAdipadasthaLe yathA svarUpato ghaTatvAdiprakArakasmaraNazAbdabodhau bhavatastatpUrvameva pratipAditam / buddhiviSayatAvacchedakatvasyopalakSaNatvAcchAbdabodhe bhAnaM na bhavatIti na tadaMzapramoSAdikalpanA'pekSetisAraH / rAmAdipadazAbdabodha svamatenAha- rAmeti, rAmAdipadAnAM rAmAdivyaktau zaktigrahAbhAvena zaktyA zAbdabodhAsaMbhavepi rAmAdipadebhyo lakSaNayA tattatpadArthatvAdiprakAraka: rAmapadavAcyatvAdiprakArakaH kiM vA svarUpato rAmatyAdiprakArakaH zAbdabodho jAyate ityarthaH / smRtevilakSaNaprakAratAyAmudrodhakavizeSasya prayojakatvAnaGgIkAre yuktyantaramAha-vastutastviti, anugatodbodhakasthale iti- yAdbodhakavizeSavaicitryameva smRtivizeSa prati prayojakaM syAttadA hastipako yathA svarUpato hastitvaprakArakasaMskArasyodbodhakosti tathA jAtitvopalakSitahastitvaprakArakasyApi 'jAtimAn hastipakasaMbandhI' ityanubhavena jAtasya saMskArasyodbodhakostItyubhayavidhasaMskArobodhakatvAddhastipako'nugata udbodhakosti tAdRzAnugatodvodhakasthale kharUpatastaddharmaprakArakazaktijJAnAsattvepi svarUpatastatprakArakasmaraNaM syAdeva- dharmAntarAvacchinnadharmaprakArakasaMskArobodhakasyaiva svarUpatastaddharmaprakArakasaMskArodbodhakatvAt, na caivaM svarUpatastapakArakazaktijJAnAsattve svarUpatatatprakArakasmaraNaM jAyate iti tatra svarUpatastatprakArakasmaraNe tAdRzajJAnasya-svarUpatastatprakArakazaktijJAnasya svarUpatastatprakArakAnubhavasaMskArayorhetutvamAvazya. kameceti smRtevilakSaNaprakAratAyAmudbodhakavizeSasya prayojakatvaM nAzrayaNIya mityarthaH / pallavitena= vistareNa / zakate-- atheti, yadi sAmAnyato vaktabuddhiviSayatAvacchedakadharmavAMstatpadazakyaH syAttadaitatta. dAdipadAt kAlAntarINapuruSAntarIyabuddhiviSayatAvacchedakadharmAvacchinnasyApi ghaTAdebodhaH syAdeva
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatpadama, j zaktivAdaH / (107 ) viSayikA pratItiH sarvanAmnA na janyate'pi tu yo yadA yasya buddhisthastadA taduccaritapadAt tatprakArAvacchinnaviSayikaiva' itiniyamAnupapattiH, svoccAraNAnukUlabuddhiviSayatAvacchedakAvacchinnasya zaktiviSayatve ca svapadasya tattadvyaktiparatayA tattatpadavyaktibhedena zaktibhedaprasaGgaH ananugamAd vyutpattivirodhazca / + evam 'yuSmadasmatpadayorAtmamAtre na zaktira'pi tu svasaMbodhyoccAraNakartrIreveti saMbodhyatAvacchedakatvoccArayitRtAvacchedakatvarUpAnugatadharmopalakSitacaitratvAdikameva pravRttinimittam ' ityapya saMgatam - sAmAnyataH saMbodhyatAvacchedakatvAderanugared caitrasya yuSmatpadasaMbodhyatA tasmAd yuSmatpadAt padAntarasaMbodhyamaitrAdeH caitroccAritAdasmatpadAt padAntaroccArayituzca maitrAdeH pratItiprasaGgo tathA ca 'zaktibhramaM vinA kAlAntarINapuruSAntarINabuddhiviSayatAvacchedakadharmAvacchinnaviSayikA pratItiH sarvanAmnA na janyate kiM tu yog yadA yasya buddhisthastadA taduccaritapadAt tatprakArAvacchinnaviSayikaiva pratotirjAyate' iti niyamo nopapadyeta yadi ca svoccAraNAnukUlabuddhiviSayatAvacchedakadharmAvacchinnastatpadazakyaH syAttadA kAlAntarINabuddheH puruSAntarIyabudvezca svoccAraNAnukUlatvAbhAvAdukta niyamopapattAvapi svapadasya tattadvyaktivizeSaparatayA prakRte tattattadA dipadavyaktibhedena zaktibhedaH syAdeva tena ca tadAdipadasya nAnArthatvaprasaGgaH, tathA tattattadAdipada vyaktibhedenAnanugama: nAma kasyacit tadAdipadasya zaktigrahepi kasyacicchaktigraho na syAdeveti tAdRzatadAdipadAd vyutpattivirodhaH zAbdabodhAnupapattiH / kiM vA svapadapravezena svoccAraNAnukUlabuddhiviSa yatAvacchedakadharmAvacchinnAnAM ghaTAdInAmananugamAd vyutpattivirodho nAma kasya cid ghaTAdeH zaktigrahaviSayasya tadAdipadAd vodhasaMbhavepi tadatiriktaghaTAdestadAdipadAd bodho na syAdeva tatra zaktiprabhAvAdityubhayataH pAzArajjurityarthaH / atra kAlAntarINatvasya puruSAntarIyatvasya ca buddhAvanvayaH / uktadoSaM yuSmadasmatpadayorapyatidizati- evamiti, yuSmatpadasyAtmamAtre zaktisvIkAre hyasaMbodhyasyApi yuSmatpadAd bodhaH syAt, asmatpadasyAtmamAtre zaktisvIkAre tUSNIM sthitasyApya - smatpadAd bodhaH syAditidoSaH / svasaMvodhyoccAraNakartrI riti-- svasaMbodhye yuSmatpadasya svoccAraNakartIraM cAspadasya zakti:, tathA ca saMbodhyatAvacchedakatvo palakSita caitratvAdikaM yuSmarapadasya pravRttinimittam uccArayitRtAvacchedakatvopalakSita caitratvAdikaM cAsmatpadasya pravRttinimittam, saMbodhyatAvacchedakatvamuccArayitRtAvacchedakatvaM cAnugatadharma ityanvayaH / uktaniyamasyA'saMgatatve hetumAha-- sAmAnyata iti, sAmAnyataH saMbodhyatAvacchedakatvasya yuSmatpadapravRttinimittAnugamakatve caitrasya yadyuSmatpadasaMbodhyatA tasmAd yuSmatpadAt padAntarasaMvodhyasya = anya yuSmatpadasaMbodhyasyApi maitrAdeH pratItiH syAt - maitratvAderapi sAmAnyataH saMbodhyatAvacchedakatvAt, sAmAnyata uccArayitRtAvacchedakatvasya cAsmatpadapravRttinimittAnugamakatve caitroccAritAdasmatpadAt padAntaro
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza: (108) [ vizeSakANDe- durvAra eveti svajanyabodhAzrayatayA prayoka'bhiprAyaviSayatAvacchedakatvarUpa svasaMbodhyatAvacchedakatvo palakSitadharmAvacchinneH yuSmatpadasya svoccAraNakartRtvAvacchedakatvopalakSitadharmAvicchinne cAsmatpadasya zakteH svIkaraNIyatayA svatvAntarbhAvenA'nanugamatAdavasthyAditi cet ?, na - svoccAraNAnukUlabuddhiprakArAvacchinna viSayatAkatvasvajanyatvobhayasaMbandhena tadAdisarvanAmapadaprakArako bodhaviSayakaH saMketo'bhyupeyate tatra ca svapadArthasya saMbandhaghaTakatayA tattatpadadvyaktitvena padAnAM na viSayatA'pi tu tattatpadatvAdirUpAnupUrvI vizeSeNaiveti na padavyaktibhedena zaktibhedaH / sAmAnyatastatpadatvAdirUpAnupUrvIvizeSAvacchedenaivobhayasaMbandhAvacchinnabodhaviSayatAnirUpita saMketaprakAratA grAhyeti na vyutpattyanupapattiH / khArayituH = anyadasmatpadoccArayiturapi maitrAdeH pratItiH syAdeva - maitratvAderapi sAmAnyata uccAra yitRtAvacchedakatvAt na caitadiSTamityetadatiprasaGgavAraNAya yadi svajanyabodhAzrayatayA = yuSmatpadajanyabodhAzrayatayA yuSmatpadaprayoktra'bhiprAya viSayatAvacchedakatvarUpaM yat svasaMvodhyatAvacchedakatvam= tadyuSmatpadasaMbodhyatAvacchedakatvaM tadupalakSito yazcaitratvAdidharmastadavacchinne cetrAdau yuSmatpadasya zaktiH strIkriyate, strocAraNakartRtvAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinne ca caitrAdAtrasmatpadasya zaktiH svIkriyate tadA svatvAntarbhAvena - svapadArthasyAntarbhAvena pUrvavada'nanuga mastadavastha eva ananugamAd vyutpattivirodhopi / svapadasya tattadvyaktiparatayA tattadyuSmatpadAsmaraNadavyaktibhedena zaktibhedopi syAdevetyubhayataH pAzArajjurityanvayaH / svocAraNetyatra svapadena tadasmatpadavyaktigrAhyA / tadAdipadastha pradarzitaM doSaM prathamaM pariharati--neti, tattadAdipadajanyabodhe strocAraNAnu - kUlA = tattadAdipadocAraNAnukUlA yA buddhistAdRzabuddhau prakArIbhUtaM yad ghaTatvAdikaM tadavacchinna'viSayatAkatvamapyasti svajanyatvam= tattadAdipadajanyatvamapyastIti ' tadAdipadAt stroccAraNAnukUlabuddhinakArAvacchinna (svoccAraNAnukUlabuddhiviSayatAvacchedakAvacchinna ) viSayakatvasvajanyatva - tadubhayasaMbandhena tadAdipadaviziSTo bodho bhavatu ityAkArakastadAdisarvanAmapadaprakArako vodhaviSayakaH =bodha vizeSyakaH saMketa: svIkriyate tatra ca saMkete svapadArthasya saMbandhaghaTakatayA tattatpadavyaktitvena rUpeNa padAnAM na saMketaviSayatA yena pradarzitaH zaktimedo'nanugamazca syAt kiM tu tattatpadatvAdirUpA yA takArottaratkArarUpA padAnupUrvI tAdRzAnupUrvIvizeSeNaiva tAdRzakizeSAnupUrvI rUpeNaiva tadAdipadAnAM saMketaviSayatAsti sA cAnupUrvI sarveSu tadAdipadeSvanugatarUpaiveti na padavyaktibhedena zaktibhedaH / uktobhayasaMvandhAvacchinnA yA bodhaviSayatA-bodhaniSThA vizeSyatA tAdRzavizeSyatA nirUpita saMketIyaprakAratA ca sAmAnyatastatpadatvAdirUpAnupUmavizeSAvacchedenaiva tadAdipade grAhyateti na vyutpattyanupapattiH nAma yasya tadAdipadasya zaktimaho A
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatpadam. ] shktivaadH| (109) kAlAntarINapuruSAntarIyabuddhizca nedAnIntanaitatpuruSIyatadAdipadoccAraNAnukUleti tadviSayatAvacchedakAvacchinnabodhe nopadarzitobhayasaMvandhenaitattadAdipavaiziSTayama'to nezvarecchAyAM tAdRzabodhasyaitattadAdipadaprakAreNa bhAnamiti na kAlAntarINapuruSAntarIyabuddhiviSayatAvacchedakAvacchinnasyaitattadAdipadavAcyatA-bhagava saMketIyatatpadavyaktiprakAratAnirUpitatathAvidhasaMsargAntaHpAtinyA buddhiviSayatAvacchedakAvacchinnatvena viSayatAyA eva tatpadavAcyatArUpatvAda'to na bhramaM vinA tadavacchinnabodhaH / na jAtastasmAd bodhasyAnupapattirnAsti, yathA ghaTatvena rUpeNa sakalaghaTeSu dhaTapadasya zaktiprahe jAte'pUrvaghaTavyaktabodhasyAnupapattirnAsti tathAtra tatpadatvAdirUpAnupUrvIrUpeNa tadAdipadasya zakti. grahe jAte'pUrvatatpadajanyabodhasyAnupapattirnAstItyarthaH / sAmAnyato buddhiviSayatAvacchedakAvacchinnasya tadAdipadazakyatve kAlAntarINapuruSAntarIyabuddhiviSayatAvacchedakadharmAvacchinnayorapyetattadAdipadena bodhaH syAditi yo doSaH (106) pradaziMtastaM pariharati- kAlAntarINeti, kAlAntarINA puruSAntarIyA ca buddhirnedAnIntanaitatpuru pIyatadAdipadocAraNAnukUleti tadvipayatAvacchedakAvacchinnabodhe kAlAntarINapuruSAntarIyabuddhiviprayatAvacchedakAvacchinnaviSayakavodhe upadazitobhayasaMbandhenaitattadAdipadavaiziSTayam etattadAdipadasya prakAratvaM nAstItIzvarecchArUpoktasaMkete tAdRzabodhasya kAlAntarINapuruSAntarIyabuddhiviSayatAvacchedakAvacchinnaviSayakabodhasyaitattadAdipadaprakAreNa etattadAdipadaviziSTatvena rUpeNa bhAnaM. na bhavatIti kAlAntarINapuruSAntarIyabuddhiviSayatAvacchedakadharmAvacchinnasya paTAderetattadAdipadavAcyatApatti sti-yasya tadAdipadasya yadviSayakabodhe bhagavatsaMketIyaprakAratA bhavati tena tadAdipadena tAdRzabodhaviSayasyaiva svaviziSTabodhaviSayasyaiva bodhasaMbhavAt, etattadAdipadavaiziSTayaM coktasaMbandhenaitattadAdipadocAraNAnukUlabuddhiviSayatAvacchedakAvacchinnabodhe evAsti na tu kAlAntarINapuruSAntarIyabuddhiviSayatAvacchedakAvacchinnabodhepi yena kAlAntaroNapuruSAntarauyabuddhiviSayatAvacchedakAvacchinnasyApyetattadAdipadavAcyatA syAdityarthaH / ukta hetumAha-bhagavaditi, uktabhagavatsaMkete tadAdipadaM bodhaprakAratayA bhAsate iti bhagavatsaMketIyA yA tattadAdipadavyaktiniSThA prakAratA tAzaprakAratAnirUpito yastathAvidhasaMsarga:=uktobhayasaMbandhastadantaHpAtinI yA viSayatA buddhiviSayatAvacchedakAvacchinnatvena rUpeNa tasyA eva tattadAdipadavAcyatArUpatvAt , sA ca vAcyatArUpA viSayatA stroccAraNAnukUlabuddhiviSayatAvacchedakAvacchinnaviSayataiveti svoccAraNAnukUlabuddhividhyatAvacchedakAvacchinnaniSTheva bhavati na tu kAlAntarINapuruSAntarIyabuddhiviSayatAvacchedakAvanchianiSThApi yena kAlAntarINapuruSAntarIyabuddhiviSayatAvacchedakAvacchinnasyaitattadAdipadavAcyatA syAdityarthaH / svoccAraNAnukUlabuddhiprakArAvacchinnaviSayatAkatvasya saMbandhavena vAcyatArUpaviSayatAyAH saMbandhAntaHpAtitvaM vijJeyam , sA ca viSayatA vAcye vartate iti tasyA vAcyatArUpatvaM
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza: [ vizeSakANDe - taddharmAvacchinnaviSayatAzAlibodhe padAMze taddharmAvacchinnaviSayatAghaTitoktobhayasaMbandhAvacchinnAyA bodhaniSThavizeSyatAnirUpita saMketIyaprakAratAyA vAcakatArUpAyAH prakAratayA saMsargatayA vA jJAnasya hetutvAt, anyadharmAvacchinnaM buddhisthI - kRtya prayukte pade'nyadharmAvacchinnaviSayatAghaTitobhayasaMbandhAvacchinnasaMketayaprakAratAyA asattvena tatra tadavagAhijJAnasya bhramatvaniyamAt // ( 110 ) vijJeyam / saMsargazca kiMcinniSThaprakAratA nirUpito bhavatItyuktam- prakAratAnirUpitatathAvidhasaMsargeti / bhata iti - yata uktatattadAdipadavAcyatArUpA vipayatA kAlAntarINapuruSAntarIyabuddhiviSatAvacchedakAvacchinne vastuto na bhavatyatastatraitattadAdipadavAcyatArUpaviSayatAvagAhi jJAnaM bhrama eveti tAdRzabhramaM vinaitattadAdipadena tadavacchinnayovaH = kAlAntarINapuruSAntarIya buddhivipayatAvacchedakAvacchinna viSayaka bodho na bhavatItyarthaH / macchati taddharmAvacchinnaviSayatAzAlibodhe taddharmAvacchinnA : yA viSayatA tAdRzaviyatA kazAbdabodhaM prati taddharmAvacchinnaviSayatAghaTito ya uktobhayasaMbandhastAdRzasaMbandhAvacchinnAyA bodhaniSTha vizeSyatA nirUpita saMketIyaprakAratAyA vAcakatArUpAyAH padAMza - tadAdipade yat prakAtayA vA saMsargatayA vA jJAnaM tasya hetutvaM svIkriyate etattadAdipadaniSThAyA vAcakatArUpaprakAratAyAstadanyatadAdipade cAsattvena tatra = anyadharmAvacchinnaM buddhisthIkRtya prayukte tadAdipade ( tadanyatadAdipade ) tadavagAhijJAnasya = anyadharmAvacchinnaviSayatAghaTitobhayasaMbandhAvacchinnasaMketIyaprakArAvagAhijJAnasyaM ( etattadAdipada niSTaprakAratAvagAhijJAnasya ) bhramatyaM niyamena bhavatIti tAdRzabhramAtmakajJAnenaivA'nyadharmAvacchinnaM buddhisthIkRtya prayuktena padenAsnyadharmAvacchi -naviSayako bodhaH saMbhavati na tu tAdRzavAcakatArUpaprakAratAyAH prakAratayA saMsargatayA vA yathArthajJAnena tathA ca prakRtaghaTAdikaM buddhisthIkRtya prayuktenaitattadAdipadena kAlAntarINapuruSAntarIyabuddhiviSayatAvacchedakAvacchinnaghaTAderna yathArthabodha: saMbhavatIti na tasyaitattadAdipadavAcyatApattirna vA etattadAdipadasya tadvAcakavApattiritisAraH / anyadharmAvacchinneti pAThadvayasthAne anyataddharmAvatipATho yuktaH 1 prakAratayeti- ' uktA yA bodhaniSThA vizeSyatA, tannirUpitaprakAratAvat tadAdipadam ' ityatra tAdRzavAcakatArUpaprakAratAyAH prakAratayA jJAnaM bhavati 'uktabodhaniSTha vizeSyatA nirUpitaprakAratAsaMbandhena ghaTatvAdidharmaviziSTavata tadAdipadam ' ityatra ca tAdRzaprakAratAyAH saMsargatayA jJAnaM jAyate ityuktam- " prakAratayA saMsargatayA vA " iti / avaziSTaM ca svayameva vivecanIyam // // iti tatpadam ||
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 111) yuSmadasmatyade. ] shktivaadH| yuSmadasmatsthale'pIdRzyeva gatizcintanIyA / bhaya yuSmadasmatpade. saMprati yuSmadasmatpadayoH zaktinirUpaNamArabhate- yuSmadasmadityAdinA / tatpadotarItimatrApyatidizati- IdRzyeveti, tathA ca yuSmatpadasthale 'svaghaTitavAkyajanyabodhAzrayatvenecchoddezyatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinna viSayakatvasvajanyatvaitadubhayasaMbandhena yuSmatpadaviziSTo bodho ma. vatu' ityAkArako yuSmatpadaprakArako bodhavizeSyakazca bhagavatsaMketaH pUrvavat svIkAryaH, bhatra svaM yuSmatpadaM taddhaTitaM yadU vAkyam 'caitra tvaM gaccha' itivAkyaM tajanyo yo bodhastadAzrayatvena yocArayituricchA 'maduktavAkyajanyabodhAzrayazcaitro bhavatu' itIcchA tAdRzecchoddezyazcaitra eva-uddezyatAvacchedakaM caitratvaM tadvRtti yaduddezyatAvacchedakatvaM tadupalakSito dharmazcaitratvameva tavacchinno yazcaitrastadviSayakatvamapi yuSmatpadajanyabodhesti tvaMpadena caitrasyaiva pratipAdanAt svajanyatvam-yumatpadajanyatvamapyastItyetadubhayasaMbandhena yuSmatpadaviziSTo bodhaH saMketaviSayosti, atra ca. yuSmatpadena caitrasya saMbodhyatve ukte choddezyatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnazcaitra eva bhavati tadviSayakatyasaMbandhena yuSmatpadavaiziSTyaM caitraviSayakabodhe eva saMbhavati na maitrAdiviSayakabodhe iti. tathA svapada. saMnivezana sAmAnyataH saMbodhyatAvacchedakatvasyAnugamakatvAbhAvAccaitrasya yazuSmatpadasaMbodhyatA tasmAdU yuSmatpadAd maitrAdeH pratItyApattirnAsti, svapadArthasya ca saMbandhaghaTakatayA na tattatpadavyaktitvena yuSmatpadAnAM saMketaviSayatA yenA'nanugamaH syAt kiM tu pUrvavad yuSmatyadatvAdirUpAnugatAnupUrvI vizeSeNaiveti na padavyaktibhedena zaktibhedaH / asmatyadasthale ca 'svoccArayitRtAvacchedakakhopalakSitadharmAvacchinnaviSayakatvasvajanyatvaitadubhayasaMbandhenAsmatpadaviziSTo bodho bhavatu' ityAkArako'smatpadaprakArako bodhavizeSyakazca bhagavatsaMketaH svIkAryaH, atra 'ahaM gacchAmi' iti maitreNokte svamasmatpadaM taduccArayitatAvacchedakaM maitratvaM tavRttisvoccArayitRtAvacchedakatvenopalakSito dharmo maitratvameva tadviSayakatvamapyatrAsmatpadajanyabodhesti-- ahaMpadena maitrasya pratipAdanAt svajanyatvam= asmatpadajanyasvamadhyastItyetadubhayasaMbandhenA'smatpadaviziSTo bodhaH saMketaviSayosti, atra ca maitre uccArayitAra sati svocArayitRtAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinno maitra epeti tadviSayakatvasaMbandhanAsmatpadavaiziSTayaM maitraviSayakabodhe eva saMbhavati na tu caitrAdiviSayakabodhepIti. tathA svapadasaMnivezena sAmAnyata uccArayitRtAvacchedakatvasyAnugamakavAbhAvAd maitroccAritA'smatpadAcaitrAdeH pratItyApattirnAsti, svapadArthasya ca saMbandhaghaTakatayA na tattatpadavyaktitvenA'smatpadAnAM saMketaviSayatA yenA'nanugamaH syAt kiM tu asmarapadatvarUpAnugatAnupUrvI vizeSeNaiveti na padavyaktibhedena zaktibheda ityarthaH / avaziSTaM ca tatpade draSTavyam /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ (112) sAdarza: [vizeSakANDe atha svasambodhye yuSmadaH svoccArayitari cAsmadaH zaktau "devyuvAca-- mayA tvayi hate'traiva garjiSyantyAzu devatAH" ityAdiRSyAdivAkyAd devIkartRkamahiSAsurakarmakaghAtAdibodhAnupapattiH- tatra devyuccaritatvasya mahiSAsurasaMbodhyatvasya cAbhAvAda, RSyAdikartRkasurathakarmakvAtAdibodhasya ca yogyatAbhramAdApattizca--RSyAdestAdRzavAkyaprayoktRtvAt surathAdezca tatsambodhyatvAditivet ?, na-tatra tAdRzAnupUrvIprakAreNa sAmAnyapratyAsatyA devyAdivAkyasyApi jJAnA devImahiSAsurayostAdRzavAkyaprayoktRtvasaMbodhyatvapratisaMdhAnAdevA'smayuSma yA devImahiSAsurAdipratItyupapattiH / yadi ca tatra vaR'nuvAdakavAkyayorvibhinnaivA''nupUrvI tadA'nuvAdakavAkye tavyaktitvAdinA vizeSadarzaneSyA'nupUrvIprakAreNa devyuccaritatvabhramAdeva zroturdevyAdimatItisvIkAraNAnupapattyabhAvAt / uktarItyA svasaMbodhye yuSmadasya svoccArayitari cAsmatpadasya zaktiriti prAptaM tatra zaGkateatheti / "mayA tvayi" itisaptazatIvAkyam / "mayA tvayi" itivAkyaM surathanAmakaM rAjAnaM prati RSiNA zrAvyate na tu devyA mahiSAsuraM prati yenAsmatpadena devyA yuSmatpadena ca mahiSAsurasya bodhe jAte devIkartRkamahiSAsurakarmakaghAtasya bodhaH syAt / ukte hetumAha-- tatreti / RdhyAdikartRka surathakarmakaghAtasya ca yadyapi yathArthayogyatAjJAnaM na saMbhavati tathApi yogyatAzramastu semavatyeveti tAdRzayogyatAbhramAdevoccArakarSikartRkasaMbodhyasurakSakarmakavAtasya bodhApattirastyevetyarthaH / ukta hetumAha- RSyAderiti / spaSTameva sarvam / / pariharati- neti, tatra=RSiNA surathaM pratyuktavAkyazrAvaNasthale / yathA sAmAnyapratyAsattyA ghaTatvaprakAreNa sakalaghaTAnAM smaraNaM bhavati tathA prakRte sAmAnyapratyAsatyA tAdRzAnupUrvIprakAreNa"mayA tvayi" ityAdivAkyAnupUrvI rUpeNa devIvAkyasyApi smaraNaM saMbhavatIti jJAnAt-tAdRzasmaraNAd devyAstAdRzavAkyaprayoktRtvasmaraNaM mahiSAsurasya ca tAdRzavAkyasaMbodhyatvasmaraNaM jAyate tena ca devIkartRkamahiSAsurakarmakaghAtasya bodhAnupapattiAstItyarthaH / prayokturasmatpadArthatvAta saMbodhyasya ca yugmatpadArthatvAd devyA tAdRzavAkyaprayoktRtvasmaraNAd mahiSAsurasya ca tAdRzavAkyasaMbodhyatvasmaraNAdasmadyuSmadbhyAmatra devImahiSAsurayoH prItirjAyate ityabhiprAyaH / nanu yatrAnuvAdyAnuvAdavAkyayorAnupUrvI samAnA syAttatroktarItyA sAmAnyapratyAsatyA tAdRzAnupUrvIprakAreNAnAdyavAkyasmaraNasaMbhavepi yatrAnuvAdyAnuvAdavAkyayorAnupUrvI vibhinnarUpA syAttatra kathamuktarItyA'nuvAdyavAkyasmaraNa syAdityAzaGkayAha- yadIti, yad vAkyamRSiNoktaM tad devyA noktamityAkArake tadvAkyavyaktitvena rUpeNa vizeSadarzanepi-devyucaritatvAbhAvajJAnepi tAdRzAnupUrvIprakAreNa devyuccaritatvannamastu saMbhavatyeveti tAdRzabhramAdevAtra zroturasmatpadena devyA yuSmatpadena ca mahiSAsurasya pratItiH saMbhavatItyarthaH / nanu yadi yathA "mayA tvayi" ityevamRSiNA vAkyamuktaM tathA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ asmaspadam.] zaktivAdaH / ( 113) yatra ca tAdRzAnupUrvIvizeSAvacchedenApi vizeSadarzanaM tatra neSyate eva ttprtiitiH| evam-anyadIyasvArthatAtparyakoccAraNAnadhInoccAraNarUpaM svatantroccAraNamasma. tpadapravRttinimittAnugamakam , uktasthale RSyAdhuccAraNaM ca na tathA- tasyArthapratipAdanadvArA devyuccAraNAdhInatvAditi nA'smacchabdAd RSyAdibodhaH / svAtantryeNa 'ahaM gacchAmi ' ityuccAraNasyApi ko gacchati' ityAdipraznavAkyazaktigrAhakavAkyoccAraNAdhInatayA svArthaparatvamuccAraNavizeSaNam / praznavAkyadevyA noktaM kiM tvanyAkArakamevoktamityevaM tAdRzAnupUrvI vizeSAvacchedenApi vizeSadarzanam devyucaritatvAbhAvanizcayaH syAttadA tUktabhramopi na saMbhavatIti tatra kA gatirityAzaGkayAha- yatra ceti, uktazramAbhAve'smadyuSmadbhyAM devImahiSAsurayoH pratAtirneSyata evetyarthaH / yadi catyatrAnuvaHdyAnuvAdavAkyayovibhinnAnupUrvIkatvena tadvAkyavyaktitvenoktavizeSadarzanepi tAdRzAnupUrvIprakArakadevyuccastitvabhramAdeva zroturdevyAdipratItirbhavatItyabhiprAyaH / yatra cetipUrvarakSastUktabhramasyA'bhAvapakSe vijJeya ityuktapUrvapakSayorvizeSaH / __ nanUktarItyA " mayA tvayi " ityatra devyAdipratItyanupapattibAraNe kRteSyasmadAdipadena RSyAdibodhaH syAdecetyAzaGkayAha- evamiti, anyadIyam vaktRkartRkaM svArthatAtparyakam-svAtmatAtparya yada'smatpadoccAraNaM tAdRzocAraNAnadhInaM yaducAraNaM tadeva svatantrocAraNaM tAdRzaM svatantrocAraNaM cA'smatpadapravRttinimittAnAM caitratvadevItvAdInAM sAmAnAdhikarapyenAnugamakaM bodhyam- yatraiva caitrAdau caitratvAdikaM vartate tatraiva samavAyenAsmatpadocAraNamapi kriyArUpaM vartate evetyanugamakam , tathA ca tAdRzasvatantrAsmatpadoccAraNakarturevAsmatpadArthatvaM prAptam , uktasthale" mayA tvayi " ityatra RSyAdhuccAraNaM ca na tathA uktasvatantroccAraNarUpam - prathamaM devyA yathoktaM tathaiva RSiNApyucyate iti RSyuccAraNaM devIkatRkasvAtmatAtparyakocAraNAdhInameveti tasya RSyAAcAraNasyArthapratipAdanadvArA-denyuktAryapratipAdanadvArA devyuccAraNAdhInasvAditi nAtrAsmatpadAd RSyAdibodhApattiH, devyuccAraNaM cAnyadIyocAraNAnadhInatvAt svatantrocAraNameveti devyA masmatpadAt pratItiryuktaivetyarthaH / nanva'nyadIyoccAraNAnadhInocAraNaM svatantroccAragamityevoccatA svArthatAtparyaketipadaM kimarthaM prakSiptamityAzaGkayAha- svAtantryeNeti, yadi svArthatAtparyaketi noktaM syAt kiM tu 'anyadIyoccAraNAnadhInoccAraNaM stantroccAraNam ' ityevoktaM syAttadA prayojakapaddhena ' ko gacchati '. itipraznavAkyoccAraNe kRte eva prayojya: ' ahaM gacchAmi' iti vadati tathA ' asmatpadasya svAtmani uccArayitari vA zaktiH, ityAdizaktigrAhakavAkyocAraNe kRte evAsmatpadazaktiM gRhItvA prayojya: 'ahaM gachAmi' itibadatIta praznAdivAkyoccAraNAdhInatvAt 'ahaM gacchAmi' itisvatantroccAraNasyApi svatantroccAraNatvaM na syAd iSTaM ca svatantro cAraNatvamiti tadartha svArthatAtparyaketyuktaM tathA ca ' ahaM gacchAmi' ityuccAraNasyAnyadIyapraznAdivAkyocAraNAdhInatyepya'nyadIyasvArthatAtparyakoccAraNAdhInatvaM tu nAstIti svatantroccAraNatvamupa
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza: (114) [ vizeSakANDesya ca ' ahaM gacchAmi ' ityAdiprakRtavAkyatAtparyaviSayaparatvAbhAvAt taduccAraNe viziSTavyatirekaH sughttH| __ AnupUrvIsajAtIyaM yad vAkyAntaraM taduccAraNAnadhAnatvaM ca nivezayitumazakyam- zabdAnukaraNasthale eva samAnAnupUrvIkoccAraNApekSAniyamAt. vAkyArthAnuvAdasthale samAnArthakavAkyamAtroccAraNApekSaNAt tatra svAtantryApatteTuMritvAt / vastutastu vAkyAntarasthakriyAkarmatApannasvaghaTitavAkyArthapratyAyanecchAnadhInaM svocAraNameva svatantroccAraNam , anuvAdasthale ca 'ityuvAca ' itivAkyAntapadyate ityarthaH / svayamapyAha- praznavAkyasyeti, 'ko gacchati' ityAdipraznAdivAkyasya prakRtaM yat 'ahaM gacchAmi' itivAkyaM tasya yad vaktuH svAtmani tAtparya tAdRzastrAtmatAtparyaviSayaparatvAbhAvAt taduccAraNe- 'ahaM gacchAmi' itivAkyocAraNe'nyadIyocAraNAdhInoJcAraNatvasattvepi viziSTasya anyadIyasvArthatAtparyakoccAraNAdhInoccAraNatvamya vyattirekA abhAvaH sughaTa eveti 'ahaM gacchAmi' ityuccAraNasyoktasvatantrocAraNatvaM prAptaM tena cAtrAhaMpadAd vaktaH prItirupapadyate ityarthaH / atra svatantrocAritAsmatpadamya svatantrocAraNakartRtvopalakSitadharmAcanchinne zaktiritisiddham / nanvA''nupUrvIsajAtIyam anuvAdakavAkyAnupUrvIsajAtIyam-anuvAdakavAkyasamAnAnupUrvIka yad vAkyAntaraM vaktRvAkyaM taducAraNAnadhInamuccAraNaM svatantrocAraNamityevocyatAm . evamapi " mayA tvayi " ityAdiRSyAdivAkyAnupUrvIsajAtIyaM yad " mayA tvayi " ityAdidevIvAkyaM taduccAraNAdhInameva RSyAdhuccAraNamastItyatrAsmatpadena RSyAdibodhApatti sti, devyuccAraNaM cAnupUrvIsajAtIyavAkyAntarocAraNAnadhInatvAt svatantroccAraNamevetyasmatpadAdatra devyAH pratItirupapadyate cetyAzaGkayAha-- AnupUrvIti, dvividhaH khalvanuvAdo bhavati- vAkyAnuvAdo vAkyArdhAnuvAdazca zabdAnukaraNasthale vAkyAnuvAdasthale evaM samAnAnupUrvIkavAkyocAraNApekSA niyamena bhavatIti tatrAnena pariSkAreNa doSAbhAvepi vAkyAnuvAdasthale tu samAnAnupUrvIkocAraNApekSA. niyamo nAsti kiM tu samAnArthakavAkyamAtrocAraNApekSAniyama eveti tatrAnuvAdakavAkyocAra. NasyA''nupUrvIsajAtIyavAkyAntarocAraNAnadhInatvAt svatantroccAraNatvaM syAdeva na ca vAkyArthAnuvAdasthalepyanuvAdakocAraNasya svatantrocAraNatvamiSTama'nyathAnuvAdakavAkyaghaTakAsmatpadenAnuvAdakasyaiva bodhaH syAd na tadiSTaM sena vaktabodhasyaiveSTatvAditi nAyaM pariSkAraH saGgata ityarthaH / vakSyamANadoSabhayena kalpAntaramAha- vastutastviti, vAkyAntarasthA yA kriyA tAdRzakriyAkarmatApanno yaH svaghaTitasya asmatpadavaTitasya vAkyasyArthastAdRzArthapratyAyanasya yecchA tAdRzecchA.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ asmatpadam .] zaktivAdaH / (115) rasthoktikriyAkarmatayA tadarthaghaTitavAkyArtha pratipAdayitumevA'nuvAdako'smadghaTitaM vAkyaM prayukte iti na svAtaMtryam / 'mAM pazya ' ityAdau prakRtavAkyasthajJAnarUpakriyAkarmatayA svaM pratipAdAyatumevA'smadaH prayogAt taduccAraNasya svAtantryanirvAhAya vAkyAntareti / etena yatra caitreNAnyadayAt 'caitraH sundaraH' itivAkyAdeva vAkyArtha pratItya 'ahaM sundaraH' itiprayujyate tatra svasamAnArthakavAkyoccAraNasApekSatvepi na svAtaMtryakSatiH, na vA svapANDityAbhimAnimonipuruSajJAnaparasya " ayam ahaM paNDitaH' iti jAnAti " itya'nyadIyoccAraNasya svaatntryaapttiH| nadhIne yarambocAraNaM tadeva svatantroccAraNaM vijJeyam , anuvAdasthale ca ' ityuvAca ' itivAkyAntarasthA yoktikriyA nakarmatayaiva tadarthaghaTitavAkyArtham ammatpadaghaTitavAkyasyArtha pratipAdayitumanuvAdako'mmatpadavaTitavAkyaM prayukte ityanuvAdakoccAraNa vAkyAntarasthakiyAkarmatApanasvaghaTitavAkyArthapratyAyanenchAdhInatvAna svatantroccAraNaM bhavati yena " mayA 'vayi, ityatrAsmatpadena adhyAderanuvAdakasya bodhaH syAt, devyuzcAraNaM ca vAkyAntarasthakriyAkarmatApanasvaghaTitavAkyArthapratyAyanecchAnadhInatvAt svatantroccAraNameveti " mayA tvayi " ityatrommatpadena devyAH pratItirupapadyate cetyarthaH / " devyuvAca " itivAkyasthoktikriyAyAma " mayA tvayi " ityAdivAkyasya yorthastasyaiva karmatvamastItimaSTameva / nanvatra vAkyAntarastheti kimarthamuktamityAzaGkaya vAkyAntarasthetipadasya sArthakyamAha- mAmiti, yadi vAkyAntarastheti noktaM syAttadA ' mAM pazya ' ityatraitadvAkyasthA yA pazyetipadapratipAdyA jJAnarUpA kriyA tatkarmatayeca svAtmAnaM pratipAdayituM mAmityasmatpadaM prayuktamastIti -- mAM pazya ' ityuccAraNasyApi svatantroccAraNatvaM na syAd iSTaM ca svatantrocAraNatvamiti tannirvAhAya vAkyAntarasthetyuktaM tathA cAsmatpadaghaTitadvAkyArthasyaitadvAkyaghaTakakriyAkarmasvepi vAkyAntarasthakriyAkarmatyAbhAvAt ' mA pazya / itivAkyocAraNasya na svAtantryakSatirityarthaH / . ettprisskaarsyopyogaantrmaah-eteneti| vAkyArtham svasaundaryam / svasamAneti--svam 'ahaM sundaraH ' itivAkyaM tatsamAnArthakavAkyam ' caitraH sundaraH ' itivAkyaM tasya yadanyadIyakartRkamuccAraNaM tatsApekSatvepi 'ahaM sundaraH ' ityuccAraNasya svAtantryakSati sti- vAkyAntarasthakriyAkarmatayA ' ahaM sundaraH ' itivAkyArthasya pratyAyanecchAbhAvAdisyarthaH / atra caitro'ndho vA saundaryajJAnarahito vA vijJeyaH / na veti- svapANDityAmimAnI yo maunI puruSastasya yat svANDityaviSayakaM jJAnaM tatpratipAdanaparam ." ayam 'ahaM paNDitaH / iti jAnati " ityanyadIyavAkyaM taduccAraNasya svAtantryApattirapi nAsti- atra ' iti jAnAti ' iti yadvAkyAntaraM tadasthA yA jAnAlipadapratipAdyA jJAnarUpA kriyA tatkarmatayaiva 'ahaM paNDitaH' iti vAkyArtha pratipAdayituM vaktoktavAkyamucArayatIti na taduccAraNasya svAtantryApattistena cAtrAhaMpadena na vaktuH pratItirjAyate kiM tu svapANDityAbhimAnimonipuruSasyaivetyarthaH, etadvAkyaM cAnyadIyo
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza: [ vizeSakANDe ( 116 ) athaivaM rItyA'vyavahitoktasthale'haM padenoccArayitRpuruSaviSayakapratItivAraNepyaDabhimAninastena pratyayo durupapAda eva tasyoccAraNAbhAvenA'smatpadAnvAcyatvAditicet ?, satyam - svatantroccArayituH sarvatrAsmadarthatve syAdeveyamanupapattiH. tadeva na - svatantroccAritAsmatpadasyaiva tadvAcakatvAt / niruktasvatantrocAraNarAhatasya cAsmadaH svaghaTitavAkyArtha karma kavAkyAntarasthakriyA kartaryeva. zaktiH, evaM ca " mayA tvayi hate'traiva " ityAdau tAdRzakriyA" devyuvAca " itivAkyAntarasthoktikriyaiva tatkartRtvaM devyA iti pUrvoktabhramaM vinaiva tatpratItirupapAdayituM zakyate / cAritameva noktastrapANDityAbhimanyuccArita nitisucanAya maunItyuktam / anyadIyastrArthatAtpafararooraatatcAraNaM svatantrocAraNam " ityukta pariSkArapakSetvatra vakturuccAraNamanyadIyasvArtha tAtparya koccAraNAnadhInatvAt svatantroccAraNaM syAt tena cAtrAhaMpadena vaktureva pratItirApayeta strapANDityAbhimAni puruSasya ceSTA pratItirna syAditi doSo'nusaMdheyaH / namba'Jyavahitoktasthale=" ayam ' ahaM paNDitaH' iti jAnAti " ityatraibaMrItyA vakturuvAraNasya svAtantryanirAsenA'haMpadenoccArayitRpuruSaviSayakapratItivAraNe kRtepi svapANDityA bhimAnistena = ahaMpadena pratyayaH = pratItirdurupapAdaiva - yato vAkyAntarasthakriyetyAdyukta pariSkAreNApyusvatantrocAraNakarturevAsmatpadArthatvaM pratipAditamatra caitadvAkyocAraNaM na svapANDiyAbhimAnipurukartRkamityAzaGkate - atheti / tasya == svapANDityAbhimAnipuruSasya SaSThyarthaH kartRtvaM tathA ca svapANDityAbhimAnipuruSakartakoJcAraNAmAyenetyarthaH / uktAnupapatti svIkurvannAha - satyamiti, yadi sarvatra svatantrocArayiturevA'smatpadArthatvaM syAtsadeyam = uktasthe'haMpadena svapANDityAbhimAnipuruSaviSayakapratItyanupapattiH syAdeva tadeva = svatantroccArayiturevAsmadarthatvamiti niyamo nAsyeka yataH svatantroccAritasya = uktastratantrocAraNaviSayasyaivAsmatpadasya tadvAcakatvam svatantrocArayitRvA tvaM svIkriyate na kha'smatpadamAtrasya tathA ca niruktasvatantroccAraNarahitasya= niruktasvatantrocAraNAviSayasya tva'smadaH - asmatpadasya svaghaTitam asmatpadaghaTitaM yadvAkyaM tasya yorthastAdRzArthakarmikA yA vAkyAntarasthA kriyA tatkartaryeva zaktiH svIkriyate, atra ca ' ahaM paNDitaH itivAkyArthakarmikA yA 'bAkyAntarasthA jAnAtipadapratipAdyA jJAnarUpA kriyA tatkartA svapANDityAmimAnapuruSa eveti tasyA'tratyAsmatpadena pratItiH sUpapAdaivaityarthaH / niruktasvatantrocAraNAviSayasyAssmatpadasyoktakartari zaktisvIkArasya phalAntaramAha evaM ceti, L6 mayA tvayi " ityAdi vAkyasya RSikartRkamuccAraNaM svatantroccAraNaM nAsyeveti tAdRzarSikartRkoccAraNakAlepyatra tAdRzakriyA - svaghaTitavAkyArthakarmikA kriyA " devyuvAca " itivAkyAntarasthoktikriyaiva tarakatRtvaM devyA eveti pUrvoktamaM vinaiva tatpratItiH devyAH pratItirasmatpadenopapAdayituM zakyate ityarthaH / "
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaktivAdaH / ( 117 ) svaghaTitavAkyArthakarmakavAkyAntarasthakriyAtvaM ca tAdRzArthakarmakatvena vAkyAntarapratipAdyatvaM tena 'ahaM paNDita itividvAMsaM pazya ityAdau darzanAdikriyAyA asmacchabdaghaTitavAkyArthaviSayakatvasambhavepi tena rUpeNa samabhivyAhRtavAkyAantarApratipAdyatayA na tat kriyAkarturasmacchandataH pratItiH / atha itipadaghaTitavAkyAntarAt kriyApratipattAveva tatkarturvAkyAntaraprAtepAdyakriyAkartRtvaM sugrahaM tadUgraha eva ca tadvaditAnugamakarUpeNA'smacchandazaktigrahe'smacchandaghaTitavAkyArthapratItau tasyetipadAdupasthityA vAkyAntarakriyApratipattiritya'nyonyAzraya iticet ?, asmatpadam ] 'ahaM paNDita itividvAMsaM pazya' ityatra pazyetidarzana kriyA karturahaMpadavAcyatvaM syAditibhayena vaghaTitavAkyArthakarmakavAkyAntarasthakriyAM pariSkaroti- svaghaTiteti, tAdRzArthakarmakatvena= 'svaghaTitavAkyArthakarmakatvena rUpeNa vAkyAntarapratipAdyA yA kriyA saivoktasthale svavaTitavAkyArthakarmaka vAkyAntarasthakriyA vijJeyA tathA ca 'ahaM paNDita itividvAMsaM pazya' ityatra pazyetidarzanakriyAyAH 'ahaM paNDita itividvAMsam' ityAkAra kAramacchandaghaTitavAkyArthaviSayaka - tvasaMbhavepi tena=asmacchanda ghaTitavAkyArtha karmakatvena rUpeNa samabhivyAhRtavAkyAntarapratipAdyatvaM nAstIti tatkriyAkartuH =yaM pratyuktavAkyamucyate tasya pazyetidarzanakriyAkarturatrAhaMpadena pratIyApattirnAsti, uktakriyAyA etatpariSkArAbhAve tu pazyetidarzana kriyApi svaghaTitavAkyArthaka vAkyAntarasthakriyaiveti darzanakriyAkarturapyatrAhaMpadena pratItiH syAdeva na caitadiSTamityarthaH / pratipAdyatvaM cAtra vaktuH pratipAdanecchAviSayatvametra icchA ca vakturadhInetyatra 'itividvAMsama' ityAkArakavidikriyAyAmevAsmaladaghaTitavAkyArthakarmakatvena pratipAdyatvamastItyahaMpadenAtra tAdRzavidikriyAkartureva paNDitaMmanyasya pratItirjAyate I nanu "niruktastra tantrocAraNarahitasya cAsmadaH svaghaTitavAkyArthakarmaka vAkyAntarasya kriyAkarta" zaktiH" ityatra viziSTabuddhau vizeSaNajJAnasya kAraNatvAd itipadaghaTitAt ' ityuvAca - ''itijAnAti' ityAdi vAkyAntarAt kartRvizepaNIbhUtAyAH kriyAyAH pratipattau satyameva tatka turitipadaghaTitavAkyAntarapratipAdyakriyAkartRtvaM grahItuM zakyate tadmahe vAkyAntarapratipA dyakriyA kartRtvagrahe jAte eva ca tadUrghaTitAnugamakarUpeNa vAkyAntarapratipAdya kriyAkartRtvopalakSitadharmAvacchinnatvenAnugamakarUpeNA'smatpadazaktigraho jAyate tena ca zaktigraheNAsmatpadaghaTita - vAkyAsyArthapratItirjAyate tAdRzAsmatpadaghaTitavAkyArthapratItau jAtAyAM ca tasya = asmatpada * ghaTitavAkyArthasya vAkyAntassthaitipadAdupasthityA vAkyAntarakriyApratipattiH svaghaTitavAkyArthakamekatvena rUpeNa vAkyAntarasthakriyApratipattirityanyonyAzrayo doSa ityAzaGkate - atheti / atretipadaghaTitavAkyAntarAt kriyApratipattau sattyAM tatkartustAdRzavAkyAntarapratipAdyakriyAkartRtvaM sugrahaM taddmahe evaM madhyapatita kAraNaiH straghaTitavAkyArtha karmakacAkyAntarasthakriyAtvaM sugrahamityanyonyAzraya- svarUpaM vijJeyam /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 118 ) sAdarza: [ vizeSakANDe -- na vAkyAntarajanyatvoparaktapratipattiviSayatayA vaktRbuddhisthatvasyaiva kriyAyAM vizeSaNatvopagamAt pratipatteH pUrvamapi prakaraNAdinA tAdRzavabuddheryahasaMbhavenA'nyonyAzramAnavakAzAt / svArthaghaTitavAkyArthaviSayakatvAnvitakriyAkartRtayA vAkyAntarapratipAdyatvena yA vaktRbuddhistadviSayatAvacchedakatvaM pravRttinimittAnugamakamiti tu sAram, evaM ca buddhiviSayatAvacchedakatvasya pravRttinimittAnugamakatvamavAdopi saMgacchate / uccAraNakartRtvAnugamakazarIrepi mizrANAM buddhisthatvanivezabIjaM tu nAvadhArayAmaH / 6 pariharati--neti, yAdRza kriyAkartaryasmatpadasya zaktiruktA tAdRzakriyAyAM vAkyAntarajanyatro - paraktA = vAkyAntarajanyatvaviziSTA yA pratipattistAdRzapratipattiviSayatayA vaktabuddhistvameva vizepaNa vijJeyaM tathA ca ' ityuvAca' ityAdivAkyAntarajanyaM yad jJAnaM tAdRzajJAnaviSayobhUtA nAma ' ityuvAca' ityAdivAkyAntarapratipAdyA vaktRbuddhisthA ca yA kiyA tAdRzakriyAkartaryasmatpadasya zaktistathA ca pratipatteH uktavAkyArthapratipatteH pUrvamapi prakaraNAdinA tAdRzavabuddheH kriyAyAM yadvAkyAntarapratipAdyatvaM vizeSaNaM tAdRzavAkyAntarapratipAdyatvaviSayaka vaktRbuddheryahasaMbhavena pradarzitA - nyonyAzrayasyAvakAzo nAstItyarthaH / " vAkyAntarajanyatvoparaktapratipattiviSayatayA" ityatra "vAkyAntarapratipAdyatayA" ityapi kvacitpAThaH sa ca sulabhArthastatra 'vAkyAntarapratipAdyatvena rUpeNa vaktRbuddhisthA yA 'uvAca' ityAdikriyA tatkartarya'smatpadasya zaktirityarthaH' / niSkarSamAha - svArtheti - svArthaghaTita :- asmatpadArthaghaTito yaH " mayA tvayi" ityAdivAkyapratipAdyorthastadviSayakatvenAnvitA = viziSTA nAma svArthaghaTitavAkyArthakarmikA yA 'uvAca' ityAdikriyA tAdRzakriyAkartRtvena rUpeNa yad "devyuvAca " ityAdivAkyapratipAdyatvaM tena rUpegoktakartRvipayikA yA vakttabuddhistadviSayatAvacchedakatvamevAsmatpadapravRttinimittAnAM caitradevIdInAmanugamakaM bodhyaM tathA coktavaktRbuddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinne svatantroccAraNahitasyAsmarapadasya zaktirityatra prAptam, tAdRzavabuddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitadharmazca " mayA svayi" ityatra devItvamevetyatrAsmatpadena devyAH pratItirupapannA | 'ahaM paNDita itividvAMsa paraya' ityatra svArthaghaTitavAkyArthakarmikA kriyA vidikriyA tatkartuH paNDitaMmanyasyAsmatpadArthatvaM vijJeyam / etatpariSkArasya phalAntaramAda- evaM ceti, asmatpadasthalepi buddhiviSayatAvacchedakatvaM pravRttinimittAnugamakamastIti yaH pravAdosti tasyApi saMgatirjAtetyarthaH / murArimizraistu " uccArathi - tRtAvacchedakabuddhiprakArAvacchinne'smatpadasya zaktiH" ityuktaM nAma uccArayitRtAvacchedako yo buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitazcaitratvAdidharmastadavacchinne'smarapadasya zaktiH, atra ca buddhistvanivezasya prayojanaM naivAvagamyate vyarthatvapratisaMdhAnAditi mizramatamAkSipati- uccAraNeti / saMprati yuSmatpadazaktinirUpaNAya ' svasaMbodhyatAvacchedakatvopalakSitadharmavicchinne yuSmatpadasya zaktiH ' ityatra yuSmatpadapravRttinimittAnugamakaM yat svasaMbodhyatAvacchedakatvaM tadgarbhapraviSTaM
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuSmapadam ] shktivaadH| (119) evaM yuSmatpadapravRttinimittAnugamakagarbhaniviSTaM svasaMbodhyatvamapi vAkyAntara sthakriyAkarmatvena svaghaTitavAkyArthAnavAhinI yA svajanyapratItyAzrayatvenecchA tadviSayatvam / anuvAdakena yaH saMbodhyate sa nAnuvAdakocAritayuSmacchabdanirUpitaniruktasaMbodhyatAvAn- vaktRpratipAdyatayA yuSmadarthaghaTitavAkyArthaghaTito yo vAkyArthakarmakoktikriyAghaTitavAkyArthastadviSayakatvaviziSTapratipattyAzrayatvenaiva tasyA'nuvAdakecchAviSayatvAt / / yadi ca 'itipadaghaTitavAkyArthapratItirUpaphalecchAdhInA yuSmadarthaghaTitavAkyArthapratItiviSayiNI tAdRzavAkyArthAze vAkyAntarasthakriyAkarmatvAnavagAhiyat svasaMbodhyatvaM tat pariSkaroti- evamityAdinA / vAkyAntareti- vAkyAntarasthA yA 'uvAca ' ityAdivacikriyA tatkarmatvena svaghaTitasya yuSmatpadaghaTitasya " mayA tvayi " ityAdivAkyasyArtha yA nA'vagAhate etAdRzI yA svajanyapratItyAzrayatvena yuSmatpadaghaTitavAkyajanyapratItiprakArikecchA tAdRzenchAviSayatvaM svasaMvodhyatvaM vijJeyam, " mayA tvayi " ityatra devyA icchA " devyuvAca " itivAkyAntarasyAkathanAda vAkyAntarasthakriyAkarmatvena " mayA tvayi " ityAdisvaghaTitavAkyAtha nAvagAhate iti tadanavagAhinI yA yuSmatpadaghaTitavAkyajanyapratItyAzrayatvaprakArikA " mayA tvayi" ityAdivAkyajanyapratItyAzrayo mahiSAsuro bhavatu ityAkArA icchA tadviSayatvaM mahiSAsure'styevetyatra yuSmatpadena mahiSAsurasya pratItirupapannA, RSiNA tu " devyuvAca // itikathanAt RSIcchA " mayA tvayi " ityAdisvaghaTitavAkyArtha vAkyAntarasthavacikriyAkarmatvenaivAvagAhate iti tadavagAhinI yA " mayA tvayi '' ityAdivAkyajanyapratI. rayAzrayaH suratho bhavatu ityAkArA RSIcchA tAdRzecchAviSayatvameva surathasyAstIti nAtra yuSmatpadena surathasya pratItyApattirityarthaH / anuvAdakasaMvodhyasyAnuvAdyavAkyaghaTakayuSmatpadena pratItyApattirnAstIti svayamapyAha- anuvAdakeneti / niruktasaMbodhyatAvAn uktecchAviSayatvarUpasaMbodhyA tAvAn / ukte hetumAha- vaktRpratipAyeti, vaktapratipAdyatvena rUpeNa " mayA tvayi " ityAdiyuSmadarthaghaTitavAkyArthaghaTito yaH " devyuvAca // ityArabhya " Azu devatAH " itiparyantaM svaghaTitavAkyArthakarmakoktikriyAghaTito mahAvAkyArthastadviSayakatvaviziSTA-tadviSayikA yA pratipattiAH-uktamahAvAkyArthajJAnaM sadAzrayatvenaiva rUpeNa tasya--anuvAdakasaMbodhyasya surathAdeH 'etanmahAvAkyajanyapratItyAzrayaH suratho bhavatu , ityAkArA yA'nuvAdakecchA RSIcchA tadviSayatvamasti na tu kleiSTecchAviSayatvamiti nAtra surathAderyuSmatpadena pratItyApattirityarthaH / nabichAyAH svAdhInatvAd itipadaghaTita yat ' ityuvAca ' ' itijAnAti ' ityAdivAkya tasya yorthastatpratItirUpaM yat phalaM tAdRzaphalecchAdhInA " mayA tvayi " ityAdiyuSmadarthadhaTitavAkyArtho yastatpratItiviSayiNI tatpratItiviSayikA tAdRzavAkyArthAMze-yuSmadarthaghaTitavAkyArthAzam ityuvAca ' ityAdivAkyAntarasthakriyAkarmatvenA'navagAhinyapi tAdRzavAkyocAraNA
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ (120) sAdarza: (vizeSakANDenyapi tAdRzavAkyocAraNAnukUlA'nuvakturicchA saMbhavatIti tAdRzecchAmAdAyAnuvAdakasaMbodhyasya saMbodhyatApattiH' iti manyate ? tadA vAkyAntarArthapratItIcchAnadhInatvamapIcchAvizeSaNaM deyamiti " mayA tvayi hate'traiva " ityAdI yuSpracchandAnna surathAdipratItiH / evamabhrAntasya tato mahiSAsurAdipratItinirvAhAya vAkyAntarasthasvaghaTitavAkyArthakarmakakriyAkarmaNyapi yuSmadaH zaktyantaraM svIkArya tatra devI mahiSAsuramityuvAcetivAkyasthakriyAkarmatvaM mahiSAsurAderiti tasyApi tvayi ' ityAdi zabdArthatopapattiH / atrApi pUrvavat svaghaTitavAkyArthaviSayakatvAnvitakriyA. nukalA-yuSmatpadaghaTitavAkyocAraNAnukUlA'nuvAdakasyA'AdericchA saMbhavatIti tAdRzecchAmAdAyAnuvAdakasaMbodhyasyApi surathAdeH saMbodhyatvaM syAdeveti " mayA tvayi " ityatra yuSmatpadena surathAderapi bodhaH syAdevatyAzaGkayAha- yadIti ! atra ca "atra mahAzakyArthabodhaH phalama'vAntaravAkyArthabodha upAya iti "mayA tvayi " ityAdyavAntasvAkyamAtrajanyabodho bhavatu ityAkArAya icchAyA api tAdazavAkyocAraNAnukUlatvAt tasyAM ca vAkyAntarasthakriyAkarmatvena svaghaTitavAkyArthasyA'navagAhanAt tadvizeSyatvamAdAyA'nuvAdakasaMbodhyasya niruktasaMbodhyatApattirityAzaGkate- yadicetyAdi " iti harinAthabhaTTAcAryAH / uttaramAha- tadeti, anena hi vAkyAntarArthapratItIcchAnadhInA vAkyAntarasyakriyAkarmatyena svaghaTitavAkyArthAnavagAhinI yA svajanya:tItyAzrayatvenecchA tAdRzecchAviSayatvaM svasaMbodhyatvam / itiprAptaM tathA cAtroktAnuvadakarSIcchA : ityuvAca / - devyuvAca ' ityAdi yadvAkyAntaraM tadarthapratItIcchAnadhInA nAsti kiM tu surathasya -- devyuvAca ' ityAdivAkyAntarArthasyApi prItiH syAditIcchAstIti tAdRzecchAdhInavoktayuSmadarthaghaTitavAkyArthapratItyAzrayatvenecchAstIti na " mayA tvayi " ityatra yuSmacchabdAd anuvAdakasaMbodhyasurathAdeH pratItyApattiH / devyAstu yoktayuSmadarthaghaTitavAkyArthapratItyAzrayatvenecchA sA' devyuvAca : ityAdivAkyAntarasyAbhAvAda vAkyAntarArthapratItIcchAnadhI vAstIti tadviSayatyA mahiSAsurasyAtra yuSmatpadena pratItirupapannetyarthaH / "yuSmatpadasya zatyantaramAha- evamiti / tataH yuSmatpadAt / "devyuvAca " ityAdivAkyAntarasthA yA yuSmatpadaghaTitavAkyArthakarmikA baccAdikriyA tatkarmaNyapi yuSmatpadasya zaktirastItyarthaH / " mayA tvayi " ityatra " devyuvAca " itivAkyAntarasthavacikriyAkarmatvaM mahipAsurasyAstIti yuSmatpadena tasya mahiSAsurasya bodha upapanna ityAha-- tatreti / yuSmatpadapravRttinimittamAha- anApIti / pUrvavat-" svArthaghaTitavAkyArthaviSayakavAnvita 118" ityAdhuktAsmaspadapravRttinimittAnugamakasvarUpavat / svaghaTiteti- svaghaTitavAkyArthaviSayakatvAnvitA= " mayA svayi " ityAdiyuSmatpadaghaTitavAkyArthakarmikA yA vacyAdikriyA tAdRzakriyAkarmatvena rUpeNa vAkyAntarapratipAdyatvena=" mayA tvayi " ityAdivAkyAntareNa pratipAdanecchAviSayatvakArikA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuSmadasmatyade. ] shktivaadH| (121) karmatayA vAkyAntarapratipAdyatvena yA vaktRbuddhistadUviSayatAvacchedakatvenA'nugatAnAM caitratvamahiSAsuratvAdInAM pravRttinimittatvaM bodhyam / saMbodhyatvaghaTitAnugamakazarIre ca buddhiviSayatAvacchedakatvanivezanaM mizroktamanupAdeyameva- saMbodhyatAvacchedake buddhiprakAratvasyA'vyAvartakatvAt / . . atha tAtparyasattve ' ahamatrAsmIti maitro jAnAti / ityAdicaitravAkyasthA'smacchabdAccaitropi pratIyate tatra caitrasya svaghaTitavAkyArthakarmakakriyAkartRtvAbhAcAt taducAraNasya niruktsvaatntryaabhaavaacaanuppttiH| evam 'caitra tvayA bhuktamiti mayA zrutam ' ityAdau caitrasya yuSmacchabdena pratipAdanAt tasya ca vAkyAntarasthakriyAkarmatvasya niruktecchAviSayatvarUpasaMbodhyatvasya cA'bhAvAt tatkathamupapadyatAmiti cet ?, yA vaktabuddhistadviSayatAvacchedakatvena rUpeNAnugatAnAM caitratvamahiSAsuratvAdInAM yuSmatpadapravRttinimittatvaM bodhyam, tathA coktarUpA yA vaktRbuddhistAdRzabuddhiviSayatAvacchedakatvophlakSitadharmAvacchine yuSmatpadasya zaktiriti siddham, tAdRzadharmazca caitratvamahiSAsuratvAdikaM bodhyam / murArimizreNa tu buddhiviSayatAvacchedakIbhUtaM yat svasaMbodhyatAvacchedakaM tAdRzasaMbodhyatAvacchedakatvophlakSitadharmAvacchine yuSmatpadasya zaktiH ' ityAdirItyA saMbodhyatvaghaTitaM yad yuSmatyadapravRttinimittAnugamakaM taccharIrepi buddhiviSayatAvacchedakatyasya yo nivezaH kRtaH so'nupAdeya evAsti- kiMcidvyAvasaMkasyaiva vizeSagatvaM bhavati saMbodhyatAvacchedake ca nivezitaM buddhiprakAratvam buddhiviSayatAvacchedakatvamavyAvartakamevetyAzayena mizroktamAkSipati- saMbocyatveti / spaSTamanyat / ___ zakate- atheti, 'ahamatrAsmIti maitro jAnAti ' iticaitroktavAkyasyArthadvayaM saMbhavati tatraikaH kila ' maitro'trasyAM svasthitiM jAnAti / iti etadarthapakSe hya'hamitya'smatpadena maitrasya pratItiriSTA sA ca saMbhavatyeva- maitrasya vAkyAntarasthajAnAtItikriyAkartRtvAt pUrvamasmatpadasya svaghaTitavAkyArthakarmakavAkyAntarasthakriyAkAra zaktarutatvAta, dvitIyaH khalu 'maitro'RtyAM madIya. ( caitrIya ) sthiti jAnAti / iti etadarthapakSe tvamityasmanpadena catrasya pratItiriSTA sA na saMbhavati caitre ' ahamatrAsmi' itisvavaTitavAkyArthakarmakajAnAtikriyAkartRtvasyA'bhAvAt tathA svatantrocAraNakartaryapya'smatpadasya zaktiruktA tAdRzasvatantroccAraNakartRtvamapi caitre nAsti caitrakatRkoktavAkyocAraNasya svatantratvAbhAvAdU vAkyAntarasthakriyAkarmatApannamvaghaTitavAkyArthapratyAyanecchAnadhInocAraNasyaivoktarItyA svatantratvasvIkArAd atra ca caitroccAraNam 'itijAnAti' itivAkyAntarasthajAnAtikriyAkarmatApanatvenaiva yA svaghaTitavAkyArthapratyAyanecchA tadadhInamevAstItyabAhepadena caitrapratIteranupapattirityarthaH / asmatpade'nupapatti pradarya yuSmapade pradarzayati- evamiti / tasya caitrasya caitre itiyAvat / yuSmatpadasya vAkyAntarastha kriyAkarmaNi " vAkyAntarasthakriyAkarmatvena 119 " ityAdyuktecchAviSayatvarUpasaMbodhyatvavati ca zaktiraktA - caitra tvayA bhuktamiti
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - (122) sAdarza: [vizeSakANDetarhi svAtantryamuccAraNavizeSaNaM saMbodhyatvaghaTakecchAyAM niruktecchAnadhInatvAdivizeSaNaM ca tyAjyameva, " mayA tvayi hateva" ityAdau tAtparyavirahAdevAinuvAdakatatsaMbodhyayoH " mayA tvayi " ityAdinA prtipaadnopptteH| .. na caivaM buddhiviSayatAvacchedakarUpAvacchinne eva yuSmadasmadorapi zaktirAsta kiM saMbodhyatvoccArayitRtAvacchedakAvacchinne zaktisvIkAreNa ? tAtparyata evAtiprasaGgabhaGgasambhavAditi vAcyam, tAtparyasatvepi caitrocAritAt 'ahaM karomi' mayA zrutam / iti maitrAyuktavAkye ca caitre vAsyAntarasthakriyAkarmatvamapi nAsti niruktecchAviSayavarUpasaMbodhyatvamapi nAstItyatra tyayetiyumatpadeneSTA caitrapratItiH kathamupapadyatetyarthaH / tatyuSmacchandana caitrapratipAdanam / uttaramAha-tarhiti, svAtantryamuccAraNavizeSaNaM tyAjyaM tathA cocAraNakartarya'smatyadasya zaktiritiprAptaM tatra 'ahamatrAsmIti maitro jAnAti ' ityatra caitre svaghaTitavAkyArthakarmakakriyAkartRtvasya niruktasvatantroccAraNakartRtvasya cA'bhAvepi sAmAnyata uccAraNakartatvamastyeveti tenaivAtrA'haMpadena ' caitrasya pratItirupapadyate, saMbodhyatvaghaTakecchAyAmapi niruktecchAnadhInatvAdivizeSaNaM tyAjyaM tayA ca ' yuSmatyadaghaTitavAkyajanyapratItyAzrayatvenecchAviSayatvaM saMbodhyalametAdRzasaMbodhyatAvati yuSmApadasya zaktiH / itiprAptaM tatra 'caitra tvayA bhuktamiti mayA zrutam / ityatra caitre vAkyAntarastha kriyAkarmatvasya niruktenchAviSayatvarUpasaMbodhyatvasya cAbhAvepi suSmatpadavaTitavAkyajanyapratItyAzrayatvenecchAviSayatvarUpasaMbodhyatvasya sattvAt tenaivAtra tyayetiyuSmatpadena caitrasya pratItirupapadyate ityarthaH / nanvevam " mayA tvayi " ityatrocAraNakartatvAdasmatpadena RSetrodhaH syAt saMbodhyatvAcca yuSmatpadena surathasyApi bodhaH syAdityAzaGkayAha- mayeti, zAbdabodhaM prati vaktRtAtparyajJAnasyApi kAraNatvamastIti prarapreH " mayA tvayi " ityatrAsmatpadena mama yuSmatpadena ca surathasya bodho bhavavilyAkArakatAtparyAbhAvAdevAsmatpadenayuSmatpadena ca surathasyA'pratipAdanamupapadyate ityrthH| nanu yadi tAtparyajJAnabalAdevAtiprasaGgAdinivRttiruktarItyA saMbhavati tadA tatpadavad yuSmadasmatpadayorapi buddhiviSayatAvacchedakalyopalakSitadharmAvacchinne eva zaktiramtyiti saMbodhyatAvacchedakAvacchinne yuSmatpadasyocArayitRtAvacchedakAvacchinne cAsmatpadasya zaktisvIkAreNa kiM prayojanam ? ityAzaGkayAha- na caivamiti / parihArahetumAha- tAtparyasattvepIti, tAtparyaspa vaRdhInatvAt 'ahaM karomi' iti maduktavAkyaghaTakAhaMpadena maitrasya bodhaH syAdityAkArakacaitratAtparyasattvepyuccArayitatvabhramaM vinA 'ahaM karomi' ityAdicatrocAratavAkyaghaTakAhaMpadena maitrasya bodhaH sarvAnubhavaviruddha evetyuccArayitRtAvacchedakAvacchinne evAsmatpadasya zaktiryuktA tathA cAtrocArayitRtvAbhAvAnnAhapadena maitrabodhApattiH, buddhiviSayatAvacchedakarUpAvacchinne zaktau tUccArayitRtvabhranaM vinAyyatrAhaMpadena maitrasya bodhaH syAdeva-maitrasyApi buddhiviSayatAvacchedakarUpAvacchinnatvAt / evaM catraM bodhayituM
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuSmadasmatpade. zaktivAdaH / ( 123) ityAdivAkyAt caitraM bodhayitu prayuktAt tvaM gaccha' ityAdivAkyAccoccArayitatvasaMbodhyatvabhramaM vinA maitrAdibodhasya sarvAnubhavaviruddhatvAta, anyathA tAtparyeNa svarasata eva tthaapryogaaptteH| idaM tu tattvam- 'ayamahaM paNDita iti jAnAti' 'ityuvAca' ityAdisthale sarvatra vAkyArthasya karmatA na saMbhavati- bAdhitavAkyArthasthale tadasaMbhavAt / na ca bAdhitavAkyArthasthale bhramarUpaiva tatkarmatvapratItiritivAcyam, vizeSadarzinApi bhrAntijJena tathAprayogAt tasya ca vAkyArthajJAnAsaMbhavena tadanupapatteH / / prayuktaM yat 'tvaM gaccha' itivAkyaM tadbaTakatvaMpadena vaktRtAtparyasattvepi saMbodhyatvabhramaM vinA maitrabodhaH sarvAnubhavaviruddha eveti saMbodhyatAvacchedakAvacchinne eva yuSmatpadasya zaktiryuktA tathA cAtra saMbodhyatvAbhAvAnna tvaMpadena maitrabodhApattiH, buddhiviSayatAvacchedakarUpAvacchinne zaktau tu saMbodhyatvabhramaM vinApyatra tvaMpadena maitrabodhaH syAdeva- maitramyApi buddhiviSayatAvacchedakarUpAvacchinnatvAdityarthaH / vipakSe bAdhakamAha-anyatheti, yadi buddhiviSayatAvacchedakarUpAvacchinne yuSmadasmatpadayorapi zaktiH syAttadA maitrabodhatAtparyeNa svarasata eva caitra: 'ahaM karomi' itiprayogaM kuryAt svAtmabodhatAtparyeNa ca maitraH 'tvaM gaccha' itiprayogaM kuryAd na caitadiSTamiti na yuSmadasmatpadayorbuddhiviSayatAvacchedakarUpAvacchinne zaktirityarthaH / pUrvatra maitra uccArayiteti bhrame uccArayitRtvabhramaH uttaratra. maitraH sambodhya itibhrame saMbodhyatvabhramo vijJeyaH- vastutazcaitrasyaivoccArayitRtvAt saMbodhyatvAJceti / avaziSTa kaMcidvizeSamAha- idamityAdinA / 'ayamahaM paNDitaH' ityAdiyuSmadasmadarthaghaTitavAkyArthasya yat 'itijAnAti' ityAdivAzyAntarasthakriyAyAM karmatvamuktaM tat sarvatra na saMbhavati-- yuSmadasmadarthavaTitavAkyArthasya bAdhitatvasthale tadasaMbhavAt karmatvAsaMbhavAd abAdhitasyaiva karmatvAdi. saMbhavAditi tAdRzabAdhitavAkyArthasthale tAdRzavAkyAcchAbdabodhAnupapattirityarthaH / mUrkhamuddizya yatra 'ayamahaM paNDita iti jAnAti' ityucyate 'bandhyAsuto mayA dRSTa iti devadatta uvAca' ityAdi ca yaducyate tatra vAkyArthamya bAdhitatvaM vijJeyam / nanu bAdhitArthaviSayApi bhramarUpA pratAtirbhavatyeveti bAdhitavAkyArthasthale bhramarUpayA tatkarmatvapratItyA na vAkyArthabodhAnupapattirityAza kyAha- na ceti / parihArahetumAha- vizeSeti, uktarItyA bhrAntasya vAkyArthabodhasaMbhavepi vizeSadarzinA='nAyaM paNDitaH' ityAkArakapANDityAbhAvaviSayakavizeSajJAnavatApi bhrAntijJena-mUrkhasya yA svAtmani pANDityabhrAntistAdRzabhrAntijhena tathA='ayamahaM paNDita iti jAnAti' ityAkAro mUrkhamuddizya prayogaH kriyate eva tanna ca tamya=uktAntijJasya vAkyArthaviSayakabAdhitatvajJAnAd vAkyArthajJAnAsambhavena tamya karmatyAnupapattistAdRzavAkyArthabodhAnupapattizcetyarthaH / nanu yathA "ekatra dvayam' itirItyA vizeSadarzI 'ayaM lohitaM vahiM jAnAti ' itiprayuGkte tatra vaveH zuklatvAd vahnau lohitatvaM nAstyeveti jJAnasattvepi japApuSpe lohitatvamastIti 'lohitaM
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ (124) sAdarzaH [ vizeSakANDena cA''hAryavAkyArthajJAnAdeva vinApi viziSTavAkyArthabuddhi vizeSaNaprakArakatvavizeSyavizeSyakatvAbhyAM viziSTajJAnajJAnAdeva vA vizeSadarzI tathA prayuGkte iti vAcyam, evamapi vizeSadarzino bhrAntijJapuruSIyatayAvidhavAkyAcchAbdabodhAnupa-pattervajralepatvAt . tasmAt tatretipadaM na tadvAkyapratipAdyatAvacchedakIbhUtatattaddharmAvacchinnaparama'pi tu tattadvAkyajanyajJAnasamAnAkArakaparaM tAdRzezcetipadArtho'bhedasaMbajapApuSpaM jAnAti vahni ca jAnAti' ityabhiprAyeNaitra 'lohitaM vahni jAnAti' itiprayujyate tatra lohitaprakArakatralivizeSyakA yA viziSTavAkyArthabuddhistAM vinApi nAma vahilohitayorvizeSyavizeSagabhAve'bhiprAyAbhAvepi jJAne evaM vizeSagaprakArakatvam lohitaprakArakatvaM vizeSyavizeSyakatvam vahnivizeSyakatvaM ca bhavatIti vizeSagaprakArakatva vizeSyavizeSyakatvAbhyAM viziSTa yad lohitaprakArakavahnivizeSyakajJAnaM tAdRzaviziSTajJAnasya jJAnAta jJAne eca lohitaM prakAratayA bhAsate na tu vahAvapItyAdijJAnAdeva kiM vA''hAryavAkyArthajJAnAtvahinalohita ityAkArakabAdhakAlikajJAnAdeva nAma bAdhitavAkyArthajJAnAdeva 'vahina lohitaH' ityAkArakavizeSadarzI tathA='ayaM vahni lohitaM jAnAti' ityevaM prayuGkte tathA prakRtepi 'nAyaM paNDitaH' ityAkArakavizeSadarzI : AhAryavAkyArthajJAnAta-pANDityalakSaNabAdhitavAkyArthajJAnAdeva kiM vA caitramudrizya 'ayamahaM paNDita iti jAnAti' itiprayogasthale pANDityaprakArakacatra vizeSyakA yA viziSTavAkyArthabuddhistAM vinApi jJAne eva yad vizeSaNaprakArakatvam pANDityaprakArakatvaM vizeSyavizeSyakatvam caitravizeSyakatvaM tAbhyAM viziSTa yat pANDityaprakAraka caitravizeSyakajJAnaM tAdRzaviziSTajJAnasya jJAnAt jJAne eva pA. NDitya prakAratayA bhAsate na tu caitrepItyAdijJAnAdeva tathA 'ayamahaM paNDita iti jAnAti ' ityevaM prayuGkte tacca saMbhavatyevetyAzaGkayAha- na ceti / parihArahetumAha- evamapIti, evam-uktarItyA vizeSadarzikRtaprayogasaMbhavepi bhrAntijJapuruSIyatathAvidhavAkyAt uktarItyA vizeSadarziprayuktAt 'ayamahaM paNDita iti jAnAti ' ityAdivAkyAda nAyaM paNDitaH' ityAkArakavizeSadazinaH zAbdabodhastu naivopapadyate- vizeSadarzidRSTyA tAdRzavAkyArthasya bAdhitatvena karmatvAsabhavAdityarthaH / - lohitaM vahiM jAnAti' ityatrApyuktarItyA etAdRzaprayoga eva saMbhavati na tu tAdRzavAkyArthasya kacit karmavAdikamapi- bAdhitatvAdityabhiprAyaH / nanveva bAdhitavAkyArthasthale kA gatiH ? ityAzaGkaya samAdhatte- tasmAditi, tatra-bAdhitavAkyArthasthale itipadaM tadvAkyapratipAdyatAvacchedakIbhUtatattaddharmAvacchinnaparam-tadvAkyapratipAdyatAvacchedakIbhUtaM yaccaitratvAdika tAdRzadharmAvacchinnacaitrAdiparaM nAma pANDityAdiprakArakacaitrAdivizeSyakavAkyArthaparAmarzakaM na bhavati kiM tva'bAdhitavAkyArthasthale tAdRzavAkyena yAdazaM pANDityAdiprakArakacaitrAdivizeSyakajJAnaM jAyate tAdRzajJAnasamAnAkArakaM yajJAnaM tatparam tatparAmarzakaM bhavati nAma yAdRzaM yathAthaipaNDitasya svAtmani pANDityaviSayakaM jJAnaM jAyate nAdRzameva svAtmani pANDityaviSayakaM jJAnaM "mUrkhacaitrasyApyastIti parAmRzyate tAdRzazcetipadArthaH viduSaH svAtmani pANDityaprakArakajJAnasa
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuSmadasmatpade ] zaktivAdaH / (125) ndhena yathAsaMbhavaM dhAtvartha dhAtvarthatAvacchedakajJAne ca vizeSaNamityevopagantavyaM tathA ca sarvatraiva yuSmadasmadghaTitA'vAntaravAkyasthale itipadaM tatparameva, tAzavAkyena vA 'gavityayamAha ' ityAdau gavAdipavat svarUpamevetizabdena parAmarzArthamupasthApyate na tu yuSmadasmacchabdArthaghaTito vAkyArtha iti saMbodhyoccAraNakoM kha yuSmadasmadoH zaktiriti / dRzamitipadena parAmRzyamAnaM mUrkhacaitrAderyata strAtmani pANDityaprakArakaM jJAnaM tad yathAsaMbhavam 'ayamahaM paNDita iti jAnAti ' ityAdI jJAdhAtvarthe jJAne'bhedasaMbandhena vizeSaNaM bhavati, atra jAnAtItijJAdhAtvarthopi jJAnameva itipadena parAmRzyamAnamapi jJAnameva tayozca jJAnayorabheda eva- itipadena parAmRSToktajJAnasyaiva jAnAtItipadena pratipAdanAtu tathA cAtra 'paNDitasamavetasvAtmaviSayakapaNDitatvaprakArakajJAnasadRzajJAnAzrayo mUrkhacatraH iti zAbdabodhaH, 'bandhyAsuto mayA dRSTa iti caitra uvAca ' ityAdibAdhitavAkyArthasthale cetipadaM bandhyAsutakarmakadarzanavizeSyakaitadvAkyArtha. parAmarzakaM na bhavati kiM tva'vandhyAsutadraSTuryAdRzamabandhyAsutakarmakadarzanavizeSyakaM jJAnaM jAyate tAdRzajJAnasamAnAkAra yaccaitrasya bandhyAsutakarmakadarzanaviSayakaM jJAnaM tatparAmarzaka tAdRzazcetipadArthaH= uktajJAnasamAnAkArakajJAnamatra dhAtvarthatAvacchedakIbhUtajJAne'bhedasaMbandhena vizeSaNaM bhavati yatotra jJAnAnukUloktireva dhAtvarthastAdazadhAtvarthatAvacchedakaM ca jJAnameva itipadena parAmRzyamAnamapi jJAnameva tathA cAtra 'bhabandhyAsutadraSTajJAnasadRzabandhyAsutakarmakadarzanaviSayakajJAnAnukUloktivyApArAzrayazcaitraH / itizAbdabodhaH / upasaMharati- tathA ceti, bAdhitavAkyArthasthale itipadamuktajJAnasamAnajJAnaparama'bAdhitazakyArthasthale ca tAdRzavAkyArthaparAmarzakamiti vaiSamyasyA'yuktatvAt sarva. traiva 'ayamahaM paNDita iti jAnAti"tvamayaM paNDita itijAnAsi' 'mayA tvayi hate ityAdi devyuvAca' ityAdisthale yatra yuSmadasmatpadaghaTitavAkyamavAntaravAkyaM bhavati tatra sarvatraivetipadaM tatparam / uktajJAnasadRzajJAnaparameva svIkArya tAdRzajJAnaM tu bAdhitavAkyArthasthalepyabAdhitameva bAdhitaSAkyArthasthale tAzajJAna viSayasyaiva bAdhitatvasvIkArAt / " mayA tvayi " ityatra ca etadvAkyajanyajJAnasadRzamahiSAsuraniSThajJAnAnukUlavyApAravatI devI / ityevaM zAbdabodhaH / mabhUktarItyetipadasyoktajJAnasadRzajJAnaparatvepi tAdRzajJAnasyApi pradarzitasthaleSu vAkyAntarasthakriyAkarmatvaM na saMbhavatIti pradarzitAnupapattistadavasthaivetyAzaGkaya pakSAntaramAha- tAdRzavAkyena veti, 'gauH / ityasya sthAne kenacidmAdRzamUrkhaNa 'go' ityukte tadazuddhipradarzanAya pArzvasthaviduSA 'gavisyaya. mAha ' ityukte yathA tAdazavAkyasthagopadena na gopadArtha upasthApyate kiM tu gopadameyocAritamiti prasiddha tathA prakRtepi tAdRzavAkyena bAdhitArthakavAkyena svarUpameva svasvarUpameSa ' ayamahaM paNDitaH / ityAdivAkyasvarUpamevetizabdakaraNakaparAmarzArthamupasthApyate na tu yuSmadasmadarpaghaTitavAkyArtha:-- tasya bAdhitatvAditi tatretipadaM yuSmadasmatpadaghaTitavAkyamAtraparAmarzaka bhavati itipadaparAmRSTatAdRzavAkyasya tu vAkyAntarasthakriyAkarmatvaM nAnupapannamiti pUrvoktarItyA svasaMbodhye
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 126) sAdarza: [vizeSakANDe'tvaM sthUlaH ' 'ahaM sthUla: ' 'tvaM svarga bhokSyale ' ' ahaM svarga bhokSye' ityubhayatraiva yuSmadasmadormukhyatvAt saMbodhyoccArayitRzarIratadAtmanoreva yuSmadasmadarthatvaM bodhyam // 'sarve ghaTA rUpavantaH ' ityAdau sarvapadAduddezyatAvacchedakIbhUtavaTatvAdyavacchinnasyA'zeSatApratIterazeSatvaM sarvapadArthaH / nanvatrAzeSatvaM na vidheyazUnyAvRttitaduddezyatAvacchedakakatvam-- kevalAnvayinI yuSmatpadasthoccAraNakari cAsmatpadasya zaktiriti siddham , saMbodhyatyamuccAraNakartRtvaM ca vAkyAntarasyakriyAkarmatvaghaTitaM pUrvamevoktamityarthaH / vastutastu 'ayamahaM paNDita iti jAnAti ' ityAdibAdhitavAkyArthasthale itipadena parAmRzyamAnasyoktajJAnasya yA vAkyasvarUpasya vA karmatvaM na saMbhavati yena jAnAtikriyAkarturasma padArthatvaM syAd na ca tasyocAraNakartRtvamapyasti tasmAt tAtparyajJAnAdevAbhISTamya yuSmadasmatpadArthatvaM grahItuM zakyate ityavadheyam / tvamiti- ' tvaM sthUlaH ' ' ahaM sthUlaH ' ityatra yuSmadasmatpadaM mukhyameva na tu lAkSaNikam Atmani ca sthUlatvaM bAdhitamityatra saMbodhyazarIrasyaiva yuSmadarthatvamuccArayitRzarIrasyaiva bAsmadarthatvaM bodhyam-zarIre sthUlatvAdisaMbhavAt , 'vaM svarga mokSyase' 'ahaM svarga bhokSye' ityatrApi yuSmadasmatpadaM mukhyameva na tu lAkSaNikaM zarIrasya ca svargabhoktRtvaM na saMbhavattItyatra saMbodhyAtmana eka yuSmadarthatvamuccArayitrAtmana eva cAsmadarthatvaM bodhyamityarthaH / "AvAM gacchAvaH vayaM gacchAmaH ityAdivAkyavaTakAsmatpadAccatroccAritAta catramaitrAdibodhasyAnubhavasiddhatayA maitrAderuccAraNakartRtvAbhAvAttAdRzabodhAnupapattiriticet na tAdRzamthale caitrAdisamudAye lakSaNAsvIkArAt " iti mAdhavabhaTTAH / // iti yuSmadasmatpade / / atha // sarvapadam // sarvapadazaktinirUpaNabhAramate- sarva ityAdinA / ' sarve ghaTA rUpavantaH' ityatra ghaTamuddizya rUpavattvaM vidhIyate ityuddezyo ghaTa uddezyatAvacchedakaM ghaTatvaM vidheyaM ca rUpavattvam. bhatroddezyatAvacchedakaM yad ghaTatvaM tadavacchinnasya ghaTasya sarvapadasamabhivyAhArAdazeSatA pratIyate ityazeSatvaM sarva . padArthastathA ca ' azeSA ghaTA rUpavantaH / iti vAkyArthabodhaH 'rUpAbhAvavada'vRttivaTatvavanto ghaTAH' iti yAvat , rUpazUnyaH kopi ghaTo nAstIti paryavasitam / ___ sarvapadArthIbhUtAzeSatvaM nirvastumupakramate- nanvityAdinA / atra=' sarve ghaTA rUpavantaH / ityAdisthale / vidheyeti- vidheyaM yad rUpavattvaM tacchnyaM yadAkAzaM tadavRtti yat taduddezyatAvaccheda
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvapadam.] shktivaadH| (197) yatra vidheyatA tatra vidheyazUnyatvasyA prasiddheH, yatra vA vidheyazUnye uddezyatAvacchedakIyasaMbandhavizeSeNa vRttaraprasiddhiH ' sarve ghaTA jAtimantaH ' ityAdau tatra gtyntraabhaavaaptteH| padAntarAdupasthite uddezyatAvacchedakaghaTatvAdiviziSTe sarvapadopasthApyavidheyavyAptiviziSTaghaTatyAcavacchinnasya kathaMcidanvayasaMbhavepyanubhavavirodhAcca, kam-vidheyoddezyatAvacchedakaM ghaTasvAdikaM tadvattvamevAzeSatvaM tathA ca prakRte ghaTatvaM rUpavattarahitAkAzAdivRtti na bhavatIti tAdRzaghaTatvAdirUpoddezyatAvacchedakavattvameva baTAnAmazeSatvamiti prAptaM tadapi na yuktamityarthaH, ukte hetumAha- kevaleti, ' atyantAbhAvApratiyogitvaM kevalAncayitvam / kevalAnvayinaH prameyatvAdeyaMtra -- sarve ghaTAH prameyAH ' ityAdisthale vidheyatvaM bhavati tatra vidheyaM yat prameyatvaM tacchUnyatvaM kacidapi prasiddhaM nAsti- sarvasyaiva prameyatvAd viziSTabuddhau ca vizeSaNajJAnaM kAraNamiti vizeSaNIbhUtaprameyatvazUnyasya jJAnAmAve prameyatvagUnyAvRttyuddezyatAvacchedakavattvarUpAzeSatvasyApi jJAnaM na saMbhavatIti nAyaM pakSo yukta ityarthaH / uktAzeSatvapakSe doSAntaramAha- yatra veti, ' sarve ghaTA jAtimantaH' ityatra ghaTatvAvacchinnamuddizya ghaTatvAdijAtimattvaM vidhIyate, uktAzeSatvalakSaNe coddezyatAvacchedakasaMbandhenaivoddezyatAvacchedakavatvamiSTaM na tu kAlikAdisaMbandhenApi prakRte coddezyatAvacchedakasaMbandhaH samavAya eva ghaTatvAdeH samavAyenaiva bhaTAdau vartamAnatvAt ' sarve ghaTA jAtimantaH / ityatra vidheyaM yajAtimattvaM tacchnyaM jAtyAdikameva bhavati vidheyazUnye tAdRzajAtyAdau coddezyatAvacchedakIbhUtena samavAyasaMbandhena kasyApi padArthasya vRttireva nAstIti tatra= sarve ghaTA jAtimantaH / ityAdAvuktAzeSatvabhAnasya gatireva nAstIti nAyaM pakSo yukta ityarthaH / udezyatAvacchedake yad vidheyazUnyAvRttitvaM tad uddezyatAvacchedakasaMba-- ndhena vidheyazUnyavRttitvAbhAva eva vidheyazUnyavRttitvAbhAvapratiyogitvaM vA tatroddezyatAvacchedakasaMba-- ndhana vidheyazUnyajAtyAdau vRttitvasyA'prasiddhau tAdRzavRttitvAbhAvAdibodhopi na saMbhavati viziSTabuddhau vizeSaNajJAnasya kaarnntvaaditibhaavH| ___ doSAntaramAha- padAntarAditi, -- sarve ghaTAH' ityatra ghaTapadasyApi ghaTabodhakatvAt sarvapadArthasyApyAbhedena ghaTe evAnvayasvIkAreNa sarvapadasyApi ghaTabodhakatvApattyA 'ghaTo ghaTaH' itya. va prathamaM zAbdabodhAnupapattireva doSaH, etAdRzadoSasya vizeSaNAMze'dhikAvagAhizAndabodha-- svIkAreNa yathA ' nIlaghaTo ghaTaH ' ityatra ghaTapadena ghaTastha ghaTatvena rUpeNa nIlaghaTa itivize. SaNapadAca nIlaghaTatvena nAma nIlatvasamAnAdhikaraNaghaTatvenopasthitau jAtAyAM ghaTe nIlaghaTasyAbhedenAnvayastadvodhazca jAyate tathA prakRte ghaTapadAd ghaTatvena rUpeNa sarvapadAca sarvapadopasthApyavidheyavyAptiviziSTaghaTatvena' rUpeNa ghaTopasthitau jAtAyAM padAntarAta ghaTapadAdupasthite uddezyatAvacchedakaM yad ghaTatvAdikaM tadviziSTe ghaTAdau sarvapadopasthApyavidheyavyAptiviziSTaghaTatvAcavacchimasyAbhedena kathaMcidanvayasaMbhavena nirAse kRtepya'nubhavavirodhastva'styeva-- nIlaghaTo ghaTaH '
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarzaH (128) [ vizeSakANDeghaTatvatvAyanupasthitidazAyAmapi ' sarve ghaTAH' ityAdivAkyAdanvayabodhasyAnubhavikatayA vyApyatvenaiva ghaTatvAdeH sarvapadArthatvasya svIkaraNIyatayA tajjanyavyA-- ptiSodhasya nirdhAmatAvacchedakatayA viparItajJAnA'virodhitvenAkiMcitkaratApAtAcca / ___ nApi tattaduddezyatAvacchedakavyApakatattadvidheyavattvam- tadavacchinne vidheyAnanva yaprasaGgAt / ityatra vizeSaNAMze'dhikAbagAhizAbdabodhasyAnubhavasiddhatvepi "sarve ghaTAH' ityAdAvanubhavasiddhatvAbhAvAdityarthaH / doSAntaramAha- ghaTatvatveti, ' sarve ghaTA rUpavantaH / ityatroktAzeSatvapariSkAreNa rUpazUnyAvRttitvAd ghaTatve rUpavyApyatvaM prAptaM tadeva rUpavyApyatvaM hi sarvapadArtha iti labdhaM ghaTatvaM ca na svarUpeNa sarvapadArthaH saMbhavati kiM tu vyApyatvena rUpAdilakSaNavidheyavyApyatvenaitra rUpeNa. tAdRzavidhayavyApyatvasya ca ghaTatve evAbhedenAnvayaH kartavyastatra ghaTatvasya dhaTatvatvAdyanupasthitidazAyAm-ghaTatvatvenAnupasthitidazAyAmapi nAma svarUpeNopasthitidazAyAmapi 'sarve ghaTA rUpavantaH' ityAdi. vAkyAt 'rUpavyApyaghaTatvavanto ghaTA: ' ityAdyanvayabodhaH-zAbdabodha AnubhavikaH-iSTa eva sa ca na saMbhavati ' padArthAntaraniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM pratyanvayitAvacchedakarUpeNopasthitiH kAraNam ' itiniyamAd anvayitAvacchedakarUpeNa ghaTatvatvena ghaTatvopasthitau satyAmeva ghaTatve vidheyavyApyatvasyAnvayaH saMbhavati. na cAtra ghaTatvasya ghaTatvatvena rUpeNopasthitirastIti ghaTatve vidheyavyApyatvAnvayA'saMbhavaH prathamaM doSaH, kiM ca ' sarve ghaTA rUpavantaH / ityAdivAkyajanyabodhasya ' ghaTatvaM rUpAmAvavadvRtti ' kiMvA 'ghaTatvaM rUpyavApyaM na' ityAkArakaM yad viparItajJAnaM tadvirodhaH tatpratibandha eva phalaM pratibadhyapratibandhakamAvazcAvacchedakaniSThapratyAsattyA bhavati ghaTatyAnupasthitidazAyAM ca ' sarve ghaTAH / ityAdivAkyajanyo vyAptibodho nirdharmitAvacchedakaka evaM jAyate nirmitAvacchedakakabodhazca viparItajJAnavirodhI na mavatoti 'sarve ghaTAH ' ityAdivAkyajanyatrodho'kiMcitkara; niSphala evoktapariSkArapakSe syaadityrthH| dharmitAvacchedakamatra ghaTatvatvaM bodhyaM ghaTatve eva sarvapadArthavidheyavyApteranvayasvIkArAditi / nanu tattadU yaduddezyatAvacchedakaM ghaTatvAdikaM tadvyApakaM yat tattad vidheyaM rUpAdikaM rUpavattvAdikaM vA tAdRzavidheyatvavamevA'zeSatvaM tadeva sarvapadArthaH 'sarve ghaTA rUpavantaH' ityatra rUpaM ghaTatyavyApakamastIti uddezyatAvacchedakIbhUtaghaTatvavyApakarUpavattvaM ghaTeSu labhyate. atra ca sarvapadArthIbhUtAzeSatvaM tAdRzavidheyavatvameva tasya ca ghaTenaivAbhedAnvayo ghaTasya ca dharavenAnvayitAvacchedakarUpeNopasthitirastyeveti na zAbdabodhasya pradarzitaniSphalatvApattirdoSaH, ghaTatvena coktasarvapadArthasyAnvayAbhAvAnna ghaTatvasya ghaTatvatvena rUpeNopasthityapekSA, 'sarva prameyam' ityAdikevalAnvayividheyasthalepyuddezyatAvacchedakacyApakIbhUtaM yad vidheyaM prameyatvaM tadvattvaM saMbhavatyeveti noktadoSApattiH 'sarve ghaTA jAtimantaH' ityatrApyuktadoSo nAsti- vidheyazUnyatvasya lAbhApekSAbhAvAdityAza
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvapadam.] shktivaadH| (129) nApi vidheyAnvayivyApakatAparyantameva sarvapadArthaH- nAmAIdvayorbhedAnvayabodhasyAvyutpannatvAt / nApyabhedena rUpavadAdyAtmakavidheyAnvayI ghaTatvAdivyApaka eva tadarthaH- tathA sati 'sarve vedAH pramANam' ityAdau sarvapadasya pramANapadenaiva sAmAnAdhikaraNyAta ttsmaanlinggvcnktvaapttiH| jhyAha- nApIti / parihArahetumAha- tadavacchinnati, uktarItyA yAddezyatAvacchedakavyApakavidheyayatvaM sarvapadArthastadA sarvapadenaiva ghaTe rUpavatvaM labdhamiti tadavacchinne kRpayattvAvacchinne nAma rUpavattvaviziSTa ghaTe vidheyasya rUpavattvasyAnvayo na saMbhavatIti vidheyAnanvaya prasaGgAd 'rUpavantaH' itipadaM vyarthameva syAt, tadavacchinne tdnvyaannggiikaaraadityrthH| .. * nanu noddezyatAvacchedakavyApakavidheyayattvarUpamazeSatvaM sarvapadArtho yenoktadoSaH syAt kiM tu vidhayAnvayi-vidheyavizeSaNIbhUtaM yad vyApakatvam-uddezyataHvacchedakavyApakatvaM tadevAzeSatvaM tasya ca vidheye evAnvaya iti na sarvapadena rUpavattvaM labhyate yena 'rUpavantaH' itipadasya vaiyarthaM syAdityAzajhyAha- nApIti / parihArahetumAha- nAmArtheti, evaM hyuiMzyatAvacchedakavyApakatvasya sarvapadArthasya vidheye rUpe rUpayattve vA''zrAyatAsaMbandhenaivAnvaya: syAt- uddezyatAvacchedakanyApakatvAzrayo rUpamiti zeSasaMbhavAd AzrayatAsaMvandhazca bhedasaMbandha eva nAmArthasya nAmArthe ca bhedasaMbandhenAnvayo'vyutpanna eveti nAzrayatAsaMbandhena sarvapadArthasya rUpapadArthe'nvayaH saMbhavatItidoSa ityarthaH / __ manUktadoSaparihArAya 'rUpavantaH' itipadena rUpaM rUpavadvA vidheyamastIti rUpavadAdyAtmakaM yad vidheyaM tAdRzavidheye'bhedena=abhedasaMbandhenAnvayI yo ghaTatvAdivyApakaH sa egha tadartha:-sarvapadArtha ityucyate ghaTatyavyApakasya sarcapadArthasya ca rUpe rUpavati vA'bhedenevAnvayaH saMbhavatIti na bhedA. ncayApattirdoSaH, atra 'ghaTatvavyApakarUpavanto ghaTAH' kiM vA ghaTatyavyApakarUpavada'bhinnA ghaTA:' iti zAbdabodha ityAzajhyAha- nApIti / parihArahetumAha- tathA satIti, tathAsati sarvapadArthasyAbhedena vidhege'nvaye svIkRte sati "sarve vedAH pramANam' ityatrApi sarvapadArthasyoddezyatA. bacchedakavyApakasyAbhedena vidheye prAmANye evAnvayaH syAt 'vedatvavyApakaprAmANyavanto vedAH' iti. tathA ca sarvapadasya pramANapadenaiva sAmAnAdhikaraNyaM syAt tena ca sarvapadasya pramANapadasamAnaliGgavacanakatvaM syAt tena hi 'sarva vedAH pramANam' ityevaM prayogaH syAt 'sarve vedAH pramANam' itiprayogo na syAd na caitadiSTamityarthaH / uktaM ca "vizeSyasyaidha yaliGga vibhaktivacane ca ye| tAni sarvANi yonyAni vizeSaNapadeSvapi // " iti /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 130) sAdarza: [vizeSakANDe'sarve ghaTA vartante' ityAdau kriyArUpavidheye vyApakasyA'bhedAnvaye sarvapadasya napuMsakatvApatteH, vyApakatAyA bhedAnvayopagame naamaarthdhaatvrthyorbhedaanvyvirhniymbhnggaaptteH| __ yattvazeSatvaM na sarvapadArthaH- uddezyatAvacchedakAvacchedena vidheyAnvayopagamAdeva tallAbhopapatteH, kiM tvanekatvameva. anekatvaM coddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitvam, ata eva 'sabai gaganaM zabdavat' ityAdayo na prayogAH / evaM ca 'sarve ghaTAH' ityAdau 'ghaTaniSThAnyonyAbhAvapratiyogya'bhinnA ghaTAH' itvayamarthaH pratIyate / doSAntaraM pradarzati-- sarve iti, 'sarve ghaTA vartante' ityatra ghaTatvAvacchinnamuddizya vartanakriyA vidhIyate vartamAnatvasya vidheyatvepi pArizeSyAd vartanakriyAyA eva vidheyatvaM syAt tAdazakriyArUpe vidheye sarvapadArthasyoktavyApakasyAbhedAnvaye kriyAvizeSaNatvApattyA "kriyAvizeSaNAnAmekatvaM napuMsakatvaM ca" ityanuzAsanAta sarvapadasthAtra napuMsakatvaM syAt, pUrvottarItyA yAddezyatAvacchedakavyApakatvaM sarvapadArthastadA tasya kriyArUpavidheye AzrayatAsaMbandhena bhedAnvaya eva syAt 'ghaTatva. vyApakatAzrayavartanakriyAviziSTA ghaTAH' iti, nAmArthadhAtvarthayorapi sAkSAd medenAnvayo'vyutpanna eveti bhedAnvayavirahaniyamasya bhaGgaH syAdityarthaH / parihArAya matAntaramupasthApayati- yattviti / 'sarve ghaTA rUpavantaH' ityAdAva'zeSaghaTeSu rUpapratipAdanArthamevAzeSatvasya sarvapadArthatvamucyate tatrAzeSaghaTeSu rUpapratItistUddezyatAvacchedakAvacchedena vidheyAnvayasvIkArAdeva labhyate. atroddezyatAvacchedakaM ghaTatvaM tadavacchedenaiva rUpAnvayaH syAdityarthAdevA'zeSaghaTeSu rUpapratipattirjAteti nA'zeSatvaM sarvapadArtho- yenoktadoSANAmApattiH syAt kiM tvanekatvameva sarvapadArtha ityarthaH / anekatvaM pariSkaroti- anekatvaM ceti, uddezyatAvacchedakaM yad ghaTatvAdikaM tatsamAnAdhikaraNo yo bhedastAdazabhedapratiyogitvamevAnekatvam, etAdRzAnekatvasya sarvapadArthatve 'sarve ghaTAH' ityasya zAbdabodhasvarUpamAha- evaM ceti, ghaTaniSTho yo'nyo. nyAbhAvaH tadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAko bhedaH nAma ghaTavyatyantarapratiyogiko bhedastAdRzabhedapratiyogitvaM cAlanInyAyena sakalaghaTeSu saMbhavatyeveti tAdRzabhedapratiyogya'bhinnA ghaTA ityayamarthaH 'sarve ghaTAH' ityatra pratIyate / bhanekatvasya sarvapadArthatvasvIkArasya phalamAha- ata eveti, yadyazeSatvaM sarvapadArthaH syAttadA'zeSagagane zabdAbhiprAyeNa 'sarva gaganaM zabdavat' iti prayogaH syAdeva na caivaM prayogo bhavati, uktarUpAnekatvasya sarvapadArthatve tuH gaganavyakterekatvAd gagane gaganabhedo na saMbhavatIti na gagane gaganapratiyogikabhedapratiyogitvamiti 'sarva gaganam' ityAdi prayogApattinAstItyarthaH / atrodezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNabhedapadena tadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAka eva bhedo grAhyaH anyathA ghaTAdau yo paTAdibhedastatpratiyogitvaM paTAdAdheti ghaTatvAvacchinne tAdRzabhedapratiyogitvarUpasarvapadArthasyAnvayo na syAditi /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvapadam, ] zaktivAdaH / na caivaM ghaTatvAdisAmAnAdhikaraNyamAtreNa vidheyAnvayatAtparyeNaM sarve ghaTA nIlAH ' ityAdiprayogApatti:- sarvapadArthavizeSite uddezyatAvacchedakAvacchedenaiva vidheyAnvaya itiniyamAt / 'sarva prameyam' ityAdau prameyatvAdividheyake uddezyavAcakavastvAdipadamadhyAhRtyaira pratItiH, anyathoddezyatAvacchedakIbhUtavyApyadharmAnupasthityA tavyApakatvArthakatvepyanupapattiriti / tadapi na. yujyate- gaganAdAvapi dvitvAdyavacchinnatabhedasattvena sarvapadasyA'nekArthatvamupagamyApi -- sarva gaganam ' ityAdiprayogasya durvAratvAt / tattaduddezyatA nanu yAddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitvameva sarvapadArthastadoddezyatAvacchedakaM yad ghaTatyAdi tatsAmAnAdhikaraNyena nAma katipayaghaTeSu nIlAdilakSaNavidheyamyAnvayatAtparyeNApi * sarve ghaTA nIlAH / ityevaM prayogaH syAdeva-ghaTatvasamAnAdhikaraNo yastavyaktitvAvacchinnapratiyogitAko bhedastAdRzabhedapratiyogitvasya katipayavaTeSyapi sattvAdityAzaGkayAha- na caivamiti / parihArahetumAha-- sarvapadArtheti, yatroddezyaM sarvapadArthavizeSitaM bhavati tAdRzasthale uddezyatAvacchedakAbacchedenaiva vidheyasyAnvayo bhavati natUdezyatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena tathA ca yAvadghaTatvAva. chine nIlatvasyAbhAyat ' sarve ghaTA nIlAH ' itiprayogApattirnAstItyarthaH / nanu yatroddezyavAcakapadameva na syAd yathA 'sarva prameyam. ' ityAdau tatroddezyavAcakapadAbhAvenoddezyatAvacchedakAnupasthityA uddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitvasya sarvapadArthasya kathaM pratItiH syAdilyAzaGkayAha- sarvagniti, ' sarva prameyam ' ityAdisyale uddezyavAcakasya vastvAdipadasyA'dhyAhAraH kartavyastAdRzAdhyAhRtavastvAdipadenoddezyatAvacchedakadharmasya vastutvAderupasthitiH saMbhavatyeveti tAdRzoddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNabhedapatiyogitvarUpasarvapadArthasya na pratItyanupapattirityarthaH / tAdRzasthale uddezyavAcakapadAdhyAhArasyA'naGgIkAre bAdhakamAha- anyatheti, sarvapadasya pUrvoktarItyA vyApakatvArthakatvapakSepi 'sarva prameyam ' ityAdAvuddezyavAcakavastvAdipadAdhyAhAra Avazyaka evaM bhanyathA vyApakatvaM vyApyanirUpitameva bhavatItyuddezyatAvacchedakIbhUto yo vyApyadharma uddezyavAcakapadAbhAvena tadanupasthityA vidheye tAdRzavyApyadharmanirUpitavyApakatvasyAri . sarvapadArthasya bhAnaM na syAdityarthaH / tadvyApakatvArthakatvepi sarvapadasya vyApyadharmanirUpitavyApakatvArthakatvebhyanupapattireva syAdityanvayaH / ... yattvityAdinA pratipAditamanekatvasya sarvapadArthatvaM pariharati- tadapi neti, uddezyatAvacchedaphasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitvarUpAnekatvasyApi sarvapadArthatve ' sarva gaganaM zabdavat ' itiprayogaH syAdeva- gagane tavyaktitvAvacchinnapratiyogitAkabhedasyAsaMbhavepi dvitvAvacchinnapratiyogitAkasya ghaTagaganobhayabhedasya saMbhavena tAdRzabhedapratiyogitvasya gaganaipi sattvAt. sarvapadArthAntaH praviSToddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNabhedapadena uddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNadvitvAvacchinnapratiyogitAkabhedasyApi grahItuM zakyattvAdityarthaH / nanUddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNabhedapratiyogi
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 132) sAdarza: [vizeSakANDevicchadakasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakatvasya tattaduddezyatAvacchedake sarvatra bAdhitatvena tatpratIte1rupagamatvAt / sAmAnyataH pratiyogivRttyanyatvasya vRttimadavRttitvAt / svapratiyogivRttayo khamanekatvamiti na vakSyAmo yena -- sarva gaganam ' ityAdiprayoga uktarItyA syAt kiM taddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakaM yaduddezyatAvacchedakaM tAdRzodezyatAvacchedakasamA. nAdhikaraNabhedapratiyogitvamevAnekatvaM tadeva sarvapadArthaH arthAd yat pratiyogitAvacchedakaM syAt tadevoddezyatAvacchedakamapi syAdityuddezyatAvacchedakapratiyogitAvacchedakayoskyamiSTamastIti vakSyAmastathA ca gagane yo dvitvAvacchinnapratiyogitAko ghaTagaganomayabhedasta pratiyogitAvacchedakaM tu dvitvamevAsti na tu gaganatvam sarvaM gaganam ' ityatroddezyatAvacchedakaM ca kevalaM gaganatvameva na tu dvitvamityuddezyatAvacchedakapratiyogitAvacchedakayoraikyAsaMbhavAdana bhedapadena dvitvAvacchinnapratiyogitAkabhedo na grahItuM zakyate yena 'sarva gaganam ' ityAdiprayogApattiH syAdityAzaGkayAha-- tattaduddezyatAvacchedaketi, taduddezyatAvacchedake taduddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakatvaM sarvatra bAdhitamevA'saMbhavAditi tatpratItireva na saMbhavatItyanvayaH / uddezyatAvacchedakapratiyogitAvacchedakayoraikyaM yat taveSTaM tanna saMbhavatItibhAvaH / tathA ca ' sarve ghaTA rUpavantaH / ityatrodezyatAvacchedakaM tu ghaTatvameva bhedapratiyogitAvacchedakaM ca tadvyaktitvameva na tu ghaTatvaM ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkabhedasya ghaTe bAdhAditi pratiyogitAvacchedakoddezyatAvacchedakayoraikyAbhAyAduktasarvapadArthIbhUtAnekatvasya sarvapadena kvacidapi pratItirna saMbhavatItyarthaH / nanu noktarItyApi vakSyAmo yena pradarzitAsaMbhavadoSaH syAt kiM taddezyata bacchedakasamAnAdhikaraNapratiyogivRttibhedAnyabhedapratiyogitvamanekatvaM sarvapadArthaH arthAduddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNo yaH pratiyogivRttibhedAnyo bhedastAdRzabhedapratiyogitvamanekatvam . nAmoddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNabhedapadena pratiyogya'vRttibhedo grAhya iti vakSyAmastathA ca ' sarva gaganam ' itiprayogApattipradarzanAya yo dvitvAvacchinna pratiyogitAko bhedo gRhItaH sa tu pratiyogini gagane vartata eva gaganasyApi ca tAdRzabhedapratiyogitvAditi dvitvAvacchinnapratiyogitAko bhedo bhedapadena na prAyaH kiM tu tadanyastadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAka eva bhedo grAhyastAdRzabhedapratiyogitvaM tu gagane nAstyeva gaganavyaktarekatvAditi ' sarva gaganam ' ityAdiprayogApatti sti, ghaTe tu tadvyaktitvAvacchinna pratiyogitAko bhedaH saMbhavati sa ca bhedaH pratiyogivRttirapi na bhavati-a. nyaghaTavyaktibhedasyAnyaghaTavyaktAveva sattvAditi tAdRzabhedapratiyogitvarUpAnekatvasya ghaTeSu satvAt 'sarve ghaTA rUpavantaH ' ityAdiprayogasyAnupapattirapi nAstItyAzaGkayAha- sAmAnyata iti, yadi grAhyabhede sAmAnyata evaM pratiyogivRttyanyatvam pratiyogya vRttitvamucyate tadA tasya saMbhava evaM nAsti-vRcimada'ttitvAta ye padArthAH kacid vartante teSu vRttimapadArtheSu pratiyogya'vRttitvasyAatimAt-masaMbhavAdeva patra te vartante tasyApi svAbhAvapratiyogitvAditi 'sarveSu ghaTeSu' ityatra
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvapadam. } shktivaadH| ye ye tAdRzabhedAstabhedakUTasya ca duravagamatayA tadvizeSaNena dvitvAdyavacchinnabhedazyAvRtterApa heytvaat| astu vA yathAkathaMcit tavyAvRttiH, tathApyanekatvamAtrasya sarvapadArthatveghaTasthApi svAbhAvapratiyogitvAta tavRttitadvyaktitvAvacchinna pratiyogitAkabhedasyApi pratiyo. bhivRttitvameva syAnna tu pratiyogyavRttitvamityarthaH / nanu grAhyamede na sAmAnyataH pratiyogivRttyanyAvamucyate yena punarapyasaMbhavaH syAt kiM tu svapratiyogivRttyanyatvameva tathA ca dvitvAvacchinnapratiyogitAkabhedastu strapratiyogivRttireva bhavatIti na tAdRzabhedamAdAya sarva gaganam ' itiprayogApattiH, tadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAkabhedastu svapratiyogivRttirna bhavati- tannIlaghaTavyaktimedasya tannIlavaTavyaktAvasaMbhavAditi- tAdRzabhedapratiyogitvarUpAnekatvasya ghaTeSu saMmavAstU 'sarve ghaTAH / ititrayogasyAnupapattirapi nAstItyAzaGkayAha- svapratiyogIti, viziSTabuddhI vizeSaNajJAnasya kAraNatvaniyamAt svapratiyogivRttibhedAnyabhedagrahaNe svapratiyogivRttayo ye ye tAdazabhedAH dvitvAvacchinna pratiyogitAkabhedAsteSAM sarveSAmeva jJAnApekSA prAptA tAdRzamedAnAM kUTa:samudAyazca duravagama eva- anantatvAditi tadvizeSaNena-svapratiyogivRttyanyatvavizeSaNena dvitvAvacchinnapratiyogitAkamedavyAvRttirapi naiva yuktA- atra pakSe svapratiyogivRttyanantadvitvAvacchinnabhedajJAnApekSApattyA gauravAt tathA ca dvitvAvacchinnapratiyogitAkabhedavyAvRtteruktarItyApya. saMbhAvAttAdRzamedamAdAya -- sarva gaganam / itiprayogaH syAdevetyarthaH / kenacitprakArAntareNa dvitvAvacchinnapratiyogitAkabhedavyAvRttimabhyupagamyAha- astu veti / tadvyAvRttiH-dvitvAvacchinapratiyogitAkamedavyAvRttiH / yathA kathaMciditi- tathA hi svasAmAnAdhikaraNyasvapratiyogitAsAmAnAdhikaraNyaitadubhayasaMbandhena bhedaviziSTo yo bhedastAdRzabhedAnyabhedaprati. yogitvamanekatvaM sarvapadArthaH, atra svapadAbhyAM bhedo grAhyaH, uktobhayasaMbandhena bhedaviziSTaH svaviziSTo bhedo dvitvAvacchinnapratiyogitAkabheda eva bhavati gagananiSThe ghaTagaganobhayabhede svasAmAnAdhikaraNyamapyasti gagane tAdRzabhedapratiyogitAyAH sattvAt svapratiyogitAsAmAnAdhikaraNyabhapya. stItyetAdRzobhayasaMbandhena bhedaviziSTo bhedo dvitvAvacchinna pratiyogitAkabheda eva bhavati sa cAtra prAhyabhedabodhakabhedapadena na grAhyo yena tAdRzadvitvAvacchinna pratiyogitAkabhedamAdAya * sarva gaganam ' itiprayogApattiH syAt kiM tu tAdRzabhedAnyabhedo grAhyaH sa ca tadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAkameda eva tAdRzabhedapratiyogilvarUpamanekatvaM ghaTevastyeveti -- sarve ghaTAH' itiprayogasyAnupapattirapi nAsti, tadvyaktitvAvacchinapratiyogitAkabhedastu svapratiyogitAsamAnAdhikaraNo na bhavati-- svapratiyogya'vRttitvAdityuktobhayasaMbandhena bhedaviziSTabhedastadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAkabhedo na bhavati, atra svapadArthasya ca saMbandhe nivezenA'nanugamopi nAstyevetyevaMrItyA 'dvitvAvacchinapratiyogitAkabhedasya vyAvRttiH saMbhavatItyarthaH / atrApi doSamudghATayati- tathApIti, yadyapyuktarItyA dvitvAvacchinnapratiyogitAkabhedasya vyAvRttiH saMbhavati tathApItyanvayaH /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ (134) . sAdarza: [vizeSakANDe-- 'vacchedakAvacchedenAnvaye'vacchedakaikadezavyApakatAbodhasyAnubhavaviruddhatayA sarve ghaTA rUpaMvantaH' ityAdI ghaTaniSThabhedapratiyogitvasyoddezyatAvacchedakatayA zuddhavaThasvAdivyApakatvabhAnAnupapattyA ghaTatvasAmAnAdhikaraNyena rUpAdimada'nyatvanizca. yadazAyAmapi tAdRzavAkyAcchAbdabodhApattiAraiva / _evaM vizeSyatAvacchedakavyApakatAyA eva vizeSaNasaMsargAze saMsargavizeSaNI. bhUtAvizeSaNAMze vA bhAnAt 'sarveSu ghaTeSu rUpam' ityAdau ghaTatvAdevizeSyatAnavacchedakatvena rUpAdau tavyApakatvabhAnaM durlabhamApadyeta / . apamartha:-- yatroddezya kiMciddharmavizeSitaM bhavati tatrAevacchedakAvacchedena nAma vizeSaNIbhUtadharmasamAnAdhikaraNaM yaduddezyatAvacchedakaM tAdRzodezyatAvacchedakAvacchedena vidheyAnvaye kRte jAte vA vidheye tAdRzoddezyatAvacchedakaikadezavyApakatAbodho'nubhavaviruddha eva bhavati yathA -- tailaGgabrAhmaNAH paNDitAH' ityatroddezyo brAhmaNastailaGgatvena vizeSita iti tailaGgatvasamAnAdhikaraNabrAhmaNatvAvacchedenaiva pANDityasyAntrayo bhavati na tu zuddhabrAhmaNatvAvacchedenApi- anubhavaviruddhatvAt tathA prakRtepyanekatvasya nAmoktamedapratiyogityasya sarvapadArthatve hi tAdRzasarvapadArthena ghaTalakSaNoddezyasya vizeSitatvAt -- sarve ghaTA rUpavantaH / ityatra dhaTaniSThabhedapratiyogitvasya nAma ghaTaniSToktabhedapratiyogitvasamAnAdhikaraNaghaTatvasyoddezyatAvacchedakatayA uktabhedapratiyogitvasamAnAdhikaraNaghaTatvAvacchedenetra vidheyasya rUpavattvasyAnvayaH syAnna tu zuddhaghaTatvAvacchedenApi-- atra kevalaghaTatvasyoktoddezyatAvacchedakaikadezatvAta tathA ca vidheye rUpavattve zuddhaghaTatyAdivyApakatvamAnaM nopapadyate iti ghaTatvasAmAnAdhikaraNyena nAma katipayaghaTeSu rUpAdimadanyatvanizcayadazAyAmapi-rUpAmAvanizcayadazAyAmapi tAdRzavAkyAta= sarve ghaTA rUpavantaH' itivAkyAd rUpatvAvacchinna prakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkaH zAbdabodhaH syAdeva na caitadiSTam / yadi cAtra kevaLaghaTatvasyodde. zyatAvacchedakatvaM syAttadA katipayavaTeSu rUpAmAvanizcayadazAyAm * sarve ghaTA rUpabantaH / itivAkyAduktazAbdabodho na sthAdapi na caivamasti-uktabhedapratiyogitvasamAnAdhikaraNaghaTatvasyaivAtroddezyatApacchedakatvAt tatsAmAnAdhikaraNyena rUpAbhAvanizcayadazAyAmuktavAkyAduktazAbdabodhAsaMbhavepi zuddhaghaTatvasAmAnAdhikaraNyena rUpAbhAvanizcayadazAyAmuktavAkyAduktazAbdabodhe bAdhakAmAvAt: rUpAbhAvajJAnapratibandhasyaiva tAdRzazAbdabodhaphalatvena rUpAmAvanizcayadazAyAmapi tAdRzazAbdabodhe jAte tAdazaphalAnupalabdhyA tAdRzazAbdabodhasyAniSTatvAditi / / doSAntaramAha- evamiti, prathamAntArthamukhyavizeSyakabodhasvIkArAt prathamAntapadabodhyaM vi. zeSyaM bhavati vizeSaNe vizeSaNasaMsarge vA vizeSyatAvacchedakanirUpitameva vyApakatvaM bhavatIti ca niyamosti 'sarveSu vaTeSu rUpam' ityatra rUpasya vizeSaNatyAd rUpasamavAye tAdRzasamavAyavizeSaNIbhUtarUpe vA baTatvavyApakatvamapekSitamasti tanna saMbhavati--- ghaTasyAtra saptamyantapadabodhyatvAt prathamAntapadAbodhyatvena vizeSyatvAbhAvAd ghaTatvasya ca vizeSyatAvacchedakAvAbhAvAdityarthaH / tadvyApakatvabhAnam -ghaTatvavyApakatvamAnam /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaktivAdaH / sarvepadam ] na ca tatra saptamyarthAdheyatvAdau nirUpakatvasaMbandhAvacchinnavyApakatAsaMbandhenaiva prakRtyarthasya ghaTAderanvayaH svIkriyate ghaTAdervyApyatA ca tAdAtmyasaMbandhena. vyApakatA ca yAdRzarUpAvacchinne AdheyatvAderanvayastadavacchinnaniSThAAdheyatAtvAdyavacchinnA saMsargaH ato rUpaniSThAdheyatvAderAdheyatAtvAdinA dravyatvavyA * ( 135 ) zaGkate - na ceti / tatra - ' - 'sarveSu ghaTeSu rUpam' ityatra ghaTasya vizeSyatvAbhAvepi "prakRtipratyayArtho sahArthaM brUtastayoH pratyayArthasya prAdhAnyam" itiniyamAt prakRtyarthasya pratyayArthe'nvayo bhavatyeva. atra ca saptamIrUpapratyayasyA''dheyatvamarthaH taccAdheyatvamatra rUpe vartate tAdRzAdheyatvasya nirUpako ghaTa eveti ghaMTe nirUpakatvaM vartate - AdheyatAyA AdhAranirUpitatvAd yatra yaMtra ca ghaMTe tAdAsmyasaMbandhena ghaTo vartate tatra tatra ghaMTe uktanirUpakatvasaMbandhena rUpaniSThAdheyatvamapi vartata eveti rUpaniSThAdheyatve vyApakatA prAptA. rUpaniSThAdheyatvaM ghaTe nirUpakatvasaMbandhena vartata iti rUpaniThAdheyatvaniSThA vyApakatA vahnirvartata iti vahniniSThA presented ni yathA yatra dhUmastatra saMyogasaMbandhena prati tathA ca 'sarveSu ghaTeSu rUpam ' detA tAdRzavyApakatA saMbandhena prakayApakatvaM labdhaM tathA yatra ghaTe sama tyarthasya ghaTasyAnvaya: svIkriyate evaM la bAyena ghaTalaM vartate tatroktanirUpakatva saMbandhena rUpaniSThAdheyatvaM vartata iti rUpaniSThAdheyatve ghaTatvavyApakatvamapi labdhaM rUpaniSThAdheyatvasyApi rUpaM vyApakamevetyarthAdeva rUpe ghaTatvavyApakatvaM labdhamiti na rUpe uktaghaTatvavyApakatvasya mAnAnupapattirityarthaH / tAdRzAdheyatyasaMbandhena ca ghaTasya rUpesort vijJeyaH / rUpaniSThAdheyatvanirUpitA ( rUpaniSThAdheyatvaniSTavyApakatAnirUpitA ) yA ghaTe vyApyatA vartate sA tAdAtmyasaMbandhAvacchinnAstItyAha - ghaTAderiti / saMsargabhUtavyApakatAyA avacchedakarUpamAha - vyApakateti, prakRte yAdRzarUpAvacchinne nAma rUpatvAvacchinne Adheyatvasya niSThatvasaMbandhenAnvayostIti tadavacchinnaniSThA = rUpatvAvacchinnarUpaniSThA yA''gheyatA tAdRzAdheyatAniSThaM yadAdheyatAtvaM tadavacchinnA = tatsamAnAdhikaraNaiva nAma rUpaniSThAdheyatA niSThAdhayatAtvasamAnAdhikaraNaivAtra vyApakatA saMbandho vijJeya:- rUpaniSThAdheyatve AdheyatAtvasyoktavyApakatAyAzca savAtsaMbandhabhUtA vyApakatA rUpaniSThAdheyatAtvAvacchinA jAtA / asya phalamAha - ata iti, yadyapi rUpaniSThAdheyatvaM sAmAnyata AyatAtvena rUpeNa dravyatvavyApakameva - AkAzAdidravyepi nirUpakatvasaMbandhena zabdAdiniSThAdheyatvasya sattvAdeveti 'sarva dravyaM rUpavat' 'sarveSu dravyeSu rUpam ' ityAdiprayogasyApattiH saMbhavati tathApyatroktarItyA rUpaniSThAdheyatAtvAvacchinna vyApakatA saMbandhenaiva pratyayArthAdheyatve prakRtyarthasyAnvaya iSTosti sAmAnyata AdheyatvaniSThA vyApakatA ca rUpaniSThAdheyatAniSThAdheyatAtvAvacchinnA na saMbhavatIti 'sarveSu dravyeSu rUpam' ityatra prakRtyarthasya dravyasya pratyayArthAdheyatve rUpaniSThAdheyatAtvAvacchinnavyApakatAsaMvandhenAnvayo na saMbhavati yatra ca rUpaniSThAdheyatve rUpaniSThAdheyatAtvAvacchinnA vyApakatA vartate tattu rUpaniSThAdheyatvaM dravyatvavyApakaM nAsti - AkAze
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 136) : sAdarza: [ vizeSakANTepakatvepi nAtiprasaGgaH, evaM rUpaniSThAdheyatAtvAdinA'dheyatvAdeH padAnupasthitatvopa na kSatiH tathA satyapi tAzarUpasya saMsargadhaTakatayA bhAne virodhAbhAvAditivAcyam, uktavyApakatAyAH saMsagatve mAnAbhAvAt / . astu voddezyavidheyayorvizeSyavizeSaNabhAvavaiparItyepi vidheyAMze uddezyatAracchedakavyApakatvasyoddezyavidheyabhAvamahimnaiva saMsargatayA bhAnam. bhavatu coddezyavyabhicArAditi 'sarveSu dravyeSu rUpam' ityAdiprayogAtiprasaGgasyApattinAstItyarthaH / nanu padArthAntaraniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena zAbdabodhaM pratyanvayitAvacchedakarUpeNopasthiteH kAraNatvamasti atra ca rUpaniSThAdheyatvasya rUpaniSThAdheyatAtvena rUpeNa padAt saptamIpratyayAdupasthiti - sti- saptamyAH sAmAnyata Adheyatve zaktimvIkAreNa saptamyA sAmAnyata AdheyatAtvena rUpeNAdheyasvasyopasthitisaMbhaveSi rUpaniSThAdheyatAtvena rUpeNopasthiterasaMbhavAditi svarUpeNopasthitarUpaniSThAdheyatve prakRtyarthaghaTasya kathamanvayaH syaadityaashngkyaah-evmiti| nakSatiH svarUpeNopasthitepi rUpaniThAdheyatve prakRtyarthaghaTasyAnvayAnupapattirnAstItyarthaHzcatyabhAve hetumAha-tadhA satyapIti,tathA satyapi rUpaniSThAdheyatvasya rUpaniSThAdheyatAtvena rUpeNa padAnupasthitatvepi tAdRzarUpasya-rUpaniSThAdheyattvasya saMsargaghaTakatayA mAnena virodhAbhAvAdityanvayaH, yasya padArthasya prakAratayA vizeSyatayA vA mAna bhavati tasyAnvayitAvacchedakarUpeNA'nupasthitI tatroktaniyamena padArthAntarAnvayasyAnupapattiriSTAsti yasya ca padArthasya saMsargatayA saMsargaghaTakatayA vA bhAnaM bhavati tasyAnvayitAvacchedakarUpeNAnupasthitAvapi tatra padArthAntarAnvaye virodho nAsti- tatroktaniyamAnaGgIkArasya sarvasaMmatatvAt 'sarveSu ghaTeSu rUpam' ityatra saptamyarthAdheyatvasaMbandhana ghaTasya rUpe'nvayo bhavatItyAdheyatvaM saMsargatayA bhAsate kiM vA ghaTarUpayorAdhArAdheyabhAva eva saMbandha ityAdheiyatvasya tAdRzasaMsargaghaTakatayAtra bhAna bhavatIti saMsargabhUte saMsargaghaTake vA rUpaniSThAdheyatve'nvayitAvacchedakena rUpaniSThAdheyatAtvena rUpeNAnupasthitepi prakRtyarthaghaTasyAnvaye virodho nAstItyarthaH / ukta pariharati- uktavyApakatAyA iti, uktarUpavyApakatAyA anyatra kacidapi saMsargatvaM na dRSTamiti naitAdazavyApakatAsaMbandhena rUpaniSThAdheyatve prakRtyarthaghaTasyAnvayaH saMbhavati yenoktarItyA rUpe ghaTatvavyApakatvaM labhyeta tathA coktarItyA 'sarveSu ghaTeSu rUpam' ityatra rUpe .ghaTatvavyApakatvabhAnAnupapattistadavasyaivAstItyarthaH / / tathApItyAdinA doSAntarapradarzanArtha prativAdinoktaM prathama svIkaroti- astu veti, udezya vizeSyaM bhavati vidheyaM ca vizeSaNaM bhavati yathA 'sarve ghaTA rUpavantaH / ityatroddezyasya ghaTasya vizeSyatvaM vidheyasya rUpasya ca vizeSaNatvaM tathA 'sarveSu ghaTeSu rUpam / ityatra nAsti kiM tu vidheyasya rUpasyaivAtra vizeSyatvamasti prathamAntapadabodhyatvAd uddezyasya ghaTasya ca vizeSaNasvamastItyuddezyavidheyayorvizeSyavizeSaNabhAvavaparItyeri sati vidheye rUpe yad uddezyatAvacchedakavyApakatvam-ghaTatvavyApakatvaM tasyoddezyavidheyabhAvamahimnA uddezyavidheyabhAvaprayojakasAmagryaiva saMsargatayA bhAnaM bhavatvityapi svIkaromItyarthaH / prathama rUpaniSThAdheyatvaniSThavyApakatAyA yatsaMsargatvamuktaM
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvapadam ] zaktivAdaH / ( 137 vizeSaNatayopasthitasyApi vidheye pAratantryeNAnvayo vyutpattyaviruddhaH, nAmArthayorapi bhedena pAratantryeNAnvayo vyutpatti mA virautsIt. tathApi sarvapadasya yatra vidheyavAcakapadasAmAnAdhikaraNyaM tatra vidheyAMze uddezyasya tatsaMbandhasya vA'nubhavasiddho vyAptibodho durupapAdaH /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ (138) sAdarza: [ vizeSakANDe___ evam 'ghaTe na sarvANi rUpANyApi tu kAnicideva ' ityAdau rUpaniSThabhedapratiyogirUpatvAvacchinnAbhAvo ghaTAdau bAdhita evetyjyogytaapttiH| . na ca tAdRzarUpatvAdisAmAnAdhikaraNyena ghaTAdivRttitvAbhAvaH pratIyate sa cA'bAdhita eva nasamabhivyAhArasthale'zeSatvabhAnAnupagame kSativirahAditivAcyam , evaM sati tatra ghaTasyoddezyatvA'nirvAhAt / na ca tatra rUpasyoddezyatvamprathamama'nirdiSTatvAt / atrocyate- uddezyatAvacchedakavyApakavidheyavyApyaparyAptiko dharmaH sarvapadapravRttinimittam ' sarve ghaTA rUpavantaH' ityAdau tathAvidhadharmo ghaTAdiniSThayAvattva uktasarvapadArthe doSAntaramAha- evamiti, 'ghaTe na sarvANi rUpANi ' ityatra tvaduktarItyA rUpatvasamAnAdhikaraNamedapratiyogitvameva sarvapadArthaH syAttasya ca rUpapadArthenAnvayaH kartavya ityatra rUpaniSThabhedapratiyogi yadrUpatvAvacchinnaM tadamAvaH rUpatvAvacchinna pratiyogitAkAbhAvo nA bodhanIyaH sa ca ghaTe bAdhita evaM ghaTe kasyacidapi rUpasya sattvena rUpatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya bAdhitatvAdayogyatApattirityarthaH / bAdhAbhAvo hi yogyatA / nanu 'ghaTe na sarvANi rUpANi ' ityatra tAdRzarUpatvAdisAmAnAdhikaraNyena nAma rUpaniSTho yastadvyaktivAvacchinna pratiyogitAko bhedastAdRzabhedapratiyogi - rUpameva tavRtti yadrUpatvaM tatsAmAnAdhikaraNyena nAma keSucidrUpeSu ghaTavRttitvAbhAvaH pratIyate na tu rUpatvAvacchedenA'zeSarUpeSu ghaTavRttitvAbhAva ucyate yenA'yogyatA syAt keSu cidrUpeSu ca na ghaTavRttitvAbhAvasya bAdhaH- baTe sakalarUpasamavAyAbhAvAt , 'ghaTe na sarvANi rUpANi ' ityAdi naJsamabhivyAhArasthale sarvapadenA'zeSatvabhAnAsvIkArepi kSatirnAstItyAzaGkayAha-na ceti / parihArahetumAha- ebamiti, tatra= "ghaTe na sarvANi rUpANi : ityatra yadi rUpatvasAmAnAdhikaraNyena ghaTavRttitvAbhAvaH pratIyate vidhIyate vA sadA rUpasyaivoddezyatvaM syAd na tu ghaTasya na caitadiSTam- atra ghaTasyevoddezyatvAt / nanu bhavatu tatra rUpasyaivoddezyatvaM ko doSa ityAzaGkathAha- na ceti / parihArahetumAha- prathamamiti, prathama nirdiSTasyaivoddezyatvaM bhavati na cAtra rUpaM prathama nirdiSTamasti taduktam-" yacchabdayogaH prAthamyametaduddezyalakSaNam" iti / na ca 'rUpANi sarvANi na ghaTe ' ityevamapi vAkyavacane rUpasya prAyamyaM saMbhAvanIyam- anvayabodhakAle ghaTasyaiva praathmyprsnggaadityrthH| ___ uktarUpeNa bahuvidhAnupapatti pradartha samAdhAtumupakramate- atrocyata ityAdinA / uddezyatiuddezyatAvacchedakavyApikA satI vidheyavyAcyA yA paryAptiH / vRttiH ) tAdRzaparyAptikaH tAdazaryAktivAn yo dharmaH sa sarvapadapravRttinimittaM vijJeyaH, ' sarve ghaTA rUpavantaH / ityatra tathAvidhadharmaH uktaparyAptiko dharmo ghaTaniSThaM yAvattvameveti tAzayAvatvarUpeNa ghaTatvAvacchinnasya sarvapada..
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ savepadam.] * shktivaadaa| meva. tasya vyAsajyavRttitayA tatparyAptarghaTatvavyApakatvAd rUpAdivyApyatvAcca zabdAd ghaTatvAdivyApake rUpAdivyApyatvalAbhe tayorapi vyApyavyApakabhAvo'llabhyate / dravyatvAdivyApakaparyApte rUpAdya'vyApyatvAt ' savANi dravyANi rUpavanti' ityAdAva'yogyatA / / uddezyatAvacchedakavyApakatvaM ca tatsamAnAdhikaraNA'nyonyAbhAvapratiyogitAnavAcyatvaM vijJeyamityarthaH / vidheye rUpe uddezyatAvacchedakavyApakatvabhAnopAyamAha-tasyeti, tasya= yAvattvasya, taddhi yAvatvaM sakalaghaTeSu vyAsajya vartate na tu pratyekaM paryAptyeti yatra yatra ghaTatvaM tatra tatra tAdRzayAvatvaparyAptirastyeveti tatparyApteH tAdRzayAvatvaparyApterghaTatvavyApakatvaM prAptaM yatra yatra rUpamasti tatra tatra ghaniSThayAvattvaparyAptiniyamo nAsti- paTAdau vyabhicArAditi tAdRzaparyAptI rUpAdividheyavyApyasvamapi prAptamiti zabdAd ghaTatyA divyAyake yAvattve rUpAdivyApyatvasya lAbhe jAte tayorapighaTatvarUpayorapi vyApyavyApakamAvo'rthAdeva labhyate itpanvayaH / sarvapadasyoddezyatAvacchedakavyAekavidheyavyApyaparyAptikayAvattve zaktisvIkAreNa sarvapadAdeva tAdRzayAvattve ghaTatvAdivyApakatvaM rUpAdivyApyatvaM ca labhyate ityabhiprAyeNoktam- zabdAditi / yadi yAvattvaM vyAsajyavRtti na syAttadA pratyekaghaTeSu pRthak pRthagzavatvApattyA kasmiMzcidapi yAvattve ghaTatyAdivyApakatvaM na syAta. vyAsajyavRttitve tu sakalaghaTeSvekasyaiva yAvattvasya saMbhavAttAzayAvattve ghaTatvavyApakatvaM saMbhavatItyabhiprAyeNoktam- vyAsajyavRttitayeti / ' sarveSu ghaTeSu rUpam ' ityatrApi ghaTasyoddezyatvAd ghaTatvavyApakaM rUpavyApyaM yAvattvameva sarvapadapravRttinimittamityuktarItyA rUpe ghaTatvavyApakatvabhAnAnupapattirnAsti / 'ghaTena sarvANi rUpANi / ityatra sarvapadasya rUpapadasa. mAnAdhikaraNatvAd rUpatvavyApakayAvattvaM sarvapadapravRttinimittamiti tAzayAvatvAvacchinnarUpAbhAvo ghaTe pratIyate / dravyatvavyApakaparyAptistu rUpavyApyA na bhavati- AkAzAdau vyabhicArAditi rUpe dravyatvavyApakatvasya bAdhAt ' sarvANi dravyANi rUpavanti / ityAdi prayogo na bhavatI. sAha- dravyatvAdIti / dravyatvavyApakaparyAptI rUpavyApyatvasya bAdhAdayogyatA / . ___ uktayAvattvaparyAptaryaduddezyatAvacchedakavyApakatvamuktaM tat pariSkaroti~ uddezyateti, vyApakatvaM dvividhaM bhavati tatraikam- ' vyApyasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattvam yathA parvate dhUmasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvo ghaTAderbhavatIti tAdRzAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakadharmo ghaTatvAdikaM tadvattvaM ghaTAdau prApta vaddestu dhUmAdhikaraNe'tyantAbhAvo na bhavatIti brahnitve dhUmasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvaM prAptaM tAdazabahitvadharmavattvaM vahau yatprApta tadeva dhUmavyApakatvam . dvitIyaM ca- - vyApyasamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatyam ' yathA parvate dhUmasamAnAdhikaraNaH 'parvato jalavAna ' ityAkAraka evAnyonyAbhAvaH saMbhayati tatpratiyogI jalavAn pratiyogitAvacchedakatvaM jalavadvizeSaNatvAjale prAptam vahnimAnna' ityAkArakastu parvate'nyonyAbhAvo na bhavatIti vahnau yat tAdRzA'nyonyAbhAvapratiyogitAmavacchedakaraSaM prAptaM tadapi dhUmavyApakatvameva prakRte ca yadyatyantAbhAvaghaTitaM vyApakatvaM gRhItaM syAttadA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ (140) sAdarza: [vizeSakANDevacchedakatvaM tena rUpAdivyApyaparyAptavyatvAdimaniSThAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattepi na kSatiH ghaTatvAdivyApakayAvatvaparyAptizca na ghaTAdivyaktibhedAd bhidyate. ato na ghaTatvAdivyApakatAyA anuppttiH| vidheyavyApyatvaM ca vyabhicAritvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkatattadvidheyatAva"sarvANi dravyANi rUpavanti ' ityapi prayogaH syAt- atroddezyatAvacchedakaM dravyatvaM tadadhikaraNe nIrUpe AkAzepi 'rUpaM nAsti ' ityAkArakarUpAtyantAbhAvasattvepi ' prameyaM nAsti' .ityAkArakaprameyAtyantAbhAvastu nAstyeva-- AkAze zabdasya sattvAdeva zabdasyApi prameyatvAt tathA ca prameyatvaM dravyatvavadAkAzaniSThAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakameva dharmastAdRzaprameyatvadharmavattvaM ca rUpavyApyaparyAptAvastyeveti rUpavyApyaparyAptau dravyatvavyApakatvalAbhAt ' sarvANi vyANi rUpavanti' itiprayogApattiH prAptA na caivaM prayogo bhavatItyatrAnyonyAbhAvaghaTitaM vyApakatvaM grAhya tathA ca dravyatvAdhikaraNe AkAze 'AkAzaM rUpavyApyaparyAptivanna' ityAkArako'nyonyAbhAvostyeva- AkAze rUpAmAvAta tAdRzAnyonyAmAvapratiyogi rUpavyApyapayotivat tadvizeSagIbhUtarUpavyApyaparyAptI tAdRzAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvameva prAptamiti rUpavyApyaparyAptau dravyatvavyApakatvA'lAbhAt ' sarvANi dravyANi rUpavanti / itiprayogasyApatti rnAsti- rUpavyApyaparyAptAvAkAzAdau dravyatvasamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya kathamapya'saMbhavAt , ' sarve ghaTA rUpavantaH / ityatra tu ghaTatvAvacchinne 'rUpavyApyaparyAptibanna ' ityAkArako'nyonyAbhAvo na saMbhavati- ghaTeSu rUpasattvAditi ghaTatvasamAnAdhikaraNAnyonyAmAvapratiyogitAnavacchedakatvAd rUpavyApyaparyAptau tAdRzAnaSachedakatvarUpaM ghaTatvavyApakatvaM labdhamiti 'sarva ghaTA rUpavantaH' 'savaSu ghaTeSu rUpam' ityAdiprayoga upapadyate / anyonyAbhAvadha. TitavyApakatvagrahaNasya phalamAha- teneti / kSatiriti- ' sarvANi dravyANi rUpavanti / ityAdipra. yogApattirUpA kSatirnAstItyarthaH / yadi ghaTatyAdivyApakayAvattvaparyAptirghaTAdivyaktimedAd miyeta tadaitadghaTavyaktivRttiyAvattvaparyApyabhAvavatyAmapi ghaTAntaravyaktI ghaTatvasya sattvAt tAdRzaghaTatvavyApakatvaM yAvattvaparyAptau na syAdeva na ca sA paryAptirvyaktibhedAd bhidyate iti na tAdRzaparyAptI 'ghaTatvAdivyApaka tvasyAnupapattirityAha- ghaTatvAdIti / uktayAvattvaparyAptau yad vidheyavyApyatvamuktaM tat pariSkaroti- vidheyavyApyatyamiti, vyApyatvaM byApakAbhAvavada'vRttitvamapyasti-dhUmAdInAM vayAghabhAvavada'vRttitvAdityatra yadi vidheyAbhAvakdavRttitvarUpaM vyApyatvaM vivakSita syAttadA ' sarve ghaTAH prameyAH / ityAdiprameyatvAdikevalAnvayivi. dheyakasthale prameyatvAbhAvasya sarvatraivA'prasiddhatvAta sarvapadArthabodhAnupapattiH syAdityatra vidheyanyApyatvaM vyabhicAritvasaMbandhAvacchinetyAdirUpaM vijJeyam , vyabhicAritveti- vyabhicAritvasaMbandhAvacchinnA pratiyogitA yasya tathA tattadvidheyatAvacchedakAvacchinnA pratiyogitA yasyaitAdRzo yo vyabhicAritvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkatattadvidheyatAvacchedakAvacchinna pratiyogitAkastattadvidheyA. bhAvastAdRzavidheyAbhAvavatvamatra vidheyavyApyatvaM grAhya vyabhicAritvasaMbandhazcAtra svAbhAkvavRttitva
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvapadam.] zaktivAdaH / (141) cchedakAvacchinnapratiyogitAkatattadvidheyAbhAvavattvam . ato vidheyatAvacchedakAvacchinnasya yatra kevalAnvayitvaM tatra nA'prasiddhiH- vyadhikaraNasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkasyaiva tathAvidhAbhAvasya prasiddhatvAt / ___ atroddezyatAvacchedakavidheyatAvacchedakaghaTatvarUpatvAdInAmupalakSaNatayA'nugama ke tAdRzAvacchedakatvameva ato na zaktyAnantyaM na vA'pUrvadharmavyApakatvAdibhAnAnupapattina vA tAdRzAvacchedakatvabhAnApattiH / saMbandho vijJeyastathA ca svAbhAvavavRttitvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkavyApakAbhAvavattvaM vyApyatvamitilabdhaM yathA dhUme vahnayabhAtravRttitvaM nAstIti tAdRzasaMbandhena dhUme vadvistu na saMbhavati kiMtu vanyabhAva evaM vartata iti vahnayabhAzvadvRttitvasaMbandhena dhUme yad vayabhAvavasvaM tad vadvivyApyatvameva tathA 'sarve ghaTAH prameyA: ' ityatra vidheyaM prameyatvaM sarvatra svarUpasaMbandhenaiva vartate na tu svAbhAvavadvRttitvasaMbandheneti svAbhAvavavRttitvasaMbandhenoktaparyAptau yat prameyatvAmAvavattvaM tadeva prameyatvavyApyabamastIti na sarvapadArthabodhAnupapattirityAha- ata iti / atra ca svapadaM paricAyakamAtraM na tu prameyatvaparAmarzakama'nyathA prameyatvAbhAvasyAprasiddhayA zAbdabodhAnupapattistadavasthaiva syAt , kiM vA vyabhicAritvasaMbandhasya svAbhAvavadvRttitvasaMbandheti vyAkhyA na kAryA vyApye vyApakavyabhicAritvaM nAstyeveti tena saMbandhena vyApakAbhAvavatvaM sulabhameva tathoktaparyAptau prameyatvavyabhicAritvaM nAstIti vyabhicAritvasaMbandhena prameyatvAbhAvavattvaM vijJeyam / ' sarve ghaTA rUpavantaH / ityatra ca ghaTatvavyApakaparyAptAvuktasaMbandhena rUpAbhAvavatvamastyeva- uktaparyAptAyuktasaMbandhena rUpasyAsaMbhavAdityarthaH / uktAbhAvasya prasiddhimAha- vyadhikaraNeti, yathA paTasattvepi ghaTatvena paTo nAstIti vyadhikaraNadharmAvacchinna pratiyogitAkaH paTAbhAvaH prasiddhastathA vyadhikaraNasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkopyabhAvaH prasiddha evaM yathA bhUtale saMyogena ghaTasattvepi samavAyasaMbandhena ghaTAbhAvaH prasiddhastathA prakRtepi vidheyatAvacchedakasaMbandhena tathAvidhAbhAvasya vidheyAbhAvasyA'prasiddhatvepi vyadhikaraNena vyabhicAritvasaMbandhena tu vidheyAbhAvaH prasiddha eva / yo yasya yatra saMbandho na bhavati sa tasya vyadhikaraNasaMbandhaH, yo yasya dharmo na bhavati sa tasya vyadhikaraNadharma iti paribhASA / vadyAdyabhAvavati ghaTAdInAM sattvAttatra svAbhAvavavRttitvasaMbandhasya ca prasiddhiH / / uddezyatAvacchedakaghaTatvAdInAmanugamakamuddezyatAvacchedakatvaM vidheyatAvacchedakarUpatvAdInAmanugamakaM vidheyatAvacchedakatvamato na sarvapadazakterAnantyApattiH, na cApUrvadharmavyApakatvAdibhAnAnupapattiH- pUrvamagRhItasyApi paTatvAdidharmasyoddezyatAvacchedakatvena rUpeNa sugrahatvAt , tAdRzoddezyatAvacchedakatvavidheyatAvacchedakatvayoH zAbdabodhe bhAnApattirapi nAsti- tayorupalakSaNatvasvIkA. rAd upalakSaNasya ca zAbdabodhe mAnAsvIkArAdityAha- bhatreti / etatsarva pUrvameva tadAdipadasthale sssttiikRtmsti|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza: [ vizeSakANDeyadyapi sAmAnyata uddezyatAvacchedakatvama'vyAvartakameva. uddezyatAvacchedakavidhayA svasamabhivyAhRtapadapratipAdyatvaM ca tAdRzapadajanyazAbdabodhAt prAga dumuham. tathApi tAdRzapadapratipAdhatvena vaktRbuddhavaktRtAtparyasya vA viSayatvaM tathA vAcyaM tacca prakaraNAdinA pUrvamapi sugraham / svatvAnamugamaH puurvvtsmaadheyH| uddezyavidheyabhAvazca na vizeSyavizeSaNabhAvaniyato'taH sarveSu ghaTeSu rUpam' ityAdAvapi ghaTatvAdirUpatvAdyoruddezyavidhayatAvacchedakabhAvo'kSata eveti naghaTatvAdivyApakarUpatvAdyavacchinnavyApyaparyAptikayAvatvabhAnAnupapattiH / iyaM ca vyutptiruddeshyvaackpdsmaanaadhikrnnsrvpde| yadyapIti- yadyapi sAmAnyata uddezyatAvacchedakatvama'vyAvartakameva- sarveSAmeva dharmANAmuddezyatAvacchedakatvasaMbhavAd uddezyatAvacchedakavidhayA-uddezyatAvacchedakatayA nAmoddezyatAvacchedakatvena rUpeNa svasamabhivyAhRtapadapratipAdyatvam tasvaM sarvapadam svaghaTitAnupUrvIghaTakapadajanyapratItiviSayatvaM nAma sarvapadena saha samamivyAhRtaM yad ghaTAdipadaM tajanyapratItiviSayatvaM ca tAdRzapadajanyazAbdabrodhAta--sarvapadasamabhivyAhRtaghaTAdipadajanyazAbdabodhAt prAga durgahameva yato ghaTAdipadajanyazAbdabodhe jAte eva ghaTAdipadajanyapratItiviSayatvaM grahItuM zakyate na tu pUrvamapi tathApi tAdRzapadpratipAdyatvana-sarvapadasamabhivyAhRtaghaTAdipadapratipAdyatvena rUpeNa yad vaktabuddhiviSayatvaM vA vaktatAtparyaviSayatvaM vA tadeva tathA nAmoddezyatAvacchedakatvaM vaktavyaM taca vaktabuddhevaktRtAtparyasya vA viSayatvaM ca prakaraNAdinA pUrvamapi sarvapadasamabhivyAhRtaghaTAdipadajanyazAbdabodhAt pUrvamapi sugrahamiti na kAcidanupapattirityarthaH / nanu " svasamamivyAhRtapadapratipAdyatvam" ityatra sapadAryanivezenA'nanugamaH syAdeva- svapadasya tanmAtravyaktiparatvAdityAzaGkayAha-svatveti / pUrvavat tadAdipadasthaloktarItyevetyarthaH / tathA hi- 'svodezyatAvacchedakavyApakatAdRzodezyatAvacchedakAvacchinnoddezyatAnirUpitavidheyatAzrayavyApyaparyAptikayAvattvAvacchinnaviSayatAkatvasvajanyatvaitadubhayasaMbandhena sarvapadaviziSTo bodho bhavatu' ityevaM padaprakArakaM . bodhavizeSyakaM zaktijJAnaM svIkAryamatra ca svapadArthasya saMbandhaghaTakatvAnnA'nanugamaH, sarvapadajanyabodhe coktayAvattvAvacchinnaviSayatAkatvaM sarvapadajanyatvaM cAstyevetyarthaH / "evaM vizeSyatAvacchedakavyApakatAyAH 134" ityAdyuktAzaGkAM samAdhatte- uddezyeti, vizevyasyaivodezyatvaM vizeSaNasyaiva ca vidheyatvaM bhavatIti niyamo nAsti yena 'sarveSu ghaTeSu ruupm| ityatra ghaTasyoddezyatvaM na syAd vizeSyatvAbhAvAd. rUpasya ca vidheyatvaM na syAd vizeSaNatvAbhAvAt kiM tu vizeSaNasyApyuddezyatvaM vizeSyasyApi ca vidheyatvaM bhavatIti 'sarveSu ghaTeSu ruupm| ityatra ghaTatvasyoddezyatAvacchedakatvaM rUpatvasya ca vidheyatAvacchedakatvamakSatamevetyatra ghaTatvavyApakarUpavyApyaparyAptikayAvatvasya sarvaradena bhAnAnupapattirnAstItyarthaH / nanvevam 'dravye - sarvANi rUrANi' ityatrApi sarvapadena dravyatvavyApakarUpavyApyaparyAptikayAvattvasya bhAnaM syAd na caitadiSTam-- rUpyavyApyaparyApterdravyatvavyApakatvAbhAvAd AkAzAdau vyabhicArAdityAzakyA
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvapadam .] zaktivAdaH / (143) vidheyavAcakapadasamAnAdhikaraNasarvapadasya ca vidhayatAvacchedakavyApakoddezyatAvacchedakAvacchinnasaMbandhavyApyaparyAptikaM yAvatvamarthaH. ataH 'kAle sarva vRttimantaH' 'kAlA sarvadharmavAn' ityAdau sarvapadena vRttimatvAdivyApakakAlAdisaMbandhavyApyaparyAptikaM yAvatvaM pratIyate / atha vA svArthAnvayitAvacchedakadharmavyApakatAdRzadharmAvacchinnAnvayitAvacchedakadharmAvacchinnavyApyaparyAptikadharmAvacchinnaM sarvapadArtha ityuddezyavidheyabhAvaM viha-iyaM ceti / iyam="uddezyatAvacchedakavyApakavidheyavyApyaparyAptiko dharmaH sarvapadapravRttinirmitam 138 " ityAdhuktA vyutpattiH / 'pRthivyAM sarvANi rUpANi ' ityAdividheyavAcakapadasamAnAdhikaraNasarvapadasya vyutpattimAhavidheyavAcaketi / vidheyatAvacchedakacyApikA uddezyatAvacchedakAvacchinnasaMbandhanyApyA ca yA paryAptistAdRzapayoktivad yAvattvaM vidheyavAcakapadasamAnAdhikaraNasarvapadasya prvRttinimittmitynvyH| udAharaNaM tatra samanvayaM cAha- ata iti / atra vidheyatAvacchedakavyApakatvaM hi vidheyatAvacchedakasamAnAdhikaraNamedapratiyogitAnavacchedakatvarUpaM grAhyam / uddezyatAvacchedakAvacchinnasaMbandhazcIdezyAnuyogikavidheyatAvacchedakasaMbandhaH sa coktasthalayoH kAlikasaMbandharUpaH, rUpasya vidheyatve samavAyasaMbandhaH / tAdRzasaMbandhavyApyatvaM ca tadabhAvavadavRttitvarUpaM grAhyaM kiM vA pUrvavad vyabhicAritvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkatattaduddezyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatattaduddezyAbhAvavasvarUpaM grAhya tathA ca 'prameyatvaM sarvAnvayi ' ityAdikevalAnvayyuddezyakasthale anvayitvavyApakayAvattvaparyAptau prameyatvasaMbandhavyApyatvabhAnasya nAnupapattiH / evam ' dravye sarvANi rUpANi ' * pRthivyAM sarvANi rUpANi' ityAdau rUpavyApakapRthivItvAdivyApyaparyAptikayAvatvaM sarvapadena pratIyate- rUpavyApakaparyApteH pRthivItvAdivyApyatvAditi / uttarotyoddezyavAcakapadasamAnAdhikaraNasarvapadasya vidheyavAcakapadasamAnAdhikaraNasarvapadasya ca pRthak pRthag vyutpattimuktvA lAghavAya tadubhayasAdharaNAmekA vyutpattisAha-- atha veti / svArthaH sarvapadArthaH / 'sarve ghaTA rUpavantaH' ityatra svArthasya ghaTe uddezye'nvayostIti svArthAnvayitAvacchedakadharmo ghaTatvaM tadvyApikA tathA tAdRzadharmAvacchinnasya svArthAnvayitAvacchedakadharmAvacchinnasya nAmoddezyasya yo'nvayitAvacchedakadharma: vidheyatAvacchedakadharmo rUpatvaM tadavacchinnavyApyA yA paryA: ptistAdRzaparyAptiko yo dha yAvattvaM tadavacchinnaM sarvapadArthaH, atra ghaTasyAdheyatAsaMbandhena rUpe'nvayo bhavatItyuddezyasya ghaTasyAnvayitAvacchedakadharmoM rUpatvamiti jJeyam / 'pRthivyAM sarvANi rUpANi' ityatra sarvapadArthasya rUpe'nvayostIti svArthAnvayitAvacchedakadharmo rUpatvaM tadvyApikA tathA rUpatvAvacchinnasyAnvayitAvacchedakadharmaH pRthivItvaM tadavacchinnavyApyA yA paryAptistAdRzaparyAptiko yo dharmo yAvattvaM tadavacchinnaM sarvapadArthaH, atra rUpasamudAyasya pRthivyAmanvayAt tadanva
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ (144) sAdarza: [vizeSakANDe ziSyAnivezya sarvasAdhAriNyekA vyutpattiH svIkriyate / anvayitvaM ca vizeSyavizeSaNabhAvasAdhAraNam / 'sarva prameyam' ityAdau vastvAdipadAdhyAhAramantareNa bodhopagame tadanurodhenA'nyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakavidheyavyApyaparyAptikayAvattvArthakatApi sarvapadasya svIkAryA / 'ayaM sarva ghaTaM vetti' ityAdAvetadIyajJAnaviSayatvatvAdinA viSayatA'nanvayAt tAdRzadharmo nA'nvayitAvacchedakA anvayitAvacchedakaviSayatvatvAdyavacchi navyApyatvamatiprasaJjakamiti tatrApi vyutpattyantaraM svayamUhanIyam / yitAvacchedakadharmaH pRthivItyam , rUpasamudAyavyApakaparyAptiH pRthivItvavyApyaiva / nandha'nvayitvaM tu vizeSyasyaiva bhavatIti kathamatra vizeSaNIbhUtarUpAderapi syAdityAzaGkyAha-anvayitvamiti / nanu 'sarva prameyam / ityAdisthale uddezyavAcakavastvAdipadAbhAvenoddezyatAvacchedakadharmopasthi. tirnAstIti kathamuktaparyAptAbuddezyatAvacchedakavyApakatvabhAnaM syAdityAzajhyAha-sarvamiti, tada. nurodhena= sarva prameyam ' ityAdAvuddezyavAcakavastvAdipadAdhyAhAraM vinApi jAyamAnasarvapadArthaviSayakabodhAnurodhena / ghaTatvapaTatvAdyaschinna pratiyogitAkabhedastu paTaghaTAdau sarvatraiva bhavati kevala lAnvayiprameyasvAdidharmAvacchinna pratiyogitAko bhedastu kacidapi na bhavati-- sarvasyaiva prameyatvAditya'nyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakabhUtaM yad vidheyaM prameyatvAdi tavyApyaparyAptikayAvattvamatra sarvepadasya zakyatAvacchedaka vijJamityancayaH / yAvatvaparyAptiH prameyatvavyApyeti zAbdabodhaH / sarva prameyam ' ityAdau yatroddezyavAcakapadaM na bhavati na ca tasyAdhyAhAropi kriyate tatra yAvasvaparyAptAbuddezyatAvacchedakavyApakatvasya bhAnaM na bhavatItyabhiprAyaH / 'sarva vastu prameyam / ityAdI yatroddezyavAcakaM vastvAdipadaM bhavati tatra tu pUrvavadeva vastutvAdivyApakaprameyatvAdivyApyaparyAptikayAvatvaM sarvapadena pratIyate / ayamiti-'ayaM yogI sarva ghaTaM vetti / ityatra ghaTamuddizya yogijJAnaviSayatvaM vidhIyate. anvayitvaM ca vizeSyavizeSaNabhAvasAdhAraNamityuktameva viSayatAyA upasthitizca ghaTapadottara dvitIyayA bhavati. etadIyajJAnaviSayatvatvena rUpeNa cAtra viSayatAyA dvitIyayA upasthitirna saMbhavati dvitIyAyA viSayatAmAtre zaktisvIkArAdityetadIyajJAnaviSayatAtvena rUpeNa viSayatAyA ghaTe'nyayopi na saMbhavati tena rUpeNAnupasthitatvAd upasthitarUpeNaivAnvayasaMbhavAditi tAdRzadharma: etadIyajJAnaviSayasyatvarUpadharmo nA'nvayitAvacchedakaH saMbhavati yenAtra sarvapadena ghaTatvavyApakaitadIyajJAna viSayatA. tyAvacchinnavyApyaparyAptikayAvattvasya pUrvoktarItyA bhAnaM syAt. kiM tu viSayatAyA atra viSayatAvenaiva rUpeNopasthitighaMTe'nvayazca saMbhavatItyanvayitAvacchedakaM viSayatAtvameva tAdRzaviSayatAtyAvacchinnavyApyavaM yadi coktaparyAptAyuktaM syAttadA katipayaghaTajJAnadazAyAmapi tAzaparyAptI ghaTatvavyApakatvasya viSayatAvyApyatparaya ca sattvAta 'ayaM sarva ghaTaM betti' itiprayogAtiprasaGgaH
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvapadam ] zaktivAdaH / 'atra na sarvANi rUpANi' ityAdau naarthapratiyogivizeSaNArthakasarvapadasya svArthAnvayitAvacchedakarUpatvAdivyApakaparyAptinirUpakayAvattvArthakatayA , tadavacchinnAbhAva eva pratIyate / vyAsajyavRttidharmAvacchinnapratiyogitAkastAdRzAbhAvo ghaTAdAva'bAdhita eveti nA'yogyatA / na cA'vyAsajyavRttiguNatvAdiparyApterapi rUpatvAdivyApakatayA guNatvAdisAdhAraNarUpatvAdivyApakaparyAptikadharmAvacchinnAbhAvo na ghaTAdAviti kathamatra syAdeva na caitadiSTamityetAdRzasthale sarvapadasya vyutpattyantaraM svayamUhanIyamityandhayaH / svayamahanIyamiti- tathA hi viSayatAyA nirUpakatvasaMvandhena yadpAvacchinne'nvayastadrUpAvacchinnaviSayatA. vyApyatvaM paryAptau vijJeyamatra ca viSayatAyA nirUpakatvasaMbandhenaitadIyajJAnatvAvacchinne'nvaya ityetadIyajJAnaviSayatAcyApyavaTatvavyApakaparyAptikayAvatvamatra sarvapadArtha ityarthaH / "evaM ghaTe na sarvANi rUpANi 138" ityAyuktazaGkA samAdhatte-atreti, ' atra ghaTe na sarvANi rUpANi' ityatra naarthasyAbhAvasya pratiyogibhUtaM yadrUpaM tadvizeSaNIbhUtaM yad yAvattvaM tadarthaka sarvapadamastIti svArthasya sarvapadArthasyAnvayitAvacchedakaM yad rUpavaM tadvyApakaparyAptenirUpakaM yad yAvattvaM sarvapadasyAtra tAdRzayAvattvArthakatayA nayA tadavanchinnAbhAvaH-tAzayAvasvAvacchinnarUpAbhAva eva pratIyate 'rUpasamudAyAbhAvavAn ghaTaH' itipratItaH, tAdRzAbhAvapratItizca nAnupapannA / na tu tatrokto rUpatvAvacchinnAbhAvaH pratIyate ityucyate yena ghaTAdau rUpatvAvacchinnAbhAvasya bAdhAdayogyatA syAdityarthaH / ghaTAdau rUpasamudAyAmAvAsyA'bAdhitatvamAhavyAsajyeti, yathA ghaTasattvepi 'ghaTapaTau na staH' ityatra vyAsajyavRtti yad dvitvaM tAdRzadvitvAvachinnapratiyogitAko'bhAvaH pratIyate tathA prakRte ghaTe ekarUpasattvepi vyAsajyavRtti yat samudAyatvaM tAdRzasamudAyatvAvacchinnapratiyogitAko rUpasamudAyAbhAvo ghaTAdAva'bAdhita eveti nA'yogyatetyarthaH / samudAyatvasya sakalavyAsaktatvAd vyAsajyavRttitvaM vijJeyaM dvitvavaditi / kiM vAtra vyAsajyavRttidharmo yAvatvameva tasyApi vyAsajyavRttitvAt / / ___ 'atra na sarvANi rUpAgi' ityatra yaduktam 'rUpatvavyApakaparyAptikayAvattvAvacchinnAbhAvaH pratIyate tAdRzAbhAvo ghaTAdAva'bAdhita eveti nA'yogyatA' iti tatrAzaGkate- na ceti, guNatvaM pratyekaguNaparyAptamasti na tu sarvavyAsaktamitya'vyAsajyavRtti yad guNatvaM tad rUpatvavyApakamastisakalarUpeSu guNasvasattvAditi guNatvaparyAptirapi rUpatvavyApiketi labdha tathA ca guNatvasAdhAraNA yA rUpatvavyApikA paryAptistAdRzaparyAptiko yo dharmo yAvattvaM tAdRzayAvattvAvacchinnarUpAmAko ghaTAdau bAdhita eveti kathaM tasya nA pratItiH syAdityatra='bhatra ghaTe na sarvANi rUpANi' ityatra kathaM yogyatA ? yogyatAyA bAdhAmAvarUpatvAdityanvayaH / guNatvaparyAptI rUpatvavyApikAstIti rUpAdau guNatvasAdhAraNarUpatvavyApakaparyApteH sattvAt tAdRzaparyAptikayAvattvamapyasti ghaTAdau ca tAdRzAvatvAvacchinnarUpasyaiva satvAt tAdRzayAvattvAvacchinna pratiyogitAkarUpAbhAvo
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ (146) sAdarza: [ vizeSakANDeyogyateti vAcyam, avyAsajyavRttiguNatvAderekaikamAtravRttidharmAvacchinnaparyApti kUTasyaiva 'sarvANi rUpANi guNAH' itipratItyA'vagAhanAt sarvasAdhAraNaikaparyAptI mAnAbhAvAt pratyekavRttidharmAvacchinnaparyAptiSu rUpatvAdeniruktavyApakatvAbhAvAt / 'sarva dravyaM na rUpavat ' ityAdau dravyatvAdivyApakayAvattvasAmAnAdhikaraNyamamA vasya pratIyate'to nA'yogyatA / anuyogivizeSaNAvacchedenaiva najA'bhAvaH pratyA na saMbhavati yena tAdRzAbhAvasya yogyatA syAd yathA bhUtale baTo ghaTe ca ghaTattramiti bhUtale ghaTavAvacchinnAbhAvo na saMbhavati tathetibhAvaH / pariharati- avyAsajyeti, 'sarvANi rUpANi mugAH' iti pratItyA pratyekasmin rUpe gagatvaparyAptiH pRthak pRthageva pratIyate na tu sakalarUpasAdhAraNaikA. tathA ca sarvANi rUpANi guNAH' itipratItyA hya'vyAsajyavRttiguNatvasyaikaikamAtravR. ttiH-ekaikarUpavyaktimAtravRttioM dhamestavyaktitvaM sAmAnAdhikaraNyena tadacchinnAnAM guNatvaparyAptInAM kUTasya samudAyasyaivAvagAhanaM bhavatIti sarvasAdhAraNakaparyAptau sakalarUpasAdhAraNaikaguNatva paryAptau mAnAbhAvAd uktapratyekavRttidharmAvacchinnaguNatvaparyAptiSu rUpatvanirUpitavyApakatvameva na saMbhavati yena tvaduktA zaGkA saMgatA syAdityarthaH / yadi guNatvaparyAptI rUpatvavyApikA svAttadA guNatvasAdhAraNarUpatvavyApakaparyAptikayAvattvasya rUpa saMbhavAt tAzayAvattvAvacchinna pratiyogitAkarUpAbhAvo ghaTAdau bAdhitaH syAdapi na caivamamti-- ukta pratItyA guNatvaparyApte : rUpatvavyApakatyAsaMbhavAditi bhAvaH / "rUpatvAdeH" itiSaSTyartho nirUpitatvaM tamya vyApakatve'nvayaH / sarvamiti- 'sarva dravyaM na rUpavat ' ityatra dravyatvavyApakaparyAptikayAvattvasAmAnAdhikaraNyena rUpAbhAvaH pratIyate- AkAzAdinIrUpadravye dravyatvavyApakayAvattvasya rUpAbhAvasya ca sattvAdeveti nA yogyatetyarthaH / yadi dravyaravavyApakayAvattvAvacchedena rUpAbhAva ucyeta tadA yogyatA na syAdapi dravyatvavyApakayAvatvasya pRthivyAdau sattvepi rUpAbhAvasya bAdhAd na caivamucyate ityarthaH / nandha'nuyogini yo dharmo vizeSaNaM bhavati tadavacchedenaiva nA'bhAvaH pratyAyyate yathA ' AkAzaM na rUpavat / ityatrAkAzastrAvacchedena rUpAbhAvaH pratIyate tathA ' sarva dravyaM na rUpavat ' itya. trAri dravyatvAvacchedena yA dravyatvavyApakathAvattvAvacchedena cA nanA rUpAbhAvaH pratyAyanIyo na tu dravyatvavyApakayAvattvasAmAnAdhikaraNyena. dravyatvavyApakayAvattvAvacchedena ca rUpAbhAvo bAdhita eva pRthivyAdau tAdRzayAvatvasattvapi rUpAbhAvasthAmAvAditi 'sarva dravyaM na rUpavat' ityatra kathaM yogyatA syAt ?, yadyanuyogivizeSaNasAmAnAdhikaraNyenApi najA'bhAvaH pratyAzyeta tadA 'dravyaM na rUpavat ' ityatra dravyatvasAmAnAdhikaraNyena rUpAbhAvaH pratyAyyeta dravyatvasAmAnAdhikaraNyena cAkAzAdau rUpAbhAvo na vAdhita iti 'dravyaM na rUpavat ' ityapi prayogaH syAdana
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvapadam.] shktivaadH| (147) rayate- 'dravyaM na rUpavat' ityAdiprayogAdarzanAditi kathametadupapadyatAm ? iti tu nAzakanIyam- vyAsajyavRttidharmA'vizeSitAnuyogikAbhAvabodhe tathAniyamopagamAt / yattu svarUpasaMvandhAtmakamabhAvAnuyogitAvacchedakatvamanuyogivizeSaNe naJpadajanyAbhAvapratItyA gRhyate dravyatvAdau na tAdRzaM rUpavabhedAnuyogitAvacchedakatvacaivaM prayogo bhavatIti " anuyogivizeSaNAvacchedenaiva naA'bhAvaH pratyAzyate " itiniyamaH svIkAryastathA ca dravyatvAvacchedena rUpAbhAvasya bAdha eva pRthivyAdau rUpAbhAvasyA'sattvAditi 'dravyaM na rUpavat / itiprayogApattinAsti prakRte ca dravyatvavyApakayAvattvAvacchedena pAbhAvasya bAdha evaMti 'sarva dravyaM na rUpavat ' ityatra kathaM cogyatopapadyatetyAzakyAha- anuyogIti / uttaramAha- vyAsajyeti, yatra vyAsajyavRttidharmeNA'nuyogI vizeSito na bhavati tAdRzAnuyogikAbhAvabodhasthale eva tathA=" anuyogivizeSaNAvacchedenaiva nA'bhAvaH pratyAzyate " itItyevaM niyamaH svIkriyate yathA ' AkAzaM na rUpavat / ' dravyaM na rUpavat ' ityAdau-- bhatrAnuyogidravyAdikaM kenacid vyAsanyavRttidharmeNa vizeSitaM nAsti, 'sarva dravyaM na rUpavat ' ityatra vanuyogibhUtaM dravyaM vyAsabyavRttivarmeNa yAvattvena sarvapadaprayogAdvizeSitamastItyatroktaniyamasya samanvayAbhAvAd dravyatvavyApakayAvattvasAmAnAdhikaraNyenaiva nayA rUpAbhAva: pratyAyyate na tu tAdRzayAvattvAvacchedena yena bAdhaH syAdityarthaH / parihArAya matAntaramanuvadati- yattvityAdinA / ayamarthaH- avacchedakatvaM dvividhaM bhavati svarUpasaMbandharUpama'natiprasaktayarUpaM ca yathA ' baTo rUpavAn ' ityatra rUpaparyAptyanuyogitAvabacchedake ghaTatve yad rUpaparyAptyanuyogitAvacchedakatvaM tad anatiprasaktatvarUpamasti- yatrAkAzAdau rUpaparyAptyanuyogitA nAsti tatra ghaTatvasyApyabhAvAt , ' dravyaM rUpavat' ityatra dravyatve yad rUpaparyAptyanuyogitAvacchedakatvaM tad anatiprasaktatvarUpaM nAsti- AkAze rUpaparyAyanuyogitAyA asattvepi dravyatvasya sattvAt kiM tu svarUpasaMbandharUpameva- pRthivyAdau rUpaparyAptyanuyogitAyA dravyatvasya ca sattvAt (sAmAnAdhikaraNyAt ),anuyogivizeSaNIbhUtadharme ca yada'bhAvAnuyogitAbacchedakatvaM tat svarUpasaMbandhAtmakameva nampadajanyAbhAvapratItyA gRhyate dravyatve ca ' dravyaM na rUpavat ' ityAkArako yo rUpava dastAdRzabhedAnuyogitAyAstAdRzam svarUpasaMbandhAtmakamava-- cchedakatvaM nAsti anyathA''kAzAdau rUpavadbhedasya dravyatvasya ca sattvAd dravyatve svarUpasaMbandhAtmakasya rUpavajhedAnuyogitAvacchedakatvasyApattyA 'dravyaM na rUpavat / ityapi prayogaH syAd na caivaM prayogo bhavatIti " svarUpasaMbandhAtmakamabhAvAnuyogitAvacchedakatvamanuyogivizeSaNe naJpadajanyAbhAvapratItyA gRhyate " itisvIkArya dravyatve ca svarUpasaMbandhAtmaka rUpavar3hedAnuyogitAvacchedakatvaM na strI kriyate vyarthatvAdavyAvartakatvAdvA iti * dravyaM na rUpavat / ityAdiprayogasthApattinAsti, dravyAce rUpavajhedAnuyogitAvaccheda katvamanatiprasaktanvarUpaM tu nAstyeva- rUpavajhedA
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 148 ) khAdarza: [ vizeSakAnde mataH 'dravyaM na rUpavat' ityAdayo na prayogAH / vyAsajyavRttidharmAvacchinnAnuyogitAkA bhAvAbhyupagamena ca ' sarva dravyaM na rUpavat' ityAdiprayogA upapAdanIyAH / na ca vyAsajyavRttidharmAvacchinnAnuyogitAkA'bhAvAbhyupagameM kasyApi rUpAdeH sarvaghaTAdiSu paryAmirnAstIti sarvaghaTatvAdyavacchinnepi rUpAdimadabhedasattvena 'sarve ghaTA na rUpavantaH' ityAdiprayogApattiritivAcyam, rUpAdiparyAptitvenAnugataparyAsInAmanatiprasaktaMna ghaTAdiniSThayAvastvAdinApyavacchedAt tadavacchedena rUpAdimadbhedavRtta virodhAt dravyatvAdivyApakayAvattvasya cAtiprasaktatayA rUpAdiparyAptitvAvacchinnAnAmanavacchedakatayA tadavacchedena rUpAdimabhedavRttAvavirodhAditi / nuyogitAyA anadhikaraNaipi pRthivyAdau dravyatvasya sattvenAtiprasaktAdityarthaH / ' sarva dravyaM na rUpavat' ityAdiprayogANAmupapattimAha- vyAsajyeti, yathA ghaTe ghaTatvasattvepi ghaTapaTayoIyostu ghaTalaM na vartata iti ' ghaTapaTau na ghaTatvavantau ' ityatra vyAsajyavRttiyoM yad dvitvaM tAhazadvitvAvacchinnAnuyogitAko ghaTa pratiyogikabhedaH pratIyate tAdRzamaMdAnuyogitAyA vaTapaTadvayaniSTAyA dvitvAvacchinnatvAt tathA ' sarva dravyaM na rUpavat ' ityatrApi vyAsajyavRttidhamoM yad yAvastraM tAdRzayAvattvAvacchinnAnuyogitAko rUpavatpratiyogikabhedo natrA pratIyate sa ca saMpanRtyeveti -- sarvaM dravyaM na rUpavat' ityAdiprayoge na kAcidanupapattiH pRthivyAdidravye rUpasattvevyAkAzAdisAdhAraNadravyasamudAye rUpasyA'sattvAdevetyarthaH / nanu yadyuktarItyA vyAsajyavRttidharmAvacchinnAnuyogitAkopi bhedaH svIkriyate tadA tattadrUpavyaktIna tattadghaTavyaktiSveva paryAptatvAt kasyApi rUpasya sakalaghaTeSu paryAptirnAstIti sarvaghaTatvAvacchinne = nyAvattvasamAnAdhikaraNavatvAvacchinne ghaTasamudAyepi cAlanInyAyena rUpavadbhedasattvena nAma yAvattvAva cchinnAnuyogitAkasya rUpavatpratiyogikabhedasya saMbhavena 'sarve ghaTA na rUpavantaH ityapi prayogaH syAd na caitadiSTamityAzaGkayAha - na ceti / yadi vyAsajyavRttidharmAvacchinnAnuyogitAko do na svIkriyate tadA zuddhaghaTatyAvacchedena rUpavadbhedAsaMbhavAt 'sarve ghaTA na rUpavantaH' itiprayogasthApattirnAstIti / parihAramAha- rUpAdIti, rUpAdiparyAptitvena rUpeNAnugatAnAM rUpAdiparyAsInAM ghaTaniSThayAvattvamanatiprasaktatvAdavacchedakamasti yatrAkAzAdau rUpaparyAptirnAsti tatra ghaTaniSTa'yAvattvasyAbhAvAditi tadavacchedena = ghaTaniSThayAvattvAvacchedena nAma yAvattvasamAnAdhikaraNaghaTatvAvacchinna ghaTasamudAye rUpavado na saMbhavati - rUpavattvasyaiva sattvena tadvirodhAditi 'sarve ghaTAna rUpavantaH' itiprayogasyApattirnAstItyarthaH / ' sarve dravyaM na rUpavat' ityAdiprayogasyopapattimAhadravyatvAdIti, dravyatvavyApaka yAvattvam = dravyaniSThaM yAvattvaM tu rUpaparyAptyabhAvavatyAkAzepyastItya"tiprasaktatvAd rUpaparyAptI nAmavacchedakaM na saMbhavatIti tadavacchedena = dravyatvavyApaka yAvattyAvana rUpavadbhedasattve virodhAbhAvAt 'sarva dravyaM na rUpavat' itiprayoga upapadyate ityarthaH /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ --- ---- - --- --- -. . . . . sarvapadam.] shktivaadH| tadasat- uktarItyaivopapatto pratiyogitAvacchedakAdimati tacchUnyasAdhAraNavyAsajyavRttidharmAvacchedenA'nyonyAbhAvAdivRttau mAnAbhAvAt / tAdRzAbhAvopagame pratibandhakasamavahitepi deze vyAsajyavRttidharmAvacchinnAnuyogitAkapratibandhakAbhAvabalAt kAryApatteH, tatra kAraNatAvacchedakakoTau vizeSaNAntaraM prakSipyA- . ''pattivAraNe tu gauravAt / yattvityAdinA pradarzitaM pariharati- tadasadityAdinA / uktarItyA="dravyatyavyApakayAvattvasAjAnAdhikaraNyamabhAvasya pratIyate 146" ityAdyuktarItyaiva sarva dravyaM na rUpavata' ityAdi prayogopapattau saMbhavatyAM vyAsacyavRttivarmAvacchinnAnuyogitAkAmAvo na svIkartavyaH- gauravAdiarthaH / pratiyogiteti-- "sarva dravyaM na rUpavat / ityatra bhedapratiyogi rUpabat pratiyogitAvachedakaM rUpaM tAdRzarUpavati pRthivyAdau tAzarUpazUnyAkAzAdau ca dravyakavyApakaM yAvattvaM sAdhAraNyena vartate iti tacchnyasAdhAraNaH= pratiyogitAvacchedakIbhUtarUpazUnyAkAzAdisAdhAraNo yo vyAsajyavRttidharmo yAvattvaM tadavacchedena pratiyogitAvacchedakAdimati rUpavatpRthivyAdau anyonyAmAvAdivRttau rUpavabhedasattve mAnaM nAsti yena " dravyatvAdivyApakayAvattvasya cAtiprasaktatayA 148 " ityAdi tvaduktaM saMgataM syAdityarthaH / vyAsajyavRttidharmAvacchinnAnuyogitAkAbhAvasvIkAre doSamAha- tAdRzAbhAveti, yadi vyAsajyavRttidharmAvacchinnAnuyogitAkopya'bhAvaH strIkriyeta tadA mahAnase dAhapratibandhakamaNisattAkAle mahAnasatvAtracchinnAnuyogitAkasya dAhAtibandhakAmAvasyAsaMbhavepi maThamahAnasayorubhayostu pratibandhakamaNirnAstyeveti maThamahAnasobhayatra vyAsajyavRtti yad dvittaM tAdRzadvitvAvacchinnAnuyogitAkasya pratibandhakAmAvasya mahAnase sattvAdeva pratibandhakasattvaipi dAhAdikArya syAdeva, na caiva bhavatIti na vyAsavyavRttidharmAvacchinnAnuyogitAko'bhAva: svIkriyate ityarthaH / atrAbhAdrapadenA'tyantAbhAvo'nyonyAbhAvazca grAhyaH / vyAsajyavRttidharmAvachinnapratiyogitAkastva'bhAvaH svIkriyate ityvdhaarym| pratibandhakasamavahitepratibandhakaviziSTe / nanu vyAsajyavRttidharmA'navacchintAnuyogitAkasyaiva pratibandhakAbhAvasya prakRte kAraNatvaM vakSyAmastathA ca pratibandhakasamavahite deze uktarItyA vyAsavyavRttidvitvAdidharmAvacchinnAnuyogitAkasya pratibandha. kAbhAvasya sattvepi vyAsajyavRttidharmAnavacchinnAnuyogitAkasya / mahAnasatvAdyanchinnAnuyogitAkastha ) kAraNIbhUtasya pratibandhakAmAvasyA'satvAdeva dAhAdikAryApattirnAstIti 'sarva dravyaM na rUpavat' ityatroktarItyA vyAsavyavRttidharmAvacchinnAnuyogitAkAbhAvasvIkAre na kAcidApattirityAzaGkyAha- tatreti / tatra=uktakAryApattisthale / kAraNatAvacchedakakoTau pratibandhakAbhAvAdau / vizeSagAntaram vyAsajyavRttidharmAvacchinnAnuyogitAkatvAbhAvavattvAdivizeSaNam / ukne gauravadoSamAhagauravAditi, evaM hi gurudharmasya kAraNatAvacchedakatvApattyA gauravaM syAditi vyAsatyavRttidharmAva. cchi nAnuyogitAkAbhAva eva na svIkArya ityarthaH /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ (150) sAdarza: [ vizeSakAnDe.. atha 'sarva dravyaM na rUpavat' ityAdau dravyatvAdivyApakaparyAptau vidheyIbhUtarUpapadmedavyApyatvasya bAdhitatvAdazyogyatvaM durvArameveticet ? na-tatra vidheyavyApyatvabhAnAnupagamAta, khaNDazo vibhinnazaktayupagamena kvacit tadaMzaparityAgena. bodhe virodhvirhaa| 'sarva gaganam' ityAdiprayogAbhAvAd yAvattvavadanekatvamapi sarvapadArthaH, tacca. svArthAbhedAnvayoddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitvameva / bhedazca sAmAnAdhikaraNyanirUpakatvobhayasaMbandhena pratiyogitAviziSTAnyo grAhyo'to na nanu ' sarvaM dravyaM na rUpavat ' ityatra dravyamuddezya rUpavabhedazca vidheyostIti dravyatvavyApakaparyAptAvuktarItyA vidheyIbhUtarUpabadmedavyApyatvamapekSitamasti tannopapadyate rUpabadbhedAbhAvayapi pRthivyAdau dravyatvavyApakaparyApteH sattvAt . pratyuta dravyatyavyApakaparyAptau rUpavajhedavyApakatvame. vAstItyAzaGkate- atheti / pariharati- neti, tatra= sarva dravyaM na rUpavat / ityatra dravyasvavyApakaparyAptau vidheyavyApyatvamAnaM na svIkriyate iti rUpavadmedavyApyatvasya bAdhepi kSatirnAstItyarthaH / nanUktarItyodezyatAvacchedakavyApakavidheyavyApyaparyAptikayAvattve sarvapadasya zaktirastIti paryAptau vidheyavyApyatvAMzaparityAgaH kathaM syAdityAzaGkyAha-khaNDaza iti, sarvapadasyoddezyatAvacchedakavyApakaparyAptikayAvattve pRthak zaktirasti vidheyavyApyaparyAptikayAvattve ca pRthak zaktirastIti khaNDazo vibhinnazaktyupagamena kacit='sarvaM dravyaM na rUpavat' ityAdau tadaMzaparityAgenavyApakatvavyApyatvayormadhye ekAMzaparityAgenApi bodhe virodho nAstItyarthaH / sarvazabdasya vyutpattyantaramAha-sarvamiti, yadi sarvazabdasyAnekatvamapyartho na syAttadA'zeSatvarUpasya yAvattvasya gaganepi saMbhavAt yAvattvaparyAptau ca gaganatvavyApakatvasya zabdavyApyatvasya ca saMbha. vAt 'sarva gaganaM zabdavat' ityapi prayogaH syAd na caivaM prayogo bhavatItyanekatvamapi sarvapadArthastAdRzavakSyamANasvarUpasyAnekatvasya cAkAze'saMbhavAt 'sarva gaganam' ityAdiprayogApattiAstItyarthaH / anekatvaM pariSkaroti-tacceti, svArthasya sarvapadArthasya yo'bhedAnvayastAdRzAbhedAnvayastha yad uddezyatAvacchedakaM tatsamAnAdhikaraNo yo bhedaH tadvayaktitvAvacchinnapratiyogitAkabhedastatpratiyogitvamevA'nekatvaM gagane ca gaganavyaktyantaratvAvacchinnapratiyogitAko bhedo na saMbhavatigaganavyaktarekatvAditi "sarva gaganam' ityAdiprayogApattirnAsti. ghaTAdau ca tadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAko bhedaH saMbhavatIti 'sarva ghaTAH' ityAdiprayoga upapadyate ityarthaH / nanu gaganepi ghaTagaganobhayabhedasya dvitvAvacchinnapratiyogitAkasya saMbhavena tatpratiyogitvasya gaganepi sattvAtAdRzabhedamAdAya 'sarva gaganam' itiprayogApattirastItyAzakyA'nekatvaghaTakabhedaM pariSkarotibhedazceti, atra bhedapadena sAmAnAdhikaraNyanirUpakatvaitadubhayasaMbandhena pratiyogitAviziSTo yo bhedastadanyo medo grAhyaH sa ca tadvayaktitvAvacchinna pratiyogitAko bhavati. uktapratiyogitAviziSTastu bhedo dvitvAvacchinnapratiyogitAko bhavati tathA hi-yatra ghaTe dvitvAvacchinnapratiyogitAko baTapaTobha
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvapadam.] shktivaadH| (151) dvitvAdyavacchinnabhedamAdAyAtiprasaGgaH / etAdRzobhayadharmAvacchinne zaktirekaivAto naikadharma parityajyAparamAdAya bodhaH kadAcidapIti na katipayAnekatAtparyeNAzeSakatAtparyeNa vA sarvazabdaH pryujyte| 'caitro dadhi bhukte, maitraH payo bhuGkte, devadatto ghRtaM bhuGkte, viSNumitra: sarvameva' ityAdau sarvapadena pratyekaM dadhipayovRtAnAM bhojanakarmatayA pratipAdanAd yadrUpAvacchinne padAntaropasthApyAthai svArthAnvayastadrUpAvacchinnAnvitatayA yAvaddharmAyabhedo bhavati tatra tatpratiyogitApi bhavatyeva ghaTasyApi tAdRzabhedapratiyogitvAditi tAdRzabhede sAmAnAdhikaraNyam=svapratiyogitAsAmAnAdhikaraNyamapi prApta tAdRzapratiyogitAyA nirUpakatvAt nirUpakatvamapi prAptamiti dvitvAvacchinna pratiyogitAkabhedaH sAmAnAdhikaraNyanirUpakatvaitadubhayasaMbandhena pratiyogitAviziSTo jAtaH sa cAtra bhedapadena na grAhyo yena dvitvAvacchinnabhedamAdAya 'sarva gaganam' ityAdiprayogAtiprasaGgaH syAta, tadvayaktitvAvacchinnapratiyogitAkabhedastUktasaMbandhadvayena pratiyogitAviziSTo na bhavati tatpratiyogitAyA anyaghaTAdivyaktI sattyAt tasya cAnya. ghaTAdivyaktau sattvAta. AkAze ca tadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAkabhedapratiyogitvasya bAdhAt 'sarva gaganam' itiprayogApattirnAstItyarthaH / tavyaktitvAvacchinna pratiyogitAkabhedepi kiMcidbhedIyapratiyogitAsAmAnAdhikaraNyaM kevalamastyeva-tAdRzamedAdhikaraNavaThe svabhedapratiyogitAyAH sattvAt. tathA svapratiyogitAnirUpakatvamapi kevalamastyevetyabhiprAyeNa tadvyavacchedAya sAmAnAdhikaraNyanirUpakatvaitadubhayasaMbandhasya nivezaH kRtaH / atra 'bhedazca sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena svapratiyogitAviziSTAnyo grAhyaH ityapi saadhuH|etaadRsheti-etaadRshobhydhrmaavcchinne yAvattvAvacchinne'nekatvAvacchinne ca sarvapadasyakaiva zaktirastIti naikadharma parityajyAparadharmamAdAya kadAcidapi sarvapadajanyabodho bhavati tathA ca katipayAnekanIlaghaTeSva'nekatvasya sattvepi tAdRzAnekatvatAtparyeNa 'sarve ghaTA nIlAH' itiprayogo na bhavati-tatra yAvattvasyAbhAvAt. tathA gagane'zeSatvarUpoktayAvattvasya sattvepi tAdRzayAvattvatAraryeNa sarva gaganam' itiprayogo na bhavati-gagane uktaanektvsyaabhaavaat| 'sarve ghaTA rUpavantaH' ityatra tu ghaTeSvanekatvamapyasti yAvattvamapyastItyetAdRzasthale sarvazabdaH prayujyate iti na kAcidanupapattirApattivetyarthaH / anekatvayAvattvayorekazaktisvIkAreNa sarvazabdasthAnekArthatvApattirapi nAsti-anekazaktimata evAnekArthatvasvIkArAdityavadheyam / sarvazabdasya vyutpattyantaramAha-- caitra ityAdinA / 'viSNumitraH sarva bhuGkte' ityatra sarvapadena dadhipayodhUtAnAmeva bhojanakarmatvaM pratipAdyate na tu padArthamAtrasya. tadapi dadhipayoghRteSu pratyekameva nAma kadAcit dadhi kadAcit payaH kadAcit ghRtaM kadAcid dvayaM kadAcit tritayamapi bhuGkte iti. na tu viSNumitro yadA bhuGkte tadoktadadhyAditrayameva bhuGkte iti pratipAdyate. tathA cAtra yadrUpAvacchinne=bhojanatvAvacchinne padAntaropasthApyArthe=bhujadhAtUpasthApye bhojane svakarmakatvasaMbandhena svArthAnvayaH uktadathyAdisarvapadArthAnvayastadrUpAvacchinnAnvita
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 1952 ) sAdarza: [ vizeSakANDe - vacchinnA upakrAntAH pratyekaM tAvaddharmAvacchinneSu sarvapadasya zaktayantaramaGgIkAmU, upakrAntaikadharmAvacchinnAnvayayogyatAvirahe vAkyasyAprAmANyAt tAdRzasthale tathAvidhasakaladharmANAmevA'nvayitAvacchedakatayA mAnaniyamaH, tannirvAhikA ca' tathAvidhayAvaddharmaprakArakaM bodhaM janayatu sarvapadam' ityAkArakasaMketarUpA vilakSaNazaktireva tAdRzazaktijJAnenaikadharmaprakArakatrodhajanane'parAparatathAvidhadharmaprakArakabodhasAmagryAH puSpavantapadazaktijJAnena candratvasUryatvayorekataraprakArakabodhajanane'paraprakAraka bodhasAmayyA iva prayojakatvopagamAt / tayA = tAdRzabhojanatvAvacchinnaM yad bhojanaM tadanvitatayA yAvaddharmAvacchinnA: yathAtra davitvapayasvatatvadharmAvacchinnA dadhyAdaya upakAntAH pUrvamuktAH pratyekaM tAvaddharmAvacchinneSu davipayasvadharmAvacchinneSu dadhyAdiSu sarvapadasyAtra zaktayantaraM svIkAryamityanvayaH / zaktisvarUpaM svayameva vakSyati / upakrAntaketi upakrAnteSu dadhyAdiSumadhye dadhitvAdyekadharmAvacchinnasyApi dadhyAderbhojanAdAvanvaya yogyatA virahe nAma yadyupakrAntadadhyAdiSu madhye ekasyApi padArthasya viSNumitrAdau bhojanAdikartRkhaM bAdhitaM syAttadA 'viSNu mitraH sarva bhuGkte' ityAdisarvapadaghaTitavAkyasya prAmANyaM na bhavati - sarvapadenopakAntasakalapadArthAnAmeva parAmarzasaMbhavAditi tAdRzasthale 'viSNumitraH sarvam' ityAyuktasthale tathAvidhasakaladharmANAmeva upakrAntadadhitvAdisakaladharmANAmevA'ntrayitAvacchedakatathA mAnaniyamomti - dadhyAdInAmupakrAntAnAM sarveSAmeva bhojane'nvayAd dadhittrAdInAmanvayitAvacchedakatvaM prAptamityanvayaH / dadhyAdInAM bhojanakarmatvaM paryAyeNa vA syAdekadaiva vA syAdityanyadetat / uktamAnaprayojakazakteH svarUpamAha - tathAvidheti, tathAvidhayAcaddharmaprakArakam = upakrA-tAzeSadharmaprakArakam / sarvavadenAtropakrAntadadhitvAdisakaladharmaprakAra kadadhyAdivizeSyakabodho jAyate itiyAvat / nanvetA zazaktijJAnenApi dadhitvAdiSu madhye ekamAtradharmaprakArakayovaH kiM na syAt tAdRzekadharmAvacchinnepi sarvapadasya zakteH sattvAdevetyAzaGkaya samAdhatte - tAdRzeti, yathA puSpavantapadazaktijJAnena candratvAdidharmaprakArakabodhajanane sUryatvAdiprakArakabodhasAmAnyAH prayoja - katvamastIti puSpavantapadena kevalacandratvAdiprakArakabodho na jAyate kiM tu candratvasUryavobhayaprakArakamevetyuktaM tathA prakRtepyetAdRzazaktijJAnena dadhitvAdyakadharmaprakAra katrova janane'parAparatathAvidhadharmaprakAraka bodhasAmagryAH= payastvanRtatvAdyupakrAntayAvaddharmaprakArako sAmayyAH prayojakatvopagamAdetasthaLe sarva padenaikamAtradharmaprakArakadodhApattirnAstItyantrayaH / nanu prakrAntAnAM dadhyAdInAM pratyekaM bhojanAdAvantraye 'viSNumitro dadhi bhuGkte' 'viSNumitro payo bhuGkte' 'viSNumitro ghRtaM bhuGkte' ityevaM vAkyabhedaH syAdeva sa cAniSTa iti sarvapadasyAtra sAhityaprakAreNa dadhyAdipadArthavAcakatvaM kiM nopeyate nAma dadhyAdInAM saMmilitAnAmeva sarvapadavAvyatvaM kiM na svIkriyate ? tathA ca dadhyAdInAM saMmilitAnAmeva bhojanAdAvantrayaH syAnna tu pratyeka
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvapadam.] shktivaadH| (153) na ca prakrAntAnAM dadhyAdInAM pratyekamanvaye vAkyabhedApatyA sAhityaprakAreNa tAvatpadArthavAcakatvameva sarvapadasya kiM nopeyate itivAcyam, sAhityaviziSTAnvayasya samabhivyAhRtapadArthe yatra bAdhastatrApi tathA prayogAt. vAkyabhedasya ca gatyantaraviraheNeSTatvAt, ata eva pratyekaM putrapazcAdirUpaphalakAmakartavyatayA kratUnabhidhAyAbhihitena "sarvebhyo darzapUrNamAsau" ityanena militAnAM tAvatphalAnAM darzapaurNamAsakartavyatAprayojakakAmanAviSayatvaM na pratipAdyate-prakAntavAcinA sarvanAmapadena militatvena phalAnupasthApanAd api tu pratyekameveti pratyekaphalakAmasyaiva tatrAdhikAra iti yogasiddhayadhikaraNasiddhAntopi saMgacchate // mityuktavAkyabhedApattirnAstItyAzaGkayAha- na ceti / parihArahetumAha-sAhityaviziSTeti, sAhityaviziSTAnAm-saMmilitAnAM dadhyAdInAmanyayasya samabhitryAhRtapadArthe bhojanAdau yatra bAdhastatrApi tathA 'viSNumitraH sarvam / ityAdyukta prayogo bhavatIti na sAhityaprakAreNa tAvatsakalapadArthavAcakatvaM sarvapadasyopaituM zakyate. yadi viSNumitraH kevalaM dadhyAdi kadApi na bhuJyAt dadhyAdisamudAyameva bhujyAt tadA sAhityaprakAreNa tAvatpadArthavAcakatvaM sarvapadasya syAdapi na caivamastItyarthaH / uktavAkyabhedaM gatyantarAbhAvAt strIkaroti-vAkyabhedasyeti / sarvapadasya sAhityaprakAreNa tAvatpadArthavAcakasvAbhAce pramANamAha- ata eveti, yataH sarvapadasya sAhityaprakAreNa saMmilitatAvatsakalapadArthavAcakatvaM nAstyAta evetyarthaH / pratyekamiti- putrapazvAdirUpapratyekaphalakAmakartavyatayetyarthaH / amihiteneti- tathA ca zrUyate " citrayA yajeta pazukAmaH / "aindramekAdazakapAlaM nipet prajAkAmaH " ityAdi " ekasmai vA anyA iSTayaH kAmAyA''Diyante sarvebhyo dIpUrNamAptau" iti ca / ityanena-darzapUrNamAsayAgavAkyena / militAnAmityasya sAhityaprakAreNetyarthaH / darzapaurNamAsaniSThA yA kartavyatA tatprayojakIbhUtA yA kAmanA tadviSayatvaM militAnAM putrapazvAdirUpatAvatphalAnAM na pratipAdyate / ukte hetumAha- prakrAntavAcineti, yadi sarvapadenAtra militatvena rUpeNa tAvasphalAnAmupasthitiH syAttadA " sarvebhyo darzapUrNamAsau " itivAkyena militAnAM tAvatphalAnAM darzapUrNamAsakartavyatAprayojakakAmanAviSayatvaM pratipAdyetApi-- upasthitarUpeNaivAnvayasaMbhavAt. na caivamamti kiM tu pratyekarUpeNaiva phalAnAmupasthitirbhavatIti pratyekameva tAvatphalAnAm " sarvebhyo darzapUrNamAsau " ityanena darzapUrNamAsakartavyatAprayojakakAmanAviSayavaM pratipAdyate iti pratyekaphalakAmasyaiva tatradarzapUrNamAsayoradhikArosti nAma pratyekAlAya pRthak pRthageca darzapUrNamAsayAgadvayaM kartavyamekadA kRtadarzapUrNamAsAbhyAM prakrAntasarvaphalaprAptina saMbhavati kityekaphalasyaivetyarthaH / taduktaM pUrvamImAMsAdhikaraNamAlAyAM caturthAdhyAyatRtIyapAdaikAdazAdhikaraNe "tammAdekaikasya phalasya sAdhanatvena karma codyate. ata eva " sarvebhyaH" iti nirdezopapattiH, anyathA hi sAhityaniyamAd militamidamekameva phalaM saMpannamiti sarvazabdo nopapadyate tasmAd yadA yat phalaM kAmyaM tadA tatsiddhaye jyotiSTomaH prayoktavyaH " iti. zrUyate ca " ekasmai vA anye yajJakratatraH
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ (154) sAdarza: [ vizeSakANDekiMpadasya jijJAsite zaktiH, ata eva svIyajijJAsAjJApanAya kiMpadaghaTitaM praznavAkyaM prayujyate / tatroddezyavAcakakiMpadasya svasamabhivyAhatapadopasthApyavAvacchedakadharmAvacchinnavidheyatAnirUpitoddezyatAvacchedakatvena vakRjijJAsito dharmaH pravRttinimittam, upasthApyatAvacchedakatvAntamupalakSaNatayA'nugamakamzAbdabodhetada'bhAnAt / evaM ca 'kaH pacati' ityAditaH 'pokakRtitvAvacchinnavidheyatAnirUpitoddezyatAvacchedakatvena vakRjijJAsito yo dharmastavAn pacati' ityAkArako'nvayabodhaH, 'kiMciddharmAvacchinnoddezyakapAkakartRtvavidheyakajJAnaM bhavatu' ityAkArakajijJAsAyAstAdRzabodhaviSayakatayA tAzecchAviSayIbhUtajJAnajanakAt 'brAhmaNaH pacati' ityAdyuttaravAkyAt tannivRttiriti tAdRzapraznAnantaraM tathaivottaraM pryujyte| kAmAyA''hiyante sarvebhyo jyotiSTomaH" iti / tadetatsarvaM pUrvamImAMsAcaturthAdhyAyatRtIyapAdasya dazamaikAdazAdhikaraNayordraSTavyam / tathA ca prakRte ' viSNumitraH sarvam ' ityAdAvapi sarvapadasya sAhityaprakAreNopakrAntatAvatpadArthavAcakatvaM na saMbhavati kiMtu pratyekamevetyarthaH / / iti sarvapadam / atha // kiMpadam // saMprati kiMpadazaktinirUpaNamArabhate-kiMpadasyeti / ata iti- yataH kiMpadasya jijJAsAviSaye zaktiratAva svIyajijJAsAbodhanAya kiMpadaghaTitam kaH pacati / ityAdipraznavAkyaM prayujyate ityanvayaH / uddezyabodhakakiMpadasya pravRttinimittamAha- tatreti / yathA 'kaH pacati' ityatra khaM kiMpadaM tatsamabhivyAhatapadaM pacatItipadaM tadupasthApyA pAkakRtireva- AkhyAtasya lAghavArtha kRtAveva tArkikaiH zaktisvIkArAt / tadetatsarvaM vyutpattivAde draSTavyam ) upasthApyatAvacchedakadharmaH pAkakRtitvaM tadavacchinnA yA pAkakRtau vidheyatA tAdRzavidheyatAnirUpitA yA pAkakartayuddezyatA tAdRzoddezyatAyA avacchedakatvena rUpeNa vaktajijJAsito yo dharmo brAhmaNatvAdikaM tadevAtroddezyavAcakakiMpadasya pravRttinimittaM tAdRzadharmavAn jijJAsitaH kiMpadArtha ityanvayaH / atra svasamabhivyAhRtapadopasthApyatAvacchedakatvasya kiMpadajanyazAbdabodhe bhAnaM na bhavatIti tat vidheyatAvacchedakapAkakRtitvAdidharmANAmupalakSaNavidheyaivAnugamakaM bhavati na tu vizeSaNatvena-- vizeSaNasya zAbdabodhe mAnaniyamAdityAha- upasthApyateti / tathA ca 'svasamabhivyAhRtapadopasthApyatAvacchedakatvo. palakSitadharmAvacchinnavidhayatAnirUpitoddezyatAvacchedakatvena vaktajijJAsito dharmaH kiMpadapravRttinimitam' itinirgalitam / svayameva samanvayamAha- evaM ceti / yo dhrm| brAhmaNatvAdidharmaH / anvayabodhaH zAbdabodhaH, sa cottaradAtuH zroturbhavati / jijJAsAyAH svarUpamAha- kiMciditi
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiMpadam . ] shktivaadH| (155) na caivam 'prameyaH pacati' ityuttaravAkyameva na kathaM tAdRzapraznAnantaraM prayujyate ?- tajjanyajJAnasyApi tAdRzecchAviSayatvAditivAcyam, svasamabhivyAhRtapadopasthApyavidheyanyUnavRttidharmAvacchinne eva tAdRzakipadasya zaktayupagamAt / abhedena svArthAnvitoddezyavAcakapadAntarasamabhivyAhRtakipadazakyatAvacchedakagarbhe ca svArthAbhedAnvayitAvacchedakatvopalakSitadharmanyUnavRttitvamapi dharmAze vizeSaNaM deyamAtaH 'ko brAhmaNaH pacati' ityAdipraznAnantaram 'caitraH pacati' ityAdyAkArakottaravAkyaM prayujyate na tu 'manuSyaH pacati' ityAdikam- manuSya tAdRzavodhaviSayakatayA brAhmaNatvAdyavacchinnaviSayakabodhavizyakatayA / tAdRzecchAviSayIbhUtam' kiMciddharmAvanchinnoddezyakapAkakartRtvavidheyakajJAnaM bhavatu' ityAkArakecchAviSayIbhUtaM yajJAnaM tAdRzajJAnajanakam brAhmaNatvAyavacchinnaviSayakajJAnajanakaM yat brAhmaNaH pacati : ityAdhutaravAkyaM tAdRzottaravAkyAt tannivRttiH uktajijJAsAnivRttirbhavatIti tAdRzapraznAnantaram= kaH pacati ' ityAdipraznAnantaraM tathaiva== 'brAhmaNaH pacati ' ityevamevottaraM prayujyate itynvyH| spaSTamanyan / nanu pAkakartari brAhmaNatvavat prameyatvasyApi sattvAt tAdRzapraznAnantaram ='kaH pacati' iti praznAnantaram 'grameyaH pacati' ityuttaravAkyaM kathaM na prayujyate ? tajanyajJAnasyApi-'prameyaH pati' itivAkyajanyajJAnasyApi tAdRzecchAviSayatvAt uktapraznavAkyajJApyajijJAsAviSayatvasaMbhavAdityAzaGkyAha-na ceti / parihAramAha-svasamabhivyAhRteti, svaM kiMpadaM tatsamabhivyAhRtapadaM pacatItipadaM tadupasthApyaM yad vidheyaM pAkakRtistadapekSayA nyUnavRttioM dharmastadavacchinne eva tAdazakipadastha uddezyavAcakakiMpadasya zaktiH svIkriyate prameyatvaM tu na pAkakRtyapekSayA nyUnavRttIti 'prameyaH pacati' ityuttaraM na prayujyate brAhmaNatvaM tu nyUnavRttIti 'brAhmaNaH pacati' ityuttaraM prayujyate ityarthaH / 'ko brAhmaNaH pacati' ityAdipraznAnantaram 'caitraH pacati' ityAdyevottaraM prayujyate na tu 'manuSyaH pacati' ityAdyapi tvaduktaniyamena tannopapadyate manuSyatvasya pAkakRtyapekSayA nyUnavRttitvAdevatyAzakya tanniyAmakamAha-abhedeneti, abhedena abhedasaMbandhena svArthAnvitaM kiMpadArthAnvitaM yad uddezyaM tadvAcakapadAntareNa brAhmaNAdipadena saha samabhivyAhRtaM yat kiMpadaM tacchakyatAvacchedakagameM svArthAbhedAnvayitAvacchedakatvopalakSitadharmApekSayA nyUnavRttitvamapi dharmAze kiMpadazakyatAvacchedakadharma vizeSaNaM deyaM nAmA'bhedena svArthAnvitoddezyavAcakapadAntarasamabhivyAhRtakipadasya svArthAbhedAnvayitAvacchedakaravopalakSitadharmanyUnavRttidharmAvacchinne zaktiH svIkAryA tathA ca ko brAhmaNaH pacati' ityatra svArthasya kiMpadArthasya jijJAsitasya brAhmaNena sahA'bhedAndhayostIti tadvAcakanAhmaNapadena samamivyAhRtasya kiMpadasya svArthIbhedAnvayI brAhmaNaH svArthAbhedAnvayitAvacchedakatraM
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza: (156) [vizeSakANDetvAde hmaNatvAdya'nyUnavRttitvAt tadavacchinnoddezyakatvena jJAnaviSayakecchAyAsta: traa'prtiite| evaM yatrodezyatAvacchedake kiMpadArthasyA'bhedAnvayastatra tadanvayitAvacchedakadharmAvacchinne vizeSaNatApannatadanvayitAvacchedakadharmanyUnavRttidharmAvacchinnoddezya: tAvacchedakatAkaprakRtavidheyajJAnagocarecchA kiMpadena vodhyate evaM ca prakRtasattAniSThavidheyatAnirUpitavaTavRtyuddezyatAvacchedakatAnirUpitasaMkhyAtvanyUnavRttidharmaniSThAvacchedakatvena jijJAsito yo dharmastadvAn kiMpadArthaH, ataH 'kati ghaTAH santi' ityAdau DatipratyayArthasaMkhyAdau kiMpadArthasya jijJAsitadharmAvacchinnasyA'bhedenA'nvayAt saMkhyAtvanyUnavRttidazatvatvAdyavacchinnoddezyatAvacchedakatAkabodhajanakam 'dazasaMkhyAkA ghaTAH santi' ityAdyuttaraM prayujyate / brAhmaNatve svArthAbhedAnvayitAvacchedakatvopalakSitadharmo brAhmaNatvaM tadapekSayA nyUnavRttiryo 'dharmazcaitravAdi tadavacchinne zaktisvIkArAt 'ko brAhmaNaH pacati' ityAdipraznAnantaram "caitraH pacati ityAdyAkArakamevottaraM prayujyate na tu 'manuSyaH pacati' ityAdyAkArakaM manuSyatvAdidharmANa brAhmaNatvAdidharmApekSayA nyUnavRttitvAbhAvAt tadavanchinoddezyakatvena manuSyatvAdyavacchinnoddezyakatvena rUpeNa jijJAsAyAstatra='ko brAhmaNaH pacati' ityAdipraznasthale pratItyabhAvAdityarthaH / __ abhedenoddezyatAvacchedakAncitakipadArthabodhakakiMyadasyArthamAha-evamiti, tadanyayitAvacchedakadharmAvacchinne kiMpadArthAnvayitAvacchedako yo dharmastadavacchinne vizeSaNatApanno yamdanvayitAvacchedakadharmastadapekSayA nyUnavRttiyoM dharmastadavacchinnA uddezyatAvacchedakatA yasya yasmin vA tAdRzaM yatprakR. tavidheyaviSayakaM jJAnaM tAdRzajJAnagocarecchA kiMpadena tatra bodhyate itynvyH| samanvayamAha-evaM ceti, 'kati ghaTAH santi' ityatroddezyo ghaTa uddezyatAvacchedakaM ca DatipratyayAryabhUtA dvitvAdirUpAsaMkhyA tAdazasaMkhyAyAmeva kiMpadArthasya jijJAsitadharmAvacchinnasya : jijJAsitamya abhedenAnvayomtItyatra tadanvayitAvacchedakadharma:=kiMpadArthAnvayitAvacchedakadharmaH saMkhyAtvaM tadacchinnAyAM saMkhyAyAM vizeSaNatApanno yastadanvayitAvacchedakadharma:-kiMpadArthAntrayitAvacchedakadharmaH saMglyAnvaM tanyUnavR. tidharmo dvitvatvaM tritvatvaM dazavatvamityAdikaM tadavacchinnA yA dvinyatritvAdisaMkhyAniSToddezyanAracchedakatA tAdRzoddezyatAvacchedakatAkaM yat prakRtasattArUpavidheyaviSayakaM jJAnaM tAdazajJAnagocarecchA-saMkhyAviSayakajJAnagocarecchA kiMpadenAtra vodhyate iti prakRtasattAniSThA yA vidheyatA tannirUpitA yA ghaTavRttyuddezyatA tAdRzoddezyatAyA yA saMkhyAniSThA'vacchedakatA tAdRzAvacchedakatAnirUpitaM yat saMkhyAtyanyUnavRttidvitvatvatrivatvadazatvatvAdidharmaniSThamavacchedakatvam uddezyatAvacchedakatAvacchedakatvaM tena rUpeNa nAma saMkhyAtvanyUnavRttidharmaniSToddezyatAvacchedakatAvacchedakatvena rUpeNa jijJA. sito yo dharmo dvitvatvadazatvatvAdidharmastadvAnana kiMpadArtha iti 'kati ghaTAH santi' ityAdipraznAtA saMkhyA tvanyUnavRttida zatvatvAdidharmAvacchinnA yA dazatvAdisaMkhyAniSToddezyatAvacchedakatA
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiMpadam , ] zaktivAdaH / (157) yatra coddezyatAvacchedakIbhUtavibhattyAdyartha bhedena kiMpadArthAnvayaH 'kasya putraH sundaraH' ityAdau tatra yAdRzasaMbandhena yadavacchinne tadanvayastAdRzasaMbandhena vizeSadharmAvacchinnavizeSitatadavacchinnaniSThoddezyatAvacchedakatAkaprakRtavidheyajJAnagocarecchA prtiiyte| evaM vidheyavAcakapidasya svasamabhivyAhatapadopasthApyatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnoddezyatAnirUpitavidheyatAvacchedakatayA jijJAsito yo vizeSadharmatAdRzodezyatAvacchedakatAkabodhajanakam 'dazasaMkhyAkA ghaTAH santi' ityAdyuttaraM prayujyate itynvyH| dvitvAdisaMkhyAyAmatroddezyatAvacchedakatApyasti dvitvastrAdikamapyastItyuddezyatAvacchedakatA saMkhyAtvanyUnavRttidvitvatvAdidharmAvacchinnA jAtetyavadheyam / bhedenodezyatAvacchedakAnvitakiMpadArthabodhakakiMpadasyArthamAha- yatra ceti, 'kasya putraH sundrH| ityatroddezyaM putra uddezyatAvacchedakaM ca SaSTyartho janyatvam- kiMcijanyatvaviziSTaputrasyoddezyatvAt tAdRzavibhaktyarthajanyatve kiMpadArthasya jijJAsitasya nirUpitatvarUpabhedasaMbandhenAnvayosti- 'kiM. nirUpitajanyatvaviziSTaputraH sundaraH' itibAMdhodayAt. tathA cAtra yAdRzasaMbandhena nirUpitatvasaMbandhena yadavacchinne-paThyarthasaMvandhatvAvacchinne janyatve tadanyayA=kiMpadArthasya jijJAsitasyAnvayastAdazasaMbandhena-nirUpitatvasaMbandhena (asyavizepitenyanenAnvayaH ) vizeSadharmo yazcaitratvAdikaM tadavacchinnena caitrAdinA vizeSitaM yat tadavacchinnam=paSTayarthasaMbandhatvAvacchinnaM janyatvaM tanniSThA uddezyatAvacchedakatA yasya yasmin vA tAdRzaM janyatyAneSToddezyatAvacchedakatAkaM yat prakRtavidheyajJAnam saundaryaviSayakajJAnaM tAdazajJAnagocarecchA 'kasya putraH sundaraH' ityAdau pratIyate ityetAdRzapraznAnantaraM tAdRzajijJAsAnivartakam 'caitrasya putraH sundaraH' ityAdhuttaraM prayujyate- 'caitranirUpitajanyatAvAn putraH sundaraH' ityarthaH / janyatve coddezyatAvacchedakatAtra spaSTaiva / mAdhavenApyuktam- "niSekadvArA janyatAvAn putrapadArthaH SaSTyarthazca janyatvaM tatra nirUpitatvasebandhena kiMpadArthAnvayastathA ca saundaryatvAvacchinnavidheyatAnirUpitA putratvAvacchinnoddezyatA tanirUpitA yA janyatvAvacchinnAvacchedakatA tannirUpitA nirUpitatvasaMbandhAvacchinnAvacchedakatA tadavacchedakatvena jijJAsitanirUpitatvasaMbandhapratiyogitvanyUnavRttiyoM dharmoM nirUpitatvasaMbandhena tadavacchinnajanyatAvAn putraH sundara ityanvayabodhaH" iti / saMprati vidheyavAcakakiMpadasya zaktimAha- evamiti, yathA 'ayaM kaH' ityatredapadena purovartivyaktimuddizya kiMpadena brAhmaNatvAdivizeSadharmaviSayakajijJAsA kriyate tathA ca svaM kiMpadaM tatsamamivyAhRtaM padam 'ayam' itipadaM tadupasthApyo yaH purovartitrAhmaNAdipiNDastanniSThopasthApyatAvacchedakatvaM brAhmaNatvAdidharme vartata iti tAdazopasthApyatAvacchedakatvopalakSitadharmoM brAhmaNatvAdistadavacchinA yA purovartiniSToddezyatA tannirUpitA yA kiMpadAryaniSThA vidheyatA tAdRzavidheyatAyA abacchedakatayA jijJAsito yo vizeSadharmo brAhmaNatvAdiH tadavacchinnetra kiMpadasya zaktirastIti
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 158 ) sAdarza: [ vizeSakANDe -- stadavacchinne zaktiriti 'ayaM kaH' ityAdAvidantvAyavacchinnAMze vidheyatAvacchedakatvena jijJAsitadharmavAnityAkArako bodhastena tadviSayaka jijJAsAviSayIbhUtajJAnajanakaM ca 'ayaM brAhmaNaH' ityAdyuttaravAkyaM tAdRzamaznAnantaraM prayujyate / evaM yatra vidheye vidheyatAvacchedake vA kipadArthasyA'bhedena bhedena vA'nvayaH 'idaM ki dravyam' 'idaM kasya dhanam' 'bhavataH putrAH kati' 'bhavAn kasya putraH ' ityAdau tatra rItiH pUrvavadUhanIyA / * ayaM kaH" ityAdisyale idantvAyavacchinnAMze = purovartivyaktau vidheyatAvacchedakatvena jijJAsito yo brAhmaNatvAdidharmastadvAn ityAkArako bodho jAyate iti tadviSayaka jijJAsAviSayIbhUtam = uktaboviSayaka jijJAsAviSayIbhUtaM yajjJAnaM tAdRzajJAnajanakam 'ayaM brAhmaNaH' ityAdyuttaravAkyaM tAdRzapraznAnantaram = 'ayaM kaH' ityAkArakapraznAnantaraM prayujyate ityanvayaH / yAdRzadharmAvacchinnamuddizya jijJAsA kriyate tAdRzadharmApekSayA nyUnavRttidharmAvacchinne vidheyavAcakapidasya zaktirjJeyA yathAtra purovartitvadharmAvacchinnamuddizya jijJAsAstIti purovartitvadharmApekSayA nyUnavRttiryo dharmo brAhmaNatvAdiH tadavacchinne zaktiritisAraH / kiM padasya vyutpattyantaramAha - evamiti / pUrvavaditi - 'idaM kiM dravyam' ityatra vidheye dravye ki padArthasyA'bhedenAnvayostIti yathA 'ko brAhmaNaH pacati' ityuktasthale brAhmaNatvApekSayA nyUnavRtti yatratvAdikaM tadavacchinne vipadasya zaktirukA tathA 'idaM ki krayam' ityatra vidheyatAvacchedakaM yadU dravyalaM tadapekSayA nyUnavRttiryo dharmo jalavAdikaM tadavacchinne kiMvadasya zaktirastItyetAdRzaprasnAnantaramuktanyUna vRttidharmAvacchinnajJAnajanakam 'idaM jaladravyam' ityAdyuttaraM prayujyate / " idaM kasya dhanam' ityatra vidheye dhane kiMpadArthasya svatvalakSaNabheda saMbandhenAnyayostIti yathA kasya devasya pUjAM karoti' ityatra devatvApekSayA nyUnavRttirityAdidharmAvacchinne pidasya zaktiH saMbhati tathA 'idaM kasya dhanam' ityatra jijJAsitatvApekSayA nyUnavRtti caitratvAdyavacchinne kiMpadasya zaktirastItyetAdRzapraznAnantaram 'idaM caitrasya dhanam' ityAdyuttaraM prayujyate, atra 'idaM kasya puruSasya vanam' ityevaM pAThe tu puruSatvApekSayA nyUnavRtti caitrattrAyavacchinne zaktirityevaM spaSTaM syAt / 'bhavataH putrAH kati' ityatra putraniSTha vidheyatAvaccheda kI bhUta saMkhyAyAM kiMpadArthasyA'medenAnyayostIti yathA 'kati ghaTAH santi' ityuktasthale saMkhyAtvanyUna vRttidvitvatvAdidharmAvacchinne kaMpadasya zaktirasti tathA 'bhavataH putrAH kati' ityatrApi putraniSTavidheyatAvacchedakatA itipratyayArthabhUtAyAM saMkhyAyAmastIti saMkhyAtvanyUnavRttidharmAvacchinne kiMvadasya zaktirastItyetAdRzapraznAnantaram 'me trayaH putrAH santi' ityAdyuttaraM prayujyate / 'bhavAn kasya putraH' ityatra vidheyaH putro vidheyatAvacchedakaM ca zrayarthabhUtaM janyatvaM tAdRzajanyatve kiMpadArthasya nirUpitavalakSaNabheda saMbandhenAnvayostIti yathA "kasya putraH sundaraH' ityatra manuSyatvAdyapekSayA nyUnavRtticetratvAvacchinne kiMpadasya zaktistathA
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiMpada i.] shktivaadH| "kiminduH kiM padmam" ityAdau cA'vyayakimo vAzabdasyeva vitakArthaH / vitarkazca prayoktuH saMbhAvanAtmakaM jJAnaM tadarthasya ca vizeSyatAsaMbandhena prathamAntaedopasthApye vizeSye. prakAritAsaMbandhena ca tatra vizeSaNasya candrAderanvayaH--nAmAthenA'vyayArthasya bhedAnvaye'virodhAt / yatra vizeSaNavAcakapadamapi prathamAntaM tatrAbhedasaMbandhAvacchinnaprakAritA saMsargaH, yatra ca prakRtyarthavizeSyatayA svArthabodhakavibhaktyantaM padaM tatra kiMpadAsattve tAhazavibhaktyantasamudAyArthasya vizeSye yAzasaMbandhanAnvayastAdRzasaMsargAvacchinnaprakAritaiva tAdRzArthasya kiMpadArthe saMsargo'taH 'kiminduH' ityAdAka'bhedena candrA"bhavAn kasya putraH' ityatrApi kiMpadasya manuSyatvAdyapekSayA nyUnavRtticaitratvAdyavacchine zaktirasti tasya caitrasya nirUpitatvasaMbandhena vidheyatAvacchedake paTyartha janyatve janyatvasya cAzrayatAsaMbandhana putre'ntrayo bhavatItyetAdRzapraznAnantaram 'ahaM caitrasya putraH' ityAdhuttaraM prayujyate ityarthaH / avyayakiMpadasthArthamAha-kimindurityAdinA / saMbhAvanA cAkarmikaviruddhAnekakoTayavagA. hisaMzayarUpA vijJeyA / 'mukha kiminduH' ityAdau tadarthasya-kiMpadArthasya saMbhAvanAyA vizeSyatA-- saMbandhana prathamAntapadopasthApye vizeSyabhUte mukhe'nvayo bhavati--mukha vizeSyatAyAH sattvAt, tatrakiMpadArthasambhAvanAyAM ca prakAritAsambandhena vizeSaNIbhUtacandrAderanvayosti-candrAdiniSThaprakAratAnirUpitaprakAritAyAH sambhAvanAyAM sattvAditi candrAdiprakArakasambhAvanAvizeSyatayA mukhAdebodho jAyate / nanu nAmArthena mukhena nAmArthasyoktavitarkasya kathaM vizeSyatAkhyabhedasaMbandhenAnvayaH syAt ? nAmArthayoramedAnvayasyaiveSTatvAdityAzaGkayAha-nAmArtheneti, nAmArthenA'vyayArthasya bhedAnvayepi virodho nAsti-avyayAtiriktanAmArthayoreva bhedAnvaye virodhAt. atra ca kiMpadamavyayameveti tadarthasya mukhe bhedasaMbandhenApyanvaye na kopi virodha ityarthaH / evamevAtra kiMpadArthena candrAderayuktabhedasambandhenAnvaye virodhAmAvo vijJeyaH / / uktavyavasthA dvidhA vibhajate-yatreti, yatra="mukha kiminduH" ityAdI vizeSaNavAcakamindrAdipadamapi prathamAntaM bhavati tatroktaprakAritA hyabhedasaMbandhAvacchinnaiva saMso bhavati--atra kiMpadAbhAve "mukhaminduH' ityAdAvabhedasambandhenaivendovizeSye mukhe'nvayasambhavAt tathA cAtrAibhedasambandhA. vacchinnaprakAritAsambandhenendoH sambhAvanAyAM tAdRzasambhAvanAyAzca vizeSyatAsambandhena mukhe'nvayo bhavatItya'bhedena candrAdiprakArikA sambhAvanA niyamena pratIyate / yatra ceti-'dhanamidaM kiM caitrasya' ityatra prakRtyarthacaitranirUpitavizeSyatA SaSThyarthasyatvesti- caitrasya svanirUpitatyasambandhena tAdRzaskhatve'nvayAditi prakRtyarthavizeSyatayA svArthabodhikA yA SaSThI vibhaktistAdRzavibhaktyantaM caitrasyetipadamatrAstItyatra kiMpadAsattve 'dhanamidaM caitrasya' ityevamukte tAdRzavibhaktyantasamudAyAthesya caitrasvatvasya vizeSye dhane yAdRzasaMbandhena=AzrayatAsambandhenAnvayo bhavati tatra kiMpadasattve 'dhanamidaM ki caitrasya' ityatra tAdRzasaMsargAvacchinnaiva-AzrayatvasambandhAvacchinnaiva prakAritA tAhazArthasya caitrasvatvasya kiMpadArthe sambhAvanAyAM saMso bhavatItyAzrayatvasaMbandhAvacchinnaprakAritAsaM
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 160) sAdarzaH [ vizeSakAdinakArikA 'dhanamidaM kiM caitrasya' ityAdAvA''zrayatvAdisaMbandhena caitrasvatvAdiprakArikA saMbhAvanA niyamataH pratIyate / 'kiminduH' ityAdau saMbhAvanAbodhottara tatprayojakAlhAdakatvAdisAdharmyapratItistvarthAditi / kutsArthakamapi kvacit kiMpadaM yathA 'ki gauH' ityAdau // tatpadapratipAdyatayA vaktRbuddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinne yatpa; dasya zaktiH. ata eva yatpadenArthapratyAyane niyamatastatpadA'pekSA- tatpadasamabhivyAhArajJAnaM vinoktAnugamakavarmA'graheNa zaktiparicchedasyaivAsaMbhavAt / tacchabdajanyapratipattipUrvamapi tatpratipAdyatayA vakturabhisandhiH prakaraNAdinA sugraha iti na tacchabdajanyapratItaryatpadazaktigrahe'pekSA / nvena caitrasvatvasya kiMpadArthasaMbhAvanAyAM tAdRzasaMbhAvanAyAzca vizeSyatAsaMbandhena vizeSyedhane'nvayo bhavatItyatrAzrayatvasaMbandhena caitrastratvaprakArikA saMbhAvanA niyamana pratIyate ityanvayaH / "kiminduH" ityAdau tAdRzasaMbhAvanAbodhottaraM yA tAdRzasaMbhAvanAprayojikA mukhacandrayorAlhAdakatvAdisAdharmyapratItirjAyate sA'rthAdeva jAyate na tu vyaJjanayA yena vyaJjanAkhyavRtterasmAkaM svIkArApattiH syAdityAha-kiminduriti / nindArthakArkipadamAha-kutsArthakamiti / kiM gauH-nindito gaurityarthaH / atra ca 'uktajijJAsitaviSayakatvasvajanyatvaitadubhayasaMbandhena kiMpadaviziSTo bodho bhavatu' ityAkArakaM padaprakArakabodhavizeSyakazaktijJAnaM vijJeyamiti // // iti kiMpadam / / atha // yatpadam // saMprati yatpadazaktinirUpaNamArabhate- tatpadeti / nigavyAkhyAtoyaM granthaH / yacchabdaH prakramyamANaparAmarzakaH prakrAntaparAmarzakazca bhavati tatra prathamasyArthamAha-- tatpadeti / vartamAnakAlikopakramaviSayaH prakramyamANaH, bhUtakAlikopakramaviSayaH prakrAnta itivivekaH / tatpadapratipAdyaH san yo vaktabuddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitadharmeNa-ghaTatvAdinA'vacchinnastasmin prakramyamANaparAmarzakayatpadasya zaktiritisAraH / ata eveti- yatastatpadapratipAdyatayaiva vaktabuddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinna yatpadasya zaktirata evetyarthaH / tatpadApekSAyAM hetumAha- tatpadeti, tatpadasamabhitryAhArajJAnam yatpadaghaTitavAkyaghaTakatvena tatpadazravaNaM vinetiyAvat, uktAnugamakathamAgraheNa tatpadapratipAdyatvarUpadharmAgraheNa / zaktiparicchedasya-zaktigrahasya / tatpadazravaNAnantarameva ghaTAdau tatpadapratipAdyatvagrahaH saMbhavati tatpadapratipAdyatvaprahe jAte eva ca yatpadazaktimahaH saMbhavati-- tatpadapratipAdya eva prakramyamANaparAmarzakayatpadastha zaktisvIkArAdityarthaH / nanu tatpadapratipAye yatpadasya yatpadapratipAdye ca vakSyamANarItyA tatpadasya zaktiriti parAparazaktiprahe parasparArthajJAnApaM
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatpadam.] shktivaadH| ( 161) iyaM ca vyutpattiH prakramyamANaparAmarzakayacchabdasya-'caitraH samAgato.yastatrAvalokitaH' ityAdau caitrAdipadenApyupasthApitasya yacchabdena bodhanAt, ata eva " sAdhu candramasi puSkaraiH kRtaM mIlitaM yadabhirAmatAdhika" ityAdau tatpadAsalepi na doSaH- pUrvaprakAntasya kRtapadopasthApyavyApArasyaivA'bhedena mIlanAnva yitayA yacchabdena bodhanAt / evam "yaM sarvazailAH" ityAdAvapi, tadanurodhena pUrvaprayuktapadopasthApitepi tasya zaktyantaraM svIkaraNIyam / atiprasaGgazca svaprayoH jakabuddhisthatvamantarbhAvya vaarnniiyH| kSayA'nyonyAzrayadoSaH syAdityAzaGkaya samAdhatte-tacchandajanyeti, tatpratipAdyatayA tatpadapratipAdyatayA / yatpadazaktiprahe tatpadasamabhivyAhArajJAnasyApekSitatvepi tatpadajanyatadarthapratIterapekSA tu nAsti- tatpadapratipAdyatvAnukUlavaktRtAtparyasya tatpadajanyapratIteH pUrvamapi prakaraNAdinA sugrahatvAt tathA ca prakaraNAdigRhItatatpadapratipAdyatvAnukUlavaktRtAtparya viSaye yatpadazaktiprahe noktadoSApattirityarthaH / abhisandhiH tAtparyam / iyaM ceti-uktA vyutpattiH prakrampamANaparAmarzakasyaiva yatpadasyAsti na tu prakrAntaparAmarzakasyApi- prakrAntaparAmarzakayatpadasya niyamana tatpadApekSA'bhAvAt / ukta hetumAha-caitra iti, asmin vAkye yatpadaM prakrAnsaparAmarzakameva na tu prakramyamANaparAmarzakama'ta eva caitrapadenApyupasthApitasya catrasya yatpadena bodho jAyate. yadyuktA vyutpattiH prakramyamANaparAmarzakamAtrayatpadasya na syAttadA " caitraH" ityAdyudAharaNeSu tatpadAbhAvAccaitrAdipadenopasthApitasya yatpadena parAmarzo na syAdeva na caitramastItyuktA vyutpattiH prakramyamANaparAmarzakasyaiva yaspadasyetisiddham / ata eveti-- yata uktA vyutpattiH prakramyamANaparAmarzakasyaiva yatpadasya ata eva " sAdhu " ityudAharaNe na tatpadApekSetyarthaH / ukta hetumAha-pUrveti, pUrvaprakrAntasya kRtamitipadopasthApyasyaiva vyApArasyA'bhedena mIlitapadopasthApyamIlanAnvayitayA yacchandena bodhanAt , atra kRtamitipadopasthApyavyApA. rasya mIlitamitipadopasthApye mIlane'bhedasaMbandhenA'nvayo bhavati, mIlanAbhinnavyApArakartRNi puSkarANItyanvayabodhaH / ' svApekSayA'bhirAmatAdhike candramasyudayaM prApte sati puSkaraiH kamalaiyed mIlitaM tat sAdhu kRtam ' ityudAharaNArthaH / evam " yaM sarvazailAH pravikalpya vatsam " ityatrApi yatpadaM prakrAntaparAmarzakameva na tu prakramyamANaparAmarzakamiti pUrvapadyaghaTakahimAlayapadopasthApyanyApi himAlayasya yatpadena bodho jAyate ityAha- evamiti / tadanurodhena tatpadaM vinApyuktodAharaNeSu yatpadena jAyamAnaprakrAntaviSayakabodhAnurodhena tasya-prakrAntaparAmarzakasya yatpadasya pUrvazyuktena tatpadAtiriktapadenopasthApite zakyantaraM svIkAryamityAha-tadanurodheneti / nanu yadukam ' pUrvaprayuktapadopasthApite yatpadasya zaktiH / tatra pUrvaprayuktAni bahUni padAni bhavanti tadupasthApyArthA api bahava iti kathamabhISTe himAlayAdAkSetra yatpadazaktiniyamaH syAdityAzaGkayAhaatiprasaGgazceti, amISTAtirikte yatpadazaktyatiprasaGgazca sva ( yatpada ) prayojakabuddhisthatvamanta.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ (162) sAdarza: [ vizeSakANDe evaM yatpadopasthApye tatpadazaktibodhyA, ata eva prakramyamANaparAmarzakatacchabdenApi niyamato yatpadamapekSyate- 'tamAnaya ya ihAsti' ityAdAviva 'tamAnaya ghaTa ihAsti' ityAdito ghaTAnayanAdimAteranubhavAviruddhatvAt / prakrAntaparAmarzakasya ca na tadapekSAniyamaH- "tadanvaye zuddhimati" ityAdau vaivasvatAdipadopasthApyasyApi tacchabdena parAmarzAtU, tadanurodhena ca tacchandasyApi pUrvavat pUrvaprayuktapadopasthApita zaktyantaramaGgIkAryam / bhavya vAraNIyo nAma pUrvaprayuktapadopasthApyatAvacchedako yo yatpadoccAraNAnukUlabuddhisthadharmastadavacchinne prakrAntaparAmarzakayatpadasya zaktistathA ca yatpadoccAraNAnukUlabuddhisthahimAlayatvAdidharmAvacchinnatvamabhISTe himAlayAdAveva saMbhavati na padArthAntarepIti nA'nabhISTapadArthe yApadavAcyatvAtiprasaGga ityarthaH / prakramyamANaparAmarzakayatpadasya tu 'tamAnaya ya ihAsti ' ityAdikaM tat padaraTitamudAharaNaM bodhyam / atra ca ' uktAbhISTAviSayakatvasvajanyatvaitadubhayasaMbandhena yatpadaviziSTo bodho bhavatu ' ityAkArakaM padaprakArakabodhavizeSyakaM zaktijJAnamavadhAryam / // iti yatpadam / / atha // tatpadam // uktatatpadAvaziSTaM kiMcidAha- evamiti / tatpadaM prakramyamAgaprakrAntaprasiddhAnubhUtArthaparAmarzakabhedAccaturdhA bhavati tatra prakramyamANaparAmarzakatatpadasya yatpadopasthApye zaktiriti tasya niyamena yatpadApekSA-- yatpadasamabhivyAhArajJAnaM vinA prakramyamANaparAmarzakatatpadasya zaktimahAsaMbhavAditi sarva yatpadavad vijJeyam / yatpadApekSAyAM hetumAha- tamiti, 'tamAnaya ya ihAsti' ityatra yathA caTAnayanAdipratItirbhavati tathA 'tamAnaya ghaTa ihAsti' ityatra na bhavatIti prakramyamANaparAmarzakatatpadasya niyamena yatpadApekSetisiddham / "ghaTa ihAsti tamAnaya' ityatra spaSTaM tatpadena ghaTabAdho jAyate yadyapi tathApyatra prakramyamANaparAmarzaka tatpadaM nAsti kiM tu prakrAntaparAmarzakameva ghaTapadenopakrAntasyaiva tatpadena parAmarzAt prakrAntaparAmarzakatatpadasya tu na niyamena yatpadApekSeti vijJeyaM etatsvayamadhyAha- prakrAnteti, tadapekSAniyama: yatvadApekSAniyamaH / uktaniyamAbhAve hetumAha-- tadanvaye iti, atra pUrvoktavaivasvatapadopasthApitasyApi dhaivasvatasya prakrAntaparAmarzakatacchandena parAmarzI bhavatIti na tasya yatpadApekSAniyamaH / tadanurodhena yatpadaM vinApi jAyamAnaprakrAntaviSayakabodhAnurodhena / pUrvavat yatpadavat / tathA ca pUrvaprayuktapadopasthApyatAvacchedako yastatpadocAraNAnukUlabuddhisthadharmastadacchinne prakrAntaparAmarzakatatpadasya zaktiriti / atrApi 'uktAbhISTaviSayakatvasvajanyatvaitadubhayasaMbandhena tatpadaviziSTo bodho bhavatu' ityAkArakaM padaprakArakabodhavizeSyaka zaktijJAnamanusandheyam /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatpadAvaziSTam.] shktivaadH| (163) upasthitizca svavizeSyakazaktijJAnAdhInA grAhyA. ataH 'pazurasti taM pazya' ityAdau pazvAdipadopasthApitalomAdInAM tadAdizabdena na praamrshH| prasiddhArthakamapi tatpadaM yathA "kalA ca sA kAntimatI" ityAdau // idametadoH pratyakSabuddhiviSaye zaktiH / / adasaH parokSaviSaye zaktiH // svazabdasya svasamabhivyAhRtapadopasthApye zaktiH / samabhivyAhRtatvaM tvekavAkyaghaTakatvam / upasthitizceti-- yasya padArthasya pUrvaprayuktapadena vizeSyatArUpeNa zaktijJAnAdhInopasthitirjAyate tasyaiva tatpadena parAmarzo bhavati na tu vizeSaNayenopasthitamyApIti 'pazurasti taM pazyA ityatra pazupadena vizeSyatayA pazuvyaktarevApasthiti yane iti tApadena pazoreva parAmarzo bhavati, pazupadasya lomaviziSTavyaktau zaktisvIkAreNa pazupadena lomnAM prakAratayaivopasthitirjAyate na vizedhyatayetyatra tatpadena lomaparAmarzo na bhavatItyarthaH / prasiddhArthakatatpadamudAharati--prasiddhArthakamiti / sA-jagatprasiddhayarthaH / "te locane pratidizaM vidhure kSipantI" ityAdau tatpadamanubhUtArthakam, te=anubhUte ityarthaH / // iti tatpadAvaziSTam / / idaMpadasyaitatpadasya ca zaktimAha- idamiti / pratyakSabuddhiviSaye vaktRpratyakSajJAnanirUpitalaukikaviSayatAyati / yathA-- 'ayaM ghaTa:' 'eSa ghaTaH' ityAdi / gaganAtmAdya'pratyakSapadArthamamyuddizya 'ayamAtmA' 'idaM gaganam' ityAdiprayogAnurodhAd idametadoH saMnihitepi zaktiH svIkAryA / vastutastu saMnihite eva zaktiyuktA- pratyakSapadArthasyApi ghaTAdeH saMnihitatvasaMbhavAt / kiM vA pratyakSapadenAtra laukikAlaukikasAdhAraNa pratyakSaM grAhya tatra ghaTAdInAM laukikapratyakSaviSayatvamAtmAdInAmalaukika prtykssvissytvmitivivekH| // iti idametatpade // adaHzabdasya zaktimAha- adasa iti / parokSaviSaye laukikaviSayatAzAlipratyakSabhinnajJAnavipaye ityarthaH, ataH 'asAvAtmA' ityAdiprayogopyupapadyate- Atmano'laukikapratyakSaviSayatvepi laukikapratyakSaviSayatvAbhAvAt / pratyakSasya laukikatvaM ca bAhyendriyajanyatvam / zaktijJAnaM ca pUrvavadeva padaprakArakabodhavizeSyakamanusandheyam // // iti adaHpadam // atha svapadam. svazabdasya zaktimAha- svazabdasyeti / samabhivyAhRtatvapadArthamAha- sameti / tayA ca 'caitraH svaputraM pazyati' ityatra svaM svapadaM tatsamabhivyAhRtapadaM caitrapadaM tadupasthApye caitre'tra svapadasya zakti riti svayutrapadena caitraputrabodho jAyate /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarzaH [vizeSakANDeathaivam- 'caitraH svaputraM pazyati' ityAdAviva 'svaM caitraputraH pazyati' 'caitrabhrAtA svaputraM pazyati' ityAdau kathaM na svazabdena caitraH pratyAyyate ? / mukhyavizeSyavAcakatAvyutpattyabhyupagame 'svaputradarzinaM caitra maitra: pazyati' ityAdau caitrputrbodhaanuphpttiH| na ca tatrAvAntavAkyArthabodhe caitrasya mukhyavizeSyatayA neyamanupapattiritivAcyam, avAntaravAkyArthabodhamantareNA''hatyaiva vizeSye vizeSaNamitirItyA mahAvAkyArthabodhe yatra tAtparya tatra tadanupapatte ritvAt / nanu yadi svapadasya svasamabhivyAhRtapadopasthApye zaktistadA yathA 'caitraH svaputraM pazyati' ityatra svasamabhiThayAhRtacaitrapadopasthApyatvAt svapadaina caitraH pratIyate tathA 'svaM caitraputraH pazyati' caitrabhrAtA svaputraM pazyati' ityAdAvapi svapadena caitrasya pratItiH syAdeva- svasamamivyAhRtacaitrapadopasthApyatvAt. caitrapadasyAtrApi svapadena saha . samabhivyAhRtavAdityAzaGkate- athaivamiti / nanu svasamabhivyAhRtamukhyavizeSyavAcakapadopasthApye svapadasya zaktirasti tathA ca 'svaM caitraputraH pazyati' caitrabhrAtA svaputraM pazyati' ityAdI caitraputrAdereva svasamabhivyAhRtamukhyavizeSyavAcakacaitraputrAdipa. dopasthApyatvAt svapadena pratItirbhavati na tu caitrasya-- tasya svasamabhivyAhRtamukhya vizeSyavAcakapadopasyApyatvAbhAvAt. caitrapadasyAtra svasamabhivyAhRtatvepi mukhya vizeSyavAcakasvAbhAvAt, 'caitraH svaputraM pazyati' ityatra tu caitraH svasamabhivyAhRtamukhyavizeSyavAcakapadopasthApyatvAt svapadena pratIyate iti na kopi doSa ityAzaGkayAha- mukhyeti / evaM hi 'straputradarzinaM caitra maitraH pazyati' ityatra svapadena caitraparAmarza iSTaH sa ca na syAt-- atra maitrasyaiva mukhyavizeSyatvena caitrasya mukhya vizeSyavAbhAvAt, prathamAntArthasyaiva mukhya vizeSyatvasvIkArAdityarthaH / manu tatra='svaputradarzinaM caitraM maitraH pazyati' ityatrA'vAntaravAkyArthabodhe- 'svaputradarzinaM caitram' ityAkArakAvAntaravAkyasya 'svaputraM pazyatIti svaputradarzI caitraH' ityAkArakabodhakAle caitrasya mukhyavizeSyatayoktasthale svapadena caitraparAmarzasya nAnupapattirityAzaGkyAha- na ceti / parihArahetumAha- bhavAntareti, yatrAvAntaravAkyArthabodhaM vinaiva "Ahatyaiva vizeSye vizeSaNam" itirItyA nAma khale kapotanyAyena mahAvAkyArthazedho jAyate tatra tu caitrasyoktasthale mukhyavizeSyatvAsaMbhavAt svapadena caitraparAmarzAnupapattirduvoraivetyarthaH / nanu svArthasya svapadArthasya sAkSAt paramparayA vA yasmin padArthe vizeSaNatvaM bhavati tAhazArthavAcakatvaM svapadasya svIkriyate tathA ca 'svaputradarzinaM caitra maitraH pazyati' ityatroktamahAvAkyArthabodhadazAyAmapi svapadArthasya putrakarmakadarzanadvArA caitre eva vizeSaNatvamastIti svapadena caitra* parAmarzAnuphpattirnAsti, evameva 'caitraH svaputraM pazyati' ityatrApi 'svaputrakarmakadarzanAzrayazcaitraH' itibodhodayAt svapadArthasya paramparayA caitre vizeSaNatvamastyeva, 'caitraH svaM pazyati' ityatra tu
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaktivAdaH / ( 165 ) na ca svArthasya sAkSAt paramparayA vA yadarthe vizeSaNatvaM tAdRzArthavAcakatAvyutpatternAyaM doSa itivAcyam, evamapi 'svaputrazcaitreNa dRzyate' ityAdau caitraputrayodhAnupapatteH / samabhivyAhRta kriyAnvayivAcakatvamApe na vicAraM sahate - paramparayA kriyAnvayitvasya 'caitrabhrAtA svaM pazyati' ityAdau caitrAdisAdhAraNatvAt, sAkSAt kriyAFatata 'caitraH svaM pazyati' ityAdAvapyabhAvAt tatra vibhaktyarthadvAreva nAmAye dhAtvarthayorbhedAnvayasya vyutpannatvAt / + kriyAnvayipratyayArthaM sAkSAdanvayitvavivakSaNAnna doSa iticet / evamapi 'svavyApakavahnisamAnAdhikaraNadhUmavAn parvataH' ityAdau svazabdena dhUmAdiparAmasvapadArthasya caitre sAkSAdeva vizeSaNatvamityAzaGkyAha - na ceti / parihArahetumAha-- evamapIti, 'straputrazcaitreNa dRzyate' ityatra 'caitrakartRkadarzanaviSayaH svaputraH' ityAkArakabodhodayAt caitrasyaiva svaputre vizeSaNatvamastIti svapadArthasya na sAkSAt na vA paramparayApi caitre vizeSaNatvamasti putre eva vizeSaNatvAdityatra strapadena caitrabodhAnupapattiH straputrapadena caitraputrabodhAnupapattirityarthaH / nanu strasamabhivyAhRtakriyAnvayivAcakatvaM svapadasyocyate tathA ca 'svaputracaitreNa dRzyate' ityatra svakartRkatvasaMbandhena darzanakriyAyAM caitrasyAntrayosti 'caitraH svaM pazyati' ityatra tirthAzrayatva saMbandhena caitre darzanakriyAyA anyayosti 'svaputradarzinaM caitram' ityatrApi caitrasya darzanakriyayA'nvayostIti svapadena na caitraparAmarzAnupapattirityAzaGkayAha-- samabhivyAhateti / ukte doSamudghATayati - paramparayeti, yadyatra paramparayA kriyAnvayitvamucyate tadA 'caitrabhrAtA svaM pazyati' ityatra bhrAtRdvArA darzanakriyAyAzcaitrepyanvayostIti svapadena caitrasyApi parAmarzaH syAd na caitadiSTam, etaddoparijihIrSayA yadi sAkSAt kriyAnvayitvamucyate tadA vibhaktadvAraiva sarvatra nAmArthadhAtvarthayobhedenAnvayo bhavati na sAkSAditi 'caitraH svaM pazyati' ityAdAvapi svapadena catraparAmarzo na syAdeva - atizrayatvadvAraiva darzanakriyAyAcaitre'nyayasaMbhavAditya'saMbhava eva doSa ityarthaH / abhedAnvayapi bAdhita eva / padam ] yAprArthe yasya padArthasya sAkSAdanyayo bhavati tadvAcakatvaM svapadasyocyate tathA ca na kopi doSo yathA 'caitraH straM pazyati' ityatra kriyAntrayitipratyayArthe Azrayatve caitrasya sAkSAdevAnvaya: 'svaputratreNa dRzyate ' ityatra kriyAnvayitRtIyApratyayArthe kartRtve caitrasya sAkSAdevAnvayaH 'svaputradarzinaM caitram' ityatra ca kriyAnvayikRtpratyayArthakartRtve caitrasya sAkSAdevAnvaya iti na strapadena caitraparAmarzo nupapattiH, 'caitrabhrAtA svaM pazyati' ityatra tu kriyAntrayipratyayArthe caitrasya na sAkSAdanvaya iti na svapadena caitraparAmarzApattirityAzaGkate - kriyAnvayIti // pariharati-svanyApaketi 'svavyApaka vahnisamAnAdhikaraNadhUmavAn parvataH' ityatrAstItyAdikriyAnvavipratyayArthe parvatasyaiva sAkSAdanvayosti na tu dhUmasyeti svapadena dhUmaparAmarzo na syAdeva iSTazvAtra 1
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 166 ) sAdarza: [ vizeSakANDe -- rzAnupapattervAraNamazakyameva / evam 'caitreNAvalokitaM svaputraM maitraH pazyati' ityAdau caitraputrabodhApattivAraNamapi / na ca svapadArthoM yadarthaghaTitavizeSaNasya vizeSyatAvacchedakakoTau yadarthasya vizeSaNakoTau vA nivizate sa eva padArthaH svazabdavAcyo yathA 'caitreNaM svaputro dRzyate' 'caitraH svaputraM pazyati' ityAdau / 'caitraputraH svaM pazyati' ityAdI 'caitrasya bhrAtA svaputraM pazyati' ityAdau ca svapadArthacaitrasya vizeSaNakoTau caitraghaTitArthasya dharmitAvacchedakakoTau vA na nivizate iti nAtiprasaGgaH / 'caitrAvalokitaM svaputraM maitraH pazyati' ityAdau caitrapadasya caitrakartRke lakSaNayA caitraH padArthaikadezo na tu padArtha iti svazabdAnna tatpratItiH / 'caitreNAvalokitam ' ityAdau tu tAtparyasattve iSyata eva tatastatpratItiH / dhUmaparAmarzaH, evam 'caitreNAvalokitaM svaputraM maitraH pazyati' ityatrA'valokana kriyAnvayitRtIyArthe kartRtve caitrasya sAkSAdevAncayAt svapadena caitrabodhaH syAdeva na caitadiSTamityarthaH / zaGkate na ceti / evaM hi 'caitreNa svaputro dRzyate' ityatra caitrakartRkadarzanasya svaputre'nvayAt tArAdarzanaM vizeSaNaM svaputrazca vizeSya iti vizeSaNIbhUtadarzanaM caitraghaTitameveti yadarthaghaTitavizepaNasya caitraghaTitadarzanasya vizeSyaM svaputro vizeSyatAvacchedakaM ca svapadArtha evetyatra naH svapadeva caitraparAmarzAnupapattiH, 'caitraH svaputraM pazyati' ityatra putrakarmakadarzanasya caitre'nvayAd yadarthasya= caitrasya vizeSaNakoTau=putrakarmakadarzane svapadArthasya nivezostItyatrApi na svapadena caitraparAmarzAnupapattiH, evam svavyApakaddhisamAnAdhikaraNadhUmavAn' ityatrApi svapadArtho dhUmasya vizeSaNakoTau nivizate iti na svapadena 'dhUmaparAmarzAnupapattiH, 'svaputradarzinaM caitram' ityatrApi svapadArthasya caitravizeSaNa koTA pravezAnna svapadena caitraparAmarzAnupapatti: / 'caitraputraH svaM pazyati' 'caitrasya AtA svaputraM pazyati' ityAdau ca svapadArtho na caitrasya vizeSaNakoTau vA caitraghaTitArthasya vizeSaNIbhUtasya vizeSyatAvacchedakakoTau vA nivizate iti na svapadena caitraparAmarzasyAtiprasaGga ityanvayaH / 'caitraputraH straM pazyati' ityatra svapadArthaH putravizeSaNIbhUtadarzane 'caitrasya bhrAtA svaputraM pazyati' ityatra ca bhrAtRvizepaNI bhUtadarzana vizeSaNIbhUtaputre eva vizeSaNamiti pUrvatra svapadena caitraputrasyottaratra ca caitrabhrAtuH parAmarzo jAyate / caitra iti-caitrapadasya caitrakartRke lakSaNayA 'caitrakartRkAvalokanakarmabhUtaM svaputraM maitraH pazyati' iti vAkyArthaH / tatpratIti: caitrapratItiH | svapadArthasya caitreNAnvayo'tra na bhavatItyasya "padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaikadezena " iti nyAya eva mUlam | 'caitreNAvalokitaM svaputraM maitraH pazyati' ityatra tu svapadena caitraparAmarzaviSayaka tAtparyasattvaM tataH strapadAt tatpratItiH caitrapratItiriSyata eva yadA ca vaktuH svapadena maitraparAmarze tAtparya tadA svapadena maitrasyApi pratItiriSThaivetyarthaH /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ svapadam, } shktivaadH| (167) 'svaputradarzicaitradhanam' ityAdau caitraputrIzacaitrasaMbandhitvAdyavacchinne caitrAntasya. vAkye lakSaNAvirahe tu pUrvabhAga parityajya tAdRzalakSyArthaparatAkasya kevalacaitrAdipadasyaiva vA tatra lakSaNA tata eva caitraputrAdipratItyupapattiriti vAcyam , evaM sati 'caitrasya bhrAtrA svaputrI dRzyate ' ityAdI svapadena caitrapatItyApatte. 1ritvAt / maivam sAkSAt paramparayA vA yaH svArthasya vizeSyo yazca samabhivyAhatakriyA. kArakapadArthastadubhayatra svapadasya zaktiH / svavyApakavAdisAmAnAdhikaraNya dhUme' nanu yadi padArthaikadezabhUte caitrAdau svapadArthasyAnvayo na saMbhavati tadA 'svaputradarzicaitravanam' ityatra svapadArthasya caitreNa kathamanvayaH syAt-caitrasya padArthaikadezatvAditi svapadena caitrabodhAnupapattirityAzaGkayAha-svaputreti, 'svputrdrshicaitrdhnm| ityatra mImAMsakamatena caitrAntasya='svaputradarzicaitra' ityetAvanmAtravAkyasya caitraputradarzicaitrasaMbandhitvAvacchine lakSaNA tasya ca dhane'bhedAnvaya iti lakSaNayA svaputrapadena caitraputrabodhAnuphpatti sti, tarkamate tu vAkye lakSaNA na bhavatIti pUrvabhAgam 'svaputradarzi' itibhAgaM parityajya tAdazalakSyArthaparatAkasya caitraputradarzicai. trasambaMdhitvAvacchinnarUpalakSyArthaparasya kevalacaitrapadasyaiva tatra caitraputradarzicaitrasaMbandhitvAvacchinne lakSaNA tasya cAbhedena dhane'ntraya iti tataH-lakSaNAta evAtra caitraputrapratIterupapattivijJeyA. atra pakSe 'caitraputradarzi' iti tAtparyagrAhakamityarthaH / na cetyAdinopapAditaM pariharati-itivAcyamityanena / parihArahetumAha-evamiti, 'caitrasya bhrAtrA svaputro dRzyate ' ityatra caitrabhrAtRkartR. kadarzanasya putrapadArthe vizeSaNatvena caitraghaTitatAdRzadarzanasya vizeSyabhUtaputre svapadArthasya vizeSaNasvAd vizeSyatAvacchedakakoTau pravezostIti svapadenAtra caitrapratItiH syAdeva na caitadiSTam--caitramAtRpratItereveSTattrAdityarthaH / atra 'caitrabhrAtRkartRkadarzanaviSayatAzrayazcaitrabhrAtRputraH / iti zAbdabodhaH / athetyAdinA''zaGkita pariharan samAdhatte-maivamiti / svArthasya-svapadArthasya / spssttmnyt| 'tAdAtmyena zuklasvavAn ghaTaH / ityatra svapadArthasya ghaTaH sAkSAdeva vizeSya iti svapadaM ghaTaparAmarzakam / 'svavyApakavahnisamAnAdhikaraNadhUmavAn parvataH / ityatra svapadArthasya dhUmaH paramparayA-vyApakavayAdidvArA vizeSya iti svapadaM dhUmaparAmarzakam , evam ' svaputradarzicaitradhanam / 'svaputradarzinaM caitram ' ityAdAvapi svapadArthasya caitraH paramparayA vizeSya iti na svapadena caitraparAmarzAnupapattiH / 'caitrasya bhrAtrA svaputro dRzyate / ityatra samabhivyAhRtadarzanakriyAyAH kartRkArakatvaM mAtRpadArthe eveti svapadena bhrAtRparAmarzo jAyate. caitrastu nAtra svapadArthasya vizeSyo na vA samamivyAhRtakriyAkAraka iti nAtra svapadena caitraparAmarzApattiH / ' caitraH svaM pazyati ' 'svaputrazcaitreNa dRzyate / ityAdau caitrasya samabhivyAhRtadarzanakriyAyAH kartRkArakatvAt svapadena parAmajhepapattiH, evam ' caitrasya bhrAtA svaputraM pazyati / 'caitrAvalokitaM svaputraM maitraH pazyati'
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza: ( 168) [vizeSakANDeityAdI : asti ' itikriyAdhyAhArAta svapadArthasya samabhivyAhRtakriyAkArakatvamakSatameveti na svapadAt tatpratItyanupapattiH / evam " kalaze nijahetudaNDajaH kimu cakrabhramakAritA guNaH" ityAdAvapi 'asti ' iti kriyA'dhyAhArAta svaparyAyanijapadAt klshaadiprtiitiH| 'svavyApakavahisAmAnAdhikaraNyaM dhUmasya' ityAdayazca na pryogaaH| idaM tu cintyate-yadrUpeNa samabhivyAhRtapadAdupasthitistadrUpAvacchinnasya svapadArthatve ekena brAhmaNena brAhmaNAntaraputradarzanadazAyAm 'brAhmaNaH svaputraM na pazyati' ityAdiprayogAnupapatti:-anvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkAityAdau darzanakriyAkartumaitrAdestatra tatra svapadena parAmarzo vijJeyaH / 'svapApakavahnisAmAnAdhikaraNyaM dhUme ' ityAdau ' asti ' iti kriyA'dhyAhArAn svapadArthasya dhUmasya samabhivyAhRtAstItikriyAnirUpitamadhikaraNakArakatvamakSatameveti na svapadAt tatpratItyanupapattiH dhUmapratItyanupapattirityAha- svavyApaketi / udAharaNAntaramAha- evamiti, adhyAhRtAstItikriyAnirUpitamadhikaraNakArakAvaM kalaze'styetyatra svaparyAyanijapadena kalazaparAmarzasya nAnupapattirityanvayaH / 'svavyApakatrahnisAmAnAdhikaraNyaM dhUmasya ' ityatra dhUmasya na kArakatvaM saMbhavati-- SaSThayAH kArakavibhaktitvAbhAvAd na vA svapadAthavizeSyatvaM saMbhavati yenAtra svapadena dhUmaparAmarzaH myAdityetAdRzaprayoga evA'zuddha ityAha-- svavyApaketi / ' svapadena svapadArthasya kena rUpeNopasthitirbhavatIti vivina kti-idamityAdinA | svapadasamabhivyAhatabrAhmaNAdipadAd brAhmaNAderyena brAhmaNatvAdirUpeNopasthitirjAyate tAdRzabrAhmaNatvAdirUpAvacchina eva yadi svapadArthastadaikena brAhmaNena brAhmaNAntaraputradarzanadazAyAm ' brAhmaNaH svaputraM na pazyati / itISTopi prayogo na syAdevetyanvayaH / ukta hetumAha- anvayiteti, brAhmaNena brAhmaNAntaraputradarzanadazAyAM brAhmaNatvAvacchinne brAhmaNatvAvacchinnaputrakarmakadarzanAzrayatvaM vizeSaNatvAdanvayi- anvayitvasya vizeSyavizeSaNasAdhAraNatvAt, anyavitAvacchedakaM ca brAhmaNatvAvacchinnaputrakarmakadarzanAzrayatAtvaM tathA cAnvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkasya jAhmaNatyAvacchinnaputrakarmakadarzanAzrayatAtvAvacchinnapratiyogitAkasya brAhmaNatvAvacchinnaputrakarmakadarzanAzrayatvAbhAvasya vizeSye-jAhmaNatvAvacchinne bAdhostIti brAhmaNaH svaputraM na pazyati ' itiprayogo na syAdeva, atra samabhivyAhRtabrAhmaNapadena brAhmaNasya brAhmaNatvena rUpeNopasthitirjAyate iti brAhmaNatvAvacchinna eva svapadArtha iti prAptaM brAhmaNena brAhmaNAntaraputradarzanadazAyAM ca brAhmaNatvAvacchinne brAhmaNatvAvacchinnaputrakarmakadarzanAzrayatvasya satvAt tadabhAvo na saMbhavatItyarthaH / brAhmaNena svaputradarzanadazAyAM tu ' brAhmaNaH svaputraM na pazyati / itiprayogo neSTa ityabhiprAyeNa " brAhmaNAntaraputradarzanadazAyAm " ityuktam / nanu samabhivyAhRtabrAhmaNAdipadasya yo'rtho brAhmaNAdistaniSTha yat tadvyaktitvaM tadavacchinna eva svapadArtha iti brAhmaNena brAhmaNAntaraputradarzanadazAyAM brAhmaNe
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ svapadam . ] shktivaadH| (169) bhAvasya vizeSye bAdhAt / samamivyAhatapadArSaniSThata vyaktitvAvacchinnasya cadarthatvepi vahikAlInadravyavati hRdAdau svavyApakavahikAlInadravyaM mAstitiprayogAnupapattiH / tatra dravyapadasyApi lakSaNayA tattadvyaktitvAvacchinnaparatve mahAnasAdAvapi tathA prayogApattiH- tathAvidhayatAkiMcidvyaktatpabhAvasya tatrA. bAdhAt / vAdRzasamabhivyAhRtasthale yadyavyaktivyApakatAvadestattavyaktitvAvacchinnAbhAvakUTa eva niyamataH pratIyate iticeta ? na- tathAvidhasakalavyaktiniSThatattavyakti'brAhmaNatvAvacchinnaputrakarmakadarzanAzrayatbhAvasya bAdhepi tadvyaktitvAvacchinnaputrakarmakadarzanAzrayatvAbhAvasya nAma tadbrAhmagavyaktiputra / svaputra karmakadarzanAzrayatvAbhAvasya tu bAdho nAstIti brAhmaNena brAhmaNAntaraputradarzanadazAyAmapi ' brAhmaNaH svaputraM na pazyati / itiprayogAnupapattinAstI. yAzaGkayAha-samabhivyAhateti / tadartha tve-svapadArthatve / asmin paMkSepi doSamudghATayati-bahikAlIneti, evaM hi vahnisamAnakAlikaM yanmInazaivAlAdidravyaM tAdRzadravyavati hRdAdI nAma tAdRzahadAdikamudizya 'svavyApakavahikAlikadravyaM nAsti' itISTopi prayogo nopapadyeta yato'troktarItyA dravyapadasamabhivyAhArAt svapadena yakiMcidrvyavyaktireva gRhyateti svapadenAtra dhUmavyakterapi grahaNasaMbhavAt tAdRzadhUmavyApako yo vahistatsamAnakAlikadravyasya mInazaivAlAdede sattvAt 'de svanyApakavatikAlikadravyaM nAsti' itiprayogAnupapattirityarthaH / svapadasthAtra dravyatvAvachinnaparatve tu vahA~ dravyatvAvacchinnavyApakatvameva nAstIti dravyatvAvacchinnavyApakavatikAlikadravyasya hRdAdAva'sattvAdevoktaprayogAnupapattirnAstItyayaM doSaH svapadastha tavyaktitvAvacchinnaparatve pradarzita ityanusandheyam / nanUktasthale dravyapadamapi lakSaNayA tadvyaktitvAvacchinnaparameva tathA ca yatkiMcidvyavyaktidhUmAdivyApakIbhUtavahnisamAnakAlikasya yatkiMcidghaTAdidravyavyakterabhAvasya hRdAdau bAdhAbhAvAd vahikAlikadravyavatyapi hradAdau 'svavyApakavahnikAlikadravyaM nAsti' itiprayogAnuparattirnAstItyAzajhyAha- tatreti / atrApi doSamudghATayati- mahAnasaiti, evaM hi tathAvidhasya-tadvayaktitvAvacchinnapratiyogitAkasya yatkiMcidvayaktyabhAvasya svavyApakavahnikAlikakiMcidvyavyaktyabhAvasya tatra-mahAnasAdAva'bAdhAt mahAnasAdAvapi tathA='svavyApakavahnikAlikadravyaM nAsti' iti prayogasyApattiH syAdeva na caitadiSTamityarthaH / nanu yadyadvayaktinirUpitavyApakatA vahnau vartate tattadvayaktitvAvacchinna pratiyogitAkAbhAvAnAM samudAya eva tAdRzasamabhivyAhRtasthale- 'svavyApakavAhikAlikadravyaM nAsti' ityAdisthale niyamataH pratIyate mahAnase ca tAdRzAbhAvasamudAyastha bAdha eva- svavyApakavahikAlikakiMcidbhUmAdidravyavyaktaH sattvAdevetyAzaGkate- tAdRzeti / pariharati-- neti / tatheti--viziSTabuddhau vizeSaNajJAnasya kAraNatvAduktavahivyApyatayaktitvAvacchinnAbhAvakUTajJAnArthaM tathAvidhasakalavyaktiniSThA. nAm-uktavahivyApyasakalavyaktiniSThAnAM sarveSAM tadvayaktitvAnAM jJAnApekSA prAptA na ca sarveSAM
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ (170) . sAdarza: [vizeSakANDetvAnAM yugasahasreNApi jJAtumazakyatvAt, kadAcit kasyacijjJAnasaMbhavepi katipayatattavyaktitvAvacchinnamAtropasthitidazAyAM. katipayAbhAvamAtragocarapratIterapyaGgIkAryatayA tAdRzaniyamasya sudUraparAhatatvAditi / / __ atra kecida- 'brAhmaNaH svaputraM pazyati' ityAdau svapadaM brAhmaNatvAvacchinnArthakameva vizeSyIbhUtabrAhmaNatvAdyavacchinne ca svapadArthavaTitasya brAhmaNaputradarzana kartRtvAdirUpavizeSaNasya na kevalamAzrayatvAdisaMbandhenAnvayaH api tu svAzrayatvasvanirUpakadarzanaviSayaputrajanakatvobhayasaMbandhenaiva. evaM ca tatra tatra natrA tAdRzobhayasaMbandhAvacchinnatadabhAva eva pratyAyyate'to noktadoSAvasara iti vadanti / tayaktitvAnAM yugasahasreNApi jJAnaM saMbhavatItyarthaH / uktasakalatadvayaktitvAnAM jJAnamabhyupagamyApi doSamAha- kadAciditi, kadAcit kasyaciduktasakalatadvayaktitvajJAnasaMbhavepi 'svavyApakavahikAlInadravyaM nAsti' ityatra katipayAnAmeva vahivyApyakatipayavyaktiniSThAnAM tadvayaktitvAnAmupasthitidazAyAmapi vahnivyApyakatipayavyatyabhAvaviSayakaM jJAnaM jAyate eveti tadaGgIkAryatayA tAdazaniyamaH uktAbhAvakUTapratItiniyamaH sudUraparAhata ityarthaH / __kasyacinmatana svapadArthaM samAdhatte- atreti / svapadaM brAhmaNatvAdyavacchinnArthakameva nAma svapadasamabhivyAhRtamrAhmaNAdipadena brAhmaNAderyena brAhmaNatvAdirUpeNopasthitirjAyate tAdRzabrAhmaNavAdyavacchinna eva svapadAthoM vijJeyaH / svAzrayatveti-- svamuktadarzanAdikartRtvAdikaM tadAzrayatvamapi brAhmaNemti tAdRzakartRtvAdinirUpakaM yad darzanaM tadviSayaH putrastajanakatvamapi 'brAhmaNaH svaputraM pazyati' ityatra brAhANemtItyetadubhayasaMbandhena svapadArthaghaTitasya brAhmaNaputradarzanakartRtvasyAnbayo brAhmaNe bhavatIti tatra tatra='brAhmaNaH svaputraM na pazyati' ityAdau nA tAdRzobhayasaMbandhAvacchi. naH uktobhayasaMbandhenaiva tadabhAvaH= brAhmaNaputradarzanakartRtvAbhAvaH pratIyate sa ca brAhANena brAhmaNAntaraputradarzanadazAyAmapi tAdRzabrAhmaNe saMbhavatyeva- brAhmaNaputrakarmakadarzanakartRtvAzrayatvasya brAhmaNe sattvepi tAdRzadarzanaviSayaputrajanakatvasyAbhAvAt- dRzyamAnaputrasya tadanyabrAhmaNajanyatvAditi brAhmaNena brAhmaNAntaraputradarzanadazAyAmapi 'brAhmaNaH mvaputraM na pazyati' itiprayogasyAnupapattirnAstI. tyarthaH / atra kevalAzrayatvasaMbandhaniveze brAhmaNena brAhmaNAntaraputradarzanadazAyAmuktarItyA 'bAhmaNaH khaputraM na pazyati' itiprayogAnupapattiH- brAhmaNe brAhmaNAntaraputradarzanakartRtvAzrayatvasyaiva sattvAt. svapadasya brAhmaNatvAvacchinnaparatvAt, kevalamvanirUpakadarzanaviSayaputrajanakatvasaMbandhaniveze ca svenAdRzyamAnasvaputrasyA'nyakartRkadarzanakAlepi 'brAhmaNaH svaputraM pazyati' itiprayogaH syAdU brAhmaNe saMbandhabhUtajanakatvasya satvAd na caitadiSTamityubhayasaMbandhanivezaH kRtH| 'svavyApakavatikAlikA dravyaM nAsti' ityatrApyevaM rItyA svapadaM dravyapadaM ca dhUmAdivyaktiparameva tAdRzadhUmAdivyatyabhAvasya hRdAdau satvAt 'de svavyApakavatikAlikadravyaM nAsti' itiprayogAnupapattirnAsti mahA.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekapadam.] zaktivAdaH / (171) ekazabdasya kaivalyAdiviziSTe zaktiH / kaivalyaM ca sajAtIyadvitIyarAhityam, tacca sajAtIyaniSThabhedA'pratiyogitvam / sajAtIyatvaM coddezyavizeSaNavAcakaikazabdAt kaivalyaghaTakatvena prakRtavidheyavattvarUpaM pratIyate tathA ca 'atrAyameko bhuGkte' ityAdau 'etaddezAdhikaraNakabhojanakartRniSThabhedApratiyogyadhyamatra bhuGkte' ityAyAnasAdau ca tAdRzadhUmAdivyatyabhAvamya bAdhAt 'mahAnase svavyApakavahnikAlikadravyaM nAsti' itiprayogApattirnAsti / kSetraNa svaputro dRzyate' ityAdAvAlyAtArthakarmatvasya svA''zrayatvasvanirUpakadarzanakartRjanyatvaitadubhayasaMbandhena putrAdAvanvayaH / 'caitraH svadhanaM pazyati' ityAdau svAzra svasvanirUpakadarzanaviSayadhanasvAmitvaitadubhayasaMvandhena kartatvAdezcaitrAdAvanvayaH / 'brAhmaNaH svaM pazyati' ityAdau svAzrayatvasvanirUpakadarzanaviSayavyaktyabhinnatvasaMbandhena brAhmaNAdau kartRtvAdyanvayastena brAhmaNena brAhmaNAntaradarzanadazAyAmapi 'brAhmaNaH svaM na pazyati' ityAdiprayogAnupapattirnAstItyAdi svayamanusaMdheyam // iti svapadam // atha // ekapadam // ekazabdasya zaktimAha-eketi / kevalasya bhAvaH kaivalyam / AdipadAdekatvAdiviziSTepi zaktiH / "eke mukhyAnyakevalAH' ityamaraH / kaivalyapadArthamAha- kaivalyaM ceti ! sajAtIyadvitIyarAhityapadArthamAha- tacceti / anekavyaktikA baTAdayaH parasparaM sajAtIyA bhavantIti tatrAnyaghaTavyaktiniSThaitadbaTavyaktipratiyogikabhedasya pratiyogitvametaddhaTavyaktau vartate. yasya ca sajAtIyaM dvitIyaM na bhavati tatra sajAtIyaniSThasvapratiyogikabhedapratiyogitvamapi na bhavati yathA brahmaNi / bhedapadena cAtra tadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAko bhedo grAhya iti na dvitvAvacchinna pratiyogitAkabhedamAdAya doSApattiH / ekapadaM coddezyavizeSaNavAcakamapi bhavati vidheyavizeSaNavAcakamapi bhavati tatroddezya vizeSaNavAcakaikazabdArthIbhUtakaivalyaghaTakaM sAjAtyapadArthamAha-sajAtIya tramiti / kaivalyaghaTakalveneti-uddezyavizeSaNavAcakaikazabdArthabhUtaM yatkaivalyaM tadghaTaka yat sajAtIyatvaM tat prakRtavidheyavattvarUpaM pratIyate ityarthaH / udAharati-atreti, 'atrAyameko bhuGkte' ityatredampadabobhyavyaktimuddizyaitadezAdhikaraNakabhojanakartRtvaM vidhIyate tatredampadabodhyavyaktAvevaikapadArthaH kaivavyaM vizeSaNamastItyatroddezyavizeSaNavAcakamekapadam / uktavAkyajanyazAbdabodhasvarUpamAha-etadezeti / atraitadezAdhikaraNakabhojanakartRtvaM prakRtavidheyamastIti tAdRzabhojanakartRtvavAMstAdRzamojanakartA sajAtIyaH saMbhavati sa cAtra nAstyeva-dvitIyasyaitaddezAdhikaraNakabhojanakartarabhAvAditi tAzasajAtIyaniSThabhedApratiyogitvamidampadabodhyavyaktau prAptaM tadeva kaivalyamityarthaH / atra sajAtIyA'prasiyA sakalalakSaNAprasiddhirityanusandheyam / atra 'prakRtavidheyavattvenaikatvasaMkhyAyattvaM kaivalyam' ityapi vaktuM zakyate etaddezAdhikaraNakabhojanakartRtvavattvenekatvasaMkhyAvatvaM ceda
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra 172) sAdarzaH [vizeSakANDekArako bodhaH / zakyatAvacchedakAnugamazvoktadizA cintanIyaH / 'ayaM phalamekaM bhuGkte' 'phalamekaM bhunAnastiSThati' ityAdau vidheyatAvacchedakakoTipraviSTArthakaikapadAcca yAzArthavizeSaNatApane yadavacchinne svArthAnvayino vizeSaNatvaM tAdRzArthAnuyogikAnvayapratiyogitvaviziSTatadrUpAvacchinnAnuyogikAnvayapratiyoginiSThabhedApratiyogitvarUpakaivalyaM pratIyate, atastatraitatkartRkabhojanA madabodhyavyaktAvastyeva anyatra ca nAstIti na kopi doSo na vA lakSaNaghaTakapadArthAnAmaprasidvirapi / zakyateti-'ayamekaH' ityAdI kaivalyaviziSTayana caitrAdereva vAcakamekapadaM bhavatIti caitratvAdikaM zakyatAvacchedakaM tadanugamakaM ca sajAtIyaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakatvamupalakSaNa-vidhayA vijJeyaM tathA ca svajAtIyaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakabophlakSitadharmAvacchinne ekapa* dasya zaktiriti kalpyate / "svArthAnvayitAvacchedakadharmAvacchinnoddezyatAnirUpitavidheyatAvacchedaka* lopalakSitadharmAvacchinnavanniSTabhedApratiyogitvAvacchinne ekapadasyazaktiH" itimAdhavAbhiprAyaH, atra svamekapadam, vidheyatA coktabhojanakartRtve vidheyatAvacchedakatvaM coktabhojanakartRtAtve tadupalakSitadharma uktabhojanakartRtAtvaM tadavacchinnamuktabhojanakartRtvaM tadvAn bhojanakartA taniSThabhedApratiyogisvApacchinne ekapadasya zaktiriti tadarthaH / vidheyavizeSaNavAcakaikapadamudAharati-ayamiti / 'ayaM phalamekaM bhuGkte' ityatredampadabobhyavyaktimuddizyaikaphalakarmakabhojanakartRtvaM vidhIyate, dvitIyodAharaNe cedampadabodhyavyaktimuddizyaikaphala. karmakabhojanakartRtvaviziSTA sthitirvA tAdRzabhojanakAlikA sthitirvA vidhIyate ityekapadaM vidheyatAvacchedakakoTipraviSTakaivalyaviziSTArthakam / etAdRzaikapadAd yAdRzaM kaivalyaM pratIyate tamniSakti-- yAdRzeti, atradampadabodhyakartRkabhojanakarmabhUtameva sajAtIyaM saMbhavatIti tAdRzasajAtIyadvitIyarA. hityalakSaNaM yatkaivalyaM tAdRzakaivalyaviziSTaphalasya dvitIyArthakarmatve'nvayaH karmatvasya ca svanirUpakatvasaMbanvena bhojanavyApAre tasyAzrayatve tasyedampadabodhyavyaktAvanvayastathA ca yAdRzArthapadenA. traitatkartRkabhojanaM grAhya tatra vizeSaNatApane karmatve yadavacchinne karmatAtvAvacchinne svArthAnvayinaH= ekapadArthakaivalyAntrayinaH phalasya vizeSaNatvaM tAdRzArthAnuyogikaH etatkartRkabhojanapadArthAnuyogiko yo'nvayaH karmatvAnvayastAdRzAnvayapratiyogitvaviziSTaM yat tadapAvacchinnam karmatAtvAva. cchinnaM karmatvaM tadanuyogiko yo'nvayaH phalAnvayastAdRzAnvayapratiyogibhUtaM yat phalAntaraM tanni. TabhedasthA'pratiyogitvarUpaM kaivalyamatraikapadena pratIyate ityanvayaH / atra bhojanapadArthe karmatvasya yo'nvayastasyAnuyogi bhojana pratiyogi ca karmatvam, karmatve ca yaH phalAnvayastasyAnuyogi karmatvaM pratiyogi ca phalam / samanvayamAha-ata iti, tatra uktodAharaNayoH, etatkartRkabhojananiSTho yaH karmatvasaMsargastatpratiyogibhUtaM yat karmatvaM taniSTho yo bhojyaphalAdisaMsargastatpratiyogibhUtaM yat bhojyaphalAdikaM tanniSThabhedasyA'pratiyogitvaM phalAdau pratIyate ityanvayaH / atrA
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyakANDAvaziSTam.] zaktivAdaH / (173) diniSThasaMsargapratiyogikarmatvAdiniSThasaMsargapratiyoginiSThabhedApratiyogitvaM phalAdau pratIyate / ekasamAnArthakamAtrAdipadasthalepyetAdRzI pratItiriti kRtaM pallavitena // gavAdizabdAta saMsthAnarUpAkRterapi bodhasyAnubhavikatayA gotvAdijAtivat sApi gavAdipadavAcye vizeSaNam / tasyAzca vAcyavizeSaNatvepi na pravRttini: mitatA- sAkSAtsaMbandhena vAcyavRttitvAbhAvAtU. akyavasaMyogarUpAyAstasyAH sAmAnAdhikaraNyasaMbandhenaiva gavAdI satvAt / atra zaktyA jAtyAkRtyorekapyuktapratiyogibhUtaphalAdyaprasiddhayA sarvamaprasiddha syAditicintyam / atra 'svasamabhivyAhatapadArthanirUpitavibhaktyarthavattvenaikatvasaMkhyAvatvaM kavalyam' ityapi vaktuM zakyate bhojananirUpitadvitIyArthakarmatvavattvanaikatvasaMkhyAvatvaM cAtra phale'kSatameva, evam 'ayamekena bANena hanti' ityatra bANa karNatvavattvenaikatvavattvamakSatameva / 'ekasya caitrasya dhanam' ityatra dhananirUpitaSaSThayarthasvAmitvasattve. naikatvavattvaM caitre'styeveti bodhyam / ___ ekasamAnArthakamAtrAdipadArthamAha--ekasamAneti / etAdRzI pratItiH kaivalyapratItiH / yathA. 'ayaM phalamAtraM bhuGkte' 'atra caitramAnaM vartate' ityAdi / granthakAroktadizA zaktijJAnamatra 'sajAtIyaniSThabhedApratiyogitvaviziSTaviSayakatvasvajanyatvaitadubhayasambandhenaikapadaviziSTo bodho bhavatu' ityAkArakaM padaprakArakabodhavizeSyaka vijJeyam / kiM kA 'uktavibhattyarthavattve satyekatvasaMkhyAvadviSayakatvasvajanyatvaitadubhayasaMbandhenaikapadaviziSTo bodho bhavatu' ityevaM vaktavyam / evaM dvayAdizabdAnAM dvitvAdiviziSTe zaktiravagantavyAM // ityekapadam // uktagranthena sAmAnyazabdAnAM vizeSazabdAnAM ca zaktinirUpaNaM samApya kiMcitsAmAnyakANDAvaziSTamupakramate- gavAdizabdAditi / prAyo nigadavyAkhyAtoyaM granthaH sAAkRtiH / gavAdipadavAcye gavAdipadavAcyavyaktau / tasyAH AkRteH / pravRttinimittalakSaNaM ca sAmAnyakANDe 4 0 uktam / AkRtI vAcyatvavAcyopasthitiprakAraravayoH sattvapi sAkSAtsaMbandhena vAcyavRttitvaM nAstItyAha- sAkSAditi / sAkSAtsaMbandhaH saMyogasamavAyAdirUpo vijJeyaH / "yani saMsargatAyAM pratiyogyanuyogiviSayatAnirUpitatvaM sa eva sAkSAtsaMbandhaH" iti harinAthamahAcAryaH / AkRteH sAkSAtsaMbandhena vAcyavRttitvAbhAve hetumAha- avayaveti / tasyAH AkRteH / yatraivA'vayaveSva'vayavasaMyogarUpAkRtivartate tatraivA'vayaceSu vyaktirapi vartate iti sAmAnAdhikaraNya- . saMbandhenAkRtergavAdivyaktivRttitvaM prAptaM na tu samavAyAdisAkSAtsaMbandhena, kiM vA svasamavAyisamaveta khasaMbandhenAkateyaktivRttitvaM vijJeyaM svamAkRtistatsamavAyI avayasamudAyastatra samavetatvaM vyaktAvastIti tena saMbandhenetyarthaH / refepako gavAdipadAnAlena zaktirityAiyo gavAdipadena kevalajAtiviziSTAyA vA kevalAkRtiviziSTAyA vA vyakterbhAna na bhavati kiM tUmayaviziSTAyA eveti hetorubhayaviziSTavyaktAvekazaktirityarthaH / kiM ca jAtyAkRtilakSaNavizeSaNabhedena
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ (174 ) sAdarza: [ vizeSakANDe - taravinirmANA'parabhAnavirahAdvAghavAccobhayaviziSTe gavAdipadasyaikeva zaktiH svIkriyate zakyavizeSaNabhedepi puSpavantAdipadavad dhenvAdipadavacca zaktyaikyasya durapavAdatvAt / yasvekaviziSTAparAvacchinne zaktiriti / tadasat - vizeSyavizeSaNabhAve viniMgamanAvirahAd gavAdyaMze sAkSAdubhayaprakAraka bodhasyAnubhavasiddhasya durapavAdatvAcca / yatra kevalAkRtiviziSTe gavAdipadasya tAtparya yathA " piSTakamayyo gAvaH " ityAdau tatra zuddhagotvAdyavacchinna paradhenvAdipade iva lakSaNaiva / jAtyAkRtiviziSTAyAM vyaktau zakteraikyam " jAtyAkRtivyaktayaH padArthaH " iti nyAyasUtre bahuvacanamupekSya " padArthaH " ityekavacanAntaM nirdiSTavato maharSerapyanumatam // zaktibhede gauravamapi syAdityAha - lAghavAcceti / nanu vizeSaNabhede kathaM zaktyaikyaM syAdityAzakayAha - zakyavizeSaNeti yathA sUryavacandravarUpavizeSaNabhedepi candrasUryayoH puSpavantapadasyaikaiva zaktistathAtrApi zaktyaikyamityarthaH / nanu puSpavantapadasthale candratvaM candre sUryatvaM ca sUrye vizeSaNamiti na vizeSaNabhedo yena taddRSTAntenAtra zakteraikyaM syAdityAzaGkayAha -- cenvAdIti, yathA dhAnakarmatvagotvarUpavizeSaNabhedepi dhenupadasya dhenuvyaktAvekaiva zaktistathA prakRtepi zaktyaikyaM durapavAdamevetyarthaH / isa yattviti, eketi - svA ( jAtyA) dhArAdhikaraNavRttitvasaMbandhena jAtiviziSTA yA''kRtistadavacchinnavyaktau kiM vA svA ( AkRtya )dhikaraNavRtti ( vyakti samavetatva saMbandhenAkRtiviziSTa yA jAtistadavacchinnavyaktau gavAdipadAnAM zaktiH, vizeSaNabhedena zaktibhedApattirnAstivyaktau dvayorvizeSaNatvAbhAvAdityarthaH / pariharati-tadasaditi / hetumAha- vizeSyeti, jAtAvAkRtevIsskRtau jAte vizeSaNatvaM syAdityatra vinigamakAbhAvAdeka viziSTAparAvacchinne zaktirna saMbhavatItyarthaH / kiM ca gavAdiviSayakabodhakAle jAtyAkRtidvayameva vyaktivizeSaNatvena bhAsate iti mektivizeSaNatvamevetyAha- mavAvaMzeti / yatreti - piSTakanirmitagovyaktiSu gotvajAtera svIkArAdAkRtezca sattvAd gavAdipadAnAM lakSaNaitra na zaktiH zakterjAtyAkRtyubhayaviziSTavyaktAveva svIkArAdityarthaH / prakRte dRSTAntamAha- zuddheti yathA dhenupasva-dhAnakarmatvagotvobhayaviziSTavyaktau zaktisvIkArAt kevalagotvaviziSTavyaktau lakSaNaiva tathA prakRtepItyarthaH / jAtyAkRtiviziSTavyaktau zakterevaye mAnamAha - jAtyAkRtIti / bahuvacanamupekSyetyasya "padArthAH" ityanuktvetyarthaH / uktasUtreNa jAtyAkRtivyaktiSvekapadArthatvaM tatpadajanyaika bodhaviSayatvaM prAptaM tacca zaktyaikyaM vinA na saMbhavatIti bhAvaH // // iti sAmAnyakANDAvaziSTam //
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsakamatam.] shktivaadH| ( 175) mImAMsakAstu gavAdipadAnAM jAtireva vAcyA na tu vyaktirAkRtirvA- vyaktizaktimatIpa svarUpatastasyA grahAsaMbhavena zaktijJAnaprakArIbhUtAyAM jAtI zaktestadavacchedakatAyA vAvazyakalpanIyatayA vyaktyAdau tatkalpanAyAM gauravAt prayojanavirahAcca / vyaktizaktimate jAterupalakSaNatvAsaMbhavaH prAgeva darzitaH / yathA vyaktizaktimate jAtyaze zaktistadavacchedakatA vA tadvizeSaNAnavacchinnaiva tathA jAtizaktimatepi sA tathaiveti na gotvatvAdipravezAd gauravazaGkApi. na hi jAtizaktimatepi zAbdabodhe sA kiMciddharmaprakAreNa bhAsate yena prakArabhAnArtha prakAravizeSamantarbhAvya zaktiH kalpanIyA. api tu svarUpata eka / mImAMsakayorbhaprabhAkarayormadhye saMprati zaktivicAra bhaddamatamanuvadati- mImAMsakA ityAdinA / mImAMsakamate gavAdipadAnAM gotvAdijAtAdeva zaktirna tu vyaktau gauravAta, jAtizca vyakti vinA na tiSThatyA''nayanAdInAM ca jAtAvanvayAsaMbhavAjAtiya'ktimAkSipati tAdRzAkSepeNa vyaktibodho jAyate itisiddhAntaH / mUlagranthazca vizeSato nigadavyAkhyAta eva / AkRtirveti cintyam- mImAMsakairAkRtereva jAtitvasvIkArAditi / ukte. hetumAha- vyaktizaktIti, tasyAH vyaktaH / tadavacchedakatAyAH zaktyavacchedakatAyAH zakyatAvacchedakatAyA itiyAvat / tatkalpanAyAm:zaktikalpanAyAm / tArkikairvyaktauM zaktisvIkArepi jAtAvapi zaktiH svIkriyate eva vyaktI svarUpataH jAtinarapekSyeNa zaktimahAsaMbhavAd AnantyavyabhicAradoSAditi jAtAyeva shktiyuktetyrthH| prayojanavirahAditi- vyaktau zaktisvIkArasya vyaktimAnameva prayojanaM tacca vyaktI zaktyasattvepi jAtyAkSepeNa saMbhavatyevetyarthaH / nanu vyaktizaktimate jAterupalakSaNatvaM vakSyAmastathA ca jAtau zaktyapekSAbhAvAna gauravamityAzaGkayAha- vyaktizaktimata iti, gotyAdijAterupalakSaNatve upalakSaNatvAvizeSAd gavAdipadajanyazAbdabodhe dravyatvAderapi bhAnApattiH syAditi tadvAraNAya govAdijAtervyaktivizeSaNatvameva svIkArya tathA ca jAtAvapi zaktisvIkArApattyA gauravaM syAdevetyarthaH / prAk sAmAnyakANDAnte / nanu gotvasvAdyavacchinnAyAmeva gotvAdijAtau zaktiH syAditi jAtizaktimate gotvatvAdipravezAd gauravamityAzaGkayAha- yatheti / tadvizeSaNAnavacchinnaiveti- tad= gosvAdijAtistadvizeSaNIbhUtaM yad gotvatvAdikaM tadanavacchinnaivetyandhayaH / sA-zaktiH / tathaiva= tadvizeSaNAnavacchinneva / yathA tarkamate svarUpata eva gotvAdijAtau natrAdipadAnAM zaktirasti na tu gotvatvAvacchinnagotyAdau tathaiva jAtizaktimatepi svarUpata eva gotyAdau gavAdipadAnAM zaktirastIti na gotvatvAdipravezagauravamiti sAraH / svamatopapattimAha- na hIti / sA=jAtiH / kiMciddharmaprakAreNa-gotvatvAdiprakAreNa / prakAramAnArtham-gotvatvAdibhAnArtham / prakAravize:dham-gotvatvAdikam / svarUpata iti- gotvatvAcanavacchinnAyAmeva gotvAdijAtau zaktirityarthaH /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 176 ) sAdarza: [ vizeSakANDe - athAsnumAnAdinA gotvAdI zaktiyoM bhavan dharmitAvacchedakavidhayA govatvAdikamavazyaM viSayI karoti nirdharmitAvacchedakajJAnasyAnumAnAdinA jananAsaM bhavAt tAdRzajJAnasya viparItajJAnAvirodhitayA'napayuktatvAca. evaM ca tAdRzadha rmasya zakyatAvacchedakatvaM durvArameva zaktigrAhakamAnena dharmitAvacchedakAMze tadvacchedakatAgrahe bAdhakAbhAvAt / yadi cAvacchedakatAmahapiM zaktidhiyastadaMze bhramatvaM kalpyate viSayabAdhenA'vacchedakatvameva zaktigrAhakamAnena na gRhyate ityeva vA svIkriyate tadA pratiyogitvakAraNatvAdInAmapi tulyayuktyA'vacchedakatvavilayaprasaGgaH tatrApyevaM suvacatvAt pratiyogitvAdibuddhekhacchedakatvAvagAhitvamanubhavasiddhaM yadi tadA zaktidhiyastadavagAhitA na tatheti vacasi ko vA zraddadhAti vizeSAbhAvAt / mA bhUdvA gotvatvA nanu 'gavAdipadaM gozvAdijAtI zaktaM gotvAdijAtibodhakatvAd yad yasya bodhakaM tat tatra zaktaM bhavati' ityAdyanumAnAdipramANenaiva gotvAdau zaktimaho vaktavyaH pramANena ca dharmitAvacchedakadharmasya parAmarzo bhavatyeveti dharmibhUtaM yad gotvAdikaM tadavacchedakatayA gotvatvAderapi zaktigraheM pravezaH syAdeveti gauravaM syAdeva, dharmitAvacchedakarahitaM ca jJAnamanumAnAdinA na janyate yena gosvatvapravezo na syAt kiM ca nirdharmitAvacchedakakajJAnotpattisvIkArepi tAdRzajJAnasya = nirdharmatAbacchedakakajJAnasya viparItajJAnavirodhitvaM na saMbhavati - avacchedakaniSThapratyAsattyaiva pratibadhyapratibandhakabhAvasvIkArAditi svarUpato gotvAdiviSayakazaktigrahasya 'gopadaM na gotvavAcakam' ityAdiviparItajJAnapratibandhakatvAsaMbhavAnniSphalatvaM syAd na caitadiSTamiti tAdRzadharmasya = gotvatyAdi - dharmasya zakyatAvacchedakatvaM durvArameva tathA ca gauravaM syAdevetyAzaGkate - atheti / zaktiprAhakamAnena= zaktimAhakAnumAnAdinA / dharmitAvacchedakAMze = gotvatvAdau / tadavacchedakatAgra he zakyatAvacchedakatAmahe / nanu zaktigrahe govatvAdevacchedakatAgrahepi zakyatAvacchedakatAmAnepi zaktiprahasya tadaMze = govatvAdiniSThazakyatAvacchedakatvAMze bhramatvaM kalpyate tathA ca zAbdabodhe gotvatvAdeH zakyatAvacchedakatvena mAnApattirnAsti - gotyatvAdiniSThazakyatAvacchedakatvasya bhramaviSayatvAt kiM vA zaktigrAhakamAnena gotvavAdI zakyatAvacchedakatvaM gRhyate eva na viSayavAdhAt gotvavAdI zaktinirUpitAmacchedakatvasya bAdhAditi na zAbdabodhe gotkhatvAderbhAnApattirityAzaGkyAha- yadi ceti / pratibandhuttaramAha - tadeMti, evaM rItyA pratiyogitvAdInAmapyavacchedakatvaM na syAdevetyarthaH / kiM vA nirUpitatvaM SaSThayartha iti ghaTatvAdeH pratiyogitAvacchedakatvaM daNDatvAdeH kAraNatAvacchedakatvaM ca na syAdityarthaH / nanu pratiyogitvAdibuddheravacchedakatvAvagAhityamanubhavasiddhamiti na tadvilayaprasaGga ityAzayAha-pratiyogitvAdIti / uttaramAha- tadati / tadavagAhitA - gotvatvAdiniSThazakyatAvacchedakatAvagAhitA / tathA = anubhavasiddhA | abhyupagamyAha- mA bhUditi / gotvAdau nirUpakatva saMbandhena
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsakamatakhaNDanam.] zaktivAdaH / (177) dikamavacchedakaM zaktestathApi zaktijJAnakAraNatAyAM guruzarIragotvatvAdemitAvacchedakatAtmakaviSayatAnivezAgaurakhaM durvArameva / vyaktizaktivAdinA tu svarUpatto gotvAdiniSThadharmitAvacchedakatvasyaiva nivezAditiceta ? "na-padavizeSaNatApannazaktau nirUpitatvasambandhena zaktisambandhena pade vA svarUpato gotvAdiprakArikAyA eva zaktidhiyaH svIkArAt, na hi samavAyenaiva jAteH svarUpataH prakArateti niyamaH prAmANika:-'ghaTaM jAnAmi' ityAdau prakAritAsambandhena svarUpato ghaTatvAdInAM jJAnAdyaze prakAratvopagamAt / 'samavAyena dharmivizeSaNatApannasyaiva sambandhAntareNAnyatra svarUpato bhAnam' ityapi na niyamA-prAmANyasya parato grAhyatAmate 'ayaM ghaTaH' ityAkArakasya svarUpato gharazaktirapyasti gotvatvAdikamadhyastIti gotvatvAdau zaktyavacchedakatvam / tathApIti- zaktigrAhakamAvaniSThA yA zaktijJAnakAraNatA tasyAM gotvatvAdiniSThadharmitAvacchedakatAsmakaviSayatAnivezAda gauravaM sthAdeva nAma zaktiprAhakamAne gotvatvAderdharmitAvacchedakatvena pravezAd gauravaM syAdevetyarthaH / gotvatvaM hi sakalagovRttitve sati gavetarAvRttitvarUpameveti guruzarIram-bhedAdyanekapadArthapravezAdityuktam-- guruzarIreti / tArkikaH svapakSe gauravAbhAvamAha-vyaktizaktIti, tarkamate vyaktau zaktisiti svarUpata eva gotvAdau dharmitAvacchedakatvaM labdhamiti gotvatvAdipravezAbhAvAdgauravaM nAsti, yathA mImAMsakamate svarUpata eva gotvatvAdI dharmitAvacchedakatvaM mayA pradarzyate ityrthH| .:. . ___ athetyAdinA zaGkitaM pariharati-neti, yadi gotvAdijAtivizeSyakazaktijJAnamucyeta tadA dharmitAvacchedakavidhayA gotvatvAdeH pravezAgauravaM syAdapi naivamucyate kiM tu 'svanirUpitatvasaMbandhena gosvaviziSTA zaktiH' ityevaM nirUpitatvasaMbandhena gotvaprakAraka zaktivizeSyakaM zaktijJAnaM svIkriyate kiM vA 'svanirUpitazaktisambandhena golvAdiviziSTaM gavAdipadam' ityevaM zaktisambandhena gotvaprakArakaM padavizeSyakaM zaktijJAnaM svIkriyate. atra ca gotvasya prakAratyAt prakAratAyAzca niravacchinnAyA api saMbhavAnna gotvatvAdipravezAdvaurava mityarthaH / nanu jAteH samavAyasambandhena svarUpataH prakAratvaM saMbhavati yathA vyaktau na tUktanirUpitatvAdisambandhenApItyAzakyAha-na hoti / ukte hetumAha-ghaTamiti, 'ghaTaM jAnAmi' ityatra ghaTatvaM yajJAne svarUpataH prakAratayA bhAsate tat prakAritAsaMbandhenaiveti jAteH samavAyenaiva svarUpataH prakAratA bhavatIti niyamo nAstItyarthaH / nanu samavAyena dharmivizeSaNatApanasyaiva saMbandhAntareNAnyatra svarUpataH prakAratvaM bhavati tathA ca ghaTatvaM samavAyena ghaTavizeSagameveti tarayoktasthale jJAne prakAritAsaMbandhena svarUpataH prakAratvaM yujyate na khevaM jAteH zaktau pade vetyAzaGkayAha- samavAyeneti / ukta hetumAha-prAmANyasyeti, 'ayaM ghaTaH' ityAkArakasya svarUpato ghaTatvAdijJAnasya yaH 'ghaTaM jAnAmi' ityanuvyavasAyoM bhavati tAdRzAnuvyavasAye yA prakAritA tAdRzaprakAritAyAM nAmA'nuvyavasAyaniSThaprakAritAyAM svanirUpitatvasambandhena tatsaMbandhena prakAritAsaMbanvena jJAne=anuvyavasAye vA samavAyena dharmivi
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 178) sAdarza: [ vizeSakANTetvAdijJAnasyAnuvyavasAye prakAritAyAM tatsambandhena jJAne vA samavAyena dharmivize. SaNatAnApannaspaiva ghaTatvAderbhAnAt / astu vA prakRtepi gavAdivizeSaNatApatnasyaiva gotvAdeH zaktI nirUpitatvasaMbandhena pade vA zaktisambandhena svarUpataH prakAratA. gavAdezca zaktI pade vA svasa: mavetanirUpitatvasvasamavetanAcakatvarUpaparamparAsaMbandhena prakAratA. tAzI ca gavAdiviSayatA na zAbdabodhajanakatAvacchediketi paramparAsambandhana prakAratAyA janakatAvacchedakatvApekSayA sAkSAtsambandhAvacchinnaprakAratApAstathAve lAghavena vyaktizaktisiddhevikAzaH / zeSaNatA'nApannasyaiva ghaTatvAdeH svarUpataH prakAratvaM bhavatIti samavAyena dharmivizeSaNatApannasTavAnyatra mvarUpataH prakAratvaM bhavatItyayamapi niyamo nAstItyanvayaH / ayamarthaH- tarkamate tadvati tatprakArakatvameva prAmANyaM taccAnuvyavasAyena gRhyate yadi 'ayaM ghaTaH' ityatra ghaTatvaM ghaTavizeSaNatvena bhAseta tadA 'ayaM ghaTaH' iti jJAnasya ghaTatvavati ghaTatvaprakArakatvamAptyA tatprAmANyasyAnuvyavasAyena jJAnApekSA na syAditi prAmANyaM parato grAhyaM na syAd asti ca tarkamate prAmANyaM parataHanuvyavasAyena grAhyamiti 'ayaM ghaTaH' ityatra ghaTatvaM ghaTavizeSaNatvena na bhAsate tathA ca 'ghaTaM jAnAmi' ityanuvyavasAyakAle samavAyena ghaTavizeSagatAnApanameva ghaTatvamanuvyavasAye prakAritA saMbandhena anuvyavasAyaniSThaprakAritAyAM vA svanirUpitatvataMbandhena svarUpataH prakAro bhavati yathA tathA jAterapi dharmivizeSaNatAnApannAyAH zaktau pade voktaM svarUpataH prakAratvaM nAnupapannamiti / 'samavAyena dharmivizeSaNApannasyaivAnyatra saMbandhAntareNa svarUpataH prakAratvaM bhavati' iti niyamamabhyupagamyAyAha- astu ve'ta 1 vyakterandhayamAha- gavAderiti, zaktI vyakteH svasamavetanirU. pitatvasaMbandhena prakAratA. svaM vyaktistatsamavetA jAtistannirUpitatvaM zaktAvastyeva, pade ca vyaktaH svasamavetanAcakarasaMbanyena praka ratA svaM vyaktistatsamavetA jAtistadvAcakatvaM pade'styevetyarthaH / nanvevaM vyaktaravi prakAratve zaktijJAne vyakti viSayatA= vyaktiviSayakatA prAptA tathA ca yathA zaktijJAnasya jAtiviSaya tvAjAtau zaktistathA gavAdivyaktiviSayakatvAd vyaktAvapi gavAdipadAnAM zaktiH kina syAdinyAzaGkayAha- tAdRzIti, yadviSayatA zaktijJAnaniSThazAbdabodhajanakatAyA bhavacchedikA bhavati tatraiva zaktiH strIkriyate. paramparAsaMbandhena prakAratAyA janakatAvacchedakatvApekSayA ca sAkSAra saMbacAvacchinnakAratAvAstathAtve janakatAvacchedakaraye lAghavaM bhavati vyaktezca zaktau pade coktAramparAsaMbandhenai prakArateti gavAdivyaktiviSayatA zaktijJAnaniSThazAbdabodhajanakatAyA avacchedikA na bhavatIti na vyako zaktisiddharavakAzaH, jAtestu zaktau pade coktA sAkSAtsaMbandhenaiva prakAratAstIti jAtiviSayatA zaktijJAnaniSThazAbdabodhajanakatAyA avacchedikA bhavatIti jAtau zaktiH siddhA / tAdRzI-paramparAsaMbandhAvacchinnA / viSayatApadena cAtra prakAratAkhyaviSayatA grAhyA tathA ca na pUrvIparavirodhaH /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsakamatakhaNDanam. ] shktivaadH| ( 179) atha jAtizaktimatepi zAbdabodhe vyaktibhAnamAvazyakam- - gaunaSTA' * gaurjAtA ' 'gAmAnaya ' ityAdau samabhivyAhRtapadArthAnvayasya jAtau bAdhAt , paramparAsaMbandhena tadanvayopagamepyanvayitAvacchedakatayA gotvatvAdibhAnApatteH zaktI gotvatvAdhantarbhAvApattezca / na hi svarUpeNa padArthasya padArthAntarAnvayitayA bhAnaM kaizcit svIkriyate. svIkuru vA prakAratayA svarUpeNopasthitajAterbhAnaM vizeSyatayA tadbhAnaM tu na saMbhavatyeva. nimitAvacchedakakasya zAbdabodhasya pravRttyAyanupayogitayA tatsvIkArA'saMbhavAt / evaM ca jAtimAtravAcakatvenAbhyupagatapadasyApi vyaktibodhajanakatAyAmapyavivAdAd vyaktizaktidhuMvaiva- zaktibhramAjanyalakSaNAmahAjanyatadrodhajanakatAyA eva tacchaktisAdhakatvAt , anyathA jAtAvapi zaktya'siddhiprasaGgAt / evaM zattarIzvarasaMketarUpatve vyaktibodhakatAyAH pade'bAdhitatvenezvarecchAviSayatayA tasyA api zakyatvaM durapanhavam / na hi mImAMsakairbhagavAnnAnumanyate ityetAvataiva tAdRzayuktya tArkikaH punaH zaGkate-ati / vyaktimAnAvazyakatve hetumAha-gauriti / samabhivyAhRtapadArthAnvayasya-nAzAdyantrayasya / jAtenityatvena tannAzasya tadutpattezcAsaMbhavaH, niravayavatvena tadAnayanasthAsaMbhavaH / vyaktestu nAzAdayaH saMbhavantItyarthaH / nanu jAtAvapi svAzrayasamavetatvAdiparamparAsaMbandhana nAzAderanvayaH saMbhavatIti na nAzAdyanvayArtha vyaktibhAnApekSetyAzaGkayAha--parampareti, atra svamAnayanAdistadAzrayo vyaktistatra samavetatvaM jAtAvastyeva / evaM paramparAsaMbandhena jAto nAzAdyanvyopagamepyanvayitAvacchedakatayA gotvatvAdeH zAbdabodhe bhAnApattiH syAditi zaktAvapi gotyasvAderantarbhAvazca syAditi pUrvapradarzitagauravaM syAdevetyarthaH / vipakSa bAdhakamAha- na hIti / tadbhAnam svarUpato jAtimAnam / vizeSyatayA mAne vizeSyatAvacchedakatayA gotyatvAderbhAnAvazyakatvAt . dhanavacchinnavizeSyatAyA asvIkArAt . prakAratAyAstvanavacchinnAyA api svIkArAditibhAvaH / jAteH svarUpato vizeSyatayA bhAnasvIkAre dopamAha- nirdharbhiteti / tatsvIkArAsaMbhavAtu-svarUpato jAtivizeSyakazAbdabodhasya svIkArAsaMbhavAt / ___ tAki upasaMharati-evaM ceti / vyaktizaktivAde vinigamanAmAha- zaktiameti, yasmAt padAcchaktibhrameNa vA lakSagAgraheNa vA yasya bodho jAyate tasya padasya tasmin padArthe zaktirna bhavati yathA gagaryAdipadAnAM ghaTatvAvacchinne gaGgAdipadAnAM ca tIrAdau tathA ca zaktibhramAjanyo lakSaNAgrahAjanyazca yastadbodhaH pade yA tAdRzabodhajanakatA tAdRzajanakataiva tasya padasya tasmin padArthe zakteH sAdhikA bhavati yathA jAto. vyaktiviSayakabodhopi zaktizramAjanyo rakSaNAmahAjanyazceti tAdazavyaktibodhajanakatvAdeva padasya vyaktau zaktiH siddhetyarthaH / vipakSe bAdhakamAha- anyatheti / upapattyantaramAha- evamiti / tasyAH vyakteH / nanu yadi mImAMsakarIzvaraH svIniyeta tadA zaktarIzvarasaMketarUpatvaM syAdapi na caivamastItyAzaGkayAha-na hIti / tAdRzayuktayanavakAza:
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 180) sAdarzaH [vizeSakANDe'navakAzaH- tatsAdhakabahutaramAnasattvena tadupanyAsasyApi niruttaratvApAtAt / evaM jJAne padAnAM zaktirityetAdRzamatepi vyaktijJAnajananasamarthapadasya jAtAviva vyaktAvapi vAcyatvaM durapanhavameva-zaktinirUpakajJAnaviSayatvarUpasya tasyAvizeSaNa jAtivyattayoHsattvAditicet ? , . na-vyaktizaktAva'smAkaM na vaimatyamapi tu vyaktizaktijJAnatvena zaktijJAnahetu. tAyAmeva. ata eva vyattayaMze kubjA zaktiritigIyate- tadaMze tajjJAnAnapekSaNAt . ata eva vyaktena vAcyatA na hi zaktidhIviSayatAmAtreNaiva vAcyatA-tAdRzaviSayatAyA anvayasAdhAraNyAt . api tu yaviSayakatvena zaktijJAnasya tadviSayakazAbdadhIjanakatvaM tattvameva tadvAcyatAvyavahAraniyAmakam / anvayAMze kubjazaktisavepi yathA tadviSayakatvaM zaktijJAnajanakatAyAM nAvacchedakaM tathA vyattayaMze tatsatvepi tadviSayakatvasya zaktijJAnajanakatAyAmanavacchedakatvAnna vyaktau tduuvyvhaarH| IzvarasAdhakayuktyanavakAzaH / tatsAdhaka IzvarasAdhaka / tadupanyAsasya IzvarasAdhakayuktipramANopanyAsasya / jJAnazaktivAdimatepi vyaktervAcyatvamAvazyakamityAha- evamiti, tastha vAcyatvasya / jJAnazaktivAdimate zaktinirUpakaM jJAnaM tadviSayatvameva vAcyatvamasti yathA jAto taca vyaktAvapyastyevetyarthaH / adhetyAdinA zaGkitaM mImAMsakaH pariharati-neti, vyaktI padasya zaktiraratyeva yadyapi tathApi zaktijJAnasya zAbdabodhaM prati vyaktinirUpitazaktijJAnatvena kAraNatvaM nAstIti vyaktinirUpitA zaktiH svarUpasatyevopayujyate na tu jJAtA satI jAtinirUpitA zaktizca jJAtA satyupayujyate iti zaktijJAnasya zAbdabodhaM prati jAtinirUpitazaktijJAnatvena kAraNatvamastItyayameva jAtivyaktyoH zaktevivekaH / ata eva zaktijJAnasya zAbdabodhaM prati vyaktizaktijJAnatvena rUpeNa kAraNatvAbhAvAdeva / vyaktizaktaH kuljatve hetumAha- tadaMze iti. tadaMze vyatyaze tajjJAnAnapekSaNAt= zaktijJAnApekSAbhAvAt. zAbdabodhaM prati vyaktinirUpitazaktijJAnasyApekSAbhAvAdityarthaH / ata eva-vyaktinirUpita zaktijJAnasyApekSAbhAvAdeva / svAbhiprAyamAha-- na hIti / tAdRzavighayatAyAH zaktijJAnaviSayatAyAH / yadi zaktijJAnaviSayatAmAtreNa vAcyatvaM syAttadA samavAyasaMbandhAvacchijAyA eva jAteH zaktijJAnaviSayatvena samavAyasyApi zaktijJAnaviSayatvAd gavAdipadavAcyatvaM syAd na caivamastIti na zaktijJAnaviSayatvena vyaktervAcyatvApattirityarthaH / anvayasAdhAraNyAt = samavAyAdisaMbandhasAdhAraNatvAt / vAcyatvaniyAmakamAha- api viti, yathA jAtivizyakatvena zaktijJAnasya jAtiviSayaruzAbdabodhajanakatvamastIti jAtervAcyatvamityanvayaH / upasaMharatianvayAMzeti, yathA samavAyAdisaMbandhe kuJjazaktisattvepi tadviSayakatvam samavAyAdiviSayakatvaM zaktijJAnaniSThazAbdabodhajanakatAyA avacchedakaM na bhavatIti na samavAyAdau gavAdipadavAcyatvavyava hamarastayA vyaktI tatsattveSi-kubjazaktisattvepi tadviSayakatvasya vyaktiviSayakatvasya zaktijJAnani
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsakamatam.] shktivaadH| (181) tadviSayakatvasya zAndadhIvizeSaNatvAdvAdipadazaktijJAnasya gotvAdijJAnaviSayakasvena gotvAdizAbdadhIhetutvepi na gavAdipadasya gotvaadijnyaanvaacktvaapttiH| vastuto yaviSayakatvaviziSTajJAnaviSayakatvena zaktijJAnasya zAbdadhIjanakatA yadviSayakatvena vA zAndadhiyaH zaktijJAnajanyatA tattvameva tathA / etena 'jJAnatvazAbdabodhajanakatAvacchedakatvAbhAvAna vyaktI tavyavahAra: gavAdipadavAcyatvavyavahAra ityanyayaH / vyaktinirUpitazaktiviSayakajJAnApekSAbhAvAna vyaktervAcyatvamityarthaH / zaktijJAne zAbda. bodhajanakatApyasti jAtiviSayakatvamapyastIti jAtiviSayakatvaM zaktijJAnaniSThajanakatAyA avacchedakaM jAtamiti jAtervAcyatvaM prAptam / yadi " yadviSayakatvena zaktijJAnasya tadviSayakazAbdadhIja. nakatvam " iti vAcyatvalakSaNe tadviSayakatvaM zaktijJAnavizeSaNaM syAttadA zaktijJAne svajanyagosvAdijJAnaviSayakatvasthApi sattvAd gotvAdijJAnasyApi gavAdipadavAcyatvaM syAd na caitadiSTamiti na tadviSayakatvaM zaktijJAna vizeSaNaM kiM tu zaktijJAnajanyazAbdabodhavizeSaNa tathA ca gotvAdizaktijJAnena gotvAdiviSayakazAbdabodho janyate na tu gotvAdiviSayakajJAnaviSayakazAbdabodha iti na gotvAdijJAnasya gavAdipadavAcyatApattina vA gavAdipadasya gotvAdijJAnavAcakatvApattiArasyAha-tadviSayakatvasyeti / ___ nanUktavAcyatvalakSaNena jJAnatvaviSayakajJAnasyApi jJAnapadavAdhyatvaM syAt tathA hi jJAnazaktivAde jAtiviSayakajJAnasya zakyatvaM zaktijJAnaviSayatvaM ca prAptamiti jJAnapadasthale zakyaM yajJAnatvajJAnaM tadviSayakatvenaiva jJAnapadazaktijJAnasya zAbdabodhajanakatve prApte "tadviSayakazAndadhIjanakatvam" ityatra tatpadena jJAnatvajJAnasyApi grahItuM zakyatvAt jJAnaviSayakazAbdabodhajanakatvapakSe ca jJAnatvajJAnasyApi sAmAnyato jJAnatvAj jJAnatvajJAnasyApi jJAnapadavAcyatvaM syAdeva hAranAthenApyuktam "jJAnaviSayakazAndatvAvacchinnaM prati jJAnapadazaktijJAnatvena kAraNatayA jJAnatvajJAnasya ca sAmAnyato jJAnaviSayakatvena tadviSayakazAbdadhIjanakatvamityatra tatpadena jJAnatvajJAnasyApi dhartu sakyatvAt" iti. ApattizcaiSA gavAdipadasthalepi vijJeyA-zakyagotvAdijJAnaviSayakatvena gavAdipadazaktijJAnasya zAbdadhIjanakatva prAptyA vAcyatvalakSaNaghaTakayattatpadayoH samAnArthakatvAcetyAzaGkayAha-vastuta iti / yaditi-yathA jJAnazaktivAde gotvAdiviSayakatvaviziSTaM yadgotvAdiviSayaka zakyaM jJAnaM tAdRzajJAnaviSayakatvenaiva gavAdipadazaktijJAnasya zAndabodhajanakatvamastIti tattvameva tathA vAcyatAvyavahAraniyAmaka iti gotvAdereva gavAdipadavAcyatvaM prAptaM na tu gotvAdijJAnasyApItyanvayaH, zaktijJAnaviSayIbhUtaM yajjJAnaM tAdRzajJAnaviSayasya vAcyatvamitiyAvat tAdRzajJAnaviSayatvaM ca gotvAdereva na tu gotvAdijJAnasyApi yena tasya vAcyatvaM syAdityarthaH / lakSaNAntaramAha-yadviSayakatveneti-gavAdipadasthale zAbdabodhasya gotvAdiviSayakatvenaiva zaktijJAnajanyatAsti na tu gotvAdijJAnaviSayakasvenApIti gosvAdereva gavAdipadavAdhyatvaM prAptaM na tu gotvAdijJAna* syApi / evameva jJAnapadasthalepi jJAnatvajJAna viSayakatvena zaktijJAnasya zAbdadhIjanakatvAt 'zAbda
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ (182) sAdarza:- [vizeSakANDe-- jJAnasyApi jJAnapadavAcyatApattiH- zakyajJAnaviSayakatvenaiva jJAnapadazaktijJAnasya jJAnatvajJAnaviSayakazAbdadhIjanakatvAt' iti parAstam / kAraNatvasya kAryatvasya cAvacchedakagarbha gotvAdiviSayakatvasya nivezAgotvAdervAcyatopapattiH / evaM ca 'gorgopadazakyA' ityAkArikApi zAbdabodhopayogizaktidhIH sambhavati-vyattayaMze zakteravAdhenA'nyathAkhyAtyApattivirahAta / tAdRzajJAnasya zAbdadhIhetutvepi gotvadharmitAvacchedakakazaktijJAnatvena vyaktiviSayatAmanantarbhAvyaiva gotvaprakArakazAbdabuddhau tathAtvAt, uktarItyA vyktervaacytoppttiH| na caivaM vyaktayaMze zaktijJAnasyApekSitatayA tadaMze zaktaH kujatvAnupapattiriti vAcyam , kAryakAraNabhAvA'vacchedakakoTau vyaktyanantarbhAvasyaiva tadaMze kubjatvavyadhiyazca jJAnasvaviSayakatvena zaktijJAnajanyavAd yatpadAbhyAM jJAnatvasya grahaNAjJAnatvasyaiva jJAnapadavAcyatvaM prAptaM na tu jJAnatvajJAnasyApItyAha-eteneti / gotyAdau vAcyatvasya samanvayamAha-kAraNatvasyeti, kAraNaM zaktijJAnaM tadavacchedakaM yadviSayakatvaviziSTajJAnaviSayakatvaM tad-tatra tathA kArya zAbdabodhastadavacchedakaM yadviSayakatyaM tadgarbhe tatra gotvAdiviSayakatvasya nivezAd nAma lakSaNadvayepi yatpadena gotvAdijAtemrahaNAdgotvAdervAcyatvamupapanna milyanvayaH / evaM ca=vyaktAvapi kubjazaktisavena 'gorgopadazakyA' ityAkArakazaktijJAnasyApi zAbdabodhajanakatvaM saMbhavatItyAha-evaM ceti / nanu mavAdivyaktI tava mate zaktarasattvena zakyatvAbhAvAcchakyatvAbhAvavatyA vyaktI zakyatvAvagAhinaH 'gorgopadazakyA' ityAkArakajJAnasyA'nyathAkhyAtitvaM syAt tena cA'grAmANyaM syAdityAzaGkyokte hetumAha-vyaktyaMze iti, vyaktAvapi kubjazaktisattyenoktazaktijJAnasyA'nyathAkhyA. titvApattirnAsti yenAprAmANyaM syAdityarthaH / atra 'anyathAkhyAtitvApattivirahAt' iti yuktaH pAThaH / anyathA anyagatadharmapuraskAreNa khyAtiH pratItirityarthaH / nanu 'gorgopadazakyA' ityAkArakazaktijJAnasya vyaktivizeSyakAvena tajanyazAndabodhasyApi vyaktivizeSyakatvApattyA vyaktarapi vA patvaM prAptamiti kathaM vyakteravAcyatvamucyate ? ityAzaGyAha-tAdRzajJAnasyeti, tAdRzajJAnasya='gorgopadazakyA' ityAkArakazaktijJAnasya yadyapi zAbdabodhahetutvamasti tathApi golarmitAvacchedakakazaktijJAnatvena rUpeNa vyaktiviSayatAmanantarbhAvyaiva gotvaprakArakazAbdabodhe hetutvamastItyuktarItyA vyakteravAcyatvamupapannam / yadi vyaktiviSayatAyA uktazaktijJAne'ntarbhAvaH syAttadA vyaktervAcyatvaM syAdapi na caitramastItyarthaH / tathAtvAta-hetutvAt / uktA rIri.zca kiMcitpUrvagranthe draSTavyA / jAtiviSayatAyAzcAntarbhAvAjAtervAcyatvamapyupapanna miti / / nanu ' gorgopadazakyA ' ityAkArakazaktijJAnasyApi zAbdabodhahetutve zAbdabodhaM prati vyaktiviSayakazaktijJAnasyAdhyamekSitatvApattyA tadaMze vyaktI zakteH kunjatvaM na syAd- vyaktiviSayakazaktijJAnamyA'napekSitatvenaiva pUrva vyaktizakteH kubjatvapratipAdanAdityAzaGkayAha- na caivamiti / parihArahetumAha- kAryeti, kArya zAbdabodhastadavacchedakaM yad yadviSayakatvaM tatra kAraNaM zaktijJAnaM
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsakamatam.] shktivaadH| (183 vahAranirvAhakatvAt, ata eva sAmAnyalakSaNApUrvapakSe maNikRtAM samAnaprakArakatvena zaktijJAnazAbdabodhayohe tuhetumadabhAvAbhidhAnamapi na viruddhayate / na ca zaktaze gotvAdiprakArakajJAnasya gavAMze gotvaprakArakazAbdabodhahetutvepi kAryakAraNayoH samAnaprakArakatvasyA'zatatvAnAnubhavavirodha itivAcyam, za. tayezaM gotvAdimakAratAmAdAya samAna prakArakatvasyAbhipretatve " apUrva vakSyate" ityasyA'saMgatyApateH- apUrvavAde samAnaprakArakAt liGpadasya kAryatvena ghaTAdirUpakArye zaktijJAnAt , kAryatvenA'pUrvaviSayakazAbdabodhaH / ityevA'bhidhAnAta, zaktyaMze zAbdadhIprakAraprakArakajJAnasya hetutaayaasttraa'nukteH| tadavacchedakaM yad yaviSayakatvavizijJAnaviSayakatvaM tatra ca vyakteH pravezAbhAvAdeva tadaMze vyaktI zakteH kumbhatvamityarthaH, etaccAnupadameva pratipAditam / bhata eva= gaurgopadazakyA' ityAkArakazaktijJAnasvI kArepi gotyAdiprakArakazAbdabodhatvena gotvAdiprakArakazaktijJAnatvena ca kAryakAraNabhAvasvIkAreNa kAryakAraNabhAvAvacchedakakoTau vyaktiviSayakatvasthAnantarbhAvAdeva maNikAroktaH zAbdabodhazakti jJAnayoH samAnaprakArakatvena kAryakAraNabhAvo'smAkaM matena na viruddhayate ityanvayaH / govAdiprakArakaM zakti jJAnaM govAdiprakAraka eva tena zAbdabodhazca jAyate na tatra vyakteranta rbhAva ityarthaH / ___ nanu zaktiviSayakagotvAdiprakArakajJAnasya vyaktiviSayakagotyAdiprakArakazAbdabodhaM prati hetusveSi kAryakAraNayoHzAbdabodhazaktijJAnayoH samAnaprakArakatvamakSatameveti tarkamatAnusAreNa vya. ke: zAbdabodhazaktijJAnaviSayasvepi maNikArasya zAndabodhazaktijJAnayoH samAnaprakArakatvAbhidhAna na viruddhacate ityAzaGkayAha-na cati / parihArahetumAha-"zaktyaMza iti, vyaktivizeSyakagotvAdijAtiprakArakayo: zaktizAnazAbdabodhayoryata tvadabhipretaM gotvAdinA samAnaprakArakatvaM tAdRzapamAnaprakArakatvasya magikArAbhipretatve maNikAroktasya " apUrve vakSyate " ityasyAsaMgatiH smAdityarthaH / apUrve alakSa gaa'puurvpdaarthprtipaadnaavptre| maNikAreNApUrvapranthe yaduktaM ta. dAha- samAnaprakArakAditi, liGpadasya kAryatvena rUpega ghaTAdirUpakArye kAryatvaprakArakaM yacchaktijJAnaM jAyate tAdRzazaktijJAnAt kAryatvena rUpegA'dRSTa lakSagApUrvapadArthaviSayakazAbdabodho liG padena " jyotiSTomena svargakAmo yajeta " ityAdisyale jAyate ityarthaH / apUrvavAdoktaitA. nyena ' kAryatvena zaktijJAnAt kAryatvenApUrvaviSayakazAbdabodhaH' ityeva labhyate na tu zAbdabodhe vyaktipakAratayA bhAsamAnaM yad gosvAdikaM tAdRzagotvAdiprakArakaM yad vyaktivizeSyakaM zaktivi SayakajJAnaM tAdRzazaktijJAnasya zAbdabodhaM prati hetutvamiti labhyate yena maNikAroktaM zaktijJAnazAbdabodhayoH samAnaprakArakatvaM tvadanukUlaM syAdityAha- zatyaMze iti / mImAMsakamate ca zaktijJAne zaktI pade vA gotvAdikaM prakAratA bhAsate iti zaktijJAnaM govAdiprakArakaM jAyate zAbdabodhe cAkSipyamANavyaktiprakAratayA gotrAdikaM bhAsate iti zAbdabodhopi gotvAdiprakA
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ "( 184) sAdarza: [vizeSakANDe- na caivam 'jAtyaMze sA jJAtA vyaktayaze ca svarUpasatI heturlAghavAditi kubja. zaktivAdaH' ityAdicintAmaNigranthavirodha iti vAcyam, mtbhedenobhygrnthsNgtH| vastutastu jAtimitAvacchedakakazaktijJAnasya hetutve vyakteviSayatApi kAraNatAvacchedakakoTau nivizate- vizeSyatAvacchedakatAtvenaiva dharmitAvacchedakIyaviSayatAvizeSasya nivezanIyatvAt. avacchedakatAnirUpakavizeSyatAyA vyaktiviSayatArUpatvAt , evaM ca vyakteravAcyatAvyavahArasya kathaM cidupapAdanepi zatyaMze jAtiprakArakajJAnahetutAmatApekSA gauravaM durimeva- kAraNatAvacchedakedhikaviSayatAnivezAt / rako jAyate ityevaM rUpeNa zakti jJAnazAbdabodhayoH samAnaprakArakatvaM vijJeyam / maNi kAreNa cAspUrvavAdeSi vyaktivizezyakajAtiprakArakazaktijJAnasya kAraNatvaM noktamiti na vyaktervAcyatvam / bhapUrvapadArthasyA'pratyakSatvena tatra liGAdipadasya zaktijJAnaM na saMbhavati ghaTAdikamapi kAryameveti tatra liGAdipadasya kAryatvena rUpeNa zaktijJAnaM saMbhavatIti ghaTAdirUpakArye zaktijJAnamuktam / vastutastu kriyArUkArye liGAdipadastha kAryatvena zaktijJAnaM tena ca kAryatvenApUrvaviSayakazAbdabodha iti vaktavyam / nanu yayuktarItyA kAryakAraNabhAvAvacchedakakoTau vyaktiviSayakatvasyAnantarbhAvAdeva vyaktI kubjA zaktistadA maNikAreNa "jAtyaMze sA (zaktiH jJAtA vyaktayaMze ca svarUpasatI hetulAghavAditi kubjazaktivAdaH" iti yaduktaM tena virodha ityAzaGkayAha- na caivamiti / parihArahetu. mAha- matabhedeneti, kujazaktivAdinAmanekAni matAni santi tatra kena cinmatena mayA kAryakAraNabhAvAvacchedakakoTau vyakti viSayakatvasyAnantarbhAvAd vyaktI zakteH kujatvamuktam, kena cinmatena ca maNikAreNa vyaktI svarUpasatItvena zakteH kulz2atvamuktamityubhayasaMgatiH / kujazaktivAdinAM matepi jAtiprakArakazaktijJAnasya zAbdabodhahetutvamatApekSayA jAtidharmitAvacchedakakazaktijJAnasya heturave gauravaM pradarzayati- vastuta iti, jAtidharmitAvacchedakaM yatra zaktijJAne tajAtidharmitAvacchedakaka zaktizAnaM tasya zAbdabodhaM prati hetutye vyaktiviSayatA vyaktiviSayakatvamapi kAraNatAvacchedakakoTau. zaktijJAnAvacchedakakoTau nivizate eva yataH zaktijJAne dharmitAvacchedakIyaviSayatA- jAtiniSThA yA dharmitAvacchedakatA tadviSayakatvasyavizeSyatAvacchedakatAtvenaiva rUpeNa nivezaH kartavyaH-dharmitAvacchedakasya vizeSyatAvacchedakarUpatvAt . jAtiniSThA ca yA vizeSyatAvacchedakatA tannirUpikA yA vizeSyatA sA vyaktiviSayatArUpaiva vaktavyA tathA ca vyaktiviSayakatvamapi zaktijJAne praviSTameveti vyaktiviSayakalvamapi zaktijJAnaniSThakAraNatAyA bhavacchadakaM jAtamevetyarthaH / upasaMharati- evaM ceti / kathaM cit= " yadviSayakatvaviziSTajJAnaviSaya. katvena zaktijJAnasya zAndadhIjanakatA" ityAdyuktapakAreNa / gaurave hetumAha- kAraNateti, zakti
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsakamatam.] shktivaadH| (185) ... evaM dravyatvAdidharmitAvacchedakakapramAtmakagavAdipadazaktijJAnAd dravyatvAdiprakArakazAbdabodhavAraNAya zaktyaMzedharmitAvacchedakAvacchinnatvAvagAhitvasyApyadhikasya nivezanIyatayA gauravamiti vyaktI kubjazaktivAdinAmapi zatyaMze jAtiprakArakajJAnahetutAmatameva sAdhIyaH / vastutastu sarvalAkSaNikasthalepyanvayabodhasyA''nubhavikatvena durapanhavatayA lAkSaNikasyA'nubhAvakatvaM durimeveti tasya lakSyAthai kubjazaktiprasaGga iti jJAnaniSThakAraNatAvacchedake vyaktiviSayakatvasyAdhikasya pradarzitarItyA nivezAd mAma jAtiviSakatvavad vyaktiviSayakatvasyApyadhikasya kAraNatAvacchedakatvaprAtyA gauravamityarthaH / jAtiprakArakazaktijJAnasya ca hetutve tu jAtedharmitAvacchedakatvena zaktijJAne pravezAbhAvAd vyaktiviSayakatvasya ravezApattirnAstIti lAdhavamityavadheyam / / jAtidharmitAvacchedakakazaktijJAnasya zAbdabodhahetutve gauravAntaraM .. pradarzayati- eSamiti, gavAdI dravyatvAderapi sattvAd dravyatvAdidharmitAvacchedakakamapi gavAdipadazaktijJAnaM pramAtmakameva tAdRzazaktijJAnAdapi dravyatvAdiprakArakazAbdabodho neSTa iti tadvAraNAya zaktau yad dharmitAvacchedakAvacchinnatvaM tadavagAhitvasyApyadhikasya jAtidharmitAvacchedakakazaktijJAne nivezanIyatayA gaurava syAdeva, viSayazcAyaM sAmAnyakANDAntyabhAge draSTavyaH / dravyatvAdimitAvacchedakakagavAdipadazaktijJAnaM ca 'gopadAd dravyaM boddhavyam / ityAkArakam , etAdRzazaktijJAnAd dravyatvaprakArakazAbdabodhaH syAdeva gavAdipadazaktijJAnAca gotvAdiprakAraka eva zAndabodha iSTo na tu dravyatvAdiprakArakaH, zaktijJAne zaktiviSayakarmitAvacchedakAvacchinnatvAvagAhitvasya niveze kRte tu gavAdipadasthale gotvameva dharmitAvacchedakaM nirUpakRtvasaMbandhena gavAdivyaktiniSThA ca zaktirgotvena dharmitAvacchedakenAvacchinnA bhavati na tu dravyatvena- dravyatvasya gavAdiniSThadharmitAyA avacchedakasvAbhAvAditi gavAdipadazaktijJAnAd dravyatvAdiprakArakazAbdabodhasyApatiryadyapi nAsti tathApi zaktyaMze dharmitAvacchedakAvacchinnatvAvagAhitvasyAdhikasya zaktijJAne nivezAd gauvaM tu syAdeva / zaktiviSayakajAtiprakArakazaktijJAnasya zAbdabodhahetutve tu gavAdau dravyatvasyopalakSaNatvAd gotvAdereva ca prakAratvAd gavAdipadazaktijJAnaM gotvAdiprakArakameva saMbhavati na tu dravyatvAdiprakArakamapi gotvAdiprakArakazaktijJAnAJca gotvAdiprakArakasyaiva zAbdabodhasyApattirasti na tu dravyatvAdiprakArakasyeti na tadvAraNAya zaktijJAne zaktiviSayakadharmitAvacchedakAvacchinnatvAvagAhitvasya 'nivezApekSeti lAghavamityanusaMdheyam / :. mImAMsakaH svAbhiprAyamAha-vastuta iti, sarvalAkSaNikasthale yathA 'dhUmAt' ityatra dhUmapadasya dhUmajJAne paJcamyAzca jJApyatve lakSaNeti granthArambhe uktam / AnumAvikatvena anubhavasidvatvena / manubhAvakatvam bodhajanakatvam / tasya lAkSaNikapadasya / anubhavajananasAmarthyasya zaktitve lAkSaNikapadasya lakSyArthe zaktiH syAd na caitadiSTam / IzvarAnaGgIkArAMdIzvarasaMketopi
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza: [ vizeSakANDe nAnubhavajananasAmarthyamIzvarasaMketo vA vRttirUpA zaktirapi tu padArthAntarameva sA ca jAtAveva kalpyate na tu vyaktyAdAviti na tatra kubjazaktirapIti tattvam / atha vyaktergavAdipadAvAcyatve gavAdipadAd vyaktaH smaraNamanubhavazca na syAt / na ca padA'vAcyatvepyanvayasyeva vyakterbhAnaM zAbdabodhe nAnupapannamitivAcyam, taddharmaprakArakazAbdabodhe taddharmaprakArakapadArthopasthiterhetutayA gotvamakArakazAbdabuddhau gotvAdiprakArakavyaktismaraNasyApekSaNIyatayA saMbandhagrahAviSayatayA vyakterasmaraNe vyakteH zAbdAnubhavaviSayatAyA durupapAdatvAt, anvayasya ca saMsargavidhayaiva bhAnAcchAdadhiyo'nvayAMze niSprakArakatayA tadupasthityanapekSaNena tatra vAcyatvAnupayogAditicet ? / atra bhaTTA : - padAna vyakteH smaraNamanubhavo vA kiM tvAkSepAdeva vyaktidhIrAsskSepikA ca jAtireva . AkSepazcAnumAnamarthApattirvA / naca jAtivyaktayorvaiyadhika ( 186 ) zaktirna saMbhavatIti zakti: padArthAntarameva / sA zaktiH jAtau nirUpakatvasaMbandhena jJeyA padaniSTha * vAt / tatra yattyAdau / spaSTaM sarvam / tArkikaH zaGkate - atheti / nanu yathA samavAyasya gavAdipadAyAcyatvepi gavAdipadajanyazAbdabodhe bhAnaM bhavati tathA vyakterapi bhaviSyatItyAzaGkyAha-- na veti / parihAra hetumAha-tarmeti / saMbanvagrahAviSayatayA = zaktiprahAviSayatayA / anvayasyeti - samavAyAdeH saMsargatayaiva zAbdabodhe bhAnaM bhavatIti samavAyAdyaMze zAbdabodho niSprakAraka eva jAyate iti tadupasthityanapekSaNena samavAyAderupasthityapekSAbhAvAt tatra - samavAyAdau tadbhAnArthaM vAcyakhApekSA nAstItyanvayaH / vyaktastu prakAraka eva bodho bhavati - niSprakArakavyaktibodhasya pravRttyAdyanupayogitvAditi vyaktiviSayakasa prakArakabodhArthaM vyaktiviSayakasa prakArako pasthiterapekSA. tAdRzopasthitezva vyaktervAcyatvaM vinA'saMbhavAd vyaktervAcyatvamAvazyakamiti vyakteranvayApekSayA vaiSamyam / uktAzaGkAM bhaTTamatena samAvatte - atretyAdinA / yadi padAdU vyakteH smaraNamanubhavazca syAttadA tadarthaM vyakteH padavAcyatvaM syAdapi na caivamastItyarthaH / vyaktatyAkSepakapadArthamAha- AkSepiketi jAtikti vinA na tiSThatIti vyaktyAkSepikA bhavatIti bhAvaH / AkSepapadArthamAha- AkSepazruti, jAtau vyaktivyApyatvAnusandhAnadazAyAM jAtyA vyakteranumAnaM bhavati, jAtau vyakti vinASnupapadyamAnatvAnusaMdhAnadazAyAM ca jAtyA'rthApattyA vyaktermAnaM bhavati yathA divA'bhuAnasya pInavena rAtribhojanasya / nanu tatsamAnAdhikaraNena tatsamAnAdhikaraNasyAnumAnAdikaM jAyate na tu vaiyadhikaraNyepi jAtizca vyaktau vyaktizva strAvayaveSu vartata iti jAtivyaktyorvaiyadhikaraNyepi kathaM jAtyA vyaktyAkSepaH syAdityAzaGkyAha - na ceti / parihArahetumAha - tAdAtmyeti, yatra jAtyAM jAtistAdAtmyasaMbandhena vartate tatra jAtyAM vyaktirAdheyatA saMbandhena vartata eveti tAdAtmyasambandhena
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaTTamatam.] shktivaadH| (187) raNyAdAkSepAsambhavaH-tAdAtmyasaMbandhena jAterAdheyatAsaMbandhana vyattayAkSepakatAyAmavirodhAt / vastutastu gAmAnaya' ityAdau svAzrayavRttitvAdirUpaparamparAsaMbandhenA''nayanakarmatvAdau gotvAdijAteranvayaH zAbdastena sambandhena gotvAdimattvasya cA'dhe. yatAsaMbandhena gavAdivyApyatvAdA''dheyatAsaMbandhena gavAdimatvavirahe'nupapadyamAnatvAccA''nayanakarmatvAdAvA'dheyatAsaMbandhana gavAdivyaktimakArikA dhiiraakssepaat| pUrvasaMsargaghaTakatayA zAbdabodhe vyaktibhAnepi karmatvAMze gotvaadyvcchinnvyktiprkaarkbhaanaanurodhenaa''kssepaadrH| gotvaM gavAzritaM goniSThabhedapratiyogitAnavacchedakadharmatvAt kiMcidAzritaM vA jAtitvAd ityanumAnato vyaktimAnaM tu na sArvatrikam- tAdRzahetUpasthiterasArvatrikatvAt. gavAdipadAt tAzarUpeNa gotvAderanupasthite / jAterAdheyatAsaMbandhena vyaktyAkSepe virodho nAstItyanvayaH, jAtirAdheyatAsaMbandhena vyaktivatI tAdAtmyasaMbandhena jAtimattvAdityarthaH / vyaktyAkSepasya prakArAntaramAha- vastutasviti / sveti- skhaM gotvAdijAtistadAzrayoSyaktistatra vRttitvamAnayanakarmasvAdAvastyeveti 'gAmAnaya' ityAdau svAzrayavRttitvAdirUpaparamparAsaMbandhenA''nayanakarmatvAdau gotvAdijAteranvayaH zAbdaH, yatra cAnayanakarmatvAdau svAzrayavRttitvAdisaMbandhena gotvAdikaM bhavati tatrAdheyatAsaMbandhena gavAdivyaktirapi bhavatIti svAzrayavRttitvAdisaMbandhena gotvAdimattvamAdheyatAsaMbandhana gavAdivyaktivyApyamitilabdhaM tathA''dheyatAsaMbandhana yatra gavAdi. vyaktirna bhavati tatra svAzrayavRttitvAdirUpasaMvandhena gotvAdimattvasyA'nupapattyA''nayanakarmatvAdau svAzrayavRttitvAdisaMbandhena gotvAdimattvenAdheyatAsaMbandhena vyakterAkSepo bhavatItyarthaH / nanu govAderAnayanakarmatvAdau svAzrayavRttitvAdisambandhenAnvaye kRte tAdRzasambandhaghaTakatayA 'gAmAnaya' ityAdisthale vyaktInaM bhavatyeva vyaktareva svAzrayapadArthatvAditi kimarthaM jAtyA vyakterAkSepaH kriyate ityAzaGkayAha- pUrveti, yadyapi pUrvasaMsargaghaTakatayA svAzrayetyAyuktasaMsargaghaTakatayA vyakterbhAnaM bhavati tathApi 'gAmAnaya' ityatra yat karmatvavizeSyakaM goravAdyavacchinnavyaktiprakArakaM bhAnaM bhavati tatra karmatvaprakAratayA vyakte nAtha jAtyA vyaktyAkSepaH kriyate ityarthaH / na ca saMsargaghaTakatayA. bhAsamAnavyakteH karmatve prakAratayA'nvayaH kiM na syAditi vAcyam, svAzrayavRttitvasya jAtivizeSaNatvena tadghaTakavyakterapi jAtivizeSaNatvAt karmatve vizeSaNatvAsaMbhavAt 'ekatra vizeSaNasyA'nyatra vizeSaNatvAsaMbhavAt' iti nyAyAt / nanu ' gotvaM gavAzritaM goniSThabhedapratiyogitAnavacchedakadharmatvAt goniSThabhedAnuyogitAtracchedakadharmatvAt ' ' gotvaM kiMcidAzritaM jAtitvAt' ityAdyanumAnenaiva jAtyA''zrayavyakterbhAnaM kiM. na syAdityAzaGkayAha- gotvamiti / parihArahetumAha-- tAdRzeti, gavAdipadAt tAdRzarUpeNa-goni
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ (188) sAdarza: [ vizeSakANDeatha gavAdipadAd vyaktarasmaraNe gotvAdismaraNameva kathamupapadyate ? gotva.. prakArakasmaraNe vyaktevizeSyatayA bhAnaniyamAta, tadvizeSyakasmaraNe ca vyaktidhaTitagotvatvAdeH prakAratayA bhAnaniyamAt / vyatyayaTitaprakArasya saMbhavepi svarUpata eva jAteH zakyatayA dharmAntaravizeSyatayA tatsmaraNAsaMbhavAt / dharmAntaraprakAreNa smaraNepi gotvAdyaMze niSprakArakazAbdajJAnAsaMbhavena tAdRzasmRteranupayogitvAditiceta ? , - 'na-padAdA''locanarUpasyaiva smaraNasyopagamAt / kiMciddharmAvacchinnasaMbandhyuparaktasaMbandhajJAnAdhInatatsaMbandhismRteH samakArakatvaniyamapi nirvizeSaNakasaMba SThabhedapratiyogitAnavacchedakadharmatvakiMcidAzritatvAdirUpeNa gotvAderupasthitiH sarvatra na bhavatIti naitAdRzAnumAnena vyaktimAnaM saMmatamityarthaH / .... .. zaGkate--atheti / ukta hetumAha- gotvaprakAraketi, padAd vyakteviMzaSyatayA bhAne jAte evaM vyaktiprakAratayA padAd gotyAdeH smaraNasaMbhavAdityarthaH / nanu gotvAdeH prakAratayA smaraNe tadvizeSyatayA vyaktimAnaniyamapi gotvAdevizeSyatayA smaraNe tu tadvizeSyatayA vyaktimAnApekSA nAstItyAzaGkayAha-- tadvizeSyaketi, tadvizeSyakasmaraNe-gotvAdivizeSyakasmaraNe ca vizeSyatAyAHsAva. cchinnatvaniyamena gotvAdiprakAratayA gotvatvAderapi mAnaM sthAdeva gotvatvasya ca gavetarAvRttitve sati sakalagovRttitvarUpatvAd vyaktiyaTitatvamiti gosvatvaghaTakatayA vyakterbhAnaM syAdevetyarthaH / nanu gotyAdivizeSyakasmaraNe jAtitvaprameyatvAderapi prakAratayA bhAnaM saMbhavati prameyatvAdikaM cana vyaktighaTitamiti na vyaktimAnApattirityAzaGkayAhA vyaktayaghaTiteti, vyaktayaghaTitasya jAtitvaprameyatvAdeH prakArasya saMbhavepi svarUpata eva jAteH zakyatvamasti na tu dharmAntarAvacchinnatvena rUpeNeti prameyatvAdidharmAntara vizeSyatayA tatsmaraNam gotvAdismaraNaM na saMbhavati, tatprakArakasmaraNaM prati tatprakArakazaktijJAnasya kAraNatvAdityarthaH / svarUpato gotyAdizaktijJAnasya kathaMcit kiMcitpA kAreNa smaraNaprayojakatvakalpanepyAha- dharmAntaraprakAreNeti, svarUpatto gotyAdizaktijJAnena prameya tvAdidharmAntaraprakArakagotvAdismaraNe jAtepi tAdRzasmaraNena prameyatvAdidharmaprakAraka eva gotvAdiviSayakazAbdabodhaH saMbhavati na tu niSprakArakopi. tvayA ca gotvAdiviSayakazAbdabodho niSprakAraka evApekSyate iti tAdRzasmRte prameyatvAdiprakArakagollAdismRteranupayoga eva- tasyA niSprakArakagotvAdizAbdabodhAjanakatvAdityarthaH / pariharati-- neti,AlocanarUpasya nirvikalpakasya, nirvizeSyakaniSprakArakasyetiyAvat tathA ca 'padAjAtismaraNe ma vyaktevizeSyatayA gotvatvAdeH prakAratayA vA bhAnApattirityarthaH / nirvikalpakasmaraNe upapattimAha-- kiMciditi,yathA kiMciddharmAvacchinnaH rAjatvAvacchinno yaH saMbandhI rAjapuruSasaMbandhI rAjA taduparaktaH tadghaTito yaH svasvAmibhAvasaMbandhastAdRzasaMbandhasya jJAnena jAyamAnA
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaTTamatakhaNDanam, ] zaktivAdaH / (189) ndhyuparaktasaMbandhajJAnAd nirvikalpakasmaraNe bAdhakAbhAvAt / nirvikalpakasya saMskArAjanakatvepi viziSTajJAnAhitaviziSTagocarasaMskArAd vizeSyAMzAnudropadazAyAM kevalavizeSaNAMzasmaraNe na virodha iti vadanti / / badasat-gavAdipadAt svarUpato gotvAdijJAnepi vyApyatAvacchedakaprakAreNa. tadgrahAsaMbhavAt tato vyaktyAkSepAsaMbhavAt / na ca zAbdadhIviSayeNa paramparAsaMbandhena gotvAdivizeSitakarmatvAdihetunA''nayanAdau gavAdikarmakatvamanumeyamiti vAcyam, viziSTasAdhyasya praagprtiiteH| nAma rAjapuruSadarzanajanyA yA rAjasmRtiH sA saprakAraiva yadyapi bhavati- rAjatvaprakArakarAjavizeSyakatvAt, evam 'hastI hastipakasaMbandhI' ityatra hastipakadarzanajanyAyA hastismRteH saprakArakatvam, tathApi nirvizeSaNakaM yad gotvAdirUpaM saMbandhi taduparato yaH zaktirUpasaMbandhastajjJAnA nAma svarUpato gotvAdizaktijJAnAd gotvAdenirvikalpakasmaraNe bAdhaka nAstyeva saprakArakazaktijJAnAdeva saprakArakasmaraNasaMbhavAdityarthaH, taduktam "astu vA padAdapi nirvikalpakam " iti / nanvevaM padAnirvikalpakasmaraNopagame kAlAntare padAd gotvAdeH smaraNa na syAd nirvikalpakasya saMskArajanakatvAsaMbhavAt saMskAra vinA smaraNAsaMbhavAcetyAzaGkayAhanirvikalpakasyeti, nirvikalpakasya saMskArAjanakatvepi viziSTaviSayakajJAnenA''hitaH-utpAdito yo viziSTaviSayakasaMskArastasmAda vizeSyAMzAnudbodhadazAyA~ gotvAdirUpakevala vizeSaNAMzasmaraNe bAdhakAmAvAdityanvayaH, tathA ca vyavahArakAle jAtiprakArakavyaktivizeSyakabodhena vyaktAvAnanyavyabhicArAbhyAM jAtau zaktiprahe jAtepi tAdRzaviziSTaviSayakabodhena jAtiprakArakavyaktivizevyako yaH saMskAro jAyate tAdRzasaMskArAt kevalajAtiviSayakaM smaraNaM jAyate- tadudbodhakasya. jAtizaktijJAnasahakRtapadajJAnasya sattvAt, vyaktiviSayakasaMskArAMzodbodhakAbhAvAd vyaktismaraNaM ca padAnna jAyate itisAraH / " iti vadanti " ityasya pUrvoktana "bhaTTAH" ityanenAnvayaH / bhaTTamataM pariharati- tadasadityAdinA, uktarItyA gavAdipadAt svarUpato gotvAdijJAne jAtepi vyApyatAvacchedakaprakAreNa nAma jAtyA vyaktyanumAne vyApyA yA jAtistasyA vyAyyatAvacchedakaM yad gotvatvAdi tatprakAreNa gotvatvAdirUpeNa jJAnAsaMbhavAt tataH-svarUpato bhAsamAnagotvAdito vyakterAkSepasthAnumAnasyAsaMbhava eva, dhamatvena jJAyamAnadhUmAdeva vahvayanumAnasvIkArAdityarthaH / nanu 'gAmAnaya' ityatra zAbdabodhaviSayeNa paramparAsaMbandhena nAma svAzrayanirUpitatvasaMbandhena gotvayiziSTaM karmatvam golakarmakatvamAnayane'styeva tena hetunA''nayane gavAdikarmakatvamanumIyate gokarmakA vaM vinA gotvakarmakatvasyA'sambhavAta govakarmakatvasya ca vyApyatAvacchedakarUpeNa gotvakarmakatvatvarUbeNa prahaNasambhavAnnoktadoSAvasara ityetAdRzAnumAnena vyaktimAnaM sambhavatIti na vyaktervAcyatvApekSetyAzaGkyAha-na ceti / AnayanaM gokarmakamuktasambandhena gotvaviziSTakarmakatvAditi pryogH| atra svaM gotvaM tadAzrayo vyaktistannirUpitatvamAnayananiSThakarmakatvestItyanena sambandhena tAdazakarmakatvaM gotvaviziSTaM jAtam / parihAramAha- viziSTeti, sapakSe pratItasya sAdhyasya kena
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza:-- [vizeSakANDe - evam 'gaurAnIyatAm' ityAdau svarUpata upasthitasya gotvAdereva vizeSyatayA bhAnopagame nirmitAvacchedakakazAndadhIsvIkArApattiH. tAdRzabuddherAkSepakatAbacchedakAvacchinnA'viSayatayA vyaktyAkSepakatA'nupayogitApattizceti vyakteH zAndabodhe vizeSyAdividhayA bhAnamAvazyakamityavadheyam / evaM gavAdAvAnayanakarmatvaM sAmAnAdhikaraNyasambandhenA''nayanakarmatvavizeSitena gotvAdihetunA'numeyam. tacca na sambhavati- tAdRzagotvAderAnayanakarmatvAdizUnyagavAdisAdhAraNyena vyabhicArAt / sAmAnAdhikaraNyasambandhenA''nayanakarmatvAdiviziSTasya vizeSaNAvyabhicAritvepi sAdhyasya pakSe sandehadazAyAM sAdhyaviziSTasya hetoH pakSe dunizcayatvAt. ato vyaktaH zAndabodhe vizeSyAdividhayA bhAnamAvazyakamityapi bodhyam / ciddhetunA pakSe siddhirbhavati. gokarmakatvaM ca viziSTasAdhyametadanumAnAt pUrva pratItameva nAstIti kathaM tasyaitadanumAnena siddhiH syAdityarthaH / ___ vyakteravAcyatve doSAntaramAha-evamiti / 'gaurAnIyatAm' ityatra gopadasya prathamAntatvena sadvAcyaM yadgotvaM tadvizezyaka eva zAbdabodhaH smadotvaM ca svarUpata eca zakyaM svarUpata evaM copatiSTatIti svarUpata eva tadviSayakazAbdabodhaH smAditi dharmitAvacchedakasya govatvasya gotvavizeSaNatayA bhAnAbhAvAnnirdharmitAvacchedakakazAbdabodhasya gotvaviSayakasya svIkArApattidoSaH-nimitAvacchedakakazAbdabodhasya srvaasmttvaadityrthH| nirdharmitAvacchedakakazAbdabodhasvI. kArepi doSamAha- tAdRzeti. jAtI vyaktyAkSepakatAsti tAdazAkSepakatAvacchedakaM gotvatvaM tadavacchinnaM yadvotvaM tada'viSayakatayA tAdRzabuddheH-gotvaviSayakasya nirmitAvacchedakakazAbdabodhasya jAteya'ktyAkSepakatAyAmupayogo na sambhavatIti vaiyarthyameva tathA ca zAbdabodhe vyakterjAtivizedhyatayA bhAnamAvazyakameva tacca vAcyatvaM vinA na sambhavatIti vyaktarapi vAcyatvamAvazyakamityarthaH / ___ vyaktaravAcyatve dropAntaramAha-zvamiti, 'gaurAnayanakarmatvaviziSTA gotvaviziSTatvAt' ityevaM yadi sAmAnAdhikaraNyasaMbandhenA''nayanakarmatvaviziSTagotyena gavAdAvA''nayanakarmatvamanumIyate tena cAnumAnena jAtyA vyaktyAkSepa ityucyate tadapi na sambhavatItyarthaH / sambhavAbhAve hetumAha-- tAdRzeti, hetubhUtagotvasyAnayanakarmalvAbhAvavatyapi gavAdI sattvena vyabhicAritvaM prApta vyabhicArihetunA cAnumAnaM na sambhavatItyarthaH / sAmAnAdhikaraNyasambandhenA''nayanakarmatvaviziSTaM ca gotvaM yadyapi vizeSaNasyaH-sAdhyasyA''nayanakarmatyasya vyabhicAri nAsti tathApi sandigdhasAdhyavAneva pakSo bhavatIti pakSe gavAdau sAdhyasyAnayanakarmatvasya sandehadazAyAMmanumAnadazAyAM sAdhyaviziSTasya sAmAnAdhikaraNyasaMbandhenA''nayanakarmatvaviziSTasya hetorgovasya pakSe gavAdau nizcayAsambhavAt tena kathaM gavAdAvAnayanakarmatvamanumIyeta yena jAtyAtra vyaktyAkSepaH syAdityAha- sAmAnAdhikaraNyeti / upasaMharati-ata iti / yato jAtyoktarItyA vyaktyAkSo na sambhavati ata ityarthaH /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIkaramatakhaNDanam ] zaktivAdaH / ( 191 ) etena jAtivAcakapadAjAtibodhaH zAbdo vyaktibodhastvaupAdAnika eveti zrIkaramatamanupAdeyam upAdAnasyArthApattirUpatvena bhaTTamatAvizeSAt / na ca jAtireva vyaktibodhikA jAtikaraNakatvamevApAdAnikatvaM bodhasyeti vAcyam, jAteH pramANAntaratvakalpanApekSayA vyaktizaktikalpanAyA evocitatvAt / evaM jAternityatathA sarvadeva tadupAdAnakavyaktidhIvAraNAya jAtihetukavyaktibodhe jAtizaktijJAnaghaTitatacchAndasAmayyAH sahakAritvamavazyamabhyupagantavyaM tathA ca tAdRzasAmayyA eva vyaktijJAnaprayojakatAsaMbhavena jAteH karaNatvakalpanamanarthakam / na ca jAtinirapekSajAtibhAsakazAbdasAmayyA vyaktibhAnaprayojakatve vyaktayaMzepi zAbdatvamAvazyakaM tathA sati ca zaktijJAnajanyavyaktismRterapya'pekSA syAt jAteH karaNatve ca vyaktayaMze aupAdAnikatvameva na tu zAbdatvamiti na tadapekSeti vAcyam, vyaktibhAnAMze jAteH karaNatve tadaMze'zAbdatvApagamasaMbhave tadakaraNatvepi uktanirAsaprakAraM zrIkaramate upanyasyati - eteneti / anupAdeyatve hetumAha- upAdAnasyeti, bhamate pradarzitA doSA atrApyanusandheyA ityarthaH / natu jAtyA vyaktibodho jAyate tAdRzavyaktibotre yad aupAdAnikatvaM taj jAtikaraNakatvameva tathA ca jAtikaraNakabodhaviSayatvaM vyakteH prAptamiti na vyaktimAnAnupapattirityAzaGkayAha - na ceti / parihArahetumAha- jAteriti, pramAkaraNaM hi pramANaM bhavati tatra jAteryadi vyaktiviSayakabodhakaraNatvaM syAttadA pramANAntaratvaM syAdebeti jAteH pratyakSAdyatiriktapramANatvakalpanApekSayA vyaktau padasya zaktikalpanaivocitA- lAghavAt, out padasya zaktau satyAM ca padenaiva vyaktibhAnaM saMbhavatItyarthaH / jAteH karaNatve doSAntaramAha - evamiti, yadi jAtyA vyaktibodhaH syAttadA jAternityatayA sarvadaiva vyaktibhAnaM syAd na ca sarvadA vyaktimAnaM bhavatIti sarvadA jAtyupAdAnakavyaktibodhavAraNAya jAtikaraNakavyaktibodha prati jAtizaktijJAnaghaTitajAtiviSayakazAbdabodhasAmayyAH sahakAritvaM svIkArya yenoktasAmagryAH sarvadA saMbhavAbhAvAt sarvadA vyaktimAnApattirna syAt tAdRzoktasAmagryAH sahakAritvo paga me 'ca tAdRzatAmasyaiva vyaktibodha: saMbhavatIti tava matepi jAtervyaktibodhakaraNatvakalpanamanarthakamevetyarthaH / nanu yadi jAtyA vyaktibhAnaM na syAt kiM tuktarItyA jAtinirapekSayA- jAtyaghaTitayaiva jAtibhAsakazAbdabodhasAmagryA vyaktimAnaM syAttadA vyakteH zAbdatvam = zAbdabodhaviSayatvaM syAdeva zAbdabodhaviSayatvaM ca tadviSayakazaktijJAnajanyopasthiti vinA na saMbhavatIti vyakteH zaktijJAnajanyasmRtyapekSA prAptA tadarthaM ca vAcyatvApekSA prAptA vyaktervAcyatve ca gauravaM jAterapi vAcyatvasyAvazyakatvAt jAteH karaNatve ca vyaktAvaupAdAnikatvameva na tu zAbdatvamiti na tadapekSA -- zaktijJAnajanyavyaktismRtyapekSA tena ca na vyaktervAgyatvApekSeti lAghavamityAzaGkayAha - na ceti / parihAramAha-- vyaktimAnAMza iti, yadi vyaktimAnaM prati jAteH karaNatve karaNatvena tadaMza-vyatAzAbdatvaM saMbhavati tadA tadakaraNatvepi = jAterakaraNatvepi vyaktau tat = azAbdatvaM saMbhavatyeva
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza: (192) { vizeSakANDe-- tatsaMbhavAt / jAterakaraNatve vyaktyaze kIdRzakaraNasya janyatAvacchedakadharmavattvamiti cet ? na kasyApi. tAvatA kSativirahAt / vyakterapi bodhaH zabdAdeva na tvA''kSepAditaH, vyaktizAbdabodhe zaktiviraho nAnupapatti prayojayati lakSaNAta eva tadupapatteriti maNDanAcAryamataM taduktam___ "jAterastitvanAstitve na hi kazcid vivakSati- / nityatvAt , lakSyamANAyA vyakteste hi vizeSaNe // " iti, astitvanAstitve-utpAdavinAzau / lakSaNA ca jAtiprakAreNaiva vyakti bodhayati na tu vyaktitvAdineti nAnubhavavirodhaH / nIlAdipadasya zakyanIlAdiguNapuraskAreNa lakSaNayA bodhakatvavata zakyajAtipuraskAreNa lakSaNayA gavAdipadasya azAvdatvaprayojakatvaM jAtiniSThakaraNatvasyaiveti niyamAsaMbhavAt / nanu vyaktibodhaM prati yadi jAte karaNatvaM nAsti tadA kIdRzakaraNanirUpitajanyatA vyaktibodhe syAdityAzaGkate- jaatriti| kIDa.. zakaraNasyeti SaSThayoM nirUpitatvaM tasya janyatAyAmancayaH, janyatA ca vyaktibodhe iti tAhazajanyatAvacchedakadharmavattvamapi vyaktibodhe vaktavyam / vyatyaMze vyaktiviSayakabodhe / uttaramAhana kasyApIti, atrApi nirUpitatvaM SaSThayarthastathA ca vyaktibodhe na kiMcitkaraNanirUpitajanyatetyarthaH / ukta hetumAha- tAvateti, vyaktibodhe kiMcitkaraNanirUpitajanyatAyA abhAvapi kSativirahAdityarthaH / yathA tatra mate gotvAdibodhepi mitimAtRbhAnaM bhavati na ca tAdRzamitimAtRbhAnaM prati kasyacit karaNatvaM svIkriyate tathA prakRte vyaktimAnaM pratyapi na kasyacit karaNatvApekSetibhAvaH / saMprati mImAMsakeSu maNDanamizrasya matamanuvadati-vyakterapIti / prAyaH spaSTaM sarvam / vyakterAkSepeNa bodhe ye doSAH pradarzitAste'smin mate na santIti sAraH / nanu vyaktau zaktiM vinA vyakta padAt kathaM bodhaH syAt tvayA vyaktI zakterasvIkArAdityAzaGkyAha-- vyaktizAbdabodha iti / anupapattyabhAve hetumAha- lakSaNAta eveti / tadupapatte: vyaktiviSayakazAndavodhopapatteH / zatyA tadviSayakazAbdabodhArthameva tatra zatsyapekSAniyamena lakSaNAjanyazAbdabodhe tatra zaktyapekSAbhAvA-. ditibhAvaH / uktamaNDanamizramate pramANamAha- jAtariti, te astitvanAstitve-utpAdavinAzI nityatvAjAtena saMbhavata iti lakSaNayA budhyamAnAyA vyaktareva vizeSaNe bhavata ityarthaH / nanu 'gaGgAyAM ghoSaH' ityatra gaGgAtIramAtre ghoSAdhAratA pratIyate na tu tIratvAvacchedena sakalatIreSviti lakSaNayA lakSyamANasya tadvyaktitvenaiva bodha iSTa iti prakRtepi vyaktastadvyaktitvenaiva lakSaNayA bodhaH syAttathA cAnubhavavirodhaH-jAtiprakAreNaiva vyaktibodhasya sarvAnubhavasiddhatvAdityAzaGkayAhalakSaNeti / vyaktitvAdinA tadvyaktitvAdinA / svAbhimataM sadRSTAntamAha- nIlAdIti, yathA nIlapadasya nIlatvaguNe zaktirnIlaguNaviziSTe ca lakSaNaiveti -- nIlo ghaTaH ' ityatra nIlapadaM svazakyanIlatvaguNaprakAreNaiva lakSaNayA ghaTaM bodhayati tathA gavAdipadamapi svazakyajAtiprakAreNaiva
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ maNDana mizramatam ] zaktivAdaH / ( 193 ) vyaktibodhakatve'virodhAt / " svArthAdanyena rUpeNa jJAte bhavati lakSaNA" ityatra svArthapadasya zakyatAvacchedakaparatvAt / atredaM cintyam - gavAdipadAlakSaNayA gotvAdiprakAraka bodhopagame jAtizaktiranvayabodhe nApekSyeta lakSyatAvacchedakatAyA eva jAtibhAne prayojakatvasaMbhavAt / na ca zakti vinA vyaktau zakyasaMbandharUpalakSaNaiva na nirvahatIti zakterupayogitetivAcyam, lakSaNAnirvAhArthaM jAtizaktikalpane gavAdipadasya dravyatvAdAvapi vinigamanAviraheNa zaktikalpanaprasaGgAt dravyatvAdisaMbandhenApi gavAdI lakSaNa saMbhavAt / prayogavirahasya dravyatvAdAviva svAtantryeNa gotvAdAvapya'viziSTatvAt / lakSaNAvaTakatayA zakterupayogitAyAM tasyA vRttitvAnupapattiH svAtantryeNA tathAtvAt / lakSaNayA vyaktiM bodhayatIti noktAnubhavavirodha ityarthaH / bodhakatvavat = vizeSyabodhakatvavat / nanu 'gaGgAyAM ghoSa: ' ityAdau svArthAt pravAhAdanyena tIratvena rUpeNa tIre jJAte sati tatra gaGgApadasya lakSaNA bhavatIti niyamo'sti tatra mate ca gopadasya gotvameva svArthI vyaktezva gauravaprakAreNa vodhe svIkRte svArtharUpeNaiva vyaktijJAnaM jAtaM na tu svArthabhUtagotvAdijAtyatiriktarUpeNApIti kathaM vyaktau gavAdipadasya lakSaNA syAdityAzaGkyAha- svArthAditi, svArthAdanyena ityatra svArthapadaM zakyatAvacchedakaparaM gavAdipadasthale ca zakyatAvacchedakaM gotvatvAdikameva gotva - tvAdanyena gotvena rUpeNa vyaktijJAnamastyeveti na vyaktau gavAdipadasya lakSaNAnupapattirityarthaH / "L uktamaNDana mizramataM vivinakti - atredamityAdinA, yadi lakSaNayA gavAdipadAd gotvaprakAraka - bodhaH syAttadA anyayavodhe- zAbdabodhaM prati jAtizakterapyapekSA na syAdevetyanvayaH / nanu jAtau zaktyabhAve zAbdabodhe jAtibhAnaM kathaM syAdityAzaGkyAha- lakSyateti, lakSyArthabodhe lakSyatAva - cchedakasya bhAnaM bhavatyeva tvanmate vyaktirlakSyArtha eveti jAtau lakSyatAvacchedakatvaM prAptamiti lakSyatAvacchedakatayA jAtibhAnaM bhaviSyatItyarthaH / nanu lakSaNA hi zakyasaMbandharUpeti jAtI zakti vinA vyaktau zakyasaMbandharUpA lakSaNA kathaM syAt jAtau zaktisattve tu jAteH zakyatvaprAdhyA tAdRzazakyajAtisaMbandhasya vyaktI sattvAlakSaNA saMbhavatIti tadarthaM jAtizaktiH svIkriyate ityAzaGkyAha--naceti / parihArahetumAha- lakSaNA nirvAhArthamiti vyaktau lakSaNAnirvAhArthaM yadi jAtau zaktiH svIkriyate tadA gavAdiniSTadravyatvAdisaMbandhenApi gavAdau gavAdipadasya lakSaNAsaMbhavena vinigamanAviraheNa gavAdipadasya dravyatvAdAvapi zaktikalpanAprasaGgaH syAdeva na caitadiSTamityanvayaH / vinigamaneti - dravyatvAdisaMbandhena gavAdI lakSaNAsattvepi gavAdipadasya dravyatvAdI zaktirnAsti, gotvAdisaMbandhena lakSaNAsattvAd gavAdipadasya golAdau zaktirastItyatra vinigamanAyA abhAvAdityarthaH / nanu dravyatvAdI gavAdipadasya prayogo na bhavatIti na dravyatvAdI zaktiH kalpyate-prayogasyaiva zaktikalpanA niyAmakatvAdityAzaGkayAha - prayogati, prayogastu gavAdipadasya vyaktAveva bhavati na gotvAdAviti gotvAdAvapi zaktirna syAdityarthaH / doSAntaramAha- lakSaNA ghaTakatayeti, A 13 73
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdarza: ( 194) [vizeSakANDeathAkRtiviziSTAyAmeva vyaktau lakSaNA- AkRtiprakAreNa vyaktibodhasya naiyAyikAnAmapyanumatatvAt tatra zattayupasthitajAteranvaya upgmyte| na cAkRtAveva zaktirjAtiviziSTe lakSaNeti vaiparItyameva kiM na syAditivAcyam, AkRteravayavasaMyogarUpAyA AnantyAt tadapekSayaikasyAM jAtAveva zaktikalpanaucityAt / na cAvayavasaMyoganiSTha jAtirekha zakyAstu vyaktau tadanvayazca svAzrayaghaTitaparamparAsaMbandhena svIkriyatAmitivAcyam, AkRtiprakArakabodhasyA''nubhavikatvAt / lakSyArthavyaktyanuparaktAyAM kevalajAtau prayogavirahazca na zaktayabhAvasAdhaka:aprayojakatvAt, tatrA'prayogamAtrasyaiva tadazakyatve bIjatvAt, jAtAva'prayogasyA'siddhatvAta, tAtparyasatve ca vRttiyAdhInabodhopagame kSativirahaH / na caivaM yadi lakSaNAghaTakatayA lakSaNAnirvAhArthameva zaktarupayogastadA tasyAH zaktervRttitvaM na syAtsvAtantryegA'tayAtvAt-zAbdabodhAnupayogitvApAtAt, svAtantryeNa zAbdabodhopayogina evaM vRttitvasvIkArAdityarthaH / ___ zaGkate-atheti, AkRtiviziSTavyaktau lakSaNAsvIkArAdAkRtiprakAreNaiva vyakterlakSaNayA bodho bhaviSyAta. AkRtiprakAreNa vyaktibodhazca naiyAyikAnAmapyanumatastatra-AkRtiprakAreNa bhAsamAnavyaktau zaktyopasthitajAteranvaya upagamyate evaM ca jAterlakSyatAvacchedakatayA bhAna na sambhavatIti jAtibhAnArthaM jAtau gavAdipadAnAM zakterAvazyakateti "jAtizaktiranvayabodhe nApekSyeta" ityAdhuktopAlambhasyAvasaro nAstItyarthaH / vaiparItyena zaGkate- na. ceti / parihAramAha- AkRteriti / tadapekSayA avayavasaMyogarUpAnantAkRtau zaktikalpanApekSayA / zaGkate- na ceti / avayayasaMyoganiSThA jAtiH avayavasaMyogatvamA''kRtitvaM vA / tadanvayaH avayavasaMyoganiSTajAtyanvayaH / svAzrayaTitaparamparAsaMbandhazca svAzrayasAmAnAdhikaraNyasaMbandhaH svamAkRtitvaM tadAzraya AkRtistatsAmAnAdhikaraNyaM vyaktAvasti-AkRtyAcArAvayaveSveva vyakterapi samavetatvAd AkRteravayaSasaMyogarUpatvenAvayaveSveva samavetatyAd etAdRzaparamparAsaMbandhena vyaktau zakyabhUtAvayavasaMyoganiSThajAteranyaya ityarthaH / pariharati- AkRtIti, yadyavayavasaMyoganiSThajAtireva zakyA syAsadA tatprakAraka eva vyaktabodhaH syAd AkRtiprakArakazca bodho na syAd na caitadiSTam- AkRtiprakArakabovasyaiva sarvAnubhavasiddhatvAdityAkRtiviziSTAyAmeva vyaktI lakSaNetyeva yuktamityarthaH / / yaduktaM kevala jAtI gavAdipadasya prayogAbhAvAnna zaktiH saMbhavatIti tatrAha- lakSyArtheti / ukte hetumAha- aprayojakatvAditi, sAmAnyataH prayogavirahasya zaktyabhAvasAdhane'prayojakAvAdityartha:- vyaktyAdAvapi sarvadA prayogAsambhavAt / yadi jAtau kadApi gavAdipadasya prayogo na sthAttadA jAteH zakyatvaM na syAdapi na caivamastItyAha- tatreti / nanu kevalajAto tu gavAdipadasya prayogo naiva bhavati jAtivyaktyorubhayozca zaktyA bodho na sambhavati tvanmate vyaktau zakterabhAvAditi gavAdipadAt kathaM zAbdabodhaH syAdityAzaGkhyAha- tAtparyeti, zaktyA jAterlakSa
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsakamatakhaNDanam.] zaktivAdaH / ( 195) kevalamukhyatAtparyeNa 'gavi nityatvam' iti svArasikaprayogApattiritivAcyam, zaktyA svarUpata upasthitAyA jAteH samAnapadopAttarmiNyevAzrayatAsaMbandhenA'nvayasya vyutpannatvAt / na cAnvayitAvacchedakarUpeNAnupasthitAyA jAtaranvayo virudhyate- vyutpattivaicitryeNa prakAratayA svarUpata upasthitAyA jAteranvayasvIkAre kSativirahAt / itirItyA cenmatametat pariSkriyate tathApi svarUpato gotvAdyanvayabodhasya lakSyArthe gavAdI svIkAre tAdRzAnvayabodhaM prati yogyatAjJAnAdInAM kAraNatAkalpanAdhikyAta. gotvAdiviziSTavyaktizAbdadhIsAmagrIpratibandhakatAyAM jAtivyaNayA vyakterbodhaH sambhavatIti zaktilakSaNetivRttidvayena jAtivyaktyubhayaviSayakazAbdabodhasvIkAre doSAbhAvAdityarthaH, tathA ca vyaktimAnakAle kiM vA lakSaNayA bhAsamAnavyaktyA saha bhAsamAnajAtau gavAdipadasya prayogo bhavatyeveti na jAtau zaktyanupapattiH / nanu yadi jAtau gavAdipadasya prayogo bhavati tadA jAtI nityatvasya sattvena kevalamukhyatAtparyeNa 'gani nitytvm| iti svArasikaprayogaH syAdevalyAzaGkyAha- na ceti / parihArahetumAha-- zaktyeti, gavAdipadena zaktyA svarUpata upasthitAyA jAteH samAnapadopAttarmiNi gavAdipadena lakSaNayopasthitAryA vyaktAvevAzrayatAsambandhenAnvayo bhavatIti jAtenityatve'nvayAsambhavAdeva jAtimuddizya 'gavi nityatvam' iti prayogasyApattirnAsti, 'ekatra vizeSaNasyAnyatra vizeSagatvAsaMbhavAt' iti nyAyAdityarthaH / nanva'nvayitAvacchedakarUpeNopasthitasyaiva kacidanvayaH saMbhavati jAtezca tvayA na gotvatvAdirUpeNopasthitiH svIkriyate svarUpata evopasthitisvIkArAditi kathaM jAtewktAvanvayaH syAdityAzakyAha- na ceti / uttaramAha- vyutpattIti, svarUpata upasthitAyAH anvayitAvacchedakarUpeNAnupasthitAyA api jAteH prakAratayA vyaktAbanvayamvIkAre dopAbhAvAt, anvayitAvacchedakarUpeNAnupasthitasya. vizeSyatayaivAnvayA'sambhavAdityarthaH / uktarUpeNoktamatapariSkAramuddizyAha- itirItyeti / tathApIti- yadyapyuktarItyA tvanmate 'gavi nityatvam ' iti prayogApattirapi nAsti jAteranvayitAvacchedakarUpeNopasthitezcApekSApi nAsti tathApi svarUpata upasthitagotvAderlakSyArthavyaktAvandhayasvIkAre tAdRzAnvayabodhaM prati yogyatAzAnAdInAM kAraNatAkalpanAdhikyena gauravaM spAdeva- pRthagupasthitapadArthayoranvayasya yogyatAjJAna vinA tAdRzAnthayabodhasyAsaMbhavAt. anyathA vahikaraNakasecanAnvayabodhopi syAt, tArkikamate tu jAtiviziSTavyaktau zaktisvIkArAd gavAdipadAjAtiviziSTAyA eva vyaktarupasthitirbhavati na tu jAtivyaktyoH pRthak pRthaga yenoktayogyatAjJAnAdInAM kAraNatAkalpanApattiH syAdityarthaH / uktamate doSAntaramAha- gotvAdIti, samAnaviSayakAnumiti prati vibhinna viSayakapratyakSa prati ca zA. bdabodhasAmagryAH pratibandhakatvamiSTamasti tathA ca tvanmate jAtiviSayakopasthiterapi pratibandhakatvaM spad vyaktiviSayakopasthiterapi pratibandhakavalyAditi pratibandhakatAvacchedakatvaM tattadviSayakattvadvayasya
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 196 ) sAdarza: [ vizeSakANDe - ktiviSayako pasthitidvayasya nivezanIyatayA pratibandhakatAvacchedakazarIra gauravAca jAtyAkRtiviziSTavyaktizaktipakSa eva sAdhIyAn / mAbhAkarAstu jAtizaktijJAnAdeva jAtiprakAreNa vyakteH smaraNaM zAbdabodhazva. na tu nirvikalpakarUpaM jAtismaraNam - nirvikalpa kAnabhyupagamAt / vyaktisaMbandhajJAnaviraheNa tadaMzAnudrodhAdU vyaktismaraNAsaMbhava iti tu nAzaGkanIyam - vyaktimaMviSayIkRtya svarUpato gotvAdijJAnAsaMbhavena gotvAyudbodhakasyaiva vyaktyudbodhakatvAd udghodhakasya phalavalakalpyatvAt / syAditi pratibandhakatAvacchedakazarIragauravam, tarkamate tu jAtiviziSTavyaktau zaktisvIkArAjAtiviziSTavyaktiviSayako pasthiterekasyA eva pratibandhakatvApattyA lAghavamiti jAtyAkRtiviziSTavyaktAveva zaktirucitetyarthaH / yadyatyuktamImAMsakamate gotvaviziSTavyaktau zaktirnAsti tathApi lakSaNayopasthitavyaktau zaktyopasthitajAteranvayo bhavatyevetirItyA gotvAdiviziSTavyaktiviSayakazAbdabodhasAmagryAM pratibandhakatvamiSTamastItyabhiprAyeNa "gotvAdiviziSTavyaktizAbdadhI pratibandhakatAyAm" ityuktam / mAnaviSayakAnumitiM prati zAbdasAmayyAH pratibandhakatvamasti tatrAnumitisAmagryA vyAptijJAnaparAmarzAdivaTitatvena gurutvAcchAndasAmagrayAM caitAdRzagurutvasyAbhAvAt sUcIkaTAhanyAyena prathamaM viSayasAmye zAbdabodha eva jAyate, viSayabhede tu zaktijJAnAdirUpA zAbdasAmagrI kozAdidarzanena kAlAntarepi saMbhavati pakSadarzanAdirUpA'numitisAmagrI tu kAlAntare na saMbhavatIti prathamamanumitireva jAyate / vibhinnaviSayakapratyakSaM prati zAbdasAmayyAH pratibandhakatvamasti tatra padajJAnapadArthopasthityAdirUpazAbdasAmagryA upasthitatvAt prathamaM zAbdabodha eva jAyate, viSa sAmye tu viSayendriyasaMyogAdirUpa pratyakSa sAmayyAH kAlAntare'saMbhavAcchAndasAmagrIbhUtazaktijJAvopasthityAdezva kAlAntarepi saMbhavAt prathamaM pratyakSameva jAyate iti tattvam / saMprati prabhAkaramatamanuvadati - prAbhAkarA ityAdinA / prabhAkaramate vyaktau zaktimahe AnantyavyabhicAradopau jAtivyaktyubhayoH zaktigrahe gauravamiti zaktigrahaH kevalajAtAyena tAdRrAjAtizaktijJAnAt smaraNazAbdabodhau tu jAtiprakArakavyaktivizeSyakAyaiva bhavata ityarthaH / padAduktanivikalpaka jAtismaraNaM parAcaSTe - na tviti / nanu padasya jAtimAtre zaktigrahe vyaktayA saha padasya vAcyavAcyakabhAvarUpazaktisaMbandhasya graha eva nAstIti tadaMzAnudbodhAt = vyakteranudvovAd vyaktismaraNaM kathaM syAdityAzaGkayAha - vyaktisaMbandheti / anAzaGkanIyatve hetumAha- vyaktimiti, vyakti vinA svarUpato gotvAderjJAnaM na bhavatItyarthApattyA jAtyukrodhakasyaiva vyaktayudbodhakatvaM kalpyateudbodhakasya phalabalakalpyatvAt phalaM cAtra smaraNaM tacca jAtivyaktayubhayaviSayakameva bhavati vyaktyudbodhakasyAnyasyopalambhAbhAvAjAtyudbodhakasyaiva vyaktayudbodhakatvaM kalpyate ityarthaH /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAmAkaramatam ] zaktivAdaH / (197) saMbandhitAvacchedakahastitvAdisaMbandhAgrahepi hastyAdisaMbandhihastipakAdijJAnAsmakododhakabalAd hastyAdismaraNe hastitvAdeH prakAratayA bhAnavad vyaktisaMbandhajJAnamantareNApi jAtisambandhipadajJAnAjAtismaraNe vyaktarvizeSyatayA bhAne viro* dhavirahAt / taddharmaprakArakasmRtau taddharmAvacchinnasaMbandhitayA gRhItavastujJAnasya hetutAyAma'dRSTAdirUpoddhodhakajanitasmRtau vyabhicAravAraNAya kAryatAvacchedakasaMkocasyAvazyakatayA tata eva prakRte vyabhicArAnavakAzAt / ukte udAharaNamAha- saMbandhiteti, yathA -- hastI hastipakasaMbandhI ' ityatra saMbandhitAvacchedakaM yad hastitvaM tena saha hastipakasaMbandhasyA'grahepi hastisaMbandhihastipakadarzanarUpaM yad hastismaraNodbodhakaM tasmAd hastismaraNe jAte tAdRzasmaraNe hastitvaM prakAratayA bhAsate tathA padasya vyaktyA saha zaktirUpasaMbandhasya jJAnAmAvepi jAtisaMbandhipadajJAnAt-jAtizaktapadajJAnAjAti. smaraNe jAte tAdRzasmaraNe vyakterjAtivizeSyatayA mAne virodhAbhAvAdityarthaH / nanu yaduktam 'jAtizaktapadajJAnAjAyamAnajAtismaraNe jAtivizeSyatayA vyakterbhAne virodho nAsti ' tana saMbhavati- taddharmaprakArakasmRtau taddharmAvacchinnasaMbandhitayA gRhItavastujJAnamya hetutvaniyamAd yathA hastitvaprakArakasmaraNaM prati hastitvAvacchinnahastisaMbandhitayA gRhItaM yad vastu hastipakastajjJAnasya kAraNatvamasti tathA ca prakRte yadi gotvAvacchinnagozaktatayA gopadaM jJAtaM syAttadA tAdRzapadajJAnAdvotvaprakArakaM vyaktivizeSyakaM smaraNa syAdapi na caivamasti kevalajAto tvayA zaktisvIkAreNa vyaktau zakterabhAvAt padena saha vyakteH zaktirUpasambandhAbhAvAta, kevalajAtizaktipadajJAnAdapyuktajAtiprakArakavyaktivizeSyakasmaraNasvIkAre cAtroktaniyamasya vyabhicAraH sthAdityAzaGkyAha- taddharmeti, taddharmetyAdyuktaniyamasvIkArepi yatrAdRSTAdirUpodbodhakabalAjAti. prakArakavyaktivizeSyakammaraNaM jAyate tatra jAtyavacchinnavyaktisambandhitayA gRhItavastujJAnasyAbhAvAduktaniyamasya vyabhicAraH prApnotyeveti tAdRzavyabhicAravAraNAya kAryatAvacchedakasyAvazyaM saMkocaH kartavya eva yathA 'taddharmAvacchinnasaMbandhitayA gRhItavastujJAnAda'vyavahitottarajAyamAnasmaraNaM prati taddharmAvacchinnasaMbandhitayA gRhItavastujJAnaM kAraNam' evaM cAdRSTAdirUpodbodhakajanyasmaraNe taddharmAvacchinnasambandhitayA gRhItavastujJAnAdavyavahitottaratvAbhAvAt tAdRzasmaraNaM prati taddharmAvacchinnasambandhitayA gRhItavastujJAnaM kAraNameva nAstIti na tatraitAdRzaniyamasya vyabhicAra iti tataH uktakAryatAvacchedakasaMkocAdeva prakRte padajJAnAjAyamAnajAtiprakArakavyaktivizeSyakasmaraNepyuktaniyamasya vyabhicAro nAstyeva jAtizaktapadajJAnAjAyamAne jAtiprakArakavyaktivizedhyakasmaraNe taddharmAvacchinnasaMbandhitayA gRhItavastujJAnAdavyavahitottaratvasyAbhAvAt tAdRzasmaraNaMprati taddharmAvacchinnasambaMdhitayA gRhItavastujJAnasya kAraNatvAbhAvAt, tadavyavahitottarajAyamAnasmaraNaM pratyeva tasya kAraNatvAdityarthaH /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 198) sAdarza: [vizeSakANDejAtizaktijJAne niyamato jAtiprakAreNa vyatyabhAnAt tajjanyasaMskArAniyamato vyaktismaraNAsambhava iti cet ? kA kSAtaH- vyaktiviSayakajJAnAntarasyAvazyakatayA tajanitasaMskArAdeva vyaktismaraNasambhavAt / atha bhavatu jAtizaktapadajJAnAjAtiprakAreNa vyaktismaraNaM tathApi tatprakArakazAbdabodho na sambhavati- taddharmaprakArakarmiviSayakazAbdabodhe taddharmaprakAreNa dharmigRhItavRttikapadajJAnajanyataddharmaprakArakavyaktayupasthitehetutvAt / pade gRhIta. ttikatvamAtraniveze ghaTatvAdigRhItavRttikapade gotvAdyavacchinnanirUpitasaMbandhAntarAvagAhijJAnajanyagotvAdiprakArakasmaraNAdgotvAdiprakArakazAbdabodhApattiH / nanu yadi jAtiviSayakazaktijJAne niyamena jAtiprakArakavyaktibhAnaM syAttadA tajanyasaMskA. rAjAtizaktapadajJAnAniyamena vyaktismaraNaM syAdapi na caitramasti tvayA zaktizAne vyaktibhA. nasyAsvIkArAdityAzaGkate- jAtizaktIti / uttaramAha- keti / uktakSatyabhAve hetumAhavyaktIti, jAtau zaktigrahakAle vyaktaH pratyakSAdikaM bhavatyeva tAdRzapratyakSAdinApi vyaktiviSayakasaMskAro jAyate tAdRzasaMskArAdeva vyaktismaraNa bhavatIti na kA cidanupapattiH, vyaktiviSayakasaMskArasyodrodhastu jAtiviSayakasaMskArodbodhakAdevetyarthaH / jAtizaktapadajJAnAjAtiprakArakavyaktivizeSyakasmaraNe svIkRtepi tAdRzasmaraNAnjAtiprakArakavyaktivizeSyakazAbdabodhastu naiva sambhavatItyabhiprAyeNAzaGkate- atheti / uktAsambhave hetu. mAha- taddharmeti, taddharmapakArakarmiviSayakazAbdabodhaM prati taddharmaprakAreNa dharmiNi gRhItavRttikaM yatpadaM tAdRzapadasya jJAnena janyA yA taddharmaprakArakavyaktyupasthitistasyAH kAraNatvamasti tvanmate ca dharmiNi vyaktau zaktigraha eva na bhavatIti kathaM jAtiprakArakanyaktivizeSyakazAbdabodhaH syAdityarthaH / nanu pade taddharmaprakAreNa dharmigRhItavRttikatvasya nivezo na kriyate yenoktadoSaH syAt kiMtu gRhItavRttikatvamAtrasya nivezaH kartavyastathA ca prakRte padaM jAtau gRhItavRttikA mastyeveti tAdRzapadasya jJAnAjAyamAnA yA jAtiprakArakavyaktismRtistayA jAtiprakAra kavyaktivizeSyakazAbdabodhasya nAnupapattirityAzaGyAha- pade iti, pade gRhItavRttikasvamAtrasya niveze kRte ghaTatve gRhItavRttikaM yad ghaTapadaM tadviSayakaM gotvAvacchinnago vyaktinirUpitaM yat kAlikAdisambandhAntaraM tadavagAhi yad 'ghaTapadaM gotvAvacchinnakAli. kam' ityAdijJAnaM tajanyaM yad gotvaprakArakagosmaraNaM tasmAdapi gotvaprakArakagovizeSyaka zAbdabodhaH syAd na caitadiSTamiti pade taddharmaprakAreNa dharmigRhItavRttikatvasya nivezaH kartavyastathA coktarItyA jAtiprakArakavyaktivizeSyakanodhasyAnupapattirastyeva / nanu taddharmaprakArakazAbdabodhaM prati taddharmagRhItavRttikapadajJAnajanyataddharmaprakArakopasthiterhetutvamucyate iti pade taddharmagRhItavRttikatvasya nivezaH kriyate tathA ca ghaMTapadasya gotve gRhItavRttikatvAbhAvAdevo
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAbhAkaramatakhaNDanam . ] zaktivAdaH / (199) sarmagRhItavRttikatvaniveze pazutvAdidharmAgRhItazaktikaviziSTavAcakapazvAdipadAt pazutvAdiviziSTaviSayakazAbdabodhasya guruunnaamnumtsyaapynuppttiH| na ca prakArIbhUtadharmabhedena kAryakAraNabhAvabhedasya yattvatattvAnanugamenAvazyakakhAjAtiprakArakazAbdabodhe eva jAtirUpadharmamAtragRhItavRttikapadajJAnajanyasmaraNasya hetutvamaGgIkAryamiti vAcyam, evamapi jAtimallAkSaNikapadajJAnAjAtiprakArakazAbdabodhAnupapatterjAgarUkatvAt, lakSaNAjJAnAdhInapadArthopasthitehetutvAntarakalpane ca gauravAt / tasthale tAdRzadhaTapadajJAnAd gotvaprakArakazAbdabodhApatti sti, gopadasya ca gotve gRhItavRttikavAt tAdRzagopadajJAnAd gotvaprakArakagovizeSyakazAbdabodhasyAnupapattirapi nAstItyAzaGkayAhataddharmeti, evaM hi tvanmate pazupadasya pazutvadharme zaktirnAsti kiM tu pazutvaviziSTavyaktAveva viziTvAcakatvasvIkArAt tAdRzapazupadAta pazutvaviziSTasya yaH zAbdabodho'numataH sa na syAt- pazupadasya prakArIbhUtapazutvadharme gRhItavRttikatvAbhAvAdityarthaH / taddharmaprakAreNa dharmigRhItavRttikapadajJAnajanyataddharmaprakArakasmaraNasya hetutve tu pazupadasya pazutvaviziSTe gRhItavRttikatvena pazutvaprakAreNa pazuvyaktigRhItavRttikatvAt pazutvaviziSTavyaktiviSayakazAbdabodhasyAnupapattirnAsti / gurUNAm-prAbhAkarANAm / lomAdiviziSTasya pazutvena pazutvaM lomAdikameva tatra pazupadazaktisvI. kArepyAnantyavyabhicAradoSasaMbhavAt jAtizaktivAdibhirapi pazutvaviziSTavyaktAveva pazupadasya zaktiH svIkriyate na tu pazutve ityavadheyam / nanu ' taddharmaprakArakazAbdabodhe taddharmaprakAreNa dharmigRhItavRttikapadajJAnajanyataddharmaprakArakasmaraNasya hetutvam ' ityevaM yattatpadAbhyAmanugamo na saMbhavatyekatatpadena gotvasyAparatatpadena ghaTatvasthApi grahaNasaMbhavAditi 'golaprakArakazAbdabodha prati gotvamAtre gRhItavRttikapadajJAnajanyagotva. prakArakasmaraNasya hetutvam / ityevaM prakArIbhUtagotvAdidharmabhedena kAryakAraNabhAvabhedasyAvazyakaravA. jAtiprakArakazAbdabodhe eva jAtirUpadharmamAtragRhItavRttikapadajJAnajanyasmaraNasya hetutvamaGgIkArya yathA gavAdipadasthale, pazupadasthale tu jAtiprakArakazAbdabodho na bhavati kiM tu lomAdidvyaprakAraka eveti tAdRzazAbdabodhaM prati dharmamAtragRhItavRttikapadajJAnajanyasmaraNasya hetutvameva nAstIti na pazutvadharmAgRhItavRttikapazupadAt pazuvyaktiviSayakazAbdabodhasyAnupapattirityAzaG kyAha- na ceti / parihArahetumAha- evamiti, evamapi dravyapadasya suvarNe lakSaNAstIti dravyapadaM suvarNatvajAtimati lAkSaNikamiti tAdRzadravyapadajJAnAt suvarNasvajAtiprakArakazAbdabodho lakSaNayA na syAdeva- dravyapadasya suvarNatve gRhItazaktikatvAbhAvAt / yadi zakyArthaviSayakazAbdabodha prati jAto gRhItazaktikapadajJAnajanyopasthiteH kAraNatvamasti na tu lakSyArthaviSayakazAbdabodha pratyapi lakSyArthaviSayakazAbdabodhaM prati lakSaNAjJAnAdhInopasthiteH kAraNatvasvIkArAdityucyate ? tadA lakSyArthabodhaM prati lakSaNAjJAnAdhInopasthitehetutvAntarakalpanAd gauravaM syAdityAha-lakSaNeti /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ (200) sAdarza: [ vizeSakANDena ca tanmate'dhyAhatArthasyApyanvayabodhaviSayatayA padajanyapadArthopasthititvena hetutaiva nAsti kathamuktAnupapattyavakAza itivAcyam, sarvapadAryAdhyAhArasthale'nvayabodhavAraNAya tanmatepi tAdRzahetutAyA vyavasthApitatvAt / na ca tathApi padajJAnajanyapadArthopasthititvaghaTitakAraNatAvacchedakena jAtimavyaktilAkSaNikapadajanyavyaktyupasthiterasaMgraho na doSAya- adhyAhRtapadArthopasthiteyena rUpeNa hetutA vyavasthApitA lakSyArthopasthiterApi tadUpAkrAntatayaivopapatteH, nanu tanmate-prabhAkaramate'dhyAhRtapadArthasyApi zAbdabodhaviSayatvaM bhavati yathA 'dvAram' ityukte'dhyAhRtasya vidhAnapadArthastha. na cAdhyAhRtapadArthasyopasthitiH padajJAnajanyA bhavatIti na zAbdabodhaM prati padajJAnajanyapadArthopasthiterhetutvaM kiM tUpasthitimAtrasyaiveti nAdhyAhRtapadArthasya zAbdabodhaviSayatvAnupapattistathA coktasthaleSyapyupasthiteH sattvAdeva na zAbdabodhAnupapattirityAzaGkyAha-- na ceti / parihArahetumAha--- sarveti, yadi padajanyapadArthopasthitehetutvaM zAbdabodhe na syAttadA sarvapadArthAdhyAhArasthalepi prabhAkaramate zAbdabodhaH syAdeva na ca prabhAkaramatepi sarvapadArthAdhyAhArasthale zAndabodha iSTa iti tadvAraNAya prabhAkaramatepi tAdRzahetutAyAH-zAbdabodhaM prati padajanyapadArthopasthiterhetutvaM vyavasthApitamevAstItyuktarItyoktAnupapattInAmavakAzo'stye. vetyarthaH / yatra ceSTayA dvArapidhAnaM pratipAdyate tatra dvArayoH vidhAnasyApi cAdhyAhArAt sarvapadAdhyAhAra eva / nanu yadyapi zAbdabodhaM prati padajanyapadArthopasthitehetutvaM siddhaM lakSaNAjJAnAdhInopasthitezca zaktijJAnAdhInopasthitirUpatvaM na saMbhavatIti na zaktijJAnAdhInopasthityA saMgrahaH saMbhavatIti pRthak kAraNatvaM prApta.tathApi padajJAnajanyapadArthopasthititvaghaTitaM yacchAbdabodhakAraNatAvacchedakaM tena rUpeNa tIratvAdijAtimadvyaktau tIrAdau lAkSaNikaM yad gaGgAdiparaM tajanyatIrAdivyaktayupasthiterasaMgrahe doSo nAstyevezyAzaGkate- na ceti, doSAbhAve hetumAha- adhyAhRteti, adhyAhRtapadArthasthApi prabhAkaramate zAbdabodhaviSayatvamastyevetya'dhyAhRtapadArthopasthiteryana rUpeNa zAbdabodhahetutvaM bhavati lakSyArthopasthiterapi tadrUpAkrAntatayaiva tenaiva rUpeNa zAbdabodhahetutvamupapadyate tatrAdhyAhRtapadArthopasthitehiM yogyatAdijJAnAdhInopasthititvena rUpeNa zAbdabodhahetutvaM bhavati yathA 'dvAram' ityukte dvArapadArthasya pidhAnena saha yogyatAdikamamtIti tAdRzayogyatAdijJAnenA'nyAhAryapidhAnapadArthasyopasthitirjAyate iti tAdRzopasthityA'dhyAhRtapidhAnasya zAbdabodhaviSayatvaM bhavati tathA lakSyArthaviSayakabodhasthalepi ghoSasya tIreNa saha yogyatAdikamastyeveti tAdRzayogyatAdijJAnena gaGgApadAt tIropasthitirjAyate iti tAdRzopasthityA tIrasya zAbdabodhaviSayatvaM bhavatIti lakSyArthopasthiteH zaktipadajJAnajanyapadArthopasthititvena rUpeNa zAbdabodhAjanakatvepi doSo nAstItyarthaH / nanvevaM sarvalAkSaNikapadasthale sarvArthAdhyAhArasthale ca zAbdabodhaH kiM na syAdityAzaGkayAha- zaktapadasyeti, zaktasyaiva padasya zAbdabodhajanakatvaM svIkriyate iti sarvalAkSiNakasthale kasyApi padasya
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhAkaramatakhaNDanam ] shktivaadH| (201) zaktapadasyaivA'nubhAvakateti siddhAntAt sarvalAkSaNikasthale'nvayabodhAnupagamAtU tatsthalIyasAmagrIbalAt sarvArthAdhyAhArasthalepyanvayabodhApattiriti zaGkAnavakAzAditivAcyam, yatra lAkSaNikapazcAMdipadAdgotvAdiprakArikopasthitistadavyavahitottaradvitIyAdivibhaktitaH zaktyA karmatvAdyupasthitistatazca karmatvAdivizedhyako gotvAdyavacchinnaprakArakaH zAbdabodhastatsthalIyasAmagrI lakSaNAdhInapadArthopasthiteradhyAhArAtmakopasthitisAdhAraNarUpamAtreNa hetutAmate karmatvAyupasthApavibhaktiprakRtibhUtapazvAdipadAd yatra na gotvAdyavacchinnopasthitirapi tu nirAkAkSapadAntarAdanumAnAdito vA tatrApyakSataiveti tAdRzazAbdabodhasya tatrApatte1ritvAt / arthAdhyAhAramatepi yatra sAkAGkSapadAnna prakRtavAkyArthaghaTakasya kasyApyarthasyopasthitistatra zAbdabodhotpatteraniSTatvAditicet ?, zakyArthabodhakatvAbhAvAcchAbdabodha eva na jAyate yena tatsthalIyasAmagrIbalAt sarvalAkSaNikapadasthalIyasAmagrIbalAt sarvArthAdhyAhArasthale zAbdabodhApattiH syAdityarthaH vastutastu pUrvamadhyAhRtapadArthopasthiteryenarUpeNa hetutA tena rUpeNa lakSyArthopasthiterhetutAyA uktatvAdatra sarvArthAdhyAhArasthale'nvayabodhAnupagamAt tatsthalIyasAmagrIbalAt sarvalAkSaNikasthalepyanvayabodhApattiriti zaGkAnavakAzAt! ityevaM vktvym| parihArahetumAha- yatreti, yadya'dhyAhRtapadArthopasthiteryena rUpeNa hetutA lakSyArtho. pasthiterapi tenaiva rUpeNa zAbdabodhaM prati hetutA syAttadA pazupadasya gotyAvacchinne lAkSaNikatvAd yatra- 'pazumAnaya , ityAdau gotyAvacchinne lAkSaNikAt pazupadAd gotvaprakArakagovizeSyakopasthitistAdRzapazupadAvyavahitottaravartidvitIyAvibhaktitaH zaktyA karmatvopasthitirjAyate tadanantaraM tAdazopasthitibhyAM gotvAvacchinnaprakArakakarmatvavizeSyakaH 'govishissttmaanynkrmtvm| ityAkArakaH zAbdabodho jAyate tatsthalIyA uktakarmatvavizeSyakazAbdabodhasthalIyA yoktopasthitidvayarUpA zAbdabodhasAmagrI sA lakSagAjJAnAdhInapadArthopasthiteradhyAhArAtmakopasthititulyarUpeNa-yogyatAdijJAnAdhInopasthititvena rUpeNa zAbvodhaM prati hetutAmate yatra karmatvAdyupasthApakadvitIyAdivibhaktiprakRtibhUtapazvAdipadAnna gotvAvacchinnopasthitiH kiM tu nirAkAGkSadugdhAdipadAntarAdanumAnAdito vA gotvAvacchinnopasthitistatrApi ( soktA zAbdabodhasAmagrI akSataivanirAkAGkSadugdhAdipadAdanumAnAdito vA jAyamAnAyA api gotvAvacchinnopasthiteryogyatAdijJAnenaiva jAyamAnatvAditi tAzasthalepi tAdRzazAbdabodhasyagoprakArakakarmatvavizeSyakazAbdabodhasyApattiH syAdeva na caitadiSTamitinA'dhyAhRtapadArthopasthititulyarUpeNa lakSyArthopasthite: zAbdabodhahetutvaM saMbhavatIti lakSaNAjJAnAdhInopasthiteruktarItyA zAbdabodhaM prati hetutvAntarakalpanena gauravaM syAdevetyarthaH / nanUktasthale uktazAbdabodha iSTa evetyAzaGkayAha- arthAdhyAhAreti, arthAdhyAhAramatepi yatra prakRtavAkyArthaghaTakasya kasyApyarthasya sAkAGkSapadAdupasthitirna bhavati tatra zAbdabodhotpatterasvIkArAt tatra pradarzitazAbdabodhApattiriniSTaivetyarthaH / tanmate zaktapadasyaivA'nubhAvakatvaniyamena zaktapadena kiMcidarthopasthitau satyAmeva zAbdabodhasyeSTatvAditibhAvaH /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ (202) sAdarza: [ vizeSakANDena-zaktilakSaNAsAdhAraNasyA'natiprasaktavRttitvasya durbacatayA zaktitvazakyasaMbandhatvAbhyAmeva tayonivezanIyatayA zaktilakSaNAdhInapadArthopasthityoH kAraNatAbhedasya vyaktizaktivAdinAmapyAvazyakatayA zaktyadhInapadArthopasthitestaddharmagRhItazaktikapadajJAnajanyataddharmaprakArakopasthititvenaiva taddharmaprakArakazAbdabodhahetutAyAH kalpayitumucitatvAt / na ca taddharmAvacchinnaviSayatAnirUpitazaktiviSayatAzAlijJAnatvena vyaktI zaktilakSaNAgrahayorvyaktizaktivAdimate'nugamaH sambhavati- 'gosambandhizaktaM padam' ityAkArake 'padazakyasambandhinI gauH' ityAkArake vA lakSaNAgrahepi tArkikena prabhAkaramate yalakSaNAjJAnAdhInopasthitehetutvAntarakalpanena gauravaM pradarzitaM tAdRzagauravaM vyakti zaktivAditArkikamatepyastyeveti pradarzayan prAbhAkaro'yetyAdinA zakitaM pariharatineti / tayoH zaktilakSaNayoH / vyaktizaktivAditArkikamatepi zaktijJAnAdhInopasthitelakSaNA jJAnAdhInopasthitezca zAbdabodhaM prati pRthak pRthageva kAraNatvaM saMbhavati- zaktilakSaNayorekarUpeNAnugamAsaMbhavAdityAha- zaktilakSaNAdhIneti / tathA ca tAkikenApi zaktyadhInapadArthopasthite. staddharmagRhItazaktikapadajJAnajanyataddharmaprakArakopasthititvenaiva rUpeNa taddharmaprakArakazAbdabodhaM prati hetutvaM vaktavyam, anena ca rUpeNa lakSaNAdhInopasthitestu zAbdabodhahetutvaM na saMbhavati- tasyAstaddharmagRhItazaktikapadazAnajanyavAbhAvAditi lakSaNAdhInopasthiteH pRthageva hetutvaM svIkAryamiti pradarzitagauravaM tArkikramatepyastyevetyarthaH / nanu vyaktizaktiyAditArkikamate vyaktiviSayakasya zaktijJAnasya lakSaNAjJAnasya ca taddharmAvachinnaviSayatAnirUpitazaktiviSayatAzAlijJAnatvena rUpeNAnugamaH saMbhavati yathA 'gaGgApadaM pravAhe zaktam / ityAkArakazaktijJAne pravAhattvAvacchinnanirUpitA yA zaktiviSayatA ( zaktiviSayakatA ) tacchAlitvamastyeva, lakSaNAsthale yadyapi taddharmAvacchinnaviSayatAyA nAma lakSyArthaviSayatAyAH zaktiviSayatAyAzca parasparaM sAkSAnirUpyanirUpakabhAvo nAsti tathApi paramparayA tu nirUpyanirUpa. kabhAvostyeva- lakSyArthaviSayatAyAH zakyArthaviSayatAdvArA zaktiviSayatayA samaM nirUpyanirUpakabhAvasyA'kSatatvAditi ' gosaMbandhizaktaM padam / 'tIrasaMbandhipravAhazaktaM gaGgApadam ' ityAkArakapadavizeSyakalakSaNAjJAnepi ' padazakyasaMbandhinI gauH ''gaGgApadazakyasaMbandhi tIram ' ityAkArakArthavizeSyakalakSaNAjJAnepi ca zakyArthaviSayatAdvArA lakSyArthaviSayatAnirUpitA yA zaktiviSayatA tacchAMlitvamastyevetyetAdRzaviSayatAzAlijJAnajanyatvena zaktijJAnAdhInalakSaNAjJAnAdhInopasthityoH saMgrahasaMmavAt tArkikamate lakSaNAjJAnAdhInopasthiteH pRthak kAraNatAkalpanApattyabhAvAd gauravaM nAstItyAzaGkate- na ceti / prabhAkaramate tu naivaM zaktilakSaNAjJAnayoranugamaH saMbhavati- jAtI zaktisvIkAreNa gaGgApadasya yatra pravAhatve zaktistena pravAhatvena tIrasya sAkSAt saMbandhAbhAvAt tIraviSayatAyAH pravAhatvaviSayatAdvArApi zaktiviSayatayA samaM nirUpyanirUpakamAvAsaMbhavAta, tArkikamate :
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ (203) prabhAkaramatam.] zaktivAda / gotvAdyavacchinnaviSayatayA samaM paramparayA zaktiviSayatAyA nirUpyanirUpakabhAvasatvAditivAcyam, sAkSAnirUpitatvaparamparAnirUpitatvayoranugamakarUpAbhAvAt / yattu vRttisaMsargakapadaprakArakajJAnameva zAbdabodhopayogi. evaM ca zaktisaMsargatAnirUpakapadaprakAratAnirUpitataddharmAvacchinnavizeSyatAzAlijJAnatvena taddharmAvacchinnavizeSyakazaktilakSaNAjJAnayoranugamaH saMbhavatyeva- zakyasambandhenArthAze padaprakArakagrahasyApi tathAtvAt, saMsargatAvacchedakIyaviSayatAyAmapi saMsargatAtvasattvAditi / tu vyaktau zaktisvIkAreNa gaGgApadasya yatra pravAhe zaktistena pravAheNa tIrasya sAkSAt saMbandhasattvAt tIraviSayatAyAH pravAhaviSayatAdvArA gaGgApadazaktiviSayatayA samaM nirUpyanirUpakabhAvasaMbhavAditibhAvaH / gotyAdyavacchinnaviSayatayA nAma lakSyArthaviSayatayA / pariharati-- sAkSAditi / spaSTArthaM vAkyam / tathA ca zaktilakSaNAjJAnayoranugamAsaMbhavAt tajjanyopasthityoH pRthak pRthageva kAraNatvaM tArkikamatepi prAptamiti pradarzitagauravaM tadavasthamevetyarthaH __ yattviti-- zaktisaMsargakapadaprakArakArthavizeSyakajJAnaM zAbdabodhakAraNamityucyate tathA ca taddhavicchinnavizeSyakazaktijJAnasya taddharmAvacchinnavizeSyakalakSaNAjJAnasya ca zaktisaMsargatAnirU. pikA yA padaniSThA prakAratA tAdRzapadaprakAratAnirUpatA yA ghaTatvAdidharmAvacchinnA vizeSyatA tAdRzavizeSyatAzAlijJAnatvena. rUpeNAnugamaH saMbhavatyeveti na tArkikamate lakSaNAjJAnAdhInopasthiterhetutvAntarakalpanApattiryena gauravaM syAdityarthaH, tatra ' svaniSThazaktinirUpakAvasabandhena gaGgApadaviziSTaH pravAhaH ' iti zaktivAnam . atra svaM gaGgApadaM taniSThazaktanirUpakatvaM pravAhe'styeva, ' svaniSThazaktinirUpakazakyasaMbandhena ( zakyasaMbandhitvena saMbandhena ) gaGgApadaviziSTaM tIram ' ityAkArakamavizeSyakaM lakSaNAjJAna zAbdabodhakAraNamasti, svaM gaGgApadam , etAdRzazaktilakSaNAjJAnayorubhayorapi zakteH saMsargatayA padasya prakAratayA'rthasya ca vizeSyatayApravezAcchaktiniSThasaMsargatAnirUpakapadaprakAratAnirUpitataddharmAvacchinnavizeSyatAzAlitvamastyeveti tena rUpeNAnugamaH / zakyasaMbandhena svaniSTazaktinirUpakazakyasaMbandhenA'AMze lakSyArthaviSayakasya padaprakArakasya lakSaNAjJAnasyApi tathAtvAt--zaktijJAnasamAnatvAd nAma zaktisaMsargatAnirUpakapadaprakAratA. nirUpitataddharmAvacchinnavizeSyatAzAlitvAdityAha- zakyeti / nanu svaniSThazaktinirUpakatvAdeH saMsargasvena zakteH saMsargatAvacchedakatvameva saMbhavati na tu saMsargatvaM tvayA ca zakteH saMsargatvamevocyate tatkathamupapadyatetyAzaGkayAha- saMsargatAvacchedakIyeti, zaktI sAMsargikaviSayatAyA abhAvepyatra sasargatAvacchedakIyaviSayatA tvastyeva saMsargatAvacchedakIyaviSayatAyAmapi saMsargatAtvamastyeveti zakteH. saMsargaghaTakAvena saMsargatvamakSatamevetyarthaH /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ (204) sAdarza: [vizeSakANDetadasat-zaktikAlInatvAdisaMbandhAvagAhijJAnavAraNAya padaprakAratvArthavizedhyatvobhayanirUpitazaktiniSThasAMsargikaviSayatAyA nivezasyAvazyakatayA zaktisaM. sargakajJAnasaMgrAhakeNa rUpeNa lakSaNAgrahA'saMgrahAt / atha dharmazaktapadasya dharmismaraNazAbdabodhajanakatve lomAdyAtmakopAdhyavacchinnabodhakapazvAdipadasyApi dharmizaktivilIyatAM yukteH sAmyAt / na ca nirvikalpakarUpasya smaraNasya zAbdabodhasya cA'nabhyupagamAjjAtivAcakapadAd vyaktyAviSayakasmaraNAdyasaMbhavena tasya vyaktismaraNAdijanakatvam. dharmyaviSayakasyApi ca lomatvAdyavacchinnaviSayakasya smaraNAdeH saMbhavAt pazvA pariharati--tadasaditi, yadi zaktisaMsargakapadaprakArakArthavizeSyakajJAnamya zAbdabodhakAraNatvaM syAttadA 'svaniSThazaktikAlikatvasaMbandhena ghaTapadaviziSTo ghaTaH ' ityAdizaktikAlikatvAdisaMbavAvagAhijJAnAdapi zAbdabodhaH syAdeva- atrApi zakteH saMsargatayA padasya ca prakAratayA pravezAta, na caitadiSTamiti zaktikAlikatvAdisaMbandhAvagAhijJAnAcchAbdabodhavAraNAya padaniSTA yA prakAratA arthaniSTA ca yA vizeSyatA tadubhayanirUpitAyA evaM zaktiniSTamAMsargikaviSayatAyA niveza: kartavya. statra ca zaktisaMsargakazaktijJAnasya saMgrAhakeNa padaniSTaprakAratAnirUpitArthaniSThavizeSyatAnirUpitazaktiniSTha sAMsargikaviSayatAzAlivena rUpeNa lakSaNAjJAnasya saMgraho na saMbhavati- zaktiniSThasAMsa. gikaviSayatAyAH zakyArthamAtranirUpitatvena lakSyArthanirUpitatvAbhAvAditi lakSaNAjJAnAdhInopasthiteH pRthageya hetutvApattyA pradarzitagauravaM tadavasthamevetyarthaH / 'svaniSThazaktikAlikatvasaMbandhena ghaTapadaviziSTo ghaTaH ' ityatra ca zaktiniSTasAMsargikathiSayatAyAH padaprakAratvArthavizeSyatvanirUpi. tatvAbhAvAdetAdRzajJAnena zAbdabodhApattirnAstItyavadheyam / atra ca svaniSTazaktisaMbandhena ghaTapadaviziSTo ghaTaH ' ityAdirUpeNa zaktijJAnamavadhAryam / ___ tArkikaH zaGkate-atheti, yadi dharmamAtrazaktapadasya dharmiviSayakasmaraNazAbdabodhajanakatvaM svIkriyate tadA yukteH sAmyAd nAma yathA gavAdipadAnAM gotyAdidharmamAtrazaktatvepi gavAdivyaktiviSayakazAbdabodhajanakatvena gavAdivyaktI zaktirnAsti tathA pazupadasthApi lomAdidharmamAtra zaktirastu tayaiva zaktyA pazuvyaktibodhajanakatvaM bhaviSyatIti pazuvyaktau zaktirna svIkAryetyarthaH / nanu jAtivAcakagavAdipadAd yadi vyaktiM tyaktvA gotvAdeH smaraNAdikaM syAttadA nirvikaspakameva syAt-svarUpata eva gotvAdI zaktisvIkArAd gotvatvAderbhAnAsaMbhavAd na ca nirvikalpakarUpayoH smaraNazAbdabodhayoH svIkArostIti tasya-jAtimAtrazaktagavAdipadasya vyaktiviSayakasmaraNazAbdabodha janakatvaM svIkriyate. pazupadasya tu yadi dhImaNi pazuvyaktI zaktirna syAt kiM tu lomAdirUpadharmamAtre zaktiH syAttadA pazupadAlomAdInAM lomatvAdirUpeNaiva smaraNAdikaM syAt tacca na nirvikalpakaM . yena tatra pazuvyaktimAnasyAvazyakatA syAditi pazuvyaktiviSayakasmaraNazAbdabodhau na syAtAmiti pazuvyaktiviSayakasmaraNazAbdabodhayorupapattyatha tasya-pazupadasya dharmivAcakatvaM dharmiNi zaktizca svIkriyate ityAzaGkayAha-- na ceti / parihArahetumAha-upAdheriti,
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhAkaramatam.] shktivaadH| (205) dipadasya lomatvAdyavacchinnamAtravAcakatvopagame na dhAmadhIH saMbhavatAta tasya dharmavAcakatvamitivAcyam, upAdhe(mavinirmokaNa . bhAnasaMbhavarUpasya jAtyape. kSayA vizeSasya sattvepi jAtizaktapadajJAnasya jAtiprakArikAyAmivopAdhizaktapadajJAnasyApyupAdhiprakArakarmiviSayakabuddhau kAraNatAkalpane bAdhakAbhAvAd upAdhimAtrazaktAdapi dharmidhIsaMbhavAditicet ?, .. na- lomatvAdyavacchinnasaMbandhAntaravattayA gRhItAt pazvAdipadAlomatvAdinA lomAdimukhyavizeSyakasyaiva smaraNasya dharmismaraNodbodhakAntaravirahadazAyAmu. tpAdadarzanAta tattadrUpAvacchinnazaktatvena gRhItAta padAdapi tattadrUpAvacchinnamukhyavizeSyakasmaraNotpAdasyAnubhavikatvAt tatastaddharmAvacchinnaprakArakarmismaraNasya niyamataH svIkArAsaMbhavAlomAdimAtrazaktatvena gRhItapadAnniyamatastatprakAraka zAbdabodhasyA'nirvAhAt / avizeSitagotvAdeH saMbandhAntarajJAnAdapi tatprakAralomAdyAtmakopArlomatyAdirUpeNa dharmiNaM vinApi bhAnaM saMbhavati jAtezca dharmiNaM vinA bhAnaM na saMbhavati-nirvikalpakasmaraNAderasvIkArAditi jAtyapekSayopAdhervizeSasya sattvepi yathA jAtimAtrazaktapadajJAnasya jAtiprakArakavyaktivizeSyakazAbdabodhaM prati kAraNatA tvayA kalpyate tathA pazupadaspa lomAdyAtmakopAdhimAtre zaktI svIkRtAyAmapi tAdRzopAdhimAtrazaktapazupadajJAnasyApi lomAdyAtmakopAdhiprakArakapazuvyaktivizeSyakazAbdabodhaM prati kAraNatAkalpane bAdhakaM nAsti yukteH sAmyAdupAdhimAtrazaktapadAdapi dharmiviSayakazAbdabodhasaMbhavAditi pazupadasya pazuvyaktI zaktirna svIkAryetyarthaH / __ athetyAdinA zaGkitaM prAbhAkaraH pariharati- neti / tattadrUpeti-yasya padasya yadpAvacchinne zaktigraho bhavati tasmAt padAt tadrUpAvacchinnasyaiva mukhya vizeSyatayA smaraNaM bhavatIti niyamAt 'lomatvAvacchinnakAlika pazupadam' ityAdilomatvAvacchinnasya kAlikatvAdisaMbandhAntaravattayA gRhItAt pazupadAd dharmismaraNodbodhakAntaravirahadazAyAM lomAdimukhyavizeSyakasmaraNasyotpatti. darzanAca tataH lomAdyAtmakopAdhimAtrazaktapazupadAt taddharmAvacchinnaprakArakarmismaraNasya lomA tvAvacchinnalomaprakArakapazuvyaktivizeSyakasmaraNasya niyamataH svIkArAsaMbhavAt lomAdimAtrazaktatvena gRhItAt pazupadAniyamatastatprakArakazAbdabodhasya lomaprakArakapazuvyaktivizeSyakazAbdabodhasyA'nirvAhAt pazupadasya pazuvyaktI zaktiH svIkriyate, yadi pazuvyaktiM vinA lomAdeH smaraNaM na syAdeva tadA lomamAtrazaktapazupadAt lomabhAnakAle pazuvyakterapi bhAnaM syAdeveti pazupadastha pazuvyaktA zaktikalpanA na syAdapi na caitramasti-pazuvyakti vinApi lomatvAdiprakArakalomAdismaraNasaMbhavAdityarthaH / 'lomatvAvacchinna kAlikaM pazupadag' ityevaM lomapazupadayoH samAnakAlikatvasaMbandhe gRhIte 'ekasaMbandhijJAnamaparasaMbandhismArakam' itiniyamAt pazupadajJAnena lomamukhyavizeSyakasmaraNaM jAyate ityuktam-"lomatvAdyavacchinnasaMbandhAntarabattayA" iti / jAtivAcakapadasya vizaSamAha-avizeSiteti, gotvAdergotvatvAdinA vizeSitasya bhAnaM na bhavatItyavizeSita
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ (206) sAdarza: [vizeSakANDekarmismaraNasyaivopagamena tatra tAdRzazaktisaMbandhajJAnAniyamatastatprakArakadhamismaraNopagamenubhavavirodhavirahAta, aSTApaterapi sukaratvena pratibandervAdinivartakatvAyogAcca / atha gavAdipadastha samavAyena gotvAdiviziSTavAcakatvAnupagame tajjanyabodhe gotvAdeH samavAya eva saMsargatayA bhAsate na tu saMbandhAntaramityatra kiM niyAmakam ?vAcyAnantarbhAvasya samavAyasAdhAraNyena saMbandhAntarA'bhAnaprayojakatvAsaMbhavAta, nahi jAtivyakti vinA na bhAsate itivat samavAyaM vinApi na bhAsate ityapi niyamo yena jAtizaktijJAnajanyabodhe samavAyabhAnasyApyAvazyakatA na tu saMbandhAntarabhAnamiti syAt, tadAdipadAta samavAyamaviSayIkRtyApi saMbandhAnta. reNa gotvAdiviziSTaviSayakavodhodayAditicet ?, gotvAdeH gotvakAlikaM gopadam / ityAdirUpeNa samAnakAlikatvAdisaMbandhAntaravattayA gRhItAdapi gavAdipadAd govAdiprakArakavyaktivizeSyakameva smaraNaM jAyate iti tatra gavAdipade ( gavAdipadaviSayakAt tAdRzazaktisaMbandhajJAnAt gotvAdimAtre zaktirUpasaMbandhajJAnAnniyamena gotvAdiprakArakavyaktivizeSyakasmaraNopagame'nubhavavirodhAbhAvAd gavAdipadasya gotyAdijAtimAtre zaktirupeyate na tu vyaktAvapi- gotvAdervyakti binA bhAnAsaMbhavAd vyaktau zaktiM vinApi vyaktimAnasaMbhavAdityarthaH / nanvevaM gavAdipadAnAM pazyAdipadAnAM ca vaiSamyaM syAdityAzaGkayAha- atreti, atra etAdRzavaiSamye iSTApattirevAstItyetAdRzavaiSamyapradarzanarUpA pratibandiAdinaH prAbhAkarasya parAjayaM kartuM na zakkotItyarthaH pratibhAti / ___vyaktau gotvAdisaMsarga tayA yat samavAyo bhAsate tatra tArkikaH zaGkate- atheti / spaSTaM sarvam / samavAyasaMbandhena gotvAdiviziSTA yA vyaktistadvAcakatvAnupagame / tajanyabodhe gavAdipadajanyabodhe / yadyucyate vAcyAnantarbhAvAt saMbandhAntaraM gotvAdeH saMsargatayA na bhAsate tadA vAcyAnantarbhAvastu samavAyepyastyeva samavAyena gotvAdiviziSTasya vAcyatvAnabhyupagamAt kevalagotvAdeva vAcyatvasvIkArAdityAha-vAcyAnantarbhAvasyeti / svAbhiprAyamAha- nahIti / na viti-- gavAdipadajanyabodhe samavAyabhAnasyApyAvazyakatAstIti hetoH saMbandhAntaramAnaM na bhavatIti siddhayetetyarthaH / vastutastu "saMbandhAntarabhAnam " ityatra -- saMbandhAntarabhAnasya ' ityevaM pATho yuktaH / nanu samavAyaM vinA gotvAdiviziSTavyakteH kathaM mAnaM syAt ka vA bhAnaM bhavatItyAzaGyAha- tadAdIti, 'kAlo gauH sa jJAyate ' ityAdisthale samavAyaM vinaiva tacchabdena kAlikasaMbandhena gotvaviziSTakAlaviSayakabodho jAyate eveti jAtizaktivAdimate gavAdipadajanyabodhe niyamena samavAyamAna nopapadyate iti samavAyena gotvAdiviziSTavyaktAveva zaktiH svIkAryA tathA ca samayAyena gotvAdviviziSTavyaktervAcyatve samavAyastha vAcyAntarbhAdena niyamAt samavAyabhAnamupapadyate, saMbanyAntarasya ca bAcyAntarbhAvitvAbhAvAd bhAnApattirnAstItyarthaH /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ -jJAnazaktivAdaH ] zaktivAdaH / (2009) evaM sati jJAnazaktirevAdaraNIyA tathA ca gavAdipadasya samavAyena gotvAdi-prakArakajJAne eva zakterupagamAt tato nA'bhrAntAnAM saMbandhAntareNa tatprakArakadhIHtatsaMbandhena tatprakArakajJAnazaktigrahasyaiva tAdRzabodhahetutvAditi vAcyAnantarbhAvasya samavAyAssAdhAraNyena saMbandhAntarabhAna prayojakatvAsaMbhavAditi kRtaM pallavitena // // iti zrImahAmahopAdhyAyanyAya siddhAntavAgIza zrIgadAdharabhaTTAcAryaviracitaH zaktivAdavicAraH samAptaH // uktAzaGkAyAmAha -- evaM satIti, yadi jAtimAtre zaktisvIkAreNa gavAdipada janyabodhe niyamena samavAyamAnaM nopapadyate tadA gavAdipadasya samavAyena gotvAdiprakArakajJAne eva zaktiH svIkArya tathA ca samavAyasya vAcyAntarbhAveNa gotvAdeH saMsargatayA samavAyasyaiva mAnaM saMbhavatIti tataH = gavAdipadAdabhrAntAnAM saMbandhAntareNa govAdiprakArakabhAnasyApattirnAstItyarthaH / gavAdipadAdaAntAnAM samavAyAtirikta sabandhena gotvAdiprakAra kazAbdabodhAsaMbhave hetumAha- tatsaMbandheneti, yasya padasya yena saMbandhena yatprakArakajJAne zaktigraho jAyate tasmAt padAdabhrAntasya tenaiva saMbandhena tatprakAra kazAbdabodho jAyate itiniyamena gavAdipadAnAM samavAyenaiva gotvAdiprakArakajJAne zaktimahA gavAdipadajanyazabdabodhe golAdeH saMsargatayA samavAya eva bhAsate na saMbandhAntaramityarthaH / samavAyena gotvAdiprakArakajJAne zaktigrahAt samavAyasya vAcyAntarbhUtatvena vAcyAnantarbhAvaH samavAyasAdhAraNo nAsti yena vAcyAnantarbhAvasya samavAyAtiriktasaMbandhabhAnaprayojakatvaM syAdityAha -- vAcyAnantarbhAvasyetizam || zrImadgurumukhAjjAtapadArthAnAM hi saMgrahaH / svakIyajJAnarakSAyai kRtoyaM yuktayatnataH // vyAkhyAM vyutpattivAdasya hyAdarzAkhyAM prakAzya ca / bAlebhyaH zaktivAdasya hyAdarzoyaM prakAzitaH || anekaprandhanirmANazramasaMdohavarSitam / - zarIraM zIrNatAM prAptametad vyasanaduSkalam // vande zrImaddhayagrIvaM mandebhyaH karuNAnidhim / vidyAguruM tathA vande zrIgaGgAdharazAstriNam // yaH sAGkhye kapilaH pataJjaliralaM zAbde kavitve paraM zrIharSo'yadarzane zivatanustarkeSu yo gautamaH / mImAMsAmata jaiminirdhruvamupAdhyAyo mahadbhyo mahAn syA'IIpadamRd gururvijayate zAstrI sa gaGgAdharaH // // iti paJcanadIya (paMjAbI) paNDitasudarzanAcAryazAkhipraNItA zaktivAdasyA''darzAkhyA vyAkhyA samAptA //
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma. Augus // zrIH // paMjAbIpaNDitasudarzanAcArya prAcInapustakAnAM zAstripraNItamudritapustakAnAM sUcanikA sUcanikA ko0 ru0 A0 pustakanAma aparokSAnubhUti-zrIzaGkarAcAryakRta zAstradIpikAprakAzaH aura svAmizrIvidyAraNyamunivyutpattivAdAdarzaH kRta dIpikA sahita tathA zrIyuta zaktivAdAdarzaH paM. rAmasvarUpajIkRta bhASATI. viziSTAdvaitAdhikaraNamAlA kAsameta / jisameM-saMkSepase vedAadvaitacandrikA saMskRtamApA ntaprakriyAkA saralarItise bhalIzrIraGgadezikazatakam prakAra varNana hai .... .... 0-10 nItiratnamAlA advaitasudhA .... .... ..... 0-12 bhagavadgItAmASAbhASya paJcadazI-saTIka-paM rAmakRSNAkhya bhagavadgItAsatasaI vidvAnkI tattvavivekavyAkhyA TIzrIsRtiyatIndravandanA kA sahita.... .... ... 2-0 bhAvAracaritAmRta brahmasUtra- zArIraka) zAMkaraaSTAdazarahasyabhASA bhASyasahita, isameM zAGkarabhASyastrIcaryA kI govindarAjakRta ratnaprabhA, zrIvaiSNavatratanirNaya sarvataMtrasvataMtra vAcaspatiminakRta zaGkhacakratilakabandhapatra bhAmatI, AnaMdagirikRta nyAyaanardhanalacaritranATaka nirNaya yaha tInoM TIkAe~ nAgarIdarpaNa ( hiMdIvyAkaraNa saMyukta hai, ..., .... .... 10pustakamAptisthAnamkhemarAja zrIkRSNadAsa zrIveMkaTezvarasTImyantrAlaya (prasa) baMbaI. an m Danemomra