Saral Sanskritam Prathama

Author(s): Bhaktiyashvijay
Publisher: Divyadarshan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007260/1

Page #1

શ્રીભુવનભાનુ સંસ્કૃત શ્રેણિ સોપાન - ૧
સરલ સંસ્કૃતમ્
પ્રથHI]

Page #2

શત્રુંજય શણગાર શ્રી આદિનાથ દાદા
જીરાવલાની જાન 1 શ્રી જીરાવલા પાર્શ્વનાથ દાદા
ત્રિભુવન તિલક શ્રી મહાવીર મહારાજા
| ગિરનારના ગૌરવ શ્રી નેમિનાથ પરમાત્મા
શંખેશ્વર શૃંગાર શ્રી શંખેશ્વરપાર્શ્વનાથ દાદા

Page #3

Facedonia
હૈ કલિકાલસર્વજ્ઞજી 8
માઁ થી માંડી સિદ્ધ સુધીમાં આપે સમગ્ર અને સંપૂર્ણ વ્યાકરણપથ ગૂંથી દીધો. બસ ! હવે એવા આશિર્વાદ આ બાળક ઉપર વરસાવજો કે જેનાથી તે વ્યાકરણપથ દ્વારા અહં થી માંડી સિદ્ધમ્ સુધીમાં ગૂંથાયેલા મોક્ષપથને અમે મેળવી શકીએ. અહંમ જાતને વિલીન કરી સિદ્ધસ્વરૂપી બનીએ 8
અહૈં
સરલ સંસ્કૃતમ
સરલ સંસ્કૃતમ
સરલ સંત
સરલ સંસ્કૃતમ
વ્યાકરણજલધિ પ્રવેશે નાવા
રગ સંસ્કૃતમ
શેષ સંસ્કૃતવત્ સિદ્ધમ્

Page #4

રન A7..
અવનભાનુસૂરિ જન્મ શતાધાર
ગુરુદેવ !
સાગ૨નું પાણી જેમ વ૨સાદ દ્વારા નદીમાં અને નદી દ્વારા આખરે પુન: સાગ૨માં જ વિલીન થાય છે. હે મહાસાગ૨ ગુરુમૈયા ! અહીં પણ કંઇક આવી જ ઘટના ઘટી છે. આપણું જ, આપે જણાવેલું જ આજે આ સ૨લસં૨કૃતમુની નદી દ્વારા પુનઃ આપનામાં વિલીન થઈ રહ્યું છે.
માટે આને સમર્પણ ન કહેતા વિલીનીકરણ જ કહીશ. હા ! પણ એક અપેક્ષા તો જરૂ૨ છે. ગુરુદેવ !
નદી જયારે સાગ૨માં ભળે ત્યારે જેવી ઊર્મિઓ ઉછળે છે બસ તેવી જ પ્રસનતાની ઊર્મિ આપનામાં ઊઠે અને તેના દર્શનનો મને લ્હાવો મળે. 'બસ ! પછી તો મોહનું અને ખુદ મારી જાતનું વિલીનીકરણ થયું જ સમજો !

Page #5

શ્રીભુવનભાનુ સંસ્કૃત શ્રેણિ સોપાન-૧
સરલ સંસ્કૃતમ્
(સંસ્કૃતની સર્વાંગીણ સફર માટે)
પ્રથમા
લેખક
પરમ પૂજ્ય વર્ધમાનતપોનિધિ આચાર્ય દેવેશ
શ્રીમદ્ વિજય ભુવનભાનુ સૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્યરત્ન પરમ પૂજ્ય પૂના જીલ્લા ઉદ્ધારક પંન્યાસ પ્રવર શ્રીવિશ્વકલ્યાણ વિજયજી મહારાજાના શિષ્ય પંન્યાસ યશોવિજયજી મહારાજના શિષ્યાણુ મુનિ ભક્તિયશવિજય
પ્રકાશક
શ્રી દિવ્યદર્શન ટ્રસ્ટ C/o. કુમારપાળભાઈ વી. શાહ ૩૯, કલિકુંડ સોસાયટી મફલીપુર ચાર રસ્તા પાસે, ધોળકા–જિ. અમદાવાદ-૩૮૦ ૮૧૦

Page #6

એ કે,
ગ્રન્થનું નામ :સરલ સંસ્કૃતમ્ - ૧ વિષય :- સંસ્કૃતના પ્રાથમિક અભ્યાસ માટેના નિયમો
+ રૂપો તથા તે માટેનો સ્વાધ્યાય ભા. ૧
-
SE
-
એક તા
' મૂલ્ય :- ૧૦૦
>
આવૃત્તિ :-પ્રથમ
.
કોમ્યુટર ટાઈપ સેટિંગ - મુદ્રકઃ આઝાદ પ્રિન્ટર્સ રાજકોટ. ફોન : ૨૪૫૧૮૬૪ મો. ૯૯૯૮૮ ૨૪૨૫૩
છે
છે.
S
પ્રાપ્તિસ્થાન :(૧), પ્રકાશક (ર) શ્રીયશોવિજયજી જૈન સંસ્કૃત પાઠશાળા શ્રી જૈન શ્રેયસ્કર મંડળ સ્ટેશન રોડ, રંગ મહોલના નાકે, મહેસાણા – ઉત્તર ગુજરાત-૩૮૪ ૦૦૧. (૩)પંડિતવર્યશ્રી ચંદ્રકાંતભાઈ સંઘવી ૬/B, અશોકા કોપ્લેક્ષ, રેલ્વે ગરનાળા પાસે, પાટણ – ૩૮૪ ૨૬૫ ઉત્તર ગુજરાત. ફોન : (૦૨૭૬ ૬) ૨૩૧ ૬૦૩ (૪)મહેન્દ્રભાઈ ઝવેરી ૫૦૨, સંસ્કૃતિ કોપ્લેક્ષ, અતિથિ ચોકની પાસે, કાલાવડ રોડ, રાજકોટ – ૩૬૦ ૦૦૧. મો. ૯૮૨૫૧ ૬૮૮૩૪
સૂચના :. આ પુસ્તક સંપૂર્ણતયા જ્ઞાનખાતાની રકમમાંથી છપાયું હોવાથી કોઈપણ ગૃહસ્થ જ્ઞાનખાતામાં કિંમત ચૂકવ્યા
વિના આની માલિકી કરવી નહીં. *
*
*
ર
-
»
- r

Page #7

પ્રકાશકીય જિનશાસનના અણમોલ તત્ત્વો, અજોડ પદાર્થો, અનુપમ પરમાર્થો અને અભુત તર્કો મહાનિધાન સમા છે. પણ એ નિધાનને તાળું મારેલું છે. આ તાળાની ચાવી એટલે સંસ્કૃતભાષા. આમે ય સંસ્કૃત જેવી પદ્ધતિસર, નિયમબદ્ધ અને રોચક બીજી એકે ય ભાષા નથી. પણ, આ સંસ્કૃત ભાષા થોડી અટપટી અને અઘરી છે. એટલે જ આ ભાષામાં સરલતાથી પ્રવેશ થઈ શકે તે માટે
આચાર્ય વિજય શ્રી ભુવનભાનુસૂરિ
જન્મશતાબ્દી વર્ષે સંસ્કૃતભાષા ભણવા માટે ઉપયોગી પાંચ પુસ્તકોનો સેટ પ્રકાશિત કરતા
અમે અનહદ આનંદ અનુભવીએ છીએ. નવા-નવા સ્વાધ્યાયો, નિયમોની સરળ રજૂઆત અને રૂપો ગોખવાની સરળ પદ્ધતિઓથી આ પાંચેય પુસ્તક જિનશાસનમાં
અદેય બનશે. એવી ભાવનાસહ
શ્રીદિવ્યદર્શન ટ્રસ્ટ વતી, કુમારપાળવી, શાહના
પ્રણામ

Page #8

દિવ્યાશિષ :
પરમ પૂજ્ય સકલસંઘહિતચિંતક આચાર્ય દેવેશ શ્રીમદ્ વિજય ભુવનભાનુ સૂરીશ્વરજી મહારાજા
શુભાશિષ :
પરમ પૂજ્ય સિદ્ધાન્તદિવાકર ગચ્છાધિપતિ શ્રીમદ્ વિજય જયઘોષ સૂરીશ્વરજી મ.સા. પરમ પૂજ્ય પૂના જિલ્લાઉદ્ધારક પંન્યાસ પ્રવર શ્રી વિશ્વકલ્યાણવિજયજી મ.સા.
પૂજય પંન્યાસ પ્રવર શ્રી યશોવિજયજી મ.સા. પ્રસ્તુત પુસ્તકના લાભાર્થી :વેરાવળ નગરમાં થયેલ (૧) શ્રી કલ્પદ્રુમ સંભવનાથ દાદાની ઐતિહાસિક પ્રતિષ્ઠાના (૨) પરમ પૂજ્ય ગણિવર્ય શ્રી યશોવિજયજી મ.સા.ની પંન્યાસપદવીના (૩) પરમ પૂજ્ય મુનિરાજશ્રી ભાનુયશ વિજયજી મ.સા.ની પ્રવ્રજ્યાના પરમોત્સવે થયેલ જ્ઞાનખાતાની ઉપજમાંથી શ્રી વેરાવળ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ
વેરાવળ (સૌરાષ્ટ્ર) ભૂરિ-ભૂરિ અનુમોદના
(
2
ભૂમિ-ભૂતિ અનુમોદના

Page #9

સફર સંસ્કૃતની
અનંત આકાશને આંબવા ાથતી, પવો લહેરાતી ઘજાઓ !
અર્જુના નાદને પેટાવતા અદ્ભુત શિખો ! અલકાપુરીને પણ શસ્ત્રાવે તેવી દેશસોની નગરી ! શત્રુંજય ઉપર શોભતા આ પરિસરો જોયા પછી ક્યો સશક્ત માણસ નીચે બેઠો રહે ?
‘જ્ય આદિનાથ’ના નાદ સાથે દરેક માણસ યાત્રા કરવા માટે લાલાયિત થયા વિના રહેતો નથી. હા ! નીચે રહેલા માણસને દાદા સાથે ભેટો કરાવનાર એક મહત્ત્વપૂર્ણ પરિબળ હોય તો તે છે સોપાન ! સંસ્કૃતની ઉદાત્તતા, ઉપયોગિતા અને ઉચ્ચતા જાણ્યા પછી દરેક વ્યક્તિ સંસ્કૃતાષાને માણવા અને સમજવા ઉત્સુક થાય જ છે. પણ, જરૂર છે સોપાનની !
જાણવા
સમા જૈન શાસન સાક્ષ
=
સંસ્કૃતના શિખરોને આંબવા માટે અતિઉપયોગી એવા ભુવનભાનુ સંસ્કૃત શ્રેણિના પાંચ સોપાન રજૂ થતાં અત્યંત આનંદ અનુાવું છું. કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચંદ્રાચાર્યજીએ શ્રીસિદ્ધહેTM શબ્દાનુશાસન રચી વિશ્વને એક અદ્ભુત હોટલું ધર્યું. એ વ્યાકરણ તેની અજ્ઞાપ ઊંડાઈથી પ્રયોગોની વ્યાપકતાથી
અર્થની ગંભીરતાથી
યથાર્થતાના રત્નોથી
મહાસાગરો પણ શાવે તેવું છે. એટલે જ વર્તમાનકાલીન સધ્યા ક્ષયોપશનવાળા જીવો સાટે તેમાં સીધો પ્રવેશ દુષ્કર બન્યો છે. તેથી જ તેના વિકલ્પ સ્વરૂપે સંસ્કૃતના પ્રાથમિક અભ્યાસ માટે જૈન શાસનમાં અન્ય-અન્ય પાઠયપુસ્તકો ઉપલબ્ધ થાય છે. છતાં વિદ્યાર્થીઓને ભણાવતા ભણાવતા, તેમને પડતી ઝુશ્કેલીઓ જોઈ એક ઈચ્છા ઉત્પા થઈ કે સંસ્કૃતનું સમૃદ્ધ, સંપૂર્ણ અને સરળ એવું પાઠ્યપુસ્તક તૈયાર થાય તો સારુ.

Page #10

જેમાં નિયમો – રૂપો વગેરે બધાંનું એકી સાથે સંકલન હોય, સંસ્કૃતને શેથક બનાવે તેવા અવનવા સ્વાધ્યાયો હોય,
જુદી – જુદી Mind - games પણ હોય. એ ઈચ્છાસ્વપ્નને સાકાર કરવા માટે નાશ શિષ્ય મુનિશ્રી ભકિતયશવિજયજીએ બીડું ઝડપ્યું. તેનું મૂર્તસ્વરૂપ એટલે જ પ્રસ્તુત
પ્રકાશન !
વ્યુત્પત્તિવાદ, પ્રામાણ્યવાદ, શબ્દશકિત પ્રકાશિકા વગેરે ગ્રંથોનો અયાસ કર્યા પછી, તેજાણે સાધુસાધ્વીજી ગવંતોને સંસ્કૃતભાષા શીખવામાં નડતી સાસ્યાઓને દૂર કરવા માટે સારીીય પ્રયાસ કરીને 'સહાયપણું ધરતા સાધુજી...' આ ઉક્તિને ચરિતાર્થ કરી છે.
આ કાર્યમાં નાશ શિષ્ય ઝુનિશ્રી નિર્મલયશવિજયજી વગેરેએ પણ સ્તુત્ય સહાય કરેલ છે. આ બુક બનાવતી વખતે
વિદ્યાર્થીઓ સંસ્કૃત સારી રીતે વાંથી શકે તે આશય મુખ્ય રખાયો છે. સાટે વ્યાકરણની સંજ્ઞાઓનો ઉપયોગ બહુઘા ટાળવામાં આવેલ છે.
સીધી-સરળ અને શોર્ટ ભાષામાં જ
નિયમો આપવા પ્રયત્ન થયેલ છે. કેવલ સિદ્ધહેı વ્યાકરણને અનુસરીને જ આ બુક નથી બની પણ સર્વત્ર સર્વગ્રાહી બને તે માટે ધ્વચિત્ પાણિનિ વ્યાકરણને પણ અનુસરવામાં આવેલ છે.
જેમ કે અધતનના પ્રકાર વગેરે.... બન્હો બુકોમાં સરખી રીતે વિષયો વિભાજન પામે તે જ્ઞાટે સમાસને પહેલી બુકTMાં જ સમાવવાનો એક મહત્ત્વપૂર્ણ ફેરફાર થયેલ છે.
એટલે જ ફક્ત ‘પ્રથા' કરીને મૌત પૃચ્છા વગેરે ભ્રન્થોમાં મતિ થઈ શકે તેઝ છે.
તથા પ્રશુ ઉપયોગમાં આવતા અસ્મન્ વગેરે
સર્વનામના રૂપો પણ શરૂઆતથી જ લઈ લીધા છે. વાક્યો પણ પ્રાયઃ જૈન દર્શનને અનુસરતા હોવાથી અનુવાદ કરવામાં વિધાર્થીનું આત્માર્થીપણું જળવાઈ રહેશે તેવો વિશ્વાસ છે.

Page #11

વિશેષ પ્રેકટીસ માટે અલગ પ્રેક્ટીસ બુકા બનાવેલ છે. જેથી પોતાની ઈચ્છા, અચ્છુકૂળતા અને સંયોગ ઝુજબ વિદ્યાર્થી સંસ્કૃતમાં વિશેષ ખેડાણ કરી શકે. ઉપકાર ાતિયાત્રા :
પ્રસ્તુત પ્રકાશનનાં કિનયમો મુખ્યતયા પૂજ્ય મુનિશ્રી દિવ્યરી વિજયજી મ.સા. કાશ
સંપાદિત “સંકલિત સંસ્કૃત નિયમાવલી'માંથી લેવામાં આવ્યા છે. તે ઉપરાંત ઈનામી-અનામી અોક લેખકોના અછોક પ્રકાશનો ઉપયોગમાં લીધા છે. જેમાં મુખ્યતયા
પં. શિવલાલજી કૃત ત્રણ બુક
diાંડારકરથી બે બુક જ શબ્દ રૂપાવલી
ઘાતુ રૂપાવલી હૈત્ર સંસ્કૃત ઘાતુ રૂપાવલી સંસ્કૃત કૃદiાવલી સંસ્કૃત પઠળ – પાઠonકી અgqત સરલતા વિધિ વ્યાપારિક સંસ્કૃત વ્યાકરણ સંસ્કૃત diાષા શીખો કી વૈજ્ઞાનિક સરલ વિધિ
- અajત સંસ્કૃતમાં સરલ સંરકૃત વ્યાકરણ વદ સંસ્કૃતનું સંસ્કૃત વાક્ય સંશના
આ તમામે તમામ પ્રકાશનોના લેખકો તથા પ્રકાશકોનો અંત:કરણપૂર્વક આdiારી છું. અoોક ગાતાઓ તરફથી પ્રસ્તુત પ્રકાશન અંટો સોનેરી સૂચનો પ્રાપ્ત થયા છે. તે સર્વે પ્રત્યે અંતઃકરણપૂર્વક આdiાર વ્યક્ત કરું છું. શબ્દોને અકાશદિક્રમમાં ગોઠવવા માટે હરેશdiાઈ દોશી – રાજકોટવાળાનો પણ પ્રશંસનીયા

Page #12

સહકાર સંપ્રાપ્ત થયેલ છે. સુંદરતયા ગ્રુદ્રણ કરી આપsiાર આઝાદ પ્રિન્ટર્સવાળા અનીલdiાઈ પણ ધન્યવાદાઈ છે. પ્રાો, સહુ પૂજ્યવર્યો તથા પંડિdવર્યોને શan અઘુરોઘ કીશ કે પ્રત પ્રકાશoloના અધ્યયન – અધ્યાપન દ૨મ્યા61
જે કાંઈ પણ પ્રતિdia, સ્થળ કે ક્ષતિ દેખાય છે. અવશ્ય જણાવશો જેથી આગળની આવૃત્તિમાં તે ઝુજબ સુઘારી શકાય. તો ચાલો, ‘જય આદિનાથ' બોલી શત્રુંજયની યાત્રા તો કરી, હવે ‘જય કલિકાલસર્વજ્ઞ' બોલી સંસ્કૃતયાત્રાdો આરંdળીએ.
જિનાજ્ઞા વિરૂદ્ધ કંઈ પણ લખાયું હોય તો મિચ્છા મિ દુક્કડળ
ગુરુપાદપઘસઘનિવાસી
પંન્યાસ યશોવિજય
શ્રીભુવનભાનુસૂરિ જન્મશતાબ્દી વર્ષ વિ. સં. ૨૦૬૭ શાંબ – પ્રધુન મુક્તિગમન દિન ફાગણ સુદ – ૧૩ જાગનાથ સંઘ, રાજકોટ

Page #13

(અનુક્રમણિકા)
વિષય
પાઠ ક્રમાંક
૧૨
૧૪
૨૧.
૨૪.
ભૂમિકા, વર્ણનું વર્ગીકરણ, ગણ-૧-વર્તમાનકાળ પ્રથમ પુરુષ ગણ-૧-પરમૈપદ-પ્રથમપુરુષ ગુણ-વૃદ્ધિ અસ્પદ્ સર્વનામ પ્રથમ વિભક્તિ ગણ-૪ પરસ્મપદ, દ્વિતીય પુરુષ ગણ-૬ પરમૈપદ પુષ્પદ્ સર્વનામ પ્રથમા વિભક્તિ ગણ-૧૦ તૃતીય પુરુષ તત્ સર્વનામ પ્રથમા વિભક્તિ પુનરાવર્તન + અવ્યય નામના રૂપો પ્રથમા + દ્વિતીયા વિભક્તિ, સ્વરસંધિ ૩કારાન્ત નપું, રૂ કારાન્ત પુ., આ કારાન્ત સ્ત્રી. રૂપોની પ્રથમા + દ્વિતીયા વિભક્તિ સંધિ ન કરવાના નિયમો અને ઉપસર્ગ. તૃતીયા, ચતુર્થી, પંચમી વિભક્તિ, વિસર્ગ સંધિ, અમ્ નું રૂપ, આત્મપદ-ગણ-૧ ષષ્ઠી + સપ્તમી + સંબોધન વિભક્તિ વ્યજંનસંધિ -Part-1 ગણ-૪/૬/૧૦ આત્મપદ ય, તત્ સર્વનામના ત્રણેય લિંગના રૂપો વ્યંજન સંધિ - Part-II, ક્રિયાવિશેષણ શિન્ + રૂદ્રમ્ સર્વનામના ત્રણેય લિંગના રૂપો qigtzila - Part-III ઉપપદ વિભક્તિ - Part-I અન્ + અતદ્ + સર્વ સર્વનામના ત્રણેય લિંગના રૂપો
૪૬
પ૬
૧૨ | Aિ
૬પ
૧૩
૭૩

Page #14

૧૪
-૧
| ૧૦૦
૧૭
૧૮
ઉપપદ વિભક્તિ - Part-I કારાન્ત નપું. + સ્ત્રી., ડું કારાન્ત સ્ત્રી,
કારાન્ત પુ. + નપું. + સ્ત્રી. રૂપો કર્મણિપ્રયોગ - Part-I, - 5 કારાન્ત સ્ત્રી, કારાન્ત પુ. + સ્ત્રી. રૂપો. કર્મણિપ્રયોગ - Part-I, [દ્વિકર્મક], ભાવે પ્રયોગ, | હ્યુસ્ટન ભૂતકાળ-કર્તરિ, 2 કારાન્ત નપું. + સ્ત્રી. રૂપો હ્યસ્તન ભૂતકાળ કર્મણિ + આજ્ઞાર્થ કર્તરિ
૧૧૦ વિ + વિત, વન ના રૂપો આજ્ઞાર્થ કર્મણિ + વિધ્યર્થ, ઋ ધાતુના રૂપો
૧૧૭ | ૧૦ | વ્યંજનાં શબ્દો [Part-I]
૧૨૫ | ૨૦ | વ્યંજનાં શબ્દો [Part-II]
૧૩૯ ૨૧ | વ્યંજનાં શબ્દો [Part-III].
૧૫૦ ૨૨ કૃદન્ત - Part-I [અવ્યય કૃદન્ત]
૧૬૧ ૨૩ કૃદન્ત - Part-II [વિશેષણ કૃદન્ત]
૧૭૧ ૨૪ કૃદન્ત - Part-III [વિધ્યર્થ + ભાવે કૃદન્ત, તૃ, છ પ્રત્યય] | ૧૮૫ ૨૫. અધિકતાદર્શક અને શ્રેષ્ઠતાદર્શક પ્રત્યયો
૧૯૮ સ્વામિત્વદર્શક પ્રત્યય, થ્વિ પ્રત્યય, સદેશાર્થક પ્રત્યય | ૨૦૫ સતિ સપ્તમી દ્વન્દ સમાસ
૨૧૧ ૨૮ d1434214171 [Part-I]
૨૨૨ ૨૯ dr434 244124 [Part-II] -
૨૩ર. ૩૦ તપુરુષ સમાસ [Part-III]
૨૩૯ બહુવ્રીહિ સમાસ
૨૪૮ ૩ર | અવ્યયીભાવ તથા અન્ય સમાસ
૨૫૯ પરિશિષ્ટ – ૧ | સમાસ ચાર્ટ
૨૬૫ ૨. | સંસ્કૃત - ગુજરાતી કોશ
૨૬૭ ૩. | ગુજરાતી - સંસ્કૃત કોશ
૨૭૬
s
ર૭.
(૩૧

Page #15

પાઠ-૧
ભૂમિકા આજે તમે ગીર્વાણભાષા એવી સંસ્કૃતભાષાને ભણવા જઈ રહ્યા છો. દુનિયાની જો કોઈ વ્યવસ્થિત, નીતિ-નિયમ પૂર્વકની અને લાંબા સમયથી પોતાની આગવી પિછાણ ટકાવી રાખનાર ભાષા હોય તો તે ભાષા છે સંસ્કૃત !
ભાષાની શરૂઆત બારાખડીથી થાય. કારણ કે તે ભાષાનો પાયો છે.
ચાલો ! ઓળખીએ દેવભાષાની બારાખડી – સંસ્કૃત ભાષામાં
1. સ્વર - 14 1. અનુસ્વાર – દા.ત. એ 2. વ્યંજન - + 33 2. વિસર્ગ – દા.ત. :
= 47 કુલ વર્ણ.
૩ ઉષ્માક્ષર
૨૫ સ્પર્શ વ્યંજન ૫ અનુનાસિક અંતઃસ્થ
! મહાપ્રાણ
૨ | હૂ | | | ત્ | | શું | | છું | મ્ | મ્ | મ્ | મ્ |
કંય તાલવ્ય મૂર્ધન્ય દિત્ય | ઓષ્ફય
ત્ | મ્ | મ્ | ધૂ | સ્ | | | | | ૬ | K | મ્ | ૬ |
ચાર અંતઃસ્થ +૨૦ કહે છે " L૧૩ અઘોષ
– ૨૦ ઘોષઆ સંજ્ઞાઓ યાદ રાખવી જરૂરી છે. કારણ કે હવેથી આનો જ ઉપયોગ કરવામાં આવશે. - વિસ્તારથી થોડી માહિતી મેળવીએ :
1. 5 અનુનાસિક + 4 અંતઃસ્થ વ્યંજન સિવાયના વ્યંજન = “ધુ’ આ સરલ સંસ્કૃત-૧ - ૧ ) આ જ પાઠ-૧ જજ

Page #16

+
+
+ I
+
+
2. 5 અનુનાસિક + 4 અંતઃસ્થ + 14 સ્વર = 23 વર્ણ = “અધુ' 3. 5 અનુનાસિક + 4 અંતઃસ્થ + 3 ઉષ્માક્ષર અને ૬ આ 13
સિવાયના વ્યંજનને “20' કહેવાય. વ્યંજનનું વર્ગીકરણ :
13 અઘોષ વ્યંજન | 2. 25 સ્પર્શવ્યંજન + 20 ઘોષ વ્યંજન
03 ઉષ્માક્ષર = 33 વ્યંજન
+ 04 અંત:સ્થ
મહાપ્રાણ
= 33 વ્યંજન સ્વરવિચાર :- વ્યંજનને સહાયક સ્વર છે. સ્વર વિના વ્યંજનનું ઉચ્ચારણ શક્ય નથી. માટે હવે સ્વરને ઓળખીએ :સ્વર-14 તેમાંથી... * હૃસ્વસ્વર – 5 * દીર્ઘ સાદા સ્વર- 5
* દીર્ઘ સધ્યક્ષર – 4 - હૃસ્વ સ્વર – એ, રૂં, ૩, 2, 7 દીર્ઘ સ્વર – F સાદા- મા, રૂં, , ૨, 7 + 5
L સધ્યક્ષર- 9, 9, , , +
I
સભ્યક્ષર એટલે શું? સચ્ચાર કોને કહેવાય? ગ કે આ + ડું કે ડું = T 1 આ ચાર સ્વર
કે + U = 0 | બે સ્વરની સંધિથી એ કે આ + ૩ કે ૪ = | બનતા હોવાથી
કે + આ = ગૌ “સધ્યક્ષર' કહેવાય છે. - શબ્દના બે અંશ – ૧. પ્રકૃતિ ૨. પ્રત્યય ૧. પ્રકૃતિ
૨. પ્રત્યય ધાતુ નામ ધાતુના 17 નામના > ધાતુ - જે મૂળ શબ્દો ક્રિયાને જણાવે છે દા.ત. “પ, વત્, “નમ્' વગેરે. > નામ જે મૂળ શબ્દ વસ્તુને જણાવે છે. દા.ત. "વૃદ, “વીસ”, “નૃપ' વગેરે. > રૂપ + મૂળ શબ્દોને પ્રત્યય લાગવાથી જે શબ્દો વાક્ય પ્રયોગમાં બોલાય
તેને રૂપ કહે છે. ટિશ સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ .ર જ છે.. પાઠ-
૧૪

Page #17

રૂપ બે પ્રકારે +
1. ધાતુ + ધાતુના પ્રત્યય
ધાતુનું રૂપ દા.ત. વતિ ।
2. નામ + નામના પ્રત્યય = નામનું રૂપદા.ત. બિનઃ ।
૧) ધાતુ પરથી જે શબ્દ બોલવામાં વપરાય તેને ‘ધાતુનું રૂપ’ કહેવાય. દા.ત. ‘પતિ’, વવતિ' ઈત્યાદિ....
૨) નામ પરથી જે શબ્દ બોલવામાં વપરાય તે ‘નામનું રૂપ' કહેવાય. દા.ત. બિન:’, માતા ઈત્યાદિ....
સારાંશ :
સંસ્કૃત
-
M
ધાતુ
ગમ્ (વાદ્) વગેરે બિન વગેરે
આ બન્નેના મિશ્રણથી ધાતુનું રૂપ બને. દા.ત. રાતિ
જોડાક્ષરો = સંયુક્ત વ્યંજનો.
क् + ष =
क्ष
द्
य
ष
ऋ
+
=
પ્રકૃતિ
+
ह +
ह +
200
નામ
द्य
ls |
हृ
हू
|o |b
ङ्
ધાતુના
તિ વગેરે
ज्
द्
त्
આ બન્નેનો સમન્વય = નામનું રૂપ.
દા.ત. ખિનઃ
+
પ્રત્યય
-
+
નામના
:,મ વગેરે
ઞ +
+ र
र
1000
=
#1
=
ज्ञ
< | | |
त्र
સ્+ત્+ર્
ધાતુ પરથી બનતા ક્રિયાપદના રૂપો છ કાળમાં અને ચા૨ અર્થમાં આવે છે. આને પહેલા સમજી લઈએ
જેથી આગળ સરળતા રહેશે.
૪ સરલ સંસ્કૃતમ્-૧૪૪૪૩ ૪૨૪૪૨૪ પાઠ-૧ ૪.૨
स्त्र

Page #18

> છ કાળ ૧વર્તમાનકાળ
૨) ત્રણ ભૂતકાળ (ૌસ્તન, પરોક્ષ, અદ્યતન)
૩) બે ભવિષ્યકાળ (શ્વસ્તન, સામાન્ય) > ચાર અર્થ = ૧) આજ્ઞાર્થ ૩) ક્રિયાતિપત્યર્થ
૨) વિધ્યર્થ ૪) આશીર્વાદાર્થ આની વિસ્તૃત વાત તે- તે પાઠમાં આપણે કરશું. આમ, ધાતુ + પ્રત્યય મળે ત્યારે ૧૦ પ્રકારના રૂપો તમારી સામે આવી શકે.
ઉપરોક્ત છ કાળ અને ચાર અર્થમાંથી બે કાળ અને બે અર્થ ગણ કાર્ય સહિત છે. (વર્તમાનકાળ, હ્યસ્તનભૂતકાળ, આજ્ઞાર્થ, વિધ્યર્થ) તથા શેષ ચાર કાળ અને બે અર્થ ગણકાર્ય રહિત છે. (અધતન ભૂતકાળ, પરોક્ષ ભૂતકાળ, શ્વસ્તની સામાન્ય ભવિષ્યકાળ, ક્રિયાતિપત્યર્થ, આશીર્વાદાર્થ)
ગણ એટલે શું? એક સરખા રૂપવાળા ધાતુનો સમુદાય = ગણ (Group) સંસ્કૃતમાં તમામ ધાતુને દસ ગણમાં વિભાજિત કરેલા છે.
ગણકાર્ય એટલે શું? તે તે ગણના વિકરણ પ્રત્યય લાગતા ધાતુમાં થતા ફેરફાર = ગણકાર્ય.
પ્રથમ બુકમાં – ચાર (૧, ૪, ૬, ૧૦) ગણના ધાતુઓના બે કાળના (વર્તમાન | હસ્તનના) અને બે અર્થના (આજ્ઞાર્થ | વિધ્યર્થના) રૂપો આવશે.
દ્વિતીય બુકમાં – છ (૨, ૩, ૫, ૭, ૮, ૯) ગણના ધાતુઓના ઉપરોક્ત બે કાળના અને બે અર્થના રૂપો તેમજ દશ (૧ થી ૧૦) ગણના શેષ ચાર (અદ્યતન/પરોક્ષભૂતકાળ અને શ્વસ્તન | સામાન્યભવિષ્ય)કાળના તથા બે (ક્રિયાતિપસ્યર્થ/આશીર્વાદાર્થ) અર્થના રૂપો આવશે. > ધાતુ + ગણની નિશાની = અંગ. દા.ત. વત્ + ૩ = ૨૬ [અંગ] > અંગ + કાળનો કે અર્થનો પ્રત્યય = રૂપ બને. દા.ત. વ૮ + તિ = વતિ [૫]
સંસ્કૃતમાં ધાતુઓને જુદી જુદી કેટેગરીમાં ગોઠવી દેવામાં આવ્યા છે. તેવા ગ્રુપો ૧૦ છે.
આ ૧૦ ગ્રુપના અલગ-અલગ Symbol છે. એટલે એ Symbol જોતા જ જ સરલ સંસ્કૃત-૧ જજ ૪ જજ જજ પાઠ-૧ જ

Page #19

ખબર પડી જાય કે આ ધાતુ કયા ગણનો છે? ચાલો !
હવે ધાતુના Symbol ની માહિતી મેળવી લઈએ :
દસ ગણની નિશાની એટલે “વિકરણ પ્રત્યય'. ગુણ નિશાની ગુણ નિશાની ૧ અ [વિકારક] | ૬
अ || ૨
૦
| ૭ ન, ન [ધાતુની વચ્ચે આવે] ૩ ૦ [દ્વિરુક્તિ ] | ૮
૩ ૨ | ૯
ના, ના, ન નું
૧૦ અ [વિકારક (૧લા, ૪થા, ૬ઠ્ઠા અને ૧૦મા ગણની નિશાનીમાં અંતે એ હોવાથી તે એ કારાંત અંગવાળા કહેવાય છે. તેના રૂપો કરવા સરળ છે. તેથી આ ચાર ગણને પ્રથમ બુકમાં લીધા છે. વિકારક અને અવિકારકની માહિતી બીજા પાઠમાં આવશે) આ પાઠમાં આપણે
વર્તમાનકાળ – પરસ્મપદ – પ્રથમપુરુષ જોઈશું. દા.ત. વત્ – ધાતુ લઈએ. તેનો અર્થ છે – બોલવું.
તેના રૂપ આ રીતે થશે ધાતુ + ગણનો વિકરણ પ્રત્યય + કાળનો પ્રત્યય = વર્+ ૧લા ગણની નિશાની “ગ' + મિ = વ૬ (અંગ).
+ મિ = वदामि ધ્યાનમાં રાખશો ?
1. કાળના પ્રત્યય જો [ કે જૂથી શરૂ થતાં હોય તો અંગના અંતે રહેલ આ નો આ કરવો.
માટે, વ૬ (અંગ) + મિ = ન્ થી શરૂ થતો પ્રત્યય • વદ્ + એ નો + કિ = વત્ + અ + અપિ = વવામિ પણ, વનિ નહીં. સરલ સંસ્કૃતમ જજ ૫ જજ પાઠ-૧ અજી

Page #20

વવામ:
પ્રત્યય + નિ (અ.વ.) | વ: (કિ.વ.) | I: (બ.વ.)
રૂપ ક વવામિ | - વાવ: ગુજરાતી બોલું છું. અમે બે બોલીએ છીએ. અમે બધાં બોલીએ છીએ. > ધાતુને બે પ્રત્યય લાગે – પરસ્મપદના અને આત્મપદના.
તેમાં પરસ્મપદના પ્રત્યયો અત્યારે આપણે સમજીએ છીએ. મિત્રો ! સંસ્કૃત પાકું રાખવું હોય તો ધાતુ આ રીતે ગોખશો - નમામિ - નમ્ ધાતુ, ૧લો ગણ, પરસ્મપદ, અર્થ = નમવું વામિ - વત્ ધાતુ, ૧લો ગણ, પરસૈપદ, અર્થ = બોલવું તથા પાઠમાં જે વાક્ય લખવાના છે તે પણ આ રીતે લખવાના : સંસ્કૃતનું ગુજરાતી લખવું હોય ત્યારે વામિ + હું બોલું છું. આટલું જ ન લખતા વામિ ને હું બોલું છું. વેલ્ ધાતુ, ૧લો ગણ, વર્તમાનકાળ, પરમૈપદ, પ્રથમપુરુષ, એકવચન – આ રીતે લખવું. ગુજરાતીનું સંસ્કૃત લખવું હોય ત્યારે કે હું બોલું છું કે વેવામિ, વત્ ધાતુ, ૧લો ગણ, વર્તમાનકાળ, પરસ્મપદ, પ્રથમપુરુષ, એકવચન.
- ધાતુઓ – > ગણ -૧ - પરસ્મપદ :નમ્ = નમવું [To bow]
વન્ = ચાલવું [To walk] પત્ = પડવું [To fall]. નવું = જીવવું [To live]. રમ્ = રક્ષણ કરવું [To protect]. ત્યમ્ = ત્યજવું, છોડવું [To abandon] . વત્ = બોલવું [To speak]. પર્ = રાંધવું [To cook] વસ્ = વસવું [To live]
પ = ભણવું [To study] વર્ = ચરવું [To eat]
વ૬ = બાળવું [To burn] ચાલવું [To walk]
જિક સરલ સંસ્કૃતમ-૧ ૪૪૪૯ Dowજીજાજા પાઠ-૧ હજી

Page #21

3.
અમ બ
(1) સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો - 1. રક્ષારિ I 2. પતામિ | 3. પવન ! 4. ગોવામ: | 5. વરવ: | 6. પડામ: | 1. વસાવ: I 8. નામ: I 9.' વાવ: | (2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો :1. અમે બે રક્ષા કરીએ છીએ. | 6. અમે બે છોડીએ છીએ. 2. હું ચાલું છું.
7. અમે બધાં વસીએ છીએ. અમે બે નમન કરીએ છીએ. | 8. હું જીવું છું.
અમે બધાં રસોઈ કરીએ છીએ. 9. અમે બે પડીએ છીએ. 5. હું ભણું છું.
આખા રૂપ અને પ્રત્યય ગોખવામાં સરળ પડે. માટે નીચે વર્તમાનકાળ પરસ્મપદના પ્રત્યયો અને રૂપ જોઈએ. પાઠમાં તે આગળ આવશે - પ્રત્યયો - વર્તમાનકાળ પરઐપદ
એ.વ. | કિ.વ. | બ.વ. ૫.૫. દ્ધિ.૫. 3 | સિ
अन्ति
4.
રે
રૂપઃ
..
૫.
એ.વ. હિં.વ. બ.વ. वदामि वदावः वदामः वदसि वदथः वदथ वदति वदतः
वदन्ति આને અત્યારે માત્ર ગોખશો. સમજણ આગળના પાઠમાં આવશે જ.
આ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ અજીજ
પાઠ- ૧૪

Page #22

પાઠ - ૨
પરસ્મપદ – વર્તમાનકાળ – પ્રથમ પુરુષ
(મિ, વડ, મ.) અમદ્ પ્રથમા વિભક્તિ મિત્રો ! આપણે ધાતુ તો જોઈ ગયા. હવે નામના રૂપોને જોઈએ. તેની ૭ વિભક્તિઓ છે. આપણે એકસાથે આટલી બધી નહીં જોઈએ. પણ પહેલી વિભક્તિ જ જોઈશું.
* “ સર્વનામ (પ્રથમા વિભક્તિ) * » પ્રથમા વિભક્તિ = કર્તાની વિભક્તિ. કર્તા = કરનાર.
જેમ કે કુંભાર ઘડો કરે છે. .. ઘડો કરનાર કુંભાર છે. માટે કુંભારને સંસ્કૃતમાં કર્તા કહેવાય. આપણે મદ્ ના રૂપો જોવાના છે| | એ.વ. | કિ.વ. | બ.વ. ] પ.વિ. | અહમ્ | માવામ્ | વયમ્ ગુ.અ. ૧ | હું | અમે બે | અમે બધાં ગોખવામાં સરળતા રહે તે માટે તમને આખું રૂપ બતાવી દઈએ છીએ. પણ, ગભરાતા નહીં તેનો ઉપયોગ ક્રમશઃ આવશે. જુઓ :
| એ.વ. | દ્ધિ.વ. |બ.વ. ૫. વિ. - अहम्
आवाम् |वयम् મામ્ [T] આવા નિ] | મન નિ:] मया
आवाभ्याम् अस्माभिः ૨. વિ. - મટી [] આવખ્યામ્ નિૌ] | મH{ [:] પં. વિ. - मत्
आवाभ्याम् अस्मत् मम [मे] વય નિ] | મમ્મીમ્ નિ:] સ. વિ. - मयि आवयोः | अस्मासु આ રૂપો સરળતાથી યાદ રહી જાય તેવા છે. તેના માટે પદ્ધતિ આ અપનાવશો -
+ 7
+
વિ.'
] ૨
જ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ૭૪૪૮ પાઠ-
૨૪

Page #23

> સૌ પહેલા પ. વિ. અને દ્વિવિ. ની લાઈન ગોખવી એટલે કે...
- અહમ્, માવા, વય, મા, માવા, સ્નાન > પછી તૂ. વિ, ચ. વિ. ૫. વિ, ૫. વિ. સ. વિ. એકવચનના રૂપો ગોખવા :
- મા. મહામ, મ, મમ, મય > પછી દ્વિવચનના રૂપ ગોખવા :
• आवाभ्याम्, आवाभ्याम्, आवाभ्याम्, आवयोः, आवयोः > પછી બહુવચન:
• अस्माभिः, अस्मभ्यम्, अस्मत्, अस्माकम्, अस्मासु એકદમ સરળતાથી યાદ રહી ગયાં ને ! આના પછી કૌંસમાં લખેલ રૂપો બોલી જવાના : - મ, નૌ, ન, મે, નૌ, નડ, મે, નૌ, નઃ
આ રૂપો શોર્ટરૂપો છે. એટલે કે ક્રિ. વિ. “મા ની જગ્યાએ “મ' લખો તો પણ ચાલે. આને છેલ્લે બોલવાના. જેથી ગોખવામાં સરળ પડશે.
આ નામની વાત થઈ. આપણી બીજી ટ્રેક ધાતુની છે. માટે થોડા ધાતુ માટેના પણ નિયમો જોઈ લઈએ:• વિકારક કે જે ગણની નિશાની લાગતા ધાતુના સ્વરમાં ફેરફાર થાય તે નિશાની વિકારક' કહેવાય અને ફેરફાર ન થાય તે “અવિકારક' કહેવાય છે.
ધાતુને ગણની વિકારક નિશાની લાગતા ધાતુના સ્વરમાં યથાસંભવ ફેરફાર થાય. તે ફેરફાર બે પ્રકારના થાય તે ગુણ કે વૃદ્ધિ.
ગુણ-વૃદ્ધિ દર્શક કોષ્ટક cle સ્વર | મે | ૩, રૂં. ૩, | ઋ, ઋ | 7, 7 | ગુણ + | | | | | અર્ | | અન્ય | વૃદ્ધિ 1 માં 1 છે | | આર્ માન્
પ્રથમ ગણની નિશાની “ક” વિકારક હોવાથી પ્રથમ ગણના રૂપો હવે આપણે આ નિયમ પ્રમાણે બનાવશું : જિક સરલ સંસ્કૃતમ-૧ થી ૪ જજ પાઠ-૨ આજ

Page #24

- નિયમ : -
પ્રથમ ગણના ધાતુને ગણની નિશાની [ગ લાગતા અન્ય કોઈપણ સ્વરનો અને ઉપાજ્ય (Second last) હૃસ્વસ્વરનો ગુણ થાય છે. દા.ત. "વી" = લઈ જવું. અંત્ય સ્વર છું નો ગુણ ,
- ની + માં = ને + = નય (અંગ)
= નામ (રૂપ) (= હું લઈ જાઉ .) + નિમ્ = જમવું, ઉપન્ય હૃસ્વસ્વર “રુ નો ગુણ – ૨
. નિમ્ + અ + નિ = ને... + + મિ = નેમ + નિ (અંગ) = મામિ (રૂપ) ( હું જાણું છું.)
૧ ધાતુઓ )
> ગણ -૧ પરસ્મપદ - > ફેરફાર થાય તેવા ધાતુ - મદ્ = અટન કરવું, ભટકવું. રિઝ (નવું) = જીતવું [To win]
[To wander]/મ્ (નવ) = થવું [To be]. નમ્ = બબડવું. [To chat] () = સરકવું [To slip] નિદ્ = નિંદા કરવી. [To condemn][મૃ (મમ્) = સ્મરણ કરવું શમ્ - પ્રશંસા કરવી, કહેવું.
[To remember] [To praise]/fક્ષ (ક્ષમ્) = ક્ષય પામવું અર્ = પૂજા કરવી. [To worship]] , (To decay] નમ્ = જાપ કરવો. [To mutter] નિમ્ (ગેમ્) = જમવું [To eat] મદ્ = બોલવું. [To speak]. ની (નવું) = લઈ જવું
[To take away]
જજ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ જજજી ૧૦ )
જજા પાઠ-આજ

Page #25

એ
એક ઉદાહરણ સમજી લઈએ :
–
અહં નયામિ - અહં - હું, નયામિ = લઈ જાઉં છું. હું લઈ જાઉ છું - આવો અર્થ થાય. આના આધારે નીચેના વાક્યો બનાવજો.
☛
(પહેલા આ પાઠના ધાતુનો ઉપયોગ કરશો. જો ન હોય તો જૂના વાપરવા.) સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો :
1. અહં અટામિ ।
4. અહં સમિ ।
2. વયં સઁસામઃ ।
5. વયં મામ: ।
6. અહં હાનિ ।
3. વયં નામ:ા (2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો :
1. અમે બે ભટકીએ છીએ.
2. અમે બે જીતીએ છીએ.
3. હું પ્રશંસા કરું છું.
4. અમે બે જમીએ છીએ.
(1)
6.
7.
8.
9.
1.
8.
9.
૦૦૦
હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧૯૮૪ ૧૧
અમે બે બાળીએ છીએ.
અમે બધાં સરકીએ છીએ.
વયં નન્નામ: ।
અહં અમિ ।
આવાં મવાવ:।
હું બબડું છું.
અમે બધાં નિન્દા કરીએ છીએ.
5. હું પડું છું.
(3) 'અસ્મન્ ના રૂપથી ખાલી જગ્યા પૂરો
1.
બટામા
4.
2.
जल्पावः
5.
3.
निन्दामि ।
(4) ખરા કે ખોટાની નિશાની કરો. ખોટું હોય તો સુધારો :
आवां अटामि । 2. અહં નાવ:।
1.
3.
वयं निन्दावः।
I
5.
आवां अर्चामि ।
-
4. અહં શંકામઃ।
શંસાવ:।
अर्चामः ।
૨૪૨૨૪ પાઠ-૨ ૪૪

Page #26

પાઠ
3
પરસ્મૈપદ – વર્તમાનકાળ – દ્વિતીય પુરુષ
-
-
એ.વ.
હિ.વ.
દ્ધિ. પુ.
सि
થ:
રૂપ
वदसि
वदथः
ગુ.અ.
| તું બોલે છે. | તમે બે બોલો છો. ૧લો ગણ આપણે જોઈ ગયાં. આ પાઠમાં ૪થો ગણ જોઈએ ઃ
નિયમ ઃ- ૪થા અને ૬ઠ્ઠા ગણના ધાતુઓને ગણની નિશાની (ય, અ) લાગે ત્યારે ધાતુના સ્વરમાં લેશમાત્ર ફે૨ફા૨ થતો નથી.
દા.ત. ‘નૃત્’ = નાચવું [૪થો ગણ પ૨સ્મૈપદ]
બ.વ.
थ
वदथ
તમે બધાં બોલો છો.
નૃત્ + ય (ગણની નિશાની) + મિ = નૃત્યામિ [૪થો ગણ] હું નાચું છું. સુત્' = સર્જન કરવું, [૬ઠ્ઠો ગણ પ૨સ્મૈપદ]
મૃત્ + ઞ (ગણની નિશાની) + મિ - મૃગામિ હું સર્જન કરું છું.
=
ધાતુઓ
હવે ૧લા ગણના આપણે એવા ધાતુ જોઈએ કે જે ધાતુ જુદા હોય અને તેના આદેશ જુદા થતાં હોય. રૂપ બનાવવામાં તે આદેશ જ કામ લાગશે. મૂળધાતુ પણ ગોખવા જરૂરી છે. કારણ કે આગળ તેની જરૂરત પડશે. જેમ કે, મૂળધાતુ ત્ત્વમ્, આદેશ ગજ્
T∞ + ઞ + મિ = ગચ્છામિ = હું જાઉ છું.
ગણ-૧ :
નમ્ (nછ્) = જવું [To go] દસ્ (પચ્) = જોવું [To see]
સ્થા (તિર્) = ઊભા રહેવું
ગણ-૪ :
વ્ = ક્રોધ કરવો [To be angry] પુખ્ = પોષવું [To nourish]
નૃત્ = નાચવું [To dance]
[To stand] | નર્[ = નાશ થવો [To be destroyed]
=
આપવું [To give]
વા (ય∞) પા (પિત્) = પીવું [To drink]
વાવ્ = ખાવું [To eat]
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨.૨૪ ૧૨૪.જી.જી.NEET પાઠ-૩ ૨૪
તુક્ = ખુશ થવું [To be happy] મુદ્ = મૂંઝાવું, ઘેલા થવું
[To be confused]

Page #27

(1) સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો :
1. અહં ગચ્છામિ ।
2. વય પામ: | 3. આવાં તિાવ: I 6. ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો ઃ
(2)
તમે બધાં ક્રોધ કરો છો.
(3) જોડકાં જોડો :
A
1. અહં પશ્યામિ
2. નીવથ
3.
जपथः
4. વયં क्रुध्यामः
5. गच्छसि
1.
2.
તું પોષણ કરે છે.
3.
તમે બે નાચો છો.
4. તું નાશ પામે છે.
5. તમે બધાં ખુશ થાઓ છો.
4. અટથ ।
5.
6. તિષ્ઠથ
7. આવાં તુાવ:
8.
जल्पथः
9. વયં અટામ:
3. ધૃ
4. ક્ષિ
5. બ્
ગä ધ્યામિ ।
તુતિ ।
—
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧
6.
7.
8.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
B
1.
તમે બે જાપ કરો છો.
2. તમે બધાં ઊભા રહો છો.
તમે બે બબડાટ કરો છો.
અમે બે ખુશ થઈએ છીએ.
હું જોઉ છું.
અમે બધાં ગુસ્સો કરીએ છીએ.
અમે ભટકીએ છીએ.
તમે બધાં જીવો છો.
તું જાય છે.
(4) મને ઓળખી બતાવો. (જયાં શક્ય છે ત્યાં અમ્ભર્ ના રૂપો લખવા)
1. ધ્
એ. વ.
પુ.
2. પુખ્
વર્ત. કા. દ્વિ. વર્ત. કા. પ્ર. પુ. બ. વ. વર્ત. કા. દ્વિ. દ્વિ. વ. વર્ત. કા. પ્ર. પુ. એ. વ. વર્ત. કા. દ્વિ. પુ. બ. વ.
પુ.
૦૦
૪ ૧૩ LEE.CT પાઠ-૩ &8
તું જીતે છે.
તમે બધાં થાઓ છો.
અમે બે સરકીએ છીએ.
અમે બધાં ક્ષય પામીએ છીએ.
=
7.
8.
9.
=
નિન્દ્ગ ।
આવાં પુષ્યાવ: I
વયં નૃત્યામ: I
=
=

Page #28

પાઠ - ૪
પરસ્મપદ - વર્તમાનકાળ - દ્વિતીય પુરુષ
(fસ, થ, થ) યુગદ્ સર્વનામ (પ્રથમા વિભકિત]
| એ. વ. | દ્ધિ.વ. બ.વ. રૂ૫ - | ત્વમ્ યુવાન્ | यूयम् ગુ.અ. | તું
તમે બે | તમે બધાં આ વિભક્તિ પણ કર્તા વિભક્તિ છે. આ પાઠમાં આપણે એક જ વિભક્તિ જોઈશું. છતાં ગોખવું તો આખું રૂપ ! માટે આખું રૂપ નીચે મુજબ સમજશો - [ [એ. વ. | દ્ધિ. વ.
બ. વ. ૫. વિ. વિમ્
युवाम्
यूयम् કિ. વિ. ત્રિીમ્ (7) યુવાન્ (વા) યુષ્માન્ (વ:)
त्वया | युवाभ्याम् युष्माभिः
તુચ્ચમ્ (તે) યુવાખ્યામ્ (વા), યુષ્પગમ્ (વ:) વિ. વિત્ युवाभ्याम् युष्मत्
વિ. ) તવ (તે) યુવ: (વામ) યુષ્મામ્ (વ:) સ. વિ. સ્વિય युवयोः
युष्मासु રૂપ ગોખવાની રીત તો યાદ છે ને ! તે જ રીતે ગોખશો તો સરળ રહેશે. વી, વીમ, / તે, વા, વેઃ / તે, વા, વ: આ શોર્ટ રૂપો છે. જે વિભક્તિની બાજુમાં લખેલ છે તે વિભક્તિની જગ્યાએ આ રૂપ તમે વાપરી શકશો. બરાબર !
ચોથા ગણના ધાતુઓ આપણે જોઈ ગયાં. હવે છઠ્ઠા ગણના ધાતુઓ આ પાઠમાં જોઈશું. નિયમ ગયા પાઠમાં આપેલ હતો. તમે ગોખેલ હતો, યાદ છે ને ! નિશાની ‘આ’ અવિકારક. દા.ત. વૃન્ - સર્જન કરવું. [૬ો ગણ. ૫. પ.]
* એ. વ. હિં.વ. બ.વ. ૫. ૫. - મૃગામ મૃગાવ: મૃગામ:
દ્વિ. પુ. નહિ નથ: सृजथ જજ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ૧૪)
પાઠ-૪૪

Page #29

ગશે કઃ
=
सृज्
ધાતુ (૬ઠ્ઠો ગણ)
-
મળવું. [To meet]
मिल् लिख् લખવું. [To write]
સરજવું. [To create]
सृज् स्पृश् અડવું. [To touch]
=
=
છઠ્ઠા ગણની
નિશાની
' ત્વ મૃગતિ - તું સર્જન કરે છે.
આ રીતે નવા ધાતુ ગોખી, જૂના ધાતુને રીફર કરી સ્વાધ્યાયમાં ડૂબકી
લગાવશો.
ધાતુઓ
+
ગણ
તુમ્ = લોભ કરવો.
સિધ્ = સિદ્ધ થવું.
5 +
[To covet]
[To succeed]
મર્ (માવ્) = ગાંડું થવું
[To be mad], અભિમાન કરવું [To be arrogant]
दिश्
कृष्
तुद्
-
૪ :- [આદેશવાળા + સાદા ધાતુઓ]
(1) સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો ઃદ્વં મિસિ।
1.
=
=
F + i
દ્વિ. પુ.
એ. વ.
4. સૂર્ય Úાથ ।
=
દેખાડવું. [To show]
ખેડવું. [To plough] દુઃખી કરવું. [To hurt]
सृजसि
શ્રમ્ (શ્રામ્) = થાકી જવું.
[To be tired] વિશ્રાંતિ લેવી. [To rest] ગમ્ (શામ્) = શાંત થવું.
[To be calm]
ક્ષુ = ખળભળવું.
1.
8.
9.
[To be unsteady]
દ્વં સિસિ ।
સૂર્ય માદ્યથ ।
વયં શ્રામ્યામ: ।
2. યુવા તિવથઃ । 5. અહં વિશામિ।
3.
આવાં સુનાવઃ । 6. વયં ઋષામ: ।
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૯૪૨૯૧૫)NTENTSષ્ટ પાઠ-૪ જી

Page #30

(2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો - " 1. તું ખેડે છે.
(-. તમે બે થાકી જાઓ છો. 3. તું પીવે છે.
4. તું ભટકે છે. 5. અમે બે સિદ્ધ થઈએ છીએ. 6. હું ખળભળું છું. 7. તમે બે બબડો છો. | R. તમે બધાં દુઃખી કરો છો.
9. હું શાંત થાઉ છું. (3) ખાલી જગ્યા પૂરો :- (અમ7 પુખ ના રૂપથી) 1. .... ગ7થ:. 2. .... કથા 3. .... નિન્દ્રાના 4. ... શસથ: 5. ... ગર્વથા (4) ખરા ખોટાની નિશાની કરો. ખોટું હોય તો સુધારો :1. બાવા ધ્યલિ – ....... 2. યુવા સિધ્ધાવ: – .... 3. અ૮ પુષ્યથ: - ....... 4. વયે નૃત્યથ: - ..... 5. અા નશ્યથ –
O૦૦
જ સરલ સંસ્કૃતભ-૧
૧૬૪૪૪૪૪૪૪ પાઠ-૪ જજ

Page #31

416 -
५
વર્તમાનકાળ – પરમૈપદ – તૃતીય પુરુષ
.प. | द्वि.. . .. પત્યય | ति
तः
अन्ति ३५ - वदति । वदतः वदन्ति गु.मर्थ - मोटो छ.| तेणे मोटो छ. | तेसो बोले छे.
ધન્યવાદ ! આ સાથે વર્તમાન કાળ પરઐપદનું આખું એક રૂપ ૧લો ગણ, ૪થો ગણ, દો ગણ અને આ પાઠમાં ૧૦મો ગણ – આ બધા ગણના ધાતુઓનું मावडी आयु. हुमो :१दो ग :- वद् - ५.५. वर्तमान १
द्वि..
4.4. ५. ५.. वदामि वदाव: वदामः वि. पु. वदसि वदथः वदथ तृ. . • वदति वदतः
वदन्ति ४थो गर :- तुष् - ५.५. वर्तमान म
म. प. द्वि.. ५. पु. • तुष्यामि तुष्याव: तुष्यामः द. . • तुष्यसि तुष्यथः तुष्यथ
५. • तुष्यति तुष्यतः तुष्यन्ति eो गर :- सृज् - ५.५. वर्तमान अ
म. १. दि.१. .. ५. पु. • सृजामि सृजावः सृजामः दि. ५.. सृजसि सृजथः सृजथ तृ. . . सृजति सृजतः सृजन्ति नियम :- अ ए थी १३ यता प्रत्यय ५३८॥ 'अ' नो दो५ थाय छे. ६.. गच्छ् + अ + अन्ति = अनो दो५ थवाथी गच्छन्ति ५९,
गच्छान्ति न थाय. SE ARE संस्कृतम्-१.४.१.४(१७४.४.४.3.3.3.3 6-4.88
4.१.

Page #32

*
દશમા ગણના ધાતુનું રૂપ બનાવવા માટેના નિયમો :દશમા ગણના ધાતુઓને ગણની નિશાની ગય લાગતા અંત્ય કોઈ પણ સ્વરની અને ઉપાંત્ય એ ની વૃદ્ધિ થાય. તેમજ ઉપાંત્ય હૃસ્વસ્વરનો ગુણ
થાય છે. દા.ત. * ૬ ૬ + ય = + માર્ + ય = હારય (અંગ) વારયતિ (રૂપ)
“પુષ' કે ઘુષ + ય = ૬ + મ + ૬ + ય = ઘોષય (અંગ) ઘોષથતિ (રૂપ) અપવાદઃ , T[, ર, પ્રથ, પૃ૬, પૃ[ આ છ ધાતુઓ દસમા ગણના હોવા છતાં ધાતુના સ્વરમાં ગુણ/વૃદ્ધિ થાય નહિ. દા.ત. * ઋક્ + ક્ + ય = થય (અંગ) ઋથતિ (રૂપ) પણ.. 1થતિ રૂપ ન થાય. આ નિયમ ગોખવા ખૂબ જ જરૂરી છે. દરેક ધાતુનું રૂપ બનાવો ત્યારે આ
નિયમ તેને લાગુ પડે છે કે નહીં ? તે ખાસ ચેક કરી લેજો. * પ્ર. પુ. માં સમદ્ ના રૂપો, દ્વિ. પુ. માં યુષ્ય ના રૂપો જોયા. તૃ. . માં “તન્ના રૂપો હવે જોઈએ.
તત્ - સર્વનામની પ્રથમા વિભક્તિ
એ. વ. દ્વિ.. બ.વ. રૂ૫ - સ: તૌ તે ગુ. અર્થ - તે તે બે તે બધાં ગોખવા માટે આખું રૂપ -
એ. વ. દ્ધિ.વ. બ.વ. વિ. - ૩ઃ
તૌ દ્વિ. વિ. - ત૬
” तान् ત. વિ. - તેન તામ્યમ્ ૨. વિ- તબૈ ” તેષ્યઃ ૫. વિ. - તક્ષ્મત " વિ. - તક્ષ્ય तयोः
तेषाम् સ. વિ. • તમિત્ આ સરલ સંસ્કૃત-૧ ૪૪૪ ૧૮ ૨૪૪૪૪૪૪ પાઠ-
૧૪
૪
तेषु

Page #33

એકદમ સરળ રૂપ છે. પણ જુઓ ! કેટલું બધું આમાં સમાઈ જશે. હવે કેટલા બધાં વાક્યો તમે જાતે બનાવી શકશો. દશમા ગણના રૂપો કેવી રીતે બનાવવા તેના નિયમ આપણે જોઈ ગયાં. હવે એક ઉદાહરણ જોઈ લઈએ :દ્ ધાતુ – ૧૦ મો ગણ [વર્ત. કા. ૫. પ.]
એ. વ. કિ.વ. બ.વ. ૫. ૫. - થયામિ થયાવ: $થયામ: દ્વિ. ૫. - ઋથતિ થયથ: $થયથ
તુ. ૫. ઋથયતિ થત: થવ્યક્તિ નોંધ : - ધાતુઓ ત્રણ પ્રકારના હોય :૧) પરસ્મપદી = જેને માત્ર પરમૈપદના પ્રત્યયો જ લાગતા હોય. ૨) આત્મપદી = જે ધાતુને માત્ર આત્મપદના પ્રત્યયો જ લાગતા હોય. ૩) ઉભયપદી = જે ધાતુને પરસ્મપદ + આત્મપદ બન્નેના પ્રત્યયો લાગતા હોય.
૧૦મા ગણના લગભગ બધાં ધાતુઓ ઉભયપદી છે. છતાં આ પાઠમાં આપણે પરમૈપદના પ્રત્યયોનો જ ઉપયોગ કરશું :
- ધાતુઓ , ગણ – ૧ – પરસ્મપદ -I) ગણ - ૬ - પરસ્મપદ - વધુ (વધુ) = જાણવું [To know] [ રૂમ્ (કૃષ્ણ) = ઈચ્છવું [To wish] ધાન્ = દોડવું [To run] | પ્રણ્ (પૃચ્છ) = પૂછવું [To ask] વ૬ = વાવવું [To sow] "
| સિત્ (સિન્ડ્ર) = સિંચવું - ગણ - ૪ - પરસ્મપદ -
[To sprinkle] કુ૬ = દ્રોહ કરવો
ગણ – ૧૦ – ઉભયપદ :[To rebel] વિન્દ્ર = વિચારવું [To think] ક્ષમ્ (ક્ષામ) = ક્ષમા કરવી મ્ = કહેવું [To say] [To forgive]
| વ = સજા કરવી [To punish] નિદ્ = સ્નેહ કરવો.
જ = પીડા કરવી [To harm] ITo love] I વક્ = પ્રશંસા કરવી [To praise]
(1) સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો :1. સ: બોધતિ | 4 યુવા ગ્રુચ્છથી 7. આવાં વવ /
સરલ સંસ્કૃતમ-૧ (૧૯૪ ૪ પાઠ-૫ ૪

Page #34

2. यूयं सिञ्चथ । 5.
3. अहं धावामि । 6.
(2) गुभ्रातीनुं संस्कृत
1. ते था जाय छे.
4. हुं जोसुं छं.
5. ते जे जाणे छे.
6. तेखो जजडाट अरे छे.
2. ते याले छे.
7. समे छोडीखे छीजे.
3. जे प्रशंसा उरीखे छीखे. 8. ते जे हेखाडे छे.
9. तेखो लागे छे.
....
3.
....
(3) जासी ग्या पूरो :- (अस्मद्, युष्मद्, तद् ना ३५थी)
1.
कथयतः
चिन्तयामि 3.
4.
नमामि
रक्षन्ति
(4) भेडडां भेडो :
A
सः
अह
तौ
तौ कथयतः । ते पृच्छन्ति ।
रो :
-
तुदति चिन्तयामि
.................
2.
5.
B
वदामः
द्रुह्यसि
क्षयन्ति
8.
9.
....
1.
2.
3.
4.
वयं
5. युवां
(5) नीयेना अधूरा ३यो पूरा उरो (प्र. पु. वगेरेनो उभ नियत छे.)
1.
तुदाम:
2. पीडयामि
पीडयथः
स्निह्यथ
धावामि
A
6. ते
7. यूयं
8. आवां
9. त्वं
चिन्तयतः
( 6 ) नीयेना धातुना ३५ो बजी आपशो :
तौ द्रुतः । स्निह्यन्ति ।
—
....
दण्डयथः
B
बोधाव:
पृच्छतः
सिञ्चथः
इच्छति
(q. ft., परस्मैपहनुं प्र. पु., द्वि.पु., तृ. पु., जे.व., द्वि. १. 1. गम् 2. क्रुध् 3. इष् 4. वर्ज्
OOO
५. व. साथे )
5. दृश्
है सरत संस्कृतम् - १ ३.४३२० ३.४.४.३४.४.2 पाठ-428

Page #35

પુનરાવર્તન – Revision
મિત્રો ! આ પાઠ એકદમ easy છે. પાંચ પાઠને ફરીથી એકવાર વાગોળવાના છે. સાથે અવ્યયોની જાણકારી પણ મળશે.
પુનરાવર્તનમાં સ૨ળતા પડે માટે આ કોષ્ટક મગજમાં ધારી લેજો :♦ ત્રણ પુરુષ – ત્રણ વચનના ગુજરાતી-સંસ્કૃત સર્વનામના રૂપોનું કોષ્ટક -
એકવચન
વચન.
પુરુષ
પ્રથમ
વચન
દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ |ગુજરાતી| સંસ્કૃત | ધાતુ ગુજરાતી સંસ્કૃત ધાતુ ગુજરાતી સંસ્કૃત ધાતુ ♦ |સર્વનામ સર્વનામ પ્રત્યય સર્વનામ સર્વનામ પ્રત્યય સર્વનામ સર્વનામ પ્રત્યય વ: અમે બધાં વયં મઃ થ: તમે બધાં સૂર્ય थ
પ્રથમ
अहं
મિ | અમે બે |આવાં
દ્વિતીય
त्वं
સિ | તમે બે | યુવાં
તૃતીય
સઃ
ति તે બે तौ
તઃ | તે બધાં તે અન્તિ
૧..
A. અર્થ
દ્વિતીય ગુ. અર્થ
તૃતીય
ગુ. અર્થ
તે
ઉપરના કોષ્ઠક પ્રમાણે વર્તમાનકાળમાં વદ્ ધાતુનો ઉપયોગ :
એકવચન
દ્વિવચન
બહુવચન
अहं वदामि
= હું બોલું છું.
त्वं वदसि
= તું બોલે છે.
सः वदति
પાઠ
– તે બોલે છે.
www
=
S
आवां वदावः
वयं वदामः
અમે બે બોલીએ છીએ. =અમે બધાં બોલીએ છીએ.
युवां वदथः
यूयं वदथ
=
तौ वदतः
તમે બે બોલો છો.
તે બે બોલે છે.
=
તમે બધાં બોલો છો.
ते वदन्ति
-
તેઓ બધાં બોલે છે.
બસ ! આટલામાં પાંચ પાઠનો સારાંશ આવી ગયો. easy છે ને સંસ્કૃત ! સંસ્કૃત ભાષામાં સૌથી સરળ હોય તો ‘અવ્યય' ! અવ્યયને કોઈ વિભક્તિ કે પ્રત્યય ન લાગે. એટલે જ સ્તો અવ્યયની વ્યાખ્યા છે કે -
અવ્યયની વ્યાખ્યા :– સર્વ વિભક્તિમાં અને સર્વ કાળમાં જેના સ્વરૂપમાં કોઈ પણ પ્રકારનો ફેરફાર ન થાય, ઘટાડો ન થાય, વ્યય ન થાય તે ‘અવ્યય’ કહેવાય છે. જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૪૪૯૨૧)TEEEEEE પાઠ-૬ જીજી

Page #36

તેને શબ્દના પ્રત્યય કે ધાતુના પ્રત્યય ક્યારેય લાગતાં નથી. તેની સંક્ષિપ્ત યાદી નીચે મુજબ છે. પર્વ = જ [Must]
મિત્ર = અહીં [Here]. યત્ર - જ્યાં [Where]. તત્ર ત્યાં [There].
ત્ર = ક્યાં [Where] રૂતિ = એ પ્રમાણે [So, thus] સર્વત્ર = બધે [Everywhere] અન્યત્ર = બીજા સ્થાને [Elsewhere] સ/સાર્થમ્ = સાથે [Together] ઋત્રએક સ્થાને [At one place]
ન ધાતુઓ ) - ગણ – ૧ – પરસ્મપદ - |1 - લપાઈ જવું, લુપ્ત થવું સુત્ () - શોક કરવો
[To be extinguish] [To repent | ગણ - ૧૦ - ઉભયપદ - તુ (તમ્) - તરવું [To swim], લાર્ - શાંત કરવું [To calm] ૮ (૬) - હરવું, લઈ જવું પુસ્ (થોર) - ચોરવું [To steal
[To take away] પુણ્ (પોષ) - ઘોષણા કરવી - ગણ – ૪ – પરસ્મપદ :
[To announce] શુન્ = શોષાવું [To be dry] તુન્ (તો) - વજન કરવું ૩૬ - ગુસ્સો કરવો [To be angry]
[To weigh) મૂK = સજાવવું [To decorate]
( ગીરી (1) સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો :
1. રૂતિ વં સાત્ત્વસિ . 6. પુત્ર યુવા ભૂષયથઃ | 2. સ: ઇવ વોરતિ . 7. અહં અન્યત્ર છામિ ! 3. બટું અત્રિ પર્વ તિષ્ઠામિ I 8. તિ તૌ તરતઃ | 4. સર્વત્ર યૂય પોષવથ " 9. – સર્વત્ર પુષ્યતિ | 5. તે ત્ર તોતથતિ ?
આજ સરલ સંસ્કૃતમ-૧૪૪૪૨૨૪૪૪૪૪૪ પાઠ-૬ ૪

Page #37

(2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો :1. તે બધાં ત્યાં જ પીડા કરે છે. | 6. તે બે આ પ્રમાણે પ્રશંસા કરે છે. 2. હું અહીં દંડ કરું છું.
1. એક જગ્યાએ અમે બધાં 3. અમે બધાં બધે ઘોષણા
વિચારીએ છીએ. કરીએ છીએ.
8. તે બે લઈ જાય છે. 4. તું ક્યાં કરે છે?
9. હું ક્ષમા કરું છું. 5. તમે બીજી જગ્યાએ સજાવો છો. (3) ખરાં ખોટાની નિશાની કરો. ખોટું હોય તો સુધારીને ફરીથી લખો. 1. અ૬ નવન્તિ
2. વં નામ: 3. તે પહથ:
4. ન્યૂય મર્યાદિ 5. તૌ કયવ: (4) મને ઓળખો :- (મૂળધાતુ, ગણ, પરમૈપદ, વચન, પુરુષ બધાં સાથે
કસ્મન્ /યુષ્પદ્ / તદ્ ના રૂપો પણ લખવા.) 1. વસીમ: 12. ધોષથતિ 3. ક્ષયતિ 4. પિવીવ: 5. વાવામિ
જ
સરલ સંસ્કૃતમ-૧
૨૩ )
આજ પાઠ-૬

Page #38

પાઠ =
નામના રૂપો મિત્રો ! સંસ્કૃત ભાષાના બે પૈડ છે. ૧) ધાતુ ૨) નામ. આમાંથી વર્તમાનકાળના ધાતુના રૂપ તમે જોઈ લીધા એટલે તે ટ્રેક થોડી વ્યવસ્થિત થઈ ગઈ. હવે નામની ટ્રેક આવે છે. નામ = નિન, વન વગેરે. આ નામોને પ્રત્યયો જુદા લાગે.
આ નામને અર્થને અનુસારે સાત કેટેગરીમાં ગોઠવવાના છે. મતલબ કે એક જ નામ સાત કેટેગરીમાં ફરશે. દા.ત. નિન = ભગવાન
ભગવાન બોલે છે = નિન: વતિ આવું થાય. આ પ્રથમ વિભક્તિ કર્તાની છે. કર્તા વિભક્તિની સમજણ તો તમે મેળવેલી જ છે. હવે, - ૨) દ્વિતીયા વિભક્તિ - કર્મ વિભક્તિ.
હું ભગવાનને કહું છું. અહીં ભગવાન એ કર્તા નથી. પણ હું એ કર્તા છે. ભગવાન એ કર્મ છે. - કર્મ શોધવાની એક ટ્રીક છે :> કોણ કરે છે? આ રીતે પ્રશ્ન પૂછવાથી કર્તા મળે. > શું બોલે છે? કોને બોલે છે? આ રીતે શું અને કોને પ્રશ્ન પૂછવાથી કર્મ મળે.
દા.ત. નિનઃ વતિ’ આમાં ભવતિ' નો અર્થ તો તમને આવડે છે કે તે બોલે છે.” હવે પ્રશ્ન કરો, કોણ બોલે છે? જવાબ મળશે કે ભગવાન બોલે છે. માટે ભગવાન કર્તા.
હવે નિ: નૌતમ વતિ ગુ. અર્થ: ભગવાન ગૌતમને કહે છે. આમાં ભગવાન કોને કહે છે? આ પ્રશ્નના જવાબમાં “ગૌતમ છે. માટે “ગૌતમ એ કર્મ. કર્મને હંમેશા ગુજરાતીમાં “ને પ્રત્યય લાગે. એટલે ગુજરાતી વાકયમાં જેને “ને' લાગેલ હોય તે કર્મ સમજી ગયાં ને ! સારાંશ :- વિભક્તિનું રૂપ પક્ષ ગુજરાતી પ્રત્યય પથમા વિ. ) નિનઃ કોણ? - દ્વિતીયા વિ. નૌતમે કોને / શું? ને
સમજાઈ ગયું ! આના આધારે મમ્મદ્ /યુષ્પદ્ /તમાં પણ સમજાઈ ગયું ને ! હવે, આપણે રૂપો જોઈએ. શબ્દ ઘણાં પ્રકારનાં હેય – સંક્ષેપમાં ત્રણ સરલ સંસ્કૃતમ-૧૭ ૨૪
પાઠ-૭

Page #39

जिनम्
जिनात्
સ. વિ.
-
પ્રકારના હોય :- (૧) પુલ્લિંગ (૨) સ્ત્રીલિંગ (૩) નપુંસકલિંગ પુલિંગ શબ્દોમાં કે ઘણાને છેડે ‘’ આવતો હોય. જેમ કે નિ:
- ઘણાને છેડે “રૂ આવતો હોય. જેમ કે મુનઃ સ્ત્રીલિંગમાં પણ આ રીતે ભેદ પડે. આ બધાની માહિતી ક્રમસર આપણે મેળવશું. અત્યારે – અકારાન્ત પુલ્લિંગના રૂપો જોઈએ - નિન - જિનેશ્વર ભગવાન (પુ.)
એ. વ. | દ્ધિ.વ. | બ.વ.
નિનઃ | નિન ! નિના: દ્વિ. વિ. -
जिनान् ત. વિ. - | વિનેન | વિનાTM
વિનૈઃ जिनाय
जिनेभ्यः ૫. વિ. - ૫. વિ. - जिनस्य जिनयोः जिनानाम् जिने
जिनेषु | સંબોધન - | બિન ! | બિન ! | જિનાઃ !
રૂપ ગોખવાની રીત તો તમને આવડે જ છે. આ રૂપ ખાલી અત્યારે ગોખવાનું જ છે. સમજણ આગળ મળતી જશે.
સંસ્કૃતની એક વિશેષતા હોય તો તે છે સંધિ ! આપણે હવે એ સંધિની જાણકારી મેળવીએ. સંધિ ત્રણ પ્રકારની (1) સ્વર સંધિ (2) વ્યંજન સંધિ (3) વિસર્ગ સંધિ.
આપણે સૌ પહેલા “સ્વર સંધિ'ના નિયમો જોઈએ :
સંધિના નિયમો ગોખવા જરૂરી છે. તેની પ્રેક્ટિસ પણ જરૂરી છે. તો ચાલો થોડું મગજ કસીએ !
* સ્વર સંધિ * * અવગણની નિશાની 1. આ કે આ + અ કે આ = આ
અ + અ = આ દા.ત. અત્ર + શ = મંત્રીશઃ . 'અ + આ = આ દા.ત. નિન + આજ્ઞા - જિનાજ્ઞા .. આ + અ = આ દા.ત. શાતા + અત્ર = શાસીત્ર |
મા + આ = આ દા.ત. પ્રજ્ઞા-+ : = આજ્ઞાવર: | કેટલીક વાર.... પાછળનો સ્વર “' સૂચવવા એક અવગ્રહ અને “T જ સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૪રપ જાજા પાઠ-૭ ૪

Page #40

સૂચવવા બે અવગ્રહ મૂકાય छे. ६.त.
2.
El.d.
3.
6.
37 } 3TT + $29 / €ld F, J, H, I બંને સ્વરના સ્થાને પછીના સ્વરનો ગુણ થાય. खेटले डे.... अ } आ
+ इ }
ई
अ आ
+ उ }
अ आ
अ आ
छा.त.
→ अत्र + एव → अत्र + ऐरावतः
4. 37
..
200
अत्र +
अत्रेति ।
इति . माला + इच्छति = मालेच्छति ।
सूर्य + उदयः = सूर्योदयः । क्रीडा + उन्नतिः = क्रीडोन्नतिः
=
=
अत्रैव ।
जिन + ओघः
=
अत्राऽशोकः ।
+ ऋ } + लृ े
अत्रैरावतः
=
5.
દીર્ઘસ્વર
El.d. ▸ 767 + $A: नदीशः ।
ए
ऐ
=
अ } आ + ए } ऐ ऐ (जंने स्वर भजीन)
खेटले .... अ } आ +
ऐ
अ } आ +
ऐ
ऊ
=
=
=
ल्
=
=
ए
ऋ = अर्
अल्
ओ
दिन + ईश:
रमा + ईश:
→ जिनाऽऽज्ञा ।
→ महा + ऋषिः
महर्षिः ।
। । सिद्ध + ऋषिः = सिद्धर्षिः ।
=
=
=
37+377 377 = 377 (GiA 292 40A)
दिनेशः ।
रमेशः ।
=
जिनौघः । ★ बिम्ब + ओष्ठः = बिम्बोष्ठः । गद + औषधिः = गदौषधिः ।
6z9 } eld 3, 3, H, I + undly 292 = પોતપોતાનો
★ सदा + एव सदैव ।
→ माला + ऐच्छत् = मालैच्छत् ।
=3
→ मधु + उदकम् = मधूदकम् ।
ह्रस्व } हीर्ध इ, उ, ऋ,
लृ + विभतीय स्वर
भश:
६. नदी + अत्र
य्, व्, र्, ल् + विभतीय स्वर = नद् + → मधु + इति = मध् +
य् + अत्र नद्यत्र । व् + इति = मध्विति ।
है सरल संस्कृतम् - १४.४.२5 2.12.1.2.3.2 पाठ-9 है.
→ वारि + इति = वारीति ।
कर्तृ + ऋते कर्तृते।
=

Page #41

) पितृ + आज्ञा = पित् + र् + आज्ञा = पित्राज्ञा । 7. ए, ऐ, ओ, औ + ७५ २१२ = मश: अय्, आय, अव्, आव् + ॥ स्व२ El.d. ) मन्यते + आत्मानम् = मन्यत् + अय् + आत्मानम् = मन्यतयात्मानम् । अश्वौ + उत्पततः = अश्व् + आव् + उत्पततः = अश्वावुत्पततः। ७५रोत अय्, अव् वगेरेना य् व् नो वि४८. दो५ थाय छे.
भने..... त्यारे इरीथी संघि थाय नलि. El.d. तस्मै + इति = तस्मायिति = तस्मा इति ।
रामे + इति = रामयिति = राम इति । , अश्वौ + उत्पततः = अश्वावुत्पततः = अश्वा उत्पततः ।
मन्यते + आत्मानम् = मन्यतयात्मानम् = मन्यत आत्मानम् । શોર્ટમાં, આ પાઠમાં તમે 1. जिन - असंत शिंगना ३५ो :
मे... दि.१. प.. वि. वि.- जिनम् जिनौ जिनान् 2. 'अस्मद्' न३५ो :
मे.व. द्वि.. .. दि. वि.. माम / मा आवां / नौ अस्मान / नः
अर्थ • भने અમને બેને અમને બધાને 3. 'युष्मद्' । ३५ो :
मे.. द्वि.. .. वि.वि.. त्वां / त्वा युवा / वां युष्मान् / व:
અર્થ - તને તમને બેને તમને બધાને 4. 'तद्' न। ३५ो :- (पृ.) ।
मे. १. दि.१. प.. दि.वि.. तम् तौ
तान् અર્થ - તેને
તે બેને તે બધાંને
SE ARE संस्कृतम्-१.४४४ २......8 416-9.38

Page #42

5. સ્વરસંધિના નિયમો જોયા.
ગણ
વદ્ =
= વહન કરવું [To carry] વહેવું [To flow] નન્ = ગર્જના કરવી [To roar] શ્રિ (યુ) = આશ્રય કરવો
धन्य
-
ગણ
અસ્ = ફેંકવું [To throw]
૧ – પરપદઃ
www
=
-
આવતા તત્સમ શબ્દો જોઈએ ઃ
* તત્સમ શબ્દો :– (પુ.)
=
વૃક્ષ = વૃક્ષ [Tree]
વેવ = દેવ [Deity] પર્વત = પર્વત [Mountain]
માણસ [Man]
मानव નિન - ભગવાન [God] વેશ = દેશ [Country] અસુર / વાનવ= દાનવ
=
[To depend on] ૪ - ૫રસ્મૈપદઃ
ધાતુઓ
શબ્દો
મિત્રો ! જે ગોખવાની જરૂર ન પડે તેવા ગુજરાતી અને સંસ્કૃત બન્નેમાં
વિશેષનામ : (પુ.)
ધન્નાજી
[Demon]
બ્ = જવું [To go] ડુપ્ = દુષિત થવું, દુષિત કરવું
[To blame]
ગણ ૧૦ – ઉભયપદ :પૂણ્ = પૂજા કરવી [To worship]
=
મમ્ = ભક્ષણ કરવું [To eat] |TT[ = ગણવું [To count]
શાલિભદ્ર = શાલિભદ્ર
=
कृतपुण्य = યવન્નાજી અવ્યય :
-
ન = નહીં [To deny / No] સા / અમા = સાથે
·
[With]
તુ = કે [Or], પરંતુ [But]
તત: ત્યાર પછી, તેથી [After], [So]
વા = અથવા [Or] = = અને [And]
નોંધ :- ત્ત અને વા નો પ્રયોગ સંસ્કૃતમાં નીચે મુજબ સમજવો :દા.ત. ગુજરાતીમાં વૃક્ષ અને પર્વત / વૃક્ષ અથવા પર્વત અને સંસ્કૃતમાં વૃક્ષ: પર્વતઃ ૬ । વૃક્ષ: પર્વત: વા ।
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૪.૨ ૨૮
NEETTEX પાઠ-૭ ૪.૪

Page #43

(1) સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો :- (સંધિ છૂટી પાડીને) 1. મંત્રી નિને પૂગયારિ I 2. યૂથે વૃક્ષા રાખથ ! 3. તત: ઋતપુ: વિતતિ | 4. ધન મક્ષતિ પિતિ રા 5. સ: વાનવ નેચ્છતિ |
6. માં ની વાસ્થતિ વાનવ: | 7. તે માનવા: "નિદ્રુત્યસુરીનું I 8. વાનવા બટત: | 9. નિનાદ નોધતિ, ઋથતિ વૈ | (2)ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો :-(સંધિ જ્યાં થતી હોય ત્યાં બધે સૂચક કરવી.)
1. અમે વૃક્ષને બાળતા નથી. 7. તેઓ ભગવાનને વર્ણવે છે. 2. દેવો દાનવોને બધે દડે છે. 8. દાનવો દેવોને પીડે છે. 3. તમે દેશને વિચારો છો. | 9. બે વૃક્ષને તમે ફેંકો છો.
તમે દેશની વિચારણા કરો છો. 4. તમે વૃક્ષને સજાવો છો અને તે બે વૃક્ષને ચોરે છે. 5. તમે બે ક્યાં દોડો છો અથવા જાઓ છો ?
6. અમે ભગવાનને જ ઈચ્છીએ છીએ. દેવને અથવા દાનવને નહીં. (3) સંધિ કરો :
1. મ + અન્યઃ 2. અવંત + અમ્યુયઃ 3. મહા + ફેશ: 4. આત્મ + ૩નતિઃ
5. ભરત + પરીવત: (4) સંધિ છુટી પાડો -
1. મમ્ 3. યોશ્વર: 5. ક્રિયૌષધ: 2. પ્રમૈવ 4. બ્રહ્મર્ષિક
આ વૃક્ષને ચોરે છે.
* મિત્રો ! ગુજરાતી અનુવાદમાં ક્યાંક બીજી વિભક્તિની જગ્યાએ ષષ્ઠી વિભક્તિ પણ લખી શકાય. જેમ કે –
સં. વા. - ૨ નિજ્વતિ |
ગુ. વા. તે મને નિંદે છે. આના કરતા તે મારી નિંદા કરે છે. આવું સારું લાગે. માટે, અનુવાદ આ રીતે કરવો.
જ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ ૨૯ જાજા પાઠ-૭ આ

Page #44

........
(5) विमस्तिन३पो पीबी ४२या पूरी :
(घi शहोना ३५ो 'जिन' प्रमाणे यावशे) * 1. अलङ्कार = (५.) भानूप
स. १. दि.१. .. ५. वि. . .......... .......... अलङ्काराः द्वि. वि. . ....... * 2. गौतम - (पु.) गौतमस्वामी
मे.q. द्वि.. .. ५. वि. . ......... गौतमौ
a. वि. - .......... .......... * 3. सूर्य - (पु.) सूर्य
स.१. दि.१. ५.१. ५. वि. . ......... a. वि. . ........
....... सूर्यान् (6) siti :- . (A)
(B) 1. वक्षोर्ध्वम् - 1. लघु + इति 2. महिम्नैव - 2. कर्त + उत 3. महिम्नेव - 3. वृक्ष + ऊर्ध्वम् 4. वृक्ष ऊर्ध्वम् - 4. लघु + उत 5. कत्रिति - 5. महिम्ना + एव 6. कर्तृत
6. महिम्ना + इव 7. लध्विति - 7. वृक्षे + ऊर्ध्वम् 8. लघूत
8. कर्तृ + इति ०००
3. स. संस्कृतम्-१38.83003.3.3.3.3.38 16-9.3.3

Page #45

પાઠ - ૮
બ.વ.
આ કારાન્ત (નપું.) ; કારાન્ત (પુ.) આ કારાન્ત (સ્ત્રી)
આ પાઠમાં આપણે નપુંસકલિંગ અને સ્ત્રીલિંગના નવા રૂપો જોઈશું. તથા કારાન્ત પુલિંગ આપણે જોઈ ગયા. હવે હું કારાન્ત પુલ્લિંગ રૂપો જોઈશું. પણ દરેકની બબે વિભક્તિ જ! વન = જંગલ, આ કારાન્ત નપુંસકલિંગ [Forest]
એ. વ. દ્ધિ.વ. બ.વ. ૫. વિ. - વન વને
वनानि ગુ. અ. - જંગલ બે જંગલો ઘણાં જંગલો દ્વિ. વિ. - વન વને
वनानि ગુ. અ. - જંગલને બે જંગલોને ઘણાં જંગલોને જોયું! પ્ર. વિ. અને દ્વિ. વિ. સરખી જ છે! શાન = શાળા, મા કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ [School]
એ. વ. દ્વ.વ. ૫. વિ. - શીતા શાને
शाला: ગુ, અ. - શાળા બે શાળા ઘણી શાળા દ્વિ. વિ. શાતાં શી ને
શાતા: અ. - શાળાને બે શાળાને ઘણી શાળાને
મુનિ = સાધુ, રુ કારાન્ત પુલિંગ [Saint]
" એ. વ. દ્ધિ.વ. બ.વ. ૫. વિ. મુનિ મુન
મુન: અ. - સાધુ બે સાધુ ઘણાં સાધુ દ્વિ. વિ. મુનિ મુની मुनीन् ગુ. અ. - સાધુને બે સાધુને ઘણાં સાધુને ગોખવામાં સરળ પડે માટે આખા રૂપો :વન = જંગલ, આ કારાન્ત (નપુંસકલિંગ) [Forest]
એ. વ. દ્ધિ.વ. ૫. વિ. - વને વ ને
वनानि
બ.વ.
દ્વ. વિ. -
"
જિક સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ૪૩૧ જ000000 પાઠ-૮ ૪૪

Page #46

અ. ૧.
શાના:
૪
બ.વ.
+ 8
આ સિવાયનું આખું રૂપ નિન શબ્દ પ્રમાણે જ છે! સત્તા = પાઠશાળા [School] ના કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ
એ. વ. કિ.વ. બ.વ. વિ. - શતા શાને દ્વિ.વિ. - શીતામ્
शालया शालाभ्याम् शालाभिः ૨. વિ. - શાના
?
શાનાગઃ ૫. વિ. - શનિાય: ૫. વિ. - ''
शालयोः
शालानाम् સ. વિ. - શાતાયામ્
शालासु સંબોધન રે રાત્રે ! રે સાજો ! દેશી !
મુનિ = સાધુ ૨ કારાન્ત (પુ.) [Saint]
એ. વ. દ્વિવ. ૫. વિ. મુનિ: મુની मुनयः - મુનિ
मुनीन् તુ. વિ. • મુનિના મુનીમ્ મુનિમઃ ૨. વિ. મુન
મુખ્યઃ વિ. - મુનેઃ ૫. વિ. - "
મુચો: मुनीनाम् સ. વિ. મુનૌ
मुनिषु સંબોધન રે મુને દે મુની ! રે મુન: !
ગોખવાની રીત સમજ્યા પછી આ રૂપો ગોખવામાં એકદમ સરળ પડે તેવા છે ને ! થોડા નિયમો પણ જોઈએ.
જૂના નિયમો યાદ રાખતા રાખતા આગળ વધશો તો જ સંસ્કૃત ઉપર કાબુ મેળવી શકશો. બાકી કાચી રોટલી પેટમાં દુઃખે !
ચાલો ! નિયમ જોઈએ :ખુશખબર :- નિયમ સંધિ ન કરવા માટેના છે. જુઓ :
- નીચેના સ્થાનોમાં સંધિ થાય નહિ. • 1. કોઈપણ નામના કે ધાતુના દ્વિવચનને અંતે રહેલ દીર્ઘ છું, ‘ક’ કે ‘ઈ’ પછી કોઈપણ સ્વર આવે તો સંધિ થાય નહિ. આજ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ જરૂર છછછછછછ પાઠ-
૮૪

Page #47

દા.ત. જરી + મારોહતિ - fજરીમારોહતિ |
- જો + અમૂ - ચેરમૂ I 2. પદના અંતે પ કે કો + આવે તો સંધિ થાય નહિં. પરન્તુ ઝ નો લોપ થાય છે. અને ક્યારેક અવગ્રહ ચિન્હ મૂકાય છે. એનો ઉચ્ચાર થતો નથી.
દા.ત. વને + અ + અતિ - વનેડક્વતિ | 3. ગમી કે અન્ + કોઈપણ સ્વર દા.ત. + મા : = સંધિ થાય નહિં
થઇ ઉપસર્ગ પણ આ વખતે ધાતુની આગળ લાગતાં ઉપસર્ગની વાત કરવી છે.
પ્ર વગેરે ઉપસર્ગો ધાતુ સાથે જોડાઈને ધાતુના અર્થમાં ફેરફાર લાવે છે માટે તે ' વગેરેને ઉપસર્ગ કહેવાય છે. .ઉપસર્ગ લાગતા પાંચ ફેરફાર થઈ શકે છે. 1. ધાતુનો અર્થ બદલાઈ જાય. દા.ત. સામ્ - અચ્છતિ - તે જાય છે. પણ,
“અવ' ઉપસર્ગ લાગતાં એવચ્છતિ - તે જાણે છે. $$ 2. ધાતુનો અર્થ ન પણ બદલાય.
દા.ત. વિમ્ – વિશતિ - તે પ્રવેશે છે. અને પ્ર + વિમ્ – પ્રવિતિ - તે પ્રવેશે છે. 3. ધાતુનાં અર્થમાં વધારો થાય. દા.ત. ફૅક્ષ – ફેંક્ષતે - તે જુવે છે.
જ્યારે નિસ્ + સ્કુલ - નિરીતે - તે બારીકાઈથી જુવે છે. 8 4. ધાતુનો અર્થ ઊલટાઈ જાય. દા.ત. સામ્ [
છતિ - તે જાય છે, જ્યારે આ + છું કે માચ્છતિ - તે આવે છે. $ 5. ધાતુનું પદ બદલાઈ જાય. દા.ત. રમ્ - રમતે (આ.પ.) વિ + રમ્ - વિરમતિ (૫.૫.)
હક્ક નિયમ & સ, અવ, 9 + થ આત્મપદ બને. તિષ્ઠતે, મવતિષ્ઠતે,
પ્રતિષ્ઠતે | જ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ ૪૪૩૩
પાઠ- ૮૭

Page #48

ઞ + મ્ (ઉઠવું / ઉગવું) આત્મનેપદ બને. · સૂર્ય: આમતે । વિ + નિ (વિજય થવો) આત્મનેપદ બને. » વિનયતે। વિ, આ, પત્તિ, ૩૫ + રમ્ પરઐષદ બને. > વિરમતિ, આરમતિ, પરિરમતિ, ૩પરમતિ 1
-: ઉપસર્ગોની સંક્ષિપ્ત યાદી :
પ્ર, અતિ, અમિ, અધિ, અનુ, અપ, અવ, આ, ૩૫, ૩દ્, પરા, સમ્, નિસ્, નિર્, નિ, વિ, પરિ, પ્રતિ, સુ, વુસ્, દુર્ વગેરે....
આ ઉપસર્ગો ગોખવા જરૂરી નથી. આ ઉપસર્ગો ચોક્કસ ધાતુ સાથે જોડાય ત્યારે અલગ-અલગ અર્થને ધારણ કરે છે. તે તે અર્થો દરેક પાઠમાં ધાતુ જોડે બતાવીશું જ. માટે આ ગોખવાની જરૂરત રહેતી નથી.
ધાતુઓ
ગણ – ૧ – પ૨Âપદ :
G
-
થ્રમ્ = ફરવું [To wander] હસ્ = હસવું [To laugh]
ગણ - ૬ - પરમૈપદ :મૃગ્ = વિચારવું [To consider] | મુખ્ = વીણવું [To glean]
વૃત્ (વર્ષ) = વરસવું [To rain]|f[ + મૃ[ = વિશેષ રીતે વિચારવું
ઉપસર્ગવાળા ઃ
આ+T[TM] = આવવું [To come] ૐત્ + પ ્ = કૂદકા મારવા.
[To jump]
ઞ + વ = આચરણ કરવું
પર + ત્યજ્ = પૂરેપૂરું છોડવું
[To perform]
=
=
[To leave]
ગણ – ૧૦ – ઉભયપદ :
-
રક્ = રચવું [To create] |Úદ્ = ઈચ્છવું [To long for]
|X + રૂપ્ = પ્રરૂપણા કરવી.
ગણ
૪
fřર્ / ઞ +
શબ્દો
[To consider]
-
-
> તત્સમ શબ્દો – પુલ્લિંગ :अप्रिय અપ્રિય [Disliked] अधर्म. અધર્મ [Sin]
જી.જી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ જી.જી.૨૯૩૪)...ETTE પાઠ-૮ જી.જી
[To present]
પરસ્મૈપદ :ન્તિપ્ = ભેટવું [To embrace]
=
नरक =
નરક [Hell] સૂર્ય = સૂર્ય [Sun]
પવન = પવન [Air]

Page #49

અનાર = આભૂષણ [Jewellery] | યતિ = સાધુ [Ascetic] શ્રમણ = સાધુ [Saint].
> આ કારાત્ત નપુંસકલિંગ :- નપુંસકલિંગ :
પાય = પાણી [Water] વન = જંગલ [Forest]
છાત્ર = વિદ્યાથી [Student] છાશ = આકાશ [Sky]
નિત્ર = કોદાળો [Pick-axe] ધન = ધન [Money, Wealth].
શ = માથું [Head] * સ્ત્રીલિંગ :
ક્ષેત્ર = ખેતર [Farm]
* અવ્યયો :માધના = આરાધના [Worship] વ્યા = દયા [Mercy]
જેવી = ક્યારે [When] માણી = આશા [Hope, Desire].
સભ્ય = સારું [Good, proper].
અપિ = પણ [But] નવા શબ્દો :
ન્તિ = પણ [But] [મિત્રો ! આ શબ્દો ખાસ ગોખશો !]
સવા = કાયમ [Always] ૬ કારાન્ત – પુલ્લિંગઃ
દિ = જ, ખરેખર [Indeed] ગીર = શત્રુ [Enemy]
શ્વા = પછી [After] ૩áધ = સાગર [Ocean] (વિના / ઋતે = વિના [Withoud]
3.
6 F
4
6
(1) સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો :- (સંધિ છૂટી પાડી અર્થ કરવો) 1. મધ વયે પરિત્યજ્ઞામ: |
ન્યૂય યામવરથા . अरिमपि श्लिष्यन्ति ते । ૩છતઃ તૌ अलङ्कारमपि न स्पृहयथः युवाम् ।
छात्राणि कदापि नोत्पतन्ति भ्रमन्ति वा किन्तु सदा विमृशन्ति । 1. ધન ક્ષયતિ જિત્વાશ ન ક્ષયતિ | 8. બાવા શ્રમUTIનું પાવઃ, તત: તુષ્યવિઃ | 9. બારીયન વયે પૃદયામ: | (2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો :- (સંધિ અવશ્ય કરવી.) 1. તે આરાધનાને ઈચ્છે છે. - - - જ સરલ સંસ્કૃત-૧ ૩૫
૪૪ પાઠ-
૮ ૪

Page #50

શાલિભદ્ર ધન્યને નિંદતા નથી અને ધનાજી શાલિભદ્રને નિંદતા નથી. દાનવો બબડાટ કરે છે અને દેવો હસે છે. ભગવાન શાલિભદ્રને પ્રશંસે છે. કયવન્નાજી ભગવાનને પૂજે છે અને નમે છે. દાનવો દેવોને છેતરે છે પણ માનવો છેતરતાં નથી. તમે દયાની પ્રરૂપણા કરો છો પણ દયાને આચરતા નથી. ભગવાન દયાને
આચરે છે પછી પ્રરૂપણા કરે છે. 8. તેઓ તે બેને લઈ જાય છે. છે. ક્યારેય પણ હું અપ્રિય આચરતો નથી, સર્જતો નથી, બોલતો નથી. (3) સંધિ કરો :1. રાત્રે + સત્ર 3. સિદ્ધ + ઔષધિઃ 5. ધન + શોધઃ
2. મારેTધની+ 4. નિન + રૂશ્ચતઃ (4) ખરા ખોટાની નિશાની કરો :- (A- વિભક્તિ ખોટી હોય તો સુધારો.) 1. માં – ઋથયામિ | 3. યાવન્તિ તે યતય: | 2. મીરાનેછતિ શ્રમ: . ન (B – સંધિ ખોટી હોય તો સુધારો.) 1. નિન + શ = વિનાશઃ 3. વને + અપિ = વન 2. નિન + માણી = નિની યાશા (5) ખાલી જગ્યા પૂરો – (મમ્મદ્ / પુષ્પદ્ / તદ્ ના રૂપોથી)+
ગુજરાતી કરો :1. ... દુહન્તિ 3. ... ૩ત્પતથ: 5. .... આસ્થત: [2. ... થાવથ 4. ... લાવ્યાવ: (6) રૂપ પૂરા કરો :
.......... વર્ષા: | 2.
.........
વર્ષત: ..... | ૩૫
4. પોપયામિ મુરી ..
.
.
પોષત્તિ
* ખાસ નિયમનું + રૂપનું પુનરાવર્તન રોજ કરશો !
જ સરલ સંસ્કૃતભ-૧
૩૬ ૪૪૪૪૪૪ પાઠ-૮ હજી

Page #51

પાઠ - ૯
તૃતીયા + ચતુર્થી + પંચમી વિભક્તિ મિત્રો! આ પાઠમાં આપણે તૃતીયા - ચતુર્થી અને પંચમી વિભક્તિની માહિતી મેળવીએ :> તૃતીયા વિભક્તિ - કરણ વિભક્તિ. “થી, થકી, વડે, દ્વારા આવા પ્રત્યયો ગુજરાતીમાં જે શબ્દ પછી આવતા હોય તે શબ્દને તૃતીયા વિભક્તિ લાગે. દા.ત. કુંભાર બે હાથ વડે ઘડો બનાવે છે.
= HIR: હસ્તાઓ ધર્ટ રોતિ | અહી હાથ એ કરણ = સાધન છે.
કરણ શોધવાનો સરળ ઉપાય છે – “શેનાથી' – આ પ્રશ્નનો જે જવાબ આવે તે કરણ. દા.ત. પ. - કુંભાર શેનાથી ઘડો કરે છે? જ. = કુંભાર હાથથી ઘડો કરે છે. માટે હાથ = કરણ. > ચતુર્થી વિભક્તિ - સંપદાન વિભક્તિ.“માટે, વાતે, સારું, ખાતર આવા પ્રત્યયો ગુજરાતીમાં જે શબ્દ પછી આવતાં હોય તે શબ્દને ચતુર્થી વિભક્તિ લાગે. દા.ત. હું મોક્ષ માટે આરાધના કરું છું. = અ૬ માય મારાધના રમિ !
અહીં મોક્ષ એ સંપ્રદાન.
સંપ્રદાન શોધવાનો સરળ ઉપાય :- “શા માટે ? કોના માટે આ પ્રશ્નના જવાબમાં જે આવે તે સંપ્રદાન. દા.ત. હું આરાધના કરું છું. ૫. શા માટે ? જ. મોક્ષ માટે = સંપ્રદાન.
માટે, મોક્ષને ચતુર્થી વિભક્તિ લાગે ! > પંચમી વિભક્તિ - અપાદાનવિભક્તિ. “માંથી, પાસેથી, ઉપરથી, ને લીધે, ને કારણે આવા બધાં ગુજરાતી પ્રત્યયો જે શબ્દ પાછળ આવતા હોય તે શબ્દને પંચમી વિભક્તિ લાગે. દા.ત. ગુ. વા. * દુકાનમાંથી ઘડો લઈ જાય છે.
સં. વા. * બાપાત્ ધર્ટ નિયતિ અહીં
દુકાન – અપાદાન છે. “શેમાંથી પ્રશ્નના જવાબમાં જે આવે તે અપાદાન. જિક સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ૨૮૮ ૩૦ ૪૪ પાઠ-૯ ૪૪

Page #52

,
દા.ત. . શેમાંથી ક્યાંથી) ઘડો લઈ જાય છે ? જ. દુકાનમાંથી. . દુકાન = અપાદાન.
શોર્ટમાં – (જૂની વિભક્તિ સાથે) વિભક્તિવિભક્તિનું વિભક્તિનું પ્રશ્ન
ગુજરાતી પત્યય | | રૂપ | નામ | પ. વિ. નિનઃ | કર્તા કોણ? દ્વિ. વિ. | વિન | કર્મ કોને? શું? તુ. વિ. जिनेन કરણ શેનાથી? કોનાથી થી, થકી, વડે, દ્વારા ચ. વિ. નિનાય | સંપ્રદાન | શા માટે? કોના માટે? |માટે, વાસ્તે, સારું, ખાતર ૫. વિ. જિનાત્ | અપાદાન | શા માંથી? કોના માંથી? થી,માંથી, ઉપરથી, પાસેથી
ને લીધે, ને કારણે | દરેકના દષ્ટાંત જોઈ લઈએ :1. નિન - ભગવાન, આ કારાન્ત પુલિંગ એ. વ. હિ. વ.
બ.વ. તુ. વિ. * જિનેન બિનખ્યામ્ નિનૈઃ ગુ. અ. - ભગવાન વડે બે ભગવાન વડે ઘણાં ભગવાન વડે ચ. વિ. - વિનાય નિનામ્યમ્ जिनेभ्यः ગુ. અ. - ભગવાન માટે બે ભગવાન માટે ઘણાં ભગવાન માટે ૫. વિ. ન વિનાત્ નિનાખ્યામ્ વિનેગર ગુ. અ. - ભગવાનમાંથી બે ભગવાનમાંથી ઘણાં ભગવાનમાંથી 2. વન - જંગલ, આ કારાન્ત નપુંસકલિંગ
એ. વ. દ્રિ. વ. વિ. - વનેન વિનશ્યામ્ વનૈઃ ગુ. અ. - જંગલ વડે બે જંગલ વડે ઘણાં જંગલો વડે ૨. વિ. * વનીય વનાભ્યામ્ વિખ્યઃ ગુ. અ. જંગલ માટે બે જંગલ માટે ઘણાં જંગલો માટે ૫. વિ. * વનાત્ વનાભ્યામ્ વનેડૂ: ગુ. અ. ને જંગલમાંથી બે જંગલમાંથી ઘણાં જંગલોમાંથી
સરલ સંસ્કૃતભ-૧ જાઉ૮)80000 પાઠ-૯
બ.વ.

Page #53

3. शाला
એ.
૧.
शालया
ಈ ಸ
યુ. અ.
ચ. વિ. ૩. અ.
૫. વિ.
ગુ. અ.
4.
તૂ. વિ. ગુ. અ.
ચ. વિ.
ગુ. અ. ૫. વિ.
ગુ. અ.
نے
5.
તૂ. વિ.
ગુ. અ.
ચ. વિ.
ગુ. અ. ૫. વિ.
ગુ. અ.
6.
વિ.
ગુ. અ.
ચ. વિ.
પાઠશાળા, આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ દ્વિ. વ.
शालाभ्याम्
બે શાળા દ્વારા
શાળા દ્વારા
शालायै
શાળા માટે
शालायाः
શાળામાંથી
मुनि
शालाभ्याम् બે શાળામાંથી
સાધુ, રૂ કારાન્ત પુલ્લિંગ
દ્વિ. વ. मुनिभ्याम्
બે સાધુ વડે
मुनिभ्याम्
માટે
સાધુ मुनिभ्याम् બે સાધુમાંથી
એ. વ.
मुनिना સાધુ વડે
मुनये
शालाभ्याम्
બે શાળા માટે
સાધુ માટે
મુનેઃ સાધુમાંથી અમ્ભર્ – (સર્વનામ]
એ. વ.
मया
મારા વડે
મદ્યમ્ (મે) મારા માટે
હિ. વ.
आवाभ्याम् અમારા બે વડે આવાભ્યામ્ (નૌ) અમારા બે માટે
मत् મારી પાસેથી
સુખદ્ – [સર્વનામ
એ. વ.
त्वया
તારા વડે
તુભ્યમ્ (તે) તારા માટે
त्वत् તારી પાસેથી
आवाभ्याम्
અમારા બે પાસેથી
la. a.
युवाभ्याम् તમારા બે વડે યુવાખ્યાન્ (વામ્) તમારા બે માટે
બ.વ. शालाभिः
ઘણી શાળા દ્વારા
शालाभ्यः
ઘણી શાળા માટે
शालाभ्यः
ઘણી શાળામાંથી
युवाभ्याम् તમારા બે પાસેથી
બ.વ.
मुनिभिः
ઘણાં સાધુ વડે मुनिभ्यः ઘણાં સાધુ માટે मुनिभ्यः ઘણાં સાધુમાંથી
બ.વ. अस्माभिः
અમારા બધાં વડે અસ્મમ્યમ્ (ના:) અમારા બધાં માટે
अस्मत्
અમારા બધાં પાસેથી
ગુ. અ.
૫. વિ.
ગુ. અ.
૩૯ સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ TTT ૩EET પાઠ-૯ T&
બ.વ.
युष्माभिः
તમારા બધાં વડે યુધ્મમ્યમ્ (૧:) તમારા બધાં માટે
युष्मत्
તમારા બધાં પાસેથી

Page #54

م
તેથ્યઃ
في م
في
7. ત૬ - સિર્વનામ પુલિંગ એ. વ. હિં.વ.
(બ.વ. વિ. - તેનો તાગામ્ ગુ. અ. તેના વડે તે બે વડે
તેઓ વડે ચ. વિ. * તબૈ તામ્યા
અ. ન તેના માટે તે બે માટે તેઓ માટે વિ. * તમ્માત્ તીખ્યામ્ તે : અ. - તેની પાસેથી તે બે પાસેથી તેઓ પાસેથી
તે કારણે સ્વર સંધિ જોઈ ગયા પછી વિસર્ગ સંધિ જોઈએ :
* વિસર્ગ સંધિ કે 1. 1 + વિસર્ગ + કે ઘોષ દા.ત. * નર: + અતિ = બંને મળીને આ + ગ કે ઘોષ
= નરોડટતિ .. * નર: + Tચ્છતિ = નર નચ્છતિ | 2. એ + વિસર્ગ + ઝ સિવાયનો સ્વર - દા.ત. નર: + રૂછતિ
- અ + વિસર્ગનો લોપ + અ સિવાયનો સ્વર = નર રૂછતિ | 3. બી + વિસર્ગ + સ્વર કે ઘોષ વ્યંજન
= આ + વિસર્ગનો લોપ + સ્વર કે ઘોષ વ્યંજન દા.ત. * ન: મતિ= નરી મતિ
* નર: રૂછન્તિ = ના રૂછત્તિ |
* નરી: નચ્છત્તિ = નરT Tચ્છત્તિ NOTE :- ૬ કે મૂર્ધન્ય ના સ્થાને વિસર્ગ થયેલ હોય તો ઉપરોક્ત ત્રણ નિયમ ન લાગે. પરંતુ કે "માં સ્વર ભળી જાય.
દા.ત. * પુન: માચ્છતિ = પુનરાચ્છતિ | 4. મ કે આ સિવાયનો સ્વર + વિસર્ગ + સ્વર કે ઘોષ વ્યંજન
= કે આ સિવાયનો સ્વર +ત્+ સ્વર કે ઘોષ વ્યંજન દા.ત. * મુનિઃ + ગતિ = મુનિચ્છતિ !
* મુનિઃ + અતિ = મુનિરતિ | આ સરલ સંસ્કૃતમ-૧૪૪૪૪૦ ૪૪૪૪૪૪ પાઠ-
૯૪

Page #55

5. विसर्ग + च् छ् , ट् ठ्, त् थ्
El.d. __ = श् + च् , छ् + रामः + चलति = रामश्चलति ।
= ष् + ट् , ठ् + रामः + टीकते = रामष्टीकते । = स् + त् , थ्
L- रामः + तरति = रामस्तरति । विसर्ग + श् ष् स् - El.d.. बालः + शाम्यति । = वि + श् ष् स् - बालश्शाम्यति / बाल: शाम्यति । श् ष् स् बालः + ष्ठिवति = बालष्ठिवति / बाल: ष्ठिवति ।
बालः + सजति = बालस्सृजति / बाल: सजति । 7. विसर्ग+ श् ष् स् + अघोष-व्यंटन
= विल्पे सो५ -+ श् ष् स् + अघोष व्यं४न अथवा श् ष् स् .त. निः + स्पृहः = निःस्पृहः ।
निस्पृहः । । निस्स्पृहः । 8. पाध्यम सः, भोः, एषः + व्यंन 7 .त. सः + गच्छति
= विसनो दो५ + व्यंxi. F = स गच्छति ।
भोः + जनाः = भो जनाः । एषः + रमते = एष रमते । વિસર્ગનો લોપ થયા પછી સંધિ થાય નહીં. El.त. रामः इच्छति = राम इच्छति । ५९५ ‘रामेच्छति' न थाय.
નોંધ : આમ તો ધાતુ બીજા ગણનો છે. પણ અતિ ઉપયોગી હોવાથી માત્ર વર્તમાનકાળ પરસ્મપદનું રૂપ અહીં મૂક્યું છે :
अस् - (२ ) sig. मे. १. दि. १.
.. अस्मि स्वः
स्मः . म. + ई छ. सभेजे छी. सभे छीमे. दि. पु. + असि स्थ: स्थ शु. म. + तुंछ. तमे छो. તમે બધાં છો. तृ. . + अस्ति स्तः
सन्ति अ. . . तेछ.. ---- ते छे. તેઓ બધાં છે. SE ARE संस्कृतम्-१ &४.४४१D४४..3.3.3.8 418-638

Page #56

इते
મિત્રો ! આ વખતે ધાતુમાં પણ આગળ વધીએ.
આત્મપદ – વર્તમાનકાળ વન્યુ - ગ. ૧ આિત્મપદ) - નમન કરવું, વન્દન કરવું. એ. વ. | ઢિ. વ.
બ.વ. પ્રત્યય | U | વહે
महे પ. પુ. +| વન્યૂ | વન્દાવરે वन्दामहे ગુ. અ.+| હું વંદન કરું છું. અમે બે વંદન અમે બધાં વંદન
| કરીએ છીએ કરીએ છીએ. પ્રત્યય રે
રૂથે
ध्वे દ્વિ. પુ.- વસે वन्देथे
वन्दध्वे ગ. અ.નીતું વંદન કરે છે. તમે બે વંદન કરો છો. તમે બધાં વંદન કરો છો. પ્રત્યય કર્યું તે
अन्ते તુ. પુ. | વતે વાતે
वन्दन्ते ગુ. અને તે વંદન કરે છે. તે બે વંદન કરે છે. | તેઓ બધાં વંદન કરે છે.
બસ ! આત્મપદમાં આ પાઠમાં આટલું જ ગોખવાનું છે !
આ પાઠમાં એક નવતર વસ્તુ જોઈએ – જે છે “વિશેષણ.” સંસ્કૃતમાં અમુક શબ્દો એવા છે જે ત્રણેય લિંગમાં આવી શકે.
સૌ પ્રથમ તો વિશેષ્યને અને વિશેષણને સમજી લઈએ :લાલ ઘડો છે - અહીં ઘડો એ વિશેષ્ય અને લાલ એ વિશેષણ. વિશેષ્યને જે વિભક્તિ / વચન લાગે તે જ વિશેષણને લાગે. દા.ત. પ્રિય વન, ગણિયા ગાતા, પ્રિયઃ વ7િ: ક્યારેક સાદું નામ પણ વિશેષણ બની શકે છે. જેમ કે પ્રમુ: મહાવીર: | 4: મહાવીર:
= ધાતુઓ > ગણ - ૧ - પરસ્મપદ - | Mધ + ગમ્ = મેળવવું
આ + ૮ (૮) = બોલાવવું |[To achieve], જાણવું [To know] [To call] /આહ્વાન આપવું | ગણ – ૧ – આત્મને પદ :
[To challengell $a = gia [To see] ૩૫ + ની = પાસે લઈ જવું આપ + ફુલ = આશા રાખવી [To
[To take near] | expect], જરૂર હોવી [To require] જ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ અરજીજી પાઠ-૯ ઈજ

Page #57

પ્ર + = જોવું [To see] વિન્દ્ર = વન્દન કરવું [To bow] પરિ + રૃક્ષ = તપાસ કરવી || ગણ – ૧૦ – ઉભયપદ :[To research]
ક્ષન્ (ક્ષાન) = ધોવું [To wash] uzlall seal. [To examine]
અર્ = આપવું [To give] પ્રતિ રૂંશ્ન = પ્રતીક્ષા કરવી
[To wait.
વર્ગ = છોડવું [To leave] વમ્ = પૂજવું [To tremble] |
| અર્થ = ઈચ્છવું [To desire]
- તત્સમ શબ્દો – પુલિંગ :- 1) નૂતન શબ્દો – પુલ્લિંગઃવીર = બાળક [Child
મૂર્વ = રસોઈયો [Cook] પ્રશાંશ = પ્રકાશ [Light].
નન = માણસ [Person] મેઘ = વાદળ [Cloud]]
શ4 = લુચ્ચો [Cunning] મયૂર = મોર [Peacock]
ઋષીવન = ખેડૂત [Farmer] = ભગવાન [God]
વિશેષ નામ: પુલ્લિંગ - ધર્મ = ધર્મ [Religion]
નૌતમ = ગૌતમસ્વામી - નપુંસકલિંગ :
મહાવીર = મહાવીરસ્વામી અજ્ઞાન = અજ્ઞાન
ઋM = કૃષ્ણ મહારાજા
મિ = નેમિનાથ ભગવાન [Lack of knowledge]
સ્ત્રીલિંગ:સત્ય = સાચું [True]
વન્ડનવીના = ચંદનબાળા અસત્ય = ખોટું [False]
, અવ્યય :સુહ = સુખ [Happiness]
અન્ન, વિ, ઋતમ, કૃતમ્ = સર્યું દુ:૩ = દુઃખ [Sorrow]
[Enough] - સ્ત્રીલિંગ :
ફર્વ = પેઠે, જેમ, જાણે [Like] અનુજ્ઞા = રજા [Permission]
ડત = કે [Ether] રૃચ્છા = ઈચ્છા [Wish]
- વિશેષણ :આજ્ઞા = આજ્ઞા [Order]
પ્રિય = અપ્રિય [Unpleasant] પૂના = પૂજા [Worship]
| પ્રવૃત્ન = પ્રબળ [Extreme] સરલ સંસ્કૃતભ-૧ (૪૪૩ ૪૪૪૪૪ પાઠ-૯ ૪

Page #58

હતીતેમજ (1) સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો :1. बालश्शीर्षेण पूजायै महावीरं जिनं वन्दते । 2. * બં લિન મયૂર મેધમવેક્ષતે !
सुखमपेक्षन्ते जनाः किन्तु धर्मं नेच्छन्ति । 4. गौतमं महावीरो जिन आह्वयति । 5. $Dાસ્થSSજ્ઞયા સૂવસ્મયાવતિ |
चन्दनबालेव स सत्यमेव वदत्यसत्यं नैव । 1. માં નિન પૂગયાખ્યાન ત્યજ્ઞાગિ ધ વીવરામિ ! 8. चन्दनबालानुज्ञामिच्छतीश्वरश्च महावीरो यच्छति । છે. સૂર્ય પ્રશં યતિ, તમન્ના નીવતિ | (2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો :1. ભગવાન મહાવીર અસત્યને છોડી દે છે. 2. ચંદનબાળા પ્રબળ દુઃખને કારણે પણ ધર્મને છોડતી નથી.
તે રસોઈયો સુખેથી રસોઈ બનાવે છે. 4. મોર વાદળને ઈચ્છે છે. 5. ભગવાન મહાવીર પાસેથી ચંદનબાળા અનુજ્ઞાને ઈચ્છે છે.
પ્રભુ મહાવીર સાચી પ્રરૂપણા કરે છે. પણ અપ્રિય સત્યને પ્રરૂપતા નથી. લુચ્ચાઓ વિચારે છે પછી બબડે છે પછી દ્રોહ કરે છે. (ઠગે છે.) તેથી તેઓ દુષિત થાય છે. ભગવાન મહાવીર, ભગવાન નેમિ, ગૌતમ અને ચંદનબાળા સિદ્ધ થાય છે. ભગવાન મહાવીર અપેક્ષા રાખતા નથી. તેથી તે દુઃખને મેળવતા નથી.
સંધિ કરો :1. મહાવીરઃ કૃતિ . 2. તિ: નીવતિ | 3. નના: મતિ . 4. વીતા: રૂચ્છત્તિ ! 5. મહાવીર: કુંવર: તિ ! * આવા વાક્યોનો અનુવાદ આ રીતે કરવો :
મોર વાદળને જુવે તે રીતે કૃષ્ણ નેમિનાથ ભગવાનને જુવે છે. સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ૪૪ હ જી પાઠ-
૯૪

Page #59

(4) મને ઓળખો. (A) (સરખી વિભક્તિ હોય તો કોઈપણ એક લખવી.) નિ. શબ્દરૂપ મૂળશબ્દ લિંગ વિભક્તિ વચન વિભક્તિનું અર્થ
| નામ i.fનનેન બિન પુલિંગ ૩ | ૧ | કરણ ભગવાનથી 2. વૃક્ષ 3. રાનવ 4. પર્વતાર | | | _
. દેવા 16. માનવાય
(B) નં. અર્થ રૂપ મૂળશબ્દ લિંગ | વિભક્તિ વચન | વિભકિતનું
નામ
1. વિદ્યાર્થીઓને 2. કોદાળીઓ 3. ખેતરોને 4. બાળકને 5. પ્રકાશ માટે
( 1.
રૂપ પૂરો :... 4:
.... |2.
પ્રેક્ષ
-
a
प्रेक्षध्वे
...
|
.....
...
પેથે
.... कम्पते
O૦૦
સરલ સંસ્કૃત-૧
જ૫ Oછછછછછછ પાઠ-૯

Page #60

પાઠ - ૧૦
ષષ્ઠી + સપ્તમી + સંબોધન વિભક્તિ આ પાઠમાં ષષ્ઠી, સપ્તમી અને સંબોધન વિભક્તિ જોઈશું - ષષ્ઠી વિભક્તિ = સંબંધ વિભક્તિ.
ગુજરાતીમાં જેને “નો, ની, નું, ના, રો, રી, ૨, રા' પ્રત્યય લાગે તેને સંસ્કૃતમાં ષષ્ઠી વિભક્તિ લાગે. દા.ત. બગીચાના ફળો ૩પવનસ્થ તાનિ
) મારા ફળો = મને હાનિ | કોનું? આવો પ્રશ્ન પૂછવાથી જવાબમાં જે આવે તેને ષષ્ઠી વિભક્તિ લાગે. > સપ્તમી વિભક્તિ = અધિકરણ વિભક્તિ
ગુજરાતીમાં “માં, નીચે, ઉપર, અંદર, અંગે, વિશે આવા પ્રત્યયો જેને લાગે તેને સપ્તમી વિભક્તિ લાગે.
દા.ત. જમીન ઉપર ઘડો છે. = મૂતને પટ: | ક્યાં ? આવો પ્રશ્ન પૂછવાથી જે જવાબમાં આવે તેને સપ્તમી વિભક્તિ
લાગે.
> *સંબોધન - હે ભગવાન! હે જિન ! આ રીતે જ્યાં ગુજરાતીમાં સંબોધન થતું હોય ત્યાં સંસ્કૃતમાં સંબોધન વિભક્તિ લાગે. દા.ત. હે જિન ! = દે બિન !
* વિભક્તિની સમજૂતી * છૂટી-છૂટી વિભક્તિની સમજૂતી લઈ લીધી. હવે એક સાથે આખો ચાર્ટ મગજમાં ફીટ કરી દઈએ:
* આમ તો સાત વિભક્તિ જ પ્રસિદ્ધ છે પણ, ઠાણાંગ સૂત્રમાં સંબોધનને પણ વિભક્તિ તરીકે બતાવી છે. જુઓ - નિપઢમાં દોતિ..........સત્તથી નિહાળે, મgી મામંતળીમ I (ાણાંગ, ૮/ ૩ / સૂત્ર - ૬૦૯).
આજ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ જજ જ છે*88888પાઠ-૧૦૪૪

Page #61

વિભક્તિ
કર્મને
.
કારક વિભક્તિ ઉપપદ વિભક્તિ
(આની વાત આગળ આવશે) નંબર વિભક્તિ | કોને લાગે | પ્રશ્ન | ગુજરાતી પ્રત્યય | પ્રથમ કર્તા | | કર્તાને | કોણ? દ્વિતીયા કર્મી | કોને? શું? દ્વિતીયા કિરણ | કરણને | કોનાથી? શેનાથી ? | થી, થકી, વડે, તારા, ચતુર્થી સંપ્રદાન | સંપ્રદાનને | કોના માટે ? શા માટે? માટે, વાસ્તે, સારું, ખાતર પંચમી અપાદાન | અપાદાનને તેમાંથી ? શા માંથી ? | માંથી, ને લીધે, ને કારણે,
શા કારણે
ઉપરથી, પાસેથી, થી ષષ્ઠી સંબંધ | સંબંધીને | કોનું?
નો, ની, નું, ના,
રો, રી, ૨, રા સપ્તમી અધિકરણ) અધિકરણને ક્યાં?
માં, નીચે, ઉપર, અંદર,
અંગે, વિશે અષ્ટમી સંબોધન | સંબોધિતને
જેની આગળ “હે વગેરે
આવે આટલું યાદ રાખો એટલે સાતેય વિભક્તિ મગજમાં ફીટ. હવે, પ્રેક્ટિકલ જોઈ લઈએ.
જિન - ભગવાન ગિ કારાન્ત પુલ્લિંગ
- એ. વ. દ્વિ. વ. ષષ્ઠી - લિનસ્થ વિનય
जिनानाम् ગુ. અ. ને ભગવાનનું બે ભગવાનનું ઘણા ભગવાનનું સપ્તમી - નિને નિયો: નિષ ગુ. અ. - ભગવાનમાં બે ભગવાનમાં ઘણા ભગવાનોમાં સંબોધન - હે બિન હે બિન ! રે વિના: ! ગ. અ. - હે ભગવાન ! હે બે ભગવંત ! હે ભગવંતો !
પ્રાયઃ પ્રથમા વિભક્તિ દ્વિવચન + બહુવચન અને સંબોધન વિભક્તિના દ્વિવચન + બહુવચન સરખા જ હોય છે. આ૪ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ અજ, અજીજ અપાઠ-૧૦૪૪
I
'
બ.વ.

Page #62

બ.વ.
વન - જંગલ [કારાન્ત નપુંસકલિંગ
એ. વ. હિં. વ. ષષ્ઠી વનસ્ય વનય
वनानाम् ગુ. અ. - જંગલનું બે જંગલનું જંગલોનું સપ્તમી - વને વનય :
वनेषु ગુ. અ. - જંગલમાં બે જંગલમાં જંગલોમાં સંબોધન ટે વન ! દેવને ! દે વનાનિ ! ગુ. અ. - હે વન ! હે બે જંગલ ! હે જંગલો!
શાતા - પાઠશાળા ના કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ ષષ્ઠી - શાલાયા: શાનયો:
शालानाम् ગુ. અ. - પાઠશાળાનું બે પાઠશાળાનું પાઠશાળાઓનું સપ્તમી - શાતાયામ્ શાનયો:
शालासु ગુ. અ. ૧ પાઠશાળામાં બે પાઠશાળામાં પાઠશાળાઓમાં સંબોધન - હે ને ! દે શાને ! દે શાતા: ! ગ. અ. - હે પાઠશાળા હે બે પાઠશાળા ! હે પાઠશાળાઓ!
| મુનિ - સાધુ ૬િ કારાન્ત પુલિંગ). ષષ્ઠી - મુને: મુખ્ય
मुनीनाम् ગુ. અ. + સાધુ ભગવંતનું બે સાધુ ભગવંતનું સાધુ ભગવંતોનું સપ્તમી + મુન મુન્યો: ગુ. અ. - સાધુ ભગવંતમાં બે સાધુ ભગવંતમાં સાધુ ભગવંતોમાં સંબોધન રે મુને ! દે મુની ! દે મુન: ! ગુ. અ. + હે સાધુ ભગવંત! હે બે સાધુ ભગવંતો! હે સાધુ ભગવંતો !
H૬ - સિર્વનામ ષષ્ઠી કે મમ () કાવયો: (ન) કમ્મીમ્ (નઃ) ગુ. અ. ને મારું અમારા બેનું સપ્તમી મયિ આવિયો
अस्मासु ગુ. અ. + મારામાં અમારા બેમાં અમારા બધાંમાં
યુગદ્ – સર્વનામ) ષષ્ઠી - તવ (ત) યુવ: (વામ) યુષ્મામ્ (વડ) ગુ. અ. ૧ તારું તમારા બેનું તમારા બધાંનું સપ્તમી સ્વયે યુવયો:
युष्मासु ગુ. અ. ૧ તારામાં તમારા બેમાં તમારા બધાંમાં જજ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ અજ૮૪૪૪૪૪૪પાઠ-૧૦૪
मुनिषु
અમારું

Page #63

- પુલિંગ – સર્વનામ) ષષ્ઠી - તી ત:
तेषाम् ગુ. અ. - તેનું તે બેનું
તે બધાંનું સપ્તમી - તમિન તો :
तेषु ગુ. અ. ને તેમાં તે બેમાં
તે બધાંમાં મિત્રો ! આ સાથે તમારી કારક વિભક્તિની સમજૂતી પૂરી થઈ. આ રીતે જ હવે હું કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ વગેરેના રૂપો આગળ આવશે. માટે, આ ખાસ ગોખી રાખશો.
આપણે સ્વરસંધિ + વિસર્ગસંધિ જોઈ ગયા. હવે વ્યંજન સંધિ જોઈએ. વ્યંજન સંધિના નિયમો ત્રણ વિભાગમાં જોઈશું :
જ વ્યંજન સંધિ [Part-I] જ ' યાદ રાખો :- સ્પર્શ વ્યંજન ૨૫ – ૫ અનુનાસિક = ૨૦
૨૦ + ૩ ઉષ્માક્ષર + હું = ૨૪ () 1. ૨૦ + અઘોષ
1 દા.ત. મદ્ + તિ = સ્વ વર્ગનો પ્રથમ વ્યંજન + અઘોષ.] = અત્ + તિ = ત્તિ | 2. ૨૦ + ઘોષ કે પ્રત્યય સિવાયનો સ્વર
= સ્વ વર્ગનો ત્રીજો વ્યંજન + ઘોષ કે પ્રત્યય સિવાયનો સ્વર દા.ત. ૩ત્ + ITI: = ૩દૂH: I વનાત્ + કાછતિ = વનાવાચ્છતિ |
પણ જો પ્રત્યયનો સ્વર હોય તો આ સંધિ ન થાય. પણ સ્વર વ્યંજનમાં ભળી જાય. દા.ત. મરુત્ + આ = મરુતા થાય. પણ મહુવા ન થાય કેમકે “ સ્વર
પ્રત્યયનો છે. 1. ૨૦ + પ્રત્યય સિવાયનો અનુનાસિક
= સ્વવર્ગનો અનુનાસિક 1 અથવા સ્વવર્ગનો ત્રીજો
પ્રત્યય સિવાયનો અનુનાસિક વ્યંજન થાય
દા.ત. તદ્ + મુરારિ = પતન્મરારિ I તપુરારિ.. જો પ્રત્યયનો અનુનાસિક હોય તો પૂર્વનો નિત્ય અનુનાસિક થાય છે. દા.ત. વી + મયઃ = વીમઃ | વિન્ + મ = વિન્મઃ |
સ્વવર્ગ - કંઠ્ય માટે કંય સ્વવર્ગ કહેવાય. તાલવ્ય માટે તાલવ્ય સ્વવર્ગ એ રીતે સમજવું. જિ સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ જજ ઉ જજી ઉપાઠ-૧૦૪

Page #64

૨૦ + હૈં હોય તો હૈં ના સ્થાને પૂર્વના વર્ગનો ચોથો વ્યંજન થાય. દા.ત. ૩વ્ + હાર: - યુદ્ધાર: 1વાન્ + ઇસ્તો = વાવસ્તો । ૨૦ + શબ્દની આદિમાં શ્ + સ્વર,અન્તઃસ્થ કે અનુનાસિક ૨૦ + વિકલ્પે છ્ + સ્વર, અન્તઃસ્થ કે અનુનાસિક
=
અવવત્+શઃ = અવવત્છઃ । અને... નિયમ ૧૪થી અવવ‰: । પદાન્તે ન્ + વ્, ક્, ટ્, ચ્, તેં, વ્ + અર્· વ્, , ટ્, ટ્, તેં, વ્ + અર્ (ટ્ સિવાયના વ્યંજન અને સ્વર)
અનુસ્વાર અને
અનુક્રમે ગ્ બ્ સ્ દા.ત. ) નરાન્ + 7 = નરાશ્ત્ર । ♦ નરાન્ + ટીતે = નારીસ્તે । * વિડાલાન્ + તાડયતિ - વિડાલાસ્તાડયતિ ।
એક જ પદમાં ર્ + ઉષ્માક્ષર, ર્ કે જ્
4.
5.
દા.ત.
6.
7.
8.
9.
=
=
- અનુસ્વાર + ઉષ્માક્ષર, ર્ કે હૈં
દા.ત. ) વિજ્ઞાન્ + ક્ + ઞૌ = વિદ્યાસૌ ।
♦ હૈંન્ + સિ = હૈંતિ । ⟩રન્ + રમ્યતે રરમ્યતે । દા.ત. ) અસ્મિન્ + તોજે अस्मिँल्लोके ।
न् + ल्
–
સાનુનાસિક વ્ + ત્
પદાન્તે હ્રસ્વસ્વર + ૬, ગ્, ન્ + કોઈપણ સ્વર
= ૬, ગ્, મૈં બેવડાય + કોઈ પણ સ્વર भगवन्निति ।
દા.ત. ♦ મળવત્ + તિ
પણ જો દીર્ઘસ્વર + ૬, ૫,
=
મૈં હોય તો આ નિયમ ન લાગે.
દા.ત. . માવાન્ + અત્ર भगवानत्र | મિત્રો ! આ નિયમ ગોખવા અત્યંત જરૂરી છે. આની પ્રેક્ટિસ પણ કરશો. આત્મનેપદમાં ૧લો ગણ જોયો હવે ૪થો, ૬ઠ્ઠો, ૧૦મો ગણ જોઈ લઈએ. * નિયમો *
-
દા.ત. મૃ = ૬ઠ્ઠો ગણ – મરવું. મ્ + + ઞ + તે
=
=
છઠ્ઠા ગણના ધાતુના અન્ય ૠ નો ર્ થાય છે અને તેમાં ૬ઠ્ઠા ગણની નિશાની (વિકરણ પ્રત્યય) ‘અ’ લાગતા ‘રિય’ થાય છે.
ૠ નો રિ + ઞ = રિય
=
म्रियते ।
અન્ત્યસ્વર
વિકરણ પ્રત્યય
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૪૪૫૦ TENNE?પાઠ-૧૦ જી.જ

Page #65

૧૦માં ગણના પ્રાયઃ બધાં ધાતુ ઉભયપદી છે. પણ મૃ ધાતુ માત્ર આત્મનેપદી છે. ગોખી લો આ રૂપો ઃ–
જન્મ થવો [૪થો ગણ]
દ્વિ. વ.
પ્રથમપુરુષ દ્વિતીયપુરુષ + તૃતીયપુરુષ +
પ્રથમપુરુષ દ્વિતીયપુરુષ + તૃતીયપુરુષ
પ્રથમપુરુષ દ્વિતીયપુરુષ + તૃતીયપુરુષ +
નન્ (ના) એ. વ.
जाये
जायसे
जायते
"
કૃ (પ્રિય) - म्रिये
म्रियसे
म्रियते
म्रियेथे
म्रियेते
મૃદ્ - શોધવું. [૧૦મો ગણ]
એ. વ.
દ્વિ. વ.
मृगये
मृगयसे मृगयते
HT
> ગણ - ૧ – પરઐપદ :પ્રતિ+આ+ગમ્ (∞)
પાછું આવવું [To return]
રુહ = ઊગવું [To grow] અવ + નમ્ = નમી જવું [To bend / To go down] > ગણ – ૪ – પરઐપદ :સ્ = ભેટવું [To embrace] તુર્ = લોટવું, આળોટવું
[To roll]
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧
जायाव
जायेथे
=
जायेते
મરવું [ ગણ] म्रियावहे
मृगयाव
मृगयेथे
मृगयेते
બ.વ.
जायामहे
जायध्वे
जायन्ते
નોંધ :– પ્રત્યયો પૂર્વવત્ સમજવાં.
મિત્રો ! આ બધું બરાબર રૂઢ કરી પછી ‘સ્વાધ્યાય' માટે આગળ વધશો !
ધાતુઓ
म्रियामहे
म्रियध्वे
म्रियन्ते
બ.વ.
मृगयामहे
मृगयध्वे
मृगयते
-
ગણ – ૬ – પ૨સ્મૈપદ ઃfક્ષપ્ = ફેંકવું [To throw] મુન્ત્ (મુગ્ધ) - મૂકવું, ફેંકવું
=
[To throw] વિશ્ = પ્રવેશવું, પેસવું [To enter] ૩૫ + વિશ્ = બેસવું [To sit]
ગણ – ૧૦ – ઉભયપદ :
-
તદ્ (તા૬) = તાડન કરવું [To beat] > ગણ – ૧ – આત્મનેપદ :યત્ = પ્રયત્ન કરવો. [To try] જી..૪૫૧) TETજીપાઠ-૧૦૪૨

Page #66

વેq - જવું [To tremble] - Tયુત્ = યુદ્ધ કરવું, લડવું [To figh] શ = શંકા કરવી [To doubt|_| ગણ - ૬ - આત્મને પદ - યાર માંગવું [To ask] | | પૃ (બ્રિ) = મરવું [To die] તમ્ = પ્રાપ્ત કરવું [To achieve] | વિક્ (વિન્દ્ર) = મેળવવું [To achieve] > ગણ – ૪ – આત્મને પદ - | ગણ – ૧૦ – આત્મપદ - નમ્ (ગા) = જન્મ થવો [To be born|| પૃ[ = માર્ગ શોધવો, શોધવું [To find]
જ તત્સમ શબ્દો
હા નૂતન શબ્દો જ - મ કારાન્ત પુલિંગ :- | જ કારાન્ત પુલિંગ :મોક્ષ = મુક્તિ, મોક્ષ [Salvation]
પર = બાણ [Arrow]
વાય = કાગડો [Crow] ઉદ્યોગ = ધંધો [Business]
વ્યાધ = શિકારી [Hunter] ૩૫ાર = ઉપકાર [Obligation]
ઓવન = ભાત [Rice] ૩પવેશ = ઉપદેશ [Lecture]
અ૬િ = ઔષધ [Medicine]. > આ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :
> આ કારાન્ત નપુંસકલિંગ - દિત = હિત [Benefit].
સુવર્ણ = સોનું [Gold]. શસ્ત્ર = શસ્ત્ર [Weapon] તૃ = ઘાસ [Grass]
હિત = અહિત [Damage] અમરાણ = રણભૂમિ [Battle] નન = પાણી [Water]
પત્ર = અવયવ [Part]. વાન = દાન [Donation]
તૈયાર્ચ = અસભ્યતા [Immodesty] ટુર્વછ = કુટુંબ [Family] રૂ કારાન્ત પુલ્લિંગઃ> રૂ કારાન્ત પુલિંગ :- | અતિ = ભમરો, મધમાખી [Bee] . અતિથિ = મહેમાન [Guest] |
રુતિ = કજિયો [Quarrel], કલિયુગ સાઉથ = સારથિ [Chariot rider]
શિર = ભૂંડ, ડુક્કર [Pig]
રવિ = રવિ, સૂર્ય [Sun]. મા = મણિ [Gem]
> આ કારાત્ત સ્ત્રીલિંગ :> આ કારાત્ત સ્ત્રીલિંગ :
રચ્યા = શેરી [Street] ૩ ષ્ઠ = ઉત્કંઠા [Anxiety].
પ્રજ્ઞા = સંતતિ, પ્રજા [People] સેના = લશ્કર [Army].
પ્રમ = જુવાન સ્ત્રી [Young lady] પ્રતિમા = પ્રતિમા [Statue] |
વસુધ = પૃથ્વી, વિશ્વ [Earth] સરલ સંસ્કૃતમ-૧ પર જાપાઠ-૧૦,

Page #67

» विशेषनाम :- (पुल्लिं) आध्यात्मिक = ध्यात्मि, आदिनाथ = महिना मावान मात्मा संबंधी [Spiritual] भरत = भरत यवती
> अव्यय :सम्प्रति = संप्रति मध२%
भोस् [भो:] = मोड! अरे! ३ ! [Oh!] गजसुकुमाल = 18सुकुमार मुनि
सदैव = आयम [Always] » स्त्रीलिंग:
अधुना = &vi [Now] सीता = सीता सती
अन्तरा = वय्ये, विना [Without] सुलसा = सुखस ऋषिदत्ता = *षित्ता
मक्षु = ॐ34थी [Quickly] > विशेष :
यदि = हो In
तर्हि = तो [Then] प्रभूत = पुष्ठ [Abundant] मूक = मुंशु [Mute]
तथा = तेम, तथा [So, thus] असङ्ख्येय = मात, घj
यथा = ठेभ [As] [Infinite] ferah = Cas$lz uz [Shame !]
(1) संस्कृतनुं गुती रो :1. भो: ऋषिदत्ते ! त्वं मूका मक्षु कुत्र गच्छसि ? 2. व्याधः शरं वायसेऽस्यति, किन्तु शरः तत्र नैव पतति । 3. यत्रास्माकं आध्यात्मिकं हितं अस्ति तत्रैवादिनाथो जिनोऽस्मान्
नयति, तस्मात् सोऽस्माकं सारथिरस्ति । 4. आदिनाथं जिनं भरतोऽवनमति, तस्मात् च स हितं विन्दते ।
व्याधः किरिं, तस्य गात्राणि च ताडयतीति तस्य वैयात्यम् । मोक्षाय यतते भरतः, ततः स प्रमदामपि नेक्षते, अरिरपि च
तस्यातिथिरस्ति । 7. सम्प्रते: सेना शरैः शस्त्रैश्च समराङ्गणेऽरीस्ताडयति । 8. ओदनोऽगदो मम । 3.8 सरस संस्कृतम्-१ ४.88438.3.3.3.3.3.8418-१०४.४
5.

Page #68

9. તાનસુમીત્તો ને.નિના અનુજ્ઞ વાવતે 10. यथा रवेरलङ्कारः प्रकाशः गात्रस्यालङ्कारः सुवर्ण मणिश्च
तथैवादिनाथस्यालङ्कार उपदेशस्य दानमुपकारश्च । (2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો -
ગજસુકુમાલ અહિતથી* પૂજે છે. 2. પૃથ્વી ઉપર કાયમ ધનને માટે ઝઘડા ઉત્પન્ન થાય છે.
ભરત અતિથિઓની શંકા નથી કરતો. 4. સુલસા ઉત્કંઠાથી પ્રતિમાને જુવે છે, વંદન કરે છે.
અગણિત કાગડાઓ પાણી શોધે છે. અને પાણી માટે યુદ્ધ પણ કરે છે. 6. જેમ-જેમ મનુષ્ય પુષ્કળ ધનને પ્રાપ્ત કરે છે. તેમ-તેમ દુઃખને અને અહિતને
પ્રાપ્ત કરે છે. આદિનાથ ભગવાનનો ઉપદેશ આપવાનો ઉદ્યોગ સોનાના અને મણિના
ધંધા જેવો છે. 8. તે કાગડાને શિકારીના બાણથી રહે છે તેથી તેનામાં ધૃષ્ટતા નથી. 9. સાધુઓનું વિશ્વ એ જ કુટુંબ છે. 10. તે મુનિના અવયવોને મારે છે પણ મુનિ ધ્રૂજતા નથી, ગુસ્સે ભરાતા નથી
કે લડતા નથી. (3) (A) મને ઓળખો :
મૂળધાતુ પુરુષવચન ગણ પદ | કાળ | પત્ય અર્થ | + આદેશ
+ઉપસર્ગ
૧ |માયાવ: ૨ ૩પનયથ: 3 अधिगच्छन्ति ४ क्षालयसि પ મિથિ
અહી “થી' ગુજરાતી પ્રત્યય લેવાથી દેખીતી રીતે ૩જી વિભક્તિ લગાડવાની આવે, પણ અહીં પાંચમી આવે. કારણ કે અહિતને કારણે તે લીધે પૂજે છે એવા અર્થમાં છે. આ રીતે દરેક જગ્યાએ કોઠાસૂઝથી ત્રીજી – પાંચમી વિભક્તિનું પૃથક્કરણ કરવું. સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ૨૪૪પ૪) જાપાઠ-૧૦૪૨

Page #69

(B) (એકના એક ધાતુઓ બે વાર ન વાપરવા) નં. ગુજરાતી અર્થ
રૂપ ઉપસર્ગ |મૂળાતુ+ આદેશ (હોય તો)
૧ |અમે બે શોક કરીએ છીએ.
૨. તેઓ તરે છે.
૩. તમે બે હરો છો.
૪. હું શોષાઉ છું.
૫. તે બે રોષે ભરાય છે.
(C) (સરખી વિભક્તિ હોય તો કોઈપણ એક લખો.)
નં. રૂપ
अप्रियाभ्यां
૧
२ प्रबलेषु ૩ | નેયે
४ मोक्षात् ૫ ડોને
(D)
નં. ગુજરાતી અર્થ
૧ |બે યુદ્ધભૂમિ માટે ૨ |અવયવોમાંથી ૩ ધૃષ્ટતાને લીધે ૪ ભમરાઓમાં
૫ ઝઘડાઓનું
(4)
ગુ. અર્થ મળશબ્દ વિભક્તિ વિભક્તિનું વચન લિંગ
નામ
રૂપ
ગણુ પદ પ્રત્યય પુરુષ વચન કાળ
1. તવ્ + ક્ષા =
3.
सद् + नेता
5. ભગવન્ + અત્ર = હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧
=
સંધિ કરો :– (જે નિયમ મુજબ સંધિ કરો તે નિયમ પણ જણાવો)
2. મવનાત્ + આનતિ.
4. ભાવત્ + મય:
મૂળશબ્દ વિભક્તિ વિભક્તિનું વચન લિંગ
નામ
22 ૫૫
=
=
૨૨૪૫ાઠ-૧૦૪૨

Page #70

पाठ
૧૧
व्यंन संधि [ Part - II ]
:
ગયા પાઠમાં ભણી ગયેલ વિભક્તિને આધારે થોડા નવા રૂપો જોઈએ : ત સર્વનામના પુલ્લિંગના રૂપો જોયા. હવે, સ્ત્રીલિંગના અને નપુંસકલિંગના ३पो भेखे :
-
વિભક્તિ प्र. वि.
द्वि.वि.
तृ. वि.
थ. वि.
u. la.
५. वि.
स.वि.
વિભક્તિ
५.वि.
द्वि.वि.
વિભક્તિ u. la.
la. la.
तृ.वि.
थ. वि.
तद् - [सर्वनाभ] स्त्रीसिंग
द्वि...
खे. १.
सा
ताम्
तया
तस्यै
तस्याः
11
—
खे.q.
तद्
11
"
ताभ्याम्
11
17
तयोः
तस्याम्
तद् - [सर्वनाभ ] नपुंसउसिंग
la. a.
17
जाडीना ३यो पुल्लिंग 'तद्' प्रमाणे ऽहम सरण ! यद् - े [सर्वनाम ] पुल्लिंग
खे. व.
यः
यम्
येन
यस्मै
द्वि. व
यौ
11
याभ्याम्
19
4. la. →
यस्मात्
५. वि.
यस्य
21. a. →
यस्मिन
है है सरल संस्कृतम् - १४.४.45 2.2.
17
ययोः
""
५.व.
ता:
11
ताभिः
ताभ्यः
17
तासाम्
तासु
ज.व.
तानि
11
.q.
ये
यान्
यैः
येभ्यः
??
येषाम्
येषु
3888418-9988

Page #71

या
૬ – (સર્વનામ) નપુંસકલિંગ એ. વ. દ્વિ. વ.
બ.વ. ૫. વિ. યદ્
यानि દ્વિ. વિ. + ચત્
यानि બાકીના રૂપો યક્ પુલિંગ પ્રમાણે....
ય - (સર્વનામ) સ્ત્રીલિંગ એ. વ. દ્ધિ. વ.
બ.વ. ૫. વિ. - યા હિ. વિ. યાત્
યા: તુ. વિ. ય
याभ्याम्
याभिः ૨. વિ. ક. વચ્ચે
યાખ્યું: ૫. વિ. યથા: ૫. વિ. – "
યોઃ
यासाम् સ. વિ. મ. યથાત્
यासु > જ્યાં ચત્ નો પ્રયોગ થાય ત્યાં તદ્ નો પ્રયોગ અવશ્ય થાય.
ગુ. વા. જે.... તે .... / જેને તેને .... ઈત્યાદિ
સં. વા. ૩ઃ.... સ: .... | યે..... તે .... આ રૂપો એકદમ સરળ જ છે. હવે બાકીના વ્યંજન સંધિના નિયમો જોઈએ :
* વ્યંજન સંધિ [Part-II] * 10. ૨, ૬ કે | પછી અપદાન્ત ન આવે તો ન નો [ થાય છે. બેની વચ્ચે
કંઠય, ઓષ્ઠય યુવ, ર્ કે સ્વર આવે તો પણ જૂનો | થાય છે. દા.ત. ઋ = ઋU |
પ્ર + નિમતિ = પ્રપતિ | રામ + 3 = (રામેન) રામેળ | પૂર્વાહ્ન = પૂર્વાણ |
પરન્તુ, નરીમ્ માં નરા ન થાય કેમકે – પદાંત છે = શબ્દને છેડે છે. જ અપવાદ – જો ન ની પાછળ તરત દંત્યવ્યંજન હોય તો રૂ નો [ ન થાય.
દા.ત. “મને આ સ્થાને “મણે” ન થાય. કેમકે ન પછી દંત્ય ત્ છે. 11. + સ્પર્શ વ્યંજન
- અનુસ્વાર કે પછીના વ્યંજનના વર્ગનો અનુનાસિક + સ્પર્શ વ્યંજન. સરલ સંસ્કૃત-૧ જિ.પ૦ હજાપાઠ-૧૧૪૪

Page #72

६.त. ग्रामम् + गच्छति - ग्राम गच्छति मथवा ग्रामङ्गच्छति ।
सम् + बन्धः = संबन्धः । सम्बन्धः । 12. म् + य , व् , ल -El.d. सम् + यच्छति = अनुस्वार ।
= संयच्छति सानुनासिय् व् ल्
અથવા તો य् व् ल्
सय्यच्छति । 13. म् + र, उमाक्षर ह्
El.d. ग्रामम् + रक्षति = २११५ , उमाक्षर ह् - = ग्रामं रक्षति । मनुस्वार
वनम् + सरति = वन सरति ।
बालम् + हसति = बाल हसति । 14. सव्य व्यंजनना योगमा हत्यनो तेटामो तालव्य थाय.
મૂર્ધન્ય વ્યંજનના યોગમાં દત્યનો તેટલામો મૂર્ધન્ય થાય. El.d. ) तत् + टीका = तट्टीका । ) मार्ष + ति = मार्टि ।, तत् + च = तच्च । तद् + ज्ञात्वा = तज्ज्ञात्वा । -
अवदत् + छठः = अवदच्छठः । તા.ક. - તાલવ્યયંજન કે દંત્યવ્યંજન આગળ આવે કે પાછળ આવે
પણ ફેરફાર દંત્યવ્યંજનનો થાય. El.d. dueव्य | भूर्धन्य व्यं४न माग - मार्क् + ति = मार्टि
तव्य | भूर्धन्य व्यं४- ५॥७॥ + तत् + टीका = तट्टीका 15. त्य + ल - .त. भगवत् + लीला ।
ल + ल . = भगवल्लीला । 16. ६५२१२, मा भव्यय 3 उपसर्गनी आ + छ्
= ६२५२१२, मा भव्यय 3 उपसर्गनी आ + च्छ् El.d. ) अव+छिद्यन्ते = अवच्छिद्यन्ते । परि+छेदः = परिच्छेदः।
मा + छिन्द्धि = माच्छिन्द्धि। ) आ + छिद्यन्ते = आच्छिद्यन्ते । 17. ही १२ + छ
.. लक्ष्मी + छाया = हीस्व२ + च्छ् विपे थाय_ - लक्ष्मीछाया / लक्ष्मीच्छाया । 18. अ आ सिवायन। १२, ४५ र् + स्
= अ आ सिपायन। स्व२, ४५ र् + ष
.त. ) वाक् + सु = वाक्षु । रामे + सु = रामेषु । B.S सर संस्कृतम्-१.3.3.3 .3.3.3.3.3.3.8416-११.3.3

Page #73

* ક્રિયાવિશેષણ
જે પદ અન્ય કોઈનું પણ વિશેષણ ન બનતા ધાતુનું વિશેષણ બનતું હોય તે ‘ક્રિયા વિશેષણ’ કહેવાય. ક્રિયાવિશેષણ હંમેશા નવું. પ્ર. વિ. એકવચન માં આવે. દા.ત. > ધીરે-ધીરે જાય છે. અહીં ‘ધીરે-ધીરે’ એ જવાની ક્રિયાનું વિશેષણ છે. •.મન્ત્ર મન્ત્ર ગતિ – આ રીતે થાય. આવા કેટલાંક ક્રિયાવિશેષણો :મન્ત્ર = ધીરે [Slow], શીઘ્ર = ઝડપથી [Fast]
વિર = લાંબા સમય સુધી [For a long time],
અનન્તર = પછી [Afterwards]
ગણ – ૧ – પરમૈપદ :અમિ+નવ્ = વધાવવું
અનુ+સૢ = અનુસરવું
[To congratulate]
[To follow]
પ્ર+હૈં = પ્રહાર કરવો, મારવું [To attack] ૩+સ્થા = ઊઠવું, ઊભા થવું [To stand] » ગણ તૃપ્ = તૃપ્ત થવું [To be satisfied » ગણ ૬ - પરઐપદ :ઝુટ્ = તૂટવું [To break]
૪ - પરસ્પૈપદ :
-
-
=
wwww
ધાતુઓ
૩૫ + વિશ્ = ઉપદેશ આપવો
[To preach]
> ગણ
૬ (વાર્) = ફાડવું [To tear]
-
=
> ગણ – ૧ – આત્મનેપદ :સદ્ = સહન કરવું [To bear] વૃત્ (વર્ત) = હોવું, થવું [To be] ક્ષમ્ = ક્ષમા કરવી [To forgive] શુમ્ (શોમ્)=શોભવું [To look nice] માધ્ = બોલવું [To speak] વૃક્ (વર્ણ) - વધવું [To grow] » ગણ ૪ – આત્મનેપદ :મન્ = માનવું [To think / know]
=
શબ્દો
૧૦ – ઉભયપદ :
તત્સમ શબ્દો . ઞ કારાન્ત પુલ્લિંગ :ન્યાય = નીતિ [Justice] અપરાર્થે = ગુનો [Crime]
प्राण જીવન [Life]
રત્નાસ = ઉત્સાહ [Excitement]
હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૨૪૫૯TTTTTENપાઠ-૧૧ ૯૪
સદ્ગુટ = આફત [Problem] મૂર્ણ = મૂરખ [Fool]
વિનાશ = વિનાશ [Destruction] પુત્ર = દીકરો [Son]

Page #74

> અકારાન્ત નપુંસકલિંગ ઃ૩૬ = પાણી [Water] શવ = મડદું [Corpse] માહાત્મ્ય = મહિમા [Greatness] વિશ્વ = જગત્ [World] પાપ = પાપ, દુષ્કૃત્ય [Sin] યુદ્ધ = લડાઈ [War]
સ્ત્રીલિંગ ઃ
> મૈં કારાન્ત પુલ્લિંગ ઃ
૩૫ન = પથ્થર [Rock]
-
અનાર્ય = અનાર્ય દેશમાં
=
પ્રમા = પ્રભા, તેજ [Splendour]
નરા = ઘડપણ [Old age]
મૈં કારાન્ત પુલ્લિંગ :
નૃપતિ = રાજા [King]
અત્તિ = તલવાર [Sword]
હિંસા = હિંસા [Violence] અહિંસા = હિંસા ત્યાગ
=
-
મૃત્યુ = નોકર, સેવક [Servant]
પ્રાજ્ઞ = હોંશિયાર [Intelligent] સ્ત્રીલિંગ :
:
* પારિભાષિક શબ્દો ઃ– (જૈનદર્શનમાં આવતા પારિભાષિક શબ્દો) મૈં કારાન્ત પુલ્લિંગ :ઉત્પન્ન થયેલ [Vile/ignoble] | શ્રાવ = જૈન ધર્મને સ્વીકા૨ના૨ તીર્થ = જૈન ધર્મના ભગવાન * વિશેષ નામ * મૈં કારાન્ત પુલ્લિંગ પાર્શ્વનાથ = પાર્શ્વનાથ ભગવાન મેતાર્થ = મેતા૨જ મુનિ શ્રેષ્ઠિ = શ્રેણિક મહારાજા મેઘમાર = મેઘકુમાર, શ્રેણિક રાજાના પુત્ર સ્મૃતિમદ્ર = મહાન જૈન સાધુ, સ્થૂલિભદ્રજી શ્રીય∞ = સ્થૂલભદ્રજીના નાના ભાઈ મારપાલ = કુમારપાળ મહારાજા
=
સ્ત્રીલિંગ ઃ|ક્ષા = સ્થૂલિભદ્રજીની સાત બહેનોમાંના પહેલા બહેન
પાળિ = હાથ [Hand] વિશેષણ :
[Non-violence]
XT = શ્રદ્ઘા [Faith]
–
સમાન = તુલ્ય, સમાન [Similar] * નૂતન શબ્દો
મૈં કારાન્ત પુલ્લિંગ :ઋષિ = ઋષિ, સાધુ [Sage] > વિશેષણ :
સ્વીય = પોતાનું [Mine] યાદૃશ = જેવું [Of which sort]
(તેમને એક જ વા૨
તાદૃશ = તેવું [Such, Like]
સાંભળવાથી યાદ રહી જતું)
હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨.૨૪૬૦).TETTEXપાઠ- ૧ ૧ જી.જી

Page #75

(जाडीनी छ जहेनोना नाम) ← यक्षदत्ता
भूता
भूतदत्ता सेणा
वेणा
रेणा
> अव्यय :
अहो = आश्चर्यनो उ६२ [Oh!]
2.
3.
4.
5.
(1) संस्कृतनुं गुठराती डरो :
1.
न्यायेनोद्योगाद्धनं लभन्ते श्रावकाः । अतो ये न्यायेनोद्योगमाचरन्ति ते धनं विन्दन्ते ।
6.
अतः = खाथी, खा अर [Hence] सुष्ठु = सारं, सारी रीते [Good] यतः = े $२ए [Whence] ततः a sizgì [Thence]
=
7.
तथापि = तो पए| [Even then ] स्वस्ति
કલ્યાણ થાઓ
[ May You Prosper]
8.
स्वायाय
=
महावीरस्तीर्थङ्करोऽनार्याणां वैयात्यमपि सहते । यो भृत्यानामप्यपराधान् क्षमते, योऽरीनप्याश्लिष्यति, यश्व सङ्कटेभ्यो न वेपते, किन्तु सङ्कटान् सुष्ठु सहते स आदिनाथस्तीर्थङ्करः । अत एव स पापानि दारयति मोक्षञ्च विन्दते ।
मेतार्यो मुनिः प्राणान् त्यजति, किन्तु येन हिंसा भवति तादृशं नैव भाषते ।
श्रेणिकस्य पुत्रं मेघकुमारमीश्वरस्तीर्थङ्करो महावीर उपदिशति । अतः सोऽधुना पुनरपि धर्ममुल्लासेनाचरति । अहो ! ईश्वरस्य महावीरस्योपदेशस्य माहात्म्यम् ।
1
ये तीर्थङ्कराणामुपदेशं श्रद्धयाऽऽचरन्ति, तीर्थङ्करञ्च जपन्ति ते मङ्क्षु मोक्षं गच्छन्ति भरत इव ।
9. यत् स्वयं तत् सत्यं, यन्न स्वीयं तन्न सत्यमिति मूर्खाणां हैहै सरल संस्कृतम् - १४.३.३ १.४.६.३.३.४.४.३४ - ११.३३
प्राज्ञास्सत्यमेव भाषन्ते नासत्यं । अतो यः सत्यं वदति स प्राज्ञो भवति, यः प्राज्ञोऽस्ति स सत्यमेव भाषते ।
तीर्थङ्करः पार्श्वनाथो यो वन्दते यश्च ताडयति तौ समाना एव मन्यते ।

Page #76

वैयात्यम्, यत् सत्यं यस्मिंश्च विश्वस्य हितं तत्स्वीयं, यदसत्यं
यस्मिंश्च विश्वस्याऽहितं तन्न स्वीयमिति प्राज्ञा: मन्यन्ते । 10. प्राज्ञानां धर्मे उल्लासो भवति, मूर्खाणामनार्याणाञ्चो
ल्लासोऽपराध एव । (2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો :
જે કુમારપાળ મહારાજા વિશ્વમાં અહિંસાને ઈચ્છે છે તે જ કુમારપાળ મહારાજાના હાથમાં યુદ્ધના મેદાનમાં અનાર્યોના વિનાશ માટે તલવાર શોભે છે. જે કારણે તે યુદ્ધ અનાર્યોના વિનાશ માટે છે તે કારણે તે યુદ્ધ સાચું છે. તને તે મારે છે, તારો અપરાધ નથી તો પણ તું સહન કરે છે – તે જ સાચું છે. કારણ કે આ પ્રમાણે જ ભગવાન મહાવીર ઉપદેશ આપે છે. ઋષિ સોનાને અને પથ્થરને સમાન જ માને છે. અનાર્યો જ પોતાના નોકરોને પીડે છે. જે હિંસાને આચરે છે તે અનાર્ય છે. જે અનાર્ય નથી તે હિંસાને આચરતો નથી તે કારણે કુમારપાળ મહારાજા અને સંપ્રતિ મહારાજા હિંસાને આચરતા નથી. જગતમાં અહિંસા એ ધર્મ છે અને હિંસા એ પાપ છે. જેઓ સંકટમાં પણ ઉલ્લાસથી ધર્મનું આચરણ કરે છે અને નીતિને છોડતા નથી તેઓ પંડિત છે. તથા જેઓ ધર્મને છોડી દે છે અને નીતિને પણ છોડી દે છે તેઓ મૂર્ખ છે. સ્થૂલિભદ્રજીના કુટુંબમાં યક્ષા, યક્ષદિના, ભૂતા, ભૂતદિના, સણા, વેણારેણા અને શ્રીયક સંકટમાં પણ ધર્મને છોડતા નથી માટે તેઓ પંડિત છે.
મુનિઓ ભગવાન મહાવીરના દીકરા જેવા છે. 9. ભગવાન મહાવીરને કારણે વિશ્વ શોભે છે. કારણ કે ભગવાન મહાવીર
સહન કરે છે, ગુસ્સે થતા નથી, ક્ષમા આપે છે, સાચું બોલે છે. 10. ન્યાયથી, અહિંસાથી અને ધર્મની શ્રદ્ધાથી જ ધન વધે છે. 3) એની સામે તન્ના યોગ્ય રૂપો અને તક્ની સામે ના યોગ્ય રૂપો
મૂકી ખાલી જગ્યા પૂરો :1. યથા - ... 2. -... 3. યે - ..
4. તાનિ - . 5. યાહુ -... છે. સરલ સંસ્કૃતભ-૧ જીજકર
પાઠ-૧૧૪
8.

Page #77

तयोः तेन
A
(4) यद् भने तद् न। योग्य३पो issinो :__A B
A
B 1. यः - तम् 9. यस्मिन् - यम् - तौ
10. यौ - तस्मै 3. यस्य - तान् । 11. येभ्यः - 4. येषाम् - ताभ्याम् 12. यस्मात् - 5. ययोः - तस्मात्
ये -
तस्मिन् 6. यस्मै -
14. येषु - तेभ्यः 7. याभ्या - तेषु 15. यैः - तस्य
8. यान् - तैः | 16. येन - तेषाम् (5) titi :
Bc 1. घराम
सङ्कट - यतुर्थी विमतिपयन 2. ते४ने ॥२॥
प्राज्ञ - द्वितीय पुरुष भेऽवयन 3. ५थ्य२र्नु
ऋषि - પ્રથમ પુરુષ બહુવચન 4. माइतोने
- ષષ્ઠી વિભક્તિ એકવચન 5. तुं छोय छे.
उद्+स्था - प्रथमा विमति द्विवयन 6. साधुमो भाटे
प्र+ह - सप्तमी विमति मेश्वयन 7. होशियार
= उपल - तृतीय ५२५ द्विवयन 8. ममे सीमा में छीमे = प्रभा - द्वितीय विमति डुपयन 9. तेथे प्रा२ ६२ छ. - वृत् - पंयमी विमति मेऽवयन El.d. घ3५९मा = जरा - सप्तमी विमति मे.वयन
(१) (४) (६) (6) ३५ बमो :El.त. न्याय - ७, १ = न्याये ॥२९॥ 3, ७ = ७भी विमति १ = मेऽवयन 1. सेणा - ६, २ = ......... 2. उपल - २, १ = ......... 3. जरा-८, १ = ......... ST सरस संस्कृतम्-१.3.3.853D3.3.3.3.3.3.8416-११.४.४
जरा

Page #78

(7) ખૂટતી વિગતો પૂરો :- (A)
નં. રૂપ
૧
ર
૩
ܡ
4 तुदन्ति
(B)
નં. રૂપ
૧
ર
૩
४ वेणाभ्यः
૫
મૂળધાતુ ગણ પદ
+ ઉપસર્ગ
तृप्
उद्+स्था
મળ
શબ્દ
भूता
तादृश
शव
(8) રૂપ પૂરા કરો ઃ1. મન્ચુ
(9) સંધિ કરો :–
1. [ + નામ્ 3. ફન્દ્રનિત્ + વેતઃ
5.
આ + છેઃ
=
=
૧૦
આત્મને
પદ
લિંગ વિભક્તિ વચનવિભક્તિનું
નામ
સંપ્રદાન
मन्यन्ते
=
૫
૩
..........
પ્રત્યય વચન પુરુષ અર્થ
सि
૧
૩
૧
૨
કર્મ
૩
वर्धसे
હું શોભું છું.
2.
4. વાલે + સુ
અમે બે પ્રશંસા
કરીએ છીએ.
અર્થ
श्रावका + नाम्
=
રેણામાં
=
...........
હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૪.૨.૪૬૪ TEXTEજપાઠ- ૧ ૧ જી.જી

Page #79

416 - १२
को
कान्
कैः
केषाम्
"
किम् + इदम् न। ३५ो. मा quते थोड। नव। ३पो ऽथे :- किम् = शुं? [पुल्लिंग] ६.त. कः = tu ? कम् = ओने ? ॥ ते ४२ती-मर्थ ते ४ सभ® शो. વિભક્તિ એ. વ.
प.. ५. वि. + कः ।
के द्वि. वि. + कम् त. वि. + केन ।
काभ्याम् य. वि. + कस्मै
केभ्यः कस्मात् १. वि. + कस्य कयोः स. वि. + कस्मिन् ।
केषु किम् - [सर्वनाम] नपुंसलिंग વિભક્તિ એ. વ. દ્વિ. વ.
... ५.वि. + किम् - के
कानि वि.वि. - " usीनi ३५ो किम् पुल्लिंग प्रमा......
किम् - [सर्वनाम] स्त्रllin વિભક્તિ એ. વ. દ્વિ. વ.
का द्वि. वि. + काम् कया काभ्याम्
काभिः य. वि. + कस्यै
काभ्यः ५. वि. + कस्याः ५. वि. - "
कयोः
कासाम् स. वि. + कस्याम् . "
कासु નોંધ : અહીં જ્યારે કોઈ ચોક્કસ વસ્તુ ન હોય ત્યારે નપુંસકલિંગ વપરાય જેમકે :
॥ शुंछ ? महा, 'शु ?' भे स्पष्ट नथी भाटे इदं किं अस्ति ? ॥ शत वाच्य પ્રયોગ થાય. 3.8 सरस संस्कृतम्-१.४.88 54.8.3.3.3.3.3.8416-१२.४.४
4.4.
वि. +
काः
.

Page #80

अयम्
३
"
इदम् - म सिनाम] पुलिंग विमति मे. १... दि. १.
७.१. ५. वि. +
इमौ
इमे द्वि. वि. + इमम् / एनम् इमौ / एनौ इमान् / एनान् 1. वि. + अनेन / एनेन आभ्याम् एभिः अस्मै
एभ्यः ५. वि. + अस्मात् ५. वि. + अस्य अनयोः / एनयोः एषाम् स. वि. + अस्मिन् " | "
एषु इदम् - [सर्वनाम] नपुंसलिंग વિભક્તિ એ. વ. दि. १.
4.. ५.वि. - इदम् इमे
इमानि वि.वि. + इदम् / एनद् इमे / एने इमानि / एनानि 48lu ३५ो इदम् पुल्लिंग प्रभाडो.....
__इदम् - [सर्वनाम] allin વિભક્તિ એ. વ. હિં. વ.
4.१. ५. वि. + इयम् इमे
इमाः दि. वि., इमाम् / एनाम् इमे / एने इमाः / एनाः त. वि. + अनया / एनया आभ्याम्
आभिः 2. वि. + अस्यै ।
आभ्यः ५. वि. + अस्याः प. वि. - " अनयोः / एनयोः आसाम् स. वि. + अस्याम् " | "
आसु મિત્રો ! આ રૂપો અત્યંત જરૂરી હોવાથી પહેલા આપી દીધા છે. ખાસ ! ગોખશો !
de cigraila ( Part - III ] * १८. पहान्त स् नो विस थाय छे. .त. शनैस् शनैस् = शनैः शनैः । २०. पहान्त स् : र + भयो । शून्य 7 El.d. ) पुनर् + पुनर् ___ = विस + मघोष : शून्य
- पुनः पुनः ES ARE संस्कृतम्-१.3.8.85908.3.3.3.3.3.3 416-१२.३.४

Page #81

२१. र् + र्
સ્વર દીર્ઘ થાય છે. लिद् +
२२. सम्, परि, उप + कृ
⭑ सम्, परि, उप + स्कृ
=
કે
द् + द्यावे तो पूर्वनो र् } ढ् सोपाय अने तेनी पूर्वनो पुनर् + रथेन = पुनारथेन ।
t.. लीढि ।। हरिः रक्षति = हरिर्+रक्षति
हरी रक्षति ।
→ सम् + क्रियते = संस्क्रियते । परि + कारः = परिष्कारः ।
२३. च् + २४ छुट्
=
खा नियम सर्वत्र लागु पडतो नथी. हात. उपकारः ।
=
क् + २४ छुट्
२४. ज् + २४ घुट्
ग् + २४ घुटू
२६. उद् + स्था
= उद् + था
૨૭. એક જ પદમાં
६l.त.) निर् + काशः
►
+ पद्यते :
=
निर्
=
६.त. वाच् + भ्याम्
६l.त. वाच् + भ्याम्
=
· वाग्भ्याम्
૨૫. નામના-પદના અંતે અનેક વ્યંજન આવે તો પ્રથમ વ્યંજન રહે બાકીના *. વ્યંજન લોપાય અને પ્રથમ વ્યંજનના સ્થાને સ્વવર્ગનો પ્રથમ કે તૃતીય व्यंन थाय छे. छा.त. मरुत् + स् = मरुत् मरुद् ।
કે
.त. उद् + स्थाय = उद् + थाय
नियम [1] थी उत्थाय ।
उप + कारः = उपस्कारः ।
= वाक् + भ्याम् (खा नियमथी) = वाग्भ्याम् (नियम २थी)
= ष् + क्
निष्काशः।
=
=
= वाज् + भ्याम् (नियम २थी) वाग् + भ्याम् (खा नियमथी)
=
र् + क् ख्
} प् फ्
ख् } प् फ्
निर् + खनति
निर् +
निष्खनति ।
फलम् = निष्फलम् ।
=
निष्पद्यते ।
★ व्यंवनसंधि समाप्त ★
આ સાથે વ્યંજનસંધિ તમારી પૂર્ણ થઈ ! ખૂબ પુનરાવર્તન કરજો. સંધિ એ સંસ્કૃતમાં ડગલે ને પગલે આવશે. માટે આને તો આત્મસાત્ કરવી જ રહી.
* આ ચિહ્નવાળા નિયમો અતિ જરૂરી નથી.
सरस संस्कृतम् - १९६३८४७
..४.४.४.४ ५४ - १२.४.४

Page #82

ધાતુઓ ) - ગણ - ૧ – પરસ્મપદ - |સ્તા = વખાણવું. [To praise] મન્ = કમાવું [To earn]
રમ્ = રમવું [To play] ૩મવતુ = ઓળંગવું [To step over]| બ્રમ્ = ઝરવું, ખરી પડવું, નિમ્ = નીકળવું [To leave] ખસી જવું, નીચે પડવું. [To all down]
) ગણ - ૧ - ઉભયપદ - 15 ગણ - ૪ - આત્મને પદ :પરિ+ન = પરણવું [To marry].
+ધું = અનુરોધઆ+ની = લાવવું [To bring]
આગ્રહ કરવો [To force] માની લઈ જવું દૂર કરવું > ગણ – ૧૦ – ઉભયપદ :
To take away|| અવ + થીરું = તિરસ્કાર કરવો > ગણ – ૧ – આત્મપદ :
[To hate] તેવું = સેવા કરવી [To help/serve] |નિ + સૂત્ = નાશ કરવો શિશ્ન = શીખવું, શિક્ષણ લેવું
[To destroy] [To learn] | મ + વ = અભિવાદન કરવું ડમ્ (રો) = રુચિ હોવી, ગમવું,
[To bow] પસંદ પડવું [To like]
નિ + મન્દ્ર = નિમંત્રણ આપવું, આ + શ = આશા રાખવી [To hope] આમંત્રણ આપવું [To invite].
એ શબ્દો ) તત્સમ શબ્દો છે |> આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ - > આ કારાન્ત પુલિંગ :- શીતનત = શીતલતા, ઠંડક [Coldness] સયા = સંયોગ [Union]
નૂતન શબ્દો છે વિયા - વિયોગ [Separation] ]> આ કારાન્ત પુલિંગઆવા૨ = આચાર, આચરણ સુવર્ણવાર = સોની [Goldsmith]
[Behaviour] 969 = scì [Well] વન્દ્ર = ચન્દ્ર [Moon]
ધટ= ઘડો [Pot]. > આ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :- તક્કર = ચોર [Thief] સૌન્દર્યસૌન્દર્ય, ખૂબસૂરતી [Beauty] વિશેષ = તફાવત [Difference]
જ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ૨૪૬૮)જ888888 પાઠ-૧ર૪૪

Page #83

નાય = નેતા [Leader] અવાશ = ખાલી જગ્યા [Empty space]
नर
માણસ [Human]
:
પ્રસ્તાવ = મહેરબાની, કૃપા [Obligation] શિશિરાન્ત = શિશિરનો છેડો, પાનખર ઋતુ [Fall season] > રૂ કારાન્ત પુલ્લિંગ fR = પર્વત [Mountain] ધનપતિ = કુબે૨ [Rich] ધ્વનિ = અવાજ, ધ્વનિ [Voice] ➤ BTT $12L-TL Zalkia :
=
=
આકાશ [Sky]
વાહન [Vehicle]
સૌર્યા = બહેન [Sister]
પાદશાતા=પાઠશાળા,નિશાળ[School] નિત્ય = કાયમ [Always]
> અવ્યયો :
શાર્વા = ડાળી [Branch] જ્યોત્સ્ના = ચાંદની [Moonlight] અવધીરા = તિરસ્કાર [Hatred] > મૈં કારાન્ત નપુંસકલિંગ :
તાર = તારા [Star]
વિત્ત = મન [Mind]
गगन
यान
હિમ = બરફ [Ice]
=
|હર્મ્સ = હવેલી [Mansion] તવળ = મીઠું [Salt] તાઙપૂત = પૂંછડી [Tail] પf = પાંદડા [Leaves] વિશેષ નામો
> મૈં કારાન્ત પુલ્લિંગ :હેમવન્દ્રાચાર્ય = મહાન જૈનાચાર્ય > વિશેષણ :–
|વૃક્ષ = હોંશિયાર [Intelligent] નિરતિશય = પૂર્ણ, અનુપમ [Complete] પ્રિય = વહાલું, પ્રિય [Favourite] તવળ = ખારું [Salty] > ક્રિયાવિશેષણ :
–
વસ્તુતઃ = વાસ્તવમાં [Really] | યવુત = કે [That]
તુ = તો, પણ [But]
નમઃ
નમસ્કાર હો ! [Salutation] વમ્ = એમ, એ પ્રમાણે [This way] વાનાં = અત્યારે, હમણાં [Now] તઃ = ક્યાંથી, શાથી, શા કારણે
[From where / why]
=
(1) સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો :
1. विश्वे कस्तादृशो मूर्खो यो हिंसामाचरति हिंसया च सुखं
मन्यते ।
2. विश्वे तीर्थङ्करस्य समानः को नायकः ? न कोऽपि ।
જ સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨.૨ ૬૯ONTENEET પાઠ-૧૨૪.૪

Page #84

3.
कश्शीघ्रं धावति ? अयं बालश्शीघ्रं धावति अयञ्च बालो मन्दं धावति ।
कस्मै त्वं धनमर्जसि ?
मम हस्ताभ्यामेव जिनं पूजयामि ततश्च प्रभूतं सुखं विन्देऽहम् । असङ्ख्येयानि तारकाणि गगने सन्ति, तानि देवानां यानानि ।
4.
5.
6.
7.
8.
9.
यो बालश्शीघ्रं संस्कृतं पठति स बालः प्राज्ञः । (2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો ઃ
1.
કૃષ્ણ હાથ વડે બાણને ફેંકે છે.
2.
3.
4.
5.
6.
पाठशालायां यो नित्यङ्गच्छति स बालः प्राज्ञः । अनयोर्बालयोः को विशेषोऽस्ति ?
ભગવાનની મૂર્તિમાંથી શીતલતા ઝરે છે.
સંપ્રતિ રાજાની આજ્ઞાથી સોની સુવર્ણમાંથી મૂર્તિ રચે છે.
તેઓ કૂવામાંથી પાણી લાવે છે.
પાનખર ઋતુમાં ઝાડ ઉપરથી પાંદડા ખરી પડે છે.
હેમચન્દ્રાચાર્ય કુમારપાળ રાજાને ઉપદેશ આપે છે. આથી તે અહિંસાને આચરે છે.
7.
કાયમ સંયોગમાંથી વિયોગ ઉત્પન્ન થાય જ છે.
8.
પાર્શ્વનાથ તીર્થંકર ઉપદેશ આપવા દ્વારા મોક્ષને મેળવે છે.
9.
આ સેણા કોણ છે ? સેણા સ્થૂલિભદ્રજીની અને શ્રીયકની બહેન છે. 10. કોના માટે તું આ રસોઈ બનાવે છે ?
11. તેઓ કોનું ખેતર ખેડે છે ?
12. કુમારપાળ કોણ છે ? કુમારપાળ રાજા છે અને શ્રાવક પણ છે.
13. આ બેમાં સ્થૂલિભદ્રજીની બહેન કોણ છે ?
14. પોતાની આ બે બહેનો માટે શ્રીયક શું લાવે છે ?
15.
આ લોકોના પૈસા ચોર ચોરી જાય છે.
જી.જી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૪૨.૪ ૦૦
૪૪૨.૨ પાઠ-૧૨૪૪

Page #85

B.
(૩) ખરા-ખોટાંની નિશાની કરો :- [ખોટું હોય તો સુધારો.] (A) રૂપ સુધારો :- | (B) વિભક્તિ - વચન સુધારો:1. નાફૂત્ર - ૬, ૨ = ના કૂતાનામ્ | 1. શારવા – ૫, ૩ = શાવાયામ્ 2. કાવીર - ૫, ૧ = બાવાર: 2. પf - ૩, ૨ = પs 3. તર - ૩, ૩ = તæરાળા | 3. દુર્ગ - ૨, ૧ = ટુ ટર્ક્સ ! 4. નર - ૧, ૨ = નરેગ: | 4. યાન - ૧, ૩ = યાનેy 5. નાયણ - ૭, ૩ - નાયબ્રેષ 1 5. નવM - ૪, ૧ = નવMાત્ () રૂપ સુધારો :
(D) પુરુષ – વચન સુધારો :1. નિ + સૂત્ - ૧, ૩ = નિપૂયતે | 1. નિ + કેન્દ્ર - ૧, ૨ = નિમન્નાનિત 2. અનુ + દુધ – ૨, ૧ = અનુકુષ્ય 2. અમિષાત્ - ૨, ૧ = અભિવાયબ્બે 3. રમ્ - ૩, ૨ = રમસે | 3. આ + શમ્ - ૩, ૨ = માણસ મળે (4) જોડકાં જોડો -
A 1. તમે બે ખરી પડો છો. =
તૃતીય પુરુષ બહુવચન 2. કૃપાને કારણે
નિ સૂવું – સંપ્રદાન, બહુવચન 3. ખાલી જગ્યામાં
કર્મ, એકવચન 4. બે માણસ માટે
દ્વિતીય પુરુષ, દ્વિવચન 5. હવેલીઓમાં
हिम
અપાદાન, દ્વિવચન 6. બરફને
हर्म्य
અપાદાન, એકવચન 7. તેઓ નાશ કરે છે. = अवकाश સંપ્રદાન, દ્વિવચન 8. આ બે (સ્ત્રી)ને કારણે = નર
અધિકરણ, એકવચન 9. બધાને માટે = પ્રમ્ - અધિકરણ, બહુવચન (5) સંધિ કરો :- (જે નિયમથી સંધિ થઈ તે નિયમ પણ જણાવો.) 1. સન્ + ઋાર: =.. | 2. મુનિઃ + રોદતિ = ......... 3. નિસ્ + પતિ = ..... | 4. વનાત્ + ગાયતે = ...... 5. નિઃ + રક્ષતિ = ...........
સરલ સંસ્કૃત-૧ જીજ-છ૧ ) શશશશ પાઠ-૧ર,૪
इदम्
इदम्
प्रसाद

Page #86

-
-
કરી -
(6) [A] ખૂટતી વિગતો પૂરો - નં.રૂપ | મૂળધાતુ ગણપ-- પ્રત્યયવચન પુરુષ અર્થ + ઉપસર્ગ
તેઓ વખાણે છે. અનુ+Tધ | | | | ૨ | ૧ |
આ.૫.
अवतरथः
તે બે કમાય છે. તમે બધાં છો.
અર્થ
નામ
૨ | .૫. I [B] ખૂટતી વિગતો પૂરો :નં. રૂ૫ | મૂળ લિંગવિભક્તિ વચન વિભક્તિનું
શબ્દ ૧| | વસ્તુત: | | | |
| | अवधीरणा
૧ ] અપાદાન पाठशाला
|
ચાંદનીમાં
કાયમ
() રૂપ પૂરા કરો. ૧) [ એ. વ. | કિ.વ. | બ.વ. ૨) [ એ. વ. | ક્રિ. વ. | બ.વ. अयम्
एनौ
રૂમ:
(8) ધાતુના રૂપ પૂરા કરો :૧)નિચ્છામિ .....
अवधीरयसे ..... નિચ્છત્તિી
...... એવધીરયેત્તે આ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ 88 હર ઉ જ જ પાઠ-૧ર ૪

Page #87

પાઠ
૧૩
ઉપપદ વિભક્તિ – [ Part - I ]
મિત્રો ! અત્યાર સુધી આપણે કા૨ક વિભક્તિ જોઈ ગયા. હવે, ઉપપદ વિભક્તિ જોઈએ. ઉપપદ = પદને કારણે જે વિભક્તિ લાગે તેને ઉપપદ વિભક્તિ કહેવાય. મેળવીએ તે તે નિયમોની માહિતી :
વાક્યરચના કરવાના નિયમો
ક્રમ ધાતુના ક્યા અર્થમાં
૧. | નમ્ વગેરે ધાતુના અર્થમાં
'
૨. ર્, શક્ વગેરે ધાતુના અર્થમાં
૩.| શી, આસ્ અને સ્થાઁ ધાતુઓ
૧૪
૫ સ્મૃદ્ ધાતુ
૬.
-
प्रति + दा ધાતુના અર્થમાં
કઈ વિભક્તિ ?
જવાના સ્થાનને દ્વિતીયા લાગે. કયારેક ચતુર્થી પણ લાગે છે.
જે કહેવાનું હોય તેને દ્વિતીયા. જેને કહેવાનું હોય તેને દ્વિતીયા, ચતુર્થી કે ષષ્ઠી લાગે.
ઞ + ડુન્નુ ધાતુ | જયાં ચઢવાનું હોય તેને દ્વિતીયા (આરોહણ કરવાના વિભક્તિ લાગે છે. અર્થમાં)
વિકલ્પે ચતુર્થી વિભક્તિ પણ લાગે.
/ જો ‘અધિ’ ઉપસર્ગ સહિત હોય તો જે સ્થાને ક્રિયા થઈ હોય તે સ્થાનના નામને દ્વિતીયા લાગે.
જેની સ્પૃહા હોય એને ચતુર્થી કે વિકલ્પે દ્વિતીયા પણ થાય.
|
‘...ના બદલામાં આપવું’ એ અર્થમાં આપવાની વસ્તુને દ્વિતીયા વિભક્તિ લાગે અને
ઉદાહરણ
ग्रामं गच्छति । ग्रामाय गच्छति ।
નૃપ, રૃપાય, નૃપસ્ય कथा कथयति
शिलां अध्यासामहै | अधितिष्ठामः ।
गिरिं आरोहति ।
गिरये आरोहति ।
મોવાય સ્પૃહતિ । मोदकं स्पृहयति ।
तिलेभ्यो माषान् प्रतियच्छति । (= તલના બદલામાં
અડદ આપે છે.)
બદલામાં લેવાની વસ્તુને પંચમી વિભક્તિ લાગે છે.
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૨૪૯૦૩ ૪ELETE Tપાઠ-૧૩ ૨.૪

Page #88

મધાતુના ક્યા અર્થમાં કઈ વિભક્તિ?
ઉદાહરણ ૭. ર (ત્રીજો ગણ) જેને આપવાનું હોય એને ચતુર્થી ગ્રામ્ય મોવાનું
(યચ્છ) વગેરે | એને જે વસ્તુ આપવાની | હવાતિ / યતિ | આપવાના અર્થવાળા હોય તેને દ્વિતીયા વિભક્તિ
ધાતુઓમાં | લાગે છે. મૃવગેરે સ્મરણ | જેનું સ્મરણ હોય તેને દ્વિતીયા | जिन, जिनस्य અર્થવાળા ધાતુઓમાં અથવા છઠ્ઠી વિભક્તિ લાગે. મતિ ! ૯. (દેવાદાર હોવું - દેવાદાર વ્યક્તિને પ્રથમા | હરિ: રામાય શાં અર્થમાં) ધાતુમાં.. લેણદાર વ્યક્તિને ચતુર્થી અને તે છે દેવાની વસ્તુને દ્વિતીયા લાગે. દિવાદાર લેણદાર
निष्कान् धारयति ।
અર્થમાં
દેવાની વસ્તુ. ધાતુમાં જેને ગમે જે વ્યક્તિ ખુશ થાય | વીનાથ મો :
તેને ચતુર્થી લાગે. અને | રોવતે | ગમવાના અર્થમાં જે વસ્તુ ગમે તેને પ્રથમા લાગે. ફૅશ્ ધાતુના કર્મને દ્વિતીયા કે ષષ્ઠી प्रसवान् વિભક્તિ લાગે.
प्रसवानाम् ईष्टे । ૧ર, ક્રોધ, દ્રોહ, ઈર્ષા, | કે જેના પર ક્રોધ વગેરે હોય | * શ્રેષ્ઠી ફરીય
અસૂયા આદિ | એને ચતુર્થી વિભક્તિ લાગે. | ધ્યતિ | અર્થવાળા ધાતુઓમાં ઉપસર્ગ સહિત ધાતુ હોય તો | * શ્રેષ્ઠી ફિર
દ્વિતીયા વિભક્તિ લાગે અને સંધ્ધતિ * અજીવ વસ્તુ હોય તો | * શ્રેષ્ઠી કરે સપ્તમી વિભક્તિ લાગે. | #ગૃતિ !
મિત્રો ! આ નિયમો અત્યાવશ્યક છે. ખાસ ગોખશો. તથા પ્રામાય છતિ – આવા વાક્યાનો અર્થ ગામ માટે જાય છે તેવો ન થાય પણ ગામમાં જાય છે? એમ જ થાય. એટલે કે સંસ્કૃતમાં વિભક્તિ બદલાય ગુજરાતીમાં નહીં. સાથે આપણે નવા રૂપો લઈએ :
જિ8 સરલ સંસ્કૃતભ-૧
જજ ૦૪ )
પાઠ-૧૩

Page #89

વિભક્તિ u. la.
द्वि. वि. तृ. वि.
थ. वि.
५. वि.
4. la.
स.वि.
प्र. वि.
द्वि. वि.
u. la.
द्वि. वि.
तृ.वि. थ. वि.
ч. la.
ч. la. स.वि.
प्र. वि.
द्वि. वि.
↑ ↑
तृ. वि. थ. वि.
ч. la.
५. वि.
स.वि.
अदस् - आ [सर्वनाभ] पुस्टिंग
खे. व.
असौ
111
अमुम्
अमुना
अमुष्मै
अमुष्मात्
अमुष्य
अमुष्मिन्
अदः
77
બાકીના રૂપો પુલ્લિંગ અવસ્ પ્રમાણે
(स्त्रीलिंग)
असौ
अमूम्
अमुया
अमुष्यै
अमुष्याः
??
अमुष्याम् एतद् - आ
Pa. a.
अमू
11
एषः
एतम् / एनम् एतेन / एनेन
एतस्मै
एतस्मात्
एतस्य एतस्मिन्
अमूभ्याम्
19
(नपुंसउसिंग )
अमू
17
11
अमुयोः
11
अमू
99
अमूभ्याम्
19
"
अमुयोः
17
[सर्वनाम] पुस्टिंग तौ
एतौ / एनौ
एताभ्याम्
""
11
५.१.
अमी
एतयोः / एनयो:
??
/
अमून्
अमीभिः
अमीभ्यः
"
अमीषाम्
अमीषु
अमूनि
अमूः
91
अमूभिः
अमूभ्यः
11
अमूषाम्
अमूषु
एते
एतान् / एनान् एतैः
एतेभ्यः
11
एतेषाम् एतेषु
है है सरल संस्कृतम् - १४.४.७५.४.४.४.४.४.४.४ पाठ - १३.४.

Page #90

વિભક્તિ ५.वि.
द्वि.वि.
द्वि. व
एतद्
एते
एते / एने
एतद् / एनद् जाडीना ३५ पुल्लिंग एतद् प्रभा ...... एतद् - [सर्वनाभ] स्त्रीलिंग एते
एते / एने
u. la. →
द्वि. वि.
तृ. वि. 21. 19. -
4. la. →
4. 19. →
स.वि.
u. la. → Pa. la.
d. la. →
थ. वि.
u. la.
4. 19. →
स. वि.
संबोधन
u. la.
द्वि. वि.
तृ.वि.
थ. वि.
एतद् - [सर्वनाभ] नपुंसकलिंग
खे.q.
५. वि.
4. la.
स. वि.
संबोधन
एषा
एताम् / एनाम्
एतया / एनया एतस्यै
एतस्याः
""
एतस्याम्
एतयोः / एनयो:
""
""
/
सर्व - षषां [सर्वनाम] पुस्टिंग
सर्वः
सर्वो
सर्वम
सर्वेण
सर्वस्मै
सर्वस्मात्
सर्वस्य
एताभ्याम्
""
""
सर्वाम्
सर्वया
सर्वस्यै
सर्वस्याः
""
"",
सर्वाभ्याम्
""
""
सर्वयोः
""
सर्वस्मिन् हे सर्व !
सर्वो ! सर्व = षधां [सर्वनाम] स्त्रीलिंग
सर्वा
स
""
सर्वाभ्याम्
3"
""
सर्वयोः
सर्वस्याम् हे सर्वे ! है। सरस संस्कृतम् - १ 32.85 8.2.
हे सर्वे !
""
.q.
एतानि
एतानि / एनानि
एता:
एता: / एनाः एताभिः
एताभ्यः
""
एतासाम्
एतासु
सर्वे
सर्वान्
सर्वैः
सर्वेभ्यः
""
सर्वेषाम् सर्वेषु हे सर्वे !
सर्वाः
""
सर्वाभिः
सर्वाभ्यः
19
सर्वासाम् सर्वासु
हे सर्वाः !
N.V.2415- १३.४.४

Page #91

સર્વ – [સર્વનામ) નપુંસકલિંગ પ.વિ. - સર્વમ્ સર્વે
सर्वाणि દ્વિ.વિ. - ”
બાકીના રૂપો પુલિંગ સર્વ પ્રમાણે.....
આ સર્વના રૂપો ઘણા જરૂરી છે. આના રૂપો પ્રમાણે જ બાકીના અન્ય, ૩મય વગેરે સર્વનામના રૂપો સમજી લેવા. ફક્ત “અન્યના નપુંસકલિંગ રૂપમાં પ્રથમા | દ્વિતીયા એકવચન “કન્ય થાય.
-- ધાતુઓ * > ગણ – ૧ – પરસ્મપદ :- |) ગણ – ૪ – આત્મને પદ :પ્ર + વ્રન્ = દીક્ષા લેવી
એવ + મ = અવજ્ઞા કરવી [To renounce]
[To disregard] આ + ૬ = ચઢવું [To climb]
| વિક્ = વિદ્યમાન હોવું થવું [To be] પ્રતિ + વ = બદલામાં આપવું
» ગણ – ૬ – આત્મને પદ :[To exchange] fધ + = ઊભા રહેવું, ઉપર
નન્ન = લજ્જા પામવી, શરમાવું augi [To stand]
[To be ashamed] > ગણ – ૪ – પરઐપદ - | > ગણ – ૧૦ - આત્મપદ :મનું + રૂદ્ = શોધવું [To find | તન્ = સંભાળવું [To take care] ગણ – ૬ – પરસ્મપદ :
> ગણ – ૬ – ઉભયપદ :વિ + નિદ્ = લખવું,
નિમ્ + વિશ = દેખાડવું, ચિત્ર દોરવું [To write / draw]
નિર્દેશ કરવો [To demonstrate] > ગણ – ૧ – આત્મને પદ :
> ગણ – ૧૦ – ઉભયપદ :7 = ઓળંગવું, આજ્ઞા તોડવી [To cross / violate]
પૂરું = પૂરવું, ભરવું [To fill] સ્વર્યુ = સ્પર્ધા કરવી [To compete]
પ્ર + અર્થ = પ્રાર્થના કરવી, મુન્ (મો) = ખુશ થવું | માંગવું [To pray]. [To be happy]
છં = દેવાદાર હોવું [To ove] સરલ સંસ્કૃતમ-૧ હજ00 જીજાજીપાઠ-૧૩

Page #92

ૐ તત્સમ શબ્દો ઞ કારાન્ત પુલ્લિંગ :
દ્વેષ - ક્રોધ, ગુસ્સો [Anger] સંસાર = સંસા૨, ભવ [World] સ્ત્રીલિંગ :
-
યાત્રા = જાત્રા [Pilgrimage] નપુંસકલિંગ :
મોનન = આહાર
પુછ્ય = પુણ્ય, પુણ્યકર્મ
[Food/ Meal]
मरण
–
મરણ [Death] નૂતન શબ્દો છે.
ઞ કારાન્ત પુલ્લિંગ ઃરોષ – દોષ, કર્મ [Sin] રૌદ્ર = ભયંકર [Horrible]
=
[Good deed]
શબ્દો
સ્વપ્નન = સગાવહાલા [Relatives]
રૂ કારાન્ત પુલ્લિંગ :જ્ઞાતિ = સમાજ [Society] નતથિ = સમુદ્ર [Sea] - નપુંસકલિંગ :સ્તોજ = થોડું [Little], હ્રષ્ટ = સંકટ, પીડા [Trouble]
=
થા = વાર્તા [Story]
–
☛ વિશેષણ :
તાદૃશ = આવું [Of this kind] ત્વદ્રીય = તારું [Yours]
મદ્રીય = મારું [Mine]
તવીય = તેનું [Theirs] સર્વનામ :
અન્ય = બીજું, જુદું, ભિન્ન [Different]
સમય = બે, બન્ને [Both] સર્વ = બધાં [Everyone]
પારિભાષિક શબ્દો
અ કારાન્ત પુલ્લિંગ :
બિનાલય = દેરાસર
ભવ્ય = ભવ્ય, જે જીવ
મોક્ષમાં જવાનો હોય તે
अभव्य
અભવ્ય,
જે જીવ મોક્ષમાં જવાનો ન હોય તે.
=
નપુંસકલિંગ :વ્હેવતજ્ઞાન = કેવલજ્ઞાન,
સમસ્ત ત્રણ જગતનું જ્ઞાન,
જાણકારી
સાર = સારભૂત [Essence]
સ્ત્રીલિંગ :
-
સ્ત્રીલિંગ :
દીક્ષા = દીક્ષા, પાંચ મહાનિયમનો કાયમ
માટે સ્વીકાર
ભવિતવ્યતા = નિયતિ [Destiny] જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨.૨૪ ૮ ૪.૪.૪.જી.જી..૪પાઠ- ૧૩:૪.૨

Page #93

-नाम - अ असन्त पुल्लिंग:-- इरान्त पुल्लिंग :राजगृह = २।४]डी नगरी रथनेमि = २थनेमि मुनि शत्रुजय = शत्रु४य महातीर्थ - अव्यय :गिरनार = गिरन॥२ महातीर्थ प्रत्यहं = रो४ [Everyday]
(1) संस्कृत, गु४२राती sशे :1. दोषा अस्मभ्यं केवलज्ञानं धारयन्ति । 2. एषाः सर्वा अपि स्थूलिभद्रस्य सौदर्या दीक्षाया अनन्तरं संसारस्य
न स्मरन्ति । ततश्च सुखं विन्दन्ते । __ यथा मयूराय मेघो रोचते तथा यदि जिना अस्मभ्यं रोचन्ते तर्हि
वयं मोक्ष विन्दामहे । 4. एते सर्वेऽपि यात्रायै गिरनारं गच्छन्ति । वयमपि गिरनारमेवेष्यामः 5. धर्मो भव्यायैव रोचते, न सर्वेभ्यः ।।
हे रथनेमे ! त्वां शंसाम्यहं यदुत यदि त्वमेतन्न कस्मा अपि कथयसि तद्यपि जिन एतत्सर्वं बोधत्येव । नेमिस्तीर्थङ्करो गिरनारायारोहति, तत्र प्रव्रजति, तत्रैव च केवलज्ञानं लभते । स्वजना ज्ञातयो वाऽपि न मरणस्यानन्तरं कस्याऽपि स्मरन्ति । अत एतादृशं संसारं ये सम्यग् त्यजन्ति ते भव्याः प्राज्ञाश्च ।
दुःखैः कष्टैश्च रौद्रोऽयं संसार:, नाऽस्ति संसारे किमपि सारं । (2) गु४२।तीन संस्कृत शे :1. આ હોંશિયાર લોકો રોજ દેરાસર જાય છે.
મહાવીર તીર્થંકર રાજગૃહીનગરમાં જાય છે અને બધાં લોકોને ઉપદેશ सापेछ. ભરત રાજા રોજ બધાં શ્રાવકોને ભોજન આપે છે.
મોક્ષ અમને ગમે છે. અમે મોક્ષની સ્પૃહા કરીએ છીએ. 5. મુનિઓ બધાંને સંપ્રતિરાજાની કથાને કહે છે. 33 स संस्कृतम्-१.3.3.30D8.3.3.3.3.3.8418-१3.88

Page #94

6. શત્રુંજય પર્વત ઉપર અમે ચઢીએ છીએ. જે શત્રુંજય પર્વત ઉપર ચઢે અથવા
તેને જુએ તે ભવ્ય છે. --- - ભવિતવ્યતા થોડાંક જ ધર્મના બદલામાં ઘણું બધું પુણ્ય આપે છે. શાલિભદ્રની જેમ અને ધન્નાની જેમ મુનિઓને જે ભોજન આપે છે તે ઘણું
બધું સુખ મેળવે છે. છે. જે બીજા કોઈના પણ ઉપર ગુસ્સો નથી કરતા, પણ પોતાના દોષો ઉપર
ગુસ્સે થાય છે તે મોક્ષને મેળવે છે. (3) (A) અધૂરી માહિતી પૂરો :નં. ગુજરાતી | સંસ્કૃત ગણ પદ | પુરુષ એક દ્વિવચન બહુવચન
અર્થ ૧ ચઢવું | | \| | ૩ | ૨ ચિત્ર દોરવું
સંભાળવું ૪ વિદ્યમાન હોવું
આત્મને
ધાતુ |
|
[
],
વચન
- Tw To
પદ
૩
પ અવજ્ઞા કરવી (B) નં. ગુજરાતી
સંસ્કૃત લિંગ વિભક્તિ | એક દ્વિવચન બહુવચન
અર્થ
શબ્દ
વચન
૧ સગાવહાલાં
૨ જાત્રા
૩ પુણ્યકર્મ ૪ બે પ થોડું (4) ખોટું હોય તો વિભક્તિ સુધારો :1.વાય નચ્છતિ - ............... 2. પર્વતે ધતિષ્ઠામ:-.......... 3. સંસારને પૃદયતિ યતિઃ -. 4.નિન: સર્વાચ્છતિ - ..... 5. લગ્નતિઃ રોષ વુતિ -.... જીજી સરલ સંસ્કૃતમ-૧ છછ ૯૦) પાઠ-૧૩જીક

Page #95

(5)
રૂપ બનાવો :
1. શિરનાર – ૪/૩ -
3. જ્ઞાતિ - ૬/૧ -
5. ભવિતવ્યતા – ૩/૧
(6)
રૂપ પૂરો
1.
.....
उभयं
उभयस्मै
:
उभयाभ्याम्
.....
उभययोः
उभये
उभयस्मिन्
(7) rssi rìsì :
A
1. તમે બે બદલામાં આપો છો.
2. અમે બધાં ચિત્ર દોરીએ છીએ.
3. તે થાય છે.
4. બીજાઓ માટે
5. ભયંકર હોવાથી
6. બે ચોરોથી
7. કૂવામાં
8. હે આગેવાનો !
9. ઠંડકને લીધે
સમયેમ્સ: 3. પ્રાયે
હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ જી.જી
=
B
= અન્ય
=
=
=
=
=
2.
4.
=
2. નિવિશે
=
સમવ્ય – ૮૦૨ -
भोजन
૨૦૨ -
तस्कर
प्रति+दा
शीतलता
विद्
૦૦૦
कूप
नायक
वि+लिख्
रौद्र
....
प्रार्थयन्ते
C
તૃતીય પુરુષ, એકવચન અપાદાન, એકવચન - સંબોધન, બહુવચન
-
-
પ્રથમ પુરુષ, બહુવચન સંપ્રદાન, બહુવચન
– દ્વિતીયપુરુષ, દ્વિવચન
અધિકરણ, એકવચન દ્વિવચન
કરણ,
અપાદાન, એકવચન
EEEEEEØપાઠ-૧૩ ૪૪

Page #96

પાઠ - ૧૪
ઉપપદ વિભક્તિ – [Part-II] આગલા પાઠમાં ઉપપદ વિભક્તિના નિયમોનો ૧લો ભાગ જોયો. આ પાઠમાં બીજો ભાગ જોઈએ:
ક્રમ ધાતુના ક્યાં અર્થના || કઈ વિભક્તિ? | ઉદાહરણ
પદના યોગમાં વિના અવ્યયના બીજી, ત્રીજી અથવા પંચમી | ધર્મ, ધર્મે, ધર્મા
યોગમાં. વિભક્તિ લાગે. વિના ન મોક્ષ: I ૨. | ઋતે (વિના)ના | દ્વિતીયા અથવા પંચમી पुण्य, पुण्यात् યોગમાં
વિભક્તિ લાગે. ऋते न जीवितम् । ૩. ઉત્ત, વિ, ઋત, તેનાથી સર્યું એવા અર્થમાં | મત્ત હિંસ |
મૃતમ્ વગેરે વપરાયા હોય ત્યારે જેનાથી સી किं प्रमादेन ।
અવ્યયો હોય તેને તૃતીયાવિભક્તિ લાગે. શ્રd wોધેના ૪ શરીરના અવયવમાં શરીરની ખોડ બતાવતા | પાન ઉન્નઃ !
અવયવને તૃતીયા વિભક્તિ લાગે. નેત્ર ખ: I સદ, સT, | જેની સાથે હોય તે વ્યક્તિને | વીત: વન સદ્દ સીમ્, મા | તૃતીયા વિભક્તિ લાગે. गच्छति ।
અર્થમાં fધ૬, અન્તરી | જેના પર ધિક્કાર આદિ હોય | fધ ! નાત્મન્ વગેર અવ્યયના | તેને દ્વિતીયા વિભક્તિ લાગે. | વીત્તો નનમન્તરીન યોગમાં
Tચ્છતિ ! તુલ્ય, સાવૃશ્ય | જેના તુલ્ય / સદેશ હોય તેને | નનન, નસ્ય વગેરે સમાનાર્થક - તૃતીયા કે ષષ્ઠી લાગે. | સશ:, તુલ્ય: પુત્ર: |
શબ્દોના યોગમાં.. જજ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ જજ દરોજ પાઠ૧૪

Page #97

८
નમઃ અવ્યયના
યોગમાં...
૯ | સ્વસ્તિ, સ્વધા,
भद्रं, स्वाहा
અવ્યયના યોગમાં
૧૧ ઉત્પત્તિ અર્થમાં...
૧૦ હિતના યોગમાં... | જેનું હિત ઈચ્છીએ એને ચતુર્થી
વિભક્તિ લાગે.
૧૨ પૃથ, નાના, મિન્ન,અન્ય વગેરેના
યોગમાં
૧૩૭મી, મય વગેરે
ભયવાચક અર્થમાં..
૧૪ શ્રેષ્ઠ, પ્રધાન,
પ્રથમ વગેરે
અર્થમાં...
જેને નમસ્કાર હોય એને
ચતુર્થી વિભક્તિ લાગે.
જેનું કલ્યાણ વગે૨ે ઈચ્છીએ
તેને ચતુર્થી વિભક્તિ લાગે.
૧૫ સ્નેહ, विश्वास
જ્યાંથી ઉત્પત્તિ થઈ હોય તેને
પંચમી વિભક્તિ લાગે.
જેનાથી ભિન્ન હોય તેને
પંચમી વિભક્તિ લાગે.
જેનાથી ભય હોય તેને
પંચમી વિભક્તિ લાગે.
જેઓમાં શ્રેષ્ઠ, પ્રધાન વગેરે
હોય એને ષષ્ઠી કે સપ્તમી લાગે.
આને નિર્ધા૨ણષષ્ઠી/સપ્તમી વિભક્તિ કહેવાય છે.
नमस्तुभ्यम् । जिनाय नमः ।
જેના પર સ્નેહ આદિ હોય
વગેરે અર્થમાં... તેને સપ્તમી વિભક્તિ લાગે.
स्वस्ति संघाय ।
अग्नये स्वाहा।
गुरुः शिष्याय हितं इच्छति ।
पंकाद् जायते
इति पंकजम् ।
ઘટાદ્ અન્ય: પટ: I તરો: પુષ્પ પતતિ ।
चौराद् भयं वर्तते ।
व्याघ्राद् भयम् ।
रौति ।
जनकस्य पुत्रे अतीव
થોડાં રૂપો પણ જોઈએ :– અત્યાર સુધીમાં
स्नेह वर्तते । આપણે અ કારાન્ત
પુલ્લિંગ / અ કારાન્ત નપુંસકલિંગ / આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ/રૂ કારાન્ત પુલ્લિંગ તથા સર્વનામના રૂપો જોયાં આ વખતે - હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૯૪૨૯૮૩
૩૨૨૨૪૫ાઠ-૧૪૨૨
जिन: नराणां, नरेषु શ્રેષ્ઠઃ ।

Page #98

वि..
"
c
मतिम्
"
वारि - पा९l [इ सरान्त - नपुंसयिंग]
मे. १. __ . दि. १. 4.. ५. वि.. वारि वारिणी वारीणि दिव
वारिणा वारिभ्याम् वारिभिः वारिणे
वारिभ्यः ५. वि..
वारिणः ५. वि.,
वारिणोः वारीणाम् स. वि.. वारिणि
वारिषु संबोधन- हे वारि ! वारे ! हे वारिणी ! हे वारीणि !
मति - बुध्यि [इ रान्त - स्त्रीलिंग]
मे. प. दि. १. 4.. ५. वि.. मतिः
मती
मतयः
मती: तृ. वि. + मत्या मतिभ्याम् मतिभिः मतये / मत्यै
मतिभ्यः ५. वि.. मतेः / मत्याः ५. वि. +
मत्योः
मतीनाम् स. वि., मत्याम् / मतौ
मतिषु संबोधन- हे मति ! मते ! हे मती ! हे मतयः !
नदी- नह ईरान्त - स्त्रीलिंगा
मे. १. दि. १. ५.१. ५. वि.. नदी
नद्यौ
नद्यः दि. वि.. नदीम् नद्या
नदीभ्याम् नदीभिः . वि. - नद्यै
नदीभ्यः पं. वि.. नद्याः प. वि..
नदीनाम् स. वि.. नद्याम् संबोधन- नदि! नद्यौ ! नद्यः ! SS सस संस्कृतम्-१.3.3.3 .3.3.3.3.3.3.3.416- १४.3.3
नदी:
नद्योः
नदीषु

Page #99

७.१.
वि.. वि..
गुरु - १२० [उ अशन्त - एल्विंग] मे. . दि. १.
गुरवः
गुरून् गुरुणा गुरुभ्याम् गुरुभिः गुरवे
गुरुभ्यः गुरोः
- गुर्वोः गुरूणाम्
गुरुम्
2. वि. + ५. वि. . ५. वि. + स. वि.. संबोधन
गुरौ
गुरुषु
हे गुरो ! मधु - भ५ [उ मे. . मधु
हे गुरू ! हे गुरवः ! रान्त नपुंसलिंग] दि. १. मधुनी
मधूनि
१.१.
५. वि.
"
"
मधुना मधुभ्याम् मधुभिः 2. वि. + मधुने
मधुभ्यः वि. + मधुनः प. वि. +
मधुनोः
मधूनाम् स. वि. + मधुनि
मधुषु संबोधन हे मधु ! मधो ! हे मधुनी ! हे मधूनि !
धेनु - 04 [उ रान्त स्त्रीलिंग] से.प. द्वि. १.
.. ५. वि..
धेनुः
धेनू वि. वि.. धेनुम् तृ. वि. + धेन्वा धेनुभ्याम् धेनुभिः ५. वि. + धेनवे | धेन्वै
धेनुभ्यः ५. वि. + धेनोः / धेन्वाः प. वि. + "/" धेन्वोः धेनूनाम् स. वि.. धेनौ / धेन्वाम " संशोधन हे धेनो ! हे धेनू ! हे धेनवः ! 3.8 सरल संस्कृतम्-१ १.४४ ४..3.3.3.8418-१४.४४
धेनवः
धेनूः
+ ++ + + +

Page #100

- ધાતુઓ - ગણ – ૧ – પરસ્મ પદ - |- ગણ – ૧ – આત્મને પદ :સન્ + મન્ = સંભવ હોવો, | (ડ) = ઊડવું [Tolly]. ઉત્પન્ન થવું [To arise]
ગણ - ૬ - આત્મને પદ :વાચ્છુ = ઈચ્છવું, વાંછવું [To desirell'વન્ = ડરવું [To be scared].
ગણ - ૪ - પરસ્મપદ - | ગણ – ૪ – આત્મપદ :ત્ર = ત્રાસ પામવું [To fear].
યુન = યોગ્ય હોવું [To be proper]
| ગણ - ૧૦ - ઉભયપદ :ગણ - ૬ - પરસ્મપદ :
કમ્ = પ્રસિદ્ધ કરવું [To disclose] નિસ્ + = ખસેડવું, દૂર કરવું [To remove].
– શબ્દોમ
જ તત્સમ શબ્દો
હું કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ - અ કારાન્ત પુલિંગ :- પૃથ્વી = પૃથ્વી [Earth] વૌર = ચોર [Thief].
નવી = નદી [River] અગ્નિ = આગ [Fire].
વિશેષણ :સ્નેહ = લાગણી [Affection]. | તુન્ય = સમાન [Similar]. વિનય = ભક્તિ [Respect].
મન = એક [Identical) વિશ્વાસ = ભરોસો [Trust] શ્રેષ્ઠ = સર્વોત્તમ [Excellent] પુરુષાર્થ પ્રયત્ન [Effort]
નૂતન શબ્દો છે તીર્થ = યાત્રાધામ [Holy place] | + અ કારાન્ત પુલિંગ :શિષ્ય = ચેલો [Disciple]. પટ = કપડું [Cloth] દ્વાર = દરવાજો [Door]
પફ = કાદવ [Mud. - ૪ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :- | પર્ફન = કમળ [Lotus] (પુ. નપું.) શરીર = શરીર [Body]
પાવું = પગ [Leg] પુષ્પ = ફૂલ [Flower].
ઉન્ન = લંગડો [Lame] મત = કમળ [Lotus]
નર્જ = પિતા [Father]. - ૩ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :- વિપ્ર૬ = લડાઈ [War]. મૃતિ = યાદદાસ્ત [Memory]
વ્યાધ = વાઘ [Tiger]. સૃદ્ધિ = ઐશ્વર્ય [Prosperity] ' 'નામ = મૂર્ખ, ઠગ [Rogue] જ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ હજ૮૬)અજાજશપાઠ-૧૪૪૪

Page #101

काण = tो [One eyed] ! जाति = ति, वंश [Caste] सदृश = तुल्य, समान [Similar] |+ ई शन्त स्त्रीलिंग :कीटक = 8130 [Worm]
रजनी = रात्रि [Night] + उ रान्त पुल्लिंग :
+ उ शन्त सीलिंग :तरु = वृक्ष, 03 [Tree]
धेनु = Pun [Cow] गुरु = गुरु [Preceptor] शिशु = Gums [Child]
- अव्ययो :सूनु = हीरो, पुत्र [Son]
स्वधा / स्वाहा = यहिमा ल्याए। + अ असन्त नपुंसलिंग :- | सूय: श०६ जीवित = 9वन, प्रा५५ [Life] भद्र = मुख्या । [Welfare] साफल्य = स तत [Success] | पथक = ४६-४६ [Different] + इरान्त नपुंसलिंग :
नाना = भने [Various] वारि = पा [Water]
अतीव = अत्यन्त [Extreme] + उरान्त नपुंसलिंग:
જ પારિભાષિક શબ્દો જ मधु = भ५ [Honey] अश्रु = मासु [Tears]
- अ असन्त पुल्लिंग :+ इरान्त स्त्रीलिंग :- संघ = साधु, साध्वी, श्राव, श्राविमति = बुद्धि [Sense]
આ ચારનો સમુદાય
का व्याय (1) संस्कृत, गुराती रो :1. यथा रजन्यां चन्द्रः तारकाणां श्रेष्ठश्शोभते तथैव पृथ्व्यां नराणां
श्रेष्ठो जिनो महावीरश्शोभते । 2. गुरोविनयेन विना मोक्षः नैव विद्यते ।
पतन्ति यथा तरो: पुष्पाणि, पतन्ति तथा तस्य नेत्राभ्यामश्रूणि । पृथ्व्यां सूर्याद्विना प्रकाशो नाऽऽगच्छति ।
पुरुषार्थमृते साफल्यं कुतः? 6. न हि दयाया ऋते धर्मस्सम्भवति । 7. अलं अभव्यानामुपदेशस्य दानेन ! यतस्ते न किमपि
सम्यगाचरन्ति । 8. 'शिशुर्जनकेन साकमेवेष्यति, न तु जनकमन्तरा यतो . शिशोर्जनकेऽतीव स्नेहो विद्यते ।ARE ARE संस्कृतम्-११४४ CODRESSET... ' ४.३.४
लं.io
.

Page #102

9. गुरुः सदा शिष्याय हितमेव वाञ्छत्यतो गुरोर्विनयेन शीघ्रं मोक्षं विन्दन्ते शिष्याः, ततश्च गुणेषु श्रेष्ठो विनयः । (2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો :આદિનાથ ભગવાનને નમસ્કાર હો. આખા વિશ્વનું કલ્યાણ થાઓ.
કાદવમાંથી કીડા પણ ઉત્પન્ન થાય છે. પણ લોકો કમળને જ ‘પંકજ' કહે છે. નહીં કે કીડાને.
સાધુઓને ચો૨થી, વાઘથી કે સંકટોથી ભય નથી પણ દોષોથી ભય છે. આંખે કાણો કે પગે ખોડો માણસ પણ જો ભવ્ય હોય તો મોક્ષને મેળવે છે પણ અભવ્ય ક્યારે ય મોક્ષને નથી મેળવતો.
કુલમાં જેમ આદિનાથ ભગવાનનું કુલ શ્રેષ્ઠ છે, ફૂલોમાં જેમ કમળ શ્રેષ્ઠ છે તેમ તીર્થોમાં શત્રુંજય શ્રેષ્ઠ છે. શત્રુંજયની સમાન કોઈ પણ તીર્થ પૃથ્વી ઉપર નથી.
E;
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
રાજાના દીકરાને રાજામાં જેવો વિશ્વાસ નથી, તેવો વિશ્વાસ શિષ્યને ગુરુમાં છે.
શિષ્ય ગુરુ ક૨તા શરીરથી જુદો છે પણ ઈચ્છાથી તો તે ગુરુથી અભિન્ન જ છે.
જે ઈચ્છા ગુરુની તે જ ઈચ્છા જે શિષ્યની હોય, તે શિષ્ય બધાં શિષ્યોમાં શ્રેષ્ઠ છે.
(3) ખૂટતી વિગત પૂરો ઃ
નં. અર્થ
ધાતુ
૧ |વાંછવું
૨ ઊડવું
|૩ |ડરવું
૪ |પ્રસિદ્ધ કરવું ૫ યોગ્ય હોવું ૬ |દૂર કરવું
૭ |ત્રાસ પામવું ૮ |સંભવિત હોવું ૯ |વખાણવું
જજ સરલ સંસ્કૃતમ્ ૧ ૨૨૪૮૮૨OTTEEપાઠ-૧૪૪૨
ગણ | પદ પુરુષ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન
૨
૩
૧
૨
૩ ૧
)
૨
૧

Page #103

(4) સંધિ કરો :–
1.
2.
3.
4.
5.
ઘટાત્ + અન્ય: पङ्कात् + जायते
અપિ + કૃતિ + અર્થ:
महावीरः + तत्र
वाक् + सु
=
(5)
અધૂરી વિગત પૂરો ઃ
નં. તૃતીય પુરુષ એ.વ.મૂળધાતુ પદ ગણ પુરુષ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન
१ आशंसते
૧
૨
२ अनुरुध्यते ૩ |નિપૂવયતે ४ प्रव्रजति
૩
૨
५. परिणयति
૩
६ अपनयति
૧
७ अवतरति
૩
૮ |નિર્નતિ
૨
८ मन्यते
૧
(6)[A]
નં. નામ
૧ બાળક
ખૂટતી વિગત પૂરો :
મૂળશબ્દ વિભક્તિ લિંગ નામ | એકવચન દ્વિવચન બહુવચન
૧
८
€
૫
૩
૨ પુત્ર |૩ /સર્વોત્તમ
|૪ |સરખું |૫ |કીડા
૬ કાણો
૭ મૂર્ખ
८ કમળ
૨૯ કપડું
૪૪ સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૪૪૯૮૯ ૪EEEEEEપાઠ-૧ ૪.૨ ૪
-
૪
૭
દ

Page #104

ન. શબ્દ
સાદો અર્થ વિભક્તિ લિંગ વિભક્તિનુંએકવચન દ્વિવચન બહુવચન
नाम
वणा पाणि पाठशाला समराङ्गण मूक रथ्या
. co w ta n n.
७ हर्म्य
in
लाङ्गूल & |वैयात्य (7) निम्नोत. + धातु बनेनो 6पयो विमति | प्रत्यय
વગેરે ઉમેરી વાક્ય બનાવો :El.d. :- आराधना यति लभ् (धातु) मोक्ष न विना
यति: आराधनया विना मोक्षं न लभते । 1. अन्य गुरु इच्छा इच्छा यद् युज् (धातु) शिष्य शिष्य तद् न । •2. महावीर उपदेश भव्य रुच् (धातु) 3. साफल्य विद् (धातु) पुरुषार्थ जनक । 4. अस् (धातु) शिष्य गुरु सदृश सूनु । 5. तीर्थ शिशु वर्त (धातु) जनक ।
000
3.8 स
संस्कृतम्-१8.8.
3
0DS.3.3.3.3.3.3416-१४४४

Page #105

પાઠ - ૧૫
કર્મણિ પ્રયોગ મિત્રો! આપણે પહેલા વાત કરી ગયા તે મુજબ સંસ્કૃતમાં ત્રણ પ્રયોગ છે. ૧) કર્તરિ પ્રયોગ ૨) કર્મણિ પ્રયોગ ૩) ભાવે પ્રયોગ.
કર્તિરિ પ્રયોગ થોડો જોઈ ગયાં. આ પાઠમા કર્મણિ પ્રયોગ જોઈશું. - કર્તરિ પ્રયોગ કરતાં કર્મણિ પ્રયોગ બહુ સરળ છે જુઓ :કર્તરિ પ્રયોગ
કર્મણિ પ્રયોગ ૧૦ ગણના જુદા-જુદા પ્રત્યયો | ૧) | માત્ર “એ જ પ્રત્યય. ધાતુના આદેશને પ્રત્યય લાગી રૂ૫ [૨) | મૂળધાતુ ઉપરથી જ રૂપ બને
બને ૩) | પરમૈપદ + આત્મપદ = બે પદ | ૩) બધાં આત્મપદ જ ! દા.ત. કર્તરિ વાક્ય - હું ચાલું છું – અ૬ છામિ |
કર્મણિ વાક્ય – મારા દ્વારા ચલાય છે – મા નાખ્યતે | ચાલો ! ત્યારે સંસ્કૃતના એક નવા સીમાચિહનને પાર કરીએ -
* કર્મણિ પ્રયોગ : જે વાક્ય પ્રયોગ કર્મને મુખ્ય કરે તે કર્મણિપયોગ. આ પ્રયોગમાં કર્મ પ્રથમામાં હોય અને ક્રિયાપદ કર્મને અનુસરે એટલે કે કર્મના વચનાદિ ક્રિયાપદને લાગે અને કર્તાને તૃતીયા લાગે.
દા.ત.) નનૈઃ ટિ: ડૂતે = લોકો વડે ઘડો જોવાય છે. * મૂળ ધાતુ + 2 + આત્મપદના પ્રત્યયો - કર્મણિરૂપ.
દા.ત. ) અન્ + 4 + 7 = રાખ્યતે | કર્મણિ પ્રયોગમાં લાગતો ' પ્રત્યય અવિકારક છે. પરન્તુ દસમા ગણના
ધાતુમાં ગુણ | વૃદ્ધિ થાય છે. * દા.ત. * વુન્ + ચોર્યત | પરન્તુ વધુ ૧ વૃધ્યતે | જ સરલ સંસ્કૃતમ-
૧ ૪૯૧ છછછછછછ પાઠ-૧૫૪૪

Page #106

ધાતુના અંતે હૃસ્વ રૂં, ૩ હોય તો દીર્ઘ થાય છે.
દા.ત. * નુ 1 નૂયતે -- * નિ નીયતે | - ધાતુના અંતે હ્રસ્વ ઋ હોય તો તેનો રિ થાય છે.
દા.ત. * કૃ - પ્રિયતે | * $ + યિતે ૪. સંયુક્ત વ્યંજન પછી હૃસ્વ ઋ આવે ત્યારે ગર્ થાય છે.
દા.ત. * મૃ મર્યતે | ૫. 22, ના ધાતુના નો પણ અર્ થાય છે.
દા.ત. * અર્થતે . * ની નામાર્યતે | ધાતુના અંતે દીર્ઘ ૐ હોય તો શું થાય છે. દા.ત. * - નતે . * ત - તીર્યતે | પરંતુ જો દીર્ઘ 2 ઓક્ય વ્યંજન કે પછી હોય તો કમ્ થાય છે.
દા.ત. * ૧૨ પૂર્વ I * ૧૨ વૂર્યતે | ૮. ડા, ધ (અંગવાળા), સ્થા, નૈ, પ (fપવ) સો, હું (ત્રીજો ગણપરમૈપદ) આટલા ધાતુઓમાં કર્મણિમાં અંત્ય સ્વરનો દીર્ઘ છું થાય છે.
દા.ત. * રીતે . * Dીયતે | * પીયતે | ૯. અબ્દુ, , મગ્ન, રન્ન, લગ્ન, સ્વગ્ન, વંશ, વ્ર, પ્રશ,
વ્ર, ગ્રન્થ, વધુ, મન્થતમ્, રૂ, ન્યૂ, તૃઢું આ ૧૮ ધાતુઓમાં અનુનાસિકનો લોપ થાય છે.
દા.ત. * મન્ - અને . * અન્ન - ૩ તે ! ૧૦. વર્, વન, વ, વદ્દ, વ, વ, વે, થે, , શ્વિ, વ, સ્વ,
થા, વ્ય, છછું, વૃક્વ, બ્રહ્ન, પ્ર૬, વ્યધુ આ ૧૯ ધાતુઓમાં સંપ્રસારણ થાય છે. * * * સંપ્રસારણ એટલે ? વૃત * * *
વૃત્ એટલે? હૃસ્વસ્વર સહિતના ,, , નો અનુક્રમે રૂ, ૩, ૪ થાય
છે. દીર્ધસ્વર સહિતના , , જૂનો અનુક્રમે દીર્ઘ રૂં, 5, 2 થાય. * જોડાક્ષર પછી દીર્ઘ / હૃસ્વ સ્વર સહિતના ચું, ,નો દીર્ઘ રૂં, ૩, ૪ થાય. જીજી સરલ સંસ્કૃતમ-૧ અજી ૯૨ જીજાજી જાપાઠ-૧૫૪

Page #107

18२ ५छी अ सहितना य, व, रनो हस्व इ, उ, ऋ थाय. El.d. : स्वप् + सुप्यते Er.d. * वच् + य + ते = उच् + य + ते = उच्यते ।
* यज् + य + ते = इज् + य + ते = इज्यते । * प्रच्छ् + य + ते = प् + ऋ + च्छ् + य + ते = पृच्छ्य ते । * वे + य + ते - वे = ऊ .:. ऊ + य + ते = ऊयते ।
श्वि + य + ते = वे = ऊ + य + ते = शूयते । ૧૧. કર્તરિથી કર્મણિ કરવું હોય ત્યારે કર્તાને તૃતીયા વિભક્તિ લાગે અને કર્મને
પ્રથમા વિભક્તિ લાગે. તેમજ ક્રિયાપદ કર્મને અનુસરે.
El.d. * वयं शालां गच्छामः = अस्माभिः शाला गम्यते । ૧૨. કર્મણિથી કર્તરિ કરવું હોય ત્યારે કર્તાને પ્રથમ, કર્મને દ્વિતીયા અને ક્રિયાપદ
કર્તાને અનુસરે. Eu.d. * अस्माभिः जिनेश्वरः पूज्यते = वयं जिनेश्वरं पूजयामः ।
આ નિયમો ખૂબ કામના છે. કેટલાંક ધાતુઓ બીજી બુકના છે માટે, અત્યારે તે ધાતુઓના અર્થની સમજ ન પડે તો પણ ગોખશો જેથી બીજી બુકમાં અત્યંત ઉપયોગી બનશે. वधू - वडु, वान स्त्री [ऊ शन्त स्त्रीलिंग . . दि. १.
.. ५. वि. + वधूः
वध्वौ
वध्वः
वधूम्
वधूः
वधूभ्याम्
वधूभिः वधूभ्यः
तृ. वि. → वध्वा 2. वि. + वध्वै
वध्वाः वि. + A. वि. + वध्वाम् संबोधन हे वधु ! 88 सरस संस्कृतम्-१४.४.
वध्वोः
वधूनाम्
वधूषु हे वध्वौ ! हे वध्वः ! 3D8.3.3.3.3.3.3418-१५४४

Page #108

क;
प.प.
कर्तृ - १२नार [ऋ रान्त पुटियं]
भ. प. -- दि. १. १.१. ५. वि., कर्ता
कर्तारौ कर्तारः कर्तारम्
"
कर्तृन्
कर्तृभ्याम् कर्तृभिः ५. वि. कत्रे
कर्तृभ्यः ५. वि.. कर्तः ५. वि. +
कों: कर्तृणाम् स. वि. + कर्तरि
कर्तृषु संबोधन- हे कर्तः ! हे कर्तारौ ! हे कर्तारः ! पितृ - पिता [
ऋरान्त पुल्लिंग] भ.प.
दि. १. ५. वि. + पिता
पितरौ पितरः दि. वि. पितरम्
पितृन् d. वि. + पित्रा पितृभ्याम् पितृभिः ५. वि. + पित्रे
पितृभ्यः ५. वि. + पितुः प. वि. →
पित्रोः पितृणाम् स. वि. + पितरि
पितृषु संबोधन- हे पितः ! हे पितरौ ! हे पितरः !
मातृ - माता [ऋ रान्त स्त्रीलिंग] मे. १.
.. ५. वि.. माता
मातरौ मातरः वि. वि.. मातरम्
मातृः मात्रा मातृभ्याम् मातृभिः . वि. + मात्रे
मातृभ्यः ५. वि. + मातुः
मात्रोः मातृणाम् स. वि. मातरि
मातृषु संबोधन- हे मातः ! हे मातरौ ! हे मातरः ! 38 सर संस्कृतम्-१ 3.8.
8 8D.3.3.3.3.3.3.8416-१५.४४
दि. १.
"
वि..
"

Page #109

ગણ – ૧ – પરઐપદ :
અનુ + મૂ = અનુભવવું
[To experience]
->
ગણ ૬ - પરઐપદ :X + fક્ષપ્ = ફેંકવું. [To throw]
ૐ તત્સમ શબ્દો છે ઞ કારાન્ત પુલ્લિંગ :
અથમ = હલકું, દુષ્ટ [Wicked]
પુરુષ = માનવ [Man]
:
૩ કારાન્ત પુલ્લિંગ ઃસાધુ = યતિ [Saint] વિશેષણ :
અયોગ્ય = અયોગ્ય [Unworthy] આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :
-
મુળા = દયા [Kindness] વ્યવસ્થા = વ્યવસ્થા [Arrangement] અ કારાન્ત નપુંસકલિંગ ઃ
f = ફળ [Fruit]
वात्सल्य
અતી = ખોટું [Wrong] * નૂતન શબ્દો
=
વાત્સલ્ય [Affection]
ધાતુઓ
અ કારાન્ત પુલ્લિંગ :
:
શબ્દો
વચ્ = ઠગવું [To cheat]
ગણ ૧૦ – આત્મનેપદ :
ગણ
૧૦ – ઉભયપદ ઃ
-
આ + f = સાંભળવું [To hear]
—
-
सज्जन
સ્વાધ્યાય = ભણવું [Study]
वार्त्ता
सदागम
સાચા શાસ્ત્રો, જિનાગમ
આર્ય = આર્યો, સારી સંસ્કૃતિના પાલકો
→ કારાન્ત પુલ્લિંગ :ã = કર્તા, ક૨ના૨ [Doer]
ૠ
|પિતૃ = પિતા [Father] ભ્રાતૃ = ભાઈ [Brother] અ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :વિત્ત = ધન, પૈસો [Money] અનન્ત = છેડારહિત [Infinite]
આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :
+
=
સારો માણસ [Noble]
=
= વાત [Talk]
૬ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :વુત્તિ = ખરાબ ગતિ [Hell] નિવૃત્તિ = મોક્ષ, સુખ [Liberation] – કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :
ટ્વીન = દુઃખી [Sad]
| વધૂ = વહુ [Daughter-in-law] હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૪૯૫ CCCEX-જીપાઠ-૧૫૪૨

Page #110

श्वश्रू = सासु [Mother-in-law] ऋ अरान्त स्त्रीदिंग :
मातृ = भाता [Mother] ૐ પારિભાષિક શબ્દો
अ अरान्त पुल्लिंग :
जैन = वैन, भिनेश्वर हेवोखे जतावेस
ધર્મ તથા તેને પાળનાર बलदेव = शसा पुरुष, जसहेव
(1) संस्कृतनुं गुभराती रो :
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
* વિશેષ નામ છે अ अरान्त पुल्लिंग :
:
राम = राभ
लक्ष्मण = लक्ष्म
मुनिसुव्रत = भुनिसुव्रत स्वाभी
→ आ अरान्त स्त्रीलिंग :सुभद्रा सुभद्रा सती * अव्ययो :
स्वाय
=
ह्य: = गझले [Yesterday] बहिः = जहार [Outside]
भोजनानि दीनेभ्यः भरतेन नृपतिना दीयन्ते । सदागमेनैव नीयन्ते भव्याः सज्जना निर्वृतिं ।
संसारे ज्ञातये स्वजनाय वा जीवैः कष्टानि सन्ते किन्तु दुःखान्येव जीवैर्लभ्यन्ते, दीक्षायामपि यतिभिः कष्टानि सह्यन्ते किन्तु तैः त्वनन्तमाध्यात्मिकं सुखं लभ्यते ।
जीवै: 'मयाऽन्ये मत्या वञ्च्यन्त' इति मन्यते वस्तुतस्तु तदा पापैर्जीवा एव वञ्च्यन्ते ।
है? सरस संस्कृतम्-१ 2289 22.2.0.2.0.2415- १५४४
सुभद्रा श्वश्वा यथा तथोद्यते तथाऽपि सुभद्रा न श्वश्वै कुप्यति यतस्तया जैनो धर्मः पाल्यते ।
,
संसारे जीवैः पापान्याचर्यन्ते । ततश्च पापैः जीवा दुर्गतौ प्रक्षिप्यते । धिक् पापम् ! धिक् च तं येन पापान्याचर्यन्ते । वित्ताय जीवैरलीकं भाष्यते, दुःखान्यनुभूयन्ते सुखानि परित्यज्यन्ते । ततश्च नरकं गम्यते । धिग्वित्तम् ! वित्ताय यद् यत्संसारे जीवैराचर्यते, यादृशञ्च कष्टं सह्यते तादृशं यदि दीक्षायां निर्वृत्या आचर्यते सह्यते च तर्हि मोक्षः शीघ्रं जीवैर्लभ्यते ।

Page #111

9. मात्रा वात्सल्यं शिशवे दीयते, पित्रा च शिशुः पाल्यतेऽत एव
यैः तौ त्यज्येते ते मूर्खा अधमाश्च । 10. વધૂમ થીયતે, પુરુષેહુદ્યા બાવર્ચત રૂચેવા વ્યવસ્થા,
प्रमदाभिर्गृहाद् बहिर्नैव गम्यते दिनेऽपि, का वार्ता पुनः
रजन्याम् ? (2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો :
સ્વાધ્યાયથી સાધુઓના પાપો નષ્ટ થાય છે, જેમ શત્રુઓ તીર વડે. 2. સાચા શ્રાવકો જિનેશ્વર ભગવાન દ્વારા રક્ષાય છે. 3. સંપતિ રાજા દ્વારા દુષ્ટો દંડાય છે, સજજનો સેવાય છે. 4. જેમ ભોજન વડે શરીર પોષાય છે તેમ વિનય વડે બુદ્ધિ પોષાય છે.
જે જેવા પાપનો કર્તા છે તેના વડે તેવા લો અનુભવાય જ છે.
ભગવાન દેવો દ્વારા પણ વંદાય છે. 7. રામની વાર્તા લોકો દ્વારા સંભળાય છે કે “રામ બલદેવ છે, તેમના વડે
મુનિસુવ્રત તીર્થકર વંદાય છે, તે લક્ષ્મણના ભાઈ છે.' ભગવાનની કરુણાથી પાપી જીવો વડે પણ ધર્મ મેળવાય છે અને મોક્ષે પણ જવાય છે. નદીઓ દ્વારા જેમ સમુદ્રમાં જવાય છે તેમ પોતાનું મન જેના દ્વારા ભગવાનમાં
લઈ જવાય છે તેના દ્વારા ભગવાનની કરુણા મેળવાય છે. 10. ગૌતમ દ્વારા ભગવાન મહાવીરની બધી આજ્ઞા આચરાય છે. (3) ખૂટતી વિગતો પૂરો :- (મદ્ /પુષ્પદ્ /તદ્ ના રૂપો અવશ્ય
લખવા.) કિર્તરિ ગુજરાતી વાકય | કર્મણિ | કર્તરિ | કર્મણિ
ગુજરાતી વાકય સંસ્કૃત વાકય સંસ્કૃત વાકય ૧ દા.ત. અમે બે માંગીએ છીએ. અમારા બે દ્વારા યાવવિદે | આલખ્યાં
મંગાય છે. | કવિ | વાળને ર તે પૂરે છે. ૩ તમે દેખાડો છો. ૪ હું સાંભળું છું. પ તે બે શરમાય છે.
જ સરલ સંસ્કૃત-૧ ૨૪૭૯૦૦૪૪૪૪૪૪પાઠ-૧૫૪૪

Page #112

(4) फूटता विगतो पूरी :* સંસ્કૃત કરિ વાક્ય संस्कृत | गुरात | गुराती
કર્મણિ વાક્ય | કર્તરિ વાકય/કર્મણિ વાકય १ शिक्षते सः २ सेवावहे आवां 3 त्वं गणयसे ४ ते अपनयन्ति ५ वयं परिणयामः (5) पूरता वितो पूरी :- (३५ 50 प्रयोगन ४ quqानl) ક્રમ ધાતુ ગુજરાતી અર્થ પુરુષ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન १ विद् (विन्द्) २ जन् (जा) 3 युध्
४ यत्
Pana
५ वेप (6) निम्नत पाइयोन महास्य बनायो :1. ते मुनिं रक्षन्ति 2. अहं सत्यं वदामि 3. वयं राजगृहनगरं वसामः 4. त्वं अहितं त्यजसि 5. तौ दोषान् दहतः 6. युवां ओदनं पचथः 7. यूयं संस्कृतं पठथ 8. त्वं मां निन्दसि 9. ते मां शंसन्ति ST ARE संस्कृतम्-१ १४.४CEDU.S..3.3.3.8416-१५.४.४

Page #113

- મિત્રો ! કર્મણિના નિયમ – ૮, ૯, ૧૦ (સંપ્રસારણ)ને એકદમ રૂઢ કરવા
માટેનો નિમ્નોક્ત સ્પેશિયલ સ્વાધ્યાય છે. રખેને ! ચૂકતા. સંપ્રસારણ :- નિમ્નોક્ત ધાતુઓનું સંપ્રસારણ કર્મણિ રૂ૫ લખો. (જે ધાતુ તમારે આવ્યા નહીં હોય તેની વિગત આપી હશે. બાકીની તમારે ભરવી.) તૃતીયપુરુષ એ.વ.
તૃતીયપુરુષ એ.વી મૂળધાતુ કર્તરિ રૂપ | અર્થ |ગણ કર્મણિ રૂપ वच् વત્તિ | બોલવું | ૨
યગતિ | યજ્ઞ કરવો
यज्
૧
वप
૫ | વર્ ( નિયમ – ૮ અને ૯ [સૂચના ઉપર મુજબ]
| મૂળધાતુકર્તરિ રૂપ | સાદો અર્થ |ગણ, કર્મણિ રૂ૫
|
|
૭
दधाति માતિ
ધારણ કરવું | ૩ | માવું, સમાવું | ૨
6
=
દ
गायति
ગાવું
مید
m
6
કાપવું
स्यति जहाति अञ्चति
0
છોડવું
ه به
0
अञ्च
می
જજ સરલ સંસ્કૃત-૧ જજજ
અપાઠ-૧૫૪૪

Page #114

પાઠ - ૧૬
કર્મણિ નિયમો [Part - II]
હ્યસ્તન ભૂતકાળ + ભાવે પયોગ દ્વિકર્મક - જે ધાતુના બે કર્મ હોય તે દ્વિકર્મક કહેવાય છે.
ક્રિયાપદને કોને અને શું એ બે પ્રશ્ન પૂછવાથી જવાબ જુદા જુદા આવે તો એ ક્રિયાપદ દ્વિકર્મક કહેવાય. અને તેમાં કોને પૂછવાથી જે જવાબ મળે તે ગૌણકર્મ કહેવાય.
શું પૂછવાથી જે જવાબ મળે તે મુખ્યકર્મ કહેવાય. દા.ત. સાધુ: નૃપ થઈ થતિ = સાધુ રાજાને કથા કહે છે.
અહીં ‘થતિ” ક્રિયાપદ છે. નૃપ તથા ઋથા બે કર્મ છે. પ્રશ્ન (૧) શું કહે છે? જ. = કથાને કહે છે. . થી = મુખ્યકર્મ પ્રશ્ન (૨) કોને કહે છે ? જ. = રાજાને કહે છે. .. નૃપ = ગૌણકર્મ.
સાધુના નૃ: થ થ્થતે આ રીતે કર્મણિ પ્રયોગ થાય. તે માટેના થોડાં નિયમો છે :
- (૧) ની, હૃ, ઋષ, વ૬ આ તથા બીજા આવા દ્વિકર્મક ધાતુઓના કર્મણિ વાક્ય પ્રયોગમાં મુખ્યકર્મને પથમા અને ગૌણકર્મને દ્વિતીયા' વિભક્તિ લાગે છે. દા.ત. ના પ્રાસં નતિ + કર્તરિ પ્રયોગના પ્રા નીયતે ૯ કર્મણિ પ્રયોગ.
અહીં ના મુખ્યકર્મ હોવાથી પ્રથમ વિભક્તિમાં આવે. > ૩૬, યા, પ, ટુ, ફુધ, પ્રચ્છ, વિ, વ્ર, શાસ, નિ, મથુ, મુળુ.
- આ ધાતુઓના તેમજ તેવા બીજા દ્વિકર્મક ધાતુઓના વાક્ય પ્રયોગમાં
આવેલા બે કર્મોમાં ગૌણ કર્મ કર્મણિ પ્રયોગમાં પ્રથમામાં આવે છે. દા.ત. ૩૬ પેન છેઃ કુદ્યતે | કિર્તરિ વાક્ય :- : જેનું
ટુર રોધિ * યોર્ક યવન નિ: ઓવન યોગ્ય છે
* નિ - નિ નીયતે કેવદ્રત્ત: | ૧૩ કર્મણિ પ્રયોગમાં “અન્ ધાતુનો “પૂ આદેશ થાય છે. દા.ત. કમૂયતે |
ઝૂ' ધાતુનો 'વ' આદેશ થાય છે. દા.ત. ૩ષ્યતે | ધર્' ધાતુનો ‘મદ્ આદેશ થાય છે. દા.ત. -અદ્યતે |
-શી' ધાતુનો “શ” આદેશ થાય છે. દા.ત. શતે | જજ સરલ સંસ્કૃત-૧ ૧૦૦) ૪૪૪૪પાઠ-૧૬૪

Page #115

૧૪ વન, નન્, તન્ આ ત્રણ ધાતુઓમાં વિકલ્પે ન્ નો લોપ થાય છે. અને
ત્યારે ઞ નો આ થાય છે.
દા.ત. * વન્ + ગન્ +
तन्
NOTE : (A) ક્રિયાપદ હંમેશા પ્રથમા વિભક્તિમાં જે શબ્દ હોય તેને અનુસરે છે. અર્થાત્ પ્રથમામાં જે પદ હોય એ મુજબ વચન અને પુરુષ ક્રિયાપદને લાગે. દા.ત. ગુરુ: શિષ્યાન્ થતિ । 'ગુરુના શિષ્યા:
જ્યન્તે ।
* ભાવે પ્રયોગ મ
खन्यते अथवा खायते । जन्यते अथवा जायते तन्यते अथवा तायते ।
જ્યાં ધાતુ અકર્મક હોય અથવા તો ધાતુના કર્મની વિવક્ષા ન હોય અને કર્તાની વિવક્ષા ગૌણ હોય ત્યાં ભાવે પ્રયોગ હોય.
કર્તરિ પ્રયોગ દા.ત. * अहं तिष्ठामि
ભાવે પ્રયોગમાં
-
ભાવે પ્રયોગ मया स्थीयते
1. કર્તાને તૃતીયા વિભક્તિ લાગે.
2. પ્રથમા વિભક્તિ કોઈનેય લાગે નહિ.
3. ક્રિયાપદ તૃતીય પુરુષ એકવચનમાં જ આવે.
–
લા-સત્તા-સ્થિતિ-ગારગમ્,
10
11
12
13
14
15
નર્તન - નિદ્રા - રોવન વાસા:, स्पर्धा – कम्पन
18 शयन
-
આ રીતે બે કારે રૂપો થાય છે.
* અકર્મક ધાતુ કારિકા *
5 6
7
વૃદ્ધિ-ક્ષય-મય-નીવિત-મળમ્ ।
-
=
8
19
20
21
ઝીડા - રુચિ – રીત્યર્થા:, ધાતુાળમર્મમાğ: ॥
9
16
17
મોન - હાસાઃ |
અર્થ :- 1. તપ્નતે = તે શ૨માય છે. 2. મતિ = તે થાય છે. / અસ્તિ = તે છે. 3. તિષ્ઠતિ = તે ઊભો છે. / વર્તતે - તે વર્તે છે. 4. નાર્તિ = તે જાગે છે.
=
=
=
. વર્ષતે - તે વધે છે. 6. ક્ષતિ = ક્ષય પામે છે. 7. નિમેતિ = ડરે છે. 8. નીવતિ = જીવે છે. 9. પ્રિયતે = મરે છે. 10. નૃત્યતિ = નાચે છે. 11. સ્વપિતિ = સૂઈ જાય છે. 12. રવિતિ = ૨ડે છે. 13. વતિ વસે છે. 14. સ્પર્ધત સ્પર્ધા કરે છે. 15. શ્ર્વતે = કંપે છે.-16. મોવતે = ખુશ થાય છે. 17. હક્ષતિ જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૨૪૧૦૧.૯૯૭૮૪૪પાઠ-૧૬ જીજ
=
=

Page #116

હસે છે. 18. શેતે = સૂવે છે. 19. ીતિ – રમે છે. 20. રોષતે = ગમે છે. 21. રાનતે = તે ચમકે છે. આ અને આ અર્થવાળા બીજા પણ ધાતુઓ અકર્મક કહેવાય
છે.
વાક્ય પ્રયોગમાં જે ક્રિયાપદને કોણ અને શું એ બન્ને પ્રશ્ન પૂછવાથી એક જ જવાબ મળે એ ક્રિયાપદ અકર્મક કહેવાય છે. દા.ત. અવા: તિષ્ઠન્તિ = ઞવૈ: સ્થીયતે।
कुमारपालः नृपो भवति = कुमारपालेन नृपेण भूयते । અહીં ક્રિયાપદ અકર્મક છે તે ઉપરોક્ત બે પ્રશ્ન પૂછવાથી જણાય છે. તૃણ્ ક્રિયાપદ સકર્મક હોવા છતાં નનાઃ પશ્યન્તિ = નન: શ્યતે' આ સ્થળે કર્મની વિવક્ષા નથી.
મિત્રો ! અત્યાર સુધી આપણે વર્તમાનકાળ જ જોયો. હવે હ્યસ્તનભૂતકાળ જોઈશું :સંસ્કૃતમાં ભૂતકાળના ૩ ભેદ છે :- (૧) હ્યસ્તન ભૂતકાળ (૨) પરોક્ષ ભૂતકાળ (૩) અધતન ભૂતકાળ. પ્રથમ બુકમાં માત્ર હ્યસ્તન ભૂતકાળને જ જોઈશું ઃ
હ્યૂસ્તન ભૂતકાળ = ૨૪ કલાકથી વધારે જૂનો કાળ.
. હ્યસ્તન ભૂતકાળના પ્રત્યયો ૨૪ કલાકથી વધારે જૂની ક્રિયાને સૂચવે છે. દા.ત. હું જાઉ છું. અહં ગચ્છામિ ! હું ગયો હતો. = અહં મા‰મ્ । ♦ નિયમો
=
(૧) હ્યસ્તન, અદ્યતન અને ક્રિયાતિપત્યર્થના પ્રત્યયો લાગતા વ્યંજનથી શરૂ થતા ધાતુની પહેલા ‘અ’ ઉમેરાય છે. સ્વરથી શરૂ થતા ધાતુમાં પહેલા સ્વરની વૃદ્ધિ થાય છે. દા.ત.
હ્યૂસ્તન ભૂતકાળ અદ્યતન ભૂતકાળ ક્રિયાતિપત્યર્થ
अगच्छत्
अगमत्
अगमिष्यत्
વ્યંજનથી શરૂ થતો ધાતુ | ગમ્ → સ્વરથી શરૂ થતો ધાતુ $ +
ऐच्छत्
ऐषीत्
ऐषिष्यत्
ઉપસર્ગવાળા ધાતુમાં ઉપસર્ગની અને ધાતુની વચ્ચે આ કાર્ય થાય. El.d. * અવ + ગમ્ = ઞવાળ‰ત્ * અવ + સ્ = અવૈક્ષત (૨) પરોક્ષ ભૂતકાળની અને અદ્યતન ભૂતકાળની જગ્યાએ હ્યસ્તન ભૂતકાળ
પણ વાપરી શકાય છે.
દા.ત. બિન તીર્થંકર: નમૂવ - બિન: તીર્થદુર: અમવત્ । જ સરલ સંસ્કૃતમ્ જી..૪૧૦૨ જી.જી.રપાઠ-૧૬ જી.જી

Page #117

રૂપો :– 1. નમ્ (શo) - જવું (૫૨સ્મૈપદ) [વ્યંજનાદિ ધાતુ]
એકવચન
પ્રથમ પ્રત્યય
પુરષ રૂપ | અર્થ
દ્વિતીય પ્રત્યય
પુરુષ |રૂપ
અર્થ
તૃતીય પ્રત્યય
|પુરુષ |રૂપ
પ્રથમ
પુરુષ
દ્વિતીય
પુરુષ
તૃતીય
પુરુષ
अम्
अगच्छम् હું ગયો હતો.
अगच्छतम्
अगच्छत
તમે બે ગયા હતાં. | તમે ગયા હતાં.
अन्
ताम् अगच्छताम्
अगच्छन्
તે બે ગયા હતાં. તેઓ ગયા હતાં. 2. અવ + ગમ્ (વાર્) - જાણવું (પરઐપદ) [ઉપસર્ગ+વ્યજંનાદિ ધાતુ]
=
એકવચન
દ્વિવચન
પ્રથમ
પુરુષ
દ્વિતીય
स्
अगच्छः
તું ગયો હતો.
त्
अगच्छत्
અર્થ → તે ગયો હતો.
अवागच्छम् હું જાણતો હતો.
અવાાછે:
તું જાણતો હતો.
अवागच्छत् તે જાણતો હતો.
3. રૂ૧ (Q) = એકવચન
ऐच्छम्
ઈચ્છતો હતો
પેવ્ઝ
તું ઈચ્છતો હતો.
દ્વિવચન
व
अगच्छाव
अगच्छाम
અમે બે ગયા હતાં. અમે ગયા હતાં.
तम्
त
પુરુષ
તૃતીય ऐच्छत् પુરુષ
તે ઈચ્છતો હતો
જીજ સરલ સંસ્કૃતમ્-૧
अवागच्छाव
અમે બે જાણતા હતાં.
अवागच्छतम् તમે બે જાણતા હતાં.
બહુવચન
म
अवागच्छताम्
તે બે જાણતા હતાં.
બહુવચન अवागच्छाम અમે જાણતા હતાં.
अवागच्छत તમે જાણતા હતાં.
अवागच्छन् તેઓ જાણતા હતાં.
ઈચ્છવું (પરમૈપદ) [સ્વરાદિ ધાતુ]
દ્વિવચન ऐच्छाव
બહુવચન ऐच्छाम
અમે બે ઈચ્છતા હતા. ऐच्छतम्
અમે ઈચ્છતા હતા. ऐच्छत
તમે બે ઈચ્છતા હતા. ऐच्छताम्
તમે ઈચ્છતા હતા. ऐच्छन्
તે બે ઈચ્છતા હતા.
તેઓ ઈચ્છતા હતા.
ZE૧૦૩ ETC.EENપાઠ-૧૬ ૨૨

Page #118

A
તૃતીય
વન્દ્ર- વન્દન કરવું (આત્મને પદ) [વ્યંજનાદિ ધાત]
એકવચન - દ્વિવચન | બહુવચન પથમ પ્રત્યય ન ૩ | વાદ મદિ પુરુષ રૂપ + અવન્ટે | અવન્તાહે | અવન્ત મહિ
અર્થ મેં વંદન કર્યું. અમે બન્નેએ વંદન કર્યું. અમે વન્દન કર્યું. દ્વિતીય પ્રત્યય ન થા: | રૂથાત્
રૂપ + અવત્વથા | અવશ્વેથામ્ | અવધ્યમ્ અર્થ - તે વજન કર્યું. તમે બન્નેએ વંદન કર્યું. તમે વંદન કર્યું. પ્રત્યય ત | રૂતામ્ | અના - Jરૂપ + અવન્વત | અવન્વેતામ્ | અવન્દ્રત અર્થ કે તેણે વંદન કર્યું. તે બન્નેએ વંદન કર્યું. તિઓએ વંદન કર્યું. ૩૫ + મ - જાણવું [ઉપસર્ગવ્યનાદિ ધાતુ એકવચન | દ્વિવચન
બહુવચન उपालभे || ૩૫ત્તિમવદિ | ૩પનમાં પુરુષ મેં જાણ્યું હતું. અમે બન્નેએ જાણ્યું હતું. અમે જાણ્યું હતું. દ્વિતીય | उपालभथाः | उपालभेथाम् । उपालभध्वम्
તે જાણ્યું હતું. |તમે બન્નેએ જાણ્યું હતું. તમે જાણ્યું હતું. તૃતીય |
उपालभत | उपालभेताम् । उपालभन्त પુરુષ | તેણે જાણ્યું હતું. | તે બન્નેએ જાણ્યું હતું. તેઓએ જાણ્યું હતું.
ર્ક્સ - જોવું (આત્મોપદી) સ્વિરાદિ ધાતુ) . | | એકવચન | દ્વિવચન | બહુવચન ૫થમ ऐक्षे pક્ષા વદ | Bક્ષામણિ પુરુષ મેં જોયું હતું. | અમે બન્નેએ જોયું હતું. અમે જોયું હતું. દ્વિતીય શક્ષથી: ऐक्षेथाम् । ऐक्षध्वम् પુરુષ તે જોયું હતું. | તમે બન્નેએ જોયું હતું. તમે જોયું હતું.
ऐक्षत ऐक्षेताम् । ऐक्षन्त પુરુષ તેણે જોયું હતું. | તે બન્નેએ જોયું હતું. | તેઓએ જોયું હતું.
જ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ જીલ૦૪) જાપાઠ-૧૬,
પ્રથમ
પુરુષ |
તૃતીય

Page #119

આ ત્રણેય પ્રકારના ઉદાહરણો પરસ્મપદ – આત્મપદમાં જોયા. અત્યાર સુધીના બધાં ધાતુઓના હ્યસ્તનભૂતકાળના રૂપ કરી જોજો. હ્યસ્તનભૂતકાળ મજબૂત થઈ જશે. • हवे, शन। ३५ो त२६ ध्यान न्द्रित रीमे :धातृ - सं२६६, उत्पन्न ४२ना२ [
ऋ रान्त नपुंसलिंग] વિભક્તિ ] એ. વ. 1 દ્ધિ. વ.
प.. ५. वि. +
धातृणी
धातृ
धातृणि
a.वि.
+
धातृषु
दि.व
ब.
.
धात्रा, धातृणा धातृभ्याम् धातृभिः धात्रे, धातृणे
धातृभ्यः वि. + धातुः, धातृणः
धात्रो:, धातृणोः धातृणाम् स.वि. + धातरि, धातृणि संबोधन , हे धात:!, हे धात! हे धातृणी ! | हे धातणि !
स्वसृ - पन [ऋ रात सीलिंग] વિભક્તિ
से. . ५. वि. + स्वसा
स्वसारौ ।
स्वसारः स्वसारम्
स्वसः स्वस्रा
स्वसृभ्याम् स्वसृभिः स्वरो
स्वसृभ्यः स्वसुः ५.वि. +
स्वस्रोः
स्वसृणाम् स्वसरि
स्वसृषु | संबोधन हे स्वसः ! हे स्वसारौ ! | हे स्वसारः !
नृ = न२, भारस [ऋ १२रान्त पुल्लिंग] विमति भे.१. दि.१.
.. | ५. वि.
ना नरौ
नरः नरम्
नृन् नृभ्याम्
नृभिः नृभ्यः
++++++
|
+++++++
वि.
नोः
नृणाम्, नृणाम् स.वि. + नरि
नृषु | संबोधन - हे नः ! हे नरौ ! हे नरः ! 8.8 सर संस्कृतम्-१ ४.3.8404.3.3.8.8.8.8.3418-१६.3.8

Page #120

ગણ – ૪ – ૫૨સ્મૈપદ :
-
+
અનુ [To listen] ક૨વું.
નિ+શમ્ (શામ્) = સાંભળવું.
ધાતુઓ
પ્ = ગુસ્સો ક૨વો [To be angry]
જ્ઞાન = જ્ઞાન [Knowledge] નૂતન શબ્દો
તત્સમ શબ્દો
મૈં કારાન્ત નપુંસકલિંગ ઃ
+ ૧ કારાન્ત પુલ્લિંગ ઃ
તુરT = ઘોડો [Horse]
શબ્દો
પાવ = આગ [Fire] નિષ્ઠ = સોનામહોર [Gold coin] અજ્ઞ = અજ્ઞાની, ડફોળ [Ignorant] → મૈં કારાન્ત નપુંસકલિંગ :
= નામ [Name]
પત્ર = પાંદડા, વનસ્પતિ [Leaf] अभिधान धान्य = અનાજ [Grain] યોનન = યોજન, ૧ યોજન = ૧૨ કિ.મી. → ૠ કારાન્ત પુલ્લિંગ :
નૃ = માણસ [Person]
-
→ ૠ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :
ધાતુ = સંરક્ષક [Protector]
ગણ – ૪ – આત્મનેપદ :
+ મન્ = કબૂલ રાખવું, માન્ય [To accept]
→ આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :નિદ્ઘા = જીભ [Tongue] શાતા = શાતા, સુખ [Peace] વૃત્તિા = માટી [Clay]
ૠ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :
લુહિતૃ = બેટી [Daughter] સ્વરૢ = દીદી, બહેન [Sister]
વિશેષ નામ
:
+ અ કારાન્ત પુલ્લિંગ : પેશાÓ = ગોશાળો
વર્ધમાન = મહાવીર સ્વામી
-
પારિભાષિક
+ અ કારાન્ત પુલ્લિંગ :આગમ = મહાન જૈન શાસ્ત્ર, તે ૪૫ છે. * અવ્યયો *
થં = કેમ, કેવી રીતે [Why]
પુરા = પહેલા [Long before] → ક્રિયાવિશેષણ :
પરસ્પર = પરસ્પર [One another]
હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨.૨૪૧૦૬ TO...જી.જપાઠ-૧૬ ૨૪

Page #121

(1) સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો ઃ
1.
2.
3.
4.
अज्ञो गोशालको महावीरं जिनमवामन्यत ।
प्रभुर्महावीरो नैव कदाऽप्यलीकमभाषताऽतश्च साधुभिरपि नैवाऽलीकमुद्यते ।
यत्राऽधमैर्जनैः स्थीयते, तत्र सज्जनाः नैव तिष्ठन्ति ।
बालैः रम्यते, बालाः परस्परं कुप्यन्त्यपि, किन्तु न बालानां क्रोधः परस्परं चिरं विद्यते ।
5.
अहं पुरा धर्ममाचरम्, जिनानवन्दे । तेन अधुना मया सुखं विद्यते । त्वं कुत्राऽगच्छः ?
6.
7.
मया त्वं मृग्यसे तथाऽपि त्वं कथं न दृश्यसे ?
8.
9.
'मृत्तिका जीवः' इति तीर्थङ्करेण महावीरेणागम उद्यते । પૃથ્વી, પાનીય, પાવઃ, પવન, પત્રાયેતે સર્વપિ નીવાઃ ક્ષત્તિ 10. પૃથ્વીત્યસ્યા ઞામે ‘પૃથ્વીાય’ નૃત્યમિયાન વર્તતે । (2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો :
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
મુનિસુવ્રતસ્વામીએ ઘોડાને પણ ઉપદેશ આપ્યો. તેના માટે યોજનો ચાલ્યા. ગુરુએ શિષ્યને જ્ઞાન આપ્યું અને તેથી શિષ્યે મોક્ષને મેળવ્યો.
બધાં ય જીવોને જીવન ગમે છે માટે મહાવીર સ્વામીએ જીવોને માર્યા નહીં. ગૌતમસ્વામીને મહાવીર તીર્થંકર ઉ૫૨ ઘણો બધો સ્નેહ હતો.
મેં પહેલા દયા પાળી હતી તેથી અત્યારે મારા દ્વારા શાતા મેળવાય છે. વર્ધમાનસ્વામી ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે ધન અને ધાન્ય દ્વારા વધાય છે. ઘડપણમાં શરીરો દ્વારા ક્ષીણ થવાય છે પણ આશા ક્ષીણ નથી થતી. તમે બે ધૃષ્ટતાથી જૂઠ્ઠું બોલ્યા હતા, તેથી તમારા બેની જીભ ક્ષય પામી. ભરત મહારાજાની ઈચ્છાઓ અને આશાઓ નાશ પામી પછી તેઓ કેવલજ્ઞાન પામ્યાં.
10. ‘પાણી’ આનું ‘અસ્કાય' એ પ્રમાણે આગમમાં નામ છે.
૪ સરલ સંસ્કૃતમ્-૧૮૯૪૧૦)CENTEટજીપાઠ-૧૬૨૪

Page #122

(3) नीयेना वाड्यो दुर्भशिमां परावर्तित डरो :
1.
यश्चैनं पठति सदा भावयति च स मोक्षं विन्दते ।
2.
जीवा आत्मीयानां दोषाणामेव फलमत्राऽनुभवन्ति ।
3.
ये धर्ममाचरन्ति ते सुखं विन्दन्ते ।
4. महावीरो ब्राह्मणाय पटं यच्छति ।
5.
महावीरो गौतमं वदति ।
(4) નિમ્નોક્ત વાક્યમાં ગૌણ, મુખ્ય કર્મ જણાવી તેને કર્મણિમાં
उपांतरित रो :
1. दीनः धनपतिं धनानि याचते । 2. अहं भ्रातरं जिनालयं नयामि ।
3. तस्करः नरं धनं हरति ।
6. नृपति: तस्करं निष्कान् दण्डयति । 7. शिष्यः गुरुं धर्मं पृच्छति ।
8. ते मां वार्तां कथयन्ति ।
4. कृषीवलः क्षेत्रं धान्यानि कृषति । 9. युवां तं सुवर्णं जयथ: ।
5. ना वनाद् ग्रामं पुष्पाणि वहति ।
(5) निम्नोस्त लावे प्रयोगना अर्थ भावो :
1. युष्माभिः उष्यते ।
2.
3.
4.
5.
(6) નિમ્નોક્ત ભાવે પ્રયોગનું સંસ્કૃતમાં રૂપાંતરણ કરો :
1.
ચોરો દ્વારા બળાય છે.
6.
2.
દીનો દ્વારા ભટકાય છે.
7.
3.
મૂર્ખાઓ દ્વા૨ા બબડાટ કરાય છે.
8.
4.
ડફોળો દ્વા૨ા ગુસ્સે થવાય છે.
9.
5.
બાળકો દ્વારા મોહ પમાય છે.
है ? सरस संस्कृतम्-१ ४.४.३ १०८४.22.2.2.22415-१६.४३
अस्माभिः स्थीयते ।
जनैः भूयते ।
मुनिभिः चल्यते ।
कीर्त्तिभिः क्षीयते ।
6.
7.
8.
9.
या पीयते ।
ताभिः त्यज्यते ।
दीनैः आश्रीयते ।
बालैः रम्यते ।
ભગવાન દ્વારા સર્જન કરાય છે.
માણસો દ્વારા ઈચ્છાય છે.
સૈનિકો દ્વારા દોડાય છે.
સાગરો દ્વારા ખળભળાય છે.

Page #123

1.
() ભાવે પ્રયોગમાં રૂપાંતરણ કરો :
आवां क्षालयावः ।
શિષ્ય: પતિ | 3. મયૂર નૃત્યન્તિ !
कृषीवला: तुष्यन्ति । મેધ: નશ્યતિ | जिना: सिध्यन्ति ।
યુવા ક્ષાગથઃ | 8. નર: મિત્તિ | 9. નવી સ્મૃતિ ! (® ખૂટતી વિગતો પૂરો :નિ. ગુજરાતી કર્તરિવાકય
ગુજરાતી | સંસ્કૃત | સંસ્કૃત
કર્મણિ વાકય કર્તરિ વાકય કર્મણિ વાક્ય | ભરત મહારાજા ભગવાનને પૂજે છે.
શ્રાવકો દેરાસર જાય છે. 3| સાધુઓ આગમ ભણે છે.
મુનિઓ દયા પાળે છે. | પ્રાજ્ઞ ધર્મ આચરે છે. 6| સર્જનને તે સેવે છે. 11] ભાઈને તમે લઈ જાઓ છો.
| તેઓ બધાં સંસ્કૃત ભણે છે. | તે બધી [સ્ત્રીઓ] જંગલમાં જાય છે. (૭) સંધિ છુટી પાડો -
मुनिभी राजगृहनगरे । 6. માવસ્યતે | कस्मा इति ।
7. તામવામન્યત | 3. મહાવીરત્યર્થઃ |
8. तादृग्ज्ञानम् । तस्माज्ज्ञानम् ।
9. પરિચ્છઃ | 5. તમાખ્રયતે |
1.
૪િ સરલ સંસ્કૃતમ-૧
૪૧૦) ૪૪૪૪૪પાઠ-૧૬૪

Page #124

પાઠ ૧
હ્યસ્તન ભૂતકાળ કર્મણિ + આજ્ઞાર્થ
હ્યૂસ્તન ભૂતકાળ કર્મણિ :
અહીં પણ વર્તમાનકાળ કર્મણિની જેમ જ થ’ વગેરે કર્મણિ પ્રત્યય લગાવવા. તથા હ્યસ્તન ભૂતકાળ કર્તરિની જેમ ધાતુની આગળ ‘’ લગાવવાના નિયમ
સમજવા.
દા.ત. 1. Tમ્ (To) = જવું
એકવચન
દ્વિવચન
अगम्ये
अगम्यावहि
अगम्यथाः
अगम्येथाम्
अगम्यत
अगम्येताम्
હું જવાયો હતો, અમે બે જવાયા હતા... ઈત્યાદિ રીતે અર્થ સમજવો. તથા 'હું તેના દ્વારા મરાયો હતો' – વગેરે પ્રયોગો ધ્યાનમાં રાખવા.
પ્રથમ પુરુષ
દ્વિતીય પુરુષ |
તૃતીય પુરુષ +
2. અવ્ + ગમ્ (ગજ્બ) - જાણવું
એકવચન
દ્વિવચન
अवागम्ये
|પ્રથમ પુરુષ |→ દ્વિતીય પુરુષ |+ અવામ્યથા:
તૃતીય પુરુષ |→ અવાશમ્યત
એકવચન
ऐक्ष्ये
પ્રથમ પુરુષ →
દ્વિતીય પુરુષ
તૃતીય પુરુષ | +
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧
3. સ્ = જોવું
ऐक्ष्यथा:
ऐक्ष्यत
બહુવચન
अगम्यामहि
બહુવચન अवागम्यावहि अवागम्यामहि
अवागम्येथाम् अवागम्येध्वम्
अवागम्येताम् अवागम्यन्त
૪.૨૪૧૧૦
अगम्यध्वम्
अगम्यन्त
દ્વિવચન
ऐक्ष्यावहि
ऐक्ष्येथाम्
ऐक्ष्येताम्
બહુવચન
ऐक्ष्यामहि
ऐक्ष्यध्वम्
ऐक्ष्यन्त
88888૪પાઠ-૧૭ ૨૪

Page #125

આપણે પહેલાં જે અસ્ ( ૨જો ગણ) ધાતુના વર્તમાનકાળના રૂપ જોયા હતાં તેના હ્યસ્તનભૂતકાળના રૂપો જોઈ લઈએ ઃ
એકવચન
દ્વિવચન
आस्व
आस्तम्
आस्ताम्
પ્રથમ પુરુષ દ્વિતીય પુરુષ
તૃતીય પુરુષ
પ્રથમ | પ્રત્યય
|પુરુષ | રૂપ
અર્થ
નિયમ ઃ– હ્યસ્તનભૂતકાળની જગ્યાએ વર્તમાનકાળ પછી ‘←’ પ્રત્યય લગાડી શકાય છે. જેમ કે ‘અહં ગાન્ડ્ઝમ્’ આની જગ્યાએ ‘અહં શામિ સ્મ' આમ પણ કહી શકાય છે. આ રીતે હ્યસ્તનભૂતકાળ સંબંધી નિયમ વગે૨ે પૂર્ણ થયા. હવે, આજ્ઞાર્થ તરફ વળીએ :
* આજ્ઞાર્થ – કર્તરિ *
આજ્ઞાર્થ ઃ- કોઈને આજ્ઞા કરવા, પોતાની ઈચ્છા જણાવવી વગેરે અર્થમાં આ અર્થના (પ્રત્યય યુક્ત) રૂપો વપરાય છે. જેમકે પિતા પુત્રને આજ્ઞા કરે કે ‘ઘડો લઈ આવ' ત્યારે ઘટમાનય એવો પ્રયોગ થાય. મારે સામાયિક ક૨વું છે. (ક૨વાની ઈચ્છા છે) તો ‘અહં સામયિ રવાળિ' એવો પ્રયોગ થાય.
1. નમ્ (બ્) = જવું [પ૨સ્મૈપદ]
દ્વિતીય પ્રત્યય |+
|પુરુષ | રૂપ
અર્થ
તૃતીય પ્રત્યય પુરુષ | રૂપ
आसम्
आसीः
आसीत्
*
+
એકવચન
आनि
गच्छानि
મારે જવું છે. (ઈચ્છા અર્થમાં)
0*
गच्छ
તું જા
तु / तात्
गच्छतु / गच्छतात्
તે જાય.
દ્વિવચન
आव
गच्छाव
કોઈ પ્રત્યય નથી.
અમારે બેએ
જવું છે.
तम्
गच्छतम् તમે બે જાઓ.
બહુવચન
आस्म
आस्त
आसन्
ताम् गच्छताम्
તે બે જાય.
અર્થ
શૂન્ય ૦ =
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૨૪૧૧૧ NETTEEપાઠ-૧૭ જી.જ
બહુવચન
आम
गच्छाम
અમારે
જવું છે.
त
गच्छत
તમે બધાં જાઓ.
अन्तु गच्छन्तु
તેઓ બધાં જાય.

Page #126

ध्वम्
નન [T] = ઉત્પન્ન થવું (આત્મને પદ) | | | એકવચન -- દ્વિવચન | બહુવચન પ્રથમ પ્રત્યય છે ___ आवहै आमहै પરષ રૂપ નીચે | जायावहै जायामहै અર્થ + મારે ઉત્પન્ન | અમારે બે એ અમારે
થવું છે. (ઈચ્છા)| ઉત્પન્ન થવું છે. | ઉત્પન્ન થવું છે. દ્વિતીય પ્રત્યય | स्व
इथाम् પુરુષ રૂપ + ગાયત્વ | નાચેથીમ્ | નાયધ્વમ્ | અર્થ કી તું ઉત્પન્ન થા. તમે બે ઉત્પન્ન થાઓ. તમે ઉત્પન્ન થાઓ. તૃતીય પ્રત્યય - તામ્ इताम्
अन्ताम् પુરુષ રૂપ + ગાયતીમ્ | ના વેતામ્ | ગાયત્તામ્
અર્થ - તે ઉત્પન્ન થાય. | તે બે ઉત્પન્ન થાય. | તેઓ ઉત્પન્ન થાય. - આ રીતે આજ્ઞાર્થની વાત થઈ. સાથે આ પાઠમાં રૂપસંબંધી એક નવી વાત જોઈએ. વિત્ + વત્ પ્રત્યય :
આ પ્રત્યયો ઝિમ્ સર્વનામની સાથે લાગે છે. અને તેના રૂપો સાત વિભક્તિમાં તે-તે સર્વનામ પ્રમાણે જ થાય છે. માત્ર તે તે સર્વનામના રૂપ પછી ચિત્ અને વનું પ્રત્યય વધારામાં મૂકવામાં આવે છે. તેનો અર્થ “કોઈક થાય છે. દા.ત. : = કોઈ ઋસ્વિત્ = કોઈક
0 = કોઈનું વિત્ = કોઈકનું.
વિ + વિસ્ (પુ.)
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન ૫. વિ. + कश्चित् कौचित् केचित् હિ. વિ. ન कञ्चित् તુ. વિ. + केनचित् काभ्याञ्चित्
कैश्चित् ચ. વિ. + कस्मैचित्
केभ्यश्चित् ૫. વિ. - कस्माच्चित् ૫. વિ. - कस्यचित् कयोश्चित् केषाञ्चित् સં. વિ. 3 મિશ્વિત્
केषुचित् સરલ સંસ્કૃત-૧ ૧૧૨) પાઠ-૧૭
कांश्चित्

Page #127

u. la. la. la. तृ. वि.
य. वि.
ч. la. ५. वि.
स.वि.
u. la.
द्वि.वि.
u. la.
द्वि.वि.
तृ.वि.
थ.वि.
ч. la. ५.वि.
स.वि.
u. la.
द्वि.वि.
तृ.वि.
थ.वि.
111111
↑ ↑
↑↑↑↑↑↑↑
+
far + fakt (zall.)
દ્વિવચન केचित्
11
એકવચન
काचित्
काञ्चित्
कयाचित्
कस्यैचित्
कस्याश्चित्
कस्याञ्चित्
किं + चित् (नपुं.) એકવચન
દ્વિવચન
किञ्चित्
"
એકવચન
कश्चन
कञ्चन
केनचन कस्मैचन
कस्माच्चन
कस्यचन
कस्मिंश्चन
काभ्याञ्चित्
fai + એકવચન
काचन
काञ्चन
कयाचन
कस्यैचन
कयोश्चित्
"
બાકીના રૂપો પુલ્લિંગ પ્રમાણે किं + चन (पु.)
દ્વિવચન
कौचन
"
कस्याश्वन
17
केचित्
11
काभ्याञ्चन
"
77
कयोश्चन
??
a(zal.)
દ્વિવચન
केचन
??
काभ्याञ्चन
??
??
બહુવચન
योवन
17
काश्चित्
17
काभिश्चित्
काभ्यश्चित्
11
कासाञ्चित्
कासुचित्
બહુવચન कानिचित्
"
બહુવચન केचन
कांचन
कैश्चन केभ्यश्चन
17
केषाञ्चन
केषुचन
બહુવચન
काश्चन
"
ч. la.
.वि.
कासाञ्चन
स.वि.
कस्याञ्चन
कासुचन
है है सरल संस्कृतम् - १ है.. ११३ 8.2.1.1.1.2.2 पाठ- १७.४.४
काभिश्चन
काभ्यश्चन
17

Page #128

૫. વિ.
લિ. વિ.
નિં + વન (નપું.) એકવચન
किञ्चन
'
ગણ- ૬ – ઉભયપદ :
સમ્+આ+વિશ્ = કહેવું. [To tell]
બાકીના રૂપો પુલ્લિંગ પ્રમાણે...
* ક્યારેક અવ્યયને પણ પ્રત્યયો લાગે. દા.ત. વાવિત્/ વાષન = ક્યારેક.
ધાતુઓ
ૐ તત્સમ શબ્દો
મૈં કારાન્ત પુલ્લિંગ :રાT = રાગ, આસક્તિ [Attachment]
રસ = ૨સ [Juice] પ્રયત્ન = પ્રયત્ન, મહેનત [Effort] નીવ = જીવ, પ્રાણી [Living being]
શબ્દો
બ્રાહ્મણ = બ્રાહ્મણ [Brahmin] કારાન્ત નપુંસકલિંગ :
અ ૩ન્વિત = યોગ્ય [Proper]
ાર્ય = કામકાજ [Work]
સ્વપ્ન = સ્વપ્ન [Dream] પૂર્વ = પૂર્વે, પહેલાં [Before] * વિશેષણ :શુભ = શુભ, સારું [Auspicious] ૐ નવા શબ્દો
અ કારાન્ત પુલ્લિંગ :
ગૃહ = ઘર [Home]
દ્વિવચન
केचन
''
બહુવચન
कानिचन
97
ગણ- ૧૦ – ઉભયપદ :
|વિ+ટ્ટ = ફાડવું [To tear]
પાપ = પાપી [Sinful] તો = લોક, માણસ [People]
+
૩ કારાન્ત પુલ્લિંગ :
|રૂક્ષુ = શેરડી [Sugar cane]
|→
પ્રભુ = પ્રભુ, માલિક, ભગવાન [God] કારાન્ત પુલ્લિંગ :
(પિતૃ પ્રમાણે)
|વેq= દેવર, દીયર [Brother-in-law] હૈં કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :
મુક્તિ = મોક્ષ [Heaven] રુક્તિ - વચન, વાણી [Speech] → વિશેષણ :
=
નેતૃ = જીતના૨ [Winner]
* વિશેષ નામ છે. અ કારાન્ત પુલ્લિંગ ૠષનિન = ઋષભદેવ ૫રમાત્મા
:
==
શ્રેયાંસમાર = શ્રેયાંસકુમાર
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૯૪૨૯૧૧૪ NEET.જીજીપાઠ-૧૭ ૨૨

Page #129

પારિભાષિક શબ્દો :અકારાન્ત નપુંસકલિંગ :
* અવ્યયઃ
ગ્લાશાત્ – પાસેથી [From] પુરઃ = આગળ, સામે [Front]
સાશાત્ અવ્યયના યોગમાં પાંચમી વિભક્તિ જ આવે. દા.ત. સાધુ પાસેથી = સો: સાશાત્ |
પામ્યા
શાસન = શાસન [Reign]
(1) સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો :
1. મયા પૂર્વ ધર્મ આચર્યત, તેનાઽહૈં સુવનવિન્દે, વિન્દે હૈં । 2. यदा मया राजगृहनगरोऽगम्यत तदा मया जिनो महावीरोऽदृश्यत । भोः! त्वमपि महावीरं पश्याऽतः राजगृहनगरं शीघ्रं गच्छ । 3. रागस्य जेता जिनो महावीरो मया वन्द्यते ।
4. ऋषभजिनाय श्रेयांसकुमारेणेक्षणां रसोऽदीयत ।
5. पापा आत्मीयेन पापेनैव म्रियन्ते, अतो माऽऽचरतु पापं कश्विदपि । 6. नॄणां प्रयत्नेन विनाऽपि गगने कैश्चन मेघैर्गर्ण्यते ।
7. નયતાબ્દિનેન્દ્રઃ । નયતા— ઝૈનું શાસનમ્ ।
8. अन्यैर्यद् यदाचर्यते तत्सर्वं यूयं माचरत, यदुचितं तदेव प्राज्ञैराचर्यते । 9. अमुष्मिन् अन्यस्मिन् कस्मिंश्चिद् वा जिनालये ते चिरं नृत्यन्तु जिनस्य पुर:, तेन च शातामपि विन्दन्ताम् ते ।
(2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો :
1. લોકોની વાતચીતને ન ગણકા૨ [T[]. પરંતુ, સારા કાર્યમાં સજ્જનોને
અનુસર.
2. તું બધાં જીવોને ખમાવ.
3. ‘હે કુમારપાલ ! તું ‘કોઈ પણ માણસે ક્યારેય પણ મારા દેશમાં હિંસા ન આચરવી’– એ પ્રમાણે ઘોષણા કર” – એમ શ્રીહેમચન્દ્રસૂરિજી બોલ્યા. 4. સ્ત્રીઓ ઘરની બહા૨ ન નાચો.
5. ગૌતમ ! તમે જાઓ અને બ્રાહ્મણને ઉપદેશ આપો.
6. તે બે દ્વારા જેવું જિનાલય સ્વપ્નમાં જોવાયું તેવું જિનાલય તે બે રચો.
7. લાંબા સમય સુધી પ્રતીક્ષા કર, પછી જ ભગવાન મળે છે.
8. કુમારપાલ રાજાના દેશમાં કોઈપણ શ્રાવક દીન ન હતો. 9. જો તું મોક્ષને ઈચ્છે છે તો જૈન ધર્મને આચર.
જ સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૨૧૧૫ TEC.જી.જી.હપાઠ- ૧૭૯૪

Page #130

(3) ખૂટતી વિગત પૂરો :નિ રૂપ | મૂળધાતુ ગણ પદ પુરુષ વચન કાળ /અર્થ સાદો અર્થ १ आट्यत ૨ |માર્વત ૩ મિર્ગત ४ प्रार्थ्यावहि પ ગાર્પયત (4) ખૂટતી વિગત પૂરો :નં. ગુજરાતી અર્થ મૂળધાતુ રૂપ ગણ પદ પુરુષ વચન કાળ | અર્થ
હું લજજા પામ્યો. ર તિઓ તોલે છે. ૩ તમે બેએ ચિત્ર દોર્યું હતું. ૪ |અમે બેએ ઓળંગ્યું હતું. પ તમે સ્પર્ધા કરો. (5) ખૂટતી વિગત પૂરો :
રૂ૫ રૂપ | સાદો મૂળ અર્થગ ૫ પ્રયોગ પુરુષ વચન
અર્થ ધાતુ કાળીદ ૧ | અતૃપ્યાદિ
| उपादिश्यथाः
| असहध्वम् ४ | अदारयन् પ | પ્રવર્તેથાત્ (6) ખૂટતી વિગત પૂરો :નં.' રૂપ સાદો અર્થ | કાળ
એક દ્ધિ બહુ અર્થ | પ્રયોગ
વચન વચન વચન હ્ય. ભૂ, કર્મણિ सान्त्व्
આજ્ઞાર્થ वह
હ્ય. ભૂ, કર્તરિ ૪ | અવ + નમ્| | આજ્ઞાર્થ |લિ (ક્ષ,).
હ્ય. ભૂ. કર્મણિ જજ સરલ સંસ્કૃત-૧ અકાઉ૧) જાપાઠ-૧૭
P
)
=
૦ |
0
0 -
-

Page #131

પાઠ - ૧૮
આજ્ઞાર્થ કર્મણિ + વિધ્યર્થ
* આજ્ઞાર્થ કર્મણિ કે TI ( ) = જવું
એકવચન | દ્વિવચન બહુવચન પ્રથમ પુરુષ
| મુખ્ય
गम्यामहै દ્વિતીય પુરુષ |Tચસ્વ गम्येथाम् गम्यध्वम् તૃતીય પુરુષ | ચિતામ્ | મુખ્યતીમ્ गम्यन्ताम् * ગુજરાતીમાં જે ક્રિયાને સહાયકારક “દો” એવું ક્રિયાપદ લાગતું હોય તે ક્રિયાનું સંસ્કૃતમાં આજ્ઞાર્થ રૂપ વાપરવું અને એના ગૌણકર્મને પ્રથમ વિભક્તિ લગાડવી.
દા.ત. મૂર્ખાઓને બબડવા દો.
કોને ? મૂર્ખાઓને
ગૌણ કર્મ
સહાયકારક ક્રિયાપદ
स्त
- મૂર
जल्पन्तु “અ– હોવું [ગણ – ૨] આજ્ઞાર્થ કર્તરિ પરમૈપદ રૂપ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પ્રથમ પુરુષ असानि
असाव असाम् દ્વિતીય પુરુષ gધ.
स्तम् તૃતીય પુરુષ કે સ્તુ
स्ताम्
* વિધ્યર્થ * a. “આમ કરવું જોઈએ” – ઈત્યાદિ વિધિ અર્થમાં છે. સંભાવના અર્થમાં વિધ્યર્થ
પયોગ થાય છે. દા.ત. 1. શ્રાવકે પ્રતિક્રમણ કરવું જોઈએ. શ્રાવ: પ્રતિક્રમણ –
2. તે આજે આવશે તેવું સંભવે છે. સ: કાન્શિત્ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ ૧૧૦) જ અપાઠ-૧૮૭૪
सन्तु

Page #132

ईम
* વિધ્યર્થ રૂપો , મામ્ (કચ્છ) - જવું પિરસ્માદ] એકવચન | | દ્વિવચન
બહુવચન પથમ પ્રત્યયન ર્ફયમ્ ईव પુરુષ રૂપ + Tછેય गच्छेव
गच्छेम અર્થ - મારે જવું અમારે બેએ અમારે
જોઈએ. જવું જોઈએ. જવું જોઈએ. દ્વિતીય પ્રત્યયન મ્
ईतम् પુરુષ રૂપ + છે.
गच्छेतम् गच्छेत અર્થ + તારે જવું
તમારે બે એ
તમારે જવું જોઈએ. જવું જોઈએ.
જોઈએ. તૃતીય પ્રત્યયન ત્ | રૃતામ્
: પુરુષ રૂપ + સચ્છેિત્ | Tચ્છતામ્ | Tછેયુઃ અર્થ કે તેણે જવું જોઈએ. તે બેએ જવું જોઈએ. તેઓએ જવું જોઈએ.
- જોવું [આત્મને પદ)
એકવચન | દ્વિવચન બહુવચન પ્રથમ પ્રત્યયને ईय ईवहि ईमहि પુરુષ રૂપ +
ईक्षेय ईक्षेवहि ईक्षेमहि અર્થ મારે જોવું અમારે બેએ અમારે
જોઈએ. જોવું જોઈએ. જોવું જોઈએ. દ્વિતીય પ્રત્યયન
ईयाथाम् પુરુષ રૂપ + ईक्षेथाः ईक्षेयाथाम् ईक्षेध्वम् અર્થ - તારે જોવું તમારે બેએ તમારે જોવું જોઈએ.
જોવું જોઈએ. જોઈએ તૃતીય પ્રત્યયન ત ईयाताम् ईरन्
રૂપ ફેંક્ષેત | ફેંક્ષેયાતામ્ ईक्षेरन् અર્થ તેણે જોવું જોઈએ. તે બેએ જોવું જોઈએ. તિઓએ જોવું જોઈએ.
ईथास्
ईध्वम्
પુરુષ
પ
.
જ સરલ સંસ્કૃતમુ-૧ ૧૮)
પાઠ-૧૮૪

Page #133

स्यात
स्युः
|:: विध्यर्थ भाल ::
प्रच्छ् (पृच्छ्) - ५७j. ____ 45वयन
वयन
|
द्विवयन
द्विवयन | बहुपयन: प्रथम पुरुष + पृच्छ्येय । पृच्छ्येवहि | पृच्छ्ये महि द्वितीय पुरुष + पृच्छ्येथाः | पृच्छ्येयाथाम् | पृच्छ्येध्वम् तृतीय पुरुष + पृच्छ्येत । पृच्छ्येयाताम् | पृच्छ्येरन्
अस् = aaj, थj [ग - २] |
अवयन | द्विवयन । बर्डवयन ५थम १२५ + स्याम्
स्याव
स्याम द्वितीय पुरुष + स्याः
स्यातम् | तृतीय पुरुष + स्यात्
स्याताम् મિત્રો ! એક આઠમા ગણનો ' ધાતુ ડગલને પગલે ઉપયોગમાં આવે છે भाटे तेन॥ ३५ो नाथे मु४५ समशो.. स. ५ :- ....
कृ = ७२. ४५ - ८, Gमय५६ [तिरि]
પરસ્મપદ * વર્તમાનકાળ * આત્મને પદ ५. ५. + करोमि कुर्वः कुर्मः | कुर्वे कुर्वहे कुर्महे दि.५. + करोषि कुरुथः कुरुथ | कुरुषे कुथेि कुरुध्वे तृ. पु. + करोति कुरुतः कुर्वन्ति | कुरुते कुर्वाते कुर्वते
પરસ્મપદ * હ્યસ્તન ભૂતકાળ * આત્મને પદ ५. पु.+ अकरवम् अकुर्व अकुर्म | अकुर्वि अकुर्वहि अकुर्महि दि... अकरो: अकुरुतम् अकुरुत अकुरुथा: अकुर्वाथाम् अकुरुध्वम् तृ. ५.. अकरोत् अकुरुताम् अकुर्वन् | अकुरुत अकुर्वाताम् अकुर्वत
५२५ * भाशार्थ * सामने ५. पु. करवाणि करवाव' करवाम| करवै करवावहै करवामहै दि. ५.. कुरु कुरुतम् कुरुत | कुरुष्व कुर्वाथाम् कुरुध्वम् तृ. .. करोतु .. -कुरुताम् कुर्वन्तु | कुरुताम् कुर्वाताम् कुर्वताम् 38 सरस संस्कृतम्-१.333443888888416-१८:38

Page #134

પરસ્મપદ *. વિધ્યર્થ * આત્મને પદ ५. पु., कुर्याम् कुर्याव कुर्याम | कुर्वीय कुर्वीवहि कुर्वीमहि a.'.- कुर्याः कुर्यातम् कुर्यात कुर्वीथाः कुर्वीयाथाम् कुर्वीध्वम् . . + कुर्यात् कुर्याताम् कुर्युः | कुर्वीत कुर्वीयाताम् कुर्वीरन्
વર્તમાનકાળ * કર્મણિરૂપો * હ્યસ્તન ભૂતકાળ ५.५.. क्रिये क्रियावहे क्रियामहे | अक्रिये अक्रियावहि अक्रियामहि a. पु., क्रियसे क्रियेथे क्रियध्वे अक्रियथा: अक्रियेथाम् अक्रियध्वम् त... क्रियते क्रियेते क्रियन्ते | अक्रियत अक्रियेताम् अक्रियन्त આશાર્થ
विध्यर्थ ५. ५., क्रियै क्रियावहै क्रियामहै | क्रियेय क्रियेवहि क्रियेमहि a.'.- क्रियस्व क्रियेथाम् क्रियध्वम् | क्रियेथाः क्रियेयाथाम् क्रियेध्वम् तृ. ५.+ क्रियताम् क्रियेताम् क्रियन्ताम् | क्रियेत क्रियेयाताम् क्रियेरन्
धातुओ + - १ - ५२५६ :- उत्+पद् = उत्पन्न ५j वि+स्मृ = (मूली ४j [To forget] ____ [To be born] अधि+वस् = ७५२ पेस
+ १ - १० - ५५६ :[To sit upon] आ+दा (यच्छ्) = Aj [To take ] |
1 नाट् = 125 ७२j, म°४qj [To act] + ग - ४ - पात्मने५ :- + ग - १ - आत्मनेपद :निस्+पद् = पनj, नी५४ परि+सेव् = भत्यंत सेवj [To serve]
[To become]
* तत्सम Act |* आ अरान्त स्वीसिंग :
समता = समता [Peace] * अारान्त परिसंग:- आराधना = माराधना [Adoration] अभिषेक = अमिषे [Coronation]|
* विशेष वात - पात, पवन [Air]
भयङ्कर = मयं5२ [Horrible] 3. सस संस्कृतम्-१४३१२00.3.3.3.3.3.3.346-१८४४

Page #135

ध्रुव = ध्रुव, स्थिर [Permanent] | *पारमापि Awal * नूतन हो :
|* असन्त नपुंसलिंग:* अारान्त नपुंसलिंग:
सामायिक = ४८ मिनिटनी ५५ अलीक = 8 [Lie] रात्रिभोजन = रात्रे सूर्यास्त पछी ४मधू
છોડવાની જૈન ક્રિયા [Dinner after sunset]
प्रतिक्रमण = हिवस / शतना पापोनी * इरान्त स्त्रीलिंग :
માફી માંગવાની જૈન ક્રિયા अपकीर्ति = अपयश [Disgrace] * नाम-अ असन्त पुल्लिंग:* अ असन्त पुल्लिंग:- अकबर = ४१२ २०% अन्ध = साधणो [Blind]
बीरबल = जी२५९ मंत्री पादप = वृक्ष [Tree]
* अव्यय :* विशेष:
बहुशः = पारे पारे [Frequently] अदत्त = न मापेj [Not given] श्वः = मावती [Tomorrow]
ผ่ )
4
(1) संस्कृतनुं गुराती रो :1. श्रावको हिंसां नाचरेत्, श्रावकेणालीकं न भाष्येतादत्तं नादीयेत,
रात्रिभोजन नाक्रियेत । मया सामायिकमाचर्यै । यदि यूयं महावीरं जिनं वन्देध्वम्, साधुमपि नमेत तर्हि जीवने सुख स्यात् । सामायिके श्रमण इव भवति श्रावकस्तेन बहुश: सामायिक कुर्यात् । 'त्वं श्वः राजगृहनगरे एधि' इति मयेष्यते । श्रावकेण यथा जैनो धर्मो निशम्यते तथैव यद्याचर्येत तर्खेव स वस्तुतो जैनः श्रावको भवेत् । युष्माभिरादिनाथस्य जिनस्य प्रतिमा पूज्येत ।
त्वया किं क्रियते ? इत्यपृच्छद् अकबरः । मयाऽन्धा गण्यन्ते ES ARE संस्कृतम्-१.
४ पर 888.8.3.3.8416-१८:४४
- 6

Page #136

इति युष्माभिः दृश्यते एव तथापि यदि युष्माभिरहं पृच्छ्येय तदा यूयमपि अन्धा भवेतैवेति अवदद् बीरबलः ।
9. यदि जनाः मां पश्येयुः तदा ममाऽपकीर्त्तिः स्यादिति तस्या भयेन धर्मो नैव क्रियेत श्रावकेण ।
(2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો :
1.
તમે આવો અને અહીં બેસો.
2.
3.
મારા દ્વારા પ્રતિક્રમણ કરાશે.
‘તું અત્યારે ભયંકર જંગલમાં છો' – એમ વિચાર. કારણ કે સંસાર ભયાનક જંગલ જેવો છે.
સામાયિક દ્વારા સમતા મળે છે. પ્રતિક્રમણ દ્વારા આરાધના થાય છે. આરાધના અને સમતા દ્વારા શ્રાવકે મોક્ષને મેળવવો જોઈએ. માટે શ્રાવકે આરાધના અને સમતા મેળવવી જોઈએ.
તેથી શ્રાવક દ્વારા સામાયિક અને પ્રતિક્રમણ કરાવા જ જોઈએ.
4.
5.
6.
7.
8.
આજે મહાવીરસ્વામી રાજગૃહ નગરે આવશે. મારા દ્વારા આજે રાજગૃહનગર જવાશે. (3) મને ઓળખો :
9.
નં. રૂપ
१ अवमन्येध्वम् |૨ લઘેથાઃ
3 विलिख्यन्ताम्
४ लज्जेरन्
५. निर्दिश्येयाताम्
મૂળધાતુ કાળ/પુરુષ વચન પદ ગણ | સાદો અર્થ
અર્થ
(4) ખૂટતી વિગત પૂરો ઃ
નં. મુળધાતુ
ગણ કાળ/ | પુરુષ| વચન પદ પ્રયોગ રૂપ | સાદો
અર્થ
અર્થ
|૧ |સર્ |૨|૩૫+વિશ્ ૩ સ્
જી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧
વિધ્યર્થ | ૧
આજ્ઞાર્થ | ૨ વિધ્યર્થ | ૩
જી.જી.૪૧૨૨ 8.0.8.88.8પાઠ-૧ ૮ જી.જી
H
૨
ܝ
.
કર્તરિ
કર્મણિ
કર્તરિ

Page #137

(5) issili :(स२५ - पुरुष वयन, 11 / अर्थ, तरि-भावामा ३५ो :-) (A)
(B) El.d. 1. चिन्तयतु +
याचावहै चिन्त्येताम् ।
, याचावहे चिन्तयेव
अयाचामहि चिन्तयेतम्
याचामहै चिन्तयेत्
अयाचेथाम् चिन्तयेम
अयाचेताम् चिन्तयसि
याच्यामहै चिन्तयाव
याचध्वम् चिन्तयावः
याच्यस्व अचिन्तयाम
याचते अचिन्तयतम्
याचन्ते चिन्तयाम
याचेत चिन्त्यामहै
याचसे अचिन्तयताम्
याचेमहि चिन्त्यस्व
याचेवहि चिन्तयत
याचेयाथाम् चिन्तयति
याचताम् 18. चिन्तयन्ति - याच्येताम् (6) मादी ४२या पूरी :- (परि+त्यज् पातुनुं ४ ३५ छ तेवू ४ आ + शस् पातुनुले ३५ यतुं खोय ते auj.) परि+त्यज्
आ+शंस्
in mi w or co os seus
10.
11.
13.
14.
15.
16.
17.
El.d. 1. परित्यजामि
आशंसे 2. परित्यजावः 3. AR संस्कृतम्-१.8.8.843D8.8.3.3.3.3.3418-१८.४४

Page #138

...............
3. परित्यजानि 4. पर्यत्यजन्
5. परित्यजेयम् (7) मादी ४२या पूरी :(આજ્ઞાર્થ કે વિધ્યર્થના સરખા રૂપ દ્વારા ખાલી જગ્યા પૂરવી.) આજ્ઞાર્થ
વિધ્યર્થ El.d. 1. वप
वपेः
2.
स्याम्
-
3.
_
क्रियेयम्
उञ्छ
5. आह्वयन्तु (8) पादी ४२या पूरी :
(જે રૂપ આપ્યું હોય તેના પછી જે રૂપ આવતું હોય તેના દ્વારા ખાલી જગ્યા
पूरवी.) El.d. 1. करोतु - कुरुताम् 2. स्याव -
3. · अशुष्यत् - - 4. चोरयेतम् - - 5. अगर्जः - -
000.
SE सस संस्कृतम्-१.3.3.3१२8.3.3.3.3.3.3.3416-१८.३.४

Page #139

પાઠ - ૧૯ હી
વ્યંજનાન્ત શબદો [Part - I] આ શબ્દના અંતે સ્વર આવતા હોય તેવા શબ્દોના રૂપ આપણે જોયાં જેમ કે – નિન વગેરે. હવે, શબ્દના અંતે વ્યંજન આવતા હોય તેવા શબ્દોના રૂપ જોઈશું.
દા.ત. નનમુ વગેરે
નિયમો :- (ખાસ નોંધ :- નિમ્નોક્ત નિયમો ગોખ્યા પછી પણ રૂપ તો ગોખવા જ પડવાના છે માટે નિયમો ન ગોખતા રૂપ ગોખી લો તો પણ ચાલે.)
* પુલિંગ / સ્ત્રીલિંગ નામોના રૂપો માટેના પ્રત્યયો કે
એકવચન
| દ્વિવચન
| બહુવચન
औ
अस्
अम्
आ
भ्याम्
भिस्
भ्यस्
૫. વિ. - દ્વિ. વિ. તુ. વિ. - ચ. વિ. ૫. વિ. . ૫. વિ. ક. સ. વિ. - સંબોધન
अस्
ओस
आम्
औ
अस
નપુંસકલિંગના પ્રત્યયો - પ્રથમા-દ્વિતીયા વિભક્તિમાં ૦, રૂં, રૂ અને... બાકીના પ્રત્યયો પુલિંગ જેવા.
વ્યંજનાંતનામના પ્રત્યયોના ત્રણ વિભાગ થશે. (1) પહેલા પાંચ પ્રત્યયો - , , , અમ્ અને ઔ (૫) (2) દ્વિતીયા બહુવચનથી માંડીને સ્વરાદિ (૯) પ્રત્યયો. (3) વ્યંજનાદિ (૭) પ્રત્યયો. (1) પહેલા પાંચ પ્રત્યય માટેના નિયમ :(A) પ્રથમ વિભક્તિ એક વચનનો પ્રત્યય લોપાય તથા શબ્દની અંતે રહેલા
સંયુક્ત વ્યંજનના અંત્ય વ્યંજનનો પણ લોપ થાય. 8 સરલ સંસ્કૃતમ-૧ (આરિપ
૪ પાઠ-૧૯૭૪

Page #140

El.d. * मरुत् + स् - मरुत् ।। * भगवत् + स् = भगवान् । (B) अत्, वत्, मत्, वस्, यस् अंतवाणा शहोम पडेटा पाय प्रत्ययो
અને સંબોધનમાં ઉપાંત્યે ન ઉમેરાય છે. El.d. * भगवत् + अस् = भगवन्तः । संबोधनमा भगवन् !
. * धीमत् + अस् = धीमन्तः। संलोपनमा धीमन् ! ___ * श्रेयस् + अस् = श्रेयांसः । संबोधनमा श्रेयन् ! (C) वत्, मत्, अस्, इन् संत नभोमा प्रथम मेयनमा उपत्य स्वर ही थाय छे. .
. ६... भगवत् + स् = भगवान् । .
तेवी ४ रात.... श्रीमान् । धीमान् । बगेरेमा समxj. (D) न् भने स् मंतain नमोम तथा 'महत्' २०६८i पडे पाय प्रत्ययो
પૂર્વ ઉપાંત્ય સ્વર દીર્ઘ થાય છે. ह..त. राजन् - राजा, राजानौ, राजानः । राजानम, राजानौ...।
श्रेयस् + श्रेयान्, श्रेयांसौ, श्रेयासः । श्रेयासम्, श्रेयासौ...। विद्वस् + विद्वान्, विद्वांसौ, विद्वांसः । विद्वांसम्, विद्वांसौ...।
महत् + महान्, महान्तौ, महान्तः । महान्तम्, महान्तौ...। (E) शास्, जस्, चकास्, दरिद्रा, जागृभा पांय पातु तेभ'४ ना
ધાતુના વર્તમાન કૃદન્ત પુલિંગ નામોમાં ન લાગે નહિ. ह.d. शासत् + शासत्, शासतौ, शासत: । शासतम्, शासतौ...।
ददत् + . ददत्, ददतौ, ददतः । ददतम्, ददतौ...। (F) प्रथमा सवयननो 'स्' प्रत्यय दाता शहना माय ब्, ग्, द् ना
स्थाने मशः भ्, घ, ध्थाय. El.d. बुध् + भुत् ।। गुह् + घुट । दुह् + धुक् । (2) स्वाहि प्रत्यय भाटेना नियम :-: १. (A) अन् अंत नभोना अ नो स्वा प्रत्यय पूर्व दो५ थाय छे.
પરન્તુ ઝ ની પહેલાં સંયુક્ત કે સ્વ્યં જન હોય તો એ લોપાય નહિ. El.त. राजन् + राजन् + 'अस् = राज्ञः । परन्तु आत्मन् + आत्मन् + अस् = आत्मनः । RE ARE संस्कृतम-1888(ARDEE.SE..3.3418-१८.३.४

Page #141

2
(B) अन् मंतवाय नमोन। अनी पुल्सिंग / स्त्रीलिंगभां सप्तमी मेऽवयन
પ્રત્યય પૂર્વે વિકલ્પ લોપ થાય છે. El.d. राजन् + इ = राज्ञि अथवा राजनि । । २. वस् मंतवा नामोमा स्वरा प्रत्यय पूर्व वस्नो उस् थाय भने ।
उस् पूर्व इ आय तो दोय. El.d. विद्वस् + विद्वस् + अस् = विदुषः, विदुषा त्या
सेदिवस् + सेदिवस् + अस् = सेदुषः, सेदुषा त्याह (3) व्यंनाहि प्रत्यय भाटेनानियम :व्यंना प्रत्ययन पूर्व.... 1 अन्, इन् अंतवा नाभीम अंत्य न् दोपाय. .
El.d. राजन् + भ्याम् = राजभ्याम् ।। वस् मंतवाण नभोमा स्नो द् थाय छे.
El.d. विद्वस् + भ्याम् = विद्वद्भ्याम् । ... 3 अस् अंत नभोमा स् नो ओ थाय छे.
Ed. मनस् + भ्याम् = मनोभ्याम् । બાકીના ૬ અંતવાળાં નામોમાં નો થાય છે. .. .त. चक्षुस् + भ्याम् = चक्षुभ्या॑म् । તાલવ્ય વ્યંજન સંતવાળા નામોમાં તાલવ્ય વ્યંજનનો અને વિશ ના શું નો क् ग्थाय छे.
६.त. वाच् + भ्याम् = वाग्भ्याम् ।
वाच् + सु = वाक्षु । दिश् + भ्याम् = दिग्भ्याम् । ५२न्तु राज्, विश्, द्विष् मां ट्, ड् भने दुह, मुह, स्निह भां ... क्, ग सने ट्, ड् थाय. तेम उपानह त्, द्याय.. 5 मंत्य व्यंनभां यता ३२ार. (व्यं४नथी श३ थत। प्रत्यय पूर्व) वाच् + वाक् - वाम् ।। दृश् + दृक् -ग् । पयोमुच् + पयोमुक् - ग्। । स्पृश् + स्पृक् - ग् । भिषज् + भिषक् - ग्। । मृश् + मृक् -ग् । सज् + सक् - ग्।' उष्णिह् + उष्णिट् - ड् । दिश् + दिक् - गा | भृज्ज् + भृट् - ड् । ET ससंस्कृतम्-१38890.BEEEEE.3416-१९४४

Page #142

स्नि स्नुह
6
उपानह - उपानत् - द्। त्विष त्विट - इ । राज् + राट् - ड्। विश् + विट - ड् । सृज् + सृट् - ड् । प्रच्छ् + प्रट - ड् । लिह् + लिट् - ड् ।। देवेज् + देवेट - ड् । तुरासाह् + तुरासाट् - ड्। | सुवृश्च् + सुवृट् - ड् । विश्ववाह् + विश्ववाट - ड् ।।
ડબલ ફેરફાર मुह
मुक्-ग् तेम४ मुट् - ड्। स्निक्-ग् तेम४ . स्निट्-ड् । ...
स्नुक्-ग् तेम४ स्नुट्-ड् नश्
नक-ग् / नट् - ड्। . तक्ष + तक्-ग् / तट - ड्। । द्रुह् + ध्रुक्-ग् / ध्रुट् - ड् । श् मंतm (विश्), छ् अंत (प्रच्छ्) तथा वश्च (वृश्च), भ्रस्ज् (भृस्ज्), सृज्, मृज्, यज्, राज्, भ्राज् मा2८Awadi मंत्य व्यं४ननो ष् थाय छे. मने ॥ ष् नो ट्, ड् थाय छ; El.d. विश् विष - विट - विड् । નિમ્નોક્ત નિયમો જરૂરી છે. તે ગોખશો.
નપુંસક રૂપ બનાવવાના નિયમ :૧. નકારાંત સિવાયના નામોને પ્રથમ બહુવચનમાં અને દ્વિતીયા બહુવચનમાં
ઉપાંત્યે ન ઉમેરાય છે. El.d. जगत् + जगत् + इ = जग + न् + त् + इ = जगन्ति । श्रेयस् + श्रेयस् + इ = श्रेयास् + इ (नायेन। नियमथी पात्य
१२. ही4) :. श्रेया + न् + स् + इ = श्रेयांसि ।। विद्वस् - विद्वा + न् + स् + इ = विद्वासि । ૨. “ત્કારાંત સિવાયના નામોમાં પ્રથમા બહુવચનનો ઉપાંત્ય સ્વર દીર્ઘ થાય
छ. .El.d. * नामन् + नामा + न् + इ = नामानि । 3. अत् अंतवा वर्तमान हन्तमा प्रथम / द्वितीय विमतिन द्विवयनमा
અને બહુવચનમાં ઉપાંત્યે ન ઉમેરાય છે. EX ARE संस्कृतम्-१.338 १२D83.3.3.3.3.3416-१९४४

Page #143

દા.ત. છત્ ૧ છત્ + છું - અચ્છ + +ત્+ - છન્તી
Tચ્છ - છત્ + રૂ = 9 + ન્ +ત્ + ડું = Tચ્છત્તિ 1 પરતુ.... થા, “પાત્ર વગેરે બીજા ગણના અને છઠ્ઠા ગણના વર્તમાન કુદન્તમાં પ્રથમ / દ્વિતીયા વિભક્તિના દ્વિવચનમાં વિકલ્પ ન ઉમેરાય છે. દા.ત. * યાત્ + યાતી અથવા થાતી ! (બીજો ગણ)
* વિશદ્ + વિશાતી અથવા વિલન્તી | (છો ગણ) ૪. ત્રીજા ગણના અને શાસ્ (શાસ) આદિ પાંચ બીજા ગણના વર્તમાન
કૃદન્તમાં પ્રથમ / દ્વિતીયા વિભક્તિના દ્વિવચનમાં – ઉમેરાય નહિં અને... બહુવચનમાં વિકલ્પ ઉમેરાય.
એકવચન દ્વિવચન | બહુવચન દા.ત. * ર (ત્રીજો ગણ) વત્ | ત | તિ કે દક્તિ ! * शास् शासत् | शासती | शासति शासन्ति ।
સ્ત્રીલિંગ રૂપ માટેના નિયમ વ્યંજનાન્ત વિશેષણોનું નપુંસક પ્રથમા વિભક્તિ દ્વિવચનનું રૂપ એ સ્ત્રીલિંગનું અંગ બને પછી “નવી પ્રમાણે રૂપ કરવા.
એકવચન - | દ્વિવચન | બહુવચન માલિક ભવિતા | માવત્ય * विशत् +विशती : विशन्ती विशत्यौ विशन्त्यौ विशत्यः विशन्त्यः । ૨. સકારાંત અને 8 કારાંત વિશેષણોમાં દીર્ઘ છું ઉમેરી પછી “નવી' જેવા રૂપ કરવા. દા.ત. વહુ + ડું = વહી
+ = $ત્ર
* વ્યંજનાન્ત રૂપો * રૂપમાં જ્યારે કારાન્ત કે તુકારાન્ત વગેરેના પુ. સ્ત્રી. | નપુ. એકથી વધારે રૂપો આપ્યા છે ત્યારે જે ફેરફાર છે તેને જુદા ટાઈપના અક્ષરથી દર્શાવેલ છે. 1. નામુ - વાદળ [૨ અત્તવાળા પુJ
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન ૫. વિ.
નનમુ– ગનપુર जलमुचः દ્વિ. વિ.
जलमुचम् તુ. વિ. - નમુવા- નતમુરખ્યામ્ નતમુખઃ 0િ8 સરલ સંસ્કૃતભ-૧
૪૪૪૪૪ પાઠ-૧૯૪૩

Page #144

जलमुचे --- जलमुग्भ्याम् जलमुग्भ्यः ५. वि. + . जलमुचः . :
जलमुचोः जलमुचाम् स. वि. + जलमुचि
" जलमुक्षु संबोधन . जलमुक्-ग् ! जलमुचौ ! जलमुचः !
2. वाच - [च अन्तवाणास्त्री.] ५. वि. +
वाक् - ग् वाचौ वाचः द्वि. वि. + वाचम् त. वि. + वाचा
वाचा वाग्भ्याम् वाग्भिः य. वि. + वाचे
वाग्भ्यः वाचः . . " . ५. वि. +
वाचोः वाचाम् स. वि. . . वाचि
वाक्षु संबोधन , वाक् - ग् ! वाचौ ! वाचः !
3. राज् - २१% [ज अन्तवाणा .] ५. वि. +
राट् - ड् राजौ दि. वि. + राजम्
राजा राड्भ्याम् राभिः २. वि. राजे
राड्भ्यः
राजः
"
+ + ++ ++
वि.. . "
राजोः . राजाम् स. वि. - राजि
" राट्स, राट्त्सु संबोधन - राट् - ड् ! राजौ ! राजः !
4. वणिज्- वेपारी [ज् मन्तवा पु.] ५. वि. + वणिक् - ग्. वणिजौ वणिजः दि. वि. - वणिजम्
+ वणिजा वणिग्भ्याम् वणिग्भिः + वणिजे
वणिग्भ्यः वणिजः
. वणिजोः वणिजाम् स. वि. + वणिजि. .. "
वणिक्षु संबोधन + वणिक् - ग् ! वणिजौ ! वणिजः ! ET सस संस्कृतम्-१3.88 9300.3.3.3.3.3.3.3416-१६:38

Page #145

एं + + + + + +
वि.
ऊर्जे
5. ऊर्ज-ब/ ४ [ज शन्त नपुं.] .. ५. वि. + ऊर्छ - ग् ऊर्जी ऊर्जि द्वि. वि. - तृ. वि. + ऊर्जा ऊर्गभ्याम् ऊर्भिः
ऊग्द्यः ५. वि. + ऊर्जः ५. वि. +
ऊर्जाः ऊर्जाम् स. वि. + ऊर्जि
ऊर्बु संबोधन + ऊर्छ - ग् ! - ऊर्जी ! ऊर्जि !
6.सज् - भागो [ज शन्त स्त्री.] ५. वि. - स्रक - ग्
स्रजौ
स्रजः. वि. वि. + स्रजम् । तृ. वि. + सजा
स्रग्भ्याम् स्रग्भिः 2. वि. + सजे
स्रग्भ्यः ५. वि. - स्रजः
स्रजोः स्रजाम् स. वि. + सजि
स्रक्षु संगोपन सक् - ग् ! स्रजौ !
स्रजः ! 7. मरुत् - पवन [त् अन्तवा पु.]. ५. वि. + मरुत् - द्
मरुतौ
मरुतः .. वि. वि. + तृ. वि. + मरुता मरुद्भयाम् मरुद्भिः ५. वि. +
मरुद्भयः ५. वि. +
मरुतः ५. वि. →
मरुतो: मरुताम् स. वि. +
मरुति संबोधन + मरुत् ! मरुतौ ! मरुतः ! 33 सह संस्कृतम्-१.४.४४ १39.४.४४४४४४५16-१८.४४
+ + + + +
५. वि.
मरुतम्
मुरुते
। मरुत्सु

Page #146

जगत्
सरितः
8. जगत् - ४गत, विश्व [त् अन्तवा नपुं.]
जगती
जगन्ति दि. वि. + तु. वि. + जगता जगद्व्याम् जगद्भिः ५. वि. + जगते
जगद्भयः ५. वि. + जगतः
जगतो:
जगताम् स. वि. → जगति
जगत्सु संगोपन - जगत् ! जगती ! जगन्ति !
9.सरित् - नही [त् अन्तवाणा स्त्री.] ५. वि. + सरित् सरितौ
सरितम् d. वि. + सरिता
सरिद्भ्याम् सरिद्भिः 2. वि. + सरिते
सरिद्भ्यः ५. वि. + सरितः ५. वि. +
सरितोः
सरिताम् स. वि. + सरिति
सरित्सु संबोधन - सरित् ! सरितौ ! सरितः ! 10. गच्छत् - ४du / ४] / ४६२७j [अत् मन्तवाणा पु.]
गच्छन् गच्छन्तौ गच्छन्तः गच्छन्तम्
गच्छतः गच्छता गच्छद्भयाम् गच्छद्भिः ५. वि. + गच्छते
गच्छद्भयः ५. वि. + गच्छतः
गच्छतोः मच्छताम् स. वि. + गच्छति
गच्छत्सु संबोधन - गच्छन् ! गच्छन्तौ ! गच्छन्तः ! ES ARE संस्कृतम्-१.१.१8 43.3.3.3.3.3.3.8416-१८.3.3
"

Page #147

प्र. वि.
द्वि.वि.
तृ.वि. थ.वि.
५. वि.
५. वि.
स.वि.
સંબોધન
तृ. वि.
थ. वि.
५. वि.
4. la.
स.वि.
સંબોધન
प्र. वि.
द्वि. वि.
तृ.वि.
थ. वि.
u. la.
4. la.
11. भवत् = आप [अत् अन्तवाना पु.]
भवन्तौ
भवान्
भवन्तम्
स.वि.
સંબોધન
भवता
भवते
भवतः
19
भवति
भवन् !
17
12. ददत् - आपतो / खाधी रहेब [अत् अन्तवाणी पु.]
u. la.
ददत् – द्
ददौ
la. la.
99
ददतम्
ददता
दद
ददतः
ददति ददत् - द् !
महान्
महान्तम्
"
महता
महते
भवद्भयाम्
""
महतः
19
99
भवतो:
11
भवताम्
भवत्सु
भवन्तौ ! भवन्तः !
ददद्भयाम्
??
ददतौ !
13. महत् - भोटुं [ अत् अन्तवाणा पु.]
महान्तौ
19
ददतो:
99
19
महद्भ्याम्
19
11
महतोः
महति
महन् !
महान्तौ !
३ सरस संस्कृतम्-१ ३.३३१३३ ४.३४.
भवन्तः
भवतः
भवद्भिः
भवद्भयः
11
"
ददत:
""
ददद्भिः
ददद्भयः
""
ददताम्
ददत्सु
ददत: !
महान्तः
महतः
महद्भिः
महद्भयः
"
श्री
महताम्
महत्सु
महान्तः !
88415-9688

Page #148

+ + + + + +
14. महत् - भोटुं[अत् मन्तवामान] ५. वि.
महत् , महती महान्ति दि. वि. + तृ. वि. +
महता महद्भ्याम् महद्भिः 2. वि. . महते
महद्भयः ५. वि. . महतः
महतोः महताम् स. वि. + महति
महत्सु संबोधन में महत् महती महान्ति ___15. धीमत् -बुद्धिशाणी [मत् अन्तवाणा पु.]
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન वि. + धीमान् धीमन्तौ धीमन्तः a. वि. + धीमन्तम्
धीमतः त. वि. + धीमता धीमद्भयाम् । धीमद्भिः य. वि. + धीमते
धीमद्भ्यः ५. वि. + धीमतः ५. पि. +
धीमतोः धीमताम् । स. वि. + धीमति
" धीमत्सु संबोधन + धीमन् ! , धीमन्तौ ! धीमन्तः !
16. धीमत् = बुद्धिजी [मत् मन्तवाणा नपुं.] ५. प. →
धीमत् . धीमती
धीमन्ति दि. वि. + तृ. वि. + धीमता धीमद्भयाम्
धीमद्भिः 2. वि. → धीमते
धीमद्भयः . ५. वि. + धीमतः प. वि. +
धीमतो: धीमताम् स. वि. → धीमति
धीमत्सु संबोधन + धीमत् ! धीमती ! धीमन्ति ! ES ARE संस्कृतम्-१.१.३.89380.3.3.3.3.3.3.3416-१८४.४
+ + + + +

Page #149

ધાતુઓ - ગણ – ૧ – ઉભયપદ :- 15 ગણ – ૬ – આત્મને પદ :મગ્ન = આશરો લેવો, ભજવું | + પ્રક્ = પૂછવું [To ask].
[To resort to] | ગણ – ૧૦ – ઉભયપદ :ન ગણ – ૧ – આત્મને પદ :
સમૂત્રમ્ = જોવું, સાબિત કરવું પ્રતિમા = ઉત્તર આપવો
[To prove]. [To answer] - ગણ - ૪ - પરસ્મપદ :
| [ ] = ખુશ થવું, ખુશ કરવું નિર્ઝ ન્ = વિખેરવું [To scatter] [To be happy/To please]
– શબ્દો ) જ તત્સમ શબ્દો છે | નામ – ૪ કારાન્ત પુલિંગ :આ કારાન્ત પુલિંગ :- ifમ્પત્યપુર = કાંપિલ્યપુરનગર પર પાર = પરોપકાર [Obligation] | - અવ્યય :નમસ્સાર = નમસ્કાર [To bow] | સર્વ = કાયમ માટે [Always] જ આ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :- | જ પારિભાષિક શબ્દો જ વહુમાન = બહુમાન, સન્માન > આ કારાન્ત પુલિંગ :[Respect].
अर्हत्, सिद्ध, आचार्य, उपाध्याय, મલ્સ = મંગલ, શુભ [Auspicious] સાધુ = અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, વિશેષણ :
ઉપાધ્યાય અને સાધુ પંચ પરમેષ્ઠિ તરીકે શ્રેષ્ઠ = સર્વોત્તમ [Best]
પ્રસિદ્ધ છે. તેમાં ર નૂતન શબ્દો જ સિદ્ધ = મોક્ષમાં ગયેલા આ કારાન્ત પુલિંગ :- આ વાર્થ = જૈન શાસનમાં રાજા તુલ્ય મીન = માછલી [Fish]
૩૫Tધ્યાય = જૈન શાસનમાં યુવરાજ આ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :- | તુલ્ય, સાધુને સૂત્ર ભણાવનારા સૈન્ય = સેના, લશ્કર [Army].
વ્યંજનાત શબ્દો જ * રૂ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :
૨કારાન્ત પુ. :વિભૂતિ = વૈભવ [Might]
નનામુ = વાદળ [Cloud] ) વિશેષણ :
૨ કારાન્ત સ્ત્રી.:શીતન = ઠંડું, શીત [Cold]. વાર્ = વાણી [Speech] જજ સરલ સંત-૧ ૪૩૫)
પાઠ-૧૯૪

Page #150

ત્ કારાન્ત પુ. :રાખ્ = રાજા [King] → ગ્ કારાન્ત પુ. – વળિન્ = વાણિયો [Merchant] ત્ કારાન્ત નવું. :f = ઊર્જા, બળ, તેજ [Energy] ન્કારાન્ત સ્ત્રી. ઃ–
→
મ્રત્ = માળા [Garland] + ત્ કારાન્ત પુ. ઃમત્ = પવન [Wind]
=
->
મૈં કારાન્ત નપું. :નાત્ = વિશ્વ [World] → ત્ કારાન્ત સ્ત્રી. ઃ–
સરિત્ = નદી [River]
અત્ કારાન્ત પુ. :
રાĐત્ = જતું [Going]
અત્ કારાન્ત પુ. :વવત્ = આપતું [Giving] અત્ કારાન્ત પુ. :
મહત્ = મોટું [Large]
અત્ કારાન્ત નવું. :
:
મહત્ = મોટું [Huge]
મત્ કારાન્ત પુ. :ધીમત્ = બુદ્ધિશાળી [Intelligent] મત્ કારાન્ત નપું. :
ધીમત્ – બુદ્ધિશાળી [Intelligent]
>
છત્ પ્રમાણેના રૂપવાળા શબ્દ ઃ
સત્ = સજ્જન, સાચું, સારું, વિધમાન [Noble]
અર્હત્ = અરિહંત, પંચપરમેષ્ઠીમાં સર્વોચ્ચ પદ
અત્ કારાન્ત પુ. :*ભવત્ = આપ [Your honour]
> નાત્ પ્રમાણેના રૂપવાળા શબ્દ ઃવિયત્ = આકાશ [Sky]
* ભવત્ = આપ-આ શબ્દના પ્રયોગ વખતે તૃ. પુ. નો પ્રયોગ કરવો. દા.ત. મવાન્ ત્ર રાઘ્ધતિ ? = આપ ક્યાં જાઓ છો ?
પણ, ભવાન્ ત્ર રાશિ ? આ રીતે દ્વિતીય પુરુષનો પ્રયોગ ન કરવો.
ન
(1) સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો :
1.
2.
जलं मुञ्चत्यतः मेघं 'जलमुग्' इत्युद्यते । નમોઽર્વંદ્વચ:, સિદ્ધેમ્ય: આવાર્લેમ્ય:, ઉપાધ્યાયેભ્યઃ સર્વેભ્યઃ साधुभ्यश्च । एष नमस्कारः सर्वेषां मङ्गलानां श्रेष्ठं मङ्गलमस्ति । वाचैव राट् प्रीणयेत् कुप्येद्वा । यादृशी वाक् तादृशं फलम् । 4. काम्पिल्यपुरे वणिग्भिरुद्योगाः क्रियन्तेऽतो भवानपि तत्रैव
3.
गच्छतु ।
હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ હજી૪૯૧૩૬ TTTTTTપાઠ-૧૯ જી.જ

Page #151

5. भवद्भयां किं सरिद्गम्येत ? तत्र शीतलो मरुद्विद्यते । 6. પિરેવ વિતતે હુમાન : |
परोपकाराय सता विभूतयः । यदि भवानलीकं वदेत्तर्हि भवति कस्याऽपि विश्वासो न
ત્િ | भवानागच्छतु, आसनेऽस्मिन्नुपविशतु । ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો :મોટા માણસો ક્યારેય પણ જુઠું બોલતા નથી. નદીની માછલીની દુનિયા નદીમાં જ હોય છે. પવન દ્વારા આ બે માળાઓ લઈ જવાય છે. વાણિયાઓ રાજાને ધન આપે છે અને વેપાર માટે અનુજ્ઞા માંગે છે. મહાવીર ભગવાનની વાણીમાં તેજ છે. તેનાથી પાપીઓના પાપ પણ નાશ
પામે છે. 6. આ જગતમાં આદિનાથ ભગવાન બધા રાજાઓમાં શ્રેષ્ઠ છે.
આકાશમાં મોટા-મોટા વાદળો ગર્જે છે. જેમ રાજાઓનું તેજ સૈન્ય છે, વાણિયાઓનું તેજ પૈસો છે તેમ સજજનોનું તેજ અહિંસા છે.
પવનથી નદી ખળભળે છે. (3) શબ્દ મંદિર :
- 6
9.
૨
- ૨
૫
-
૬
સરલ સંસ્કૃતમ-૧
૧૩૦)જ88888પાઠ-૧૯૭૪

Page #152

આડી ચાવી ઃ–
(૧) વાદળ – *૩/૧ (૪)
(૨) તેઓ જાય છે – (૩)
(૩) જિનધર્મ – ૩/૧ (૩)
(૪) વાણિયો – ૨/૨ (૩)
(૫) પૈસો – ૧/૧ (૨)
(૬) તેઓ શોક કરે છે – (૩)
(૭) તેઓ પડવા જોઈએ – (૩)
(૮) પુત્ર ૨/૧ (૨)
(૯) સજ્જન – ૬/૩ (૨)
(4) ખૂટતી વિગત પ્રો ઃ
|નં. શબ્દ
१ जलमुच्
૨ વાર્
|૩|રાન્
४ वणिज्
૫
ગ્
(૧)
(૨)
(૪)
(૫)
(૬)
(૭)
ઉભી ચાવી :–
દુનિયા ૪/૧ – (૩)
આકાશ – ૭/૩ – (૪)
1
-
જંગલ – ૧/૧ (૨)
તે શોભે છે– (૩)
પાંદડું – ૧/૧ (૨)
મોટાઓ – ૬/૩ (૩)
વિભક્તિ વચન લિંગ વિભક્તિનું નામ અર્થ રૂપ
૧
૩
ર
ર
૩
૧
૪
૨
૫
૩
*૩/૧ = તૃતીયા વિભક્તિ એકવચન આ રીતે બધે સમજી લેવું. કૌંસમાં આપેલી સંખ્યા અક્ષરની સંખ્યાને સૂચવે છે.
૦૦૦
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૨૪૧૩૮ ETC...૪પાઠ-૧૯૪૪

Page #153

पा6 - २०
+ + + + ++
cigallo QQE] (Part - II) આગલા પાઠમાં આપણે કેટલાંક વ્યંજનાત શબ્દોના રૂપ જોયા. આ પાઠમાં કેટલાક વધુ રૂપ જોઈએ :1. भगवत् - मगवान [वत् शन्त पु.]
એકવચન द्वियन બહુવચન ५. वि. +
भगवान्
भगवन्तौ भगवन्तः द्वि. वि. + भगवन्तम्
भगवतः तृ. वि. + भगवता भगवद्भयाम् भगवद्भिः य. वि. + भगवते
भगवद्भयः ५. वि. + भगवतः १. वि. +
भगवतो: भगवताम् स. वि. . भगवति
__ भगवत्सु संबोधन - भगवन् ! भगवन्तौ ! भगवन्तः ।
2. धनवत् - धनवान [वत् २रान्त नपुं.] ५. वि. + धनवत्
धनवती धनवन्ति दि. वि. + तु. वि. . धनवता धनवद्भ्याम् धनवद्भिः २. वि. + धनवते
धनवद्भयः ५. वि. + धनवत: ५. वि. .
धनवतोः धनवताम् A. वि. + धनवति
धनवत्सु संगोधन
धनवत् ! धनवती ! धनवन्ति !
3. सुहृद् - मित्र [द् शन्त ५.] ५. वि. + सुहृद्
सुहृदौ सुहृदः दि. वि. + सुहृदम् तृ. वि. . . सुहृदा सुहृद्भ्याम् सुहृद्भिः ES ARE संस्कृतम्-१-8584303UUUUU3416-२०.४.४
+
+ + + + +

Page #154

सुहृदे
सुहृदि
५. वि.
1
+ + + + + + +
सुहृदे
सुहृदि
२. वि. +
सुहृद्भयः ५. वि. + सुहृदः ५. वि. +
सुहृदोः सुहृदाम् स. वि. +
सुहृत्सु संगोपन - सुहृद् ! सुहदौ ! सुहृदः ! ___4.सुहृद् - मित्र/स्ने [द्रान्त नपुं.]
सुहृद् सुहृदी सुहृन्दि दि. वि. + तृ. वि. + सुहृदा सुहृद्भयाम् सुहृद्भिः ५. वि. +
सुहृद्भयः ५. वि. + सुहृदः ५. वि. +
सुहृदोः सुहृदाम् स. वि. +
सुहृत्सु संबोधन - सुहृद् ! सुहृदी ! सुहन्दि !
5. आपद् = आपत्ति [द् (रान्त स्त्री.] ५. वि. + आपद् आपदौ आपदः द्वि. वि. + आपदम्
आपदा आपट्याम् आपद्भिः आपदे
आपद्भयः ५. वि. + आपदः ५. वि. +
आपदोः आपदाम् स. वि. + आपदि
आपत्सु સંબોધન आपद् ! आपदौ ! आपदः !
6. वीरुध् = वेद [ शन्त स्त्री.] वीरुत्-द्
वीरुधौ
वीरुधः a. वि. + वीरुधम् त. वि. + वीरुधा वीरुद्भ्याम् वीरुद्भिः वीरुधे
वीरुद्भ्यः ५. वि. +
वीरुधोः वीरुधाम् स. वि. + वीरुधि संबोधन - वीरुत्-द् ! वीरुधौ ! वीरुधः ! ES ARE संस्कृतम्-१.४४.४ १४0.3.3.3.3.3.3.8416-२०.४.४
_
__
२. वि.
+
वीरुधः
५. वि.
वीरुत्सु

Page #155

+ + + + + +
7. राजन् - २१% [अन् शन्त ५.] ५. वि. +
राजा
राजानौ __ राजानः द्वि. वि. + राजानम् ।
राज्ञः तृ. वि. +
राज्ञा राजभ्याम् राजभिः २. वि. + राज्ञे
राजभ्यः ५. वि. →
राज्ञः ५. वि. +
राज्ञोः राज्ञाम् स. वि. - राज्ञि, राजनि
राजसु संबोधन + राजन् ! राजानौ ! राजानः !
8. आत्मन् - आत्मा [अन् शन्त पु.] ५. वि. +
आत्मा
आत्मानौ आत्मानः दि. वि. + आत्मानम्
आत्मनः तृ. वि. + आत्मना आत्मभ्याम् आत्मभिः 2. वि. + आत्मने
आत्मभ्यः ५. वि. . आत्मनः ५. वि. +
आत्मनोः आत्मनाम् आत्मनि
आत्मसु संबोधन - आत्मन् ! आत्मानौ ! आत्मानः !
9. महिमन् - भडिमा [अन् रान्त पु.] ५. वि. + महिमा महिमानौ महिमानः दि. वि. + महिमानम्
महिम्नः त. वि. + महिम्ना महिमभ्याम् महिमभिः महिम्ने
महिमभ्यः ५. वि. + महिम्नः
महिम्नोः महिम्नाम् स. वि. + महिम्नि, महिमनि " महिमसु संलोपन + महिमन् ! महिमानौ ! महिमानः ! ET ARE संस्कृतम्-१.४४.34:0333333.8 16-२०.४४

Page #156

नामसु
10. नामन् - नाम [अन् असन्त नपुं.] ५. वि. + नाम नाम्नी, नामनी नामानि दि. वि. - " तृ. वि. + नाम्ना नामभ्याम् नामभिः २. पि. + नाम्ने
नामभ्यः ५. वि. + नाम्नः ५. वि. →
नाम्नोः नाम्नाम् स. वि. + नाम्नि, नामनि " संगोपन + नाम, नामन् ! नाम्नी, नामनी ! नामानि !
11. कर्मन् - [अन् असन्त नपुं.] ५. वि. + कर्म कर्मणी कर्माणि दि. वि. - " त. वि. - कर्मणा कर्मभ्याम कर्मभिः कर्मणे
कर्मभ्यः कर्मणः
कर्मणोः कर्मणाम् स. वि. + कर्मणि " कर्मसु संबोधन - कर्म ! कर्मन् ! कर्मणी ! कर्माणि !
12.सीमन् = सीमा [अन् अरान्त स्त्री.] ५. वि. + सीमा सीमानौ सीमानः a. वि. + सीमानम् " सीम्नः
सीम्ना सीमभ्याम् सीमभिः सीम्ने
सीमभ्यः ५. वि. + सीम्नः ५. वि. +
सीम्नोः सीम्नाम् स. वि. + सीम्नि, सीमनि संबोधन + सीमन् ! सीमानौ ! सीमानः ! 33 स संस्कृतम्-१.४४.89.EDU.3.3.3.3.3.3 416-२०.४४
"
५. वि.
+
+ + + + +
॥
सीम्नः
सीमसु

Page #157

शशी
+ + + + + +
13. शशिन् = यन्द्र [इन् शन्त .] ५. वि. +
शशिनौ
शशिनः दि.वि. + शशिनम् तृ. वि. +
शशिना शशिभ्याम् शशिभिः २.वि. + शशिने
शशिभ्यः ५. वि. + शशिनः ५. वि. +
शशिनोः शशिनाम् स. वि. + शशिनि
शशिषु संलापन → शशिन ! शशिनौ ! शशिनः ! 14. भाविन् - मावी, थनार, भविष्य [इन् शन्त नपुं.] ५. वि. + भावि
भावीनि a. वि. + 1. वि. + भाविना भाविभ्याम् भाविभिः 2.वि. + भाविने
भाविभ्यः ५. वि... → भाविनः ५. वि. -
भाविनोः
भाविनाम स. वि. + भाविनि
भाविषु संबोधन + भावि, भाविन् ! भाविनी ! भावीनि ! ____15. ककुभ् - हिश [भ असन्त स्त्री.]
ककुप् ककुभौ ककुभः ककुभम्
ककुभा ककुब्भ्याम् ककुब्भिः य. वि. + ककुभे
ककुब्भ्यः ५. वि. - ककुभः ५. वि. +
ककुभोः ककुभाम् स. वि. + ककुभि
ककुप्सु संबोधन + ककुप् ! ककुभौ ! ककुभः ! 38 सरस संस्कृतम्-१.४३४१४3888.8.3.38 16-२०.४४
+ + + + + +
+ + + + + +

Page #158

u. la.
द्वि. वि. तृ.वि.
थ. वि.
ч. la.
५. वि.
स.वि.
संबोधन
u. la.
द्वि. वि.
d. la.
थ. वि.
५. वि.
a. la.
स.वि.
સંબોધન
u. la.
द्वि. वि.
तृ. वि.
थ. वि.
ч. la.
५. वि.
16. विश् वैश्य, वेपारी [ श् अरान्त पु.]
विशौ
→
-
विद्-ड्
विशम्
विशा
विशे
विशः
19
तादृश:
77
सदृक्
11
19
सदृशा
सदृशे
विशि
विट्-ड् !
विशौ !
17. तादृश् - तेवुं [श् अन्त पु.]
तादृक् - ग्
तादृशौ
तादृशम्
तादृशा
तादृशे
सदृश:
99
"
विड्भ्याम् विड्भिः
""
विड्भ्यः
""
विशो:
91
"
99
तादृशो:
तादृशि तादृक् – ग् !
तादृशौ !
18. सदृश् - सभान [श् अरान्त नपुं . ]
એકવચન
દ્વિવચન
सदृशी
11
तादृग्भ्याम् तादृग्भिः
11
"
सदृग्भ्याम्
99
11
सदृशो :
"
विश:
विशाम्
विट्सु, विट्त्सु
विशः !
"
स.वि.
सदृशि
સંબોધન
सदृक् !
8. सरस संस्कृतम् - १ ३४.३१४४४४४३.३.३
सदृशी !
तादृश:
11
तादृग्भ्यः
11
तादृशाम्
तादृक्षु
तादृशः !
બહુવચન
सदृशि
11
सदृग्भिः
सदृग्भ्यः
11
सदृशाम्
सदृक्षु
सदृशि !
416-२०४३

Page #159

{ ધાતુઓ ગણ – ૧ – પરસ્મપદ :- | ગણ - ૪ - આત્મને પદ :પ્ર + સત્ (લી) = પ્રસન્ન થવું પ્રતિ + પદ્ = તરફ પગલાં ભરવા, [To be happy]
આચરવું, સ્વીકારવું [To accept] > ગણ – ૧- આત્મને પદ :
| ગણ – ૧૦- આત્મને પદ -
અમિ+અર્થ પ્રાર્થના કરવી [Topray] ઘુ (દ્યત) = પ્રકાશવું [To shine].
> ગણ-૬-ઉભયપદ :નિવૃત્ = પાછા ફરવું [To reum] + વિશ્ = ફરમાવવું [To order]
= સોદો) ' જ તત્સમ શબ્દો છે [> સર્વનામ :> ૩ કારાન્ત પુલિંગ :- પર = બીજું, બીજા [Another] પ્રન્થ = ગ્રન્થ, શાસ્ત્ર [Scriptures] નામ – આ કારાન્ત નપું. :> આ કારાન્ત નપુંસકલિંગ - ત્રિષષ્ટિશના પુરુષત્રિ= ગ્રન્થનું #ાર્ય = કાર્ય, કામકાજ [Work] નામ,
૩ કારાન્ત પુલ્લિંગ :- ૬૩ ઉત્તમ પુરુષોના જીવન મૃત્યુ = મૃત્યુ, મરણ [Death] ચરિત્રનો મહાગ્રંથ >; કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :
આ કારાન્ત પુલિંગ :મવિત્તિ = ભક્તિ [Worship] અમય = શ્રેણિક મહારાજાના મંત્રી આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :
તથા દીકરા. સેવી = ચાકરી [Service].
જ વ્યંજનાં શબ્દો જ નૂતન શબ્દો .
વત્ કારાન્ત પુલ્લિંગઃ- એ કારાન્ત પુલિંગ :- | માવત્ = ભગવાન [God] ર્વ - અભિમાન [Arrogance] * વત્ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :
આ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :- ધનવત્ = ધનવાન [Wealthy]. મા = ઘર [Abode]
* ૬ કારાન્ત પુલિંગ :સાદા = સહાય [Help) |સુન્ = મિત્ર [Friend] આજ સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ અજીજપે જીજાજી પાઠ-૨૦૪૪

Page #160

>ન્કારાન્ત નપુંસકલિંગ :- | *રૂન કારાન્ત પુલ્લિંગઃસુ = મિત્ર [Friend] -
શશિન્ = ચન્દ્ર [Moon]. જ કારાત્ત સ્ત્રીલિંગ :માપદ્ = આપત્તિ [Distress]
| *ન્ કારાન્ત નપુંસકલિંગ* “ કારાત્ત સ્ત્રીલિંગ :- | વિનું = ભાવી, ભવિષ્ય [Future] વીરુધુ = વેલડી, લતા [Creeper] * કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ - * ન કારાન્ત પુલ્લિંગ - રાજન્ = રાજા [King]
મ = દિશા [Direction] માત્મન્ = આત્મા, જીવ [Soul | *શું કારાન્ત પુલિંગહિમન્ = મહિમા [Greatness]. વિક્ = વૈશ્ય, વાણિયો [Merchant] છે અન કારાન્ત નપુંસકલિંગ :
કારાન્ત પુલ્લિંગ - નામ = નામ [Name] * કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :- Jતા તેવું [Such, like] સમન્ = સીમાડા, મર્યાદા, સીમા * કારાન્ત નપુંસકલિંગ :[Limit]
I [ = સમાન [Similar]. નોંધ :- મિત્રો ! શું કારાન્ત નપુંસકલિંગમાં કશું નું રૂપ આપ્યું એટલે તેનું
નપુંસકલિંગ જ રૂપ થાય તેવું નથી. નપુંસકલિંગ ઉપરાંત તેના પુલ્લિંગ,
સ્ત્રીલિંગ રૂપો પણ છે. તાશ, શ, મહત્, ધનવત્ આ બધા વિશેષણો છે. માટે, તીવ્ર, તાશી, તાશિ (નપું) / -, સ , શક (પુ).
તાશી, તાદૃ, તાદૃશ્યઃ (સ્ત્રી.) તથા યાવતી, તાવતી વગેરે
જ્યારે અમુક શબ્દો નક્કી પુલ્લિંગ, સ્ત્રીલિંગ કે નપુંસકલિંગ જ ધ્યેય છે. જેમકે, ગુમ વગેરે.
માટે, ક્યાંક સશ, તામ્ વગેરેના પુલ્લિંગ, સ્ત્રીલિંગ કે નપુંસકલિંગ કોઈપણ રૂપ દેખાય તે સાચું જ સમજજો. > “આપદ્ પ્રમાણે જેના રૂપ ચાલે તેવા શબ્દ :
સમ્પન્ = સંપત્તિ, સુખ [Wealth].
શિન પ્રમાણે જેના રૂપ ચાલે તેવા શબ્દ -
વક્રવર્જિન = ચક્રવર્તી, છ ખંડને જીતનાર રાજા જજ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ૪૪૪)
પાઠ-૨૦૪

Page #161

(1) नीयन पाइयोनुं गु४२राती sd :1. भ्रात्रा स्वसृभ्यः सङ्कटे धनम् विश्वासश्च दीयेते, स्वसा रक्ष्यते
च । न हि भ्रात्रा कदापि स्वसा ताब्यते । भगवता नेमिनाथेन राजा कृष्ण आपत्स्वरक्ष्यत ।
ये सम्पदि सुहृद आपदि न सुहृदस्ते धीमता त्यज्यन्ते । 4. महदिदं जगत्सर्वमस्माक सुहृदस्तीति विचिन्तयेत्यवदन्महावीर
स्तीर्थङ्करः श्रेणिकम् । 5. प्रभूतमपि धनं धनवतामापदां वीरुदिवैव भवति न तु सुखायाऽत:
भो धीमन् ! त्यज तादृग्धनम् । शशिनो ज्योत्स्नया, जलधे: सीम्ना विशो धनेन च महिमा जायते । मम केवलज्ञानं भाव्येव, यतो मया सम्यक् प्रभोर्भक्तिः क्रियत इति विश्वासो भवति श्रावकस्य । श्रेणिकस्य पुत्रो नाम्नाऽभयोऽतीव धीमानासीत् । तीर्थङ्करस्य महावीरस्योपदेशेन सोऽपि संसारमत्यजत्प्राव्रजच्च । आपदामास्पदं दर्पोऽस्तीति हेमचन्द्राचार्यो ग्रन्थे नाम्ना त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित्रेऽलिखत् । નીચેના વાક્યોનું સંસ્કૃત કરો :ભગવાનના નામના મહિમાની પણ કોઈ સીમા નથી. ચક્રવર્તી રાજાઓ પણ મરણ દ્વારા છોડાતા નથી. અગ્નિનું બીજું નામ ભગવાન મહાવીરના આગમમાં “તેજ:કાય” આ પ્રમાણે કહેવાય છે. હે આત્મા! તું તને જાણ, તું તારી સાથે જ લડ, તું તારા માટે જ કંઈપણ કાર્ય ७२. આ મિત્ર દ્વારા આપત્તિમાં મારી રક્ષા કરાઈ હતી. માટે આ જ મારો સાચો मित्रछे. જેમ ચન્દ્રની જ્યોત્માની કોઈ સીમા નથી તેમ ભગવાન મહાવીરના મહિમાની કોઈ સીમા નથી. સાચા મિત્રો દ્વારા આપત્તિમાં સહાય કરાય જ છે.
લોકોના રક્ષક બુદ્ધિશાળી મહાવીર દ્વારા સાચો જ ઉપદેશ અપાય છે. 9. હમણાં મારા મનમાં ધર્મ જ રમે છે કારણ કે ગઈકાલે સાધુ ભગવંત પાસેથી
મારા દ્વારા ભગવાન મહાવીરની વાણી સાંભળાઈ હતી. 3 सस संस्कृतम्-१.४४४१8608888888416-२०.४४
लं
तं
6

Page #162

28 सरस संस्कृतम् - १३३३१४८३३३३३३३ 415-२०.३.३
(3) ખૂટતી વિગતો પુરો :– (નિમ્નોક્ત શબ્દોમાં જે શબ્દની જે વિભક્તિ, વચન લખેલ હોય તે શબ્દ પ્રમાણે બાકીના શબ્દોના
તે જ વિભક્તિ વચન લખવા)
ककुभ् तादृश् नामन् शशिन्
आपद् वीरुध् राजन्
राजसु
वीरुधः
૧
૨
3
४
પ
3
४
૫
(4) નિમ્નોક્ત માહિતી મુજબ ખૂટતી વિગતો પૂરો
:
नं. विलति भगवत् धनवत् सुहृद् महिमन्
आपदा
વચન
7/7
૨/૨
3/3
४/१
६/२
आत्मन्
भगवान् धनवत्
सुहृद्
ककुब्भ्याम्
महिमा
भाविन्
भावि
नाम्नोः
विश् सदृश् कर्मन् सम्पद्
विट्-ड् सदृक्
सीमन्
कर्म
सम्पद्

Page #163

(5) ખાલી જગ્યા પૂરો ઃમહિમન્ - ૨, ૧ =
1.
૧૬૬ – ૩, ૩ =
મહત્ (પુ.) - ૬, ૩ =
2.
3.
4.
5.
મળવત્ - ૭, ૧ = (6) શબ્દમંદિર :
૪-૩
ધીમત્ (નપું.) – ૩, ૧
૩-૨
૭
ર
૪
૭-૮
=
૫-૫
ઊભી ચાવી :– (૧) તું પકડ / આશરો લે (૨)
(૨) તેવું – ૩/૧ (૩)
(૩) નદી – ૬/૩ (૩)
(૪) તું સ૨ક – (૨)
(૫) સજ્જન – ૪/૧ (૨)
(૬) મર્યાદા – ૬/૩ (૨)
(૭) સાથે—અવ્યય (૨) (૮) માણસ – ૬/૩ (૩) (૯) અમારે છોડવું જોઈએ (૩)
(૧૦) વાણી – ૩/૧ (૨)
૮-૯
6.
N∞
9.
૧૧
૪
૧૦
-
વળિનૢ - ૫, ૧ = { - ૧, ૨ =
રાગ્ - ૮, ૧ =
મવત્ - ૨, ૨ =
(૧)
(૨)
(૩)
(૪)
૧૦
આડી ચાવી :
ઈશ્વર – ૩/૧ (૩)
સમાન – ૩/૧ (૩)
=
સાચું – ૬/૩ (૨)
તે દેખાય છે (૩)
(૫)
સમાન – ૬/૩ (૩)
(૬)
મર્યાદા – ૧/૧ (૨)
(૭)
નામ – ૬/૩ (૨)
(૮)
તલવાર – ૩/૧ (૩)
(૯) વાદળ – ૩/૧ (૪)
(૧૦) હું માનું – (આજ્ઞાર્થ) (૨) (૧૧) ગઈકાલે (૧)
હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ જી.જીજી૧૪૯ONNECT પાઠ-૨૦ જીજ

Page #164

पा6 - २१ ।
दिशम्
+ + + + + +
दिशे दिशः
दिशाम् दिक्षु
agrebord ALGE! [Part - III] दिश् - हिश [श् अरान्त स्त्री.]
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન ५. वि. + दिक् - ग् दिशौ
दिशः दि. वि. +
दिशा दिग्भ्याम् दिग्भिः 2. वि. +
दिग्भ्यः ५. वि. + ५. वि. +
दिशोः स. वि. + दिशि संबोधन - दिक् - ग् ! दिशौ ! दिशः !
द्विष - दुश्मन, द्वेष १२नार [ष शन्त नपुं.] ५. वि. - द्विट - ड् द्विषौ द्विषः वि. वि. - द्विषम
" त. वि. + द्विषा द्विड्भ्याम द्विडिभः 2. वि. + द्विषे ।
द्विड्भ्यः ५. वि. - द्विषः ५. वि. +
द्विषोः द्विषाम् स. वि. - द्विषि
द्विट्सु, द्विट्त्सु संबोधन + द्विट् - ड् ! द्विषौ ! द्विषः !
धनुष् - धनुष्य [ष् शन्त नपुं.] ५. वि. +
धनुषी धनूषि दि. वि. - 1. वि. + धनुषा धनुभ्या॑म् धनुर्भि ५. वि. + धनुषे ५. वि. + धनुषः ५. वि. +
धनुषोः धनुषाम् स. वि. +
धनुःषु संबोधन , धनुः ! धनुषी ! धषि ! 3 सस संस्कृतम्-१.3.3.8(१५०.3.3.3.3.3.88 416-२१.४.४
धनुः
धनुर्यः
धनुषि

Page #165

u. la.
द्वि.वि.
तृ.वि. थ.वि.
4. la.
५.वि.
स.वि.
સંબોધન
u. la.
la. la.
तृ.वि. य. वि.
4. la.
५.वि...
z. la.
સંબોધન
५.
वि.
Pa. la.
तृ.वि...
थ. वि.
पं. वि.
4. la.
प्रावृष् - १२सा६, योभासु [ष् अरान्त स्त्री.]
प्रावृट् – ड्
प्रावृषौ
??
+
प्रावृषम्
प्रावृषा
प्रावृषे
↑ ↑ ↑
प्रावृषः
19
11
आशिषि
आशी: !
प्रावृषि प्रावृट्-ड् ! प्रावृषौ ! आशिष् - आशीर्वा६ [ ष् अरान्त स्त्री.]
आशी:
आशिषौ
आशिषम्
आशिषा आशीर्भ्याम्
77
आशिषे
आशिषः
प्रावृड्भ्याम्
??
चन्द्रमसः
"
प्रावृषोः
11
??
"
आशिषोः
"
"
आशिषौ !
चन्द्रमस् - थन्द्र [स् अरान्त पु.]
चन्द्रमाः
चन्द्रमसौ
""
चन्द्रमसम्
चन्द्रमसा
चन्द्रमसे
चन्द्रमोभ्याम्
"
चन्द्रमसोः
प्रावृषः
"
प्रावृड्भिः
प्रावृड्भ्यः
"
स.वि.
चन्द्रमसि
संबोधन → चन्द्रमः !
चन्द्रमसौ !
३. सरत संस्कृतम्-१ ३.३.१.४.
प्रावृषाम् प्रावृट्सु/प्रावृट्त्सु प्रावृषः !
आशिषः
1.
आशीर्भिः
आशीर्ध्यः
19
आशिषाम्
आशीष्षु / आशीषु आशिषः !
चन्द्रमसः
99
चन्द्रमोभिः
चन्द्रमोभ्यः
??
चन्द्रमसाम्
चन्द्रमस्सु / चन्द्रमःसु चन्द्रमसः !
3.8.8.8.8 415-29 JE

Page #166

.
पयस् - ५, पusl [स् ॥रान्त नपुं.] ५. वि. + पयः - पयसी पयासि a. a.
पयसा पयोभ्याम् पयोभिः 2. वि. + पयसे
पयोभ्यः ५. वि. + पयसः " प. वि. + " पयसोः
पयसाम् स. वि. - पयसि "
पयस्सु पयःसु संबोधन + पयः ! पयसी ! पयांसि !
आयुस् - मायुष्य [स् ॥रान्त नपुं.] ५. वि. + आयुः आयुषी
आयूषि दि. वि. → "
__ आयुषा आयुभ्याम् आयुर्भिः य. वि. - आयुषे " आयुर्व्यः ५. वि. - आयुषः " प. वि. + " आयषोः
आयुषाम् स. १. + आयुषि
आयुष्षु/आयुःषु संबोधन + आयुः ! आयुषी ! आयूंषि!
भास् - Hश [स् (रान्त स्त्री.] ५. वि.. भाः भासौ वि. वि. +
भासम् भासम्
" . त. वि. +
भासा भाभ्याम भाभिः 2. वि. + भासे
भाभ्यः ५. पि. + भासः ५. वि. +
भासोः भासाम् स. वि. + भासि
भास्सु संबोधन - भाः ! भासौ !.. भासः ! : જજ સરલ સંસ્કૃતન-૧ જ )જજજ જાપાઠ-૨૧ જજી
भासः
+ +
+

Page #167

u. la.
द्वि. वि. तृ.वि.
२.
वि.
ч. la.
५. वि.
u. la.
Pa. la. तृ. वि.
थ. वि.
पं. वि.
वि.
स.वि.
संबोधन →
५.
अप्सरस् - अप्सरा [स् अरान्त स्त्री.] अप्सरसौ
अप्सराः
अप्सरसम्
अप्सरसा अप्सरोभ्याम्
??
अप्सरसे
प्र. वि.
द्वि. वि.
तृ. वि.
य. वि.
५. वि.
4. la.
स.वि.
संबोधन →
अप्सरसः
अप्सरसि
अप्सरः !
श्रेयस् - ऽस्याएंश
श्रेयान्
श्रेयांसम्
श्रेयसा
श्रेयसे
श्रेयसः
"
श्रेयः
19
17
श्रेयसा
श्रेयसे
श्रेयसः
77
1
अप्सरसोः
17
श्रेयोभ्याम्
11
अप्सरसौ !
२४ [ इयस् अशन्त पु.]
श्रेयांसौ
श्रेयसोः
11
17
श्रेयसि
श्रेयांसौ !
श्रेयन् ! श्रेयस् - ऽस्याश२४ [इयस् अरान्त नपुं. ]
श्रेयसी
श्रेयांसि
श्रेयोभ्याम्
??
"1
11
अप्सरसः
??
अप्सरोभिः
अप्सरोभ्यः
श्रेयसोः
""
अप्सरसाम्
अप्सरःसु / अप्सरस्सु
अप्सरसः !
श्रेयांसः
श्रेयसः
श्रेयोभिः
श्रेयोभ्यः
11
श्रेयसाम् श्रेयःसु/श्रेयस् श्रेयांसः !
11
श्रेयसाम्
स.वि.
श्रेयसि
श्रेयः सु/श्रेयस्सु श्रेयांसि !
સંબોધન
श्रेयः !
श्रेयसी !
है है सरल संस्कृतम् - १ ३४.४१५३ ४. .V.४.४.४.४ पाठ - २१.४४
श्रेयोभिः
श्रेयोभ्यः
11

Page #168

विदुषः
विद्वस् - विद्वान [वस् ॥रान्त पु.]
विद्वान् ... --विद्वांसौ विद्वांसः
विद्वांसम् " तृ. वि. + विदुषा विद्वद्भ्याम् विद्विद्भिः ५. वि. + विदुषे " विद्वद्भयः ५. वि. + विदुषः " ५. वि. + " विदुषोः विदुषाम् स. वि. + विदुषि
विद्वत्सु संबोधन → विद्वन् ! विद्वांसौ ! विद्वांसः !
विद्वस् - १९७२ [वस् अन्तवामा नपुं.] ५. वि. • विद्वत् विदुषी विद्वासि
1
तृ. वि. + विदुषा विद्वद्भयाम् विद्वद्भिः . वि. + विदुषे ".
विद्वद्भयः ५. वि. + विदुषः " - " विदुषोः
विदुषाम् स. वि. → विदुषि
विद्वत्सु संबोधन विद्वत् ! विदुषी ! विद्वासि !
मधुलिह् = प्रभर [हे शन्त पु.] ५. वि. +मधुलिट् - ड् मधुलिहौ मधुलिहः दि. वि. + मधुलिहम् " . वि. + मधुलिहा मधुलिड्भ्याम् मधुलिड्भिः वि. - मधुलिहे
मधुलिड्भ्यः वि. + मधुलिहः वि. • " मधुलिहोः मधुलिहाम् स. वि. + मधुलिहि " मधुलिट्सु /मधुलिट्त्सु संगोपन +मधुलिट्-ड् ! मधुलिहौ ! मधुलिहः ! ST ARE संस्कृतम्-१.४.S.QDRESS.3.3.28 -२१.४४

Page #169

प्र. वि.
la. la.
तृ.वि.
य.
वि.
५. वि.
५. वि.
u. la.
द्वि.वि.
तृ.वि.
य. वि.
उपानह् = भुत्ता [ह् अरान्त स्त्री.]
उपानत् - द्
उपानहौ
ч. la.
u. la.
उपानहम्
उपानहा
उपानहे
उपानह:
स.वि.
સંબોધન
""
प्र. वि.
la. la.
तृ. वि.
य. वि.
पं. वि.
4. la.
स.वि.
कामदुह संषोधन → कामधुक् ग् ! कामदुहौ !
कामदुहः
"
97
स.वि.
उपानह
संषोधन → उपानत्-द् ! उपानहौ !
कामदुह् = अभधेनु गाय [ह् अरान्त पु. अने स्त्री.]
कामधुक्-ग्
कामदुह
कामदुहः
11
कामदुहम्
कामदुहा
कामदुहे
उपानद्भयाम्
11
कामदुहा
कामदुहे
11
कामदुहः
""
उपानहो:
17
कामधुग्भ्याम्
"
कामदुहो:
""
11
??
कामधुग्भ्याम्
"
उपानहः
97
कामदुह - ६च्छा पूरनार [ह अरान्त नपुं. ] कामधुक् कामदुही
कामहि
19
""
कामदुहो:
"
उपानद्भिः
उपानद्वयः
11
उपानहाम्
उपानत्सु
उपानहः !
कामधुग्भिः
कामधुग्भ्यः
17
कामदुहाम्
कामधुक्षु
कामदुहः !
कामधुग्भिः
कमधुग्भ्यः
""
कामदुहाम् कामधुक्षु
कामदृंहि !
कामदुह कामधुक् ! कामदुही !
है. सरत संस्कृतम् - १.३ १.४.४.४.४.४.४. पाठ- २१..

Page #170

મિત્રો, આ રીતે વ્યંજનાત શબ્દોના રૂપો સમાપ્ત થયા. વ્યવસ્થિત પાકા રાખશો. ખૂબ ઉપયોગી છે.
- ધાતુઓ ) - ગણ - ૬ - પરસ્મપદ - | * ગણ – ૧ – આત્મપદ - આ + $= ખેંચવું, આકર્ષવું | પ્ર + શું = પ્રકાશવું, ઝળકવું [To attract]
[To shine]
જ તત્સમ શબ્દો છે |કારાન્ત પુલિંગ :- આ કારાન્ત પુલ્લિંગઃ
વન્દ્રમ = ચ [Moon] કુર્બન = દુષ્ટ માણસ [Wicked]]
કારાન્ત નપુંસકલિંગ :તેષ = દ્વેષ [Hatred]
પયમ્ = પાણી, દૂધ [Milk] > અવ્યય :
ગાયુ = આયુષ્ય [Life span] વાત: = બહારથી [Externally].
૨ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :- ક્રિયાવિશેષણ :
મામ્ = પ્રકાશ [Light] વારંવાર = વારેવારે [Frequently] અક્ષરજૂ = અપ્સરા [Angel] વ્યંજનાં શબ્દો છે
૧ ચમ્ કારાન્ત પુલ્લિંગ - - શ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ - શ્રેયસ્ - કલ્યાણકારી [Beneficial] લિમ્ = દિશા [Direction] યમ્ કારાન્ત નપુંસકલિંગ - > ૫ કારાન્ત પુલ્લિંગઃ- શ્રેયસ્ = કલ્યાણકારી [Beneficial] દ્વિવું = દુશ્મન [Enemy] વ કારાન્ત પુલ્લિંગ - ૧૫ કારાન્ત નપુંસકલિંગ:- વિદ = વિદ્વાન [Wise] ધનુર્ = ધનુષ્ય [Arrow] વન્કારાન્ત નપુંસકલિંગ - ૧૬ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :- વિક્ = જાણકાર [Leamed] પ્રવૃ૬ = વરસાદ, ચોમાસુ [Rain] >િ ટુ કારાન્ત પુંલ્લિંગ :
શિન્ = આશીર્વાદ [Blessing] મધુરિત્ = ભ્રમર [Bee] જજ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ જીલપીજીજાજ પાઠ-૧૪

Page #171

+ह शन्त स्त्रीलिंग:- - नामन् प्रमाले ३५ या :उपानह् = कृत्त। [Shoe] प्रेमन् = प्रेम, स्ने [Love] > ह्रान्त दिवंग+स्त्रीलिंग:- आयसम
» आयुस् प्रमाले ३५ थाले :कामदुह् = मधेनु २॥य [Cow]
अर्चिष् = squon [Flame] +ह शन्त नपुंसलिंग:
- विशेष :कामदुह् = ६७ पूरन॥२ [Desire
fulfiller] 2197 = opzej [As much] > शशिन् प्रमाने ३५ याद :- तावत् = तेटj [So much] ज्ञानिन् = शनी, MLt२ [Intelligent]|
मायामा (1) निम्नति संस्कृत वाइयो- गुराती :1. संसारे वस्तुतोऽप्सरसोऽपि न श्रेयस्योऽतो विद्वद्भिस्तृणमिव ता:
त्यज्यन्ते । 2. धनुर्भिर्द्विषो बाह्यत एव नश्येयुः, प्रेम्णा तु द्विषां द्वेषो नश्यति ।
चन्द्रमसा स्वीयया भासा दिशः प्रकाश्यन्ते । 4. महावीरः जिनः श्रेणिकायाशीरयच्छत्ततः श्रेणिकेन तादृक्
कर्माऽऽयंत येन स तीर्थङ्करो भवेत् । 5. भो महावीर ! भवानस्मभ्यमप्याशिषस्तादृशी: यच्छतु । 6. त्वं विदुषो नमाऽऽत्मानं तेषामुपानहा सदृशं मन्यस्व, तेन ज्ञानी
त्वं भवः । 7. प्रतिक्रमणं श्रेयोऽस्त्यत: भो बाला: ! प्रत्यहं प्रतिक्रमणं कुर्वन्तु । 8. मनुष्यस्याऽऽयुषा यावत्य आराधना भवेयुस्तावती: कुरु, न हि
त्वं वारंवारं मनुष्यः स्याः । 9. अर्चीषि भवन्त्यग्नेः सूर्यस्य चन्द्रमसश्च भासो भवन्ति । EX ARE संस्कृतम्-१९४४NEERS.5.8 16-२१.४.४

Page #172

(2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો1. જેમ ભમરાઓ જૂતાઓમાં ન હોય પણ ફૂલોમાં જ હોય તેમ વિદ્વાનો
સજજનોમાં હોય પણ દુર્જનોમાં ન હોય. 2, વિદ્વાનોને કામધેનુ ગાયો ખુશ નથી કરતી પણ ગ્રન્થો ખુશ કરે છે. 3. ફૂલની માળાઓ દ્વારા ભમરાઓ ખેંચાય છે. 4. ચોમાસામાં વાદળાઓ દ્વારા પાણી વરસાવાય છે. 5. રાગ અને દ્વેષ મનુષ્યના મોટા દુશ્મનો છે. 6. ગજસુકુમાલ મુનિ દ્વારા પોતાના દોષોની સાથે જ યુદ્ધ કરાયું. 1. પ્રેમથી દુશ્મનો પણ મિત્ર થાય છે. 8. જગતમાં મારું કોઈ દુશ્મન નથી, બધા મારા મિત્ર જ છે. છે. આ જગતમાં મોક્ષ જ કલ્યાણકારી છે. (3) ખાલી જગ્યા પૂરો :1. પાનદ્ – ૧/૧ = 2. મથુતિદ્ - ૩૨ - 3. અપ્સરમ્ - ૪૩ = 4. આયુર્ - ૩૧ - 5. મામ્ -૪/૨ =
વિશ્ - ૨/૧ = 1. ધનુમ્ -૧/૨ = 8. આશિ -૭/૩9. પયણ - ૮/૧ =
આ સરલ સંસ્કૃતમ-૧
પટSTOજ પાઠ-૧૪

Page #173

(4) ખૂટતી વિગતો પૂરો :- (જે તે શબ્દના રૂ૫ પમાણે બાકીના શબ્દોના રૂપ લખો.)
નિં. ક્રિષ | પ્રવૃષ | વન્દ્રમણ્
चन्द्रमास
પથ
| માસુ |વિદસ્ (પુ.)અપ્સરમ્ |વિક્રમ્ (નપું.) શ્રેયસ્ (પુ.).
भास्सु
प्रावृट-ड्
पयसी
વિદાય:
સરલ સંસ્કૃત-૧ જજલપો અજાજી પાઠ-૧૪
(નવું)
નિમ્નોક્ત માહિતી મુજબ ખાલી જગ્યા પૂરો - વચન
(સ્ત્રી.) | (નપું.) विमन्ति दिश् | धनुष् | आशिष् | आयुस् | श्रेयस् । मधुलिह् | कामदुह कामदुह् | उपान
૧/૧
૨/૨ ૩/૩ ૪/૧ પર

Page #174

(6) શબ્દમંદિરઃ
૬-૮
૩- ૩
આડી ચાવી :(૧) ધનુષ્ય - ૩/૧ (૩) (૨) અમારે બોલવું જોઈએ- (૩) (૩) સાચું – ૭/૩ (૨) (૪) બુદ્ધિ - ૮/૧ (૨) (૫) તે ગુસ્સે ભરાય છે. (૩) (૬) તું ગયો હતો. (૩) (૭) મિત્ર – ૩/૧ (૩) (૮) ધન – ૬/૧ (૩) (૯) તું નામ – (૨) (૧૦) તે દોડે છે. (૩) (૧૧) ભગવાન - ૬૩ (૪)
ઉભી ચાવી :(૧) ધનવાન – ૪/૧ (૪). (૨) પવન - ૭/૩ (૩) (૩) સારું ૪/૧ (૨) (૪) ભગવાન - ૭/૧ (૪) (૫) આપવું, દાન - ૬/૧ (૩) (૬) ધનવાન - ૬/૩ (૪). (૭) તે નમે છે – (૩) (૮) તું દોડ (૨) (૯) આવતીકાલે – અવ્યય (૧)
૦૦૦
જિક સરલ સંસ્કૃતભ-૧ અલાઉgોજ પાઠ-૧૪૪

Page #175

પાઠ - રર
કુદત્ત – (Part-I) અવ્યયકુદત્ત મિત્રો ! તમે સંસ્કૃત ભાષાનું એક મહત્ત્વનું અંગ ભણવા જઈ રહ્યાં છો.
કૃદન્ત = ધાતુને પ્રત્યય લાગી બનતું નામ જે અધૂરો અર્થ જણાવે. દા.ત. ખાવાને = વાવિતુમ્, રમીને = રત્વા, લખતો = તિવન ઈત્યાદિ
કુદત્ત
1. અવ્યય કૃદન્ત
2. વિશેષણ કૃદન્ત
1. હેત્વર્થ કૃદન્ત
2. સંબંધકભૂત
કૃદન્ત
1. કર્મણિ 2 કર્તરિભૂત 3. વર્તમાન 4 વર્તમાન
ભૂતકૃદન્ત કૃદન્ત કર્મણિ કૃદન્ત કરિ કૃદન્ત વ્યાખ્યા :(૧) અવ્યયકદન્ત = જે કૃદન્તના રૂપમાં કોઈ ફેરફાર ન થાય તેવા કુદત્ત. દા.ત.- ની (નવું) - નેતુમ = લઈ જવાને
હવે આના કોઈ રૂ૫ ન થાય. આ પાઠમાં આપણે માત્ર અવ્યયરૂપ કૃદન્ત જ જોઈશું. વિશેષણરૂપ કૃદન્ત આવતા પાઠમાં જોઈશું. (1) હેત્વર્થ કૃદન્ત :
* ગુજરાતી પ્રત્યયઃ- “વાને સંસ્કૃત પ્રત્યયઃ- “તુમ્ વિકારક. મૂળ ધાતુ + તુમ્ = હેત્વર્થ કૃદન્ત દા.ત. ની + તુમ્ = નેતુન્ ગુજરાતી અર્થ:- લઈ જવાને
મામ્ + તુમ્ =ાતુન્ ગુજરાતી અર્થ :- જવાને ૪૪ સરલ સંતમુ-૧ લ૧૪૪૪૪૪૪૪ પાઠ-રર જીજી

Page #176

“તુમ પ્રત્યય વિકારક છે.
- કોઈપણ ગણના ધાતુના અન્ય કોઈપણ સ્વરનો તથા ઉપાજ્ય હૃસ્વસ્વરનો ગુણ થાય છે. દા.ત. (૧) ની = ૬+ રૂં.+ તુમ્
ન્ + + 0 = નેતુમ્ - (૨) fક્ષ = ક્ષેતુમ્
૧૦મા ગણ માટેના વિશેષ નિયમો:(૧) ગુણ – વૃદ્ધિના નિયમ લાગે. દા.ત. વુન્ - વોયિતુમ
कथ् - कथयितुम् (૨) દશમા ગણની નિશાની લાગે. દા.ત. =ારથિતુમ્ (૩) મીના અન્ય નો લોપ થાય, ૬' ઉમેરાય, તુમ્ ઉમેરાય. દા.ત. તદું – વૃદ્ધિ – તાત્ + અર્થ = તાડય
= તાડાયતુમ અહીં જે “ ઉમેરાય છે તે તેનો રૂ’ કહેવાય છે. સેટુ - ૧૦મા ગણના ધાતુઓ બધા સેટ જ છે.
એ સિવાયના ગણમાં અમુક ધાતુઓ સેક્ = જેને રૂ લાગે તેવા હોય છે અને કેટલાંક અનિટુ = જેને રૂન લાગે તેવા ધાતુઓ હોય છે. તે વાત પ્રાથમિક માહિતીમાં અઘરી છે. માટે તે વાત બીજી બુકમાં આવશે. અત્યારે જે-જે સેટુ ધાતુઓ હશે તે તમને જણાવી દેવામાં આવશે. તથા વેટુ = વિકલ્પ રૂ લાગે. અમુક સેટુ હોય અને અમુક અનિટુ હોય. સેક્ માં “ઝ' નિશાની = અનિટુ અથવા વે. (2) સંબંધકભૂત કૃદન્ત :
સંસ્કૃત પ્રત્યય “વા અવિકારક, ગુજરાતી પ્રત્યય- જઈને મૂળધાતુ + વ = સંબંધકભૂતકૃદંત દા.ત.
ની નવી = લઈને સેનો રૂ લાગે અને સંપ્રસારણ થાય :- દા.ત. વસ્ – પત્ની - અવિકારક પ્રત્યય હોવાથી ગુણ વૃદ્ધિ ન થાય. + ૧૦મા ગણમાં ગુણવૃદ્ધિ થાય. ગુણ વૃદ્ધિ કરી ‘મય લગાડી, અન્ય ઝ' નો લોપ કરી રૂ લગાડી “વા પ્રત્યય લગાડવો.
દા.ત. વુન્ – ગુણ – વોર્
સરલ સંસ્કૃતભ- આજીજક જીજાજી પાઠ-ર જ

Page #177

:. चोर् + अय = चोरय, अनो दो५ चोरय् + सेटनो 'इ' + त्वा = चोरयित्वा
ઉપસર્ગવાળા ધાતુ તથા ગ્નિ પ્રત્યયાત ધાતુ પછી વા ને બદલે ય પ્રત્યય दागे. __El.d. अनु + भू + य = अनुभूय = अनुमवीने
જો ધાતુને અંતે હૃસ્વસ્વર હોય તો “ત્ય પ્રત્યય લાગે. El.d. वि + जि + त्य = विजित्य
હવે, આપણે ૧ થી ૨૧ પાઠમાં જેટલા ધાતુઓ આવ્યા તેમાંથી કેટલાંક ધાતુઓના કૃદન્ત તમને દેખાડીએ છીએ. જ્યાં હું લગાડેલ હોય તે સેના “ સમજવાના. ખાલી નજર માંડજો જેથી તમને ખ્યાલ આવી જાય સ્વાધ્યાયમાં પછી તમને તેની પ્રેક્ટીસ કરાવવામાં આવશે.
નોંધ :- અહીં આપવાદિક નિયમો ઘણા છે. પણ તે વાચકોને ઘણા અઘરા પડવાથી આપ્યા નથી. નોંધનીય રૂપોને અલગ ટાઈપમાં રાખેલ છે. નિ. | ધાતા | ગણ | હેત્વર્થ કૃદન્ત સંબંધક ભૂતકૃદન્ત| સેટુ ___ अट्
अटितुम्
अटित्वा
अर्चितुम् अर्चित्वा प्र + अर्थ १० प्रार्थयितुम्
प्रार्थ्य - अर्प ૧૦ अर्पयितुम् अर्पयित्वा अस्
असितुम्
असित्वा अस्
भवितुम्
भूत्वा अप+ईक्ष
अपेक्षितुम् अपेक्ष्य कथ्
कथयितुम् कथयित्वा प्र+काश्
प्रकाशितुम् प्रकाश्य . कुप्
कोपितुम्
कोपित्वा
कुपित्वा क्रुध
क्रोद्धम्
क्रुद्ध्वा
क्रष्टुम्/कष्टुंम् कृष्ट्वा क्षम् (क्षाम्)
क्षमितुम् क्षमित्वा क्षेप्तुम्
क्षिप्त्वा खाद्
खादितुम्
खादित्वा १० । गणयितुम् गणयित्वा 33 स संस्कृतम्-१.४.४४१६.83.88.8.38 16-२२.3.8
अर्च
Gm Rao
< m र २०
.
कृष्
क्षिप्
है
•
૧૬.
गण

Page #178

र २ . .
जनितुम्
र र र
जप्
जपित्वा
- - - - - -
चल्
जेतुम् चलितुम् जीवितुम्
९ र र र र
त्यज्
-
નં. | ધાત | ગણ | હેત્વર્થ કૃદન્ત સંબંધક ભૂતકૃદન્ત| સેટુ १७ गम्(गच्छ)। । १ .
.. मन्तुम् -
गत्वा अधि+गम्
अधिगन्तुम्
अधिगम्य चर्
चरितुम्
चरित्वा आ +चर्
आचरितुम् आचर्य चिन्त्
चिन्तयितुम् चिन्तयित्वा चुर् ૧૦
चोरयितुम्
चोरयित्वा जन्(जा)
जनित्वा
जपितुम् जि (जय्)
जित्वा
चलित्वा जीव
जीवित्वा जिम्
जेमितुम् जेमित्वा २८ | तड्
ताडयितुम् ताडयित्वा त्यक्तुम्
त्यक्त्वा परित्यज् परित्यक्तुम् |
परित्यज्य उप+दिश् | ६ | उपदेष्टुम् । उपदिश्य
૨ કેટલાંક નોંધનીય કૃદન્તોની યાદી :
પાઠ-૧ થી ૨૧ માં આવેલા ધાતુમાંના નોંધનીય કૃદન્તો :(મિત્રો ! નીચેની યાદી ખાસ વારંવાર વાંચશો, અમુક કૃદન્ત આપવાદિક નિયમોથી
पने छ.) નિ. | ધાતુ | ગણસિત્ | હેત્વર્થ કૃદન્ત | સંબંધકભૂતકૃદન્ત | अव+ तृ - अवतरितुम्
अवतीर्य अधि+स्था | १४ अधिस्थातुम् अधिष्ठाय अनुरुध् । ४ अनुरोद्धम् अनुरुध्य अनु+इष् । ४ अन्वेष्टुम्, | अन्विष्य, अन्वेष्य
अन्वेषितुम् अधि+वस् | १ | | अधिवस्तुम्
अध्यूष्य | आ + श्लिष्| ४ || आश्लेष्टुम् आश्लिष्य 33. सल संस्कृतम्-१४.38 4 .8.3.3.3.3.3.3 416-२२.3.3
* *
हर |

Page #179

ધાતુ |
आ+हे
आ+रुह् आ+दा(यच्छ्)
आ+पृच्छ्
इष् (इच्छ) १२ | इष्
उप+विश्
E
उत्वयं हन्त | સંબંધકભૂતકૃદન્ત आह्वातुम्
आहूय आरोढुं
आरुह्य आदातुम्
आदीय आप्रष्टुम्
आपृच्छ्य एषितुम्, एष्टुम् | इष्ट्वा, एषित्वा एष्टुम्, एषितुम् | इष्ट्वा , एषित्वा उपवेष्टुम् उपविश्य तोष्टुम् तुष्ट्वा तोत्तुम्
तुत्त्वा तरितुम्
तीर्वा तर्पितुम् तर्पित्वा, तृप्त्वा त्रप्तुम्, तप्तुम् दग्धुम्
दग्ध्वा द्रष्टुम्
दृष्ट्वा दातुम्
दत्त्वा देष्टुम्
दिष्टवा द्रोहितुम्, द्रोग्धुम् | दुहित्वा, दुग्ध्वा,
द्रोदुम् दूद्वा, द्रोहित्वा दोष्टुम्
दुष्ट्वा नन्तुम्
नत्वा नष्टुम्
नष्ट्वा निर्गन्तुम्
निर्गत्य
निर्दिश्य निष्क्रष्टुम्, निष्कृष्य निष्कष्टुंम्
२४. दिश्
नश् नि+गम् निर्+दिश् नि+कृष्
निर्देष्टुम्
ST ARE संतम्-१ 8.
8
D
S .S.S.S.8.8 416-२२.8.3

Page #180

प्रष्टुम्
.
बोद्धम्
बुद्ध्वा
.
२
m
< m
<
<
નિ. | ધાતુ | ગર| સેટ હેત્વર્થ કૃદન્ત | સંબંધકભૂતકૃદન્ત
| पुष् | ४ | |.. --पोष्टुम् । पुष्ट्वा 33 | प्रच्छ (पृच्छ्)
पृष्ट्वा 3४ प्रति+आ+गम् | १ प्रत्यागन्तुम्
प्रत्यागम्य | प्रति+दा
प्रतिदातुम्
प्रतिदीय 36 | बुध् (बोध्) | १
भवितुम् भूत्वा मुह । |* | मोहितुम्,मोग्धुम् | मोहित्वा,मुहित्वा,
मोढुम् । मूवा, मुग्ध्वा मेलितुम् । मेलित्वा,मिलित्वा प्रष्टुम्, मष्टुम् मृष्ट्वा मन्तुम्
मत्वा योद्धम्
युवा रोषितुम् | रोषित्वा, रुषित्वा रोढुम् रूवा रन्तुम् लोभितुम्, लुभित्वा, लोभित्वा,
| लुब्ध्वा लोपितुम्
लुप्त्वा, लुपित्वा लोटितुम् | लुटित्वा, लोटित्वा लब्धुम्
लब्ध्वा
वोढुम् ऊवा | वृष (वर्ष)
वर्षितुम् | वृष्ट्वा, वर्षित्वा ५२ | विमृश् विम्रष्टुम्,विमष्टुंम् विमृश्य ५3 | विश् || वेष्टुम् | विष्ट्वा ५४ | विद् (विन्द्) | | | वेत्तुम, वेदितुम् | विदित्वा, वेदित्वा SU ARE संस्कृतम्-१.४४४D8.333388 416-२२.२४
「啊啊现现四刚刚刚刚
.
.
रत्वा
२
लोब्धुम्
२
२
.
वह
.
m

Page #181

शुष्
< mm.० २ .
सृज्
सिध्
નં. ધાતુ ગણ સ હેત્વર્થ કૃદન્ત | સંબંધકભૂતકૃદન્ત ५५ वृध् (वर्ध)
वर्धितुम्
वर्धित्वा, वृद्ध्वा शोष्टुम्
शुष्ट्वा शुभ
शोभितुम् शुभित्वा, शोभित्वा स्था
स्थातुम्
स्थित्वा प्रष्टुम्
सृष्ट्वा स्पृश्
स्प्रष्टुम्, स्पष्टुंम् स्पृष्ट्वा
सेद्धम् सिद्ध्वा स्निह् | स्नेहितुम्, स्निहित्वा,स्निग्ध्वा,
स्नेढुम्, स्नेग्धुम् |स्नेहित्वा,स्नीवा सह
सहितुम्, सोढुम् | सहित्वा, सोवा संस्
स्रसितुम् . स्रंसित्वा, सस्त्वा ६५ सम्+आ+दिश्
समादेष्टुम् समादिश्य श्रम् (श्राम्)
श्रमितुम्
श्रमित्वा, श्रान्त्वा श्लिष
श्लेष्टुम् श्लिष्ट्वा ६८] आ+दिश्
आदेष्टुम् आदिश्य आ+कृष्
आक्रष्टुम्, आकष्टुंम् आकृष्य વ્યંજન સંધિ નિયમ-૧૪ અહીં ઘણો ઉપયોગમાં આવેલ છે. નિયમ વ્યવસ્થિત બેસાડશો તો અડધા કૃદન્તના રૂપ કેવી રીતે બન્યાં તે સમજાઈ જશે. જેમ-જેમ વાંચનમાં આ ધાતુઓ આવશે તેમ-તેમ યાદ રહેતા જશે. સ્વાધ્યાયમાં જો ખબર ન પડે તો આ કોઠો રીફર કરી શકાશે.
. .
m २ २
-
( ધાતુઓ • गा -6 - ५२स्मैप :- |- १ - १० - मय५६ :नि + विश् = पेस. [To sit] वि + रच् = २५j, पनाj, ४२j
[To create] EE संस्कृतम्-१.338433333.४.४ पा6-२२.४४

Page #182

- શબ્દો - આ જ તત્સમ શબ્દો છે -- આર્તધ્યાન = “આ બહુ દુઃખે છે – આ > આ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :- રીતે જે વિચારવું તે. નર = નગર, શહેર [City]. > આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :તત્ત્વ = પદાર્થ, રહસ્ય [Real thing] ટ્રિશના = દેશના, ૩૫ ગુણ યુક્ત ગાસન = આસન, પાથરણા [Seat] ભગવાનની વાણી [Lecture ] > આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :- 1 નામ –અ કારાન્ત પુલ્લિંગ :શિત્ની = શિલા, પથ્થરની શિલા [Stone] શ્રદ્છાવાર્થ = પાંચસો શિષ્યના ગુરુ > વિશેષણ :
જૈિનાચાર્ય હિર્ષ = લાંબુ, દીર્ઘ [Long] NTR = પાંચસો શિષ્યો સહિત પ્રસિદ્ધ = પ્રસિદ્ધ, પ્રખ્યાત [Famous] સ્કંદકાચાર્યને ઘાણીમાં પીલનાર > સર્વનામ :
વખુૌશિક આંખથી જ ઝેર ઓકતો અને = અનેક, ઘણાં બધાં [Many] ભયાનક સર્પ > ક્રિયાવિશેષણ :
> આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ - નિત્ય = નિત્ય, કાયમ [Always] થના = મિથિલા નામની નગરી
નવા શબ્દો છે > રૂકારાન્ત પુલિંગ :> આ કારાન્ત પુલિંગ :- *વીદુવત્તિ = ઋષભદેવના પુત્ર - ભરત સર્વ = સાપ [Snake] .
મહારાજાના નાનાભાઈ – તક્ષશિલાના મા = માર્ગ [Way].
રાજા > આ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :- > અ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :દુષ્કૃત = ખરાબ કામ, ખોટું કામ વર્ડરષ્ય = દંડક નામનું જંગલ [Sin / misdeed]
અવ્યયો જ પારિભાષિક શબ્દો નિષ = પાસે, સમીપમાં [Near ] > આ કારાન્ત પુલિંગ :- સ્વયં = જાતે, પોતે [Self] નિમાર = દેવોની એક જાત *પ્રતિ = તરફ [Toward]] મેરુ = મેરુ પર્વત, જ્યાં તીર્થકરોના તતઃ પ = ત્યાર પછી [After] જન્માભિષેક થાય.
વ્યંજનાત શબ્દો :> આ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :- | શિન પ્રમાણે રૂપ ચાલે :અવધિજ્ઞાન = અવધિજ્ઞાન. બ્રિતિ = સાધુ, વતવાળા [Saint] . *આ શબ્દ “વાદુવતિન તરીકે પણ આવે છે. *પ્રતિ - આ અવયના યોગમાં બીજી વિભક્તિ લાગે. જેમ કે – ગામ તરફ જાય છે. ગ્રામ પ્રતિ Tચ્છતિ | જ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ૧૬૮)
પાઠ-૨ જજ

Page #183

(1) संस्कृतनुं गु४२राती श :1. मुनिभिर्मोक्षगन्तुं वाञ्छ्यते । 2. प्रभोर्मुनिसुव्रतस्यानुज्ञामलब्ध्वैव स्कन्दकाचार्यों नाम्ना मिथिला
मगच्छत् स तत्रार्तध्यानेन मृत्वाऽग्निकुमारेष्वजायत । अवधिज्ञानेन च पालकस्य दुष्कृतमवगम्य, पृथ्व्यामवतीर्य, दीर्घा शिला विरच्य, नगरे ता क्षिप्त्वा तन्नगरमदहत् । ततः तन्नगर दण्डकारण्यमिति प्रसिद्ध जातम् । अहं नित्यं साधु वन्दित्वा तस्य निकषा पठामि । चण्डकौशिकं सर्प सान्त्वयितुमनेकानि कष्टानि सोवाऽपि प्रभुर्महावीरो वनमगच्छत् । तीर्थङ्करा निर्वृत्या मार्गं भव्याञ्जीवानुपदेष्टुन्तेभ्यो देशनां यच्छन्ति । प्रभुम्महावीरमभिषेक्तुं सर्वे देवा: स्वीयेषु यानेषु स्वीयैः सुहृद्भिस्सह मेरे पर्वतम्प्रत्यचलन् ।
ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો :1. બુદ્ધિશાળી માણસો દુનિયાના તત્ત્વને જાણવાને ઈચ્છે છે.
આચાર્યો ઉપદેશ આપવા માટે આ આસનો ઉપર બેસો. પ્રતિક્રમણ કરવા માટે શ્રાવકો ગુરુ ભગવંત પાસે જાઓ. સાધુઓ દ્વારા દોષોને જીતવા માટે પ્રવજ્યા લેવાઈ.
આરાધના કરવા માટે આ સ્ત્રીઓ ઉપાશ્રયમાં ગઈ. 6. भगवानने होमव्यो अत्यंत मुश थाय छे.
તે મુનિને જોઈ તમે નમન કરો. જુઓ, જુઓ, બધાં તેમને જોઈ નમન કરે છે.
ભગવાને પોતે ધર્મનું આચરણ કરી પછી ઉપદેશ આપ્યો. 9. બાહુબલી યુદ્ધમેદાનમાં જ સાધુ બની કેવળજ્ઞાન મેળવવા માટે જંગલમાં (3) संरचा पातुन। त्वर्थहन्त भने संबंधभूतान्त हो :
B A
B 1. अवतीर्य - आह्वातुम् 6. आश्लिष्य - तोत्तुम् 2. अधिष्ठाय -
एषितुम्
7. आहूय - क्रष्टुम् 3. अनुरुध्य - गन्तुम्
8. आरुह्य - अवतरितुम् 4. अन्विष्य - क्रोधुम् 9. आदीय - अन्वेषितुम् 5. अध्यूष्य - आदातुम् 10. आपृच्छ्य - तोष्टुम् * अलब्ध्वा = न लब्ध्वा HT ARE संस्कृतम्-१ ४.४४१४९९3.8.38 406-२२.88
A

Page #184

A
B
A
अधिष्ठातुम् 15. तुष्ट्वा
11. इष्ट्वा 12. एषित्वा ·
आश्लेष्टुम् 16. क्रुद्ध्वा
13. उपविश्य • आरोढुम् 17. कृष्ट्वा अधिवस्तुम्
14. गत्वा
18. तुत्त्वा
(4) छूटती विगतो पूरी :
नं. गृहन्त३५ મૂળધાતુ दृहन्त
१ वस्तुम्
२ नत्वा
3 पतितुम् ४ रक्षित्वा
५ वदितुम्
(5) छूटती विगतो पूरी :
|નં. | ગુજરાતી
અર્થ
પ્રશંસા કરીને
પૂજા કરવા માટે
જાપ કરીને
જીતવાને
થઈને
૧
ર
૩
४
૫
2 3
2.
3.
वस् हेत्वर्थ गृहन्त तुम् रहेवाने १
-
પ્રત્યય | અર્થ ગણ
(6) समांथी योग्य ३५ शूंटी घाली ग्या पूरो :
(ખાલી જગ્યામાં પૂરેલા રૂપથી ભિન્ન જે કૃદન્ત છે તે લખવું)
El.d. 1. तृप् - तर्पितुम् (त्रपितुम्, तृप्तुम्, तर्पितुम्), तृप्त्वा (दहित्वा, दग्ध्वा, दढ्वा),
दह् -
4.
दा
दृश् - (द्रष्टुम्, दृशितुम्, दर्शितुम्), (दात्वा, दत्त्वा, दीत्वा), (दिश्तुम्, दिष्टुम्, देष्टुम्),
5.
दिश् -
है सरल संस्कृतम् - १४.४३ १७० ४४.४४.४.४४ पाठ- २२.2.2
**********
B
अनुरोद्धुम्
आप्रष्टुम्
टुम्
उपवेष्टुम्
જે કૃદન્ત છે તે
સિવાયનું કૃદન્ત उषित्वा
કૃદન્ત મૂળધાતુ ક્યું પ્રત્યય ગણ જે કૃદન્ત છે તે गृहन्त ? સિવાયનું કૃદન્ત
રૂપ

Page #185

પાઠ
કૃદન્ત
(Part - II) વિશેષણકૃદન્ત
જે કૃદન્તના રૂપને વિભક્તિ લાગે, વિશેષ્યના આધારે વિભક્તિ, વચન, લિંગ બદલાય તે વિશેષણ કૃદન્ત.
-
-
૨૩
દા.ત. ની = ઞીત (અંગ) – નીતઃ, નીતૌ, નીતા: →
નીતમ્, નીતે, નીતાનિ → નીતા, નીતે, નીતા:, ->
[1] કર્મણિભૂતકૃદન્ત :– (કર્મનું વિશેષણ)
બિન પ્રમાણે
વન પ્રમાણે
શાળા પ્રમાણે
સંસ્કૃત પ્રત્યય :– ‘ત’ (અવિકારક) ગુજરાતી પ્રત્યય ઃ– ‘લો’ નિયમો :
૧) સંબંધકભૂતકૃદન્તની જેમ સંપ્રસારણ થાય. દા.ત. વસ્ - ષિતઃ = રહેલો
૨) કર્મનું વિશેષણ થાય. તેથી કર્મના લિંગ, વચન, વિભક્તિ લાગે. (૧) નિનેન ધર્મ: આવરિતઃ । (૨) મયા પ્રતિમાં આવરિતમ્ । (૩) તેન સમતા આવરિતા ।
અહીં જોયું કે કર્મણિ પ્રયોગની જેમ કર્તા તૃતીયા વિભક્તિમાં અને કર્મ પ્રથમા વિભક્તિમાં આવે.
૩) ભાવે પ્રયોગમાં (એટલે કે ધાતુ અકર્મક હોય અથવા કર્મની વિવક્ષા ન હોય ત્યારે) કર્મણિ ભૂતકૃદન્ત નપુંસકલિંગ એકવચનમાં આવે.
દા.ત.
પુસ્તાનિ પતિતાનિ = પુસ્તò: પતિતમ્ । વાલ: સુપ્તઃ - વાલેન સુપ્તમ્ ।
=
प्रमदा स्थिता = प्रमदया स्थितम् ।
૪)
‘ગતિ’ અર્થવાળા ધાતુ, પિત્, મુત્ અને અકર્મક ધાતુઓનું કર્મણિભૂતકૃદન્ત વપરાય ત્યારે કર્તરિપ્રયોગની જેમ કર્તાને પ્રથમા અને કર્મને દ્વિતીયા વિભક્તિ પણ લાગી શકે.
દા.ત. (૧)
જી.જી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૪૧૦૧
‘ગતિ' અર્થમાં –
रामेण ग्रामो गतः । रामो ग्रामं गतः । બાલ: ગૃહ પ્રવિષ્ટમ્ । વાલા: ગૃહં પ્રવિષ્ટા: ।
૨૨૪૫૨૪ પાઠ-૨૩ ૨૪

Page #186

(૨) દ્િ ધાતુના અર્થમાં –
मया उदकं पीतम् । अहं उदकं पीतः । (૩) મુળ ધાતુના અર્થમાં -
बालेन ओदनं भुक्तम् । बालः ओदनं भुक्तः । (૪) અકર્મક ધાતુ આવે ત્યારે –
વ્યાધ્રણ મૃતમ્ I વ્યાધ્રઃ મૃત: |
વાર્નિશૈ: ડિત|| વાહનચ્છ: ડિતા: | ૫) ૧૦મા ગણમાં ગુણ-વૃદ્ધિ કરી, તેનો રૂ ઉમેરી પછી “ત' લગાડવો.
દા.ત. પુસ્ - વોર્ – વોરિ – વારિતઃ | [2] કર્તરિભૂતકૃદન્ત :- (કર્તાનું વિશેષણ)
સંસ્કૃત પ્રત્યય- તવત્ (અવિકારક) ગુજરાતી પ્રત્યયઃ“લો. ૧) કર્મણિભૂતકૃદન્ત + વત્ પ્રત્યય = કર્તરિભૂતકૃદન્ત
નીત+વત્ = નિતવત્ ૨ અહીં ધાતુનું સંપ્રસારણ તથા ૧૦મા ગણાદિના નિયમો કર્મણિની જેમ
સમજવાના. દા.ત. ૩ષતવત, વરિતવત્ આ કૃદન્ત કર્તરિ હોવાથી કર્તાનું વિશેષણ બને, તેથી કર્તાના લિંગ, વચન, વિભક્તિ લાગે. દા.ત. નિન ધર્મમુદ્રિવાન્ | જિન ધર્મમુષ્ટિવર્તી |
નિનાદ ધર્મમુપવિષ્ટવન્ત: | અર્થ :- ભગવાને ધર્મનો ઉપદેશ આપેલો. માવત્ પુ પ્રમાણે પુલિંગમાં રૂપો ચાલે.
फलं पक्ववत्, फले पक्ववती, फलानि पक्ववन्ति અર્થ - પાકેલું ફળ. ધનવત્ નપુ. પ્રમાણે રૂપો ચાલે. सेना युद्धाय गतवती, सेने युद्धाय गतवत्यौ, सेनाः युद्धाय गतवत्यः । અર્થ:- લશ્કર યુદ્ધ માટે ગયેલું. રૂં લાગી નવી પ્રમાણે રૂ૫ ચાલે. દૃષ્યત :- (૧) રામેળ રાવળ હતઃ ? તાલિત: ૯ કર્મણિભૂતકૃદન્ત
(૨) રામ: રાવળ હવા / તાડિતવાન ૯ કર્તરિભૂતકૃદન્ત અર્થ - (૧) રામ દ્વારા રાવણ મરાયો. (૨) રામે રાવણને માર્યો.
(૧) વાર્થ શિષ્યા નત: – કર્મણિ ભૂતકૃદન્ત અર્થ - શિષ્ય દ્વારા આચાર્ય વન્યાયા.
(૨) શિષ્યઃ નવાન્ ! – કર્તરિભૂતકૃદન્ત અર્થ - શિષ્ય આચાર્યને વન્દન કરેલા. જજ સરલ સંત-૧ આજ૧૦) પાઠ-૨૩ જજ

Page #187

દા.ત.
વર્તમાન કર્મણિ કૃદન્ત :સંસ્કૃત પ્રત્યયઃ- “મા” ગુજરાતી પ્રત્યય :- “આતો” ધાતુનું જે કર્મણિ રૂપ હોય તેમાં તૃતીયા પુરુષ એકવચનના રૂપમાંથી તે કાઢી “મન લગાડી દેવું. નીયતે – નય + ન = નિયમન અર્થ – લઈ જવાતો. આ કૃદન્ત કર્મણિ હોવાથી કર્મનું વિશેષણ બને, તેથી કર્મના લિંગ, વચન, વિભક્તિ લાગે તથા કર્તા તૃતીયા વિભક્તિમાં આવે. (૧) વીન્નેન નીયમાન ધટે પશ્યતિ |
બાળક દ્વારા લઈ જવાતા ઘડાને તે જુવે છે. (૨) વિનેન યાત્રાનાનાં નાનાં મરતઃ રાનં રોતિ |
ગરીબ દ્વારા મંગાતા ધનનું ભરત દાન કરે છે. (૩) સી વેચનાનું થાન દ્રષ્ટવા |
તેણીએ ચલાવાતા રથોને જોયા. ૨ કૃદન્ત જો પુલ્લિંગ હોય તો વિન’ પ્રમાણે રૂપ ચાલે. દા.ત. નીયમાન: 2 કૃદન્ત જો સ્ત્રીલિંગ હોય તો “શીના પ્રમાણે રૂપ ચાલે. દા.ત. નીયમના 2 કૃદન્ત જો નપુંસકલિંગ હોય તો “વને પ્રમાણે રૂપ ચાલે. દા.ત. નિયમાન[4] વર્તમાન કર્તરિ કુદત્ત :સંસ્કૃત પ્રત્યય :- “ (પરમૈ. ધાતુને), “માન' (આત્મને. ધાતુને)
“આન’ – (બીજી બુકના આત્માને. ધાતુઓ માટે) ગુજરાતી પ્રત્યય :-તો | તી | તું / તા કર્તરિ પ્રયોગ વર્તમાનકાળ તૃતીયપુરુષ બહુવચનના રૂપમાંથી પ્રતિ કે અન્ને કાઢી બત, માન કે “બાને પ્રત્યય લગાડવા. પરમૈપદી ધાતુ હોય તો ‘મતિ કાઢી અત્ લગાડવો. આત્માનપદી ધાતુ હોય તો મને કાઢી “પાન લગાડવો. દા.ત. (૧) નત્તિ કર્યું અત્ =નયત્ - નયન્ (પુલિંગમાં ગચ્છનું પ્રમાણે રૂપ ચાલે.) > નયન, નયન્ત, નયન્ત: (Tચ્છનું પ્રમાણે) > નય, નયન્તી, નત્તિ (ઋત્ નપુંસકલિંગ પ્રમાણે)
> નયન્તી, યસ્યૌ, ત્ય: (નવી પ્રમાણે) (ર) વન્દન્ત = વન્દ્ર + ન = વન્દ્રમાન: નિન પ્રમાણે રૂપ ચાલે.
અહીં, વન્ + ઝ - ગણની નિશાની તથા અને પ્રત્યય છે. આજે સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ૧૦૩)છ છછછછછછ પાઠ-૨૩
1} } $ $
$

Page #188

માટે, અને નીકળી જવા છતા “વન્દ્ર આવું ન થાય પણ “ આખો જ રહે.
જ્યારે અત્ પ્રત્યય લાગે ત્યારે પૂર્વોક્ત “સ્વરાદિ પ્રત્યય હોય તો આનો લોપ થાય.” આ નિયમથી 1 નો લોપ થઈ જાય માટે “નયા ન થાય. ) વન્દ્રમાન:, વન્દ્રમાન, વન્દ્રમાના (નિન પ્રમાણે) ) વન્દ્રમાન, વન્દ્રમાને, વન્દ્રમાનાનિ (વન પ્રમાણે) > વન્દ્રમના, વન્દ્રમાને, વન્દનાઃ (“શાના પ્રમાણે) યુર્વતે - :, કરતો ) :, વળી, ગા: (નિન' પ્રમાણે) > કૃણ, વળે, વળાનિ (વન પ્રમાણે) > T, 9 , pવા : (“શા ના પ્રમાણે) અહીં, રૂપ બનાવવા માટે નિયમો :નપુંસકલિંગમાં
છ, છત્તી, છત્ત આ પ્રમાણે ૧/ર વિભક્તિના એકવચન, દ્વિવચન, બહુવચનના રૂપો કરવા. બાકીનાં પુલિંગ છત્ પ્રમાણે. ૬ઠ્ઠા ગણના ધાતુઓના રૂપમાં > વિત, વિતી /વિસતી, વિન્તિ > “મૃગત, મૃગન્તી / પ્રગતિ, વૃત્તિ આ રીતે દ્વિવચનમાં ફેરફાર જાણવો. બાકી બધું સરખું. સ્ત્રીલિંગમાં :નપુંસકલિંગ દ્વિવચન (૧/૨ વિભક્તિમાં) લઈ રૂપ નહી પ્રમાણે કરવા > દા.ત. છત્તી, છિન્ય, છિન્દઃ |
નયન્સ, નિયત્ય, નયન્ય: વાક્યો આ રીતે બને કે :(१) अहं धर्मं उपदिशन्तं आचार्यं पश्यामि ।
કૃદન્તનું કર્મ વ.ક. કૃદન્તના કર્તા. - અર્થ:- ધર્મનો ઉપદેશ આપતા આચાર્યને હું જોઉ છું.
પરિણાઁ આ પ્રમાણે વર્તમાનકૃદન્ત “ગા વીર્થ આ પ્રમાણે કૃદન્તના કર્તાને અનુસર્યુ.
સંક્ષેપમાં આ કોઠો દએ કૃદન્ત માટે રીફર કરશો. છે સરલ સંસ્કૃતભ-૧ (૧૦)
પાઠ-૨૩

Page #189

त्वा
| કૃદન્તના નામ | સંબંધક ભૂતકૃદન્ત હેત્વર્થ દત્ત | કર્મણિભૂતકૃદન્ત, કર્તરિભૂતકૃદન્ત વર્તમાન કર્તરિ વર્તમાન કર્મણિ
કૃદન્ત | કૃદન્ત સંસ્કૃત પ્રત્યયઃ
तुम्
તવત્ | અત્, માન, બાન, मान ગુજરાતી પ્રત્યયન ઈને
લોલી/લેલા | લો/લીલું/લા | તો/તી/નું/તા વિશેષ ફેરફાર:- અવિકારક વિકારક અવિકારક અવિકારક अन्ते, अन्ति
વાને
આતો
સંપ્રસારણ
સે
?
સંપ્રસારણ
સંપ્રસારણ
કાઢી
કાઢી
જ સરલ સંસ્કૃત-૧ છછછછપ)છ૪જી પાઠ-૨૩૪
સિટ્ર માં રૂ/ત્ય, |
સેમાં હું
સેમાં ડું
રૂ૫ બનાવવું
| રૂપ બનાવવું
1. નીતવત્
1. નયન
1. નીયમાનઃ
દાંતો :- 1. નીત્વ | 1. નેતન્ 1. નીત
' અને લઈને લઈ જવાને લઈ જવાયેલ ગુજરાતી અર્થ - 2. વયિત્વ |2. વોયિતુમ, 2. વરિત
| લઈ ગયેલ
લઈ જતો
|| લઈ જવાતો
2. વરિતવત્ | 2. વોરયન | 2. ગુર્યમાળ:
ચોરેલ ચોરતો | ચોરી કરાતો
ચોરીને
ચોરવાને
ચોરાયેલ

Page #190

ગs
નંબર થઇ
|
नम्
वद्
वस्
त्यज्
दह्
ET ARE संस्कृतम्-१.3.3.3 90.3.3.3.3.3.3.3.418-23.83 |-rrr , w, v
u p
पच् शंस् क्षि (क्षय) गम्(गच्छ) दृश्(पश्य्) दा (यच्छ) पा (पिब्)
» 21 नोपनीय हन्तोनी याही < ५६ | કર્મણિભૂતકૃદન્ત | કર્તરિભૂતકૃદન્ત | વર્તમાન કર્તરિ | વર્તમાન કર્મણિ
हन्त
કૃદન્ત પરસ્મપદ नत नतवत्
नमत्
नम्यमान પરમૈપદ उदित
उदितवत्
वदत्
उद्यमान પરમૈપદ उषित
उषितवत्
वसत्
उष्यमाण પરમૈપદ त्यक्त
त्यक्तवत् त्यजत् त्यज्यमान પરસ્મપદ दग्ध
दग्धवत्
दहत्
दह्यमान પરમૈપદ पक्व
पक्ववत्
पचत्
पच्यमान પરમૈપદ शस्त
शस्तवत्
शसत्
शस्यमान પરસ્મપદ क्षित, क्षीण क्षितवत्, क्षीणवत् क्षयत् क्षीयमाण પરમૈપદ गत
गतवत्
गच्छत् गम्यमान પરસ્મપદ दृष्ट दृष्टवत्
पश्यत्
दृश्यमान પરસ્મપદ
दत्तवत्
यच्छत् दीयमान પરમૈપદ पीत
पीतवत् पिबत् पीयमान પરમૈપદ
क्रुद्धवत्
क्रुध्यत् क्रुध्यमान પરમૈપદ
पुष्टवत्
पुष्यत्
पुष्यमाण પરમૈપદ
नृत्तवत्
नृत्यत्
नृत्यमान
.
दत्त
२
कुध्
पुष्
नृत्
२

Page #191

है। सरस संस्कृतम् - १४.३३१७७.४.४.४.४.४.४. पाठ- २३ है है
નંબરૢ ધાતુ
૧૬ नश्
૧૭
૧૮
૧૯
૨૦
૨૧
૨૨
૨૩
૨૪
11212122
૨૫
૨૬
૨૭
૨૮
૨૯
30
O
मुह्
सृज्
स्पृश्
दिश्
कृष्
लुभ्
क्षुभ्
सिध्
श्रम्
शम्
बुध्
धाव्
वप्
ગશ
४
४
४
ह
{
४
४
४
४
४
૧
૧
પદ કર્મણિભૂતકૃદન્ત
પરમૈપદ
પરમૈપદ
પરમૈપદ
પરમૈપદ
પરમૈપદ
પરમૈપદ
પરમૈપદ
પરમૈપદ
પરમૈપદ
પરમૈપદ
પરસ્મૈપદ
પરમૈપદ
પરમૈપદ
પરમૈપદ
પરમૈપદ
नष्ट
तुष्ट
मूढ, मुग्ध
सृष्ट
स्पृष्ट
दिष्ट
कृष्ट
लुब्ध
क्षुब्ध
सिद्ध
श्रान्त
शान्त
बुद्ध / बोधित
धावित
उप्त
કર્તરિભૂતકૃદન્ત
नष्टवत्
तुष्टवत्
मूढवत्, मुग्धवत्
सृष्टवत्
स्पृष्टवत्
दिष्टवत्
कृष्टवत्
लुब्धवत्
क्षुब्धवत्
सिद्धवत्
श्रान्तवत्
शान्तवत्
बुद्धवत् / बोधितवत्
धावितवत्
उप्तवत्
વર્તમાન કર્તરિ | વર્તમાન કર્મણિ
हन्त
{न्त
नश्यत्
नश्यमान
तुष्यत्
तुष्यमाण
मुह्यत्
मुह्यमान
सृजत्
सृज्यमान
स्पृशत्
स्पृश्यमान
दिशत्
दिश्यमान
कृषत्
लुभ्यत्
क्षुभ्यत्
सिध्यत्
श्राम्यत्
शाम्यत्
बोधत्
धावत्
वपत्
कृष्यमाण
लुभ्यमान
क्षुभ्यमान
सिध्यमान
श्रम्यमाण
शम्यमान
बुध्यमान
धाव्यमान
उप्यमान

Page #192

નંબર ધાતુ
|
५६
क्षम
सिच
सिञ्चत्
प्रच्छ शुच
3. सर संस्कृतम्-१ 8.8.8909.3.3.3.3.3.3.8 418-23.3.3
m- ०२२-२२०PP mmm र २ |
પરસ્મપદ પરમૈપદ પરમૈપદ પરમૈપદ પરમૈપદ પરસ્મપદ પરમૈપદ
પરમૈપદ - પરચ્યપદ પરમૈપદ પરમૈપદ પરમૈપદ પરમૈપદ પરમૈપદ પરમૈપદ પરમૈપદ પરમૈપદ
| કર્મવિભૂતકૃદન્ત | કર્તરિભૂતકૃદન્ત | વર્તમાન કર્તરિવર્તમાન કર્મ
हन्त કૃદન્ત दूढ, दुग्ध दूढवत्, दुग्धवत् द्रुह्यत्
द्रुह्यमाण क्षान्त क्षान्तवत्
क्षाम्यत्
क्षम्यमाण स्निग्ध
स्निग्धवत् स्निह्यत् स्निह्यमान इष्ट इष्टवत्
इच्छत्
इष्यमाण सिक्त सिक्तवत्
सिच्यमान पृष्ट पृष्टवत्
पृच्छत् पृच्छयमान शुचित/शोचित | शुचितवत्/शोचितवत्
शोचत्
शुच्यमान तीर्ण तीर्णवत्
तरत् तीर्यमाण हृत हृतवत्
हरत्
ह्रियमाण যুক্ষ शुष्कवत्
शुष्यत्
शुष्यमाण रुष्ट/रुषित रुष्टवत्/रुषितवत् रुष्यत् रुष्यमाण ऊढ ऊढवत्
वहत्
उह्यमान इष्/इषित इष्टवत्/इषितवत् इष्यत्
इष्यमाण दुष्ट दुष्टवत्
दुष्यत् दुष्यमाण भ्रान्त भ्रान्तवत्
भ्रमत्
भ्रम्यमाण वृष्ट वृष्टवत्
वर्षत्
वृष्यमाण मृष्ट मृष्टवत्
मृशत्
मृश्यमान

Page #193

३ सरस संस्कृतम् - १ ३.३.३ १७८४.४.४.४.४.2.8415-23.2.2
|નંબર ધાતુ
४८
श्लिष्
आ+ह्वे ४८
लुट् ૫૦
૫૧
विश्
પર लभ्
૫૩
૫૪
૫૫
પદ
૫૭
૧૫૮
૫૯
ů
૬૧
દર
जन् (जा)
युध्
विद्
दृ
सह्
क्षम्
शुभ्
वृध्
मन्
उच्
ગણ
४
૧
४
૧
४
४
६
૧૦
&
૧
૧
૧
૧
४
૧
પદ
પરૌંપદ
પરમૈપદ
પરમૈપદ
પરમૈપદ
આત્મનેપદ
""
"
""
ઉભયપદ
આત્મનેપદ
"
"
"
"
"
કર્મણિભૂતકૃદન્ત
श्लिष्ट
आहूत लुटित / लोटि
विष्ट
लब्ध
जात
युद्ध
वित्त / विन्न
दीर्ण / दारित
सोढ
क्षान्त
शुभित/शोभित
वृद्ध
मत
उचित / रोचित
કર્તરિભૂતકૃદન્ત
श्लिष्टवत्
आहूतवत्
लुटितवत्
लोटितवत्
विष्टवत्
लब्धवत्
जातवत्
युद्धवत्
विन्नवत् / वित्तवत् दारितवत् / दीर्णवत्
सोढवत्
क्षान्तवत्
शुभितवत् /
शोभितवत्
वृद्धवत्
मतवत्
रुचितवत् रोचितवत्
વર્તમાન કર્તરિ | વર્તમાન કર્મણિ
ईहन्त श्लिष्यत्
आह्वयत्
लुट्यत्
विशत्
लभमान
जायमान
युध्यमान
विन्दमान
दारयत्
सहमान
क्षममाण
शोभमान
वर्धमान
मन्यमान
रोचमान
ईन्
श्लिष्यमान
आहूयमान
लुट्यमान
विश्यमान
लभ्यमान
जन्यमान
युध्यमान
विद्यमान
दीर्यमाण
सह्यमान
क्षम्यमाण
शुभ्यमान
वृध्यमान
मन्यमान
उच्यमान

Page #194

४. सरस संस्कृतम् - १४.४.३१८०३.१.४.४.४.४३ पा४-२३.३.३
નંબર ધાતુ
૬૩ ६४
૫ युज्
६६
६७
६८
૬૯
06
૭૧
૭૨
अनु+रुध् ४ આત્મનેપદ अनु+इष् ४ પરમૈપદ
ગણ
४
૧
भज् उत्+पद् ૪ निस्+पद् ४
૧
प्र+सद्
(सीद्)
द्युत्
आ+ +कृष्
आ+रभ्
પદ
૧
આત્મનેપદ
""
39
""
પરમૈપદ
આત્મનેપદ
६
પરમૈપદ
૧ આત્મનેપદ
કર્મણિભૂતકૃદન્ત
अनुरुद्ध
अन्विष्ट/
अन्विषित
युक्त
भक्त
उत्पन्न
निष्पन्न
प्रसन्न
द्योतत / तित
आकृष्ट
आरब्ध
કર્તરિભૂતકૃદન્ત
अनुरुद्धवत्
अन्विष्टवत्
अन्विषितवत्
युक्तवत्
भक्तवत्
उत्पन्नवत्
निष्पन्नवत्
प्रसन्नवत्
द्योतितवत्
द्युतितवत्
आकृष्टवत्
आरब्धवत्
નોંધ : પાઠ ૧ થી ૨૨ સુધીના ધાતુઓમાં નોંધપાત્ર ધાતુઓના રૂપ ક્રમસ૨ આપેલ છે.
વર્તમાન કર્તરિ
કૃદન્ત
अनुरुध्यमान
अन्विष्यत्
युज्यमान
भजमान
उत्पद्यमान
निष्पद्यमान
प्रसीदत्
द्योतमान
आकृषत्
आरभमाण
વર્તમાન કર્મણિ
हन्त
अनुरुध्यमान अन्विष्यमाण
युज्यमान
भज्यमान
उत्पद्यमान
निष्पद्यमान
प्रसद्यमान
द्युत्यमान
आकृष्यमाण
आरभ्यमाण

Page #195

– ધાતુઓ - > ગણ – ૧ – આત્મને પદ :- - ગણ – ૧ – પરસ્મર્પદ :આ + મ = આરંભ કરવો.
ત્રં વિન = ઉગ પામવો, વૈરાગ્ય [To begin]
પામવો. [To be disgusted]
(ા શબ્દો જ તત્સમ શબ્દો છે |- રૂ કારાત્ત સ્ત્રીલિંગ - - એ કારાન્ત પુલ્લિંગ :- શિતિ = પદ્ધતિ, રીત [Tradition] સત = સંકેત, નિશાની [Sign]
કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ - ન ગ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :- |ી, નગરી Tો . ન = આહાર, અન્ન [Food]
> 8 કારાન્ત પુલિંગ :મય = ભય, ડર [Fear] વીન = બી, બીજ [Seed].
(ત્તે પ્રમાણે). ને ? કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :
ટ્ટિ = ષ કરનાર, દુશ્મન [Enemy] નારી = નગરી, નગર [City]
# વિશેષનામ જ - રૂ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :- - અ કારાન્ત પુલિંગ :શાન્તિ = શાંતિ, સ્વસ્થતા [Peace]. વીર્ન = મુનિનું નામ વિશેષણ :
ગિજ = ભગવાન મહાવીરના સમયના સહિત = સાથે, યુક્ત [With] એક રાજા
ર નૂતન શબ્દો છે બ્રુન્દ% = એક એવા મહામુનિ જેની - આ કારાન્ત પુલિંગ :- જીવતા ચામડી ઉતારવામાં આવી છતાં પર = નગરજનો [Citizen]. સમતા રાખી.
= અડદ [Black gram] | કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :સૂપ = સ્તૂપ, નાની દેવકુલિકા વૈશાસ્ત્રી = એક નગરીનું નામ
[Temple]]> ક્રિયાવિશેષણ :કારાન્ત નપુંસકલિંગ :
તો = થોડું [Little] બાપ = દુકાન [Shop]
વ્યંજનાં નામો :- આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :fમલી = ગોચરી, સાધુ ભગવંતની આહારીને રાશિ પ્રમાણે રૂ૫ ચાલેઃગ્રહણની ક્રિયા
પક્ષન્ = પક્ષી [Bird] જિક સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ૧૮૧) ૨૪. પાઠ-૨૩

Page #196

વાવ
[1] સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો :1. શતુઘમાના: ક્ષિળ: શ્રાવòળ રક્ષિતાઃ |
2.
मात्रा पक्वमन्नं जेमितुमानीतमस्माभिर्खादितमस्माभिर्गृहाबहिरापणे नैव खाद्यते ।
3. ज्ञातिषु स्वजनेषु च स्निह्यन्नात्मा बहुशो भ्रान्तस्तेषामात्मनां हिताय भगवता महावीरेण जैनो धर्म उपदिष्टः ।
कयाचिदपि रीत्या वैशाली नगरी जेतुं कुलवालकेन मुनिना सह कुणिकेन विमृष्टम् ।
तां नगरीं गत्वा कुलवालकोऽवगतवान् यदुत मुनिसुव्रतस्य भगवतस्स्तूपस्योर्जेय पुरी न नश्यति ।
4.
5.
6.
स सेनया सहितं कुणिकमाहूय सङ्केतं प्रायच्छत् । 7. दुष्टेन कुलवालकेन पौरान् 'स्तूपान्नगरस्य भयं वर्तते' इति कथयित्वा तैस्सह स्तूपो ध्वस्तुमारब्धः ।
सङ्केतमनुसृत्य कुणिकस्य सेना स्तोकं निवृत्ता ।
8.
9. पश्चात् 'यथा यथा स्तूपो ध्वस्यते तथा तथा द्वेष्टारो निवर्तन्ते' इति वार्ता वैशाल्यामधमेन कुलवालकेन कथिता । [2] ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો ઃ
ચન્દનબાળાએ પ્રભુને ભિક્ષામાં અડદ આપ્યા.
આપત્તિમાં સ્વજનો રક્ષા નથી કરતા પણ આચરાયેલો ધર્મ રક્ષા કરે છે. ખેડૂતોએ વાવેલા બીજો આજે ઊગેલા છે.
પ્રભુના બધાં કર્મો નાશ પામ્યા પછી પ્રભુએ મોક્ષને મેળવ્યો.
મોત દ્વારા લઈ જવાતા માણસને જોઈને પણ તમે સંસારને છોડ્યો નહીં ? કર્મ દ્વારા પીડાતા એવા આ લોકોને જોઈ કોણ સંસા૨થી ઉદ્વેગ ન પામે ? કર્મ દ્વારા પીડાયેલા તમે અનેક દુ:ખો સહન કર્યા. હવે ધર્મ માટે દુ:ખો સહન નથી કરતા ?
- i
3.
4.
5.
6.
7.
સંસારમાં ભટકતો જીવ ધર્મ સિવાય ક્યાંય શાંતિ પામ્યો નથી. આવતા એવા મોતને જોઈને પણ બંધકમુનિ ખળભળ્યા નહીં, નમસ્કાર હો તેમને ! અહીં ‘ખેડૂતોએ વાવેલા’ – આ પ્રયોગ દેખીતી રીતે કર્તરિ પ્રયોગ લાગે. માટે કર્તરિભૂતકૃદન્તનો પ્રયોગ દેખીતી રીતે થાય. પણ વાસ્તવમાં વાવેલ ક્રિયાના કર્તા – ખેડૂતને વાવેલ ક્રિયાપદ ન અનુસરતા કર્મ એવા બીજને અનુસરે છે. માટે કર્મને અનુસરતું હોવાથી કર્મણિ ભૂતકૃદન્ત વાપરવું.
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૪.૪૯૧૮૨ જી.જીELETE પાઠ-૨૩ ૪.૪
8.
9.
1.

Page #197

[3] फूटता विगतो पूरी :- (भेना मे पातुओले पार न पा५२.) નં. ગુજરાતી અર્થ સંસ્કૃત કર્યું પ્રત્યય મૂળ આપેલ કૃદન્ત સિવાયના
કૃદન્ત? ધાતુ અન્ય ત્રણ કુદત્ત પૃહા કરેલાને માટે ૨ ભેટતાને કારણે ૩ બે પખાળાઈ રહેલાઓમાં ૪ |અપાયેલાઓનું પ છોડેલાને [છોડી દેનારને | [4] फूटती विगतो ५ :न. हन्त ३५
મૂળ કર્યું પ્રત્યય અર્થ આપેલ કૃદન્ત સિવાયના ધાતુ કૃદન્ત ?
અન્ય ત્રણ કુદત્ત १ खादितेन २ मिलितवतः 3 | लिखते ४ मद्यमानात् ५ कथिताभ्याम् [5] tी :- ( °४ पातुन॥ ४ हन्त ॥ २ / हो..) नं. A नत . पीतवत् . दहत्
त्यज्यमान उदित नृतवत् क्षयत्
पच्यमान उषित दिष्टवत् .
दृश्यमान त्यक्त मुग्धवत्
पीयमान | दग्ध . स्निग्धवत्
यच्छत्
पुष्यमाण पक्व सृष्टवत्
नृत्यमान शंसित पुष्टवत् क्रुध्यत्
नश्यमान क्षित लुब्धवत् विजमान
मुह्यमान आहूतवत्
वदत्
दिश्यमान १० दृष्ट नष्टवत् . द्रुह्यत् ।
सृज्यमान 83 स संस्कृतम्-१ 238 १८३.3.3.3.3.3.3.3 416-23.38
B
D
शंसत् गच्छत्
Gm F२
नमत्
गत

Page #198

दिशत्
___ B C
D नतवत् - विन्दमान . लुभ्यमान वित्तवत् . वहत्
उद्यमान ऊढवत् . वपत् . आहूयमान दग्धवत् स्निात् . विज्यमान दुग्धवत् वसत्
विद्यमान दृष्टवत् आह्वयत्
उह्यमान उप्तवत्
उप्यमान क्षिप्तवत् पचत्
उष्यमाण त्यक्तवत्
सृजत्
क्रुध्यमान विक्तवत् लुभ्यत्
नम्यमान पक्ववत् मुह्यत्
स्निह्यमान २२ | दूढ . उषितवत् . त्यजत्
द्रुह्यमाण २३ स्निग्ध . गतवत् . नश्यत् . दीयमान २४ आहूत . दत्तवत् - नृत्यत् . गम्यमान २५ | ऊढ . क्रुद्धवत् . पुष्यत् . क्षीयमाण |२६| विग्न - शसितवत् - पिबत् . शस्यमान २७ | विन्न . उदितवत् - पश्यत्
दह्यमान [6] असभा आपे विseपना माघारे पादाक्या पूरी :- (cull
ત્રણ કૃદન્તો દ્વારા પછીની ખાલી જગ્યા પૂરો) 1. आ + रभ् - ......... (आरभ्त, आरब्ध, आरम्भित)..., ..., .... 2. आ + कृष् - ....(आकृषितवत्, आकृष्टवत्, आकृष्यवत्), ...., ..., ... 3. द्युत् - ......... (द्युतमान, द्योत्यमान, द्योतमान) ....., ..., .... 4. प्र+सीद् - ......... (प्रसीद्यमान, प्रसद्यमान, प्रसीदिमान) ....., ...., .... 5. निस्+पद् ....... (निष्पदित, निष्पन्न, निष्पत्त) ...., ...., .... 6. उत्+पद् .......... (उत्पन्नवत्, उत्पदितवत्, उत्पत्तवत्) ....., ...., 7. भज् - ......... (भाज्यमान, भक्तमान, भजमान) ...., ...., .... 8. युज् - ........ (योज्यमान, युज्यमान, युक्तमान)
....., ...., ..... 9. अनु+इष् - ....... (अन्विषित, अन्विषिष्ट, अन्विष्त) ....., ...., ....
3. सल संस्कृतम्-१.3.3.3 98.3.3.3.3.3.3.3 416-23.3.3

Page #199

> વિધ્યર્થ કૃદન્ત :
ઃ
૨.
૩.
૨.
V
૧.
૨.
કૃદન્ત – [Part-III] વિધ્યર્થ અને ભાવે કૃદન્ત
સેટ્સમાં રૂ લાગે દસમા ગણમાં ગુણ/વૃદ્ધિપૂર્વક અથ લાગી હૈં લાગે. મુખ્ + ધોયિતવ્યમ્ ।
-
૧. ગુણ થાય. દા.ત. ૢ – રળીયમ્ । દસમા ગણમાં યથાયોગ્ય ગુણ / વૃદ્ધિ થાય.
દા.ત.
य
પુર્ - ઘોષળીયમ્ । આ નો છુ થાય. ૠ ની વૃદ્ધિ થાય III અંત્ય કે ઉપાંત્ય રૂ / ૐ નો ગુણ થાય. દા.ત. ની - નેયમ્ । વ્ઝ – વ્યમ્ । IVઓ નો અવ્ થાય.
દા.ત. ભૂ - મો - મધ્યમ્ । મુન્ + મોખ્યમ્ । અંત્ય ૬ નો , ગ્ નો ॥ થાય. ઉપાંત્ય ઞ ની વૃદ્ધિ થાય. पच् पाक्यम् ।
દા.ત.
વિધ્યર્થ કૃદન્ત કર્મનું વિશેષણ બને. કર્તાને તૃતીયા કે ષષ્ઠી લાગે. દા.ત. મયા ફવું ર્તવ્યમ્ / મમ વ ર્તવ્યમ્ (મારે આ કરવા યોગ્ય છે.) વિધ્યર્થકૃદન્ત ભાવે અને કર્મણિ પ્રયોગમાં આવે. દા.ત. મા સ્થાતવ્યમ્ । * ત્ અને અપ્રત્યય ક
ક્રિયા ક૨ના૨ અર્થમાં ધાતુ પછી તૃ અથવા અરુ પ્રત્યય લાગે છે. દા.ત. નેતૃ / નાય = લઈ જના૨
તૃ પ્રત્યય પૂર્વે ગુણ અને અ પ્રત્યય પૂર્વે ગુણ / વૃદ્ધિ થાય.
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨.૪૪ ૧૮૫)EEEEE પાઠ-૨૪ જ
-
પાઠ
‘આ કરવું જોઈએ’ આ પ્રમાણે વિધિઅર્થમાં વિધ્યર્થ કૃદન્ત વપરાય છે. દા.ત. રક્ષા કરવા યોગ્ય = રક્ષિતવ્યમ્ વિધ્યર્થ કૃદન્તના ત્રણ પ્રત્યયો છે.
=
તવ્ય, અનીય, ય
तव्य
૧.
દા.ત.
अनीय
-
J
ર૪
I
અંત્ય કોઈ પણ સ્વરનો અને ઉપાંત્ય હ્રસ્વસ્વરનો ગુણ થાય. દા.ત. ૢ - ર્તવ્યમ્ । દા.ત. રસ્ - રક્ષિતવ્યમ્ ।
દા.ત. વા – વેયમ્ । દા.ત. ૢ - ાર્યમ્।
–

Page #200

* नी - नेतृ । नायक । रक्ष - रक्षित् । रक्षक । वृध् - वर्धित । वर्धक । ---- गम् - गन्तृ । गमक ।
.. कृ - कर्तृ । कारक ।।
हन् - हन्तृ । घातक । * तृ / अक प्रत्यय लागे त्यारे ते पातुन। भने षष्ठी दागे. El.d. रामः जनान् नयति = रामः जनाना नेता । (नेत)
साधुः रागं हन्ति = साधुः रागस्य हन्ता । (हन्त) ★ स्त्रीलिंगमा तृ + ई दागे... नी + तु + ई = नेत्री ।
भने... अक न पहले इका लाग. Eu.त. नी + इका = नायिका । * तृ प्रत्यय पूर्व सेटमा इसारो छ... रक्षित् ।
पातुन अर्थ- सूयन्ताहन्त .त. गम् (४) गमन (४) | प्रत्यय । अन । अ । ति । ફેરફાર | વિકારક वि१२७ અવિકારક
नपुंसलिंगा । પુલ્લિંગ સ્ત્રીલિંગ गमनम् ।
गमः । गतिः । पोषणम् । । पोषः । पुष्टिः । Becis पातुम अपूर्व च - ज् नो क् – ग्थायछे. मने उपत्य अनी वृद्धि थाय छे. .त. पच् - पाकः ।
त्वा, ति भने त प्रत्यय दागे त्यारे यम्, रम्, नम्, गम्, हन्, मन्, क्षण, क्षिण, ऋण भने वन् पातुम अनुनासिनो दो५ थाय छे. | प्रत्ययात्वा संबं५ भूतन्त ति मावन्ता त भलिभूतन्त
ધાતુ
लिंगा
गतः
मत्वा
मतः
गम् गत्वा
गतिः मन्
मतिः NOTE : मावन्तन। 32403 स्थाने उनि सने 203 स्थाने भने ५। षष्ठी विमति..EL.d. रामस्य गमनम् - नि षष्ठी
नगरस्य रक्षणम् + भने षष्ठी
- न्त समाप्त EX ARE Resतम्-१ 3 GEEDSSSSSSS 15-२४.38

Page #201

ܗ
ईक्ष
ईक्ष्य
ܩܢ ܟ
ܗ ܩܢ 6
घुष्
चर्
ܩܢ ܩܢ
तुष्
ܘ
ܩܢ
મિત્રો ! આ કૃદન્તો અત્યંત ઉપયોગી છે. વધારે ને વધારે તેને રૂઢ કરશો.
કેટલાંક નોંધનીય વિધ્યર્થ કૃદન્તોની યાદી જ ધાતુ |ગણ तव्य अनीय | इष् (इच्छ) | | एष्टव्य एषणीय । एष्य
एषितव्य ईक्षितव्य
ईक्षणीय कुस्
कोसितव्य कोसनीय
कोस्य क्षेप्तव्य क्षेपणीय क्षेप्य गम्
गन्तव्य
गमनीय गम्य घोषयितव्य घोषणीय घोष्य
चरितव्य चरणीय चर्य डी (डय्)
डयितव्य डयनीय डेय तोष्टव्य
तोषणीय तोष्य दह्
दग्धव्य दहनीय दाह्य दिश्
देशनीय देश्य दृश् (पश्य्)| १ द्रष्टव्य दर्शनीय दृश्य द (दार्)
दरितव्य / दारणीय दार्य
. दरीतव्य द्रुह ४ द्रोहितव्य, द्रोग्धव्य द्रोहणीय द्रोह्य नश् नशितव्य, नंष्टव्य
नशनीय
नाश्य पा (पिब्)
पातव्य पानीय पुष्
पोष्टव्य पोषणीय पोष्य प्रष्टव्य प्रच्छनीय प्रच्छ्य
भजनीय भाज्य, भाग्य मोहितव्य, मोहनीय
मोढव्य, मोग्धव्य २१ | विमृश् _ विमटव्य, | विमर्षणीय | विमृश्य
विम्रष्टव्य SE सरल संस्कृतम्-१ 888 8888888 16-२४४४
देष्टव्य
ܗ ܩܢ
पेय
प्रच्छ् भज्
भक्तव्य
मुह
मोह्य
|

Page #202

ન
૨૨
२३ उह्
२४ लभ्
२५ वह्
२६ विद्
२७ विश्
२८ शंस्
૨૯
ધાતુ
आ+रभ्
शुष्
|30 सह
|3१ सृज् ३२ स्निह्
33 स्पृश्
નં ધાતુ
१ वह्
ર
उ उह
४ कम्प्
५ वप्
६ द्युत्
ગણ
૧
૧
૧
૧
६
६
૧
४
१
६
४
H
६
तव्य
आरब्धव्य
रोढव्य
तृ
वोद
लब्धव्य
वोढव्य
वेत्तव्य/वेदितव्य
वेष्टव्य
शंसितव्य
शोष्टव्य
सहितव्य / सोढव्य
स्रष्टव्य
स्नेहितव्य /
स्नेढव्य, स्नेग्धव्य
स्प्रष्टव्य / स्पष्टव्य
> કેટલાંક નોંધનીય ભાવકૃદન્ત અને तृ तथा अक प्रत्ययवाजा ३पो
ग - १
वाहक
प्र+काश् प्रकाशितृ प्रकाशक
रोदृ
रोहक
कम्पितृ
कम्पक
वप्तृ वापक
द्योतितृ द्योतक
अक
अनीय
आरभणीय
रोहणीय
लभनीय
वहनीय
वेदनीय
वेशनीय
शंसनीय
शोषणीय
सहनीय
सर्जनीय
स्नेहनीय
स्पर्शनीय
अ
वह / वाह
प्रकाश
रोह
कम्प
वप / वाप
द्योत
रोच
श्रय/ श्राय
य
आरभ्य
रोह्य
लभ्य
वाह्य/वह्य
वेद्य
वेश्य
शंस्य/ शस्य
शोष्य
सह्य
सृज्य / स
स्निह्य
स्पृश्य
वपन उप्ति
द्योतन द्युतिि
ति
रोचित रोचक
रोचिति
७ रुच् ८ श्रि
श्रायित श्रायक
श्रति
8. सरस संस्कृतम् - १ ३४.४१८८४.ZZZZZ.? पाठ -२४.४.४
अन ति
वहन ऊढ
प्रकाशन प्रकाशिति
रोहण
रूढ़ि
कम्पन कम्पिति
रोचन
श्रयण

Page #203

अक
न |पातु । त् । अक | अ । अन
अन | ति | & |भज् भक्तृ | भाजक भज/भाज | भजन | भक्ति | |१०|ईक्ष ईक्षितृ । ईक्षक । ईक्ष । ईक्षण | ईक्षिति ११ गर्छ गर्जित गर्जक । गर्ज। गर्जन | गर्जिति १२ | शिक्ष शिक्षित | शिक्षक | शिक्ष | शिक्षण | शिक्षिति १3 आ+हे | आह्वातृ | आहायक आह्वय आह्वान | आह्वाति
आह्वाय |१४|वाञ्छ वाञ्छितृ | वाञ्छक | वाञ्छ | वाञ्छन |वाञ्छिति १५ |श्लाघ् श्लाघितृ | श्लाघक श्लाघ । श्लाघन |श्लाघिति १६ | क्षि (क्षय्)| क्षेतृ । क्षायक क्षय/क्षाय क्षयन | क्षिति १७ लङ्घ लङ्घित | लङ्घक | लङ्घ लङ्घन लङ्घिति १८ प्र+सद् । प्रसत्त प्रसादक । प्रसद / प्रसदन । (सीद्)
प्रसाद १८ हस् हसित | हासक हस/हास हसन | हसिति २० अर्ज अर्जितृ । अर्जक | अर्ज | अर्जन | अर्जिति | |२१ अर्ह | अर्हित | अर्हक । अर्ह । अर्हण | अर्हिति
कष्टुं । कर्षक कर्ष कर्षण । कृष्टि
क्रष्ट
२३ गम् | गन्तृ | गमक | गम | गमन | गति । २४ | भ्रम् | भ्रमित | भ्रामक भ्रम/भ्राम | भ्रमण | भ्रान्ति | २५ शस् । शसित | शंसक | शंस | शंसन | शस्ति शङ्कित शङ्कक
शङ्कन शङ्किति २७ स्पर्ध स्पर्धित | स्पर्धक | स्पर्ध स्पर्धन | स्पर्धिति | २८|जल्प जल्पित | जल्पक | जल्प | जल्पन | जल्पिति | |२८ | सेव् सेवित | सेवक । - सेव सेवन | सेविति 3०/वृष् वर्षित | वर्षक वर्ष वर्षण | वृष्टि 33 सह संस्कृतम्-१88.8 १८४SSSSS.3416-२४.४४

Page #204

નં ધાતુ
तृ
3१ याच्
याचितृ
याचक
३२ भ्राज् भ्राजितृ
भ्राजक
33 आ+रभ् आरब्ध आराभक /
आरम्भक
નં ધાતુ
૧
कुप्
२ क्रुध्
3 पुष्
४ नृत्
५ नश्
६ तुष्
७ मुह
८ लुभ्
तृ
कोपितृ
क्रोद्ध
पोष्ट
नर्तितृ
नशितृ /
नष्ट
तोष्ट
अक
८ क्षुभ्
१० मद्
|११ श्रम्
१२ शम्
१3 जन् ( जा ) जनितृ
ગણ
अक
कोपक
क्रोधक
पोषक
नर्तक
नाशक
तोषक
मोहक
मोहित
मोग्ध/मोद
लोभितृ / लोभक
लोब्ध
क्षोभितृ क्षोभक
मदितृ
मादक
श्रमितृ
श्रामक
शमित
शामक
जनक /
जानक
-
अ
याच
भ्राज
आरभ /
आराभ /
आरम्भ
४
अ
कोप
क्रोध
पोष
नर्त
नश / नाश
तोष
मोह
लोभ
क्षोभ
मद / माद
श्रम / श्राम
शम / शाम
जन/जान
अन ति
याचन याचिति
भ्राजन भ्राजिति
आरभण आरब्धि
अन
ति
कोपन कुपित
क्रोधन
क्रुद्धि
पोषण
नर्तन
नशन
तोषण
मोहन
पुष्टि
नृत्ति
नष्टि
तुष्टि
मूढ/
मुग्धि
लोभन लुब्ध
क्षोभण क्षुब्ध
मदन
मत्ति
श्रमण
श्रान्ति
शमन
शान्ति
जनन
ज
है सरल संस्कृतम् - १३.३.३१६० ४.३.३.३.३.३.३ पाठ-२४.XX

Page #205

ન ધાતુ
१४
युध्
१५ सिध्
१६ दुह्
१७ शुष्
१८ तृप्
१८ मन्
२० क्षम्
२१ रुष्
२२ विद्
२३ युज्
२४ अस्
२५ इष्
२६ स्
२७ उत्+पद्
२८ श्लिष्
२८ स्निह्
तृ
योद्ध
सेद्ध
द्रोहित
द्रोदृ/ द्रोग्धृ
शोष्ट
तर्पितृ, त्रप्तृ
तर्तृ
मन्तृ
अक
योधक
सेधक
द्रोहक
शोषक
तर्पक
मानक
क्षन्तृ, क्षमितृ क्षामक
रोषक
वेदक
योजक
एष्ट
त्रसितृ
उत्पत्तृ
रोष्टृ
वेदितृ
योक्तृ
असितृ आसक
एषित/
एषक
त्रासक
उत्पादक
श्लेष्ट
श्लेषक
स्नेहित / स्नेहक
स्नेदृ/स्नेग्धृ
अ
योध
सेध
द्रोह
शोष
मन/मान
क्षम /क्षाम
रोष
वेद
योज
अस/आस
एष
त्रस/त्रास
उत्पद /
उत्पाद
श्लेष
स्नेह
ति
युद्धि
धन सिद्धि
द्रोहिति
अन
योधन
द्रोहण
शोषण शुष्टि
तर्पण
तृप्ति
मति
क्षान्ति
रुष्टि
वित्ति
युक्ति
असन अस्ति
एषण
इष्टि
मनन
क्षमण
रोषण
वेदन
योजन
त्रसन
त्रस्ति
उत्पदन / उत्पत्ति
उत्पादन
श्लेषण श्लिष्टि
स्नेहन स्नीढि
30 दुष्
दोष्ट दोषक
दोष
दोषण दृष्टि
ॐ लुप्
लोपितृ लोपक
लोप
लोपन लुप्ति
3२ लुट्
लोटितृ लोटक लोट
लोटन लुटिति
33 अनु+रुध्
अनुरोद्ध अनुरोधक
अनुरोध
अनुरोधन अनुरुद्धि
है है सरल संस्कृतम् - १३.३३१८१.४.४.४.४.४.३.३ पाठ- २४.३.३

Page #206

ગણ -૬ અને ૧૦ न पातु तृ । अक अ | अन । ति । १ मिल् मेलितृ | मेलक | मेल । मेलन मिलिति २. लिख् । लेखित | लेखक | लेख | लेखन | लिखिति 3 सृज् स्रष्ट | सर्जक | सर्ज सर्जन
सृष्टि |४ |स्पृश् स्प्रष्ट्र/स्पष्टुं स्पर्शक | स्पर्श | स्पर्शन | स्पृष्टि | ५ दिश् । देष्ट्र । देशक | देश । देशन | दिष्टि |
| मुच् (मुञ्च)| मोक्तृ । मोचक |मोच/मोक्ष मोचन मुक्ति ७ प्रच्छ् । प्रष्ट्र | प्रच्छक | प्रच्छ प्रच्छन पृष्टि ८ सिच सेक्तृ | सेचक | सेच सेचन | सिक्ति
उञ्छितृ | उञ्छक उञ्छ उञ्छन | उञ्छिति १०| कृष् कष्टंक्रष्ट्र | कर्षक | कर्ष कर्षण | कृष्टि |११ | तुद् । तोदित | तोदक | तोद | तोदन | तुदिति |
मर्तृ | मारक | मर/मार | मरण __ मृति १3 | चिन्त् चिन्तयित | चिन्तक | चिन्त | चिन्तन | चिन्तना
दण्डयितृ | दण्डक | दण्ड । दण्डन दण्डना १५ पीड़ पीडयित | पीडक | पीड | पीडन | पीडना पूजयितृ | पूजक
पूजन पूजना वर्णयितृ | वर्णक वर्ण वर्णन वर्णना १८ | सान्त्व् सान्त्वयित सान्त्वक | सान्त्व | सान्त्वन| सान्त्वना १८ | घुष | घोषयितृ | घोषक | घोष | घोषण | घोषणा |२०|चुर् | चोरयितृ | चोरक | चोर | चोरण | चोरणा |२१ तुल् | तोलयित | तोलक | तोल | तोलन | तोलना |२२ | भूष | भूषयित | भूषक | भूष | भूषण | भूषणा २३ | तड् (ताड्)| ताडयित | ताडक ताड ताडन ताडना २४ | भक्ष् भक्षयित | भक्षक भक्ष | भक्षण भक्षणा
ES ARE संस्कृतम्-१.3.8.8(AEDE.S.S.S.S.S.8 16-२४.3.8

Page #207

नं पातु तृ । अक | अ | अन । ति |
कथयितृ . कथक | कथ | कथन | कथना २६ गण् गणयितृ । गणक | गण | गणन | गणना २७ रच् रचयितृ रचक
रच .
रचन रचना २८ क्षत् क्षालयित क्षालक क्षाल क्षालन क्षालना २८ अर्प अर्पयितृ | अर्पक | अर्प | अर्पण | अर्पणा 30 मृग् । मृगायत । मृगक
| मृगयितृ । मृगक | मृग | मृगण | मृगणा 3१ व वर्जयित | वर्जक | वर्ज | वर्जन | वर्जना उ२ अभि+वाद् अभिवादयित अभिवादक अभिवाद अभिवादन अभिवादना 33 अव+धीर् अवधीरयित अवधीरक अवधीर | अवधीरण अवधीरणा
मित्रो ! अन, अ, ति प्रत्ययमा तिनी ४२या अ + आ / अन + आ भूडीने ५९॥ ३५ जनावी शाय छे. पूजना / पूजा, कथना / कथा वगेरे. ॥ ४९॥वा माटे ४ १० भागमा तिन usu 'अन+आ' Puी ३५॥पेस छे.
'ति' डीने ५९॥ ३५ थई । छे. (१०मा नयां पातुमो 'सेट' डोवाथी बधे इ .) al.d. कथिति, गणिति वगेरे.
આ રીતે વિધ્યર્થ | ભાવ કૃદન્ત સમાપ્ત થાય છે. ઉપરોક્ત બધા રૂપો વ્યવહારમાં વપરાતા નથી હોતા તથા આના રૂપો બનાવવાના નિયમો પણ ઘણા છે. તેથી જેમ જેમ રૂપો પ્રયોગમાં આવતા જશે તેમ તેમ ખ્યાલ આવી જશે. બે – ત્રણ વાર કોઠા વાંચી ચોક્કસ જશો. સ્થળ સંકોચને કારણે બધાં રૂપો અહીં આપી શકાયા નથી. * की बुनां अस् भने कृ धातुन बाहन्तो :1. अस् - भवितुम्, भूत्वा, भूत, भूतवत्, भवत्, भूयमान, भवितव्य, __ भवनीय, भव्य, भवन, भव, भूति, भवितृ, भावक ।
कृ - कर्तुम्, कृत्वा, कृत, कृतवत्, कुर्वाण, क्रियमाण, कर्तव्य, करणीय, कार्य, करण, कर, कृति, कर्तृ, कारक ।
- त्व/ता/ य प्रत्यय . घातुने ठेम भाव अर्थमा अन, अ, ति प्रत्यय लागेछ तेम शहने त्व, ता प्रत्यय दागे छे. ६.त. प्रसन्न + ता = प्रसन्नता (प्रसन्न५j, सुशी) त्व अने य प्रत्यय लागत ३५ न.भ. ४ यादी. ता प्रत्यय दात आ
रान्त स्त्री. ३५ याद. ES सरस संस्कृतम्-१ 888938888888416-२४.४.४

Page #208

* ' પ્રત્યય લાગતા શબ્દના પહેલા સ્વરની વૃદ્ધિ કરવી. ' પ્રત્યય માત્ર
એ કારાન્ત શબ્દને જ લાગે છે. દા.ત. (૧) સુન્દર = સૌન્દર્યમ્ (૨) ધર વૈર્યમ્
(૩) સૂર - શૌર્યમ્ (૪) હીન = વૈચમ્ (५) गम्भीर = गाम्भीर्यम्
- ધાતુઓ ) » ગણ – ૧ – પરસ્મપદ :- | ગણ - ૧ - આત્મપદ :પર + દૃ= પરિહાર કરવો, છોડવું. બ્રિાન્ = શોભવું [To shine] [To leave / abandon]
જ તત્સમ શબ્દો છે |અનર્થ = નુક્સાન, સંકટ [Damage] > આ કારાન્ત પુલિંગ :- 1 = કારાન્ત નપુંસકલિંગ:માતર = આદર, માન [Respectl મમત્વ = આસક્તિ [Attachment]. શ્રમ = થાક [Weariness] > આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ:> એ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :- યિતના = જયણા [Care]. વ્રત = વ્રત, પ્રતિજ્ઞા [Oath] નિપુતા = લઘુતા [Insignificance] > આ કારાત્ત સ્ત્રીલિંગ :- | ૩ કારાન્ત પુલ્લિંગ :ક્રિયા = ક્રિયા, પ્રવૃત્તિ [Activity] મુમુક્ષુ = મોક્ષે જવાની ઈચ્છાવાળો નમ્રતા = નમ્રતા [Humility]. | જ પારિભાષિક શબ્દ છે > ૩ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :- | * કારાન્ત પુલિંગ :વસ્તુ = વસ્તુ, ચીજવસ્તુ [Thing] નિમજ્જા- નમસ્કાર મહામંત્ર, નવકાર નવા શબ્દો જ
વ્યંજનાત શબ્દો છે > આ કારાન્ત પુલ્લિંગ - >િ ધીમત્ પ્રમાણે રૂપ ચાલે - fપક્ષુ = માંગનાર [Beggar] શ્રીમદ્ = ધનવાન, લક્ષ્મીવાળા [Rich]
(1) સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો :1. ગુરુ શિષ્ય ૩પષ્ટવ્ય શિષ્ય% સ પુરો જ્ઞાનુસ૨ળીયા ! 2. સર્વરાળામાં નિવૃતિ નું શિક્ષિતવ્ય: I આ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ૪૪૪૧૯૪૪૪૪૪૪૪૪ પાઠ-૨૪,૪

Page #209

3. 4.
5.
6.
7.
8.
9.
5.
(2) નિમ્નોક્ત ગુજરાતી વાક્યોનું સંસ્કૃત કરો :
1.
તારે આ બધાં સાધુને વંદન કરવા જોઈએ.
2. મોક્ષમાં લઈ જનાર મહાવીર ભગવાનના ઉપદેશને આચરવો જોઈએ.
3.
4.
6.
7.
8.
श्रीमद्भिर्जनैर्भिक्षुकेभ्यो धन्नमन्नं वा किमपि देयमेव ।
श्रावकैर्मोक्षं लब्धुं जीवा नैव ताडयितव्याः, नैवानृतं भाषणीयम्, नैवादत्तमादेयम्, नैव किमपि चोरणीयम्, सदैव प्रमदा परिहरणीया, कुत्राऽपि ममत्वं नैव कर्तव्यम् । नम्रता, लघुता, यतना समता चाऽऽचरणीया |
9.
मुमुक्षुणा सर्वासु क्रियासु निर्वृतिरेव स्पृहणीया ।
आपत्सु सम्पत्सु च सर्वदा नमस्कारस्स्मरणीयः । सद्भिर्भगवद्भिनोंदितानि कार्याणि नैव कर्तव्यानि, भगवतोदितञ्च सर्वं कर्तुं प्रयतितव्यम् ।
श्रमेणैव सिद्धिः कार्याणाम्, श्रमेणैव ना भ्राजतेऽतः श्रमो न त्यक्तव्यः कासुचिदप्यापत्सु ।
त्यक्तव्येषु धनेषु त्वं किं मुह्यसि ? नैव मोग्धव्यं कुत्राऽपि, सर्वाणि वस्तूनि त्याज्यानि ।
ધર્મનો ઉપદેશ આપનાર આદિનાથ ભગવાનને ભરત ચક્રવર્તી નમ્યા. રોજ શ્રાવકે ભગવાનની પૂજા કરવી જોઈએ કારણ કે જીવો તેનાથી શાંતિ મેળવે છે.
રાજાએ જેમ નગરીની રક્ષા ક૨વી જોઈએ, તેમ શ્રાવકોએ પોતાના વ્રતની રક્ષા કરવી જોઈએ.
ભગવાનની અને ગુરુની આજ્ઞા વિચારણીય નથી. પરંતુ આચરણીય છે. ભવિષ્યના અનર્થોને જાણવા માટે મનુષ્ય યોગ્ય નથી.
જોયેલી કે સાંભળેલી વાત ખોટી પણ હોઈ શકે છે. આથી કાયમ જોયેલાને કે સાંભળેલાને જ ન અનુસરવું.
ગુરુ સેવા કરવા યોગ્ય છે, તત્ત્વો જાણવા યોગ્ય છે અને પરમાત્માની ભક્તિ કરવા યોગ્ય છે.
જી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨ TTTTTTT પાઠ-૧૪ જ

Page #210

(3) पाटी ४२या पूरी :- .. El.d. 1. जीव् - (तृ) = जीवितृ -- 2. दह - (ति) - ... |9. मृ - (तृ) ...... 3. दिश् - (अन) 10. कथ् - (ति) = ..... 4. पुष् - (तव्य) = ..... | 11. स्निह् – (अन) = ....
प्रच्छ् – (य) 12. धाव् - (तव्य) = ..... 6. लभ् - (अ) = 13. लुभ् – (य) = ..... 7. आरिभ् - (अक) = ..... 14. क्रुध् - (अ) = ....
विद् - (अनीय) = ..... | 15. स्पृह् - (अनीय) = ..... (4) नीयन होने त्व प्रत्यय बust :1. मूक - ......... 2. स्तोक - ........ 3. दक्ष 4. नर - ......... 5. नृ- ...... 7. गगन - ....... 8. भव्य - ........ 9. जेतृ - ....... (5) नीयन शहोम ता aum :1. सरल - .......... 4. समान - .......... 7. अधम - ......... 2. शीतल - ......... 5. मूर्ख - .......... 8. सत्य - 3. लवण - ....... 6. ऋजु - ........ 9. शठ - (6) फूटता विगतो पूरी :ન |રૂપ મૂળધાતુ કર્યું કૂદત્ત? | પ્રત્યય અર્થ, આ સિવાયના આ |
પાઠમાં આવેલ કોઈ
પણ ત્રણ દિત્તો पात्य २वस्तव्य
|चरणीय |जीवन | जय
PROP
EX सस संस्कृतम्-१.3.889.3.3.3.3.3.3.8416-२४.४४

Page #211

नं
३५
મૂળધાતુ કયું કૃદન્ત? | પ્રત્યય અર્થ| આ સિવાયના આ
પાઠમાં આવેલ કોઈ
પણ ત્રણ કુદન્તો 6 | स्मृति
जेमितृ नायक भणितव्य सरणीय क्षेय जपन जल्प | अटिति |१५/ पठित १६ धावक |१७| खादनीय |१८| नृत्य (7) पारी ४२या पूरों :
(૭ માંથી કોઈપણ બે કૃદન્તથી પછીની ખાલી જગ્યા પૂરો)
द्युत् - ......... (द्योतित, द्योतृ, द्यवितृ) .......... , . २) गर्छ - ........... (गर्तृ, गर्तृ, गर्जित) ........... ,
ईक्ष् - ........... (ईक्षक, ईक्ष्यक, ऐक्षक) .......... , भज् - .......... (भजान, भजन, भाजन) ........... , शुष् - .......... (शुष्टि, शुष्ति, शुष्कि) .. .. , ...... त्रस् - ........... (त्रस्तव्य, त्रसितव्य, त्रास्तव्य)
तृप् - .......... (तर्पनीय, तनीय, तर्पणीय) ......... ८) कम्प् - .......... (कम्प्य, कम्पिय, काम्प्य) ......... ८) डी - ......... (डाय, डीय, डेय).
०००......
.......
ET ARE संस्कृतम्-१.3.384COD.R.B.R.B.४.४.416-२४.४.४

Page #212

પાઠ - રપ
અધિકતા અને શ્રેષ્ઠતા દર્શક પ્રત્યયો અધિકતા (Comparative) :- બે વસ્તુમાંથી એકમાં બીજા કરતા અધિકપણું – વધુપણું બતાવવું હોય તે અર્થમાં ત૨ પ્રત્યય લાગે છે. દા.ત. મ્ય अधिकतरः ।
શ્રેષ્ઠતા (Superlative) - તેવા પ્રકારની બધીય વસ્તુમાં તેની શ્રેષ્ઠતા બતાવવી હોય (સર્વાધિકપણું બતાવવું હોય, તો તમ પ્રત્યય પણ લાગે છે. દા.ત. સર્વેષ ધિત : I
૨ ત૨ – તમ પ્રત્યય તર + અધિકતા દર્શક પ્રત્યય તમે શ્રેષ્ઠતા દર્શક પ્રત્યય.
આ બન્ને પ્રત્યયો વિશેષણને, ક્રિયાપદના રૂપને તથા કેટલાક અવ્યયને લાગે. * પુતર – નપુતH I * પાર્વતર – તમ | કડવૈતર – ૩વૈતમ !
ધાતુમાં તથા કેટલાક અવ્યયોમાં અધિકતા-શ્રેષ્ઠતા બતાવવા માટે કેટલીક વાર તર–તમ પ્રત્યયના સ્થાને તરા-તમામ્ પ્રત્યય લાગે છે.
દા.ત. * પતિતરમ્ - પતિતમાન્ + ૩ન્વેસ્તરામ્ - તમામ્ * પુલ્લિંગમાં અને સ્ત્રીલિંગમાં નિન તથા વન ની જેમ રૂપો કરવા. * સ્ત્રીમાં પ્રત્યય લાગી શીલા જેવા રૂપ કરવા.
૨ - કુષ્ઠપ્રત્યય ક તર અર્થમાં સ્ફયમ્ અને તમ અર્થમાં કૃષ્ણ પ્રત્યય લાગે છે. દા.ત. મહત્ - મહીય, મહિષા તપુ - નય, ધિષ્ઠા
આને તર-તમભાવ કહેવાય છે. - નિયમો:૧. ફેમ્િ – રૂઝ પ્રત્યય લાગતા પહેલાં શબ્દના અંત્યસ્વરનો અથવા અંત્ય વ્યંજન સહિત ઉપાંત્ય સ્વરનો લોપ થાય છે. દા.ત. . પુ + ચ = સન્ + {{ - નવીયમ્ |
નપુ + ડ્રષ્ટ = સન્ + રૂઝ આંધિષ્ઠ I સરલ સંસ્કૃતમ-
૧ ૯ ૭૭ પાઠ-૫ છે

Page #213

• महत् + ईयस् = मह + ईयस् = महीयस् ।
) महत् + इष्ठ = मह् + इष्ठ = महिष्ठ । २. ईयस् - इष्ठ प्रत्यय गुशवाय विशेषाने लागेछ. धातु सापित विशेषाने Con नथी. तर-तम प्रत्यय पधायने दागे छे. ६.d.) पृथु + प्रथीयस्, प्रथिष्ठ । ) पाचकतर, पाचकतम । 3. पृथु, मृदु, भृश, कृश, दृढ, परिवृढ २०६न। ऋ नो र् थाय छे. El.d.) पृथु + प्रथीयस् - प्रथिष्ठ । ) मृदु , प्रदीयस् - म्रदिष्ठ । ४. स्थूल, दूर, हस्व, क्षिप्र, क्षुद्र भi A. अंत्य स्व२ सहित व्यंन टोपाय તથા યુવમ્ શબ્દમાં વન્ નો લોપ થાય અને B. લોપ થાય પછી અંત્ય સ્વરનો અને ઉપાંત્ય હ્રસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય છે. El.d.) स्थूल - स्थो = । स्थवीयस्-स्थविष्ठ। दूर - दो
दवीयस् – दविष्ठ । . इस्व - हुस् = इसीयस् - इसिष्ठ ।
युवन्-यु-यो = यवीयस् – यविष्ठ । ५. भूण शहोने प्रत्यय सामा विशेष जन्य डोय तो ईयस् - इष्ठ प्रत्यय લાગતા પહેલા તે પ્રત્યયો લોપાય.
ह... बलवत् महावत् लोपाय तथी... बल + ईयस् = बलीयस् । बल + इष्ठ = बलिष्ठ ।
* पुल्लिंग / नपुंसलिंग ३५ * * ईयस् अंतवाणान॥ ३५ श्रेयस् श०६ वा थाय. ★ इष्ठ संतवाणाना पु. ३५ जिन भने नपुं. ३५ वन प्रभा.
* સ્ત્રીલિંગ રૂ૫ . ईयस् ने डीई ई सी नदी॥ ३५ थाय. ह.स. श्रेयसी । इष्ठ ने 'आ' दी शाला ॥ ३५ थाय. प.त. श्रेष्ठा । श्रेयस् न'. ३५ो :'श्रेयः श्रेयसी श्रेयांसि'
न. प्रथमविमति / द्वितीया हीन। ३५ो पुल्लिां श्रेयस् प्रा. विमति मेजवयन/द्विवयन/
બહુવચન 8.8 स संस्कृतम्-१.४.S.SCAGO 8.3.3.3.3.3.3 416-२५.8.8

Page #214

નં. |મળશબ્દ
१
क्षिप्र
ર
3
४
उरु
स्थिर
पाप
पटु
महत्
धनवत्
૫
ह
७
८
कृश
૯
दृढ
|१० पृथु
|११ भृश
१२ मृदु
१३ ऋजु १४ अन्तिक
१५ अल्प
१६ क्षुद्र
१७ गुरु
१८
१८ दूर
२० प्रशस्य
२१ प्रिय
दीर्घ
२२ बहु
२३ बहुल
२४ युवन्
અર્થ
જલ્દી
પહોળું
નિશ્ચલ
दुष्ट, पापी
होशियार
पापीयस्
पटीयस्
भोटा, महान महीयस्
શ્રીમંત
પાતળું
મજબૂત
વિશાલ
પુષ્કળ
કોમળ
સરળ
નજીક
થોડું
तुच्छ
ભારે
લાંબુ
हूर
ईयस् इष्ठ
क्षेपीयस् क्षेपिष्ठ
वरीयस् वरिष्ठ
स्थेयस
स्थेष्ठ
पापिष्ठ
पटिष्ठ
महिष्ठ
धनीयस धनिष्ठ
સ્તુત્ય
પ્રિય
तर
तम
क्षिप्रतर क्षिप्रतम
उरुतर उरुतम
स्थिरतर स्थिरतम
पापतर पापतम
पटुतर
पटुतम
महत्तर महत्तम
धनवत्तर
धनवत्तम
क्रशीयस् क्रशिष्ठ
कृशतर कृशतम
द्रढीयस् द्रढिष्ठ
दृढतर
दृढतम
प्रथीयस् प्रथिष्ठ
पृथुतर पृथुतम
भ्रशीयस् भ्रशिष्ठ
भृशतर भृशतम
प्रदीयस् प्रदिष्ठ मृदुतर मृदुतम ऋजीयस् ऋजिष्ठ ऋजुतर ऋजुतम नेदीयस् नेदिष्ठ अन्तिकतर अन्तिकतम अल्पीयस्, अल्पिष्ठ, अल्पतर अल्पतम | कनीयस् | कनिष्ठ
क्षोदीयस् | क्षोदिष्ठ गरिष्ठ
गरीयस्
द्राघीयस् द्राघिष्ठ
दवीयस् दविष्ठ
श्रेयस्
श्रेष्ठ
प्रेयस् प्रेष्ठ
क्षुद्रतर क्षुद्रतम
गुरुतर गुरुतम दीर्घतर दीर्घतम
दूरतर दूरतम
प्रशस्यतर प्रशस्यतम
प्रियतर प्रियतम
भूयस् भूयिष्ठ बहुतर
बहुतम बहुलतर बहुलतम
युवत्तर युवत्तम
પુષ્કળ घ/ लगभग बंहीयस् बंहिष्ठ જુવાન यवीयस्, यविष्ठ/
कनीयस् कनिष्ठ
है. सरस संस्कृतम् - १४.३.३२०० .३.3.3.3.2.2 पाठ- २५.3.2

Page #215

नं. | भूण | अर्थ | ईयस् । इष्ठ । तर | तम । २५] बाढ
साधीयस् | साधिष्ठ| बाढतर | बाढतम २६ | वृद्ध | ५२९ वर्षीयस्/ | वर्षिष्ठ// वृद्धतर | वृद्धतम
ज्यायस् | ज्येष्ठ वृन्दारक | भोटें, श्रेष्ठ | वृन्दीयस् | वृन्दिष्ठ वृन्दारकतर वृन्दारकतम २८ | स्थूल
स्थवीयस् स्थविष्ठ| स्थूलतर | स्थूलतम स्फिर | विशण | स्फेयस् | स्फेष्ठ | स्फिरतर स्फिरतम ह्रस्व नानु-वधु | हसीयस् | हृसिष्ठ | हृस्वतर | हस्वतम
ધાતુઓ * ग - १- ५२५ :- |
- * ९ - १० - मयपE :
anaune :उप + अ = 60४न ४२
___[To eam] | पल् [पाल्] = पालन ४२, पण + ग - १- सात्मनेप:- [To maintain/obey] रम् = २मधू, भासत थj [To play] क्रीड् = २मधू [To play] उप + ईक्ष् = उपेक्षा ४२वी [To neglect]
- A तत्सम शो * * उशन्त परिदग:- अ शन्त पुल्लिंग :- पशु = पशु [Animal] काल = बस, समय [Time]
नतन शwal * हिमालय = हिमालय पर्वत - अ असन्त पुल्लिंग :- अ असन्त नपुंसलिंग:- अतिसार = आ31 [Loose motion] राज्य = २।०य, सामा%य [Kingdom]| विषय = पांय छन्द्रियोन। विषय, सा कारण = ॥२५, हेतु [Reason] पाj, पीj वगेरे [Subject] इन्द्रिय = छन्द्रिय, मांगेरे मोदक = दाउवो [Sweetmeat]
[Sense organ]]- अ असन्त नपुंसास:अभिमान = अभिमान[Pride] |श्वभ्र = न२४ [Hell] - आ शन्त स्त्री :- | ताडपत्र = उन जाउन ५il प्रेरणा = प्रोत्साउन[Encouragement] [Leaves of palm tree] SE ARE संस्कृतम्-१ ४.8.8 20.88.3.3.3.3.3 416-२५.3.3

Page #216

વન = મોટું [Mouth].
મા કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ - રસ્ત = લોહી [Blood] - નાજિત = નાગિલા, જંબૂસ્વામીના સુત = ધર્મ, પુણ્ય [Good deed) |પૂર્વભવની પત્ની પાત્ર = પાત્રા, સાધુ મહારાજ જેમાં હું કારાન્ત પુલિંગ :વાપરે તે [Vessel].
રવિ= મહાવીર સ્વામી ભગવાનનો જીવ - આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :- જ પારિભાષિક શબ્દ છે. મા = પત્ની [Wife] | મ કારાન્ત પુલ્લિંગ :- રૂકારાન્ત પુલિંગ :- મહાવિદ = જંબુદ્વીપના એક ક્ષેત્રનું નામ. રાશિ = સમૂહ, ઢગલો [Heap] જ અવ્યય :- રૂ કારાન્ત નપુસકલિંગ :- પુનઃ = વળી, ફરીથી [Again]. શુવિ= ઉજ્જવળ, નિર્મળ [Pure]
વ્યંજનાત શબ્દો – મરુત • ૩ કારાન્ત પુંલ્લિંગ :
પ્રમાણે રૂપ ચાલે તેવા શબ્દો :રિપુ = દુશ્મન [Enemy]
વિશ્વનિ = વિશ્વને, દુનિયાને જીતનાર જ વિશેષણ :
[King of the world]] વય = પોતાનું [One's own].
પથ{ પ્રમાણે રૂપ ચાલે તેવા શબ્દ - વ્યની = ખોટું [False]
વિવ = વાણી [Speech યથાર્થ = સાચું, વાસ્તવિક [Truth]. સમર્થ = સક્ષમ [Capable]
મન = મન, ચિત્ત [Mind]. વિશેષનામ –
* વિશેષનામ :આ કારાન્ત પુલિંગ :- શશિ પ્રમાણે ચાલે તેવા શબ્દો :
મંધર = સીમંધરસ્વામી. વર્તમાનમાં વાદ્ધકાળ = દેવર્નિંગણી ક્ષમાશ્રમણ વિદ્યમાન તીર્થકર
નામના પૂર્વધર મહામુનિ ભવવત્ત = જંબૂસ્વામીનું પૂર્વભવનું નામ
(1) સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો :1. प्रियतमाया भाया नागिलाया: प्रेरणया नाम्ना भवदत्तो
मुनिर्गुरोनिकषा पुनरगच्छत् । 2. अहिंसा श्रेष्ठा विश्वे, सर्वेषां धर्माणां मान्या च । जैने धर्मे च
सा भूयिष्ठा पाल्यते । देवैः क्षिप्तं शुचितरं जलं प्रभोः पुरः वर्षति, तैश्च मुक्तानि
शुचितराणि पुष्याण्यपि वर्षन्ति । આ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ૨૦૨)
પાઠ-૨૫

Page #217

अन्यत्र सेवितेभ्यः पापेभ्यस्तीर्थे सेवितानि पापानि गरिष्ठं कष्टं यच्छन्त्यतो माऽऽचरन्तु भवन्तो रात्रिभोजनं शत्रुञ्जये । अन्येभ्यस्तीर्थेभ्यः शत्रुञ्जय आचरितानि सुकृतानि बंहीयसः पुण्यस्य कारणानि भवन्ति ।
ये रिपून् जयन्ति ते विश्वजितः, ये स्वीयानीन्द्रियाणि जयन्ति ते विश्वजित्तराः, ये स्वकीयं चित्तञ्जयन्ति ते विश्वजित्तमाः । व्यलीकेनाऽभिमानेन च युक्तेन वचसा मरीचिर्द्राघीयसं कर्मणां राशिमुपार्जितवान् ।
8.
9.
रक्तस्यातिसारेण भगवान् महावीरः क्रशिष्ठो जातः । नेदीयसं स्वकीयं आत्मानं विस्मृत्य क्षोदिष्ठेषु विषयेषु मा रमस्व । (2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો ઃ
1.
2.
3.
'તારા કરતા શરીરથી કૃશ એવો પણ હું તારા કરતા મનથી વધારે દૃઢ છું. બધી ક્રિયાઓમાં શ્રેષ્ઠ એવી ભગવાનની પૂજાની ઉપેક્ષા ન કરવી જોઈએ. અરિહંત ભગવાનો જ સાચા ધર્મને કહેવાને સૌથી વધારે હોંશિયાર છે. અત્યંત જુવાન એવા પણ ભગવાન અપ્સરાઓમાં મોહ પામ્યાં નથી. માણસ ખાઈ–ખાઈને જાડો, વધારે જાડો થાય છે. માટે ખાવાની આસક્તિ છોડ.
4.
5.
4.
5.
6.
7.
6.
7.
8.
9.
દેવર્કિંગણીક્ષમાશ્રમણના સમયમાં આગમો તાડપત્રમાં લખાયા.
અત્યંત વિશાળ રાજ્યને મેળવીને ચક્રવર્તી રાજાઓ ધર્મને આચર્યા વિના (ધર્મ ન આચરીને) નરકમાં ગયાં.
અત્યારે મહાવિદેહમાં વિચરી રહેલા સીમંધર ભગવાન લોકોને અહિંસાનો ઉપદેશ આપે છે.
શત્રુંજય કરતા સીમંધર સ્વામી વધારે દૂર છે. બધાં કરતા સિદ્ધ ભગવાનો વધારે દૂર છે.
1.
-
અહીં પંચમી વિભક્તિ આવે. તેના કરતા, તેની અપેક્ષાએ – આ અર્થમાં પણ પાંચમી વિભક્તિ લગાડવી.
હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૯૪૨૯૨૦૩
જી.જી.ર પાઠ-૨૫ ૪.૪

Page #218

(3) फूटती विगतो रो :નિ |રૂપ મૂળશબ્દ | પ્રત્યય | અધિકતાદર્શક કે શ્રેષ્ઠતાદર્શક ? १ क्षेपीयस् २ प्रभृततर 3 | वरिष्ठ ४ शुचितम ५ स्थेष्ठ (4) Til :અધિકતાદર્શક
શ્રેષ્ઠતાદર્શક
1. नेदीयस्
हसिष्ठ क्षोदीयस्
कनिष्ठ गरीयस्
यविष्ठ द्राधीयस्
ज्येष्ठ अल्पीयस्
स्फेष्ठ 6. वर्षीयस्
नेदिष्ठ कनीयस्
गरिष्ठ स्फेयस्
द्राघिष्ठ 9. हसीयस्
क्षोदिष्ठ (5). पारी ४२॥ ५२ :1. बहुल - ......... (बहुलेयस्, ब्रहियस्, बंहीयस्) 2. वृन्दारक - .......... (वृन्दारकेष्ठ, वृन्दारोष्ठ, वृन्दिष्ठ) 3. प्रशस्य - .............. (श्रेयस्, प्रशस्येस्, प्रशस्यिस्) 4. ऋजु - ......... (ऋज्विष्ठ, ऋज्वेष्ठ, ऋजिष्ठ) 5. बहु - .......... (बहुस्, भूयिस्, भूयस्) (6) भने मोगपो :1. हुं गुरुवायी विशेषोने ४ uj छु - ........... 2. पातुसाधित विशेषाने ५९॥ ९ मपिता अर्थमi clj छु. ............. 3. वागत अंत्य स्वरनो दो५ थ य छे.... 4. ईयस् - इष्ठ प्रत्यय यता भा२॥ श०६ना अंत्य वन् नो यो५ ५६ ५
छ.............. 5. सभेजे तो तर - तम प्रत्ययनी ४२यामे पातुने दात प्रत्ययो छीमे -
33 स
संस्कृतम्-११.३.४२०४0.3.3.3.3.3.3.3 416-२५.38

Page #219

પાઠ
૨૬
સ્વામિત્વદર્શક પ્રત્યય, વ્વિ પ્રત્યય અને સતિ સપ્તમી
સ્વામિત્વ = માલિકીપણું
1. સ્વામિત્વ દર્શક પ્રત્યય
(૧) સ્વામિત્વ દર્શાવવા માટે (વાળા અર્થમાં) શબ્દને મત્ પ્રત્યય લાગે છે. દા.ત. થી (બુદ્ધિ) ધીમત્ = બુદ્ધિવાળો
પરન્તુ શબ્દનો અંત્ય કે ઉપાંત્ય વર્ણ સ્ કાર હોય, શબ્દને અંતે કે ઉપાંત્યે ઞ કે આ હોય તેમ જ શબ્દના અંતે ૨૦ વર્ગીય વ્યંજન હોય તો મત્ ના સ્થાને પ્રાયઃ વત્ લાગે છે.
દા.ત. . તક્ષ્મી - લક્ષ્મીવત્ । (લક્ષ્મીવાળો) તહિત્ + મત્ = ડિપ્ + વત્ - ડિદાન્ । ♦ માસ્ + વત્ = ભાસ્વત્ (કિરણોવાળો સૂર્ય) ધન + વત્ -
=
ધનવત્ ।
(૨) ભૂમિ શબ્દમાં મત્ લાગે.
દા.ત. ભૂમિમત્ (= ભૂમિવાળો) સ્વામિત્વ અર્થમાં મૈં કારાંત શબ્દને જ્ઞ પ્રત્યય પણ લાગે. અને.... ત્યારે અંત્ય અ લોપાય.
દા.ત. ધન + ન્ = નિન્ ।
રાશ + ફન્ = શિન્ / ૬૩ + ન્ = પ્લિન્ ।
માયા, મેધા તથા અત્ અંતવાળા શબ્દોને આ અર્થમાં વિન્ પ્રત્યય લાગે છે.
तपस्
+
विन्
तपस्विन् તપસ્વી । मनस्विन् मनस्वी । યશસ્વી ।
मनस्
विन्
यशस्
यशस्विन् मायाविन् मेधाविन्
मायावी ।
माया
मेधा
મેધાવી ।
+
C
=
-
विन्
विन् विन् પુલ્લિંગ રૂપો બનાવવા માટે :
+
મત્ પ્રત્યયવાળાના પુલ્લિંગ રૂપો ધીમત્ પુ. પ્રમાણે. વત્ પ્રત્યયવાળાનાં પુલ્લિંગ રૂપો મળવત્ પુ. પ્રમાણે. ન પ્રત્યયવાળાના પુલ્લિંગ રૂપો શશિન્ પુ. પ્રમાણે. વિન્ પ્રત્યયવાળાના પુલ્લિંગ રૂપો શશિન્ પુ. પ્રમાણે.
હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૪૨૨૦૫ ટTTTTT પાઠ-૨૬ હજ
=
=
-
-

Page #220

+
+
por
+
por
por
નપુંસકલિંગ રૂપો બનાવવા માટે :) मत् प्रत्ययवाणान नपुंसलिंग ३५ो धीमत् (नपुं.) प्रमाणे ) वत् प्रत्ययवाणाना नपुंसलिंग ३५ो धनवत् (नपुं.) प्रमाणे , इन् प्रत्ययवापान नपुंसलिं। ३५ो भाविन् (नपुं.) प्रभारी ) विन् प्रत्ययवाणाना नपुंसलिंग ३५ो भाविन् (नपुं.) प्रभारी સ્ત્રીલિંગ રૂપો બનાવવા માટે :४२.४ प्रत्ययवा २०६ पछी हीई 'ई' भेरी 'नदी' प्रभारी ३५ ४२41. El.d. ) धीमत् + ई = धीमती
) धनवत् + ई = धनवती ) मानिन् + ई = मानिनी ) मायाविन् + ई = मायाविनी
* ना dj = सदृश अर्थ ★ આ અર્થમાં તલ્ વગેરે સર્વનામને ત્રણ પ્રત્યય લાગે છે.
(१) दृश (२) दृश् (3) दृक्ष नियमो :(१) मा प्रत्ययो दाता सर्वनामना छे८॥ भक्षरनो सो५ २६ आ' उभे२।य.
El.त. तद् + दृश् = त + आ + दृश् = तादृश् (२) इदम् भने किम् मा २३८॥ इ नो ही ई थाय छे. ईदृश् - कीदृश्
१ दृश । २ दृश् । उ दृक्ष * तेवु | तादृश | तादृश् । तादृक्ष ।
ता२।४ + त्वादृश । त्वादृश् । त्वादृक्ष * કેવું
कीदृश । कीदृश् कीदृक्ष * सभा२॥ ४ अस्मादृश अस्मादृश् | अस्मादृक्ष - भा॥ ४ . मादृश | मादृश्
| मादृक्ष * तमा ? | युष्मादृश | युष्मादृश् । युष्मादृक्ष * मावु + ईदृश | ईदृश् । ईदृक्ष
ES ARE संस्कृतम्-१ 33.8209.3.3.3.3.3.3.8 416-२६.3.3

Page #221

૧
૨
૧
૨.
૩.
૪.
* વ્વિ પ્રત્યય *
अभूततद्भाव
જે પહેલા તેવું હતું નહિ તે તેવું અથવા તેના જેવું થયું એવો અર્થ જણાવવા માટે શબ્દને Xિ પ્રત્યય લાગે છે.
આમાં શબ્દને રૂં લાગે. પછી જો શબ્દ કર્મ રૂપ હોય તો ૢ અને કર્તા રૂપ હોય તો મેં અને ક્યારેક અસ્ ધાતુના રૂપો લાગે.
દા.ત. (ન HT) ઞ।ના રૂવ મતિ = ળડ્રીમવતિ । અર્થ :- ગંગા થાય છે, ગંગા જેવી થાય છે.
(ન સ્વ) અસ્વ સ્વ રતિ - સ્વીરોતિ ।
=
રૂં લાગતા થતા ફેરફાર
અવ્યય સિવાયના અ કારાંત તથા આ કારાંત શબ્દના અ - આ નો લોપ થાય. (તેના સ્થાને દીર્ઘ ર્ફે લાગે)
દા.ત. ધનીમતિ । ડ્રીમતિ ।
અંત્ય સ્વર રૂ કે ૩ હોય તો દીર્ઘ થાય. ર્ફે ન લાગે. દા.ત. શુત્તિ-શુષીમતિ । ટુ-પદૂમતિ । અંત્ય સ્વર હ્રસ્વ ૠ હોય તો રી’ થાય, ર્ફે ન લાગે. દા.ત. માતૃ-માત્રીતિ।
મૈં કારાંત તથા મનમ્, અરુષ, ચક્ષુબ્, શ્વેતસ્, રહસ્, રનસ્ શબ્દના અંત્ય વ્યંજનનો લોપ થાય.
દા.ત. રાજ્ઞ--રાખીમતિ । શ્વેતસ્ - ખેતીમતિ ।
‘વ્વિ’ પ્રત્યય લાગી ભૂતકાળના અને ભવિષ્યકાળના રૂપો પણ થાય. देवीभूतः, देवीभविष्यति ।
દા.ત. ગદ્દીભૂતા, ગડ્ડીવિષ્યતિ । કૃદન્ત પણ થાય :- રેવીસૂય, ગદ્દીમૂય देवीभवत्, देवीभूयमान ।
ઈત્યાદિ સ્વયં સમજવું.
* સતિ સપ્તમી *
જયારે પહેલી ક્રિયાના આધાર પર બીજી ક્રિયા થતી હોય ત્યારે પહેલી ક્રિયાના ધાતુનું વર્તમાન કૃદન્ત બનાવી તેના કર્તાનું વિશેષણ બનાવવું અને બંનેને સપ્તમી વિભક્તિ લગાડવી.
દા.ત. બિને વિહરતિ પતિ નના: સુપ્લિનઃ ઞસન્ – અમવન્
વમૂલુઃ....
ભગવાન વિચરે છતે લોકો સુખી હતા.
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧
-
જ.૨૨૦૦ ૨.XXXXXX પાઠ-૨૬ હૃષ્ટ

Page #222

⭑
* અનાદર અર્થે ષષ્ઠી
જયારે બીજી ક્રિયા પ્રથમ ક્રિયા પ્રત્યે અનાદર વ્યક્ત કરતી હોય ત્યારે પ્રથમ ક્રિયાના વર્તમાન કૃદન્તને અને કર્તાને વિકલ્પે ષષ્ઠી વિભક્તિ લાગે છે. ગુરો: પશ્યત: (સત:) શિષ્યોઽવિનયમળોત્। गुरौ पश्यति (सति) शिष्योऽविनयमकरोत् ।
El.d.
અથવા...
ધાતુઓ
ગણ – ૧૦ – ઉભયપદ :ઞ + વર્ગ - આવર્જિત કરવું, આવર્જિત થવું. [To attract]
ૐ તત્સમ શબ્દો
મૈં કારાન્ત પુલ્લિંગ :સેવ = સેવક, નોકર [Servant] સ્વાર્થ = સ્વાર્થ [Selfishness] પ્રાણ = પ્રાણ, જીવન [Life] હોમ = લોભ [Greed]
હૃદય = હૃદય, દિલ [Heart]
सर्प
આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :
સેવા – સેવા, ચાકરી [Service] પીડા = પીડા, દુ:ખ [Pain] વિશેષણ :ટુર્નજ્ઞ = દુબળો [Weak]
* નૂતન શબ્દો છે.
અ કારાન્ત પુલ્લિંગ :
મૈં કારાન્ત નપુંસકલિંગ :- વ = વજ ધાતુ, ઈન્દ્રનું શસ્ત્ર
→ ગણ – ૧ – આત્મનેપદ :સ્ = ધ્વસ્ત થયું. [To perish]
= સાપ [Snake]
શબ્દો
વેહ્ન = શરીર [Body]
૩પRTT = ગ્રહણ [Eclipse] શૂદ્ર = શૂદ્ર, હલકી જાતિ[Lowest caste] બ્રાહ્મણ = શૌચવાદી જાતિ, બ્રાહ્મણ
મૈં કારાન્ત નપુંસકલિંગ :ડદ્યાન = બગીચો, ઉધાન [Garden]
[A type of weapon]
તંત્ર = પત્ની [Wife]
>
૬ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :ભૂમિ = જમીન, પૃથ્વી [Land, Earth] ઉન્નતિ - ઉન્નતિ, પ્રભાવના [Progress]
=
સર્વનામ ઃ
વહુ = ઘણું બધું [Lot of] > વિશેષણ :
દુ:વિત = દુઃખી થયેલ [Unhappy]
આર્ત = પીડાયેલ, દુ:ખી [Oppressed]
વૃન્દ્ર = સમૂહ [Group]
વૃત્તાન્ત = બનાવ, વાત [Information] દ્દરિદ્ર = ગરીબ [Poor]
જી.જી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ જી.જી.૪૨૦૮)EX...XXX પાઠ-૨૬ જી.જી

Page #223

परकीय = पारडुं [Another one's] मूढ = भोर पाभेल, खासत
[Attached]
[Having no beginning] ॐ विशेषनाभ
अनादि = श३नात रहित
मम्मण
2.
3.
4.
अ अरान्त पुस्टिंग :सम्भाग शेठ (अत्यंत भूस)
5.
6.
(1) संस्कृतनुं गुभराती उरो :
1.
भगवता पार्श्वनाथेन कथितस्य सेवकस्य वदनेनोद्यमाने नमस्कारमन्त्रे निशाम्यति सति सर्पोऽपि देवीभूतः । अहो ! कीदृशं नमस्कारमन्त्रस्य माहात्म्यम् ।
बहवो महीयांसः पर्वता भूमौ दृश्यन्ते किन्तु न तेषु मेरुणा सदृशः कोsपि । अतो मेस्तेषु महिष्ठः ।
1
प्रथीयस्युद्याने मुनीनां वृन्दे स्थिते सति तेषां मृदिष्ठया वाचाऽऽवर्जितोऽहं तेषां भ्रशीयसीं भक्तिमाचरम् ।
7.
* પારિભાષિક શબ્દો अ अरान्त पुल्लिंग :नमस्कारमन्त्र = नवकार महामंत्र
સિદ્ધશિલા, ૧૪
आ अरान्त स्त्रीलिंग :सिद्धशिला રાજલોકના ઉપરના છેડે રહેલ સિદ્ધોનું સ્ફટિકમય નિવાસસ્થાન
अव्यय :विश्वतः ચારે બાજુથી
all direction]
8.
Sapana
=
यथा कनीयस्यपि वज्रे पतिते सति पर्वतो ध्वंसते तथा अल्पीयस्यपि पाप आचरिते सत्यात्मा दुर्गतिङ्गच्छति । दुःखितस्य वृत्तान्त आकर्णिते सति सतां हृदयान्यार्द्रीभवन्ति । आर्त्तस्य पीडितस्य च ये सेवां कुर्वन्ति ते मानवा अपि देवीभूताः । आर्तं पीडितं वा ये हसन्ति ते देवा अपि दानवीभूताः ।
देहस्य पीडां विस्मृत्य यदि त्वं सुष्ठु कष्टं सहेथाः तर्हि कस्त्वादृशो महान् ? कुरु धर्मं, विस्मर देहस्य पीडां ।
स्वजनीभूता अपि जना न त्वदीया यदि त्वं दरिद्रीभूतः । यदि त्वं धनी तर्हि परकीया अपि जनाः त्वदीयाः । धिक् तादृशं संसारम् !
है. सरस संस्कृतम् - १४.३.२०६४.४.४.४.४.2.2 पाठ- २६.है.है
=
[From

Page #224

9. केचिज्जीवाः स्वीयं प्राणं रक्षितुञ्जीवन्तस्सन्तोऽपि शवीभवन्ति,
किन्तु मुनिस्तु पापं त्यक्तुं समराङ्गणे शवीभवति । (2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો :- (દ્ધિ પ્રત્યયનો યથાસંભવ બધે ઉપયોગ
કરવો.) 1. નમસ્કાર મંત્રથી દુશ્મનો પણ સ્વજન બને છે. 2. સૂર્યનું ગ્રહણ થયે છતે દિવસ પણ રાત્રિ થાય છે.
શુભ કાર્યોથી શૂદ્ર પણ બ્રાહ્મણ થાય છે, અશુભ કાર્યોથી બ્રાહ્મણ પણ શૂદ્ર થાય છે. પગથી લંગડો થયેલો પણ મનથી મજબૂત માનવ હિમાલયને પણ ઓળંગી જાય છે. મનથી દુબળો થયેલો માનવી ઘરની બહાર પણ નીકળવાને સક્ષમ નથી થતો.
લોભવાળો મમ્મણ અત્યંત ભારે દુઃખને નરકમાં મેળવે છે. 6. તું મારા જેવો છે, હું તારા જેવો છું - સિદ્ધશિલામાં બધાં સરખા બને છે. 1. પીડાયેલાઓ પણ નમસ્કાર મહામંત્રથી સુખી થાય છે. 8. ધર્મવાળાઓને ક્યાંયથી પણ ભય નથી. ધર્મ જ ચારેબાજુથી તેમને રહે છે.
અનાદિ અને અનંત એવા સંસારમાં માતા પણ પત્ની બની, પત્ની પણ માતા બની. પિતા પણ દીકરા બન્યા,દીકરા પણ પિતા બન્યા. હે મૂઢ ! હવે તો બોધ
પામ, સંસારને છોડ, આસક્તિને છોડ. (3) નીચેના શબ્દોના બ્રિ પ્રત્યય લગાડી અર્થ કરો :
નૈન = ......... ... 2. મૂવ = ........... .... 3. રૌદ્ર = . . ... 4. વક્ષ = ........................... 5. પ્રાજ્ઞ = • • (4) મને ઓળખો :ન રૂ૫ || અર્થ | ત્રિ' પ્રત્યય પછી | વિભક્તિ વચન
રહેલ કુદત્ત ૧ સુવમવદ્ધિ
प्रबलीभूय 3 शस्त्रीभूयमानेन ४ मयूरीभूताः ५ सूदीभवति છે સરલ સંસ્કૃતમ-૧ ૪૪૪૧૦)
પાઠ-૧૬
૦

Page #225

પાઠ - ર૦
સમાસ [Part-I] - દ્વન્દ સમાસ મિત્રો ! આજે તમે સંસ્કૃત ભાષાના હાર્દને ભણવા જઈ રહ્યાં છો. સંસ્કૃતના ગ્રન્થોમાં પગલે પગલે જેનો ઉપયોગ થયેલ છે તે એક મહત્ત્વપૂર્ણ સંસ્કૃતનું અંગ એટલે “સમાસ
છૂટા-છૂટા રહેલા શબ્દોને ભેગા કરી અખંડ બનાવવાની પ્રક્રિયા એ જ સમાસ. જુઓ :- સમાસ લક્ષણ :- બે કે તેથી વધારે પદોને જોડી એક પદ બનાવવું તે સમાસ. સમાસના ઉપયોગી મુદ્દાઓ :* સમાસમાં વપરાયેલ છેલ્લા નામ સિવાયનું નામ જો સ્વરાંત હોય તો મૂળ શબ્દ કાયમ રહે છે. જેમકે મહિનાથનેમિનાથ ! અને જો વ્યંજનાત હોય તો ગામ્ પ્રત્યય પૂર્વે જે અંગ હોય એ અંગ લેવાય છે. દા.ત.
વિઝન: | અપવાદ: કર્મધારય અને બહુવીહિ સમાસનું પ્રથમ પદ જો મહત્ હોય તો તેનું નહીં થાય છે. દા.ત. મહાપુરુષ: I અને જો પ્રથમ પદ સર્વનામ હોય તો મૂળ શબ્દ આવે છે. દા.ત. તસ્ય પુસ્તઋ = તન્દુસ્તમ્ | અ$િ $ = અમદમ્ | પરન્તુ મHદ્ અને યુપ્ત પૂર્વપદ તરીકે એકવચનમાં હોય તો ક્રમશ મત્ અને વત થાય. જેમકે મમ પિતા = મન્વિતી ! તવ માતા = વન્માતા | | સમાસના અર્થ પ્રમાણે દરેક પદોને વિભક્તિ લગાડી છૂટા પાડવા અથવા અર્થ અનુસાર જરૂર પ્રમાણે શબ્દો ઉમેરીને પણ છૂટા પાડવા તે સમાસનો વિગ્રહ કહેવાય છે. દા.ત. રાનપુરુષ = રાજ્ઞ: પુરુષઃ | (રાજાનો સેવક) ને વન્દ્રાદિ સમાસ લક્ષણ કારિકા
चकारबहुलो द्वन्द्वः, स चासौ कर्मधारयः ।
यस्य येषा बहुव्रीहिः, शेषस्तत्पुरुषः स्मृतः ॥ સમાસ પ્રકાર :(૧) દ્વન્દ્ર (૨) તપુરુષ (૩) બહુવીહિ (૪) અવ્યવીભાવ (૫) સુખુમ્ (૧) દ્વન્દ સમાસનું લક્ષણ :
જ્યારે બે અથવા તેથી વધારે પદો વ (= અને) થી યુક્ત ત્યારે વનો લોપ ૭િ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ ૪૪૪૨૧૧)જજજ પાઠ-૨૭૪

Page #226

કરી તે પદોને જોડવા તે દ્વન્દ્વ સમાસ કહેવાય છે.
ઉન્હ
1. ઈતરેતર
2. સમાહાર
3. એકશેષ
1) ઈતરેતર દ્વન્દ્વ – જે સમાસના તમામ પદ મુખ્ય હોય તે.
+ ૧) આ સમાસમાં બે વસ્તુનો સમુચ્ચય હોય તો દ્વિવચન અને તેથી વધારે વસ્તુઓનો સમુચ્ચય હોય તો બહુવચન થાય અને સમસ્ત સમાસનું લિંગ અંતિમ શબ્દ પ્રમાણે આવે.
દા.ત. રામશ્વ ભરતશ્વ = રામભરતૌ ।
जनकश्च पुत्रौ च = जनकपुत्राः । रामश्च लक्ष्मणश्च भरतश्व = रामलक्ष्मणभरताः । सर्पश्च कुक्कुटश्व मयूरी च सर्पकुक्कुटमयूर्यः इमाः ।
=
*
*
A
અપવાદ :
(1) ઞરવશ્વ વડવા ૪ = ઞરવવડવૌ અહીં અંતિમ વડવા શબ્દ સ્ત્રીલિંગ હોવા છતાં સમસ્ત સમાસનું લિંગ પુ. થાય છે. (ઘોડો અને ઘોડી)
(2) અદ્દશ્વ રાત્રિબ્ધ - અહોરાત્ર: અહીં રાત્રિ શબ્દ સ્ત્રીલિંગ છતાં અંતે પુ. એકવચનનો પ્રયોગ થાય છે. (દિવસ અને રાત) પરસ્પર યોનિનો સંબંધ ધરાવનાર અથવા વિધાનો સંબંધ ધરાવનાર કારાંત નામ અંતે હોય તો છેલ્લા શબ્દની પૂર્વના શબ્દના ૠ નો આ થાય છે. દા.ત. હોતા વ પોતા પ નેષ્ટા ચ= હોતૃપોતાનેષ્વર: । માતા ચ પિતા ૬ - માતાપિતરો ।
સમાસમાં જો પુત્ર શબ્દ હોય તો પણ આ નિયમ લાગે. દા.ત. પિતા = 'પુત્રશ્ય - પિતાપુત્રૌ
–
દેવતા દ્વન્દ્વસમાસ – વેદમાં પ્રસિદ્ધ દેવતા વાચક શબ્દ વપરાયેલા હોય ત્યારે આ સમાસ થાય છે.
વાયુ સિવાયના પ્રસિદ્ધ સાહચર્ય સંબંધ ધરાવનાર દેવોના દ્વન્દ્વસમાસ કરતા પહેલા પૂર્વવર્તી શબ્દના અંત્ય સ્વરનો આ કરવો.
દા.ત.
सूर्यश्व चन्द्रमाश्व = सूर्याचन्द्रमसौ । अग्निश्च मरुच्च = अग्नामरुतौ ।
પરન્તુ અગ્નિમ્ન વાયુખ્ત - અનીવાયૂ કે વાપ્વની ।
=
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૪.૨ ૨૧.TET..? પાઠ-૧૭ દર

Page #227

Note :- અગ્નિ શબ્દ પછી સ્પેમ કે વધુળ શબ્દ આવે તો અગ્નિ નો રૂ દીર્ઘ થાય.
અનિશ્વ સોમત્વ = અનીસોમૌ । અગ્નિમ્ન વરુણશ્વ = અનીવડુૌ । 2) સમાહાર દ્વન્દ્વ આ સમાસ, સમાસમાં આવલા પદોના – વાક્યોના સમુદાયને પ્રધાન કરે છે.
--
૧) સમાસના વિગ્રહમાં અનેક પદ હોવા છતાં સમાસ થયા પછી રૂપ નપુંસક એકવચનમાં જ આવે.
દા.ત. આહારશ્વ નિદ્રા ૪ મયં ચ = આહારનિદ્રામયમ્।
Note :- સમૂહ અર્થ જણાવવા માટે વિગ્રહમાં, સમાસમાં આવેલ પદની સંખ્યા પ્રમાણે તક્ સર્વ નામના ષષ્ઠી વિભક્તિના રૂપને, સમાહાર શબ્દ સાથે જોડવામાં આવે છે.
=
દા.ત. આહારશ્વ નિદ્રા ૨ મયં ચ (તેષાં સમાહાર:) - आहारनिद्राभयम् । ૨) સમાહાર દ્વન્દ્વ નીચેના સ્થાનોમાં થાય.
૧.
શરીરના અંગ – હસ્તૌ ચ પાવૌ ષ તેમાં સમાહાર:
૪.
हस्तपादम् ।
૩.
૨. જન્મજાત નૈસર્ગિક વૈરી પ્રાણી – સર્પનતમ્ । (સાપ અને નોળિયો) વાજીંત્રના સાધન – વેણુશ્વ મૃવ ચ = વેતૃવમ્ (વીણા અને ઢોલ) ગુણ સિવાયના જડપદાર્થ - શાશ્વ અપૂવશ્વ - શાળાપૂવમ્ (શાક અને પુડલા) પણ, ગુણ હોય તો – રૂપ~ સ્પર્શશ્વ = રૂપસ્પર્શી ।[ઈતરેતર] ભિન્ન લિંગવાળા નદીવાચી, દેશવાચી કે નગરવાચી નામ – VT ન શોશ્વ
==
=
૫.
-
શોમ્ ।
कोसलाश्च कुरुक्षेत्रं च = कोसलकुरुक्षेत्रम् | मथुरा च पाटलिपुत्रं च = मथुरापाटलिपुत्रं । સમાનલિંગ હોય તો ન થાય.
Note :
A
=
B
=
દા.ત. TT | યમુના ૨ = ગજ્ઞાયમુને મે । ગ્રામ વાચક શબ્દ હોય તો ન થાય.
=
દા.ત. સુરતશ્વ મવશ્વ - સુરતરુવૌ । ૩) વિકલ્પે સમાહાર દ્વન્દ્વ સમાસ વૃક્ષ, મૃગ, તૃણ, ધાન્ય, પંખી વાચી નામનો થાય તથા પૂર્વ / અપર, અથર્ / ઉત્તર, અશ્વ / વડવા આ જોડકાનો વિકલ્પે સમાહાર થાય.
હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧૮૯૨૧૩
TET પાઠ-૨૭૪૨૨

Page #228

घात. वृक्ष
મૃગ
-
आम्रश्च नींबश्व = आम्रनीबम् - आम्रन । (गांजो रखने सीमडो)
रुरुकृष्णसारम् - रुरुकृष्णसाराः (રુરુ – કૃષ્ણસાર નામની બે હરણની જાત)
तृग - कुशकाशम्-कुशकाशा: । (डुश, अश नामनी घासनी भत) धान्य - यवगोधूमम्- यवगोधूमाः । ( ४१ जने ६ 3 ) पंजी - शुककपोतम् - शुककपोता: । (पोपट ने जूतर ) भेडामा - पूर्वापरम् पूर्वापरे । अधरोत्तरम् अधरोत्तरे । अश्ववडवम् - अश्ववडवौ ।
४) उपरना जे (2/3) नियम भाटेना विशेष नियमो :
१) छेल्सा शब्दना अंते तालव्य, द्, ष् े ह् होय तो तेमां अ उभेराय. ६l.d. वाक् च त्वक् च = वाक्त्वचम् । (त्वच् = यामडी) २) संत्य हीर्घ स्वर ह्रस्व थाय. ए - ऐ नो इ अने ओ - औनो उ थाय छे.
➤ इल -
६.. सर्पश्च कुक्कुटी च= सर्पकुक्कुटिम् (साय खने डुडुडी) ૫) ગુણવાચક શબ્દ ૫રસ્પર વિરોધી હોય તો વિકલ્પે સમાહાર થાય. ६l.त. सुखं च दुखं च = • सुखदुखम् અથવા सुखदुःखे । ૬) નીચેના શબ્દો બહુવચનમાં હોય તો જ સમાહાર થાય. सेनाना अंग - रथिकाश्च अश्वारोहाश्च = रथिकाश्वारोहम् । (रथसवारी अने घोडसवारो)
बदराणि च आमलकानि च = बदरामलकम् । (जोर जने सामना)
वनस्पति - प्लक्षाश्च न्यग्रोधाश्च = प्लक्षन्यग्रोधम् । (पीपणा जने वड)
વગેરે
क्षुद्र कवनंतुख - यूकाश्च लिक्षाश्च यूकालिक्षम् (तू अने सिज) परन्तु खेऽवयनमां बदरं च आमलकं च = बदरामलके । रथिकश्च अश्वारोहश्च रथिकाश्वारोहौ ।
प्लक्षश्च न्यग्रोधश्च = प्लक्षन्यग्रोधौ ।
यूका च लिक्षा च = यूकालिक्षे | આ બધાં સ્થળે એકવચન હોવાથી ઈતરેતર સમાસ થયો.
है ? सरस संस्कृतम् - १.४.४.४२१४.४.४.४.४.४.३.३ पाठ- २७.३.
=
=

Page #229

૭) અનિયમિત સમાહાર
૧)
૨)
૩)
૪) ૩Çવરમ્ (ઊંટ અને ગધેડો)
૫) ૐષ્ટ્રશશમ્ (ઊંટ અને સસલા) ૬) માંસશોણિતમ્ (માંસ અને લોહી)
૭)
ટ્ર્મશરમ્ (ઘાસની બે જાત દર્ભ અને શ૨) વાલીવાસમ્ (દાસી અને દાસ) ૯) તૃળોપત્તમ્ (ઘાસ અને પથ્થર) વગેરે.
૮)
વશ્વ અશ્વાશ્વ = ળવવશ્વમ્ (ગાયો અને ઘોડાઓ) પુત્રાશ્વ પૌત્રાશ્વ = પુત્રપૌત્રમ્ (દીકરાઓ અને પોત્રાઓ) સ્ત્રીમારમ્ (સ્ત્રી અને જુવાન)
૮) નિત્ય ઈતરેતર દ્વન્દ્વ સમાસ :–
૧)
૨)
૩)
ૠવસામે (ઋગ્વેદ અને સામવેદ) ૪) શુવતી (સફેદ અને કાળુ) ૫) અધ્યયનતપર્ણી (અભ્યાસ અને તપ) ૬) આદ્યવસાને (શરૂઆત અને અંત) ૭)
૯) દ્વન્દ્વ સમાસમાં શબ્દમાં થતા ફેરફાર ઃ
વધિ = પયશ્વ = ધિપયી (દહીં અને દૂધ) સર્પિમધુની (ઘી અને મધ)
૭)
વામનયે (વચન અને મન – મનમ્ માં અ ઉમેરાયો)
૧) ૌશ્વ પૃથિવી ૫ - દ્યાવાવૃથિવ્યો (સ્વર્ગ અને ધરતી) ઘૌશ્વ પૃથિવી ૪ - રોવી (સ્વર્ગ અને ધરતી)
૨)
=
=
૩) ઘૌશ્વ પૃથિવી ચ = દ્યાવામૂમી (સ્વર્ગ અને ધરતી) ચૌશ્વ પૃથિવી 7 - દ્યાવાશ્મે (સ્વર્ગ અને ધરતી)
૪)
૫)
૬)
=
નાયા વ પતિશ્વ = ઞાયાપતી, નમ્પતી, વૈમ્પતી (પતિ, પત્ની) અક્ષિળી = ધ્રુવી ૬ = ઞક્ષિપ્રુવમ્ (આંખ અને ભમ૨) eta guia = Etyeit (zal-yzu)
૮)
નખ્તબ્ધ વિવા ચ = નવત્તવિવમ્ (રાત અને દિવસ) રાત્રૌ ૫ વિવા ૬ = રાત્રિન્તિવમ્ (રાત અને દિવસ) ૧૦) અહનિ = નિશાયામ્ = = અહર્નિશમ્ (રાતે અને દિવસે)
૯)
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૧૯.૧૮૧૫ Nee.TET પાઠ-૨૭ TE

Page #230

2) એકશેષ દ્વન્દ્ર * લક્ષણ – એક જ શબ્દ બે વાર અથવા તેથી વધારે વાર સાથે આવે અથવા
એક જ વર્ગના એક સ્ત્રીલિંગ અને પુલ્લિંગ એમ બે શબ્દો આવે તો તેનો સમાસમાં એક જ પદ રાખી શેષ પદનો લોપ કરવો તે એકશેષ દ્વન્દ સમાસ. A. એક શબ્દ બે કે વધુ વાર આવે ત્યારે દ્વિવચન કે બહુવચનમાં લખાય. દા.ત. વિશ્વ વિશ્વ વિશ્વ તિ વિનાઃ |
- પશ્વ ધટક્ય = ધટ B. એક જ વર્ગના સ્ત્રી અને પુરુષ હોય તો પુ. કાયમ રહે. અને જો
નપુંસક હોય તો તે કાયમ રહે. દા.ત. - માતા પિતા = પિતા - શ્રીહ%િ વ્રતળી = બ્રહ્મા • ભ્રાતા વવ વ = પ્રાતરા - તટ: તટી તટસ્ = તાનિ
1 % સમાસમાં શબ્દોને ગોઠવવાનો ક્રમ - ૧. રૂ, સકારાંત શબ્દ પ્રથમ મૂકવો. El.त. शकुनिश्च भीमश्च = शकुनिभीमौ । गुरुश्च शिष्यश्च = गुरुशिष्यौ
પણ શિષ્ય ન થાય. ૨. સ્વરાદિ શબ્દ પ્રથમ આવે છે. દા.ત. સર્વશ્વ રથગ્નેતિ = કરવાથી થાય પણ... રથાઊં ન થાય. ૩. જ્યાં એકથી વધુ સ્વરાદિ શબ્દ હોય ત્યાં કારાન્ત શબ્દ પ્રથમ આવે. દા.ત. રૂદ્રશ્યTsfશ્વ = સની થાય પણ રૂદ્રાની ન થાય. ૪. અલ્પ સ્વર અને હૃસ્વસ્વરવાળા પ્રથમ મૂકાય. દા.ત. રણવ ધનંનય = હરિજનન પણ ધનનયરી ન થાય.
कुशश्च काशश्च = कुशकाशौ । ૫. ઋતુ અને નક્ષત્રના નામ ક્રમ પ્રમાણે, બ્રાહ્મણાદિ જાતિના, આશ્રમના, વેદના
નામ ઉચ્ચતાના ક્રમે અને પૂજ્યના સમુદાયમાં વધુ પૂજનીય સૌ પ્રથમ મૂકાય. દા.ત. * હેમન્તશિશિર વસન્ત: | ઋત્તિરોહિષ્ય યુધિષ્ઠિર
- બ્રહ્મક્ષત્રિવિદ્ર | / બ્રહ્મસ્વર્યચ્ચે |
ઋસાયષિ | | નમોડલ્લિીવાપાધ્યાયસર્વસાધુખ્યઃ || સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ૨૧)
પાઠ-૨૭૪

Page #231

સમાસ માટેના ધ્યાનપાત્ર નિયમો :
સમાસમાં જ્યાં સંધિ થતી હોય ત્યાં સંધિ કરવી અનિવાર્ય છે. ૨) સમાસના વિગ્રહમાં છેલ્લે “=' ની જગ્યાએ “તિ” શબ્દ પણ વપરાય છે.
વિગ્રહમાં છેલ્લે સમાપદના અંતે જે વિભક્તિ / વચન હોય (પ્રથમા વિભક્તિ
સિવાયના) તે વિભક્તિ | વચનવાળું તદ્ નું રૂપ મૂકવું. દા.ત. રેમન્તબ્ધ શિશિશ્વ વસલ્વેતિ હેમન્તશિશિરવક્તા: તેવું = हेमन्तशिशिरवसन्तेषु
{ ધાતુઓ > ગણ – ૪ – પરસ્મપદ - આ + રદ્ = આરાધના કરવી. [To devote].
- શબ્દો તત્સમ શબ્દો જ
જ નૂતન શબ્દો છે અ કારાન્ત પુલિંગ :- | કારાન્ત પુલિંગ :રોન = રોગ, બિમારી [Disease] પ્રમાઃ = આળસ [Laziness] શો શોક, આઘાત [Shock] વન્થ = બંધન, કર્મબંધ [ie]. મનુષ્ય = મનુષ્ય, માનવ [Human] ગળીવ = જડ, નિર્જીવ [Non-living] વાઈ = સ્વર્ગ, દેવલોક [Heaven]
પૂ8 = ઘુવડ [Owl] ૩પથ = ઉપાય [Plan, remedy].
% = કાગડો [Crow] * આ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :- |
પરિતાપ = ત્રાસ, પીડા [Annoyance] મ = ક્રમ, પરિપાટી [Order]
કૃતિ = શિયાળ [Fox] મારોથ = સ્વસ્થતા [Health].
* એ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :રૂપ = રૂ૫, સુંદરતા, સૌંદર્ય [Beauty] અધ્યયન = ભણવું, અધ્યયન [Shuda| ગ્રીન = જાણકારી [Information) ના કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :
ન = શ્રદ્ધા [Faith]. અવસ્થા = પરિસ્થિતિ [Situation].
વારિત્ર = સંયમ [Renunciation] - વિશેષણ :
વિશ્વન = બંધન, બંધાવું [Restriction]. અપૂર્વ = અપૂર્વ, નવું [Unprecedented]] વ્યસન = સંકટ [Problem] બત = અદ્ભુત, અલૌકિક | સરળ = શરણ, આધાર [Shelter,
[Amazing] refuge] જજ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ અાજર૧)
પાઠ-૨૭૪

Page #232

* ૩ કારાન્ત પુલિંગ :- | વિશેષનામો છે હેતુ = કારણ [Reason]
આ કારાન્ત પુલ્લિંગ - ન વિશેષણ :
શરીન = શકાલ મહામંત્રી અશુમ = ખરાબ [Bad]
* કારાન્ત પુલિંગનિર્મૂળ = નિર્દયી, ક્રૂર [Heartless] માર્યમહરિ - આર્યમાગિરિ વષ્ય = ઠગનાર [Rogue] રૂદ્રભૂતિ = ઈન્દ્રભૂતિ ગૌતમ ગણધર પારિભાષિક શબ્દો
નિભૂતિ = અગ્નિભૂતિગણધર - આ કારાન્ત પુલ્લિંગ - વાયુભૂતિ = વાયુભૂતિ ગણધર પ્રHI૬ = ધર્માનુષ્ઠાનોમાં ગોલમાલ, | અવ્યયઃ
[Negligence] 3 TOUTHT = gceleil (Quickly] ઋષીય = ૪ છે. ક્રોધ, માન, માયા, લોભ અવશ્ય = નક્કી [For sure] યT = યોગ. મન, વચન, કાયાની પ્રવૃત્તિ નત્તિ - રાત્રિ [Night]. ધનુર્તિાય = ધર્માસ્તિકાય, ચાલવામાં દિવા = દિવસ [Day] સહાયક અજીવ દ્રવ્ય *
મશઃ = ક્રમે કરીને [Orderly] અધતિ = અધમસ્તિકાય, વ્યંજનાં શબ્દો :સ્થિર રહેવામાં સહાયક અજીવ દ્રવ્ય |. -
| શશિન પ્રમાણે રૂપઃ
અને રપ .. પાછાશાર્તિા = આકાશાસ્તિકાય.
િિહન = શરીરી, જીવ, મનુષ્ય
. જગ્યા આપનાર અજીવ દ્રવ્ય
[Living being] પુત્રિાતિ®ાર્ય = પુદ્ગલાસ્તિકાય,નન્જિન = મસ્ત્રી, પ્રધાન [Minister]. વર્ણાદિવિશિષ્ટ દ્રવ્ય
તિન = હાથી [Elephant] છે એ કારાન્ત નપુંસકલિંગ|માર્થસુતિન = આર્યસુહસ્તીસૂરિ મિથ્યાત્વિ = મિથ્યાત્વ, ખોટા ધર્મમાં દહરિન = દઢપ્રહારી સાચાની બુદ્ધિ
મહુત પ્રમાણે રૂપ ચાલે :* રૂ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :- નળમૃત્ = ગણધર વિરતિ = અવિરતિ, પાપના પથ પ્રમાણે રૂ૫ ચાલે -
તપસ્ = તપ, તપશ્ચર્યા [Penance] પચ્ચખાણ ન લેવું. જજ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ જજજર૧૮૪૪૪૪૪જી પાઠ-૭૪

Page #233

(1).
સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો – (જ્યાં સમાસ છે ત્યાં વિગ્રહ કરી પછી અર્થ કરવો.) मिथ्यात्वाऽविरति - प्रमाद - कषाय - योगा: कर्मणां बन्धस्य તવઃ | सम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्राणि मोक्षस्य मार्गः । धर्मास्तिकायाऽधर्मास्तिकायाऽऽकाशास्तिकाय-पुद्गलास्तिकाया અનીવાઃ | अवश्यमेव हि सोढव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् । मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः ।
दृढप्रहार्यचिन्तयत् - हा ! मया निघृणेन दरिद्रौ दम्पती ताडितौ । 1. घूको दिवा न पश्यति, काको नक्तं न पश्यति ।
अपूर्वः कोऽपि कामान्धो, दिवानक्तं न पश्यति ।। एतानि रोग - शोक - परिताप - बन्धन - व्यसनानि देहिनाम् अपराधस्य वृक्षस्य फलानि । सुख-दु:खे, लाभालाभयोः, जयाजययो: च मुनिः धर्मे स्थिरतरो
ભવતિ | (2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો :– (જ્યાં સમાસ થતો હોય ત્યાં અવશ્ય
કરવો.) દેવ-દાનવ-મનુષ્યોએ ભગવાન મહાવીરને વંદન કર્યા. ધર્મના પાલનથી ક્રમે કરીને આરોગ્ય, રૂ૫, સુખ, શાન્તિ, મોક્ષ મળે છે. શકટાલમંત્રીના સ્થલિભદ્ર અને શ્રીયક દીકરાઓ તથા યક્ષા-થક્ષદિના – ભૂતા -ભૂતદિના – સેણા – વેણા – રેણા દીકરીઓ હતી. હે ભગવાન્ ! સુખ, દુઃખ, સંપત્તિ, આપત્તિ બધી અવસ્થામાં તું જ મારું શરણ છે.
આર્ય મહાગિરિ અને આર્ય સુહસ્તિજીએ જૈન શાસનની અદ્ભુત પ્રભાવના કરી. 6. ઈન્દ્રભૂતિ - અગ્નિભૂતિ – વાયુભૂતિ ભાઈઓ પ્રભુ મહાવીરના ગણધર હતાં. 1. તે પતિ-પત્ની ધર્મને આરાધી સ્વર્ગમાં ગયેલા. 8. અધ્યયન અને તપ આ જ મહાત્માઓનું જીવન છે.
*
. સરલ સંસ્કૃતભ-૧
૧૦
પાઠ-૨૭૪૭

Page #234

a wo
9. મા-બાપને જે ભગવાનની જેમ પૂજે છે, માતા-પિતાની સારી બધી આજ્ઞાઓનું
જે પાલન કરે છે, દિવસ રાત તેમની સેવા ચાકરી કરે છે તે દિકરો જલદીથી
મોક્ષને મેળવે છે. (3) ખૂટતી વિગતો પૂરો :નં. વિગ્રહ
સમાસ અર્થ કયો સમાસ १ | देवाश्चासुराश्चेति
| गङ्गा च यमुना चेति 3 | वर्धमानश्च नेमिनाथश्चेति ४ | सूर्यश्च चन्द्रमाश्चेति ५ | अहश्च रात्रिश्चेति (4) ખૂટતી વિગતો પૂરો :નિ.| સમાસ
વિગ્રહ | અર્થ ક્યો સમાસ? १ | वाङ्मनसे |૩ષ્ટ્રશરમ્
| अहर्निशम् ૪ વિત ५ अर्हत्सिद्धाचार्योपाध्यायसाधुभ्यः (5) ખૂટતી વિગતો પૂરો :નં. ગુજરાતી અર્થ વિગ્રહ | સમાસ |કયો સમાસ? ૧ | મિત્ર અને શત્રુ
શ્રમણ અને શ્રાવક Ha | હાથ અને પગ
| સ્વજન અને જ્ઞાન પ | પૈસા અને કીર્તિ (6) નિમ્નોક્ત વાર્તા વાંચી સંસ્કૃતમાં આપેલ પ્રશ્નોના સંસ્કૃતમાં
જવાબ આપો:____ अस्ति वृक्ष-पत्र-पुष्प-फल-पक्षिभिर्युक्तं नाम्ना ब्रह्मेति
वनम् । तत्र कर्पूरतिलको नाम हस्ती । तं दृष्ट्वा सर्वे જ સરલ સંસ્કૃત-૧ અજરર૦)
પાઠ-૭ આજ
૭
દ

Page #235

शृगालाश्चिन्तयन्ति स्म ।
यद्ययं केनाऽप्युपायेन म्रियेत तदास्माकमेतस्य देहेन प्रभृतं भोजनं भवेत् । तत्र शृगालेन कथितम् - 'मया मतेः प्रभावादस्य मरणं साधयितव्यम्' ।
अनन्तरं स वञ्चकः कर्पूरतिलकस्य निकषा गत्वा प्रणम्यावदद् ‘भगवन् ! कृपया मां पश्यतु ।' कर्पूरतिलकोऽवदत् ‘कस्त्वं ? कुतः आगत: ?”
सोऽप्यवदत् 'शृगालोऽहम् । सर्वैः पशुभिर्मिलित्वा भवतो निकषा भवन्तमाह्वातुं प्रेषितोऽहम् । यतः राज्ञा विना न स्थीयते वने, ततश्व वनस्य राज्ये गुणैर्युक्तं भवन्तमभिषेक्तुं त इच्छन्ति । अञ्जसाऽऽगच्छतु भवान्' - इत्युक्त्वा स शृगाल उत्थाय चलितः ।
8.
तत: राज्यस्य लोभेनाकृष्टो हस्ती शृगालस्य पश्चात् [पाछ्ण-पाछ्ज्] धावन् पङ्के पतितः । ततस्तेन हस्तिनोदितम् 'मित्र ! शृगाल ! किमधुना कर्तव्यम् ? पङ्के पतितोऽहं म्रियेय ?” शृगालेन हसित्वादितम् 'मम वचसि कृतस्य विश्वासस्य फलमनुभूयतां, किङ्कुर्वेऽहम् ?” इति ।
* प्रश्नो:
1.
वनस्य नाम किमासीत् ?
2.
'वृक्ष - पत्र - पुष्प - फल - पक्षिभिः' इत्यस्य विग्रहः कस्स्यात् ? हस्तिनो नाम किमासीत् ?
3.
4.
शृगाला: किं चिन्तयन्त आसन् ?
5.
शृगालेन केनोपायेन हस्तिनो मरणं साधितम् ? हस्तिनो निकषा गतेन शृगालेन किमुदितम् ? 7. प्रणम्येति रूपं कस्य कृदन्तस्याऽस्ति ?
6.
संबोधनविभक्तिरत्र किमस्ति ? कियत्य: (32सी) ? अनया वार्तया का उपदेशौ लब्धव्यौ ?
9.
★
प्रेषितः = भोलायेलो.
है है सरत संस्कृतम्-१ है है है २२१.४.४.४.४.४.४.है 415-२७.है.है

Page #236

પાઠ - ૨૮
24124 - [Part-II]
26. ગતિ
4. દ્વિગુP
* તત્પરુષ સમાસ : આ પાઠમાં આપણે સમાસનું મહત્ત્વપૂર્ણ અંગ તપુરુષ સમાસ જોઈશું. આ સમાસનો પ્રચુર ઉપયોગ આવશે:1. વિભક્તિ
1. ઉપપદ તપુરુષ *
તપુરુષ 2. ન!
દિ તત્પરમાં તપુરુષ
સમાસ,
"તત્પરુષ 3. કર્મધારય તપુરુષ
5. પાદિ
તપુરુષ તપુરુષ * તપુરુષ સમાસના કેટલાક સામાન્ય નિયમો :૧) આ સમાસ ઉત્તરપદ પ્રધાન છે.
ઉત્તરપદના લિંગ પ્રમાણે સમાસના રૂપ ચાલે. ૩) વિગ્રહ કરતી વખતે ઉત્તરપદને પ્રથમા વિભક્તિ લાગે. ૪) ઉત્તરપદ સ્ત્રી હોય અને એને સ્ત્રીલિંગ બનાવવા માટે માં, , લાગેલા
હોય તો તે હૃસ્વ થાય છે. મ નું થાય. દા.ત. (૧) પ્રાતઃ નીવિજન્ = પ્રાપ્તિની વિશ:
અર્થ - આજીવિકાને પામેલો. (૨) ગતિમત: માલામ્ = પ્રતિમાનઃ
અર્થ :- માળાને ઓળંગી ગયેલો (૩) પવૂ વિ: = ખ્ય :
અર્થ :- પાંચ ગાયો જ સરલ સંસ્કૃત-૧ અાજરોજ
પાઠ-૨૮૪૪
૨)

Page #237

ત્યાગપત્વમીઃ આ જગ્યાએ અંતે ' ન હોવાથી હ્રસ્વ ન થાય. જે શબ્દમાં સ્ત્રી. પ્રત્યયના ર્ફે કે ૐ ન હોય તે હ્રસ્વ ન થાય.
દા.ત. સુજ્જુ ધીઃ = સુધીઃ અર્થ :- સારી બુદ્ધિ
‘આ’ નો ઞ તો થાય જ. દા.ત. અતિમાન: ૧. વિભક્તિ તત્પુરુષ
લક્ષણ :– પ્રથમા વિભક્તિ સિવાયની છ વિભક્તિથી વિગ્રહ પામનારા તત્પુરુષ સમાસ એ વિભક્તિતત્પુરુષ સમાસ.
1. દ્વિતીયા વિ.
તત્પુરુષ
2. તૃતીયા વિ.તત્પુરુષ
૩. ચતુર્થી વિ. તત્પુરુષ
વિભક્તિ
તત્પુરુષ
6. સપ્તમી વિ.
તત્પુરુષ
5. ષષ્ઠી વિ.
તત્પુરુષ
=
4. પંચમી વિ.
તત્પુરુષ
*(1) દ્વિતીયાવિભક્તિ તત્પુરુષ સમાસ :–
(A) દ્વિતીયા વિભક્તિવાળા નામનો તિ, અતીત, પતિત, ત, પ્રાપ્ત, આપન્ન, ગમી તથા બુમુક્ષુ વગેરે ઈચ્છાદર્શક નામ આદિ શબ્દોની સાથે થાય છે.
દા.ત. (૧) બિન શ્રિતઃ - બિનશ્રિતઃ અર્થ :- ભગવાનને આશ્રયીને રહેલ.
=
=
(૨) દુ:વમ્ અતીત: - ૩:વાતીતઃ (૩) સુષમ્ આપન્નઃ = સુવાપન્નઃ (૪) નૈ પતિતઃ - ગપતિતઃ (૫) ગ્રામજ્ઞત: (૬) મોક્ષ પ્રાપ્ત: = મોક્ષપ્રાપ્ત:
=
ग्रामगतः
* અહીં આપેલા નિયમોમાંથી વિદ્યાર્થીની શક્તિ-સંયોગ જોઈ યથાયોગ્ય નિયમો જ અધ્યાપકે
કરાવવા.
૪ સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨.૯૪૯૨૩ XXXNET.૪ પાઠ-૨૮ ૪૪
અર્થ :– દુઃખને ઓળંગી ગયેલ અર્થ :સુખને પામેલ.
અર્થ :- ખાડામાં પડેલ. અર્થ ઃ- ગામમાં ગયેલ
અર્થ :- મોક્ષને પામેલ

Page #238

(૭) નિવૃત્તિ નથી - નિવૃતિની અર્થ :- મોક્ષમાં જનાર (૮) મન વુમુક્ષુ = નવુમુક્ષુ: અર્થ - આહારને વાપરવાની ઈચ્છાવાળો
પ્રાપ્ત, બાપુન શબ્દ પહેલાં પણ મૂકી શકાય. દા.ત. પ્રતિ કવિ = પ્રાપ્તિની વિશ:, નીવિજાપ્રાપ્ત:
आपन्नो जीविका = आपन्नजीविकः, जीविकापन्नः (B) કોઈપણ કાર્ય અથવા સ્થિતિની સાથે પૂર્વપદમાં દ્વિતીયાન્ત કાલવાચી શબ્દ
આવે ત્યારે થાય. દા.ત. (૧) સંવત્સર (વાવ) વીસ: = સંવત્સરી:
અર્થ :- એક વર્ષ સુધીનો વસવાટ (૨) મુહૂર્વ સુર્યમ્ = મુહૂર્તસુવમ્ અર્થ:- મુહૂર્ત સુધીનું સુખ (૩) ક્ષણ સુવમ્ = ક્ષણસુરમ્ અર્થ – એક ક્ષણ માટેનું સુખ (C) અલુક સમાસ :
વિભક્તિના લોપ થયા વિના થતો સમાસ = અલુક સમાસ
દા.ત. પાર આત: = પરત: અર્થ :- પાર પામેલ. (D) નિત્ય સમાસ :- દ્વીફૂઢ: (મૂર્ખ) આવા સમાસનો વિગ્રહ ન થાય.
જો કરીએ તો અર્થ બદલાઈ જાય. દા.ત. રવદ્વમાફૂઢ: = [પલંગ ઉપર ચઢેલો]
(2) તૃતીયા વિભક્તિ તપુરુષ સમાસ [A] તૃતીયાન્ત શબ્દનો પૂર્વ, સક્શ, સમ, ન વાચી તથા નહિ, નિપુણ,
મિશ્ર, કૂક્ષ્મ વગેરે શબ્દો સાથે થાય. દા.ત. (૧) માર્સન પૂર્વ = માસપૂર્વ અર્થ :- મહીના પહેલા (૨) માત્ર સશ: =માતૃસશ: અર્થ :- માની સમાન. (૩) સ્વઋા સમ: = સ્વરૂસ: અર્થ :- બહેનની સમાન. (૪) માર્સન : = માનઃ અર્થ :- મહીનો ઓછો (૫) વીવા નંદ: = વાક્યૂ: અર્થ :- વાણીથી ઝઘડો. (૬) વાવ નિપુણ: = વાનિપુ: અર્થ - વાણીથી હોંશિયાર (૭) શૐરય મિશ્ર: = શર્જરામિશ્ર: અર્થ :- સાકરથી મિશ્ર (૮) ધાર સ્ન: = ધારાસ્નફ્ટ: અર્થ:- ધારથી તીક્ષ્ણ, સૂક્ષ્મ. [B] પૂર્વપદ કારણ હોય અને ઉત્તરપદ કાર્ય હોય ત્યારે પણ તૃતીયા વિભક્તિ
તત્પરુષ સમાસ થાય. દા.ત. (૧) વગેખ ત્રણ: - વઝવ્ર: અર્થ :- વજથી ઘવાયેલું જજ સરલ સંસ્કૃતમુ-૧ અજીજી-રર૪) ઝ પાઠ-૨૮ જ

Page #239

[C] પૂર્વપદ કર્તા અથવા સાધન હોય અને ઉત્તરપદ ધાતુસાધિત શબ્દ હોય
ત્યારે પણ તૃતીયા વિભક્તિ તપુરુષ સમાસ થાય. દા.ત. (૧) નિનેન રક્ષિત = બિનરક્ષિત: અર્થ - ભગવાન દ્વારા રક્ષાયેલ.
(૨) રામેળ હત: = રમત: અર્થ :- રામ દ્વારા હણાયેલ. [D] “અર્થ' શબ્દનો અર્થ જ્યારે ધન થતો હોય ત્યારે તૃતીયાન્તનો અર્થ શબ્દ
સાથે તૃતીયા વિભક્તિ તપુરુષ સમાસ થાય. દા.ત.
(૧) ધાન્યન અર્થ = ધાન્યર્થ અર્થ :- અનાજ દ્વારા આવેલા પૈસા. [E] પૂર્વપદ અને ઉત્તરપદ ખાવાની વસ્તુ હોય તથા પૂર્વપદ એ ઉત્તરપદમાં
મિશ્રિત કરી ખાવાની વસ્તુ બનતી હોય ત્યારે તૃતીયાવિભક્તિ તપુરુષસમાસ
થાય. દા.ત. ડેન (સદ) ધાના: = "ગુડધાના: અર્થ:- ગોળની સાથે ધાણા =
ગોળધાણા. આત્મન્ શબ્દનો સંખ્યાપૂરક શબ્દ સાથે તૃતીયા વિભક્તિ સમાસ થાય. દા.ત. આત્મના પંખ્યH: = માત્મપષ્નમ:
અર્થ :- પોતે જેમાં પાંચમો છે તેવું ૨M (સદ) નઃ = દુષ્યોનઃ અર્થ:- દહીંભાત/દહીં સાથે ભાત
તૃતીયા વિભક્તિ અલુફ સમાસઃ(A) બોનસ્ - અચ્છસ્ – સન્ – અમર્ – તમન્ આ બધાં શબ્દોની
સાથે તૃતીયા વિભક્તિ અલુફ સમાસ થાય છે. દા.ત. (૧) ઓગસા ઋતમ્ = મોગસાઋતમ અર્થ :- પ્રભાવથી કરાયેલ. (૨) અન્નસા ઋતમ્ = અબ્બાસાહૃતમ્ અર્થ :- ઝડપથી કરાયેલ. (૩) સદક્ષા ઋતમ્ = સ હૃતમ્ અર્થ :- એકાએક કરાયેલ. (૪) અલ્પ ઋતમ્ = ક્લસબ્રુિતમ્ અર્થ :- પાણી દ્વારા કરાયેલ. (૫) તમ ઋતમ્ = તમસાગ્રુતમ્ અર્થ :- અંધકાર દ્વારા કરાયેલ. (E) तपसा कृतम् = तपसाकृतम् અર્થ :- તપશ્ચર્યા દ્વારા કરાયેલ.
નનુષ પછી મમ્ શબ્દનો તૃતીયા અલુફ સમાસ થાય. દા.ત. કનુષ -N: = નનુષા: અર્થ :- જન્માંધ કોઈનું નામ બનતા હોય ત્યારે મનસા'તા અને મનસીજ્ઞાથી આ બે અલુફ સમાસ થાય. પણ, કોઈનું નામ ન હોય તો મનો ગુપ્તા અને મનોજ્ઞાથી આવો જ સમાસ થાય. (૧) મનસાગુપ્તા = મનથી નિયંત્રિત, મનોગુપ્તિથી ગુપ્ત
(૨) મનસીજ્ઞાથી = મનથી જાણનાર. જ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ અજરપ)
પાઠ-૨૮૪૪

Page #240

(3) ચતુર્થી વિભક્તિ તત્પરષ સમાસ (A) ઉત્તરપદમાંથી પૂર્વપદની વસ્તુ બનવાની હોય તો ચતુર્થી વિભક્તિ તપુરુષ
સમાસ થાય. દા.ત. સોનામાંથી કુંડલ બને.
કુણ્ડતા દિરથમૂ-કૃષ્ણદિરથમ્ અર્થ :- કુંડલ માટેનું સોનું. (B) વતિ, તિ, સુવું, ક્ષિત વગેરે શબ્દની સાથે ચતુર્મન્ત નામનો સમાસ
થાય. દા.ત. (૧) ડેપ્યો વતિઃ વેવતિઃ અર્થ - દેવો માટે ભોગ.
શિષ્યાય હિતમ્ = શિષ્યદિતમ્ અર્થ:- શિષ્યનું હિત. (૩) વીનાય સુરમ્ = વીનસુરમ્ અર્થ :- બાળક માટેનું સુખ. (૪) પવિત્રતા રક્ષિત: = પવિત્રતારક્ષિત: અર્થ - પવિત્રતા માટે રક્ષાયેલ. (C) અર્થ = માટે જ્યાં થતું હોય ત્યાં અર્થ શબ્દનો ચતુર્થ્યન્ત પદ સાથે ચતુર્થી
વિભક્તિ તપુરુષ સમાસ થાય. આ સમાસ જેનું વિશેષણ બનતો હોય તેના
લિંગને અને વચનને અનુસાર વિગ્રહમાં રૂદ્રમ્ નું રૂપ મૂકાય છે. દા.ત. (૧) નિનાય કયે રૂ!: = કિનાર્થ: રૂ!: અર્થ :- ભગવાન માટેની
. શેરડી. (૨) નિનીય રૂ માન્ત = નિનાળું માને અર્થ - ભગવાન માટેની બે
માળા. (૩) નિનીય રૂમાનિ પુષ્કાળ = વિનાનિ પુષ્કાળ અર્થ - ભગવાન
માટેના ફૂલો. (D) ચતુર્થી વિભક્તિ અલુક સમાસ:(૧) પરસ્વૈપમ્ (૨) કાત્મનેપમ્ (૩) પરનૈમીષા (૪) કાત્મને નાણા
(4) પંચમી વિભક્તિ તપુરુષ સમાસ (A) મા, મીત, મતિ વગેરે ભયવાચક શબ્દો તથા અતિ, બપોઢ, મન,
મુવત્ત, પતિત, અત્રિદ્ધવગેરે શબ્દો સાથે પંચમ્યર્થ નામનો પંચમી વિભક્તિ
તત્પરુષ સમાસ થાય. દા.ત. (૧) વ્યાધ્રા ભયમ્ = વ્યાધ્રમયમ્ અર્થ :- વાઘથી ભય. (૨) પાપાત્ બત: = પામીત: અર્થ - પાપથી ડરેલો. (૩) પાપાત્ મતિઃ = પાપમીતિઃ અર્થ - પાપથી ડર. (૪) ટુકીર્ પેતર = કુકવાવેત: અર્થ :- દુઃખ રહિત (૫) સુવાક્ બપોઢ = કુપોઢ: અર્થ - દુઃખ રહિત છે. સરલ સંસ્કૃતભ-૧ કલર)
પાઠ-૨૮ જજ

Page #241

(૬) પરાત્પ ન્ન = મન: અર્થ :- ઘડાથી જુદો (૭) રુખ્ય મુત્ત: = »ર્મમુક્તઃ અર્થ - કર્મોથી છૂટી ગયેલ. (૮) પુર્ણાહૂ પતિત = પુસ્તપતિતઃ અર્થ :- પુસ્તક ઉપરથી પડેલ. (૯) વષાર્ પત્રd: = તોષાપત્રસ્ત: અર્થ :- દુર્ગુણોથી ત્રાસેલ. (B) પંચમી વિભક્તિ અલુફ સમાસ :> પૂર્વપદમાં તો, અન્ય, અનિત, ટૂર તથા તેવા અર્થવાળા શબ્દો અને
છૂછું વગેરે શબ્દો હોય તો અલુફ સમાસ થાય. દા.ત. (૧) સ્તોછાત્ મુક્તક = સ્તોન્મત્ત: અર્થ :- થોડા માટે બચી ગયો. (૨) અન્યા મુક્ત: = અત્પા—સ્ત: અર્થ - થોડા માટે બચી ગયેલો. (૩) શક્તિઋત્ કાત: = ત્તિભ્રાતઃઅર્થ - પાસેથી આવેલ. (૪) दूराद् आगतः = दूरादागतः અર્થ - દૂરથી આવેલ. (૫) છઠ્ઠીર્માત: = છઠ્ઠીવાત: અર્થ :- કઠીનાઈથી આવેલ.
(5) ષષ્ઠી વિભક્તિ તપુરુષ સમાસ (A) ષષ્ઠી અન્તવાળા નામનો બીજા શબ્દ સાથે આ ષષ્ઠી વિભક્તિ તપુરુષ સમાસ
થાય છે. દા.ત. રાજ્ઞ: પુ!: = રાનપુરુષ: અર્થ :- રાજાનો માણસ.
પ્રતિમાસ્ય સમય: = પ્રતિમ સમય: અર્થ :- પ્રતિક્રમણનો સમય. (B) અપવાદ :- કર્તા અર્થમાં તૂ અને અરુ પ્રત્યય લાગેલા ધાતુસાધિત નામ
સાથે ન થાય. દા.ત. (૧) ઘટસ્થ ઋર્તા = પટછતf આમ ન થાય. પણ,
પૂજ્ઞ, અધ્યાપ% વગેરે અમુક શબ્દો સાથે સમાસ થાય છે. દા.ત. (૧) નિન) પૂજ્ઞ: = જિનપૂજ્ઞ: અર્થ -ભગવાનની પૂજા કરનાર. (२) संस्कृतस्य अध्यापकः = संस्कृताध्यापकः
અર્થ :- સંસ્કૃત ભણાવનાર. (C) દ્વિતીય, તૃતીય, વતુર્થ વગેરે શબ્દો જ્યારે સમૂહના એક ભાગને સૂચવે
ત્યારે ષષ્ઠી વિભક્તિ તપુરુષ સમાસ થાય. દા.ત. (૧) ક્રિતીય મોરચે દ્વિતીયમો / મવદ્વિતીયમ્ લાડવાનો બીજો ભાગ. પણ, જો દ્વિતીય શબ્દ બીજો ભાગ ન સૂચવે પણ બીજીવાર સૂચવે તો સમાસ ન થાય. મઠ્ઠી તિય = બીજી વારનો લાડવો તો અહીં સમાસ ન થાય. સરલ સંસ્કૃત-૧ અજર અજાજી પાઠ-૨૮ જજ

Page #242

(D) પૂર્વ, અપર, અધર, સત્તર અને અર્ધ (અર્ધ શબ્દ નપુ.માં હોય તો જ)
ની સાથે એક જ અવયવીસૂચક શબ્દનો ષષ્ઠીતપુરુષ સમાસ થાય. દા.ત. (૧) છાયસ્થ પૂર્વ૬ = પૂર્વજય: અર્થ:-શરીરનો ઉપરનો ભાગ.
(આ સમાસમાં પૂર્વ વગેરે શબ્દ સમાસમાં પૂર્વપદમાં આવે.) (૨) ચોધી અર્થ = અર્ધચમ્ અર્થ - વડનો અડધો ભાગ. પણ, જો ય વગેરે શબ્દ બહુવચનમાં હોય તો તેની સાથે પૂર્વ વગેરેનો આ સમાસ ન થાય. દા.ત. છ ત્રાણામ્ પૂર્વમ્ અહીં સમાસ ન થાય. કારણ કે પૂર્વ શબ્દ વિદ્યાર્થીઓના અવયવને સૂચવતો નથી. તથા અર્ધ શબ્દ જો પુલિંગમાં આવે તો અર્ધ શબ્દ પાછળ મૂકાય.
દા.ત. (૧) ગ્રામસ્થ અર્ધ = પ્રાર્ધ થાય. પણ અર્ધગ્રામ: ન થાય. (E) દિવસ વગેરેનો ભાગ દર્શાવતા શબ્દો સાથે પણ આ સમાસ થાય. દા.ત. (૧) નિશાય: મધ્યમ્ = મધ્યેનિશ અર્થ - મધ્યરાત્રિ
(૨) ગઢઃ પૂર્વ = પૂર્વાણમ્ અર્થ - દિવસનો પૂર્વ ભાગ, સવાર. ઘટના બન્યા પછી વીતેલા સમયસૂચક શબ્દનો ઘટના સૂચક શબ્દ સાથે ષષ્ઠી વિભક્તિ તપુરુષ સમાસ થાય. દા.ત. (૧) સંવત્સર રક્ષિત = સંવત્સરીક્ષિત: અર્થ:- દીક્ષા લીધે એક વર્ષ થવું. (૨) માસ: ગાતીયા: = માસણાતા અર્થ :- જન્મે એક મહિનો થયો
છે જેને (G) ષષ્ઠી વિભક્તિ અલુક સમાસ :
નિંદા અર્થમાં - વૌરવમ્, વેવાનપ્રિયઃ (મૂર્ખ) સગપણ ધરાવતા શબ્દોમાં પિતૃ:પુત્ર = પિતાનો પુત્ર. અપવાદઃ-માતુ: સ્વસT = માતુ:qસા / માતુ:સ્વસT / માતૃથ્વી અર્થ - માતાની બહેન.
(૨) વસુઃ પતિઃ = વિકૃતિ /વસુતિઃ અર્થ-બહેનનો પતિ ન દ્રષ્ટાંતો :- (૧) વીવોયુક્તિઃ = વાણીનો ઉપાય
(ર) વિસ્પતિ = સૂર્ય, દિવસનો માલિક (૩) શિવાડું: = આકાશમાં દંડાકારે તારાનો દેખાવ (૪) બૃહસ્પતિ = સુરગુરુ
(૫) પશ્યતો: = સોની અથવા દેખતા જ ચોરી કરનાર જ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ (૮) આજ પાઠ-૨૮ જજ
1
A

Page #243

૬. સપ્તમી વિભક્તિ તપુરુષ સમાસ [A] પટું, પબ્લિત, ચુત, પ્રવીણ, સિદ્ધ આદિ શબ્દોનો પૂર્વપદના
સપ્તમ્યન્ત શબ્દ સાથે સપ્તમી વિભક્તિ તપુરુષ સમાસ થાય છે. દા.ત. (૧) સને પટુઃ = યમપટુઃ અર્થ :- સંયમમાં હોંશિયાર (૨) રાત્રે પંડિતઃ = શાસ્ત્રપણ્ડિત: અર્થ :- શાસ્ત્રમાં પંડિત (૩) ધર્મે શતઃ = ધર્મશત: અર્થ :- ધર્મમાં કુશલ (૪) +ાર્થે પ્રવીણ = $ાર્યપ્રવીણઃ અર્થ - કામમાં હોંશિયાર (૫) વિદ્યાર્થી સિદ્ધ = વિદ્યાસિદ્ધ અર્થ:- વિદ્યા જેને સિદ્ધ ોય તે મિત્રો ! અહીં નિયમો ઘણાં છે માટે કેટલાંક દ્રષ્ટાંતો તમને આપી દઈએ છીએ જેથી વાંચનમાં તકલીફ ન પડે. વિશેષ જિજ્ઞાસુએ વ્યાકરણાદિનો અભ્યાસ કરવો. પૂર્વાદને ઋતમ્ = પૂર્વાર્ધબ્રુતમ્ અર્થ :- સવારે કરેલું पुरुषेषु उत्तमः = पुरुषोत्तमः અર્થ :- પુરુષોમાં ઉત્તમ તીર્થ ગ્રા: = તીર્થઃ અર્થ:- તીર્થમાં કાગડા જેવો, અતિલોભી. ફૂપે મહૂ: રૂવ = કૂપમંડૂછ: અર્થ :- કૂવાના દેડકા જેવો-ટૂંકી
દૃષ્ટિવાળો - સમરીને સિંદ = સ{/સિંહ અર્થ - રણમોરચામાં સિંહ [B] સપ્તમી વિભક્તિ અલક સમાસ :1. કેટલાંક દ્રષ્ટાંતો :- નિંદા અર્થમાં - (૧) દેશૂર: = ઘરમાં શૂરવીર (૨) પાત્રસુરત: = ખાવામાં કુશળ (૩) ઝેશૂર: = વાતો કરવામાં શૂરવીર (૪) હેનર્દી = ઘરમાં વાચાળ.
અન્ય અલુફ સમાસો :(૧) ધષ્ઠિર: = યુદ્ધમાં સ્થિર
ડેol: = ગળામાં ઝેર હોય જેને, શંકર (૩) ૩૨સિત્તરમી: = છાતી ઉપરના વાળ (૪) પરુદ: = કાદવમાં ઉગનાર કમળ (૫) તખ્તરમ: = હાથી
ન : = કાનમાં જપનાર, ચાડીયો, ચુગલીખોર (૭) વર: = આકાશમાં ચાલનાર-પંખી, વિદ્યાધર (૮) નેશ: = પાણીમાં સૂનાર, માછલી. જજ સરલ સંસ્કૃતભ-૧
. પાઠ-૨૮૪૪
2.

Page #244

(૯) પ્રવૃષિન: = ચોમાસામાં ઉત્પન્ન થનાર દેડકો. (૧૦) શનિઃ = શરદઋતુમાં ઉત્પન્ન થનાર (૧૧) છત્તે : = કાળમાં યોગ્ય સમયે ઉત્પન્ન થનાર (૧૨) વિવિગ: = દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થનાર 3. વૈકલ્પિક અલુક સમાસ :(૧) વર્ષગઃ / વર્ષનઃ = એક વર્ષમાં ઉત્પન્ન થનાર (૨) રવેશ: / રશિય: = આકાશમાં સૂનાર (૩) ગામેવાસ: / ગ્રામવાસ: = ગામડામાં વસવાટ (૪) પૂણેજા / પૂર્વાણા : = સવારમાં યોગ્ય સમય
આ પ્રમાણે બીજા પણ અલુફ સમાસો સંભવી શકે છે. તે-તે તમારે સમજી લેવા. ટૂંકમાં, વિગ્રહમાં બીજી-ત્રીજી વગેરે જે વિભક્તિ હોય તેનો સમાસ કરતાં ક્રમે
કરીને બીજી વિભક્તિ તપુરુષ સમાસ.... વગેરે થાય. * * * વિભક્તિ તપુરુષ સમાસ સંપૂર્ણ * * *
૨. નન્ત પુરુષ > પૂર્વપદમાં નમ્ નો ઉત્તરપદમાં બીજા શબ્દ સાથે નગ્ન તપુરુષ સમાસ થાય
છે. નગ્ન = ન સમજવો. આ સમાસમાં... [A] ઉત્તરપદ જો વ્યંજનથી શરૂ થતું હોય તો ન ના સ્થાને ઉમેરવો અને
સ્વરથી શરૂ થતું હોય તો ૧ ના સ્થાને મન મૂકવો. દા.ત. (૧) ન હોયઃ = અયોગ્ય: અર્થ - અયોગ્ય, યોગ્ય નહીં.
(૨) ન કશનમ્ = અનશનમ્ અર્થ :- ન ખાવું, અનશન.
(૩) વાવ = અનાવર: અર્થ - અનાદર, આદર ન હોવો તે [B] કેટલાંકમાં ન જ રહે. જેમકે
(૧) નમ્રાટ્ = વાદળ (૨) નપાત્ = રક્ષા કરનાર (૩) નામ્ = સ્વર્ગ ( = સુખ ન $ = % દુઃખ, ન મ યત્ર - નામ્ = સ્વર્ગ, જ્યાં દુઃખ નથી તે) (૪) નાસત્ય = સાચું (ન સત્યમ્ =ના સત્યમ્ = સાચું) (૫) નp: નોળિયો જ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ર૩૦ આજ પાઠ-૨૮

Page #245

]
૦
0
=
| ટ
[C] કેટલાંકમાં વિકલ્પ ન રહે.
ના: અથવા અ = પર્વત કે વૃક્ષ. [D] અનિયમિત નન્ તપુરુષ સમાસ – (૧) પન્થ = અભ્યાસ, પથમ્ = ઉન્માર્ગ ન પુમાન સ્ત્રી = નપુસક = નપુંસક, ન પુરુષ ન સ્ત્રી.
Rો જરાય (1) ખૂટતી વિગતો પૂરો. નિં.1 વિગ્રહ
સમાસ | અર્થ | કયો સમાસ ? ન અર્થ न औषधिः न उद्यानम्
न उचितम् પ | ને વિનાશઃ (2) ખૂટતી વિગતો પૂરો:નં. સમાસ | | વિગ્રહ | અર્થ | કયો સમાસ?
યૌવનપ્રાતઃ ૨ | મૂપિતિતઃ ૩ |લિતઃ
| राक्षसाऽपत्रस्तः
| महावीरभक्तः (3) ખૂટતી વિગતો પૂરો :નં. વિરહ
| કયો સમાસ ? ૧ સેવા સુત્ર: | गुरोः भयम् | अन्तिकाद् आगतः | जिनाय इदं
धेनवे रक्षितम् જ સરલ સંસ્કૃતમ-૧
પાઠ-૨૮૪
2 |
જ
સમાસ
છે
જ

Page #246

પાઠ - ર૯
24181 - [ Part - III ]
૩. કર્મધારય તપુરુષ લક્ષણ - વિશેષણવાચી અને વિશેષ્યવાચી શબ્દો વચ્ચે પ્રથમ વિભક્તિમાં થતો સમાસ = કર્મધારય સમાસ. દા.ત. (૧) ૩ત્તમ: નન: = ઉત્તમગન: અર્થ:- સારો માણસ (૨) વન્દ્રઃ રૂવ : = વન્દ્રો શ્વ7: અર્થ :- ચન્દ્ર જેવો ઉજજવલ કર્મધારય શબ્દનો અર્થ :કર્મ = ક્રિયા અને ધારય = આધાર. ક્રિયાનો આધાર કેવલ ઉત્તરપદ ન હોય પણ આખો સમાસ હોય તે કર્મધારય. દા.ત. $MIઈ નચ્છતિ = કાળો સાપ જાય છે. અહીં ગમનક્રિયાનો આધાર એકલો સાપ નથી, પણ કાળો સાપ છે. 1. ઉપમાન
9. મધ્યમપદ પૂર્વપદ
લોપી D. ઉપમાન ઉત્તરપદ કર્મધારય
8. મયૂર સમાસ
બંસકાદિ 3 વિશેષણ,
7. સુપૂર્વ 4. વિશેષણઉભય /
પદ પદ
5. વિશેષણઉત્તર પદ
પૂર્વપદ
6. કુપૂર્વ
પદ
*
જે વસ્તુ સરખાવાય તે ઉપમેય. જેની સાથે સરખાવાય તે ઉપમાન અને બંનેમાં જે સરખાપણું તે સાધારણ ધર્મ. દા.ત. ચન્દ્ર જેવું ઉજજવલ મોટું. ચન્દ્ર એ ઉપમાન, મુખ એ ઉપમેય અને સરલ સંસ્કૃતન૧ જાજર૩ર) જજજ પાઠ-૨૯ જ

Page #247

ઉજજવળતા એ સાધારણ ધર્મ.
(1) ઉપમાન પૂર્વપદ કર્મધારય તત્પુરુષ સમાસ :
પૂર્વપદમાં ઉપમાનનો ઉત્તરપદમાં સાધારણ ધર્મ દર્શક પદ સાથે આ સમાસ
થાય છે.
દા.ત. ધન: ફ્ળ શ્યામ:
ઘનશ્યામઃ અર્થ:-વાદળ જેવા કાળા, કૃષ્ણ. (૨) વિદ્યુત્ (ઉપમાન) વ ચપત: (સાધારણ ધર્મ)
विद्युच्चपलः
વિજળી જેવો ચપળ.
(2) ઉપમાન ઉત્તરપદ કર્મધારય તત્પુરુષ સમાસ :
પૂર્વપદમાં ઉપમેય હોય અને ઉત્તરપદમાં ઉપમાન હોય અને સાધા૨ણ ધર્મનો ઉલ્લેખ ન હોય તો આ સમાસ થાય.
દા.ત. પુરુષવ્યાઘ્રઃ = પુરુષ (ઉપમેય), વ્યાઘ્ર (ઉપમાન) આ સમાસના બે રીતે વિગ્રહ થાય ઃ
=
=
(૧) પુરુષ: વ્યાઘ્ર: વ = પુરુષ વાઘ જેવો છે.
આ વિગ્રહ કરો તો સમાસ ઉપમા અલંકાર કહેવાય. અને
ઈત્યાદિ સમાસ સમજી લેવા.
=
(૨) પુરુષ: વ વ્યાઘ્રઃ = પુરુષ જ વાઘ છે. તો રૂપક અલંકાર કહેવાય. આ રીતે (૧) મુત્તું ચન્દ્રઃ વ = મોઢું ચન્દ્ર જેવું = મુલવન્દ્રઃ
=
(૨) મુહૂં વ ચન્દ્રઃ = મોઢું જ ચન્દ્ર = મુલવન્દ્રઃ
Note :- પહેલા બે સમાસમાં વિશેષતા
પહેલા સમાસમાં સાધારણ ધર્મનો ખાસ ઉલ્લેખ છે. બીજામાં ઉલ્લેખ નથી. જો સાધારણ ધર્મનો ઉલ્લેખ હોય તો તેની સાથે પ્રથમ સમાસ જ થાય દા.ત. ઘન: ફ્ળ શ્યામ: ભૃષ્ણ: અહીં ઘનશ્યામ: ભૃષ્ણઃ એમ થાય પરન્તુ ભૃષ્ણધનઃ એમ બીજો સમાસ ન થાય.
(3) વિશેષણ પૂર્વપદ કર્મધા૨ય તત્પુરુષ સમાસ :
વિશેષણ પૂર્વપદનો ઉત્તરપદમાં વિશેષ્ય સાથે આ સમાસ થાય. દા.ત. નીલં ચ તદ્ ઉત્પલ == નીતોત્વતમ્ । અર્થ :– લીલું કમળ महती च सा सती च = महासती ।
ગમ્ભીરખ્વાસૌ નાશ્વ - ગમ્ભીરનાવઃ અર્થ ઃ- ગંભીર અવાજ
ત્રણેય લિંગમાં તદ્ ના રૂપોથી વિગ્રહ થાય છે. માત્ર પું. એકવચનમાં અૌ થી વિગ્રહ થાય છે.
દા.ત. ભાવ તે અમરાવ-મામા: । અર્થ :- ભક્ત દેવો જી.જી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨.૪૪૯૩૩)જી
TEST પાઠ-૨૯ ૪૨

Page #248

(4) વિશેષણ ઉભયપદ કર્મધારય તત્પરુષ સમાસ :A. બન્ને પદ વિશેષણ હોય ત્યારે થાય.
દા.ત. શીત વ ત ૩ur 4 = શીતોષ્ઠમ્ | અર્થ - કંઈક ઠંડુ, કંઈક ગરમ. એક જ વ્યક્તિએ કરેલ બે કાર્ય બતાવનાર વિશેષણરૂપ બે કૃદન્ત હોય, તેમાંથી પ્રથમ કૃદન્ત આગળની ક્રિયા બતાવે અને દ્વિતીય કૃદન્ત તેની પાછળ થયેલી ક્રિયા બતાવે ત્યારે થાય. દા.ત.) કાવૌ સ્નાત: પાત્ અનુત્તિH: = નાતા-લિપ્તા અર્થ - પહેલાં સ્નાન કર્યુ પછી માલિશ કરી > સાવ તિમ્ પડ્યા ટ્રમ્ = વીતીમ્ | અર્થ - પહેલાં પીધું પછી ઊલટી કરી. > માલી વન્વિત: પશ્વાત્ પૂનિત: = વન્દિતપૂનિત: |
અર્થ :- પહેલાં વંદન કર્યા પછી પૂજા કરી. C. તે જ પ્રમાણે એક ભૂતકૃદન્ત અને તેના પછી તેનો જ નિષેધ બતાવનાર આ
કે મન થી શરૂ થતું ભૂતકૃદન્ત આવે ત્યારે પણ આ સમાસ થાય દા.ત. હૃતમ્ વ તત્ અછૂતમ્ ૨ = છૂતાછૂતમ્
અર્થ - કંઈક કરેલું કંઈક ન કરેલું. (5) વિશેષણ ઉત્તરપદ કર્મધારય તત્પરુષ સમાસ :A. પૂર્વપદમાં વિશેષ્ય અને ઉત્તરપદમાં વિશેષણ આવે ત્યારે આ કર્મધારય સમાસ
થાય. દા.ત. રૂમયુવતિઃ અર્થ - હાથણી, ધેનુઅર્થ:- દુધ દેતી ગાય,
નિસ્તો: અર્થ :- થોડો અગ્નિ. B. મસ્તિ, મર્જિા , પ્રા_મ, ડર, તત્તન: આ પાંચ શબ્દો
પ્રશંસા-શ્રેષ્ઠ અર્થમાં ઉત્તરપદમાં આવે અને પોતાના લિંગમાં જ રહે છે. દા.ત. શ્રીહાળેષ શ્રેષ્ઠ = ગ્રીહમિ7િ % = શ્રેષ્ઠ બ્રાહ્મણ.
નોમવર્ષા = શ્રેષ્ઠ ગાય. મોતન: = શ્રેષ્ઠ ગાય.
લાવો. = શ્રેષ્ઠ ગાય. ધર્મપ્રજાવુંમ્ - શ્રેષ્ઠ ધર્મ. C. નિદનીય વસ્તુના અથવા વ્યક્તિના કર્મધારય સમાસમાં વિશેષણ
ઉત્તરપદમાં આવે. દા.ત. તૈયારબવહૂઃિ અર્થ - વ્યાકરણશાસ્ત્રમાં ડફોળ. કેટલાંક અપવાદો :અમુક શબ્દો ઉત્તરપદના બદલે પૂર્વપદમાં પણ આવે. સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ર૩૪) આજ પાઠ-૨૯૦૪

Page #249

r
1
જ
દા.ત. (૧) કુત્સિત રાગ = હિરાના અર્થ - ખરાબ રાજા (૨) તિઃ પુનીતઃ = આઋતાન: અર્થ:- ખરાબ કુંભાર પૂજ્ય વસ્તુ પૂર્વપદમાં આવે. દા.ત. કૂપવૃન્દારશ્ન: અર્થ :- રાજાઓમાં શ્રેષ્ઠ અમુક શબ્દો ઉત્તરપદ – પૂર્વપદ બેયમાં આવતા હોય. દા.ત. (૧) નેત્રછાળ: / #ાળનેત્ર = કાણો પ ન્ન: / ઝપાવ: = ખોડો (૩) હસ્ત$s: / $હત = હાથ જેના કુંઠિત થઈ ગયા છે.
શરીર:/ શરીર: = ઉજ્જવળ શરીરવાળો (૫) શરીરવૃદ્ધ: / વૃદ્ધશરીર: = ઘરડા શરીરવાળો માત્ર પૂર્વપદમાં જ આવે :
શ્વાસ નાથબ્ધ = પદ્મનાથ = એક જ માલિક (૨) સર્વે ર તે વિનાશ્વ = સર્વનિના: = બધાં ભગવાન (૩) પુરા | ખ્ય તત્ જ્ઞાનખ્ય = પુરાણજ્ઞાનમ્ = જૂનું જ્ઞાન (૪) પ્રથમખ્ય તત્રં બ્ધ = પ્રથમ ક્રમ્ = પહેલું ઘર
વિશેષ :અપશ્વાસ અશ્વ = સ્વાર્ધ = પાછળનું અડધું, બીજું અડધું. સત, મહત, પરમ, ઉત્તમ, ઉત્કૃષ્ટ પૂજ્ય વસ્તુ કે વ્યક્તિવાચક શબ્દ હોય તો નિયમાં સત્ વગેરે શબ્દો પૂર્વપદમાં આવે. દા.ત. શ્વાસ પુરુષશ્વ = સત્વ૬ષ: = સજ્જન પુરુષ.
મહાશ્વાન પુરુષશ્વ = મહાપુ!: = મહાપુરુષ. (6) કુપૂર્વપદ કર્મધારય તપુરુષ સમાસ :1 ખરાબ અર્થમાં પણ કર્મધારય સમાસ થાય. ત્સિત ના સ્થાને પૂર્વપદમાં
આવે છે. દા.ત. રુલ્લિત: પુત્ર: = પુત્ર: અર્થ :- ખરાબ દીકરો.
કેટલાંક ધ્યાનપાત્ર સમાસો :(૧) ઋત્સિત શ્વઃ = ઋગ્વઃ = ખરાબ ઘોડો. (૨) રૂષત પન્થા: = $ાપથ = કંઈક રસ્તો છે. (3ષત્ = થોડું) (૩) રૂષન્ ગન = નિતમ્ = કંઈક પાણી છે. (૪) ઋત્વિતઃ પુરુષ: = પુરુષ: / પુરુષ = ખરાબ માણસ (૫) રૂષત્ ૩ષ્ણમ્ = વામ્ / જ્વચ્છમ્ / ઋણમ્ / કુષ્ણમ્ =
-- કંઈક ગરમ રૂષત્ શબ્દ સાથે પણ આ સમાસ થાય.દા.ત. રૂષદ્રત્તમ = કંઈક લાલ. જજ સરલ સંસ્કૃત - ૩પ)
પાઠ-૨૯૪૪

Page #250

(7) સુપૂર્વપદ કર્મધારય તપુરુષ સમાસ :
શોભન, સાધુ, સુઝુ કે સચ શબ્દથી વિગ્રહ થતો હોય, પ્રશંસા સૂચિત થતી હોય ત્યારે આ સમાસ થાય. અને ' શબ્દ પૂર્વપદમાં લાગે. દા.ત. (૧) મન: ધર્મ સુધર્મ: અર્થ - સારો ધર્મ.
(૨) સીધુ વનમ્ સુવનમ્ અર્થ - સારું વચન (8) મયૂરભંસકાદિ કર્મધારય તપુરુષ સમાસ અથવા
અનિયમિત કર્મધારય તત્પરુષ સમાસ :અનિયમિત કર્મધારય સમાસોમાં મયૂરવ્યવ' સમાસ પહેલો હોવાથી મયૂરગચ્છાવિ સમાસ આ રીતે પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. આવા સમાસોમાં વિશેષ્ય
પૂર્વપદમાં આવે ઈત્યાદિ ઘણી અનિયમિતતા છે. કેટલાંક દ્રષ્ટાંતો જોઈએ - (૧) મયૂરેશ્વાસ વ્યસ% = મયૂરવ્યસ: = ઠગારો મોર (૨) અધમ: નર: = નરાધમ: = અધમ માણસ (૩) વિશિષ્ટ તેન: = તેનો વિશેષ: = વિશેષ પ્રકારનું તેજ (૪) અન્ય નરમ્ =નારાન્તરમ્ = બીજું નગર (૫) માનિ નન્માનિ= ઝાન્તર = બીજાં જન્મો (૬) ૩ એવી = ૩ષ્પાવવમ્ = ઊંચુંનીચું
૩૦ નવખ્ય = ૩ળ્યાનીવમ્ = ઊંચુંનીચું (૮) નાતિ ગ્વિન વૂિન: જેનું કંઈ ન હોય. (૯) નાસ્તિ તો ભયમ્ સ્થ = વુિક્તમયમ્ = જેને ક્યાંયથી પણ ભય ન
હોય. (१०) अश्नीत पिबत इत्येवं सततं यत्राभिधीयते सा = अश्नीतपिबता -
જ્યાં ખાઓ-પીઓ એવું સતત કહેવામાં આવે. (૧૧) માં – અદ રૂતિ યસ્ય ક્રિયાયામથી તે સા = મિનિr /
અહપૂર્વ = પહેલાં હું – પહેલાં હું – આ પ્રમાણે જેમાં કહેવામાં આવે
(૭)
(૧૨) : વિશછી નતિ મન્યતે : = શિ:
= ક્યાં જઉ ? આ પ્રમાણે વિચારનાર, દિગૂઢ. (9) મધ્યમપદ લોપી કર્મધારય તપુરુષ સમાસ :> જેમાં પૂર્વપદ સામાસિકપદ હોય અને ઉત્તરપદ સાથે સમાસ થતી વખતે
સામાસિક પૂર્વપદના છેલ્લા પદનો લોપ થાય તે સમાસ. જજ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ જાજર૩ પાઠ-૨૯

Page #251

દા.ત. (૧) શા: પ્રિય: યસ્ય સઃ = શાપ્રિય: (બહુવ્રીહિ)
शाकप्रियः
पार्थिवः
शाकपार्थिवः
સામાસિકપદ
ઉત્તરપદ
મધ્યમપદનોલોપ
અર્થ :- શાક જેને પ્રિય હોય તેવો રાજા.
(૨) સ્તુરીપ્રધાન: પૃ: = સ્તુરીį: = કસ્તુરી જેમાં મુખ્ય છે તેવું હરણ. (૩) મેમુનામા પર્વતઃ = મેરુપર્વતઃ = મેરુ નામનો પર્વત.
(૪) હિમાલયનામા પર્વતઃ = હિમાલયપર્વતઃ = હિમાલય નામનો પર્વત. (૫) પપૂરો વૃક્ષ: = ત્પવૃક્ષઃ = ઈચ્છા પૂરના વૃક્ષ *** કર્મધારય તત્પુરુષ સમાસ સંપૂર્ણ
૪. દ્વિગુ તત્પુરુષ સમાસ
જેમાં પૂર્વપદમાં સંખ્યાવાચક વિશેષણ હોય તથા સમાસમાં સમૂહની વિવક્ષા હોય તો આ સમાસ થાય અને નપુંસક એકવચનમાં આવે.
=
દા.ત. ત્રયાળાં મુવનાનાં સમાહાર: = ત્રિભુવનમ્ અર્થ :- ત્રણ ભુવન પખ્તાનાં પાત્રાળાં સમાહાર: = પખ્તપાત્રમ્ અર્થ :- પાંચ પાત્રાનો સમૂહ નિયમ :– ૧. ઉત્ત૨૫દમાં અંતે અ હોય તો રૂં થાય અને સ્ત્રીલિંગમાં આવે. દા.ત. ત્રયાળાં તોળાનાં સમાહાર: - ત્રિલોજી અર્થ :- ત્રણ લોક પવાનાં વટાનાં સમાહારઃ = પર્શ્વવટી = પાંચ વડલાઓનો સમૂહ. અષ્ટાનાં અધ્યાયાનાં સમાહાર: - અષ્ટાધ્યાયી = આઠ અધ્યાયવાળું સૂત્ર પાણિનિ વ્યાકરણ.
=
=
પરન્તુ પાત્ર અને ભુવન શબ્દ ઉત્ત૨૫દમાં હોય તો ઉપરોક્ત મુજબ જ થાય. દા.ત. પશ્ચપાત્રમ્ = પાંચ પાત્રા
ઉત્ત૨૫દમાં અંતે ઞ, અક્ષ, અજ્ઞ હોય તો વિકલ્પે થાય.
દા.ત. પશ્વાનાં વાનાં સમાહાર: પશ્વવી / પશ્વવત્વમ્ અર્થ :- પાંચ ખાટલાઓનો સમૂહ. પખ્તાનામનાનાં સમાહાર: = પખ્વાદ્દી અર્થ :- પાંચ અંગોનો સમૂહ ઉત્ત૨૫દમાં અંતે દીર્ઘ સ્વર હોય તો તત્પુરુષના સામાન્ય નિયમથી હ્રસ્વ થાય. દા.ત. સપ્તાનાં પૃથ્વીનાં સમાહાર: રૂતિ સપ્તવૃથ્વિ અર્થ :- સાત પૃથ્વી
પબ્ધનુ : અર્થ :- પાંચ ગાયો
હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૪૪૨૩૦ NTENT.X પાઠ-૨૯ જીજ
૨.
=
૩.

Page #252

Note :- पूर्व५६ ओ शिवाय 3 संध्या पाय: श०६ डोय भने આખો સમાસ કોઈ વિશેષ નામ થતું હોય તો દ્વિગુ સમાસ ન થાય, કર્મધારય જ થાય. EL.त. सप्त च ते ऋषयश्च = सप्तर्षयःमर्थ :- सप्तर्षि ॥२॥ पञ्च ते जनाश्च = पञ्चजनाः અર્થ - પાંચ પાંડવ उत्तरश्चासौ ध्रुवश्च = उत्तरध्रुवः અર્થ - ઉત્તરધ્રુવ
7 M० 79 v
माध्याय (1) पूरती विगतो पूरो. નિ.| સમાસ
| वियड | मर्थ । यो समास ? कुदेशः विद्वत्प्रकाण्डम् भुक्तनिद्रितः नृसिहः कृष्णसर्पः कदन्नम्
परमभक्तः | उत्कृष्टलेखकः
| अन्तिमजिनः (2) पुटत qिuतो पूरो. નિ.વિગ્રહ
समास | अर्थ यो समास ? महावीरनामा जिनः कुत्सितः कुलाल: वैयाकरणश्चासौ खसूचिश्च पीतं च तद् अपीत च महाश्चासौ राजा च आदौ पीतं पश्चात् भुक्त रक्त च तद् पुष्पञ्च
ना एव व्याघ्रः le | भक्ताश्च ते जनाश्च SE ARE संस्कृतम्-१ 8.5.8 BDS.S.S.3.3.3.3 4/6-२८.४४
।
Gma

Page #253

પાઠ
સમાસ – [Part - IV] ૫. પ્રાદિ તત્પુરુષ સમાસ
(૧) પૂર્વપદમાં પ્ર, અવ, સમ્, અનુ, તિરસ્, અવ, વિ, અતિ, પરિ, પ્રતિ, ૩૫ વગેરે ઉપસર્ગ હોય અને ઉત્તરપદ કોઈ નામ હોય ત્યારે પ્રાદિતત્પુરુષ સમાસ થાય અને તે વિશેષણ બને છે.
(૨) ઉત્ત૨પદ પ્રથમાન્ત વિશેષણ હોય ત્યારે પ્રાયઃ પૂર્વપદ અવ્યયરૂપ હોઈ શકે. દા.ત. અત્યાં તેની અતિતેનસ્વી = અત્યંત તેજસ્વી
=
30
(૩) પૂર્વપદમાં ફત્ અવ્યયનો આ થાય છે.
દા.ત. પર્ રવતમ્ = આર્ત્તમ્ = કંઈક લાલ (૪) ઉપસર્ગમાં વિભક્તિનું વર્ગીક૨ણ :– પ્રથમા વિભક્તિ :
=
(૧) પ્રત્કૃષ્ટ: આચાર્ય: = પ્રાચાર્ય: - મુખ્ય આચાર્ય. (૨) પ્રકૃષ્ટા ગતિઃ = પ્રકૃતિઃ = ઉન્નતિ.
=
(૩) અતિશય; માની - અતિમાની = અત્યંત અભિમાની. દ્વિતીયા વિભક્તિ :
(૧) અતિાન્તઃ માતામ્ = સ્મૃતિમાત: = માળાને ઓળંગી ગયેલ. (૨) અતિાન્તઃ મર્યાવામ્ = અતિમર્યાવઃ = મર્યાદાને ઓળંગી ગયેલ. તૃતીયા વિભક્તિ :–
(૧) અર્થેન સંસ્કૃતઃ = અર્થસજ્ઞતાઃ = અર્થથી યુક્ત
=
(૨) અનુતિર્ અર્થેન = અન્વષઁ = અર્થથી સંગત, યોગ્ય.
(૩) અર્થેન વિયુક્તમ્ = વ્યર્થ = નકામું, વ્યર્થ, અર્થ રહિત. ચતુર્થી વિભક્તિ :
(૧) પરિશ્તાન: અધ્યયનાય = પર્યધ્યયનઃ = અધ્યયન માટે થાકેલો. (૨) પડ્યામાય ધ્રુન્તઃ - ઉત્પડ્યામઃ = યુદ્ધ માટે તૈયા૨. પંચમી વિભક્તિ :
=
(૧) વિતમ્ અર્થાત્ = વ્યર્થમ્ = નક્કામું, ફોગટ.
(૨) અપાન્ત: સિદ્ધાન્તાત્= અપસિદ્ધાન્ત; = સિદ્ધાન્તની બહાર નીકળી
=
ગયેલું.
ૠજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧૨૯૪૯૨૩ TELECOપાઠ-૩૦૪.જ
–

Page #254

(૩) નિાન્તઃ મર્યાવાયાઃ = નિર્મવિઃ = મર્યાદામાંથી નીકળી ગયેલ. (૪) નિર્માત: આશાયાઃ = નિરાશ: = શામાંથી નીકળી ગયેલ. (૫) ઉદ્દત: માઽત્ = ઙન્માf: = માર્ગમાંથી નીકળી ગયેલ.
–
ષષ્ઠી વિભક્તિ :
નાનુન: અધ: - અધોખાનુ: [ઘૂંટણની નીચે] અર્થસ્ય યોગ્યઃ = યથાર્થ: [અર્થને યોગ્ય]
કેટલાંક ઉપયોગી પ્રાદિ સમાસ :- વિપરીત: પક્ષ: - વિપક્ષ: = વિપક્ષ અર્થમનુતઃ = અન્વર્થ: = અર્થને અનુરૂપ. ૬. ગતિ તત્પુરુષ સમાસ
પૂર્વપદ ઉપસર્ગ કે વ્વિ પ્રત્યયાન્ત અવ્યય હોય અને ઉત્તરપદ ધાતુસાધિત રૂપ હોય ત્યારે આ સમાસ થાય છે. દા.ત. > ૩રી કૃત્વા = રીત્ય प्रादुः भूत्वा प्रादुर्भय
शुक्लीभूय शुक्लकृत्य
અર્થ :– સ્વીકારીને
અર્થ :- ઉત્પન્ન થઈને
અર્થ :– સફેદ થઈને
અર્થ :- સફેદ કરીને
૭. ઉપપદ તત્પુરુષ સમાસ
પૂર્વપદમાં નામ અવ્યય કે ઉપસર્ગ હોય, ઉત્ત૨૫દમાં ધાતુ સાધિત નામ હોય... (= કૃદન્ત હોય) ત્યારે આ સમાસ થાય. વિગ્રહ વખતે પ્રાયઃ ઉત્તરપદમાં તે ધાતુનું ક્રિયાપદનું રૂપ વપરાય છે. દા.ત. રૂદ્દે તિષ્ઠતિ - ગૃહસ્થ
ઘરમાં રહેનાર
=
=
સુસ્વેન બોધ્યતે - સુબોધ: = સુખેથી સમજી શકાય તેવું સુઘેન લભ્યતે = પુલમ: = સુખેથી મેળવી શકાય તેવું દુઃહેન તમ્યતે = પુર્ણમઃ = દુઃખેથી મેળવી શકાય તેવું ઉત્તરપદમાં થતા ફેરફાર ઃ
A વ્યંજનાંત ધાતુઓમાં :–
(૧) ક્યારેક કોઈ ફેરફાર ન થાય ઃ
(૧) નાં મુખ્વતીતિ નામુલ્ = વાદળ, પાણીને છોડે તે (૨) ક્યારેક અંતે અ ઉમેરાય ઃ
–
(૧) અમ્નસિ રોહતીતિ - અસ્ક્વોડુહઃ = કમળ, પાણીમાં ઉગે તે. (૨) શિરસિ રોહતીતિ = શિરોરુદઃ = વાળ, માથામાં ઉગે તે.
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૪.૮૪૨૪૦૪.88.888પાઠ-૩૦૪.૨

Page #255

(૩) મન્નો માત્, નન્નો ન, ગમ્ નો જ્ઞ, હનો હૈં, બ કે હૈંન્ થાય. (1) પુછ્યું મનતીતિ પુષ્યમાન્ = પુણ્યવાન
(2) પટ્ટાન્નાયતે તિ પદ્મનઃ = કમળ, કાદવમાંથી ઉત્પન્ન થનાર (3) તુરં/ આશુ રાતીતિ તુરા: / આશુT: = ઝડપથી જનાર, ઘોડો (4) શત્રુ હૅન્તિ તિ - શત્રુહ: / શત્રુઘ્નઃ = દુશ્મનને હણના૨ (5) વૃત્રં ત્તિ રૂતિ વૃત્રહન – વૃત્રા - વૃત્રરાક્ષસને હણના૨ ઈન્દ્ર B સ્વરાંત ધાતુઓમાં :
1
(1)
હ્રસ્વ હૈં, ૩, ૠ કારાંત ધાતુઓમાં ક્યારેક ગુણ/વૃદ્ધિ ન થાય અને અંતે ત્ ઉમેરાય.
દા.ત. (૧) વિધ્વં નયતીતિ વિશ્વનિત્ = વિશ્વને જીતનાર (૨) પુછ્યું રોતીતિ પુછ્યુંત્ = પુણ્યને ક૨ના૨
(2) ક્યારેક છેલ્લા સ્વરની વૃદ્ધિ થઈ અ ઉમેરાય.
દા.ત. (૧) માંં રોતીતિ ઝુમ્બાર: = ઘડાને ક૨ના૨, કુંભા૨ અહીં ૢ માં રહેલ અંત્ય ૠ ની વૃદ્ધિ ગર્ + 5 = { + આર્+ ૩૬ = ન્માર: |
(3) ક્યારેક છેલ્લા સ્વરનો ગુણ થાય + અ ઉમેરાય.
દા.ત. અહીં (૧) ગુહયાં શેતે = ગુન્હાશય: = ગુફામાં સૂના૨, સિંહ.
=
‘શી’ ધાતુ છે. અન્ય ર્ફે નો ગુણ ૬ + અ = અન્ + ઞ ::. ગૃહાશય: (૨) જાર્યું રોતિ કૃતિ હ્રાર્યર: = કામકાજ ક૨ના૨, સ્વયંસેવક
=
(૪) ક્યારેક કોઈ ફેરફાર ન થાય.
દા.ત. સ્વયં ભવતીતિ સ્વયમ્મૂ: = આપમેળે થના૨ (૫) અન્ય આ, ઘે, ઓ, ઔ નો ક્યારેક ‘અ’ થાય.
દા.ત. (૧) ધનં વવાતીતિ = ધનવઃ = ધનને આપનાર કુબે૨.
-
અહીં ‘વ’ ધાતુના અંત્ય આ નો અ થયો.
(૨) મધ્યે તિષ્ઠતીતિ મધ્યસ્થઃ મધ્યમાં રહેનાર, મધ્યસ્થ, તટસ્થ (૬) અન્ય આ, પે, અે, ઔ નો ક્યારેક આ પણ થાય. દા.ત. (૧) વિશ્વ પાતીતિ વિશ્વપા = વિશ્વની રક્ષા ક૨ના૨ અહીં ‘પા’ ધાતુના અંત્ય ઞ નો આ જ રહ્યો.
Ø સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૨૨૨૪૧૪
=
૪૪પાઠ-૩૦ÆT

Page #256

=
(૨) વધુ વધાતિ કૃતિ વસુધ્ધ = સોનાદિને ધારણ કરનાર પૃથ્વી. અહીં ‘T’ ધાતુના અંત્ય ઞ નો ઝ ન થયો.
(૭) ક્યારેક ધાતુને અન કે ફ્ન પ્રત્યય પણ લાગે.
દા.ત. (૧) નાં મૂલયતીતિ વંશમૂળઃ = વંશને શોભાવનાર. (૨) મધુ વિનતીતિ મધુપાયી = ભમરો, મધ પીનાર.
=
(૮) વિગ્રહમાં પૂર્વપદ સુ, ટુલ્ કે વુર્ અને ઉત્તરપદ કર્મણિરૂપ હોય તો સ્વરાંત ધાતુમાં ગુણ કરીને ઞઉમેરાય, વ્યંજનાંત ધાતુઓમાં એમને એમ અ ઉમેરાય. દા.ત. (૧) ૩:ઘેન નીયતે = વુર્ણય: - દુ:ખેથી જીતી શકાય તેવું. (૨) ૬ઃઘેન લભ્યતે = ઉર્જામ: = દુઃખેથી મેળવી શકાય તેવું. (૩) સુલેન નમ્યતે = મુત્તમઃ = સુખેથી મેળવી શકાય તેવું. કેટલાંક અનિયમિત ઉપપદ તત્પુરુષ સમાસો
(૧) લલાટ તપતિ રૂતિ તત્તાતંતપઃ = કપાળ જેનું ચમકે છે, પુણ્યશાળી (૨) રાત્રૌ વરતિ રૂતિ / નિશાયાં ધરતીતિ - રાત્રિપરઃ / નિશાપરઃ રાતે ભટકનાર રાક્ષસ
=
(૩) પ્રિય વવતિ કૃતિ પ્રિયવવા = પ્રિય બોલનારી
–
(૪) આત્માનં પષ્ઠિત મન્યતે રૂતિ ઽિતમન્યઃ = પોતાની જાતને પંડિત
માનનાર, અભિમાની.
(૫) ન સૂર્ય પશ્યન્તિ કૃતિ = ઞસૂર્યપશ્યાઃ = સૂર્યને પણ ન જોનાર પહેલાના કાળની રાણીઓ.
વૈ:ત્ય = ઊંચે કરીને આ રીતે અવ્યય સાથે પણ ઉપપદ તત્પુરુષ સમાસ થાય છે.
–ઃ તત્પુરુષ સમાસમાં શબ્દોમાં થતા કેટલાંક ફેરફારો ઃકર્મધારય અને બહુવ્રીહિ સમાસમાં મહત્ નો મહા આદેશ થાય છે. દા.ત. (૧) મહાવેલઃ = મહાશ્વાસૌ રેવશ્વ - મોટા દેવ
(૨) મહાવા ુ: = મોટા હાથવાળો [બહુવ્રીહિ સમાસ.] પણ, મહત્તેવા માં મહાક્ષેવા ન થાય.
કા૨ણ કે ષષ્ઠી તત્પુરુષ સમાસ છે. મહતઃ સેવા = મહત્તેવા જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૯૪ર૪ર ETLETTEપાઠ-૩૦૪૪

Page #257

તપુરુષના ઉત્તરપદમાં થતા ફેરફારો ક્રમ પર્વપદમાં ઉત્તરપદમાં ફેરફાર | - ઉદાહરણો અવ્યય કે
કુતિ | અક્રુત |(૧) નિતમ્ કૃતિષ્ણ: સંખ્યાવાચક
निरङ्गुलम् અર્થ આંગળીમાંથી નીકળી ગયેલ. (૨) તે એક પ્રHTTPર્થ = ચિત્ત અર્થ ઃ બે આંગળીના
માપવાળું. ૨. સિંખ્યાવાચી, પુણ્ય | રાત્રિ | રાત્રિ (૧) ૩મય: રીચ્ય સમાહાર:એકદેશવાચી,
द्विरात्रम् અવ્યય કે
અર્થ :- બે રાતનો સમૂહ સંખ્યાત શબ્દ
(૨) રાત્રિ ગતિન્તિ : = अतिरात्रः
અર્થ : રાતને ઓળંગી ગયેલ. ૩ સંખ્યા અને પુણ્ય અદમ્ | હૂ |(૧) અદ્ભઃ પૂર્વમ્ - પૂર્વક સિવાયના ઉપરના
અર્થ : દિવસનો પૂર્વ ભાગ. પૂર્વપદમાં ૪ ઉપરોક્ત સિવાયમાં, અદમ્ | અ |(૧) પુ ષ્ય તકેદશ્વ =
પુષ્યામ્ અર્થ પુણ્યશાળી દિવસ (૨) યલ્લો: સમાહાર: =
થ: અર્થ : બે દિવસનો સમૂહ. પ. સામાન્યથી કોઈપણ सखा
| (૧) ધન્યસ્થ કરવા = થવસરd: શબ્દ હોય
અર્થ : ધન્યનો મિત્ર (શાલિભદ્ર)
सख
૬. સામાન્યથી કોઈપણ | રાગનું
શબ્દ હોય
રન | | (૧) {નગૃહસ્થ રીના =
राजगृहराजः અર્થ: રાજગૃહનગરનો રાજા, વૈશાળાનઃ ઈત્યાદિ સમજી
Hલેવું.
છે સરલ સંસ્કૃતભ-૧
૩
ઉપાઠ-૩૦૪

Page #258

તપુરુષના સમાસમાં લિંગવિધાન તપુરુષ મુખ્યતયા ઉત્તરપદના લિંગને જ અનુસરે છે. પણ, ક્યારેક તેમાં અપવાદ હોય છે. જેમ કે – અપવાદઃ (૧) ગતિતપુરુષ તેમજ પ્રાપ્ત – સાપુન શબ્દ પૂર્વપદમાં હોય તો વિશેષ અનુસાર લિંગાદિ લાગે. જેમકે - (૧) કરીછૂત: અર્થ = સ્વીકારેલ પૈસા
કરી ધનમ્ = સ્વીકારેલ પૈસા
૩રીક્રૂતા સપૂત્ = સ્વીકારેલ પૈસા (૨) પ્રતિનીવિઝ: નર: = આજીવિકા મેળવેલ મનુષ્ય
પ્રાપ્તિનીવિજ પ્રમવી = આજીવિકા મેળવેલ જુવાન સ્ત્રી
પ્રાપ્તિનવિછ નત્રમ્ = આજીવિકા મેળવેલ પત્ની અહીં પણ ઘણાં નિયમો છે. તે સહુ ન આપતા વાંચનમાં ઉપયોગી બને તે રીતે માત્ર સામાન્યથી દિશાસૂચન જ કરેલ છે. વિશેષ નિયમો વ્યાકરણાદિમાંથી સમજી લેવાં. # # # તપુરુષ સમાસ સંપૂર્ણ + + +
R ધાતુઓ ) - ગણ – ૧ – આત્મપદ - પ્ર + ય = અત્યંત પ્રયત્ન કરવો. [To try very hard]
તત્સમ શબ્દો - વિશેષણ :* મ કારાન્ત પુલ્લિંગ - નિષ્ણન = નિષ્ફળ, વ્યર્થ માનન્દ = આનંદ, ખુશી [Happiness]
[Unsuccessful] ઉત્સવ = ઉત્સવ, મહોત્સવ [Festival]|
નૂતન શબ્દો જ મવ = ભવ [World]
૩ કારાન્ત પુલ્લિંગ - કમાવ = અભાવ [Non-existence]/સુર = દેવ [Deity] - કારાન્ત નપુંસકલિંગ - અમર = દેવ [Deity) પુસ્ત5 = પુસ્તિકા [Book]
- ના કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ -
પરમ્પર = પરંપરા [Tradition] જ સરલ સંસ્કૃત- ૧ (ર૪૪)
પાઠ-૩૦૪

Page #259

-
અધ્ય) :
* વિશેષણ :
# વિશેષનામ :HIR = ૮ થી ૧૮ વર્ષનો યુવાન, કુમાર - આ કારાન્ત પુલિંગ :[Minor boy]
અમર = અમર નામનો છોકરો પારિભાષિક શબ્દો . - આ કારાન્ત પુલ્લિંગઃ- રેિ = આમંત્રણ અર્થમાં હે! [Hey !] અનુત્તર = અનુત્તર, અત્યંત સુખી એવા શ્રી = એકવાર [Once]. દેવની જાતિ
સાક્ષાત્ = સાક્ષાત [Direct] એ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :- 1 નોંધ:- સમાસના નિયમોમાં જે સગર્વ = સમ્યત્વ, સાચી શ્રદ્ધા દ્રષ્ટાંતો આપ્યા છે તેના અર્થો તેની બાજુમાં
જ આપી દીધા હોવાથી અહીં શબ્દોની યાદીમાં તે-તે શબ્દોના અર્થો આપ્યા નથી.
R
&
નવી દિલાવ (1) સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો :
(જ્યાં સમાસ હોય ત્યાં વિગ્રહ કરી સમાસનું નામ લખી અર્થ કરવો.) 1. માત્રાજ્ઞાપાસઃ પુત્રો માત્રાનન્દલો મવતિ
क्षणसुखदाः बहुकालदुःखदाः विषया: सर्वे, दुखातीतं सुखं तु निर्वृत्याः, तल्लब्धं क्षणसुखं परित्यज्य क्षणदुःखमुरीकृत्य संयमे प्रयतितव्यम् । येनाऽऽपत्स्वपि धर्मो रक्षितः, स धर्मरक्षितो भवति । मोक्षाराधनाः कुर्वन्तु, न तु संसाराराधनाः, संसाराय कृता बयोऽप्याराधना निष्फलाः । आगमकथिताः सर्वा आराधना: साक्षात् परम्परया वा मोक्षार्था एव । ત્રિીનન્દ આનો વિગ્રહ આ રીતે થાય. માનન્દુ છતીતિ આન: (ઉપપદ તપુરુષ) મત્રે માનવં: = માત્રાનન્દ : (ચતુર્થી વિભક્તિ તપુરુષ) વહુ%7,ઉવા:' નો વિગ્રહ નીચે મુજબ થાય. કુર્ણ થચ્છન્નતિ ટુવા : (ઉપપદ તપુરુષ). બહુર્નિકુવા = વહુશ્વાસ નગ્ન = વહુન: (કર્મધારય)
વહુત્તિ ૩:: = દુનિયુર્વિવાદ (દ્ધિ. તપુ.) જ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ જાજરમ્પ ઇજાપાઠ-૩૦૪
| = A A A A

Page #260

6. पापभीतो दु:खापेतो भवति, दुःखभीतः सुखमुक्तो भवति,
अतः हे भगवन् ! दुःखान्यापदश्च सन्तु नः । 7. अमरकुमारः स्तोकान्मुक्तो नमस्कारमन्त्रस्य प्रभावेण ।
नमस्कारमन्त्रमृते तु स मृतस्स्यात् । 8. किन्तु त्वमिदं पुस्तकं सम्यक् पठेस्तर्हि संस्कृतपारङ्गतस्त्वं
ભવે. | 9. संवत्सरदीक्षितसाधुरनुत्तरसुरचित्तप्रसन्नतामपि लङ्घते । 10. વૈવાનાયિ! રૂપમાનમાયામા પરતોહર:, ન તાન્
सेवस्व, यदि तान् सेवेथा: तर्हि न हि तव सम्यक्त्वं तिष्ठेत् ।
सम्यक्त्वापोढस्तु त्वं देवानांप्रिय एव । (2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો :
(જયાં સમાસ થતો હોય ત્યાં વિગ્રહ સાથેનો સમાસ અવશ્ય લખવો.) 1. પક્ષીઓ ખેચર કહેવાય. 2. તું ચુગલીખોર ન થા. 3. પ્રભુના ભક્ત દેવોએ સર્વજ્ઞ ભગવાનને ગંભીર અવાજથી નમસ્કાર કર્યા.
જૈન ધર્મ શ્રેષ્ઠ ધર્મ છે. શ્રેષ્ઠ જૈન તે છે જે આગમોને માને, આગમમાં કહેલ
વાતોને પાળે. 5. હું પહેલા, હું પહેલા એ રીતે અસંખ્ય દેવોએ પ્રભુનો મેરુ નામના પર્વત ઉપર
જન્માભિષેક મહોત્સવ કર્યો.
સાધુ ઊંચાનીચા બધાં ઘરોમાં ગોચરી જાય. 1. મર્યાદાને ઓળંગી ગયેલો અત્યંત અભિમાની જીવ નરકમાં જાય છે. અને
દુઃખથી અત્યંત ત્રાસેલો હું ક્યાં જઉ ? હું ક્યાં જઉ ?” એમ દિગૂઢ થઈ જાય
મનુષ્યભવ અત્યંત દુખેથી મેળવી શકાય તેવો છે માટે તેને નિષ્ફળ ન કરો. મનુષ્યના ભવમાં જ મોક્ષે જઈ શકાય છે. ધર્મપ્રિય રાજા કુમારપાળ સજજનપુરુષ કહેવાય છે, પણ ખરાબ માણસ નહીં, કારણ કે તેઓ જીવોની હિંસા કરનારા ન હતાં. ઉલટું તેઓએ રાજયમાં
અહિંસાની ઘોષણા કરી હતી. જ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ અ૨જર૪) 800ાજપાઠ-૩૦૪

Page #261

વિગ્રહ | અર્થ | કયો સમાસ ?
ru
w
q
&
cm
(3) ખૂટતી વિગતો પૂરો :
સમાસ श्रान्तागतः तदभावः मच्चित्तम् शुभाशुभम् महारोगः गौरदेहः
નૃપતાન: ૮ वसुधा
पण्डितम्मन्यः (4) ખટતી વિગતો પૂરો. નં.અર્થ ૧ |ખરાબ ઘોડો
કિંઈક લાલ ૩ | કંઈક ગરમ
નવો ઘડો | રાત્રે ભટકનાર ધન આપનાર વિશ્વને જીતનાર દુશ્મનને હણનાર Iઝડપથી જનાર
વિરહ | સમાસ |કયો સમાસ ?
૦
જ
દ
m
૦
૧
•
0 0 0
જ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ અજર૪C00080પાઠ-૩૦

Page #262

પાઠ - ૩૧
44124 – [Part - V]
બહુવતિ સમાસ લક્ષણ :- સામાન્યથી જે સમાસમાં પૂર્વપદ વિશેષણ હોય, ઉત્તરપદ વિશેષ્ય હોય અને આખો સમાસ બીજા કોઈ પદનું વિશેષણ હોય ત્યારે આ સમાસ જાણવો. બહુવ્રીહિ સમાસ વિશેષણ છે. તેથી તેના વિગ્રહમાં વિશેષ્યની જાતિ અને વચન પ્રમાણે તથા અર્થના સંબંધને અનુસારે “યત્ સર્વનામના છ એ વિભક્તિના રૂપોના પ્રયોગો થાય છે. આ સમાસ અન્ય પદ પ્રધાન છે.
ચન્ના કયાં રૂપનો ક્યા સ્થાને ઉપયોગ કરવો તે સમાસના વિશેષ્ય પરથી નક્કી થાય. દા.ત. - પુલિંગમાં :જ દ્વિતીયા :- નમ્ ૩૬ યમ્ : = નઇથો ગ્રામ:
અર્થ :- મળેલું છે પાણી જેને તેવું ગામ. જ તૃતીયા - રથ યેન : = રથ: અશ્વ:
અર્થ - વહન કરાયેલ છે રથ જેના દ્વારા તેવો ઘોડો. જ ચતુર્થી :- માનીત મનને યૌં સ: = માનીતોનનઃ વાર્તઃ
અર્થ - લવાયેલ છે ભોજન જેના માટે તેવો બાળક. પંચમી :- નિતા: ગર: યા : = નિતારિ: વેશ: અર્થ:- નીકળી ગયેલા છે દુશ્મનો જેમાંથી તેવો દેશ. ષષ્ઠી - વદુ ધનં યસ્થ : = દુધનો નર: અર્થ – ઘણું બધું ધન છે જેનું તેવો માણસ. સપ્તમી:- નૈવણમ્ ૩૯ મિન્સ: = Rવો : સમુદ્ર
અર્થ:- ખારું છે પાણી જેમાં એવો તે સમુદ્ર. - નપુંસકલિંગમાં - છે દ્વિતીયા - નશ્વમ્ ૩૦ વત્ તત્ = ૦થો વનમ્ |
અર્થ :- મળેલું છે પાણી જેને તે વન. - સ્ત્રીલિંગમાં :
સપ્તમી -તમ્ વીનમ્ ચ સી = ૩નવીના મૂ: છે સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ( ૪૮)
પાઠ-૩ ૧૪

Page #263

અર્થ :- વાવેલું છે બીજ જેમાં તેવી પૃથ્વી. આ રીતે અન્ય ઉદાહરણો પણ સમજી લેવા.
ઉપરના ઉદાહરણોમાં યર્ ની જે વિભક્તિ આવી છે તેની તે જ વિભક્તિ હંમેશા આવે તેવું નથી. સમાસ એ જ હોય પણ વિશેષ્ય બદલાઈ જાય તો પત્ની વિભક્તિ પણ બદલાઈ શકે છે. દા.ત. “શરથ:' એ “વર:' નું વિશેષણ બને તો. ‘ઝ રથ: યસ્થ : = રથ નર: = વહન કરાયેલ છે રથ જેનો તેવો તે માણસઆ રીતે વિગ્રહ થાય. * સ્ત્રીનું વિશેષણ બને ત્યારે તવીના એમ થાય. માટે, વિશેષ્ય જોઈ અર્થનો વિચાર કરીને વિગ્રહ વાક્ય સમજી અર્થ કરવો. બહુવતિ સમાસ વિશેષણ હોવાથી સામાન્યતઃ વિશેષ્ય પ્રમાણે તેના જાતિ / વચન થાય છે. પર બહુવતિ સમાસના પ્રકાર :
1. સમાનાધિકરણ
બહુવહિ 2. વ્યધિકરણ બહુવહિ
તે ઉપમાન બહુવહિ
7. નબ
'બહવાતિ,
સમાસ
*બહુવહિ
| સમાસ
B. સબહુવીડિ/
6.
4. સંખ્યાબહુવહિ
પ્રાદિબહુવહિ 5. દિશા બહુવહિ
(1) સમાનાધિકરણ બહુવતિ :
જેના વિગ્રહમાં બન્ને પદને સમાન વિભક્તિ (પ્રથમા વિભક્તિ) લાગે તે - દા.ત. (૧) મહાન્ત વીદૂ યસ્થ : = મહાવીદુ નઃ |
પ્રથમા વિભક્તિ/ સરખી વિભક્તિ આ સરલ સંસ્કૃત-૧ શાર૪૪૪૪૪૪પાઠ-૩૧૪

Page #264

અર્થ :- મોટા છે બે હાથ જેના તેવા નલરાજા. (२) श्वेतम् अम्बरं यस्य सः = श्वेताम्बरो मुनिः । અર્થ:- સફેદ કપડાં છે જેના તેવા મુનિ. (૩) વચ: નો પ્રિન્સ: = વહુનવી ફેશ:
અર્થ:- ઘણી બધી નદીઓ છે જ્યાં તેવો દેશ. (2) વ્યધિકરણ બહુવતિ :
વિગ્રહમાં સમાસના પદોને ભિન્ન ભિન્ન વિભક્તિ લાગે છે. દા.ત.) વસ્ પળ યસ્થ : = વક્રપાળિઃ (હરિ:) I
અર્થ :-ચક્ર જેના હાથમાં છે તેવા કૃષ્ણ. > ઋષભ કા યેવુ તે = ઋષમાય જિના: અર્થ -ઋષભદેવ જેમાં પહેલાં છે તેવા જિનેશ્વર ભગવંતો ) હસ્તે વાડું: યસ્થ : = હસ્તાકુ: | અર્થ - હાથમાં દાંડો છે જેને તેવો ચોકીદાર.
[ રે તાવિજ્ઞાન= જેના વિગ્રહમાં સમાસિક પદનો (વિશેષણનો) અર્થ વિશેષ્ય પદાર્થની સાથે ઉપસ્થિત હોય તે. દા.ત.) તખ્ત | યD : = નવુ વર: |
અર્થ :- લાંબા છે બે કાન જેના એવો તે ગધેડો.
આ ગધેડાનું વિશેષણ છે તેથી ગધેડો હોય ત્યાં તેના લાંબા કાન પણ હોય છે. ૨ અતિવિજ્ઞાન = જ્યાં વિશેષણ પદના અર્થની વિશેષ્ય પદાર્થની સાથે ઉપસ્થિતિ આવશ્યક ન હોય તે. દા.ત.) વિત્રી / : વિત્ર: (T:) !
અર્થ :- વિવિધ પ્રકારની ગાયો છે જેની એવો તે ગોવાળ.
જ્યાં જ્યાં ગોવાળ હોય ત્યાં ત્યાં તેની ગાયો હોય તે જરૂરી નથી.] (3) સબહુવતિઃ સદ અવ્યય સાથે તૃતીયાન્ત નામનો આ સમાસ થાય. અને
ત્યારે સદનો સઆદેશ થાય. દા.ત.) પુત્રેણ સદ વિદ્યતે : : = પુત્ર: (રમેશ:)
> પરિવારે સદ વિદ્યતે : : = સપરિવાર: > મિત્ર સ૬ વર્તતે સ સમર્રા (સ્ત્રી) .. > વેન સ૬ વર્તતે સા સધવા |
અર્થ :- પતિની સાથે જે હોય તે સધવા સ્ત્રી. જ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ૪રપ૦)
છપાઠ-૩૧

Page #265

(4) સંખ્યા બહુવતિ :
પૂર્વપદમાં સંખ્યાવાચક શબ્દ કે ઉપસર્ગ, ઉત્તરપદમાં સંખ્યાવાચક શબ્દ અવ્યય કે આસન, પ્રદૂર, ધ% શબ્દ આવે તો આ સમાસ થાય છે. આ સમાસ થાય ત્યારે અંત્ય સ્વરનો અથવા સ્વર સહિત વ્યંજનનો લોપ થઈ
મ ઉમેરાય છે. દા.ત.) શાન સમી સત્તિ તે = ૩૫૬ : / દસની આસપાસ. > દેવા ત્રયોના હિત્રા: = (બે કે ત્રણ) દિઃ બાવૃત્તા: વશ= વિશ: (વીસ)
પર્વ... ત્રિશ: ઈત્યાદિ અર્થ - બે વાર રીપીટ કરાયેલા દસ = વીસ
અધિક્શવત્વારિણ: (ચાલીસથી વધારે) વગેરે. - અપવાદ :- વિતિ શબ્દમાં તિ નો લોપ થાય છે.
દા.ત. વિંશતઃ માસના = માનવશ: / અર્થ - વીસની નજીક. ત્રિ, ૩૫ પછી ચતુર્ શબ્દ આવે તો ઉપરનો નિયમ ન લાગે. માત્ર ઉમેરાય
દા.ત. ત્રયો વા વOારો વા = ત્રિવતુર: અર્થ :- ત્રણ અથવા ચાર. ૫. દિશા બહુતીતિ:
જે બે દિશાની વચ્ચેના ખૂણા - વિદિશાનો બોધ કરાવે છે. સમાસમાં પૂર્વ,
ક્ષણ વગેરે દિશાવાચક પદ જ જોઈએ. દા.ત.) કળથી: પૂર્વાશ્વ વિશોત્તરીનમ્ = રક્ષણપૂર્વ | પર્વ પૂર્વોત્તર ઈત્યાદિ. અર્થ:- દક્ષિણ અને પૂર્વ દિશાની વચ્ચેની દિશા, અગ્નિદિશા. (6) પ્રાદિ બહુવતિ:
પ્રાદિતપુરુષની જેમ નિયમ લાગે. માત્ર અભ્યપદનું વિશેષણ બને એટલો ફેર. દા.ત.) વિતિ પમ્ યથા: સા વિરૂપ (ન્યા) |
અર્થ - નીકળી ગયું છે રૂપ જેણીનું એવી તે રૂપરહિત કન્યા. > નિતા ગના: યસ્માત્ તત્ નિર્ણનમ્ વનમ્ !
અર્થ - નીકળી ગયા છે માણસો જેમાંથી તેવું તે નિર્જન જંગલ. (7) ન બહુવીહિ – પૂર્વપદ નિષેધ બતાવે ત્યારે થાય. કે અન્ લાગે દા.ત. ) વિદ્યમાના રૂપમાં યથ : = અનુપમ:
અર્થ :- જેની કોઈ ઉપમા નથી તે અનુપમ. > વિદ્યમાનઃ પુત્ર વચ્ચે સ: અથવા > ન પુત્ર: યસ્થ : = અપુત્રઃ |
અર્થ :- ગેરહાજર છે પુત્ર જેનો. ૨ વિકલ્પ ક કે અન્ અને ઉપસર્ગ સાથે વપરાયેલા રૂપ પણ કાયમ રહે. આ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ અજરપ૧)જીજાજઇજાપાઠ-૩૧૦૪

Page #266

દા.ત. વિદ્યમાનપુત્રા કેટલાકમાં તેનો એ ન થાય. દા.ત. નિવૃત્ત: (8) ઉપમાન બહુવતિ :- - - - ૨ પૂર્વપદ કોઈ ઉપમાદર્શક નામ હોય ત્યારે ઉપમાન બહુવીહિ કહેવાય.
ઉત્તરપદમાં સામાન્ય ધર્મ હોય તો વિગ્રહ ષષ્ઠી વિભક્તિથી થાય છે. દા.ત. ) પાનામ્ બ્ધિ: રૂંવ Nિ: યસ્થ સ: = પબ્ધિઃ | અથવા
> પાનામ્ વ ાન્ય: યસ્થ : = પશ્વિ : | અર્થ - કમળો જેવી સુગંધ છે જેની તે પાગધી. > चन्द्रस्य कान्तिः इव कान्ति: यस्य सः = चन्द्रकान्तिः । अथवा चन्द्रस्य इव कान्तिः यस्य सः = चन्द्रकान्तिः । ઉત્તરપદમાં ઉપમેય હોય ત્યારે ઉભયપદ સમાનવિભક્તિમાં આવે. દા.ત. રુમને રૂંવ ક્ષિા યસ્થ: સ = $મનાક્ષી. અર્થ :- કમળ જેવી બે આંખો જેણીની છે, તે કમલાક્ષી સ્ત્રી.
* લગાડવાના નિયમો (૧) ઉત્તરપદ દીર્ઘ છું - 5 કારાંત હોય અથવા ઋ કારાંત હોય તો અવશ્ય વરુ
લાગે છે. દા.ત. > વહેચ નો મિત્ : = વહુનવી વેશ: અર્થ:- ઘણી બધી નદીઓ છે જેમાં તેવો દેશ.
> (૨) ર્રા નસ્ = કર્મે બનાવેલ આ જગતું. (૨) આ સિવાય સર્વત્ર વિકલ્પ છે થાય.
દા.ત.) (૧) અધ્યયનનિમિત્ત: | અધ્યયનિમિત્ત વીસ: | અર્થ :- અધ્યયનને માટે વસવાટ. આ કારાંતમાં છ લાગે તો વિકલ્પ હૃસ્વ થાય. દા.ત. નક્કીમા નીમાર્યા, નીમાર્યા !
અર્થ - લક્ષ્મી જેની પત્ની છે તેવો માણસ. ધ સમાસને અંતે થનારા ફેરફારો:
अक्षि - अक्ष, धर्म नुं धर्मन्, धनुष् नुं धन्वन् भने गन्ध नुं गन्धि
થાય. દા.ત.) (૧) મને રૂંવ ફળો ય સ = મનાક્ષ નર:
અર્થ - કમળ જેવી બે આંખો છે જેની તેવો માણસ. જજ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ અજરપર)જાપાઠ-૩ ૧.જીજી

Page #267

(२) शोभनो धर्मो यस्य सः સુધર્મા ।
અર્થ :– સારો છે ધર્મ જેનો તે સુધર્માસ્વામી.
(૩) ખ્યાત્ અધિગતમ્ = અધિષ્યમ્, અધિષ્ય ધનુ: યસ્ય સ:
अधिज्यधन्वाः
અર્થ :- પણછ ચડાવેલ ધનુષ્ય છે જેનું તેવો.
(૪) પદ્મસ્ય રૂવ ગન્ધ: યસ્ય સઃ = પદ્મન્ધિ: ।
અર્થ :- કમળ જેવી ગંધ છે જેની તે પદ્મગંધી.
(૩૬, પ્રતિ, સુ, સુરભિ અથવા ઉપમાદર્શક પૂર્વપદ હોય ત્યારે ગન્ધ નું ગન્ધિ થાય છે. સુગન્ધિ વગેરે...)
હેત્વર્થકૃદન્ત પૂર્વપદમાં અને ઉત્ત૨૫દમાં હ્રામ (ઈચ્છાવાચક) શબ્દ હોય તો બહુવ્રીહિ સમાસ થાય ત્યારે અનુસ્વારનો લોપ થાય છે. ગન્તુામઃ = જવાની ઈચ્છાવાળો. > મોન્તુામઃ = ખાવાની ઈચ્છાવાળો. પતિતુામ: = ભણવાની ઈચ્છાવાળો. વિકલ્પે હિતુંામ: પણ થાય. * બહુવ્રીહિ સમાસ સંપૂર્ણ ધાતુઓ
પરસ્મૈપદ :
-
ગણ ૧ ત્રમ્ = ધ્રુજવું, ત્રાસ પામવો.
[To be annoyed]
અમિ+મૂ = અભિભૂત થવું, પરાભવ | સમ્ + ઋણ્ = સમૃદ્ધ થવું
=
થવો [To be defeated]
[To prosper]
–
નિર્ + f[ = સંપૂર્ણ જીતી લેવું [To win all]
X + તુમ્ = પ્રલોભન આપવું. [To tempt]
અવ+ગમ્ = જાણવું [To know] પરા+નિ = પરાજય કરવો
ગણ – ૪ – આત્મનેપદ :વહુ + મન્ = બહુમાન કરવું, આમન્યા જાળવવી [To respect]
=
સન્ + બન્ = ઉત્પન્ન થવું [To be born]
તૃપ્ = સમર્થ હોવું
[To be powerful]
=
[To defeat]
નૈ = ગાવું (યતિ) [To sing] म्लै : = મ્લાન થવું, કરમાવું [To fade] ગણ ૧ – આત્મનેપદ :અવ+જ્ઞાÇ = સ્નાન કરવું [To bathe]
1
=
હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૨૨૫૩
ગણ ૪ – પરÂપદ :
> ગણ – ૧૦ – ઉભયપદ :આ +-લોક્ = જોવું, અવલોકન કરવું.
[To see]
૨૪પાઠ-૩૧:૧૪

Page #268

( શબ્દો કે જ તત્સમ શબ્દો છે અત્યન્ત = અત્યન્ત [Extreme] - આ કારાન્ત પુલ્લિંગ- ૩ષ્યન = ઉજવળ [Bright] ન = કુલ, પિતાજીનો વંશ, સમૂહ નિર્ગત = નિર્મળ [Pure].
[Family] 55 = , 41289 [Insignificant] અધાર = અંધારું ( ન્યૂ રોતીતિ)| વાર = ઉદાર [Generous] [Darkness]
નૂતન શબ્દો પીત્તાપ = પશ્ચાત્તાપ [Regret] + કારાન્ત પુલ્લિંગ - વાણ = બાણ [Arrow].
ગુર્જર = ગુજરાત રાજય, ગુજરાતી વૃદ્ધ = ઘરડો, વૃદ્ધ [Old].
[State of Gujarat] વાનર = વાંદરો [Monkey]. | મનન = અગ્નિ [Fire] લાવાન = દાવાનળ [Forest fire] [૩પ = ઉપસર્ગ, આપત્તિ રાક્ષસ = રાક્ષસ [Monster]
(Harassment] - આ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :- વિવાર = સૂર્ય [Sun] તૈચ = સૈન્ય, સેના [Any] નિઃશ્રેયસ્ = મોક્ષ [Salvation] ધ્યાન = ધ્યાન, મનની એકાગ્રતા વિત = દુર્જન [Mean]
[Concentration][સની = બખ્તર, કવચ [Armour]. હૃદય = હૃદય, દિલ [Heart] |પન્થ = મુસાફર [Traveller . - ૩કારાન્ત પુલિંગ :- | મદ્ર = અભિમાન [Pride] મૃત્યુ = મૃત્યુ, મોત [Death] રવ = અવાજ [Noise]. કે આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ - |+ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :કૃતજ્ઞતા = કૃતજ્ઞતા. [Gratefulness]/ પાના = એકાંત, એક જ દિશાની - રૂકારાન્ત પુલિંગ :
દ્રષ્ટિ, જનાર [One dimensional સેનાપતિ = સેનાપતિ (General) |
vision] પ્રતિષ્ઠા = પ્રતિષ્ઠા, કીર્તિ [Prestigel |એવધાર = જકાર, આમ જ. ર વિશેષણ :
[Definite] વિવિધ = વિવિધ જાતજાતનું
વર્ણન જુદા-જુદા ધર્મો [Religions]
[Various) ફેબ્ધન = બળતણ, લાકડાદિ અગ્નિ તીવ્ર = તીવ્ર [Extreme]
પ્રજવલિત કરવાની સામગ્રી [Fuel] જ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ અજરપ) જાપાઠ-૩ ૧૪

Page #269

વરુણ = ભયંકર [Terrible] પર્યવસાન = છેડો, અંત [End] ભરતક્ષેત્ર = ભરતક્ષેત્ર (મરતનામ
–
क्षेत्रमिति )
યૌવન = યુવાની [Youth] પારિતોષિષ્ઠ = ઈનામ [Prize] આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ :
=
ઘડપણ [Old age]
जरा
ઘટા = ઘંટ [Bell]
તમિા = રાત્રિ [Night] મૈં કારાન્ત પુલ્લિંગ પિ = વાંદરો [Monkey] મૈં કારાન્ત નપુંસકલિંગ :
-
સુરભિ = સુગંધી [Fragrant] વિશેષણ :=> પ્રત્યતા = સમર્થ [Able] મારળન્તિ = મરણ લાવે તેવું (મરળમત્તે યસ્ય સ:)
[Which results with death] સુવૃત્ત = સદ્ગુણી, સારા આચારવાળો
[Well mannered]
ધવન = સફેદ [White]
પરાજ્ય = પારકું [Another one's] સ્નાન = કરમાયેલું. [Faded] હોમત = કોમળ, મુલાયમ [Soft] * વિશેષનામો–અ કારાન્ત પુ. :વસ્તુપાલ, ગુજરાતના
સેનાપતિ
लवण લવ, રામના દીકરા. અક્રુશ = કુશ, રામના દીકરા. વૈશરથ = દશરથ, રામના પિતા
राम
રામચન્દ્રજી
* પારિભાષિક શબ્દો
:
અ કારાન્ત પુલ્લિંગ ઞો = લોક સિવાયનો ભાગ, જયાં કશું નથી. અનંત અલોકાકાશ સ્વરૂપ. |સ્યાદાવ = (સ્યાવિત્તિ વાવ:) ‘આમ પણ છે, આમ પણ છે’– આ રીતે જકાર વિના કહેવું.
आश्रव
:
=
=
=
પાપના દરવાજા
संवर
નવ તત્ત્વમાંનું એક તત્ત્વ,
बन्ध
બાંધવા.
= નવ તત્ત્વમાંનું એક તત્ત્વ,
પાપકર્મને અટકાવના૨
=
નવ તત્ત્વમાંનું એક તત્ત્વ, પાપને
અ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :જ્ઞાનાવરણીય = જ્ઞાનને ઢાંકનાર કર્મ વર્શનાવરીય = ઊંઘાદિ લાવનાર કર્મ વેવનીય = જીવને સુખ-દુઃખ આપનાર કર્મ
=
મોહનીય = જીવને મૂઢ ક૨ના૨ કર્મ आयुष्य નરકાદિ ગતિમાં બાંધનાર
=
કર્મ
वस्तुपाल
|ìત્ર = ઊંચા-નીચા ગોત્રને ક૨ના૨ કર્મ અન્તરાય = વસ્તુ ભોગવવામાં અટકાયત કરનાર કર્મ તેનાત - તેજપાલ, ગુજરાતના પુખ્ય = નવ તત્ત્વમાંનું એક તત્ત્વ, પુણ્ય
મહામંત્રી
=
જીજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૨૪૯૨૫૫)TEEEEEપાઠ-૩૧ ૪.૨

Page #270

→ आ शन्त स्वादि :- 18 व्यंxid Aal निर्जरा - नि, नव तत्त्वभानु मे तत्प,* 'शशिन्' प्रभार ३५ :કર્મને ખપાવવા.
वादिन् = पाही, पा६ ४२नार + अव्यय :
> नामन् = नाम, सेनाथी ७१ सायं = Aid [Evening]
शरी।हिने पाभे. कदापि = स्यारेय ५९ [Anytime] किल = ५२५२ [Really]
(1) संस्कृत- गुराती २ :1. अनन्तकेवलज्ञानालोकिततत्त्वो जगद्गुरुः संसारदुःखत्रस्तान्
जीवान् संसारदु:खाद् रक्षितुं सम्यक् तत्त्वमुपादिशत् । गुर्जरदेशमहामन्त्रिणा वस्तुपालेन गुर्जरदेशसेनापतिना च तेजपालेनाऽल्पसैन्येनाऽपि बुद्धिप्रभावाद् रिपवः पराजिता: गुर्जरदेशश्च रक्षितः, वयं गुर्जरास्ताभ्यां कृतज्ञतामर्पयामः । विविधधनधान्यसमृद्ध राजगृहनगरेऽत्यन्तसमृद्धियुक्तकुलसञ्जातोऽपि शालिभद्रस्तान् विषयान् तृणमिव मत्वा त्यक्तवान्, यतः एते सर्वेऽपि विषया मृत्या आगते सति रक्षितु
न प्रत्यलाः । 4. तीव्रतमतपोध्यानानलदग्धसर्वकर्मा स गजसुकुमालमुनिः
शुभध्यानयुक्तो लोकालोकस्थवस्तुप्रकाशक केवलज्ञानं लब्ध्वा मोक्ष गतवान् । आपदभिभूतोऽपि यो न धर्मं त्यक्तवान् सोऽयं स्कन्दको महामुनिः । रामः पिताऽपि, पुत्रोऽपि, दशरथापेक्षया पुत्रो रामः लवणाङ्कशापेक्षया पिताऽपि । अतो नैव 'अय पुत्र एव, पितैव वे'ति अवधारण सम्यगिति अन्यवादिवचननिरासप्रत्यलं वचन
भगवतोदितम् । 7. तदा जनाः 'इदमित्थमेवे'त्यवधारणेन मिथ्यात्वयुक्ता आसन,
नैयायिकाद्यन्यदर्शनेष्वपि तथैवोदितमासीत्, किन्तु भगवतोदितम् ES ARE संस्कृतम्-१3.38RNDS.3.3.3.3.3.346-3 १.३.४
5.

Page #271

8.
9.
નીવાનીવ-મુખ્ય-પાપાશ્રવ-સંવ-નિર્ઝા-બન્ધ-મોક્ષાઃ भगवतोपदिष्टाः । एतदवगमाऽनन्तरं सम्यगाचरणेन जीवो નિ:શ્રેયસધિાતિ ।
(2) ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો ઃ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
'इदमित्थमप्येवमप्यस्ति' अयमेव स्याद्वादः । जयतु यावच्चन्द्रदिवाकरा असत्यान्धकारयुततमिस्रानाशसत्यदिवाकरस्स्याद्वादः ।
संसारदावानलेन्धनानि मिथ्यात्वाविरतिप्रमादकषाययोगजानि ज्ञानावरणीय-दर्शनावरणीय- वेदनीय- मोहनीयाऽऽयुष्य - नाम -गोत्रान्तरायाभिधानानि कर्माणि निर्जित्यैव जीवो निश्रेयसं लब्धुं क्लृप्तो भवेत् ।
9.
દોષથી દુષ્ટ પણ માણસ ગુણસમૃદ્ધિને પામે છે જો તેના હૃદયમાં પશ્ચાતાપ પેદા થાય.
દુર્જનોએ ફેંકેલા વચનરૂપી બાણોથી ભયંકર એવા આ કલિયુગમાં સજ્જનો જ કવચ છે, તેના વિના આ વિશ્વ જીવી જ કેવી રીતે શકે ? પોતાના મોટા પ્રભાવથી નાશ કરી દીધેલ છે દુશ્મનોના શૌર્ય જેણે એવા તે ભરતચક્રવર્તી પણ ઋષભદેવ ભગવાનને જ શરણ માને છે. ઋષભદેવ ભગવાન જેની શરૂઆતમાં છે અને મહાવીર સ્વામી ભગવાન જેની અંતમાં છે તેવા જિનેશ્વરો અમારું કલ્યાણ કરો. શુભવિચારોથી યુક્ત છે મન જેનું એવા સદ્ગુણી સજજનો ક્યારેય પણ કોઈને નિંદતા નથી.
જ્ઞાનરૂપી સાગરમાં સાચા જ્ઞાની મહામુનિઓ કાયમ અવગાહન કરે છે. એટલે જ તેમનો આત્મા સફેદ, ઉજ્જવળ અને મળરહિત બને છે. સર્વભરતક્ષેત્રને જીતવા માટે સમર્થ પણ ચક્રવર્તી રાજાઓ મોતને જીતી શક્યા નથી. તો એ ભરતક્ષેત્રને જીતવાનો લાભ શું ?
આ મારું અને આ પારકું આ પ્રમાણે તુચ્છ ચિત્તવાળાઓ માને છે. મારું એ તારું અને સૌનું આ પ્રમાણે ઉદાર ચિત્તવાળાઓ માને છે.
જેમ સુગંધી પણ ફૂલ સાંજે કરમાયેલું થઈ જાય છે તેમ બધાંએ એક દિવસ ઘડપણને અનુભવવાનું જ છે. માટે જુવાનીના મદથી મત્ત ન થા. વૃદ્ધોની
આમન્યા જાળવ.
જીજ સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૪૪૨૫ LETTEજી.જપાઠ-૩ ૧.૪.૪

Page #272

(3) गु४रातीनो संस्कृत विग्रड डरी सभास 5शे :1. અનન્તી છે કૃપા જેમની એવા તે અર્રિહંત પરમાત્મા અદ્ભુત છે સ્વાધ્યાયો જેના એવી તે ચોપડી – મેળવાયેલી છે નમ્રતા જેના દ્વારા એવા તે મહામુનિ –
2.
3.
4.
5.
ક્રૂર છે હૃદય જેનું એવો તે કાલસૌકરિક (કસાઈનું નામ)– ઉદાર છે મન જેનું એવા તે મહાવીર સ્વામી – सभासवायोनो विग्रह री गुभराती अशे :
(4)
1. सिक्तवृक्षं वनम् -
2.
पृष्टागमः शिष्यः
3.
इष्टमोक्षाः श्रावकाः
4.
बुद्धग्रन्थाः श्रमणाः
5.
त्यक्तपापाः साधवः
(5) वार्ता वांथी आपेस प्रश्नोना संस्कृतमां श्वाष आयो :पुरा किल ब्रह्मपुरं नाम नगरमासीत् । तस्य निकषा एव महद्वनमासीत् । तस्मिन् बहवो वानरा अभवन् ।
अथ अस्मिन् नगरे जना एवममन्यन्त परस्परमकथयन् च 'यदस्मिन् वने घण्टाकर्णो नाम राक्षसः वसति, स जनान् खादति घण्टां च ताडयति । एकदा केनाऽपि पौरेण केनचिद् व्याघ्रेण खादितस्य पान्थस्य रक्तादीनि दृष्टानि । स नगरमागत्य कथितवान् 'मया दृष्टानि घण्टाकर्णेन खादितस्य जनस्य रक्तादीनि ।'
ततोत्रस्तैः पौरैः नगरं त्यक्त्वान्यत्र गन्तुमारब्धम् । ततस्तस्य पुरस्य नृपतिना घोषितम् 'यः कश्चिदिमं घटाकर्णं ताडयेत् तस्मा अहं पारितोषिकं यच्छेयम् ।'
तदनन्तरं कश्चित्प्राज्ञः पुरुषो वनमगच्छत् । घण्टारवमनुसरंश्व घण्टां ताडयतो वानरानपश्यत् । फलैस्तान् प्रलोभ्य तेभ्यो घण्टामादाय नगरे घोषितवान् 'मया ताडितो घण्टाकर्णो मृतः तस्य घण्टा च मयाऽऽनीता ।' ततो राज्ञो महत् पारितोषिकं लब्ध्वा स महतीं प्रतिष्ठामलभत ।
-
प्रश्नो :
(१) नगरस्य नाम किमासीत् ? (२) कस्मात् पौराः सहसा त्रस्ताः ? (3) प्राज्ञेन किं कृतम् ? (४) राज्ञा किं घोषितम् ?
( 4 ) अस्याः वार्तायाः नाम किं
स्यात्
?
है. सरस संस्कृतम्-१ ४.४.४२५८४.XXX..x416 - 3133

Page #273

પાઠ - ૩ર
21412 - [Part - VI]
અવ્યયીભાવાદિ સમાસ (1) અવ્યયીભાવ સમાસ :
પૂર્વપદમાં ઉપસર્ગ કે અવ્યય હોય અને ઉત્તરપદમાં કોઈ નામ હોય ત્યારે આ સમાસ થાય. આ સમાસમાં અવ્યયની જેમ વિભક્તિનો લોપ થાય છે એટલે “ધદરિ આનું બધી વિભક્તિમાં “ધદરિ' જ રહે. આ કારાન્ત નામનું પાંચમી વિભક્તિના અર્થ સિવાય નપું. એકવચનનું રૂપ
થાય. ક્યારેક પંચમી, તૃતીયા અથવા સપ્તમી પણ લાગે છે. = અંત્ય દીર્ધસ્વર હૃસ્વ થાય. ૫, છે નો રું અને મો, ગૌ નો ઝ થાય. ૨ અંત્ય “ નો લોપ થાય પરતુ ઉત્તરપદ નપું. હોય તો વિકલ્પ લોપાય.
અન્ય અને મન નો ગમ કરવો. જુદા-જુદા અર્થમાં અવ્યયી ભાવ :
સપ્તમી વિભક્તિનો અર્થ - કૃષ્ણ = ધમ્ અર્થ – ઘડામાં. (૨) સામીપ્યનો અર્થ :- ન: પન્ = ૩પ૬ અર્થ :- નદીની પાસે. (૩) સમૃદ્ધિ અર્થમાં -મદ્રાળ સમૃદ્ધિ: = સુદ્રમ્ અર્થ :- મદ્ર દેશની સમૃદ્ધિ.
ખરાબ સ્થિતિનો અર્થ :-વિતા ઋદ્ધિ = વૃદ્ધિ
યવનાનાં વૃદ્ધિ = કુર્યવનમ્ અર્થ :- મુસલમાનોની પડતી (૫) અભાવનો અર્થ :- વૃક્ષામમાવ: = નિવૃક્ષમ્ અર્થ :- વૃક્ષ રહિત
અતિશય કે પસાર થઈ ગયાનો અર્થ :- યૌવનસ્પત્યિયઃ = તિયૌવનમ્ અર્થ :- યૌવનને ઓળંગી ગયેલ. અયોગ્ય કાલનો અર્થ - નિદ્રા સમ્રતિ યુજેતે = અતિનિદ્રમ્
અર્થ - વર્તમાનમાં ઊંઘ યોગ્ય નથી. (૮) પછીનો અર્થ :- સાધુ શ્વાન્ = અનુસાધુ અર્થ :- સાધુની પછી.
યોગ્યતાનો અર્થ ગુનાના યોગ્ય = અનુ મુખમ્ અર્થ - ગુણોને યોગ્ય. (૧૦) અનુક્રમનો અર્થ:- માનુપૂર્વેખ = અનુક્રમ
અર્થ - ક્રમને અનુસરીને સરલ સંસ્કૃતમ આરપીજીઆઇ પાઠ-૨,
(૪).

Page #274

(૧૧) પુનરાવૃત્તિનો અર્થ – વિને વિને = પ્રતિનિમ્ અર્થ :- દિવસે દિવસે (૧ર) અનુલ્લંઘન દર્શાવતો અર્થ-મંતિમતિષ્ણ યથા સ્થીત્તથ યથામતિ
અર્થ :- બુદ્ધિને ઓળંગ્યા વિના જેવી રીતે થાય તેવી રીતે. शक्तिमनतिक्रम्य यथा स्यात्तथा = यथाशक्ति
અર્થ - શક્તિને ઓળંગ્યા વિના જેવી રીતે થાય તેવી રીતે. (૧૩) સાદેશ્યનો અર્થ :- સાધ: સશ: = સસાધુ અર્થ :- સાધુની સમાન. (૧૪) એકી સાથેનો અર્થ - નેવુનેન યુપત્ સત્સંવનમ્ અર્થ -લખવાની સાથે (૧૫) સાકલ્ય | તમામ અર્થ – સુસ્વપ અપરિત્યજ્ય યથા સ્થાથી -
સટુમ્ અર્થ - કુટુંબને છોડ્યા વિના, સપરિવાર. (૧૬) મર્યાદા કે અભિવિધિ (થી, માંડીને) અર્થ:- ગધે. આ અથવા નન્નધેરીમ્સ
= ગર્ભાધ અર્થ - સાગર સુધી અથવા સાગરથી માંડીને (૧૭) તરફ અર્થમાં :- નિં પ્રતિ = પ્રત્યનિ અર્થ :- અગ્નિ તરફ (૧૮) બારના અર્થમાં - ગ્રામ વદિ = વિદિfમમ્ અર્થ -ગામની બહાર.
ઝ : (બે આંખની) નીપમ્ = પ્રત્યક્ષમ, ઝ : પરમૂ=પરોક્ષનું - અવ્યયીભાવ આટલા અર્થોમાં થાય છે. આ સિવાયના અર્થો વગેરેની માહિતી
વ્યાકરણાદિમાંથી મેળવી લેવી. (2) કર્મવ્યતિહાર :
યુદ્ધના વિષયમાં બન્ને પક્ષ સમાન સાધન-હથીયાર વડે યુદ્ધ કરતા હોય. અથવા સમાન વસ્તુ ગ્રહણ કરવા પૂર્વક લડતા હોય ત્યારે આ સમાસ થાય. વિગ્રહ વખતે હથીયારને તૃતીયા અને જેનું ગ્રહણ કર્યું હોય તેને સપ્તમી
વિભક્તિ લાગે. ૨. ઉત્તરપદમાં અંત્ય સ્વર ને બદલે મૂકવો ૩હોય તો ગુણ કરીને રૂ લગાડવો. ૩. પૂર્વપદમાં અંત્ય સ્વર દીર્ઘ થાય. દા.ત. રુદ્ધેશ્વ વળેશ્વ પ્રત્યે દ્રુ યુદ્ધ પ્રવૃત્ત = ધ્વન્કિ |
) केशेषु केशेषु गृहीत्वा इदं युद्धं प्रवृत्तम् = केशाकेशि । ) बाहुभिश्च बाहुभिश्च प्रहृत्य इदं युद्धं प्रवृत्तम् = बाहूबाहवि । સાધન જુદાજુદા હોય તો આ સમાસ ન થાય. બ્લાદેશિન થાય. યાદ રાખવા યોગ્ય કેટલાક ઉદાહરણો : , નેશ: = પ્રતિ (થોડું શાક)
યાદ પરમ્ = પામ્ I (ગંગાની પાર) સરલ સંસ્કૃતમ-૧ હજા૨૬૦)
જ જજજ પાઠ-૩૨૪૪

Page #275

) गङ्गायाः मध्यम् = मध्येगङ्गम् । (iuनी वय्ये) अथवा
) गङ्गाया: पारात् = पारेगङ्गात् । गङ्गाया: मध्यात् = मध्येगङ्गात् । (3) सुप्सु५ समास :
ઉપર જણાવેલા સમાસોમાંથી કોઈપણ સમાસ ન હોય તેવા સમાસો આમાં सावे. El.d. ) पूर्वं श्रुतम् = श्रुतपूर्वम् । ) पूर्वं भूतम् = भूतपूर्वम् ।
पूर्वं दृष्टम् = दृष्टपूर्वम् । ) तिष्ठन्ति गावः यस्मिन् काले सः = तिष्ठद्गुः कालः ।। (4) पृषोशहिसमास :
જેમાં સમાસ થયેલા પદો બદલાયા હોય તે. • पृषत: उदरं = पृषोदरम् (५वन) ) मनसः ईषिणः = मनीषिणः विद्वांसः । ) मह्यां रौति = मयूरः । (भोर) वारीणां वाहकः = बलाहकः । (वा.)
शबाना शयनम् = स्मशानम् ।। • पिशितं आचामति इति पिशाचः ।
- धातुमो >18 - १ - परस्मैप :- प्रति + बुध् = प्रतिषोप पावो. उद् + बुध् = वि.सित थj, vlel j|[To awake] [To blossom] | प्र + नम् = अत्यंत नभ७।२ ७२वो.
[To bow gracefully] - शहो તત્સમ શબ્દો > अ शन्त नपुंसलिंग:> अशन्त पुल्लिंग :- कुटुम्ब = कुटुंब. [Family] स्वीकार = स्वी२ [Accept] रत्न = रत्न [Gem] विचार = वियर [Thought] | प्रायश्चित्त = पापनो 3 [Atonement] HT ARE संस्कृतम्-१ (RFRDS.SE.S.S.8 16-32.88

Page #276

> ? કારાન્ત પુલિંગ :- સતિ = સમૂહ [Group] શુદ્ધિ = શુદ્ધિ [Purity]. > વિશેષણ :> આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ - સિંહત = ભેગું થયેલું [United] મનોવના = ગુરુ મહારાજને થયેલા > વિશેષ નામ - પાપને જણાવવા
જ આ કારાન્ત પુલિંગ:> નૂતન શબ્દો- એ કારા પુ- સિદ્ધાવત = શત્રુંજય મારું = સમૂહ [Bundle].
| પારિભાષિક શબ્દો – તાત = પિતા [Father] પરતો = પરભવ [Next life]
| આ કારાન્ત પુલિંગ :પ્રયાસ = મહેનત [Effort]
છાયોત્સા = કાયોત્સર્ગ, કાઉસ્સગ ૬ = દાંડો [Stick]
> આ કારાન્ત નપુંસકલિંગ :જિનાલય = દેરાસર [Temple] સમવસરણ = સમવસરણ, જ્યાં પ્રભુ જય કારાન્ત નપુંસકલિંગ :- બિરાજે દૃષ્ટાન્ત = ઉદાહરણ [Example] | હુંકારાન્ત સ્ત્રીલિંગ:જ આ કારાન્ત સ્ત્રીલિંગ - ક્િfથજી = ઈરીયાવહી અનુમોદન = પ્રશંસા, અનુમોદના વ્યંજનાં શબ્દો :[Praise]. જ રૂકારાન્ત સ્ત્રીલિંગ:
થર્ પ્રમાણે રૂપ ચાલે. યષ્ટિ= લાકડી [Stick]
વયમ્ = ઉંમર [ase]
(1) સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો :1. સટુર્વ નિતિને શ્રાવ કિનાર્ય છતું ! 2. નિર્વિવારં ચિત્ત ધ્યાના રુચ્યતે |
कृष्णः साहाय्यार्थमुपनेमि गतवान् । भव्यपङ्कजोबोधदिवाकरं गुणरत्नमहासागरं जिनेश्वरं
प्रतिदिनं प्रणमामि । 5. વિશાવાદ માનર્થઃ શર્વજો ! 6. વારંવીયાભાવે મુનઃ ઝાયોત્સા વિ . જ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ()જાજજીજાજી પાઠ-૩૨જીજી

Page #277

(2)
ન
7. वस्तुपालस्सलोकः प्रतिदिनं चलन्ननुसिद्धाचलमागतः । 8. अतिनिद्रा परित्याज्याऽतिभोजनं त्यक्तव्यमतिहास्यञ्च
वर्जनीयम् । धर्मक्रिया न यथेच्छं क्रियते किन्तु यथोपदेश क्रियते । નિમ્નોક્ત ગુજરાતી વાકયોનું સંસ્કૃત કરો :બધી વસ્તુ ક્રિયાને યોગ્ય અને ગુણને યોગ્ય આપણને મળે છે. માટે જ કહેવાય છે કે જે વવાય તે મેળવાય. ભરતની પાછળ આખું સૈન્ય ભરતક્ષેત્રને જીતવા માટે ચાલ્યું. ઘડપણ એ ઉમરની ખરાબ સ્થિતિ છે. યૌવન ઉમરની સારી સ્થિતિ છે. સારી ઉંમરમાં ધર્મક્રિયા આચરવી જોઈએ. ઉંમરની ખરાબ પરિસ્થિતિમાં બીજા લોકોની ધર્મક્રિયાની અનુમોદના કરવી જોઈએ. આ બગીચો વૃક્ષરહિત અને ઘાસરહિત છે માટે આપણે અહીં જ બેસીએ જેથી જીવહિંસા ન થાય. શસ્ત્ર-શસ્ત્રના, દાંડા-દાંડાના, હાથ-હાથના યુદ્ધથી બે સૈન્યો ખૂબ જ લડ્યાં. પછી મુનિના ઉપદેશથી બોધ પામેલા તે બન્ને સેનાપતિઓ સિદ્ધાચલ તરફ સૈન્ય સાથે ચાલ્યા.
હિમાલય સુધી સમ્મતિ રાજાનું રાજય હતું. 1. પહેલા જોયેલા એવા પણ સિદ્ધાચલને જોઈને તે અત્યંત ખુશ થયો. 8. ક્રમ પ્રમાણે બધાં ભગવાનને તે બાળકે પૂજ્યાં. 9. સમવસરણમાં દેવો દાનવો બધાંએ શક્તિ પ્રમાણે ભગવાનની ભક્તિ
કરી.
(૩) નિમ્નોક્ત સમાસના વિગ્રહ કરી અર્થ લખો :1. ૩પવનમ્ - ............. 2. આનરમ્ - ..... 3. 03ીfe –............ 4. ભૂતપૂર્વમ્ - ........ 5. અનર્મલમ્ – .............
નિમ્નોક્ત અર્થનું ગુજરાતી કરી સમાસ કરો :1. ઘરની પાસે
2. વિપ્નનો અભાવ 3. કીડાનો અભાવ
4. પહેલા સાંભળેલ. 5. વિધિને ઓળંગ્યા વિના જેવી રીતે થાય તેવી રીતે. જ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ અાજરોજ
પાઠ-૨,

Page #278

(5) पात वांथी पूछेद ५श्ननो संस्कृतमा ४ा भापो.
पुरा किल आसीद् वृद्धः । मृत्युकालेऽपि तस्य प्राणा न गच्छन्ति । तदा तस्य पुत्रास्तमकथयन् ।
'हे तात ! युस्माकं केच्छा अद्याप्यपूर्णाऽस्ति येन युष्माकं प्राणा: सुखेन न गच्छन्ति ?' तदा वृद्धेनोदितम् - 'अस्त्युपदेशो यमदत्त्वा न परलोकं गन्तुं प्रत्यलोऽहम् ।'
तदा पुत्रा अवदन् ‘कः स उपदेशः ?' तदा वृद्धोऽवदत् - 'यष्टिभारम् आनयत ।' ते पुत्रा अञ्जसा तथा कृतवन्तः । अनन्तरं तेन वृद्धेन कथितम् 'हे पुत्राः ! यूयं पूर्णं यष्टिभारं त्रोटितुम् प्रयतध्वम् । सर्वैस्तथा प्रयतितम् ।
किन्तु न कोऽपि तं त्रोटितुं प्रत्यलोऽभवत् । ततो वृद्धोऽवदद् 'अधुना यष्टीरिमा: पृथक्कृत्य त्रोटितुं प्रयतध्वम् ।' एवं कृते तु सर्वास्ता अल्पेनैवाऽऽयासेन त्रुटिताः ।।
ततो वृद्धेनोदितम्, 'हे पुत्राः ! अनेन दृष्टान्तेन अवबोधत यदुत 'असंहता नश्यन्ति संहताश्च न नश्यन्तीति ।' पुत्रैः तदुपदेशस्य स्वीकारः कृतः सुखिनश्च जाताः ।
प्रश्न :1. कस्मात् कारणात् वृद्धस्य प्राणा न गच्छन्ति ? 2. वृद्धेन क उपदेशः दत्तः ? 3. कदा पुत्रा: यष्टी: त्रोटितुं अप्रत्यला जाता: ? 4. कः उपदेशः कथ दत्तः वृद्धेन ? 5. उपदेशानुगुणं (= उपहेश मु४५) अस्याः वार्तायाः किं नाम भवेत् ? 6. अस्या वार्तायाः कि लब्धव्यम् ?
अन्योऽपि कोऽपि उपदेशः किं भवत: चेतसि अस्ति? 8. उपदेशस्वीकारेण पुत्राः कीदृशाः जाता: ? 9. अस्यां वार्तायां तादृशः कः शब्दः यः भवता नावगतः ?
०००
3.8 सस संस्कृतम्-१.3.88258D83.3.3.3.3.3 416-32.3.3

Page #279

સમાસ
-
જ સરલ સંસ્કૃત-૧
તપુરુષ
બહુવહિ
અન્ય
-
2-
સમાહાર કેન્દ્ર
એકશેષ દ્વન્દ્ર
વિભક્વિંતત્પરૂપ ન રુપ
કય પ
.
૬પ
તત્પરુષ તત્પરુષ તત્પરુષ તસ્કુરુષ તસ્કુરુષ
સપ્તમી
| દ્વિતીયા તૃતીયા ચતુથી
અલંફ અલુફ અલુફ
પંચમી અલંફ
ષષ્ઠી અલંફ
પ્રથમા દ્વિતીયા તૃતીયા ચતુર્થી પંચમી ષષ્ઠી અલંક | વિભક્તિ વિભક્તિ વિભક્તિ વિભક્તિ વિભક્તિ વિભક્તિ
ઉપમન ઉપમન વિશેસ વિણ
વિણ કુપૂર્વપદ સુપૂર્વપદ ન
મળે
પૂર્વપદ
ઉત્તરપદ
પૂર્વપદ
ઉભયપદ
ઉત્તરપદ
બંસાદિ પદ લોપી
પાઠ-૩ર૪૪

Page #280

બહુવહિ
અન્ય
ઉપમાન ઉત્તરપદ
સરલ સંસ્કૃતભ-૧
ઉપમાં
રૂપક
સબવાહિ
સમાનાધિકરણ વ્યધિકરણ બહુવીહિ બહુવહિ
સંખ્યા દિશા પ્રાદિ ન ઉપમાન બહુવીહિ બહુવીહિ બહુવીહિ બહુવીહિ બહુવીહિ
અલંકાર અલંકાર
તગુણ અતર્ગુણ સંવિજ્ઞાન સંવિજ્ઞાન
અવ્યવીભાવ
કર્મવ્યતિહાર
સુપ્સ
પૃષોદરાદિ
(૨૬)
સપ્તમી અર્થમાં
સામીપ્ય સમૃદ્ધિ ખરાબ સ્થિતિ અભાવ અતિશય અયોગ્ય પછી અર્થમાં અર્થમાં અર્થમાં અર્થમાં અત્યય અર્થમાં કાલના અર્થમાં અર્થમાં
યોગ્યતા અર્થમાં
અનુક્રમ અર્થમાં
i5.
ii.
i2. i3. પુનરાવૃતિ અનુલ્લંઘન સાદશ્ય અર્થમાં અર્થમાં અર્થમાં
એકીસાથે અર્થમાં
તમામ અર્થમાં
16. મર્યાદા + અભિવિધિ
17. તરફ અર્થમાં
i8. બહારના અર્થમાં
i9. પ્રત્યક્ષ વગેરે
પાઠ-૩૨ જ

Page #281

જિત ગુજરાતી કોશ
છે
T૬ = ઔષધ [10]. અનુત્તર = અનુત્તર [30] | | મ+વાન્સ ન્માનવું [12]
ન = આગ [14] મનું + P = અનુભવવું [15] [ મ = અભિષેક [18] નીવ = જડ, નિર્જીવ [27] અનુમન્ = માન્ય કરવું [16] | અમર = દેવ [30] અજ્ઞ - અજ્ઞાની, ડફોળ [16] અનુમોદના = પ્રશંસા [32] | મા = સાથે [7] અજ્ઞાન = અજ્ઞાન [9] અનુપુત્ આગ્રહ કરવો [12]] ગયો અયોગ્ય [15]. મન્ના = જલદીથી [27] અનુ+વૃ = અનુસરવું [11] . | ગરિ શત્રુ [8]
= ભટકવું [2]. અને = ઘણાં બધાં [22] | ગ-પૂજા કરવી [2] અત: = આથી [11].
= વચ્ચે, વિના [10]. | સર્વ - જ્વાળા [21] તિથિ : મહેમાન [10]. અન્ય આંધળો [18] | મન્ - કમાવું [12]. અતિસાર -ઝાડા [25], ગથાર – અંધારું [31]. અર્થ - ઈચ્છવું [9]. અતીવ અત્યન્ત [14] મન - આહાર, અન [23] { આપવું [9] અત્યત - અત્યન્ત [31] અન્ય = બીજું, જૂદું, ભિન્ન [13]] મર્દ-અરિહંત [19]
ત્ર = અહીં [6] . અન્યત્ર = બીજા સ્થાને [6] મi - સર્યું [9] અત્ત ન આપેલું [18]. અપફ્રર્તિ - અપયશ [18] મનાર આભૂષણ [8] અદ્ભત = અલૌકિક [27] અપ+નt = દૂર કરવું [12] અતિ ભમરો [10] અધમ = હલકું, દુષ્ટ [15]. અપ૨ = બીજું, બીજા [20]. અત્ની - ખોટું [15]. ધર્મ - અધર્મ [8]
અપરાધ = ગુનો [11] અવવશ - ખાલી જગ્યા [12]. મધ + સામ્ મેળવવું [9]. ગઈ = પણ [8].
અવ+ - જાણવું [31]. ધ + =જાણવું [9] અપૂર્વ અપૂર્વ, નવું [27] અવI - સ્નાન કરવું [31] ધવત્ ઉપર બેસવું [18] અક્ક્સ - આશા રાખવી [9] | અવ+ = ઓળંગવું [12]
ય+સ્થા - ઊભા રહેવું [13]] પ્રિય અપ્રિય [8]. એવધાર =જકર [31] અધુરા = હમણાં [10] | અપ્રિય = અપ્રિય [વિ] [9]. અવધી - તિરસ્કાર [12]. અધ્યયન ભણવું [27]. અપ્સરમ્ =અપ્સરા [21]. એવ + ન = નમી જવું [10]
ના છેડારહિત [15]. મગ = અભવ્ય [13] અવ + મન્ - અવજ્ઞા કરવી [13] અત્તર = પછી [11]. અભાવ = અભાવ [30] અવયં નક્કી [27]. અર્થ -નુક્સાન, સંકટ [24] | મ+અર્થ = પ્રાર્થવું [20]. અવસ્થા પરિસ્થિતિ [27] મનન = અગ્નિ [31] બધાન-નામ [16]. અવ + ધી-તિરસ્કારવું [12] અનાકિ - અનાદિ [26]. મનસ્વ ધાવવું [11] અશુભ = ખરાબ [27] અનાર્ય = અનાર્ય [11] મન એક [14] અશ્રુ આંસુ [14]. મનુ + ૬ = શોધવું [13]. મ+મૂ પરાભવ થવો [31] | મ ધ્યેય અગણિત [10]. અનુજ્ઞા = રજા [9].
મન અભિમાન [25] | મસલ્ય ખોટું [9] * વિશેષ ઓળખ માટે કૌસમાં પાઠ નંબર સૂચવેલ છે. કેટલાંક તત્સમ શબ્દોનો, સામાસિક શબ્દોનો | | અને વિશેષ નામોનો આમાં સમાવેશ કરવામાં નથી આવ્યો.
જ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ અ૨ઉદ6 888888ક.ગુ.
કોઇ

Page #282

તલવાર [11] | - આશા રાખવી [12][૩નતિ - પ્રભાવના [26] અસુર = દાનવ [7] આશા - આશા [2] ૩૫+૩ = ઉપાર્જન કરવું [25] સ્ ફેંકવું [7]
શિન્ આશીર્વાદ [21]. ૩૫ + = ઉપેક્ષા કરવી [25] હિંસ - હિંસા ત્યાગ [11] | + ઉન્ન ભેટવું [8]. ૩૫૨ ઉપકાર[10]. સહિત અહિત [10] |આસન = આસન [22] ૩૫+વિજ્ઞ -ઉપદેશ આપવો [11] અહો આશ્ચર્યનો ઉદ્ગાર [11] |માસ્પદ - ઘર [20] ૩પલેશ ઉપદેશ [10] આ + [ સાંભળવું [15] | + ૮ = બોલાવવું [9]. ૩૫ + ની પાસે લઈ જવું [9] આ + ૫ = આકર્ષવું [21] રૂ! = શેરડી [17]
૩૫૨/૫ = ગ્રહણ [26]. બાજરી - આકાશ [8] ફિચ્છ = ઈચ્છા [9]. ૩પત્ર પથ્થર [11]. ગામ - જૈન શાસ્ત્ર [16] |તિ એ પ્રમાણે [6] ૩૫ + વિમ્ = બેસવું [10] +[ Jઆવવું [8] ફિલાન અત્યારે, હમણાં [12] ૩પ ઉપસર્ગ [31]
આચરણ કરવું [8] |ન્દ્રિય ઈન્દ્રિય [25]. રૂપાનદ્ જૂતા [21]. ગવાર = આચરણ [12] બ્ધિન = બળતણ [31]. ઉપાય = ઉપાય [27] માજ્ઞિ = આજ્ઞા [9]. ગુરૂવ = પેઠે, જેમ, જાણે [9]. ૩મી =બે, બને [13] માત્મન્ આત્મા, જીવ [20] ફિ૬ જવું [7].
૩ciાસ = ઉત્સાહ [11]. ખાતર આદર, માન [24] [૬ (ઠ્ઠ) - ઈચ્છવું 5]. 5 - ઊર્જા, બળ, તેજ [19].
+ા (યછું) લેવું [18] ક્ષ જેવું [9]. ઋતે વિના [8] આ + હિમ્ - ફરમાવવું [20] ફિંથી ઈરિયાવહી [32]] ક્રિ. ઐશ્વર્ય [14] આધ્યાત્મિક આત્મા સંબંધી રિવર = ભગવાન [9] ત્રીપ - ઋષિ, સાધુ [11]
[10] વિત્ત વચન, વાણી [17] | પત્ર = એક સ્થાન [6] કાનન્દ આનંદ, ખુશી [30] વિત યોગ્ય [17]
= એકવાર [30] આ+ની = લાવવું [12] ૩qન = ઉજ્જવળ [31] પતિ - એકાંત [31]. કાપણ દુકાન [23] છું = વીણવું [8] હતાશ = આવું [13] આપદ્ - આપત્તિ [20] ત = કે [9].
ઇવ જ [6] આ + Vછું = પૂછવું [19]. svar ઉત્કંઠા [10] gવમ્ - એમએ પ્રમાણે [12] નાયાસ મહેનત [32] | ન્ + પન્ - કૂદકા મારવા [8] | મોલન = ભાત [10]. આયુ = આયુષ્ય [21]. +૫૬ = ઉત્પન થવું [18]. મિ દિશા [20] બા+રમ શરૂ કરવું [23] ડિસ્લેવ મહોત્સવ [30]. થે કેમ, કેવી રીતે [16]. બારીની આરાધના [8] = પાણી [11]. થ = વાર્તા [13]. મા + સામ્ આરાધવું [27]. વિધિ - સાગર [8] | ક્ = કહેવું [5] આ + ૬ =ચઢવું [13] TR = ઉદાર [31] | 1 - ક્યારે [] મારો - સ્વસ્થતા [27] +વુ -વિકસિત થવું [32] [ પ ક્યારેય પણ [31] માર્ત - પીડાયેલ, દુઃખી [26] દાન - બગીચો [26] પિ = વાંદરો [31] માર્ચ - આર્યો [15].
- ધંધો [10] મન - કમળ [14] આ + તો - જોવું [31] |દ્ + વિમ્ - કંટાળવું [23] | મ્ - પૂજવું [9]. મારૂ આવર્જિત થવું [26]]ન્ + થ = ઊભા થવું [11] | #ગુખ = દયા [15] હિલ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ જ Oજ88888.ગુ.કોણ છે

Page #283

[26]
ઋતિ = કજિયો, કલિયુગ [10]
ષ્ટ = સંકટ, પીડા [13]
H
anton = stats [27]
=
[14]
=
-
વ્હારળ = કારણ, હેતુ [25]
कार्य = કામકાજ [17]
ત્તિ = કાલ, સમય [25] fai = [9]
=
fabry [8] વ્હિરિ = ભૂંડ, ડુક્કર [10]
તિ = ખરેખર [31]
2 = Asl [14]
[32]
कुल
[21]
[10]
તઃ = ક્યાંથી, શાથી [12] = [6]
પ્ = ગુસ્સો કરવો [16] कुमार = કુમાર [30]
= કુલ, સમૂહ [31]
સ્ = ભેટવું [10]
- al [12]
=
કૃતજ્ઞતા = કૃતજ્ઞતા [31]
[9]
= તું = કર્તા, કરનાર [15] glam-ugd [9]
- usg [4]
=
કૃષ્ણ = કૃષ્ણ મહારાજા [9] હોમત – મુલાયમ [31] મ = ક્રમ, પરિપાટી [27] મશઃ = ક્રમે કરીને [27] ક્રિયા - ક્રિયા, પ્રવૃત્તિ [24] ઝીક્ રમવું [25]
વન્ત્ર્ - સમર્થ હોવું [31] | ક્ષમ્ = ક્ષમા કરવી [11]
(1)=sed [5]
क्षल् (क्षाल्) = धोवुं [9] ક્ષ (ક્ષયૂ) = ક્ષય પામવું [2] farqg [10]
ક્ષુદ્ર = ક્ષુદ્ર, તુચ્છ [31]
સુક્ષ્મ = ખળભળવું [4] ક્ષેત્ર = ખેતર [8]
લગ્ન = લંગડો [14]
ધ્વનિત્ર = કોદાળો [8]
= Tata = big [3]
Tન = આકાશ [12]
[19]
[31]
=
ગળમૃત્ = ગણધર [27] T[ = ગણવું [7] गम् (गच्छ्) = ४वुं [3] T[ = ગર્જના કરવી. [7] ત્ર = અવયવ [10] fuR = uda [12]
ગુરુ = ગુરુજી [14]
ગુર્જર - ગુજરાત [31]
ગુર્જર - ગુજરાતી [31]
गृह
* ઘર [17]
ug [31] ગૌતમ = ગૌતમસ્વામી [9] પ્રન્થ = ગ્રન્થ, શાસ્ત્ર [20] East [12]
વર્ = ચાલવું [1] ચક્ = ચાલવું [1]
चित्त
- н, la [27]
=
= મન [12]
ચિત્ - વિચારવું [5] વિર = લાંબો સમય [11]
(a) = aleg [6]
atale [14]
છાત્ર = વિદ્યાર્થી [8] G
= [dea [19]
નન = માણસ [9]
C = [ual [14] નન્(ગા) = જન્મ થવો [10] નમ્ = જાપ કરવો. [2] નરા = ઘડપણ [11] નવ્ = બબડવું [2] G = well [10] G=HYS [13]
નતમુર્ = વાદળ [19] જ્ઞાતિ - જાતિ, વંશ [14] નાત્મ - મૂર્ખ, ઠગ [14] for (14) = Dag [2] जिन = ભગવાન [7] નિનાલય - દેરાસર [13]
f(3) = gug [2] FGET = [16]
- well [17]
जीवित
Fila - Dag [1]
નેતૃ = જીતનાર [17] જ્યોત્સ્ના - ચાંદની [12] ज्ञाति
ज्ञान
= જીવન, પ્રાણ [14]
- 2 [31]
=
=
ધુણ્ = ઘોષણા કરવી [6] ch-gas [27] ચ - અને [7]
AFGAATIT = ZENOU [9] -su-l [21]
- [12]
(34) - Asg [14]
चन्द्रमस् – ચન્દ્ર [21]
(A) - Hurg [10]
= સમાજ [13]
* જ્ઞાન [16]
ઋગ્ = ક્રોધ કરવો [3] શેષ – ક્રોધ, ગુસ્સો [13]
હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ TTTTTTTTT×.ગુ.કોશજી

Page #284

તત: - ત્યાર પછી, તેથી [7] વિલીય = તારું [13] | શ = દેશ [7] તત: - તે કારણે [11]
હોશિયાર [12]. દ = શરીર [26] તત: પ = ત્યાર પછી [22]. = દાંડો [32]. દિન = જીવ [27] તત્ર - ત્યાં [6]
સજા કરવી [5]. રોષ = દોષ, કર્મ [13] તત્ત્વ = પદાર્થ, રહસ્ય [22] વત્ = આપતું [19]. ઘુત્ (દ્યોત) પ્રકાશવું [20] તથા તેમ, તથા [10]. રય = દયા [8]
દર = દરવાજો [14] તથાપિ = તો પણ [11]. રિદ્ર = ગરીબ [26]. દિ દુશ્મન [21]. તલીય - તેનું [13]. તુ દ્રોહ કરવો [5] | દેવ - દ્વેષ [21] તર્ક સંભાળવું [13]. ઈ - અભિમાન [20] દેટ્ટ કૅષ કરનાર, દુશમન [23]. તપસ્ = તપ, તપશ્ચર્યા [27] . દર્શન = શ્રદ્ધા [27]. ધન = ધન [8] તમન્ના = રાત્રિ [31] દર્શન = જુદા-જુદા ધર્મો [31]. ધનપતિ કુબેર [12] ત૬ = વૃક્ષ, ઝાડ [14] ૨૬ = બાળવું [1] ધનવત્ = ધનવાન [20] તર્દ તો [10]. રાન = દાન [10]. | ધનુમ્ = ધનુષ્ય [21]. તર = ચોર [12] રાનવ = દાનવ [7]. ધર્મ = ધર્મ [9]. તાડપત્ર = તાડપત્ર [25]. (ચ) આપવું [3] ધવન = સફેદ [31] તાતા - પિતા [32] વાસુખ = ભયંકર [31] ધી - સંરક્ષક [16] તાશ = તેવું [11] વાવાનr = દાવાનળ [31]. ધાન્ય = અનાજ [16] . તાળું = તેવું [20]. વિ = દિવસ [27]. ધાન્ = દોડવું [5]. તારછ = તારા [12]. વિવાર સૂર્ય [31]. fધન - ધિક્કાર થાઓ [10], તાવત્ = તેટલું [21] કિશું દેખાડવું [4]
| ઈન્ = બુદ્ધિશાળી [19]. તીર્થ યાત્રાધામ [14] વિર = દિશા [21]. ૬ = દેવાદાર હોવું [13] તીવ્ર = તીવ્ર [31]. ફીન - દુઃખી [15] ધેનુ ગાય [14]. તુ કે, પરંતુ [7]. તીર્ષ લાંબુ, દીર્ઘ [22]. ધ્યાન = ધ્યાન [31] તુ તો, પણ [12]. ૩૩ = દુઃખ [9]. | ધ્રુવ ધ્રુવ, સ્થિર [18] તુન્ દુઃખી કરવું [4] દુઃવિત = દુખી થયેલ [26] ધ્વસ્ = ધ્વસ્ત થવું [26] તુર = ઘોડો [16]. કુતિ ખરાબ ગતિ [15]. ધ્વનિ = અવાજ, ધ્વનિ [12] તુલ્ય = સમાન [14] દુર્ગ = દુષ્ટ માણસ [21]. = નહીં [7] તુનું વજન કરવું [6] ગુર્જત - દુબળો [26] | નર્ત - રાત્રિ [27]. તુ ખુશ થવું [3] ૩૬ -દુષિત થવું [7] | RR = નગર, શહેર [22].
= ઘાસ [10] ડુત = ખરાબ કામ [22]. | નકારી નગરી, નગર [23]. ત૬ = તૃપ્ત થવું [11]. ૩હિતુ = બેટી [16]. નવી - નદી [14]. ત (ત) = તરવું [6]. ૬ (૬) = ફાડવું [11] નમ: - નમસ્કાર હો! [12]. ત્યમ્ છોડવું [1]. દર (પશ્ય) = જોવું [3]. નમાર = નમસ્કાર [19]. ત્રમ્ ત્રાસ પામવું [14] દક્તિ ઉદાહરણ [32]. નમજ્જા૨ = નવકાર [24], ત્રમ્ પૂજવું [31] વિ = દેવ [7].
નમ્ નમવું [1] તૂટવું[11]
= દેવર, દીયર [17] નમ્રતા = નમ્રતા [24] જિજી સરલ સંસ્કૃતમ-૧ આ રહC)00ાજજીસ.ગુ.કોકજ

Page #285

નર = માણસ [12] | પs = કમળ [14] પાપ = પાપ, દુષ્કૃત્ય [11]. નર = નરક [8]. પર્કરાંધવું [1].
પાપ = પાપી [17] નમ્ નાશ થવો [3] પટ = કપડું [14]
પા (પિન) પીવું [3] ના નાટક ભજવવું [18] પ = ભણવું [].
પારિતોષિક ઈનામ [31] નાના = અનેક [14] પત્ = પડવું [1]
પાવ - આગ [16] નામન્ = નામ [20]
પત્ર = પાંદડા, વનસ્પતિ [16] |fજ = પિતા [15]. નાથ = નેતા [12]. પથર્ = પાણી, દૂધ [21] | = પીડા, દુઃખ [26]. નિઃશ્રેયસ્ =મોક્ષ [31]. પર = પારકું [26]. વી = પીડા કરવી [5] નિષ = સમીપમાં [22]. પરમ્પરા = પરંપરા [30]. | પુષ્ય = પુણ્ય, પુણ્યકર્મ [13] નિત્ય = કાયમ [12] પત્નો = પરભવ [32] | પુત્ર = દીકરો [11] નિત્- નિંદા કરવી [2] પરસ્પર = પરસ્પર [16] પુન: = વળી, ફરીથી [25] નિષ્પન્ન = આમંત્રણ દેવું [12] પરીસ્થ = પારકું [31] પુર: = આગળ, સામે [17] નિતિશય = અનુપમ [12] પરીકિ = પરાજય કરવો [31] પુરા = પહેલા [16]. નિસ્ + અ =વિખેરવું [19] પર + ડુંમ્ = તપાસ કરવી [9] પુરા = નગરી [23] નિસ્ + = ખસેડવું [14]. પરિતાપ = ત્રાસ, પીડા [27] | પુરુષ = માનવ [15] નિમ્ + અમ્ નીકળવું [12]. પરિચમ્ પૂરેપૂરું છોડવું [8] પુરુષાર્થ પ્રયત્ન [14] નિર્મૂળ =નિર્દયી, દૂર [27] પરિ + ની - પરણવું [12] પુ૬ પોષવું [3] નિસ્ + f = જીતી લેવું [31] પરિ+સેન્ = અત્યંત સેવવું [18]| પુષ્પ = ફૂલ [14] નિસ્ + લિમ્ = દેખાડવું [13]. પર + હું ન છોડવું [24]. પુત - પુસ્તિકા [30] નિર્મન = નિર્મળ [31] | પરીવાર - પરોપકાર [19]. પૂગા પૂજા [2] નિવૃતિ- મોક્ષ, સુખ [15]. | પf - પાંદડા [12] |પૂણ્ = પૂજા કરવી [7]. નિ + વૃત્ પાછા ફરવું [20]. પર્યવસાન ઃ છેડો, અંત [31]. | =પૂરવું, ભરવું [13]. નિ + વિશું બેસવું [22] પર્વત - પર્વત [7]. પૂર્વ = પૂર્વે, પહેલાં [17] નિશમ્ (શામ)=સાંભળવું [16] પન્ન [પાનું પાલન કરવું, પૃથ - જૂદું-જૂદું [14]. નિ = સોનામહોર [16] ] | પાળવું[25]
પૃથ્વી - પૃથ્વી [14]. નિષ્ણન - નિષ્ફળ, વ્યર્થ [30] પવન = પવન [8]
પૌર = નગરજનો [23]. નિ + સૂત્ નાશ કરવો [12] | પશુ = પશુ [25].
9 + અર્થ = પ્રાર્થના કરવી [13] નિસ્ + પત્નીપજવું [18]. પશ્વાત્ = પછી [8]
+ શું જોવું [9] ની (નવું) = લઈ જવું [2]. પશ્વાત્તાપ - પશ્ચાત્તાપ [31] | પ્રાણ પ્રકાશ [9] માણસ [16]
પતિશીલા = નિશાળ [12]. | _ + 1 પ્રકાશવું [21] નૃત્ નાચવું [3].
પાણિ = હાથ [11]. પ્ર + f ફેકવું. [15]. પતિ - રાજા [11]
પાત્ર = પાત્રા [25] પ્રજ્જુ (પૃચ્છ) - પૂછવું [5]. નેમિનેમિનાથ ભગવાન [9]. પ૬ = પગ [14]
ગા - સંતતિ, પ્રજા [10] ચાય નીતિ [11]. પાપ - વૃક્ષ [18] પ્રત-તરફ [22]. પક્ષનું પક્ષી [23]
પાનીય - પાણી [8] ---Tvલ + મ +ામ્ (ચ્છ) - પફ = કાદવ [14]. | પન્થ - મુસાફર [31]
પાછું આવવું [10]. જ સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ર૦૧
.ગુ.કોશ ૪

Page #286

પ્રતિરૂંક્સ પ્રતીક્ષા કરવી [9] Id = ફળ [15]. | મૃત્ય નોકર, સેવક [11] પ્રતિ બદલામાં આપવું[13] | વન્થ = બંધન, કર્મબંધ [27] | મનન = આહાર [13]. પ્રતિ + પદ્ = સ્વીકારવું [20] વિશ્વન બંધન, બંધાવું [27] બોમ્ = અરે!હે! [10]. પ્રતિવુધ = પ્રતિબોધ થવો [32] | વહેઃ = બહાર [15] | પ્રમ્ = ફરવું [8]. પ્રતિમાન્ = ઉત્તર આપવો [19] વદુ = ઘણું બધું [26] પ્રાન્ = શોભવું [24]. પ્રતિ = પ્રતિમા [10] | વહુ+મનું સન્માનવું [31]. પ્રા = ભાઈ [15]. પ્રતિષ્ઠા = પ્રતિષ્ઠા [31]. | વહુમાન = સન્માન [19]. મક્ષ ઝડપથી [10]. પ્રત્યન = સમર્થ [31] | દુશ વારે વારે [18]. મત મંગલ, શુભ [19]. પ્રત્ય€ = રોજ [13]. વીણ = બાણ [31]. મા = મણિ [10], પ્રમ્ = પ્રસિદ્ધ કરવું [14] વીત = બાળક [9] | મતિ = બુદ્ધિ [14]. x + નમ્ નમવું [32]. વાહાત: બહારથી [21]. | -૬ અભિમાન [31] પ્રવત = પ્રબળ [9]. વીન બી, બીજ [23]. | મહીય = મારું [13] પ્રમ = પ્રભા, તેજ [11] (વધુ) - જાણવું [5]. | -૬ (મા) = છકી જવું [4]
મુ = ભગવાન [17]. બ્રાહ્મણ = બ્રાહ્મણ [17]. | નવું = મધ [14] pપૂત પુષ્કળ [10] પવિત્ત = ભક્તિ [20] | મથુતિદ્ ભમર [21] પ્રમ = જુવાન સ્ત્રી [10]. | મમ્ = ભક્ષણ કરવું [7]. | મનસ્ મન, ચિત્ત [25] પ્રમા૬ = આળસ [27] માવત્ = ભગવાન [20] | મનુષ્ય = મનુષ્ય, માનવ [27]
+ = પ્રયત્ન કરવો [30] | મન્ આશરો લેવો [19] મનું માનવું [11] પ્રયત્ન = પ્રયત્ન, મહેનત [17] | મન્ = બોલવું. [2]. મન્નિન-મસ્ત્રી, પ્રધાન [27].
+ ૬ =પ્રરૂપણા કરવી [8] | મદ્ર = કલ્યાણ 14] કેન્દ્ર - ધીરે [11]. x + તુમ = લોભાવું [31] | થ = ભય, ડર [23]. | મમત્વ = આસક્તિ [24] પ્ર + વ્રન્ - દીક્ષા લેવી [13] | મયજ્ઞ = ભયંકર [18]. મયૂર = મોર [9]. પ્ર + સદ્ = પ્રસન્ન થવું [20] | ભવ = ભવ [30]. મરણ = મરણ [13] પ્રસ૬ મહેરબાની, કૃપા [12] | | મવત્ = આપ [19] | મુકુન્ = પવન [19] પ્રસિદ્ધ = પ્રખ્યાત [22]. | પવિતવ્યતા - નિયતિ [13] મદ મોટું [19]. પ્ર+ઠું = પ્રહાર કરવો [11] | ભવ્ય = ભવ્ય [13] મહાવીર = મહાવીરસ્વામી [9] પ્રજ્ઞ = હોશિયાર [11] માર = સમૂહ [32]. મહિમન મહિમા [20] પ્રાણ = જીવન [11]. | મા - પત્ની [25]. મા =માતા [15]. પ્રાણ = પ્રાણ [26] | ભાવિન = ભાવી [20] માનવ = માણસ [7] પ્રાયશ્ચિત્ત પાપનો દંડ [32]. | માથું બોલવું [11] મા = માર્ગ [22] પ્રવ૬ = ચોમાસું [21] | મામ્ = પ્રકાશ [21] માપ = અડદ [23]. પ્રિય = વહાલું, પ્રિય [12] | fમક્ષ = ગોચરી [23]. માદાભ્ય = મહિમા [11] પ્રી [ [] ખુશ કરવું [19]| fમક્ષ માંગનાર [24]. fમન્ = મળવું [4]. 0 [ ખ ] ખુશ થવું [19] | મૂ (4) = થવું [2] | મન માછલી [19]. પ્રેમનું પ્રેમ, સ્નેહ [21] પૂમિ = ૧
પૃથ્વી 2િ6
| મુક્તિ = મોક્ષ [17] પ્રેરણT = પ્રોત્સાહન [25] | મૂક્ = સજાવવું [6] | મુ મુન્] = મૂકવું [10] . સરલ સંસ્કૃતભ-૧
છે. આઇસ.ગુ.કોશીશ

Page #287

મુદ્દમોત્= ખુશ થવું [13] | રક્ત = લોહી [25]. તુમ = લોભ કરવો [4] મુમુક્ષુ =મુમુક્ષુ [24]. રમ્ = રક્ષણ કરવું [1]. ન = લોકો [17] મુદ્દે મૂંઝાવું, ઘેલા થવું [3] રજૂ = રચવું [8].
નામ = લોભ [26] મૂવ = મૂંગુ [10]
રનની રાત્રિ [14]. વેવસ્ = વાણી [25]. મૂઢ = મોહ પામેલ [26]. રત્ન = રત્ન [32]. વઝ ઈન્દ્રનું શસ્ત્ર [26] મૂર્વ = મૂરખ [11]. રચ્યા = શેરી [10] વખ્ય = ઠગનાર [27] 5 = શોધવું [10] રમ્ =રમવું [12] વન્ = ઠગવું [15] મૃત્તિ = માટી [16] . રમ્ = આસક્ત થવું [25] વળદ્ = વાણિયો [19] મૃત્યુ = મૃત્યુ, મરણ [20] રવ = અવાજ [31] વન મોટું [25]. (ખ્રિ) = મરવું [10] રવિ = રવિ, સૂર્ય [10]. વત્ = બોલવું [1]. શું વિચારવું [8]. રણ = રસ [17]
| વઘુ = વહુ [15]. મેઘ = વાદળ [9].
રક્ષણ = રાક્ષસ [31]. | વન = જંગલ [8]. મોક્ષ મુક્તિ, મોક્ષ [10]. ર = રાગ, આસક્તિ [17] | વર્ક વન્દન કરવું [9]. મોવ = લાડવો [25]. રનન = રાજા [20] વ| = વાવવું [5] નાન = કરમાયેલું [31] રાજૂ = રાજા [19]. વયમ્ = ઉંમર [32]. નૈ = કરમાવું [31] રાજ્ય = સામ્રાજ્ય [25] વૃક્ષ વૃક્ષ [7] યત: = જે કારણે [11] રાશિ = સમૂહ, ઢગલો [25] વર્ગ = છોડવું [9]. યતન = જયણા [24] રિપુ = દુશ્મન [25]. વળું = પ્રશંસા કરવી [5]. યતિ = સાધુ [8]
ત્તિ = પદ્ધતિ, રીત [23] વસુધા પૃથ્વી [10]. ય પ્રયત્ન કરવો [10] સુત્રોન્] = ગમવું [12] વિમ્ = વસવું [1] ત્ર = જ્યાં [6]
ગુણ = ગુસ્સો કરવો [6] વસ્તુ = ચીજવસ્તુ [24] યથા = જેમ [10]
૬ = ઊગવું [10] વસ્તુત: = વાસ્તવમાં [12]. યથાર્થ = વાસ્તવિક [25]. રૂપ = રૂ૫, સુંદરતા, સૌંદર્ય [27] વિ૬ = વહન કરવું [7] વિ = જો [10].
ર = રોગ, બિમારી [27]. વ = અથવા [7]. યકુત = કે [12]
રૌદ્ર = ભયંકર [13]. વી = વાણી [19] યદિ = લાકડી [32] તપુતા = લઘુતા [24] વીક્ = ઈચ્છવું, વાંછવું [14] યાત્ માંગવું [10]. નમ્ = ઓળંગવું, આજ્ઞા વાત = વાત, પવન [18] યાત્રા = જાત્રા [13] તોડવી [13].
વાત્સલ્ય = વાત્સલ્ય [15] યાદશ = જેવું [11]. નન્ન = શરમાવું [13]. વાલિન વાદી [31] યાન = વાહન [12]. | તમ્ = પ્રાપ્ત કરવું [10]. વનર = વાંદરો [31]. થાવત્ = જેટલું [21]
વળ = મીઠું [12] વાય = કાગડો [10] યુન =જોડવું [14]
તવા = ખારું [12] વારંવાર = વારેવારે [21] યુદ્ધ લડાઈ [11] તાલૂન - પૂંછડી [12] | વારિ = પાણી [14] યુધ્ધ = યુદ્ધ કરવું, લડવું [10]. તિક્ = લખવું [4] - વાર્તા = વાત [15] યોગન = યોજન [16] સુ લટવું, આળોટવું [10] વિપ્રદ = લડાઈ [14] યૌવન = યુવાની [31] | _| - લુપ્ત થવું [6] વિવાર - વિચાર [32] જજ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ અાજર૦૩).ગુ.કોશ

Page #288

વિન્ = ડરવું [14] વ્યવસ્થા = વ્યવસ્થા [15]. શૂદ્ર શૂદ્ર, હલકી જાતિ [26].
વિર = ધન, પૈસો [15]. વ્યસન = સંકટ [27] શSIR = શિયાળ [27] વિફાડવું [17] વ્યાધ્ર = વાઘ [14]. | શો શોક, આઘાત [27]
વિદ્ વિદ્યમાન હોવું થવું [13]] વ્યાધ = શિકારી [10]. શ્રદ્ધા શ્રદ્ધા [11] વિમ્ - વિદ્વાન [21]. | વ્રત = વ્રત, પ્રતિજ્ઞા [24]. | શ્રમ = થાક [24]. વિદ્[ વિન્] મેળવવું [10]] વ્રતિન સાધુ, વ્રતવાળા [22] | શ્રમણ = સાધુ [8] વિનય = ભક્તિ [14] | શમ્ = પ્રશંસા કરવી [2] શ્રમ [ શ્રીમ્] - થાકવું [4]. વિના વિના [8]. શ૬ = શંકા કરવી [10]. fશ [ ] આશ્રય કરવો [7] વિનાર = વિનાશ [11] શ8 = લુચ્ચો [9]. શ્રીમદ્ = ધનવાન [24]. વિપૂતિ વૈભવ [19]. શમ્ (શામ) = શાંત થવું [4]. શ્રેયસ્ - કલ્યાણકારી [21] વિષ્ણુ વિશેષ વિચારવું [8] | સર = બાણ [10] શ્રેષ્ઠ = સર્વોત્તમ [14]. વિયત્ = આકાશ [19] સરળ = આધાર [27]. જ્ઞાન્ = વખાણવું. [12]. વિયો = વિયોગ [12]. શરીર = શરીર [14] સ્નિષ = ભેટવું [8]. વિ + ર = રચવું [22]. શિવ = મડદું [11]. શ્વ: = આવતીકાલે [18]. વિ + લિન્ દોરવું [13]. શશિન્ = ચન્દ્ર [20] શ્વપ્ર = નરક [25]. વિવિધ જાતજાતનું [31] શસ્ત્ર = શસ્ત્ર [10] શ્વકૂ = સાસુ [15], વિશેષ તફાવત [12]. શ ડાળી [12]. સંયો = સંયોગ [12]. વિશું પ્રવેશવું, પેસવું [10] શાતા = શાતા, સુખ [16] સંસાર = સંસાર, ભવ [13]. વિ વૈશ્ય, વાણિયો [20]. શાનિત = શાંતિ, સ્વસ્થતા [23]. | સંત = ભેગું થયેલું [32]. વિશ્વ = જગત [11]. શાલિભદ્ર = શાલિભદ્ર [7] | સંતિ - સમૂહ [32]. વિશ્વવત્ - વિશ્વને જીતનાર | શાસન = શાસન [17] | નવરાત્ = પાસેથી [17]
[25]| શિક્ = શિક્ષણ લેવું [12] સફૂટ = આફત [11]. વિશ્વત: = ચારે બાજુથી [26] | શિલ્લા પથ્થરની શિલા [22] [ સા - સંકેત, નિશાની [23] વિશ્વાસ = ભરોસો [14] | શિશિરાન્ત પાનખર ઋતુ [12] સા = સંઘ [13] વિષય = વિષય [25]. | શિશુ = બાળક [14] સઝન = સારો માણસ [15] વિ+ = ભૂલી જવું [18] | શિષ્ય ચેલો [14] સત્ = સજ્જન, સાચું [19]. વીરુમ્ - વેલડી, લતા [20] શીધ્ર - ઝડપથી [11] સત્ય = સાચું [9]. વત (વર્ત) - હોવું થવું [11] | શીતન ઠંડું શીત [19] લશ = તુલ્ય, સમાન [14]. વૃદ્ધ ઘરડો, વૃદ્ધ [31] | શીતલ ઠંડક [12]. શું = સમાન [20] વધુ (વર્ષ) વધવું [11] | માથું [8] સT = કાયમ [8] વત્તા બનાવ, વાત [26]. | સુવિ નિર્મળ [25] | સલામ = જિનાગમ [15]. વર = સમૂહ [26]
(શિવ) - શોક કરવો [6] | વ = કાયમ [10]. વ૬ (વર્ષ) વરસવું [8] શુદ્ધિ શુદ્ધિ [32]. સનોદ = બખ્તર, કવચ [31] વે પૂજવું [10]. | ગુમ - શુભ, સારું [17] સમતા = સમતા [18]. વૈયા– = અસભ્યતા [10] ગુમ (મ) શોભવું [11] | સમરી - રણભૂમિ [10]. ચી ખોટું [25] |શુ - શોષાવું [6] સમર્થ - સક્ષમ [25]. જ સરલ સંસ્કૃતમ-૧ ૪૪૦૪) શશશશગુ.કોરાજી

Page #289

સમાન - તુલ્ય, સમાન [11] સુત = ધર્મ, પુણ્ય [25] સ+આ+વિન્ - કહેવું [17] સુવું = સુખ [9].. સન્ + 2ધું = સમૃદ્ધ થવું [31]સુર = દેવ [30]. સન્ + નન = ઉત્પન્ન થવું [31]|સુરત - સુગંધી [31]. સન્ + મન્ = ઉત્પન્ન થવું[14]] સુવ = સોનું [10] સખ્યત્ત્વ = સમ્યકત્વ [30] સુવાર - સોની [12] સ [ = સારું [8] સુર = સદ્ગણી [31]. સન્ + તસ્ - જોવું [19] સુઝુ - સારું, સારી રીતે [11] સર = નદી [19]
સુહૃક્ મિત્ર [20] સર્વ = સાપ [22].
= રસોઈયો [9] સર્વ = બધાં [13].
સૂનુ દીકરો, પુત્ર [14]. સર્વત્ર = બધે [6].
સૂર્ય = સૂર્ય [8] સર્વ = કાયમ માટે [19] (૪) = સરકવું [2]. સદ = સાથે [6]
| ન્ = સરજવું [4] સહિત = સાથે, યુક્ત [23]. તમ્ = સર્યું [9]. સદ્ = સહન કરવું [11] સેના = લશ્કર [10] સ - સાથે [7]
સેનાપતિ = સેનાપતિ [31]. સાક્ષાત્ = સાક્ષાત [30]. સર્વ = સેવક, નોકર [26]. સાધુ = યતિ [15]
સેવા = ચાકરી [20] સાત્ = શાંત કરવું [6] સેક્ = સેવા કરવી [12] સ ર્ચ = સફળતા [14] સૈન્ય = સેના, લશ્કર [19]. સાથે - સાંજે [31] સૌદર્યા - બહેન [12]. સાર = સારભૂત [13]. સૌન્દર્ય - ખૂબસૂરતી [12]. સારથિ = સારથિ [10], તૂપ = સૂપ [23] સાર્થમ્ - સાથે [6]. તો - થોડું [13], [23] સાદા = સહાય [20]. = ઊભા રહેવું [3] લિમ્ (સિગ્ન) - સિંચવું [5]. દ્વિદ્ = સ્નેહ કરવો [5] સિદ્ધાંત = શત્રુંજય [32] Jદ = લાગણી [14]. લિમ્ - સિદ્ધ થવું [4]. સ્વર્થ = સ્પર્ધા કરવી [13]. સીન = મર્યાદા, સીમા [20] પૂT = અડવું [4]
૬ = ઈચ્છવું [8] મૃતિ = યાદદાસ્ત [14].
મિત્] = સ્મરવું [2] બ્રેસ્ ઝરવું, ખરી પડવું [12] પ્રમ્ = માળા [19].
સ્વછીય = પોતાનું [25] સ્વિઝન = સગાવહાલા [13] | સ્વધા = કલ્યાણ [14].
સ્વન = સ્વપ્ન [17]. વર્ષ - જાતે, પોતે [22]. સ્વ = સ્વર્ગ, દેવલોક [27] 4 = બહેન [16] સ્વતિ = કલ્યાણ થાઓ [11] સ્વાધ્યાય = ભણવું [15]. સ્વાર્થ = સ્વાર્થ [26].
સ્વાદ = કલ્યાણ [14] | સ્વી૨ = સ્વીકાર [32]
વીય = પોતાનું [11]. દર્ગ = હવેલી [12]. દન્ = હસવું [8]. | તિમ્ હાથી [27] દિ = જ, ખરેખર [8] હિંસ - હિંસા [11] હિત = હિત [10] હિમ = બરફ [12] હૃદય = હૃદય, દિલ [26]. હૃ[૪] = હરવું [6]. દે - હે! [30] હેતુ - કારણ [27]. ઢ: = ગઈકાલે [15]
જજ સરલ સંસ્કૃતન-૧ ૪૪૨૦૫)અજાજજીસ.ગુ.કોરાજી

Page #290

शुभराती-संत डोश
अंत - पर्यवसान [31] अन्न अन्न [23] | 5 = आ + कृष् [21] अंपा = अन्धकार [31] | अपयश = अपकीर्ति [18] मा २ = अत: [11] Hd =असङ्ख्येय [10] | अपूर्व = अपूर्व [27] १२ = आकाश [8] मन - अनल [31] | अप्रिय = अप्रिय [8] मा २५ = गगन [12] मशान = अज्ञान [9] अप्सरा = अप्सरस् [21] . | 24051 = वियत् [19] मशानी - अज्ञ [16] | अभव्य = अभव्य [13] भाअग्नि [14] मटन २ = अट् [2] | समाव = अभाव [30] भाग = पावक [16] 436 = माष [23] | अभिभूत थj = अभि+भू [31] | भाग - पुरः [17] 43j = स्पृश् [4] अभिमान - दर्प [20] माय ४२पो = अनु+रुध् [12] अत्यंत प्रयत्न ४२वो - प्र + यत् | अभिमान = अभिमान [25] | माघात = शोक [27]
[30] | ममिमान = मद [31] | माय२९॥ = आचार [12] अत्यंत सेवj = परि+सेव् [18] | मल्लिमान ४२j = मद् [4] माय२९५ ४२j = आ+चर् [8] अत्यन्त - अतीव [14] | मालवाहन ४२j = अभि + वाद् | माय२j = प्रति + पद् [20] अत्यन्त = अत्यन्त [31]
[12]| माया२ = आचार [12] सत्यारे - इदानी [12] | मामिषे = अभिषेक [18] All = आज्ञा [9] अथवा = वा [7] | अयोग्य = अयोग्य [15] मा तोडवी - लङ्घ [13] महमुत = अद्भुत [27] | सरित = अर्हत् [19] मात्मा - आत्मन् [20] अधर्म = अधर्म [8] | भरे ! = भोस् [10] मात्मा संबंधी - आध्यात्मिक अध्ययन = अध्ययन [27] मो = अलोक [31]
[10] अनन्त = अनन्त [15] | 2440135 = अद्भुत [27] | माथी = अत: [11] अना४ - धान्य [16] | 244 5२वी = अव+मन् [13] | मा६२ = आदर [24] Mult = अनादि [26] | Aqपिशान = अवधिज्ञान [22] / २ = शरण [27] अनार्य = अनार्य [11] | म१य१ - गात्र [10] माध्यात्मि: - आध्यात्मिक अनुत्तर = अनुत्तर [30] | अपदोsj = आ लोक् [31]
[10] अनुपम - निरतिशय [12] ४ = ध्वनि [12] | मान = आनन्द [30] अनुमपj = अनु + भू [15] | मा४ = रव [31] भा५ = भवत् [19] अनुमोहन = अनुमोदना [32] | असम्यता = वैयात्य [10] | भापतुं = ददत् [19] अनुरो५ ४२यो = अनु+रुध् [12] | मति = अहित [10] भापत्ति = आपद् [20] अनुस२j - अनु+स [11] 48 = अत्र [6]
भापति - उपसर्ग [31] भने - च [7]
| अहो ! - अहो ! [11] भा५' = दा (यच्छ्) [3] भने - नाना [14] | जो = अन्ध [18] मा५j - अर्प [9] मने - अनेक [22] | मांसु = अश्रु [14] माइत = सङ्कट [11] * વિશેષ ઓળખ માટે કૌસમાં પાઠ નંબર સૂચવેલ છે. કેટલાંક તત્સમ શબ્દોનો, સામાસિક શબ્દોનો અને વિશેષ નામોનો આમાં સમાવેશ કરવામાં નથી આવ્યો.
8.8 सर संस्कृतम्-१ 8.8.8(२७.8.3.3.3.3.3.3.सं.Se(33

Page #291

आभूषए। = अलङ्कार [8] नाम = पारितोषिक [31] id - एकान्त [31] सामंत्र भा५j - नि+मन्त्र् [12]| छन्द्रिय = इन्द्रिय [25] मे प्रमाणे = इति [6] आम ४ = अवधारण [31] इन्धन = इन्धन [31] में प्रभारी = एवम् [12] मामन्या णवी = बहु+मन्[31]] शयाडी - ईर्यापथिकी [32] मेम = एवम् [12] आयुष्य = आयुस् [21] 6भर - वयस् [32]
मेश्वर्य - ऋद्धि [14] माम ४२वो = आ+रभ् [23] | 6°°4 = शुचि [25] मोड ! - भोस् [10] माराधना = आराधना [8] 6%84m = उज्ज्वल [31] | मोमj - अव+तृ [12] मा२५j - आ + राध् [27] Grsit = उत्कण्ठा [10] भोगपुं- ल [13] मातध्यान - आर्तध्यान [22] उत्तर भावो = प्रति+भाष् [19] औषय = अगद [10] आर्य = आर्य [15] उत्पन्न थ' = सम्+भव् [14] | sanj = उद् + विज् [23] माताले - श्वः [18] उत्पन्न थj - उत्+पद् [18] यो = कलि [10] भावर्छित २j - आ+व [26] | उत्पन्न थj = सम्+जन् [31] | 5५९ - पट [14] मावर्छित थj - आ+व [26] | उत्सq = उत्सव [30] | अपूस २५j - अनु+मन् [16] आqj - आ+गम् [गच्छ्] [8] | Gत्सा = उल्लास [11] म = कमल [14] माj = एतादृश [13] | GEE२ = उदार [31] | उमण - पङ्कज [14]
शरो सेवो - भज् [19] GELS२९५ = दृष्टान्त [32] | भाj - अर्ज [12] माशा = आशा [8] Gधान = उद्यान [26] माj = उप + अ [25] माशा २।५वी = अप+ईक्ष् [9] | उन्नति = उन्नति [26] ४२ना२ = कर्तृ [15] माशा २५वी = आ+शंस् [12] 6431२ = उपकार [10] | ४२मायेj = म्लान [31] माशी - आशिष् [21] (७५:२१ = उपदेश [10] २माई - म्लै [31] माश्रय ४२वो - श्रि (श्रय) [7] | उपदेश हेवो = उप+दिश् [11] | २j- वि + रच् [22] मास - मूढ [26] ७५२ पेसj - अधि+स्था [13]| sil = कर्तृ [15] आसत थj - रम् [25] | ७५२ सj - अधि+वस् [18] = दोष [13] आसक्ति = राग [17] उपसर्ग = उपसर्ग [31] ५ बन्ध [27] भासति - ममत्व [24] उपाय = उपाय [27] इत्या - भद्रं [14] आसन - आसन [22] उपेक्षा ४२वी - उप+ईक्ष् [25] | इयारी - श्रेयस् [21] आ६२ = भोजन [13] Grg = रुह् [10] seया थामो - स्वस्ति [11] साधर = अन्न [23] G6j - उद्+स्था [11] इसियु - कलि [10] मान ५j - आ+हे [9] sj - डी (डय्) [14] sqय = सन्नाह [31] माणस = प्रमाद [27] Gru थj - उद्+स्था [11] | |= शंस् [2] आगोट' = लुट् [10] Golu २३j - स्था [3] 53j = कथ् [5] ७j = इष् (इच्छ) [5] मा २३ - अधि+स्था [13]|j - सम्+आ+दिश् [17] ७j - स्पृह् [8]
अर्ज - ऊर्जु [19] stonsi = वायस [10] ५७j - अर्थ [9]
*षि = ऋषि [11] अगडओ - काक [27] २७j = वाञ्छ् [14] 3 = अभिन्न [14] stal = काण [14] 29 - इच्छा [9]
मेवार = एकदा [30] - Eq = पङ्क [14] २७ पूर5 = कामदुह् [21] | मे स्थाने - एकत्र [6] 15111°४ - कार्य [17] S.S AR८ संस्कृतम्-१.४.४.४२७०.४.3.3.3.3...सं.sex.S

Page #292

अमधेनु गाय = कामदुह् [21]
प्रथम = सदा [8]
प्रायम = सदैव [10] अयम = नित्य [12] प्रथम भाटे - सर्वदा [19] प्रयोत्सर्ग = कायोत्सर्ग [32] $1291 - कारण [25] २ = हेतु [27]
अर्थ - कार्य [20]
ta = काल [25] Sieni
[8]
डीओ - कीटक [14]
डीर्ति = प्रतिष्ठा [31] झुंटुंज = कुटुम्बक [10] डुंटुंज = कुटुम्ब [32] डुजेर - धनपति [12] डुमार- कुमार [30] डू६। भारवा = उत्+पत् [8] वो कूप [12]
=
कृतज्ञता - कृतज्ञता [31]
1⁄2 - प्रसाद [12] } - तु [7]
#
3- यदुत [12]
=
}भ = कथं [16]
}वी रीते = कथं [16]
प्रेमण - कोमल [31]
कुत्र [6] suial-gh: [12] ક્યારે
- कदा [8]
ક્યારેય પણ “ *भ = क्रम [27]
मुझे उरीने - क्रमशः [27]
श्रेषऽवो - क्रुध् [3]
=
कदापि [31]
=
auung = far (ar) [2] ug [31] | क्षुद्र = क्षुद्र [31] जराज = अशुभ [27]
जराज अम दुष्कृत [22] जराज गति दुर्गति [15] जरी पडवु = स्रंस् [12] | रेजर = हि [8]
44242 = fanct [31]
भावु खाद् [3]
| जोटु = असत्य [9]
जीसी ४धुं = उद् + बुध् [32] खुश २ - प्री (प्रीण) [19] खुश धनुं - तुष् [3]
=
खुश थधुं मुद् (मोद्) [13] खुश थधुं प्री (प्रीण) [19] खुशी = आनन्द [30] जूजसूरती = सौन्दर्य [12] यवुं आ + कृष् [21]
पेडवु = कृष् [4] जेडूत = कृषीवल [9] जेतर क्षेत्र [8] पोटु अलीक [15]
पोटु = व्यलीक [25] जो अभ= दुष्कृत [22]
|सी ४ = स्रंस् [12] जसेडवुं निर् + कृष् [14] | ખળભળવું = ક્ષુખ્ [4]
| पारं लवण [12]
=
|| = उपराग [26]
पासी ४ग्या अवकाश [12] घंट घण्टा [31]
=
गुभ्रातराभ्य = गुर्जर [31] गुभराती = गुर्जर [31] गुनो अपराध [11] गुरु = गुरु [14] ગુસ્સો કરવો – રુણ્ [6] गुस्सो क्रोध [13] गुस्सो वो कुप् [16]
=
गोयरी - भिक्षा [23] गौतमस्वामी - गौतम [9] ग्रन्थ = ग्रन्थ [20]
-: [15] गाधर = गणभृत् [27] गशवु = गण् [7] गभवु = रुच् (रोच्) [12] गरीब दरिद्र [26] गर्भना १२वी गर्ज् [7] गांडु थवं मद् (माद्) [4] गाय = धेनु [14]
[डिया - क्रिया [24] २ = निर्घृण [27] क्षमा १२वी - क्षम् (क्षाम्) [5] क्षमा रवी - क्षम् [11]
=
હજી સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૨૨૪૨૦૮
=
43491 = GRT [11] घडो = घट [12] घशां अघां अनेक [22] धधुं असङ्ख्येय [10]
घणुं जघु = बहु [26]
६२ - गृह [17]
=
६२ - आस्पद [20]
धरडी = वृद्ध [31]
=
घास - तृण [10] ઘોષણા કરવી – ધુણ્ [6]
धुव3 = घूक [27] घेसाथ - मुह [3] घोडो तुरग [16]
यढवु = आ + ह् [13]
=
चन्द्र चन्द्र [12] यन्द्र = शशिन् [20] |यन्द्र = चन्द्रमस् [21] यरवु = चर् [1] यांनी = ज्योत्स्ना [12]
|
= सेवा [20]
an ongel-fan: [26]
यास = चर् [1]
यास
चल् [1] | योर = चुर् (चोर) [6]
ૠૠૠગુ.સં.કોશ જ

Page #293

शित्त - मनस् [25]
चित्र होवु - वि+लिख् [13]
यी वस्तु वस्तु [24]
येलो - शिष्य [14]
योभासुं - प्रावृष् [21] थोर = तस्कर [12] थोर चौर [14]
छडी धुं - मद् (माद्) [4]
a
छोडवु = त्यज् [1]
छोड - वर्ज् [9] છેડારહિત - - अनन्त [15] छे - पर्यवसान [31] છોડવું – ર
=
+ हृ [24]
=
भत्रा - यात्रा [13] | भय वो = जप् [2] |भे - यदि [10]
भेडवुं युज् [14]
भेपुं दृश् (पश्य्) [3]
=
g= [9] જોવું = X + સ્ [9] भेवुं सम् + लक्ष् [19] भेवु = आ + लोक् [31] 18-11014 - सदागम [15] छतनार - जेतृ [17] तनार - विश्वजित् [25] छत - जि (जय्) [2]
=
कती सेवुं निर् + जि [31]
1
| कुल = जिह्वा [16] व जीव [17]
=
४ - एव [6]
४ - हि [8]
भंगस - वन [8]
४५२ = एकान्त [31] ४५२ - अवधारण [31]
gold- faxa [11]
४3 - अजीव [27] ४तुं गच्छत् [19]
वन प्राण [11] वन = जीवित [14] वपुं - जीव् [1]
४न्भ थवो = जन् (जा) [10] भुहुं - अन्य [13]
भ - जिम् [2]
मीन - भूमि [26] ४या = यतना [24] ४सट्टीथी = अञ्जसा [27] धुं = गम् (गच्छ्) [3] वुं = इष् [7] भर - विद्वस् [21] भएअर = ज्ञानिन् [21] भारी = ज्ञान [27] भ - बुध् (बोध) [5] भावु = अधि + गम् [9] भावुं - अव + गम् [31] भतभतनुं - विविध [31] भति - जाति [14] भते स्वयं [22]
ज्ञान - ज्ञान [16] | ज्ञानी ज्ञानिन् [21] | ઝડપથી – મન્નુ [10]
| पथी शीघ्र [11]
જ સરલ _સંસ્કૃતમ્-૧ ૨.૨૨૨૦૯
=
व - आत्मन् [20] ̈a = देहिन् [27]
=
दुवान स्त्री प्रमदा [10] | = अलीक [18]
| भूता = उपानह् [21] ४हुं-४हुं - पृथक् [14] ४ अरशे यतः [11] भेटतुं यावत् [21] જેમ - यथा [10]
=
=
- यादृश [11] नैन = जैन [15]
gui
- यत्र [6] જવાળા = • अर्चिष् [21]
H
अस्रंस् [12] | ઝળકવું = X + आ - तरु [14]
ઝાડા “
अतिसार [25]
iss - शीतलता [12]
ठंडु - शीतल [19]
हग - जाल्म [14] ठगनार - वञ्चक [27] ठग = वञ्च् [15] ડફોળ = अज्ञ [16]
३२ = भय [23] 32g = fast [14] अजी शाखा [12] | डु$२ = किरि [10] | ढगलो = राशि [25] तथा - तथा [10]
तप तपस् [27] तपश्चर्या = तपस् [27] तपास १२वी परि + ईक्ष् [9] तझवत विशेष [12] तर = प्रति [22]
तर - तू (तर) [6] तलवार असि [11] ताउन ५२ - तड् (ताड्) [10] ताडपत्र - ताडपत्र [25] तारा तारक [12] तारं त्वदीय [13]
तिरस्कार = अवधीरणा [12] तिरस्ार वो अव + धीर् [12]
2
=
=
काश् [21]
तीव्र तीव्र [31]
=
तुच्छ - क्षुद्र [31]
|तुल्य = समान [11]
28
तुल्य सदृश [14] तूटवुं = त्रुट् [11]
=
तृप्त थयुं - तृप् [11] a sisi : [11] तेथ = प्रभा [11]
TETૠગુ.સં.કોશ
=

Page #294

ते४ = ऊ [19] | 50 = सूनु [14] देश - देशना [22] dej = तावत् [21] Elel = चारित्र-[27] -- ५ = दोष [13] तथी = तत: [7] Elu देवी - प्र + व्रज् [13] | द्वेष = द्वेष [21] तेनुं = तदीय [13] हीय२ = देव [17] ३५ ४२ना२ = द्वेष्ट्र [23] तेम = तथा [10] हाई - दीर्घ [22] पंथी = उद्योग [10] ते = तादृश [11] दु:५ - दु:ख [9]
धन : धन [8] तेj = तादृश् [20] ६५ = पीडा [26] धन - वित्त [15] तो = तर्हि [10] दु:भी = दीन [15] धनवान = धनवत् [20] तो - तु [12]
दु:vil = आर्त [26] धनवान = श्रीमत् [24] तो ५९l = तथापि [11] | दु:५४२j - तुद् [4] | धनुष्य - धनुष् [21] त्यxj = त्यज् [1] दुःणी ययेव - दुःखित [26] | | धर्म - धर्म [9] त्यi = तत्र [6]
हुअन = आपण [23] | धर्म = सुकृत [25] त्या२ ५७- ततः [7] दुनियाने तना२ = विश्वजित् | धर्म - दर्शन [31] त्यार पछी = ततः परं [22]
[25] | पोj = क्षल् (क्षाल्) [9] त्रास = परिताप [27] | हुमणो = दुर्बल [26] | पिर थामी धिक् [10] त्रास पाम = त्रस् [14] हुन - खल [31] धीरे - मन्द [11] थj = भू (भव्) [2] हुश्मन - द्विष् [21] ध्यान = ध्यान [31] थ' = वृत् (वत्) [11] | दुश्मन - द्वेष्ट्र [23] ध्रुव - ध्रुव [18] थj - विद् [13] दुश्मन - रिपु [25] धूल- कम्प् [9] था5 = श्रम [24] दुषित २j- दुष् [7] धूलj - त्रस् [31] थाj - श्रम् (श्राम्) [4] दुषित थj = दुष् [7] धूल - वेप् [10] थोड् = स्तोक [13], [23] दुष्कृत्य = पाप [11] पनि = ध्वनि [12] ध्या = दया [8]
हुष्ट - अधम [15] ५५स्त ५j - ध्वंस् [26] ध्या - करुणा [15] दुष्ट मास = दुर्जन [21] नमापेj - अदत्त [18] ६२वा = द्वार [14] ६५ = पयस् [21] नजी = अवश्यं [27] द्रोड २५ो = द्रुह् [5] दू२ ४२j - अप+नी [12] - नगर [22] ist = दण्ड [32] ६२ ४२j - निर् + कृष् [14] | 11२ = नगरी [23] धान = दान [10] vij = दिश् [4] | न॥२४ो = पौर [23] धन१ = असुर [7] ३३j - निर् + दिश् [13] | नगरी - नगरी [23] धान - दानव [7]
रास२ - जिनालय [13] | | नरी पुरी [23] धपान - दावानल [31] ३१ - देव [7]
नही = नदी [14] घोडj = धाव [5] ११ - सुर [30] नही - सरित् [19] हिद = हृदय [26] हेव - अमर [30] नमj - नम् [1] हिवस - दिवा [27] हे१२ - देव [17] नमपुं- प्र + नम् [32] शि - ककुभ् [20] हेक्दो - स्वर्ग [27] | नभ७२ - नमस्कार [19] हिश - दिश् [21] हैER डोj - धृ [13] | नमन ! - नमः [12] | ही - पुत्र [11] | देश - देश [7] | नभी ४ - अव + नम् [10] S.S AR संस्कृतम्-१.3.3.3(२८०)8.3.3.3.3.3.3.गु.सं.se(33

Page #295

नम्रता = नम्रता [24] |५७j = पत् [1]
पाणी - उदक [11] न२६ = नरक [8] | ५१ = अपि [8]
पusil = वारि [14] न२ = श्वभ्र [25] ५९५ = किन्तु [8]
quel - पयस् [21] न१२ - नमस्कार [24] | ५९l = तु [12]
पात्रा = पात्रक [25] नपुं- अपूर्व [27] पत्नी - भार्या [25] पाय२९८ = आसन [22] नही = न [7]
| पत्नी - कलत्र [26] पान५२ ऋतु - शिशिरान्त [12] नायj = नृत् [3]
| पथ्य२ = उपल [11] पा५ - पाप [11] न123 ४२j = नाट् [18] | पार्थ = तत्त्व [22] पापनो ६ - प्रायश्चित्त [32] नानी हेलि = स्तूप [23] | पद्धति = रीति [23] पापी = पाप [17] नाम = अभिधान [16] | परंतु = तु [7] |
५।२७ - परकीय [26] नाम = नामन् [20] ५२५२१ = परम्परा [30] पार = पराक्य [31] नाश ४२वो = नश् [3] | ५२९॥j - परि+नी [12] पालन २j- पल् [25] न। ४२वो - नि + सूद् [12] | ५२११ - परलोक [32] पासे = निकषा [22] निं ७२वी - निन्द् [2] | ५२२५२ = परस्पर [16] पासेथी = सकाशात् [17] नित्य = नित्य [22] ५२०४५ ४२वो = परा+जि [31] | पासे मई ४ = उप+नी [9] निमंत्र आ५j - नि+मन्त्र् [12] | ५२राम थयो = अभि+भू [31] | | पाणj - पल् [ पाल्] [25] नियति = भवितव्यता [13] | परिपाटी = क्रम [27] पिता - जनक [14] निळq = अजीव [27] परिस्थिति = अवस्था [27] पिता - पितृ [15] निया = निघृण [27] ५रो५॥२ - परोपकार [19] पिता - तात [32] निर्देश ४२वो = नि+दिश् [13] | पर्वत - पर्वत [7]
पी = कष्ट [13] निर्भज - शुचि [25] पर्वत - गिरि [12] पी3 - पीडा [26] निर्भ - निर्मल [31] ५वन - पवन [8] पी31 - परिताप [27] निशानी = सङ्केत [23] ५वन - वात [18] पी ४२वी - पीड् [5] निun - पाठशाला [12] |पवन - मुरुत् [19] पीयेल - आर्त [26] निक्षण - निष्फल [30] पशु - पशु [25] पीj = पा (पिब्) [3] नीगj - नि+गम् [12] पश्चात्ता५ = पश्चात्ताप [31] पुथ्य - सुकृत [25] नीथे ५७j - संस् [12] ५२६ ५७j = रुच् (रोच्) [12] पुथ्य - पुण्य [13] नlla = न्याय [11] पडेदा - पुरा [16] पुत्र - सूनु [14] नी५४ - निस्+पद् [18] ५९८i - पूर्व [17] पुस्ति। - पुस्तक [30] नुसान = अनर्थ [24] vi६31 = पर्ण [12] पूंछ51 = लाशूल [12] नेता = नायक [12] vist - पत्र [16] ५७j - प्रच्छ् (पृच्छ्) [5] नो5२ = भृत्य [11] ५७॥ ३२j - निवृत् [20] | पू७j- आ + प्रच्छ [19] नोऽ२ - सेवक [26] पार्छ भाj - प्रति+आ+गम् । पूरj - अर्च् [2] पक्षी - पक्षिन् [23]
[10] | ५ - पूजा [9] ५- पाद [14] | 4usum - पाठशाला [12] | पूरी ४२वी - पूज् [7] पछी - पश्चात् [8] | uel - पानीय [8] - - पूरj- पूर् [13] पछी - अनन्तर [11] Jusil - जल [10] । पूरे छोऽj - परित्यज् [8] SE सस संस्कृतम्-१.४४४ २८१४.3.3.3.3.3.3.सं.sex.8.8

Page #296

पूर्ण - निरतिशय [12] | प्रशंसा ४२वी - वर्ण [5] | Kasj - जल्प् [2] पूर्व - पूर्व [17] | प्रसन्न थj. प्र + सद् [20] |१२६ - हिम [12] पृथ्वी - वसुधा [10] | प्रसिद्ध - प्रसिद्ध [22] | बसव = बलदेव [15] पृथ्वी - पृथ्वी [14] | प्रसिद्ध ४२j - प्रथ् [14] | MA२ = बहिः [15] पृथ्वी - भूमि [26] |५५२ ४२वो - प्र+ह [11] 4URथी - बाह्यतः [21] पेस - विश् [10] | प्रास - जीवित [14] बहुमान - बहुमान [19] पैसो - वित्त [15] | u! - प्राण [26] | पडेन - सौदर्या [12] पोतार्नु - स्वीय [11] | uel - जीव [17] पठेन = स्वस [16] पोतानु- स्वकीय [25] | प्राप्त ४२j - लभ् [10] ५१ - ऊर्जु [19] पोत - स्वयं [22] | प्रार्थना ४२वी = प्र+अर्थ [13] | अत! - इन्धन [31] पोष£- पुष् [3] . | प्रार्थj = अभि +अर्थ [20] १ = शर [10] प्रमश - प्रकाश [9] प्रिय - प्रिय [12] | पा! - बाण [31] Hश - भास् [21] | प्रेम - प्रेमन् [21] | 4m = बाल [9] प्रशj - द्युत् (द्योत्) [20] | प्रोत्साहन = प्रेरणा [25] alms - शिशु [14] 451शपुं - प्र + काश् [21] ३२माqj = आ + दिश् [20] auj दह् [1] प्रध्यात - प्रसिद्ध [22] |३२j - भ्रम् [8] | बोलj - वद् [1]
1 - प्रजा [10] | Nथी - पुनः [25] | पोलj - भण् [2] प्रतिश - व्रत [24] ३५ - फल [15] बिमारी - रोग [27] प्रतिलो पावो - प्रति + बुध् | 3- दृ (दार) [11] जी - बीज [23]
[32] | 3j - वि+द [17] पी४ - बीज [23] प्रतिमा - प्रतिमा [10] - पुष्प [14] wil20 स्थाने - अन्यत्र [6] प्रतिष्ठा - प्रतिष्ठा [31] ३.j- अस् [7] clg - अन्य [13] प्रतlal ४२वी - प्रति ईक्ष् [9] |३४ - क्षिप् [10] जी = अपर [20] प्रधान - मन्त्रिन् [27] |३zj - मुच् (मुञ्च्) [10] |बुद्धि - मति [14] प्रम - प्रभा [11] |३७j - प्र + क्षिप् [15] बुद्धिशाणी - धीमत् [19
माना - उन्नति [26] बंधन - बन्ध [27] मे - उभय [13] प्रभु - प्रभु [17] बंधन - बन्धन [27] बेटी - दुहित [16] प्रभूत - प्रभूत [10] Kunj - बन्धन [27] बेस - उप + विश् [10] प्रभा - प्रमाद [27] पत२ = सन्नाह [31] सई - नि + विश् [22] प्रयत्न - पुरुषार्थ [14] |गायो - उद्यान [26] लोमj - भाष् [11] प्रयत्न - प्रयत्न [17] | HEALम मापj - प्रति+दा [13]| बोदाaj - आ + हे [9] प्रयत्न ४२वो - यत् [10] |ai - सर्व [13] पाहा! - ब्राह्मण [17] ५३५९॥ ४२वी - प्र+रूप् [8] 14 - सर्वत्र [6] मति - विनय [14] प्रवृत्ति - क्रिया [24] जन- निस्+पद् [18] | मन्ति - भक्ति [20] प्रवेश - विश् [10] |बना - वृत्तान्त [26] | HRS 5२j - भक्ष् [7] प्रशंसा - अनुमोदना [32] uqj - वि + रच् [22] मपान - जिन [7] प्रशंसा ४२वी - शंस् [2] बन्ने - उभय [13] | मपान - ईश्वर [9] 33 स संस्कृतम्-१ १.१.४२८२D.3.3.3.3.3.3.3Y.सं.se.ss

Page #297

भगवान - प्रभु [17] मन - मनस् [25] | भाग - मार्ग [22] भगवान - भगवत् [20] मनुष्य - देहिन् [27] | मार्ग शोधयो - मृग् [10] मxqj- नाट् [18]
मन्त्री - मन्त्रिन् [27] भाल - प्रभु [17] म.ej - भज् [19] भ२९५ - मरण [13] भाणा - सज् [19]] Mesj - अट् [2]
भ२९५ - मृत्यु [20] | भोर = मयूर [9] (Heej - पठ् [1]
भर दावे ते - मारणान्तिक | भोडाj - मुह [3] cheej = स्वाध्याय [15]
[31] मित्र - सुहृद् [20] म - अध्ययन [27] | भ२j - मृ (म्रिय) [10] मी - लवण [12] ममरो = अलि [10] भर्या - सीमन् [20] अ- मुह [3] मय = भय [23]
महावीरस्वामी = महावीर [9] मुन्ति - मोक्ष [10] भयं४२ = रौद्र [13] महिमा - माहात्म्य [11] मुमुक्षु - मुमुक्षु [24] मयं४२ - भयङ्कर [18] महिमा - महिमन् [20] | भुदायम - कोमल [31] भयं४२ - दारुण [31] | भडेनत - प्रयत्न [17] | भुसा३२ - पान्थ [31] मरतक्षेत्र - भरतक्षेत्र [31] भनत = आयास [32] | भू- मूक [10] मर- पूर् [13]
भमान - अतिथि [10] sj - मुच् (मुञ्च्) [10] भरोसो - विश्वास [14] भडे२पानी - प्रसाद [12] भू२५ - मूर्ख [11] Hq - संसार [13] महोत्सव - उत्सव [30] भूर्ण - जाल्म [14] भq = भव [30]] भगवू- मिल् [4]
| मृत्यु - मृत्यु [20] भविष्य - भाविन् [20] मांगनार - भिक्षुक [24] | भर पर्वत - मेरु [22] भव्य - भव्य [13]
winj - याच् [10] | भगवj - अधि + गम् [9] us - भ्रातृ [15]
भांग - प्र + अर्थ [13] भेगqj - विद् (विन्द्) [10] भात - ओदन [10] भादी - मीन [19] भोक्ष - मोक्ष [10] भावी - भाविन् [20] भाटी - मृत्तिका [16] भोक्ष - निवृति [15] लिन्न - अन्य [13] भासस - मानव [7] भोक्ष - मुक्ति [17] ys - किरि [10]
भासस - जन [9] भोक्ष - निःश्रेयस् [31] भूदी j-वि+स्मृ [18] भासस - नर [12] भोटुं- महत् [19] मेj थयेj - संहत [32] भारस - नृ [16]
भोढुं- वदन [25] मेधुं- श्लिष् [8] भास - लोक [17] भोत - मृत्यु [31] मेटj - आ + श्लिष् [8] भात - मातृ [15] भो पाभेद - मूढ [26] मेटj - कुस् [10] माथु - शीर्ष [8]
दान यj - म्लै [31] अमर - मधुलिह् [21] भान - आदर [24] | यति - साधु [15] भंगल - मङ्गल [19] भान - पुरुष [15] | यात्राम - तीर्थ [14] भउर्दु - शव [11]
मानव - मनुष्य [27] | यास्त - स्मृति [14] भलि- मणि [10]
भानj - मन् [11] युत - सहित [23] भ५ - मधु [14]
मान्य ४२j - अनु+मन् [16] | युद्ध २j - युध् [10] भयमी - अलि [10] भारj - प्र+ह [111 युपान - कुमार [30] मन - चित्त [12] भाई - मदीय [13]. .. युवानी - यौवन [31] ES ARE संस्कृतम्-१.3.3.3 २८3D.E.SSSSSY.R.Sees

Page #298

योग्य - उचित [17] Jaas - युद्ध [11] | aslj - प्रिय [12] योन - योजन [16] 4.i5 = विग्रह [14] | १९ = वधू [15] २३ २j - रक्ष [1] Gral - वीरुध् [20] पडे - वह [7] २j = रच् [8]
स१९ = लवण [31] qणी - पुनः [25] २५j - वि + रच् [22] ८१९४२ सेना [10] qivj - वाञ्छ् [14] २% = अनुज्ञा [9] ८११४२ - सैन्य [19] aid - वानर [31] २९भूमि - समराङ्गण [10] | aian समय सुधा = चिर [11] qisरो = कपि [31] रत्न - रत्न [32] Page #299

विना = ऋते [8] विना = अन्तरा [10] विनाश - विनाश [11] वियोग - वियोग [12] Palau- fafay [31] विशेष वियार - वि+मृश् [8] विश्रांति सेवी - श्रम् [4] विश्व जगत् [19] विश्वने कतनार - विश्वजित्
विषय - विषय [25] alag - 30 [8]
वृक्ष = वृक्ष [7]
वृक्ष = तरु [14] વૃક્ષ - पादप [18]
शा अरशे = कुतः [12] शाता [16]
શાતા
शाथी - कुत: [12] शासन = शासन [17] शास्त्र = ग्रन्थ [20] शिअरी = व्याध [10] शिक्षस सेवुं - शिक्ष् [12] शियाण = शृगाल [27] शिक्षा = शिला [22] [25]| શિશિરનો છેડો - શિશિરાન્ત
[12]
वृद्ध = वृद्ध [31]
वेसडी - वीरुध् [20]
वैभव = विभूति [19] वैराग्य थवो = उद्+विज् [23] वैश्य - विश् [20] व्यर्थ - निष्फल [30] व्यवस्था - व्यवस्था [15] व्रत = व्रत [24] व्रतवाणा = व्रतिन् [22] शंा ४२वी - शङ्कु [10] शत्रु - अरि [8] शत्रुभ्य = सिद्धाचल [32] शर - शरण [27] शरभावुं - लज्ज् [13] शरीर - शरीर [14] शरीर - देह [26] शरीरी - देहिन् [27] शस्त्र-शस्त्र [10] शहेर - नगर [22] शांत ४२वुं - सान्त्व् [6] शांत थपुं- शम् (शाम्) [4] शांति - शान्ति [23]
=
शीज = शिक्ष् [12]
शीत - शीतल [19]
शुद्धि शुद्धि [32]
=
शुभ = शुभ [17]
शुभ = मङ्गल [19] 22 = 3 [17]
શેરી - रथ्या [10] शोs = शोक [27] शोड १२वो = शुच् (शोच) शोध - मृग् [10] शोध - अनु + इष् [13] शोलवु - शुभ् (शोभ्) [11] शोलवु - भ्राज् [24] शोषावुं - शुष् [6] श्रद्धा = श्रद्धा [11] श्रद्धा = दर्शन [27]
=
52 - कष्ट [13]
52 = अनर्थ [24] ise - व्यसन [27]
संकेत - सङ्केत [23]
=
संघ - संघ [14]
संतति प्रजा [10] संभव होवो = सम् + भव् [14] संभाजतन्त्र् [13]. संयम - चारित्र [27]संयोग - संयोग [12]
=
संरक्षs - धातृ [16] संसार - संसार [13]
सक्षम = समर्थ [25] सगावहासा - स्वजन [13] सभ १२वी = दण्ड् [5] सभवयुं = भूष् [6] सभ्ठन = सत् [19] सहायारवाणो = सुवृत्त [31]
सहूगुली - सुवृत्त [31]
=
| सन्मान = बहुमान [19] सन्मानवुं = बहु + मन् [31] सइणता = साफल्य [14] સફેદ - धवल [31]
સમતા - • समता [18]
समय = काल [25]
समर्थ - प्रत्यल [31]
समर्थ होवुं - क्लृप् [31] समवसरण - समवसरण [32] | समा४ = ज्ञाति [13] [6] समान समान [11] समान - तुल्य [14] समान = सदृश [14] समान - सदृश् [20] सभीपमां = निकषा [22] समुद्र = जलधि [13] समूह = राशि [25]
=
समूह - वृन्द [26]
= [31] સમૂહ - भार [32]
संहति [32]
સમૂહ =
समृद्ध थवुं = सम् + ऋध् [31] सभ्यत्व - सम्यक्त्व [30] सरवु - सृ (सर्) [2] सरवुं सृज् [4] 24-3 [14]
सहन
- सह [11] सहाय - साहाय्य [20]
સરલ સંસ્કૃતમ્-૧ ૯૪૨૮૫ જી..૪.E.TETગુ.સં.કો જીજ

Page #300

1021
Aid - सायं [31] | सिंयj - सिंच् (सिञ्च्) [5] | स्याता - स्याद्वाद [31] Aicunj = आ + कर्ण [15] सिद्ध थj - सिध्. [4] | स्वप्न - स्वप्न [17] Airnj - नि+शम् [16] सीमा - सीमन् [20 स्वर्ग = स्वर्ग [27] Alld = साक्षात् [30] सीमा = सीमन् [20] | स्वस्थता - शान्ति [23] सागर - उदधि [8] सुंदरता - रूप [27] स्वस्थता - आरोग्य [27] सायी श्रद्धा - सम्यक्त्व [30] सुप - सुख [9] स्वार्थ - स्वार्थ [26] सायुं = सत्य [9] सुप - निर्वृति [15] स्वा = स्वाहा [14] सायुं = सत् [19] सु५५ = शाता [16] स्वी१२ = स्वीकार [32] सायुं - यथार्थ [25] सुगंधी - सुरभि [31] स्वीt२j - प्रति + पद् [20] साथे = सह/सार्धम् [6] सूर्य - सूर्य [8]
Susi = अधुना [10] साथे - साकं / अमा [7] | सूर्य - रवि [10]
Hi - इदानी [12] साथे = सहित [23] सूर्य - दिवाकर [31] २j = ह (हर्) [6] साधु - श्रमण [8] सेना = सैन्य [19] Sanla = शूद्र [26] साधु - यति [8]
सेनापति - सेनापति [31] | = अधम [15] साधु - ऋषि [11] से4 - भृत्य [11] वेदी = हर्म्य [12] साधु - व्रतिन् [22] सेवा - सेवक [26]] सj - हस् [8] सा५ = सर्प [22] सेवा = सेवा [26] ell - पाणि [11] साबित २j - सम्+लक्ष् [19] सेवा ४२वी = सेव् [12] थी = हस्तिन् [27] साभे - पुरः [17] सैन्य = सैन्य [31] &िAL - हिंसा [11] सामा४५ - राज्य [25] सोनामयो२ = निष्क [16] हिंसा त्या = अहिंसा [11] सारथि - सारथि [10] सोनी = सुवर्णकार [12] डित - हित [10] सारभूत = सार [13] सोनु = सुवर्ण [10] ६६५ - हृदय [26] सारी रीत - सुष्ठु [11] साध्य - रूप [27] है ! - भोस् (भोः) [10] सा- सम्यग् [8] स्तूप - स्तूप [23] है ! - हे ! [30] सा- सुष्ठु [11] | स्थिर - ध्रुव [18] हेतु - कारण [25] सा - शुभ [17] स्नान २j - अव+गाह् [31] | बंशियार - प्राज्ञ [11] सा - सत् [19] स्ने - प्रेमन् [21] शियार - दक्ष [12] सारो भा९१४ - सज्जन [15] स्ने ४२वो - स्निह् .[5] - वृत् (वर्त) [11] सासु - श्वश्रू [15] |स्पर्धा ४२वी - स्पर्ध [13]
|२४२९४२j - स्मृ (स्मर्) [2]
3.8 स संस्कृतम्-१.3.3.3(२८D3.8.8.3.3.3.3Y.सं.
3.3

Page #301

.
(2) ક) ..
संस्कृत मारावा भाटेना उपयोगी सूयनो :
'પરમાત્માના અને સ્વગુરુના નામસ્મ૨ણ રૂપ મંગલ કરીને પાઠ શરૂ કરવો. પાઠમાં એગ્રતા કેળવવી. * પાઠ આપનાર વિદ્યગુરુઆદિનો પણ ઉચિત વિનય કેળવવો. 'કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિસશુરુભ્યો નમઃ તથા
ૐ નમ: પદની એક એક માળા રોજ ગણવી. 'નિયમોનું, ધાતુના રૂપનું, શબ્દોના રૂપનું નિયમિત
પુનરાર્તન ક૨વું. 'દરેક સ્વાધ્યાય ક૨વા અવશ્ય પ્રયત્ન કરવો. ભૂલ પડે 'તો પાંચ-પાંચ વાર લખવું. * પરમાત્માની જ એક માત્ર કરુણા છે કે જેથી આપણે
સંસ્કૃત ભણી શકીએ છીએ - તે ભાવનામાં ઓળઘોળ 'બની જવું. અહંકારથી તો છેટા જ રહેવું.

Page #302

મા સરસ્વતી !
ન તો તારી પાસે કાવ્યશ્યતાની શક્તિ માંગુ છું કે વાદમાં અપરાજિત રહેવાની શકિત માંગું છું.
મારે આજે તો એટલું જ માંગવું છે
મા ! તારૂં વાત્સલ્ય સદા માટે ખા બાળક ઉપર વહેતું રાખજે ! બસ ! મારા માટે આટલું જ પર્યાપ્ત છે.
મા ! મને તારા વહાલનું વહાલ છે. વહાલ ઉપર વહાલ છે.

Page #303

હૈ અર્હમયા !
'બાળક ભયાનક જંગલમાં ભૂલો પડી ગયો છે. ' માતા બાળકને જોઈ રહી છે પણ મા સ્વયે આવવા-બાળકને ' બચાવવા અસમર્થ છે. એટલે મા પોતાના વિશ્વાસુ માણસને 'ચિઠે લઈને મોકલાવે છે. બાળકના હાથમાં ચિઠે પહોંચી પણ | ગઈ. એમાં સવિસ્તર બતાવી દીધું કે દીકરા ! આ રસ્તે થઈ તું ' જલદી માટે જોડે આવી જા ! પણ, કરુણતા એ સર્જાઈ કે દીકરો ' એ ચિણ્ડિની ભાષા જાણતો જ ન હોતૉ ! | હે પરમાત્માનું !
' આ બાળક જેવી અભાગી સ્થિતિ મારી ન | સર્જાય માટે જ આ સંસ્કૃત ભણું છું. પણ લક્ષ્ય છે, તારી પાસે ' પહોંચવાનુંએટલે જ તારા સંદેશાને વાંચી એ સંદેશ. પાછળના ' સંદેશને ઑળખી જલદીથી કૈવલ્યલક્ષ્મી વરી તારી પાસે પહોંચુ... ' એ જ આશા છે, અરમાન છે, અભીપ્સા છે, આકાંક્ષા છે, આરઝૂ છે.

Page #304
aal વન સરલ સંસ્કૃત શ્રેણિ Aહળશે ભુવનમાં માનના એ જવા, યુગો સુધી ઝળક KIRની થી ગુરવે નમ: યુનભાનુસૂરિ જન્મ શતાબ્દી Poste 19so fજબ,. * પ્રકાશક * શ્રી દિવ્યદર્શન ટ્રસ્ટ