Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
- .
.
છે
"
. "
વિક
: : :
:
જ.
:- જમીન
સંતબાલ પગસુધા: 1
E
તે મને
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધક-સેવિકા કાશીબહેનને
સંપાદક
અંબુભાઈ શાહ
૧
b
નવજીવન પ્રકાશન મંદિર અમદાવાદ ૩૮૦ ૦૧૪
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુદ્રક અને પ્રકાશક જિતેન્દ્ર ઠાકારભાઈ દેસાઈ
નવજીવન મુદ્રણાલય, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૧૪
મહાવીર સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર, ૧૯૮૩
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૦૦૦
:
કિંમત : સાત રૂપિયા
એપ્રિલ, ૧૯૮૩
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકનું નિવેદન
ભાવનળકાંઠા પ્રાયગિક સંઘે મુનિશ્રી સંતબાલજીના સાહિત્યનો જનતામાં બહોળો પ્રચાર થાય એ જાતનું સાહિત્ય પ્રગટ કરવાની
જના નવજીવન સમક્ષ રજૂ કરી હતી. આ યોજના અનુસાર આ પહેલાં મુનિશ્રીનાં – “સર્વધર્મ પ્રાર્થના પીયૂષ તથા “સંતબાલ – મારી મા” એ પુસ્તક પ્રગટ થઈ ચૂક્યાં છે.
સંતબાલ પત્રસુધા : ” એ મુનિશ્રીને પિતાના પ્રયોગ ક્ષેત્ર – ભાલ નળકાંઠામાં જે સૌથી પ્રથમ સાથી કાર્યકર્તાઓ મળ્યાં ને શ્રી છેટુભાઈ અને તેમનાં પુત્રી બહેન કાશીબહેન ઉપરના પાને સંગ્રહ છે. કાશીબહેને કૌમાર્યવ્રત સ્વીકારી મુનિશ્રીના કાર્યને જીવન સમર્પિત કર્યું, તે મુનિશ્રીએ એક કેળવણીકારની અદાથી તેમનું પ્રત્યક્ષ અને પત્રો દ્વારા જીવનઘડતર કર્યું.
અહીં પત્રને પ્રારંભ કાશીબહેનના અભ્યાસકાળથી એટલે કે ૫–૧૧–૩૮થી શરૂ થઈ ૧૪-૧-' એ પૂરો થાય છે. જૈન સાધુની પિતાની પૂરેપૂરી મર્યાદા જાળવવા છતાં મુનિશ્રીને બહેનના ઘડતરમાં કેટલે બધે રસ હતે એનું આ પત્રો પ્રમાણ છે. આ જોતાં સામાન્ય વાચકો માટે પણ આ પુસ્તક ઉપગી થઈ પડશે. એ રીતે આ પત્ર સંગ્રહ મહત્ત્વને બની રહે છે.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેવામૂર્તિ
તમારા સેવાભાવ તા નેત્રયજ્ઞ હાય કે પ્રસૂતિ-પીડા-નિવારણુ હેાય; રાહત અંગેના ફંડથી માંડીને નાનાં મોટાં માં કાર્યો કે દેશના કેાઈ ભાગમાં સેવા માટેનું તેડું હાય, અથવા નાવડા કે ખીજે અથવા દિલ્હી શુદ્ધિપ્રયાગ હોય, પણ આ સેવામૂર્તિ કાણુખા તે દોડીને પહાંચી જ જવાનાં ... સેવામૂર્તિ તા તમે નાની ઉંમરથી થવા લાગ્યાં છે અને જિંદગીના અંત સુધી સેવામૂર્તિ રહેશે ! એમાં શંકા નથી. સદ્ભાગ્યે તમારી જાગૃતિ પણ વધતી જતી જોઈ ખૂબ સંતાષ થાય છે. . . .
...
(પત્રમાંથી સંકલિત)
સંતમાલ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપાદકીય
મુનિશ્રી સંતબાલજીએ ઘણું લખ્યું છે, ઘણું કહ્યું છે. જીવનનાં મૂલ્યમાં પ્રેરણા અને માર્ગદર્શન આપતું રહે એવું એનું સ્થાયી મૂલ્ય પણ છે. પરંતુ એમાંયે એમનાં લખાણમાં એમણે જે પત્ર લખ્યા છે, અને કહેવામાં, વ્યક્તિગત વાતચીતમાં વાર્તાલાપમાં જે કહ્યું છે તેનું મૂલ્ય તે કંઈક અનેરું જ છે. જેમના પર પ લખાયા છે અને જેમણે પ્રત્યક્ષ રૂબરૂમાં વાતચીત કરી છે તેમના અનુભવને એ વિષય છે.
એમના પ કે વાતચીતની વાણું એટલાં તે હૃદયસ્પર્શી બનતાં કે જિજ્ઞાસુ વાચનાર અને જિજ્ઞાસુ સાંભળનારના જીવનનું ઘડતર અવ્યક્તપણે થતું જ રહેતું. જેમ સંપર્ક વધુ તેમ પત્ર લખવાના કે રૂબરૂમાં મળીને વાતચીત કરવાના પ્રસંગ પણ વધુ આવે એ સ્વાભાવિક છે.
છોટુભાઈ (છોટાલાલ વસનજી મહેતા) અને એમનાં પુત્રી કાશીબહેન એ બંને જણે એમનું આખું જીવન મુનિશ્રી પ્રેરિત ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગને સમજપૂર્વક અર્પણ કર્યું છે. આ પિતા-પુત્રીને મુનિશ્રીએ લખેલા પત્રમાંથી કેટલાક પત્રો અહીં આ પુસ્તકમાં પ્રગટ કરવામાં આવ્યા છે. પત્રનું લખાણ સાદું, સરળ, સ્પષ્ટ, સીધું અને સચોટ છે. એ વિશે કોઈ વિશેષ ઉલ્લેખ કરવાની અહીં જરૂર જણાતી નથી.
અહીં તે એટલું જ લખવું પ્રસ્તુત કે પ્રાસંગિક ગણાશે કે આ પત્ર દ્વારા પ્રેરણુંનું પાન કરીને કે પથપ્રદર્શક પ્રકાશ પામીને આ પિતા-પુત્રીએ પિતાનાં જીવન ધન્ય બનાવ્યાં છે. અને જીવન સાફલ્યને આત્માનંદ આજે પણ અનુભવતા હોય એમ એમના જિવાતા જીવનના સાક્ષી બનવાનું સદ્ભાગ્ય અમારા જેવાને મળ્યું છે. એના પરથી એમ પણ જોઈ શકાય છે કે, “જીવન ખરેખર તે એક સાધના છે.”
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસ ગમે તે ક્ષેત્રમાં કામ કરતો હોય, પછી તે નોકરી ધંધો હોય કે જાહેર કાર્ય હોય, પણ જે જીવન જીવવાનું કેઈ ચક્કસ લક્ષ, હેતુ, ધ્યેય સ્પષ્ટ અને નિશ્ચિત કરી લીધું હોય, અને એને અનુરૂપ જીવન જીવવાની પ્રામાણિક ઈચ્છા હોય છે તે કુદરત એને માટે સાનુકૂળ પરિસ્થિતિ નિર્માણ કરી આપતી જ હોય છે. યોગ્ય એવા કોઈ શ્રદ્ધેય પુરુષ, સદ્ગુરુ પણ મળી જ રહે છે.
છેટુભાઈએ ૫૧ વર્ષની પીઢવયે અને કાશીબહેને ૨૦ વર્ષની યુવાનવયે જ પોતાના જીવનને હેતુ સ્પષ્ટ સમજી લીધે. નિશ્ચિત પણ કરી નાખ્યો. કાશીબહેનના અવિવાહિત રહેવાના વિચારને પિતા છોટુભાઈ, માતા સમરતબા, મેટાભાઈ ધીરુભાઈ વગેરે વડીલેએ સંમતિ આપી, પ્રોત્સાહન આપ્યું. પિતા-પુત્રીના જાહેર સેવાકાર્યના લગનને પરિવારનાં નાનાં મોટાં સૌ સભ્યોએ દિલપૂર્વક સાથ સહકાર અને તન, મન ધન - સાધનથી મદદ આપી, તે બીજી તરફ મુનિશ્રી જેવા ગુરુ મળી ગયા.
અને આ ગુરુ એવા કે તે પિતાની જાતને કોઈનાયે ગુરુપદે સ્થાપે નહીં કે કોઈનેય શિષ્ય તરીકે સ્વીકારીને ચેલ કે સાધુ બનાવે નહીં.
અને છતાં જેમણે એમને ગુરુ માન્યા તેના જીવનવિકાસની જવાબદારી માની, એની ચિંતા સેવે, એ દૃષ્ટિએ પત્રો લખે, વાતે કરે, પ્રોત્સાહન આપે, ચેતવે, સાવધ રાખે.
પણ આ બધું કરે “મા”ના વાત્સલ્યભાવથી.
મા બાળકના હિતમાં જરૂર પડશે કડવી દવા તો બાળકને પાય, પણ પોતેય ચરી – પરેજી પાળે છે એમ કશા જ બેજ વિના, દેખાવ વિના, સહજ રીતે આ બધું થયા કરે અને જીવનઘડતર થતું રહે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
આખરે તે સહુએ પિતાપિતાને તુંબડે જ તરવાનું હોય છે, પણ એમાં આ રીતે નિમિત્તરૂપ બની શકાય.
છેટુભાઈને આજે તેમાં બે ખૂટે છે. આઠ વર્ષથી પૂરી નિવૃત્તિ લઈ વડેદરા પરિવાર સાથે રહે છે. કાશીબહેનને ૬૫ વર્ષ થયાં. ગૂંદી આશ્રમ અને ભાલનળકાંઠા પ્રયોગની નાની મોટી તમામ પ્રવૃત્તિમાં રસ લઈ, સક્રિય કામ કરી રહ્યાં છે. આ ઉમરે ખડતલ રહ્યાં છે. પિતાપુત્રી બંને જીવનભર જિજ્ઞાસુ સાધક રહ્યાં છે, જીવનને સાધનામય બનાવી મૂકયું છે. એમાં મુનિશ્રીના સત્સંગને પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ-ફાળાને મુખ્ય હિસે રહ્યો છે.
પત્રો લખાયા છે તે કાશીબહેન અને છેટુભાઈને ઉદ્દેશીને પણ જે કઈ વાંચશે તેને એમાંથી જીવનપાથેય મળી શકે તેમ છે.
- ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગમાં પ્રત્યક્ષ સેવાકાર્ય કરીને તે આ પિતાપુત્રીએ પ્રગને ગૌરવાતિ બનાવી શોભા જ છે. પણ એમના ઉપરના આ પત્ર પુસ્તકરૂપે પ્રગટ કરવાની તક આપીને ભા. ન. પ્રયોગના વાચકેના અને સમાજજીવનના ઘડતરમાં અમૂલ્ય ફાળો આપે છે એમ કહેવામાં કશી અત્યુક્તિ નથી થતી એમ આ પુસ્તકના વાચન પરથી સહુ કોઈ જોઈ શકશે, એમ કહેતાં સહેજ પણ ખચકાટ થતો નથી. ગાંધી શ્રાદ્ધદિન,
અંબુભાઈ શાહ ૧૨–
૨૮૩
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદા વિમલ કુટિર,*
તા. ૫-૧૧-'૩૮ વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
રેજનીશી સળંગ જોઈ ગયે છું. આવું અનુકરણ બધી બહેને કરે એ સુયોગ્ય છે. આ માર્ગે વિચાર અને વિવેકને વધુ ને વધુ સંભવ રહેલું છે. પિતે ક્યાં છે ? એવી પિતાની જાતનું આબેહૂબ નિરીક્ષણ નોંધપોથી જરૂર કરાવી શકે, જે બાળક જેવી નિખાલસતાથી એને વફાદાર રહેવાય તો!
માતાઓ સ્વયં ત્યાગમૂર્તિ તો છે જ. ટેક પાળવાની તમન્ના મન પર લે તે તેઓમાં ત્યાગ અજોડ હોય છે. માતાઓમાં સમજણ ઊભરાય તે જગતની અથડામણમાં અધે ઘટાડે થાય. નિંદા અને ઈર્ષાને બદલે આપણું સ્ત્રી જાતિની કઈ નિંદા કરતું હોય, તો પણ આપણને સાચી શરમ લાગવી જોઈએ. એવે ટાણે આપણે ચિડાઈ ન જઈએ, પણ ઊલટાં વધુ નમ્ર અને વિવેકી થઈ બોલનારના હૃદયમાં આપણી સરળતાની સુંદર છાપ પાડીએ, તે સામે થવા કરતાં આવા વર્તનથી આપણે આપણું સ્ત્રી જાતિની વધુ સેવા કરીશું. પુરુષોની સહાનુભૂતિ અને સદ્ભાવ આપણા પ્રત્યે જાગૃત કરવાને એ સફળ ઉપાય છે.
આપણી આસપાસના વાતાવરણને આપણે ત્યારે જ અસર
* મુનિશ્રીએ ૧૯૩૮નું ચોમાસું વાઘજીપુરા ગામે કે જે અમદાવાદ-બાવળા રોડ ઉપર આવેલ છે. ત્યાં એક કુટિરમાં કર્યું હતું.
સં.૫-૧
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપજાવી શકીએ, કે જ્યારે એમની બધી ભૂલેને ટોપલે આપણે માથે ઓઢી એમને પ્રેમનાં આંસુથી ભીંજવી આનંતિ કરી શકીએ!
સાચાબોલાં તે થવું જ જોઈએ; નૈતિક હિંમત રાખવી જ જોઈએ પણ એટલું જ બસ નથી; બીજાના દેને સમૂળગા સુધારી શકીએ તેટલાં પ્રબળ પ્રેમી અને ધીરજવાળાં થવું ઘટે છે. અને આપણે એવાં તે ત્યારે જ બની શકીએ કે જ્યારે આપણી ભૂલ કોઈ સ્થળ ચક્ષુવાળાએ ન જાણું હોય, ત્યારે પણ આપણને એ ભૂલને પસ્તા થાય અને એ પસ્તાવાને પરિણામે જેની ભૂલ થઈ હોય, એની પાસે જઈ દિલની ક્ષમા માગી હળવાં થઈએ. અને બીજાની ભૂલને ગળી જઈ નિર્દોષ પ્રેમના અજબ જાદુથી એ ભૂલ કરનારને વગર બેલ્વે માર્ગ પર લાવીએ.
ઉપરનું અંતર લખાણ લખતી વેળા હું માતૃહૃદયની નિકટ જઈને સજાતીયતાની લાગણીએ લખું છું, એનું મને ભાન થાય છે. સર્વત્ર સૌ શાંતિ પામે.
સંતબાલ?
૧૯૩૯
બહેનબા, - તમારું ભાવિ તમે જાણતાં નથી, પરંતુ તમે એ ઘડી જ રહ્યાં છે. તમારા પર સૌ ઘણી ઉચ્ચ કોટીની આશાથી જોઈ રહ્યાં છે. તમારામાં અનેક કાળથી સિંચાયેલી સંસ્કારિતા છે અને ગ્યતા પણ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઠીક ઠીક ખીલી ઊઠી છે. તમેએ સયાજીગંજના વ્યાખ્યાન પછીથી પ્રશ્ન પૂછેલા, તે પરથી પ્રિય છોટુભાઈને કદાચ લાગેલું હશે. એમણે આ પરત્વે હું કંઈક તમને લખું એવી ઈચ્છા પણ રાખી હતી. ખાસ તે તમારી માગણ વિના શું લખું ? પરંતુ આવતી કાલના યુગનું ઘડતર થશે, તેમાં તમારે ઉપયોગી થવું રહ્યું છે, અને તે માટે પૂરેપૂરી નમ્રતા, પુરુષજાતિ પ્રત્યે સમભાવ, સ્ત્રી જાતિ પ્રત્યે સમર્પણ, બ્રહ્મચર્યની શુદ્ધ નિષ્ઠા અને અંતરંગ તથા બહિરંગ સંયમ એ અંગે કેળવવાં પડશે. તમારે આ સેવાલક્ષી અભ્યાસ ગામડાંઓને ઉપયેગી થઈ પડે એ દૃષ્ટિ ભૂલશે નહિ જ.
સેંધથી રાખતાં હશે અને નિયમિત લખવાનું ચાલુ કર્યું હશે તેમ માનું છું. પ્રાર્થના તે નિયમિત થાય જ છે. ત્યાંની બહેને સૌ હેતે હળીમળીને રહે છે એ સંતવની બીના છે. સૌને પ્રેમસ્મૃતિ.
સ તમાલ
કમીજલા,
તા. ૧૨-૩-'૩૯ વહાલા ઉન્નતëદયા કાશીબા,
સંકલ્પબળ ઉપર જ સાચી જીવનપ્રતિષ્ઠા છે. એક પણ ઊંચે વિચાર આવે કે તે જ પળે એને આચરણમાં મૂકવાનો પ્રયત્ન કરવાથી સંકલ્પબળ દૃઢ થાય છે. શહેરી વાતાવરણ કે જ્યાં પળે પળે ભયભીત કરનારાં આંદોલનને ધેધ છૂટે છે, તેમાંથી ઊગરી જવાને એક
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરળ માર્ગ એ પણ છે, કે બને તેટલું ઓછું સાંભળવું અને સાંભળવાની ફરજ પડે, ત્યાં વાણીને મીન અથવા મર્યાદિત બનાવવી.
બધાંય વિરુદ્ધ હોય, તેવા પ્રસંગે સત્ય તો આખરે જીતે જ છે; પરંતુ સત્ય પિતે અતિ કડક તપ અને અપાર સહનશીલતા માગી લે છે.
પ્રાર્થનાની તમારા પત્રમાં લખાયેલી રીત ખૂબ છે. પ્રભુને સાંનિધ્યમાં રાખી આ પ્રકારની ભાવમય પ્રાર્થના કરવાથી હૃદયની અશુદ્ધિ ખરી પડે છે, ને નવું આધ્યાત્મિક બળ મળે છે.
કઈ આપણે જોડે છેટી રીતે વર્તે અને તે પણ સાચી બાબતમાં, ત્યારે મનમાં દુઃખ થાય એવું બને. પણ એ દુઃખમાં એ મનુષ્ય પ્રત્યે લગીરે દ્વેષ ન રહે એને ખૂબ ઝીણવટથી ખ્યાલ રાખવો ઘટે. આ માર્ગ ખૂબ કઠણ છે, પણ આખરે એ માર્ગે જ વિજય છે અને પ્રેમનું વ્યાપક રીતે વધવાપણું છે. જે એવી પળમાં એવી વ્યક્તિ પ્રત્યે લેશ પણ ઠેષ રહી ગયો, તો કરેલી પ્રેમસાધના પળવારમાં પાણી થઈ જવાની અને ચિત્તમાં અશુદ્ધિ વધી આખરે સત્ય પરની શ્રદ્ધામાં ખલેલ પહોંચવાની.
ખરેખર બહેને દવાખાનામાં હાથે કરીને વાતાવરણ બગાડે છે' આ વાક્ય સાચું જ હશે, તેય એ દુ:ખદ સ્થિતિમાં આખી પ્રજાની સંસ્કૃતિને હાસ છે. તમે જ્યારે વધુ આત્મબળ કેળવશે ત્યારે જોઈ શકશો કે તમારી એ સુવાસ ત્યાંના વાતાવરણમાં કેવી સરસ રીતે પ્રસરી ઊઠે છે ! તમે પરીક્ષામાં પાસ થઈ જે આનંદ અનુભવો તેના કરતાં નિરવધિ આનંદ આમાંથી પ્રગટવો જોઈએ અને પ્રગટશે. દુશ્ચારિત્ર્યને રેગ જેટલે ચેપી દેખાય છે તેટલી ચારિત્ર્યની સુવાસ ચેપી નથી દેખાતી. એમ છતાં એક જ વ્યક્તિનું સુંદર ચારિત્ર્ય વિશ્વભરમાં વ્યાપેલા દુશ્ચારિત્ર્યને ઝાંખું પાડવાની પ્રબળ શક્તિ ધરાવે છે. આપણું પ્રત્યેક વિચારસરણીમાં આ સૂત્ર વ્યાપક થવું જોઈએ. ચારિત્ર્ય એ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાસાગરની અગાધતા જેવું અગાધ છે. એમાંથી અનેક જવાહિરો સાંપડે છે. સર્વથા સૌ સુખી થાઓ.
સંતબાલ
વિઠ્ઠલગઢ,
તા. ૨૬-૫-'૩૯ વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબા,
મેંથીને દૈનિક કમ શિથિલતે નથી થયો ને? પ્રાર્થના પણ કાયમ નિયમિત થાય છે ને ?
પ્રથમ જુદા પ્રકારની મુશ્કેલીઓને કાળ હતું, હવે વિચિત્ર પ્રકારની મૂંઝવણનો સમય આવી લાગે છે. સંસ્કારી જીવ છો, પણ તોય પળે પળે ચેતતા રહેવાનું છે. સેવા અને પ્રેમાવેશની લાગણીમાં કેટલીક વાર સ્થિરતા ગુમાવવાના પ્રસંગો ઊભા થાય છે. આવી વેળાએ એકાગ્રતાપૂર્વક પ્રભુપ્રાર્થના કરી સ્થિર થવું ઘટે. સર્વત્ર સૌ શાંતિ પામે. # શાંતિ.
“સંતબાલ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનકેલ,
તા. ૨૯-૭-'૩૯ વહાલાં ઉન્નતિહદયા કાશીબા,
મુસાફિર જાગતે રહેના નગરમેં ચર આતે હૈ” એ કથનને સંતમહાત્માઓએ અનેક વાર પલટાવ્યું તેય સદૈવ તાજુ ને તાજું જ છે. સાધકમાસે પળેપળે હરેક ક્ષેત્રમાં એની સ્મૃતિને તાજી જ રાખવી રહી.
સાત્વિક ઇચ્છાને બહાને પણ કંઈ ભૂત આવીને રખે ઠગી જાય એની તકેદારી રહેવી જોઈએ.
કરડે જનની સેવાનો લાભ કરતાં એક પળનું અધ્યાત્મ મૃત્યુ થતાં એમાંથી આત્માને ઉગારી લેવાનો પુરુષાર્થ વધુ કીમતી છે. ખરી વાત તે એ છે કે એ આત્મજીવનમાંથી જ સાચી જગસેવા સ્વયુ ઉદ્દભવી નીકળે છે. બધી પરીક્ષાઓમાં ભલે પાસ થઈએ, પણ વૃત્તિવિજયમાં નાપાસ થયા તે બધું વૃથા છે. આપણો પાયો જેના પર છે એને સલામત રાખવા માટે હમેશાં સૌથી પહેલું લક્ષ્ય રહેવું જોઈએ. સર્વત્ર સૌ શાંતિ પામે.
સંતબાલ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬
અમદાવાદ,
તા. ૨–૧–૪૦
વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
ઘેાડાણા જે કંઈ અવકાશ મળ્યા, તે દરમ્યાન નોંધપોથી જોઈ ગયો છું. એકંદરે ઠીક છે. માતાઓમાં નોંધાથીની ટેવ પડે એ અનેક દૃષ્ટિએ કલ્યાણુના કારણરૂપ બની શકે તેમ છે.
૧. ‘સત્યની સાધના'માં લગીરે ધક્કેડ ન ચાલે. સારા કૃત્યને અહાને પણ જૂઠું ન ખાલાય. ભલે કદાચ એ સારું મૃત્ય તત્કાળ ન ખજાવી શકાતું દેખાય, તેાયે “સત્ય ખાલવું અને સત્ય ચાલવું” આ પરમ ાને લક્ષ્યથી બહાર ન ખેસવવાં જોઈ એ. હા, એટલું ખરું કે સત્ય ખેલવામાં કે તદનુસાર વર્તવામાં શકય તેટલાં પ્રેમ અને મીઠાશ વધુ ઢાળવાં જોઈ એ. સત્ય, પ્રેમ અને ન્યાય એ ત્રણેને સુંદર સમન્વય જે પળે સધાય, તે પળે આપણે સમજવું કે હવે માનવજીવનની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચવાનાં આપણે નમ્ર અધિકારી થઈ ચૂકયાં છીએ.
૨. આપણે કદી એવા આગ્રહ ન રાખવા જોઈએ કે આપણે ધારીએ છીએ તેવાં સૌએ હાવાં જ જોઈ એ, સંભવ છે કે આપણે ખીજા કરતાં ઘણી બાબતમાં પાછળ પણ હોઈ એ. એટલે ખીજાતે પૂરેપૂરા સાંભળીએ અને સહિષ્ણુ થઈ એ. જો કે ‘પાપીતે ચાહવા છતાં પાપથી વેગળા રહીમે’. આ કાર્ય અતિ કઠિન છે, પણુ એ જ નક્કર માર્ગ છે. જીવન અને જગતને વિકાસ એ માર્ગે વિશેષ છે.
७
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩. ‘નાગનાં સ્વપ્ન’ ક્રે‘નૈતિક ભીતિ' આપણને ભયમાં ન મૂકી દે એ સારુ દૃઢ સંકલ્પબળને વધારવા તરફ લક્ષ્ય રાખવું અને કાઈ એક જપ કરીને સૂવું.
સર્વત્ર શાંતિ વિસ્તરા.
વહાલાં ઉન્નતહયા કાશીબા,
ચામાસાના છંટકાવથી ભૂંસાઈ ગયેલી કેડીએ
બદલે છે અથવા નવી બને છે, પણ પથિકા પોતાના ધારેલા સ્થળે ગમે ત્યાંથી પશુ પહેાંચીને જ રહે છે. તેમ ઉંમર, ક્ષેત્ર, સમય વગેરે પલટતાંની સાથે ઇચ્છાએ પલટો ખાય છે. એમ છતાં જિજ્ઞાસુ સાધકે પોતાના ધારેલા સ્થળનું લક્ષ્ય ન ભૂલવું જોઈ એ.
ઊંચા તે ઊંચા આકાશમાં
‘સંતમાલ’
બાલંભા,
તા. ૧–૩–’૪૦
હંમેશાં માતાઓને હાથે અથવા માતાઓની પ્રેરણા દ્વારા જગતના મહાપલટાત્ર આજ પર્યંત થતા રહ્યા છે, થાય છે અને હજુ પણુ થતા રહેશે. જેતે માતૃહૃદય સાંપડયું છે, એની ભાવનાને ધેાધ અનેક શુષ્ક હૃદયને રસભીનાં બનાવવાને શક્તિમાન છે.
ક્ષણે ક્ષણે જાગૃતિ રાખવી.
વિલસે જ્યાં જ્યાતિના લેાક રે.
८
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાં આપણે સૌએ ઊડવાનું છે અને આસપાસ રેકી રાખે તેવાં બંધન ખડાં રહ્યાં છે. એ બંધમાં ન બંધાતાં પળે પળે ઉડ્ડયન કરવું રહ્યું છે. વળી આપણે એકલવાયા પણ ઊડવા નથી ઇચ્છતાં, કારણ કે વિશ્વના પ્રત્યેક આત્મા સાથે આપણે કોઈ ને કોઈ પ્રકારને ઋણાનુબંધ રહ્યો છે. એટલે આપણે ઊડીએ અને જગતને સાથે લઈ એ. પણ જગતને સાથે લેવામાં એટલે બે વહી શકીએ તેવી ભૂમિકા પ્રાપ્ત કરવી પડે છે. આથી જ આપણે વિશ્વવત્સલતાનો આદર્શ
સ્વીકાર્યો છે અને બ્રહ્મચર્ય એ માર્ગે પહોંચાડનાર ભોમિયો છે એમ માન્યું છે. બ્રહ્મચર્યની રટનામાંથી સત્ય-શ્રદ્ધા, સંયમ અને પરમાર્થપ્રીતિ જગ્યા વિના રહેતી જ નથી અને આપણે ક્રમે ક્રમે જગતને સાથે લઈ ઊડવા માંડીએ છીએ.
પ્રાર્થના, નેધપેથી, પ્રેરક નીવડવાં જોઈએ. સર્વત્ર શાંતિ વિસ્તરે.
સંતબાલ
વંથલી,
તા. ૩૦-૬-૪૦ વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબા,
પ્રિય છેટુભાઈ એ તમારા પ્રશ્ન સાથે જે પત્ર રવાના કરેલે, તે મને હજ મળ્યો નથી. એટલે તેઓએ આજે પ્રાતઃકાલે અહીં રૂબરૂ વાત કરી. તે પરથી તમારા પ્રશ્નને હું સમજ્યો છું તે રીતે ગોઠવીને ઉત્તર વાળું છું.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન: માને કે આપણું કઈ – સાથી કે ઉપરી અધિકારી – એવી રીતે ટેવાઈ ગયું હોય, કે જે પિતાના સાથી અગર પિતાની નીચે કામ કરનારાં આપણને વારંવાર સામાન્ય કારણે કે કેટલીક વાર વગર કારણે (જાણે પિતાનો આ પાડવા ખાતર) દબડાવ્યા જ કરે. આપણને એની આ કુટેવ ખૂબ સાલતી હોય અને તે માત્ર આપણે સહન કરવું પડે તે ખાતર જ નહિ, પણ એની આવી કુટેવથી બીજાને નુકસાન પહોંચે તે ખાતર. તો આવા પ્રસંગે શું કરવું? અથવા એવી વ્યક્તિ સાથે કેમ વર્તવું? જો કે કેટલીક વાર એની
ડેના કામમાં ચૂપ રહેવાય છે, પણ ચૂપ રહેવા છતાં મનમાં ઊંડે ઊંડે એના આ વર્તનથી એના પર કિન્તો તો રહે જ છે. વળી ચૂપ રહેવાથી જેનારાં બીજાં કે જેઓ આ કુટેવને ભોગ બન્યાં હોય છે અથવા બનવાનાં હેય છે તે આપણને બાયલાં ગણું હસી કાઢે છે. એ દુઃખ પણ ઊંડે ઊંડે ભારે રહ્યાં કરે છે અને જે દબડાવનાર ઉપલી વ્યક્તિને ચટાક દઈને સામે (જરા રુઆબપૂર્વક સંભળાવી દઈએ છીએ, તે એ વ્યક્તિની આ કુટેવને સ્વાદ આપણને થોડાક દિવસ તો ચાખવા મળતો નથી અને બીજાં કે જે એમની આ કુવ સાથે મનમાં નફરત સેવતાં હોય છે તે પણ કહે છે : “સારું થયું. આવાની સાથે તે આમ જ વર્તવું જોઈએ. જે ઢીલાં થઈ એ તે વધુ પડતાં માથે ચડી જાય અને એ રીતે આપણને અને બીજાનેય એનાથી નાહક બહુ સહેવું પડે.” બીજાંના આ કથનથી જરા એ લોકોની આગળ પણ આપણી બાયલાપણાની હલકી છાપ ન પડતાં આપણે પણ કાંઈક છીએ, એવી છાપ પડે છે. તે જાણું જરા ફુલાઈ પણ જવાય છે. પણ તેય હૃદયમાં એમ લાગ્યાં જ કરે છે કે આપણે એવી વ્યક્તિની સામે પણ આવેશમાં બેલ્યાં તે ઠીક ન થયું. જોકે એ દબડાવનાર વ્યક્તિ તે વખત પૂરતી તે ન દબડાવી શકે, પણ એટલાથી જ કંઈ એની કુટેવ તો ન જ જઈ શકે. સંભવ છે કે એને આપણું ઉપર મનોદેવ પણ વધે હશે. એય ઠીક, પણ ખરી વાત તો એ છે કે આપણા આત્માને તે ખૂબ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધાત થયા. આ પરથી એમ તારવી શકાય કે આ વર્તન પણ ખરાબર નથી. તે પછી શું કરવું ? અને કેમ વર્તવું?
ઉત્તર: અહિંસા અને હિંસા વચ્ચે એક વિલક્ષણુ અંતર છે. તે સાધકમાત્રે સમજી લેવું જોઈ એ. હિંસાનું ફળ સ્થૂળ રીતે સ્પષ્ટ દેખાય તેવું હોય છે, કારણે કે હિંસા સ્થૂળ જગત પર ઝટ આંજી નાંખે તેવી ચમત્કારિક અસર કરે છે. તેની ગતિ પણુ સૂક્ષ્મ છે, કારણુ કે તે સૂક્ષ્મ જગત પર અસર કરે છે. તેથી તે અસર સ્થૂળ, દેખાવે ધીમી લાગે છે. કાઈ ને તુરત આંજી શકતી નથી. પણ આસ્તે રહીને જમ્બર હૃદયપલટા કરાવે છે અને કાયમી રહે છે.
અહિંસાના ઉપાસકે એક કાળજી ખાસ રાખવી જોઈ એક એણે પેાતાની હારજીત માપવાના કાંટા ખીજાના ખેલ । વર્તાવ ઉપર ન રાખતાં મુખ્યપણે પોતાના આત્મા ઉપર રાખવા જોઈ એ. એણે જે કુટેવ ઓછા કે વધુ અંશે ખીજામાં જોઈ તે પોતામાં પણ છે જ એમ જાણી વધુ શુદ્ધ બનવા તત્પર રહેવું જોઈ એ. આવા વર્તનથી ખીજાએ એતે ‘બાયલા’ કહે તેાપણુ એને દુ:ખ નહિ થાય, કારણ કે પેાતામાં સામે થવાની શક્તિ હોવા છતાં એ સામે ન થતાં મૌન રહે છે. વળી આવે! વીર સાધક પાતે જેનામાં કુટેવ ભાળી છે કે એ કુટેવના સ્વાદ ચાખ્યા છે, એના ઉપર કિન્ના નહિ રાખે પણ ઊલટા વધુ ઊંડેથી પોતાના પ્રેમને ઝરા એના પ્રત્યે ગુપ્તપણે વહેવડાવશે. હું જરા આ ઉત્તરને વધુ ઊંડાણુમાં લઈ ગયા. પણ તેમ છતાં એ અનિવાર્ય છે. આ ઉપરથી તમે ટૂંકમાં સમજ્યાં હશે કે બીજાના અભિપ્રાય પરથી દુઃખિત થવું કે ફુલાઈ જવું એ આપણી મેટામાં માટી ત્રુટી છે. આપણામાં કાયરતા છે કે વીરતા છે એનું પ્રમાણુપત્ર આપણા હ્રદય તરફથી આપણે મેળવવું જોઈ એ. એ પશુ કહી દઉં કે આપણે કેાઈની સામે નૈતિક હિંમતના અભાવે ન કહીએ અને મનમાં બાબડીએ કે કિન્તા રાખીએ તે કરતાં સામે કહી નાખવાથી જો મનને! કિન્તા સાફ થતા હોય તે તે ભૂમિકા
વળી હું
૧૧
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્ભેળ અહિંસાની દૃષ્ટિએ ઊતરતી છતાં હિંસાની દૃષ્ટિએ કદાચ ચડતી હોઈ શકે. કદાચ એટલા માટે કે સામે કહી નાખ્યા પછી પણ જે આપણું અભિમાન વધે તો તે વળી એક અનર્થને બદલે બીજા અનર્થ વધારે છે. માટે એ ભૂમિકા હિંસાની દૃષ્ટિએ પણ એકાંતે સારી જ છે, એમ કહી શકાતું નથી. સાચી અને સુંદર વાત એ છે કે, હિંસા પછી કાયરની હો કે વીરની હો, પણ બૂરી જ છે. અને અહિંસાને માર્ગ એટલે તે સુંદર છે કે કાયરતા પ્રથમ પ્રથમ ભાસે, તેય નિર્ભેળ અહિંસાનો માર્ગ હશે તે આખરે એમાંથી આપોઆપ વીરતા પ્રગટવાની જ છે. હવે વ્યક્તિગત મુદ્દા પર આવું, તમારે આવી પળે, જયાં લગી મનમાં ફફડાટ ન થાય ત્યાં લગી એ બધું સહન કરવું અને ન સહન થાય ત્યારે તે પ્રસંગ અને સ્થાનને ઈરાદાપૂર્વક તે પળ પૂરતા ટાળવાં; કાયમ માટે નહિ. આ અભ્યાસ પાડવા જતાં ભૂલો તે થશે જ પણ તે તમોને સાલવી જોઈએ. અને હંમેશાં પાંચ મિનિટ પ્રભુ પાસે એવી પ્રાર્થના કરવી કે “હે પ્રભુ! હું ફલાણું વ્યક્તિની કુટેવ ભાળું છું, તે મારી મોટી ડ્યુટી છે. હે નાથ ! તેને તું નિવાર.” આ પ્રાર્થના આપણુ અહિંસાના સિદ્ધાંતને ટેકો આપે છે એટલે કે આપણે ઈચ્છાઓ કે અનિચ્છાએ જે ભૂમિકાએ જવા માગીએ છીએ, તે ભૂમિકાએ જવા સારુ થોડાં પગલાં આગળ વધારે છે. આ તમારા નાનકડા મંડળમાં કરેલે તમારો અખતરો આબાદ રીતે સફળ નીવડશે જ, એમાં મને તે લવલેશ શંકા નથી, પણ માને કે સામાને હૃદયપલટો ન થયો તે પણ તમે કશું ગુમાવવાનાં તે નથી જ. એછામાં ઓછું એટલું તો બળ તમને મળશે, કે જેથી બીજાઓ તમોને “બાયલા” માને તોય તમને દુ:ખ નહિ થાય. કદાચ તમને લાગશે કે, આવા અખતરા કરતાં કરતાં તો સમય અને શક્તિ ખૂબ વેડફાય અને ફળ તે સાવ નજીવું. તો હું કહીશ કે એવા પ્રયુગમાં સમય અને શક્તિ વેડફાતાં નથી પણ તાજા થાય છે. જેમ શીખેલી વસ્તુ બીજાને શીખવીએ કે વારંવાર ફેરવ્યા કરીએ તેમ જ્ઞાનમાં વધારો થાય છે અને સ્મૃતિ ઘસાતી નથી
૧૨
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ ઊલટી સતેજ થાય છે, તેમ જ આ અખતરાનું પણ સમજી લેવું. આવા નાનકડા અખતરામાંથી આપણને, આપણુ દ્વારા જગતને જે પ્રકાશ મળે છે તે જીવનને મહા આનંદ અને જગતની મહાસેવા છે. તમે આવા પ્રકાશની આછી....૧
ધોરાજી,
તા. ૩-૧૨-૪૦ વહાલાં ઉન્નતહદયા કાશીબા,
તમારે સળંગ પત્ર વાંચી ગયો છે. દેશની હાકલ આગળદેશધર્મ આગળ – ઘણા સંગમાં બીજા સામાન્ય ધમે ગૌણુ ગણવાને પણ કાળ હોય છે. મુખ્યત્વે તે પિતાના અંતરને જ વફાદાર રહેવું જોઈએ. પણ આપણું અંતર બોલે છે કે કોઈ વૃત્તિ ? તે આપણે ઘણી વાર કળી શકતાં નથી.
તમે તમારા મનને આટલું પૂછજો: “બધી બહેને સત્યાગ્રહ માટે તૈયાર થાય અને આપણે બેસી રહીએ ?” એવા કોઈ જ વાળને વશ તો લાગણી નથી ઊઠી ને? વાતાવરણની અસર આપણું ઉપર મોટો ભાગ ભજવે છે. રખે એને અધીન થઈએ. અને જો એવું કંઈ હોય તો ચાલુ ધર્મને છોડીને બીજા ધર્મમાં ઝંપલાવવું ભયંકર થઈ પડે. હવે તમારા પ્રશ્નો.
૧. જનસેવા અને દેશસેવા બન્નેમાં પહેલી કઈ એ તમે તમારી વર્તમાન સ્થિતિને લઈને પૂછો છે. એને જવાબ ઉપર જ લખાઈ ગયો છે. એને નિર્ણય તમારે જાતે જ કરવાનો છે.
૧. પત્રને બાકીને ભાગ મળી શક્યો નથી.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. ભણવાના ઉત્સાહ કરતાં સત્યાગ્રહમાં જવાનો ઉત્સાહ વળે છે? અને જો એમ હોય તે એને ગર્ભમાં શું છે?
૩. જેઓ ખરે જ દેશસેવકે બન્યા છે એટલે કે દેશને અભ્યાસ કરી પોતાની ભૂમિકા બન્ને રીતે કેળવે છે, એને ધર્મ નિરાળે છે અને જે બી ક્ષેત્રોમાં સેવા બજાવે છે એનો ધર્મ નિરાળે છે. એ સત્યાગ્રહ ન કરે, એમ છતાં દેશસેવા બજાવી શકે તેમ છે. અને જે એમ હોય તો એણે પિતાને સ્વધર્મ ન તજવો જોઈએ. વિદ્યાર્થીઓના ધર્મ નિરાળા છે, સૈનિકોના ધર્મ નિરાળી છે. આજે દેશધર્મ વ્યાપક દિશામાં વિચારાતે હેઈને જે આત્મધર્મને વિરેાધક નથી તે દેશધર્મ ગમે ત્યાં બજાવી શકાય.
તા. ક. હમણાં તમારો – ધીરુભાઈ નો પત્ર વાંચ્યા એમાં જોયું કે તમે સત્યાગ્રહીની પ્રતિજ્ઞામાં સહી કરી છે. એટલે તમે સૈનિક પણ બન્યાં છે. હવે તમે વિદ્યાર્થી હોવા ઉપરાંત સૈનિક પણ છે. આથી તમારી સામે બે ધર્મ પડ્યા છે અને બેય તમારે માટે સ્વધર્મ છે. ઉપરના લખાણ વખતે તમે પ્રતિજ્ઞાપત્રકમાં સહી કર્યાનો મને ખ્યાલ ન હતો. એટલે એ જવાબદારીને ઉકેલ તમારો આત્મા જ લાવી શકશે. તમે ગભરાશો નહિ. બીજાઓની સલાહ ભલે લેજે પણ માગદર્શન તમારા અંતરમાંથી જ મળે એ જ બરાબર છે. સત્યાગ્રહી સળિયા પાછળ પણુ દીલ હશે તે એની અસર જેલમાં જવા માત્રથી કશી ખાસ નથી. અને જો એ સાચે જ સત્યાગ્રહને માર્ગે હશે તે સળિયા પાછળ જઈને પણ અજબ અસર કરશે, તેમ સળિયા પાછળ નહિ જઈને પણ કંઈ ઓછી અસર નહિ ઉપજાવે. સૂક્ષ્મ શક્તિનું સામર્થ્ય હંમેશાં વધુ હોય છે. એટલે તમે આજે સૈનિક છે અને વ્યક્તિગત સત્યાગ્રહ ન કરે તેય તમારા ક્ષેત્રમાં બેઠાં બેઠાં સત્યાગ્રહી સૈનિકની ભૂમિકા બહુ આબાદ ભજવી તમારા બન્ને ધર્મ – વિદ્યાર્થી ધર્મ અને સૈનિકધર્મને વફાદાર રહી શકે છે. વિદ્યાર્થીધર્મને અને સૈનિકધર્મને નિરાળી ગયા છે. પણ તમારે માટે બેય ધર્મ પતીકા છે.
૧૪
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે પ્રશ્ન રહ્યો છે કે સૈનિકના સરદારની શી આજ્ઞા છે? હું ન ભૂલતે હેઉં તે સરદારની આજે યુદ્ધમાં જોડાઈ જ જવું એવી આશા નથી, તેમ ન જોડાવું તેવી મના પણ નથી. વ્યકિતગત સત્યાગ્રહની છૂટ છે જ. એટલે એનો અર્થ એ થયો કે વ્યક્તિએ જાતે જ એને નિર્ણય કરો રહ્યો કે “મારે સત્યાગ્રહ કરી જેલમાં જવું કે મારા ક્ષેત્રમાં મારો સદાનો સામાન્ય ધર્મ પાળી, સત્યાગ્રહી તરીકેની મારી ભૂમિકા દઢ કરવી.” જ્યારે સરદાર જાતે હાકલ કરે, ત્યારે સૈનિક પર બહુ જવાબદારી નથી હોતી પણ એ સૈનિકને સ્વતંત્રતા સાંપે ત્યારે એની જવાબદારી બેવડાય છે. આ રીતે તમારા જેવા સૈનિકોની જવાબદારી વધી છે. માત્ર તમારે સત્યાગ્રહીની શરત અને શિસ્તપાલન તરફ તકેદાર રહેવું જોઈએ. કોઈ સાથે છાંટાભાર ઠેષ રાખ્યા વગર, સત્યાગ્રહના સ્વરૂપને કે પરિસ્થિતિને તમારા વર્ગમાં પ્રચાર કરે એ પણ સૈનિકધર્મ પાળવા બરાબર જ છે. હવે તમે જાતે જ નિર્ણય કરશે કે તમારું અંતર શું કહે છે ? ૨. પ્રશ્નનો ઉત્તર ઃ
સાચા સ્નેહમાં નિર્લેપતા બળી હોય છે. એને લઈને મોહબંધન સાચા નેહીને બાંધી શકતાં નથી. વળી સાચા સ્નેહમાં પ્રભુશ્રદ્ધા – સત્યશ્રદ્ધા અને નિઃસ્પૃહતા પણ હોય છે. એટલે પોતે સંયમમાર્ગે જઈને નેહ નિભાવે છે. એથી સાચા સ્નેહીને હંમેશાં સહેવું પડે છે, પણું તે બીજાને કદી સતાવવાની ઈચ્છાને આદર આપતું નથી. ૩. પ્રશ્નનો ઉત્તરઃ
ઈશ્વર એટલે આત્માની પરમ પ્રકાશમય દશા. એની પ્રાપ્તિને જ મેક્ષ કહેવામાં આવે છે. ઈશ્વર આપણા અંતરમાં બેઠે જ છે, એ ભાવનાએ, ભક્તિવશ સમર્પણતાથી, જીવ પોતાની એ પરમ પ્રકાશમય દશા. જે મેહથી ઘેરાયેલી છે એને કળી કરે છે. અને ભલે ક્ષણિક વિનયથી એ ફુલાતો હોય, પણ આખરે મળેલું ક્ષણિક સુખ અલેપ થાય છે અને પસ્તાવાનાં કારણે પળે પળે ઊભાં થાય છે. જ્યારે
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્યાર્થીને જેમ સંકટા ઘેરી વળે છે, તેમ શક્તિ પણ વધે છે. એટલે તે ક્રમે ક્રમે સંકટોને નિવારતા જાય છે અને એવા પ્રયત્નમાંથી એને સુખ સાંપડે છે. બીજા જોનારને એનું બાઘુ દુ:ખ ભલે ગમે તેવું આકરું લાગે પણુ સત્યાર્થીને તે એમાં પણ મેાજ જ હોય છે. એટલું જ નહિ પણ એ તેા એમ પણ કહે છે કે—
સુખ કે સાથે શિલ પડી, વિસર જાવે રામ; અલિહારી વ દુ:ખી, પલપલ સમરે રામ.
સારાંશ કે સત્યાથી જે સુખને તલસી રહ્યો છે, તે એને અંતરમાંથી જડે છે. એટલે અસત્યવાદીના માની લીધેલા મહા સુખની એને કશી કિમત લાગતી નથી. આ રીતે બન્ને દૃષ્ટિમાં મેટા ભેદ છે. એટલે સત્યાથી સત્યને ચીટકીને ટકી રહે છે. પેાતે ઈશ્વરમય થતા જાય છે. ઈશ્વર એટલે સર્વશક્તિમાન પુરુષ. ગીતા કહે છે કે એવા શ્વર સૌમાં છે, સૌ ઈશ્વરમય છે.” એ કાઈ ને સુખદુઃખ આપતા નથી. ન્યાય પશુ ચૂકવવા બેસતા નથી, પણ એ સર્વશક્તિમાન હોઈ તે એના પ્રકાશે સત્ય અને ન્યાય જળવાઈ રહેતા હોઈ તે, સ્વભાવે બનતી ઘટનાઓને પશુ લેાકા આ ઈશ્વરે કર્યુ., આ ઈશ્વરની માયા, એવા શબ્દપ્રયાગ કરે છે. જો એ પ્રયાગથી અભિમાન ઓછું થતું હોય અને સત્પુરુષાર્થને માર્ગે ઉત્સાહ, ઉલ્લાસ સ્ફુરતાં હેાય તે! એ પ્રયાગ સાધક છે,
અન્યથા બાધક છે.
જૈન સૂત્રા કહે છે :
જીવ અને પરમાત્મા જુદાં નથી. માત્ર આવરને લીધે જુદાં છે. એ આવરણ ટાળવાના પ્રયત્ન કરવા ઘટે. એમાં ઈશ્વરવાદ કે અનીશ્વરવાદના ઝઘડામાં પડવાની જરૂર નથી.
સત્યાર્થીને જેમ દુઃખ પડે છે, તેમ અસત્યવાદીને પણ એકદા તે પડે છે. પશુ એવા બનવા માટે ભારે શ્રદ્દાની જરૂર છે. પાતાને સૂઝેલા નાનકડા સત્યને વફાદાર રહેવા જતાં ઘણા મોટા
૧૬
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાક વહેર પડે એ વેળાએ ઢચુપચુ મનવાળાં માણસો ટકી શકતાં નથી. અને અર્થે રસ્તે આવીને પણું નિરાશ થઈ જાય છે. આથી જ આપણને ઉપલક રીતે જોતાં લાગે છે કે અસત્ય જ આજકાલ છતે છે, પણ વાસ્તવિક રીતે તેમ નથી.
પ્રવ્ય હંમેશાં મુડદાંઓ જોઈને કે દર્દીઓની દશા જોઈને, ટેવ પડી જાય કે દયાને મૂળ સંસ્કાર ઊડવા લાગે એવો ભય લાગે ત્યારે તેવા સંજોગેમાં શું કરવું?
ઉ૦ હંમેશાં જેટલાં દર્દીઓનાં મૃત્યુ થયાં હોય તેટલા “મૃતાત્માઓને શાંતિ મળે એવી પ્રાર્થના વેળાએ પ્રાર્થના કરવાથી મેહદયા ન થાય, નબળાઈ ન આવે અને ખરી દયાનો સંસ્કાર ન બુઝાતાં પ્રજવલિત રહે. સર્વત્ર શાંતિ વિસ્તરે.
સંતબાલ
નમ્રતા સહેજે આવે, સંયમ અને તપ ખૂબ ગમે, સ્વાર્થ કરતાં પરમાર્થની રૂચિ વધુ થાય, ત્યારે સમજવું કે પ્રભુનો પ્રકાશ દિલ પર પથરાયો છે. આનું જ નામ તે આત્માનુભવનું સુંદર કિરણ.
પ્ર. મેક્ષ એટલે શું ?
ઉ૦ કવાય ક્રોધ, માન, માયા અને લોભને અભાવ તે જ મેક્ષ. સમભાવ એ મોક્ષનું પગથિયું. સમભાવને જન્મ થાય ત્યારે કષાયો ડગલે ને પગલે સાલે અને એમનાથી વેગળા રહેવાનો પ્રયત્ન
* પત્રને આગળને ભાગ મળતો નથી.
૧૭
સં૫-૨
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહેજે કરવાનું મન થાય અને એ કષાય સમગ્રપણે દૂર થાય તેને નામ સમભાવની પરાકાષ્ઠા અથવા મોક્ષ કહેવાય. સર્વત્ર શાંતિ વિસ્તરે.
“સંતમાલ
ગિરધરનગર,
તા. ૩૧-૧-૪૨ વહાલાં ઉન્નતદયા કાશીબહેન,
તમારા પ્રશ્નોત્તરો :
પ્ર. જ્યારથી સમાજની ઉત્પત્તિ થઈ ત્યારથી અત્યાર સુધી એમ કેમ મનાય છે કે સ્ત્રી બ્રહ્મચર્યજીવન ન જ જીવી શકે ? હજ પણું એવું જ મનાય છે. તે શું તેમાં સ્ત્રી જાતિને કંઈ વાંક હશે કે સમાજે માનેલ રૂઢિ હશે ?
ઉ૦ સ્ત્રીઓને બ્રહ્મચર્યજીવન જીવવાને પુરુષના જેટલો જ હક છે અને તે કુદરતી છે. આ વિષે ગીતા, જૈનસૂત્રો અને બૌદ્ધસત્ર સાખ પૂરે છે. ખાસ કરીને સ્ત્રી જાતિને, પુરુષ જાતિને પ્રાપ્ત બધા અધિકારે જૈન સૂત્રમાં સુંદર રીતે મળી આવે છે. અને એ માત્ર લેખિત જ નહિ પરંતુ આચારપરિણુત દાખલાઓ પણ મળે છે. દા. ત. રાજમતી. એમણે આજીવન બ્રહ્મચર્ય પાળ્યું છે, અને અભુત રીતે પાળીને સ્ત્રી જાતિની કીર્તિ ઉપર કળશ ચડાવ્યો છે.
ગૃહસ્થાશ્રમમાં પણ સ્ત્રી અને પુરુષરૂપે વિવાહિત થયા છતાં વિજય અને વિજયાએ સર્વાગ બ્રહ્મચર્ય પાળ્યાનું ઉદાહરણ પણ જૈનગ્રંથામાં
૧૮
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. પણ અહીં એટલે ખુલાસો કરવાની જરૂર છે કે એ બધાએ છેવટે સાધવી-દીક્ષાઓ સ્વીકારી લીધાને ઉલ્લેખ છે. પુરુષો વિશે પણ તેમ જ છે. દા. ત. નેમિનાથ અને વિજયશેઠ.
સાધુ-દીક્ષા લીધા વિના જિંદગીભર બ્રહ્મચારી રહેનાર પુરુષોનાં ઉદાહરણ પણ શોધ્યાં સાંપડતાં નથી તેમ સ્ત્રીઓનાં પણ સાંપડતાં નથી. વૈદિક ધર્મમાં શ્રીમદ્ શંકરાચાર્યજીએ અવિવાહિત દશામાં જ સંન્યાસ સ્વીકારેલો. એ ઐતિહાસિક પ્રમાણ છે. શુકદેવજીનું તે શાસ્ત્રીય ઉદાહરણું ગણાય.
સાધુસાધ્વી સંસ્થામાં ભળનારને જિંદગીભર બ્રહ્મચર્ય પાળવું જેટલું સુલભ હશે તેટલું ગૃહસ્થાશ્રમી સંસ્થામાં રહેવા છતાં જિંદગીભર કૌમારવ્રત પાળવું સુલભ નહિ હોય, એ સમજી શકાય તેવી બાબત છે. હિંદ બહારના દેશમાં સ્વેચ્છાએ યોગ્ય સાથીના અભાવે અગર સેવાક્ષેત્રમાં પડવાને કારણે ઘણાં કુમારીરત્નોનો ઉલ્લેખ મળી આવે છે.
એટલે તમે સમજી શકશો કે બ્રહ્મચર્યજીવન સ્ત્રી ન જ જીવી શકે તે માન્યતા શાસ્ત્રની અને ઈતિહાસની દષ્ટિએ અપ્રમાણિક ઠરે છે.
અલબત્ત, સ્ત્રીદેહનાં અને પુરુષદેહનાં બંધારણોમાં ફેરફાર હેઈને જાતીય આકર્ષણના આવેગોમાં ફેરફાર જરૂરી છે. પરંતુ ભાષા, કળા અને સંસ્કારિતાની તાલીમનો એમને પણ પૂરતે અધિકાર છે. બાળઉછેર, પાકશાસ્ત્ર અને ગૃહવ્યવહારની તાલીમ એમને સ્વાભાવિક વધુ સરસ શાસ્ત્રીય રીતે મળવી જોઈએ; અને તે ખાસ મળવી જોઈએ.
આવું લય પ્રથમના કાળમાં પણ હતું જ. બ્રાહ્મી અને સુંદરી એ બંને બહેને ચોસઠ-બોતેર કળામાં પ્રવીણ હતી એમ ગ્રંથ કહે છે. બહેનને ક્યાં નોકરી કરવા જવું છે ? એને ભણુતરની શી જરૂર છે ? એ ખ્યાલો ભૂલભરેલા છે. અલબત્ત નોકરી માટે નહિ, પણ સમાજસેવા માટે તે તે પુરુષ કરતાં પણ સમાજનું મહત્વનું અંગ છે. સંસ્કારિતાને
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિકાસ કરે એવી તાલીમ તો એમને સારુ અનિવાર્ય જરૂરી છે જ. જે સ્ત્રી સંસ્કારી હશે તે એને સંસાર પણ સંસ્કારી બનશે અને પ્રજા પણ સંસ્કારી થશે. માતાની તાલીમ બાળકોમાં અભુત રીતે અસર ઉપજાવે છે.
સર્વત્ર શાંતિ વિસ્તરો.
“સંતમાલ
રિક
૧૯૪૫ પ્રઃ આ ઉંમરે શું શું ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ?
ઉ. કોઈ પણ ઉંમરે સાચું બોલવું અને સાચું ચાલવું. આટલું ધ્યાનમાં રાખવા જોગ છે. સાચને કદી આંચ ન લાગે. તે માટે સાદાઈ, ક્ષમા, ન્યાય, વિનય કેળવવાં જોઈએ.
પ્ર ધ્યેય શું રાખવું જોઈએ?
ઉ. સત્યની વફાદારી અને સહુ પર નિર્મળ પ્રેમ. ઉપર જે વાત કહેવાઈ એને પણ આ સાથે પૂરતે સંબંધ છે.
પ્રય બ્રહ્મચર્ય સાધક નીવડે તેવો જાપ કર્યો? 8. ब्रह्मचर्य रक्षतु वीर्यं रक्षतु पार्श्व ।
આ જાપને હું ઘણી વાર આશ્રય લઉં છું. નીચેનું પદ મારે માટે ખૂબ જ પ્રેરક બન્યું છે. * આ પત્રને આટલે જ ભાગ મળ્યો છે.
૨૦
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજપા જાપ તુહી, તન્નામેં ખ્વાબ તૂહી, તૂહી તૂહી મૈયા તૂહી સ્વર તૂહી, રસ તુહી, ગાન તૂહી, તાન તુહી, જાન તૂહી, ભાન તૂહી, જ્ઞાન તૂહી ધ્યાન તૂહી, , , દામ તૂહી, ધામ તૂહી, શયામ તૂહી, રામ તૂહી નિયમોંકી નેમ તૂહી, ધર્મો કા ક્ષેત્ર તૂહી, યોગકા પ્રેમ તૂહી સતકા સત તૂહી, ભોંકી ગત તૂહી, તૂહી તૂહી , શક્તિકા સાર તૂહી, સૃષ્ટિ આધાર તૂહી, હૃદયકા તાર તૂહી, , નદી પ્રવાહ તુહી, વનિકા દાહ તૂહી, ઊવક રાહ એક વાયુકા સ્પર્શ તૂડી, પોં કા સ્પંદ તૂહી, ગૂલોંકી ગંધ એક તૂહી તૂહી ગગને ઉદ્યોગ તૂહી, જીવનકી જ્યોત તૂહી, તૂહી તૂહી મૈયા, તુહી તૂહી.
૧૩
૧૯૪૫ જાપ સાધનરૂપે ખૂબ ઉપયોગી છે, પણ મૂળે તે હૃદયથી બ્રહ્મચર્યની લગની લાગવી જોઈએ.
ખૂબ ચેતતા રહેવું, પુરુષને એકાંત સહવાસ સેવવો નહિ. બહુ હાંસી-મશ્કરીમાં રસ ન લેવો. તીખાં, તમતમતાં ખાણાં ન લેવાં. સ્વાદ જીતવાનો પ્રયાસ સતત ચાલુ રાખો. આંખ વિકારી બને તેવાં દયે ટાળવાં. અત્તરફુલેલ, પાઉડર તેમ જ સુંવાળાં અને અંગપાંગ દેખાય તેવાં વસ્ત્રાદિ પરિધાનની ઈચ્છા પર સંયમ રાખ. બહુ હસવાની ટેવ ન રાખવી. બલવામાં ગળીમળીને બોલવાની ચીવટ રાખવી. પથારી સાદી અને અલાયદી રાખવાને આગ્રહ સેવવો. જે નેવેલે બ્રહ્મચર્યઘાતક નીવડવાને ભય હેય તે નોવેલ કે તેવું સાહિત્ય ૧. પત્રને આગળનો ભાગ મળ્યો નથી.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાંચવું નહિ. વિકાર વધે તેવી કથાવાર્તા સાંભળવી નહિ, નિંદાકુથલી, ઈર્ષા તજવાં.
બાચયૅભાવવર્ધક કથાવાર્તા સાંભળવી, બ્રહ્મચર્યની ભાવનાને પોષે તેવું વાચન રાખવું. ચાવીને ખાવાની ટેવ પાડવી. વિકારા વધે ત્યારે રસાળ ભેાજના પર ખૂબ સંયમ રાખવે. ઉપવાસ, એકટાણાં, આયૂંખિલ કરવાં, ઉપર કહ્યું તેમ જાપનું અવલંબન લેવું. સ્ત્રીજાતિનાં દુઃખા દૂર કરવા કમર કસવી. પુરુષે! પ્રત્યે બાળભાવે જોવું. પેાતાના ક્ષેત્રને ચેાગ્ય એવી સેવામાં ચિત્ત જોડી રાખવું. કાઈ પણ એવા આદર્શ પુરુષનું જીવનચરિત્ર સામે રાખવું, કે જેમાંથી બ્રહ્મચર્ય ભાવનાની પ્રેરણા અને પોષણ મળે અને વિકારાના આવેગા શમી જાય.
આટલામાં ઘણું આવી જાય છે, એમ છતાં પેાતાને માટે બીજા નવા જે જે નિયમે સ્ફુરે, તે તે ઘડી લેવા. નોંધપોથી લખવાથી વિચારામાં મૌલિકપણું અને દૃઢતા આવે છે. જેતે સત્યની લગની લાગી છે, એને વહેલી-મેડી બ્રહ્મચર્યની લગની અવશ્ય લાગવાની જ. બ્રહ્મચર્ય પાળવું પ્રથમ જેટલું જેટલું કહ્યુ લાગે છે, તેટલું પછી, એટલે કે એ માર્ગે આગળ વધ્યા પછી કઠણ લાગતું નથી બ્રહ્મચર્ય જ જીવનનું સ્વાભાવિક બળ છે. બ્રહ્મચર્યપ્રેમીને સંયમ, લેાકવાત્સલ્ય અને નિ:સ્પૃહી, ખરી નીડરતા કેળવ્યા વિના છૂટકા જ નથી. આ કેળવણી એવી સાધિકા કે એવા સાધકને અપૂર્વ શક્તિધર બનાવી મૂકશે. પુરુષને જેમ બ્રહ્મચય સ્વાભાવિક હોઈ તે બ્રહ્મચર્ય પાળવાના હક છે, તેમ સ્ત્રીને પણ તેટલે જ હક છે.
પ્ર૦ કૈંધ આવે ત્યારે શું કરવું જોઈએ?
ઉ॰ ક્રેધનું મૂળ આપણે જોઈ તપાસીને પહેલાં તે ક્રેાધ ન જ થાય એવી સ્થિતિના પુરુષાર્થ કરવા જોઈ એ. આપણી હઠીલી વૃત્તિથી, અભિમાનથી અથવા આપણી ઇચ્છા કરતાં વિરુદ્ધ વાતાવરણુ દેખવાથી આપણે મગજને કાબૂ ગુમાવી બેસીએ છીએ. એટલે આપણે ડીલીપિત્ત, અભિમાન અને આપણી કામનાને ટાડવાને
૨૨
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને હટાવવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. એમ છતાં પહેલાંની કુટેવને લીધે કેધ થઈ જાય તો તે જ પળે કે પછી તુરત જ જેના પ્રત્યે
ધ થયેલ હોય તેની પાસે ખરા દિલે અભિમાનને ઓગાળીને માફી માગવી જોઈએ. ક્રોધ આવવાની શરૂઆત થવા જેવું લાગે કે બનતાં લગી તેને દાબવા માટે “ શાંતિનો જપ અને કોઈ આદર્શ સતી કે મહાત્મા જાણે સામે ઊભાં છે એવી કલ્પના કરી મનને ક્રોધથી વાળી ક્ષમાને માર્ગે લાવવું જોઈએ. જો એમાં નાસીપાસ થવાય તો એ સ્થાન તે વેળાએ તજી દેવું જોઈએ અને બીજે સ્થળે જઈ મનને બીજા કામમાં પરોવી દેવું જોઈએ. આટલા અભ્યાસ માટે કંઈક ભાગ આપવાની વૃત્તિ અને એકાગ્રતા બંને જોઈશે. છેક જ નાપાસ થવાય, તો ઉપર કહ્યું તેમ ક્રોધ જેમના પ્રત્યે થયો હોય તેમની હળવા દિલે માફી માગવી રહી. ખરા દિલને પસ્તાવો તે જ કે, આપણે વારંવાર એવા ને એવા પ્રકારની ભૂલે ન વધારીએ, પણ ઊલટી ઘટાડવાને પ્રમાણિક પ્રયત્ન કરીને અવશ્ય ઘટાડીએ. આ અભ્યાસ માટે ખરા વિચારની, વિવેકની અને જિજ્ઞાસાની જરૂર પડશે.
પ્ર. કોઈ નજીવી વાત કહે તો પણ મનને દુ:ખ થાય છે, ત્યારે શું કરવું?
ઉ. આ વિશે ઉપરના જવાબમાં ઘણું આવી જાય છે. ઉપરાંત નજીવી વાતથી મને દુઃખ થવાનું કારણ મગજની નબળાઈ અને ખોટાં લાડકોડથી ટેવાયેલી આપણી વૃત્તિ પણ છે. એમને દૂર કરવા માટે આપણે મગજને નમ્રતાપૂર્વક શાંત રાખવું જોઈએ અને જે કોઈ કંઈ કહે તેમાંથી પિતાના ભલાને માટે જે કહેવાય છે તે કરવું હોય, તેય અમૃતસડ ગણીને લેવું અને પચાવવું જોઈએ. ખરાં લાડકોડ કરતાં, પ્રેમભરી શિખામણ મનને કદાચ પહેલાં ન ગમે તેય હિતકારી છે એમ જાણી સાંભળવી જોઈએ, સહવી જોઈએ. અને “આપણે અપૂર્ણ પ્રાણી છીએ' એ ખ્યાલ સામે રાખી આપણી જાતને સુધારવી જોઈએ. સર્વત્ર શાંતિ વિસ્તરે.
સંતબાલ
૨૦
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
તમારે સંતાષપ્રદ પત્ર મળ્યા. તમેા તેા પણુ અનુકૂળતામાં જોવાની દૃષ્ટિ પામતાં ગયાં
છે
વિરમગામ,
તા. ૧૦-૧૦-૪૫
પ્રતિકૂળતા હોય તાએટલે શું કહેવું ?
યાદશક્તિ માટે શું કરવું ? બહુ લાગણી ઊભરાય ત્યારે એમને સંયમિત કરવી.” મનની પૂર્ણ સમતેાલતા એ યાદશક્તિની સિદ્ધિ છે. તમારામાં એમાંનું ઘણું છે, એટલે ખાસ એ સંબંધમાં ચિંતા કરવા જેવું પણુ નહિ.
સંસ્કૃત, અંગ્રેજી અભ્યાસની ઊણુપ મુશ્કેલી આપતી હશે. પણુ કદાચ તે ઊણુપ ન હેાત તે। આવી ભાવના અને આવું કાર્ય સૂઝત કે કેમ, એ પણ પ્રશ્ન તેા હતેા જ. ખેર, જે છે તે સારું છે. આવી સામાન્ય અડચણે! પણું ક્રમેક્રમે દૂર થઈ જશે.
૨૪
‘માંટેસોરી' દેશી ભાષામાં જ ખેલે છે, છતાં માર છે. કસ્તૂરબા ! પૂરું ગુજરાતી પણ નહાતાં જાગુતાં, છતાં આને અર્થ એ નથી કે ભાષાએ ન શીખવી. આ તા એટલા માટે કહેલું છે કે ભાષાની ઊણપો એ જીવનની કે સેવાક્ષેત્રની દીક્ષામાં કશી જ ઊણુપ કરે તેમ નથી. અને ક્રમેક્રમે તે ઊણપ પુરાતી જાય તેવી છે અને પુરાશે.
ખૂબ શાંતિથી રહ્યાં છે અને રહેજો.
સૌને પ્રેમસ્મૃતિ. સર્વત્ર શાંતિ વિસ્તા.
‘સંતમાલ’
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિયાળ,
તા. ૧૬–૨-૪૬ પ્રિય ઉન્નતહદયા કાશીબહેન,
તમારે પત્ર મળે હો. તમે ન આવી શક્યાં પણ અહીંની બીના સુંદર રીતે આલેખીને નંદલાલભાઈ એ તમારા પર મોકલી છે, એટલે તમને સંતોષ થશે. તમે શાખા શિયાળ વિ. વિ. ઓ.માં વેળાસર આવીને પિતાપુત્રી બંને વૈદ્યરાજના સુપુત્ર જયદેવભાઈની મદદમાં રહીને આપણું આદર્શ મુજબ સેવા બજાવશે એ વિશે મને લગારે શંકા નથી. નંદલાલભાઈએ મારા લેખિત ભાષણની નકલ બીડી હશે, તે તેમાં તમારા પિતાપુત્રી વિશેના ઉલ્લેખની તમને સારી પેઠે જાણુ થશે.
પાટણમાં તમેએ વડેદરા રાજ્ય પ્રજામંડળની ચૂંટણીમાં સાથ આપ્યો એ સંતોષપ્રદ ઘટના છે. બાને પત્ર લખે ત્યારે યાદ કરી શાંતિ સમાચાર આપતાં રહેશે. ખૂબ શાંતિમાં રહો છે અને અભ્યાસ પણ સારી પેઠે દત્તચિત્તથી થાય છે વગેરે વિગતે ઠાકરભાઈને પત્ર દ્વારા જાણું.
ઠાકોરભાઈ તમેને ઠીક જ મળી ગયા. સર્વત્ર શાંતિ વિસ્તરે.
“સંતબાલ
૨૫
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોળી,
તા. ૧૨-૬-૪૯
બેટા કાશ,
વિહાર વખતે તે સૂચનો માગ્યાં, પણ મેં ન આપ્યાં. તક વિના તેવાં સૂચનો કરવાં ફાવતાં પણ નથી. જ્યારે તે બબલભાઈ પાસે પેલી વાત કાઢી ત્યારે મને લાગ્યું હતું કે કાશીએ આ વાત મારે કાને પહેલાં કેમ નહિ નાખી હોય ? હું તને એ વિશે પૂછવાને પણ હતો, પણ તે રહી ગયું. જે બહેન ! આપણે જે ધંધે કે માર્ગ લીધે છે, એ માર્ગમાં કે ધંધામાં અનેક કડવા-મીઠા અનુભવો થવાના છે. બનતા લગી મીઠા જ સંઘરવા. કડવા સંઘરાય તો કાઢી નાખવા. જાગૃત ખૂબ રહેવું, એમાં શંકા નથી પણ બીજાની ભૂલામાં આપણે આપણી ભૂલોનો જ ખ્યાલ ધર. આમ આપણે કડવા ઘૂંટડા પીને પણ અમૃત આપવાની વાત આચરી શકવાની જોગવાઈ છે. બાકી સામાના દિલમાં આપણે પેઠા વિના આ શક્ય નથી. અને વિરોધી વિચાર ધરાવતા લોકોના દિલમાં પેસવું હોય તો અનહદ સહનશીલતા સાથે અપૂર્વ આત્મીયતા કરવી જ પડે છે. તારામાં તો આવું ઘણું છે, એટલે વાંધો નહિ આવે. બહેને કહેવા જેગું તું જ ત્યાં જાતે કહી શકી હોત અને ભાઈઓને કહેવા જેમું ભાઈ કહી શક્યા હોત, તે વધુ સારું થાત. જોકે મૈયાએ બધું એકંદરે સુખરૂપ પતાવી દીધું છે.
પંજાબી પિશાક તું પહેરે છે અને જયારે માથે ટુવાલ વીંટે છે ત્યારે લગભગ પુરુષ પિશાક જેવું સંપૂર્ણ બની જાય છે.
૨૬
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંજાબી પાશાક હોય તે ઉપર એઢણી જેવું રાખીએ તે પુરુષશરીરના ભ્રમ ન થાય. એમ કરવું બેટા ! જરૂરી લાગે છે? જોકે આ પ્રશ્ન મેં અહીં ચ્ચેĆ તે કરતાં તું ફરી મળી હાત ત્યારે રૂબરૂ ચર્ચ્યાŕ હત તે સારું હતું. પ્રિય બબલભાઈ એ ગામડાંમાં આમ ન પહેરાય, ધેાલેરામાં પહેરાય એ કાશીબહેન સમજે છે એમ કહી એ પ્રશ્ન હું ન ભૂલતા હોઉં તે હળવી રીતે વાતેમાં કાઢયો હતા. જોકે એમણે તે કાશીબહેન એ વિવેક જાણે છે પણુ બીજી અનુકરણ કરનારી બહેને ન જાણે, એ રીતે જ ચચેંલા એવા મારા ખ્યાલ છે. મને પંજાબી પૈાશાક માટે વાંધા છે, એવું આ પરથી ન તારવીશ. મારી આટલી સૂચનામાં કયાંય ભૂલ થતી હોય તે તે પશુ બતાવજે.
૧૭
સતમાલ'
૨૭
ધાલેરા,
તા. ૨૩-૩-૨૦
પ્રિય બહેન કાશી તથા પ્રિય છેોટુભાઈ,
છેટુભાઈનું ધાળી મેકલાવેલું કવર મેડું લખું છું. પ્રથમ તે! જે દિલ ખેાલીને લખ્યું છે, થાય છે. તમને છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષાથી વધુ દુ:ખી તમેાએ તા હંમેશાં મારા તરના અતિ પૂજ્યભાવે શુભ સાર તારવવા યત્ન કર્યાં છે અને મેં પણુ આપણા આદર્શો અને કાર્યાં અંગે જ મોટે ભાગે દુઃખ દીધું છે. છતાં પ્રેમ હોય છે ત્યાં કદાચ આવું બધું અનિવાર્ય હાય છે કે શું, એમ પણ કેટલીક વાર વિચારીને વળી સમાધાન
મળ્યું. તેના જવાબ તેથી ખૂબ સંતોષ કર્યાં છે. અલબત્ત,
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેળવી લઉં છું. જેમ બને તેમ ઝટ હવે તમેા બન્ને અને ખાસ કરીને તમેા હસતાં થાઓ, એ જોવા તલખું છું. શિયાળનું દિવાળી લગી, (પ્રભુકૃપા તા). એ વાકય વિચાર કરાવે છે. તબિયત ખાસ બન્ને જણુ સંભાળજો. ત્યાં ન ફાવતું હોય તેા પણુ મતે નિઃસંક્રાચ લખજો. હું તા માનું છું કે ત્યાં તમે બન્નેને સારી પેઠે ફાવશે.
સતમાલ’
૧૮
કાગાંગડ,
તા. ૬-૭-'૧૦
બહેન કાશીબહેન,
મારા ત્યાંથી પ્રવાસ વખતે તારું માં બહુ ઓછું લાવતું જણાયું હતું. એનું કારણુ મેં એ કહ્યું કે તેં માગણી કરી છતાં તારી સાથે વાતા કરવાના સમય નિરાંતના ન ગાઠવી શકાયા. આગલી રાત્રે મારા વિચાર હતા પણુ તમે બધાં કવિ વ. કામમાં લાગેલાં અને મારે આગલા ઉજાગરાએ હતા, એટલે હું પણુ સૂઈ ગયે. સવારે તા પઢાર, વાધરીવાસમાં જવાનું થયું અને રહી ગયું. તું પણુ જુદાં જુદાં કામેામાં રાકાયેલી રહેતી અને હતી. પ્રભાતપ્રવચન દ્વારા અને બીજી રીતે ઘણી જ વાતા થઈ ગયેલી. આ વખતે સાથે રહેવાનું પણ થયું. એટલે સંતેષ માનીશ એમ માનું છું. એમ છતાં ઇચ્છા થાય ત્યારે જરૂર આવી પૂછી ખુલાસે મેળવી જજે,
૨૮
‘સ’તમાલ’
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
તા. ૧૪-૮-૫૩
ઉન્નતહદયા બહેન કાશીબહેન,
શુા
આવતી કાલે ભારતને આઝાદ થયે છ વર્ષ પૂરાં થશે. આપણે તેા આઝાદીના ઉષાકાળથી જ ખેડૂતમંડળને નાદ ઉચ્ચારતા થયા જ હતા. આજે એ કલ્પના વધુ સુરેખ બની છે. ગૂંદીના ચામાસા વખતે કયારેક કયારેક થેડી વાતા બૈંગલાના ચોગાનમાં ફરતાં કરતાં કરી હશે. સાણંદના ચેમાસામાં એક બાજુ આઝાદ ભારતની ચાલેલી, ખીજી બાજુ તે પહેલાં જ આપણા વર્ગ ચાલતા અને રામાયણુ, ગીતાના ગ્રંથા દ્વારા એ બધાંના પાયા નંખાતા, કદાચ મેં ત્યારે એ પણ કહેલું કે આવે! અવસર ફરી કયારે મળવાના છે? ત્યાર બાદ રાજકાટ ચામાસું આવ્યું. રાજકાટ ચામાસામાં પછી પગપાળા પ્રવાસની ~~ સહપ્રવાસની તક સૌથી પહેલી કદાચ એ રીતે તમાને જ લાંબી મુદ્દત સુધી મળી. વાંકાનેરથી જોરાવરનગર લગી તે બહેન તરીકે તમેા એકલાં જ હતાં.
રાપુર ચાતુર્માંસ વખતે વિમુએ નાની ઉંમરમાં એવા કંઈક પ્રશ્ન કરેલા : મહુને તમને પ્રેમ ન અડે ત્યારબાદ તે ધીરે ધીરે એ સ્થિતિ કુદરતી આવી કે ~ મીરુતે નિમિત્તે વાત્સલ્યના સુંદર સ્વાદ મળ્યા. પણ નિfત્ર સ્પર્શની પણુ બહેને સંધમાં મર્યાદા રાખવી એને સ્થાનકવાસી જૈનમુનિ કે જૈન મુનિ તરીકે આજના સંગેગેામાં યાગ્ય ગણી લીધી છે. તે હવે આટઆટલા સંપર્ક પછી માતૃજાતિના સવાલમાં આજે તે આત્મીયતાના પૂરા સંતોષ મળી રહે છે.
૨૯
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજની દુનિયાના ત્રણ મુખ્ય સવાલ છે : (૧) ગામડું, (૨) માતૃજાતિ, (૩) પછાત કોમ. ત્રણે પ્રશ્નોમાં ધર્મ ઊંડા ઊત જ
ફ્ટ છે. આમાં એકલા પુરુષથી ક્રાન્તિ નહિ થાય. સ્ત્રી એકલે હાથે કદાચ કરી શકે. વર્ષો પહેલાં “જગદંબાના પત્રો લખાયા છે અને પુનર્જન્મ હેય તે માતુશરીર પામવાને મારા કોડ છે. સાથી ભાઈઓની અને તેમાંય ખાસ બહેનેની શુભેચ્છાઓ ઘણું ખપ લાગશે. આ તો થોડું મનમાં આવ્યું તે લખી નાખ્યું.
મેં જાણ્યું કે તને કંઈકે હમણાં હમણાં ઓછું અધૂરું લાગે છે. છોટુભાઈની માંદગી વખતે લાગણીવશ પણ ઠીક ઠીક થઈ જવાયું. હું સમજું છું કે બહેને જેમ દૂફ આપી શકે છે, તેમ એને હૂંફ ખપતી પણું હોય છે. પરંતુ આપણુ વર્તુલની બહેનની ભાત કંઈક એવી હેવી ઘટે કે જે પોતે બીજા અનેકને હૂંફ આપે, પણ પિતાને દૂફ મળે કે નહિ, તેય ચલાવી લે. દવાખાના અંગે તે સામાન્ય કસોટી જ ગણાય. એટલે એ બાબતમાં મણિભાઈના લખાણ પછી મારે કંઈ લખવાપણું ન હોય. આફ્રિકા જતાં પહેલાં તે થોડા દિવસ તું અહીં રહી શકશે એમ માનું છું. પ્રાયોગિક સંધનાં જવાબદાર કાર્યકર ભાઈ બહેને તે કઈ પણ કામે જાય તેની ચોકકસ નોંધ રાખે જ; એમાં તમે સંમત થશે જ. આપણે સ્વેચ્છાએ “શિસ્ત” અને “વાત્સલ્ય” તેમ જ “સમતાને સુમેળ પાડવાનો છે. મીરુ મજામાં છે, મણિભાઈ તે છે જ.
તા.ક. પૂ. ગુરુદેવના નિવેદન પરત્વે ઠીક ઠીક વિચારણાઓ ચાલુ જ હોય છે. પણ કુદરત જે કરશે તે ઈષ્ટ જ કરશે.
સંતબાલ
૩૦
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાવરકુંડલા
તા. ૨૫–૮–૫૩ બહેન કાશી,
ઘોડા વખત પહેલાં તને વિગતે પત્ર લખ્યો હતે. છોટુભાઈ દ્વારા તેને બીજા બધા સમાચાર મળ્યા જ કરતા હશે. આ પત્ર તે આજે પચાસમું વર્ષ બેસે છે, ત્યારે માતૃજાતિની શુભેચ્છા માગવાની ઈચછા થતાં તારા જેવી કેટલીક નજીકની માતૃજાતિના શરીરવાળી વ્યકિતઓને લખવાનું મન થયું, એટલે લખી નાખું છું.
ત્યાં સૌને પ્રભુસ્મરણ.
સંતબાલ?
તમાલ
લાઠી,
તા. ૧૩-૮-૫૪ બહેન કાશી,
આવતી કાલે ફરી વર્ષગાંઠ આવીને ઊભી રહી. જિંદગીમાં એક ઓછું થયું. એકાવનમું બેસશે. હું આત્મન્નિતિ પણ સમાજેન્નતિની
૪૧
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાથે સાથે ચાલવામાં માનતે હેઈ, મારી નજીકનાં કેટલાં આગળ વધ્યાં તે પણ માગું છું. સંધ ઉપર મારી મટી આશા છે. તમે બધાં એનાં સભ્ય છે ખરું ને!
સંતબાલ
લાઠી,
તા. ૬-૯૫૪ બહેન કાશી,
બહુ લાંબે પત્ર લખી શક્યો નથી, પણ અહીં ટૂંકમાં લખું. આમ તે બધું સારું જ છે. પણ કેટલીક વાર પોતાને ગમતું હોય તે જ કરવાના આગ્રહમાં આપણું સંસ્થા પ્રત્યેની કર્તવ્યભાવનામાં અજાણતાં ખામી આવે એ ભય ઊભો થાય છે. જે આપણું અંગત સંબંધીઓ કરતાં આપણે સંસ્થાને જ મહાન માનીશું તે આ ક્ષતિ નહિ જ આવે. બીજુ કેટલીક વાર આપણને જેમની સાથે વિચારમેળ ન પડતો હોય ત્યાં અભાવવાળી વૃત્તિ રહી છે, પણ જે માતૃવાત્સલ્ય રાખીશું તો તે ત્રુટિ પણ નહિ રહે. આપણું વડીલની પણ ભૂલ દેખાય ત્યાં આપણે નમ્ર ભાવે કહીએ. પરંતુ “હા” માં “હા” ન ભણુએ તે આપણું સેવામાં ઘણી અનાસક્તિ આવી રહેશે. બાકી તે પિતાપુત્રીમાં ઘણું ઘણું ગુણ છે જ, એમ છતાં આવાં કારણે દિલ દુભાયું હોય ત્યાં ક્ષમા આપજે.
સંતબાલ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
લાઠી,
તા. ૨૭-૯-૫૪ બહેન કાશી,
હમણાં ઘણું વખતથી પત્ર નથી. હું પત્ર લખું, ત્યાર પછી તારે લખવું, એ કઈ અભિગ્રહ તે ધાર્યો નથી ને છેટુભાઈને પત્રે આવે છે. તેમની વિગતો આપવાની ટેવ સારી છે. એટલે માહિતી મળ્યા કરે. ત્યાં પણ પત્રો નિયમિત આવતા હશે. ત્યાંના ભાલનળકાંઠા સર્વોદય યોજનાનાં કાર્યકર ભાઈબહેને મજામાં હશે. સૌ સાથે જ, બન્ને વખતની પ્રાર્થના વખતે તો અચૂક મળતાં હશે. ત્યાંની નવાજૂની લખશે. આ વખતે જૂની દુષ્કાળ વખતની બાકીની લેન મેળવવાની અને સંસાયટીના ધિરાણની વસૂલાત મેળવવાની વાતમાં બધાં જાગૃત રહેજો.
સંતબાલ
લાઠી,
તા. ૬-૧૦-પ૪ બહેન કાશીબહેન,
તારો પત્ર મળે. આવું કાર્યકર-મિલન વર્ષમાં એક વાર માંડ મળે, જ્યારે મારી હાજરીમાં સૈદ્ધાતિક ચર્ચાવિચારણા થાય અને
સં.૫-૩
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવિષ્યના માર્ગે માકળા થવા પામે. એટલે એ દિવસેામાં ખીજા બધાં કામા અનિવાર્ય હોય તે! જુદી વાત છે; બાકીનાં છેાડીને મેટા ભાગનાં સર્વોદય યેાજનાનાં કાર્યકર ભાઈબહેતા તથા તમા બધાં જ આવા, એ મારે લખવું પડે નહિ. નઈ તાલીમના સંમેલનની વાત લખી તે જાણી. એ સંમેલનની મહત્તા મારે મન આ કામ કરતાં ઓછી છે; એટલા માટે કે નઈ તાલીમના કામને પાયેા આ છે. એના વિના ચણુતર ટકે નહિ; ટકે તેા વખતે નૈતિક ખામી રહી જાય. એટલે તમે સૌને આ વાત લખો અને હાજરીને અનિવાર્ય જરૂરી હાજરી ગણજો.
તમારી મુશ્કેલી તથા કૂવાની વ. વાત જાણી. જેમાં પૈસાની નહિ પણુ નૈતિક બળની જરૂર પડે તેવી માગણી મૂકતાં હવે ખાસ શીખવું જોઈ શે. જરૂરિયાત ઘટાડવાની વાતા આપણાં પણ ભાઈબહેને નહિ શીખે તે આપણે ખીર્જાને કયા આદર્શ આપી શકીશું ? મુશ્કેલીઓની મધુરતામાં જ આનંદ છે.
તા.ક. રાહતફાળાનું જાણ્યું. બરાબર છે. ઉધરાણી પતવવા ઉપર તમારા કાર્ય-કટાસ કાઢું તે? એ પણ કાર્યનું અંગ છે.
‘સંતમાલ’
૨૫
લાઠી,
તા. ૧૨-૧૦-૫૪
બહેન કાશી,
તારા પત્ર મળ્યા. તતે લાંબા પત્રા ગમે છે, તે જાણ્યું. હમણુાં તે ટૂંકું જ લખું.
૩૪
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
તું લખે છે તેટલી અહીં આવવાની તાલાવેલી હશે તે તને અનુકૂળતા મળી રહેશે, એવી આશા રાખું છું.
આપણી વાત આપણી જાતે જ રજૂ કરવાની વ્યવસ્થા રાખીએ તે જ સારું છે. બીજાઓ આપણે વાત રજૂ કરે તે કરતાં આપણું સાચી વાત એકલાં આપણે રજૂ કરીએ અને મંજૂર થતાં વાર લાગે તોય આ એક જ વધુ સારા માર્ગ મને લાગે છે. ત્યાંના દુષ્કાળ-લેણુ વિશે ખુલાસે છે. તમારા જેવાં જવાબદાર કાર્યકત્રી બહેન માટે પૂરી જાગૃતિ હેાય એટલે પછી કશું કહેવાનું હોય જ નહિ. ખાસ તે આપણાં ભાઈબહેનની આદત માત્ર રાહતનિર્ભર ન બની જાય તેટલા પૂરતી ટકેર હોય છે. બાકી તો મુશ્કેલીઓ પ્રેમથી સહેતાં જ મહત્તા આવે છે, સ્વયં નીપજે છે. નઈ તાલીમ સંમેલનમાં જનાર માટેની તમારી વાત જાણી. પણ અહીં માટે એ અત્યંત કઠિન હતું. એટલે આ તારીખે જ વધુ બંધબેસતી કરી અને મારા મૌન દિવસો બંધ રાખ્યા. પત્રો જોતાં લાગે છે કે શ્રી મહારાજ તા. ૨૦ તથા તા. ૨૧ના અહીં હશે જ. તમે તા. ૧૭મીથી તા. ૨૧ લગી રોકાવાનું વિચારી જરૂર આવવાનું રાખશે અને ત્યાંનું અનુકૂળ રીતે ગોઠવી લેશે.
સંતબાલા
પાલનપુર,
તા. ૨-૮-૫૫ ઉન્નતëદયા કાશીબહેન તથા છોટુભાઈ
પિતાપુત્રી વર્ષોથી જોડાયાં છે. આજે બીજા ચેડાં પાની જેમ તમેને પણ લખું છું. આજે સંતબાલના સચેતન શરીરને બાવનમું
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેસે છે. બે આકાંક્ષાઓ અહીં રજૂ કરું છુંઃ (૧) સકલ જગતની જનેતા બનવાના કોડ. (૨) વ્યક્તિ નાશવંત છે, માટે તેને બદલે પ્રાગિક સંધ અને કોંગ્રેસ એ બન્ને સંસ્થાઓ તથા મૂળે સત્ય અને અહિંસા ઉપર જ મુખ્ય યાર. બધાં કુશળ હશે.
આમ તે આ દિવસે મારુ હાજર હોય છે. આ વખતે અહીં હજુ હાજર નથી. - તા. ક. આજે બપોરના મેલમાં અમદાવાદથી મીરુ આવી ગયેલ છે. નારિયેળી પૂનમ આવતી કાલે છે.
સંતબાલ
શe
પાલનપુર,
તા. ૨૭-૮-૫૫ બહેન કાશીબહેન,
ત્યાંથી તા. ૨૩-૮-૧પના રાત્રિના ત્રણ વાગ્યે લખેલો પત્ર મળે. તારે મારી ક્ષમા માગવાની છે, તેના કરતાં મારે તારી ક્ષમા જ વધુ માગવાની છે. કારણ કે માણસ ગમે તેટલે ઊંચે જાય તોય તેની તે તેને પકડે છે. તેમાં તું અને હું નિરૂપાય હોઈએ, તે સ્વાભાવિક છે. છતાં જ્યારે થોડા થોડા વખતે તું ફરવા નીકળી જાય છે, તક મળે કે તુરત બહાર જવા ઈચ્છે છે અથવા તેવી તક ઊભી કરે છે. તેવું લાગતાં ઘણી વાર તેને ટકોર કરું છું. પણ આમ તે તું જે પ્રદેશમાં અને જે રીતે કામ કરી રહી છે, તે જોતાં સૌને પ્રેમ અને માન થાય છે જ. તબિયત ખૂબ જાળવજે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
અદ્રુમમાં સાત રહી હશે. ઉપવાસમાં તે બહાદુર છે, પણ હવે બહુ ઉપવાસ ન કરવા ઘટે. “વિશ્વ વાત્સલ્ય ઝીણવટથી વાંચી પૂછવા જેવું પુછાવજે.
“સંતબાલ
તા. ૪–૧૧–પપ
બહેન કાશીબહેન,
તારે પત્ર પણ મળે અને એક માસની નોંધ પણ મળી. આ નેધ વાંચી તારી સાહસવૃત્તિ જોઈ સંતોષ થાય છે. પણ બલેલવાળા પાનાચંદભાઈ હમણું અહીં હતા, તેમણે ખાસ કહ્યું : “બહેન સાહસ તે ખેડે છે, પણ વધુ પડતું ખેડે છે. ટૂંકમાં રાત્રે નીકળીને આવા જોખમ ખેડવા કરતાં રાત્રે જ્યાં ગયાં હોઈએ ત્યાં જ રહેવું એ સારું છે. બીજે નોંધમાં હું તમારા આંતરિક પ્રવાહો – મનમાં કેવા સંકલ્પવિકલ્પ– ઊઠે છે અને ક્યાં શ્રદ્ધા-અશ્રદ્ધા વિચારોમાં જાગે છે, તે બધું જાણવા ઈચ્છું છું.
વડોદરા “સમરતબા” માટે ન જઈ શકાયું, તે જાણ્યું હતું. કદાચ થોડુંક દુઃખ પણ થાય, પરંતુ આપણે હમેશાં કર્તવ્યપરાયણ જ રહેવું. વિકાસ બોર્ડ જેવી સંસ્થાઓમાં પણ સમય બગાડે હવે આપણને નહિ પાલવે. શક્ય તેટલું વધુ ધ્યાન પ્રાયોગિક સંધ અને એની પ્રવૃત્તિઓ ઉપર આપવાનું છે. ગણેતધારા અંગે જે પરિસ્થિતિ આવી રહી છે, તેમાં તમારે સૌએ ધ્યાન રોકવું પડશે, અભ્યાસ, ચિંતન વ.
319
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવું પડશે, ખેડૂતે ને કાર્યકરને ૧. સૌને જવાખા આપવા રહેશે, જોકે દવાખાનાનું કામ અટઅે નહિ અને વ્યવસ્થિત ચાલે, તે રીતે જ કામ લેવાશે.
સંતમાલ’
૨૯
ધાળકા,
તા. ૧૨-૯-૩૫૬
ઉન્નતહૃદયા બહેન કાશીબહેન,
શિયાળથી તા. ૧૦~~~’૫૬નું કાર્ડ તરત મળી ગયું છે. અહીં જે પર્યુષણુપર્વ વ્યાખ્યાનમાળા રખાયેલી તે વ્યાખ્યાતા તે માશુભાઈ દ્વારા અવારનવાર તને મળતાં જ હતાં, એટલે એ વિશે લખવાની જરૂર નથી.
નાનીખારુનું ચોથું કેન્દ્ર તા. ૧૫-૯-૫૬ના શરૂ થશે. એ માટે છેાટુભાઈ, અંબુભાઈ વ, જવાના છે. જવારજ કેન્દ્ર પણુ ઘણું જ વ્યવસ્થિત અને નિયમિત ચાલ્યું. ફૂલજીભાઈની હાજરીએ બહુ સુંદર ભાગ ભજવ્યા. અહીં તા. ૧૦-૯-'૫૬ની સભા ઘણી સુંદર થઈ. ફૂલભાઈ તે અત્યંત પ્રેરણાદાયક સુંદર એવું એાઢ્યા. આખી સભાને પ્રેરણા પીતી કરી મૂકી. આ તેમની શક્તિ, ત્યાગ અને સમજમાંથી જ આવતી જાય છે.
તારી પશુ લાગણી ધણી વાર દૂભવી હશે, તેની ક્ષમા માગું હું ને મારી તે તને ક્ષમા છે જ. જશુભાઈ ને પશુ. મુખીને તથા
૩૮
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
મતાદારને પણ મારી ક્ષમાપનાનું કહેજે. સૈદ્ધાન્તિક રીતે એ ધા ભાઈ એ આગળ ને આગળ વધે, તેવી પ્રભુપ્રાર્થના. પઢાર, હરિજન, વાધરી તથા ગામમાં સૌને પ્રભુસ્મરણુ.
૩૦
સતખાલ’
આદરાડા,
૮-૭-'૧૭
૩. હ. કાશીબહેન,
તમારા અને ભાઈલાલભાઈ ના એમ બન્ને પત્રા મળ્યા. છેટુભાઇના જેતપુર જવાના સમાચાર હતા. વરસાદે થાડાં ખમૈયાં કર્યાં. તેથી વાવણાં વ. સારી પેઠે થઈ ગયાં છે. હવે વરસાદ તરત પડે તેવી તૈયારી થઈ રહી છે. ક્રાને દૂર કરવાનું વિચારથી સહેલું છે. જો વ્યાપક બુદ્ધિ અને ઊંડી દૃષ્ટિ તથા તદનુસાર જીવનસાધના આવે તે ક્રોધ જરૂર શમી જશે.
૩૯
ભા. ન. ખે. મેં.ની સેાસાયટીના સભ્યએ મંડળનું લવાજમ આપવું શરૂ કર્યું, તે જાણી સંતેષ. એ દિશામાં તમે ધ્યાન ખરાખર આપી તરત એ કા સાંગાપાંગ પતાવજો. મીઠાપુરનું સમાધાન થઈ જાય અને સૈદ્ધાંતિક રીતે થાય, તે જલ્દી જરૂરી છે. શ્રી ઢેબરભાઈ ખિયત અસ્વસ્થ થતાં આજે આવી નથી શકયા. આદરડામાં અધાંય મજામાં છે.
સ તમાલ’
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદરીડા,
તા. ૧૪–૯–'પ૭ બહેન કાશીબહેન,
શિયાળવાસીઓ ઉપરને મારે તાજો પત્ર તમને મળ્યો હશે. વિગત જાણું હશે. શ્રીમનજી આવી ગયા એ કુદરતી રીતે ઘણું સારું થયું. બીજી બેંક ચૂંટણી આવી રહી છે. મણિબહેન પ્રા. સંઘનાં સભ્યા; છતાં પ્રા. સંઘ તળેની સામાજિક આર્થિક ક્ષેત્રે સ્વતંત્ર એવી શુદ્ધ ગ્રામસંસ્થાના ટેકેદાર ઉમેદવાર સામે આવીને ઊભા રહ્યાં, એ અત્યંત ખેદની ઘટના બની છે. પ્રા. સંઘના મંત્રીશ્રી છોટુભાઈએ લખ્યું છે કે મારે મણિબહેનને રૂબરૂ બોલાવીને ઘટતું કહેવું, પણ મેં તે મારી મર્યાદા મુજબ અને દૃષ્ટિને અનુકૂળ લખ્યું છે, પણ તેની અસર તે હાલ થાય તેવું નથી. કુદરતમૈયા જ કરે છે, તે સારા માટે જ હશે. આ તે એક ઊંડી વ્યથા જણાવી.
સિંતબાલ
૩૨
આદરડા,
તા. ૧૧-૧૦-૫૭ ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
.. જો કે તમે તે ખરેખર બહાદુર છો, એટલે કશી ચિંતા
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાસ નથી. અહીંથી નારાજ લઈને તમે ગયાં, તેટલા પૂરતું મનમાં રહેલું, પણ હવે તો તમારે સંતોષદાયક પત્ર આવતાં નિરાંત થઈ છે.
બાપુજીની ડાયરી' તથા ખાસ તો મળે તે (ગૂંદીમાં હશે) બાપુ મારી મા’ એ પુસ્તક મનુબહેનનું મંગાવી રોજ રાત્રે વાંચવાનું રાખજે.
લ્સિ તબાલ
૩૩
ભરૂચ,
તા. ૫-૧૨-'૧૭ પૂ. ભાઈ, બહેન કાશીબહેન, ભાઈશ્રી નાનચંદભાઈ
આપના ત્રણેના પ મહારાજશ્રીને મળ્યા છે. કનુભાઈ એ જાહેર માફી માગી. કાશીબહેન પાસે આવીને પણ માફી માગી એ નાનીસૂની વાત નથી. જનતાની જાગૃતિ આગળ ગમે તેવા માણસને નમવું પડે છે. સત્ય તરે જ છે. પણ તેને બહાર કાઢવા પુરુષાર્થ જોઈએ. બચુભાઈ અને મનસુખમામાને આજે પત્ર છે. સંઘે ચાતુર્માસ માટે આમંત્રણ આપવાનો ઠરાવ પસાર કર્યો છે. અને તે રીતે તેઓ ભરૂચના દિવસમાં ગમે તે તારીખે આવી જશે. તમને પણ ખ્યાલ તેમણે આપ્યો છે. એટલે તમો તા. ૮, ૯, ૧૦ માટે ભરૂચ આવી જશે. દા. ભાઈવાળો પત્ર અહીં રાખે છે. રૂબરૂ તમને આપી દઈશ. કાશીબહેનને પત્ર વાંચે. તેઓ કોઈ જાતની ચિંતા ન કરે. જે થાય છે તે સારા માટે. નવાં મૂલ્ય સ્થાપનારને માટે આવું તે આવવાનું જ. મહારાજશ્રીને પણ એટલા પૂરતું જ કહેવાનું હોય છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
મીરાંબહેન મજામાં છે. હજુ શરીરે સારું ન ગણાય, પણ તે એમ જ ચાલ્યા કરવાનું. આ વખતના વિશ્વ વાત્સલ્યમાં વગર નામે કનુભાઈવાળા પ્રસંગ લીધે છે. કાયમ માટે આવી નોંધ રહે તે જરૂરી છે.
લિ. મણિભાઈનાં વંદન તા.ક. કાશીબહેનની એક રીતે મારા કારણે નિમિત્ત ઊભું કરીને બહુ મોટી કોટી કરી નાખી. પણ કાશીબા એમ કાંઈ થોડું બનાય છે ! કનુભાઈએ આ બધું દિલથી કર્યું હોય તે તેઓ છેલ્લે છેલ્લે જિંદગી સુધારી લેશે. દિલથી નહિ કર્યું હોય તો જાતે દુઃખી વધુ થશે ને સમાજને દુઃખી કરશે. તેમણે હવે બંદૂક રાખવી છોડી દેવી જોઈએ. નાનચંદભાઈ દ્વારા તથા તમારા અને જનતાના પ્રયાસે સુંદર કામ થયું, ડો. સાહેબને ગમ્યું તેથી સંતોષ. હવે તરત આવી જશો.
સંતબાલ
શિયાળ, તા. ૧૩–૫–૫૮
ઉ. હે. કાશીબહેન,
લલિતાબહેન ગૂંદી પંચાયતમાં છે, માટે કાશીબહેને શિયાળ પંચાયતમાં રહેવું જોઈએ, તે વિધાન બરાબર નહિ થાય. હું તે જે ઈચ્છું છું તે એટલું જ કે સંઘની નિયામક સમિતિના સભ્ય-સભ્યાઓની જવાબદારી સૌથી વિશેષ છે. તેમની પાસેથી હું એ આશા રાખું છું
૪૨
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે તેઓ જનતા–તંત્ર, જનરાજ–તંત્રથી મુક્ત રહી જનતા અને રાજ્ય બનેથી અલગ સક્રિય તટસ્થ ભૂમિકા પર રહે. નહિ તે જે મહાન કાર્યની જવાબદારી સંઘની નિયામક સમિતિને માથે આવી પડી છે, તેમાં તેને ઘણી બાધાઓ આવશે. તમે સંઘનાં ઉપપ્રમુખ છે, એટલે વિચારવા જેવું છે. જોકે ગ્રામ પંચાયતમાં આવવા પહેલાં જ આ વસ્તુ વિચારવા જેવી હતી. પણ ચાલે જે થયું તે ખરું! કેટલીક વાર ઘણા અનુભવ બાદ જ મૂળ વસ્તુ સમજાતી હોય છે. કાશીબહેન બહાર રહીને સમતુલા ઠીક જાળવી શકશે. જ્યારે અંદર હશે તે પક્ષપાતી ગણાઈ જશે. એટલે એમને બંને દલ ઉપર કંટ્રોલ ઓછો થઈ જશે; મતાદાર સમજુ છે. તેઓ જે ન્યાયપણે ઊભા રહેશે તો શિયાળનું હિત જલદી થશે.
કેશુભાઈ જે શુદ્ધ ન્યાયને માર્ગ અને પ્રેમભર્યા વર્તનને માર્ગે વળશે, તે પણ શિયાળનું ભલું થવાનું જ છે. કેશુભાઈમાં ગુણે ઘણું છે, પણ કેટલીક વસ્તુઓ જે સુધારી નાખે, તો જ તે ગુણે દીપી ઊઠે. આજે પંચાયતને પણ તેણે પંચવાર્ષિક યોજના બનાવી પઢાર, હરિજન વ. ને પ્રકાશ, સફાઈ, પાણી વ. ને લાભ અપાવી, ગામમાં જે કૂવાઓ બરાબર ન હોય તે બરાબર કરાવી, રસ્તાની મરામત કરાવી. જે બરાબર કામ ચલાવાશે, તે જરૂર પંચાયતની ઇજજત વધી જશે. ઝાંપ યોજના હવે ધીરે ધીરે અમલમાં આવતી જશે, એટલે પાણીનું કાયમી દુઃખ જશે. પણ ત્યાં લગી પાણીવાળા મહારાજવાળે કુ જે ભાંગી નખાય છે, તે સારો કરી નખાય. તળાવના કૂવાઓ પણ સારા થાય. પાણીની પણ સગવડ એવી રીતે ઉતારાય કે જેથી દેવાની ને બહેનો તથા ભાઈઓને (વારિગૃહની) નાહવાની વ્યવસ્થા થઈ જાય તે પંચાયત કંઈક કાર્ય કરી શકે છે, તેને જનતાને ખ્યાલ આવશે. અમુક નાણાં સરકારી બીજી જનાઓમાંથી પણ મળી જશે.
પ્રકમાં પંચાયત કાર્યકારિણી બને તે જરૂરી છે. અમુક મુદત પૂરતાં કાશીબહેન ચાલુ રહેવાં જરૂરી હોય, તો રાજીનામાનું ભલે તેટલા
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
વખત માટે મુલતવી રહે. પણ અંતે એ માર્ગે ગયા વિના છૂટકે નથી. આ થઈ પંચાયત અંગે વાત. તા. ક. ડૉ. સાહેબ,*
નાનચંદભાઈને આપના ખબર આપ્યા. ઠીક થયું. કાશીબહેનને હવે આપના સાંનિધ્યથી ખૂબ મદદ મળશે. “ગ્રામપંચાયત” બાબતમાં મેં કાશીબહેનને પત્રમાં લખ્યું જ છે. આપ અવારનવાર પત્ર લખતા રહેશે. સાવધાનીથી આપની ઉદારતાને સદુપયેાગ થવાથી વાતાવરણ ખૂબ સુંદર બનશે અને છતાં દાંડ તને પ્રતિષ્ઠા નહિ મળે એમ માનું છું.
સંતબાલ
૩૫
મોટા પડા,
તા. ૨૮-૩-'૧૨ પ્રિય છોટુભાઈ તથા ઉ. હ. કાશીબહેન, ( પત્ર મળે. કાપડિયા બાબત અંગત રીતે ન જોતાં સમાજરચનાને સંદર્ભમાં વિચારશો તો નવાઈ નહિ લાગે. ભદ્ર સંસ્કૃતિ અને સંત સંસ્કૃતિ વચ્ચે વિરોધ રહેવાને જ. સામાન્ય સમાજ ભદ્ર સંસ્કૃતિથી આકર્ષાય છે. એટલે શરૂઆતમાં એવા વિરોધ થવાના. આથી આપણે આપણી ચાલુ પદ્ધતિ મુજબ છે યુદ્ધ તો જગવવું પણ પ્રેમ રાખી.” એ વલણ રાખીએ છીએ. જાગૃતિ તે સહજ રીતે રહે છે, તે રહે છે * સ્વ. ડો. રણછોડભાઈ ભટ. તે વખતે તે સંઘના વિશ્વવત્સલ ઔષધાલચમાં ડેાકટર હતા.
४४
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ. તેથી તે મેં પ્રિય પરમાનંદભાઈને લખ્યું છે કે વ્યક્તિ તરીકે સંતબાલની તમને લાગતી હોય, તે ટીકા જરૂર કરે, પણ અનુબંધ વિચારધારાના મિશનને કે ભા. ન. પ્રયોગને ઉતારી પાડવાનું ન કરે. કારણ કે તેમ કરવામાં અહિંસક ક્રાન્તિના કાર્યની રુકાવટ થશે... .
આપણું આખી રીતને તમે જાણે જ છે. સ્ત્રીપુરુષના સંબંધો પરસ્પર પૂરક તરીકે હોય, તે આખે વિષય છે. સ્ત્રીને ઉપર આજ લગી પુરુષ વધુ કઠોર રહ્યો છે, ત્યારે જે મહિલા જતિ એ આપણું પ્રગને અહિંસક વાહન હોય, તો આપણે કેમળ બનવું જ રહ્યું. માત્ર સૈદ્ધાતિકતા આવીને ઊભી રહે, ત્યાં નિરુપાયે કઠોરતા ધરવી પડે અથવા કઠોરતા (નારી પાત્રને) લાગે તે જુદી વાત છે.
સાધ્વીજીએ વહાલા ભગવાન તરીકે લખ્યું, તેને ઊંડે વિચાર કર્યા બાદ વહાલા ભક્તા અથવા વહાલી ભક્તા તરીકે લખાયું. આત્મીયતા અને કક્ષા બન્નેનો વિચાર કર્યા બાદ જયાં શરીરસ્પર્શ ન થાય ત્યાં હૃદયસ્પર્શ માટે વિચાર અને વાણુ સાધનરૂપ બને છે. તો બધાં જાણો છો કે આ જીવનમાં સ્ત્રીસંભોગ કર્યો જ નથી. વિકારી સ્પર્શ દીક્ષા બાદ પણ થયેલ છે. સમૌન એકાંતવાસ વખતે એ બધાની કડક આલેચના થઈ ગઈ જે જાહેર નિવેદન વ. દ્વારા ચોવીસ વર્ષ પહેલાં કહ્યું છે. અને વિશ્વ વાત્સલ્યનાં પરાક્ષ દર્શન થયાં. ધર્મદ્રષ્ટિએ સમાજરચનાના પાયામાં – અમુક હદે વિકાસ થયા બાદ જે પાત્ર દ્વારા વિશાળ કામ લેવાની કલ્પના થાય, તેવાં જોખમ ખેડવાં જ રહ્યાં. ચારિત્ર્યબળને પાય સત્ય છે. માતૃજાતિને નિર્ભય અને સુરક્ષિત રાખવા પૂરતી ગુપ્તતાને વિવેક જાળવવો કે સૂચવવો, એ સહજ છે, પણ તેઓ પોતે જ આગળ થઈને અગુપ્તતા ઇરછે કે જાહેર કરે, તે સોનામાં સુગંધ જેવું ગણાય.
ક્રાતિની પહેલ વ્યક્તિથી થાય અને થઈ છે. સાધુસાધ્વીશિબિરના તબક્કામાં પ્રથમ પાત્ર કાતિની દૃષ્ટિથી સાધુ તરીકે ડુંગરશી મુનિ તથા નેમિમુનિ આગ્યા તેમ સાધ્વી તરીકે સમર્પણપૂર્વક આવ્યાં.... એટલે
૪૫
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્ય અને શિયળની મૌલિકતા સાચવી ધીરજ અને શ્રદ્ધાપૂર્વક તેમની બધી સાત્ત્વિક ઇચ્છાએ સાચવી તે માધ્યમ દ્વારા કાર્ય લેવું. આ કલ્પનાએ જે થયું છે, તે યોગ્ય થયું છે. આવરણે। તા આવવાનાં જ. અને મિનિમાં જેટલા સફળ થયા તેટલા અહીં તત્કાળ તે નથી જ થયા. છતાં શ્રદ્દા કેમ તજાય ? જે તે એ ચાર જ હાય, તે પ્રારંભમાં ગળે ન ઊતરે અથવા પેટમાં દુખતાં કાઈ માથું ફૂટે, ત્યાં આપણે નિરુપાય હાઈ એ. પશુ જિજ્ઞાસા હોય ત્યાં લગી સમજાવવાના ને સમજવાને . . .
૩૬
પ્રિય આત્મબંધુ છેટુભાઈ તથા કાશીબહેન,
તમારે પત્ર મળ્યું. આજે ભોગ ભગવા જ જ્યારે કૃત્રિમ સાધનાને કે ઑપરેશના ધોધ વહી રહ્યો છે, ત્યારે સંયમની દૃષ્ટિ છતાં એકાદ ભૂલ થયે સંતતિ આવી પડે, એ ભયે ઑપરેશનની ક્ષમ્યતાનું વિધાન ખતરનાક નીવડશે. સંયમ રાખવા છતાં સંતાન જન્મશે (કાઈક વખતની ગલતે) તે એ સંતાન સમાજ તથા દેશમાં ભારે નહિ પડે. ભાગજન્ય સંતાન જ ભારરૂપ થાય છે. આ લક્ષ્યમાં લેવું ઘટે અને દિને દિને જ્યારે વિશ્વની એક સરકાર જાય છે, ત્યારે કૃત્રિમ સાધને કે ઑપરેશનને કરવા એ જ ધર્મ છે.
૧. આ પત્રને પછીના ભાગ મળતા નથી.
જવારજ,
તા. ૩-૧૦-'૬૨
૪
તરફ્ વલણું વધતું કઠેર પણે વિરાધ
સ’તમાલ
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
દિલ્હી-૬, તા. ૯૧૦~~’૬૩
વહાલાં ઉન્નતહૃદય! કાશીબહેન,
તમારું અંતર્દેશીય કવર મળ્યું. શ્રી. . નું મારતે લીધે આખરે ઇસ્પિતાલમાં મૃત્યુ થયું તે સમાચારથી એ રીતે દુ:ખ થયું છે: એક તા શિયાળ પ્રથમથી આપણી પ્રયાગપ્રવૃત્તિઓનું સુંદર કેન્દ્ર છે અને જ્યાં તમારા જેવાં પાયાનાં કાર્યકર બહેન બેઠાં છે. (૨) પેાતાના મનમાં કાંઈ હૈાય તા પંચ દ્વારા અને ખીજા અહિંસક પ્રયાગે દ્વારા પ્રશ્નો પતાવવા જોઈ એ. તેને બદલે આમ મારામારી પર ઊતરવું તે ઘણું દુ:ખદ છે.
હવે આ પ્રશ્નમાં ભૂલ કરનારને સામાજિક રીતે સજા થઈ યાગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત થાય તે જરૂરી છે. . . .નાં માતાજી તથા પત્નીને અમારા વતી તમે ખૂબખૂબ દિલાસા આપો. સદ્ગત આત્માનો શાંતિ ઇચ્છું છું. ગામમાં સૌને યાદ કરવાનું કહેજે તથા વૈરભાવ વધે નહિ પણ ઘટે તે માટે કેશુભાઈ, મતાદાર, લેાકપાલ પટેલે, ગરાસિયા ભાઈ એ, હરિજન, વાધરી ભાઈ એ, પઢાર ભાઈ આ પ્રયત્ન કરે. સૌ હળીમળીને રહે, એ સંદેશા આપજો.
૪૭
સરતખા’
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
કલકત્તા,
તા. ૨-૭–'૬૪
વહાલા ઉ. હું. કાશીબહેન,
ચાર* મુદ્દામાલ સાથે મળી ગયાની ખીના જાણી અમેાને સૌને અત્યંત સંતાષ થયા છે. મીરાંબહેનને તે અતિશય આનંદ થયા છે. આ કાઈ ચમત્કાર જ લાગે ! પશુ આ ઘટના આપણે માટે ઘણી સાવધાનીથી રહેવાનું સૂચવી જાય છે. પોલીસ, સ્ટાફનાં માણુસા અને ગામ તથા કાર્યકરો ૧. સૌના અખંડ પુરુષાર્થથી મોટી આફતમાંથી પાર ઊતરી ગયાં.
વાધરી, પઢાર, હિરજને વ.નાં પણુ ઘણુાં ભાગ્ય જ ગણાય.
સતખાલ’
*પછાત વગના મજૂરાની પઢાર સહકારી મંડળીમાં ચાવી થઈ હતી તેના નિર્દેશ છે.
૪૮
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલકત્તા-૨૦,
તા. ર૯-૭-૬૪ વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
ચોરી થઈ અને ચોર સાથે મુદ્દામાલ મળી ગયે. આ આખાય પ્રસંગ એટલે રોમાંચક અને અદ્ભુત છે કે અહીં પણ જે સાંભળે છે, તેના ઉપર પ્રભાવ પડે છે. હું આ વખતના વિ. વા. માં એને લેવા માગું છું. છોટુભાઈએ બે-ત્રણ વાતો લખી છે છતાં વિશેષ હું પણું લખું :
- કાવાભાઈ તેમના જમાઈ દીકરે અને ચૂંથાભાઈ પગી વગેરેને તમે અને ગામે બચાવવા પ્રયત્ન કર્યો તે ધન્યવાદને પાત્ર. નહિ તે “હળવું લેાહી હવાલદારનું.” વાઘરી તે ચેર જ ગણાય. છતાં પોલીસને તમે જે જવાબ આપ્યા, મારથી બચાવ્યા તે સુંદર થયું. અહીં જ આપણું પ્રાગની વિશેષતા છે.
હેમુભાઈ મુખીને તળપદા ભાઈઓ તરફ – જે કનુમુખીને પુત્ર મર્યો, તે પ્રસંગથી – દુઃખ છે. છતાં “પેલે ચોર કહે છે કોઈનું નામ આપું?” “છતાં એ ચોર ન હોય તે નહિ” એવા જવાબ આપે છે, તે મારે મન હેમુભાઈની ખાનદાની બતાવે છે. તેમને પણ ધન્યવાદ.
પોલીસને ઘણું ધન્યવાદ. તેઓ તમને જ અનુસરે છે, એ અભુત વાત છે અને છતાં બગોદરા લઈ જાય છે, એ બધી વાતે પિોલીસ માટે સભાવ પ્રેરે છે.
સ. ૫-૪
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગામનાં માણસે તે ખૂબ જ ધન્યવાદને પાત્ર છે. કારણ કે દિવસરાત જોયા વિના કામ કર્યું.
આપણુ દવાખાનાના સ્ટાફને ધન્યવાદ આપવા તે આપણું જાતને ધન્યવાદ આપવા બરાબર છે. પણ છતાંયે ધન્યવાદ ડે.ને, અમૃતલાલભાઈને, માસ્તરને, બાવાજીને અને સૌને.
તમે “માર ન મરો ” એ તો સમજાય. પણ પૈસા આપવા પઢાર આગેવાને તૈયાર થયા, છતાં ના પાડી એ તમારી સિદ્ધાન્તનિકા બતાવે છે. આપણા કાર્યકરો કેટલી ઝીણવટથી વિચારે છે, તેને આ નમૂન છે. મીરાંબહેનને પણ આ ઘટનાથી ઘણે મેટા હર્ષ થાય છે.
માત્ર એક મોટો અકસેસ એ કે જે પઢાર કેમ માટે આ સંસાયટી થઈ, જે પઢાર માટે મારા દિલમાં અત્યત અભાવ છે તે જ પઢાર ચેર નીકળ્યા. ભારે દુઃખ થાય છે. આનું પ્રાયશ્ચિત્ત એમને કહ્યા વિના હું જ કરી નાખું ? ના. તમને અને પઢાર કોમને છેટુભાઈએ લખ્યું જ છે એટલે હું ઉપવાસરૂપે પ્રાર્થના નહીં કરું પણ મારા દુઃખને પ્રગટ કર્યા વિના કેમ રહી શકું? જે પછાત કામને આપણે ધર્મમય સમાજરચનાનાં ત્રણ પૈકીનું જે એક પાત્ર ગણુએ છીએ તે જ કેમનાં માણસ આમ કરે ? ખેર.
રામજીભાઈને તે હું કુદરતી ચાહત. વાતે બહુ ડાહ્યા. છોકરાને સંસ્કાર ન આપી શક્યા. હવે પઢાર કોમ એવું કરે કે આ છોકરો આ ઘટના નિમિત્તે સુધરી જાય. મને વિશ્વાસ છે કે આ અંગે પઢાર કેમનાં ભાઈબહેને કમમાં કમ પ્રાર્થના કરશે જ.
સંતબાલ? વાત્સલયમયી બહેનશ્રી કાશીબહેન,
સસ્નેહ પ્રભુસ્મરણ. તમારી સેવાભાવના અને ગ્રામને સંસ્કાર અર્પવા માટે ધન્યવાદ.
મુનિ નેમિચંદ્ર
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
કલકત્તા—૧,
તા. ૧૧-૧૦-'કૃપ
પ્રિય ટુભાઈ તથા કાશીબહેન,
પશુલિનિષેધક સમિતિએ ‘વિસર્જન' નાટક શ્રી રવીન્દ્રનાથ ઠાકુરનું બંગાળી કલાકારા દ્વારા ભજવાળ્યું. સુંદર રીતે સળ ભજવાયું. લેકા ખુશ થયા. અલબત્ત બંગાળી ન સમજનારાં ભાઈબહેનને અભિનયચાતુર્યથી જ સંતોષ રાખવા પડયો. એ નિમિત્તે જે ‘સૂવેનીર’ છપાયું, તેમાં સભ્ય-કી, પર્યુષણુ વખતને! પ્રકીર્ણ કાળા અને જાહેર ખબર તથા ફી વગેરે મળી ખર્ચ જતાં વીસેક હજાર બચ્ચા ગણુાય. એટલે હવે સમિતિ પેાતાનું કામ સારી પેઠે ચાલુ રાખી શકશે. મારી ઇચ્છા તે થાડા પ્રાંતામાંય કામચલાઉ સિ ચાલુ રહે તેવી છે. બાકી કામ આ વર્ષમાં અસાધારણુ ગતિએ પહેાંચી ગયું. ગઈ વૈશાખી બંગાળી વર્ષના આરંભે એક પણ પશુતા વધ ન થયાના ખખ્ખર પંડા તરફથી જ્યેાતિબાપુને મળેલા. તે તેમણે અહીંની એક જાહેરસભામાં પેાતાના વક્તવ્યમાં ખુશી વ્યક્ત કરતાં કહેલ એક માસ બલિ માટે જતેા જ હતા, પણુ આપણી ચેપડી વાંચીને અલિ કાયમ માટે ત્યજ્યું . અને એ બકરાને પણુ અમરિયે કર્યાં, આપણે ઇચ્છતા હતા કે આવા લેાનું જાહેરમાં સન્માન કરવું અને એક મેટું સંમેલન રાખવું; પણ તેવામાં યુદ્ધના સંયેગા આવ્યા. છતાંય સૂર્વેનીરની વાત લીધી હતી, તે પાર પાડી દીધી.
શિવાભાઈ પટેલ તા. ૧૭-૧૦-૬પના પરિસંવાદ અન્નભાવ અંગે રાખી રહ્યા છે. આણંદમાં રાખેલ છે. એચ. એમ. પટેલને સાથે છે, એટલે વાંધા નહિ આવે. શાસ્રીજી ગઈ કાલે ખેલ્યા. અન્નમે રચે
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
અત્યંત મહત્વનું છે. પણ પરવડતા ભાવ ન અપાય તો ખેડૂતે કઈ રીતે વધુ પકવી શકે? સભાગે ધ્યાન તો ગયું છે. અશોક મહેતા પણ આ પરિસંવાદમાં હાજર રહે તેવી ધારણા છે. પરીક્ષિતભાઈ લાલાકાકા પછી એકાએક ગયા. કુરેશીભાઈએ તેમની ઝીણામાં ઝીણી ક્રિયા લખી છે. ખૂબ ગળગળા થઈને લખી છે. તેમની જોડી ભંગાઈ ગઈ પણ આપણે મૃત્યુ સામે નિરુપાય છીએ. બળવંતરાય શહીદ થયા. બન્ને જણુ કમાઈ ગયા, પણ પાકિસ્તાનની તો જંગલિયતનાં જ દર્શન થયાં. | ગાડી જેમ સગવડ આપે છે, તેમ દુઃખ પણ આપે જ છે. ઘેડા પર કષ્ટ વેઠીને જે સેવા અપાય, તેના કરતાં આ મેટરમાં બેસીને કરેલું સેવાનું મૂલ્ય ઓછું જ રહેવાનું; પણ મૂળ તે કાશીબહેને જ વિચારવાનું. કારણ કે તેમની સેવા એટલી અમૂલ્ય છે કે તેઓને જેમ અનુકૂળ લાગે તે યોગ્ય જ હોય, એમાં શંકાનું કારણ નથી. તમે સૌ જે વિચારશે તે યોગ્ય જ હોય. આ તે મને લાગ્યું તે લખ્યું. જોકે હવે તે લઈ લીધી જ છે, એટલે સવાલ રહેતે જ નથી. મેં અગાઉ પણ આ મતલબનું લખ્યું હશે, પણ છેવટનું કાશીબહેન અને સભ્યો ઉપર જ છેડયું હશે. એટલે હવે જે થયું તે સારું થયું માનજે. દાદા ધર્માધિકારીનું “ભૂમિપુત્રનું લખાણ જોયું. તે પર અગ્રલેખ લખ્યા વિના ન રહી શકાયું. “ભારત માટે શાપરવાળો અગ્રલેખ તમને ગમે તે જાણુ સતેષ. પલાં કૃત્રિમ સાધનો દ્વારા સંતતિનિધિને પ્રચાર કરનાર યુવતીબહેનને તમેએ હાદિક રીતે સાચી વાત સંભળાવી, તે ઘણું સારું થયું. છેવટે નાનાં જ સમજશે ત્યારે જ મેટાં સમજવાનાં છે. રાજ્ય કરતાં પ્રજા મોટી છે. પ્રજા કરતાં પ્રજાસેવકે મોટા છે, તે વહેલામોડાં સમજ્યા વિના છૂટકો નથી..
સ તબાલ?
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિચણી,
તા. ૨૧-૯-૭૦ પ્રિય છોટુભાઈ તથા વહાલાં ઉહ. કાશીબહેન,
અંબુભાઈ તરફથી તાર અને પત્ર વિગતવાર આવતાં છાપાંની વાત કરતાં ઘણું વધુ જાણવાનું મળ્યું. જાનમાલની, માનવ, પશુ અને જમીનની રીતે પારાવાર હાનિ થઈ. સમયસર આપણા કાર્યકરે ચેત્યા અને કાર્ય શરૂ પણ કરી દીધું. એટલું જ નહિ ચોમેર તારો પણ લાંબા કરીને આખી માહિતી આપી તેથી સમયસર સારી પેઠે રાહત મળી ગઈ. આજે પૂનાથી ખંઢેરિયાને પત્ર છે. તેમણે જબર પુરુષાર્થ દ. આફ્રિકા વ. સ્થળે તારે કરીને આદર્યો છે. પહેલાં તે નાણાંની માગણીમાં તેમને સંકોચ થતો હતો. પણ સંકેચ છેડી ૪૦-૫૦ને ખર્ચ કરી શુક્રવાર તા. ૧૮-૯-૭૦ એ બધું એરમેલ દ્વારા રવાના કર્યાને પાત્ર છે. કેટલી તાલાવેલી !
હજુ અપીલ કરી નથી, પણ હું ઈચ્છું છું કે શ્રી મહારાજ અપીલ કરે. સરકાર સડક, ખેડૂતોની ખેતી અને મકાનનું કામ ઝડપી લે. સામાજિક સંસ્થાએ રાહત, મકાનનું કામ અને દિલાસાનું કામ ઝડપી લે. સંકીર્ણ રાજકારણ આવ્યા વિના તે સુંદર કામ થાય! ખેર, આપણે ભા. ને. ઉપરાંત ઝાલાવાડ જિલ્લે લઈ લઈએ તે ઠીક. અહીંથી ગિરધરભાઈ વ. ત્યાં થઈ જાય તેમ જણાવ્યું તો છે. અમૃતલાલભાઈનો પત્ર છે. પાંચ પાંચ હજાર ત્રણેય માતૃસમાજોને અને બીજા મેળવી મોકલવા વિચાર્યા જણાય છે. આભફાટયા જેવું થયું અથવા નાને પ્રલય જાણે! પણ સૌની મહેનતથી લેકે બેઠા થશે.
સંતબાલઃ
પ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭૦
પ્રિય શિશુરાજ તથા પ્રિય ઉહ. કાશીબહેન,
તમે પિતાપુત્રી શાંતિથી રહેજે અને શિયાળામાં જ ખૂપજે.
બહેન કાશીએ કે તમેએ આ વખતે વડોદરા જવાની વાત ન કરી, એ અંગે મને વિચારે ધણા આવ્યા. આટલે સંકોચ શાથી, એ કંઈ સમજાયું નહિ. ચાલે, એનું કંઈ ન રાખજે. વધુ ને વધુ ઉદાર અને આત્મલક્ષી રહેવાય, એવું તમને બળ મળે! જે કાર્યકરમાં ઊણપ હોય, તે આપણે પૂરવાની છે, એ ખ્યાલમાં રહો ! આપણાં કાર્યકર ભાઈબહેનનાં જૂથ ન રચાય, એની પણ કાળજી ખૂબ જ રાખ્યા કરજે. તમે વધુ ચેટયાં છે, માટે આટલું કહેવામાં સંકોચ હવે નથી રાખતા. પણ હજુ મૂળ દષ્ટિ જ કેટલીકવાર ભુલાઈ જતી હોય એવું બનતું મને લાગે છે. પણ હું જરાય નિરાશ નથી થતું. તમારી શ્રદ્ધા તમેને સત્યને પંથે વધુ ને વધુ લઈ જશે, એવી ખાતરી રાખું ને ?
સંતબાલ
૪3
તા. ૧૬-૮-૭૧ વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
તમે આ પત્ર મળે તે પહેલાં શાંતિથી પહોંચી ગયાં હશે. તાજે તમારે અને પ્રિય છેટુભાઈને પત્ર વિગતવાર મળ્યો હતો.
૫૪
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારા ઉપવાસની ચિંતા ન કરશે. અહીં બેઠાં બેઠાં બધાઓની સાંકળ સાંધવી હોય તો તેટલી જ વધુ તપસ્યા અનિવાર્ય બની રહે છે. તમે ત્યાં ગયાં, તેટલા પૂરતો સંતોષ થાય છે.
તમે ત્યાં ગયા પછી ત્યાંને આ હેવાલ જે બેચાર કેમ્પ છે. તે વિશે લખીને મને મોકલજે. સદ્ભાગ્યે ગુજરાતનાં ઘણો ભાઈ બહેનો ત્યાં આવ્યાં છે. ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના તથા વેડછી સંસ્થાના પણ વિદ્યાર્થીઓ ત્યાં પહોંચ્યા છે. સફાઈના કામની ત્યાં ખૂબ જ જરૂર છે. કારણ કે આટલો મોટો સમુદાય ભેળા થયે હેવાથી ખાવું પીવું શું? ક્યાં બળખા ફેંકવા? ક્યાં પેશાબ કરે ? કયાં સંડાસ જવું ? – આ બધું જ જે વ્યવસ્થિત થઈ શકે તે ખૂબ જ સારું વાતાવરણ નિર્માણ થાય. બીજી બાબત છે નીતિની અને ધર્મની; ઉપરાંત લોકશાહીની રક્ષાની. અરસપરસ એકરૂપ થઈને આ બધા નિર્વાસિતો રહે. તેમાં હિંદુ-મુસ્લિમ, હરિજન-સવર્ણ જેવા ભેદભાવ ન હોય અને તેઓને આજે જે કષ્ટ અને અત્યાચાર સહેવાં પડ્યાં છે, તેમાં શાતા ઊપજે, તેવું દિલાસાનું સાધન પણ જરૂરી છે. આખરે તે પૂર્વ બંગાળમાંથી ઊઠેલે પ્રજાનાદ જગતમાં વિજયી બને તે જરૂરી છે. કારણ કે તેમ થાય તે જ ગાંધીજીની અને તેના અનુસંધાનમાં લીધેલી અહિંસક સમાજરચનાની (ધર્મમય સમાજરચનાની) વાત આગળ વધી શકે.
તમારો અને છોટુભાઈનો વિગતવાર પત્ર મળે. હું ઉપવાસ ન કરું, એ જાતને તમારે બંનેને સૂર છે. અહીં તો તમારું વહાલાં મેટાં બહેન બેઠાં છે જ. એમ ને એમ કાંઈ ઉપવાસ થતા નથી હતા, પણ ચોમેર આગ લાગે ત્યારે સત્યરૂપી પરમેશ્વરના અનુસંધાન માટે એ સિવાય શાંતિ ૫ણું ભાગ્યે જ થઈ શકતી હોય છે. પરંતુ તમે એ બાબતની કશી ફિકર ન કરશે. જુઓને હમણાં મુજિબુર રહેમાન પર “ખટલાનું નાટક ચાલી રહ્યું છે. એ માનવીનો દોષ તો એટલે જ ને, કે મને લેકની જંગી બહુમતી મળી ગઈ
૫૫
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાકિસ્તાનના રક્ષણને નામે જે એવા લેાકપ્રિય માનવી પર યાહ્યાખાનની ગાળી ચાલી તે જગતમાં ફરી પાછી લેાકશાહીની કરુ હાલત થવાની. લેાકશાહીનું ગળું આ રીતે છડેચેાક દશામાં ટુંપવામાં આવે તે અહિંસા આગળ શી રીતે વધી શકે? એટલે દુનિયામાં અહિંસાના વિકાસ અને વિજય માટે ત્યાગ, તપ અને દુનિયાનાં એવાં સારાં સારાં પરિબળે!નું સંધાન કરવું જ રહ્યું.
આમ તે ત્યાંના સમાચાર છાપાં મારત જાણવા મળે જ છે. તમે ત્યાં પ્રત્યક્ષ ગયાં છે!, એટલે વધુ વિગતે બધું જાણુવા મળશે.
સ તમાલ’
૪૪
ચિચણી,
તા. ૭-૯-’૭૧
પ્રિય આત્મબંધુ છેટુભાઈ,
શિયાળથી તા. ૩–૯૭૧નું તમારું અંતર્દેશીય મળ્યું. વિગત જાણી આનંદ થયા.
અત્યારના સંજોગે જોતાં યાઘાખાન નમતું તેાળશે અને હવે પૂર્વ બંગાળના પ્રશ્ન પતે તેવા સંજોગ દેખાય છે. એક લાખ ભારત આપે અને બીજા છ લાખ દુનિયાનાં રાષ્ટ્રો આપે અને એમાં પ્રથમ નામ સંત વિનાબાનું લખાય, એ વિચાર જાહેર પેપરમાં આવી ગયા; તેનું પણ મૂલ્ય અનેક ગણું છે.
પ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારી બાબતમાં તમારા મતને મળતો જનકમુનિને પત્ર આવ્યો છે, જેનો ઉપલો જવાબ મેં લખ્યો છે. આપણું ભા. ન. પ્રા. સંઘના પ્રમુખ શ્રી કુરેશભાઈને મારા ત્યાં જવાની વાત ગળે ઊતરતી નહોતી અને તેમની વાતમાં બહેન મદાલસાબહેનને પણ સંમત તેમણે કર્યાનું પત્રમાં જણાવ્યું હતું. શારદાબહેન અને કાશીબહેનને સંયુક્ત પત્ર પર્યુષણ નિમિત્તને આવેલે, તેમાં નિવસિત કેમ્પમાં ફરી આવ્યાં, તે વાત હતી. હવે કામની વિગત કાશીબહેન લખશે.
“સંતબાલ
૪૫
ચિચણી,
તા. ૧૮–૯–૧૭૧ વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
તમારું સુંદર અને વિગતવાર અંતર્દેશીય કવર મળ્યું. તે વારંવાર વાંચવાનું મન થાય તેવું અને હૃદય ભીંજવી જાય તેવું છે. તમોએ શિયાળ છોડ્યા પછી ટૂંકમાં પણ અત્યાર સુધીનું સાંગોપાંગ વર્ણન કર્યું છે....
પિતાની વહાલુડી નાની બહેન પશ્ચિમ બંગાળમાં પૂર્વ બંગાળમાંથી આવેલાં દુઃખી નિર્વાસિતોની સેવામાં ભા. ન. પ્રા. સંઘની પ્રતિનિધિરૂપે ગુજરાત રાહત સમિતિ તરફની ડૉકટર ટુકડી સાથે પહોંચી ગઈ છે, એ વાતથી તમારાં વહાલાં મોટાં બહેન મીરાંબહેનને ખૂબ ગૌરવ થાય તે સ્વાભાવિક છે.
V9
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
તમે જાણે છે કે આ જાણીને મને કેટલો બધો હર્ષ થાય! કારણ કે અહીં બેઠાં ચિંતન તે મેટે ભાગે પૂર્વ બંગાળનું કર્યા કરતો હોઉં છું.
મેં ગઈ કાલે રાત્રિપ્રવચનમાં અને બીજા અર્થમાં પ્રભાતપ્રવચનમાં પણ આ જ વાત કરી હતી. જે ત્રણચાર કરુણ દશ્ય તમે તમારા પત્રમાં દર્શાવ્યાં છે તેથી છાપાંઓમાં અને રેડિયે મારત આવતા સમાચારે પણ બરાબર – અતિશક્તિવાળા જરા પણું નથી. કદાચ અક્તિવાળા જ સિદ્ધ થાય છે. અલબત્ત, અંતે સત્ય જ જીતશે. પણ કેટલું બધું અંધારું આજે છવાઈ ગયું છે. જોકે હવે સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંઘના મંત્રી જરૂર કાંઈક તે જાગ્યા છે, અને છાપાંઓએ દુનિયાભરની માનવજાતના અંતરાત્માને એકસરખો જગાડી દીધો હોય તેમ જણાય છે. ખેર. હવે થોડું તમને જ પુછાવી લઈએ. તમે તે મદાલસાબહેન વગેરેની સાથે ચર્ચાવિચારણા કરીને લખી શકશે ?
૧. ત્યાં કઈ કઈ પ્રવૃત્તિઓમાં અહીંનાં સેવક સેવિકાઓની
૨.
ક્યારે સૂવાનું અને ક્યારે ઊઠવાનું ત્યાંની વ્યવસ્થામાં હોય
૩. સવારના અને સાંજના કઈ જાતના ભેજનને ત્યાં કમ
રાત્રિભેજનને ત્યાગ હેય, તેમને વાંધો નહિ આવે ને? ૫. ત્યાં સેવક-સેવિકાઓને રહેવા કરવા માટે શાં શાં સાધને હોય છે?
૬. અહીંથી કયાં સાધને લાવવાં રહેશે?
૫૮
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાલપ્રવૃત્તિઓ અને ધાર્મિક વાતાવરણ અને હિંદી ભાષામાં ધર્મમય આશ્વાસન વચનો વગેરે મારા નમ્ર મતે ખૂબ જ ઉપયોગી થઈ પડશે, ખરું ને? કારણ કે સામુદાયિક કર્મોનાં દુઃખદ ફળો આજે આખી માનવજાત કઈ ને કોઈ પ્રકારે ભોગવી રહ્યું છે, ત્યારે એ દુઃખદ ફળોમાં પણ પ્રસન્નચિત્ત રાખી આત્મમસ્તીમાં રહેવું એ અત્યંત જરૂરી છે. અને તેમાં તે ધાર્મિકવૃત્તિવાળાં સેવક-સેવિકાએ જ ખૂબ ઉપયોગી સિદ્ધ થશે. વિજય તે અંતે પૂર્વ બંગાળના પ્રજાનાદને જ થશે, એમ સ્પષ્ટ જણાય છે. પરંતુ આજે પૂર્વ બંગાળની પ્રજાને ન છૂટકે પણ સશસ્ત્ર સામને ચૂપચાપ કરવો પડે છે. ત્યાં અહિંસા વિકાસને જનતા, જનસેવકે અને સંતાનો સંયુક્ત વ્યાપક ધર્મભાવનાને કાર્યક્રમ મળે, એ અત્યંત જરૂરી છે.
તમોને તાલિમારખાન દ્વારા જુદાજુદા નિર્વાસિત કેમ્પ અને ઠેઠ સીમા લગી જોવાનું મળ્યું તે ઠીક થયું. અનેક સંસ્થાઓ વિવિધ પ્રકારે ત્યાં નોંધપાત્ર સેવાઓ આપે છે અને તેમાં પણ ગુજરાત વિશેષ ચમકે છે, તે જાણી આનંદ થાય છે. પશ્ચિમ પાકિસ્તાની સૈનિકોના જુલમ વગેરે જાણી ખૂબ જ દુઃખ થાય છે. તેની સામે પૂર્વ પાકિસ્તાન અડીખમ ઊભું રહી શકયું છે, તે સાશ્ચર્ય પ્રભુકૃપાનો પ્રભાવ જણાયા વિના રહેતું નથી, ઓકસફેમ સંસ્થાની વિગત પણ આનંદ આપે છે. સફાઈ વગેરે કાર્યક્રમમાં વેડછીના ભાઈ ઓ નમૂનેદાર જ ગણાય. તમે તબિયત જાળવી રહેજે. વિગતો અવકાશે લખ્યા કરજે.
સતઆલ
૫૯
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
વહાલાં ઉન્નતહૃદયા બહેન કાશીબહેન,
ત્યાંના તમારા પત્ર ત્યાંની, પૂર્વ આશ્રય પામી નાસી આવેલી પ્રજાની આપી જાય છે.
ચિચણી,
તા. ૧૨-૧૦-’૭૧
બંગાળમાંથી અહીં ભારતને વ્યથાના ચે ંકાવનારા હેવાલે
સર્વધર્મનું જે માધ્યમ લઈ આપણે પૂર્વ બંગાળાના પ્રશ્ન પર દુનિયાને એક કરવા માગીએ છીએ તે ભૂમિકા અનાયાસે ઊભી થઈ જાય છે. હમણુાં બંગલા દેશના પ્રશ્ન પર નામદાર પાપે પણ ઉપવાસ ગયા રવિવારે કરેલા. બસે ઉપરાંત પાદરીઓએ પશુ ઉપવાસ કરેલા. અમુક રૂપિયા બંગલા દેશના નિર્વાસિતાને માટે રાહતના પશુ તેમણે આપ્યા. આમ તે રાજકીય સ્તર પર ભારતનાં વડાંપ્રધાન ઇન્દિરાબહેન અંગલાદેશના પ્રજાનાદને સારી રીતે ટેકા આપી જ રહ્યાં છે અને એને પરિણામે હવે સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંધનાં મૂંગાં રહેલાં તે રાષ્ટ્રો પણ ખેલતાં થયાં છે, મદદ કરતાં થયાં જ છે. ઉપરાંત પ્રાકીય સ્તરે પણ દિલ્હીમાં શ્રી જયપ્રકાશ નારાયણુના પ્રમુખપદે ઘણા દેશના પ્રતિનિધિઓ સારી પેઠે અવાજ ઉઠાવી ગયા છે.
૬૦
મારી ઇચ્છા પ્રજાસેવકા અને સંતાના સ્તરે અહિંસા–વિકાસની દિશા વિકસે, તે જાતની હતી. આ અંગે પણુ મુંબઈમાં એક સર્વધર્મ સંમેલન સારી પેઠે મળી ગયું. જોકે એમાં પ્રાર્થના, સૂત્રેાચ્ચાર, ઉપવાસ આદિ કાર્યક્રમો નથી અમલી બન્યા. પરંતુ મંગળાબહેન દેસાઈ દ્વારા તે સંમેલનના કાર્યકરોને સંપર્ક ઠીક સધાયેલે. આમ તે સંત
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિનોબાજીએ સાત લાખની શાંતિસેના અને તેમાં એક લાખ શાંતિસૈનિકો ભારત આપે, તેવા વાણુરૂપે તે ઉગાર કાઢયા જ છે અને એ દિશામાં નાની પહેલ ઓમેગા નામની એક નાની એવી આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાએ પણ કરી જ છે, જેના કેટલાક કાર્યકરોને પાકિસ્તાને જેલમાં ગાંધ્યાની માહિતી છેલ્લી મળી હતી. સંત વિનોબાએ એક લાખ ભારતીય શાંતિ સૈનિકે અંગે બોલતાં પોતાનું નામ પહેલું જાહેર કરી દીધું છે. વૃદ્ધ ઉંમર અને સૂક્ષ્મ પ્રવેશ પછીની એમની પૂર્વ બંગાળ માટેની આ વાત આપણે જે અહિંસા વિકાસની દિશામાં ઇચ્છીએ છીએ તે જાતની સારી એવી પહેલ ગણાય, અને તેથી તા. ૫-૮-૭૧ તથા તા. ૬-૮-૭૧ના અહીંના લગભગ સવા બે માસ ઉપરના કાર્યક્રમો વખતે પૂર્વબંગાળના પ્રશ્ન અંગે મારા મનનું જે ઘમસાણ હતું, તે હવે લગભગ શાંત પડી ગયું છે, તેમ કહી શકાય.
આપણે ઈચ્છીશું કે હવે મુજિબુર રહેમાનની તકાળ મુક્તિ થઈ જાય અને પૂર્વબંગાળ સાથે પાકિસ્તાની પ્રમુખ યાહ્યાખાન જલદી સમાધાન કરી નાખે છે અને આ લગભગ કરોડની સંખ્યામાં આવેલા નિરાશ્રિતે બાપડાં તદ્દન નિશ્ચિતપણે ફરી પાછાં પોતાનાં વતનમાં ઠરીઠામ થઈને બેસી જાય. જોકે ત્યાં જમીનનું, મકાનનું, લાખો માનવનું નિકંદન અને ખેદાનમેદાન થયેલું હોઈ તન ઠરીઠામ બેસતાં તે હજુ ઘણે વખત જ લાગવાને.
ખેર, તમે એટલે દૂર ગયાં હોઈ તમને અહીં વારંવાર યાદ કરવામાં આવે છે અને એ યાદીની અસર તો તમને ત્યાં પણ થતી જ હશે. પૂર્વબંગાળ પ્રશ્નમાં અત્યંત સક્રિય તો ભા. ન. પ્રા. સંધના પ્રતિનિધિ તરીકે, સંઘના ઉપપ્રમુખ તરીકે અત્યારે તમે જ એકલાં પ્રતીકરૂપે ત્યાં છે. તેથી સૌને ગૌરવ થાય છે. તમે કાર્યની ધમાલમાં બધાને પત્ર ન લખી શકે તે દેખીનું જ છે. તમારી તબિયત તેમ જાળવજે.
ત્યાં સ્થાનિક અને શરણાર્થીઓ મળીને ભેળાં ફાળો ઉઘરાવે છે તે જાણવું. ૫. બંગાળમાં દુર્ગાઉત્સવનો અપાર મહિમા છે જ. આ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્સવમાં પેાતાનું દુઃખ શરણાથી એ ભૂલે છે, તે સાચું છે. એકમેક માટે આમંત્રણ પત્રિકાએ કાઢે છે, તે જાણી આનંદ. ચારે બાજુ હાંભ ડાંગરનાં ખેતર જોઈ આનંદ થાય છે. કેળ, આંબા તથા તળાવ અને એ જ છે બંગાળની સમૃદ્ધિ. તમાને પાકિસ્તાનના ધડાકાભડાકાના પણુ અનુભવ થાય છે, તે જાણ્યું, કુદરત ભારતની તો ચેમેરથી કસોટી-કસોટી જ. કરી રહી છે. પરંતુ સાથેાસાથ ઋષિમુનિએ અને સંતાના (ગાંધી મહાત્મા તથા તેમના વારસદાર પં. જવાહરના) આ દેશ ઉપર ભગવાનની દયા પણ તેવી જ છે, તેથી તે ભારત અનેક અગ્નિપરીક્ષામાં હેમખેમ પાર પહુ ઊતરે છે અનેક દેશને માર્ગદર્શક-ગુરુ બની રહે છે.
અને
४७
સ’તમાલ’
ર
ચિચણી,
તા. ૪–૧૧–’૭૧
વહાલાં ઉન્નતહૃદયઃ કાશીબહેન,
આ સાથે સદ્ગત ગોપબંધુ ચૌધરી (એરિસાના ગાંધી)નાં ધર્મપત્ની તથા આપણા નારાયણુ દેસાઈનાં કાકાઈ સાસુ રમાબહેન ચોધરી તથા તેમનાં (મીરાંબહેનનાં ભજન, હુસાવટ અને વાત્સલ્યભક્તિની અવેજી પૂરતાં એવાં) સુપુત્રી વૈદેહીબહેન પરના પત્ર હિંદીમાં ખીચો છે. અને પોસ્ટમાં બીજી ઘેાડી અહીંના હેવાલ દર્શાવતી પત્રિકા-પુસ્તિકાઓ વગેરે પણ મેકહ્યું છે. ઉપરાંત ભાલનળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘના મંત્રી શ્રી અંત્રુભાઈ તે પશુ મેં લખ્યું છે, એટલે એને (આપણા ભાલનળકાંઠા પ્રયાગને) લગતું સાહિત્ય પશુ તે
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૈકલશે અને ત્યાંની રાહત આપતી સંસ્થાને કાઈ સહકારી પ્રવૃત્તિ અથવા સધન ક્ષેત્રની નફા કરતી સંસ્થાએ દ્વાર) જો એક બે હજારની મદદ આ રાહતસંસ્થા (ઓરિસા પાર્ટી )ને મોકલી શકાતી હોય, તા તે જાતની તમારી ઇચ્છા પણુ જણાવી દીધી છે. . . .
મણિબહેને તા. ૧૨-૧૦-’૭૧ના રાજ પુષ્પા જાઉં છું, શેક જાઉં છું' એમ સભાનપૂર્વક ખેાલીને ચિવિદાય લઈ લીધી, તેઓએ આખી જિંદગી સુખદુઃખની સમાનતાપૂર્વક પ્રસન્નતા સાથે વિતાવી અને છેલ્લી ચિરવિદાય પણુ એવી જ રીતે લીધી, એક જણુનાં ચાર આંબેલ બાકી હતાં તે મણિબહેને પોતાના હવાલામાં લીધાં અને તે ચાર પૂરાં કરી ઠામ ચાવિહાર કરીને ઉપાશ્રયથી ત્રણુ વાગ્યે ઘેર આવ્યાં. દિવાળીની સાફસૂફીમાં પુષ્પાને મદદ કરવા, પુષ્પાએ કહ્યું: આ તમે એસે.' સેફા પર બેઠાં અને લગભગ ચાર વાગ્યે ઉપલા ઉદ્ગારા ચિરવિદાયના કાઠીને લાંબાં થઈને સૂઈ ગયાં. હૅમરેજ થઈ ગયું અને સ્પિતાલ લઈ જતાં રસ્તામાં જ દવાખાને પહેાંચતાં પહેલાં સૂરજ આથમવાની સાથે પોતે પણ વિદાય લઈ લીધી અને આથમી ગયાં. મીરાંબહેન તે ભૂલતાં જ નથી અને તેવું જ લગભગ પ્રભાનું.
મણિબહેનનું એકાએક મૃત્યુ આમ સૌને ખૂબ જ યાદગાર રહી ગ્યું. પરંતુ કાળ આગળ કાઈ ઉપાય નથી. તેમના આત્મા જ્યાં હાય, ત્યાં શાંતિ પામે અને આપણને સૌને દિલસાજી મળે એ જ પ્રભુપ્રાર્થના.
તમેાએ ત્યાંની સેવાથી આપણા ભાલનળકાંઠા પ્રયેાગતે પણુ શાભાન્ગેા અને ભાલનળકાંઠા પ્રા. સંઘ તથા આપણી પ્રવૃત્તિને પશુ દિપાવી અને પ્રચારી એ ઘણું જ ચેાગ્ય થયું.
મદાલસાબહેને શારદાબહેન પાસે આગ્રહપૂર્વક લખાવ્યું છે કે મારી હુવે પૂર્વ બંગાળ પ્રશ્ન માટે છાવણીઓમાં વગેરે સ્થળે ખાસ જરૂર છે અને આપણા કાર્યકરાએ પણ ત્યાં જરૂર પડયે સજ્જ રહેવાની જરૂર
*સંતમાલજીના સંસારપક્ષે મહેન,
૩
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. ઉપરાંત મુંબઈનું વાતાવરણ પણ – આપણું વર્તુળનું – સજજ ૨ખાવવાની અને લાંબા સમય સુધી રહેવાની” જરૂર છે. પહેલાં તે કુરેશીભાઈની વાત પછી પૂ. મહારાજશ્રીએ અહીં રહીને જે કરે છે, તે જ કરવું જોઈએ એ વિચાર પસંદ કરેલ. હવે આમ લખે છે. ઉપરાંત આપણુ કલકત્તા પશુબલિનિષેધક સમિતિના ખજાનચી અમલખભાઈ સાથે પણ આમ ખાસ સંદેશ મોકલેલે. મેં મારી પહેલાં કરતાં બદલેલી મનઃસ્થિતિ અને હવે પૂર્વ બંગાળ પ્રશ્ન પર અહિંસાવિકાસની દિશામાં ચોમેરથી કામ ઠીક ઊપડયું હેઈમન:સમાધાન છે તે આખી વાત લખી છે અને એક વાર જરૂર પડયે અવકાશે મારી રૂબરૂ આવી વાતો કરી જવાની ભલામણ કરી છે. કુરેશીભાઈને પણ રૂબરૂ મળી આ બધી વાત કરવાનું મદાલસાબહેનને માટે લખ્યું છે અને હવે તેમણે અન છોડયું છે, તે શરૂ કરાય તે વાંધો નથી, એમ મારે મત પણ જણાવ્યા છે. બાકી તમે અહીંથી ગયાં ત્યારે તમારી સાથેની વાતમાં મેં એ પ્રશ્ન અંગેની મારી મનઘમસાણની વાત તમે બાપ-દીકરીને કરેલી. પહેલાં તમારે મત ઝડપી વાહનને અપવાદ લઈને પણ ત્યાં જવું ઘટે, તે જાતનો હતો પણ પછી કુરેશીભાઈનો મત તે ન હેઈ, તમે બધા મારા અહીં રહેવાના વિચારમાં એકમત થયેલાં. મારા મનમાં તો આ પ્રશ્ન અંગે દુનિયા લગભગ ચૂપ હોઈ લાંબા ઉપવાસ કે આમરણાંત ઉપવાસના વિચારે તે દિવસમાં ઠીક ઠીક આવી જતા હતા. પરંતુ એ હવે શમ્યા અને પગપાળા વિહારનો જિંદગીભરને આપણો આગ્રહ પણ ટક્યો. બંનેના તાળા મળી ગયા. હવે મદાલસાબહેનને આખી વાત સમજાવી, કુરેશીભાઈએ તેમનું મનઃસમધાન ઝટ કરાવી દેવું રહ્યું. પ્રબોધભાઈન તથા તે લખનારો તથા ત્યાંનાં સૌને – – વિદ્યાપીઠ, વેડછી-ગાંધી વિદ્યાપીઠ વ. તથા કાર્યકરને એ સૌને – ખૂબ જ આ મહત્ત્વની ગૂજરાત વતીની સેવા બદલ ધન્યવાદ કહેજે. પ્રબોધભાઈએ લખ્યું આનંદ વ્યક્ત કરજો.
સંતબાલ? ૧ ચારાના કાર્યકર.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪.
વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
ગઈ કાલે એક અગત્યની વાત લખવી રહી ગયેલી, તે એ કે પ્રભાનું ખાસ સૂચન છે કે કાશીબહેન મુંબઈ થઈ તે જ જાય અને ત્યાં તેમનું ગૌરવ થવું જોઈ એ. કદાચ પ્રભાએ પેતાને હાથે તમાને જે લખ્યું છે, તેમાં આ વાત હોય પણુ ખરી. આમ તે ગૌરવની સંસ્થાગત આપણા ભા. ન. પ્રા. સંધને કે વ્યક્તિગત તમને શી પડી છે? પરંતુ એ નિમિત્તે તમે ત્રણેય માતૃસમાજોમાં અને બીજે જ્યાં જાએ ત્યાં નિરાશ્રિતાની વાતે જાત-અનુભવથી તમેાતે જે મળી છે તે કહી શકા અને બીજાંઓને ભવિષ્યે આવી સેવા એ કેટલી પાયાની સેવા છે તે ખરાખર ગળે ઉતરાવી શકે ! વિચારજો. ગઈ કાલે તમારા પત્ર સાથે રમાબહેન ચૌધરી અને તેમનાં સુપુત્રીને પત્ર મેકલવે રહી ગયેલે તે નિમિત્તે આ પત્ર લખ્યા છે.
સં. પ.પ
૪૯
ચિચણી, તા. ૫-૧૧-૭૧
૫
સંતમાલ’
ખહેન કાશીબહેન,
તમારા પત્રા નોંધપાથી જેવા છે, તે પરથી ત્યાં તમે જે મહત્ત્વની સેવા આપે છેા, તે ભા. ન. પ્રા, સંધને માટે પણુ ગૌરવ
૮-૧૨-૧૯૭૧
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ના વિકાસને કાર્ય
જઈએ તે ખાસ
પરંતુ આપણે જ
રૂપ જ છે. કેટલી બધી મુસીબત અને જાનના જોખમે વચ્ચે તમને રમાબહેન ચૌધરી અને વૈદેહીબહેન જેવાંનું મીઠું વાત્સલ્ય મળે છે, તે પણ અભુત ગ જ છે. આપણે અહીં અહિંસા વિકાસને કાર્યક્રમ વિચાર્યો એ અંગે આમ જોઈએ તે ખાસ કંઈ થયું નહિ તેમ લાગે પરંતુ આપણે જે કંઈ કર્યું તે કુદરતી રીતે હૃદયથી કર્યું તેથી અવ્યક્ત જગતમાં પણ એના સુંદર પડઘા પડ્યા.
૧. સંત વિનોબાજીને સૂક્ષ્મ પ્રવેશ પછી પણ પૂર્વ બંગાલ અંગે અદ્દભુત નિવેદન સમયસર (જોકે સૌથી પહેલે ઠરાવ ૨૮, ૨૯, ૩૦ માર્ચમાં આપણો જ થયેલો. પણ આપણે ઠરાવ તે નજીકના હાઈ સહજ ગણાય. વિશેષતા તે બહારના જગતમાં પડેલા પડવાની છે, તે દષ્ટિએ) બહાર પાડવાનું થયું. તેની અસર તળે નાસિક સંમેલન સર્વોદયી કાર્યકરોનું મળ્યું અને આપણું વધુમાં વધુ નજીક બધી રીતે તે આંદોલનનાં ભાઈબહેને આવી જવા લાગ્યાં.
૨. માનવમુનિ (જનકમુનિ નિમિત્તે ભલે પણ એ જ સંદર્ભમાં અહીં આવ્યા, ગૂંદીમાં પણ જઈ આવ્યા. ફરીથી મદાલસાબહેન નિમિત્તે અહીં આવ્યા. મદાલસાબહેન પણ નહતાં આવવાનાં છતાં તે નિમિતે આવ્યાં અને આ વાત માત્ર રાજ્ય કક્ષાની ન રહેતાં જનતા જનસેવા અને સંતસંકલનની સાથે જોડાઈ ગઈ
૩. શ્રી જયપ્રકાશજી વગેરે વિશ્વપ્રવાસ કરી આવ્યા. અને છેવટે દિલ્હીમાં પૂર્વ બંગાલ પ્રશ્ન અંગે દુનિયાના શાંતિ ચાહકોની પરિષદ પણ મળી ગઈ
૪. સર્વધર્મ પરિષદ પણ મળી અને તાજેતરમાં વેદાંત પરિષદ પણ આ પ્રશ્ન અંગે મળી ગઈ
૫. વિદેશની ઑપરેશન મેગા સંસ્થાના સભ્યોએ સેવા પણ આપી અને બલિદાનને અહિંસક માર્ગ પણ ઉઘાડયો.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. જનતા કક્ષાએ શ્રમજીવી મજુરનાં સંગઠનેએ ઠરાવ (પૂર્વ બંગાલ પ્રશ્નો પણ કર્યા.
૭. સંત વિનેબાની મુલાકાતમાં સાત લાખની શાન્તિસેનાવાળી વાત ગુંજતી થઈ અને તેમાં સૂક્ષ્મ પ્રવેશ પછી પણ પહેલું નામ સંત વિનોબા આપવા તત્પર થયા.
૮. બાકી રહેતા જૈનમુનિઓમાં પણ પૂર્વ બંગાલ પ્રશ્ન પર પૂ. કવિ મહારાજે આગ્રાથી એક સુંદર લેખ લખે.
૯. આપણે તે પ્રથમથી ઉપવાસ, સૂત્રોચ્ચાર અને પ્રાર્થનાનો કાર્યક્રમ મૂકેલો. પણ નામદાર પિપે જાતે પણ ઉપવાસ કર્યો અને તેમના બીજા, નીચેના ધર્મગુરુઓએ પણ ઉપવાસ કર્યો અને તે જ રીતે આખાયે ખ્રિસ્તી જગતમાં ઉપવાસ (ચોવીસ કલાકના) થયા.
આ બધું થવાથી જ મારે ખુદને પૂર્વ બંગાલમાં જવાની જરૂર ન રહી. તેવું સમાધાન આપણાં મદાલસાબહેનને પણ થઈ ગયું.
હવે તો પૂર્વ બંગાલને બંગલા દેશની માન્યતા ભારતે આપી. ભૂતાને તેનું અનુકરણ કર્યું અને ચોમેર એનું અનુકરણ થશે. હા, અમેરિકા-બ્રિટન ઉઘાડાં પડી ગયાં. લેકશાહી ત્યાં પાયાની ન હતી. તેમાંય અમેરિકા તો સાવ ઉઘાડું પડી ગયું. રશિયાએ મૈત્રી યથાર્થ જાળવી. રાજકીય રીતે ઈદિરાબહેનને વિજય મળ્યો. અને અત્યારે ભારત-પાકિસ્તાનનું યુદ્ધ ચાલી રહ્યું છે તેમાં પૂર્વ બંગાલ તે હવે સ્વતંત્ર થવાની અણી પર જ ગણાય. અને હવે યુદ્ધ પણ ભારતને ઊંચે હાથ ઊંચો રહી, અટકી જવાની તૈયારીમાં જણાય છે. છતાં થડી અગ્નિપરીક્ષા તો પાકિસ્તાન, ચીન અને અમેરિકા મળીને હજ પણ કરશે. પરંતુ પાર લગભગ ઊતરી ગયે, આ ભારત દેશ તેમ કહી શકાય.
સંતબાલ?
૬૭
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
વહાલા આત્મબંધુ છેટુભાઈ તથા વહાલાં બહેન કાશીબહેન, ગઈ કાલે અહીં સુરાભાઈ આવી ગયા. યુવરાજશ્રીને* ગોપાલકા તરફથી સન્માન ગેપાલક સેાસાયટીના મકાનમાં થયું હેત તે વધુ ઠીક હતું. કારણ કે હજુ સેવા કરે, ત્યારે જરૂર કદર થાય. અત્યાર લગી કારકિર્દી ન ગણાય. ઉપરાંત પણ હવે તે ચૂંટાનારની નહિ પણ ચૂંટનારની કદર કરવી એ પ્રમુાલી પાડવાની જરૂર છે અને ભા. ન. પ્રા. સંધ્ર અને તેના હાથ તળેનાં સંગઠના તે નવા ચીલા પાડે તે જ અંધભેસતું ગણુાય,
‘સંતમાલ’
૫૧
ચિચણી, તા. ૨૩-૩-’૭૨
}e
તા. ૭–૧૧–’૭૨
વહાલાં બહેન,
હા, તમે બાગી-ક્ષેત્રમાં દસપંદર દિવસ રહેવાનાં છે તે જાણી આનંદ, જોકે ત્યાંના મુખ્ય કાર્યકર શ્રી સુબ્બારાવજીએ પહેલાં માનવમુનિ પાસે અને પછી મારી પાસે આપણા પાયાના બે ચાર કાર્યકરો માગ્યા હતા. મેં મુભાઈ ને ખ્યાલ આપેલા, પરંતુ તેવા કાર્યકરા ફાજલ નથી. પણ આ રીતે તમે ત્યાં ગયાં તે ઘણું જ સારું થયું. * ચૂંટાયેલા ધારાસભ્ય
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારણ કે મને આ કામ ખાસ કરીને બાગી કુટુંબને સમાજમાં ગૌરવપૂર્વક જીવવાનું મળે, એ ઘણું મહાન અને અગત્યનું જ કામ લાગ્યું છે અને તેથી હું સાધુ-સાધ્વી–સંન્યાસીઓનું પણું આ કામ માનું છું. પણ તમે એ દિશામાં ઘણું કરી શકશે. એટલે જે વધુ રોકાવાની તમને જરૂર લાગે તો પૂર્વ બંગાલ વખતે . ન. પ્રા. સંધ અને કુરેશીભાઈની રજા લઈ લીધી (પત્રોથી) હતી, તેમ કરી શકશે. ત્યાંથી બંગાલની જેમ વિગતવાર લખ્યા જ કરજો અને તેની તમને સારી ફાવટ આવી પણ ગઈ છે. જે આ મહત્ત્વના કાર્યમાં સફળતા મળશે તે આ દેશમાં બાગીજીવન એ જેમ આજે રાજવીયુગ ભૂતકાળની વસ્તુ બની ગઈ છે, તેમ આ કાર્ય કરનારી ગુનાહિત પ્રવૃત્તિ પણ ભૂતકાળની જ વસ્તુ બની જશે. અહીં સૌ મજામાં છે. તમારું શુભ ઈચ્છતો.
સિંતબાલ
ચિચણી,
તા. ૯-૧-'૭૩ સંધ ઉપપ્રમુખ કાશીબહેન અને પાયાના બુઝર્ગ કાર્યકર્તા શ્રી છોટુભાઈ,
હું આજે એવી રીતે લખવા બેઠો છું કે લખવું છે ડુંક અને લખાઈ જશે કદાચ વધુ. જોકે આમેય મારી આવી આદત લગભગ સો જાણે છે. પણ જ્યારે ભાલના કાંઠા પ્રાયોગિક સંઘનું બંધારણ ઘડાયું, ત્યારથી જ નહીં તે પહેલાંથી પણ વિશ્વ જ સામે હતું. રણપુરને સમૌન એકાંતવાસ પછીના નિવેદનથી એ વધુ સ્પષ્ટ હતું
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને પછી તેા સ્વરાજય પહેલાં ‘વિશ્વવાત્સલ્ય' બહાર પડયું, એટલે ભાલનળકાંઠા પ્રાયેાગિક સાંધના બંધારણમાં સમગ્ર વિશ્વ અને તેનાં પ્રાણીમાત્ર (માત્ર માનવજાત જ નહીં)નું લક્ષ્ય અને ધર્મમય સમાજરચના અને એના પાયામાં ગામડું અને ખેડૂત છે. વિશ્વવાસણ્ય પ્રાયોગિક સંધનું બંધારણુ એથી જ કાનિકતાના અતિરેક જેવું કે ગાડિયું લાગે છે. પણ કેટલીક વાતે તરત નથી સમજાતી. જુઓને, કલકત્તા વિ. વા. પ્રા. સંધશાખા બન્યા પછી હવે નૈમિમુનિએ આગ્રા શહેરમાં પણુ વિ. વા. પ્રા. સંધ બનાવ્યેા છે. જો આમ આંતરપ્રાંતીય શહેરામાં વિ. વા. પ્રા. સંઘની શાખાએ બનવા લાગશે, તેા પછી વિશ્વના જુદા જુદા દેશમાં પણ શાખાએ બનતાં વાર નહીં લાગે.
એક બાજુથી આપણી આવી વિશ્વથી પણ વિશાળ વાત છે અને બીજી બાજુ આપણાં સાધન ટૂંકાં છે અને એક દૃષ્ટિએ ટૂંકાંમાંથી પણુ ટૂંકાં થતાં જાય છે. તેા ખીજી બાજુ વિશાળ પશુ થતાં જ જાય છે. અલબત્ત તે બધી અવ્યક્ત અને વ્યક્ત જગતના તાલવાળી ઘટનાઓને આપણે એ અર્થમાં કદાચ જોઈ શકતા નથી. તેથી દુઃખ લાગી આવે છે. પરંતુ એક જ ઘટનાને જયારે બીજાં એનાં અનેક પાસાંથી જોઈ એ, ત્યારે એ દુ:ખમાંથી પણ સુખ જોઈને લૂંટી શકાય છે.
...આટલે લાંબે ઉલ્લેખ કરીને હું કહેવા એ માગું છું કે ભાલનળકાંઠા પ્રયાગ દ્વારા મારી જ નહિ, સંધની, બે મંડળાની અને પાયાના કેંગ્રેસીની પણુ આજે અગ્નિપરીક્ષા ચાલે છે. . .અને હાથારૂપ જેમ. . .બહેન બન્યાં, તેમ. . .ભાઈ ને પણ બનવાની પરિસ્થિતિ ઊભી થાય અને એમાં પણુ આપણામાંનાં ફ્રાઈ નિમિત્ત કારણુ બનાવી દેવાય તે કશું આશ્ચર્ય નથી. આપણને લાગે (૧) સદાચાર પ્રચાર માટે આમ કરે છે. (૨) રાહત માટે કે લેકસંપર્ક માટે લાણા આમ કરે છે. પરંતુ એ બધી જ સંકળાયેલી જાળ હેાય છે. આથી જ ઈંદિરાબહેનને જો નિકસન કે ચાઉ-એન-લાઈ અથવા ભુટ્ટો જાળમાં લઈ પરેશાન કરવા માગતા હોય તે એના હાથા બનવા સંસ્થા કેંગ્રેસના
७०
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધુરંધર નેતાઓ પણ તૈયાર સીધી કે આડકતરા થઈ જવા આ તો ઈંદિરાબહેન ખૂબ સાવધાન બાઈ છે. આટાપાટાના રમનારા સામે આટાપાટા ૨મી જાણે છે. એટલે પિતે ઊગરે છે. શાસક કોંગ્રેસને ઉગારે છે. દેશને અને સામાન્ય આમજનતાને ચેતવી લઈ ઉગારી દે છે. બાકી અમેરિકાનું જાસૂસીખાતું, જનસંઘ, સ્વતંત્ર પક્ષ અને છેવટે સંયુક્ત સમાજવાદી કે સંસ્થા કોંગ્રેસ પણ જાયે-અજાયે ચારિત્ર્ય ઉપર પણ આક્ષેપ કરતાં અચકાય નહિ તેવી પરિસ્થિતિ છે. આ બધાં ગંદા અને સંયુક્ત રાજકારણમાં સીધાં કે આડકતરાં ફસાયેલાં મોટાં માણસે શૈક્ષણિક કે ખાદી ગ્રામોદ્યોગ વગેરે કામમાં અગ્ર હદે આવી ગયાં હોય છે. હું એથી જ છેલ્લાં વર્ષોથી રાજકીય હોદ્દેદારને શૈક્ષણિકખાદી વગેરે મંડળોમાંના હોદ્દા પર રહેવા દેવાની વિરુદ્ધમાં હોઉં છું. ખેર, આટલા ઈશારાથી આપણે અવિશ્વાસ નથી બનવાનું, પણ સૌથી સાવધાન રહેવાનું છે, એટલું જ સૂચવવા ઈચ્છું છું.
હમણાં મુંબઈથી દડિયાબાપા આવેલા ત્યારે તેમણે બે પ્રવચનો પોતાના પુત્ર દ્વારા ટેપ કરાવ્યાં છે. તેમાં ત્રણ બાબતે તરફ મેં ધ્યાન દોર્યું છે : (૧) મૂડીવાદ, (૨) કોમવાદ અને (૩) અશુદ્ધ સાધનવાદ (સરમુખત્યારી. મારી ઈચ્છા હતી અને છે, પણ મૂડી (ફંડ) આપનારાં જે મૂળ તત્તવ પર પ્રહાર કરતાં થાય તે તેની સામે મારી જાતને છેવટે ધરવી જ પડે. કારણ કે કાર્ય વિસ્તરે. તેમ ફાળો વધારવો પડે. અને જેવો ફાળે કરવા જાય ત્યારે જેમનું માથું દુખતું હોય તે પેટ ફૂટવા મંડી પડે અને આપણામાંનાં ભોળાં જનને ફાળો આપવાને નિમિત્તે હાથા બનાવી દે. ત્યાં તમારે સૌએ ખૂબ જ સાવધાન રહેવું પડે. આવે વખતે મારા પરની શ્રદ્ધા પણ કેટલાંની અને કયાં લગી ટકશે એ મુદ્દો આવીને ઊભો રહી જવાનો.
એ તો આપણાં સદ્દભાગ્ય છે કે પ્રયોગનો પાયો નક્કર છે, એટલે અનેક મુસીબતો વચ્ચે આપણે ટકી રહ્યાં છીએ, તેમ ટકી શકીશું. પરંતુ ખૂબ સાવધાની માંહોમાંહે પણ રાખવી પડશે. જે
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂડીવાદનું તેવું જ કોમવાદનું છે. કુરેશભાઈ બાપુપ્રેમી અને કેટલા સાવધાન છે ! છતાં બાપુના ગુજરાતમાં પણ ત્રણ વર્ષ પહેલાં કેવી અગ્નિપરીક્ષા આવેલી ! એટલે હવે કદાચ ઇસ્લામી જગતની હવેના ભારતને વધુ જરૂર પડવાની અને જે મુસીબત રાજકીય સ્તર ઉપર આજે છે, પાકિસ્તાન નિમિત્તે તે મુસીબત હવે સામાજિક સ્તર ઉપર આવવાની. રાષ્ટ્રીય મુસ્લિમોમાં પણ બે ફાંટા આ દેશમાં પડવા સંભવ છે. તે વખતે આપણું ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગની ખરેખરી અગ્નિપરીક્ષા થઈ જવાની.
એવું જ અશુદ્ધ સાધનવાનું છે. આ બાબતમાં આપણે શાસક કોંગ્રેસ સામે પણ લડવું પડવાનું જ. ત્યાં મને ખાતરી છે કે આપણું ઝીણાભાઈ તથા રતુભાઈ અદાણ સાથેના મીઠા અને ગાઢ સંબધે આડા નહિ આવે. એક બાજ આપણે એ જૂથને ટેકો આપતાં જ રહેવાનું છે અને બીજી બાજુ આર્થિક સામાજિક ક્ષેત્રે (બે કે, પંચાયતોમાં) લડતા પણ રહેવાનું છે. તેમ જ ગ્રામ કોંગ્રેસની વાત પણ જીવંત રાખવાની છે.
જ્યારથી આવડી અધિવેશનથી કોંગ્રેસે દિને દિને સત્તા દ્વારા જ સમાજપરિવર્તન કરવાનું સ્વીકાર્યું ત્યારથી જાણ્યે-અજાણ્યે તેમનામાં સરમુખત્યારી અને અશુદ્ધ સાધનવાદ ઘૂસવા મંડી ગયું છે. આજે પણ મેં ભાવનગરથી નીકળતા સાપ્તાહિક ‘સમર્થનમાં “ગાંધી વિકેન્દ્રીકરણ: આજનું ભારત” નામનો શ્રી જયપ્રકાશ નારાયણનો ત્રણેક વર્ષ પહેલાંનો લેખ વાંચે. એમાં એમણે આપણી આ જ વાત પિતાની ઢબે લખી છે. આપણે માત્ર લખતા નથી, પ્રયોગ પણ કરીને સર્વાગીણું સમાજરચના પણ કરીએ છીએ. આ કારણે વિશ્વની સિદ્ધાંતલક્ષી સંસ્થાઓમાં માત્ર કોંગ્રેસને વળગી રહ્યા છીએ. હવે એમાં બે વિભાગ પડ્યા એટલે શાસક કોંગ્રેસ કાવવા છતાં એમાંની અશુદ્ધ સાધનવાદની અને સરમુખત્યારી વૃત્તિ સામે પણ ઝઝૂમવું આપણે એકલે હાથે જ પડશે.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાકી આ શાસક કોંગ્રેસમાં પણ મૂડીવાદ કે કોમવાદી ત ઘૂસ્યાં હશે, એ સામે ઝઝૂમવું, વહેલું વહેલું ઝઝૂમવું પડશે. આથી આપણને ઝીણાભાઈ દરજી અને રતુભાઈ અદાણીનું જૂથ વધુ પસંદ પડે છે. પરંતુ તે જુથબાળ સામે ઉપલી દાષ્ટએ ઝઝુમવું તો પડશે જ. એટલા માટે આપ સૌને આ પત્ર વિસ્તૃત રીતે લખી રહ્યો છું.
“સંતબાલ
ચિચણું,
તા. ૨૬-૭-૭૩ વહાલા આત્મબંધુ છોટુભાઈ તથા વહાલાં કાશીબહેન,
તા. ૨૩–૭–૭૩ને લખેલો વિગતવાર નારણભાઈ મગનભાઈને પત્ર મળ્યો છે. તેઓ તથા કેશુભાઈ શેઠ બન્ને જણ ત્યાં આવી ગયા, તે પછી આ પત્ર લખ્યો છે. તેમાં “છોટુભાઈ અને કાશીબહેન મહિનામાં કમમાં કમ અઠવાડિયું તે શિયાળને આપે જ આપે” એવો આગ્રહ છે. અને ફરી પાછા “છેટુભાઈ તથા કાશીબહેન કે જેમણે કદાચ ભગવાન ખુદ આવીને ન કરી શકે તેવી ગામની અને અડખેપડખે પ્રદેશનાં ગામડાંની સેવા કરી છે. એટલે અમારી ગફલતની ક્ષમા આપીને પણ આ૫ આટલું તો કરો. અમે તે ઈચ્છીએ છીએ કે બને પિતા-પુત્રીની છેલ્લી જિંદગી શિયાળમાં જ ગાળવાનું આપ તે બને – પિતા-પુત્રીને ફરમાવો. ગામનાં અને આસપાસનાં સૌ આવું ઈચ્છે છે.”
આ જાતનું હૃદયસ્પર્શી લખાણુ પાંચ પાનાં ભરી ઝીણુ અક્ષરે લખ્યું છે. કુરેશભાઈના મન પર તો એવી છાપ છે કે “આ બધું
(9
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે ડહાપણ આવે છે તે પહેલાં કેમ કશું ન બેલ્યા ? પણ ઠીક છે. હવે બીજું શું થાય? “આવતાં-જતાં તો પિતા-પુત્રી શિયાળામાં રહે જ છે.” તમેને જે લાગે તે પિતા-પુત્રી અને નિસંકેચપણે લખજો. બીજુ ફૂલજીભાઈનું અંતર્દેશીય હતું, જેમાં રાત્રે તમે (છોટુભાઈ) અને તેમની વચ્ચે વાત થઈ અને તેમાં તેઓ તમારા મતને મળતા છે, વ. લખાણું પણ હતું...
સંતબાલ'
ચિચણું,
તા. ૧-૧-'૭૪ બહેન કાશીબહેન,
એક વાર ફંડફાળામાં જો કાર્યકરોને વધુ રસ લેતા કર્યા તે પાયાનું અને ઊંડાણુનું લેકસંપર્કનું કામ ખેરભે પડવાની ભીતિનો આપણને જાતઅનુભવ છે.
ઋષિ બાલમંદિર મૂળે ભેગી કુટુંબોની પુનર્રચના માટે જ મુખ્યત્વે જરૂરી છે. બાકી તો બીજી રીતે બાલમંદિરે ચલાવવામાં તે ઘણું માણસે છે. કસબાઓ કે શહેરમાં એ માટે આપણું શક્તિ શા માટે વધુ પડતી ખર્ચવી ? કરકસર, સાદામાં સાદું ત્યાગી અને ભક્તિમય જીવન એ જ આપણા ક્રાતિકારક પ્રયોગમાંના પાયાના કાર્યકરોની મૂડી છે.
સંતબાલ?
9૪
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
તરત અમારે તેની નીતિ માટે
પપ
તા. ૭–૩–૭૪ વહાલાં કાશીબહેન,
.... વિચારશે, તે તમારા જ લખાણનો વિરોધાભાસ તમને તરત સમજાઈ જશે. એક બાજુ “કાઈની શરમ રાખ્યા વગર કહે સ્પષ્ટ “નગદ સત્ય’ તેની તારીફ કરવી છે અને બીજી બાજુ બીજાને ન ગમતું કેન્દ્રનાં માતાજી રૂપે કહે છે તે માટે લાગી આવે છે. મારા નમ્ર મતે તે તેઓને લીધે જ આપણે બધાં નિયમિત અને કાંઈક વ્યવસ્થિત તથા સમભાવી રહી શકીએ છીએ. નહિ તે “આ આપણા નજીકનાં છે તે જરા એને આમ આપીએ, આમ બેસાડીએ, જલદી બેસાડીએ, જુદા બેસાડીએ તેમ થવાનું જ. એ અજાણતાં પણ માનવમાં પડેલી ટેવ હોય છે.
સૂઝયો કે કોઈને કહેવાથી સહેજે સહેજે ધ્યાનમાં આવ્યું, માટે ઈશારા રૂપે લખું છું. આ આપણાં મીરાંબહેન નહિ ચલાવી શકે. થોડી વાર સેકેની ભલે ગેરસમજ થાય તે પણ મોટે ભાગે તે આપણે એમનાં નજીકનાં જ એમને ખરી રીતે ઓળખી શક્યાં નથી, એટલે ટીકાટકરમાં પડી જઈએ છીએ અને પછી વાતનું વતેસર થઈ જાય છે. એ તો સારું થયું કે “આ વખતે દેઢ માસ પહેલેથી ચિંતા કરી પૂરી તૈયારી મીરાંબહેને કરી રાખી, તો પતી ગયું.” પિતાનાં હોય, ત્યાં આ છૂટું મૂકી પણ શકે છે. તે પણ આ વખતે જોવાયું.
એમને મન સંસ્થાનું કે સામુદાયિકનું પણ બગડવું જરાય ના જોઈએ તે વાત મુખ્ય હોય છે. જ્યાં જરૂર હોય ત્યાં તાર કરવાનું
9૫
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ તે જ કહે છે અને જ્યાં કાર્ડથી સરતું હોય ત્યાં કવર શા માટે ? એમ પણ તેએ કહે છે. અલબત્ત મેટા સમૂહમાં આવું કાંઈક જતું કરવું પડે છે અને આટલા અનુભવે હવે તેએ જતું પણુ કરે છે જ. પરંતુ આપણે ખાસ તે ભાલનળકાંઠાવાળાંએએ હજુ મીરાંબહેનને ઓળખવામાં કચાશ રાખી છે, એમ જણાય છે. અલબત્ત પ્રેમ સૌના ભારાભાર છે પણુ એમની ટકારને હૈયે હજુ ધારવામાં કચાશ રહી જાય છે.' હું ધીરજ રાખી બેઠો છું અને જરૂર તેમ થશે જ. મીરાંબહેને પણુ ભાલનળકાંઠાવાળા આપણે। પાયા છે, તેમ સમજવામાં થેાડીક ઉદારતા રાખવી પડશે. પણ તે થશે એને મને વિશ્વાસ છે. પણુ મારે મન મીરાંબહેન કરતાં પશુ ભાલનળકાંઠાવાળા વધુ લાડકા છે, એટલે મીરાંબહેનને ભાલનળકાંઠાવાળાઓમાં મારી આસક્તિ જણાય છે. આ કારણે મારા પરની ટંકાર ભલે મીડી રીતે અને આપણાં ભાલનળકાંઠાવાળાં પશુ એ ટકારને ઊંડી મીઠાશથી સહી લે છે. પરંતુ મારી ઇચ્છા, એ ટકાર માત્ર મીઠાશથી સહી લે, એટલે પૂરી સંતાવાતી નથી ! મારી ઇચ્છા તે પૂરી તે જ સંતેષાય કે જો મીઠી ટકાર પોતાના ઊંડા હૈયામાં ધરાય અને એ પ્રમાણે વર્તવામાં આવે! આ પણ થશે જ. પણ અત્યારે એવું નથી.
જેમ નિયમિતતામાં ભાલનળકાંઠાવાળાં બધાંને! સિક્કો પડે, પશુ હજુ વ્યવસ્થા અંગે કાંઈક કચાશ રહે છે. જોકે મારામાં પશુ એ ખામી તા છે જ. દા. ત. એક વસ્તુ જ્યાંથી લીધી, ત્યાં કામ પડ્યે તરત મુકાય. પથારીનું કામ પૂરું થયું કે તરત તેને વીંટી એક બાજુ મુકાય જ. રાત્રિભોજનત્યાગ અંગે ખીજું તે! ઠીક પણુ કાંઈક પણ આજ કરતાં વધુ મર્યાદા રહે તે સારું. આ તે સહજ ખ્યાલમાં રહે તેટલા પૂરતી વાત છે. જેમ નિયમિતતાની બાબતમાં, લીધેલું કામ વ્યવસ્થિત પૂરું કરવામાં વગેરે બાબતેમાં ભાલના કાંઠાવાળા આપણી ઘણી ચાકસાઈ પરંતુ નાની નાની વાતમાં જાતે બને ત્યાં લગી પોતાનું કામ પૂરી ચોકસાઈથી કરવું. વાસણા
૭૬
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
બને ત્યાં લગી અજવાળવા જાતે પ્રયત્ન કરવો. રિક્ષાથી પતે તે ટેસીને કે બસથી પતે તે મોટરનો ઉપયોગ ટાળવો જોકે આજે ભાલ નળકાંઠાવાળાઓ ઉપર મારે લીધે દુનિયાભરને બે પડત હોય છે. વળી આર્થિક ચિંતા પણ સંસ્થાઓની પુષ્કળ કરવી પડતી હોય છે. હું તે અહીં બેઠે કેટલીક વાર કલ્પનાથી ઊડયા કરું, જોકે દૂરગામી વિચારોને સાથે રાખીને ઊડયા કરું, પણ તેઓને સૌને તો કેટલાં બધાં સંકટ અને લાલચો વચ્ચે સિદ્ધાન્તનિષ્ઠા જાળવવી પડતી હોય છે! આ બધું હું સમજું છું તેથી તે તેમનાં ગાણું ગાઉં છું, પણ મીરાંબહેનને આ બધી જ ગડ હજુ પૂરી ક્યાં બેઠી છે ?
વ્યક્તિગત સાધના અને સામુદાયિક સાધનાની સમતુલા સાચવવાનું કામ આજના ગુજરાતના, દેશના અને દુનિયાના સંગમાં ઘણું કપરું છે. તે મોટે ભાગે આમાંનાં ચુનંદા માણસને જ જાળવવું પડે છે. આ જોઈ હું કેટલીયે વાર અંજલિ આપતે હેઉં છું. જેઓને તાજો વિદ્યાથી. શિક્ષકોને પ્રસંગ. બધાં એક બાજુ જઈ બેસે ત્યારે સંખ્યાબંધ તેજસ્વી માણસ અને મહાસેવકો વચ્ચે જુદા વિચારો મૂકવા પડે, ત્યાં કેટલી બધી મૂંઝવણ થતી? પણ તેઓ નિષ્ઠાપૂર્વક ત્યાગ અને તપની ખેવના રાખીને આ કામ જારી રાખી રહ્યા છે. જોકે હવે અરુણોદય થતો દેખાય છે ખરે, પણ હજ ડે અંધાર વેઠવો પડે તેવા પણ સંયોગ છે જ. ખેર, આ તે નામ ભલે વ્યક્તિગત આવ્યાં પણ મારા નમ્ર મતે વ્યક્તિગત સાધના અને સમાજગત સાધના વચને આ મીઠે સંઘર્ષ છે. જેમ તે વ્યક્તિના જીવનમાં આવે છે તેમ વર્તુળના જીવનમાં પણ આવે છે. એટલે જેમ સતત એકલહાથે ઝઝૂમનાર મીરાંબહેન અને મણિભાઈ પ્રત્યે સન્માન થાય છે, તેમ અનેક ચિત્રવિચિત્ર સંગો વચ્ચે કુરેશીભાઈ વગેરે માટે પણ સન્માન સવિશેષે પણ થાય છે. સૌની પાછી આગવી વિશેષતાઓ છે અને તેથી જ આનંદ થાય છે... જેવાની ભક્તિ અને અનેક વિટંબણાઓ વચ્ચેની સ્થિરતા અદ્ભુત ગણી શકાય, તેવી હોય છે.
૧૭
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમ જે ગણવા બેસીએ તો તમારા પિતાપુત્રીને ત્યાગ કેવડે મોટો અને સમગ્ર જિદગીને! તેમાંય તમે તે કષ્ટ વેઠવામાં કશી કમી રાખી જ ક્યાં છે ? એમ આ બધાંને સરવાળે મળીને તો આપણું કામ દીપે છે !
૨:
ગુજરાત અંગે મેં અને સંધે પ્રસંગોપાત કરવા જેવું બધું જ કર્યું છે. બહેન, વિદ્યાર્થી-શિક્ષકો રાજીનામાં માર્ગ અને જબરાઈથી માગે અને તે ધરી દેવાં, એમાં ઘણી મુશ્કેલીઓ છે. વળી આજની હવા ખોટી છે, એમ પણ ન કહી શકાય. માત્ર દિશા સાચી આપવી પડે તેમ છે. તમને આ ખ્યાલમાં છે જ. વિ. વા. માં આ અંગે જુદી
જુદી રીતે બધું આવ્યું જ છે. આપણી સામે એક ચોક્કસ અને વિધલક્ષી – ચિત્ર છે, એટલે માત્ર એકાએક કૂદી પડવાનું આપણે માટે શક્ય નથી. જો તમે તે બરાબર જ જાણે છે, છતાં બીજાંઓ કરતાં આપણી જવાબદારી મોટી છે અને તે આપણે પૂરી કરીએ જ છીએ.
મણિભાઈ માટે તમે જે લખ્યું છે તેથી પણ વિશેષ તેઓ છે, પણ મીરાંબહેન અને મણિભાઈ બને મળીને જ મારે મન પૂર્ણગીપણું થઈ શકે. મણિભાઈ ઢીલા પડે કે ન બેલે, ત્યાં મીરાંબહેન પૂર્તિ કરે અને મીરાંબહેનની ટકોરની માધુર્યભરી મૂંગી સૌજન્યવૃત્તિ દાખવી મણિભાઈ પૂર્તિ કરે. આવું એ ભાઈબહેનનું છે...
સંતબાલ
૭૮
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
વહાલાં ઉ. હ. કાશીબહેન,
ધર્મપત્નીનું એકાએક હરિપ્રસાદે જે ધૈર્ય આંખે અને કાયા
તમારું તા. ૧૧–૪–૭૪નું કવર વિગતવાર મળ્યું. તમેાએ જે રીતે આપણા ભાઈશ્રી આચાર્યે હરિપ્રસાદનાં આટલી નાની ઉંમરમાં જવું અને છતાં ભાઈ અને સહનશીલતાથી આ પ્રબળ ધા' ઝીલી તેમની ડોક્ટરી વિજ્ઞાનની શેાધ માટે સમર્પિત કરી તે બધું વિગતવાર વાંચી તરત પ્રભાવિત થઈ મનુભાઈ ખેાલી ઊઠયા : ખરેખર, આને નિચેાડ વિ. વા. માં આપવા જેવા છે. જેથી અનેકને માર્ગદર્શક પ્રેરણા મળે તેવું છે.'
ચિચણી, તા. ૧૫–૪–’૭૪
છે પણ તેવું જ. આજે તે બદલ ભાઈ હરિપ્રસાદને ઊંડી દિલસાજી સાથે ધન્યવાદ લખી રહ્યો છું. મિણુભાઈ એ પણુ હરિપ્રસાદને વિગતે લખ્યું જ છે. સારું થયું તમેને ગૂંદી જવા પહેલાં જ ખબર મળ્યા અને તમેા બધાં ત્યાં સમયસર પહેાંચી ગયાં. જેથી હરિપ્રસાદને તથા તેમનાં મા વગેરેને ઊંડા દિલાસા મળ્યા. માજીસે કેટલું જીવનમાં પચાવ્યું છે તેની કસેટી આવે કપરે સમયે જ થતી હોય છે. તમા નજીક હાઈ થાડા વખત વારંવાર દિલાસા પત્ર દ્વારા અને કાઈ વાર રૂબરૂ જઈને પણુ આપી આવતાં રહેજો. એમના ભાઈ કાન્તિભાઈ એ બીડી વગેરે છેડયાં, તે ધણા ત્યાગ કહેવાય. સદ્ગતમાં ભક્તિભાવના વ. સારું હતું, એટલે એમણે તે! આટલી ઉંમરમાં ખરાખર સુવાસ લઇ ને *વિશ્વવાત્સહ્ય પાક્ષિકના વ્યવસ્થાપક.
૭૯
—
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રયાણ કર્યું. કહેવાય. જે નારી પેાતાના પતિની સેવા પામી તેના પહેલાં સદ્-ભાગિની કહેવાય છે. જોકે ભાઈ આધાત જીરવવામાં ઠીક ઠીક સમય
જશે. ખેર, તૂટીની બ્યૂટી નથી. તેમના આત્મા જ્યાં હૈ। ત્યાં શાંતિ પામેા !
‘સંતમાલ’
ચિરવિદાય લે છે તે ધણી જ હરિપ્રસાદને અને બાળકાને
આ
પૂર્ણ
ચિચણી,
તા. ૨-૫-’૭૪
વહાલાં . હ. કાશીબહેન,
---
આપણે સૌ સાથે આ જાતના ગાઢ સંબંધે વધારીએ તે તે જરૂરી છે જ. પરંતુ એ લેાકેા પ્રત્યક્ષ સેવા પેાતાના વિસ્તારમાં આપવા માટે ~ લાંખા ગાળા લગીની - આપણી આશા પણ રાખતા થાય, તે આપણા માટે તથા તેમના માટે યાગ્ય ન ગણાય. એટલે એવી આશા રાખતાં આ બધાં સંબંધીએ ન થાય, તેટલી આપણી વાણીમાં નમ્ર પણ સ્પષ્ટ ચેખવા હંમેશાં કરતાં રહેવું જોઈ એ.
જૈન ધર્મ . પેાતે વિશ્વધર્મ અને ઉદાર છે, પરંતુ જૈન સાધુ-સાધ્વીએની આદતા પેાતાના સાંકડા વાડામાં પૂરવા માટેની જ પ્રાયઃ પડી ગઈ હાય છે. એટલે આપણે તેની તેવી સાંકડી મનેવૃત્તિ છેડાવવા પણુ ગાઢ સંબંધેા બાંધતી અને રાખતી વખતે પ્રયત્ન કરવાના રહેશે જ. તમે। આ બધું જાણેા છે, એટલે વાંધે નથી. હવે તે થાડા વખતમાં જ રૂબરૂ મળવાનું થશે, ખરું ને?
સંતમાલ’
८०
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
તા. ૧૭-૫-૭૪
વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
(ભા. ન. પ્રા. સંઘના ઉપપ્રમુખ)
અહીં આવતી ટપાલ હવે આજથી ચાલુ થઈ છે. તેથી તા. ૨૩-૫–૭૪ પહેલાં તમને આ સંદેશો મળે તે રીતે, આપણી અહીં તા. ૧૦–૨–૭૪ના થયેલ વાતચીત મુજબ મોકલી આપું છું:
આમ તે સંવત ૧૯૯૫ના પિષ સુદ પૂનમથી નળકાંઠામાં લેકપાલ પટેલ (માછ તળપદા કોળી પટેલિયા) કેમની સામાજિક સુધારાની પ્રવૃત્તિઓ ચાલી. ત્યારથી જ એક રીતે ભાલનળકાંઠાની પ્રવૃત્તિ શરૂ થઈ ગણાય. ત્યાર બાદ ગ્રામકેન્દ્રિત ખેડૂતોનાં મંડળોની ભાલ નળકાંઠા પ્રા. સંધ પ્રેરિત પ્રવૃત્તિ સંવત ૨૦૦૪ની શરૂઆતથી શરૂ થઈ. જેથી ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગની શરૂઆત આપણે ગાંધી પ્રયોગના અને જૈન પ્રયોગોના સમન્વિત પાયા ઉપર સ્વરાજ્યોદય કાળથી શરૂ થયેલી માનીને ચાલીએ છીએ. હું ન ભૂલતે હોઉં તે સદ્ભાગ્યે આ સમયે ગાંધીજી હયાત હતા. મહાત્મા ગાંધીજી જ આ યુગે સમાજગત સાધના પર ઝેક આપનાર પ્રથમ પુરુષ તરીકે યુગપ્રધાનતા પામ્યા. જૈનધર્મ મળે વ્યક્તિગત સાધના અને સમાજગત સાધનાની સમતુલા પર પ્રથમથી ઝેક આપો આવ્યો છે. એમ છતાં જૈનધર્મના ચારેય ફિરકાઓમાં પણ છેલ્લા કાળે વ્યક્તિગત સાધના પર સવિશેષ ઝોક આપવાને કારણે સમાજગત સાધના સાથેની સમતુલાવાળી વાત ઢીલી પડી ગઈ હતી.
ગાંધી રાષ્ટ્રવ્યાસપીઠ પર આવ્યા પછી અને વિધલક્ષી રાજકીય
સં.૫.-૬
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્થાનું ગાંધીજીને માધ્યમ મળી ગયા પછી જૈનધર્મની અહિંસાને એક બાજુ ઊંડાણુની પ્રેરણા મળી ગઈ તેમ બીજી બાજુ વ્યાપકતાની પણ પ્રેરણું મળી ગઈ. આથી જ હું ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગને વિધલક્ષી પ્રગ માનીને ચાલું છું. અને ગુજરાત, મુંબઈ, મહારાષ્ટ્ર ઉપરાંત આપણું બે બીજા ક્રાન્તિપ્રિય મુનિઓને કારણે હરિયાણા અને યુ. પી.માં જેમ આ ભાલ નળકાંઠો પ્રયોગ અન્વયે પ્રવૃત્તિઓ ચાલે છે, તેમ માનવમુનિને માધ્યમે જે રીતે ઝપાટાબંધ અને દિને દિને પ્રગાઢ પરિચય જૈન જૈનેતર સાધુ-સાધ્વી, સંન્યાસીઓનો વધતું જાય છે. હવે વિશ્વવાત્સલ્ય પ્રાયોગિક સંઘ જે ભાલ નળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘની પૂર્તિમાં થઈને ભારતીય નગરો અને આંતરરાષ્ટ્રીય જગતમાં પ્રવૃત્તિ ચલાવનાર સંસ્થા છે, તે દ્વારા સંચાલિત મહાવીરનગર-આંતરરાષ્ટ્રીય કેન્દ્ર મારફત વિદેશમાં પિતાની શાખાઓ ઉધાડવા તત્પર થયેલ છે ત્યારે મૂળભૂત વિસ્તારનું મૂલ્ય ઘણું બધું વધી જાય છે.
બહેન, તમે (કાશીબહેન જેવાં) આજીવન કૌમાર્ય અવસ્થા ગાળી ભાલ નળકાંઠા પ્રગમાં વર્ષોથી દટાઈ ગયાં છે. સાણંદ, શિયાળ અને હવે ગૂંદી મુખ્યત્વે રહી દવાખાનાંઓને માધ્યમે ધર્મપુનિત એવી બધી જ પ્રવૃત્તિઓમાં સેવા આપી રહ્યાં છે. જરૂર પડશે સમગ્ર ગુજરાતની જેમ બંગાલ, ઓરિસા જેવાં સ્થળોએ પણ સેવા આપી જ છે. તેમ આ વખતે તમારા અંતઃકરણમાં આ મૂળભૂત વિસ્તારને નેત્રયજ્ઞની મહામૂલી સેવા આપવાને સુંદર વિચાર આવ્યો અને એ હવે તા.૨૩-૫-૭૪ થી મૂર્તિમંત બની રહ્યો છે, એ જાણી તમેને તથા ભાલ નળકાંઠા વિસ્તારમાંના આ નેત્રયજ્ઞમાં ઑક્ટરોથી માંડીને નાની મોટી સેવા આપવા તત્પર સૌને અને ત્યાંના આજીવન હેમાયેલા કાર્યકરે વગેરેને ખરેખર ધન્યવાદ ઘટે છે.
પ્રિય છોટુભાઈ મર્યાદિત મૌન અવસ્થામાં (દિવાળી લગ) હેવાથી, હાજર નથી, તે ઊણપને તેમની શુભેચ્છાઓ જરૂર પૂરી દેવાની. આ ભાલની ધૂળ-ડમરીઓને કારણે ત્યાં આવી સેવાની વારંવાર આ પહેલાં
૮૨.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ જરૂરિયાત ઊભી થતી. તમેાએ વ્યક્તિગત રીતે જુદા જુદા પ્રકારે આવી વૈદ્યકીય સેવા આપ્યાં જ કરી છે. તેમાં આવે વ્યાપક નેત્રયજ્ઞ સેાનામાં સુગંધની પૂર્તિ કરશે, એમ માનું છું.
આ વરસ ઠેઠ પોષ પૂર્ણિમાથી માંડીને આખુંય વર્ષે આપણા ભાલનળકાંઠા પ્રાયેાગિક સંધે વિવિધ રીતે રજત જયંતી વર્ષ તરીકે ઊજવવાનું શરૂ કરી દીધું છે, ત્યારે તે અન્વયે આ કાર્યક્રમ અનાયાસે ઉભય પક્ષે શાભામાં ઉમેરો કરનાર નીવડશે. એટલે કે એક બાજુ વિશ્વવત્સલ ઔષધાલય શિયાળ-ગૂંદીની શેલામાં ઉમેરા કરશે અને બીજી બાજુ ભાલનળકાંઠા પ્રાયેગિક સંધ પ્રેરિત દરેક સંસ્થાના રજત જયંતી મહાત્સવની શાલામાં પશુ ઉમેરા કરશે.
તેથી ધર્મમય સમાજરચનાના અનુસંધાનમાં હું આ કાર્યક્રમની ફરી કરીને પૂર્ણ સફળતા ઇચ્છું છું. મને પૂરી આશા છે કે નિસમૈયાની કૃપાથી એમાં તમે સૌને પણ સેવા સાથેને અને સાથેના આનંદ સુધ્ધાં સાંપડશે જ.
સાર્વત્રિક ઘડતર
૫૯
સંતમાલ’
૮૩
ચિચણી, તા. ૨૩-૫–’૭૪
વહાલાં ઉ.હે. બહેનશ્રી કાશીબહેન,
લીલાબાઈ સાધ્વી તથા મુક્તાબાઈ સાધ્વીને મારા વતી એટલું યાદ આપજો કે “...આજે દીક્ષા ઝટઝટ દઈ દેવાની પ્રવૃત્તિથી સરવાળે ફાયદો નહિ થાય, એટલે હમણાં જે છે, થયાં છે તેટલેથી
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતેષ વાળો ઠીક રહેશે. શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં સહાધ્ય પચ્ચ
ખાણુવાળ ઉ. ૨૯મા અધ્યયનવાળ બોલ ફરી ફરી વિચારો જરૂરી જણાય છે. આ તે તમે અને અમે હવે વધુ નજીક આવ્યાં છીએ, તો આટલી હાર્દિક સૂચના કરવાનું અનાયાસે મન થયું, માટે લખ્યું છે. તમારી જે આત્મશ્રદ્ધા છે તે જોતાં તમને મારી આ હાર્દિક સૂચના ગમશે જ, એમ માનું છું...”
સંતબાલ
ચિંચણ,
તા. ૧૧-૭–૭૫ વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
છોટુભાઈ હવે મોટેભાગે ત્યાં જ રહેવાના અને ઉત્કંઠેશ્વરની એરડી ખાલી કરશે, જે જાણી મને વધુ સંતોષ થયે. હવે કળતરે એવું રૂપ લીધું છે કે એમની નજીકમાં યોગ્ય સેવાભાવી વ્યક્તિ જોઈએ જ. ઉંમર વધે, તેમ અંગે ઢીલાં પડતાં જવાં સ્વાભાવિક છે. આપણા કુરેશભાઈને પણ સાઈટિકા તથા મેથી બોલાતી વાણીમાં ઓછો ફેરફાર હવે વધતી ઉંમરનાં એંધાણ આપી જાય છે !
અને હરજીવનભાઈ ત્યાં પવનારમાં સંત સેવક સમુદ્યમ પરિષદની મિટિંગને નિમિત્તે સંત વિનોબાનું ભક્તિસભર મધુર સાંનિધ્ય તથા વર્ધાસેવાગ્રામ – નાગપુર (અંબુભાઈ એકલા ગયેલા તે) તથા પવનારનાં અનેક સારાં સારાં સાંભળવા જેવાં સંભારણુઓ લઈ આવેલા.
તમારી અને પ્રિય છોટુભાઈની વાત સાચી જ છે કે “સાચું એ મારું, મારું એ જ સાચું નહીં'. એમ જ રહેવાથી વ્યક્તિ અને
૮૪
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્થાની તથા સાથીની શાભા વધે છે. આખરે એક જ ડાળનાં પંખી' એ સાચું છે.
તમારું તા. ૬-૭-૭પનું અંતર્દેશીય । અદ્ભુત ગણુાય તેવું છે. પરંતુ ઇન્દિરાબહેને પણ હજુ આગળ જવાનું છે અને તે બન્ને કૅૉંગ્રેસ વિભાગા એક થાય, તા જલદી બની શકે, પ્રિય મેારારજીભાઈ જલદી છૂટે અને કટોકટી ખેંચી લેવાય. જે. પી. પણ ઈંદિરાબહેનનાં કાર્યોંમાં પૂરક અને અને આ બધું આપણા ભાલનળકાંઠા પ્રયાગના મુખ્ય ગ્રામફ્રેન્દ્ર ગૂંદી સ્થળના માધ્યમથી, ભાલનળકાંઠા પ્રાયેાગિક સંધના પાયાના કાર્યકર મારફત થાય, એ માટે પ્રયત્ને આપણી રીતે ચાલે જ છે. હિતેન્દ્ર દેસાઈ ‘વિરમગામ’ વિસ્તારમાંથી સૌના સહયેાગે ચૂંટાય. કાઈ પશુ કોંગ્રેસ વિભાગના સભ્ય હમણાં ન બને પણુ (૨૫-૩૦)ના ગાંધીવિચાર ગ્રામકોંગ્રેસી જૂથના નેતા થઈ આજની સરકારની ધરતી પાકી કરે. તેમ જ છેવટે બન્ને કેંગ્રેસને એક કરવામાં મહત્ત્વને ભાગ ભજવે! આ વિચાર રાતના એક વાગ્યે તમને આળ્યે, વ ઘણું જ ચેાગ્ય ગણાય.
‘સંતમાલ’
કા
તા. ૬-૮–'૭૫
વહાલાં ઉ, હું. કાશીબહેન,
તમારે અતિ સુંદર અને હૃદયભાવે સ્પષ્ટતાથી વ્યક્ત કરત પુત્ર મળ્યું. આનંદ થયા.
તમેાએ વિગતે ‘તામય પ્રાર્થના'ની* શરૂઆત લેાકમાન્ય તિલક *કટોકટી ઉઠાવી લેવા માટે શરૂ થયેલા શુદ્ધિ પ્રયાગના નિર્દેશ છે.
૮૫
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્વાણ દિને કરી અને તમારાથી જ તે શરૂઆત થઈ તે લખ્યું તેથી આનંદ થયે અને જાણવાનું પણું મળ્યું. “સંચાલક તિપિમય પ્રાર્થના કેન્દ્ર (ગુંદી)] તરફથી ત્રણેય દિવસને વિગતવાર હેવાલ મળ્યા. રસપૂર્વક વાં. ને આ અહેવાલ અહીં મોકલવા બદલ ધન્યવાદ કહેજે.
સંતબાલ
તા. ૮-૯-૭૫ વહાલાં ઉ. હે. બહેન કાશીબહેન,
મારાથી આવેશમાં જે કહેવાયું, તેને તમે સારા અર્થમાં જ લીધું તેથી મને ઘણે સંતોષ થયો છે. આપણે સૌએ આપણાં કેન્દ્રમાતા મીરાંબહેનના અપાર ગુણે અને એમની નીડરતા તથા ભવ્ય ચરિતનાં દિવ્ય ત જેવાને માટે આંખ અને હૃદય કેળવીએ અને મેળવીએ.
ક્યાંય પણ ઘસાતું ન બોલીએ; એટલું જ નહિ એમના ગુણોનું જ વર્ણન કરી સૌને સાચું ભાન કરાવીએ આ જ હું ઈચ્છું છું.
સંતબાલ
ચિંચણી,
તા. ૧૮-૧૦–૭૫ વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન
વડોદરા જતાં તા. ૭-૧૦-૭૫ને લખેલે વિસ્તૃત પત્ર વાંચી બદ્રી કેદારનું રસમય વર્ણન વાંચવા જેવો આનંદ સૌને થે. મીરાંબહેને
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
હમણુાં જ એ પત્ર પૂરા સાંભળ્યું. આપણા ર્માણુભાઈ એ તે આ બધું વર્ણન વિસ્તારથી વિ. વા. માં જાહેર કર્યું જ છે. ધીરુભાઈ તે ખૂબ ઠીક રહ્યું તે નવાઈની સાથે આશ્ચર્ય પમાડનારી અને નોંધપાત્ર ઘટના સહેજે બની રહે છે. આમાં તેમની પેાતાની આંતરિક શ્રદ્ધાના કાળા સૌથી માટેા જ ગણાય. તેમને પેાતાને પણ બિહાર ખાદીયાત્રામાંથી લખેલા પત્ર મળેલો. સંતેાષ થયા. હા, વિમુખહેનના વિગતવાર પત્ર મળ્યે, તે પશુ અદ્ભુત ગણુાય, તેવી ઘટનાવાળા છે. તેઓનું ગયેલું કીમતી સાનું પણ અચાનક મળી ગયું! નીતિ, ન્યાય અને સરળતાને રસ્તે જે જીવન નિર્વહે છે તેનેા કુદરતના દરબારમાં પણ સુંદર પડધા પડે જ છે, તેમ એ ઘટના કહી જાય છે. અમેરિકામાં પણ શ્રી હરિદાસ પર વીતેલ વિતક કથાનું છેવટનું પરિણામ તે બધી રીતે રૂડું જ ફલિત થતું જણાઈ રહે છે.
-
ખીજું, ફૂલજીભાઈ અંગેનું લખાણ મળ્યું. ગઈ કાલે તે ભાઈ મણિકાંતભાઈ ને વાંચવા આપેલું, આજે પાછું આવી ગયું છે. તે લખાણ પણુ કેટલું બધું હાર્દિક છે! દાજીભાઈ (ફૂલજીભાઈના પુત્ર)ના પત્ર પણ ઘણા નિખાલસ અને વિગતે આવ્યે છે. તેમના મનમાં ફૂલજીભાઈની હયાતીમાં જે ગડ નહેાતી બેસતી, તે ફૂલજીભાઈની ચિરવિદાય પછી જે દિલાસાપત્રના ધેાધ જ વળ્યાં કર્યાં તથા લેાકેા આવ્યા, તે પરથી આખાયે કુટુંબ પર અને સૌ પર ધણી ઊંડી છાપ પડી છે. પા તે કયાં-કયાંથી દૂર-સુદૂરથી અહીં પણ આવ્યા જ કરે છે. ફૂલજીભાઈ એ તે જેમ જીવી જાણ્યું તેમ મરી પણુ જાણ્યું ગણાય. તમે ગૂંદીની શેકસભામાં પણુ ઘણું જ સુંદર કુદરતી રીતે ખેલી શકયાં હતાં, એમ મણિભાઈએ કહ્યું છે. સારું થયું. “રેડ ખદ્રી-કેદાર બાજુથી પણ સમયસર તમા, પ્રિય છેટુભાઈ વગેરે જવારજ અને ગૂંદી પણ પહેાંચી ગયાં ! ’” મણિભાઈ પણુ અહીંથી ગયા, તે! સૌને એ સારું લાગ્યું...
‘સંતમાલ’
ረ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિચણી, તા. ૧૫-૪-૭૬
વહાલાં ઉન્નતહેદયા કાશીબહેન,
અચાનક મરચા સરકારને તોડી, લાલચોડર વગેરેનો ઉપયોગ થયો એ બધું જ દુઃખદ ગણાય. છેટુભાઈની તબિયતને અંગે તથા આ કારણે જપ સાથે ત્રણ ઉપવાસ શાંતિથી પત્યા.
સંત વિનોબા પણ હવે પિતાની રીતે પણ આપણી વાત તરફ આવી જ રહ્યા છે, જ્યારે આપણી પાસે તે વર્ષોથી એ મસાલે છે જ. એટલે ઈંદિરાબહેનને કદાચ ગંદી ગ્રામ કેન્દ્ર ભાલનળકાંઠા પ્રયોગ એક દિવસ જરૂર ગમશે. આમાં ઈદિરાબહેનનો કોઈ વ્યક્તિગત સવાલ નથી. દેશ અને જગતના હિત માટે સંત વિનોબા અને આપણે મથીએ છીએ. આપણી પાસે તે એક સ્પષ્ટ ચિત્ર વર્ષોથી છે જ. એટલે એમાં ખુશામતનો સવાલ ન જ હોય. ભારત દેશ એ છે અને એને જગતને દેરવાની જવાબદારી ઉપાડી લેવાની છે. એટલે ઈદિરાબહેનને, પ્રિય મેરારજીભાઈને તથા જે. પી. વગેરેની એકતા જરૂરી છે. પ્રતિકાર ધંધુકા તાલુકામાં આપણા કાર્યકરો સમયસર ન કરી શક્યા. તે કર્યો હોત તે સેનામાં સુગંધ ભળત. પણ ખોટા દિલાસા ઝીણાભાઈ વગેરેના નીવડ્યા. ખેર, હજુ ઘણું જુદી જુદી તક આપણ પાસે છે જ. ગુજરાત પાસે શક્તિ ઘણું છે. વળી ગુજરાતની પ્રજાની કોંગ્રેસભક્તિ પણ ભરપૂર છે, માત્ર પહેલ કરવી ઘટે. પ્રથમ પ્રિય મેરારજીભાઈ કાંઈ નહતા કરી શક્યા. આપણે તેથી પ્રસંગે પ્રસંગે
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેતાવતા જ હતા. તકોએ જીવરાજ મહેતાથી માંડીને ચીમન પટેલ વ. ના પ્રધાનમંડળની ઊડવાની વાતો લખી, તે ઠીક કર્યું.
સાયલા જઈ આવ્યાં, તે જાણ્યું. આપણે તે પગપાળા પ્રવાસ, ભિક્ષાચરી, આર્થિક વહીવટમાં ન પડવું, નારીસ્પર્શથી દૂર વગેરે બાબતો કડક રીતે પાળવી ઘટે. કારણ કે તે જ ક્રાન્તિપ્રિય જૈન સાધુ પ્રણાલી જળવાઈ રહે. આ વાત તમારે વહાલાં સાધવીઓને જે અસરકાર રીતે કહેવી જોઈએ તે ત્યારે કહી શક્યાં નથી, એમ તમારા પત્ર પરથી જણાય છે.
“સંતબાલ
ચિચણી,
તા. ૧૫–૫–૭૬ વહાલાં ઉન્નતëદયા કાશીબહેન,
અંબુભાઈને જાતે લખેલે પત્ર વાંચી નિરાંત અનુભવી. ધીરે ધીરે ફૂર્તિ અને શક્તિ વધતાં જાય છે. ખેરાકની રૂચિ જાગે છે. એ બધાં સારાં લક્ષણે છે. મારા ગયા પત્રમાં જે ચિંતા વ્યક્ત કરેલી તે હવે રહેતી નથી. વહાલા સેવક બબલભાઈ મહેતાને આવેલે ભાવભર્યો પત્ર, અને જાતે આવી તબિયતને નજરે જોવાની ભાવના તે તેમના જેવા પાયાના સંત સમા કાર્યકર્તાની ઊંડી સહાનુભૂતિ સૂચવે છે. જે કામ દવા પણ નથી કરી શકતી (પાછળ) તે કામ જળ અને હવા કરે છે, અને જે કામ આબોહવા નથી આપી શકતી, તે કામ સંતહૃદયની દુવા આપી જાય છે. કમળાબહેને આ વખતે જાતે લખ્યું, તેથી અમને (કેન્દ્ર માતાજી સહિત) સૌને ઘણો સંતોષ થયે.
“સંતબાલ
૮૯
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહાલાં ઉન્નતēદયા કાશીબહેન,
...લીંબડી પૂ. હેમકુંવરબાઈ ઠાાં પનાં દર્શન કરી આવ્યાં તે ઠીક કર્યું. ગુરુદેવનું જ કાર્ય ગુરુદેવે સંપ્રદાયમાં રહીને કર્યું. ‘સંતબાલે’ એ જ શ્રીમદ્-ગાંધીજી અને ગુરુદેવના અનુસંધાનમાં ધર્મક્રાન્તિ માટે જે સાધુસાધ્વીએએ ભવિષ્યે કરવાનું, તેના ચીલે શરૂ કર્યાં. શરૂઆતમાં નવું હાવાથી સંપ્રદાયે સંપ્રદાય બહારા ઠરાવ કરી નાખ્યા. પણ હવે સૌને નિવેદનના મુદ્દા યથાર્થ લાગે છે તે એ સંપ્રદાય બહારને ઠરાવ સંપ્રદાય ધારે તે પાછા ખેંચી શકે છે. આ વખતે મુંબઈ વિહારયાત્રામાંથી અને મહાસતી લીલાબાઈ વ. અહીં આવવાથી બધી ચેખવટો થઈ છે. સાધ્વીજીએએ હવે ‘ચિચણુ’ આવી અધ્યયન-અધ્યાપન વાસ્તે કાર્યક્રમ અપનાવી લેવા ઘટે છે. પગપાળા ચાલવાની વાત લઈને ‘સંતબાલ' ચાલે છે, એટલે ત્યાં આવી જવું અશકય છે. સાતત્યરક્ષા અને પરિવર્તનશીલતા બંને અને મૌલિક સાધુવનના નિયમે ચુસ્ત રીતે પાળવાના હાઈ ત્યાં આવવું હવે શકય નથી જણાતું. આપણાં અધાંની સાધ્વીએની લાગણી બદલ આનંદ. લીલાબાઈ વ. સતીએ અને હસુમતી સાધ્વી વ. ની વિગતા જાણી. હસુબાઈ સાધ્વી પ્રેમથી વેદના વેદે છે, એ આત્મા ઊજળા છે.
""
તા. ૨૨-૧૦-’૭૭ સંધ્યા
એળી પૂરી કરવી છે? આ બાબતમાં તમારાં વહાલાં મેટાં અહેનનું કહેવું સાવ સાચુ છે, છ્તાં તમે કત્યાં સાંભળે છે ?
‘સંતમાલ
૯૦
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંચણી,
તા. ૧૫–૧-૭૮ વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
તમેએ બહેન મીરાંબહેન તથા મણિભાઈના સમર્પણને ભવ્ય અંજલિ આપી, જે જોઈ ઘણે સંતોષ થાય છે. સદ્દગત માતાજી પ્રત્યે તમારીયે (મીરાંબહેનને લીધે) માતૃમમતા હતી, તે જાણી આનંદ. તમે કહે છે તે સાચું જ છે કે “ધેડાને ચડનાર પિતા જાય, તેના કરતાં દળણું દળી માંડ પેટ ભરનાર માતા જાય તે વસમું વધુ લાગે.” કારણ કે મા” એ “મા” જ છે. ચંચળબાનું મૃત્યુ છેવટે ઘણું જ સુંદર થયું. અંત વખતે મનોરથો પણ સારા રહ્યા અને “સૌનું ભલું થજો એ આશીર્વાદ આપીને સિધાવ્યાં, તે જાણી બહુ જ આનંદ થયે!
સંતબાલ
ચિચણ,
તા. ૭–૧–૧૭૯ વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
બગદરા ખેડૂત સંમેલન ભવ્ય રીતે થયું તે હેવાલ પૂરેપૂરે “લેકમાન્ય' દૈનિકમાં પણ આવેલે. એ શુદ્ધિપ્રયોગ પણ શક્તિ માગી
કેન્દ્રમાતા મીરાબહેનનાં માતુશ્રી.
૯૧
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેશે. જે અમલદારોને દુરાગ્રહ ગુજરાત સરકાર વિશે, તે ઘણું શક્તિ માગી લેશે. સદ્ભાગ્યે નવલભાઈ આમાંનું સત્ય કેશુભાઈ (શિયાળ) ને લાંબો પત્ર જોતાં જાણે છે. જો આમ હોય તે તેઓ પછી કેમ ચૂપ બેસી રહી શક્યા? તે જાણી ખૂબ મંથન થાય તેવું છે. તેઓએ નૈતિક હિંમત, સત્ય અને પ્રામાભિમુખવૃત્તિની વફાદારી રૂપે ઝટઝટ બતાવવી જોઈએ. સાળંગપુર શુદ્ધિપ્રયોગમાં એકદા એવી વફાદારી વર્ષો પહેલાં તેઓએ બતાવેલી તે યાદી તમારા જેવાંએ રૂબરૂ પ્રસંગોપાત્ત જઈ તાજી કરાવવી ઘટે. વિચારજે અને યોગ્ય લાગે તો આ કામ કરશો તે બા. જ. પટેલને છેવટે સત્ય જોઈ શકવામાં ઘણી મોટી મદદ મળશે. સંત વિનેબાજી જયારે ગોવધપ્રતિબંધ માટે પ્રાણુછાવરી શરૂ કરે, તે પહેલાં ભા. ન. પ્રયોગ વતી શુદ્ધિપ્રયેગ માર્ગે સારી પેઠે જવાબદારી ઊભી થવા સંભવ રહે છે. જ્ઞાનચંદજી સ્વામીના પત્રો આવે જ છે.
સંતબાલ
તા. ૨૫-૧-'૭૯ વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
તમેને તા. ૧૮-૧-૭૯ના રોજ સાઠ વર્ષ (ઉમ્મરનાં) પૂરાં થયાં. તમે તા. ૯-૧-૭૯ના અંતર્દેશીયમાં લખે છે કે “જીવનપંથનાં સાઠ વર્ષ પૂરાં કરી તા. ૧૮-૧-૭૮ના રોજ એકસઠમા વર્ષમાં પગરણ માડું છું!” તમારાં મેટાં બહેનને (કેન્દ્રમાતા મીરાંબહેનને) ભાદરવા
૧. તે વખતના ગુજરાત રાજ્યના શિક્ષણમંત્રી. ૨. તે વખતના ગુજરાત રાજયના મુખ્યમંત્રી.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુદ આઠમ - ધરો આઠમથી બાસઠમું બેસી ગયું. આજકાલ કરતાં વહાલી શિષ્યા ઉ. હે. બહેન પ્રભાતે ગઈ શ્રાવણી શકલા પંચમીથી બેંતાલીસ વર્ષ પૂરાં થઈ તેંતાલીસમું વર્ષ બેસી ગયું. એમ સમય જતાં કક્યાં વાર છે?
હજ તે એક્તાલીસબેંતાલીસ વર્ષ પૂર્વે હરિપુરા મહાસભા વખતે તમોએ કાયમી વ્રત લઈ આ વ્યાપક સેવાના ક્ષેત્રમાં પગરણ માંડેલાં ! તે બધું યાદ આવે છે. તમારા પૂ. પિતાશ્રી અને તમે બને ભાલનળકાંઠા પ્રાગવાળી સંસ્થાઓની ધર્મમય સમાજરચનાની પ્રવૃત્તિઓમાં સાંગોપાંગ ખૂંપી ગયાં અને તમારાં સગત માતુશ્રી સમરત બહેને અને કુટુંબે તમે પિતા-પુત્રી બંનેને શુભેચ્છાઓ સહિત વિદાય આપી, એ બધાં કેવાં મધુર અને મંગલમય સંભારણું છે !
તમે લખો છે : “નિર્મળ આકાશમાં ઝગમગતા અનેક તારલા જેવાં સુંદર કાર્યો કરવાની...આ શ્વેત પ્રભાતે...શકિત મળે!” તમને તે મારી જ નહિ અનેક સંતસતીઓની શુભેચ્છાઓ મળી છે અને મળ્યાં જ કરે છે. અને તમે લખે છેઃ “હલ્યાબંધી જલદી વહેલી તકે થાય અને પૂ. બાબાને (સંત વિનબાને) એ અંગે અનશન ન કરવું પડે, એવી પ્રભુને પ્રાર્થના કરું છું.” અહીં દોઢ મહિના ઉપરાંતના દિવસોથી રોજ આ અંગે એકાગ્રતાથી સૂત્રોચ્ચાર કરાવાય જ છે.
સંતબાલ
તા. ૨૪-૫–૭૯ વહાલાં ઉન્નતહેદયા કાશીબહેન,
નેત્રયા માટે તમારે અથાગ પ્રયત્ન ખરેખર સ્થાને છે અને અતિશય સભાવ માગી લે છે. ભાલમાં ઊડતી ખારી ધૂળ તથા
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપૂરતાં સમુચિત ખાનપાન વ. અનેક કારણે નેત્ર ઉપર એ પ્રદેશમાં સારી એવી આફત છે. તેવે વખતે નેત્રયજ્ઞ જેવી સુસરળ પ્રવૃત્તિ એ પ્રદેશનાં સર્વ સામાન્ય માનવીથી માંડીને નાનાં મેટાં અને સંપન્ન અસંપન્ન સૌને માટે અનિવાર્યપણે આવકારદાયક અનાયાસે બની રહેશે. છોટુભાઈ જેવા એ પ્રદેશના પીઢ સેવકને હાથે આ વખતે ઉદ્દઘાટન થાય છે તે યથાસ્થાને છે. કુરેશભાઈ જેવા પરમ પી અને ઘડતર પામેલા મહાસેવક હાજર હોય, તથા પાયાના સેવકે ઉપસ્થિત હોય, ત્યાં સફળતા માટે તો પૂછવું જ શું?
એમ છતાં પરમ કૃપાળુ પરમાત્મદેવને નમ્ર પ્રાર્થના છે કે, “આ પુણ્યપ્રવૃત્તિને 3 મૈયાની મહાકૃપા દ્વારા યશ મળે, તે માટે સતત મથે.”
ફરી ફરીને સફળતા ઈચ્છું છું. કુરેશભાઈને સુંદર પત્ર હમણાં જ ટપાલમાં મળે છે.
સંતબાલ
ચિચણી,
તા. ૧૪–૮– ૭૯ વહાલાં ઉન્નતહદય કાશીબહેન,
આ સાથે વહાલી શિખ્યા ઉન્નતહૃદયા બહેન પ્રભાને ધામણથી સગત હિમતભાઈ (ત્યાંના ભાવિક શ્રાવક) વિશે જે મૃત્યુ પહેલાંને અને મૃત્યુ વખતને પ્રસંગ આલેખતે કાર્ડ તમારા પર આવેલે, તે વાંચીને (આ સાથે) પાછો મોકલ્યો છે. બહુરના વસુંધરા” એ કથન
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચું જ છે. અલબત્ત જેટલે અંશે, તે તે વ્યક્તિમાં સાંપ્રદાયિકતા રહિતતા હશે તેટલું અને તેનું મૃત્યુ આજે વધુ ભવ્ય બનશે. કારણ કે એક જ ભગવાન મહાવીરને માનનારા (જેમણે આખાયે વિશ્વના માનવમાત્ર તે શું જીવમાત્રને પિોતીકા માનવા જોઈએ,) પરંતુ તેમાં પણ આજે તે ટુકડે ટુકડા થઈ ગયા છે! વિજ્ઞાને જેમ વિશ્વને સાવ નજીક આણ્યું તેટલે જે હવે ધર્મ પણ સક્રિય અધ્યાત્મની રીતે સૌને નજીક નજીક નહિ લાવે તે વિજ્ઞાનની નજદીકતા નિરર્થક નીવડશે. આ અર્થમાં વિનાને ધર્મ અને આધ્યાત્મિકતાને પડકાર ફેંક્યો છે, તેમ જણાય છે. પરંતુ કુદરત નિષ્ઠા અને નિસર્ગનિર્ભરતાને કારણે જગતાત ખેડૂત જે આખાયે ગામડાંની ચિંતા કરતો થઈ જશે તો તેના મુખ્યપણા નીચે જગતનું ભાવિ ઊજળું બનવાને પૂરો સંભવ રહે છે. આવો શ્રમલક્ષી ખેડૂત ખરેખર જગતને તાત સાબિત પણ થઈ જશે. આવતી ચૂંટણીમાં ગ્રામકોંગ્રેસની આ દૃષ્ટિએ મહત્તા છે.
મહાસતીજી હસ્બાઈને મૃત્યુપ્રસંગ તમે જે મેક, તે આ પહેલાં પણ “સમય”ની કાપલી જે વહાલી શિષ્યા ઉ. હ. બહેન પ્રભાએ મોકલી હતી, તેથી અને તમારા ઉપરાંત ચંદનબાઈ સાધ્વી વતી ઈન્દુબાઈ સાધ્વીના પત્ર વ. થી પણ જાણી ઘણો સંતોષ થયે. પાંચમા આરાને અંતે પણ છેવટે એક સાધ્વી, એક સાધુ, એક શ્રાવિકા અને એક શ્રાવક તે રહેવાનાં. એ પૈકી આ એક શ્રાવિકા (જૈનેતર છતાં જૈન સમેવડાં) જયાબહેન તથા સાધ્વી હસુભાઈ (આદર્શ સાથ્વી રૂપ)ના દાખલાથી પ્રમાણિત ઠરી રહે છે.
તમને હસબાઈ મહાસતી સાથે રહેવાનો અને સતત સેવા કરવાનો ધન્ય પ્રસંગ મળે. આ લખું છું ત્યારે તાજ મોરબી, વવાણિયા, રાજકોટ વગેરે વિસ્તારોમાં જે બંધ તૂટવાને લીધે અને વૃષ્ટિ
૯૫
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
અતિશયતાને લીધે રેલનું ક્રૂર તાંડવ મચ્યું, તેની વિગતે વાંચતાં ભારે આત્મીયવેદના થાય છે. પચાસ એકાવન વર્ષ પહેલાં એ જ મેારખીને આંગણે દીક્ષા થયેલી ! ખેર, આખરે તે નિસર્ગ ધાર્યું બનતું સહુ એ વાત પણ નકારવા જેવી નથી જ. એ બધી વિગતે અક્ષરશઃ તમેાએ લખી છે.
CR
સંતમાલ’
તા. ૨૭–૯–૭૯
વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
તમારે પૂરેપૂરી વિગત દર્શાવતા પત્ર મળ્યો. આપણી ઢાંચી શક્તિ છતાં દિલ હાય તેા કુવા માટા સાથે મળી જાય છે, તેનું આ કામ જ્વલંત પ્રમાણુ છે! હજુ ગઈ કાલે જ ગાંધીજીના અનુભવ વર્ષી પહેલાં રજૂ કરતું લખાણ જોયું. તેમાં એ વસ્તુ કહી છે કે “એક માનવી પણ ઊંડાણપૂર્વક એક વસ્તુમાં તન, મન અને સાધન ખૂંપાડી દે, તે અજોડ કાર્ય કરી શકે છે. કારણ કે તેને કુદરત સાથ આપે છે!” મતલબ, સંખ્યાની પરવા કર્યાં સિવાય એક માણુસે પણુ પૂરેપૂરા ખૂંપવું જોઈ એ.
૯૬
વિદુષી સાધ્વી દમયંતીબાઈના પત્રમાં પણ ૨૦-૯-’૭૯ના કાર્ડમાં લખ્યું છેઃ કાશીબહેને, મારખીનું સવિસ્તર વર્ણન લખેલ જે વાંચી હૈયું કંપી જાય!' આમ જોતાં તમને લખવા-લખાવવામાં મહેનત જરૂર પડે છે પણ તે બધી મહેનત સાર્થક થતી લાગે છે...
સંતમાલ’
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
S૩
ચિચણી,
તા. ૧૧-૧-'૮૦ વહાલાં ઉન્નતયા કાશીબહેન,
કેન્દ્રમાતાજીએ તેમને એક પિતાની નાની બહેન તરીકે ઘણું યથાર્થ લખ્યું છે. પૂજ્ય ચુનીલાલજી મહારાજ એકલા એક માસું શાનિથી કરી જાય તે તેમને, કેન્દ્રમાતાજીને, તમેને અને સૌને આનંદ જ થશે. આ ઉંમરે એક વાર બને ગુરુબંધુઓ મળીએ તેથી પરસ્પર પરિપૂર્ણ સંતોષ થાય. દીક્ષાર્થી બહેનની સાડીની વાત જાણી. આ રીતે ખાદી પહેરતાં થાય, તે કુદરતી રીતે યોગ્ય થયું ગણાય !
પિષી પૂનમ પ્રિય છોટુભાઈ તથા તમારા સૌના ઉત્સાહ સારી પેઠે ઊજવી ગણાય. વડોદરા શ્રી શિવાનંદ સ્વામીને વારંવાર મળાય છે, તે સારું જ છે. છોટુભાઈ પોતે નિજાનંદમાં મસ્ત છે, તે જ યોગ્ય છે.
ચૂંટણીમાં ફરી પાછું ન છૂટકે ઇન્દિરા ગાંધી પ્રત્યેનું મોજું આવ્યું છે. પણ ગ્રામ કોંગ્રેસી થોડા પ્રતિનિધિઓને હવે સારી તક ઊભી થઈ ગણાય. તેઓ જ કોંગ્રેસને શુદ્ધ સંગીન બનાવી શકે અને ઇન્દિરા કોંગ્રેસ ઉપર નૈતિક પ્રભાવ પાડી કોંગ્રેસને વિશ્વવ્યાપી બનવાની તક ઊભી કરી શકે. કારણ કે થોડા પ્રતિનિધિઓને સામાજિક, નૈતિક
અને આધ્યાત્મિક ટેકે પૂરક, પ્રેરક અને માર્ગદર્શક બળનો મળી રહે. અત્યારે તે ઈન્દિરાબહેન નમ્ર અને નિખાલસ રીતે બોલે છે તેમ વર્તે તે ભારત અને જગતનું સૌનું કલ્યાણ થવાની પરિસ્થિતિ ઊભી થઈ શકે.
સંતબાલ
સં૫.૭
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
તા. ૨૫-૧-'૮૦ વહાલાં ઉન્નતéદયા કાશીબહેન,
તમેએ તા. ૧૮-૧-૮૦થી બાસઠમા વર્ષમાં પ્રવેશ કર્યો, તે પત્રથી જાણ્યું. સેવામૂર્તિ તે તમે નાની ઉંમરથી થવા લાગ્યાં છે અને જિંદગીના અંત સુધી સેવામૂર્તિ રહેશે, એમાં શંકા નથી. સદ્દભાગ્યે તમારી જાગૃતિ પણ વધતી જતી જોઈ ખૂબ સંતોષ થાય છે. તમે લખે છેઃ “અત્યાર સુધીમાં આ પાનો ચઢતાં જે પ્રેરણા આપ સમા સંતના આશીર્વાદ દ્વારા મળતી રહી છે એ અવિરત મળતી રહે એવી પ્રાર્થના! આપના દરેક કાર્યમાં હું સદા તૈયાર રહું અને એ કાર્યો સફળ કરવામાં સતત પ્રયત્નશીલ બની રહું. મારા જેવા. . .એ કાર્યને મૂર્તિમંત કરવા માટે ભગવાન, શક્તિ આપે એ જ ભાવના. ગુરુના ગુરુભાવથી જીવન ભરું જીવન ભરું.”
તમારી આ સદ્ભાવના એકધારી રહેવામાં તમારે વ્યક્તિગત પુરુષાર્થ તે એકધારે વહ્યા કર્યો છે જ. પણ સાથે સાથે તમને સોંપવામાં તમારાં સગત પૂ. માતુશ્રી સમરતબાને પણ ફાળો નાનોસૂને નથી. વિરલ માતા જ પિતાનાં આવાં સુપાત્ર સુપુત્રીને તથા પતિ જેવા પતિને આવાં સત્કાર્યોમાં સંપૂર્ણપણે સેપી શકે. આમ તમારા પિતાપુત્રીના સર્વથા સમર્પણમાં જેમ તમારા પૂ. પિતાશ્રીને પિતાને સમજણપૂર્વકનો ફાળો છે, તેમ તમારાં સત માતુશ્રીને પણ અનન્ય જે ફાળે લેખ ઘટે છે! ચાલે ભાલનળકાંઠા પ્રયોગ જે ગાંધી પ્રયોગોના અનુસંધાનમાં ચાલ્યા અને ચાલુ છે, તેનાં સુભાગ્યે જ આવાં એક એકથી ચઢે, તેવાં સુપાત્ર નરનારીઓ મળ્યાં અને હજુ મળતાં જ રહે છે. કેન્દ્રમાતા મીરાંબહેનના અજોડ ફાળાનું તે વર્ણન જ ન થઈ શકે!
સંતબાલ
૯૮
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંચણી,
તા. ૨૮-૧-૮૦ વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
તમારું તા. ૨૫-૧૧-૮૦નું કાર્ડ હમણાં ટપાલમાં મળ્યું.
તમારા તે પત્રમાં તમારી એકસઠમી પૂરી થઈને બાસઠમી વર્ષગાંઠ તા. ૧૮-૧-૮૦ના શરૂ થઈ તે વાતના જવાબમાં લખાયું છે તે આ પ્રમાણે છે:
“તમારી આ સદ્ભાવના એકધારી રહેવામાં તમારે વ્યક્તિગત પુરુષાર્થ તે એકધારો વહ્યા કર્યો છે જ, પણ સાથે સાથે તમને સોંપવામાં તમારાં સદ્ગત પૂજ્ય માતુશ્રી સમરતબાને પણ ફાળે નાનસૂત નથી. વિરલ માતા જ પિતાનાં આવાં સુપાત્ર સુપુત્રીને તથા પતિ જેવા પતિને આવાં સત્કાર્યોમાં સંપૂર્ણ સંપી શકે. આમ તમારા પિતાપુત્રીને સર્વથા સમર્પણમાં જેમ તમારા પૂ. પિતાશ્રીને પિતાને સમજણપૂર્વકનો ફાળે છે, તેમ તમારાં સદ્દગત માતુશ્રીને પણ અનન્ય જેવો ફાળો લેખ ઘટે છે."
ઉપરાંત લખાયું છે: “તમેએ તા. ૧૮-૧-૮૦થી બાસઠમા વર્ષમાં પ્રવેશ કર્યો તે પત્રથી જાણ્યું. સેવામૂર્તિ તો તમે નાની ઉંમરથી થવા લાગ્યાં છે અને જિંદગીના અંત સુધી સેવામૂર્તિ રહેશે, એમાં શંકા નથી સભાગે તમારી જાગૃતિ પણ વધતી જતી હેઈ ખૂબ સંતોષ થાય છે” આ બધા પછી પણ જન્મદિનની શુભેચ્છાઓ વારંવારની સ્વીકારશો.
“સંતબાલ
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
તા. ૨-૪-’૮૦
વહાલાં ઉન્નતહેદયા કાશીબહેન,
તમારા પત્રો સારી પેઠે વિગતવાર હોય છે. ભારતીય ગામડું વિશ્વકેન્દ્ર બને અને એ ગામડામાં શ્રમલક્ષી તથા ટ્રસ્ટીશિપમાં માનતા આજે ભલે સહકારી પ્રવૃત્તિના સહારા લઈ ને એ ટ્રસ્ટીશિપને સાર્થક બનાવતા હાય, પણુ તેાય એ રીતે વર્તતે જગતાત ખેડૂત એવાં વિશ્વફ્રેન્દ્રો ગામડાંમાં મુખ્યસ્થાને હાય. ભલે આ વાત આજની દુનિયાને અશકય લાગે, પણ ગાંધીજી એ જ ઇચ્છતા હતા. અને એમના પ્રત્યેાગાના અનુસંધાનમાં આપણે ભાલનળકાંઠાના વિશ્વવાત્સલ્ય ધ્યેયે અહિંસક (અથવા ધર્મમય) સમાજરચનાના પ્રયાગ લીધે છે. તેથી જ ઘણી વાર સીધાં ચઢાણે અદ્ભુત પ્રગતિ કરતા અથવા કાઈ વાર પડતા, આખડતા પશુ નિસર્ગકૃપાએ ગુરુકૃપાએ આગળ ને આગળ તે ધપતે જ જાય છે. તેથી ખાતરી રહે છે, કે એ થશે જ. મૂળે તે આખી દુનિયામાં અને દેશમાં જે સારું-નરસું હોય છે તેના પ્રત્યાધાતા આપણા પ્રયાગપ્રદેશ પર, પ્રયાગ પર અને કાર્યકરે પર પશુ પડે જ. કુદરત મૈયાની ધ્યા છે કે ભાલનળકાંઠા પ્રાયેાગિક સંઘ, જે ભાલનીકાંઠા પ્રયોગની ક્રાન્તિપ્રિય મુનિ તળેનું મુખ્ય સંસ્થાકીય માધ્યમ છે, તેણે પ્રગતિ કેટલી કરી એ વિશે ભલે મતમતાંતર હાય, મારી દૃષ્ટિએ તે આ સર્વાંગીણ પ્રયાગ હાઈ, તે રીતે જોતાં સતત એ પ્રગતિશીલ રહ્યો જ છે. હું જે વિશાળ દૃષ્ટિક્રાણુથી જોઉં છું અને એની પાછળ કુદરતી સંકેત માનું છું, તેમ સૌ ન પણ જુએ એ સમજી શકાય તેવું છે. તેથી તેમાં મતમતાંતર રહે તે સ્વાભાવિક છે. પણ એમાંથી આધારસ્તંભ ગણાતા કાર્યકર
૧૦૦
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબહેન નખાં પડયાં અને પ્રસંગોપાત્ત ખોટા પૂર્વગ્રહોને લીધે શીંગડાં કેઈએ એાછાં કે વધુ સીધી કે આડકતરી રીતે ભર્યા, ભરાવ્યાં. છતાં મૂળ સંઘ આબાદ રીતે અને ખરડાયા વિના મૂળભૂત સિદ્ધાન્ત સાચવીને ટકી રહ્યો. એટલું જ નહિ, બલકે ફલજીભાઈ જેવા સંગત થયા પછી પણ એનું પિત પૂરેપૂરું સચવાઈ રહ્યું. મારી ગેરહાજરીમાં પણ આ પોત સચવાયું છે, તેનું મૂલ્ય બીજાઓને કદાચ ઓછું હોય, પણ મારે મન એ અસાધારણ સિદ્ધિ છે. અલબત્ત કાન્તિપ્રિય સંત, સર્વાગીણ રચનાત્મક કાર્યકર સંસ્થા, નૈતિક જન સંગઠન (મુખ્યપણે જે ગ્રામસંગઠન) અને નામથી અને સિદ્ધાથી કોંગ્રેસને અને કોંગ્રેસી રાજતંત્રને અનુબંધ એ ચાર તો તે એકધારાં હોવાં જ જોઈએ. વ્યક્તિ તે હંમેશાં નાશવંત હોય છે. તે તો બદલાયા જ કરે, પણું તેવી વ્યક્તિઓનાં સ્થાન એ ચારે તાના અનુબંધમાં સદા કાળ પુરાઈ રહેવાં જોઈએ. અલબત્ત હજ યાની આગલાં ત્રણ તત્તની જેમ કડી પુરાઈ નથી. સર્વ સેવા સંઘના પ્રમુખશ્રી બંગસાહેબ જાતે અને ટોચના સર્વોદય કાર્યકરો દેશના અને ગુજરાતના આવી ગયા, તે પ્રસંગ ભલે સામાન્ય હોય, પણ ઈતિહાસ અને તત્વની રીતે અસામાન્ય છે. જેમ લીંબડી નાના સંપ્રદાય સંઘવી સંપ્રદાયનાં અગમપ્રેમી મહા સાધ્વી લીલાબાઈનું આખું લગભગ વર્તુળ અહીં અને ગંદી આવી ગયું, તેમ અહીં અને ત્યાં પણ જૈન જૈનેતર સાધુ-સાવી સંન્યાસીઓ આવતાં હોય છે. તે પણ ભવિષ્ય જિલે જિલે ભાલનળકાંઠા પ્રાગ અન્વયે પ્રગ ચાલવાની દિશા ઊઘડવાનાં જ ચિહને હું માનું છે. ઈન્દિરા કોંગ્રેસ અને જનતા પક્ષ આ ગુજરાતની આવતી ધારાસભામાં ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગની નૈતિક ગ્રામસંગઠન શિસ્ત ઉપર ગ્રામ કોંગ્રેસી તરીકે પક્ષાતીત લેક ઉમેદવારે જે પાંચ દસ ઊભા રહે તેમની સામે ઈન્દિરા કોંગ્રેસ અને જનતા પક્ષ પોતાના ઉમેદવાર ને મૂકે તેવું થાય તોય આ ચારે અનુબંધિત તો પૂરાં થઈ રહે, ખેર..
સિતબાલ
૧૦૧
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
CC
તા. ૧૫–૯–૮૦ વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
સાંવત્સરિક ક્ષમાપના નિમિત્તે–
સવે જીવ કરું શાસન રસી પ્રાણીમાત્રને ભગવાન મહાવીરની પ્રાણીમાત્રની અહિંસા પ્રત્યે જાગ્રત કરું ! આ સૂત્ર પ્રમાણે જૈનધર્મ એ વિશ્વધર્મ છે. આનંદઘનજી મહારાજશ્રી પિતાના નમિ જિન સ્તવનમાં કહે છે તેમ જિનવરમાં બધા ધર્મો, દર્શન અને વિચારો સમાઈ જાય છે. અને તેથી જ પર્યુષણ મહાપર્વ “વિશ્વબંધુત્વ” ને અથવા “વિશ્વ વાત્સલ્યને પરિપુષ્ટ કરનારું પરમ પુનિત પર્વ છે, એ યાદ કરીએ છીએ. તેમાં સંવત્સરીને દિવસ એ પર્યુષણને શિરોમણિ દિવસ છે. તે દિવસે સર્વ જીવોને મિત્ર બનાવી, દિલના દુશ્મન છે વમવાના એ “સંતશિષ્ય” કાવ્યપંક્તિ સાર્થક બની રહે તેમ કરવાનું છે. વ્યક્તિગત અને સમાજગત સર્વાગીણ સાધનાની દષ્ટિએ ચાલતા આ આખા વર્ષ દરમ્યાન જાયે-અજાયે મનથી, વચનથી અને કાયાથી તમેને દુઃખદાયક એવું કાંઈ કર્યું, કરાવ્યું કે અનુમાવું હોય એવી કોઈ પણ પ્રકારની નાની મોટી જે કાંઈ ક્ષતિ થઈ હોય, તે બધાની ક્ષમાપના સાથે ક્ષમાયાચના કરી લઈ આજે હળવા થઈ જવાય છે.
સંતબાલ
૧૦ર
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
તા. ૨૦–૧-૮૧ વહાલાં ઉન્નતહુદયા કાશીબહેન,
ગંદી આશ્રમથી તા. ૧૭-૧–૪૧નો લખેલ પત્ર આજની ટપાલમાં મળે છે.
આ લાંબા અને વિગતવાર પત્રની થોડી વિગતો લખી, આ પત્ર લખાતે હતું ત્યાં જ રમાબહેન અને એમનાં પૂ. બા તથા પૂ. માસીબા સાત દિવસથી અહીં પોતાની રૂમમાં રહે છે, તેઓ દર્શને આવ્યાં અને તમારે લાંબે અને વિગતવાર આવેલે પત્ર ઠીક ઠીક વંચાય. સૌને આનંદ થયો. વિમલા ઠકારના જીવનગ” ડિસેંબર ૧૯૮૦ના નવમા અંકમાંને રાજસ્થાન પ્રાદેશિક સંમેલનમાં ૨૭-૯-૮૦ ને દિવસે અપાયેલા પ્રવચનને થોડો ભાગ પણ વંચાયે, જેને ટ્રકે નિચોડ આ છે આ દેશના લોકો આધ્યાત્મિક રહ્યા હોય કે ના રહ્યા હોય... પણ. આધ્યાત્મિક જીવનવિજ્ઞાન આ દેશમાં વિકસ્યું. એમાં આપણને જન્મ મળે એને ઈન્કાર આપણે કરી શકીએ નહિ. વિજ્ઞાન સત્યશોધનની પદ્ધતિ છે. . એ . . . એક વિજ્ઞાને હજારો વર્ષ પહેલાં પૂર્વમાં જન્મ લીધે. જેમાં ઈદ્રિયે, મન બુદ્ધિને પાછળ છેડીને અંદરના અને બહારના અવકાશમાં પિતાના સત્યને શોધવાને માર્ગ બનાવ્યું. જીવનવિજ્ઞાને આપેલી ઉપલબ્ધિઓનો સ્વીકાર નહિ કરીએ તે સંસારમાં માનવીય મૂલ્યની પ્રતિષ્ઠા નહિ થાય ! શરીરમાં મન, બુદ્ધિથી અધિક સર્વ પ્રકારથી સ્વતંત્ર ચિત્તશક્તિ છે. . . અનંત રૂપ, અનંત આકાર, અનંત નામને ધારણ કરીને એ શક્તિ વિલસી રહી
૧૦૩
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. અનેકતાને એકતાના સૂત્રમાં બાંધવાવાળી એક પ્રભુસત્તા છે. આને જ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર અધિષ્ઠાન નામે ઓળખાવે છે, તે વિશ્વમાં ઓતપ્રોત પ્રભુસત્તા સાથે અને ઘરમાં રહેલી આત્મસત્તા સાથે સંબંધ નહિ જોડવામાં આવે ત્યાં સુધી સત્ય બલવાની ખબર નહિ પડે!
બસ આને જ આપણે એક અને અનંતને તાળો મેળવવાનું કહીએ છીએ !... તમે ૧૮૭ દદીનાં નેત્રો સે ટકા સાજ કરવામાં નિમિત્ત બન્યાં. તે થઈ પ્રાણદયા. અને પઢાર સંમેલનમાં અને પઢાર બાળકોના રાણાગઢ આશ્રમમાં જે પછાત લેખાતી તે કેમ સાથે આત્મીયતા માણી, તે થઈ આંતરદયા. આમ આંતરદયા અને પ્રાણીદયાનો
જ્યાં સુમેળ થાય, ત્યાં આત્માથીપણું અને જિજ્ઞાસુભાવપણું એ બન્નેને એક અને અનંતનો તાળો મળ્યો કહેવાય. ખેડૂતોનાં સંગઠન કરી જે આજની લેકશાહીને ખેડૂતને મુખ્ય બનાવી ગામડાંના ૭૫-૮૦ ટકાને અલગ તારવી એને અધીન બનાવી મૂકો, તે ભારતીય ખેડૂતના હિતમાં જ જગતનું હિત આપેઆપ આવી જાય. પશ્ચિમને બદલે પૂર્વની આધ્યાત્મિક શક્તિને રાજકારણ, અર્થકારણ, સંપ્રદાયકારણું, સમાજકારણુ એમ સર્વ ક્ષેત્રે જયજયકાર થઈ જાય ! આખરે એ થશે જ. પણ એમાં સાધુ-સાધ્વીઓ (ખાસ કરીને કાતિપ્રિય જૈન સાધુઓ અને પૂરક તરીકે સાધ્વીઓ અને સંન્યાસીઓ) પછી વિમલા ઠકાર જેવાંના નેતૃત્વ નીચેની રચનાત્મક કાર્યકર સંસ્થાઓ ભા. ન. પ્રા. સેવાને અનુસરનારી હાથપગરૂપ બની જાય તે જનસંગઠન અને તેમાંય મુખ્યત્વે નૈતિક ગ્રામસંગઠન, જેમાં મુખ્યપણે નૈતિક ખેડૂત મંડળનું હોય, તે દ્વારા સૈદ્ધાત્ત્વિક અને નામી કોંગ્રેસ ગ્રામ કોંગ્રેસ રાજકીય સંસ્થા અને એનું રાજકીય રાજ્યતંત્ર આ ત્રણેયને અધીન જરૂર થઈ જવાનું અને તો આજની બધી સમસ્યાઓ દેશની અને દુનિયાની સત્ય-અહિંસારૂપ સક્રિય ધર્મથી જરૂર ઊકલી જવાની જ.
- જૈન સાધુ-સાધ્વી તરીકેની આર્થિક બાબતોની મારી મર્યાદા આ બધાં જાણે જ છે. કારણ કે અહસક અથવા ધર્મમય સમાજરચના
૧૦૪
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાંધી પ્રયોગના અનુસંધાનમાં ભાલનળકાંઠા પ્રયોગમાં ધન અને સત્તાને ઠેકાણે માનવીય મૂલ્યો નીતિ, સત્ય અને ન્યાયની જ પ્રતિષ્ઠા તે જનસેવક સંસ્થા અને જનસંસ્થા દ્વાર કરી રહેલ છે. પોરબંદર તાલુકાનાં ગામડાં હોય કે ગમે તે તાલુકાનાં ગામડાં હોય પણ ગામડાં હજ આશાસ્થાને છે જ. ખરડાયા છતાં ઠીક થશે જ નળસરોવરનું કુદરતી સૌન્દર્ય પણ જોયું અને જ્યાં શિકાર થતો ત્યાં પશુપંખી રક્ષણ થાય છે, તે કુદરત મૈયાને કે પ્રતાપ !
સંતબાલ
તા. ર૮–૧–૧૮૧ વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
સૌથી પહેલાં તમારાં બાસઠ વર્ષ પૂરાં થઈ “૬૩' છે અને ત્રણ બેય આંકડા ભેગા થાય છે, તેમ જે ભાલનળકાંઠા પ્રાગ ગાંધીપ્રયાગોના અનુસંધાનમાં સક્રિય અધ્યાત્મને mડે અને પ્રાણીસેવક બનનારી માનવસેવાને તગડો નજીક નજીક આવે છે, તેમ કાયમ નજીક નજીક તમારે માટે અને જે ભાલનળકાંઠા પ્રયોગની સેવામાં તમે ભરજુવાનીમાં આદર્શ પિતાસ્વરૂપ છેટુભાઈ સાથે ખૂમાં છે, તે ભાલનળકાંઠો પ્રયોગ માટે પણ અનુબંધિત થનારાં બધાં (મુખ્યત્વે ચાર) પરિબળો નજીક નજીક આવવા લાગ્યાં છે. તેમાં તમે નોંધપાત્ર નિમિત્ત બની રહે ! એ જ પ્રભુપ્રાર્થના સહિત ઉંડી શુભેચ્છાઓ આપી દઉં !
જે રાહતકાર્ય ધર્મક્રાન્તિના પિટામાં છે, તેમાં તમારે ઉત્સાહ જેમ તમને આનંદ આપે છે, તેમ આ વિશ્વલક્ષી પ્રયોગમાં એક માર્ગદર્શક તરીકે મારે કહેવાનું આવે તે કહેતે રહું છું અને તમે સાંભળી શક્ય તે અમલી બનાવવા મથે છે, એ મેટી વાત છે.
સંતબાલ
૧૦૫
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
તા. ૨૦-૭-૮૧
વહાલાં ઉન્નતહૃદય. બહેન કાશીબહેન,
સૌથી પહેલાં તા તમારાં વહાલાં મોટાં બહેનને તમારા અઠ્ઠમની ઘણી ઘણી ચિંતા થાય છે. મીરાંબહેનની એ દૃષ્ટિએ વાત સાચી છે, કે અલબત્ત ‘કાશી' જેવી સેવાભાવી અને પવિત્ર બહેનથી ઉપવાસેાની શરૂઆત થાય, તે તે સમજી શકાય ! પ જેમ ખખલભાઈ એ અનામત પ્રશ્ન' જેવા અમદાવાદને આંગણેના તાકાની પ્રશ્ન વખતે પણ હરિજન આશ્રમ જેવા પવિત્ર સ્થળે પહેલ ઉપવાસી તરીકે જ કરેલી, તેમ થઈ શકે ! હવે જે થયું તે થયું. પણ ધીરુભાઈના કાઁપત્તિનિવારણ માટે કેટલા અઠ્ઠમ થઈ ગયા અને હજુ થાડા (ખે કદાચ) બાકી જ છે. વળી વિરમગામમાં પશુ અટ્ટમની શરૂઆત કાશીબહેનની જ હતી. દિલ્હી જઈ આવ્યાં ત્યાં પણ ઉપવાસે જ ઉપવાસા. ઉંમર વધતાં અને ઇસ્પિતાલનું કામ એવું કે અનિયમિત રીતે વારંવાર જવા-ક૨વાનું થતું હેાય. આથી અતિતપ અને અતિશય વધતી ઉંમરે કાયમી જફા પહેોંચાડી દે! એટલે કેન્દ્રમાતા તરીકેની પણ એમની ચિંતા મુસ્થાને જ છે. આપણા વહાલેરા સ્વામીજીના મનમાં તમે લખેા છે તેમ ગૌમાતા અંગેના પ્રશ્ન હાડાહાડ લાગેલે છે.” પરંતુ અમને (સંત વિતાખાજીને અને મને) બન્નેને મળીને ગયા પછી હવે આમરાંત અનશનની વાત ભૂલી જવાની હતી, પણ હજુ ભૂલતા નથી. એટલે આ વખતે એમને લખ્યું છે.
ધીરુભાઈની તબિયત અંગે ચિંતા તે સૌતે રહે, પણ છેવટે ૧. કાશીબહેનના માઢાભાઈ જેમને લકવાના હુમàા થયા હતા.
૧૦૬
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રયત્ન” આપણું હાથમાં પણ પરિણામ તો નિસર્ગમૈયા પર છોડી જે પરિસ્થિતિ રહે, તેમાં સંતોષ રાખ જોઈએ. સદ્ભાગ્યે તમે નજીકથી મોટાભાઈ ધીરુભાઈને સમજાવી શકે છે, તે સારું છે. પ્રભાબહેન તે પ્રભુશ્રદ્ધા–ગુરુશ્રદ્ધામાં જ ઘડાયેલાં છે.
સિતઆલ”
ચિચણું,
તા. ૧૪–૧–૮૨ વહાલાં ઉન્નતહૃદયા કાશીબહેન,
તમારે તા.૩૦-૧૨-૮૧ ને અને છેલ્લે ૧૧-૧-૮૨ના રાત્રિના દેઢ વાગ્યે લખેલો એમ બન્ને કવરમાંના પત્રો વિગતવાર વાંચી સૌને ખૂબ સંતોષ થયો. તમારી લખાવટમાં ઉત્તમ પ્રકારનું વર્ણન હોય છે. તે ટેવ સારી છે.
તમારાં વહાલાં મેટાં બહેનને પથરીને કારણે તથા પગે સાંધે ઝલાઈ જવાને કારણે જે પીડા છે, તે તો આજે છે જ. પરંતુ એમ છતાં લાલા ભક્તિને કારણે તેઓ એવાં મસ્તીમાં એકંદરે રહે છે કે “આગંતુકને આટલું મહાદર્દ થાય છે, તેને ખ્યાલ ભાગ્યે જ આવે”. તમે જેમ કેંદ્રમાતાનું આમંત્રણું અને જ્ઞાન, ભક્તિ, કર્મત્રિવેણુ-યુક્ત આતિથ્ય ચાખી આનંદમય અને જિંદગીભર યાદી તાછ રહે, તેવું અમૃત પામી ગયાં [અંબુભાઈને પણ એવો જ આનંદ ને સંતોષ થયાં, તે તેમનાં લખાણથી જણાઈ રહે છે !) અને સંસ્થાકીય રીતે પણ વધુ સંતવ એટલા માટે પણ થયે કે બંનેનાં દિલડાં પરસ્પર
૧. ધીરુભાઈનાં પત્ની.
૧૦૭
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ તમે આ પત્રમાં જણાવે છે તેમ એકરૂપ થઈ ગયાં. તેને આનંદ તો આપણું પ્રમુખશ્રી કુરેશીભાઈને પણ ખૂબ થાય, એ દેખીતું છે. તમારે સેવાભાવ તે નેત્રયા હોય કે પ્રસુતિ પીડાનિવારણ હોય; રાહત અંગેના ફંડથી માંડીને નાનાં મોટાં બધાં કાર્યો કે દેશના કોઈ ભાગમાં સેવા માટેનું તેડું હોય અથવા નાવડા કે બીજે અથવા દિલ્હી શુદ્ધિગ હોય, પણ આ સેવામૂર્તિ કાળુબા તે દોડીને પહોંચી જ જવાનાં. પરંતુ હવે તમારાં મોટાં બહેનની એ ઈચ્છાને માન આપી વધુ ઉપવાસોને માર્ગે ન જવાય તેવું કરશે. આપણું ગુરુદેવ તે એમના આપેલા મીરુભાઈ બિરુદને લીધે મીરાંબહેનની એ ઇચછાને માનવાની તમને જરૂર પ્રેરણું આપશે જ. કેટલીક વાર તે તમારા વધુ ઉપવાસે કોઈ પણ કારણે થાય ત્યારે તેની ચિંતા ઘણું વધી જતી હોય છે. હવે તો આપણે સૌએ તેમનું ચિત્ત પ્રસન્ન વધુ ને વધુ રહે તેવું શક્ય તે પ્રયત્ન કરવું જોઈએ. ચાલે ત્યારે ઘણું લખાયું. તમારા જ શબ્દોઃ “જીવનના છેલ્લા શ્વાસ સુધી બની શકે એટલી ગુરુઆજ્ઞામાં રહી, તેમની ચીંધેલી કેડી પર ડગ ભરીને કાર્ય કરી શકું! તેમના શુભ સત્ય વિચારે મૂર્તિમંત કરવા અનુબંધ વિચારધારા દ્વારા પ્રેમ, દયા, કરુણા, ક્ષમા એવા ગુણો મારા જીવનમાં વિકસતા રહે એ જ ઈચ્છું છું.” તમારી આ ઈછા સફળ થાઓ ! “અપંગ” કૃતત્સવ સરસ થયો. પિોષી પૂનમ ઉત્સવ પણ ઠીક થયે, એ બધી વિગતે જાણી આનંદ. પ્રિય મણિભાઈ ને ગુલાબની ઉપમા સાચી છે. સંતબાલ 108