Sankhyatmaka Kosh

Author(s): Mrugendravijay
Publisher: Shrutratnakar Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/016102/1

Page #1

elle
દનીઅકર્મ
આ આયુષ્યકમ આયુષ્ય 8મેં મોહીઅમ મૉહીચકમૅ મૉહના
આશુષ્ણકર્મ
oll ગોત્ર
નામકર્મ ૉત્ર
ર
અમ નામક`
esra
-૪))Q les
J
દ
આત્મ
સંખ્યાત્મક
ગણ
les
08c
AS
}}¢}}ટક મુનિશ્રી મૃગેન્દ્રવિજયજી £8
3/203
sleüze
ૉ(80
2933 Valle
Rela
દ(અકર્મ વેદ
0 980 800
e
નામકર્મ ગોત્ર
συλ
પ્રકાશક
શ્રુતરત્નાકર 3}
અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૪
અ
૭
leslands)
Дне
3
re

Page #2

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
લેખક પ્રવર્તક મુનિશ્રી મૃગેન્દ્રવિજયજી
પ્રકાશક
શ્રુતરત્નાકર
૧૦૪, સાર૫, નવજીવન પ્રેસ સામે, આશ્રમ રોડ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૪

Page #3

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
લેખક પ્રવર્તકમુનિશ્રીમૃગેન્દ્રવિજયજી
પ્રકાશક :
શ્રતરત્નાકર ૧૦૪, સારપ, નવજીવન પ્રેસ સામે, આશ્રમ રોડ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૪
પ્રથમ આવૃત્તિ: ૨૦૧૧
પ્રત : ૬૦૦
કિંમત : રૂ. ૧૦૦/

Page #4

રૂ.૧૫૦૦૦/
રૂ.૧૧૦૦૦/
રૂ.૧૧૦૦૦/
આર્થિક આધારસ્તંભ
અચલગચ્છાધિપતિ પરમ પૂજ્ય આચાર્યદેવશ્રી ગુણસાગરસૂરિશ્વરજી મ.સા.ની ૨૦મી પૂણ્યતીથિની અનુમોદનાર્થે ૫.પૂ. સાહિત્યપ્રેમી મુનિરાજશ્રી સર્વોદય સાગરજી મ.સા.ની શુભપ્રેરણાથી.
શ્રી દેવકરણ મૂલજી જૈન દેરાસર ટ્રસ્ટ મલાડ (વેસ્ટ), મુંબઈ
આચાર્યશ્રી નંદિઘોષસૂરિજી મ.ની પ્રેરણાથી
સ્વ. વિલાસબેન મણીલાલ દોશી પરિવાર જુહુ સ્કીમ, મુંબઈ-૪૯ હસ્તે-દર્શનાબેન દોશી
For Personal and Private Use Only.

Page #5

પંચધાતુમય શિલ્પ પાટણ (ઉ.ગુ.) મણીયાતી પાડો, ગૃહજિનાલય
વિ.સં.૧૭૭૪, જેઠ સુદ-૫, પ્રતિષ્ઠિત

Page #6

પ્રકાશકીય
ભારતીય સાહિત્યમાં શબ્દકોશ અગત્યનું સ્થાન ભોગવે છે. વ્યાકરણશાસ્ત્ર અને કાવ્યશાસ્ત્રની જેમ જ શબ્દકોશનું અધ્યયન પણ આવશ્યક મનાયું છે. આથી કોશોની રચના પ્રાચીન કાળથી જ શરૂ થઈ ગઈ હતી. જૈનઆગમ ગ્રંથો અને બૌદ્ધ પાલિ-ત્રિપિટક ગ્રંથોમાં પણ આવા પ્રકારના ગ્રંથો પ્રાપ્ત થાય છે. કોઈપણ શાસ્ત્રના અભ્યાસ માટે અને તેના રહસ્યને પામવા શબ્દકોશનું જ્ઞાન આવશ્યક છે. વળી શબ્દોના અર્થોમાં કાળક્રમે પરિવર્તન આવતું જ હોય છે તેથી શબ્દના તે તે કાળના અર્થને જાણવા-સમજવા માટે શબ્દકોશની આવશ્યકતા રહે છે. અમરકોશ અને અભિધાન ચિંતામણિ કોશ આના સુપ્રસિદ્ધ દષ્ટાંત છે. કોશ માત્ર શબ્દોના અર્થ માટે જ ઉપયોગમાં આવતો તેવું ન હતું પરંતુ એક જ અર્થ ધરાવતા અન્ય કયા શબ્દો છે, તેનું જ્ઞાન પણ કોશ દ્વારા થતું હતું તેમજ શબ્દો બનાવવાની રીત પણ બતાવવામાં આવતી હતી. શબ્દોનાં લિંગ આદિ પણ કોશ દ્વારા જ જાણવા મળી જતા. આવી અનેકવિધ વિશેષતાઓ ભારતીય શબ્દકોશોમાં જોવા મળે છે. તેથી જ શબ્દકોશનું જ્ઞાન પણ આવશ્યક માનવામાં આવ્યું હતું.
ભારતીય સાહિત્ય જગતમાં જાત જાતના શબ્દકોશોનું નિર્માણ થતું. સંસ્કૃતભાષામાં એકવાર્થક અને અનેકાર્થક શબ્દકોશની તેમજ જુદા જુદા વિષયનાં શબ્દકોશોની રચના થઈ છે. નિઘંટુ કોશ, દેશ્યકોશ આદિ તેનાં ઉદાહરણો છે. આમ સંસ્કૃત ભાષામાં અનેક કોશોની રચના થઈ છે અને તેની સૂચિ ઘણી જ લાંબી થાય તેથી અહીં આપી નથી. સંખ્યાને આધારે પદાર્થોની ગણના કરવી એ પણ એક પદ્ધતિ હતી. જૈન આગમગ્રંથોમાં સ્થાનાંગ અને સમવાયાંગ આ પ્રકારના આગમગ્રંથો છે. અંગુત્તરનિકાય પણ પાલિભાષામાં પ્રાપ્ત થાય છે. જૈનધર્મમાં ગુજરાતી ભાષામાં આવા ગ્રંથની ઊણપ હતી. વૈદિક પરંપરામાં મૂળ

Page #7

મરાઠીમાં અને ત્યાર બાદ તેના જ અનુવાદરૂપે ગુજરાતીમાં આવો ગ્રંથ પ્રકાશિત થયો છે. જૈન પરંપરાના પદાર્થો જાણવા સમજવા માટે મુનિશ્રી મૃગેન્દ્રવિજયજીએ આ ગ્રંથ દ્વારા સુંદર પ્રયાસ કર્યો છે. તે માટે તેમની આ પ્રવૃત્તિ પ્રસંશનીય છે.
પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં મુનિશ્રીએ એકથી લઈને 1000ની સંખ્યા સુધીના પદાર્થોને સમાવ્યા છે. તેમાં ઘણા બધા નવા પદાર્થોનો સંગ્રહ થયો છે. જિજ્ઞાસુઓને ઉપયોગી થાય તેવા ઉદ્દેશથી ઘણી જગ્યાએ શબ્દોના અર્થો પણ આપ્યા છે. જૈન પરંપરામાં આ પ્રકારનો પ્રથમ કોશ છે. તેથી કેટલાંક જૈન ધર્મને ન સ્પર્શતા સંખ્યાવાચક શબ્દોનો સમાવેશ કર્યો છે, તેની પાછળ મુનિશ્રીનો આશય જિજ્ઞાસુઓને લાભાન્વિત કરવાનો જ હશે. ભવિષ્યમાં કોઈ આ જ પ્રકારના સમૃદ્ધ કોશની રચના કરશે તો તેને આ કોશ સહાયક બનશે.
શ્રતરત્નાકર ટ્રસ્ટ દ્વારા નવાનવા ગ્રંથો પ્રગટ કરવાનો અને શોધસંશોધનમાં ઉપયોગી ગ્રંથોનું પ્રકાશન કરવાનો ઉપક્રમ રહ્યો છે. આથી ટ્રસ્ટ દ્વારા પ્રસ્તુત ગ્રંથનું પ્રકાશન કરવામાં આવી રહ્યું છે. પૂ. સાધ્વીશ્રી ચંદનબાળાશ્રીજીએ પ્રવચનમાં સહયોગ કરી અમારા ઉપર મહતી કૃપા કરી છે. તે ઉપરાંત ગ્રંથ પ્રકાશનના કાર્યમાં સહયોગ કરનાર સર્વેનો હું અંતઃકરણ પૂર્વક આભાર માનું છું.
૨૦૦૬માં અષ્ટાપદની શોધ માટે એક ટુકડીની રચના કરવામાં આવી હતી. આ ટુકડીમાં વૈજ્ઞાનિકો, ઇતિહાસવિદો, સાહિત્યકારો અને કેટલાંક જિજ્ઞાસુઓ મળીને કુલ ૧૨ જેટલાનો સમૂહ હતો. જુદાં જુદાં દૃષ્ટિકોણથી અષ્ટાપદની શોધનો ઉપક્રમ હતો તે સમયે મુનિશ્રી પણ આ ટુકડીમાં સામેલ હતા. અમે સહુ લગભગ એક મહિના સુધી સાથે રહ્યા તેમની સાથે શાસ્ત્રચર્ચા પણ થતી અને અમારી વચ્ચે જ્ઞાનમૈત્રી શરૂ થઈ. થોડા વખત પહેલાં એક દિવસ મુનિશ્રીનો પત્ર આવ્યો અને આ ગ્રંથ અંગેની વાત કરી. કેટલાક સમયથી કોઈક પ્રકાશન સંસ્થામાં પ્રકાશનની રાહ જોતો આ ગ્રંથ અટવાયો હતો. તેઓશ્રીએ મને આ ગ્રંથ પ્રકાશિત કરવાની વાત આગ્રહપૂર્વક કરી. મેં પ્રેસકોપી જોયા પછી નિર્ણય લઈ શકાય તેમ જણાવ્યું પરંતુ મુનિશ્રીએ તો એ વાતને લક્ષ્યમાં લીધા વગર જ પ્રેસકોપી મોકલી આપી અને કોઈપણ જાતની આનાકાની કર્યા વગર

Page #8

જ ગ્રંથ પ્રકાશિત કરાવી આપવા આદેશ કર્યો. મુનિરાજશ્રીના આદેશને શિરોધાર્ય કરી ગ્રંથ પ્રકાશનનું કાર્ય હાથમાં લીધું. આજે આ ગ્રંથ પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે ત્યારે ખરે જ હર્ષ અને આનંદની લાગણી અનુભવું છું.
પ્રવર્તક મુનિરાજ શ્રી મૃગેન્દ્રવિજયજી સાહિત્યપ્રેમી છે. ગ્રંથોનું પઠનપાઠન તેમના રસનો વિષય છે. તેમણે અનેક ગ્રંથોનું સંપાદન, અનુવાદ, લેખનકાર્ય કર્યું છે. સાધુજીવન ભ્રમણશીલ હોય છે, અને એક સ્થળેથી અન્ય સ્થળે જતા આવતા રહેવું એ આચાર છે, છતાં પણ મુનિશ્રીએ અધ્યયનની ધારાને ક્ષીણ થવા દીધી નથી. નવા ગ્રંથો વાંચવા, રચવા તે તેમની રુચિનો વિષય છે. વર્તમાનમાં તેઓશ્રી ઉમરગાંવમાં વધુ સમય વ્યતીત કરે છે. આ સ્થળને સાધનાભૂમિ બનાવીને તેમણે વિદ્યાવ્યાસંગ જાળવી રાખ્યો છે.
ઉમરગાંવ મહારાષ્ટ્ર અને ગુજરાતની બોર્ડર પર આવેલ છે. ‘રામાયણ'ના શૂટીંગ માટે જાણીતું છે. હાલ અત્રે બે શિખરબંધી દેરાસર અને જૈનોની વસતિ પણ છે.
જૈનયોગ ફાઉન્ડેશન અને અન્ય સંસ્થાઓ દ્વારા તેઓશ્રીના ગ્રંથો પ્રકાશિત થયા છે. તેની સૂચી ગ્રંથને અંતે આપવામાં આવી છે.
જિતેન્દ્ર શાહ
તા.૨૦-૪-૨૦૧૧
અમદાવાદ

Page #9

Page #10

સંપાદકીય
કોષ એટલે ખજાનો, ભંડાર, તિજોરી. આ અર્થઘટન લગભગ ધન, દ્રવ્ય, પૈસા, સંપત્તિને લાગુ પડે છે.
શબ્દશાસ્ત્રીઓના મતે ખજાનાના પર્યાયરૂપે અંગ્રેજીમાં વપરાતો Treasure શબ્દ પણ મૂળે લેટિન ભાષાના THESAURUS પર આધારિત છે. જેનો અર્થ જ્ઞાનનો ભંડાર થાય છે અને ધનસંગ્રહનો અર્થ પાછળથી તેમાં ઉમેરાયો છે. આ રીતે કોષનું અર્થઘટન જ્ઞાનની વધુ નજીક છે, એવું અભ્યાસથી ફલિત થાય છે.
વિદ્વજનો અને કવિજનોએ પણ સાહિત્યક્ષેત્રે શબ્દભંડોળને પણ કોષ જેટલું જ મહત્ત્વ આપ્યું છે. કોષ જેટલો સમૃદ્ધ તેટલો જ તે બહુમૂલ્ય ગણાય છે.
અહીં આ બેમાં સૌથી મોટો તફાવત જે છે તે – આ પ્રમાણે છે. એક સંસ્કૃત સુભાષિતમાં આ વાત સ્પષ્ટ કરી છે.
अपूर्वः कोपि कोषोऽयं, विद्यते तव भारति !।
व्ययतो वृद्धिमायाति, क्षयमायाति संचयात् ॥ હે માતા સરસ્વતી ! તારો આ અક્ષર-શબ્દ ભંડાર કોઈ અદ્ભુત છે એટલે કે ચમત્કારપૂર્ણ છે. તેનો જેમ જેમ વધુ વપરાશ થાય છે, તેમ તે વધે છે અને તેને સંઘરી-સંચિત રાખવાથી હ્રાસ-નાશ પામે છે.
કવિએ જે ચમત્કૃતિ કરી છે તે કલ્પનામાત્ર નથી પણ હકીકતમાં સત્ય ચરિતાર્થ થાય છે.
આપણે જોઈએ તો શબ્દકોષની દુનિયા ઘણી વિસ્તૃત છે. આજ સુધીમાં વિવિધ અનેક શબ્દકોષ પ્રકાશિત છે.

Page #11

જેની સંભવિત નોંધ આ પ્રમાણે છે :
અમરકોશ, અભિધાનચિંતામણિ (સ્વીપજ્ઞ ટીકા), નિઘંટુ શબ્દકોશ, પાઈઅ-લચ્છીનામમાલા, પાઈઅ-સ૬-મહષ્ણવો, ધનંજય નામમાલા, અભિધાન રાજેન્દ્રકોશ, અલ્પપરિચિત સૈદ્ધાંતિક શબ્દકોશ, (દેવચંદ લાલભાઈ સાહિત્ય ટ્રસ્ટ, સુરત.) જિનેન્દ્ર વર્ણીકોશ (ભારતીય જ્ઞાનપીઠ, દિલ્હી.), વિશ્વજ્ઞાનકોશ-સચિત્ર. (સમન્વય ટ્રસ્ટ, અમદાવાદ), ગુજરાતી વિશ્વકોશ (ભાગ-૨૧) (ગુજરાત વિશ્વકોશ ટ્રસ્ટ), ભગવદ્ગોમંડલ કોશ, શ્રી વાણી ચિત્ર શબ્દકોશ, (પાર્શ્વ પબ્લિકેશન, અમદાવાદ) જોડણી કોશ, (ગુજરાત વિદ્યાપીઠ), દાર્શનિક કોશ, (ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી), પારિભાષિક શબ્દાવલી, (પબ્લિકેશન બ્યુરો, સૂચના વિભાગ, લખનૌ.) પ્રામાણિક હિન્દી કોશ (સંપા. રામચંદ્ર વમ, યુનિવર્સલ ઈંગ્લીશ-ગુજરાતી શબ્દકોશ (ઓક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટી), ત્રિભાષા કોશ (ગૂર્જર પ્રકાશન), “તૂરકર યાંચા ચૌભાષી વ્યાવહારિક શબ્દકોશ” (પ્રકાશક ગણેશ ઓતૂરકર.) સૂર્યસહસ્ર નામકોશ (જૈન વિદ્યા શોધ સંસ્થાન), મુક્તકરત્ન કોશ (ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી), સમાનાર્થી કહેવત-કોશ (ગ્રંથલોક), જૈન યોગ પારિભાષિક શબ્દકોશ (વિશ્વભારતી, લાડનું), જૈન પારિભાષિક શબ્દકોશ (‘પ્રબુદ્ધ જીવનમાં પ્રગટ થતી ડૉ. જિતેન્દ્ર બી. શાહની લેખમાળા) વગેરે પ્રકાશનો ઉલ્લેખનીય છે. તેમાં પ્રસ્તુત સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ” પ્રકાશન એક નવી ભાત પાડે છે. કારણ તેમાં સંખ્યાને ધ્યાનમાં રાખીને તેવી શબ્દસૂચિ ક્રમશઃ અત્રે સંકલિત કરી છે.
સંખ્યાના ક્રમ અનુસાર જે જે શબ્દો મળ્યા, તેને તે મુજબ ક્રમમાં મૂકીને ઉદ્ધત કર્યા છે. આ શબ્દોને કોઈ ચોક્કસ સીમામાં ન બાંધતાં જૈન, બૌદ્ધ અને વૈદિક પરંપરા ઉપરાંત લૌકિક રૂઢિમાંથી જ્યાંથી પણ સાંપડ્યા તે સર્વેનો અત્રે સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે અને સાથે તેનો સંદર્ભ મળ્યો, તેની પણ નોંધ લીધી છે. અલબત્ત, સર્વત્ર એ શક્ય બન્યું નથી.
જૈન આગમગ્રંથોમાં સ્થાનાંગ-સમવાયાંગ સૂત્ર જેવા પ્રાચીન ગ્રંથોમાં પણ આ પરિપાટી-પરંપરા જોવા મળે છે. તે પછી શ્રમણ સૂત્ર (પગામસઝાય) તથા પાક્ષિકસૂત્રમાં પણ તેનું સંક્ષિપ્ત અનુસરણ છે.
સ્થાનકવાસી પરંપરામાં કેટલાંક થોકડા સંગ્રહ પણ પ્રકાશિત છે. તેમજ

Page #12

મુનિશ્રી પૂર્ણભદ્રસાગરજી તરફથી “કાંઠે છીપ, તળીયે મોતી' નામે એક લઘુપ્રયત્ન થયો છે. ત્રિસ્તુતિક મુનિશ્રી જયાનંદવિજયજીનું “ગાગરમાં સાગર' પ્રકાશન પણ આંશિક પૂર્તિરૂપ છે.
મારા આ ઉપક્રમનો ઉદ્દેશ વાચક તથા અભ્યાસી સ્કોલર, સંશોધક વર્ગને “સંખ્યાત્મક શબ્દકોષ” દ્વારા તેવો શબ્દસમૂહ એક જ જગ્યાએ ઉપલબ્ધ થાય તે રહ્યો છે.
છેલ્લાં એકાદ-બે વર્ષથી હું આ પ્રયત્ન કરતો રહ્યો તે પછી પ્રોફેસર શ્રી રસિકભાઈ એસ. મેહતાએ આ શબ્દકોષમાં યોગ્ય સુધારા-વધારા કરવા સાથે તેનું પરિમાર્જન કરીને પ્રેસકોપી તૈયાર કરી આપી. સ્નેહી શ્રી હરિભાઈ કોઠારીએ તેમનું મોંઘેરું મંતવ્ય” લખીને મોકલ્યું તે બદલ તેમને સાધુવાદ ઘટે છે.
જૈન યોગ ફાઉન્ડેશનના સહકારમાં “શ્રુતરત્નાકર ટ્રસ્ટ” તરફથી આજે આનું પ્રકાશન થાય છે, તેનું શ્રેય ડૉ.જિતેન્દ્રભાઈ બી. શાહને જાય છે અને સંપાદન કાર્યમાં સહાયક થવા માટે તેમણે સૂચનો પણ કર્યા છે.
વિદુષી સાધ્વી શ્રી ચંદનબાલાશ્રીનો પણ સહયોગ હું ભૂલી શકે નહિ.
અહીં ગ્રંથમાં પ્રકાશિત સહસ્ત્રકૂટનું પ્રાચીન શિલ્પ જે વિ.સં.૧૭૭૪. જેઠ સુદ-૫ માં પ્રતિષ્ઠિત પંચધાતુમય છે. તે પાટણ, મણીયાતીપાડાના જિનાલયમાં આજે સુરક્ષિત છે – જે આ ગ્રંથની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરે છે.
મુદ્રણમાં અવશ્ય વિલંબ થયો છે પણ આજે વિદ્ગદ્જનોના કરકમલમાં આ પ્રકાશન આવી શક્યું તેની પ્રસન્નતા છે.
પ્રાંતે ઉપકારી ગુરુજનોમાં સ્વ.ગચ્છાધિપતિ આચાર્યશ્રી ચિદાનંદસૂરિજી મ. તથા સ્વ. સાધ્વી-માતા વિનીતાશ્રીજીને અંતઃકરણથી યાદ કરીને તેમના પરોક્ષ આશીર્વાદથી મારામાં સમ્યજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ વિકસિત થાય તેવી ભાવના સાથે આ ગ્રંથ સમર્પિત કરું છું. વિજયા દશમી
લિ. તા.૨૮-૯-૨૦૦૯
પ્રવર્તક મુનિશ્રી ઉમરગામ (દ.ગુજરાત)
મૃગેન્દ્રવિજય

Page #13

Page #14

વૈવિધ્યસભર સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
- સાધ્વી ચંદનબાલાશ્રી
કોશ પણ વ્યાકરણશાસ્ત્રની જેમ જ ભાષાશાસ્ત્રનું એક મહત્ત્વપૂર્ણ અંગ છે. વ્યાકરણ ફક્ત યૌગિક શબ્દોની સિદ્ધિ કરે છે, પરંતુ રૂઢ અને યોગરૂઢ શબ્દો માટે તો કોશનો જ આશ્રય લેવો પડે છે. પાણિનીના સમય સુધીના બધા કોશગ્રંથ ગદ્યમાં પ્રાપ્ત થાય છે, પરંતુ પછીના લૌકિક કોશોની અનુષ્ટબુ, આર્યા આદિ છંદોમાં પદ્યમય રચનાઓ પ્રાપ્ત થાય છે.
કોશોમાં મુખ્યત્વે બે પદ્ધતિઓ જણાય છે એકાર્થક કોશ અને અનેકાર્થક કોશ. પહેલો પ્રકાર એક અર્થના અનેક શબ્દોનું સૂચન કરે છે.
પ્રાચીન કોશકારોમાં કાત્યાયની “નામમાલા” વાચસ્પતિનો “શબ્દાર્ણવ વિક્રમાદિત્યનો “સંસરાવર્ત વ્યાપિનો “ઉત્પલિની ભાગરિનો ‘ત્રિકાણ્ડ' ધન્વન્તરીનો નિવટું આદિના નામો પ્રસિદ્ધ છે.
ઉપલબ્ધ કોશોમાં અમરસિંહના “અમરકોશ'ને સારી પ્રસિદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ છે, ત્યારબાદ પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંત હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજ આદિના કોશોનો સારો પ્રચાર થયો છે, તેમ કાવ્યગ્રંથોની ટીકાઓ પરથી જાણી શકાય છે.
જૈન ગ્રંથકારોએ પાઈયલચ્છીનામમાલા, ધનંજયનામમાલા, અનેકાર્થનામમાલા, અભિધાન ચિંતામણિ નામમાલા, અનેકાર્થસંગ્રહ, નિઘંટુશેષ, દેશી શબ્દસંગ્રહ, શિલોચ્છકોશ, નામકોશ, શબ્દચંદ્રિકા, સુંદરપ્રકાશમહાર્ણવ, શબ્દભેદનામમાલા, નામસંગ્રહ, શારદીયનામમાલા, શબ્દસંદોહસંગ્રહ, શબ્દારત્નપ્રદીપ, વિશ્વલોચનકોશ, નાનાર્થકોશ, પંચવર્ગસંગ્રહનામમાલા, અપવર્ગનામમાલા, એકાક્ષરીનાનાર્થકાંડ, એકાક્ષરનામમાલિકા, એકાક્ષરકોશ, એકાક્ષરનામમાલા, આધુનિકપ્રાકૃતકોશ, તૌરુષ્કીનામમાલા, ફારસીકોશ, રાજેન્દ્રકોશ, અલ્પપરિચિત સિદ્ધાંતકોશ, વગેરે અનેક કોશોની રચના કરેલ છે અને તે તે કોશો દ્વારા અનેક પદાર્થોનો બોધ કરાવેલ છે.

Page #15

પ્રસ્તુત વૈવિધ્યસભર સંખ્યાત્મક શબ્દકોશમાં પૂ. મુનિશ્રી મૃગેન્દ્રમુનિજીએ અનેક જૈનશાસ્ત્રગ્રંથો, આગમગ્રંથો અને અન્ય શાસ્ત્રગ્રંથોમાંથી ૧ થી ૧000 સુધીના અંકોના ક્રમે પદાર્થોનો સંગ્રહ કરીને એક નવી ભાતનો કોશ તૈયાર કરેલ છે. છેલ્લે ૧૮,૦૦૦ શીલાંગરથ, ચોર્યાશી લાખ જીવયોનિ, શૂન્ય, બિન્દુચક્ર, નાદ, બિંદુ, કલા વગેરેનો પણ નિર્દેશ કરેલ છે.
કોશજ્ઞાનના માધ્યમ દ્વારા વિવિધ પદાર્થોનું જ્ઞાન કરીને અંતિમ લક્ષ્ય તરીકે તો જીવે પોતાના શુદ્ધ, બુદ્ધ, આનંદમય સ્વરૂપની ઓળખાણ કરવાની છે. જે “એક અંકમાં વર્ણવેલ – ‘ો મેં સામો મળ્યાદ્વારા સૂચિત થાય છે. વ્યવહારનય દ્વારા આત્માનું જ્ઞાન કરી શુદ્ધ આનંદઘન સ્વભાવની પ્રાપ્તિ અર્થે અને વર્તમાન અવસ્થામાં રહેલી અશુદ્ધિ ટાળવા અર્થે નિશ્ચયનય નિર્દિષ્ટ પોતાના પૂર્ણ શુદ્ધ સ્વભાવને લક્ષમાં રાખી સત્સાધનરૂપ સવ્યવહારની આરાધના કર્તવ્ય છે. નિશ્ચયનયે બતાવેલ આત્મસ્વરૂપને અંતરમાં ધારણ કરીને તે સ્વરૂપના સંપૂર્ણ આવિર્ભાવ અર્થે સદ્વ્યવહારનું સેવન કરવા યોગ્ય છે. જપતપાદિ સત્સાધનોનો આશ્રય કરી સ્વરૂપમાં ઠરવાનો પુરુષાર્થ કરવા યોગ્ય છે.
પૂ.મુનિશ્રી મૃગેન્દ્રમુનિજી અને જિતેન્દ્રભાઈ શાહે મને આ “સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ' અવલોકન કરવા માટે જે લાભ આપ્યો તે બદલ બંને પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરું છું.
પ્રાંતે આ શબ્દકોશના માધ્યમે પદાર્થોનો બોધ કરીને, આત્મસ્વરૂપને પિછાણીને આપણે સૌ કોઈ ભવ્યજનો શબ્દાતીત-વિકલ્પાતીત-ધંધાતીત નિકંદ અવસ્થાને પામી સ્વસ્વરૂપના ભોક્તા બનીએ એ જ શુભકામના !!
- સાધ્વી ચન્દનબાલાશ્રી એફ-૨, જેઠાભાઈ પાર્ક,
અમદાવાદ

Page #16

મોંઘેરું મંતવ્ય - શ્રી હરિભાઈ કોઠારી
આજરોજ પૂ.મુનિશ્રી શ્રી મૃગેન્દ્રવિજયજી મ.સા.ને થાણા (Čભીનાકા) શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામિ જૈન મંદિર, મુંબઈ મુકામે મળવાનું બન્યું. ખૂબ આનંદ થયો. એમની અભ્યાસ-સ્વાધ્યાયનિષ્ઠા પ્રશસ્ય છે.
૧ થી ૧૦૦૦ સુધીના અંક ઉપર એમનું આ સંપાદન ઉપયોગી તેમજ મનોરોચક છે.
“એકથી દશ, જાણ્યા તો બસ,” આ ઉક્તિ ચરિતાર્થ છે. શૂન્યની શોધ ભારતે કરી છે, એથી જગત પર મોટો ઉપકાર છે.
ભક્તિસભર ભક્તોનો ઉદ્ઘોષ છે કે
ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुदच्यते ।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥
જ્ઞાનથી જેઓ રિક્તતાને પામ્યા છે તેમનો ઉદ્ગાર પણ આનું જ સમર્થન
કરે છે.
-
,
ॐ शून्यमदः शून्यमिदं शून्यात् शून्यमुदच्यते । शून्यस्य शून्यमादाय, शून्यमेवावशिष्यते ॥
જુઓ, શૂન્ય અને પૂર્ણ બન્ને સમાન રીતે ગણિતશાસ્ત્રનો આ મોટો ચમત્કાર ગણાવો જોઈએ.
મુનિશ્રી તરફથી આના અનુસંધાનમાં એક શ્લોક જાણવા મળ્યો તે પણ અહીં નોંધું છું :- ‘જ્ઞાનસાર'ના રચિયતા પૂ. ઉપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયજી મહારાજે ગ્રંથના પ્રારંભે આ શ્લોકની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરી નામ આપ્યું છે ‘પૂર્ણતાĐમ્'
= ૦ = લખાય છે.
“પેન્દ્રશ્રી સુલમનેન, ભીનાતનમિવાહિતમ્ । सच्चिदानन्दपूर्णेन, पूर्ण जगदवेक्ष्यते ॥ "
-

Page #17

ઉપાધ્યાયશ્રીએ આમ આપણને અધ્યાત્મજગતની એક નવી ક્ષિતિજ ખોલી આપી છે. આ સાંસ્કૃતિક શબ્દકોશ સાહિત્ય જગતની અમૂલ્ય નિધિ છે અને મુનિશ્રીનો પરિશ્રમ પ્રશસ્ય-સાર્થક છે.
- ૨૮-૧૧-૨૦૦૭, મુલુન્ડ, મુંબઈ.
મો.૯૮૨૧૬૫૪૩૦૦

Page #18

અંક-૧
આત્મા
અદ્વૈતવાદ - બ્રહ્મ સત્ય, ગથ્થિા I (વેદાંત)
- “જે માયા” (આચારાંગ સૂત્ર)
mો જે સારો પા (સંથારા પોરિસી) નો અii ના તો સઘં નાફ - જે એક (આત્માને)
જાણે છે તે સર્વને જાણે છે. એકેન્દ્રિય - માત્ર સ્પર્શનેન્દ્રિય હોય તે જીવ. “ સત્ વિપ્ર - (ત્રવૃંદ) એક દાર્શનિક માન્યતા છે. बहुधा वदन्ति" કાકાશિ - કાગડાને આંખ બે પણ કીકી એક જ હોય છે. ખગ્નિ-વિસાણ - એક ઉપમા-અલંકાર.
- “વા-વિસાવ નાણ” (કલ્પસૂત્ર)
ગેંડાના શૃંગની જેમ ભગવાન મહાવીર એકાકી
અદ્વિતીય હતા. કારણ ગેંડાને એક જ શૃંગ હોય છે. વિનાયક - એકદંત, ગણેશ શુક્રનેત્ર - શુક્રાચાર્ય એકાક્ષિ છે.
(૨) દક્ષિણાયન
અયન અશ્વિનીકુમારી અહોરાત્ર ઇન્દ્રિય
અંક-૨ - (૧) ઉત્તરાયણ, - દ્વિવચનમાં જ હોય - (૧) દિવસ, - (૧) જ્ઞાનેન્દ્રિય,
(૨) રાત્ર-રાત (૨) કર્મેન્દ્રિય

Page #19

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
કાળ(ચક્ર) જીવ
કિજ દ્વિજિહ
દ્વિદલ ઘાવાપૃથિવી નય પિતરો પુષ્પદંતી પ્રમાણ બેની જોડ
- (૧) ઉત્સર્પિણી, (૨) અવસર્પિણી - (૧) ત્રસ, (૨) સ્થાવર
(૧) ભવ્ય, (૨) અભવ્ય (૧) પુરુષ, (૨) પ્રકૃતિ
(૧) જીવ (૨) શિવ (સંસારી અને સિદ્ધ) - (૧) જન્મ (૨) યજ્ઞોપવિત (જનોઈ) - સર્પને બે જીભ હોય છે એવી માન્યતાને કારણે
સર્પ દ્વિજિહ કહેવાય છે. - બે ફાડવાળું કઠોળ-ધાન્ય - (૧) સ્વર્ગ, (૨) ધરતી (પૃથ્વી) - (૧) વ્યવહારનય, (૨) નિશ્ચયનય
(૧) માતા, (૨) પિતા (૧) સૂર્ય,
(૨) ચંદ્ર - (૧) પ્રત્યક્ષ, (૨) પરોક્ષ - (૧) સીતા, (૨) રામ
(૧) રાધા, (૨) કૃષ્ણ (૧) બ્રાહ્મી, (૨) સુંદરી (૧) નર, (૨) નારી (૧) લવ,
(૨) કુશ (૧) રામ, (૨) લક્ષ્મણ (૧) ભરત, (૨) બાહુબલિ (૧) સૂર્ય,
(૨) ચંદ્ર (૧) સવાર,
(૨) સાંજ (૧) આકાશ, (૨) પાતાળ (૧) પ્રકાશ, (૨) અંધકાર
તાળ

Page #20

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
યુગલ યુગલિક
અર્થ
અવસ્થા
અગ્નિ
અક્ષરશ્રુત
આનુપૂર્વી
ઉત્તમપુરુષ
કરણ
કર્મભૂમિ કલહનાં મૂળ
-
(૧) સ્વર્ગ,
(૧) ચડતી,
(૧) લાભ,
(૧) જય,
-
(૧) યશ,
(૧) દેવ.
(૧) પતિ,
(૧) મુખ્ય,
(૧) આરંભ,
(૧) વિકાસ,
સ્ત્રી-પુરુષનું જોડલું
- સ્ત્રી-પુરુષનું જોડલું - ઉત્સર્પિણીના છેલ્લા ત્રણ આરા અને અવસર્પિણીના પહેલા ત્રણ આરામાં સાથે જન્મે અને સાથે મૃત્યુ પામે તથા સાથે જ દેવગતિ પ્રાપ્ત કરે.
(૨) નક
(૨) પડતી
(૨) અલાભ
(૨) પરાજય
(૨) અપયશ
(૨) દાનવ
(૨) પત્ની (દંપતી)
(૨) ગૌણ
(૨) અંત
(૨) વિનાશ
અંક-૩
વાચ્યાર્થ, લક્ષ્યાર્થ, વ્યંગ્યાર્થ
- બાલ્ય, યુવા, વૃદ્ધ
- ભૌમ, વડવાગ્નિ, જઠરાગ્નિ સંજ્ઞાક્ષર', વ્યંજનાક્ષર', લધ્યક્ષર
- પૂર્વાનુપૂર્વી, પશ્ચિમાનુપૂર્વી, અનાનુપૂર્વી
ધર્મપુરુષ (તીર્થંકર) ભોગપુરુષ (ચક્રવર્તી) કર્મપુરુષ (વાસુદેવ)
યથાપ્રવૃત્ત, અપૂર્વ, અનિવૃત્તિ
અસિ, મસિ,
કૃષિ
જ૨, જમીન, જોરુ
૩
૩
For Personal and Private Use Only.

Page #21

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
કાવ્ય - રઘુવંશ, કુમારસંભવ, મેઘદૂત ગણિત - (જૈન) સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અનંત ગારવા - (સ્વાદ) રસ, ઋદ્ધિ, સાતા ગુણ - સત્ત્વ, રજસ્, તમસ ગુણવ્રત - દિમ્પરિમાણ, ભોગોપભોગવિરમણ, અનર્થદંડ-વિરમણ ગુતિ - મન, વચન, કાય ચૂલિકા - નવકારમંત્ર, દશવૈકાલિકસૂત્ર, આચારાંગસૂત્ર અંતર્ગત છે.
- (એમ ત્રણેય સૂત્રોમાં ચૂલિકા અભિપ્રેત છે. દરેકના બે બે પ્રકાર
છે.) ચૈત્યદ્રવ્ય - (દેવદ્રવ્ય) પૂજાદ્રવ્ય, નિર્માલ્યદ્રવ્ય, કલ્પિતદ્રવ્ય જઘન્યપુરુષ - દાસ, ભૂતક, ભાગીદાર જન્મપ્રકાર - ગર્ભજ, સંમૂચ્છિમ, ઉપપાત જ્યોતિષચક્ર - વૃષભચક્ર, કૂર્મચક્ર, કુંભચક્ર
- ભાષ્ય, ઉપાંશુ, માનસ જીવપ્રકાર - ભવ્ય, અભવ્ય, જાતિભવ્ય તત્ત્વત્રયી - સુદેવ, સુગુરુ, સુધર્મ ત્રણ છત્ર - પ્રાતિહાર્ય અંતર્ગત ત્રિકોણાકારે ઉપરા ઉપરી ત્રણ છત્ર, (પ્રથમ
મોટું તેના ઉપર નાનું અને તેની ઉપર તેથી પણ નાનું) ત્રિકરણ
- કરણ, કરાવણ, અનુમોદન ત્રિકટુ - સૂંઠ, મરી, પીપર ત્રિકદશ
- (૧૦ ત્રિક) (૧) નિશીહિ ત્રિક, (૨) પ્રદક્ષિણા ત્રિક, (૩) પ્રણામ-અંજલિબદ્ધ, અર્ધાવનત, પંચાંગ-પ્રણિપાત, (૪) પૂજા-અંગ, અગ્ર, ભાવ, (૫) અવસ્થા-પિંડસ્થ, પદસ્થ, રૂપાતીત (૬) પ્રમાર્જને, (૭) દિશાત્યાગ, (૮) આલંબનવર્ણ, અર્થ, પ્રતિમા (૯) મુદ્રા-યોગ, મુક્તાસુક્તિ,
કાયોત્સર્ગ, (૧૦) પ્રણિધાન ત્રિકાળ - ભૂત, ભવિષ્ય, વર્તમાન
જાપ

Page #22

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
ત્રિતાપ - આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિ, (આધિદૈવિક, આધિભૌતિક,
આધ્યાત્મિક) ત્રિદશા - જાગૃતિ, સ્વમ, સુષુપ્તિ ત્રિદેવ - બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, મહેશ ત્રિદોષ - વાત, પિત્ત, કફ ત્રિદંડ - મનદંડ, વચનદંડ, કાયદંડ ત્રિનેત્ર - સૂર્ય, ચંદ્ર, અગ્નિ (શિવના સંદર્ભે) ત્રિપદી - ઉત્પાદ, વ્યય, પ્રૌવ્ય (તત્ત્વાર્થ સૂત્ર) ત્રિપિટક - સુત્ત, વિનય, અભિધમ (બૌદ્ધ ગ્રંથો) ત્રિફલા - હરડે, બેડા, આંબળા ત્રિમૂર્તિ - બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, મહેશ ત્રિરત્ન - (રત્નત્રયી) સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન, સમ્યફચારિત્ર ત્રરાશિક - જીવ, અજીવ, નો જીવ ત્રિસંધ્યા - સવાર, બપોર, સાંજ ત્રિસ્વર - ઉદાત્ત, અનુદાત્ત, સ્વરિત (વૈદિક)
હત્વ, દીર્ઘ, પ્લત (વૈયાકરણ) ધનની ગતિ - દાન, ભોગ, નાશ ધર્મત્રયી - અહિંસા, સંયમ, તપ (દશવૈકાલિક સૂત્ર) નવતત્ત્વનું - હેય, શેય, ઉપાદેય, (નવતત્ત્વો પૈકી પાપ, વર્ગીકરણ આશ્રવ તથા બંધ હેય છે. જીવ, અજીવ જ્ઞેય છે. પુણ્ય, સંવર,
નિર્જરા, મોક્ષતત્ત્વ ઉપાદેય છે.)
- માલવિકાગ્નિમિત્ર, વિક્રમોર્વશીય, અભિજ્ઞાન-શાકુંતલ પદાર્થ - દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાય
- પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, આગમ પ્રત્યુપકાર - માતા-પિતા, ભર્તા (સ્વામી), ધર્માચાર્ય
નાટક
પ્રમાણ

Page #23

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
અસંભવિત (સ્થાનાંગ સૂત્ર) પ્રકાર - (સમવસરણના ગઢ) રજત, સુવર્ણ, રત્ન. પ્રાણાયામ - રેચક, પૂરક, કુંભક બ્રહ્મ - શબ્દ, નાદ, પરબ્રહ્મ ભાષ્યત્રયમ - ચૈત્યવંદન, ગુરુવંદન, પ્રત્યાખ્યાન મહાશક્તિ - મહાલક્ષ્મી, મહાસરસ્વતી, મહાકાલી મતિજ્ઞાન - ઉપલબ્ધિ, ભાવના, ઉપયોગ મુનિત્રય - પાણિની, પતંજલિ, કાત્યાયન મધ્યમપુરુષ - ઉગ્નકુલ, ભોગકુલ, રાજ્યકુલ મંત્રપ્રકાર - બીજમંત્ર, મંત્ર, માલામંત્ર (૧ થી ૯ અક્ષર) (૧૦ થી ૨૦
અક્ષર) (૨૦ થી વધુ અક્ષર) અનુક્રમે. યોગ - મનોયોગ, વચનયોગ, કાયયોગ રાગ - કામરાગ, સ્નેહરાગ, દૃષ્ટિરાગ
- કુત, મધ્ય, વિલંબિત - પુલિંગ, સ્ત્રીલિંગ, નપુંસકલિંગ
- ઊર્ધ્વ, અધો, તિચ્છ વચન - એકવચન, દ્વિવચન, બહુવચન વિકસેન્દ્રિય - બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય વેદ - પુરુષવેદ, સ્ત્રીવેદ, નપુંસકવેદ વૈરાગ્ય - જ્ઞાનગર્ભિત, મોહગર્ભિત, દુઃખગર્ભિત શક્તિ - જ્ઞાન, ક્રિયા, ઇચ્છા શબ્દ - રૂઢ, યૌગિક, મિશ્ર શબ્દશક્તિ - અભિધા, લક્ષણ, વ્યંજના શતકત્રય - નીતિ, શૃંગાર, વૈરાગ્ય શલ્ય - માયા, નિદાન, મિથ્યાત્વ
લય
લોક

Page #24

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
સકાર - સ (દત્ય), શ (તાલવ્ય), ષ (મૂર્ધન્ય) સમયથી પર - સુષુતિ, સંભોગ, સમાધિ (ઓશો) સામાચારી - ઓઘ, દશવિધ ચક્રવાલ, પદવિભાગ સ્થૂળ શરીર - લિંગ, શરીર, જીવાત્મા હિંસા - સ્વરૂપ, અનુબંધ, હેતુ જ્ઞાનવિવફા - શ્રુતમય, ચિંતામય, ભાવનામય
અંક-૪ અઘાતકર્મ - વેદનીય, આયુષ્ય, નામ, ગોત્ર અતિશય - જ્ઞાનાતિશય, વચનાતિશય, પૂજાતિશય,
અપાયાપગમાતિશય અનંતચતુષ્ક - અનંતજ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વીર્ય અનુબંધ ચતુષ્ક - મંગલ, અભિધેય, સંબંધ, પ્રયોજન અનુયોગ - દ્રવ્યાનુયોગ, ગણિતાનુયોગ, ચરણકરણાનુયોગ, ધર્મકથાનુયોગ અનુયોગદ્વાર - ઉપક્રમ, નિક્ષેપ, અનુગમ, નય (સ્થાનાંગ સૂત્ર) અભિનય (૧)- આંગિક, વાચિક, આહાર્ય, સાત્ત્વિક
आंगिकं, भुवनं यस्य वाचिकं, सर्ववाङ्मयं । आहार्यं चन्द्रतारादि
તં નમ: સ#િ શિવમ્ II -(અભિધાન ચિંતામણિ) અભિનય(૨) – દાષ્ટન્તિક, પ્રાત્યંતિક, સામાન્યતોપરિપાતિક,
લોકમધ્યાવસાનિક - (સ્થાનાંગ સૂત્ર) અલંકાર અનુપ્રાસ, યમક, ઉપમા, શ્લેષ
- પ્રીતિ, ભક્તિ, વચન, અસંગ અવસ્થા - સ્વમ, સુષુપ્તિ, જાગૃત, તુરિયા. આકૃતિ - ત્રિકોણ, ચતુષ્કોણ, ષટ્કોણ, અષ્ટકોણ આર્તધ્યાન - અનિષ્ટસંયોગ, ઈષ્ટવિયોગ, રોગચિંતા, આકાંક્ષા.

Page #25

2
આર્યસત્ય
આશ્રમ
આહાર
ઉપવેદ
ઉપાંગ - ધર્મશાસ્ત્ર, પુરાણ, મીમાંસા, ન્યાય કર્મબંધ - પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ, પ્રદેશ કર્મબંધનાં કારણ-મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, યોગ
કર્મબંધના પ્રકાર-સ્પષ્ટ, બદ્ધ, નિધત્ત, નિકાચિત, (શિથિલ, ગાઢ, પ્રગાઢ, અવશ્યભાવિ)
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
- દુઃખ છે, દુઃખનું કારણ છે, દુઃખનો ઉપાય છે, ઉપાય શક્ય છે (બૌદ્ધ.)
- બ્રહ્મચર્યાશ્રમ, ગૃહસ્થાશ્રમ, વાનપ્રસ્થાશ્રમ, સંન્યસ્તાશ્રમ અશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમ
- (૧) આયુર્વેદ, ધનુર્વેદ, ગાંધર્વ, સ્થાપત્ય.
(૨) સંહિતા, બ્રાહ્મણ, આરણ્યક, ઉપનિષદ્
કર્મબંધનો ક્રમ – બંધ, ઉદય, ઉદીરણા, સત્તા
ક્રોધ, માન, માયા, લોભ
કાવ્ય
કેન્દ્રસ્થાન
ચતુતિ
ચતુર્ભુવણ
ચતુઃશરણ
કષાય
કષાયના ભેદ – અનંતાનુબંધી, પ્રત્યાખ્યાની, અપ્રત્યાખ્યાની, સંજ્વલન - પ્રમાણ, નિવૃત્તિ, મરણ, અહ્વાકાલ
કાલ
ગદ્ય, પદ્ય, કથ્ય, ગેય - (સ્થાનાંગ સૂત્ર)
– (જ્યોતિષ) ૧, ૪, ૭, ૧૦મું સ્થાન
- દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ, નારક
સિંધવ, સંચળ, બીડલૂણ, સમુદ્રલૂણ
અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ, સર્વજ્ઞપ્રણિત ધર્મ
દશા
દિક્પાલ
દેવનિકાય
દેશના
-
-
નિદ્રા, સ્વપ્ર, જાગ્રત, ઉજાગર
- સોમ, યમ, વરુણ, કુબેર
-
- ભવનપતિ, વ્યંતર, જ્યોતિષ્ક, વૈમાનિક
(ધર્મકથા) આક્ષેપણી, વિક્ષેપણી, સંવેગિની, નિર્વેદિની
(સ્થાનાંગ સૂત્ર)
-
-

Page #26

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
ધ્યાન (૧) - આર્ત, રૌદ્ર, ધર્મ, શુક્લ,
(૨) પિંડસ્થ, પદસ્થ, રૂપસ્થ, રૂપાતીત ઘાતિકર્મ - જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય,
મોહનીય, અંતરાય ધર્મપ્રકાર - દાન, શીલ, તપ, ભાવ નિક્ષેપ - નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય, ભાવ નીતિ - સામ, દામ, દંડ, ભેદ નૃત્યકળા - અંચિત, રિભિત, આરભટ, ભસોલ -
(રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર). પરમદુર્લભ - મનુષ્યત્વ, ધર્મશ્રવણ, શ્રદ્ધા, આચરણ - (ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર) પર્યાવરણ - જળ, જમીન, જંગલ, જનાવર પુદ્ગલ - સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ, પરમાણુ પુરુષાર્થ - ધર્મ, અર્થ, કામ, મોક્ષ પૂજા - અંગ, અગ્ર, ભાવ, પ્રતિપત્તિ પુત્ર - અભિજાત, અનુજાત, અવિનીત, કુલાંગાર પૌષધ - આહારત્યાગ, શરીરસત્કારત્યાગ, બ્રહ્મચર્ય, અવ્યાપાર. પ્રમાણ - પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, ઉપમાન, આગમ પ્રવેશદ્વાર - વિજયદ્વાર, મગરદ્વાર, કુબેર, યમ બુદ્ધિ - ઔત્પાતિકી, વૈયિકી, કાર્મિકી, પારિણામિકી ભક્તિ પ્રકાર - સાલોક્ય, સામીપ્ય, સારૂપ્ય, સાયુજ્ય મન - વિક્ષિપ્ત, યાતાયાત, શ્લિષ્ટ, સુલીન(યોગશાસ્ત્ર) મંત્ર પ્રકાર - બીજ, બીજમંત્ર, મંત્ર, માલામંત્ર મહાપાતક - બ્રાહ્મણહત્યા, ભૃણહત્યા, સ્ત્રી હત્યા, ગૌહત્યા મહાવિગઈ - મધ, માંસ, માખણ, મદિરા

Page #27

૧૦
માલા
મેઘ
- તુલસી, પ્રવાલ, રુદ્રાક્ષ, સ્ફટિક પુષ્કરાવર્ત્ત, પ્રદ્યુમ્ન, જીમૂત, નિમ્ન
મંત્રસિદ્ધિમાં આસન- સ્મશાનપીઠ, શવપીઠ, અરણ્યપીઠ, શ્યામાપીઠ અવગ્રહ, ઇહા, અપાય, ધારણા
મતિજ્ઞાન
- કૃત (સત), ત્રેતા, દ્વાપર, કલિ
- ગોત્ર, કુલ, પ્રવૃત્તચક્ર, સિદ્ધ
- હિંસાનુબંધી, ચૌર્યાનુબંધી, મૃષાનુબંધી, સંરક્ષણાનુબંધી
બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શુદ્ર
-
· તત, વિતત, ઘન, શુષિર
યુગ
યોગી
રૌદ્રધ્યાન
વર્ણ
વાજિંત્ર
વાણી
વેદ
વિકથા
વિરાધના
અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ, અતિચાર, અનાચાર
વિશિષ્ટ વિશેષણ- મહાગોપ, મહામાહણ, મહાનિર્યામક, મહાસાર્થવાહ (ભગવાન મહાવીર માટે)
પ્રેત, કામભોગ, સિંહ, તથાગત (અંગુત્તર નિકાય ૪/૨૪૪)
શાશ્વત તીર્થંકરનામ – ઋષભ, ચંદ્રાનન, વારિખેણ, વર્ધમાન
શુક્લધ્યાન
શમ્યા
-
- વૈખરી, મધ્યમા, પશ્યન્ની, પરા
- ઋગ્વેદ, યજુર્વેદ, સામવેદ, અથર્વવેદ
- દેશકથા, રાજકથા, ભોજનકથા, સ્ત્રીકથા
-
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
- (યોગશતક)
શૂરવીર અરિહંત (ક્ષમાશૂર), શ્રમણ (તપશૂર), કુબેર (ધનર), વાસુદેવ (યુદ્ધશૂર)
પૃથક્ક્સવિતર્કસવિચાર, એકત્વવિતર્કઅવિચાર, સૂક્ષ્મક્રિયાઅપ્રતિપાતી, વ્યચ્છિન્નક્રિયા અનિવૃત્તિ
સ્તુતિનો ક્રમ - મુખ્યજિન, સર્વજિન, આગમ, શ્રુતદેવતા સુવર્ણપરીક્ષા – કષ, છેદ, ઘર્ષણ, તાપ (ધર્મબિન્દુ)

Page #28

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
સ્ત્રી પ્રકાર સંઘ સંપ્રદાય સંજ્ઞા
- પદ્મિની, ચિત્રિણી, હસ્તિની, શંખિની - સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા - શૈવ, વિષ્ણુ, ગણેશ, દેવી - આહાર, ભય, મૈથુન, પરિગ્રહ
અંક-૫ પંચ અનુત્તરદેવ- વિજય, વૈજયંત, જયંત, અપરાજિત,
| સર્વાર્થસિદ્ધ - (તત્ત્વાર્થસૂત્ર) પંચ અનુષ્ઠાન - વિષ, ગરલ અનુષ્ઠાન, તહેતુ, અમૃત - (ધર્મબિંદુ) પંચ અનુષ્ઠાનનો આશય- શુદ્ધિ, પ્રણિધાન, પ્રવૃત્તિ,
વિનય, વિનિયોગ પંચ અભિગમ- સચિત્તનો ત્યાગ, અચિત્ત, અર્થ, ઉત્તરાસન, અંજલિ પ્રણિધાન પંચ અંતરાય - દાનાંતરાય, લાભાંતરાય, ભોગાંતરાય, ઉપભોગાંતરાય,
વીર્યંતરાય પંચ આકૃતિ - પરિમંડલ, વર્તુળ, ત્રિકોણ, ચતુષ્કોણ, આયત્ત પંચ આંગળી – અંગુષ્ઠ, તર્જની, મધ્યમ, અનામિકા, કનિષ્ઠા પંચ આશ્રવદ્વાર(૧)- ઇંદ્રિય, કષાય, અવ્રત, યોગ, ક્રિયા,
(૨)- મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય, યોગ પંચ ઇન્દ્રસભા- મજ્જન, અલંકાર, જ્ઞાન, સિદ્ધાયતન, મંત્રણા
- (કલ્પસૂત્ર) પંચ કર્મેન્દ્રિય – હાથ, પગ, જિહા, ગુદા, ઉપસ્થ પંચ ક્લેશ - અવિદ્યા, અસ્મિતા, રાગ, દ્વેષ, અભિનિવેશ – (પાતંજલ
યોગસૂત્ર) પંચ કલ્યાણક – અવન, જન્મ, દીક્ષા, કેવળજ્ઞાન, મોક્ષ પંચકર્મ ચિકિત્સા-વમન, વિરેચન, નસ્ય, બસ્તિ, શિરોધારા

Page #29

૧૨
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
પંચ કામગુણ – શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ પંચ કારણ - અધિષ્ઠાન, કર્તા, કરણ, ચેષ્ટા, દૈવ પંચ ક્રિયા - કાયિકી, અધિકરણી, પ્રાષિકી, પરિતાપના, પ્રાણાતિપાતિકી પંચ કોશ - અન્નમય, પ્રાણમય, મનોમય, વિજ્ઞાનમય, આનંદમય (વેદાંત) પંચગવ્ય - દૂધ, દહીં, ઘી, ગોમૂત્ર, ગોબર (છાણ) પંચચક્ર - રાજચક્ર, મહાચક્ર, દેવચક્ર, વીરચક્ર, પરશુચક્ર પંચાંગ - તિથિ, વાર, નક્ષત્ર, યોગ, કરણ પંચાચાર – જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર, વિર્યાચાર પંચચારિત્ર - સામાયિક, છેદોપસ્થાપનીય, પરિહાર વિશુદ્ધિ, સૂક્ષ્મ સંપરાય,
યથાખ્યાત - (તત્ત્વાર્થ સૂત્ર) પંચાંગી - મૂળસૂત્ર, નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ, વૃત્તિ પંચ જ્યોતિષચક્ર-સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા પંચોપચાર (૧)-વસ્ત્ર, ફૂલ, ધૂપ, દીપ, સ્વર્ણમુદ્રા,
(૨)-ગંધ, પુષ્પ, દીપ, નૈવેદ્ય, જલ પંચતત્ત્વ (૧)- પૃથ્વી, જળ, અગ્નિ, વાયુ, આકાશ,
(૨)- ગુરુતત્ત્વ, મંત્ર, મન, દેવ, ધ્યાન (વૈષ્ણવ મત) પંચતરુ - વડ, પીપળો, ઉદુંબર, આમ્ર, અશોકવૃક્ષ પંચતીર્થ - સિદ્ધાચલ, સમેતશિખર, આબુ, ગિરનાર, અષ્ટાપદ, (જૈન
તીર્થો) પંચતૃણ - કુશ, કાશ, દાભ, ઇખ, સરકડું પંચતિથિ -- નંદા, ભદ્રા, જયા, રિક્તા, પૂર્ણા પંચદાન - અભય, સુપાત્ર, અનુકંપા, કીર્તિ, ઉચિત પંચદિવ્ય - દુંદુભિનાદ, વઢવૃષ્ટિ, ગંધોદકવૃષ્ટિ, વસુધારા વૃષ્ટિ,
“અહોદાન'ના ઉદ્ગારો પંચદૃષ્ટિવાદ - પરિકર્મ, સૂત્ર, પૂર્વાનુયોગ, પૂર્વગત, ચૂલિકા

Page #30

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૧૩
પંચધાતુ - સોનું, રૂપું, તાંબુ, સીસું, લોઢું પંચધાન્ય - ચોખા, જવ, ઘઉં, તલ, મગ પંચનિગ્રંથ - પુલાક, બકુશ, કુશીલ, નિગ્રંથ, સ્નાતક
- (તત્ત્વાર્થ સૂત્ર) પંચનિધિ - પુત્ર, મિત્ર, શિષ્ય, ધન, ધાન્ય
- સ્થાનાંગ સૂત્ર પંચનદી - ગંગા, યમુના, સરયુ, ઈરાવતી, મહી
- (સ્થાનાંગ સૂત્ર) પંચનિદ્રા - નિદ્રા, નિદ્રાનિદ્રા, પ્રચલા, પ્રચલા પ્રચલા, થિણદ્ધિ
- (કર્મગ્રંથ) પંચનિષદ્યા - ઉત્કટુકા (ઉકડુ), ગોદોહિકા, સમપાદપુતા, પયંકા, અર્ધપયંકા
- (સ્થાનાંગ સૂત્ર). પંચપરમેષ્ઠી - અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ પંચપર્યુષણ કર્તવ્ય-અમારિ પ્રવર્તન, સાધર્મિવાત્સલ્ય, પરસ્પર સમાપના,
અઠ્ઠમતપ, ચૈત્યપરિપાટી પંચપર્વત - જવાળામુખી, ઘુમ્મટાકાર, ઇરોજન, ફોલ્ટ બ્લોકવાળા,
ઘેડવાળા પંચપ્રમાદ - મધ, વિષય, કષાય, નિદ્રા, વિકથા પંચપ્રાણ - પ્રાણ, અપાન, બાન, ઉદાન, સમાન પંચપ્રસ્થાન - (સરસ્વતી, ત્રિભુવન-સ્વામિની, શ્રીદેવી, યક્ષરાજગણિ,
ગૌતમ-સ્વામી-સૂરિમંત્રની પાંચ પીઠિકા) પંચપાંડવ - યુધિષ્ઠિર, ભીમ, અર્જુન, નકુલ, સહદેવ પંચપ્રતિક્રમણ - રાઈય, દેવસિઅ, પાક્ષિક, ચૌમાસી, સંવત્સરી પંચપ્રતિજ્ઞા - (ભગવાન મહાવીરની)
(૧) અપ્રીતિ થાય ત્યાં રહેવું નહીં (૨) સદૈવ ધ્યાનસ્થ

Page #31

૧૪
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
(૩) પ્રાયઃ મૌન (૪) કરપાત્ર ભોજન
(૫) ગૃહસ્થની પ્રશંસા ન કરવી (વિનય-વિવેક) પંચપ્રતિક મંત્ર- ક્ષિ પ ૩ૐ સ્વા હા
(અધિષ્ઠાતા-શિવ, ગણેશ, શક્તિ, સૂર્ય, વિષ્ણુ) પંચમહાકાવ્ય - શિશુપાલવધ, નૈષધીયચરિત્ર, કિરાતાર્જુનીય, કુમારસંભવ,
રઘુવંશ પંચમહાભૂત - પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, આકાશ પંચમહાયજ્ઞ(૧) - બ્રહ્મયજ્ઞ, દેવયજ્ઞ, પિતૃયજ્ઞ, ભૂતયજ્ઞ, મનુષ્ય-યજ્ઞ,
(૨) – સ્વાધ્યાય યજન, તર્પણ, અન્નદાન, અતિથિ સત્કાર પંચમહાવ્રત - પ્રાણાતિપાત વિરમણ, મૃષાવાદવિરમણ, અદત્તાદાનવિરમણ,
મૈથુનવિરમણ, પરિગ્રહ વિરમણ પંચમાતાતુલ્ય - રાજ્ઞી, ગુરુપત્ની, મિત્રપત્ની, સાસુ, માતા પંચમિથ્યાત્વ - આભિગ્રહિક, અનાભિગ્રહિક, સાંશયિક, અનાભોગિક,
આભિનિવેશિક પંચમંત્રબીજ - તારબીજા
રૈલોક્યબીજ હીં કમલાબીજ શ્રી અઈબીજ અર્ધ
પ્રણિપાતબીજ નમઃ પાંચ મેરુ - જંબૂદ્વીપ (૨), ધાતકીખંડ (૨),
પુષ્કરવરદ્વીપ (૧) = ૫ પંચવાયુ - નાગ, સુકર, દેવદત્ત, ધનંજય, કૂર્મ પંચમહોત્સવ - રીપ્ય (૨૫ વર્ષ), સુવર્ણ ૫૦ વર્ષ), હીરક (૬૦ વર્ષ),
અમૃત (૭૫ વર્ષ), શતાબ્દી (૧૦૦ વર્ષ)

Page #32

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૧૫
પંચામૃત - દૂધ, દહીં, ઘી, સાકર, પાણી પંચમુદ્રા - ખેચરી, ભૂચરી, ચાંચરી, અગોચરી, ઉન્મની પંચમંત્રપદન્યાસ-(૧) પરમેષ્ટિને નમ:
(૨) અહત નમઃ
Lય નમ:
(૪) સર્વજ્ઞાય નમ:
(૫) પારંગતાય નમઃ પંચાયતના પૂજા- ગણપતિ, શિવ, હરિ, ભાસ્કર, અંબાશક્તિ પંચ યાચક - અતિથિ, કૃપણ, બ્રાહ્મણ, શ્વાન, શ્રમણ –
- (સ્થાનાંગ સૂત્ર) પંચરત્ન - કનક, કુલીશ, નીલ, પદ્મરાગ, મોતી (પાંચ નામ) - ઋષભ (નાભેય) પ્રથમ રાજા, પ્રથમ વરરાજા, (ઋષભદેવનાં) પ્રથમ ભિક્ષુ, પ્રથમ તીર્થંકર પાંચ પ્રકાર - (વર્ણમાલા) કંઠ્ય, તાલવ્ય, મૂર્ધન્ય, દત્ય, ઓક્ય પંચવ્યવહાર - આગમ, શ્રત, આજ્ઞા, ધારણા, જિત પંચશરીર - દારિક, વૈક્રિય, આહારક, તૈજસ, કાર્પણ (પાંચ) શિવની સંપત્તિ- પિનાક ધનુષ્ય), ફણિધર, બાલેન્દુ, ભસ્મ, મંદાકિની
(ગંગા) પાંચ શૌચ - પૃથ્વી, અપ, નેજ, મંત્ર, બ્રહ્મચર્ય
- (સ્થાનાંગ સૂત્ર) પંચાસ્તિકાય - ધર્માસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય, પગલાસ્તિકાય,
આકાશાસ્તિકાય પંચ સ્કંધ - રૂપ, વેદના, સંજ્ઞા, સંસ્કાર, વિજ્ઞાન પંચ સ્થાવર - પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેઉકાય, વાઉકાય, વનસ્પતિકાય પંચ સ્વાધ્યાય - વાચના, પૃચ્છના, પરાવર્તન, અનુપ્રેક્ષા, ધર્મકથા

Page #33

૧
૬
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
પંચ સકલીકરણ-ક્ષિ, પ, ૐ, સ્વા, હા. પંચ સજીવસૃષ્ટિ-જરાયુજ, સ્વેદજ, અંડજ, ઉભિજ, અયોનિજ પંચ સમ્યકત્વ – ક્ષાયિક, લાયોપથમિક, ઔપથમિક, વેદક, સાસ્વાદન પંચ સમ્યક્તનાં લક્ષણ- શમ, સંવેગ, નિર્વેદ, અનુકંપા, આસ્તિક્ય, પંચ સમવાયીકરણ- કાળ, સ્વભાવ, નિયતિ, પ્રારબ્ધ, પુરુષાર્થ પંચ સમિતિ - ઇય, ભાષા, એષણા, આદાનભંડનિક્ષેપન, પારિષ્ઠાપનિકા પંચ સંધિ - સ્વર, વ્યંજન, વિસર્ગ, પ્રકૃતિભાવ, સ્વાદિ પંચ સાક્ષી - અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ (ગુરુ), દેવ, આત્મા પંચ સૂના (પ્રાણી વધસ્થાન) – ચૂલો, ઘંટી, સાવરણી, ખાંડણિયો, પાણીયારું પંચ ક્ષમા - ઉપકાર, અપકાર, વિપાક, આજ્ઞા, ધર્મક્ષમા પંચ જ્ઞાન - મતિજ્ઞાન, શ્રુત, અવધિ, મન:પર્યવ, કેવળજ્ઞાન
અંક-૬ ષડૂ અગ્નિ - ગાઈપત્ય, આહનીય, દક્ષિણાગ્નિ, સભ્યાગ્નિ, આવસથ્ય,
ઉપાસનાગ્નિ - (વૈદિક કર્મકાંડ) પડુ અઠ્ઠાઈ - કાર્તિક, ફાગણ, અષાઢ, પર્યુષણ પર્વ, ચૈત્રી તથા આસોની
ઓળી ષડુ આરા - ૧. સુષમા સુષમા,
૨. સુષમા ૩. સુષમા-દુઃષમા, ૪. દુઃષમા-સુષમા ૫. દુઃષમા, અવસર્પિણી ૬. દુઃ૫મા-દુઃષમા ૧. દુઃષમા-દુષમા, ૨. દુઃષમા

Page #34

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
- ૭
૩. દુઃષમા-સુષમાં, ૪. સુષમા-દુઃષમા ઉત્સર્પિણી ૫. સુષમા,
૬. સુષમા સુષમા - (અભિધાન ચિંતામણિ) ષડૂ આવશ્યક - સામાયિક, ચતુર્વિશતિસ્તવ, વંદન, પ્રતિક્રમણ, કાયોત્સર્ગ,
પ્રત્યાખ્યાન ષડૂ ઈતિ (આપત્તિ)- અતિવૃષ્ટિ, અનાવૃષ્ટિ, તીડ, પક્ષી,
ઉંદર (પ્લેગ), શત્રુરાજાનું આક્રમણ ષ ઉપધાન - (૧) પંચમંગલ મહાશ્રુતસ્કંધ - (નવકાર મંત્ર)
(૨) પ્રતિક્રમણ શ્રુતસ્કંધ (ઇરિયાવહી, તસ્મઉત્તરી) (૩) શક્રસ્તવ અધ્યયન - (નમુત્થણું) (૪) ચૈત્યસ્તવ અધ્યયન - (અરિહંત ચેઈયાણું) (૫) નામસ્તવ અધ્યયન - (લોગસ્સ) (૬) શ્રુતસ્તવ અધ્યયન - (પુખરવર)
સિદ્ધસ્તવ અધ્યયન - (સિદ્ધાણં) ષડૂ કર્મ - ૧. ચારણ, વારણ, ઉચાટન, સંમોહન,
સ્તંભન, વશીકરણ – (તંત્રવિદ્યા) ૨. ધૌતિ, બસ્તી, નેતિ, નૌલિ, ત્રાટક, કપાલભાતી – (ઘેરંડ સંહિતા). ૩. જિનેન્દ્રપૂજા, ગુરુભક્તિ, શાસ્ત્રશ્રવણ, સંયમ, તપ, સુપાત્રદાન (શ્રાવકનાં છ (૬) ૪. અધ્યયન, અધ્યાપન, દાન, પ્રતિગ્રહ,
યજન, યાજન, (બ્રાહ્મણના ૬ કમ) ષડૂ કર્મગ્રંથ - કર્મવિપાક, કર્યસ્તવ, બંધસ્વામિત્વ, પશીતિ શતક, સપ્તતિકા પકારક - (વિભક્તિ) કર્તા, કર્મ, કરણ, સંપ્રદાન, અપાદાન, અધિકરણ

Page #35

૧૮
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
ષકાવ્યપ્રયોજન- (છ પ્રયોજનો) વ્યં વાસે, અર્થતે, વ્યવહાર-વિરે
शिवतरक्षतये, सद्यः परनिवृत्तये, कान्तास-मितउपदेशयुजे
(કાવ્યપ્રકાશ-મમ્મટ) ષડૂ શ્રુતકેવલી- પ્રભવસ્વામી, શય્યભવસ્વામી (સૂરિ) યશોભદ્રસૂરિ,
સંભૂતિવિજય, ભદ્રબાહુવામી - સ્થૂલિભદ્રજી ષટુ ખંડ - દક્ષિણાર્ધ ભરતક્ષેત્ર - ૩
ઉત્તરાર્ધ ભરતક્ષેત્ર - ૩ ષડૂ ખંડાગમ - જીવસ્થાન, ક્ષુદ્રકબંધ, બંધસ્વામિત્વ, વેદનાખંડ, વર્ગણાખંડ,
મહાબંધ ષડૂ ગેયરાગ - ભૈરવ, માલકૌંસ, દીપક, શ્રી, મેઘમલ્હાર, હિંડોલ પ૪ (સા) - ઋષભ, ગાંધાર, મધ્યમ, પંચમ, પૈવત, નિષાદ
(પ ગાયત્તે યસ્માત્ = પન્ન) શજીવનિકાય – પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેઉકાય, વાઉકાય, વનસ્પતિકાય, ત્રસકાય ષડૂ જીવના ભાવ - ઔદયિકભાવ, ઔપથમિક, ક્ષાયિક, ક્ષાયોપ-શમિક, પારિણામિક, સાંનિપાતિક
- (અનુયોગદ્વાર સૂત્ર) ષડૂ દ્રવ્ય - ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય,
પુદ્ગલાસ્તિકાય, કાળ ષડૂ દર્શન (૧)- સાંખ્ય, યોગ, નૈયાયિક, વૈશેષિક, પૂર્વમીમાંસા, ઉત્તરમીમાંસા
- (વેદાંત)
(૨)-બૌદ્ધ, નૈયાયિક, સાંખ્ય, જૈન, વૈશેષિક, જૈમિનીય પડું પ્રમાણ - પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, શબ્દ, ઉપમાન, અથપત્તિ, અનુપલબ્ધિ
(વેદાંત) ષડૂ પર્યાપ્તિ - આહાર, શરીર, ઇન્દ્રિય, શ્વાસોચ્છવાસ, ભાષા, મન
(નવતત્ત્વ)

Page #36

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૧૯
પ પુરુષ - અધમાધમ, અધમ, વિમધ્યમ, મધ્યમ, ઉત્તમ, ઉત્તમોત્તમ
(તત્ત્વાર્થસૂત્ર કારિકા) પ ભાષા - પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, માગધી, પૈશાચી, શૌરસેની, અપભ્રંશ ષડુ મુદ્રા - આહ્વાહન, સ્થાપન, સંનિધાન, સંનિરોધ, અવગુંઠન, અંજલિ પ માનાઈ - આચાર્ય, ઋત્વિજ, વૈવાહય, રાજા, પ્રિયજન, ઋતુસ્નાતા સ્ત્રી પસ - મધુર, અમ્લ, લવણ, કટુ, કષાય, તિક્ત પડુ રાજ્યગુણ - સંધિ, વિગ્રહ, યાન, આસન, વૈધીભાવ, સંશ્રય (ચાણક્ય) પડ઼ રિપુ - કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ, મંદ, મત્સર (વેદાંત) ષડૂ ‘રિ (યાત્રા)-સમ્યક્તધારી, પાદચારી, એકાશનકારી, સચિત્ત પરિહારી,
બ્રહ્મચારી, ભૂમિસંચારી પડુ ઋતુ - હેમંત, શિશિર, વસંત, ગ્રીષ્મ, વર્ષા, શરદ પડું લક્ષણ - જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, વીર્ય, ઉપયોગ પડુ લેશ્યા - કૃષ્ણ, નીલ, કાપોત, તેજ, પદ્મ, શુક્લ પડુ વિગઈ - દૂધ, દહીં, ઘી, તેલ, ગોળ, કડા વિગઈ (તળેલી ચીજો) પડંગ વેદ - શિક્ષા, કલ્પ, વ્યાકરણ, નિર્યુક્તિ, છંદ, જ્યોતિષ ષડૂ સમ્યક્ત -- પથમિક, ક્ષાયિક, લાયોપથમિક, મિશ્ર, સાસ્વાદન,
મિથ્યાત્વ પર્ સમાસ - દ્વન્દ્ર, તપુરુષ, કર્મધારય, બહુવ્રીહિ, નગ્ન, અલુફ (પાણિની) પર્ સંઘયણ - વજઋષભનારાચ, ઋષભનારાચ, નારાચ, અર્ધનારાચ ,
કિલિકા, છેવટું (કર્મગ્રંથ) ષટુ (છ) - મથામો નિત્યકરોતિ વ સાંસારિક સુખ - પ્રિયા ર મા પ્રિયવાદ્રિની |
वश्यश्च पुत्रोऽर्थकारी च विद्या
षड् जीवलोकस्य सुखानि राजन् ॥ ષડૂ સંવેદના - જન્મ, મૃત્યુ, ક્ષુધા, પિપાસા, હર્ષ, શોક

Page #37

૨૦
ષડ્ સ્થાનક
ષડ્ સંસ્થાન
-
સમચતુરસ્ર, ન્યગ્રોધ પરિમંડલ, સાદિ વામન, કુબ્જ, હુંડક
(કર્મગ્રંથ)
ષડ્ હાસ્ય (ષટ્ક)- હાસ્ય, રતિ, અરતિ, ભય, શોક, જુગુપ્સા - (કર્મગ્રંથ)
.
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
આત્મા છે, નિત્ય છે, કર્મનો કર્તા છે, કર્મનો ભોક્તા છે, મોક્ષ છે, ઉપાય છે
અંક-૭
અરિહંતની ૭ વ્યુત્પત્તિ ઃ- ૧ અર્હન્ત, ૨ અરિહંત, ૩ અરુહંત, ૪ અરહોન્તર, ૫ અરહત્ત, ૬ અરહયત, ૭, અરયાન્ત
– (ભગવતી સૂત્ર વૃત્તિ)
આગમ ગ્રંથોનું વર્ગીકરણ :- (૭ પ્રકારે)
૧. પૂર્વ - ૧૪ પૂર્વ
૨. અંગ - ૧૧
૩. ઉપાંગ - ૧૨
૪. પ્રકીર્ણક - ૧૦
૫. છેદસૂત્ર - ૬
૬. મૂલસૂત્ર - ૪
૭. ચૂલિકા - ૨
ઉપક્રમ :- (આયુષ્ય સંબંધિત)
૧. અધ્યવસાય, ૨. નિમિત્ત, ૩. આહાર, ૪. વેદના, ૫. પરાઘાત, ૬. સ્પર્શ, ૭. આનપ્રાણ (શ્વાસોચ્છ્વાસ) ઊર્ધ્વલોક ઃ- ભૂઃ ભુવઃ સ્વઃ મહત્, જનઃ, તપઃ, સત્ય (શૈવ માન્યતા)
કાલ (સમય) - પૂર્વાલ, મધ્યાહ્ન, અપરાદ્ધ, સાયં, સંધ્યા, પ્રદોષ, મહારાત્રિ
કુલકર
- વિમલવાહન, ચક્ષુષ્માન, યશસ્વી, અભિચંદ્ર, પ્રસેનજિત,
મદેવ, નાભિ

Page #38

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૨૧
ગોચરી - (ભિક્ષા) ક્ષીર, અમૃત, મધુકર, ગૌ, રુદ્ર, અજગર, ગદભ ગોત્ર - કાશ્યપ, ગૌતમ, વત્સ, કુત્સ, કૌશિક, માંડવ્ય, વાશિષ્ઠ
- (સ્થાનાંગ સૂત્ર) ચક્ર - અશોક, સુદર્શન, ચક્રરત્ન, કાળ, સંસાર, ધર્મ, સિદ્ધચક્ર ચક્રવર્તીના રત્ન (એકેન્દ્રિય) - ચક્ર, છત્ર, ચામર, દંડ, અસિ, મણિ, કાકિણી ચક્રવર્તીના રત્ન (પંચેન્દ્રિય) - સેનાપતિ, ગાથાપતિ, વર્ધક, પુરોહિત, સ્ત્રી,
અશ્વ, હસ્તિ - (સ્થાનાંગ-૫૫૮) ચોઘડિયાં - અમૃત, લાભ, ચલ, ઉદ્વેગ, રોગ, શુભ, કાળ જંબુદ્વીપનાં ક્ષેત્ર- ભરત, હૈમવત, હરિવર્ષ, મહાવિદેહ, રમ્યફ, હૈરણ્યવત,
ઐરાવત ધાતુ - રસ, રુધિર, માંસ, મેદ, અસ્થિ, મજ્જા, શુક્ર ધાન્ય - ઘઉં, ચોખા, અડદ, મગ, જવ, તલ, કાંગ દંડનીતિ - હક્કાર, મક્કાર, ધિક્કાર, પરિભાષણ, મંડલ-બંધ, ચારક
(છંદ), છવિચ્છેદ – (સ્થાનાંગ સૂત્ર) - નૈગમ સંગ્રહ, વ્યવહાર, ઋજુસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ, એવંભૂત
- (સ્થાનાંગ સૂત્ર) નરક - રત્નપ્રભા, શર્કરપ્રભા, વાલુકાપ્રભા, પંકપ્રભા, ધૂમપ્રભા,
તમ:પ્રભા, તમસ્તમપ્રભા નિવ - જમાલિ, તિષ્યગુપ્ત, આષાઢાચાર્ય, અશ્વમિત્ર, રોહગુપ્ત,
ગોષ્ઠામાહિલ (ગંગાચાર્ય), ઐરાશિક (ષડુલૂક) પાતાલ - અતલ, વિતલ, સુતલ, તલાતલ, મહાતલ, રસાતલ, પાતાલ પદવી - આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સ્થવિર, પ્રવર્તક, ગણધર, ગણિ,
ગણાવચ્છેદક - ઈહલોક, પરલોક, આદાન, અકસ્માત, આજીવિકા, મરણ,
અપયશ
નય
ભય

Page #39

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
સપ્તભંગી - (સ્યાદ્વાદ વિવક્ષા :-)
૧. યાદસ્તિ, ૨. સ્યાન્નાસ્તિ ૩. સ્યાદ્ અસ્તિ નાસ્તિ ૪. સ્યાદ્ અવક્તવ્ય ૫. સ્યાદ્ અસ્તિ અવક્તવ્ય ૬. સ્યાદ્ નાસ્તિ અવક્તવ્ય
૭. સ્યાદ્ અસ્તિ-નાસ્તિ અવક્તવ્ય માતૃકા - બ્રાહ્મી, માહેશ્વરી, કૌમારી, વૈષ્ણવી, વારાહી, ઈન્દ્રાણી-ચામુંડા માંડલી (સાધુની સભા-બેઠક)- સૂત્ર, અર્થ, ભોજન, કાળ, આવશ્યક, સ્વાધ્યાય,
સંથારક, (શપ્યા, પોરિસી) રાજ્યાંગ - રાજા, મંત્રી, સુહૃદ, કોશ, પ્રજા, દુર્ગ, સૈન્ય શક્તિકેન્દ્ર - મૂલાધાર, સ્વાધિષ્ઠાન, મણિપુર, અનાહત, વિશુદ્ધિ, આજ્ઞાચક્ર,
સહસ્રાર શુદ્ધિ - અંગ, વસન, મન, ભૂમિ, ઉપકરણ, ન્યાયસંપન્નદ્રવ્ય, વિધિ સમુદ્યાત - વેદના, કષાય, મરણ, વૈક્રિય, તૈજસ, આહારક, કેવલી
સમુદ્યાત
- પુત્ર, સ્વજન, સ્ત્રી, વિદ્યા, ઇષ્ટ, શરીર, ધન સપ્તર્ષિ - મરીચિ, અત્રિ, અંગીરસ, પુલહ, પુલસ્ય, ક્રતુ, વશિષ્ઠ સપ્તસ્વર - ષડ, ઋષભ, ગાંધાર, મધ્યમ, પંચમ, પૈવત, નિષાદ સાત વ્યસન - શરાબ, માંસ, જુગાર, શિકાર, ચોરી, પરસ્ત્રી-ગમન સાતક્ષેત્ર - જિનપ્રતિમા, જિનમંદિર, જિનાગમ, સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક,
શ્રાવિકા સાતપદી (સપ્તપદી)- (લગ્નના સાત ફેરા)
સ્નેહ થકી મૈત્રી બંધાતી, ચાલી પગલાં સાત સ્નેહ શૂન્ય છે સાવ નકામો જીવનનો સંગાથ
સંપત્તિ

Page #40

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
સાત વિભક્તિ – કર્તા, કર્મ, કરણ, સંપ્રદાન, અપાદાન, સંબંધ, અધિકરણ સાત વિવક્ષા (વાક્ય પ્રકાર) આલાપ, અનાલાપ, ઉલ્લાપ, અનુલ્લાપ, સંલાપ, પ્રલાપ, વિપ્રલાપ - (સ્થાનાંગ સૂત્ર)
સાત હાસ્ય પ્રકાર- સ્મિત, હસિત, વિહસિત, અટ્ટહાસ્ય, અતિહાસ, અપહાસ, આછું સ્મિત
સ્થૂલિભદ્રની ૭ બહેનો- યક્ષા, યક્ષદતા, ભૂતા, ભૂતદતા, સેણા, વેણા રેણા - (ભ૨હેસ૨-સજ્ઝાય)
-
ܤܩܘ
અંક-૮
અષ્ટ અષ્ટમી - જન્માષ્ટમી, રાધાષ્ટમી, ગોપાષ્ટમી, દુર્ગાષ્ટમી, કાલાષ્ટમી, યજ્ઞાષ્ટમી, ભીમાષ્ટમી, (કાલ-ભૈરવાષ્ટમી)
અષ્ટ અહિકુલ- શેષનાગ, તક્ષક, વાસુકી, અનંત, શંખપાલ, મહાપદ્મ, કંબલ, કર્કોટક
અષ્ટકર્મ
જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય, મોહનીય, આયુષ્ય, નામ, ગોત્ર, અંતરાય
આયુર્વેદિક ચિકિત્સા- કુમારભૃત્ય (બાલચિકિત્સા), કાય, શાલાક્ય, શત્મહત્યા, જંગોલી, ભૂતવિદ્યા, ક્ષારતંત્ર, રસાયન
કળા
આવશ્યક ગુણ- અહિંસા, પ્રાણીમાત્ર પરદયા, શાંતિ, શમ, તપ, ધ્યાન, સત્ય બંધન, સંક્રમણ, ઉર્તના, અપવર્તના, ઉદીરણા, ઉપશમન, નિધત્ત, નિકાચના
કરણ
કલ્યાણી ઘોડો
૨૩
-
(આઠ કળા એવી છે તે કોઈની શીખવાતી શીખાતી નથી. આ આઠ અંગે નીચેનો દુહો જાણીતો છે.)
રાગ, પાદ, પાઘડી, નાડી ને વળી ન્યાય,
તરવું, તારવું અને તસ્કરવું એ આઠે આપકળાય
ચાર પગ, કપાળ, છાતી, ખાંધ અને પૂંછડું - આ આઠ અંગ જે ઘોડાના સફેદ હોય તેને અષ્ટકલ્યાણી કહે છે
For Personal and Private Use Only.

Page #41

૨૪
કૃષ્ણની ૮ પટરાણીઓ
કૃષ્ણરાજી
કુંભક
અષ્ટ ગંધ
દંડવ્રતપ્રણામ અષ્ટાંગ પ્રણામ
દ્રવ્યો
દિશા
- રુક્ષ્મણી, સત્યભામા, જાંબવતી, મિત્રવિન્દા,
કાલિન્દી, ભદ્રા, નાગ્નજિતી, લક્ષ્મણા
છંદશાસ્ત્રના ૮ ગણ - (યમાતારાજ ભાનસલગા) નામ :
- કૃષ્ણરાજી, મેઘરાજી, મઘા, માઘ, વૃત્તપરિઘ, વાતપરિક્ષોભ દેવપરિઘ, દેવપરિક્ષોભ (બૃહદ્ સંગ્રહણી)
જીવની ઉત્પત્તિનાં સ્થાન –
સૂર્યભેદન, ઉજ્જાયિની, સિત્કારી, શીતલી, ભસ્ત્રિકા, ભ્રામરી, મૂર્છા, પ્લાવિની
- (હઠયોગ દ્વાત્રિંશિકા)
- (આઠ પ્રકારનાં સુગંધી દ્રવ્યો) - કપૂર, ચંદન, મોથ, કુસુમ, દેવદારુ, ગોરોચન, કેસર, વાળો
-
ય, મ, ત, ૨, જ, ભ, ન, સ = ૮ ગણ
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
અંડજ = પક્ષી, સર્પ
પોતજ
હાથી
=
રસજ =
જરાયુજ = ગાય, મનુષ્ય સ્વેદજ = જૂ, માંકડ, મચ્છ૨ સંમૂર્છિમ = તીડ, દર્દુર, ખંજન ઉદ્ભિજ -
ઉપપાત = દેવ, નારક
બે હાથ, બે પગ, બે ઢીંચણ, છાતી તથા
કપાળથી દંડવત્ કરવામાં આવે છે
- પાણી, દૂધ, ઘી, મધ, દહીં, દર્ભ, ચોખા અને તલ - (આઠ પૂજા દ્રવ્યો)
કીટ
પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર, દક્ષિણ (દિશા), ઇશાન, અગ્નિ, નૈઋત્ય, વાયવ્ય (વિદિશા)

Page #42

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૨૫
દ્વીપ - જેબૂદ્વીપ, ઘાતકીખંડ, પુષ્કરવારદ્વીપ, વારૂણીવરદ્વીપ,
ક્ષીરવરદ્વીપ, ધૃતવરદ્વીપ, ઇક્ષુવરદ્વીપ, નંદીશ્વરદ્વીપ અષ્ટધાતુ - સુવર્ણ, ચાંદી, તાંબુ, કાંસુ, પિત્તળ, સીસુ, લોખંડ, જસત અષ્ટાંગ નિમિત્ત-ભૌમ, ઉત્પાત, સ્વપ્ન, અંતરિક્ષ, અંગફુરણ, સ્વર,
લક્ષણ, વ્યંજન અષ્ટનાયિકા - સ્વાધીનભર્તુકા, વાસકસજ્જા, વિરહોત્કંઠિતા, ખંડિતા,
કલહાન્તરિતા, વિપ્રલમ્બા, પ્રોષિતભર્તૃકા, અભિસારિકા અષ્ટાપદ - (૮ થર) ચાકા, શેમાં, મટઈ, ગણેશ ભૈરવ, બૈરાસકુંડ, છોડા
દેવાંગન, બડાદેવાંગન અષ્ટપદ - કરોળિયાને આઠ પગ હોવાથી અષ્ટપદ કહે છે અષ્ટપદી - આઠ કડીવાળા ગીતને અષ્ટપદી કહે છે અષ્ટપ્રધાન - પ્રધાન, અમાત્ય, સચિવ, મંત્રી, ધર્માધ્યક્ષ, ન્યાયશાસ્ત્રી, વૈદ્ય
અને સેનાપતિ – (આ આઠેયની સારા રાજયવહીવટ માટે
ખૂબ જરૂર છે) પ્રભાવક પુરુષ - પ્રવચનિક, ધર્મકથી, વાદી, નૈમિત્તિક, તપસ્વી, વિદ્યામંત્રબલી,
તાંત્રિક અષ્ટકૂટ - વર્ણ, વશ્ય, તારા, યોનિ, ગ્રહમૈત્રી, ભ્રકુટ, નાડી – લગ્ન
જોવામાં આઠ ફૂટ જોવામાં આવે છે અષ્ટપ્રવચનમાતા - ૮ (૫ સમિતિ + ૩ ગુણિ = ૮)
ઈર્યાસમિતિ, ભાષા, એષણા, આદાનભંડમત્ત- નિક્ષેપના,
પારિષ્ઠાપનિકા, મન, વચન, કાયગતિ અષ્ટપ્રકારી પૂજા-જળ, ચંદન, પુષ્પ, ધૂપ, દીપ, અક્ષત, નૈવેદ્ય, ફળ (જૈન
પરંપરા) અષ્ટધા પ્રકૃતિ - પૃથ્વી, જળ, અગ્નિ, વાયુ, આકાશ, મન, બુદ્ધિ, અહંકાર
- (ભગવદ્ ગીતા) અષ્ટપ્રાતિહાર્ય - અશોકવૃક્ષ, પુષ્પવૃષ્ટિ, દિવ્યધ્વનિ, ચામરયુગ્મ સિંહાસન,

Page #43

૨૬
ભામંડલ, દેવદુંદુભિ, ત્રણ છત્ર
બુદ્ધિના ગુણ - શુશ્રુષા, શ્રવણ, ગ્રહણ, ધારણ, ઉહા, અપોહ, અર્થનિશ્ચય,
તત્ત્વજ્ઞાન
અષ્ટાંગબુદ્ધિ
આઠ ભાવો - (કાવ્યશાસ્ત્ર મુજબ)
-
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
શુશ્રૂષા, શ્રવણ, ગ્રહણ, ધારણ, ચિંતન, ઊહાપોહ, અર્થવિજ્ઞાન, તત્ત્વજ્ઞાન
અષ્ટભોગ
અન્ન, પાણી, પુષ્પ, તાંબૂલ, ચંદન, વસ્ત્ર, આભૂષણ, શય્યા જાતિ, કુલ, રૂપ, તપ, ઐશ્વર્ય, શ્રુત, લાભ, બળ
અષ્ટમ
અષ્ટમંગલ સ્વસ્તિક, શ્રીવત્સ, નંદ્યાવર્ત, વર્ધમાન, ભદ્રાસન, કલશ, મીનયુગલ, દર્પણ – (ઔપપાતિક સૂત્ર તથા આચારદિનકર) અષ્ટાંગમાર્ગ સમ્યગ્દષ્ટિ, સભ્યસંકલ્પ, સમ્યક્વાણી, સમ્યકર્મ, સમ્યજીવ, સમ્યગ્ણાયામ, સભ્યસ્મૃતિ, સમ્યક્સમાધિ (બૌધ્ધ)
સ્તંભ, સ્વેદ, સ્વરભંગ, રોમાંચ, કંપ, વૈવર્ય, અશ્રુપાત,
પ્રલય
અષ્ટમંત્રસાધના- શાંતિકર્મ, પૌષ્ટિકકર્મ, વશીકરણ, આકર્ષણ, સ્તંભન, મારણ, વિદ્વેષણ, ઉચ્ચાટન
અષ્ટમાતૃકાપીઠ- બ્રાહ્મી, માહેશ્વરી, કૌમારી, વૈષ્ણવી, વારાહી, નારસિંહી, ઐન્દ્રી, ચામુંડા
-
અષ્ટમહાસિદ્ધિ- અણિમા, મહિમા, લધિમા, ગરિમા, પ્રાપ્તિ, પ્રકામ્ય, ઇશિત્વ, વશિત્વ
મૂર્તિપ્રકાર - લૌહી (પંચધાતુ નિર્મિત) શૈલી (પાષાણ) દારૂમયી, લેપ્પા, લેખ્યા, સૈકતી, મણિમયી, મનોમયી - (ભાગવત)
મૈથુન
સ્મરણ, કીર્તન, કેલિ (ફોર પ્લે) પ્રેક્ષણ, ગુહ્ય ભાષણ, સંકલ્પ, અધ્યવસાય, ક્રિયાનિષ્પત્તિ (સંભોગ)
અષ્ટમૂર્તિ (શિવ)- પૃથ્વી, જળ, તેજ, વાયુ, આકાશ, સૂર્ય, ચંદ્ર, ઋત્વિજ
For Personal and Private Use Only.

Page #44

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
અષ્ટાંગયોગ
યોગદૃષ્ટિ
યજ્ઞનાં દ્રવ્યો
-
-
વર્ગણા
રસ (મુખ્ય ૮)- શૃંગાર, હાસ્ય, કરુણ, રૌદ્ર, વીર, ભયાનક, બિભત્સ, અદ્ભુત ટુચક પ્રદેશ - નાભિ નજીક રહેલાં, કર્મથી અસ્પૃષ્ટ આઠ આત્મપ્રદેશ (નામ ઉપલબ્ધ નથી)
૨૭
યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન,
સમાધિ
રોગ (મહારોગ આઠ પ્રકાર)- વાત, અશીરી, કૃચ્છ, મેહ, ઉંદર, ભગંદર, હરસ, સંગ્રહણી
મિત્રા, તારા, બલા, દીપ્રા, સ્થિરા, કાંતા, પ્રભા, પરા
પીપળો, ઉમરો, પીપળ, ખાખરો, વડના સમિધ, ઘી, તલ અને ખીર
લગ્ન (૮ પ્રકાર) - બ્રાહ્મ, આર્ષ, પ્રાજાપત્ય, ગાંધર્વ, દૈવ, આસુર, પૈશાચ,
રાક્ષસ
અષ્ટ લક્ષ્મી(૧)-ધનલક્ષ્મી, ધાન્યલક્ષ્મી, શૌર્યલક્ષ્મી, સંતાનલક્ષ્મી, સૌભાગ્યલક્ષ્મી, વિદ્યાલક્ષ્મી, રાજ્યલક્ષ્મી, વિજયલક્ષ્મી (૨) – ધનલક્ષ્મી, ગૃહલક્ષ્મી, આરોગ્યલક્ષ્મી, યશલક્ષ્મી, સંસ્કારલક્ષ્મી, જ્ઞાનલક્ષ્મી, અધ્યાત્મલક્ષ્મી, આત્મલક્ષ્મી ઔદારિક, વૈક્રિય, આહારક, તૈજસ્, ભાષા, શ્વાસોચ્છ્વાસ, મન, કાર્પણ
-
અષ્ટ વિનાયક- મયૂરેશ્વર, સિદ્ધિવિનાયક, બલ્લાળેશ્વર, વરદવિનાયક, ચિંતામણિજી, ગિરિજાત્મક, વિઘ્નેશ્વર, મહાગણપતિ
આઠ વ્યંતરદેવ- કિન્નર, કિંપુરુષ, મહોરગ, ગાંધર્વ, યક્ષ, રાક્ષસ, ભૂત, પિશાચ આઠ શિવસ્વરૂપ- ભવ, શિવ, રુદ્ર, પશુપતિ, ઉગ્ર, મહાદેવ, ભીમ, ઇશાન મંગળા, શૃંગાર, ગ્વાલ, રાજભોગ, ઉત્થાપન, ભોગ, આરતી,
અષ્ટ સમા
શયન
સામાયિકનાં આઠ નામો - સામાયિક, સમયિક, સામવાદ, સમાસ, સંક્ષેપ,
અનવદ્ય, પરીક્ષા, પ્રત્યાખ્યાન

Page #45

૨.૮
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ સિદ્ધના ગુણ (૮) - અનંતજ્ઞાન-દર્શન, ચારિત્ર, વિર્ય, અવ્યાબાધ સુખ,
અક્ષયસ્થિતિ, અરૂપીપણું, અગુરુલઘુ અષ્ટસૌભાગ્ય - (સ્ત્રીનાં સૌભાગ્ય ચિહ્નો)
સિંદૂર, ચાંદલો, કાજળ, નાકની વાળી, કર્ણકુંડલ, કટિમેખલા,
કંકણ, ઝાંઝર અષ્ટસંપદા - નવકાર મંત્રની આઠ સંપદા અષ્ટ સ્પર્શ - હલકો, ભારે, કોમળ, કર્કશ, સ્નિગ્ધ, લુખો, શીતલ, ગરમ હિંગાષ્ટક ચૂર્ણ (આઠ ઔષધીઓ) – હીંગ, સિંધવ, જીરૂ, સૂંઠ, મરી, પીપર,
અજમો, શહાજીરૂ અષ્ટ જ્ઞાનાચાર- કાલ, વિનય, બહુમાન, ઉપધાન, અનિન્દવ, વ્યંજન, અર્થ,
તદુભાય અષ્ટ જ્ઞાનપ્રાપ્તિનાં પ્રવેશદ્વાર- સત્તા, સંખ્યા, ક્ષેત્ર, સ્પર્શના, કાળ, અંતર, ભાવ,
અલ્પબદુત્વ
અંક-૯
કાનૂનના નવ મુદ્દા- (Nine points of Law :) પુષ્કળ પૈસો, અસીમ ધીરજ,
સામો દાવો, વકીલ, સાચી સલાહ, સત્યનિષ્ઠ સાક્ષી, તટસ્થ
પંચ (July) ન્યાયાધીશ, ભાગ્ય ગ્રહોનાં પ્રતીક રત્નો
સૂર્ય = માણેક ચંદ્ર = મોતી Pearl મંગળ = પ્રવાલ (પરવાળો) બુધ = પન્નો ગુરુ = પોખરાજ શુક્ર = હીરો (Diamond) શનિ = નિલમ

Page #46

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
રાહુ = ગોમેદ
કેતુ = વૈડૂર્ય નવ ગ્રહ - સૂર્ય, ચંદ્ર, મંગળ, બુધ, ગુરુ, શુક્ર, શનિ, રાહુ, કેતુ નવ જાતિ - ગોવાળ, માળી, તંબોલી, તેલી, વણકર, હલવાઈ, કુંભાર,
લુહાર, વાળંદ નવ તત્ત્વ - જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, નિર્જરા, બંધ,
મોક્ષ નવ દેવીઓ - (દુગદિવીનાં નવ સ્વરૂપ)
શૈલપુત્રી, બ્રહ્મચારિણી, ચંદ્રઘંટા, કુષ્માંડા, સ્કંધમાતા,
કાત્યાયની, કાળરાત્રિ, મહાગૌરી, સિદ્ધિદાત્રી નવ દેવી - કાલી, ચંડિકા, સાંભવી, દુર્ગા, સુભદ્રા, કુમારી, (નવરાત્રી) ત્રિમૂર્તિ, કલ્યાણી, રોહિણી નવ દેવકન્યા - કુમારિકા, ત્રિમૂર્તિ, કલ્યાણી, રોહિણી, કાલિકા, ચંડીકા,
શાંભવી, દુર્ગા, સુભદ્રા નવ દ્રવ્ય - પૃથ્વી, પાણી, તેજ, વાયુ, આકાશ, કાળ, દિશા, આત્મા,
મન નવ દ્વાર - (શરીરનાં છિદ્ર) : મુખ, આંખ, કાન, નાક, ગુદા,
| ઉપસ્થ નવ નાગ - શેષનાગ, અનંત, વાસૂકી, પદ્મનાભ, કંબલ, શંખમાલ,
ધૃતરાષ્ટ્ર, તક્ષક, ફાલીયા નવ નાડી - ઇંડા, પિંગલા, સુષુમણા, ગાંધારી, હસ્તિની, કુહુ, સુખા,
અલંબુષા નવ નાત - દશા, વિશા, સોરઠિયા, કપોળ, મોઢ, ઓસવાલ, પોરવાલ,
અગ્રવાલ, ખંડેલવાલ નવ નાથ - (નાથસંપ્રદાય) ગોરખનાથ, જવાલેન્દ્રનાથ, કારિણનાથ,
ગહિનીનાથ, ચપટનાથ, રેવણનાથ, નાગનાથ, ભર્તુનાથ, ગોપીચંદ્રનાથ

Page #47

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
નવ નારદ - સુદર્શન, સુપ્રતિબદ્ધ, સુવિશાલ, મનોરમ, સર્વતોભદ્ર, સુમનસ,
સૌમનસ્ય, પ્રિયંકર, નંદીકર નવ ભવ - ધનરાજા, સૌધર્મદેવ, ચિત્રગતિ વિદ્યાધર, (નેમિનાથ પ્રભુના) માહેન્દ્ર દેવ, અપરાજિત રાજા, આરણદેવ, શંખરાજા,
અપરાજિતદેવ, નેમિનાથ નવનિધિ - પધ, મહાપા, શંખ, મકર, કચ્છપ, મુકુંદ, કુંદ, નીલ, ખર્વ
(કુબેરના નવ ભંડાર) નવ નિધાન - નૈસર્પ, પાંડુક, પિંગલક, સર્વરત્ન, મહાપદ્મ, કાલ, મહાકાલ,
માણવક, શંખક (સ્થાનાંગ સૂત્ર) નવ પદ - અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ, દર્શન, જ્ઞાન,
ચારિત્ર, તપ નવ નિપુણતા – સંખ્યાન (ગણિત), નિમિત્ત, કવિત્વ, પુરાણ, સમયસૂચકતા,
વાદવિદ્યા, પરપંડિત, ભૂતિકર્મ, ચિકિત્સા (સ્થાનાંગ સૂત્ર) નવ પરિગ્રહ - ધન, ધાન્ય, ચાંદી, સોનું, ક્ષેત્ર, વાસ્તુ, દ્વિપદ, ચતુષ્પદ, કુષ્ય
(વંદિતુ સૂત્ર) નવ પ્રતિવાસુદેવ-અશ્વગ્રીવ, તારક, મેરક, મધુ, નિશુંભ, બલિ, પ્રાદ, રાવણ,
જરાસંઘ નવ પુણ્ય ઉપાર્જન - અન્ન, પાન, વસ્ત્ર, વસતિ, શયન, મન,
વચન, કાય નમસ્કાર નવ બ્રહ્મચર્યની વાડ- (મર્યાદા)
૧. સ્ત્રી-પશુ-નપુંસક રહિત વસતિ, ૨. સ્ત્રી સાથે એકાંત વજર્ય ૩. સ્ત્રી બેઠી હોય ત્યાં પુરુષ બે ઘડી અને
પુરુષની જગામાં સ્ત્રી ૩ પ્રહર ન બેસે ૪. સ્ત્રીનાં અંગોપાંગ ન જોવાં ૫. એકાંતમાં કામક્રીડાનું નિરીક્ષણ ન કરવું

Page #48

૩૧
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૩૧ ૬. પૂર્વકાલીન ભોગક્રિીડાને યાદ ન કરવી ૭. સ્નિગ્ધ ભોજન ન લેવું ૮. અતિ આહારનો ત્યાગ
૯. શરીર શોભા ન કરવી નવધા ભક્તિ – શ્રવણ, કીર્તન, સ્મરણ, પાદસેવન, અર્ચન, વંદન, દાસ્ય,
સખ્ય, આત્મનિવેદન નવ મહાવિગઈ- દૂધ, દહીં, માખણ, ઘી, તેલ, ગોળ, મધું, મદિરા-દારૂ, માંસ
- (સ્થાનાંગ સૂત્ર) નવ મોક્ષતત્ત્વનાં દ્વાર- સત્પદપ્રરુપણા, દ્રવ્યપ્રમાણ, ક્ષેત્રસ્પર્શના, કાલ, અંતર, ભાગ, ભાવ, અલ્પબદુત્વ
- (નવતત્ત્વ પ્રકરણ) નવરસ - શૃંગાર, હાસ્ય, કરુણ, રૌદ્ર, વીર, ભયાનક, બિભત્સ,
અદ્ભુત, શાત નવરત્ન - (વિક્રમાદિત્યનાં) ધન્વતરી, ક્ષપણક, વૈતાલભટ્ટ, અમરસિંહ,
શંકુ, ઘટકર્પર, કાલિદાસ, વરાહમિહીર, વરરુચિ નવરત્ન - મુક્તા, માણેક, વૈડૂર્ય, ગોમેદક, વિદ્રુમ, વજ, પદ્મરાગ,
મરકત, નિલમ નવરત્ન (અકબર બાદશાહનાં)- બીરબલ, માનસિંગ, ટોડરમલ, અબુલફજલ,
ફેજ, તાનસેન, ખાનખાન, હકીમ મહુમામ, મુલ્લા દોપિયાઝ નવ લોકાંતિક દેવ- (રૈવેયક) સુદર્શન, સુપ્રતિબદ્ધ, મનોરમ, સર્વતોભદ્ર,
સુવિશાલ, સુમનસ, પ્રીતિકર, આદિત્ય, નંદિકર નવત્રિક (લોગસ્સના) પરમત્રિક – તિર્થીયરે, જિર્ણ, અરિહંતે, ગાથા-૧ પ્રતિષ્ઠાનનત્રિક- નામનિર્દેશ-ગાથા-૨-૩-૪ પ્રણિધાનત્રિક - અભિથુઆ, વિહુયયમલા, પહણજરમરણા, ગાથા-૫ પ્રસ્તુતિત્રિક - મએ, મે, મમ, ગાથા-પ-૭ પ્રસાદત્રિક - પસીયતુ, સમાલિવરમુત્તમ દિતુ, સિદ્ધા સિદ્ધિ ગાથા-૬

Page #49

૩૨
પ્રણામત્રિક
કિત્તિય, વંદિય, મહિયા ગાથા-૬ ચંદેસુ, આઈએસુ, સાગરવ
પ્રતીકત્રિક
પ્રભાવ પ્રસારણત્રિક- નિમ્મલયરા, પયાસરા, સાગરવર (લોગસ્સ સૂત્ર) ગાથા-છ
નવ-શરીર રચનાના વ્યૂહ- કુળ, નામ, જ્ઞાન, ચિત્ત, નાદ, બિંદુ, આત્મા, જીવ,
કાળ
નવ વિદ્વેષી
(સુધારા તરફ દ્વેષ બતાવનારનાં નામો) પ્રરક્ષક, સ્થિતિરક્ષક, સંરક્ષક, પ્રાચીનપંથી, પૂર્વપક્ષ, રૂઢિરક્ષક, સ્થિતિચુસ્ત, પ્રગતિવિરોધી, અગતિમાન
નવ (પ્રકારના) વિષ- વત્સનાભ, હારિદ્રક, સકતુક, પ્રદીપન, સૌરાષ્ટ્રિક, શૃંગક, કાલકૂટ, હલાહલ, બ્રહ્મપુત્ર
(માંગલિક) નમસ્કારમહામંત્ર, ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર, સંતિકરું, તિજયપહુત્ત, નમિણ સ્તોત્ર, અજિતશાંતિ સ્તોત્ર, ભક્તામર, કલ્યાણમંદિર, બૃહશાંતિ
નવ સ્ત્રીના પ્રકાર- નદી, કાપાલિકી, વેશ્યા, ધોબણ, વાણંદયાણી, બ્રાહ્મણી, શુદ્ર, ગોવાલણ, માલણ
નવ શક્તિ (તંત્રશાસ્ત્ર) – પ્રભા, માયા, જયા, સૂક્ષ્મા, વિશુદ્ધા, નંદિની, સુપ્રભા, વિજયા, સર્વસિદ્ધા
નવ સ્મરણ
-
–
નવ ટૂંક (સિદ્ધાચલજી) -
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
(૧) દાદા આદિશ્વરનું - નંદિવર્ધન પ્રાસાદ
-
(૨) મોતીશાની ટુંક
(૩) બાલાભાઈની ટૂંક
(૪) પ્રેમાભાઈ મોદીની ટુંક
(૫) હેમાભાઈની ટુંક
(૬) ઊજમ ફૂઈની ટુંક
(૭) સાકર વશીની ટુંક
For Personal and Private Use Only.

Page #50

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
શ્રુતજ્ઞાનના નવ પર્યાયવાચક શબ્દો - સૂત્ર, ગ્રંથ, સિદ્ધાંત, પ્રવચન, આજ્ઞા, વચન, ઉપદેશ, પ્રજ્ઞાપના, આગમ (અનુયોગદ્વાર)
(૮) છીપા વશીની ટુંક (૯) સવા સોમાની ટુંક
અંક-૧૦
આશ્ચર્ય (અચ્છેરા)- ઉપસર્ગ, ગર્ભાપહરણ, સ્ત્રી તીર્થ, અભાવિત પરિષદ, શ્રીકૃષ્ણનું અપરકંકા ગમન, સૂર્ય-ચંદ્રનું મૂળ વિમાને અવતરણ, હરિવંશ કુલોત્પત્તિ, ચમરોત્પાત, અસંયત પૂજા, ૧૦૮નું સિદ્ધિગમન
- (કલ્પસૂત્ર-ટીકા) (સ્થાનાંગ-૭૭૭)
ઉપનિષદ્-નામ- ઇશ, કેન, કઠ, પ્રશ્ન, મુંડક, માંડુક્ય, વૈત્તરિય, ઐતરેય, છાંદોગ્ય, બૃહદારણ્યક
૩૩
કલ્પ (આચાર)- અચેલક, ઔદ્દેશિક, શય્યાત, રાજપિંડ, કૃતિકર્મ, વ્રત, જ્યેષ્ઠ, પ્રતિક્રમણ, માસ, પર્યુષણાકલ્પ
કામદશા
કલ્પવૃક્ષ મત્તાંગક, ભૃતાંગ, તૂર્ટીંગ, દીપાંગ, જ્યોતિરંગ, ચિત્રાંગ, ચિત્રરસાંગ, મહ્યંગ, ગૃહકાર, વસ્રાંગ
- અર્થ, ચિંતન, શ્રદ્ધા, સ્મરણ, વિકલતા, લજ્જાનાશ, પ્રમાદ, ઉન્માદ, તાવ, મરણ
- સંહિતા, વેદ, આરણ્યક, શિક્ષા, કલ્પ, વ્યાકરણ, નિઘંટુ, છંદ, નિરુક્ત, ઉપનિષદ્
ચંચળ (અસ્થિર)- મન, મધુકર, મેઘ, માનિની (સ્ત્રી), મદન, મરુત, લક્ષ્મી, મદ, મર્કટ, મત્સ્ય
ગ્રંથશાસ્ત્ર
દશ દિક્પાલ-(લોકપાલ)- ઇન્દ્ર, અગ્નિ, યમ, વરુણ, વાયુ, નિર્ઝતિ, કુબેર, ઇશાન, બ્રહ્મા, અનંત
For Personal and Private Use Only.

Page #51

૩૪
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
દશ નામી (સંન્યાસી)- ગિરિ, પર્વત, તીર્થ, આશ્રમ, સાગર, વન, પુરી, અરણ્ય,
ભારતી, સરસ્વતી દશ દેવીઓ - કાલી, તારા, ષોડશી, ભુવનેશ્વરી, ઘૂમાવતી, છિન્નમરુતા,
ત્રિપુરભૈરવી, બગલામુખી, માતંગી, કમલા દશ દિશા - ૪ દિશા, ૪ વિદિશા, ઊર્ધ્વ, અધો-૧૦ દશ વસ્તુ વિચ્છેદ-મન:પર્યવજ્ઞાન, પરમાવધિજ્ઞાન, પુલાક લબ્ધિ, આહારરલબ્ધિ,
ક્ષપકશ્રેણી, ઉપશમશ્રેણી, જિનકલ્પ, ત્રણ ચારિત્ર, કેવલજ્ઞાન
દર્શન, મોક્ષગમન - (કલ્પસૂત્ર ટીકા) દશ વિષધર - (નાગકુલ), અનંત, વાસુકી, તક્ષક, કર્કોટક, પદ્મ, મહાપબ,
શંખપાલ, કુલિક, જય, વિજય દૃષ્ટિવાદનાં પર્યાય નામો- દષ્ટિવાદ, હેતુવાદ, ભૂતવાદ, તથ્યવાદ, સમ્યગ્વાદ,
ધર્મવાદ, ભાષાવિચય, પૂર્વગત, અનુયોગગત,
સર્વજીવસુખાવહ દશત્રિક - નિસહિ, પ્રદક્ષિણા, પ્રણામ, દિશાત્યાગ, પ્રમાર્જન, પૂજા,
અવસ્થા, વર્ણ, મુદ્રા (ભાષ્ય) પ્રત્યાખ્યાન (પચ્ચકખાણ)-નવકારશી, પોરિસી, સાઢપોરિસી, પુરિમષ્ઠ, એકાસન,
નીવિ, એકલઠાણ, એકદતી, આયંબિલ, ઉપવાસ (ભાષ્ય-૩) ત્રસદશક - ત્રસ, બાદર, પર્યાપ્ત, પ્રત્યેક, સ્થિર શુભ, સૌભાગ્ય, સુસ્વર,
આદેય, યશ (કર્મગ્રંથ-૧) તિર્યગુર્જુભક - અન્ન, પાન, વસ્ત્ર, લેણ, પુષ્પ, ફળ, શયન, વિદ્યા, અવિયત,
જૈભક ધ્વનિ (Voice)- તાર, ચન્દ્ર, મધ્ય કલ, સિંહનાદ, તુમુલ, મર્મર, ક્વણિત,
કૂજન, ભીમ નપુંસક (જન્મજાત)-પંડક, વાતિક, કલબ, કુંભિક, ઇર્ષાળુ, શકુની, તત્કર્મસેવી,
સૌગંધિક, આસક્ત, પાલિકા પાલિક - પ-ઇન્દ્રિય, ૩ બળ, આયુષ્ય અને શ્વાસોચ્છવાસ=૧૦
પ્રાણ

Page #52

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૩૫
ભવનપતિ - અસુરકુમાર, નાગકુમાર, સુવર્ણકુમાર, વિઘુકુમાર,
અગ્નિકુમાર, દીપકુમાર, ઉદધિકુમાર, દિશિકુમાર,
પવનકુમાર, મેઘકુમાર મનુષ્યની જીવન અવસ્થા (જીવનકમ) – બાલા, ક્રીડા, મંદા, બલા, પ્રજ્ઞા,
હાયની, પ્રપંચા, પ્રાભારા, મુમુહી, શાયની (સ્થાનાંગ સૂત્ર
૧૦)
મનુષ્યભવની દુર્લભતાના પરિચાયક દૃષ્ટાંત- ભોજન(ચોલ્લક), પાશક, ધાન્ય, ધૂત, રત્ન, સ્વપ્ર, ચક્ર, કૂર્મ, યુગ, પરમાણુ
- (ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર - ચતુરંગીય અધ્યયન) મહાશ્રાવક-શ્રમણોપાસક – આનંદ, કામદેવ, ચૂલણી પિતા, સુરાદેવ, શતક, કંડકૌલિક, સદાલપુત્ર, મહાશતક, નંદિનીપિતા, સાલિદીપિતા
- (ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર) યોગમુદ્રા - મહામુદ્રા, મહાબંધ, મહાવેધ, ખેચરી, ઉડ્ડિયાન, મૂલબંધ, જાલંધરબંધ, વિપરીત-કરણી, વ્રજોલી, શક્તિચાલન
- (હઠયોગ પ્રદીપિકા) યતિધર્મ - ક્ષમા, નિર્લોભતા, આર્જવ, મૃદુતા, લઘુતા, સત્ય, સંયમ, તપ,
ત્યાગ, બ્રહ્મચર્ય રાવણનાં દશ મસ્તક- મુગટમાં પ્રતિબિંબિત થતાં ૧૦ રૂપો રૂપક-૧૦ - નાટક, પ્રકરણ, ભાણ, પ્રહસન, ડિમ, વ્યાયોગ, સમવકાર,
વીથી, અંક, ઈહામૃગ લૌકિક મંગલ - બાળક સાથે માતા, વાછરડા સાથે ગાય, વર્ધમાન (શકોરું)
સુશોભિત કન્યા, મીનયુગલ, ફળ, ચામર, સ્વસ્તિક, મોદક,
દહીં – (સુશ્રુત સૂત્ર) વાયુ (શરીરસ્થ)- પ્રાણ અપાન, બાન, સમાન, ઉદાન નાગ, કૂર્મ, કૃકલ,
દેવદત્ત, ધનંજય વિવિધ ધર્મ - ગ્રામ્યધર્મ, નગરધર્મ, રાષ્ટ્રધર્મ, કુલધર્મ, સંઘર્મ, ગણધર્મ,

Page #53

૩૬
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
પાખંડધર્મ, મૃતધર્મ, ચારિત્રધર્મ, અસ્તિકાયધર્મ
(સ્થાનાંગ સૂત્ર) વિષ્ણુના અવતાર-મસ્ય, કૂર્મ, વરાહ, નૃસિંહ, વામન, પરશુરામ, રામ, કૃષ્ણ,
બુદ્ધ, કલ્કિ વૈયાવચ્ચ=સેવાયોગ્ય- આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, તપસ્વી, સ્થવિર, ગ્લાન (શક્ષ)
નૂતન દીક્ષિત, કુલ, ગણ, સંઘ, સાધર્મિક
- (તસ્વાર્થ સૂત્ર). સદેવ જાગૃત - શ્રીમંત, ચિંતાતુર, ચોર, દીકરીનો પિતા, દેવાળિયો, વેર
રાખનાર, યોગસાધક, કુટિલ ભાર્યા, રોગીષ્ઠ, ચોકીદાર,
(લૌકિક) સમ્યકત્વ - (૧૦ રુચિ) નિસરુચિ, ઉપદેશરુચિ, આજ્ઞારુચિ, સૂત્રરુચિ,
બીજરુચિ, અભિગમરુચિ, વિસ્તારરુચિ, ક્રિયારુચિ, સંક્ષેપરુચિ,
ધર્મરુચિ સંસ્કાર (વૈદિક)-ગર્ભાધાન, પુંસવન, સીમંત, જાતકર્મ, નામકરણ, નિષ્કરણ,
અન્નપ્રાશન, ચૂડાકરણ, ઉપનયન, વિવાહ સંખ્યાન (ગણિતાનુયોગ) - પ્રતિકર્મ (સરવાળો) વ્યવહાર, ર (ક્ષેત્રગણિત)
રાશિ (ત્રિરાશિ), કલક, સવર્ણ, ગુણાકાર, વર્ગ, ધન, વર્ગવર્ગ, કાકી
- (સ્થાનાંગ સૂત્ર) સાધુની સામાચારી- આવર્સિટી, નૈષધિકી, પૃચ્છા, પ્રતિપૃચ્છા, છંદના, ઉપસંપદા,
ઈચ્છાકાર, મિચ્છાકાર, તથાકાર, અભ્યત્થાન- (સ્થાનાંગ
સૂત્ર)
સુખનાં સ્થાન - આરોગ્ય, દીર્ધાયુ, ધનાઢ્યતા, કામ, ભોગ, સંતોષ, અસ્તિ,
સુખભોગ, નિષ્ક્રમણ (દીક્ષા), મોક્ષ
(સ્થાનાંગ સૂત્ર) સ્થાવર દશક - સ્થાવર, સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્ત, સાધારણ, અસ્થિર, અશુભ,
દૌર્ભાગ્ય, દુઃસ્વર, અનાદેય, અપયશ

Page #54

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૩૭
સ્થવિર
- ગ્રામ સ્થવિર, નગર, રાષ્ટ્ર, પ્રશાસ્તા, કુલ, ગણ, સંઘ, જાતિ, શ્રત, પર્યાયસ્થવિર
- (સ્થાનાંગ સૂત્ર)
અંક-૧૧ અંગસૂત્રો-૧૧ - આચારાંગ, સૂત્રકૃતાંગ, ઠાણાંગ, સમવાયાંગ, ભગવતી
(વિવાહપ્રજ્ઞપ્તિ), ઉપાસકદશાંગ, અંતગડસૂત્ર, જ્ઞાતાધર્મકથા,
અનુત્તરોપપાતિક, પ્રશ્નવ્યાકરણ, વિપાકસૂત્ર ગણધર-૧૧ - ભગવાન મહાવીરના ગણધરો)
ઇન્દ્રભૂતિ - ગૌતમ, અગ્નિભૂતિ, વાયુભૂતિ, વ્યક્ત, સુધર્મા,
મંડિતપુત્ર, મૌર્યપુત્ર, અકંપિત, અચલભ્રાતા, મેતાર્ય, પ્રભાસ રુદ્રાવતાર (શિવનાં રૂપો) -
ત્યંબક, શંભુ, મહેશ્વર, અપરાજિત, અજ (કપાલી), અહિર્બન, ઈશ્વર, અજૈકપાદ, પિનાકીન, મૃગવ્યાધ, વૃષ (કપિ) (વૃષપતિ)
- (વૈદિક) ભીમાવલી, જિતશત્રુ, ભદ્ર, વિશ્વાહિલ, સુપ્રતિષ્ઠ, અચલ, પુંડરિક, અજિતધર, અજિતનાથ, સત્યકીસુત, મહાવીર –
(જૈન) વાર્ષિક કર્તવ્યો-શ્રાવકનાં-(જૈન) – સંઘપૂજા, સાધર્મિકવાત્સલ્ય, યાત્રાનિક,
સ્નાત્રપૂજા, દેવદ્રવ્યવૃદ્ધિ, મહા-પૂજન, રાત્રિજાગરણ,
શ્રુતજ્ઞાનપૂજા, ઉદ્યાપન, તીર્થપ્રભાવના, આલોચના શ્રાવક પ્રતિમ-૧૧-સમ્યક્ત, વ્રત, સામાયિક, પૌષધ, કાયોત્સર્ગ, બ્રહ્મચર્ય,
સચિત્તવર્જન, સ્વયં આરંભવર્જન, શ્રેષ્યઆરંભવર્જન, ઉદિષ્ટ વર્જન, શ્રમણભૂત

Page #55

૩૮
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
અંક-૧૨ અરિહંતગુણ - પ્રાતિહાર્ય-૮ + અતિશય-૪ = ૧૨ અનુપ્રેક્ષા-(ભાવના) ૧૨- અનિત્ય, અશરણ, સંસાર, એકત્વ, અન્યત્વ, અશુચિ,
આશ્રવ, સંવર, નિર્જરા, લોકસ્વભાવ, બોધિદુર્લભ, ધર્મભાવના
- (શાંત સુધારસ) ઉપયોગ - મતિ, શ્રુત, અવધિ, મન:પર્યવ, કેવળજ્ઞાન ઉપયોગ=૫
ચક્ષુ, અચલુ, અવધિ, કેવલદર્શન = ૪ મતિઅજ્ઞાન, શ્રુતઅજ્ઞાન, વિર્ભાગજ્ઞાન = ૩
= ૧૨ ગણપતિ - ગણેશ, ગજકર્ણ, સુમુખ, એકદંત, કપિલ, લંબોદર, વિઘ્નહર્તા,
ગણાધીશ, ધૂમ્રકેતુ, ગણાધ્યક્ષ, ભાલચંદ્ર, ગજાનન ગૃહ (કુંડલીના) ભવન-તનુ, ધન, પરાક્રમ, માતા, વિદ્યા, રોગ, પત્ની, મૃત્યુ,
ભાગ્ય, વ્યાપાર, આવક, ખર્ચ (વ્યય) ચક્રવર્તી-૧૨ - ભરત, સગર, સુભૂમ, મઘવા, સનતકુમાર, શાંતિનાથ,
કુંથુનાથ, અરનાથ, મહાપદ્મ, હરિષેણ, જય, બ્રહ્મદત્ત
(ત્રિષષ્ટિશલાકા) તા=૧૨ : ૬ બાહ્ય, ૬ આત્યંતર – બાહ્ય - અનશન, ઊણોદરી, વૃત્તિસંક્ષેપ, રસત્યાગ, કાયક્લેશ,
સંલીનતા આત્યંતર - પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવૃત્ય, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, કાયોત્સર્ગ દેવલોક-૧૨ - સૌધર્મ, ઇશાન, સનકુમાર, મહેન્દ્ર, બ્રહ્મલોક, લાંતક,
મહાશુક્ર, સહસ્ત્રાર, આનત, પ્રાણત, આરણ, અશ્રુત
- (તત્ત્વાર્થ સૂત્ર) દ્વાદશ અણુવ્રત- (શ્રાવકનાં ૧૨ વ્રત) –

Page #56

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
દ્વાદશાંગી
સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ, સ્થૂલ મૃષાવાદ વિરમણ,
સ્થૂલ અદત્તાદાન વિરમણ
સ્થૂલ મૈથુન વિરમણ (પરસ્ત્રીગમન વિરમણ), પરિગ્રહ પરિમાણ
દિશા પરિમાણ
ભોગોપભોગ પરિમાણ
અનર્થદંડ વિરમણ
સામાયિક
દેશાવકાશિક
પૌષધોપવાસ
અતિથિસંવિભાગ
ત્રણ
ગુણવ્રત
ચાર શિક્ષાવ્રત
- (ણિપિટક)
આચારાંગ, સૂયગડાંગ, ઠાણાંગ, સમવાયાંગ, વિવાહપન્નત્તિ (ભગવતીસૂત્ર), જ્ઞાતાધર્મકથા, ઉપાસકદશાંગ, અંતગડદશાંગ, અનુત્તરોપ-પાતિક, પ્રશ્નવ્યાકરણ, વિપાકસૂત્ર, દૃષ્ટિવાદ દ્વાદશપર્ષદા તીર્થંકરદેવની - (૪×૩ = ૧૨)
(પૂર્વ) અગ્નિદિશામાં - સાધુ, સાધ્વી, વૈમાનિક દેવીની બેઠક
(ઉત્તર) ઇશાન દિશામાં - વૈમાનિક દેવો, શ્રાવક, શ્રાવિકા
(પશ્ચિમ) વાયવ્ય દિશામાં - ભવનપતિ દેવી, જ્યોતિષી દેવી, વ્યંતર દેવીઓ
૩૯
(દક્ષિણ) (નૈઋત્ય દિશામાં) - ભવનપતિ, જ્યોતિષી, વ્યંતર દેવ
For Personal and Private Use Only.

Page #57

૪૦
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
દ્વાદશ સ્કંધ - અધિકારલીલા, જ્ઞાનસાધનલીલા, સર્ગલીલા, વિસર્ગલીલા,
સ્થાનલીલા, પોષણલીલા, અતિ (વાસના)લીલા, મન્વન્તરલીલા, ઇશાનુચરિત, નિરોધ, મુક્તિ, આશ્રયલીલા
- (ભાગવતપુરાણ) નાદ - (ધ્વનિ-૧૨) અનાહતનાદ, ઘંટનાદ, શંખનાદ, દુંદુભિનાદ,
સિંહનાદ, મેઘનાદ, કિંકીણીનાદ, સમુદ્રધ્વનિ, ઝાલરનાદ,
પખવાજ (નોબત) નાદ, ૩ૐકારનાદ, સોહનાદ બનારસ - વારાણસી, કાશી, આનંદકાનન, અવિમુક્ત, મહાસ્મશાન,
રુદ્રાવાસ, કાશિકા, તપસ્થલી, મુક્તિભૂમિ, ક્ષેત્રપુરી, શિવપુરી,
ત્રિપુરારી મેઘ (૧૨ મેઘનાં નામ) – સુબુદ્ધિ, નંદશાલી, કન્યદ, પૃથુશ્રવા, વાસૂકી, તક્ષક,
વિકર્તન, સર્વદ, હેમશાલી, જલેન્દ્ર, વજદષ્ટ, વિષકર आशामाशां विद्योततां वाता वान्तु दिशोदिशं । मरुद्भिः प्रच्युता मेघाः संयन्तु, पृथिवी मनुः ॥
- (અથર્વવેદ) રાશિ-૧૨ - મેષ, વૃષભ, મિથુન, કર્ક, સિંહ, કન્યા, તુલા, વૃશ્ચિક, ધન,
મકર, કુંભ, મીન શાસ્ત્રીય નામ-૧૨ મહિનાના - (શ્રાવણથી પ્રારંભ)
૧. અભિનંદન (શ્રાવણ) ૨. સુપ્રતિષ્ઠ (ભાદ્રપદ) ૩. વિજય (આસો) ૪. પ્રીતિવર્ધન (કારતક) ૫. શ્રેયાન (માગસર) ૬. શિવ (પોષ) ૭. શિશિર (મહા) ૮. હિમવાન (ફાગણ)

Page #58

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
સાધુ-ભિક્ષુ પ્રતિમા (પડિમા=પ્રતિજ્ઞા) -
૯. વસંત (ચૈત્ર)
૧૦. કુસુમસંભવ (વૈશાખ) ૧૧. નિદાઘ (જેઠ)
૧૨. વનવિરોહી (અષાઢ)
સૂર્યના નામ
૧ એક માસિકી ભિક્ષુ પ્રતિમા
૨ બે માસિકી ભિક્ષુ પ્રતિમા
૩ ત્રણ માસિકી ભિક્ષુ પ્રતિમા
૪ ચા૨ માસિકી ભિક્ષુ પ્રતિમા
૫ પાંચ માસિકી ભિક્ષુ પ્રતિમા
૬ છ માસિકી ભિક્ષુ પ્રતિમા
૭ સાત માસિકી ભિક્ષુ પ્રતિમા
૮ પ્રથમ સાત રાત્રિ દિવસની
૯ બીજી સાત રાત્રિ દિવસની
૧૦ ત્રીજી સાત રાત્રિ દિવસની
માસ ૧૧ અહોરાત્રિની
માસ ૧૨ એક રાત્રિની
સિદ્ધશિલાનાં નામ- ઇષત્, ઇષત્ પ્રાક્ભારા, તનુ, તનુતર, સિદ્ધિ, સિદ્ધાલય, મુક્તિ, મુક્તાલય, બ્રહ્મ, બ્રહ્માવતંસક, લોકપ્રતિપૂરણ, લોકાગચૂલિકા
૪૧
- (સમવાયાંગ સૂત્ર)
- વરુણ, સૂર્ય, વેદાંગ, ભાનુ, ઇન્દ્ર, રવિ, ગભસ્તિ, યમ, સ્વર્ણરેત, દિવાકર, મિત્ર, વિષ્ણુ
For Personal and Private Use Only.

Page #59

૪૨
અંક-૧૩
અઘોષ (વ્યંજન) ૧૩- ક, ખ, ચ, છ, ટ, ઠ, ત, થ, પ, ફ, શ, ષ, સ
કાઠિયા-૧૩ અભિમાન, અવિનય, આળસ, અજ્ઞાન,
(ત્રાસવાદી) કૃપણતા, ક્રોધ, કૌતુક, પ્રમાદ, ભય, મોહ,
(આતંકવાદી) વિકથા, વિષયવૃત્તિ, શોક
ક્રિયાસ્થાન-૧૩– (જીવની વેદનારૂપ અનુભવનું કારણ તે ક્રિયા. આવા ૧૩ ક્રિયાસ્થાન આ પ્રમાણે છે :)
-
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
અર્થદંડ, અનર્થદંડ, હિંસાદંડ, અકસ્માતદંડ, દૃષ્ટિવિપર્યાસદંડ, મૃષાવાદદંડ, અદત્તાદાનદંડ, આધ્યાત્મિકદંડ, માનપ્રત્યયદંડ, મિદ્વેષ- પ્રત્યય, માયાપ્રત્યય, લોભપ્રત્યય, ઇર્યાપથિક ક્રિયા, - (સમવાયાંગ સૂત્ર)
ઋષભદેવના ભવ-૧૩- ધન્નાસાર્થવાહ, યુગલિક, સૌધર્મદેવ, મહાબળકુમાર, ઇશાનદેવ, વજજંઘરાજા, યુગલિક, સૌધર્મદેવ, કેશવ૨ાજા, અચ્યુતદેવ, વજ્રનાભચક્રવર્તી, સર્વાર્થસિદ્ધદેવ, ઋષભદેવ વિશ્વદેવા-૧૩ - ક્રતુ, દક્ષ, સત્ય, વસુ, પુરુરવા, આર્દ્રવ, ધુરિ, લોચન, કાલ, કામ, કુરુ, નૃત્ય, મુનિ (વૈદિક)
અંક-૧૪
અવિનીત શિષ્યના ૧૪ અવગુણ
(૧) જે વારંવાર ક્રોધ કરે, (૨) ક્રોધને દીર્ઘ સમય સાચવી રાખે, (૩) મિત્રને તિરસ્કારે, (૪) શાસ્ત્રજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી અહંકાર કરે, (૫) કોઈની પણ નિંદા કરે, (૬) મિત્રો પર ક્રોધ કરે, (૭) પ્રિય મિત્રનો અવર્ણવાદ કરે, (૮) આગ્રહયુક્ત ભાષા બોલે, (૯) મિત્રદ્રોહી, (૧૦) અભિમાની, (૧૧) રસલોલુપ, (૧૨) અજિતેન્દ્રિય, (૧૩) અસંવિભાગી, (૧૪) અપ્રીતિ ઉત્પાદક
- (ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર-૧૪)
ખનિજદ્રવ્ય-૧૪- સોડિયમ, પોટેશિયમ, કેલ્શિયમ, મેગ્નેશિયમ, લોખંડ, તાંબુ,

Page #60

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
४३
જસત, ક્લોરીન, મેંગેનિઝ, બ્રોમિન, આયોડીન, ફોસ્ફરસ,
ગંધક ગુણસ્થાન-૧૪- મિથ્યાત્વ, સાસ્વાદન, મિશ્ર, અવિરત- સમ્યગ્દષ્ટિ,
દેશવિરતિ, પ્રમત્તસંયત, અપ્રમત્તસંયત, અપૂર્વકરણ, અનિવૃત્તિ બાદર સંપરાય, સૂક્ષ્મસંપરાય, ઉપશાંતમોહ,
ક્ષીણમોહ, સયોગીકેવલી, અયોગી – (કર્મગ્રંથ) ચક્રવર્તીનાં રત્ન-૧૪-સેનાપતિ, ગૃહપતિ, પુરોહિત, અશ્વ, હસ્તિ (ગજ) વર્ધકી,
સ્ત્રી, ચક્ર, છત્ર, ચર્મ, મણિ, કાકિણી, ખગ, દંડરત્ન -(જૈન સંગ્રહણી સૂત્ર) લક્ષ્મી, કૌસ્તુભ, પારિજાતક, સુરા, ધનંતરી, ચંદ્રમા, કામદુધા, ઐરાવત, રંભા, ઉચ્ચઃ શ્રવા, અમૃત, શાધન, પાંચજન્ય શંખ, હલાહલ - (વૈદિક પુરાણ) હસ્તી, અશ્વ, રથ, સ્ત્રી, બાણ, ભંડાર, માળા, વસ્ત્ર, વૃક્ષ, શક્તિ, પાશ, મણિ, છત્ર, વિમાન
- (વૈદિક પરંપરા) નિયમ-૧૪ (શ્રાવકો માટેના) - સચિત્ત, દ્રવ્ય, વિગઈ, ઉપાન, તંબોલ, વસ્ત્ર,
કુસુમ, વાહન, શયન, વિલેપન, બ્રહ્મચર્ય, દિશા, સ્નાન, આહાર-પાણી
- (અતિચાર સૂત્ર) પૂર્વ - (૧૪) - ઉત્પાદપૂર્વ, અગ્રાયણીય, વીર્યપ્રવાદ, અસ્તિ-પ્રવાદ,
જ્ઞાનપ્રવાદ, સત્યપ્રવાદ, આત્મપ્રવાદ, કર્મપ્રવાદ, પ્રત્યાખ્યાનપ્રવાદ, વિદ્યાપ્રવાદ, કલ્યાણપ્રવાદ, પ્રાણાવાય,
ક્રિયાવિશાલ, લોકબિંદુસાર - (સમવાયાંગ સૂત્ર-૧૪૭) મહાસ્વપ્ર-(૧૪)- ઐરાવતહાથી, વૃષભ, સિંહ, લક્ષ્મીદેવી, પુષ્પમાળા, ચંદ્ર,
સૂર્ય, ધ્વજા, કળશ, પાસરોવર, સમુદ્ર, દેવવિમાન,
રત્નરાશિ, - નિર્ધમઅગ્નિ - (કલ્પસૂત્ર) માર્ગણા-(૧૪)- ગતિ, ઇન્દ્રિય, કાયે, યોગ, વેદ, કષાય, જ્ઞાન, સંયમ, દર્શન,

Page #61

४४
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
લેશ્યા, ભવ્ય, સમ્યક્ત, સંજ્ઞી, આહાર - ઉત્તરભેદ-૬૨) મંદિરોનું શિલ્પવિધાન (વાસ્તુવિદ્યા) - નાગર, દ્રાવિડ, લતિન, વૈરાઢ, વિમાન,
સાવધાર, મિશ્રક, ભૂમિજ, વિમાન નાગર, પુષ્પક, વલ્લભ, સિંહાવલોકન=(નિષદ્યા) રથાકાર, ફાસનાકાર
- (“જય” શિલ્પ ગ્રંથ) રત્ન-(Precious stones) (૧૪)- ગોમેદક, રુચક, સ્ફટિક, લોહિતાક્ષ,
મરકત, (મસાર ગલ) ભુજમોચક, ઇન્દ્રનીલ, ચંદન, હંસગર્ભ, પુલક, સૌગંધિક, વૈડૂર્ય, ચંદ્રપ્રભ, જલકાંત, સૂર્યકાંત
- (“કલ્પસૂત્ર”) રાજલોક-(૧૪)-અપોલોક, મધ્યલોક, ઊર્ધ્વલોક (જૈન સૂત્ર મુજબ) લોક(ભુવન) ૧૪-ભૂર્લોક, ભુવઃલોક, સ્વર્ગલોક, મહલોક, જનોલોક, તપોલોક,
સત્યલોક (૭), અતલ, વિતલ, સુતલ, તલાતલ, મહાતલ,
રસાતલ, પાતાલ (૭) (- વૈદિક) વિદ્યા-(૧૪)A- વેદ-૪, અંગ-૬, ધર્મશાસ્ત્ર-૧, મીમાંસા, ન્યાય, પુરાણ
B- બ્રહ્મ, ચાતુરી, બલ, વાહન, દેશના, બાહુ, જલતરણ, રસાયન,
ગાયન, વાદ્ય, વ્યાકરણ, ભેદ, જયોતિષ, વૈદ્યક
અંક-૧૫ કર્માદાન-(૧૫) ત્યાજ્ય-અંગારકર્મ, વન (વૃક્ષછેદન) સાડી (શકટ), ભાડી,
ફોડી (સ્ફોટક), દંત, લક્ઝ, રસવાણિજ્ય, કેશ, વિષ, યંત્રપલણ, નિલછન, દવ, શોષણ, અસતીપોષણ
- (વંદિતુ - શ્રાવકપ્રતિક્રમણ સૂત્ર) દિવસમાં વિશેષ નામ - (૧૫) – પૂર્વાગ, સિદ્ધમનોહર, મનોહર, યશોભદ્ર,
યશોધર, સર્વકામ સમૃદ્ધ, ઈન્દ્રમૂર્ધાભિષિક્ત, સૌમનસ, ધનંજય, અર્થસિદ્ધ, અભિજિત, શતંજય, ત્યાશન, અગ્નિવેશ્ય, ઉપશમ

Page #62

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૪૫
ઉપગેટ
પરમાધાર્મિક-(૧૫) પરમ અધાર્મિક) અંબ, અંબરીષ, શ્યામ, શબલ, રૌદ્ર,
ઉપરૌદ્ર, કાલ, મહાકાલ, અસિપત્ર, ધન, કુંભ, વાલુકા,
વૈતરણી, ખરસ્વર, મહાઘોષ મનુષ્યના ૧૫ પ્રકારના પ્રયોગ -
(૧) સત્યમન:પ્રયોગ, (૨) મૃષામનઃપ્રયોગ, (૩) સત્યમૃષામન:પ્રયોગ, (૪) અસત્યમૃષામનઃપ્રયોગ, (૫) સત્યવચનપ્રયોગ, (૬) મૃષાવચનપ્રયોગ, (૭) સત્યમૃષાવચનપ્રયોગ, (૮) અસત્યમૃષાવચનપ્રયોગ, (૯)
ઔદારિકશરીરકાયપ્રયોગ, (૧૦) દારિકમિશ્રશરીરકાયપ્રયોગ, (૧૧) વૈક્રિયશરીરકાયપ્રયોગ, (૧૨) વૈક્રિયમિશ્રશરીરકાયપ્રયોગ, (૧૩) આહારકશરીરકાયપ્રયોગ, (૧૪) આહારકમિશ્રશરીરકાયપ્રયોગ,
(૧૫) કામણશરીરકાયપ્રયોગ - સમવાયાંગ સૂત્ર) રાત્રિનાં વિશેષ નામ - (૧૫) - ઉત્તમ, સુનક્ષત્રા, એલાપત્યા, યશોધરા,
સૌમનસા, શ્રીસંભૂતા, વિજયા, વૈજયન્તી, જયંતી,
અપરાજિતા, ઇચ્છા, સમાહારા, તેજા, અતિતેજા, દેવાનંદા સિદ્ધ (૧૫ભેદ) -જિન, અજિન, તીર્થ, અતીર્થ, ગૃહિલિંગ, અવલિંગ, સ્વલિંગ,
સ્ત્રીલિંગ, પુરૂષલિંગ, નપુંસકલિંગ, પ્રત્યેકબુદ્ધ, સ્વયંબુદ્ધ, બુદ્ધબોધિત, એકસિદ્ધ, અનેકસિદ્ધ - (નવતત્ત્વ પ્રકરણ)
અંક-૧૫ સુવિનીત સાધકના ૧૫ ગુણ (- પંદર ગુણને ધારણ કરનાર સાધક સુવિનીત
કહેવાય છે.) (૧) નમ્ર બની રહે, (૨) ચંચળતા રહિત હોય, (૩) માયા

Page #63

४६
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
દંભ કે છળથી રહિત, (૪) અનઉત્સુક, (૫) કોઈનો તિરસ્કાર ન કરે, (૬) લાંબો સમય ક્રોધ ન ટકે, (૭) મૈત્રી ટકાવે, (૮) શાસ્ત્રજ્ઞાની – મદ વગરનો, (૯) અલના છતાં નિંદા કરે નહીં, (૧૦) મિત્રો પર ક્રોધ ન કરે, (૧૧) અપ્રિય મિત્રનો એકાંતમાં ગુણાનુવાદ કરે, (૧૨) કલહ અને મારામારીથી દૂર રહે, (૧૩) તત્ત્વજ્ઞાની, સંસ્કારી, (૧૪) લજ્જાશીલ, (૧૫) ઇન્દ્રિયનું ગોપન કરે અને વિવેકી હોય
- (ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર-૧૫)
આગાર.
અંક-૧૬ અનુપ્રેક્ષા (૧૨+૪)=૧૬ (ભાવના)
અનિત્ય, અશરણ, સંસાર, એકત્વ, અન્યત્વ, અશુચિ, આશ્રવ, સંવર, નિર્જરા, લોકસ્વ-ભાવ, બોધિદુર્લભ, ધર્મભાવના, મૈત્રી, પ્રમોદ, કરુણા, માધ્યસ્થ (શાંતસુધારસ ગ્રંથ) - ઊર્વશ્વાસ, અધોશ્વાસ, ઉધરસ, છીંક, બગાસું, ઓડકાર,
અધોવાયુ, (વા છૂટ), ચકરી, મૂચ્છ, શરીરકંપન, શ્લેષ્મ, દૃષ્ટિપ્રકંપ, આગ, રાજભય, સર્પભય, પંચેન્દ્રિયહિંસા (અન્નત્થ
સૂત્ર) કષાય - અનંતાનુબંધી-ક્રોધ, માન, માયા, લોભ
અપ્રત્યાખ્યાન-ક્રોધ, માન, માયા, લોભ પ્રત્યાખ્યાનાવરણ-ક્રોધ, માન, માયા, લોભ સંજવલન-ક્રોધ, માન, માયા, લોભ
- (સમવાયાંગ સૂત્ર-૧૬) ચંદ્રની કળા (ઇન્દુકળા) - અમૃતા, માનદા, પૂષા, તુષ્ટિ, પુષ્ટિ, રતિ, ધૃતિ,
શશિની, ચંદ્રિકા, કાન્તિ, જ્યોન્ઝા, શ્રી, પ્રીતિ, અંગદા, પૂર્ણા, પૂર્ણામૃતા

Page #64

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
પદાર્થ - પ્રમાણ, પ્રમેય, સંશય, પ્રયોજન, દાંત, સિદ્ધાંત, અવયવ,
તર્ક, નિર્ણય, વાદ, જલ્પ, વિતંડા, હેત્વાભાસ, છલ, જાતિ,
નિગ્રહસ્થાન - (નૈયાયિક) મંદાર પર્વતનાં ૧૬ નામ - મંદર, મેરુ, મનોરમ, સુદર્શન, સ્વયંપ્રભ, ગિરિરાજ,
રત્નોચ્ચય, પ્રિયદર્શન, લોકમધ્ય, લોકનાભિ, અર્થ, સૂર્યાવર્ત,
સૂર્યાવરણ, ઉત્તર, દિશાદિ, અવતંસ રત્ન (૧૬) - કર્કતન, વજ (હીરક), વૈડૂર્ય, લોહિતાક્ષ, મસારગલ,
હંસગર્ભ, પુલક, સૌગંધક, જ્યોતિરસ, અંજન, અંજનપુલક,
જાતરૂપ, સુભગ, અંક, સ્ફટિક, રિઝરત્ન - (કલ્પસૂત્ર) Albel (Memory Power) (15)
સંજ્ઞાન, મેધા, મનીષા, અસુ, વિજ્ઞાન, દષ્ટિ, સ્મૃતિ, સંકલ્પ આજ્ઞાન, ધૃતિ, જૂતિ, કામ
પ્રજ્ઞાન, મતિ, ક્રતુ, વશ - (ઐતરેય ઉપનિષદ શણગાર (૧૬) શૃંગાર (નારીના) -
અંજન (આંજણ), હાર, બાજુબંધ, શીશફળ કટિબંધ, ગળાબંધ, મુક્તાહાર, કંકણ, ચૂડો, કુંડલ, નૂપુર (ઝાંઝર), રત્નારાખડી, ચૂની
વિંછુડો, ગોફણો, માળા (પુષ્પમાળા) ષોડશોપચાર - આહ્વાહન, આસન, અર્થ, પાદ્ય, આચમન, મધુપર્ક, સ્નાન,
વસ્ત્રાભરણ, યજ્ઞોપવિત, સુગંધ, ધૂપ, દીપક, નૈવેદ્ય, તાંબૂલ,
પરિક્રમા, વંદના સતી - બ્રાહ્મી, સુંદરી, ચંદનબાળા, રાજીમતી, દ્રૌપદી,
કૌશલ્યા, મૃગાવતી, સુલસા, સીતા, સુભદ્રા, શિવા, કુંતી, શીલવતી, દમયંતિ, પ્રભાવતી, પદ્માવતી
(ભરડેસર-સઝાય)

Page #65

૪૮
સંખ્યાત્મક શબ્દકેશ
સૂયગડાંગના ૧૬ અધ્યયન –
સમય, વૈતાલિક, ઉપસર્ગપરિજ્ઞા, સ્ત્રીપરિણા, નરકવિભક્તિ, મહાવીરસ્તુતિ, કુશીલ-પરિભાષિક, વીર્ય, ધર્મ, સમાધિમાર્ગ, સમવસરણ, યથાતથ્ય, ગ્રંથ, યમકીય, ગાથા
- (સૂયગડાંગ-પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ) સોળ સંસ્કાર - ગર્ભાધાન, પુંસવન, સીમંતોન્નયન, જાતકર્મ, નામકરણ,
નિષ્ક્રમણ, અન્નપ્રાશન, ચૂડાકર્મ, કર્ણવેધ, સમાવર્તન, બલિ, વિવાહ, ગૃહસ્થાશ્રમ, વાનપ્રસ્થ, સંન્યાસ, અંત્યેષ્ટિ
- (મનુસ્મૃતિ) વિદ્યાદેવી-૧૬ - રોહિણી, પ્રજ્ઞપ્તિ, વજશૃંખલા, વજાંકુશી, અપ્રતિચક્રા
(ચક્રેશ્વરી), પુરષદત્તા, કાલી, મહાકાલી, ગૌરી, ગાંધારી, મહાવાલા, માનવી, વૈરોચ્યા, અચ્છતા, માનસી, મહામાનસી
- (સંતિકર સ્તોત્ર)
અંક-૧૭ મરણ પ્રકાર - આવિચી, અવધિ, આત્યંતિક, બલાય, વસ્તૃત, અંતઃશલ્ય,
તભવ, બાલ પંડિત, મિશ્ર, છદ્મસ્થ, કેવળી, ગૃદ્ધપૃષ્ઠ,
ભક્તપરિજ્ઞા, ઇંગિની, પાદોપગમન, - (અષ્ટપ્રાભૃત) શત્રુંજયના ઉદ્ધાર - (૧) ભરત ચક્રવર્તી, (૨) દંડવીર્ય રાજા, (૩) ઇશાનેન્દ્ર,
(૪) માહેન્દ્ર, (૫) બ્રહ્મન્દ્ર, (૬) ચમરેન્દ્ર, (૭) સગરચક્રવર્તી, (૮) વ્યંતરેન્દ્ર, (૯) ચંદ્રયશા રાજા, (૧૦) ચક્રાયુધ રાજા, (૧૧) રામચંદ્રજી, (૧૨) પાંડવ, (૧૩) જાવડશા (વિ.સં. ૧૦૮), (૧૪) બાહડમંત્રી (સં.૧૨૧૩), (૧૫) સમરાશા ઓસવાલ (સં.૧૩૭૧), (૧૬) કર્માશા (વિ.સં.૧૫૮૦), (૧૭) વિમલવાહન રાજા

Page #66

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
४८
સત્તરભેદી પૂજા- સ્નાન, વિલેપન, વસ્ત્રયુગલ, વાસપૂજા, પુષ્પારોહણ,
માલ્યારોહણ, વર્ગારોહણ, ચૂરોહણ, ધ્વજારોહણ, આભરણારોહણ, પુષ્પગ્રહ, પુષ્પપ્રકર, અષ્ટમંગલ, ધૂપોન્સેપ,
ગીત, નૃત્ય, વાજિંત્ર - (સત્તરભેદી પૂજા) સત્તર પ્રકારનો અસંયમ અને ૧૭ પ્રકારનો સંયમ :અસંયમ
સંયમ (૧) પૃથ્વીકાય અસંયમ પૃથ્વીકાય સંયમ (૨) અપૂકાય અસંયમ અપકાય સંયમ (૩) તેઉકાય અસંયમ તેઉકાય સંયમ (૪) વાયુકાય અસંયમ વાયુકાય સંયમ (૫) વનસ્પતિકાય અસંયમ વનસ્પતિકાય સંયમ (૬) બેઈન્દ્રિય અસંયમ બેઈન્દ્રિય સંયમ (૭) તે ઈન્દ્રિય અસંયમ તેઈન્દ્રિય સંયમ (૮) ચઉરિન્દ્રિય અસંયમ ચઉરિન્દ્રિય સંયમ (૯) પંચેન્દ્રિય અસંયમ પંચેન્દ્રિય સંયમ (૧૦) અજીવકાય અસંયમ અજીવદાય સંયમ (૧૧) પ્રેક્ષા અસંયમ પ્રેક્ષા સંયમ (૧૨) ઉપેક્ષા અસંયમ ઉપેક્ષા સંયમ (૧૩) અપહત્યા અસંયમ અપહત્યા સંયમ (૧૪) અપ્રમાર્જના અસંયમ અપ્રમાર્જના સંયમ (૧૫) મન અસંયમ મન સંયમ (૧૬) વચન અસંયમ વચન સંયમ (૧૭) કાય અસંયમ કાય સંયમ
- (સમવાયાંગ સૂત્ર)

Page #67

૫૦
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
અંક-૧૭ હસ્તલિખિતનાં ઉપકરણો -
૧. કુંપી (ખડિયો), ૨.કાજળ(શાહી), ૩.કેશ, ૪. કાંબળ, ૫. કુશ, ૬. કાંબી (આંકણી), ૭. કલમ, ૮. કૃપાણિકા, ૯, કાતર, ૧૦. કાષ્ટ (પાટી), ૧૧. કાગળ, ૧૨. કીકી, ૧૩. કોટડી, ૧૪. કલમદાન,
૧૫. ક્રમણ (બેઠક-પલાંઠી), ૧૬. કટિ, ૧૭. કાંકરો
અંક-૧૮ અષ્ટાદશ વર્ણ (જાતિ):
બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શૂદ્ર (૪ મુખ્ય), કંદોઈ, કાછિયા, માળી, વાળંદ, (હજામ-નાપિત), સુથાર, ભરવાડ, કડિયા, તંબોલી, સોની, ઘાંચી (છીપા), લુહાર, મોચી, ચમાર, કુંભાર
(લૌકિક) અભિષેક-૧૮ - પૂજનવિધિ
૧. સુવર્ણ ચૂર્ણ (વરખ), ૨. પંચરત્ન ચૂર્ણ, ૩. કષાય ચૂર્ણ, ૪. મંગલમૃતિકા સ્નાત્ર, ૫. પંચગવ્ય (પંચામૃત), ૬. શમૂલિકા સ્નાન, ૭. અષ્ટવર્ગ સ્નાત્ર (ઔષધિ), ૮. પતંજરિ અષ્ટવર્ગ
સ્નાત્ર, ૯. સદૌષધિ સ્નાત્ર, ૧૦. સહમ્રમૂલિકા સર્વોષધિ સ્નાત્ર, ૧૧. પુષ્પસ્નાત્ર, ૧૨. ગંધસ્નાત્ર, ૧૩. વાયુચૂર્ણ સ્નાત્ર, ૧૪. ક્ષીરચંદન સ્નાત્ર, ૧૫. કેશર-શર્કરા સ્નાત્ર, ૧૬. તીર્થોદક
સ્નાત્ર, ૧૭. કપૂર સ્નાત્ર, ૧૮. કેસર-કસ્તૂરિ-ચંદન સ્નાત્ર અંકલેખન, (ગણિત) :
એકમ, દશક, શતક (સો), હજાર (સહસ્ત્ર), દશહજાર, લાખ,

Page #68

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
દસલાખ, કરોડ, દસકરોડ, અબજ, ખર્વ, નિખર્વ, મહાપદ્મ, શંકુ, જલધિ, અંત્ય, મધ્ય, પરાર્ધ - (ભગવદ્ ગોમંડલ કોશ) (દોષ ન હોય)-૧૮ દોષરહિત જિનેશ્વર ઃ
અંતરાયપ, હાસ્યદ, રતિ૭, અરતિ૮,
ભય, શોક૧૦, જુગુપ્સા૧૧, કામ૧૨, મિથ્યાત્વ૧૩, અજ્ઞાન૧૪, નિદ્રા૧૫,
અવિરતિ૧૬, રાગ૧૭, દ્વેષ૧૮
- (પરમાત્મસ્તુતિદ્વાત્રિંશિકા, અભિધાન ચિંતામણિ કાંડ-૧) પાપસ્થાન (ત્યાજ્ય) - ૧૮ :
પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન, પરિગ્રહ, ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, રાગ, દ્વેષ, કલહ, અભ્યાખ્યાન, પૈશૂન્ય, રતિ-અતિ, પરપરિવાદ, માયામૃષાવાદ, મિથ્યાત્વશલ્ય - (પ્રતિક્રમણ સૂત્ર)
પુરાણ-૧૮
નાતરા (૧૮) કુબેરદત્ત અને કુબેરદત્તાના (જૈન કથા મુજબ) મોક્ષના પર્યાયનામો (૧૮) -
૫૧
બ્રહ્મ, પદ્મ, વિષ્ણુ, વાયુ, ભાગવત, નારદીય, માર્કંડેય, અગ્નિ, ભવિષ્ય, બ્રહ્મવૈવર્ત, લિંગ, વરાહ, સ્કંદ, વામન, કુર્મ, મત્સ્ય, ગુડ, બ્રહ્માંડ (ભાગવત)
બ્રહ્મચર્યસ્થાન-૧૮ :
મહાનંદ, અમૃતપદ, સિદ્ધિ, કૈવલ્ય, અપુનર્ભવ, શિવ, નિઃશ્રેયસ, શ્રેયસ, નિર્વાણ, બ્રહ્મ, નિવૃત્તિ, મહોદય, સર્વદુઃખક્ષય, નિર્વાણ, અક્ષર, મુક્તિ, મોક્ષ, અપવર્ગ - (મહાશક્રસ્તવ)
(શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે દરેક શ્રમણને માટે અઢાર સ્થાન કહ્યા છે -)
For Personal and Private Use Only.

Page #69

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ (૧) ઔદારિક શરીરવાળા મનુષ્ય તિર્યંચોના કામભોગોનું
મનથી સેવન કરે નહીં (૨) અન્ય પાસે મનથી સેવન કરાવે નહીં (૩) મનથી સેવન કરનારનું અનુમોદન કરે નહીં (૪) કામભોગોનું વચનથી સેવન કરે નહીં (૫) વચનથી અન્ય પાસે સેવન કરાવે નહીં (૬) વચનથી સેવન કરનારનું અનુમોદન કરે નહીં (૭) કામભોગોનું કાયાથી સેવન કરે નહીં (૮) અન્ય પાસે કાયાથી સેવન કરાવે નહીં (૯) કાયાથી સેવન કરનારને અનુમોદન આપે નહીં (૧૦) દેવ-દેવીઓના કામભોગો અંગે મનથી સેવન કરે નહીં (૧૧) અન્ય પાસે મનથી સેવન કરાવે નહીં (૧૨) કોઈ મનથી સેવન કરતા હોય તો અનુમોદે નહીં (૧૩) દિવ્ય કામભોગનું વચનથી સેવન કરે નહીં (૧૪) અન્ય પાસે વચનથી કામભોગોનું સેવન કરાવે નહીં (૧૫) કોઈ વચનથી સેવન કરતાં હોય તો અનુમોદે નહીં (૧૬) દિવ્ય કામભોગોનું કાયાથી સેવન કરે નહીં (૧૭) કાયાથી અન્ય પાસે સેવન કરાવે નહીં (૧૮) કાયાથી સેવન કરનારને અનુમોદે નહીં
- (સમવાયાંગ સૂત્ર) લેખવિધાન-૧૮ પ્રકાર :- (નમો ગંભીએ લીવિએ)
બ્રાહ્મી, યાવની, દોષ ઉપરિકા, ખરોષ્ટ્રિકા, ખરશાવિકા, પ્રહારાતિકા, ઉચ્ચતરિકા, અક્ષરપૃષ્ટિકા, ભોગવતિકા, વૈનતિકી, નિહ્નવિકા, ગણિત, માહેશ્વરી, દ્રાવિડી, પોલિન્દી, ફારસી, ઉડીયા, હંસલિપિ, લાટી, સૈન્ધવી, નાગરી
- (સમવાયાંગ, ૧૮).

Page #70

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
ભગવદ્ ગીતાનાં ૧૮ અધ્યાય ઃ
અંક-૧૯
ઓગણીસ તીર્થંકરો ગૃહસ્થવાસમાં રહીને પછી દીક્ષા સ્વીકારે છે -
અર્જુનવિષાદયોગ, સાંખ્યયોગ, કર્મયોગ, જ્ઞાનકર્મસંન્યાસ, કર્મસંન્યાસ, આત્મસંયમ, જ્ઞાનવિજ્ઞાન, અક્ષરબ્રહ્મયોગ, રાજવિદ્યા-રાજગુહ્યયોગ, વિભૂતિયોગ, વિશ્વરૂપદર્શન, ભક્તિયોગ, ક્ષેત્ર-ક્ષેત્રજ્ઞ વિભાગયોગ, ગુણત્રય વિભાગયોગ, પુરુષોત્તમ યોગ, દેવાસુરસમ્યક્-વિભાગ, શ્રદ્ધાત્રયવિભાગ, મોક્ષસંન્યાસયોગ
જ્ઞાતાધર્મકથા સૂત્રનાં ૧૯ અધ્યયન :
ઋષભદેવ, અજિતનાથ, સંભવનાથ, અભિ-નંદન, સુમતિનાથ, પદ્મપ્રભુ, સુપાર્શ્વનાથ, ચંદ્રપ્રભુ, સુવિધિનાથ, શીતલનાથ, શ્રેયાંસનાથ, વિમલનાથ, અનંતનાથ, ધર્મનાથ, શાંતિનાથ, કુંથુનાથ, અરનાથ, મુનિસુવ્રત, નમિનાથ - (સૂયગડાંગ સૂત્ર)
અસમાધિ સ્થાન :
૫૩
(આ સૂત્રના પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના ૧૯ અધ્યયન છે.) મેઘકુમાર, સંઘાટ, મોરનાં ઈંડા, કાચબો, શૈલક, તુમ્બ, રોહિણી, મલ્લી, માકંદી, ચંદ્રની કળા, દાવદ્રવ, ઉદકજ્ઞાત, મંડૂક, તેતલી, નંદીફળ, અપરકંકા, ઓકીર્ણ, અશ્વ, સુસમા, પુંડરીક જ્ઞાત - (સમવાયાંગ સૂત્ર)
અંક-૨૦
(૧) જલ્દી જલ્દી ચાલવું, (૨) પ્રમાર્જન કર્યા વિના ચાલવું (૩) અવિધિએ પ્રમાર્જન કરી ચાલવું

Page #71

૫૪
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
(૪) વધારે પથારી રાખવી (૫) વડીલ સાધુઓનો પરાભવ કરવો (૬) સ્થવિર સાધુઓનું અપમાન કરવું (૭) પ્રાણીઓનો નાશ કરવો (૮) હંમેશાં રોષયુક્ત રહેવું (૯) તીવ્ર ક્રોધ કરવો (૧૦) પીઠ પાછળ નિંદા કરવી (૧૧) વારંવાર નિશ્ચયકારી ભાષા બોલવી (૧૨) નિત્ય નવા ક્લેશ ઉત્પન્ન કરવા (૧૩) લડાઈ-ઝઘડા જાગૃત કરવા (૧૪) સચેત ધૂળયુક્ત હાથ-પગ રાખવા (૧૫) અકાલમાં સ્વાધ્યાય કરવો, કાળમાં ન
કરવો (૧૬) કલહ કરવો (૧૭) બોલ બોલ કરવું (૧૮) કષાયભાવથી બોલવું (૧૯) સૂર્યોદયથી સૂર્યાસ્ત સુધી ખાવું
(૨૦) એષણા સમિતિનું પાલન ન કરવું ઘોષ વ્યંજન-૨૦:
ગ, ઘ, ઙ્ગ જ, ઝ, ગ ડ, ઢ, ણ દ, ધ, ન બ, ભ, મ ય, ૨, લ, વ = (અંતસ્થ) હ (મહાપ્રાણ)

Page #72

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૨૦ વિહરમાન ભગવાન (મહાવિદેહ ક્ષેત્ર) :સીમંધર, યુગમંધર, બાહુ, સુબાહુ, સુજાત, સ્વયંપ્રભ, ઋષભાનન, અનંતવીર્ય, સુરપ્રભ, શ્રીવિશાલ, વજ્રધર, ચંદ્રાનન, ચંદ્રબાહુ, ભુજંગદેવ, ઈશ્વર, નેમિપ્રભ, વીરસેન, મહાભદ્ર, દેવયશા, અજિતવીર્ય વીતરાગસ્તવ (પ્રકાશ-૨૦) - (આચાર્ય હેમચંદ્રાચાર્ય કૃત)
૧. પ્રસ્તાવનાસ્તવ
૧૧. મહિમસ્તવ ૨. સહજાતિશયસ્તવ ૧૨. વૈરાગ્યસ્તવ ૩. કર્મક્ષયજાતિશયસ્તવ ૧૩. હેતુનિરાસસ્તવ ૪. સુરકૃાતિશયસ્તવ ૧૪. યોગશુદ્ધિસ્તવ ૫. પ્રાતિહાર્યસ્તવ ૧૫. ભક્તિસ્તવ
૧૬. આત્મગહસ્તવ
૬. પ્રતિપક્ષનિરાસસ્તવ
૭. જગત્કર્તૃત્વનિરાસસ્તવ ૧૭.શરણગમનસ્તવ
૮. એકાંતનિરાસસ્તવ
૧૮. કઠોરોક્તિસ્તવ
૯. કલિસ્તવ
૧૦.અદ્ભુતસ્તવ
૧૯. આજ્ઞાસ્તવ
૨૦. આશીસ્તવ
વ્યાકરણ (૨૦)-ઐન્દ્ર, જૈનેન્દ્ર, સિદ્ધહેમચંદ્ર, ચાન્દ્ર, પાણિનીય, સારસ્વત, શાકટાયન, વામન, વિશ્રાંત, બુદ્ધિસાગર, સરસ્વતીકંઠાભરણ, વિદ્યાધર, કલાપક, ભીમસેન, શૈવ, ગૌડ, નંદિ, જયોત્પલ, મુષ્ટિવ્યાકરણ, જયદેવ
૫૫
વીસસ્થાનક પદો-અરિહંત, સિદ્ધ, પ્રવચન, આચાર્ય, સ્થવિર, ઉપાધ્યાય, સાધુ, જ્ઞાન, દર્શન, વિનય, ચારિત્ર, બ્રહ્મચર્ય, ક્રિયા, તપ, ગોયમ, જિન (ભાવજિન), સંયમ (સમાધિ), અભિનવજ્ઞાન, શ્રુત, તીર્થ (સ્થાવર તીર્થ)

Page #73

૫૬
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
અંક-૨૧ મૂર્ચ્છના (સંગીતશાસ્ત્ર ગત)
ઉત્તરમુદ્રા, ઉત્તરાયણી, રજની, શુદ્ધ પજા, મત્સરીક્રાંતા, અશ્વક્રાંતા, અભિરુદ્રગતા, સૌવીરી, હરિણાથા, કપોલનતા, શુદ્ધ મધ્યા, માર્ગી, પૌરવી, મંદાકિની, નંદા, વિશાલા, સોમપી,
વિચિત્રા, રોહિણી, સુખા, અલાપી માતાનાં નામ - માતા, ધરિત્રી, જનની, દયાÁહૃદયા, શિવા, ત્રિભુવન શ્રેષ્ઠા,
દેવી, નિર્દોષા, સર્વદુઃખહરા, પરમ આરાધનીયા દયા, શાન્તિ, ક્ષમા, ધૃતિ, સ્વાહા, સ્વધા, ગૌરી, પદ્મા, વિજયા, જયા,
દુઃખહંત્રી - (બૃહદ્ ધર્મપુરાણ-અધ્યાય-૨) શત્રુંજય ગિરિનામ
વિમલાચલ, શત્રુંજય, સિદ્ધક્ષેત્ર, પુંડરીકગિરિ, મુક્તિનિલય, સિદ્ધિશિખર, સિદ્ધગિરિ, તીર્થરાજ, બાહુબલિ, મરુદેવ, ભગીરથ, સહસ્ર-પથ, શતપત્ર, અષ્ટોત્તર શતકૂટ, નગાધિરાજ, સહસ્ત્રકમળ, ઢંકગિરિ, કપર્દિનિવાસ, લોહિત્ય, તાલધ્વજ,
કદંબગિરિ - (વિવિધ તીર્થકલ્પ) શ્રાવકના ગુણ-૨૧
અક્ષુદ્ર, રૂપવાન, સૌમ્ય, લોકપ્રિય, અક્રૂર, પાપભીરુ, અશઠ, દાક્ષિણ્યવાન, લજ્જાળુ, દયાળુ, મધ્યસ્થ, ગુણાનુરાગી, સતકથાખ્ય, સુપયુક્ત, દીર્ઘદર્શી, વિશેષજ્ઞ, વૃદ્ધાનુયાયી, વિનયી, કૃતજ્ઞ, પરહિતાર્થકારી, લબ્ધલક્ષ્ય
- (ધર્મરત્ન પ્રકરણ) સબલ દોષ-૨૧-(જે દોષરૂપ ક્રિયા ચારિત્રને ડાઘવાળા કે મલિન કરે, તેને
સબલદોષ કહે છે.) (૧) હસ્તમૈથુન, (૨) સ્ત્રી સાથે મૈથુન, (૩) રાત્રિભોજન, (૪) આધાર્મિક ભોજન, (૫) સાગારિકના ઘરના ભોજનપાણી ગ્રહણ કરવા, (૬) દેશિક-બજારમાંથી વેચાતું લઈને

Page #74

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૫૭
આપે – આમંત્રિત ભોજન, (૭) વારંવાર પ્રત્યાખ્યાન તોડવાં, (૮) છ મહિનામાં એક ગણમાંથી બીજા ગણમાં જવું, (૯) એક મહિનામાં ત્રણવાર પાણીમાં પ્રવેશ કરે, (૧૦) એક મહિનામાં ત્રણવાર માયાનું સેવન કરે, (૧૨) રાજપિંડ ખાય, (૧૩) જાણી જોઈને પૃથ્વીકાય વગેરે જીવોની ઘાત કરે, (૧૪) જાણી જોઈને સચિત્ત પૃથ્વીની નજીકમાં આસન શયન વગેરે કરે, (૧૫) જાણી જોઈને કોઈના દીધા વિના વસ્તુ લે, (૧૬) જાણી જોઈને પાણીથી સ્નિગ્ધ કે સચિત્ત રજભૂમિકા આસનશયન વગેરે કરે, (૧૭) જાણી જોઈને સચિત્ત પૃથ્વી, સચિત્ત શીલા, કંકર, પથ્થર સમૂહ અને લીલ-ફૂગ-પાણી, માટી, જગ્યા આસન-શયન કરે, (૧૮) જાણી જોઈને સચિત્ત મૂલભોજન, કંદભોજન, છાલભોજન, પ્રવાલભોજન, પુષ્પ-ફૂલભોજન, હરિત ભોજન કરે, (૧૯) એક વર્ષમાં દશ વખત જળમાં અવગાહન મોટી નદીમાં ઉતરવાનું, (૨૦) એક વર્ષમાં ૧૦ વખત માયાચારનું સેવન, (૨૧) સચિત્ત પાણીથી ખરડાયેલા હાથથી આહાર-પાણી વગેરે ગ્રહણ કરે - (સમવાયાંગ સૂત્ર)
અંક-૨૨ અભક્ષ્ય (વજ્ય) -
મધ, મદિરા, માંસ, માખણ, ઉદુંબર ફળ, વડના ટેટા, કોઠંબડા, પીપળાના ટેટા, પીપળી, બરફ, અફીણ, કરા, કાચી માટી, રાત્રિ ભોજન, બહુબીજ, બોર અથાણા, દ્વિદળ, રીંગણાં, તુચ્છફળ, અજ્ઞાતફળ, ચલિતરસ, અનંતકાય
(શ્રાવકના અતિચાર). નિગ્રહસ્થાન (નૈયાયિક) - ૨૨ -
પ્રતિજ્ઞાાનિ, પ્રતિજ્ઞાન્તર, પ્રતિજ્ઞાવિરોધ, પ્રતિજ્ઞાસંન્યાસ, હેવંતર, અર્થાન્તર, નિરર્થક, અપાર્થક, અવિજ્ઞાતાર્થ, અપ્રાપ્તકાલ, ન્યૂન, અધિક, પુનરુક્ત, અનનુભાષણ, અજ્ઞાન,

Page #75

૫૮
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ અપ્રતિભા, વિક્ષેપ, મતાનુશા, પર્યનુયોજયો-પેક્ષણ,
નિરનુયોજ્યાનુયોગ, અપસિદ્ધાંત, હેત્વાભાસ પરિષહ (સાધુએ જીતવા યોગ્ય) -
સુધા, પિપાસા, શીત, ઉષ્ણ, દેશ, અચલક, અરતિસ્ત્રી, ચ, નિષદ્યા, શય્યા, આક્રોશ, વધ, યાચના, અલાભ (લાભાંતરાય), રોગ, તૃણસ્પર્શ, મલ, સત્કાર, પ્રજ્ઞા, અજ્ઞાન, સમ્યક્ત (દર્શન) (- ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર-૧, તત્ત્વાર્થ સૂત્ર-૨,
નવતત્ત્વ પ્રકરણ-૩) રાજ્ય (દેશ-state)- ઉડિસા, (ઓરિસ્સા) અંગ, બંગ, આભીર, કર્ણાટક,
કલિંગ, કાશ્મીર, કૌશલ, ગૂર્જર, ગૌડ, ચીન, ચીડ, જહાલ, નેપાલ, બેગ, બંગાલ, મરૂસ્થલ, માલવ, મહાચીચી, લાટ, સિંહલ, (શ્રીલંકા) સૌરાષ્ટ્ર, સૌવીર, શ્રીમાલ
અંક-૨૩ વિષય-૨૩- ઇન્દ્રિયના -
વર્ણ-૫ - સફેદ, કાળો, લીલો, પીળો, રાતો રસ-૫ - તિક્ત, કટુ, ખાટો, મધુર, કષાય સ્પર્શ-૮ - ગુરુ, લઘુ, રુક્ષ, સ્નિગ્ધ, સુંવાળો, કર્કશ, શીત, ઉષ્ણ ગંધ-૨ સુરભિ, દુર્ગધ શબ્દ-૩ (સચિત્ત, અચિત્ત, મિશ્ર)
=૨૩ વિકૃતિ - તન્માત્રા-૫ - શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ
જ્ઞાનેન્દ્રિય-૫ - શ્રોત્ર, ત્વગુ, અક્ષિ, રસના, પ્રાણ કર્મેન્દ્રિય-૫ – વાળું, પાણિ-પાદ-વાયુ, ઉપસ્થ

Page #76

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૫૯
મહાભૂત-પ - પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, આકાશ, મહત્, અહંકાર-૩ મન
= ૨૩ (સાંખ્ય મત) સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રના - ૨૩ અધ્યયન -
સમય, વૈતાલિક, ઉપસર્ગપરજ્ઞા, સ્ત્રીપરજ્ઞા, નરકવિભક્તિ, મહાવીરસ્તુતિ, કુશીલપરિભાષિત, વીર્ય, ધર્મ, સમાધિ, માર્ગ, સમવસરણ, યથાતથ્ય, ગ્રંથ, યમતીત, ગાથા, પુંડરીક, ક્રિયાસ્થાન, આહારપરજ્ઞા, અપ્રત્યાખ્યાનક્રિયા, અણગારશ્રુત, આદ્રીય, નાલંદીય - (સમવાયાંગ સૂત્ર) પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના- ૧૬ બીજા શ્રુતસ્કંધના- ૦૭
=૨૩
અંક-૨૪ અવતાર-૨૪ (હિન્દુ માન્યતા)
૧ મત્સ્ય, ૨ કૂર્મ, ૩ વરાહ, ૪ નૃસિંહ, ૫ વામન, ૬ પરશુરામ, ૭ રામ, ૮ કૃષ્ણ,
૯ બુદ્ધ, ૧૦ કલ્કિ, ૧૧ સનકાદિ યોગેશ્વર, ૧૨ યજ્ઞ, ૧૩ નારદ, ૧૪ દત્તાત્રેય,
૧૫ કપિલ, ૧૬ નર-નારાયણ, ૧૭ હરિ (ગજેન્દ્ર), ૧૮ પૃથુ, ૧૯ ઋષભદેવ,
૨૦ હયગ્રીવ, ૨૧ હંસ, ૨૨ ધવંતરી,
૨૩ મોહિત (મોહિની રૂ૫), ૨૪ વ્યાસ અતીત ચોવીશી - (જંબુદ્વીપ-ભરતક્ષેત્ર) -
૧ કેવલજ્ઞાની, ૨ નિર્વાણી, ૩ સાગર,

Page #77

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૪ મહાયશ, ૫ વિમલપ્રભ, ૬ સર્વાનુભૂતિ, ૭ શ્રીધર, ૮ શ્રીદત્ત, ૯ દામોદર, ૧૦ સુતેજ, ૧૧ સ્વામિનાથ, ૧૨ મુનિસુવ્રત, ૧૩ સુમતિ, ૧૪ શિવગતિ, ૧૫ અસ્તાગ, ૧૬ નમીશ્વર, ૧૭ અનિલનાથ, ૧૮ યશોધર, ૧૯ કૃતાર્થ, ૨૦ જિનેશ્વર, ૨૧ શુદ્ધમતિ, ૨૨ શિવંકર,
૨૩ સ્વયંવેગ, ૨૪ સંપ્રતિ અનાગત ચોવીશી - (ભવિષ્યની ચોવીશી) (જંબુદ્વીપ-ભરત) -
૧ પદ્મનાભ, ૨ સૂરદેવ, ૩ સુપાર્શ્વ, ૪ સ્વયંપ્રભ, પ સર્વાનુભૂતિ, ૬ દેવશ્રુત, ૭ ઉદયનાથ, ૮ પેઢાલ, ૯ પોટિલ, ૧૦ શતકીર્તિ, ૧૧ મુનિસુવ્રત, ૧૨ અમમ, ૧૩ નિષ્કષાય, ૧૪ નિખુલાક, ૧૫ ચિત્રગુપ્ત, ૧૬ નિર્મમ, ૧૭ સમાધિનાથ, ૧૮ સંવરનાથ, ૧૯ યશોધર, ૨૦ શ્રીવિજય, ૨૧ મલ્લિચંદ્ર, ૨૨ દેવચંદ્ર,
૨૩ અનંતવીર્ય, ૨૪ વરદત્ત તીર્થકર (વર્તમાન ચોવીશી) –
૧. ઋષભદેવ, ૨.અજિતનાથ, ૩. સંભવનાથ, ૪. અભિનંદન સ્વામી, ૫. સુમતિનાથ, ૬. પદ્મપ્રભ, ૭. સુપાર્શ્વનાથ, ૮. ચંદ્રપ્રભ, ૯. સુવિધિનાથ (પુષ્પદંત), ૧૦. શીતલનાથ, ૧૧. શ્રેયાંસનાથ, ૧૨. વાસુપૂજ્યસ્વામી, ૧૩. વિમલનાથ, ૧૪. અનંતનાથ, ૧૫. ધર્મનાથ, ૧૬. શાંતિનાથ, ૧૭. કુંથુનાથ,

Page #78

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૬૧.
૧૮. અરનાથ, ૧૯. મલ્લિનાથ, ૨૦. મુનિસુવ્રતસ્વામી, ૨૧. નમિનાથ, ૨૨. નેમિનાથ, ૨૩. પાર્શ્વનાથ, ૨૪. મહાવીરસ્વામી (૧૨) આદ્યશક્તિ, બ્રાહ્મી, વૈષ્ણવી, શાંભવી, વેદમાતા, દેવમાતા, વિશ્વમાતા, ઋતંભરા, મંદાકિની, અજયા, ઋદ્ધિ, સિદ્ધિ - વૈદિકી-૧૨) (૧૨) સાવિત્રી, સરસ્વતી, લક્ષ્મી, દુર્ગા, કુંડલિની, પ્રાણાનિ, ભવાની, ભુવનેશ્વરી, અન્નપૂર્ણા, મહામાયા, પયસ્વિની, ત્રિપુરા
(- તાંત્રિકી-૧૨) ધ્યાનના પ્રકાર (નામો) –
ધ્યાન, પરમધ્યાન, શૂન્ય, પરમશૂન્ય કલા, પરમકલા, જ્યોતિ, પરમજયોતિ બિંદુ, પરમબિંદુ, નાદ, પરમનાદ, તારા, પરમતારા, લય, પરમલય, લવ, પરમલવ, માત્રા, પરમમાત્રા,
પદ, પરમપદ, સિદ્ધિ, પરમસિદ્ધિ-(ધ્યાનશતક) ધાન્યનાં નામ - જવ, ઘઉં, શાલિ, વ્રીહિ (ચોખા), સાઠી, કોદ્રવ, ચણા, વાલ,
મઠ, ચોળા, લાંગ, બરંટી, મસૂર, તુવેર, કળથી, ધાણા,
વટાણા, જુવાર, કંગુ, રાયલ, મગ, તલ, અડદ, અતશી=૨૪ યક્ષ (શાસનદેવ)- ગોમુખ, મહાયક્ષ, ત્રિમુખ, યશ, તુંબરૂ, કુસુમ, માતંગ,
વિજય, અજિત, બ્રહ્મ, મનુજ, સુરકુમાર, ષમુખ, પાતાલ, કિન્નર, ગરુડ, ગંધર્વ, યક્ષેન્દ્ર, કુબેર, વરુણ, ભૂકુટી, ગોમેધ, પાર્શ્વયક્ષ, માતંગ=૨૪

Page #79

૬૨
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
યક્ષિણી-૨૪ (શાસનદેવી) - ચક્રેશ્વરી, અજિતા, દુરિતારી, કાલી, મહાકાલી,
સુશ્યામા, શાંતા, ભૃકુટી, (વાલામાલિની), સુતારિકા, અશોકા, માનસી (શ્રીવત્સા), ચંડા, વિદિતા, અંકુશા, કંદર્પ (પ્રજ્ઞપ્તિ), નિર્વાણી, બલા (અય્યતા, ધારણી, ધરણપ્રિયા (વૈરોચ્યા), નરદત્તા, ગાંધારી, અંબિકા, પદ્માવતી,
સિદ્ધાયિકા=૨૪ લાંછન (ચિહ્ન)-૨૪- (વર્તમાન ચોવીશી)
વૃષભ, હાથી, અશ્વ, કપિ, ક્રૌંચપક્ષી, પદ્મ, સ્વસ્તિક, ચંદ્ર, મકર, શ્રીવત્સ, ગેંડો, મહિષ, વરાહ, સિંચાણો, વજ, મૃગ, બકરો, નંદ્યાવર્ત, કલશ, કૂર્મ, નીલકમલ, શંખ, સર્પ, સિંહ
અંક-૨૫ આચારાંગ સૂત્રનાં ૨૫ અધ્યયન -
શસ્ત્રપરીક્ષા, લોકવિજય, શીતોષ્ણીય, સમ્યક્ત, આવંત, ધૂત, વિમોહ, ઉપધાનશ્રુત, મહાપરીક્ષા, પિંડેષણા, શય્યા, ઇર્યા, ભાષા, વસેષણા, પા2ષણા, અવગ્રહ પ્રતિમા, સર્મકઅધ્યયન સ્થળ, નિષાધિકા, ઉચ્ચારપ્રસવણ, શબ્દ, રૂપ, પરક્રિયા, અન્યોન્ય ક્રિયા, વિમુક્તિ
- (સૂયગડાંગ સૂત્ર) ક્રિયા-૨૫ (ત્યાજ્ય)- કાયિકી, અધિકરણીકી, પ્રાષિક, પારિતાપનિકી,
આરંભિકી, પરિગ્રહિકી, માયા- પ્રત્યયિકી, મિથ્યાદર્શનપ્રત્યયિકી, અપ્રત્યાખ્યા-નિકી, દૃષ્ટિકી, સ્મૃષ્ટિકી, પ્રાહિત્યકી, સામંતોપતિપાનિકી, નૈશસ્ત્રકી, સ્વસ્તિકી, આજ્ઞાપનિકી, વિદારિણિકી, અનાભોગિકી, અનવકાંક્ષાપ્રત્યયકી, પ્રાયોગિકી, સમુદાનિકી, માયિકી,
પ્રેષિકી, દરિયાપથિકી તત્ત્વપ્રકૃતિ (સાંખ્ય મત અનુસાર) -
પુરુષ, પ્રકૃતિ, મહત્, અહંકાર, તન્માત્રા-૫, મન=પ

Page #80

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
જ્ઞાનેન્દ્રિય - ૫
કર્મેન્દ્રિય - પ
પંચતત્ત્વ (ભૂત) - ૫ =૨૫
પાંચ મહાવ્રતની ૨૫ ભાવના પ્રાણાતિપાતવિરમણની પાંચ ભાવના –
-
ઇર્યાસમિતિ, મનોગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ, આલોકિત પાનભોજન, આદાનભાંડમાત્ર નિક્ષેપણા-સમિતિ,
મૃષાવાદવિરમણની પાંચ ભાવના -
વિચારીને બોલવું, ક્રોધ વિવેક, લોભ વિવેક, ભય વિવેક, હાસ્ય વિવેક
અદત્તાદાનવિરમણની પાંચ ભાવના
(૧) મકાનની આજ્ઞા લેવી, (૨) મકાનમાં સીમાનો ખુલાસો કરી આજ્ઞા લેવી, (૩) શક્રેન્દ્રની આજ્ઞા લઈ તૃણ, કંકર આદિ લેવાં, (૪) સાધર્મિક સાધુનાં ઉપકરણોની આજ્ઞા લઈ ઉપયોગ કરવાં, (૫) સામૂહિક આહાર હોય તેની આજ્ઞા લઈને વાપરવું
મૈથુનવિરમણની પાંચ ભાવના -
૧. સ્ત્રી, પુરુષ, નપુંસકથી સંસક્ત શયનઆસનનો ત્યાગ કરવો
૨. સ્રીકથાનો પરિત્યાગ કરવો
૩. સ્રીનાં અંગોપાગ જોવાનો ત્યાગ કરવો
૪. પૂર્વક્રીડાનું સ્મરણ ન કરવું ૫. પ્રણીત આહારનો ત્યાગ કરવો
પરિગ્રહવિરમણની પાંચ ભાવના –
૬૩
(૧) શ્રોત્રેન્દ્રિય - રાગોપરિત (૨) ચક્ષુઈન્દ્રિય - રાગોપરિત

Page #81

૬૪
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
(૩) ઘ્રાણેન્દ્રિય - રાગોપરતિ (૪) રસેન્દ્રિય - રાગોપરતિ (૫) સ્પર્શેન્દ્રિય - રાગોપરતિ - (સમવાયાંગ સૂત્ર)
મિથ્યાત્વના ૨૫ ભેદ ૧. આભિગ્રહિકમિથ્યાત્વ, ૨. અનાભિગ્રહિકમિથ્યાત્વ, ૩. આભિનિવેશિકમિથ્યાત્વ, ૪. સાંશયિકમિથ્યાત્વ,
૫. અનાભોગિકમિથ્યાત્વ, ૬. લૌકિકમિથ્યાત્વ, ૭. લોકોત્તરમિથ્યાત્વ, ૮. કુબાવચનિકમિથ્યાત્વ, ૯. જીવને અજીવરૂપ શ્રદ્ધવું તે મિથ્યાત્વ, ૧૦. અજીવને જીવ સ્વરૂપે શ્રદ્ધવું તે મિથ્યાત્વ, ૧૧. કુસાધુને સાધુ માનવારૂપ મિથ્યાત્વ, ૧૨. સાધુને અસાધુ માનવારૂપ મિથ્યાત્વ, ૧૩. સન્માર્ગની ઉન્માર્ગરૂપે શ્રદ્ધા કરવારૂપ મિથ્યાત્વ, ૧૪. ઉન્માર્ગની ઉન્માર્ગરૂપે શ્રદ્ધા કરવારૂપ મિથ્યાત્વ, ૧૫. ધર્મને અધર્મરૂપે શ્રદ્ધવો તે મિથ્યાત્વ, ૧૬. અધર્મને ધર્મ માનવારૂપ મિથ્યાત્વ, ૧૭. આઠ કર્મથી મુક્ત થયેલાને અમુક્ત માનવારૂપ
મિથ્યાત્વ, ૧૮. આઠ કર્મથી અમુક્તને મુક્ત માનવારૂપ મિથ્યાત્વ, ૧૯. જિનવાણીથી ન્યૂન પ્રરૂપણારૂપ મિથ્યાત્વ, ૨૦. જિનવાણીથી અધિક પ્રરૂપણારૂપ મિથ્યાત્વ, ૨૧. જિનવાણીથી વિપરીત પ્રરૂપણારૂપ મિથ્યાત્વ, ૨૨. અવિનયમિથ્યાત્વ, ૨૩. અક્રિયામિથ્યાત્વ, ૨૪. અજ્ઞાનમિથ્યાત્વ, ૨૫. આશાતનામિથ્યાત્વ

Page #82

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૨૭ નક્ષત્ર
અંક-૨૭
અશ્વિની, ભરણી, કૃતિકા, રોહિણી, મૃગશીર્ષ, આર્દ્રા, પુનર્વસુ, પુષ્ય, આશ્લેષા, મઘા, પૂર્વાફાલ્ગુની, ઉત્તરાફાલ્ગુની, હસ્ત, ચિત્રા, સ્વાતિ, વિશાખા, અનુરાધા, જ્યેષ્ઠા, મૂળ, પૂર્વાષાઢા, ઉત્તરાષાઢા, શ્રવણ, ઘનિષ્ઠા, શતભિષા, પૂર્વભાદ્રપદા, ઉત્તરભાદ્રપદા,
રેવતી (અભિજિત)
ભગવાન મહાવીરના ૨૭ ભવ -
૧. નયસાર, ૨. સૌધર્મદેવ, ૩. મરીચિ,
૪. બ્રહ્મદેવલોક, પ. બ્રાહ્મણ, ૬. પુષ્પમિત્રબ્રાહ્મણ, ૭. સૌધર્મદેવ, ૯. અગ્નિદ્યોત બ્રાહ્મણ, ૯. ઇશાનદેવ, ૧૦. અગ્નિભૂતિવિપ્ર, ૧૧. સનત્કુમાર દેવ,
૧૨. ભારદ્વાજ વિપ્ર, ૧૩. માહેન્દ્ર દેવ, ૧૪. થાવર બ્રાહ્મણ, ૧૫. બ્રહ્મદેવ, ૧૬. વિશ્વભૂતિ ૧૭. મહાશુક્રદેવ, ૧૮. ત્રિપૃષ્ઠવાસુદેવ,
૧૯. ૭મી નારક, ૨૦. સિંહ, ૨૧. ૪થી નારક, ૨૨. નરભવ, ૨૩. પ્રિયમિત્રચક્રી, ૨૪. મહાશુક્રદેવ, ૨૫.. નંદન રાજા, ૨૬. પ્રાણતદેવલોક ૨૭. મહાવીરદેવ - (કલ્પસૂત્ર-સુબોધિકા)
સાધુના ૨૭ ગુણ
(૧) પ્રાણાતિપાત વિરમણ, (૨) મૃષાવાદ વિરમણ, (૩) અદત્તાદાન વિરમણ, (૪) મૈથુન વિરમણ, (૫) પરિગ્રહ વિરમણ, (૬) શ્રોત્રેન્દ્રિય નિગ્રહ, (૭) ચક્ષુરિન્દ્રિય નિગ્રહ, (૮) ઘ્રાણેન્દ્રિય નિગ્રહ, (૯) રસેન્દ્રિય નિગ્રહ, (૧૦) સ્પર્શેન્દ્રિય નિગ્રહ, (૧૧) ક્રોવિવેક, (૧૨) માનવિવેક,
૬૫

Page #83

૬૬
(૧૩) માયાવિવેક, (૧૪) લોભવિવેક, (૧૫) ભાવસત્ય, (૧૬) કરણસત્ય, (૧૭) યોગસત્ય,
(૧૮) ક્ષમાવંત, (૧૯) વૈરાગ્યવંત,
(૨૦) મનઃસમધારણતા, (૨૧) વચનસમધારણતા, (૨૨) કાયસમધારણતા, (૨૩) જ્ઞાનસંપન્નતા, (૨૪) દર્શનસંપન્નતા, (૨૫) ચારિત્રસંપન્નતા, (૨૬) વેદનાસહનતા, (૨૭) મારણાંતિકકષ્ટસહનતા
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
અંક-૨૮
નામકર્મની ૨૮ પ્રકૃતિઓ - (દેવગતિને બાંધવાવાળો જીવ નામકર્મની ૨૮
ઉત્તર પ્રકૃતિઓને બાંધે છે.)
(૧) દેવગતિ, (૨) પંચેન્દ્રિયજાતિ,
મતિજ્ઞાનની ૨૮ પ્રકૃતિઓ- (આભિનિબોધિક જ્ઞાન)
- (સમવાયાંગ સૂત્ર)
(૩) વૈક્રિયશરીર, (૪) તૈજસશરીર,
(૫) કાર્યણશરીર, (૬) સમચતુરગ્ન સંસ્થાન, (૭) વૈક્રિયઅંગોપાંગ, (૮) વર્ણ, (૯) ગંધ, (૧૦) રસ, (૧૧) સ્પર્શનામ,
(૧૨) દેવાનુપૂર્વી, (૧૩) અગુરુલઘુ, (૧૪) ઉપઘાત, (૧૫) પરાઘાત,
(૧૬) ઉચ્છવાસ, (૧૭) પ્રશસ્તવિહાયોગતિ, (૧૮) ત્રસ, (૧૯) બાદર, (૨૦) પર્યાપ્ત, (૨૧) પ્રત્યેક, (૨૨) સ્થિર, (૨૩) શુભ, (૨૪) આદેય, (૨૫) સુભગ, (૨૬) સુસ્વર, (૨૭) યશકીર્તિ, (૨૮) નિર્માણ,
(૧) શ્રોત્રેન્દ્રિયઅર્થાવગ્રહ, (૨) ચક્ષુરિન્દ્રિયઅર્થાવગ્રહ,

Page #84

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
(૩) ઘ્રાણેન્દ્રિયઅર્થાવગ્રહ, (૪) જિલ્લેન્દ્રિયઅર્થાવગ્રહ, (૫) સ્પર્શેન્દ્રિયઅર્થાવગ્રહ, (૬) નોઈન્દ્રિયઅર્થાવગ્રહ, (૭) શ્રોત્રેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ,(૮) ઘ્રાણેન્દ્રિયવ્યંજનાવગ્રહ, (૯) સ્પર્શેન્દ્રિયવ્યંજનાવગ્રહ,(૧૦) જિદ્દેન્દ્રિયવ્યંજનાવગ્રહ, (૧૧) શ્રોત્રેન્દ્રિયઇહાવગ્રહ, (૧૨) ચક્ષુરિન્દ્રિયઇહાવગ્રહ,(૧૩) ઘ્રાણેન્દ્રિયઇહાવગ્રહ, (૧૪) જિદ્દેન્દ્રિયઇહાવગ્રહ, (૧૫) સ્પર્શેન્દ્રિયઇહાવગ્રહ, (૧૬) નોઈન્દ્રિયઇહાવગ્રહ, (૧૭) શ્રોત્રેન્દ્રિયઇહાવગ્રહ, (૧૮) ચક્ષુરિન્દ્રિયઅવાય, (૧૯) ઘ્રાણેન્દ્રિયઅવાય, (૨૦) જિàન્દ્રિયઅવાય, (૨૧) સ્પર્શેન્દ્રિયઅવાય, (૨૨) નોઈંદ્રિયઅવાય, (૨૩) શ્રોત્રેન્દ્રિયઅવાય, (૨૪) ચક્ષુરિન્દ્રિયઅવાય, (૨૫) ઘ્રાણેન્દ્રિયધારણા, (૨૬) જિàન્દ્રિયધારણા, (૨૭) સ્પર્શેન્દ્રિયધારણા, (૨૮) નોઈંદ્રિયધારણા
મોહનીય કર્મની ૨૮ પ્રકૃતિઓ -
લબ્ધિ
સમ્યક્ત્વવેદનીય, મિથ્યાત્વવેદનીય અને મિશ્રવેદનીય, સોળ કષાય અને નવ નોકષાય
૬૭
અંક-૨૮
આમોઁષધિ, વિષ્રૌષધિ, ખેલૌષધિ જલ્લોષધિ, સર્વોષધિ, સંભિન્નશ્રોત, અવધિજ્ઞાન ઋજુમતિ, વિપુલમતિ, ચારણ, આશીવિષ, કેવળજ્ઞાન, ગણધર, પૂર્વધર, તીર્થંકર, ચક્રી, બળદેવ, વાસુદેવ, ક્ષીરાશ્રવ, કોષ્ઠબુદ્ધિ, પદાનુસારિણી, બીજબુદ્ધિ, તેજોલેશ્યા, શીતલેશ્યા, આહારક, વૈક્રિયલબ્ધિ, અક્ષીણમહાનસ, પુલાકલબ્ધિ
For Personal and Private Use Only.

Page #85

૬૮
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
અંક-૨૯ પાપકૃત - (પાપોનું ઉપાર્જન કરનાર શાસ્ત્રોનું શ્રવણ-સેવન ૨૯ પ્રકારનું
વર્ણવેલ છે.) (૧) ભૂમિશાસ્ત્ર, (૨) ઉત્પાતશાસ્ત્ર, (૩) સ્વપ્રશાસ્ત્ર, (૪) અંતરિક્ષશાસ્ત્ર, (૫) અંગશાસ્ત્ર, (૬) વ્યંજનશાસ્ત્ર, (૭) સ્વરશાસ્ત્ર, (૮) લક્ષણશાસ્ત્ર - આ દરેકના ત્રણ પેટાભેદ હોવાથી ૮ x ૩ = ૨૪ પ્રકાર થાય છે. (૨૫) વિકથાનુયોગ, (૨૬) વિદ્યાનુયોગ, (૨૭) મંત્રાનુયોગ,
(૨૮) યોગાનુયોગ, (૨૯) અન્યતીથિંકપ્રવૃત્તાનુયોગ ૨૯ રાત્રિ-દિવસના ૬ માસ છે –
કારતક, પોષ, ફાગણ, વૈશાખ, અષાઢ, ભાદરવો
- (સમવાયાંગ સૂત્ર-૨૯)
અંક-૩૦ મહામોહનીયકર્મબંધનાં ત્રીસ સ્થાન -
(મોહનીય કર્મ બાંધવાનાં કારણભૂત ત્રીસ સ્થાન આ મુજબ
છે.) - હિંસાજન્ય મહામોહબંધના છ સ્થાનો -
૧. જે વ્યક્તિ ત્રસ પ્રાણીઓને પાણીમાં ડૂબાડીને,
પાણીથી તેને આક્રાંત કરીને મારે છે ૨. જે વ્યક્તિ ત્રણ પ્રાણીઓનો શ્વાસ રૂંધીને, ગળું દબાવીને
આર્તનાદ કરતાં પ્રાણીને મારે છે ૩. જે વ્યક્તિ અનેક પ્રાણીઓને એક ઘરમાં કે ભવનમાં બાંધીને
કે પૂરીને અગ્નિ પેટાવી, ધુમાડાથી ગુંગળાવી મારી નાખે છે

Page #86

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૬૯
૪. જે વ્યક્તિ પ્રાણીના માથા પર શસ્ત્રથી પ્રહાર કરી મારે છે ૫. જે વ્યક્તિ પ્રાણીના માથા પર ભીનું ચામડું વીંટીને મારે છે ૬. કોઈ વ્યક્તિને મારીને ઉપહાસ કરે છે. કોઈ વ્યક્તિ વેશ
બદલીને, બીજા કોઈ માનવીને ડંડાથી મારીને તેનો ઘાત
કરી, આનંદથી હસે છે. વ - અસત્ય (કપટજન્ય) મહામોહ બંધના ચાર સ્થાનો -
૭. જે વ્યક્તિ છૂપી રીતે અનાચારનું સેવન કરીને, માયા-કપટ
કરીને તેને છૂપાવે, અસત્ય બોલે અને સૂત્રાર્થનો અપલાપ
કરે છે.
૮. જે વ્યક્તિ નિર્દોષ વ્યક્તિ પર ખોટા આક્ષેપો મૂકી, કલંકિત
કરે, પોતાના દુષ્કર્મોનું તેના પર આરોપણ કરે છે. ૯. જે વ્યક્તિ ભરી સભામાં જાણી જોઈને મિશ્રભાષા બોલે,
અસત્યભાષણ દ્વારા કલહને ઉત્તેજિત કરે છે. ૧૦.રાજાનો વિશ્વાસુ અમાત્ય, પોતાના રાજાની રાણીનો અથવા
ધન મેળવવાનાં દ્વારોનો નાશ કરે, રાજાને અધિકાર વગરનો કરી, કાઢી મૂકે, રાજ્ય પર, રાણીઓ પર અને રાજ્યના
ધન પર અધિકાર જમાવે છે. - અબ્રહ્મચર્ય સંબંધિત અસત્યજન્ય મહામોહબંધના બે સ્થાનો
૧૧.જે વ્યક્તિ પરણેલ હોવા છતાં કહે કે “હું કુંવારો છું” અને
સ્ત્રીઓમાં આસક્ત થઈને, ગુપ્ત રીતે સ્ત્રીનું સેવન કરે છે. ૧૨.જે પોતે સ્વયં અબ્રહ્મચારી છે, છતાં “હું બ્રહ્મચારી છું” એમ
ખોટું બોલનાર, ગાયોની વચ્ચે ગધેડાની જેમ અયોગ્ય બકવાસ કરે છે અને માયાવી મૃષા બોલીને સ્ત્રીઓમાં આસક્ત
રહે છે. ૩- કૃતજ્ઞતાજચ મહામોહબંધનાં બે સ્થાનો –
૧૩.આશ્રયદાતાનું ધન પડાવી લે – ચોરી લે.

Page #87

90
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ ૧૪.કરેલા ઉપકારને ભૂલીને કૃતજ્ઞતા કરે, ઉપકાર કરનારના
સુખોનો નાશ કરે. - વિશ્વાસઘાતથી હિંસાજન્ય મહામોહબંધનાં બે સ્થાનો –
૧૫.ગૃહપતિ, સંઘપતિ અથવા સેનાપતિ વગેરે પોષણકર્તાની હત્યા
કરે. ૧૬.રાષ્ટ્રનેતા જેવા પ્રતિષ્ઠિતની હત્યા કરે, લોકપ્રિય વ્યક્તિની
હત્યા કરે. હું - ધર્મભ્રષ્ટતા તથા ધર્મનિંદાજન્ય મહામોહબંધનાં છ સ્થાનો –
૧૭.સમાજના આધારસ્તંભ વિશિષ્ટ પરોપકારી પુરુષની હત્યા
કરે.
૧૮.સંયમ માટે તત્પર મુમુક્ષુ અને દીક્ષિત સાધુને સંયમભ્રષ્ટ કરે. ૧૯.અનંતજ્ઞાનીની નિંદા કરે તથા સર્વજ્ઞતા પ્રત્યે અશ્રદ્ધા કરે. ૨૦.આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયની સેવાભક્તિ ન કરે. ૨૧.અહિંસાદિ મોક્ષમાર્ગની નિંદા કરીને જનતાને તેનાથી વિમુખ
કરે.
૨૨.આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયની નિંદા કરે. તેમનો આદર-સત્કાર
ન કરે. ક - મિથ્યાભાષણ, આત્મશ્લાઘાજન્ય મહામોહબંધનાશ આઠસ્થાનો –
૨૩.પોતે બહુશ્રુત ન હોવા છતાં સ્વયંને બહુશ્રુત કહે. ૨૪.તપસ્વી ન હોવા છતાં પોતાને તપસ્વી કહે. ૨૫.શક્તિ હોવા છતાં, રોગી, વૃદ્ધ, અશક્તની સેવા ન કરે. ૨૬.જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રવિનાશક અને કામોત્પાદક કથાનો
વારંવાર પ્રયોગ કરે. ર૭.પોતાના મિત્રો વગેરે માટે વારંવાર જાદુ, મંત્ર-તંત્ર,
વશીકરણ આદિનો પ્રયોગ કરે.

Page #88

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૨૮.ઐહિક, પારલૌકિક ભોગોની નિંદા કરીને ગુપ્ત રીતે તેનું
સેવન કરે, તેમાં અતિ આસક્ત રહે. ૨૯.દેવોની ઋદ્ધિ, ઘુતિ, બળ, વીર્ય આદિની મશ્કરી કરે. ૩૦.પ્રત્યક્ષ દેવદર્શન થતાં ન હોય તો પણ “મને દેવદર્શન થાય
છે” તેવું જૂઠું બોલે.
- (દશાશ્રુતસ્કંધ અને ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર – સમવાયાંગ સૂત્ર) મુહૂર્ત ત્રીસ - (એકેક અહોરાત્રિ (દિવસ-રાત્રિ) ના ત્રીશ મુહૂર્ત કહેલ છે. આ
ત્રીસ મુહૂર્તનાં ત્રીશ નામ.) (૧) રૌદ્ર, (૨) શક્ત, (૩) મિત્ર, (૪) વાયુ, (૫) સુરત, (૬) અભિચંદ્ર, (૭) મહેન્દ્ર, (૮) પ્રલંબ, (૯) બ્રહ્મ, (૧૦) સત્ય, (૧૧) આનંદ, (૧૨) વિજય, (૧૩) વિશ્વસેન, (૧૪) પ્રાજાપત્ય, (૧૫) ઉપશમ, (૧૬) ઇશાન, (૧૭) તઝ, (૧૮) ભાવિતાત્મા, (૧૯) વૈશ્રવણ, (૨૦) વરુણ, (૨૧) શત્ર-ઋષભ, (૨૨) ગાંધર્વ, (૨૩) અગ્નિવૈશાયન, (૨૪) આતપ, (૨૫) આવર્ત, (૨૬) તષ્ટવાન, (૨૭) ભૂમ, (૨૮) ઋષભ, (૨૯) સર્વાર્થસિદ્ધ, (૩૦) રાક્ષસ
અંક-૩૨ અનંતકાય-૩૨ (વજ્ય)
અદરક, અમૃતવેલ, આલુકંદ, અંકુર, કિસલય, કોમલ આંબલી, કુંઆરપાઠું, ખરસઈઓ, ખિલોડાકંદ, ગરમર, ગળો, ગાજર, થેગ, થોર, દ્વિદળના અંકુર, પાકંદ, પાલક, ભૂમિકંદ, ભૂમિફોડા, મૂળા, લસણ, લીલો કચૂરો, લુણીની ભાજી, લીલી મોથ, લીલી હળદર, લુણવૃક્ષની છાલ, વત્થલાની ભાજી, વજકંદ, વાંસકારેલા, સત્તાવાળીની વેલી, સુઅરવલ્લી, સૂરજકંદ, સોફાલી.

Page #89

૭૨
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
જીવના અતિસંવેદનશીલ અંગો (૩૨) -
આંગળી, આંખ, ઉદર, કપાળ, કમર, કરોડરજજુ, કાન, ખભા, ગળું, ગાલ, ગ્રીવા, ઘૂંટણ, ચિબુક, છાતી, જીભ, જાંઘ, ઢીંચણ, તાળવું, દાંત, નખ, નાક, નાભિ, પગ, પિંડી,
પીઠ, ભુજા, દાંત, ભૂકુટી, મસ્તક, સ્તન, હૃદય, હાથ, હોઠ દેવેન્દ્ર-૩૨ - ચમર, બલી, ધરણ, ભૂતાનન્દ, વેણુદેવ, વેણુદાલી, હરિકાન્ત,
હરિસ્સહ, અગ્નિશિખ, અગ્નિમાણવ, પૂર્ણ, વશિષ્ઠ, જલકાત્ત, જલપ્રભ, અમિત તિ, અમિતવાહન, વેલંબ, પ્રભંજન, ઘોષ, મહાઘોષ, ચંદ્ર, સૂર્ય, ચક્ર, ઈશાન, સનકુમાર, મહેન્દ્ર, બ્રહ્મ, લાંતક, શુક્ર, સહસ્રાર, પ્રાણત,
અશ્રુત - (સમવાયાંગ સૂત્ર) ૩૨ દ્વાત્રિશિકા (- ઉપા. યશોવિજયજી કૃત) -
(૧) દાનદ્વત્રિશિકા, (૨) દેશનાદ્વાáિશિકા, (૩) માર્ગદ્ધાત્રિશિકા, (૪) જિનમહત્ત્વદ્ધાત્રિશિકા, (૫) ભક્તિકાત્રિશિકા, (૬) સાધુસાધ્યદ્વાત્રિશિકા, (૭) ધર્મવ્યવસ્થાાત્રિશિકા, () વાદદ્વાáિશિકા,
(૯) કથાત્રિશિકા, (૧૦) યોગલક્ષણદ્ધાત્રિશિકા, , (૧૧) પાતંજલયોગલક્ષવિચારણાત્રિશિકા,
(૧૨) પૂર્વસેવાદ્ધાત્રિશિકા, (૧૩) મુક્યષપ્રાધાન્યદ્વાત્રિશિકા, (૧૪) અપુનબંધકદ્ધાત્રિશિકા, (૧૫) સમ્યગ્દષ્ટિકાત્રિશિકા, (૧૬) ઇશાનુગ્રહવિચાર-ધાત્રિશિકા, (૧૭) દૈવપુરુષકારદ્વાત્રિશિકા, (૧૮) યોગભેદકાત્રિશિકા, (૧૯) યોગવિવેકાત્રિશિકા, (૨૦) યોગાવતારદ્વાáિશિકા, (૨૧) મિત્રાધાત્રિશિકા, (૨૨) તારાદિત્રયદ્વાáિશિકા, (૨૩) કુતર્કગ્રહનિવૃત્તિ-દ્વાáિશિકા, (૨૪) સદ્દષ્ટિદ્વાઢિશિકા, (૨૫) ફ્લેશ-હાનોપાયાઝિશિકા, (૨૬)

Page #90

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
યોગમાયાભ્યદ્વાત્રિશિકા, (૨૭) ભિક્ષુદ્ધાત્રિશિકા, (૨૮) દીક્ષાદ્વાર્નાિશિકા, (૨૯) વિનયદ્વાત્રિશિકા, (૩૦) કેવલિભુક્તિવ્યવસ્થાપન-દ્વાર્નાિશિકા,
(૩૧) મુક્તિદ્વત્રિશિકા, (૩૨) સજ્જનસ્તુતિ-દ્વાત્રિશિકા ૩૨ પુરુષ લક્ષણ-અંકુશ, કમળ, કમંડલ, કળશ, કૂર્મ, ગજ, લક્ષ્મી, ચક્ર,
ચામર, છત્ર, તોરણ, દર્પણ, ધનુષ, પતાકા, પુષ્પમાળા, પર્વત, પ્રાસાદ, બળદ, મત્સ્ય, મયૂર, યવ, યૂપ, રથ, વજ, વૃક્ષ,
વાપી, શંખ, સ્વસ્તિક, સૂપ, સમુદ્ર, સરોવર, સિંહ બત્રીશ યોગસંગ્રહ-(મન, વચન, કાયાના વ્યાપારને યોગ કહે છે.)
(૧) આલોચના – ગુરુજન સમક્ષ સ્વ-દોષ નિવેદન, (૨) અપ્રગટીકરણ – કોઈના દોષોને કે આલોચનાને સાંભળીને બીજા સામે નકહેવા, (૩) સંકટમાં ધર્મદઢતા રાખવી, (૪) આસક્તિ રહિત તપ કરવું, (પ) ગ્રહણ શિક્ષા અને આસેવન શિક્ષાનો અભ્યાસ, (૬) નિષ્કારણ શરીરની સેવા-પરિચર્યા અને ઉપકરણોના સુધાર-સંસ્કારકાય ન કરવાં, (૭) પૂજાપ્રતિષ્ઠાના મોહને ત્યાગી ગુપ્ત તપ કરવું, (૮) નિલભતા, (૯) તિતિક્ષા, (૧૦) આર્જવ, (૧૧) શુચિ-સત્ય અને સંયમની પવિત્રતા, (૧૨) સમ્યક્ત બુદ્ધિ, (૧૩) સમાધિ-ચિત્તપ્રસન્નતા, (૧૪) માયારહિત આચારપાલન, (૧૫) વિનય, (૧૬) ધૈર્ય, (૧૭) સંવેગ, (૧૮) પ્રવિધિ, (૧૯) સુવિધિ, (૨૦) સંવર, (૨૧) દોષશુદ્ધિ, (૨૨) સર્વ કામભોગ- વિરક્તિ, (૨૩) મૂળ ગુણોનું શુદ્ધ પાલન, (૨૪) ઉત્તરગુણોનું શુદ્ધ પાલન, (૨૫) વ્યુત્સર્ગ-કાયોત્સર્ગ કરવો, (ર૬) અપ્રમાદ, (૨૭) સંયમયાત્રામાં સાવધાની, (૨૮) શુભધ્યાન, (૨૯) મારણાન્તિક વેદના, સમયે ધીરજ રાખવી, (૩૧) સંગપરિત્યાગ, (૩૧) ગ્રહણ કરેલ પ્રાયશ્ચિત્તનું આચરણ કરવું, (૩૨) અંતિમ સમયે સંલેખના કરીને મારણાત્તિક આરાધના કરવી.
- (ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર – ચરણવિધિ)

Page #91

૭૪
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
સામાયિકના ૩ર દોષ
૧૦ મનના ૧૦ વચનના
૧૨ કાયાના = ૩૨ “જ્ઞાનસાર’ના ૩૨ અષ્ટકો -
૧. પૂર્ણતાષ્ટક ૧૭. નિર્ભયાષ્ટક ૨. મગ્નતાષ્ટક ૧૮. અનાત્મપ્રશંસાષ્ટક ૩. સ્થિરતાષ્ટક ૧૯. તત્ત્વદદ્યાષ્ટક ૪. મોહત્યાગાષ્ટક ૨૦. સર્વસમૃધ્યાષ્ટક ૫. જ્ઞાનાષ્ટક ૨૧. કર્મવિપાકચિતનાષ્ટક ૬. શમાષ્ટક ૨૨. ભવોઢેગાષ્ટક ૭. ઇન્દ્રિયજયાષ્ટક ૨૩. લોકસંજ્ઞાત્યાગાષ્ટક ૮. ત્યાગાષ્ટક ૨૪. શાસ્ત્રદેટ્યાષ્ટક ૯. ક્રિયાષ્ટક ૨૫. પરિગ્રહાષ્ટક ૧૦. તૃત્યષ્ટક ૨૬. અનુભવાષ્ટક ૧૧. નિર્લેપાષ્ટક ૨૭. યોગાષ્ટક ૧૨. નિઃસ્પૃહાષ્ટક ૨૮. નિયાગાષ્ટક (યક્ષ) ૧૩. મૌનાષ્ટક ૨૯. ભાવપૂજાન્ટક ૧૪. વિદ્યાષ્ટક ૩૦. ધ્યાનાષ્ટક ૧૫. વિવેકાષ્ટક ૩૧. તપાષ્ટક ૧૬. માધ્યસ્થાષ્ટક ૩૨. સર્વનયાશ્રયાષ્ટક
અંક-૩૩ આશાતના-૩૩- (આશાતના એટલે વિરાધના.)
(૧) ગુરુભગવંતની આગળ આગળ ચાલે,

Page #92

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
(૨) ગુરુભગવંતની બરાબર સાથે ચાલે, (૩) ગુરુભગવંતની પાછળ અવિનયથી ચાલે, (૪) ગુરુભગવંતની આગળ ઊભો રહે, (૫) ગુરુભગવંતની બરાબર સાથે હારમાં ઊભો રહે,
(૬) ગુરુભગવંતની પાછળ અડીને ઊભો રહે,
(૭) ગુરુભગવંતની આગળ બેસે,
(૮) ગુરુભગવંતની હરોળમાં બેસે,
(૯) ગુરુભગવંતની પાછળ અડીને બેસે,
(૧૦-૧૧) ગુરુભગવંતની પહેલાં શૌચ નિવૃત્તિ કરી, ઉપાશ્રયમાં પહેલા આવી જાય અને ઇર્યાવહીનો કાયોત્સર્ગ ગુરુના પહેલાં કરે,
(૧૨) ગુરુભગવંતની પહેલાં વાર્તાલાપ કરે, (૧૩) જાગતો હોય છતાં ગુરુને જવાબ ન આપે,
(૧૪) ભિક્ષા લાવીને પહેલાં નાના સાધુની પાસે ભિક્ષા સંબંધી આલોચના કરે પછી ગુરુ પાસે આલોચના કરે,
૭૫
(૧૫) લાવેલી ભિક્ષા પહેલા નાના સાધુને બતાવે, પછી ગુરુને બતાવે.
(૧૬) ભિક્ષા ઉપયોગમાં લેતા પહેલાં નાના સાધુને નિમંત્રે, પછી ગુરુભગવંતોને નિમંત્રે,
(૧૭) ભિક્ષા પ્રાપ્ત આહારમાંથી ગુરુભગવંતને પૂછ્યા વિના ઇચ્છિત આહાર પોતાના પ્રિય સાધુને આપે,
(૧૮) ગુરુભગવંતની સાથે ભોજન કરતા સમયે સરસ આહાર ક૨વાની ઉતાવળ કરે,

Page #93

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
(૧૯) ગુરુભગવંત બોલાવે ત્યારે પોતાની જગ્યાએ બેઠા બેઠા જ
ઉત્તર આપે, (૨૦) ગુરુભગવંત બોલાવે ત્યારે સાંભળ્યું ન સાંભળ્યું કરી દે, (૨૧) ગુરુનો અનાદર કરી, “તું કારે બોલાવે, (૨૨) ગુરુને અનાદરથી “શું કહી રહ્યા છો?” – એમ કહે, (૨૩) ગુરુને કઠોર શબ્દોથી સંબોધિત-આમંત્રિત કરે અથવા ઊંચા
અવાજે બોલે, (૨૪) ગુરુનો કોઈ શબ્દ પકડી, તે શબ્દનો ઉપયોગ કરી અવજ્ઞા
કરે,
(૨૫) ગુરુ પ્રવચન આપતા હોય તે દરમિયાન
વચમાં બોલી ઊઠે કે “આ આમ નથી, આમ છે', (૨૬) ગુરુ પ્રવચન ફરમાવી રહ્યા હોય ત્યારે “તમે ભૂલી ગયા છો?
એમ બોલે, (૨૭) ગુરુ પ્રવચન ફરમાવી રહ્યા હોય ત્યારે
અન્યમનસ્ક રહે, (૨૮) ગુરુ વ્યાખ્યાન આપતા હોય ત્યારે અધવચ્ચે પરિષદને ભંગ
કરી દે, (૨૯) ગુરુ વ્યાખ્યાન આપતા હોય ત્યારે વચ્ચે તથા પ્રકારનું વર્તન
કરીને કથાનો વિચ્ચેદ કરે, (૩૦) ગુરુ વ્યાખ્યાન આપતા હોય ત્યારે વચ્ચે પોતે
વ્યાખ્યાન આપવાનો પ્રયત્ન કરે, (૩૧) ગુરુના ઉપકરણોને પગ લાગતા વિનયપૂર્વક
ક્ષમાયાચના ન કરે, (૩૨) ગુરુના પાથરણા પર ઊભા રહે, બેસે અથવા સૂવે, (૩૩) ગુરુથી ઊંચે અથવા બરાબરના આસન ઉપર
ઊભા રહે, બેસે અથવા સૂવે.

Page #94

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૭૭
વ્યક્તિની અપેક્ષાએ ૩૩ આશાતના –
(૧) અરિહંતોની, (૨) સિદ્ધોની, (૩) આચાર્યની, (૪) ઉપાધ્યાયોની, (૫) સાધુની, (૬) સાધ્વીની, (૭) શ્રાવકોની, (૮) શ્રાવિકાની, (૯) દેવોની, (૧૦) દેવીઓની, (૧૧) ઈહલોકની, (૧૨) પરલોકની, (૧૩) સર્વજ્ઞપ્રણીત ધર્મની, (૧૪) સર્વ પ્રાણ, ભૂત, જીવ, સત્ત્વની, (૧૫) દેવ, મનુષ્ય, અસુર સાથે સમગ્ર લોકની, (૧૬) કાળની, (૧૭) શ્રુતની, (૧૮) શ્રુતદેવતાની, (૧૯) વાચનાચાર્યની, (૨૦) જે વાઈદ્ધ સૂત્રની, (૨૧) વચ્યામેલિયં યોગ્ય સ્થાને ન બોલ્યા હોય, (૨૨) હીણમ્બર-ઓછા અક્ષરની, (૨૩) અચ્ચમ્બર, (૨૪) પયહીણ, (૨૫) વિણહીણ, (૨૬) જોગીણ, (૨૭) ઘોષહણ, (૨૮) સુટુંન્નિ, (૨૯) દુદ્રુપડિચ્છિયું, (૩૦) અકાલે કઓ સઝાયો, (૩૧) કાલે ન કઓ સઝાયો, (૩૨) અસઝાયે સઝાય, (૩૩) સજઝાએ ન સજઝાય - (ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર – ચરણ વિધિ)
અંક-૩૪, તીર્થકર ભગવાનના ૩૪ અતિશય -
જન્મથી (મૂળ) ૪ ઘાતકર્મના ક્ષયથી ૧૧
દેવકૃત ૧૯ = ૩૪ મૂળ અતિશય-૪- ૧. અદ્દભુત રૂપ, ગંધ, રોગાભાવ, પ્રસ્વેદ અને મેલનો
. અભાવ

Page #95

9
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૨. રુધિર-માંસ-શ્વેતવર્ણ (દુગ્ધવત) ૩. શ્વાસોચ્છવાસ-સુગંધી (કમળવત)
૪. આહાર-નિહાર-અદશ્ય કર્મક્ષયજન્ય ૧૧ અતિશય -
૧. સર્વાભિમુખ્યતા (સદેવ) મનુષ્યલોકને આનંદદાયી ૨. એક યોજન પ્રમાણ સમવસરણમાં ક્રોડોનો સમાવેશ ૩. સ્વ-સ્વભાષામાં બોધ ૪. ૧૨૫-૧૨૫ (૪ દિશા, ઊર્ધ્વ-અધો) યોજન સુધી રોગનાશ ૫. ઈતિનો અભાવ (ઉપદ્રવ ન રહે) ૬. વૈરનો અભાવ (જાતિ-વૈરનો ત્યાગ) ૭. મારીનો અભાવ ૮. અતિવૃષ્ટિ-અનાવૃષ્ટિનો અભાવ ૯. સ્વ-પર ચક્રના આક્રમણનો અભાવ ૧૦. દુર્ભિક્ષનો અભાવ
૧૧. ભામંડલ (તેજોવલય) અથવા આભામંડળ (AURA) દેવકૃત-૧૯ અતિશય
૧. આકાશમાં ધર્મચક્ર ૨. ઇન્દ્રધ્વજ ૩. નવ સુવર્ણકમળ ઉપર પદન્યાસ ૪. સમવસરણના ત્રણ ગઢ પ્રાકાર) ૫. ચતુર્મુખ દેશના ૬. કંટક-અધોમુખ થાય ૭. કેશરોમ, દાઢી-મુખ, નખ વધે નહીં (યથાવત્ વ્યવસ્થિત
રહ)
૮. પાંચે ઈન્દ્રિયોના વિષયોની અનુકૂળતા

Page #96

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૭૯
૯. છ ઋતુની યુગપદ્ અનુકૂળતા ૧૦. સુગંધી જલ-પુષ્પવૃષ્ટિ ૧૧. પક્ષીઓ પ્રદક્ષિણા કરે ૧૨. વાયુની અનુકૂળતા ૧૩. વૃક્ષો નમન કરે (નીચા વળ) ૧૪. જઘન્યથી કોટિ દેવોનું સંનિધાન (ચતુર્વિધ નિકાયના) ૧૫. અશોકવૃક્ષ (ચૈત્યવૃક્ષ) ૧૬. પુષ્પવૃષ્ટિ ૧૭. દિવ્યધ્વનિ ૧૮. ચામરયુગ્મ ૧૯. સિંહાસન પાદપીઠ સહિત)
- (વીતરાગસ્તોત્ર (સ્તવપ્રકાશ-૨ થી ૫)
અંક-૩૫ તીર્થકરોની વાણી ૩૫ ગુણયુક્ત – (વાગુઅતિશય)
૧. સુસંસ્કૃત-સંસ્કારયુક્ત ૨. ઉચ્ચસ્વરયુક્ત ૩. અગ્રામ્ય ૪. મેઘની જેમ ગંભીરધ્વનિ ૫. પ્રતિધ્વનિથી યુક્ત ૬. સરળ ૭. માલકૌંસ રાગમય (HARMONIOUS TONE) ૮. અર્થગાંભીર્ય ૯. શિષ્ટ ૧૦. પૂર્વાપર અવિરોધી

Page #97

૮O
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૧૧. સંશયરહિત ૧૨. સમાધાન કરનારી ૧૩. હૃદયગ્રાહી (મર્મસ્પર્શી) ૧૪. સાપેક્ષ ૧૫. પ્રાસ્તાવિક (પ્રસ્તુત સંબંધવાળી) ૧૬. વિવક્ષિત સારગ્રાહી ૧૭. સુસંબદ્ધ ૧૮. સ્વ પ્રશંસા અને પરનિંદાથી રહિત ૧૯. સ્પષ્ટ વક્તવ્યવાળી ૨૦. મિષ્ટ પદાર્થ કરતાં પણ મધુર-મીઠી ૨૧. શ્લાઘનીય ૨૨. વ્યંગ-કટાક્ષથી રહિત ૨૩. ઔદાર્ય ૨૪. ધર્માર્થ સાપેક્ષા ૨૫. વ્યાકરણ પરિશુદ્ધ વાણી ૨૬. કર્ણપ્રિય સ્વર ૨૭. જિજ્ઞાસાવર્ધક ૨૮. અદ્ભુત ૨૯. દીર્ઘસૂત્રતાદિ દોષ રહિત ૩૦. વિવક્ષિત પદાર્થના બોધવાળી ૩૧. વર્ણ-વાક્ય-અર્થ-પદને પૃથક રીતે સ્પષ્ટ કરનારી ૩૨. સત્ત્વપ્રધાન ૩૩. અક્ષુબ્ધ વાર્-પ્રવાહ ૩૪. શબ્દાર્થને સ્પષ્ટ કરનારી ૩૫. અશ્રાન્ત (પરિશ્રમ રહિત પ્રાદુર્ભત)
- (અભિધાન ચિંતામણિ કાંડ-૧)

Page #98

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૮૧
માર્ગાનુસારીના ૩૫ ગુણ - (શ્રાવક જીવનની પૂર્વભૂમિકા) -
૧. ન્યાયસંપન્નવિભવ ૨. શિષ્ટાચારપ્રશંસક ૩. સમાનકુલ, ગોત્ર સાથે વિવાહ-લગ્ન સંબંધ ૪. પાપભીરુતા ૫. દેશાચારનું પાલન ૬. નિદા-અવર્ણવાદ ન કરવા ૭. સુયોગ્ય સ્થાનમાં વસવાટ (ઘર-અતિગુપ્ત કે જાહેરમાં નહીં) ૮. શિષ્ટ પુરુષોની સંગત ૯. માતા-પિતાની આજ્ઞા માનનાર ૧૦. ઉપદ્રવવાળા સ્થાનનો ત્યાગ કરનાર ૧૧. નિદિત કાર્યોમાં પ્રવૃત્તિ કરે નહીં ૧૨. આવક મુજબ ખર્ચ કરનાર ૧૩. ઉભટ વેષનું પરિધાન ન કરે ૧૪. બુદ્ધિના આઠ ગુણને અનુસરે ૧૫. દૈનિક ધર્મશ્રવણ ૧૬. અજીર્ણમાં ભોજન ત્યાગ (નિષેધ) ૧૭. સ્વાદનો ત્યાગ કરી સ્વાથ્યની રીતે ખાય ૧૮. ચાર પુરુષાર્થને પરસ્પર બાધા ન પહોંચે તેમ જીવવું ૧૯. સુપાત્રદાન, અનુકંપાદાન કરે ૨૦. કદાગ્રહનો ત્યાગ ૨૧. સદ્ગણોનો પક્ષપાત કરે ૨૨. દેશ-કાળને અનુસરે ૨૩. યથાશક્તિ કાર્ય કરે

Page #99

૮૨
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ ૨૪. સદાચારીની સેવા કરે ૨૫. મધ્યમ-સાધારણ પરિવારનું પોષણ કરે ૨૬. દીર્ઘદર્શી ૨૭. વિશેષજ્ઞ ૨૮. કૃતજ્ઞ ૨૯, લોકપ્રિય ૩૦. લજ્જાળુ ૩૧. દયાળુ ૩૨. સૌમ્ય વદન ૩૩. પરોપકારી ૩૪. અંતરંગ ષડૂ શત્રુ ઉપરનો વિજય ૩૫. જિતેન્દ્રિય
- (યોગશાસ્ત્ર)
અંક-૩૬ (૧) ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રનાં ૩૬ અધ્યયન -
૧. વિનયસૂત્ર, ૨. પરિષહપ્રવિભક્તિ, ૩. ચતુરંગીય, ૪. અસંસ્કૃત, ૫. અકામ મરણીય, ૬. નિગ્રન્થીય, ૭. ઔરબ્રીય, ૮. કાપિલીય, ૯. નમિ-પ્રવ્રયા, ૧૦. કુમપત્રક, ૧૧. બહુશ્રુતપૂજા, ૧૨. હરિકેશીય, ૧૩. ચિત્ર-સંભૂતીય, ૧૪. ઇષકારીય, ૧૫. સભિક્ષુક, ૧૬. બ્રહ્મચર્યસમાધિસ્થાન, ૧૭. પાપશ્રમણીય, ૧૮. સંજયાય,

Page #100

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૧૯. મૃગાપુત્રીય, ૨૦. મહાનિર્ગથીય, ૨૧. સમુદ્રપાલીય, ૨૨. રથનેમીય, ૨૩. કેશી ગૌતમય, ૨૪. પ્રવચનમાતા, ૨૫. યજ્ઞીય, ૨૬. સામાચારી, ૨૭. ખલુંકીય, ૨૮. મોક્ષમાર્ગગતિ, ૨૯. સમ્યક્તપરાક્રમ, ૩૦. તપોમાર્ગગતિ, ૩૧. ચરણવિધિ, ૩૨. પ્રમાદસ્થાન, ૩૩. કર્મપ્રકૃતિ, ૩૪. વેશ્યા, ૩૫. અણગારમાર્ગગતિ,
૩૬. જીવાજીવવિભક્તિ ગુરુ ગુણસ્થાપના (૩૬ ગુણયુક્ત) -
૫ ઇન્દ્રિયનિગ્રહ, ૯ બ્રહ્મચર્યગુપ્તિ, ૪ કષાય ત્યાગ, ૫ મહાવ્રતધારી, ૫ પંચાચાર સંપન્ન, ૫ સમિતિ, ૩ ગુપ્તિ (આરંભના ૧૮ નિવૃત્તિરૂપ છે. પછીના ૧૮
પ્રવૃત્તિરૂપ છે.) – (પંચિંદિય-ગુરુસ્થાપના સૂત્ર) ૩૬ રાગિણી -
મૂળ ગેય રાગ ૬, તે દરેકની ૬ રાગિણી એટલે ૬ x ૬ = ૩૬
અંક-૪૨ નામકર્મના ૪૨ પ્રકાર -
(૧) ગતિનામ, (૨) જાતિનામ, (૩) શરીરનામ, (૪) શરીરઅંગોપાંગ નામ, (૫) શરીર-બંધનનામ, (૬) શરીર સંઘાતનનામ, (૭) સંવનનનામ, (૮) સંસ્થાનનામ, (૯) વર્ણનામ,

Page #101

૮૪
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ (૧૦) ગંધનામ, (૧૧) રસનામ, (૧૨) સ્પર્શનામ, (૧૩) અગુરુલઘુનામ, (૧૪) ઉપઘાતનામ, (૧૫) પરાઘાત, (૧૬) આનુપૂર્વી, (૧૭) ઉચ્છવાસ, (૧૮) આતપ, (૧૯) ઉદ્યોત, (૨૦) વિહાયોગતિ, (૨૧) ત્રસ, (૨૨) સ્થાવર, (૨૩) સૂક્ષ્મ, (૨૪) બાદર, (૨૫) પર્યાપ્ત, (૨૬) અપર્યાપ્ત, (૨૭) સાધારણશરીર, (૨૮) પ્રત્યેક શરીર, (૨૯) સ્થિર, (૩૦) અસ્થિર, (૩૧) શુભ, (૩૨) અશુભ, (૩૩) સુભગ, (૩૪) દુર્ભગ, (૩૫) સુસ્વર, (૩૬) દુસ્વર, (૩૭) આદેય, (૩૮) અનાદેય, (૩૯) યશકીર્તિ, (૪૦) અપયશકીર્તિ, (૪૧) નિર્માણ, (૪૨) તીર્થંકરનામ - (સમવાયાંગ સૂત્ર)
અંક-૪૫ જિનાગમ=આગમ ગ્રંથો કુલ = ૪૫ - ૧૧ અંગ - આચારાંગ, સૂત્રકૃતાંગ, સ્થાનાંગ, સમવાયાંગ, વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ
(ભગવતીસૂત્ર), જ્ઞાતાધર્મકથાગ, ઉપાસકદશાંગ, અંતકૃતદશાંગ, અનુત્તરોપપાતિ-દશાંગ, પ્રશ્નવ્યાકરણ,
વિપાકસૂત્ર ૧૨ ઉપાંગ - ઔપપાતિક, રાજપ્રશ્નીય, જીવાજીવાભિગમ, પ્રજ્ઞાપના,
સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ, જંબુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિ, ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ, નિરયાવલિકા,
કલ્પાવતંસિકા, પુષ્મિકા, પુષ્પચૂલિકા, વૃણિદશા ૬ છેદસૂત્ર - નિશીથસૂત્ર, બૃહક્કલ્પ, વ્યવહારસૂત્ર, દશાશ્રુતસ્કંધ, જિતકલ્પ,
મહાનિશીથસૂત્ર

Page #102

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૮૫
૪ મૂળસૂત્ર - આવશ્યકસૂત્ર, દશવૈકાલિકસૂત્ર,
ઓઘનિયુક્તિ સૂત્ર, ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર ૧૦ પ્રકીર્ણક - (પન્ના)
ચતુ શરણ,આરિપચ્ચકખાણ, મહાપ્રત્યાખ્યાન, ભક્તપરિજ્ઞા, તંદુલવૈચારિક, સંસ્તારક, ગચ્છાચાર, ગણિવિદ્યા, દેવેન્દ્રસ્તવ,
મરણસમાધિ ૨ ચૂલિકાસૂત્ર - નંદીસૂત્ર, અનુયોગદ્વારસૂત્ર.
(૧૧+૧૨+૬+૪+૧૦+૨=૪૫)
અંક-૪૬ માતૃકા અક્ષર – ૧૨ સ્વર
૨૫ વર્ગીય સ્પર્શ વ્યંજન ૦૪ (યુ, ૨, ૬, ) અંતસ્થ ૦૩ (૨, ૬, સૂ) ઉષ્માક્ષર ૦૨ (હ, ક્ષ) મહાપ્રાણ - (સમવાયાંગ સૂત્ર)
અંક-૫૧ જ્ઞાનના ૫૧ ભેદ – (૨૮+૧૪+૬+૨+૧ = ૫૧) મતિજ્ઞાનના ૨૮ ભેદ
વ્યંજનાવગ્રહ - ૪ (મન અને ચક્ષુ સિવાય) અર્થાવગ્રહ - ૬ (પ ઈન્દ્રિય+૧ મન=૬) ઈહા અપાય
ધારણા શ્રુતજ્ઞાનના ૧૪ ભેદ –
૧ અક્ષરદ્યુત, ૨ અનરશ્રુત, ૩ સંજ્ઞિ,

Page #103

૮૬
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૪ અસંક્ષિ, ૫ મિથ્યા, ૬ સમ્યફ, ૭ સાદિ, ૮ અનાદિ, ૯ સપર્યવસિત, ૧૦ અપર્યવસિત, ૧૧ ગમિક, ૧૨ અગમિક, ૧૩ અંગપ્રવિષ્ટ,
૧૪ અંગબાહ્ય અવધિજ્ઞાનના ૬ ભેદ –
૧ અનુગામી, ૨ અનનુગામી, ૩ વર્ધમાન,
૪ હીયમાન, ૫ પ્રતિપાતિ, ૬ અપ્રતિપાતિ, મન:પર્યવજ્ઞાન - ર ભેદ
૧ ઋજુમતિ, ૨ વિપુલમતિ કેવલજ્ઞાન - ૧ ભેદ – ક્ષાવિકભાવ
અંક-પર મોહનીય કર્મનાં પર નામ -
(૧) ક્રોધ, (૨) કોપ, (૩) રોષ, (૪) દ્વેષ, (૫) અક્ષમા, (૬) સંજવલન, (૭) કલહ, (૮) ચાંડિક્ય, (૯) લંડન, (૧૦) વિવાદ (- આ ૧૦ નામ ક્રોધકષાયનાં છે) (૧૧) માન, (૧૨) મદ, (૧૩) દર્પ, (૧૪) સ્થંભ, (૧૫) આત્મોત્કર્ષ, (૧૬) ગર્વ, (૧૭) પરપરિવાદ, (૧૮) અપકર્મ, (૧૯) પરિભવ, (૨૦) ઉન્નત, (૨૧) ઉન્નામ
(- આ ૧૧ નામ માનકષાયનાં છે) (૨૨) માયા, (૨૩) ઉપધિ, (૨૪) નિકૃતિ, (૨૫) વલય, (૨૬) ગહન, (૨૭) ચવમ, (૨૮) કલ્ક, (૨૯) કુરુક, (૩૦) દંભ, (૩૧) કૂટ, (૩૨) જિહ્ન, (૩૩) કિલ્શિષ, (૩૪) અનાચરણતા, (૩૫) ગૂહણતા, (૩૬) વચનતા, (૩૭) પલિકુંચનતા, (૩૮) સાતિયોગ
(- આ ૧૭ નામ માયાકષાયનાં છે.)

Page #104

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૮૭.
(૩૯) લોભ, (૪૦) ઇચ્છા, (૪૧) મૂચ્છ, (૪૨) કાંક્ષા, (૪૩) ગૃદ્ધિ, (૪૪) તૃષ્ણા, (૪૫) ભિળા, (૪૬) અભિવ્યા, (૪૭) કામાશા, (૪૮) ભોગાશા, (૪૯) જીવિતાશા, (૫૦) મરણાશા, (૫૧) નંદી, (પર) રાગ
(- આ ૧૪ નામ લોભકષાયનાં છે.) (૧૦+૧૧+૧૭+૧૩=પર)- (સમવાયાંગ સૂત્ર)
અંક-૧૬ પ૬ - અંતર્લીપ ૫ - (સંગ્રહણી સૂત્ર) પ૬ - દિકકુમારી
અંક-૬ર માર્ગણા - પ્રવેશદ્વાર) -
૪ ગતિ, ૫ ઈન્દ્રિય, ૬ કાય, ૩ યોગ, ૩ વેદ, ૪ કષાય, ૮ જ્ઞાન (પ-૩), ૭ સંયમ, ૪ દર્શના, ૬ વેશ્યા, ૨ ભવ્ય, ૬ સમ્યક્ત, ૨ સંજ્ઞિ, ૨ આહાર ૬૨
અંક-૬૩ ૬૩ શલાકા પુરુષ- (૨૪+૧+૯+૯+૯+૯ = ૬૩) ૨૪ તીર્થકરો = વર્તમાન ચોવીશી ૧૨ ચક્રવર્તી - ભરત, સગર, મઘવા, સનતકુમાર, શાંતિનાથ, કુંથુનાથ,
અરનાથ, સુભૂમ, મહાપા, હરિષેણ, જય, બ્રહ્મદત્ત ૯ વાસુદેવ - ત્રિપૃઇ, દ્વિપૃઇ, સ્વયંભૂ, પુરુષોત્તમ, પુરુષસિંહ, પુંડરિક, દત્ત,
- નારાયણ (લક્ષ્મણ), શ્રીકૃષ્ણ ૯ પ્રતિવાસુદેવ- અશ્વગ્રીવ, તારક, મેરક, મધુ, નિકુંભ, બલીન્દ્ર, પ્રહ્માદ,
રાવણ, જરાસંઘ

Page #105

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૯ બળદેવ - અચલ, વિજય, સુભદ્ર, સુપ્રભ, સુદર્શન, આનંદ, નંદન, રામ, બળદેવ
- (ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરુષ ચરિત્ર)
અંક-૯૪ ૬૪ ઇન્દ્રો - ૨૦ ભવનપતિ
૧૦ વૈમાનિક ૧૬ વ્યંતરનિકાય ૧૬ વાણવ્યંતર
૦૨ જ્યોતિષ્ક = ૬૪ ૬૪ યોગિની - ૬૪ કળાઓ (સ્ત્રીની)
૧. અભિધાનજ્ઞાન (નામકરણ), ૨. અષ્ટાદશ લિપિજ્ઞાન, ૩. આભરણ પરિધાન (અલંકાર-શણગાર),૪. અંકવિચાર (ગણિતનું જ્ઞાન), ૫. અંજનયોગ, ૬. ઈન્દ્રજાળ (જાદુ, મિરેકલ), ૭. ઉત્સાહન (વિવિધ ઉપચાર), ૮. કથાકŽ (કથાપારાયણ), ૯. કર્ણપત્રભંગ (કર્ણછેદ), ૧૦. કામક્રીડા (રતિક્રીડા), ૧૧. કાવ્યગાન,૧૨. કાવ્યશક્તિ, ૧૩. ક્રિયાકલ્પન (વિવિધ ખાદ્યપદાર્થનું જ્ઞાન), ૧૪. કેશબંધન (કેશકલા), ૧૫. ગજતુરગપરીક્ષા, ૧૬. ગૃહાચાર(આતિથ્ય), ૧૭. ગીતગાન (ગીતસ્પધી), ૧૮. ચિત્ર (Painting),

Page #106

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૧૯. ચૂર્ણયોગ (મુખવાસ), ૨૦. જલકર્મ (શુદ્ધપેય), ૨૧. તંત્ર, ૨૨. તાલવાદન (તબલાવાદન), ૨૩. દશનવચન (અંગરાગ, મેકઅપ), ૨૪. ધર્મનીતિ (લગ્ન, વિવાહ, પ્રસૂતિમાં વિવેક), ૨૫. નૃત્ય (Choreographer), ૨૬ નાટ્ય (અભિનય, દિગ્દર્શન), ૨૭. નેપથ્ય-નૈપુણ્ય, ૨૮. પટ્ટિકા, (હાથકારીગરી), ૨૯. પુષ્પગ્રથન (માળા ગુંથવી, ફલાવર ડેકોરેશન), ૩૦. પુષ્પાવતરણ, ૩૧. પુસ્તકવાચન, ૩૨. પ્રશ્નપ્રહેલિકા (અંતાક્ષરી, ક્વિઝ), ૩૩. પેયની બનાવટ, ૩૪. પ્રાસાદરીતિ (સ્થાપત્ય વિદ્યા), ૩૫. આરામ આરોપણ (બગીચો), ૩૬. બાળક્રીડા કર્મ (બાળ ઉછેર, સંસ્કાર, નર્સરી), ૩૭. મંત્ર (વિધિવિધાન), ૩૮. મણિભૂમિકા કર્મ (ગૃહપ્રાંગણ, ટાઈલ્સની સજાવટ), ૩૯. માલ્યગ્રથન, ૪૦. મુખમંડન (બ્યુટી પાર્લર), ૪૧. મેઘવૃષ્ટિ, ૪૨. યંત્ર, ૪૩. રાંધન (રાંધવું, પાકશાસ્ત્ર), ૪૪. રુપ્યરત્ન, ૪૫. લીલાસંચરણ (રમ્યગતિ), ૪૬. લોકવ્યવહાર (વ્યવહારકુશળતા), ૪૭. વસુવર્ણભેદપરીક્ષા ૪૮. વાઘ (ગીત, સંગીત), ૪૯. વાસ્તુશાન, ૫૦. વાણિજયવિદ્યા, ૫૧. વારિતરણ (તરવાની કળા), પર. વિવિધ ભાષા પરિજ્ઞાન,

Page #107

૯O
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૫૩. વિશેષ કચ્છઘ (છૂંદણાં), ૫૪. વૈદ્યક ચિકિત્સા (ડોશીવૈદું), ૫૫. વૈજયિકી વિદ્યા (યૂહરચના, કરાટે, જૂડો), ૨૬. શકુનસાર (શકુન શાસ્ત્ર), ૫૭. શયનખંડ રચના, ૫૮. સંસ્કૃત જલ્પન, ૫૯. સારવેષ (વેશભૂષા), ૬૦. સ્ત્રી-પુરુષલક્ષણશાસ્ત્ર, ૬૧. સુરભિતૈલકરણ, ૬૨. સૂચિકર્મ, ૬૩. સૂત્રકર્મ (ગૂંથણ, એમ્બ્રોઈડરી), ૬૪. હસ્તલાઘવ (હાથ ચાલાકીની વિદ્યા)
અંક-૬૭ સમ્યગ્દર્શન (સમકિત)ના બોલ-૬૭ - ૪ સદુહણા (શ્રદ્ધાન) –
૧ તત્ત્વ (નવતત્ત્વ) શ્રદ્ધા ૨ ગીતાર્થ ગુરુની સેવા ૩ ગુણરહિત શિથિલોનો પરિચયત્યાગ
૪ અન્ય દર્શનીઓનો સંગ ન કરવો ૩ લિંગ (લક્ષણ) ઉત્કટ ઇચ્છા
૧ શ્રુત-અભિલાષા, ૨ ધર્મનો દઢરાગ
૩ વૈયાવૃત્ય-ભક્તિ ૧૦ વિનય - ૧. અરિહંત
૨. સિદ્ધ , ૩. જિનબિંબ-મંદિરનો વિનય
૪. જિનાગમનો આદર પ. દશ પ્રકારના મુનિધર્મનો વિનય

Page #108

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૬. મુનિ-મહાત્માનો વિનય ૭. આચાર્યનો વિનય ૮. ઉપાધ્યાયનો વિનય ૯. ચતુર્વિધ સંઘનો વિનય
૧૦. ગુણ-ગુણીનો વિનય ૩ શુદ્ધિ - ૧ મનશુદ્ધિ, ૨ વચનશુદ્ધિ
૩ કાયાશુદ્ધિ ૫ દૂષણ - ૧ શંકા, ૨ આકાંક્ષા,
૩ વિચિકિત્સા, ૪ મિથ્યાત્વી ગુણવર્ણન
પ મિથ્થામતિ પરિચય ૮ પ્રભાવક -
૧ પ્રાવચનિક ૨ ધર્મકથી ૩ વાદી જનૈમિત્તિક ૫ તપસ્વી ૬ વિદ્યામંત્રબલી
૭ તાંત્રિક ૮ મહાકવિ ૫ ભૂષણ - (આભૂષણ)
૧ ધર્માનુષ્ઠાનમાં કૌશલ્ય, ર તીર્થસેવા ૩ ધર્મમાં દઢતા, ૪ દેવ-ગુરુ ભક્તિ
૫ શાસનપ્રભાવના પ લક્ષણ - ૧ ઉપશમ, ૨ સંવેગ
૩ નિર્વેદ, ૪ અનુકંપા
૫ આસ્તિકતા, ૬ જયણા - ૧ હાથ જોડી પગે પડવું નહીં
ર માથું નમાવી નમન ન કરવું

Page #109

૯૨
૬ આગારો
૬ ભાવના
સમ્યક્ત્વ
૬ સ્થાનક
-
=
૩ અનુપ્રદાન ન કરવું
૪ આલાપ (વાર્તાલાપ) ન કરવો
૫ સંલાપ ન કરવો
(અપવાદ)
૧ રાજાભિયોગ
૨ ગણાભિયોગ (પ્રજા, સમાજ)
૩ બલાભિયોગ
૪ દેવાભિયોગ
૫ ગુરુનિગ્રહાભિયોગ
૬ ભીષણ-કાન્તારવૃત્તિયોગ (આપસ્થિતિ) (અનુપ્રેક્ષાત્મક ચિંતન)
- ૧ ધર્મનું મૂળ છે
૨ ધર્મ નગરનું પ્રવેશદ્વાર છે
૩ પાયો છે
૪ ભંડાર છે
૫ આધાર છે
૬ પાત્ર છે
(ષડ્ સ્થાનક, પદ, ષડ્ સોપાન)
૧.
આત્મા છે
૨. આત્મા નિત્ય છે
૩. આત્મા કર્મનો કર્તા છે
૪. આત્મા ભોક્તા છે
૫.
આત્માનો મોક્ષ છે
૬. મોક્ષનો ઉપાય-સાધન છે
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ

Page #110

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
અંક-૭૨
૭૨ કળાઓ (પુરુષની) ૨૦. પ્રહેલિકા
૨૧. માગધિક
૧. લેખન
૨. અંકગણિત
૩. રૂપ
૪. નૃત્ય (નાટ્ય)
૫. ગીત
૬. વાજિંત્ર
૭. સ્વરગત
૮. પુષ્કરગત
૯.
સમતાલ
૧૦. દ્યૂત
૧૧. જનવાદ
૧૨. પાસાની રમત
૧૩. અષ્ટાપદ (”)
૧૪. દેગમૃત્તિકા
૧૫. અવિવિધ
૧૬. પાવિવિધ
૧૭. વસ્ત્રવિધિ
૧૮. શયનવિધિ ૧૯. આર્યા
૩૯. મણિલક્ષણ
૪૦. કાણિીલક્ષણ
૪૧. ચર્મલક્ષણ
૪૨. ચંદ્રલક્ષણ
૪૩. સૂર્યલક્ષણ
૪૪. રાહુચરિત ૪૫. ગ્રહચરિત
•
૨૨. ગાથા
૨૩. શ્લોક
૨૪. ગંધયુક્તિ
૨૫. મધુસિક્શ
૨૬. આભરણવિધિ
૨૭. તરુણીપ્રતિકર્મ
૨૮. સ્ત્રીલક્ષણ
૨૯. પુરુષલક્ષણ
૩૦. હયલક્ષણ
૩૧. ગજલક્ષણ
૩૨. કુક્કુટલક્ષણ ૩૩. ગૌલક્ષણ
૩૪. મિંઢલક્ષણ
૩૫. ચક્રલક્ષણ
૩૬. છત્રલક્ષણ
૩૭. દંડલક્ષણ
૩૮. અસિકલક્ષણ
૫૭. નગરમાન
૫૮. વસ્તુમાન ૫૯. ઇશસ્થ
૬૦. ત્યરૂપ્રવાદ
૬૧. અશ્વશિક્ષા
૬૨. હસ્તિશિક્ષા
૬૩. ધનુર્વેદ
૯૩

Page #111

૯૪
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૪૬. સૌભાગ્યકર ૬૪. હિરણ્યપાક ૪૭. દૌર્ભાગ્યકર ૬૫. સુવર્ણપાક ૪૮. વિદ્યાગત ૬૬. મણિપાક ૪૯. મંત્રગત ૬૭. ધાતુપાક ૫૦. રહસ્યગત ૬૮. બાહુયુદ્ધ-યુદ્ધ, ૫૧. સભાસ
મુષ્ટિયુદ્ધ, યષ્ટિયુદ્ધ પર: ચાર
નિયુદ્ધયુદ્ધ ૫૩. પ્રતિચાર - ૬૯. સૂત્રખેલ, ૫૪. બૃહ
નાલિકાખેલ, ચર્મખેલ ૫૫. પ્રતિબૃહ ૭૦. પત્રછેદ્ય, કટકછેદ્ય પ૬. અંધાવાર ૭૧. અજીવ, નિર્જીવ (છાવણી) ૭ર. શકુનરુત
- (સમવાયાંગ સૂત્ર, ૭૨)
અંક-૭૩ સમ્યફ પરાક્રમના ૭૩ બોલ = આરાધનાઓ -
(સમ્યફ પરાક્રમથી મોક્ષની આરાધના થાય છે.) (૧) સંવેગ, (૨) નિર્વેદ, (૩) ધર્મશ્રદ્ધા, (૪) ગુરુ અને સાધર્મિકોની સેવા, (૫) આલોચના, (૬) સ્વદોષનિંદા, (૭) ગઈ, (૮) સામાયિક, (૯) ચતુર્વિશતિસ્તવ, (૧૦) વંદના, (૧૧) પ્રતિક્રમણ, (૧૨) કાયોત્સર્ગ, (૧૩) પ્રત્યાખ્યાન, (૧૪) સ્તવ-સ્તુતિ મંગલ, (૧૫) પ્રતિલેખના, (૧૬) પ્રાયશ્ચિત્તકરણ, (૧૭) ક્ષમાપના, (૧૮) સ્વાધ્યાય, (૧૯) વાચના, (૨૦) પ્રતિપુચ્છના, (૨૧) પરિવર્તન, (૨૨) અનુપ્રેક્ષા, (૨૩) ધર્મકથા, (૨૪) શ્રતની આરાધના, (૨૫) મનની એકાગ્રતા, (૨૬) સંયમ (૨૭) તપ, (૨૮) વ્યવદાનકર્મોની નિર્જરા, (૨૯) સુખશાતા વૈષયિક સુખોથી નિવૃત્તિ, (૩૦) અપ્રતિબદ્ધતા, (૩૧) વિવિક્ત શયન-આસ-સેવન,

Page #112

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૯૫
(૩૨) પાપકર્મોથી નિવૃત્તિ, (૩૩) સંભોગપ્રત્યાખ્યાન,(૩૪) ઉપધિ-પ્રત્યાખ્યાન, (૩૫) આહારપ્રત્યાખ્યાન, (૩૬) કષાય પ્રત્યાખ્યાન,(૩૭) યોગપ્રત્યાખ્યાન, (૩૮) શરીર પ્રત્યાખ્યાન, (૩૯) સહાય પ્રત્યાખ્યાન,(૪૦) ભક્તપ્રત્યાખ્યાન (સંથારો), (૪૧) સદ્ભાવપ્રત્યાખ્યાન, (૪૨) પ્રતિરૂપતા-વેશ અને ભાવની એકરૂપતા, (૪૩) વૈયાવૃત્ય-સેવા, (૪૪) સર્વગુણસંપન્નતા, (૪૫) વીતરાગતા, (૪૬) ક્ષમા, (૪૭) નિર્લોભતા, (૪૮) આર્જવ, (૪૯) માર્દવ, (૫૦) ભાવસત્ય, (૫૧) કરણસત્ય, (૫૨) યોગસત્ય, (૫૩) મનગુપ્તિ, (૫૪) વચનગુપ્તિ, (૫૫) કાયમુતિ, (૫૬) મનઃસમાધારણતા, (૫૭) વચનસમાધારણતા, (૫૮) કાયસમાધારણતા, (૫૯) જ્ઞાનસંપન્નતા, (૬૦) દર્શનસંપન્નતા, (૬૧) ચારિત્રસંપન્નતા, (૬૨) શ્રોત્રેન્દ્રિયસંપન્નતા, (૬૩) ચહ્યુઇન્દ્રિયનિગ્રહ, (૬૪) ઘ્રાણેન્દ્રિયનિગ્રહ, (૬૫) જિહેન્દ્રિયનિગ્રહ, (૬૬) માનવિજય, (૬૭) ક્રોધવિજય, (૬૮) માનવિજય, (૬૯) માયાવિજય, (૭૦) લોભવિજય,(૭૧) રાગ-દ્વેષ-મિથ્યાદર્શન

Page #113

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
વિજય, (૭૨) શૈલેષી અવસ્થા, (૭૩) અકર્મતા
- (શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર)
અંક-૮૮ ૮૮ - ગ્રહ (સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ પ્રાભૃત-૨૦) અંગારક, વિકાલક, લોહિતાક્ષ, શનૈશ્ચર, આધુનિક, પ્રાધુનિક, કણ, કણક, કણ-કણક, કણ-વિતાન, કણ-સંતાનક, સોમ, સહિત, આશ્વાસન, કબ્રક, અજકરક, દુંદુભ, શંખ, શંખનાભ, શંખવષ્ણુભ, કંસ, કસનાભ, નીલ, નીલાવભાસ, રૂપી, રૂપાવભાસ, ભસ્મ, ભસ્મરાશિ, તિલ, તિલપુષ્પવર્ણ, દક, દકવર્ણ, કાર્ય, વિષ્ણુ, ઇન્દ્રાગ્નિ, ધૂમકેતુ, હરિ, પિંગલ, બુધ, શુક્ર, બૃહસ્પતિ, રાહુ, અગસ્તિ, માણવક, કામ-સ્પર્શ, ધુર, પ્રમુખ, વિકટ, વિસંધિકલ્પ, પ્રકલ્પ, જટાલ, અરુણ, અગ્નિ, કાલ, મહાકાલ, સ્વસ્તિક, સૌવસ્તિક, વર્ધમાનક, પ્રલમ્બ, નિત્યાલોક, નિત્યોદ્યોત, સ્વયંપ્રભ, પ્રભાસ, શ્રેયસ્કર, ક્ષેમકર, આશંકર, પ્રભંકર, અરજા, વિરજા, અશોક, વીતશોક, વિતત, વિવસ્ત્ર, વિશાલ, શાલ, સુવ્રત, અતિવૃત્તિ, એકજટી, દ્વિજટી, કર, કરક, રાજ, અર્ગલ, પુષ્પ, ભાવ, કેતુ.
' અંક-૯૧ વૈયાવૃત્ય કર્મપ્રતિમાઓ - ૯૧ :
(બીજા રોગી સાધુ અને આચાર્ય આદિના ભક્તપાન, સેવા, શુશ્રુષા અને વિનય વગેરે કરવાના વિશેષ સંકલ્પને ‘પ્રતિમા કહે છે. તેના એકાણું પ્રકારો છે.)
શુશ્રુષા વિનય = (૧૦ પ્રકાર) (૧) દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર વગેરેથી ગુણાધિક પુરુષોનો સત્કાર કરવો. (૨) તેના આગમનથી ઉભા થવું. (૩) વસ્ત્રાદિથી સન્માન કરવું. (૪) આસન લાવી તેને બેસવા માટે પ્રાર્થના કરવી.

Page #114

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
(૫) તેઓનું આસન એક સ્થાન ઉપરથી બીજા સ્થાને લઈ જવું. (૬) કૃતિકર્મ કરવું (વંદન કરવું).
(૭) અંજિલ જોડવી.
(૮) ગુરુજનોના આવવા પર તેમની સામે જઈને સ્વાગત કરવું. (૯) ગુરુજનોના જવા પર થોડુંક તેમની પાછળ જવું.
(૧૦) તેઓ બેસે પછી બેસવું.
(૧) તીર્થંકર, (૨) કેવળી પ્રજ્ઞપ્ત ધર્મ, (૩) આચાર્ય, (૪) ઉપાધ્યાય, (૫) સ્થવિર, (૬) કુલ, (૭) ગણ, (૮) સંધ, (૯) સાંભોગિક, (૧૦) આચારવાન (૧૧) વિશિષ્ટ મતિજ્ઞાની, (૧૨) શ્રુતજ્ઞાની, (૧૩) અવધિજ્ઞાની, (૧૪) મન:પર્યવજ્ઞાની, (૧૫) કેવળજ્ઞાની.
આ પંદર વિશિષ્ટ મહાપુરુષોની (૧) આશાતના ન કરવી, (૨) ભક્તિ કરવી, (૩) બહુમાન કરવું, (૪) ગુણગાન કરવા.
તેથી (૧૫ × ૪ = ૬૦) ભેદ થાય.
ઔપચારિક વિનય :- (૭ પ્રકાર)
(૧) અભ્યાસન-વૈયાવૃત્ય યોગ્ય ગુરુ આદિની પાસે બેસવું. (૨) છંદાનુવર્તન - તેના અભિપ્રાય અનુસાર કામ કરવું. (૩) કૃતપ્રતિકૃતિ - પ્રસન્ન થયેલ આચાર્ય મને બોધ આપશે,
એ ભાવથી તેને આહારાદિ દેવા.
(૪) કારિતનિમિત્તકારણ - શાસ્ત્રજ્ઞાન મળવાથી
ભણાવનારનો વિશેષરૂપમાં વિનય કરવો.
(૫) દુઃખથી પીડિતને શોધવા અથવા તેના દુઃખોને સમજવા. (૬) દેશકાળને જાણીને તેની અનુકૂળ સેવા કરવી.
(૭) રોગીને પોતાના સ્વાસ્થ્યની આજ્ઞા આપવી.
૯૭
પાંચ પ્રકારના આચારોનું આચરણ કરાવનાર- આચાર્ય પાંચ પ્રકારના હોય છે. ઉપરાંત ઉપાધ્યાય, તપસ્વી, રૌદ્ર, ગ્લાન, ગણ, કુલ, સંઘ, સાધુ સારા સાધુ

Page #115

૯૮
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
- તેની વેયાવચ્ચ કરવાથી વેયાવચ્ચના ૧૪ ભેદ થાય છે. = ૧૪
(૧૦+૬૦+૭+૧૪ = ૯૧ ભેદ થાય છે.)
અંક-૧૦૦ (૧) કૌરવ - ધૃતરાષ્ટ્રના ૧૦૦ પુત્રો (કૌરવો ૧૦૦ હતા) શતક્રતુ
- ઈન્દ્ર પૂર્વભવમાં ૧૦૦ વાર શ્રાવકની પ્રતિમાનું આરાધન કરેલું
હોવાથી શતકતુ-શતમખ નામ છે. (ઈન્દ્ર=કાર્તિક શેઠે) શતભિષા - શતતારકા-આ નક્ષત્રમાં ૧૦૦ તારાઓનો સમૂહ છે. (૨) રાગનાં ૧૦૦ નામ
૧. અડાણો ૧૭. ચંદ્રકસ ૨. અહીરભૈરવ ૧૮. ચંપાકલી ૩. આનંદભૈરવ ૧૯. છાયાનટ ૪. આનંદભૈરવી ૨૦. જયજયવંતી ૫. આશાવરી ર૧. જોગિયા ૬. આશાવરી થાટ ૨૨. જનપુરી ૭. કાફી ૨૩. જંગલો ૮. કાફી થાટ ૨૪. ઝાંઝોટી ૯. કામોદ ૨૫. તિલક કામોદ ૧૦. કાલિંગડો ૨૬. તિલંગ ૧૧. કેદાર ૨૭. તોડી ૧૨. ખમાજ ૨૮. દરબારી કાનડા ૧૩. ખંબાવતી ૨૯. દુર્ગા ૧૪. ગુર્જરી તોડી - ૩૦. દેવગંધાર ૧૫. ગૌડ મલ્હાર ૩૧. દેશ ૧૬. ગૌડ સારંગ . ૩૨. દેશી

Page #116

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૯૯
૩૩. દેશકાર ૩૪. ધનાશ્રી ૩૫. ધાની ૩૬. નટ ૩૭. નટ મલ્હાર ૩૮. નાયકી કન્હડ ૩૯. પટ દીપકી ૪૦. પટ બિહાગ ૪૧. પહાડી ૪૨. પીલુ ૪૩. પુરિયા ધનાશ્રી ૪૪. પૂરિયા ૪૫. પૂર્વી ૪૬. પંચમ ૪૭. બસંત ૪૮. બહાર ૪૯, બાગેશ્રી ૫૦. બિલાવલ પ૧. બિહાગ પર. ભીમપલાસી ૫૩. ભૈરવી
૫૪. ભૂપાલી ૫૫. મધુવંતી પ૬. મારવા પ૭. માલકૌંસ ૫૮. માલગુંજી ૫૯. મારુ બિહાગ ૬૦. મારુ મલ્હાર ૬૧. મિયાંકી મલ્હાર ૬૨. મિયાંકી સારંગ ૬૩. મીરા મલ્હાર ૬૪. મેઘ મલ્હાર ૬૫. મંજરી ૬૬. માંડ ૬૭. યમન . ૬૮. યમન કલ્યાણ ૬૯. રામકલી ૭૦. રાજેશ્વરી ૭૧. રાગેશ્વરી ૭૨. લલિત ૭૩. શુદ્ધ કલ્યાણ ૭૪. શુદ્ધ સારંગ

Page #117

૧૦૦
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૭૫. શ્યામ કલ્યાણ ૮૫. સોરઠ ૭૬. શંકરા ૮૬. સોહની ૭૭. શ્રી રાગ ૮૭. સિંદુરા ૭૮. શ્રી કલ્યાણ ૮૮. સિંધુભૈરવ ૭૯. સાજન ૮૯. હમીર ૮૦. સાજગિની ૯૦. હેમ કલ્યાણ ૮૧. સામકા હિંડોળ ૯૧. હિંડોળ ૮૨. સારંગ ૯૨. હંસધ્વનિ ૮૩. સાવની કલ્યાણ ૯૩. હંસ
૮૪. સૂર મલ્હાર ૯૪. હંસ કંકણી (નોંધ :- રાગનાં ૧૦૦ નામ છે, પરંતુ બધા મળી શક્યા નથી.)
ઋષભદેવ ભગવાનનાં ૧૦૦ પુત્રોનાં નામ ૧. અજયમાન ૧૩. કાશ્યપ ૨. અમર
૧૪. કીર્તિકર ૩. અમલ ૧૫. કુરુ ૪. અપરાજિત ૧૬. કૌશલ ૫. આનંદ ૧૭. કુંજરબળ ૬. આનંદન ૧૮. ખાતકીર્તિ ૭. અરિજય ૧૯. ગંભીર ૮. અરિદમન ૨૦. ચિત્તહર ૯. અંગ ૨૧. ચિત્રાંગ ૧૦. કપિલ ૨૨. ચંદ્રસેન ૧૧. કલિંગ ૨૩. જય : ૧૨. કામદેવ ૨૪. જયદેવ

Page #118

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૨૫. દૃઢરથ
૨૬. દશાર્ણ
૨૭. દીર્ઘબાહુ
૨૮. દુર્જય
૨૯. દુર્ધર
૩૦. ધર્મસેન
૩૧. ધીર
૩૨. ધ્રુવ
૩૩. નરદેવ
૩૪. નરોત્તમ
૩૫. નાગદત્ત
૩૬. નાગદત્ત
૩૭. નંદ
૩૮. પદ્મનાભ
૩૯. પુરુષોત્તમ
૪૦. પુષ્પદ્યુત
૪૧. પ્રભાકર
૪૨. પ્રભંજન
૪૩. બળ
૪૪. બાગેશ્રી
૪૫. બાહુબલિ
૪૬. બ્રહ્મસેન
૪૭. ભરત ચક્રવર્તી
૪૮. ભાનુ
૪૯. મહાબાહુ
૫૦. મહાસેન
૫૧. માગધ
પર. માન
૫૩. મેઘ
૫૪. યશકીર્તિ
૫૫. યશોધર
૫૬. યશસ્કર
૫૭. થવર
૫૮. રાષ્ટ્ર
૫૯. વત્સ
૬૦. વરદત્ત
૬૧. વરાહ
૬૨. વસુ
૬૩. વસુવર્મા
૬૪. વિક્રાન્ત
૬૫. વિજય
૬૬. વિજયંત
૬૭. વિદેહ
૬૮. વિમળ
૬૯. વૃદ્ધિકર
૭૦. વિવિધકર
૭૧. વિશ્વ
૭૨. વિશ્વકર્મા
૭૩. વિશ્વસેન
૭૪. વીર
૭૫. વંગ
૭૬. શુભમતિ
૧૦૧

Page #119

૧૦૨
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૭૭. શૈલવિહાર ૭૮. શંખ ૭૯. શ્રીધર ૮૦. સાગર, ૮૧. સિંહ ૮૨. સુકાન્ત ૮૩. સુઘોષ ૮૪. સુજાતિ ૮૫. સુમતિ ૮૬. સુધર્મા ૮૭. સુનાભ ૮૮. સુયશ
૮૯. સુરાષ્ટ્ર ૯૦. સુવર્મા ૯૧. સુનંદ ૯૨. સુસણ ૯૩. સુસેન ૯૪. સુસુમાર
૫. સૂરણ ૯૬. સંગમ ૯૭. સુલક્ષણ ૯૮. સંજય ૯૯. સુસાર ૧૦). હરિણ
અંક-૧૦૮ પંચ પરમેષ્ઠીના ગુણ-૧૦૮
અરિહંત ભગવાનના - ૧૨ ગુણ સિદ્ધ ભગવાનના - ૦૮ ગુણ આચાર્યના - ૩૬ ગુણ ઉપાધ્યાયના - ૨૫ ગુણ સાધુના
- ૨૭ ગુણ ૧૦૮
અંક-૧૨૪ શ્રાવકાતિચાર (૧૨ વ્રતના કુલ-૧૨૪ અતિચાર) -
સમ્યત્વના
૦૫

Page #120

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૧૦૩
૨૪
૧૫.
જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રના ૧૨ વ્રતના કર્માદાન તપાચાર વર્યાચાર સંલેખના
O.
૧૨૪
અંક-૧૫૮
કર્મપ્રકૃતિ જ્ઞાનાવરણીય દર્શનાવરણીય વંદનીય મોહનીય આયુષ્ય નામ ગોત્ર અંતરાય
૧૦૩
02
૦૫ ૧૫૮
અંક-૧૭૦ સપ્તતિશત - ઉત્કૃષ્ટ કાળે ૧૭૦ તીર્થકર દેવો વિદ્યમાન હોય છે. ૧૭૦ જિનની સ્તુતિ :
વરકનક-શંખ-વિદુમ, મરકત-ધન-સશિર્ભ વિગત મોહં |

Page #121

૧૦૪
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
સપ્તતિશત જિનાનાં, સર્વામર પૂજિત વંદે . (સ્તુતિ)
અંક-પ૬૩ જીવોના ભેદ - (જીવવિચાર પ્રકરણ)
નારક
૧૪
૧૦૧
૨૦૨
એકેન્દ્રિયના વિકસેન્દ્રિય પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ સંમૂ૭િમ મનુષ્ય ગર્ભજ મનુષ્ય ભવનપતિ વ્યંતર જ્યોતિષ કલ્પોપપન્ન વૈમાનિકદેવ ૪૮ કલ્પાતીત વૈમાનિકદેવ ૨૮
૫૬૩
૫O
અંક-૧000 જિનસહસ્રનામ સ્તોત્ર -
- વિ.સં.૧૭૩૧માં ઉપાધ્યાયશ્રી વિનયવિજયજી વિરચિત સંસ્કૃત
સ્તોત્ર જેમાં ૧૦૦૦ વિવિધ વિશેષણોથી જિનેશ્વરને નમસ્કાર
કર્યા છે. સહસ્રકૂટ (૧૦૨૪) તીર્થકર જિનપ્રતિમાનું પ્રાચીન શિલ્પ -
(જુઓ ફોટો) સહસ્ત્રાર ચક્ર - (શક્તિકેન્દ્ર)

Page #122

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૧૦૫
સહસ્ત્રાક્ષ - (ઇન્દ્રનેત્ર) સહસ્ત્રબાહુ - (અર્જુન) ૧૪૫ર વર્તમાન ચોવીશીનાં ગણધરો ૧૮,૦૦૦ શીલાંગરથી
ચોર્યાસી લાખ જીવયોનિ (જીવોના ઉત્પત્તિ સ્થાનને યોનિ કહે છે. તે જન્મનો આધાર છે. ૮૪ લાખ છે.)
(૧) પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ એ ચારેયની સાત સાત લાખ
યોનિઓ છે. = ૨૮,૦૦,૦૦૦ (૨) પ્રત્યેક અને સાધારણ વનસ્પતિકાયની ક્રમશઃ દશ લાખ અને ચૌદ લાખ યોનિઓ છે.
૨૪,૦૦,૦૦૦ (૩) બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય અને ચઉરિન્દ્રિયમાં પ્રત્યેકની બે લાખ યોનિઓ છે.
- ૬,૦૦,૦૦૦ (૪) દેવોની ચાર લાખ યોનિ છે.
૪,૦૦,૦૦૦ (૫) નારકોની ચાર લાખ યોનિઓ છે.
૪,૦૦,૦૦૦ (૬) તિર્યંચ, પંચેન્દ્રિયની ચાર લાખ યોનિઓ છે.
૪,૦૦,૦૦૦ (૭) મનુષ્યની ચૌદ લાખ યોનિઓ છે.
૧૪,૦૦,૦૦૦ ૮૪,,૦૦૦
- (સમવાયાંગ સૂત્ર)

Page #123

૧૦૬
૦ - શૂન્ય - બિન્દુ
૦ - શૂન્ય - બિન્દુની દાર્શનિક પરિભાષા
यत् शून्यवादिनां शून्यं, ब्रह्म ब्रह्मविदां च यत् ॥ અદ્વૈતવાદી જેને બ્રહ્મ કહે છે તેને બૌદ્ધદર્શન શૂન્ય (ક્ષણિક) કહીને સંબોધે છે.
- શૂન્યના પર્યાયવાચી શબ્દો –
- બિન્દુચક્ર
- ૐ મંત્રબીજ
- અપ્રમેય, અનિર્વચનીય, અતર્ક્સ, અમેય, અક્ષય, દુરવગાહ
શ્રીયંત્રમાં નવ ચક્રો પૈકી એક ચક્ર.
- સ્વસ્તિકનું ચિહ્ન
મંત્ર આમ્નાયમાં ઉપયુક્ત નાદ, બિન્દુ અને કલા. તે આ પ્રમાણે છે. (આકૃતિમાં). નાદ-ત્રિકોણ,
બિન્દુ કલા
સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
- અનુસ્વાર તથા વિસર્ગની સંજ્ઞા -
જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રના પ્રતીકરૂપે ત્રણ બિંદુ.
- સંસ્કૃત વગેરે ભાષાઓમાં વપરાય છે.
- અંકગણિતમાં દશક, શતક, હજાર વગેરેમાં શૂન્ય=૦ ઉત્તરોત્તર મૂલ્યવૃદ્ધિ કરે
છે.
✰✰✰
For Personal and Private Use Only.

Page #124

સંખ્યાત્મક શબ્દકોશ
૧૦૭
મુનિશ્રીના પ્રકાશિત ગ્રંથો
૧. પ્રબન્ધ પંચશતી (સંસ્કૃત)
(ડો. હરિવલ્લભ ભાયાણી, તથા પૂ. પુણ્ય વિજયજી મ.સા.ની
પ્રસ્તાવના) ૨. શ્રી મોહનલાલજી અર્ધશતાબ્દી સ્મારક ગ્રંથ ૩. ભગવાન મહાવીર જીવન દર્શન
(દ્વિતીય સંસ્કરણ સન ૧૯૯૭) ૪. હૃદય-પ્રદીપ ષત્રિશિકા,
(The Light of the Soul 2000) ૫. શૃંગાર-વૈરાગ્ય તરંગિણી (સન ૨૦૦૬)
(ઈમેજ પબ્લિકેશન્સ પ્રા. લિ.) €. Stories From Jainism (1994) ૭. પ્રસંગ-પંચામૃત. (સન ૧૯૯૫) ૮. શ્રી અજિત-શાંતિસ્તવ વંદના (ઑડિયો સી.ડી.) ૯. જિન ભક્તિસુધા. (ઑડિયો સી.ડી.) ૧૦. શ્રી જિનભક્તિશતકમ્ (મુદ્રણમાં)

Page #125

Page #126
Stola solellisoi છે દo(અહી de 2180i Sony ગાયક bisdi all so(28 pll 21821 11 c della Sllorca પ્રકાશક શ્રતરત્નાકર 104, સારપ, નવજીવન પ્રેસ સામે, આશ્રમ રોડ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૪