Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .ra bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA. puSpa-57 mAnava jIvana kA mahAkarttavya - samyagdarzana OTORAKHNOMSEGHROGpicmaag-AND [ pUjya zrI kAnajI svAmIke pravacanoM meM se samyagdarzana saMbaMdhI aneka prakArake lekhoMkA saMgraha ] jagatake jIvoMko dharma karaneke liye sarvaprathama upAya samyagdarzana hI hai / samyagdarzanake samAna mahAna upakArI tInakAla tInalokameM anya koI nahIM hai / samyagdarzana aisI vastu hai ki yadi jIva use eka kSaNamAtra bhI pragaTa kare to usake bhava kA anta ho jAye ! samyagdarzana kisI guTa (phirakA ) kI vastu nahIM hai, kiMtu vaha to svabhAvakI vastu hai| anaMta saMsArake abhAvakA mUla kAraNa samyagdarzana hai| y
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakazrI jaina svAdhyAya mandira / po0 sonagar3ha (saurASTra) tIsarI AvRtti / 1100 mUlya 185 na.pai. vIra ni0 saM0 2487 zrAvaNa zuklA 15 mudrakanemIcanda bAkalIvAla kamala prinTarsa madanagaMja (kizanagar3ha) rAjasthAna
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarva prathama aarthesidiarasinalincandasaints areMichnalahsnilicanticandlincanadanecondinseamlescant Macanalhsalinsanifes he jIvo ! yadi AtmakalyANa karanA cAhate ho to| pavitra samyagdarzana pragaTa karo ! vaha samyagdarzana pragaTa karaneke liye satsamAgamase svataH zuddha aura samasta prakArase paripUrNa AtmasvabhAvakI ruci aura vizvAsa karo, usIkA lakSa aura Azraya karo / isake atirikta jo kucha hai usa sarvakI ruci, lakSa aura Azraya chor3o ! trikAlI svabhAva sadA zuddha hai, paripUrNa hai aura vartamAnameM bhI vaha prakAzamAna hai| isase usake AzrayaselakSase pUrNatAkI pratItirUpa samyagdarzana pragaTa hogA / yaha samyagdarzana svayaM kalyANasvarUpa hai aura vahI sarva kalyANakA mUla hai| jJAnI samyagdarzana ko kalyANa kI mUrti kahate haiM / isaliye hai| he jIvo! tuma sarvaprathama samyagdarzana pragaTa karanekA abhyAsa karo! lANA zAmpamA zAzamaNAzASThapaNAsArAmA OPSaNakSANANAzASTaNapregreeNASTapaNApA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana saMsAra meM manuSyatva durlabha hai| manuSyabhava anaMtakAlameM prApta hotA hai, kintu samyagdarzana to isase bhI anaMtagunA durlabha hai| manuSyatva anaMtabAra prApta huA hai kintu samyagdarzana pahale kabhI prApta nahIM kiyaa| manuSyatva prApta karake bhI jIva punaH saMsArameM paribhramaNa karatA hai kintu samyagdarzana to aisI vastu hai ki yadi ekabAra bhI use prApta karale tojIvakA avazya mokSa ho jaay| isaliye manuSyabhavakI apekSA bhI anaMtagunA durlabha-aise samyagdarzanakI prAptikA prayatna karanA hI isa durlabha mAnavajIvanakA mahAnakarttavya hai / samyagdarzanake binA samcA jainatva nahIM hotaa| yaha samyagdarzana mahAna durlabha aura apUrva vastu hone para bhI vaha azakya nahIM hai, satsamAgamadvArA AtmasvabhAvakA prayatna kare to vaha sahaja vastu hai, vaha AtmAkI apane gharakI vastu hai| isa kAlameM isa bharatakSetrameM aise samyagdarzanadhArI mahAtmAoMkI atyanta hI viralatA hai; tathApi abhI bilkula abhAva nahIM hai| isa samaya bhI khAre jalake samudra meM mIThe kue~kI bhaoNti samyagdRSTi dharmAtmA isa bhUmimeM vicara rahe haiN| aise eka pavitra mahAtmA pUjya zrI kAnajI svAmI apane - svAnubhavapUrvaka bhavya jIvoMko samyagdarzanakA svarUpa samajhA rahe hai, unake sAkSAta samAgamameM rahakara samyagdarzanakI parama mahimA aura usakI prAptike upAyakA zravaNa karanA yaha mAnavajIvanakI kRtArthatA hai| pUjya svAmIjI apane kalyANakArI upadezadvArA samyagdarzanakA jo svarUpa samajhA rahe haiM usakA eka atyanta hI alpa aMza yahA~ diyA gayA hai| jijJAsu jIva eka bAta khAsa lakSameM rakheM ki samyagdarzana pragaTa hone ke pahale dezanAlandhi avazya hotI hai / chaha dravya aura navapadArthoMke upadezakA nAma dezanA hai aura aisI dezanAse pariNata AcArya AdikI upalabdhi tathA unake dvArA upadiSTa arthake zravaNa-grahaNa-dhAraNa aura vicAraNAkI zaktike samAgama ko dezanAlabdhi kahate haiM (dekho SaTkhaMDAgama pustaka 6 pRSTha
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 ) isaliye satyaruci pUrvaka samyagjJAnIke nikaTase upadezakA sAkSAt zravaNa kie binA samyagdarzana nahIM ho sktaa| mAtra zAstra par3hanese samyagdarzana nahI ho sakatA, isaliye jise samyagdarzana pragaTa karake isa saMsArake janma-maraNase chUTanA ho, punaH navIna mAtAke peTameM baMdI na honA ho use satsamAgamakA sevana karake dezanAlandhi pragaTa karanA caahiye| mAtra eka kSaNakA samyagdarzana jIva ke anaMta bhavoMkA nAza karake use bhava-samudrase pAra le jAtA hai| jijJAsu jIvoM ! isa samyaktvakI divya mahimAko samajho aura satsamAgamase usa kalyANakArI samyaktvako prApta karake isa bhavasamudrase pAra hoo| yahI isa mAnava jIvanakA mahAna karttavya hai| rAmajI mANekacanda dozI vIra saM0 2487 zrI digambara jaina svAdhyAya maMdira, sonagar3ha [noTa-samyagdarzana bhAga 2 gujarAtI bhASA meM chapA hai gujarAtI ke jAnakAra avazya vaha pustaka maMgAleM ] AGANA JAM
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya sUcI viSa 1 - samyaktvako namaskAra 2- samyaktvakA mAhAtmya 3-AtmastrarUpakI yathArtha samajha sulabha hai / 4- dravyadRSTikI mahimA 5- samyaktvakI pratijJA 6 - avirata samyagdaSTikA pariNamana 7 - AtmahitAbhilASIkA prathama kartavya 8- zrAvakoM kA prathama karttavya 6-mokSakA upAya- bhagavatI prajJA 10 - jIvanakA kartavya * tInalokameM samyagdarzanakI zreSThatA 11 - kalyANa mUrti 12- dharmakA mUla samyagdarzana hai * samyagdarzanarUpI pavitra bhUmi 13 - samyagdarzana guNa hai yA paryAya 1 * sarva dharmoMkA mUla 14 - he jIvo ! samyaktvakI ArAdhanA karo * mokSa aura bandhakA kAraNa 15 - samyagdarzana prAptikA upAya ( jaya arihanta ) 16 - bhedavijJAnIkA ullAsa 17- are bhavya 1 tU tattvakA kautUhalI hokara AtmAkA anubhava kara * samyaktvakI dhAnatA ge 1 2 5 m 10 10 15 20 41 42 43 43 45 46 50 51 52 53 67 68 101
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ vipaya pRSTha 102 104 104 105 108 108 106 111 114 114 115 18-savameM bar3emeM bar3A pApa; sabameM bar3A puNya aura sabameM pahale meM pahalA dharma 16-prabhU, terI prbhutaa| * samyaktva siddhi sukhakA dAtA hai 20-parama satya kA hakAra aura usakA phala 21-niHzaMkatA * bhavapAra honekA upAya 22-vinA dharmAtmA dharma nahiM rahatA (na dharmo dhArmikaivinA ) 23-satkI prAptike liye arpaNatA 24-samyagdRSTikA antara pariNamana --. * "samyaktva prabhu hai ) 25-jijJAsuko dharma kaise karanA cAhiye ? 26-ekavAra bhI jo mithyAtvakA tyAga kare to jarUra mokSa pAve * amRta pAna karo 27-apUrva-puruSArtha * samyaktvakI ArAdhanA 28 zraddhA-jJAna aura cAritrakI bhinna bhinna apekSAyeM * kauna prazaMsanIya hai 29-samyagdarzana-dharma 30-he jIvo mithyAtvake mahApApako chor3o 31-darzanAcAra aura cAritrAcAra 32-kauna samyagdRSTi haiM ? 33-samyagdRSTikA varNana 34-mithyASTikA varNana * parama ratna 138 136 136 140 142 143 146 153 160
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya 35 - samyagdarzanakI rIti * samyaktvakI durlabhatA * AtmajJAna se zAzvata sukha 36 - svabhAvAnubhava karanekI rIti 37- punIta samyagdarzana 38-dharmAtmAkI svarUpa jAgRti 36 - he bhavya / itanA to avazya karanA 40-1 pApa 40-2 ye mahApApa kaise Tale ? 41 - samyagdarzana binA saba kucha kiyA lekina usase kyA ! 42 - dravyadRSTi aura paryAyadRSTi tathA usakA prayojana 43-1 dharmakI pahalI bhUmikA bhAga 1 ( mithyAtvakA artha ) * bandha-mokSakA kAraNa pRSTha 161 177 177 178 181 184 185 188 186 160 167 200 208 43-2 dharmakI pahalI bhUmikA bhAga 2 ( midhyAtva ) 206 * samyagdarzanakI mahAnatA; samyagdarzanase karma kSayaH sarva dharmakA mUla 221 43-3 dharmakI pahalI bhUmikA bhAga 3 222 * sarva duHkhoMkI parama auSadhi 44 -1 samyagdarzanakA svarUpa aura vaha kaise pragaTe ? 44-2 dharma sAdhana * samyaktvI sarvatra sukhI 45-nizcayazraddhA- jJAna kaise pragaTa ho ? 46 - samyaktvakI mahimA-zrAvaka kyA kare ? 236 240 247 248 246 256
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- jIvana sAyanA is : ja
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA puSpa. 57 mAnavajIvana kA mahAkartavya * dasaNa mUlo dhammo * 1. samyaktvako namaskAra he sarvokRSTa sukhake hetubhUta samyagdarzana | tujhe atyanta bhaktipUrSaka kAra ho| isa anAdi saMsAra meM anantAnanta jIva tere Azraya ke vinA bhanantAnanta duHkhoMko bhoga rahe haiN| terI parama kRpAse sva-svarUpameM ruci huI, parama vItarAga svabhAvake prati dRDha nizcaya utpanna huA, kRtakRtya honekA mArga grahaNa huA / he vItarAga jinendra ! Apako atyanta bhaktipUrvaka namaskAra karatA huuN| Apane isa pAmarake prati anantAnaMta upakAra kiye haiN|| he kundakundAdi AcAryoM ! Apake vacana bhI svarUpAnusaMdhAna ke liye isa pAmarako parama upakArabhUta hure hai| isaliye Apako parama bhaktipUrvaka namakAra karatA huuN| ___samyagdarzana kI prAptike vinA janmAdi duHkhoMkI AtyaMtika nivRtti nahIM ho sktii| (zrImad rAjacandra)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - -* samyagdarzana 2. samyaktva kA mAhAtmya - (1) samyaktvahIna jIva yadi puNya sahita bhI ho to bhI jJAnIjana use pApI kahate haiM / (go0 sAra, jIvakANDa gA. 623 ) kyoMki puNya-pApa rahita svarUpakI pratIti na hone se puNyake phalakI miThAsameM puNya kA vyaya karake svarUpakI pratIti rahita honese pApa jaaygaa| (2) samyaktva sahita narakavAsa bhI bhalA hai aura samyakatvahIna hokara devalokakA nivAsa bhI zobhAspada nahIM hotaa| . . (paramAtma prakAza) (3) saMsArarUpI apAra samudrase ratnatrayarUpI jahAjako pAra karane ke liye samyagdarzana catura khetraTiyA ( nAvika ) ke samAna hai| (4) jisa jIvake samyagdarzana hai vaha ananta sukha pAtA hai aura jisa jIvake samyagdarzana nahIM hai vaha yadi puNya kare to bhI ananta duHkhoM ko bhogatA hai| . isa prakAra samyagdarzanakI anekavidha mahimA hai, isaliye jo ananta sukha cAhate haiM una samasta jIvoMko use prApta karanekA sarva prathama upAya samyagdarzana hI hai| zrImad rAjacandrane bhI zrAtmasiddhike prathama padameM kahA hai ki je svarUpa samajyA vinA, pAmyo duHkha ananta, samajAvyu te pada namU, zrI sadguru bhagavaMta // 1 // jisa svarUpako samajhe vinA arthAt Atma pratIti ke vinA yAnI samyagdarzana ko prApta kiye vinA anAdi kAlo kevala ananta duHkha ho bhogA hai usa ananta duHkhale mukta honekA eka mAtra upAya samyagdarzana hai, dUsarA nhiiN| yaha samyagdarzana AtmAkAhI sva-svabhAvI guNa hai| " sukhI honeke liye samyadarzana ko pragaTa kro||",
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 3. aAtma svarUpakI yathArtha samajha sulabha hai| apanA AtmasvarUpa samajhanA sugama hai kintu anAdise svarUpa ke anabhyAsake kAraNa kaThina mAluma hotA hai| yadi koI yathArtha rucipUrvaka samajhanA cAhe to vaha sarala hai| ___cAhe jitanA catura kAragara ho tathApi vaha do ghar3I meM makAna taiyAra nahIM kara sakatA kintu yadi AtmasvarUpakI pahicAna karanA cAhe to vaha do ghar3I meM bhI ho sakatI hai| ATha varSakA bAlaka eka manakA vojhA nahIM uThA sakatA kintu yathArtha samajhake dvArA AtmAkI pratIti karake kevalajJAnako prApta kara sakatA hai / AtmA paradravyameM koI parivartana nahIM kara sakatA kintu svadravyameM puruSArthake dvArA samasta ajJAnakA nAza karake samyagjJAnako pragaTa karake kevalajJAna prApta kara sakatA hai / sva meM parivartana karaneke liye AtmA saMpUrNa svataMtra hai kintu parameM kucha bhI karaneke liye AtmAmeM kicit mAtra sAmarthya nahIM hai| AtmAmeM itanA apAra svAdhIna puruSArtha vidyamAna hai ki yadi vaha ulTA cale to do ghar3ImeM sAtaveM naraka jA saktA hai aura yadi sIdhA cale to do ghar3ImeM kevalajJAna prApta karake siddha ho sakatA hai| paramAgama zrI samayasArajImeM kahA hai ki-'yadi yaha AtmA apane zuddha AtmasvarUpako pudgala dravyale bhinna do ghar3Ike liye anubhava ko ( usameM lIna hojAya ) pariSahoMke Ane para bhI na Dige to ghAtiyA karmokA nAza karake kevalajJAnako prApta karake mokSako prApta ho jAya / AtmAnubhavakI aisI mahimA hai to mithyAtvakA nAza karake samyagdarzana kI prAptikA honA sulabha hI hai, isaliye zrI parama guruoMne yahI upadeza pradhAnatAse diyA hai|' zrI samayasArapravacanoMmeM AtmAkI pahicAna karaneke liye vAraMvAra preraNA kI gaI hai ki
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ = samyagdarzana ( 1 ) caitanyake vilAsarUpa zrAnandako jarA pRthak karake dekha, usa Anandake bhItara dekhane para tU zarIrAdike mohako tatkAla chor3a sakegA / 'jhagiti' arthAt jhaTa se chor3a sakegA, yaha bAta sarala hai kyoMki yaha tere svabhAvakI vAta hai / 4 (2) sAtaveM narakakI ananta vedanAmeM par3e huoMne bhI AtmAnubhava prApta kiyA hai taba yahAM para sAtaveM narakake barAbara to pIr3A nahIM hai / manuSya bhava prApta karake ronA kyA royA karatA hai / aba satsamAgamase AtmAkI pahicAna karake AtmAnubhava kara / isa prakAra samayasAra pravacanoM meM bAraMbAra -- hajAroMbAra AtmAnubhava karane kI preraNA kI hai jainazAstroMkA dhyeyabindu hI AtmasvarUpakI pahicAna karAnA hai / jaba anubhava prakAzapratthameM AtmAnubhavakI preraNA karate huye kahA hai ki koI yaha jAne ki Aja ke samayameM svarUpakI prApti kaThina hai to samajhanA cAhiye ki vaha svarUpakI cAhako miTAnevAlA vahirAtmA hai vaha niThallA hotA hai taba vikathA karane lagatA hai / yadi vaha taba svarUpakI preraNA anubhava kare to use kauna roka sakatA hai / yaha kitane AzcaryakI bAta hai ki vaha para pariNAmako to sura.ma aura nijapariNAmako vipama batAtA hai / straya dekhatA hai jAnatA hai tathApi yaha kahate huye lajjA na AtI ki dekhA nahIM jAtA, jAnA nahI jAtA jisakA jayagAna bhavya jIva gAte hai jisakI apAra mahimAko jAnane se mahA bhava bhramaNa dUra hotA hai aisA yaha samayasAra ( AtmasvarUpa ) zravikAra jAna lenA cAhiye / ..... yaha jIna anAdi kAla se ajJAnake kAraNa paradravyako apanA karaneke liye prayatna kara rahA hai aura zarIrAdiko apanA banAkara rakhanA cAhatA hai kintu para dravya kA pariNamana jIvake AdhIna nahIM hai isaliye anAdisaM jIvake pariznama ke phalameM ajJAta huA lekina eka paramANu bhI jIvakA nahIM huA / anAdikAjane deha dRSTi pUrvaka zarIrako apanA mAna rakkhA hai kintu abhI taka eka bhI rajakaraNa na to jIvakA huA hai aura na
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda kahAna jaina zAstramAlA honevAlA hai donoM dravya trikAla bhinna haiM / jIva yadi apane svarUpako yathArtha samajhanA cAhe to vaha puruSArthake dvArA alpakAlameM samajha sakatA | jIva apane svarUpako jaba samajhanA cAhe taba samajha sakatA hai, svarUpa ke samajha meM ananta kAla nahIM lagatA, isaliye yathArtha samajha sulabha hai / yathArtha jJAna prApta karanekI rucike prabhAvameM hI jIva anAdi kAla se apane svarUpako nahIM samajha pAyA isaliye AtmasvarUpa samajhanekI ruci karo aura jJAna prApta karo / 4. dravyadRSTikI mahimA 5 jo koI jIva ekabAra bhI dravyadRSTi dhAraNa kara letA hai use avazya mokSakI prApti hotI hai / I (1) dravyadRSTimeM bhava nahIM:- AtmA vastu hai / vastukA matalaba haisAmarthya se paripUrNa, trikAlameM ekarUpa avasthita rahanevAlA dravya / isa dravyakA vartamAna to sarvadA upasthita hai hI / aba yadi vaha vartamAna kisI nimittAdhIna hai to samajhalo ki vikAra hai arthAt saMsAra hai / aura yadi vaha vartamAna svAzraya sthita hai, to dravyameM vikAra na honese paryAyameM bhI vikAra nahIM hai arthAt vahI mokSa hai / dRSTine jisa dravyako lakSya kiyA hai usa dravyameM bhava yA bhavakA bhAva nahIM hai isaliye usa dravyako lakSita karanevAlI avasthAmeM bhI bhava yA bhavakA bhAva nahIM hai / yadi AtmA apanI vartamAna avasthAko "svalakSya" se rahata dhAraNa kara rahA hai to vaha vikArI hai| lekina phira bhI vaha vikAra mAtra eka samaya (kSaNa) paryanta hI rahanevAlA hai, nitya dravyameM vaha vikAra nahIM hai / isa vAste nitya-trikAlavartI dravyako lakSya karake jo vartamAna avasthA hotI hai usameM kamIpanA yA vikAra nahI hai / aura jahAM kamIpanA yA vikAra nahIM hai vahA~ bhavakA bhAva nahIM hai / aura bhavakA bhAva nahIM, isaliye bhava bhI nahIM hai / isaliye dravya svabhAvameM bhava na hone se dravya svabhAvakI dRSTi bhavakA prabhAva hI hai / arthAt dravyadRSTi bhavako svIkAratI nahIM hai / I 1
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana __ AtmAkA svabhAva niHsaMdeha hai, isaliye usameM 1 saMdeha, 2 rAgadveSa yA 3 bhava nahIM hai| ataH samyagdRSTiko nijasvarUpakA 1 saMdeha nahIM 2 rAga-dveSa kA Adara nahIM, 3 bhavakI zaMkA nahIM / dRSTi mAtra svabhAvako hI dekhatI hai| dRSTi para vastu yA para nimittakI apekSAse hone vAle vibhAva bhAvoMko bhI svIkAratI nahIM hai| isaliye vibhAva bhAvake nimittase hone vAle bhava bhI dravyadRSTike lakSyameM nahIM hote / dRSTi mAtra svavastuko hI dekhatI hai, isaliye usameM paradravya saMvandhI nimitta-naimittika sambandha bhI nahIM hai| nimitta-naimittika saMvandhake sivAyakA akelA svabhAvabhAva hI dravyadRSTikA viSaya hai| svabhAva bhAvameM yAnI dravyadRSTimeM bhava nhiiN| isa taraha vaSTikA jora naye bhavake vandhanako upasthita nahIM hone detaa| jahA~ dravyadRSTi nahIM hotI vahA~ bhava kA bandhana upasthita huye vinA nahIM raha sktaa| kyoMki usakI dRSTi dravya para nahIM, paryAya para hai tathA rAgayukta hai| aisI dRSTi to vandhana kA hI kAraNa hotI hai| 2. dravyadRSTi bhavako vigar3ane nahIM detI dravya dRSTi honeke bAda cAritra meM kucha asthiratA raha bhI jAya aura eka do bhava ho bhI jAya to bhI ve bhava vigar3ate nahIM haiN| __ dravyadRSTi ke bAda jIva kadAcit vairiyoMko saMhArArtha yuddhameM tatpara ho, vANake Upara vANa chor3a rahA ho, nIla, kApota lezyAke azubha bhAva kabhI kabhI Ate bhI hoM to bhI usa vakta naye bhavakI AThakA bandha nahIM hotaa| kyoMki antaraMgameM dravyadRSTikA jora vehada bar3hA huA rahatA hai| aura vaha jora bhavako vigar3ane detA nahIM hai| tathaiva bhava-avasthAko bar3hane detA nahIM hai| jahAM dravya svabhAva para dRSTi par3I ki svabhAva apanA kArya vinA kiye na rahegA, isaliye dravyadRSTi honeke bAda nIcagatikA baMdha yA saMsAravRddhi nahIM ho sakatI, aisA yaha dravyasvabhAvakA varNana hai| ( 21-6-44 kI carcAkai AvArale-sonagar3ha)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA (3) dravya dRSTiko kyA mAnya hai| dravyadRSTi kahatI hai ki "mai mAtra AtmAko hI svIkAra karatI hai"| AtmAmeM parakA saMbandha nahI ho sakatA ataH para saMbaMdhI bhAvoMko yaha dRSTi svIkAratI nahIM hai| are! caudaha guNasthAnake bhedoMko bhI para saMyogase honeke kAraNa yaha dRSTi svIkAratI nahIM hai / isa dRSTiko to mAtra AtmasvabhAva hI mAnya hai| jo jisakA svabhAva hai, usameM usakA kabhI bhI kiMcit bhI abhAva nahIM ho sakatA aura jo kiMcit bhI abhAva yA hInAdhika ho sake yaha vastukA svabhAva nahIM hai| arthAt jo trikAlameM ekarUpa rahe vahI vastukA svabhAva hai / yaha dRSTi imI svabhAvako hI svIkAratI hai| dravyadRSTi kahatI hai ki maiM jIvako mAnatI hU~, parantu jIva jitanA ki para saMyogarahita ho arthAt padArthoM ke saMbaMdhase nitAnta rahita jo akelA svatattva rahe, use hI yaha dRSTi grahaNa karatI hai| apane lakSyakI-caitanya bhagavAnakI, pahicAna karake nimittale karAUM to caitanya svabhAvakI hInatA pradarzita hotI hai| mere caitanya svabhAvako parakI apekSA nahIM / eka samaya meM paripUrNa dravya hI mujhe mAnya hai| (18-1-45 ke dina vyAkhyAnase samayatAra gAthA 68) (4) moza bhI dravyadRSTike AdhIna hai| jo koI jIva ekabAra bhI dravyadRSTi ko dhAraNa kara letA hai vaha sIva avazya mokSa prApta karatA hai| dravya dRSTike binA jIva anaMtAnaMta upAya kare to bhI mokSa nahI pA sktaa| zrImad rAjacandrajI "samyaktvakI pratijJA' ke vivaraNameM kahate haiM ki samyakatvako grahaNa karane se grahaNakartA kI icchA na ho to bhI grahaNakartAko samyakatvakI atula zaktikI preraNA se mokSa jabaradastI prApta karanA hI par3atA hai tathA ve Age kahate haiM ki samyagdarzanakI prApti binA janma maraNake duHkhakI AtyaMtika nivRtti ho hI nahIM sktii| isaliye jo mokSakA abhilASI ho use avazya dravyadRSTi
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ - samyagdarzana dhAraNa karanI caahiye| jisa nIvako dravyadRSTi prApta hogaI usakI mukti hogI hI, aura jise yaha dRSTi prApta nahIM huI usako mukti ho hI nahIM sakatI isa prakAra mokSa prApti dRSTike AdhIna hai| (5) jJAna bhI dRSTi ke AdhIna hai| jisa jIvako dravyadRSTi nahIM, usakA jJAna saccA nhiiN| bhale hI jIva gyAraha aMgakA jJAna prApta karale, parantu yadi dravyadRSTi prApta nahIM to vaha sarvajJAna mithyA hai| aura bhale hI nava tattvoMke nAma bhI na jAnatA ho, parantu yadi use dravya dRSTi prApta hai to usakA jJAna saccA hai| samyagdarzanako namaskAra karate huye zrImad rAjacandrajI pharamAte hai ki "anantakAlase jo jJAna bhavakA kAraNa hotA thA usa bAnako eka kSaNameM jAtyaMtara karake jisane bhava nivRttirUpa pariNata kara diyA usa kalyANamUrti samyagdarzanako namaskAra ho|" dravyadRSTi rahita jJAna mithyAjJAna hai aura saMsArakA kAraNa hai| dravya dRSTi prApta karate hI vaha jJAna samyakpanA prApta karatA hai| isaliye jJAna bhI dRSTike AdhIna hai|* (6) viparItadRSTi kI viparItatAkA mAhAtmya jina jIvoMko uparyukta dravyadRSTi nahIM hotI unheM viparIta dRSTi hotI hai / (viparItadRSTike anya aneka nAma haiM-jaise ki mithyAdRSTi, vyavahAradRSTi, ayathArthadRSTi, mUThIdRSTi, paryAyadRSTi, vikAradRSTi, abhUtArthadRSTi, ye sava ekArthavAcaka zabda haiN|) yaha viparItadRSTi eka samayameM akhaMDa paripUrNa svabhAvako nahIM mAnatI hai| arthAt isa dRpimeM akhaMDa paripUrNa vastuko na mAnanekI ananta viparIta sAmarthya bharI huI hai| pUrNa svabhAvakA nirAdara karanevAlI dRSTi ananta 2 saMsArakA kAraNa hai| aura aisI dRSTi * noTa-dravyadRSTi kaho yA bhAtmasvatpako pahicAna bahI eka hI bAta hai| isItaraha samyagdRSTi, paramArthadRSTi, yastuSTi, sabhApadRSTi yathASTi, nutArthadRSTi ye saba ekArya vAcaka haiN|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA nirantara samayame mahAna pApakA kAraNa hai| hiMsA, corI, jhUTha, zikAra Adi sAta vyasanoMke pApoMse bhI bar3hakara ananta gunA mahApApa yaha dRSTi hai| (7) dravyadRSTi hI parama kartavya hai / anAdikAla se cale Aye ina mahAna duHkhoMkA nAza karaneke liye unake mUlabhUta bIjako yAnI mithyAtvako AtmasvarUpakI pahicAnarUpa samyakatva ke dvArA nAza karanA yahI jova (AtmA) kA parama kartavya hai| anAdi saMsArameM paribhramaNa karate huye isa jIvane dayA, dAna, vrata, tapa, bhakti, pUjA Adi sarva zubhakRtya apanI mAnyatA ke anusAra anantabAra kie hai aura puNya karake anantabAra svarga kA deva huA hai, to bhI saMsAra paribhramaNa TalA naha , isakA mAtra kAraNa yahI hai ki jIvane apane AtmasvarUpa ko jAnA nahIM, macI dRSTi prApta kI nhiiN| aura saccI dRSTi kie vinA bhavakA aMta nahIM A sktaa| isaliye AtmakalyANArtha dravya dRSTi prAna kara samyagdarzana pragaTAnA yahI saba jIvoMkA kartavya hai| aura isa kartavya ko svalakSI purupArtha dvArA pratyeka jIva kara sakatA hai| isa mamyagdarzana kI prApti se jIvakA avazyameva mokSa hotA hai| 5. samyaktvakI pratijJA (zrImad rAja.candra) "mujhe grahaNa karanese, grahaNa karanevAle kI icchA na hoo para bhI mujhe usako valAt mokSa le jAnA par3atA hai, isaliye mujhe grahaNa karanese pahale yadi vaha vicAra kare ki mokSa jAne kI icchA ko badala deMge to bhI usase kAma nahIM clegaa| mujhe grahaNa karane ke bAda, mujhe use mokSa pahuMcAnA hI caahiye| kadAcit mujhe grahaNa karanevAlA zithila ho jAya to bhI yadi ho sakA to usI bhavameM anyathA adhikase adhika paMdraha bhavameM mujhe use mokSa pahu~cA denA caahiye| kadAcit vaha mujhe.chor3akara mujhase viruddha AcaraNa kare athavA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ - samyagdarzana prabalase prabala mohako dhAraNa kare to bhI ardha pudgala parAvartanake andara mujhe use mokSa pahuMcA denA cAhiye, aisI merI pratijJA hai " 6. avirata samyagdRSTikA pariNamA avirata samyagdRSTi ke bhI ajJAnamaya rAga-dveSa-moha nahIM hote| mithyAtva sahita rAgAdika hoM vahI ajJAna ke pakSa meM gine jAte haiN| samyaktva sahita rAgAdika ajJAna ke pakSa meM nahIM haiN| samyagdRSTi ke nirantara jJAnamaya hI pariNamana hotA hai| use cAritra kI azakti se jo rAgAdi hote haiM unakA svAmitva use nahIM hai| rAgAdika ko roga samAna jAnakara vaha vartatA hai aura apanI zakti anusAra unheM kATatA jAtA hai| isaliye jJAnI ko jo rAgAdika hoo haiM ve vidyamAna hone para bhI avidyamAna jaise haiM, vaha AgAmI sAmAnya saMsArakA baMdha nahIM karatA, mAtra alpasthiti-anubhAgavAlA baMdha karatA hai| aisI alpavaMdhako gauNa karake bandha nahIM ginA jaataa| (samayasAra-zrAnava adhikAra) 7. aAtmahitAbhilASIkA prathama kartavya tatvanirNaya tatva nirNayarUpa dharma to, bAlaka, vRddha, rogI, nirogI, dhanavAI, nirdhana sukSetrI tathA kukSetrI zrAdi sabhI avasthAmeM prApta hote yogya hai, isaliye jo puruSa apanA hita cAhatA hai use sabase pahale yaha tatva nirNayarUpa kArya hI karanA yogya hai / kahA hai kiH na klezo na dhanavyayo na gamanaM dezAMtare prArthanA / keSAMcinna balakSayo na tu bhayaM pIr3A na kasmAzca na / sAvayaM na na roga janma patanaM naivAnya sevA na hi / cidrUpaM smaraNe phalaM bahutaraM kinnAdriyaMte budhAH //
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAkhamAlA ___ artha-cidrUpa (jJAna svarUpa ) AtmAkA smaraNa karane meM na to kleza hotA hai, na dhana kharca karanA par3atA hai, na hI dezAMtarameM jAnA par3atA hai, na koI pAsameM prArthanA karanI par3atI hai, na balakA kSaya hotA hai, na hI kisI taraphase bhaya athavA pIr3A hotI hai, aura vaha sAvadya bhI (pApakA kArya ) nahI hai, usase roga athavA janma maraNameM par3anA nahIM par3atA, kisIkI sevA nahIM karanI par3atI, aisI vinA kisI kaThinAIke jJAna svarUpa AtmAke smaraNakA bahuta phala hai taba phira samajhadAra puruSa use kyoM nahIM grahaNa karate? aura phira jo tattva nirNayake sanmukha nahIM huye haiM, unheM jAgRta karaneke liye ulAhanA diyA hai ki sAhINe guru joge jeNa suNatIha dhmmvynnaaii| te ghiduTTha cicA aha suhaDA bhavabhaya vihuNA / / artha-guskA yoga svAdhIna hone para bhI dharma vacanoMko nahI sunate ve dhRSTa aura duSTa cittavAle haiM athavA ve bhavabhaya rahita (jisa saMsAra bhayase tIrthaMkarAdi Dare usase bhI nahIM DaranevAle ulTe) subhaTa hai| jo zAstrAbhyAsake dvArA tatva nirNaya nahIM karate aura viSaya kaSAyake kAryoM meM hI magna rahate hai ve azubhopayogI mithyAdRSTi haiM tathA jo samyagdarzanake vinA pUjA, dAna, tapa, zIla, saMyamAdi vyavahAra dharmameM (zubhabhAvameM ) magna haiM ve zubhopayogI mithyAdRSTi hai| isaliye bhAgyodaya se jino manuSya paryAya pAI hai unako to sarva dharmakA mUla kAraNa samyagdarzana aura usakA kAraNa tattva-nirNaya tathA usakA bhI jo mUla kAraNa zAstrAbhyAsa hai vaha avazya karanA caahiye| kiMtu jo aite avasarako vyartha gavAte hai una para buddhimAna karuNA karake kahate hai ki:-. prajJa va durlabhA suSTu durlabhA sAnyajanmane / tAM prApta ye pramAdyati te zocyAH khalu dhImatAm / / (AtmAnuzAsana gAthA-4)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ * samyagdarzana - arthaH-saMsArameM vRddhikA honA hI durlabha hai aura phira usameM bhI paraloka ke liye buddhikA honA to aura bhI durlabha hai, aisI buddhi pAkara jo pramAda karate haiM una jIvoM ko jJAnI bahuta hI zocanIya dRSTi se dekhate haiN| isaliye jite saccA jainI honA hai use to zAstrake AdhAra se tatva nirNaya karanA ucita hai kintu jo tatva nirNaya to nahIM karatA aura pUjA, stotra, darzana, tyAga, tapa, vairAgya saMyama, saMtoSa Adi sabhI kArya karatA hai| usake yaha sava kArya asatya haiN| isaliye Agama kA sevana, yukti kA avalaMvana, paraMparAse gusoM ke upadeza aura svAnubhavake dvArA tatvakA nirNaya karanA caahiye| jina vacana to apAra hai usakA pAra to zrI gaNadhara deva bhI prApta nahIM kara sake isaliye jo mokSamArga kI prayojanabhUta rakama hai use nirNaya pUrvaka avazya jAnanI cAhiye / kahA bhI hai ki aMtoNatthiM suINaM kAlo thoAvayaM ca dummahA / / - taMNavara sikkhiyavyaM jiM jara maraNakkhayaM kuNahi // (pAhuDa dohA 8) arthaH-zrutiyoM kA anta nahIM hai kAla thor3A hai aura hama nirbuddhi (alpabuddhivAle ) haiM isaliye he jIva ! tuma to vaha sIkhanA cAhiye tU janma maraNa kA nAza kara ske| Atmahitake liye sarva prathama sarvajJakA nirNaya karanA cAhiye / tumhe yadi apanA bhalA karanA ho to sarva Atmahita kA mUlakAraNa jo Apta hai usake sacce svarUpa kA nirNaya karake jJAna meM lAo kyoMki sarva jIvoMko sukha priya hai| sukha bhAvakoM ke nAzale prAta hotA hai, bhAva karmoMkA nAza samyakacAritrase hotA hai, samyakacAritra sampandarzana-samyagjJAna pUrvaka hotA hai, samyagjJAna bhAgamase hotA hai, Agama kisI vItarAga puruSa kI vANIte utpanna hotA hai aura vaha vANI kisI vItarAga puspake
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 13 Azrita hai isaliye jo sasuruSa haiM unheM apane kalyANake liye sarva sukhakA mUlakAraNa jo prApta-arahaMta sarvajJa hai unakA yuktipUrvaka bhalIbhAMti sarva prathama nirNaya karake Azraya lenA caahiye| ___ aba jinakA upadeza sunate hai aura jinake kahe huye mArga para calanA cAhate haiM tathA jinakI sevA pUjA, AstikatA, jApa, smaraNa, stotra, namaskAra aura dhyAna karate haiM aile jo arahaMta sarvajJa haiM unakA svarUpa pahale apane jJAna meM jo pratibhAsita huA hI nahIM hai taba phira tuma nizcaya kiye binA kisakA sevana karate ho| ___ loka meM bhI isI prakAra-atyata niSprayojana bAta kA nirNaya karake pravRtti kI jAtI hai aura idhara tuma Atmahitake mUla AdhArabhUta rahaMtadevakA nirNaya kiye vinA hI pravRtti kara rahe ho yaha bar3e hI Azcarya kI bAta hai| _ aura phira tumhe hI nirNaya karane yogya jJAna bhI prApta huA hai isaliye tuma isa avasara ko vRthA mata gNvaayo| Alasya Adi chor3akara usake nirNayameM apaneko lagAo, jisase tumhe vastukA svarUpa, jIvAdikA svarUpa, svaparakA bheda vijJAna, AtmAkA svarUpa, heya upAdeya aura zubhaazubha-zuddha avasthArUpa, apane pada apadakA svarUpa sarvaprakArase yathArtha jJAta ho ske| isaliye sarva manoratha siddha karanekA upAya jo ahaMtasarvajJa kA yathArtha jJAna hai vaha jisa prakAra se siddha ho vaha prathama karanA yogya hai| sabase pahale ahaMta sarvatrakA nirNaya karane rUpa kArya karanA cAhiye yahI zrI gurukI mUla zikSA hai| saccA jJAna samyagdRSTi ke hotA hai| apane apane prakaraNameM apanA apanA jJeya sambandhI yathArtha jAnanekA alpa athavA vizeSa jJAna sarvajJake hotA hai kyoMki laukika kArya to sabhI jIva yathArtha hI karate haiM isaliye laukika samyagjJAna sabhI jIvoMke
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ---* samyagdarzana thor3A bahuta banA hI rahatA hai kintu mokSamArga meM prayojanabhUta jo Apta Agama Adi padArtha haiM unakA yathArtha jJAna samyagTaSiko hI hotA hai tathA sarvajJeya kA jJAna kevalI bhagavAnake hI hotA hai, yaha jAnanA cAhiye / jinamata kI AjJA koI kahatA hai ki sarvajJakI sattAkA nizcaya hamale nahIM huA to kyA huA ? yaha deva to sacce haiM, inakI pUjana Adi karanA niSphala thor3e hI jAtA hai ? uttara - jo tumhArI kiMcit maMda kaSAyarUpa pariNati hogI to. puNya bandha to hogA kintu jinamatameM to devake darzana se AtmadarzanarUpa phala honA kahA hai vaha to niyamase sarvajJakI sattA jAnanete hI hogA prakAra se nahIM; yahI zrI pravacanasArameM kahA hai / aura phira tuma laukika kAryoMmeM to itane catura ho ki vastukI 'sattA Adi kA nizcaya kiye binA sarvathA pravRtti nahIM karate aura yahA~ tuma / sattAkA nizcaya bhI na karake sayAne anadhyavasAyI ( binA nirNaya ke ) hokara pravRtti karate ho yaha bar3A Azcarya hai ! zrI zlokavArtikame kahA hai ki- jisake sattA kA nizcaya nahIM huA, parIkSakako usakI stuti Adi kaise karanA ucita hai ? isaliye tuma sarva kAryoM se pahale apane jJAna meM, sarvajJakI sattAko siddha karo, yahI dharmakA mUla hai aura yahI jinAmnAya hai / AtmakalyANake abhilASiyoMse anurodha jinheM AtmakalyANa karanA hai unheM pahale jinavacana ke AgamakA sevana, yuktikA avalambana, paraMparA gurukA upadeza, tathA svAnubhava ityAdi ke dvArA pramANa naya nikSepa Adi upAyale vacanakI satyatAkA apane jJAna meM nirNaya ra myAna huye satyarUpa sAdhanake valase utpanna to anumAna hai usale sarvajJakI sattAko siddha karake usakA zraddhAna jJAna-darzana pUjana bhakti aura stotra namaskArAdi karanA cAhiye /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA apanA bhalA burA apane pariNAmoMse hI hotA hai isa prakAra mAnane vAlA bhagavAnakA saccA sevaka hai / 15 jo yaha mAnatA hai ki apanA bhalA burA honA apane pariNAmoM para nirbhara hai aura usI rUpa svayaM prabRtti karatA hai tathA azuddha kAryoM ko chor3atA hai vahI jinadevakA saccA sevaka hai / jise jinadevakA saccA sevaka honA ho tathA jinadevake dvArA upadiSTa mArgarUpa pravRtti karanA ho use sabase pahale jinadevake sacce svarUpa kA apane jJAnameM nirNaya karake usakA zraddhAna karanA cAhiye, usakA yahI kavya hai / 8. zrAvakoM kA prathama kartavya zrAvaka ko prathama kyA karanA cAhiye ? gahiUNa ya sammattaM ruNimmalaM suragirIva NikaMpaM / taMjhANe bhAija sAvaya ! dukkhakkhayaTThAe // 86 // gRhItvA ca samyaktvaM sunirmalaM suragireriva niSkaMpam / tan dhyAne dhyAyate zrAvaka ! duHkhakSayArthe / / 86 / / arthaH- prathama to zrAvaka ko, sunirmala kahane se bhalIbhAMti nirmala aura meruvat niSkaMpa, acala aura calamalina tathA agAr3ha-ina tIna dUSaNoM se rahita atyanta nizcala - aise samyaktva ko grahaNa karake use ( samyaktvake viSaya bhUta ekarUpa AtmA ko ) dhyAna meM dhyAnA cAhiye, kisaliye dhyAnA cAhiye ? - duHkha ke kSana ke liye / bhAvArtha:- zrAvaka ko prathama to niraticAra nizcala samyaktva ko prahaNa karake usakA dhyAna karanA cAhiye ki jisa samyaktva kI bhAvanA sa gRhastha ko gRhakArya sambandhI AkulatA, kSobha, duHkha ho vaha miTa jAye / kArya ke bigar3ane - sudharane meM vastu ke svarUpakA vicAra Aye usa samaya
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - samyagdarzana duHkha miTa jAtA hai| samyagdRSTi ko aisA vicAra hotA hai ki sarvajJa ne jaisA vastu kA svarUpa jAnA hai, vaisA hI nirantara pariNamita hotA hai aura vahI hotA hai, usameM iSTa-aniSTa mAnakara duHkhI-sukhI honA vaha niSphala hai, aise vicAra se duHkha dUra hotA hai vaha pratyakSa anubhavagocara hai| isase samyaktva kA dhyAna karanA kahA hai| samyaktva ke dhyAna kI mahimA samma jo jhAyai samAiTThI havei so jiivo| sammatapariNado uNa khaveI duTTa kammANi // 87 // samyaktvaM yaH dhyAyati samyagdRSTiH bhavati saH jIvaH / samyaktvapariNataH punaH kSapayati duSTASTa karmANi // 87 / / artha:-jo jIva samyaktva kI ArAdhanA karatA hai vaha jIva samyagdRSTi hai, aura vaha samyaktvarUpa pariNamita hone se, jo duSTa ATha karma hai unakA kSaya karatA hai| bhAvArtha:-samyaktva kA dhyAna aisA hai ki yadi pahale samyaktva na huA ho, tathApi usake svarUpa ko jAnakara usakA dhyAna kare to vaha samyagdRSTi ho jAtA hai| aura samyaktva prApta hone para jIva ke pariNAma aise hote haiM ki saMsArake kAraNarUpa jo duSTa ATha karma haiM unakA kSaya hotA hai, samyaktva hote hI karmoM kI guNazreNI nirjarA hotI jAtI hai| anukrama se muni ho usa samaya cAritra aura zukladhyAna usake sahakArI hone para sarva karmoM kA nAza hotA hai| - samyaktva kA mAhAtmya kiM pahuNA bhaNieNaM je siddhA NaravarA gae kAle / sijjhihahi je bhaviyA taM jANai samma mAhappaM // 8 // kiM bahunA bhaNatena ye siddhAH naravarAH gate kAle / setsyati ve'pi bhavyAH tajAnIta samyaktva mAhAtmyam / / 88 //
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA arthaH-bhagavAna sUtrakAra kahate haiM kiH-"adhika kahane se kyA sAdhya hai ? no narapradhAna bhUtakAla meM siddha hue haiM tathA bhaviSya meM siddha hoMge vaha samyaktva kA hI mAhAtmya jaano|" bhAvArtha:-isa samyaktva kA aisA mAhAtmya hai ki ATha karmoMkA nAza karake jo bhUtakAlameM muktiko prApta hue hai aura bhaviSya meM hoMge, ve isa samyaktva se hI hue hai aura hoNge| isase AcArya deva kahate haiM ki vizeSa kyA kahA jAye ? saMkSepa meM samajha lo ki muktikA pradhAna kAraNa yaha samyaktva hI hai| aisA mata samajho ki gRhasthoM kA kyA dharma hotA hai| yaha samyaktva dharma aisA hai ki jo sarva dharma ke aMga ko (zrAvaka dharma aura munidharma ko) saphala karatA hai| / aba aisA kahate hai ki jo nirantara samyaktvakA pAlana karate haiM ve dhanya haiM: te dhaNNA sukayatthA te sUrA te vi paMDiyA maNuyA / samma siddhiyaraM siviNe vi Na mailiyaM jehiM // 89 // te dhanyAH sukRtArthAH te zUrAH te'pi paMDitA manujAH / samyaktvaM siddhikaraM svapnepi na malinitaM yaH // 89 // arthaH--jisa purupako muktikA karane vAlA samyaktva hai, aura use (samyaktva ko ) svapnAvasthAmeM bhI malina nahIM kiyA hai-aticAra nahIM lagAyA hai vaha purupa dhanya hai, vahI manuSya hai, vahI kRtArtha hai, vahI zUravIra hai aura vahI paDita hai| bhAvArtha:-loka meM koI dAnAdika kare use dhanya kahate hai; tathA vivAha yajJAdika karatA hai use kRtArtha kahate hai, yuddhase pIche na haTe use zUravIra kahate haiM, aneka zAstra par3he hoM use paMDita kahate haiM yaha saba kathanamAtra hai| mokSakA kAraNa jo samyaktva hai use malina na kare,
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ -* samyagdarzana niraticAra pAle vahI dhanya hai, vahI kRtArtha hai| vahIM zUravIra hai, vahIM paMDita hai, vahI manuSya hai / isa (samyaktva ) ke binA manuSya pazu samAna haiaisA samyaktva kA mAhAtmya kahA hai| samyaktva hI prathama dharma hai aura yahI prathama kartavya hai| samyagdarzana ke vinA jJAna, cAritra aura tapameM samyakpanA nahIM AtA, samyagdarzana hI jJAna, cAritra, vIrya aura tapakA AdhAra hai| jisaprakAra netroM se mukha ko sauMdarya prApta hotA hai usI prakAra samyagdarzanase jAnAdika meM samyakapane kI prApti hotI hai| zrI ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahA hai ki na samyaktvasamaM kiMcitkAlye trijagatyapi / ..zreyo'zreyazca mithyAtvasamaM nAnyatanU bhRtAm // 34 // arthaH--samyagdarzanake samAna isa jIvako tInakAla tInaloka meM koI kalyANa nahIM hai aura mithyAtvake samAna tInaloka tInakAlameM dUsarA koI akalyANa nahIM hai| . bhAvArtha:-meM kahA hai ki-anantakAla to vyatIta hogayA, eka samaya vartamAna cala rahA hai aura bhaviSya meM anantakAla AyegA / ina tInoM kAla meM aura adholoka, madhyaloka tathA Urdhvaloka-ina tInoM loka meM jIva ko sarvotkRSTa upakArI, samyaktva ke samAna na to koI hai, na huA hai aura na hogA / tIna loka meM vidyamAna-aise tIrthakara, indra, ahamindra, bhuvanendra, cakravartI, nArAyaNa, balabhadra Adi cetana aura maNi, maMtra, auSadhi Adi jar3a-yaha koI dravya samyaktva ke samAna upakArI nahIM haiN| aura isa jIva kA sabase mahAna ahita-burA jaisA mithyAtva karatA hai vaisA ahita karane vAlA koI cetana yA jar3a dravya tInakAla tInaloka meM na to hai, na huA hai, aura na hogaa| isase mithyAtva ko chor3ane ke liye parama purupArtha karo / saMsAra ke samasta duHkhoM kA nAzaka
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-phahAna jaina zAkhamAlA aura Atma kalyANa ko pragaTa karane vAlA eka samyaktva hI hai, isaliye use pragaTa karane kA hI puruSArtha kro| samayasAra-nATakameM kahA hai ki "pragaTa ho ki mithyAtva hI Asrava-bandha hai aura mithyAtva kA abhAva arthAt samyaktva hI saMvara, nirjarA tathA mokSa hai|" "samayasAra-nATaka pRSTha 310 jagata ke jIva ananta prakAra ke duHkha bhoga rahe haiM, una duHkhoM se sadaiva ke liye mukta hone arthAt avinAzI sukha prApta karane ke liye ve zrahirnizi upAya kara rahe haiM parantu unake ve upAya mithyA hone se nIvoMkA duHkha dUra nahIM hotA; eka yA dUsare prakAra se duHkha banA hI rahatA hai| yadi mUlabhUta bhUla na ho to duHkha nahIM ho sakatA, aura vaha bhUla dUra honese sukha hue vinA nahIM raha sakatA-aisA abAdhita siddhAnta hai| isase duHkha dUra karaneke lie sarvaprathama bhUlako dUra karanA cAhiye, isa mUlabhUta bhUlako dUra karaneke lie vastuke yathArtha svarUpako samajhanA caahie| ___yadi jIvako vastuke sacce svarUpa sambandhI mithyAmAnyatA na ho to jJAnameM bhUla nahIM ho sakatI / jahA~ mAnyatA saccI ho vahA~ jJAna bhI saccA hI hotA hai| saccI mAnyatA aura sacce jJAnapUrvaka hI yathArtha vartana hotA hai, isase saccI manyatA aura sacce bAnapUrvaka honevAle sacce vartana dvArA hI jIva duHkhoMsa mukta ho sakate hai / ___ "svayaM kauna hai ?" isa sambandhI jagatake jIvoMkI mahAna bhUla anAdise calI ArahI hai| aneka jIva zarIra ko apanA svarUpa mAnate haiM, athavA to zarIra apane adhikArakI vastu hai-aisA mAnate haiM, isase zarIra kI saMbhAla rakhaneke liye ve aneka prakAra se satat prayatna karate rahate haiN| zarIrako apanA mAnatA hai isase, jina jar3a yA cetana padArthoMkI orase zArIrika anukUlatA milatI hai, aisA jIva mAne unake prati rAga hogA hI; aura jisa jar3a yA cetanakI orase pratikUlatA milatI hai-aisA
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - samyagdarzana vaha mAne usake prati use dvepa hogA hii| jIvakI yaha mAnyatA mahAna bhUlayukta hai isase use AkulatA banI hI rahatI hai| jIva kI isa mahAna bhUlako zAstrameM mithyAdarzana kahA jAtA hai| jahA~ mithyAdarzana ho vahA~ jJAna aura cAritra bhI mithyA hI hote haiM, isase mithyAdarzanarUpa mahAna bhUlako mahApApa bhI kahA jAtA hai / mithyAdarzana yaha mahAna bhUla hai aura sarva duHkhoMkA mahA balavAna mUla vahI hai-resA lakSa jIvoMko na honese, vaha lakSa karAne aura usa bhUlako dUra karake ve avinAzI sukhakI ora agrasara hoM isa hetuse AcArya bhagavantoMne sarvaprathama samyagdarzana pragaTa karanekA upadeza vAramvAra diyA hai| jIvako sacce sukha kI AvazyaktA ho to use prathama samyagdarzana pragaTa karanA hI caahie| saMsArarUpI samudrase ratnatrayarUpI nahAjako pAra karaneke liye samyagdarzana catura kevaTa-nAvika hai / jo jIva samyagdarzana pragaTa karatA hai vaha ananta sukhako prApta hotA hai, aura jisa jIvako samyagdarzana nahIM hai vaha puNya kare to bhI ananta duHkhoMko prApta hotA hai| isaliye yathArtha sukha prApta karaneke liye jIvoMko tattvakA yathArtha svarUpa samajha kara samyagdarzana pragaTa karanA caahie| vaMdana ho samyaktvako! 6. mokSakA upaay-bhgvt| zA (1) bhagavatI prajJA zrAtmA aura baMdha kisake dvArA dvidhA kiye jAte haiM ? aisA pUchane para usakA uttara dete hue kahate haiM ki
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAkhamAlA jIva bandha donoM niyata nija nija lakSaNa se chede jAte haiN| prajJAchainI dvArA chede jAne para donoM bhinna bhinna ho jAte haiM / // 294 / / jIva aura baMdha bhAvako bhinna karanA AtmA kA kArya hai aura use karane vAlA AtmA hai| mokSa AtmAkI pavitra dazA hai aura usa dazA rUpa honevAlA AtmA hai| parantu usarUpa honekA sAdhana kyA hai, usakA upAya kyA hai ? usake uttara meM kahate ki usa bhagavatI prajJAke dvArA hI AtmA ke svabhAvako aura bandhabhAvako pRthaka jAnakara chede jAne para mokSa hotA hai / AtmAkA svabhAva baMdhana se rahita hai, isaprakAra jAnane vAlA samyakajJAna hI baMdha aura AtmA ko pRthak karane kA sAdhana hai| yahA~ ( bhagavatI) vizeSaNa ke dvArA AcArya devane usa samyakajJAna kI mahimA batAI hai| (2) cetaka-cetya bhAva AtmA aura bandhake nizcita lakSaNa bhinna haiM, unake dvArA unheM bhinna bhinna jAnanA caahiye| AtmA aura bandhameM cetaka-cetya sambandha hai, arthAt AtmA nAnane vAlA cetaka hai aura bandha bhAva usake jJAna meM mAlUma hotA hai isaliye vaha cetya hai / bandha bhAva meM cetakatA nahIM hai aura cetakatA meM vandhabhAva nahIM hai| bandha bhAva svayaM kucha nahIM jAnate kintu AtmA apane cetaka svabhAva ke dvArA jAnatA hai / AtmA kA cetaka svabhAva hone se aura bandha bhAvoM kA cetya svabhAva hone se AtmA ke jJAna meM bandha bhAva mAlUma to hotA hai, kintu vahA~ bandha bhAva ko jAnane para ajJAnI ko bhedajJAna ke abhAva ke kAraNa jJAna aura bandhabhAva eka se pratibhAsita hote hai / cetakacetya bhAva ke kAraNa unameM atyanta nikaTatA hone para bhI donoM ke lakSaNa bhinna bhinna haiN| (atyaMtanikaTa) kahate hI bhinnatA A jAtI hai| cetaka-cetyapane ke kAraNa atyaMta nikaTatA hone se AtmA aura bandha ke bhedajJAna ke abhAvake kAraNa unameM ekatva kA vyavahAra kiyA jAtA hai, parantu bhedajJAna ke dvArA una donoM kI bhinnatA spaSTa jAnI jAtI hai,
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ~* samyagdarzana paryAya meM dekhane para bandha aura jJAna eka hI sAtha hoM aisA dikhAI detA hai, lekina dravya svabhAvase dekhane para baMdha aura jJAna bhinna bhinna dikhAI dete hai| jJAna to AtmAkA svabhAva hai aura vandha vAhara jAne vAlI vikArI bhAvanA hai| (3) bandhabhAva aura jJAna kI bhinnatA / bandhabhAva AtmA kI avasthAmeM hotA hai, vaha kahIM para meM nahIM hotaa| ajJAnI ko aisA lagatA hai ki bandha bhAva kI lagana AtmA ke svabhAva ke sAtha-mAnoM ekameka ho rahI hai / antaraMga svarUpa kyA hai aura bAhara hone bAlI lagana kyA hai-isake sUkSma bhedake abhAnake kAraNa jAnake mathana meM vaha lagana mAnoM ekameka ho rahI hai.aisA ajJAnI ko dIkhatA hai aura isIliye bandhabhAva se bhinna jJAna anubhava meM nahIM AtA tathA vanya kA cheTa nahIM hotaa| yadi bandha aura jJAna ko bhinna jAne to jJAna kI ekAgratA ke dvArA bandhana kA cheda kara sakatA hai| rAga aneka prakAra kA hai aura svabhAva eka prakAra kA hai| pratAke dvArA samasta prakAra ke rAga se AtmA ko bhinna karanA so mona kA upAya hai| __ yahA~ yaha kahA gayA hai ki rAgaaura AtmA bhinna haiN| isakA matalaba yaha nahIM hai ki AtmA yahA~ hai aura rAga usase dasa phuTa dUra hai, aura isa prakAra kSetra kI apekSA se bhinnatA nahIM haiM, parantu vAstava meM bhAvane bhinnatA hai| rAgAdika vandhabhAva AtmAke Upara hI Upara rahate haiM bhItara praveza nahIM krte| arthAt kSaNika rAga bhAva ke hone para bhI yaha vimAna svabhAva rAgarUpa nahIM hai isaliye yaha kahA hai ki vikAra, syabhAvape. Upara hI Upara rahatA hai| vikAra aura svabhAvako bhinna jAnane hI gona honA hai aura usake liye prajJA hI sAdhana hai / pranAkA artha hai samyakamAna / (4) prajJAnI samayasAra-stuti meM bhI kahA hai ki pratArapInI udaya ko fir kI chedaka hotI hai / zAna kA artha hai AtmA kA samArapora 30 l
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 23 hai bandhabhAva / svabhAva aura bandhabhAva kI samasta saMdhiyoM ko chedane ke liye AtmA kI prajJArUpI chainI hI sAdhana hai / jJAna aura rAga donoM eka' paryAya meM vartamAna hone para bhI donoM ke lakSaNa kabhI eka nahIM huye, donoM apane apane nija lakSaNoM meM bhinna 2 hai-isa prakAra lakSaNa bheda ke dvArA unheM bhinna jAnakara unakI sUkSma antara saMdhi meM prajJArUpI chainI ke prahAra se vaha avazya pRthak ho jAte haiN| jaise patthara kI saMdhi ko lakSya meM lekara usa saMdhi meM suraMga lagAne se zIghra hI bar3e bhArI dhamAke ke sAtha Tukar3e ho jAte haiM usI prakAra yahA~ para samyakajJAna rUpI suraMga hai tathA AtmA aura bandhake bIca kI sUkSma saMdhi ko lakSya meM lekara sAvadhAnI ke sAtha usameM vaha suraMga lagAnI hai, aisA karane se AtmA aura bandha pRthaka ho jAte haiN|| yahA~ sAvadhAnI ke sAtha suraMga lagAne kI bAta kahI hai arthAt cAhe jaisA rAga ho vaha saba mere jJAna se bhinna hai, jJAna svabhAva ke dvArA maiM rAga kA jJAtA hI hU~ kartA nahIM isa prakAra sava tarapha se bhinnatva jAna kara arthAt moha kA abhAva karake AtmA meM ekAgra karanA caahiye| ___ yahaoNpara prajJArUpI chainIke prahArakA artha use hAthameM pakar3akara . mAranA aisA nahIM hai| prajJA aura AtmA kahIM bhinna nahIM hai| tIvra puruSArthake dvArA jJAnako AtmAke svabhAvameM ekAgra karane para rAgakA lakSya chUTa jAtA hai, yahI prajJArUpI chainIkA prahAra hai / sUkSma antara saMdhimeM prahArakA artha yaha hai ki zarIra ityAdi para dravya to bhinna hI hai, karma ityAdi bhI bhinna hI haiM, parantu paryAyameM jo rAga dveSa hotA hai vaha syUla rUpase AtmAke sAtha eka jaisA dikhAI detA hai, parantu usa sthUladRSTiko chor3akara sUkSmarUpase dekhane para AtmA ke svabhAva aura rAgameM jo sUkSma bheda hai vaha jJAta hotA hai| svabhAva dRSTise hI rAga aura AtmA bhinna mAlUma hote haiM isaliye sUkSma antardRSTike dvArA jJAna aura rAgakA bhinnatva jAnakara jJAnameM ekAgra honepara rAga dUra hojAtA hai|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa4 -* samyagdarzana arthAt mukti hojAtI hai / isaprakAra samyakajJAnarUpI prajJA chainI hI mokSakA upAya hai| (5) jJAna hI mokSakA sAdhana hai traikAlika jJAtA svabhAva aura aura vartamAna vikArake vIca sUkSma antara saMdhi jAnakara AtmAkI aura baMdha kI antarasaMdhiko tor3aneke liye hI kahA hai / AtmA ko vandhana bhAvase bhinna karanA na Aye to AtmAko kyA lAbha hai ? jisane AtmA aura vandhake vIcake bheda ko nahIM jAnA vaha ajJAnake kAraNa vandha bhAvoM ko mokSa kA kAraNa mAnatA hai aura vandha bhAvoMkA Adara karake saMsArako bar3hAtA rahatA hai isaliye AcAryadeva kahate hai ki he bhavya jIva ! eka prajArUpI chainI ho mokSakA sAdhana hai / isa bhagavatI prajJAke atirikta anya koI bhI bhAva mokSake sAdhana nahIM haiN| dhyAna karane para pahale caitanyakI orakA vikalpa uThatA hai vaha nirvikalpa dhyAnakA sAdhana hai-yaha bAta bhI yathArtha nahIM hai| vikalpa to bandha bhAva hai aura nirvikalpatA zuddha bhAva hai| pahale anihata vRttise (binA bhAvanA yA vinA icchAke ) vikalpa Ate haiM kintu prajJA rUpI painI chainI usa vikalpako mokSamArgake rUpameM svIkAra nahIM karatI, kintu use vandha mArgake rUpameM jAnakara chor3a detI hai| isa prakAra vikalpako chor3akara jJAna raha jAtA hai / aise vikalpako bhI jAna lene vAlA jJAna hI mokSakA sAdhana hai parantu koI vikalpa usa mokSakA sAdhana nahIM hai| jo zubha vikalpoMko mokSake sAdhanake rUpameM svIkAra karate haiM unake bhagavatI prajJA pragaTa nahIM huI hai isIliye ve bandhabhAva aura mokSabhAvako bhinna bhinna nahIM pahacAnate aura ve ajJAnake kAraNa bandhabhAvako hI AtmAke rUpameM aMgIkAra karake nirantara baddha hote rahate hai| udhara jJAnIko AtmA aura vandhabhAvakA spaSTa bhedajJAna hotA hai isaliye mokSamArgake vIcameM zrAne vAle vandhabhAvoMko bandhake rUpameM niHzaMkatayA jAnakara use chor3ate jAte hai aura jAnameM ekAgra ho jAte hai isaliye jJAnI pratikSaNa vandhabhAvoMse mukta hote haiN|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI phundakunda-mahAna jaina zAkhamAlA (6) bheda vijJAnakI mahimA ___ yahA~ to bhedavijJAnakI hI pramukhatA hai bhedajJAnakI apAra mahimA hai / pahale eka sau ikatIsaveM zlokameM bhedajAnakI mahimAko batAte hue kahA hai ki: bhedavijJAnataH siddhAH siddhA ye kila kecana / asyaivAbhAvato paddhA vaddhA ye kila kecana // 131 // __ arthaH--jitane bhI siddha hue haiM ve saba bhedavijJAnase hI hue haiM, aura jo vaddha hue haiM ve saba usI-bhedavijJAnake hI abhAvase hI hue haiN| bhAvArtha:-anAdikAlase lekara jaba taka jIvake bhedavijJAna nahIM hotA vahA~ taka vaha bandhatA hI rahatA hai-saMsArameM paribhramaNa karatA hI rahatA hai| jisa jIva ko bhedavijJAna ho jAtA hai vaha karmoM se avazya chUTa jAtA hai-mokSa ko avazya prApta karatA hai| isaliye karmavandhakA-saMsAra kA mUla bheda vijJAna kA abhAva hI hai aura mokSa kA prathama kAraNa bheda vijJAna hI hai| vinA bheda vijJAna ke koI siddhi prApta nahIM kara sktaa| (7) AtmA aura vandhabhAva meM bheda AtmAke samasta guNoMmeM aura samasta kramavartI paryAyoM meM cetanA vyApta hokara rahatI hai isaliye cetanA hI AtmA hai| kramavartI paryAya ke kahanese usameM rAgAdi vikAra nahIM lenA cAhiye kintu zuddha paryAya hI lenI cAhiye, kyoMki rAga samasta paryAyoMmeM vyApta hokara pravRtta nahIM hotaa| binA rAgakI paryAya to ho sakatI hai, parantu binA cetanA kI koI paryAya nahIM ho sakatI, cetanA pratyeka paryAyameM avazya hotI hai| isaliye jo rAga hai so AtmA nahIM hai kintu cetanA hI AtmA hai bandha bhAvoMkI ora na jAkara atara svabhAva kI ora unmukha hokara jo caitanyake sAtha ekameka ho jAtI haiM ve nirmala paryAyeM hI AtmA haiN| isaprakAra nirmala paryAyoM ko ke sAtha abheda karake usI ko AtmA kahA hai aura vikAra bhAvako bandha bhAva kahakara use AtmAse alaga kara diyA hai| yaha bheda vijJAna hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ * samyagdarzana ___ vandha rahita apane zuddha svarUpako jAne vinA bandhabhAvako bhI yathArthatayA nahI jAnA jA sakatA / puNya-pApa donoM vikAra haiM, ve AtmA nahIM hai, caitanya svabhAva hI AtmA hai| jitane dayA-dAna-bhakti ityAdi ke zubhabhAva haiM unakA AtmAke sAtha koI mela nahIM khAtA kintu bandhake sAtha unakA mela hai| prazna-java ki puNya AtmA nahIM hai tava phira para jIva kI dayA kyoM karanA cAhiye ? uttara--are bhAI ! koI AtmA para jIvoM kI dayA kA pAlana kara hI nahIM sakatA, kyoMki anya jIva ko mArane athavA bacAne kI kriyA AtmA kI kadApi nahIM hai, AtmA to mAtra usake prati dayAke zubhabhAva kara sakatA hai| aisI sthitimeM yadi zubha dayA bhAvako apanA svarUpa mAne to use mithyAtvakA mahApApa lgegaa| zubha athavA azubha koI bhI bhAva Atma kalyANameM kiMcit mAtra sahAyaka nahI haiM kyoMki ve bhAva AtmA ke svabhAvase viparIta lakSaNavAle haiN| puNya pApa bhAva anAtmA hai, jahA~ taka cAritrameM kamajora hai vahA~ taka jJAnIko bhI ve bhAva Ate haiN| . (8) jJAna kA kArya sAdhaka dazAmeM rAga hotA hai tathApi jJAna usase bhinna hai| rAgake samaya rAgako rAgake rUpameM jAnanevAlA jJAna rAgase bhinna rahatA hai| yadi jJAna aura rAga ekameka ho jAyeM to rAgako rAgake rUpameM nahIM jAnAjA sktaa| rArAko jAnane vAlA jJAna AtmAke sAtha ekatA karatA hai aura rAgake sAtha anekatA ( bhinnatA) karatA hai| jJAnakI aisI zakti hai ki vaha rAgako bhI jAnatA hai / jJAnameM jo rAga jJAta hotA hai vaha to jJAna kI svapara prakAzaka zaktikA vikAsa hai, parantu aMjJAnI ko apane svatattva kI zraddhA nahIM hotI isaliye vaha rAgako aura jJAnako pRthak nahIM kara sakatA aura isIliye vaha rAgako apanA hI svarUpa mAnatA hai, yahI svatattvakA birodha hai| bheda jJAnake hote hI jJAna aura rAga bhinna mAlUma hote hai isaliye bheda
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA vijJAnI jIva jJAnako apane rUpameM aMgIkAra karatA hai aura rAgako vandharUpa jAnakara chor3a detA hai / yaha bheda jJAnakI hI mahimA hai|| rAgake samaya mai rAgarUpa hI ho gayA hU~ aisA mAnanA so ekAnta hai, parantu rAgake samaya bhI maiM to jJAna rUpa hI hU~, maiM kabhI rAga rUpa hotA hI nahIM-isaprakAra bhinnatva kI pratIti karanA so anekAta hai| rAgako jAnate hue jJAna yaha jAnatA hai ki 'yaha rAga hai parantu jJAna yoM nahIM jAnatA ki yaha rAga mai hU~ kyoMki jJAna apanA kArya rAgase bhinna rahakara karatA hai| dRSTikA bala jJAna svabhAva kI ora jAnA cAhiye, usakI jagaha rAgakI ora jAtA hai, yahI ajJAna hai| jisakA prabhAva jJAnakI ora jAtA hai vaha rAga ko niHzaMka rUpase jAnatA hai kintu use jJAna svabhAvameM koI zaMkA nahIM hotii| aura jisakA prabhAva jJAnakI ora nahIM hai use rAgako jAnanepara bhrama ho jAtA hai ki yaha rAga kyoM ? lekina bhAI ! terI dRSTi jJAnase haTakara rAgapara kyoM jAtI hai ? jo yaha rAga mAlUma hotA hai so to jJAnakI jAnane kI jo zakti vikasita huI hai vahI mAlUma hotI hai| isa prakAra jJAna aura rAgako pRthak karake apane jJAnapara bhAra de, yahI muktikA upAya hai jJAnapara bhAra denese jJAna sampUrNa vikasita ho jAyagA aura rAga sarvathA naSTa ho jAyagA-jisase mukti milegii| bhedajJAnakA hI yaha phala hai| rAgake samaya jisane yaha jAnA ki 'jo yaha rAga mAlUma hotA hai vaha merI jJAna zakti hai, rAgakI zakti nahIM hai aura isaprakAra jisane bhinna rUpameM pratIti karalI hai usake mAtra jJAtRtva rahajAtA hai aura jJAtRtvake balase samasta vikArakA kattva bhAva ur3a jAtA hai| (9) jJAnakI zakti cAritra kA sAdhana ___yadi koI aisA mAne ki mahAvratake zubha vikalpase cAritra dazA pragaTa hotI hai to vaha mithyAdRSTi hai| kyoMki bratakA vikalpa to rAga hai isaliye vaha bandhakA lakSaNa hai aura cAritra AtmA hai| jo zubharAga ko cAritra kA sAdhana mAnatA hai vaha bandhako aura AtmAko eka mAnatA hai tathA unheM pRthak nahI samajhatA; isaliye vaha mithyAdRSTi hai, vaha rAga rahita
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 -- samyagdarzana AtmAkI jJAna zakti ko nahIM pahicAnatA jaba vrata kA zubha vikalpa uThA taba usa samaya AtmA ke jJAna kI paryAya kI zakti hI aisI vikasita huI hai ki vaha jJAna AtmAke svabhAvako bhI jAnatA hai aura vikalpa ko bhI jAnatA hai / usa paryAya meM vikalpakA hI jJAna hotA hai dUsarA kadApi nahIM hotA, parantu vahAM jo vikalpa hai vaha cAritrakA sAdhana nahIM kintu jo jJAna zakti vikasita huI hai vaha jJAna hI svayaM cAritrakA sAdhana hai / terI jJAyaka paryAya hI terI zuddhatAkA sAdhana hai aura jo vratakA rAga hai so vaha terI jJAyaka paryAya kA usa samaya kA jJeya hai / yaha bAta nahIM hai ki mahAvrata kA vikalpa uThA hai isaliye cAritra pragaTa huA hai, parantu jJAna usa vRtti ko aura svabhAvako donoM ko bhinna jAnakara svabhAvakI ora unmukha huA hai isIliye cAritra pragaTa huA hai / vRtti to vandhabhAva hai aura mai jJAyaka hUM, isaprakAra jJAyaka bhAvakI dRr3hatAke valase vRttiko tor3akara jJAna apane svabhAva meM lIna hotA hai aura kSapaka zreNIko mAMDakara kevalajJAna aura mokSako prApta karatA hai / tAtparya yaha hai ki prajJArUpI chainI hI mokSakA sAdhana hai / (10) jJAna vikAra kA nAzaka hai / vaha jJAnameM jo vikAra mAlUma hotA hai vaha to jJAnakI paryAyakI zakti hI aisI vikasita huI hai-yoM kahakara jJAna aura vikArake vIca bheda kiyA hai; usakI jagaha koI yaha mAna baiThe ki- "bhale vikAra huA kare, Akhira hai to jJAnakA jJeya hI na ?" to samajhanA cAhiye ki vaha jJAnake svarUpako hI nahIM jAnatA / bhAI, jisake purupArthakA pravAha jJAnake prati vaha rahA hai usake puruSArthakA pravAha vikArakI orase ruka jAtA hai aura usake pratikSaNa vikArakA nAza hotA rahatA hai| sAvaka dazAmeM jo 2 vikAra bhAva utpanna hote haiM ve jJAname jJAta hokara chUTa jAte haiM unakA astitva nahIM rahatA / isaprakAra kramabaddha pratyeka paryAya jJAna+ gulAba svamAna kI ora hotA jAtA hai aura vikArase chUTatA jAnA hai / "bistara bhale hI" yaha bhAvanA mithyAdRSTi kI hI hai| jJAnI to jAnatA hai ki koI vira
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAkhamAlA 26 merA svarUpa nahIM hai isaliye vaha jJAnakI hI bhAvanA karatA hai aura isIliye vikAra kI orase usakA puruSArtha haTa jAtA hai| jJAnake astitvameM vikAra kA nAstitva hai| pahale rAgAdika pahacAnA nahIM jAtA thA aura aba jJAna sUkSma rAgAdika bhI jAna letA hai kyoMki jJAnakI zakti vikasita hogaI hai jJAna sUkSma vikalpako bhI bandha bhAvake rUpameM jAna letA hai, isameM rAgakI zakti nahIM kintu jJAnakI hI zakti hai| aise svAzraya jJAnakI pratIti, ruci, zraddhA, aura sthiratAke atirikta anya saba upAya Atmahitake liye vyartha haiN| apane paripUrNa svAdhIna svatattvakI zakti kI pratItike binA jIva apanI svAdhIna dazA kahAMse lAyagA ? nijakI pratIti vAlA nija kI ora jhukegA aura mukti prApta karegA; jise nijakI pratIti nahIM hai vaha vikAra kI ora mukegA aura saMsArameM paribhramaNa kregaa| jJAna cetana svarUpa hai arthAt vaha sadA caitanya-jAgRta rahatA hai| jo vRtti AtI hai use jJAnake dvArA pakar3akara tatkAla chinna-bhinna kara detA hai aura pratyeka paryAyameM jJAnazakti bar3hatI jAtI hai / jo eka bhI vRtti ko kadApi mokSamArgake rUpameM svIkAra nahIM karatA aisA bhedajJAna vRttiyoM ko tor3atA huA, svarUpakI ekAgratAko bar3hAtA huA mokSamArga ko pUrNa karake mokSarUpa pariNamita ho jAtA hai aine paripUrNa jJAna svabhAvakI zaktikA bala jise pratItimeM jama gayA use alpakAlameM mokSa avazya prApta hotA hai| mokSa kA mUla bhedavijJAna hai| rAgako jAnakara rAgase bhinna rahane vAlA jJAna mokSa prApta karatA hai aura rAga ko jAnakara bhI rAgameM aTaka jAnevAlA jJAna bandhako prApta karatA hai| ___ jJAnIke prajJArUpI chainIkA bala yaha hotA hai ki yaha bhAvanAyeM to pratikSaNa calI jA rahI haiM aura uparokta bhAvanAoMse rahita merA jJAna bar3hatA hI jAtA hai| ajJAnIke manameM aise vicAra uThate hai ki-are, mere jJAnameM yaha bhAvanA utpanna huI hai aura bhAvanAke sAtha merA jJAna bhI calA
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 * samyagdarzana jA rahA hai| ajJAnIke jJAna aura rAgake vIca abheda buddhi ( ekala buddhi) hai jo ki mithyAjJAna hai / jJAnIne prajJArUpI chainIke dvArA rAga aura jJAnako pRthak karake pahicAnA hai, jo ki samyakajJAna hai / jJAna hI monakA upAya hai aura jJAna hI mokSa hai| jo samyakajJAna sAdhakadazAke rUpa meM thA vahI samyakajJAna bar3hakara sAdhya dazA rUpa ho jAtA hai| isaprakAra jJAna hI sAdhaka-sAdhya hai| AtmAkA apane mokSake liye apane guNake sAtha sambandha hotA hai yA para dravyoMke sAtha ? AtmAkA apane nAnake sAtha hI sambandha hai, parakhavyake sAtha AtmAke mokSakA sambandha nahIM hai| AtmA parase to pRthaka hai hI kintu yahA~ aMtaraMgameM yaha bhedajJAna karAte haiM ki vaha vikAra se bhI pRthaka hai| vikAra aura AtmA meM bheda kara denA hI vikArake nAzakA upAya hai / rAgakI kriyA mere svabhAva meM nahIM hai isaprakAra samyakjJAnake dvArA jahA~ svabhAva zaktiko svIkAra kiyA ki vikArakA jAtA hogayA / jaise vijalIke giranese parvata phaTa jAtA hai usI prakAra prajJArUpI chainIke giranese svabhAva aura vikArake vIca darAra par3a jAtI hai tathA jJAna svonmukha ho jAtA hai aura jo anAdi kAlIna viparIta pariNamana thA vaha rukakara aba svabhAva kI ora pariNamana prArambha ho jAtA hai| isameM svabhAvakA ananta puruSArtha hai| (11) dravyaliMgI sAdhune kyA kiyA ? ajJAnIko rAga dvepake samaya jJAna alaga nahIM dikhAI detA isaliye vaha AtmA aura vandhake vIca bheda nahIM samajhatA / AtmA aura vandhake vIca bhedako jAne vinA dravyaliMgI sAdhu hokara natrameM preyaka taka jAne yogya cAritrakA pAlana kiyA aura itanI maMdakayAya karalI ki yadi koI use jalA DAle to bhI vAhya krodha na kare, chaha chaha mahIne taka zrAhAra na kare tathApi bheda jAnake vinA anaMta saMsArameM hI paribhramaNa karatA hai| usane AtmAkA koI bhalA nahIM kiyA kintu vaha mAtra vanyamAyake prakArako hI badalatA rahatA hai| prazna-itanA saba karane para bhI kucha nahIM honA ?
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA 31 uttara--jine aisA lagatA hai ki 'itanA saba kiyA' usake mithyAtva kI prabalatA hai / jo bAhara se zarIrakI kriyA ityAdi ko UparI dRSTi se dekhatA hai use aisA lagatA hai ki 'itanA saba to kiyA hai,' kintu jJAnI kahate hai ki usane kucha bhI apUrva nahIM kiyA, mAtra bandha bhAva hI kiyA hai, zarIrako kriyAkA aura zubharAgakA ahakAra kiyA hai / yadi vyavahAra dRSTi ne kahA jAya to usane puNya bhAva kiyA hai aura paramArthase dekhA jAya to pApa hI kiyA hai / rAga athavA vikalpase AtmAko lAbha mAnanA so mahA mithyAtva hai, use bhagavAnane pApahI kahA hai / vaha eka prakArake bandhabhAvako chor3akara dUsare prakArakA bandhabhAva karatA hai, parantu jabataka bandhabhAvakI dRSTiko chor3akara abandha AtmasvabhAvako nahIM pahicAna letA tabataka usane AtmadRSTise kucha nahIM kiyA / vAstavameM to bandhabhAvakA prakAra hI nahIM badalA, kyoMki usase samasta bandhabhAvoMkA mUla jo mithyAtva hai use dUra nahI kiyA hai / ( 12 ) bAhya tyAgI kiMtu aMtara ajJAnI adharmI hai ajJAnI svayaM khAne pInekA, vastrakA aura rupaye paise ityAdikA rAga nahIM chor3a sakatA isaliye vaha kisI anya ajJAnIke bAhyameM anna vastra aura rupaye paise ityAdikA tyAga dekhatA hai to vaha yaha mAna baiThatA hai ki 'usane bahuta kucha kiyA hai aura vaha merI apekSA ucca hai' / kintu vaha jIva bhI bAharase tyAgI hone para bhI antaraMga meM ajJAnake mahApApakA sevana kara rahA hai, vaha bhI usIkI jAtikA hai / jo antaraMgI pahicAna kiye binA bAharase hI anumAna karatA hai vaha satya taka nahIM pahu~ca sakatA / 2. (13) bAhya atyAgI kiMtu aMtarjJAnI dharmAtmA hai Upara jo tyAgI ajJAnIkA dRSTAnta diyA hai, atyAgI jJAnI ke sambandhameM usase ulTA samajhanA cAhiye / jJAnI gRhastha dazAmeM ho aura - usake rAga bhI ho tathApi usake antaraMgameM sarva paradravyoMke prati udAsIna
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ ~* samyagdarzana bhAva rahatA hai aura vaha rAgakA bhI svAmitva nahIM mAnatA, vaha dharmAtmA hai| jo aise dharmAtmAko AMtarika cihnoMke dvArA nahIM pahicAnatA aura vAharase mApa karatA hai vaha vAstavameM AtmAko nahIM smjhtaa| jo antaraMga meM AtmAkI pavitra dazAko nahIM samajhate ve mAtra jar3ake saMyogase hI mApa nikAlate haiN| dharmI aura adharmIkA mApa saMyogase nahIM hotA itanA hI nahIM kintu rAgakI maMdatAse bhI dharmI aura adharmIkA mApa nahIM hotA / dharmI aura adharmIkA mApa to antaraMga abhiprAyase nikAlA jAtA hai| ___ vAhya tyAgI aura maMda rAgI hone para bhI jo bandha bhAvako apanA svarUpa mAnatA hai vaha adharmI hai aura vAhya meM rAjapATakA saMyoga ho tathA rAga vizeSa dUra na huA ho tathApi jise antaraMgameM bandhabhAvase bhinna apane svarUpakI pratIti ho vaha dharmI hai| jo zarIrakI kriyAse, bAharake tyAgase athavA ragAkI maMdatAse AtmAkI mahattA mAnatA hai vaha zarIrase bhinna, saMyogase rahita aura vikAra rahita AtmasvabhAvakI hatyA karatA hai, vaha mahApApI hai / svabhAvakI hiMsAkA pApa sabase bar3A pApa hai| bAharakA bahuta sA tyAga aura bahuta sA zubharAga karake ajJAnI loga yaha mAna vaiThate haiM ki isase hama mukta ho jAyeMge, kintu he bhAI / tumane AtmAke dharmakA mArga hI abhI nahIM jAna pAyA, tava phira mukti to kahA~ se milegI ? antaraMga svabhAvakA jJAna hue binA AMtarika zAMti nahIM mila sakatI aura vikAra bhAvakI AkulatA dUra nahIM ho sktii| MIN (14) samyakjJAna hI muktikA sarala mArga hai| AtmAke svabhAvako samajhanekA mArga sIghA aura sarala hai| yadi yathArtha mArgako jAnakara usapara dhIre 2 calane lage to bhI paMtha kaTane lage, parantu yadi mArga ko jAne binA hI AMkhoM para paTTI bAMdhakara telIke lakI taraha cAhe jitanA calatA rahe to bhI vaha ghUma dhAmakara vahIMkA vahIM banA rahegA / isIprakAra svabhAvakA sarala mArga hai use jAne vinA jJAna netroMko
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA vanda karake cAhe jitanA ulaTA Ter3hA karatA rahe aura yaha mAne ki maine bahuta kucha kiyA hai| parantu jAnI kahate haiM ki bhAI tUne kucha nahIM kiyA, . tU saMsArakA saMsArameM hI sthita hai, tU kiMcit mAtra mI Age nahIM bar3ha sakA / tUne apane nirvikAra jJAna svarUpako nahIM jAnA isaliye tU apanI gADIko daur3Akara adhikase adhika azubhameM se khIMcakara zubhameM le jAtA hai aura usIko dharma mAna letA hai, parantu isase to tU ghUma ghAmakara punaH vahIM kA vahIM vikAra meM hI khar3A rahA hai| vikAra cakrameM cakkara lagAyA parantu vikArase chUTakara jJAnameM nahIM AyA to tUne kyA kiyA ? kucha bhI nhiiN| jJAnake binA cAhe jitanA rAga kama kare athavA tyAga kare kintu yathArtha samajhake vinA use samyakadarzana nahIM hotA aura vaha mukti mArgakI ora kadApi nahIM jA skegaa| pratyuta vaha vikArameM aura jar3akI kriyAmeM katRtvakA ahaMkAra karake saMsAra mArgameM aura durgatimeM pha~satA calA jAyagA yathArtha jJAnake vinA kisI bhI prakAra AtmA kI mukta dazA kA mArga dikhAI nahIM de sakatA / jisane Atma pratIti kI hai ve tyAga athavA vrata kiye binA hI ekAvatArI ho gaye hai| (15) saMsAra kA mUla __ koI yaha pUcha sakatA hai ki AtmAke svabhAvakA mArga sarala hone para bhI samajhameM kyoM nahIM AtA ? isakA kAraNa yaha hai ki ajJAnI ko anAdikAlase AtmA aura rAgake ekatvakA vyAmoha hai, bhrama hai, pAgalapana hai| jise antaraMgameM rAga rahita svabhAva kI dRSTikA bala prApta hai vaha AtmAnubhavakI yathArtha pratItike kAraNa eka bhavameM hI mokSako prApta kara legA aura jise AtmAkI yathArtha pratIti nahIM hai aisA ajJAnI chaha-chaha mahInekA tapa karake mara jAya to bhI Atma-pratItike binA usakA eka bhI bhava kama nahIM hogA, kyoMki use AtmA aura rAgake ekatvakA vyAmoha hai, aura vaha vyAmoha hI saMsAra kA mUla hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 -* samyagdarzana (16) ajJAna ko dUra karanekA upAya - koI pUchatA hai ki ajJAnIkA vaha vyAmoha kisI prakAra haTAyA bhI jA sakatA hai yA nahIM ? uttarameM kahate haiM ki hA~, prajJArUpI chainIke dvArA use avazya chedA jA sakatA hai| jaise andhakArako dUra karanekA upAya prakAza hI hai usIprakAra ajJAnako dUra karanekA upAya samyakajJAna hI. hai| yahA~ para vyAmohakA artha ajJAna, hai aura pranArUpI chainIkA artha samyakbAna hai| hajAroM upavAsa karanA athavA lAkhoM rupayoM kA dAna karanA ityAdi koI bhI upAya zrAtmA samvandhI ajJAnako dUra karaneke liye upayukta nahI hai kintu AtmA aura rAgakI bhinnatAkA samyakajJAna hI vyAmohako chedanekA eka mAtra upAya hai| isI upAyase vyAmohako chedakara AtmA muktimArga para prayANa karatA hai| prajJArUpI chainI kaise prApta ho arthAt samyakajJAna kaise pragaTa ho? jJAnake liye kisI na kisI anya sAdhana kI AvazyakatA to hotI hI hai ? isake samAdhAnArtha kahate hai ki nahIM, jJAnakA upAya jJAna hI hai| jJAnakA abhyAsa hI prajJArUpI chainIko pragaTa karanekA kAraNa hai| bhakti, pUjA, prata, upavAsa, tyAga ityAdi kA zubha rAga prajJAkA upAya nahIM hai, svabhAva kI rucike sAtha svabhAvakA abhyAsa karanA hI svabhAvakA jJAna pragaTa karanekA upAya hai| zrI amRtacandrAcAryadeva isa gAthAke Azayako nimnalikhita zloka ke dvArA kahate hai: prajJAchetrI ziteyaM kathamapi nipuNaiH pAtitA sAvadhAnaH / sUkSme'ntaH saMdhivaMdhe nipatati rabhasAdAtmakarmobhayasya / / AtmAnaM magnamaMtaH sthiravizadalasaddhAmni caitanyapUre / baMdhaM cAjJAnabhAve niyamitamabhitaH kurvatI bhinna bhinnI // 18 // arthaH--yaha prajArUpI painI chainI pravINa puspoM dvAga minI bhI prakArane-yatnapUrvaka-sAvadhAnIse (apramAda bhAyane) pAI jAnera...
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 35 AtmA aura karma donoMke sUkSma antaraMga sandhike bandhameM (AMtarika saoNdhake jor3anemeM) zIghra lagatI hai / vaha kaise so batalAte haiN| AtmAko jisakA teja antaraMgameM sthira aura nirmalarUpase daidIpyamAna hai aise caitanya pravAhameM magna karatI huI aura bandhako ajJAna bhAvameM nizcala karatI huI AtmA aura bandhako saba orase bhinna bhinna karatI huI giratI hai| isa kalazameM Atma svabhAvake puruSArthakA varNana kiyA gayA hai, bheda jJAnakA upAya dikhAyA hai| isa kalazake bhAva vizeSataH pariNamana karAne yogya haiN| 1-painIchainI, 2-kisIprakArase, 3-nipuNa puruSoMke dvArA, 4-sAvadhAna hokara calAI jAnepara, 5-zIvra giratI hai-calatI hai, isaprakAra puruSArthake vatAnevAle pA~ca vizeSaNa prayukta kiye gaye haiN| 1-painI chainI-jaise nar3a zarIra meM se vikArI rogako nikAlane ke liye paine aura sUkSma camakate hue zastroMse Aparezana kiyA jAtA hai isI prakAra yahA~ caitanya AtmA aura rAgAdi vikArake bIca Aparezana karake una donoMko pRthaka karanA hai, usake liye tIkSNa aura teja prajJArUpI chainI hai arthAt samyakajJAnarUpI paryAya antaraMgameM Dhalakara svabhAvameM magna hotA hai aura rAga pRthak ho jAtA hai, yahI bhedavijJAna hai| 2-kisI bhI prakAra-pahale teIsaveM kalazameM kahA thA ki tU kisI bhI prakAra-mara kara bhI tattvakA kautUhalI ho, usIprakAra yahA~ bhI kahate haiM ki kisI bhI prakAra, samasta vizvakI paravAha na karake bhI samyakajJAna rUpI prajJA-chainIko AtmA aura bandhake bIca DAla / kisI bhI prakAra ke kahanese yaha bAta bhI ur3AdI gaI hai ki karma ityAdi bIcameM bAdhaka ho sakate hai| kisI bhI prakAra arthAt tU apanemeM puruSArtha karake prajJArUpI chainI ke dvArA bhedajJAna kara / zarIrakA cAhe jo ho kintu AtmAko prApta karanA hai-yahI eka kartavya hai, isaprakAra tIvra AkAMkSA aura ruci karake samyakajJAna ko pragaTa kara / yadi bijalIke prakAzameM suImeM DorA DAlanA ho to usameM kitanI ekAgratA Avazyaka hotI hai? udhara bijalI camakI
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 * samyagdarzana ki idhara suImeM DorA DAla diyA, isameM eka kSaNa mAtrakA pramAda nahIM cala sakatA, isIprakAra caitanyameM samyakajJAna rUpI satko pAneke liye caitanyakI ekAgratA aura tIvra AkAMkSA honI cAhiye / aho / yaha caitanya bhagavAna ko pahicAnanekA suyoga prApta huA hai, yahA~ pratyeka kSaNa amUlya hai, Atma pratItike vinA uddhArakA kahIM koI mArga nahI, isaliye abhI hI kisI bhI taraha Atma pratIti kara lenI caahiye| isaprakAra svabhAvakI ruci pragaTa karane para vikArakA vala naSTa ho jAtA hai| yaha vikAra apane caitanyakI zobhA nahIM kintu kalaMka hai| merA caitanya tattva usase bhinna asaMga hai| isaprakAra nirantara svabhAvakI ruci aura puruSArthake abhyAsake dvArA prajJArUpI chainIko calAnA caahiye| 3-nipuNa puruSoMke dvArA yahAM laukika nipuNatAkI vAta nahIM kintu svabhAvakA puruSArya karanemeM nipuNatAkI bAta hai| laukika buddhimeM nipuNa hone para bhI use svayaM zaMkA vanI rahatI hai ki merA kyA hogA ? isIprakAra jise aisI zaMkA banI rahatI hai ki "tIvra karma udayameM AyeMge to merA kyA hogA? yadi abhI mere bahutase bhava zeSa hoMge to kyA hogA ? mujhe pratikUlatA AgaI to kyA hogA ?" to vaha nipuNa nahIM kintu azakta puruSArthahIna puruSa hai| jo aisI puruSArthahInatA kI vAte karatA hai vaha prajArUpI chainIkA prahAra nahIM kara sakatA, isIliye kahA hai ki 'nipuNa puruSoMke dvArA calAI jAne para' arthAt jise karmoMke udayakA lakSya nahIM kintu mAtra svabhAvakI prAptikA hI lakSya hai aura jise apane svabhAva kI prAptike puruSArthake balase muktikI niHsaMdehatA jJAta hai aise nipuNa puruSa hI tIvra puruSArthake dvArA prajJArUpI chainIko calAkara bhedavijJAna karate hai| 4-sAvadhAna hokara arthAt pramAda aura mohako dUra karake calAnI cAhiye / yadi eka kSaNa bhI sAvadhAna hokara caitanyakA abhyAsa kare to avazya hI bhedajJAna aura mokSa prApta ho jaay| jo caitanyameM
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 20 M bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA sAvadhAna hai use karmake udayako zaMkA kadApi nahIM hotii| pahale anAdikAlase vikArako apanA svarUpa mAnakara asAvadhAna horahA thA usakI jagaha aba caitanya svarUpake lakSyase sAvadhAna hokara vikArakA lakSya chor3a diyA hai| arthAt yadi aba vikAra ho to bhI vaha mere caitanya svarUpase bhinna hai| isa prakAra sAvadhAna hokara AtmA aura bandhake bIca prajJArUpI chainI calAnI caahiye| 'prajJArUpI chainI calAnI cAhiye isakA artha yaha hai ki AtmAmeM samyakajJAnako ekAgra karanA cAhiye / yaha caitanya svarUpa mai AtmA hU~ aura yaha parakI ora jAnevAlI jo bhAvanA hai so rAga hai, isaprakAra AtmA aura bandhakI pRthaktvakI saMdhi jAnakara jJAnako caitanya svabhAvI AtmAmeM ekAgra karane para rAgakA lakSya chUTa jAtA hai| yahI prajJA. chainIkA calAnA hai|| 5-prajJAchainI zIghra calatI hai-prajJA chainIke calanemeM vilaMba nahIM lagatA kintu jisa kSaName caitanyameM ekAgra hotA hai usI kSaNa rAga aura AtmA bhinnarUpase anubhavame Ate hai| yaha isa samaya nahI ho sakatA yaha bAta nahIM hai, kyoMki yaha to pratikSaNa kabhI bhI ho sakatA hai| prajJAchainoke calane para kyA hotA hai arthAt prajJAchainI kisaprakAra calatI hai ? antaraMgameM jisakA caitanya teja sthira hai aise jJAyaka bhAvako jJAyakarUpase prakAzita karatA hai| 'mai jJAna hU~ aisA vikalpa bhI asthira hai, isa vikalpako tor3akara samyakajJAna mAtra caitanyameM magna hotA hai, rAgase pRthak hokara jJAna caitanyameM sthira hotA hai, isaprakAra caitanyameM magna hotI huI nirmalarUpase calatI hai| aura jitanA puNya pApakI vRttiyoMkA utthAna hai usa sabako bandhabhAvame nizcala karatI hai| isaprakAra AtmAko AtmAmeM magna karatI huI aura bandhako ajJAna bhAvame niyata karatI huI prajJAchainI calatI hai-yahI pavitra samyagdarzana hai| prajJAchainI calatI hai-isa sambandha meM yahA~ krama se bAta kahI hai, samajhAneke liye kramase kathana kiyA hai, kintu vAstavameM antaraMgameM krama nahIM
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 -* samyagdarzana par3atA, lekina eka hI sAtha vikalpa TUTakara jJAna nijameM ekAgra hojAtA hai / jisa samaya jJAna nijameM ekAgra hotA hai usI samaya rAgase pRthaka hojAtA hai / pahale jJAna svonmukha ho aura phira rAga alaga ho - isaprakAra krama nahIM hotA / prazna- ise samajhanA to kaThina mAlUma hotA hai, isake atirikta dUsarA koI sarala mArga hai yA nahIM ? uttara- - are bhAI ! isa duniyAdArI meM bar3e bar3e vetana letA hai. aura vikaTatama kAryoMke karanemeM apanI buddhi lagAtA hai, vahA~ saba kucha samajha AjAtA hai aura buddhi khUba kAma karatI hai, kintu isa apane AtmAkI bAta samajhane meM buddhi nahIM calatI; bhalA yaha kaise ho sakatA hai ? svayaM to AtmAkI ciMtA nahIM hai aura ruci nahIM hai, isIliye usakI bAta samajhameM nahIM AtI ise samajhe binA muktikA anya koI bhI upAya nahI hai / saMsArake kAryoMmeM sayAna karake rAgako puSTa karatA hai aura jaba AtmAko samanekA prayatna karanekI bAta AtI hai to kahatA hai ki merI samajha nahIM AtA / lekina yaha bhI to vicAra kara ki tujhe kisake gharakI yAta sama meM nahIM AtI? tU AtmA hai ki jar3a hai ? yadi zrAtmAkI manama bAta nahIM AyegI to kyA jar3akI samamme AyegI ? aisI koI yAta hI nahIM jo caitanyake jJAnameM na samajhI jA sakatI ho caitanya guNa samajhane kI zakti hai 'samajha nahIM A sakatA yaha bAta patI hai| jo yaha kahatA hai ki AtmAkI bAta samana nahIM kI use Apake prati ruci hI nahIM, pratyuta jar3ake prati ni hai| samyakUlAna hai aura saMsArakA mArga eka mAna ajJAna hai| samaya di mArga mAtra * prazna
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA 36 samajha meM samaya lagA deMge to phira apanI AjIvikA aura vyavasAya kaise calegA ? sana uttara- - jise AtmAkI ruci nahI hai kintu saMyogakI ruci hai usIke yaha prazna uThatA hai / AjIvikA ityAdikA saMyoga to pUrvakRta puNya ke kAraNa milatA hai, usameM vartamAna puruSArtha aura caturAI kArya-kArI nahIM hotI / AtmA ko samajhane meM na to pUrva kRta puNya kAma meM AtA hai aura na vartamAna puNya hI kintu yaha to puruSArthake dvArA apUrva AMtarika saMzodhanase prApta hotA hai vaha bAhya saMzodhana se prApta nahIM ho sakatA / yadi tu AtmAkI ruci ho to tU pahale yaha nizcaya kara ki koI bhI pravastu merI nahIM hai, paravastu mujhe sukha duHkha nahI detI, maiM parakA kucha nahIM krtaa| isaprakAra sampUrNa parakI dRSTiko chor3akara nija ko dekha / apanI paryAya meM rAga ho to usa rAgake kAraNa bhI paravastu nahIM milatI, isaliye rAga nirarthaka hai / aisI mAnyatAke hone para rAgake pratikA puruSArtha paMgu ho jAtA hai / purakI kriyAse bhinna jAna liyA isaliye aba antaraMga meM rAgase bhinna jAnakara usa rAgase pRthaka karanekI kriyA zeSa rahI / isa prakAra eka mAtra jJAna kriyA hI AtmAkA kartavya hai / AtmA parakI kriyA kara hI nahIM sakatA / parase bhinnatvakI pratIti karane vAlA AtmA hI hai / prajJArUpI chainIke dvArA hI AtmA bandhase bhinna rUpa meM pahicAnA jAtA hai aura yaha prajJA chainI hI mokSakA upAya hai / 'anAdi kAlase jIvane kyA kiyA hai ! aura aba use karanA cAhiye ? anAdi kAla se Aja taka kisI bhI kSaNa meM kisI jIvane parakA kucha kiyA hIM nahIM, mAtra nijakA lakSya cUkakara parakI ciMtA hI kI hai| he bhAI | tU apane tattvakI bhAvanako chor3akaraM para tattvakI jitanI ciMtA karatA hai utanA hI usa citAkA bojha tere Upara hai, usI ciMtAkA tu
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ * samyagdarzana duHkha banA rahatA hai, kintu terI usa citAse parakA koI kArya nahIM banatA aura terA apanA kArya bigar3atA jAtA hai| isaliye he bhAI! anAdi kAlase Aja takakI terI para saMvandhI tamAma ciMtAyeM asatya siddha huI aura ve saba niSphala gaI, isaliye ava prajJAke dvArA apane bhinna svarUpako jAnakara usame ekAgra ho| parakI ciMtA karanA terA svarUpa nhii| tU parakI vastuoMko ekatrita mAnakara unakI ciMtA kiyA kare to bhI para vastuoMkA to jo pariNamana hotA hai vahI hogaa| aura yadi tU para vastuoMko bhinna jAnakara unakA lakSya chor3a de to bhI ve to svayaM pariNamita hotI hI rheNgii| terI ciMtA ho yA na ho usake sAtha para vastuoMke pariNamanakA koI sambandha nahIM hai| anAdi kAlase AtmAne parakA kucha nahIM kiyA, apaneko bhUlakara mAtra parakI ciMtA hI kI hai| kintu he Atman ! prArambhase anta takakI terI samasta ciMtAyeM niSphala gaI haiM isaliye ava to svarUpakI bhAvanA kara aura zarIrAdika para vastukI citA chor3akara nijako dekha / apaneko pahicAnanepara parakI ciMtA chUTa jAyagI aura AtmAkI zAMtikA anubhava hogA / tujhe apane dharma kA sambandha AtmAke sAtha rakhanA hai yA parake sAtha ? yahA~ yaha batAyA hai ki AtmAke dharmakA sambandha kisake sAtha hai| maiM cAhe jahaoN hoUM kintu merI paryAyakA sambandha mere dravyake sAtha hai.bAhya saMyogake sAtha nahIM hai| cAhe jisa kSetrameM ho kintu AtmAkA dharma to AtmAmeM se hI utpanna hotA hai, zarIrameM se yA saMyogameM se dharmakI utpatti nahIM hotii| jo aisI svAdhInatAkI zraddhA aura jJAna karatA hai use kahA~ AtmAke sAtha sambandha nahIM hotA ! aura jise aisI zraddhA tathA jJAna hotA hai vaha kahA~ zarIrAdikA samvandha mAnatA hai ? svabhAvakA samvandha na TUTe aura parakA sambandha kahI na mAne-basa, yahI dharma hai| v eka kSaNabharakA bhedajJAna anaMta bhavakA nAza karake mukti prApta karAtA hai| 'darzana zuddhise hI Atma siddhi"
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA (10) jIvana kA kartavya adhyAtma tatvakI bAta samajhaneko AnevAle jijJAsuke vairAgya.. aura kaSAya kI mandatA avazya hotI hai athavA yoM kahanA cAhiye ki jise vairAgya hotA hai, aura kapAyakI mandatA hotI hai, usIke svarUpako samajhane kI jijJAsA jAgRta hotI hai / manda kaSAyakI bAta to sabhI karate haiM, kintu jo sarva kaSAyase rahita apane Atmatatvake svarUpako samajhakara janma-maraNa ke antakI niHzaMkatA AjAye aisI bAta jinadharmameM kahI gaI hai| ananta kAlameM tatvako samajhanekA suyoga prApta huA hai, aura zarIrake chUTanekA samaya AgayA hai, isa samaya bhI yadi kaSAyako chor3akara AtmasvarUpako nahIM samajhegA to phira kaba samajhegA ? purupArtha siddhyupAyameM kahA gayA hai ki pahale nijJAsu jIvako samyagdarzana pUrvaka muni dharmakA upadeza denA cAhiye, kintu yahA~ to pahale samyagdarzana pragaTa karane kI bAta kahI jA rahI hai| he bhAI / mAnava jIvanakI dehasthiti pUrNa honepara yadi svabhAvakI ruci aura pariNati sAthameM na le gayA to tUne isa mAnava jIvanameM koI AtmakArya nahIM kiyA / zarIra tyAga karake jAnevAle jIvake sAtha kyA jAnevAlA hai ? yadi jIvana meM tatva samajhanekA prayatna kiyA hogA to mamatArahita svarUpakI ruci aura pariNati sAthameM le jaayegaa| aura yadi aisA prayatna nahIM kiyA tathA parakA mamatva karanemeM hI jIvana vyatIta kara diyA to usake sAtha mAtra mamatAbhAvakI AkalatAke atirikta dUsarA kucha bhI jAne vAlA nahIM hai| kisI bhI jIvake sAtha para vastuyeM nahIM jAtI kintu mAtra apanA bhAva hI sAtha le jAtA hai| isaliye AcAryadeva kahate haiM ki cetanAke dvArA AtmAkA grahaNa karanA cAhiye / jisa cetanAke dvArA AtmAkA grahaNa kiyA hai, vaha sadA AtmAmeM hI hai| jisane cetanAke dvArA zuddha AtmAko jAna liyA hai, vaha kabhI bhI para padArthako yA parabhAvoMko AtmasvabhAvake rUpameM grahaNa nahIM karatA, kintu zuddhAtmAko hI apane rUpameM jAnakara usakA grahaNa karatA hai|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana isaliye vaha sadA apane AtmAmeM hI hai| yadi koI pUche ki bhagavAna kundakundAcArya deva kahA~ haiM ? to-vargAdika bAhya kSetroM meM nahIM kintu apane AtmAmeM hI haiM / jisane kabhI kisI para padArthako apanA nahIM mAnA, aura eka cetanAsvabhAva ko hI nijasvarUpase aMgIkAra kiyA hai vaha cetanAsvabhAva ke atirikta anyatra kahA~ jAyagA ? jisane cetanAke dvArA - apanA grahaNa kiyA hai vaha sadA apane AtmAmeM hI TikA rahatA hai / jisameM jisakI dRSTi par3I hai usameM vaha sadA banA rahatA hai| vAstavameM koI bhI jIva apanI caitanya bhUmikAse bAhara nahIM rahatA; kintu apanI caitanya bhUmikAmeM jaise bhAva karatA hai vaise hI bhAvoMmeM rahatA hai| jJAnI jJAnabhAvameM aura ajJAnI ajJAnabhAvameM rahatA hai| bAharase cAhe jo kSetra ho kintu jIva apanI caitanya bhUmikAmeM jo bhAva karatA hai, usI bhAvako vaha bhogatA hai, bAhya saMyogako nahIM bhogatA / (zrI samayaprAbhRta gAthA 267 ke vyAkhyAnase, sonagar3ha) 0000000000000000000000000 tInalokameM samyagdarzanakI zreSThatA tAnalokana ___eka pahalUmeM samyagdarzanakA lAbha ho aura dUsare pahalU meM tInaloka ke rAjyakA lAbha prApta ho, to vahIM para tIna lokake lAbha se bhI , samyagdarzanakA lAbha zreSTha hai, kyoMki tInalokakA rAjya pAkara bhI alpaparimita kAlameM vaha chUTa jAtA hai aura samyagdarzanakA lAbha hone para to jIva akSaya mokSa sukhako pAte hI haiN| (bhagavatI ArAdhanA 746-47) 5000000000000000000000000 700000000000000000 000000000000000000
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstra mAlA 43 (11) kalyANamUrti he bhavya jIvo ! yadi tuma AtmakalyANa karanA cAhate ho to svataH zuddha aura sarvaprakAra paripUrNa AtmasvabhAvakI ruci aura vizvAsa karo, tathA usIkA lakSya aura Azraya grahaNa karo / isake atirikta anya samasta ruci, lakSya aura AzrayakA tyAga karo / svAdhIna svabhAvameM hI sukha hai, paradravya tumheM sukha yA duHkha deneke liye samartha nahIM hai / tuma apane svAdhIna svabhAva kA Azraya chor3akara apane hI doSoMse parAzrayake dvArA anAdikAla se apanA apAra akalyANa kara rahe ho ! isaliye aba sarva paradravyoM kA lakSya aura Azraya chor3akara svadravyakA jJAna, zraddhAna tathA sthiratA karo / svadravyake do pahalU haiM- eka, trikAla zuddha svataHparipUrNa nirapekSastrabhAva aura dUsarA kSaNika vartamAna meM honevAlI vikArI avasthA / paryAya svayaM asthira hai, isaliye usake lakSyase pUrNatAkI pratItirUpa samyagdarzana pragaTa nahI hotA, kintu jo trikAlasvabhAva hai vaha sadA zuddha hai, paripUrNa hai, aura vartamAna meM bhI vaha prakAzamAna hai, isaliye usake Azraya tathA lakSyase pUrNatA kI pratItirUpa samyagdarzana pragaTa hogA / yaha samyagdarzana svayaM kalyANarUpa hai aura yahI sarva kalyANakA mUla hai| jJAnIjana samyagdarzana ko 'kalyANamUrti' kahate hai / isaliye sarvaprathama samyagdarzana pragaTa karanekA abhyAsa karo / (12) dharmakA mUla samyagdarzana hai / ajJAniyoM kI yaha mithyA mAnyatA hai ki zubhabhAva dharmakA kAraNa hai / zubhabhAva to vikAra hai vaha dharmakA kAraNa nahIM hai, samyagdarzana svayaM dharma hai aura vaha dharmakA mUla kAraNa hai / ajJAnIkA zubha bhAva azubhakI sIr3hI hai aura jJAnIke zubhakA abhAva zuddhatA kI sIr3hI hai| azubhase sIdhA zuddha bhAva kisI bhI jIvake nahIM ho sakatA, kintu azubha ko chor3akara pahale zubhabhAva hotA hai aura usa zubhako chor3akara zuddhameM jAyA jAtA hai, isaliye zuddhabhAvate pUrva
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 -~* samyagdarzana zubhabhAvakA hI astitva hotA hai / aisA jJAna mAtra karAneke liye zAstra meM zubhabhAvako zuddha bhAvakA kAraNa upacArase hI kahA hai| kintu yadi zubhabhAva ko zubhabhAvakA kAraNa vAstavameM mAnA jAya to usa jIvako zubhabhAvakI ruci hai isaliye usakA vaha zubhabhAva pApakA hI mUla kahalAyegA ! jo jIva zubhabhAvase dharma mAnakara zubhabhAva karatA hai usa jIvako usa zubhabhAvake samaya hI mithyAtvake sabase bar3e mahApApakA bandha hotA hai arthAt use mukhyatayA to azubhakA hI bandha hotA hai aura jJAnI jIva yaha jAnatA hai ki isa zubhakA abhAva karanese hI zuddhatA hotI hai isaliye unake kadApi zubhakI ruci nahIM hotI arthAt ve alpa kAlameM zubhakA bhI abhAva karake zuddha bhAvarUpa ho jAte haiN| mithyAdRSTi jIva puNyakI ruci sahita zubha bhAva karake navameM praiveyaka taka gayA tathApi vahA~se nikalakara nigodAdimeM gayA kyoMki ajJAna sahitakA zubha bhAva hI pApakA mUla hai| zubhabhAva moharUpI rAjA kI kaDhI hai| jo usa zubharAgakI ruci karatA hai vahI moharUpI rAjA ke jAlameM phaMsakara saMsArameM paribhramaNa karatA rahatA hai| jIva mukhyatayA azubhameM to dharma mAnatA hI nahIM, parantu vaha jIva zubhameM dharma mAnakara ajJAnI hotA hai jo svayaM adharmarUpa hai aisA rAgabhAva dharmake liye kyoMkara sahAyaka ho sakatA hai ? dharmakA kAraNa dharmarUpa bhAva hotA hai yA adharmarUpa bhAva hotA hai ? adharmarUpa bhAvakA nAza honA hI dharmakA kAraNa hai arthAt samyak zraddhA-jJAna-cAritra dvArA azubha tathA zubhabhAvakA nAza honA hI dharmabhAva kA kAraNa hai| zubha bhAva dharmakI sIr3hI nahIM hai, kintu samyak samajha hI dharmakI sIr3hI hai kevalajJAna dazA saMpUrNa dharma hai aura samyak samajha azataH dharma
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundankuda-kahAna jaina zAkhamAlA ( zraddhArUpI dharma ) hai / vaha zraddhArUpI dharma hI dharmakI pahalI sIr3hI hai| isaprakAra dharmakI sIr3hI dharmarUpa hI hai kintu adharmarUpa zubhabhAva kadApi dharmakI sIr3hI nahIM hai| zraddhA dharmake bAda hI cAritra dharma ho sakatA hai isIliye zraddhArUpI dharma usa dharmakI sIr3hI hai / bhagavAna zrI kundakundAcArya devane kahA hai ki 'dasaNa mUlo dhammo' arthAt dharmakA mUla darzana hai / samyagdarzanarUpI pavitra bhUmi na duHkhabIjaM zubhadarzanakSiptau kadAcana kSipramapi prarohati / sadApyunuptaM sukhabIjamuttama kudarzane tadviparItamiSyate // bhAvArtha:-samyagdarzanarUpI bhUmimeM kadAcit duHkhakA bIja gira bhI jAya to bhI samyagdarzanarUpI pavitra bhUmimeM vaha bIja kabhI bhI zIghra aMkurita nahIM ho pAtA, parantu duHkhAMkura utpanna hone se prathama hI vaha pavitra bhUmikA tApa use jalA detA hI hai| aura usa pAvana bhUmimeM sukhakA bIja to binA boye bhI sadA utpanna hotA jAtA hai, OM parantu mithyAdarzanarUpI bhUmimeM to lagAtAra-usase viparIta phala hote hai haiM arthAt mithyAdarzanarUpI bhUmimeM kadAcit sukhakA bIja bonemeM A 9 * jAya to bhI vaha aMkurita hote nahIM parantu jala jAte haiM, aura duHkhake * bIja to binA boye bhI utpanna hote haiN| -sAgAra dharmAmRta pR0 25
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ -~- samyagdarzana (13) samyagdarzana guNa hai yA paryAya ? (1) samyagdarzana jJAna aura cAritrakI ekatA mokSamArga hai / inameM se samyagdarzana bhI mokSamArgarUpa hai / mokSamArga paryAya hai, guNa nahIM, yadi mokSamArga guNa ho to vaha samasta jIvoMmeM sadA rahanA cAhiye / guNakA na to kabhI nAza ho aura na kabhI utpatti hI ho, mokSamArga paryAya hai isaliye usakI utpatti hotI hai aura mokSadazAke pragaTa hone para usa mokSamArgakA vyaya ho jAtA hai| (2) bahutase loga samyagdarzanako traikAlika guNa mAnate haiM parantu samyagdarzana to AtmAke traikAlika zraddhA guNakI nirmala paryAya hai, guNa nahIM hai| (3) guNakI paribhASA yaha hai ki-'jo dravyake sampUrNa bhAgameM aura usakI sabhI avasthAoM meM vyApta rahatA hai vaha guNa hai| yadi samyagdarzana guNa ho to vaha AtmAkI samasta avasthAoMmeM rahanA cAhiye, parantu yaha to spaSTa hai ki samyagdarzana AtmAkI mithyAtvadazAmeM nahIM rahatA, isase siddha hai ki samyagdarzana guNa nahIM kintu paryAya hai| (4) jo guNa hotA hai vaha trikAla hotA hai aura jo paryAya honI hai vaha naI pragaTa hotI hai / guNa nayA pragaTa nahIM hotA kintu paryAya pragaTa hotI hai| samyagdarzana nayA pragaTa hotA hai, isaliye vaha guNa nahIM kintu paryAya hai / paryAyakA lakSaNa utpAda-vyaya hai aura guNakA lakSaNa dhovya hai| (5) yadi samyagdarzana svayaM guNa ho to usa guNakI paryAya kyA hai ? 'zraddhA' nAmaka guNa hai aura samyagdarzana (samyazraddhA) tathA miNyArzana (mithyAzraddhA) donoM usakI paryAya haiM / sanyagdarzana zuddha paryAya hai aura mithyAdarzana zrazuddha paryAya hai| (6) prazna-yadi mamyagdarzanako paryAga mAnga DAla go kI mahimA samAna ho jAyagI, kyoMki paryAya to gita hono aura Sir dRSTiko zAstrameM mithyAtva kahA hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA 47 uttara - samyagdarzanako paryAya mAnanese usakI mahimAko koI kamI nahIM A sakatI / kevalajJAna bhI paryAya hai, aura siddhatva bhI paryAya hai / jo jaisI hai vaisI hI paryAyako paryAya rUpameM jAnanese usakI yathArthaM mahimA bar3hatI hai, yadyapi samyagdarzana paryAya kSaNika hai kintu usa samyagdarzanakA kArya kyA hai ? samyagdarzanakA kArya akhaMDa traikAlika dravyako svIkAra karanA hai, arthAt samyagdarzana traikAlika dravyakI pratIti karatA hai aura vaha paryAya traikAlika dravyake sAtha ekAkAra hotI hai, isaliye usakI apAra mahimA hai / isaprakAra samyagdarzanako paryAya mAnanese usakI mahimA samApta nahIM ho jAtI / kisI vastuke kAlako lekara usakI mahimA nahI hai kintu usake bhAva ko lekara usakI mahimA hai / aura phira yaha bhI saca hI hai ki paryAya dRSTiko zAstra meM mithyAtva kahA hai / parantu sAtha hI yaha jAna lenA cAhiye ki paryAyadRSTikA artha kyA hai / samyagdarzana paryAya hai aura paryAyako paryAyake rUpameM jAnanA paryAya dRSTi nahIM hai / dravyako dravyake rUpameM aura paryAyako paryAyake rUpameM jAnanA samyagjJAnakA kAma hai / yadi paryAyako hI dravya mAnale arthAt eka paryAya jitanA hI samasta dravyako mAnale to usa paryAyake lakSyameM hI aTaka jAyagA -paryAyake lakSyase haTakara dravyakA lakSya nahIM kara sakegA, isIkA nAma paryAya dRSTi hai / samyagdarzanako paryAyake rUpameM jAnanA cAhiye / zraddhA guNa to AtmAke sAtha trikAla rahatA hai isaprakAra dravya guNakA trikAla rUpa jAnakara usakI pratIti karanA so dravya hai aura yahI samyagdarzana hai / ( 7 ) jo jIva samyagdarzanako guNa mAnate haiM ve samyagdarzanako pragaTa karanekA puruSArtha kyoM kareMge ? kyoMki guNa to trikAla rahane vAlA hai isaliye koI jIva samyagdarzanako pragaTa karanekA purupAyeM nahIM karegA aura isIliye use kadApi samyagdarzana pragaTa nahIM hogA tathA mithyAtva dUra nahIM hogA / yadi samyagdarzanako paryAyake rUpameM jAne to naI paryAyako pragaTa karanekA puruSArtha karegA / jo paryAya hotI hai vaha traikAlika guNake
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ -* sabhyagdarzana Azrayase hotI hai aura guNa dravya ke sAtha eka rUpa hotA hai| arthAta samyagdarzana paryAya zraddhA guNameM se pragaTa hotI hai aura zraddhAguNa AtmAke sAtha trikAla hai, isaprakAra trikAla dravyake lakSyase samyagdarzanakA puruSArtha pragaTa hotA hai| jisane samyagdarzanako guNa hI mAna liyA hai use koI puruSArtha karanekI AvazyaktA nahIM raha jaatii| samyagdarzana navIna pragaTa honevAlI nirmala paryAya hai jo ise nahIM mAnatA vaha vAstavameM apanI nirmala paryAyako pragaTa karanevAle puruSArthako hI nahIM maantaa| (8) zAstrameM pA~ca bhAvoMkA varNana karate huye aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika bhAvake bhedoMmeM samyagdarzanako ginAyA hai| yaha aupazamikAdika tInoM bhAva paryAya rUpa hai isaliye samyagdarzana bhI paryAya rUpa hI hai / yadi samyagdarzana guNa ho to guNako aupazamikAdikI apekSA lAgU nahIM ho sakatI aura isaliye aupazamika 'samyagdarzana' ityAdi bheda bhI nahIM bana skeNge| kyoMki samyagdarzana guNa nahI, paryAya hai isaliye use aupazamika bhAva ityAdikI apekSA lAgU par3atI hai| (6) zAstroMmeM kahIM kahIM abheda nayakI apekSAse samyagdarzanako AtmA kahA gayA hai, isakA kAraNa yaha hai ki vahA~ dravya-guNa-paryAyake bheda kA lakSya aura vikalpa chur3Akara abheda dravyakA lakSya karAnekA prayojana hai| dravyArthikanayase dravya-guNa-paryAyameM bheda nahIM hai, isaliye isa nayase to danyagaNa-paryAya tInoM dravya hI haiN| kintu jaba paryAyArthika nayame dravya-guNAparyAyake bhinna bhinna svarUpakA vicAra karanA hotA hai taba jo dRvya hai yAra guNa nahIM aura guNa hai vaha paryAya nahIM hotI, kyoMki ina nInoM lamaNa bhinna bhinna haiN| dravya guNa paryAyake svarUpako jaisAkA nemA jAnanaka bAra usake bhedakA vikalpa tor3akara abheda Atma-svabhAvameM unmugna honepara gAna abheda dravya hI anubhavameM zrAtA hai, yaha yatAneke liye sanameM hara-gura. paryAyako abhinna kahA gayA hai| parantu imase yaha nahIM mamagagA Tri ki samyagdarzana traikAlika dravya athavA guNa hai, kintu mammAna pAka
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 46 (10) samyagdarzanako kahIM kahIM guNa bhI kahA jAtA hai| kintu vAstavameM to vaha zraddhA guNakI nirmala paryAya hai, kintu jaise guNa trikAla nirmala hai vaise hI usakI vartamAna paryAya bhI nirmala ho jAnese-arthAt nirmala paryAya guNake sAtha abheda hojAnese abheda nayakI apekSAse usa paryAyako bhI guNa kahA jAtA hai| (11) zrI amRtacandrAcAryadevane pravacanasArameM cAritrAdhikArakI 42 vI gAthAkI TIkAmeM samyagdarzanako spaSTatayA paryAya kahA gayA hai| (dekho pRSTha 335) tathA usImeM jJAnAdhikArakI 8 vIM gAthAkI TIkAmeM zrI jayasenAcAryane bArambAra 'samyaktva paryAya' zabdakA prayoga karake yaha spaSTa kara diyA hai ki samyagdarzana paryAya hai| (dekho pRSTha 136-137-138) (12) yaha Upara batAyA jA cukA hai ki samyagdarzana zraddhA guNakI nirmala paryAya hai| 'zraddhA' guNako 'samyaktva' guNake nAmase bhI pahicAnA jAtA hai / isaliye paMcAdhyAyI (adhyAya 2 gAthA 645) meM samyaktvako traikAlikaguNa kahA hai, vahAM samyaktvaguNako zraddhA guNa hI samajhanA cAhiye / isaprakAra samyaktvako guNake rUpameM jAnanA caahiye| samyakatva guNakI nirmala paryAya samyagdarzana hai| kahIM kahIM samyagdarzana paryAyako bhI 'samyakatva' kahA gayA hai| (13) samyaktva-zraddhA guNakI do prakArakI paryAyeM haiN| eka samyagdarzana dUsarI mithyAdarzana / jIvoMke anAdikAlase samyakatva guNakI paryAya mithyAtvarUpa hotI hai| apane puruSArthake dvArA bhavya jIva usa mithyAtvaparyAyako dUra karake samyaktva paryAyako pragaTa kara sakate haiN| samyakdarzana paryAyake pragaTa hone para guNa paryAyakI abheda vivakSAse yaha bhI kahA jAtA hai ki 'samyaktva guNa pragaTa huA hai| jaise zuddha traikAlika guNa hai vaisI hI zuddha paryAyeM siddha dazAmeM pragaTa hotI hai isaliye siddha bhagavAnake samyaktva ityAdi ATha guNa hote hai-aisA kahA jAtA hai| dravya-guNaparyAyakI bheda dRSTise dekhane para yaha samajhanA cAhiye ki vAstavameM ve samyaktvAdika ATha guNa nahIM kintu paryAya haiN|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ --* samyagdarzana (14) zraddhA guNakI nirmala paryAya samyagdarzana hai, yaha vyAkhyA guNa aura paryAyake svarUpakA bheda samajhaneke liye hai| guNa traikAlika zaktirUpa hotA hai aura paryAya prati samaya vyaktirUpa hotI hai| guNase kArya nahIM hotA kintu paryAyase hotA hai / paryAya prati samaya badalatI rahatI hai isaliye prati samaya naI paryAyakA utpAda aura purAnI paryAyakA vyaya hotA hI rahatA hai / jaba zraddhA guNakI kSAyika paryAya (kSAyika samyagdarzana) pragaTa hotI hai tabase ananta kAla taka vaha vaisI hI rahatI hai| tathApi prati samaya naI paryAyakI utpatti aura purAnI paryAyakA vyaya hotA hI rahatA hai / isaprakAra samyagdarzana zraddhA guNakI eka hI samaya mAtrakI nirmala paryAya hai| (15) zrI umAsvAmI AcAryane tattvArtha sUtrake pahale adhyAyake dUsare sUtrameM kahA hai-"tattvArtha zraddhAnaM samyakadarzana" yahA~ 'zraddhAna' zraddhAguNa kI paryAya hai isaprakAra samyagdarzana paryAyako abheda nayase zraddhA bhI kahA jAtA hai| niyamasAra zAstrakI 13 vIM gAthAmeM zraddhAko guNa kahA hai| zrI samayasArajIkI 155 vI gAthAmeM zrI kundakundAcAryadevane kahA hai ki-"jIvAdizraddhAnaM samyaktvaM," yahA~ bhI zraddhAna' zraddhA guNa paryAya hai aisA samajhanA cAhiye / (16) uparokta kathanase siddha huA ki samyagdarzana zraddhA guNakI (samyaktva guNakI) eka samaya mAtrakI paryAya hI hai, aura jJAnIjana kisI samaya abhedanayakI apekSAle use 'samyaktva guNa' ke rUpama athavA AtmAke rUpameM batalAte haiN| -sarva dharmoMkA mUlajJAna aura cAritrakA vIja samyagdarzana hai, yama aura prazamabhAvakA jIvana samyagdarzana hI hai, aura tapa tathA svAdhyAya kA prAdhAra bhI samyagdarzana hI hai-aisA AcAryoM ne kahA hai| (nAnArgava zra0 gAyA2)
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA (14) he jIvo ! samyaktva kI ArAdhanA karo 51 jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tanvoMkA yathAvat nizcaya - AtmAmeM unakA vAstavika pratibhAsa hI samyagdarzana hai | paNDita aura buddhimAna mumukSuko mokSa svarUpa parama sukha sthAnameM nirvighna pahu~cAne meM yaha pahalI sIr3hIrUpa hai / jJAna, cAritra aura tapa - yaha tInoM samyaktva sahita hoM tabhI mokSArthase saphala haiM, vaMdanIya hai, kAryagata hai / anyathA vahI ( jJAna, cAritra aura tapa ) saMsAra ke kAraNarUpa se hI parigamita hote rahate haiM / saMkSepameM - samyaktvarahita jJAna hI ajJAna hai, samyaktva rahita cAritra hI kaSAya, aura samyaktva rahita tapa hI kAya - kleza hai / jJAna, cAritra aura tapa - ina tInoM guNako ujjvala karanevAlI -- aisI yaha samyakzraddhA prathama ArAdhanA hai; zeSa tIna ArAdhanAe~ eka samyaktva kI vidyamAnatA hI ArAdhaka bhAvarUpa vartatI hai / isaprakAra samyaktvakI akathya aura apUrva mahimA jAnakara usa pavitra kalyANa mUrtirUpa samyak - darzanako, isa anaMtAnaMta duHkharUpa anAdi saMsArakI AtyaMtika nivRttike artha bhavyoM ! tuma bhakti bhAva pUrvaka aMgIkAra karo, prati samaya zrArAdhanA karo / ( zrI AtmAnuzAsana pR0 6 ) cAra ArAdhanAoM meM samyaktva ArAdhanAko prathama kahanekA kyA kAraNa hai ? - aisA prazna ziSyako uThane para AcAryadeva usakA samAdhAna karate hai: zama bodha vRtta tapasAM pASANasyaiva gauravaM pupaH / pUjyaM mahAmaNeriva, tadeva samyaktva saMyuktam / / 15 / / OM AtmAko maMda kaSAyarUpa upazamabhAva, zAstrAbhyAsa rUpa jJAna, pApake tyAgarUpa cAritra aura anazanAdirUpa tapa - inakA jo mahatpanA hai vaha samyaktvake binA mAtra pASANa boke samAna hai, - AtmArtha phaladAyI nahI hai / parantu yadi vahI sAmagrI samyaktva sahita ho to mahAmaNi samAna
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ --* samyagdarzana pUjanIka ho jAtI hai| arthAt vAstavika phaladAyI aura utkRSTa mahimA yogya hotI hai| pASANa aura maNi-yaha donoM eka patthara kI jAtike hai, arthAt jAti apekSAse to yaha donoM eka haiN| tathApi zobhA, jhalaka Adike vizeSapaneke kAraNa maNikA thor3A-sA bhAra vahana kare to bhI bhArI mahatvako prApta hotA hai, lekina pASANakA adhika bhAra usake uThAnevAleko mAtra kaSTarUpa hI hotA hai, usIprakAra mithyAtva kriyA aura samyaktva kriyA-donoM kriyA kI apekSAse to eka hI haiM; tathApi abhiprAyake sat-asatpaneke tathA vastuke bhAna-bebhAnapaneke kAraNako lekara mithyAtva sahita kriyAkA adhika bhAra vahana kare to bhI vAstavika mahimA yukta aura AtmalAbhapaneko prApta nahIM hotA, parantu samyaktva sahita alpa bhI kriyA yathArtha AtmalAbhadAtA aura ati mahimA yogya hotI hai| (AtmAnuzAsana pR0 11) mokSa aura bandhakA kAraNa sAdhaka jIvake jahA~ taka ratnatrayabhAvakI pUrNatA nahIM hotI vahA~ ke taka use jo karmavaMdha hotA hai, usameM ratnatrayakA doSa nahIM hai / ratnatraya to mokSakA hI sAdhaka hai, vaha baMdhakA kAraNa nahIM hotA, parantu uma samaya ratnatrayabhAvakA virodhI jo rAgAMza hotA hai vahI baMdhakA kAraNa hai| jIvako jitane azameM samyagdarzana hai utane aMzataka baMdhana nahIM.. hotA; kintu usake sAtha jitane aMzameM rAga hai utane hI aMga taka uma rAgAMzase baMdhana hotA hai| (puspArtha middhyupAya gAyA 25) ARTIME
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA (15) samyagdarzana prAptikA upAya jaya arahanta pravacanasArakI 80 vIM gAthA para pUjya zrI kAnajI svAmIkA pravacana jo vAstava meM arahanta ko jAnatA hai vaha apane AtmAko avazya jAnatA hai __ AcAryadeva kahate hai ki-mai zuddhopayogakI prAptike liye kaTibaddha huA hUM, jaise pahalavAna ( yoddhA) kamara bA~dhakara lar3aneke liye taiyAra hotA hai usI prakAra mai apane puruSArthake balase moha mallakA nAza karaneke liye kamara kasakara taiyAra huA huuN| mokSAbhilASI jIva apane purupArthake dvArA mohake nAza karanekA upAya vicAratA hai| bhagavAnake upadezameM puruSArtha karanekA kathana hai| bhagavAna puruSArthake dvArA muktiko prApta ho cuke hai aura bhagavAnane jo upAya kiyA vahI upAya batAyA hai, yadi jIva vaha upAya kare to hI use mukti ho, arthAt purupArthake dvArA satya upAya karanese hI mukti hotI hai, apane Apa nahIM hotii| __yadi koI kahe ki "kevalI bhagavAnane to saba kucha jAna liyA hai ki kaunasA jIva kaba mukta hogA aura kauna jIva mukta nahIM hogA, to phira bhagavAna purupArtha karanekI kyoM kahate hai ?" to aisA kahanevAlekI bAta mithyA hai / bhagavAnane to purupArthakA hI upadeza diyA hai, bhagavAnake kevalajJAnakA nirNaya bhI puruSArthake dvArA hI hotA hai| jo jIva bhagavAnake kahe huye mokSamArgakA purupArtha karatA hai use anya sarva sAdhana svayaM prApta ho jAte hai| aba 80-81-82 ina tIna gAthAoMmeM bahuta sarasa bAta AtI hai| jaise mAtA apane ikalaute putrako hRdayakA hAra kahatI hai usIprakAra yaha tInoM gAthAyeM hRdayakA hAra haiM / yaha mokSakI mAlAke guphita motI haiM, yaha tInoM gAthAyeM to tIna ratna ( zraddhA-jJAna-cAritra) ke sahaza haiN| unameM pahalI 80 vI gAthAmeM mohake kSaya karanekA upAya batalAte haiM:
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 - samyagdarzana jo jANadi arahaMta davyattaguNatta pajjayahiM / so jANadi appANaM moho khalu jAdi tassa layaM / / 80 // artha:-jo arahatako dravyarUpase, guNarUpase, aura paryAyarUpase jAnatA hai, vaha ( apane) AtmAko jAnatA hai aura usakA moha avazya nAzako prApta hotA hai| isa gAthAmeM mohakI senAko jItaneke puruSArthakA vicAra karate haiN| jahA~ mohake jItanekA puruSArtha kiyA vahA~-arahaMtAdi nimitta upasthita hote hI haiM / jahA~ upAdAna jAgRta huA vahA~ nimitta to hotA hI hai| kAla Adi nimitta to sarva jIvake sadA upasthita rahate hai, nIva svayaM jisa prakArakA puruSArtha karatA hai usameM kAlako nimitta kahA jAtA hai| jaba yadi koI jIva zubha bhAva karake svargameM nAya to usa jIvake liye vaha kAla svargakA nimitta kahalAtA hai| yadi dUsarA jIva usI samaya pApa karake narakameM jAya to usake liye usI kAlako nagkakA nimitta kahA jAtA hai, aura koI jIva usI samaya svarUpa samajhakara sthiratA karake nokSa prApta kare to usa jIvake liye vahI kAla mokSakA nimitta kahalAtA hai / nimitta to hamezA vidyamAna hai, kintu java svayaM apane puruSArthake dvArA arahaMtake svarUpakA aura apane AtmAkA nirNaya karatA hai taba kSAyika samyaktva avazya pragaTa hotA hai aura mohakA nAza hotA hai| jisane arahaMta bhagavAnake dravya gaNa paryAyake svarUpako jAnA hai vaha jIva alpakAlameM muktikA pAtra huA hai, arahaMta bhagavAna AtmA haiM, unameM anaMta gaNa haiM unakI kevalajJAnAdi paryAya hai usake nirNayame AtmAke anaMtagaNa aura pUrNa paryAyakI sAmarthyakA nirNaya AjAtA hai usa nirNaya ke valase alpakAlame kevalajJAna prApta ho jAtA hai isameM saMdehako kahIM sthAna nahIM hai, yahA~ isa gAthAmeM kSAyika samyaktva kI dhvani hai| "jo ahaMta ko dravyarUpameM guNarUpameM aura paryAyarupameM jAnatA hai vaha isa kathanameM jAnanevAleke jJAnakI mahattA samAviSTa hai| tharahatako
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA jAnanevAle jJAnameM moha-kSayakA upAya samAviSTa kara diyA hai, jisa jJAnane arhata bhagavAnake dravya guNa paryAyako apane nirNayameM samAviSTa kiyA hai usa jJAnane bhagavAnase karmakA aura vikArakA apanemeM abhAva svIkAra kiyA hai arthAt dravyase gaNase aura paryAyase paripUrNatAkA sadbhAva nirNayameM prApta kiyA hai| jo jAnatA hai| isameM jAnanevAlI to vartamAna paryAya hai| nirNaya karanevAlene apanI jJAna paryAyameM pUrNa dravya-guNa-paryAyakA astirUpameM nirNaya kiyA hai aura vikArakA niSedha kiyA hai aisA nirNaya karanevAle kI pUrNa paryAya kisI parake kAraNase kadApi nahI ho sakatI, kyoMki usane arahatake samAna apane pUrNa svabhAvakA nirNaya kara liyA hai| jisane pUrNa svabhAvakA nirNaya kara liyA hai usane kSetra, karma athavA kAlake kAraNa merI paryAya ruka jAyagI, aisI purupArthahInatAkI bAtako ur3A diyA hai / dravya-garaNa-paryAyase pUrNa svabhAvakA nirNaya karaleneke bAda pUrNa puruSArtha karanA hI zeSa raha jAtA hai, kahIM bhI rukanekI bAta nahIM rhtii| yaha moha kSayake upAya kI bAta hai| jisane apane jJAnameM arahaMtake dravya gaNa paryAyako jAnA hai usake jJAnameM kevalajJAnakA hAra guphita hogAusakI paryAya kevalajJAnakI ora kI hI hogii| jisane apanI paryAyameM arhatake dravyaguNa paryAyako jAnA hai usane apane AtmAko hI jAna liyA hai usakA moha avazya kSayako prApta hotA hai, yaha kitanI khUbI ke sAtha bAta kahI hai| vartamAnameM isa kSetrameM kSAyika samyakva nahIM hai. tathApi 'mohakSayako prApta hotA hai| yaha kahane meM aMtaraGgakA itanA bala hai ki jisane isa bAtakA nirNaya kiyA use vartamAnameM bhale hI kSAyika samyaktva na ho tathApi usakA samyaktva itanA prabala aura apratihata hai ki usameM kSAyikadazA prApta honetaka bIcameM koI bhaMga nahIM par3a sktaa| sarvajJa bhagavAnakA Azraya lekara bhagavAna kundakundAcArya deva kahate haiM ki jo jIva dravya guNa paryAyake dvArA arahaMtake svarUpakA nirNaya karatA hai vaha
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 * samyagdarzana apane AtmAko hI vaisA jAnatA hai aura vaha jIva kSAyika samyaktvake hI mArgapara Alar3ha hai| hama apUrNa athavA DhIlI bAta nahIM krte| paMcamakAlake munirAjane yaha bAta kahI hai aura paMcamakAlake jIvoM ke liye mohakSayakA upAya isameM batAyA hai| sabhI jIvoMke liye eka hI upAya hai| paMcamakAlake jIvoMke liye koI pRthak upAya nahIM hai / jIva to sabhI kAlameM paripUrNa hI hai tava phira use kauna roka sakatA hai ? koI nahIM rokatA / bharatakSetra athavA paMcamakAla koI bhI jIvako puruSArtha karanese nahIM roktaa| kauna kahatA hai ki paMcamakAlameM bharatakSetrase mukti nahIM hai| Aja bhI yadi koI mahAvideha kSetrameMse dhyAnastha muniko uThAkara yahA~ bharatakSetrameM rakha jAya to paMcamakAla aura bharatakSetrake honepara bhI vaha muni puruSArthake dvArA kSayaka zreNIko mAMDakara kevalajJAna aura muktiko prApta kara legaa| isase yaha siddha huA ki mokSa kisI kAla athavA kSetrake dvArA nahIM rukatA paMcamakAlameM bharatakSetra meM janmA huA jIva usa bhavase mokSako prApta nahIM hotA, isakA kAraNa kAla athavA kSetra nahIM hai, kintu vaha jIva svayaM hI apanI yogyatAke kAraNa maMda puruSArthI hai| isaliye vAhya nimitta bhI vaise hI prApta hote haiN| yadi jIva svayaM tIvra puruSArtha karake mokSake prApta karaneke liye taiyAra hojAya to use bAhyameM bhI kSetra ityAdi anukUla nimitta prApta ho hI jAte hai arthAt kAla athavA kSetrakI ora dekhanekI AvazyakatA nahIM rahatI kintu puruSArthakI bhora hI dekhanA par3atA hai| puruSArthake anusAra dharma hotA hai| kAla athavA kSetrake anusAra dharma nahIM hotaa| jo arahatako jAnatA hai vaha apane AtmAko jAnatA hai arthAt jaise dravya guNa paryAya svarUpa arahaMta haiM usI svarUpa maiM huuN| arahaMtake jitane dravya guNa paryAya hai utane hI dravya guNa paryAya mere haiN| arihaMtakI paryAya zakti paripUrNa hai to merI paryAya kI zakti bhI paripUrNa hI hai vartamAnameM usa zaktiko rokanevAlA jo vikAra hai vaha merA svarUpa nahIM hai|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-phahAna jaina zAstramAlA 57 isa prakAra jo jAnatA hai usakA moha 'khalu jAdi laya' arthAt nizcayase kSayako prApta hotA hai, yahI mohakSayakA upAya hai| TIkA:--"jo vAstavameM arihaMtako dravyarUpameM, guNarUpameM aura paryAyarUpameM jAnatA hai vaha vAstavameM AtmAko jAnatA hai kyoMki donoMmeM nizcayase koI aMtara nahIM hai" yahA~para vAstavameM jAnane kI bAta kahI hai| mAtra dhAraNAke rUpameM arihantako jAnanekI bAta yahA~ nahIM lI gaI hai kyoMki vaha to zubha rAga hai / vaha jagatakI laukika vidyAke samAna hai usameM AtmA kI vidyA nahIM hai| vAstavameM jAnA huA to taba kahalAyegA jaba ki arihanta bhagavAnake dravya guNa paryAyake sAtha apane AtmAke dravya guNa paryAyako milAkara dekhe ki jaisA arihantakA svabhAva hai vaisA hI merA svabhAva hai| yadi aise nirNayake sAtha jAne to vAstavameM jAnA huA kahalAyegA / isa prakAra jo vAstavameM arihantako dravya-guNa-paryAya svarUpase jAnatA hai vaha vAstava meM apane AtmAko jAnatA hai aura use samyagdarzana prApta hotA hai| __ arahanta bhagavAnako jAnanemeM samyagdarzana AjAtA hai| svAmi kArtikeyAnuprekSAmeM kahA hai ki "NAdaM jiNeNa Niyada........" yahA~ yaha Azaya hai ki jinendradevane jo jAnA hai usameM koI aMtara nahIM A sakatA itanA jAnane para arihantake kevalajJAnakA nirNaya apanemeM AgayA / vaha yathArtha nirNaya samyagdarzanakA kAraNa hotA hai| sarvajJadevane jaisA jAnA hai vaisA hI hotA hai isa nirNayameM jinendradevake aura apane kevalajJAna kI zaktikI pratIti aMtarhita hai| arihantake samAna hI apanA paripUrNa svabhAva khyAlameM AgayA hai, aba mAtra puruSArthake dvArA usa rUpa pariNamana karanA hI zepa raha gayA hai| samyagdRSTi jIva apane pUrNa svabhAvakI bhAvanA karatA huA arihanta ke pUrNa svabhAvakA vicAra karatA hai ki jisa jIvako jisa dravya kSetra kAla bhAvale jaisA honA zrI arihantadevane apane jJAnameM jAnA hai vaisA hI hogA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 * samyagdarzana usameM kiMcitmAtra bhI pharka nahIM hogA aisA nirNaya karanevAle jIvane mAtra jJAna svabhAvakA nirNaya kiyA ki vaha abhiprAyase saMpUrNa jJAtA hogayA usameM kevalajJAna sanmukhakA anaMta puruSArtha aagyaa| __ kevalajJAnI arihaMta prabhukA jaisA bhAva hai vaisA apane jJAnameM jo jIva jAnatA hai vaha vAstavameM apane AtmAko jAnatA hai, kyoMki arihaMtake aura isa AtmAke svabhAvameM nizcayataH koI aMtara nahIM hai| arihantake svabhAvako jAnanevAlA jIva apane vaise svabhAvakI rucise yaha yathArthatayA nizcaya karatA hai ki vaha svayaM bhI arihaMtake samAna hI hai| arihaMtadevakA lakSya karane meM jo zubha rAga hai usakI yaha bAta nahIM hai| kintu jisa jJAnane arihaMta kA yathArtha nirNaya kiyA hai usa jJAnakI bAta hai| nirNaya karanevAlA jJAna apane svabhAvakA bhI nirNaya karatA hai aura usakA moha kSayako avazya prApta hotA hai| pravacanasArake dUsare adhyAya kI 65 vI gAthAmeM kahA hai ki-"jo arihaMtako" siddhako tathA sAdhuko jAnatA hai aura jise jIvoMpara anukampA hai unake zubharAgarUpa pariNAma hai" isa gAthAmeM arihatake jAnanevAleke zubha rAga kahA hai ? yahAM mAtra vikalpase jAnanekI apekSAse bAta hai, yaha jo vAta hai so zubha vikalpa kI bAta hai jaba ki yahA~ to jJAna svabhAvake nizcaya yukta kI bAta hai| arihaMtake svarUpako vikalpake dvArA jAne kintu mAtra jJAna svabhAvakA nizcaya na ho to vaha prayojanabhUta nahIM hai aura jJAna svabhAvake nizcayase yukta arihaMta kI orakA vikalpa bhIrAga hai, vaha rAga kIzakti nahIM kintu jisane nizcaya kiyA hai usa jJAna kI hI ananta zakti hai aura vahamAna hI moha kSaya karatA hai usa nirNaya karane vAlene kevalajAnakI paripUrNa zaktiko apanI paryAyakI sva para prakAzaka zakti meM samAviSTa kara liyA hai| mere jJAnakI paryAya itanI zakti saMpanna hai ki nimittakI mahAyatA yinA aura parake lakSya vinA tathA vikalpake vinA phevalyAnI arihanake dravya, guNa, paryAyako apanemeM samA letI hai-nirNayameM le letI hai|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ A bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAbamAlA 56 vAha ! paMcamakAlake munine kevalajJAna ke bhAvAmRtako pravAhita kiyA hai| paMcamakAlameM amRtakI prabala dhArA bahA dI hai| svayaM kevalajJAna prApta karanekI taiyArI hai isaliye AcArya bhagavAn bhAvakA maMthana karate haiM ve kevalajJAnake orakI purupArthakI bhAvanAke balase kahate hai ki merI paryAyase zuddhopayogake kAryarUpameM kevalajJAna hI AMdolita ho rahA hai| bIcameM jo zubha vikalpa AtA hai usa vikalpakI zreNIko tor3akara zuddhopayogakI akhaMDa hAramAlAko hI aMgIkAra karatA huuN| kevalajJAnakA nizcaya karanekI zakti vikalpameM nahIM kintu svabhAvakI orake jJAnameM hai| _arihanta bhagavAna AtmA haiM / arihaMta bhagavAnake dravya, guNa, paryAya aura isa AtmAke dravya, guNa, paryAyameM nizcayase koI antara nahIM hai aura dravya, guNa, paryAyase arihantakA svarUpa spaSTa hai-paripUrNa hai, isaliye jo jIva dravya, guNa, paryAyase arihantako jAnatA hai vaha jIva AtmAko hI jAnatA hai aura AtmA ko jAnane para usakA darzana moha avazya kSayako prApta hotA hai| __ yadi deva, guruke svarUpako yathArthatayA jAne to jIvake mithyAtva kadApi na rhe| isa saMbaMdha mokSamArga prakAzakameM kahA hai ki mithyAdRSTi jIva jIvake vizeSaNoMko yathAvat jAnakara bAhya vizepaNoMse arihanta devake mAhAtmyako mAtra AjJAnusAra mAnatA hai athavA anyathA bhI mAnatA hai| yadi koI jIvake (arihantake ) yathAvat vizeSaNoMko jAna le to vaha mithyAdRSTi na rhe| (sastI granthamAlA dehalI se prakAzita mokSamArga prakAzaka pR0 325) isI prakAra guruke svarUpake saMbaMdhoM kahate haiM samyagdarzana-jJAnacAritrakI ekatArUpa mokSamArga hI munikA yathArtha lakSaNa hai, use nahIM phcaantaa| yadi use pahacAna le to vaha mithyAdRSTi kadApi na rhe| (mokSamArga prakAzaka )
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ -* samyagdarzanaisIprakAra zAstrake svarUpake sambandhameM kahate haiM-yahA~ to anekAMta rUpa sacce lIvAdi tatvoMkA nirUpaNa hai tathA saccA ratnatraya mokSamArga batAyA hai| isaliye yaha jaina zAstroMkI utkRSTatA hai, jise yaha nahIM jaantaa| yadi use pahacAna le to vaha mithyASTi na rhe| ___ [mokSamArga prakAzaka pR0 326] tInoM meM eka hI bAta kahI hai ki yadi use pahacAna le to mithyA-- dRSTi na rahe / isameM jo pahicAnane kI bAta kI hai vaha yathArtha nirNayapUrvaka jAnanekI bAta hai| yadi deva, guru, zAstra ko yathArthatayA pahacAna le to use apane AtmAkI pahacAna avazya ho jAya aura usakA darzanamoha nizcayase saya ho naay| yahA~ 'jo dravya, guNa, paryAyase arihantako jAnatA hai use......... aisA kahA hai kintu siddhako nAnaneko kyoM nahIM kahA ? isakA kAraNa yaha hai ki yahA~ zuddhopayogakA adhikAra cala rahA hai| zuddhopayogase pahale arihaMta pada pragaTa hotA hai, isaliye yahA~ arihantako jAnanekI bAta kahI gaI hai| aura phira jAnane meM nimittarUpa siddha nahIM hote kintu arihanta nimittarUpa hote haiM tathA puruSArthakI jAgRtise arihanta dazAke pragaTa hojAne para adhAtiyA karmoMko dUra karaneke liye puruSArtha nahIM hai arthAn prayatnase kevalajJAna-arihanta - dazA prApta kI jAtI hai isaliye yahA~ arihantakI vAta kahI hai| vAstavameM to arihantakA svarUpa jAna lene para samasta siddhoMkA svarUpa bhI usameM A hI jAtA hai| . arihantake dravya, guNa, paryAyako bhA~ti hI apane AtmAke svarUpa ko jAnakara zuddhopayogakI hAramAlAke dvArA nIva arihanta padako prApta hotA hai| jo arihantake dravya, guNa, paryAya svarUpako jAnatA hai usakA moha nAzako avazya prApta hotA hai| yahA~ so jANadi' arthAt 'to jAnatA hai aisA kahakara jJAnakA puruSArtha siddha kiyA hai| jo jJAnake dvArA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA 61 jAnatA hai usakA moha taya ho jAtA hai kintu jo jJAnake dvArA nahIM AtA usakA moha naSTa nahIM hotA / yahA~ yaha kahA hai ki jo arihantako dravyase guNase paryAyase jAnatA hai vaha apane AtmAko jAnatA hai aura usakA moha avazya kSaya ho jAtA hai / arihantako dravya, guNa, paryAyase kaise jAnanA cAhiye aura moha kyoM kara naSTa hotA hai yaha Age cala kara kahA jAyegA / pahale kahA jA cukA hai ki jo arihantako dravyarUpase, guNarUpa se aura paryAyarUpase jAnatA hai vaha apane AtmAko jAnatA hai aura usakA moha avazya kSayako prApta hotA hai / arihantako dravya, guNa, paryAya rUpase kisaprakAra jAnanA cAhiye aura mohakA nAza kaise hotA hai yaha saba yahA~ kahA jAyegA / , 4 7 yn 1 zrI pravacanasArakI gAthA 80-81-82 meM saMpUrNa zAstrakA sAra bharA huA hai|' isameM 'ananta tIrthaMkaroMke upadezakA rahasya samAviSTa hojAtA hai / AcArya prabhune 82 vIM gAthAmeM kahA hai ki 80-81vIM gAyAmeM kathita vidhi se hI samasta arihanta mukta huye haiM / samasta tIrthaMkara isI upAyase pAra huye haiM aura bhavya jIvoMko isIkA upadeza diyA hai| vartamAna bhavya jIvoMke liye bhI yahI upAya hai / mohakA nAza karaneke liye isake atirikta dUsarA koI upAya nahIM hai / jina AtmAoM ko pAtra hokara apanI yogyatAke puruSArthake dvArA svabhAvako prApta karanA hai - aura mohakA kSaya karanA hai una AtmAoM ko kyA karanA cAhiye ? yaha yahA~ batAyA gayA hai / pahale to arihantako dravya-guNaparyAyase jAnanA cAhiye / bhagavAna arihantakI AtmA kaisI thI; unake AtmAke guNoMkI zakti-sAmarthya kaisI thI aura unakI pUrNa paryAyakA kyA svarUpa hai-isake,yathArtha bhAvako jo nizcaya karatA hai vaha vAstavameM apane hI A
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ * samyagdarzana dravya, guNa, paryAya svarUpako nizcaya karatA hai| arihantako jAnate huye yaha pratIti karatA hai ki "aisA ho pUrNa svabhAva hai, aisA hI merA svarUpa hai" arihantake AtmAko jAnane para apanA AtmA kisa prakAra jAnA jAtA hai, isakA kAraNa yahA~ batalAte haiN| vAstavameM jo arihantako jAnatA hai vaha nizcaya hI apane prAtmAko jAnatA hai kyoMki donoMmeM nizcayase koI antara nahIM hai| arihantake jaile dravya, guNa, paryAya haiM vaise hI isa AtmAke dravya guNa, paryAya haiN| vastu, usakI zakti aura usakI avasthA jaisI arihaMtadevake hai vaisI hI mere bhI hai| isaprakAra jo apane pUrNa svarUpakI pratIti karatA hai vahI arihantako yathArthatayA jAnatA hai| yaha nahIM ho sakatA ki arihanta ke svarUpako to jAne aura apane AtmAke svarUpako na jaane| V yahA~ svabhAvako ekameka karake kahate haiM ki arihantakA aura apanA AsmA samAna hI hai, isaliye nI arihaMtako jAnatA hai vaha apane AtmAko avazya jAnatA hai aura usakA moha kSaya ho jAtA hai| yahA~ para "jo arihaMta ko jAnatA hai vaha apane AtmAko jAnatA hai" isaprakAra arihantake AttA ke sAtha hI isa AtmAko kyoM milAyA hai, dUsareke sAtha kyoM nahIM milAyA ? "jo jagat ke AtmAoMko jAnatA hai vaha nijako jAnatA hai| aisA nahIM kahA, parantu "jo arihantake AtmAko jAnatA hai vaha apane AtmAko jAnatA hai| aisA kahA hai, ise aba adhika svarUpameM kahane haiM-"arihantakA svarUpa aMtima tApamAna ko prApta svarNake svarUpa kI bhaoNti parispaSTa (sava tarahase spaSTa) hai| isaliye usakA jJAna hone para sarva zrAtmAkA jJAna ho jAtA hai|" jaise antima tApase tapAyA huA sonA vilyula kharA hotA hai usI prakAra bhagavAna arihantakA AtmA dravya, guNa, paryAyame maMpUrNanayA zuddha hai| prAcAryadeva kahate haiM ki hameM to AtmAmA zuddha-svaspa nalAnA hai, vikAra AtmAkA svarupa nahIM hai AtmA vikAra rahita zuddha pUrNa varUpa hai yaha bavAnA hai aura isa zuddha Atmasvarapake pratiSi samAna zrI ari
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA hantakA AtmA hai, kyoMki vaha sarva prakAra zuddha hai| anya AtmA sarva prakAra zuddha nahIM hai| dravya, guNakI apekSAse sabhI zuddha haiM kitu paryAyase zuddha nahIM hai isaliye una AtmAoMko na lekara arihantake hI AtmAko liyA hai, usa zuddha svarUpako jo jAnatA hai vaha apane AtmAko jAnatA hai aura usakA moha kSaya ho jAtA hai| arthAt yahA~ AtmAke zuddha svarUpako jAnanekI hI bAta hai| AtmAke zuddha svarUpako jAnaneke atirikta moha kSayakA koI dUsarA upAya nahIM hai| siddha bhagavAnake bhI pahale arihanta dazA thI isaliye arihaMtake svarUpako jAnane para unakA svarUpa bhI jJAta ho jAtA hai / arihanta dazA pUrvaka hI siddhadazA hotI hai| " dravya, guNa to sadA zuddha hI haiM kiMtu paryAyakI zuddhi karanI hai paryAyakI zuddhi karaneke liye yaha jAna lenA cAhiye ki dravya, guNa, paryAya kI zuddhatAkA svarUpa kaisA hai ? arihanta bhagavAnakA AtmA dravya, guNa aura paryAya tInoM prakArase zuddha hai aura anya AtmA paryAyakI apekSAse pUrNa zuddha nahIM hai isaliye arihantake svarUpako jAnaneko kahA hai| jisane arihantake dravya, guNa, paryAya svarUpako yathArtha jAnA hai use zuddha svabhAvakI pratIti ho gaI hai arthAt usakI paryAya zuddha hone lagI hai aura usakA darzanamoha naSTa ho gayA hai| sone meM sau TaMca zuddha dazA honekI zakti hai, jaya agnike dvArA tAva dekara usakI lalAI dUra kI jAtI hai taba vaha zuddha hotA hai aura isaprakAra tAva de dekara aMtima oNcase vaha saMpUrNa zuddha kiyA jAtA hai aura yahI sonekA mUlasvarUpa hai vaha sonA apane dravya guNa paryAyakI pUrNatAko prApta huA hai| isIprakAra arihantakA AnmA pahale ajJAnadazAmeM thA phira AtmajJAna aura sthiratAke dvArA kramazaH zuddhatAko bar3hAkara pUrNadazA pragaTa kI hai| aba ve dravyaguNa paryAya tInoMse pUrNa zuddha haiM aura anaMtakAla isIprakAra rheNge| unake ajJAnakA, rAgadveSakA aura bhavakA abhAva hai isIprakAra
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 - samyagdarzana arihantake AtmAko, unake guNoMko aura unakI anAdi anaMta paryAyoMko jo jAnatA hai vaha apane AtmAke yathArtha svarUpako jAnatA hai aura usakA moha avazya tayako prApta hotA hai / arihantakA AtmA parispaSTa hai - saba tarahase zuddha hai / unheM jAnakara aisA lagatA hai ki aho ! yaha to mere zuddha svabhAvakA hI prativimva hai merA svarUpa aisA hI hai / isaprakAra yathArthatayA pratIti honepara zuddhasamyaktva avazya hI pragaTa hotA hai / arihantakA AtmA hI pUrNa zuddha hai / gaNadharadeva munirAja ityAdi ke AtmAoM kI pUrNa zuddhadazA nahIM hai isaliye unheM jAnane para AtmAke pUrNa zuddha svarUpakA dhyAna nahIM AtA / arihanta bhagavAnake AtmAko jAnane para apane AtmA zuddha svarUpakA jJAna anumAna pramANake dvArA hotA hai aura isIliye zuddha svarUpakI jo viparIta mAnyatA hai vaha kSayako prApta hotI hai / "aho | AtmAkA svarUpa to aisA sarva prakAra zuddha hai, paryAya meM jo vikAra hai so bhI merA svarUpa nahI hai / arihanta jaisI hI pUrNadazA honemeM jo kucha zeSa raha jAtA hai vaha merA svarUpa nahIM hai, jitanA arihanta meM hai utanA hI mere svarUpa meM hai" isaprakAra apanI pratIti huI arthAt ajJAna aura vikArakA kartRtva dUra hokara svabhAvakI ora laga gayA / aura svabhAva dravyaguNa paryAyI ekatA honepara samyagdarzana ho gayA / ava usI svabhAva ke AdhArase puruSArthake dvArA rAga-dveSakA sarvathA kSaya karake arihaMtake samAna hI pUrNadazA pragaTa karake mukta hogA / isaliye arihantake svarUpako jAnanA hI mohakSayakA upAya hai / yaha vAta vizeSa samajhane yogya hai, isaliye ime adhika spaSTa kiyA jA rahA hai / arihantakI lekara bAta uThAI hai, arthAt vAstavameM to AtmA pUrNa zuddha svabhAvakI ora se hI bAtakA prArambha kiyA hai| arihantake samAna hI isa AtmAkA pUrNa zuddha svabhAva sthApana karake use jAnanekI bAta kahI hai / pahale jo pUrNa zuddha svabhAvako jAne usake dharma hotA hai kintu jo jAna
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA nekA purupArtha hI na kare usake to kadApi dharma nahIM hotaa| arthAt yahA~ jJAna aura puruSArtha donoM sAtha hI hai tathA sat nimittake rUpameM arihantadeva hI haiM, yaha bAta bhI isase jJAta hogii| cAhe sauTaMcI sonA ho, cAhe pacAsaTaMcI ho, donoMkA svabhAva samAna hai kintu donoMkI vartamAna avasthAmeM antara hai| pacAsaTaMcI sonemeM azuddhatA hai usa azuddhatAko dUra karaneke liye use sauTaMcI soneke sAtha milAnA cAhiye / yadi use 75 TaMcI soneke sAtha milAyA jAya to usakA vAstavika zuddha svarUpa khyAla meM nahIM AyagA aura vaha kabhI zuddha nahIM ho skegaa| yadi sauTaMcI soneke sAtha milAyA jAya to sauTaMca zuddha karanekA prayatna kare, kitu yadi 75 TaMcI soneko hI zuddha sonA mAnale to vaha kabhI zuddha sonA prApta nahIM kara skegaa| isIprakAra AtmAkA svabhAva to zuddha hI hai kintu vartamAna avasthAmeM azuddhatA hai| arihanta aura isa AtmAke bIca vartamAna avasthAmeM antara hai| vartamAna avasthAmeM jo azuddhatA hai use dUra karanA hai isaliye arihanta bhagavAnake pUrNa zuddha dravya-guNaparyAya ke sAtha milAna karanA cAhiye ki 'aho / yaha AtmA to kevalajJAna svarUpa hai, pUrNa jJAna sAmarthya hai aura kicit mAtra bhI vikAravAna nahIM hai, merA svarUpa bhI aisA hI hai, mai bhI arihanta jaise hI svabhAvavaMta hU~ aisI pratIti jisane kI use nimittoMkI ora nahIM dekhanA hotA, kyoMki apanI pUrNadazA apane svabhAvake puruSArthameM se AtI hai, nimittameM se nahIM AtI, tathA puNya pApakI ora athavA apUrNadazAkI ora bhI nahIM dekhanA par3atA kyoMki vaha AtmAkA svarUpa nahIM hai, basa ! aba apane dravya-guNakI ora ho paryAyakI ekAgratA rUpa kriyA karanI hotI hai / ekAgratA karate karate paryAya zuddha ho jAtI hai / aisI ekAgratA kauna karatA hai ? jisane pahale arihantake svarUpake sAtha milAna karake apane pUrNa svarUpako khyAlameM liyA ho vaha azuddhatAko dUra karaneke lie zuddha svabhAvakI ekAgratAkA prayatna karatA hai, kintu jo jIva pUrNa zuddha svarUpako nahIM jAnatA aura puNya pApa
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ - samyagdarzana ko hI apanA svarUpa mAna rahA hai vaha jIva azuddhatAko dUra karanekA prayatna nahIM kara sakatA, isaliye sabase pahale apane zuddha svabhAvako pahacAnanA cAhiye / isa gAthAmeM AtmAke zuddha svabhAvako pahacAnanekI rIti vatAI "arihantakA svarUpa sarva prakAra spaSTa hai jaisI vaha dazA hai vaisI hI isa AtmAkI dazA honI caahie| aisA nizcaya kiyA arthAt yaha jAna liyA ki jo arihanta dazAmeM nahIM hote ve bhAva mere svarUpameM nahIM haiM aura isaprakAra vikAra bhAva aura svabhAvako bhinna 2 jAna liyA, isaprakAra jisane arihantakA ThIka nirNaya kara liyA aura yaha pratIti kara lI ki merA AtmA bhI vaisA hI hai usakA darzana moha naSTa hokara use kSAyika samyaktvakI prApti hotI hai| dhyAna rahe ki yaha apUrva bAta hai, isameM mAtra arihantakI vAta nahIM hai kintu apane AtmAko ekameka karanekI bAta hai| arihantakA jJAna karane vAlA to yaha AtmA hai| arihantakI pratIti karane vAlA apanA jJAna svabhAva hai| jo apane jJAna svabhAvake dvArA arihantakI pratIti karatA hai use apane AtmAkI pratIti avazya hojAtI hai| aura phira apane svarUpakI ora ekAgratA karate karate kevalajJAna ho jAtA hai| isaprakAra samyagdarzanase prArambha karake kevalajJAna prApta karane takakA apratihata upAya batA diyA gayA hai| 82 vIM gAthAmeM kahA gayA hai ki samasta tIrthakara isI vidhise karmakA kSaya karake nirvANako prApta huye haiM aura yahI upadeza diyA hai| jaise apanA mu~ha dekhane ke liye sAmane svaccha darpaNa rakkhA jAtA hai usIprakAra yahA~ AtmasvarUpa ko dekhaneke lie arihanta bhagavAnako AdarzarUpameM (AdarzakA artha darpaNa hai) apane samakSa rakhA hai| tIrthaMkaroMkA puruSArtha apratihata hotA hai, unakA samyaktva bhI apratihata hotA hai, aura zreNI bhI apratihata hotI hai aura yahA~ tIrthaMkaroMke sAtha milAna karanA hai isaliye tIrthaMkaroMke samAna hI apratihata samyagdarzanakI hI bAta. lI gaI hai mUla sUtra meM "moho
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 67 khalu nAdi tassalaya" kahA gayA hai, usImeM se yaha bhAva nikalatA hai| arihanta aura anya AtmAoMke svabhAvameM nizcayase koI antara nahIM hai arihantakA svarUpa aMtima zuddha dazArUpa hai isaliye arihantakA jJAna karane para samasta AtmAoMke zuddha svarUpakA bhI jJAna ho jAtA hai / svabhAvase sabhI AtmA arihantake samAna haiN| parantu paryAyameM antara hai| yahA~ to sabhI AtmAoMko arihantake samAna kahA hai, abhavyako bhI alaga nahIM kiyaa| abhavya jIvakA svabhAva aura zakti bhI arihantake samAna hI hai| sabhI AtmAoMkA svabhAva paripUrNa hai, kintu avasthAmeM pUrNatA pragaTa nahI hai, yaha unake puruSArthakA doSa hai vaha doSa paryAyakA hai svabhAvakA nhiiN| yadi svabhAvako pahacAne to svabhAvake balase paryAyakA doSa bhI dUra kiyA nA sakatA hai| bhale hI jIvoMkI vartamAnameM arihanta jaisI pUrNa dazA pragaTa na huI ho tathApi AtmAke dravya guNa paryAyakI pUrNatAkA svarUpa kaisA hotA hai yaha svayaM vartamAna nizcita kara sakatA hai| jaba taka arihanta kevalI bhagavAna jaisI dazA nahIM hotI taba taka AtmAkA pUrNa svarUpa pragaTa nahIM hotaa| arihantake pUrNa svarUpakA jJAna karane para sabhI AtmAoMkA jJAna ho jAtA hai sabhI AtmA apane pUrNa svarUpako pahacAna kara jabataka pUrNadazAko prApta karanekA prayatna nahIM karate taba taka ve duHkhI rahate haiN| sabhI AtmA zakti svarUpase to pUrNa hI hai kitu yadi vyaktadazArUpameM pUrNa hoM to sukha pragaTa ho| jIvoMko apanI hI apUrNadazAke kAraNa duHkha hai vaha du.kha dUsareke kAraNa se nahI hai isaliye anya koI vyakti jIvakA duHkha dUra nahIM kara sakatA, kintu yadi nIva svayaM apanI pUrNatAko pahicAne tabhI usakA duHkha dUra ho, isase maiM kisI kA duHkha dUra nahIM kara sakatA aura anya koI merA duHkha dUra nahIM kara sakatA aisI svatantratAkI pratIti huI aura parakA kartRtva dUra karake jJAtArUpameM rahA yahI samyagdarzanakA apUrva puruSArtha hai|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 -- samyagdarzana pUrNa svarUpake ajJAnake kAraNa hI apanI paryAya meM duHkha hai usa duHkhako dUra karaneke liye arihantake dravya guNa paryAyakA apane jJAnake dvArA nirNaya karanA cAhie / zarIra, mana, vANI, pustaka, karma yaha saba jar3a haiM - acetana hai, ve saba AtmAse bilakula bhinna haiM; jo rAgadveSa hotA hai vaha bhI vAstavameM merA nahIM hai, kyoMki arahanta bhagavAnakI dazAmeM rAgadveSa nahIM hai| rAgake Azrayase bhagavAnakI pUrNadazA nahIM huI / bhagavAnakI pUrNadazA' kahA~ se AI ? unakI pUrNadazA unake dravya-guNake hI AdhArase AI hai / jaise arihantakI pUrNadazA unake dravya guNake AdhAra se pragaTa huI hai vaise hI merI pUrNadazA bhI mere dravya guNake hI AdhArase pragaTa hotI hai / vikalpa kA yA parakA AdhAra merI paryAyake bhI nahIM hai / "arihanta jaisI pUrNadazA merA svarUpa hai aura apUrNadazA merA svarUpa nahIM hai" aisA maiMne jo nirNaya kiyA hai vaha nirNayarUpadazA mere dravya-guNake hI AdhAra se huI hai / isaprakAra jIvakA lakSya arihantake dravya-guNa-paryAya parase haTakara apane dravya - guNa paryAya kI ora jAtA hai aura vaha apane svabhAvako pratItimeM letA hai / svabhAvako pratIti lenepara svabhAvakI ora paryAya ekAgra ho jAtI hai arthAt mohako paryAyakA AdhAra nahIM rahatA aura isaprakAra nirAdhAra huA moha avazya kSayako prApta hotA hai / sarva prathama arihantakA lakSya hotA to hai kintu vAdameM arihantake lakSya se bhI haTakara svabhAvakI zraddhA karanepara samyagdarzana-dazA pragaTa hotI hai / sarvajJa arihanta bhI AtmA haiM aura maiM bhI AtmA hU~ aisI pratIti karaneke bAda apanI paryAyameM sarvajJase jitanI apUrNatA hai use dUra karane ke liye svabhAva meM ekAgratA kA prayatna karatA hai / arihantako jAnane para jagatake samasta AtmAoM kA nirNaya ho gayA ki jagatke jIva apanI apanI paryAyase hI sukhI duHkhI haiN| arihanta prabhu apanI pUrNa paryAyase hI svayaM sukhI haiM isaliye sukhake liye unheM anna, jala, vastra ityAdi kisI padArtha kI AvazyakatA nahIM hotI aura jaganUke jo
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA jIva duHkhI hai ve apanI paryAyake doSase hI du.khI haiN| paryAyameM mAtra rAga dazA jItaneko hI apanA mAna baiThe haiM aura sampUrNa svabhAvako bhUla gaye haiM . isaliye rAgakA hI saMvedana karake duHkhI hote hai kitu kisI nimittake kAraNase athavA karmoke kAraNa duHkhI nahIM haiM, aura na anna, vastra ityAdike na milanese duHkhI haiM, duHkhakA kAraNa apanI paryAya hai aura duHkhako dUra karaneke liye arihantako pahacAnanA caahiye| arihaMtake dravya, guNa, paryAya ko jAnakara unhIM ke samAna apaneko mAnanA cAhiye ki maiM mAtra rAgadazA vAlA nahIM hU~ kintu maiM to rAgarahita paripUrNa jJAna svabhAva vAlA hU~ mere jJAnameM duHkha nahIM ho sakatA, isaprakAra jo apaneko dravya, guNa svabhAvase arihantake samAna hI mAne to vartamAna rAga para se apane lakSyako haTAkara dravya, guNa svabhAva para lakSya kare aura apane svabhAva kI ekAgratA karake paryAyake duHkhako dUra kare, aisA honese jagatke kisI bhI jIvake parAdhInatA nahIM hai| maiM kisI anya jIvakA athavA jar3a padArtha kA. kucha bhI nahIM kara sakatA / sampUrNa padArtha svatantra haiM, mujhe apanI paryAyakA upayoga apanI ora karanA hai, yahI sukhakA upAya hai| isake atirikta jagatmeM anya koI sukhakA upAya nahIM hai| mai deza Adike kArya kara DAlU, aisI mAnyatA bhI bilkula mithyA hai| isa mAnyatAmeM to tIvra AkulatA kA duHkha hai| mai jagatke jIvoMke duHkhako dUra kara sakatA hUM, aisI mAnyatA nijako hI mahAn duHkhakA kAraNa hai| parako duHkha yA sukha deneke liye koI samartha nahIM hai| jagatke jIvoMko saMyoga kA duHkha nahI hai kintu apane jJAnAdi svabhAvakI pUrNa dazAko nahIM jAnA isI kA duHkha hai| yadi arihaMtake zrAtmAke sAtha apane AtmAkA milAna kare to apanA svatantra svabhAva pratItimeM aaye| aho ! arihaMtadeva kisI bAhya saMyogase sukhI nahIM kintu apane jJAna ityAdi kI pUrNa dazAse hI ve saMpUrNa sukhI haiN| isaliye sukha AtmAkA hI svarUpa hai, isaprakAra svabhAvako pahicAnakara rAgadveSa rahita hokara paramAnanda dazAko pragaTa kre| arihaMtake vAstavika svarUpako nahIM jAnA isaliye apane svarUpako bhI
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ ---* sambagdarzana nahIM jAnA aura apane svarUpako ThIka 2 nahIM jAnA, isIliye hI yaha saba *bhUla hotI hai| - mume paripUrNa svataMtra sukha dazA cAhiye hai, sukhake liye jaisI svataMtra dazA honI cAhiye vaisI pUrNa svataMtra dazA arihantake hai aura arihaMtake samAna hI saba kA svabhAva hai isaliye maiM bhI vaisA hI pUrNa svabhAvavAlA hU~, isaprakAra apane svabhAva kI pratIti bhI usIke sAtha milAkara bAta kI gaI hai / jisane apane jJAnameM yaha nizcaya kiyA usane sukhake liye parAdhIna dRSTikI anaMta khavadAhaTa kA zamana kara diyA hai| pahale ajJAnaraM jahA~ tahA~ khadabadAhaTa karatA rahatA thA ki rupaye-paisemeM se sukha prApta karalU rAgarmese sukha lelU, deva, guru, zAstrase sukha prApta karalU athavA puNya karake sukha pAlU-isaprakAra parake lakSyase sukha mAnatA thA, yaha mAnyatA dUra ho gaI hai aura mAtra apane svabhAvako hI sukhakA sAdhana mAnA hai, aisI samajha hone para samyagdarzana hotA hai| samyaktva kaise hotA hai yaha gata isa gAthAmeM kahI gaI hai| bhagavAna arihanta ke na to kiMcit puNya hai aura na pApa, ve puNya pApa rahita hai, unake jJAna, darzana, sukhame koI kamI nahIM hai, isI prakAra mere svarUpameM bhI puNya pApa athavA koI kamI nahIM hai aisI pratIti karane para dravyadRSTi huii| apUrNatA merA svarUpa nahIM hai, isaliye aba apUrNa avasthA kI ora dekhane kI AvazyakatA nahIM rahI kiMtu pUrNa zuddha dazA pragaTa karaneke liye svabhAva meM hI ekAgratA karane kI AvazyakatA rhii| zuddha dazA vAharase pragaTa hotI hai yA svabhAva se ? svabhAva se pragaTa honevAlI avasthAko pragaTa karane ke liye svabhAvameM hI ekAgratA karanI hai| itanA jAna lene para yaha dhAraNA dUra ho jAtI hai ki kisI bhI anya padArtha kI sahAyatAle mega kArya hotA hai vartamAna paryAyameM jo apUrNatA hai vaha svabhAva kI ekAgratAke purupArthake dvArA pUrNa karanA hai, arthAt mAtra jJAnameM hI kriyA karanI hai| yahA~ pratyeka paryAyameM samyak puruSArthakA hI kAma hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA kisIko yaha zaMkA ho sakatI hai ki abhI toarihanta nahIM hai taba phira arihantako jAnanekI bAta kisaliye kI gaI hai ? unake samAdhAna ke liye kahate hai ki-yahA~ arihanta kI upasthiti kI bAta nahIM hai kitu arihantakA svarUpa jAnanekI bAta hai| arihantakI sAkSAt upasthiti ho tabhI usakA svarUpa jAnA jA sakatA hai-aisI vAta nahIM hai| amuka kSetra kI apekSAse abhI arihanta nahIM haiM kintu unakA astitva anyatra mahAvideha kSetra ityAdimeM to abhI bhI hai| arihanta bhagavAna sAkSAt apane sanmukha virAjamAna hoM to bhI unakA svarUpa jJAnake dvArA nizcita hotA hai, vahA~ arihanta to AtmA hai unakA dravya, guNa athavA paryAya dRSTigata nahIM hotA tathApi jJAnake dvArA unake svarUpa kA nirNaya hotA hai, aura yadi ve dUra hoM to bhI jJAnake dvArA hI unakA nirNaya avazya hotA hai| jaba ve sAkSAt virAjamAna hote haiM taba bhI arihantakA zarIra dikhAI detA hai| kyA vaha zarIra arihantakA dravya, guNa athavA paryAya hai ? kyA divyadhvani arihanta kA dravya, guNa athavA paryAya hai ? nhiiN| yaha saba to AtmAse bhinna hai| caitanyasvarUpa AtmA dravya usake jJAna darzanAdika guNa aura usakI kevalajJAnAdi paryAya arihanta hai| yadi usa dravya, guNa, paryAyako yathArthatayA pahacAna liyA jAya to arihantake svarUpako jAna liyA kahalAyagA / sAkSAt arihanta prabhuke samakSa baiThakara unakI stuti kare parantu yadi unake dravya-guNa, paryAyake svarUpako na samajhe to vaha arihanta ke svarUpakI stuti nahI khlaaygii| Viny kSetra kI apekSAse nikaTameM arihantakI upasthiti ho yA na ho, isake sAtha koI saMbaMdha nahIM hai kintu apane jJAnameM unake svarUpakA nirNaya hai yA nahIM, isIke sAtha sabaMdha hai| kSetrApekSAse nikaTameM hI arihanta bhagavAna virAjamAna hoM parantu usa samaya yadi jJAnake dvArA svayaM unake svarUpa kA nirNaya na kare to usa jIvako AtmA jJAta nahI ho sakatA aura usake liye to arihanta bahuta dUra hai| aura vartamAnameM kSetrakI apekSAse arihanta bhagavAna nikaTa nahIM hai tathApi yadi apane jJAnake dvArA abhI bhI arihantake
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 -* samyagdarzana svarUpakA nirNaya kare to AtmAkI pahicAna ho aura usake lie arihanta bhagavAna bilkula nikaTa hI upasthita haiN| yahA~ kSetrakI apekSAse nahIM kintu bhAvakI apekSAse bAta hai / yathArtha samajhakA saMbaMdha to bhAvake sAtha hai| yahA~ yaha kahA gayA hai ki arihanta kaba haiM aura kaba nhiiN| mahAvideha kSetrameM athavA bharatakSetrameM cauthe kAlameM arihantakI sAkSAt upasthiti ke samaya bhI jina AtmAoMne dravya-guNa-paryAyase apane jJAnameM arihantake svarUpakA yathArtha nirNaya nahIM kiyA, una jIvoMke liye to usa samaya bhI arihaMtakI upasthiti nahIM ke barAvara hai aura bharatakSetrameM paMcamakAlameM sAkSAt arihantakI anupasthitimeM bhI jina AtmAoMne dravya, guNa, paryAya se apane jJAnameM arihantake svarUpakA nirNaya kiyA hai unake liye arihanta bhagavAna mAnoM sAkSAt virAjamAna haiN| samavazaraNameM bhI jo jIva arihantake svarUpakA nirNaya karake ' AtmasvarUpako samajhe haiM una jIvoMke liye hI arihanta bhagavAn nimitta kahe gaye haiM kintu jinane nirNaya nahIM kiyA unake liye to sAkSAta arihanta bhagavAna nimitta bhI nahIM khlaaye| Aja bhI jo arihantakA nirNaya karake Atma svarUpako samajhate haiM unake liye unake jJAnameM arihanta bhagavAn nimitta kahalAte haiN| vahA~ bhI AtmAko hAthame lekara nahIM dikhAte / jisakI dRSTi nimitta para hai vaha kSetrako dekhatA hai ki vartamAnameM isa kSetrameM arihaMta nahIM haiN| he bhAI / arihanta nahIM haiM kintu arihaMtakA nizcaya karanevAlA terA jJAna to hai ? jisakI dRSTi upAdAna para hai vaha apane jJAnake valase arihantakA nirNaya karake kSetrabhedako dUra kara detA hai| arihanta to nimitta haiN| yahA~ arihantake nirNaya karanevAle jAnakI mahimA hai| mUla sUtrameM "jo jANadie kahA hai arthAn jAnanevAle jJAna mohakSayakA kAraNa hai kintu arihanta to alaga hI haiM ve isa AtmAkA mohanaya nahIM karate / mohakSayakA upAya apane pAsa hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA ___samozaraNameM baiThanevAlA jIva bhI kSetrakI apekSAse arihantase to dUra hI baiThatA hai arthAt kSetrakI apekSAse to usake liye bhI dUra hI hai aura yahA~ bhI kSetrase adhika dUra hai kintu kSetrakI apekSAse antara par3ajAnese mI kyA huA ? jisake bhAvameM arihantako apane nikaTa kara liyA hai usake liye ve sadA hI nikaTa hI virAjate haiM aura jisane bhAvameM arihanta ko dUra kiyA hai usake liye dUra hai| kSetrakI dRSTise nikaTa hoM yA na hoM isase kyA hotA hai ? yahA~ to bhAvake sAtha mela karake nikaTatA karanI hai| aho ! arihantake virahako bhulA diyA hai taba phira kauna kahatA hai ki abhI arihanta bhagavAna nahIM hai ? yaha paMcama kAlake munikA kathana hai, paMcamakAlameM muni ho sakate / jo jIva apane jJAnake dvArA arihantake dravya guNa paryAyako jAnatA hai usakA darzana moha naSTa ho jAtA hai| jo jIva arihantake svarUpako bhI viparIta rUpase mAnatA ho aura arihantakA yathArtha nirNaya kiye binA unakI pUjA bhakti karatA ho usake mithyAtvakA nAza nahIM ho sktaa| jisane arihantake svarUpako viparIta mAnA usane apane AtmasvarUpako bhI viparIta hI mAnA hai aura isaliye vaha mithyAdRSTi hai / yahA~ mithyAtvake nAza karanekA upAya batAte hai jinake mithyAtva kA nAza ho gayA hai unhe samajhAne ke liye yaha bAta nahIM hai kintu jo mithyAtva nAza karaneke liye taiyAra huye haiM una nIvoM ke liye yaha kahA jA rahA hai / vartamAnameM-isa kAlameM apane puruSArthake dvArA jIvake mithyAtvakA nAza ho sakatA hai isaliye yaha bAta kahI hai, ataH samajhameM nahIM AtA isa dhAraNako chor3akara samajhanekA puruSArtha karanA caahiye| __ yadyapi abhI kSAyika samyaktva nahIM hotA kiMtu yaha bAta yahA~ nahIM kI gaI hai| prAcAryadeva kahate hai ki jisane arihantake dravya, guNa, paryAya ko-jAnakara Atma svarUpakA nirNaya kiyA hai vaha jIva kSAyika samyaktva kI zreNI meM hI baiThA hai isaliye hama abhI se usake darzana mohakA kSaya
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 -* samyagdarzana kahate haiN| bhale hI abhI sAkSAta tIrthakara nahIM hai to bhI aise balavattara nirNayake bhAvase kadama uThAyA hai ki sAkSAt arihantake pAsa nAkara kSAyika samyaktva prApta karake kSAyika zreNIke valase mohakA sarvathA kSaya karake kevalajJAna arihanta dazAko pragaTa kara leNge| yahA~ puruSArtha kI hI bAta hai, vApisa honekI bAta hai hI nhiiN| arihantakA nirNaya karanemeM saMpUrNa svabhAva pratItimeM zrAjAtA hai| arihanta bhagavAnake no pUrNa nirmala dazA pragaTa huI hai vaha kahA~ se huI hai ? jahA~ thI vahaoNse pragaTa huI hai yA jahA~ nahIM thI vahA~ se pragaTa huI hai ? svabhAvameM pUrNa zakti thI isaliye svabhAvake balase vaha dazA pragaTa huI hai, svabhAva to mere bhI paripUrNa hai, khabhAvameM kacAI 'nahI hai| basa | isa yathArtha pratItimeM dravya-guNakI pratIti hogaI aura dravya-guNakI ora paryAya mukI tathA AtmAke svabhAvasAmarthyakI dRSTi huI evaM vikalpakI athavA parakI dRSTi haTa gii| isaprakAra isI upAyase sabhI AtmA apane dravya-guNa-paryAya para dRSTi karake kSAyika samyaktvako . prApta hote haiM aura isI prakAra sabhI AtmAoMkA jJAna hotA hai, samyaktva kA dUsarA koI upAya nahIM hai| anaMta AtmAyeM haiM unameM alpa kAlameM mokSa jAne vAle yA adhika kAlake pazcAt mokSa jAnevAle sabhI AtmA isI vidhise karma kSaya karate hai| pUrNa dazA apanI vidyamAna nija zaktimeM se AtI hai aura zaktikI dRSTi karane para parakA lakSya TUTa kara sva meM ekAgratAkA hI bhAva rahane para kSAyika samyaktva hotA hai| yahA~ dharma karanekI bAta hai| koI AtmA para dravyakA to kucha kara hI nahIM sakatA / jaise arihanta bhagavAna saba kucha jAnate haiM parantu paraDavya kA kucha bhI nahIM karate / isIprakAra yaha AtmA bhI jJAtA svarupI hai, jJAna svabhAvakI pratIti hI mohakSayakA kAraNa hai| kSaNika vikArI paryAyameM rAga kA karttavya mAne to samajhanA cAhiye ki usa jIvane arihantake svarupako
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA nahIM mAnA / jJAnameM ananta paradravyakA kartRtva mAnanA hI mahA adharma hai| aura jJAnameM arihantakA nirNaya kiyA ki anaMta paradravyakA kartRtva haTa gayA, yahI dharma hai / jJAnameM se para kA kartRtva haTa gayA isaliye aba jJAna meM hI sthira honA hotA hai aura parake lakSyase jo vikAra bhAva hotA hai usakA kartRtva bhI nahIM rahatA / mAtra jJAtA rUpase rahatA hai, yahI mohakSayakA upAya hai / jisane arihantake svarUpako jAnA vaha samyagdRSTi dharmAtmA hai aura vaha jainI hai.| jaisA jinendra arihantakA svabhAva hai vaisA hI apanA svabhAva hai aisA nirNaya karanA so jainatva hai aura phira svabhAvake puruSArtha ke dvArA vaisI pUrNa dazA pragaTa karanA so jinatva hai| apanA nija svabhAva jAne binA jainatva nahIM ho sktaa| _jisane arihantake dravya, guNa, paryAyako jAna liyA usane yaha nizcaya kara liyA hai ki maiM apane dravya, guNa, paryAyakI ekatAke dvArA rAga ke kAraNase jo paryAyakI anekatA hotI hai use dUra karUMgA tabhI mujhe sukha hogaa| itanA nizcaya kiyA ki usakI yaha saba viparIta mAnyatAyeM chUTa jAtI hai ki mai parakA kucha kara sakatA hU~ athavA vikArase dharma hotA hai| aba svabhAvake balase svabhAvameM ekAgratA karake sthira honA hotA hai taba phira usake moha kahA~ raha sakatA hai ? mohakA kSaya ho hI jAtA hai| mere AtmA meM svabhAvake lakSyase jo nirmalatAkA aza pragaTa huA hai vaha nirmala dazA bar3hate 2 kisa hada taka nirmalarUpameM pragaTa hotI hai ? jo arihantake barAbara nirmalatA pragaTa hotI hai vaha merA svarUpa hai, yadi yaha jAna le to azuddha bhAvoMse apanA svarUpa bhinna hai aisI zuddha svabhAvakI pratIti karake darzana mohakA usI samaya kSaya karade arthAt vaha samyagdRSTi hojAya, isaliye arihanta bhagavAnake svarUpakA dravya, guNa, paryAyake dvArA yathArtha nirNaya karane para AtmAkI pratIti hotI hai aura yahI moha kSayakA upAya hai| -isake bAdaaba Age dravya, guNa, paryAyakA svarUpa batAyA jAyagA aura yaha
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ -* samyagdarzana batAyA jAyagA ki dravya, guNa, paryAyako kisa prakAra jAnane se moha kSaya hotA hai| [ jo jIva arihantako dravya, guNa paryAyarUpase jAnatA hai vaha apane AtmAko nAnatA hai aura usakA moha avazya kSaya ko prApta hotA hai / arihantakA svarUpa sarvaprakAra zuddha hai isaliye zuddha Atma svarUpake pratibimbake samAna zrI arihantakA AtmA hai| arihanta jaisA hI isa AtmA kA zuddha svabhAva sthApita karake use jAnane kI bAta kahI hai| yahA~ mAtra arihantakI hI bAta nahIM hai kintu apane AtmAkI pratIti karake use jAnanA hai, kyoMki arihantameM aura isa AtmAmeM nizcayase koI aMtara nahIM hai / jo jIva apane jJAnameM arihantakA nirNaya karatA hai usa jIvake bhAvameM arihanta bhagavAna sAkSAt virAjamAna rahate haiM, use arihantakA viraha nahIM hotaa| isa prakAra apane jJAnameM arihantakI yathArtha pratIti karane para apane AtmAkI pratIti hotI hai aura usakA moha avazya kSayako prApta hotA hai| yaha pahile kahe gaye kathanakA sAra hai| ava dravya, guNa, paryAyakA svarUpa vizeSa rUpase batAte haiM, use jAnaneke bAda antaraMgameM kisa prakArakI kriyA karane se moha kSayako prApta hotA hai, yaha batAte haiN| ] jo jIva apane puruSArthake dvArA AtmAko jAnatA hai usa jIvakA moha avazya kSayako prApta hotA hai-aisA kahA hai, kiMtu yaha nahIM kahA ki moha karmakA bala kama ho to AtmAko jAnanekA puruSArtha pragaTa ho sakatA hai, kyoMki mohakarma kahI AtmAko purupArtha karanese nahIM roktaa| jaya jIva apane jJAnameM saccA puruSArtha karatA hai taba moha avazya kSaya ho jAtA hai| jIvakA purupArtha svatantra hai, 'pahile tU jJAna kara to moha kSayako prApta ho' isameM upAdAnase kAryakA honA siddha kiyA hai kitu pahile moha kSaya ho to tujhe AtmAkA jAna pragaTa ho' isaprakAra nimittakI orase viparIta ko nahIM liyA hai, kyoMki nimittako lekara jIvameM kucha bhI nahIM hotaa|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA aba yaha batalAte haiM ki arihanta bhagavAnake svarUpameM dravya guNa paryAya kisaprakAra haiM / "vahA~ anvaya dravya hai, anvayakA vizeSaraNa guNa. hai, anvayake vyatireka ( bheda ) paryAya hai" [ gAthA 80 TIkA ] zarIra arihanta nahI hai kiMtu dravyaguNa paryAya svarUpa AtmA arihanta hai | ananta arihanta aura ananta AtmAoM kA dravyaguNa paryAyase kyA svarUpa hai yaha isameM batAyA hai / 77 - dravya yahAeN mukhyatA se arihanta bhagavAnake dravya guNa paryAyakI bAta hai / arihanta bhagavAnake svarUpameM jo anvaya hai so dravya hai / 'jo anvaya hai so dravya hai' isakA kyA artha hai ? jo avasthA badalatI hai vaha kucha sthira rahakara badalatI hai / jaise pAnI meM lahareM uThatI haiM ve pAnI aura zItalatA ko sthira rakhakara uThatI haiM, pAnIke binA yoM hI lahareM nahIM uThane lagatIM, isIprakAra AtmAmeM paryAyarUpI lahareM (bhAva ) badalatI rahatI haiM usake badalane para eka eka bhAvake barAbara AtmA nahIM hai kiMtu sabhI bhAvoM me lagAtAra sthira rahane vAlA AtmA hai / trikAla sthira rahanevAle ma dravyake AdhArase paryAyeM pariNamita hotI hai / jo pahale aura bAdake sabhI pariNAmo meM sthira banA rahatA hai vaha dravya hai / pariNAma to pratisamaya eka ke bAda eka naye 2 hote haiN| sabhI pariNAmoM meM lagAtAra ekasA rahane vAlA dravya hai / pahile bhI vahI thA aura bAdame bhI vahI hai - isaprakAra pahile aura vAdakA jo ekatla hai so anvaya hai, aura jo anvaya hai so dravya hai / -- arihaMta ke sambandha meM -- pahile ajJAna dazA thI, phira jJAnadazA prakaTa huI, isa ajJAna aura jJAna donoM dazAoM meM sthirarUpameM vidyamAna hai vaha Atma dravya hai / jo AtmA pahile ajJAna rUpa thA vahI aba jJAna rUpa hai / isaprakAra pahale aura bAdake jor3arUpa jo padArtha hai vaha dravya hai / paryAya pahile aura pazcAtkI jor3arUpa nahIM hotIM, vaha to pahile aura bAda kI alaga 2 ( vyatirekarUpa ) hotI hai aura dravya pUrva pazcAtke sambandharUpa *
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ -* samyagdarzana (anvayarUpa ) hotA hai / jo eka avasthA hai vaha dUsarI nahIM hotI aura jo dUsarI avasthA hai vaha tIsarI nahIM hotI, isaprakAra avasthAmeM prathakRtva hai| kintu jo dravya pahile samayameM thA vahI dUsare samayameM hai aura jo dUsare samayameM thA vahI tIsare samayameM hai, isaprakAra dravyameM lagAtAra sAdRzya hai| jaise sonekI avasthAkI racanAeM aneka prakArakI hotI haiM, usameM aMgUThIke AkArake samaya kuNDala nahIM hotA aura kuNDalarUpa zrAkArake samaya kar3A nahIM hotA, isaprakAra pratyeka paryAyake rUpameM prathaktva hai, kintu jo sonA aMgUThIke rUpameM thA vahI sonA kuNDalake rUpameM hai aura jo kuNDalake rUpameM thA vahI kar3eke rUpameM hai sabhI prakAroMmeM sonA to eka hI hai, kisa AkAra prakArameM sonA nahIM hai sabhI avasthAoMke samaya sonA hai| isIprakAra ajJAnadazAke samaya sAdhaka dazA nahIM hotI, sAdhaka dazAke samaya sAdhya dazA nahIM hotI-isaprakAra pratyeka paryAyakA prathakatva hai| kintu jo AtmA ajJAna dazAmeM thA vahI sAdhaka dazAmeM hai aura jo sAdhaka dazAmeM thA vahIM sAdhya dazAmeM hai| sabhI avasthAoMmeM Atma dravya to eka hI hai| kisa avasthAmeM AtmA nahIM hai ? sabhI avasthAoMmeM nirantara sAtha rahakara gamana karane vAlA Arama dravya hai| pahile aura pazcAt jo sthira rahatA hai vaha dravya hai| arihanta bhagavAnakA AtmA svayaM hI pahile ajJAna dazAmeM thA aura aba vahI sampUrNa jJAnamaya arihanta dazAmeM bhI hai| isaprakAra arihantake Atmadravya ko pahacAnanA cAhiye / yaha pahacAna karane para aisA pratIta hotA hai ki abhI apUrNa dazA hone para bhI maiM hI pUrNa arihanta dazAmeM bhI sthira hoUMgA, isase AtmAkI traikAlikatA lakSyameM AtI hai| -guNa'anvayakA jo vizepaNa hai so guNa hai' pahile [ paribhASA] kI, ava guNako paribhApA karate haiN| kar3A, kuraDala aura aMgUThI ityAdi sabhI avasthAoMmeM rahanevAlA sonA dravya hai-yaha to kahA
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 76 hai parantu yaha bhI jAna lenA cAhiye ki sonA kaisA hai| sonA pIlA hai, bhArI hai, cikanA hai-isa prakAra pIlApana, bhArIpana aura cikanApana yaha vizeSaNa soneke liye lAgU kiye gaye haiM isaliye vaha pIlApana Adi sonekA guNa hai, isIprakAra arihantakI pahilekI aura bAdakI avasthAmeM jo sthira rahatA hai vaha Atmadravya hai-yaha kahA hai, parantu yaha bhI jAna lenA cAhiye ki Atmadravya kaisA hai ? AtmA jJAnarUpa hai, darzanarUpa hai, cAritrarUpa hai, isaprakAra Atma dravyake liye jJAna, darzana aura cAritra vizeSaNa lAgU hote hai, isaliye jJAna Adika Atmadravyake guNa hai| dravyakI zaktiko guNa kahA jAtA hai / AtmA cetana dravya hai aura caitanya usakA vizepaNa hai| paramANumeM jo pudgala hai so dravya hai aura varNa, gandha ityAdi usake vizeSaNa-guNa hai / vastumeM koI vizeSaNa to hotA hI hai jaise miThAsa gur3akA vizeSaNa hai| isIprakAra AtmadravyakA vizeSaNa kyA hai? arihanta bhagavAna zrAtma dravya kisa prakAra hai yaha pahile kahA jA cukA hai| arihantameM kicit mAtra bhI rAga nahI hai aura paripUrNa jJAna hai arthAt jJAna Atma dravyakA vizepaNa hai| yahA~ mukhyatAse jJAnakI bAta kahI hai, isI prakAra darzana, cAritra, vIrya astitva ityAdi jo ananta guNa hai ve saba AtmAke vizepaNa hai| arihanta Atna dravya haiM aura usa AtmAmeM ananta sahavartI guNa hai, vaisA hI maiM bhI Atmadravya hU~ aura mujhameM ve saba guNa vidyamAna hai| isaprakAra jo arihantake AtmAko dravya, guNa rUpameM jAnatA hai vaha apane AtmAko bhI dravya, guNa rUpameM jAnatA hai / vaha svaya samajhatA hai ki dravya, guNake jAna lene para ava paryAyameM kyA karanA cAhiye, aura isaliye usake dharma hotA hai| dravya, guNa to jaise arihantake haiM vaise hI sabhI AtmAoMke sadA eka rUpa hai| dravya, guNameM koI antara nahIM hai, avasthAmeM saMsAra aura mokSa hai| dravya, guNameM se paryAya pragaTa hotI hai isaliye apane dravya, guNako pahicAna kara usa dravya, guNameM se paryAyakA jaisA AkAra prakAra svayaM
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ * samyagdarzana banAnA hai vaisA hI kara sakatA hai / isaprakAra dravya rUpase aura guNa rUpase AtmAkI pahicAna karAI hai| isameM jo guNa hai so vaha dravyakI hI pahicAna karAne vAlA hai| -paryAya'anvayake vyatirekako paryAya kahate haiN| inameM paryAyoMkI paribhASA batAI hai| dravyake jo bheda hai so paryAya haiN| dravya to trikAla hai, usa dravyako kSaNa 2 ke bheda se (kSaNavartI avasthAse) lakSameM lenA so paryAya hai| paryAyakA svabhAva vyatireka rUpa hai arthAt eka paryAyake samaya dUsarI paryAya nahIM hotI / guNa aura dravya sadA eka sAtha hote hai kintu paryAya ekake bAda dUsarI hotI hai| arihanta bhagavAnake kevalajJAna paryAya hai taba unake pUrvakI apUrNa jJAna dazA nahIM hotii| vastuke jo eka eka samayake bhinna 2 bheda haiM so paryAya hai| koI bhI vastu paryAyake binA nahIM ho sktii| __Atmadravya sthira rahatA hai aura usakI paryAya badalatI rahatI hai| dravya aura guNa eka rUpa haiM, unameM bheda nahIM hai kintu paryAyameM aneka prakAra se parivartana hotA hai isaliye paryAyameM bheda hai| pahile dravya guNa paryAyakA svarUpa bhinna bhinna batAkara phira tInoMkA abheda dravyameM samAviSTa kara diyA hai| isaprakAra dravya guNa paryAyakI paribhASA pUrNa huii| -prArambhika karcavyaarihanta bhagavAnake dravya guNa paryAyako bhalIbhAMti jAna lenA hI dharma hai / arihanta bhagavAnake dravya, guNa, paryAyako jAnane vAlA jIva apane AtmAko bhI jAnatA hai| ise jAne binA dayA, bhakti, pUjA, tapa, vrata, brahmacarya yA zAstrAbhyAsa ityAdi saba kucha karane para bhI dharma nahIM hotA aura moha dUra nahIM hotaa| isaliye pahile apane jJAnake dvArA arihanta bhagavAnake dravya guNa paryAyakA nirNaya karanA cAhiye, yahI dharma karane ke lie prArambhika kartavya hai|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 81 pahile dravya guNa paryAyakA svarUpa batAyA hai| arihantake dravya guNa paryAyako nAnane vAlA jIva apane dravya guNa paryAyamaya AtmAko jAna letA hai-yaha bAta aba yahA~ kahI jAtI hai| "sarvataH vizuddha bhagavAna arihantameM ( arihantake svarUpako dhyAnameM rakhakara ) jIva tInoM prakArake samayako (dravya guNa paryAyamaya nija AtmA ko) apane manake dvArA jAna letA hai|" [gAthA 80 kI TIkA ] arihanta bhagavAna kA svarUpa sarvataH vizuddha hai arthAt ve dravya se guNa me aura paryAyase sampUrNa zuddha haiM isaliye dravya guNa paryAyase unake svarUpako jAnane para usa jIvake khyAlameM yaha A jAtA hai ki apanA svarUpa dravyase, guNase, paryAyase kaisA hai / isa AtmAkA aura arihantakA svarUpa paramArthataH samAna hai, isalie jo arihantake svarUpako jAnatA hai vaha apane svarUpako jAnatA hai aura jo apane svarUpako jAnatA hai usake mohakA kSaya ho jAtA hai| samyaktva sanmukha dazA jisane apane jJAnake dvArA arihanta ke dravya guNa paryAyako lakSyameM liyA hai usa jIvako arihantakA vicAra karane para paramArtha se apanA hI vicAra AtA hai| arihantake dravya guNa pUrNa haiM aura unakI avasthA sampUrNa jJAna maya hai, sampUrNa vikAra rahita hai, aisA nirNaya karanepara yaha pratIti hotI hai ki apane dravya guNa pUrNa haiM aura unakI avasthA sampUrNa jJAnarUpa, vikAra rahita honI caahie| jaise bhagavAna arihanta haiM vaisA hI maiM hU~, isaprakAra arihantako jAnane para sva samayako manake dvArA jIva jAna letA hai| yahaoNtaka abhI arihantake svarUpake sAtha apane svarupakI samAnatA karatA hai arthAt arihantake lakSyase apane AsmAke svarupakA nizcaya karanA prArambha karatA hai| yahA~ para lakSyase nirNaya honeke kAraNa yaha kahA hai ki manake dvArA apane AtmAko jAna letA hai| yadyapi yaho vikalpa hai tathApi vikalpake dvArA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 --- samyagdarzana jo nirNaya kara liyA hai usa nirNaya rUpa jJAnameMse hI mokSamArga kA prArambha hotA hai / manake dvArA vikalpale jJAna kiyA hai tathApi nirNayake calate jJAna meM se vikalpako alaga karake svalakSyase ThIka samajhakara mohakA kSaya avazya karegA - aisI zailI hai / jisane manake dvArA AtmAkA nirNaya kiyA hai usakI samyaktvake sanmukha dazA ho cukI hai / arihantake sAtha samAnatA aba yaha batalAte haiM ki arihantako dravya guNa paryAyase jAnanevAlA jIva dravya guNa paryAya svarUpa apane AtmAko kisa prakAra jAna letA hai| arihantako jAnanevAlA jIva apane jJAnameM apane dravya guNa paryAyakA isa prakAra vicAra karatA hai 'yaha cetana hai aisA jo anvaya so dravya hai, anvayake Azrita rahane vAlA jo 'caitanya' vizeSaNa hai so guNa hai aura eka samayakI maryAdAyAlA jisakA kAla parimANa honese paraspara apravRtta jo anya vyatireka haiM [ eka dUsare meM pravRtta na hone vAle jo anvayake vyatireka haiM ] so paryAya hai, jo ki cid vivartana kI [ AtmAke pariNamanakI ]pranthiyAM haiM / [ gAthA 80 kI TIkA ] pahile arihanta bhagavAnako sAmAnyatayA jAnakara aba unake svarUpako lakSyameM rakhakara dravyaguNa paryAyase vizeSarUpameM vicAra karate haiM / "yaha arihanta AtmA hai" isaprakAra dravyako jAna liyA / jJAnako dhAraNa karane vAlA jo sadA rahanevAlA dravya hai so vahI AtmA hai| isa arihanta ke sAtha AtmAko saddazyatA batAI hai| cetana dravya AtmA hai, AtmA caitanya svarUpa hai caitanya guNa yAma dravyake Azrita hai, sadA sthira rahanevAle Atma dravyake hai, dravyake zrAzrayamaM rahanevAlA honeme jJAna guNa hai| dekhakara yaha nizraya karanA hai ki svayaM apane AtmA arihantakA svabhAva hai vaisA hI merA svabhAva hai / bhane jJAnA gu haiM
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 83 * dravya-guNa traikAlika haiM, usake pratikSaNavartI jo bheda haiM so paryAya hai| paryAyakI maryAdA eka samaya mAtrakI hai / eka hI samayakI maryAdA hotI hai isaliye do paryAya kabhI ekatrita nahIM hotii| paryAyeM eka dUsaremeM apravRtta hai, eka paryAya dUsarI paryAyameM nahIM AtI isaliye pahalI paryAyake vikArarUpa honepara bhI maiM apane svabhAvase dUsarI paryAyako nirvikAra kara sakatA huuN| isakA artha yaha hai ki vikAra eka samaya mAtrake liye hai aura vikAra rahita svabhAva trikAla hai| paryAya eka samaya mAtra ke liye hI hotI hai yaha jAna lenepara yaha pratIti ho jAtI hai ki vikAra kSaNika hai / isaprakAra arihantake sAtha samAnatA karake apane svarUpameM use milAtA hai| cetanakI eka samayavartI paryAyeM jJAnakI hI gAMThe hai| paryAya kA sambandha cetanake sAtha hai| vAstavameM rAga cetanakI paryAya nahIM hai kyoMki arihantakI paryAyameM rAga nahIM hai| jitanA arihantakI paryAyameM hotA hai utanA hI isa AtmAkI paryAyakA svarUpa hai| paryAya prati samaya kI maryAdA vAlI hai| eka paryAyakA dUsare samaya meM nAza ho jAtA hai isaliye eka avasthAmeM se dUsarI avasthA nahIM AtI, kintu dravyameM se hI paryAya AtI hai, isaliye pahile dravyakA svarUpa batAyA hai| paryAyameM jo vikAra hai so svarUpa nahIM hai kintu guNa jaisI hI nirvikAra avasthA honI cAhiye isaliye bAdameM guNakA svarUpa batAyA hai| rAga athavA vikalpameMse paryAya pragaTa nahIM hotI kyoMki paryAya eka dUsare meM pravRtta nahI hotii| paryAyako cid vivartana kI granthI kyoM kahA hai ? paryAya svayaM to eka samaya mAtrake liye hai parantu eka samaya kI paryAyase traikAlika dravya ko jAnane kI zakti hai| eka hI samayakI paryAyameM traikAlika dravyakA nirNaya samAviSTa ho jAtA hai| paryAyakI aisI zakti batAneke lie use cid vivartana kI granthI kahA hai| arihantake kevalajJAna dazA hotI hai, jo kevalajJAna dazA hai so cid vivartanakI vAstavika granthI hai| jo apUrNa jJAna hai so svarUpa nahIM
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 - samyagdazana hai| kevalajJAna honepara eka hI paryAyameM lokAloka kA pUrNa jJAna samAviSTa ho jAtA hai, mati-zruta paryAyameM bhI anekAneka bhAvoMkA nirNaya samAviSTa ho jAtA hai| yadyapi paryAya svayaM eka samayakI hai tathApi usa eka samayameM sarvajJa ke paripUrNa dravya guNa paryAyako apane jJAnameM samAviSTa kara letI hai / sampUrNa arihantakA nirNaya eka samayameM kara lenese paryAya caitanyakI gAMTha hai|| arihantakI paryAya sarvataH sarvathA zuddha hai| yaha zuddha paryAya java khyAlameM lI taba usa samaya nijake vaisI paryAya vartamAnameM nahIM hai tathApi yaha nirNaya hotA hai ki merI avasthAkA svarUpa anaMta jJAna zaktirUpa sampUrNa hai, rAgAdika merI paryAyakA mUla svarUpa nahIM hai| isaprakAra arihantake lakSyase dravya guNa paryAya svarUpa apane AtmA ko zubha vikalpake dvArA jAnA hai| isaprakAra dravya guNa paryAyake svarUpako eka hI sAtha jAna lenevAlA jIva bAdameM kyA karatA hai aura usakA moha kaba naSTa hotA hai yaha aba kahate haiN| "aba isa prakAra ....avazyameva pralayako prApta hotA hai" (gAthA 80 kI TIkA) dravya-guNa-paryAyakA yathArtha svarUpa jAna lenepara jIva traikAlika dravyako eka kAlameM nizcita kara letA hai| AtmAke traikAlika honepara bhI jIva usake traikAlika svarUpako eka hI kAlameM samajha letA hai| arihantakI dravya-guNa-paryAyase jAna lenepara apane meM kyA phala pragaTa huA hai yaha batalAte haiM / traikAlika padArthako isaprakAra lakSyameM letA hai ki jaise arihanta bhagavAna trikAlI AtmA hai vaisA hI maiM trikAlI AtmA huuN| trikAlI padArtha ko jAna lenemeM trikAla jitanA samaya nahIM lgtaa| kintu vartamAna eka paryAyake dvArA kAlikakA khyAla ho jAtA hai-usakA anumAna ho jAtA hai| kSAyika samyaktva kyoM kara hotA hai| isakI yaha bAta hai| prArambhika kiyA yahI hai| isI kriyAke dvArA mohakA kSaya hotA hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI bhagavAnakundakunda - kahAna jaina zAstramAlA 85 jIvako sukha cAhiye hai| isa jagatameM saMpUrNa svAdhIna sukhI zrI rihanta bhagavAna haiM / isaliye 'sukha cAhiye hai' kA artha yaha huA ki svayaM bhI arihanta dazArUpa honA hai / jisane apane AtmAko arihanta jaisA mAnA hai vahI svayaM arihanta jaisI dazArUpa honekI bhAvanA karatA hai / jisane apaneko arihanta jaisA mAnA hai usane arihanta ke samAna dravya guNa paryAya ke atirikta anya saba apane AtmAmeMse nikAla diyA hai / (yahA~ pahale mAnyatA- zraddhA karane kI bAta hai ) paradravyakA kucha karanekI mAnyatA, zubharAga se dharma honekI mAnyatA tathA nimitta se hAnilAbha hone kI mAnyatA dUra ho gaI hai, kyoMki arihantake AtmAke yaha saba kucha nahI hai / dravya guNa paryAya kA svarUpa jAnane ke bAda kyA karanA cAhiye ? arihantake svarUpako dravya guNa paryAya rUpase jAnane vAlA jIva traikAlika AtmAko dravya guNa paryAya rUpase eka kSaNameM samajha letA hai / basa ! yahAeN ko samajha lene taka kI bAta kI hai vahA~ taka vikalpa hai, vikalpake dvArA Atma lakSya kiyA hai, aba usa vikalpako tor3akara dravNa guNa paryAyake bhedako chor3akara abheda AtmAkA lakSya karanekI bAta karate haiN| isa abhedakA lakSya karanA hI arihantako jAnanekA saccA phala hai aura jaba abhedakA lakSya karatA hai taba usI kSaNa mohakA kSaya ho jAtA hai / jisa avasthAke dvArA arihantako jAnakara traikAlika dravyakA khyAla kiyA usa avasthAmeM jo vikalpa hotA hai vaha apanA svarUpa nahIM hai, kintu jo khyAla kiyA hai vaha apanA svabhAva hai / khyAla karanevAlA jo jJAna hai vaha samyakajJAnakI jAtikA hai, kintu abhI para lakSya hai isaliye yahA~taka samyaka darzana pragaTa rUpa nahIM hai / aba usa avasthAko para lakSase haTAkara svabhAvameM saMkalita karatA hai-bhedakA lakSya chor3akara abhedake lakSyase samyaka darzanako pragaTa rUpa karatA hai / jaise motIkA hAra mUla rahA ho to
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 -* samyagdarzana usa bhUlate huye hArako lakSameM lenepara usake pahile se antatakake sabhI motI usa hAra meM hI samAviSTa ho jAte haiM aura hAra tathA motiyoMkA bheda lakSameM nahIM AtA / yadyapi pratyeka motI pRthaka pRthaka hai kintu jaba hArako dekhate haiM taba eka 2 motIkA lakSa chUTa jAtA hai / parantu pahile hArakA svarUpa jAnanA cAhiye ki hArameM aneka motI haiM aura hAra sapheda hai, isaprakAra pahile hAra, hArakA raMga aura motI ina tInoMkA svarUpa jAnA ho to una tInoMko bhUlate huye hArameM samAviSTa karake hArako ekarUpase lakSameM liyA jA sakatA hai motiyoMkA jo lagAtAra tAratamya hai so hAra hai / pratyeka motI usa hArakA vizeSa hai aura una vizeSoM ko yadi eka sAmAnyameM saMkalita kiyA jAya to hAra lakSa AtA hai| hArakI taraha AtmAke dravya guNa paryAyoMko jAnakara pazcAt samasta paryAyoMko aura guNoMko eka caitanya dravyameM hI antargata karane para dravyakA lakSa hotA hai aura usI kSaNa samyakdarzana pragaTa hokara mohakA kSaya ho jAtA hai / yahAeN bhUlatA huA athavA laTakatA huA hAra isaliye liyA hai ki vastu kUTastha nahIM hai kintu prati samaya bhUla rahI hai arthAt pratyeka samayamai dravyameM pariNamana ho rahA hai| jaise hArake lakSase motIkA lakSa chUTa jAtA hai usI prakAra dravyake lakSase paryAyakA lakSa chUTa jAtA hai / paryAyoMmeM badalane vAlA to eka AtmA hai, badalane vAleke lakSase samasta pariNAmoMko usameM aMtargata kiyA jAtA hai / paryAyakI dRSTise pratyeka paryAya bhinna 2 hai kintu jaba dravyakI dRSTi se dekhate haiM taba samasta paryAyeM usameM aMtargata ho jAtI hai / isa prakAra Atma dravyako khyAlameM lenA hI samyagdarzana hai / prathama Atma dravyake guNa aura AtmAkI anAdi ananta kAlakI paryAya, ina tInoMkA vAstavika svarUpa ( arihatake svarUpake sAtha sAdRzya karake) nizcit kiyA ho to phira una dravya, guraNa, paryAyako eka pariNamita hote hue dravya meM samAviSTa karake dravyako abheda rUpase lakSameM liyA jA sakatA hai / pahile sAmAnya - vizeSa ( dravya - paryAya ) ko jAnakara phira
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA vizeSoMko sAmAnyameM antargata kiyA jAtA hai; kitu jisane sAmAnya-vizeSa kA svarUpa na jAnA ho vaha vizeSako sAmAnyameM aMtarlIna kaise kare ? pahile arihanta jaise dravya, guNa, paryAyase apane AtmAko lakSameM lekara pazcAt jisa jIvane guNa-paryAyoMko eka dravyameM saMkalita kiyA hai use AtmAko svabhAvameM dhAraNa kara rakhA hai| jahA~ AtmAko svabhAvameM dhAraNa kiyA vahA~ mohako rahanekA sthAna nahIM rahatA arthAt moha nirAzrayatAke kAraNa usI kSaNa kSayako prApta hotA hai| pahile ajJAnake kAraNa dravya, guNa paryAyake bheda karatA thA isaliye una bhedoMke Azrayase moha raha rahA thA kitu jahA~ dravya, guNa, paryAyako abheda kiyA vahaoN dravya, guNa, paryAyakA bheda dUra ho jAne se moha kSayako prApta hotA hai / dravya, guNa, paryAyakI ekatA hI dharma hai aura dravya, guNa, paryAyake bIca bheda hI adharma hai| pRthaka 2 motI vistAra hai kyoMki unameM anekatva hai aura sabhI motiyoMke abheda rUpameM jo eka hAra hai so saMkSepa hai| jaise paryAyake vistAra ko dravyameM saMkalita kara diyA usIprakAra vizeSya-vizeSaNapana kI vAsanA ko bhI dUra karake-guNako bhI dravyameM hI antarhita karake mAtra AtmAko hI jAnanA aura isaprakAra AtmAko jAnanepara mohakA kSaya ho jAtA hai| pahile yaha kahA thA ki 'manake dvArA jAna letA hai kintu vaha jAnanA vikalpa sahita thA, aura yahA~ jo jAnanakI bAta kahI hai vaha vikalpa rahita abhedakA jAnanA hai| isa jAnaneke samaya para lakSa tathA dravya, guNa, paryAya ke bhedakA lakSa chUTa cukA hai| __ yahA~ (mUla TIkA ) dravya, guNa, paryAyako abheda karanese saMbaMdhita paryAya aura guNake kramase bAta kI hai| pahile kahA hai ki 'cid-vivoM ko cetanameM hI saMkSipta karake aura phira kahA hai ki 'caitanyako cetanameM hI aMtarhita karake yahA~ para pahile kathana meM paryAya ko dravya ke sAtha abheda karanekI bAta hai aura dUsare meM guNako dravya ke sAtha abheda karane kI
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 ----* samyagdarzana vAta hai / isaprakAra paryAyako aura guNako dravyameM abheda karanekI vAta krama se samajhAI hai| kituM abhedakA lakSa karanepara ve kama nahIM hote| jisa samaya abheda dravyakI ora jJAna jhukatA hai usI samaya paryAya bheda aura guNa bhedakA lakSa eka sAtha dUra ho jAtA hai| samajhAne meM to kramase hI vAta AtI hai| jaise jhUlate hue hArako lakSa meM lete samaya aisA vikalpa nahIM hotA ki 'yaha hAra sapheda hai' arthAt usakI saphedI ko bhUlate hue hArameM hI alopa kara diyA jAtA hai, isIprakAra Atma dravyameM 'yaha AtmA aura jJAna usakA guNa athavA AtmA jJAna svabhAvI hai| aise guNa guNI bhedakI kalpanA dUra karake gaNako dravya meM hI adRzya karanA caahie| mAtra AtmAko lakSameM lene para jJAna aura AtmA ke bheda sambandhI vicAra alopa ho jAte haiM, gaNa gaNI bheda kA vikalpa TUTa kara ekAkAra caitanya svarUpa kA anubhava hotA hai| yahI samyagdarzana hai| hAra meM pahile to motI kA mUlya usakI camaka aura hArakI guthAI ko jAnatA hai pazcAt motIkA lakSa chor3akara yaha hAra sapheda hai| isa prakAra guNa guNIke bhedase hArako lakSameM letA hai aura phira motI, usakI saphedI aura hAra ina tInoM ke saMbaMdhake vikalpa chUTakara-motI aura usakI saphedIko hArameM hI azya karake mAtra hAra kA hI anubhava kiyA jAtA hai isIprakAra pahile arihaMta kA nirNaya karake dravya gaNa paryAyake svarUpa ko jAne ki aisI paryAya merA svarUpa hai, aise mere gaNa haiM aura maiM arihaMta jaisA hI AtmA huuN| isaprakAra vikalpake dvArA jAnane ke bAda paryAyoM ke aneka bhedakA lakSa chor3akara "maiM jJAna svarupa AtmA hU~" isa prakAra gaNa gaNI bhedake dvArA AtmA ko lakSa meM le aura phira dravya, gaNa ayayA paryAya saMbaMdhI vikalpoMko chor3akara mAtra AtmAkA anubhava karane ke mamaya yA guNa guNI bheda bhI gupta ho jAtA hai aryAta mAna gae AtmA meM hI samAviSTa ho jAtA hai, isaprakAra kevala prAtmA kA anubhava karanA so namradarzana hai| -
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ na bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA "hArako kharIdane vAlA AdamI kharIdate samaya hAra tathA usakI saphedI aura usake motI ityAdi sabakI parIkSA karatA hai parantu , bAdameM saphedI aura motiyoMko hArameM samAviSTa karake unake UparakA lakSa chor3akara kevala hArako hI jAnatA hai / yadi aisA na kare to hArako pahiranekI sthiti meM bhI saphedI ityAdike vikalpa rahanese vaha hArako pahiraneke sukhakA savedana nahIM kara skegaa|" [gujarAtI-pravacanasAra, pA 116 phuTanoTa ] isIprakAra Atma svarUpako samajhane vAlA samajhate samaya to dravya, guNa, paryAya-ina tInoMke svarUpakA vicAra karatA hai parantu bAdameM guNa aura paryAyako dravyameM hI samAviSTa karake-unake UparakA lakSa chor3akara mAtra AtmA ko hI jAnatA hai / yadi aisA na kare to dravyakA svarUpa khyAlameM Ane para bhI guNa paryAya sambandhI vikalpa rahanese dravyakA anubhava nahI kara skegaa| hAra AtmA hai, saphedI jJAna guNa hai aura motI paryAya haiN| isaprakAra dRSTAMta aura siddhAMtakA sambandha samajhanA caahiye| dravya, guNa, paryAyake svarUpako jAnaneke bAda mAtra abheda svarUpa AtmAkA anubhava karanA hI dharmakI prathama kriyA hai / isI kriyAse ananta arihanta tIrthakara kSAyaka samyagdarzana prApta karake kevalajJAna aura mokSa dazAko prApta hue hai| vartamAna meM bhI mumukSuoMke liye yahI upAya hai aura bhaviSyameM jo ananta tIrthakara hoMge ve saba isI upAyase hoNge| sarva jIvoMko sukhI honA hai, sukhI honeke liye svAdhInatA cAhiye, svAdhInatA prApta karaneke liye sampUrNa svAdhInatAkA svarUpa jAnanA caahiye| sampUrNa svAdhIna arihanta bhagavAna haiM, isaliye arihantakA jJAna karanA caahiye| jaise arihantake dravya, guNa, paryAya haiM vaise hI apane haiN| arihantake rAgadveSa nahIM hai, ve ma to apane zarIrakA kucha karate haiM aura na parakA hI kucha karate hai| unake dayA athavA hisAke vikArI bhAva nahIM hote, ve mAtra jJAna hI karate hai, isIprakAra mai bhI jJAna karane vAlA hI hU~, anya kucha merA svarUpa nahIM hai| vartamAnameM mere jJAnameM kacAI hai vaha merI
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ - :-* samyagdarzana avasthAke doSa ke kAraNase hai, avasthAkA doSa bhI merA svarUpa nahIM hai| isaprakAra pahile bhedake dvArA nizcita karanA cAhiye kintu bAdameM bhedake vicArako chor3akara mAtra AtmAko jAnanese svAdhInatA kA upAya pragaTa hotA hai| dravya, guNa, paryAya kA svarUpa jAnane kA phala ' * paryAyoMko aura guNoMko eka dravyameM antarlIna karake kevala AtmA ko jAnane para usa samaya antaraMgameM kyA hotA hai so aba kahate haiM:"kevala AtmAko jAnane para usake uttarottara kSaNameM kartA-karma-kriyAkA vibhAga kSaya hotA jAtA hai isaliye niSkriya cinmAtra bhAvako prApta hotA hai|" __ [gAthA 80 kI TIkA] dravya, guNa, paryAyake bhedakA lakSa chor3akara abheda svabhAvakI ora mukane para kartA-karma kriyAke bhedakA vibhAga kSaya hotA jAtA hai| aura jIva niSkriya cinmAtra bhAvako prApta hotA hai-yahI samyagdarzana hai| __maiM AtmA hU~, jJAna merA guNa hai aura yaha merI paryAya hai-aise bhedakI kriyAse rahita, puNya-pApake vikalpase rahita niSkriya caitanya bhAvakA anubhava karanemeM ananta puruSArtha hai, apanA zrAtma thala svonmukha hotA hai| kartA-karma kriyAke bhedakA vibhAga kSayako prApta hotA hai| pahile vikalpake samaya maiM kartA hU~ aura paryAya merA kArya hai isaprakAra kartAkarmakA bheda hotA thA, kintu jaba paryAyako dravyameM hI milA diyA taba dravya aura paryAyake bIca koI bheda nahIM rahA arthAt dravya kartA aura paryAya usakA kArya hai| aise bhedakA abhedake anubhavake samaya kSaya ho jAtA hai| paryAyoMko aura guNako abhedarUpase Atma dravyameM hI samAviSTa karake pariNAmI, pariNAma aura pariNati (kartA karma aura kriyA) ko abhedameM samAviSTa karake anubhava karanA so ananta puruSArtha hai| aura yahI jJAnakA svabhAva hai| bhaMga-bhedameM jAne para jJAna aura vIrya kama hote jAte hai aura zrabhedakA anubhava karane para uttarottara kSaNameM kartA-karma-kriyA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA 61 kA vibhAga kSaya hotA jAtA hai / vAstavameM to jisa samaya abheda svabhAva kI ora mukate hai usI samaya kartA-karma kriyAkA bheda TUTa jAtA hai tathApi yahA~ 'uttarottara kSaNa meM kSaya hotA jAtA hai' aisA kyoM kahA hai ? anubhava karaneke samaya paryAya dravyakI ora abhinna hojAtI hai parantu abhI sarvathA bhinna nahI huI hai / yadi sarvathA abhinna hojAe to usI samaya kevalajJAna ho jAya, parantu jisa samaya abhedake anubhavakI ora DhalatA hai usI kSaNase pratyeka paryAyameM bhedakA krama TUTane lagatA hai aura abhedakA krama bar3hane lagatA hai / jaba para kI ora lakSa thA taba parake lakSase uttarottara kSaNameM bhedarUpa paryAya hotI thI arthAt pratikSaNa paryAya hIna hotI jAtI thI, aura jaba parakA lakSa chor3akara nijameM abhedake lakSase ekAgra hogayA taba nija lakSase uttarottara kSaName paryAya abhinna hone lagI arthAt pratikSaNa paryAyakI zuddhatA bar3hane lagI / jahA~ samyagdarzana huA ki kramazaH pratyeka paryAyameM zuddhatAkI vRddhi hokara kevalajJAna hI hotA hai bIca meM zithilatA athavA vighna nahI A sakatA / samyaktva huA so huA, 'aba uttarottara kSaNa meM dravya paryAyake 'bIcake bhedako sarvathA tor3akara kevalajJAnako prApta kie binA nahIM rukatA / jJAnarUpI avasthAke kArya meM ananta kevalajJAniyoMkA nirNaya samA jAtA hai, pratyeka paryAyakI aisI zakti hai / jisa jJAnakI paryAya ne arihanta kA nirNaya kiyA usa jJAnameM apanA nirNaya karanekI zakti hai / paryAyakI zakti cAhe jitanI ho tathApi vaha paryAya kSaNika hai / ekake bAda eka avasthAkA lakSa karane para usameM bhedakA vikalpa uThatA hai / kyoMki avasthA meM khaMDa hai isaliye usake lakSase khaMDakA vikalpa uThatA hai / avasthAke lakSa meM aTakane vAlA vIrya aura jJAna donoM rAgavAle haiN| jaba paryAyakA lA chor3akara bhedake rAgako tor3akara abheda svabhAvakI ora vIryako lagAkara vahA~ jJAnakI ekAgratA karatA hai taba niSkriya cinmAtra bhAvakA anubhava hotA hai, yaha anubhava hI samyagdarzana aura samyagjJAna hai /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ hara -* samyagdarzana yahA~ cinmAtra bhAvako niSkriya kahanekA kAraNa kyA hai ? jo ki vahA~ pariNati rUpa kriyA to hai parantu khaNDarUpa-rAgarUpa kriyAkA anubhava nahIM hai / kartA-karma aura kriyAkA bheda nahIM hai tathA kartA-karmakriyA sambandhI vikalpa nahIM hai isa apekSAse niSkriya' kahA gayA hai parantu anubhavake samaya abhedarUpase pariNati to hotI rahatI hai| pahile jaba para lakSase dravya paryAyake vIca bheda hote the taba vikalparUpa kriyA thI kintu nija dravyake lakSase ekAgratA karane para dravya paryAyake bIcakA bheda TUTakara donoM abheda hogae, isa apekSAse caitanya bhAvako niSkriya kahA hai| jAnaneke atirikta jisakI anya koI kriyA nahIM hai aise jJAnamAtra niSkriya bhAvako isa gAthAmeM kathita upAyake dvArA hI jIva prApta kara sakatA hai| "mohAndhakAra avazya naSTa hotA hai| abheda anubhavake dvArA 'cinmAtra bhAvako prApta karatA hai' yaha bAta astikI apekSAse kahI hai aba cinmAtra bhAvako prApta karane para moha nAzako prApta hotA hai| isa prakAra nAstikI apekSAse yAta karate hai| cinmAtrabhAvakI prApti aura mohakA kSaya yaha donoM eka hI samayameM hote haiN| "isa prakAra jisakA nirmala prakAza maNi (ratna) ke mamAna akampa rUpase pravartamAna hai aise usa cinmAna bhAvako prApta jIyakA mohAndhakAra nirAzrayatAke kAraNa avazya hI naSTa hojAtA hai|" [gAyA 80 kI TIkA yahA~ zuddha samyaktvakI bAta hai isaliye maNikA dRSTAMta diyA hai| dIpakA prakAza to prakampita hotA rahatA hai, vaha eka samAna nahIM rahatA, kintu maNikA prakAza akamparUpase satata pravartamAna rahanA hai, 'ugamA prakAza kabhI vuma nahIM jaataa| isI prakAra abheda painanyasyamAyA bhagavAna AtmAmeM lakSa karake vahIM ekAkAra rUpame pravarnamAna jIyara akampa prakAza pragaTa honepara mohAndhakArako gahanekA koI sthAna nahIM rahatA isaliye vaha mohAndhakAra nirAzraya hokara pavazyamena sarako mAna
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 63 hotA hai| jaba bhedakI ora jhuka rahA thA taba abheda caitanya svabhAvakA Azraya na honese caitanya prakAza pragaTa nahIM thA aura ajJAna Azrayase mohAndhakAra banA huA thA, aba abheda caitanyake AzrayameM paryAya Dhala gaI hai aura samyagjJAnakA prakAza pragaTa hogayA hai taba phira moha kisake Azraya se rahegA ? mohakA Azraya to ajJAna thA jisakA nAza ho cukA hai, aura svabhAva ke Azrayase moha raha nahIM sakatA isaliye vaha avazya kSayako prApta ho jAtA hai| jaba paryAyakA lakSa parameM thA taba usa paryAya meM bheda thA aura usa bheda kA moha ko Azraya thA kintu jaba vaha paryAya nija lakSakI ora gaI taba vaha abhinna hogaI aura abheda hone para mohako koI Azraya na rahA isaliye vaha nirAzrita moha avazya kSayako prApta hotA hai| ___ zraddhA rUpI sAmAyika aura pratikramaNa ' yahA~ samyagdarzanako pragaTa karanekA upAya batAyA jArahA hai| samyagdarzanake hone para aisI pratIti hotI hai ki puNya aura pApa donoM para lakSase-bhedake Azrayase hai, abhedake Azrayase puNya-pApa nahIM haiM isaliye puNya-pApa merA svarUpa nahIM hai, donoM vikAra hai, yaha jAnakara puNya aura pApa-donoMmeM samabhAva hojAtA hai, yahI zraddhArUpI sAmAyika hai| puNya acchA hai aura pApa burA hai yaha mAnakara jo puNyako AdaraNIya mAnatA hai usake bhAvameM puNya-pApake bIca vipama bhAva hai, usake saccI zraddhArUpI sAmAyika nahIM hai / saccI zraddhAke hone para mithyAtva bhAvase haTa jAnA hI sarva prathama pratikramaNa hai| sabase bar3A doSa mithyAtva hai aura sabase pahile usa mahA doSase hI pratikramaNa hotA hai| mithyAtvase pratikramaNa kiye binA kisI jIvake yathArtha pratikramaNa Adi kucha nahIM hotaa| ___ samyagdarzana aura vrata-mahAvrata jaba taka arihantake dravya, guNa, paryAyakA lakSa thA taba taka bheda thA, jaba dravya, guNa, paryAyake bhedako chor3akara abheda svabhAvakI ora mukA _ aura vahA~ ekAgratA kI taba svabhAvako anyathA mAnanerUpa moha nahIM rahatA
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 -- samyagdarzana aura isaliye moha nirAzraya hokara naSTa honAtA hai aura isaprakAra arihantako jAnane vAle jIvake samyagdarzana honAtA hai / vastukA svarUpa jaisA ho vaisA mAne to vastu svarUpa aura mAnyatAdonoMke eka hone para samyak zraddhA aura samyagjJAna hotA hai / vastukA savA svarUpa kyA hai yaha jAnaneke liye arihantako jAnanekI AvazyakatA hai, kyoMki arihanta bhagavAna dravya, guNa, paryAya svarUpase sampUrNa zuddha haiN| jaise arihanta haiM vaisA hI java taka yaha AtmA na ho taba taka usakI paryAyameM doSa hai -- azuddhatA hai / arihanta jaisI avasthA tava hotI hai jaba pahale arihanta parase apane AtmAkA zuddha svarUpa nizcita kare / usa zuddha svarUpameM ekAgratA karake, bhedako tor3akara, abheda svarUpakA Azraya karake parAzraya buddhikA nAza hotA hai, moha dUra hotA hai aura kSAyaka samyaktva pragaTa hotA hai / kSAyaka samyaktvake pragaTa hone para AMzika arihanta jaisI dazA pragaTa hotI hai / aura arihanta honeke liye prAraMbhika upAya samyagdarzana hI hai / abheda svabhAvakI pratItike dvArA samyagdarzana honeke bAda jaise 2 usa svabhAvameM ekAgratA bar3hatI jAtI hai vaise 2 rAga dUra ho jAtA hai, aura jyoM jyoM rAga kama hotA jAtA hai tyoM tyoM vrata- mahAtratAdikA pAlana hotA rahatA hai; kintu abheda svabhAvakI pratItike binA kabhI bhI vrata yA mahAvratAdi nahIM hote / apane AtmAkA Azraya liye vinA AtmAke Azrayase pragaTa honevAlI nirmala dazA ( zrAvaka dazA-muni dazA Adi ) nahIM ho sakatI / aura nirmala dazAke pragaTa huye vinAM dharmakA eka bhI aMga pragaTa nahIM ho sakatA / arihantakI pahicAna hone para apanI pahicAna hojAtI hai, aura apanI pahicAna hone para mohakA kSaya hojAtA hai / tAtparya yaha hai ki arihanta kI saccI pahicAna moha kSayakA upAya haiM / 1 "svabhAvakI niHzaMkatA ava AcAryadeva apanI niHzakatAkI sAkSIpUrvaka kahate haiM ki
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA "yadi aisA hai to maiMne mohakI senAko jItanekA upAya prApta kara liyA hai|" yahA~ mAtra arihantako jAnanekI bAta nahIM hai kintu apane svabhAvako ekameka karake yaha jJAna karanekI bAta hai ki merA svarUpa arihantake samAna hI hai| yadi apane svabhAvakI niHzaMkatA prApta na ho to arihantake svarUpa kA yathArtha nirNaya nahIM hotaa| prAcAryadeva apane svabhAvakI niHzaMkatAse kahate haiM ki bhale hI isa kAlameM kSAyaka samyaktva aura sAkSAt bhagavAna arihantakA yoga nahIM hai tathApi maiMne mohakI senAko jItanekA upAya prApta kara liyA hai / "pacama kAlameM mohakA sarvathA kSaya nahIM ho sakatA" aisI bAta AcAryadevane nahIM kI, kintu maiMne to mohakSayakA upAya prApta kara liyA hai-aisA kahA hai| bhaviSyameM mohakSayakA upAya pragaTa hogA aisA nahIM kintu aba hI-vartamAnameM hI mohakSayakA upAya maiMne prApta kara liyA hai| aho ! sampUrNa svarUpI AtmAkA sAkSAt anubhava hai to phira kyA nahIM hai| zrAtmAkA svabhAva hI mohakA nAzaka hai, aura mujhe Atma svabhAvakI prApti ho cukI hai / isaliye mere mohakA kSaya hone meM koI zaMkA nahIM hai| AtmAmeM saba kucha hai, usIke balase darzanamoha aura cAritra moha kA sarvathA kSaya karake, kevalajJAna pragaTa karake sAkSAt arihanta dazA pragaTa kruugaa| jaba taka aisI sampUrNa svabhAvakI niHzaMkatAkA bala prApta nahIM hotA taba taka moha dUra nahIM hotaa| ___ saccI dayA aura hiMsA mohakA nAza karaneke liye na to para jIvoMkI dayA pAlana karane kahA hai aura na pUjA, bhakti karanekA hI Adeza diyA hai kintu yaha kahA hai ki arihantakA aura apane AtmAkA nirNaya karanA hI moha kSayakA upAya hai| pahale prAsmAkI pratIti na honese apanI ananta hiMsA karatA thA, aura ava yathArtha pratIti karanese apanI saccI dayA pragaTa hogaI hai aura sva hiMsAkA mahA pApa dUra ho gayA hai|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ - samyagdarzana upasaMhAra -puruSArtha kI pratItipahale hArake dRSTAntase dravya, guNa, paryAyakA svarUpa batAyA hai| jaise hArameM motI ekake bAda dUsarA kramazaH hotA hai, usI prakAra dravyameM ekake bAda dUsarI paryAya hotI hai / jahA~ sarvajJakA nirNaya kiyA hai ki vahA~ trikAlakI kramavaddha paryAyakA nirNaya ho jAtA hai| kevalajJAnagamya trikAla avasthAyeM eka ke bAda dUsarI hotI hI rahatI hai| vAstavameM to mere svabhAvameM jo kramavaddha avasthA hai usIko kevalajJAnIne jAnA hai| (isa abhiprAyake balakA jhukAva svabhAvakI ora hai, aisA jisane nirNaya kiyA hai usIne apane svabhAvakI pratIti kI hai| jise svabhAvakI pratIti hotI hai use apanI paryAyakI zaMkA nahIM hotii| kyoMki vaha jAnatA hai ki avasthA to mere svabhAvameM se kramavaddha AtI hai, koI para dravya merI avasthAko bigAr3ane meM samartha nahIM hai| jJAnIko aisI zaMkA kadApi nahIM hotI ki "vahutase karmoMkA tIvra udaya AyA to maiM gira jAUMgA" jahA~ pIche giranekI zaMkA hai vahA~ svabhAvakI pratIti nahIM hai, aura jahA~ svabhAvakI pratIti hai vahA~ pIche giranekI zaMkA nahIM hotii| jisane arihanta jaite hI apane svabhAvakA vizvAsa karake kramabaddha paryAya aura kevalajJAnako svabhAvameM antargata kiyA hai use kramabaddha paryAyameM kevalajJAna hotA hai| jo dazA arihanta bhagavAnake pragaTa huI hai vaisI hI dazA mere svabhAvameM hai| arihantake jo dazA pragaTa huI hai vaha unake apane svabhAvameM se hI pragaTa huI hai| merA svabhAva bhI arihanta jaisA hai| usImeM se merI zuddha dazA pragaTa hogii| jise apanI arihanta dazAkI aisI pratIti nahIM hotI use apane sampUrNa dravyakI hI pratIti nahIM hotii| yadi dravyakI pratIti ho to dravyakI kramavaddhadazA vikasita hokara jo arihanta dazA pragaTa hotI hai usakI pratIti hotI hai|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakumda-kahAna jaina zAstramAlA ___ mere dravyameM se arihanta dazA Ane vAlI hai, usameM parakA koI vighna nahIM hai| karmakA tIvra udaya Akara mere dravyako zuddha dazAko rokane ke liye samartha nahIM hai / kyoMki mere svabhAvameM karmakI nAsti hI hai| jise aisI zaMkA hai ki Age jAkara yadi tIvra karmakA udaya AyA to gira jAUMgA' usane arihantakA svIkAra nahIM kiyA hai| arihanta apane puruSArtha ke balase karmakA kSaya karake pUrNa dazAko prApta huye haiN| usIprakAra maiM bhI apane puruSArthake balase hI karmakA kSaya karake pUrNadazAko prApta hoUMgA bIcameM koI vighna nahIM hai| jo arihaMtakI pratIti karatA hai vaha avazya arihaMta hotA hai / [gAthA 80 kI TIkA samApta ] (16) bhedavijJAnIkA ullAsa __ jo caitanyakA lakSaNa nahIM hai-aisI samasta baMdhabhAvakI vRttiyA~ mujhase bhinna haiM-isaprakAra bandha bhAvase bhinna svabhAvakA nirNaya karane para caitanyako usa bandhabhAvakI vRttioMkA AdhAra nahIM rahatA; akele AtmA kA hI AdhAra rahatA hai| aise svAzrayapanekI svIkRtimeM caitanyakA ananta vIrya pAyA hai| apanI prajJAzaktike dvArA jisane candha rahita svabhAvakA nirNaya kiyA use svabhAvakI ruci utsAha aura pramoda AtA hai ki aho / yaha caitanya svabhAva svayaM bhava rahita hai, maiMne usakA Azraya kiyA isase aba mere bhavakA anta nikaTa AgayA hai aura mukti dazAko nauvata baja rahI hai| apane nirNayase jo caitanya svabhAvameM niHzaMkatA kare use caitanya pradezoMmeM ullAsa hotA hai, aura alpakAlameM mukta dazA hotI hI hai| (zrI samayasAra-mokSa adhikArake vyAkhyAnameM se)...
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ -* samyagdarzana (17) are bhavya ! tU tattvakA kautUhalI hokara AtmAkA ____ anubhava kara ! ayi kathamapi mRtvA tatvakautUhalI san , anubhava bhavamUrteH pArzvavartI muhUrcam / pRthagatha vilasantaM svaM samAlokya yena, tvajasi jhagiti mUrtyA sAkamekatvamoham / / (samayasAra kalaza-23) zrI AcAryadeva komala sambodhanase kahate haiM ki he bhAI / tU kisI bhI prakAra mahAkaSTase athavA marakarabhI tattvakA kautUhalI hokara ina zarIrAdi mUrta dravyoMkA eka muhUrta ( do ghar3I) par3ausI hokara AtmAkA anubhava kara, ki jisase apane AtmAko vilAsa rUpa sarva para dravyoMse pRthak dekhakara ina zarIrAdi mUrtika pudgala dravyoMke sAtha ekatvake mohako tU turaMtahI chor3a degaa| mithyAdRSTike mithyAtvakA nAza kaise ho ? tathA anAdi kAlIna viparIta mAnyatA aura pApa kaise dUra hoM ? usakA upAya batalAte haiN| ___ AcAryadeva tIvra saMbodhana karake nahIM kahate haiM, kintu komala saMbodhana karake kahate haiM ki he bhaaii| yaha tume zobhA detA hai ? komala saMbodhana karake jAgRta karate haiM ki tU kisI bhI prakAra mahAkapTase athavA marakara bhI-maraNa jitane kaSTa AyeM to bhI, vaha saba sahana karake tatvakA kautUhalI ho| jisaprakAra kuyameM kuza mArakara tAga lAte haiM usIprakAra jJAnase bhare hue caitanya kue~meM puruSArtha rUpI gaharA kuza mArakara tAga lAo, vismayatA lAo, duniyAM kI darakAra chor3a / duniyAM ekavAra tujhe pAgala kahegI, bhUta bhI khegii| duniyAMkI aneka prakArako pratikUlatA Aye tathApi use sahana pharake, usakI upekSA karake caitanya bhagavAna kaisA hai use dekhanekA ekavAra
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 zrI bhagavAnakundakunda-kahAna jaina zAstramAlA kautUhala to kara ! yadi duniyAMkI anukUlatA yA pratikUlatAme rukegA to apane caitanya bhagavAnako tU nahIM dekha skegaa| isalie duniyAMkA lakSa chor3akara aura usase pRthak hokara ekabAra mahAn kaSTase bhI tattvakA kautUhalI ho| ____jisa prakAra sUta aura netarakA mela nahIM baiThatA, usIprakAra jise zrAtmAkI pahicAna karanA ho usakA aura jagatakA mela nahIM baitthtaa| samyakadRSTirUpa sUta aura mithyAdRSTirUpa netarakA mela nahIM khAtA / AcAryadeva kahate haiM ki bandhu / tUM caurAsIke kue~ meM par3A hai, usameM se pAra honeke liye cAhe jitane parISaha yA upasarga AyeM, maraNa jitane kaSTa AyeM, tathApi unakI darakAra chor3akara puNya-pAparUpa vikAra bhAvoMkA do ghar3I par3ausI hoto tujhe caitanya dala pRthaka mAlUma hogaa| 'zarIrAdi tathA zubhAzubha bhAvayaha saba mujhase bhinna haiM aura maiM inase pRthak hU~, par3ausI hU~'-isaprakAra ekabAra par3ausI hokara AtmAkA anubhava kr| saccI samajha karake nikaTastha padArthoMse maiM pRthaka, jJAtA-dRSTA hU~, zarIra, vANI, mana ve saba bAhya nATaka haiM, unheM nATaka svarUpase dekha / tU unakA sAkSI hai / svAbhAvika aMtarajyotise jJAnabhUmikAkI sattAmeM yaha saba jo jJAta hotA hai vaha maiM nahIM hU~, parantu usakA jJAtA jitanA hU~-aisA use jAna to sahI / aura use jAnakara usameM lIna to ho ! AtmAmeM zraddhA, jJAna aura lInatA pragaTa hote haiM unakA Azcarya lAkara ekabAra par3ausI ho| jaise-musalamAna aura vaNikakA ghara pAsa pAsa ho to vaNika usakA par3ausI hokara rahatA hai, lekina vaha musalamAnake gharako apanA nahIM mAnatA, usI prakAra he bhavya ! tU bhI caitanya svabhAvameM sthira hokara parapadAraMkA do ghar3I par3ausI ho; parase bhinna AtmAkA anubhava kara! zarIra, mana, vANIkI kriyA tathA puNya-pApake pariNAma ve saba para haiN| viparIta puruSArtha dvArA parakA svAmitva mAnA hai, vikArI bhAvoMkI ora terA bAhya kA lakSa hai| vaha saba chor3akara svabhAvameM zraddhA, jJAna aura
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 -- samyagdarzana lInatA karake eka aMtarmuhUrta arthAt do ghar3I pRthak hokara caitanyamUrti AtmAko pRthak dekha ! caitanyakI vilAsarUpa maujako kiMcit pRthak hokara dekha ! usa maujako aMtarameM dekhanese zarIrAdike mohako tU turanta hI chor3a sakegA / jhagiti' arthAt turanta chor3a skegaa| yaha bAta sarala hai, kyoMki tere svabhAva kI hai| kevalajJAna lakSmIko svarUpasattA bhUmimeM sthita hokara dekha ! to parake sAthake mohako turanta chor3a skegaa| - tIna kAla tInalokakI pratikUlatAke samUha eka sAtha Akara sammukha khar3e raheM, tathApi mAtra jJAtA rUpase rahakara vaha sava sahana karane kI zakti AtmAke jJAyaka svabhAvakI eka samayakI paryAyameM vidyamAna hai| zarIrAdise bhinnarUpa AtmAko jAnA hai use isa parIpahoMke samUha kiMcit mAtra asara nahIM kara sakate arthAt caitanya apane vyApArase kiMcit mAtra nahIM ddigtaa| / jisa prakAra kisI jIvita rAjakumArako-jisakA zarIra ati komala ho-jamazedapura-TATAnagarakI agnikI bhaTTImeM jhoMka diyA jAye to use jo duHkha hogA usase anaMta'gunA duHkha pahale naraka meM hai, aura pahale kI apekSA dUsare, tIsare Adi sAta narakoMmeM eka-ekase anaMta gunA duHkha hai, aise anaMta duHkhoMkI pratikUlatAkI vedanAmeM par3e hue, ghora pApa karake vahAM gaye hue, tItra vedanAke gaMjameM par3e honepara bhI kisI samaya koI jIva aimA vicAra kara sakate haiM ki are re ! aisI vedanA ! aisI pIr3A ! aise vicAra ko badalakara svasanmukha vega hone para samyagdarzana ho jAtA hai| vahA~ satsamAgama nahIM hai, parantu pUrva meM ekavAra satsamAgama kiyA thA, sat kA zravaNa kiyA thA aura vartamAna samyak vicAra ke yalame sAtaveM narakakI mahA tIna pIr3AmeM par3A honepara bhI pIr3A kA lakSa cUkakara samyakadarzana hotA hai, mAtmAkA saccA vedana hotA hai / mAnave naraka
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 101 meM par3e hue samyagdarzana prApta jIvako vaha narakakI pIr3A asara nahIM.- kara sakatI, kyoMki use bhAna hai ki mere jJAna svarUpa caitanyako koI para padArtha asara nahIM kara sktaa| aisI anantI vedanAmeM par3e hue bhI AtmAnubhavako prApta hue haiM, taba phira sAtaveM naraka jitanA kaSTa to yahA~ nahIM hai na ? manuSyatva pAkara ronA kyA rotA rahatA hai ? aba satsamAgamase AtmAkI pahicAna karake AtmAnubhava kara ! AtmAnubhavakA aisA mAhAtmya hai ki-pariSaha Anepara bhI na Dige aura do ghar3I svarUpa meM lIna ho to pUrNa kevalajJAna pragaTa kare ! jIvanmukta dazA homokSa dazA ho ! taba phira mithyAtvakA nAza karake samyagdarzana-pragaTa karanA to sugama hai| [zrI samayasAra pravacana bhAga 3] samyaktva kI pradhAnatA "je samyaktvapradhAna budha, teja triloka pradhAna; pAme kevalajJAna jhaTa, zAzvata saukhya nidhAna !" (yogasAra-60.) jise samyaktva kI pradhAnatA hai vaha jJAnI hai, aura vahIM tIna lokameM pradhAna hai, jise samyaktva kI pradhAnatA hai vaha jIva zAzvata sukhake nidhAna-aise kevalajJAnako bhI jaldI prApta kara letA hai| maANI
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 -* samyagdarzana (18) sabameM bar3emeM bar3A pApa, sabameM bar3emeM bar3A puNya aura sabameM pahale meM pahalA dharma / prazna-jagatameM sabase bar3A pApa kaunasA hai ? uttara - mithyAtva hI sabase bar3A pApa hai 1 prazna - sabase bar3A puNya kaunasA hai ? uttara- tIrthakara nAmakarma sabase bar3A puNya hai / yaha puNya samyagdarzanake vAdakI bhUmikAmeM zubharAgake dvArA ba~dhatA hai / mithyAdRSTiko yaha puNya lAbha nahIM hotA / prazna - sarvaprathama dharma kaunasA hai ? uttara --- samyagdarzana hI sarva prathama dharma hai / samyagdarzanake binA jJAna cAritra tapa ityAdi koI bhI dharma samcA nahIM hotA / yaha saba dharma samyagdarzana honeke bAda hI hote haiM, isaliye samyagdarzana hI sarvadharmakA mUla hai / prazna -- mithyAtva ko sabase bar3A pApa kyoM kahA hai ? uttara--mithyAtvakA artha hai viparIta mAnyatA; ayathArtha samajha / jo yaha mAnatA hai ki jIva parakA kucha kara sakatA hai aura purIyase dharma hotA hai usakI usa viparIta mAnyatAmeM pratikSaNa anaMta pApa Ate vaha kaise ? so kahate haiM: I - jo yaha mAnatA hai ki 'puNyase dharma hotA hai aura jIva dUsarekA kucha kara sakatA hai' vaha yaha mAnatA ki 'puNyase dharma nahIM hotA aura jIva parakA kucha nahIM kara sakatA- aise kahane vAle jhUThe haiM' aura isaliye 'puNya se dharma nahIM hotA aura jIva parakA kucha nahIM kara sakatA' aisA kahane vAle
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA trikAlake ananta tIrthakara kevalI bhagavAna, saMta-muni aura samyagjJAnI jIvoMko ina sabako usane eka kSaNabharameM jhUThA mAnA hai| isaprakAra mithyAtvake eka samayake viparIta vIryameM ananta satke niSedhakA mahApApa hai| aura phira mithyAdRSTi jIvake abhiprAyameM yaha bhI hotA hai kijaise maiM (jIva) parakA kartA hU~ aura puNya pApakA kartA hU~ usIprakAra jagatake sabhI jIva sadAkAla para vastuke aura puNya pAparUpa vikArake kartA haiN| isaprakAra viparIta mAnyatAse usane jagatake sabhI jIvoMko parakA kartA aura vikArakA svAmI banA DAlA; arthAt usane apanI viparIta mAnyatA ke dvArA sabhI jIvoMke zuddha avikAra svarUpa kI hatyA kara ddaalii| yaha mahA viparIta dRSTikA sabase bar3A pApa hai| traikAlika sankA eka kSaNa bharake liye bhI anAdara honA so hI bahuta bar3A pApa hai| mithyAtvI jIva mAnatA hai ki eka jIva dUsare jIvakA kucha kara sakatA hai arthAt dUsare jIva merA kArya kara sakate hai aura maiM dUsare jIvoM kA kArya kara sakatA huuN| isa mAnyatAkA artha yaha huA ki jagatke sabhI jIva paramukhApekSI hai aura parAdhIna haiN| isaprakAra usane apanI viparIta mAnyatAse jagatke sabhI jIvoMke svAdhIna svabhAvakI hiMsA kI hai, isaliye mithyA mAnyatA hI mahAna hisaka bhAva hai aura yahI sabase bar3A pApa hai| zrI paramAtma prakAzameM kahA hai ki-samyaktva sahita narakavAsa bhI acchA hai aura mithyAtva sahita svargavAsa bhI burA hai| isase nizcaya huA hai ki jisa bhAvase naraka milatA hai usa azubha bhAvase bhI mithyAtvakA pApa bahuta bar3A hai, yaha samajhakara jIvoMko sarva prathama yathArtha samajha ke dvArA mithyAtvake mahApApa ko dUra karanekA upAya karanA caahiye| isa jagatameM jIvako mithyAtva samAna ahita kartA dUsarA koI nahIM hai aura samyaktva samAna upakAra karanevAlA dUsarA koI nahIM hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 -* samyagdarzana (16) prabhu, terI prabhutA ! / he jIva ! he prabhu ! tU kauna hai ? isakA kabhI vicAra kiyA hai ? terA sthAna kaunasA hai aura terA kArya kyA hai, isakI bhI khabara hai ? pramu, vicAra to kara tU kahA~ hai aura yaha saba kyA hai, tujhe zAMti kyoM nahIM hai ? prabhu ! tU siddha hai, svatantra hai, paripUrNa hai, vItarAga hai, kintu tujhe apane svarUpakI khabara nahIM hai isIliye tujhe zAMti nahIM hai / bhAI, vAratavameM tU ghara bhUlA hai, mArga bhUla gayA hai / dUsareke gharako tU apanA nivAsa mAna baiThA hai kintu aise azAMtikA anta nahIM hogaa| * bhagavAna ! zAMti to tere apane gharameM hI bharI huI hai| bhAI ! eka bAra sava orase apanA lakSa haTAkara nija gharameM to dekha / tU prabhu hai, tU siddha hai / prabhu, tU apane nija gharameM dekha, parameM mata dekh| parameM lakSya kara karake to tU anAdikAlase bhramaNa kara rahA hai| ava tU apane aMtarasvarUpa kI ora to dRSTi DAla / ekavAra to bhItara dekh| bhItara parama AnandakA ananta bhaNDAra bharA huA hai use tanika samhAla to dekh| ekavAra bhItara ko jhAMka, tujhe apane svabhAvakA koI apUrva, parama, sahana, sukha anubhava hogaa| - ananta jJAniyoMne kahA hai ki tU prabhu hai, prabhu ! tU apane prabhutvako ekabAra hAM to kh| -zrI kAnajI svAmI 200000000000000000000000 2 . samyaktva siddhi:sukhakA dAtA hai ! prajJA, maitrI, samatA, karaNa tathA kSamA-mana sayakA sevana yadi samyaktva sahita kiyA jAye to vaha siddhimukhako 2 dene vAlA hai| [sAra samuccaya ] 8 100000000000000000000000
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 105 (20) parama satyakA hakAra aura usakA phala parama satya sunane para bhI samajhameM kyoM nahIM AtA ? 'maiM lAyaka nahIM hU~, maiM ise nahIM samajha sakatA' aisI dRSTi hI use samajhanemeM ayogya rakhatI hai| satke eka zabdakA bhI yadi aMtarase sarva prathama 'hakAra AyA to vaha bhaviSyameM muktikA kAraNa ho jAtA hai| ekako satke sunate hI bhItarase bar3e hI vegake sAtha hakAra AtA hai aura dUsarA maiM lAyaka nahIM hU~yaha mere liye nahIM hai' isaprakAra kI mAnyatAkA vyavadhAna karake sunatA hai, vahI vyavadhAna use samajhane nahIM detaa| duniyA~ viparIta bAteM to anAdi kAlase kara hI rahI hai, Aja isameM navInatA nahIM hai| aMtarvastuke bhAnake binA bAharase tyAgI hokara anantabAra sukha gayA kintu atarase satkA hakAra na honese dharmako nahIM samajha paayaa| jaba jJAnI kahate haiM ki sabhI jIva siddha samAna hai aura tU bhI siddha samAna hai, bhUla vartamAna eka samaya mAtra kI hai, ise tU samajha sakegA; isaliye kahate haiM, taba yaha jIva 'maiM isa lAyaka nahIM hU~, maiM ise nahIM samajha sakUgA' isa prakAra jJAniyoMke dvArA kahe gaye satkA inakAra karake sunatA hai| isaliye unakI samajhameM nahI aataa| bhUla svabhAvameM nahIM hai, kevala eka samaya mAtrake liye paryAyameM hai vaha bhUla dUsare samayameM nahIM rhtii| haoN, yadi vaha svayaM dUsare samaya meM naI bhUla kare to bAta dUsarI hai (pahale samayakI bhUla dUsare samayameM naSTa ho jAtI hai)| zarIra ananta paramANuoMkA samUha hai aura AtmA caitanya mUrti hai / bhalA, ise zarIrake sAtha kyA lenA denA ? jaina dharmakA yaha trikAlAbAdhita kathana hai ki eka dravya dUsare dravyakI paryAyako utpanna nahIM kara sakatA, ise na mAnakara merese parakI avasthA huI athavA ho sakatI hai' yoM mAnatA hai, yahI ajJAna hai / jahA~ jainakI kathanI ko bhI nahIM mAnatA vahA~ jainadharma ko kahaoNse samajhegA ? yaha AtmA yadi parakA kucha kara sakatA hotA tabhI to parakA kucha na karanekA athavA parake tyAga karanekA prazna AtA!
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 - :-* samyagdarzana vikAra parameM nahIM kintu apanI eka samayakI paryAya meM hai| yadi dUsare samayameM nayA vikAra kare to vaha hotA hai| zagakA tyAga karU aisI mAnyatA bhI nAritase hai, astisvarUpa zuddhAtmA ke bhAnake vinA rAgakI nAsti kauna karegA? AtmA meM koI parakA praveza hai hI nahIM to phira tyAga kisakA ? para vastukA tyAgakA kartRtva vyartha hI viparIta mAna rakhA hai, usI mAnyatA kA tyAga karanA hai| prazna yadi satya samajhameM AjAya to vAhya vartanameM koI pharka na dikhAI de athavA logoM ke Upara usake jJAnakI chApa na par3e ? uttaraH-eka dravya kI chApa dUsare dravya para kabhI tIna loka aura tIna kAlameM par3atI hI nahIM hai / pratyeka dravya svataMtra hai| yadi eka kI chApa dUsare para par3atI hotI to trilokInAtha tIrthaMkara bhagavAna kI chApa abhavya jIva para kyoM nahIM par3atI ? java jIva svaya apane dvArA jJAna karake apanI pahicAna kI chApa apane Upara DAlatA hai tava nimittame mAtra Aropa kiyA jAtA hai| bAhara se jJAnI pahicAnA nahIM jA sktaa| kyoMki yaha ho sakatA hai ki jAnI honepara bhI vAhya meM hajAroM triyAM hoM aura ajJAnI ke bAhya meM kucha bhI na ho| jJAnI ko pahicAnane ke liye yadi tatvadRSTi ho to hI vaha pahicAnA jA sakatA hai| jJAnake utpanna ho jAne para vAhya meM koI pharka dikhAI de yA na de kintu antardRSTi meM pharka par3a hI jAtA hai| ___ sat ke sunate hI eka kahatA hai ki abhI hI san vatAiye, yoM kahanevAlA satkA hakAra karake sunatA hai, vaha samajhaneke yogya hai aura dUsarA kahatA hai ki abhI yaha nahIM, abhI yaha merI samajha meM nahIM A sakatA' yoM kahane vAlA sata ke nakArase sunatA hai, isaliye vaha samajha nahIM sktaa| ___ zrI samayasAra jI kI pahalI gAthAmeM yoM sthApita kiyA gayA hai ki maiM aura nU donoM siddha haiM, isake sunate hI sabase pahalI AvAja meM yadi
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 107 haoN AgaI to vaha yogya hai-usakI alpakAlameM mukti ho jAyagI aura yadi usake bIcameM koI nakAra AgayA to vaha samajhanemeM argalA samAna hai| __ prazna -yadi acchA satsamAgama ho to usakA asara hotA hai yA nhiiN| uttaraH-vilkula nahIM, kisI kA asara parake Upara ho hI nahIM sakatA / satsamAgama bhI para hai / parakI chApa tIna kAla aura tIna lokameM apane Upara nahIM par3a sktii| aho ! yaha parama satya durlabha hai| saccI samajhake liye sarva prathama sat kA hakAra AnA caahiye| mukhyagati do hai-eka nigoda aura dUsarI siddha / yadi satkA inakAra kara diyA gayA to kadAcit ekAdha anya bhava lekara bhI bAdameM nigoda meM hI jAtA hai / satke virodha kA phala nigoda hI hai| aura yadi ekabAra bhI antarase satkA hakAra AgayA to usakI mukti nizcita hai| hakAra kA phala siddha aura nakAra kA phala nigoda hai| yaha jo kahA gayA hai so trikAla parama satya hai| tIna kAla aura tIna lokameM yadi sat cAhiye ho to jagata ko yaha mAnanA hI pdd'egaa| satmeM parivartana nahIM hotA, sat ko samajhane ke liye tujhe hI badalanA hogA / siddha hone ke liye siddha svarUpa kA hakAra honA caahiye| 000000000000000000000059 "dharmakA mUla samyagdarzana hai|" 0000000000 6000000000 dasaNa mUlo dhammo 0000000000000000-----
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 * samyagdarzana (21) niHzaMkatA jisakA vIrya bhavake aMtakI niHsaMdeha zraddhA pravartita nahIM hotA aura abhI bhI bhavakI zaMkAmeM pravartamAna hai usake vIryameM anantoM bhava karane kI sAmarthya maujUda hai| bhagavAnane kahA hai ki-'tere svabhAvameM bhava nahIM hai' yadi tujhe bhavakI zaMkA ho gaI to tUne bhagavAnakI vANIko athavA apane bhava rahita svabhAvoMko mAnA hI nahIM hai / jisakA vIrya abhI bhavaM rahita svabhAvakI niHsaMdeha zraddhAmeM pravartita nahIM ho sakatA jisake abhI yaha zaMkA maujUda hai ki maiM bhavya hU~ yA abhavya hU~ usakA vIrya vItarAgakI vANIko kaise nirNaya kara sakegA aura vItarAgakI vANIke nirNayake vinA use apane svabhAvakI pahacAna kaise hogii| isaliye pahale bhava rahita svabhAvakI niHzakatA kI laao| - bhavapAra honekA upAya zeSa acetana sarva cha, jIva sacetana sAra; jANI jene munivaro, zIghra lahe bhavapAra // 36 // jo zuddhAtama anubhavo, najI sakala vyavahAra; jinaprabhu amaja bhaNe, zIghra thazo bhavapAra / / 37 / / [yogasAra] jIvake atirikta jitane padArtha haiM ve saba acetana haiM, A cetana to mAtra jIva hI hai aura vahI sArabhUta hai, use jAnakara parama munivaro zIghra hI bhavapArako prApta hote haiN| zrI jinendradeva kahate haiM ki he jIva / sarva vyavahArako chor3akara yadi tU nirmala AtmAko jAnegA to zIghra hI bhavapAra ra ho jaayegaa|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA (22) binA dharmAtmA dharma nahIM rahatA -na dharmo dhArmikairvinAdharmAtmAoMke binA dharma nahIM hotaa| jise dharmaruci hotI hai use dharmAtmAke prati ruci hotI hai| jise dharmAtmAoMke prati ruci nahIM hotI une dharmaruci nahIM hotii| jise dharmAtmAke prati ruci aura prema nahIM hai use dharmaruci aura prema nahIM hai| aura jise dharmaruci nahIM hai use dharmI (ApakA) AtmAke prati hI ruci nahIM hai / dharmI ke prati ruci na ho aura dharmake prati ruci ho, yaha ho hI nahIM sktaa| kyoMki dharma to svabhAva hai, vaha dharmI ke binA nahI hotA / jise dharmake prati ruci hotI hai use kisI dharmAtmA para aruci, aprema yA krodha nahIM ho sktaa| jise dharmAtmA pyArA nahIM use dharma bhI pyArA nahIM ho sakatA / aura jise dharma pyArA nahIM hai vaha mithyAdRSTi hai| jo dharmAtmAkA tiraskAra karatA hai vaha dharmakA hI tiraskAra karatA hai / kyoMki dharma aura dharmI pRthak nahIM hai| ___ svAmI samantabhadrAcAryane ratnakaraNDa zrAvakAcArake 26 veM zlokameM kahA hai kiH-na dharmo dhaarmikairvinaa|" isameM dutaraphA bAta kahI gaI hai, eka to yaha. ki-jise apane nirmala zuddha svarUpakI aruci hai vaha mithyAdRSTi hai aura dUsarA yaha ki-jise dharmasthAnoM yA dharmI jIvoMke prati aruci hai vaha mithyAdRSTi hai| ___ yadi isI bAtako dUsare rUpameM vicAra kareM to yoM kahA jA sakatA hai ki jile dharma ruci hai use Atmaruci hai, aura vaha anyatra jahA~ jahA~ dUsaremeM dharma dekhatA hai vahA~ vahA~ use pramoda utpanna hotA hai| jise dharma ruci hogaI use dharma svabhAvI AtmAkI aura dharmAtmAoMkI ruci hotI hI hai| jile ataraMgameM dharmI jIvoMke prati kicit mAtra bhI aruci huI use dharmakI bhI aruci hogI hii| use Atmaruci nahIM ho sktii| jite AtmAkA dharma ruca gayA use, jahA~ jahA~ vaha dharma dekhatA hai vahA~ vahaoN pramoda aura AdarabhAva. utpanna huye binA nahIM rhtaa| dharmasvarUpa
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ~* samyagdarzana kA bhAna honeke bAda bhI vaha svayaM vItarAga nahIM hotA isaliye svayaM svadharma kI pUrNatAkI bhAvanAkA vikalpa uThatA hai, aura vikalpa para nimittakI apekSA rakhatA hai, isaliye apane dharmakI prabhAvanAkA vikalpa uThane para vaha jahA~ jahA~ dharmI jIvoMko dekhatA hai vahA~ vahA~ use ruci, pramoda aura utsAha utpanna hotA hai / vAstavameM to use apane antaraMga dharmako pUrNatAkI ruci hai| dharmanAyaka devAdhideva tIrthakara aura munidharmAtmA, sadguru, satzAstra, samyagdRSTI evaM samyagjJAnI, yaha saba dharmAtmA dharmake sthAna hai| unake prati dharmAtmAko Adara-pramodabhAva umar3e binA nahIM rhtaa| jise dharmAtmAoMke prati aruci hai, use apane dharmake hI prati aruci hai, apane AtmA para krodha hai| jisakA upayoga dharmI jIvoMko hIna batAkara apakI bar3AI leneke liye hotA hai jo dharmIkA virodha karake svayaM bar3A bananA cAhatA hai vaha nijAtma kalyANakA zatru hai-mithyAdRSTi hai| dharma yAnI svabhAva, aura use dhAraNa karanevAlA dharmI yAnI zrAtmA / isaliye jise dharmAtmAke prati aruci hai use dharmake prati aruci hai| jise dharmakI aruci huI use AtmAkI aruci huii| aura AtmAkI aruci pUrvaka jo krodha, mAna, mAyA, lobha hotA hai vaha anantAnubandhI krodha, anantAnubandhI mAna, anantAnuvaMdhI mAyA aura anantAnubandhI lobha hotA hai| isaliye jo dharmAtmA kA anAdara karatA hai vaha anantAnubandhI rAgadveSa vAlA hai, aura usakA phala ananta saMsAra hai| ' - jise dharmaruci hai use paripUrNa svabhAvakI ruci hai| use anya dharmAtmAoM ke prati upekSA anAdara yA IrSyA nahIM ho sktii| yadi apane se pahale koI dUsarA kevalajJAna prApta karake siddha ho jAya to use kheda nahIM hogA, kintu antarase pramoda jAgRta hogA ki oho ! dhanya hai isa dharmAsmAko ! jo mujhe iSTa hai vaha isane pragaTa kiyA hai| mujhe isIkI ruci hai| Adara hai, bhAva hai, cAha hai| isa prakAra anya jIvoM kI dharmavRddhi dekhakara dharmAnmA apane dharmakI pUrNatA kI bhAvanA bhAtA hai isaliye use anya
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAsramAlA dharmAtmAoM ko dekhakara harSa hotA hai, ullAsa hotA hai| aura isa prakAra dharma ke prati AdarabhAva hone se vaha apane dharma kI vRddhi karake pUrNa dharma pragaTa karake siddha ho jaaygaa| [tA0 12-4-45 kA vyAkhyAna ] (23) sat kI prAptike lie arpnntaa| AtmA priya huA kaba kahA jAtA hai, arthAt yaha kaba kahA jAtA hai ki AtmAkI kImata yA pratiSThA huI ? pahalI bAta to yaha hai ki jo vItarAga, sarvajJa, paramAtmA ho gaye haiM aise arihantadevake prati saccI prIti honI caahiye| kintu viSaya kaSAya yA kudevAdike prati jo tIna rAga hai use dUra karake sacce deva guruke prati bhakti pradarzita karaneke lie bhI jo jIva manda rAga nahIM kara sakate ve jIva bilkula rAga rahita Atma svarUpakI zraddhA kahaoNse pA sakeMge ? jisameM parama upakArI vItarAgI deva gurU dharmake lie bhI rAga kama karanekI bhAvanA nahIM hai vaha apane AtmAke lie rAgakA bilkula abhAva kaise kara sakegA ? jisameM do pAI denekI zakti nahIM hai vaha do lAkha rupayA kyoM kara de sakegA ? usIprakAra jise deva-gurukI saccI prIti nahIM haivyavahArameM bhI abhI jo rAga kama nahI kara sakatA vaha nizcayameM yaha kaise aura kahA~se lA sakegA ki 'rAga merA svarUpa nahIM hai|' jise deva-guru kI saccI zraddhA-bhakti nahIM hai use to nizcaya yA vyavahAra meM se koI bhI saccA nahIM hai, mAtra akele mUDha bhAva kI puSTi hotI hai- vaha kevala tIvra kaSAya aura zuSkajJAna ko hI puSTa kahatA hai| prAthamika dazA meM devaguru dharmakI bhakti kA zubha rAga jAgRta hotA. hai-aura usIke Aveza meM bhakta socatA hai ki devaguru dharma ke liye tRSNA kama karake arpita hojAUM, unake liye apane zarIra kI camar3I utaravAkara yadi jUte banavA dUM to bhI unake upakAra se uRNa nahIM ho sktaa| isa taraha kI sarvasva samarpaNa kI bhAvanA apane mana meM Aye binA devaguru dharma
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 -* samyagdarzana ke prati saccI prIti utpanna nahIM hotii| aura deva guru dharma kI prItike binA AtmAkI pahacAna nahIM ho sakatI / deva guru zAstrakI bhakti aura arpaNatA ke vinA Aye tIna loka aura trikAlameM bhI AtmAmeM prAmANikatA utpanna nahIM ho sakatI aura na AtmAmeM nijake liye hI samarpaNa kI bhAvanA utpanna ho sakatI hai| tU eka bAra guru caraNoMmeM arpita ho jA ! pazcAn guruhI tujhe apane meM samA jAnekI AjJA deMge / ekavAra to tU satkI zaraNa meM muka jA, aura yahI svIkAra kara ki usakI haoN hI haoN hai aura nA hI nA ! tujhameM sata kI arpaNatA Ane ke bAda santa kaheMge ki tU paripUrNa hai, aba tujhe merI AvazyakatA nahIM hai, tU svayaM hI apanI ora dekha; yahI AjJA hai aura yahI dharma hai| ekabAra sat-caraNameM samarpita ho jaa| sacce deva guruke prati samarpita hue binA AtmAkA uddhAra nahIM ho sakatA-kitu yadi usIkA Azraya mAnakara baiTha jAya to bhI parAzraya honeke kAraNa AtmAkA uddhAra nahIM hogaa| isa prakAra paramArtha svarUpameM to bhagavAna AtmA akelA hI hai, parantu vaha paramArtha svarUpa ko prApta nahIM kara sakatA taba taka pahale deva guru zAstrako svatvarUpake oNganameM virAjamAna karanA, yaha vyavahAra hai| deva guru zAstrakI bhakti-pUjAke binA kevala nizcayakI mAtra bAteM karanevAlA zuSkajJAnI hai| deva guru dharmako terI bhaktikI AvazyakatA nahIM hai, kintu jijJAsu jIvoMko sAdhaka dazAmeM azubha rAgase bacaneke liye satke prati vahumAna utpanna hue binA nahIM rahatA / zrImad rAjacandrane kahA hai ki-"yadyapi jJAnI bhakti nahIM cAhate, phira bhI vaisA kiye vinA mumukSu jIvoMkA kalyANa nahIM ho sktaa| santoMke hRdayameM nivAsa karanevAlA yaha gupta rahasya yahAM khola kara rakha diyA gayA hai|" satke jijJAsuko sat nimit rUpa sat puruSakI bhaktikA ullAsa Aye binA raha nahIM sktaa|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI bhagavAnakundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 113 pahale to ullAsa jAgRta hotA hai ki aho! abhItaka to asaga caitanya jyota AtmAkI bAta hI nahIM banI aura sacce deva zAstra gurukI makti se bho alaga rahA / itanA samaya bIta gayA / isIprakAra jijJAsuko pahalekI bhUlakA pazcAtApa hotA hai aura vartamAnameM ullAsa jAgRta hotA hai| kintu yaha deva guru zAstrakA rAga AtmasvabhAva ko pragaTa nahIM krtaa| pahale to rAga utpanna hotA hai aura phira "yaha rAga bhI merA svarUpa nahIM hai" isaprakAra svabhAva dRSTike vala se apUrva AtmabhAna pragaTa hotA hai|| saca pUchA jAya to deva guru zAstrake prati anAdise satya samarpaNa hI nahIM huaa| aura unakA kahA huA sunA taka nhiiN| anyathA devaguru zAna to yaha kahate haiM ki tujhe merA Azraya nahIM hai, tU svataMtra hai| yadi deva guru zAstrakI saccI zraddhA kI hotI to use apanI svataMtratAkI zraddhA avazya ho jaatii| deva guru zAstrake caraNoM meM tana mana dhana samarpaNa kiye binA jisameM sampUrNa AtmAkA samarpaNa samAviSTa hai-samyagdarzanajJAnacAritra kahA~ se pragaTa hogA ? aho ! jagatako vastra makAna dhana AdimeM bar3appana mAlUma hotA hai parantu jo jagatakA kalyANa kara rahe haiM aise deva guru zAstrake prati bhaktisamarpaNa bhAva utpanna nahIM hotA / usake binA uddhArakI kalpanA bhI kaisI ? prazna-AtmAke svarUpameM rAga nahIM hai| phira bhI deva guru zAstrake prati zubha rAga karaneke liye kyoM kahate haiM ? uttara-jaise kisI mlecchako mAMsa chur3AnekA upadeza deneke liye mleccha bhASAkA bhI prayoga karanA par3atA hai, kintu usase brAhmaNakA brAhmaNatva naSTa nahIM ho jAtA, usIprakAra sampUrNa rAga chur3Aneke liye use azubha rAgase haTAkara deva guru dharmake prati zubharAga karaneko kahA jAtA hai| (vahA~ rAga karAnekA hetu nahIM hai, kintu rAga chur3AnekA hetu hai| jisakA rAga kama huA, utanA hI prayojana hai / rAga rahe yaha prayojana nahIM hai|) usake bAda "deva zAstra gurukA zubha rAga bhI merA svarUpa nahIM hai" isaprakAra rAgakA niSedha karake vItarAga svarUpakI zraddhA karane lagatA hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 -* samyagdarzana he prabhu ! pahale jinane prabhutA pragaTa kI hai aise deva gurukI bhakti, bar3appana na Ave aura jagatakA bar3appana dikhAI de tavataka terI prabhutA pragaTa nahIM hogii| deva guru zAstrakI vyavahAra zraddhA to jIva anantabAra kara cukA parantu isa AtmAkI zraddhA anantakAlase nahIM kI hai-paramArthako nahIM samajhA hai / zubha rAgameM aTaka gayA hai| (24) samyagdRSTikA antara pariNamana cinmUrata hagadhArIkI mohi rIti lagata hai aTApaTI / / cinmU0 // bAhira nArakikRta dukha bhoge, antara sukharasa gttaagttii| ramata aneka surani saMga pai tisa, paranatirte nita haTAhaTI // cinmuuH||1|| jJAna virAga zakti te vidhiphala, bhogata pai vidhi ghttaaghttii| sadana nivAsI tadapi udAsI, tAH Asrava chaTAchaTI / / cinmU0 // 2 // je bhavahetu abudhake te tasa, karata bandhakI jhttaamii| nAraka pazu tiya, phaMDa vikalatraya, prakRtinako khai kaTAkaTI // cinmU0 // 3 // saMyama dhara na sake pai saMyama,-dhAranakI ura cttaacttii| tAsu suyaza gunakI 'daulata' ko lagI rahe nita raTAraTI // cinmuu0|| "samyaktva prabhu hai !" samyaktva vAstavameM prabhu hai, isase vaha parama ArAdhya hai| kyoMki usIke prasAdase siddhi prApta hotI hai aura usIke nimittase manuSyakA aisA mAhAtmya pragaTa hotA hai ki jisame vaha nIva jagata para vilaya prApta kara letA hai-arthAt sarvajJa hokara samasta jagatako jAnatA hai| samyaktvakI aisI mahimA hai ki usase samasta sukhokI prApti hotI hai| adhika kyA kahA jAye ? bhUtakAlameM jitane naragara siddha huye haiM aura bhaviSyameM hoMge vaha saba isa samyaktvakA hI _ [anagAra dharmAmRna] ra pratApa hai !
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 115 (25) jijJAsuko dharma kaise karanA cAhiye ? jo jIva jijJAsu hokara svabhAvako samajhaneke liye AyA hai vaha sukha lene ko aura duHkha dUra karaneko AyA hai| sukha apanA svabhAva hai aura vartamAnameM jo duHkha hai vaha kSaNika hai isaliye vaha dUra ho sakatA hai| vartamAna duHkharUpa avasthAko dUra karake svayaM sukharUpa avasthAko pragaTa kara sakatA hai| jo satko samajhaneke liye AyA hai usane itanA to svIkAra kara hI liyA hai| AtmAko apane bhAvameM puruSArtha karake vikAra rahita svarUpakA nirNaya karanA caahiye| vartamAna vikAra hone para bhI vikAra rahita svabhAvakI zraddhA kI jA sakatI hai arthAt yaha nizcaya ho sakatA hai ki yaha vikAra aura duHkha merA svarUpa nahIM hai| pAtra jIvakA lakSaNa jijJAsu jIvoMko svarUpakA nirNaya karaneke liye zAstroMne pahalI hI jAna kriyA batAI hai| svarUpakA nirNaya karaneke liye anya koI dAna, pUjA, bhakti, vrata, tapAdi karaneko nahIM kahA hai parantu zrutajJAnase AtmAkA nirNaya karanA hI kahA hai / kuguru, kudeva, kuzAstrakA Adara aura usa orakA khiMcAva to dUra ho hI jAnA cAhiye, tathA viSayAdi paravastumeM jo sukha buddhi hai vaha dUra ho jAnA caahiye| saba orane ruci dUra hokara apanI ora ruci honI cAhiye / deva, guru, aura zAstrako yathArtha rItyA pahacAna kara usa ora Adara kare aura yadi yaha saba svabhAvake lakSyase huA ho to usa jIvake pAtratA huI kahI jA sakatI hai, itanI pAtratA bhI samyagdarzana kA mUla kAraNa nahIM hai| samyagdarzanakA mUlakAraNa to caitanya svabhAvakA lakSya karanA hai| parantu pahale kudevAdikA sarvathA tyAga tathA sacce deva guru zAstra aura satsamAgamakA prema to pAtra jIvoMke hotA hI hai, aise pAtra jIvoM ko AtmAkA svarUpa samajhaneke liye kyA karanA cAhiye, yaha isa samayasArameM spaSTatayA batalAyA hai|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 - samyagdarzana samyagdarzanake upAyake liye samayasArameM batAI gaI kriyA ___pahale zrutajJAnake avalaMbanase jJAnasvabhAvI zrAtmAkA nizcaya karake pazcAt AtmAkrI pragaTa' prasiddhike liye parapadArthakI prasiddhike kAraNa jo indriyoMke dvArA aura manake dvArA prarvatamAna buddhi hai use maryAdAmeM lAkara jisane matijJAna tattvako Atmasanmukha kiyA hai aisA, tathA nAnAprakArake pakSoMke avalambanase hone vAle aneka vikalpoMke dvArA AkulatAko utpanna karanevAlI zratajJAna kI buddhiyoMko bhI maryAdAmeM lAkara zratajJAna tatvako bhI Atma sanmukha karatA huA atyanta vikalpa rahita hokara tatkAla paramAtmArUpa samayasArakA jaba AtmA anubhava karatA hai usa samaya hI AtmA samyaktayA dikhAI detA hai (arthAt zraddhA kI jAtI hai) aura mAlUma hotA hai isaliye samayasAra hI samyagdarzana aura samyagjJAna hai|' [samayasAra gAthA 144 kI TIkA ) aba yahA~ para isakA spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai| zrutajJAna kise kahanA cAhiye ? 'prathama zrutajJAnake avalambanase jJAna svabhAvI AtmAkA nirNaya karanA' kahA hai| zrutajJAna kise kahanA cAhiye ? sarvajJa bhagavAnake dvArA kahA gayA zrutajJAna asti nAstike dvArA vastu svarUpa siddha karatA hai| anekAnta svarUpa vastuko 'sva apekSAte hai aura para apekSAse nahIM hai' isaprakAra jo svataMtra siddha karatA hai vaha zrutajJAna hai| bAhyatyAga zrutajJAnakA lakSaNa nahIM hai paravastuko chor3aneke liye kahe athavA parake Uparake rAgako phaga karaneke liye kahe isaprakAra bhagavAnake dvArA kahA gayA atamAnakA lakSaNa nahIM hai| eka vastu apanI apekSAse hai aura yaha vastu ananta para havyoma pRthaka hai isaprakAra asti nAstirUpa paraspara viddha do zaktiyAMko prakAzita karake jo vastusvarupako batalAnA hai vaha anekAnta hai aura yadI anazanamA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 117 lakSaNa hai| vastu sva apekSA se hai aura parApekSA se nahIM hai, isase vastuko svataH siddha-dhruvarUpameM siddha kiyA hai / zrutajJAnakA vAstavika lakSaNa-anekAnta / eka vastumeM 'hai' aura 'nahI hai| aisI paraspara viruddha do zaktiyA~ bhinna bhinna apekSAse prakAza kara vastukA parase bhinna svarUpa batAtI hai, yahI zrutajJAna bhagavAnake dvArA kahA gayA zAstra hai| isaprakAra AtmA sarva para dravyoMse pRthak vastu hai isaprakAra pahale zrutajJAnase nizcaya karanA caahiye| ananta para vastuoMse yaha AtmA bhinna hai, isaprakAra siddha hone para aba apanI dravya paryAyameM dekhanA cAhiye / merA trikAla dravya eka samayamAtrakI avasthA rUpa nahIM hai arthAt vikAra kSaNika paryAyake rUpameM hai parantu trikAla svarUpake rUpameM nahIM hai| isaprakAra vikArarahita svabhAvakI siddhi bhI anekAntase hotI hai bhagavAnake dvArA kahe gaye sat zAstroMkI mahattA anekAntase hI hai| bhagavAna ne para jIvoMkI dayA pAlana karaneko kahA hai aura ahiMsA batalAkara karmoMkA varNana kiyA hai| yaha kahIM bhagavAnako athavA bhagavAnake dvArA kahe gaye zAstrako pahacAnanekA vAstavika lakSaNa nahIM hai| bhagavAna bhI dUsarekA nahIM kara sake ___ bhagavAnane apanA kArya paripUrNa kiyA aura dUsarekA kucha bhI nahIM kiyA kyoMki eka tattva apane rUpameM hai aura pararUpameM nahIM hai isaliye vaha kisI anyakA kucha nahIM kara skte| pratyeka dravya bhinna bhinna svatantra hai, koI kisIkA kucha nahIM kara sakatA, isaprakAra jAnanA hI bhagavAnake zAstra kI pahicAna hai, yahI zratajJAna hai| yaha to abhI svarUpako samajhane vAle kI pAtratA kahI gaI hai| jainazAstrameM kathita prabhAvanAkA saccA svarUpa ___ koI paradravyakI prabhAvanA nahIM kara sakatA parantu jainadharma arthAt AtmAkA jo vItarAga svabhAva hai usakI prabhAvanA dharmI jIva kara sakate
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- 118 -* samyagdarzana haiM AtmAko jAne binA AtmAke svabhAvakI vRddhirUpa prabhAvanA kisa prakAra kare ? prabhAvanA karanekA jo vikalpa uThatA hai vaha bhI parake kAraNa nahIM, kyoMki dUsareke liye kucha bhI apanemeM hotA hai yaha kahanA jainazAsanakI maryAdAmeM nahIM hai / jainazAsana to vastuko svatantra svAdhIna paripUrNa sthApita karatA hai| bhagavAnane parajIvakI dayAkA pAlana karanA nahIM khaa| bhagavAnane anya jIvoMkI dayAkI sthApanA kI hai yaha vAta galata hai yaha jIva parajIvakI kriyA kara hI nahIM sakatA to phira bhagavAna use bacAne ke liye kyoM kaheMge bhagavAnane to Atma svabhAvako pahacAnakara apane AtmAko kaSAya bhAvase bacAneko kahA hai yahI saccI dayA hai| apane AtmAkA nirNaya kiye binA koI kyA kregaa| bhagavAnake zrutajJAnameM to yaha kahA hai ki tU apanese paripUrNa vastu hai pratyeka tattva apane ApahI svataMtra hai / kisI tattvako dUsare tatvakA Azraya nahIM hai| isaprakAra vastuke svarUpako pRthaka rakhanA so ahisA hai| aura eka dUsarekA kucha kara sakatA hai, isa prakAra vastuko parAdhIna mAnanA so hiMsA hai| AnaMda pragaTa karane kI bhAvanA vAlA kyA kare ? jagatke jIvoMko sukha cAhiye hai sukha kaho yA dharma kaho dharma karanA hai isaliye AtmazAMti cAhiye hai| acchA karanA hai kintu acchA kahA~ karanA hai ? AtmAkI avasthAmeM duHkhakA nAza karake vItarAga Ananda pragaTa karanA hai| yaha Ananda aisA cAhiye ki jo svAdhIna ho jisake liye parakA avalaMvana na ho aisA Ananda pragaTa karanekI jisakI yathArtha bhAvanA ho vaha jijJAsu kahalAtA hai| apanA pUrNAnanda pragaTa karanekI bhAvanA vAlA jijJAsu pahale yaha dekhe ki aisA pUrNAnanda kise pragaTa huA / nijako abhI vaisA Ananda pragaTa nahIM huA kyoMki yadi apanako vaimA Ananda pragaTa ho to pragaTa karanekI use bhAvanA na ho / tAtparya yaha hai ki abhI nijako vaisA Ananda pragaTa nahIM huA kintu apanemeM jaimI bhAvanA
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA 116 hai vaisA Ananda anya kisIko pragaTa ho cukA hai aura jinheM vaisA Ananda pragaTa huA hai unake nimittase svayaM vaha Ananda pragaTa karanekA yathArtha mArga jAne / arthAt isameM sacce nimittoMkI pahacAna bhI AgaI jabataka itanA karatA hai tabataka abhI jijJAsu hai / apanI avasthAmeM adharma - azAMti hai use dUra karake dharma-zAMti pragaTa karanA hai vaha zAMti apane AdhAra para aura paripUrNa honI cAhiye / jise aisI jijJAsA ho vaha pahale yaha nizcaya kare ki mai eka AtmA apanA paripUrNa sukha pragaTa karanA cAhatA hU~ to vaisA paripUrNa sukha kisIke pragaTa huA honA cAhiye / yadi paripUrNa sukha-Ananda pragaTa na ho to duHkhI kahalAyagA / jise paripUrNa aura svAdhIna Ananda pragaTa huA hai vahI sampUrNa sukhI hai / aise sarvajJa hI haiM / isa prakAra jijJAsu apane jJAnameM sarvajJakA nirNaya karatA hai parake karane dharanekI bAta to hai hI nahIM / jaba vaha parase kiMcit pRthaka huA hai taba to AtmAkI jijJAsA huI hai / yaha to parase alaga hokara aba jisako apanA hita karanekI tIvra AkAMkSA jAgRta huI hai aise jijJAsu jIvakI yaha bAta hai / para dravyake prati jo sukha buddhi hai aura jo ruci hai use dUra kara denA so pAtratA hai tathA svabhAvakI ruci aura pahacAna kA honA so pAtratAkA phala hai / duHkhakA mUla bhUla hai jisane apanI bhUlase duHkha utpanna kiyA hai yadi vaha apanI bhUlako dUra karade to usakA duHkha dUra ho jAya / anya kisIne vaha bhUla nahI karAI hai isaliye dUsarA koI apanA duHkha dUra karane meM samartha nahIM hai / zrutajJAnakA avalaMbana hI prathama kriyA hai jo AtmakalyANa karaneke liye taiyAra huA hai aise jijJAsuko pahale kyA karanA cAhiye ? so batAyA jAtA hai / Atma kalyANa apane Apa nahIM ho jAtA kintu apane jJAnameM ruci aura puruSArthase Atma kalyANa hotA hai / apanA kalyANa karaneke liye jinake pUrNa kalyANa pragaTa huA hai
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 - samyagdarzana ve kauna haiM ? ve kyA kahate haiM ? unane pahale kyA kiyA thA ? isakA apane jJAnameM nirNaya karanA hogA arthAt sarvajJake svarUpako jAnakara unake dvArA kahe gaye zrutajJAnake avalaMbanase apane AtmAkA nirNaya karanA cAhiye, yahI prathama karttavya hai / kisI parake avalaMbana se dharma pragaTa nahIM hotA tathApi jaba svayaM apane puruSArtha se samajhatA hai tava sAmane nimitta ke rUpameM sacce deva aura guru hI hote haiM / isaprakAra pahalA nirNaya yahI huA ki koI pUrNa puruSa sampUrNa sukhI hai aura sampUrNa jJAtA hai vahI puruSa pUrNasukhakA pUrNa satyamArga kaha sakatA hai / ise svayaM samajhakara apane pUrNa sukhako pragaTa kiyA jA sakatA hai aura jaba svayaM samajhatA hai taba sacce deva zAstra guru hI nimitta hote haiM / jise strI putra paisA ityAdikI arthAt saMsArake nimittoMkI tIvra ruci hogI ule dharmake nimittoM-deva, zAstra, guruke prati ruci nahIM hogI arthAt usake zrutajJAnakA avalaMbana nahIM hogA aura zrutajJAnake avalaMbanake binA AnA kA nirNaya nahIM hotA kyoMki AtmAke nirNaya meM sat nimitta hI hote hai parantu kuguru, kudeva, kuzAstra AtmA ke nirNaya meM nimittarUpa nahIM ho sakate / jo kuvAdiko mAnatA hai usake Atma nirNaya ho hI nahIM sakatA / jijJAsu yaha to mAnatA hI nahIM hai ki dUsarekI sevA karanese dharma hotA hai kintu vaha yathArtha dharma kaise hotA hai isake liye pahale pUrNa jJAnI bhagavAna aura unake dvArA kahe gaye zAstrake avalaMbanase jJAna svabhAva AtmAkA nirNaya karaneke liye udyamI hotA hai / jagat dharmakI kalAko hI nahIM samajha pAyA yadi dharmakI eka hI kalAko sIkha le to use mokSa huye binA na rahe / jijJAsu-jIva pahale sudevAdikA aura kudevAdikA nirNaya karake kudevAdiko chor3atA hai aura use sacce deva, gurukI aisI lagana lagI hai ki usakA yahI samajhatekI ora lakSya hai ki sat puruSa kyA kahate haiN| isaliye azubhase to vaha IMTa hI gayA hai / yadi sAMsArika rucise alaga na
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA ho to zrutake avalambanameM Tika nahIM sktaa| dharma kahA~ hai aura vaha kaise hotA hai ? bahutase jijJAsuoM ke yahI prazna uThatA hai ki dharmake liye pahale kyA karanA cAhiye / parvata para car3hA jAya, sevA pUjA kI jAya, gurukI bhakti karake unakI kRpA prApta kI jAya athavA dAna kiyA jAya ? isake uttarameM kahate haiM ki isameM kahIM bhI AtmAkA dharma nahIM hai, dharma to apanA svabhAva hai dharma parAdhIna nahIM hai kisIke avalambanase dharma nahIM hotA dharma kisIke denese nahIM milatA kintu AtmAkI pahicAnase hI dharma hotA hai| jise apanA pUrNAnanda cAhiye hai use pUrNa AnandakA svarUpa kyA hai vaha kise pragaTa huA hai yaha nizcaya karanA cAhiye / jo Ananda maiM cAhatA hU~ use pUrNa abAdhita cAhatA huuN| arthAt koI AtmA vaisI pUrNAnanda dazAko prApta huye haiM aura unheM pUrNAnandadazAmeM jJAna bhI pUrNa hI hai kyoMki yadi pUrNa jJAna na ho to rAgadveSa rahe aura rAgadveSa rahe to duHkha rahe / -- jahA~ duHkha hotA hai vahA~ pUrNAnanda nahIM ho sakatA isaliye jinhe pUrNAnanda pragaTa huA hai aise sarvajJa bhagavAna haiM unakA aura ve kyA hai isakA jijJAsuko nirNaya karanA cAhiye / isaliye kahA hai ki pahale zrutajJAnake avalambanase AtmAkA nirNaya karanA cAhiye isameM upAdAna nimittakI saMdhi vidyamAna hai| jJAnI kauna hai ? sat bAta kauna kahatA hai ? yaha saba nizcaya karaneke liye nivRtti lenI cAhiye / yadi strI, kuTumba, lakSmIkA prema aura saMsArakI rucimeM kamI na ho to sat samAgamake liye nivRtti nahIM lI jA sktii| jahA~ zrutakA avalambana lenekI bAta kahI gaI hai vahA~ tIvra azubhabhAvaka tyAgakI bAta apane Apa AgaI aura sacce nimittoMkI pahicAna karanekI bAta bhI AgaI hai| sukhakA upAya jJAna aura satsamAgama hai tujhe sukha cAhiye hai na ? yadi sacamuca meM tujhe sukha cAhiye ho to pahale yaha nirNaya kara aura yaha jJAna kara ki sukha kahA~ hai aura vaha kaise
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 - samyagdarzana pragaTa hotA hai ? sukha kahA~ hai aura kaise pragaTa hotA hai isakA jJAna huye vinA prayatna karate karate sUkha jAya to bhI sukha nahIM milatA-dharma nahIM hotaa| sarvajJa bhagavAnake dvArA kahe gaye zrutajJAnake avalambanase yaha nirNaya hotA hai| aura yaha nirNaya karanA hI prathama dharma hai nije dharma prApta karanA ho vaha dharmIko pahacAnakara ve kyA kahate haiM isakA nirNaya karaneke liye satsamAgama kre| satsamAgamase jile zrutajJAnakA avalambana huA ki aho! pUrNa Atma vastu utkRSTa mahimAvAna hai aisA parama svarUpa maiMne anantakAlameM kabhI sunA bhI nahIM thA / aisA hone para usake svarUpakI ruci jAgRta hotI hai aura satsamAgamakA raMga laga jAtA hai, isaliye use kuvAdi athavA saMsArake prati ruci nahIM hotii| yadi vastuko pahacAne to prema jAgRta ho aura usa ora puruSArtha muke / zrAtmA anAdise svabhAvako bhala kara parabhAvarUpI paradezameM cakkara lagAtA hai, svarUpase bAhara saMsArameM paribhramaNa karate karate parama pitA sarvajJa paramAtmA aura parama hitakArI zrI parama guru mile aura ve sunAte hai ki pUrNa hita kaise ho sakatA hai aura AtmAke svarUpakI pahacAna karAte haiM tava apane svarUpako sunakara kisa dharmIko ullAsa na AyagA, AtA hI hai| AtmasvabhAvakI vAtako sunakara jijJAsu jIvoMke mahimA jAgRta hotI hI hai| aho ! ananta kAlase yaha apUrva jJAna na huA, svarUpase bAhara parabhAva meM paribhramaNa karake ananta kAla taka vRthA duHkha utthaayaa| yadi pahale yaha apUrva jJAna prApta kiyA hotA to yaha duHkha na hotA isaprakAra svarupakI AkAMkSA jAgRta kare ruci utpanna kare aura isa mahimAko yathArthatayA raTate huye svarUpakA nirNaya kre| isaprakAra jise dharma karake sugbI honA ho use pahale zrutajJAnakA avalambana lekara AtmAkA nirNaya karanA caahiye| bhagavAnakI zrutajJAnarUpI DorIko dRr3hatAse pakar3a kara usake zrayalamyaname svadapa meM pahu~cA jA sakatA hai| zratajJAnake avalambanakA artha hai sacce pratavArI, rucikA honA aura anya kuzrutamAnameM macikA na honA / jimI maMmAra - 4
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 123 sambandhI bAtoMkI tIvra ruci dUra ho gaI hai aura zrutajJAnameM tIvra ruci jama gaI hai aura jo zrutajJAnake avalambanase jJAna svabhAvI AtmAkA nirNaya karaneke liye taiyAra huA hai use alpakAlameM hI AtmabhAna ho jaaygaa| jisake hRdayameM saMsAra sambandhI tIvra raMga jamA hai usake parama zAMta svabhAvakI bAtako samajhanekI pAtratA jAgRta nahIM ho sktii| jahA~ jo zrutakA avalambana zabda rakhA hai vaha avalambana to svabhAvake lakSya hai, vApisa na honeke lakSyase hai / samayasArajImeM apratihata zailIse bAta hai| jJAna svabhAvI AtmAkA nirNaya karaneke liye jisane zrutakA avalambana liyA hai vaha Atma svabhAva kA nirNaya karatA hI hai| vApisa hone kI bAta hI samayasArameM nahIM hai| saMsArakI ruciko kama karake AtmAkA nirNaya karaneke lakSya se jo yahA~ taka AyA hai use zrutajJAnake avalambanase nirNaya avazya hogaa| nirNaya na ho yaha ho hI nahIM sktaa| sAhUkArake bahI khAtemeM divAlekI bAta hI nahIM hotI isI prakAra yahA~ dIrgha saMsArakI bAta hI nahIM hai| yahA~ to eka do bhavameM alpakAlameM hI mokSa jAnevAle jIvoMkI bAta hai| sabhI bAtoMkI haoN haoN kahA kare aura apane jJAnameM ekabhI bAtakA nirNaya na kare aise dhvaja pucchala jIvoMkI gata yahA~ nahIM hai| yahA~ to suhAgA jaisI spaSTa bAta hai| jo ananta saMsArakA ata lAneke liye pUrNa svabhAvake lakSyase prArambha karaneko nikale haiM aise jIvoMkA kiyA huA prArambha vApisa nahIM hotA, aise logoMkI hI yahA~ bAta hai / yaha to apratihata mArga hai, pUrNatAke lakSyase kiyA gayA prArambha vApisa nahIM hotaa| pUrNatAke lakSyase pUrNatA hotI hI hai| ruci kI raTana yahA~ para eka hI bAtako adala badala kara bArambAra kahA hai| isaliye rucivAna jIva ukalAtA nahIM hai| nATaka kI rucivAlA AdamI nATaka meM vazamora' kahake bhI apanI rucikI vastuko bArambAra dekhatA hai|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 --* samyagdarzana isIprakAra jina bhavya jIvoMko AtmA kI ruci ho gaI hai aura jo AtmA kA bhalA karane ke liye nikale haiM ve bArambAra rucipUrvaka prati samaya - khAte pIte, calate sote, baiThate bolate, aura vicAra karate hue niraMtara zrutakA hI avalambana svabhAvake lakSyase karate haiM / usameM koI kAla athavA kSetrakI maryAdA nahIM karatA / unheM zrutajJAnakI ruci aura jijJAsA aisI jama gaI hai ki vaha kabhI bhI dUra nahIM hotI / amuka samaya taka avalambana karake phira use chor3a denekI bAta nahIM hai parantu zrutajJAnake avalambanase AtmAkA nirNaya karane ko kahA gayA hai| jise sacce tattvakI ruci hai vaha anya samasta kAryoMkI prItiko gauNa kara detA hai / prazna - taba kyA satkI prIti hone para khAnA pInA aura dhandhA vyApAra ityAdi saba chor3a denA cAhiye ? kyA zrutajJAnako sunate hI rahanA cAhiye aura phira use sunakara kiyA kyA jAya ? uttara - sat kI prIti hone para tatkAla khAnA pInA ityAdi saba chUTa hI jAtA ho so bAta nahIM hai kintu usa ora se ruci avazya hI kama ho jAtI hai| parameM se sukhabuddhi uTha jAya aura sarvatra eka AtmA hI Age ho to nirantara AtmAkI hI cAha svataH hogI, mAtra zrutajJAnako sunane hI rahanA cAhiye aisA nahIM kahA kintu zrutajJAnake dvArA AtmAkA nirNaya karanA cAhiye / zrutake avalambana kI dhuni lagane para deva, guru, zAstra, dharma, nizcaya vyavahAra ityAdi aneka pahaluoM kI bAteM AtI haiM una saba pahaluoM ko jAnakara eka jJAnasvabhAvI AtmAkA nizcaya karanA cAhiye isameM bhagavAna kaise hai, unake zAstra kaise haiM aura ve kyA kahate haiM ? ina savA avalambana yaha nirNaya karAtA hai ki tU jJAna hai, AtmA jJAnasvarUpa hI hai, . tU jJAnake sivAya dUsarA kucha nahIM kara sakatA / isame yaha batAyA gayA hai ki deva zAstra guru kaise hote haiM aura una deva zAstra guruko pahacAna kara unakA avalambana lene vAlA svayaM kyA samajhA hotA hai / tU jJAna svabhAvI AtmA hai, terA jAnanA hI svamAya hai
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 125 kisI parakA kucha karanA athavA puNya pApake bhAva karanA tega svarUpa nahIM hai| yaha saba jo batalAte hoM ve sacce deva zAstra guru haiM aura isaprakAra jo samajhatA hai vahI deva zAstra guruke avalambana se zrutajJAnako samajhA hai kintu jisa rAgase dharmako manavAne hoM aura zarIrAzrita kriyA AtmA karatA hai yaha manavAte hoM tathA jo yaha kahate hoM ki jar3a karma AtmAko parezAna karate hoM ve sacce deva, zAstra, guru nahIM ho sakate / - jo zarIrAdi sarva parase bhinna jJAna svabhAvI AtmAkA svarUpa batAte hoM aura yaha batAte hoM ki puNya-pApakA kartavya AtmAkA nahIM hai vahI saccA zAstra hai, vahI sacce deva haiM aura vahI sacce guru haiN| jo puNyase dharma batalAte haiM aura jo yaha batalAte hai ki zarIrakI kriyAkA kartA AtmA hai tathA jo rAgase dharma honA batalAte haiM ve saba kuguru, kudeva, aura kuzAstra haiM kyoMki ve yathAvat vastu svarUpake jJAtA nahIM haiM aura ve viparIta svarUpa hI batalAte haiN| jo vastu svarUpa jaisA hai vaisA na batAye aura kicit mAtra bhI viruddha batAye, vaha saccA deva, sacA zAstra, yA saccA guru nahIM ho sktaa| zrutajJAnake avalambanakA phala-AtmAnubhava hai ___ maiM AtmA to jJAyaka hU~, puNya pApakI vRttiyAM merI jJeya haiM, ve mere jJAnase bhinna haiM / isaprakAra pahale vikalpake dvArA deva, guru, zAstrake avalaMbanase yathArtha nirNaya karatA hai, jJAna svabhAvakA anubhava honese pahalekI yaha bAta hai| jisane svabhAvake lakSyase zruta avalambana liyA hai vaha alpa kAlameM hI AtmAnubhava avazya kregaa| pahale vikalpameM yaha nizcaya kiyA. ki maiM parase bhinna hU~, puNya pApa bhI merA svarUpa nahIM hai mere zuddha svabhAvake atirikta deva, guru, zAstrakA bhI avalambana paramArthata. nahIM hai| maiM to svAdhIna jJAna svabhAva vAlA hU~ isaprakAra jisane nirNaya kiyA use anubhava huye binA kadApi nahIM raha sktaa| yahA~ prArambha hI aise balapUrvaka kiyA hai ki pIche haTanekI bAta hI nahIM hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 -* samyagdarzana puNya-pApa merA svarUpa nahIM hai, maiM jJAyaka hU~, isaprakAra jisane nirNaya pUrvaka svIkAra kiyA hai arthAt usakA pariNamana puNya-pApakI orase haTakara jJAyaka svabhAvakI ora gayA hai, usake puNya pApake prati Adara nahIM rahA, isaliye vaha alpa kAlameM hI puNya pApa rahita svabhAvakA nirNaya karake aura usakI sthiratA karake vItarAga hokara pUrNa ho jaaygaaN| yahA~ pUrNakI hI vAta hai / prArambha aura pUrNatAke bIca koI bheda rakhA hI nahIM hai / no prArabha huA hai vaha pUrNatAko lakSyameM lekara hI huA hai| sunAnevAle aura sunane vAle donoMkI pUrNatA hI hai / jo pUrNa svabhAvakI vAta karate haiM ve deva, zAstra, guru to pavitra hI hai, unake avalambanase jinane svIkAra kiyA hai ve bhI pUrNa pavitra hue vinA kadApi nahIM raha sakate / pUrNako svIkAra karake AyA hai to pUrNa avazya hogA, isaprakAra upAdAna nimina kI saMdhi sAtha hI sAtha hai| samyagdarzana hone se pUrva AtmAnandako pragaTa karanekI pAtratAkA svarUpa kahA jAtA hai| tujhe dharma karanA hai na, to tU apaneko pahicAna / sarva prathama saccA nirNaya karanekI bAta hai| are ! tU hai kauna, kyA kSaNika puNya pApakA karane vAlA nU ho hai, nahIM nhiiN| tU to jJAnakA kartA jJAnasvabhAvI hai| parakA grahaNa karane vAlA athavA chor3ane vAlA nahIM hai, tU to mAtra jJAtA hI hai| aisA nirNaya hI gharmake prathama prArambha (samyagdarzana ) kA upAya hai| prArambhameM arthAt samyagdarzana honese pUrva aisA nirNaya na kare to vaha pAtratAmeM hI nahIM hai| merA sahaja svabhAva jAnanA hai isaprakAra atake avalamvanase jo nirNaya karatA hai. vaha pAtra jIva hai| nise pAtratA pragaTa hogaI use aMtaraMga anubhava avazya hogaa| samyagdarzana honese pUrva jijJAsu nIva, dharma sanmukha huzrA jIva, satsamAgamako prApta huA jIva zrutajJAnake avalambanase jJAna svabhAvI AtmAkA nirNaya karatA hai| ___ maiM jJAna svabhAvI jAnanevAlA huuN| kahIM bhIrAgadveSa karake yameM aTaka jAnA merA svabhAva nahIM hai| cAhe jo ho, maiM to mAtra usakA jAtA hU~, merA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 bhagavAna zrI phandakanda-kahAne jaina zAkhamAlA jJAtA svabhAva parakA kucha karanevAlA nahIM hai jaise maiM jJAnasvabhAvI hU~ vaise hI jagatake saba AtmA jJAna svabhAvI haiM, ve svayaM apane jJAna svabhAvakA nirNaya bhUle haiM isaliye duHkhI haiN| yadi ve svayaM nirNaya kareM to unakA duHkha dUra ho| maiM kisIke badalane meM samartha nahIM hU~, maiM para jIvoMke duHkhoMko dUra nahIM kara sktaa| kyoMki duHkha unane apanI bhUlase kiyA hai, isaliye ve yadi apanI bhUlako dUra kareM to unakA duHkha dUra ho sakatA hai / jJAnakA svabhAva kisI parake lakSyase aTakanA nahIM hai| . pahale jo a tajJAnakA avalambana batAyA hai usameM pAtratA A cukI hai arthAt zrutake avalambanase AtmAkA avyakta nirNaya ho cukA hai / tatpazvAt pragaTa anubhava kaise hotA hai ? yaha aba kahate haiN| samyagdarzanase pUrva a tajJAnake avalambanake balase AtmAke jJAna svabhAvako avyakta rUpameM lakSyameM liyA hai| aba pragaTarUpameM lakSyameM lete haiM, anubhava karate haiM, AtmasAkSAtkAra arthAt samyagdarzana karate haiM so kaise ? usakI bAta yahA~ kahate haiN| pazcAt AtmAkI pragaTa prasiddhike liye para parArthakI prasiddhikA kAraNa jo indriya aura manake dvArA pravartamAna buddhiyA~ haiM unako maryAdAmeM lekara jisane matijJAna tatvako Atmasanmukha kiyA hai aisA apragaTarUpa nirNaya huA thA, vaha aba pragaTarUpa kAryako lAtA hai jo nirNaya kiyA thA usakA phala pragaTa hotA hai| yaha nirNaya jagatake sabhI AtmA kara sakate haiM / sabhI AtmA paripUrNa bhagavAna hI haiM, isaliye saba apane jJAna svabhAvakA nirNaya kara sakanemeM samartha hai| jo AtmAkA kucha karanA cAhatA hai usake vaha ho sakatA hai| kintu anAdi kAlase apanI paravAha nahIM kii| he bhAI! tU kaunasI vastu hai yaha jAne binA tU kyA karegA ? pahale isa jJAna svabhAvI AtmAkA nirNaya karanA caahiye| yaha nirNaya hone para avyakta rUpameM AtmAkA lakSya huA phira parake lakSya aura vikalpase
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 ... - samyagdarzana haTakara svakA lakSya pragaTarUpameM, anubhavarUpameM kaise karanA cAhiye ? so batAte haiN| AtmAkI pragaTa prasiddhike liye indriya aura manase jo paralakSya hotA hai use badalakara matijJAnako sva meM ekAgra karate haye AtmAkA lakSya hotA hai arthAt AtmAkI pragaTa rUpameM prasiddhi hotI hai| AtmAkA pragaTa rUpameM anubhava honA hI samyagdarzana hai aura samyagdarzana hI dharma hai| dharmake liye pahale kyA karanA cAhiye ? - yaha kartA karma adhikArako antima gAthA hai, isa gAthAmeM jijJAsu ko mArga batAyA hai| loka kahate haiM ki AtmAke sambandhameM kucha samajhameM na Aye to puNyake zubhabhAva karanA cAhiye yA nahIM? uttara-pahale svabhAvako samajhanA hI dharma hai dharmake dvArA hI saMsArakA aMta hai, zubhabhAvase dharma nahIM hotA aura dharmake vinA saMsArakA anta nahIM hotA- dharma to apanA svabhAva hai, isaliye pahale svabhAvako samajhanA caahiye| prazna-svabhAva samajhameM na Aye to kyA karanA cAhiye ? samajhane meM dera lage aura ekAdhaM bhava ho to kyA azubhabhAve karake mara jAya ? / ___ uttara-pahale to yaha ho hI nahIM sakatA ki yaha bAta samajha meM na Aye / samajhanemeM vilamba ho to vahA~ samajhaneke lakSyase azubhabhAvako dUra karake zubhabhAva karanese inakAra nahIM hai, parantu yaha jAna lenA cAhiye ki zubhabhAvase dharma nahIM hotA / jabataka kisI bhI jar3a vastukI kriyA aura rAgakI kriyAko jIva apanI mAnatA hai tabataka vaha yathArtha samajhake mArgapara nahIM hai| sukhakA mArga saccI samajha aura vikArakA phala jar3a hai|| ___yadi AtmAkI saccI ruci ho to samajhakA mArga liye vinA na rheN| satya cAhiye ho, sukha cAhiye ho to yahI mArga hai| samajhane meM bhale vilamba ho jAya kintu mArga to saccI samajhakA hI lenA cAhiye na!
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 126 sadhI samajhakA mArga prahaNa kare to satya samajhameM Aye vinA -na rahe / yadi aise manuSya zarIrameM aura satsamAgamake yogase bhI satya samajhameM na Aye to phira satyakA aisA suyoga nahIM milatA / jise yaha khabara nahIM hai ki maiM kauna hU~ aura yahIM svarUpa ko bhUla kara jAtA hai vaha jahA~ jAyegA vahA~ kyA karegA ? zAMti kahA~ se lAyegA ? AtmAkI pratItike binA kadAcita zubha bhAva kiye hoM to bhI usa zubhakA phala jar3ameM jAtA hai| AtmAmeM puNyakA phala nahIM aataa| jisane AtmAkI paravAha nahIM kI aura yahIM se jo mUr3ha hogayA hai usane yadi zubhabhAva kiyA bhI to rajakaNoM kA bandha huA aura una rajakaNoMke phalameM bhI usa rajakaNoMkA hI saMyoga milegaa| rajakaNoMkA saMyoga milA to usameM AtmAke liye kyA hai? zrAtmAkI zAMti to AtmAmeM hai kintu usakI paravAha to kI nhiiN| asAdhya kauna haiM aura zuddhAtmA kauna haiM ? yahIM para jar3akA lakSya karake jar3a jaisA hogayA hai, maranese pUrva hI apane ko bhUlakara saMyoga dRSTise maratA hai asAdhyabhAvase vartana karatA hai isaliye caitanya svarUpakI pratIti nahIM hai| vaha jIte jI asAdhya hI hai| bhale hI zarIra hile Dule aura bole, kintu yaha jar3akI kriyA hai usakA mAlika huA, kintu antaraMgameM sAdhya jo jJAnasvarUpa hai usakI jise khabara nahIM hai, vaha asAdhya (jIvita murdA) hai| vastukA svabhAva yathArthatayA samyagdarzana pUrvaka jo jJAna hai usase na samajhe to jIvako svarUpakA kiMcit mAtra bhI lAbha nahIM hai / samyagdarzana aura jJAnase svarUpakI pahicAna aura nirNaya karake jo sthira huA, usIko 'zuddha AtmA' kA nAma prApta hotA hai aura zuddha AtmA hI samyagdarzana tathA samyagjJAna hai| maiM zuddha hU~' aisA vikalpa chUTakara akelA AtmAnubhava raha jAya so yahI samyagdarzana, aura samyagjJAna hai, samyagdarzana aura samyagjJAna kahIM AtmAse pRthaka nahIM hai| jise satya cAhiye hI aise jijJAsu samajhadAra. jIvako yadi koI
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 -* samyagdarzana asatya batAye to vaha asatyako svIkAra nahIM kara letaa| jise satsvabhAva cAhiye ho vaha svabhAvase viruddha bhAvako svIkAra nahIM karatA-use apanA nahIM mAnatA / vastukA svarUpa zuddha hai, usakA barAbara nirNaya kiyA aura vRttike chUTa jAne para jo abheda zuddha anubhava huA vahI samayasAra hai aura vahI dharma hai / aisA dharma kaise ho dharma karaneke liye pahale kyA karanA cAhiye ? isake sambandhameM yaha kathana cala rahA hai| dharmakI rucivAle jIva kaise hote haiM ? dharmake liye sarva prathama zrutajJAnakA avalambana lekara zravaNa-manana se jJAna svabhAvI AtmAkA nizcaya karanA ki maiM eka jJAna svabhAva huuN| jJAnameM jJAnake atirikta kucha bhI karane dharanekA svabhAva nahIM hai| isaprakAra satko samajhane meM no samaya jAtA hai vaha bhI anantakAlameM kabhI nahIM kiyA gayA apUrva abhyAsa hai| jIvakI satkI ora ruci hotI hai arthAt vairAgya jAgRta hotA hai aura samasta saMsArake orakI ruci ur3a jAtI hai| caurAsIke avatArakA trAsa anubhava hone lagatA hai ki yaha trAsa kaisA ? svarUpakI pratIti nahIM hotI aura pratikSaNa parAzraya bhAvameM lagA rahanA par3atA hai, yaha bhI koI manuSyakA jIvana hai| tiryaMca ityAdike duHkhoMkI to bAta hI kyA, parantu isa mAnavakA bhI aisA duHkhI jiivn| aura yaha antameM svarUpakI pratItike binA asAdhya hokara- maratA hai ? isaprakAra saMsAra ke trAsakA anubhava hone para svarUpako samajhanekI ruci hotI hai| vastuko samajhaneke liye jo samaya jAtA hai vaha bhI jJAnakI kriyA hai satkA mArga hai| . jijJAsuoMko pahale jJAna svabhAvI AtmAkA nirNaya karanA caahiye| maiM eka jJAtA hU~, merA svarUpa jJAna hai, vaha jAnane vAlA hai, puNya pApa koI mere jJAnakA svarUpa nahIM hai| puNya pApake bhAva athavA svarga narakAdi koI merA svabhAva nahIM hai| isaprakAra atajJAnake dvArA AtmAkA prathama nirNaya karanA hI prathama upAya hai|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 131 upAdAna nimitta aura kArya kAraNa * sacce zrutajJAnake avalambanake binA aura zrutajJAnase jJAnasvabhAvI AtmAkA nirNaya kiye binA AtmA anubhavameM nahIM aataa| isameM AtmA kA anubhava karanA so kArya hai / AtmAkA nirNaya upAdAna kAraNa hai aura zrutakA avalambana nimitta hai| zrutake avalambanase jJAna svabhAvakA jo nirNaya kiyA usakA phala usa nirNayake anusAra AcaraNa arthAt anubhava karanA hai| AtmAkA nirNaya kAraNa hai aura AtmAkA anubhava kArya hai| arthAt jo nirNaya karatA hai use anubhava hotA hI hai| aMtaraMga anubhavakA upAya arthAt jJAnakI kriyA aba AtmAkA nirNaya karaneke bAda yaha batAte haiM ki usakA pragaTa anubhava kaise karanA caahiye| nirNayAnusAra zraddhAkA jo AcaraNa so anubhava hai| pragaTa anubhavameM zAMtikA vedana lAneke liye arthAta AtmAkI pragaTa prasiddhike liye parapadArthakI prasiddhi ke kAraNa ko chor3a denA cAhiye / maiM jJAnAnanda svarUpI AtmA hU~ isaprakAra prathama nizcaya karaneke bAda AtmAke AnandakA pragaTa upabhoga karaneke liye ( vedana-anubhava karaneke liye) para padArthakI prasiddhike kAraNa jo indriya aura sanake dvArA para lakSya meM pravarta: mAna jJAna hai use apanI ora unmukha karanA caahiye| deva guru zAstra ityAdi para padArthakI orakA lakSya tathA manake avalambanase pravartamAna buddhi arthAt matijJAnako saMkucita karake-maryAdAmeM lAkara apanI ora le AnA so antaraMga anubhavakA paMtha hai, sahaja zItala svarUpa anAkula svabhAva kI chAyAmeM baiThanekA prathama mArga hai| . pahale AtmA jJAna svabhAva hai aisA barAbara nizcaya karake pazcAt pragaTa anubhava karaneke liye parakI ora mukate huye bhAva jo mati aura zrutajJAna haiM unheM sva kI ora ekAma karanA cAhiye aura jo jJAna parameM vikalpa karake aTaka jAtA hai usI jJAnako vahaoNse haTAkara svabhAvakI ora lAnA cAhiye / mati aura zrutajJAnake jo bhAva haiM ve to jJAnameM hI rahate hai,
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 samyagdarzana parantu pahale ve parakI ora jhukate the, parantu ava unheM Atmonmukha karate huye svabhAva kI ora lakSya hotA hai / AtmAke svabhAvameM ekAgra honekI yaha kramika sIr3hiyoM hai / jJAnameM bhava nahIM jisane manake avalambanase pravartamAna jJAnako manase chur3Akara apanI ora kiyA hai arthAt jo matijJAna parakI ora jAtA thA use maryAdA meM lekara Atma sanmukha kiyA hai usake jJAnameM ananta saMsArakA nAstibhAMva aura jJAna svabhAvakA asti bhAva hai / aisI samajha aura aisA jJAna karanemeM ananta puruSArtha hai / svabhAvameM bhava nahIM hai isaliye jisake svabhAvakI ora kA puruSArtha jAgRta huA hai use bhavakI zaMkA nahIM rahatI / jahA~ bhavakI zaMkA hai vahA~ saccA jJAna nahIM hai aura jahA~ saccA jJAna hai vahA~ bhavakI zakA nahIM hai, isaprakAra jJAna aura bhavakI eka dUsare meM nAsti hai / puruSArthake dvArA satsamAgamase mAtra jJAna svabhAvI AtmAkA nirNaya kiyA, pazcAt maiM abandha hU~ yA bandha vAlA hU~, zuddha hU~ yA azuddha hU~, trikAla hU~ yA kSaNika hU~ ityAdi jo vRttiyA~ uThatI haiM unameM bhI abhI Ana zAMti nahIM hai / vRttiyA~ zrAkulatAmaya Atma zAMtikI virodhinI haiM / naya pakSake avalambanase hone vAle mana samvandhI aneka prakArake jo vikalpa haiM unheM bhI maryAdAmeM lAkara arthAt una vikalpoM ko rokaneke purupArthake dvArA zrutajJAna ko bhI Atmasanmukha karane para zuddhAtmAkA anubhava hotA hai / isaprakAra mati aura zrutajJAnako Atma sanmukha karanA hI samyagdarzana hai| indriya aura manake avalamvana se matijJAna para lakSya meM pravRtti kara rahA thA use tathA manake avalambanase zrutajJAna aneka prakArake nayapakSoMke vikalpa aTaka jAtA thA use arthAt parAvalambanase pravartamAna matijJAna aura zruta jJAnako maryAdAmeM lAkara - aMtaraMga svabhAva sanmukha karake una jJAnoMke dvArA eka jJAna svabhAva ko pakar3akara (lakSyameM lekara ) nirvikalpa hokara tatkAla
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 133 nija rasase hI pragaTa hone vAle zuddhAtmAkA anubhava karanA so samyagdarzana aura samyagjJAna hai| isaprakAra anubhavameM AnevAlA zuddhAtmA kaisA hai ? so kahate haiM / Adi madhya aura antase rahita trikAla ekarUpa hai usameM baMdha mokSa nahIM hai, anAkulatA ravarUpa hai| maiM zuddha hUM yA azuddha hUM aise vikalpase hone gAlI AkulatAse rahita hai / lakSyameMse puNya pApakA Azraya chUTakara mAtra prAtmA hI anubhavarUpa hai, mAtra eka AtmAmeM puNya-pApake koI bhAva nahIM haiN| mAnoM samasta vizvake Upara taira rahA ho arthAt samasta vibhAvoMse pRthak hogayA ho aisA caitanya svabhAva pRthaka akhaMDa pratibhAsamaya anubhava hotA hai, AtmAkA svabhAva puNya pApake Upara tairatA hai / tairatA hai arthAt usameM ekameka nahIM ho jAtA, usarUpa nahIM ho jAtA parantu usase alagakA alaga hI rahatA hai| ananta hai arthAt jisake svabhAvameM kabhI anta nahIM hai, puNya gapa to antavAle haiM, jJAnasvarUpa ananta hai aura vijJAna ghana hai-mAtra jJAnakA hI piMDa hai| mAtra jJAnapiDhameM kicit mAtra bhI rAgadvepa nahIM hai| ajJAna bhAvase rAga kA kartA thA parantu svabhAva bhAvase rAga kA kartA nahIM hai| akhaMDa Atma svabhAvakA anubhava hone para jo 2 asthiratAke vibhAva the una sabane chUTakara jaba yaha AtmA vijJAnaghana arthAt jisameM koI vikalpa praveza nahIM kara sakate aise jJAnakA nivir3a piDarUpa paramAtma svarUpa samayasAra haiM usakA anubhava karatA hai taba vaha svayaM samyagdarzana svarUpa hai| . nizcaya aura vyavahAra We - iMsameM nizcaya-vyavahAra donoM AjAte haiM / akhaMDa vijJAnaghana svarUpa jJAnasvabhAvI jo AtmA hai so nizcaya hai aura pariNatiko svabhAvake sanmukha karanA so vyavahAra hai / matizrutajJAnako apanI ora karanekI puruSArtharUpI jo paryAya hai so vyavahAra hai aura jo 'akhaMDa AtmasvabhAva so nizcaya hai jaba matizrutajJAnako sva kI ora kiyA aura AtmAkA anubhava kiyA usI samaya AtmA samyakarUpase dikhAI detA hai aura usakI zraddhA kI
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 -* samyagdarzana jAtI hai yaha samyagdarzana pragaTa honeke,samayakI bAta kI hai| samyagdarzana hone para kyA hotA hai ? samyagdarzana hone para svarasakA apUrva AnaMda anubhavameM AtA hai| AtmAkA sahaja Ananda pragaTa hotA hai, AtmIka AnandakA uchAla AtA hai aMtaraMgameM AtmazAMtikA saMvedana hotA hai AtmAkA sukha aMtaraMgameM hai vaha anubhavameM AtA hai, isa.apUrva sukhakA mArga samyagdarzana hI hai maiM bhagavAna AlmA samayasAra hU~' isaprakAra jo nirvikalpa zAMtarasa. anubhavameM AtA hai vahI samayasAra aura samyagdarzana tathA samyagjJAna hai| yahA~ to samyagdarzana aura AtmA donoM abheda kiye gaye haiM / AtmA svayaM samyagdarzana svarUpa hai| bArambAra jJAnameM ekAgratA kA abhyAsa karanA cAhiye - sarvaprathama AtmAkA nirNaya karake pazcAt anubhava karaneko kahA hai| sarvaprathama jabataka yaha nirNaya na ho ki mai nizcaya jJAnasvarUpa hUM anya koI rAgAdi merA svarUpa nahIM hai tavataka sacce zrutajJAnako pahacAna kara usakA paricaya karanA cAhiye, sat zrutake paricayase jJAna svabhAvI AtmA kA nirNaya karaneke bAda mati zrutajJAnako usa jJAna svabhAvakI ora jhukAne kA prayatna karanA cAhiye tathA nirvikalpa honekA puruSArtha karanA cAhiye yahI pahalA arthAt samyaktvakA mArga hai| isameM to bArambAra jJAnameM ekAgratAkA abhyAsa hI karanA hai vAhya kucha nahIM karanA hai kintu jJAnameM hI samajha aura ekAgratAkA prayAsa karanA hai| jJAnameM abhyAsa karate 2 jahA~ ekAgra huA vahA~ usI samaya samyagdarzana aura samyagjJAnake rUpameM yaha AtmA pragaTa hotA hai, yahI janma maraNako dUra karanekA upAya hai| mAtra jJAyaka svabhAva hai, usameM anya kucha karanekA svabhAva nahIM hai| nirvikalpa anubhava honeme pUrva aisA nizcaya karanA cAhiye / isake atirikta yadi anya kutra mAne to vyavahArase bhI AtmAkA nizcaya nahIM hai| ananta upavAsa kare to bhI AtmAkA jJAna nahIM hotaa| bAhara daur3a dhUpa kare to usase bhI jJAna nahIM hotA kintu jJAna svabhAvakI pakar3ase hI jJAna hotA hai| AtmAkI ora
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA 135 lakSya aura zraddhA kiye binA samyagdarzana - samyagjJAna kahA~se ho sakatA hai ? pahale devazAstraguruke nimittoM se aneka prakAra zrutajJAnako jAnane aura usameM se eka AtmAko pahicAne, phira usakA lakSya karake pragaTa anubhava karaneke liye matizrutajJAna se bAhara jhukatI huI paryAyoMko svasanmukha karanepara tatkAla nirvikalpa nija svabhAvarasa AnandakA anubhava hotA hai / AtmA jisa samaya paramAtma svarUpakA darzana karatA hai usI samaya svayaM samyagdarzanarUpa pragaTa hotA hai / jise AtmAkI pratIti hogaI use bAdameM vikalpa uThatA hai taba bhI jo Atmadarzana hogayA hai usakI pratIti to rahatI hI hai arthAt AtmAnubhava honeke bAda vikalpa uThanese samyagdarzana calA nahIM jAtA / kisI veSa yA maryAdAmeM samyagdarzana nahI hai, kintu svarUpa hI samayagdarzana aura samyagjJAna hai / - samyagdarzanase jJAna svabhAvI AtmAMkA nizcaya karaneke bAda bhI zubhabhAva Ate to hai parantu Atmahita jJAna svabhAvakA nizcaya karanese hI hotA hai / jaise 2 jJAna svabhAvakI dRr3hatA bar3hatI jAtI hai vaise 2 zubhabhAva bhI dUra hote jAte haiM 1 bAhya lakSyase jo vedana hotA hai vaha saba duHkharUpa hai / AtmA AMtarika zAntarasakI hI mUrti hai, usake lakSyase jo vedana hotA hai vahI sukha hai / samyagdarzana AtmAkA guNa hai, guNa guNIse pRthak nahIM hotA / eka khaNDa pratibhAsamaya AtmAkA anubhava hI samyagdarzana hai / antima anurodha Atma kalyANakA yaha choTese choTA ( jo sabase ho sakatA hai | ) upAya hai| anya saba upAyoMko chor3akara isIko karanA hai bAhyameM hitakA sAdhana lezamAtra bhI nahIM hai / satsamAgamase eka AtmAkA hI nizcaya karanA cAhiye / vAstavika tattvakI zraddhAke binA AMtarika saMvedanakA AnaMda nahIM jamatA / pahale antaraMgase satkI svIkRti prAye vinA sat svarUpakA jJAna nahIM ho sakatA aura sat svarUpakA jJAna huye binA bhavabaMdhanakI ber3I nahIM TUTa sakatI aura bhavabaMdhanake antase rahita jIvana kisa kAmakA 1 bhavake
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 - samyagdarzana antakI zraddhAke binA kadAcit puNya kare to usakA phala rAnapada athavA indrapada ho sakatA hai parantu usase AtmAko kyA lAbha hai ? AtmAkIprati ke binA yaha puNya aura yaha indrapada sava vyartha hI haiM, usameM Atma zAMtikA aMza bhI nahIM hai isaliye pahale zrutajJAnake dvArA jJAna svabhAvakA dRr3ha nizcaya karanepara pratItimeM bhavakI zaMkA hI nahIM rahatI aura jitanI jJAnakI dRr3hatA hotI hai utanIzAnti bar3hatI jAtI hai|| bhAI / tU kaisA hai, terI prabhutAkI mahimA kaisI hai ise tUne nahIM jAnA / tU apanI prabhutAkI bhAnake vinA vAhara jisa tisake gIta gAyA kare to isase tujhe apanI prabhutAkA lAbha nahIM hogaa| parake gIta to gAye paraMtu apane gIta nahI gAye / bhagavAnakI pratimAke samakSa kaha ki 'he nAya ! he bhagavAna ! Apa ananta jJAnake dhanI ho, vahA~ sAmanese bhI yahI prati dhvani ho,ki he nAtha / he bhagavAna ! Apa ananta jJAnake dhanIho tabhI to antaraMgameM pahacAna karake apaneko smjhegaa| binA pahicAnake aMtaraMgameM saccI pratidhvani jAgRta nahIM ho sktii| zuddhAtmasvarUpakA saMvedana kaho, jJAna kaho, zraddhA kaho, cAritra kaho, anubhava kaho yA sAkSAtkAra kaho-jo bhI kaho eka AtmA hI hai| adhika kyA kahA jAya 1 jo kucha hai vaha eka AtmA hI hai| umIlo bhinna bhinna nAmase kahA jAtA hai| kevalIpada, siddhapada athavA sAghupada graha saba eka AtmAmeM hI samA jAne haiN| samAdhi maraNa, ArAdhanA ityAdi nAma bhI svarUpakI sthiratA hI hai| isaprakAra AtmasvarUpakI samajha hI mampa. gdarzana hai, aura yaha samyagdarzana ho sarvadharmakA mUla hai| samyagdarzana ho AtmAkA dharma hai| 26. ekavAra bhI jo mithyAtvakA tyAga kare to jarUra mokSa pAve / prazna-yaha jIva jainakA nAmadhArI tyAgI mAdhu jagannamAramA phira bhI use abhI taka morA kyoM nahIM A
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 137 uttara-jainakA nAmadhArI tyAgI sAdhu anantabAra huA yaha bAta ThIka hai, kintu antaraMgameM mithyAtvarUpa mahA pApakA tyAga ekabAra bhI nahIM kiyA isaliye usakA saMsAra banA huA hai, kyoMki saMsArakA kAraNa mithyAtva hI hai| prazna-to phira tyAgI sAdhu huA usakA phala kyA ? uttara-bAhyameM jo para dravyakA tyAga huA usakA phala AtmAko nahIM hotA parantu "maiM isa paradravyako choDU" yaha mAne to aisI paradravyakI kartRtva buddhikA mahA pApa AtmAko hotA hai aura usakA phala saMsAra hI hai| yadi kadAcit koI jIva bAharase tyAgI na dikhAI de parantu yadi usane saccI samajhake dvArA antaraMgoM para dravyakI kartRtva buddhikA ananta pApa tyAga diyA ho to vaha dharmI hai aura usake usa tyAgakA phala mokSa hai| pahaleke nAmadhArI sAdhukI apekSA dUsarA mithyAtvakA tyAgI ananta gunA uttama hai| pahaleko mithyAtvakA atyAga honese vaha saMsArameM paribhramaNa karegA aura dUsareko mithyAtvakA tyAga honese vaha alpakAlameM avazya mokSa jaayegaa| prazna-taba kyA hameM tyAga nahIM karanA cAhiye ? uttara-isa praznakA uttara uparokta kathanameM AgayA hai| 'tyAga nahIM karanA cAhiye yaha bAta uparokta kathanameM kahIM bhInahIM hai pratyuta isa kathanameM yaha batAyA hai ki tyAgakA phala mokSa aura atyAgakA phala saMsAra kintu tyAga kisakA ? mithyAtvakA yA para vastukA ? mithyAtvake hI tyAgakA phala mokSa hai' paravastukA grahaNa athavA tyAga koI kara hI nahIM sakatA taba phira paravastuke tyAgakA prazna kahA~se uTha sakatA hai / bAhyameM jo para dravyakA tyAga huA usakA phala AtmAko nahIM hai| pahale yathArtha jJAnake dvArA para dravyameM kartRtvakI buddhiko chor3a kara usa samajhameM hI anaMta para dravyake svAmitvakA tyAga hotA hai| parameM kartRtvakI mAnyatAkA tyAga karaneke vAda jisa jisa prakArake rAga bhAvakA tyAga karatA hai usa usa 18
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 -* samyagdarzana prakArake bAhya nimitta svataH hI dUra ho jAte haiN| bAhya nimittoMke dUra hojAne kA phala AtmAko nahIM milatA, kintu bhItara jo rAga bhAva kA tyAga kiyA usa tyAgakA phala AtmAko milatA hai| isase spaSTatayA yaha nizcaya hotA hai ki sarva prathama 'koI para dravya merA nahIM hai aura maiM kisI paradravyakA kartA nahIM hU~ isaprakAra dRSTima (abhiprAyameM, mAnyatAmeM) sarva paradravyake svAmitvakA tyAga ho jAnA cAhiye jaba aisI dRSTi hotI hai tabhI tyAgakA prArambha hotA hai arthAna sarva prathama mithyAtvakA hI tyAga hotA hai| jaba taka aisI dRSTi nahIM hotI aura mithyAtvakA tyAga nahIM hotA tavataka kiMcit mAtra bhI saccA tyAga nahIM hotA aura saccI dRSTi pUrvaka mithyAtvakA tyAga karaneke vAda kramazaH jyoM jyoM svarUpakI sthiratAke dvArA rAgakA tyAga karatA hai tyoM tyoM usake anusAra vAhya saMyoga svayaM chUTate jAte hai paradravya para AtmAkA puruSArtha nahIM calatA isaliye paradravyakA grahaNa-tyAga zrAtmAke nahIM hai kintu apane bhAva para apanA puruSArtha cala sakatA hai aura apane bhAvakA ho phala AtmAko hai| jJAnI kahate hai ki sarva prathama purupArthake dvArA yathArtha jJAna karake mithyAtva bhAvako chor3o yahI mokSakA kAraNa hai| 000000000000000000000000 amRta pAna karo ! 8 zrI AcAryadeva kahate haiM ki he bhavya jIvoM ! tuma ima samya0 gdarzanarUpI amRtako piyo / yahasanyagdarzana anupama subakA bhaMTAra hai-sarva kalyANakA vIja hai aura maMmAra samudrame pAra utaraneke liye jahAja hai, eka mAtra mavya jIva hI une prAna kara marane haiN| pAparUpIvRkSako kATanake liye yaha zulhAdI mamAna pavitra 0 (r) tIrtho meM yahI eka pavitra tIrtha hai aura midhyAtyakA nArAha hai| [mAnArNava sora 000000000000000000000000 00000000000000 00000000
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA (27 ) apUrva-puruSArtha jisane samyagdarzana pragaTa karanekA-pUrva meM kabhI nahIM kiyA aisAananta samyaka puruSArtha karake samyagdarzana pragaTa kiyA hai aura isaprakAra sapUrNa svarUpakA sAdhaka huA hai vaha jIva kisI bhI saMyogameM, bhayase, lajjAse, lAlaca se athavA kisI bhI kAraNase asatko poSaNa nahIM hI detA........ isake liye kadAcit kisI samaya deha chUTane takakI bhI pratikUlatA AjAye to bhI vaha satse cyuta nahIM hotA-asatkA kabhI Adara nahIM karatA / svarUpake sAdhaka niHzaMka aura niDara hote haiM / sat svarUpakI zraddhAke valameM aura satke mahAtmya ke nikaTa unheM kisI prakAra kI pratikUlatA hai hI nahI / yadi satse kiMcit mAtra cyuta hoM to unhe pratikUlatA AyI kahalAye, parantu jo pratikSaNa satmeM vizeSa vizeSa dRr3hatA kara rahe haiM unheM to apane asIma puruSArthake nikaTa jagatameM koI bhI pratikUlatA hI nahIM hai / ve to paripUrNa sat svarUpake sAtha abheda ho gaye hai-unhe DigAneke liye trilokameM kauna samartha hai ? aho ! dhanya hai aise svarUpake sAdhakoMko !! samyaktvakI ArAdhanA jJAna, cAritra aura tapa ina tInoM guNoMko ujjvala karane vAlI-aisI yaha samyak zraddhA pradhAna ArAdhanA hai| zepa tIna ArAdhanAeM eka samyaktvakI vidyamAnatAmeM hI ArAdhaka bhAvase vartatI haiM / isaprakAra samyaktvakI akathya, apUrva mahimA jAnakara usa pavitra hI kalyANa mUrtirUpa samyagdarzanako isa anantAnaMta duHkharUpa-aise ra anAdi saMsArakI atyaMtika nivRttike artha he bhavyo / tuma bhakti pUrvaka aMgIkAra karo / prati samaya ArAdho" [AtmAnuzAsana]
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ -* samyagdarzana (28) zraddhA-jJAna aura cAritrakI bhinna bhinna apekSAyeM samyagdarzana kI parama mahimA hai| dRSTikI mahimA batAneke liye samyagdRSTike bhogako bhI nirjarAkA kAraNa kahA hai| samayasAra gAthA 163 meM kahA hai ki samyagdRSTi jIva jina indriyoMke dvArA cetana tathA acetana dravyakA upabhoga karatA hai vaha sava nirjarAkA nimitta hai aura usI meM mokSa adhikArameM chaThe guNasthAnameM munike jo pratikramaNAdikI zubhavRtti udbhUta hotI hai use viSa kumbha kahA hai / samyagdRSTikI azubha bhAvanAko nirjarAkA kAraNa aura munikI zubhabhAvanAko viSa kahA hai| isakA samanvaya kyoM kara ho sakatA hai| jahA~ samyagdRSTike bhogakI nirjarAkA kAraNa kahA hai vahA~ yaha kahane kA tAtparya nahIM hai ki bhoga acche hai kintu vahA~ dRSTikI mahimA vatAI hai| abaMdha svabhAvakI ghaSTikA vala vadhako svIkAra nahIM karatA usakI mahimA vatAI gaI hai arthAt dRSTikI apekSAse vaha bAta kahI hai / jahaoN munikI vratAdi kI zubha bhAvanAko viSa kahA hai vahA~ cAritrakI apekSAse kathana hai| he muni / tUne zuddhAtma cAritra aMgIkAra kiyA hai, parama kevalajJAnakI utkRSTa sAdhakadazA prApta kI hai aura ava jo vratAdikI vRtti utpanna hotI hai vaha tere zuddhAtma cAritrako aura kevalajJAnako rokanevAlI hai isaliye vaha viSa hai| samyagdRSTike svabhAva dRSTikA jo vala hai vaha nirjarAkA kAraNa hai aura vaha dRSTimeM baMdhako apanA svarUpa nahIM mAnatA, svayaM rAgakA kartA nahIM hotA, isaliye use abaMdha kahA hai, parantu cAritrakI apekSAle to usake bandhana hai| yadi bhogase nirjarA hotI ho to adhika bhogase adhika nirjarA honI cAhiye kintu aisA to nahIM hotaa| samyagdRSTike jo rAga vRtti utpanna
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 141 hotI hai use dRSTikI apekSAne vaha apanI nahIM maantaa| jJAnakI apekSAse vaha yaha jAnatA hai ki apane puruSArthakI azaktike kAraNa rAga hotA hai| aura cAritrakI apekSAse usa rAgako viSa mAnatA hai, duHkha-duHkha mAlUma hotA hai / isaprakAra darzana-jJAna aura cAritrameMse jaba darzanakI mukhyatAse bAta cala rahI ho taba samyagdRSTike bhogako bhI nirjarAkA kAraNa kahA jAtA hai| svabhAva dRSTike balase prati samaya usakI paryAya nirmala hotI jAtI hai arthAt vaha pratikSaNa mukta hI hotA jAtA hai / jo rAga hotA hai use jAnatA to hai kintu svabhAvameM use astirUpa nahIM mAnatA aura isa mAnyatAke bala para hI rAgakA sarvathA abhAva karatA hai| isaliye saccI dRSTikI apAra mahimA hai| saccI zraddhA hone para bhI jo rAga hotA hai vaha rAga cAritrako hAni pahuMcAtA hai parantu saccI zraddhAko hAni nahIM karatA, isaliye zraddhAkI apekSA se to samyagdRSTike jo rAga hotA hai vaha baMdhakA kAraNa nahIM, kiMtu nirjarA kA hI kAraNa hai-aisA kahA jAtA hai| kintu zraddhAke sAtha cAritrakI apekSAko bhUla nahIM jAnA caahiye| cAritrakI apekSAse chaThe guNasthAnavartI munikI zubha vRttiko bhI viSa kahA hai taba phira samyagdRSTike bhogake azubhabhAvakI to bAta hI kyA hai ? aho / parama zuddha svabhAvake bhAnameM munikI zubha vRttiko bhI jo viSa mAnatA hai vaha azubha bhAvako kyoM kara bhalA mAna sakatA hai ? jo svabhAvake bhAnameM zubhavRttiko bhI viSa mAnatA hai vaha jIva svabhAvake balase zubha vRtti ko tor3akara pUrNa zuddhatA pragaTa karegA, parantu vaha azubhako to kadApi AdaraNIya nahIM maanegaa| samyagdRSTi jIva zraddhAkI apekSAse to apaneko saMpUrNa paramAtmA hI
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 -* samyagdarzana mAnatA hai tathApi cAritrakI apekSAse apUrNa paryAya honese tRNatulya mAnatA hai, arthAt vaha yaha jAnakara ki abhI ananta apUrNatA vidyamAna hai, svabhAvakI sthiratAke prayatnase use TAlanA cAhatA hai| jJAnakI apekSAse jitanA rAga hai usakA samyagdRSTi jJAtA hai| kintu rAgako nirjarA athavA mokSa kA kAraNa nahIM mAnatA aura jyoM jyoM payAyakI zuddhatA bar3hAnepara rAga dUra hotA jAtA hai tyoM tyoM usakA jJAna karatA hai / isaprakAra zraddhA, jJAna aura cAritra ina tonoMkI apekSAse isa svarUpako samajhanA caahiye| kauna prazaMsanIya hai ? isa jagatameM jo AtmA nirmala samyagdarzanameM apanI o buddhi nizcala rakhatA hai vaha, kadAcit pUrva pApa karmake udayase / 0 duHkhI bhI ho aura akelA bhI ho tathApi, vAstavameM prazaMsanIya / hai| aura isase viparIta, jo jIva atyata AnaMdake dene vAleaise samyagdarzanAdi ratnatrayase vAhya hai aura mithyAmArga meM sthita hai-aise mithyAdRSTi manuSya bhale hI aneka hoM aura vartamAnameM zubhakarmake udayase prasanna hoM tathApi ve prazaMsanIya nahIM haiN| isaliye bhavyajIvoMko samyagdarzana dhAraNa karanekA nirantara prayatna karanA caahiye| [ padmanandi-dezavratodyotana a0 2]
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 143 (26) samyagdarzana-dharma samyagdarzana kyA hai aura usakA avalambana kyA hai ? samyagdarzana apane AtmAke zraddhA guNakI nirvikArI paryAya hai| akhaMDa AtmAke lakSya te samyagdarzana pragaTa hotA hai, samyagdarzanako kisI vikalpakA avalambana nahIM hai kintu nirvikalpa svabhAvake avalambanase samyagdarzana pragaTa hotA hai / yaha samyagdarzana hI AtmAke sarva sukhakA kAraNa hai| 'maiM jJAnasvarUpa AtmA hU, bandha rahita hUM' aisA vikalpa karanA so bhI zubharAga hai, usa zubharAgakA avalambana bhI samyagdarzanake nahIM hai usa zubha vikalpa ko ullaghana karane para samyagdarzana pragaTa hotA hai| samyagdarzana svayaM rAga aura vikalpa rahita nirmala guNa hai usake kisI vikArakA avalambana nahI hai kintu samUce AtmAkA avalambana hai vaha samUce AtmAko svIkAra karatA hai| ____eka bAra vikalpa rahita hokara akhaMDa nAyaka svabhAva ko lakSyameM liyA ki samyaka pratIti huii| akhaMDa svabhAvakA lakSya hI svarUpakI siddhike liye kAryakArI hai akhaMDa satyasvarUpako jAne binA-zraddhA kiye binA mai jJAna svarUpa AtmA hU~, abaddha spaSTa hUM' ityAdi vikalpa bhI svarUpakI zuddhike liye kAryakArI nahIM hai / ekabAra akhaNDa jJAyaka svabhAvakA lakSya karaneke bAda jo vRttiyA~ uThatI haiM ve vRttiyAM asthiratAkA kArya karatI haiM parantu ve svarUpako rokaneke liye samartha nahIM hai kyoMki zraddhAmeM to vRtti-vikalpa rahita svarUpa hai isaliye jo vRtti uThatI hai vaha zraddhAko nahIM badala sakatI hai jo vikalpameM hI aTaka jAtA hai vaha mithyAdRSTi hai vikalpa rahita hokara abhedakA anubhava karanA so samyagdarzana hai aura yahI samayasAra hai| yahI bAta nimnalikhita gAthAmeM kahI hai: kamma baddhamabaddhaM jIve evaM tu jANa Naya pakkhaM / pakravAti kvato puNa bhaNNadi jo so samayasAro // 142 / / 'AtmA karmase baddha hai yA abaddha' isaprakAra do bhedoMke vicArameM
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 -* samyagdarzana laganA so naya kA pakSa hai| maiM AtmA hU~, parase bhinna hU~' isaprakArakA vikalpa bhI rAga hai| isa rAga kI vRttiko-nayake pakSako ullaMghana kare tosamyagdarzana pragaTa ho| 'maiM baMdhA huA hU~ athavA mai baMdha rahita mukta hU~' isaprakArakI vicAra zreNIko ullaMghana karake jo AtmAkA anubhava karatA hai so samyagdRSTi hai aura vahI samayasAra arthAt zuddhAtmA hai / maiM abandha hU~-bandha merA svarUpa nahIM hai isaprakArake bhaMgakI vicAra zreNIke kAryameM jo lagatA hai vaha ajJAnI hai aura usa bhaMgake vicArako ullaMghana karake abhaMgasvarUpako sparza karanA [anubhava karanA ] so prathama Atmadharma arthAt samyagdarzana hai| maiM parAzraya rahita abandha zuddha hU~ aise nizcayanayake pakSakA jo vikalpa hai so rAga hai aura usa rAgameM jo aTaka jAtA hai (rAgako hI samyagdarzana mAnale kintu rAga rahita svarUpakA anubhava na kare ) vaha mithyAdRSTi hai| bhedakA vikalpa uThatA to hai tathApi usase samyagdarzana nahIM hotA anAdi kAlase Atma svarUpakA anubhava nahIM hai, paricaya nahIM hai, isaliye AtmAnubhava karanese pUrva tatsaMvandhI vikalpa uThe vinA nahIM rahate / anAdi kAlase AtmAkA anubhava nahIM hai isaliye vRttiyoMkA utthAna hotA hai ki-mai AtmA karmake sambandhase yukta hU~ athavA karmake saMbaMdha se rahita hU~ isaprakAra do nayoMke do vikalpa uThane hai parantu 'karmake saMbaMdhase yukta hU~ athavA karmake sambandhale rahita hUM arthAt baddha hUM yA avaddha hU~' aise do prakArake bhedakA bhI eka svarUpameM kahA~ avakAza hai ? svarUpa to naya pakSakI apekSAoM se pare hai, eka prakArake svarUpameM do prakArakI apekSAyeM nahIM haiN| maiM zubhAzubhabhAvase rahita hUM isaprakArake vicArameM laganA bhI eka patra hai, isase bhI usapAra svarUpa hai, svarUpa to pakSAtikAMta hai yahI samyagdarzana kA viSaya hai arthAt usIke lakSyase samyagdarzana pragaTa hotA hai, isake atirikta samyagdarzanakA dUsarA koI upAya nahIM hai|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 145 __ samyagdarzanakA svarUpa kyA hai, dehakI kisI kriyAse samyagdarzana nahIM hotA, jar3akarmoMse nahIM hotA, azubharAga athavA zubharAgake lakSyase bhI samyagdarzana nahIM hotA aura 'mai puNya pApake pariNAmoMse rahita jJAyaka svarUpa hUM' aisA vicAra bhI svarUpakA anubhava karAneke liye samartha nahIM hai| "maiM jJAyaka hU~' isaprakArake vicArameM jo aTakA so vaha bhedake vicArameM aTaka gayA kintu svarUpa to jJAtAdRSTA hai usakA anubhava hI samyagdarzana hai| bhedake vicArameM aTaka jAnA samyagdarzanakA svarUpa nahIM hai| jo vastu hai vaha apane Apa paripUrNa svabhAvase bharI huI hai AtmA kA svabhAva parakI apekSAse rahita ekarUpa hai karmoMke sambandhase yukta hUM athavA karmoM ke sambandhase rahita hUM, isaprakArakI apekSAoMse usa svabhAvakA lakSya nahIM hotaa| yadyapi AtmasvabhAva to abandha hI hai paraMtu 'maiM abaMdha hUM' isaprakArake vikalpako bhI chor3akara nirvikalpa jJAtAdRSTA nirapekSa svabhAvakA lakSya karate hI samyagdarzana pragaTa hotA hai / he prabhu ! terI prabhutAkI mahimA ataraMgameM paripUrNa hai anAdikAlaro usakI samyak pratItike binA usakA anubhava nahIM hotaa| anAdikAlase para lakSya kiyA hai kintu svabhAvakA lakSya nahIM kiyA hai| zarIrAdimeM terA sukha nahIM hai, zubharAgameM terA sukha nahIM hai aura zubharAgarahita merA svarUpa hai| isaprakArake bheda vicArameM bhI terA sukha nahIM hai isaliye usa bhedake vicArameM aTaka jAnA bhI ajJAnIkA kArya hai aura usa naya pakSake bhedakA lakSya chor3akara abheda jJAtA svabhAvakA lakSya karanA so samyagdarzana hai aura usImeM sukha hai| abhedasvabhAvakA lakSya kaho, jJAtAsvarUpakA anubhava kaho, sukha kaho, dharma kaho athavA samyagdarzana kaho vaha saba yahI hai / vikalpa rakhakara svarUpakA anubhava nahIM ho sktaa| akhaMDAnaMda abheda AtmAkA lakSya nayake dvArA nahIM hotaa| koI kisI mahalameM jAneke liye cAhe jitanI tejIro moTara daur3Aye kintu vaha mahalake daravAje taka hI jA sakatI hai, moTarake sAtha mahalake andara kamaremeM nahIM ghusA jA sktaa|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 -* samyagdarzana moTara cAhe jahA~taka bhItara le jAya kintu antameM to moTarase utarakara svayaM hI bhItara jAnA par3atA hai, isIprakAra nayapakSake vikalpoMvAlI moTara cAhe jitanI daur3Aye 'maiM jJAyaka hU~, abheda hU~, zuddha hU~ aise vikalpa kare to bhI svarUpake AMgana taka hI jAyA jA sakatA hai kiMtu svarUpAnubhava karate samaya to ve saba vikalpa chor3a dene hI par3ate haiM / vikalpa rakhakara svarUpAnubhava nahIM ho sktaa| naya pakSakA jJAna usa svarUpake AMganameM Aneke liye Avazyaka hai| "maiM svAdhIna jJAna svarUpI AtmA hU~, karma jar3a hai, jar3a karma mere svarUpako nahIM roka sakate, maiM vikAra karU' to karmoMko nimitta kahA jA sakatA hai, kintu karma mujhe vikAra nahIM karAte kyoMki donoM dravya bhinna haiN| ve koI eka dUsarekA kucha nahIM karate, maiM jar3akA kucha nahIM karatA aura jar3a merA kucha nahIM karatA, jorAga-dveSa hotA hai use karmanahIM karAtA tathA vaha para vastumeM nahIM hotA kiMtu merI avasthAmeM hotA hai, vaha rAgadvepa merA svabhAva nahIM hai, nizcayase merA svabhAva rAgarahita jJAna svarUpa hai" isaprakAra sabhI pahaluoM kA (nayoMkA) jJAna pahale karanA cAhiye kiMtu jabataka itanA karatA hai tavataka bhI bhedakA lakSya hai| bhedake lakSyase abheda AtmasvarUpakA anubhava nahIM ho sakatA tathApi pahale una bhedoMko jAnanA cAhiye, java itanA jAnale tava samajhanA cAhiye ki vaha svarUpake AMgana taka AyA hai vAdameM java abhedakA lakSya karatA hai taba bhedakA lakSya chUTa jAtA hai aurasvarUpakA anubhava hotA hai arthAt apUrva samyagdarzana pragaTa hotA hai| isaprakAra yadyapi svarUponmukha hone se pUrva nayapakSake vicAra hote to haiM parantu ve nayapakSake koI bhI vicAra svarUpAnubhava meM sahAyaka taka nahIM hote| samyagdarzana aura samyagjJAna kA sambandha kisake sAtha hai ? samyagdarzana nirvikalpa sAmAnya guNa hai usakA mAtra nizcayaakhaNDa svabhAvake sAtha hI saMbaMdha hai akhaMDa dravya jo bhaMga-bheda rahina hai yahI samyagdarzanako mAnya hai| samyagdarzana paryAyako svIkAra nahIM karatA kintu
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA 147 samyagdarzanake sAtha jo samyagjJAna rahatA hai usakA sambandha nizcaya - vyavahAra donoMke sAtha hai / arthAt nizcaya - akhaNDa svabhAvako tathA vyavahAra meM paryAya ke jo bhaMga-bheda hote haiM una sabako samyagjJAna jAna letA hai / samyagdarzana eka nirmala paryAya hai kiMtu samyagdarzana svayaM apaneko yaha nahIM jAnatA ki maiM eka nirmala paryAya hU~ / samyagdarzanakA eka hI vipaya akhaNDa dravya hai, paryAya samyagdarzanakA viSaya nahIM hai / } prazna- samyagdarzanakA vipaya akhaNDa hai aura vaha paryAyako svIkAra - nahIM karatA taba phira samyagdarzana ke samaya paryAya kahA~ calI gaI ? samyadarzana svaya paryAya hai, kyA paryAya dravyase bhinna ho gaI ? uttara--samyagdarzanakA viSaya to akhaNDa dravya hI hai / samyagdarzana ke viSayameM dravya guNa paryAyakA bheda nahIM hai / dravya guNa paryAyase abhinna vastu hI samyagdarzanako mAnya hai ( abheda vastukA lakSya karane para jo nirmala paryAya pragaTa hotI hai vaha sAmAnya vastuke sAtha abheda ho jAtI hai ) samyagdarzanarUpa jo paryAya hai use bhI samyagdarzana svIkAra nahIM karatA eka samaya meM bheda paripUrNa dravya hI samyagdarzanako mAnya hai, mAtra AtmA to samyagdarzanako pratItimeM letA hai kintu samyagdarzanake sAtha pragaTa honevAlA samyajJAna sAmAnya vizeSa sabako jAnatA hai / samyagjJAna paryAyako aura nimitta ko bhI jAnatA hai, samyagdarzanako bhI jAnanevAlA samyagjJAna hI hai / zraddhA aura jJAna kaba samyak huye ? udaya, upazama, kSayopazama athavA kSAyika bhAva ityAdi koI bhI samyagdarzanakA viSaya nahIM hai kyoMki ve saba paryAyeM haiM / samyagdarzanakA viSaya paripUrNa dravya hai / paryAyako samyagdarzana svIkAra nahIM karatA, mAtra vastukA jaba lakSya kiyA taba zraddhA samyak huI parantu jJAna samyak kaba huA ? jJAnakA svabhAva sAmAnya - vizeSa sabako jAnanA hai jaba jJAnane sAre dravyako, pragaTa paryAyako aura vikArako tadavastha jAnakara isa prakArakA viveka kiyA ki 'jo paripUrNa svabhAva hai so maiM hU~ aura jo vikAra
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 --* samyagdarzana hai so maiM nahIM hUM' tava vaha samyak huaa| samyakajJAna samyagdarzanarUpa pragaTa paryAyako aura samyagdarzanakI viSayabhUta paripUrNa vastuko tathA avasthAkI kamIko tadavastha jAnatA hai, jJAnameM avasthAkI svIkRti hai / isaprakAra samyagdarzana to eka nizcayako hI (abheda svarUpa ko hI) tvIkAra karatA hai aura samyagdarzanakA avinAbhAvI ( sAtha hI rahane vAlA) samyagjJAna nizcaya aura vyavahAra donoMko barAbara jAnakara viveka karatA hai| yadi nizcaya vyavahAra donoMko na jAne to jJAna pramANa ( samyak ) nahIM ho sakatA / yadi vyavahArako lakSya kare to dRSTi khoTI (viparIta ) ThaharatI hai aura jo vyavahArako jAne hI nahIM to jJAna mithyA ThaharatA hai| jJAna nizcaya vyavahArakA viveka karatA hai isaliye vaha samyaka hai (samIcIna hai) aura dRSTi vyavaH hArake lakSyako chor3akara nizcayako svIkAra kare to samyak hai / samyagdarzanakA viSaya kyA hai ? aura mokSakA paramArtha kAraNa kauna hai ? ____ samyagdarzanake viSayameM mokSaparyAya aura dravyase bheda hI nahIM hai, dravya hI paripUrNa hai vaha samyagdarzanako mAnya hai| vandha mokSa bhI samyagdarzana ko mAnya nahIM bandha-mokSakI paryAya, sAdhakadazAkA bhaMgabheda ina sabhIko samyagjJAna jAnatA hai| ___ samyagdarzanakA viSaya paripUrNa dravya hai, vahI mokSakA paramArtha kAraNa hai| paMca mahAvratAdiko athavA vikalpako mokSakA kAraNa kahanA so sthUla vyavahAra hai aura samyagdarzana jJAna cAritrarUpa sAdhaka avasthAko mokSakA kAraNa kahanA so bhI vyavahAra hai kyoMki usa sAdhaka avasyAkA bhI jaba abhAva hotA hai tava mokSa dazA pragaTa hotI hai| arthAt vaha abhAvarUpa kAraNa hai isaliye vyavahAra hai| vikAla akhaMDa vastu hI nizcaya mokSakA kAraNa hai kintu paramAryataH to vastumeM kAraNa kAryakA bheda bhI nahIM hai, kArya kAraNakA bheda bhI vyavahAra hai| eka akhaMDa vastumeM kArya kAraNake bhedaka vicArase vikalpa hotA hai isaliye vaha bhI vyavahAra hai / tathApi vyavahArase bhI kArya pAraNa
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 146 bheda hai avazya / yadi kArya kAraNa bheda sarvathA na hoM to mokSadazAko pragaTa karaneke liye bhI nahIM kahA jA sktaa| isaliye avasthAmeM sAdhaka sAdhya kA bheda hai, parantu abhedake lakSyake samaya vyavahArakA lakSya nahIM hotA kyoMki vyavahArake lakSyameM bheda hotA hai aura bhedake lakSyameM paramArtha-abheda svarUpa lakSyameM nahIM AtA isaliye samyagdarzanake lakSyameM abheda hI hote / ekarUpa abheda vastu hI samyagyadarzanakA viSaya hai| samyagdarzana hI zAMtikA upAya hai| anAdise AtmAke akhaMDa rasako samyagdarzana pUrvaka nahIM jAnA isaliye parameM aura vikalpameM jIva rasako mAna rahA hai| parantu maiM akhaMDa ekarUpa svabhAva hU~ usI meM merA rasa hai / parameM kahIM bhI merA rasa nahIM hai| isaprakAra svabhAvadRSTike balase ekavAra sabako nIrasa banAde, no zubha vikalpa uThate haiM ve bhI merI zAMtike sAdhaka nahIM haiN| merI zAMti mere svarUpa meM hai, isaprakAra svarUpake rasAnubhavameM samasta sasArako nIrasa banAde to tume sahajAnanda svarUpake amRta rasakI apUrva zAMtikA anubhava pragaTa hogA, usakA upAya samyagdarzana hI hai| saMsArakA abhAva samyagdarzana se hI hotA hai / anantakAlate ananta jIva saMsArameM paribhramaNa kara rahe hai aura ananta kAlameM ananta jIva samyagdarzanake dvArA pUrNa svarUpakI pratIti karake muktiko prApta huye haiM isa jIvane saMsAra pakSa to (vyavahArakA pakSa) anAdise grahaNa kiyA hai-parantu siddha parAmAtmAkA pakSa kabhI grahaNa nahIM kiyA, aba apUrva rucise niHsaMdeha banakara siddhakA pakSa karake apane nizcaya siddha svarUpako jAnakara-saMsArake abhAva karanekA avasara AyA hai aura usakA upAya eka mAtra samyagdarzana hI hai| - (30) he jIvo ! mithyAtvake mahApApako chor3o "mithyAtvake samAna anya koI pApa nahIM hai, mithyAtvakA sadubhAva rahate huye anya aneka upAya karane para bhI mokSa nahIM hotA, isaliye
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ -* samyagdarzana pratyeka upAyoMke dvArA saba tarahase isa mithyAtvakA nAza karanA caahiye|" [mokSamArga prakAzaka adhyAya 7 pRSTha 270 ] "yaha jIva anAdikAlase mithyAdarzana jJAna cAritrarUpa pariNamana kara rahA hai aura isI pariNamanake dvArA saMsArameM aneka prakArake duHkha utpanna karanevAle karmoMkA saMbaMdha hotA hai| yahI bhAva sarva duHkhoMkA vIna hai, anya koI nhiiN| isaliye he bhavya jIvo / yadi tuma du.khoMse mukta honA cAhate ho to samyagdarzanAdike dvArA mithyAdarzanAdika vibhAvoMkA abhAva karanA hI apanA kArya hai / isa kAryako karate huye tumhArA parama kalyANa hogaa|" [mokSamArga prakAzaka adhyAya 4 pRSTa 68 ] isa mokSamArga prakAzakameM aneka prakArase mithyAdRSTiyoMke svarUpa nirUpaNa karanekA hetu yaha hai ki mithyAtvake svarUpako samajha kara yadi apane meM vaha mahAn doSa ho to use dUra kiyA jAya / svayaM apane doSoMko dUra karake samyaktva grahaNa kiyA jAya / yadi anya jIvoMmeM vaha doSa ho to use dekhakara una jIvoM para kaSAya nahIM karanA cAhiye / dUsareke prati kapAya karaneke liye yaha nahIM kahA gayA hai| hA~, yaha saca hai ki yadi dUsaroMmeM mithyAtvAdika doSa hoM to unakA Adara-vinaya na kiyA jAya kintu una para dveSa karaneko bhI nahIM kahA hai| __ apanemeM yadi mithyAtva ho to usakA nAza karaneke liye hI yahA~ para mithyAtvakA svarUpa batAyA gayA hai kyoMki ananta janma-maraNakA mUla kAraNa hI mithyAtva hai| krodha, mAna, mAyA, lobha athavA hiMsA, jhUTha, corI ityAdi koI bhI ananta saMsArakA kAraNa nahIM hai, isaliye vAstavameM vaha mahApApa nahIM hai kintu viparIta mAnyatA hI ananta avatAroM pragaTa honekI jar3a hai isaliye vahI mahApApa hai, usImeM samasta pApa samA jAte haiN| jagatameM mithyAtvake barAvara anya koI pApa nahIM hai viparIta mAnyatA apane svabhAvakI ananta hiMsA hai| kudevAdiko mAnane meM to gRhItamithyAtra kA atyanta sthUla mahApApa hai|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda kahAna jaina zAstramAlA 151 koI lar3AImeM karor3oM manuSyoMke saMhAra karaneke liye khar3A ho usake pApakI apekSA eka kSaNake mithyAtva sevanakA pApa anantaguNA adhika hai / samyaktvI lar3AImeM khar3A ho tathApi usake mithyAtvakA sevana nahIM hai isaliye usa samaya bhI usake ananta saMsArake kAraNa rUpa bandhanakA abhAva hI hai / samyagdarzanake hote hI 41 prakArake karmoMkA to bandha hotA hI nahIM hai / mithyAtvakA sevana karane vAlA mahA pApI hai / jo mithyAtvakA sevana karatA hai aura zarIrAdikI kriyAko apane AdhIna mAnatA hai vaha jIva tyAgI hokara bhI yadi komala pIMchIse para jIvakA yatana kara rahA ho to bhI usa samaya bhI usake anaMta saMsArakA baMdha hI hotA hai aura usake samasta prakRtiyoM baMdhatI haiM aura zarIrakI koI kriyA athavA eka vikalpa bhI merA svarUpa nahIM hai maiM usakA kartA nahIM hU~ isaprakAra kI pratItike dvArA jisane mithyAtvakA nAza karake samyagdarzana pragaTa kara liyA hai vaha jIva lar3AI meM ho athavA viSaya sevana kara rahA ho tathApi usa samaya usake saMsArakI buddhi nahI hotI aura 41 prakRtiyoMke baMdhakA abhAva hI hai / isa jagat meM mithyAtvarUpI viparIta mAnyatAke samAna dUsarA koI pApa nahI hai / bhAva - AtmAkA bhAna karanese apUrva samyagdarzana pragaTa hotA hai / isa samyagdarzanase yukta jIva lar3AI meM hone para bhI alpa pApakA baMdha karatA hai aura vaha pApa usake saMsArakI vRddhi nahIM kara sakatA kyoMki usake mithyAtvakA anaMta pApa dUra hogayA hai aura AtmAkI abhAnameM mithyAdRSTi jIva vi puNyAdikI kriyAko apanA svarUpa mAnatA hai taba vaha bhale hI para jIvakA yatana kara rahA ho tathApi usa samaya use lar3AI lar3ate huye aura viSaya bhoga karate huye samyagdRSTi jIvakI apekSA anaMta guNA pApa mithyAtvakA hai, mithyAtvakA aisA mahAna pApa hai / samyagdRSTi jIva alpakAlameM hI mokSadazAko prApta kara legA aisA mahAn dharma samyagdarzanameM hai / jagat ke jIva samyagdarzana aura mithyAdarzanake svarUpako hI nahIM samajhe ve pApakA mApa bAharake saMyogoM parase nikAlate hai kintu vAstavika
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 -~* samyagdarzana pApa-trikAla mahApApa to eka samayake viparIta abhiprAyameM hai| usa mithyAtvakA pApa jagatke dhyAnameM hI nahIM AtA aura apUrva Atma pratIti ke pragaTa hone para ananta saMsArakA abhAva ho jAtA hai tathA abhiprAyameM sarva pApa dUra hojAte haiN| yaha samyagdarzana kyA vastu hai ise jagatke jIvoMne sunA taka nahIM hai| mithyAtvarUpI mahAna pApake rahate huye ananta vrata kare, tapa kare, deva darzana, bhakti pUjA ityAdi saba kucha kare aura deza sevAke bhAva kare tathApi usakA saMsAra kiMcit mAtra bhI dUra nahIM hotaa| eka samyagdarzana (AtmasvarUpakI saccI pahicAna) ke upAyake atirikta anya jo ananta upAya haiM ve saba upAya karane para bhI mithyAtvako dUra kiye vinA dharmakA aMza bhI pragaTa nahIM hotA aura eka bhI janma maraNa dUra nahIM hotA, isaliye yathArtha tattva vicArarUpa upAyake dvArA sarva prathama mithyAtvakA nAza karake zIghra hI samyaktvako prApta kara lenA Avazyaka hai| samyaktvakA upAya hI sarva prathama karttavya hai| __ yaha khAsa dhyAna rakhanA cAhiye ki koI bhI zubhabhAvakI kriyA athavA vrata tapa ityAdi samyaktvako pragaTa karanekA upAya nahIM hai kintu apane AtmasvarUpakA jJAna aura apane AtmAkI ruci tathA lakSya pUrvasa satsamAgama hI usakA upAya hai, dUsarA koI upAya nahIM hai| 'maiM parakA kucha kara sakatA hU~ aura para merA kara sakanA 6 tA puNyake karate karate dharma hotA hai| isaprakArakI minnyAtvapUrNa viparIma ganyatAmeM eka kSaNa bharameM ananta hiMsA hai, ananta asatya hai, anana noga ananta abrahmacarya (vyabhicAra ) hai aura ananna parigraha hai| mathyAtnameM eka hI sAtha jaganke ananta pApoMkA seyana hai| 1- maiM para dravyakA kula phara sakatA hai isakA arya gaha ganmeM jo ananta para dravya haiM una sabako pagadhIna mAnA hai aura para maMga cha kara sakatA hai| isakA artha yaha hai ki apane mAga nA hai| isa mAnyanAmeM jagAke ananta padArthonI aura ran
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 153 svabhAvakI svAdhInatAkI hatyA kI gaI hai isaliye usameM anaMta hiMsAkA mahAna pApa hotA hai| 2-jagatke samasta padArtha svAdhIna haiM usakI jagaha una sabako parAdhIna-viparIta svarUpa mAnA tathA jo apanA svarUpa nahIM hai use apanA svarUpa mAnA, isa mAnyatAmeM ananta asat sevanakA mahApApa hai| 3-puNyakA vikalpa athavA kisI bhI paravastuko jisane apanA mAnA hai usane trikAlakI paravastuoM aura vikAra bhAvako apanA svarUpa mAnakara ananta corIkA mahA pApa kiyA hai| 4-eka dravya dUsarekA kucha kara sakatA hai, yo mAnanevAle ne svadravya paradravyako bhinna na rakhakara una donoMke bIca vyabhicAra karake donoMmeM ekatva mAnA hai aura aise ananta para dravyoMke sAtha ekatArUpa vyabhicAra kiyA hai yahI ananta maithuna sevanakA mahApApa hai|| 5-eka rajakaNa bhI apanA nahIM hai aisA hone para bhI jo jIva maiM usakA kucha kara sakatA hU~ isaprakAra mAnatA hai vaha paradravyako apanA mAnatA hai| jo tInoM jagatke para padArtha haiM unheM apanA mAnatA hai isaliye isa mAnyatAmeM ananta parigrahakA mahA pApa hai| ___ isaprakAra jagatke sarva mahA pApa eka mithyAtvameM hI samAviSTa hojAte hai isaliye jagatkA sabase mahA pApa mithyAtva hI hai aura samyagdarzanake hone para Uparake samasta mahA pApoMkA abhAva hojAnA hai isaliye jagankA sarva prathama dharma samyaktva hI hai / ataH mithyAtvako chor3o aura samyaktvako pragaTa kro| para (31) darzanAcAra aura cAritrAcAra vastu aura sattAmeM kathaMcit anyatva hai| sampUrNa vastu eka hI guNa ke barAbara nahIM hai, tathA eka guNa sampUrNa vastu rUpa nahIM hai / vastumeM kathaMcit guNaguNI bheda hai, isaliye vastuke pratyeka guNa svatantra haiN| zraddhA aura cAritra guNa bhinna 2 haiN| cAritra guNameM kaSAya maMda honese zraddhA 20
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 - samyagdarzana guNameM koI lAbha hotA ho so bAta nahIM hai / kyoMki zraddhA guNa aura cAritra guNa va bheda hai / kaSAyakI maMdatA karanA so cAritra guNa kI vikArI kriyA hai / zraddhA aura cAritra guNameM anyatvabheda hai, isaliye cAritra vikArakI maMdattA samyak zraddhAkA upAya nahIM ho jAtA, kintu paripUrNa dravya svabhAvakI ruci karanA hI zraddhAkA kAraNa hai / zraddhA guNake sudhara jAne para bhI cAritra guNa nahIM sudhara jAtA, kyoMki zraddhA aura cAritra guNa bhinna haiM / rAgake kama honese athavA cAritra guNake AcArase jo jIva samyaka zraddhAkA mApa karanA cAhate haiM ve midhyAdRSTi haiN| unheM vastu svarUpake guNa bhedakI khavara nahIM hai, kyoMki samyagdarzana aura samyakcAritrake AcAra bhinna 2 haiM / kaSAyake honepara bhI samyagdarzana ho sakatA hai aura eka bhavAvatArI ho sakatA hai; tathA atyanta maMda kaSAya honepara bhI yaha ho sakatA hai ki samyakdarzana na ho aura ananta saMsArI ho / ajJAnI jIva cAritrake vikArako maMda karatA hai kintu use zraddhAke svarUpakI khabara nahIM hotI / pahale yathArtha zraddhAke pragaTa honeke binA kadApi bhavakA anta nahIM hotA / saccI zraddhAke binA samyakcAritrakA aMza bhI pragaTa nahIM hotA / jJAnI ke vizeSa cAritra na ho tathApi vastu svarUpakI pratIti honeme darzanAcArameM vaha niHzaMka hotA hai / mere svabhAvameM rAgakA aMza bhI nahIM hai, maiM jJAna svabhAvI jJAtA hI hU~-jisane aisI pratIti kI hai usake cAritra dazA na honepara bhI darzanAcAra sudhara gayA hai, use zraddhAmeM kadApi zakA nahIM hotii| jJAnIko aisI zaMkA utpanna nahIM hotI ki 'rAga honese mere samyadarzanameM kahIM doSa to nahIM A jAyagA' ! jJAnIke aisI zaMkA ho hI nahIM manI, kyoMki vaha jAnatA hai ki jo rAga hotA hai so cAritrakA doSa hai, hindu cAritrake dopase zraddhA guNameM malInatA nahIM A jaatii| hA~, jo rAga hoga hai use yadi apanA svarUpa mAne athavA parameM subuddhimAna yo uma zraddhAmeM dopa AtA hai / yadi sabhI pratItikI bhUmikA azubha rAga ho ja
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA usakA bhI niSedha karatA hai aura jAnatA hai ki yaha doSa cAritrakA hai, vaha merI zraddhAko hAni pahu~cAnemeM samartha nahIM hai, aisA darzanAcArakA apUrva sAmarthya hai| darzanAcAra (samyakadarzana ) hI sarva prathama pavitra dharma hai| ananta para dravyoMke kAmameM maiM kucha nimitta bhI nahIM ho sakatA, arthAt parase to bhinna, jJAtA hI hU~ aura AsaktikA jo rAgadveSa hai vaha bhI merA svarUpa nahIM hai, vaha mere zraddhA svarUpako hAni pahuMcAnemeM samartha nahIM hai-aisA darzanAcArakI pratItikA jo bala hai so alpakAlameM mokSa dene vAlA hai; ananta bhavakA nAza karake eka bhavAvatArI banA denekI zakti darzanAcArameM hai| darzanAcArakI pratItiko pragaTa kiye binA rAgako kama karake ananta bAra bAhya cAritrAcArakA pAlana karanepara bhI darzanAcArake abhAvameM usake anaMta bhava dUra nahIM ho skte| pahale darzanAcArake binA kadApi dharma nahIM ho sktaa| zraddhAmeM parase bhinna nivRtta svarUpako mAna lenese hI samasta rAgAdi kI pravRtti aura saMyoga chUTa hI jAte hoM so bAta nahIM hai, kyoMki zraddhA guNa aura cAritra guNameM bhinnatA hai isaliye zraddhA guNakI nirmalatA pragaTa hone para bhI cAritra guNameM azuddhatA bhI rahatI hai| yadi dravyako sarvathA eka zraddhA guNa rUpa hI mAnA jAya to zraddhA guNake nirmala honepara sArA dravya saMpUrNa zuddha hI ho jAnA cAhiye, kintu zraddhA guNa aura AtmAmeM sarvathA ekatvaabheda bhAva nahIM hai isaliye zraddhA guNa aura cAritra guNake vikAsameM krama bana jAtA hai| aisA honepara bhI guNa aura dravyake pradeza bheda na mAne, zraddhA aura AtmA pradezakI apekSAse to eka hI haiN| guNa aura dravyameM anyatva bheda honepara bhI pradeza bheda nahIM hai / vastumeM eka hI guNa nahIM kintu 'ananta guNa haiM aura unameM anyatva nAmakA bheda hai, isaliye zraddhAke honepara tatkAla hI kevalajJAna nahIM hotaa| yadi zraddhA hote hI tatkAla hI saMpUrNa kevalajJAna ho jAya to vastu anannaguNa hI siddha nahIM ho skeNge|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 -* samyagdarzana yaha AmakA dRSTAnta dekara anyatva bhedakA svarUpa samajhAte haiMAmameM raMga aura rasaguNa bhinna 2 haiM, raMga guNa harI dazAko badalakara pIlI dazA rUpa hotA hai tathApi rasa to khaTTA kA khaTTA hI rahatA hai tathA rasa guNa badalakara mIThA ho jAtA hai tathApi. AmakA raMga harA hI rahatA hai kyoMki raMga aura rasa guNa bhinna 2 haiN| isaprakAra vastumeM darzana guNake vikasita hone para bhI cAritra guNa vikasita nahIM bhI hotA hai| parantu aisA nahIM ho sakatA ki cAritra guNa vikasita ho aura darzanaguNa vikasita na ho / smaraNa rahe ki samyakadarzana ke binA kadApi samyakcAritra nahIM ho sktaa| prazna-jaba ki zraddhA aura cAritra donoM guNa svataMtra hai tava aisA kyoM hotA hai ? uttara-yaha saca hai ki guNa svataMtra hai parantu zraddhA guNase cAritraguNa ucca prakArakA hai, zraddhAkI apekSA cAritrameM vizeSa puruSArthakI bhAvazyaktA hai aura zraddhAkI apekSA cAritra vizeSa pUjya hai isaliye pahale zraddhAke vikasita hue binA cAritraguNa vikasita ho hI nahIM sktaa| jisameM zraddhA guNake liye alpa puruSArtha na ho usameM cAritra guNake liye atyadhika puruSArtha kahAMse ho sakatA hai ? pahale samyak zraddhAko pragaTa karanekA pumpArtha karaneke bAda vizeSa puruSArtha karane para cAritradazA pragaTa hotI hai| zraddhAphI apekSA cAritrakA puruSArtha vizeSa hai isaliye pahale zraddhA hotI hai, usake bAda cAritra hotA hai| isaliye pahale zraddhA pragaTa hotI hai aura phira cAritrakA vikAsa hotA hai| zraddhAguNakI kSAyika zraddhA rupa paryAya honepara bhI zAna aura cAritrameM apUrNatA hotI hai| isase siddha huA ki vastumeM anata gugNa haiM aura ve sava svataMtra haiN| vahI anyatva bheda hai| jJAnIke cAritrake dopake kAraNa rAgadvepa hotA hai tathApi ine antaraMgase nirantara yaha samAdhAna banA rahatA hai ki yaha gagakaipa para yamujhe pariNamanake kAraNa nahIM kintu mere dopame hote haiM, tayApi yaha maMga kA nahIM hai, merI paryAya meM rAgadvepa honeme parameM koI parivartana nahIM honA / mI
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA pratIti honese jJAnIke rAgadveSakA svAmitva nahIM rahatA aura jJAtRtvakA apUrva nirAkula saMtopa ho jAtA hai| kevalajJAna hone para bhI arihanta bhagavAnake pradezatva guNakI aura Urdhvagamana svabhAvakI nirmalatA nahIM hai isIliye ve saMsArameM hai / aghAtiyA karmoMkI sattAke kAraNa arihanta bhagavAnake saMsAra ho so bAta nahIM hai, kintu anyatva nAmaka bheda honeke kAraNa abhI pradezatva Adi guNakA vikAra hai isIliye ve saMsArameM hai| jaise-samyagdarzanake hone para cAritra nahIM huA to vahA~ apane cAritra guNakI paryAyameM doSa hai, zraddhAmeM doSa nhiiN| cAritra saMbandhI doSa apane purupArthakI kamajorIke kAraNa hai, karmake kAraNa vaha doSa nahIM hai, isIprakAra kevalajJAnake honepara bhI pradezatva sattA aura joga sattAmeM jo vikAra rahatA hai usakA kAraNa yaha hai ki samasta guNoM meM anyatva nAmaka bheda hai| pratyeka paryAyakI sattA svatatra hai| yaha gAthA dravya guNa paryAyakI svataMtra sattAko jaisAkA taisA batalAtI hai| kyoMki yaha jJaya adhikAra hai isaliye pratyeka padArtha aura guNakI sattAkI svataMtratAkI pratIti karatA hai| yadi pratyeka guNasattA aura paryAya sattAke astitvako jyoM kA tyoM jAne to jJAna saccA hai| nirvikArI paryAya athavA vikArI paryAya bhI svataMtra paryAya sattA hai| use jyoM kI tyoM jAnanA caahiye| nova jo vikAra bhI paryAyameM svatatra rUpase karatA hai usameM bhI apanI paryAyakA doSa kAraNa hai| pratyeka dravya guNa paryAyakI sattA svataMtra hai taba phira karmakI sattA AtmAkI sattAmeM kyA kara sakatI hai ? karma aura AtmAkI sattAmeM to pradeza bheda spaSTa hai do vastuoMmeM sarvathA pRthaktva bheda hai| yahA~ yaha batAyA gayA hai ki eka guNake sAtha dUsare guNakA pRthakva bheda na honepara bhI unameM anyatva bheda hai, isaliye eka guNakI sattAmeM dUsare guNakI sattA nahIM hai| isaprakAra yaha gAthA svameM hI abhedatva aura bhedatva badalAtI hai| pradeza bheda na honese abheda hai aura guNa-guNIkI apekSAse bheda hai koI bhI do vastaye lIjiye una donoM meM pradezatvabheda hai,
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 -* samyagdarzana kintu eka vastumeM jo ananta guNa haiM una guNoMmeM eka dUsare ke sAtha anyatva bheda hai, kintu pRthaktva bheda nahIM hai| ina do prakArake bhedoMke svarUpako samajha lenepara anaMta para dravyoMkA ahaMkAra dUra ho jAtA hai aura parAzraya buddhi dUra hokara svabhAvakI dRr3hatA ho jAtI hai tathA saccI zraddhA honepara samasta guNoMko svataMtra mAna liyA jAtA hai pazcAt samasta guNa zuddha haiM aisI pratIti pUrvaka no vikAra hotA hai usakA bhI mAtra jJAtA hI rahatA hai| arthAt usa jIvako vikAra aura bhavake nAzakI pratIti ho gaI hai| samajhakA yahI apUrva lAbha hai jJeya adhikArameM dravyaguNa-paryAyakA varNana hai| pratyeka guNa-paryAya jJeya hai arthAt apane samasta guNaparyAyakA aura abheda svadravyakA jJAtA ho gayA, yahI samyagdarzana dharma hai / 32. kauna samyagdRSTi hai? zuddha naya kataka phalake sthAna para hai, isase jo zuddhanayakA Azraya karate haiM ve samyaka-avalokana karanese samyagdRSTi haiM, parantu dUsare (jo azuddhanayakA Azraya karate haiM ve) samyagdRSTi nahIM haiN| isaliye karmase bhinna AtmAko dekhane vAloMko vyavahAranaya anusaraNa karane yogya nahIM hai|| (zrI amRtacandrAcArya devakRta TIkA samayasAra gAthA 11) "yahA~ aisA samajhanA cAhiye ki jinavANI syAdvArUpa hai, prayonanavaza nayako mukhya-gauNa karake kahatI hai| prANiyoMko bhedarUpa vyavahAra kA pakSa to anAdikAlase hI hai, aura jinavANImeM vyavahArakA upadeza zuddhanayakA hastAvalamba samajhakara vahuta kiyA hai, kintu isakA phala saMsAra hI hai| zuddhanayakA pakSa to kabhI AyA hI nahIM aura isakA upadeza bhI virala hai-kahIM kahIM hai, isase upakArI zrI guru ne zuddhanayake grahaNakA phala mokSa jAnakara isakA upadeza pradhAnatAse (mukhyatAse) diyA hai ki-'zuddhanaya bhUtArtha hai, satyArtha hai, isakA Azraya karanese samyagdRSTi huA jA sakatA hai| ise jAne vinA jahA~ taka jIva vyavahAra nayarme
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA magna hai vahA~ taka AtmAke zraddhAjJAnarUpa nizcaya samyaktva nahIM ho sktaa|" isaprakAra Azaya samajhanA / (samayasAra gAthA 11 kA bhAvArtha) 33. samyagdRSTikA varNana sajjana samyagdRSTikI prazaMsA karate hue paM0 zrI banArasIdAsajI kahate haiM kibheda vijJAna jagyo jinake ghaTa zItala cica bhayo jima candana keli kareM ziva mAragameM jaga mAMhi jinezvarake laghunandana / satya svarUpa sadA jinhake pragaTyo avadAta mithyAta nikaMdana, zAnta dazA tinako pahicAna karai kara jori banArasi vaMdana // . (nATaka-samayasAra) artha:-jisake aMtarameM bheda vijJAnakA prakAza pragaTa huA hai, jinakA hRdaya candanake samAna zItala huA hai, jo mokSamArgameM keli-krIr3A karate haiM aura isa jagatameM jo jinezvarake laghu nandana (yuvarAja ) haiN| aura samyagdarzana dvArA jinake AtmAmeM satya svarUpa prakAzamAna huA hai, tathA mithyAtvakA nikaMdana kara diyA hai-aise samyagdRSTi bhavya AtmAkI zAnti ko dekhakara paNDita banArasIdAsajI unheM hAtha jor3akara namaskAra karate haiN| 34. mithyAdRSTikA varNana dharama na jAnata vakhAnata bharama rUpa Thaura Thaura-ThAnata lar3AI pakSapAtako,
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. -* samyagdarzana bhUlyo abhimAnameM na pA~va dharai dharanImeM hirademeM karanI vicAre utpAtakI / phirai DAvA~Dola so karamake kalolanimeM ha rahI avasthAjyU vabhUlyA kaise pAtakI / jAkI chAtI tAtI kArI kuTila kuvAtI bhArI aiso brahmaghAtI hai mithyAtI mahA pAtakI // (nATaka-samayasAra) artha:-jo svayaM kiMcit mAtra dharmako nahIM jAnatA aura dharma svarUpakA bhramarUpa vyAkhyAna (varNana ) karatA hai dharmake nAma para haraeka prasaMga para pakSapAtase lar3AI kiyA karatA hai aura jo abhimAnameM masta hokara bhAna bhUlA hai aura dharatI para paira nahIM rakhatA arthAt apaneko mahAna samajhatA hai, jo prati samaya apane hRdayameM utpAtakI karaNIkA hI vicAra karatA hai, tUphAnameM par3e huye pattekI bhA~ti jisakI avasthA zubhAzubha karmokI taraMgoMmeM DAvaoNDola ho rahI hai, kuTila pApakI agnise jisakA aMtara tapta ho rahA hai-aisA mahA duSTa, kuTila, apane Atma svarUpakA ghAta karane vAlA mithyAdRSTi mahApAtakI hai| [kavivara banArasIdAsajI ] 000000000000000000000000 -:parama ratna :zaMkAdi doSoMse rahita aisA samyagdarzana vaha parama ratna hai| aura vaha paramaratna saMsAra-duHkharUpI daridratAkA avazya nAza karatA hai| [sAra samuccaya 40] 600000000000000000000000 00000000 000000000000 OTEL.01010
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA 161 (35) samyagdarzanakI rIti yaha pravacanasArakI 80 vIM gAthA cala rahI hai / AtmAmeM anAdikAlase jo mithyAtva bhAva hai adharma hai, usa mithyAtva bhAvako dUra karake samyagdarzana kaise pragaTa ho usake upAyakA isa gAthAmeM varNana kiyA hai / isa AtmAkA svabhAva arihaMta bhagavAna jaisA hI - puNya-pApa rahita hai / AtmAke svabhAvase cyuta hokara jo puNya-pApa hote hai unheM apanA svarUpa mAnanA vaha midhyAtva hai| zarIra, mana, vANI AtmAke AdhIna haiM aura unakI kriyA AtmA kara sakatA hai--aisA mAnanA vaha mithyAtva hai, tathA AtmA, zarIra-mana-vANI ke AdhIna hai aura unakI kriyA se AtmA ko dharma hotA hai-aisA mAnanA bhI mithyAtva hai-bhrama hai aura anaMta saMsAra meM paribhramaNakA kAraNa hai / usa midhyAtvakA nAza kiye vinA dharma nahI hotA / usa mithyAtvako naSTa karanekA upAya yahA~ batalAte haiM / ( 2 ) jo jIva bhagavAna arihantake AtmAko dravya-guNa-paryAyarUpa se barAvara jAnatA hai vaha jIva vAstavameM apane AtmAko jAnatA hai aura usakA midhyAtvarUpa bhrama avazya hI nAzako prApta hotA hai tathA zuddha samyaktva pragaTa hotA hai - yaha dharmakA upAya hai| arihantake AtmA nitya ekarUpa rahanevAlA svabhAva kaisA hai, use jo jAnatA hai vaha jIva arihanta jaise apane AtmA ke dravya-guNa paryAyako pahicAna kara, pazcAt abheda AtmAkI antardRSTi karake midhyAtvako dUra karatA hai aura samyagdarzana pragaTa karatA hai--yaha 80 vIM gAthAkA - saMkSipta sAra hai / ( 3 ) Aja mAMgalika prasaMga hai aura gAthA bhI alaukika AI hai / yaha gAthA 80 vIM hai, 50 vIM arthAt ATha aura zUnya / ATha karmoMkA abhAva karake siddha dazA kaise ho - usakI isameM bAta hai / ( 4 ) arihanta bhagavAnakA AtmA bhI pahale ajJAnadazAmeM thA aura saMsAra meM paribhramaNa karatA thA, phira AtmAkA bhAna karake mohakA taya kiyA aura arihanta dazA pragaTa huI / pahale ajJAna dazAmeM bhI vahI 21
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 - samyagdarzana zrAtmA thA aura isa samaya arihanta dazAmeM bhI vahI AtmA hai; - isa prakAra AtmA trikAla rahatA hai vaha dravya hai, AtmAmeM jJAnAdi ananta guNa eka sAtha vidyamAna haiM vaha guNa hai, aura arihantako anaMta kevalajJAna, kevaladarzana, ananta sukha aura ananta vIrya pragaTa huye haiM vaha unakI paryAya hai, unake rAga-dveSa yA apUrNatA kiMcit bhI nahIM rahe hai / isaprakAra arihanta bhagavAnake dravya-guNa- paryAyako jo jIva jAnatA hai vaha apane AtmAko bhI vaisA hI jAnatA hai, kyoMki yaha AtmA bhI arihantakI hI jAtikA hai, jaisA arihantake AtmAkA svabhAva hai vaisA hI isa AtmAkA svabhAva hai; nizcayase usameM kucha bhI antara nahIM hai / isase pahale arihantake zrAtmAko jAnane se arihanta samAna apane AtmAko bhI jIva mana dvArA - vikalpa se jAna letA hai, aura phira antaronmukha hokara guNa-paryAyoM se abhedarUpa eka AtmasvabhAvakA anubhava karatA hai taba dravya-paryAyakI ekatA hone se vaha jIva cinmAtra bhAvako prApta karatA hai, usa samaya mohakA koI Azraya na rahane se vaha avazya hI naSTa ho jAtA hai aura jIvako samyagdarzana pragaTa hotA hai, vaha apUrva hai / samyagdarzanake binA tInakAlameM dharma nahIM hotA / ( 5 ) jaisA arihanta bhagavAnakA zrAtmA hai vaisA hI yaha AtmA hai / usameM jo cetana hai vaha dravya hai; cetana arthAt AtmA hai vaha dravya hai / caitanya usakA guNa hai / caitanya arthAt jJAna-darzana, vaha AtmAkA guNa haiM / aura usa caitanyakI graMthiyA~ arthAt jJAna-darzanakI avasthAe~ - jJAna-darzanakA pariNamana vaha AtmAkI paryAyeM haiN| isake atirikta koI rAgAdi bhAva yA zarIra-mana-vANIkI kriyAe~ ve vAstavameM caitanyakA pariNamana nahIM haiM isase ve AtmAkI paryAyeM nahIM haiM, AtmAkA svarUpa nahIM haiN| jisa bhavAnI ko arihanta jaise apane dravya-guNa-paryAyakI khabara nahIM hai yaha gAviyo aura zarIrAdikI kriyAko apanA mAnatA hai / "maiM to caitanya dravya, caitanya guNa hai aura mumameM pratikSaNa caitanyakI avasthA hotI haisvarUpa hai; isake atirikta jo rAgAdi bhAva hote haiM vaha merA sabhA merA parapa
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 163 nahIM hai, aura jar3akI kiyA to mujhameM kabhI nahIM hai"-isaprakAra jo arihanta jaise apane AtmAko manase barAbara jAna letA hai vaha jIva AtmasvabhAvake oNganameM AyA hai| yahA~ to, jo jIva svabhAvake A~ganameM AgayA vaha avazya hI svabhAvameM praveza karatA hai-aisI hI zailI hai| AtmAke svabhAvakI nirvikalpa pratIti aura anubhava vaha samyaktva hai, vaha apUrva dharma hai / vaha samyagdarzana pragaTa karaneke liye jIva prathama to apane AtmAko mana dvArA samajha letA hai / kaisA samajhatA hai ? merA svabhAva dravya-guNa-paryAyase arihanta jaisA hI hai| jaise arihantake trikAla dravya-guNa hai vaise hI dravya-guNa mujhameM haiN| arihantakI paryAyameM rAga dveSa nahIM hai aura merI paryAyameM rAga-dvepa hote haiM vaha merA svarUpa nahI hai,isaprakAra jisane apane AtmAko rAga-dveSa rahita paripUrNa svabhAvavAlA nizcit kiyA vaha jIva samyagdarzana pragaTa honeke oNganameM khar3A hai| abhI yahA~ taka manake avalamvana dvArA svabhAvakA nirNaya kiyA hai isase oNgana kahA hai| manakA avalambana chor3akara sIdhA svabhAvakA anubhava karegA vaha sAkSAt samyagdarzana hai| bhale hI pahale manakA avalambana hai, parantu nirNaya meM to "arihanta jaisA merA svabhAva hai"-aisA nizcit kiyA hai| "maiM rAga-dvepI hU~, mai apUrNa hU~, maiM zarIrakI kriyA karatA hU~"-aisA nizcit nahIM kiyA hai, isaliye use samyagdarzanakA oNgana kahA hai| (6) yaha gAthA bahuta ucca hai, isa eka hI gAthAmeM hajAroM zAstroMkA sAra AjAtA hai / kSAyika samyagdRSTi hokara kevalajJAna prApta kareaisI isa gAthAmeM vAta hai| zreNika rAjA isa samaya narakameM haiM, unheM kSAyika samyagdarzana hai| isa gAthAke kathAnusAra arihanta jaise apane AtmAkA bhAna hai| bharata cakravartiko chaha khaNDakA rAjya thA, tathApi kSAyika samyakadarzana thA, arihanta jaile apane Atma svabhAvakA bhAna eka kSaNa bhI cyuta nahIM hotA thaa| esA samyagdarzana kaise pragaTa ho usakI yaha bAta hai| (7) arihanta jaise apane AtmAko pahale to jIva mana dvArA
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 - samyagdarzana jAna letA hai / maiM cetana jJAtA-dRSTA hU~, aura yaha jo jAnanekI paryAya hotI hai vaha maiM hU~, rAgAdi hote haiM vaha mere jJAnakA svarUpa nahIM hai, isaprakAra svasanmukha hokara mana dvArA jisane apane AtmAko jAnA vaha jIva AtmAke samyagdarzanake A~ganameM AyA hai / kisI bAhya padArthase AtmAko pahicAnanA vaha ajJAna hai| AtmA lakhapati yA karor3apati nahIM hai, lakSmI to jar3a hai usakA svAmI AtmA nahIM hai| AtmA to anantapati hai, apane ananta guNoM kA svAmI hai| arihanta bhagavAnako terahaveM guNasthAnameM jo kevalajJAnAdi dazA pragaTa huI-vaha saba merA svarUpa hai, aura bhagavAnake rAga-dvepa tathA apUrNa jJAna dUra hogaye vaha AtmAkA svarUpa nahIM thA isIse dUra hogaye haiM, isaliye ve rAgAdi mere svarUpameM bhI nahIM haiM / mere svarUpameM rAga-dvapa pAsava nahIM haiM apUrNatA nahIM hai| AtmAkI pUrNa nirmala rAga rahita pariNati ho merI paryAyakA svarUpa hai, itanA samajhA tava jIva samyagdarzanake liye pAtra huA hai| itanA samajhane vAlekA mohabhAva maMda hogayA hai, aura kuThevakuguru-kuzAstrakI mAnyatA to chUTa hI gaI hai| (8) tInalokake nAtha zrI tIrthaMkara bhagavAna kahate hai ki mega aura terA AtmA eka hI jAtikA hai, donoMkI eka hI jAti hai| jaimA merA svabhAva hai vaisA hI terA svabhAva hai| kevalajJAna dazA pragaTa huI vaha vAharane nahIM pragaTI hai, parantu AtmAmeM zakti hai usImeM se pragaTI huI hai| tere AtmAmeM bhI vaisI hI paripUrNa zakti hai| apane zrAtmAkI zakti arihanna jaisI hai, use jo jIva pahicAne usakA moha naSTa hue binA na rhe| vaise morake choTese aMDe meM sAr3he tIna hAyakA mora honekA sabhAra bharA hai, isase usameMse mora hotA hai| mora honekI zakti moranImane natI Ayo, aura aDeke Upara vAle chilakemese bhI nahIM pAyI hai, parantu bhItara bhare hue rasameM vaha zakti hai| usI prakAra AtmAmeM pheyAmAna pragaTa honekI zakti hai, usase phevalajAnakA vikAsa hotA hai| rAgara-mana-yA
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 165 yA deva-guru-zAstra to ( moranI kI bhaoNti ) para vastu haiM, usameM se kevalajJAna pragaTa honekI zakti nahIM AyI hai, aura puNya-pApake bhAva UparavAle chilake ke samAna haiM, usake kevalajJAna honekI zakti nahIM hai| AtmAkA svabhAva arihanta jaisA hai vaha, zarIra-mana-vANIse tathA puNya-pApale rahita hai, usa svabhAvameM kevalajJAna pragaTa honekI zakti hai| jisaprakAra anDe meM bar3e-bar3e viSaile soko nigala jAnevAlA mora honekI zakti hai, usIprakAra mithyAtvAdikA nAza karake kevalajJAna prApta kare vaisI zakti pratyeka AtmAmeM hai| caitanya dravya, caitanya guNa aura jJAtA-dRSTArUpa paryAyakA piNDa AtmA hai, usakA svabhAva mithyAtvako banAye rakhanekA nahIM parantu use nigala jAne kA-kaSTa karanekA hai| aise svabhAvako pahicAne usake mithyAtvakA kSaya hue binA na rahe / parantu, jaise--aNDemeM mora kaise hogA ?-aisI zaMkA karake use hilAye-DulAye to usakA rasa sUkha jAtA hai, aura mora nahIM hotA, usIprakAra AtmAke svabhAva sAmarthyakA vizvAsa na kare aura 'isa samaya AtmA bhagavAna ke samAna kaise hogA ??-aisI svabhAvameM zaMkA kare to use samyagdarzana nahIM hotA, aura na moha dUra hotA hai| samyagdarzanake binA kabhI dharma nahIM hotaa| /nacs (6) aba, morake aMDe meM mora honekA svabhAva hai, vaha svabhAva kisaprakAra jJAta hotA hai ? vaha svabhAva kinhIM indriyoMke dvArA jJAta nahIM hotA / aMDeko hilAkara sune to kAna dvArA vaha svabhAva jJAta nahI hogA; hAthake sparzase bhI usakA svabhAva jJAta nahIM hogA, oNkhase bhI dikhalAI nahIM degA, nAka se usake svabhAvakI gaMdha nahIM AyegI aura na jIbhase aNDe kA svabhAva jJAta hogaa| isaprakAra aNDemeM mora honekI zakti hai vaha kinhIM indriyoM dvArA jJAta nahIM hotI parantu jJAnase hI jJAna hotI hai| svabhAvako jAnanekA jJAna nirapekSa hai, kinhIM indriyAdikI use apekSA nahIM hai| kisI bhI vastukA svabhAva atIndriya jJAnase hI jJAta hotA hai| usIprakAra AtmA meM kevalajJAna honekA svabhAva vidyamAna hai, vaha svabhAva kAnase, oNkhase,
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 * samyagdarzana nAkase, jIbhase yA sparzase jJAta nahIM hotA, mana dvArA yA rAga dvArA bhI vAstava meM vaha svabhAva jJAta nahIM hotaa| indriyoM aura sanakA avalambana chor3akara svabhAvonmukha ho usa atIndriya jJAnase hI AtmasvabhAva jJAta hotA hai| yahA~ 'mana dvArA AtmAko jAna letA hai| aisA kahA hai, vahA~ taka abhI samyagdarzana nahIM huA hai, abhI to rAgavAlA jJAna hai / manakA avalambana chor3akara abheda svabhAvako sIdhe jJAnase lakSameM le tava samyagdarzana hotA hai / samyagdarzana kaise ho- usakI yaha rIti hai| ' / (10) jisaprakAra diyAsalAIke siremeM agni pragaTa honekA svabhAva hai,-vaha oNkha, kAna Adi kinhIM indriyoMse jJAta nahIM hotA, parantu jJAna dvArA hI jJAta hotA hai| prathama diyAsalAIke siremeM agni pragaTa hone kI zakti hai-isaprakAra usake svabhAvakA vizvAsa karake phira use ghisanese agni pragaTa hotI hai, usIprakAra AtmAmeM kevalajJAna pragaTa honekA svabhAva hai, vaha svabhAva kinhIM indriyoM dvArA dikhAI nahIM detA, parantu atIndriya jJAnase hI jJAta hotA hai| prathama paripUrNa svabhAvakA vizvAsa karake pazcAta usameM ekatArUpI ghisArA (ghisanekI kriyA) karanese kevalajJAna jyoti pragaTa hotI hai| zarIra-mana-vANI to diyAsalAIkI peTIke samAna haiM, jisaprakAra diyAsalAIko peTImeM agni honekI zakti nahIM hai, usI prakAra una zarIrAdi meM kevalajJAna honekI zakti nahIM hai, aura pUjA bhakti Adi puNyabhAva yA hisA-corI Adi pApa bhAva usa diyAsalAI ke pichale bhAga jaise hai| jisaprakAra diyAsalAIke pichale bhAgameM agni pragaTa honekI zakti nahIM hai, usIprakAra una puNya-pApameM samyagdarzana yA phevalAna hone kI zakti nahIM hai| to vaha zakti kAhemeM hai ? samyagdarzana-jJAna-vAgni aura kevalajJAna honekI zakti to caitanya svabhAvameM hai| pahale usa rAbhAvako pranIti karanese samyakadarzana aura samyagnAna hotA hai, aura pAna ugameM ekAgratA karanese samyakcAritra aura kevalajJAna hotA hai, isake atirikta anya prakArate dharma nahIM hotaa| svabhAvakI pratIti na kare aura puNya-pAra ko ghisatA rahe, pUjA bhakti mratamaM zubharAga karatA rahe to unase sammAna
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA 167 dharma nahIM hotA, aura upavAsAdi kara-karake zarIra-mana-vANIko ghisatA rahe usameM bhI kahIM dharma nahIM hotA, parantu una zarIra-mana-vANI aura puNya-pApase rahita trikAlI caitanyarUpa AtmasvabhAva hai, unakI pratIti aura anubhava kare to samyagdarzanarUpa prathama dharma ho, aura pazcAt usameM ekAgratA karanese samyak cAritrarUpa dharma ho / samyagdarzanake binA cAhe jitane zAstroMkA abhyAsa karale, vrata-upavAsa kare, pratimA dhAraNa kare, pUjA - bhakti kare yA dravyaligI muni hojAye - cAhe jitanA kare kintu use dharma nahI mAnA jAtA aura na vaha karate karate dharma hotA hai / samyagdarzana honese pahale bhI arihanta bhagavAnake dravya-guNa- paryAyako jAne aura unake jaisA apanA AtmA hai - aisA manase nizcit karake usake anubhavakA abhyAsa kare to use dharmasanmukha kahA jAtA hai, vaha jIva dharmake AMgana meM gayA hai / --yaha ( 11 ) apanA AtmA arihanta jaisA hai--aisA jahA~ manase jAnA vahIM--parake orakI ekAgratA se yA puNya se AtmAko lAbha hotA haimAnyatA dUra hoI / zarIra-mana-vANIkI kriyA to AtmAse bhinna hai aura rAga dveSake bhAva hone haiM ve arihaMta bhagavAnakI avasthAmeM nahIM hai, isaliye vAstavameM ve rAga dva eSake bhAva isa AtmAkI avasthA nahIM hai / kisI bhI puNya-pApake bhAva se samyagdarzana-jJAna- cAritra yA kevalajJAna nahI hotA / prathama mana dvArA trikAlI AtmAko jAnA vahA~ itanA to nizcita hogayA / prathama manase to pUrNa Atma svabhAvako jAna liyA; 'aise AtmAkI pratI aura anubhava karane se hI samyagdarzana hotA hai; tathA usameM ekAgratA hone se hI cAritra aura kevalajJAna hotA hai' - aisA nizcita kara liyA; isaliye aba usa strabhAva kI ora unmukha honA hI rahA / vaha jIva svabhAvakI ora unmukha hokara mohakA kSaya kisaprakAra karatA hai - vaha bAta AcArya bhagavAna hArakA dRSTAMta dekara bahuta hI spaSTa samajhAyeMge / (12) svabhAvonmukhatA karake mohakA kSaya karanekI aura samya
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 - samyagdarzana gdarzana pragaTa karane kI yaha rIti hai| samyagdarzana pragaTa karaneke liye yaha alaukika adhikAra hai| bahuta hI ucca aura apUrva adhikAra AyA hai| yaha adhikAra samajhakara smaraNa rakhane yogya aura AtmAke aMdara utArane jaisA hai| apane antara svabhAvameM ekAgratAse hI samyagdarzana aura samyakcAritra pragaTa hotA hai| (13) jisane arihanta jaise apane AtmAko mana dvArA jAna liyA hai vaha jIva svabhAvake oNganameM AyA hai| parantu oNganameM AjAne ke pazcAt ava, svabhAvakA anubhava karanemeM ananta apUrva purupArtha hai / oNganameM Akara yadi vikalpameM hI rukA rahe to anubhava nahIM hogaa| jaise-mahAn samrATa-vAdazAhake mahalake oNgana taka to AgayA, lekina andara praviSTa honeke liye himmata honA cAhiye, usIprakAra isa caitanya bhagavAnake oNgana meM Aneke pazcAt-arthAt mana dvArA Atma svabhAvako jAna leneke pazcAt caitanya svabhAvake bhItara Dhalakara anubhava karaneke liye ananta puruSArtha ho vahI caitanyameM Dhalakara samyagdarzana pragaTa karatA hai, aura dUsare jo nIva zubha vikalpameM ruka jAte haiM ve puNyameM aTaka jAte haiM, unheM dharma nahIM hotaa| parantu yahA~ to oNganameM rukanekI bAta hI nahIM hai| jo jIva svabhAvake oNgana meM AyA vaha svabhAvonmukha hokara anubhava karegA hI-aisI apratihatpanekI hI vAta lI hai| oNganameM Akara lauTa Aye-aisI bAta hI yahA~ nahIM lI hai| (14) prathama mana dvArA arihanta jaise apane AtmasvabhAvako jAna leneke pazcAt, aba, aMtarasvabhAvonmukha hokara samyagdarzana pragaTa karatA hai, usakI bAtavatalAte haiM, aba antarameM DhalanekI bAta hai / bAhyameM arihaMta bhagavAnakA lakSa to chor3a diyA, aura apanemeM bhI dravya-guNa-paryAyake bheda kA lakSa chor3akara antarake abheda svabhAvameM jAtA hai| pahale arihanta jaise apane dravya-guNa-paryAyako jAnA-vaha bhUmikA huii| ava usa bhUmikAse nikalakara antarameM anubhava karanekI bAta hai| isaliye barAvara dhyAna rakhakara samajhanA cAhie !
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA (15) yahaoN motiyoMke hArakA dRSTAnta dekara samajhAte haiN| jisaprakAra hAra kharIdane vAlA pahale to hAra, usakI saphedI aura usake motIina tInoMko jAnatA hai, lekina jaba hAra pahinatA hai usa samaya motI aura saphedIkA lakSa nahIM hotA-akele hArako hI lakSameM letA hai| yahA~ hAra ko dravyakI upamA hai saphedIko guNakI upamA hai aura motIko paryAyakI upamA hai| mohakA kSaya karane vAlA jIva, prathama to arihanta jaise apane AtmAke dravya-guNa-paryAyako jAnatA hai, parantu jahA~ taka ina tInoM para lakSa rahe vahA~ taka rAga rahatA hai aura abheda AtmAkA anubhava nahIM hotA, isase dravya-gaNa-paryAyako jAna leneke pazcAt aba guNa aura paryAyoMko dravyameM hI sameTakara abheda AtmAkA anubhava karatA hai, usakI bAta karate haiN| yahA~ pahale paryAyako dravyameM lIna karanekI aura phira guNako dravyameM lIna karanekI bAta kI hai, kahanemeM to kramase hI kahI jAtI hai, parantu vAstavameM guNa aura paryAya donoMkA lakSa eka hI sAtha chUTa jAtA hai| jahA~ abheda dravyako lakSameM liyA vahA~ guNa aura paryAya-donoMkA lakSa eka hI sAtha dUra hogayA aura akele AtmAkA anubhava rhaa| motIkA lakSa chor3akara hArako lakSameM liyA vahA~ akelA hAra hI lakSameM rahA--saphedI kA bhIlakSa nahIM rhaa| usIprakAra jahA~ paryAyakA lakSa chor3akara dravyako lakSameM lekara ekAgra huA vahA~ guNakA lakSa bhI sAtha hI haTa gayA / guNa paryAya donoM gauNa ho gaye aura eka dravyakA anubhava rhaa| isaprakAra dravya para lakSa karake AtmAkA anubhava karanekA nAma samyagdarzana hai| (16) samyagdarzanake binA dharma nahIM hotA, isase yahA~ prathama hI samyagdarzanakI bAta batalAI hai| puNya-pApa hoM ve niSedha karaneke liye jAnane yogya hai parantu samyagdarzanakI rItimeM puNya yA pApa nahIM haiN| yahA~ dRSTAMtameM jhUlate hue hArako liyA hai, usIprakAra siddhAMtameM pariNamita hote hue dravyako batalAnA hai, dravyakA pariNamana hokara paryAyeM AtI haiN| una paryAyoM ko trikAlI pariNamita hote hue dravyameM hI lIna karake, aura guNake bhedakA 22
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ - samyagdarzana 170 vicAra chor3akara dravyameM DhalatA hai tabhI samyagdarzana hotA hai / paryAyoMko dravyameM abheda kiyA aura 'jJAna vaha AtmA' - aise guNa guNIke bhedakI vAsanAkA bhI lopa kiyA vahA~ vikalpa nahIM rahA isalive saphedIko pRthak lakSameM na lekara usakA hArameM hI samAveza karake jisaprakAra hArako lakSameM letA hai, usIprakAra jJAna aura AtmA - aise do bhedoMko lakSa meM na lekara eka Atma dravyako hI lakSameM letA hai; caitanyako cetanameM hI sthApita karake ekAma huA ki vahIM samyagdarzana hotA hai aura moha nAzako prApta hotA hai / pUrva ( 17 ) dekho bhAI ! yahI AtmAke hitakI bAta hai / yaha samajha 'ananta kAla meM eka kSaNa mAtra bhI nahIM kI hai| eka kSaNa mAtra bhI aisI pratIti kare use bhava nahIM rahatA / ise samajhe binA lAkhoM-karor3oM rupaye ikaTThe ho jAyeM to usase AtmAko kucha bhI lAbha nahIM hai / Apake lakSa kiye binA usake anubhavake amUlya kSaNakA lAbha nahIM miltaa| jisane aise AtmAkA nirNaya kara liyA use AhAra vihArAdi saMyoga hoM aura puNya-pApa ke pariNAma bhI hote hoM; tathApi AtmAkA lakSa nahIM chUTatA, AtmAkA jo nirNaya kiyA hai vaha kisI bhI prasaMgapara nahIM badalatA; isaliye use pratikSaNa dharma hotA rahatA hai / (18) svayaM satyako samajha le vahA~ mithyA apane Apa dUra ho ho jAtA hai: usake liye pratijJA nahIM karanA pdd'tii| koI kahe ki -agni uSNa hai - aisA maiMne jAna liyA, aba mujhe 'agni zItala hai' - aisA na mAnanekI pratijJA do ! lekina usameM pratijJA kyA 1 agnikA svabhAva uSNa hai hI aisA jAnA vahIM use ThanDA na mAnanekI pratijJA ho hI gaI / usIprakAra koI kahe ki- 'mizrI kar3avI hai' - aisA na mAnane kI pratijJA do ! to vaisI pratijJA nahIM hotI / mizrIkA mIThA svabhAva nizcita kiyA vahA~ svayaM vaha pratijJA ho gaI / usIprakAra jisane Atma svabhAvako jAnA usake mithyA mAnyatA to dUra ho hI gaI / svabhAvako yathArtha jAnA usameM 'mithyA na mAnanekI pravizA'
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 171 A hI gii| jo saccA jJAna huA vaha svayaM mithyA na mAnanekI pratijJA vAlA hai| 'mithyAko na mAnanA'-aisI pratijJA mAMge to usakA artha yaha huA ki abhI use mithyAkI mAnyatA banI huI hai aura satyakA nirNaya nahIM huA hai / AtmAke guNa-paryAyako abheda dravyameM hI pariNamita karake jisane abheda AtmAkA nirNaya kiyA usake abheda Atma svabhAvakI pratItirUpa pratijJA huI, vahA~ usase viparIta mAnyatAe~ dUra ho hI gaI; isaliye viparIta mAnyatA na karanekI pratijJA ho gii| usIprakAra jisane cAritra pragaTa kiyA usake acAritra na karanekI pratijJA ho hI gii| / (16 ) isa gAthAmeM arihanta jaise AtmAko jAnanekI bAta kI, usameM itanA to AgayA ki pAtra jIvako arihanta devake atirikta sarva kudevAdikI mAnyatA dUra ho hI gaI hai| arihantake dravya-guNa-paryAyako jAna kara vahA~ nahIM rukatA parantu apane AtmAkI ora unmukha hotA hai| dravyaguNa aura paryAyase paripUrNa merA svarUpa hai, rAga-dveSa merA svarUpa nahIM haiaisA nizcit karake, phira paryAyakA lakSa chor3akara aura guNa-bhedakA bhI lakSa chor3akara abheda AtmAko lakSameM letA hai-usa samaya akele cinmAtra svabhAvakA anubhava hotA hai, usI samaya samyagdarzana hotA hai aura mohakA kSaya ho jAtA hai| (20) AtmAkA ananta guNoMkA piNDa hai vaha hAra hai, usakA jo caitanya guNa hai vaha saphedI hai, aura usakI pratyeka samayakI caitanya paryAya vaha motI haiN| AtmAkA anubhava karaneke liye prathama to una dravya-guNa paryAyakA pRthaka 2 vicAra karatA hai, paryAyameM jo rAga-dveSa hotA hai vaha merA svarUpa nahIM hai, kyoMki arihantakI paryAyameM rAga-dveSa nahI hai| rAga rahita kevalajJAna paryAya merA svarUpa hai| vaha paryAya kahaoNse AtI hai ? trikAlI caitanya guNameMse vaha pragaTa hotI hai, aura aise jJAna, darzana, sukha, astitva Adi anaMta guNoMkA eka rUpa piNDa vaha Atma dravya hai| aisA jAnaneke pazcAta bhedakA lakSa chor3akara abheda AtmAko lakSameM lekara eka AtmAko
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 * samyagdarzana hI jAnanese vikalpa rahita nirvikalpa AnandakA anubhava hotA hai, vahI nirvikalpa Atma-samAdhi hai; vahI Atma sAkSAtkAra hai; vahI svAnubhava hai| vahI bhagavAnake darzana haiM, vahI samyakadarzana hai / jo kaho vaha yahI hai / yahI dharma hai| jisaprakAra DorA piroyI huI suI khotI nahIM hai, usIprakAra yadi AtmAmeM samyagdarzana, samyagjJAnarUpI DorA piro le to vaha saMsArameM paribhramaNa na kre| (21) prathama, arihanta jaise apane dravya-guNa-paryAyako jAnakara arihantakA lakSa chor3akara AtmAkI ora unmukha huaa| aba, antarameM dravyaguNa-paryAyake vikalpa chor3akara eka cetana svabhAvako lakSameM lekara ekAgra hone se AtmAmeM mohakSayake liye kaisI kriyA hotI hai-vaha kahate haiM / guNaparyAyako dravyame hI abheda karake antaronmukha huA vahA~ uttarottara-pratikSaNa kartA-karma-kriyAke bhedakA kSaya hotA jAtA hai aura jIva niSkriya cinmAtra bhAvako prApta hotA hai| antaronmukha huyA vahA~ maiM karatA hU~, aura AtmAkI zraddhA karanekI ora DhalatA hU~-aisA bhedakA vikalpa nahIM rhtaa| 'maiM kartA hU~ aura paryAya karma hai, maiM puNya-pApakA kartA nahIM hU~ aura svabhAva-paryAyakA kartA hU~, paryAyako antarameM ekAgra karanekI kriyA karatA hU~, merI paryAya antara meM ekAgra hotI jA rahI hai|--isprkaarke kartA, karma aura kriyAke vibhAgoMka vikalpa nAza ho jAte haiN| .vikalparUpa kriyA na rahanese vaha jIva niSkriya cinmAtra bhAvako prApta hotA hai| jo paryAya dravyonmukha hokara ekAgra huI usa paryAyako maiMne unmukha kiyA hai|--aisaa kartA-karmake vibhAgakA vikalpa anubhavake samaya nahIM hotaa| nava akele cinmAtrabhAva AtmAkA anubhava raha jAtA hai usI kSaNa moha nirAzraya hotA huA nAzako prApta hotA hai| yahI apUrva samyagdarzana hai| java samyagdarzana ho usa samaya-maiM paryAyako antaronmusa karatA hU~'-aisA vikalpa nahIM hotaa| maiM paryAyako dravyonmukha phA~' yayA to isa vartamAna aMzako trikAlameM abheda karU~-aisA vikalpa rahe to paryAya dRSTinA
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA 173 rAga hotA hai aura abheda dravya pratItimeM nahIM AtA / abheda - svabhAvakI ora Dhalane se vikalpakA kSaya ho jAtA hai aura AtmAkA nirvikalpa anubhava hotA hai / jaba jIvako aisA anubhava huA taba vaha samyagdRSTi huA, jainadharmI huaa| isake binA vAstava meM jainadharmI nahIM kahalAtA / samyagdRSTi yAnI pahale meM pahalA jaina kaise huA jAtA hai-usakI yaha rIti kahI jAtI hai / AtmA parake kArya karatA hai--aisA mAne vaha to sthUla mithyAdRSTi ajaina hai / puNya-pApake bhAva hoM unheM AtmAkA kartavya mAne to vaha mithyAdRSTi hai, unake jaina dharma nahIM hai / aura, 'antarameM jo nirmala paryAya ho use maiM karatA hU~' - isaprakAra AtmAmeM kartA karmake bheda ke vikalpameM rukA rahe to bhI mithyAtva dUra nahIM hotA / merI paryAya antaronmukha hotI hai, pahalI paryAyakI apekSA dUsarI paryAya meM antarakI ekAgratA bar3hatI jAtI hai' - isaprakAra kartA - karma aura kriyAke bhedakA lakSa rahe vaha vikalpakI kriyA hai, antara svabhAvonmukha honese usa vikalpakI kriyAkA kSaya honA jAtA hai aura AtmA niSkriya ( vikalpakI kriyA rahita ) cinmAtra bhAvako prApta hotA hai; isaliye vaha jIva samyagdRSTi huA, dharmI huA, jaina huA / pazcAt asthiratAke kAraNa use jo rAga-dveSake vikalpa uTheM unameM ekatA buddhi nahIM hotI aura svabhAvakI dRSTi nahI haTatI, isase samyagdarzana dharma banA rahatA hai / (22) yaha apUrva bAta hai / jisaprakAra vyApAra-dhaMdhe meM vyAja Adi ginanemeM dhyAna rakhatA hai usI prakAra yahAM AtmAkI ruci karake barAbara dhyAna rakhanA cAhiye, antarameM milAna karanA cAhiye / ThIka mAMgalika samaya para apUrva bAta AyI hai / yaha koI apUrva bAta hai, samajhane jaisI hai - isaprakAra ruci lAkara sATha miniTa taka barAbara lakSa rakhakara sune to bhI dUsaroM kI apekSA bhinna prakArakA mahAna puNya ho jAye / aura yadi zrAtmAkA lakSa rakhakara antara meM samajhe taba to jo ananta kAlameM nahIM milA 1
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 * samyagdarzana aise apUrva samyagdarzanakA lAbha ho / yaha bAta sunaneko milanA bhI durlabha hai / ( 23 ) apanI paryAyako maiM aMtaronmukha karatA hU~, paryAyakI kriyA meM parivartana hotA jArahA hai, nirmalatAmeM vRddhi horahI hai' -- aisA trikalpa rahe vaha rAga hai / antara svabhAvonmukha honese uttarottara - pratikSaNa vaha vikalpa naSTa hotA jAtA hai / jaba AtmAke lakSase ekAgra hone lagatA hai taba bhedake vikalpakI kriyAkA kSaya ho jAtA hai aura jIva niSkriya cinmAtra svabhAvakA anubhava karatA hai / - aisI samyagdarzanakI antarakriyA hai, vahI dharmakI prathama kriyA hai / AtmAmeM jo nirmala paryAya pragaTa hotI hai vaha svayaM dharma kriyA hai, parantu 'maiM nirmala paryAya pragaTa karU~, abheda AtmA kI ora paryAyako unmukha karU~' - aisA jo bhedakA vikalpa hai vaha rAga hai, vaha dharmakI kriyA nahIM hai| anubhavake samaya usa vikalpakI kriyAkA prabhAva hai isase -- 'niSkriya cinmAtra bhAvako prApta hotA hai' - aisA kahA hai / niSkriya cinmAtra bhAvakI prApti hI samyagdarzana hai / 42378 (24) maiM jJAtA - dRSTA hU~, rAgakI kriyA maiM nahIM hU~- isaprakAra pahale dravya-guNa-paryAyakA svarUpa nizcita karanemeM rAga thA, kintu dravya-guNaparyAyakA svarUpa jAnakara abheda svabhAvameM DhalanekA hI pahalese lakSa thA / dravya-guNa-paryAyako jAna leneke pazcAt bhI jahA~ taka bhedakA lakSa rahe vahA~ taka samyagdarzana nahIM hotA; abheda svabhAvameM Dhalane se bhedakA lakSa chUTa jAtA hai aura samyakdarzana hotA hai / pahale dravya-guNa-paryAyako jAnA usakI apekSA isameM anantagunA puruSArtha hai / yaha antarasvabhAvakI kriyA hai, isameM svabhAvakA apUrva puruSArtha hai / svabhAvake ananta puruSArthake binA yadi saMsArase pAra ho sakate to sabhI jIva mokSameM cale jAte ! puruSArthake vinA yaha bAta samajhameM nahIM AsakatI, svabhAvakI ruci pUrvaka ananta puruSArtha honA cAhiye / ise samajhane ke liye dhairya pUrvaka sadgurugama se abhyAsa karanA cAhiye /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 175 (25) pahale jo arihantake dravya-guNa-paryAyako jAnale vaha jIva apane dravya-guNa-paryAyako jAnatA hai, aura pazcAt antara meM apane abheda svabhAvakI ora unmukha hokara AtmAko jAnanese usakA moha naSTa hojAtA hai| maiM antarameM DhalatA hUM, isaliye isI samaya kArya pragaTa hogA-aise vikalpoMko bhI chor3akara kramazaH sahaja svabhAvameM DhalatA jAtA hai, vahA~ moha nirAzraya hokara nAzako prApta hotA hai| (26) isa 80 vI gAthAmeM bhagavAna zrI kundakundAcArya devane samyagdarzanakA apUrva upAya batalAyA hai| jo AtmA arihanta bhagavAnake dravya-guNa-paryAyako jAnale use apane AtmAkI khabara par3e ki maiM bhI arahantakI jAtikA hU~, arihantokI paMktimeM baiTha sakU~-vaisA merA svabhAva hai| aisA nizcit kara leneke pazcAt paryAyameM jo kacAsa (kamI) hai use dUra karake arihanta jaisI pUrNatA karaneke liye apane AtmasvabhAvameM hI ekAgra honA rahA, isaliye vaha jIva apane AtmAkI ora unmukha honekI kriyA karatA hai aura samyagdarzana pragaTa karatA hai| vaha samyagdarzana prApta karanekI kriyAkA varNana hai| yaha dharmakI sabase pahalI kriyA hai| choTese choTA jaina dharmI yAnI avirata samyagdRSTi honekI yaha bAta hai| ise samajhe binA kisI jIvako chaha-sAtaveM guNasthAnakI muni dazA, athavA paoNcaveM guNasthAnakI zrAvaka dazA hotI hI nahIM, aura paMca mahAvrata, vrata, pratimA, tyAga Adi kucha saccA nahI hotaa| yaha muni yA zrAvaka honese pUrvake samyakadarzanakI bAta hai| vastu svarUpa kyA hai ? use samajhe binA, utAvalA hokara bAhya tyAga karane laga jAye to usase kahIM dharma nahIM hotaa| bharata cakravartI ke chaha khaNDakA rAjya thaa| unake araboM varSa taka rAja-pATameM rahane para bhI aisI dazA thii| jisane AtmasvabhAvakA bhAna kara liyA use sadaiva vaha bhAna banA rahatA hai, khAte-pIte samaya kabhI bhI AtmAkA bhAna na bhUle aura sadaiva aisA bhAna banA rahe vahI nirantara karanA hai| aisA bhAna honeke pazcAt use gokhanA nahIM pdd'taa| jaise hajAroM achUtoMke melemeM
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 -~~- samyagdarzana koI brAhmaNa jA pahuMce aura meleke bIcameM khar3A ho, tathApi 'maiM brAhmaNa hU~'isa bAtako vaha nahIM bhUlatA, usIprakAra dharmI jIva achUtoMke melekI taraha aneka prakArake rAja pATa, vyavahAra-dhandhe Adi saMyogoM meM sthita dikhAI deM, aura puNya-pApa hote hoM, tathApi ve sote samaya bhI caitanyakA bhAna nahIM bhUlate / Asana bichAkara baiThe tabhI dharma hotA hai-aisA nahIM hai| yaha samyagdarzana dharma to nirantara banA rahatA hai| (27) yaha bAta antarameM grahaNa karane jaisI hai| rucipUrvaka zAnta citta hokara paricaya kare to yaha bAta pakar3a meM A sakatI hai| apanI mAnI huI sArI pakar3ako chor3akara satsamAgamase paricaya kiye binA ukatAnese yaha bAta pakar3ameM nahIM aasktii| pahale satsamAgamase zravaNa, grahaNa aura dhAraNa karake,zAntipUrvaka antarameM vicAranA caahiye| yaha to akele atarake vicArakA kArya hai, parantu satsamAgamase zravaNa-grahaNa aura dhAraNA hI, na kare to vicAra karake antarameM kisaprakAra utAregA? antarameM apUrva rucise utsAhase AtmAkI lau pUrvaka abhyAsa karanA cAhiye; paise meM sukha nahIM hai tathApi paisA milanekI bAta kitanI ruci pUrvaka sunatA hai / lekina isa vAtase to AtmAkI mukti prApta ho sakatI hai| ise samajhaneke liye antarameM ruci aura utsAha honA cAhiye / jIvanameM yahI karane yogya hai| / (28) pahale svabhAvakI ora DhalanekI bAta kI usa samaya AtmA ko bhUlate hArakI upamA dI thI; aura phira antaraMgameM ekAgra hokara anubhava kiyA taba akampa prakAzavAle maNikI upamA dI thii| isaprakAra jisakA nirmala prakAza maNikI bhaoNti akaMparUpase vartatA hai-aise usa (cinmAtrabhASako prApta huye ) jIvakA mohAMdhakAra nirAzrayatA ke kAraNa avazyameva pralayako prApta hotA hai / jisaprakAra maNikA prakAza pavanase nahIM kaiMpatA usIprakAra yahA~ AtmAko aisIaDiga zraddhA huI ki vaha AtmA kI zraddhAmeM kabhI DigatA nahIM hai| jahA~ jIva AtmAkI nizcala pratItima sthira huA vahA~ mithyAtva kahA~ rahegA ? jIva apane svabhAvameM sthira huA vahA~ use mithyAtva karmake udayame yuktatA nahIM rahI, isase usa mithyAtya
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA karmakA avazya kSaya ho jAtA hai| isameM kSAyika samyakadarzana jaisI bAta hai| paMcamakAlake muni paMcamakAlake jIvoMke liye bAta karate haiM, tathApi mohake kSayakI hI bAta kI hai| kSayopazama samyaktva bhI apratihatarUpase kSAyika hI hogA-aisI bAta lI hai| aura pazcAta kramAnusAra aparUpase Age bar3hakara vaha jIva cAritra dazA pragaTa karake kevalajJAna prApta karake siddha hotA hai| samyaktvakI durlabhatA kAla anAdi hai, jIva bhI anAdi hai aura bhavasamudra bhI anAdi hai, parantu anAdikAlase bhavasamudra meM gote khAte hue isa jIvane do vastuyeM kabhI prApta nahIM kI-eka to zrI ninavara deva aura dUsarA samyaktva ! [paramAtma-prakAza] AtmajJAnase zAzvata sukha jo jAne zuddhAtmako azuci dehase bhinna, ve jJAtA saba zAstrake zAzvata sukhameM lIna / [yogasAra 85] jo zuddha AtmAko azucirUpa zarIrase bhinna jAnate haiM ve sarva zAstrake jJAtA hai aura zAzvata sukhameM lIna hote haiN|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 - samyagdarzana (36) svabhAvAnubhava karanekI rIti / siddha bhagavAna jJAnase sava kucha mAtra jAnate hI haiM, unake jJAnameM na to vikalpa hotA hai, na rAgadveSa hotA hai aura na kartRtvakI mAnyatA hoto hai| isI prakAra samasta AtmAoMkA svabhAva siddhoMkI hI bhA~ti jJAtRtva bhAvase mAtra jAnanA hI hai / jo isa tattvako jAnatA hai vaha jIva apane jJAna svabhAvameM unmukha hokara sarva vikalpAdikA niSedha karatA hai| usake jJAna svabhAvameM ekatva buddhi pragaTa huI hai aura vikalpakI ekatva buddhi TUTa gaI hai| ava jo vikalpa Ate haiM una savakA nipedha karatA huA Age bar3hatA hai| sAdhaka lIva yaha jAnatA hai ki siddhakA aura merA svabhAva samAna hI hai| kyoMki siddhoMmeM vikalpa nahIM hai ataH ve mujhameM bhI nahIM haiN| isaliye maiM abhI hI apane svabhAvake valase unakA niSedha karatA huuN| mere jJAnameM sabhI rAgAdikA niSedha hI hai / jaise siddha bhagavAna mAtra caitanya haiM usIprakAra maiM bhI mAtra caitanyako hI aMgIkAra karatA huuN| ___kabhI bhI svasanmukha hokara sarva puNya pApa vyavahArakA nipeya karanA so yahI mokSamArga hai, tava phira abhI hI usakA niSedha kyoM na kiyA jAye ? kyoMki usakA niSedha rUpa svabhAva abhI hI paripUrNa vidyamAna hai| vartamAnameM hI svabhAvakI pratIti karanepara puNya pApAdi vyavahArakA niSedha svayaM ho jAtA hai| jo yaha mAnatA hai ki maiM abhI to puNya-pApAdikA nipedha nahIM karatA kintu vAdameM nipeca kara dUMgA ume svabhAvake pani mani nahIM hai kintu puNya pApakI hI ruci hai| yadi tujhe svabhAvake prati ruci / aura samasta puNya pApa vyavahArake niSedhakI saMci ho to svabhAgonmukha hokara abhI hI niSedha karanA yogya hai, aisA nirNaya phara / madhika liye pAra maryAdA nahIM hotii| zraddhA ho kintu addhAkA kArya na ho aimA nI ho sktaa| hA~ yaha bAta alaga hai ki praddhAma nipara pharane bAda puraya pAra dUra hone meM thor3A samaya laga jAye, kintu jise svamAyI aura jisakI aisI bhAvanA hai ki puNya pAraphe nipeza kI rakSA mAne yogya
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 176 hai-to vaha zraddhAmeM to puNya pApakA nipedha vartamAnameM hI karatA hai| yadi koI vartamAnameM zraddhAmeM puNya pApakA Adara kare to usake unake niSedhakI zraddhA hI kahA~ rahI ? zraddhA to paripUrNa svabhAvako hI vartamAna mAnatI hai| jile svabhAvakI ruci hai-svabhAvake prati Adara hai aura puNya pApake vikalpake niSedhakI ruci evaM Adara hai usake aMtaraMgase adhairya TUTa jAtA hai| aba sapUrNa svabhAvakI rucimeM bIcameM jo kucha bhI rAga-vikalpa uThatA hai usakA niSedha karake svabhAvonmukha honA so yahI eka kArya raha jAtA hai| svabhAvakI zraddhAke balase usakA nipedha kiyA so kiyA,-aba aisA koI bhI vikalpa yA rAga nahIM A sakatA ki jisameM ekatA buddhi ho| aura ekatvabuddhike vinA honevAle jo puNya-pApake vikalpa haiM unheM dUra karaneke liye zraddhAmeM adhairya nahIM hotA, kyoMki mere svabhAvameM vaha koI hai hI nahI-aisI jahA~ ruci huI ki phira use dUra karanekA adhairya kaise ho sakatA hai ? svabhAvonmukha hokara usakA niSedha kiyA hai isaliye vikalpa alpakAlameM dUra ho hI jAtA hai| aisA vikalpa nahIM hotA ki 'usakA niSedha karU' kintu svabhAvameM vaha niSedharUpa hI hai isaliye svabhAvakA anubhava-vizvAsa karanepara usakA niSedha svayaM ho jAtA hai| jahA~ AtmasvabhAvakI ruci ruI ki vahIM puNya-pApake niSedhakI - zraddhA ho jAtI hai / AtmasvabhAvameM puNya-pApa nahIM hai isaliye AtmAmeM puNya-pApakA nipedha karane yogya hai aisI ruci jahA~ huI vahIM zraddhAmeM puNyapApa-vyavahArakA nipedha ho hI jAtA hai / ruci aura anubhavake bIca jo vilamba hotA hai usakA bhI nipedha hI hai / jise svabhAvakI ruci ho gaI hai use vikalpako tor3akara anubhava karane meM bhale hI vilamba lage tathApi una vikalpoMkA to unake nipedha hI hai| yadi vikalpakA niSedha na ho to svabhAvakI ruci kaisI ? aura yadi svabhAvakI rucike dvArA vikalpakA niSedha hotA hai to phira usa vikalpako tor3akara anubhava honemeM use zaMkA kaisI ? ruci honeke bAda jo vikalpa raha jAtA hai usakI bhI ruci niSedha hI karatI
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 -* samyagdarzana hai, isaliye ruci aura anubhavake bIca kAla bhedakI svIkRti nahIM hai| jise svabhAvakI ruci ho gaI hai, use ruci aura anubhavake bIca jo alpakAlika vikalpa hotA hai usakA rucimeM niSedha hai, isaprakAra jise svabhAvakI ruci ho gaI hai use aMtaraMgase adhairya nahIM hotA, kintu svabhAvakI rucike calase hI vaha zeSa vikalpoMko tor3akara alpa kAlameM svabhAvakA pragaTa anubhava karatA hai| AtmAke svabhAvameM vyavahArakA, rAgakA, vikalpakA nipedha haiabhAva hai; tathApi jo vyavahArako, rAgako, yA vikalpako AdaraNIya mAnatA hai use svabhAvakI ruci nahIM hai, aura isaliye vaha jIva vyavahArakA niSedha karake kabhI bhI svabhAvonmukha nahIM ho skegaa| siddha bhagavAnake rAgAdi kA sarvathA abhAva hI ho gayA hai, isaliye unheM aba vyavahArakA niSedha karake svabhAvonmukha honA zeSa nahIM raha gayA hai| kintu sAdhaka nIvake paryAyameM rAgAdi vikalpa aura vyavahAra vidyamAna hai isaliye ume usa vyavahArakA niSedha karake svabhAvonmukha honA hai| he jIva / yadi svabhAvameM saba puNya-pApa ityAdikA niSedha hI hai to phira mokSArthI ke aisA pAlambana nahIM ho sakatA ki-'abhI koI bhI vyavahAra yA zAstrAbhyAsa ityAdi karalU, phira usakA niSedha kara luugaa| isaliye tU parAzrita vyavahArakA avalaMvana chor3akara spaSTa-sIdhA cainanyako sparza kara aura kisI bhI vRttike zrAvanakI zalyameM na aTaka | siddha bhagavAnakI bhAMti tere svabhAvameM mAtra caitanya hai, usa caitanya svabhAvako dI spaSTatayA svIkAra kara, usameM kahIM rAgAdi dikhAI hI nahIM dete, jaya ki rAgAdika haiM hI nahIM tava phira unake nipedhakA vikalpa phaisA ! svabhAvagI zraddhAko kisI bhI vikalpakA avalambana nahIM hotaa| jima svabhAvage gaga nahIM hai usakI zraddhA bhI rAgase nahIM hotii| isaprakAra siddhaphe mamAna bharane AtmAke dhyAnake dvArA mAtra caitanya pRthaka anubhayameM AtA hai, aura yahA~ sarva vyavahArakA niSedha svayameva ho jAtA hai| yahI mApaka dArA svarupa hai|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA -181 (37) punIta samyagdarzana "AtmA hai, parase bhinna hai, puNya-pApa rahita jJAtA hI hai" itanA mAtra jAna lenese samyakadRSTitva nahIM ho sakatA, kyoMki itanA to ananta saMsArI jIva bhI jAnate hai / jAnanA to jJAnake vikAsakA kArya hai, usake sAtha paramArthase samyagdarzanakA sambandha nahIM hai| ___ maiM AtmA hU~ aura parase bhinna hU~-itanA mAtra mAna lenA yathArtha nahIM hai, kyoMki AtmAmeM mAtra astitva hI nahI hai, aura mAtra jJAtRtva hI nahIM hai, parantu AtmAmeM jJAna, darzana, zraddhA, sukha, vIrya, ityAdi ananta guNa haiM / usa ananta guNa svarUpa AtmAke svAnubhavake dvArA jaba taka AtmasaMtoSa na ho taba taka samyakadRSTitva nahIM hotaa| nava tatvoMke jJAna tathA puNya-pApase AtmA bhinna hai, aisA jo jJAna hai so sabakA prayojanabhUta svAnubhava hI hai| svAnubhavakI gandha bhI na ho, aura mAtra vikalpake dvArA jJAnameM jo kucha jAnA hai utane jJAtRtvameM hI saMtoSa mAnakara apaneko svayaM hI samyakadRSTi mAne to usa mAnyatA sampUrNa parama AtmasvabhAvakA anAdara hai! vikalparUpa jJAtRtvase adhika kucha bhI na hone para bhI jo jIva apane meM samyakadRSTitva mAna letA hai usa jIvako parama kalyANakArI samyakadarzanake svarUpakI hI khabara nahIM hai| samyakdarzana abhUtapUrva vastu hai, vaha aisI muphtakI cIja nahIM hai ki jo vikalpake dvArA prApta ho jAve, kintu parama pavitra svabhAvake sAtha paripUrNa sambandha rakhanevAlA samyakdarzana vikalpoMse pare, sahana svabhAvake svAnubhava pratyakSase prApta hotA hai| jaba taka sahaja svabhAvakA svAnubhava svabhAvakI sAkSIse prApta nahIM hotA taba taka usImeM saMtoSa na mAnakara samyakadarzanakI prAptike parama upAyameM nirantara jAgRta rahanA cAhiye-yaha nikaTa bhavyAtmAoMkA kartavya hai| parantu 'mujhe to samyagdarzana prApta ho cukA hai, aba mAtra cAritramoha raha gayA hai| aisA mAnakara, baiThe rahakara puruSArtha hInatA kA-zuSkatAkA sevana nahIM karanA cAhiye / yadi jIva aisA karegA to sva
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ -* samyagdarzana bhAva usakI sAkSI nahIM degA, aura samyakadRSTike mithyAbhramameM hI nIvana vyartha cala jAyegA / isaliye jJAnIjana saceta karate hue kahate haiM ki"jJAna cAritra aura tapa tInoM guNoMko ujjvala karane vAlI samyak zraddhA pradhAna ArAdhanA hai| zeSa tIna ArAdhanAyeM eka samyaktvake vidyamAna bhAva meM hI ArAdhaka bhAvase hotI haiN| isaprakAra samyaktvakI akatha aura apUrva mahimAko jAnakara usa pavitra kalyANamUrtisvarUpa samyagdarzanako anantAnanta duHkharUpa anAdi saMsArakI Atyantika nivRttike hetu he bhavya jIvo ! bhakti pUrvaka aMgIkAra karo, prati samaya ArAdhanA karo, [AramAnuzAsana pRSTha 6 se ] niHzaMka samyagdarzana hone se pUrva saMtoSa mAna lenA aura usa ArAdhanAko eka ora chor3a denA-isameM apane prAtmasvabhAvakA aura kalyANamUrti samyagdarzanakA mahA aparAdha aura abhakti hai, jisake mahA duHkhadAyI phalakA varNana nahIM kiyA jA sakatA / jaise siddhoMke sunakA varNana nahIM kiyA jA sakatA usIprakAra mithyAtvake duHkhakA varNana nahIM kiyA jA sktaa| ___ Atmavastu mAtra dravyarUpa nahIM, kintu dravya-guNa-paryAya svarUpa hai| "AtmA akhaNDa zuddha hai jo aisA sunakara mAna le parantu paryAyako na samajhe, azuddha aura zuddha paryAyakA viveka na kare use samyaktva nahIM ho sktaa| kadAcit jJAnake vikAsase dravya-guNa-paryAyake svarUpako (vikalpa jJAnake dvArA) jAna le, tathApi itane mAtrasenIvakA yathArtha prayojana siddha nahIM hotaa| kyoMki vastusvarUpameM eka mAtra jJAnaguNa hI nahIM parantu zraddhA, sukha ityAdi anantaguNa haiM, aura java ve sabhI guNa aMzataH svabhAvarUpa kArya karate haiN| tabhI jIvakA samyagdarzanarUpI prayojana siddha hotA hai| jJAnaguNane vikalpake dvArA AtmAko jAnanekA kArya kiyA parantu taba dUsarI ora zraddhAguNa mithyAtvarUpa kArya kara rahA hai, aura AnandaguNa AkulatAkA saMvedana kara rahA hai yaha saba bhUla jAye aura mAtra jJAnase
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA hI santoSa mAnale to aisA mAnane vAlA jIva saMpUrNa Atmadravyako mAtra jJAnake eka vikalpameM hI beca detA hai| mAtra dravyase hI santopa nahIM mAna lenA cAhiye, kyoMki dravyaguNase mahattA nahIM kintu nirmala paryAyase hI saccI mahattA hai| dravya guNa to siddhoMke aura nigodiyA jIvoMke-donoMke haiN| yadi dravya-guNase hI mahattA mAnI jAya to nigodiyApana bhI mahimAvAna kyoM na kahalAyegA ? kintu nahIM, nahIM, saccI mahattA to paryAya se hai| paryAyakI zuddhatA hI bhoganemeM kAma AtI hai; kahI dravya-guNa kI zuddhatA bhoganemeM. kAma nahIM AtI, ( kyoMki vaha to apragaTarUpa hai-zaktirUpa hai) isaliye apanI vartamAna paryAyameM saMtopa na mAnakara paryAyakI zuddhatAko pragaTa karaneke liye pavitra samyagdRSTi prApta karanekA abhyAsa karanA caahiye| ____aho ! abhI paryAyameM bilkula pAmaratA hai, mithyAtvako anantakAla kI jUThana samajhakara isI kSaNa oka dene kI (vamana) kara DAlane kI AvazyaktA hai| jaba taka yaha purAnI jUThana par3I rahegI taba taka nayA miSTa bhojana na to rucegA aura na paca sakegA"--isaprakAra jIvako jaba taka apanI paryAyakI pAmaratA bhApita nahIM hotI taba taka usakI dazA samyaktva ke sanmukha bhI nahIM hai| - pariNAmoMmeM aneka prakArakA jhaMjhAvAta ArahA ho, pariNatikA sahajarUpase Ananda bhAva honekI jagaha mAtra kRtrimatA aura bhaya-zaMkAke moMke Ate hoM, pratyeka kSaNa-kSaNakI pariNati vikArake bhArake nIce daba rahI ho, kadApi zAMti-Atma saMtoSakA leza mAtra antaraMgameM na pAyA jAtA ho, tathApi apaneko samyakadRSTi mAna lenA kitanA apAra dambha hai| kitanI ajJAnatA hai, aura kitanI ghora AtmavaMcanA hai| kevalI prabhukA Atma pariNamana sahajarUpase kevalajJAnamaya parama sukhadazArUpe hI parimita ho rahA hai| sahajarUpase pariNamita hone vAle kevalajJAnakA mUla kAraNa samyaktva hI hai, taba phira usa samyaktva sahita
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 * samyagdarzana jIvakA pariNamana kitanA sahaja hogA! usakI AtmajAgRti nirantara kaisI pravartamAna hogI // jo alpakAlameM kevalajJAna jaisI parama sahanadazAkI prApti karAtA hai, aise isa kalyANamUrti samyagdarzanakI kalpanAke dvArA kalpita kara lene meM ananta kevalI bhagavantoMkA aura samyakadRSTiyoMkA kitanA ghora anAdara hai ? yaha to eka prakArase apane AtmAkI pavitra dazAkA hI anAdara hai ? . samyaktva dazAkI pratItimeM pUrA AtmA A jAtA hai, usa samyaktva dazAke hone para nijako AtmasAkSIse saMtoSa hotA hai, nirantara AtmajAgRti rahatI hai, kahIM bhI usakI AtmapariNati pha~satI nahIM hai, usake bhAvoMmeM kadApi AtmAke atirikta anyatra kahIM bhI AtmasamarpaNatA nahIM A pAtI-jahA~ aisI dazAkI pratIti bhI na ho vahA~ samyakadarzana ho hI nahIM sktaa| ____ bahutase jIva kudharmameM hI aTake hue haiM, parantu parama satyasvarUpako sunate hue bhI vikalpa jJAnase jAnata hue bhI, aura yahI satya hai aisI pratIti karake apanA Antarika pariNamana tadrUpa kiye vinA samyaktvakI pavitra ArAdhanAko apUrNa rakhakara usImeM saMtoSa mAna lene vAle nIva bhI haiM, ve tatvakA apUrva lAbha nahIM pA skte| isaliye aba AtmakalyANake hetu yaha nizcaya karanA cAhiye kiapanI vartamAnameM honevAlI yathArtha dazA kaisI hai, aura bhramako dUra karake ratnatrayakI ArAdhanAmeM nirantara pravRtti honA cAhiye / yahI parama pAvana kArya hai| (38) dharmAtmA kI svarUpa-jAgRti samyakaSTi jIvake sadA svarUpajAgRti rahatI hai| samyagdarzana hone ke pazcAt cAhe jisa paristhitimeM rahate hue bhI usa jIvako svarUpakI anAkulatAkA AMzika vedana to huA hI karatA hai, kisI bhI paristhitima paryAya
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 185 kI orakA vega aisA nahIM hotA ki jisase nirAkula svabhAvake vedanako vilakula Dhakakara mAtra AkulatAkA cedana hotA rahe / samyagdRSTiko pratikSaNa nirAkula svabhAva aura AkulatAke bIca bhedajJAna rahatA hai| aura usake phala svarUpa vaha pratikSaNa nirAkula svabhAvakA AMzika vedana karatA hai| aisA cauthe guNasthAnameM rahane vAle dharmAtmAkA svarUpa hai| bAhya kriyAoM parase svarUpa-jAgRtikA anumAna nahIM lagAyA jA sktaa| zarIrase zAMta baiThA ho to hI anAkulatA kahalAtI hai aura jaba lar3a rahA ho usa samaya anAkulatA kicit nahIM ho sakatI aisA mahIM hai ajJAnI jIva bAhyase zAMta baiThA dikhAI detA hai tathApi aMtaraMgameM to vaha vikArameM hI lavalIna honese ekAMta AkulatA hI bhogatA hai use kicit svarUpa-jAgRti nahI hai| aura jJAnI jIvako yuddhake samaya bhI ataraMgameM vikArabhAvake sAtha tanmayatA nahIM rhtii| isase usa samaya bhI use AkulatA rahita AMzika zAMtikA vedana hotA haiitanI svarUpa-jAgRti to dharmAtmAke rahatI hI hai| aisI svarUpa-jAgRti hI dharma hai dUsarA koI dharma nhiiN| (39) he bhavya ! itanA to avazya karanA / __ AcAryadeva samyagdarzanake Upara mukhya jora dekara kahate haiM ki he bhAI ! tujhase adhika na ho to bhI thor3emeM thor3A samyagdarzana to avazya rakhanA / yadi tU isase bhraSTa ho gayA to kisI bhI prakAra terA kalyANa nahIM hogaa| cAritrakI apekSA samyagdarzanameM alpa puruSArtha hai, isaliye samyagdarzana avazya karanA / samyagdarzanakA aisA svabhAva hai ki jo jIva ise dhAraNa karatA hai vaha jIva kramazaH zuddhatAkI vRddhi karake alpakAlameM hI muktadazA prApta kara letA hai, vaha jIvako adhika samaya taka saMsArameM nahIM rahane detA / AtmakalyANakA mUla kAraNa samyagdarzana hai, samyagdarzana-jJAnacAritrakI ekatA pUrNa mokSamArga hai| he bhAI / yadi tujhase samyagdarzana pUrvaka rAgako chor3akara cAritra dazA pragaTa ho sake to vaha acchA hai, aura yahI 24
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 -* samyagdarzana karane yogya hai / kintu yadi tujhase cAritradazA pragaTa na ho sake to kamase kama AtmasvabhAvakI yathArtha zraddhA to avazya karanA, isa zraddhA mAtrase bhI avazya terA kalyANa hogaa| mAtra samyagdarzanase bhI terA ArAdhakatva calatA rhegaa| vItarAga devake kahe hue vyavahArakA vikalpa bhI ho to use bhI vaMdhana maannaa| paryAyameM rAga hotA ho tathApi aisI pratIti rakhanA ki rAga merA svabhAva nahIM hai, aura isa rAgake dvArA mujhe dharma nahIM hai| aise rAga-rahita svabhAvakI zraddhA sahita jo rAga-rahita cAritradazA ho sake to vaha pragaTa karake svarUpameM sthira hojAnA, kintu yadi aisA na ho sake aura rAga raha jAye to usa rAgako mokSakA hetu nahIM mAnanA, rAga-rahita apane caitanya svabhAvakI zraddhA rkhnaa| koI aisA mAne ki paryAyameM rAga ho tavataka rAga rahita svabhAvakI zraddhA kaise ho sakatI hai ? pahale rAga dUra ho jAya, phira rAga-rahita svabhAva kI zraddhA ho / isaprakAra jo jIva rAgako hI apanA svarUpa mAnakara samyakazraddhA bhI nahIM karatA usase AcArya bhagavAna kahate haiM ki he jIva ! tU paryAyadRSTike rAgako apanA svarUpa mAna rahA hai| kintu paryAyama rAga hote hue bhI tU paryAyadRSTi chor3akara svabhAvadRSTise dekha to tujhe rAga-rahita apane svarUpakA anubhava ho / jisa samaya kSaNika paryAyameM rAga hai, usa samaya hI rAga-rahita trikAlI svabhAva hai, isaliye paryAyadRSTi chor3akara nU apane rAga-rahita svabhAvakI hI pratIti rakhanA / isa pratItike valase alpakAlage rAga dUra ho jAvegA, kintu isa pratItike vinA kabhI bhI rAga nahIM Tala skegaa| "pahale rAga dUra ho jAya to maiM rAga-rahita svabhAvakI yA phala" aisA nahIM hai| AcArya deva kahate haiM ki pahale tu rAgarahita rasabhAvI pakSA kara to usa svabhAvakI ekAgratA jharA rAga dUra ho / "rAga dUra hogo Kal karUM' arthAta "paryAya sudhare to dravya mAnU" aisI jisakI mAnyA hai yA
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA jIva paryAyadRSTi hai-paryAyamUr3ha hai, usake svabhAvadRSTi nahIM hai, aura vaha mokSamArgake kramako nahIM jAnatA kyoMki samyakazraddhAke pahale samyagcAritra kI icchA rakhatA hai| "rAgarahita svabhAvakI pratIti karU to rAga dUra ho" aise abhiprAyameM dravyadRSTi aura dravyadRSTike balase paryAyameM nirmalatA pragaTa hotI hai| merA svabhAva rAgarahita hai aise vItarAga abhiprAya sahita (svabhAvake lakSyase arthAt dravyadRSTise) jo pariNamana huA usameM pratikSaNa rAga dUra hotA hai aura alpakAlameM hI usakA nAza hotA hai, yaha samyagdarzanakI mahimA hai| kintu jo paryAyadRSTi hI rakhakara apaneko rAgayukta mAnale to rAga kisaprakAra dUra ho| "maiM rAgI hUM" aise rAgIpanake abhiprAya se ( vikArake lakSyase, paryAyadRSTise ) jo pariNamana hotA hai, usameM rAgakI utpatti huA karatI hai kintu rAga dUra nahI hotaa| isase paryAyameM rAga hone para bhI usI samaya paryAya dRSTiko chor3akara svabhAvadRSTi se rAgarahita caitanya svabhAvakI zraddhA karanA AcArya bhagavAna batalAte hai aura yahI mokSamArgakA krama hai| AtmArthIkA yaha prathama kartavya hai ki yadi paryAyameM rAga dUra na ho sake to bhI "merA svarUpa rAgarahita hai aisI zraddhA avazya karanA caahiye|" AcAryadeva kahate haiM ki yadi tujhase cAritra nahIM ho sakatA to zraddhAmeM TAlamaTola mata karanA / apane svabhAvako anyathA nahI maannaa| __ he jIva ! tU apane svabhAvako svIkAra kara, svabhAva jaisA hai use vaisA hI mAna / jisane pUrNa svabhAvako svIkAra karake samyagdarzanako TikA rakhA hai vaha jIva alpakAlameM hI svabhAvake balase hI sthiratA pragaTa karake mukta ho jaaygaa| mukhyataH paMcamakAlake jIvoMse AcAryadeva kahate haiM ki-isa dagdha paMcamakAlameM tuma zakti rahita ho kintu taba bhI kevala zuddhAtmasvarUpa kA zraddhAna to avazya karanA / isa paMcamakAlameM sAkSAt mukti nahIM hai, kintu bhavabhayako nAza karanevAlA jo apanA svabhAva hai usakI zraddhA karanA, yaha
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 -* samyagdarzana nirmala buddhimAn jIvoMkA kartavya hai / apane bhavarahita svabhAva kI zraddhAse alpakAlameM hI bhavarahita ho jAyagA / isaliye he bhAI! pahale tU kisI bhI prayatnase parama puruSArthake dvArA samyagdarzana pragaTa kara / prazna:-Apa samyagdarzanakA apAra mAhAtmya batalAte haiM yaha to ThIka hai, yahI karane yogya hai, kintu yadi isakA svarUpa samajhameM na Aye to kyA karanA cAhiye ? ___uttaraH-samyagdarzanake atirikta AtmakalyANakA dUsarA koI mArga ( upAya ) tIna kAla-tIna lokameM nahIM hai isaliye jaba taka samyagdarzanakA svarUpa samajhameM na Aye taba taka usakA hI abhyAsa nirantara karate rahanA caahiye| AtmasvabhAvakI yathArtha samajhakA hI prayatna karate rahanA cAhiye / yahI sIdhA-saccA upAya hai| yadi tujhe AtmasvabhAvakI yathArtha ruci hai, aura samyagdarzanakI apAra mahimAko samajhakara usakI akulAhaTa huI hai to terA samajhanekA prayatna vyartha nahIM naaygaa| svabhAva kI ruci pUrvaka jo jIva satke samajhanekA abhyAsa karatA hai usa jIvake pratikSaNa mithyAtvabhAvakI mandatA hotI hai| eka kSaNa bhI samajhanekA prayatna niSphala nahIM jAtA, kintu pratikSaNa usakA kArya hotA hI rahatA hai| svabhAvakI prItise jo jIva samajhanA cAhatA hai usa jIvake aisI nirjarA prArambha hotI hai, jo kabhI anantakAlameM bhI nahIM huI thii| zrI padmanandi AcAryane kahA hai ki isa caitanya svarUpa AtmAkI bAta bhI jisa jIva ne prasanna cittase sunI hai vaha muktike yogya hai| isaliye he bhavya ! itanA to avazya karanA / --- 40-1. pApa para dravyake prati rAga hone para bhI jo jIva maiM samyagdRSTi hU~, mujhe
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 186 bandha nahIM hotA aisA mAnatA hai usake samyaktva kaisA ? vaha vrata samiti ityAdikA pAlana kare to bhI sva-parakA jJAna na honese vaha pApI hI hai| mujhe bandha nahIM hotA yoM mAnakara jo svacchanda pravRtti karatA hai usake bhalA samyagdarzana kaisA ? yadi yahA~ koI pUche ki "vrata-samiti to zubha kArya hai, to phira vrata-samitiko pAlane para bhI usa jIvako pApI kyoM kahA? samAdhAna-siddhAMtameM pApa mithyAtvako hI kahA hai| jahA~ taka mithyAtva rahatA hai vahA~ taka zubha azubha sarva kriyAko adhyAtmameM paramArthase pApa hI kahA jAtA hai| phira vyavahAra nayakI pradhAnatAmeM vyavahArI jIvoMko azubhaMse chur3Akara zubhameM lagAneke liye zubha kriyAko kathaMcit puNya bhI kahA jAtA hai| aisA kahane se syAdvAdamatameM koI virodha nahIM hai| 40-2. ye mahApApa kaise Tale ? sacce deva, guru, dharmake liye tana, mana, dhana sarvasva samarpita kare, ziraccheda hone para bhI kuguru kudeva-kudharmako na mAne, koI zarIrako jalAde to bhI manameM krodha na kare aura parigrahameM vastrakA eka tAra bhI na rakhe tathApi AtmAkI.pahicAnake binA jIvakI- dRSTi parake Upara aura zubha rAga para raha jAtI hai, isaliye usakA mithyAtvakA mahApApa dUra nahIM hotA / svabhAvako aura rAgako unake nizcit lakSaNoMke dvArA bhinna 2 jAna lenA hI samyagdarzanakA yathArtha kAraNa hai| nimittakA anusaraNa karane vAlA bhAva aura upAdAnako anusaraNa karane vAlA bhAva-donoM bhinna 2 haiN| prArambhameM kathita ve sabhI bhAva nimittakA anusaraNa karate haiN| nimittake badala jAnese samyagdarzana nahIM hotA kintu nimittakI orake lakSako badala kara upAdAnameM lakSa kare to samyagdarzana hotA hai| nimittake lakSase bandha hai aura upAdAnake lakSase mukti / mAna
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 - samyagdarzana (41) samyagdarzana binA saba kucha kiyA lekina usase kyA ? [AtmAnubhavako pragaTa karanekA upAya batAnevAlA eka mananIya vyAkhyAna ] eka mAtra samyagdarzanake atirikta jIva anaMtakAlameM saba kucha kara cukA hai, lekina samyagdarzana kabhI eka kSaNa mAtra bhI pragaTa nahIM kiyaa| yadi eka kSaNamAtra bhI samyagdarzana pragaTa kare to usakI mukti hue binA na rhe| _ Atma kalyANakA upAya kyA hai so vatAte haiN| vikalpa mAtrakA avalaMbana chor3akara jabataka jIva zuddhAtma svabhAvakA anubhava na kare tayataka usakA kalyANa nahIM hotaa| zuddhAtma svarUpakA anubhava kiye vinA jIva jo kucha bhI karatA hai vaha saba vyartha hai, usase AtmakalyANa nahIM hotaa| kaI jIva yaha mAnate haiM ki hameM pAMca lAkha rupayA mila jAyeM to hama sukhI ho jaayeN| kintu jJAnI kahate haiM ki he bhAI / yadi paoNca lAkha rupayA mila gaye to isase kyA ? kyA rupayoMmeM AtmAkA sukha hai ? rupayA to jar3a hai, ve kahIM AtmAmeM praveza nahIM kara jAte, aura usameM kahIM AnA kA sukha nahIM hai| sukha to AtmasvabhAvameM hai| usa svabhAvakA anubhava nahIM kiyA to phira rupayA milAye isase kyA ? jaba ki AtmasvabhAvakI pratIti nahIM hai tava rupayoMmeM hI sukha mAnakara, rupayoMke lakSase ulTA zrAkulatAsa hI vedana karake duHkhI hogaa| prazna-javataka AtmAkA anubhava nahIM hotA taba taka vrata, vapa ityAdi karanese to kalyANa hotA hai na ? ___uttara-Atma pratItike vinA vrata tapAdikA zubha rAga kiyA no isase kyA ? yaha to rAga hai, jisase AtmAko bandhana honA hai aura usameM dharma mAnanase mithyAtvakI puSTi hotI hai AtmAnubhavake dhinA phimI bhI prakAra sukha nahI, dharma nahIM, aura kalyANa nahIM hotaa|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 161 prazna-yadi sampUrNa sukha suvidhA yukta vizAla mahala banavAkara unameM rahe taba to sukhI hotA hai ? uttara-yadi vizAla bhavanoMmeM rahA to isase kyA ? kyA bhavanameM se AtmAkA sukha AtA hai ? mahala to jar3a-pattharakA hai, AtmA kahIM usameM praviSTa nahIM ho jaataa| AtmA apanI paryAyameM vikArako bhogatA hai, apane svabhAvako bhUlakara mahaloMmeM sukha mAnA so yahI mahA parAdhInatA aura duHkha hai.| usa jIvako bar3e bar3e bhavanoMkA bAhya saMyoga ho to isase AtmAko kyA ? koI jIva samyagdarzanake binA tyAgI ho aura vrata aMgIkAra kare kintu isase kyA ? samyakadarzanake binA dharma nahIM hotaa| kisI jIvane zAstra jJAnake dvArA AtmAko jAna liyA, arthAt zAstroMko par3hakara yA sunakara yaha jAna liyA ki "mai zuddha hU~, mere svarUpameM rAga-dveSa nahIM hai, AtmA para dravyase bhinna hai aura parakA kucha nahIM kara sakatA, to bhI AcAryadeva kahate haiM ki isase kyA ! yaha to parake lakSase jAnanA huA, aisA jJAna to ananta saMsArI ajJAnI jIva bhI karate haiM; parantu sva sanmukha puruSArthake dvArA vikalpakA avalambana tor3akara jabataka svayaM svAnubhava na kare tabataka jIvako samyagdarzana nahIM ho sakatA aura usakA kalyANa nahIM ho sktaa| __ samayasArakI 141 vIM gAthAmeM kahA hai ki-jIvameM karma ba~dhA huA hai tathA sparzita hai aisA vyavahAranayakA kathana hai| TIkA:-xxx jIvameM karma baddhaspRSTa hai aisA vyavahAranayakA pakSa hai x x x jIvameM karma abaddhaspRSTa hai aisA nizcayanayakA pakSa hai| aba AcAryadeva kahate haiM kiH "kintu isase kyA ? jo AtmA ina donoM nayoMko pAra kara cukA hai, vahI samayasAra hai, isaprakAra 142 vIM gAthAmeM kahate haiN|" [ noTa-gAthA usakI TIkAke sAtha zrI samayasArameM se par3hakara dekheM]
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 -~* samyagdarzana paradravyoMke saMyoga-viyogase AtmAko lAbha hotA hai-isa mAnyatAkA pahale hI niSedha kiyA hai, aura isa sthUla mAnyatA kA bhI nipedha kiyA hai ki puNyase dharma hotA hai / isa prakAra parakI ora ke vicArako aura dhUla mithyA mAnyatAko chor3akara ava jo svonmukha honA cAhatA hai aisA jIva eka AtmAmeM nizcayase zuddha aura vyavahArase azuddha' aise do bheda karake usake vicArameM aTaka rahA hai, kintu vikalpase pAra hokara sAkSAt anubhava nahIM karatA; use vaha vikalpa chur3A kara anubhava karAneke liye AcArya devane yaha 142 vIM gAthA kahI hai| anya padArthoMkA vicAra chor3akara eka AtmAmeM do vibhedoM (pahaluoM) ke vicArameM laga gayA kintu AcAryadeva kahate hai ki isase kyA ? laba taka vaha vikalpake avalambanameM rukA rahegA taba taka dharma nahIM hai, isaliye jaisA svabhAva hai vaisA hI anubhava kr| anubhava karane vAlI paryAya svayaM dravyameM lIna-ekAkAra ho jAtI hai aura usa samaya vikalpa TUTa jAtA hai| aisI dazA hI samayasAra hai, vahI samyagdarzana hai, vahIM samyagjJAna hai| paravastumeM sukha hai yA maiM parakA kArya kara sakatA hU~ aura merA kArya parase hotA hai-yaha sthUla mithyA mAnyatA hai, aura AtmAko amuka vastu khapatI hai, amuka nahIM khapatI, aisA vikalpa bhI sthUla pariNAma hai isameM dharma nahIM hai aura mai 'zuddha zrAtmA hU~, tathA rAga merA svarUpa nahIM hai| aise rAga mizrita vicAra karanA bhI dharma nahIM hai / isa rAgakA avalamyana boDAra AtmasvabhAvakA anubhava karanA so dharma hai / eka cAra vikalpako tor3akara zuddha svabhAvakA anubhava karaseke vAda jo vikalpa uThane hai una vikalpoM meM samyagdRSTi jIvako ekatva buddhi nahIM hotI, isaliye ve vikalpa mAtra adhiratArUpa dopa hai, parantu ve samyagdarzana yA samyagjJAnako miNyA nahIM karane kyoMki vikalpake samaya bhI samyagdRSTi usakA niSedha karatA hai| kitane hI ajJAnI aisI zaMkA karane hai ki yadi jIro namana huA ho aura zrAtmAkI pratIti hogaI ho to use khAne pIne zAdizA
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 163 kaise hotA hai ? kintu jJAnI kahate haiM ki samyagdRSTike rAga huA to isase kyA ?-usa rAgake samaya usakA niSedhaka samyak zraddhA aura jJAna hotA hai yA nahIM ? jo rAga hotA hai vaha zraddhA-jJAnako mithyA nahIM krtaa| jJAnIko cAritrakI kacAIse rAga hotA hai, vahA~ ajJAnI usa rAgako hI dekhatA hai parantu rAgakA nipedha karane vAle zraddhA aura jJAnako nahIM phicaantaa| mithyAdRSTi jIva svabhAvakA anubhava karaneke liye aisA vicAra karatA hai ki 'svabhAvase mai abandha nirdoSa tattva hU~ aura paryAyadRSTise ba~dhA huA hU~'-isaprakAra manake avalambanase zAsake lakSase rAgarUpa vRttikA utthAna karatA hai, parantu svabhAvake avalambanase usa rAga rUpa vRttiko tor3akara anubhava nahIM karatA taba taka use samyagdarzana nahIM hotaa| koI jIva jaina dazanake aneka zAstroMko par3hakara mahA paMDita ho gayA, athavA koI jIva bahuta samayase bAhya tyAgI huzrA aura usImeM dharma mAna liyA, kintu jJAnI kahate haiM ki isase kyA ?-isameM dharma kahA~ hai ? parake avalambanameM aTaka kara dharma mAnanA mithyAdRSTikA kAma hai| rAga mAtrakA avalambana chor3akara svabhAvake Azrayase nirNaya aura anubhava karanA samyagdRSTikA dharma hai / aura usake bAda hI cAritra dazA hotI hai| rAgakA avalambana tor3akara Atma svabhAvakA nirNaya aura anubhava na kare aura dAna, dayA, zIla, tapa ityAdi saba kucha karatA rahe to isase kyA ? yaha to sava rAga hai isameM dharma nahIM hai| _AtmA jJAna svarUpa hai, rAga svarUpa nahIM / jJAna svarUpameM vRttikA utthAna hI nahIM hai / maiM trikAla abandha hU~ aisA- vikalpa bhI jJAna svarUpa meM nahIM hai / yadyapi nizcayase AtmA trikAla abandha rUpa hI hai| yaha bAta to isI prakAra hI hai, parantu jo abandha svabhAva hai vaha 'maiM abandha hU~ aise vikalpakI apekSA nahIM rakhatA, arthAt 'maiM abandha hU~' aise vikalpakA-avalambana abandha svabhAvakI zraddhAke nahIM hai| vikalpa to rAga
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 - samyagdarzana hai, vikAra hai vaha AtmA nahIM hai, usa vikalpake avalambanase AtmAnubhava nahIM hotaa| mai abandha svarUpa hU~ aise vicArakA avalambana nizcayanayakA pakSa (rAga) hai aura maiM vandhA huA hU~ aise vicArakA avalambana vyavahAra kA pakSa ( rAga ) hai / yaha nayapakSa buddhi mithyAtva hai / isa vikalparUpa nizcayanayakA pakSa jIvane pahale ananta bAra kiyA hai, parantu svabhAvakA Apraya rUpa nizcayanaya kabhI pragaTa nahIM huaa| samayasArakI gyArahavIM gAthAke bhAvArthameM kahA hai ki 'zuddha nayakA pakSa kabhI nahIM huA', yahA~ 'zuddha-nayakA pakSa' kahA hai, vaha mithyAtvarUpa yA rAgarUpa nahIM hai, kyoMki trikAla zuddha svabhAvakA Azraya karanA so use hI vahA~ zuddha nayakA pakSa' kahA hai aura vahI samyagdarzana hai| vahA~ jise zuddha nayakA pakSa kahA hai use yahA~ 'nayAtikrAMta' kahA hai aura vaha muktikA kAraNa hai| gyArahavIM gAthAmeM yaha kahA hai ki "prANiyoMke bheda rUpa vyavahArakA pakSa to anAdise hI hai," vahA~ jise bheda rUpa vyavahArakA pakSa kahA hai usameM, isa gAthAmeM kahe gaye donoM pakSakA samAveza ho jAtA hai| nizcayanayake vikalpakA pakSa karanA bhI bhedarUpa vyavahArakA hI pakSa hai, isaliye vaha bhI mithyAtva hai| jaisA zuddha svabhAva hai vaise svabhAvakA Anaya karanA so samyagdarzana hai, kintu 'zuddha mvabhAva hU~ aise vikalpake sAtha ekatvabuddhi karanA no mithyAtva hai| AtmA rAga svarUpa hai aisA mAnanA so vyavahArakA pakSa haisthUla mithyAtva hai| aura AtmA zuddha svarUpa hai| aise vikalpameM aTakanA so vikalpAtmaka nizcayanayakA pana hai-rAgakA.pakSa hai| zrI prAcAryamya kAhane haiM ki "mai zuddha hU~ aise vikalpake zravalandhanale AtmAkA vicAra kiyA go usase kyA ? AtmAkA svabhAva vacana aura vikalyAnIna hai| AmA ra aura paripUrNa svabhAvI hai, vaha svabhAva nijase hI hai, sAmyavArage yA fre. lpake AdhArase vaha svabhAva nahIM hai, aura isaliye uma bhAra numA (nirNaya ) karaneke lie kisI zAntrAdhAra yA vikalpa it
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 165 zyaktA nahIM hai, kintu svabhAvake hI AzrayakI AvazyaktA hai| svabhAvakA anubhava karate hue maiM zuddha hU~' ityAdi vikalpa AjAtA hai, parantu jabataka usa vikalpameM lagA rahatA hai taba taka anubhava nahIM hotA / yadi usa vikalpa ko tor3akara nayAtikrAMta hokara svabhAvakA Azraya kare to samyaka nirNaya aura anubhava ho, vahI dharma hai / jaise tijorImeM rakhe hue eka lAkha rupaye bahI khAteke hisAbakI apekSAse yA ginatIke vicArake kAraNa sthita nahIM haiM, kintu jitane rupaye haiM ve svayaM hI hai, isaprakAra AtmasvabhAvakA anubhava zAstrake AdhArase athavA usake vikalpase nahI hotA, anubhava to svabhAvAzrita hai| vAstavameM svabhAva aura svabhAvakI anubhUti abhinna honese eka hI hai, bhinna nahIM hai| dUsarI ora yadi kisIke pAsa rupayA paisA (pUjI) na hoM to kintu vaha mAtra bahIkhAtA likhA kare aura vicAra karatA rahe-yoM hI ginatA rahe to usase kahIM usake pAsa pUjI nahIM ho jAtI, isIprakAra AtmasvabhAvake Azrayake binA mAtra zAstroMke paThana-pAThanase athavA AtmA sambandhI vikalpa karanese samyagdarzana pragaTa nahIM ho jaataa| . 'zAstroMmeM AtmAkA svabhAva siddhake samAna zuddha kahA hai' isaprakAra jo zAstroMse mAne usake yathArtha nirNaya nahIM hotaa| zAstroMmeM kahA hai isaliye AtmA zuddha hai-aisI bAta nahIM hai, AtmAkA svabhAva zuddha hai, use zAstroMkI apekSA nahI hai, isaliye svabhAvake hI Azrayase svabhAvakA anubhava karanA so samyagdarzana hai| AtmasvabhAvakA anubhava kiye binA karma grantha par3ha liye to isase kyA ? aura AdhyAtmika granthoMko par3ha DAle to bhI isase kyA ? inameMse kisI bhI kAryase AtmadharmakA lAbha nahIM hotaa| AtmA karatA hai, ataH vaha kaisA karma kare (kaisA kArya kare) ki use dharma lAbha ho,-yaha bAta isa kartAkarma adhikArameM batAI hai| AtmA jar3a karmako bAMdhe aura karmAtmAke liye bAdhaka hoM-yaha bAta to yahA~ hai hI nahIM, aura 'maiM zuddha hU~' aisA jo manakA
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 - samyagdarzana trikalpa hai so bhI dharmAtmAkA kArya nahIM hai / kintu svabhAvakA anubhava svabhAvake hI zrAzrayase hotA hai isaliye zuddha svabhAvakA Azraya hI dharmAtmA kA kArya hai / 'AtmA zuddha hai rAga merA svarUpa nahIM hai, aise vicArakA avalaMbana bhI samyagdarzanameM nahIM hai, taba phira deva guru, zAstrakI bhakti ityAdise samyagdarzana honekI bAta kahA~ rahI ? aura puNya karate 2 AtmAko pahicAna ho jAtI hai, yA acche nimittoMke avalananase AtmAko dharmameM sahAyatA milatI hai-aisI sthUla mithyA mAnyatA to samyagdarzana se bahuta bahuta dUra hai / dayA, dAna, bhakti, vrata, upavAsa, sacce deva, guru, zAstra kI zraddhA, yAtrA aura zAstroMkA jJAna - yaha saba vAstavameM rAgake mArga haiM, unameM se kisIke bhI Azrayase AtmasvabhAvakA nirNaya nahIM hotA; kyoMki AtmasvabhAvakA nirNaya to arAgI zraddhA jJAnarUpa hai, vItarAga cAritra dazA pragaTa honese pUrva vItarAga zraddhA aura vItarAga jJAnake dvArA svabhAvakA anubhava karanA hI samyagdarzana aura samyagjJAna hai / aura aisA anubhava karane vAlA jIva hI samayasAra hai| aisA anubhava pragaTa nahIM kiyA aura uparokta dayA, dAna, bhakti, vrata, yAtrA ityAdi saba kucha kiyA to isase kyA 1aisA to abhavya jIva bhI karate haiM / prazna: - 'samyagdarzanake vinA vrata, tapa, dAna, bhakti ityAdi kiye to isase kyA ?' isaprakAra 'isase kyA isase kyA ?' kahakara ina saba kAryoM ko ur3Aye dete ho arthAt ina dayAdimeM dharma mAnanekA niSedha karate ho, to hama yaha bhI kaha sakate haiM ki eka mAtra AtmAkI pahicAna karake samyagdarzana pragaTa kiyA to isase kyA kyA mAtra samyagdarzana pragaTa kara leneme meM saba kucha jAtA hai ? uttara - samyagdarzana hojAne se usImeM sampUrNa AlA AtA hai / samyagdarzanake honepara paripUrNa AtmasvabhAvakA anubhava hotA hai| jo zrananta kAlameM kabhI nahIM huI thI aisI apUrva AtmazAMtikA saMvedana vartamAna
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA 167 meM hotA hai / jaisA Ananda siddhabhagavAnako prApta hai usI bhaoNtike AnandakA aMza vartamAna meM apane anubhava meM AtA hai / samyagdarzanake hone para vaha jIva nikaTa bhaviSya meM hI avazyameva siddha ho jAyegA / vartamAnameM hI apane paripUrNa svabhAvako prApta karake samyagdRSTi jIva kRtakRtya hojAtA hai, aura paryAya meM pratikSaNa vItarAga AnandakI vRddhi hotI jAtI hai / ve svapnameM bhI para padArthako apanA nahIM mAnate, aura parameM yA vikAra meM sukha buddhi nahIM hotI / samyagdarzanakI aisI apAra mahimA hai / yaha samyagdarzana hI AtmAke dharmakA mUla hai / isaliye jJAnIjana kahate hai ki isa samyagdarzana ke binA jIvane saba kucha kiyA to isase kyA ? samyagdarzanake binA samasta vyartha haiM, araNya rodanake samAna hai, binA ikAIke zUnya samAna hai / yaha samyagdarzana kisI bhI parake zrAzrayase yA vikalpake avalaMbanase nahIM hotA kitu apane zuddhAtma svabhAva ke hI Azrayase hotA hai / svabhAvakA Azraya lete hI vikalpakA Azraya chUTa jAtA hai / kintu vikalpake lakSase vikalpake Azrayako dUra karanA cAhe to vaha dUra nahIM ho sakatA / 1 .. dharmI jIvakA dharma svabhAvake Azraya se sthira hai / usake samyagdarzanAdi dharmako kisI parakA Azraya nahI hai / jaba ki yaha bAta hai tava dharmI jIvake yadi rupayA paisA makAna ityAdikA saMyoga na ho to isase kyA ? aura yadi bahutere zAstroMkA jJAna na ho to isase kyA ? gharmI jIvake yaha saba na hoM to isase kahIM usake dharmame koI bAdhA nahI AtI, kyoMki dharmI kA dharma kisI parake Azraya, rAgake Azraya yA zAstra jJAnake Azraya para avalambita nahI hai, kintu apane trikAla svabhAvake hI AdhAra para dharmIkA dharma pragaTa huA hai, aura usIke AdhAra para TikA huA hai, aura usIke AdhAra para vRddhigata hokara pUrNatAko prApta hotA hai / jiga 42. dravyadRSTi aura paryAyadRSTi tathA usakA prayojana [ niyamasAra pravacanakI carcA se ] guNa paryAyoMkA piDa dravya hai / Atma dravya apane svabhAvase TikA
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 -* samyagdarzana huA hai, rAgake kAraNa nahIM / Atma ke svarUpameM rAga nahIM hai aura rAgake dvArA AtmasvarUpakI prApti nahIM hotii| trikAla Travya svarUpako svIkAra kiye binA samyagdarzana nahIM hotA kyoMki paryAya to eka samaya mAtrakI hI hotI hai, aura dUsare samayameM usakI nAsti ho jAtI hai, isaliye paryAyake lakSase ekAgratA yA samyagdarzana nahIM ho sktaa| kevalajJAna bhI eka samaya mAtra kI paryAya hai, parantu aisI anantAnanta paryAyoMko abhedarUpase saMgraha karake dravya vidyamAna hai, arthAt anaMta kevalajJAna paryAyoMko pragaTa karanekI zakti dravyameM hai, isaliye kevalajJAnakI mahimAse dravya svabhAvakI mahimA anaMtagunI hai, ise samajhanekA prayojana yaha hai ki paryAyameM ekatva buddhiko chor3akara dravya svabhAvameM ekatva buddhikA karanA / ekatva buddhikA artha 'maiM yahI hU~' aisI mAnyatA hai| paryAyake lakSase 'yahI maiM hU~' isaprakAra apaneko paryAya jitanA na mAnakara, trikAla dravyake lakSase 'yahI maiM hU~' isaprakAra dravya svabhAvakI pratIti karanA so samyagdarzana hai| kevalajJAnAdi koI bhI paryAya eka samaya mAtrakI astirUpa hai, dUsare samayameM usakI nAsti ho jAtI hai| isaliye AtmAko paryAya jitanA mAnanese samyagdarzana nahIM hotA, aura jo dravya svabhAva hai so vaha trikAla ekarUpa sat astirUpa hai| kevalajJAna pragaTa ho yA na ho isakI bhI jise apekSA nahIM hai aise usa svabhAvako mAnane se hI samyagdarzana pragaTa hotA hai| eka avasthAmeM se dUsarI avasthA nahI hotI, vaha dravyameM se hI hotI hai arthAt eka paryAya svayaM dUsarI paryAyake rUpameM pariNamita nahIM hotI kintu kramabaddha ekake bAda dUsarI paryAyake rUpameM dravyakA hI pariNamana hotA hai, isaliye paryAya dRSTiko chor3akara dravya dRSTike karanese hI zuddhatA pragaTa hotI hai| paryAya khaMDa-khaMDarUpa hai, vaha sadA eka samAna nahIM rhtii| aura dravya akhaMDarUpa hai vaha sadA eka samAna rahatA hai| isaliye dravyadRSTime zuddhatA pragaTa hotI hai|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA paryAya kSaNika hai, dravya trikAla hai; traikAlikake hI lakSase ekAgratA ho sakatI hai aura dharma pragaTa hotA hai, kintu kSaNikake lakSase ekAgratA nahIM hotI, tathA dharma pragaTa nahIM hotaa| paryAya kramavartI svabhAva vAlI hotI hai isaliye vaha eka samayameM eka hI hotI hai, aura dravya akramavartI svabhAvavAlA anaMta paryAyoMkA abhinna piDa hai jo ki prati samaya paripUrNa hai, chadmasthake vartamAna paryAya apUrNa hai, aura dravya pUrNa hai, isaliye paripUrNatA ke lakSase hI samyagdarzana aura vItarAgatA pragaTa hotI hai, apUrNatAke lakSase samyagdarzana yA vItarAgatA pragaTa nahI hotI, parantu ulaTA rAga utpanna hotA hai / samyagdarzana ke bAda bhI jIvako paripUrNatAke lakSase hI kramazaH cAritravItarAgatA aura sarvajJatA pragaTa hotI hai|| mumukSuoMke Uparake anusAra dravya aura paryAyakA yathArtha jJAna karake, trikAla dravya svabhAvakI ora ruci (upAdeya buddhi) karake vahIM ekatA karanI cAhiye aura paryAyakI ekatvabuddhi chor3a denI cAhiye / yahI dharmakA upAya hai| jisake paryAya dRSTi hotI hai vaha jIva rAgako apanA kartavya mAnatA hai aura rAgase dharma honA mAnatA hai, kyoMki paryAyaSTimeM rAgakI hI utpatti hai; aura rAgakA sambandha para dravyoMke sAtha hI hotA hai isaliye paryAyadRSTivAlA jIva paradravyoMke lakSase paradravyoMkA bhI apaneko kartA mAnatA hai-isIkA nAma mithyAtva hai, yahI adharma hai| ___ kintu jisakI dRSTi dravyasvabhAvakI hogaI hai vaha jIva kabhI rAgako apanA kartavya nahIM mAna sakatA aura na usameM dharma hI mAnatA hai, kyoMki svabhAvame rAgakA abhAva hai / jo paryAyake rAgakA kartRtva bhI nahIM mAnatA vaha para dravyakA kartRtva kaise mAnegA ? arthAt usake parase aura rAgase bhinna svabhAvakI dRSTimeM jJAna aura vItarAgatAkI hI utpatti huA karatI hai-isIkA nAma samyagdRSTi hai, aura yahI dharma hai / isaprakAra dravyadRSTi vaha samyagdRSTi hai / __ isaliye sabhI AtmArthI jIvoMko adhyAtmaka abhyAsake dvArA dravyadRSTi karanI cAhiye yahI prayojanabhUta hai, dravyadRSTi kaho yA zuddhanaya kA avalamvana kaho, nizcaganayakA Azraya kaho yA paramArtha saba eka hI hai|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 -* samyagdarzana (43) dharmakI pahalI bhUmikA bhAga 1 -mithyAtvakA arthapahale hama yaha dekhaleM ki mithyAtvakA artha kyA hai aura mithyAtva kise kahate haiM evaM usakA vAstavika lakSaNa kyA hai ? mithyAtvameM do zabda hai (1) mithyA aura (2) tv| mithyA arthAt asat aura tva arthAt pana / isaprakAra khoTApana, viparItatA, asatyatA, ayathArthavA, ityAdi aneka artha hote haiN| __ yahA~para yaha dekhanA hai ki jIvameM nijameM mithyAtva yA viparItatA kyA hai kyoMki jIva anAdi kAlase duHkha bhogatA rahatA hai aura vaha use anAdi kAlase miTAnekA prayatna bhI karatA rahatA hai kintu vaha na to miTatA hai aura na kama hotA hai| duHkha samaya samaya para ananta hotA hai aura vaha aneka prakArakA hai| pUrva puNyake yogase kisI eka sAmagrIkA saMyoga honepara use aisA lagatA hai ki mAnoM eka prakArakA duHkha kama hogayA hai kintu yadi vAstavameM dekhA jAya to sacamucameM usakA duHkha kama nahIM huA hai| kyoMki jahA~ eka prakArakA duHkha gayA nahIM ki dUsarA duHkha A upasthita hotA hai| mUlabhUta bhUlake vinA duHkha nahIM hotaa| duHkha hai isaliye bhUla hotI hai aura bhUla hI isa mahA duHkhakA kAraNa hai| yadi vaha bhUla choTI ho to duHkha kama aura alpakAlake liye hotA hai, kintu yaha bahuta ghar3I bhUla hai isaliye duHkha var3A aura anAdi kAlase hai / kyoMki duHsa anAdi kAlakA hai aura vaha anaMta hai isaliye yaha nizcaya huA ki mithyAtva arthAt jIva saMbaMdhI viparIta samajha bhUla sabase bar3I aura anannI hai| yadi bhayaMkara bhUla na hotI to bhayaMkara duHkha na hotA / mahAna bhalakA pana mahAna duHkha hai, isaliye mahAna duHkhako dUra karanekA sagA upAya madAna, bhUlako dUra karanA hai|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA 201 -- - duHkhakA honA nizcita kareM koI kahatA hai ki jIvake duHkha kyoM kahA jAya ? rupayA paisA ho, khAne pIne kI suvidhA ho aura jo cAhiye vaha mila jAtA ho phira bhI use duHkhI kaise kahA jAya ? uttara- bhAI ! tujhe paravastuko prApta karanekI icchA hotI hai yA nahIM ? tere manameM aMtaraMga se yaha icchA hotI hai yA nahIM ki mere pAsa para sAmagrI rupayA paisA ityAdi ho to ThIka ho aura yaha saba ho to mujhe sukha ho, isaprakArakI icchA hotI hai so yahI duHkha hai / kyoMki yadi tujhe duHkha na ho to para vastu prApta karake sukha pAnekI icchA na ho / yahaoNpara ajJAna pUrvaka icchA kI bAta hai kyoMki ajJAna-bhUlake dUra hone para asthiratAko lekara hone vAlI jo icchA hai usakA duHkha alpa hai / mUla duHkha ajJAna pUrvaka icchAkA hI hai / icchA kaho, duHkha kaho, AkulatA kaho athavA parezAnI kaho sabakA artha eka hI hai / yaha saba mithyAtvakA phala hai / apane svarUpakI apratIta dazA meM icchAke binA jIvakA eka samaya bhI nahI jAtA nirantara apane ko bhUlakara icchA hotI hI rahatI hai aura vahI duHkha hai / jIvakI sabase bar3I bhayaMkara bhUla hotI hai isaliye mahAn duHkha hai / arthAt jIvake ekake bAda dUsarI icchA Dyor3ha lagAye rahatI hai aura vaha rukatI nahIM hai yahI mahAn duHkha hai / usakA kAraNa mithyAtva - viparIta mAnyatA- mahAn bhUla hai / mithyAtva kyA hai ? yaha yahaoNpara kahA jAtA hai / - mithyAtva kyA hai : yadi mithyAtva dravya athavA guNa ho to use dUra nahIM kiyA jA sakatA; kintu yadi vaha mithyAtva paryAya ho to use badalakara mithyAtva dUra kiyA jA sakatA hai / * c. mithyAtva - viparItatA hai / viparItatA kahate hI yaha siddha huA ki use badalakara sIdhA ( yathArtha ) kiyA jA sakatA hai / mithyAtva jIvake 26
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 -* * pani kisI eka guNakI viparIta avasthA hai aura vaha avasthA hai isaliye samaya samaya para badalatI hai / isaliye mithyAtva eka samayakI avasthA honese dUra kiyA jA sakatA hai| -jIvake kisa guNakI viparIta avasthA mithyAtva yA bhUla hai ? maiM kauna hU~ ? merA saccA svarUpa kyA hai ? jo yaha kSaNika sukha duHkha kA anubhava hotA hai vaha kyA hai ? puNya pApakA vikAra kyA hai ? para vastu dehAdika mere haiM yA nahIM isaprakAra sva-parakI yathArtha mAnyatA karanevAlA joguNa hai usakI viparItadazA mithyAtva hai| arthAt AtmAmeM mAnyatA (zraddhA) nAmakA trikAla guNa. hai aura usakI viparIta avasthA mithyAtva hai| . jIvakI jaisI viparIta mAnyatA hotI hai vaha vaisA hI AcaraNa karatA hai arthAt jahA~ jIvakI mAnyatAmeM bhUla hotI hai vahA~ usakA zrAcaraNa viparIta hI hotA hai jIvakI mAnyatA ulTI ho aura AcaraNa saccA ho, aisA kabhI bhI nahIM ho sakatA / nahA~ viparIta mAnyatA hotI hai vahA~ jJAna bhI ulTA hI hotA hai| ___ mithyA' kA artha hai viparIta, ulTA athavA jhUThA aura tva' arthAt usase yukta / yaha bhUla bahuta bar3I aura bhayaMkara hai kyoMki jahA~ mithyA-mAnyatA hotI hai vahA~ AcaraNa aura jJAna bhI mithyA hotA hai. aura usa viparItatAmeM mahAna duHkha hotA hai| aisI mithyAtvarUpI bhayaMkara bhUla kyA hai ? isa sambandhameM vicAra karate haiM / svarUpakI mAnyatA karanevAlA zraddhA nAmakA jIvakA jo guNa hai. use svayaM apane Apa ulTA kiyA hai, usIko mithyA mAnyatA kahA jAtA hai / vaha avasthA honese dUra kI jA sakatI hai| -usa bhayaMkara bhUla ko kauna dUra kara sakatA hai ? vaha jIvakI apanI avasthA hai, isaliye jIva use svayaM dUra kara
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 203 ': sakatA hai / apane svarUpakI jo sabase bar3I ghorAtighora bhayaMkara bhUla hai vaha / kabase calI A rahI hai ? ___ kyA vartamAnameM tere vaha mUla vidyamAna hai ? yadi vartamAna meM bhUla hai to pahale bhI bhUla thI, aura yadi pahale bilkula bhUla rahita hogayA hotA to vartamAnameM bhUla nahIM hotI / pahale pakkI-kabhI na haTanevAlI yathArtha samajha-mAnyatA karalI ho aura vaha yadi dUra ho gaI ho to ? isa praznakA samAdhAna karate haiM jise thor3A saccA jJAna huA ho vaha jJAnameM kabhI bhUla nahIM hone detaa| jaise maiM dazAzrImAlI vaNik hU~ isaprakArakA jJAna svayaM kabhI bhUla nahIM jAtA, maiM dazAzrImAlI vaNika hU~ yaha nAma to janma honeke bAda svayaM mAnA hai 25-50 varSase zarIrakA nAma milA hai, AtmA kucha svayaM baniyA nahIM hai tathApi vaha raTate sTate kitanA dRr3ha hogayA hai ? naba bhI bulAveM taba kahatA hai ki maiM baniyA hU~' maiM kolI bhIla nahIM hU~, isaprakAra alpa varSoM se mile huye zarIrakA nAma bhI nahIM bhUlatA to para vastu-zarIra-vANI mana, bAharake saMyoga tathA parakI orake mukAvase honevAle rAga-dveSake vikArI bhAvoMse bhinna apane zuddha AtmAkA pahale pakkA jJAna aura saccI samajha kI ho to use kaise bhUla sakatA hai ? yadi pahale pakkI saccI samajha kI ho to vartamAnameM viparItatA na ho, cUki vartamAnameM viparItatA dikhAI detI hai isase siddha hai ki pahale bhI jIvane viparItatA kI thii| tU-AtmA anaMta guNakA piMDa anAdi anaMta hai| una anaMta guNoM meM eka mAnyatA-zraddhA nAmakA guNakI avasthA terI viparItatAse anAdi kAlase svayaM viparIta karatA AyA hai aura use tU Age hI bar3hAtA calA . jArahA hai| vaha bhUla-viparItatA vartamAna avasthAmeM hai isaliye vaha TAlI jA sakatI hai| -agrahItamithyAtvatU anAdi kAlase AtmA nAmaka vastu hai / maiM nanmase maraNa taka hI hotA hU~ isaprakArakI dhAraNA, viparIta dhAraNA hai kyoMki jisa vastuko
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 - samyagdarzana kabhI kisIne utpanna hI nahIM kiyA usa vastukA kabhI nAza nahIM ho sktaa| maiM janmase maraNa taka hI hU~ aisI jIvakI mahAviparIta mAnyatA hai| kyoMki jIva yaha mAnatA hai ki mere maraNake vAda no paisA rahegA usakA vila karUM, parantu vaha yaha nahIM vicAra karatA ki maraneke bAda maiM na jAne kahA~ jAne vAlA hU~, isaliye apane Atma kalyANake liye kucha kruuN| anAdi kAlase calI Ane vAlI aura kisIke dvArA na sikhAne para bhI banI huI jo mahAviparIta mAnyatA hai use agrahIta mithyAtva kahate haiN| aisI viparIta mAnyatA svayaM apane Apa hI karatA hai, use koI sikhAtA nahIM hai| jaise vAlakako ronA sikhAnA nahIM par3atA usIprakAra maiM janma-maraNa taka hI hU~; isaprakArako mAnyatA kisIke sikhAyeM vinA hI huI hai| jo zarIra hai so maiM hU~ / rupayA paisAmeM merA sukha hai, ityAdi paravastumeM apanepanakI no mAnyatA hai so agrahIta viparIta mAnyatA hai, jo jIvake anAdikAlase calI A rahI hai| __ jo zarIra hai so maiM huuN| zarIrake halana calanakI kriyA maiM kara sakatA hU~ isaprakAra ajJAnI jIva mAnatA hai| aura zarIrako apanA mAnane se vAharakI jisa vastuse zarIrako suvidhA mAnatA hai usapara prIti aura rAga huye binA nahIM rahatA / isaliye usake avyaktarUpameM aisI mAnyatA bana jAtI hai ki mujhe puNyase sukha hotA hai| bAharakI sukha suvidhAkA kAraNa puNya hai / yadi maiM puNya karUM to mujhe usakA phala milegA isaprakAra kisIke dvArA sikhAye binA hI anAdi kAlase minyAjJAna calA A rahA hai| jIva yaha anAdi kAlase mAna rahA hai ki mujhe puNyase lAbha hotA hai aura parakA kucha kara sakatA huuN| jisane yaha mAnA ki zarIra merA hai aura yadyapi kisI paraseM sukha suvidhA nahIM hotI tathApi jisa padArthase vaha apane zarIrake liye sukha suvidhA hotI huI mAnatA hai usapara use prIti hotI hai| aura vaha yaha mAnatA hai ki puNyase zarIrako sukha suvidhA milatI hai isaliye anAdi kAlase yaha mAna rahA hai ki puNyase lAbha hotA hai| puNyase mujhe lAbha hotA
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 205 hai aura jo zarIra hai so maiM hU~ tathA maiM zarIrake kArya kara sakatA hU~ isaprakAra kI viparIta mAnyatA anAdi kAlase kisIke dvArA sikhAye binA hI jIva ke calI ArahI hai, yahI mahAbhayaMkara dukhakI kAraNarUpa bhUla hai| pApa karanevAlA jIva bhI puNyase lAbha mAnatA hai kyoMki vaha svayaM apaneko pApI nahIM kahalavAnA cAhatA, arthAt svayaM pApa karate huye bhI use puNya acchA lagatA hai / isaprakAra ajJAnI mithyAdRSTi jIva anAdi kAlase puNya ko bhalA-hitakara mAna rahA hai| ___ anAdikAlase jIvane puNya arthAt zAstrIya bhASA meM kathita manda kapAyameM lAbha mAnA hai / vaha yaha mAnatA hI rahatA hai ki zarIra tathA zarIrake kAma mere haiM aura zarIrase tathA puNyase mujhe lAbha hotA hai| vaha jise apanA mAnatA hai use heya kyoM mAnegA? yaha mahA bhayaMkara bhUla nigodase lekara jagatake sarva ajJAnI jIvoMke hotI hai aura yahI agRhIta mithyAtva hai| -gRhIta mithyAtvanigodase nikale huye jIvako kabhI manda kaSAyase mana prApta huA aura saMjJI pacendriya huye, unake vicArazakti prApta huI aura ve yaha socane lage ki merA duHkha kaise miTe; taba pahale "jIva kyA hai?" yaha vicAra kiyA, isakA nizcaya karaneke liye dUsare se sunA athavA svayaM par3hA, vahA~ ulTA nayA bhrama utpanna hogayA / vaha nayA bhrama kyA hai ? dUsare se sunakara yoM mAnane lagA ki jagatmeM saba milakara eka hI jIva hai zepa saba bhrama haiM, yA to guruse hameM lAbha hogA athavA bhagavAnakI kRpAse hama tara jAyeMge yA kisIke AzIrvAdase kalyANa ho jAyagA, athavA vastuko kSaNika mAnakara vastuoMkA tyAga kareM to lAbha hogA athavA mAtra jainadharmane hI sacAIkA ThekA nahIM liyA, isaliye jagatake sabhI dharma sacce haiM isaprakAra aneka tarahake bAharake naye naye bhrama grahaNa kiye, parantu bhAI / jaise 'eka aura eka milakara do hote haiM, yaha trikAla satya hai, usIprakAra jo vastu svabhAva yA vastu dharma hai vahIM vItarAgI
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 -* samyagdarzana vijJAna ne kahA hai, isaliye vaha trikAla satya hI hai, anya koI kathana satya nahIM hai| - janmake bAda aneka prakArakI naI viparIta mAnyatAe~ grahaNa kI, usIko gRhIta mithyAtva bhI kahate haiN| use lokamUr3hatA, devamUDhatA aura gurumUDhatA bhI kahA jAtA hai| lokamUr3hatA-pUrvajoM ne athavA kuTumbake bar3e logoM ne kiyA yA jagatke agragaNya bar3e logoMne kiyA isaliye mujhe bhI vaisA karanA cAhiye aura svayaM vicAra zaktise yaha nizcaya nahIM kiyA ki satya kyA hai / isaprakAra apane ko jo mana-vicAra karanekI zakti prApta huI hai usakA sadupayoga na karake durupayoga hI kiyA aura jisake phalasvarUpa usakI vicAra zaktikA maraNa huye binA nahIM rahatA / manda kaSAya ke phala svarUpa vicAra zakti prApta kara lene para bhI usakA sadupayoga na karake anAdikAlIna agRhIta mithyAtvake sAtha nayA bhrama utpanna kara liyA aura use puSTa kiyA usake phalasvarUpa jIvako aisI halakI dazA prApta hotI hai jahA~ vicAra zaktikA abhAva hai| apanI vicAra zaktiko giravI rakhakara sainI jIva bhI dharmake nAma para isa prakAra aneka tarahakI viparIta mAnyatAoMko puSTa kiyA karate haiM ki yadi hamAre vApa dAdA kudevako mAnate haiM to hama bhI unheM hI mAneMge / isaprakAra apanI manakI zaktikA ghAta karake svayaM apane liye nigodakI taiyArI karate haiM jaise nigodiyA jIvako vicAra zakti nahIM hotI, usI prakAra gRhIta mithyAtvI jIva apanI vicAra zaktikA durupayoga karake usakA ghAta karatA hai aura usa nigoda kI taiyArI karatA hai jahA~ vicAra zaktikA sarvathA abhAva hai| devamRdratA:-sacce dharmako samajhAne vAlA kauna ho sakatA hai aisI vicAra zakti hone para bhI usakA nirNaya nahIM kiyaa| nijako viparIta jJAna hai isaliye jise yathArtha pUrNanAna humAyene divya zakti vAle sarvaja devake pAsase sacA lAna prApta ho sakatA hai, kiMtu
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 207 jIva unheM nahIM pahacAnatA aura sarvajJa devake saMbaMdhoM ( arthAt saMpUrNa saccA jJAna kise prApta huA hai isa saMbaMdhameM) mUrkhatA dhAraNa karatA hai aura isaprakAra sacce devake saMbaMdhameM bhI apanI vicAra zaktikA divAlA pITatA hai, yahI devamUr3hatA hai| (devakA artha puNyake phalase prApta svargake deva nahIM; kiMtu jJAnakI divya zakti dhAraNa karanevAle sarvajJadeva hai| gurumUr3hatA-bImAra AdamI isa sambandhameM khUba vicAra karatA hai aura parizrama karake yaha DhUDha nikAlatA hai ki kisa DAkTarakI davA lenese roga dUra hogaa| loga kumhArake pAsa do TakekI ha~DiyA lene jAne haiM to usako bhI khUba Thoka bajAkara parIkSA kara lete haiM isIprakAra aura bhI aneka sAMsArika kAryoMmeM parIkSA kI jAtI hai, kitu yahA~para AtmAke ajJAnakA nAza karaneke liye aura duHkhako dUra karaneke liye kauna nimitta (guru) ho sakatA hai ? isakI parIkSAke dvArA nirNaya karanemeM vicAra zaktiko nahIM lagAtA aura jaisA pitAjI ne kahA hai athavA kula paramparAle jaisA calA ArahA hai usIkA andhAnuzaraNa karake daur3a lagAtA hai, yahI gurumUDhatA hai| __ isaprakAra jIva yA to vicAra zaktikA upayoga nahIM karatA aura yadi upayoga karane jAtA hai to uparokta lokamUDhatA, devamUDhatA aura gurumUDhatA se tIna prakArase luTa jAtA hai / kuguru kahate hai ki dAna doge to dharma hogA, kintu bhale AdamI ! aisA to gAMvake bhaMgI bhI kahA karate haiM ki bhAI sAhaba ! eka bIr3I doge to dharma hogaa| isameM kuguru ne kaunasI apUrva bAta kahadI aura phira zIlakA upadeza to mA~ bApa bhI dete haiM to ve bhI dharma guru khlaayeNge| skUloM aura pAThazAlAoMmeM bhI ahiMsA satya aura brahmacaryAdi pAlana karaneko kahA jAtA hai to vahA~ke adhyApaka bhI dharma guru kahalAyeMge aura vahaoNkI pustakeM dharma zAstra kahalAyeMgI kintu aisA nahIM hotA / dharmakA svarUpa apUrva hai|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 -* samyagdarzana tIna prakArakI mUDhatAoMmeM gurumUDhatA vizepa hai usameM dharmake nAma para svayaM adharma karatA huA bhI dharma mAnatA hai| udAharaNake rUpameM dukAnameM baiThA huA AdamI yaha nahIM mAnatA ki maiM abhI sAmAyika-dharma karatA hU~ kintu dharma sthAnameM jAkara apane mAne hue guru athavA bar3e logoMke kathanAnusAra amuka zabda bolatA hai, jinakA artha bhI svayaM nahIM jAnatA aura usameM vaha jIva mAna letA hai ki maiMne sAmAyika dharma kiyaa| yadi zubhabhAva ho to puNya ho kintu usa zubhameM dharma mAnA arthAt adharmako dharma mAnA; yahI mithyAtva hai| svayaM vicAra zakti vAlA hokara bhI naye naye bhramoMko puSTa karatA rahatA hai, yahI gRhIta mithyAtva hai| yahaoNpara mithyAtvake sambandhameM do bAteM kahI gaI hai| (1) anAdi kAlase samAgata puNyase dharma hotA hai aura maiM zarIrakA kArya kara sakatA hU~; isaprakArakI jo viparIta mAnyatA hai so agRhIta mithyAtva hai / (2) lokamUr3hatA, devamUr3hatA aura gurumUr3hatAke sevanase kudeva,-kuguruke dvArA jIva viparIta mAnyatAko puSTa karanevAle bhrama grahaNa karatA hai, yahI gRhIta mithyAtva hai| sacce deva-dharmakI tathA apane Atma svarUpakI saccI samajhake dvArA ina donoM mithyAtvoMko dUra kiye vinA jIva kabhI bhI samyaktvako prApta nahIM ho sktaa| aura samyagdarzanake vinA kabhI bhI dharmAtmApana nahIM ho sakatA; isaliye jijJAsuoMko prathama bhUmikAmeM hI gRhIta agRhIta mithyAtvakA tyAga karanA Avazyaka hai| -01 baMdha-mokSakA kAraNa paradravyake ciMtana vaha baMdhanake kAraNa haiM aura kevala vizuddha ra sva-dravyake ciMtana hI mokSake kAraNa haiN| [tattvajJAna taraMgiNI 15-16 ]
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA (43) dharmakI pahalI bhUmikA bhAga 2 -mithyAtvamithyAtvakA artha galata yA viparIta mAnyatA kiyA thaa| hameM yaha nahIM dekhanA hai ki parameM kyA yathArthatA yA ayathArthatA hai, kintu AtmAmeM kyA ayathArthatA hai yaha samajhAkara ayathArthatAko dUra karane kI bAta hai| kyoMki jIvako apanI ayathArthatA dUra karake apanemeM dharma karanA hai| mithyAtva dravya hai, guNa hai yA paryAya ? isake uttarameM yaha nizcita kahA gayA hai ki mithyAtva zraddhA guNakI eka samaya mAtrakI viparIta paryAya hai| mithyAtva ananta saMsArakA kAraNa hai| yaha mithyAtva arthAta sabase bar3I se bar3I bhUla anAdi kAlase jIva svayaM hI karatA calA AyA hai| -mahApApaisa mithyAtvake kAraNa jIva vastuke vaisA nahIM mAnatA jaisA vaha hai, kiMtu viparIta hI.mAnatA hai| isaliye mithyAtva hI vAstavameM asatya hai| isa mahAna asatyake sevana karate rahane meM pratikSaNa sva hiMsAkA mahApApa lagatA hai| prazna viparIta mAnyatAke karane se kisa jIvako mAranekI hiMsA yA pApa lagatA hai ? uttara-apanA svAdhIna caitanya AtmA jaisA hai use vaisA nahIM -mAnA kintu use jar3a-zarIrakA kartA mAnA (arthAt jar3arUpa mAnA) so isa mAnyatAmeM AtmAke ananta guNoMkA anAdara hai, aura yahI anantI svahiMsA hai / sva hiMsA hI sabase bar3A pApa hai| ise bhAva hiMsA yA bhAva maraNa bhI kahate haiM / zrImad rAmacandrajIne kahA hai-"kSaNa kSaNa bhayaMkara bhAva maraNameM, kahA~ are tU.raca rahA ?" yahA~ bhI mithyAtvako hI bhAva maraNa kahA hai| 27
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 -* samyagdarzana -agRhIta mithyAtva(1) yaha zarIra jar3a hai, yaha apanA nahIM hai, yaha jAnane-dekhane kA koI kArya nahIM karatA; tathApi ise apanA mAnanA aura yaha mAnanA ki yadi yaha anukUla ho to jJAna ho, so mithyAtva hai| (2) zarIrako apanA mAnanekA artha hai vartamAnameM zarIrakA jo deharUpa janma huA hai vahAMse maraNa hone taka hI apane AtmAkA astitva mAnanA, arthAt zarIrakA saMyoga hone para AtmAkI utpatti aura zarIrakA viyoga hone para AtmAkA nAza mAnanA / yahI ghora-mithyAtva hai| (3) zarIrako apanA mAnane se jo bAhya vastu zarIrako anukUla lagatI hai usa vastuko lAbhakAraka mAnatA hai, aura apane liye anukUla mAnI gaI vastukA saMyoga puNyake nimittase hotA hai isaliye puNyase lAbha honA mAnatA hai| yahI mithyAtva hai| jo puNyase lAbha mAnatA hai usakI dRSTi deha para hai, AtmA para nhiiN| ra -gRhIta mithyAtvauparokta tInoM prakAra agRhIta mithyAtvake haiN| yaha agRhIta mithyAtva mUla nigodase hI anAdi kAlase jIvake sAtha calA A rahA hai| ekendriyase asainI paMcendriya taka to jIvake hitAhitakA vicAra karane kI zakti hI nahIM hotii| saMjJI dazAmeM maMda kapAyase jJAnake vikAsame hinAhita kA kucha vicAra karane kI zakti prApta karatA hai| vahA~ bhI AtmAke hinaahitakA saccA viveka karane kI jagaha anAdi kAlase viparIta mAnyatA kA bhAva hI cAlU rakha kara anya aneka prakAra kI navIna viparIta mAnyatAoMko grahaNa karatA hai| apanI vicAra zaktike durUpayoga tIra viSa rIta mAnyatA vAle nIvoMkI saMgatimeM Akara aneka prakAra kI naI 2 viparIta mAnyatAoMko grahaNa karatA hai| isaprakAra vicAra zakti ziAma hone para jo navIna viparIta mAnyatA grahaNa kI jAtI hai uma gRhIna ribhyA
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 211 tva kahate haiN| usake mukhya tIna prakAra haiM-devamUr3hatA, gurumUr3hatA, aura dharmamUr3hatA arthAt lokmuuddh'taa| devamUr3hatA-ajJAnI, rAgI, dveSIko devake rUpameM mAnanA, koI bar3A kahA jAne vAlA AdamI kisI 2 kudevako deva mAnatA ho isaliye svayaM bhI usa kudevako mAnanA aura usase kalyANa mAnakara usakI pUjA-caMdanAdi karanA tathA anya laukika lAbhAdikI AkAMkSAse aneka prakArake kudevAdiko mAnanA so devamUr3hatA hai| ___ gurumar3hatA--jisa kuTumbameM janma huA hai usa kuTumbameM mAne jAne vAle kula guruko samajhe vinA mAnanA, ajJAnIko gururUpameM mAnanA athavA gurukA svarUpa sagraMtha mAnanA so guru saMbaMdhI mahA bhUla yAnI gurumUr3hatA hai| dharma mar3hatA-(loka mUr3hatA)-hisA bhAvameM dharma mAnanA so dharma mUr3hatA hai / vAstavameM jaise pApameM AtmAkI hiMsA hai vaise puNyameM bhI AtmA kI hisA hotI hai, isaliye puNyameM dharma mAnanA bhI dharmamUr3hatA hai| tathA dharma mAnakara nadI ityAdimeM snAna karanA, pazu hisA meM dharma mAnanA ityAdi sarva dharma saMbaMdhI bhUla hai| ise loka mUr3hatA kahate hai| -gRhIta mithyAtva to chor3A kintuyaha tridhA mahA bhUla jIvake liye bahuta bar3I hAnikA kAraNa hai| svayaM jisa kulameM janma liyA hai usa kulameM mAne jAne vAle deva, guru, dharma kadAcit sacce hoM aura unheM svayaM bhI mAnatA ho kintu jabataka svayaM parIkSA karake unakI satyatAkA-nizcaya nahIM kara letA tabataka gRhIta mithyAtva nahIM chUTatA / gRhIta mithyAtvako choDe binA jIvake dharma samajhane kI pAtratA hI nahIM aatii| prazna-ina do prakArake mithyAtvameMse pahale kaunasA mithyAtva dUra hotA hai? uttara-pahale gRhIta mithyAtva dUra hotA hai| gRhIta mithyAtvake dUra kiye binA kisI bhI jIvake agRhIta mithyAtva dUra nahIM ho sktaa|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 -* samyagdarzana haoN kisI tIvra puruSArthI puruSake yaha donoM mithyAtva eka sAtha bhI dUra ho jAte haiN| jo agRhIta mithyAtvako dUra kara letA hai usake gRhIta mithyAtva to dUra ho hI jAtA hai, kintu gRhIta mithyAtvake dUra ho jAnepara bhI aneka jIvoMke agRhIta mithyAtva dUra nahIM hotA / kuguru, kudeva aura kuzAstra tathA laukika mUr3hatAkI mAnyatAkA tyAga karake evaM deva, guru, zAstrako pahicAna kara jIvane vyAvahArika sthUla bhUlakA (gRhIta mithyAtvakA ) tyAga to aneka bAra kiyA, aura asat nimittoMkA lakSa chor3akara sat nimittoMke lakSa se vyavahAra zuddhi kI, parantu anAdikAlase calI AI apanI Atma saMbaMdhI mahA bhUlako jIvane kabhI dUra nahIM kiyaa| yaha anAdikAlIna aPhIta mithyAtva AtmAkI yathArtha samajhake binA dUra nahIM ho sktaa| __gRhIta mithyAtvakA tyAga karake aura dravyaligI sAdhu hokara anaMta bAra niraticAra paMca mahAvrata pAlana kiye kintu mahAvratakI kriyAse aura rAgase dharma mAna liyA, isaliye usakI mahA mUla dUra nahIM huI aura saMsAra meM paribhramaNa karatA rhaa| sacce nimittoMko svIkAra karake vyAvahArika asatyakA tyAga to kiyA kintu apane nirAlaMbI caitanya svarUpa AtmAko svIkAra nahIM kiyA, isaliye nizcayakA asatya dUra nahIM huaa| Atma svarUpakI khabara na honese nimittake lakSase-zubha rAgase-deva guru zAstrase ajJAnI lAbha mAnatA hai, yaha parAzritatAkA anAdikAlIna bhrama mUlameMse dUra nahIM huA, isaliye sUkSma bhUla rUpa agRhIta mithyAtva dUra nahIM huaa| AtmapratItike vinA thor3e samayake liye gRhIta mithyAtvako dUra karake zubha rAgake dvArA svargameM nauveM praiveyaka taka gayA, kintu mUlameM viparIta mAnyatAkA sadbhAva honese rAgame lAbha mAnakara aura deva padameM sukha mAnakara vahAMse paribhramaNa karatA huA tIvra ajJAnake kAraNa ekendriya-nigodakI tuccha dazAmeM anantakAla taka ananta duHkha prApta kiyaa| apane svarUpako samajhanekI paravAha na karanese aura
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 213 samyagjJAnakA tIvra virodha karanese nigoda dazA hotI hai, jahA~ sthUla jJAna vAle anya jIva usa jIvake astitva takako svIkAra nahIM krte| ___kabhI nigoda dazAmeM kaSAyakI maMdatA karake jIva vahaoNse manuSya huA aura kadAcit dharmakI jijJAsAse sacce deva guru zAstrako pahicAna kara vyavahAra mithyAtvako (gRhIta mithyAtvako) dUra kiyA, kintu Atma svarUpako nahIM pahicAnA; isaliye jIva anantAnanta kAlase cAroM gatiyoMmeM duHkhI hI hotA rahatA hai / yadi sacce deva guru zAstrako pahicAna kara apane AtmasvarUpakA sUkSmadRSTise vicAra kare aura svayaM hI sat svarUpakA nirNaya kare tabhI jIvakI mahAbhayaMkara bhUla dUra ho, sukha prApta ho aura janma maraNa kA anta ho| -mahA mithyAtva kaba dUra ho ?jise AtmasvarUpake yathArtha parijJAnake dvArA anAdikAlIna mahA bhUlako dUra karanekA upAya dUra karanA ho use isake liye AtmajJAnI sat puruSase zuddhAtmAkA sIdhA svarUpa sunanA cAhiye aura usakA svayaM abhyAsa karanA caahiye| dhyAna rahe ki mAtra sunate rahanese agRhIta mithyAtva dUra nahIM hotA, kiMtu apane svabhAvake sAtha milAkara svayaM nirNaya karanA caahiye| jIva svayaM ananta bAra tIrthakara bhagavAnake samavazaraNameM jAkara unakA upadeza suna AyA hai| kiMtu svAzraya svabhAvakI zraddhA kiye binA use dharma prApta nahIM huaa| "AtmA jJAnasvarUpa hai, kiMtu vaha parakA kucha bhI kara nahIM sakatA, puNyase AtmAkA dharma nahIM hotA" aisI nizcayakI saccI bAta sunakara use svIkAra karanekI jagaha jIva inkAra karatA hai ki 'yaha bAta abhI apane liye kAmakI nahIM hai, kucha parAzraya cAhiye aura puNya bhI karanA cAhiye, puNyake binA akelA AtmA kaise Tika sakatA hai ? isaprakAra apanI parAzrayakI viparIta mAnyatAko dRr3ha karake sunaa| satko sunakara bhI usane use AtmAmeM grahaNa nahIM kiyA isaliye mahA mithyAtva dUra nahIM huaa|
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ -* samyagdarzana prArambhase hI AtmAke svAvalamvI zuddha svarUpakI samajha, usakI zraddhA aura usakA jJAna karanekA jo mArga hai vaha nahIM rucA, kintu anAdi kAlase parAzraya rucA hai, isaliye satko sunate huye kaI jIvoMko aisA lagatA hai ki are ! yadi AtmAkA aisA svarUpa mAneMge to samAja vyavasthA kaise nibhegI ? jaba ki samAjameM raha rahe haiM taba eka dUsarekA kucha karanA to cAhiye na ? aisI parAzrita mAnyatAse saMsArakA pakSa nahIM chor3A aura AtmAko nahIM phicaanaa| -satyako samajhanekI AvazyaktA__ svAdhIna satyako svIkAra karanese jIvako kadApi hAni nahIM hotI, aura samAjako bhI satya sattvako mAnanese kadApi koI hAni nahIM hogii| samAja apanI ajJAnatAse hI duHkhI hai, aura vaha duHkha apanI yathArtha samajhase hI dUra ho sakatA hai, isaliye yathArtha samajha karanI caahiye| jo yaha mAnatA hai ki saccI samajhate hAni hogI vaha satyakA mahAn anAdara karatA hai| mithyAtvakA mahApApa dUra karaneke liye sarvaprathama yathArtha tattvakI saccI pahacAna karanekA abhyAsa karanA Avazyaka hai| sarvajJa vItarAga deva, nigraMtha guru aura unake dvArA kahe gaye anekAntamaya sat zAstroMkA ThIka nirNaya karanA caahiye| svayaM hitAhita kA nirNaya karake, satyako samajhanekA jijJAsu hokara, zAniyose zuddha AtmAkI vAta sunakara vicArake dvArA nirNaya karanA caahiye| yahI mithyAtvako dUra karanekA upAya hai| -bhagavAnake upadezakA sAraprazna-bhagavAnake upadezameM mukhyatayA kyA kayana hotA hai? uttara-bhagavAna svayaM apane puruSArtha dvArA svarapakI sabhI galA aura sthiratA karake pUrNa dazAko prAna huye hai, samaliye unase upagameM bhI purupArya dvArA AtmAkI sacI zraddhA aura sthiratA karanekI yA guNA AtI hai|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 215 ___ bhagavAnake upadezameM nava tattvoMkA svarUpa batAyA jAtA hai| yadi koI 'AtmA' zuddha hai, isaprakAra AtmA-AtmA hI kahA kare to ajJAnI jIva kucha bhI nahIM samajha sakeMge, isaliye yaha samajhAyA jAtA hai ki zrAtmAkA zuddha svabhAva kyA hai, usakI vikArI yA avikArI dazA kyA hai, AtmAke sukhakA kAraNa kyA hai, duHkhakA kAraNa kyA hai, saMsAra mArga kyA hai, navatattva kyA haiM, deva, guru, zAstra kyA hai, ityAdi / kintu usameM AtmAkA svarUpa samajhanekI mukhyatA hotI hai| -nava tattvaAtmAkA svabhAva to zuddha hI hai, kintu avasthAmeM vikArI aura avikArI bheda haiM / puNya pApa vikAra hai aura usakA phala Asrava tathA baMdha hai| yaha cAroM (puNya, pApa, Asrava, baMdha ) jIvake duHkhakA kAraNa haiM, isaliye ve tyAjya haiM / AtmasvarUpako yathArtha samajhakara puNya pApako dUra karake sthiratA karanA so saMvara, nirjarA, mokSa hai| yaha tInoM AtmAke sukha kA kAraNa haiM, isaliye ve pragaTa karane yogya haiN| jIva svayaM jJAnamaya hai, parantu jJAnarahita ajIva vastuke lakSase bhUla karatA hai, isaliye jIvaajIvakI bhinnatA samajhAI jAtI hai| isa prakAra nava tattvakA svarUpa samajhanA caahiye| dravya aura paryAyaAtmA apanI zaktise trikAla zuddha hai, kintu usakI vartamAna paryAya badalatI rahatI hai / arthAt zakti svabhAvase sthira rahakara bhI avasthA >> meM parivartana hotA rahatA hai| avasthAmeM svayaM apane svarUpako bhUla kara nIva mithyAtvarUpa mahAbhUlako utpanna karatA hai, vaha bhUla avasthAmeM hai; aura kyoMki avasthA badalatI hai, isaliye vaha bhUla saccI samajhake dvArA svayaM dUra kara sakatA hai| avasthA (paryAya ) meM bhUla karane vAlA jIva svayaM hai isaliye vaha svayaM hI bhUlako dUra kara sakatA hai|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 - samyagdarzana yathArtha samajhajIva apane svarUpako bhUla rahA hai, isaliye vaha ajIvako apanA mAnatA hai, aura isIliye puNya, pApa, Asrava, vandha hotA hai| yathArtha samajhake dvArA samyagdarzana prApta kara lene para use apanA svarUpa ajIvase aura vikArase bhinna lakSameM AtA hai, aura isase puNya, pApa, Asava, bandha kramazaH dUra hokara saMvara, nirjarA, mokSa hotA hai / isaliye sarva prathama sthUla aura sUkSma donoM prakArake mithyAtvako yathArtha samajhake dvArA dUra karake AtmasvarUpakI yathArtha zraddhA karake samyagdarzanake dvArA, apane svarUpake) mahA bhramakA abhAva karanA caahiye| -kriyA aura grahaNa tyAga__ yathArtha samajhake dvArA samyagdarzana aura samyagjJAna prApta karate hI saMvara-nirjarA rUpa dharma prArambha ho jAtA hai aura anaMta saMsArake mUlarUpa mithyAtvakA dhvaMsa hotA hai| ananta paravastuoMse apaneko hAni lAbha hotA hai, aisI mAnyatAke dUra hone para ananta rAgadvepakI asat kriyAkA tyAga aura jJAnakI sat kriyAkA grahaNa hotA hai| yahI sarva prathama dharmakI sat kriyA hai| ise samajhe vinA dharmakI kriyA kiMcit mAtra bhI nahIM ho sktii| deha to jar3a hai, usakI kriyAke sAtha dharmakA koI saMbaMdha nahIM hai| 'AtmAkA svabhAva kaisA hai, usakI vikArI tathA avikArI avasthA kisa prakArakI hotI hai, aura vikArI avasthAke samaya me nimittakA saMyoga hotA hai, evaM avikArI avasthAke samaya se nimita svayaM chUTa jAte haiM yaha sava jAnanA cAhiye isake liye sva-parake bhedajAna pUrvaka nava tattvakA jJAna honA caahiye| -samyagdarzana-samyagjJAnaprazna-AtmAko samyannAna kisa pamra aura kina dazAma pragaTa ho sakatA hai?
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA uttara-gRhastha dRzAmeM ATha varSakI umrameM bhI samyagjJAna ho sakatA hai| gRhastha dazAmeM AtmapratIti kI jA sakatI hai| pahale to niHzaMka samyagdarzana pragaTa karanA cAhiye, samyagdarzanake hote hI samyagjJAna ho jAtA hai| aura samyagdarzana-samyagjJAna hone para svabhAvake puruSArtha dvArA vikArako dUra karake jIva avikArI dazAko pragaTa kiye binA nahIM rhtaa| alpa puru SArthake kAraNa kadAcit vikArake dUra hone meM dera lo tathApi usake darzanajJAnameM mithyAtva nahIM rhtaa| -nizcaya aura vyavahAraAtmAkA yathArtha jJAna honepara jIvako aisA nizcaya hotA hai ki merA svabhAva zuddha nirdoSa hai tathApi merI avasthAmeM no vikAra aura azuddhatA hai vaha merA doSa hai, vaha merA vAstavika svarUpa nahIM hai, isaliye vaha tyAjya hai-heya hai / jabataka merA lakSa kisI anya vastume yA vikArameM rahegA tabataka avikArI dazA nahIM hogI; kintu jaba usa saMyoga aura vikAra parase apane lakSako haTAkara maiM apane zuddha avikArI dhruva svarUpameM lakSako sthira karUMgA taba vikAra dUra hokara avikArI dazA pragaTa hogii| merA jJAna svarUpa nitya hai aura rAgAdi anitya hai; eka rUpa jJAna svarUpake Azraya rahane para rAgAdi dUra ho jAte haiN| avasthA-paryAya to kSaNika hai, aura vaha pratikSaNa badalatI rahatI hai, isaliye usake Azrayase jJAna sthira nahI rahatA, kintu usameM vRtti udbhUta hotI hai, isaliye avasthA kA lakSa chor3anA cAhiye aura traikAlika zuddha svarUpa para lakSa sthApita karanA cAhiye / yadi prakArAntarase kahA jAya to nizcaya svabhAva para lakSa karake vyavahArakA lakSa chor3anese zuddhatA pragaTa hotI hai / -samyagdarzana kA phalacAritrakI zuddhatA eka sAtha sapUrNa pragaTa nahIM ho jAtI kintu kramazaH pragaTa hotI hai| jabataka apUrNa zuddha dazA rahatI hai tabataka sAdhaka dazA kahalAtI hai| yadi koI kahe ki zuddhatA kitanI pragaTa hotI hai? to kahate 28
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ - samyagdarzana haiM ki-pahale samyagdarzana-samyagjJAnase jo AtmasvabhAva pratItimeM AyA hai usa svabhAvakI mahimAke dvArA vaha jitane balapUrvaka svadravyameM ekAgratA karatA hai utanI hI zuddhatA pragaTa hotI hai| zuddhatAkI prathama sIDhI zuddhAtmA kI pratIti arthAt samyagdarzana hai| samyagdarzanake bAda puruSArthake dvArA kramazaH sthiratAko bar3hAkara antameM pUrNa sthiratAke dvArA pUrNa zuddhatA pragaTa karake mukta ho jAtA hai / aura siddhadazAmeM akSaya anaMta AtmasukhakA anubhava karatA hai / mithyAtvakA tyAga karake samyagdarzana pragaTa karanekA hI yaha -utpAda-vyaya-dhrauvyaprazna-dravya trikAla sthira rahanevAlA hai, usakA kabhI nAza nahIM hotA aura vaha kabhI bhI dUsare dravyameM nahIM mila jAtA, isakA kyA AdhAra hai ? yaha kyoM kara vizvAsa kiyA jAya ? hama dekhate haiM ki dUdha ityAdi aneka vastuoMkA nAza ho jAtA hai, athavA dUdha (vastu) miTakara dahI (vastu) bana jAtA hai, taba phira yaha kaise kahA jA sakatA hai ki eka dravya dUsare dravyameM nahIM milatA ? uttara-vastu svarUpakA aisA siddhAnta hai ki jo vastu hai usakA kabhI bhI nAza nahIM hotA, aura no vastu nahIM hai usakI utpatti nahIM hotI tathA jo vastu hai usameM rUpAntara hotA rahatA hai / arthAt sthira rahakara badalanA ( Parmanency with a change) vastukA svarUpa hai| zAstrIya bhASAmeM isa niyamako "utpAda vyaya dhrauvya yuktaM sat" ke rUpameM kahA gayA hai| utpAda vyayakA artha hai avasthA (paryAya ) kA rUpAntara aura dhrauvyakA artha hai vastukA sthira rahanA-yaha dravyakA svabhAva hai| -asti-nAstidravya aura paryAyake svarUpameM yaha antara hai ki dravya trikAla sthira hai, vaha vadalatA nahIM hai, kintu paryAya kSaNika hai, vaha pratikSaNa badalatI rahatI hai| paryAyake badalane para bhI dravyakA nAza nahIM hotaa| dravya apane
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 216 svarUpameM trikAla sthira hai isaliye vaha dUsare meM kabhI nahIM miltaa| ise anekAMta svarUpa kahA jAtA hai, arthAt vastu apane svarUpase hai aura dUsare svarUpakI apekSAse nahIM hai / jaise lohA loheke svarUpakI apekSAse hai kintu vaha lakar3Ike svarUpakI apekSAse nahIM hai| jIva jIva svarUpase hai, kiMtu vaha jar3a svarUpase nahIM hai| aisA svabhAva hai isaliye koI vastu anya vastumeM nahIM mila jAtI, kintu sabhI apane-apane svarUpase bhinna hI rahatI haiN| nitya-anitya jIva apane vastu svarUpase sthira rahakara paryAyakI apekSAle badalatA rahatA hai, kintu nIva jIva rUpameM hI badalatA hai| jIvakI avasthA badalatI hai, isIliye saMsAra dazAkA nAza karake siddhadazA ho sakatI hai / aura jIva aura ajJAnadazAkA nAza karake jJAna dazA ho sakatI hai| aura nitya hai isaliye saMsAra dazAkA nAza ho jAne para bhI vaha mokSa dazA rUpameM sthira banA rahatA hai| isaprakAra vastukI apekSAse nitya aura paryAyakI apekSAle anitya samajhanA caahiye| paramANumeM bhI usakI avasthA badalatI hai, kintu kisI vastukA nAza nahIM hotA / dUdha ityAdikA nAza hotA huA dIkhatA hai, kintu vAstavameM vaha vastukA nAza nahIM hai / dUdha kahIM mUla vastu nahIM hai, kintu vaha to bahuta se paramANuoMkI skaMdharUpa avasthA hai, aura vaha avasthA badalakara anya dahI ityAdi avasthA ho jAtI hai, kintu usameM paramANu-vastu to sthira banI hI rahatI hai| aura phira dUdha badalakara dahI ho jAtA hai isaliye vastu anya rUpa nahIM ho jAtI / paramANu vastu hai vaha to sabhI avasthAoMmeM paramANu rUpa hI rahatI hai| vastu kabhI bhI apane svarUpako nahIM chodd'tii| zrImad rAmacandrajIne kahA haikyAre koI vastu no kevala hoya na nAza, cetana pAme nAza to kemAM bhale tapAsa ? kabhI kisI bhI vastukA kevala hoya na nAza, cetana pAme nAza to kisameM mile tapAsa ? [aAtmasiddhi 70] jar3a athavA cetana kisI bhI vastukA kabhI sarvathA nAza nahIM
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 -* samyagdarzana hotaa| yadi jJAnasvarUpa cetana vastu nAzako prApta ho to vaha kisameM jAkara milegI ? cetanakA nAza hokara kyA vaha jar3ameM ghusa jAtA hai ? aisA kadApi nahIM ho sakatA / isaliye yaha spaSTa hai ki cetana sadA cetanarUpa pariNamita hotA hai, aura jar3a sadA jar3a pariNamita hotA hai| kintu vastu kA kabhI nAza nahIM hotaa| paryAyake badalane para vastukA nAza mAna lenA ajJAna hai| aura yaha mAnanA bhI ajJAna hai ki vasukI paryAyako dUsarA badalavAtA hai| vastu kabhI bhI vinA paryAyake nahIM hotI, aura paryAya kabhI bhI vastuke vinA nahIM hotii| jo aneka prakArakI avasthAyeM hotI hai ve nitya sthira rahanevAlI vastuke binA nahIM ho sakatI / yadi nitya sthira rahane vAlA padArtha na ho to avasthA kahA~se Aye 1 dUdha, dahI, makkhana, ghI ityAdi sava avasthAyeM haiN| usameM nitya sthira rahane vAlI mUla vastu paramANu hai / dUdha ityAdi paryAya hai isaliye vaha badala jAtI hai, kintu usa kisI bhI avasthAmeM paramANu apane paramANupanako nahIM chor3atA, kyoMki vaha vastu hai-dravya hai| -sAmAnya-vizeSavyakA artha hai vastu aura vastukI vartamAna avasthAko paryAya kahate haiM / dravya aMzI ( sampUrNa vastu ) hai aura paryAya usakA eka aza hai| aMzIko sAmAnya kahate haiM aura aMzako vizeSa kahate haiN| isa sAmAnya vizeSako milAkara vastukA astitva hai| sAmAnya vizepake binA koI sat padArtha nahIM hotaa| sAmAnya dhrava hai aura vizeSa utpAda vyaya hai-utpAda vyaya prauvya yuktaM st|| ___ jo vastu eka samayame hai vaha vastu trikAla hai, kyoMki vastukA nAza nahIM hotA kitu rUpAntara hotA hai| vastu apanI zaktise ( sattAse-astitva se ) sthira rahatI hai, use koI para vastu sahAyaka nahIM hotI yadi isI niyama ko sarala bhASAmeM kahA jAye to-eka dravya dUsare dravyakA kucha bhI nahIM kara sktaa| - -
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 221 -antameMprazna- yaha saba kisalie samajhanA cAhiye ? uttara-anAdikAlase cale Aye hue anaMta duHkhake kAraNa evaM mahA pApa rUpa mithyAtvako dUra karaneke lie yaha saba samajhanA Avazyaka hai| yaha samajha lene para Atma svarUpakI yathArtha pahicAna ho jAtI hai aura samyagdarzana pragaTa ho jAtA hai tathA saccA sukha pragaTa ho jAtA hai, isaliye ise ThIka 2 samajhanekA prayatna karanA cAhie / SHAMInsanuilMisanilincialiAcanthical KhimsamitMancanlunismnMansaniHuncannel samyagdarzanakI mahAnatA yaha samyagdarzana mahA ratna hai, sarvalokake eka bhUSaNarUpa hai arthAt samyagdarzana sarva lokameM atyanta zobhAyamAna hai aura vahI mokSaparyaMta sukha denemeM samartha hai| . [jJAnArNava a0 6 gA0 53] samyagdarzanase karmakA kSaya jo jIva mithyAtvako chor3akara samyaktvako dhyAtA hai vahI samyagdRSTi hotA hai, aura samyaktvarUpa pariNamanase vaha nIva ina duSTa aSTa karmoMkA kSaya karatA hai| [mokSapAhur3a-87] sarva dharmakA mUla jJAna aura cAritrakA bIja samyagdarzana hI hai| yama aura prazama bhAvoMkAjIvanasamyagdarzanahI hai, aura tapa tathA svAdhyAyakA AdhAra bhI samyagdarzana hI hai| isaprakAra AcAryoM ne kahA hai| [jJAnArNava a06-54 ] TaNAsAyanazAsAThaNAdANAdANA vATANA sApATayAvaraNAlASTapaNA
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 - samyagdarzana ( 43 ) dharmakI pahalI bhUmikA bhAga 3 [ AtmasvarUpakI viparIta mAnyatAko mithyAtva kahate haiM, mithyAtva hI sabase bar3A pApa hai aura vahI hisA hai; use AtmAkI yathArtha samajhake dvArA dUra kiyA jA sakatA hai / yathArtha samajhake hone para hI dharma kI sat kriyA prAraMbha hotI hai aura adharmarUpI asat kriyAkA nAza hotA hai / yathArtha samajhake dvArA bAlaka, yuvaka vRddha aura sabhI jIva samyagdarzana prApta kara sakate haiM, isaliye vastusvarUpakI yathArtha samajha prApta karanI cAhiye / vastusvarUpakA varNana karate huye nava tattva, dravya - paryAya, nizcayavyavahAra, utpAda-vyaya - dhrauvya, asti nAsti, nitya-anitya, sAmAnyavizeSa ityAdikA svarUpa saMkSepameM batA cuke hai / ava chaha dravyoMko vizeSatayA siddha karake vastu strarUpa samvandhI vizeSa jJAtavya kucha bAteM batAI jAtI haiM aura antameM usakA prayojana batalAkara yaha vipaya samApta kiyA jAtA hai ] -- vastuke astitvakA nirNaya prazna - yaha kahA hai ki AtmA aura paramANu vastu haiM parantu yadi ! paramANu vastu hoM to ve A~khoM se dikhAI kyoM nahIM dete ? aura AtmA bhI oNMkhoM se kyoM nahIM dikhAI detA ? jo vastu hai yaha A~khoMse dikhAI denI cAhiye 1 uttara--yaha siddhAnta ThIka nahIM hai ki jitanA oNkhoMse dikhAI de utanA mAnA jAya / yaha mAnyatA bhI ucita nahIM hai ki some dikhAI dene para hI koI cIja vastu kahalAtI hai / vastu oNsoMse bhale hI vAI kintu jJAnameM to mAlUma hotI hI hai / eka pRthak rajaka ( paramANu ) A~khoMse dikhAI nahIM de sakatA kintu jJAnake dvArA usakA nizcaya kiyA sakatA hai / jaise pAnI oksIjana aura hAIDrojana ke ekatrita hone para banatA hai kintu proksIjana aura hAIDrojana aura usameM pAnI za
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA 223 A~khoM se dikhAI nahIM detI tathApi vaha jJAnake dvArA jAnA jA sakatA hai; isI prakAra aneka paramANu ekatrita hokara sonA, lakar3I, kAgaja ityAdi dRzyamAna sthUla padArthoMke rUpameM huye haiM jinase paramANukA astitva nizcit ho sakatA hai / jitane bhI sthUla padArtha dikhAI dete haiM ve saba paramANukI 21 jAti ke ( acetana varNAdi yukta ) jJAta hote haiM, usakA antima aMza paramaaNu hai / isase nizcit huA ki A~kha se dikhAI na dene para bhI paramANukA nitya astitva jJAnameM pratIta hotA hai / yadi aisA kahA jAya ki hama to utanA hI mAnate haiM jitanA A~khoM se dikhAI detA hai - anya kucha nahI mAnate to hama isake samAdhAnArtha yaha pUchate hai ki kyA kisIne apane sAta pIr3hI pahaleke bApako apanI A~khoM se dekhA hai ? oNkhoMse na dekhane para bhI sAta pIr3hI pUrva bApa thA yaha mAnatA hai yA nahIM ? varttamAnameM svayaM hai aura apanA bApa bhI hai isaliye sAta pIr3hI pUrvakA bApa bhI thA isaprakAra A~khoMse dikhAI na dene para bhI niHzaMkatayA nizcaya karatA hai, usameM aisI zaMkA nahIM karatA ki "maiMne apane sAta pIr3hI pUrvake pitAko A~khoMse nahIM dekhA isaliye ve hoMge yA nahIM ?" vastukA astitva A~khoM se nizcit nahIM hotA kiMtu jJAnase hI nizcit hotA hai aura isaprakAra jAnane vAlA jJAna bhI pratyakSa jJAnake samAna hI pramANabhUta hai / jo vastu vartamAna avasthAko dhAraNa kara rahI hai vaha vastu trikAla sthAI avazya hotI hai yadi trikAlitA na ho to usakI vartamAna avasthA bhI na ho sake / usakI jo vartamAna avasthA jJAta hotI hai vaha vastukA trikAla astitva pragaTa karatI hai| vartamAnameM paramANukI avasthA TopIke rUpa meM hai vaha yaha pragaTa karatI hai ki hama pahale kapAsa, sUta ityAdi avasthA rUpameM the aura bhaviSyamai dhUla, anya ityAdi avasthA rUpa raheMge / isaprakAra vartamAna avasthA vastuke trikAla astitvako ghoSita karatI hai| aba yahAeN yaha vicAra karanA cAhiye ki dUdha badalakara dahI bana jAtA hai, dahI badalakara makkhana yA
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 - samyagdarzana ghIke rUpameM hojAtA hai aura ghI badalakara viSTAmeM rUpAMtarita honAtA hai; usameM mUla sthira rahane vAlI kaunasI vastu hai jisake AdhAra se yaha rUpAntara huA karate haiM ? vicAra karanepara mAlUma hogA ki nitya sthAI mUla vastu paramANu hai aura paramANu vastuke rUpameM nitya sthira rahakara usakI avasthA meM rUpAntara hote rahate haiM / isaprakAra siddha huA ki dRSTigocara na ho sakane para bhI paramANu vastu hai / jaise paramANukA astitva jJAnake dvArA nizcita kiyA jA sakatA hai usIprakAra AtmAkA astitva bhI jJAnake dvArA nizcita kiyA jA sakatA hai / yadi AtmA na ho to yaha saba kauna jAnegA ? "AtmA nahIM hai" aisI zaMkA bhI AtmAke atirikta dUsarA kauna kara sakatA hai ? AtmA hai aura 'hai' ke liye vaha trikAla sthAI hai / AtmA janmase maraNa taka hI nahIM hotA kitu vaha trikAla hotA hai janma aura maraNa to zarIrake saMyoga aura viyogakI apekSAse haiM / yadi zarIrakI apekSAko alaga kara diyA jAya to janma maraNa rahita AtmA lagAtAra trikAla hai vAstavameM AtmAkA na to janma hotA hai aura na maraNa hotA hai / AtmA sadA zAzvata avinAzI vastu hai AtmA vastu jJAna svarUpa hai, vaha nijase hI hai; vaha zarIra ityAdi anya padArthoMse sthira nahIM hai arthAt AtmA parAdhIna nahIM hai / AtmA karmAdhIna nahIM hai kintu svAdhIna hai| Many go -jIva aura ajIva 'AtmA kaisA hai ?' yaha prazna upasthita hote hI itanA to nizcita ho hI gayA ki AtmAse viruddha jAtike anya padArtha bhI haiM aura unase isa AtmAkA astitva bhinna hai / arthAt AtmA hai, AtmAke atirikta para vastu hai aura usa paravastuse AtmAkA svarUpa bhinna hai, isaliye yaha bhI nizcita hogayA ki AtmA para vastukA kucha nahIM kara sakatA / itanA yathArtha samajha lene para hI jIva aura ajIvake astitvakA nizcaya karanA kahalAtA hai /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA 225 jIva svayaM jJAtA svarUpa hai aisA nizcaya karane para yaha bhI svataH nizcaya hogayA ki jIvake atirikta anyapadArtha jJAtA svarUpa nahIM hai / jIva jJAtA hai-cetana svarUpa hai isa kathanakA kAraNa yaha hai ki jJAtRtva se rahita-acetana ajIva padArtha bhI haiM / una ajIva padArthoMse jIvakI bhinnatAko pahacAnaneke liye jJAtRtvake cihna se ( cetanatAke dvArA ) jIvakI pahacAna karAI hai / jIvake atirikta anya kisI bhI padArtha meM jJAtRtva nahIM hai| isase jIva aura ajIva nAmaka do prakArake padArthoMkA 'astitva nizcit huA | unameM se jIva dravyake sambandhameM abhI taka bahuta kucha kahA jA cukA hai| ajIva padArtha pAMca prakArake haiM- pudgala, dharma, adharma, AkAza, aura kAla / isaprakAra chaha dravyoM (jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ) meM se mAtra jIva hI jJAnavAna hai, zeSa pA~ca jJAna rahita haiM / ve pA~coM padArtha jIvase viruddha lakSaNa vAle haiM isaliye unheM 'ajIva' athavA jar3a kahA gayA hai / 1 chaha dravyoMkI vizeSa siddhi - 2 jIva dravya aura pudgala dravya jo sthUla padArtha hameM dikhAI dete haiM una zarIra, pustaka, patthara, lakar3I ityAdimeM jJAna nahIM hai arthAt ve ajIva haiN| una padArthoM ko so ajJAnI jIva bhI dekhatA hai| una padArthoM meM kamI bezI hotI rahatI hai arthAt ve ekatrita hote haiM aura pRthak ho jAte haiN| aise dRSTigocara hone vAle padArthoMko pudgala kahate haiM / rUpa, rasa, gaMdha, aura sparza pudgala dravyake guNa haiM; isaliye pudgala dravya kAlA- sapheda khaTTA-mIThA; sugandhita - durgandhita aura halkA-bhArI ityAdi rUpase jAnA jAtA hai / yaha saba pudgalake hI guNa haiM / jIva kAlA - gorA, yA sugandhita-durgandhita nahIM hotA; jIva to jJAnavAna hai| zabda TakarAtA hai athavA bolA jAtA hai, yaha saba pudgalakI hI paryAya hai / jIva una pudgaloMse bhinna hai / lokameM ajJAnI vehoza manuSya 26 1.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 - # samyagdarzana se kahA jAtA hai ki--terA cetana kahA~ ur3a gayA hai ? arthAt yaha zarIra to ajIva hai jo ki jAnatA nahIM hai kiMtu jAnanevAlA jJAna kahA~ calA 1 gayA ? arthAt jIva kahA~ gyaa| isase jIva aura pudgala ina do dravyoMkI siddhi hogaI / 3-dharma dravya I isa dharma dravyako jIva avyaktarUpase svIkAra karatA hai| chahoM dravyoMkA astitva svIkAra kiye binA koI bhI vyavahAra nahIM cala sakatA / Ane-jAne aura rahane ityAdimeM chahoM dravyoMkA astitva siddha ho jAtA hai / 'rAjakoTa se sonagar3ha Aye' isa kathanameM dharma dravya siddha ho jAtA hai / rAjakoTa se sonagar3ha AnekA artha yaha hai ki jIva aura zarIrake paramANuoM kI gati huI, eka kSetra se dUsarA kSetra badalA / aba isa kSetra badalaneke kArya meM nimitta dravya kise kahoge ? kyoMki yaha niyama sunizcita hai ki pratyeka kAryameM upAdAna aura nimitta kAraNa avazya hotA hai / ava yahA~ yaha vicAra karanA hai ki jIva aura pudgaloMke rAjakoTase sonagar3ha AnemeM kaunasA dravya nimitta hai / pahale to jIva aura pudgala donoM upAdAna hai, nimitta upAdAna se bhinna hotA hai, isaliye jIva athavA pudgala usa kSetrAMtarakA nimitta nahIM ho sakatA / kAladravya pariNamanameM nimitta hotA hai arthAt vaha paryAyake badalanemeM nimitta hai; isaliye kAla dravya kSetrAMtara kA nimitta nahIM hai / AkAza dravya samasta dravyoMko rahaneke liye sthAna detA hai / java hama rAjakoTameM the taba jIva aura pudgalake liye AkAza nimitta thA aura sonagar3ha meM bhI vahI nimitta hai, isaliye AkAzako bhI kSetrAntarakA nimitta nahIM kahA jA sktaa| isase yaha sunizcita hai ki kSetrAMtara rUpa kAryakA nimitta ina cAra dravyoMke atirikta koI anya ya hai / gati karanemeM koI eka dravya nimittarUpa hai kintu vaha dravya kaunamA 6, isa samvandhameM jIvane kabhI koI vicAra nahIM kiyA isaliye isakI koI khabara nahIM hai / kSetrAntarita hone meM nimittarUpa jo jya
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 227 dravyako 'dharma dravya' kahA jAtA hai / yaha dravya arUpI hai jJAna rahita hai| 4-adharma dravya jaise gati karanemeM dharma dravya nimitta hai usIprakAra sthiti karane meM usase viruddha adharma dravya nimittarUpa hai| "rAjakoTase sonagar3ha Akara sthita huye," isa sthitimeM nimitta kauna hai ? sthira rahanemeM AkAza nimitta nahIM ho sakatA, kyoMki usakA nimitta to rahane ke liye hai, gatike samaya bhI rahanemeM AkAza nimitta thA isaliye sthitikA nimitta koI anya dravya honA cAhiye, aura vaha dravya 'adharma dravya hai| yaha dravya bhI arUpI aura jJAna rahita hai| 5-AkAza dravya hara eka dravyake apanA svakSetra hotA hai, vaha nizcaya kSetra hai, jahA~ nizcaya hotA hai vahA~ vyavahAra hotA hai, jo aisA na hoya to alpajJaprANI ko samajhAyA nahIM jA sakatA / isaliye jIva, pudgala, dharmAstikAya, adharmAstikAya tathA kAlANuoMke rahanekA jo vyavahAra kSetra vaha AkAza hai, usa AkAzameM avagAhana hetu guNa honese usake eka pradezameM ananta sUkSma rajakaNa tathA ananta sUkSma skandha bhI raha sakate haiM, AkAza kSetra hai aura anya pA~ca dravyakSetrI haiN| kSetra, kSetrI se bar3A hotA hai isaliye eka akhaMDa AkAzake do bhAga ho jAte haiM, jisameM pA~ca kSetrI rahate haiM vaha lokAkAza hai aura bAkI kA bhAga alokAkAza hai|| ___ 'AkAza' nAmaka dravyakoM loga avyakta rUpase svIkAra karate haiM "amuka makAna ityAdi sthAnakA AkAzase pAtAla taka hamArA adhikAra hai" isaprakAra dastAvejoMmeM likhavAyA jAtA hai, isase nizcita huA ki AkAzase pAtAla rUpa koI eka vastu hai| yadi AkAzase pAtAla taka koI vastu hai hI nahIM to koI yaha kaise likhA sakatA hai ki AkAzase pAtAla taka merA adhikAra hai ? vastu hai isaliye usa para apanA adhikAra mAnA jAtA hai| AkAzase pAtAla taka kahane meM usa sarva vyApI vastuko
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 -# samyagdazana 'AkAzaM dravya' kahA jAtA hai / yaha dravya jJAna rahita hai aura arUpI hai| usameM rUpa, rasa, gaMdha ityAdi nahIM hai| . 6-kAladravya __ loga dastAvejameM yaha likhavAte haiM ki "yAvat candra divAkarauMarthAt jaba taka sUrya aura candramA raheM taba taka hamArA adhikAra hai|" yahA~ para kAladravyako svIkAra kiyA gayA hai,| vartamAna mAtrake liye hI adhikAra ho so bAta nahIM hai kintu abhI kAla Age bar3hatA jA rahA hai usa samasta kAlameM merA adhikAra hai| isaprakAra kAla dravyako svIkAra karate haiM / loga kahA karate haiM ki hama aura hamArA parivAra sadA phalatA phUlatA rahe isameM bhI bhaviSya kAlako svIkAra kiyA hai| yahA~ to mAtra kAla dravyako siddha karaneke liye phalane phUlane kI bAta hai, phalate phUlate rahanekI bhAvanA to mithyAdRSTi kI hI hai| loga kahA karate haiM ki hama to sAta pIr3hIse sukhI rahate A rahe haiM, isameM bhI bhUtakAlako svIkAra kiyA hai| bhUta, bhaviSyata aura vartamAna ityAdi sabhI prakAra 'kAla dravya' kI vyavahAra paryAya haiN| yaha kAla dravya bhI arUpI hai aura jJAna rahita hai| ___ isaprakAra jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza,aura kAla ina chaha dravyoMkI siddhi kI gaI hai| inake atirikta anya sAtavaoN koI dravya hai hI nhiiN| ina chaha dravyoM meM se eka bhI dravya kama nahIM hai, ThIka chaha hI haiM, aura aisA mAnanese hI yathArtha vastukI siddhi hotI. hai| yadi ina chaha dravyoMke atirikta koI sAtavAM dravya ho to usakA kArya batAiye / aisA koI kArya nahIM hai jo ina chaha dravyoMse bAhara ho, isaliye yaha sunizcit hai ki koI sAtavaoN dravya hai hI nhiiN| aura yadi ina chaha dravyoMmeMse koI eka dravya kama ho to usa dravyakA kArya kauna karegA ? chaha dravyoMmeMse eka bhI aisA nahIM hai jisake vinA vizvakA viSaya-vyavahAra cala ske| (1) jIva-isa jagatameM anaMta jIva haiM. jIva jAnapane ciha (vizeSa guNa.) ke dvArA pahicAnA jAtA hai, kyoMki jIvake atirikta kisI
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 226 bhI padArtha meM jJAtRtva nahIM hai / jo anaMta jIva haiM ve eka dUsare se bilkula bhinna haiN| . (2) pudgala-isa jagatamai anantAnanta pudgala haiM; ve rUpa, rasa, gaMdha, sparzake dvArA pahacAne jAte haiM, kyoMki pudgalake atirikta anya kisI bhI padArtha meM rUpa, rasa, gaMdha, sparza nahIM hote / indriyoMke dvArA jo bhI dikhAI detA hai vaha saba pudgala dravyase bane huye skaMdha haiN| . (3)dharma----yahA~ dharmakA artha AtmAkA dharma nahIM hai, kintu dharma nAmakA prathak dravya hai| yaha dravya eka akhaMDa dravya hai jo samasta loka meM vidyamAna hai| jIva aura pudgaloMke gati karate samaya yaha dravya nimitta rUpa pahacAne jAte haiN| (4) adharma-yahaoN adharmakA artha pApa athavA AtmAkA doSa nahIM hai kintu 'zradharma nAmakA svataMtra dravya hai| yaha eka akhaMDa dravya hai jo ki samasta lokameM vidyamAna hai| jaba jIva aura pudgala gati karate ruka jAte haiM taba yaha dravya usa sthiratAmeM nimitta rUpa pahicAne jAte haiN| (5) AkAza-yaha eka akhaMDa sarva vyApaka dravya hai| yaha samasta padArthoMko sthAna dene meM nimitta rUpa pahacAne jAte haiN| isa drabyake jitane bhAgameM anya paoNca dravya rahate haiM utane bhAgako 'lokAkAza' kahate haiM aura jitanA bhAga pA~ca dravyoMse rahita-khAlI hotA hai use alokAkAza kahate haiM / jo khAlI sthAna kahA jAtA hai usakA artha mAtra AkAza dravya hotA hai| (6) kAla-kAla dravya asaMkhya haiM / isa lokameM asaMkhya pradeza haiM, usa pratyeka pradeza para eka eka kAla dravya sthita hai| jo asaMkhya kAlANu haiM ve saba eka dUsarese pRthak haiM yaha dravya vastu ke rUpAMtara (parivartana ) hone meM nimitta rUpa pahacAne jAte haiN| ina chaha dravyoMko sarvajJake atirikta anya koI bhI pratyakSa nahIM jAna sktaa| sarvajJadevane hI ina chaha dravyoMko jAnA hai aura unhoMne unakA
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 - samyagdarzana yathArtha svarUpa kahA hai, isaliye sarvajJake satya mArgake atirikta anya kahIM bhI chaha dravyoMkA svarUpa nahIM pAyA jA sakatA, kyoMki anya apUrNa jIva una dravyoMko paripUrNa nahIM jAna sakate isaliye chaha dravyoMke svarUpako yathArthatayA samajhanA caahiye| -TopI ke udAharaNa se chaha dravyoM kI siddhi dekhiye, yaha vastra nirmita TopI anaMta paramANu ekatrita hokara banI hai aura usake kaTa jAne para-chinna bhinna ho nAne para paramANu pRthak ho jAte haiN| isa prakAra ekatrita honA aura pRthaka honA pudgalakA svabhAva hai| yaha TopI sapheda hai, koI kAlI, pIlI aura lAla raMgakI bhI hotI hai, raMga pudgala dravyakA cihna hai isaliye jo dRSTigocara hotA hai vaha pudgala dravya hai| yaha TopI hai, pustaka nahIM' aisA jAnanevAlA jJAna hai aura jJAna jIvakA cihna hai, isase jIva bhI siddha hogyaa| aba yaha vicAra hai ki TopI kahA~ hai ? yadyapi nizcayase to TopI TopImeM hI hai parantu TopI TopImeM hI hai aisA kahanese TopIkA gharAvara khyAla nahIM A sakatA, isaliye nimittake rUpameM yaha kahA jAtA hai ki amuka jagaha para TopI sthita hai / jo jagaha hai vaha AkAza dravyakA amuka bhAga hai, isaprakAra AkAza dravya siddha huaa| dhyAna rahe, ava isa TopIkI ghar3I kI jAtI hai| jaba TopI sIdhI thI tava AkAzameM thI aura usakI ghar3I ho jAne para bhI yaha AsArAma hI hai, isaliye AkAzake nimittase TopIkI ghar3I kA honA nahIM pahacAnA jA sktaa| taba phira TopIkI ghar3I honekI no kriyA huI hai ime kisa nimittase pahacAnoge ? TopIkI ghar3I hogaI isakA artha yaha hai ki padako usakA kSetra lambA thA aura vaha aba alpa kSetrameM samA gaI hai| isamagara TopI kSetrAntarita huI hai aura usa kSetrAntarake hone meM mo yaratu nigi vaha dharma dravya hai| memaraman Dr
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 231 . aba TopI ghar3I hokara jyoM kI tyoM sthira par3I hai usameM kauna nimitta hai. AkAza dravya to mAtra sthAna dAnameM nimitta hai TopIke calane athavA sthira rahanemeM AkAza nimitta nahIM hai| jaba TopIne sIdhI dazAmeM se Ter3hI dazA rUpa honeke liye gamana kiyA taba dharma dravyakA nimitta thA, to aba sthira rahane kI. kriyAmeM usase viparIta nimitta honA caahiye| gatimeM dharma dravya nimitta thA aura aba sthira rahanemeM adharma dravya nimitta rUpa hai| pahale TopI sIdhI thI, aba ghar3I vAlI hai aura aba vaha amuka samaya taka rahegA-jahA~ aisA jAnA vahA~ 'kAla' siddha hogyaa| bhUta, bhaviSyata, -vartamAna athavA nayA-purAnA-dina-ghaMTe ityAdi jo bhI bheda hote haiM ve saba kisI eka mUla vastuke binA nahIM ho sakate haiN| uparyukta sabhI bheda kAla dravyake haiN| yadi kAla dravya na ho to nayApurAnA pahale-pIche ityAdi koI bhI pravRtti nahIM ho sakatI isIse kAla dravya siddha hogyaa|... . , ina chaha dravyoMmeMse yadi eka bhI dravya na ho to jagata vyavahAra nahIM cala sktaa| yadi pudgala nahIM ho to TopI nahIM ho sakatI, yadi jIva na ho to TopIkA astitva kauna nizcita karegA ? yadi AkAza na ho to yaha nahIM jAnA jA sakatA ki TopI kahA hai| yadi-dharma dravya aura adharma dravya na ho to dopImeM hone vAlA parivartana (kSetrAntara aura sthiratA) nahIM jAnA jA sktaa| yadi kAla dravya na ho to pahale jo TopI sIdhI thI vahI 'zraba' ghar3I vAlI hai-isa prakAra pahale TopIkA astitva nizcita nahIM ho sakatA, isaliye TopIko siddha karaneke liye chahoM dravyoMko svIkAra karanA hotA hai| vizvakI kisI bhI eka vastuko svIkAra karane para vyakta rUpase athavA avyakta rUpase chahoM dravyoMkI svIkRti ho jAtI hai| ___ mAnava zarIrako lekara chaha dravyoMkI siddhi. yaha dRSTigocara honevAlA zarIra pudgala nirmita hai, aura isa zarIrameM jIva rahatA hai| jIva aura pudgala ekahI AkAza-sthalameM rahate
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ b -* samyagdarzana - haiM tathApi donoM bhinna haiM / jIvakA jJAtA svabhAva hai ! aura pudgala nirmita yaha zarIra kucha bhI nahIM jAnatA / yadi zarIrakA koI aMga kaTa jAya tathApi jIvakA jJAna nahIM kaTa jAtA, jIva to sampUrNa banA rahatA hai kyoMki nIva aura zarIra sadA bhinna haiN| donoMkA svarUpa bhinna hai aura donoMkA prathak kArya hai / yaha nIva aura pudgala spaSTa haiM / jIva aura zarIra kahA~ rahate haiM ? ve amuka sthAna para do cAra yA chaha phuTake sthAna meM rahate haiM, isaprakAra sthAna athavA jagahake kahane para 'AkAza dravya' siddha ho jAtA hai / t yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki jahA~ yaha kahA jAtA hai ki jIva aura zarIra AkAzameM raha rahe haiM vahA~ vAstavameM jIva, zarIra aura AkAza tInoM svataMtra pRthak 2 haiM, koI eka dUsareke svarUpameM ghusa nahIM jAtA / jIva to jJAtA svarUpameM hI vidyamAna hai / rUpa, rasa, gaMdha ityAdi zarIrameM hI hai, ve AkAza athavA jIva ityAdi kisImeM bhI nahIM haiN| AkAzameM na to rUpa, rasa ityAdi haiM aura na jJAna hI hai, vaha arUpI - acetana hai / jIvameM jJAna hai kintu rUpa, rasa, gaMdha ityAdi nahIM haiM arthAt vaha arUpI-cetana hai, drUpa, rasa, gaMdha ityAdi haiM kintu jJAna nahIM hai, arthAt vaha rUpIacetana hai / isaprakAra tInoM dravyaM eka 'dUsare se bhinna - svataMtra haiM / koI anya vastu svataMtra vastuoMkA kucha nahIM kara sakatI yadi eka vastu meM dUsarI vastu kucha karatI ho to vastu ko svataMtra kaise kahA jAyagA ? nIva donoM kI isaprakAra jIva pudgala aura AkAzakA nizcaya karake kAla dravyakA nizcaya karate haiM / prAyaH aisA pUchA jAtA hai ki "ApakI Ayu kitanI hai" ? ( yahA~ para 'ApakI' se matalaba zarIra aura Ayu kI bAta samajhanI cAhiye ) zarIra kI Ayu 40, jAtI hai aura jIva asti rUpase anAdi ananta hai / jahA~ yaha kahA jAtA hai ki - 'yaha mujhase pA~ca varSa choTA hai yA paoNca varSa bar3A hai' vahaoN zarIrake kadakI apekSAse choTA bar3A nahIM hotA kintu kAlakI apekSA me 50 varSakI kahI
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ DHAN bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 233 choTA bar3A kahA jAtA hai| yadi kAladravyakI apekSA na rahe to yaha nahI kahA jA sakatA ki yaha choTA hai, yaha bar3A hai, yaha bAlaka hai, yaha yuvAna hai, yaha vRddha hai| jo naI purAnI avasthAyeM badalatI rahatI hai unase kAla dravyakA astitva nizcita hotA hai| kabhI to jIva aura zarIra sthira hote haiM aura kabhI gamana karate hai ve sthira hone aura gamana karanekI dazAmeM donoM samaya AkAzameM hI hote haiM, isaliye AkAzako lekara unakA gamana athavA sthira rahanA nizcita nahI ho sktaa| gamanarUpa dazA aura sthira rahanekI dazA ina donoMko bhinna bhinna jAnaneke liye una donoM avasthAoMmeM bhinna bhinna nimittarUpa do dravyoMko jAnanA hogaa| dharma dravyake nimittase jIva-pudgalakA gamana jAnA jA sakatA hai, aura adharmake nimittase jIva pudgalakI sthiratA jAnI jA sakatI hai| yadi yaha dharma aura adharma dravya na hoM to gamana aura sthiratAke bheda nahIM jAne jA sakate / dharma, adharma dravya jIva aura pudgaloMko gati athavA sthiti karane meM vAstavameM sahAyaka nahIM ho| eka dravyake bhAvako anya dravyaikI apekSA ke binA pahacAnA nahIM jA sktaa| jIvake bhAvako pahacAnane ke liye ajIvakI apekSA hotI hai| jo jAnatA hai so jIva hai aisA kahate hI yaha bAta svataH AjAtI hai ki jo jJAtRtvase rahita hai ve dravya jIva nahIM haiM, aura isaprakAra ajIvakI apekSA A jAtI hai| jIva amuka sthAna para hai aisA kahate hI AkAzakI apekSA A jAtI hai| isIprakAra chahoM dravyoMke sambandhameM paraspara samajha lenA caahiye| eka Atma dravyakA nirNaya karane para chahoM dravya jJAta ho jAte hai| isase yaha siddha hotA hai ki yaha jJAnakI vizAlatA hai aura jJAnakA svabhAva sarva dravyoMko jAna lenA hai| eka dravyake siddha karane para chahoM dravya siddha ho jAte haiM, isameM dravyakI parAdhInatA nahIM hai kintu jJAnakI mahimA hai, jo padArtha hai vaha jJAnameM avazya jJAta hotA hai, jitanA pUrNa jJAnameM jJAta hotA hai usake atirikta anya kucha bhI
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 -* samyagdarzana isa jagata meM nahIM hai / pUrNa jJAnameM chahoM dravya jJAta huye haiM, unase adhika anya kucha nahIM hai / karmoMko lekara chaha dravyoMkI siddhi karma pudgalI avasthA hai, ve jIvake vikArI bhAvake nimittase raha rahe haiM, kucha karma baMdha rUpameM sthita huA taba usameM adharmAstikAyakA nimitta hai, prati kSaNa karma udayameM Akara khira jAte haiM, unake khira jAne para jo kSetrAntara hotA hai usameM usake dharmAstikAyakA nimitta hai, karmakI sthitike sambandhameM kahA jAtA hai ki yaha sattara koTAkoDhIkA karma hai athavA antaramuhUrta kA karma hai, isameM kAladravya kI apekSA hai, aneka karma paramANuoM ke eka kSetrameM rahanemeM AkAza dravyakI apekSA hai / isaprakAra chaha dravya siddha huye / dravyoMkI svataMtratA uparokta kathanase yaha siddha hotA hai ki jIva dravya aura pudgala dravya (karma) donoM bilakula vibhinna vastu haiM, yaha donoM apane ApameM svataMtra haiM koI eka dUsarekA kucha bhI nahIM karatA / yadi jIva aura karma ekatrita ho jAya to isa jagatameM chaha dravya hI nahIM raha sakeMge / jIva aura karma sadA bhinna hI haiM / dravyoMkA svabhAva anAdi ananta sthira rahate huye bhI pratisamaya badalane kA hai / samasta dravya apanI zaktise svataMtratayA anAdi ananta sthira rahakara svayaM hI apanI paryAyako vadalate hai / jIva kI paryAyako nIva badalate hai aura pudgalakI paryAyako pudgala badalate haiM / jIva na to pudgalakA kucha karate haiM aura na pudgala jIvakA hI kucha karate haiM / 1 utpAda - vyaya - dhrauvya dravyakA koI kartA nahIM hai / yadi koI kartA hai to usane dravyoMko kaise banAyA ? kisane banAyA ? vaha svayaM kisakA kartA vanA ? jagatameM chaha dravya apane svabhAvase hI haiM, unakA koI kartA nahIM hai| kisI bhI navIna padArthakI utpatti hotI hI nahIM hai / kisI bhI prayogake dvArA naye jIvakI
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 235 athavA naye paramANukI utpatti nahIM ho sktii| jo padArtha hotA hai vahI rUpAntarita hotA hai / jo dravya hai vaha kabhI naSTa nahIM hotA, aura jo dravya nahIM hai vaha kabhI utpanna nahIM hotA, haoN, jo dravya hai vaha pratikSaNa apanI paryAyako badalatA rahatA hai, aisA niyama hai| isa siddhAntako utpAda-vyayadhrauvya arthAt nitya sthira rahakara vadalanA (Permanency with a change) kahate hai| kyoMki dravyakA koI banAne vAlA nahIM hai isaliye koI sAtavAM dravya nahIM ho sakatA aura kisI dravyako koI nAza karanevAlA nahIM hai isaliye chaha dravyoMmeM se kabhI koI kama nahIM ho sakatA, zAzvatarUpase chaha ho dravya haiN| sarvajJa bhagavAnane apane sampUrNa jJAnake dvArA chaha dravyoMko jAnA hai aura unhIko apane upadezameM divyavANIke dvArA kahA hai| sarvajJa vItarAga praNIta parama satyamArgake atirikta ina chaha dravyoMkA yathArtha svarUpa anyatra kahI hai hI nhiiN| -dravyako zaktidravyakI vizeSa zakti (cihna-vizeSa guNa) ke sambandhameM pahale saMkSepameM kahA jA cukA hai| eka dravyako jo vizeSa zakti hotI hai vaha anya dravyoMmeM nahIM hotI, isaliye vizeSa zaktike dvArA dravyake svarUpako pahacAnA jA sakatA hai| jaise-jJAna jIva dravyukI, vizeSa zakti hai, jIvake atirikta anya kisI bhI dravyameM jJAna nahIM hai isaliye jJAna zaktike dvArA jIva pahacAnA jAtA hai| ___ aba yahA~ dravyoMkI sAmAnya zaktike sambandhameM kucha kahA jAtA hai| jo zakti sabhI dravyoMmeM hotI hai use sAmAnya zakti (sAmAnya guNa) kahate hai / astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, aguruladhutva aura pradezatva yaha chahoM sAmAnya guNa mukhya hai, ve sabhI dravyameM hai| (1) astitva guNake kAraNa dravyake astitvakA kabhI nAza nahIM hotaa| dravya amuka kAlake liye hai aura usake bAda naSTa hojAte haiM
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ - samyagdarzana aisI bAta nahIM hai| dravya nitya sthira rahane vAle haiN| yadi astitva guNa na ho to vastu nahIM raha sakatI, aura yadi vastu hI na ho to phira kise samajhAnA hai ? (2) vastutvaguNake kAraNa dravya apanA prayojanabhUta kArya karatA hai / dravya svayaM apane guNa paryAyoMkA prayojanabhUta kArya karate haiN| eka dravya dUsare anya dravyakA koI bhI kArya nahIM kara sktaa| (3) dravyatva guNake kAraNa dravya niraMtara eka avasthAmeM se dUsarI avasthA meM dravita hotA rahatA hai-pariNamana karatA rahatA hai| dravya trikAla astirUpa hone para bhI sadA ekasA (kUTastha ) nahIM hai parantu nirantara nitya vadalane vAlA-pariNAmI hai| yadi dravyameM pariNamana na ho to jIvake saMsAra dazAkA nAza hokara mokSakI utpatti kaise ho ? zarIrakI bAlyAvasthAmeM se yuvAvasthA kaise ho? chahoM dravyoMmeM dravyatva zakti honese sabhI svataMtra rUpase apanI apanI paryAyakA pariNamana kara rahe hai| koI dravya apanI paryAyakA pariNamana karaneke liye dUsare dravyakI sahAyatA athavA asarakI apekSA nahIM rkhtaa| (4) prameyatva guNake kAraNa dravya jJAnameM pratIta hote haiM chahoM dravyameM prameyatva zakti honese jJAna chahoM dravyake svarUpakA nirNaya kara sakatA hai| yadi vastumeM prameyatva guNa na ho to vaha apaneko yaha kaise vatA sakegI ki 'yaha vastu hai ? jagatakA koI bhI padArtha jJAnake dvArA agamya nahIM hai| AtmAmeM prameyatva guNa honese AtmA svayaM apaneko jAna sakatA hai| (5) aguru laghutva guNake kAraNa pratyeka vastu nija svarUpameM hI sthira rahatI hai, jIva badalakara kabhI paramANu nahIM ho jAtA aura paramANu vadalakara kabhI jIva rUpa nahIM ho jaataa| jar3a sadA jar3a rUpame aura cetana sadA cetana rUpameM rahatA hai / jJAnakI pragaTatA vikAra duzAmeM cAhe jitanI kama ho tathApi aisA kabhI nahIM ho sakatA ki jIva dravya vilkula jJAna hIna ho jAya / isa zaktike kAraNa vyake guNa chinna bhinna nahIM ho jAte, tathA
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 237 koI do vastuyeM ekarUpa hokara tIsarI naI prakArako vastu utpanna nahIM hotI, kyoMki vastukA svarUpa kadApi anyathA nahIM hotaa| (6) pradezatva guNake kAraNa pratyeka dravyake apanA AkAra hotA hai| pratyeka dravya apane apane nija AkArameM hI rahatA hai| siddha dazAke honepara eka jIva dUsare jIvame mila nahI jAtA kintu pratyeka jIva apane pradezAkAra svataMtra rUpase sthira rahatA hai| yaha chaha sAmAnya guNa mukhya hai, inake atirikta anya sAmAnya guNa bhI haiN| isaprakAra guNoke dvArA dravyakA svarUpa adhika spaSTatAse jAnA jAtA hai| -prayojana bhUta-- isaprakAra chaha dravyake svarUpakA aneka prakAra varNana kiyA hai| ina chaha dravyoMmeM prati samaya pariNamana hotA rahatA hai, jise paryAya (avasthA, hAlata, Condition ) kahate haiN| dharma, adharma, AkAza aura kAla ina cAra dravyoMkI paryAya to sadA zuddha hI hai, zepa jIva aura pudgala dravyoM meM zuddha paryAya hotI hai aura azuddha paryAya bhI ho sakatI hai| jIva aura pudgala dravyoMmeM se pudgala dravyameM jJAna nahIM hai, usameM jJAtRtva nahIM hai aura isaliye usameM jJAnakI viparIta rUpa bhUla nahIM hai, isaliye pudgalake sukha athavA duHkha nahIM hotaa| sacce jJAnase sukha aura viparIta jJAnase duHkha hotA hai, parantu pudgala dravyameM jJAna guNa hI nahIM hai isaliye usake sukha duHkha nahIM hotA usameM sukha guNa hI nahIM hai| aisA honese pudgala dravyake azuddha dazA ho yA zuddhadazA ho, donoM samAna hai| zarIra pudgala dravyakI avasthA hai isaliye zarIrameM sukha duHkha nahIM hote| zarIra nirogI ho athavA rogI ho usake sAtha sukha duHkhakA sambandha nahI hai| -avazeSa rahA jJAtA jIvachaha dravyoM meM yaha eka hI jIva dravya jJAna zaktivAlA hai| jIvameM jJAnaguNa hai aura jJAnakA phala sukha hai jIvameM sukha guNa hai| yadi yathArtha anan
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 -* samyagdarzana jJAna kare to sukha ho, parantu jIva apane jJAnasvabhAvako nahIM pahacAnatA aura jJAnase bhinna anya vastuoMmeM sukhakI kalpanA karatA hai, yaha usake jJAnakI bhUla hai aura usa bhUlake kAraNa hI jIvake duHkha hai| ajJAna nIva kI azuddha paryAya hai| jIvako azuddha paryAya dukha rUpa hai isaliye usa dazAko dUra karake sacce jJAnake dvArA zuddha dazA pragaTa karanekA upAya samajhAyA jAtA hai| sabhI jIva sukha cAhate haiM aura sukha jIvakI zuddha dazAmeM hI hai isaliye jina chaha dravyoMko jAnA hai unameMse jIvake atirikta paoNcadravyoMke guNa paryAyake sAtha jIvakA koI prayojana nahIM hai, kintu apane guNa paryAyake sAtha hI prayojana hai| pratyeka jIva apane liye sukha cAhatA hai arthAt azuddhatAko dUra karanA cAhatA hai jo mAtra zAstroMko par3hakara apaneko jJAnI mAnatA hai vaha jJAnI nahIM hai kintu jo dravyoMse bhinna apane AtmAko puNya-pApakI kSaNika azuddha vRttiyoMse bhinna rUpameM yathArthatayA jAnatA hai vahI jJAnI hai| koI paravastu AtmAko hAni lAbha nahIM phuNcaatii| apanI avasthAmeM apane jJAnakI bhUlase hI dukhI thaa| apane svabhAvakI samajhake dvArA usa bhUlako svayaM dUra kare to dukha dUra hokara sukha hotA hai| jo yathArtha samajhake dvArA bhUlako dUra karatA hai vaha samyagdRSTi jJAnI, sukhI dharmAtmA hai, jo yathArtha samajhake bAda usa samajhake balase AMzika rAgako dUra karake svarUpakI ekApratAko kramazaH sAdhatA hai vaha zrAvaka hai| jo vizeSa rAgako dUra karake, sarva saMgakA parityAga karake svarUpakI ramaNatAme bArambAra lIna hotA hai vaha muni-sAdhu hai aura jo sampUrNa svarUpakI sthiratA karake, sampUrNa rAga ko dUra karake zuddha dazAko pragaTa karate hai ve sarvajJadeva-kevalI bhagavAna haiN| unameM se jo zarIra sahita dazAmeM vidyamAna haiM ve arahantadeva haiM jo zarIra / rahita hai ve siddha bhagavAna haiN| arahanta bhagavAnane divyadhvanimeM jo vastu svarUpa dikhAyA hai use 'zruta' (zAstra ) kahate haiN| inameMme arihanta aura siddha deva haiM, sAdhaka, saMta muni guru haiM aura
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 236 sat zruta-zAstra hai| jo ina sacce deva guru zAstrako yathArthatayA pahacAnatA hai usakI gRhIta mithyAtvarUpI mahA bhUla dUra ho jAtI hai| yadi deva guru zAstrake svarUpako jAnakara apane Atma svarUpakA nirNaya kare to ananta saMsArakA kAraNa sarvAdhika mahA pAparUpa agRhIta mithyAtva dUra ho jAya aura samyagdarzanarUpI apUrva Atmadharma pragaTa ho| sacce devake svarUpameM mokSa tattvakA samAveza hotA hai.saMta-munike svarUpameM saMvara aura nirjarA tatvakA samAveza hotA hai| jaisA sacce devakA svarUpa hai vaisA hI zuddha jIva tattvakA svarUpa hai| kuguru, kudeva, kudharmameM ajIva, Azrava, tathA vandha tattvakA samAveza hotA hai| arihanta-siddhake samAna zuddha svarUpa hI jIvakA svabhAva hai, aura svabhAva hI dharma hai / isaprakAra sacce deva, guru, dharmake svarUpako bhalIbhAMti jAna lene para usameM sAta tatvoMke svarUpakA jJAna bhI AjAtA hai| -jijJAsuoM kA kartavyauparokta tattva svarUpako prathama jAnakara gRhIta mithyAtvakA (vyavahAra mithyApanakA ) pApa dUra kare aura abhUtapUrva nizcaya AtmajJAnase AtmAke lakSyase jJAna karake yaha nirNaya kare to agRhIta mithyAtvakA sarvopari pApa dUra ho jAya, yahI apUrva samyagdarzanarUpI dharma hai, isaliye jijJAsu jIvoMko prathama bhUmikAse hI yathArtha samajhake dvArA gRhIta aura agRhIta mithyAtvako nAza karanekA niraMtara prayatna karanA cAhiye aura usakA nAza sacce jJAnake dvArA hI hotA hai isaliye niraMtara sacce jJAnakA abhyAsa karanA caahiye| PAINaarmoonnny ytingknnn atil poyaip poonnnoopoovai saveM duHkhoMkI parama-auSadhi jo prANI kaSAyake AtApase tapta haiM, indriyaviSayarUpI rogase mUJchita hai, aura iSTaviyoga tathA aniSTasaMyogase khedakhinna hai-una saba ke liye samyaktva parama hitakArI auSadhi [sArasamuccaya-38] sampay-sunaukriHPTHRSamsunguneeringaweTHATURanggrespers
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 -* samyagdarzana samyagdarzana kA svarUpa aura vaha kaise pragaTe ? samyagdarzana apane AtmAke zraddhA guNakI nirvikArI paryAya hai| akhaMDa AtmAke lakSyase samyagdarzana pragaTa hotA hai, samyagdarzanako kisI vikalpakA avalaMvana nahIM hai kintu nirvikalpa svabhAvake avalambanase samyagdarzana pragaTa hotA hai| yaha samyagdarzana hI AtmAke sarva sukhakA kAraNa hai| 'maiM jJAnasvarUpa AtmA hU~, baMdha rahita hU~' aisA vikalpa karanA so bhI zubharAga hai, usa zubhasmakA avalambana bhI samyagdarzanake nahIM hai usa zubha vikalpa ko ullaMghana karanepara samyagdarzana pragaTa hotA hai| samyagdarzana svayaM rAga aura vikalpa rahita nirmala guNa hai usake kisI prakArakA avalambana nahIM hai kintu samUce AtmAkA avalambana hai vaha samUce AtmAko svIkAra karatA hai| ekavAra vikalpa rahita hokara akhaMDa jJAyaka svabhAvako lakSyameM liyA ki samyak pratIti huii| akhaMDa svabhAvakA lakSya hI svarUpakI siddhike liye kAryakArI hai akhaMDa satyasvarUpako jAne binA-zraddhA kiye binA maiM jJAnasvarUpa AtmA hU~, avaddha spaSTa hu~' ityAdi vikalpa bhI svarUpakI zuddhike liye kAryakArI nahIM hai| ekavAra akhaMDa jJAyaka svabhAvakA lakSya karaneke bAda jo vRttiyAM uThatI hai ve vRttiyAM asthiratAkA kArya karatI haiM parantu ve svarUpako rokaneke liye samartha nahIM haiM kyoMki zraddhAmeM to vRtti-vikalparahita svarUpa hai isaliye jo vRtti uThatI hai vaha zraddhAko nahIM badala sakatI hai jo vikalpameM hI aTaka jAtA hai vaha mithyAvaSTi hai vikalpa rahita hokara abheda kA anubhava karanA so samyagdarzana hai aura yahI samayasAra hai| yahI vAta nimnalikhita gAthAmeM kahI hai: kammaM vaddhamavaddhaM jIve evaM tu jANa Naya pakkhaM / pakravAti kaMto puNa bhaNNadi jo so samayasAro // 142 / / AtmA karmase baddha hai yA avaddha' isaprakAra do bhedoMke vicAra
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 241 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA laganA so nayakA pakSa hai| 'mai AtmA hU~, parase bhinna hU~' isaprakArakA vikalpa bhI rAga hai| isa rAgakI vRciko-nayake pakSoMko ullaMghana kare to samyagdarzana pragaTa ho| 'maiM ba~dhA huA hU~ athavA mai baMdha rahita mukta hU~ isaprakArakI vicAra zreNIko ullaMghana karake jo AtmAkA anubhava karatA hai so samyagdRSTi hai aura vahI samayasAra arthAt zuddhAtmA hai| mai abaMdha hU~-baMdha merA svarUpa nahIM hai isaprakArake bhaMgakI vicAra zreNIke kAryameM jo lagatA hai vaha ajJAnI hai aura usa bhaMgake vicArako ullaMghana karake abhaMga svarUpako sparza karanA [ anubhava karanA ] so prathama Atma dharma arthAt samyagdarzana hai / 'mai parAzraya rahita prabandha zuddha hU~ aise nizcayanayake pakSakA jo vikalpa hai so rAga hai aura usa rAgameM jo aTaka jAtA hai (rAgako hI samyagdarzana mAna le kintu rAga rahita svarUpakA anubhava na kare ) vaha mithyAghaSTi hai| - kA bheda kA vikalpa uThatA to hai tathApi usase samyagdarzana nahIM hotA anAdi kAlase Atma svarUpakA anubhava nahIM hai, paricaya nahIM hai, isaliye AtmAnubhava karanese pUrva tatsambandhI vikalpa uThe binA nahI rhte| anAdikAlase AtmAkA anubhava nahIM hai isaliye vRttiyoMkA uphAna hotA hai ki mai AtmA karmake sambandhase yukta hU~ athavA karmake sambandhase rahita hU~ isaprakAra do nayoMke do vikalpa uThate hai parantu 'karmake sambandhase yukta hU~ athavA karmake sambandhase rahita hU~ arthAt baddha hU~ yA avaddha hU~' aise do prakAra ke bhedakA bhI eka svarUpameM kahA~ avakAza hai ? svarUpa to naya pakSakI apekSAoMse pare hai, ekaprakArake svarUpameM do prakArako apekSAyeM nahIM haiN| maiM zubhAzubhabhAvase rahita hU~ isaprakArake vicArameM laganA bhI eka pakSa hai, isase bhI usa pAra svarUpa hai, svarUpa to pakSAtikrAMta hai yahI samyagdarzanakA viSaya hai arthAt usIke lakSyase samyagdarzana pragaTa hotA hai, isake atirikta samyagdarzanakA dUsarA koI upAya nahIM hai| 31
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 -* samyagdazana samyagdarzanakA svarUpa kyA hai, dehakI kisI kriyAse samyagdarzana nahIM hotA, jar3a karmoMse nahIM hotA, azubharAga athavA zubharAgake lakSyase bhI samyagdarzana nahIM hotA aura maiM puNya pApake pariNAmoMse rahita jJAyaka svarUpa hU~' aisA vicAra bhI svarUpakA anubhava karAneke liye samartha nahIM hai| 'maiM jJAyaka hU~' isaprakArake vicArameM jo aTakA so vaha bhedake vicArameM aTaka gayA kintu svarUpa to jJAtAdRSTA hai usakA anubhava hI samyagdarzana hai / bhedake vicArameM aTaka jAnA samyagdarzanakA svarUpa nahIM hai| jo vastu hai vaha apane Apa paripUrNa svabhAvase bharI huI hai AtmA kA svabhAva parakI apekSAse rahita ekarUpa hai karmoMke saMbaMdhate yukta hU~ athavA karmoMke saMbaMdhase rahita hU~, isaprakArakI apekSAoMse usa svabhAvakA lanya nahIM hotA / yadyapi AtmasvabhAva to avandha hI hai parantu 'maiM abaMdha hU~ ila prakArake vikalpako bhI chor3akara nirvikalpa jJAtAdRSTA nirapekSa svabhAvakA lakSya karate hI samyagdarzana pragaTa hotA hai| he prabho ! terI prabhutAkI mahimA aMtaraMgameM paripUrNa hai anAdikAla se usakI samyaka pratItike vinA usakA anubhava nahIM hotA / anAdikAlama para lakSa kiyA hai kitu svabhAvakA lakSya nahIM kiyA hai| zarIrAdima terA sukha nahIM hai, zubharAgameM terA sukha nahIM hai aura 'zubharAga rahita merA svarupa hai| isaprakArake bheda vicArameM bhI terA sukha nahIM hai isaliye usa bheTake vicArameM aTaka jAnA bhI ajJAnI kA kArya hai aura usa naya pakSaka bhedayA lakSya chor3akara ameda jJAtAsvabhAvakA lakSya karanA so samyagdarzana hai aura usImeM sukha hai| abhedasvabhAvakA lakSya kaho, nAtAsvarUpakA anubhava kaho, sukha kaho, dharma kaho athavA samyagdarzana kaho vaha saba yahI hai| vikalpa rakhakara svarUpakA anubhava nahIM ho sktaa| akhaMDAnanda abheda AtmAkA lakSya nayoM dvArA nahIM hotaa| porTa kisI mahalameM jAneke liye cAhe jitanI jIsa moTara yezila yaha mahalake daravAje taka hI jA sakatI hai, moTaraphai mAtha mahala andara manma
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 243 nahI dhusA jA sktaa| moTara cAhe jahA~ taka bhItara le jAya kintu antameM to moTarase utarakara svayaM hI bhItara jAnA par3atA hai, isIprakAra naya pakSake vikalpoMvAlI moTara cAhe jitanI daur3Aye 'maiM jJAyaka hU~, abheda hU~, zuddha hU~, aise vikalpa kare to bhI svarUpake oNgana taka hI jAyA jA sakatA hai kintu svarUpAnubhava karate sapaya to ve saba vikalpa chor3a dene hI par3ate haiN| vikalpa rakhakara svarUpAnubhava nahIM ho sktaa| naya pakSakA jJAna usa svarUpake oNganameM Aneke liye Avazyaka hai| "maiM svAdhIna jJAna svarUpI AtmA hU~, karma jar3a hai, jar3a karma mere svarUpako nahIM roka sakate, maiM vikAra karUM to karmoMko nimitta kahA jA sakatA hai, kintu karma mujhe vikAra nahIM karAte kyoMki donoM dravya bhinna haiM, ve koI eka dUsarekA kucha nahIM karate, maiM jar3akA kucha nahIM karatA aura jar3a merA kucha nahIM karatA, jo rAgadveSa hotA hai use karma nahIM karAtA tathA vaha para vastumeM nahIM hotA kintu merI avasthAmeM hotA hai, vaha rAgadveSa merA svabhAva nahIM hai, nizcayase merA svabhAva rAga rahita jJAna svarUpa hai| isa prakAra sabhI pahaluoMkA (nayoM kA) jJAna pahale karanA cAhiye kintu jaba taka itanA karatA hai tabataka bhI bhedakA lakSya hai| bhedake lakSyase abheda Atma svarUpakA anubhava nahIM ho sakatA, tathApi pahale una bhedoMko jAnanA cAhiye, jaba itanA jAnale taba samajhanA cAhiye ki vaha svarUpake oNgana taka AyA hai vAdameM jaba abhedakA lakSya karatA hai taba bhedakA lakSya chUTa jAtA hai aura svarUpakA anubhava hotA hai arthAt apUrva samyagdarzana pragaTa hotA hai| isaprakAra yadyapi svarUponmukha honese pUrva nayapakSake vicAra hote to haiM parantu ve nayapakSake koI bhI vicAra svarUpAnubhavameM sahAyaka taka nahIM hote| samyagdarzana aura samyagjJAna kA saMbaMdha kisake sAtha hai ? samyagdarzana nirvikalpa sAmAnya guNa hai usakA mAtra nizcayaakhaDa svabhAvake sAtha hI saMbaMdha hai akhaMDa dravya jo bhaMga-bheda rahita hai vahI
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 ---* samyagdarzana samyagdarzanako mAnya hai| samyagdarzana paryAyako svIkAra nahIM karatA kintu samyagdarzanake sAtha no samyagjJAna rahatA hai usakA saMbaMdha nizcaya-vyavahAra donoMke sAtha hai| arthAta nizcaya-abaNDa svabhAvako tathA vyavahAra meM paryAya ke jo bhaMga-bheda hote haiM una savako samyagjJAna jAna letA hai| samyagdarzana eka nirmala paryAya hai kintu samyagdarzana svaya apaneko yaha nahIM jAnatA ki mai eka nirmala paryAya huuN| samyagdarzanakA eka hI viSaya akhaNDa dravya hai, paryAya samyagdarzanakA viSaya nahIM hai| prazna-samyagdarzana kA viSaya akhaNDa hai aura vaha paryAyako svIkAra nahIM karatA tava phira samyagdarzanake samaya paryAya kahA~ calI gaI ? samyagdarzana svayaM paryAya hai, kyA paryAya dravyase bhinna hogaI ? uttara-samyagdarzanakA vipaya to akhaNDa dravya hI hai| samyagdarzanake viSayameM dravya guNa paryAyakA bheda nahIM hai| dravya guNa paryAyase abhinna vastu hI samyagdarzanako mAnya hai (abheda vastukA lakSya karane para jo nirmala paryAya pragaTa hotI hai vaha sAmAnya vastuke sAtha abheda hojAtI hai) samyagdarzanarUpa jo paryAya hai use bhI samyagdarzana svIkAra nahIM karatA eka samaya meM abheda paripUrNa dravya hI samyagdarzanako mAnya hai, mAtra AtmA to samyagdarzanako pratItimeM letA hai kintu samyagdarzanake sAtha pragaTa honevAlA samyarajJAna sAmAnya vizeSa savako jAnatA hai| samyagdarzana paryAyako aura nimitta ko bhI jAnatA hai, samyagdarzanako bhI jAnane vAlA samyagnAna hI hai| zraddhA aura jJAna kava samyak huye udaya, upazama, kSayopazama athavA kSAyika bhAva ityAdi koI bhI samyagdarzanakA viSaya nahIM hai kyoMki ve saba paryAyeM hai| samyagdarzanakA viSaya paripUrNa dravya hai| paryAyako samyagdarzana svIkAra nahIM karatA, mAtra vastukA java lakSya kiyA taba zraddhA samyak huI, sAtha hI sAtha samyakjJAna huA, jJAna samyak kava huA ? jJAnakA svabhAva sAmAnyavizeSa savako jAnanA hai jaba jJAnane sAre dravyako, pragaTa
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 245 paryAyako aura vikArako tadavastha jAnakara isa prakArakA viveka kiyA ki 'jo paripUrNa svabhAva hai so maiM hU~ aura jo vikAra hai so mai nahIM hU~ taba vaha samyak huaa| samyagjJAna samyagdarzanarUpa pragaTa paryAyako aura samyagdarzanako viSayabhUta paripUrNa vastuko tathA avasthAkI kamIko tadavastha jAnatA hai, jJAnameM avasthAkI svIkRti hai| isaprakAra samyagdarzana to eka nizcayako hI ( abheda svarUpako hI) svIkAra karatA hai aura samyagdarzanakA avinAbhAvI ( sAtha hI rahane vAlA ) samyagjJAna nizcaya aura vyavahAra donoMko barAbara jAnakara viveka karatA hai| yadi nizcaya vyavahAra donoMko na jAne to jJAna pramANa (samyak ) nahIM ho sktaa| yadi vyavahArako lakSya kare to dRSTi khoTI (viparIta) ThaharatI hai aura jo vyavahArako jAne hI nahIM to jJAna mithyA ThaharatA hai| jJAna nizcaya vyavahArakA viveka karatA hai isaliye vaha samyak hai (samIcIna hai ) aura dRSTi vyavahArake lakSyako chor3akara nizcayako svIkAra kare to samyaka hai| samyagdarzana kA viSaya kyA hai ? aura mokSakA paramArtha kAraNa kauna hai ? samyagdarzanake viSayameM mokSa paryAya aura dravyase bheda nahIM hai, dravya hI paripUrNa hai vaha samyagdarzanako mAnya hai| bandha mokSa bhI samyagdarzanako mAnya nahIM bandha-mokSakI paryAya, sAdhakadazAkA bhaMgabheda ina sabhIko samyagjJAna jAnatA hai| samyagdarzanakA vipaya paripUrNa dravya hai, vahI mokSakA paramArtha kAraNa hai paMcamahAvratAdiko athavA vikalpako mokSakA kAraNa kahanA so sthUla vyavahAra hai aura samyagdarzana jJAnacAritrarUpa sAdhaka avasthAko mokSa . kA kAraNa kahanA so bhI vyavahAra hai kyoMki usa sAdhaka avasthAkA bhI java abhAva hotA hai taba mokSa dazA pragaTa hotI hai| arthAt vaha abhAvarUpa kAraNa hai isaliye vyavahAra hai|
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 942 -* samyagdazana trikAla akhaNDa vastu hI nizcaya mokSakA kAraNa hai kitu paramArtha : to vastume kAraNa kAryakA bheda bhI nahIM hai, kArya kAraNakA bheda bhI vyavahAra hai| eka akhaNDa vastumeM kArya kAraNake bhedake vicArase vikalpa hotA hai isaliye vaha bhI vyavahAra hai| tathApi vyavahArameM bhI kArya kAraNa bheda haiM avazya / yadi kArya kAraNa bheda sarvathA na hoM to mokSadazAko pragaTa karaneke liye bhI nahIM kahA jA sktaa| isaliye avasthAmeM sAdhaka sAdhyakA bheda hai, parantu abhedake lakSyake samaya vyavahArakA lakSya nahIM hotA kyoMki vyavahArake lakSyameM bheda hotA hai aura bhedake lakSyameM paramArtha-abheda svarUpa lakSyameM nahIM AtA, isaliye samyagdarzanake lakSyameM abheda hI hote, ekarupa abheda vastu hI samyagdarzanakA viSaya hai / samyagdarzana hI zAMtikA upAya hai| anAdise AtmAke abaNDa rasako samyagdarzana pUrvaka nahI jAnA, isaliye parameM aura vikalpameM jIva rasako mAna rahA hai| parantu maiM akhaMDa ekarUpa svabhAva hU~ usImeM merA rasa hai| parameM kahIM bhI merA rasa nahIM hai| isaprakAra svabhAvadRSTike valase ekabAra savako nIrasa banAne, jo zubha vikalpa uThate hai ve bhI merI zAMtike sAdhaka nahI haiM / merI zAMti mere svarUpa meM hai, isaprakAra svarUpake rasAnubhavameM samasta saMsArako nIrasa vanAde to tujhe sahajAnanda svarUpake amRta rasakI apUrva zAMtikA anubhava pragaTa hogA, usakA upAya samyagdarzana hI hai| saMsArakA abhAva samyagdarzanase hI hotA hai anantakAlase anaMta jIva saMsAra meM paribhramaNa kara rahe haiM aura anantakAlameM anaMta jIva samyagdarzanake dvArA pUrNa svarUpakI pratIti karake muktiko prApta huye haiM isa jIvane sasAra pakSa to anAdina prahaNa kiyA hai parantu siddhakA pakSa kabhI grahaNa nahIM kiyA, aba siddhakA pakSa pharaka apane siddha svarUpako jAnakara saMsArakai abhAva pharanakA avasara bhAyA aura usakA upAya eka mAtra samyagdarzana hI hai|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAkhamAlA 247 (44) dharma sAdhana dharmake liye pradhAnatayA do vastuoMkI AvazyaktA hai / 1- kSetra vizuddhi, 2 - yathArtha bIja / kSetra vizuddhi - saMsArake azubha nimittoMke prati jo Asakti hai usameM mandatA, brahmacaryakA raMga, kaSAyakI madatA, deva, guruke prati bhakti tathA satkI ruci, AdikA honA kSetra vizuddhi hai / vaha prathama hotI hI hai / kintu kevala kSetra vizuddhise hI dharma nahIM hotA / kSetravizuddhi to pratyeka jovane anekabAra kI hai, kSetravizuddhi ( yadi bhAna sahita ho ) to bAhyasAdhana hai, vyavahAra sAdhana hai / pahale kSetravizuddhike binA kabhI bhI dharma nahIM ho kSetra vizuddhike honepara bhI yadi yathArtha bIja na ho to bhI sakatA / sakatA / kintu dharma nahIM ho yathArtha bIja -- merA svabhAva nirapekSa bandha mokSake bhedase rahita, svataMtra para nimittake Azrayase rahita hai; svAzraya svabhAvake bala para hI merI zuddhatA pragaTa hotI hai, isa prakAra se akhaMDa nirapekSa svabhAvakI nizcaya zraddhAkA honA so yathArtha bIja hai / vahI antara sAdhana arthAt nizcaya sAdhana hai / jIvane kabhI anAdikAlameM svabhAvakI nizcaya zraddhA nahI kI hai / usa zraddhAke binA aneka bAra bAhya sAdhana kiye, phira bhI dharma prApta nahIM huA / isaliye dharmameM mukhya sAdhana hai yathArtha zraddhA, aura jahA~ yathArtha zraddhA hotI hai vahA~ bAhya sAdhana sahaja hote haiN| binA yathArtha zraddhAke vAhya sAdhanase kabhI dharma nahIM hotA / isaliye pratyeka jIvakA prathama kartavya Atma svarUpakI yathArtha zraddhA karanA hai / ananta kAlameM durlabha nara deha, aura phira usameM uttama
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 - samyagdarzana jainadharma tathA sat samAgamakA yoga milane para bhI yadi svabhAva valase satkI zraddhA nahIM kI to phira caurAsIke janma maraNameM aisI uttama nara deha milanA durlabha hai| AcArya mahArAja kahate hai ki ekavAra svAzrayakI zraddhA karake itanA to kaha ki merA svabhAvako 'parakA Azraya nahIM hai, basa, isa prakAra svAzrayakI zraddhA karanese terI mukti nizcita hai / sabhI AtmA prabhu haiN| jisane apanI prabhutAko mAna liyA vaha prabhu ho gyaa| ___isaprakAra pratyeka jIvakA sarva prathama kartavya satsamAgama hone para svabhAvakI yathArtha zraddhA (samyagdarzana ) karanA hai| nizcayase yahI dharma (mukti ) kA prathama sAdhana hai| ChliAllril SAMAamdhsanhitalnadicaliancandalMascandlincalchitenilical bandha aura mokSake kAraNa paradravyake citana vahIM vandhake kAraNa haiM aura kevala vizuddha svadravyake ciMtana hI mokSake kAraNa haiN| [ tattvajJAna taraMgiNI 15-16 ] Meamelnicaliliancanilunsankhasnii ams Miscari.liticantilesanti Sangh samyaktvI sarvatra sukhI samyagdarzana sahita jIvakA narakavAsa bhI zreSTha hai, parantu samyagdarzana rahita jIvakA svargame rahanA bhI zobhA nahIM detA, kyoMki AtmabhAna vinA svargameM bhI vaha duHkhI hai| jahA~ AtmajJAna hai vahIM saccA sakha hai| [sArasamuccaya 36] gaNaaneelp TERI SADA RSAL paNA pATayA! EPIPS
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 246 (45) nizcayazraddhA-jJAna kaise pragaTa ho ? _____ aneka jIva dayArUpa pariNAmoM vAle hote hai, tathApi ve zAstroMkA saccA artha nahIM samajha sakate; isaliye dayArUpa pariNAma zAstroMke samajhane meM kAraNa nahIM haiN| isIprakAra mauna dhAraNa kareM, satya boleM aura brahmacarya Adike pariNAma kareM phira bhI zAstrakA prAzaya nahIM samajha sakate, arthAt yahA~ aisA batAyA hai ki AtmAke zuddha caitanya svabhAvakA Azraya hI sabhya rajJAnakA upAya hai, koI bhI maMda-kapAyarUpa pariNAma samyagjJAnakA upAya nahIM hai| isa samaya zubhapariNAma karanese pazcAt samyagjJAnakA upAya ho jAyegA, yaha mAnyatA mithyA hai| anaMtavAra zubha pariNAma karake svargameM jAnevAle jIva bhI zAstroMke tAtparyako nahIM samajha pAye / tathA vartamAnameM bhI aise aneka jIva dikhAI dete hai jo ki varSoMse zubhapariNAma, maMdakaSAya' tathA vrata-pratimA Adi karane para zAstrake sacce arthako nahIM jAnate, arthAt unake jJAnakI vyavahArazuddhi bhI nahIM hai, abhI jJAnako vyavahAra zuddhike binA jo cAritrakI vyavahArazuddhi karanA cAhate hai, ve jIva jJAnake purupArthako nahIM samajhe. aise hI dayAdike bhAvarUpa maMda-kaSAyase bhI vyavahArazuddhi nahIM hotI / aura jJAnakI vyavahArazuddhise AtmajJAna nahIM hotaa| AtmAke Azrayase hI samyagjJAna hotA hai, yahI dharma hai| isa dharmakI pratItike binA tathA vAstavika vyavahArajJAna na honese-zAstrake sacce arthako na samajha le tabataka jIvake samyagjJAna nahIM ho sktaa| dayAdirUpa maMdakaSA.yake pariNAmoMse vyavahAra jJAnakI bhI zuddhi nahIM hotii| bAhya-kriyAoM para pariNAmoMkA AdhAra nahIM hai / koI dravyaligI muniyoMke sAtha rahatA ho aura kisIke vAhyakriyA barAbara hotI ho tathApi eka navameM graiveyakameM jAtA hai aura dUsarA pahale svargameM, kyoMki-pariNAmoMmeM kaSAyakI maMdatA bAhyakriyAse nahIM hotii| 32
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 -* samyagdarzana jo zubhapariNAma aMtaraMgameM karatA hai usase vyavahAra jJAnakI zuddhi nahIM hotI kintu vaha yathArtha jJAnake abhyAsase hI hotI hai| jJAnakI vyavahArazuddhise bhI zrAtsavabhAvakA sasyarajJAna nahIM hotA, kintu apane paramAtmasvabhAvakA rAgarahitarUpase anubhava kare tabhI samyajJAna hotA hai, samyagjJAnameM parAzraya nahIM svabhAvakA hI Azraya hai| vastusvabhAva hI svataMtra aura paripUrNa hai, use kisIke AzrayakI AvazyaktA nahIM hai / svabhAvake Azrayase hI samyagdarzana hotA hai| navameMaveyakameM jAnevAle jIvake deva-zAstra-gurukI yathArtha zraddhA, gyAraha aMgakA jJAna aura paMcamahAvratoMkA pAlana aile pariNAma hone para bhI caitanya svabhAva kI zraddhA karaneke liye ve pariNAma kAmameM nahIM aate| svabhAvake lakSapUrvaka madakaSAya ho to vahA~ maMdukaSAyakI mukhyatA nahIM rahI kitu zuddhasvabhAvake lakSyakI hI mukhyatA hai / svabhAvakI zraddhAko vyavahAra-ratnatrayakI sahAyatA nahIM hotii| kaSAyakI maMdatArUpa AcaraNake dvArA zraddhA-jJAnakA vyavahAra' nahIM sudhrtaa| zAstrameM jar3a-caitanyakI svAdhInatA, upAdAna-nimittakI svataMtratA batalAI hai jo yaha nahIM samajhatA usake jJAnakA vyavahAra bhI nahIM sugharA hai| caitanyasvabhAvakA jJAna to vyavahArajJAnase bhI pAra hai| AtmajJAna so paramArthajJAna hai| aura zAstrake zrAzayakA yathArtha jJAna so jJAnakA vyavahAra hai| jisake jJAnakA vyavahAra bhI ThIka nahIM hai usake paramArthajJAna kaisA ? __ bAhyakriyA to jJAnakA kAraNa nahIM hai, kiMtu jo aMtaraMgameM vyavahAra AcaraNake maMdakaSAyarUpa pariNAma hote haiM ve pariNAma bhI zAstrajJAnake kAraNa nahIM hote / aura svabhAvakA jJAna to zAstrajJAnase bhI pAra hai zAsajJAnake rAgake avalaMvanako dUra karake nava paramAtmasvabhAvakA anubhava karatA hai usa samaya samyaka zraddhA hotI hai| jisa samaya zraddhAmeM rAgakA nAza karake nija paramAtmasvabhAvako apanA jAnA usa samaya jIvako paramAtmA hI upAdeya hai| AtmA to trikAla paramAtmA hI hai, kitu java rAga kA Alambana
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 251 rahita hokara usakI pratIti karatA hai taba vaha upAdeyarUpa hotA hai, vaha gagake dvArA nahIM jAnA jaataa| kitanI bhaktise AtmA samajhameM AtA hai ? bhaktise AtmA nahIM samajhA jA sakatA / kitane upavAsoMse AtmA samajha AyegA ? upavAsase zubhapariNAbhoM se AtmA samajhameM nahIM aataa| koI bhI zubhapariNAma samyajJAnakI rIti nahIM hai, kintu jaba svabhAvake lakSyase yathArtha zAstrakA artha samajhatA hai taba jJAnakA vyavahAra sudharatA hai pahale jJAnake AcaraNa sudhare binA cAritrake AcaraNa nahIM sudhrte| yadi samyagjJAna aura samyagdarzana kI rItiko hI nahIM jAne to vaha kahaoNse hogA ? aneka jIva AcaraNake pariNAmoMko sudhAra kara use jJAnakA upAya mAnate haiM ve jIva samyagjJAnake upAyako nahIM samajha hai, vyavahArakA niSedha karake paramArtha svabhAvako samajhe binA vyavahArakA bhI saccA jJAna nahI ho sktaa| ___ kaSAyakI bhandatAke dvArA jo mithyAtvakI mandatA hotI hai use vyavahAra samyagdarzana nahIM khte| kiMtu saccI samajhakI orake prayatnase hI vyavahAra samyaktva hotA hai| kiMtu yaha vyavahAra-samyaktva bhI nizcaya samyagdarzanakA kAraNa nahIM hai| yadi deva-guru-zAstrake lakSameM hI ruka jAye to samyagdarzana nahIM hogaa| jisa samaya cinmAtra svabhAvake zrAzrayase zraddhA jJAna karatA hai usa samaya hI samyakazraddhA-jJAna pragaTa hotA hai| caitanya kI zraddhA caitanyake dvArA hI hotI hai-rAgake dvArA yA parake dvArA nahIM hotii| - bAhya kriyAoMke Azrayase kaSAyakI mandatA nahIM hotii| aura kaSAyakI mandatAse paryAyakI svataMtratAkI zraddhA nahIM hotii| dyAdike pariNAmoMkA puruSArtha to karate haiM, kiMtu vartamAna paryAya svataMtra hai aisI vyavahArazraddhAkA upAya usase bhinna prakArakA hai| para-jIvake kAraNa yA para dravyoMke kAraNa mere dayAdirUpa pariNAma hue hai, athavA karmake kAraNa rAgAdi hue-aisI mAnyatApUrvaka kaSAyakI mandatA kare kintu usa mandakaSAyameM vyavahAra-zraddhA karanekI zakti nahIM hai, to phira usase samyagdarzana to ho hI kaise sakatA hai|
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 -* samyagdarzana parake kAraNa mere pariNama nahIM hote, maiM apanese hI kaSAyakI mandatA karatA hU~, parake kAraNa yA karmake kAraNa merI paryAyameM rAgAdi nahIM hote-aisI paryAyakI svataMtratAkI zraddhA so vyavahAra-zraddhA hai / mithyAtvake rasako manda karake paryAyakI svataMtratAkI zraddhA karanekI jisakI zakti nahIM hai usa jIvake samyagdarzana nahIM hotaa| yadi isa samaya paryAyakI svataMtratA mAne to mithyAtva manda hotA hai| aura usako vyavahAra-samyaktva kahate haiN| mAtra kaSAyakI mandatAke dvArA mithyAttrakI mandatA hotI hai use vyavahAra-samyaktva nahIM kahate, kyoMki zraddhA aura cAritrakI paryAya bhinna-bhinna hai| jo jIva jar3akI kriyA athavA karmako lekara zrAtmAke pariNAma mAnate haiM unhoMne pariNAmoMkI svataMtratA bhI nahIM mAnI hai| yadi ve zubhabhAva kareM to bhI unake mithyAtvakI mandatA yathArtha rItise nahIM hotI, aura ve dravyaliMgIse bhI choTe haiN| jinake azubha pariNAma hote haiM aise jIvoMkI abhI vAta nahIM haiM; kintu yahA~ to mandakapAya vAle jIvoMkI vAta hai, jo jIva apane pariNAmoMkI svataMtratAko nahIM jAnate unake mandakapAya honepara bhI vyavahArazraddhA taka nahIM hotii| , jo jIva paryAyakI svataMtratA mAnate hue bhI paryAyavuddhimeM aTake haiM, ve jIva bhI mithyAdRSTi haiN| jo aMzataH svataMtra hai aisI vyavahArazraddhA karanekI zakti kapAyakI mandatAmeM nahIM hai| maiM apane pariNAmoMmeM aTakA hU~ isIse vikAra hotA hai- aisI aMzataH svataMtratA mAne to svayaM usakA nipeva kre| kiMtu yadi aisA mAne ki para vikAra karAtA hai, to svayaM kaise usakA nipedha kara sakatA hai ? nimitta yA saMyogase mere pariNAma nahIM hote, isaprakAra aMzataH svataMtratA karake trikAla svabhAvameM usa aMzakA niSedha karanA so hI nizcayazraddhAsamyagdarzana hai| kapAyakI mandatA vaha usa samayakI paryAyakA svataMtra kArya hai,
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 253 tathApi jo jIva deva, guru, zAstrase lAbha aura karmase hAni mAnate haiM unake vyavahAra zraddhA bhI nahIM hai, taba ve aMzakA niSedha karake trikAlI svabhAvakI zraddhA kyoM kareMge? kaSAyakI mandatA to abhavya bhI anantabAra karate haiN| paryAya svataMtra hai-aisI AMzika svataMtratAko svIkAra kiye binA mithyAtvakA rasa bhI yathArtharUpase manda nahIM hotaa| prazna-kapAyakI mandatA yAM mithyAtva-rasakI mandatA ina donoMmeM se koI bhI mokSamArgarUpa nahIM hai, to unameM kyA antara hai ? . uttara-yahAM donoMke puruSArthakA antara batalAnA hai| kintu paryAya kI svataMtratA svIkAra karanese kahIM mokSamArga nahIM hojAtA / paryAyakI svataMtratA bhI anaMta bAra mAnI tathApi samyagdarzana nahIM huaa| kintu yahAM vyavahArase una donoMmeM jo antara hai vaha batalAnA hai| ___ kaSAyakI mandatA karanese kahIM vyavahArazraddhA nahIM hotI, kyoMki vyavahAra-zraddhAkA puruSArtha usase bhinna hai| yadyapi donoM puNya aura mithyAtva haiM kintu mithyAtvake rasakI apekSAse usameM antara hai| jisaprakAra kuguru-kudeva-kuzAstrakI zraddhA aura sudevAdi kI zraddhA donoM mithyAtva haiM tathApi kudevAdikI zraddhAmeM tIna mithyAtva hai aura sudepAdikI zraddhAmeM manda, isIprakAra yahAM bhI samajhanA caahiye| do jIva zubhabhAva karate haiM, unameMse eka apanI paryAyako svataMtra nahIM mAnatA tathA dUsarA zAstrAdike jJAnase paryAyakI svataMtratA mAnatA hai, unameM pahale jIvako vyavahArajJAna bhI yathArtha nahIM hai, dUsare jIvako vyavahArajJAna hai| isa apekSAse donoMke puruSArthameM antara samajhanA caahiye| paramArthase donoM samAna haiN| pahale paryAyako svataMtra samajhe binA kauna trikAlI svabhAvakI aura , unmukha hogA ? vyavahAra-zraddhA mokSamArga nahIM hai kintu paryAyakI svataMtratA kA jJAna apane zuddha caitanya svabhAvakI ora unmukha honeke liye prayojanabhUta hai / jo vartamAna paryAyakI svataMtratA ko nahIM mAnatA vaha sarva
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 -* samyagdarzana vibhAvoMse rahita caitanyako kaise mAnegA ? jo rAgakI svataMtratA nahIM mAnatA vaha rAga rahita svabhAvako bhI nahIM maanegaa| yahA~ para yaha batAyA hai ki mAtra kapAyakI mandatAmeM aneka jIva laga jAte haiM, kiMtu unheM vyavahArazraddhA taka nahIM hotI, unake mithyAtvarasa kI yathArtha mandatA nahIM hotii| jo jIva paryAyakI svataMtratA mAnate hai unake kapAyakI mandatA to sahaja hI hotI hai, kitu vaha mokSamArga nahIM hai| jaba apane svabhAvako sva se paripUrNa aura sarva vibhAvoMse rahita mAne tathA paryAya ke lakSyako gauNa karake dhra va caitanyasvabhAvakA Azraya le usa samaya svabhAva kI zraddhAse hI samyagdarzana hotA hai| whoM Anakalake kucha tyAgI-vratadhAriyoMkI vyavahArazraddhA bhI saccI nahIM hai, jo yaha nahIM jAnate ki apane pariNAma svataMtra haiM unake to darzanazuddhi kA vyavahAra bhI yathArtha nahIM hai mithyAtvakI mandatA bhI vAstavika nahIM hai / vastusvarUpa hI aisA hai, vaha kisIkI apekSA nahIM rkhtaa| tyAgAdike zubha pariNAmoM dvArA vastusvarUpakI sAdhanA nahIM ho sktii| traikAlika svabhAva svataMtra hai, usakA pratyeka aMza svataMtra hai, mere trikAla svabhAvameM rAgAdi pariNAma nahIM haiM isaprakAra svabhAvadRSTi karake paryAyavuddhiko chor3ade tabhI samyagdarzana hotA hai, aura mokSamArga bhI tabhI hotA hai / dravyaliMgI jIva paryAyako to svataMtra mAnate hai kintu paryAyabuddhi ko nahIM chor3ate, trikAlI svabhAva kA Azraya nahIM karate, isIse unake mithyAtva rahatA hai| ve jIva zAstra meM likhA huA adhika mAnate haiM, kintu sva meM sthira nahI hote / para lakSase paryAyakI svataMtratA mAnate haiM, kiMtu yathArthatayA svabhAvameM rAgAdi bhI nahI hai aisI zraddhAke binA paramArthase AMzikA, svataMtratAkI mAnyatA bhI nahIM kahI jaatii| karma vikAra karAte haiM athavA nimittAdhIna hokara vikAra karanA par3atA hai| ityAdi prakArase jinhoMne paryAyako hI parAdhIna mAnA hai una jIvoMne to upAdAna-nimittako hI ekameka mAnA hai| nimittako lekara
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 255 apanI paryAya na mAne, kintu aisA mAne ki yaha svataMtra hai, tathApi paryAyameM jo vikAra hotA hai use svarUpa mAnakara aTaka jAye to vaha bhI mithyAtva hai| jo yaha mAnate hai ki paradravyoMkI kriyAse apane pariNAma hote haiM, unake mandakaSAya honepara bhI mithyAttrakA rasa yathArthatayA manda nahIM par3atA, tathA zAstrajJAna bhI saccA nahIM hotaa| merI paryAya paradravyase nahIM hotI kintu svataMtra mujhase hI hotI hai-isa prakAra paryAyakI svataMtratAko mAne taba mithyAtvakA rasa manda hotA hai, aura saccA zAstrajJAna bhI hotA hai, use vyavahAra-zraddhA-jJAna kahate haiM, vahA~ kapAyakI maMdatA hotI hI hai| kintu abhI paryAyadRSTi hai isaliye samyagdarzana nahIM hotaa| jo traikAlika caitanyasvabhAva hai vaha aMzamAtra (paryAya jitanA) nahIM hai, svabhAvase paripUrNa aura vibhAvase rahita hai, aisI zraddhA hI samyagdarzana hai, vahI apUrva puruSArtha, evaM mokSamArga hai / manda kaSAyakA puruSArtha apUrva nahIM hai, vaha to jIvane anantabAra kiyA hai, isaliye use sIkhanA nahIM par3atA kyoMki vaha koI navIna nahI hai| kintu jIvane samyagdarzana aura samyagjJAnakA upAya kabhI bhI nahIM kiyA isaliye vahI apUrva hai aura vahI kalyANakA kAraNa hai| jIvoMne zraddhA aura jJAnakA vyavahAra to anantabAra sudhArA hai, tathApi nizcayazraddhA, jJAnake abhAvake kAraNa unakA hita nahIM huaa| adhikAMza loga dharmake nAmase bAhya kriyAkAMDameM hI aTaka gaye haiM, aura unake vyavahArazraddhA, jJAna bhI yathArtha nahIM hotA, isaliye yahAM yathArtha samajhAyA hai ki vrata pratimA athavA dayAdAnAdike zubha pariNAmoMse vyavahArazraddhA-jJAna nahIM hotA ve usake upAya nahIM haiN| vyavahArazraddhA-jJAna kaise hotA hai tathA samyagdarzana-samyagjJAna kaise pragaTa hotA hai vaha yahAM para samabhAyA hai|
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 --* samyagdarzana (46) samyaktvakI mahimA / zrAvaka kyA kare ? he zrAvaka ! saMsArake duHkhoMkA kSaya karaneke liye parama zuddha samyaktvako dhAraNa karake aura use meru parvata samAna niSkaMpa rakhakara usIko dhyAnameM dhyAte raho! [mokSapAhuDa-86] samyaktvase hI siddhi adhika kyA kahA jAya ? bhUtakAlameM jo mahAtmA siddha hue haiM aura bhaviSya kAlameM hoMge vaha saba isa samyaktvakA hI mAhAtmya hai-aisA jaano| [mokSapAhuDa-88] zuddha samyagdRSTiko dhanya hai| siddhi kartA-aise samyaktvako jisane svapnameM bhI malina nahIM kiyA hai usa puruSako dhanya hai, vaha sukRtArtha hai, vahI vIra hai, aura vahI paNDita hai| [mokSapAhuDa-86] samyaktvake pratApase pavitratA zrI gaNadhara devoMne samyagdarzana sampanna caMDAlako bhI devasamAna kahA hai| bhasmameM chupI huI agnikI cinagArIkI bhAMti vaha AtmA 'cAMDAla dehameM vidyamAna hone para bhI samyagdarzanake pratApase vaha pavitra hogayA hai isase vaha deva hai| [ratnakaraNDa zrAvakAcAra 28] ____samyagdRSTi gRhastha bhI zreSTha hai jo samyagdRSTi gRhastha hai vaha mokSamArgameM sthita hai, parantu mithyAdRSTi muni mokSamArgI nahIM hai| isaliye mithyAdRSTi munikI apekSA samyagdRSTi gRhastha bhI zreSTha hai| [ralakaraeDa zrAyakApAra 33 ] __ jIva ko kalyANakArI kauna ? tInakAla aura tIna lokameM bhI prANiyoMko samyaktvaka samAna
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 257 anya koI zreyarUpa nahIM hai aura mithyAdarzanake samAna anya koI ahitarUpa nahIM hai| [ratnakaraNDa zrAvakAcAra 34 ] sarva guNoMkI zobhA samyagdarzana se hai jisaprakAra nagarakI zobhA daravAjoMse hai, mukhakI zobhA oNkhoMse hai, aura vRkSakI sthiratA mUlase hai usI prakAra jJAna, cAritra, tapa aura vIryakI zobhA samyagdarzanase hai| [bhagavatI ArAdhanA pRSTha 740] zAMta bhAva, jJAna, cAritra aura tapa-yaha saba yadi samyagdarzana rahita hoM to puruSako pattharakI bhAMti bojha samAna hai, parantu yadi unake sAtha samyagdarzana ho to ve mahAmaNi samAna pUjya haiN| [AtmAnuzAsana 15] lakSa caurAsI yonimA bhamiyo kAla anaMta; paNa samakita teM nava layu, e jANo nirdhAMta / yogasAra 25 ] yaha jIva anAdikAlase caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTaka rahA hai, lekina vaha kabhI samyaktvako prApta nahIM huA, isaprakAra he jIva ! tU niHsaMdeha jAna! cAra gati duHkhathI Dare, to taja sau parabhAva; zuddhAtama ciMtana karI, le zivasukhano lAbha / [yogasAra 5] he jIva ! yadi tU cAra gatike bhramaNase DaratA ho to parabhAvoMkA tyAga kara 1 aura nirmala AtmAkA dhyAna kara | jisase tume zivasukha kI prApti ho| nijarUpa jo nathI jANato, kare puNya basa puNya bhame to ya saMsAramA zivasukha kadI na thAya / [ yogasAra 15]
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 - samyagdarzana he jIva ! yadi tU AtmAko na jAne aura mAtra puNya - puNya hI karatA rahegA to bhI tU siddhi sukhako prApta nahIM kara sakegA / kintu punaH punaH saMsArameM paribhramaNa karegA / nija darzana basa zreSTha hai, anya na kiMcit mAna he yogI ! ziva hetu se nizvayathI tu jANa / he yogI ! eka parama Atma darzana hI mokSakA kAraNa hai, isake atirikta anya koI bhI mokSakA kAraNa nahIM hai--aisA tU nizcayase samajha ! gRha kArya karate hue, ghyAve sadA jineza pada, [ yogasAra - 16] gRha-vyavahArameM rahane para bhI jo tA hai aura jina bhagavAnako niraMtara prApta hotA hai / heyAheyakA jJAna; zIghra lahe nirvANa / [ yogasAra- 18] bhavya jIva heya - upAyako samadhyAtA hai vaha zIghra nirvANako jinavara ne zuddhAtmamAM, kiMcit bheda na jANa; mokSArthI he yogIjana ! nizvayathI e mAna / [ yogasAra -20 ] mokSa prApta karaneke liye he yogI ! zuddhAtmA aura jina bhagavAnameM kiMcit bhI bheda na samako ! - isaprakAra nizcaya se mAno / nyAM lagI eka na jANiyo parama punIta zuddha bhAva; mUDha taNA vrata -tapa sahu, ziva hetu na kahAya / [ yogasAra - 26 ] jaba taka eka parama zuddha pavitra bhAvakA jJAna nahIM hotA taba taka
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA 256 mUDha logoMke jo vrata, tapa, saMyama aura mUla guNa haiM ve mokSakA kAraNa nahIM khlaate| dhanya aho bhagavaMta budha, je tyAge para bhAva; lokAloka prakAzakara, jANe vimala svabhAva // 64 // viralA jANe tattvane, valI sAMbhale koI, viralA dhyAve tattvane, viralA dhAre koI // 66 // [yogasAra] aho| una bhagavAna jJAniyoMko dhanya hai ki no parabhAvakA tyAga karate haiM aura lokAloka prakAzaka-aise AtmAko jAnate haiN| virale jJAnIjana hI tattvako jAnate haiM, virale jIva hI tattvakA zravaNa karate haiM, virale jIva hI tattvakA dhyAna karate haiM aura virale jIva hI tattvako aMtarameM dhAraNa karate haiN| samyagdRSTi jIvane durgati gamana na thAya; kadI jAya to doSa nahi, pUrva karma kSaya thAya / [yogasAra-88] samyagdRSTi jIva durgatimeM nahIM jaate| (pUrvabaddha Ayuke kAraNa) kadAcit jAyeM, tathApi vaha unake samyaktvakA dopa nahIM hai, parantu ulTA pUrva karmoMkA kSaya hI karate haiN| AtmasvarUpe je rame, tajI sakala vyavahAra; samyagdRSTi nIva te, zIghra kare bhavapAra / / [yogasAra-41 ] jo sarva vyavahArako chor3akara AtmasvarUpameM ramaNatA karate haiM ve samyagdRSTi jIva haiM aura ve zIghra hI saMsAra-sAgarase pAra ho jAte haiN| je siddhyA ne siddhaze, siddha thatA bhagavAna
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 -* samyagdazana te Atamadarzana thakI, ema nANa nirdhAMta / [yogasAra-107] jo siddha hogaye haiM, bhaviSyameM hoMge, aura vartamAnameM horahe haiMve saba nizcayase Atmadarzana (samyagdarzana ) dvArA hI siddha hote haiM aisA niHzaMkatayA jAno! zrI jinendradeva-kathita muktimArga __ samyagdarzana-samyakjJAna, samyakcAritra-ina tIna svarUpa hai; usIse saMvara-nirjarArUpa kriyA hotI hai| . [tattvAnuzAsana gA08, 24] sarva duHkhoMkI parama-auSadhi jo prANI kaSAyake AtApase tapta haiM, indriyaviSayarUpI rogase mUrcchita haiM aura iSTa viyoga tathA aniSTa saMyogase kheda khinna haiM-una saba ke liye samyaktva parama hitakArI auSadhi hai| [sArasamuccaya-38] samyaktvI sarvatra sukhI samyagdarzana sahita jIvakA narakavAsa bhI zreSTha hai, parantu samyagdarzana rahita jIvakA svargameM rahanA bhI zobhA nahIM detA, kyoMki AtmabhAna vinA svargameM bhI vaha duHkhI hai| jahA~ AtmajJAna hai vahIM saccA sukha [sArasamuccaya-36] nirvANa aura paribhramaNa jo jIva samyagdarzanase yukta hai, usa jIvako nizcita hI nirvANa kA saMgama hotA hai| aura mithyAdRSTi jIvako sadaiva saMsArameM paribhramaNa hotA hai| [sArasamuccaya-41] kauna bhavaduHkhako nAza karatA hai ? samyaktva bhAvakI zuddhi dvArA jojIva viSayoMke saMgase rahita hai aura kaSAyoMkA vijayI hai, vahI jIva bhavabhayake duHkhoMko naSTa kara detA hai| [sArasamucaya-50]
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 bhagavAna zrI kundakunda-kahAna jaina zAstramAlA tIna lokakA sAra kevala eka AtmA hI samyagdarzana hai, isake atirikta anya saba 'vyavahAra hai, isaliye he yogii| eka AtmA hI dhyAna karane yogya hai, vahI tIna lokameM sAra bhUta hai| [paramAtmaprakAzaH-1-66] samyaktvakI durlabhatA kAla anAdi hai, jIva bhI anAdi hai aura bhavasamudra mI anAdi hai; parantu anAdi kAlase bhava samudra meM gote khAte hue isa jIvane do vastue~ kabhI prApta nahIM kI-eka to zrI jinavara svAmI aura dUsarA smyktv|| [paramAtma prakAza-2-143 ] jJAna-cAritrakI zobhA samyaktvase hI hai vizeSa jJAna yA cAritra na ho, tathApi yadi akelA samyagdarzana hI ho to bhI vaha prazaMsanIya hai| parantu mithyAdarzanarUpI viSase dUSita hue jJAna yA cAritra prazaMsanIya nahIM hai| [jJAnArNava a0 6 gA0 55] bhavakleza halakA karanekI auSadhi sUtrajJa AcAryadevoM ne kahA hai ki ati alpa yama-niyama-tapAdi hoM, tathApi yadi ve samyagdarzana sahita hoM to bhava samudrake klezakA bhAra halakA karaneke liye vaha auSadhi hai| [jJAnArNava a06 gA056 ] samyagdRSTi mukta hai __ zrI AcArya deva kahate haiM ki-jise darzanakI vizuddhi hogaI hai vaha pavitra AtmA mukta hI hai-aisA hama mAnate haiM, kyoMki darzana zuddhiko hI mokSakA mukhya kAraNa kahA gayA hai| [jJAnArNava a0 6 gA0 57 ] samyagdarzanake binA mukti nahIM hai jo jJAna aura cAritrake pAlanameM prasiddha hue haiM aise jIva bhI isa jagatameM samyagdarzanake binA mokSa prApta nahIM kara skte| [ jJAnArNava a06 gA0 58 ]
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 -* samyagdarzana . bhedavijJAnase hI siddhi yaha apanA zuddha caitanya svabhAva bhedajJAnake vinA kabhI kahIM koI bhI tapasvI yA zAstrajJa prApta nahIM kara sake haiN| bheda jJAnase hI zuddha caitanya svabhAvakI prApti hotI hai| [tattvajJAna taraMgiNI 8.11 ] bheda vijJAnase karma kSaya jisaprakAra agni ghAsake Dherako kSaNamAtrameM sulagA detI hai, usI prakAra bheda vijJAnI mahAtmA caitanya svarUpake pratighAtaka aise karmoM ke samUhako kSaNamAtrameM naSTa kara DAlate haiN| [tattvajJAna taraMgiNI 8.12] mokSakA kAraNa-bheda vijJAna saMvara tathA nirjarA sAkSAt apane prAtmAke jJAnase hote haiM, aura AtmajJAna bhedajJAnase hotA hai, isaliye mokSArthIko vaha bhedajJAna bhAvanA karane yogya hai| [tattvajJAna taraMgiNI 8.14] . samyagdarzana svakIya zuddha cidrUpameM ruci vaha nizvayase samyagdarzana hai-aisA tattva jJAniyoMne kahA hai| yaha samyagdarzana korUpI IMdhanako sulagAneke liye agni samAna hai| [tattvajJAna taraMgiNI 12-8] samyaktva kA prabhAva (pazu aura mAnava ) naratve'pi pazuyante mithyAtvagrastacetaH sa / pazutve'pi narAyante samyaktvavyaktacetanAH // [sAgara dharmAmRta-gAyA 4] jisakA citta mithyAtvase vyApta hai-aimA mithyAdRSTi jIya, manuSyatva honepara bhI pazusamAna avivekI AcaraNa karatA honemeM pA samAna hai, aura samyaktva dvArA jisakI caitanya mapaci vyA hogaI hai mA samyagdRSTi sIva pazutva honepara bhI manuSya samAna viyeko AcaraNa paratA honese manuSya hai|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna zrI kundakunda - kahAna jaina zAstramAlA 263 bhAvArtha: tatvoMke viparIta zraddhAnarUpa mithyAtva - sahita jIva bhale hI bAhya zarIra se manuSya ho tathApi aMtara meM vaha hita-ahita ke vivekase rahita honeke kAraNa bhAvase to pazu hai / aura jise tatvArtha zraddhAnarUpa samyaktra dvArA caitanyakI svAnubhUti rUpI saMpatti pragaTa hogaI hai aisA jIva bhale hI bAhya zarIra se pazu ho tathApi, aMtara meM hita-ahitakA vicAra karanemeM catura honese manuSya samAna hai / dekho, samyaktvake sadbhAvase pazu bhI mAnava kahalAte haiM, aura usake abhAva se mAnava bhI pazu kahalAtA hai - aisA samyaktvakA prabhAva hai / yadyapi samasta jIvoMkI apekSAse manuSya sabase adhika vicAravAna mAnA jAtA hai, paraMtu usakA jJAna bhI yadi mithyAtva sahita ho to vaha hita-ahitakA vicAra nahIM kara sakatA, isaliye mignyAtvake prabhAva se vaha manuSya bhI viveka rahita pazu samAna ho jAtA hai, taba phira dUsare prANiyoM kI to bAta hI kyA kI jAya ? - aura pazu mukhyataH to hita-ahita ke viveka rahita hI hote haiM, parantu kadAcit kisI pazukA AtmA bhI yadi samyaktva sahita ho to usakA jJAna heya-upAdeya tatvoMkA jJAtA hojAtA hai, taba phira jo samyaktva sahita manuSya ho usakI mahimAkI to bAta hI kyA kI jAya 1 - aisA mahimAvaMta samyagdarzana AtmAkA svabhAva hai / X Xx x x parama puruSapada vaha mokSa hai| aise parama puruSapadakI prAptike upAya meM jisakA AtmA vicara rahA hai vahI vAstavameM puruSa hai / samyagdRSTi- pazu kA AtmA parama puruSapadarUpa mokSake mArga meM sthita honese vaha puruSa hai / aura mithyAdRSTi - mAnavakA AtmA parama- puruSapadake mArga meM sthita na honese vaha puruSa nahIM kintu pazu hai / - samAta -
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 7 NY K ke 32 zuddhi patra paMkti azuddhi zuddhi 12-13 lakSyakI....."karAUM lakSyarUpa caitanya bhagavAna ko paranimitta kI apekSAse paha cAna karAU' 12 aisI aisA se na sevana sarvajJake sarvake bhAijjai jhAijai bhAvanAsa bhAvanAse bhaNatena bhaNitena mannyatA mAnyatA ko ke ragAkI rAgakI bhAvana bhAvanA kamakA karmakA parArtha kaSTa naSTa 23 jJAna jJAta pUrva chor3akara chor3akara apanI ruI samyakadRSTi ke mithyA samyagdRSTipane ke jUThe samyagdarzana ko samyagdarzana 14 jAnata jAnate hotA hai arhanta aura siddhameM mota tattvakA samAveza hotA hai dazana darzana jIva jIva 3 127 165 padArtha 10 170 176 182 " 184 236 163 234 16
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI di0 jaina svAdhyAya maMdira TrasTa dvArA prakAzita graMthoM kI sUcI 00000000 1770000000000 samayasAra zrImad kundakundAcArya deva viracita &000000000000 pRSTha 634 chapa rahA hai yaha mahAna AdhyAtmika granthAdhirAja hai, jisameM jJAnI ajJAnI jIvoM kA svarUpa, bheda vijJAna, nava tatva, kartA-karma, sarva vizuddha jJAna, anekAMta, 47 zakti, mokSamArga kA svarUpa, sAdhya sAdhaka Adi kA suspaSTa varNana hai / usa para zrI amRtacandrAcArya kRta sarvottama TIkA hai| atyanta apratibaddha jIvoM ko bhI jisameM samajhAyA gayA hai| hindI anuvAda dUsarI pAvRtti, presa meM chapa rahA hai| 40000000000001 pravacanasAra zrImad kundakundAcArya deva viracita &0000000000003 pRSTha 377 chapa rahA hai yaha zAstra bhI mahAna jJAna nidhi hai, jisameM samyagjJAna-darzana-cAritra adhikAra dvArA vastu tattva kA vijJAna vistAra sahita batalAyA hai, yaha bhI jinAgama meM suprasiddha zAstra hai| zrI amRtacandrAcArya kRta TIkA sahita hindI anuvAda, dUsarI AvRtti, presa meM chapa rahA hai|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra A. 5 pRSTha 415 ho meM ka ka cher 4 5 g 15 b kI ji lda 45 mU05|1) Wan seThI granthamAlA dvArA prakAzita zrImad kundakundAcArya deva viracita yaha mahAna AdhyAtmika zAstra hai / paramAnanda ke nidhAna maya Atmika sukha kA asAdhAraNa aura manohara varNana dvArA brahmopadeza dene vAlA bhAgavat zAstra hai| usa para zrI padmaprabhamaladhArideva kRta TIkA hai, isameM mokSamArga kI sarva sat kriyAoM kA sundara varNana hai| yaha zAstra bhI pUrNa rUpa se saMzodhita hai| jaina tatva jJAna kI mahAnatA va sumadhura zAMta rasamaya pUrva sukha zAMti kA darzaka hai, aura anupama kalaza kAvya kI manojJa racanA se adhyAtma rasa meM khAsa rocakatA pragaTa karane vAlA hai / tattvajJAna meM sAra rUpa 5 purva nidhi hai / hindI anuvAda, bar3e sAija meM, kapar3e kI sundara majabUta jilda | thoka lene para 25% kamIzana /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...... ME paMcAstikAya saMgraha ) [ zrImad kundakundAcArya deva kRta ] pRSTha 315 mUlya 4-50 __ zrI seThI di0 jaina granthamAlA dvArA prakAzitaM yaha zAstra saMskRta TIkA tathA hindI anuvAda sahita hai| sarvajJa vItarAga kathita chaha dravya, nava padArtha, sAta tattva, mokSamArga tathA nizcaya-vyavahAra kA svarUpa darzAne vAlA sugama aura uttama zailI kA zAkha hai| prAcIna hastalikhita pratiyoM ko ekatra karake pAMca sAla taka ati parizrama dvArA saM0 TIkA kA akSarazaH anuvAda prathama bAra hI taiyyAra huA hai| TIkA ke nIce kaThina viSayoM para acchA prakAza DAlane vAlI vistRtaM phuTanoTa bhI dI gaI hai| sarva prakAra se manojJa mahAna grantha hone para bhI mUlya 4-50 va thoka lene para kamIzana 25% diyA jaavegaa| daza lakSaNa dharma (pravacana) pRSTha 65 dUsarI prAvRtti mUlya 0-53 jisameM uttama kSamAdi dharmoM ke Upara vivecana hai| nizcaya-vyavahAra dharma kaba aura kaise hotA hai ? yathArtha bhAva bhAsana pUrvaka prAtmika zAMtisvataMtratA kA svAda leneke liye ise avazya pddh'iye| chahaDhAlA pRSTha 161 * mUlya 0-81 (sva0 daulatarAmajI kRta) jisameM rocaka DhaMga se prAtmahita kA svarUpa batAyA hai aura gAgara meM sAgara samAna jaina tattvajJAna bharA hai / bAlaka ko bhI samajhane meM sugama ho, aisI zailI hai| khAsa manana karane yogya hai aura jijJAsunoM meM bAMTane yogya hai| thoka lene para-kamIzana 25 pratizata / ( seThI granthamAlA se prakAzita )
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra pravacana bhAga 1 [ pRSTha 488 mUlya 4-75 ] __ samayasArajI zAstra kI gAthA 1 se 12 Upara satpuruSa zrI kAnajI svAmI kA apUrva pravacana hai / nizcaya-vyavahAra kI saMdhi pUrvaka yathArtha mokSamArga kI prarUpaNA uttama DhaMga se kI gaI hai| yaha acchI taraha saMzodhita dUsarI AvRtti hai| thoka lene para 25% kamIzana diyA jaavegaa| samayasAra pravacana bhAga 2 pRSTha 520 * mUlya 5-25 _____ samayasArajI zAkha ko gAthA 13 se 33 taka ke pravacana isameM diye gaye haiN| samayasAra pravacana bhAga 3 pRSTha 500 * mUlya 4-50 samayasArajI zAkha kI gAthA 34 se 68 taka ke pravacana isameM diye gaye haiN| samayasArajI mUla grantha tathA saM0 TIkA kA artha samajhane ke liye ye tInoM bhAga avazya par3hanA caahiye| mokSamArga prakAzaka kI kiraNeM | pRSTha 220 bhAga 1 tIsarI AvRti BreamUlya 1) ORRECENo jisameM adhyAya eka se pAMca taka ke Upara pU0 kAnajI svAmI ke pravacanoM kA saMgraha hai| prathama dharma kI zuruyAta kaise kareM, yaha samajhane ke liye atyanta sugama par3hane yogya hai|
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSamArga prakAzaka kI kiraNeM-en>pRSTha 470 bhAga dUsarA nAmUlya 2) jisameM adhyAya sAta ke Upara pU0 kAnajI svAmI ke pravacanoMkA sagraha hai| nizcayAbhAsI, vyavahArAbhAsI kA kyA svarUpa hai, tathA usakI pravRtti kisa prakAra kI hai / nava tattva ke sambandha meM kisa prakAra kI bhUla prajJAnI karate haiM tathA use samyagjJAnAdi kI pravRtti meM kisa prakAra kI ayathArthatA raha jAtI hai, usakA vizada vivecana hai| mUkSma aura sthala galata mAnyatAyeM prAtma hita meM bar3I bAdhaka haiM isaliye use jAnakara Atma hita rUpa sacce prayojana ke liye yaha grantha ekAgracittase par3hane yogya hai| ADAL drapaag mokSazAstra dUsarI AvRtti mUlya 5-0 . are a isameM sarvajJa vItarAga kathita tatvArtho kA aura samyagdarzana-jJAnacAritra Adi kA vistRta nirUpaNa sugama aura spaSTa zailI se kiyA gayA . hai, samyak anekAMta pUrvaka nayArtha zrI diye gaye haiM, jijJAsuoM ke samajhane ke liye vistRta praznottara bhI maya-pramANa dvArA susaMgata zAkhAdhAra sahita diye gaye haiM / acchI taraha sazodhita aura kucha prakaraNa meM khAsa prayojanabhUta vivecana bhI hai / yaha zAkha mahatva pUrNa hone se tattvajJAna ke premiyoM ko bAra bAra avazya par3hane yogya hai|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyAdarzana GHARA tIsarI AvRtti 1 pRSTa 272 Duel mUlya 1.62 Girma jisameM ati sundara vaijJAnika DhaMga se tattvajJAna bharA hai| sukha zAMti kA rAha ( upAya) samyagdarzana se zurU hotA hai / samyagdarzana kA svarUpa samajhe binA saMsAra kA paribhramaNa kabhI nahIM mitttaa| apUrva durlabha vastu prAtma sAkSAtkAra nirvikalpa anubhava kaise ho usakA bahuta sundara DhaMga se varNana hai / sarvajJa vItarAga kathita chahoM dravya ko yukti dRSTAMta dvArA siddha karake spaSTatA se buddhigamya banAyA hai| suzikSita jijJAsuoM meM bhI khAsa par3hane ke liye baoNTane yogya hai| (samyagdarzana bhAga 2 gujarAtI bhASA meM hai)| 'jJAnasvabhAva-jJeya svabhAva [ pRSTha 360 * mUlya 2-50 ] [sirpha 15 pustaka zeSa hai ] isameM kramabaddha paryAya tathA puruSArtha ke svarUpa kA vistAra pUrvaka spaSTIkaraNa hai / samyak anekAMta sahita samyak niyatavAda, jisame puruSArtha, svabhAva, kAla, niyati aura karma ye paca samavAya Adi prAjAte haiM usakA vivecana hai, pravacanasAra gAthA 66 Upara ke pravacanoM kA sAra aura 47 nayoM meM se niyata, aniyata, kAla, akAla naya kA varNana bhI hai| mukti kA mArga pRSTha 103 8 mUlya 0-50 [ cautho prAvRtti ] sacce sukha rUpa mokSamArga meM praveza karane ke liye prathama kisa 2 bAta kA jJAna jarUrI hai usakA mukhya rUpa se varNana hai| yoka saroda kara pracAra kiijiye|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 bhedavijJAnasAra (pravacana) pRSTha 272 % mUlya 2) isameM samayasArajI sarvavizuddha jJAna adhikAra me se gAthA 390 se 404 taka ke Upara khAsa sugama va sundara pravacanoM kA saMgraha hai| mUla meM bhUla pRSTha 140 * mUlya 0-75 [ dUsarI AvRtti ] bhaiyA bhagavatIdAsajI aura kavivara banArasIdAsajI kRta nimittaupAdAna ke dohoM para satpuruSa zrI kAnajIsvAmI dvArA pravacana / jisameM upAdAnarUpa nija zakti ke anusAra zuddharUpa yA azuddharUpa sabhI pariNamana apanI apanI svatantratA se hote hai, anya to nimitramAtra-vyavahAramAtra kAraNa haiM, aisA na mAnakara nimitta ke anusAra kArya mAnanAmUlameM bhUla hai-yaha spaSTa kiyA hai / nimitta naimittika sambandha kyA hai ? pRSTha 18 dUsarI zrAvRtti mUlya 0-15 isa pustikA meM nimitta-naimittika sambandha kA varNana hai| jaina siddhAnta praznottaramAlA bhAga 1-2-3 pratyeka kA mUlya 0-65 [seThI granthamAlA se prakAzita] ( pRSTha saM0 bhAga 1-126, bhAga 2-137, bhAga 3-138) jisameM zAkhAdhArapUrvaka uttama prakAra se jaina siddhAnta kA satyasvarUpa samajhane ke liye praznottara diye gaye haiN| dravya, guraNa, paryAya, abhAva, kartA-karmAdi chaha kAraka, upAdAna nimitta tathA nimitta naimittika, sAta sattva, pramANa-naya-nikSepa, anekAnta aura syAdvAda, mokSamArga, jIva ke prAsAdhAraNabhAva, guNasthAnakrama ityAdi khAsa prayojanabhUta bAtoM kA varNana spaSTatA se kiyA hai| kAphI pracAra ho rahA hai, prathama bhAga tIsarI bAra chapA hai|
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tIrtha kSetra pUjA pATha saMgraha pRSTha 260 OM mUlya 1-50 jisameM sabhI siddhakSetroM ko prAcIna bar3I 2 pUjA tathA siddha kSetra kA paricaya diyA gayA hai / kahA~ se kahA~ jAnA isakA varNana bhI isameM hai / stotratrayI ( saTIka ) pRSTha 78 H mUlya 0-50 jisameM kalyANamaMdira stotra, bhaktAmara aura catuvizati stotra tathA unake artha hai / sAtha hI prAdhyAtmika tattvamaya bhAvArtha hai / ( pATanI granthamAlA se ) AdhyAtmika pATha saMgraha pRSTha saM0 763 mUlya 3-00 pATanI graMthamAlA se prakAzita yaha eka uttama grantha hai jisameM samayasAra nATaka, paramArthavacanikA, svarUpasaMbodhana, iSTopadeza, paramAnanda stotra, rahasyapUrNa ciTTho, samayasAra kalaza, pravacanasAra mUla gAthA ke padyAnuvAda tathA zrI daulatarAmajI, dyAnatarAyajI prAdi kaviyoM kI sundara racanAe~ haiM; vairAgya aura bhakti kA prakaraNa bhI hai / zAsana prabhAva pRSTha saM0 24 mUlya 0-12 jisameM sundara citra sahita pUjya kAnajI svAmI kI jIvanI tathA jainadharma ke siddhAntoM kA aura prApake dvArA pavitra prabhAvanA ke kAryoM kA saMkSepa meM varNana hai /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ laghu jaina siddhAnta pravezikA pRSTha 105 * mUlya 0-19 [ tIsarI AvRtti ] zAkhAdhAra sahita aura saMkSepa meM khAsa prayojanabhUta tatvajJAna kI jAnakArI ke liye uttama mArgadarzaka pravezikA hai| 'jaina bAla-pothI [ sacitra ] pRSTha 32 * mUlya 0-25 jisameM 48 sundara citroM ke mAdhyama se mUla prayojanabhUta tattvajJAna samajhAyA gayA hai / ise bAlaka bar3e prema se par3hate hai| aneka bhASAoM meM chapa cukI hai| kaI bAra pAMca hajAra pratiyeM chapa cukI haiN| khAsa taura se bAlakoM ke liye dharma meM ruci paidA karane ke liye upayogI hai / dhArmika avasaroM para bAMTanA caahiye| "vairAgya pATha saMgraha pR0 335 * mUlya 1-25 [ pATanI granthamAlA se ] isameM zrI daulatarAmajI Adi ke tathA jJAnadarpaNa, brahmavilAsa, banArasIdAsa, samayasAra nATaka ke acche 2 kAvya haiN| bhakti pATha saMgraha pRSTha 145 * mUlya 1-00 [pATanI granthamAlA se ] jisameM zrI samaMtabhadrAcArya prAdi se lekara prAcIna jaina kaviyoM kI uttamottama kRtiyoM kA saMgraha hai| paMcameru aura nandIzvara pUjana vidhAna pRSTha sa0 171 * mUlya 0-75 jisameM nirvANa kalyANaka tathA ratnatrayAdi pUjana bhI hai| paMcameru aura nandIzvara vidhAna Adi bar3I pUjAyeM haiM /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 samayasAra hindI padyAnuvAda chapa rahA hai apUrva avasara nAmaka kAvya para pravacana chapa rahA hai anubhava prakAza * pRSTha 126 mUlya 0-50 jisameM zrAtmAnubhava ko sugama-rIti se samajhAyA gayA hai / Atmadharma ( mAsika patra ) (le0 dIpacandajI sAdharmI ) Atmadharma phAileM [ sajilda ] vArSika mUlya 3 -00 jaina dharma vastu svabhAva hai, saMpradAya nahIM hai / vastutaH vizva ke sabhI padArtho kA vAstavika svarUpa jaisA hai vaisA darzAkara AtmakalyANa kA saccA upAya batalAne vAlA vizvadarzana jaina dharma hai, parama upakArI pUjya satpuruSa zrI kAnajI svAmI ke pravacanoM kA sAra isameM diyA jAtA hai / usako yathArtharUpa meM samajhakara prAtmakalyANa kIjiye / zrAtmadharma patra tathA usakI gata varSo kI phAileM pavitrajJAna nidhi haiM / pravazya par3hiye - manana kIjiye / namUne ke aMka bheTa meM mila sakate haiM / varSa 1. 3. 5. 6. 7. 8. 10 pratyeka kA mUlya 3-75
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 . graMtha sUcI 'samayasAra pravacanasAra niyamasAra 'paMcAstikAya saMgraha valakSaNa dharma ( pravacana ) 'chahaDhAlA samayasAra pravacana bhAga 1 samayasAra pravacana bhAga 2 samayasAra pravacana bhAga 3 mokSamArga prakAzaka kI kiraNeM bhAga 1 mokSamArga prakAzaka kI kiraNeM bhAga 2 mokSazAstra ( tattvArthasUtrajI ) samyagdarzana ''jJAnasvabhAva-jJeyasvabhAva mukti kA mArga bhedavijJAnasAra mUla meM bhUla 'nimitta-naimittika sambandha kyA hai ? jaina siddhAnta praznottaramAlA bhAga 1-2-3 pratyeka jaina tIrtha kSetra pUjA pATha saMgraha tIrtha paricaya stotratrayI chapa rahA hai chapa rahA hai 5-50 4-50 .0-50 0-81 4-75 5-25 4-50 1-00 2-00 5.00 1-62 2-50 0-50 2-00 0-75 0-15 0-65 1-50 0-50
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. 0-25 0-75 AdhyAtmika pATha saMgraha zAsana prabhAva 0-12 laghu jaina siddhAnta pravezikA 0-16 'jaina bAla pothI ( sacitra ) vairAgya pATha saMgraha 1-25 bhakti pATha saMgraha 1-00 paMcameru aura nandIzvara pUjana vidhAna Atmadharma (mAsika patra ) 3.00 prAtmadharma (purAnI phAileM ) varSa 1, 3, 5, 6, 7, 8, 10 pratyeka kA mUlya 'anubhavaprakAza 0.50 samayasAra hindI padyAnuvAva chapa rahA hai 'apUrva avasara kAvya para pravacana chapa rahA hai sabhI graMthoM para DAka kharca alaga lgegaa| milane kA patAzrI di0 jaina svAdhyAya mandira TrasTa po0 sonagar3ha (saurASTra) 3.75
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
_