Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vili "jo jIva, rAga-dveSarUpa pariNamita hone para bhI, mAtra zuddhAtmA meM (dravyAtmA meM svabhAva meM) hI 'maiMpana' (ekatva) karatA hai aura usI kA anubhava karatA hai, vahI jIva samyagdRSTi hai| / yahI samyagdarzana kI vidhi hai|" lekhaka - C.A. jayeza mohanalAla zeTha (borIvalI) B.Com., EC.A.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtA samyagdarzana kI vidhi - lekhaka CA jayeza mohanalAla zeTha bI. kAma., epha. sI. e. -- arpaNa pUjya kAMtAbena, pitA- pUjya svargIya mohanalAla nAnacaMda zeTha, tathA bhAI - zrI razminabhAI mohanalAla zeTha ko - "jo jIva, rAga- - dveSarUpa pariNamita hone para bhI, mAtra zuddhAtmA meM (dravyAtmA meM = svabhAva meM) hI 'maiMpana ' ( ekatva) karatA hai aura usI kA anubhava karatA hai, vahI jIva samyagdRSTi hai| yahI samyagdarzana kI vidhi hai / " sampAdana : manISa modI prakAzaka : zaileza pUnamacanda zAha
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA krama viSaya mo 39 1 lekhaka ke hRdayodgAra ... 2 pUrvabhUmikA ... ... ... 3 samyagdarzana 4 dravya-guNa vyavasthA ... .... 5 dravya-paryAya vyavasthA ... ... ... 6 utpAda-vyaya-dhruvarUpa vyavasthA ... ... ... 7 dRSTi bheda se bheda ... ... ... ... 8 paMcAdhyAyI pUrvArddha kI vastu vyavasthA darzAte zloka ... 9 samyagdarzana kA svarUpa ... ... ... ... ... 10 samyagdarzana kA viSaya arthAt dRSTi kA viSaya ... ... 11 paMcAdhyAyI pUrvArddha ke samyagdarzana kA viSaya darzAte zloka ... 12 AtmajJAna rUpa svAtmAnubhUti parokSa yA pratyakSa ... ... 13 svAtmAnubhUti AtmA ke kisa pradeza meM ? ... ... ... 14 indriya jJAna jJAna nahIM? ... ... ... ... 15 paryAya parama pAriNAmika bhAva kI hI banI huI hai... 16 svabhAva paryAya aura vibhAva paryAya ... ... 17 nava tattva kI saccI zraddhA kA svarUpa... .... 18 samyagdarzana kA lakSaNa... ... ... ... 19 samyagdRSTi ko bhoga bandha kA kAraNa nahIM ... 20 nimitta-upAdAna kI spaSTatA ... 21 upayoga aura labdhi rUpa samyagdarzana 22 svAnubhUti rahita zraddhA ... ... 23 samyagdRSTi jIva kA nirvicikitsA guNa ... 24 samyagdarzana ke liye yogyatA... ... ... 25 zubhopayoga nirjarA kA kAraNa nahIM ... ... 26 samyagdarzana binA dravya cAritra ... ... 27 svapara viSaya kA upayoga karanevAlA bhI Atma jJAnI hotA hai ... ... : :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: : ... 136
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 pravacanasAra-anusAra samyagdarzana kA viSaya ... ... ... ... 138 29 AcArya amRtacandra kRta niyamasAra TIkA meM samyagdarzana kA viSaya ... 140 30 dhyAna ke viSaya meM... ... ... ... ... 143 ... 31 sAdhaka ko salAha .. ... 146 32 niyamasAra ke anusAra samyagdarzana aura dhyAna kA viSaya ... 152 33 paMcAstikAya saMgraha kI gAthAyeM ... ... ... 173 34 aTThapAhuDa kI gAthAyeM... . ... 174 35 samyagdarzana aura mokSamArga ... ... ... 177 36 samayasAra ke anusAra samyagdarzana kA viSaya ... ... ... 179 37 samayasAra ke adhikAroM kA vihaMgAvalokana / 38 samayasAra ke pariziSTa meM se anekAnta kA svarUpa 217 39 bAraha bhAvanA ... ... __... ... ... ... ... ... ... ... ... 223 40 nitya cintana kaNikAe~ ... ... ... 225 41 rAtri bhojana ke sambandha meM ... ... ... 232 42 samAdhi maraNa cintana... ... ... ... ... ... ... ... ... 200 ... 233 (c) CA. jayeza mohanalAla zeTha mUlya : amUlya noTa : yaha pustaka kisI ko prakAzita karAnA ho athavA isakI prabhAvanA karanA ho to hamase saMparka sAdhane kA nivedana hai| E-book available on www.jayeshsheth.com samparka aura prAptisthAna zaileza pUnamacanda zAha - 402, pArijAta, svAmI samartha mArga, (hanumAna kraoNsa roDa 2), chatrapati zivAjI skUla ke sAmane, vile pArle (pUrva), mumbaI 400057| email : spshah1959@gmail.com phona : 26133048, mobA.: 9892436799 / 7303281334 jayakalA nalina gA~dhI - sI-502, eDaveMTa nIla resIDeMsI pUrNa prajJA hAIskUla ke pIche, bharucA roDa, bhATalAdevI mandira ke sAmane, dahisara (pUrva) mumbaI 400068 phona : 28952530, mobA.: 9833677447/9821952530 ___TAIpa saiTiMga : viveka kampyUTarsa, aliigddh'| mudraNa : nileza pArekha, pArasa prinTarsa, goregA~va, muNbii| phona - 9969176432
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ IV - anumodaka - jayakalA nalina gA~dhI parivAra
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA saMsAra ke tamAma prapaMcoM se yathAsambhava dUra rahate hue sirpha Atma sAdhanA meM lIna aura z2arUrI tathA gairaz2arUrI kA farka samajhane meM samartha cintaka jayezabhAI zeTha kI kRti 'samyagdarzana kI vidhi' usa anubhava kI eka pratyakSa abhivyakti hai jisase ve niraMtara guz2arate rahe haiN| apane anubhava ko sIdhe-sIdhe pAThaka ko sauMpane ke pUrva unhoMne use kundakunda (dUsarI sadI IsvI), joindu (chaThI sadI IsvI) jaise Atma sAdhakoM se lekara paM. rAjamala (16vIM sadI IsvI) jaise vidvAnoM ke granthoM kI kasauTI para kasA hai| saba taraha se kharA utarane para hI bahajana ke hita aura bahujana ke sukha ke liye unhoMne usake prakAzana kI sahamati dI hai| pastaka ke pIche lekhaka kI eka sArvabhaumika, sArvajanIna dRSTi hai| vaha mAtra AtmA kI bAta karatI hai| vaha kisI saMkIrNa soca meM kaida nahIM hai| jIvana ke siddhAnta pakSa aura vyavahAra pakSa donoM para usane eka nizchala taTasthatA se vicAra kiyA hai| pustaka meM anta:salilA kI taraha bahatI huI gujarAtI bhASA ke lahaz2e aura kucha gujarAtI zabdoM ne usakI hindI ko eka TaTakepana se sampanna kiyA hai| gujarAtI ke ye aise zabda haiM jinheM hindI meM AsAnI se samajhA jA sakatA hai| inase hindI kA zabda bhaMDAra aura samRddha hI hogaa| mujhe lagatA hai, lekhaka kA samparka, soca aura racanAkarma usakI sAdhanA ko dUsaroM meM saMkramita karane meM bhI samartha hai| usake sahayoga meM raha rahe zailezabhAI zAha kI jIvanacaryA aura vyavahAra ko dekhakara maiM yahI saMketa grahaNa karatA huuN| dUsaroM meM apane vyaktitva kA aisA saMkramaNa aura saMprekSaNa kara pAnA tabhI sambhava hai jaba lekhaka kI qhuda kI jIvanacaryA, Atma sAdhanA evaM jIvana usake lekhana se bhI bar3A tathA mukhya ho aura lekhana usakA eka bAyaproDakTa bhara ho| kAlajayI lekhana hamezA bAyaproDakTa hI hotA hai| DaoN. jayakumAra jalaja 30, indirA nagara, ratalAma
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM zrImahAvIrAya namaH lekhaka ke hRdayodgAra mujhame choTI umra se hI satya ko khojane kI tar3apa thii| usake lie sarva darzana kA abhyAsa kiyA aura anta meM jaina darzana ke abhyAsa ke pazcAt 1999 meM 38 varSa kI umra meM mujhe satya kI prApti huI, arthAt usakA anubhava/sAkSAtkAra huaa| tatpazcAt jaina zAstroM kA puna:-punaH svAdhyAya karate hue aneka bAra satya/zuddhAtmA kA anubhava huA, jisakI vidhi isa pustaka meM zAstroM ke AdhAra sahita sabhI AtmArthioM ke lAbhArtha prastuta karane kA prayAsa kiyA hai| pratyeka jaina sampradAya meM samyagdarzana ke sambandha meM to aneka pustakeM haiM, jinameM samyagdarzana ke prakAra, samyagdarzana ke bheda, pA~ca labdhiyA~, samyagdarzana ke pA~ca lakSaNa, samyagdarzana ke ATha aMga, samyagdarzana ke paccIsa doSa-ityAdi viSayoM para vistAra se varNana hai, parantu una meM samyagdarzana ke viSaya sambandhI carcA bahuta hI kama dekhane meM AtI hai; isaliye hamane usa para prastuta pustaka meM thor3A prakAza DAlane kA prayAsa kiyA hai| __ hama kisI bhI mata-pantha meM nahIM haiN| hama mAtra AtmA meM haiM, arthAt mAtra Atmadharma meM hI haiM; isaliye yahA~ hamane kisI bhI mata-pantha kA maNDana athavA khaNDana na karake mAtra jo AtmArtha upayogI hai, vahI dene kI koziza kI hai; isaliye saba use isI apekSA se samajheM-yaha anurodha hai| hamane isa pustaka meM jo bhI batalAyA hai, vaha zAstra ke AdhAra se aura anubhava kara batalAyA hai, tathApi kisI ko hamArI bAta kalpanA bhara lagatI ho, to ve isa pustaka meM batalAye hue viSaya ko kisI bhI zAstra ke sAtha milAna kara dekheM athavA svayaM anubhava karake pramANa karake dekheM-ina do ke atirikta anya koI parIkSaNa kI vidhi nahIM hai| koI apanI dhAraNA ko anukUla na hone se hameM anyathA mAne, to usa meM hamArA kucha nukasAna nahIM hai kyoMki usa se hamAre Ananda kI mastI meM kucha bhI hInatA AnevAlI nahIM hai| Apako aisA lagatA ho ki Apane jo dhAra rakhA hai, vahI saccA hai to Apase hama kahate haiM ki- Apa apanI dhAraNA anusAra AtmAnubhUti kara leM to bahuta acchA; aura yadi Apa apanI dhAraNA anusAra varSoM taka prayatna karane ke bAda bhI, bhAva bhAsana (tattva kA nirNaya) taka bhI nahIM pahu~ce hoM aura tattva kI carcA tathA vAda-vivAda hI karate rahe hoM, to Apa, isa pustaka meM darzAye hue viSaya para avazya vicAra krnaa| yadi Apa vicAra kareMge to tattva kA nirNaya to acUka hogA hI-aisA hameM vizvAsa hai; isaliye isa pustaka meM jo viSaya batalAyA hai, usa para sabako vicAra karane ke liye hamArA
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi anurodha hai| hama kisI vAda-vivAda meM nahIM par3anA cAhate; isaliye jinheM yaha bAta samajha meM na Aye athavA na ruce, ve hameM kSamA kreN| 'micchAmi dukkddN'| 'uttama kssmaa'| 2 isa kAla meM jaina samAja do bhAgoM meM vibhAjita ho gayA hai; jisameM se eka vibhAga aisA hai ki jo mAtra vyavahAra naya ko hI mAnatA hai aura mAtra use hI pradhAnatA detA hai tathA mAtra usase hI mokSa mAnatA hai| jabaki dUsarA vibhAga aisA hai ki jo mAtra nizcaya naya ko hI mAnatA hai aura mAtra use hI pradhAnatA detA hai tathA mAtra usase hI mokSa mAnatA hai| parantu vAstavika mokSamArga nizcaya-vyavahAra kI yogya sandhi meM hI hai| yaha bAta koI virale hI jAnate haiN| jaisA ki puruSArthasiddhayupAya zloka 8 meM bhI kahA hai ki 'jo jIva vyavahAra naya aura nizcaya naya ko vastu svarUpa dvArA yathArtha rUpa se jAnakara madhyastha hotA hai, arthAt nizcaya naya aura vyavahAra naya meM pakSapAta rahita hotA hai, vahI upadeza ke sampUrNa phala ko prApta karatA hai (arthAt samyagdarzana prApta karake mokSa prApta karatA hai / ) ' vartamAna kAla meM bahu bhAga jaina samAja vyavahAra naya ko hI pradhAnatA detA hai aura nizcaya naya kI ghora avagaNanA athavA virodha karatA hai, jisase vaha samAja jAne-anajAne bhI ekAnta matAvalambI hotA hai| vaha pAkhaNDI kA mata hai| jaina samAja kA dUsarA varga jo ki nizcaya naya ko hI pradhAnatA detA hai aura vyavahAra naya kI ghora avagaNanA athavA virodha karatA hai, vaha samAja bhI jAne-anajAne meM ekAnta mata rUpa hai, vaha bhI pAkhaNDI kA mata hI hai| hamane isa pustaka meM nizcaya - vyavahAra kI yogya sandhi samajhAne kA prAmANika prayatna kiyA hai| use sArA jaina samAja yogya rIti se samajhakara ArAdhana kare to jaina dharma meM AmUla krAnti A sakatI hai aura abhI jo ekAnta prarUpaNAyeM calatI haiM, jo ki pAkhaNDa mata rUpa haiM ve ruka sakatI haiN| - mAtra vyavahAra naya ko hI mAnya karake, use hI pradhAnatA detA eka udAharaNa hai. samyagdarzana kA svarUpa; mAtra vyavahAra naya ko hI mAnya karanevAle bahuta sAre jaina aisA mAnate haiM ki samyagdarzana arthAt sAta / nau tattvoM kI (svAnubhUti rahita ) zraddhA athavA sacce deva-guru-zAstra kI (svAnubhUti rahita) zraddhA / samyagdarzana kI yaha vyAkhyA vyavahAra naya ke pakSa kI hai parantu nizcaya naya ke mata se jo eka ko arthAt AtmA ko jAnatA hai, vahI sarva ko arthAt sAta/ nau tattvoM tathA sacce deva-guru-zAstra ko jAnatA hai kyoMki eka AtmA ko jAnate hI vaha jIva sacce deva tattva kA aMzata: anubhava karatA hai aura isIliye vaha sacce deva ko antara se pahacAnatA hai tathA sacce deva ko jAnate hI arthAt (svAnubhUti sahita kI) zraddhA hote hI vaha jIva vaisA deva
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka ke hRdayodgAra banane ke mArga meM gatizIla sacce guru ko bhI antara se pahacAnatA hai aura sAtha hI sAtha vaha jIva vaisA deva banane kA mArga batAnevAle sacce zAstra ko bhI pahacAnatA hai| nizcaya samyagdarzana kI saccI vyAkhyA aisI hone para bhI vyavahAra naya ke pakSavAloM ko samyagdarzana kI aisI saccI vyAkhyA mAnya nahIM hotI athavA ve aisI vyAkhyA kA hI virodha karate haiM aura isaliye ve samyagdarzana arthAt sAta/nau tattvoM kI kahI jAtI (svAtmAnubhUti rahita) zraddhA athavA sacce deva-guru-zAstra kI kahI jAtI (svAtmAnubhUti rahita) zraddhA itanA hI mAnate hone se unheM 'svAtmAnubhUti rahita kI zraddhA' aura 'svAtmAnubhUti sahita kI zraddhA' ke bIca ke antara kI qhabara hI nahIM hotI athavA qhabara karanA hI nahIM cAhate ; isaliye ve samyagdarzana, jo ki dharma kI nIMva hai usake viSaya meM hI anajAna rahakara sampUrNa z2indagI kriyA-dharma uttama rIti se karane para bhI saMsAra kA anta karanevAlA dharma prApta nahIM krte| isI prakAra jo mAtra nizcaya naya ko hI mAnya kara ke use hI pradhAnatA dete haiM, ve mAtra jJAna kI zuSka (korI) bAtoM meM hI raha jAte haiM aura AtmA kI yogyatA ke viSaya meM athavA mAtra nIMva rUpa sadAcAra ke viSaya kI bhI ghora upekSA kara ke, ve bhI saMsAra kA anta karanevAle dharma se to dUra hI rahate haiN| taduparAnta aise logoM ko prAya: svacchandatA ke kAraNa arthAt puNya ko ekAntata: heya mAnane ke kAraNa puNya kA bhI abhAva hone se bhava kA bhI ThikAnA nahIM rhtaa| ukta donoM hI bAteM dayanIya haiN| isI prakAra jaina samAja meM eka choTA varga aisA bhI hai jisane vastu vyavasthA ko hI vikRta kara diyA hai; vaha dravya aura paryAya ko isa hada taka alaga mAnatA hai jaise ve do alaga dravya hI ho! ve eka abheda dravya meM upajA (kalpanA) karake batalAye hue guNa-paryAya ko bhI bhinna samajhate haiM arthAt dravya kA samyak svarUpa samajhAne ko dravya ko apekSA se guNa aura paryAya se bhinna batalAyA hai, use ve vAstavika rUpa se bhinna samajhate haiM; dravya aura paryAya ko do bhAva na mAnakara ve use do bhAga rUpa mAnane taka kI prarUpaNA karate haiN| Age usameM bhI sAmAnya-vizeSa aise do bhAga kI kalpanA karate haiN| isa prakAra vastu vyavasthA kI vikRta rIti se prarUpaNA karake ve bhI mokSa denevAle dharma se dUra hI rahate haiN| aise logoM ke bhI prAyaH svacchandatA ke kAraNa puNya kA abhAva hone ke kAraNa bhava kA ThikAnA nahIM rhtaa| yaha bAta bhI dayanIya hI hai| abhI jaina samAja meM pravartamAna tattva kI aisI galata samajha ko dara karane ke liye hama apanI AtmA ke anubhUta vicAra, zAstra ke AdhAra sahita isa pustaka meM prastuta karate haiM, jina para vicAra-cintana-manana Apa khule mana se aura acchA vahI merA' aura 'saccA vahI merA' aisA abhigama apanAkara kareMge to avazya Apa bhI tattva kI pratIti niHsandeha kara sakeMge aisA hameM
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi vizvAsa hai| yahA~ apane liye jo hamane 'hama' sambodhana prayoga kiyA hai, vaha koI mAnavAcaka zabda nahIM smjhnaa| usakA artha trikAla vartI AtmAnubhavI hai kyoMki trikAla vartI AtmAnubhaviyoM kI svAtmAnubhUti eka samAna hI hotI hai| 4 paMca parameSThI bhagavantoM ko namaskAra karake, zAstra aura svAnubhUti ke AdhAra para samyagdarzana, samyagdarzana kI vidhi, samyagdarzana ke liye Avazyaka bhAva, samyagdarzana ke liye cintana-manana ke viSaya, usake spaSTIkaraNa ke liye dravya-guNa- paryAyamaya sat rUpa vastu ko jo ki utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa bhI hai, aura jo kevala jJAna, kevala darzana aura mukti kA kAraNa hai; usake viSaya meM vizeSa spaSTIkaraNa sahita samajhAne kA prayAsa hamane isa pustaka meM kiyA hai| yaha pustaka hamArI pUrva kI 'dRSTi kA viSaya ' isa nAma se prakAzita pustaka meM kucha nayA cintana jor3akara banAyI gayI hai| mumukSu jIvoM se hamArA anurodha hai ve isa pustaka ko Adi se anta taka adhyayana karake apanA mata bnaaeN| agara ve AdhA-adhUrA yA kucha aMza par3hakara apanA mata banA lete haiM, to vaha unakA khuda ke liye hI chala hai| isa pustaka kI racanA meM hamane jina-jina granthoM kA AdhAra liyA hai, usake liye hama unake lekhakoM, AcArya bhagavantoM ke, una granthoM kI TIkA racanevAloM ke, anuvAdakoM ke tathA prakAzakoM ke hRdayapUrvaka AbhArI haiN| pratyeka grantha kI gAthA kA anvayArtha aura bhAvArtha ' ' meM diyA hai| isa pustaka kI racanA meM aneka logoM ne alaga-alaga rIti se sahayoga diyA hai, hama una saba ke RNI haiN| una saba kA hama hRdayapUrvaka AbhAra mAnate haiN| vizeSa kara DaoN0 jayakumAra jalaja jI kA prastAvanA likhane ke liye aura manISa modI jI kA sampAdana karane ke liye hRdayapUrvaka AbhAra mAnate haiN| hamArI AtmA kI anubhUti ke vicAroM ko Apa parIkSA karake aura yahA~ prastuta zAstra ke AdhAra se svIkAra karake samyagdarzana pragaTa kareM, jisase Apa bhI dharma rUpa pariNameM aura mokSamArga para agrasara hokara anta meM siddhatva ko prApta kareM, isI abhyarthanAsaha / prastuta pustaka meM jAne-anajAne mujhase kucha bhI jinAjJA viruddha likhA gayA ho to trividha trividha micchAmi dukkaDaM! uttama kSamA! mumbaI : :12-12-2018 sI. e. jayeza mohanalAla zeTha
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvabhUmikA UA pUrvabhUmikA pahale hama apanI anAdi kI kahAnI dekhate haiN| usake liye hameM prAthamika kAla-gaNanA samajhanA Avazyaka hai| hama kAla ko sekaNDa, minaTa, ghaNTA ityAdi rUpa se jAnate haiN| parantu hamArI kahAnI samajhane ke liye hamako upamA kAla, jo asaMkhyAta varSoM kA hotA hai, use jAnanA Avazyaka hai| isaliye pahale hama upamA kAla kI vyAkhyA karate haiN| usameM zvetAmbara-digambara AmnAya meM thor3A antara ho sakatA hai, isaliye yahA~ batAI gaI vyAkhyA se koI sahamata na bhI ho to bhI dikkata nahIM hai; Apa ise zabda yA aMka ke rUpa meM grahaNa mata karanA aura isa vyAkhyA ke kharekhoTepana ke vivAda meM bhI na par3akara usa kAla-gaNanA kA bhAva bhAsana avazya karanA, aisA Apa sabase hamArA namra nivedana hai| (anumAnita) 6000 kilomITara lambA, utanA hI caur3A aura utanA hI gaharA kuMA (palya) banAkara usako uttama bhogabhUmi ke sAta dina ke janme bher3a ke keza (anumAnita apane keza ke 512 katale karane jitanA) ke choTe-choTe Tukar3oM (jisake do Tukar3e nahIM ho sakate aise bArIka Tukar3oM) se lUMsakara bharanA hai| hara 100 varSa bAda usa ku~e se eka keza kA Tukar3A nikAlanA hai| isa taraha se keza kA eka-eka Tukar3A nikAlate-nikAlate jaba vaha ku~A khAlI ho jAye to utane kAla ko eka vyavahAra palyopama kahate haiN| usa eka vyavahAra palyopama ko asaMkhyAta se guNA karane para jo saMkhyA AyegI, utane kAla ko eka udAra palyopama kahate haiN| usa eka udAra palyopama ko asaMkhyAta se guNA karane para jo saMkhyA AyegI, utane kAla ko eka addho palyopama kahate haiN| aise eka karor3a addho palyopama ko 10 karor3a addho palyopama se guNA karane para jo saMkhyA AyegI, utane kAla ko eka sAgaropama kahate haiN| isa prakAra eka karor3a sAgaropama ko 20 karor3a sAgaropama se guNA karane para jo saMkhyA AyegI, utane kAla ko eka kAlacakra kahate haiN| aise anantAnanta kAlacakra bItane para eka pudgala parAvartana kAla kA anantavA~ hissA vyatIta hotA hai| itanA bar3A hai eka pudgala parAvartana kaal| eka pudgala parAvartana kAla ke anantaveM bhAga meM anantAnanta kAlacakra hote haiN|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi aba hama apanI kahAnI samajhate haiN| anAdi se hama isa saMsAra meM bhaTaka rahe haiN| yahA~ jaise apanA ghara hotA hai aura hama kahIM bhI yAtrA para jAte haiM to ghUma-phirakara ghara meM vApisa avazya A jAte haiN| isI taraha hamArI AtmA kA anAdi se eka hI nivAsa sthAna hai| usakA nAma hai nigod| nigoda arthAt anantAnanta AtmA eka hI zarIra meM rahatI haiM aura eka sAtha hI una sabakA janmamaraNa hotA hai| unakI Ayu anumAnita apane eka zvAsocchavAsa ke 18veM bhAga pramANa hotI hai arthAt unake lagAtAra janma-maraNa hote rahate haiN| hamAre zarIra ke 3.5 karor3a roma meM garama suI se bIMdha kara, zarIra ko miTTI meM ragar3eMge taba jitanA duHkha hotA hai, utanA duHkha bhagavAna ne janma kA batAyA hai aura maraNa kA duHkha, usase kaI guNA adhika hotA hai| aisA janma-maraNa kA duHkha, nigoda ke jIva ko lagAtAra hotA hai| nigoda ke jIva ko sAtaveM naraka ke jIva se kaI guNA adhika duHkha hotA hai aisA bhagavAna ne kahA hai| 6 anAdi se hama nigoda meM aise duHkha sahate the| use avyavahAra rAzi yA nitya nigoda bhI kahate haiN| kaI aise bhI bhavya jIva haiM jo nitya nigoda se kabhI nikalanevAle hI nahIM haiN| jaba eka jIva kA mokSa hotA hai, taba eka jIva usa avyavahAra rAzi meM se vyavahAra rAzi meM AtA hai| isa prakAra hama anantAnanta pudgala parAvartana kAla bItane para nigoda meM se nikalakara do indriyAdi gati meM praveza pAte haiN| yaha hamAre liye abhI taka kA sabase bar3A pAritoSika (Jackpot) hai| nigoda se bAhara nikalane ke bAda ekendriya, do indriya, tIna indriya, cAra indriya, asaMjJI paMcendriya, naraka, yugaliyA manuSya, paMcendriya tiryaMca, paMcendriya tiryaMca yugaliyA, deva Adi gatiyoM meM asaMkhyAta-asaMkhyAta kAla bitAne ke pazcAt hama karmabhUmi meM manuSya ke rUpa meM janma pAte haiN| aise kaI manuSya janma pAne ke bAda kabhI eka bAra hamArA janma Arya kSetra meM hotA hai| aise kaI bAra Arya kSetra meM manuSya janma pAne ke bAda kabhI eka bAra hamArA janma ucca kula meM hotA hai| aise kaI bAra ucca kula meM manuSya janma pAne ke bAda kabhI eka bAra hameM indriyoM kI paripUrNatA aura nirogI zarIra milatA hai| aise kaI bAra indriyoM kI paripUrNatA aura nirogI zarIra pAne ke bAda kabhI eka bAra hameM dIrghAyu milatI hai| aise kaI bAra dIrghAyu pAne ke bAda kabhI eka bAra hameM satya dharma milatA hai| aise kaI bAra hameM satya dharma milane ke bAda kabhI eka bAra hameM usa satya dharma meM ruci jagatI hai| aise kaI bAra hameM satya dharma meM ruci jagane ke bAda kabhI eka bAra hameM usa satya dharma ke Upara zraddhA jagatI hai| aisI zraddhA ko parama durlabha batAyA gayA hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvabhUmikA isa taraha manuSya janma se lekara satya dharma meM ruci taka kI prApti eka-eka se kaI guNA durlabha-durlabhatara-durlabhatama batAI gaI hai| aisI durlabhatama vastu pAkara hamAre liye usakA upayoga, parama durlabha kahI gayI aisI zraddhA prApta karane meM aura usake phala rUpa vairAgya prApta karane meM hI lagAne yogya hai| vaha yogyatA kI prApti bhI ekamAtra Atma prApti (samyagdarzana prApti) ke lakSya se honI cAhiye, anyathA nhiiN| kyoMki ekamAtra samyagdarzana kI prApti na hone se hI hama anantAnanta kAla se isa saMsAra meM ananta duHkha sahate hue bhaTaka rahe haiN| arthAt samyagdarzana mokSa kA anujJA patra hai| isa prakAra hamane anantAnanta bAra durlabha aisA manuSya janma Adi prApta karake bhI eka samyagdarzana kI prApti na karake ananta kAla nigoda meM vyatIta kiyA hai| kyoMki eka bAra hama yadi nigoda se nikalakara 2000 sAgaropama meM mokSa prApta nahIM karate to hameM niyama se phira nigoda meM jAnA par3atA hai| ___eka jIva kA nigoda meM rahane kA kAla (kAya sthiti) 2.5 pudgala parAvartana jitanA hai arthAt vaha jIva 2.5 pudgala parAvartana kAla taka lagAtAra nigoda meM hI janma-maraNa karatA raha sakatA hai| 2.5 pudgala parAvartana kAla ke bAda vaha jIva thor3e kAla ke liye agara pratyeka ekendriya meM jAkara vApasa nigoda meM Aye to dUsare 2.5 pudgala parAvartana kAla taka vaha jIva nigoda meM hI janma-maraNa karate hue raha sakatA hai| kisI eka jIva ke sAtha aisA asaMkhyAta bAra bhI ho sakatA hai arthAt koI eka jIva asaMkhyAta pudgala parAvartana kAla taka ekendriya meM raha sakatA hai| isase usa jIva ko anantAnanta kAla taka anantAnanta duHkha jhelane par3ate haiN| nigoda se nikalakara phira se manuSya janma Adi prApta karanA atyanta-atyanta kaThina hai| isIliye bhagavAna ne ekendriya se bAhara nikalane ko cintAmaNi ratna kI prApti se bhI adhika durlabha batAyA hai| yaha tathya yAda rakheM to vartamAna jIvana ko ekamAtra Atma prApti meM hI lagAne yogya smjheNge| isa bAta ko hara dina yAda karanA caahiye| apitu yaha bAta kabhI bhI bhUlane jaisI nahIM hai| isa kAraNa se hama isa pustaka meM mukti ke icchuka mumukSu jIvoM ke liye samyagdarzana kI vidhi kA yathAsambhava varNana karane kA prayAsa kara rahe haiN| icchA du:kha kA kAraNa hai| isaliye jaba taka sarva icchAoM kA yathArtha zamana (nAza) na ho taba taka sukha milanA asambhava hI hai| icchA nAza, samyagdarzana prApta karane ke liye yogyatA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi rUpa bhI hai| icchA nAza se hI vairAgya kA janma hotA hai| jaba taka eka bhI sAMsArika icchA hai, taba taka saMsAra kA nAza nahIM hotA / icchA mana meM utpanna hotI hai, isa kAraNa pahale mana meM se saMsAra kA nAza Avazyaka hai| mana meM se saMsAra kA nAza hote hI bAhara mAtra yantravata kArya hote rahate haiM, parantu saMsAra kA Antarika cAlaka bala khatma ho jAtA hai| 8 icchA isa saMsAra kA iMjana hai| anAdi se yaha jIva icchA pUrti ke liye bhAga rahA hai| magara Aja taka jIva kI icchA pUrti nahIM ho pAyI hai kyoMki jaba taka kisI eka icchA kI pUrti hotI hai, taba taka dUsarI aneka nayI icchAe~ janma le cukI hotI haiN| isa prakAra yaha jIva anAdi se icchA pUrti ke prayAsa ke kAraNa ananta saMsAra meM bhaTaka rahA hai| yadi isa janma meM bhI hama icchAoM kA yathArtha zamana ( nAza) na kara pAyeM taba aura kitane kAla taka hama isa saMsAra meM bhaTakeMge, isakA patA nahIM / icchA pUrti meM sahAyaka yA avarodhaka ke Upara kramazaH rAga yA dveSa hotA hai, vaha rAga-dveSa bhI saMsAra bar3hane kA aura ananta duHkhoM kA eka kAraNa banatA hai| anAdi se apanI AtmA isa saMsAra meM samyagdarzana ke abhAva ke kAraNa hI bhaTakatI hai arthAt ananta pudgala parAvartana se apanI AtmA isa saMsAra meM ananta duHkha sahana karatI hue ghUmatI rahatI hai aura usakA mukhya kAraNa hai mithyAtva arthAt samyagdarzana kA abhaav| yaha mithyAtva apanA mahAna zatru hai - aisA jJAta na hone ke kAraNa bahuta se jIva anya-anya zatru kI kalpanA karake Apasa meM lar3ate rahate haiM aura isI meM yaha amUlya jIvana pUrA karake, phira ananta kAla ke duHkhoM ko AmantraNa dete haiN| paramAtmaprakAza - trividha AtmAdhikAra gAthA 65 meM bhI batalAyA hai ki 'isa jagata meM (in the universe) aisA koI bhI pradeza nahIM jahA~ caurAsI lAkha jIva yoni meM utpanna hokara, bhedAbheda ratnatraya ke pratipAdaka jina vacana ko prApta nahIM karatA huA yaha jIva anAdi kAla se na bhramA ho / ' AtmA svabhAva se sukha svarUpa hone ke kAraNa, sabhI jIva sukha ke hI icchuka hote haiM, tathApi sacce sukha kI jAnakArI athavA anubhava na hone ke kAraNa anAdi se hamArI AtmA zArIrika-indriyajanya sukha, jo ki vAstava meM sukha nahIM hai mAtra sukhAbhAsa rUpa hI hai, mAtra du:khapUrvaka hI hai, usakA sevana karatA rahatA hai| vaha sukha indriyoM ke AkulatA rUpa duHkha ko / vega ko zAnta karane ko hI sevana kiyA jAtA hai tathApi vaha sukha agni meM IMdhana rUpa hI hotA hai; arthAt vaha sukha bArambAra usakI icchA rUpa duHkha jAgRta karane kA hI kAma karatA hai| vaha sukha (bhoga) bhogate hue vaha jo nayA pApa bA~dhatA hai vaha naye duHkhoM kA kAraNa banatA hai arthAt
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvabhUmikA vaisA sukha duHkhapUrvaka aura duHkha phala sahita hI hotA hai| phira bhI manuSya usake pIche pAgala banakara bhAgatA hai| dUsare, zArIrika-indriyajanya sukha kSaNika hai kyoMki vaha sukha amuka kAla ke pazcAt niyama se jAnevAlA hai arthAt jIva ko aisA sukha mAtra trasa paryAya meM hI milane yogya hai jo ki bahuta alpa kAla ke liye hotA hai, pazcAt vaha jIva niyama se ekendriya meM jAtA hai jahA~ ananta kAla taka ananta da:kha bhogane par3ate haiN| ekendriya meM se bAhara nikalanA bhI bhagavAna ne cintAmaNi ratna kI prApti se bhI adhika durlabha batalAyA hai| indriyoM ke viSayoM se prIti bhI saMsAra kA kAraNa hai| hamane ananta bhavoM meM anantoM bAra indriyoM ke viSayoM kA bhoga bhogA hai lekina indriyoM ke viSayoM ko bhogane se kabhI bhI mana bharatA nahIM balki vaha adhika balavAna banatA hai vaha aura adhika mA~gatA hai| jisa prakAra agni meM lakar3I DAlane se vaha adhika balavAna banatI hai, usI prakAra se indriyoM ko jitanI adhika bhoga sAmagrI deMge, utanI usakI abhilASA miTatI nahIM balki bar3hatI hai| AtmAnuzAsana, zloka 51 meM batalAyA hai ki 'kAle nAga jaise prANa nAza karanevAle aise isa bhoga kI tIvra abhilASA se bhUta, bhAvI aura vartamAna bhavoM ko naSTa karake tU akhaNDita mRtyu se ananta bAra marA aura AtmA ke sarva svAdhIna sukha kA nAza kiyA; mujhe to lagatA hai ki - tU aviveka, paraloka bhaya se rahita, nirdaya aura kaThora pariNAmI hai kyoMki mahApuruSoM se nindita vastu kA hI tU abhilASI huA hai| dhikkAra hai una kAmI puruSoM ko jinakA anta:karaNa nirantara kAma-krodha rUpa mahAgraha (DAkU-pizAca) ke vaza rahA karatA hai! aisA prANI isa jagata meM kyA-kyA nahIM karatA? sarva kukarma karatA hai|' anAdi se agara koI merA saba se bar3A duzmana hai to vaha maiM svayaM hI huuN| anAdi se agara kisI ne mujhe saba se jyAdA chalA (ThagA) hai to vaha maiM svayaM hI huuN| anAdi se maiMne svayaM ko galata tarkoM meM, pakSa meM, Agraha meM, haThAgraha meM, kadAgraha meM pha~sAkara rakhA huA hai| isa kAraNa hama svayaM ko svacchandatA se mukti dilAne meM asaphala rahe haiM aura aise hI apane Apako chalate rahe haiN| maiM yaha saba chor3akara apanA mitra bhI bana sakatA huuN| usakA tarIkA bahuta hI AsAna hai| mujhe apanA g2alata tarka, pakSa, Agraha, haThAgraha, kadAgraha aura svacchandatA chor3akara 'saccA vahI merA' aura 'acchA vahI merA' isa sUtra ko apanAkara apanA parama mitra bananA hai| Age AtmAnuzAsana zloka 54 meM bhI batalAyA hai ki 'he jIva! isa apAra aura athAha saMsAra meM paribhramaNa karate-karate tUne aneka yoniyA~ dhAraNa kI, mahAdoSayukta sapta dhAtumaya mala se
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 samyagdarzana kI vidhi nirmita yaha terA yaha zarIra hai| krodhAdi kaSAya janya mAnasika aura zArIrika duHkhoM se tU nirantara pIr3ita hai| hInAcAra, abhakSya bhakSaNa aura durAcAra meM tU nimagna ho rahA hai aura aisA kara-karake tU apanI AtmA ko nirantara Thaga rahA hai aura jarA se grasta hai| tU mRtyu ke mukha meM par3A hai tathApi vyartha unmatta ho rahA hai, yahI parama Azcarya hai! kyA tU Atma kalyANa kA kaTTara zatru hai? kyA tU akalyANa cAhatA hai?' kaI jIva aise bhI haiM jo puNyArjana ko hI mokSamArga mAnate haiN| ve nizcaya samyagdarzana prApti ke lakSya bagaira hI mAtra puNyArjana meM lage rahate haiM aura usase hI mokSa mAnate haiN| aise bAla jIvoM ke Upara karuNA karake yogasAra dohA 15 meM AcArya bhagavanta ne batalAyA hai ki 'aura yadi tU apane ko to jAnatA nahIM (arthAt samyagdarzana nahIM) aura kevala puNya hI karatA rahegA to bhI tU bArambAra saMsAra meM hI bhramaNa karegA parantu ziva sukha ko prApta nahIM kara skegaa|' arthAt samyagdarzana ke binA ziva sukha kI (mokSa kI) prApti zakya hI nahIM hai| Age yogasAra dohA 53 meM bhI AcArya bhagavanta batalAte haiM ki 'zAstra par3hane para bhI jo AtmA ko nahIM jAnate (arthAt jinheM samyagdarzana nahIM hai), ve bhI jar3a haiM; isa kAraNa ve jIva nizcaya se nirvANa ko prApta nahIM karate, yaha bAta spaSTa hai|' arthAt mithyAtva (arthAt samyagdarzana kI anupasthiti) ananta saMsAra kA mUla kAraNa hai| vaha sabhI pApoM kA rAjA hai| vaha samyagdarzana se hI naSTa hotA hai arthAt samyagdarzana, nirvANa ko prApta karane ke liye arthAt zAzvat sukha kI prApti ke liye parama Avazyaka hai| __isIliye svAmI kArtikeyAnuprekSA gAthA 290 se 296 meM batalAyA hai ki - yaha manuSya gati, Arya khaNDa, ucca kula, dhana, indriyoM kI paripUrNatA, nirogI zarIra, dIrghAyu, bhadra pariNAma, sarala svabhAva, sAdhu puruSoM kI saMgati, samyagdarzana-sat zraddhAna, cAritra ityAdi eka se eka adhika-adhika durlabha hai| AtmAnuzAsana zloka 75 meM batalAyA hai ki manuSya prANI kI durlabhatA aura uttamatA ke kAraNa vidhi rUpa mantrI ne usakI aneka prakAra se rakSA karake daSTa pariNAmI naraka ke jIvoM ko adho bhAga meM rakhA, devoM ko Urdhva bhAga meM rakhA, loka ke cAroM ora aneka mahAna alaMghya samudra tathA unake cAroM ora ghanodadhi ghana aura tanu, isa nAma ke tIna pavanoM se lapeTakara vistIrNa koTa kara rakhA aura bIca meM pUrNa yatna se manuSya prANI ko rakhA...'
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvabhUmikA aura kArtikeyAnuprekSA gAthA 297 meM bhI batalAyA hai ki 'jaise mahAna samudra meM girA huA ratna phira se prApta honA durlabha hai, usI prakAra yaha manuSyapanA prApta honA durlabha hai - aisA nizcaya karake, he bhavya jIvo! isa mithyAtva aura kaSAya ko chor3o aisA zrIguruoM kA upadeza hai|' isaliye yaha amUlya durlabha manuSya janma mAtra zArIrika-indriyajanita sukha aura unakI prApti ke liye kharca karane yogya nahIM hai| isake eka bhI pala ko vyartha na ga~vA kara, mAtra aura mAtra zIghratA se zAzvat sukha aise Atmika sukha kI (samyagdarzana kI) prApti ke liye lagAnA hI yogya hai| yadi yaha bhava samyagdarzana prApta kiye binA gayA to phira ananta kAla taka aisA samyagdarzana pAne ke yogya bhava prApta honA durlabha hI hai isaliye sabhI janoM se hamArA anurodha hai ki Apako apanA vartamAna pUrNa jIvana samyagdarzana prApta karane ke liye hI lagAnA cAhiye isIliye hama prastuta pustaka meM samyagdarzana prApta karane kI vidhi/rIti aura usake liye jisa viSaya kA manana-cintana karake usI meM ekatva karane yogya hai aise 'samyagdarzana (dRSTi) kA viSaya' kA vivecana kreNge|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 3 samyagdarzana samyagdarzana kI vidhi samyagdarzana mokSamArga kA dvAra hai / nizcaya samyagdarzana ke binA mokSamArga meM praveza hI nahIM hotA aura mokSamArga meM praveza ke binA avyAbAdha sukha kA mArga hI sAdhya nahIM hotA / mokSamArga meM praveza aura bAda ke puruSArtha se hI siddhatva rUpa phala milatA hai, anyathA nhiiN| samyagdarzana ke binA bhava bhramaNa bhI nahIM kaTatA, kyoMki samyagdarzana hone ke bAda hI jIva arddha pudgala parAvartana kAla se adhika saMsAra meM nahIM rahatA, vaha arddha pudgala parAvartana kAla meM avazya siddhatva ko prApta karatA hI hai jo ki sat-cit-Ananda svarUpa zAzvat hai| isaliye samajha meM AtA hai ki isa mAnava bhava meM yadi kucha bhI karane yogya ho to vaha ekamAtra nizcaya samyagdarzana hI sarva prathama prApta karane yogya hai jisase svayaM ko mokSamArga meM praveza mile aura puruSArtha prasphuTita hone para Age siddha pada kI prApti ho / yahA~ yaha samajhanA Avazyaka hai ki jo sacce deva-guru-dharma ke prati zraddhA rUpa athavA nau tattva kI zraddhA rUpa samyagdarzana hai, vaha to mAtra vyAvahArika (upacAra rUpa) samyagdarzana bhI ho sakatA hai jo ki mokSamArga meM praveza ke liye kAryakArI nahIM mAnA jAtA, kyoMki nizcaya naya ke mata se jo eka ko arthAt AtmA ko jAnatA hai vahI sarva ko arthAt sAta / nau tattvoM ko aura sacce deva-guru-zAstra ko jAnatA hai| eka AtmA ko jAnane se hI vaha jIva sacce deva tattva kA AMzika anubhava karatA hai, isase vaha sacce deva ko antara se pahacAnatA hai aura sacce deva ko jAnate hI arthAt zraddhA hote hI vaha jIva yaha deva banane ke mArga para calate sacce guru ko bhI antara se pahacAnatA hai aura sAtha hI sAtha vaha jIva deva banane kA mArga batalAnevAle sacce zAstra ko bhI pahacAnatA hai| isa prakAra svAnubhUti (sva kI anubhUti) sahita kA samyagdarzana arthAt bheda jJAna sahita kA samyagdarzana hI nizcaya samyagdarzana kahalAtA hai aura usake binA mokSamArga meM praveza bhI zakya nahIM hai| yahA~ batalAye gaye samyagdarzana ko nizcaya samyagdarzana hI smjhnaa| jaina samAja meM samyagdarzana ke Upara bahuta kucha likhA gayA hai, parantu nizcaya samyagdarzana ke durlabhapane se usakI anubhava siddha rIti kama dekhane meM AtI hai| samyagdarzana ke liye aneka sampradAyoM meM hamane aneka mumukSu jIvoM ko gambhIratA se prayAsa karate dekhA hai| lekina unako ucita mArgadarzana na milane se ve jIva kucha kAla taka bharapUra prayAsa karane ke bAda hatAza ho jAte haiN| taba aise loga
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana nirAzA se ghira jAte haiM aura kaI jIva usako apanI niyati ke Upara chor3a dete haiN| kaI loga apanI pasanda kI sAmpradAyika kriyAoM meM yA krama meM laga jAte haiN| kaI loga Azrama, mandira, sthAnaka, tIrtha yA sAmpradAyika vyavasthA ke kAmoM meM laga jAte haiN| ve kAma bure nahIM haiM parantu AtmA kA lakSya bhUlakara usako hI dharma mAnanA g2alata hai| kaI loga deva ko prasanna karane kI ArAdhanA meM laga jAte haiM aura usako hI dharma mAnane lagate haiN| kaI loga deva ko prasanna karane kI ArAdhanA se utpanna huI koI mAmUlI siddhi meM hI aTaka jAte haiM aura usako hI dharma aura dharma kI prabhAvanA mAnate haiM; usase apanA ahaMkAra bhI puSTa karate haiN| kaI loga prApta hae kSayopazama jJAna meM hI ruka jAte haiM aura usase hI apanA ahaMkAra puSTa karate haiN| kaI loga dhyAna (Arta dhyAna) ke pIche par3a jAte haiM arthAt dhyAna se hI samyagdarzana milegA aisA mAnakara AtmA kA anubhava na hone ke kAraNa dehAdika kA hI dhyAna karate rahate haiM, jise zAstra meM Arta dhyAna kahA hai aura use tiryaMca gati kA kAraNa mAnA hai| kaI loga korI bhakti meM laga jAte haiN| yathArtha bhakti vaha hotI hai, jisameM mumukSu jIva bhagavAna ke yA satpuruSa ke vacanoM para calane kA prayAsa karatA hai na ki bhagavAna yA satpuruSa kI stuti karake svayaM ke kalyANa kA uttaradAyitva unake sira para mar3ha detA hai| aisA karane ke pIche kaI kAraNa ho sakate haiN| jaise ki - jise saMsAra se lagAva hai use puruSArtha saMsAra meM lagAnA hai aura svayaM ke Atma kalyANa kI jimmedArI bhagavAna/satpuruSa ke Upara rakhanI hai athavA saMsAra meM jaise anya vastue~ cApalUsI karake pAte haiM, vaise hI samyagdarzana ko bhI bhagavAna yA satpuruSa kI korI (binA AjJA pAle hae) bhakti karake pA lenA hai athavA saMsArI ko jaise hara cIja dikhAve yA ADambara ke liye cAhiye, usI taraha se samyagdarzana bhI dikhAve ke liye cAhiye na ki mukti ke liye| anya kaI sAMsArika kAraNa bhI ho sakate haiN| anya kaI loga saMsAra ke AkarSaNa se, dharma ke nAma para ekatrita kI huI dhana-daulata aura usake prapaMca meM hI phaMsa jAte haiN| isa taraha se aneka loga samyagdarzana kI bAta to karate haiM parantu ve mAtra vyavahAra samyagdarzana ko hI vAstavika/saccA samyagdarzana mAnakara santuSTa ho jAte haiM aura apane Apa ko ve mokSamArgI samajhane lagate haiN| isI rIti se anAdi se hamane svayaM ko ThagA hai| kaba taka ThaganA hai apane Apako? isa bAta kA vicAra karake svayaM ke Upara karuNA kara arthAt svadayA kara anAdi se duHkhamaya saMsAra meM bhaTakate hue apane Apako isa saMsAra se chur3AnA hai, mukta karAnA hai| isa kAraNa se nizcaya samyagdarzana Avazyaka hai|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 samyagdarzana kI vidhi samagra rUpa se zAstroM ke adhyayana ke abhAva ke kAraNa vastu svarUpa ko samajhane meM kaI logoM ko dikkata hotI haiN| isaliye zAstroM ko samagratA se nahIM jAnanevAle loga kisI ke bhI zabdoM ko pakar3akara usakA mAtra zAbdika arthaghaTana karate haiM, magara ve usakA yathArtha artha grahaNa nahIM kara paate| arthAt ve isa prakAra se zAbdika artha grahaNa karake ekAnta rUpa parivartita hote haiM yA vikRta rUpa se bhI parivartita hote haiN| lekina jatAte aisA haiM ki hamane saba samajha liyA hai aura aise hI gumAna meM ve anya kisI kI satya bAta bhI, unake mata ke anukUla na hone se, nahIM sunate jaba ve zAbdika artha grahaNa anusAra pakar3I huI apanI bAta ke Upara ar3e rahate haiM, taba unako vaha bAta AgrahI banAtI hai aura Age calakara vaha Agraha haThAgraha, durAgraha aura ekAnta rUpa Agraha banatA hai| jaise dRSTi (samyagdarzana) kA viSaya yAni 'paryAya rahita dravya' isa kathana kA zAbdika artha grahaNa karake abheda dravya meM se paryAya ko bhautika rIti se nikAlane kI ceSTA krnaa| yaha to sabase bar3I galatI hogI kyoMki abheda aura akhaNDa vastu/dravya meM se agara eka aMza bhI nikAlane kI ceSTA karane para pUrNa vastu kA hI lopa ho jaaegaa| abheda naya samyagdarzana ke liye kAryakArI hai| parantu vartamAna meM mumukSu jIva koI na koI bheda mAnakara, bheda meM hI ramate haiM aura isI meM vastu kA nirNaya karane kI ceSTA karate haiM, isase unheM abheda vastu kI prApti (anubhava) asambhava hI banI rahatI hai| isa kamI kI pUrti hetu hama isa pustaka meM vastu kA bhedAbheda svarUpa samajhAne kA prayAsa kreNge| vaha abheda anubhUti meM AnevAlI vastu (dravya) ko kisa prakAra pAnA cAhiye vaha bAta hama agale kucha prakaraNa meM samajhAne kA prayAsa kreNge| yaha saba ananta kAla ke bAda AnevAle huNDAvasarpiNI paMcama kAla kA hI prabhAva hai ki bhagavAna ke mAtra 2600 varSa pazcAt hI, jyAdAtara sampradAyoM meM dharma kA mAtra bAharI svarUpa hI raha gayA hai aura dharma kA prANa arthAt nizcaya samyagdarzana kI bAta bahuta kama loga hI karate yA mAnate haiN| samyagdarzana ke lie bheda jJAna Avazyaka hai| arthAt pudgala aura usake lakSya se honevAle bhAvoM se AtmA kA bheda jJAna z2arUrI hai| dravya-guNa-paryAya kI samajha Avazyaka na hone para bhI, jisane usa dravya-guNa-paryAya svarUpa vastu vyavasthA athavA utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa vastu vyavasthA viparIta rUpa se dhAraNa kI ho to usake liye yahA~ prathama dravya-guNa-paryAya rUpa aura utpAda-vyayadhrauvya rUpa vastu vyavasthA samyak rUpa se batalAte haiN| usa para vicAra karanA Avazyaka hai aura vaha jaisA hai vaisA prathama svIkAra karanA parama Avazyaka hai, kyoMki jaina samAja meM eka varga aisA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana bhI hai ki jisane vastu vyavasthA ko hI vikRta kara diyA hai; ve dravya aura paryAya ko isa hada taka alaga mAnate haiM ki mAno ve do alaga dravya hoM! ve eka abheda dravya meM kalpanA karake batalAye hue guNa-paryAya ko bhI bhinna samajhate haiN| AcAryane dravya kA samyak svarUpa samajhAne ke liye dravya ko guNa aura paryAya se bhinna batalAyA hai, use ve vAstavika bhinna samajhate haiM; dravya aura paryAya ko do bhAva na mAnakara ve unheM do bhAga rUpa mAnane taka kI prarUpaNA karate haiM aura Age usameM bhI sAmAnya-vizeSa aise do bhAga kI kalpanA karate haiN| isa prakAra vastu vyavasthA ko hI vikRta rUpa se dhAraNa karake tathA vikRta rUpa se prarUpaNA karake ve svayaM saMsAra kA anta karanevAle dharma se to dUra rahate hI haiM aura jAne-anajAne aneka logoM ko bhI saMsAra ke anta se dara rakhate haiN| yaha bAta atyanta karuNA upajAnevAlI hai; isaliye yahA~ prathama hama vastu vyavasthA para vistAra se prakAza DAlate haiN| usake pazcAt hama nizcaya samyagdarzana kI vidhi bhI samajhAne kA prayAsa kreNge| magara koI aisA na samajhe ki hama tanika bhI vyavahAra dharma ke qhilAfa haiN| vyavahAra dharma jo hameM nizcaya dharma kI ora le jAve vaha saba vyavahAra, 'dharma' saMjJA pAne kA adhikArI hai| aisI hai jinazAsana kI anekAntamaya vastu vyavasthA, yaha hameM kabhI nahIM bhUlanA caahiye| yahI vidhi hai tattva ke nirNaya kI jo hama Age samajhAne kA prayAsa kreNge| aba hama Age dravya-guNa kI yathArtha vyavasthA samajhAne kA prayAsa karate haiN|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 4 samyagdarzana kI vidhi dravya - guNa vyavasthA saMkSepa meM kahanA ho to kaheMge ki dravya, guNoM kA samUha hai aura usa dravya kI vartamAna avasthA ko paryAya kahA jAtA hai| prazna : guNoM kA samUha arthAt gehU~ kI thailI samAna yA dUsare kisI prakAra ? uttara :- vaha gehU~ kI thailI jaisA nhiiN| jaise thailI meM alaga-alaga gehU~ hai usI prakAra dravya meM guNa nahIM haiM, parantu ve guNa dravya meM, zakkara meM miThAsa kI taraha haiM arthAt dravya ke sampUrNa bhAga meM (kSetra meM), , usake pratyeka pradeza meM (pradeza arthAt kSetra kA choTe se choTA aMza) haiN| dravya ke pratyeka pradeza meM, usa dravya ke samasta (anantAnanta) guNa rahate haiM / dUsare prakAra se aisA kahA jA sakatA hai ki eka akhaNDa dravya meM rahI huI anantAnanta vizeSatAe~ usa dravya ke anantAnanta guNa rUpa se varNita kI gaI haiN| una saba vizeSatAoM ke samUha ko dravya (vastu) rUpa se batalAyA hai, vaha vastu (dravya) to abheda - eka hI hai parantu usakI vizeSatAoM ko darzAne ke liye hI usameM guNa bheda kiyA hai, anyathA vahA~ koI kSetra bheda rUpa guNa bheda hai hI nhiiN| vahA~ to mAtra eka vastu meM rahI huI anantAnanta vizeSatAoM ko batalAne ke liye hI guNa bheda kA sahArA liyA hai, vaha vastu meM vAstavika koI bheda hai hI nahIM, kyoMki vastu abheda hI hai; isaliye use kathaMcit bheda - abheda rUpa batalAyA hai arthAt vahA~ sarvathA na to bheda hai aura na to abheda hai| vastu apekSA se abheda hai aura guNoM kI apekSA se bheda hai| isaliye use kathaMcit bheda - abheda rUpa batalAyA hai| isakA artha yaha hai ki usa vastu meM eka hI guNa hai aisA nahIM, parantu usa vastu meM anantAnanta vizeSatAe~ arthAt guNa haiN| isa apekSA se hI bheda kahalAtA hai parantu vahA~ vastu meM kucha bhI vAstavika bheda nahIM, isa apekSA se abheda hI kahalAtI hai, isaliye abheda naya ko hI kAryakArI batalAyA aura bheda naya mAtra vastu kA svarUpa samajhAne ke liye batalAyA gayA hai| bheda rUpa vyavahAra mAtra hI hai kyoMki nizcaya se vastu eka abheda hI hai| yahA~ hama paMcAdhyAyI pUrvArddha ke (paNDita devakInandanajI nAyaka kRta hindI TIkA ke AdhAra se) zlokoM para vicAra kreNge| zloka 35 : anvayArtha :- 'dUsare pakSa meM arthAt akhaNDa aneka pradezI vastu mAnane meM nizcaya se jo guNoM kA pariNamana hotA hai, vaha dravya ke sarva pradezoM meM samAna hotA hai, aura vaha
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya-guNa vyavasthA 1 ThIka hai kyoMki hilAyA gayA eka bA~sa apane sabhI paryoM meM - eka-eka gA~Tha meM hila jAtA hai|' isa prakAra dravya akhaNDa hai| sabhI pradezoM meM rahe hue sAre guNa sabhI pradezoM meM pariNamana karate haiN| zloka 39 : anvayArtha :- 'ina guNoM kA AtmA hI dravya hai kyoMki ye guNa deza se (dravya se) bhinna sattAvAle nahIM haiN| nizcaya se deza meM (dravya meM) vizeSa (guNa) nahIM rahate parantu ve vizeSa (guNa) dvArA hI deza (dravya) jaisA guNamaya jJAta hote haiN|' arthAt guNa hai, vahI dravya hai, dUsarA koI dravya nahIM hai| zloka 45 : anvayArtha :- 'isaliye yahI nirdoSa kathana hai ki isa nirvizeSa-nirguNa dravya ke vizeSa hI guNa kahalAte haiM aura ve prati kSaNa kathaMcit pariNamanazIla haiN|' arthAt dravya meM guNoM ke atirikta kucha bhI nahIM hai| aura ve sabhI guNa zAzvata (Tikate) aura pariNamate haiM arthAt jo Tikate haiM ve hI Tikakara pariNamate bhI haiM, ve kUTastha nahIM haiN| kathaMcit kA artha yaha hai ki jo TikatA hai vahI pariNamatA hai mAtra apekSA se Tikate aura pariNamana kahate haiN| arthAt jo TikatA hai usakA vartamAna-vahI usakA pariNamana aura usa meM koI vAstavika bheda na hone se use kathaMcit kahA hai| zloka 105 : anvayArtha :- 'pragaTa hai artha jisakA aise guNoM ke lakSaNa sambandhI padoM kA sArAMza yaha hai ki samAna haiM pradeza jinake aise eka sAtha rahanevAle jo vizeSa haiM, ve hI (vizeSa) jJAna dvArA bhinna karane para krama se zreNIkRta guNa jaannaa|' bhAvArtha - 'ananta guNoM ke samudAya kA nAma dravya hai| dravya ke sampUrNa pradezoM meM jaise eka vivakSita guNa rahatA hai, usI taraha dravya ke saba guNa bhI usa dravya ke unhIM saba pradezoM meM yugapata (eka sAtha) rahate haiN| isaliye dravya ke sabhI guNa samAna pradezavAle arthAt abhinna haiN| vastutaH inameM koI bheda nahIM tathApi zrutajJAnAntargata naya jJAna se vibhakta (bhinna-bhinna) karane para unakI bhinnabhinna zreNiyA~ ho jAtI haiM kyoMki vastu meM khaNDa kalpanA naya jJAna ke kAraNa se hI hotI hai|' arthAt vastu abheda hI hai| usameM kisI bhI bheda kI kalpanA naya jJAna se hI sambhava hai| zloka 491 : anvayArtha :- ....ina saba guNoM kI eka hI sattA hone se ina saba guNoM meM akhaNDitapanA pratyakSa pramANa se siddha hai|' zloka 492 : anvayArtha :- "isaliye yaha kathana nirdoSa hai ki - yadyapi bhAva kI apekSA se sat akhaNDita eka hai, tathApi vaha sArA kathana 'vivakSAvaza se hai|' 'sarvathA' usI naya se nhiiN|" bhAvArtha :- "isaliye hamArA yaha kahanA ThIka hai ki bhAva kI apekSA se bhI 'sat' eka
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi aura akhaNDita hai tathA aisA kahanA vaha bhI naya vizeSa kI vivakSA se hai parantu sarvathA nhiiN|" arthAt abheda naya se hai, bheda naya se nhiiN| zloka 143 : anvayArtha :- 'sattA, sattva athavA sat, sAmAnya, dravya, anvaya, vastu, artha aura vidhi ye ATha zabda sAmAnya rUpa se eka dravya rUpa artha ke hI vAcaka haiN|' isaliye yadi aisA kahane meM Aye ki eka sattA ke do sat haiM yA tIna sat haiM yA cAra sat haiM yA ananta sat haiM to yaha kathana bheda naya kI apekSA se smjhnaa| kyoMki sattA aura sat ye donoM ekArthavAcaka hI haiM, tathApi bheda kI apekSA se eka sattA ke do, tIna, cAra, athavA ananta bheda karake bheda naya se kathana kiyA jA sakatA hai parantu vAstava meM (vastuta:) to sat kaho yA sattA kaho, vaha eka, abheda hI hai arthAt jo bhI bheda kiye haiM, ve to mAtra vastu ko samajhAne ke liye hI haiM, bheda rUpa vyavahAra mAtra hI haiN| zloka 524 : anvayArtha :- 'ananta dharmavAle eka dharmI ke viSaya meM Astikya buddhi honA, vahI isa vyavahAra naya kA phala hai...' arthAt vyavahAra rUpa bheda mAtra Astikya buddhi hone ke liye hI hai, anyathA nhiiN| bhAvArtha :- "pUrvokta prakAra ke vyavahAra ko mAnane kA prayojana yaha hai ki 'vastu ke ananta dharma hone para bhI vaha eka akhaNDa vastu hai' aisI pratIti karanA, arthAt guNa-guNI abheda hone se guNoM ko jAnane para guNI kI supratIta (pahacAna) jIva ko ho to yaha vyavahAra naya kA yathArtha phala AyA kahalAtA hai| vyavahAra ke Azraya kA phala vikalpa-rAga-dveSa hai, isaliye bheda kA Azraya na karake arthAt isa naya dvArA kahe hue guNa ke bheda meM na rukakara abheda dravya kI pratIti karanA vaha isa naya ke jJAna kA phala hai, yaha phala na Ave to vaha naya jJAna yathArtha nahIM hai|' __ zloka 634-635 : anvayArtha :- 'nizcaya se vyavahAra naya abhUtArtha hai (arthAt samyagdarzana ke liye arthAt AtmA kI abheda anubhUti ke liye kAryakArI nahIM hai) usameM yaha kAraNa hai ki yahA~ sUtra meM jo dravya ko guNavAlA kahA hai, usakA artha karane se yahA~ para guNa, alaga hai, dravya alaga hai tathA guNa ke yoga se vaha dravya guNavAlA kahalAtA hai aisA artha siddha hotA hai (jJAta hotA hai) parantu vaha ThIka nahIM hai kyoMki na guNa hai, na dravya hai, na ubhaya hai, na ina donoM kA yoga hai parantu kevala advaita sat (abheda dravya) hai tathA usI sat ko cAhe guNa mAno athavA dravya mAno, parantu vaha bhinna nahIM arthAt nizcaya se abhinna hI hai|' / bhAvArtha :- "vyavahAra naya se 'guNavadravyaM' guNavAle ko dravya kahane se aisA bodha ho sakatA hai ki guNa aura dravya bhinna-bhinna vastu hai tathA guNa ke yoga se dravya, dravya kahalAtA hai, parantu
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya-guNa vyavasthA aisA artha ThIka nahIM hai, kyoMki na guNa hai, na dravya hai, na donoM haiM na donoM kA yoga hai parantu nizcaya naya se kevala eka advaita, abhinna, akhaNDa sat hI hai use hI, cAhe guNa kaho, cAhe dravya kaho athavA jo cAho vaha kaho! sArAMza - " zloka 636 : anvayArtha :- 'isaliye yaha nyAya se siddha haA ki vyavahAra naya hai to bhI vaha abhUtArtha hai tathA vAstava meM usakA anubhava karanevAle jo mithyA dRSTi haiM ve bhI yahA~ khaNDita hI haiN|' arthAt jo dravya ko abheda-akhaNDa anubhava nahIM karate, unheM niyama se bhramayukta mithyA dRSTi mAnanA caahiye| bhAvArtha :- "vyavahAra naya, ukta prakAra ke bheda ko viSaya banAtA hai kyoMki vidhipUrvaka bheda karanA hI 'vyavahAra' zabda kA artha hai; isaliye siddha hotA hai ki vyavahAra naya abhUtArtha hI hai| - paramArthabhUta nahIM tathA vAstava meM usakA anubhava karanevAle mithyA dRSTi haiM, ve bhI naSTa ho cuke (arthAt ve ananta saMsArI ho cuke)...." arthAt jo bheda meM hI ramate hoM aura bheda kI hI prarUpaNA karate hoM unheM kabhI abheda dravya anubhava meM AnevAlA hI nahIM hai; isaliye ve mithyA dRSTi haiM - naSTa ho cuke samAna haiN| zloka 637 : anvayArtha :- 'zaMkAkAra kahatA hai ki yadi aisA kaho to niyama se nizcayapUrvaka nizcaya naya hI Adara karane yogya mAnanA cAhiye kyoMki akiMcitkArI hone se aparamArthabhUta vyavahAra naya se kyA prayojana hai ? yadi aisA kaho to' - arthAt zaMkAkAra ekAnta se nizcaya naya hI mAnanA cAhiye aisA kahatA hai| uttara - zloka 638-639 : anvayArtha :- 'isa prakAra kahanA ThIka nahIM kyoMki yahA~ Age dvipratipatti hone para tathA saMzaya kI Apatti Ane para aura vastu kA vicAra karane meM balapUrvaka vyavahAra naya pravRtta hotA hai athavA jo jJAna donoM nayoM kA avalambana karanevAlA hai, vahI pramANa kahalAtA hai; isaliye prasaMgavaza vaha vyavahAra naya kisI ke liye Upara ke (Upara batAye hae) kAryoM ke liye Azraya karane yogya hai, parantu savikalpa jJAnavAloM kI bhA~ti nirvikalpa jJAnavAloM ko vaha zreyabhUta nahIM hai|' arthAt vaha mithyAtvI ko tattva samajhane/samajhAne ke liye Azraya karane yogya hai parantu samyagdRSTiyoM ko anubhava kAla meM usakA Azraya nahIM hotA arthAt vaha zreyabhUta nahIM hai| kyoMki vikalpa hai, vaha vyavahAra hai aura nirvikalpa hai, vaha nizcaya hai| aba hama Age dravya-paryAya kI yathArtha vyavasthA samajhAne kA prayAsa karate haiN|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 samyagdarzana kI vidhi dravya-paryAya vyavasthA dravya aura guNa kI vyavasthA dekhI, aba hama paryAya ke viSaya meM vicAra kreNge| prazna :- guNoM ke samudAya rUpa abheda dravya (vastu) hai to usameM paryAya kahA~ rahatI hai? uttara :- paryAya dravya ke sAre pradeza meM (pUrNa kSetra meM) rahatI hai kyoMki guNoM ke samUha rUpa abheda dravya kA jo vartamAna hai arthAt usakI jo vartamAna avasthA hai (pariNamana hai) use hI usa dravya kI paryAya kahane meM AtI hai aura usa abheda paryAya meM hI vizeSatAoM kI apekSA se arthAt guNoM kI apekSA se usameM (abheda paryAya meM) hI bheda karake use guNoM kI paryAya kahA jAtA hai| isa kAraNa kahA jA sakatA hai ki jitanA kSetra dravya kA hai, vaha aura utanA hI kSetra guNoM kA hai aura vaha tathA utanA hI kSetra paryAya kA bhI hai; isaliye hI dravya-paryAya ko vyApya-vyApaka sambandha kahA jAtA hai| yahI bAta pravacanasAra gAthA 114 meM bhI kahI hai ki 'dravyArthika (naya) dvArA sampUrNa (arthAt pUrNa dravya) dravya hai; aura phira paryAyArthika (naya) dvArA vaha (dravya) anya-anya hai kyoMki usa kAla meM tanmaya hone ke kAraNa (dravya paryAyoM se) ananya hai|' prazna :- to dravya aura paryAya ke pradeza bhinna haiM aisA kisa prakAra kahA jA sakatA hai? uttara :- bhedavivakSA meM jaba eka abheda-akhaNDa dravya meM bheda utpanna karake samajhAyA jAtA hai taba dravya aura paryAya, aise vastu ke 'do bhAvoM' ko apane-apane bhAva kI apekSA se aisA kahA jA sakatA hai ki donoM ke pradeza bhinna haiM, parantu vAstava meM vahA~ koI bhinnatA hI nahIM hai, ve donoM abheda hI haiM, tanmaya hI haiM arthAt eka hI AkAza pradezoM ko avagAha kie hue haiN| jaise svAmI kArtikeyAnuprekSA gAthA 277 meM batalAyA hai ki 'vastu jisa kAla meM jisa svabhAva se pariNamana rUpa hotI hai, usa kAla meM usa pariNAma se tanmaya hotI hai...' aura paMcAstikAya saMgraha gAthA 9 meM bhI batalAyA hai ki 'una-una sadabhAva paryAyoM ko jo dravatA hai-prApta hotA hai, use sarvajJoM dvArA dravya kahA jAtA hai| kyoMki vaha sattA se (arthAt dravya se) ananyabhUta hai|' isa abheda paryAya ko, AkAra kI apekSA se vyaMjana paryAya athavA dravya paryAya kahA jAtA hai aura usI abheda paryAya ko vizeSatAoM kI apekSA se guNa paryAya athavA artha paryAya bhI kahA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya - paryAya vyavasthA jAtA hai| yahA~ samajhane kA yaha hai ki jo guNoM kA samUha rUpa dravya hai, usakA koI na koI AkAra avazya hogA aura usakA koI na koI rUpa aura kArya bhI avazya hogA hI arthAt usameM jo AkAra hai, use usa dravya kI dravya paryAya athavA vyaMjana paryAya kahA jAtA hai aura jo usakA vartamAna kArya hai (pariNAma hai=avasthA hai), use usa dravya kI guNa paryAya athavA artha paryAya kahA jAtA hai| 21 jaisA hamane pahale dekhA, vaisA bheda rUpa vyavahAra, abhUtArtha hai; vaha mAtra tattva samajhane athavA samajhAne ke liye prayoga meM liyA jAtA hai, anyathA vaha kAryakArI nahIM hai| vastu kA svarUpa to abheda hI hai aura vahI bhUtArtha hai / isIliye sarva kathana apekSA se grahaNa karane yogya hai, anyathA artha kA anartha ho jAtA hai arthAt use jo koI ekAnta se grahaNa kare athavA samajhAve to vaha mithyA dRSTi hai aura vaha naSTa ho cukA hai arthAt yaha manuSya bhava hAra cukA hai| (pIche batalAyI gAthA 636 dekhanA) pratyeka vastu kA kArya vastu se abheda hotA hai| use hI usakA upAdAna rUpa pariNamana kahA jAtA hai| usa kArya ko athavA avasthA ko, vartamAna samaya apekSA se vartamAna paryAya kahA jAtA hai| bheda naya se aisA kahA jA sakatA hai ki - paryAya dravya meM se AtI hai, aura dravya meM hI jAtI hai kyoMki koI bhI dravya (vastu) kA kArya usase abheda hI hotA hai, tathApi bheda naya se aisA kathana kiyA jA sakatA hai ki ve donoM bhinna-bhinna haiM / dravya aura paryAya ko kathaMcit bhinna kahA jAtA hai vaha isI apekSA se / koI bhI dravya hai vaha nitya hai parantu kUTastha nitya nahIM kyoMki yadi usa vastu kA koI bhI kArya hI nahIM mAnane meM Aye to usa vastu kA hI abhAva ho jAyegA, isaliye pratyeka nitya vastu kA, jo vartamAna kArya hai use hI usakI paryAya kahane meM AtI hai aura aisI bhUta-bhaviSya aura vartamAna kI paryAyoM kA samUha hI dravya (vastu) hai| arthAt anusyUti (continuity) se racita paryAyoM kA samUha, vahI dravya hai| vastu kA svabhAva hai ki vaha kAyama rahakara parivartita hotI hai| isaliye usa vastu meM eka sthiratA bhAva hai aura eka parivartana kA bhAva hai, usameM se jo sthiratA bhAva hai use nitya rUpa arthAt dravya kahA jAtA hai, trikAlI dhruva kahA jAtA hai, aura jo parivartana kA bhAva hai, use paryAya kahA jAtA hai| phira bhI vastu meM eka sthiratA bhAga aura eka parivartana bhAga aise do bhAga arthAt vibhAga nahIM haiN| yadi aise koI vibhAga mAnane meM AyeMge to vastu eka-akhaNDa-abheda na rahakara do aura
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi bhinna ho jAyegI phira to dravya kA eka bhAga kUTastha aura dUsarA bhAga kSaNika ho jaayegaa| arthAt dravya kUTastha aura kSaNika ho jAegA aisA hone se to vastu kI siddhi hI nahIM hogI kyoMki Upara batalAye anusAra koI bhI dravya kArya binA kUTastha hue nahIM hotA aura koI dravya kSaNika ho to usa dravya kA hI abhAva ho jAyegA, isase to aise do doSa vastu vyavasthA na samajhane se A jAyeMge aura vastu kI siddhi hI nahIM hogii| isaliye prathama batalAye anusAra vastu kA jo vartamAna hai, arthAt usakI jo avasthA hai, use hI paryAya samajhanA atyanta Avazyaka hai| jaba aisA kahA jAye ki paryAya to dravya meM se hI AtI hai aura dravya meM hI jAtI hai to aise kathana ko Upara batalAye anusAra apekSA se mAtra vyavahAra' arthAt upacAra - kathana mAtra samajhanA, vAstavika nhiiN| aba Age hama utpAda-vyaya-dhrauvya kI yathArtha vyavasthA samajhAne kA prayAsa karate haiN|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda-vyaya-dhruvarUpa vyavasthA 23 utpAda-vyaya-dhruvarUpa vyavasthA aba utpAda-vyaya-dhrauvya se bhI yahI bhAva samajhate haiN| jo utpAda-vyaya hai, vaha paryAya hai aura jo dhruva hai vaha dravya hai arthAt jo dravya hai, vaha nitya hai aura usase hI 'yaha vahI hai' aisA nirNaya hotA hai isaliye use hI dhruvabhAva athavA apariNAmI bhAva bhI kahA jAtA hai| jainadharma meM dhruva bhAva ekAnta apariNAmI arthAt kUTastha nahIM parantu pariNamanazIla vastu hai| jaise svAmI kArtikeyAnuprekSA, gAthA 226 meM batalAyA hai ki - 'aura ekAnta svarUpa dravya hai, vaha lezamAtra bhI kArya nahIM karatA tathA jo kArya nahIM kare, vaha dravya hI kaisA ? vaha to zUnya rUpa jaisA hai|' bhAvArtha - 'jo arthakriyA rUpa ho, use hI paramArtha vastu kahA hai parantu jo arthakriyA rUpa nahIM, vaha to AkAza ke phUla kI bhA~ti zUnya rUpa hai|' arthAt jo apane kAryasahita kI vastu hai, usakA jo sthiratA bhAva hai, vahI dhruva bhAva athavA apariNAmI bhAva hai aura usa vastu kA jo kArya hai arthAt usakA jo vartamAna bhAva athavA usakI jo vartamAna avasthA hai, use hI usakA pariNamatA bhAva kahA jAtA hai, use hI utpAda-vyaya kahA jAtA hai| vaha isa prakAra ki purAnI paryAya kA kSaya aura nayI paryAya kA utpAda, yaha utpAda-vyaya kisI nayI vastu ke utpAdavyaya rUpa nahIM, ve to mAtra eka vastu ke (dravya ke) eka samaya pahale ke rUpa kA vyaya aura vartamAna samaya ke rUpa kA utpAda hI hai arthAt eka-abheda-akhaNDa-abhinna vastu kA samaya apekSA se kArya (pariNamana), vahI usakI utpAda-vyaya rUpa paryAya kahI jAtI hai| yahA~ koI vAstavika utpAda-vyaya athavA AnA-jAnA nahIM hai| parantu vastu nitya pariNamatI rahatI hai arthAt anusyuti se racita paryAyoM kA samUha, vahI vastu aura usameM samaya apekSA se utpAdavyaya kahA jAtA hai arthAt usI vastu ko vartamAna se dekhane para use usa dravya kI vartamAna avasthA arthAt paryAya kahA jAtA hai| vastu meM utpAda-vyaya-dhruva aise vAstavika bheda na hone para bhI, mAtra 'vyavahAra' se hI, bheda naya kI apekSA se aisA kahA jAtA hai| usakA phala mAtra vastu kA svarUpa samajhAne taka hI hai, na ki bheda meM hI aTaka jAne ke liye| bheda meM hI aTakane se vastu kA abheda svarUpa jo svAtmAnubhUti ke liye kAryakArI hai pakar3a meM nahIM aataa| aba hama Age, bhedAbheda svarUpa kisa apekSA se prApta hotA hai, usakI yathArtha vidhi samajhAne kA prayAsa karate haiN|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 samyagdarzana kI vidhi dRSTi bheda se bheda kaI loga saMsArI jIva ko ekAnta azuddha mAnate haiN| ve paryAya dRSTi jIva kahe jAte haiN| ve loga caturtha guNasthAnaka meM zuddhAtmA ke anubhava kI bAta bhI nahIM maante| saMsArI jIva zuddha naya/dravyArthika naya apekSA se parama zuddha hai arthAt trikAla zuddha hai, yaha bAta kaI zAstroM meM batalAI hai| samyagdarzana prApti ke samaya jo zuddhAtmA kA anubhava hotA hai, vaha isa trikAla zuddhAtmA kA anubhava hotA hai nA ki AtmA ke madhya ke ATha rucaka pradezoM kaa| usa zuddhAtmA ko kAraNa paramAtmA yA kAraNa samayasAra bhI kahate haiN| vaha kAraNa paramAtmA trikAla zuddha hai, jisake bala/anubhava se hI kArya paramAtmApanA prApta hotA hai, yaha bAta hama Age vistAra se smjhaayeNge| usako yathAyogya samajha kara pahale usakA nirNaya karanA arthAt bhAva bhAsana karanA hai tAki usa kA anubhava apanI yogyatA anusAra ho ske| vastu meM sarva bheda dRSTi apekSA se haiM, na ki vaastvik| jaise ki-pramANa dRSTi se dekhane para vastu dravya-paryAyamaya hai arthAt utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa hI hai, jabaki usI vastu ko paryAya dRSTi se dekheM arthAt use mAtra usake vartamAna kArya se, usakI vartamAna avasthA se hI dekheM to vaha mAtra utanI hI hai| pUrNa dravya usa samaya mAtra vartamAna avasthA rUpa hI jJAta hotA hai| usa vartamAna avasthA meM hI pUrNa dravya chipA huA hai| yahI bhAva samayasAra gAthA 13 meM darzAyA gayA hai arthAt vartamAna, trikAlI kA hI banA huA hai| jaise svAmI kArtikeyAnuprekSA gAthA 269 meM batalAyA hai ki 'jo naya vastu ko mAtra vizeSa rUpa se (paryAya se) avinAbhUta (arthAt paryAya rahita dravya ko nahIM parantu paryAya sahita dravya ko) sAmAnya rUpa ko nAnA prakAra kI yukti ke bala se (arthAt paryAya ko gauNa karake dravya ko) sAdhe vaha dravyArthika naya (dravya dRSTi) hai|' bhAvArtha- 'vastu kA svarUpa sAmAnya vizeSAtmaka hai| vizeSa ke binA sAmAnya nahIM hotA...' aura gAthA 270 meM bhI batAyA hai ki 'jo naya aneka prakAra se sAmAnya sahita sarva vizeSa ko usake sAdhana kA jo liMga (cihna) usake vaza se sAdhatA hai, vaha paryAyArthika naya (paryAya dRSTi) hai|' bhAvArtha-'sAmAnya (dravya) sahita usake vizeSoM ko (paryAyoM ko) hetupUrvaka sAdhe (arthAt dravya ko gauNa karake paryAya ko grahaNa kare), vaha paryAyArthika naya (paryAya dRSTi) hai....' arthAt pUrNa dravya jaba mAtra vartamAna avasthA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTi bheda se bheda rUpa-paryAya rUpa hI jJAta hotA hai, use hI paryAya dRSTi kahA jAtA hai aura usa samaya usa vartamAna paryAya meM hI pUrNa dravya chipA huA hai| 25 isaliye yadi aisA kahA jAye ki vartamAna paryAya kA samyagdarzana ke viSaya meM samAveza nahIM, to vahA~ samajhanA par3egA ki kisI bhI dravya kI vartamAna paryAya kA lopa hote hI, pUrNa dravya kA hI lopa ho jAyegA, vahA~ vastu kA hI abhAva ho jAyegA ; isaliye dRSTi ke viSaya meM (samyagdarzana ke viSaya meM) vartamAna paryAya kA abhAva na karake, mAtra usameM rahI huI azuddhi ko (vibhAva bhAva ko) gauNa karanA ThIka hai; jo hama Age spaSTa kreNge| usI pUrNa vastu ko yadi dravya dRSTi se dekheM to vaha sampUrNa vastu mAtra dravya rUpa hI - dhruva rUpa hI-apariNAmI rUpa hI jJAta hotI hai, vahA~ paryAya jJAta hI nahIM hotI kyoMki taba paryAya usa dravya meM antarbhUta ho jAtI hai| paryAya gauNa ho jAtI hai aura pUrNa vastu dhruva rUpa- dravya rUpa hI jJAta hotI hai isIliye hI dravya dRSTi kAryakArI hai yaha bAta hama Age vistAra se btlaayeNge| yahA~ batalAye anusAra dravya-guNa- paryAya aura utpAda-vyaya- dhrauvya rUpa vastu vyavasthA samyak rUpa se na samajha meM AyI ho athavA to viparIta rUpa se dhAraNA huI ho to, sarva prathama use samyak rUpa se samajha lenA atyanta Avazyaka hai kyoMki usake binA samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) samajhanA azakya hI hai| isaliye aba hama yahI bhAva zAstra ke AdhAra se bhI dRr3ha kreNge|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 samyagdarzana kI vidhi paMcAdhyAyI pUrvArddha kI vastu vyavasthA darzAte zloka zloka 67 : 'anvayArtha :- ......jaise pariNamanazIla AtmA yadyapi jJAna guNapane se avasthita hai tathApi jJAna guNa ke taratama rUpa (kama-jyAdA) apanI apekSA se anavasthita hai|' arthAt AtmA (dravya) pariNamanazIla hai aura phira bhI use Tikate bhAva se = jJAna guNa se = jJAyaka bhAva se dekhane meM Ave to vaha vaisA kA vaisA hI jJAta hotA hai arthAt avasthita hai aura yadi jJAna guNa kI hI kama-jyAdA avasthA se arthAt vikalpa rUpa = jJeya rUpa avasthA se dekhane meM Ave to vaha vaisA kA vaisA nahIM rahatA arthAt anavasthita jJAta hotA hai, yahI anukrama se dravya dRSTi aura paryAya dRSTi hai| zloka 68-69 : anvayArtha :- 'yadi Upara ke kathana anusAra guNa-guNAMza kI (guNaparyAya kI) kalpanA na mAnane meM Ave to dravya, guNAMza kI bhA~ti niraMza ho jAtA athavA vaha dravya, kUTastha kI bhA~ti nitya ho jAtA, pariNamanazIla bilkula nahIM hotA athavA kSaNika ho jAtA athavA yadi tumhArA aisA abhiprAya ho ki ananta avibhAgI guNAMzoM kA mAnanA to ThIka hai parantu una saba niraMza aMzoM kA pariNamana samAna arthAt eka sarIkhA honA cAhiye parantu tAratama rUpa (tIvramaMda rUpa) nahIM honA caahiye|' bhAvArtha :- 'dravyArthika naya se vastu avasthita hai tathA paryAyArthika naya se vastu anavasthita hai| isa prakAra kI (vastu meM) pratIti hone ke kAraNa se guNa-guNAMza kalpanA sArthaka hai aisA pahale siddha kiyA hai, aba usI (vastu svarUpa ko) dRr3ha karane ke liye vyatireka rUpa se UhApoha kI jAtI hai ki-yadi guNa-guNAMza kalpanA mAnane meM na Ave to dravya ke svarUpa meM cAra aniSTa pakSa utpanna hone kA prasaMga AyegA, aura ve isa prakAra :- 1. eka guNAMza kI bhA~ti dravya ko niraMza mAnanA par3egA; 2. dravya meM mAtra guNoM kA hI sadbhAva mAnane se kIlaka kI bhA~ti use kUTastha arthAt apariNAmI mAnanA par3egA; 3. guNoM ke atirikta mAtra guNAMza kalpanA hI mAnane para use (dravya ko) kSaNika mAnanA par3egA; tathA 4. guNoM ke ananta aMza mAnane para bhI unakA samAna pariNamana mAnanA par3egA parantu taratama aMza rUpa nahIM mAnA jA skegaa|' zloka 70 : anvayArtha :- 'Upara ke cAroM pakSa bhI doSayukta haiM kyoMki ve pratyakSa rUpa se bAdhita haiM aura ve pratyakSa bAdhita isaliye haiM ki - una pakSoM ko siddha karanevAlA koI pramANa
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha kI vastu vyavasthA darzAte zloka nahIM hai tathA unake sAdhaka pramANa kA abhAva isaliye hai ki - una pakSoM kI siddhi ke liye isa loka meM koI dRSTAnta bhI nahIM mila sktaa|' 27 arthAt dravya ko pariNAmI siddha kiyA aura phira bhI use Tikate bhAva (sthiratA ke bhAva) kI apekSA se apariNAmI bhI kahA jAtA hai parantu ekAnta se nahIM kyoMki jaina siddhAnta meM anekAnta kI hI jaya hotI hai, ekAnta kI nhiiN| zloka 83-84 : anvayArtha :'jaise Ama ke phala meM sparza, rasa, gandha aura varNa ye cAroM pudgala dravya ke guNa apane-apane lakSaNa se bhinna haiM tathA nizcaya se ve saba akhaNDa dezI (dravya) hone se kisI bhI prakAra se pRthak bhI nahIM kiye jA skte| vAstava meM jaise vizeSa rUpa hone ke kAraNa ve paryAya dRSTi se (bheda vivakSA se) deza, dezAMza, guNa aura guNAMza rUpa svacatuSTaya kahA jA sakatA hai tathA sAmAnya rUpa kI apekSA se arthAt dravyArthika dRSTi se (abheda vivakSA se) ve hI saba eka AlApa se eka akhaNDa dravya kahe jA sakate haiN|' arthAt jo vizeSa apekSA se paryAya hai, vahI sAmAnya apekSA se dravya hai, jaise ki upAdAna svayaM hI kArya rUpa pariNamatA hai, yaha bAta to sarva vidita hai, usameM upAdAna vahI dravya hai aura kArya paryAya hai, isase yaha bAta siddha hotI hai ki dravya svayaM hI pariNamana karatA hai aura dravya svayaM hI vartamAna avasthA kI apekSA se paryAya kahalAtA hai| jaise miTTI kA piNDa naSTa hokara miTTI ke ghar3e rUpa banane se miTTI rUpI dravya kI eka paryAya kA nAza huA aura nayI paryAya kA utpAda huA, parantu donoM meM miTTIpana to kAyama hI rahA, nitya hI rahA, isa apekSA se kUTastha rahA apariNAmI rhaa| miTTI rUpa dravya kisI anya dravya rUpa nahIM pariNamana karatA, isaliye use isa apekSA se bhI kUTastha athavA apariNAmI kahA jA sakatA hai aura dUsarA, usa piNDa aura ghar3e meM miTTIpana vaisA kA vaisA hI rahatA hai, isa apekSA se use kathaMcit kUTastha athavA kathaMcit apariNAmI kahA jA sakatA hai| ekAnta se apariNAmI kahane para to vahA~ eka bhAga apariNAmI aura eka bhAga meM pariNAmI - aisA mAnane se to dravya kA hI nAza ho jaayegaa| vaha dravya drave bhI nahIM, isaliye usakA kucha kArya hI na mAnane para dravyapane kA hI nAza ho jaayegaa| isa prakAra upAdAna se kArya ko bhinna mAnane se AkAzakusumavata, dravya kA hI astitva nahIM rahegA aura usake kArya kA bhI astitva nahIM rhegaa| isaliye isI prakAra samajhanA ki upAdAna svayaM hI kArya rUpa pariNamita huA hai aura isa kAraNa se usa pariNAma meM pUrNa upAdAna upasthita hI hai| pariNAma ( kArya ) svayaM upAdAna kA hI
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 samyagdarzana kI vidhi banA hai arthAt jo paryAya hai, vaha dravya kI hI banI hai, kyoMki vaha dravya kA hI vartamAna hai| isaliye hI use dravya dRSTi se dekhane para, vahA~ mAtra dravya hI jJAta hotA hai - trikAlI dhruva hI jJAta hotA hai, vahA~ usakI vartamAna avasthA (paryAya) gauNa ho jAtI hai aura use hI dravya dRSTi kahA jAtA hai| jaba ki paryAya dRSTi meM, usI dravya ko usakI vartamAna avasthA se arthAt paryAya se hI dekhane para dravya gauNa ho jAtA hai, dravya jJAta hI nahIM hotA, pUrNa dravya mAtra paryAya rUpa hI bhAsita hotA hai| aisI hI mukhya-gauNa kI vyavasthA hai| isake atirikta dusarI koI abhAva kI vyavasthA hI nahIM hai, kyoMki akhaNDa-abheda dravya meM kisI bhI aMza kA abhAva cAhane para pUrNa dravya kA hI abhAva arthAt lopa ho jAtA hai| isaliye abhAva arthAt mukhya-gauNa, anyathA nhiiN| zloka 89 : anvayArtha :- 'jaise vastu svata:siddha hai usI prakAra vaha svata: pariNamanazIla bhI hai isaliye yahA~ vaha sat niyama se utpAda, vyaya, aura dhrauvya svarUpa hai|' bhAvArtha :- 'jainadarzana meM jaise vastu kA sadbhAva svata:siddha mAnA hai (arthAt usa vastu kA kabhI nAza nahIM hotA aura isa apekSA se vaha dhruva hai - nitya hai) vaise hI use pariNamanazIla bhI mAnA hai (arthAt dravya svayaM hI paryAya rUpa pariNamatA hai), isIliye sat svayaM hI niyama se utpAda-sthiti-bhaMgamaya hai (arthAt miTTI svayaM hI piNDapana chor3akara ghaTa rUpa hotI hai)| arthAt sat svayaM siddha hone se dhrauvyamaya aura pariNamanazIla hone se utpAda-vyayamaya hai| isa prakAra pratyeka vastu tritayAtmaka (utpAda-vyaya-dhrauvyamaya) hai|' yadi dravya ko hI pariNAma rUpa mAneM to pariNAma ke nAza se dravya kA bhI nAza ho jAyegA, to aisA nahIM hai, kyoMki utpAda-vyaya vaha dravya kA nahIM parantu dravya kI avasthA kA hai| vaha dravya hI svayaM piNDapana chor3akara ghaTapana dhAraNa karatA hai aura vahA~ piNDa kA vyaya aura ghaTa kA utpAda kahA jAtA hai, parantu una donoM meM rahe hae miTTIpane kA nAza kisI kAla meM nahIM hotA aura isIliye use trikAlI dhruva athavA apariNAmI kahA jAtA hai| anya kisI prakAra se nhiiN| zloka 90 : anvayArtha :- 'parantu vaha sat bhI pariNAma binA utpAda, sthiti, bhaMga rUpa nahIM ho sakatA kyoMki aisA mAnane se jagata meM asat kA janma (AkAza ke phUla kA janma) aura sat kA vinAza (vRkSa ke phUla kA vinAza) durnivAra ho jaayegaa|' bhAvArtha :- 'sat, kevala svata:siddha aura pariNamanazIla hone ke kAraNa hI utpAda, sthiti tathA bhaMgamaya mAnane meM AyA hai, arthAt ye tInoM avasthAyeM haiM kyoMki pratisamaya sat kI avasthAoM meM utpAda, vyaya, dhrauvya huA karate haiM parantu kevala sat meM nahIM, isaliye (bheda naya se) utpAda,
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha kI vastu vyavasthA darzAte zloka vyaya, dhrauvya ko sat ke pariNAma kahane meM AtA hai; yadi aisA na mAnakara sat meM hI utpAda, vyaya, aura dhrauvya mAnane meM Ave to asat kI utpatti tathA sat ke vinAza ko durnivAra mAnanA pdd'egaa|' __ zloka 91 : anvayArtha :- 'isaliye niyama se dravya kathaMcit kisI avasthA rUpa se utpanna hotA hai tathA kisI anya avasthA se naSTa hotA hai parantu paramArtha rUpa se (dravyArthika naya se) nizcaya se ve donoM hI nahIM haiM arthAt dravya na to utpanna hotA hai tathA na naSTa hotA hai|' __ arthAt dravya dRSTi se to vaha nitya trikAlI dhruva rUpa hI jJAta hotA hai, usameM koI utpAdavyaya jJAta hote hI nahIM kyoMki una para dRSTi hI nahIM, dRSTi kevala trikAlI dhruva dravya para hI hai isaliye utpAda-vyaya gauNa ho jAte haiM aura nityatva mukhya ho jAtA hai, yahI vidhi hai paryAya ke abhAva kii| __ bhAvArtha :- 'isaliye dravya, paryAyArthika naya kI apekSA se navIna-navIna avasthA rUpa se utpanna tathA pUrva-pUrva avasthAoM se naSTa kahane meM AtA hai, parantu dravyArthika naya se dravya, na to naSTa hotA hai aura na utpanna hotA hai|' isa bhAva ko apekSA se dhruva bhAva, apariNAmI bhAva bhI kahA jA sakatA hai parantu ekAnta se nhiiN| __ zloka 108 : anvayArtha :- 'jainadharma kA yaha siddhAnta hai ki jaise dravya nitya-anityAtmaka hai, usI prakAra guNa bhI apane dravya se abhinna hone ke kAraNa nitya-anityAtmaka hai-aisA smjhnaa|' bhAvArtha :- '...dravya dRSTi se ve guNa paraspara meM tathA dravya se abhinna hI hai..' zloka 110 : anvayArtha :- 'jaise jJAna, ghaTa ke AkAra se paTa ke AkAra rUpa hone ke kAraNa pariNamanazIla hai to kyA usakA jJAnapana naSTa ho jAtA hai ? yadi vaha jJAnatva naSTa nahIM hotA, to isa apekSA se nitya kyoM siddha nahIM hogA? arthAt avazya hI (nitya siddha) hogaa|' ___ yahA~ samajhanA yaha hai ki koI aisA kahe ki jJAna guNa to akabandha-kUTastha-apariNAmI rahatA hai aura usameM se jJAna kI paryAya nikalatI hai, to aisI mAnyatA se to jJAna guNa kA hI abhAva ho jAyegA kyoMki jJAna guNa pariNamanazIla hai, arthAt jJAna guNa svayaM kisI na kisI kArya binA rahatA hI nahIM, vaha jJAna guNa svayaM hI usa kArya rUpa pariNamatA hai, arthAt sva-para ko jAnane rUpa pariNamatA hai aura usa sva-para rUpa pratibimba ko gauNa karate hI sAmAnyapane se jJAna guNa vaisA kA vaisA hI jJAta hotA hai, isaliye kahA jAtA hai ki vaha jJAnapane kA ullaMghana karatA hI nahIM, isa apekSA se use kUTastha athavA apariNAmI kahA jA sakatA hai, anyathA nhiiN|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 samyagdarzana kI vidhi bhAvArtha :- 'ghaTa ko chor3akara paTa ko aura paTa ko chor3akara anya padArtha ko jAnate samaya jJAna paryAyArthika naya se anya rUpa kahalAne para bhI usake jJAnapana kA ullaMghana nahIM karatA parantu sAmAnyapane se (usa pratibimba ko gauNa karane para jo bhAva rahatA hai, use hI usakA sAmAnya kahA jAtA hai| vizeSa, sAmAnya kA hI banA haA hotA hai| paryAya rUpa vizeSa dravya rUpa sAmAnya kA hI banA huA hotA hai arthAt vizeSa ko = paryAya ko gauNa karate hI sAmAnya = dravya kI anubhUti hotI hai) nirantara "tadevedaM" - vaha hI yaha hai| arthAt yaha vahI jJAna hai ki jisakI pahale vaha paryAya thI aura abhI yaha paryAya hai (arthAt jJAna hI = jJAna guNa hI usa paryAya rUpa meM pariNamita huA hai)| aisI pratIti hotI hai, isaliye jJAnatva sAmAnya kI apekSA se jJAna nitya hai| jaise ki-' _zloka 111 : anvayArtha :- 'Amraphala meM rUpa nAma kA guNa pariNamana karate-karate harita meM se pIlA ho jAtA hai to kyA itane meM usake varNapane kA nAza ho jAtA hai ? arthAt nahIM hotaa| isaliye vaha varNapana nitya hai|' aisA hai jaina siddhAnta kA trikAlI dhruv| bhAvArtha :- ... sAmAnya rUpa se to varNapana vahI kA vahI hai, vaha (varNa sAmAnyapana) kahIM naSTa nahIM ho gayA, isaliye varNa sAmAnya kI apekSA se vaha varNa guNa nitya hI hai|' isa prakAra sAmAnya kI apekSA se use kUTastha athavA apariNAmI kahA jA sakatA hai, anyathA nhiiN| anyathA mAnane para jaina siddhAnta ke viruddha arthAt anyamatI mithyAtva rUpa pariNAma AyegA jo ananta saMsAra kA kAraNa bnegaa| zloka 112 : anvayArtha :- 'jaise vastu (dravya) pariNamanazIla hai, usI prakAra guNa bhI pariNamanazIla hai (anyathA mAnane se mithyAtva kA udaya samajhanA) isaliye nizcaya se guNa ke bhI utpAda-vyaya donoM hote haiN|' bhAvArtha :- 'isaliye jaise dravya, pariNamanazIla hai, vaise dravya se abhinna rahanevAle guNa bhI pariNamanazIla haiM, aura ve pariNamanazIla hone se unameM prati samaya utpAda-vyaya (koI na koI kArya) bhI huA hI karatA hai; aura isa yukti se guNoM meM utpAda-vyaya hone se use anitya bhI kahane meM AtA hai, sArAMza ki-' zloka 113 : anvayArtha :- 'isaliye jaise jJAna nAma kA guNa sAmAnya rUpa se nitya hai tathA usI prakAra ghaTa ko chor3akara paTa ko jAnane para, jJAna naSTa aura utpanna rUpa bhI hai arthAt anitya bhI hai|'
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha kI vastu vyavasthA darzAte zloka samajhanA yaha hai ki jo upAdAna hai arthAt jo dravya athavA guNa hai, vaha svayaM hI kArya rUpa pariNamana karatA hai aura usa kArya kI apekSA se vaha anitya hai| lekina upAdAna kI apekSA se nitya hai, aisA svarUpa hai nitya-anitya kaa| yadi koI isa svarUpa se viparIta dhAraNA sahita svayaM ko samyagdRSTi mAnate hoM athavA manAte hoM to unheM niyama se bhrama meM hI samajhanA kyoMki bhrama kI bhI zAnti aura Ananda vedana meM AtA hai| yadi ananta saMsAra se bacanA ho to hamArA nivedana hai ki Apa apanI dhAraNA samyak kara leM aura agara koI saMsArI jIva ko ekAnta azuddha mAnakara svayaM ko samyagdarzana mAne yA samajhe to vaha bhI bhrama meM hI hai| vaha mAnyatA bhI ekAnta hai kyoMki saMsArI jIva paryAyArthika naya se azuddha avazya hai, magara vahI saMsArI jIva dravyArthika naya se parama zuddha hai arthAt trikAla zuddha hai| aisA hai vastu svarUpa jinazAsana kA, jo ekAnta nayoM se parAbhUta nahIM hotaa| dravyArthika naya se koI bhI AtmA meM rAgAdi kA astitva nahIM hai parantu paryAyArthika naya se ajJAnI AtmA niyama se rAgAdi rUpa pariNamatA hai, aisA hai jina zAsana kA anekaant| jise yaha anekAntamaya svarUpa yathArtha rUpa se samajha meM nahIM AtA, unheM apane Apako jinazAsana se bAhya hI samajhanA caahiye| bhAvArtha :- "jisa samaya jJAna ghaTa ko chor3akara paTa ko viSaya karane lagatA hai, usa samaya paryAyArthika dRSTi se ghaTa jJAna kA vyaya aura paTa jJAna kA utpAda hone se jJAna ko anitya kahA jAtA hai tathA usI samaya paryAyArthika naya kI gauNatA aura dravyArthika naya kI mukhyatA se (samajhanA yaha hai ki jaina siddhAnta kI samasta bAteM mukhya-gauNa apekSA se hI hotI haiM, ekAnta se nhiiN| isaliye jo ekAnta ke AgrahI haiM, ve Upara batalAye anusAra niyama se mithyAtvI haiM, ananta saMsArI haiM, isaliye vaisI dhAraNA ho to apane Upara kRpA karake yAnI apane Upara dayA lAkara zIghratA se apanI dhAraNA ThIka kara lenA atyanta Avazyaka hai) dekhane para ghaTajJAna aura paTajJAna rUpa donoM avasthAoM meM jJAna sAmAnya hone se (arthAt ve avasthAe~ jJAna guNa kI hI banI huI haiM, isaliye una avasthAoM ko gauNa karate hI arthAt jJeyAkAroM ko gauNa karate hI vahA~ jJAna guNa sAkSAt hAz2ira hI hai, isI prakAra dravya meM bhI avasthAoM ko gauNa karate hI sAkSAt dravya hAz2ira hI haipUrNa dravya avasthA rUpa se hI vyakta hotA hai aura jo sAmAnya rUpa se dravya hai use hI avyakta kahane meM AtA hai| isaliye vaha vyakta, avyakta kA hI banA huA hai) jJAna ko dhrauvya arthAt nitya (aisA hai jaina siddhAnta kA trikAlI dhruva bhagavAna AtmA) bhI kahane meM AtA hai (aisA hai jaina siddhAnta kA trikAlI dhruva-kUTastha-apariNAmI, anyathA nhiiN)| isaliye apekSA vAda se jJAna guNa kathaMcit
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 samyagdarzana kI vidhi nitya-anityAtmaka siddha hotA hai, parantu ekAntavAda se nhiiN|' arthAt jinheM ekAnta kA hI Agraha hai unheM apane para dayA lAkara zIghratA se usa ekAnta kA Agraha -pakSa chor3akara, yathArtha dhAraNA kara lenA atyanta Avazyaka hai| yahI bAta Age adhika dRr3ha hotI hai zloka 117 : anvayArtha :- 'guNa nitya haiM to bhI ve nizcaya se apane svabhAva se hI pratyeka samaya pariNamana karate rahate haiM aura vaha pariNamana bhI una guNoM kI hI avasthA hai parantu guNoM kI sattA se unakI sattA (sat) kahIM bhinna nahIM hai|' isaliye eka sattA ke do, tIna, cAra... sat mAnanevAle yadi apekSA se samajheM to dikkata nahIM hai parantu sat arthAt sattA eka dravya kI vAstavika (yathArtha) abheda-akhaNDa eka hI hotI hai, bheda apekSA se eka sattA ke do, tIna, cAra,.. sat kahe jAte haiM parantu vaisA ekAnta se nahIM mAnA jaataa| bhAvArtha :- 'guNoM kI pratisamaya honevAlI avasthA kA nAma hI paryAya hai, paryAyoM kI sattA (sat) kahIM guNoM se bhinna nahIM hai isaliye dravya kI bhA~ti ve guNa bhI gaNa kI dRSTi se nitya tathA apanI paryAya rUpa avasthAoM se utpanna tathA naSTa hone ke kAraNa se anitya kahane meM Ate haiM...' isaliye samajhanA yaha hai ki yadi koI dravya aura paryAya ke pradeza bhinna mAnate hoM to unake bhAva kI apekSA se kahe jA sakate haiM parantu vAstavika pradeza bheda nahIM hai| isaliye aisI ekAnta dhAraNA jIva ko mithyA dRSTi banAtI hai| vidhAna koI bhI ho usakI apekSA samajhakara bolanA athavA mAnanA, ekAnta se nahIM; anyathA aisI bAteM aneka logoM ke adha:patana kA kAraNa banatI haiM; isaliye aise ekAnta prarUpaNA ke AgrahI mithyA dRSTiyoM se dUra hI rahanA Avazyaka hai, anyathA Apa svayaM bhI ananta saMsArI mithyA dRSTi rUpa ananta du:kha kA hI ghara bneNge| ekAnta AgrahI logoM se hamArA anurodha hai ki Apa kisI bhI vidhAna kI apekSA samajhe binA ekAnta se grahaNa karake, ekAnta kA Agraha rakhakara yadi jaina zAsana kA bhalA karanA cAhate hoM to vaha ApakI mahAna bhUla hai, vaha to jaina zAsana ke adha:patana kA hI nimitta banegA aura kitane hI jIvoM ke adha:patana kA kAraNa bhI bnegaa| una sabake adha:patana kI javAbadArI aise ekAnta prarUpaNA aura ekAnta kA Agraha karanevAloM kI hI hai, isaliye unakI dazA ke viSaya meM vicAra kara hameM bahuta hI karuNA utpanna hotI hai aura isI kAraNa se hamako yahA~ itanA adhika spaSTIkaraNa karane kI AvazyakatA huii| zloka 119 : anvayArtha :- 'guNoM ke tadvastha (arthAt apariNAmI-kUTastha), unake
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha kI vastu vyavasthA darzAte zloka 33 avasthAntara ko paryAya tathA donoM ke madhyavartI ko (arthAt ve donoM milakara) dravya, yaha zaMkAkAra kA kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki jaise sampUrNa guNa kI avasthAe~ AmeDita (ekarUpa) hokara arthAt eka AlApa se puna: puna: pratipAdita hokara (anusyuti se racita paryAyoM kA pravAha, vahI dravya) vastu arthAt dravya kahalAtA hai| usI prakAra usakI una avasthAoM se bhinna (arthAt paryAyoM se bhinna) koI bhI bhinna sattAvAlI vastu (arthAt dravya = dhrauvya) kahI nahIM jA sktii|' isakA artha spaSTa hai ki jo dravya hai, vahI paryAyArthika naya kI apekSA se paryAya hai aura jo paryAya hai, vahI dravyArthika naya kI apekSA se dravya hai| ve donoM bhinna na hone para bhI apekSA se (pramANa dRSTi se) unheM kathaMcit bhinna kahA jA sakatA hai aura isIliye unake pradeza bhI apekSA se bhinna kahe jA sakate haiM, anyathA nahIM, sarvathA nahIM; vAstava meM to vahA~ koI bheda hI nahIM, bheda rUpa vyavahAra to mAtra samajhAne ke liye hI hai, nizcaya naya se to dravya abheda hI hai| bhAvArtha :- 'sat kI sampUrNa avasthAyeM hI bArambAra pratipAdita hokara vastu kahalAtI haiM (arthAt sampUrNa paryAyoM kA samUha hI vastu hai, dravya hai), parantu vastu apanI avasthAoM se kahIM bhinna nahIM hai| (yahA~ jo vastu meM apariNAmI aura pariNAmI aise vibhAga mAnate hoM, unakA nirAkaraNa kiyA hai arthAt vaisI mAnyatA mithyAtva ke ghara kI hai)| isaliye jaise guNamaya dravya hone se dravya aura guNoM meM svarUpabheda nahIM hotA, usI prakAra dravya kI avasthAyeM hI guNa kI avasthAyeM kahalAtI haiN| isaliye dravya bhI usakI paryAyoM se bhinna nahIM hai (pradeza bheda nahIM hai), isaliye guNa ko tadvastha (apariNAmI) tathA avasthAntaroM ko paryAya mAnakara ina donoM ke kisI madhyavartI ko alaga dravya mAnanA ThIka nahIM hai isaliye -' ___ zloka 120 : anvayArtha :- "niyama se jo guNa pariNamanazIla hone ke kAraNa (yahA~ lakSya meM lenA Avazyaka hai ki guNoM ko niyama se pariNamanazIla kahA hai usameM koI apavAda nahIM hai aura dUsarA, hone ke kAraNa kahA hai arthAt ve tInoM kAla meM usI prakAra haiM) utpAda-vyayamaya kahalAte haiM, ve hI guNa TaMkotkIrNa nyAya se (arthAt ve guNa anya guNarUpa na hone ke kAraNa se) apane svarUpa ko kabhI bhI ullaMghana nahIM karate, isaliye ve nitya kahalAte haiN|' TaMkotkIrNa kA artha sAmAnya rUpa se vaisA kA vaisA hI rahatA hai aisA liyA hai, koI dUsare prakAra se arthAt apariNAmI ityAdi rUpa nhiiN| dUsarA, yahA~ koI aisA samajhe ki aisI to pudgala dravya kI vyavasthA bhale ho parantu jIva
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 samyagdarzana kI vidhi dravya kI bAta to nirAlI hI hai, to unheM hama batalAte haiM ki mAtra pudgala dravya hI nahIM, parantu chahoM dravya kI dravya-guNa-paryAya rUpa athavA utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa vastu vyavasthA to eka samAna hI hai| yadi jIva dravya kI koI anya vyavasthA hotI to bhagavAna ne aura AcArya bhagavantoM ne zAstroM meM avazya batalAyI hotI, parantu vaisA na hone se hI kucha batalAyA nahIM hai; isaliye aise mithyAtva rUpa Agraha ko chor3akara vastu vyavasthA jaisI hai vaisI hI mAnanA Avazyaka hai, anyathA usa jIva ne ananta saMsArI, ananta du:khI hone ko hI AmantraNa diyA hai| usa para karuNA bhAva se hI yaha likhA jA rahA hai| bhAvArtha :- 'pariNamana kI apekSA se jo guNa utpAda-vyayayukta kahalAte haiM, ve hI guNa guNatva sAmAnya kI apekSA se nitya kahalAte haiN| una donoM apekSAoM se dravya se abhinna rUpa guNa bhI utpAda-vyaya aura dhrauvyayukta kahe haiM...' miTTI meM kisI guNa kA nAza hotA hai aura koI guNa utpanna hotA hai - aisI zaMkA vyakta karane para Age kI gAthA meM batalAte haiM ki - zloka 123 : anvayArtha :- 'isa viSaya meM yaha uttara ThIka hai ki isa mRtikA kA (miTTI kA pakkA bartana rUpa hone kA) aisA hone para kyA usakA mRtikApana (miTTIpana) nAza ho jAtA hai ? yadi (mRtikApana) naSTa nahIM hotA to vaha nitya rUpa kyoM nahIM hogA?' arthAt isa apekSA se dravya nitya hai, dhruva hai, anyathA nhiiN| bhAvArtha :- 'kaccI miTTI ko pakAne para prathama ke miTTI sambandhI (sabhI) guNa naSTa hokara navIna pakva guNa paidA hote haiM isa prakAra mAnanevAle ke liye yaha uttara ThIka hai ki - mRtikA kI ghaTAdi avasthA hone para, kyA usakA pRthvIpana-mRtikApana bhI naSTa ho jAtA hai? yadi vaha mRtikApana naSTa nahIM hotA to vaha mRtikApana kyA nitya nahIM hai?' arthAt nitya hI hai, isa apekSA se dravya ko nitya-dhruva ityAdi kahA jAtA hai| aba zaMkAkAra zaMkA karatA hai ki dravya aura paryAya ko sarvathA bhinna mAnane meM kyA doSa hai ? uttara - __ zloka 142 : anvayArtha :- 'anu zabda kA artha hai - jo bIca meM kabhI bhI skhalita nahIM honevAle pravAha se (anusyUti se racita paryAyoM kA pravAha, vahI dravya) varta rahA ho tathA ayati' vaha kriyApada gati arthavAlI 'aya' dhAtu kA rUpa hai isaliye avicchinna pravAha rUpa se jo gamana kara rahA hai vaha anvayArtha kI apekSA se anvaya zabda kA artha dravya hai|'
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha kI vastu vyavasthA darzAte zloka 35 __bhAvArtha :- ... jo nirantara apanI uttarottara honevAlI paryAyoM meM gamana kare, vaha dravya hai (yAni dravya, paryAyoM meM hI chipA haA hai)| gati 'anvaya' zabda 'anu' upasargapUrvaka gatyarthaka 'aya' dhAtu se banA hai, dravya kI yaha vyutpatti anvaya zabda meM bhalIbhA~ti ghaTita ho sakatI hai| jaise 'anu'avyucchinna pravAha rUpa se jo apanI prati samaya honevAlI paryAyoM meM barAbara 'ayati' arthAt gamana karatA ho, use anvaya kahate haiM; isaliye anvaya aura dravya ye donoM paryAyavAcaka zabda haiN|' paryAyoM kA jo pravAha rUpa samUha hai vahI sat hai aura vahI dravya hai| yAni jo paryAyeM haiM, unameM hI dravya chipA huA gati karatA hai matalaba jo paryAya hai vaha dravya kI hI banI huI hai aura isaliye hI paryAyoM ko vyatireka = vizeSa = vyakta aura dravya ko anvaya rUpa = sAmAnya = avyakta kahA jAtA hai| zloka 159 : anvayArtha :- 'sArAMza yaha hai ki nizcaya se guNa svayaMsiddha hai tathA pariNAmI bhI hai, isaliye ve nitya aura anitya rUpa hone se bhalI prakAra utpAda, vyaya aura dhrauvyAtmaka bhI hai|' bhAvArtha :- 'anAdi santAna rUpa se jo dravya ke sAtha anugamana karatA hai vaha guNa hai| yahA~ 'anAdi' isa vizeSaNa se svayaMsiddha, 'santAna rUpa' isa vizeSaNa se pariNamanazIla tathA anugatArtha' isa vizeSa se nirantara dravya ke sAtha rahanevAle, aisA artha siddha hotA hai| sArAMza yaha hai ki pratyeka dravya ke guNa svayaMsiddha aura nirantara dravya ke sAtha rahanevAle haiN| isaliye to unheM nitya arthAt dhrauvyAtmaka kahA jAtA hai| aura pratisamaya pariNamanazIla haiM, isaliye unheM anitya aura utpAdavyayAtmaka bhI kahA jAtA hai| isa prakAra sampUrNa guNa utpAda-vyaya aura dhrauvyAtmaka hai|' aisI hI jaina siddhAnta kI vastu vyavasthA hai| zloka 178 : anvayArtha :- 'sArAMza yaha hai ki jisa prakAra dravya niyama se svata:siddha hai, usI prakAra vaha pariNamanazIla bhI hai, isaliye vaha dravya prati samaya bArambAra pradIpa (dIpaka) kI zikhA kI bhA~ti pariNamana karatA hI rahatA hai|' bhAvArtha :- 'jaise dravya, svata:siddha hone se nitya - anAdi-ananta hai, usI anusAra vaha pariNamanazIla hone se pradIpa zikhA kI (dIpaka kI) bhA~ti prati samaya pariNamana bhI karatA hI rahatA hai| isaliye vaha anitya bhI hai aura usakA vaha pariNamana pUrva-pUrva bhAva ke vinAzapUrvaka (miTTI ke piNDa ke vinAzapUrvaka) tathA uttara-uttara bhAva ke utpAda se (miTTI ke ghaTa ke utpAda se) hotA rahatA hai| isaliye dravya, kathaMcit nitya-anityAtmaka kahane meM AtA hai| (eka hI vastu ke do svabhAva haiM, nahIM ki eka vastu ke do bhAga-eka nitya aura dUsarA anitya-aisA bhAga rUpa mAnane se mithyAtva kA doSa AtA hai) jaise ki jIva manuSya se deva paryAya ko prApta karane para dravyArthika
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi naya dRSTi se usakI pratyeka paryAyoM meM jIvatva sadRza (samAna) rahane para bhI (arthAt usa paryAya kA sAmAnya, vahI jIvatva arthAt dravya) paryAyArthika dRSTi se pratyeka paryAya meM (usakI eka-eka paryAya meM) vaha kathaMcit bhinnatA ko dhAraNa karatA hai / usI prakAra prati samaya honevAle krama meM bhI dravyArthika sadRzatA rahane para bhI (arthAt usa krama rUpa paryAya meM sAmAnya bhAva rUpa se dravya hAz2ira hI hai) parantu paryAyArthika naya se kathaMcit visadRzapanA (anyathApanA) bhI dekhane meM AtA hai (arthAt usa krama meM hotI paryAya meM vizeSa bhAva rUpa se anya - anya bhAva bhI dekhane meM Ate haiN)| isa viSaya meM dUsarA dRSTAnta gorasa kA bhI diyA jAtA hai-jaise dUdha, dahI, maTThA ityAdi dUdha kI avasthAoM meM dravyArthika naya se gorasapana kI sadRzatA hone para bhI paryAyArthika naya se dUdha se dahI ityAdi avasthAoM meM kathaMcit visadRzapanA bhI dekhane meM AtA hai| isa prakAra anumAna se athavA svAnubhava pratyakSa se nitya-anitya kI pratIti hone se yadyapi krama meM bhI kathaMcit sadRzatA-visadRzatA donoM hotI haiM parantu aisA hone para bhI kevala unakA kAla sUkSma samayavartI hone se vaha krama pratisamaya lakSya meM nahIM AtA, isaliye usameM anyathAtva' (yaha vaisA nahIM) aura tathAtva (yaha vaisA hI hai) kI vivakSA hI nahIM kI jA sktii| aisA nahIM / ' 36 jisa samaya jJAna ghaTAkAra mAtra hai usa samaya ghaTa kI jAnane kI yogyatA se aura jisa samaya lokAloka ko jAnatA hai, usa samaya vaisI yogyatA se jJAna guNa meM kucha nyUnAdhikatA nahIM hotI, mAtra agurulaghu guNa kA hI vaha phala samajhane yogya hai| zloka 193-194-195 : anvayArtha :- 'zaMkAkAra kA kahanA aisA hai ki isa prakAra mAnane se paramArtha dRSTi se ghaTAkAra aura lokAkAra rUpa jJAna eka hone se utpAda-vyaya-dhrauvya bana nahIM sakeMge aura na koI kisI kA upAdAna kAraNa tathA na koI kisI kA kArya bhI bana sakegA tathA guNa apane aMzoM se (paryAya se) kama hone se durbala aura utkarSa hone se balavAna kyoM nahIM hoMge? isa prakAra se aisA bhI bahuta bhArI aura durjaya doSa aayegaa| (uttara) yadi aisA kaheM to aisA kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki dravya to pahale bhalIbhA~ti pariNamanazIla nirUpaNa kiyA hai, (siddha kiyA hai) isaliye usameM utpAda - vyaya aura dhrauvya ye tInoM bhalIbhA~ti ghaTita ho sakate haiN| parantu isase ulTA sarvathA nitya yA anitya artha mAnane se nahIM ghaTita hoNge|' - yadi vastu ke (dravya ke) do bhAga mAnane meM AveM ki jisameM kA eka bhAga sarvathA nitya mAnane meM Ave aura eka bhAga sarvathA anitya arthAt nitya aura anitya ko vastu ke bhAva kI jagaha vibhAga athavA bhAga rUpa mAnane meM Ave to usameM utpAda-vyaya- dhrauvya ghaTita nahIM ho sakegA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha kI vastu vyavasthA darzAte zloka aura isI kAraNa vaisI mAnyatA jaina siddhAnta bAhya hai aura mithyAtva hai, isaliye aisI dhAraNA kisI kI ho to vaha zIghratA se sudhAra lenI cAhiye, apekSA se saba kahA jAtA hai parantu vaisA ekAnta se mAnA nahIM jaataa| 37 bhAvArtha :- 'zaMkAkAra kA kahanA aisA hai ki yadi avagAhana guNa kI vicitratA se dravya meM kevala AkAra se AkArAntara hI huA karatA hai to dravya kI pUrva- - uttara avasthAoM meM abhedatA hone ke kAraNa usameM (yahA~ zaMkAkAra dravya-paryAya rUpa vastu ko eka abheda rUpa anusyuti se racita pravAha rUpa nahIM mAnatA ) utpAda-vyaya aura dhrauvya nahIM bana sakegA tathA kisI bhI prakAra kA kAryakAraNa bhAva (yahA~ zaMkAkAra kArya-kAraNa bhAva ko bheda rUpa mAnatA hai, bhinna mAnatA hai) hI siddha nahIM ho sakegA tathA yadi guNAMza ke tadavastha rahane para bhI aguru-laghu guNa ke nimitta se usameM bhUtvA-bhavana rUpa pariNamana hotA rahatA hai (yahA~ zaMkAkAra dhrauvya ko / guNa ko apariNAmI mAnatA hai- use aguru-laghu guNa ke nimitta se paryAya mAnatA hai aura usameM se paryAya nikalatI hai ki jo dhrauvya se/guNa se bhinna hai aisA mAnatA hai) to yaha Apatti AyegI ki - guNa apane aMzoM se kama hone para durbala aura apane aMzoM se bar3hane para kyA balavAna nahIM hoMge? samAdhAna :- zaMkAkAra kA uparokta kahanA ThIka nahIM hai kyoMki hamane pahale hI svata: siddha dravya ko bhalIbhA~ti pariNAmI siddha kiyA hai arthAt dravya svataH siddha hone se, kathaMcit nityAnityAtmaka dravya meM hI utpAda - vyaya - dhrauvya ghaTita ho sakate haiN| (arthAt dravya svayaM hI paryAya rUpa pariNamatA hai aura isa kAraNa se paryAya dravya kI hI banI huI hai aura dravya paryAya meM hI chipA huA hai| arthAt paryAya rUpa vizeSa bhAva ko gauNa karate hI sAmAnya rUpa dravya anubhava meM AtA hai)| parantu sarvathA nitya yA anitya padArtha meM nahIM / sArAMza yaha hai ki AkAra se AkArAntara rUpa hone se utpAda, vyaya kI aura vastutA se (sAmAnya bhAva apekSA se) tadvastha rUpa hone se dhrauvyAMza kI (sAmAnya bhAva kI) siddhi hotI hai| isaliye ukta prakAra se (aisI rIti se) dravya ko kathaMcit nityAnityAtmaka mAnane se utpAdAdi traya kI tathA kAraNa-kArya bhAva kI siddhi nahIM hotI, aisI zaMkA nirarthaka hai| yahA~ dRSTAnta-' zloka 196 : anvayArtha :- 'jaise sone ke astitva meM hI kuNDalAdika avasthAyeM utpanna hotI haiM aura ve kuNDalAdika avasthAyeM hone se hI niyama se utpAdAdika tInoM siddha hote haiN|' arthAt dravya ko pariNAmI mAnane se hI utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa vyavasthA zakya hai, anyathA nhiiN| aisI hai jaina siddhAnta kI vastu vyvsthaa|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 samyagdarzana kI vidhi ___ bhAvArtha :- 'jaise svarNa ke astitva meM hI usakI kuNDala-kaMkaNa Adi avasthAyeM siddha hotI haiM, kyoMki una avasthAoM ke hone se hI svarNa meM utpAdAdika hote haiM arthAt svarNa kA svarNapanA dravya dRSTi se tadavastha rahane para bhI paryAyArthika dRSTi se kuNDala-kaMkaNa Adi ke hI utpAdAdika hote haiM parantu yadi vAstavika vicAra kiyA jAye to una kuNDalAdika avasthAoM meM mAtra AkAra se AkArAntara hI hai, parantu asat kI utpatti aura sat kA vinAza nhiiN| isaliye zaMkAkAra kA kathaMcit nityAnityAtmaka padArtha meM utpAdAdika nahIM baneMge, yaha kahanA yuktisaMgata nahIM hai| kAraNa-kArya bhAva bhI nimna prakAra siddha hotA hai|' zloka 197 : anvayArtha :- 'isa prakriyA arthAt zailI se hI nizcaya se kAraNa aura kArya kI siddhi bhI samajha lenA cAhiye kyoMki isa sat ke hI sat arthAt dhrauvya tathA utpAda aura vyaya ye donoM hote haiN|' bhAvArtha :- "jisa prakAra kathaMcit nitya-anityAtmaka padArthoM meM hI utpAdAdikatraya hote haiM, parantu sarvathA nitya yA sarvathA anitya padArthoM meM nahIM ho sakate-aisA siddha kiyA, usI prakAra padArthoM ko nitya-anityAtmaka mAnane se hI kAraNa-kArya bhAva bhI siddha ho sakatA hai, parantu sarvathA nitya yA anitya padArthoM meM nahIM, kyoMki sarvathA nitya pakSa meM pariNAma binA kArya-kAraNa bhAva nahIM bana sakatA tathA sarvathA anitya pakSa meM padArtha mAtra kSaNavartI siddha hone se aura unakA pratisamaya niranvayanAza mAnane se 'nitya zakti piNDa rUpa sat (dravya) kAraNa hai tathA anitya pariNAma rUpa utpAda-vyaya-dhrauvya usake kArya haiN|' aisA kArya-kAraNa bhAva nahIM bana sakatA, isaliye kathaMcit nitya-anityAtmaka padArthoM meM hI utpAda-vyaya-dhrauvya aura kArya-kAraNa bhAva bhalIbhA~ti siddha hotA hai| kyoMki nitya-anityAtmaka padArthoM meM hI sat ke utpAdAdika mAnane meM Aye haiM parantu niranvayanAza rUpa yA kUTastha nitya meM nahIM...." dravya aura paryAya ye vastu ke do bhAva haiM, na ki do bhaag| isaliye hI use kathaMcit nityaanitya kahA jAtA hai tathA sarvathA nitya-anitya aisA nahIM kahA jAtA athavA mAnA jaataa| isaliye jo koI dravya ko ekAnta se nitya-apariNAmI aura paryAya ko ekAnta se anitya-pariNAmI mAnate hoM, unakA yahA~ nirAkaraNa kiyA hai| isaliye aisI jinakI dhAraNA ho, unase apanI dhAraNA sudhAra lene kA anurodha hai| zloka 200 : anvayArtha :- "nizcaya se utpAda-vyaya-dhrauvya ye tInoM paryAyoM meM hote haiM
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha kI vastu vyavasthA darzAte zloka parantu sata ke nahIM hote| parantu cU~ki utpAdAdika paryAyeM hI dravya haiM isaliye dravya ko utpAdAdikatrayavAlA kahA jAtA hai|' yahA~ aMza-aMzI rUpa bheda naya kI apekSA se utpAda-vyaya-dhrauvya ina tInoM ko bheda rUpa paryAya siddha kiyA hai kyoMki aMza-aMzI rUpa bheda na kiyA jAye to sat kA nAza-sat kA utpAda aura sat kA hI dhrauvya aisI viruddhatA udbhavita hotI hai isaliye bheda naya se samajhAyA hai ki sat to svata: siddha hone para utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa hI hai aura isaliye bheda naya se ye tInoM usakI paryAya kahI jAtI haiN| prazna uThatA hai ki utpAda kA svarUpa aura utpAda kisakA hotA (kahA jAtA) hai ? uttara - zloka 201: anvayArtha :- "tabhAva ('yaha vahI hai') aura atad bhAva ('yaha vaha nahIM') ko viSaya karanevAle naya kI apekSA se (arthAt dravyArthika naya aura paryAyArthika naya kI apekSA se) sat sadbhAva aura asadbhAva se yukta hai isaliye vaha utpAdAdika meM navIna rUpa se pariNamita usa sat kI avasthA kA nAma hI utpAda hai|" arthAt dravya kI avasthA badalatI hai use hI utpAda kahA aura pUrva avasthA ko vyy| vyaya kA svarUpa aura vaha kisakA hotA hai ? uttara - zloka 202 :- anvayArtha :- 'tathA vyaya bhI sat kA nahIM hotA parantu usa sat kI avasthA kA nAza vyaya kahalAtA hai, tathA pradhvaMsAbhAva rUpa vaha vyaya sat, pariNAmI hone se sat kA bhI avazya kahane meM AyA hai|' ___arthAt apekSA se kucha bhI kahA jA sakatA hai parantu samajhanA yaha hai ki upAdAna rUpa dravya svayaM hI kArya rUpa pariNamatA hai aura use hI usakA utpAda kahA jAtA hai aura pUrva samayavartI kArya ko usakA vyaya kahA jAtA hai aura una donoM kArya rUpa pariNamita jo upAdAna rUpa dravya hai, vahI dhrauvya hai| dhrauvya kA svarUpa aura vaha kisakA hotA hai ? uttara - zloka 203 : anvayArtha :- 'paryAyArthika naya se (bheda vivakSA se) dhrauvya bhI kathaMcit sat kA hotA hai| kevala sat kA nahIM isake liye utpAda-vyaya kI bhA~ti vaha dhrauvya bhI sat kA eka aMza hai, parantu sarvadeza nhiiN|' kyoMki yadi vaha sat kA (dravya kA) mAnane meM Ave to dravya kUTastha/apariNAmI ginA jAye ki jo vaha nahIM hai| zloka 204 : anvayArtha :- 'athavA tad bhAva se nAza na honA aisA jo dhrauvya kA lakSaNa
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi darzAyA hai vahA~ bhI arthAta usakA bhI yaha vAstavika artha hai ki jo pariNAma pahale theve-ve pariNAma hI bAda meM hote rahate haiN|' / arthAt jo dravya rUpa dhrauvya hai, vaha hI pratyeka paryAya meM svayaM hI kArya rUpa pariNamatA hai aura usameM rahI haI sadRzatA se (sAmAnya apekSA se) usakA tad bhAva se nAza na hone se use dhrauvya kahate haiN| jaise ki jJAna AkArAntarapana pAne para bhI jJAnapane kA nAza na hone se usa AkAra meM rahe hue jJAna ko (sAmAnya ko) hI dhrauvya kahA jAtA hai arthAt TaMkotkIrNa kahA jAtA hai| zloka 205 : anvayArtha :- 'jaise puSpa kI gandha vaha pariNAma hai tathA vaha gandha guNa pariNamana kara rahA hai isaliye gandha (guNa) apariNAmI nahIM hai tathA nizcaya se nirgandha avasthA se puSpa gandhavAlA huA hai aisA bhI nahIM hai|' isa kAraNa se kahA jA sakatA hai ki dhrauvya rUpa dravya/guNa svayaM hI paryAya rUpa utpanna hotA hai aura taba hI pUrva paryAya kA vyaya hotA hai; isaliye abheda naya se dravya ko utpAda-vyayadhrauvya rUpa kahA jAtA hai aura bheda naya se utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa tInoM sat kI paryAya kahI jAtI hai, yaha bheda rUpa paryAya hai| yahI bhAva Age bhI samajhAte haiN| zloka 207 : anvayArtha :- 'nizcaya se sarvathA nitya koI sat hai-guNa koI hai hI nahIM tathA kevala pariNati rUpa vyaya tathA utpAda ye donoM usa sat se atirikta arthAt bhinna hai, aisI AzaMkA bhI nahIM karanA cAhie kyoMki' bheda naya se jo Upara bheda rUpa utpAda-vyaya-dhrauvya ko paryAya rUpa se samajhAne se kisI ko aisI AzaMkA utpanna hotI hai ki kyA dravya aura paryAya bhinna hai ? to kahate haiM ki aisI AzaMkA bhI nahIM karanI caahiye| zloka 208 : anvayArtha :- 'aisA hone para sat ko bhinnatAyukta deza kA prasaMga Ane se sat vaha na guNa, na pariNAma arthAt paryAya aura na dravya rUpa siddha ho sakegA, sarva vivAdagrasta ho jaayegaa|' bhAvArtha :- 'guNoM ko na mAnakara dravya ko sarvathA nitya tathA utpAda-vyaya ko dravya se bhinna kevala pariNati rUpa mAnane se dravya tathA paryAyoM ko bhinna-bhinna pradezIpane kA prasaMga AyegA tathA sat, dravya-guNa va paryAyoM meM se kisI bhI rUpa se siddha nahIM ho sakegA aura isaliye sat, dravya-guNa-paryAyAtmaka na hone se usa sat kA bhI kyA svarUpa hai ? yaha bhI nizcita nahIM ho sakegA; isaliye dravya-guNa-paryAya aura sat svayaM ve saba vivAdagrasta ho jaayeNge|' yahA~ kahe anusAra yadi
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha kI vastu vyavasthA darzAte zloka koI dravya ko apariNAmI aura paryAya usase bhinna (bhinna pradezI) pariNAmI aisA mAnatA ho to yahA~ batAyA huA pahalA doSa aayegaa| aba dUsarA doSa batAte haiN| 41 zloka 209 : anvayArtha :- 'tathA yahA~ dUsarA bhI yaha doSa AyegA ki - jo nitya hai vaha nizcaya se nitya rUpa hI rahegA tathA jo anitya hai vaha anitya hI rhegaa| isa prakAra kisI bhI vastu meM aneka dharmatva siddha nahIM ho sakegA arthAt vastu aneka dharmAtmaka siddha nahIM hogii|' aba tIsarA doSa batAte haiM / zloka 210 : anvayArtha :- 'tathA yaha eka dravya hai, yaha guNa hai aura yaha paryAya hai isa prakAra kA jo kAlpanika bheda hotA hai (arthAt yaha bheda vAstavika nahIM hai) vaha bhI niyama se bhinna dravya kI bhA~ti banegA nhiiN|' arthAt jisa abheda vastu meM samajhAne ke liye kAlpanika bheda kiye haiM aura isaliye hI use kathaMcit kahA hai use yadi vAstavika bheda samajhane meM Ave to dravya aura paryAya ye donoM bhinna pradezI, do dravya rUpa hI bana jAne se bheda rUpa vyavahAra na rahakara niyama se bhinna dravya kI bhA~ti bhinna pradezI hI bana jAyeMge aura dravya-guNa-paryAya rUpa jo kAlpanika bheda hote haiM, vaise kAlpanika bheda nahIM bneNge| Age zaMkAkAra nayI zaMkA karatA hai ki - zloka 211 : anvayArtha :- 'zaMkAkAra kA kahanA aisA hai ki - samudra kI bhA~ti vastu ko nitya mAneM tathA guNa ko bhI nitya mAneM aura paryAyeM lahara kI bhA~ti utpanna aura nAza honevAlI mAneM to' - padArtha ko samudra aura lahara ke udAharaNa se aisA mAneM ki - dravya = samudra kA dala ekAnta se nitya aura paryAya lahara ekAnta se anitya mAneM to kyA hAni hai ? usakA samAdhAna = zloka 212 : anvayArtha :- 'aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki samudra aura laharoM (taraMgoM ) kA dRSTAnta zaMkAkAra ke prakRta-uparokta artha kA hI bAdhaka hai (khaNDana karatA hai) tathA zaMkAkAra dvArA nahIM kahe gaye prakRta artha ke viSayabhUta isa vakSyamAna ( kathana karane se ) kathaMcit nityaanityAtmaka abheda artha kA sAdhaka hai|' yahA~ yAda rakhanA ki abheda kA sAdhaka kahA hai arthAt dravya abheda hai usameM bheda utpanna karake kahA jAtA hai, bhinna pradeza rUpa vAstavika nahIM aura dUsarA, prastuta udAharaNa se hI abheda dravya siddha hotA hai| kyoMki jo lahara = kallola hai, vaha samudra kI hI banI hai arthAt vaha samudra hI usa rUpa meM pariNamita huA hai isaliye vaha samudra hI hai aisA abheda svarUpa hai dravya kaa|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi bhAvArtha :- 'zaMkAkAra ke kathanAnusAra guNoM ko aura vastu ko (dravya ko) sarvathA nitya tathA utpAda-vyaya ko sarvathA anitya mAnanA ThIka nahIM hai, kyoMki isa siddhAnta ko siddha karane ke liye jo samudra aura laharoM kA dRSTAnta diyA, vaha zaMkAkAra ke uparokta pakSa kA sAdhaka na hokara binA kahe hI uparokta pakSa ke (zaMkAkAra ke pakSa ke) vipakSa kA arthAt-jaina siddhAntAnusAra mAne hue kathaMcit abhedAtmaka pakSa kA sAdhaka hai| Age isI artha kA spaSTIkaraNa karate haiM-' 42 yadi koI vyakti dravya ko cakkI kI taraha samajhatA ho, jaise ki cakkI meM nIce kA bhAga sthira aura Upara kA bhAga ghUmatA hai to dravya meM jaina siddhAntAnusAra aisI vyavasthA bhI nahIM hai, yaha bhI isa gAthA se siddha hotA hai| zloka 213 :anvayArtha :- 'laharoM se vyApta samudra kI bhA~ti nizcaya se kisI bhI guNa ke pariNAmoM se arthAt paryAyoM se sat kI abhinnatA hone se usa sat kA apane pariNAmoM se kucha bhI bheda nahIM hai|' arthAt jo paryAya hai vaha dravya kA vartamAna hI hone se dravya kI hI banI huI hone se (lahara meM samudra hI hone se) vAstava meM koI bheda nahIM hai parantu bheda naya se bheda kahane meM AtA hai, isaliye use kathaMcit bhedAbheda bhI kahA jAtA hai| bhAvArtha :- 'jisa prakAra laharoM ke samUha ko chor3ane para samudra kucha bhinna vastu siddha nahIM ho sakatA; isI prakAra apane trikAlavartI pariNAmoM ko chor3ane para guNa tathA dravya bhI koI bhinna vastu siddha nahIM ho skte|' arthAt paryAya meM hI dravya chipA hai, dravya paryAya se vAstavika bhinna pradezI nahIM hai| zloka 214 : anvayArtha :- 'parantu jo samudra hai vahI lahareM hotA hai kyoMki vaha samudra svayaM hI lahara ke rUpa meM pariNamana karatA hai|' arthAt dravya hI (avyakta hI) paryAya rUpa se (vyaktarUpa se) vyakta hotA hai, pariNamana karatA hai| zloka 215 : anvayArtha :- 'isaliye sat vaha svayaM hI utpAda hai tathA vaha sat hI dhrauvya hai tathA vyaya bhI hai kyoMki sat (dravya) se pRthak koI utpAda athavA vyaya athavA dhrauvya nahIM hai|' dravya-guNa- paryAya aura utpAda-vyaya- dhrauvya vyavasthA samajhane ke liye isa gAthA kA marma samajhanA atyanta Avazyaka hai ki vAstava meM dravya abheda hai, bheda mAtra samajhAne ke liye hI hai, vyavahAra mAtra hI hai|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha kI vastu vyavasthA darzAte zloka zloka 216 : anvayArtha :- 'athavA zuddhatA ko viSaya karanevAle naya kI apekSA se utpAda bhI nahIM, vyaya bhI nahIM tathA dhrauvya, guNa aura paryAya bhI nahIM parantu kevala eka sat hI hai|' arthAt zuddha naya se eka mAtra paMcama bhAva rUpa = paramapAriNAmika bhAva rUpa sat hI hai, vaha vaisA kA vaisA hI pariNamatA hai jo hama Age dekheNge| 43 : guNa bhAvArtha 'zuddha dravyArthika naya kI apekSA se utpAda-vyaya- dhrauvya, aura paryAya ityAdi kucha bhI nahIM hai| kevala sarva ke samudAya rUpa eka sat hI padArtha hai (yaha kathana vAstavikatA rUpa = abheda naya kA hai aura yahI kAryakArI hai isaliye bheda rUpa vyavahAra meM ramane yogya nahIM hai parantu abheda rUpa vastu meM hI sthira hone yogya hai, jo hama Age dekheNge|) kyoMki jitanI koI bheda vivakSA hai, vaha saba paryAyArthika naya kI apekSA se hI kalpita karane meM AtI hai (arthAt vAstavika svarUpa to mAtra abheda hI hai, bAqI saba mAtra kalpanA hI hai)| zuddhadravyArthika naya, kisI bhI prakAra ke bheda ko viSaya nahIM banAtA isaliye zuddhadravyArthika naya se nirantara sarva avasthAoM meM sat hI pratItimAna hotA hai (sarva avasthAoM meM paryAya meM ekamAtra paMcama bhAva rUpa = paramapAriNAmika bhAva rUpa sat hI pratItimAna hotA hai) parantu utpAda-vyayAdika nahIM / isakA spaSTIkaraNa-' = zloka 217 : anvayArtha :- 'sArAMza yaha hai ki jo bheda hotA hai arthAt jisa samaya bheda vivakSita hotA hai, usa samaya nizcaya se ve utpAdAdi tInoM pratIta hone lagate haiM tathA jisa samaya vaha bheda mUla se hI vivakSita karane meM nahIM AtA, usa samaya ve tInoM (bheda) bhI pratIta nahIM hote|' bhAvArtha :- 'Upara ke kathana kA sArAMza yaha hai ki - padArtha sAmAnya-vizeSAtmaka hai aura donoM naya (dravyArthika aura paryAyArthika) padArtha ke sAmAnya, , vizeSa dharmoM meM se paraspara sApekSa kisI eka dharma ko mukhya rUpa se tathA dUsare dharma ko gauNa rUpa se viSaya banAte haiM (isaliye dravyArthika cakSuvAle ko jahA~ pramANa rUpa dravya, mAtra sAmAnya rUpa hI jJAta hotA hai, vahA~ paryAyArthika cakSuvAle ko vaha pramANa rUpa dravya mAtra paryAya rUpa hI jJAta hotA hai aura pramANa cakSu se dekhane meM Ane para vahI pramANa rUpa dravya, ubhaya rUpa arthAt dravya-paryAya svarUpa jJAta hotA hai; isaliye samajhanA yaha hai ki jaina siddhAnta meM saba kucha vivakSAvaza arthAt apekSA se kahA jAtA hai, na ki ekAnta se; isaliye jaba aisA prazna hotA hai ki paryAya kisakI banI hai ? aura uttara - dravya kI = dhrauvya kI, aisA diyA jAve to jaina siddhAnta nahIM samajhanevAloM ko lagatA hai ki paryAya meM dravya kahA~ se A gayA? are bhAI ! paryAya hai vaha dravya kA hI vartamAna hai aura koI bhI vartamAna usa dravya kA hI banA huA hogA na! dRSTAnta - jaise samudra meM lahareM kisakI banI huI haiM ? to kahanA par3egA
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi ki pAnI kI arthAt samudra kI aura miTTI kA ghar3A kisakA banA huA hai ? to kahanA par3egA ki miTTI kA; isI prakAra svarNa ke kuNDalAdika AkAroM kI paryAyeM kisakI banI huI hai ? to kahanA par3egA ki svarNa kI ; aba pUchate haiM ki jJeyAkAra rUpa paryAyeM kisakI banI huI hai? kahanA par3egA ki jJAna kI aura vaha jJAna sAmAnya hI jJAyaka hai| aisI hI dravya paryAya rUpa vastu vyavasthA hai ki jise samajhe binA mithyAtva kA doSa khar3A hI rahanevAlA hai; isIliye yaha vastu vyavasthA sarva prathama spaSTa samajhanA atyanta Avazyaka hai|) jisa samaya bheda vivakSita hotA hai, usa samaya abheda gauNa ho jAne se utpAdAdika tInoM pratIta hone lagate haiM aura jisa samaya dravyArthika naya dvArA abhedatA vivakSita hotI hai, usa samaya bheda gauNa ho jAne se utpAdAdika tInoM meM se kisI kI pratIti nahIM hotii| mAtra eka sat hI sat pratItimAna hotA hai|' 44 jaina siddhAnta meM trikAla dhruva rUpa vastu athavA paryAya rahita dravya ko lakSya meM lene kI aisI hI vidhi hai| abheda dravya meM se kucha bhI nikAlanA ho to vaha mAtra prajJA se = buddhi se hI (lakSya karane se - mukhya gauNa karane se hI) nikAlA jA sakatA hai, anyathA nhiiN| isa para hama Age vicAra kreNge| aba zaMkAkAra nayI zaMkA karatA hai ki - zloka 218 : anvayArtha :- 'zaMkAkAra kA kahanA aisA hai ki nizcaya se utpAda aura vyaya ye donoM hI aMza svarUpa bhale hoM, parantu trikAlagocara jo dhrauvya hai, vaha kisa prakAra aMzAtmaka hogA ?' - isa zaMkA kA samAdhAna zloka 219 : anvayArtha :- 'aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki vAstava meM ye tInoM aMza svayaM sat hI haiM sat ke nhiiN| yahA~ sat arthAntaroM kI bhA~ti eka-eka hokara aneka hai, aisA nahIM hai| ' bhAvArtha :- 'Upara kI zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki jaina siddhAnta meM sat ke utpAda, vyaya, aura dhrauvya rUpa aMza nahIM mAne haiM parantu sat svayaM hI utpAda-vyaya- dhrauvyAtmaka mAnA hai (arthAt dravya ko eka, akhaNDa, abheda svarUpa hI mAnA hai jo vAstavikatA hai aura vaha svayaM hI utpAdavyaya rUpa hotA hai) utpAda - vyaya aura dhrauvya ye tInoM pratyeka bhinna-bhinna padArthoM kI bhA~ti milakara aneka nahIM haiM parantu vivakSAvaza hI (bheda naya se athavA mukhya-gauNa se ) ye tInoM bhinna-bhinna rUpa se pratIta hote haiN| isakA spaSTIkaraNa - ' zloka 220 : anvayArtha :- 'isa viSaya meM yaha udAharaNa hai ki - yahA~ jo utpAda rUpa
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha kI vastu vyavasthA darzAte zloka se pariNata sat jisa samaya utpAda dvArA lakSyamAna hotA hai, usa samaya vastu ko kevala utpAda mAtra kahane meM AtA hai|' bhAvArtha :- 'padArtha, ananta dharmAtmaka hai, zabda va nayAtmaka jJAna ke aMza dvArA usake sampUrNa dharma viSayabhUta nahIM ho sakate isaliye una ananta dharmoM meM jo jJAnAMza yA zabda dvArA jo koI bhI eka dharma viSayabhUta hotA hai, usa jJAnAMza (prajJA = buddhi dvArA) yA zabda dvArA vastu usa samaya kevala usI dharma rUpa jAnane meM AtI hai yA kahane meM AtI hai| (jaise ki AtmA ko jJAna mAtra kahane para usakA mAtra jJAna guNa hI lakSya meM nahIM lenA hai parantu pUrNa vastu arthAt pUrNa AtmA hI jJAna mAtra kahane se grahaNa karanA) isa nyAyAnusAra jisa samaya meM navIna-navIna rUpa se pariNata sat utpAda rUpa, jJAna tathA zabda dvArA vivakSita hotA hai, usa samaya vaha sat kevala utpAda mAtra kahane meM AtA hai|' yahA~ koI aisA kahe ki dhruva to utpAda-vyaya se alaga honA hI cAhiye athavA rakhanA hI cAhiye, dravya ko kevala utpAda mAtra kaise kaha sakate haiM? to uttara yaha hai ki vastu ke (sat ke) eka aMza ko lakSya meM lekara arthAt mukhya karake kathana karane meM Aye to bAqI ke samasta aMza usameM hI antargarbhita ho jAte haiM arthAt eka ko mukhya karane para bAqI ke saba apane Apa hI gauNa ho jAte haiM aura usa mukhya aMza se hI pUrNa vastu kA vyavahAra hotA hai arthAt pratipAdana, prastuti hotI hai, vahA~ pratipAdana anya aMzoM ko chor3akara eka aMza kA nahIM hotA parantu eka aMza ko mukhya aura anya aMzoM ko gauNa karake hotA hai aura yahI jaina siddhAnta kI pratipAdana kI zailI hai, ise hI syAdvAda kahA jAtA hai jo ki jaina siddhAnta kA prANa hai| ___ zloka 221 : anvayArtha :- 'athavA jisa samaya yahA~ vyaya rUpa se pariNata vaha sat kevala vyaya dvArA nizcaya rUpa se lakSyamAna hotA hai, usa samaya vahI sat nizcaya se kevala vyaya mAtra kyA nahIM hogA? avazya hogaa|' zloka 222 : anvayArtha :- 'athavA jisa samaya dhrauvya rUpa se pariNata sat (kevala) dhrauvya dvArA lakSyamAna hotA hai, usa samaya utpAda-vyaya kI bhA~ti vahI kA vahI sat dhrauvya mAtra hai, aisA hI pratIta hotA hai|' arthAt pUrva meM batAye anusAra dravyArthika cakSuvAle ko jahA~ pramANa rUpa dravya, mAtra sAmAnya rUpa hI jJAta hotA hai arthAt dhruva rUpa hI jJAta hotA hai, vahA~ paryAyArthika cakSuvAle ko vahI pramANa rUpa dravya mAtra paryAya rUpa hI jJAta hotA hai arthAt utpAda-vyaya rUpa hI jJAta hotA hai aura pramANa
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi cakSu se dekhane meM Ane para vahI pramANa rUpa dravya, ubhaya rUpa arthAt dravya-paryAya rUpa jJAta hotA hai arthAt utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa jJAta hotA hai; isaliye samajhanA yaha hai ki jaina siddhAnta meM pratyeka kathana vivakSAvaza hI arthAt apekSA se hI kahA jAtA hai, na ki ekAnta se| isaliye jaba aisA prazna hotA hai ki paryAya kisakI banI hai? aura uttara- dravya kI = dhrauvya kI, aisA diyA jAya to jaina siddhAnta nahIM samajhanevAloM ko lagatA hai ki yaha paryAya meM dravya kahA~ se A gayA? are bhAI! paryAya hai vaha dravya kA hI vartamAna hai aura koI bhI vartamAna usa dravya kA hI banA huA hogA na? aisA hai jaina siddhAnta ke anusAra trikAlI dhruva vastu kA svarUpa, anyathA nahIM; anyathA lene para vaha jinamata bAhya hai| dRSTAnta - zloka 223 : anvayArtha :- 'miTTI rUpa dravya, satAtmaka ghaTa dvArA lakSyamAna hotA huA kevala ghaTa rUpa hI kahane meM AtA hai tathA vahA~ hI asatAtmaka piNDa rUpa dvArA lakSyamAna hotA huA kevala piNDa rUpa hI kahane meM AtA hai|' aura aba miTTI rUpa (dhruva rUpa) kahate haiN| / zloka 224 : anvayArtha :- 'athavA vaha miTTI rUpa dravya agara yahA~ kevala mRtikApane (miTTIpane) se lakSyamAna hotA hai to vaha miTTI hI kahane meM AtA hai, isa prakAra eka sat ke hI utpAdAdika tInoM isa sat ke aMza haiN|' eka abheda sat rUpa vastu ko alaga-alaga vivakSAoM se dekhane para vaha pUrNa vastu hI usa svarUpa kahI jAtI hai, jaise ki ghaTa ko mAtra miTTI rUpa arthAt trikAlI dhruva rUpa dekhane se vaha pUrNa vastu (ghaTa) mAtra miTTI rUpa hI jJAta hotI hai, arthAt usameM se ghaTatva athavA piNDatva nikAla denA nahIM par3atA, vaha apane Apa hI miTTIpana meM aMtarbhUta ho jAtA hai, atyanta gauNa ho jAtA hai aura yahI vidhi hai trikAlI dhruva dravya ko dravya dRSTi se nihArane kI; anya vidhi nhiiN| yahI Age batAte haiN| zloka 225 : anvayArtha :- 'parantu vRkSa meM phala, phUla tathA patra kI bhA~ti koI aMza rUpa eka bhAga se sat kA utpAda vyaya tathA dhrauvya nahIM hai|' arthAt vAstava meM dravya meM dhruva aura paryAya aise do bhAga nahIM haiM aura unake kSetra bheda (bhinna pradeza) bhI nahIM haiM parantu eka hI vastu ko apekSA se - bheda naya se aisA kahA jAtA hai| bhAvArtha :- "jisa prakAra vRkSa meM phUla, phala tathA patra ityAdi bhinna-bhinna aMzoM se rahate haiM aura vaha vRkSa bhI unake saMyoga se phala, phUla, patrAdi vAlA kahane meM AtA hai, usa prakAra sat ke
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha kI vastu vyavasthA darzAte zloka kisI eka aMza se alaga utpAda-vyaya-dhrauvya nahIM hai tathA na to alaga-alaga aMzAtmaka utpAdavyaya-dhrauvya se, dravya utpAda-vyaya-dhrauvya vAlA hI kahA jAtA hai| isaliye zaMkAkAra kA utpAdavyaya ko aMzAtmaka mAnanA aura dhrauvya ko aMzAtmaka na mAnanA' yaha kathana (zaMkA) ThIka nahIM hai|' aba zaMkAkAra zaMkA karatA hai ki utpAdAdika tInoM aMzoM ke hote haiM yA aMzI ke (dravya ke = sat ke) hote haiM? aura ye tInoM sattAtmaka aMza haiM yA asattAtmaka ? isakA samAdhAna dete haiM zloka 227 : anvayArtha :- 'aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki jaina siddhAnta meM nizcaya se anekAnta hI balavAna hai| ekAnta balavAna nahIM hai| isaliye anekAntapUrvaka samasta hI kathana aviruddha hote haiM tathA anekAnta ke binA samasta kathana viruddha ho jAte haiN|' arthAt mAtra zabdoM ko pakar3akara kabhI ekAnta artha nahIM nikAlanA cAhiye kyoMki jaina siddhAnta meM pratyeka zabda-pratyeka vAkya kisI na kisI apekSA ke sAtha hI hotA hai| isaliye una zabdoM athavA vAkyoM ko usa-usa apekSAnusAra samajhakara grahaNa karanA Avazyaka hai| anekAnta svarUpa jaina siddhAnta ke anusAra hI artha samajhanA yogya hai, anyathA ekAnta ke doSa se mithyAtva kA doSa avazya hI AtA hai jo ki ananta bhava bhramaNa bar3hAne ke liye zaktimAna hai aura isIliye ekAnta grahaNa aura ekAnta ke Agraha se bacakara prastuta kisI bhI vidhAna ko anekAnta svarUpa samajhAye anusAra grahaNa karake zIghratA se saMsAra se mukta honA caahiye| mokSamArga para calane ke liye anekAnta hI sahAyabhUta hai| zloka 228 : anvayArtha :- 'yahA~ kevala aMzoM ke utpAda vyaya tathA dhrauvya nahIM hote, tathA aMzI ke bhI utpAdAdi tInoM nahIM hote parantu nizcaya se aMza se yukta aMzI ke ye utpAdAdika tInoM hote haiN|' arthAt utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa dravya kahA hai, vaha pUrNa abheda hai aura vaha abheda rUpa hI pariNamatA hai aura vaha pUrNa dravya hI utpAdAdi rUpa hotA hai; usameM koI aMza rUpa vibhAga nahIM hai, mAtra apekSA se kahe jAte haiN| zloka 229 : bhAvArtha :- 'zaMkAkAra kA kahanA aisA hai ki zabda yA artha dRSTi se utpAdAdi eka padArtha meM bana sakate haiM, vaise dhrauvya aura utpAda-vyaya kisI eka padArtha meM siddha nahIM ho sakate, kyoMki utpAda-vyaya anityapane ke sAdhaka haiM aura dhrauvya nityapane kA sAdhaka hai, isaliye dhrauvya aura utpAda-vyaya, ye donoM paraspara virodhI hone se unheM eka padArtha kA mAnanA to pratyakSa bAdhita hai| usakA samAdhAna-'
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi zloka 230-231 : anvayArtha :- 'dhrauvya aura utpAda-vyaya paraspara virodhI haiM, yaha bAta ThIka hai, parantu yadi nizcaya se ina tInoM meM kSaNa bheda arthAt bhinna-bhinna samaya ho to athavA nizcaya se sat svayaM hI nAza hotA ho (arthAt sat parivartita na hokara nAza hotA ho), tathA sat svayaM hI utpanna hotA ho (arthAt sat parivartita na hokara nAza hokara nayA utpanna hotA ho) to paraspara viruddha kathana hotA parantu ina utpAdAdika tInoM kA kSaNa bheda athavA svayaM sat kA hI nAza pAnA yA utpanna honA vaha kisI bhI jagaha, kisI bhI hetu se kucha bhI, kisI kA bhI, kisI bhI prakAra se nahIM hotA, kyoMki isa jagaha usakA dRSTAnta bhI nahIM milane se, usake sAdhaka pramANa kA abhAva hai|' zloka 238 : anvayArtha :- 'nyAya bala se yaha siddha huA ki ye tInoM (utpAda-vyayadhrauvya) eka kAlavartI hai, kyoMki vRkSapana jo hai vahI aMkura rUpa se utpanna aura bIja rUpa se naSTa honevAlA hai|' arthAt pUrNa dravya hI eka paryAya se naSTa hokara dUsarI paryAya rUpa parivartita hotA rahatA hai aura isIliye hI use dhruva kahA jAtA hai, usakI pUrva paryAya ko vyaya rUpa aura vartamAna paryAya ko utpAda rUpa kahA jAtA hai, arthAt usa dravya meM utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa koI alaga aMza nahIM, mAtra vastu vyavasthA samajhAne ke liye aise bheda karake batalAyA hai ki - jo bhI dravya hai, vaha dravatA hai arthAt pariNamatA hai, arthAt parivartita hotA rahatA hai aura vaha parivartita hote hue dravya ko dhruva kahA jAtA hai| jabaki usake pariNAma ko - avasthA ko paryAya (utpAda-vyaya) rUpa kahA jAtA hai| zloka 243 : anvayArtha :- 'prakRta kathana meM aisA mAnane meM AyA hai ki sat ko kisI anya (pUrva) paryAya se vinAza tathA kisI anya (vartamAna) paryAya se utpAda tathA una donoM se bhinna kisI sadRza paryAya se (dravya sAmAnya rUpa ki jisakI donoM paryAyeM banI haiM aura jo sAmAnya rUpa hone se vaisA kA vaisA hI utpanna hotA hai isaliye use sadaza paryAya rUpa = parama pAriNAmika bhAva rUpa kahA jAtA hai) dhrauvya hotA hai|' aba isakA hI udAharaNa batalAte haiM zloka 244 : anvayArtha :- 'yahA~ udAharaNa vRkSa kI bhA~ti hai ki jaise vaha vRkSa sattAtmaka aMkura rUpa se svayaM hI (arthAt vRkSa svayaM hI arthAt dravya svayaM hI) utpanna hai, bIja rUpa se naSTa hai (pUrva paryAya se naSTa kahA jAtA hai) tathA donoM avasthAoM meM vRkSapane se dhrauvya (arthAt samajhanA
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha kI vastu vyavasthA darzAte zloka yaha hai ki vRkSa rUpa dhrauvya kisI paryAya se bhinna apariNAmI vibhAga nahIM, parantu jo paryAya hai vaha vizeSa hai aura usakA hI sAmAnya arthAt vaha jisakI banI haI hai, use hI dhrauvya kahA jAtA hai arthAt anya koI apariNAmI dhrauvya alaga nahIM hai, yaha samajhanA Avazyaka hai ki-vaha dravya hI hai ki jisakI paryAya banI huI hai, vaha dravyapane se dhrauvya) aisA bhI hai arthAt vRkSa meM (arthAt dravya meM) alaga-alaga apekSA seye tInoM (bIja, aMkura aura vRkSapana arthAt vyaya, utpAda aura dhrauvyapana) eka samaya meM hotA hai|' yahI jaina siddhAnta ke anusAra vastu kA svarUpa hai| mokSa ke icchuka vyakti ko yahI svIkArya honA caahiye| bhAvArtha :- ...bIja ke abhAva aura aMkura ke utpAda rUpa donoM avasthAoM meM sAmAnya rUpa se vRkSatva maujUda hai...' arthAt samajhanA yaha hai ki vizeSa rUpa avasthAyeM (paryAyeM) sAmAnya rUpa (dravya) kI hI banI huI hai| zloka 246 : anvayArtha :- "jisa kAraNa se utpAda aura vyaya ina donoM kI AtmA svayaM sat hai (arthAt utpAda, vyaya rUpa paryAya sat rUpa dravya kI hI banI hai ki jise sAmAnya rUpa se dhrauvya kahA jAtA hai) ye donoM tathA dhrauvya ye tInoM sat hI haiM, sat se bhinna nahIM (bhinna pradezI nhiiN)|' vAstava meM vastu abheda hone se hI aisI vastu vyavasthA ghaTita hotI hai| aba sArAMza zloka 247 : anvayArtha :- 'paryAyArthika naya kI apekSA se utpAda hai, vyaya hai tathA dhrauvya hai parantu dravyArthika naya kI apekSA se na utpAda hai, na vyaya hai tathA na dhrauvya hai|' isaliye hama jaba dravya-paryAya svarUpa vastu ko arthAt pramANa rUpa dravya ko mAtra dravyArthika naya kI apekSA se trikAlI dhruva kahate haiM taba kisI ko prazna hogA ki-isa meM pramANa kA dravya kyoM liyA jAtA hai ? to usakA uttara yaha hai ki - jaisI ApakI dRSTi hogI, vaisA hI dravya Apako dikhegaa| jo dravya ko pramANa dRSTi se dekhate haiM, unheM vaha dravya = vastu pramANa rUpa dikhegA, jo paryAya dRSTi se dekhe use vaha dravya mAtra paryAya rUpa jJAta hogA aura usI pramANa ke dravya ko yadi dravyArthika naya ke cakSu se nirakhA jAye to vaha pUrNa vastu (pUrNa dravya) mAtra trikAlI dhruva rUpa hI jJAta hogA ki jo paryAya se nirapekSa rUpa sAmAnya mAtra hI hai; yahI jaina siddhAnta kI vilakSaNatA hai, kamAla hai aura yahI vidhi hai paryAya rahita dravya pAne kii| isaliye sabhI se hamArA nivedana hai ki sarvaprathama Apa jaisA hai vaisA' vastu vyavasthA samajheMge to apane prazna kA uttara, Apako apane Apa hI mila jaayegaa| isI kAraNa yaha bAta itane vistAra se samajhAyI hai aura usameM punarAvartana
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 samyagdarzana kI vidhi kA doSa sevana karake bhI bArambAra usI bAta ko spaSTa kiyA hai ki vastu vyavasthA aura syAdvAda zailI samajhe binA zabda aura vAkyoM ke artha samajhanA atyanta kaThina hai| lekina anekAnta svarUpa vastu vyavasthA samajhane ke bAda vaha atyanta sarala hai, yahI bAta Age spaSTa karate haiN| zloka 254 : anvayArtha :- 'dhrauvya bhI utpAda-vyaya ke binA nahIM hotA kyoMki vahA~ vizeSa ke abhAva meM satAtmaka sAmAnya kA bhI abhAva hotA hai' arthAt utpAda-vyaya rUpa vizeSa dhrauvya rUpa sAmAnya kA hI banA hai| isI se eka ke abhAva meM dUsare kA bhI abhAva hotA hai| bhAvArtha :- 'vastu sAmAnya vizeSAtmaka hai, vizeSa nirapekSa sAmAnya tathA sAmAnya nirapekSa vizeSa vaha koI vastu hI siddha nahIM hotI, dhrauvya sAmAnya rUpa hai aura utpAda-vyaya vizeSa rUpa hai| isaliye utpAda-vyaya binA dhrauvya bhI nahIM bana sakatA, kyoMki utpAda-vyayAtmaka vizeSa binA dhrauvyAtmaka sAmAnya kI bhI siddhi nahIM ho sakatI-isaliye -' zloka 255 : anvayArtha :- 'isa prakAra yahA~ utpAdAdika tInoM kI vyavasthA bahata sundara hai parantu una utpAdAdika tInoM meM se kisI eka ke niSedha ko kahanevAlA apane pakSa kA bhI ghAtaka hotA hai| isaliye utpAda, vyaya, dhrauvya meM se kevala eka kI vyavasthA mAnanA ThIka nahIM hai|' yahA~ spaSTa hotA hai ki yadi koI abheda dravya meM se paryAya ko alaga karane kA prayatna karegA arthAt jise paryAya rahita dravya iSTa hogA to usake liye pUrNa dravya kA hI lopa ho jAyegA, arthAt vaha mAtra bhrama meM hI raha jaayegaa| isaliye paryAya rahita dravya pAne kI vidhi jo Upara batalAyI hai, vaise dravyArthika naya ke cakSu se arthAt dravya dRSTi se hai| mAtra dravya ko hI dhyAna meM lene se vaha pUrNa dravya ki jise Apa pramANa kA dravya bhI kaha sakate haiM, vaisA pUrNa dravya hI mAtra dravya rUpa arthAt dhruva rUpa hI jJAta hogA, usakA hI lakSya hogaa| isaliye paryAya rahita dravya cAhiye to usakI vidhi aisI hI hai| anya kisI prakAra se to dravya kA hI abhAva ho jAyegA aura vaha svayaM apane pakSa kA hI ghAtaka banakara mAtra bhrama meM hI rhegaa| dasarA, koI vartamAna paryAya ko dRSTi ke viSaya se bAhara rakhe to pUrNa dravya hI bAhara ho jaayegaa| aisA hai vastu svruup| aisI hai vastu vyavasthA jaina siddhAnta kI, jo ki anekAnta rUpa hai, ekAnta rUpa nhiiN| isa vidhi se dravya ko pariNAmI nahIM mAnanevAle ko kyA doSa AyegA? uttara zloka 258 : anvayArtha :- 'nizcaya se kevala eka dhrauvyapane kA vizvAsa karane-mAnanevAle
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha kI vastu vyavasthA darzAte zloka ke liye bhI dravya pariNAmI nahIM bnegaa| usakA pariNAmIpana na hone se vaha dhrauvya, dhruva bhI nahIM raha skegaa|' yahA~ samajhanA yaha hai ki jo koI dhrauvya rUpa dravya ko apariNAmI mAnate hoM to, vaha aisA ekAnta se nahIM kyoMki yadi dhrauvya apariNAmI ho to dravya kA hI abhAva hogaa| isa kAraNa se dhrauvya kA bhI abhAva hI hogA, kyoMki koI bhI vastu usake vartamAna ke binA nahIM hotii| koI bhI dravya (dhrauvya) usakI avasthA (vartamAna = paryAya) binA hotA hI nahIM aura yadi aisA mAnA jAye to usa dravya ke dhrauvya kA hI abhAva ho jAyegA; isa kAraNa se usa dhrauvya ko avazya pariNAmI mAnanA par3egA aura vaha pariNAma (arthAt upAdAna rUpa dhrauvya kA kArya - usakI avasthA) ko hI utpAda-vyaya rUpa paryAya kahA jAtA hai| aura usameM (paryAya meM) rahe hue sAmAnya bhAva (arthAt paryAya jisakI banI hai vaha bhAva) ko dhrauvya kahA jAtA hai| yaha vaisA hI hai' yahI usakA lakSaNa hai| aura isa lakSaNa apekSA se use apariNAmI bhI kahA jAtA hai| anyathA nhiiN| anyathA samajhane se to mithyAtva kA hI doSa aayegaa| upasaMhAra zloka 260 : anvayArtha :- 'Upara ke doSoM ke bhaya se tathA prakRta AstikatA ko cAhanevAle puruSoM ko yahA~ para utpAdAdika tInoM ko uparokta avinAbhAvI hI mAnanA caahiye|' arthAt yaha bAta lakSya meM lene yogya hai ki-jo koI isa prakAra se vastu vyavasthA na mAnate hoM, unheM mithyAtvI hI smjhnaa| jo koI AtmArthI hai, unheM yahA~ batalAyI gaI vastu vyavasthA ko hI samyak samajhakara apanAnA parama Avazyaka hai, anyathA mithyAtva ke doSa ke kAraNa use ananta duHkha se chuTakArA milegA hI nhiiN| dUsarA, paMcAdhyAyI zAstra meM isake atirikta bhI isI bAta ko puSTa karanevAle aneka zloka haiM parantu vistAra bhaya ke kAraNa aba hama vizeSa mahattva ke zloka hI dekheMge; vistAra rucivAloM ko isa zAstra kA pUrNa rUpa se abhyAsa karanA caahiye| zloka 303 : anvayArtha :- 'jo sat vidhi rUpa (anvaya rUpa, dhruva rUpa, sAmAnya rUpa, dravya rUpa) athavA niSedha rUpa (arthAt vyatireka rUpa-utpAdavyaya rUpa-vizeSa rUpa-paryAya rUpa) bhI kahA hai, vahI sat (vastu = dravya) yahA~ paraspara kI apekSA se kisI eka meM koI dUsarA garbhita ho jAne se kahA jA sakatA hai arthAt paraspara sApekSa hone se eka-dUsare meM garbhita ho jAtA hai|' niSedha rUpa paryAya hai| vaha vidhi rUpa dhruva kI hI banI hai| isaliye ve donoM eka-dUsare meM
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi garbhita ho jAte haiM aura apekSA anusAra koI eka hI (dravyArthika naya yA paryAyArthika naya se) jJAta hote haiM, jabaki pramANa cakSu se ubhaya arthAt donoM jJAta hote haiN| bhAvArtha :- 'vastu anvaya-vyatirekAtmaka siddha hone se jisa samaya vastu vidhi rUpa kahI jAtI hai, usa samaya niSedha rUpa vizeSa dharma gauNa rUpa se usa vidhi meM garbhita ho jAtA hai (arthAt dhruva meM paryAya garbhita ho jAtI hai| aisA samajhanA, tathA jisa samaya vahI vastu niSedha rUpa se vivakSita hotI hai, usa samaya vidhi rUpa sAmAnya bhI usI niSedha meM gauNa rUpa se garbhita ho jAtA hai (arthAt paryAya meM dhruva garbhita ho jAtA hai-arthAt paryAya dhruva kI hI banI hai) aisA samajhanA, kyoMki astinAsti sarvathA pRthak nahIM parantu paraspara sApekSa hai| isaliye vivakSita kI mukhyatA meM avivakSita gauNa rUpa se garbhita rahatA hai|' jaina siddhAnta meM abhAva karane kI yaha vidhi mukhya gauNa rUpa vyavasthA hai| isaliye jise anya vidhi kA Agraha hai-pakSa hai, use niyama se mithyAtvI jAnanA caahiye| __zloka 307 : anvayArtha :- 'sArAMza yaha hai ki vidhi hI svayaM (anvaya hI svayaM, dhruva hI svayaM, sAmAnya hI svayaM, dravya hI svayaM) yuktivazAt (arthAt paryAyArthika naya se, paryAya dRSTi se, bheda dRSTi se) nizcaya se (yahA~ yAda rakhanA nizcaya se batalAyA hai) niSedha rUpa (arthAt vyatireka rUpa, utpAda-vyaya rUpa, vizeSa rUpa, paryAya rUpa) ho jAtA hai tathA usI taraha niSedha bhI (arthAt vyatireka rUpa-utpAda-vyaya rUpa-vizeSa rUpa-paryAya rUpa) svayaM hI yuktivaza se (arthAt dravyArthika naya se, dravya dRSTi se, abheda dRSTi se) vidhi rUpa (arthAt anvaya rUpa, dhruva rUpa, sAmAnya rUpa, dravya rUpa) ho jAtA hai|' vastu vyavasthA samajhane ke liye aba isa gAthA se adhika pramANa kyA cAhiye! yahA~ yahI batalAyA hai ki dravya dRSTi athavA paryAya dRSTi anusAra eka hI vastu krama se dravya rUpa (dhruva rUpa) athavA paryAya rUpa (utpAda rUpa, vyaya rUpa) jJAta hotI hai| vahA~ koI kSetra apekSA se vibhAga nahIM hai| yahI vidhi hai jaina siddhAnta kI paryAya rahita dravya ko dekhane kI, isaliye hI AcArya bhagavAna ne Age ke zloka meM kahA hai ki - zloka 308 : anvayArtha :- 'isa prakAra yahA~ tattva ko jAnanevAle koI bhI jaina tattva jJAtA syAdvAdI kahalAte haiM tathA isase anyathA jAnanevAle siMhamANavaka (billI ko siMha mAnanevAle) kahalAte haiN|' bhAvArtha :- 'isa prakAra anekAntAtmaka tattva ko vivakSAvaza vidhi aura niSedha rUpa
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha kI vastu vyavasthA darzAte zloka jAnanevAlA koI jaina hI saccA tattvajJAnI tathA syAdvAdI kahalAtA hai| isase anya prakAra se vastu svarUpa ko jAnanevAlA puruSa saccA tattva jJAnI yA syAdvAdI nahIM kahA jA sktaa| vaha siMhamANavaka kahalAtA hai arthAt jaise billI ko siMha kahA jAtA hai parantu vAstava meM vaha siMha nahIM kintu billI hI hai| uparoktAnusAra tattva ko na jAnakara anyathA prakAra se jAnanevAle puruSoM ko bhI upacAra se hI tattva jJAnI kahA jA sakatA hai| vAstava meM nhiiN|' yaha bAta lakSya meM lene yogya hai ki jo koI yahA~ batAyI gayI vidhi se vastu vyavasthA na mAnate hoM, unheM niyama se mithyAtvI hI samajhanA caahiye| Age bhI AcArya bhagavanta yahI vastu vyavasthA puSTa karate haiN| jaise ki - zloka 331 : bhAvArtha :- 'tad bhAva aura atadbhAva ko (paraspara) nirapekSa mAnane se pUrvokta kArya-kAraNa bhAva ke abhAva kA prasaMga AtA hai, parantu yadi donoM ko (paraspara) sApekSa mAnA jAye to 'tadidaM' (yaha vaisA hI hai) tadidaM na' (yaha vaisA nahIM) isa AkAravAle tat bhAva aura atat bhAva pratIti meM kArya-kAraNa tathA kriyA-kAraka ye saba siddha ho jAte haiN|' zloka 332 : anvayArtha :- 'sArAMza yaha hai ki sat-asat kI taraha tat tathA atat bhI vidhi niSedha rUpa hote haiM parantu nirapekSa rUpa se nahIM, kyoMki paraspara sApekSa rUpa se tat-atat ye donoM bhI tattva haiN|' anyathA nirapekSa rUpa se vaha atattva hI hai yaha samajhanA Avazyaka hai| zloka 333 : anvayArtha :- 'pUrvokta kathana kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki jisa samaya kevala tat kI vidhi mukhya hotI hai, usa samaya kathaMcit apRthak hone ke kAraNa se atat gauNa ho jAtA hai| isaliye vastu sAmAnya rUpa se tanmAtra kahalAtI hai|' yahI vidhi hai trikAlI dhruva bhagavAna AtmA kI prApti kii| zloka 334 : anvayArtha :- 'tathA jisa samaya paryAyArthika naya kI apekSA se kevala atat, yaha vivakSA karane yogya vidhi mukhya hotI hai, usa samaya tat vaha svayaM gauNa hone se avivakSita rahatA hai isaliye vastu ko atanmAtra kahane meM AtA hai|' ___ aisA hai jaina siddhAntAnusAra vastu kA svarUpa, jo samajhe binA vikRta dhAraNAoM kA anta zakya hI nahIM hai| vikRta dhAraNAoM kA anta mokSamArga ke praveza ke liye atyanta Avazyaka hai, arthAt samyagdarzana ke liye vikRta dhAraNAoM kA anta aura samyak dhAraNA kA svIkAra bahuta z2arUrI hai|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 samyagdarzana kI vidhi zloka 337 : anvayArtha :- 'ThIka hai, parantu nizcaya se 'sarvathA' isa padapUrvaka sarva kathana sva-para ke ghAta ke liye haiM parantu syAt pada dvArA yukta sarva pada sva-para ke upakAra ke liye haiN|' arthAt syAdvAda ke binA kisI kA bhI uddhAra nahIM hai, yaha bAta sabhI ko z2arA bhI bhUlane yogya nahIM hai| zloka 338 : anvayArtha :- 'aba isakA spaSTIkaraNa yaha hai ki jaise sat svata: siddha hai (nitya hai), usI prakAra vaha pariNamanazIla bhI hai| (utpAda-vyaya rUpa = anitya bhI hai) isaliye eka hI sat do svabhAvavAlA hone se (yahA~ do svabhAva vAlA batalAyA hai-do bhAga vAlA nahIM samajhanA) vaha nitya tathA anitya rUpa hai|' aisA nahIM ki eka bhAga apariNAmI aura eka bhAga pariNAmI ho| apekSA se dhruva ko apariNAmI kahA jAtA hai parantu vaisA mAnA nahIM jaataa| zloka 339-340 : anvayArtha :- "sArAMza yaha hai ki jisa samaya yahA~ kevala dravya (dhruva = dravya) dRSTigata hotA hai, pariNAma dRSTigata nahIM hote, usa samaya vahA~ dravyArthika naya kI apekSA se vastupane (dravyatva) kA nAza nahIM hone se sampUrNa vastu (yahA~ dhyAna meM lene yogya bAta yaha hai ki sampUrNa vastu batAyI huI hai usameM se kucha bhI nikAlane meM nahIM AyA - sampUrNa vastu arthAt pramANa kA viSaya) nitya hai (dhruva hai)| athavA jisa samaya nizcaya se kevala pariNAma dRSTigata hote haiM, vastu (dhruva = dravya) dRSTigata nahIM hotI, usa samaya paryAyArthika naya kI apekSA se navIna paryAya kI utpatti tathA pUrva paryAya kA abhAva hone se sampUrNa vastu hI anitya hai (arthAt paryAya rUpa hai)|' isaliye samajhanA yaha hai ki jo paryAyArthika naya ke viSaya rUpa paryAya hai, usI meM dravya antargata = garbhita ho jAne se vaha paryAya, usa dravya kI hI banI hai, aisA kahA jA sakatA hai aura vahI dravya agara zuddha naya se zuddha dekhane meM Ave to vahI paMcama bhAva arthAt paramapAriNAmika bhAva hai| isa kAraNa se kisI ko prazna ho ki samayasAra gAthA 13 meM batalAyA hai ki 'nau padArtha meM (tattva meM) chipI huI Atma jyoti' vaha kyA hai ? to usakA uttara yaha hai ki vaha zuddha naya se parama pAriNAmika bhAva hI hai, yaha bAta hama Age vistAra se smjheNge| zloka 411 : anvayArtha :- "nizcaya se abhinna pradeza hone se kathaMcit sat (dhruva = dravya) aura pariNAma meM advaitatA hai tathA dIpaka aura prakAza kI bhA~ti saMjJA-lakSaNAdi dvArA bheda hone se sat aura pariNAma meM dvaita bhI hai|' arthAt dravya aura paryAya ye donoM abhinna pradezI hone se abheda rUpa haiM aura lakSaNa dvArA bheda karane para bheda rUpa bhI haiM, isaliye kathaMcit bheda-abheda rUpa kahe jAte haiN|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha kI vastu vyavasthA darzAte zloka zloka 412 : anvayArtha :- 'sat aura pariNAma kI dvaitatA jala aura usakI taraMgoM kI bhA~ti abhinna tathA bhinna bhI hai, kyoMki jala tathA taraMgoM meM se jisa samaya taraMgoM kI apekSA se vicAra kiyA jAtA hai, usa samaya taraMgeM udita hotI haiM tathA vilIna hotI haiM, isaliye ve jala se kathaMcit bhinna haiM tathA jisa samaya jala kI apekSA se vicAra kiyA jAtA hai, usa samaya ve taraMgeM udayamAna tathA vilayamAna hI nahIM hotI parantu kevala jala hI jala pratItimAna hotA hai; isaliye ve jala se kathaMcit abhinna bhI haiN| isa prakAra sat (dhruva) aura pariNAma bhI kathaMcit bhinna tathA kathaMcit abhinna haiN|' yahI vidhi hai trikAlI dhruva bhagavAna AtmA kI prApti kI, dUsarI nhiiN| isase anyathA mAnane se mithyAtva kA doSa AtA hai| aba Age ghaTa aura mRttikA kA dRSTAnta batAte haiN| 55 zloka 413 : anvayArtha :- 'ghaTa aura mRttikA ke dvaita kI bhA~ti yaha sat aura pariNAma kA dvaita, dvaita hone para bhI advaita hai, kyoMki kevala miTTIpane ke rUpa se nitya hai, tathA kevala ghaTapane ke rUpa se anitya hai|' zloka 414 : anvayArtha :- 'sat ke viSaya meM pratyabhijJAna pramANa prApta hone se sat nitya hai jaise ki 'yaha vahI hai' tathA niyama se 'yaha vaha nahIM' isa pratIti se sat nitya nahIM arthAt anitya hai|' zloka 591 : bhAvArtha :- 'nayoM kI paraspara sApekSatA vaha nayoM ke anyathA rUpa se na honevAle avinAbhAva kI dyotaka hai kyoMki jisake binA jisakI siddhi na ho use avinAbhAvI kahate haiN| sAmAnya ke binA vizeSa kI tathA vizeSa ke binA sAmAnya kI siddhi nahIM ho sakatI, isaliye sAmAnya ko viSaya karane vAlA jo dravyArthika naya hai tathA vizeSa ko viSaya karane vAlA jo paryAyArthika naya hai, una donoM meM paraspara sApekSatA hai / ' hamane yahA~ dravya-guNa-paryAyayukta sat svarUpa vastu arthAt utpAda-vyaya-dhrauvya svarUpa sat rUpa dravya kI vyavasthA pUrNata: samajhAyI hai| use samajhakara AzA hai, sabhI vyakti samyagdarzana kI vidhi aura usake liye samyagdarzana ke viSaya (dRSTi ke viSaya) para thor3A vicAra kareMge aura usakA zAstrIya AdhAra dekheNge|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 samyagdarzana kI vidhi samyagdarzana kA svarUpa samyagdarzana, mokSamArga ke dvAra samAna hai| pUrNa bheda jJAna svarUpa svAtmAnubhUti rUpa samyagdarzana hue binA mokSamArga meM praveza sambhava hI nahIM hai| aise bheda jJAnayukta-svAtmAnubhUtiyukta samyagdarzana ko hI nizcaya samyagdarzana kahA jAtA hai| vahI mokSamArga ke praveza ke liye vAstavika anumati patra hai aura yaha anumati patra milane ke bAda vaha jIva niyama se arddhapudgala parAvartana kAla meM siddha ho hI jAtA hai, isa kAraNa se isa jIvana meM sabase pahale yadi kucha prApta karane yogya hai to vaha samyagdarzana hI hai| prathama hama samyagdarzana kA svarUpa smjheNge| samyagdarzana arthAt deva-guru-dharma kA svarUpa jaisA hai vaisA samajhanA, anyathA nahIM aura jaba taka koI bhI AtmA apanA yathArtha svarUpa nahIM samajhatI arthAt sva kI anubhUti nahIM karatI, taba taka deva-guru-dharma kA yathArtha svarUpa bhI nahIM jAnatI parantu vaha deva-guru-dharma ke mAtra bAhya svarUpa kI hI zraddhA karatI hai| vaha use hI samyagdarzana samajhatI hai parantu deva-guru-dharma ke bAhya svarUpa kI hI zraddhA yathArtha zraddhA nahIM hai aura isaliye vaha nizcaya samyagdarzana kA lakSaNa nahIM, kyoMki jo eka ko (AtmA ko) jAnatA hai vaha sarva ko (jIva-ajIva ityAdi nau tattva aura deva-guru-dharma ke yathArtha svarUpa ko) jAnatA hai, anyathA nhiiN| kyoMki anyathA hai vaha vyavahAra (upacAra) kathana hai aura isaliye vaha samyagdarzana bhava ke anta ke liye kAryakArI nahIM hai| eka AtmA ko jAnane se hI vaha jIva sacce deva tattva kA Azika anubhava karatA hai aura isIliye vaha sacce deva ko antara se pahacAnatA hai aura vaise sacce deva ko jAnate hI arthAt (svAtmAnubhUti sahita kI) zraddhA hote hI vaha jIva vaise deva banane ke mArga meM gamanazIla sacce guru ko bhI antara se pahacAnatA hai aura sAtha hI sAtha vaha jIva vaisA deva banane ke mArga batalAnevAle sacce zAstra ko bhI pahacAnatA hai| isaliye prathama to zarIra ko AtmA na samajhanA aura AtmA ko zarIra na samajhanA arthAt zarIra meM Atmabuddhi honA, vaha mithyAtva hai| zarIra to pudgala (jar3a) dravya kA banA huA hai aura AtmA, vaha alaga hI (cetana) dravya hone se pudgala ko AtmA samajhanA athavA AtmA ko pudgala samajhanA, vaha viparIta samajha hai| vAstava meM pudgala se bheda jJAna aura sva ke anubhava rUpa hI vAstavika samyagdarzana hotA hai aura vaha karma se dekhane meM Aye to karmoM kI pA~ca/sAta prakRti kA upazama, kSayopazama athavA kSaya ko samyagdarzana kahA jAtA hai, parantu chadmastha ko karmoM kA
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kA svarUpa jJAna to hotA nahIM, isaliye apane ko to prathama kasauTI se arthAt pudgala se bheda jJAna aura svAnubhava rUpa (AtmAnubhUti rUpa) hI samyagdarzana samajhanA ucita hai| prazna : samyagdarzana ke liye kyA karanA z2arUrI hai ? uttara :- bhagavAna ne kahA hai ki sarva jIva svabhAva se siddha samAna hI haiM to yaha bAta samajhanA Avazyaka hai| niyamasAra meM kahA hai ki 57 gAthA 47 : anvayArtha :- 'jaise siddha AtmA haiM, vaise hI bhavalIna (saMsArI) jIva haiN| saMsArI jIva bhI siddha AtmAoM kI bhA~ti janma-maraNa se rahita aura ATha guNoM se alaMkRta ho sakate haiN|' yaha bAta zuddha dravyArthika naya kI apekSA se hai jo ki samyagdarzana kA svarUpa samajhane ke liye upayogI hai| gAthA 48 : anvayArtha :- 'jaise lokAgra meM siddha azarIrI, avinAzI, atIndriya, nirmala, aura vizuddhAtmA (vizuddha svarUpI) haiM, vaise hI saMsAra meM (sarva) jIva ko jAnanA / ' gAthA 15 : anvayArtha :- 'manuSya, nAraka, tiryaMca aura deva rUpa paryAyeM, ve vibhAva paryAyeM kahI gayI haiM; ve karmopAdhi rahita paryAyeM svabhAva paryAyeM kahI jAtI haiN| ' gAthA 49 : anvayArtha :- 'ye (pUrvokta) sabhI bhAva vAstava meM vyavahAra naya ke Azraya se (saMsArI jIvoM meM vidyamAna) kahe jAte haiM; zuddha naya se saMsAra meM sthita sarva jIva siddha svabhAvI haiN| ' zloka 73 : zlokArtha :- 'zuddha nizcaya naya se mukti meM tathA saMsAra meM antara nahIM hai aisA hI vAstava meM tattva vicArane para (paramArtha vastu svarUpa kA vicAra athavA nirUpaNa karane para) zuddha tattva ke jJAnI puruSa kahate haiM / ' - gAthA 50: anvayArtha :- 'pUrvokta sarva bhAva para svabhAva haiM, para dravya haiM, isaliye heya haiM; antaH tattva aisA svadravya - AtmA hI upAdeya hai|' gAthA 106 : anvayArtha :- 'isa prakAra jo sadA jIva aura karma ke bheda kA abhyAsa karatA hai, vaha saMyata niyama se pratyAkhyAna dhAraNa karane meM samartha hai|' : gAthA 10 : anvayArtha :- 'jIva upayogamaya hai| upayoga jJAna aura darzana hai| jJAnopayoga do prakAra kA hai; svabhAva jJAna aura vibhAva jJAna / ' yogasAra : dohA 21 : anvayArtha :- 'jo jina hai, vaha AtmA hai - yaha siddhAnta kA sAra hai| aisA tuma smjho| aisA samajhakara he yogiyo ! aba mAyAcAra ko chodd'o|' yogasAra : dohA 22 : anvayArtha :- 'jo paramAtmA hai, vahI maiM hU~ aura jo maiM hU~, vahI paramAtmA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 samyagdarzana kI vidhi haiM aisA jAnakara he yogI! anya vikalpa na kro|' prazna :- Upara batalAyI gayI gAthAoM ke sandarbha meM vicAreMge to lagegA ki dikhate rUpa se to saMsArI jIva zarIrastha hai aura siddha ke jIva mukta haiM, to saMsArI ko siddha jaisA kahA vaha kisa apekSA se? uttara :- vaha zuddha dravyArthika naya kI apekSA se, jaise ki saMsArI jIva zarIrastha hone para bhI. unakI AtmA eka jIvatva rUpa pAriNAmika bhAva rUpa hotI hai| vaha jIvatva rUpa bhAva chadmastha ko (azuddha dravyArthika naya se) azuddha hotA hai aura vaha azuddha jIvatva bhAva arthAt azuddha rUpa se pariNamita AtmA meM se azuddhi ko (vibhAva bhAva ko) gauNa karate hI, jo jIvatva rUpa bhAva zeSa rahatA hai, use hI parama pAriNAmika bhAva', 'dhruva bhAva', 'zuddhAtmA', 'kAraNa paramAtmA', kAraNa zuddha paryAya', 'siddhasadRza bhAva', 'svabhAva bhAva' - ityAdi aneka nAmoM se pahacAnA jAtA hai aura usa bhAva kI apekSA se hI sarva jIva svabhAva se siddha samAna hI haiM - aisA kahA jAtA hai; aba hama isI bAta ko dRSTAnta se dekheMgepahalA dRSTAnta :- jaise gandale pAnI meM zuddha pAnI chipA huA hai, vaise nizcaya se jo koI usameM phiTakarI ghumAtA hai to kucha samaya ke bAda usameM (pAnI meM) rahI huI gandagI rUpa miTTI tala meM baiTha jAne se, pUrva kA gandA pAnI svaccha rUpa jJAta hotA hai| isI prakAra jo azuddha rUpa (rAga-dveSa rUpa) pariNamita AtmA hai, usameM, vibhAva rUpa azuddha bhAva ko prajJA chainI se = buddhipUrvaka gauNa karate hI jo zuddhAtmA dhyAna meM AtA hai arthAt jJAna meM vikalpa rUpa AtA hai, use bhAva bhAsana kahate haiM aura zuddhAtmA kI anubhUti hote hI jIva ko samyagdarzana hotA hai| vaha jIva jo pahale zarIra meM ekatva karatA thA aba zuddha Atma rUpa meM (svabhAva meM = svarUpa meM) ekatva karate hI 'maipana' karate hI samyagdarzana kA adhikArI hotA hai; yaha vidhi hai samyagdarzana kii| arthAt jo jIva rAga-dveSa rUpa pariNamita hone para bhI kevala zuddhAtmA meM hI (dravyAtmA meM hI= svabhAva meM hI) 'maiMpana' (ekatva) karatA hai aura usI kA anubhava karatA hai, vahI jIva samyagdRSTi hai| basa yahI samyagdarzana kI vidhi hai| dUsarA dRSTAnta :- jaise darpaNa meM alaga-alaga prakAra ke aneka pratibimba hote haiM parantu una pratibimboM ko gauNa karate hI svaccha darpaNa dRSTi meM AtA hai| isI prakAra AtmA meM arthAt jJAna meM jo jJeya hote haiM, una jJeyoM ko gauNa karate hI nirvikalpa rUpa jJAna kA arthAt 'zuddhAtmA' kA anubhava hotA hai; yaha hI samyagdarzana kI vidhi hai| isI vidhi se azuddha AtmA meM bhI siddha samAna zuddhAtmA kA nirNaya karanA aura usI ke sAtha ekatva karane se samyagdarzana pragaTa hotA hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kA svarUpa 59 koI aisA mAne ki dravya meM zuddha bhAga aura azuddha bhAga aise do bhAga hote hai| jo zuddha bhAga hai vaha dravya hai tathA azuddha bhAga hai vaha paryAya hai| vaisA nahIM hai| yaha bAta hamane prathama hI zAstra kI gAthAoM se ni:sandeha siddha kI hI hai ki dravya ko apekSA se samajhane se dravya meM do bhAga nahIM parantu do bhAva hote haiN| ve do bhAva isa prakAra haiM ki jo vizeSa hai, vaha paryAya kahalAtA hai aura vaha vibhAva bhAva sahita hone se azuddha kahalAtA hai| jo usakA hI sAmAnya bhAva hai yAni paramapAriNAmika bhAva rUpa dravya hai, jo trikAla zuddha hI hotA hai; isa apekSA se dravya zuddha aura paryAya azuddha aisA kahA jAtA hai parantu aise do bhAga nahIM hote| __chadmastha jIvoM kI AtmA ke pratyeka pradeza meM ananta-ananta karma vargaNAyeM haiM aura ve karma vargaNAyeM AtmA ke sarva pradezoM ke sAtha kSIra-nIravat (dadha meM pAnI kI bhA~ti) sambandha se bandhI huI hone kI apekSA se AtmA kA koI bhI pradeza zuddha nahIM hai| arthAt yadi koI aisA kahe ki AtmA ke madhya ke ATha rucaka pradeza to nirAvaraNa hI hote haiM, to unheM hama batalAte haiM ki yadi AtmA kA mAtra eka bhI pradeza nirAvaraNa ho to usa pradeza meM itanI zakti hai ki vaha sarva lokAloka ko jAna le, kyoMki yadi eka bhI pradeza nirAvaraNa ho to usa pradeza meM kevala jJAna aura kevala darzana mAnane kA prasaMga AyegA aura isase vaha AtmA sarva lokAloka sahaja rIti se hI jAnanevAlI ho jAyegI parantu pragaTa meM dekhane se yaha jJAta hotA hai ki aisA to kisI bhI jIva meM ghaTita hotA jJAta nahIM hotaa| isa kAraNa jIva ke madhya ke ATha rucaka pradeza nirAvaraNa hote haiM, isa bAta kA nirAkaraNa hotA hai| yaha bAta satya nahIM hai, jisakA pramANa hai dhavala pustaka 12 meM-pRSTha kramAMka 365 se 368 ke antargata gAthA 2 se 10 ko jijJAsu jIva kRpayA ukta gAthA ko dekha leN| kaI loga nayavivakSA na samajhane ke kAraNa aisI bhI prarUpaNA karate haiM ki ina ATha nirAvaraNa pradezoM kI apekSA se saba jIva siddha samAna haiM' aisA zAstra kA kathana hai| parantu vAstava meM saba jIva siddha samAna haiM' yaha kathana dravyArthika naya kI apekSA se hai, yaha bAta nayoM kI yathArtha samajha nahIM hone se phailI hai| aura aise loga una nirAvaraNa pradezoM (jo ki saMsArI jIva ko nahIM hote) ke anubhava (jo ki chadmastha jIva ko nahIM hotA) ko hI zuddhAtmA kA anubhava mAnate haiN| unako dravya kI abhedatA kA aura nayoM kA bhI yathArtha jJAna nahIM hotaa| yaha atyanta karuNAjanaka bAta hai| Age hama samyagdarzana kI vidhi aura usake viSaya ke bAre meM batAne kA prayAsa karate haiN|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 samyagdarzana kI vidhi samyagdarzana kA viSaya arthAt dRSTi kA viSaya prazna :- agara chadmastha AtmA ke pratyeka pradeza meM ananta karma vargaNAe~ hone se vaha azuddha AtmA rUpa se hI pariNamita hotI hai, to usameM yaha zuddhAtmA kahA~ rahatI hai ? uttara :- jIva ke lakSaNa se jIva ko grahaNa karane se aura pudgala ke lakSaNa se pudgala ko grahaNa karane se tathA phira unameM prajJA chainI se (tIvra buddhi se) bheda jJAna karane se zuddhAtmA prApta hotI hai| prathama to pragaTa meM AtmA ke lakSaNa se arthAt jJAna rUpa dekhane-jAnane ke lakSaNa se AtmA ko grahaNa karate hI, pudgala mAtra ke sAtha bheda jJAna ho jAtA hai aura phira usase Age bar3hane para jIva ke jo cAra bhAva udaya bhAva, upazama bhAva, kSayopazama bhAva aura kSAyika bhAva ye cAra bhAva jo karma kI apekSA se kahe gae haiM aura karma pudgala rUpa hI hote haiM; isaliye ina cAra bhAvoM ko bhI pudgala ke khAte meM DAlakara, prajJA rUpa buddhi se arthAt ina cAra bhAvoM ko jIva meM se gauNa karate hI, jo jIva bhAva zeSa rahatA hai, use hI parama pAriNAmika bhAva, zuddhAtmA, kAraNa zuddha paryAya, svabhAva bhAva, sahaja jJAna rUpI sAmrAjya, zuddha caitanya bhAva, svabhAva darzanopayoga, kAraNa svabhAva darzanopayoga, kAraNa svabhAva jJAnopayoga, kAraNa samayasAra, kAraNa paramAtmA, nitya zuddha niraMjana jJAna svarUpa, darzana-jJAna-cAritra rUpa pariNamatA aisA caitanya sAmAnya rUpa, caitanyaanuvidhAyI pariNAma rUpa, sahaja guNamaNi kI khAna, samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya), ityAdi aneka nAmoM se pahacAnA jAtA hai aura usake anubhava se hI nizcaya samyagdarzana kahalAtA hai| usa bhAva kI apekSA se hI sarva jIva svabhAva se siddha samAna hI haiM - aisA kahA jAtA hai| usake anubhava ko hI nirvikalpa anubhUti kahA jAtA hai kyoMki vaha sAmAnya bhAva svarUpa hone se usameM kisI bhI vikalpa ko sthAna hI nahIM hai| isaliye usakI anubhUti hote hI aMzata: siddhatva kA bhI anubhava hotA hai| bheda jJAna (samyagdarzana) kI vidhi aisI hai ki jisameM jIva ke jo cAra bhAvoM ko gauNa karane para jo zuddha jIvatva prApta huA, usa apekSA se use koI 'paryAya rahita dravya dRSTi kA viSaya hai' aisA bhI kahate haiN| arthAt dravya meM se kucha bhI nikAlanA nahIM hai, mAtra vibhAva bhAvoM ko hI gauNa karanA hai aura usa apekSA se koI kahate haiM ki vartamAna paryAya ke atirikta kA pUrA dravya vaha
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kA viSaya arthAt dRSTi kA viSaya dRSTi kA viSaya hai' arthAt kathana koI bhI ho parantu vyavasthA to yahA~ batalAyI hai vaisI arthAt gauNa karane kI aura mukhya karane kI hI hai jo pUrva meM hama vistAra se samajha cuke haiN| 61 yadi koI kahe ki - AtmA bAhara se azuddha aura andara se zuddha to aisA kathana apekSA se smjhnaa| ekAntata: arthAt vAstavika rUpa nahIM kyoMki jaisA AtmA bAhara hai, vaisA hI andara hai, arthAt AtmA ke andara ke aura bAhara ke pratyeka pradeza meM (kSetra meM) anantAnanta karma vargaNAe~ kSIra-nIravat lagI hone se, jaisI azuddhi bAhara ke kSetra meM hai, vaisI hI azuddhi andara ke kSetra meM bhI hai, parantu apekSA se bAhara arthAt vizeSa bhAva rUpa vibhAva bhAva aura andara arthAt sAmAnya bhAva rUpa parama pAriNAmika bhAva jo ki tInoM kAla zuddha hI haiM aura isaliye hI vyakta rUpa AtmA azuddha aura avyakta rUpa AtmA zuddha hai| isI apekSA se andara se zuddha aura bAhara se azuddha aisA kahA jA sakatA hai, anyathA nhiiN| koI AtmA meM andara ekAnta zuddha dhruva bhAva khojatA ho to, vaisA ekAnta zuddha dhruva bhAva AtmA meM nahIM hai / arthAt koI bhI kathana usakI apekSA sahita samajhanA anivArya hai, nahIM to aisA mAnane vAle ke niyama se bhramita karane vAle pariNAma hI nikleNge| yadi koI kahatA hai ki Apa to dRSTi ke viSaya meM pramANa kA dravya lete ho to doSa aayegaa| unheM hama batalAte haiM ki pUrva meM vistAra se samajhAye anusAra dravya ke jitane pradeza (kSetra) pramANa ke haiM, utane hI pradeza (kSetra) parama pAriNAmika bhAva rUpa dRSTi ke viSaya ke haiM arthAt utane hI pradeza zuddhAtmA ke haiN| dUsarA, usa pramANa ke dravya ko hI hama zuddha dravyArthika naya ke cakSu se dekhate haiM aura isa kAraNa se hama use hI parama pAriNAmika bhAva kahate haiM ki jise Apa pramANa cakSu se dekhane para, pramANa kA viSaya kahate haiM aura usa pramANa ke viSaya meM Apa zuddha aura azuddha bhAva nahIM parantu bhAga mAnate haiM, isaliye ApakI dRSTi meM doSa hai| usameM hamArA koI doSa nahIM hai| hama to use hI arthAt pramANa ke dravya ko hI zuddha dravyArthika naya se parama zuddha parama pAriNAmika bhAva anubhava karate haiM aura parama sukha kA anubhava karate haiN| isaliye Apa bhI dRSTi badalakara use hI zuddha dekheM aura Apa bhI usakA arthAt sat-cit-Ananda svarUpa kA Ananda leM, aisA hamArA anurodha hai; yaha hI samyagdarzana kA svarUpa hai aura yaha hI samyagdarzana kI vidhi hai| sthUla se hI sUkSma meM, pragaTa se hI apragaTa meM aura vyakta se hI avyakta meM jAyA jAtA hai| yahI to niyama hai| isa kAraNa hamArA Agraha hai ki 'jaisI hai vaisI' vastu vyavasthA samajhakara pramANa ke viSaya kA 'jaisA hai vaisA' jJAna karake phira usameM se hI zuddha dravyArthika naya kA viSaya grahaNa karane yogya
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi hai| parantu jo yahA~ batalAyI huI yukti anusAra dRSTi kA viSaya na mAnakara, anyathA grahaNa karate haiM, jo zuddha nayAbhAsa rUpa ekAnta zuddhAtmA ko khojate aura mAnate haiM, ve mAtra bhrama rUpa hI pariNamate haiN| vaisA ekAnta zuddhAtmA kAryakArI nahIM, kyoMki vaisA ekAnta zuddhAtmA prApta hI nahIM hotaa| isa kAraNa vaha jIva bhrama meM hI rahakara ananta saMsAra bar3hAkara ananta duHkhoM ko prApta karatA hai; jaina zAsana ke naya ke ajJAna ke kAraNa aura samajhe binA mAtra zabda ko hI grahaNa karake usake hI Agraha ke kAraNa aisI dazA hotI hai jo atyanta karuNAjanaka bAta hai| yahA~ samajhAyA gayA zuddha dravyArthika naya kA viSaya hI upAdeya rUpa zuddhAtmA hai aura vahI samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) hai| isIliye bheda jJAna karAne aura zuddhAtmA kA anubhava karAne ke liye hI niyamasAra aura samayasAra jaise AdhyAtmika zAstroM meM usakI hI mahimA gAyI hai aura usI ko mahimAmaNDita kiyA hai| una zAstroM meM pramANa ke viSayabhUta AtmA meM se jitane bhAva pudgalAzrita haiM arthAt jitane bhAva karmAzrita (karma kI apekSA rakhanevAle) haiM, una bhAvoM ko parabhAva rUpa se varNana kiyA hai arthAt unheM svA~ga rUpa bhAvoM ke rUpa meM varNana kiyA hai| yaha bhAva heya haiM arthAt 'maiMpana' karane yogya nahIM, isI apekSA sahita aba hama paMcAdhyAyI ke zloka dekheNge|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha ke samyagdarzana kA viSaya darzAte zloka 11 paMcAdhyAyI pUrvArddha ke samyagdarzana kA viSaya darzAte zloka zloka 532 : anvayArtha :- 'isa asadbhUtavyavahAra naya ko jAnane kA phala yaha hai ki yahA~ parAzrita rUpa se honevAle bhAvakrodhAdi sampUrNa upAdhi mAtra chor3akara bAqI ke usake (jIva ke) zuddha guNa haiM aisA mAnakara yahA~ koI puruSa samyagdRSTi ho sakatA hai|' isa gAthA meM samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) batalAyA hai aura usake anubhava se jIva samyagdRSTi ho sakatA hai aisA batalAyA hai| 63 bhAvArtha :'isa asadbhUtavyavahAra naya kA prayojana yaha hai ki-jo jIva ke haiM, ve asadbhUtavyavahAra naya se haiM parantu nizcaya se nahIM (nizcaya se jo bhAva jisake lakSya se hoM, ve bhAva usake samajhanA, isIliye jo dravya rAgAdi bhAva pudgala rUpa haiM, ve karma ke haiM aura jIva ke jo rAgAdi bhAva haiM, ve jIva ke hone para bhI, ve karma ke udaya ke kAraNa hone se unheM karma ke khAte meM DAlakara, nizcaya se unheM para bhAva kahA jAtA hai, kyoMki ve bhAva samyagdarzana ke liye 'maiMpana' / ekatva karane yogya bhAva nahIM haiN|) isa kAraNa koI bhavyAtmA upAdhi mAtra aMza ko chor3akara (isa upAdhi rUpa aMza chor3ane kI vidhi prajJA rUpa buddhi se use gauNa karane kI hai, dUsarI koI nahIM) nizcaya tattva ko grahaNa karane kA icchuka banakara samyagdRSTi ho sakatA hai, kyoMki sarva nayoM meM nizcaya naya hI upAdeya hai parantu bAqI ke koI naya nhiiN| bAqI ke naya to mAtra paristhitivaza pratipAdya viSaya kA nirUpaNa mAtra karate haiN| isaliye eka nizcaya naya hI kalyANakArI hai...' zloka 545 : anvayArtha :- 'jJeya - jJAyakabhAva meM sambhava honevAle saMkara doSa ke bhrama kA kSaya karanA athavA avinAbhAva se sAmAnya kA sAdhya aura vizeSa kA sAdhaka honA, vahI isa upacarita asadbhUtavyavahAra naya kA prayojana hai|' arthAt para ko jAnane se saMkara doSa hotA hai aise bhrama kA nAza karanA vaha prayojana hai aura sAtha hI sAtha aisA bhI batalAyA hai ki para ko jAnanA vaha sva ko jAnane kI sIr3hI hai kyoMki sthUla se hI sUkSma meM jAyA jAtA hai| pragaTa se hI apragaTa meM jAyA jAtA hai, vyakta se hI avyakta meM jAyA jAtA hai, yahI niyama hai| arthAt para ko jAnanA vaha samyagdarzana hone meM madada rUpa ho sakatA hai, nahIM ki ar3acana rUpa aura isaliye kisI ne 'para ko jAnane se AtmA mithyA dRSTi ho jAyegA'aisA mAnane kA koI kAraNa nahIM kyoMki yahI jJAna kA svabhAva hai| jaise kArtikeyAnuprekSA gAthA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi 247 meM batalAyA hai ki 'yadi samasta vastu eka jJAna hI hai aura vahI nAnA rUpa se sthita rahatI hai to aisA mAnane para jJeya kucha bhI nahIM siddha huA aura jJeya ke binA jJAna hI kisa prakAra siddha hogA?' bhAvArtha :-'...kyoMki jJeya ko jAnanA hI jJAna kahalAtA hai parantu jJeya ke binA jJAna nhiiN|' bhAvArtha :- 'upacarita sadbhUtavyavahAra naya kI apekSA se artha-vikalpa ko pramANa (arthAt sva-para ke jAnane ko pramANa) kahane kA prayojana yaha hai ki aisA kahane se jJAna aura jJeya meM jo saMkarapane kA bhrama hotA thA (arthAt jinheM lagatA hai ki AtmA para ko jAnatA hai aisA mAnane para samyagdarzana nahIM hotA, vaisA saMkarapane kA bhrama hotA hai) usa bhrama kA yaha nivAraNa ho jAtA hai| kyoMki jJAna ko artha-vikalpAtmaka (para ko jAnanevAlA) kahanA vaha upacarita sadbhUtavyavahAra naya kI apekSA se hai| jJAna, jJAyaka hai tathA sva-para, jJeya hote haiN| isaliye jJAna aura jJeya meM vAstava meM saMkaratA nahIM hotI (pUrva meM jaise darpaNa kA dRSTAnta samajhAyA hai, tadnusAra) dUsarA prayojana isa prakAra hai ki artha-vikalpAtmaka vizeSa jJAna (para ko jAnanA) sAdhaka (sva meM jAne kI sIr3hI) hai tathA sAmAnyajJAna sAdhya hai (arthAt para ko jAnanA vaha jJAyaka meM jAne kI sIr3hI hai yAni ki samyagdarzana karane ke liye yaha vidhi darpaNa ke dRSTAnta kI taraha hI hai) arthAt sAmAnya jJAna, anupacarita sadbhUtavyavahAra naya kA viSaya sAdhya (arthAt jJAyaka arthAt paramapAriNAmika bhAva, dRSTi kA viSaya sAdhya) tathA jJAna ko artha vikalpAtmaka (arthAt jJAna para ko jAnatA hai aisA) kahanA vaha upacarita sadbhUtavyavahAra naya kA viSaya kA sAdhaka (sIr3hI) hai|' yahA~ vizeSa yaha hai ki bheda jJAna ke liye, samyagdarzana ke liye kahA jA sakatA hai ki - jaise kisI mahala ke jharokhe meM se nihAratA puruSa, svayaM hI jJeyoM ko nihAratA hai, nahIM ki jharokhA; usI prakAra isa jharokhA rUpI A~kha se jo jJeyoM ko nihAratA hai, vaha jJAyaka svayaM hI, nahIM ki aaNkheN| 'vaha hI maiM hU~' 'so'haM' vaha 'jJAnamAtra svarUpa hI maiM hU~' arthAt maiM mAtra dekhane-jAnanevAlA jJAyaka-jJAnamAtra-zuddhAtmA hU~, aise lakSya meM lene se jJAyaka rUpa sAmAnya jJAna sAdhya hotA hai aura para ko jAnanA vaha sAdhana rUpa (sIr3hI rUpa) hotA hai ki jo artha vikalpAtmaka jJAna hai| yahI samyagdarzana kI vidhi hai| jIva ko para ko jAnanevAlA kahakara, usameM se prayojana siddha karane ke bAda aba jIva ko krodhAdivAlA kahane se kyA prayojana siddha hotA hai, vaha batalAte haiM arthAt rAga jIva meM hotA hai, usase kyA prayojana hai? zloka 565 : anvayArtha :- '(varNAdi bhAva jIva ke haiM) isa prakAra kA kahanA yogya nahIM
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha ke samyagdarzana kA viSaya darzAte zloka 65 hai kyoMki jisa prakAra krodhAdi bhAva (rAgAdi bhAva) jIva meM sambhava haiM usI prakAra pudgalAtmaka zarIra ke varNAdi jIva ke liye sambhava ho hI nahIM skte|' hama samyagdarzana ke liye bheda jJAna kI yahI vidhi samajhe haiM ki - prathama pudgala se bheda jJAna aura bAda meM jIva ke rAgAdi rUpa bhAva jo karma = pudgala Azrita haiM, unase bheda jnyaan| isa bheda jJAna ke pazcAt hI zuddhAtmA prApta hotI hai| isIliye yahA~ batalAyA hai ki zarIra ke varNAdi bhAva to AtmA ke haiM hI nahIM parantu jo rAgAdi bhAva haiM, ve (bhAva rAgAdi bhAva) to jIva meM hI hote haiM arthAt jIva hI una rUpa pariNamatA hai| jIva karma ke nimitta se rAgAdibhAva rUpa meM pariNamatA hai isaliye yadi rAgAdi bhAvoM ko jIva kA bhAva kaheM to kahA jA sakatA hai| lekina usase kyA prayojana siddha hotA hai? bhAvArtha :- '(krodhAdi bhAvoM ko jIva kA kahanA, vaha nayAbhAsa hI hai aisI) Upara kahI gayI zaMkA yogya nahIM hai, kyoMki ve krodhAdi bhAva to jIva meM honevAle audayika bhAva rUpa haiM, isaliye ve jIva ke tadguNa (jIva kA hI pariNamana) hai; aura ve jIva kA naimittika bhAva hone se unheM sarvathA pudgala kA nahIM kahA jA sakatA, parantu jIva ko varNAdivAlA kahane meM Aye, vahA~ to varNAdi sarvathA pudgala ke hI hone se unheM jIva kA kisa prakAra kahA jA sakatA hai ? tathA krodhAdi bhAvoM ko jIva kA kahane meM to yaha prayojana hai ki - paralakSya se honevAle krodhAdi bhAva kSaNika hone se aura AtmA kA svabhAva nahIM hone se ve upAdeya nahIM haiM isaliye unakA abhAva karanA cAhiye, aisA samyagjJAna hotA hai (parantu jo loga ekAnta se zuddhatA ke bhrama meM hote haiM, ve krodhAdi karane para bhI, unheM apane nahIM mAnakara svacchandI hote haiM, vaha samyagjJAna nahIM parantu mithyAtva hai) isaliye krodha ko jIva kA kahane meM to uparyukta samyak naya lAgU hotA hai (arthAt jo unheM ekAnta se para kA mAnate haiM, ve mithyAtvI haiM) parantu jIva ko varNAdivAlA kahane meM to kisI bhI prayojana kI siddhi nahIM ho sakatI, isaliye jIva ko krodhAdivAlA kahanevAle asadbhUtavyavahAra naya meM to nayAbhAsapane kA doSa nahIM AtA parantu jIva ko varNAdivAlA kahane meM to vaha doSa AtA hai, isaliye vaha nayAbhAsa hai|' hamane pUrva meM samyagdarzana kI vidhi ke sandarbha meM carcA karate samaya jo nirvikalpa anubhUti rUpa samyagdarzana batalAyA hai, vahI bhAva vizeSa spaSTa karate hue Age batalAte haiM ki - taba vahA~ koI bhI naya kA avalambana nahIM hai|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 samyagdarzana kI vidhi zloka 648 : anvayArtha :- 'usa svAnubhUti kI mahimA isa prakAra hai ki-vyavahAra naya meM bheda darzAnevAle vikalpa uThate haiM aura vaha nizcaya naya sarva prakAra ke vikalpoM kA niSedha karanevAlA hone se (neti-neti rUpa hone se ) eka prakAra se usameM niSedhAtmaka vikalpa hotA hai, tathA vAstavika rUpa se dekhane meM Ave to svasamayasthiti meM (svAnubhUti meM) na (vyavahAra naya kA viSayabhUta) vikalpa hai aura na (nizcaya naya kA viSayabhUta) niSedha hai, parantu kevala cetanA kA svAtmAnubhava hai|' kucha loga prazna karate haiM ki niSedha rahita kA dRSTi kA viSaya kisa prakAra hogA ? to unheM hama batalAte haiM ki dRSTi ke viSaya meM na bheda rUpa vikalpa hai (arthAt abheda dravya kA grahaNa hai) aura na to niSedha rUpa vikalpa hai arthAt jinakA (azuddha bhAvoM kA = vibhAva bhAvoM kA) niSedha karanA hotA hai, una para dRSTi hI nahIM, isaliye hI ve atyanta gauNa ho jAte haiM aura dRSTi, mAtra dRSTi ke viSaya rUpa zuddhAtmA para hI hotI hai jo ki nirvikalpa hI hotA hai| vahI samyagdarzana kI vidhi hai| isaliye kahA jA sakatA hai ki niSedha na karake, unake Upara se dRSTi hI haTA lenI hai| yaha hai vidhi-samyagdarzana kI / isaliye jise niSedha kA Agraha ho, use vaha chor3a denA cAhiye kyoMki niSedha, vaha bhI nizcaya naya kA pakSa hai, jabaki samyagdarzana kA viSaya pakSAtIta hai, nayAtIta hai isaliye pratyeka prakAra kA pakSa aura Agraha chor3e binA samyagdarzana honA hI zakya nahIM hai| dUsare samajhanA yaha hai ki vastu jaisI hai vaisI samajhanI par3egI / arthAt AtmA meM rAgAdi hote haiM, to ve kisa apekSA se aura niyamasAra tathA samayasAra jaise AdhyAtmika zAstroM meM jo aisA likhA hai ki ve rAgAdika jIva ke nahIM haiM to vaha bhI kisI apekSA se hI batalAyA hai, ekAnta se nahIM; vaha mAtra samyagdarzana ke viSaya (dRSTi ke viSaya) para dRSTi karAne ko arthAt samyagdarzana karAne ko hI batalAyA hai| koI use ekAnta se lekara svacchandatA rUpa pariName to vaha unakI mahAna bhUla hai| usakA phala ananta saMsAra hai| yahI bAta Age batalAte haiN| zloka 663 : anvayArtha :- 'yahA~ kevala sAmAnya rUpa vastu (parama pAriNAmika bhAva) nizcaya se nizcaya naya kA kAraNa hai tathA karma rUpa kalaMka se rahita jJAna svarUpa AtmA kI (parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA kI ) siddhi phala hai|' isaliye samajhanA yaha hai ki aise AdhyAtmika zAstroM kA kisI bhI vastu ko ekAnta se prarUpita karane kA Azaya jarA bhI nahIM hotaa| isaliye use ekAnta se vaisA nahIM lenA, parantu usakA Azaya mAtra samyagdarzana kA jo viSaya hai, usa Atma bhAva meM (parama pAriNAmika bhAva rUpa
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI pUrvArddha ke samyagdarzana kA viSaya darzAte zloka zuddhAtmA meM-kAraNa zuddha paryAya meM-kAraNa paramAtmA meM) "maiMpana' (ekatva) karAnA aura anya sarva bhAvoM meM se 'maiMpana' kA jo bhAva hai ki jo bandhana ke kAraNa haiM, ve dUra krnaa| jIva ko una bandha ke kAraNoM meM athavA bandha ke phala meM 'maiMpana' karane se rokanA aura parama pAriNAmika bhAva rUpa jIva meM 'maiMpana' karAkara use samyagdarzanI banAnA, mokSamArga meM praveza dilaanaa| - mAtra isI apekSA se ina zAstroM meM rAgAdi bhAva jIva ke nahIM haiM aisA batalAyA hai, use aisA ekAnta se nahIM smjhnaa| yadi koI use ekAnta se aisA samajhe aura prarUpita kare to, use jaina siddhAnta ke bAhara hI samajhanA caahiye| arthAt mithyAtvI hI samajhanA caahiye| samyagdarzana ke pazcAt samyagjJAna kaisA hotA hai, vaha batalAte haiM - zloka 673 : anvayArtha :- 'eka sAtha sAmAnya-vizeSa ko viSaya karanevAlA jJAna samyagjJAna kahalAtA hai kyoMki jJAna darpaNa ke samAna hai tathA jJeya, pratibimba samAna hai|' bhAvArtha :- 'jaise darpaNa aura darpaNa meM rahe hue pratibimba kA yugapata pratibhAsa hotA hai, isI prakAra sAmAnya-vizeSa ko yugapat viSaya karanevAlA jJAna, samyagjJAna kahalAtA hai, anya nahIM; (koI kahe ki AtmA para ko nahIM jAnatA aisI vyavasthA hone se AtmA para ko jAnatA hai aisA kahanA mithyAtva samAna hai, to yahA~ batalAte haiM ki vaha, aisA nahIM hai) kyoMki jJAna ko darpaNa samAna (arthAt yadi koI kahe ki jJAna para ko jAnatA hai, aisA nahIM lenA to unheM yahA~ batalAte haiM ki yadi aisA liyA jAye to, jJAna kI hI siddhi nahIM hogI) tathA usameM rahe hue viSaya ko (arthAt jJeya ko) pratibimba samAna mAnane meM AyA hai|...' koI kahe ki jJAna para ko nahIM jAnatA to aisA jJAna samyagjJAna nahIM kahalAtA, yaha bAta kabhI bhI bhUlane jaisI nahIM hai| anyathA hama vibhrama meM rahakara apanA hI parama ahita kreNge|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 samyagdarzana kI vidhi 12 AtmajJAna rUpa svAtmAnubhUti parokSa yA pratyakSa kisI kA prazna hotA ho ki jisa svAtmAnubhUti kA varNana kiyA gayA hai aura jo nizcaya samyagdarzana hai, vaha pratyakSa hai yA parokSa hai aura vaha kisa prakAra ke kSAyopazamika jJAna se hotA hai? usake uttara rUpa paMcAdhyAyI pUrvArddha kA zloka zloka 706 : anvayArtha :- 'svAtmAnubhUti ke samaya meM jitane prathama ke ve mati jJAna aura zruta jJAna, ve do rahate haiM utanA, ve saba sAkSAt pratyakSa kI bhA~ti pratyakSa haiM, parokSa nhiiN|' bhAvArtha-'tathA ina mati aura zruta jJAnoM meM bhI itanI vizeSatA hai ki (pahale ina donoM jJAna ko parokSa rUpa se pratipAdita kiyA hai| aba inakI vizeSatA batalAte haiM arthAt apavAda batalAte haiM) jisa samaya ina donoM meM se koI eka jJAna dvArA svAtmAnubhUti hotI hai, usa samaya ye donoM jJAna bhI atIndriya svAtmA ko pratyakSa karate haiN| isaliye ye donoM jJAna bhI svAtmAnubhUti ke samaya meM pratyakSa rUpa haiM, parokSa nahIM / ' arthAt samyagdarzana, vaha anantAnubandhI kaSAya caukar3I aura darzana moha ke upazama, kSayopazama athavA kSaya se hotA hai, parantu usake sAtha hI niyama se samyagjJAna rUpa zuddhopayoga utpanna hotA hone se usa zuddhopayoga ko hI svAtmAnubhUti kahA jAtA hai ki jo jJAnAvaraNIya ke kSayopazama rUpa hotI hai aura vaha zuddhopayoga arthAt svAtmAnubhUti vibhAva rahita AtmA kI arthAt zuddhAtmA kI hone se use nirvikalpa svAtmAnubhUti kahA jAtA hai; svAtmAnubhUti ke kAla meM manoyoga hone para bhI, taba mana bhI atIndriya rUpa pariNamane se use nirvikalpa svAtmAnubhUti kahA jAtA hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAtmAnubhUti AtmA ke kisa pradeza meM ? 69 13 svAtmAnubhUti AtmA ke kisa pradeza meM ? prazna :- svAtmAnubhUti rUpa anubhava arthAt zuddhAtmA ke sAtha 'ekatva bhAva' yAni atIndriya jJAna zarIra ke kisa bhAga meM hotA hai ? uttara :- uttara rUpa se paMcAdhyAyI pUrvArddha ke chaha zlokoM meM batalAyA hai ki hRdaya kamala meM rahe hue bhAva mana aura dravya mana meN| ve zloka : zloka 711-712 : anvayArtha :- 'isa zuddhAtmAnubhUti ke samaya meM sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra isa prakAra pA~coM indriyA~ upayogI nahIM mAnI haiM parantu vahA~ kevala mana hI upayogI mAnane meM AyA hai tathA yahA~ nizcaya se apane artha kI apekSA se no indriya hai jisakA dUsarA nAma aisA vaha mana, dravya mana tathA bhAva mana isa prakAra do prakAra kA hai| ' zloka 713 : anvayArtha :- 'hRdaya kamala meM ghanAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hai pramANa jisakA, aisA vaha dravya mana hotA hai, vaha acetana hone para bhI jJAna ke viSaya ko grahaNa karate samaya bhAva mana ko sahAyatA karane meM samartha hotA hai, arthAt dravya mana, bhAva mana ko sahAyatA karatA hai|' kisI ko lage ki mujhe anubhava hRdaya ke bhAga meM hI hotA hai, parantu aisA ekAnta se nahIM hai kyoMki dravya mana hRdaya kamala meM bhale ho, parantu bhAva mana rUpa AtmA kA kSayopazama hai| vaha AtmA ke sarva pradezoM meM hone se anubhUti sampUrNa AtmA kI hotI hai aura vaha sarva pradeza meM hotI hai| zloka 714 : anvayArtha :- 'sva AvaraNa ke kramapUrvaka udIyAbhAvIkSaya se hI labdhi aura upayoga sahita jo kevala Atma upayoga rUpa hI AtmA kA pariNAma hai, vaha bhAva mana hai|' arthAt bhAva mana AtmA ke sarva pradezoM meM hai| zloka 715-716 : anvayArtha :- 'sparza, rasanA, ghrANa, cakSu, zrotra ye pA~coM indriyA~ mUrtika padArtha ko jAnanevAlI haiM tathA mana, mUrtika aura amUrtika donoM padArthoM ko jAnanevAlA hai| isaliye yahA~ yaha kathana nirdoSa hai ki svAtmA grahaNa meM nizcaya se mana hI upayogI hai, parantu itanA vizeSa hai ki viziSTa dazA meM (atIndriyajJAna meM = svAtmAnubhUti meM) vaha mana svayaM hI jJAna rUpa ho jAtA hai|' yahA~ samajhanA yaha hai ki jo bhAva mana kahA hai, vaha AtmA ke jJAna kA hI kSayopazama rUpa ekaupayoga vizeSa hai, anya kucha nahIM, ajIva dravya nahIM hai| vaha bhAva mana AtmA kA viziSTa kSayopazama hone se AtmA ke sarva pradezoM meM hotA hai, parantu dravya mana hRdaya kamala meM hone se usa apekSA se svAtmAnubhUti rUpa anubhava hRdaya kamala meM hotA hai - aisA kahA jAtA hai|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 samyagdarzana kI vidhi 14 indriya jJAna jJAna nahIM ? bahuta loga aisA mAnate haiM ki indriya jJAna to jJAna hI nahIM hai, to usameM samajhanA yaha hai ki jo dravya indriya aura noindriya rUpa mana hai, vaha pudgala kA banA huA hone se, usa apekSA se aisA kahA jA sakatA hai ki indriya jJAna to jJAna hI nahIM athavA indriya jJAna khaNDa-khaNDa jJAna rUpa hone se usa apekSA se bhI aisA kahA jA sakatA hai ki indriya jJAna to jJAna (akhaNDa jJAna) hI nhiiN| vAstava meM dekhane para vaha pudgala rUpa ajIva indriyA~ jJAna ke nimitta mAtra haiM parantu jJAna to AtmA kA lakSaNa hone se anya koI bhI dravya meM hotA hI nahIM to phira prazna hogA ki indriya jJAna hotA kisa prakAra hai ? - usakA uttara aisA hai ki vAstava meM jo bhAvendriya aura bhAvanoindriya rUpa AtmA ke jJAna kA (arthAt AtmA kA) kSayopazama rUpa viziSTa pariNamana hai, vahI jJAna karatA hai aura usa jJAna ko indriya kI apekSA se, AtmA ne kiye hue jJAna ko, indriya jJAna aura noindriya jJAna aisI saMjJA prApta hotI hai| vAstava meM jJAna to AtmA kA lakSaNa hai, anya koI dravya jJAna karatA hI nahIM; isaliye samajhanA yaha hai ki mAtra vaha zarIrastha AtmA hI jJAna karatA hai ki jo bAta paramAtmaprakAza - trividha AtmAdhikAra gAthA 45 meM bhI batalAyI hai ki-'jo AtmArAma zuddha nizcaya se advitIya jJAnamaya hai to bhI anAdi bandha ke kAraNa vyavahAra naya se indriyamaya zarIra ko grahaNa karake apanI pA~ca indriyoM dvArA rUpAdi pA~coM hI viSayoM ko jAnatA hai, arthAt indriya jJAna rUpa pariNama kara indriyoM se rUpa, rasa, gandha, zabda, sparza ko jAnatA hai...' aura isI apekSA se indriya jJAna kahalAtA hai| isaliye vAstava meM indriya jJAna jJAna kI apekSA se AtmA hI hai, anya koI nhiiN| isalie indriya jJAna jJAna hI hai; yahI bAta paMcAdhyAyI pUrvArddha ke zlokoM meM Age dRr3ha karate haiM zloka 717-18 : anvayArtha :'nizcaya kara ke sUtra se jo mati jJAna hai vaha indriya aura mana se utpanna hotA hai tathA mati jJAna pUrvaka zruta jJAna hotA hai, aisA jo kahA hai, vaha kathana asiddha nhiiN| sArAMza yaha hai ki nizcaya se bhAva mana, jJAna viziSTa hotA huA svayaM hI amUrta hai isaliye usa bhAva mana dvArA honevAlA yahA~ Atma darzana atIndriya pratyakSa kyoM nahIM hogA?' yahA~ samajhanA yaha hai ki indriya jJAna aura atIndriya jJAna, jJAna niyama se AtmA kA hI
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ indriya jJAna jJAna nahIM? 11 hotA hai anya kisI dravya kA nahIM, kyoMki jJAna to AtmA kA lakSaNa hai isaliye aisA bhI kahA jA sakatA hai ki indriya jJAna sva meM jAne kI sIr3hI hai kyoMki indriya bhale pudgala rUpa ajIva ho parantu usake nimitta se jo jJAna hotA hai, usa vizeSa jJAna ko arthAt usa jJAnAkAra ko gauNa karate hI vahA~ sAmAnya jJAna arthAt jJAyaka upasthita hI rahatA hai ki jo dRSTi kA viSaya hai ki jisameM maiMpana karane se hI samyagdarzana pragaTa hotA hai| kyoMki sthUla se hI sUkSma meM jAyA jAtA hai, pragaTa se hI apragaTa meM jAyA jAtA hai, vyakta se hI avyakta meM jAyA jAtA hai, yahI niyama hai| bhAvArtha :- ....sArAMza yaha hai ki svAtma rasa meM nimagna honevAlA bhAva mana svayaM hI amUrta hone se svAnubhUti ke samaya meM AtmapratyakSa karanevAlA kahane meM AyA hai| jaise zreNI car3hate samaya jJAna kI jo nirvikalpa avasthA hai, usa nirvikalpa avasthA meM dhyAna kI avasthA sampanna zruta jJAna athavA usa zruta jJAna ke pahale kA mati jJAna atIndriya pratyakSa hotA hai, usI prakAra samyagdRSTi jIva cauthe guNasthAna se lekara sAtaveM guNasthAnavartI haiM, unakA matizrutajJAnAtmaka bhAva mana bhI svAnubhUti ke samaya meM vizeSa dazA sampanna hone se zreNI ke jaisA to nahIM, parantu unakI bhUmikA ke yogya nirvikalpa to hotA hai| isaliye usa matizrutajJAnAtmaka bhAva mana ko svAnubhUti ke samaya meM pratyakSa mAnane meM AtA hai, vahA~ yahI kAraNa hai ki mati-zruta jJAna ke binA kevala jJAna kI utpatti nahIM ho sakatI parantu avadhi-mana:paryaya jJAna ke binA ho sakatI hai|' svAtma rasa meM nimagna honevAlA bhAva mana arthAt vikalpayukta AtmA meM se (=paryAya meM se) vikalpa ko (=vizeSa ko) gauNa karate hI arthAta vikalpa ko, nirvikalpa meM nimagna karane para (=DubAne para) hI sAmAnya rUpa AtmA arthAt paramapAriNAmika bhAva kI anubhUti hotI hai ki jise nirvikalpa anubhUti kahA jAtA hai, jo ki atIndriya pratyakSa hotI hai ki jo anubhava kI vidhi hai arthAt vahI samyagdarzana kI paddhati hai| aba hama paMcAdhyAyI uttarArddha ke (paNDita devakInandanajI kRta hindI TIkA) zlokoM meM se yahI saba bhAva dRr3ha kreNge| zloka 461-62 : anvayArtha :- 'athavA indriyajanya jJAna deza pratyakSa hotA hai, isaliye vAstava meM vaha astikya, AtmA ke sukhAdi kI bhA~ti svasaMvedana pratyakSa kisa prakAra ho sakatA hai ? ThIka hai, parantu prathama ke mati aura zruta ye do jJAna, parapadArthoM ko jAnate samaya parokSa haiM aura darzana mohanIya kA upazama, kSaya tathA kSayopazama hone ke kAraNa svAnubhava kAla meM pratyakSa haiN|' zaMkAkAra, zaMkA karatA hai ki - indriya aura mana kA nirodha tathA trasa-sthAvara kI rakSA kyA hai? uttara :
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 samyagdarzana kI vidhi zloka 1118 : anvayArtha :- 'zaMkAkAra kA uparokta kathana ThIka hai, kyoMki jo indriyoM ke sambandha se padArtha kA jJAna hotA hai, vaha jJAna asaMyamajanaka nahIM hotA parantu una viSayoM meM jo rAgAdi buddhi utpanna hotI hai, use na hone denA, vahI indriya saMyama hai|' arthAt kisI ko bhI indriya jJAna se Darane kI AvazyakatA nahIM, indriya jJAna ko nakArane kI AvazyakatA nahIM hai| kyoMki vaha AtmA kA hI eka upayoga vizeSa hai aura isIliye vaha jJAna asaMyamajanaka nahIM hotaa| parantu usa jJAna ke viSayoM meM jo rAgAdi buddhi utpanna hotI hai, use na hone denA, vahI saMyama hai aura vahI kartavya hai|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAya parama pAriNAmika bhAva kI hI banI huI hai 73 15 paryAya parama pAriNAmika bhAva kI hI banI huI hai paMcAdhyAyI uttarArdha ke zloka zloka 11 : anvayArtha :- 'svayaM anAdi siddha sat meM (AtmA meM) bhI pAriNAmika zakti se (pAriNAmika bhAva se) svAbhAvikI kriyA tathA vaibhAvikI kriyA hotI hai|' ___ bhAvArtha :- 'Agama meM jIva ke pA~ca bhAva kahe haiM, unameM eka pAriNAmika bhAva hai, use pAriNAmika zakti bhI kahA jAtA hai, usakI do prakAra kI paryAya hotI haiM; eka svAbhAvika tathA dusarI vaibhAvika (yahA~ jo eka dravya kI do paryAyeM kahI haiM, vaha apekSA se do haiM vAstava meM do nahIM samajhanA cAhiye kyoMki eka dravya kI eka hI paryAya hotI hai parantu use sAmAnya aura vizeSa aisI do apekSA se do paryAya kahA hai, unameM sAmAnya ko svAbhAvika paryAya kahate haiM aura vizeSa ko vaibhAvika paryAya kahate haiN| vaha vizeSa paryAya sAmAnya bhAva kI hI banI huI hone se arthAt vaha paramapAriNAmika bhAva kI hI banI huI hone se, vAstava meM paryAya eka hI hotI hai) yaha donoM jIva kI apanI apekSA se pAriNAmika bhAva hai| yaha nizcaya kathana hai (dekheM jayadhavalA, bhAga-1, pRSTha-319 tathA dhavalA TIkA, bhAga-5, pRSTha-197-242-243) aura karma ke udaya kI apekSA batAne ke liye jIva ke vikArI bhAva ko (arthAt vibhAva bhAva rUpa vizeSa bhAva ko) audayika bhAva kahA jAtA hai| yaha vyavahAra kathana hai|' yahA~ samajhanA yaha hai ki nizcaya naya se (abheda naya se) jIva ko ekamAtra pAriNAmika bhAva hI hotA hai parantu vyavahAra naya se (bheda naya se) usI bhAva ko sAmAnya apekSA se parama pAriNAmika bhAva aura vizeSa apekSA se audayika Adi cAra bhAva rUpa kahA jAtA hai| vizeSa rUpa audayika Adi cAra bhAva rUpa paryAya sAmAnya bhAva kI hI banI huI hotI hai| vaha parama pAriNAmika bhAva kI hI banI huI hotI hai arthAt audayika Adi sarva vizeSa bhAva rUpa maiM = parama pAriNAmika bhAva hI pariNamatA hU~ aura isalie mujhe = parama pAriNAmika bhAva ko hI mujha meM = parama pAriNAmika bhAva meM jAgRti rakhanI hai aura svayaM ko krodha, mAna, mAyA, lobha, bhaya, parigraha, vAsanA ityAdi se bacAnA hai| ise hI saMvara bhAva kahA jAtA hai, isI se nirjarA hotI hai| That means, I am pure awareness = parama pAriNAmika bhAva = jJAyaka bhaav| I am geting manifested as all the feelings like pain, happiness, etc. and as knowledge,
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 samyagdarzana kI vidhi memory, etc. = audayikAdi sabhI vizeSa bhaav| But I shall be aware of myself and restrain myself from being getting involved in sins, lust, anger, ego, deceit, cruelty, fear, possessiveness, etc. for saving myself from bondage, unlimited pain and sufferings. zloka 63-64 : anvayArtha :- 'zaMkAkAra kahatA hai ki - jo anAdi sat meM vaibhAvikI kriyA (vibhAva rUpa audayikAdi bhAva) bhI pariNamanazIlatA se hotI hai| (arthAta ve bhAva bhI pAriNAmika bhAva hI hote haiM) to niyama se usameM svAbhAvikI kriyA se (arthAt parama pAriNAmika bhAva se) vizeSatA rakhanevAle kauna sA vizeSa bheda rahegA? tathA padArthoM ko jAnanevAlA jJAna AtmA kA svalakSaNa hai, isaliye usa jJAna kI isa jJeya ke AkAra hone rUpa kriyA kisa prakAra vaibhAvikI kriyA ho sakatI hai?' yahI bAta samayasAra gAthA 6 meM bhI kartA-karma kA ananyapanA batalAkara samajhAyI hai, vahA~ aisA samajhanA ki karma (jJeyAkAra = cAra bhAva = paryAya = vizeSa bhAva), kartA (sAmAnya bhAva = parama pAriNAmika bhAva = jJAyaka bhAva) ke hI bane hone se kartA-karma kA ananyapanA batalAyA hai aura dUsarA samayasAra gAthA 6 meM jAnanevAlA vaha maiM arthAt AtmA jaba para ko jAnatA hai, taba jo jJeyAkAra hai, vaha vAstava meM jJAnAkAra hI hai aura usa jJAnAkAra meM bhI jaba AkAra rUpa vikalpa ko gauNa kiyA jAye to vaha jJAyaka hI hai arthAt vahI 'parama pAriNAmika bhAva' hai, 'kAraNa zuddha paryAya' hai, yahI bAta yahA~ dRr3ha hotI hai| yahI bAta samayasAra gAthA 13 meM bhI batalAyI hai-usameM dRSTi kA viSaya 'nau tattva meM (paryAya meM) chipA haA Atma jyoti rUpa kahA hai| arthAt avyakta vyakta meM hI chipA haA hai arthAt vyakta avyakta kA hI banA huA hai tathApi kahA aisA hI jAtA hai ki vyakta ko avyakta sparzatA hI nhiiN| yahI viziSTatA hai jaina zAsana ke nayacakra kI aura isI apekSA se avyakta ke bola samajhanA Avazyaka hai, anyathA nahIM arthAt ekAnta se nhiiN| kyoMki ekAnta to ananta parAvartana kA kAraNa hone meM sakSama hai| isaliye hama jaba prazna karate haiM ki yaha paryAya kisakI banI huI hai? aura uttara meM hama batalAte haiM ki 'parama pAriNAmika bhAva kI' arthAt jo paryAya hai vaha dravya kI hI (dhruva kI hI, parama pAriNAmika bhAva kI hI) banI huI hai ki jisake viSaya meM hamane pUrva meM aneka AdhAroM sahita samajhAyA hI hai, yahI bAta yahA~ dRr3ha hotI hai| yahI bAta AcArya amRtacandra kRta samayasAra TIkA ke zloka 271 meM bhI batalAyI hai
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAya parama pAriNAmika bhAva kI hI banI haI hai 75 - 'jo yaha jJAna mAtra bhAva maiM ha~, use jJeyoM kA jJAna mAtra na jAnanA; (parantu) jJeyoM ke AkAra kA hote jJAna ke kallola rUpa se pariNamatA use jJAna-jJeya-jJAtAmaya vastu mAtra jaannaa|' arthAt jJeya hai vaha jJAnamaya hai, jJAna hai vaha jJAtAmaya hai aura vaha jJAtA-jJAna-jJeya kI ekarUpatA se siddha hotA hai ki paryAya (jJeya) jJAtA (parama pAriNAmika bhAva) kI banI huI hai arthAt cAra bhAva (paryAya = vibhAva bhAva) vaha eka parama pAriNAmika bhAva ke hI bane haiM arthAt cAroM bhAvoM kA (paryAya kA) sAmAnya vaha parama pAriNAmika bhAva hai| jaise jJeya meM jJAtA hAz2ira hai, vaise pratyeka paryAya meM jJAtA = parama pAriNAmika bhAva hAz2ira hI hai| vaha paryAya usakI hI (jJAna-jJeya-jJAtA) banI haI hai| cAra bhAva (paryAya = vibhAva bhAva) ko gauNa karane para jJAyaka = parama pAriNAmika bhAva prApta hotA hai, jo ki dRSTi kA viSaya hai| isa prakAra pratyeka paryAya meM pUrNa dravya vidyamAna hai hI, mAtra usakI dRSTi karate AnA caahiye| isaliye hI dRSTi anusAra aisA kahA jA sakatA hai ki jo dravya hai vahI paryAya hai (vaha paryAya dRSTi) athavA jo paryAya hai, vahI dravya hai (vaha dravya dRsstti)| jJAna (AtmA) sAmAnya vizeSAtmaka hotA hai| jJAna sAmAnya bhAva (parama pAriNAmika bhAva) nirvikalpa hotA hai| jabaki jJAna vizeSa bhAva (cAra bhAva rUpa) savikalpa hotA hai, jisase jJAna sAmAnya bhAva (parama pAriNAmika bhAva) meM ekatva bhAva karate hI nirvikalpa anubhUti hotI hai| yahI samyagdarzana kI vidhi (paddhati) hai| zloka 66-67 : anvayArtha :- (vaibhAvikI tathA svAbhAvikI ye donoM kriyAyeM = paryAyeM jaba pAriNAmika hI haiM to unameM kucha antara hI nahIM) isa prakAra kahanA ThIka nahIM hai kyoMki baddha aura abaddha jJAna meM antara hai, usameM se mohanIya karma se AvRta jJAna ko (arthAt audayika rUpa vizeSa bhAva ko) baddha kahate haiM tathA mohanIya karma se anAvRta jJAna ko (arthAt sAmAnya jJAna ko, jJAyaka rUpa jJAna ko, parama pAriNAmika bhAva rUpa jJAna ko tathA kAraNa zuddha paryAya rUpa jJAna ko) abaddha kahate haiN| jo jJAna mohakarma se AvRtta arthAt jur3A huA hai, vaha jaise iSTa aura aniSTa artha ke saMyoga se apane Apa hI rAga-dveSamaya hotA hai, vaise hI vaha pratyeka padArtha ko krama krama se viSaya karanevAlA hotA hai arthAt una sarva padArthoM ko eka sAtha viSaya karanevAlA nahIM hotaa|' isI viSaya ko zloka 130 meM vizeSa spaSTa kiyA hai, isaliye vaha aba dekheNge| zloka 130 : anvayArtha :- 'paraguNa AkAra rUpa pAriNAmikI kriyA bandha kahalAtA hai tathA usa kriyA ke hone se hI una donoM jIva aura karmoM kA apane-apane guNoM se cyuta honA
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 samyagdarzana kI vidhi hotA hai, vaha azuddhatA kahalAtI hai|' arthAt pAriNAmikI kriyA yAni pAriNAmikI bhAva rUpa (paryAya rUpa) jIva hI pariNamatA hai| bhAvArtha :- 'pratyeka dravya meM pAriNAmika bhAva hotA hai| jIva aura pudgala meM usa meM do prakAra kI kriyAe~ hotI hai - eka zuddha tathA dUsarI ashuddh| pratyeka dravya, vaha kriyA kA kartA svayaM hone se vaha kriyA pAriNAmika bhAva rUpa hai| jaise jIva meM krodha hotA hai, vaha sva apekSA se pAriNAmika bhAva (kriyA) hai| (audayika bhAva vAstava meM to pAriNAmika bhAva kA hI banA huA hai)| (dekheM, jayadhavalA bhAga-1, pRSTha 319 tathA zrI SaTkhaNDAgama pustaka-5, pRSTha 197242-243) aura vikArI bhAvoM meM karma ke udaya kI apekSA batalAnI ho taba usa paryAya ko audayikI bhI kahA jAtA hai (yahI bAta pUrva meM hamane batalAyI hai ki audayikI bhAva rUpa paryAya vAstava meM pAriNAmika bhAva kI hI banI huI hai ki jo usakA sAmAnya bhAva kahalAtA hai|) parantu isa kAraNa se kahIM aisA nahIM samajhanA ki jIva meM para kA kucha bhI guNa A jAtA hai| dUsarA jo bhAva (vibhAva bhAva) jIva meM se nikala jAne yogya ho, vaha apanA svarUpa nahIM hone se nizcaya naya se vaha apanA nhiiN| use para bhAva, paraguNAkAra ityAdi nAma se pahacAnA jAtA hai| isa apekSA se jIva ke vikAra bhAva ko nizcaya naya se pudgala pariNAma kahane meM AyA hai kyoMki vaha jIva kA svabhAva nahIM aura pudgala ke sambandha se hotA hai, isaliye vaha vikAra bhAva nizcaya bandha hai| vaha vikArI pAriNAmikI kriyA hone para apane guNa se cyuta honA vaha azuddhatA hai|' arthAt jo jIva kA parama pAriNAmika bhAva hai arthAt jo jIva kA sahaja pariNamana hai, vahI para lakSya se azuddhatA rUpa pariNamakara nizcaya bandha rUpa hotA hai| isIliye usa azuddhatA ko gauNa karate hI parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA jo kI samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) hai, vaha prakaTa/upasthita hI hotI hai aura isI apekSA se samayasAra gAthA 13 meM bhI batAyA hai ki 'nau tattva meM chipI huI Atma jyoti' arthAt una nau tattva rUpa jo jIva kA pariNamana hai (paryAya hai) usameM se azuddhiyoM ko gauNa karate hI jo zeSa rahatA hai, vahI parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA hai, vahI kAraNazuddha paryAya hai, vahI samyagdarzana (dRSTi) kA viSaya hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ svabhAva paryAya aura vibhAva paryAya 17 svabhAva paryAya aura vibhAva paryAya hamane jo pUrva meM batalAyA ki svabhAva paryAya aura vibhAva paryAya, aisI do paryAya apekSA se kahI jAtI haiM arthAt donoM eka hI paryAya (vastu, dravya) kA anukrama se sAmAnya rUpa aura vizeSa rUpa hai, parantu svabhAvika zakti aura vaibhAvika zakti eka hI kAla meM nahIM hotIM, kyoMki aisA mAnane para, donoM paryAyeM vizeSa rUpa ho jAne se, eka dravya kI eka kAla meM do paryAya kA prasaMga AyegA aura kArya-kAraNa bhAva ke nAza kA prasaMga AyegA, jisase bandha-mokSa ke abhAva kA prasaMga AyegA, vahI aba Age batalAte haiN| paMcAdhyAyI uttarArddha ke zloka :zloka 92 : anvayArtha :- 'yaha svAbhAvikI aura vaibhAvikI zakti kA eka kAla meM sadbhAva mAnane para nyAya se bhI bahuta bar3A doSa AyegA, kyoMki yugapat svAbhAvika aura vaibhAvika bhAva ko mAnane se kArya-kAraNa bhAva kA nAza tathA bandha-mokSa ke nAza hone kA prasaMga AtA hai|' bhAvArtha :- 'vaibhAvikI zakti kI vibhAva aura svabhAva rUpa do avasthAyeM mAnane se bandha aura mokSa kI vyavasthA siddha ho jAtI hai tathA vaha vibhAva aura svabhAva avasthAyeM kramavartI haiM, isaliye bandha aura mokSa ke kAryakAraNa bhAva alaga alaga haiM - aisA bhI siddha hotA hai| parantu donoM zaktiyoM ko yugapat mAnane se na to kArya-kAraNa bhAva bana sakegA tathA na hI bandha-mokSa kI vyavasthA hI bana skegii|' hama jo pUrva meM dekha cuke haiM, vahI yahA~ batalAyA hai ki yadi chadmastha jIva meM svabhAva paryAya aura vibhAva paryAya aisI do paryAya mAnane meM AyeM to jo kArya-kAraNa rUpa vyavasthA hai vaha siddha hI nahIM hogii| arthAt jisa AtmA meM pratyeka pradeza meM karma haiM aura unake nimitta se vaha azuddhatA rUpa pariNamatA hai, aisA kArya-kAraNa bhAva aura una karmoM kA abhAva hote hI vaha jIva zuddha rUpa pariNamatA hai, vaisA bandha aura mokSa bhI siddha nahIM hogaa| isaliye chadmastha jIva meM vizeSa rUpa vibhAva pariNamana aura sAmAnya rUpa svabhAva pariNamana hI mAnane yogya hai jo ki sAmAnya rUpa svabhAva pariNamana ke bala se vaha jIva karmoM ke nimitta se hote bhAva meM 'maiMpana se chUTakara arthAt unameM 'maiMpana' nahIM karake mAtra parama pAriNAmika bhAva meM hI 'maiMpana' (ekatva) karatA hai aura una vibhAva rUpa bhAvoM ko kSaNika aura heya mAnakara karmoM ke nAza ke liye zakti prApta karatA hai| Age vaisA hI puruSArtha bArambAra karake sabhI karmoM kA nAza karake, vaise bhAvoM se sarvathA, sarva kAla ke liye chUTatA hai, mukta hotA hai| yahI mokSa hai|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 samyagdarzana kI vidhi 17 nava tattva kI saccI zraddhA kA svarUpa paMcAdhyAyI uttarArddha ke zloka zloka 133-134-135 : anvayArtha :-'vAstava meM yahA~ zuddha naya kI apekSA se jIva zuddha bhI hai (arthAt ekAnta zuddha nahIM athavA to usakA eka bhAga zuddha aura eka azuddha aisA bhI nahIM, parantu apekSA se jIva zuddha bhI hai) tathA kathaMcit baddhAbaddha naya arthAt vyavahAra naya se jIva azuddha hai, yaha bhI asiddha nahIM (arthAt vyavahAra naya se jIva azuddha hai)| sampUrNa zuddha naya, eka, abheda aura nirvikalpa hai| vyavahAra naya aneka, bheda rUpa aura savikalpa hai| vaha zuddha naya kA viSaya cetanAtmaka zuddha jIva vAcya hai aura vyavahAra naya ke viSaya rUpa vaha jIvAdi nau padArtha kahane meM Aye haiN|' hama prArambha meM hI jo samajhe haiM ki vastu eka abheda hai aura use dekhane kI dRSTi anusAra vahI vastu zuddha athavA azuddha, abheda athavA bhedarUpa jJAta hotI hai, vahI bAta yahA~ siddha kI gayI hai| aba samayasAra gAthA 13 ke jo bhAva haiM ki 'nau tattva meM chipI huI Atma(-caitanya) jyoti' vahI bhAva agale zloka meM vyakta kIyA gayA haiN| zloka 155 : anvayArtha :- 'arthAt eka jIva hI jIva-ajIvAdi nau padArtha rUpa hokara virAjamAna hai aura ina nau padArthoM kI avasthAoM meM bhI yadi vizeSa avasthAoM kI vivakSA na kI jAye to (arthAta vizeSa rUpa vibhAva bhAvoM ko yadi gauNa kiyA jAye to) kevala zuddha jIva hI hai (kevala parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA hI hai arthAt vaha kevala kAraNa zuddha paryAya rUpa dRSTi kA viSaya hI hai| isa se vizeSa avasthAyeM - paryAyeM parama pAriNAmika bhAva kI hI banI haiM, yahI bAta siddha hotI hai)|' zloka 160-163 : anvayArtha :- 'sauparaktI se upAdhi sahita svarNa tyAjya nahIM kyoMki usakA tyAga karane para sarva zUnyatAdidoSoM kA prasaMga AtA hai (usI prakAra yadi azuddha rUpa pariNamita jIva arthAt azuddha paryAya kA tyAga kiyA jAye to vahA~ pUrNa dravya kA hI tyAga ho jAne se, sarvathA zUnyatAdi kA doSa AyegA arthAt usa azuddha paryAya meM hI parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA chipA huA hone se yadi usa azuddha paryAya kA tyAga kareMge to pUrNa dravya kA hI lopa ho jaayegaa| isaliye usa azuddha paryAya kA tyAga na karake, mAtra azuddhi ko hI gauNa karanA aura aisA karate hI parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA jo ki dRSTi kA viSaya hai vaha prakaTa hogaa|) (dUsarA)
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ nava tattva kI saccI zraddhA kA svarUpa aisA kathana bhI parIkSA karane se siddha nahIM ho sakatA ki jisa samaya suvarNa, paryAya se zuddha hai usa samaya hI vaha zuddha hai ( arthAt jo azuddhatA rUpa pariNamita saMsArI jIvoM ko ekAnta se azuddha hI mAnate haiM aura zuddhopayoga mAtra terahaveM guNasthAna se hI mAnate haiM, unheM zuddha naya kI prApti honevAlI hI nahIM hai arthAt aise jIva ko samyagdarzana kI prApti hI nahIM hotI aura dUsarA jo paryAya ko azuddha mAnakara dRSTi ke viSaya meM zAmila nahIM karate aura ekAnta se zuddha-dhruva khojate haiM, unheM bhI usakI prApti honevAlI nahIM hai|) kyoMki (ekAnta) zuddha dravya kI prApti na hone se usakI prApti ke hetu kA bhI adarzana siddha hotA hai (arthAt jo khAna meM se nikale hue azuddha svarNa kA asvIkAra kare to usameM chipe hue zuddha svarNa kI prApti bhI ho sakanevAlI nahIM hai| isI prakAra azuddha jIva meM = paryAya meM hI zuddhAtmA chipA huA hai, aisA jAnanA / ) 79 - ( aba zuddhAtmA kI prApti kI vidhi batAte haiM arthAt samyagdarzana kI rIti batAte haiM ) jisa samaya usa azuddha svarNa ke rUpoM meM kevala zuddha svarNa dRSTigocara kiyA jAtA hai (arthAt azuddha paryAya meM dravya dRSTi se kevala zuddhAtmA = parama pAriNAmika bhAva dRSTigocara karane meM AtA hai) usa samaya para dravya kI upAdhi dRSTigocara nahIM hotI (arthAt paryAya rUpa pariNamita dravya kI azuddhi gauNa hote hI pUrNa sAkSAt zuddhAtmA hI jJAta hotA hai) parantu pratyakSa pramANa se apanA abhISTa vaha kevala zuddha svarNa hI dRSTigocara hotA hai (isIliye dUsare ko jo dravya pramANa kA bhAsita hotA hai, usI dravya meM hameM parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA ke darzana hote haiM; isaliye kahA jA sakatA hai ki usa meM dUsare kA doSa mAtra yaha hai ki jaba use = dravya ko dravyArthika naya se grahaNa karanA hai taba bhI ve use pramANa dRSTi se hI grahaNa karate haiN| kyoMki unakI dhAraNA meM dravya do bhAga vAlA hai ki jisameM kA eka bhAga zuddha aura dUsarA azuddha hai| dUsare kI aisI mAnyatA kI bhUla hone se, hama jaba pUrNa dravya kI bAta karate haiM taba unheM usameM pramANa ke dravya ke hI darzana hote haiM aura jaba hama usI pramANa ke dravya ko zuddha dravyArthika naya se grahaNa karake use zuddhAtmA = parama pAriNAmika bhAva kahate haiM, taba ve usa meM paryAya se bhinna, apariNAmI = kUTastha khojate haiM, ki jisakA astitva hI nahIM hai, jo kabhI zuddha bhAga rUpa arthAt ekAnta zuddha rUpa milanevAlA hI nahIM hai) isaliye siddha hotA hai ki jaise usa azuddha svarNamAlA meM anya dhAtuoM kA saMyoga hone para bhI vAstava meM para saMyoga rahita bhinna rUpa se zuddha svarNa kA astitva siddha hotA hai, isI prakAra jIvAdika nau padArthoM meM zuddha jIva kA astitva siddha hai| ' anyathA nahIM, arthAt una azuddha paryAyoM ke atirikta usa kAla meM jIvatva anya kucha bhI nahIM, vaha pUrNa jIva hI usa rUpa pariNamita hai, isaliye usa meM hI zuddhAtmA chipA huA hai| isa bhAva ko samajhAte hue dRSTAnta aba bAda kI gAthAoM meM diye haiM, ve saMkSepa meM batAte haiN|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 samyagdarzana kI vidhi zloka 166 :- meM kIcar3a sahita jala kA udAharaNa hai| usa kIcar3a sahita jala meM hI zuddha jala chipA huA hai| zloka 167 :- meM agni kA dRSTAnta hai| upacAra se agni kA AkAra usakI dAhyatA ke anusAra hone para bhI vaha mAtra agni hI hai anya kucha bhI rUpa nahIM hai arthAt dAhya rUpa nahIM hai| yahI bAta samayasAra gAthA 6 meM bhI batAyI hai ki jJAna jJeya rUpa pariNamane para bhI vaha jJAyaka hI hai| zloka 168 :- meM darpaNa kA dRSTAnta hai| darpaNa meM alaga-alaga pratibimba hone para bhI, unheM gauNa karate hI mAtra svaccha darpaNa hI hai, vAstava meM vahA~ anya koI nhiiN| zloka 169 :- meM sphaTika kA dRSTAnta hai| usa sphaTika meM kucha bhI jhAMIM par3e, isa kAraNa se kahIM vaha usa raMga kA dikhane para bhI, svarUpa se vaha usa raMga kA ho nahIM jAtA; svarUpa se vaha svaccha hI rahatA hai| zloka 170 :- meM jJAna kA dRSTAnta hai| jJAna, jJeya ko jAnate hae jJeya rUpa nahIM hotA parantu jaise usameM jJeya ko gauNa karo to vahA~ jJAyaka hI upasthita hai| yahI rIti hai samyagdarzana kii| yahI bAta samayasAra zloka 271 meM bhI kahI gayI hai| zloka 171 :- meM samudra kA dRSTAnta hai| samudra kI vAyu se prerita lahareM uThatI hone para bhI ve mAtra samudra rUpa hI rahatI haiM, vAyu rUpa nahIM hotii| __ zloka 172 :- meM namaka kA dRSTAnta hai| namaka rasoI meM anya rUpa nahIM ho jAtA, tathApi ajJAnI jIva usa namaka kA svAda nahIM le sakate, jabaki jJAnI jIva bheda jJAna se namaka kA svAda (zuddhAtmA kA svAda) le lete haiN| isI bAta ko Age ke zlokoM meM dRr3ha karAte haiN| vaha aba dekhate haiN| zloka 178 : anvayArtha :- 'ina nau padArthoM se bhinna sarvathA zuddha dravya kI siddhi nahIM ho sakatI, (isaliye kisI ko vaise bhrama meM rahane kI AvazyakatA nahIM hai ki paryAya se bhinna sarvathA zuddha dravya upalabdha hogA) kyoMki sAdhana kA abhAva hone se usa zuddha dravya kI upalabdhi nahIM ho sktii|' yahI bAta hamane pUrva meM batAyI hai ki una azuddha paryAyoM ke atirikta anya koI dravya hI nhiiN| abhI to vaha pUrNa dravya hI una paryAya rUpa meM vyakta ho rahA hai, una paryAyoM se bhinna koI zuddha bhAva kI siddhi kisa prakAra ho sakatI hai? yadi ho bhI to vaha mAtra bhrama meM hI, anyathA nhiiN| __ zloka 186 : anvayArtha :- 'isaliye zuddha tattva (arthAt parama pAriNAmika bhAva) kahIM ina nau tattvoM se alaga nahIM hai kintu kevala nau tattva sambandhI vikalpoM ko kama karate hI (arthAt gauNa karate hI) ve nau tattva hI zuddha haiN|'
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ nava tattva kI saccI zraddhA kA svarUpa 81 arthAt ve nau tattva hI parama pAriNAmika bhAva ke bane hue hone se arthAt dhruva rUpa zuddhAtmA hI una nau tattva rUpa pariNamita huA hone se vaha una nau tattvoM meM chipA huA hai arthAt una nau tattvoM meM se azuddhi ko gauNa karate hI dRSTi ke viSaya rUpa zuddhAtmA hAz2ira hI hai| zloka 189 : anvayArtha :- 'puNya aura pApa jor3akara ina sAta tattvoM ko hI nau padArtha kahe gaye hai, tathA bhUtArtha naya se Azraya kiye hue samyagdarzana ke vAstavika viSaya haiN|' arthAt dRSTi ke viSaya rUpa haiN| ___ bhAvArtha :- "pUrva meM zloka 186 meM kahA gayA thA ki nau tattvoM se zuddhAtmA koI alaga padArtha nahIM hai, parantu una nau tattva sambandhI vikAroM ko chor3ane para (gauNa karane para) ve nau tattva hI zuddha hai (parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA hai)| nau tattva sambandhI vikAroM ko kisa prakAra chor3A jAye, usakA upAya isa gAthA meM darzAyA hai ki bhUtArtha naya dvArA una nau tattvoM kA Azraya karanA samyagdarzana kA viSaya hai| zrI samayasAra kI gAthA 11 meM bhI kahA hai ki vyavahAra naya abhUtArtha hai tathA zuddha naya bhUtArtha hai aisA RSIzvaroM ne (bhagavAna ne) darzAyA hai| jo jIva bhUtArtha kA Azraya karatA hai, vaha nizcaya se samyagdRSTi hai|' tatpazcAt isI zAstra kI gAthA 13 meM kahA hai ki 'bhUtArtha naya se jAne hue jIva, ajIva, puNya-pApa, Asrava-saMvara-nirjarA-bandha aura mokSa ye nau tattva samyaktva haiN|' tathA isa gAthA kI TIkA meM kahA hai ki ina nau tattvoM meM bhUtArtha naya se eka jIva hI prakAzamAna hai, aise usa ekapane ko prakAzita karate zuddha naya dvArA anubhava meM AtA hai aura jo yaha anubhUti, vaha AtmakhyAti hI hai tathA AtmakhyAti vaha samyagdarzana hai| isa gAthA meM 'bhUtArtha naya se Azraya kiye hae nau padArtha samyagdarzana kA vAstavika viSaya hai| aisA kahA hai parantu vaha mAtra kathana paddhati kA bheda hai-Azaya bheda nhiiN| yahA~ bhUtArtha naya se Azraya kiye hue nau padArtha samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) hai' aisA kahane kA kAraNa yaha hai ki zaMkAkAra ne prathama zloka 142 se 149 meM nau padArtha bana nahIM sakate aisA kahA thA aura tatpazcAt zloka 179180 meM ina nau padArthoM ko AtmA se sarvathA bhinna honA kahA thA, ye donoM kathana doSayukta haiM aisA dRr3ha karane ke liye aisI paddhati yahA~ grahaNa kI hai| Age zloka 218-219 meM zaMkAkAra phira kahatA hai ki jaba nau tattvoM meM samyagdRSTi ko nizcaya se mAtra AtmA kI upalabdhi hotI hai aura vahI zuddha upalabdhi hai to phira samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) nau padArtha kisa prakAra bana sakeMge? usakA samAdhAna zloka 220 se 223 meM aisA kiyA hai ki mithyA dRSTi aura samyagdRSTi donoM ko nau padArthoM kA anubhava to hai parantu mithyA dRSTi ko vaha (anubhava) vizeSa rUpa (arthAt vibhAva bhAva rUpa paryAya rUpa)
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 samyagdarzana kI vidhi tathA samyagdRSTi ko vaha (anubhava) sAmAnya rUpa (parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA rUpa) hotA hai| isaliye una donoM ke usa anubhava ke svAda kA antara hai aura yaha bAta zloka 224 se 225 meM dRSTAnta dekara siddha kI hai| nau tattvoM meM sAmAnya rUpa se AtmA ko samyagdRSTi kaisA jAnatA hai, yaha zloka 194 se 196 meM batalAyA hai aura tatpazcAt zuddha naya ke viSaya rUpa AtmA kA svarUpa zrI samayasAra ke zloka 14 ko anusaraNa kara zloka 234 se 237 meM diyA hai| samayasAra kI hI gAthA 403 tathA paMcAdhyAyI pUrvArddha zloka 532 ke bhAvArtha meM bhI zuddha naya ke Azraya se hI dharma hotA hai aisA kahA hai| dharma arthAt smygdrshn| ___ isa prakAra bhUtArtha naya ke Azraya se hI samyagdarzana pragaTa ho sakatA hai, aisA isa gAthA meM batalAyA hai| yaha kathana adhyAtma bhASA se hai, Agamika bhASA meM upAdAna tathA nimitta donoM ko batalAyA jAtA hai| isalie vahA~ 'jIva aura karma' ityAdi kI vyavasthA kaisI ho ki samyagdarzana pragaTa ho? yaha batalAyA jAtA hai|" arthAt dRSTi ke viSaya rUpa zuddhAtmA kI upalabdhi nau tattva ko jAnane se kisa prakAra hotI hai vaha yahA~ spaSTa samajhAyA hai| zloka 192 : anvayArtha :- 'jIva ke svarUpa ko cetanA kahate haiN| vaha cetanA yahA~ sAmAnya rUpa se arthAt dravya dRSTi se nirantara eka prakAra hotI hai (use hI parama pAriNAmika bhAva, zuddhAtmA, kAraNa zuddha paryAya ityAdi nAmoM se pahacAnA jAtA hai| vaha vastu kA sAmAnya bhAva hai arthAt vastu ko paryAya se dekhane para usa paryAya kA sAmAnya bhAva hai|) tathA vizeSa rUpa se arthAt paryAya dRSTi se vaha cetanA kramapUrvaka do prakAra kI hai (arthAt audayika, upazama, kSayopazama bhAva rUpa azuddha athavA kSAyika bhAva rUpa zuddha aisI do prakAra kI hotI hai) parantu vaha yugapat arthAt eka sAtha nahIM (arthAt jaba kSAyika bhAva vizeSa bhAva rUpa hotA hai taba vaha audayika ityAdi rUpa nahIM hotA arthAt donoM sAtha nahIM hote|)' zuddha tattva arthAt parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA vaha kahIM nau tattvoM se alaga nhiiN| kevala nau tattva sambandhI vikAroM ko kama karate hI arthAt gauNa karate hI vahI nau tattva hI zuddha haiM, arthAt vaha parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA hI hai| vahI dRSTi kA viSaya hai, arthAt isa apekSA se nau tattva ko jAnane para samyagdarzana kahA jAtA hai kyoMki sthUla se hI sUkSma meM jAyA jAtA hai| pragaTa se hI apragaTa meM jAyA jAtA hai| vyakta se hI avyakta meM jAyA jAtA hai, yahI niyama hai|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kA lakSaNa 83 18 samyagdarzana kA lakSaNa aba samyagdarzana kA lakSaNa batalAte haiM; paMcAdhyAyI uttarArdha ke zloka - zloka 215 : anvayArtha :- "kevala AtmA kI upalabdhi (arthAt 'maiM AtmA hU~ aisI samajha) bhI samyagdarzana kA lakSaNa nahIM bana sakatI parantu yadi vaha upalabdhi 'zuddha' vizeSaNa sahita ho arthAt zuddha Atmopalabdhi ho (arthAt mAtra 'zuddhAtmA' meM hI maiMpana' ho) tabhI samyagdarzana kA lakSaNa ho sakatA hai| yadi vaha Atmopalabdhi azuddha ho to vaha samyagdarzana kA lakSaNa nahIM bana sktii|" hamane jo bheda jJAna kI bAta pUrva meM kI hai, vahI yahA~ batalAyI hai| bheda jJAna rUpa sva-para do apekSA se hotA haiN| eka, paradravya rUpa karma, zarIra, ghara, makAna, dukAna, patnI, putra ityAdi se maiM bhinna huuN| aisA anya dravya ke sAtha kA bheda jJAna rUpa sva-para hotA hai aura usake bAda kA jo dUsarA sva-para hai, vahI samyagdarzana kA kAraNa aura lakSaNa hai aura vaha dUsare bheda jJAna rUpa sva-para meM, sva rUpa mAtra zuddhAtmA vaha sva aura para rUpa samasta azuddha bhAva jo ki karma (pudgala) ke nimitta se hote haiM; ve azuddha bhAva hote to haiM mujhameM hI arthAt AtmA vaha azuddha bhAva rUpa pariNamatA hai, parantu una bhAvoM meM 'maiMpana' karane yogya nahIM hai, kyoMki ve para ke nimitta se hote haiN| dUsare ve kSaNika haiM kyoMki ve siddhoM kI AtmA meM upasthita nahIM isaliye ve bhAva traikAlika nahIM haiN| isaliye mAtra trikAlI dhruva rUpa zuddhAtmA jo tInoM kAla meM pratyeka jIva meM upasthita hai aura usI apekSA se 'sabhI jIva svabhAva se siddha samAna hI haiM' - aisA kahA jAtA hai| usa bhAva meM hI arthAt usa 'zuddhAtmA' meM hI 'maiMpana' (ekatva, tAdAtmya) karane se samyagdarzana prakaTa hotA hai| isaliye zuddha AtmA kI upalabdhi ko samyagdarzana kA lakSaNa kahA hai| zloka 221 : anvayArtha :- 'vastu (arthAt pUrNa vastu, usakA koI eka bhAga nahIM) samyagjJAniyoM ko sAmAnya rUpa se (parama pAriNAmika bhAva rUpa se, zuddha dravyArthika naya ke viSaya rUpa se, zuddhAtma rUpa se arthAt kAraNa zuddha paryAya rUpa se) anubhava meM AtI hai, isaliye vaha vastu (arthAt pUrNavastu) kevala sAmAnya rUpa se zuddha kahI jAtI hai tathA vizeSa bhedoM kI apekSA se azuddha kahalAtI hai|' bhAvArtha :- "mithyA dRSTi jIva kI rAga tathA para ke sAtha ekatva buddhi rahane se para vastu meM iSTa-aniSTapane kI kalpanA rahA karatI hai tathA vaha aise ajJAnamaya rAga-dveSa ke kAraNa vastu ke vastupane kA pratibhAsa na karake mAtra iSTa-aniSTapane se hI (arthAt mAtra vizeSa bhAvoM kA hI anubhava karatA
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi hai, kyoMki vaha paryAya dRSTihI hotA hai) vastu kA anubhava karatA hai, taba samyagdRSTi jIva ko ajJAnamaya rAga-dveSa kA abhAva (arthAt use mAtra zuddha dravyArthika naya kI dRSTi hone se, rAga-dveSa gauNa karake, zuddha kA hI anubhava karatA hai, isaliye samyagdRSTi jIva ko ajJAnamaya rAga-dveSa kA abhAva) hone se vaha para vastu meM iSTa-aniSTa kalpanA se rahita hokara vastupane kA hI anubhava karatA hai (mAtra zuddhAtmA kA - sAmAnya bhAva kA hI anubhava karatA hai)|' zloka 234-237 : anvayArtha :- 'eka jJAna kA hI pAtra hone se tathA baddhaspRSTAdi bhAvoM kA apAtra hone se (arthAt unameM 'maiMpana' nahIM hone se) samyagdRSTi apane ko pratyakSapUrvaka spaSTa prakAra se vizeSa (vibhAva bhAva) rahita, anya ke saMyoga rahita, calAcalatA rahita tathA anyapane se rahita (arthAt audayika AdibhAvoM se rahita) svAda kA AsvAdana karatA hai| tathA bandharahita tathA aspRSTa, zuddha, siddha samAna (kyoMki use deza siddhatva kA anubhava hotA hai),zuddha sphaTikasamAna, sadA AkAza samAna parigraha rahita, indriyoM se upekSita ananta jJAna-darzana-vIryamaya atIndriya sukhAdika ananta svAbhAvika guNoM sahita apanI AtmA kA zraddhAna karanevAlA hotA hai| isaliye yadyapi vAstava meM samyagdRSTi jIva jJAna mUrtivAlA hai to bhI prasaMga se arthAt puruSArtha kI nirbalatA se use anya padArthoM kI bhI icchA ho jAtI hai| tathApi use kRtArtha jIvo jaisA parama upekSA bhAva rahatA hai|' sama, saMvega, nirveda, anukampA aura AsthA aise samyagdarzana ke lakSaNoM se hama saba acchI taraha paricita haiN| parantu zuddha Atmopalabdhi yAnI zuddhAtmA kI anubhUti yaha samyagdarzana kA lakSaNa hai aisA bahuta kama loga jAnate aura mAnate haiN| isa vajaha se yaha bAta bahuta mahatva kI hai| zuddhAtmA kI anubhUti aisA lakSaNa hai jo svayaM ko jJAta hotA hI hai| isase jisa jIva ko AtmA kI anubhUti hotI hai, use na kisI se kucha pUchanA par3atA hai aura na hI kisI ke pramANapatra kI AvazyakatA par3atI hai| zuddhAtmA kI anubhUti samyagdarzana kA parama lakSaNa hai| vAstava meM samyagdRSTi jIva jJAna mUrtivAlA hai to bhI prasaMga se arthAt puruSArtha kI nirbalatA se use anya padArthoM kI bhI icchA ho jAtI hai| isaliye Age hama samyagdRSTi ke bhoga ke bAre meM kucha batAne kA prayAsa karate haiN|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdRSTi ko bhoga bandha kA kAraNa nahIM 85 19 samyagdRSTi ko bhoga bandha kA kAraNa nahIM cauthe aura pA~caveM guNasthAna meM rahanevAlA jIva bhoga bhogatA hai to kyoM bhogatA hai? usameM use bandha nahIM, yaha kisa apekSA se kahA jAtA hai ? ina praznoM kA spaSTIkaraNa karate haiN| indriyajanya sukha vAstava meM to duHkha hI hai| paMcAdhyAyI uttarArdha zloka 239 : anvayArtha 'kyoMki :sukha jaise jJAta honevAle ye indriyajanya sukha, duHkha rUpa phala ko denevAle hone se duHkha rUpa hI hai| isa kAraNa se ve sukhAbhAsa haiM aura tyAgane yogya haiN| sarvathA aniSTa una duHkhoM ke jo karma hetu (nimitta) haiM, ve bhI tyAgane yogya haiM (arthAt duHkhoM ke nimitta jo karma haiM ve bhI tyAgane yogya haiM) ' jo jIva ajJAnI haiM, unheM to indriyajanya sukha rUpa sukhAbhAsa priya hone se niyama se duHkha rUpa hI hai kyoMki du:kha ke jo kAraNa haiM, vaise karma aise sukhoM ke prati AkarSaNa se aura aise sukhoM ko raca-paca kara bhogane se bandhate haiN| kAlAntara meM ye duHkha denevAle hI banate haiN| Atma jJAnI aise sukhoM ko upekSA bhAva se apanI nirbalatA samajhakara bhogatA hai| isa kAraNa use alpa bandha hotA hai| parantu usa alpa ko apekSA se nahIMvat kahA jAtA hai arthAt bandha nahIM hotA aisA hI kahA jAtA hai kyoMki use usa sukha meM 'maiMpana' nahIM hotaa| jaise rogI ko davA ke prati Adara roga ke miTane taka hI hotA hai usI prakAra Atma jJAnI ko bhI indriyajanya sukha kA Adara apane puruSArtha kI nirbalatA hai, taba taka hI hotA hai aura Atma jJAnI aise sukha ko sevana karatA huA bhI use apane puruSArtha kI nirbalatA samajhakara puruSArtha meM zakti sphurita karane ko antara se udyama karatA hai| isaliye isI apekSA se una sukhoM ko bhogane ke bAvajUda ve use bandhanakAraka nahIM haiM aisA kahA jAtA hai| zloka 256 : anvayArtha :- 'jaise joMka ko dUSita rakta cUsane se tRSNA ke bIjabhUta rati dekhane meM AtI hai, isI prakAra (ajJAnI) saMsArI jIvoM meM bhI una viSayoM meM suhita (acchA mAnane se, Adara hone se, AkarSaNa hone se) mAnane se tRSNA ke bIjabhUta rati (Asakti) dekhane meM AtI hai|' viSayoM kI aisI Asakti chor3ane yogya hai, yaha bAta avazya dhyAna meM rakhane jaisI hai, kyoMki zloka 258 : anvayArtha :- 'sampUrNa kathana kA sArAMza yaha hai ki yahA~ jagata jise sukha kahatA hai, vaha sarva du:kha hI hai tathA vaha duHkha AtmA kA dharma nahIM hone se samyagdRSTiyoM ko usa duHkha rUpa sAMsArika sukhoM kI abhilASA nahIM hotii|' arthAt samyagdRSTiyoM ko sukha ke AkarSaNa kA abhiprAya nahIM hotA /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi zloka 271 se 276 : anvayArtha :- 'jaise roga kI pratikriyA karatA huA koI rogI puruSa usa roga avasthA meM roga ke pada ko nahIM cAhatA arthAt saroga avasthA ko nahIM cAhatA (arthAt jJAnI svayaM jAnatA hai ki yaha jo maiM rAga-dveSa karatA hU~, vaha merI rogagrasta avasthA hai| kyoMki usane zuddhAtmA kA svAda anubhava kiyA hai to bArambAra vaha vaisI rAgagrasta yAnI rogagrasta avasthA kyoM cAhegA?) to phira dUsare samaya roga utpanna hone kI icchA ke viSaya meM (arthAt navIna karma bandha ho, aise kAraNoM meM to vaha kisaliye pravartegA? puruSArtha kI kamaz2orI na ho to pravartegA hI nahIM) to kahanA hI kyA ? arthAt phira se roga kI utpatti to vaha cAhanevAlA nahIM hai| isI prakAra jaba bhAva karmoM dvArA pIr3ita hotA karmajanya kriyAoM ko karanevAlA jJAnI kisI bhI karma pada kI icchA nahIM karatA to phira vaha indriyoM ke viSayoM kA abhilASI hai - aisA kisa nyAya se kahA jA sakatA hai ? - karma mAtra ko nahIM cAhanevAle usa samyagdRSTi ko vedanA kA pratikAra bhI asiddha nahIM hai (arthAt pratikAra hotA hai) kyoMki kaSAya rUpa roga sahita usa samyagdRSTi ko vedanA kA pratikAra navIna rogAdi ko utpanna karane meM kAraNa rUpa nahIM kahA jA sktaa| (arthAt use usa vedanA kA pratikAra arthAt roga kI davA rUpa se sevita bhoga navIna karmoM ke bandha rUpa nahIM kahe jA sakate), vaha samyagdRSTi bhogoM kA sevana karate rahane para bhI vAstava meM bhogoM kA sevana karanevAlA nahIM kahA jAtA kyoMki rAga rahita (arthAt rAga meM 'maiMpana' nahIM hai, aisA samyagdRSTi) jIva ko kartA buddhi ke binA kiye hue karma rAga ke kAraNa nahIM haiN| yadyapi koI-koI samyagdRSTi jIva arthAt jaghanyavartI (arthAt cauthe guNasthAnavAle) samyagdRSTi ko karma cetanA tathA karmaphala cetanA hotI hai (arthAt kartA-bhoktA bhAva dekhane ko milatA hai) to bhI vAstava meM vaha jJAna cetanA hI hai (kyoMki usa dikhAyI dete kartA-bhoktA bhAva meM 'maiMpana ' na hone se use jJAna cetanA hI hai) karma meM tathA karma phala meM rahanevAlI cetanA kA phala bandha hotA hai, parantu usa samyagdRSTi ko ajJAnamaya rAga kA abhAva hone se (arthAt rAga meM 'maiMpana' kA abhAva hone se) bandha nahIM hotA isaliye vaha jJAna cetanA hI hai|' 86 samyagdarzana kI pUrvabhUmikA meM aura samyagdarzana prApta karane para hara jIva ko prathama kSaNa se hI abhiprAya meM saMsAra virakti hotI hai| aise jIva agara apane puruSArtha kI kamaz2orI ke kAraNa bhoga bhogate hue dikhate haiM, phira bhI unake abhiprAya meM bhoga ke prati koI Asakti na ho to bandha nA ke barAbara hI hotA hai; aisA hai rahasya samyagdRSTi ko bhoga bandha kA karaNa nahIM hone kaa| 6
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimitta-upAdAna kI spaSTatA 87 20 nimitta-upAdAna kI spaSTatA aba Agama bhASA se samajhAte haiM ki samyagdarzana kI prApti kaba hotI hai? paMcAdhyAyI uttarArddha ke zloka zloka 378 : anvayArtha :- 'daiva (karma) yoga se, kAlAdika labdhiyoM kI prApti hone para saMsAra-sAgara (kA kinArA) nikaTa Ane para athavA bhavya bhAva kA vipAka hone para jIva, samyagdarzana ko prApta karatA hai|' yahA~ samyagdarzana ke yathArtha nimitta kA jJAna karAyA hai, arthAt kArya rUpa se to upAdAna svayaM hI pariNamatA hai parantu taba yathArtha nimitta kI upasthiti niyama se hotI hI hai| isaliye kahA jA sakatA hai ki 'kArya nimitta se to hotA hI nahIM parantu nimitta ke binA bhI hotA hI nahIM' aura isIliye jinAgama meM jIva ko patana ke kAraNabhUta nimittoM se dUra rahane kA upadeza sthAnasthAna para diyA gayA hai aura vaha yogya hai| ___AcArya amRtacandra kRta samayasAra TIkA zloka (sabhI jagaha para samayasAra zloka kA ullekha Ane para yahI samajhAnA hai) 278-279 : gAthArtha :- 'jaise sphaTika maNi zuddha hone se (arthAt jJAnI jisameM 'maiMpana' karatA hai vaha zuddhAtmA svayaM zuddha hone se) rAgAdi rUpa se (lAlimA Adi rUpa se) apane Apa nahIM pariNamatA (jJAnI svecchA se rAga rUpa nahIM pariNamatA icchApUrvaka rAga nahIM karatA) parantu anya rakta Adi dravyoM dvArA vaha rakta (-lAla) Adi kiyA jAtA hai, usI prakAra jJAnI (zuddhAtmA meM hI maiMpana' karate hue) arthAt AtmA zuddha hone se (arthAt zuddhAtmA svayaM zuddha hone se) rAgAdi rUpa apane Apa nahIM pariNamatA parantu anya rAgAdi doSoM dvArA (arthAt usake yogya aise karma ke udaya ke nimitta kAraNa) vaha rAgI Adi kiyA jAtA hai (arthAt vaha apanI kamaz2orI ke kAraNa rAgI-dveSI hotA hai)|' samayasAra : zloka 175 :- 'sUryakAnta maNi kI bhA~ti (arthAt jaise sUryakAnta maNi svayaM se hI agnirUpa nahIM pariNamatI, usake agnirUpa pariNamana meM sUrya kA bimba nimitta hai, usI prakAra) AtmA svayaM ko rAgAdi kA nimitta kabhI nahIM hotA (arthAt zuddhAtmA svayaM zuddha hone se, rAgAdi rUpa apane Apa kabhI nahIM pariNamatA), usameM nimitta parasaMga hI (paradravya kA saMga hI) hai-aisA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 samyagdarzana kI vidhi vastu svabhAva prakAzamAna hai (sadA vastu kA aisA hI svabhAva hai, kisI ne kiyA nahIM hai)|' vastu kA aisA hI svabhAva hai ki qharAba nimitta se usakA patana ho sakatA hai| aisA hai anekAntavAda jaina siddhAnta kaa| koI nimitta ko ekAnta se akartA mAne aura aisA hI prarUpaNa kare to vaha jinamata bAhya hI hai| arthAt vaha apane aura anya anekoM ke patana kA kAraNa hai, yahI bAta isa zloka meM bhI batAyI gaI hai ki zuddhAtmA svayaM zuddha hone se, rAgAdi rUpa apane Apa kabhI nahIM pariNamatA, parantu usameM nimitta para saMga hI hai - aisA vastu svabhAva prakAzamAna hai arthAt sadA vastu kA aisA hI svabhAva hai, kisI ne kiyA nahIM hai| nimitta svayaM upAdAna rUpa se pariNamatA na hone para bhI vaha kucha saMyogoM meM upAdAna para asara karatA hai| use hI vastu svabhAva kahA hai, isIliye jaina siddhAnta ko viveka se grahaNa kiyA jAtA hai aura apekSA se samajhA jAtA hai; na ki ekAnta se jo ki mahA anartha kA kAraNa hai| koI ekAnta se aisA mAne ki nimitta to parama akartA hI hai, aura svacchandatA se cAhe jaise nimittoM kA sevana kare, to use niyama se mithyAtvI aura ananta saMsArI hI samajhanA kyoMki use nimitta kA yathArtha jJAna hI nahIM hai| isIliye kahA hai ki nizcaya se kArya nimitta se to hotA hI nahIM kyoMki upAdAna svayaM hI kArya rUpa se pariNamatA hai| lekina kArya nimitta ke binA bhI nahIM hotaa| jaba koI bhI kArya hotA hai taba usake yogya nimitta kI upasthiti avazya hotI hI hai - avinAbhAva rUpa se hotI hI hai aura isIliye mumukSu jIva viveka se hamezA nirbala nimittoM se bacane kA hI prayAsa karatA hai, kyoMki ve usake patana kA kAraNa bana sakate haiM aura yahI nimittaupAdAna kI yathArthasamajha hai; nimitta-upAdAna para vizeSa prakAza Age samayasAra ke nimitta-upAdAna ke adhikAra meM bhI ddaaleNge|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayoga aura labdhi rUpa samyagdarzana 89 21 upayoga aura labdhi rUpa samyagdarzana ___paMcAdhyAyI uttarArddha ke zlokazloka 404 : anvayArtha :- "itanA vizeSa hai ki samyagdarzana aura svAnubhava ina donoM meM viSama vyApti hai| kyoMki 'samyagdarzana ke sAtha meM upayoga rUpa svAnubhUti hoe hI aisI samavyApti nahIM hai (arthAt samyagdarzana kI upasthiti ke samaya svAtmAnubhUti rUpa anubhava hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA hai| isaliye samavyApti arthAt avinAbhAvI upasthiti nahIM hotI) parantu labdhi meM arthAt labdhi rUpa (jJAna kI labdha aura upayoga rUpa aisI do avasthAyeM hotI haiM, unameM labdhi rUpa avasthA meM) svAnubhUti ke sAtha samyagdarzana kI samavyApti hai (arthAt samyagdarzana kI upasthiti meM jJAna meM labdhi rUpa se svAnubhUti kI upasthiti avinAbhAvI arthAt niyama se hotI hI hai|)" pUrva meM paMcAdhyAyI uttarArddha ke zloka 215 meM batalAye anusAra AtmA kI upalabdhi 'zuddha' vizeSaNa sahita hotI hai arthAt zuddhopayoga rUpa svAtmAnubhUti rUpa anubhava sahita ho to hI vaha samyagdarzana kA lakSaNa ho sakatI hai| yadi vaha Atmopalabdhi azuddha ho to vaha samyagdarzana kA lakSaNa nahIM bana sktii| parantu vaha zuddhopayoga rUpa svAtmAnubhUti rUpa anubhava kA sAtatya kSaNika hI hone para bhI usakA sAtatya labdha rUpa to samyagdarzana kI upasthiti ke samaya niyama se hotA hI hai| pUrva meM hamane zuddhAtmAnubhUti ko samyagdarzana ke lakSaNa ke rUpa meM sthApita kiyA, vaha lakSaNa upayoga rUpa bahata hI kama samaya ke liye rahatA hai| parantu vaha lakSaNa, jaba taka samyagdarzana hotA hai taba taka labdha rUpa se usake sAtha avazyaMbhAvI rahatA hai| yaha bAta jo loga caturtha guNasthAnaka meM zuddhAtmAnubhUti nahIM mAnate, unako samajhanA ati Avazyaka hai|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 samyagdarzana kI vidhi svAnubhUti rahita zraddhA aba, svAnubhUti rahita zraddhA ke viSaya meM batalAte haiM - paMcAdhyAyI uttarArddha ke zloka zloka 423 : anvayArtha :- 'svAnubhUti rahita zraddhA (arthAt koI aisA mAne ki nau tattva kI zraddhA hI samyagdarzana hai athavA sacce deva-guru-dharma kI zraddhA ko samyagdarzana mAnate hoM to vaisI svAnubhUti rahita zraddhA) samIcIna (saccI - kAryakArI) zraddhA nahIM hotI isaliye jo samyagdarzana ke lakSaNabhUta zraddhA yaugika rUr3hi-nirukti se (arthAt svAnubhUti rUpa yoga sahita kI) siddha arthavAlI hai (arthAt saccI hai - kAryakArI hai) vaha bhI vAstava meM svAnubhUti kI bhA~ti aviruddha kathana hai (isaliye zraddhA rUpa samyagdarzana, vaha svAnubhUti rUpa samyagdarzana hI hai)|' / svAnubhUti rahita zraddhA kAryakArI nahIM hai| isaliye pUrva meM batalAye anusAra mAtra vyavahAra naya ko hI mAnya karanevAle z2yAdAtara loga aisA mAnate haiM ki-samyagdarzana arthAt sAta/nau tattvoM kI (svAtmAnubhUti rahita) zraddhA athavA sacce deva-guru-zAstra kI (svAtmAnubhUti rahita) shrddhaa| samyagdarzana kI yaha vyAkhyA vyavahAra naya ke pakSa kI hai| vaisI svAnubhUti rahita zraddhA samIcIna (saccI - kAryakArI) nahIM hotii| isaliye jo samyagdarzana ke lakSaNabhUta zraddhA yaugika rUr3hi - nirukti se yAni svAtmAnubhUti rUpa yogasahita kI siddha arthavAlI hai yahI saccI hai = kAryakArI hai aura yaha samIcIna (saccI - kAryakArI) zraddhA bhI vAstava meM svAnubhUti kI bhA~ti aviruddha kathana hai| vaisI zraddhA rUpa samyagdarzana svAnubhUti rUpa samyagdarzana hI hai arthAt jo eka ko arthAt AtmA ko jAnatA hai, vahI sarva ko arthAt sAta/nau tattvoM ko aura sacce deva-guru-zAstra ko jAnatA hai| kyoMki eka AtmA ko jAnate hI vaha jIva sacce deva tattva kA AMzika anubhava karatA hai aura isIliye vaha sacce deva ko antara se pahacAnatA hai aura aise sacce deva ko jAnate hI arthAt svAtmAnubhUti sahita zraddhA hote hI vaha jIva vaisA deva banane ke mArga meM calanevAle sacce guru ko bhI antara se pahacAnatA hai aura sAtha hI sAtha vaha jIva vaise deva banane kA mArga batalAnevAle sacce zAstra ko bhI pahacAnatA hai| nizcaya samyagdarzana kI saccI vyAkhyA aisI hone para bhI vyavahAra naya ke pakSavAle ko samyagdarzana kI aisI saccI vyAkhyA mAnya nahIM hotii| ve aisI vyAkhyA kA hI virodha karate haiM aura
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAnubhUti rahita zraddhA isaliye ve samyagdarzana yAni sAta/nau tattvoM kI kahI jAnevAlI svAtmAnubhUti rahita zraddhA athavA sacce deva-guru-zAstra kI kahI jAtI svAtmAnubhUti rahita zraddhA ko hI samyagdarzana mAnate haiN| unheM svAtmAnubhUti rahita kI zraddhA aura svAtmAnubhUti sahita kI zraddhA, ina donoM kA antara jJAta nahIM hotaa| zAyada ve jJAta nahIM karanA caahte| isaliye ve samyagdarzana jo ki dharma kA mUla hai, usa ke viSaya meM hI anajAna rahakara pUrI z2indagI dharma kriyA uttama rIti se karane para bhI saMsAra ke anta karanevAle dharma ko prApta nahIM krte| yaha karuNA utpanna karanevAlI bAta hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 samyagdarzana kI vidhi samyagdRSTi jIva kA nirvicikitsA guNa samyagdRSTi jIva, mAtra zuddhAtmA meM hI maiMpana' (ekatva) karane para bhI svayaM ko dUsare saMsArI jIva jaisA hI arthAt karmoM se malina bhI anubhava karatA hai| isIliye vaha apane ko anya saMsArI jIvoM se U~cA mAnakara unake prati ghRNA ityAdi ke bhAva nahIM krtaa| yahI usakA nirvicikitsA guNa hai| vaha anya sarva saMsArI jIvoM ko bhI apane jaisA hI arthAt svarUpa se siddha samAna hI samajhatA hai| paMcAdhyAyI uttarArddha ke zloka zloka 584 : anvayArtha :- 'jisa prakAra jala meM kucha gandagI-malinatA rahatI hai| ThIka usI prakAra jaba taka jIva meM azuci rUpa aise karma haiM, taba taka maiM (arthAt samyagdRSTi = jJAnI) aura vaha sarva saMsArI jIva sAmAnya rUpa se (arthAt samAna rIti se) nizcayapUrvaka karmoM se malina hai (aisA samyagdRSTi kA nirvicikitsA gunn)|' arthAt samyagdRSTi = jJAnI jIva ko kisI bhI jIva ke prati tuccha bhAva nahIM hotA parantu sarva jIvoM ke prati use samabhAva = sAmyabhAva hotA hai| vahI samyagdRSTi jIva kA nirvicikitsA guNa hai| isaliye kisI bhI kahe jAnevAle dhArmIka vyakti ko apane Apako anya jIvoM se U~cA mAnakara anya jIvoM ke sAtha tucchatApUrNa vyavahAra karanA ThIka nahIM hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 93 24 samyagdarzana ke liye yogyatA samyagdarzana ke liye jIva kI yogyatA ke sandarbha meM paMcAdhyAyI uttarArddha ke zlokazloka 724 : anvayArtha :- 'AThoM mUla guNa svabhAva se athavA kula paramparA se gRhasthoM ko prApta hote haiN| ina mUla guNoM ke binA jIvoM ko sabhI prakAra ke vrata tathA samyaktva prApta nahIM ho skte|' arthAt mUla guNoM ko jIva kI samyagdarzana ke liye yogyatA rUpa kahA hai| ratnakaraNDaka zrAvakAcAra zloka 66 ke anusAra 'gaNadharoM kA kahanA hai ki madya tyAga, mAMsa tyAga aura madhu tyAga ke sAtha pA~ca aNuvratoM kA pAlana gRhasthoM ke ATha mUla guNa haiN|' zloka 740 : anvayArtha :- 'gRhasthoM ko apanI zakti anusAra pratimA lekara athavA binA pratimA liye vrata dhAraNa karake donoM prakAra kA saMyama bhI pAlana karanA caahiye|' arthAt sabhI ko mAtra Atma lakSya se arthAt Atma prApti ke liye saMyama pAlana karanA caahiye| yahI bAta paramAtmaprakAza - mokSAdhikAra gAthA 64 meM isa prakAra batalAyI hai ki 'paMca parameSThI ko vandana, apane azubha karmoM kI nindA aura aparAdhoM kA prAyazcittAdi (pratikramaNa ) vidhi se nivRtti ye sabhI puNya kA kAraNa haiM, mokSa kA kAraNa nahIM ; isaliye pahalI avasthA meM pApa ko dUra karane ke liye jJAnI puruSa yaha saba karate haiM, karAte haiM aura karanevAle ko acchA mAnate haiN| phira bhI nirvikalpa zuddhopayoga avasthA meM jJAnI jIva ina tInoM meM se eka bhI na kare, na karAye aura na karanevAle ko acchA maane| (kyoMki nirvikalpa zuddhopayoga avasthA meM jJAnI jIva ko koI vikalpa hI nahIM hote ) / ' arthAt bhUmikAnusAra upadeza hotA hai, ekAnta se nhiiN| pahalI avasthA meM arthAt samyaktva sanmukha mithyA dRSTi jIva ko pApa se mukta hone kA aura samatva bhAva prApta karane kA nimna prakAra se prayogAtmaka abhyAsa karanA caahiye| mAtra vAcA jJAna se apanA kalyANa honA bahuta kaThina hai| isa kAraNa se hama Age prayogAtmaka sAdhanA batalAte haiM, jo sabhI ke liye yogyatA banAne ko aura yogyatA banAye rakhane ko kAryakArI hai| taduparAnta kucha prayogAtmaka sAdhanAe~ samyagdarzana prApta karane ke bAda bhI apanI bhUmikA anusAra svayaMbhU hotI haiN| sabase pahale vizva ke sabhI jIvoM ke prati hamako nimnalikhita cAra bhAva hI karane haiM arthAt unako ina cAra bhAvoM meM hI vargIkRta karanA hai / anyathA kiye hue bhAva hamAre liye bandhana rUpa bana sakate haiN|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi 1. maitrI : - ni:svArtha parama kalyANamaya maitrii| loka ke sarva jIvoM ke prati parama kalyANamaya maitrI kA bhAva sa~jonA hai| arthAt sabhI jIvoM kA parama kalyANa cAhanA hai| isase hamAre mana meM kisI ke bhI prati duzmanI nahIM rahegI aura na hI kisI ke prati DAha yA IrSyA rhegii| jaba hamAre dila meM kisI ke prati duzmanI yA IrSyA hotI hai, taba jinake prati aisA bhAva kiyA hai unako, usa bhAva se fAyadA yA nuqasAna nahIM hotA parantu hamArA bahuta bar3A nuqasAna hotA hai| (1) hamAre dila meM unako yAda karane se cubhana hotI hai| (2) hamAre zarIra ke Upara usakA burA asara hotA hai| (3) hamArI prasannatA bhaMga hotI hai (4) ananta karmoM kA bandha hotA hai| 94 isake viparIta, jaba hama sabhI jIvoM ke prati parama maitrI kA bhAva bhAte haiM, taba hamArA mana prasanna rahatA hai aura duzmanI yA IrSyA na hone ke kAraNa pApa bandha se bhI baca jAte haiN| jisa jIva ko mata-pantha-sampradAya kA pakSa, Agraha, haThAgraha yA durAgraha hogA usa jIva ke liye saba ke sAtha maitrI karanA asambhava hI hogA kyoMki usa jIva ko apanA-parAyApana aura pasanda-nApasandagI ke tIvra bhAva hone se vaha jIva sabhI jIvoM ko apanA mitra mAna hI nahIM paayegaa| vaha jIva apane sampradAyavAloM se to bahuta prema karegA magara anyoM se utanA hI ghRNA yA tiraskAra ke bhAva kA sevana kregaa| aise bhAva adhyAtma ke ghAtaka hone se hI jJAniyoM ne mata-pantha-sampradAya ke pakSa, Agraha, haThAgraha yA durAgraha kA sevana karane ke liye manA kiyA hai| phira bhI agara koI jIva eka sampradAya vizeSa kA Agraha rakhakara, usI sampradAya vizeSa meM samyagdarzana hai aisA mAnakara adhyAtma mArga meM Age bar3hanA cAhatA hai to yaha usa jIva kI bahuta bar3I g2alatI hogI aura use adhyAtma mArga to dUra saMsAra meM bhI zAnti aura prasannatA milanA - TikanA kaThina ho jAyegA / 2. pramoda guNa/guNI ke prati aho bhAva | paMca parameSThI ke prati, sabhI upakArI tathA guNI jIvoM ke prati, guNoM ke prati pramoda bhAva sa~jonA / guNoM ke prati aura guNI ke prati pramoda bhAva bhAne se hama meM una guNoM kA khilanA AsAna ho jAtA hai| prakRti kI vyavasthA aisI hai ki hameM guNoM ke prati Adara bhAva hone se hamAre bhItara ve guNa pragaTa hote haiM aura hamako una jIvoM ke prati kabhI bhI IrSyA kA bhAva nahIM aataa| sabhI jIvoM meM koI na koI guNa avazya hote haiM, hamArI dRSTi hameM una guNoM ke prati rakhanI hai| na ki unake durguNoM ke prti| jaba hama kisI ko yAda kareM, taba hameM unake guNa yAda Ane cAhiye na ki durguNa / isase hamAre mana meM kisI bhI jIva ke prati tucchapane kA bhAva nahIM hogA aura hama pApabandhana se bhI baca jaayeNge| hamArA mana prasanna rhegaa| parantu jisa jIva ko mata-pantha-sampradAya kA pakSa, Agraha, haThAgraha yA durAgraha hogA, usa jIva ke liye sabake
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 95 guNoM kA pramoda karanA asambhava hI hogA kyoMki usa jIva ko apanA-parAyApana aura pasandanApasandagI ke tIvra bhAva hone se vaha jIva sabhI jIvoM ke guNoM se pramudita nahIM ho paayegaa| vaha jIva apane sampradAyavAloM ke guNoM se to zAyada pramoda kara bhI legA, magara anyoM ke to avaguNa hI dekhatA rahegA aura una avaguNoM ko bhI bar3hA-car3hAkara prakAzita karatA rhegaa| aise bhAva adhyAtma ke liye ghAtaka hone se hI jJAniyoM ne mata-pantha-sampradAya ke pakSa, Agraha, haThAgraha yA durAgraha kA sevana karane se rokA hai| phira bhI agara koI jIva eka sampradAya vizeSa kA Agraha rakhakara, usI sampradAya vizeSa meM samyagdarzana hai aisA mAnakara adhyAtma mArga meM Age bar3hanA cAhatA hai to yaha, usa jIva kI bahuta bar3I g2alatI hogI aura use adhyAtma mArga to dara saMsAra meM bhI zAnti aura prasannatA milanA-TikanA kaThina ho jaayegaa| 3. karuNA :- AdhyAtmika dyaa| adharmI jIvoM ke prati, viparIta dharmI jIvoM ke prati, anArya jIvoM ke prati, dIna-duHkhI jIvoM ke prati karuNA bhAva sNjonaa| isa haNDA avasarpiNI paMcama kAla meM jaina samAja meM bhI kaI vikatiyA~ paiTha gaI haiM phira anya dharma kI to bAta hI kyaa| una vikati phailAnevAloM ke prati aura unake anuyAyiyoM ke prati hameM gussA yA dveSa karanA yogya nahIM parantu karuNA bhAva rakhanA yogya hai| isase hamArI prasannatA akhaNDa banI rahegI aura hama pApabandhana se bhI baca jaayeNge| parantu jisa jIva ko mata-pantha-sampradAya kA pakSa, Agraha, haThAgraha yA durAgraha hogA, usa jIva ke liye sabhI jIvoM ke prati karuNA rakhanA asambhava hI hogA kyoMki usa jIva ko apanA-parAyApana aura pasanda-nApasandagI ke tIvra bhAva hone se vaha jIva sabhI jIvoM ke prati karuNA buddhi nahIM rakha paayegaa| vaha jIva apane sampradAyavAloM ke Upara zAyada karuNA kara bhI legA, magara anyoM ke liye to vaha tiraskAra, roSa aura tucchapane kA hI bhAva kregaa| aise bhAva adhyAtma ke ghAtaka hone se hI jJAniyoM ne mata-pantha-sampradAya ke pakSa, Agraha, haThAgraha yA durAgraha sevana karane se rokA hai| phira bhI agara koI jIva eka sampradAya vizeSa kA Agraha rakhakara, usI sampradAya vizeSa meM samyagdarzana hai aisA mAnakara adhyAtma mArga meM Age bar3hanA cAhatA hai to yaha, usa jIva kI bahuta bar3I g2alatI hogI aura use adhyAtma mArga to dUra saMsAra meM bhI zAnti aura prasannatA milanATikanA kaThina ho jaayegaa| 4. mAdhyasthya bhAva :- AdhyAtmika abhiprAyapUrvaka udaasiintaa| hamane saba jIvoM ke prati parama kalyANamaya maitrI kA bhAva sa~joyA hai, lekina jo hameM apanA duzmana mAnate haiM, ve loga hamAre sAtha kucha bhI g2alata vyavahAra kara sakate haiN| taba hameM unake prati gussA yA dveSa na karake, unake
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi prati upekSA bhAva arthAt ki madhyastha bhAva bhAnA hai aura sAtha hI Age jo hama batalAnevAle haiM, vaha "dhanyavAda! svAgatam ! (Thank you! Welcome!) " kA bhAva bhI sa~jonA hai, jisase hama usa apamAna Adi kA hamAre haqa meM upayoga kara sakeM aura hama karmoM ke duScakra se bhI baca skeN| parantu jisa jIva ko mata-pantha-sampradAya kA pakSa, Agraha, haThAgraha yA durAgraha hogA, usa jIva ke liye madhyastha bhAva rakhanA asambhava hI hogA kyoMki usa jIva ko apanA-parAyApana aura pasandanApasandagI ke tIvra bhAva hone se vaha jIva duzmana jIvoM ke prati madhyastha buddhi nahIM rakha paayegaa| vaha jIva apane sampradAyavAloM ke Upara zAyada mAdhyastha bhAva kara bhI legA, magara anyoM ke liye to vaha tiraskAra, roSa aura tucchapane kA hI bhAva kregaa| aise bhAva adhyAtma ke ghAtaka hone se hI jJAniyoM ne mata-pantha-sampradAya ke pakSa, Agraha, haThAgraha yA durAgraha sevana karane se rokA hai| phira bhI agara koI jIva eka sampradAya vizeSa kA Agraha rakhakara, usI sampradAya vizeSa meM samyagdarzana hai aisA mAnakara adhyAtma mArga meM Age bar3hanA cAhatA hai to yaha, usa jIva kI bahuta bar3I g2alatI hogI aura use adhyAtma mArga to dara saMsAra meM bhI zAnti aura prasannatA milanA-TikanA kaThina ho jaaegaa| 96 anAdi se hama duHkhoM kA pratikAra karanA hI sIkhe haiM, unakA svIkAra karanA kabhI nahIM siikhe| taba una duHkhoM kA svAgata karanA to bahuta dUra kI bAta hai apitu nimnalikhita svAgata karane ke tarIqe se hama una duHkhoM kA sarvotkRSTa sakArAtmaka DhaMga (extraordinary excellent positive thinking) se sAmanA karake una duHkhoM ke duScakra se mukti pA sakate haiN| isa tarIke ko hastagata/abhyasta karane ke liye nimnalikhita "dhanyavAda ! svAgatam! (Thank you! Welcome!)" dina meM kama se kama dasa bAra par3hakara, mana meM baiThAnA Avazyaka hai| kyoMki jIvoM kI pratikriyA tAtkAlika hotI hai, pratikriyA ke liye socane kA z2yAdA samaya nahIM hotA; AtmA meM rahe hue pUrva nirdhArita saMskAra anusAra hI tAtkAlika pratikriyA hotI hai, use badalane ke liye nimnalikhita "dhanyavAda! svAgatam! (Thank you! Welcome!)" dina meM kama se kama dasa bAra par3hakara, mana meM biThAnA Avazyaka hai| taba phira dhIre-dhIre jo roSa pahale sAloM/mahInoM taka rahatA thA, vaha dinoM ke bhItara hI samApta hone lgegaa| Age-Age "dhanyavAda ! svAgatam! (Thankyou! Welcome!)" kA abhyAsa jitanA gahana ho jAyegA, utanA - utanA mana kA roSayukta rahane kA kAla kama hotA jAyegA aura eka dina aisA bhI AyegA ki phira mana meM roSa yA dveSa kA janma hI nahIM hogA; yahI apanA lakSya honA caahiye| isa tarIke se hama duHkha ke duScakra se baca sakate
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 97 haiM aura apanI prasannatA bhI akSata rakha sakate haiN| parantu jisa jIva ko mata-pantha-sampradAya kA pakSa, Agraha, haThAgraha yA durAgraha hogA, usa jIva ke liye "dhanyavAda! svAgatam ! (Thank you! Welcome!)" kA bhAva rakhanA asambhava hI hogA kyoMki usa jIva ko apanA-parAyApana aura pasanda-nApasandagI ke tIvra bhAva hone se, apane mata-pantha-sampradAya kA ghamaNDa hone se aura apane Apa ko anyoM se U~cA mAnane se, anyoM ke liye to vaha tiraskAra, roSa aura tucchapane kA hI bhAva rakhegA; aise bhAva adhyAtma ke ghAtaka hone se hI jJAniyoM ne mata-pantha-sampradAya ke pakSa, Agraha, haThAgraha yA durAgraha sevana karane se rokA hai| phira bhI agara koI jIva eka sampradAya vizeSa kA Agraha rakhakara, usI sampradAya vizeSa meM samyagdarzana hai aisA mAnakara adhyAtma mArga meM Age bar3hanA cAhatA hai to yaha, usa jIva kI bahata bar3I galatI hogI aura use adhyAtma mArga to dara saMsAra meM bhI zAnti aura prasannatA milanA-TikanA kaThina ho jaaegaa| dhanyavAda! svAgatam! (Thank you! Welcome!)" eka bAta to nizcita hI hai ki hameM jo bhI duHkha AtA hai, usameM doSa hamAre pUrva pApoM kA hI hotA hai, anya kisI kA bhI nhiiN| jo anya koI daHkha dete jJAta hote haiM, ve to mAtra nimitta hI haiN| usameM unakA kucha bhI doSa nahIM hai| ve to Apako, Apake pApa se chur3AnevAle haiN| tathApi aisI samajha na hone se Apako nimitta ke prati z2arA sA bhI roSa (krodha) Aye to phira se Apako pApa kA bandhana hotA hai, jo ki bhaviSya ke du:khoM kA janaka (kAraNa) banatA hai| isI prakAra anAdi se hama duHkha bhogate hue, naye du:khoM kA sRjana karate A rahe haiM aura abhI bhI kara rahe haiN| isaliye aise ananta duHkhoM se chUTane kA mAtra eka hI mArga hai ki du:kha ke nimitta ko maiM upakArI mAnUM, kyoMki vaha mujhe pApa se chur3Ane meM nimitta huA hai| usa nimitta kA kiMcit bhI doSa gunAha cintavana na karU~, parantu apane pUrva ke pApa hI arthAt apane pUrva ke duSkRtya hI vartamAna duHkha ke kAraNa haiM; isaliye du:kha ke samaya aisA cintavana karanA ki : 1. oho! maiMne aisA duSkRtya kiyA thA! dhikkAra hai mujhe! dhikkAra hai! usa duSkRtya ke liye micchAmi dukkaDaM! uttama kSamA! (yaha huA pratikramaNa) 2. aura aba maiM nirNaya karatA hU~ ki aise kisI bhI duSkRtya kA AcaraNa phira se kabhI nahIM karU~gA! nahIM hI karU~gA! (yaha huA pratyAkhyAna) aura 3. apane du:kha ke kAraNa rUpa se anyoM ko doSI dekhanA chor3akara apane hI pUrvakRta bhAvoM arthAt pUrva ke apane hI pApa karmoM kA hI doSa dekhakara, anyoM ko una pApoM se chur3AnevAlA
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 samyagdarzana kI vidhi samajhakara, upakArI mAnakara, mana meM dhanyavAda do! svAgatam kaho! (Thank you! Welcome!) aura naye pApoM se bco| (yaha huA samabhAva - saMvara - sAmAyika) isa taraha "dhanyavAda! svAgatam ! (Thankyou!Welcome!)" kA upayoga hara jagaha karanA caahiye| kyoMki Atma prApti ke liye mana kA zAnta aura prasanna honA ati Avazyaka hai| dUsare, jise hama apanA nuqasAna samajhate haiM, vaha vAstava meM hamArA (AtmA kA) fAyadA hai; aisA samajhate hI "dhanyavAda! svAgatam ! (Thank you! Welcome!)' kA bhAva apane mana meM sthAyI rUpa le legA arthAt sarvadA upasthita rahegA, jisase hama naye karmoM se baca jAyeMge aura purAne karmoM kI samatApUrvaka nirjarA ho jaayegii| "dhanyavAda! svAgatam ! (Thank you! Welcome!)" hara jagaha upayogI hone ke kucha aura dRSTAnta hama Age prastuta kara rahe haiN| jaise, koI Alocaka ApakI AlocanA kara rahA hai, taba yaha socanA hai : 1. oho! maiMne aisA duSkRtya kiyA thA! dhikkAra hai mujhe! dhikkAra hai! usa duSkRtya ke liye micchAmi dukkaDaM! uttama kSamA! (yaha huA pratikramaNa) 2. aba ke bAda aisA duSkRtya maiM kabhI nahIM karU~gA! nahIM hI karU~gA! (yaha huA pratyAkhyAna) 3. Alocaka ko apane pApa karmoM kI safAI meM madada karanevAlA upakArI mAnakara unake liye mana meM dhanyavAda cintavana krnaa| isase unake prati roSa yA dveSa kA janma hI nahIM hogA, ekamAtra karuNA bhAva hogaa| isase hama naye karma bandhana se baca jAyeMge, purAne karmoM kA samatAbhAvapUrvaka bhugatanA ho jAegA aura apanI prasannatA banI rahegI; isaliye aise bhAva sadaiva svAgata yogya haiM, arthAt svAgatam! svAgatam! isa kAraNa hama naye pApa karmoM se aura duHkhI hone se baca jAyeMge jo hama anAdi se karate Aye haiM, jisase hama duHkhI haiM aura karmoM ke duScakra meM phaMse hue haiN| (yaha huA samabhAva - saMvara - sAmAyika) yaha hai "dhanyavAda! svAgatam! (Thankyou!Welcome!)' kA prbhaav| agara koI Alocaka dUsare kisI kI AlocanA kara rahA hai taba yaha socanA hai : 1. oho! maiMne bhI aise (AlocanA kA aura jisakI AlocanA ho rahI hai vaisA) duSkRtya aneka bAra kiye haiM! dhikkAra hai mujhe! dhikkAra hai! aise duSkRtyoM ke liye micchAmi dukkaDaM! uttama kSamA! (yaha huA pratikramaNa) 2. aba ke bAda aise duSkRtya maiM kabhI nahIM karU~gA! nahIM hI karU~gA! (yaha huA pratyAkhyAna)
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 3. Alocaka ko aura jisakI AlocanA ho rahI hai, una donoM ko apane pApa karmoM kI safAI meM madada karanevAle upakArI mAnakara, unake liye mana meM dhanyavAda cintavana krnaa| isase unake prati roSa, dveSa, tucchapanA, nindaka bhAva, ghRNA ityAdi kA janma hI nahIM hogA, ekamAtra karuNA bhAva hogaa| isase hama naye karma bandha se baca jAyege, purAne karmoM kA samatAbhAvapUrvaka bhugatanA ho jAyegA aura apanI prasannatA banI rahegI; isaliye aise bhAva sadaiva svAgata yogya haiM, arthAt svAgatama! svAgatama! isa kAraNa hama naye pApa karmoM se aura duHkhI hone se baca jAyeMge jo hama anAdi se karate Aye haiM jisase hama duHkhI haiM aura una karmoM ke duScakra se bhI baca jaayeNge| (yaha huA samabhAva - saMvara - sAmAyika) yaha hai "dhanyavAda! svAgatama ! (Thankyou!Welcome!)" kA prbhaav| agara hama kisI ko koI galata kAma karate hue dekheM, kisI ko g2alata kAma karate hue vRttapatra yA anya samAcAra mAdhyamoM ke dvArA jAne athavA anyoM ke dvArA suneM, taba yaha socanA hai : 1. oho! maiMne bhI aisA g2alata kAma aneka bAra kiyA hogA! dhikkAra hai mujhe! dhikkAra hai! aise duSkRtya ke liye micchAmi dukkaDaM! uttama kSamA! (yaha huA pratikramaNa) 2. aba ke bAda aisA g2alata kAma, maiM kabhI nahIM karU~gA! nahIM hI karU~gA! (yaha huA pratyAkhyAna) 3. g2alata kAma karanevAle ko apane pApa karmoM kI yAda dilAnevAlA aura vaise karmoM kI sattA meM rahate hue hI safAI karane meM madada karanevAle upakArI mAnakara unake liye mana meM dhanyavAda cintavana krnaa| isase unake prati roSa, dveSa, tucchapanA, nindaka bhAva, ghRNA ityAdi kA janma hI nahIM hogA, ekamAtra karuNA bhAva hogaa| isase hama naye karma bandha se baca jAyeMge, purAne karmoM kA samatAbhAvapUrvaka bhugatanA ho jAyegA aura apanI prasannatA banI rahegI; isaliye aise bhAva sadaiva svAgata yogya haiM, arthAt svAgatama! svAgatama! isa kAraNa hama naye pApa karmoM se aura duHkhI hone se baca jAyeMge jo hama anAdi se karate Aye haiM, jisase hama da:khI haiM aura karmoM ke duScakra meM pha~se hue haiN| (yaha huA samabhAva - saMvara - sAmAyika) yaha hai "dhanyavAda! svAgatama ! (Thank you! Welcome!)" kA prbhaav| agara hama kisI ko dharma kI nindA karate hue suneM, sAdhu kI nindA karate hue suneM, zrAvaka kI nindA karate hue suneM, vikRta dharma kA pracAra-prasAra karate hue jAneM, ekAnta dharma ke pracAraprasAra karate hue jAneM yA vyavahAra-kriyA meM dharma mAnate aura pracAra karate jAneM, taba yaha socanA hai :
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 samyagdarzana kI vidhi 1. oho! maiMne bhI aisA aneka bAra kiyA hai, isI kAraNa se to maiM aba taka isa saMsAra meM hU~! dhikkAra hai mujhe! dhikkAra hai! aise karmoM aura mAnyatA ke liye micchAmi dukkaDaM! uttama kSamA! (yaha huA pratikramaNa) 2. aba ke bAda maiM aise g2alata kAma yA viruddha dharma kI mAnyatA kabhI nahIM karU~gA! nahIM hI karU~gA! (yaha huA pratyAkhyAna) 3. aise g2alata kAma karanevAle ko aura aisI galata mAnyatAvAloM ko apane pApa karmoM kI yAda dilAnevAlA aura vaise karmoM kI sattA meM rahate hue hI safAI karane meM madada karanevAlA upakArI mAnakara, unake liye mana meM dhanyavAda cintavana krnaa| isase unake prati roSa, dveSa, tucchapanA, nindaka bhAva, ghRNA ityAdi kA janma hI nahIM hogA, ekamAtra karuNA bhAva hogaa| isase hama naye karma bandha se baca jAyeMge, purAne karmoM kA samatAbhAvapUrvaka bhugatanA ho jAyegA aura apanI prasannatA banI rahegI; isaliye aise bhAva sadaiva svAgata yogya haiM, arthAt svAgatam ! svAgatam ! isa kAraNa hama aise naye pApa karmoM se aura duHkhI hone se baca jAyeMge jo hama anAdi se karate Aye haiM, jisase hama duHkhI haiM aura karmoM ke duScakra meM phaMse hue haiN| (yaha huA samabhAva - saMvara - sAmAyika) yaha hai "dhanyavAda! svAgatam ! (Thank you! Welcome!)" kA prbhaav|| agara hama kisI manuSya ko athavA kisI paMchI yA prANI ko hiMsA karate hue dekheM yA suneM, taba yaha socanA hai : 1. oho! maiMne bhI aisA aneka bAra kiyA hogA aura agara maiM isa bhava meM samyagdarzana prApta karake jalda hI saMsAra se mukta nahIM hotA to aisA aneka bAra kara sakatA hU~! dhikkAra hai mujhe! dhikkAra hai! aisI hiMsA ke liye micchAmi dukkaDaM! uttama kSamA! (yaha huA pratikramaNa) 2. aba ke bAda maiM aisI hiMsA kabhI nahIM karU~gA! nahIM hI karU~gA! (yaha huA pratyAkhyAna) 3. aisI hiMsA karanevAle ko apane pApa karmoM kI yAda dilAnevAlA aura vaise karmoM kI sattA meM rahate hae hI safAI karane meM madada karanevAlA upakArI mAnakara, unake liye mana meM dhanyavAda cintavana krnaa| isase unake prati roSa, dveSa, tucchapanA, nindaka bhAva, ghRNA ityAdi kA janma hI nahIM hogA, ekamAtra karuNA bhAva hogaa| jisase hama naye karma bandha se baca jAyeMge, purAne karmoM kA samatAbhAvapUrvaka bhugatanA ho jAyegA aura apanI prasannatA banI rahegI; isaliye aise bhAva sadaiva svAgata yogya haiM, arthAt svAgatam ! svAgatam ! isa kAraNa hama naye pApa karmoM se aura du:khI hone
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 101 se bhI baca jAyeMge jinheM hama anAdi se karate Aye haiM, jisase hama duHkhI haiM aura karmoM ke duScakra meM pha~se hue haiN| (yaha huA samabhAva - saMvara - sAmAyika) yaha hai "dhanyavAda! svAgatam ! (Thank you! Welcome!)' kA prbhaav| agara hama kisI pApI ko dekheM, taba yaha socanA hai : 1. oho! maiMne bhI aise pApa aneka bAra kiye hoMge aura agara maiM isa bhava meM samyagdarzana prApta karake jalda hI saMsAra se mukta nahIM hotA to aise pApa aneka bAra kara sakatA hU~! dhikkAra hai mujhe! dhikkAra hai! aise pApoM ke liye micchAmi dukkaDaM! uttama kSamA! (yaha huA pratikramaNa) 2. aba ke bAda maiM aise pApa kabhI nahIM karU~gA! nahIM hI karU~gA! (yaha huA pratyAkhyAna) 3. aise pApI ko apane pApa karmoM kI yAda dilAnevAlA aura vaise karmoM kI sattA meM rahate hue hI safAI karane meM madada karanevAlA upakArI mAnakara, unake liye mana meM dhanyavAda cintavana krnaa| isase unake prati roSa, dveSa, tucchapanA, nindaka bhAva, ghRNA ityAdi kA janma hI nahIM hogA, ekamAtra karuNA bhAva hogaa| isase hama naye karma bandha se baca jAyeMge, purAne karmoM kA samatAbhAvapUrvaka bhugatanA ho jAyegA aura apanI prasannatA banI rahegI; isaliye aise bhAva sadaiva svAgata yogya haiM, arthAt svAgatam ! svAgatam ! isa kAraNa hama naye pApa karmoM se aura du:khI hone se bhI baca jAyeMge jo hama anAdi se karate Aye haiM, jisase hama da:khI haiM aura karmoM ke daScakra meM pha~se hae haiN| (yaha huA samabhAva - saMvara - sAmAyika) yaha hai "dhanyavAda! svAgatam ! (Thankyou!Welcome!)" kA prbhaav| agara hama kisI gandagI yA gandale ko dekheM, taba yaha socanA hai : 1. oho! maiMne bhI aisI gandagI meM aneka bAra janma liyA hogA aura agara maiM isa bhava meM samyagdarzana prApta karake jalda hI saMsAra se mukta nahIM hotA to aisI gandagI meM mujhe aneka bAra janma lenA par3a sakatA hai! dhikkAra hai mujhe! dhikkAra hai! aise pApoM ke liye micchAmi dukkaDaM! uttama kSamA! (yaha huA pratikramaNa) 2. aba ke bAda maiM aisA pApa kabhI nahIM karU~gA, jisase mujhe gandagI meM janma lenA par3e! nahIM hI karU~gA! (yaha huA pratyAkhyAna) 3. aisI gandagI ko yA gandale ko apane pApa karmoM kI yAda dilAnevAlA aura vaise karmoM kI sattA meM rahate hue hI safAI karane meM madada karanevAlA upakArI mAnakara, unake liye mana meM
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 samyagdarzana kI vidhi dhanyavAda cintavana krnaa| isase unake prati roSa, dveSa, tucchapanA, nindaka bhAva, ghRNA ityAdi kA janma hI nahIM hogA, ekamAtra karuNA bhAva hogaa| jisase hama naye karma bandha se baca jAyeMge, purAne karmoM kA samatAbhAvapUrvaka bhugatanA ho jAyegA aura apanI prasannatA banI rahegI; isaliye aise bhAva sadaiva svAgata yogya haiM, arthAt svAgatam ! svAgatam ! isa kAraNa hama naye pApa karmoM se aura duHkhI hone se bhI baca jAyeMge jo hama anAdi se karate Aye haiM, jisase hama duHkhI haiM aura karmoM ke dRScakra meM phaMse hue haiN| (yaha huA samabhAva - saMvara - sAmAyika) yaha hai "dhanyavAda! svAgatam ! (Thank you! Welcome!)' kA prbhaav| agara hameM kisI ke kAraNa Arthika yA anya koI bhI nukasAna ho, taba yaha socanA hai : 1. oho! maiMne bhI aisA kisI kA nuqasAna karavAyA hogA! dhikkAra hai mujhe ! dhikkAra hai! aise kArya ke liye micchAmi dukkaDaM! uttama kSamA! (yaha huA pratikramaNa) 2. aba ke bAda maiM aisA kArya kabhI nahIM karU~gA, jisase kisI kA nukasAna ho! nahIM hI karU~gA! (yaha huA pratyAkhyAna) 3. aisA nuqasAna karAnevAle ko apane pApa karmoM kI saphAI karane meM madada karanevAlA upakArI mAnakara, unake liye mana meM dhanyavAda cintavana krnaa| isase unake prati roSa, dveSa, tucchapanA, nindaka bhAva, ghRNA ityAdi kA janma hI nahIM hogA, ekamAtra karuNA bhAva hogaa| isase hama naye karma bandha se bhI baca jAyeMge, purAne karmoM kA samatAbhAvapUrvaka bhugatanA ho jAyegA aura apanI prasannatA banI rahegI; isaliye aise bhAva sadaiva svAgata yogya haiM, arthAt svAgatam ! svAgatam ! isa kAraNa hama naye pApa karmoM se aura da:khI hone se bhI baca jAyeMge jo hama anAdi se karate Aye haiM aura jinase hama duHkhI haiM aura karmoM ke duScakra meM phaMse hue haiN| (yaha huA samabhAva - saMvara - sAmAyika) yaha hai "dhanyavAda! svAgatam ! (Thank you! Welcome!)' kA prbhaav| agara apanA Arthika yA anya koI bhI nuqasAna qhuda ke kAraNa hotA hai, taba yaha socanA 1. mere isa janma meM kamAyA huA dhana yA anya koI bhI vastu mere pichale karmoM kA hisAba cukAne meM kAma aayaa| jaise ki hama agara kisI se RNa (loan) lete haiM aura jaba vaha vApisa jamA karA dete haiM, taba hameM Ananda hotA hai, santoSa hotA hai ki hama RNamukta ho gye| isI taraha yaha bhI hamArA agale kaI janmoM meM liyA gayA RNa hI hai, lekina vaha bAta hama bhUla gaye hone se hameM duHkha hotA hai|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 103 2. bhagavAna ne AzvAsana diyA hai ki hameM kabhI dUsare ke karmoM kI saz2A milane vAlI nahIM hai| isaliye yaha bAta taya hai ki vaha hamArA hI liyA huA RNa thA, jisakA hamane abhI nuqasAna ke rUpa meM bhugatAna kiyA hai| 3. isa kAraNa se yaha socanA cAhie ki maiM RNamukta ho gyaa| usakA Ananda aura santoSa lenA caahiye| isase hama naye karma bandha se baca jAyeMge, purAne karmoM kA samatA bhAva pUrvaka bhugatanA ho jAyegA aura apanI prasannatA banI rhegii| hama naye pApa karmoM se aura duHkhI hone se baca jAyeMge jo hama anAdi se karate Aye haiM, jisase hama duHkhI haiM aura karmoM ke duScakra meM phaMse hue haiN| yaha hai "dhanyavAda! svAgatam ! (Thank you! Welcome!)" kA prbhaav| isa taraha "dhanyavAda! svAgatam ! (Thank you! Welcome!)" kA upayoga hama aneka paristhitiyoM meM karake apanA fAyadA le sakate haiM aura apane ko karmoM ke duScakra se mukta karA sakate haiN| __ karmoM ke duScakra meM phaMse hue rahakara, hama anAdi se apanA bhaviSya taya karate A rahe haiM aura Aja bhI kara rahe haiN| anAdi se hama apanA bhaviSya do prakAra se taya karate A rahe haiM, eka vartamAna meM apane ko mile ye saMyoga meM rati-arati (pasanda-nApasanda) karake arthAt vartamAna paristhiti ke Upara pratikriyA ke rUpa meM aura dUsarA nayI kriyA ke rUpa meM arthAt nidAna aura puNya-pApa krke| isaliye hI jIva jaba taka samyagdarzana prApta nahIM karatA, taba taka usake karmoM kA duScakra samApta honevAlA nahIM hai| Age hama nidAna ke bAre meM kucha samajhAne kA prayAsa karate haiN| hama jAne-anajAne meM kaI taraha se hara dina nidAna karate rahate haiN| ise aMgrez2I meM law of attraction (AkarSaNa kA niyama) yA secret (rahasya) ke nAma se kaI loga anusarate haiM aura jAne-anajAne meM ve nidAna zalya bA~dhate haiN| jaise ki hama jaba TIvI, sinemA, nATaka ityAdi dekhate hue kucha bAteM taya kara lete haiN| udAharaNa - hamako TIvI, sinemA, nATaka ityAdi kA koI pAtra pasanda A gayA, koI baMgalA yA phleTa yA farnIcara pasanda A gayA, koI prasaMga pasanda A gayA, koI vaktA/vaktavya pasanda A gayA, koI z2evara yA kapar3e pasanda A gaye yA anya kucha bhI pasanda A gayA aura hamane soca liyA ki aisA mujhe bhI mile yA merA bhI aisA ho taba use nidAna kahA jAtA hai, usameM agara jisake puNya ho to vaisA baMgalA Adi milatA hai aura agara puNya kama ho to hama usa baMgale Adi ko naukara banakara pAte haiM, agara utanA bhI puNya nahIM hai to hama pAlatU prANI banakara yA makar3I-cIMTI ityAdi banakara bhI use avazya pAte haiN| aisA prabhAva hai nidAna kA, isaliye
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi use nidAna zalya bhI kahA jAtA hai kyoMki usa nidAna kI vajaha se hamako jo apane karmoM ke anusAra milanevAlA hI hai, usase kama milatA hai aura usake bhoga ke samaya bahuta pApa bandha hotA hai kyoMki hamane use mA~ga ke liyA hone se usameM Asakti adhika hI hotI hai| vAstava meM mA~gane kI AvazyakatA hI nahIM hai| kyoMki mA~gane se jo bhI mIlA hai usase bhI acchA, nahIM mA~gane se hameM apane karma anusAra milanevAlA hI hai| 104 jaise, hama kahIM ghUmane ke liye gaye hoM yA koI prAkRtika jagaha para gaye hoM aura hamako vaha jagaha yA prAkRtika dRzya pasanda A gayA, taba hamArA vahA~ janma lenA taya ho jAtA hai| kyoMki jo hameM pasanda hai, prAya: vahIM hamArA janma hotA hai| usa prAkRtika jagaha para hama vanaspati- pAnIpRthvI Adi meM asaMkhyAta kAla taka kA ArakSaNa (booking) karA lete haiN| jaise, hameM vijAtIya vyakti kA koI aMga pasanda A gayA, taba hamane usa aMga meM apanA ArakSaNa (booking) karA liyaa| usa aMga meM hama sUkSma jIvANu banakara lambe kAla taka vahIM para janma-maraNa karate hue raha sakate haiN| jaise, koI dharmI jIva ko mahAvideha kSetra meM janma lene kA bhAva huA kyoMki vahA~ bhagavAna sadaiva virAjamAna hote haiM aura vaha jIva socatA hai ki mahAvideha kSetra meM janma lekara maiM dharma prApta kruuNgaa| taba vaha bhI eka prakAra kA nidAna hI hai| parantu jise dharma karanA ho, use Aja hI aura idhara hI karanA cAhiye kyoMki yahA~ bhI abhI bhagavAna mahAvIrasvAmI kA zAsana pravartamAna hai aura yahA~ bhI hama samyagdarzana prApta karake ekAvatArI bana sakate haiN| jisane dharma ko kala ke Upara chor3A usakA kala kabhI nahIM AtA, taba isa amUlya janma ko chor3akara agale bhava kA intaz2Ara karanA kauna sI samajhadArI hai ? vaise hI bahuta loga dharma karake, devoM ke divya sukha prApti kI kAmanA karate haiM aura usI uddezyapUrti ke liye ve dharma karate haiN| aise loga samyagdarzana ke abhAva ke kAraNa, devagati prApta karake bhI Age prAya: ekendriya meM cale jAte haiM, jisameM unakA ananta kAla bIta sakatA hai aura bhagavAna ne ekendriya se bAhara nikalanA cintAmaNiratna kI prApti se bhI adhika durlabha batAyA hai, yaha nahIM bhUlanA caahiye| bhagavAna ne batAyA hai ki hara prakAra kA saMyoga Apako apane karmoM ke anusAra hI milatA hai taba phira mA~gakara arthAt nidAna karake, apanA nuqasAna kyoM karanA ? yaha bAta hara mumukSu ko socanA aura samajhanA ati Avazyaka hai, jisase vaha nidAna zalya se baca paaye|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 105 isa prakAra hama anAdi se kaI prakAra ke nidAna karake qhuda ko Thagate Aye haiM aura aba yaha kaba taka karate rahanA hai ? yaha taya karake zIghra hI uparokta rIti se samyagdarzana prApta karane kI yogyatA banAnI caahiye| samyagdarzana prApti hetu satya dharma milanA ati Avazyaka hai, aba Age hama satya dharma kA svarUpa samajhAte haiN| jIva socatA hai ki kauna se sampradAya meM jur3ane se hamako samyagdarzana mila sakatA hai ? athavA kauna sA sampradAya saccA hai? ityAdi praznoM kA uttara vaha khojatA rahatA hai| parantu jaba use sabhI sampradAyavAle kahate haiM ki - ekamAtra hamArA sampradAya hI saccA hai aura ekamAtra hamAre sampradAya meM hI samyagdarzana prApta ho sakatA hai, anya saba pAkhaNDa haiM arthAt anya sabhI sampradAya jhUThe haiM; taba vaha asamaMjasa meM par3a jAtA hai aura socatA hai ki isameM se kauna satya kaha rahA hai? prAya: sabhI sampradAyoM meM apanI-apanI rUr3hi anusAra dharma-kriyAe~ aura apanA-apanA krama calatA rahatA hai; usameM badalAva kI yA phira kucha nayA karane kI guMjAiza bahuta hI kama rahatI hai| loga prAyaH apane paitRka sampradAya ko hI saccA aura acchA mAnate haiM, usakA hI anusaraNa karate haiN| athavA apane Asa-pAsa yA sage-sambandhI meM Arthika rUpa se sampanna logoM ke prabhutva meM Akara unake kahe hue mata-pantha-sampradAya-pakSa yA vyakti AdhArita pantha (personality cult) ko hI mAnya karake unakA a~dhA anukaraNa karate rahate haiM; usakA hI kaTTaratA se pracAra-prasAra bhI karate rahate haiN| aisA karake ve jIva apane liye ananta kAla ke aMdhakAramaya bhaviSya kA nirmANa karate haiN| dharma sadaiva parIkSA karake hI aMgIkAra karanA caahiye| jaise, koI rogI bahuta kAla taka davAI khAkara bhI acchA nahIM hotA, taba vaha avazya socatA hai ki yA to davAI badalanI par3egI yA DaoNkTara badalane par3eMge; lekina jaba kisI sampradAya meM kaI sAloM se dharma kriyAyeM, pravacana, vyAkhyAna, svAdhyAya, nitya-krama Adi karate rahane ke bAvajUda bhI jaba pariNAma nahIM sudharate yA apane bhAva, dharma ke anukUla nahIM hote taba bhI loga kucha nahIM socte| balkI loga vahI saba yantravat karate rahate haiM aura unakA fAyadA huA ho yA nahIM, lekina ve usI kA pracAra-prasAra bhI karate phirate haiN| parantu apane bhAva yA pariNAma ko naz2araandAz2a hI karate haiM, isaliye satya/zuddha dharma ke bAre meM jAnanA Avazyaka hai| satya/zuddha dharma koI sampradAya yA vyakti AdhArita pantha (personality cult) ke sAtha bandhA huA nahIM hai aura na hI vaha kisI sampradAya yA vyakti AdhArita pantha (personality cult) kI jAgIra hai parantu satya/zuddha dharma jJAnI ke pAsa avazya hai| vaha Atma Azrita hai arthAt vaha
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi zuddhAtmA ke anubhava rUpa samyagdarzana se jur3A huA hai| kisI sampradAya yA vyakti AdhArita pantha se nhiiN| parama sat tattva hI satya dharma hai, arthAt vastu kA svabhAva hI dharma hai; arthAt dharma kisI kriyA-kANDa, japa-tapa, pUjA paddhati athavA kisI mandira, girajAghara yA dharmasthAna kA Azrita nahIM hai| phira bhI aneka sAmpradAyika loga bharapUra dhana qharca karake dhArmika utsava manAte haiM aura use dharma kI prabhAvanA batAte haiM, parantu vAstava meM vaha kevala sampradAya kA pracAra-prasAra hI hotA hai| tad vyatirikta ve dhana kA aisA lAparavAha pradarzana karake dharma ke aneka TIkAkAroM ko janma dete haiM, jisase aneka bhole loga dharma se dUra hote haiM; aura anya sampradAya ke loga bhI, dhana kA aisA lAparavAha pradarzana dekhakara virodhI banate haiN| aise atyadhika dhana kharca karanevAle apane Apako mahAna mAnane lagate haiM aura mandira, sthAnaka yA dharmasthAna meM apanI manamAnI calAne lagate haiM; isa taraha se ve apane aham ko hI pAla-posakara bar3A karate rahate haiM, jisase unakI samAja meM apakIrti hotI hai| yahI aham adhyAtma sAdhanA mArga kA bar3A ghAtaka zatru hai| 106 dUsarA, mata-pantha-sampradAya - vyakti vizeSa kA Agraha, haThAgraha, kadAgraha, pUrvAgraha athavA pakSa Atma prApti meM sabase bar3I bAdhA hai| duHkha yaha hai ki pratyeka sampradAya kevala qhuda ko hI sampUrNa aura parama satya mAnatA hai aura anyoM ko jhUThA aura adhUrA mAnatA hai; aisI bhAvanA yA kathana se dveSa kA janma hotA hai| aisI bhAvanA yA kathana se satya dharma kI bhI parAjaya hotI hai| satya dharma kI prApti prAya: jJAnI ke pAsa se hI sambhava hai| satya dharma prApta jJAnI ko kisI sampradAya kA Agraha nahIM hotA, parantu parama satya kA hI Agraha hotA hai; isaliye jJAnI ke pAsa se kevala satya dharma kI prApti kI kAmanA karanA, parama upAdeya hai| na ki sampradAya kii| kyoMki jJAnI kI azAtanA kA phala ananta saMsAra hai| arthAt jJAnI ko kisI bhI sAmpradAyika dRSTikoNa se na dekhanA aura na hI sAmpradAyika dRSTikoNa se mUlyAMkana karanA kyoMki jJAnI sAmanevAle vyakti kI yogyatA ke anurUpa hI dharma prApti kA upadeza dete haiM, jaise ki koI bhI vaidya yA DAkTara darda ke anurUpa hI davAI dete haiM, sabhI marIz2oM ko eka hI davAI nahIM dI jaatii| arthAt sabhI ke liye eka hI dharma kriyA, pravacana, vyAkhyAna, svAdhyAya, nitya- -krama Adi nahIM hote parantu unakI yogyatA aura stara ke anusAra jo ucita ho, vahI batAyA jAtA hai| prazna :- "satya dharma kI prApti prAyaH jJAnI ke pAsa se hI sambhava hai " aisA kyoM kaha rahe ho ? kyA bhagavAna kI paramparA se prApta AgamoM aura zAstroM se satya dharma kA nirNaya nahIM ho sakatA ? uttara :- bhagavAna kI paramparA se prApta AgamoM aura zAstroM se bhI satya dharma kA nirNaya ho sakatA hai parantu isa kAla meM pradhAna rUpa se tIna samasyAyeM haiN|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 107 1. loga AgamoM aura zAstroM kA yathArtha artha ghaTana nahIM kara pA rahe haiM arthAt jo bhI artha ghaTana kiyA hai, vaha prAya: ekAnta rUpa hI kiyA hai yAni prAya: ekAnta rUpa dharma kA hI pravartana cala rahA hai| 2. loga kaI AgamoM aura zAstroM ko hI nahIM mAnate aura jinheM mAnate bhI haiM, unheM samagra rUpa se nahIM maante| ve una AgamoM aura zAstroM kI bhI vahI bAteM mAnate haiM aura pracAra karate haiM, jo bAteM unake mata ke upayukta haiM aura anya ko gauNa kara dete haiN| 3. prAya: loga sAmpradAyika kriyAoM ko hI dharma mAna lete haiM, jabaki aisI kriyAyeM gaNaveza mAtra hI haiN| jaise, chAtra skUla meM gaNaveza pahanakara jAne se hI uttIrNa nahIM ho jAtA, usako gaNaveza ke sAtha-sAtha par3hAI bhI karanI par3atI hai, taba jAkara vaha uttIrNa hotA hai| vaise hI mumukSu ko sAmpradAyika kriyAoM ke sAtha-sAtha apane bhAva bhI sa~vAranA par3atA hai arthAt bhAva zuddhi bhI Avazyaka hai, tabhI use mokSamArga kI prApti sambhava ho sakatI hai, yaha samajhanA Avazyaka hai| dharma Antarika prakriyA z2yAdA hai, isIliye ananta kAla se kaI logoM kI bAhara kI sabhI kriyAe~ zuddha hone ke bAvajUda bhI satya dharma kI prApti nahIM ho pAyI hai| usI kA vizeSa spaSTIkaraNa bhI de rahe haiN| loga AgamoM aura zAstroM kA yathArtha artha ghaTana nahIM kara pA rahe haiM arthAta jo bhI artha ghaTana kiyA jA rahA hai, vaha prAya: ekAnta rUpa hI kiyA gayA hai yAnI prAya: ekAnta rUpa dharma kA hI pravartana cala rahA hai| usake kucha jvalanta udAharaNa prastuta karate haiM :udAharaNa I :- kaI loga aisA kahate haiM ki - "dRSTi (samyagdarzana) kA viSaya yAni paryAya rahita dravya' aura usakA akSaraza: artha karate hue paryAya ko dravya se bhinna karane kA prayAsa bhI karate haiN| eka bAra dravya ko kaiMcI se kATanA hI par3egA aura phira use jor3a deMge aisI bAteM kapar3e silane kA udAharaNa dekara bhI karate rahate haiM aura dravya aura paryAya ke dhruva bhI alaga-alaga mAnate haiM arthAt do dhruva mAnate haiN| lekina dravya abheda hone ke kAraNa usameM se kucha nikAla nahIM sakate yA kATa bhI nahIM sakate aura isI kAraNa se aise loga prAya: bhrama meM hI rahate haiN| aise loga prAyaH ekAntavAdI hote haiM aura apane dharma-kartavya aura yogyatA prApti ko bhI kramabaddhaparyAya ke nAma se niyati ke Upara chor3akara apanA pUrA puruSArtha artha aura kAma ke pIche hI lagAte haiN| unheM patA nahIM ki kramabaddhaparyAya meM pA~coM samavAya zAmila hote haiM, kevala niyati ko kramabaddhaparyAya mAnanA g2alata hai; yaha artha ghaTana bhI ekAntavAda kA hI namUnA hai| vaise loga artha aura pralobhanoM ko hI
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 samyagdarzana kI vidhi apanA zastra banAkara, apane mAne hae dharma kI prabhAvanA karanA cAhate haiN| magara aise logoM ko yaha bhI patA nahIM hotA ki dharma kI prabhAvanA karane hetu pahale svayaM dharma prApti karanA Avazyaka hotA hai| anyathA dharma kI prabhAvanA sambhava hI nahIM hai| artha se yA anya pralobhanoM se hama jisakI prabhAvanA karate haiM, vaha kevala artha kI hI prabhAvanA hotI hai, jisa se artha ke kAmI loga, artha yA pralobhanoM ke liye Apake sampradAya meM zAmila z2arUra ho jAte haiM magara usa sampradAya meM prANa nahIM hotA, mAtra saMkhyA hotI hai| usase kisI kA bhI kalyANa honA sambhava nahIM hotaa| __ uparokta "dRSTi (samyagdarzana) kA viSaya yAnI paryAya rahita dravya' yaha bAta sahI hai, parantu eka vizeSa apekSA se| paryAya rahita dravya yAni paryAya ko gauNa karake arthAt vibhAva ko gauNa karake jo zuddhAtmA prApta hotA hai, vaha dRSTi (samyagdarzana) kA viSaya hai| yaha bAta nahIM samajhane ke kAraNa, mAtra zabdArtha pakar3akara aisI prarUpaNA kI jAtI hai jo aneka jIvoM ke liye ghAtaka hai| aneka jIvoM ko ananta kAla taka saMsAra meM rulAne ke liye sakSama hai| udAharaNa II:- kaI loga aisA bhI kahate haiM ki "AtmA meM rAga hai hI nahIM, aisA samayasAra ityAdi granthoM meM aneka bAra batAyA hai aura usakA akSaraza: artha karate hue aise loga AtmA rAga karatA hai, isa bAta ko hI nahIM mAnate aura svacchanda rUpa pariNamate haiN| isI kAraNa se aise loga prAyaH bhrama meM hI rahate haiN| aise loga prAya: ekAntavAdI hote haiM aura apane dharma-kartavya aura yogyatA prApti ko bhI kramabaddhaparyAya ke nAma se niyati ke Upara chor3akara apanA pUrA puruSArtha artha aura kAma ke pIche hI lagAte rahate haiN| AtmA meM rAga hai hI nahIM aisA samayasAra ityAdi granthoM meM aneka bAra batAyA hai| yaha bAta saca hone ke bAvajUda bhI usa kathana kI apekSA na samajhane ke kAraNa usakA akSaraza: artha karate hue aise loga ekAntavAda ke zikAra ho jAte haiN| samayasAra jaise granthoM meM zuddhAtmA kI hI bAta kI gaI hai jo dRSTi (samyagdarzana) kA viSaya hai arthAt samayasAra jaise granthoM meM AtmA meM se vibhAva ko gauNa karane ke bAda jo parama-pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA zeSa rahatA hai, usI kI bAta kI gaI hone se AtmA meM rAga nahIM hai aisA batAyA hai| arthAt AtmA rAga rUpa pariNamatA hone ke bAvajUda bhI dRSTi (samyagdarzana) ke viSaya meM rAga gauNa hone ke kAraNa samayasAra jaise granthoM meM, samyagdarzana karAne ke liye zuddhAtmA kI hI bAta kI gayI hai jo ki dRSTi (samyagdarzana) kA viSaya hai, yaha samajhanA ati Avazyaka hai| isIlie samayasAra zloka 69 meM kahA hai ki :- "jo naya pakSapAta ko chor3akara (arthAt hamane pUrva meM aneka bAra batalAye anusAra jise kisI bhI eka naya kA Agraha ho athavA to koI
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 109 mata-pantha-vyakti vizeSa rUpa pakSa kA Agraha ho aura jo vaise pUrvAgraha-haThAgraha chor3a sakate haiM ve) svarUpa meM gupta hokara (arthAt sva meM arthAt zuddhAtmA meM hI "maiMpana' karake samyagdarzana rUpa pariNamakara) sadA rahate haiM, ve hI (arthAt naya aura pakSa ko chor3ate haiM, vaise mumukSu jIva hI samyagdarzana prApta kara sakate haiM aura ve hI), jinakA citta vikalpa mala se rahita zAnta huA hai aise hote hue (arthAt nirvikalpa 'zuddhAtmA' kA anubhava karate hue) sAkSAt amRta ko (arthAt anubhUti rUpa atIndriya Ananda ko) pIte haiM (anubhava karate haiN)|" vAstava meM samyagdarzana kI prApti ke liye sabhI janoM ko naya aura pakSa kA Agraha chor3ane yogya hai| aisI samasyAoM ke bIca agara koI mumukSu jIva aise g2alata artha ghaTana karanevAloM meM phaMsa gayA to usakA sampUrNa jIvana naSTa ho jAtA hai aura isase usakA ananta kAla andhakAramaya ho sakatA hai| aisI viDambanA hai isa haNDAvasarpiNI paMcama kAla kI, isaliye hamane kahA hai ki - "satya dharma kI prApti prAya:jJAnI ke pAsa se hI sambhava hai|" kyoMki jJAnI ko mata, pantha, sampradAya kA pakSa, Agraha, haThAgraha, durAgraha nahIM hotA aura isI kAraNa se jJAnI AgamoM tathA zAstroM kA yathArtha artha ghaTana bhI kara sakatA hai| jJAnI hI satya dharma kA vaidya yA DaoNkTara hai ki jo Apake AdhyAtmika stara ke anusAra Apake liye upayukta sAdhanA batA sakatA hai| apane Apa kI haI sAdhanA svacchanda kahalAtI hai| isaliye hamane kahA hai ki "satya dharma kI prApti prAya: jJAnI ke pAsa se hI sambhava hai|" vairAgya:- samyagdarzana prApti hetu satya dharma ke sAtha vairAgya bhI Avazyaka hai, aba Age hama usakA svarUpa samajhAte haiN| vairAgya yAnI saMsAra kI ora se dRSTi kA haTa jAnA, saMsAra asAra lgnaa| vairAgya do prakAra kA hotA hai, eka duHkha garbhita aura dUsarA jJAna grbhit| duHkha garbhita vairAgya sAMsArika duHkhoM se trasta hokara, bImArI ke kAraNa, koI Adhi-vyAdhi yA upAdhi ke kAraNa, kisI ke sAtha moha bhaMga yA prema bhaMga ke kAraNa athavA apanoM kI mRtyu ke samaya AtA hai| yaha vairAgya nakArAtmaka hotA hai kyoMki isake pIche saMsAra meM se mAnA huA sukha na milanA yaha kAraNa hotA hai| aise duHkha garbhita vairAgya se prerita hokara jo dharma karate haiM, unako z2yAdA karake dharma ke kAraNa sAMsArika sukhoM kI prApti kA hI Azaya banA rahatA hai aura isa se ve dharma kA uttama phala aise samyagdarzana aura mokSa se vaMcita hI rahakara ekendriya meM cale jAte haiM, jisa meM ve ananta kAla raha sakate haiM aura bhagavAna ne ekendriya se nikalanA cintAmaNiratna kI
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 samyagdarzana kI vidhi prApti se bhI adhika darlabha batAyA hai| parantu jaba daHkha garbhita vairAgya kAlAntara meM agara jJAna garbhita vairAgya meM tabdIla ho jAtA hai, taba usa duHkha garbhita vairAgya ko bhI acchA kahA jA sakatA hai| jJAna garbhita vairAgya saMsAra aura sAMsArika sukhoM ke sacce svarUpa ko samajhane ke kAraNa AtA hai, use nirveda bhI kahate haiN| jJAna garbhita vairAgya kA ekamAtra lakSya Atma prApti kA hotA hai, use saMvega bhI kahate haiN| isIliye jJAnagarbhita vairAgya hI mokSamArga ke liye kAryakArI hai, ucita aura sarAhanIya hai| tAtparya yaha hai ki sabhI mumukSu jIvoM ko yaha jJAna garbhita vairAgya kI prApti hetu hI puruSArtha karanA ucita hai| rAga ke bhI do prakAra haiM, eka aprazasta rAga aura dUsarA prazasta raag| parantu jJAna garbhita vairAgyavAle jIvoM ke abhiprAya meM prAya: donoM kA abhAva rahatA hai kyoMki unakA ekamAtra lakSya Atma prApti hI hotA hai| lekina vyavahAra meM ve bahutAMza dharma kriyAe~ karate rahate haiM kyoMki ve nahIM cAhate ki unako dekhakara anya bAla jIva bhI kriyA rahita ho jaaeN| aprazasta rAga meM pA~ca indriya viSayoM ke prati AkarSaNa hotA hai| jaise ki manapasanda sparza, rasa, ghrANa, cakSu aura zravaNa indriyoM ke viSaya meM hI mana lagA rahanA aura unameM se jo bhI viSaya prApta ho, usameM DUbe rahanA, yahI abhiprAya banA rahatA hai| hama isa saMsAra meM kaI jIvoM ko vijAtIya ke (sparza ke) pIche barbAda hote dekha sakate haiN| kaI jIvoM ko khAne ke (rasa ke) pIche barbAda hote dekha sakate haiN| jaise ki abhakSya khAkara marate athavA bImAra hote dekha sakate haiN| kaI jIvoM ko jo khAdya padArtha khAne kI manAhI hotI hai, vahI ve lolupatA se khAkara bImAra hote haiM yA phira kabhI marate bhI dekhe jAte haiN| kaI jIvoM ko sugandha ke pIche apanA pUrA jIvana vyatIta karate dekha sakate haiN| kaI jIvoM ko prakAza ke pIche apanA pUrA jIvana vyatIta karate athavA diye se AkarSita hokara usI meM apane ko samarpita karate dekha sakate haiN| kaI jIvoM ko gIta-saMgIta ke pIche apanA amUlya jIvana apavyaya karate dekha sakate haiM; aise jIva dharma ke nAma para bhI apanI indriyoM ke viSayoM ke prati hI apane AkarSaNa kI pUrti bhAvanA aura bhakti ke nAma se gIta-saMgIta meM DUbe rahakara karate rahate haiN| isa taraha se ve apane amUlya jIvana kA apavyaya karate dekhe jAte haiN| anAdi se jIva mukhya rUpa se vijAtIya ke AkarSaNa aura viSaya-kaSAyoM meM pha~sane ke kAraNa hI saMsAra meM bhaTaka rahA hai| prazasta rAga deva-guru-zAstra-dharma ke prati hotA hai| magara use prazasta taba kaha sakate haiM, jaba vaha ekamAtra Atma prApti ke lakSya meM parivartita ho, anyathA vaha bhI Age calakara aprazasta rUpa meM hI tabdIlI pAtA hai|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 111 ___aprazasta aura prazasta ina donoM prakAra ke rAgoM ke prati udAsInatA ko vairAgya kahA jAtA hai| usameM jJAna garbhita vairAgya samyagdarzana aura mokSa ke liye uttama aura kAryakArI hai| arthAt jaba taka bAhya indriyoM ke viSayoM ke prati rAga hai, taba taka vaha jIva niyama se bahirAtmA hai, taba taka vaha jIva kI dRSTi antara meM Atma prApti ke liye prayAsarata hI nahIM hogii| isIliye jJAna garbhita vairAgya ko jJAna kA janaka kahA gayA hai| vairAgya kA mAnaka/mApadaNDa hai yaha prazna - hameM kyA pasanda hai| isa prazna ke uttara meM jaba taka sAMsArika vastu yA sambandha yA icchA yA AkAMkSA hai, taba taka ApakA mukha saMsAra kI ora samajhanA aura usakI nivRtti hetu usa icchA Adi ke mUla/jar3a taka jAkara use bAraha bhAvanA se nirasta karanA Avazyaka hai| arthAt usa sAMsArika vastu yA sambandha yA icchA yA AkAMkSA ke pIche kA kAraNa khojakara usa kAraNa kI jar3a taka jAnA Avazyaka hai, pazcAt usa kAraNa aura jar3a kA vizleSaNa nimnalikhita bAraha bhAvanA/anuprekSA ke anusAra karake usa ke kAraNa aura jar3a ko naSTa karanA Avazyaka hai; jisase usa sAMsArika vastu yA sambandha yA icchA yA AkAMkSA ko naSTa kara pAnA sambhava ho sakatA hai kyoMki use dabAnA nahIM hai| use jar3a se hI nirasta karanA hai| isa taraha se pratyeka sAMsArika vastu yA sambandha yA icchA yA AkAMkSA ke liye karanA Avazyaka hai| use hI khare artha meM sAdhanA kahA jAtA hai, na ki sAmpradAyika kriyAoM ko| usI sAdhanA se usa jJAna garbhita vairAgya kI prApti sambhava ho sakatI hai jisase samyagdarzana yogya bhUmikA prApta hotI hai arthAt AdhyAtmika yogyatA prApta hotI hai| AcArya kundakunda ne mokSapAhuDa meM batAyA hai ki - gAthA 66 : anvayArtha :- 'jaba taka manuSya indriyoM ke viSayoM meM apane mana ko jor3e rakhatA hai (arthAt mana meM indriyoM ke viSayoM ke prati Adara bhAva vartatA hai), taba taka AtmA ko nahIM jAnatA (kyoMki usakA lakSya viSaya hai, AtmA nahIM; isaliye hI hamane Upara batAyA hai ki 'mujhe kyA pasanda hai?' yaha mumukSu jIva ko dekhate rahanA cAhiye aura usase apanI yogyatA kI khoja karate rahanA cAhiye aura yadi yogyatA na ho to usakA puruSArtha karanA Avazyaka hai) isaliye viSayoM se virakta cittavAle yogI-dhyAnImuni hI AtmA ko jAnate haiN|' isa gAthA meM Atma prApti ke liye yogyatA batalAyI hai| jJAna garbhita vairAgya kI prApti hetu isa jagata kI vyavasthA ko yathAtathya samajhakara saMsAra ke hara eka jIva ko pIche kahe maitrI Adi cAra bhAva meM hI vargIkRta karanA anyathA nahIM aura saMsAra ke hara eka prasaMga meM bAraha bhAvanA kA yathAyogya cintavana karanA caahiye| aura saMsAra ke hara eka
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 samyagdarzana kI vidhi prasaMga kA usI pariprekSya meM vizleSaNa karanA Avazyaka hai| aba Age hama bAraha bhAvanA kA svarUpa saMkSepa meM samajhAte haiN| bAraha bhAvanAe~/anuprekSAe~ anitya bhAvanA :- sabhI saMyoga anitya haiN| pasanda yA nApasanda aise ve koI bhI saMyoga mere sAtha nitya rahanevAle nahIM haiN| isaliye unakA moha yA daHkha tyAganA, unameM 'maiMpana' aura merApana tyAganA caahiye| aisA hamane par3hA-sunA hone ke bAvajUda bhI usa bAta kA vizvAsa nahIM hone se hI hama saba anAdi se una anityoM ke pIche bhAga rahe haiN| isI kAraNa se hama saba anAdi se Aja taka saMsAra meM bhaTaka rahe haiN| jaise dhana, sampatti, patnI, putra, parivAra ityAdi ke liye hamane apane ananta jIvana pUrNa rUpa se nyauchAvara kara diye haiN| aba isa jIvana meM mujhe ina sabakA moha jJAna garbhita vairAgya kI prApti karake chor3anA hai aura mAtra apane kartavyoM kA yantravata nirvahana karate hue apane zeSa sabhI saMsAdhana (samaya, dhana-sampatti, buddhimattA, cAturya Adi) ekamAtra Atma prApti meM hI lagAne yogya hai kyoMki ekamAtra AtmA hI nitya hai, ananta-avyAbAdha sukha kI khAna hai| isa bhAvanA ko jIvana meM hara pala jIvanta rakhanA hai, tabhI hamAre saMsAra kA anta ho sakatA hai, anyathA nhiiN| hama apane jIvana kAla meM kaI jIvoM ko matya se naSTa hote dekhate haiM, kaI zarIroM ko rogagrasta hote dekhate haiM, kaI parivAroM ko bichar3ate dekhate haiM, kaI dhanavAnoM ko raMka hote bhI dekhate haiM; phira bhI hama aise jIte haiM jaise hama kabhI bhI maranevAle hI nahIM haiM aura hama apane ko rUpa se, dhana-vaibhava se, parivAra se bar3A mAnakara mAna kaSAya posate rahate haiN| hameM patA nahIM ki hamArI Ayu kaba pUrI ho jAyegI, kaba bImArI A jAyegI yaha bhI patA nahIM, kaba merA rUpa samApta ho jAyegA yaha bhI patA nahIM, kaba koI haDDI TUTa jAyegI yaha bhI patA nahIM, kaba darghaTanA ho jAye patA nahIM, parivAra meM prema kaba duzmanI meM tabdIla ho jAye yaha bhI patA nahIM, kaba qhuzI mAtama meM badala jAye yaha bhI patA nahIM; phira bhI hama ina cIz2oM para gumAna karake apanA parama ahita karate haiN| z2yAdAtara jIva apane yauvana kAla ko viSayoM aura kaSAyoM ke pIche barbAda karate dekhe jAte haiM, praur3hAvasthA sAMsArika kAryoM meM apanI kuzalatA pramANita karane meM qharca karate dekhe jAte haiM, kaI jIva apanI praur3hAvasthA samAja meM nAma karane ke pIche ga~vAte dekhe jAte haiM; isa taraha se kaI jIva ananta kAla ke bAda milA huA dharma prApta karane kA avasara ga~vAte dekhe jAte haiM aura ina sabake pIche bhAgate hue bur3hApA kaba apanI dahalIz2a para A dhamakegA yaha bhI unako patA nahIM
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 113 clegaa| bur3hApe meM bhI aise jIva Arta dhyAna aura raudra dhyAna karate dekhe jAte haiM kyoMki bur3hApe meM bhI mAtra zarIra hI bur3hA huA hai; mana to sadA javAna hI rahatA hai arthAt mana bur3hApe meM bhI viSayakaSAyoM ke pIche bhAgatA rahatA hai, bur3hApe meM sabhI qhvAhizeM z2indA rahatI haiM - mana meM se kAma bhAva haTatA nhiiN| isa taraha se hama anAdi se isa saMsAra meM bhaTaka rahe haiM, aba kaba taka yaha saba jArI rakhanA hai? saMsAra meM kahIM bhI zAzvat sukha nahIM hai| hama anantoM bAra deva loka ke sukha bhogakara Aye haiM, parantu ve bhI eka dina pUre ho jAte haiM aura kaI jIva una sukhoM meM se anantoM bAra sIdhe ekendriya meM bhI cale jAte haiM; jahA~ du:kha hI duHkha hai| kaI bAra rAjA bhI pala bhara meM ekendriya meM calA jAtA hai aura vaise bhI hara eka sAMsArika sukha kA anta nizcita hI hai, phira aise sukha ke pIche pAgala bananA-mamatva karanA kauna sI samajhadArI hai? yaha saba na samajha pAne ke kAraNa hI anAdi se aise jIva saMsAra meM bhaTaka rahe haiN| isase yaha taya hotA hai ki yaha pUrA jIvana ekamAtra Atma prApti ke pIche qharca karane yogya hai| tvarA se samyagdarzana prApta karake thor3e kAla meM hI amara bana jAnA hai - siddhatva pA lenA hai| vaise bhI Upara kahe gaye sukha (sukhAbhAsa) bhI to puNya se hI prApta hote haiM, mAtra puruSArtha se nhiiN| isaliye agara Apake puNya puqhtA hoMge to alpa puruSArtha se hI ve apane-Apa prApta honevAle haiM, phira unake pIche bhAgane kI kyA AvazyakatA hai? Atma prApti ke liye kiye gaye puruSArtha se, na mA~gane para bhI jaba taka mokSa nahIM milatA taba taka sAMsArika sukha muphta meM milate rahate haiN| isa kAraNa se z2yAdAtara samaya Atma kalyANa ke liye hI lagAne yogya hai aura kama se kama samaya arthArjana Adi meM lagAnA yogya hai| isa taraha se hara eka saMsArI jIva ko anitya ko chor3akara nitya aisA zuddhAtmA ko aura paramparA se mokSa ko pAnA cAhiye, yahI isa bhAvanA kA phala hai| azaraNa bhAvanA :- mere pApoM ke udaya samaya mujhe mAtA-pitA, patnI-putra, paisA ityAdi koI bhI zaraNa ho sake aisA nahIM hai| ve merA duHkha le sakeM aisA nahIM hai| isaliye unakA moha tyAganA, unameM merApana tyAganA parantu kartavya pUrI taraha nibhaanaa| jaba kisI bhI jIva kA mRtyu kA samaya hotA hai arthAt usakI Ayu pUrNa hotI hai, taba usa jIva ko indra, narendra Adi koI bhI bacAne ko samartha nahIM hote arthAt taba usa jIva ke liye, mRtyu se bacane ke liye jagata meM koI zaraNa nahIM rhtaa| isa jagata meM mRtyu ke sAmane jIva azaraNa hai, nikAcita karma ke sanmukha bhI jIva azaraNa hai| qhuda ko parAkramI, zaktimAna, dhanavAna, aizvaryavAna, guNavAna Adi samajhanevAle ko bhI ahasAsa ho jAtA hai ki maraNa ke samaya inameM se kucha bhI zaraNa rUpa nahIM hotaa| DaoNkTara, vaidya,
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi vidyA, mantra, auSadhi Adi bhI mRtyu sanmukha jIva ko azaraNa hI haiN| agara koI sAdhanA karake laukika siddhi pAkara yaha samajhe ki hamane to lambI Ayu ko pA liyA hai, lekina apanI Ayu kI samApti para eka dina unako bhI maranA hI hai| laukika siddhi zaraNa rUpa nahIM hotii| jaba zera hiraNa kA zikAra karatA hai, taba usake sAtha anya kaI hiraNa hone ke bAvajUda bhI use koI bacA nahIM sakatA arthAt taba use koI zaraNa rUpa nahIM hotA; isI taraha saMsAra meM jaba koI jIva maraNa prApta karatA hai, taba use koI zaraNa nahIM miltii| qhuda indra - narendra kA bhI maraNa ke sammukha hone para, koI zaraNa nahIM hotA arthAt ve bhI azaraNa hI haiN| 114 isa jagata meM cAra zaraNa utkRSTa haiM - 1. arihanta bhagavAna, 2. siddha bhagavAna, 3. sAdhu aura 4. kevalI praNIta dharma = satya dharma; yaha cAroM zaraNa saba ko apanI zuddhAtmA kI zaraNa lene ke liye hI preraNA dete haiN| paMca parameSThI bhagavAna, unakA diyA huA dharma aura zuddhAtmA hI sabhI jIvoM ke zaraNa rUpa haiM arthAt maraNa ko sudhAra sakate haiM aura ajanmA bhI banA sakate haiN| anya koI bhI zaraNa nahIM hai| hameM bur3hApe meM kauna zaraNa degA, isakI bhI cintA karane kI AvazyakatA nahIM hai kyoMki taba Apake pApa yA puNya ke anusAra apane Apa vyavasthA ho jaayegii| yahI isa bhAvanA kA phala hai| vyavahAra se uparokta cAra zaraNabhUta haiM aura nizcaya se eka mAtra zuddhAtmA hI zaraNa hai / kyoMki vyavahAra se jJAnI uparokta cAra zaraNa kA Adara aura unako namaskAra bhI karatA hai, jisa se vaha eka mAtra preraNA yahI letA hai ki mujhe merI apanI AtmA hI parama zaraNa rUpa hai arthAt mujhe usameM hI Thahara jAnA hai aura saMsAra se mukti pAnI hai| ajJAnI ko AtmAnubhUti nahIM hone se use samyak nizcaya nahIM hotA isaliye vyavahAra se uparokta cAra hI zaraNabhUta haiN| isaliye jaba taka Atma prApti nahIM hotI taba taka ekamAtra Atma prApti ke lakSya se uparokta cAra zaraNa grahaNa karane haiM aura bAda meM ekamAtra zuddhAtmA meM Thaharane kA hI puruSArtha karanA hai| yahI isa bhAvanA kA phala hai| saMsAra bhAvanA :- saMsAra arthAt saMsaraNa - bhaTakana aura usa meM eka samaya ke sukha ke sAmane ananta kAla kA duHkha milatA hai; ataH aisA saMsAra kise rucegA / arthAt nahIM hI rucegA aura isaliye ekamAtra lakSya saMsAra se chUTane kA hI rahanA caahiye| saMsAra bar3hane ke kaI kAraNa haiM, unameM ekamAtra bar3A kAraNa mithyAtva hai jisake rahate hue saMsAra kA kabhI anta nahIM ho sakatA / mithyAtva ko TikAne meM madada karanevAle kaI kAraNa haiM,
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA jaise ki - krodha, mAna, mAyA, lobha, pA~ca indriyoM ke viSaya ityaadi| jaba taka mithyAtva hai taba taka jIva kA z2yAdAtara samaya nigoda meM hI bItegA kyoMki nigoda se nikalakara jIva utkRSTa (z2yAdA se z2yAdA) 2000 sAgaropama ke liye hI bAhara rahatA hai, bAda meM apane-Apa nigoda meM vApisa calA jAtA hai, jahA~ vaha anAdi kAla se rahatA thA aura bhaviSya meM bhI ananta kAla taka raha sakatA hai, jahA~ (nigoda meM) duHkha ke alAvA kucha nahIM hotaa| arthAt vaha jIva asaMkhyAta pudgalaparAvartana kAla taka ekendriya jIva rAzi meM raha sakatA hai, jahA~ du:kha ke alAvA kucha nahIM hotaa| 115 saMsAra meM lobha se tRSNAjanita duHkha janma letA hai aura lAbha se vaha tRSNAjanita duHkha aura lobha bar3hate jAte haiN| usa lAbha ke liye anukUla jIva ke Upara rAga hotA hai aura pratikUla jIva ke Upara dveSa hotA hai, sAtha hI lAbha bar3hAne ke liye mAyA kA bhI sahArA liyA jAtA hai| adhika lAbha milane se mAna paidA hotA hai| isa taraha se jIva anantAnubandhI kaSAyoM se baca nahIM pAtA, jisa se saMsAra kA cAlaka bala aisA moha adhika pragAr3ha banAtA hai arthAt mithyAtva adhika pragAr3ha banatA hai| isa taraha se jIva pUrva ke karmoM ke phala rUpa saMyoga meM rati-arati karatA rahatA hai arthAt udaya bhAva kA pratikAra karake yA usa bhAva meM raca-pacakara nayA karma bA~dhatA hai| isa saMsAra kI vicitratA aisI hai ki mujhe jisa kA mu~ha bhI dekhanA pasanda nahIM hotA, vahI jIva anya bhavoM meM mujhe patnI, putra, parivAra Adi rUpa se prApta hotA hai, jinheM mujhe sArI z2indagI jhelanA par3atA hai aura isa taraha se merI z2indagI naraka jaisI ho jAtI hai, isIliye hameM isI bhava meM hI sabhI jIvoM se maitrI bhAva kara lenA Avazyaka hai| isI prakAra se jIva indriyoM ke sukha ke pIche bhI pAgala banakara ananta duHkha sahana karatA A rahA hai kyoMki indriya sukha, kabhI samApta nahIM honevAlI aisI indriyoM kI tRSNA ko janma detA hai aura indriyoM ke viSaya kI vaha tRSNA rUpa pIr3A jIva ko kabhI samApta nahIM honevAlA tRSNAjanita aura zArIrika duHkha detI hai| anAdi se aise viSa-cakra meM pha~sA huA jIva saMsAra meM rula rahA hai ; isa viSa-cakra se baca pAnA muzkila avazya hai, parantu nAmumakina nhiiN| hara eka jIva ne apane parivAra ke hara sadasya ke sAtha anAdi se saba prakAra ke rizte anekoM bAra kiye haiN| saMsAra kA janma vikalpa rUpa se pahale mana meM hotA hai aura bAda meM use mUrta rUpa prApta hotA hai, isaliye saMsAra kA anta cAhanevAloM ko sabase pahale mana se vikalpa rUpa saMsAra kA nAza karanA caahiye| isase pIche batAye anusAra apane Apa ko prazna karanA cAhiye ki hameM kyA pasanda
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 samyagdarzana kI vidhi hai aura uttara meM agara sAMsArika icchA yA AkAMkSA ho to usakA bAraha bhAvanAoM se nirAsana/ nAza karanA cAhiye ; aisI rIti hai saMsAra ke nAza kii| aise saMsAra meM rahanA kise pasanda hogA jahA~ eka samaya ke sukha (sukhAbhAsa) ke qhilAfa ananta samaya nigoda meM du:kha sahate rahanA hogA ? arthAt kisI ko bhI yaha bAta pasanda nahIM AyegI parantu isa bAta kI yathArtha samajha na hone ke kAraNa hI jIva anAdi se isI taraha se anantAnanta duHkha sahatA AyA hai aura agara abhI bhI samajha meM nahIM AyA to isI taraha se anantAnanta kAla taka anantAnanta duHkha sahate rahanA par3egA; yaha socakara apane Upara aura saba jIvoM ke prati anantAnanta karuNA AnI caahiye| isa taraha se apane Apa para karuNA karake arthAt svadayA karake jalda se apanA AtmakalyANa sAdha lenA cAhiye, yahI isa bhAvanA kA phala hai| ekatva bhAvanA :- anAdi se maiM akelA hI bhaTakatA AyA hU~, akelA hI duHkha bhogatA rahA hU~; maraNa ke samaya mere sAtha koI bhI AnevAlA nahIM hai, merA zarIra bhI nahIM / ataH mujhe sambhava ho utanA apane meM hI (AtmA meM hI) rahane kA prayatna karanA caahiye| hameM ekamAtra zuddhAtmA se hI ekatva karanA hai; yahI bAta samayasAra meM batalAyI gayI hai| samayasAra gAthA 3 : gAthArtha :- "ekatva nizcaya ko prApta jo samaya hai (yAni jisane mAtra zuddhAtmA meM hI 'maiMpana' karake samyagdarzana prApta kiyA hai, vaisA AtmA) isa loka meM sarvatra sundara hai (yAni vaisA jIva bhale naraka meM ho yA svarga meM ho yAni duHkha meM ho yA sukha meM ho parantu vaha sundara yAni sva meM sthita hai) isaliye ekatva meM dUsare ke sAtha bandha kI kathA (yAni bandha rUpa vibhAvoM meM 'maiMpana' karate hI mithyAtva kA udaya hone se ) visaMvAda-virodha karanevAlI (yAni saMsAra meM ananta duHkha rUpa phala denevAlI) hai|" aura dUsarA, jo Atma dravya anya karma-nokarma rUpa pudgala dravya ke sAtha bandha kara rahA hai, usameM visaMvAda hai arthAt duHkha hai, jaba vahI Atma dravya usa pudgala dravya ke sAtha ke bandhana se mukta hotA hai, taba vaha sundara hai arthAt avyAbAdha sukhI hai| Age samayasAra : gAthA 7 meM kahA hai ki :- "jJAnI ko cAritra, darzana, jJAna - ye tIna bhAva vyavahAra se kahane meM Ate haiM (yAni jJAnI ko ekamAtra abhedabhAva rUpa 'zuddhAtmA meM' hI 'maiMpana ' hone se, jo bhI vizeSa bhAva haiM aura jo bhI bheda rUpa bhAva haiM, ve vyavahAra kahe jAte haiM); nizcaya se jJAna bhI nahIM, cAritra bhI nahIM, darzana bhI nahIM (yAni nizcaya se koI bheda zuddhAtmA meM nahIM, vaha eka abheda sAmAnya bhAva rUpa hone se usameM bheda rUpa bhAva aura vizeSa bhAva, ye donoM bhAva
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 117 nahIM haiN)| jJAnI to eka zuddha jJAyaka hI hai|'' yAni zuddha nizcaya naya kA viSaya mAtra abheda aisA zuddhAtmA hI hai| yahI ekatva bhAvanA hai| gAthA 7 TIkA :- ...kyoMki ananta dharmoMvAle eka dharmI meM (yAni bheda se samajhakara abheda rUpa anubhUti meM) jo niSNAta nahIM hai aise nikaTavartI ziSya jana ko, dharmI ko batalAnevAle kitane hI dharmoM dvArA (yAni bhedoM dvArA), upadeza karate hue AcArya kA-yadyapi dharma aura dharmI kA svabhAva se abheda hai to bhI nAma se bheda utpanna karake (abheda dravya meM dravya-guNa-paryAya aise bheda utpanna karake) vyavahAra mAtra se hI aisA upadeza hai ki jJAnI ko darzana hai, jJAna hai, cAritra hai parantu paramArtha se (yAni vAstava meM) dekhane meM Ave to ananta paryAyoM ko eka dravya pI gayA hone se jo eka hai... (yAni jo dravya tInoM kAla meM una-una paryAya rUpa pariNamatA hone para bhI apanA dravyapana nahIM chor3A hai - jaise ki miTTI ghaTa piNDa rUpa se pariNamane para bhI miTTIpana nahIM chor3atI aura pratyeka paryAya meM vaha miTTIpana vyApya-vyApaka sambandha se hai isaliye paryAya ananta hone para bhI vaha dravya to eka hI hai)| ...eka zuddha jJAyaka hI hai|' aisI ekatva bhAvanA hone ke bAvajUda bhI aneka loga dravya-paryAya ko alaga karane ke cakkara meM phaMsakara ananta kAla saMsAra meM rulane kA mArga hI prazasta kara rahe haiM; yaha bAta unako samajha meM nahIM AtI, yaha bAta hamAre liye sabase adhika duHkhada hai| jIva isa saMsAra meM parivAra, sampradAya yA samAja vizeSa kA pakSa lekara jaba kucha g2alata karatA hai, taba usakA phala akele use hI bhugatanA par3atA hai| vastu kA dharma eka hI hotA hai, vaha badalatA nhiiN| arthAt AtmA ke kalyANa kA eka hI mArga hotA hai| aura isa jagata ke sabhI jIvoM ke liye niyama eka samAna hI hote haiN| alaga-alaga sampradAya hamane banAye haiM, ve samAja vyavasthA ke liye to ThIka haiM parantu usa mata-pantha-sampradAya kA Agraha apanI AtmA ke kalyANa meM bAdhaka nahIM bananA caahiye| aisI hai ekatva bhAvanA jisakA viSaya eka mAtra zuddhAtmA hI hai| lekina saMsArI jIvoM ne anAdi se zarIrAdi parabhAvoM meM hI ekatva kiyA hai aura duHkhoM ko AmantraNa diyA hai| jaba jIva isa bhAvanA kA marma samajhakara eka mAtra zuddhAtmA meM hI arthAt svabhAva se hI ekatva karatA hai, taba usa jIva kA saMsAra sImita ho jAtA hai arthAt usa jIva kA mokSa nikaTa hotA hai| anyatva bhAvanA :- maiM kauna hU~? yaha cintavana karanA arthAt pUrva meM batalAye anusAra pudgala aura pudgala (karma) Azrita bhAvoM se apane ko bhinna jAnanA aura usI meM 'maiMpana' karanA, usakA
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 samyagdarzana kI vidhi hI anubhava karanA, use hI samyagdarzana kahA jAtA hai| vahI isa jIvana kA ekamAtra lakSya aura kartavya honA caahiye| anAdi se karma saMyogavaza para meM hI 'maiMpana' aura 'merApanA' mAna kara jIva duHkha bhogatA AyA hai| jaise ki zarIra, dhana, patnI, putra, parivAra, Adi meM hI anAdi se maiMpana' aura 'merApanA' mAnakara jIva du:kha bhogatA AyA hai| aba kaba taka aise duHkha bhogate rahanA hai? arthAt kaba taka para meM hI 'maiMpana' aura 'merApanA' mAnanA jArI rakhakara duHkhI honA hai ? patnI, putra, parivAra Adi mere liye anya haiM, hara eka jIva svatantra hai isaliye usakI svatantratA kA Adara karate hue mujhe apanA koI bhI nirNaya, Agraha, haThAgraha, kadAgraha, durAgraha ityAdi dUsaroM ke Upara thopane kA prayAsa nahIM karanA caahiye| hama anyoM ko prema se samajhA sakate haiM, preraNA de sakate haiM parantu Adeza nahIM de skte| arthAt vyavahArika kArya ke liye hamArA jo dAyitva hai, usakA nirvahana karane ke liye bhI agara koI kaThora nirNaya yA Adeza Avazyaka hai taba bhI kisI ko anyAya na ho isakA qhayAla rakhakara apanA dAyitva nibhAnA caahiye| arthAt sabhI jIvoM kI svatantratA kA Adara karate hue samAja, deza yA dharma ke liye jo bhI niyama Avazyaka hoM, ve banA sakate haiN| anyoM ke Upara apanA koI bhI nirNaya, Agraha, haThAgraha, kadAgraha, durAgraha ityAdi thopanA nahIM cAhiye anyathA hameM bhI aisA kaI bAra jhelanA par3a sakatA hai| yahI karma kA bhI siddhAnta hai| aisA moha karma, jo AtmA ko qhuda ke svarUpa-AsvAdana ke bhAva ko bhI janma nahIM lene detA; use dUra karane kA ekamAtra mArga isa bhAvanA ko dRr3ha karane se milatA hai| isa bhAvanA se sabhI saMyoga bhAva ko talAzanA aura taya karanA hai ki maiM kauna hU~? aura merA kyA hai? zarIra ko chor3akara anya sabhI vastue~ to pragaTa meM bhI apane se bhinna dikhatI haiM, isaliye anAdi se zarIra meM hI maiMpana mAnakara rakhA hai| yahI sabase bar3I g2alatI hai jisa kAraNa jIva anAdi se isa saMsAra meM rula rahA hai aura ananta duHkha bhugata rahA hai| agara isa cakkara se chuTakArA pAnA ho taba phira isa bhAvanA ke alAvA aura koI upAya nahIM hai| yaha socanA cAhiye ki jaba AtmA isa zarIra ko chor3akara jAtI hai, taba zarIra yahA~ para hI raha jAtA hai jise jalA diyA jAtA hai| agara vaha zarIra 'maiM' hotA taba vaha bhI AtmA ke sAtha jAnA cAhiye thA, isa taraha taya hotA hai ki 'maiM' zarIra nahIM huuN| usase Age jaba hama socate haiM taba phira jo acche-bure bhAva hote rahate haiM, unameM maiMpana hotA hai; kyA vaha sahI hai ?
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 119 saba acche-bure bhAva hote to mujha meM hI haiM, magara merA astitva sirpha utanA hI nahIM hai| agara merA astitva utanA hI mAnA jAye taba phira usake nAza ke sAtha merA bhI nAza mAnane kA prasaMga khar3A ho jaayegaa| parantu maiM anAdi-ananta hU~, ajara-amara hU~; yaha bAta taya hone se, yaha siddha hotA hai ki acche-bure bhAva hote to mujha meM hI hai, magara vaha merA svarUpa nahIM hai| vaha acchebure bhAva rUpa meM hI pariNamatA hU~, magara mAtra kucha kAla ke liye hI ve pariNAma Tikate haiM, ve trikAla AtmA meM nahIM Tikate arthAt merA usa acche-bure bhAva ke sAtha AInA aura usameM jhalakanevAle pratibimba jaisA sambandha hai, jisameM usa jhalakanevAle pratibimba ke nAza se AIne kA nAza nahIM hotaa| yAni apane ko sarva bhAva rahita usa AIne kI taraha svaccha/zuddha anubhava karanA hai, yahI isa bhAvanA kA phala hai| jisase hama apane ko duHkha se mukta karA sakate haiN| azaci bhAvanA:- mujhe, mere zarIra ko sundara batalAne/sajAne kA jo bhAva hai, aura vijAtIya ke zarIra kA AkarSaNa hai, usa zarIra kI camar3I ko haTAte hI mAtra mA~sa, khUna, pIva, mala, mUtra ityAdi hI jJAta hote haiM, jo ki azuci rUpa hI haiN| aisA cintavana kara apane zarIra kA aura vijAtIya ke zarIra kA moha tajanA, usa meM mohita nahIM honA caahiye| jIva ko anAdi se apane zarIra kA aura vijAtIya ke zarIra kA AkarSaNa hai aura usI vajaha se jIva anAdi se - AhAra, maithuna, parigraha aura bhaya se grasta hai| inhIM ke pIche bhAgakara jIva anantAnanta bAra barbAda huA hai, usane anantAnanta duHkha bhoge haiM aura abhI bhI unhIM ke pIche bhAgane kI vajaha se hI duHkhI ho rahA hai| jIva ko zarIra ke AkarSaNa se mukta karAne hetu yaha bhAvanA kA cintana Avazyaka hai| AtmA ke liye sarva parapadArtha azuci hI haiM kyoMki anAdi se para meM hI maiMpana' aura 'merApanA' karake jIva duHkha bhogatA AyA hai| AtmA ke liye zuddhAtmA ke alAvA sAre saMyogI bhAva azuci hI haiM kyoMki ve sabhI bhAva AtmA kI mukti meM bAdhAkAraka haiN| isaliye kevala zuddhAtmA hI maiMpana ke yogya hai| yahI zauca dharma hai, yahI parama dharma hai, yahI siddha pada kA upAya hai| yahI ananta du:khoM se chuTakArA pAne kA upAya hai| yahI isa bhAvanA kA phala hai| Asrava bhAvanA:- puNya aura pApa ye donoM mere (AtmA ke) liye Asrava haiM; isaliye viveka dvArA pahale pApoM kA tyAga karanA aura phira ekamAtra Atma prApti ke lakSya se zubha bhAva meM rahanA kartavya hai| anAdi se jIva mithyAtva yukta rAga-dveSa karake karmoM kA Asrava karatA AyA hai, phira
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 samyagdarzana kI vidhi vaha ananta kAla taka una karmoM ke cakkara meM 84 lAkha yoniyoM meM bhaTakatA rahatA hai aura anantAnanta duHkha bhogatA hai| sabase bar3A Asrava mithyAtva hI hai, isaliye zIghra hI use dUra karane kA upAya karanA cAhiye kyoMki eka bAra mithyAtva jAne se AtmA kA anubhava hotA hai, phira usameM bArabAra atIndriya sukha anubhava karane kI lata apane Apa laga jAtI hai, jo anta meM AtmA kI Asrava mukti kA kAraNa banatI hai; yahI hai isa bhAvanA kA phl| viSaya aura kaSAya bhI Asrava ke kAraNa haiM aura mithyAtva, jo ki Asrava kA sabase bar3A kAraNa hai, ve use puSTa bhI karate haiN| isaliye mumukSu jIva ko sadaiva viSaya aura kaSAya ko manda karane kA aura samyagdarzana ke liye kahI gaI anya yogyatAyeM arjita karane kA prayAsa karanA caahiye| jaba jIva ne anAdi se indriya ke eka-eka viSaya ke pIche bhAgakara anantoM bAra apane prANa ga~vAye haiM, phira isa manuSya bhava meM agara vaha pA~coM indriyoM ke viSayoM ke pIche bhAgegA taba usakA kyA hAla hogA ? vaha apane liye ananta du:khoM ko AmantraNa dene kA hI kAma kregaa| vaise bhI ekaeka kaSAya jIva ko ananta duHkha dene ke liye sakSama hai| ____ jIva ke liye puNya bhI Asrava hai parantu jaba vaha jIva ekamAtra Atma prApti aura Atma sthiratA ke hetu zubha bhAva meM rahatA hai, taba use puNyAnubandhI puNya aura sAtizaya puNya kA Asrava/ bandha hotA hai| vaise puNya mokSamArga meM bAdhA rUpa nahIM hote balki sahAyaka hI hote haiM arthAt jaba taka usa jIva kA mokSa nahIM hotA, taba taka aise puNya se usa jIva ko sAtA rUpa/anukUla saMyoga prApta hote haiN| saMsAra ke jIvoM kA vicAra karane se samajha meM AtA hai ki ve kisa taraha se Asrava se bandha rahe haiM, unako dekhakara hameM yaha socanA cAhiye ki maiMne bhI ananta bAra isa taraha ke Asrava se bandha kiyA hai aura usakI pazcAttApa pUrvaka kSamApanA karanI cAhiye, Age aise Asrava kA sevana kabhI nahIM karU~gA, yaha taya karanA cAhiye ; isa taraha se hara eka jAnakArI kA upayoga mujhe apane (AtmA ke) fAyade ke liye hI karanA hai| isa tarIke se Asrava bhAvanA kA upayoga karake hameM mukta honA hai; yahI isa bhAvanA kA phala hai| saMvara bhAvanA :- sacce (kAryakArI) saMvara kI zuruAta samyagdarzana se hI hotI hai, isaliye usake lakSya se pApoM kA tyAga karake ekamAtra sacce saMvara ke lakSya se dravya saMvara pAlanA caahiye| Upara kahe anusAra anAdi se jIva mithyAtva yukta rAga-dveSa karake karmoM kA Asrava karatA AyA hai, aba samyagdarzana prApta karake jaise-jaise AtmAnubhUti kA kAla aura AvRtti bar3hatI jAtI
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 121 hai, vaise-vaise Asrava kA adhikAdhika nirodha hokara adhikAdhika saMvara hotA jAtA hai yAni saMvara ke liye sabase pahale samyagdarzana prApta karanA Avazyaka hai aura samyagdarzana prApti hetu pIche kahI gayI yogyatA karane kA puruSArtha karanA ati Avazyaka hai| yogyatA ke sAtha abhyAsa rUpa se aura pApa se bacane ke liye eka mAtra Atma prApti aura Atma ramaNatA ke lakSya se dasa prakAra ke dharma apanI zakti anusAra karanA caahiye| usase pApAsava kama hogA aura saMvara kA abhyAsa hogaa| jaise ki uttama kSamA se krodha kaSAya kA saMvara hogA, uttama mArdava se mAna kaSAya kA saMvara hogA, uttama Arjava se mAyA kaSAya kA saMvara hogA, uttama akiMcana/santoSa se lobha kaSAya kA saMvara hogA, uttama zauca-satya-saMyama-tapa-tyAga-brahmacarya se hiMsA, jhUTha, avirati, viSayoM Adi kA saMvara hogaa| hara eka Asrava ke liye hameM yaha bhAvanA bhAnI hai ki aba mujhe yaha Asrava kabhI na ho yAni use sevana karane kA bhAva kabhI na ho yaha saMskAra dRr3ha karane se merI saMvara bhAvanA sArthaka hotI hai| saMvara hI satya dharma kA phala hai, jisase jIva karma ke bandha kA nirodha karake mokSa prApta karatA hai; yahI isa bhAvanA kA bhI phala hai| nirjarA bhAvanA :- saccI (kAryakArI) nirjarA kI zuruAta samyagdarzana se hI hotI hai, isaliye usake lakSya se pApoM kA tyAga karake eka mAtra saccI nirjarA ke lakSya se yathAzakti tapa karanA caahiye| nirjarA do prakAra kI hotI hai : 1) akAma nirjarA aura 2) sakAma nirjraa| akAma nirjarA hara eka jIva ko anAdi se apane Apa hotI rahatI hai| sakAma nirjarA samyagdarzana sahita jIva ko guNazreNI rUpa hotI hai, anya ko bahuta puruSArtha karane para bhI nirjarA kama hotI hai| isaliye sabhI dharmI jIvoM ko sarvaprathama ekamAtra Atma prApti kA hI lakSya rakhanA cAhie aura usake liye pIche batalAye anusAra yogyatA karane kA puruSArtha karanA ati Avazyaka hai| yogyatA banAne ke liye Atma lakSyapUrvaka zAstra ko AInA samajhakara svAdhyAya karanA cAhiye, tAki apane meM zAstra anusAra jo bhI kamI hai, use dUra kiyA jA ske| usase usakA abhiprAya bhI samyak ho sakatA hai, jisake bagaira AtmajJAna sambhava hI nahIM hotaa| isaliye sArA puruSArtha ekamAtra Atma prApti hetu tapa, vrata, bAraha bhAvanA, "dhanyavAda! svAgatam ! (Thank you! Welcome!)' kA bhAva ityAdi svAdhyAyarata rahane ke liye karanA hai tAki jalda hI Apa nizcaya samyagdarzana pAkara saccI nirjarA kara paayeN| yahI isa bhAvanA kA hetu hai|| loka svarUpa bhAvanA :- prathama, loka kA svarUpa jAnanA, pazcAt cintavana karanA ki
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi maiM anAdi se isa loka ke sabhI pradezoM meM ananta bAra janmA aura marA, ananta duHkha bhoge, aba kaba taka yaha zuru rakhanA hai ? isake anta ke lie samyagdarzana Avazyaka hai; ata: usakI prApti kA upAya karanA hai| dUsarA, loka meM rahe hue ananta siddha bhagavAna aura saMkhyAta arihanta bhagavAna aura sAdhu bhagavantoM kI vandanA karanA aura asaMkhyAta zrAvaka-zrAvikAoM tathA samyagdRSTi jIvoM kI anumodanA karanA, pramoda karanA hai| 122 anAdi se maiM isa loka meM janma-maraNa, naraka, tiryaMca aura nigoda ke duHkha sahatA AyA hU~, deva aura manuSya bhava meM bhI maiMne anAdi se kaI duHkha bhoge haiN| jaba taka mithyAtva maujUda hai, jIva ko bhava bhramaNa karane hI par3eMge aura duHkha jhelane hI par3eMge; isa taraha se loka svarUpa bhAvanA kA vicAra karake hara eka jIva ko apanA pUrNa puruSArtha Atma prApti ke liye lagAnA yahI isa bhAvanA kA uddezya hai| loka ke svarUpa kA cintana karanA aura usameM sthita anantAnanta jIvoM ke bhAvoM kA, siddhoM kA, arihantoM kA, muni bhagavantoM kA, zrAvaka-zrAvikAoM kA, samyagdRSTiyoM kA, jIvoM ke prakAra kA, jIvoM ke duHkhoM kA, duHkhoM se mukti pAne ke mArga kA, naraka - nigoda ke svarUpa kA, chaha dravyoM kA, dravya-guNa-paryAya kA, pudgala rUpI zarIra ityAdi kA bhI cintana karanA loka svarUpa bhAvanA kA uddezya hai| jisase jIva ko mukti kA mArga AsAnI se mila pAye aura vaha karmoM se mukta hokara sAdi - ananta kAla taka anantAnanta sukha kA upabhoga kare; yahI isa bhAvanA kA phala hai| loka, kAla gaNanA ityAdi kI jAnakArI lenA kyoM Avazyaka hai ? aisA loga pUchate haiM, usakA uttara yaha hai ki - usa jAnakArI se patA calatA hai ki loka kitanA bar3A hai aura hama anAdi se usa loka ke hara pradeza para anantoM bAra kaise janma-maraNa kara cuke haiM, kaise-kaise duHkha sahe haiM aura bhaviSya meM kaba taka aise janma-maraNa karane haiM, du:kha sahane haiM ityaadi| isase patA calatA ki eka Atma jJAna nahIM hone se jIva kitanA duHkhI hotA hai aura Age kitanA duHkhI ho sakatA hai; isase jIva jAgRta ho sakatA hai aura pramAda se bacake apanA Atma kalyANa kara sakatA hai, yaha hai phala loka svarUpa bhAvanA kA / parantu kisI bhI sAdhana ko jaba hama sAdhya banA lete haiM, taba hamArI pragati ruka jAtI hai| yaha eka bar3A bhayasthAna hai| isIliye kisI bhI sAdhana kA ucita upayoga karake Age bar3hanA hotA hai, na ki vahIM para ruka jAnA hai arthAt usa sAdhana se lagAva nahIM banAnA hai parantu apane sAdhya mokSa ke liye hI usa sAdhana (karaNAnuyoga ) kA upayoga karake
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 123 Age bar3hanA hai; isa prakAra se loka bhAvanA kA sahArA lekara apane ko apanI saMsAra-mukti taya karanI hai| yahI isa bhAvanA kA phala hai| bodhidarlabha bhAvanA :- bodhi arthAt smygdrshn| anAdi se hamArI bhaTakana kA yadi koI kAraNa hai to vaha hai samyagdarzana kA abhAva; isaliye samajha meM AtA hai ki samyagdarzana kitanA darlabha hai, kisI AcArya bhagavanta ne to kahA hai ki vartamAna kAla meM samyagdRSTi aMgulI ke pora para gine jA sakeM, itane hI hote haiN| bodhi yAni samyagdarzana kaise pAnA ? kisa viSaya ke cintana se aura anubhava se samyagdarzana pAyA jA sakatA hai aura usake liye kyA yogyatA honI cAhiye ityAdi ke liye hI yaha pustaka likhI gaI hai; isa bhAvanA kA mahattva apUrva hai aisA samajhakara jalda hI samyagdarzana prApta kareM, yahI isa bhAvanA kA phala hai| hamane anantoM bAra vrata-niyama-yama-pratyAkhyAna grahaNa kie haiM aisA bhagavAna ne batAyA hai phira bhI abhI taka hama saMsAra se mukti nahIM pA sake haiM, taba prazna hotA hai ki aisA kyoM haA? usakA uttara eka hI hai ki hamane jo bhI vrata-niyama-yama-pratyAkhyAna grahaNa kiye ve saMsAra se mukti pAne ke liye nahIM kiye yA phira kahane ke liye to saMsAra se mukti pAne ke liye hI vrataniyama-yama-pratyAkhyAna grahaNa kiye parantu antara meM saMsAra kI ruci samApta nahIM huI yAni bhavabaMdhana roga rUpa nahIM lagA jisase saccA vairAgya utpanna nahIM huA aura samyagdarzana bhI nahIM huaa| bodhi yAni samyagdarzana ke liye saccA vairAgya, kaSAyoM kI mandatA aura icchAoM kA nAza Avazyaka hai, jisase mana meM basA huA saMsAra jala jAtA hai, taba hamArI bahirmukhatA samApta hokara antarmukhatA pragaTa hotI hai, jisase hamArI samyagdarzana ke liye yogyatA banatI hai| aisI yogyatA banAkara hama jalda se jalda mokSa prApti kareM, yahI isa bhAvanA kA phala hai| dharma svarUpa bhAvanA :- vartamAna kAla meM dharma svarUpa meM bahata vikRtiyA~ praveza kara cukI haiM, aba saba ko satya dharma kI zodha aura usakA hI cintavana karanA caahiye| sArA puruSArtha use prApta karane meM lagAnA hai| vartamAna kAla meM jina zAsana meM kaI sampradAya ho gaye haiM aura unameM bhI ba~TavArA ho kara ke aura naye-naye mata-pantha-sampradAya bana rahe haiN| prAya: ye sabhI sampradAya apane ko saccA/acchA/ sarvocca mAnate haiM aura anyoM meM kamiyA~ dikhAte haiM yA to unako kapola kalpita batAte haiN| isa taraha se anyoM se jAne-anajAne meM dveSa bhI karAte haiM, jisase apanA saMsAra bar3hatA hai, duHkha bar3hatA hai|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi prazna : - aise paMcama kAla meM eka mumukSu jIva ko dharma prApti ke liye kyA karanA cAhiye ? uttara :- sabase pahale usa mumukSu jIva ko bhagavAna ke kathana ke Upara vizvAsa karake apane kArobAra meM se samaya nikAlanA cAhiye kyoMki dhana puNya se AtA hai na ki kArobAra meM z2yAdA samaya dene se| isa taraha se samaya nikAlakara use apane sampradAya ke zAstra niSpakSa dRSTi se par3hanA cAhiye, phira use anya sampradAya ke zAstroM ko bhI niSpakSa dRSTi se par3hanA caahiye| usa avalokana meM eka hI dRSTi rakhanI hai ki "jo saccA hai, vaha merA hai|" zAstra kaise par3heM 124 una zAstroM se apanI AtmA kA nirNaya aura anubhava karane ke liye kAryakArI bAteM grahaNa karanI haiM aura anya vivAdita bAtoM para z2yAdA lakSya nahIM denA hai| zAstroM ko darpaNa rUpa se par3hanA arthAt zAstra kI acchI bAteM agara mujhameM nahIM hoM to turanta hI grahaNa karanA aura agara merI koI burI bAta lakSya meM Aye to turanta hI nikAlane kI koziza karanA aura agara nikAla nahIM pAyeM taba mana (abhiprAya) se usa burI bAta ko avazya nikAla denA tAki bhaviSya meM vaha apane Apa nikala jAyegI ; yahI hai zAstra abhyAsa kA tarIqA / isa taraha se zAstroM kI bAtoM ko apane jIvana meM prayoga meM lAyeM aura Age bar3hate jAveM taba use apane antara se hI satya / asatya kA aura ucita / anucita kI samajha kAlakrama se AtI rahegI aura vaha khule mana se Age bar3hatA rahegA; mumukSu ke liye koI bhI zAstra achUtA nahIM honA cAhiye arthAt kisI bhI zAstra kA Agraha, haThAgraha, durAgraha nahIM honA cAhiye balki satya kI khoja aura Agraha honA caahiye| kisI bhI zAstra yA sampradAya kA Agraha Adi hone se apane Apa hI anyoM ke prati dveSa umar3anA svAbhAvika ho jAtA hai aura vaha dveSa usa mumukSu ko ananta kAla taka saMsAra meM rakhatA hai, kyoMki vaha dveSa zRMkhalA rUpa hotA hai isaliye vaha Age AnevAle aneka bhavoM taka usa mumukSu ko duHkhI karane ke liye sakSama hai| isI prakAra vaha mumukSu parIkSA karake Age bar3ha sakatA hai / jaise, agara koI bhI zAstra yA sampradAya yA guru anyoM ke prati roSa rakhate hoM yA dveSa karate hoM yA karAte hoM, taba yaha socanA ki yaha nizcita bAta hai ki satya dharma meM dveSa ke liye koI jagaha nahIM hotI, vahA~ mAtra karuNA hotI hai, isaliye jahA~ dveSa ho, vahA~ satya dharma nahIM hai, yaha taya hotA hai| usa dharma meM kucha kamI avazya hai| isa prakAra se mumukSu kA ekamAtra svakalyANa kA hI lakSya honA cAhiye na ki kisI mata - pantha-sampradAya yA vyakti vizeSa kI pAlakI Dhone kA yA usakA pracAra-prasAra - vistAra karane kA ki jisase apane saMsAra kA anta ho nahIM paayegaa| mumukSu ko uparyukta darzAye gaye patha para prayogAtmaka tarIke se
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 125 aura khule mana se Age bar3hate rahanA cAhiye aura apane vicAra-vANI-vartana ko bArIkI se dekhate rahanA caahiye| usameM kyA badalAva A rahA hai, yaha bhI dekhate rahanA caahiye| ekamAtra Atma prApti ke lakSya se bAraha bhAvanA, cAra bhAvanA, "dhanyavAda! svAgatam ! (Thank you! Welcome!)" kA bhAva ityAdi se mana meM se saMsAra nAza karanA hai aura yaha dekhate rahanA hai ki kyA apanI icchAe~ kama huIM ? kyA apane rAga-dveSa kama hue? yahI dharma svarUpa bhAvanA kA phala hai| hamane isI prakAra se satya kI prApti aura anubhUti pAyI hai, isaliye hama cAhate haiM ki Apa bhI isI prakAra se satya kI prApti aura anubhUti karake samyagdarzana prApta kreN| satya dharma kA svarUpa kyA hai? arthAt satya dharma kise kahate haiM aura vaha (samyagdarzana) kaise pAyA jA sakatA hai aura usake liye kyA yogyatA honI cAhiye ityAdi ke liye hI yaha pustaka likhI hai; arthAt isa bhAvanA kA mahatva apUrva hai aisA samajhakara jalda hI satya dharma (samyagdarzana) kA svarUpa samajhakara aura usakA anubhava karake samyagdarzana prApta kareM, yahI isa bhAvanA kA phala hai| ___ uparokta yogyatA ke viSaya ke kucha sarvAdhika mahatvapUrNa bindu saMkSepa meM manana karane hetu Age prastuta karate haiM - * maiM yahA~ kevala dene ke liye AyA hU~, vaha bhI binA zarta aura binA kisI apekSA ke| * jo bhI hotA hai, vaha acche ke liye hI hotA hai| * mujhe merA farz2a pUrNa rUpa se adA karanA hai, parantu anyoM se aisI apekSA nahIM rakhanI hai| * mujhe, apane Apa ko badalanA hai| yahI ekamAtra dharma kI yogyatA pAne kA puruSArtha hai; anyoM ko badalane kA prayatna vyartha hotA hai| anyoM ko, unake acche ke liye preraNA de sakate __ haiM parantu dabAva kabhI bhI nahIM DAlanA hai| * vartamAna udaya ko arthAt saMyoga ko badalane kA prayAsa na karake, usako svIkAra karane __ meM hI samajhadArI hai, zAnti hai| * vartamAna kA svIkAra karake apanA puruSArtha ekamAtra Atma prApti ke lakSya ko prApta karane hetu lagAnA hai| kyoMki vartamAna udaya arthAt saMyoga apane hAtha kI bAta nahIM rahI parantu bhaviSya apane hAtha meM hai| hama apane bhaviSya ko banA sakate haiM, isaliye apanA puruSArtha pratikriyA meM na lagAkara hamane apanA puruSArtha kriyA meM, arthAt bhaviSya sa~vArane meM lagAnA caahiye| * mujhe sabhI saMyoga, karma (puNya/pApa) ke anusAra hI milanevAle haiM aura karma (puNya/pApa) ke anusAra hI TikanevAle haiN|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi * koI bhI mujhe duHkha detA hai, usake liye doSa mere pUrva kRta pApa karma kA hai arthAt mere pUrva ke duSkRtya kA hI doSa hai| usa duSkRtya ke liye mana meM mAfI mA~ganA hai| * anya kisI ko doSI nahIM mAnanA hai| ve mAtra nimitta haiN| * anyoM ko apane pUrva pApa karmoM se chur3AnevAle samajhakara unheM upakArI mAnanA aura mana meM dhanyavAda denA hai, jisase unake Upara gussA nahIM AyegA / 126 * agara koI apane ghara kA kacarA sAfa kara detA hai, taba hama usako upakArI z2arUra mAnate haiM; usI taraha jaba koI apanI AtmA kA kacarA (karma) sAfa kara detA hai, taba use bhI upakArI mAnanA Avazyaka hai| * isa taraha "dhanyavAda! svAgatam ! (Thank you! Welcome!)" karake AtmA kA fAyadA karate rahanA hai| isase vaha jIva jahA~ bhI hogA vahA~ usako kisI ke bhI liye zikAyata nahIM rhegii| * No ComplaintZone yAnI mujhe koI zikAyata nahIM rahegI, kyoMki vartamAna meM mere sAtha jo bhI ho rahA hai, vaha mere bhUtakAla ke karmoM kA hI phala hai| isaliye agara mujhe kisI ke sAmane zikAyata karanI bhI ho to vaha maiM qhuda hI hU~, anya koI nhiiN| taba phira maiM kisa se aura kyoM zikAyata karU~ ? * loka ke sabhI jIvoM ke prati apane bhAvoM ko maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyasthya ina cAra vargoM meM hI bA~TanA; anyathA vaha mere liye bandhana kA kAraNa banegA / * hamArI sabase bar3I kamaz2orI yaha hai ki hama sadaiva anyoM ko hI badalakara apane anukUla banAne meM lage rahate haiM, jisameM saphalatA milanA atyanta kaThina hai| * apane Apa ko badalanA, sabase AsAna hone para bhI usake liye hama kabhI prayAsa taka nahIM krte| apane Apa ko dharma ke anukUla badalanA, yaha samyagdarzana kI yogyatA prApta karane ke liye anivArya hai| * anAdi se hamane jagata ke Upara apanA hukma calAnA cAhA hai, jagata ko apane anukUla parivartita karanA cAhA hai| sabhI mere anusAra caleM aura mere kahe anusAra badaleM, yahI cAhA hai| parantu hamane kabhI apane Apa ko bhagavAna ke kahe anusAra pariNamana karAnA nahIM cAhA, balki hama anAdi se apanI mati anusAra hI pariName haiM; yahI hamArI svacchandatA hai| * anAdi se hama prazaMsA premI haiN| koI agara hamArI nindA karatA hai, taba hameM taqalIfa hotI
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA hai| magara hameM yaha samajhanA hai ki nindA - prazaMsA, sukha-duHkha, rati-arati, amIrI-g2arIbI ityAdi sabhI saMyoga karmoM ke adhIna hote haiM; apane cAhane se yA nahIM cAhane se unameM koI farqa par3anevAlA nahIM, parantu hama Arta dhyAna aura raudra dhyAna ke bhAgI avazya hoNge| 127 * anAdi se hameM satya dharma kI prApti ati durlabha banI huI hai aura jaba bhI kabhI hameM satya dharma kI prApti huI, taba bhI hama use pahacAna nahIM pAye aura agara pahacAnA bhI to hama usa para zraddhA nahIM kara paaye| * anAdi se hama satya dharma ke nAma se koI na koI sampradAya, pakSa, Agraha yA kisI vyakti ke prati rAga meM pha~sakara raha gaye, use hI satya dharma mAnakara apanA ananta kAla ga~vAyA hai aura ananta duHkha sahe haiN| * satya dharma pAne ke liye "saccA vahI merA aura acchA vahI merA" yaha bhAva rakhanA Avazyaka hai| * satya dharma pAne ke liye jIva satya kA svIkAra karane ko tatpara honA cAhiye (ready to accept) aura usake anusAra jIva apane Apa ko badalane ke liye bhI tatpara honA cAhiye (ready to change), anyathA vaha satya dharma nahIM pA sktaa| * satya dharma jJAnI ke antara meM basatA hai, vaha bAhara DhU~r3hane se milanevAlA nhiiN| satya dharma jJAnI ke sAnidhya meM milegA kyoMki jJAnI hI jIva ko AtmA kI pahacAna AsAnI se karA sakate haiN| isaliye satya dharma ko koI bAhara ke kriyAkANDa athavA vrata Adi meM na mAnakara use Age kahe anusAra qhuda ke antara meM khojanA hai arthAt qhuda ke antara meM pragaTa karanA hai| * jo mokSamArga jAnatA hai, vahI use batA sakatA hai| kyoMki mokSamArga saMsAra meM DUbe hue jIvoM ke liye ati gahana aura agamya hai, parantu satpuruSa (jJAnI) ke mAdhyama se sulabha hai| * satya dharma kI yogyatA prakaTa karane ke liye nIti-nyAyapUrvaka arthArjana, prApti meM santoSa, kama se kama samaya arthArjana ke liye denA, adhika se adhika samaya svAdhyAya-mananacintana Adi meM lagAnA, sAtvika bhojana, kanda mUla - ananta kAya kA tyAga, jIva dayA kA pAlana, rAtri bhojana kA tyAga, abhakSya kA tyAga, zarIra ko kama se kama sa~vAranA, sAdagIyukta jIvana, sukhazIlatA kA tyAga, ati krodha- - mAna-mAyA-lobha kA tyAga, purAne pApoM kA pazcAttApa, bAraha bhAvanA kA cintana, jIvoM ke prati cAra bhAvanA, paMca parameSThI
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 samyagdarzana kI vidhi bhagavantoM ke guNoM ke prati ahobhAva, sabhI jIvoM ke liye guNa dRSTi ityAdi karanA Avazyaka hai| * satya dharma itanA sAmarthyavAna hai ki usakI saccI zraddhA hone mAtra se vaha jIva apane Apa usa dharma ke anukUla badalanA zuru ho jAtA hai| * apane Apa ko usa dharma ke anukUla badalane se apane sattA meM rahe hae karmoM ke Upara aneka prakriyAe~ honA prArambha ho jAtI haiN| jaise - pApa prakRti kA puNya prakRti meM saMkramaNa, puNya kA udavartana, pApa kA apavartana ityaadi| isa se kaI bAra sUlI kI saz2A suI meM badala jAtI hai| * isa taraha se sUlI kI saz2A saI meM badala jAne ke bAvajUda bhI hameM usakA jJAna na hone se loga kabhI-kabhI aisA bhI socate haiM ki - dekho yaha dharmI jIva hone ke bAvajUda bhI kitanA du:khI hai ? magara unheM patA nahIM hai ki - saccA dharmI jIva aba amuka gati meM jAnevAlA hI nahIM hone se, usa gati ke lAyaka pApa karmoM kA saMkramaNa hokara abhI udaya meM Aye haiM, isa kAraNa se hameM kabhI-kabhI lagatA hai ki - yaha dharmI jIva hone ke bAvajUda bhI kitanA du:khI hai| * usa du:kha ke saMyoga meM bhI agara jIva uparokta "dhanyavAda! svAgatam ! (Thank you! Welcome!)' kA bhAva lAne kA puruSArtha karatA hai, taba vaha jIva duHkha meM bhI sukhI raha sakatA hai| logoM ko lagegA ki yaha jIva bahuta duHkhI hai, magara vaha jIva "dhanyavAda! svAgatam ! (Thankyou! Welcome!)" aura "jo bhI hotA hai, acche ke liye hI hotA hai" ke mAdhyama se samAdhAnI aura samabhAvI banakara zAnta aura prasanna rahatA hogaa| * hamane anAdi se Aja taka anantoM bAra dIkSA grahaNa kI, anantoM bAra vrata-tapa Adi kiye, anantoM bAra dhyAna Adi kiye, anantoM bAra hamane "maiM AtmA haiM" yA "maiM zuddhAtmA haiM" yA "ahaM brahmAsmi" yA "tattvamasi' ityAdi jApa kiye yA raTTA lagAyA; parantu sat kI prApti arthAt samyagdarzana kI prApti nahIM huii| kyoMki jaba taka AtmA yogyatA kI prApti nahIM karatA taba taka samyagdarzana kI prApti ati durlabha hai arthAt pahale hameM AtmA ko moha ke jvara se bacAnA hai| isIliye bhagavAna ne kahA hai ki kaI bAra aneka jIva nau pUrva ke pAThI hone ke bAvajUda bhI samyagdarzana nahIM pA ske| usa moha ke buqhAra ko nApane ke liye mAnakamApadaNDa hai yaha prazna - hameM kyA pasanda hai| isa prazna ke uttara meM jaba taka sAMsArika vastu yA sambandha yA icchA yA AkAMkSA hai, taba taka hameM samajhanA hai ki hamako moha kA bahuta tez2a buqhAra hai aura usa buqhAra kA pahale kahe anusAra ilAja karanA Avazyaka hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 129 * hamane anAdi se Aja taka anantoM bAra dIkSA grahaNa kI, ananta bAra vrata-tapa Adi kiye, anantoM bAra dhyAna Adi kiye, anantoM bAra hamane "maiM AtmA hU~" yA "maiM zuddhAtmA hU~" yA "ahaM brahmAsmi' yA "tattvamasi'' ityAdi jApa kiye yA raTTA lagAyA; parantu satkI prApti arthAt samyagdarzana kI prApti nahIM huii| kyoMki yaha saba haThayoga kahalAtA hai aura vAstava meM satya dharma pIche kahe gaye upacAra (rAja yoga) se sahaja hI prApta hotA hai, na ki haTha yoga se| * hamane anAdi se dharma ko bAhara hI DhU~r3hA ; magara AtmA kA dharma, AtmA ke bAhara kaise ho sakatA hai ? bAhara se hamako eka mAtra dizA nirdeza hI mila sakatA hai; parantu vaha samyak dizA nirdeza prApta karane ke liye hamAre pAsa khulA dimAga, zAstroM kA gahana adhyayana, zAstroM se mAtra apane Atma kalyANa ke liye kAryakArI bAteM (mujhe apanI AtmA ke nirNaya aura AtmA kI anubhUti ke liye jo Avazyaka haiM, ve bAteM) hI grahaNa karane kA bhAva rakhanA cAhiye parantu vivAdAspada bAteM grahaNa na kreN| jisakA uttara sirpha kevalI bhagavAna hI de sakate haiM aisI vivAdAspada bAteM grahaNa na karake vaisI bAtoM ke liye madhyastha bhAva rakhanA aura jaisA kevalI bhagavAna ne dekhA hai, vaisA mujhe mAnya hai, aisA bhAva rakhanA, "saccA vahI merA aura acchA vahI merA'' aisA bhAva, satya kA svIkAra karane kI tatparatA, usake anusAra jIva kI apane Apa ko badalane kI tatparatA ityAdi honA parama Avazyaka haiN| * jinhoMne AtmA kA anubhava kiyA hai aise satpuruSoM kA yoga aura unake prati apanA sarvabhAva samarpaNa Avazyaka hai| kyoMki unake prati apane sarvabhAva samarpaNa se unakA diyA gayA upadeza hamAre jIvana meM jhaTa se pariNamatA hai, arthAt hamAre jIvana meM tvarA se dharma ke anukUla badalAva AtA hai| * mere sAtha kabhI bhI anyAya nahIM hotA, arthAt mere sAtha jo bhI ghaTita hotA hai, vaha nizcaya se mere karmoM kA hI phala hai, taba anyAya kI bAta hI nahIM rahatI, balki mere sAtha jo bhI hotA hai, vahI mere liye nyAya saMgata hai| parantu isase mujhe anya kisI ke sAtha anyAya karane kA paravAnA nahIM milatA, yaha samajhanA parama Avazyaka hai| * Atma prApti ke lakSya ke sAtha pIche kahe anusAra vairAgya aura upazama honA ati Avazyaka hai| * satpuruSa, satsaMga aura satzAstra kA adhyayana ityAdi satya dharma pAne ke liye patha pradarzaka kA kAma karate haiN|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 samyagdarzana kI vidhi * sarva saMyoga anitya haiM, koI bhI saMyoga nitya apane sAtha rahanevAle nahIM haiN| isaliye saMyogoM ____ meM merApanA aura maiMpana tyAganA ati Avazyaka hai| * vairAgya yAni mere mana meM base saMsAra kA nAza karanA arthAt bAhara kA saMsAra hama ko utanA bAdhAkAraka nahIM hotA jitanA bAdhAkAraka hama ko apane mana kA saMsAra hotA hai| isaliye pahale hamako apane mana ke saMsAra kA nAza bAraha bhAvanA-anuprekSA se karanA hai, bAda meM bAhara kA saMsAra kA nAza kramaza: avazya hogaa| * mana meM base saMsAra kA kAraNa darzana mohanIya karma hai aura bAhara ke saMsAra kA kAraNa cAritra mohanIya karma hai| prathama darzana mohanIya karma jAtA hai, taba samyagdarzana (cauthA gaNasthAnaka) prApta hotA hai, aura bAda meM jaba cAritra mohanIya karma kramaza: jAtA hai, taba pA~cavA~ Adi guNasthAnaka prApta hotA hai arthAt bAhara ke saMsAra kA nAza kramaza: hotA hai| * saMsAra ke sabhI sambandha svArtha para AdhArita hone se aura kSaNika bhI hone se, una meM Asakti karane jaisI nahIM hai| parantu apanA jo bhI kartavya hai, vaha pUrI niSThA se nibhAnA hai, usameM koI bhI kamI nahIM rakhanI hai| * zarIra azuddhi se bharA huA hai, use kitanI hI bAra snAna karAne para bhI vaha turanta hI azuddha ho jAtA hai| zarIra meM karor3oM roga bhI bhare hue haiM, ve kaba udaya meM A jAyeMge, patA nhiiN| dhule hue kapar3e ko eka bAra bhI zarIra para dhAraNa karane se, kapar3e azuddhi-yukta ho jAte haiN| aise zarIra kA moha karane jaisA nahIM hai| * saMsAra Adhi-vyAdhi-upAdhi se bharA huA hai| saMsAra meM kahIM bhI sukha nahIM hone para bhI jo sukha pratIta hotA hai, vaha sukhAbhAsa mAtra hai aura vaha kSaNika bhI hai; magara vaha saccA sukha nahIM hai| jaba taka moha manda nahIM hotA, taba taka yaha bAta samajha meM nahIM AtI, isaliye jisako saMsAra meM sukha bhAsatA ho, use pIche kahe gaye upAyoM se moha manda karanA bhI Avazyaka hai| * manuSya bhava ati durlabha hai, usameM bhI pUrNa indriyA~, lambI Ayu, Arya kSetra, uttama kula, satya dharma, zraddhA Adi eka-eka se ati durlabha haiN| ise pAne ke bAda agara hama usakA sahI upayoga nahIM kara pAyeM, taba hameM antatogatvA ekendriya meM jAne se koI bacA nahIM paayegaa| phira ekendriya gati se nikalanA cintAmaNi ratna kI prApti se bhI adhika darlabha batAyA gayA hai| * Daily Progress yAni dainika pragati : agara hama hara dina Antarika AdhyAtmika pragati
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana ke liye yogyatA 131 kara nahIM pAye, taba hamArA AdhyAtmika patana nizcita hI hai| kyoMki apane bhAva sthira nahIM rahate, agara ve unnata nahIM hue, taba ve avazya avanata ho jaayeNge| * jIva ke ananta saMsAra meM DUbane ke prAyaH nimnalikhita sthAna hai : viSaya-kaSAya, Arambha-parigraha, aham-mam (maiM-merA), kartRtvapanA, nimittAdhInatA, IrSyA-nindA-dambha Adi, zarIra-dhana-kAma-bhoga Adi, Arta dhyAna-raudra dhyAna, prApti meM Asakti-aprApti kI kAmanA, tattva kA viparIta nirNaya, ityaadi| isaliye ina saba se bacane kA puruSArtha karanA ati Avazyaka hai| * hamAre pAsa ananta kAla taka rahane ke do hI sthAna haiM-nigoda yA mokss| isaliye apane pAsa do hI vikalpa haiM - agara hamane siddhatva pAne ke liye samyagdarzana nahIM pAyA taba niyama se dUsarA vikalpa yAnI nigoda prApta hogaa| nigoda bydefault yAnI binA kisI yatna ke apane-Apa milatA hai magara siddhatva pAne ke liye pIche batAye gaye yatna arthAt AtmA kA puruSArtha karanA Avazyaka hai; aba taya hama ko karanA hai ki hameM kyA caahiye| * isaliye isa manuSya bhava ke hara-eka samaya kI qImata amUlya hai kyoMki eka samaya bIta jAne ke bAda vaha hameM phira se, koI bhI qImata cukAne para bhI, prApta nahIM hotaa| arthAt hameM hara samaya kA upayoga vivekapUrNa DhaMga se karanA hai aura eka bhI samaya vyartha nahIM ga~vAnA hai| * maiM, deha rUpa nahIM magara deha devAlaya meM virAjamAna bhagavAna AtmA huuN| maiM hI pA~coM indriyoM ke mAdhyama se jAnane-dekhanevAlA ekamAtra jJAyaka haiN| isaliye jaba taka maiM hAz2ira ha~ taba taka hI ye indriyA~ jAnatI-dekhatI haiM, jaise hI maiM isa zarIra se nikalA (arthAt maraNa huA) bAda meM yahI indriyA~ bekAra ho jAtI haiM arthAt ve binA AtmA ke kucha bhI jAna-dekha nahIM paatiiN| vastuta: AtmA hI saba kucha jAnatA-dekhatA hai na ki indriyA~ isIliye AtmA ko jJAyaka saMjJA prApta hai arthAt jJAyaka nAma prApta hai| * maiM (AtmA) sat-cit-Ananda svarUpa huuN| sat yAnI astitva, arthAt merA astitva trikAla hai| cit yAnI jAnanA-dekhanA, arthAt merA kArya trikAla jAnane-dekhane kA hai| Ananda yAnI ananta avyAbAdha atIndriya sukha, arthAt merA svabhAva trikAla Anandamaya hai| itane vaibhavavAna hone ke bAvajUda bhI kaI jIva sukhAbhAsa ke pIche pAgala dikhate haiM, sukhAbhAsa kI bhIkha mA~gate dikhate haiN| yaha bar3I karuNAjanaka kahAnI hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 samyagdarzana kI vidhi * saccA sukha use kahate haiM jo svAdhIna ho, zAzvat ho, kabhI bhI usase UbanA na ho, duHkha mizrita na ho, duHkhapUrvaka na ho aura duHkhajanaka bhI na ho| AtmA aisI hI sukhamaya hai, anya jo bhI sukha lagate yA dikhate haiM, ve sabhI sukhAbhAsa mAtra haiN| kyoMki ve kSaNika haiM, parAdhIna haiM, duHkhapUrvaka haiM aura duHkhajanaka bhI haiN| * dharma 24x7 kA hotA hai arthAt caubIsa ghaNTe aura hafte ke sAtoM dina cale aisA dharma hotA hai| cAra bhAvanA, bAraha bhAvanA, anya yogyatA ke bola aura "dhanyavAda! svAgatam ! (Thank you! Welcome!)' kA bhAva 24x7 sa~jonA hai| kyoMki hamArA karma bandha 24 x 7 calatA rahatA hai, isalie hameM usase bacane ke liye dharma bhI 24 x 7 cale aisA caahiye| yaha nahIM ki eka bAra prakSAla, pUjA, pravacana, sAmAyika, krama, svAdhyAya, dhyAna yA pratikramaNa ityAdi kara lene se hamArA kAma pUrA ho gyaa| * isake liye hara ghaNTe ko yA do ghaNTe ko hamAre mana ke pariNAma jA~cate rahanA hai| pariNAma ko unnata karate rahanA aura lage hue pApoM kA prAyazcitta, nindA, gardA Adi karanA hai; phira se aise pariNAma na hoM, usakA qhayAla rakhanA hai| * jaba bhI samaya mile namaskAra mantra kA smaraNa karate rahanA aura hameM bhI bhagavAna bananA hai, isa bAta kA smaraNa rkhnaa| * nirantara satsaMga kI icchA karanA, antarmukhI rahanA aura qhuda ke doSa dekhate rahanA, use miTAne kA puruSArtha karate rahanA ityAdi ekamAtra Atma prApti ke lakSyapUrvaka karanA Avazyaka hai| vidvajjanoM ke liye bhI moha ko jItanA mahAduSkara hotA hai kyoMki korI vidvattA moha ko parAsta karane ke liye kAryakArI nahIM hotii| * moha ko parAbhUta karane ke liye jitanA vairAgya aura pIche kahI huI anya yogyatAyeM Avazyaka hai, utanI vidvattA kI AvazyakatA nahIM hai, ulTA kabhI-kabhI vidvattA kaSAya (krodhamAna-mAyA-lobha) ko janma yA bar3hAvA denevAlI bana jAtI hai; isaliye sadaiva sAvadhAna rahanA Avazyaka hai|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubhopayoga nirjarA kA kAraNa nahIM 133 25 zubhopayoga nirjarA kA kAraNa nahIM paMcAdhyAyI uttarArdha ke zloka : zloka 762 : anvayArtha : 'buddhi kI mandatA se aisI bhI AzaMkA nahIM karanA ki zubhopayoga, ekadeza se bhI nirjarA kA kAraNa hotA hai kyoMki zubha upayoga, azubha ko lAnevAlA hone se (matalaba jo zubha upayoga meM dharma samajhate haiM aura zubha upayoga se nirjarA bhI mAnate haiM aisA eka varga hai, unheM yahA~ samajhAyA hai ki svAtmAnubhUti rUpa nizcaya samyagdarzana ke binA zubha upayoga niyama se AtmA meM alpa zubha ke sAtha-sAtha mohanIyAdi ghAti karmoM kA Asrava bhI karAtA hai aura vaha mohanIyAdi ghAti karma niyama se jIva ko duHkha ke karanevAle haiM, azubha ko lAnevAle haiM yAni zubha upayoga jIva ko saMsAra se mukta nahIM karAtA aisA samajhAnA hai| parantu yahA~ zubha upayoga kA niSedha nahIM samajhanA, nahIM to loga svacchandatA se azubha hI AcaraNa kareMge; yahA~ uddezya zubha chur3Akara azubha meM le jAne kA nahIM parantu nirjarA mAtra zuddha upayoga se hI hotI hai aisA batalAnA hai aura isIliye batalAyA hai ki zubha upayoga) vaha nirjarA kA hetu nahIM ho sakatA tathA na to vaha zubha bhI kahA jA sakatA hai|' isaliye zubha upayoga se nirjarA nahIM samajhanA aura isa gAthA se zubha kA niSedha bhI nahIM smjhnaa| zubha upayoga vaha zuddha upayoga kA (nirjarA kA) kAraNa nahIM parantu vaha zubha upayoga zubha bhAvoM kA (vItarAga deva-guru-zAstra ke saMyoga kA) kAraNa avazya hai, isaliye eka mAtra AtmA ke lakSya se yAni AtmA kI prApti ke liye ( samyagdarzana ke liye) jo yogyatA rUpa zubha upayoga hai, vaha apekSA se AcaraNa karane yogya hai, kyoMki jIva ko azubha upayoga meM rahane kA upadeza to koI bhI zAstra nahIM dete aura isIliye puNya (zubha) ko heya samajhakara svacchandatA se koI azubha upayoga rUpa pariNamatA ho to vaha apane ananta saMsAra ko bar3hAne kA hI upAya kara rahA hai aisA samajhanA / yahA~ zubha upayoga ko nirjarA kA kAraNa nahIM mAnA hai, kyoMki guNa zreNI nirjarA kA ekamAtra kAraNa zuddhopayoga hI hai, isa apekSA se zubha upayoga (puNya) heya hai parantu koI svacchandatA se anyathA samajhakara yadi puNya ko heya kahakara pApa rUpa pariNamegA to aisA to kisI bhI AcArya bhagavantoM kA upadeza nahIM hai aura aisI apekSA bhI nahIM hai| ratnakaraNDaka zrAvakAcAra zloka 148
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 samyagdarzana kI vidhi meM bhI batalAyA hai ki 'pApa jIva kA zatru hai aura dharma jIva kA mitra hai, aisA nizcaya karatA huA zrAvaka yadi zAstra ko jAnatA hai, to vaha nizcaya se zreSTha jJAtA athavA kalyANa kA jJAtA hotA hai|' aura AtmAnuzAsana gAthA 8 meM bhI batalAyA hai ki 'pApa se duHkha aura dharma se sukha yaha bAta laukika meM bhI jagata prasiddha hai aura sabhI samajhadAra manuSya bhI aisA hI mAnate haiM to jo sukha ke arthI hoM, unheM pApa chor3akara nirantara dharma aMgIkAra karanA caahiye|' isaliye niyama se ekamAtra Atma lakSya se zubha meM hI rahanA yogya hai aisA hamArA abhiprAya hai jaisA ki iSTopadeza zloka 3 meM kahA hai ki 'vratoM dvArA deva pada prApta karanA acchA hai parantu are! avratoM dvArA naraka pada prApta karanA acchA nhiiN| jaise chAyA aura dhUpa meM baiThakara rAha dekhanevAle donoM (puruSoM) meM bar3A antara hai, vaise (vrata aura avrata kA AcaraNa karanevAle donoM puruSoM meM bar3A antara hai)|' Age AtmAnuzAsana gAthA 239 kI TIkA meM bhI paNDita zrI ToDaramalajI batalAte haiM ki 'nizcaya dRSTi se dekhane para eka zuddhopayoga hI upAdeya hai| zubhAzubha sarva vikalpa tyAjya haiM tathApi aisI tathA rUpa dazA sampannatA prApta na ho taba taka usI dazA kI (zuddhopayoga rUpa dazA kI) prApti ke lakSyapUrvaka prazasta yoga (zubha upayoga rUpa) pravRtti upAdeya hai arthAt zubha vacana, zubha anta:karaNa, aura zubha kAyA paristhiti AdaraNIya hai-prazaMsanIya hai parantu mokSamArga kA sAkSAt kAraNa nahIM tathApi zuddhopayoga ke prati vRtti kA pravAha kucha aMza meM lakSita haA hai, aise lakSyavAna jIvoM ko paramparA se kAraNa rUpa hotA hai| aura AtmAnuzAsana gAthA 240 meM bhI batalAyA hai ki 'prathama azubhopayoga chUTe to usake abhAva se pApa aura tajjanita pratikUla vyAkulatA rUpa duHkha svayaM dUra hotA hai aura anukrama se zubha ke bhI chUTane se puNya, tathA tajjanita anukUla vyAkulatAjise saMsAra pariNAmI jIva sukha kahate haiM, usakA bhI abhAva hotA hai...' isaliye koI svacchandatA se azubha upayoga rUpa na pariName aisA hamArA anurodha hai kyoMki aisA karane se to usakA bhava bhramaNa bar3ha jaaegaa|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana binA dravya cAritra 135 26 samyagdarzana binA dravya cAritra paMcAdhyAyI uttarArddha ke zloka zloka 769 : anvayArtha :- 'aura jo dravya cAritra aura zruta jJAna hai, vaha yadi samyagdarzana ke binA hote haiM to vaha na jJAna hai na cAritra hai| yadi hai to kevala karma bandha karanevAlA hai|' arthAt yahA~ prathama batalAye anusAra koI apane ko dravya cAritra se hI athavA kSayopazama jJAna se hI hama mokSamArga meM haiM aisA samajhate hoM aura logoM ko aisA samajhAte hoM to unake liye yaha zloka lAla battI samAna hai| kisI ko bhI abhyAsa rUpa dravya cAritra lene kI kucha bhI manAhI nahIM hai parantu usase yadi koI apane ko kRtakRtya samajhate hoM athavA samajhAte hoM aura svayaM ko chaThaveM athavA sAtaveM guNasthAnaka sthita mAnate hoM athavA manavAte hoM aura zrAvaka apane ko pA~caveM guNasthAnaka meM sthita samajhate hoM athavA samajhAte hoM to unake liye yaha zloka lAla battI samAna yAni sAvadhAna karane ke liye hai / isaliye yadi koI aisA na samajhakara, apane ko mAtra Atma lakSya se yAni Atma prApti ke liye abhyAsa rUpa cAritra mAnate, samajhate hoM aura usake liye hI zruta jJAna ArAdhate hoM to ve karma bandha ke kAraNa se AMzika rUpa se baca sakate haiM aura pUrva meM batalAye anusAra apanA kalyANa bhI kara sakate haiN|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 samyagdarzana kI vidhi 27 svapara viSaya kA upayoga karanevAlA bhI Atma jJAnI hotA hai paMcAdhyAyI uttarArddha ke zlokazloka 845 : anvayArtha :- 'usa kSAyopazamika jJAna kA vikalpapanA (parapadArtha ko jAnane rUpa upayoga) jJAna cetanA kA bAdhaka kAraNa nahIM ho sakatA (yAni yadi koI aisA mAnate hoM ki jIva para ko jAnatA hai, aisA mAnane se mithyAtvI ho jAte haiM athavA jIva para ko jAnatA hai aisA mAnane se samyagdarzana ko bAdhA hotI hai, samyagdarzana nahIM hotaa| to yahA~ samajhAte haiM ki jJAna kA para ko jAnanA, vaha samyagdarzana ke liye bAdhaka kAraNa nahIM hai) kyoMki jisa guNa kI jo paryAya hotI hai, vaha kathaMcit tadrUpa (usa guNa rUpa) hI hotI hai isaliye kSAyopazamika jJAna kA vikalpa jJAna cetanA rUpa zuddha jJAna kA zatru nahIM hai|' isaliye jaba jJAna para ko jAnatA hai taba vaha jJAna guNa svayaM hI usa AkAra kA hone para bhI apanA svata: siddha dhruva rUpa jJAnapanA nahIM chor3atA aura isIliye hI usa para ko jAnanerUpa jJAna guNa kA pariNamana jJAna sAmAnya rUpa jJAna cetanA kA (zuddhajJAna kA) zatru nahIM, bAdhaka nahIM, aisA samajhakara aisA Dara ho to avazya nikAla denA Avazyaka hai; yahI bAta Age dRr3ha karAte haiM zloka 858 : anvayArtha :- 'jJAnopayoga ke svabhAva kI mahimA hI koI aisI hai ki vaha (jJAnopayoga) pradIpa kI bhA~ti sva tathA para donoM ke AkAra kA eka sAtha prakAzaka hai|' isa zloka meM jJAna kA sva-para prakAzaka svabhAva darzAyA hai aura use hI jJAna kI mahimA kahA hai| zloka 860 : anvayArtha :- 'jo svAtmopayogI hI hai, vahI niyama se upayukta hai aisA nahIM (jo mAtra sva upayogI hai, vahI samyagdRSTi hai aisA nahIM) tathA jo parapadArthopayogI hai, vahI nizcaya se upayukta hai aisA nahIM (jo mAtra para ko jAnatA hai vahI samyagdRSTi hai, aisA bhI nahIM) parantu ubhaya (donoM) viSaya ko jAnanevAlA hI upayukta arthAt upayoga karanevAlA hotA hai-aisA niyama hai, isa prakAra kriyA kA adhyAhAra - UhApoha karanA caahiye|' yAni samyagjJAna sva-para ke jJAna aura viveka sahita hI hotA hai, anyathA nhiiN| bhAvArtha :- 'mAtra sva-viSaya kA yA mAtra para viSaya kA hI upayoga karanevAlA koI upayoga vAlA hotA hai aisA nahIM, parantu sva-para viSaya kA upayoga karanevAlA hI Atma jJAnI hotA hai|'
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ svapara viSaya kA upayoga karanevAlA bhI Atma jJAnI hotA hai 137 isaliye jIva para ko jAnatA hai, aisA mAnane se mithyAtvI ho jAte haiM athavA jIva para ko jAnatA hai aisA mAnane se samyagdarzana ko bAdhA AtI hai, samyagdarzana nahIM hotA aisA koI Dara ho to chor3a denA aura ulTA jJAna (AtmA) para ko jAnatA hai aisA kahane-mAnane meM kucha bhI dikkata nahIM kyoMki vahI jJAna kI pahacAna hai| anyathA to vaha jJAna hI nahIM hai| zloka 877 : anvayArtha :- 'rAgAdi bhAvoM ke sAtha bandha kI vyApti hai parantu jJAna ke vikalpoM ke sAtha bandha kI vyApti nahIM (yAni AtmA para ko jAne to usase kucha bandha hI nahIM, mAtra vaha = AtmA usameM rAga-dveSa kare, usase hI bandha hotA hai, aura isaliye mAtra para kA jAnanA athavA jAnane meM AnA, usameM bandha kI vyApti nahIM hai|) arthAt jJAna vikalpoM ke sAtha isa bandha kI avyApti hI hai parantu rAgAdikoM ke sAtha jaisI bandha kI vyApti hai, vaisI jJAna vikalpoM ke sAtha vyApti nhiiN|' isaliye AtmA vAstava meM apane jJAna meM racita AkAroM ko hI jAnatI hai para ko nahIM jAnatI (A~kha kI putalI kI taraha) aisI jJAna kI vyavasthA hone para bhI, arthAt AtmA para sambandhI ke apane jJeyAkAroM ko hI jAnatI hai aura vaisA para kA jAnanA kisI bhI prakAra se samyagdarzana meM bAdhaka nahIM hai tathA vaisA para kA jAnanA kisI bhI prakAra se bandha kA kAraNa nahIM hai; apitu vaha apekSA se sva meM jAne kI sIr3hI avazya hai ki jo bAta pUrva meM hamane vistAra se samajhAyI hai kyoMki sthUla se hI sUkSma meM jAyA jAtA hai| pragaTa se hI apragaTa meM jAyA jAtA hai| vyakta se hI avyakta meM jAyA jAtA hai yahI niyama hai|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 samyagdarzana kI vidhi 28 pravacanasAra-anusAra samyagdarzana kA viSaya gAthA 33 : TIkA :- 'jaise bhagavAna, yugapat pariNamate samasta caitanya vizeSoMvAle kevala jJAna dvArA, anAdinidhana-niSkAraNa-asAdhAraNa-svasaMvedyamAna-caitanya sAmAnya jisakI mahimA hai tathA cetaka svabhAva dvArA ekapanA hone se jo kevala (akelA, amizrita, zuddha, akhaNDa) hai...' aisA hai samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) aura vaha caitanya sAmAnya hone se yAni usameM sarva vizeSa bhAvoM kA abhAva hone se hI zuddhAtmA ko = dRSTi ke viSaya ko aliMgagrAhya kahA hai| isI apekSA se aliMgagrahaNa ke bola samajhanA Avazyaka hai, anyathA nhiiN| ekAnta se nahIM kyoMki ekAnta to ananta parAvartana kA kAraNa hone meM sakSama hai| gAthA 80 : bhAvArtha :- "arihanta bhagavAna aura apanI AtmA nizcaya se samAna haiM; aura arihanta bhagavAna moha-rAga-dveSa rahita hone ke kAraNa unakA svarUpa atyanta spaSTa hai, isaliye yadi jIva dravya-guNa-paryAya rUpa se una (arihanta bhagavAna ke) svarUpa ko mana dvArA prathama samajha le to 'yaha jo 'AtmA' 'AtmA' aisA ekarUpa (kathaMcit sadRza) traikAlika pravAha vaha dravya hai, usakA jo eka rUpa rahanevAlA caitanya rUpa vizeSaNa vaha guNa hai, aura usa pravAha meM jo kSaNavartI vyatireka hai, vaha paryAya hai|' aise apanI AtmA bhI dravya-guNa-paryAya rUpa se use mana dvArA qhayAla meM AtA hai| isa prakAra traikAlika nija AtmA ko mana dvArA qhayAla meM lekara pazcAt-jaise motiyoM ko aura safedI ko hAra meM hI antargata karake kevala hAra ko jAnane meM AtA hai, vaise-Atma paryAyoM ko aura caitanya guNa ko AtmA meM hI antaragarbhita karake (samyagdarzana kA viSaya) kevala AtmA ko jAnane para pariNAmI-pariNAma-pariNati ke bheda kA vikalpa naSTa hotA jAne se jIva niSkriya cinmAtra bhAva ko (zuddhopayoga) prApta karatA hai aura isase moha (darzana moha) nirAzraya hotA huA vinAza ko prApta hotA hai| yadi aisA hai, to moha kI senA para vijaya prApta karane kA upAya maiMne prApta kiyA hai"aisA kahA, yAni samyagdarzana prApta kiyaa| zloka 7 :- "jisane anya dravya se bhinnatA dvArA (prathama bheda jJAna) AtmA ko eka ora haTA liyA hai (AtmA ko paradravya se alaga dikhAyA hai) tathA jisane samasta vizeSoM ke samUha ko sAmAnya meM magna kiyA hai (dvitIya bheda jJAna) (yAni samasta paryAyoM ko dravya ke bhItara DUbA
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra - anusAra samyagdarzana kA viSaya huA dikhAyA hai) - aisA jo yaha uddhata moha kI lakSmI ko (Rddhi ko, zobhA ko) lUTa lenevAlA zuddha naya (zuddhopayoga, yAni samyagdarzana = svAtmAnubhUti) usane utkaTa viveka dvArA tattva ko (Atma svarUpa) ko vivikta (pragaTa) kiyA hai / ' yAni samyagdarzana prApta kiyA hai| 139 gAthA 240 : TIkA :- 'jo puruSa anekAnta ketana (anekAntayukta) Agama jJAna ke bala se, sakala padArthoM ke jJeyAkAroM ke sAtha mizrita hotA huA vizada eka jJAna (jJeyAkAra yAni jJAnAkAra jo ki jJAna ke hI bane hue hone se una AkAroM ko gauNa karate hI jJAna sAmAnya mAtra 'zuddhAtmA' jo ki samyagdarzana kA viSaya hai, vahI prApta hotA hai / ) jisakA AkAra hai, aisI AtmA ko ('zuddhAtmA' ko) zraddhAna aura anubhava karatA huA (yAni zraddhA aura anubhava kA viSaya eka hI hai), AtmA meM hI nitya nizcala vRtti ko icchatA huA....' yahA~ samyagdarzana kI prApti kI vidhi batalAyI hai|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 samyagdarzana kI vidhi 29 AcArya amRtacandra kRta niyamasAra TIkA meM samyagdarzana kA viSaya aba hama zrI niyamasAra zAstra se jAneMge ki samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) kyA hai aura samyagdRSTi kisakA vedana karatA hai? vaha kina bhAvoM meM rata hotA hai ? ityAdi zloka 22 :- 'sahaja jJAna rUpI sAmrAjya jisakA sarvasva hai aisA zuddha caitanyamaya apanI AtmA ko jAnakara (zuddhadravyArthika naya se apane ko zuddhAtmA jAnakara) maiM yaha nirvikalpa hU~' yAni zuddha caitanyamaya AtmA, vahI samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) hai kyoMki use bhAte hI jIva nirvikalpa hotA hai| zloka 23 :- 'dRzi jJapti vRtti svarUpa (darzana-jJAna-cAritra rUpa pariNamita) aisA jo eka hI caitanya sAmAnya rUpa (zuddha dravyArthika naya ke viSaya rUpa mAtra sAmAnya jIva-zuddhAtmAparamapAriNAmika bhAva) nija Atma tattva, vaha mokSecchukoM kA (mokSa kA) prasiddha mArga hai; isa mArga ke binA mokSa nahIM hai|' yaha sAmAnya jIva mAtra jise sahaja pariNAmI athavA to parama pAriNAmika bhAva rUpa bhI kahA jAtA hai, vahI dRSTi kA viSaya hai| samyagdarzana kA viSaya hai aura usase hI samyagdarzana hone para use hI prasiddha mokSa kA mArga kahA kyoMki samyagdarzana se hI usa mArga meM praveza hai| zloka 24 :- 'parabhAva hone para bhI (vibhAva rUpa audayika bhAva hone para bhI, una audayika bhAva ko zuddha dravyArthika naya se parabhAva batalAyA hai kyoMki ve karmoM yAni para kI apekSA se = nimitta se hote haiM), sahaja guNamaNi kI khAna rUpa aura pUrNa jJAnavAle zuddhAtmA ko (parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA ko) eka ko jo (bheda jJAna ko karake) tIkSNa buddhivAlA zuddha dRSTi (zuddha dravyArthika cakSu se) puruSa bhajatA hai (usa zuddha bhAva meM 'maiMpana' karatA hai), vaha puruSa mukti ko prApta karatA hai' yAni jIva zuddhAtmA meM ekatva karake samyagdarzana prApta hone se mokSamArga meM praveza pAkara avazya mukti ko prApta karatA hai| zloka 25 :- 'isa prakAra para-guNa paryAyeM hone para bhI (AtmA audayika bhAva rUpa se pariNamatA hone para bhI, yAni AtmA azuddha rUpa se pariNamA hone para bhI) uttama puruSoM ke hRdayakamala meM (mana meM) kAraNa AtmA virAjamAna hai (parama pAriNAmika bhAva rUpa kAraNa paramAtmA virAjatA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya amRtacandra kRta niyamasAra TIkA meM samyagdarzana kA viSaya 141 hai-lakSya meM rahatA hai)| apane se utpanna aise usa paramabrahmasvarUpa samayasAra ko-ki jise tU bhaja rahA hai (yAni jisameM tU "maiMpana' kara rahA hai) use, he bhavya zArdUla! (bhavyottama) tU zIghra bhaja (mAtra usI meM upayoga rakha), tU vaha hai|' AcArya bhagavanta kahate haiM ki 'tU vaha hai' arthAt tU mAtra usameM hI 'maiMpana' (ekatva) kara, ki jo samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) hai aura usakA hI anubhava hone se samyagdarzana pragaTa ho jAtA hai, isaliye kahate haiM ki tU vaha hai, yahI samyagdarzana kI vidhi hai| zloka 26 :- 'jIvatva kvacit sadguNoM sahita vilasatA hai-dikhAyI detA hai, kvacit azuddha rUpa guNoM sahita vilasatA hai (arthAt koI jIva pragaTa guNoM sahita jAnane meM AtA hai aura kisI ke guNa azuddha rUpa se pariNamita hone se vaha azuddha bhAsita hotA hai), kvacit sahaja paryAyoM sahita vilasatA hai (arthAt koI kArya samayasAra rUpa pariNamita huA hotA hai) aura kvacit azuddha paryAyoM sahita vilasatA hai (arthAt koI jIva saMsAra meM azuddha paryAyoM sahita pariNamita hue jJAta hote haiN)| ina sabase sahita hone para bhI (arthAt koI pragaTa bhAva zuddha rUpa se hai athavA koI pragaTa bhAva azuddha rUpa hone para bhI) jo ina sabase rahita hai (arthAt jo zuddha, azuddha bhAvoM rUpa batAye hue samasta vizeSa bhAvoM se rahita hai arthAt audayika, aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika bhAvoM se rahita hai) aise isa jIvatva ko (arthAt parama pAriNAmika bhAva rUpa pariNamate zuddhAtma rUpa kAraNa samayasAra ko-kAraNa zuddha paryAya ko) meM sakala artha kI siddhi ke liye sadA namatA ha~, bhAtA hai| kyoMki vaha samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) hai aura isIliye usa bhAva meM hI 'maiMpana' karane se samyagdarzana pragaTa hotA hai ki jisase mokSa yAtrA kA prArambha hotA hai aura kAla se mokSa hote hI sakala artha kI siddhi hotI hai, aisA bhAva isa gAthA meM vyakta kiyA hai| zloka 30 :- 'sakala moharAgadveSavAlA jo koI puruSa parama guru ke caraNa kamala yugala kI sevA ke prasAda se (arthAt parama guru se tattva samajhakara)-nirvikalpa sahaja samayasAra ko (parama pAriNAmika bhAva rUpa kAraNa samayasAra ko) jAnatA hai, vaha puruSa paramazrI rUpI sundarI kA priyakAnta hotA hai|' arthAt isa kAla meM isa nirvikalpa sahaja samayasAra ko jAnanevAloM ko parama guru kahA hai, kyoMki isa kAla meM samyagdarzanayukta jIva bahata hI alpa hote haiM aura aise parama guru ke kahe anusAra nirvikalpa sahaja samayasAra ko jo jAnatA hai arthAt anubhava karatA hai, vaha samyagdarzanayukta hokara niyama se mukta hotA hai| zloka 34 :- (hamAre Atma svabhAva meM) vibhAva asat hone se (arthAt abhI bhale hamAre
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 samyagdarzana kI vidhi AtmA meM audayika bhAva rUpa vibhAva ho, parantu vaha kSaNika hai, vaha tInoM kAla rahanevAlA nahIM hai, isaliye asat hai) usakI hameM cintA nahIM hai, hama to hRdaya kamala meM sthita (arthAt mana meM jo zuddha dravyArthika naya ke viSaya rUpa sahaja samayasAra rUpa merA svarUpa hai, usameM sthita), sarva karma se vimukta, zuddha AtmA kA eka kA satata anubhava karate haiM, kyoMki anya kisI prakAra se mukti nahIM hai, nahIM hai, nahIM hI hai|' arthAt anya koI bhAva upAdeya nahIM, anya koI bhAva bhajane yogya nahIM; ekamAtra zuddhAtmA ko bhajate hI, anubhava karate hI aura usameM hI sthiratA karate hI, mukti sahaja hI hai| anya kisI prakAra se nahIM, nahIM, nahIM hai (vaz2ana dene ke liye tIna bAra 'nahIM' kahA hai|) ___gAthA 19 : anvayArtha :- 'dravyArthika naya se jIva pUrva kathita paryAyoM se vyatirikta (rahita) hai; paryAya naya se jIva usa paryAya se saMyukta hai, isa prakAra jIva donoM nayoM se saMyukta hai|' arthAt eka hI saMsArI jIva ko dekhane ke = anubhava karane ke dRSTi bheda se bheda hai, usa jIva meM koI bhAga zuddha athavA koI bhAga azuddha - aisA nahIM hai parantu apekSA se arthAt dravya dRSTi se athavA paryAya dRSTi se vahI jIva anukrama se zuddha athavA azuddha bhAsita hotA hai; isaliye yadi kucha karanA ho to, vaha mAtra dRSTi badalanI hai, anya kucha nhiiN| zloka 36 :- 'jo do nayoM ke sambandha kA ullaMghana na karate hae (arthAt koI bhI bAta apekSA se samajhanevAle arthAt ekAnta se zuddha athavA ekAnta se azuddha kahanevAle-mAnanevAle, ve donoM mithyAtvI haiM jabaki apekSA se zuddha aura apekSA se azuddha mAnanevAle-kahanevAle nayoM ke sambandha ko nahIM lAMghate hue jIva samajhanA) parama jina ke caraNoM meM anurakta hue bhramara samAna hai (arthAt aise jIva parama jina rUpa aise apane zuddhAtmA meM-parama pAriNAmika bhAva meM-kAraNa samayasAra meM-kAraNa zuddha paryAya meM matta haiM) aise jo satpuruSa haiM ve zIghra samayasAra ko (kArya samayasAra ko) avazya prApta karate haiN| pRthvI para mata ke kathana se sajjanoM ko kyA kAma hai (arthAt jagata ke jainetara darzanoM ke mithyA kathanoM se sajjanoM ko kyA lAbha hai?)' arthAt jo koI darzana isa zuddhAtma rUpa kAraNa samayasAra ko anya kisI prakAra se arthAt ekAnta se zuddha samajhatA hai athavA ekAnta se azuddha samajhatA hai, vaha bhI jainetara darzana hI hai arthAt mithyAdarzana hI hai| aba, Age hama dhyAna ke bAre meM saMkSepa meM batAte haiN|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna ke viSaya meM 143 dhyAna ke viSaya meM aba hama thor3A sA dhyAna ke viSaya meM samajhakara Age bddh'eNge| koI bhI vastu-vyakti-paristhiti Adi para mana kA ekAgratApUrvaka cintavana dhyAna kahalAtA hai| hamane abhI taka dekhA ki mana kA samyagdarzana meM bahuta hI mahattva hai, jaise ki samAdhitantra zloka 35 meM batalAyA hai ki 'jisakA mana rUpI jala rAga-dveSAdi taraMgoM se caMcala nahIM hotA, vaha AtmA ke yathArtha svarUpa ko dekhatA hai - anubhava karatA hai, usa Atma tattva ko dUsarA manuSya - rAgadveSAdi se Akulita cittavAlA (manavAlA) manuSya dekha nahIM sktaa|' arthAt samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya), vaha bhI mana se hI cintavana hotA hai aura atIndriya svAnubhUti ke kAla meM bhI vaha bhAva mana hI atIndriya jJAna rUpa pariNamatA hai| isIliye mana kisa viSaya para cintavana karatA hai athavA mana kina viSayoM meM ekAgratA karatA hai, usa para hI bandha aura mokSa kA AdhAra hai| jaisA ki paramAtmaprakAza chanda 271 meM batalAyA hai ki 'pA~ca indriyoM ke svAmI mana ko tuma vaza meM karo, usa mana ke vaza hone se ve pA~ca indriyA~ vaza meM ho jAtI haiN| jaise ki vRkSa ke mUla kA nAza hone para patra niyama se sUkha jAte haiN|' arthAt mana hI bandha kA kAraNa hai aura mana hI mukti kA kAraNa hai| yaha bAta kisI ne ekAnta se nahIM samajhanA, yaha bAta apekSA se kahane meM AyI hai, kyoMki jo mana hai, vahI samyagdarzana kA nimitta kAraNa hai aura bandha kA bhI nimitta kAraNa hai, isa apekSA se vivekapUrvaka yaha bAta kahane meM AyI hai| jaisA ki paramAtmaprakAza mokSAdhikAra chanda 157 meM batalAyA hai ki jinhoMne mana ko zIghra hI vaza meM karake apanI AtmA ko paramAtmA meM nahIM milAyA (arthAt svAtmAnubhUti nahIM kI), he ziSya! jinakI aisI zakti nahIM, vaha yoga se kyA kara sakegA? (arthAt aise jIva adhyAtmayoga se svAtmAnubhUtirUpa lAbha nahIM le sakate)' isa prakAra mokSamArga meM mana kA atyanta hI mahattva hone se bahuta granthoM meM dhyAna ke viSaya meM bahuta adhika batalAyA gayA hai, parantu yahA~ usakA mAtra thor3A sA ullekha karake hama Age bddh'eNge| dhyAna zubha, azubha aura zuddha rUpa tIna prakAra se hotA hai, usake cAra prakAra haiM - Artta dhyAna, raudra dhyAna, dharma dhyAna aura zukla dhyAna ; ina cAra prakAroM ke bhI antara prakAra haiN| mithyAtvI jIvoM ko Arta dhyAna aura raudra dhyAna nAmaka do azubha dhyAna sahaja hI hote haiM kyoMki vaise hI
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 samyagdarzana kI vidhi dhyAna ke, unheM anAdi ke saMskAra haiM, tathApi ve prayatnapUrvaka mana ko azubha meM jAne se roka sakate haiN| usa mana ko azubha meM jAne se rokane kI aisI vidhiyA~ haiM, jaise ki-AtmalakSya se zAstroM kA abhyAsa, Atma svarUpa kA cintavana, chaha dravya rUpa loka kA cintavana, nava tattvoM kA cintavana, bhagavAna kI AjJA kA cintavana, karma-vipAka kA cintavana, karma kI vicitratA kA cintavana, loka ke svarUpa kA cintavana, ityAdi vaha kara sakatA hai| aisA mithyAtvI jIvoM kA dhyAna bhI zubha rUpa dharma dhyAna kahalAtA hai, nahIM ki zuddha rUpa dharma dhyAna; isaliye use apUrva nirjarA kA kAraNa nahIM mAnA hai kyoMki apUrva nirjarA ke liye vaha dhyAna samyagdarzana sahita honA Avazyaka hai arthAt zuddha rUpa dharma dhyAna honA Avazyaka hai| samyagdRSTi ko isake uparAnta zuddhAtmA kA dhyAna mukhya hotA hai ki jisase vaha guNazreNI nirjarA dvArA guNasthAnaka ArohaNa karate-karate Age zukla dhyAna rUpa agni se sarva ghAtI karmoM kA nAza karake kevala jJAna-kevala darzana prApta karatA hai aura krama se siddhatva ko pAtA hai| dharma dhyAna ke antara prakAra rUpa samasta dhyAna ke prakAra meM AtmA hI kendra meM hai, jisase koI bhI samyak dhyAna use hI kahA jAtA hai ki jisameM AtmA hI kendra meM ho aura Atma prApti hI usakA lakSya ho| bahuta se vyakti aisA mAnate haiM ki Atma jJAna arthAt samyagdarzana dhyAna ke binA hotA hI nahIM to unheM hama kahate haiM ki vAstava meM samyagdarzana bheda jJAna ke binA hotA hI nahIM, dhyAna ke binA to hotA hai| isaliye samyagdarzana ke liye AvazyakatA vaha dhyAna nahIM parantu zAstroM se bhalIbhA~ti nirNaya kiye hue tattva kA jJAna aura samyagdarzana ke viSaya kA jJAna tathA vaha jJAna hone ke bAda yathArtha bheda jJAna hone se hI parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA meM 'maiMpana' hone se hI svAtmAnubhUtipUrvaka samyagdarzana pragaTa hotA hai; isaliye Agraha dhyAna kA nahIM parantu yathArtha tattva nirNaya kA aura yogyatA kA rakhanA Avazyaka hai aura vahI karane yogya hai| mokSaprAbhRtam meM bhI dhyAna ke bAre meM batAyA hai ki - gAthA 20 : artha :- 'yogI-dhyAnI-muni haiM, ve jinavara bhagavAna ke mata se zuddhAtmA ko dhyAna meM dhyAte haiM (arthAt ekamAtra zuddhAtmA kA hI dhyAna karane yogya hai, vahI uttama hai aura usake dhyAna se hI dhyAnakartA yogI kahalAtA hai), isaliye nirvANa ko prApta karatA hai, to usase kyA svarga loka prApta nahIM ho sakatA? avazya hI prApta ho sakatA hai|' arthAt aneka loga svarga kI prApti ke liye nAnA prakAra ke aneka upAya karate dekhane meM Ate haiM to usa upAya se to kadAcit kSaNika svarga prApta ho bhI athavA na bhI ho, parantu paramparA
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna ke viSaya meM 145 meM to use ananta saMsAra hI milatA hai; jabaki zuddhAtmA kA anubhavana aura dhyAna se mukti milatI hai aura mukti na mile taba taka svarga aura svarga jaisA hI sukha hotA hai, isaliye sabhI ko usI kA dhyAna karane yogya hai ki jo mukti kA mArga hai aura usa mArga meM svarga to sahaja hI hotA hai, usakI yAcanA nahIM hotI aisA batalAyA hai| anya mati ke dhyAna, jaise ki-koI eka binda para ekAgratA karAye, to koI zvAsocchvAsa para ekAgratA karAye athavA to anya kisI prakAra se, parantu jisa se dehAdhyAsa hI dRr3ha hotA ho aisA koI bhI dhyAna vAstava meM to Arta dhyAna rUpa hI hai| aise dhyAna se mana ko thor3I sI zAnti milatI hone se loga Thage jAte haiM aura use hI saccA dhyAna mAnane lagate haiN| dUsarA zvAsocchvAsa dekhane se aura usakA acchA abhyAsa ho, use kaSAya kA udbhava ho, usakA jJAna hone para bhI, svayaM kauna hai, isakA svAtmAnubhUtipUrvaka kA jJAna nahIM hone se, aise samasta hI dhyAna Arta dhyAna rUpa hI pariNamate haiN| usa Artta dhyAna kA phala hai tiryaMca gati, jabaki krodha, mAna, mAyA-kapaTa rUpa dhyAna, vaha raudra dhyAna hai aura usakA phala hai naraka gati; dharma dhyAna ke antara prakAroM meM AtmA hI kendra meM hone se hI use samyak dhyAna kahA jAtA hai| mana kI jA~ca karane ke liye, svayaM ko kyA rucatA hai? yaha jA~ca karanA, Atma prApti kA tharmAmITara-beromITara hai| isa prazna kA uttara cintavana karanA, jaba taka uttara meM kucha bhI sAMsArika icchA/AkAMkSA ho, vahA~ taka apanI gati saMsAra kI ora samajhanA aura jaba uttara - ekamAtra Atma prApti, aisA ho to samajhanA ki Apake saMsAra kA kinArA bahuta nikaTa A gayA hai ; isaliye usake liye puruSArtha bar3hAnA caahiye| Age hama sAdhaka ko mokSamArga kI sAdhanA ke liye Avazyaka bAteM batAte haiN|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 samyagdarzana kI vidhi 31 sAdhaka ko salAha sAdhaka AtmA ko sarvaprathama to apanA lakSya duniyA se haTAkara 'maiM aura karma' itanA z2arUra samajha lenA Avazyaka hai kyoMki anAdi se jo merA paribhramaNa calatA hai, vaha karmoM ke kAraNa hI hai| ve karma kahIM mAtra pudgala rUpa nahIM, ve karma arthAt mere hI pUrva meM kiye gaye bhAva haiM, ki jinake nimitta se ye pudgala karma rUpa pariNamita hue haiN| isaliye samajhanA yaha hai ki apane ko yadi kisI ne sabase adhika duHkhI kiyA ho to vaha mAtra aura mAtra 'maiM' hI hU~ arthAt vaha mAtra apane hI pUrva meM kiye hue bhAva haiM, ki jinake nimitta se, pudgala karma rUpa hue aura una pudgala rUpa karmoM kA udaya hone se hI maiM unake nimitta se pariNamanakara duHkhI huA / yadi vyavasthA aisI hI hove to maiM aisA kaise vicAra kara sakatA hU~ ki kisI anya vyakti ne mujhe duHkhI kiyA hai athavA merA ahita kiyA hai, kyoMki aisA vicArane se hI usa vyakti ke sAtha ke sAMkala rUpa sambandha meM eka nayI kar3I jur3atI hai aura mere naye karma bandhate haiM ki jinake udaya ke samaya phira se isI prakAra naye karma bA~dhane kI sambhAvanA khar3I hI rahegI, aise anubandha ko hI anantAnubandhI kaSAya kahA jAtA hai| dUsaroM kA doSa dekhane se Artta dhyAna aura raudra dhyAna hotA hai, vaha na ho isake liye sAdhaka jIva ko duHkha ke kAla meM pUrva meM batalAye gaye "dhanyavAda! svAgatam! (Thank you! Welcome!)'' ke antargata aisA vicAranA ki - aho ! maiMne aisA duSkRtya pUrva meM kiyA thA! to usake liye merA micchAmi dukkaDaM (yaha hai pratikramaNa) usake liye maiM pazcAttApapUrvaka apanI nindA karatA hU~ aura aba maiM bhaviSya meM aise bhAva kabhI bhI nahIM karU~ aisI pratijJA (pratyAkhyAna) karatA hU~ (yaha hai pratyAkhyAna) aura jo vyakti mujhe mere aise bhAvoM se (karmoM se chur3Ane meM nimitta hue haiM, ve mere parama upakArI haiM, isaliye ve dhanyavAda ke pAtra haiN| aisA vicArane se usa vyakti ke prati na roSa AyegA na durbhAva aayegaa| AyegI to mAtra kRtajJatA / aura maiM Artta dhyAna aura raudra dhyAna se bacakara zubha bhAva rUpa dharma dhyAna meM sthita rahane se eka to usa vyakti ke sAtha kI sA~kala TUTa jAyegI (vaira chUTa jAyegA) aura naye duHkhadAyaka karmoM kA bandha rUka jaayegaa| isaliye mumukSu jIva ko aisA hI vicAranA cAhiye aura svayaM ko tathA saba ko mAtra zuddhAtmA dekhane rUpa (jaisA pUrva apekSA
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhaka ko salAha 147 se samajhAyA hai vaisA, ekAnta nahIM) bhAva meM rahakara tattva kA nirNaya aura samyagdarzana hI karane yogya hai| yahA~ koI yaha kahe ki Apa to zubha kI bAta kara rahe haiM? unheM hama kahate haiM ki koI bhI jIva nirantara koI na koI (zubha athavA azubha) dhyAna/bhAva karake anantAnanta karma se bandha hI rahA hai aura yadi vaha prayatnapUrvaka Atma lakSya se zubha meM nahIM rahe to niyama se azubha meM hI rahegA ki jisakA phala naraka gati tathA ananta kAla kI tiryaMca gati hai; jabaki ekamAtra Atma lakSya se jo jIva zubha meM prayatnapUrvaka rahatA hai, use manuSya gati, deva-zAstra-guru tathA kevalI prarUpita jina dharma ityAdi milane kI sambhAvanAyeM khar3I rahatI haiM aura usake kalyANa ke daravAz2e khule rahate haiM aura isIliye isI apekSA se hama Atma lakSya se zubha bhAva meM rahane ko kahate haiM, parantu usameM ekamAtra lakSya Atma prApti hI honI cAhiye, anyathA zubha bhAva bhI azubha bhAva kI taraha hI jIva ko bA~dhatA hai aura ananta saMsAra meM bhaTakAtA hai, ananta du:khoM kA kAraNa banatA yadi koI aisA mAne ki mumukSu jIva ko yogyatA apane kAla meM ho jAyegI, usake liye prayatna kI AvazyakatA nahIM hai; to unase hama prazna karate haiM ki kyA Apa jIvana meM paisA, pratiSThA, parivAra ityAdi ke liye prayatna karate haiM? yA phira Apa kahate haiM ki ve unake kAla meM A jAyeMge, bolo A jAyeMge? to uttara apekSita hI milatA hai ki hama unake liye prayatna karate haiN| to hama prazna karate haiM ki jo vastu athavA saMyoga karma anusAra apane Apa Akara milanevAle haiM, unake liye Apa bahuta hI prayatna karate haiN| parantu jo AtmA ke ghara kA hai, aisA puruSArtha arthAt prayatnapUrvaka AtmA ke uddhAra ke liye Upara batalAyA huA tathA anya AcaraNa jIvana meM karane meM upekSA/ Alasa karate ho ; to Apa jaina siddhAnta kI apekSA na samajhakara unheM anyathA hI samajhe haiM, aisA hI kahanA pdd'egaa| kyoMki jaina siddhAntAnusAra koI bhI kArya hone ke liye pA~ca samavAya kA honA Avazyaka hai aura unameM Atma svabhAva meM puruSArtha, vaha upAdAna kAraNa hone se ; yadi Apa usakI upekSA karake mAtra nimitta kI rAha dekhakara baiThe raheMge athavA niyati ke samakSa dekhakara baiThe raheMge to Atma prApti honA atyanta kaThina hai| isaliye mumukSu jIva ko apanA puruSArtha adhika se adhika Atma dharma kSetra meM pravartita karanA Avazyaka hai aura thor3A sA (alpa) hI kAla jIvana kI AvazyakatAoM ko arjita karane meM DAlanA, yaha prathama AvazyakatA hai| jaise AtmAnuzAsana gAthA 78 meM batalAyA hai ki :- 'he jIva! Atma kalyANa ke liye kucha yatna kara! kara! kyoM zaTha hokara pramAdI bana rahA hai? jaba vaha kAla apanI tIvra gati se
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 samyagdarzana kI vidhi A pahu~cegA taba yatna karane para bhI vaha rukegA nahIM aisA tU nizcaya smjh| kaba, kahA~ se aura kisa prakAra vaha kAla acAnaka A car3hegA, isakI bhI kisI ko qhabara nahIM hai| vaha duSTa yamarAja, jIva ko kucha bhI sUcanA paha~cAye binA acAnaka hamalA karatA hai, usakA kucha to qhayAla kr| kAla kI apratihata aroka gati ke samakSa mantra tantra auSadhAdi sarva sAdhana vyartha haiN|' arthAt Atma kalyANa ke liye hI sarva puruSArtha ko Adara denA caahiye| Age AtmAnuzAsana gAthA 196 meM bhI batalAyA hai ki :- 'aho! jagata ke mUrkha jIvoM ko kyA kaThina hai ? ve jo anartha kareM, usakA Azcarya nahIM, parantu na kareM vahI vAstava meM aashcry| zarIra ko pratidina posate haiM, sAtha hI sAtha viSayoM ko bhI ve sevana karate haiN| una mUrkha jIvoM ko kucha bhI viveka nahIM ki viSapAna karake amaratva cAhate haiM! sukha cAhate haiM! avivekI jIvoM ko kucha bhI viveka yA pApa kA bhaya nahIM hai tathA vicAra bhI nahIM hai....' hama jaba pApa-tyAga ke viSaya meM batalAte haiM, taba koI aisA pUchatA hai ki rAtri bhojana tyAga ityAdi vrata athavA pratimAyeM to samyagdarzana ke bAda hI hote haiM to hameM usake pUrva rAtri bhojana kA kyA doSa lagegA? to unheM hamArA uttara hotA hai ki-rAtri bhojana kA doSa samyagdRSTi kI apekSA mithyA dRSTi ko adhika hI lagatA hai kyoMki mithyA dRSTi use raca-pacakara sevana karatA hai jabaki samyagdRSTi ko to Avazyaka na ho, anivAryatA na ho to aise doSoM kA sevana hI nahIM karatA aura yadi kisI kAla meM aise doSoM kA sevana karatA hai to bhI bhIru bhAva se aura roga kI auSadha ke rUpa meM karatA hai, na ki Ananda se athavA svacchandatA se, kyoMki samyagdRSTi jIva ko to bhojana karanA par3atA hai vaha bhI majabUrI rUpa lagatA hai, roga rUpa lagatA hai aura usase zIghra chuTakArA hI cAhatA hai| isaliye kisI bhI prakAra kA chala kisI ko dharma zAstroM se grahaNa nahIM karanA cAhiye, kyoMki dharma zAstroM meM pratyeka bAta apekSA se kahI hotI hai, isaliye vrata aura pratimAyeM pA~caveM guNasthAna meM kahI haiM, unakA artha aisA nahIM nikAlanA ki anya koI nimna bhUmikAvAle use abhyAsa ke liye athavA pApa se bacane ke liye grahaNa nahIM kara skte| balki sabako avazya grahaNa karane yogya hI hai, kyoMki jise daHkha priya nahIM aise jIva daHkha ke kAraNa rUpa pApa kisa prakAra AcaraNa kara sakate haiM? arthAt AcaraNa kara hI nahIM skte| samajhane kI bAta mAtra itanI hI hai ki samyagdarzana ke pahale aNuvratI athavA to mahAvratI, vaha apane ko anukrama se pA~caveM athavA chaThaveM-sAtaveMguNasthAna meM na samajhakara (mAnakara) mAtra AtmArtha
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhaka ko salAha 149 (arthAt AtmA kI prApti ke liye) abhyAsa rUpa grahaNa kiye hue aNuvratI athavA mahAvratI samajhanA (mAnanA) aura logoM ko bhI vaisA hI batalAnA ki jisase logoM ko Thagane kA doSa bhI nahIM lge| isaliye zAstra meM se kisI bhI prakAra kA chala athavA viparIta yAni Thagane kI bAta grahaNa nahIM karanA parantu use yathArtha apekSA se samajhanA pratyeka mumukSu ke liye atyanta Avazyaka hai, kyoMki pratyeka zAstra meM spaSTa kahane meM AyA hai ki girane kA arthAt nicalI zreNI meM jAne kA to koI upadeza de hI nahIM sakatA ? upadeza to mAtra Upara car3hane ke liye hI hai arthAt koI pahale guNasthAnavAlA vratI ho to use vrata chor3anA nahIM batalAyA parantu use anukUla guNasthAna prApta karane ke liye protsAhita kiyA hai; use anyathA grahaNa karake vrata-pratyAkhyAna chor3a denA nahIM, vaha to mahA anartha kA kAraNa hai| to aisA to koI AcArya bhagavanta upadeza dete hI nahIM na ? yaha to mAtra vartamAna kAla ke mAnavoM kI vakratA hI hai ki ve use viparIta rUpa se grahaNa karate haiM, isI prakAra anAdi se hama dharma ko viparIta rUpa se grahaNa karate Aye haiM aura isIliye anAdi se bhaTaka rahe haiN| aba to basa ho! basa ho! aisI viparIta prruupnnaa| jaise ki puruSArthasiddhyupAya zloka 50 meM bhI kahA hai ki 'jo jIva yathArtha nizcaya svarUpa ko jAne binA (arthAt samyagdarzana ko prApta kiye binA) use hI (arthAt use hI mAtra zabda rUpa se grahaNa karake) nizcaya zraddhA se aMgIkAra karatA hai, vaha mUrkha bAhya kriyA meM AlasI hai aura bAhya kriyA rUpa AcaraNa kA nAza karatA hai|' prazna I :- bahuta sAdhakoM kA prazna hotA hai ki hameM tattva kA abhyAsa hone para bhI AtmA kA anubhava kyoM nahIM hotA ? arthAt samyagdarzana kyoM nahIM hotA? uttara :- jaise yogya kAraNa binA koI kArya nahIM hotA, vaise vairAgya Aye binA arthAt bhava se roga rUpa trAsa lage binA, sukha kI AkAMkSA chor3e binA, kisI bhI naya kA pakSa athavA sAmpradAyika mAnyatA kA Agraha chor3e binA aura tattva ko viparIta rUpa se grahaNa karake svAtmAnubhUti arthAt samyagdarzana prApta honA ati vikaTa hai; isaliye sabhI sAdhakoM ko hamArA nivedana hai ki Apa yogya kAraNa arthAt vairAgya rUpa yogyatA pragaTa kareM aura pakSa-Agraha chor3akara tattva kA yathArtha nirNaya kareMge to samyagdarzana rUpa kArya avazya hogA hI, aisA hamArA abhiprAya hai| prazna II :- bahuta sAdhakoM kA prazna hotA hai ki Apako AtmA kA anubhava huA taba kyA huA? arthAt AtmA ke anubhava ke kAla meM kyA hotA hai ? uttara :- svAtmAnubhUti ke kAla meM zarIra se bhinna aisA siddha sadRza AtmA kA anubhava hotA hai, jisa meM zarIra kA kisI bhI prakAra kA anubhava nahIM hotaa|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 samyagdarzana kI vidhi prazna III :- bahuta se sAdhaka hama se prazna karate haiM ki unhe prakAzamaya AtmA kA anubhava huA athavA koI kahate haiM ki ve ekadama halke phUla jaise ho gaye hoM, aisA anubhava huA athavA koI kahate haiM ki hama romAMcita ho gaye, ityaadi| uttara :- aise sAdhakoM ko hama batalAte haiM ki aise bhramoM se apane Apa ko ThaganA yogya nahIM haiM, kyoMki svAtmAnubhUti ke kAla meM zarIra kA kisI bhI prakAra kA anubhava hotA hI nahIM, mAtra siddha sadRza AtmA kA hI anubhava hotA hai arthAt AMzika siddha sadRza Ananda kA anubhava hotA hai arthAt AMzika siddhatva kA hI anubhava hotA hai aura phira AtmA ke sandarbha meM koI bhI prazna rahatA hI nhiiN| itanA spaSTa anubhava hotA hai| arthAt svAtmAnubhUti ke bAda zarIra se bheda jJAna pratIta hotA hai| dRSTAnta rUpa se-svAtmAnubhUti ke bAda Apa darpaNa ke sAmane jaba bhI jAyeMge taba Apa kisI anya vyakti ko nihArate hoM aisA bhAva AtA hai| prazna IV :- kisI kA yaha bhI prazna hotA hai ki Apake guru kauna haiM? uttara :- hamAre guru bhagavAna mahAvIrasvAmI haiM, jinakI divya dhvani hamako zAstra rUpa se prApta huI, jisase hameM satya kI prApti huI arthAt samyagdarzana prApta huaa| unake alAvA hamane anya bahuta se logoM se kucha nA kucha avazya sIkhA hai, unake bhI hama atyanta AbhArI haiN| samyagdarzana ko prApta karane ke bAda amRtacandrAcArya kRta pravacanasAra TIkA zloka 202 ke anusAra, samyagdRSTi jIva kA vikAsa krama aisA hotA hai - 'samyagdRSTi jIva apane svarUpa ko jAnatA hai, anubhava karatA hai, anya samasta vyavahAra bhAvoM se apane ko bhinna jAnatA hai| jabase use sva-para ke viveka rUpa bheda vijJAna pragaTa haA thA, taba se hI vaha sakala vibhAva bhAvoM kA tyAga kara cukA hai aura taba se hI usane TaMkotkIrNa nija bhAva aMgIkAra kiyA hai| isaliye use na kucha tyAganA rahA aura na kucha grahaNa karanA-aMgIkAra karanA rhaa| svabhAva dRSTi kI apekSA se aisA hone para bhI, paryAya meM vaha pUrva baddha karmoM ke udaya ke nimitta se aneka prakAra ke vibhAva bhAvoM se pariNamatA hai| vaha vibhAva pariNati nahIM chUTatI dekhakara vaha Akula-vyAkula bhI nahIM hotA tathA samasta vibhAva pariNati ko TAlane kA puruSArtha kiye binA bhI nahIM rhtaa| sakala vibhAva pariNati rahita svabhAva dRSTi ke puruSArtha se guNasthAnoM kI paripATI ke sAmAnya krama anusAra use pahale azubha pariNati kI hAni hotI hai aura phira dhIme-dhIme zubha pariNati bhI chUTatI jAtI hai| aisA hone se usa zubha rAga ke udaya kI bhUmikA meM gRha vAsa kA aura kuTumba kA tyAgI hokara
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhaka ko salAha vyavahAra ratnatraya rUpa paMcAcAroM ko aMgIkAra karatA hai| yadyapi jJAna bhAva se vaha samasta zubhAzubha kriyAoM kA tyAgI hai, tathApi paryAya meM zubha rAga nahIM chUTatA hone se vaha pUrvokta prakAra se paMcAcAra ko grahaNa karatA hai|' 151 jisa dharma meM (arthAt jaina siddhAnta meM) 'saba jIva svabhAva se siddha samAna hI haiM' - aisA kahA gayA ho taba, sabhI jIvoM ko apane samAna hI dekhate hue, kahIM bhI vaira-virodha ko avakAza hI kahA~ se hogA? arthAt vizva maitrI kI bhAvanA hotI hai aura aise dharma meM dharma ke hI nAma se vaira-virodha aura jhagar3A ho to, usameM samajhanA ki avazya hamane dharma kA rahasya samajhA hI nahIM hai| isaliye kahIM bhI dharma ke liye vaira, virodha yA jhagar3A na ho kyoMki dharma pratyeka kI samajha anusAra pratyeka ko pariNamanevAlA hai aura isIliye usameM matabheda avazya rahane hI vAle haiM parantu ve matabheda ko matabheda se adhika, koI rAga-dveSa ke kAraNa rUpa vaira, virodha aura jhagar3e kA rUpa denA vaha, usI dharma ke liye mRtyu ghaNTe samAna hai| isaliye hama to saba ko eka hI bAta batalAte haiM ki dharma ke nAma se aise vaira, virodha aura jhagar3e hoM to unheM samApta kara denA aura sabhI janoM ko vaira, virodha aura jhagar3e apane mana meM se bhI nikAla denaa| anyathA ve vaira, virodha aura jhagar3e Apako mokSa to dUra, ananta saMsAra kA kAraNa bneNge| isaliye jise jo vaira-virodha ho, use kSamA kara denA hI hitaprada hai aura bhUla jAnA hI hitaprada hai aura usI meM hI jina dharma kA hita samAhita hai| aisA vaira-virodha aura jhagar3A bhI dharma ko viparIta rUpa se grahaNa karane kA hI phala hai, anyathA jisane dharma samyak rUpa se grahaNa kiyA ho, usake mana meM vaira-virodha uThe kaise ? arthAt mAtra karuNA hI janme, na ki vaira-virodha athavA jhagar3A, yaha samajhane kI bAta hai aura isIliye sabhI janoM ko dharma nimitta ke vaira, virodha athavA jhagar3A bhUlakara satya dharma kA phailAva karanA cAhiye, aisA hamArA mAnanA hai|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 samyagdarzana kI vidhi niyamasAra ke anusAra samyagdarzana aura dhyAna kA viSaya Age hama niyamasAra kI ve gAthAyeM tathA zloka dekheMge jinameM samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) aura samyagdRSTi ke dhyAna kA viSaya/sthiratA kA viSaya batalAyA hai| AcArya amRtacandra kRta TIkA (Age hara niyamasAra zloka ke liye yahI samajhanA) zloka 38 anvayArtha-'jIvAdi bAhya tattva heya haiM; karmopAdhijanita gaNa paryAyoM se vyatirikta AtmA AtmA ko upAdeya hai|' yahA~ jo jIvAdi vizeSa rUpa (arthAt paryAya rUpa) tattva heya kahe haiM arthAt karmoM ke nimitta se hae jIva ke vizeSa bhAva (arthAt vibhAva paryAyoM) ko heya rUpa batalAyA hai, usakA artha aisA hai ki una bhAvoM meM samyagdarzana ke liye maiMpana' nahIM karanA hai isa apekSA se ve heya rUpa haiN| jabaki usa paryAya (arthAt pUrNa dravya) meM chipe huye sAmAnya bhAva arthAt parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) hone se AtmA ko upAdeya hai, usameM hI 'maiMpana' karane yogya hai kyoMki vaha trikAlI zuddha bhAva hai aura zuddha dravyArthika naya ke cakSu se AtmA mAtra utanI hI hai, aura vaisI hI (zuddha hI) hai| isaliye isa zuddhAtmA ke atirikta samasta bhAva jIva meM hI hote hone para bhI, ve anya ke lakSya se hote hone se, unameM samyagdarzana ke liye 'maiMpana' (ekatva) karane yogya nahIM hai isaliye isa apekSA se ve jIva ke bhAva hI nahIM haiM, aisA pUrva meM batalAyA hai, vahI bhAva Age gAthA meM darzAyA hai| zloka 60 : anvayArtha :- 'satata rUpa se akhaNDa jJAna kI (arthAt jo jJAna vikalpavAlA hai tathA khaNDa-khaNDa hai isaliye una jJAnAkAroM ko gauNa karate hI akhaNDa jJAna kI prApti hotI hai aura vahI parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA kahalAtA hai) sadbhAvanAvAlI AtmA (arthAt 'maiM akhaNDa jJAna hU~' aisI saccI bhAvanA jise nirantara vartatI hai, vaha AtmA) saMsAra ke ghora vikalpa ko nahIM pAtI parantu nirvikalpa samAdhi ko prApta karatI huI para pariNati se dUra, anupama, anagha (doSarahita, niSpApa, malarahita) cinmAtra ko (- jAnane dekhane vAlI AtmA ko) prApta karatI hai|' arthAt vaha jIva samyagdarzana ko pAtA hai; vaha jIva Atma jJAnI hotA hai| gAthA 43 : anvayArtha :- 'AtmA (parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA) nirdaNDa, nirdvandva, nirmama, ni:zarIra, nirAlamba, nIrAga, nirdoSa, nirmUDha, nirbhaya hai|' zloka 64 : anvayArtha :- 'jo AtmA bhavyatA dvArA prerita ho, vaha AtmA bhava se vimukta
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra ke anusAra samyagdarzana aura dhyAna kA viSaya 153 hone ke hetu (arthAt samyagdRSTi hone aura mokSamArga meM Age bar3hane) ke liye nirantara isa AtmA ko (arthAt Upara batalAye zuddhAtmA ko) bhajo ki jo (AtmA) anupama jJAna ke AdhIna hai, jo sahaja guNamaNi kI khAna hai, jo (sarva) tattvoM meM sAra hai aura jo nija pariNati ke sukhasAgara meM magna hai|' zloka 66 : anvayArtha :- 'jo anAkula hai, acyuta hai, janma-mRtyu, rogAdi se rahita hai, sahaja nirmala sukhAmRtamaya hai, usa samayasAra ko (arthAt parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA, kI jise kAraNa samayasAra athavA kAraNa zuddha paryAya bhI kahA jAtA hai) maiM samarasa (arthAt usameM hI ekarasa hokara, usameM hI ekatva karake) dvArA sadA pUjatA huuN|' arthAt maiM sadA samayasAra rUpa parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA kI bhAvanA bhAtA huuN| gAthA 44 : anvayArtha :- 'AtmA (zuddha dravyArthika naya kA viSaya aisI zuddhAtmA) nirgrantha, nirAga, ni:zalya, sarva doSa vimukta, niSkAma, ni:krodha, nirmAna, aura nirmada hai|' Age AcArya bhagavAna kahate haiM ki strI, puruSa Adi paryAyeM, rasa-gandha-varNa-sparza aura saMsthAna tathA saMhanana ityAdi rUpa pudgala kI paryAyeM to AtmA kI haiM hI nahIM parantu vaise jo bhAva AtmA meM hote haiM, unameM bhI merA 'maiMpana' nahIM, unase vyatirikta jo parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA hai, usameM hI merA "maiMpana' hai; isaliye ve jIva koI bhI liMga se (arthAta vizeSa rUpa pariNamana se-paryAya se) grahaNa ho vaise nahIM haiM, vaisA jIva mAtra avyakta rUpa hai aura vaha pUrva meM batalAye anusAra bhAva mana kA viSaya hotA hai aura vahI zuddha dravyArthika naya ke viSaya rUpa zuddhAtmA kI apekSA se 'sarva jIva svabhAva se siddha samAna hI hai' aisA kahane meM AtA hai aura vaisA zuddhAtmA hI upAdeya hai arthAt ekatva karane yogya hai| zloka 73 : anvayArtha :- 'zuddha nizcaya naya se mukti meM tathA saMsAra meM antara nahIM hai; aisA hI vAstava meM, tattva vicArate zuddha tattva ke rasika puruSa kahate haiN|' arthAt zuddha dravyArthika naya se jIva tInoM kAla sampUrNa zuddha hI hai, na ki jIva kA koI bhAga zuddha aura dUsarA bhAga ashuddh| naya paddhati meM pUrNa dravya (pramANa kA dravya hI) malina paryAya rUpa athavA pUrNa zuddha rUpa ityAdi, apekSA se kahA jAtA hai aura vaisA hI samajha meM AtA hai, ekAnta se nahIM; yadi use ekAnta se malina athavA zuddha rUpa mAnane meM Ave to vaha jaina darzana bAhya hI smjhnaa| ___Age AcArya bhagavanta samyagdarzana prApta karane ke liye kisa prakAra se aura kisa se bheda jJAna karanA hai, vaha batalAte haiN| jaise ki nArakAdi paryAyeM, mArgaNA sthAna, guNasthAna, jIvasthAna, bAla vRddha ityAdi zarIra kI avasthAyeM, rAga-dveSa rUpa kaSAyeM maiM nahIM, maiM unakA kartA, kArayitA nahIM athavA anumodaka bhI nahIM arthAt unameM merA koI kartA bhAva nahIM aura unheM acchA mAnatA bhI nhiiN|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi gAthA 82 : anvayArtha :- 'aisA bheda abhyAsa hone para jIva madhyastha hotA hai (arthAt jJAnI ko labdha meM zuddhAtmA aura upayoga meM vartamAna dazA hone se, jJAnI usa vartamAna azuddha dazA se mukta hone ke upAya rUpa cAritra grahaNa ityAdi karatA hai ki jisase vaha sAkSAt zuddhAtma rUpa mukti prApta kara sakatA hai na ki puNya ke lakSya rUpa cAritra arthAt yaha puruSArtha zuddhAtmA ke Azraya se, karmoM se mukti prApta karane ke liye hI hotA hai, anyathA nahIM), isaliye cAritra hotA hai| use ( cAritra ko ) dRr3ha karane ke nimitta maiM pratikramaNAdi kahU~gA / ' 154 gAthA 83 : anvayArtha :- 'vacana racanA ko chor3akara (arthAt jo pratikramaNa sUtra rUpa vacana racanA hai, vaha vikalpa rUpa hone se use chor3akara nirvikalpa zuddhAtmA ko bhAnA, anubhava karanA aura usameM hI sthira honA, vahI pratikramaNAdi kA lakSya hai aura yadi vaha lakSya siddha ho jAtA ho to usa vacana racanA rUpa pratikramaNa kI AvazyakatA pUrI ho jAtI hai) rAgAdi bhAvoM kA nivAraNa karake (arthAt jIva ke rAgAdi jo bhAva haiM unheM dhyAna meM na lekara arthAt unheM gauNa karake arthAt una rAgAdi bhAvoM meM maiMpana nahIM karake), jo AtmA ko (parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA ko) dhyAtA hai, use (paramArtha) pratikramaNa hotA hai|' gAthA 92 : anvayArtha :- 'uttamArtha (uttama padArtha) AtmA hai| usameM (usa zuddhAtmA meM) sthita munivara karma kA nAza karate haiM isaliye dhyAna hI (zuddhAtmA kA dhyAna hI ) vAstava meM uttamArtha kA pratikramaNa hai|' zloka 122 'samasta vibhAva ko tathA vyavahAra mArga ke ratnatraya ko chor3akara (arthAt samasta vibhAva ko gauNa karake tathA vyavahAra ratnatraya ke sarva vikalpa zAnta karake) nija tattva vedI (nija Atma tattva ko jAnanevAlA - anubhava karanevAlA) matimAna puruSa zuddha Atma tattva meM niyata (jur3A huA) aisA jo eka nija jJAna, dUsarA zraddhAna aura phira tIsarA cAritra, usakA Azraya karatA hai| ' zloka 123 :- 'Atma dhyAna ke atirikta dUsarA saba ghora saMsAra kA mUla hai (arthAt dhyAna mAtra zuddhAtmA kA hI zreSTha hai) aura dhyAna dhyeyAdika sutapa (arthAt dhyAna, dhyeya ityAdi ke vikalpavAlA zubha tapa bhI) kevala kalpanA meM ramya hai (arthAt vAstava meM acchA nahIM hai, kalpanA mAtra acchA hai); aisA jAnakara dhImAna (buddhimAna puruSa) sahaja paramAnanda rUpI pIyUSa ke pUra meM DUbate hue (lIna hote hue) aise sahaja eka paramAtmA kA (paramapAriNAmika bhAva rUpa kAraNa paramAtmA kA) hI Azraya karatA hai / ' gAthA 93 : anvayArtha :- '(zuddhAtmA ke ) dhyAna meM lIna sAdhu sarva doSoM kA parityAga karate haiM; isaliye dhyAna hI (usa zuddhAtmA kA dhyAna hI ) vAstava meM sarva aticAra kA pratikramaNa hai|'
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra ke anusAra samyagdarzana aura dhyAna kA viSaya 155 gAthA 95 : anvayArtha :- 'samasta jalpa ko (vacana vistAra ko arthAt vikalpoM ko) chor3akara (arthAt gauNa karake) aura anAgata zubha-azubha kA nivAraNa karake (arthAt zubhAzubha bhAvoM ko gauNa karake arthAt zubha-azubha bhAvoM ke vikalpoM ko chor3akara arthAt sarva vibhAva bhAvoM ko gauNa karake arthAt samayasAra gAthA 6 ke anusAra kA bhAva arthAt jo pramatta bhI nahIM hai aura apramatta bhI nahIM hai, aisA eka jJAyaka bhAva rUpa) jo AtmA ko (arthAt zuddha dravyArthika naya ke viSaya rUpa zuddhAtmA ko) dhyAtA hai use (nizcaya) pratyAkhyAna hai|' arthAt sarva puruSArtha mAtra Atma-sthiratA rUpa cAritra ke liye hI ho ki jo sAkSAt kevala jJAna kA kAraNa hai| ___ gAthA 96 : anvayArtha :- 'kevala jJAna svabhAvI kevala darzana svabhAvI, sukhamaya aura kevala zakti svabhAvI vaha maiM hU~ - aisA jJAnI cintavana karate haiN|' arthAt jJAnI apane ko kAraNa samayasAra rUpa zuddhAtmA hI anubhava karate haiN| zloka 128 :- 'samasta munijanoM ke hRdaya-kamala kA (mana kA) haMsa aisA jo yaha zAzvata (trikAlI zuddha) kevala jJAna kI mUrti rUpa (jJAna mAtra), sakala-vimala dRSTimaya (zuddha dravyArthika naya kA viSaya - zuddha dravya dRSTi kA viSaya aisA zuddhAtmA), zAzvata Ananda rUpa, sahaja parama caitanya zaktimaya (parama pAriNAmika jJAnamaya) paramAtmA jayavanta hai|' arthAt use hI bhAne yogya hai, usa meM hI maiMpana karane yogya hai| gAthA 97 : anvayArtha :- 'jo nija bhAva ko chor3atA nahIM (arthAt parama pAriNAmika bhAva rUpa sahaja pariNamana, tInoM kAla aisA kA aisA hI hone se arthAt upajane se aura vahI usakA nija bhAva hone se batalAyA hai ki vaha nija bhAva ko chor3atA nahIM aura dUsarA jJAnI ko labdha rUpa se vahI bhAva rahatA hone kI apekSA se bhI kahA hai ki nija bhAva ko chor3atA nahIM) kucha bhI para bhAva ko grahaNa nahIM karatA (arthAta kisI bhI para bhAva meM maiMpana na karatA hone se use grahaNa nahIM karatA aisA kahA hai), saba ko jAnatA dekhatA hai (arthAt use jJAna mAtra bhAva meM hI maiMpana' hone se sarva ko jAnatAdekhatA hai, parantu para meM 'maiMpana' nahIM karatA), vaha 'maiM hU~' (arthAt zuddhAtmA, vaha 'maiM hU~') - aisA jJAnI cintavana karatA hai|' arthAt anubhava karatA hai aura dhyAtA hai arthAt vahI dhyAna kA aura samyagdarzana kA viSaya hai| zloka 129 :- 'AtmA, AtmA meM nija Atmika guNa rUpI samRddha AtmA ko (arthAt zuddhAtmA ko)-eka paMcama bhAva ko (arthAt parama pAriNAmika bhAva rUpa AtmA ko) jAnatA hai aura dekhatA hai (anubhava karatA hai), vaha sahaja eka paMcama bhAva ko (arthAt AtmA ke sahaja pariNamana
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 samyagdarzana kI vidhi rUpa paMcama bhAva - parama pAriNAmika bhAva ko) usane chor3A hI nahIM aura anya aise para bhAva ko (arthAt audayika, upazama aura kSayopazama bhAva ko) ki jo vAstava meM paudgalika vikAra hai use-vaha grahaNa hI nahIM karatA (maiMpana hI karatA nhiiN)|' / zloka 133 :- 'jo mukti sAmrAjya kA mUla hai (arthAt samyagdarzana kA viSaya hai kyoMki samyagdarzana vaha mukti sAmrAjya kA mUla hai) aise isa nirupama, sahaja paramAnandavAle eka cidrUpa ko (caitanya ke svarUpa ko = sAmAnya jJAna mAtra ko) catura puruSoM ke dvArA samyak prakAra se grahaNa karanA yogya hai (arthAt eka sAmAnya jJAna mAtra bhAva ki jo sahaja pariNamanayukta parama pAriNAmika bhAva hai, usameM hI catura puruSoM ko 'maiMpana' karane yogya hai); isaliye he mitra! tU bhI mere upadeza ke sAra ko (aura yahI sabhI jinAgamoM kA sAra hai arthAt samayasAra kA sAra hai arthAt samayasAra ko) sunakara, turanta hI ugra rUpa se isa caitanya-camatkAra ke prati apanI vRtti kr|' arthAt tU bhI use hI lakSya meM le aura usameM hI 'maiMpana' kara ki jisase tU bhI Atma-jJAnI rUpa se pariNama jAyegA arthAt tujhe bhI samyagdarzana pragaTa hogA arthAt yahA~ samyagdarzana kI vidhi batalAyI hai| zloka 135 :- 'mere sahaja samyagdarzana meM, zuddha jJAna meM, cAritra meM, sukRta aura duSkRta rUpI karma dvandva ke saMnyAsa kAla meM (samayasAra gAthA 6 anusAra kA bhAva arthAt jo pramatta bhI nahIM aura apramatta bhI nahIM, aisA ekajJAyaka bhAva rUpa) saMvara meM aura zuddha yoga meM (zuddhopayoga meM) vaha paramAtmA hI hai (arthAt samyagdarzanAdi sabakA Azraya - avalambana zuddhAtmA hI hai ki jo siddha sama hI bhAva hai); mukti kI prApti ke liye jagata meM dUsarA koI bhI padArtha nahIM hai, nahIM hai|' arthAt dRSTi ke viSaya kI hI dRr3hatA karAyI hai| zloka 136:- 'jo kabhI nirmala dikhAyI detA hai kabhI nirmala tathA anirmala dikhAyI detA hai tathA kabhI anirmala dikhAyI detA hai arthAt zuddha naya (dravya dRSTi) se nirmala jJAta hotA hai, pramANa dRSTi se nirmala tathA anirmala dikhAyI detA hai aura azuddha naya (paryAya dRSTi) se anirmala dikhAyI detA hai aura isa kAraNa se ajJAnI ke liye jo gahana hai (isaliye hI bahuta loga AtmA ko ekAnta zuddha athavA azuddha dhAra lete haiM aura dUsare loga AtmA ko eka bhAga zuddha aura eka bhAga azuddha, aisI dhAraNA kara lete haiM), vahI - ki jisane nijajJAna rUpI dIpaka se pApa timira ko naSTa kiyA hai vahI (arthAt jisane prajJA chainI arthAt tIkSNa buddhi se sarva vibhAva bhAvoM ko gauNa karake jo parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA grahaNa kiyA hai arthAt usameM hI maiMpana' kiyA hai aura aisA karate hI
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra ke anusAra samyagdarzana aura dhyAna kA viSaya 157 samyagdarzana rUpa dIpa pragaTAkara pApa timira ko naSTa kiyA hai, vahI zuddhAtmA) sadpuruSoM ke (jJAnI ke) hRdayakamala rUpI ghara meM nizcaya rUpa se saMsthita hai (bhalI prakAra sthiratA prApta hai)|' ___ gAthA 102 : anvayArtha :- 'jJAnadarzanalakSaNavAlA zAzvata eka AtmA merA hai; zeSa saba saMyoga lakSaNavAle bhAva mujhase bAhya haiN|' ye gAthA bheda jJAna kI gAthA hai, isameM samyagdarzana ke liye bheda jJAna kisa prakAra karanA yaha batalAyA hai ki jo 'dekhane-jAnanevAlA AtmA hai, vaha maiM' anya sarva bhAva (jJeya), unheM gauNa karane ke bhAva hone se hI ve bhAva bAhya kahe haiM kyoMki unase hI bheda jJAna karanA hai| zloka 148 :- 'tattva meM niSNAta buddhivAle jIva ke hRdayakamala rUpa abhyantara meM (bhAva mana meM) jo susthita (bhale prakAra sthiratA prApta) hai, vaha sahaja tattva (parama pAriNAmika bhAva rUpa sahaja pariNAmI zuddha AtmA) jayavanta hai (vahI sarvasva hai)| usa sahaja teja ne mohAndhakAra kA nAza kiyA hai (arthAt darzana moha kA upazama, kSayopazama, athavA to kSaya kiyA hai) aura vaha (sahaja teja) (samyagdarzana kA viSaya) nija rasa ke phailAva se prakAzita jJAna ke prakAza mAtra hai|' zloka 149 :- 'aura jo (sahaja tattva - zuddhAtmA) akhaNDita hai (arthAt AtmA meM koI bhAga zuddha aura koI bhAga azuddha, aisA nahIM hai, pUrNa AtmA - akhaNDa AtmA hI dravya dRSTi se zuddhAtmA rUpa jJAta hotA hai), zAzvata hai (arthAt tInoM kAla aisA kA aisA upajatA hai = pariNamatA hai), sakala doSa se dUra hai (arthAt sakala doSa se bheda jJAna kiyA hone se vaha zuddhAtmA sakala-doSa se dUra hai), utkRSTa hai (arthAt siddha sadRza bhAva hai), bhava sAgara meM DUbe hue jIva samUha ko (arthAt sabhI saMsArI jIvoM ko) naukA samAna hai (arthAt mukti kA kAraNa hai arthAt samyagdarzana kA viSaya hai) aura prabala saMkaToM ke samUha rUpI dAvAnala (arthAt kisI bhI prakAra ke upasargarUpa saMkaToM meM svayaM zAnta rahane) ke liye jala samAna hai (arthAt zuddhAtmA kA avalambana lete hI saMkaTa gauNa ho jAte haiM, para ho jAte haiM), usa sahaja tattva ko maiM pramoda se satata namaskAra karatA huuN|' arthAt pramoda se satata bhAtA hU~, usakA hI dhyAna karatA huuN| gAthA 107 : anvayArtha :- 'nokarma aura karma se rahita (arthAt prathama, pudgala se bheda jJAna kiyA, jo ki AtmA se pragaTa bhinna hai) tathA vibhAvaguNa paryAyoM se vyatirikta (arthAt dUsarA, AtmA jo karmoM ke nimitta se vibhAva bhAva rUpa arthAt audayika bhAva rUpa pariNamatA hai, usase bheda jJAna kiyA arthAt ve bhAva hote to hai AtmA meM hI - mujha meM hI, parantu ve bhAva merA svarUpa nahIM hone se unameM
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 samyagdarzana kI vidhi 'maiMpana' nahIM karake arthAt unheM gauNa karate hI unase rahita zuddhAtmA prApta hotA hai, aise) AtmA ko (arthAt zuddha AtmA ko) jo dhyAtA hai usa zramaNa ko (parama) AlocanA samajhanA caahiye|' zloka 152 :- 'ghora saMsAra ke mUla aise sukRta aura duSkRta ko sadA nikAla-nikAlakara (arthAt samayasAra gAthA 6 anusAra kA bhAva arthAt jo pramatta bhI nahIM aura apramatta bhI nahIM aisA eka jJAyaka bhAva rUpa aura dUsarA, yahA~ puNya aura pApa, donoM ko ghora saMsAra kA mUla kahA hai, usake viSaya meM hamane pUrva meM batalAye anusAra samajhanA arthAt donoM AtmA ko bandhana rUpa hone se saMsAra se mukti ke liye icchanIya nahIM hai, tathApi kisI ne aisA nahIM samajhanA ki pApa aura puNya, ye donoM heya hone se apane ko pApa karane kI chUTa milI hai| aisA samajhanevAlA vaha niyama se ananta saMsArI hI hai parantu pApa kA vicAra bhI nahIM karake, mAtra Atma lakSya se sukRta karane yogya hai aura vaha zubha bhAva bhI zuddha bhAva se viruddha bhAva hone se, zuddha bhAva meM 'maiMpana' karane se athavA mAtra zuddha bhAva ke lakSya se bhale Apa niyama se zubha meM hI raheM parantu usa para Adara bhAva se nhiiN| Adara bhAva mAtra zuddha bhAva para hI ho aura rahanA bhI hai zuddha bhAva meM hI, parantu yadi Apa zuddha bhAva se skhalita ho athavA zuddha bhAva kI prApti na huI ho to zuddha bhAva ke lakSya se rahanA, niyama se zubha meM hii| azubha bhAva kI to parachAI bhI lene yogya nahIM hai, isaliye yahA~ kisI ko chala grahaNa karake zubha bhAva chor3akara azubha kA AcaraNa nahIM krnaa| tIsarA yahA~ dRSTi ke viSaya rUpa zuddhAtmA iSTa hai ki jisameM sukRta aura duSkRta rUpa vibhAva bhAva ko sadA Aloca-Alocakara arthAt atyanta gauNa karake) maiM nirUpAdhika (svAbhAvika) guNavAle zuddhAtmA kA AtmA se avalambana letA hU~ (arthAt zuddhAtmA meM hI rahane kA prayatna karatA hU~) pazcAt (arthAt usase hI) dravya karma rUpa samasta prakRti ko nAza prApta karAkara (arthAt ghAti karma kA nAza karake kevala jJAna-kevala darzana rUpa) sahaja vilasatI jJAna lakSmI ko prApta kruuNgaa|' arthAt samyagdRSTi jIva ke dhyAna ke viSaya rUpa zuddhAtmA hI hai| zloka 155 :- 'jisane jJAna jyoti dvArA (arthAt jJAna mAtra bhAva ke avalambana se) pApa timira ke puMja kA nAza kiyA hai (arthAt usakA 'maiMpana' jJAna mAtra bhAva = parama pAriNAmika bhAva meM hI hone se sarva pApoM ke udaya rUpa audAyika bhAva ko atyanta gauNa kiyA hai) aura jo purANa (sanAtana arthAt trikAlI zuddha) hai aisA AtmA parama saMyamiyoM ke citta kamala meM (bhAva mana meM) spaSTa hai, vaha AtmA saMsArI jIvoM ke vacana-manomArga se atikrAnta hai (vacana aura mana se spaSTa kara sakane athavA vyakta kara sakaneyogya nahIM hai) yaha nikaTa parama puruSa meM (arthAt nikaTa meM hI mokSa prApta karaneyogya puruSa meM) vidhi kyA aura niSedha kyA ?'
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra ke anusAra samyagdarzana aura dhyAna kA viSaya 159 __ arthAt aisI zuddhAtmA meM magna rahanevAle parama puruSa, koI vidhi kA anusaraNa kare yA na kare to unheM usa meM kucha bhI doSa nahIM hai isaliye unake liye koI vidhi niSedha nahIM hai aisA batalAyA hai| zloka 156 :- 'jo sakala indriyoM ke samUha se utpanna honevAle kolAhala se vimukta hai (arthAt jo jJAna sakala indriyoM se hotA hai, aise jJAnAkAra rUpa vizeSa, jisameM gauNa hai aisA sAmAnya jJAna hai), jo naya aura anaya ke samUha se dara hai (arthAt nayAtIta hai, kyoMki naya vikalpAtmaka hote haiM aura samyagdarzana kA viSaya rUpa svarUpa, sarva vikalpoM se rahita hai arthAt vaha nayAtIta) hone para bhI yogiyoM ko (arthAt Atma jJAniyoM ko) gocara hai (arthAt nitya labdha rUpa aura kabhI upayoga rUpa hai), jo sadA zivamaya hai (arthAt siddha sadRza bhAva hai), utkRSTa hai aura jo ajJAniyoM ko parama dUra hai (kyoMki ve zuddhAtmA ko ekAnta se grahaNa karane kA prayAsa karate haiM arthAt jaisA vaha hai nahIM, vaisI usakI kalpanA karake grahaNa karane kA prayAsa karate haiM isaliye ve mAtra bhrama meM hI rahate haiM aura satya svarUpa se yojanoM dUra rahate haiM) aisA yaha anagha (zuddha) caitanyamaya sahaja tattva atyanta jayavanta (bArambAra avalambana karane yogya) hai|' zloka 157 :- "nija sukha rUpI sudhA ke sAgara meM (yahA~ eka spaSTIkaraNa Avazyaka hai ki koI varga aisA mAnatA hai ki yoga paddhati se sudhA rasa kA pAna karane se AtmA kA anubhava hotA hai arthAt samyagdarzana hotA hai| unheM eka bAta yahA~ spaSTa samajhane yogya hai ki jo atIndriya Ananda hai ki jo svAtmAnubhUti se AtA hai, use hI zAstroM meM sudhA kA sAgara arthAt sudhA rasa kahA hai, parantu kisI zArIrika kriyA athavA to pudgala rUpI rasa ke viSaya kI yahA~ bAta nahIM hai, kyoMki anubhava kAla meM koI deha bhAva hotA hI nahIM, svayaM mAtra zuddhAtma rUpa hI hotA hai to pudgala rUpI rasa kI bAta hI kahA~ se hogI? arthAt hotI hI nahIM, aise sudhA ke sAgara meM) DUbate hue isa zuddhAtmA ko jAnakara bhavya jIva parama guru dvArA (isa jJAna kA prAyaH abhAva hone se isakI durlabhatA batalAne ko parama guru zabda prayoga kiyA hai) zAzvata sukha ko prApta karate haiM; isaliye, bheda ke abhAva kI dRSTi se (arthAt svAnubhUti meM kucha bheda hI nahIM arthAt vahA~ dravya-paryAya athavA to paryAya ke niSedha ityAdi rUpa koI bheda hI nahIM hai, usameM to mAtra dravya dRSTi hI mahattva kI hai ki jisameM paryAya jJAta hI nahIM hotI arthAt pUrNa dravya mAtra zuddhAtmA rUpa hI jJAta hotA hai; aisI dRSTi se) jo siddhi se utpanna honevAle saukhya (arthAt atIndriya Ananda, nahIM ki pudgala rUpI sudhA rasa) dvArA zuddha hai aise kisI (adbhuta) sahaja tattva ko (parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA ko) maiM bhI sadA ati apUrva rIti se atyanta bhAtA huuN|'
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 samyagdarzana kI vidhi _zloka 158 :- 'sarva saMga se nirmukta, nirmohI, anagha aura para bhAva se mukta aise isa paramAtma tattva ko (isa prakAra se bheda jJAnapUrvaka grahaNa kiye hue zuddhAtmA ko) maiM nirvANa rUpI strI se utpanna honevAle anaMga sukha ke (atIndriya sukha ke) liye nitya sambhAtA hU~ (samyak rUpa se bhAtA hU~ - anubhava karatA hU~) aura praNAma karatA huuN|' zloka 159 :- 'nija bhAva se bhinna aise sakala vibhAva ko chor3akara (arthAt yahA~ bheda jJAna kI vidhi batalAyI hai) eka nirmala cinmAtra ko (jJAna sAmAnya rUpa paramapAriNAmika bhAva ko) maiM bhAtA huuN| saMsAra sAgara se tira jAne ke liye, abheda kahe hue (Upara jisa prakAra abheda samajhAyA hai, usa prakAra se abheda kahe hue) mukti ke mArga ko bhI maiM nitya namana karatA huuN|' zloka 160 :- 'jo karma ke dUrapane ke kAraNa (arthAt karma aura unake nimitta se honevAle bhAvoM se bheda jJAna karane se ve gauNa ho gaye haiM aura svayaM ko zuddhAtmA prApta huA hai, usake kAraNa) pragaTa sahajAvasthApUrvaka (arthAt sahaja pariNamana rUpa parama pAriNAmika bhAva jo ki paMcama bhAva bhI kahalAtA hai, usameM hI 'maiMpana' karake) rahA huA hai, jo AtmaniSThAparAyaNa (Atmasthita) samasta muniyoM kI mukti kA mUla hai (arthAt aise zuddhAtmA meM hI 'maiMpana' karane yogya hai aura usakA hI dhyAna karane yogya hai arthAt use hI sevana karane se mukti milatI hai arthAt zreNI car3hI jAtI hai aura kevala jJAna-kevala darzana prApta hotA hai aura Ayu kSaya se mokSa pAtA hai, isaliye zuddhAtmA ko mukti kA mUla kahA hai) jo ekAkAra hai (arthAt sadA vaisA kA vaisA hI upajatA hone se trikAlI zuddha arthAt tInoM kAla eka jaisA hI hai isaliye use trikAlI dhruva bhI kahA jAtA hai), jo nija rasa ke phailAva se bharapUra hone se (yahA~ nija rasa kahA ki jo AtmA kA arUpI atindriya Ananda hai, na ki koI rUpI pudgala dravya rUpa sudhA rasa) pavitra hai aura jo purANa hai (arthAt sanAtana hai - tInoM kAla vaisA kA vaisA hI upajatA huA vaha sahaja pariNamana rUpa parama pAriNAmika bhAva kahalAtA hai), vaha zuddhazuddha (arthAt parama zuddha) eka paMcama bhAva sadA jayavanta hai|' zloka 161 :- 'anAdi saMsAra se samasta janatA ko (jana samUha ko) tIvra moha ke udaya ke kAraNa jJAna jyoti sadA matta hai, kAma ke vaza hai, (yahA~ AcArya bhagavanta ne jagata kI sthiti kA bayAna kiyA hai ki Apa saba viSaya-kaSAya meM rata ho aura upadeza bhI diyA hai ki Apa una viSaya-kaSAya meM ratapanA - vazapanA chedakara - chor3akara jJAna jyoti kA anubhava karo) aura nija Atma kArya meM mUr3ha hai (arthAt saMsAra kI samasta hoziyArI hone para bhI apanI AtmA kI prApti ke liye yogya kAla kI rAha dekhatA arthAt niyativAdI banakara baiThA rahatA hai aura apanA pUrNa puruSArtha saMsAra
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra ke anusAra samyagdarzana aura dhyAna kA viSaya 161 ke liye prayoga karatA hai aura nija Atma kArya meM mUr3ha hai arthAt puruSArthahIna hai)| moha ke abhAva se vaha jJAna jyoti zuddha bhAva ko pAtA hai (arthAt parama pAriNAmika bhAva ke anubhavana aura sevana se zreNI car3hakara moha kA abhAva karake jJAna jyoti arthAt samyagdRSTi AtmA, kevala jJAna-kevala darzana rUpa zuddha bhAva ko prApta karatA hai) jisa zuddha bhAva ne dizA maNDala ko ujjvala kiyA hai (arthAt usase tIna kAla-tIna loka sahaja jJAta hote haiM) aura sahaja avasthA ko pragaTa kiyA hai (arthAt sarva guNoM kI sAkSAt zuddha dazA pragaTa kI hai)|' yahI vidhi hai siddhatva kI prApti kii| zloka 167 :- 'zubha aura azubha se rahita zuddha caitanya kI bhAvanA (arthAt vibhAva bhAva rahita zuddhAtmA arthAt parama pAriNAmika bhAva kI hI bhAvanA ki jo bhAva zrI samayasAra gAthA 6 meM kahe anusAra pramatta bhI nahIM aura apramatta bhI nahIM mAtra eka jJAyaka bhAva hai, yaha bhAvanA) mere anAdi saMsAra roga kI uttama auSadhi hai|' arthAt jo nirvikalpa Atma svarUpa hai arthAt zuddhAtmA hai, vahI samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) hai aura samyagdRSTi ko Age kI sAdhanA meM vahI dhyAna kA bhI viSaya hai| zloka 170 :- 'jisane sahaja teja se (arthAt sahaja pariNamana rUpa parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA ko bhAne se) rAga rUpI andhakAra kA nAza kiyA hai (arthAt rAga rUpI vibhAva bhAva kA jisake bhAne se nAza haA hai arthAt jisake kAraNa vItarAgatA AyI hai), jo munivaroM ke mana meM basatA hai (arthAt munivara usakA hI dhyAna karate haiM aura use hI sevana karate haiM arthAt usameM hI adhika se adhika sthiratA karane kA puruSArtha karate haiM), jo zuddha-zuddha (jo anAdi-ananta zuddha) hai, jo viSaya sukha meM rata jIvoM ko sarvadA darlabha hai (arthAt mumukSu jIva ko samasta viSaya-kaSAya ke prati Adara chor3a denA Avazyaka hai arthAt atyanta AvazyakatA ke sivAya unakA z2arA bhI sevana na karane se unake prati Adara nikala jAtA hai; usakI parIkSA ke liye 'mujhe kyA rucatA hai?' aisA prazna apane ko pUcha kara usakA uttara khojanA aura yadi uttara meM saMsAra athavA saMsAra ke sukhoM ke prati AkarSaNa/Adara bhAva ho to samajhanA ki mujhe abhI viSaya-kaSAya kA Adara hai, saMsAra kA Adara hai jo ki chor3ane yogya hai, kyoMki vaha ananta parAvartana karAne meM sakSama hai), (zuddhAtmA) jo parama sukha kA samudra hai, jo zuddha jJAna hai (arthAta vaha jJAna sAmAnya mAtra hai) aura jisane nidrA kA nAza kiyA hai (arthAt isa zuddhAtmA ko bhAne se jinhoMne kevala jJAna-kevala darzana prApta kiyA hai unhoMne isa bhAvanA ke bala se hI nidrA kA nAza kiyA hai) vaha yaha (zuddhAtmA) jayavanta hai (arthAt vaha zuddhAtmA hI sarvasva hai)|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 samyagdarzana kI vidhi zloka 190 :- 'jisane nitya jyoti (anAdi-ananta zuddha bhAva rUpa parama pAriNAmika bhAva) dvArA timira puMja kA nAza kiyA hai, jo Adi-anta rahita hai (arthAt tInoM kAla zuddha hI hai), jo parama kalA sahita hai aura jo Ananda mUrti hai aisI eka zuddha AtmA ko jo jIva zuddha AtmA meM avicala manavAlA hokara nirantara dhyAtA hai (arthAt usakA hI dhyAna karatA hai), vaha yaha AcAravAna (cAritravAna) jIva zIghra bandhanamukta hotA hai|' zloka 193 :- 'yaha dhyAna hai, yaha dhyeya hai, yaha dhyAtA hai aura vaha phala hai - aise vikalpa jAloM se jo mukta hai (arthAt jo nirvikalpa zuddhAtmA hai) use maiM namana karatA hU~ (stavana karatA hU~, samyak prakAra se bhAtA huuN)|' usakA hI maiM dhyAna karatA hU~ aura usameM hI maiMpana' karatA hU~ ki jisa se maiM nirvikalpa hotA hU~ arthAt zuddhAtmA kA anubhava karatA hU~; kisI bhI vikalpa rUpa dhyAna se isa zuddhAtmA kA nirvikalpa dhyAna uttama hai, AcaraNIya hai jo ki samyagdarzana ke bAda hI hotA hai| gAthA 123 : anvayArtha :- 'saMyama, niyama aura tapa se tathA dharma dhyAna aura zukla dhyAna se jo AtmA ko dhyAtA hai, use parama samAdhi hai|' arthAt samyagdRSTi kI Age kI bhUmikA meM jo karane yogya hai arthAt jo sahaja hotA hai, usakA varNana kiyA hai aura anyoM ko bhI vaha abhyAsa rUpa se bhI karane yogya hai| zloka 202 :- 'vAstava meM samatA rahita (arthAt samyagdarzana rahita, kyoMki samyagdRSTi ko hI saccI samatA batalAyA hai) yati ko anazanAdi tapazcaraNoM se phala nahIM hai (arthAt mukti rUpa phala nahIM hai parantu saMsAra rUpa phala hai jo ki heya hai, isaliye kahA hai ki phala nahIM hai); isaliye he muni! samatA kA kula mandira aisA jo anAkula nija tattva (arthAt zuddhAtmA) hai use bhj|' arthAt sarva prathama zuddhAtmA kA cintana, nirNaya, lakSya aura yogyatA karake samyagdarzana prApta karane yogya hai kyoMki tatpazcAt hI sarva tapazcaraNa kA apUrva phala arthAt mukti rUpI phala milatA hai, anyathA nhiiN| isaliye jisa ko bhI bagaira samyagdarzana ke abhyAsa rUpa se munipanA lenA hai, usa ko ekamAtra lakSya Atma prApti kA hI rakhanA cAhiye aura Atma prApti ke liye hI pUrNa puruSArtha karanA caahiye| zloka 207 :- "maiM - sukha kI icchA rakhanevAlA AtmA - ajanma aura avinAzI aise nija AtmA ko AtmA dvArA hI AtmA meM sthira rahakara bArambAra bhAtA huuN|' jo koI parama sukha ke
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra ke anusAra samyagdarzana aura dhyAna kA viSaya 163 icchuka haiM unake liye ekamAtra zuddhAtmA kA hI lakSya aura zuddhAtmA kA hI dhyAna zreSTha hai kyoMki usI se hI mukti milegii| zloka 211 :- 'yaha anagha (nirdoSa = zuddha) Atma tattva jayavanta hai - ki jisane saMsAra ko asta kiyA hai (arthAt saMsAra ke asta ke liye arthAt mukti ke liye yaha zuddhAtmA hI zaraNa bhUta - sevane yogya hai), jo mahAmunigaNa ke AdinAtha ke (gaNadharoM ke) hRdayAravinda meM (mana meM) sthita hai, jisane bhava kA kAraNa tyAga diyA hai (arthAt jo isa bhAva meM sthira ho jAtA hai, use aba phira koI bhava rahatA hI nahIM kyoMki vaha mukta hI ho jAtA hai), jo ekAnta se zuddha pragaTa huA hai (arthAt jo sarvathA zuddha rUpa se spaSTa jJAta hotA hai arthAt jo tInoM kAla zuddha hI hotA hai parantu samyagdarzana hone se, usa ekAnta se zuddha arthAt tInoM kAla zuddha hI hai, vaha pragaTa huA, anubhava meM AyA isaliye prathama se vaha zuddha hI hone para bhI usakA anubhava na hone se, anubhUti kI apekSA se vaha pragaTa huA kahalAtA hai) aura jo sadA (TaMkotkIrNa caitanya sAmAnya rUpa arthAt jJeyoM ko gauNa karate hI jo jAnanedekhanevAlA zeSa rahatA hai, vaha tInoM kAla vaisA kA vaisA hI jJAna sAmAnya rUpa hone se, TaMkotkIrNa kahalAtA hai; dUsare prakAra se jJeya vizeSa hai aura vaha jinakA banA huA hai arthAt jJAna kA, use sAmAnya jJAna arthAt caitanya sAmAnya kahA jAtA hai, jo sadA) nija mahimA meM lIna hone para bhI samyagdRSTiyoM ko anubhUti meM AtA hai|' zloka 216:- 'yaha svata: siddha jJAna (arthAt Upara batalAye anusAra kA parama pAriNAmika bhAva rUpa sAmAnya jJAna) pApa-puNya rUpI vana ko jalAnevAlI agni hai (arthAt apUrva nirjarA kA kAraNa hai) mahA-mohAndhakAranAzaka (arthAt moha kA nAza karake arihanta pada dilAnevAlA hai) ati prabala tejamaya hai| vimukti kA mUla hai aura nirUpAdhi mahA-Ananda sukha kA (arthAt atIndriya zAzvat sukha kA) dAyaka hai| bhava bhaya kA dhvaMsa karane meM nipuNa (arthAt mukti dilAnevAle) aise isa jJAna ko maiM nitya pUjatA huuN|' arthAt use nitya bhAtA hU~ aura usameM hI sthiratA kA puruSArtha karatA huuN| zloka 220 :- 'jo bhava bhaya ke haranevAle isa samyaktva kI, zuddha jJAna kI aura cAritra kI bhava chedaka (arthAt yaha samyagdarzana, zuddha jJAna arthAt samyagjJAna aura usameM hI sthiratA karane rUpa cAritra ko bhava bhaya kA haranevAlA kahA hai arthAt muktidAtA kahA hai) atula bhakti nirantara karatA hai, vaha kAma-krodhAdi samasta duSTa pApa samUha se mukta cittavAlA jIva - zrAvaka ho yA saMyamI ho nirantara bhakta hai, bhakta hai|' arthAt jaina siddhAnta anusAra aisI abheda bhakti hI kAryakArI hai aura isaliye aisI hI bhakti kI icchA karanA caahiye|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi zloka 227:- 'isa avicalita-mahAzuddha-ratnatrayavAle mukti ke hetubhUta nirupama - sahajajJAnadarzanacAritra rUpa (arthAt jJAna-darzana - cAritra ityAdi ananta guNoM kA sahaja pariNamana rUpa parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA), nitya AtmA meM (arthAt zuddhAtmA jo ki nitya zuddha rUpa vaisA kA vaisA hI upajatA hai arthAt pariNamatA hai aise nitya AtmA meM) AtmA ko vAstava meM samyak prakAra se sthApita karake (arthAt usakA hI anubhava karake aura usakA hI dhyAna dhara kara) yaha AtmA caitanya camatkAra kI (sAmAnya cetanA rUpa parama pAriNAmika bhAva kI) bhakti dvArA niratizaya (ajor3a) ghara ko, jisameM se vipadAyeM dUra ho gayI haiM aura jo Ananda se bhavya hai prApta karatA hai arthAt siddhi rUpI strI kA svAmI hotA hai|' zuddhAtmA ke dhyAna se hI arihanta hotA hai aura phira siddha hokara mukta hotA hai| 164 gAthA 137TIkA kA zloka : - 'Atma prayatna sApekSa viziSTa jo manogati (arthAt noindriya rUpa mana dvArA jo, AtmA ko svAnubhava hotA hai vaha), usakA brahma meM saMyoga honA (arthAt svAtmAnubhUti hotI hai arthAt zuddhAtmA meM = brahma meM 'maiMpana ' = so'haM karate hI samyagdarzana prApta hotA hai), use yoga kahA jAtA hai|' jaina siddhAnta ke anusAra yoga kI yaha vyAkhyA hai aura yahI yoga AtmA ke liye hitakara hai, jabaki anya prakAra ke yoga, mAtra vikalpa rUpa Arta dhyAna ke kAraNa hone se sevana yogya nahIM haiN| aba Age yoga bhaktivAle jIva kI vyAkhyA karate haiM, vahI bhakti kA svarUpa bhI hai| zloka 228 :- 'jo AtmA khuda ko apane sAtha nirantara jor3atI hai (arthAt ekamAtra zuddhAtmA kA hI dhyAna karatI hai, anubhava karatI hai), vaha munIzvara nizcaya se yoga bhaktivAlA hai| ' gAthA 138 : anvayArtha :- 'jo sAdhu sabhI vikalpoM ke abhAva meM (arthAt nirvikalpa svarUpa parama pAriNAmikabhAva meM) AtmA ko jor3atA hai (arthAt usameM hI 'maiMpana' karatA hai), vaha yoga bhaktivAlA hai; dUsare ko yoga kisa prakAra ho sakatA hai ?' arthAt aise svAtmAnubhUti rUpa yoga ke atirikta dUsare ko yoga mAnA hI nahIM arthAt dUsarA koI yoga kAryakArI nhiiN| zloka 229 :- 'bheda kA abhAva hone para (arthAt abheda bhAva se zuddhAtmA ko bhAne para arthAt anubhava karane para) zreSTha yoga bhakti hotI hai; usake dvArA yogiyoM ko Atma labdhi rUpa aisI vaha (prasiddha) mukti hotI hai|' arthAt aisA hI yoga mukti kA kAraNa hai aura isaliye abheda bhAva se zuddhAtmA hI bhAne yogya hai, anya koI nahIM / gAthA 139 : anvayArtha 'viparIta abhiniveza kA parityAga ( arthAt matAgraha, haThAgraha :
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra ke anusAra samyagdarzana aura dhyAna kA viSaya 165 ityAdi kA tyAga) karake jo jaina kathita tattvoM meM AtmA ko jor3atA hai, usakA nija bhAva (arthAt zuddhAtmAnubhUti) yoga hai|' gAthA 140 : anvayArtha :- 'vRSabhAdi jinavarendra isa prakAra yoga kI uttama bhakti karake nivRtti sukha ko prApta hue; isaliye yoga kI (aisI) uttama bhakti ko tUdhAraNa kara (na ki andha bhakti athavA vyakti rAga rUpa bhakti ko)|' zloka 233 :- 'apunarbhava sukha kI (mukti sukha kI) siddhi ke liye maiM zuddha yoga kI (arthAt zuddhAtmA meM 'maiMpana' karanevAle yoga kI) uttama bhakti karatA hU~ (arthAt use hI bArambAra bhAtA hU~), saMsAra kI ghora bhIti se sarva jIva nitya yaha uttama bhakti kreN|' arthAt saba ko usI zuddha yoga kI bhakti kI hI preraNA dete hai, na ki cApalUsIvAlI bhakti kI athavA vyakti rAga rUpa bhakti kii| gAthA 141 : anvayArtha :- 'jo anya ke vaza nahIM (arthAt jo pUrNa bheda jJAna karake mAtra zuddhAtmA meM hI maiMpana' karatA hai aura isa kAraNa se vaha jina kucha karmoM kA udaya hotA hai arthAt udaya AtA hai, unheM samatA bhAva se bhogatA hai arthAt usameM acchA-burA arthAt iSTa-aniSTa buddhi nahIM karatA, isaliye vaha anya ke vaza nahIM hai) use (nizcaya parama) Avazyaka karma kahate haiM (arthAt usa jIva ko Avazyaka karma hai aisA parama yogIzvara kahate haiN)| (aisA) karma kA vinAza karanevAlA yoga (arthAt aisA jo yaha Avazyaka kArya) vaha nirvANa kA mArga hai aisA kahA hai|' zloka 238 :- 'svavazatA se utpanna Avazyaka karma svarUpa yaha sAkSAt dharma niyama se (nizcita rUpa se) saccidAnandamUrti AtmA meM (sat-cit-Ananda svarUpa AtmA meM arthAt parama pAriNAmika bhAva rUpa AtmA meM) atizaya rUpa se hotA hai| vaha yaha (Atmasthita dharma), karma kSaya karane meM kuzala hai| aisA nirvANa kA eka mArga hai| usa se hI maiM (arthAt usameM hI 'maiMpana' karake maiM) zIghra koI (adbhuta) nirvikalpa sukha ko prApta karatA huuN|' arthAt svAtmAnubhUti meM adbhuta-atIndriya nirvikalpa Ananda hI hotA hai, use maiM prApta karatA huuN| zloka 239 :- 'koI yogI svahita meM lIna rahatA haA zuddha jIvAstikAya (arthAt pUrNa jIva jo ki pramANa kA viSaya hai, usameM se vibhAva bhAva arthAt para lakSya se/karma ke lakSya se honevAle bhAvoM ko gauNa karate hI, arthAt usa jIva ko dravya dRSTi se nihArate hI vaha parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddha jIvAstikAya prApta hotA hai, vaha apane) atirikta anya padArthoM ke vaza nahIM hotA, aisA jo susthita rahanA, vaha nirukti (arthAt avazapane kA vyutpatti artha) hai, aisA karane se (arthAt apane
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 samyagdarzana kI vidhi meM lIna rahakara para ke vaza nahIM hone se) durita rUpI (duSkarma rUpI) timira puMja kA jisane nAza kiyA hai (arthAt vaha kisI bhI prakAra ke pApa AcaratA nahIM aisA arthAt bhAva muni) aise usa yogI ko sadA prakAzamAna jyoti dvArA (arthAt parama pAriNAmika bhAva svarUpa kAraNa samayasAra rUpa sadA prakAzamAna jyoti dvArA) sahaja avasthA (arthAt kArya samayasAra rUpI mukti) pragaTa hone se amUrtapanA (siddhatva kI prApti) hotA hai|' zloka 241 :- 'kali kAla meM (arthAt vartamAna huNDAvasarpiNI paMcama kAla meM) bhI kahIMkoI bhAgyazAlI jIva mithyAtvAdi rUpa mala kAdava se rahita (arthAt samyagdarzana sahita) aura saddharma rakSAmaNi aisA samartha muni hotA hai| jisane aneka parigrahoM kA vistAra chor3A hai aura jo pApa rUpI aTavI ko jalAnevAlI agni hai, aisA muni isa kAla meM bhUtala meM (pRthvI para) tathA devaloka meM devoM dvArA bhI bhalI prakAra pUjya hai|' arthAt aise samartha muni koI virale hI hote haiM jo ki atyanta Adara ke pAtra haiN| zloka 242 :- 'isa loka meM tapazcaryA samasta subuddhiyoM ko prANapyArI hai; vaha yogya tapazcaryA (mAtra Atma lakSya se aura mukti ke lakSya se) indroM ko bhI satata vandanIya hai| use pAkara jo koI jIva kAmAndhakArayukta saMsAra se janita sukha meM ramatA hai, vaha jar3a mati hai| are re! kali se hanA huA hai|' arthAt cAritra athavA tapazcaryA aMgIkAra karane ke bAda bhI yadi kisI jIva ko kAma-bhoga ke prati Adara jIvanta rahatA hai to vaise jIva ko jar3a mati kahA hai arthAt vaisA jIva apanA ananta saMsAra jIvanta rakhanevAlA hai| zloka 243 :- 'jo jIva anya ke vaza (arthAt samyagdarzana rahita) hai vaha bhale munivezadhArI ho tathApi saMsArI hai, nitya duHkha kA bhoganevAlA hai; jo jIva svavaza (arthAt samyagdarzana sahita) hai vaha jIvanmukta hai, jinezvara se kiMcit nyUna hai|' samyagdarzana sahita muni meM jinezvaradeva kI apekSA z2arA sI hI hInatA hai yAni vaise muni zIghra hI jinatva prApta karane yogya haiM aura samyagdarzana rahita munivezadhAriyoM ko bhI sarvaprathama meM prathama samyagdarzana prApta karane yogya hai kyoMki usa ke binA mokSamArga zuru hI nahIM hotA-aisA upadeza bhI dIyA hai| zloka 244:- 'aisA hone se hI jinanAtha ke mArga meM muni varga meM svavaza muni (arthAt samyagdarzana sahita samatAdhArI muni) sadA zobhatA hai; aura anya ke vaza muni naukara ke samUha meM rAjavallabha naukara ke samAna zobhatA hai|' arthAt samyagdarzana rahita muni sabhI saMsArIjana rUpa naukaroM meM rAjavallabha yAni U~cI padavIvAle
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra ke anusAra samyagdarzana aura dhyAna kA viSaya 167 naukara kI taraha zobhatA hai, usase adhika nhiiN| vaisA muni bhI U~cI padavIvAlA saMsArI hI hai aisA batalAkara samyagdarzana kI hI mahimA samajhAyI hai jo ki ekamAtra sabhI jIvoM kA kartavya hai| zloka 245 :- 'munivara devalokAdi ke kleza ke prati rati tajo aura nirvANa ke kAraNa kA kAraNa (arthAt nirvANa kA kAraNa rUpa nizcayacAritra kA kAraNa, aise samyagdarzana kA viSaya) aise sahaja paramAtmA ko bhajo (arthAt jo samyagdarzana kA viSaya hai, aisA parama pAriNAmika bhAva jo ki AtmA kA sahaja pariNamana hai aura isaliye hI use sahaja paramAtma rUpa kahA jAtA hai, ki usameM 'maiMpana' karane para samyagdarzana pragaTa hotA hai jo ki nizcaya cAritra kA kAraNa hai, isaliye isa samyagdarzana ke viSaya ko nirvANa ke kAraNa kA kAraNa kahA gayA hai) jo ki sahaja paramAtmA paramAnandamaya hai, sarvathA (arthAt tInoM kAla - ekAnta se) nirmala jJAna kA AvAsa hai, nirAvaraNa svarUpa hai aura nayaanaya ke samUha se (sunaya aura kunayoM ke samUha se arthAt vikalpa mAtra se) dUra (arthAt nirvikalpa) hai|' gAthA 145 : anvayArtha :- 'jo dravya-guNa-paryAyoM meM (arthAt unake vikalpoM meM) mana jor3atA hai, vaha bhI anya vaza hai; mohAndhakAra rahita zramaNa aisA kahate haiN|' Upara batalAye anusAra jo nirvikalpa zuddhAtmA hai, usameM hI upayoga lagAne yogya hai, anyathA nhiiN| isa apekSA se bheda rUpa vyavahAra heya hai, usakA upayoga vastu kA svarUpa samajhane ke liye hI hai - jaise ki dravya-guNa-paryAya athavA utpAda-vyaya-dhruva aura ananta guNa ityAdi; parantu ve sarva bheda vikalpa rUpa hone se aura vastu kA svarUpa abheda hone se, bheda rUpa vyavahAra se vastu jaisI hai vaisI samajhakara bheda meM na rahakara, abheda meM hI ramane yogya hai| prazna :- yahA~ kisI ke mana meM vikalpa ho ki dRSTi kA viSaya to paryAya se rahita dravya hai na? to? uttara :- aisA vikalpa karane se vahA~ dvaita kA janma hotA hai arthAt eka abheda dravya meM dravya aura paryAya rUpa dvaita kA janma hone se, abheda kA anubhava nahIM hotA; arthAt dRSTi kA viSaya abheda, zuddha dravyArthika naya se 'zuddhAtmA' hai aura zuddha dravyArthika naya meM paryAya atyanta gauNa ho jAne se jJAta hI nahIM hotii| athavA usakA vikalpa bhI nahIM AtA isaliye abheda rUpa zuddhAtmA kA anubhava ho jAtA hai ki jisa meM vibhAva paryAya atyanta gauNa hai| yahI vidhi hai nirvikalpa samyagdarzana kI arthAt usa meM dravya ko paryAya rahita prApta karane kA athavA kisI bhI vibhAva bhAva ke niSedha kA vikalpa na karake, mAtra dRSTi ke viSaya rUpa 'zuddhAtmA' ko hI zuddha dravyArthika naya se grahaNa karane para anya sarva apane Apa hI atyanta gauNa ho jAte haiN| parantu jo aisA na karake niSedha kA hI Agraha rakhate haiM, ve mAtra niSedha rUpa vikalpa meM
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi hI rahate haiM aura nirvikalpa svarUpa kA anubhava nahIM kara skte| ve mAtra bhrama meM hI rahate haiM aura apane ko samyagdRSTi samajhakara ananta parAvartana ko AmantraNa dete haiM, jo karuNA upajAnevAlI bAta hai| zloka 246 :'jaise IMdhanayukta agni vRddhi ko prApta hotI hai (arthAt jaba taka IMdhana hai, taba taka agni kI vRddhi hotI hai), usI prakAra jaba taka jIvoM ko cintA (vikalpa) hai, taba taka saMsAra hai|' arthAt nirvikalpa svarUpa 'zuddhAtmA' hI upAdeya hai| 168 gAthA 146 : anvayArtha :- 'jo para bhAva kA parityAga kara (arthAt dRSTi meM atyanta gauNa karake) nirmala svabhAvavAle AtmA ko dhyAtA hai, vaha vAstava meM Atma vaza hai (arthAt svavaza hai) aura use (nizcayaparama) Avazyaka karma ( jinavara ) kahate haiN|' arthAt Atma dhyAna vaha parama Avazyaka hai| zloka 249 :- 'nirvANa kA kAraNa aisA jo jinendra kA mArga hai, use isa prakAra jAna kara (arthAt jinendra kathita nirvANa kA mArga yahA~ samajhAye anusAra hI hai, anyathA nahIM, isaliye use isa prakAra jAna kara) jo nirvANa sampadA ko prApta karatA hai use maiM bArambAra vandana karatA huuN|' zloka 252 'jisa ne nija rasa ke vistAra rUpI bAr3ha dvArA pApoM ko sabhI ora se dho DAlA hai (arthAt zuddhAtmA meM pApa rUpa sarva vibhAva bhAva atyanta gauNa hone se arthAt jJAta hI na hote hone se aura una meM 'maiMpana' bhI na hone se aisA kahA hai), jo sahaja samatA rasa se pUrNa bharA huA hone se pavitra hai (arthAt zuddhAtmA sarva guNoM ke sahaja pariNamana rUpa parama pAriNAmika bhAva rUpa sahaja samatA rasa se pUrNa hotA hai), jo purANa (arthAt zuddhAtmA sanAtana - trikAla zuddha) hai, jo svavaza mana meM sadA susthita hai (arthAt samyagdarzanayukta ko vaha bhAva sadA labdha rUpa se hotA hai) aura jo zuddha siddha hai (arthAt zuddhAtmA, siddha bhagavAna samAna zuddha hai aura isI apekSA se 'sarva jIva svabhAva se siddha samAna hI haiM' kahA jAtA hai) aisA sahaja teja rAzi meM magna jIva (arthAt svAtmAnubhUtiyukta jIva) jayavanta ho|' -- gAthA 147 : anvayArtha :- 'yadi tU (nizcaya parama) Avazyaka ko cAhatA hai to tU Atma svabhAvoM meM (arthAt zuddhAtmA meM) sthira bhAva karatA hai, usase jIva ko sAmAyika guNa sampUrNa hotA hai|' arthAt jo jIva zuddhAtmA meM hI sthira bhAva karatA hai, use hI kAryakArI = saccI sAmAyika kahA hai aura use hI apUrva nirjarA hotI hai| zloka 256 :- 'AtmA ko avazya mAtra sahaja-parama- Avazyaka ko eka ko hI, ki jo
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra ke anusAra samyagdarzana aura dhyAna kA viSaya 169 agha samUha kA (doSa samUha kA) nAzaka hai aura mukti kA mUla (kAraNa) hai use hI - atizaya rUpa se karanA (arthAt sahaja parama-Avazyaka vaha koI zArIrika athavA zAbdika kriyA na hone se, mAtra mana kI hI kriyA hai arthAt atIndriya dhyAna rUpa hone se atizaya rUpa se karane ko kahA hai)| (aisA karane se) sadA nija rasa ke phailAva se pUrNa bharapUra hone se (arthAt zuddhAtmA meM mAtra nija guNoM kA sahaja pariNamana hI grahaNa hotA hai ki jo sampUrNa hone ke kAraNa) pavitra aura purANa (sanAtana - trikAla) aisA vaha AtmA vANI se dUra (vacana agocara) aise kisI sahaja zAzvata sukha ko (siddhoM ke sukha ko) prApta karatA hai|' zloka 257 :- 'svavaza munIndra ko (arthAt samyagdarzana-jJAna-cAritrayukta munIndra ko) uttama svAtma cintana (nijAtmAnubhavana) hotA hai, aura vaha (nija AtmA ke sukha kA anubhava rUpa) Avazyaka karma usa ke mukti sukha kA (siddhatva kA) kAraNa hotA hai|' gAthA 151 : anvayArtha :- 'jo dharma dhyAna aura zukla dhyAna meM pariNata hai vaha bhI antarAtmA hai| dhyAna vihIna (arthAt ina donoM dhyAna vihIna) zramaNa bahirAtmA hai, aisA jaan|' gAthA 154 : anvayArtha :- 'yadi kiyA jA sake to aho! dhyAnamaya (svAtmAnubhUti rUpa zuddhAtmA ke dhyAnamaya) pratikramaNAdi kara ; yadi tU zakti vihIna ho (arthAt yadi tujhe samyagdarzana huA na ho aura isa kAraNa se zuddhAtmAnubhUti rUpa dhyAna karane meM zakti vihIna ho) to vahA~ taka (arthAt jaba taka samyagdarzana na ho taba taka) zraddhAna hI (arthAt yahA~ batalAyI tattva kI usI prakAra se zraddhA) kartavya (arthAt karane yogya) hai|' __ zloka 264 :- 'asAra saMsAra meM, pApa se bharapUra kalikAla kA vilAsa hone para, isa nirdoSa jinanAtha ke mArga meM mukti nahIM hai, isaliye isa kAla meM adhyAtma dhyAna kaise ho sakatA hai? isaliye nirmala buddhivAle bhava bhaya kA nAza karanevAlI aisI isa (Upara batalAye anusAra kI) nijAtma zraddhA ko aMgIkRta karate haiN|' arthAt isa kAla meM samyagdarzana atyanta durlabha hone se yahA~ batalAye anusAra apanI AtmA kI zraddhA parama kartavya hai| vahI kAryakArI = saccI bhakti hai| isa paMcama kAla meM satya dharma kA mahat aMza se lopa ho jAne ke kAraNa dharma meM kaI prakAra kI vikRtiyA~ A gayI haiM, isaliye satya samajhane ke liye bhI sAdhaka ko nirmala buddhi honA Avazyaka hai, anyathA vaha prAya: ekAnta mArga meM hI zraddhA kara baiThegA; isase mukti ke bajAya ananta saMsAra milegA, yaha bAta samajhAI hai| gAthA 156 : anvayArtha :- 'nAnA prakAra ke jIva haiN| nAnA prakAra ke karma haiM, nAnA prakAra
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 samyagdarzana kI vidhi kI labdhi hai, isaliye sva samayoM (svadharmiyoM) aura para samayoM (paradharmiyoM) ke sAtha vacana vivAda varjana yogya hai|' ____ tattva ke liye kucha bhI vAda-vivAda, vaira-virodha, jhagar3A kabhI bhI karane yogya nahIM hai kyoMki usase tattva kI hI parAjaya hotI hai| dharma hI lajAtA hai| donoM pakSoM ko kucha bhI dharma prApta nahIM hotA, isaliye usameM vAda-vivAda, vaira-virodha, jhagar3A tyAgane yogya hI hai| zloka 271 :- 'heya rUpa aisA jo kanaka aura kAminI sambandhI moha, use chor3a kara (arthAt mumukSu jIva ko Atma prApti ke liye yaha moha chor3ane yogya hai), he citta (arthAt cetana) ! nirmala sukha ke liye (arthAt atIndriya sukha ke liye) parama guru dvArA dharma ko prApta karake tU avyagra rUpa (zAnta svarUpI) paramAtmA meM (arthAt nirvikalpa parama pAriNAmika bhAva rUpa trikAlI zuddha AtmA meM) jo (paramAtmA - zuddhAtmA) nitya AnandavAlA hai, nirupama guNoM se alaMkRta hai aura divya jJAnavAlA (arthAt zuddha sAmAnya jJAnavAlA zuddhAtmA) hai - zIghra praveza kr|' arthAt sabhI mumukSu jIvoM ko kanaka aura kAminI sambandhI moha chor3a kara zuddhAtmA meM hI zIghra 'maiMpana' kara ke usI kI hI anubhUti meM eka rUpa ho jAne kI preraNA kI hai arthAt sabhI mumukSu jIvoM ko vahI karane yogya hai| gAthA 159 TIkA kA zloka :- 'vastu kA yathArtha nirNaya vaha samyagjJAna hai, vaha samyagjJAna, dIpaka kI bhA~ti sva aura (para) padArthoM ke nirNayAtmaka hai (arthAt yaha samyagjJAna vahI vivekayukta jJAna hai ki jo zuddhAtmA meM "maiMpana' karane para bhI, AtmA ko vartamAna rAga-dveSa rUpa azuddhi se mukta karAne ke liye, vivekayukta mArga aMgIkAra karAtA hai) tathA pramiti se (jJapti se) kathaMcit bhinna (arthAt jo jAnanA hotA hai, vaha vizeSa arthAt jJAnAkAra hai jo ki jJAna kA hI banA huA hone para bhI, usa jJAnAkAra ko dRSTi kA viSaya prApta karane meM gauNa karane meM AyA hone se aura vaha jJAnAkAra tathA jJAna kathaMcit abheda hone se arthAt ekAnta se bheda nahIM hone se unheM kathaMcit bhinna kahA) hai|' gAthA 164 : anvayArtha :- 'vyavahAra naya se jJAna para prakAzaka hai; isaliye darzana para prakAzaka hai; vyavahAra naya se AtmA para prakAzaka hai isaliye darzana para prakAzaka hai|' jojJAna hai athavA darzana hai, vahI AtmA hai aura para prakAzana meM (jJeyAkAra rUpa jJAna ke pariNamana meM) sAmAnya jJAna aura jJeyAkAra arthAt jJAnAkAra aisA bheda hone se, sva se kathaMcit bhinna kahalAtA hai| yAni sva, abheda aura nirvikalpasva rUpa hai, jabaki para prakAzana meM jJeyAkAra rUpa jo jJAna kA pariNamana hotA hai vaha vikalpa rUpa hai aura isaliye vaha bheda rUpa hone se use vyavahAra rUpa kahA hai,
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra ke anusAra samyagdarzana aura dhyAna kA viSaya kyoMki bheda vaha vyavahAra aura abheda vaha nizcaya - aisI hI jinAgama kI rIti hai| dUsarA, agara koI darzana ko mAtra sva prakAzaka mAnatA hai to usa bAta kA bhI khaNDana kiyA hai| 171 gAthA 170 : anvayArtha :- 'jJAna jIva kA svarUpa hai, isIliye AtmA, AtmA ko jAnatA hai, yadi jJAna AtmA ko na jAne to AtmA se vyatirikta (bhinna) siddha hogA / ' isa gAthA meM bhI agara koI jJAna ko mAtra para prakAzaka mAnatA hai to usa bAta kA khaNDana kiyA hai| gAthA 171 : gAthA aura anvayArtha :- 're! (isaliye hI) jIva hai vaha jJAna hai aura jJAna hai vaha jIva hai, isa kAraNa se nija prakAzaka jJAna tathA dRSTi hai - AtmA ko jJAna jAna, aura jJAna AtmA hai aisA jAna; isameM sandeha nahIM isaliye jJAna tathA darzana sva- para prakAzaka haiN| ' ne arthAt jahA~ bhI jJAna se kathana kiyA ho, vahA~ pUrNa AtmA hI smjhnaa| taduparAnta kahIM kisI jJAna ko sAkAra upayogavAlA hone ke kAraNa mAtra para ko jAnanevAlA kahA hai, aura darzana ko nirAkAra upayogavAlA hone ke kAraNa mAtra sva ko jAnanevAlA kahA hai, isa bAta kA uparokta gAthAoM se niSedha kiyA hai| gAthA 172 : anvayArtha :- 'jAnate aura dekhate hue bhI (arthAt kevalI bhagavanta sva-para ko jAnate-dekhate haiM to bhI) kevalI ko icchApUrvaka (vartana) nahIM hotA, isaliye unheM 'kevala jJAnI' kahA hai, aura isaliye abandhaka kahA hai' kyoMki unheM para meM iSTa-aniSTa buddhi nahIM hai arthAt para kA jAnanA jIva ko doSakAraka nahIM parantu para meM iSTa-aniSTa buddhi hI niyama se doSakAraka arthAt bandha kA kAraNa hai| jo bAta hamane pUrva meM bhI batalAyI hai| zloka 287 :- 'AtmA ko jJAna-darzana rUpa jAna aura jJAna - darzana ko AtmA jAna; sva aura para aise tattva ko (samasta padArthoM ko) AtmA spaSTa rUpa se prakAzita karatA hai|' arthAt jahA~ bhI jJAna se athavA darzana se kathana huA ho, vahA~ use apekSA se pUrNa AtmA hI samajhanA aura use niyama se sva-para prakAzaka smjhnaa| zloka 297 :- 'bhAva pA~ca haiM, unameM yaha parama paMcama bhAva (paramapAriNAmika bhAva ) nirantara sthAyI hai (arthAt tInoM kAla vaisA kA vaisA hI sahaja pariNamana rUpa - zuddha bhAva rUpa upajatA hai, isa apekSA se sthAyI kahA hai), saMsAra ke nAza kA kAraNa hai aura samyagdRSTiyoM ko gocara (arthAt anubhava meM AtA) hai, buddhimAna puruSa samasta rAga-dveSa ke samUha ko chor3akara (arthAt dravya dRSTi se samasta vibhAva
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 samyagdarzana kI vidhi bhAvoM ko atyanta gauNa karake) tathA usa parama paMcama bhAva ko jAna kara (arthAt zuddhAtmA kI anubhUti kara ke) akelA (arthAt zuddhAtmA kI anubhUti ke bAda kI sAdhanA Abhyantara hone se akelA kahA hai athavA isa kAla meM samyagdarzana kI durlabhatA darzAne ke liye akelA kahA hai), kaliyuga meM pApa vana meM agni rUpa munivara rUpa se zobhA detA hai|' arthAt jo buddhimAna puruSa parama pAriNAmika bhAva kA ugra rUpa se Azraya karate haiM, ve hI puruSa pApa vana ko jalAne meM agni samAna munivara haiN| yahA~ para parama paMcama bhAva ko nirantara sthAyI kahA hai arthAt apekSA se use apariNAmI kahA jA sakatA hai, parantu use ekAnta se apariNAmI nahIM maannaa| aisA mAnane para anartha ho jAyegA aura apanA saMsAra paribhramaNa bar3ha jaaegaa| zloka 299:- 'AtmA kI ArAdhanA se rahita jIva ko sAparAdha (aparAdhI) ginane meM AyA hai (isaliye) maiM Ananda mandira AtmA ko (zuddhAtmA ko) nitya namana karatA huuN|' arthAt AtmA ke lakSya ke atirikta kI sarva sAdhanA-ArAdhanA aparAdhayukta kahI hai, kyoMki usa kA phala ananta saMsAra hI hai| isa prakAra niyamasAra zAstra meM niyama se kAraNa samayasAra rUpa nija zuddhAtmA jo ki parama pAriNAmika bhAva rUpa arthAt sahaja pariNamana rUpa hai, use hI jAnane ko, usa meM hI 'maiMpana' karane ko, use hI bhajane ko aura usa meM hI sthiratA karane ko kahA hai| yahI mokSamArga kA nizcita niyama arthAt krama hai, isaliye ise nizcita niyama kA sAra arthAt niyamasAra kahA hai|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAstikAya saMgraha kI gAthAyeM 173 paMcAstikAya saMgraha kI gAthAyeM aba hama zrI paMcAstikAya saMgraha zAstra kI thor3I sI gAthAyeM dekheMge gAthA 165 : anvayArtha :- 'zuddha samprayoga se (zuddha ese parama pAriNAmika bhAva ke prati bhaktibhAva se) du:kha mokSa hotA hai aisA yadi ajJAna ke kAraNa jJAnI (arthAt samyagdarzana rahita kSayopazama jJAnI) mAne, to vaha para-samaya rata jIva hai|' 'arihanta Adi ke prati bhakti-anurAgavAlI manda zuddhi se krama se mokSa hotA hai' aisA yadi ajJAna ke kAraNa (zuddhAtma saMvedana ke abhAva ke kAraNa, rAgAMza ke kAraNa) jJAnI ko (arthAt kSayopazama jJAnI ko) bhI manda puruSArthavAlA jhukAva varte, to vahA~ taka vaha bhI sUkSma para-samaya rata hai|' arthAt zubha bhAva rUpa jinabhakti se mukti milatI hai, aisA jo mAnatA hai vaha mithyAtvI hai| gAthA 166 : anvayArtha :- 'arihanta, siddha, caitya (arahanta Adi kI pratimA), pravacana (zAstra), munigaNa aura jJAna ke prati bhakti sampanna jIva bahuta puNya bA~dhatA hai, parantu vaha vAstava meM karma kA kSaya nahIM krtaa|' arthAt mokSamArga mAtra svAtmAnubhUti rUpa samyagdarzana ke atirikta milatA hI nahIM, yahI dRr3ha karAnA hai, isaliye sabhI ko samyagdarzana ke liye hI sAre prayatna karanA caahiye| gAthA 169 : anvayArtha :- 'isaliye mokSArthI jIva (mumukSu) ni:saMga (arthAt apane ko zuddhAtma rUpa anubhava karake, kyoMki vaha bhAva trikAla ni:saMga hai) aura nirmama (sabake prati mamatA tyAga kara arthAt sarva saMyoga bhAva meM Adara chor3akara nirmama) hokara siddhoM kI (abheda) bhakti (zuddha Atma dravya meM sthiratA rUpa pAramArthika siddha bhakti) karatA hai, isaliye vaha nirvANa ko pAtA hai (arthAt mukta hotA hai)|' hama pUrva meM spaSTa kara cuke haiM ki zuddhAtmA kI abheda bhakti hI mokSamArga meM kAryakArI hai, na ki andha bhakti athavA vyakti rAga rUpa bhkti| gAthA 172 : anvayArtha :- 'isaliye mokSAbhilASI jIva (mumukSu) sarvatra kiMcit rAga na kare; rAga na karane se vaha bhavya jIva vItarAga hokara bhava sAgara ko tiratA hai|' arthAt mokSAbhilASI jIva ko mata, pantha, sampradAya, vyakti vizeSa ityAdi kahIM bhI rAga nahIM karanA caahiye|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 samyagdarzana kI vidhi 34 aTThapAhaDa kI gAthAyeM aba hama aTThapAhuDa zAstra kI thor3I sI gAthAyeM dekheMge 'darzanapAhuDa' gAthA 8 : artha :- 'jo puruSa darzana meM bhraSTa hai (arthAt mithyAtvI hai) tathA jJAna cAritra meM bhI bhraSTa hai, ve puruSa bhraSTa meM bhI vizeSa (ati) bhraSTa haiN| koI darzana sahita hai parantu jJAna-cAritra unheM nahIM hotA, tathA koI antaraMga darzana se bhraSTa hai to bhI jJAna - cAritra kA bhalI bhA~ti pAlana karate haiM (yahA~ jJAna arthAt jinAgama kA kSayopazama jJAna lenA) aura jo darzana -jJAnacAritra ina tInoM se bhraSTa haiM, ve to atyanta bhraSTa haiN| ve svayaM to bhraSTa haiM parantu bAkI ke arthAt apane atirikta anya janoM ko bhI bhraSTa karate haiN| ' - isa gAthA se spaSTa hotA hai ki jina siddhAnta meM anekAnta pravartatA hai arthAt jina siddhAnta meM pratyeka kathana apekSA se hI hotA hai aura isaliye koI svacchandatA se aisA kahe ki samyagdarzana ke atirikta abhyAsArtha aura pApa se bacane ke liye bhI ahiMsAdi vrata-tapa nahIM hote, unheM yahA~ bhraSTa se bhI atibhraSTa kahA hai aura anyoM ko bhI ve bhraSTa rUpa pravartana karAnevAle kahe haiN| arthAt isa kAla meM samyagdarzana ati durlabha hone ke kAraNa, yadi koI mithyAtvI jIva (arthAt darzana vihIna jIva athavA darzana bhraSTa jIva) jJAna athavA cAritra kI ArAdhanA kare, to usa meM kucha bhI g2alata nahIM hai, mAtra vaha jJAna aura cAritra use mukti dilAne meM zaktimAna nahIM hone se aura guNasthAnaka anusAra nahIM hone se, ve use mAtra abhyAsa rUpa aura zubha bhAva rUpa hI haiM, parantu una kI koI manAhI nahIM hai, apitu una ke liye yahA~ protsAhana diyA hai| isaliye sabhI ko jina siddhAnta sabhI apekSAoM se samajhanA atyanta Avazyaka hai, na ki ekAnta se, kyoMki ekAnta anekoM ke parama ahita kA kAraNa hone meM sakSama hai| 'bhAvapAhuDa' gAthA 86 : artha :- 'athavA jo puruSa AtmA kA iSTa nahIM karatA (arthAt jisakA lakSya Atma prApti nahIM) usakA svarUpa jAnatA nahIM (arthAt Atma svarUpa vastu vyavasthA kA satya jJAna nahIM), use aMgIkAra nahIM karatA (arthAt AtmA kA anubhava nahIM karane se mithyAtvI hai) aura sarva prakAra ke samasta puNya karatA hai to bhI siddhi (mokSa) prApta nahIM karatA parantu vaha puruSa saMsAra meM hI bhramaNa karatA hai| ' arthAt jisakA lakSya Atma prApti nahIM, aisA jIva sarva prakAra ke samasta puNya karatA hai to bhI siddhi (mokSa) prApta nahIM karatA parantu vaha puruSa saMsAra meM hI bhramaNa karatA hai isaliye sabhI
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ aTThapAhuDa kI gAthAyeM 175 mokSecchukoM ko pUrva meM hamane dekhA vaisA ekamAtra AtmA ke lakSya se hI zubha meM rahanA aura azubha kA tyAga karanA, aisA hai vivek| arthAt pApa kA to tyAga; aura ekamAtra Atma prApti ke lakSya se jo bhAva ho vaha niyama se zubha hI ho, aisI hai sahaja vyavasthA, parantu jo koI isase viparIta grahaNa kare to usake to aba bAda ke bhavoM kA bhI ThikAnA nahIM rahegA aura jina dharma ityAdi uttama saMyoga bhI prApta hone darlabha ho jaayeNge| isaliye zAstra meM se chala grahaNa nahIM karanA cAhiye, anyathA ananta saMsAra-bhramaNa hI prApta hogA jo ki ananta duHkha kA kAraNa hai| 'mokSapAhaDa' gAthA 9 : artha :- "mithyA dRSTi puruSa apanI deha ke samAna dasare kI deha ko dekhakara, yaha deha acetana hai to bhI, mithyA bhAva se Atma bhAva dvArA bahuta prayatna se, use para kI AtmA hI mAnatA hai, arthAt samajhatA hai|' mithyAtvI jIva isI prakAra se deha bhAva puSTa karatA hai| yadi vaha sAkSAta samosaraNa meM bhI jAye to bhagavAna kI deha ko hI AtmA mAna kara athavA yadi vaha mandira meM jAye to bhagavAna kI mUrti rUpa deha ko hI AtmA mAnatA hai aura pUjatA hai aura aisA karake vaha apanA dehAdhyAsa hI pakkA karatA hai arthAt dehAdhyAsa hI dRr3ha karatA hai| gAthA 18 : artha :- 'saMsAra ke da:kha denevAle jJAnAvarNAdika daSTa ATha karmoM se rahita hai (arthAt jo samyagdarzana ke viSaya rUpa zuddhAtmA hai, usameM dravya dRSTi se sarva vibhAva bhAva asta huA hai arthAt atyanta gauNa ho gayA hai, isaliye vaha duSTa ATha karmoM se rahita kahA hai|) jise kisI kI upamA nahIM dI jA sakatI, aisA anupama hai, jisakA jJAna vahI zarIra hai (arthAt jo sAmAnya jJAna mAtra bhAva hai, vaha hI, parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA hai vaha hI), jisakA nAza nahIM hotA aisA avinAzI - nitya hai aura zuddha arthAt vikAra rahita hai, vaha kevala jJAnamayI AtmA (arthAt sarva guNoM ke sahaja pariNamana rUpa parama pAriNAmika bhAva ki jise zuddhAtmA bhI kahA jAtA hai, usake sarva guNa zuddha hI pariNamate haiM, isa apekSA se kevala jJAnamayI kahA hai aura dUsare Upara batalAye anusAra jisakA jJAna hI zarIra hai arthAt vaha jJAna mAtra bhAva hone se use kevala jJAnamayI kahA hai) jina bhagavAna sarvajJa ne kahA hai, vahI svadravya (arthAt vahI merA sva hai aura usameM hI merA maiMpana/ekatva karane yogya hai, isa apekSA se use svadravya kahA) hai|' yaha parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA hI upAdeya hai aura usameM hI 'maiMpana' karane se svAtmAnubhUti rUpa samyagdarzana pragaTa hotA hai, aisA isa gAthA meM batalAyA hai| dUsare, kaI loga yahA~ batAye gaye svabhAva ke lakSaNa jaise ki jJAnAvarNAdika ATha karmoM se rahita yA kevala jJAnamayI ko zabdaza: pakar3akara aura nayoM se aparicita hone ke kAraNa yA to nayoM ke pakSavAle hone ke kAraNa ise samajha nahIM paate|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 samyagdarzana kI vidhi gAthA 20 : artha :- 'yogI-dhyAnI-muni jinavara bhagavAna ke mata se zuddhAtmA ko dhyAna meM dhyAte haiM (arthAt ekamAtra zuddhAtmA kA hI dhyAna karane yogya hai, vahI uttama hai aura usake dhyAna se hI vyakti yogI kahalAte haiM), isaliye ve nirvANa ko prApta karate haiM, to usa se kyA svargaloka prApta nahIM ho sakatA? avazya hI prApta ho sakatA hai|' arthAt aneka loga svarga kI prApti ke liye nAnA prakAra ke upAya karate dekhane meM Ate haiM to usa upAya se to kadAcit kSaNika svarga prApta ho bhI athavA na bhI ho, parantu paramparA meM to use ananta saMsAra hI milatA hai; jabaki zuddhAtmA kA anubhava aura dhyAna se mukti milatI hai aura mukti na mile taba taka svarga aura svarga jaisA hI sukha hotA hai, isaliye sabhI ko usI kA dhyAna karane yogya hai jo ki mukti kA mArga hai aura usa mArga meM svarga to sahaja hI hotA hai, usa kI yAcanA nahIM hotI aisA batalAyA hai| gAthA 66 : anvayArtha :- 'jaba taka manuSya indriyoM ke viSayoM meM apane mana ko jor3e rakhatA hai (arthAt mana meM indriyoM ke viSayoM ke prati Adara bhAva vartatA hai), taba taka AtmA ko nahIM jAnatA (kyoMki usakA lakSya viSaya hai, AtmA nahIM; isaliye hI pUrva meM hama ne kahA thA ki 'mujhe kyA rucatA hai?' yaha mumukSu jIva ko dekhate rahanA cAhiye aura usase apanI yogyatA kI khoja karate rahanA cAhiye aura yadi yogyatA na ho to usakA puruSArtha karanA Avazyaka hai) isaliye viSayoM se virakta cittavAle yogI-dhyAnI-muni hI AtmA ko jAnate haiN|' isa gAthA meM Atma prApti ke liye yogyatA batalAyI hai| 'zIlapAhuDa' gAthA 4 : artha :- 'jaba taka yaha jIva viSaya bala arthAt viSayoM ke vaza rahatA hai, taba taka jJAna ko nahIM jAnatA aura jJAna ko jAne binA kevala viSayoM se virakta hone mAtra se hI pahale bA~dhe hue karmoM kA nAza nahIM hotaa|' arthAt viSaya virakti vaha koI dhyeya nahIM parantu samyagdarzana jo ki dhyeya hai, usake liye Avazyaka yogyatA hai aura vaha bhI ekamAtra Atma lakSya se hI honA cAhiye tAki usa se Age Atma jJAna hote hI, apUrva nirjarA ho ske| parantu Atma jJAna ke lakSya rahita kI mAtra viSaya virakti karma naSTa karane meM kAryakArI nahIM hai, aisA batalAyA hai, arthAt mumukSu jIvoM ko ekamAtra Atma lakSya se viSaya virakti karanA atyanta Avazyaka hai|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana aura mokSamArga 177 35 samyagdarzana aura mokSamArga yahA~ taka jo bhAva hamane dRr3ha kiye ve yaha haiM ki samyagdarzana aura bAda meM mokSamArga tathA mukti ke liye pratyeka ko lakSya meM lene yogya koI vastu hai to vaha samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya ) hai| vahI parama pAriNAmika bhAva rUpa arthAt AtmA ke sahaja pariNamana rUpa zuddhAtmA hai jo ki mukti kA kAraNa hone se kAraNa samayasAra athavA kAraNa zuddha paryAya ke rUpa meM bhI batalAyI hai, usake bahuta nAma prayoga meM Ate haiM, parantu usameM se zabda nahIM pakar3akara, ekamAtra zuddhAtma rUpa bhAva jaise kahA hai vaise lakSya meM lenA Avazyaka hai, kyoMki usake binA mokSamArga meM praveza hI nahIM hai / isa kAraNa se bheda jJAna karAne ko, AdhyAtmika zAstra use 'svatattva' yA 'svabhAva' rUpa AtmA mAnate haiM aura bAkI ke jo AtmA ke samasta bhAva haiM, unakA AtmA meM 'niSedha' karate haiN| use hI 'neti-neti' rUpa kahA jAtA hai arthAt nizcaya naya rUpa niSedha rUpa se bhI kahA jAtA hai| isaliye hI samayasAra athavA niyamasAra jaise AdhyAtmika zAstroM kA prANa - hArda mAtra yaha zuddhAtmA hI hai kyoMki ve zAstra, bheda jJAna ke zAstra haiM jisase mumukSu jIva apane vibhAva bhAva se bheda jJAna karake 'zuddhAtmA' kA anubhava kare aura samyagdarzana kI prApti karake mokSamArga meM Age bar3hakara paramparA se mukta ho, yahI ina zAstroM kA ekamAtra uddezya hai| isaliye ina zAstroM ko isI uddezya se arthAt isa apekSA se samajhanA atyanta Avazyaka hai, na ki ekAnta se| prAya: bar3A varga isa uddezya ko nahIM samajha pAne se aise uttama zAstroM se dUra hI rahatA hai aura dUsarA varga ise ekAnta rUpa se grahaNa karake svacchandatA rUpa pariNamate haiM, parantu aise zAstroM ko samyak rUpa se samajhakara prarUpaNA karanevAle to bahuta hI kama loga haiN| ina zAstroM ko par3hakara loga aisA kahane lagate haiM ki mujhameM to rAga hai hI nahIM, maiM rAga karatA hI nahIM, ityAdi aura ve usa ke uddezya rUpa bheda jJAna na karake, usa kA hI AdhAra lekara svacchandatA se rAga-dveSa rUpa hI pariNamate haiM aura vaha bhI kiMcit bhI afasosa binaa| isa se bar3A karuNA yogya kyA hogA? arthAt isa se bar3A patana kyA hogA ? yaha mahApatana hI hai| kyoMki jo zAstra bheda jJAna karake mukta hone ke liye hai, use loga ekAnta se zabdaza: samajhakara - jAnakara svacchandatA se pariNamakara, apane ananta saMsAra kA kAraNa banate haiN| aura mAnate haiM ki hama saba kucha hI samajha gaye, hama anya se U~ce/bar3e haiM kyoMki anya ko to isa bAta kI khabara hI nahIM hai ki AtmA rAga nahIM karatA, AtmA meM rAga hai hI nahIM ityAdi; yaha hai svacchandatA se zabdoM ko pakar3akara ekAnta rUpa pariNamana ki jo samayasAra athavA niyamasAra jaise zAstroM kA prayojana hI nahIM hai| apitu rAga, vaha AtmA meM jAne
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 samyagdarzana kI vidhi kI sIr3hI hai, kyoMki jo rAga hai vaha AtmA kA vizeSa bhAva hai, ki jise gauNa karate hI zuddhAtmA jJAta hotA hai arthAt sarva vizeSa bhAva sAdhana rUpa haiM aura unheM gauNa karate hI, ve jisake bane hue haiM vaha parama pAriNAmika bhAva sAdhya rUpa hai| yahI vidhi hai samyagdarzana kii| kyoMki sthUla se hI sUkSma meM jAyA jAtA hai| pragaTa se hI apragaTa meM jAyA jAtA hai arthAt vyakta se hI avyakta meM jAyA jAtA hai, yahI niyama hai| AdhyAtmika zAstra bheda jJAna karAne ke liye vibhAva bhAva ko jIva kA nahIM hai aisA kahate haiM kyoMki unameM 'maiMpana' nahIM karanA hai arthAt samyagdarzana ke liye mAtra 'zuddhAtmA' meM hI 'maiMpana' karane kA hone se ina zAstroM meM jIva ke anya bhAvoM ko pudgala ke bhAva arthAt para bhAva kahA hai; na ki logoM ko svacchandatA se pariNamane ke liye| AtmA meM rAga hotA hI nahIM, aisA zAstra kA abhiprAya nahIM hai parantu usa rAga rUpa vibhAva bhAva se bheda jJAna karAne ke liye use pudgala kA batalAyA hai| jaina siddhAnta kA viveka to yaha hai ki 'maiMpana' mAtra zuddhAtmA meM aura jJAna pramANa kA arthAt azuddha rUpa se pariNamita pUrNa AtmA kA aura aisA viveka karake, vaha mumukSu vaise rAga rUpa udaya bhAva se hamezA ke liye mukta hone kA prayatna (puruSArtha) karatA hai, na ki ve mere nahIM, maiM kartA nahIM ityAdi kaha kara unheM poSaNa karane kA svacchanda AcaratA hai| aisI hai viparIta samajha kI krunnaa| aisA viparIta bhAva jJAnI athavA mumukSu jIva ko eka samaya bhI sahana karane jaisA nahIM lgtaa| isa kAraNa aise jIvoM ke prati karuNA AtI hai kyoMki vaha bhAva to AtmA ko (arthAt mujhe) bandhana rUpa hai, duHkha rUpa hai; isaliye aise bhAva kA poSaNa to koI (jJAnI athavA mumukSu koI) bhI nahIM krtaa| jo svacchandatA se aise bhAvoM kA poSaNa karate haiM, ve apanA parama ahita hI kara rahe haiM aura ve zAstroM kA marma samajhe hI nahIM haiM aisA atyanta du:kha aura karuNA ke sAtha kahanA pdd'egaa| hamane isa pustaka meM yahA~ taka jozuddhAtmA kA varNana kiyA hai, vahI bhAva hama bArambAra anubhavate haiM aura use hI zabdoM meM varNita karane kA hamane prayatna kiyA hai, jo ki pUrNa rUpa se zakya hI nahIM kyoMki usa anubhava ko zabdoM meM bhagavAna bhI nahIM kaha skte| isaliye hama Apa se nivedana karate haiM ki Apa yahA~ taka kI haI spaSTatA ke AdhAra para aura Age samayasAra ke AdhAra para hama jo vizeSa spaSTatA karanevAle haiM, una donoM kA marma samajhakara Apa bhI 'sva-tattva' kA anubhava karake paramasukhazAnti-paramAnanda rUpa mukti ko prApta kareM; basa isI ekamAtra prayojana se yaha saba likhA jA rahA hai|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke anusAra samyagdarzana kA viSaya 179 samayasAra ke anusAra samyagdarzana kA viSaya zrI samayasAra gAthA 2 : gAthArtha :- 'he bhavya ! jo jIva darzana-jJAna-cAritra meM sthita hai, use nizcaya se sva-samaya jAna (arthAt jo darzana-jJAna-cAritra aura ananta guNoM ke sahaja pariNamana rUpa parama pAriNAmika bhAva meM hI 'maiMpana' sthApita karake usa meM hI sthita haA hai use sva-samaya arthAt samyagdRSTi jAna); aura jo jIva pudgala karmoM ke pradezoM meM sthita hai use para-samaya (arthAt jo vibhAva bhAva sahita ke jIva meM 'maiMpana' karate haiM unheM mithyAtvI jIva) jaan|' yahA~ samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) batAyA hai, darpaNa ke dRSTAnta se smjheN| jaise darpaNa ke svacchatva rUpa pariNamana meM jo 'maiMpana' karatA hai vaha sva-samaya, arthAt pratibimba ko gauNa karake mAtra darpaNa ko jAnanA - jaise ki AtmA ke sahaja pariNamana rUpa parama pAriNAmika bhAva = jJAna sAmAnya bhAva = niSkriya bhAva meM pratibimba rUpa se bAqI ke cAra bhAva rahe hue haiM to una cAra bhAvoM ko gauNa karake mAtra svacchatva rUpa parama pAriNAmika bhAva = sva-samaya meM hI 'maiMpana' krnaa| aisA kisa prakAra kiyA jA sakatA hai? to usakI vidhi AcArya bhagavanta ne gAthA 11 meM batalAyI hai ki kataka phala (phiTakarI) rUpa buddhi se aisA ho sakatA hai| gAthA 294 meM prajJA chainI dvArA yahI prakriyA karane ko batalAyA hai| yahA~ samajhanA yaha hai ki paryAya rahita kA dravya arthAt AtmA ke cAra bhAvoM ko gauNa karake = rahita karake paMcama bhAva rUpa dravya kI prApti jo ki kataka phala (phiTakarI) rUpa buddhi se athavA prajJA rUpI chainI se hI ho sakatI hai, anyathA nhiiN| AcArya bhagavanta ne kisI bhautika chainI se yA kapar3e kA udAharaNa dekara kaiMcI se jIva meM bheda jJAna karane ko nahIM kahA hai kyoMki jIva eka abheda-akhaNDa-jJAna ghana rUpa dravya hai| isaliye vaha paryAya rahita kA dravya prApta karane ke liye prajJA chainI rUpa buddhi se cAra bhAva ko gauNa karake zeSa rahe hue eka bhAva jo ki parama pAriNAmika bhAva rUpa hai jo ki sadA aisA kA aisA hI upajatA hai, usa meM maiMpana' karane ko kahA hai, use hI 'sva-samaya' kahA hai ki jisa meM 'maiMpana' karane se hI samyagdarzana pragaTa hotA hai aura sAtha meM samyakjJAna rUpa se usI 'sva-samaya' kA anubhava hotA hai, jise AcArya bhagavantoM ne AtmA kI anubhUti batalAyA hai| gAthA 2 : TIkA : AcArya bhagavanta TIkA meM batalAte haiM ki :- ....yaha jIva padArtha
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 samyagdarzana kI vidhi kaisA hai ? sadA hI pariNAma svarUpa svabhAva meM rahA huA hone se (parama pAriNAmika bhAva rUpa hone se) utpAda-vyaya-dhrauvya kI ekatA rUpa anubhUti (arthAt anubhUti abheda dravya kI hI hotI hai| anubhUti rUpa bhagavAna AtmA = jIvarAjA = dravya-paryAya kI ekatA rUpa hotA hai| kyoMki paryAya na ho to vaha dravya hI na ho arthAt ki bhautika chainI se paryAya ko na nikAlakara, prajJA chainI se para-bhAva rUpa cAra bhAvoM ko nikAlakara arthAt gauNa karake jo parama pAriNAmika bhAva rUpa = sahaja bhavana rUpa AtmA zeSa rahe, usameM 'maipana' karate hI anubhUti pragaTa hotI hai, vaha anubhUti) jisakA lakSaNa hai, aisI sattA se sahita hai... aura kaisA hai? apane aura paradravyoM ke AkAroM ko prakAzita karane kA sAmarthya hone se (arthAt sva-para prakAzakapanA svabhAvika hai, usameM bhI yadi para ko nikAla deMge to sva hI nahIM rahegA, kyoMki jahA~ para kA prakAzana hotA hai vahA~ sva to jJAna hI hai = AtmA hI hai| vahA~ bhI prakAzana gauNa karanA hai, niSedha nahIM; para prakAzana gauNa karate hI jJAna = Atma bhAva = jJAyaka bhAva prApta hotA hai) jisane samasta rUpa ko prakAzita karanevAlA eka rUpapanA prApta kiyA hai (arthAt jo samasta rUpa ko prakAzita karatA hai, ki jise gauNa karate hI jo bhAva = jJAna zeSa rahatA hai, vahI jJAna rUpa ekapanA prApta kiyA hai arthAt jJAna ghanapanA prApta kiyA hai)| isa vizeSaNa se, jJAna apane ko hI jAnatA hai para ko nahIM jAnatA aise ekAkAra hI mAnanevAle kA tathA apane ko nahIM jAnatA parantu para ko jAnatA hai aisA anekAkAra hI mAnanevAle kA vyavaccheda huaa| (yahA~ samajhanA yaha hai ki koI bhI ekAnta mAnyatA jinamata bAhya hai aura aisA jo kathana hai ki anta meM to anekAnta bhI samyak ekAnta prApta karane ke liye hI hai - usakA hArda aisA hI hai ki jo pA~ca bhAva rUpa jIva kA varNana hai jo ki anekAnta rUpa hai, vaha parama pAriNAmika bhAva rUpa samyak ekAnta prApta karane ke liye hai| na ki 'AtmA vAstava meM para ko jAnatA hI nahIM' athavA 'kisI bhI apekSA se usa AtmA meM rAga-dveSa haiM hI nahIM' - ityAdi ekAnta prarUpaNAoM rUpa, jo ki jinamata bAhya hI ginI jAtI hai)....jaba yaha (jIva), sarva padArthoM ke svabhAva ko prakAzita karane meM samartha aise kevala jJAna ko utpanna karanevAlI bheda jJAna jyoti kA udaya hone se, sarva para dravyoM se chUTakara darzana-jJAna svabhAva meM (yahA~ sarva guNa samajhanA) niyata vRtti rUpa (astitva rUpa) (paryAya rUpa = parama pAriNAmika bhAva rUpa = kAraNa zuddha paryAya rUpa) Atma tattva ke sAtha ekatvagata rUpa se vartatA hai (mAtra usameM hI maiMpana' karatA hai) taba darzana-jJAna-cAritra meM (yahA~ sarva guNa samajhanA) sthita hone se yugapada sva ko ekatvapUrvaka jAnatA tathA sva-rUpa se ekatvapUrvaka pariNamatA (arthAt mAtra sahaja Atma pariNati rUpa = parama pAriNAmika bhAva rUpa = kAraNa zuddha paryAya rUpa AtmA meM hI 'maiMpana' karatA huA) aisA vaha 'sva-samaya' (samyagdRSTi
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke anusAra samyagdarzana kA viSaya 181 hai) aisI pratIti kI jAtI hai... moha usake udaya anusAra pravRtti ke AdhInapane se, darzana-jJAna svabhAva meM niyata vRtti rUpa Atma tattva se (dRSTi kA viSaya = kAraNa zuddha paryAya = parama pAriNAmika bhAva se) chUTakara para dravya ke nimitta se utpanna moha-rAga-dveSAdi bhAvoM ke sAtha ekatvagata rUpa se (ekapanA mAnakara) (pA~ca bhAva rUpa jIva meM 'maiMpana' karake) vartatA hai taba... vaha para-samaya hai (arthAt mithyAtvI hI hai)|' gAthA 3 : gAthArtha :- 'ekatva nizcaya ko prApta jo samaya hai (arthAt jisane mAtra zuddhAtmA meM hI maiMpana' karake samyagdarzana prApta kiyA hai, vaisA AtmA) isa loka meM sarvatra sundara hai (arthAt vaisA jIva bhale naraka meM ho yA svarga meM ho arthAt duHkha meM ho yA sukha meM ho parantu vaha sundara arthAt sva meM sthita hai) isaliye ekatva meM dUsare ke sAtha bandha kI kathA (arthAt bandha rUpa vibhAva bhAvoM meM 'maiMpana' karate hI mithyAtva kA udaya hone se) visaMvAda-virodha karanevAlI (arthAt saMsAra meM ananta duHkha rUpa phala denevAlI) hai|' aura dUsare, jo Atma dravya anya karma-nokarma rUpa pudgala dravya ke sAtha bandhakara rahA hai usameM visaMvAda hai arthAt duHkha hai, jaba vahI Atma dravya usa pudgala dravya ke sAtha ke bandhana se mukta hotA hai, taba vaha sundara hai arthAt AvyAbAdha sukhI hai| ___ gAthA 4 : gAthArtha :- 'sarva loka ko kAma-bhoga sambandhI bandha kI kathA to sunane meM A gayI hai (arthAt saMsArI jana usameM to bahuta hI hoziyAra hote hI haiM), paricaya meM A gayI hai aura anubhava meM bhI A gayI hai (arthAt dasaroM ko vaisA karate dekhA hai aura svayaM bhI usa rUpa pariNamakara anubhava kiyA hai) isaliye sulabha hai (arthAt vaha use barAbara samajhate haiM aura use hI ekamAtra jIva ke lakSya rUpa mAnakara, usake pIche hI daur3ate haiM); parantu bhinna AtmA kA (arthAt bheda jJAna se prApta zuddhAtmA kA) ekapanA honA kabhI sunA nahIM (arthAt usameM hI maiMpana' = ekatva prApta karane yogya hai, aisA kabhI sunA hI nahIM), paricaya meM AyA nahIM (arthAt bAta meM athavA par3hane meM athavA upadeza meM AyA nahIM), aura anubhava meM bhI AyA nahIM (isaliye use anubhava bhI nahIM kiyA arthAt svAtmAnubhUti bhI nahIM huI) isaliye eka vaha sulabha nahIM hai|' pA~ca indriyoM ke jo viSaya haiM, unameM se zabda aura rUpa ko kAma kahA jAtA hai tathA gandha, rasa aura sparza ko bhoga kahA jAtA hai| pA~coM milakara kAma-bhoga kahalAte haiM, jisake viSaya meM bahabhAga logoM ko rasa hone se (ki jisa meM rasa rakhane yogya nahIM hai) unakI kathA sulabha hai parantu isa kAla meM zuddhAtmA kI bAta ati durlabha hai jo ki hama yahA~ (samayasAra meM) batalAnevAle haiM, aisA bhAva hai AcArya bhagavanta kA isa gAthA meN| vartamAna ke jaina sampradAyoM meM prAyaH kriyA ko
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi hI ahamiyata dI jAtI hai aura Atma jJAna kI bAteM bahuta hI kama sunAI detI haiM kyoMki kriyA dharma haTha yoga ke rUpa meM hamane kaI bAra kiyA hai parantu Atma jJAna na hone se hama abhI taka saMsAra meM bhaTaka rahe haiM, isaliye ajJAnI ko lagatA hai ki kriyA karane se hI apanA mokSa ho jAegA; aisI mithyA mAnyatA sa~joye ve loga utsAhapUrvaka kriyA dharma to karate haiM parantu Atma jJAna kA vicAra bhI nahIM krte| 182 gAthA 5 : gAthArtha :- 'vaha ekatva - vibhakta (arthAt abheda rUpa aura bheda rUpa) AtmA ko maiM AtmA ke nija vaibhava se dikhAtA hU~; (arthAt batalAtA hU~), yadi maiM dikhAU~ to pramANa (svIkAra) karanA aura yadi kahIM cUka jAU~ to chala (arthAt ulTA-viparIta-nukasAnakAraka) grahaNa nahIM krnaa|' arthAt isa zAstra se svacchanda grahaNa karake tuma Thage jAo, vaisA mata karanA, kyoMki vaha svacchanda ananta saMsAra kA kAraNa hai, aisA AcArya bhagavanta ne isa gAthA meM batalAyA hai| vartamAna meM prAya: isa zAstra meM se logoM ne ekAnta hI liyA hai aisA dikha rahA hai, AcArya bhagavanta ne isIliye saba ko cetAvanI dI hai ki hama yahA~ jisa bAta ko, jisa kAraNa se prastuta kara rahe haiM; usa bAta ko, usI artha meM aura usI pariprekSya meM grahaNa karanA anyathA yaha zAstra Apake liye ananta saMsAra kA kAraNa bhI bana sakatA hai| gAthA 6 : gAthArtha :- 'jo jJAyaka bhAva hai (arthAt jo jJAna sAmAnya rUpa, sahaja pariNamana rUpa, parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA hai) vaha apramatta bhI nahIM aura pramatta bhI nahIM (arthAt usameM sarva vizeSa bhAvoM kA abhAva hai kyoMki vaha sAmAnya jJAna mAtra bhAva arthAt guNoM ke sahaja pariNamana rUpa sAmAnya bhAva hI hai ki jisameM vizeSa kA abhAva hI hotA hai)- isa prakAra use zuddha kahate haiM (arthAt vartamAna meM zuddha na hone para bhI usakA jo sAmAnya bhAva hai vaha trikAlI zuddha hone ke kAraNa use zuddha kahane meM AtA hai), aura jo jJAyaka rUpa se jJAta huA (arthAt jo jAnanevAlA hai) vaha to vahI hai (arthAt jo jAnane kI kriyA hai, usameM se pratibimba rUpa jJeya arthAt jJAnAkAra ko gauNa karate hI vaha jJAyaka arthAt parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA jJAta hotA hai, anubhava meM AtA hai; yahI samyagdarzana kI vidhi hai arthAt jo jAnanevAlA hai, vahI jJAyaka hai), dUsarA koI nhiiN|' arthAt jJAyaka dUsarA aura jAnane kI kriyA dUsarI, aisA nahIM hai arthAt jJAyaka hI jAnane rUpa pariNamita huA hai; isaliye hI jAnane kI kriyA meM se jJAnAkAra rUpa pratibimba gauNa karate hI, jJAyaka upasthita hI hai arthAt AtmA meM se apramatta aura pramatta ina donoM vizeSa bhAvoM ko
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke anusAra samyagdarzana kA viSaya 183 gauNa karate hI jJAyaka bhAva prApta hotA hai| pUrva meM hamane yaha bAta siddha kI hI hai ki paryAya jJAyaka bhAva kI hI banI huI hai, isaliye usa meM se vizeSa bhAva ko gauNa karate hI jJAyaka arthAt sAmAnya bhAva pragaTa hotA hai, prApta hotA hai; yahI vidhi hai samyagdarzana kii| AtmA jo cAra bhAva rUpa pariNamatA hai, vaha vizeSa bhAva hai arthAt udaya, kSAyopazamika, upazama aura kSAyika ina cAra bhAva rUpa se AtmA pariNamatA hai, ye cAra bhAva vizeSa bhAva haiM aura ye jisa bhAva ke bane hue haiM, use parama pAriNAmika bhAva yA svabhAva yA AtmA kA sahaja pariNamana kahate haiM aura usameM maiMpana' karane se aura usakA anubhava karane se hI samyagdarzana prApta hotA hai| gAthA 6 : TIkA :- 'jo svayaM apane se hI siddha hone se (arthAt kisI se utpanna huA nahIM hone se) anAdi sattA rUpa hai aura kabhI vinAza ko prApta nahIM hone se ananta hai, nitya udyota rUpa hone se (arthAt sahaja Atma pariNamana rUpa = parama pAriNAmika bhAva rUpa = kAraNa zuddha paryAya rUpa hone se) kSaNika nahIM hai aura spaSTa prakAzamAna jyoti hai, aisA jo jJAyaka eka 'bhAva' hai (arthAt parama pAriNAmika bhAva hai), vaha saMsAra kI avasthA meM anAdi bandha paryAya kI nirUpaNA se (apekSA se) kSIra-nIra kI bhA~ti karma pudgaloM ke sAtha eka rUpa hone para bhI (arthAt parama pAriNAmika bhAva rUpa jIva ke sahaja pariNamana meM hI bAkI ke cAra bhAva hote haiM jo ki hamane pUrva meM batalAye hI haiM aura samayasAra gAthA 164-165 meM bhI batalAyA hI hai ki 'saMjJa Asrava jo ki jIva meM hI hote haiM, ve jIva ke hI ananya pariNAma haiM = jIva hI usa rUpa pariNamita huA hai arthAt jIva meM eka zuddha bhAga aura dasarA azuddha bhAga aisA nahIM samajhakara, samajhanA aisA hai ki jIva udaya-kSayopazama bhAva rUpa pariNamita huA hai arthAt jIva meM chipe hue svacchatva rUpa jo jIva kA pariNamana hai jo ki parama pAriNAmika bhAva kahalAtA hai, vaha bhAva hI anya cAra bhAva kA sAmAnya bhAva hai arthAt jIva meM anya cAra bhAvoM ko gauNa karake parama pAriNAmika bhAva meM 'maiMpana' karate hI eka jJAyaka bhAva anubhava meM AtA hai, yahI anubhava kI vidhi hai| jaise ki rAga-dveSa rUpa pariNamita jIva rAgI-dveSI jJAta hone para bhI, vartamAna meM usa rUpa hone para bhI, una rAga-dveSa ko gauNa karate hI parama pAriNAmika bhAva jJAta hotA hai, vaha usakA 'sva' bhAva hai ki jisameM 'maiMpana' karate hI vaha jIva 'sva-samaya' = samyagdRSTi hotA hai) dravya ke svabhAva kI apekSA se (Upara batAyA huA dravya kA 'sva' bhAva = parama pAriNAmika bhAva = kAraNa zuddha paryAya se) dekhA jAye to duranta kaSAya cakra ke udaya kI (arthAt kaSAya ke samUha ke apAra udayoM kI) vicitratA ke vaza pravartamAna jo puNya-pApa ko utpanna karanevAle samasta aneka rUpa zubha-azubha bhAva, unake
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 samyagdarzana kI vidhi svabhAva rUpa nahIM pariNamatA (arthAt dravya kA svabhAva, vaha parama pAriNAmika bhAva hai jo ki pramatta bhI nahIM aura apramatta bhI nahIM; vaha mAtra eka jJAyaka bhAva hai) isaliye pramatta bhI nahIM aura apramatta bhI nahIM; vahI samasta anya dravyoM ke bhAvoM se (arthAt jIva ke cAra bhAva ki jisameM anya dravya kA naimittikapanA hai) bhinna rUpa se (arthAt jIva ke cAra bhAvoM ko gauNa karane para paMcama bhAva rUpa = parama pAriNAmika bhAva rUpa) upAsita kiye jAne para zuddha kahalAtA hai| (yahA~ yaha samajhanA Avazyaka hai ki rAga kisI bhI apekSA se jIva meM nahIM hai, ityAdi rUpa ekAnta prarUpaNA jinamata bAhya hai| isaliye vaisI prarUpaNA karanevAle aura usameM aTake hae bhole jIva = vaisA mAnanevAle bhole jIva bhrama meM rahakara ati uttama aisA mAnava janma aura vItarAga dharma ko fAlatU gavAte haiM aura vItarAgI banane kA eka amUlya avasara ga~vAte haiN)| dAhya ke (jalane yogya padArtha ke) AkAra rUpa hone se agni ko dahana kahA jAtA hai (arthAt jJAna ko jJeyAkAra rUpa pariNamane se sva-para ko jAnanevAlA kahA jAtA hai) tathApi dAhyakRta azuddhatA use nahIM hai; isI prakAra jJeyAkAra hone se usa 'bhAva' (jJAnAkAra) ko jJAyakatA prasiddha hai (arthAt jJAna kA sva-para ko jAnanA prasiddha hai) tathApi jJeyakRta azuddhatA use nahIM hai| (kyoMki vaha jJeya ko jJeya rUpa se = tad rUpa se pariNama kara nahIM jAnatA arthAt jJeya ko jJAna ke sAtha vyApyavyApaka sambandha nahIM hai; use apane AkAra = jJAnAkAra ke sAtha vyApya-vyApaka sambandha hai ki jisa se azuddhatA usameM praveza nahIM karatI); kyoMki jJeyAkAra avasthA meM (arthAt sva-para ko jAnane ke kAla meM) jo jJAyaka rUpa se (jAnanevAle rUpa se) jJAta huA vaha svarUpa-prakAzana kI (svarUpa jAnane kI = arthAt una jJeyoM ko jJAnAkAra rUpa se dekhane para aura unheM hI jJAna rUpa se dekhane para arthAt jJeyoM ko gauNa karate hI parama pAriNAmika bhAva anubhava meM AtA hai| darpaNa ke udAharaNa anusAra pratibimba ko gauNa karate hI darpaNa kA svacchatva jJAta hotA hai, aisI) avasthA meM bhI, dIpaka kI bhA~ti, kartA-karma kA ananyapana hone se (arthAt ki jo svacchatva rUpa pariNamana = parama pAriNAmika rUpa = jJAna sAmAnya = niSkriya bhAva hai ki jo sva-para ko jAnanevAle vizeSa bhAva kA hI sAmAnya bhAva hai, isaliye yadi para ko jAnane kA niSedha kiyA jAye to vaha svacchatva kA = bhagavAna AtmA ke niSedha rUpa pariNamegA aura samajhe binA niSedha karanevAle bhrama ko = bhramita dazA ko pAyeMge aura yaha amUlya manuSya janma tathA vItarAga kA zAsana milA, vaha vyartha ga~vAyeMge arthAt jo jAnanevAlA hai vaha) jJAyaka hI hai-svayaM jAnanevAlA isaliye svayaM kartA aura svayaM ko jAnA isaliye svayaM hI karma....' yahA~ sva-para ko jAnanA vaha bhagavAna AtmA meM
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke anusAra samyagdarzana kA viSaya jAne kI sIr3hI rUpa se darzAyA gayA hai kyoMki sthUla se hI sUkSma meM jAyA jAtA hai| pragaTa se hI apragaTa meM jAyA jAtA hai| vyakta se hI avyakta meM jAyA jAtA hai, yahI niyama hai| kyoMki jJAyaka hI svayaM jAnanevAlA hai| jAnanA aura jJAyaka (jAnanevAlA) ko ananyapanA batAkara jAnanA (pratibimba) gauNa karate hI jJAyaka (jAnanevAlA) jJAta hotA hai, isaliye sIr3hI rUpa hai| 185 66 bhAvArtha meM paNDita jayacandajI batalAte haiM ki 'jJAyaka' aisA nAma bhI use (arthAt zuddhAtmA ko = dRSTi ke viSaya ko = parama pAriNAmika bhAva rUpa AtmA ko) jJeya ko jAnane se diyA jAtA hai kyoMki jJeya kA pratibimba jaba jhalakatA hai, taba jJAna meM vaisA hI anubhava meM AtA hai, tathApi jJeya kRta azuddhatA use nahIM hai kyoMki jaisA jJeya jJAna meM pratibhAsita huA, vaisA jJAyaka kA hI anubhava karane para (jJeya ko gauNa karate hI vahA~) jJAyaka hI hai| 'yaha maiM jAnanevAlA hU~, vaha maiM hI hU~, anya koI nhiiN|' aisA apane ko apanA abheda rUpa anubhava huA, taba usa jAnane rUpa kriyA kA kartA svayaM hI hai aura jise jAnA, vaha karma bhI svayaM hI hai (yahA~ samajhanA yaha hai ki 'AtmA vAstava meM para ko nahIM jAnatA' aisI bAteM karake AtmA meM jAne kA rAstA = sIr3hI banda karake kyA milegA ? mAtra bhrama hI milegA, kyoMki para ko jAnane kA niSedha karane se jAnanevAle kA hI niSedha hotA hai) aisA eka jJAyakapanA mAtra (jAnanevAlA) svayaM zuddha hai - yaha zuddha naya kA viSaya hai|" yahA~ samajhanA yaha hai ki prathama jo 'dRSTi ke viSaya' ke sambandha meM batalAyA, vaise paryAya se rahita dravya arthAt pratibimba se rahita arthAt pratibimba ko gauNa karate hI vahA~ jAnanevAle ke rUpa meM jJAyaka upasthita hI hai, vahI dRSTi kA viSaya hai| vahI parama pAriNAmika bhAva hai, vahI kAraNa zuddha paryAya hai, vahI kAraNa zuddha paramAtmA hai| vahI samayasAra rUpa jIvarAjA hai arthAt yahA~ kucha bhI bhautika chainI kI AvazyakatA nahIM hai kyoMki AtmA abheda-akhaNDa hai| usameM se kucha bhI nikale aisA nahIM hai aura yadi nikAlane kI koziza hogI to AtmA svayaM hI nikala jAyegI arthAt AtmA kA hI lopa hogA aura nikAlanevAlA svayaM AkAza ke phUla kI bhA~ti bhrama meM hI pdd'egaa| isaliye yahA~ prajJA rUpI chainI kA upayoga karake = kataka phala rUpa buddhipUrvaka una pratibimba rUpa arthAt udaya, kSayopazama rUpa bhAvoM ko gauNa karate hI vahA~ sAkSAt zuddhAtma rUpa parama pAriNAmika bhAva hAz2ira hI hai / yahI samyagdarzana kI vidhi hai, ki jo AcArya bhagavAna ne aura paNDita jI ne gAthA 6 meM batalAyI hai| 66 paNDitajI Age batalAte haiM ki :- '.... yahA~ aisA bhI jAnanA ki jinamata kA kathana syAdvAda rUpa hai isaliye azuddha naya ko sarvathA asatyArtha nahIM mAnanA; (yahA~ samajhanA yaha hai ki
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi rAga pUrva meM batalAye anusAra gAthA - 164-165 meM bhAvAsravoM ko jIva se ananya kahA hai aura isaliye 'jIva meM kisI bhI apekSA se rAga nahIM hotA' jaisI prarUpaNAyeM jinamata bAhya haiM) kyoMki syAdvAda pramANa se zuddhatA aura azuddhatA donoM vastu ke dharma haiM aura vastu dharma vastu kA sattva hai (arthAt vaha vastu hI hai = AtmA hI hai) (yahA~ samajhanA yaha hai ki gAthA 164-165 meM batalAye anusAra -dveSa rUpa pariNAma hote to AtmA meM hI haiM - AtmA hI unakA rUpa pariNamatA hai aura usa pariNamana kI upasthiti meM bhI rAga-dveSa ko gauNa karate hI unameM chipA huA parama pAriNAmika bhAva rUpa = samayasAra rUpa = kAraNa zuddha paryAya rUpa AtmA hAz2ira hI hai) ; azuddhatA para dravya ke saMyoga se hotI hai, yahI antara hai... azuddha naya ko asatyArtha kahane se aisA nahIM samajhanA ki AkAza ke phUla kI bhA~ti vaha vastu dharma sarvathA hI nahIM hai| (arthAt jaisA hai vaisA samajhanA, arthAt vaha hai, parantu use gauNa karate hI jJAyaka hAz2ira hI hai, anyathA) aisA sarvathA ekAnta samajhane se mithyAtva hai (yahA~ paNDitajI ne ekAnta prarUpaNA karate hue logoM ko sAvadhAna kiyA hai) isaliye syAdvAda kI zaraNa lekara zuddha naya kA avalambana karanA (arthAt jIva ko pA~ca bhAva rUpa jAnakara cAra bhAvoM ko gauNa karate hI samyak ekAnta rUpa zuddha nizcaya naya kA viSaya aisA zuddhAtmA = parama pAriNAmika bhAva pragaTa hotA hai ki jisakA avalambana karanA) cAhiye...." 186 gAthA 7 : gAthArtha :- "jJAnI ko cAritra, darzana, jJAna - ye tIna bhAva vyavahAra se kahane meM Ate haiM (arthAt jJAnI ko ekamAtra abheda bhAva rUpa 'zuddhAtmA' meM hI 'maiMpana ' hone se, jo bhI vizeSa bhAva haiM aura jo bhI bheda rUpa bhAva haiM, ve vyavahAra kahe jAte haiM); nizcaya se jJAna bhI nahIM, cAritra bhI nahIM, darzana bhI nahIM (arthAt nizcaya se koI bheda zuddhAtmA meM nahIM, vaha eka abheda sAmAnya bhAva rUpa hone se usameM bheda rUpa bhAva aura vizeSa bhAva, ye donoM bhAva nahIM haiN)| jJAnI to eka zuddha jJAyaka hI hai|" arthAt zuddha nizcaya naya kA viSaya mAtra abheda aisA zuddhAtmA hI hai| isIliye loga jaba hama se pUchate haiM ki Apane kAraNa zuddha paryAya ko abheda kaise liyA arthAt jo parama pAriNAmika bhAva hai, usI ko kAraNa zuddha paryAya kyoM kahA? dUsarA, yaha bhI pUchate haiM ki Apane samyagdarzana ke viSaya meM pramANa kA dravya kyoM liyA hai? aura paryAya kA niSedha kyoM nahIM kiyA hai? taba unako hama uttara dete haiM ki nizcaya se AtmA abheda-eka hai, usameM jo bhI bheda kiye haiM, ve sirfa samajhAne ke liye hI kiye haiM na ki vAstavika, isaliye jJAnI ko anubhava ke samaya meM koI bheda nahIM; isa kAraNa se ve abheda aise eka AtmA ke hI alaga-alaga nAma hone se parama pAriNAmika bhAva ko hI kAraNa zuddha paryAya yA kAraNa zuddha paramAtmA kahA hai| dUsarA, nizcaya se AtmA abheda-eka hone se usameM jo bhI bheda kiye jAte haiM, ve sirfa samajhAne ke liye
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke anusAra samyagdarzana kA viSaya 187 hI kiye jAte haiM, na ki vAstavika isaliye jina ke aise prazna hote haiM ki samyagdarzana ke viSaya meM pramANa kA dravya kyoM liyA hai yA samyagdarzana ke viSaya meM paryAya kA niSedha kyoM nahIM kiyA hai yA jo loga dravya ke dhruva ko aura paryAya ke dhruva ko alaga mAnate hoM ityAdi, unako apanA dravya-guNa-paryAya kA jJAna jA~cane kI AvazyakatA hai aura dravya kI abhedatA samajhane kI AvazyakatA hai kyoMki ye donoM vyavasthAe~ samajha jAne ke bAda ye saba samasyAe~ nahIM raheMgI, anyathA Apa mithyA rUpa bhrama meM hI raheMge, yaha bAta isa gAthA meM samajhAyI hai| niSedha nizcaya naya kA pakSa hai aura anubhava pakSAtIta hotA hai, isaliye kisI bhI naya ke pakSavAle ko anubhava nahIM hotA, balki vaha ekAnta rUpa pariNamatA hai| gAthA 7 : TIkA :- ...kyoMki ananta dharmoMvAle eka dharmI meM (arthAt bheda se samajhakara abheda rUpa anubhUti meM) jo niSNAta nahIM hai aise nikaTavartI ziSyajana ko, dharmI ko batalAnevAle kitane hI dharmoM dvArA (arthAt bhedoM dvArA), upadeza karate hue AcArya kA-yadyapi dharma aura dharmI kA svabhAva se abheda hai to bhI nAma se bheda utpanna karake (abheda dravya meM dravya-guNa-paryAya aise bheda utpanna karake) vyavahAra mAtra se hI aisA upadeza hai ki jJAnI ko darzana hai, jJAna hai, cAritra hai parantu paramArtha se (arthAt vAstava meM) dekhane meM Ave to ananta paryAyoM ko eka dravya pI gayA hone se jo eka hai... (arthAt jo dravya tInoM kAla meM una-una paryAya rUpa pariNamatA hone para bhI apanA dravyapanA nahIM chor3A hai - jaise ki miTTI ghaTa piNDa rUpa se pariNamane para bhI miTTIpana nahIM choDatI aura pratyeka paryAya meM vaha miTTIpana vyApya-vyApaka sambandha se hai isaliye paryAya ananta hone para bhI vaha dravya to eka hI hai)| ....eka zuddha jJAyaka hI hai|' ____ gAthA 8 : gAthArtha :- 'jaise anArya (mleccha) jana ko anArya bhASA ke binA kucha bhI vastu kA svarUpa grahaNa karAne meM koI samartha nahIM hai, vaise vyavahAra binA paramArtha kA upadeza karane meM koI samartha nahIM hai| (arthAt mithyAtvI ko bheda rUpa vyavahAra bhASA ke binA vastu kA svarUpa samajhAne meM koI samartha nahIM hai, isaliye abheda tattva meM alaga-alaga prakAra se bheda rUpa vyavahAra kiyA jAtA hai, jaise ki dravya-guNa-paryAya, jJAna-darzana-cAritra, utpAda-vyaya-dhruva, saiMtAlIsa zaktiyA~ ityAdi, yaha mAtra samajhAne ke lie hai; na ki anubhava ke liye| anubhava to yathArtha aise abheda AtmA kA hI hotA hai arthAt paramArthika AtmA meM kucha bhI bheda na samajhanA aura jaba taka bheda meM hogA taba taka abheda kA anubhava hogA hI nahIM kyoMki bheda to vyavahAra rUpa upacAra mAtra ajJAnI ko svarUpa grahaNa karAne ke lie kiye haiM, vAstava meM haiM nhiiN|)'
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 samyagdarzana kI vidhi gAthA 11 : gAthArtha :- 'vyavahAra naya abhUtArtha hai (arthAt Upara batalAye anusAra bheda rUpa vyavahAra abhUtArtha hai, kyoMki jo bheda meM hI ramatA hai, vaha kabhI bhI samyagdarzana ke viSaya rUpa abheda dravya kA anubhava kara hI nahIM sakatA aura dasarA, nizcaya se dravya abheda hone se jo bheda upajAkara kahane meM AtA hai, vaise vyavahAra rUpa - upacAra rUpa bheda AdaraNIya nahIM hai arthAt 'maiMpana' karane yogya nahIM hai, isaliye abhUtArtha hai) aura zuddha naya bhUtArtha hai (arthAt zuddha naya kA viSaya abheda rUpa 'zuddhAtmA' hai jo ki samyagdarzana kA viSaya hone se AdaraNIya hai - bhUtArtha hai) aisA RSIzvaroM ne darzAyA hai, jo jIva bhUtArtha kA (arthAt zuddhAtmA kA) Azraya karatA hai, vaha jIva nizcaya se samyagdRSTi hai|' arthAt koI bhI jIva abheda rUpa zuddhAtmA meM hI 'maiMpana' karake aura usakA hI anubhava karake samyagdRSTi ho sakatA hai, anyathA nhiiN| hamane jaise pIche samajhAyA hai vaise logoM ne vyavahAra se dravya ke itane bheda kiye ki unako lagane lagA ki dravya aura paryAya bhinnapradezI haiM, dravya apariNAmI (kUThastha nitya) aura paryAya pariNAmI hai, parama pAriNAmika bhAva aura kAraNa zuddha paryAya alaga-alaga hai, jIva ko caturtha guNasthAnaka meM zuddhAtmA kA anubhava nahIM hotA, ityAdi; yaha sabhI bhrama nikAlane ke liye abheda aisA zuddha naya samyak rUpa se samajhane kI AvazyakatA hai kyoMki vahI bhUtArtha hai| isaliye jaba abheda aisA zuddha naya samyak rUpa se samajha meM AyegA taba hI aise mithyA Agraha yA bhrama dUra hoMge anyathA nahIM, yahI bAta isa gAthA se samajhanI hai| gAthA 11 : TIkA :- 'vyavahAra naya saba hI abhUtArtha hone se (bheda rUpa vyavahAra jo ki mAtra AtmA ke svarUpa kA grahaNa karAne ko hastAmlavat jAnakara prarUpita kiyA hai vaha) avidyamAna, asatya, abhUta artha ko pragaTa karatA hai (arthAt jaisA abheda AtmA hai, vaisA usase arthAt vyavahAra rUpa bheda se varNana nahIM kiyA jA sakatA).... yaha bAta dRSTAnta se batalAte haiM - (dRSTAnta meM jIva ko = AgamoM meM varNana kiye anusAra pA~ca bhAva sahita batAkara usameM se upAdeya aisA jIva jo ki cAra bhAvoM ko gauNa karate hI paMcama bhAva rUpa = parama pAriNAmika bhAva rUpa = dRSTi ke viSaya rUpa pragaTa hotA hai jo ki 'samayasAra' jaise AdhyAtmika zAstra kA prANa hai, use grahaNa karAte haiN)| jaise prabala kIcar3a ke milane se (prabala udaya-kSayopazama bhAva sahita) jisakA sahaja eka nirmala bhAva (parama pAriNAmika bhAva) AcchAdita ho gayA hai aise jala kA anubhava karanevAle (ajJAnI) puruSa - jala aura kIcar3a kA viveka nahIM karanevAle bahuta se to, use (jala ko = jIva ko) malina hI anubhava karate haiM (udaya, kSayopazama rUpa hI anubhava karate haiM), parantu kitane hI (jJAnI) apane hAtha se DAlI huI phiTakarI (nirmalI auSadhi = buddhi rUpI prajJA chainI) ke par3ane mAtra se utpanna jala-kIcar3a ke viveka se (arthAt kIcar3a jala meM hone para bhI jala ko svaccha
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke anusAra samyagdarzana kA viSaya 189 anubhava kara sakanevAle = AtmA vartamAna meM udaya, kSayopazama rUpa pariNamita hone para bhI usameM chipe huye arthAt udaya aura kSayopazama bhAva ko gauNa karate hI jo bhAva pragaTa hotA hai, vaha arthAt udaya aura kSayopazama bhAva jisakA banA huA hai vaha arthAt eka sahaja Atma pariNamana rUpa - parama pAriNAmika bhAva rUpa AtmA ko), apane puruSArtha dvArA AvirbhUta kiye gaye sahaja eka nirmala bhAvapane ke (parama pAriNAmika bhAva ke) kAraNa use (jala ko = AtmA ko) nirmala hI anubhava karate haiM; usI prakAra prabala karma ke milane se jisakA sahaja eka jJAyaka bhAva (parama pAriNAmika bhAva) tirobhUta ho gayA hai, aisI AtmA kA anubhava karanevAle puruSa (ajJAnI)-AtmA aura karma kA viveka nahIM karanevAle, vyavahAra se vimohita hRdayavAle to use (AtmA ko) jisameM bhAvoM kA vizvarUpapanA (anekarUpapanA) pragaTa hai, aisA anubhava karate haiM, parantu bhUtArthadarzI (zuddha naya ko dekhanevAle = jJAnI) apanI buddhi se DAle hue zuddha naya (prajJA chainI) anusAra bodha hone mAtra se utpanna hue AtmA - karma ke vivekapane se (bheda jJAna se) apane puruSArtha dvArA AvirbhUta kiye gaye sahaja eka jJAyaka bhAvapane ke (parama pAriNAmika bhAva ke kAraNa use (AtmA ko) jisa meM eka jJAyaka bhAva (parama pAriNAmika bhAva) prakAzamAna hai, aisA anubhava karate haiM.....' bhAvArtha meM paNDitajI ne samajhAyA hai ki jIva ko jaisA hai vaisA' sabhI nayoM se nirNaya karake samyak ekAnta rUpa zuddha jAnanA (maipana karanA), na ki ekAnta se apariNAmI aisA zuddha jaannaa| usase to mithyAdarzana kA hI prasaMga AtA hai kyoMki jinavANI syAdvAda rUpa hai| prayojanavaza naya ko mukhya-gauNa karake kahatI hai| jaise ki malina paryAya ko gauNa karate hI zuddha bhAva rUpa parama pAriNAmika bhAva hAz2ira hI hai, na ki paryAya ko bhautika rIti se alaga krke| kyoMki abheda dravya meM bhautika rIti se paryAya ko alaga karane kI vyavasthA hI nahIM hai, isaliye vibhAva bhAva ko gauNa karate hI (paryAya rahita kA dravya) parama pAriNAmika bhAva rUpa abheda-akhaNDa AtmA kA grahaNa hotA hai, yahI samyagdarzana kI vidhi hai| gAthA 12 : gAthArtha :- 'parama bhAva ke (zuddhAtmA ke) dekhanevAloM ko (anubhava karanevAloM ko) to zuddha (AtmA) kA upadeza karanevAlA zuddha naya jAnane yogya hai (arthAt zuddha naya ke viSaya rUpa zuddhAtmA kA hI Azraya karane yogya hai kyoMki usake Azraya se hI zreNI car3hakara ve samyagdRSTi jIva ghAti karma kA nAza karate haiM aura kevalI hote haiM), aura jo jIva aparama bhAva meM sthita haiM (arthAt mithyAtvI haiM), ve vyavahAra dvArA (arthAt bheda rUpa vyavahAra dvArA vastu svarUpa samajhAkara tattvoM kA nirNaya karAne ke liye) upadeza karane yogya hai|'
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 samyagdarzana kI vidhi bhAvArtha meM paNDita jayacandajI batalAte haiM ki :- 'agara koI jIva jo ki aparama bhAva meM sthita hai (ajJAnI hai) vaha vyavahAra chor3e (bheda rUpa aura vyavahAra dharma rUpa donoM) aura use sAkSAt zuddhopayoga kI prApti to huI nahIM (arthAt nizcaya samyagdarzana pragaTa haA nahIM) isaliye ulTA azubhopayoga meM hI Akara, bhraSTa hokara cAhe jaise svecchAcAra rUpa se (svacchandatA se) pravartate to narakAdi gati tathA paramparA se nigoda ko prApta hokara saMsAra meM hI bhramaNa karatA hai|' yahA~ samajhanA yaha hai ki AtmA ajJAna avasthA meM caubIsa ghaNTe karma kA bandha karatI hI hai isa kAraNa se karuNAvanta AcArya bhagavantoM ne batalAyA hai ki jaba taka tattva kA nirNaya aura anubhava na ho taba taka usI ke lakSya se (zuddha ke hI ekamAtra lakSya se) niyama se zubha meM hI rahane yogya hai, na ki azubha meM, kyoMki azubha se to deva-zAstra-guru rUpa saMyoga milanA bhI kaThina ho jAtA hai| isa bAta meM jisakA virodha ho, vaha hameM kSamA kare kyoMki yaha bAta hama kisI bhI pakSa rahita - niSpakSa bhAva se batalAte haiM ki jo sarva AcArya bhagavantoM ne bhI batalAyI hai aura jahA~-jahA~ (jisa bhI gAthAoM meM) ina bAtoM kA sarvathA niSedha karanA batalAyA hai, vaha ekamAtra zuddha bhAva kA lakSya karAne ko batalAyA hai, na ki azubha meM ramane ke liye| aura munirAja ko chaThaveM guNasthAnaka meM isa bAta kA niSedha sAtaveM guNasthAna rUpa abheda AtmAnubhUti meM sthita hokara Age bar3hakara kevala jJAna aura mokSa prApta karane ke liye batalAyA hai, na ki chaThaveM guNasthAnaka meM sahaja honevAle zubha kA niSedha karake nIce girAne ko arthAt avirati athavA ajJAnI hone ko| __isaliye sabhI mumukSu janoM ko yaha bAta yathArtha 'jaisA hai vaisA' samajhanA atyanta Avazyaka hai, arthAt samajhanA yaha hai ki ahobhAva kevala zuddhatA kA hI honA cAhiye, zubha kA nahIM hI, parantu jaba taka zuddha rUpa nahIM pariNamatA taba taka rahanA to niyama se zubha meM hii| zloka 4 :- 'nizcaya aura vyavahAra-ina do nayoM ko viSaya ke bheda se paraspara virodha hai, usa virodha ko nAza karanevAlA 'syAt' pada se cihnita jo jina bhagavAna kA vacana, (vANI) usameM jo puruSa ramate haiM (pracura prIti sahita abhyAsa karate haiM arthAt donoM nayoM kA pakSa chor3akara madhyastha rahate haiM) ve puruSa apane Apa (anya kAraNa binA) mithyAtva karma ke udaya kA vamana karake isa atizaya rUpa parama jyoti prakAzamAna zuddha AtmA ko turanta dekhate hI haiN| (arthAt kauna dekhate haiM? to kahate haiM ki 'syAt' vacanoM meM ramatA puruSa, na ki ekAnta kA AgrahI puruSa arthAt samyagdarzana jo ki samyak ekAnta rUpa hone para bhI Agraha to ekAnta kA hotA hI nahIM, prarUpaNA ekAnta kI hotI hI nhiiN| prarUpaNA jaisI hai vaisI syAt vacana rUpa hI hotI hai)| kaisI hai samayasAra rUpa
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke anusAra samyagdarzana kA viSaya zuddhAtmA? navIna utpanna nahIM huI, pahale karma se AcchAdita thI, vaha pragaTa vyakti rUpa ho gayI (arthAt pahale jo ajJAnI ko udaya - kSayopazama rUpa se anubhava meM AtI thI, vahI aba jJAnI ko udaya-kSayopazama bhAva gauNa ho jAne para yA karate hI samayasAra rUpa = parama pAriNAmika bhAva rUpa = parama jyoti rUpa pragaTa hotI hai = jJAta hotI hai = anubhava meM AtI hai = vyakti rUpa hotI hai) aura kaisI hai vaha? sarvathA ekAnta rUpa kunaya ke pakSa se khaNDita nahIM hotI aura nirbAdha hai (arthAt jo samyagdarzana ke liye sarvathA ekAnta naya kI prarUpaNA meM racate haiM, unheM zuddhAtmA kabhI prApta hI nahIM hotI, aisA hI yahA~ batalAyA hai)|' 191 kaI sampradAyoM meM aisI mAnyatA hai ki zuddhopayoga sAtaveM yA terahaveM guNasthAnaka meM hI hotA hai, cauthe guNasthAnaka meM nahIM hotA; aisA mAnakara ve apane hI samyagdarzana kA mArga banda kara rahe haiN| unake liye Upara batAyA hai ki adhikatara loga kIcar3a vAle jala ko malina hI anubhava karate haiM kyoMki unako jinazAsana kI nayoM kI lakSmI kI samajha nahIM hone se yA phira koI naya kA Agraha/pakSa hone se aisA hotA hai| zuddhanayAbhAsI logoM ko chor3akara sarva janoM ko yaha bAta vidita hai ki ajJAnI jIva abhI azuddha rUpa se hI pariNama rahA hai, phira bhI bhagavAna ne usa jIva meM hI dravya dRSTi se arthAt dravyArthika naya se zuddhAtmA dekhane ko aura anubhava karane ko kahA hai aura usI ko samyagdarzana kI vidhi kahI hai| isaliye cauthe guNasthAnaka meM bhI zuddhopayoga hotA hai, yaha mAnanA Avazyaka hai anyathA vaha jinamata bAhya hI kahalAyegA kyoMki agara aisA hotA taba kundakundAcArya jaise AcArya bhagavanta bAra-bAra zuddhAtmA kA anubhava karake jJAnI hone ko nahIM khte| yaha bAta hama bhI apane anubhava ke AdhAra para kahate haiN| zloka 5 :- gAthA 11 aura 12 ko hI dRr3ha karAtA hai jo ki bheda rUpa vyavahAra naya hai vaha ajJAnI ko mAtra samajhAne ke liye hai parantu vaise bheda rUpa AtmA hai nahIM isaliye Azraya to abheda rUpa AtmA kA = zuddhAtmA kA, ki jisameM para dravyoM se honevAle bhAvoM ko gauNa kiyA hai, usI kA karanA hai| vaha AtmA hI upAdeya hai arthAt dravya-paryAya rUpa bheda athavA paryAya ke niSedha rUpa bheda kA jo Azraya karate haiM, unheM abheda AtmA kA AbhAsa bhI nahIM aataa| arthAt ve bheda meM hI ramate haiM arthAt ve vikalpa meM hI ramate haiM aura bheda kA hI Adara karate haiM kyoMki unheM niSedha rahita dRSTi kA viSaya hI mAnya nahIM hotA, aisI hai karuNAjanaka pristhiti| zloka 6 :- yahA~ AcArya bhagavAna batalAte haiM ki jo nau tattva kI paripATI hai use chor3akara arthAt gauNa karake dekhane para usa bhAva ko anubhava meM lAte hI AtmA prApta hotI hai|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi zloka 7 meM AcArya bhagavanta gAthA 13 kA hI bhAva vyakta karate haiM ki nau tattva meM vyApta aisI Atma jyoti (arthAt parama pAriNAmika bhAva), nau tattvoM ko gauNa karate hI eka akhaNDa Atma jyoti (arthAt parama pAriNAmika bhAva ) prApta hotI hai| 192 gAthA 13 : gAthArtha :- 'bhUtArtha naya se jAne hue (arthAt abheda aise zuddha naya se jAne hue) jIva, ajIva aura puNya, pApa tathA Asrava, saMvara, nirjarA, bandha, aura mokSa - ye nau tattva samyak haiN|' arthAt abheda aise zuddha naya se jo aisA jAnatA hai ki yaha sabhI nau tattva rUpa pariNamita jIva vizeSa apekSA se nau tattva rUpa bhAsita hotA hai, parantu abheda zuddha naya dvArA ye nau tattva jisake bane hue haiM, vaha ekamAtra sAmAnya bhAva rUpa arthAt abheda zuddha jIvatva bhAva rUpa 'zuddhAtmA' hI hai aura isI prakAra jo nau tattva ko jAnatA hai, use hI samyagdarzana hai arthAt vahI samyaktva hai; yaha gAthA samayasAra ke sAra rUpa hai| sarva adhikAroM kA ullekha isa gAthA meM karake sarva adhikAroM ke sAra rUpa se samyagdarzana rUpa AtmA kA svarUpa samajhAyA hai| gAthA 13 : TIkA :- 'ye jIvAdi nau tattva bhUtArtha naya se jAne hue samyagdarzana hI haiM (yaha niyama khaa)| (bhUtArtha naya se arthAt abheda naya se = ina jIvAdi nau tattvoM rUpa se AtmA hI pariNamatA hai, isaliye ina nau tattvoM ko gauNa karate hI zuddhAtmA kI prApti hotI hai = samyagdarzana hotA hai) ; kyoMki tIrtha kI ( vyavahAra dharma kI ) pravRtti ke liye abhUtArtha (vyavahAra) naya se (ye nau tattva) kahane meM Ate haiM (arthAt jo jIva aparama bhAva meM sthita hai - ajJAnI hai, use Aga kI bhASA meM udaya-upazama-kSayopazama- kSAyika-pAriNAmika - aise pA~ca bhAva rUpa se prarUpita kiyA jAtA hai) aise ye nau tattva - jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa - una meM ekapanA pragaTa karanevAle bhUtArtha naya se ekapanA prApta karake (arthAt una sabhI tattva rUpa jo AtmA pariNamita hai, vaha bAhya nimitta ke bhAva athavA abhAva se pariNamita hai, una nau tattva rUpa pariNamita aisI AtmA meM vizeSa bhAvoM ko gauNa karate hI, eka abheda aisA sahaja pariNamana rUpa AtmA jo ki parama pAriNAmika bhAva rUpa hai = samayasAra rUpa hai, vaha prApta hotI hai, use prApta karate hI), zuddha naya rUpa se sthApita AtmA kI anubhUti - ki jisakA lakSaNa AtmakhyAti hai - usa kI prApti hotI hai (arthAt samyagdarzana rUpa - samayasAra rUpa AtmA kI prApti hotI hai)| (arthAt zuddha naya se nau tattva ko jAnane se AtmA kI anubhUti hotI hai, isa hetu se yaha niyama khaa)| vahA~, vikArI hone yogya (AtmA) aura vikAra karanevAlA (karma) ye donoM puNya
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke anusAra samyagdarzana kA viSaya 193 haiM.... kyoMki eka ko hI (AtmA ko) apane Apa (svabhAva se) puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha, mokSa kI upapatti (siddhi - usa bhAva rUpa AtmA kA pariNamanA) nahIM hotii| ve donoM jIva (bhAva karma) aura ajIva (dravya karma) haiM (arthAt una donoM meM eka jIva hai aura dUsarA ajIva hai)| bAhya (sthUla) dRSTi se dekhA jAye to - jIva-pudagala ke anAdi bandha paryAya ke samIpa jAkara ekapana anubhava karane para ye nau tattva bhUtArtha haiM, satyArtha haiM (arthAt Agama meM nirUpita pA~ca bhAvayukta jIva meM ye nava tattva bhUtArtha haiM, satyArtha haiM) aura eka jIva dravya ke svabhAva ('sva' kA bhAva = 'sva' kA sahaja pariNamana rUpa bhAva = parama pAriNAmika bhAva = kAraNa zuddha paryAya = kAraNa zuddha paramAtma rUpa bhAva) ke samIpa jAkara anubhava karane para ve abhUtArtha haiM, asatyArtha haiN| (samayasAra jaise adhyAtma grantha meM nirUpita zuddhAtma rUpa jIva meM ve abhUtArtha haiM, asatyArtha haiN)| (jIva ke ekAkAra svarUpa meM ve nahIM haiM) isaliye ina nau tattvoM meM bhUtArtha naya se eka jIva hI prakAzamAna hai...' yahI gAthA kA bhAva zloka 8 meM vizeSa rUpa se samajhAyA gayA hai| zloka 8 :- 'isa prakAra nau tattvoM meM bahuta kAla se chipI haI isa Atma jyoti ko (arthAt AtmA ke udaya - kSayopazama rUpa jo bhAva haiM, ve sarva jIvoM ko anAdi ke hote haiM aura jo jIva ajJAnI hai, vaha unhIM bhAvoM meM ramatA hai tathApi pratyeka jIva meM anAdi se parama pAriNAmika bhAva rUpa chipI haI Atma jyoti maujUda hI hotI hai, hAz2ira hI hotI hai| mAtra udaya-kSayopazama rUpa bhAvoM ko gauNa karake usakA lakSya karate hI vaha prApta hotI hai arthAt ina nau tattvoM ko gauNa karate hI jo sAmAnya jIvatva bhAva zeSa rahatA hai, vaha tInoM kAla zuddha hone se, kahA hai ki nau tattvoM meM bahata kAla se chipI haI Atma jyoti ko), jaise vargoM ke samUha meM chipe hae ekAkAra svarNa ko bAhara nikAle vaise (azuddhAtmA meM se azuddhi ko gauNa karate hI, usameM chipI huI ekAkAra = abheda zuddhAtmA sAkSAt hotI hai vaise), zuddha naya se (arthAt Upara kahe anusAra azuddha bhAvoM ko gauNa karate hI) bAhara nikAlakara pragaTa kI gayI hai| isaliye he bhavya jIvo! hamezA use anya dravyoM se (arthAt padagala rUpa karma-nokarma se) tathA una se honevAle naimittika bhAvoM se (arthAt audayika bhAvoM se) bhinna (arthAt hamane pUrva meM jo do prakAra se bheda jJAna karane kA batalAyA thA vaise); eka rUpa dekho| yaha (jyoti = parama pAriNAmika bhAva), pada-pada para arthAt paryAya-paryAya meM eka rUpa cicamatkAra rUpa udyotamAna hai| (arthAt pratyeka paryAya meM pUrNa jIva vyakta hotA hI hone se arthAt paryAya meM pUrNa dravya hone se hI aisA batalAyA hai| arthAt paryAya hI vartamAna jIva dravya hai, aisA jo hamane pUrva meM batalAyA hai, vahI samajha yahA~ dRr3ha hotI hai)|'
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 samyagdarzana kI vidhi yahA~ yaha samajhanA Avazyaka hai ki Agama aura adhyAtma meM z2arA bhI virodha nahIM hai kyoMki Agama se jIva kA svarUpa 'jaisA hai vaisA' samajhakara arthAt jIva ko saba naya se jAnakara adhyAtma rUpa zuddha naya dvArA grahaNa karate hI samyagdarzana rUpa Atma jyoti pragaTa hotI hai, prApta hotI hai arthAt paryAya meM vizeSa bhAva ko gauNa karate hI eka rUpa - abheda rUpa cicamatkAra mAtra jyoti arthAt sAmAnya bhAva rUpa parama pAriNAmika bhAva hAz2ira hI hai jo ki samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) hai aura usa meM hI 'maiMpana' karane se svAnubhUti pragaTa ho sakatI hai; yaha samyagdarzana kI vidhi hai| zloka 9 :- 'AcArya zuddha naya kA anubhava karake kahate haiM ki ina sarva bhedoM ko gauNa karanevAlA jo zuddha naya (arthAt jIva meM bheda rUpa dravya-guNa-paryAya, utpAda-vyaya-dhrauvya athavA udaya-upazama-kSayopazama rUpa bhAvoM ko gauNa karake parama pAriNAmika bhAva rUpa samayasAra rUpa zuddha naya) kA viSayabhUta caitanya-camatkAra mAtra (jJAna mAtra = parama pAriNAmika bhAva mAtra) teja puMja AtmA kA anubhava hone para nayoM kI lakSmI udaya ko prApta nahIM hotI (arthAt saba naya vikalpa rUpa hI haiM, jabaki parama pAriNAmika bhAva sarva vizeSa bhAva rahita hone se arthAt usameM kucha bhI vikalpa na hone se usameM naya-nikSepa, sva-para rUpa bhAva nahIM hai| vahA~ mAtra eka abheda bhAva meM hI 'maiMpana' hai, isaliye) pramANa asta ko prApta hotA hai aura nikSepoM kA samUha kahA~ calA jAtA hai, vaha hama nahIM jaante| isase adhika kyA kaheM ? dvaita pratibhAsita hI nahIM hotaa| (svAnubhUti ke kAla meM mAtra maiM kA hI Ananda - vedana hotA hai, vahA~ sva-para rUpa koI dvaita hotA hI nhiiN)|' zloka 10 :- 'zuddha naya AtmA ke svabhAva ko pragaTa karatA haA ('sva' ke bhAvana rUpa = sva kA sahaja pariNamana rUpa = parama pAriNAmika bhAva rUpa pragaTa karatA huA) udaya hotA hai| vaha Atma svabhAva ko kaise pragaTa karatA hai ? (vaha pragaTa kiyA haA Atma svabhAva kaisA hai?) para dravya, para dravya ke bhAva tathA para dravya ke nimitta se honevAle apane vibhAva - aise para bhAvoM se bhinna karatA hai| (arthAt para dravya to pragaTa bhinna hai, isaliye unake sAtha unake lakSaNa se bheda jJAna karatA hai aura para dravya ke nimitta se honevAle apane jo vibhAva haiM, ve jIva rUpa haiM, isaliye una vibhAvoM ko gauNa karatA hai aura vibhAvoM meM chipI haI Atma jyoti ko mukhya karatA hai) aura vaha Atma svabhAva sampUrNa rUpa se pUrNa hai - sampUrNa lokAloka ko jAnanevAlA hai aisA pragaTa karatA hai; (yahA~ samajhanA yaha hai ki parama pAriNAmika bhAva rUpa AtmA kA arthAt jJAna kA lakSaNa - jJAna kA svabhAva pratibimba rUpa se para ko jhalakAne kA hai, usa pratibimba ko gauNa karate hI
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke anusAra samyagdarzana kA viSaya 195 vahA~ darpaNa kI bhA~ti svacchatva rUpa pariNamana hAz2ira hai hI aura jJAna kA svabhAva lokAloka ko jhalakAne kA hai isaliye hI vaha 'jJAna' nAma pAtA hai, anyathA nhiiN| usa jJeya rUpa jhalakana ko gauNa karate hI vahA~ jJAna mAtra rUpa = parama pAriNAmika bhAva rUpa = jJAyaka hAz2ira hI hai| isaliye 'AtmA vAstava meM para ko jAnatI hI nahIM' aisI prarUpaNA karake AtmA ke lakSaNa kA abhAva karane se AtmA kA hI abhAva hotA hai) aura vaha Atma svabhAva ko Adi-anta se rahita pragaTa karatA hai (parama pAriNAmika bhAva vaha AtmA kA anAdi-ananta 'sva' bhAvana rUpa 'sva' bhAva hai| vaha trikAla zuddha hone se use Adi-anta se rahita kahA hai) aura vaha Atma svabhAva ko eka - sabhI bheda bhAvoM se (dvaita bhAvoM se) rahita ekAkAra pragaTa karatA hai| (sabhI prakAra ke bheda rUpa bhAva jaise ki dravya-guNa-paryAya, jJAna-darzana-cAritra, niSedha rUpa, sva-para rUpa bhAvoM se rahita pragaTa karatA hai) aura jisameM samasta saMkalpa-vikalpa ke samUha vilaya ho gaye haiM aisA pragaTa karatA hai| (arthAt udaya, kSayopazama bhAvoM ko gauNa karate hI parama pAriNAmika bhAva rUpa AtmA meM kucha bhI saMkalpa-vikalpa, naya-pramANa-nikSepa ityAdi rahate hI nahIM - aisA AtmA pragaTa karatA hai)| aisA zuddha naya prakAza rUpa hotA hai|' gAthA 14 : gAthArtha :- 'jo naya AtmA ko (1) bandha rahita aura (2) para ke sparza rahita, (3) anyapane rahita, (4) calAcalatA rahita, (5) vizeSa rahita (arthAt vizeSa ko gauNa karate hI jo eka sAmAnya rUpa bhAva arthAt parama pAriNAmika bhAva rUpa jIva hai vaha anya ke lakSya se honevAle sarva bhAva jo ki vizeSa haiM, unase rahita hI hotA hai), anya ke saMyoga rahita - aise pA~ca bhAva rUpa dekhatA hai, use he ziSya! tU zuddha naya jaan|' arthAt jaisA hamane pUrva meM batalAyA, vaise sabhI para dravya tathA para dravya ke lakSya se honevAle AtmA ke bhAvoM se (unheM gauNa karake) bheda jJAna karane se zuddha naya rUpa arthAt abheda aisA paMcama bhAva rUpa samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) prApta hotA hai| gAthA 14 : TIkA :- 'nizcaya se abaddha-aspRSTa (AtmA ke udaya, upazama, kSayopazama aura kSAyika aise cAra bhAvoM se abaddha-aspRSTa), ananya (tathApi AtmA ke pariNamana = paryAya se ananya parama pAriNAmika bhAva rUpa = kAraNa zuddha paryAya rUpa), niyata (niyama se eka samAna sahaja pariNamana rUpa), avizeSa (jisameM vizeSa rUpa cAroM hI bhAvoM kA abhAva hai aisA sAmAnya pariNamana rUpa = sahaja pariNamana rUpa) aura asaMyukta (ki jo Upara kahe, vaise cAra bhAvoM se saMyukta nahIM hai - ina cAra bhAvoM ko gauNa karate hI zuddha naya kA AtmA prApta hotA hai, vaisA asaMyukta)
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 samyagdarzana kI vidhi aise AtmA kI jo anubhUti, vaha zuddha naya hai aura vaha anubhUti AtmA hI hai, isa prakAra AtmA eka hI prakAzamAna hai....' __ zloka 11:- 'jagata ke prANiyo! usa samyak svabhAva kA anubhava karo jahA~ ye baddhaspRSTa Adi bhAva (Upara kahe ve cAra bhAva) spaSTa rUpa se usa svabhAva ke Upara tairate haiM (arthAt ve bhAva hote haiM to AtmA ke pariNAma meM hI arthAt AtmA meM hI) to bhI (ve parama pAriNAmika bhAva meM) pratiSThA ko prApta nahIM hote, kyoMki dravya svabhAva (dravya rUpa AtmA ke 'sva' kA bhAvana rUpa 'sva'bhAva) to nitya hai (vaise kA vaisA hI hotA hai), eka rUpa hai (ananya rUpa hai, abheda hai, vahA~ koI bheda nahIM) aura ye bhAva (arthAt ki anya cAra bhAva) anitya hai, aneka rUpa hai, paryAyeM (cAra bhAva rUpa paryAyeM - vibhAva bhAva) dravya svabhAva meM praveza nahIM karatI, Upara hI rahatI haiM (ve cAra bhAva parama pAriNAmika bhAva rUpa dravya svabhAva meM praveza pAtI hI nahIM kyoMki parama pAriNAmika bhAva rUpa dravya svabhAva sAmAnya bhAva rUpa hai isaliye usameM vizeSa bhAva kA to abhAva hI hotA hai arthAt vizeSa bhAva dravya svabhAva meM praveza nahIM karate, Upara hI rahate haiM) yaha zuddha svabhAva ('sva' ke bhAvana rUpa = parama pAriNAmika bhAva) sarva avasthAoM meM prakAzamAna hai| (AtmA meM tInoM kAla haiM isaliye hI trikAlI zuddha bhAva kahalAtA hai) aise zuddha svabhAva kA, moha rahita hokara jagata anubhava karo, kyoMki moha karma ke udaya se utpanna mithyAtva rUpa ajJAna jahA~ taka rahatA hai, vahA~ taka yaha anubhava yathArtha nahIM hotaa|' zloka 12 :- 'yadi koI subuddhi (arthAt jise tattvoM kA nirNaya huA hai, aisA ki jo samyagdarzana prApti kI pUrva kI paryAyoM meM sthita hai aisA) bhUta, vartamAna aura bhAvI aise tInoM kAla ke (karmoM ke) bandha ko apane AtmA se tatkAla-zIghra bhinna karake (arthAt karma rUpI pudgaloM ko apane se bhinna jAnakara - jar3a jAnakara apane ko cetana rUpa anubhava kara) tathA una karmoM ke udaya ke nimitta se hae mithyAtva (ajJAna) ko apane bala se (puruSArtha se) rokakara athavA nAza karake (Upara zloka 11 meM batalAye anusAra cAra bhAvoM ko gauNa kara ke, apane ko parama pAriNAmika bhAva rUpa anubhavate hI mithyAtva upazama, kSayopazama athavA kSaya ko prApta hotA hai arthAt apane ko trikAlI zuddha bhAva rUpa = parama pAriNAmika bhAva rUpa jAnanA/anubhava karane rUpa puruSArtha kare arthAt) antaraMga meM abhyAsa kare - dekhe to yaha AtmA apane anubhava se hI jJAta hone yogya jisakI pragaTa mahimA hai, aisI vyakta (anubhavagocara) dhruva (nizcala) zAzvata nitya karmakalaMka kardama se rahita (parama pAriNAmika bhAva rUpa) aisI svayaM stuti karane yogya deva virAjamAna hai|'
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke anusAra samyagdarzana kA viSaya zloka 13 :"isa prakAra jo pUrva kathita zuddha naya svarUpa AtmA kI anubhUti hai (arthAt zuddhAtmA kI anubhUti hai) vahI vAstava meM jJAna kI anubhUti hai, aisA jAnakara (arthAt jo AtmA kI anubhUti hai, vahI jJAna kI anubhUti hai, una donoM meM kucha bhI bheda nahIM hai) tathA AtmA meM, AtmA ko nizcala sthApita kara (arthAt usa zuddhAtmA kA nizcala - ekAgra rUpa se dhyAna karake) 'sadA sarva ora eka jJAna ghana AtmA hai' aisA dekhanA / " arthAt jo zuddhAtmA hai use jJAna apekSA se jJAna ghana, jJAna mAtra, jJAna sAmAnya ityAdi aneka nAmoM se pahacAnA jAtA hai, yahA~ vizeSa itanA hI hai ki jisa guNa se zuddhAtmA ko dekhane meM AtA hai, usa guNamaya hI pUrNa rUpa se zuddhAtmA jJAta hotI hai arthAt zuddhAtmA meM koI bheda hI nahIM hai / 197 gAthA 15 : gAthArtha :- 'jo puruSa AtmA ko abaddhaspRSTa (arthAt kisI bhI prakAra ke bandha rahita zuddha aura jisameM sarva vibhAva bhAva atyanta gauNa ho gaye hone se, vibhAva bhAva se nahIM sparzita aisA ki jise samyak ekAnta rUpa bhI kahA jAtA hai aisA), ananya (vaha svayaM nirantara apane rUpa meM hI pariNamatA hone se anya rUpa nahIM hotA arthAt usake sabhI guNoM kA sahaja pariNamanayukta parama pAriNAmika bhAva rUpa), avizeSa (arthAt sarva vizeSa jisameM gauNa ho gaye hone se, mAtra sAmAnya rUpa arthAt jo audayika Adi cAra bhAva haiM, ve vizeSa haiM parantu yaha parama pAriNAmika bhAva rUpa paMcama bhAva sAmAnya bhAva rUpa hone se vizeSa rahita hotA hai| jaise hamane pUrva meM dekhA vaise| ve vizeSa bhAva sAmAnya ke hI bane hue hote haiM arthAt jIva eka pAriNAmika bhAva rUpa hI hotA hai, parantu vizeSa meM jo karma ke udaya nimitta se bhAva hote haiM, usa apekSA se vaha pAriNAmika bhAva hI audayika ityAdi nAma pAtA hai aura una audayikAdi bhAvoM kA sAmAnya arthAt parama pAriNAmika bhAva meM abhAva hone se use avizeSa) dekhatA hai vaha sarva jina zAsana ko dekhatA hai (arthAt jisane eka AtmA jAnA, usane saba jAnA) - ki jo jina zAsana bAhya dravya zruta tathA abhyantara jJAna rUpa bhAva zrutavAlA hai|' gAthA 17-18 : gAthArtha : :'jaise koI dhana kA arthI puruSa (usI prakAra koI AtmA kA arthI puruSa) rAjA ko jAnakara zraddhA karatA hai (arthAt jIva rAjA rUpa zuddhAtmA ko jAnakara zraddhA karatA hai), tatpazcAt usakA prayatnapUrvaka anucaraNa karatA hai (arthAt usa zuddhAtmA kA prayatnapUrvaka anubhava karane kA puruSArtha karatA hai) arthAt sundara rIti se sevA karatA hai (arthAt usI kA bArambAra manana-cintana-dhyAna-anubhavana karatA hai), isI prakAra mokSa kI icchAvAle ko jIva rUpI rAjA ko jAnanA, pazcAt usI prakAra usakA zraddhAna karanA aura tatpazcAt usakA anusaraNa karanA arthAt anubhava dvArA tanmaya ho jaanaa|'
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 samyagdarzana kI vidhi gAthA 35 : gAthArtha :- "jaise loka meM koI puruSa para vastu ko 'yaha para vastu hai' aisA jAne taba aisA jAnakara para vastu ko tyAgatA hai; usI prakAra jJAnI sabhI para dravyoM ke bhAvoM ko 'ye para bhAva haiM' aisA jAnakara unheM chor3atA hai|" para ke lakSya se honevAle apane bhAva meM jJAnI kA 'maiMpana' na hone se vaha unheM chor3atA hai aisA kahA jAtA hai arthAt una para-lakSya se honevAle bhAvoM ko jJAnI apanI kamaz2orI samajhatA hai aura koI bhI jIva apanI kamaz2orI kA poSaNa karanA cAhatA hI nahIM; isI prakAra jJAnI bhI una para-lakSya se honevAle bhAvoM ko bilakula nahIM cAhatA aura isIliye unase chUTane ke prayatna karatA hai arthAt zakti anusAra cAritra grahaNa karatA hai; aisA hai jaina siddhAnta kA anekAntamaya jnyaan| gAthA 36 : gAthArtha :- "aisA jAne ki 'moha ke sAtha merA kucha bhI sambandha nahIM hai, eka upayoga hai vaha hI maiM hU~' (arthAt samyagdarzana ke viSaya meM moha rUpa vibhAva bhAva nahIM hone se, jaba jJAnI zuddhAtmA meM hI 'maiMpana' karatA hai taba vaha mAtra utanA hI hai, use kisI vibhAva bhAva ke sAtha kucha sambandha nahIM arthAt use ekamAtra sAmAnya upayoga rUpa jJAyaka bhAva meM hI 'maiMpana' hone se, usa kA taba moha ke sAtha kucha sambandha nahIM, eka zuddhAtmA hai, vahI maiM ha~) - aisA jo jAnanA, use siddhAnta ke athavA sva-para ke svarUpa ke jAnanevAle moha se nirmamatva kahate haiN|" arthAt jJAnI ko moha meM 'maiMpana' aura 'merApanA' nahIM, isaliye jJAnI ko nirmamatva hai| ___ gAthA 38 : gAthArtha :- 'darzana-jJAna-cAritra rUpa pariNamita AtmA (arthAt parama pAriNAmika bhAva rUpa sahaja darzana-jJAna-cAritra rUpa pariNamana karatA bhAva jo ki zuddhAtmA hai, usameM hI 'maiMpana' karatI haI aisI samyagdRSTi AtmA) aisA jAnatI hai ki nizcaya se maiM eka ha~ (arthAta vaha abheda kA hI anubhava karatI hai), zuddha hU~ (arthAt ekamAtra zuddhAtmA meM hI 'maiMpana' hone se maiM zuddha hU~, aisA anubhavatI hai), darzana jJAnamaya hU~ (arthAt mAtra jAnane-dekhanevAlI hI hU~), sadA arUpI hU~ (arthAt kisI bhI rUpI dravya meM aura usase hote bhAvoM meM 'maiMpana' nahIM hone se apane ko mAtra arUpI hI anubhavatI hai); koI bhI anya para dravya paramANu mAtra bhI merA nahIM hai, yaha nizcaya hai|' __ zloka 32 :- 'yaha jJAna samudra bhagavAna AtmA (arthAt jJAna mAtra zuddhAtmA) vibhrama rUpI Ar3I cAdara ko Dubo kara (arthAt zuddha naya se sabhI vibhAva bhAvoM ko atyanta gauNa karake, paryAya ko dravya meM antargata kara letA hai arthAt zuddha dravyArthika naya se zuddhAtmA meM hI dRSTi karake) svayaM
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke anusAra samyagdarzana kA viSaya 199 sarvAMga pragaTa huI hai (arthAt aisI zuddhAtmA kA anubhava huA hai); aba yaha samasta loka (arthAt samasta vikalpa rUpa loka - vibhAva rUpa loka) usake zAnta rasa meM (arthAt atIndriya Ananda rUpa anubhUti meM) eka sAtha hI atyanta magna ho (arthAt apane ko nirvikalpa anubhavatA hai vaha) kaisA hai zAnta rasa (arthAt atIndriya Ananda)? samasta loka paryanta uchala rahA hai (arthAt amApa, anahada, utkRSTa) hai|' aisI hai AtmA kI anubhUti ki jo hama aneka bAra anubhavate haiM aura vaha sabhI mumukSu jIvoM ko prApta ho aisA cAhate haiN| isa prakAra samyagdarzana kI siddhi hone se, yahIM samayasAra pUrNa ho jAtA hai; aba bAda kA jo vistAra hai, vaha to mAtra vistAra ruci jIvoM ko, vistAra se isI zuddhAtmA meM 'maiMpana' karAkara samyagdarzana kI prApti ke liye, vistAra se bheda jJAna samajhAyA hai| arthAt yaha jIva anAdi se jo nau tattvoM rUpa alaga-alaga veza meM pariNama kara aura para meM kartA bhAva ko poSaNa kara ThagA jAtA hai| usa ThagAI ko spaSTa karake usa ThagAI se bacane ke liye vistAra se sabhI bhAvoM se bheda jJAna karAyA hai| kisI ko aisA nahIM samajhanA cAhiye ki yaha nau tattva rUpa bhAva ekAnta se jIva ke nahIM haiM arthAt ye nau tattva rUpa bhAva haiM to jIva ke hI, parantu unameM 'maiMpana' karane yogya ve bhAva nahIM haiM, isa apekSA se unheM jIva ke nahIM haiM aisA kahA hai aura unheM usI prakAra se samajhanA ati Avazyaka hai| yadi koI ekAnta se aisA kahe ki ye nau tattva rUpa bhAva mere bhAva hI nahIM haiM to vaha bhrama rUpa pariNamakara ananta saMsAra ko bar3hAnevAlA bnegaa| isaliye jisa apekSA se jahA~ jo kahA ho, usI apekSA se vahA~ vaha samajhanA aura vaisA hI AcaraNa karanA atyanta Avazyaka hai, anyathA to svacchandatA se bhrama rUpa pariNama kara apane ko jJAnI mAnatA huA vaha jIva apanA aura anya aneka kA ahita karatA huA, svayaM to bhraSTa hai hI aura anya anekoM ko bhI bhraSTa kregaa|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 samyagdarzana kI vidhi 37 samayasAra ke adhikAroM kA vihaMgAvalokana aba hama vistAra ruci jIvoM ke liye samayasAra zAstra ke sabhI adhikAroM kA vihaMgAvalokana kareMge: jisa meM sarva adhikAroM kA mAtra sAra hI batalAyeMge, isaliye vistAra ruci jIvoM ko uparokta pUrvaraMga meM vistAra se batalAye bhAva anusAra aura sarva adhikAroM ke yahA~ batalAye sAra anusAra una sabhI adhikAroM kA abhyAsa karanA, anyathA nhiiN| svacchandatA se nhiiN| svacchandatA hI apane abhI taka ke ananta saMsAra kA kAraNa hai ki jise aba phira kabhI bhI poSaNa nahIM karanA, aisA hamArA sabhI mumukSu jIvoM se nivedana hai| 1. jIva-ajIva adhikAra :- yaha adhikAra jIva ko, ajIva rUpa karma-nokarma aura unake lakSya se honevAle apane vibhAva bhAvoM se bheda jJAna karAne ke liye hai arthAt ve saba bhAva jaise ki-rasa, gandha, sparza, zarIra, saMsthAna, saMhanana, rAga, dveSa, moha, mithyAtva, karma, paryApti, varga, vargaNA, spardhaka, adhyAtma sthAna, anubhAga sthAna, mana-vacana-kAyA ke yoga, bandha sthAna, udaya sthAna, mArgaNA, sthitibandha sthAna, saMkleza sthAna, vizuddhi sthAna, jIvasthAna ityAdi jIva ko nahIM hai, aisA kahA hai| prazna :- yahA~ prazna hotA hai ki ve bhAva jIva ke kyoM nahIM hai? uttara :- ve bhAva do prakAra ke haiM, eka to pudgala rUpa haiM aura dasare jIva ke vizeSa bhAva rUpa haiM; unameM jo pudgala rUpa haiM, ve to jIva se pragaTa bhinna hI haiM aura jo jIva ke vizeSa bhAva rUpa haiM, una bhAvoM meM 'maiMpana' karane yogya na hone se arthAt una saba bhAvoM se bhinna aisA 'zuddhAtmA' vaha samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) hone kI apekSA se, zuddhAtmA rUpa jIvarAjA meM ve bhAva nahIM haiM, aisA kahA hai| aisA samyagdarzana prApta karAne ke liye kahA hai, anyathA nahIM, ekAnta se nahIM; isaliye jaisA hai vaisA samajhakara mAtra zuddhAtmA jo ki ina saba bhAvoM se bhinna hai, usameM hI 'maiMpana' karane para, svAtmAnubhUtipUrvaka samyagdarzana pragaTa ho sakatA hai aura tatpazcAt hI jJAna madhyastha hone se arthAt pramANa rUpa hone se hI jIva ko jaisA hai vaisA jAnatA hai aura viveka se AtmasthiratA rUpa puruSArthapUrvaka sabhI karmoM kA kSaya karane ke prati kAryarata hotA hai yAni sabhI karmoM kA kSaya karane ko vrata-tapa-dhyAna rUpa puruSArtha AdaratA hai, yahI mokSamArga hai| yahI vidhi hai mokSa prApti kii| zloka 43 :- 'isa prakAra pUrvokta bhinna lakSaNa ke kAraNa jIva se ajIva bhinna hai, use
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke adhikAroM kA vihaMgAvalokana 201 (ajIva ko) apane Apa hI vilasatA - pariNamatA jJAnI puruSa anubhava karate haiM, to bhI ajJAnI ko amaryAda rUpa phailA huA moha (anantAnubandhI catuSTaya rUpa) kyoM nAcatA hai - yaha hameM mahA Azcarya aura kheda hai!' AcArya bhagavanta ko ajJAnI para parama karuNA bhAva vartatA hai, upajatA hai| zloka 44:- 'isa anAdi kAla ke mahA aviveka ke nATaka meM athavA nAca meM pudagala hI nAcatA hai (pariNamatA hai), anya koI nahIM (zuddhAtmA nahIM) aura yaha jIva to (arthAt zuddhAtmA) rAgAdi pudgala vikAroM se vilakSaNa (bhinna) zuddha caitanya dhAtumaya mUrti (arthAt jJAna ghana) hai|' arthAt aisA jIva hI anubhava karane kA hai arthAt aisA jIva hI samyagdarzana kA viSaya hai| zloka 45 :- 'isa prakAra jJAna rUpI karavata kA (arthAt tIkSNa buddhi se bheda jJAna karane kA) jo bArambAra abhyAsa (arthAt bArambAra bheda jJAna kA abhyAsa karane yogya hai) use nacAkara (arthAt usase bheda jJAna karake) jahA~ jIva aura ajIva donoM pragaTa rUpa se bhinna nahIM hue (arthAt usa bheda jJAna rUpI karavat se arthAt prajJA chainI se jo ajIva rUpa karma-nokarma aura unake lakSya se hue saba bhAvoM se bhinna svayaM arthAt zuddhAtmA pragaTa bhinna hai, aisA anubhava hone se arthAt apanI ina ajIva rUpa karma-nokarma aura unake lakSya se hue saba bhAvoM se pragaTa bhinna anubhUti hote hI) vahA~ to jJAtA dravya (arthAt jAnanevAlA zuddhAtmA) atyanta vikAsa rUpa hotI apanI pragaTa (arthAt pragaTa anubhUti svarUpa) cinmAtra zakti se vizva ko vyApa kara (arthAt kRtakRtya hokara advitIya Ananda rUpa pariNama kara aura sva vizva ko vyApa kara) apane Apa hI ati vega se ugratAse arthAt atyadhika prakAzita ho uThI (arthAt aisA sahaja samyagdarzana pragaTa ho gayA ki jo svAtmAnubhUti rUpa sat-cit-Ananda svarUpa hai)|' 2. kartA-karma adhikAra :- jIva kA dUsarA veSa kartA-karma rUpa hai| jIva anya kA kartA hotA hai ki jise vaha upAdAna rUpa se pariNamAne ko zaktimAna hI nahIM hai yAni sabhI dravya apane upAdAna se hI apanI pariNati karate haiM arthAt apanA kArya karate haiM - pariNamate haiM, usameM anya dravya nimitta mAtra hI hote haiN| dUsare samyagdarzana ke liye jo mAtra apane bhAva hoM, ve hI arthAt 'sva' bhAva hoM una meM hI 'maiMpana' hone se aura usa samyagdarzana ke viSaya rUpa 'sva'-bhAva, mAtra sAmAnya bhAva rUpa hI hone se vaha niSkriya bhAva hI hotA hai arthAt samyagdarzana ke viSaya rUpa 'sva' bhAva meM udaya-kSayopazama rUpa kartA-karma bhAva jo ki vizeSa bhAva haiM, ve na hone se, nimitta tathA usake lakSya se hue vizeSa bhAvoM kA usameM niSedha hI hotA hai arthAt nimitta kA hI niSedha hotA hai, isa kAraNa se aura isa
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 samyagdarzana kI vidhi apekSA se bhI nimitta ko parama akartA kahA jAtA hai| parantu yadi nimitta ko koI ekAnta se akartA mAne aura svacchandatA se nirbala nimittoM kA hI sevana kare to vaha jIva ananta saMsArI hokara, ananta duHkha ko prApta hotA hai| viveka aisA hai ki - jIva saba qharAba nimittoM se bacakara, zAstra svAdhyAya ityAdi acche nimittoM kA sevana kara ke, zIghratA se mokSamArga meM Age bar3hatA hai; na ki ekAnta se nimitta ko akartA mAnakara, svacchandatA se saba nirbala nimittoM ko sevana karatA huA ananta saMsArI arthAt ananta duHkhI hotA hai| vivekIjana jAnate haiM ki 'mAtra nimitta se kucha bhI nahIM hotA aura nimitta binA bhI kucha nahIM hotA' arthAt sva kA samyagdarzana rUpa jo pariNamana hai, vaha mAtra nimitta milane se hogA, aisA nahIM parantu usake liye svayaM apanA-upAdAna rUpa puruSArtha kare to hI hogA yAni sabhI janoM ko samyagdarzana ke liye niyati ityAdi kAraNoM ke sAmane na dekhakara apanA puruSArtha usa dizA meM sphurita karanA ati Avazyaka hai| dUsarA vivekI jIva samajhate haiM ki jo apane bhAva bigar3ate haiM ve vaise nimitta milane se bigar3ate haiM; aisA jAnakara, ve qharAba nimittoM se nirantara dUra hI rahane kA prayatna karate hai, jaise ki brahmacarya aura Atma dhyAna ke liye bhagavAna ne ekAntavAsa kA sevana karanA batalAyA hai| aisA hai viveka nimitta -upAdAna rUpa sambandha kA, isaliye use isa pariprekSya meM hI samajhanA, anyathA nhiiN| yahA~ samyagdarzana karAne ko arthAt para se dRSTi haTAne ke liye nimitta ko parama akartA kahA hai, anyathA nhiiN| ___ zloka 69 :- 'jo naya pakSapAta ko chor3akara (arthAt hamane pUrva meM aneka bAra batalAye anusAra jise kisI bhI eka naya kA Agraha ho athavA to koI mata-pantha-vyakti vizeSa rUpa pakSa kA Agraha ho aura jo vaise pUrvAgraha-haThAgraha chor3a sakate haiM ve) svarUpa meM gupta ho kara (yAni sva meM arthAt zuddhAtmA meM hI "maiMpana' karake samyagdarzana rUpa pariNama kara) sadA rahate haiM ve hI (yAni naya aura pakSa ko chor3ate haiM, vaise mumukSu jIva hI samyagdarzana prApta kara sakate haiM), jinakA citta vikalpa mala se rahita zAnta huA hai aise hote hue (nirvikalpa 'zuddhAtmA' kA anubhava karate hue) sAkSAt amRta ko (arthAt anubhUti rUpa atIndriya Ananda ko) pIte haiM (anubhava karate haiN)|' arthAt samyagdarzana kI prApti ke liye sabhI ko naya aura pakSa kA Agraha chor3ane yogya hai| zloka 90 :- 'isa prakAra jisameM bahuta vikalpoM kA jAla apane Apa uTha rahA hai aisI
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke adhikAroM kA vihaMgAvalokana mahA naya pakSa kakSA kA (naya ke Agraha ko) ullaMghana karake (tattvavedI = samyagdRSTi hokara) andara aura bAhara (arthAt pUrNa AtmA meM) samatA rasa rUpI eka rasa hI jisakA svabhAva hai, aisI anubhUti mAtra eka apane bhAva ko (parama pAriNAmika bhAva rUpa zuddhAtmA ko ) prApta karate haiN| ' 203 zloka 99 :- 'acala (arthAt tInoM kAla vaisA kA vaisA hI pariNamatA), vyakta (anubhava pratyakSa) aura cit zaktiyoM ke samUha ke bhAra se atyanta gambhIra (arthAt mAtra jJAna ghana rUpa) yaha jJAna jyoti (yAni jJAna sAmAnya bhAva rUpa jJAyaka = zuddhAtmA) antaraMga meM ugra rUpa se isa prakAra se jAjvalyamAna huI ki- AtmA ajJAna meM (para kI) kartA hotI thI vaha aba kartA nahIM hotI (yAni para kA kartApanA dhAraNa karanevAle bhAva meM ekatva nahIM karatI) aura ajJAna ke nimitta se pudgala karma rUpa hotI thI, vaha karma rUpa nahIM hotI (arthAt ajJAna ke nimitta se jo bandha hotA thA vaha ajJAna jAte hI, usake nimitta se honevAlA bandha bhI aba nahIM); aura jJAna, jJAna rUpa hI rahatA hai (matalaba jJAnI apane ko sAmAnya jJAna rUpa zuddhAtmA hI anubhava karatA hai jo ki trikAla jJAna rUpa hI rahatA hai) aura pudgala, pudgala rUpa hI rahatA hai (yAni jJAnI pudgala ko pudgala rUpa aura usase honevAle bhAvoM ko bhI usa rUpa hI jAnakara, unameM 'maiMpana' nahIM karatA arthAt jJAnI isa prakAra bheda jJAna karatA hai)|' isa prakAra samyagdarzana pragaTa karatA hai| 3. puNya-pApa adhikAra :- isa adhikAra meM bhI samyagdarzana prApta karAne ke liye jo samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) hai yAni jo zuddhAtmA hai, usameM bandha rUpa koI bhI bhAva na hone se usameM sabhI vibhAva bhAva kA abhAva hone se, bandha mAtra bhAva yAni zubha bhAva aura azubha bhAva, ye donoM (samyagdarzana ke viSaya meM) nahIM haiM aisA batalAne ke liye donoM ko eka samAna kahA hai yAni puNya aura pApa yAni zubha bhAva aura azubha bhAva, samyagdarzana ke viSaya rUpa parama pAriNAmika bhAva rUpa * sahaja pariNamana rUpa zuddha AtmA meM na hone se, donoM ko samAna apekSA se heya kahA hai arthAt donoM vibhAva bhAva hone se - bandha rUpa hone se eka samAna heya hai| - yahA~ kisI ko ekAnta se aisA nahIM samajhanA kyoMki azubha bhAva meM pariNamane kA kabhI koI upadeza hotA hI nahIM, parantu yahA~ batalAye anusAra samyagdarzana karAne ko, donoM bhAvoM se bheda jJAna karAyA hai aura bheda jJAna kI apekSA se donoM samAna hI haiM, anyathA nhiiN| yadi koI anyathA puNya ko heya samajhakara athavA to puNya-pApa ko samAna rUpa se heya samajhakara, svacchandatA se pApa rUpa arthAt azubha bhAva se pariNamate hoM, usI meM racate hoM to vaha
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 samyagdarzana kI vidhi unake mahA anartha kA kAraNa hai| yadi koI isI prakAra se ekAnta samajhakara, isI prakAra se ekAnta pratipAdana karatA ho to vaha svayaM to bhraSTa hai hI aura anya anekoM ko bhI bhraSTa kara rahA hai| jaina siddhAnta meM viveka kA hI bolabAlA hai yAni sArA kathana jisa apekSA se kahA ho, usI apekSA se grahaNa karanA cAhiye, yahI viveka hai; isaliye sabhI mokSArthiyoM ko pUrva meM batalAye anusAra ekamAtra Atma prApti ke lakSya se niyama se zubha meM hI rahane yogya hai, yahI jina siddhAnta kA sAra hai jo hamane pUrva meM bAra-bAra batAyA hai| isaliye yahA~ batalAye anusAra hI arthAt vivekapUrvaka hI sarva jana samyagdarzana ko pAte haiM aura vivekapUrvaka hI nirvANa ko pAte haiN| gAthA 151 : gAthArtha :- "nizcaya se jo paramArtha hai (arthAt parama pAriNAmika bhAva rUpa - sahaja pariNamana rUpa zuddhAtmA hai), samaya hai, zuddha hai, kevalI hai, muni hai, jJAnI hai, usa svabhAva meM (zuddhAtmA meM) sthita muni nirvANa pAte haiN|' / gAthA 152 : gAthArtha :- 'yadi paramArtha meM asthita (arthAt mithyA dRSTi) jIva tapa karatA hai tathA vrata dhAraNa karatA hai, usake saba tapa aura vrata ko sarvajJa bAla tapa aura bAla vrata kahate haiN|' matalaba ina bAla tapa aura bAla vrata chor3ane ko nahIM kahate parantu ina se bhI parama utkRSTa aisA Atma jJAna prApta karane ke liye protsAhita karate haiM aura jo paramArtha meM sthita haiM, unheM to niyama se Age vrata-tapa ityAdi Ate hI haiM, aisA hai jina siddhAnta kA viveka jo ki AtmA ko Upara car3hane ko hI kahatA hai, na ki anythaa| yAni vrata-tapa chor3akara nIce girane ko kabhI nahIM khtaa| zloka 111 :- "karma naya ke avalambana meM tatpara (yAni karma naya ke pakSapAtI yAni karma ko hI sarvasva mAnanevAle) puruSa DUbe hue haiM kyoMki ve jJAna ko nahIM jAnate (yAni jJAna rUpa AtmA kI yAni apanI zakti meM vizvAsa nahIM parantu karma kI yAni para kI zakti meM vizvAsa hai)| jJAna naya ke icchuka puruSa bhI DUbe hue haiM (kyoMki unheM ekAnta se jJAna kA hI pakSa hone se ve karma ko kucha vastu hI nahIM mAnate aura ekAnta se nizcayAbhAsI rUpa se pariNamate haiM) kyoMki ve svacchandatA kI vajaha se ati manda udyamI haiM (kyoMki ve nizcayAbhAsI hone se, puNya aura pApa ko samAna rUpa se heya arthAt sabhI apekSA se heya arthAt ekAnta se heya mAnate hone se, kucha bhI puruSArtha nahIM krte| ekAnta se samajhate haiM aura vaisA hI bolate haiM ki 'maiM to jJAna mAtra hI hU~' aura ramate haiM saMsAra meM, arthAt Atma jJAna ke liye yogyatA ityAdi rUpa abhyAsa bhI niyativAdiyoM kI taraha nahIM karate kyoMki ve mAnate haiM ki Atma jJAna ke liye yogyatA to usake kAla meM A hI jAyegI; isa prakAra apane ko jJAna mAtra mAnate hue aura vaise hI bhrama meM rahate hone se, dharma meM
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke adhikAroM kA vihaMgAvalokana 205 yogyatA karane ke liye manda udyamI haiM aura isaliye ve viSaya kaSAya meM binA saMkoca vartate haiN)| (aba yathArtha samajha yukta jIva kI bAta karate haiM ki jo samyagdRSTi haiM) ve jIva vizva ke Upara tairate haiM (yAni vizva kI anya kisI vastu meM jinakA 'maiMpana' aura 'merApanA' nahIM, isaliye una meM unheM kucha bhI lagAva nhiiN| isaliye ve jIva vizva ke Upara tairate haiN)| ve svayaM nirantara jJAna rUpa hote - pariNamate hue (apane ko parama pAriNAmika bhAva rUpa arthAt sahaja pariNamana rUpa arthAt sAmAnya jJAna rUpa anubhavate hue) karma nahIM karate (yAni koI bhI karma athavA usake nimitta se hote bhAva meM 'maiMpana' aura 'merApanA' nahIM karate, kartA buddhi poSita nahIM karate) aura kabhI pramAda ke vaza bhI nahIM hote (yAni buddhipUrvaka sva meM rahane kA satat puruSArtha karate haiN)|' 4. Asrava adhikAra :- isa adhikAra meM bhI samyagdarzana prApta karAne ke liye, bheda jJAna karAne ke liye, jo samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) hai yAni jo zuddhAtmA hai, usameM Asrava rUpa bhAva na hone se yAni usameM sarva vibhAva bhAva kA abhAva hone se kahA hai ki jJAnI ko Asrava nahIM hai| yAni jJAnI ko Asrava bhAva rUpa jo apanA pariNamana hai, usameM 'maiMpana' nahIM hotA aura usameM kartApanA bhI nahIM hai kyoMki jJAnI usa bhAva rUpa svecchA se nahIM karatA parantu majabUrI yA kamaz2orI ke kAraNa pariNamatA hai| isaliye usakA kartApanA nahIM mAnA jAtA hai| jJAnI ko alpa Asrava hotA avazya hai, parantu jJAnI ko anantAnabandhI kaSAyeM aura mithyAtva kA Asrava na hone se jJAnI ko Asrava nahIM hai, aisA kahA hai| parantu yadi koI isa bAta ko ekAnta se grahaNa karake svacchandatA se Asrava bhAvoM kA sevana kare athavA koI apane ko jJAnI samajhakara svacchandatA se Asrava bhAvoM kA sevana kare to vaha usake mahA anartha kA kAraNa hai| yadi koI isa prakAra se ekAnta se samajhakara isI prakAra ekAnta se pratipAdana karatA ho to vaha svayaM to bhraSTa hai hI aura anya anekoM ko bhraSTa kara rahA hai| jaina siddhAnta meM viveka kI hI pradhAnatA hai| sArA kathana jisa apekSA se kahA ho, usI apekSA se grahaNa karanA caahiye| yahI viveka hai| isaliye sabhI mokSArthiyoM ko pUrva meM batalAye anusAra ekamAtra Atma prApti ke lakSya se niyama se Asrava ke kAraNoM se dUra hI rahanA yogya hai, yahI jina siddhAnta kA sAra hai| zloka 116 :- 'AtmA jaba jJAnI hotI hai taba vyakti svayaM apane samasta buddhipUrvaka rAga ko nirantara chor3atA huA arthAt nahIM karatA huA (yAni jJAnI ko abhiprAya meM mAtra mukti hone se kisI bhI rAga rUpa pariNamita hone kI aMza mAtra bhI icchA nahIM hotI) aura jo abuddhipUrvaka rAga hai, use bhI jItane ko bArambAra (jJAnAnubhavana rUpa) svazakti ko sparzatA huA aura (isa prakAra
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 samyagdarzana kI vidhi se) samasta para vRtti ko - para pariNati ko ukhAr3atA huA (arthAt apUrva nirjarA karatA huA) jJAna ke pUrNa bhAva rUpa hotA huA vAstava meM sadA nirAsrava hai|' aisI hai jJAnI kI sAdhanA - svayaM mAtra zuddhAtmA meM hI 'maiMpana' karatA huA aura usI kI anubhUti karatA huA buddhipUrvaka yAni prayatnapUrvaka yAni pUrNa jAgRtipUrvaka, jo bhI udaya AtA hai, usake sAmane lar3atA hai yAni udaya se parAsta hue binA, udaya meM mile binA, svayaM zuddhAtmA meM hI bArambAra sthiratA kA prayatna karatA hai aura yadi vaisI sthiratA antarmuhUrta se adhika ho jAye, to jJAnI sarva ghAti karmoM kA nAza karake kevalI ho jAtA hai aura phira kucha kAla meM mukta ho jAtA hai| aisA hai mokssmaarg| __ zloka 120 :- 'udyata jJAna (jJAnamAtra) jisakA lakSaNa hai aise zuddha naya meM rahakara arthAt zuddha naya kA Azraya karake jo sadA ekAgrapane kA hI abhyAsa karate haiM (yAni zuddhAtmA meM hI 'maiMpana' karake, usI kA anubhava karake, usI meM sthiratA kA abhyAsa karate haiM) ve nirantara rAgAdi se rahita cittavAle vartate hue (yAni zuddhAtmA meM rAgAdi kA kaNa bhI nahIM aura usameM hI maiMpana' karate hae) bandha rahita aise samayasAra ko (yAni apane zuddha Atma svarUpa ko) dekhate haiM - anubhava karate haiN|' zloka 122 :- 'isa adhikAra kA yahI uddezya hai ki zuddha naya tyAgane yogya nahIM (yAni mAtra zuddha naya meM hI rahane yogya hai, kyoMki usameM Asrava nahIM hotA), kyoMki usake atyAga se (karma kA) bandha nahIM hotA aura usake tyAga se hI bandha hotA hai|' zloka 123 :- 'dhIra aura udAra (sarvathA para dravyoM kA jisa meM tyAga hai, aisI zuddhAtmA parama udAra hai) jisakI mahimA hai aise anAdi-nidhana jJAna meM (yAni trikAlI zuddha jJAna jo ki parama pAriNAmika bhAva rUpa jJAna sAmAnya mAtra hai, usameM) sthiratA ko bA~dhatA haA (yAni usameM hI 'maiMpana' karatA huA aura usakA hI anubhava karatA huA) zuddha naya - jo ki karmoM ko mUla se nAza karanevAlA hai - pavitra dharmI (samyagdRSTi) puruSoM ke kabhI bhI chor3ane yogya nahIM hai (yAni nirantara grahaNa karane yogya hai, usameM hI sthiratA karane yogya hai, usakA hI dhyAna karane yogya hai)| zuddha naya meM sthita una puruSoM ko (yAni svAtmAnubhUti meM sthita puruSoM ko) bAhara nikalate aise apanI jJAnakiraNoM ke samUha ko (yAni karma ke nimitta se para meM jAnevAlI jJAna kI vizeSa vyaktiyoM ko) alpakAla meM sameTakara pUrNa jJAna ghana ke puMja rUpa (mAtra jJAna ghana svarUpa) eka, acala zAnta teja ko - teja puMja ko dekhate haiM arthAt anubhava karate haiN|'
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke adhikAroM kA vihaMgAvalokana 207 5.saMvara adhikAra :- isa adhikAra meM AcArya bhagavanta batalAte haiM ki jo samyagdarzana hai yAni jo zuddhAtmA kI anubhUti hai aura usameM hI sthiratA hai, vahI sAkSAt saMvara hai| isa kAraNa isa adhikAra meM bhI AcArya bhagavanta AtmA ke audayikAdi bhAvoM se bheda jJAna karAkara jIvoM ko parama pAriNAmika bhAva rUpa AtmA ke sahaja pariNamana rUpa zuddhAtmA meM hI sthApita karate haiM aura kahate haiM ki usa zuddhAtmA kA vedana, anubhavana aura sthiratA hI nizcaya se saMvara kA kAraNa hai; isaliye ajJAnI ko kAryakArI saMvara nahIM hai, jabaki jJAnI ko vaha sahaja hI hotA hai| jaise isa zloka meM batAyA hai : zloka 129 :- 'yaha sAkSAt (sarva prakAra se) saMvara vAstava meM zuddha Atma tattva kI upalabdhi se (arthAt samyagdarzana se) hotA hai; aura usa zuddha Atma tattva kI upalabdhi bheda vijJAna se hI hotI hai isaliye vaha bheda vijJAna atyanta bhAne yogya hai|' matalaba ekamAtra bheda vijJAna kA hI puruSArtha kAryakArI hai| zloka 130 :- 'yaha bheda vijJAna avicchinna dhArA se (arthAt jisameM viccheda - vikSepa na par3e, aise akhaNDa pravAha se) itanA bhAnA tAki para bhAvoM se chUTakara jJAna, jJAna meM hI sthira ho jaaye|' yAni kevalI banane taka yahI bheda jJAna kA abhyAsa nirantara karane yogya hai| zloka 131 :- 'jo koI siddha hue haiM, ve bheda vijJAna se siddha hue haiM; aura jo koI bandhe haiM, ve usake (bheda vijJAna ke) hI abhAva se bandhe haiN|' bheda vijJAna jaina darzana kA sAra hai aura usake liye hI yaha 'samayasAra' nAma kA pUrNa zAstra racA gayA hai; isaliye samayasAra meM samyagdarzana prApta karAne ke liye AtmA ko samyagdarzana ke viSaya rUpa zuddhAtmA se hI grahaNa kiyA hai aura anya bhAvoM se bheda vijJAna karAyA hai| 6. nirjarA adhikAra :- isa adhikAra meM AcArya bhagavanta batalAte haiM ki jo samyagdarzana hai yAni jo zuddhAtmA kI anubhUti aura usameM sthiratA hai, vahI sAkSAt nirjarA hai, anyathA nhiiN| isa kAraNa se isa adhikAra meM sAkSAt nirjarA ke liye bhI anya sabhI bhAvoM se bheda jJAna hI karAyA hai, kyoMki ekamAtra zuddhAtmA kI zaraNa lene se hI samyagdarzana pragaTa hotA hai aura usa samyagdRSTi ko hI sAkSAt nirjarA hotI hai, anyathA nhiiN| jaise ki - gAthA 195 :- 'jaise vaidya puruSa viSa ko bhogatA huA arthAt khAte hue bhI maraNa ko prApta nahIM hotA (kyoMki use usakI mAtrA, pathya-apathya ityAdi kA jJAna hone se maraNa ko prApta nahIM
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 samyagdarzana kI vidhi hotA), isI prakAra jJAnI pudgala karma ke udaya ko bhogatA hai tathApi bandhatA nhiiN|' kyoMki jJAnI vivekI hone se una karmoM ke udaya ko bhogate hue bhI usa rUpa nahIM hotA arthAt svayaM ko usa rUpa nahIM mAnatA, parantu apanA 'maiMpana' ekamAtra zuddha bhAva meM hI hone se aura usa udaya ko cAritra kI kamaz2orI ke kAraNa bhogatA rahane se, use bandha nahIM hai arthAt usake abhiprAya meM bhoga ke prati z2arA bhI Adara bhAva nahIM hai kyoMki usakA pUrNa Adara bhAva ekamAtra svatattva rUpa zuddhAtmA meM hI hotA hai aura isa apekSA se use bandha nahIM hai parantu bhoga meM bhI arthAt bhoga bhogate hue bhI nirjarA hai, aisA kahA jAtA hai| gAthA 205 : bhAvArtha :- 'jJAna guNa se rahita (viveka rUpa jJAna se rahita) bahuta se loga (bahuta prakAra ke karma karane para bhI) isa jJAna svarUpa pada ko prApta nahIM karate (yAni samyagdarzana prApta nahIM karate); isaliye he bhavya! yadi tU karma se sarvathA mukta honA cAhatA hai (yAni apUrva nirjarA karanA cAhatA hai) to niyata aise ise (jJAna ko) (yAni parama pAriNAmika bhAva rUpa yAni AtmA ke sahaja pariNamana ko jo ki sAmAnya jJAna rUpa hai ki jise jJAyaka athavA zuddhAtmA bhI kahA jAtA hai, use) grahaNa kara (yAni usameM hI 'maiMpana' karake usakA hI anubhava karake, samyagdarzana pragaTa kr)|' gAthA 206 : gAthArtha :- (he bhavya prANI) ! tU isa meM nityarata arthAt prItivAlA ho, isameM nitya santuSTa ho, aura isa se tRpta ho; (aisA karane se) tujhe uttama (utkRSTa) sukha hogaa|' matalaba zuddhAtmA ke Azraya se hI mokSa mArga aura mokSa prApta hogA jo ki avyAbAdha sukha rUpa hai| zloka 162 :- 'isa prakAra navIna bandha ko rokatA huA aura (svayaM) apane ATha aMgoM sahita hone ke kAraNa (samyagdRSTi svayaM samyagdarzana ke ATha aMga sahita hotA hai, isa kAraNa se) nirjarA pragaTa hone se pUrvabaddha karmoM kA nAza kara DAlatA huA samyagdRSTi jIva svayaM ati rasa se (atindriya rasa - sudhA rasa meM masta hotA huA) Adi-madhya-anta rahita jJAna rUpa hokara (yAni anubhUti meM mAtra jJAna sAmAnya hI hai, anya kucha nahIM hone se kahA ki Adi-madhya-anta rahita jJAna rUpa hokara) AkAza ke vistAra rUpI raMgabhUmi meM avagAhana karake (yAni samyagdRSTi jIva ke liye vaha jJAna svarUpa loka hI usakA sarva loka hone se, usI raMgabhUmi meM rahakara yAni cidAkAza meM avagAhana karake) nRtya karatA hai (yAni advitIya Ananda kA AsvAda letA hai-apUrva Ananda ko bhogatA hai)|' 7. baMdha adhikAra :- jJAnI ko ekamAtra sahaja pariNamana rUpa zuddhAtmA meM hI "maiMpana'
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke adhikAroM kA vihaMgAvalokana 209 hone se aura usa kA hI anubhava karatA hone se tathA usa bhAva meM bandha kA sadA abhAva hone se jJAnI ko bandha nahIM hai aisA kahA jAtA hai| dUsare, jJAnI kA viveka jAgRta huA hone se, jaise vaidya z2ahara khAne para bhI maratA nahIM, vaise jJAnI bhI vivekapUrvaka apane bala kI kamI ke kAraNa arthAt apanI vivazatA ke kAraNa bhogabhogate hue bhI, use bahuta hI alpa bandha hone se, use bandha nahIM hai aisA kahA jAtA hai yAni jJAnI ko rAga meM aura bandha ke anya kAraNoM meM "maiMpana' nahIM hotA aura svayaM bandha rUpa bhI svecchA se pariNamita nahIM hotA isaliye ina donoM apekSAoM se use bandha nahIM hai aisA kahA jAtA hai| __ tIsare, bheda jJAna karAne ko aura samyagdarzana prApta karAne ko ekamAtra zuddhAtmA kI hI zaraNa lenA hone se, jo ki dRSTi ke viSaya rUpa zuddhAtmA meM bandha kA sadA abhAva hI hai, vahI isa adhikAra kA sAra hai| zloka 278-279 : gAthArtha :- 'jaise sphaTika maNi zuddha hone se (yAni jJAnI jisameM 'maiMpana' karatA hai vaha zuddhAtmA svayaM zuddha hone se) rAgAdi rUpa se (lAlimA Adi rUpa se) apane Apa nahIM pariNamatA (yAni jJAnI svecchA se rAga rUpa nahIM pariNamatA yAni icchApUrvaka rAga nahIM karatA) parantu anya rakta Adi dravyoM dvArA vaha rakta (lAla) Adi kiyA jAtA hai, usI prakAra jJAnI arthAt (zuddhAtmA meM hI 'maiMpana' karate hue) AtmA zuddha hone se (yAni zuddhAtmA svayaM zuddha hone se) rAgAdi rUpa apane Apa nahIM pariNamatA parantu anya rAgAdi doSoM dvArA (yAni usake yogya aise karma ke udaya ke nimitta kAraNa se) vaha rAgI Adi kiyA jAtA hai (vaha apanI vivazatA ke kAraNa rAgI-dveSI hotA hai yAni rAga-dveSa rUpa pariNamatA hai)|' _zloka 175 :- 'sUryakAnta maNi kI bhA~ti (jaise sUryakAnta maNi svayaM se hI agni rUpa nahIM pariNamatI, usake agni rUpa pariNamana meM sUrya kA bimba nimitta hai, usI prakAra) AtmA svayaM ko rAgAdi kA nimitta kabhI bhI nahIM hotI (zuddhAtmA svayaM zuddha hone se, rAgAdi rUpa apane Apa kabhI nahIM pariNamatI), usameM nimitta para saMga hI (para dravya kA saMga hI) hai - aisA vastu svabhAva prakAzamAna hai (sadA vastu kA aisA hI svabhAva hai, kisI ne kiyA nahIM hai)|' __ arthAt Apane pUrva meM jo 'nimitta-upAdAna' kI carcA meM dekhA ki vivekI mumukSu nirbala nimittoM ko tyAgatA hai yAni unase dUra hI rahatA hai kyoMki vaha jAnatA hai ki vastu kA aisA hI svabhAva hai ki qharAba nimitta se usakA patana ho sakatA hai| yaha hai jaina siddhAnta kA anekaantvaad|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 samyagdarzana kI vidhi yadi koI nimitta ko ekAnta se akartA mAne aura aisA hI prarUpaNa kare to vaha jinamata bAhya hI hai arthAt vaha apane aura anya anekoM ke patana kA kAraNa hai, yahI bAta isa zloka meM bhI batalAyI hai ki zuddhAtmA svayaM zuddha hone se, rAgAdi rUpa apane Apa kabhI nahIM pariNamatA, parantu usa meM nimitta para saMga hI hai - aisA vastu svabhAva prakAzamAna hai arthAt sadA vastu kA aisA hI svabhAva hai, kisI ne kiyA nahIM hai arthAt nimitta svayaM upAdAna rUpa se pariNamatA na hone para bhI vaha amuka saMyogoM meM upAdAna para asara karatA hai aura use hI vastu svabhAva kahA hai; isIliye jaina siddhAnta ko viveka se grahaNa kiyA jAtA hai aura apekSA se samajhA jAtA hai, na ki ekAnta se jo ki mahA anartha kA kAraNa hai| 8.mokSa adhikAra :- parama pAriNAmika bhAva rUpa arthAt sahaja pariNamanayukta zuddhAtmA meM 'maiMpana' karate hI svAtmAnubhUtipUrvaka samyagdarzana pragaTa hotA hai aura phira usI meM nirantara sthiratA karane se AtmA kSapakazreNI se car3hakara ghAti karmoM kA nAza karake kevala jJAna-kevala darzana prApta karatI hai aura phira Aya kSaya hone para mokSa prApta karatI hai; yahI mokSa kA mArga hai aura isaliye sabhI jIvoM ke liye zuddhAtmA hI sevana karane yogya hai, yahI mokSa adhikAra kA sAra hai| ___ gAthA 294 : gAthArtha :- 'jIva tathA bandha niyata sva lakSaNoM se (apane-apane nizcita lakSaNoM se) chede jAte haiM (yAni jIva kA lakSaNa jJAna hai aura bandha kA lakSaNa pudgala rUpa karmanokarma aura unake nimitta se hote jIva ke bhAva hai); prajJA rUpI chainI dvArA (yAni tIkSNa buddhi athavA bhagavatI prajJA se una donoM ke bIca bheda jJAna se) chedane meM Ane para (bheda jJAna karane para) ve rUpa bhinna ho jAte haiN|' yAni dravya dRSTi meM mAtra 'zuddhAtmA' rUpa jIva hI grahaNa hotA hai aura usa meM hI maiMpana' hone para/karane para svAtmAnubhUti sahita samyagdarzana pragaTa hotA hai yAni donoM bhAvoM meM pragaTa bheda jJAna ho jAtA hai| gAthA 294 : TIkA :- ....AtmA kA svalakSaNa caitanya hai, kyoMki vaha samasta zeSa dravyoM se asAdhAraNa hai (yAni anya dravyoM meM vaha nahIM hai)| vaha (caitanya) pravartatA haA (pariNamatA haA) jisa-jisa paryAya ko vyApta kara pravartatA hai (jisa-jisa paryAya rUpa pariNamatA hai) aura nivartatA huA (chor3atA huA - nivRtta hotA huA) jisa-jisa paryAya ko grahaNa karake nivartatA hai (jisa-jisa paryAya ko chor3atA hai), ve-ve samasta sahavartI yA kramavartI paryAyeM AtmA haiM aisA lakSita karanA.... (yahA~ samajhanA yaha hai ki Atma dravya abheda hI hai aura vaha abheda rUpa hI pariNamatA
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke adhikAroM kA vihaMgAvalokana 211 hai isaliye kahA hai ki samasta sahavartI yA kramavartI paryAyeM AtmA haiN| jo sarva prathama dravya-guNaparyAya kI samajha meM batalAyA, vahI bhAva yahA~ para dRr3ha hotA hai|)' gAthA 297 : gAthArtha :- "prajJA dvArA (jJAna dvArA AtmA ko) aisA grahaNa karanA ki jo cetanevAlA (caitanyavAlA) hai, vaha nizcaya se maiM ha~ (yAni jo jAnane-dekhanevAlA hai, vahI nizcaya se maiM hU~ kyoMki jJAna vaha AtmA kA lakSaNa hone se AtmA mAtra jJAna se hI grAhya hai parantu jo sAmAnya jJAna hai, vaha kevalI kI taraha chadmastha ke jJAna kA viSaya nahIM hotA, vaha mAtra anubhUti kA viSaya hai, isaliye vaha anubhava meM AtA hai parantu kevalI jaise jAnate haiM vaise chadmastha ko jAnane meM AtA na hone se, sAmAnya jJAna ko usake lakSaNa se yAni padArtha ke jJAna se yAni para ke jJAna se grahaNa kiyA jA sakatA hai| isaliye apekSA se kahA jAtA hai ki 'para kA jAnanA vaha jJAyaka meM jAne kI sIr3hI hai' yAni jisa tala para para padArtha jJAta hote haiM, vaha tala hI sAmAnya jJAna hai yAni jo jJeyAkAra hai, vaha jJAna kA banA huA hone se vAstava meM jJAnAkAra hI hai aura usameM AkAra ko gauNa karate hI, vahA~ jJAna mAtra arthAt sAmAnya jJAna rUpa jJAyaka hI hai ki jo parama pAriNAmika bhAva rUpa yAni AtmA ke jJAna guNa ke sahaja pariNamana rUpa hai aura use hI zuddhAtmA yAni jJAyaka kahA jAtA hai, vaha prApta hotA hai aura usameM hI 'maiMpana' karane se, svAtmAnubhUtipUrvaka samyagdarzana pragaTa hotA hai; yahI vidhi hai samyagdarzana kii|) bAqI ke jo bhAva haiM (yAni jo jJeyAkAra haiM, yAni jo rAga-dveSa ityAdi vibhAva bhAva haiM) ve mujha se para haiM (yAni unase bheda jJAna karanA kisa prakAra karanA? uttara-una rAga-dveSa ityAdi vibhAva bhAvoM ko atyanta gauNa karane se ve dRSTi meM hI nahIM Ate yahI bheda vijJAna kI vidhi hai) aisA jaannaa|" yahI bhAva Age dRr3ha karate haiM gAthA 298-299 : gAthArtha :- 'prajJA dvArA aisA grahaNa karanA ki jo dekhanevAlA hai vaha nizcaya se maiM hU~, bAkI ke jo bhAva haiM ve mujha se para haiM aisA jAnanA aura prajJA dvArA aisA grahaNa karanA ki jAnanevAlA hai vaha nizcaya se maiM hU~, bAqI ke jo bhAva haiM, ve mujha se para haiM, aisA jaannaa|' pUrva meM jo samajhAyA hai, use hI yahA~-ina gAthAoM meM pratipAdita kiyA hai| gAthA 306-307 : gAthArtha :- 'pratikramaNa, pratisaraNa, parihAra, dhAraNA, nivRtti, nindA, garhA aura zuddhi-ye ATha prakAra ke viSa kumbha haiM (yAni jo pUrva meM batalAyA, vaise samayasAra zAstra bheda jJAna karAne ke liye hone se arthAt isa zAstra meM ekamAtra zuddhAtmA kA hI lakSya karAne kA uddezya hone se aura usameM hI 'maiMpana' karA ke svAtmAnubhUtipUrvaka samyagdRSTi banAne kA uddezya hone se aura usa samyagdarzana kA viSaya tathA samyagdarzana hone ke bAda dhyAna kA viSaya bhI zuddhAtmA
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 samyagdarzana kI vidhi hI hai, jisakA svarUpa saba vikalpa rahita aisA nirvikalpa hai, isaliye yahA~ batalAye saba vikalpayukta bhAvoM ko vikalpa apekSA se viSa kumbha kahA hai| kyoMki jo jIva yahA~ batalAye hae sarva vikalpayukta bhAvoM meM hI rahatA hai aura dharma haA mAnatA hai to vaha usake liye viSa kumbha samAna haiM kyoMki vaha svayaM ko ye saba kArya karake kRtakRtya mAnatA hai aura zuddhAtmA kA lakSya bhI nahIM karatA to ye samasta bhAva use viSa kumbha samAna haiM arthAt yahA~ batalAye hae sabhI, apekSA se aura nirvikalpa Atma svarUpa meM hI sthiratA karAne ke liye aura use hI parama dharma sthApita karane ke liye ina saba bhAvoM ko viSa kumbha kahA hai; kisI ne ise anyathA arthAta ekAnta se grahaNa nahIM krnaa)| apratikramaNa, apratisaraNa, aparihAra, adhAraNA, anivRtti, anindA, agardA, aura azuddhi - ye amRta kumbha haiM (yAni Upara ke saba bhAvoM ke Age yahA~ a lagAkara saba vikalpAtmaka bhAvoM kA niSedha kiyA hai yAni nizcaya naya niSedha rUpa hone se aura zuddhAtmA vikalpa rahita yAni nirvikalpa svabhAva kI hone se jo samyagdarzana kA viSaya hai aura bAda meM dhyAna kA bhI viSaya hai yAni sthiratA karane kA viSaya hai usa meM hI rahanA, vaha amRta kumbha samAna hai yAni mukti kA kAraNa hai isaliye vaha amRta kumbha hai aisA batalAyA hai)|' yahA~ kisI ko chala grahaNa nahIM karanA yAni viparIta samajha grahaNa nahIM krnaa| jisa apekSA se uparyukta bhAvoM ko viSa kumbha kahA hai, vaha samajhe binA ekAnta se unheM viSa rUpa samajhakara unheM chor3a nahIM denA aura svacchanda se rAga-dveSa rUpa nahIM pariNamanA kyoMki vaha to abhavyapane athavA dUra bhavyapane kI hI nizAnI hai yAni vaisI AtmA ko ananta saMsAra smjhnaa| jaise ki samAdhitantra gAthA 86 meM batalAyA hai ki :- "hiMsAdi pA~ca avratoM meM anurakta manuSya ko ahiMsAdi vratoM kA dhAraNa kara ke avrata avasthA meM hote vikalpoM kA nAza karanA tathA ahiMsAdika vratoM ke dhAraka ko jJAna svabhAva meM lIna hokara vratAvasthA meM hote vikalpoM kA nAza karanA aura phira arihanta avasthA meM kevala jJAna se yukta hokara svayaM hI paramAtmA honAsiddha svarUpa ko prApta krnaa|' yAni azubha bhAva to nahIM hI, aura zuddha bhAva kA mUlya cukAkara zubha bhAva bhI nhiiN| jina siddhAnta kA pratyeka kathana sApekSa hI hotA hai aura yadi use koI nirapekSa samajhe - mAne - grahaNa kare to vaha usake ananta saMsAra kA kAraNa hotA hai, isaliye vaisA karane yogya nahIM nahIM nahIM hii| 9. sarva vizuddha jJAna adhikAra :- yaha adhikAra samayasAra zAstra kA hArda hai yAni isa zAstra kA uddezya hai samyagdarzana prApta karAnA aura phira siddhatva dilAnA yAni samyagdarzana prApta
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke adhikAroM kA vihaMgAvalokana 213 karAne ke liye bheda jJAna karAne ko, jo samyagdarzana kA viSaya (dRSTi kA viSaya) hai yAni jo zuddhAtmA hai, usameM koI vibhAva bhAva na hone se yAni usameM sabhI vibhAva bhAvoM kA abhAva hone se, vaha sarva vizuddha hai yAni vaha anAdi-ananta vizuddha bhAva hai jo ki parama pAriNAmika bhAva, AtmA kA sahaja pariNamana, guNoM kA sahaja pariNamana, jJAna mAtra, sAmAnya jJAna, sAmAnya cetanA, sahaja cetanA, kAraNa zuddha paryAya, kAraNa samayasAra, caitanya anuvidhAyI pariNAma, kAraNa paramAtmA ityAdi aneka nAmoM se pahacAnA jAtA hai, aisA isa adhikAra meM batalAyA hai| aise sarva vizuddha (arthAt trikAla vizuddha) bhAva meM jIva ko maiMpana' karA ke, svAtmAnubhUti karA ke samyagdarzana prApta karAnA aura isI bhAva meM bArambAra sthiratA karane se vaha jIva ghAti karmoM kA nAza kara ke kevala jJAna-kevala darzana prApta kare aura pazcAt Ayu kSaya se mokSa prApta kare arthAt siddha ho arthAt sarva-artha-siddha kare aisA siddhatva dilAnA, yahI isa zAstra kA uddezya hai aura isIliye yaha eka mAtra zuddhAtmA ko hI isa zAstra meM AtmA kahA hai aura usI bhAva kA pratipAdana pUrNa zAstra meM kiyA hai; vaha bhAva hI sarva vizuddha jJAna hai arthAt samayasAra kA sAra hai| zloka 193 :- 'samasta kartA-bhoktA Adi bhAvoM kA samyak prakAra se nAza karA ke (zuddha dravyArthika naya se gauNa kara ke arthAt AtmA ko dravya dRSTi se grahaNa kara ke) pada-pada para (yAni jIva kI pratyeka paryAya meM arthAt jo ki dravya hai, usakA vartamAna bhAva arthAt avasthA hI paryAya kahalAtI hai aura usa paryAya ko dravya dRSTi se dekhane se - grahaNa karane se hI usameM rahI huI vibhAva bhAva rUpa azuddhi dRSTi meM AtI hI na hone se usakA samyak prakAra se nAza ho pAtA hai yAni atyanta gauNa ho jAtA hai aura usameM chipI huI Atma jyoti yAni zuddhAtmA anubhava meM AtI hai, vaisA bhAva) bandha-mokSa kI racanA se dUra vartatA haA (yAni trikAla zuddha rUpa bhAvasAmAnya bhAva) zuddha-zuddha (yAni jo rAgAdika mala tathA AvaraNa-donoM se rahita hai aisA) jisa kA pavitra acala teja nija rasa ke (jJAna rasa ke, jJAna cetanA rUpI rasa ke) vistAra se bharapUra hai aisA aura jisakI mahimA TaMkotkIrNa (yAni vaisA kA vaisA hI upajatA hone se) pragaTa hai aisI yaha jJAna puMja AtmA pragaTa hotI hai (yAni anubhava meM AtI hai)|' gAthA 308 : gAthArtha :- 'jo dravya jina guNoM se utpanna hotA hai una guNoM se use ananya jAno; jaise jagata meM kar3A ityAdi paryAyoM se suvarNa ananya hai vaise|' jo paryAya hai vaha dravya kI hI banI huI hai yAni paryAya rUpa vizeSa bhAva ko gauNa karate hI sAkSAt dravya hAz2ira hI hai| isIliye paryAya dRSTi meM jo paryAya hai vahI dravya dRSTi se mAtra
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 samyagdarzana kI vidhi dravya hI hai, vahA~ paryAya atyanta gauNa hone se jJAta hI nahIM hotI; yahI vidhi hai zuddha dravya kI prApti kii| gAthA 309 : gAthArtha :- 'jIva aura ajIva ke jo pariNAma sUtra meM batAye haiM, una pariNAmoM se usa jIva athavA ajIva ko ananya jaano|' yahI kAraNa hai ki dRSTi kA viSaya jo ki paryAya se rahita dravya kahalAtA hai, use prApta karane kI vidhi gAthA 294 meM prajJA rUpa chainI = bhagavatI prajJA = jJAna svarUpa buddhi = tattva ke nirNaya sahita kI buddhi kahI hai| isa kAraNa se vibhAva rUpa bhAva ko gauNa karate hI zuddha naya rUpa = samayasAra rUpa AtmA prApta hotI hai| ___ gAthA 318 : gAthArtha :- "nirveda prApta (vairAgya ko prApta) jJAnI madhura-kar3ave (sukha-duHkha rUpa) bahuvidha karmaphala ko jAnatA hai isaliye vaha avedaka hai|' yAni use karma-nokarma aura usake Azraya se honevAle bhAvoM meM maiMpana' nahIM hone se yAni una bhAvoM se apane ko bhinna anubhava karatA hone se una vizeSa bhAvoM ko yAni sukha-duHkha ko jAnatA hai, tathApi avedaka hai| zloka 205 :- 'isa arihanta mata ke anuyAyiyoM arthAt jainoM (bhI AtmA) ko, sAMkhya matiyoM kI bhA~ti (sarvathA) akartA na mAno; bheda jJAna hone se pahale use (yAni mithyA dRSTi ko) nirantara kartA mAno, aura bheda jJAna hone ke bAda (yAni samyagdRSTi ko) udyata jJAna dhAma meM nizcita aise (yAni mAtra sAmAnya jJAna meM sthita aise) isa svayaM pratyakSa AtmA ko kartApanA rahita, acala, eka parama jJAtA hI dekho|' yAni jJAna sAmAnya rUpa zuddhAtmA mAtra jJAtA hI hai, vaha sAmAnya bhAva parama akartA hai parantu jise usa bhAva kA anubhava nahIM, aisA ajJAnI yadi apane ko akartA mAne to vaha ekAnta pAkhaNDa mata rUpa sAMkhyamatI jaisA hotA hai jo ki ananta saMsAra kA kAraNa hotA hai| gAthA 356 : gAthArtha :- 'jaise khar3iyA para kI nahIM hai, khar3iyA to khar3iyA kI hI hai, vaise jJAyaka (jAnanevAlI AtmA) para kI nahIM hai (jJAyaka yAni jAnanevAlI hone para bhI, svapara ko jAnane kA svabhAva hone para bhI vaha para rUpa se pariNama kara jAnatI nahIM hone se vaha para kI nahIM hai, parantu sva-para ko jAnanA vaha to 'sva' kA hI pariNamana hai) jJAyaka (sva-para jo jAnanevAlA) vaha to jJAyaka hI hai (pratibimba ko gauNa karane para mAtra parama pAriNAmika bhAva rUpa jJAyaka hI hai)|' zloka 215 :- "jisane zuddha dravya ke nirUpaNa meM buddhi ko sthApita kiyA hai - lagAyA hai aura jo tattva ko anubhava karatA hai (yAni jo samyagdRSTi hai) usa puruSa ko eka dravya ke bhItara
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke adhikAroM kA vihaMgAvalokana 215 koI bhI anya dravya rahatA huA bilakula (kadApi) bhAsita nahIM hotaa| (jaise darpaNa meM pratibimba hone para bhI jJAnI darpaNa meM koI anya padArtha jo ki pratibimba hai vaha usa meM ghusa gayA huA nahIM jAnatA yAni jJAnI use darpaNa kA hI pratibimba jAnatA hai yAni vahA~ pratibimba ko gauNa karake darpaNa ko darpaNa rUpa hI anubhava karatA hai, usI prakAra) jJAna, jJeya ko jAnatA hai (yAni jJAna kA sva-para prakAzakapanA hai, 'AtmA vAstava meM para ko nahIM jAnatI' aisA svarUpa nahIM) vaha to isa jJAna ke zuddha svabhAva kA udaya hai, aisA hai| (yAni jJAna svabhAva se hI sva-para ko jAnatI hai aisA hI hai) to phira loga (ajJAnI = mithyA dRSTi loga) jJAna ko anya dravya ke sAtha sparza hone kI mAnyatA se vyAkula buddhivAle hote hae (arthAt ajJAnI = mithyAtvI jJAna para ko jAne to jJAna ko para ke sAtha sparza ho gayA mAnakara Akula buddhivAle hote hue) tattva se (zuddha svarUpa se) kisa liye cyuta hote haiM?' aisA samyak svarUpa hai sva-para prakAzaka kA, jise anyathA samajhane se mithyAtva kA doSa AtA hai jo ki use ananta saMsAra kA kAraNa hotA hai| zloka 222 :- 'pUrNa (yAni eka bhAga zuddha aura dUsarA bhAga azuddha aisA nahIM parantu jo pramANa ke viSaya rUpa pUrNa AtmA hai, vahI pUrNa AtmA dravya dRSTi se pUrNa zuddha rUpa prApta hotI hai), eka (yAni usameM koI bhAga nahIM athavA bheda nahIM aisA), acyuta aura zuddha (yAni pratyeka samaya vaisA kA vaisA zuddha bhAva se pariNamatA, pragaTa hotA hai| yAni vikAra rahita hotA hai|) aisA jJAna jisakI mahimA hai (jJAna vaha AtmA kA lakSaNa hone se, AtmA mAtra jJAna se hI grAhya hai aura vahI usakI mahimA hai) aisA yaha jJAyaka AtmA (yAni jJAna sAmAnya rUpa parama pAriNAmika bhAva jo ki sarva guNoM ke yAni dravya ke sahaja pariNamana rUpa zuddhAtmA hai vaha - jAnanevAlA hai) vaha (asamIpavartI) yA ina (samIpavartI) jJeya padArthoM se (parapadArthoM ko jAnane se) z2arA bhI vikriyA ko prApta nahIM hotA, jaise dIpaka prakAzya padArthoM se vikriyA ko prApta nahIM hotA usI prakAra (yAni para ko jAnane se AtmA kA z2arA bhI anartha nahIM hotA aura dUsarA jJAna sAmAnya bhAva para ko jAnane rUpa kSayopazama bhAva rUpa pariNamatA hai tathApi vaha apanA jJAna sAmAnyapanA yAni parama pAriNAmika bhAvapanA nahIM chor3atI yAni vaha koI vikriyA ko prApta nahIM hotI yAni vaha parama akartA hI rahatI hai, darpaNa ke dRSTAnta kI bhA~ti prakAzya padArthoM se vikriyA ko prApta nahIM hotii)| aisI vastu sthiti ke jJAna se rahita jinakI buddhi hai, aise ajJAnI jIva (yAni jinheM yaha bAta nahIM U~catI ki jo bhAva vizeSa meM para ko jAnatA hai vahI bhAva sAmAnya rUpa se parama pAriNAmika bhAva rUpa - sahaja pariNamana rUpa - zuddhAtmA rUpa - parama akartA bhAva hai aura vaha para ko jAnane se z2arA bhI vikriyA ko prApta nahIM hotA; aise jIvoM ko ajJAnI jIva mAnanA, aise ajJAnI jIva) apanI sahaja udAsInatA
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi kyoM chor3ate haiM (arthAt ve ajJAnI jIva apane parama pAriNAmika bhAva rUpa - sahaja pariNamana rUpa jJAna sAmAnya bhAva kA anubhava kyoM nahIM karate) aura rAga-dveSamaya kyoM hote haiM ? (aise AcAryadeva ne karuNA kI hai)'| 216 vastu svarUpa jaisA hai, vaisA samajhakara sabhI loga samyagdarzana prApta kareM, aisA hI AcAryadeva kA uddezya hai| jo koI yahA~ batalAye gaye vastu svarUpa se viparIta mAnyatA poSita karate hoM athavA prarUpita karate hoM to unheM zIghratA se apanI mAnyatA yathArtha kara lenA atyanta Avazyaka hai, jisase ve bhrama meM se bAhara nikala sakeM aura apanA tathA anya anekoM ke ahita kA kAraNa banane se baca sakeM aura vartamAna mAnava bhava sArthaka kara skeN| : zloka 232 'pUrva meM ajJAna bhAva se kiye hue jo karma haiM, una karma rUpI viSa vRkSoM ke phala ko jo puruSa (unakA svAmI hokara) bhogatA nahIM aura vAstava meM apane se hI (Atma svarUpa se hI - usake anubhava se hI) tRpta hai, vaha puruSa, jo vartamAna kAla meM ramaNIya hai (yAni atIndriya Anandayukta hai) aura bhaviSya meM bhI jisakA phala ramaNIya hai, aisI niSkarma sukhamaya (yAni siddha dazArUpa) dazAntara ko pAtA hai / ' isa adhikAra kA marma yaha hai ki jo zuddhAtmA meM sthita hai, aisA samyagdRSTi jIva, mAtra jAnane meM hI rahane se abhI bhI atIndriya Ananda meM hai aura usakA bhaviSya bhI vahI hai| bhaviSya meM siddha ke ananta sukha usakA svAgata karane khar3e hI haiN| isIliye zuddhAtmA kI prApti hI sabhI kA kartavya hai| nizcaya se zuddhAtmA hI sarva janoM ko zaraNabhUta hai|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke pariziSTa meM se anekAnta kA svarUpa 217 38 samayasAra ke pariziSTa meM se anekAnta kA svarUpa vastu kA svarUpa anekAntamaya hai aura vaha jaisA hai vaisA hI' samajhanA atyanta Avazyaka hai, anyathA mithyAtva kA nAza zakya hI nhiiN| anekAnta kA svarUpa samayasAra ke pariziSTa meM batalAyA hai, usa meM se Avazyaka aMzo para thor3A sA prakAza DAlate haiN| zloka 247 (ke bAda kI TIkA) :- ".....aura jaba vaha jJAna mAtra bhAva eka jJAnaAkAra kA grahaNa karane ke liye aneka jJeyAkAroM ke tyAga dvArA apanA nAza karatA hai (yAni parama pAriNAmika bhAva kI anubhUti ke liye arthAt samyagdarzana prApta karane ke liye 'jIva vAstava meM para ko nahIM jAnatA' aisI prarUpaNA karake jJAna meM jo aneka jJeyoM ke AkAra hote haiM, unakA tyAga karake apane ko naSTa karatA hai arthAt jJeyoM ke tyAga meM jJAna sAmAnya arthAt paramapAriNAmika bhAva naSTa hotA hai arthAt 'AtmA vAstava meM para ko nahIM jAnatI' aisA kahane se jJAna ke nAza kA prasaMga AtA hai| yahI bAta apekSA lagAkara kahI jAye to samajhI jA sakatI hai parantu yaha bAta ekAnta se satya nahIM hai|) taba paryAyoM se anekapanA prakAzita karatA haA anekAnta hI use apanA nAza nahIM karane detA (matalaba anekAnta hI balavAna hai ki jisake kAraNa AtmA kA sva-para prakAzakapanA svabhAvika hai|) 4.....jaba yaha jJAna mAtra bhAva jAnane meM Ate hue aise para dravyoM ke pariNamana ke kAraNa jJAtR dravya ko para dravya rUpa mAnakara - aMgIkAra kara ke nAza ko prApta hotA hai, (matalaba AtmA vAstava meM para ko jAnatI hai parantu para ko jAnane rUpa vaha jaba svayaM pariNamatI hai, taba use para dravya rUpa mAna kara, svayaM nAza ko prApta hotI hai yAni mithyAtva puSTa karatI hai), taba (usa jJAna mAtra bhAva kA arthAt jJeyoM ko) svadravya se satpanA prakAzita karatA huA anekAnta hI use jilAtA hai - nAza ko prApta nahIM hone detaa| 5....jaba yaha jJAna mAtra bhAva anitya jJAna vizeSoM dvArA (para ko jAnane rUpa pariNamakara) apanA nitya jJAna sAmAnya khaNDita huA mAnakara nAza ko prApta hotA hai, taba (usa jJAna mAtra bhAva kA) jJAna sAmAnya rUpa se nityapanA prakAzita karatA huA anekAnta hI use jilAtA hai-nAza ko prApta nahIM hone detaa| (matalaba jo aisA mAnate haiM ki 'AtmA vAstava meM para ko nahIM jAnatI, aisA mAnane se hI samyagdarzana hotA hai' ve bhramita haiM kyoMki para kA jAnanA yA janavAnA kabhI bhI samyagdarzana ke liye bAdhAkAraka nahIM hotA, kyoMki- usa para ke jAnane ke pariNamana rUpa apane vizeSa AkAroM ko gauNa karate
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi hI samayasAra rUpa = parama pAriNAmika bhAva kI prApti hotI hai, samyagdarzana hotA hai arthAt vAstava meM to 'para kA jAnanA, vaha sva meM jAne kI sIr3hI hai' kyoMki sthUla se hI sUkSma meM jAyA jAtA hai| pragaTa se hI apragaTa meM jAyA jAtA hai| vyakta se hI avyakta meM jAyA jAtA hai, yahI niyama hai)| 13.(yahI bhAva zloka 143 meM bhI darzAyA hai ki sahaja jJAna ke pariNamana dvArA yAnI parama pAriNAmika bhAva dvArA yaha jJAna mAtra pada = samayasAra rUpa AtmA karma se vAstava meM vyApta hai hI nahIM, karma se jItI jA sake aisI hai hI nahIM; isaliye nija jJAna kI kalA ke bala se = matijJAnAdi rUpa - jJeyAkAra rUpa pariNamana se isa pada ko = samayasAra rUpa pada ko = parama pAriNAmika bhAva rUpa pada ko abhyAsa karane kA jagata satata prayAsa karo / yahA~ AtmA kA para kA jAnanA jo hai, use sIr3hI rUpa se = Alambana rUpa se prayoga kara ke samayasAra rUpa bhagavAna AtmA kI prApti ke liye prayAsa karane ko kahA hai)| 218 aura, jaba yaha jJAna mAtra bhAva nitya jJAna sAmAnya kA grahaNa karane ke liye (samayasAra rUpa parama pAriNAmika bhAva ke grahaNa ke liye = samyagdarzana ke liye) anitya jJAna vizeSoM ke tyAga dvArA apanA nAza karatA hai (jJAna ke vizeSoM kA tyAga karate hI svayaM apane ko naSTa karatA hai)| taba (usa jJAna mAtra bhAva kA) jJAna vizeSa rUpI anityapanA prakAzita karatA huA anekAnta hI use apanA nAza nahIM karane detA (yAni aisA mAnane para ki 'AtmA vAstava meM para ko jAnatI hI nahIM' to jJeyoM ke = anitya jJAna ke vizeSoM ke tyAga dvArA apanA hI nAza hotA hai| svayaM bhrama rUpa pariNamatA hai, svayaM mithyAtva rUpa pariNamatA hai| dUsarA, jJAna vizeSa rUpa paryAyeM yAni vibhAva paryAyoM kA tyAga karane para jJAna kA = apanA nAza hotA hai aura svayaM bhrama meM hI rahatA hai, isaliye jinAgama meM 'paryAya rahita dravya' ke liye jJAna vizeSoM kA tyAga nahIM yAni vibhAva paryAyoM kA tyAga nahIM parantu unheM gauNa karane kA hI vidhAna hai jo ki anekAnta svarUpa AtmA kA nAza nahIM hone detA, mithyAtva rUpa pariNamane nahIM detA ) / 14......" zloka 250 :'pazu arthAt sarvathA ekAntavAdI ajJAnI, bAhya padArthoM ko grahaNa karane ke (jJAna ke) svabhAva kI atizayatA ke kAraNa (yahA~ batalAyA hai ki AtmA para ko jAnatI hai, vaha isake svabhAva kI atizayatA hai), cAroM ora pragaTa hote aneka prakAra ke jJeyAkAroM se jisakI zakti vidIrNa ho gayI hai, aisA hokara samasta rUpa se TUTa jAtA huA (khaNDa-khaNDa aneka rUpa ho jAtA huA yAni ajJAnI ko khaNDa-khaNDa rUpa vizeSa bhAvoM meM rahA huA jJAna sAmAnya bhAva jJAta nahIM hotA = akhaNDa bhAva jJAta nahIM hotA isaliye khaNDa-khaNDa rUpa vizeSa bhAvoM kA
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke pariziSTa meM se anekAnta kA svarUpa 219 niSedha karatA hai, kyoMki vaha unase akhaNDa jJAna kA = sAmAnya jJAna kA nAza mAnatA hai aisA svayaM) nAza ko prApta hotA hai (ajJAna ko prApta hotA hai yAni aneka jJeyoM ke AkAra jJAna meM jJAta hone se jJAna kI zakti ko chinna-bhinna khaNDa-khaNDa rUpa ho jAtA mAnakara ajJAnI aisA kahatA hai ki jahA~ taka AtmA para ko jAnatI hai, aisA mAnane meM Ave, vahA~ taka samyagdarzana nahIM hogA = samayasAra rUpa AtmA prApta nahIM hogI aura isIliye ekAnta se aisI prarUpaNA karatA hai ki 'AtmA vAstava meM para ko jAnatI hI nahIM aise logoM ko yahA~ pazu arthAt sarvathA ekAntavAdI ajJAnI kahA hai)| aura anekAnta kA jAnanevAlA to (jJAnI = samyagdRSTi), sadA udita (prakAzamAna = jJAna sAmAnya bhAva = parama pAriNAmika bhAva = samayasAra rUpa bhAva) eka dravyapane ke kAraNa (khaNDa-khaNDa rUpa bhAsita hote jJAna meM chipe hue akhaNDa jJAna kI anubhUti ke kAraNa) bheda ke bhrama ko naSTa karatA huA (jJeyoM ke bheda se jJAna meM sarvathA bheda par3a jAtA hai, aise bhrama ko nAza karatA huA yAni yadi jJAna ko para kA jAnapanA mAneMge to samyagdarzana nahIM hogA, aise bhrama kA nAza karatA huA) jo eka hai aura jisakA anubhava (samayasAra rUpa = parama pAriNAmika bhAva rUpa = jJAna sAmAnya rUpa eka abheda AtmA) nirbAdha hai, aise jJAna ko dekhatA hai - anubhava karatA hai|' aisA hai jaina zAsana kA anekAntamaya jnyaan| zloka 261 : bhAvArtha :- "ekAntavAdI jJAna ko sarvathA ekAkAra - nitya prApta karane kI vA~chA se utpanna hone vAlI aura nAza hone vAlI caitanya pariNati se pRthak kucha jJAna ko cAhatA hai (jaise ki para ko jAnane kA niSedha kara ke athavA to paryAya kA dRSTi ke viSaya meM niSedha karake); parantu pariNAma (paryAya = jJeya) ke atirikta dUsarA koI pRthak pariNAmI nahIM hotA (isa kAraNa se jJeya athavA paryAya ko nikAlane se pUrNa dravyoM kA hI lopa hotA hai ki jisase pariNAmI hAtha nahIM AtA = samyagdarzana pragaTa nahIM hotA parantu mAtra bhrama kA hI sAmrAjya phailatA hai)| syAdvAdI to aisA mAnatA hai ki yadyapi dravyApekSA jJAna nitya hai tathApi kramaza: utpanna hone vAlI aura naSTa hone vAlI caitanya pariNati ke krama ke kAraNa jJAna anitya bhI hai (jJAna sAmAnya, nitya hai ki jisakA jJAna vizeSa banA huA hai ki jo anitya hai) aisA hI vastu svabhAva hai|' yaha bAta sabhI ko samyagdarzana ke liye svIkAra karanA atyanta Avazyaka hai| zloka 262 :- 'isa prakAra anekAnta arthAt syAdvAda ajJAnI mUr3ha prANiyoM ko jJAna mAtra Atma tattva prasiddha karatA huA svayameva anubhava meM AtA hai|' zloka 265 : bhAvArtha :- 'jo satpuruSa anekAnta ke sAtha susaMgata dRSTi ke dvArA
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi anekAntamaya vastu sthiti ko dekhate haiM, ve isa prakAra syAdvAda kI zuddhi ko prApta karake - jAna kara jinadeva ke mArga ko - syAdvAda kA ullaMghana na karate hue, jJAna svarUpa hote haiN|' yAni samyagdRSTi hote hai| 220 zloka 270 :"aneka prakAra kI nija zaktiyoM kA samudAyamaya yaha AtmA nayoM kI dRSTi se khaNDa-khaNDa kiye jAne para tatkAla nAza ko prApta hotA hai (yadi kisI bhI naya ko ekAnta se grahaNa kiyA jAye athavA kisI bhI naya kI ekAnta prarUpaNA kI jAye athavA kisI bhI naya kA ekAnta pakSa kiyA jAye to AtmA khaNDa-khaNDa hone se tatkAla nAza ko prApta hotI hai| mithyAtvI hotI hai aura ananta saMsAra ko bar3hAtI hai) isaliye maiM aisA anubhava karatA hU~ ki jisameM se khaNDoM ko bahiSkRta nahIM kiyA gayA hai (yAni ki vaha khaNDa-khaNDa rUpa jJeya ho yA vibhAva paryAya ho use AtmA meM se dUra nahIM karanA) tathApi jo akhaNDa hai, eka hai, ekAnta zAnta hai (yAni ki khaNDa-khaNDa vizeSa bhAva meM akhaNDa sAmAnya bhAva rahA huA hai, chipA huA hai, isalie khaNDakhaNDa bhAva kA niSedha nahIM, use gauNa karate hI akhaNDa bhAva prApta hotA hai)| (arthAt karma ke udaya kA leza bhI nahIM, aise atyanta zAnta bhAvamaya hai, parama pAriNAmika bhAvamaya hai) aura acala hai (karma ke udaya se calAyA calatA nahIM) aisA caitanya mAtra vahI 'maiM huuN|" aisI hai samyagdarzana ke viSaya ko prApta karane kI vidhi / zloka 271 : bhAvArtha :- 'jJAna mAtra bhAva (parama pAriNAmika bhAva ) jAnana kriyA rUpa hone se jJAna svarUpa hai (yahA~ samajhanA aisA hai ki jo ajJAnI haiM aura jinheM Atma prApti kI tar3apa bhI hai, unheM jJAna jo ki AtmA kA lakSaNa hai, jo ki sva-para ko jAnatA hai, usakA sIr3hI rUpa se upayoga karake AtmA ke jJAna mAtra svarUpa kI prApti karanA arthAt jo jJeya ko jAnatA hai, vaha jAnane vAlA, vahI maiM hU~ - aisA cintavana karanA aura usa jAnana kriyA ke samaya hI jJeya ko gauNa karate hI ; niSedha karate nahIM - yaha yAda rakhanA; sAmAnya jJAna rUpa jJAna mAtra bhAva kI prApti hotI hai) aura vaha svayaM hI nimnAnusAra jJeya rUpa hai (jJeya hai vaha jJAna hI hai aura jJAna hai vaha jJAyaka hI hai| to para ko jAnane kA = jJeya ko jAnane kA niSedha karane se jJAna kA niSedha hotA hai = jJAna mAtra bhAva ke abhAva kA prasaMga AtA hai) bAhya jJeya jJAna se bhinna hai, ve jJAna meM praviSTa nahIM hote; jJeyoM ke AkAra kI jhalaka jJAna meM Ane para jJAna jJeyAkAra rUpa dikhAyI detA hai parantu ve jJAna kI hI lahareM haiN| (jabaki jJeya ko jAnane kA niSedha karane se jJAna kalloloM kA hI niSedha hotA hai jo ki svayaM jJAna mAtra hI hai| isaliye jJeya ko jAnane kA niSedha karate hI jJAna mAtra bhAva
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra ke pariziSTa meM se anekAnta kA svarUpa 221 ke abhAva kA prasaMga AtA hai, jisakA pariNAma ekamAtra bhrama hI hai)| ve jJAna kI lahareM hI jJAna dvArA jAnI jAtI haiN| (yahA~ yaha samajhanA Avazyaka hai ki gAthA-6 kI TIkA meM batalAye anusAra jJAna kI lahareM = jJeyAkAra aura jJAna mAtra ye donoM abhinna hI haiM - ananya hI haiM aura unakA arthAt kartA-karma kA ananyapanA hone se hI vaha jJAyaka haiN|) isa prakAra svayaM hI svayaM se jAnane yogya hone se (yAni jJAna kI lahareM aura jJAna ananya haiM, aura yadi unameM laharoM kA niSedha kiyA jAye to yAni para jJeya ko jAnane kA niSedha kiyA jAye to vaha niSedha jJAyaka kA hI smjhnaa| kyoMki kartA-karma kA ananyapanA hone se jJeyAkAra jJAyaka hI hai) jJAna mAtra bhAva (paramapAriNAmika bhAva) hI jJeya rUpa hai (yahA~ yadi jJeyoM ko jAnane kA niSedha kiyA jAye to jJAna mAtra bhAva kA/samayasAra rUpa bhAva kA hI niSedha hone se unheM AtmA kI prApti nahIM hotI) aura svayaM hI (jJAna mAtra bhAva) apanA (jJeya rUpa bhAva = jJAna laharoM kA) jAnanevAlA hone se jJAna mAtra bhAva hI jJAtA hai = jJAyaka hai (yAni jo jJeya ko jAnatA hai, vaha hI maiM hU~ = vahA~ jJeyoM ko gauNa karate hI maiM pragaTa hotA hai nahIM ki jJeyoM ko jAnane kA niSedha karane se)| isa prakAra jJAna mAtra bhAva, jJAna, jJeya, jJAtA ina tInoM bhAvoM yukta sAmAnya vizeSa svarUpa vastu hai| (sAmAnya vizeSa meM niyama aisA hai ki vizeSa ko nikAlane para sAmAnya hI nikala jAtA hai kyoMki vaha vizeSa, sAmAnya kA hI banA huA hone se, vizeSa ko gauNa karate hI sAmAnya hAz2ira hotA hai aisA smjhnaa| isaliye jJAna, jJeya, jJAtA meM se kisI bhI eka kA niSedha, vaha tInoM kA yAni jJAyaka kA hI niSedha hai, aisA smjhnaa|) 'aisA jJAna mAtra bhAva maiM hU~' aisA anubhava karanevAlA puruSa anubhava karatA hai (yAni yaha jo jAnatA hai, vaha maiM hU~, phira vaha jAnanA, sva kA ho yA para kA parantu yahA~ yaha samajhanA mahattva kA hai ki kisI bhI prakAra se yAni sva kA athavA para kA, koI bhI jAnapanA niSedha karate hI AtmA kA - jJAyaka kA niSedha hone se vaha jinamata bAhya hI hai jo ki samayasAra gAthA-2 kI TIkA meM bhI spaSTa batalAyA hai)|' ___ yahI bAta zloka-140 meM bhI batalAyI gayI hai ki :- 'eka jJAyaka bhAva se bhare hue mahAsvAda ko letA huA (isa prakAra jJAna meM hI ekAgra hone para dUsarA svAda nahIM AtA isaliye) dvandvamaya svAda ke lene meM asamartha (vahA~ sva para nahIM, mAtra maiM hU~) (yAni varNAdika, rAgAdika tathA kSAyopazamika jJAna ke bhedoM kA svAda lene meM asamartha = isaliye aisA kahA jA sakatA hai ki anubhUti ke kAla meM AtmA para ko nahIM jAnatA) AtmA ke anubhava ke svAda ke prabhAva ke adhIna hone se nija vastu vRtti ko (AtmA kI zuddha pariNati ko = parama pAriNAmika bhAva ko = samayasAra
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 samyagdarzana kI vidhi rUpa bhAva ko = kAraNa zuddha paryAya ko) jAnatA-AsvAdatA huA (AtmA ke advitIya svAda ke anubhava se bAhara nahIM AtA huA = yAni vahA~ kucha bhI sva-para nahIM, vahA~ dravya-paryAya aisA kucha bhI bheda nahIM, kyoMki vartamAna paryAya meM hI pUrNa dravya antargata hai = samAhita hai) yaha AtmA jJAna ke vizeSoM ke udaya ko gauNa karatA huA (yahA~ samajhanA yaha hai ki vizeSoM kA niSedha nahIM, unheM mAtra gauNa kiyA hai| yahI vidhi hai anubhava kI) sAmAnya mAtra jJAna ko abhyAsatA huA, sakala jJAna ko ekapane meM lAtA hai - eka rUpa se prApta karatA hai| ' zloka 275 : - 'sahaja (apane 'sva' bhAva rUpa) (sva ke sahaja bhavana rUpa = sva kA sahaja pariNamana = parama pAriNAmika bhAva = kAraNa zuddha paryAya) teja puMja meM (jJAna mAtra meM ) tIna loka ke padArtha magna hote hone se (jJAna mAtra aise AtmA kA svabhAva hI sva-para ko jAnane kA hai, isaliye sAre jJeya jJAta hote haiM = jAnatA hai) jisameM aneka bheda hote dikhate haiM (yAni jJAna mAtra bhAva kA jJeya rUpa se pariNamana dikhatA hai = hotA hai| tathApi usase Darakara jo jJAna mAtra bhAva kA svabhAva hai, jJeyoM ko jAnane kA, usakA niSedha kisI kAla meM ho sake aisA nahIM hai) to bhI jisakA eka hI svarUpa hai (sAmAnya bhAva khaNDa-khaNDa nahIM hotA, vaha abheda hI rahatA hai, isaliye para ko jAnane meM Darane kI koI bAta hI nahIM hai). sabhI mumukSu jana isa samayasAra rUpa zuddhAtmA meM sthita hoM aura akSaya sukha kI prApti kareM, isI bhAvanA ke sAtha hamane itanA vistAra se likhA hai / tathApi merI chadmastha dazA ke kAraNa, isa pustaka meM kucha bhI bhUla-cUka huI ho to Apa sudhArakara par3heM aura mere dvArA jinAjJA viruddha kucha bhI likhA gayA ho to merA trividha-trividha micchAmi dukkddN| uttama kSamA!
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAraha bhAvanA 223 bAraha bhAvanA anitya bhAvanA :- sAre saMyoga anitya haiM, pasanda yA nApasanda jaise koI bhI saMyoga mere sAtha nitya rahanevAle nahIM haiN| isaliye unakA moha yA una ke na milane kA du:kha tyaagnaa| unameM 'maiMpana' aura merApanA tyaagnaa| * azaraNa bhAvanA :- mere pApoM ke udaya ke samaya meM mujhe mAtA-pitA, patnI-putra, paisA ityAdi koI bhI zaraNa de sake aisA nahIM hai| ve merA daHkha hara sakeM aisA bhI nahIM hai| isaliye unakA moha tyAganA, una meM merApana tyAganA cAhiye parantu kartavya pUrI taraha nibhAnA hai| * saMsAra bhAvanA :- saMsAra arthAt saMsaraNa-bhaTakana aura usameM eka samaya ke sukha ke sAmane ananta kAla kA duHkha milatA hai| ata: aisA saMsAra kise rucegA ? nahIM rucegaa| isaliye ekamAtra lakSya saMsAra se chUTane kA hI rahanA caahiye| * ekatva bhAvanA :- anAdi se maiM akelA hI bhaTakatA rahA hU~, akelA hI duHkha bhogatA rahA hU~; maraNa ke samaya mere sAtha koI bhI AnevAlA nahIM hai, merA kahA jAnevAlA zarIra bhI nhiiN| ata: mujhe jitanA zakya ho utanA apane meM hI (AtmA meM hI) rahane kA prayatna karanA caahiye| * anyatva bhAvanA :- maiM kauna hU~? yaha cintavana karanA arthAt pUrva meM batAe anusAra pudgala aura pudgala (karma) Azrita bhAvoM se apane ko bhinna bhAnA aura isI bhAva meM 'maiMpana' karanA cAhiye, isakA hI anubhava karanA caahiye| ise hI samyagdarzana kahA jAtA hai| yahI isa jIvana kA ekamAtra lakSya aura kartavya honA caahiye| azuci bhAvanA :- mujhe, mere zarIra ko sundara sajAne kA jo bhAva hai, aura vijAtIya ke zarIra kA AkarSaNa hai, usa zarIra kI camar3I ko haTAte hI sirpha mAMsa, khUna, pIpa, mala, mUtra ityAdi hI jJAta hote haiM, jo ki azuci haiN| aisA soca kara apane zarIra kA aura vijAtIya ke zarIra kA moha tyAganA, usase mohita nahIM honaa| * Asrava bhAvanA :- puNya aura pApa ye donoM mere (AtmA ke) lie Asrava haiM; isaliye
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 samyagdarzana kI vidhi viveka dvArA prathama pApoM kA tyAga karanA aura phira ekamAtra Atma prApti ke lakSya se zubha bhAva meM rahanA kartavya hai| saMvara bhAvanA :- sacce (kAryakArI) saMvara kI zuruAta samyagdarzana se hI hotI hai, isaliye usake lakSya se pApoM kA tyAga karake ekamAtra sacce saMvara ke lakSya se dravya saMvara paalnaa| * nirjarA bhAvanA :- saccI (kAryakArI) nirjarA kI zuruAta samyagdarzana se hI hotI hai, isaliye usake lakSya se pApoM kA tyAga karake ekamAtra saccI nirjarA ke lakSya se yathAzakti tapa krnaa| loka svarUpa bhAvanA :- prathama, loka kA svarUpa jAnanA, pazcAt cintavana karanA ki maiM anAdi se isa loka meM saba pradezoM meM ananta bAra janmA aura maraNa ko prApta huA; maiMne ananta duHkha bhoge, aba kaba taka yaha silasilA cAlU rakhanA hai? arthAt isake anta ke liye samyagdarzana Avazyaka hai| ata: usakI prApti kA upAya krnaa| dUsare, loka meM rahe hue ananta siddha bhagavanta aura saMkhyAta arahanta bhagavanta aura sAdhu bhagavantoM kI vandanA karanA aura asaMkhyAta zrAvaka-zrAvikAoM tathA samyagdRSTi jIvoM kI anumodanA karanA, pramoda krnaa| bodhi durlabha bhAvanA :- bodhi arthAt smygdrshn| anAdi se apanI bhaTakana kA yadi koI kAraNa hove to vaha hai samyagdarzana kA abhAva; isaliye samajha meM AtA hai ki samyagdarzana kitanA durlabha hai, kinhIM AcArya bhagavanta ne to kahA hai ki vartamAna kAla meM samyagdRSTi aMgulI ke pora para gine jA sakeM itane hI hote haiN| dharma svarUpa bhAvanA :-vartamAna kAla meM dharma svarUpa meM bahuta vikRtiyA~ praveza kara cukI haiN| isaliye satya dharma kI zodha aura usakA hI cintavana karanA ; pUrA puruSArtha use prApta karane meM hI lgaanaa|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ nitya cintana kaNikAe~ 225 40 nitya cintana kaNikAe~ eka samakita pAye binA, japa tapa kriyA phok| jaisA murdA siMgAranA, samajha kahe tilok|| arthAt samyagdarzana rahita sarva japa-tapa-kriyA, zrAvakapanA, kSullakapanA, sAdhupanA ityAdi murde ko zRMgArita karane jaisA nirarthaka hai| yahA~ kahane kA bhAvArtha yaha hai ki samyagdarzana ke binA tapa-japa-kriyA zrAvakapanA, kSullakapanA, sAdhupanA bhava kA anta karane meM kAryakArI nahIM haiN| isakA artha yaha nahIM ki ve nahIM karane caahiye| parantu unase hI santuSTa nahIM ho jAnA cAhiye arthAt unheM karake hI apane ko kRtakRtya na samajhakara, sAre prayatna ekamAtra nizcaya samyagdarzana kI prApti ke liye hI karane caahiye| bhagavAna ke darzana kisa prakAra karanA ? bhagavAna ke guNoM kA cintavana karanA aura bhagavAna, bhagavAna banane ke liye jisa mArga meM cale, usa mArga meM calane kA dRr3ha nirNaya karanA, yahI saccA darzana hai| sampUrNa saMsAra aura sAMsArika sukhoM ke prati vairAgya ke binA arthAt saMsAra aura sAMsArika sukhoM meM ruci rahate mokSamArga kI zuruAta honA atyanta durlabha hai| samyagdarzana kI prApti honA atyanta durlabha hai| * jIva ko cAra saMjJA-AhAra, maithuna, parigraha aura bhaya anAdi se haiM; isaliye unake vicAra sahaja hote haiN| vaise vicAroM se jinheM chuTakArA cAhiye ho, unheM una kI ora svayaM kI ruci tlaashnaa| jaba taka ye saMjJAe~ rucatI haiM yA ina meM sukha bhAsita hotA hai taba taka unase chuTakArA milanA kaThina hai| jaise ki kutte ko haDDI cUsane ko dene para vaha aisA samajhatA hai ki khUna haDDI meM se nikalatA hai aura isaliye use usakA Ananda hotA hai ki jo mAtra usakA bhrama hI hai, isI taraha jIva anAdi se bhrama meM hI hai| isa prakAra jaba taka yaha AhAra, maithuna, parigraha aura bhaya arthAt balavAna kA Dara aura kamaz2ora ko DarAnA/dabAnA rucatA hai, vahA~ taka usa jIva ko usa ke vicAra sahaja hote haiM aura isaliye usa ke saMsAra kA anta nahIM hotaa| isa kAraNa mokSecchu ko isa anAdi ke ulTe saMskAroM ko mUla se nikAlane kA puruSArtha karane yogya hai jisake liye sarva prathama ina saMjJAoM ke prati Adara
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 samyagdarzana kI vidhi chUTanA Avazyaka hai| isa kAraNa se sArA puruSArtha una ke prati vairAgya ho, isake liye hI lagAnA Avazyaka hai| isake lie sadvAcana aura saccI samajha bhI Avazyaka hai| - tumheM kyA rucatA hai? yaha hai Atma prApti kA bairomiittr-thrmaamiittr| isa prazna para vicAra krnaa| jaba taka uttara meM koI bhI sAMsArika icchA/AkAMkSA ho, taba taka apanI gati saMsAra kI ora samajhanA aura jaba uttara ekamAtra Atma prApti, aisA ho to samajhanA ki Apake saMsAra kA kinArA bahuta naz2adIqa A gayA hai| isaliye usake liye puruSArtha bddh'aanaa| tumheM kyA rucatA hai? yaha hai tumhArI bhakti kA bairomITara-tharmAmITara arthAt bhakti mArga kI vyaakhyaa| jo Apako rucatA hai, usa ora ApakI sahaja bhakti smjhnaa| bhakti mArga arthAt cApalUsI athavA vyaktigata rUpa bhakti nahIM samajhanA parantu jo Apako rucatA hai arthAt jisameM ApakI ruci hai, usI ora ApakI pUrI zakti kArya karatI hai| isaliye jise AtmA kI ruci jagI hai aura mAtra usakA hI vicAra AtA hai, usa kI prApti ke hI upAya vicAratA hai to samajhanA ki apanI bhakti yathArtha hai| arthAt maiM sacce bhakti mArga meM hU~; isaliye jaba taka tumheM kyA rucatA hai, isake uttara meM koI bhI sAMsArika icchA/ AkAMkSA ho athavA koI vyakti ho, taba taka apanI bhakti saMsAra kI ora hI samajhanA aura jaba uttara ekamAtra Atma prApti ho to samajhanA ki Apake saMsAra kA kinArA bahuta naz2adIqa A gayA hai| isaliye bhakti arthAt saMvega aura nirveda sahita vairAgya hI Atma prApti ke lie kAryakArI hai| abhaya dAna, jJAna dAna, anna dAna, dhana dAna, auSadhi dAna meM abhaya dAna ati zreSTha hai| isaliye sabako pratidina jIvana meM jayaNA/yatna (pratyeka kAma meM kama se kama jIva hiMsA ho vaisI sAvadhAnI) rakhanA atyanta Avazyaka hai| prazna :- dhana puNya se prApta hotA hai yA mehanata se? uttara :- dhana kI prApti meM puNya kA yogadAna adhika hai aura mehanata arthAt puruSArtha kA yogadAna nyUna hai| kyoMki jisakA janma dhanI kuTumba meM hotA hai, use kucha bhI prayatna binA hI dhana prApta hotA hai| aura kucha vyakti vyApAra meM bahuta mehanata karane para bhI dhana ga~vAte dikhAyI dete haiN| dhana kamAne ke lie prayatna Avazyaka hai parantu kitanA ? bahuta logoM ko bahuta alpa prayatna meM adhika dhana prApta hotA dikhatA hai, jabaki kisI ko bahuta prayatna
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ nitya cintana kaNikAe~ 227 karane para bhI kama dhana prApta hotA jJAta hotA hai| isaliye yaha nizcita hotA hai ki dhana prayatna kI apekSA puNya kA adhika varaNa karatA hai| isaliye jise dhana ke liye mehanata karanA Avazyaka lagatA ho, use bhI adhika meM adhika AdhA samaya hI arthopArjana meM aura kama se kama AdhA samaya to dharma meM hI lagAne yogya hai| kyoMki dharma se ananta kAla kA du:kha miTatA hai aura sAtha hI sAtha puNya ke kAraNa dhana bhI sahaja hI prApta hotA hai| jaise gehU~ bone para sAtha meM ghAsa apane-Apa hI prApta hotI hai, usI prakAra satya dharma karane se pApa halke hote haiM aura puNya tIvra hote haiM, isaliye bhavAnta ke sAtha-sAtha dhana aura sukha apane Apa hI prApta hote haiN| bhaviSya meM avyAbAdha sukha tathA mukti milatI hai| * puruSArtha se dharma hotA hai aura puNya se dhana milatA hai| arthAt pUrNa puruSArtha dharma meM lagAnA aura dhana kamAne meM kama se kama samaya gNvaanaa| kyoMki vaha dhana mehanata ke anupAta meM nahIM milatA parantu puNya ke anupAta meM milatA hai| * karmoM kA jo bandha hotA hai, usake udaya kAla meM AtmA ke kaise bhAva hoMge arthAt una karmoM ke udaya kAla meM naye karma kaise bandhege, use usa karma kA anubandha kahate haiM; vaha anubandha, abhiprAya kA phala hai; isaliye sampUrNa puruSArtha abhiprAya badalane meM lagAnA arthAt abhiprAya ko samyak karane meM lagAnA caahiye| svarUpa se maiM siddha sama hone para bhI, rAga-dveSa mere kalaMka samAna haiM, isaliye unheM dhone ke (miTAne ke) dhyeyapUrvaka dhairya sahita dharma rUpI puruSArtha krnaa| - santoSa, saralatA, sAdagI, samatA, sahiSNutA, sahanazIlatA, namratA, laghutA tathA viveka Atma prApti kI yogyatA ke liye jIvana meM abhyAsa meM lAnA atyanta Avazyaka hai| * tapasyA meM vizuddha brahmacarya ati zreSTha hai| . sAMsArika jIva nimittavAsI hote haiM, kArya rUpa to niyama se upAdAna hI pariNamatA hai parantu usa upAdAna meM kArya ho, taba nimitta kI upasthiti avinAbhAvI hotI hI hai; isIliye viveka se mumukSu jIva samajhatA hai ki kArya bhale mAtra upAdAna meM ho parantu isa kAraNa se unheM svacchanda se kisI bhI nimitta-sevana kI anumati nahIM mila jAtI aura isIliye ve nirbala nimittoM ke bhIru bhAva se dUra hI rahate haiN| * sAdhaka AtmA ke lie TIvI, sinemA, nATaka, mobAIla, iMTaraneTa ityAdi kamaz2ora
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 samyagdarzana kI vidhi nimittoM se dUra hI rahanA Avazyaka hai| kyoMki acche se acche bhAvoM ko badala jAne meM derI nahIM lgtii| dUsare, yaha saba nirbala nimitta ananta saMsAra arthAt ananta duHkha kI prApti ke kAraNa banane meM sakSama haiN| - mAtA-pitA ke upakAroM kA badalA dUsare kisI bhI prakAra se nahIM cukAyA jA sktaa| ekamAtra unheM dharma prApta karAkara hI cukAyA jA sakatA hai| isaliye mAtA-pitA kI sevA krnaa| mAtA-pitA kA svabhAva anukUla na ho to bhI unakI sevA pUrI-pUrI karanA aura unheM dharma prApta karAnA, usake liye prathama svayaM dharma prApta karanA Avazyaka hai| - dharma lajjita na ho, usake lie hama sabhI ko apane kuTamba meM, vyavasAya meM, dakAna, oNfisa ityAdi meM tathA samAja ke sAtha apanA vyavahAra acchA hI ho, isakA dhyAna rakhanA Avazyaka hai| - apekSA, Agraha, Asakti, ahaMkAra nikAla denA atyanta Avazyaka hai| . svadoSa dekho, paradoSa nahIM; paraguNa dekho aura unheM grahaNa karo, yaha atyanta Avazyaka hai| anAdi se calI A rahI indriyoM kI gulAmI chor3ane yogya hai| - jina indriyoM ke viSayoM meM jitanI z2yAdA Asakti, jina indriyoM kA jitanA durupayoga z2yAdA, utanI ve indriyA~ bhaviSya meM ananta kAla taka milane kI sambhAvanA km| * mere hI krodha, mAna, mAyA, lobha mere kaTTara duzmana haiM, bAqI vizva meM merA koI zatru hI nahIM hai| . eka-eka kaSAya ananta parAvartana karAne meM zaktimAna hai aura mujha meM una sabhI kaSAyoM kA vAsa hai to merA kyA hogA? isaliye zIghratA se sabhI kaSAyoM kA nAza cAhanA aura usakA hI puruSArtha krnaa| ahaMkAra aura mamakAra ananta saMsAra kA kAraNa hone meM sakSama haiM; isaliye una se bacane kA upAya krnaa| . nindA mAtra apanI karanA arthAt apane dargaNoM kI hI karanA, dasaroM ke dargaNa dekhakara sarva prathama svayaM apane bhAva jA~canA aura yadi ve durguNa apane meM hoM to nikAla DAlanA aura unake prati upekSA bhAva athavA karuNA bhAva rakhanA kyoMki dasare kI nindA se to apane ko bahuta karma bandha hotA hai| koI bhI kisI dUsare ke ghara kA kacarA apane ghara meM nahIM
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ nitya cintana kaNikAe~ laataa| isI prakAra dUsare kI nindA karane se usake karma sAfa hote haiM, jaba ki mujhe karmoM kA bandha hotA hai| 229 * IrSyA karanA ho to mAtra bhagavAna se hI karanA arthAt bhagavAna banane ke liye bhagavAna kI IrSyA karanA, anyathA nhiiN| isake atirikta kisI se bhI IrSyA karane se ananta duHkha denevAle ananta karmoM kA bandha hotA hai aura jIva vartamAna meM bhI duHkhI rahatA hai| jAgRti- hara samaya rakhanA athavA hara ghaNTe apane mana meM pariNAma kI jA~ca karate rahanA, mana kA jhukAva kisa ora hai, vaha dekhanA aura usa meM Avazyaka sudhAra karanA / lakSya ekamAtra Atma prApti kA hI rakhanA aura vaha bhAva dRr3ha karate rahanA / ananta kAla taka rahane ke do hI sthAna haiN| eka siddha avasthA aura dUsarA nigod| pahale meM ananta sukha hai aura dUsare meM ananta duHkha hai| isaliye apane bhaviSya ko lakSya meM lekara sabhI janoM ko apane sAre prayatna / puruSArtha ekamAtra mokSa ke lie hI karanA caahiye| * jo hotA hai, vaha acche ke lie hotA hai - aisA mAnanA / aisA mAnane se Arta dhyAna aura raudra dhyAna se bacA jA sakatA hai| arthAt naye karmoM ke Asrava se bacA jA sakatA hai| mujhe kisakA pakSa-kisakI tarafadArI karanA hai? arthAt mujhe kauna sA sampradAya athavA kisa vyakti vizeSa kA pakSa karanA hai ? * prazna : uttara :- mAtra apanA hI yAni apanI AtmA kA hI pakSa karate rahanA kyoMki usa meM hI merA uddhAra hai, anya kisI kI tarafadArI nahIM, kyoMki usa meM merA uddhAra nahIM, nahIM aura nahIM hI hai, kyoMki vaha to rAga-dveSa kA kAraNa hai| jaba apanI AtmA kA hI pakSa liyA jAye, taba usa meM sabhI jJAniyoM kA pakSa samAhita ho jAtA hai| jainoM ko rAtri meM koI bhI kAryakrama - bhojana samArambha nahIM rakhanA caahiye| kisI bhI prasaMga meM phUla aura paTAkhe kA upayoga nahIM karanA cAhiye / vivAha, yaha sAdhaka ke liye majabUrI hotI hai, na ki mhotsv| jo sAdhaka pUrNa brahmacarya na pAla sakate hoM, unake liye vivAha vyavasthA kA sahArA lenA yogya hai| isa se sAdhaka apanA saMsAra, nirvighnatA se zrAvaka dharma ke anusAra vyatIta kara sakegA aura apanI majabUrI bhI yogya maryAdA sahita pUrI kara skegaa| aise majabUrI vAle vivAha kA mahotsava nahIM hotA kyoMki koI apanI majabUrI ko utsava banAkara, mahotsava karate jJAta nahIM
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 samyagdarzana kI vidhi hote| isaliye sAdhaka ko vivAha bahuta z2arUrI ho to hI karanA cAhiye aura vaha bhI sAdagI se| dUsare, yahA~ batalAye anusAra vivAha ko majabUrI samajhakara kisI ne vivAha divasa ityAdi kA mahotsava karane yogya nhiiN| usa dina to vizeSa dharma karane yogya hai| aura aisI bhAvanA bhAo ki aba mujhe yaha vivAha rUpI majabUrI bhaviSya meM kabhI na ho! jisa se maiM zIghratA se Atma kalyANa kara sakU~ aura siddhatva prApta kara skuuN| - janma AtmA ko anAdi kA lagA huA bhava roga hai, na ki mahotsava kyoMki jise janma hai, use maraNa avazya hai aura janma-maraNa kA duHkha ananta hotA hai| isaliye jaba taka AtmA kA janma-maraNa rUpa cakravAta calatA hai, taba taka ise ananta duHkhoM se chuTakArA nahIM miltaa| arthAt pratyeka ko ekamAtra siddhatva arthAt janma-maraNa se sadA ke liye chuTakAre kI icchA karane yogya hai| isaliye aise janma ke mahotsava nahIM hote kyoMki koI apane roga ko utsava banAkara mahotsava karate jJAta nahIM hotaa| yahA~ batalAye anusAra janma ko ananta duHkha kA kAraNa aisA bhava roga samajhakara sAdhaka ke liye janma-divasa ityAdi kA mahotsava karane yogya nahIM hai| arthAt usa dina vizeSa dharma karane yogya hai| aura aisI bhAvanA bhAo ki aba mujhe yaha janma, jo ki ananta da:khoM kA kAraNa aisA bhava roga hai, vaha bhaviSya meM kabhI bhI na ho! arthAt sAdhaka ko ekamAtra siddhatva kI prApti ke liye arthAt ajanmA banane ke liye hI sarva puruSArtha karane yogya hai| anAdi se pudgala ke moha meM aura usI kI talAza meM jIva daNDita hotA AyA hai arthAt usake moha ke phala svarUpa se vaha ananta duHkha bhogatA AyA hai| isaliye zIghratA se pudgala kA moha chor3ane yogya hai| vaha mAtra zabda meM nahIM, jaise ki dharma kI U~cI-U~cI bAteM karane vAle bhI pudgala ke moha meM pha~se hue jJAta hote haiM, arthAt yaha jIva anAdi se isI prakAra svayaM ko ThagatA AyA hai| isIliye sAre AtmArthiyoM se hamArA anurodha hai ki Apa apane jIvana meM atyanta sAdagI apnaayeN| pudgala kI jitanI ho sake utanI AvazyakatA kama kreN| AjIvana pratyeka prakAra ke parigraha kI maryAdA kreN| santoSa rakhanA parama Avazyaka hai jisa se svayaM ekamAtra Atma prApti ke lakSya ke liye hI jIvana jI sakate haiN| jisase ve apane jIva ko ananta du:khoM se bacA sakate haiM aura ananta avyAbAdha sukha prApta kara sakate haiN|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ nitya cintana kaNikAe~ AtmArthI ko kisI bhI mata - pantha - sampradAya - vyakti vizeSa kA Agraha, haThAgraha, kadAgraha, pUrvAgraha, athavA pakSa honA hI nahIM cAhiye kyoMki vaha AtmA ke liye ananta kAla kI ber3I samAna hai| arthAt vaha AtmA ko ananta kAla bhaTakAnevAlA hai| AtmArthI ke liye 'acchA vaha merA' aura 'saccA vaha merA' honA ati Avazyaka hai, jisa se vaha AtmArthI apanI mithyA mAnyatAoM kA tyAga kara satya ko saralatA se grahaNa kara ske| vahI usakI yogyatA kahalAtI hai| 231 * AtmArthI ko dambha se hamezA dUra hI rahanA cAhiye / use mana-vacana aura kAyA kI ekatA sAdhane kA abhyAsa nirantara karate rahanA cAhiye aura usa meM ar3acana rUpa saMsAra se bacate rahanA caahiye| AtmArthI ko eka hI bAta dhyAna meM rakhane yogya hai ki yaha mere jIvana kA antima dina hai aura yadi isa manuSya bhava meM maiMne Atma prApti nahIM kI to aba ananta, ananta, ananta... kAla ke bAda bhI manuSya janma, pUrNa indriyoM kI prApti, Arya deza, ucca kula, dharma kI prApti, dharma kI dezanA ityAdi mile, aisA nahIM hai| balki ananta, ananta, ananta... kAla paryanta ananta, ananta, ananta... duHkha hI prApta hoNge| isaliye yaha amUlya durlabha manuSya janma mAtra zArIrika - indriyajanya sukha aura usakI prApti ke pIche qharca karane yogya nahIM hai| usa ke eka bhI pala ko vyartha na ga~vAkara zIghratA se use mAtra aura mAtra zAzvata sukha aise Atmika sukha kI prApti ke liye hI lagAnA yogya hai|
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 samyagdarzana kI vidhi rAtri bhojana ke sambandha meM rAtri bhojana kA tyAga mokSa mArga ke pathika ke liye to Avazyaka hai hI parantu usake Adhunika vijJAna-anusAra bhI aneka lAbha haiN| jaise ki rAtri nau baje zarIra kI ghar3I (body clock) ke anusAra peTa meM rahe hue viSa tattvoM kI safAI kA (detoxification) samaya hotA hai| taba peTa yadi bharA huA ho to zarIra vaha kArya nahIM karatA arthAt peTa meM kacarA bar3hatA hai| jo rAtri bhojana nahIM karate, unakA pAcana nau baje taka meM ho jAne se unakA zarIra viSa tattvoM kI saphAI kA kArya bhalI prakAra se kara sakatA hai| dasarA rAtri meM bhojana ke pazcAt do se tIna ghaNTe taka sonA niSiddha hai aura isaliye jo rAtri meM dera se bhojana karate haiM, ve dera se sote haiN| rAtri meM gyAraha se eka baje ke daurAna gaharI nIMda (deep sleep) lIvara kI safAI aura usakI nuqasAna bharapAI (cell regrowth) ke liye atyanta Avazyaka hai| yaha rAtri bhojana karanevAle ke liye zakya hI nahIM hai| isaliye yaha bhI rAtri bhojana kA bar3A nuqasAna hai| Arogya kI dRSTi se isake atirikta bhI rAtri bhojana tyAga ke dasare aneka lAbha haiN| Ayurveda, yogazAstra aura jainetara darzanoM ke anusAra bhI rAtri bhojana niSiddha hai| jainetara darzana meM to rAtri bhojana ko mAMsa khAne ke samAna aura rAtri meM pAnI pIne ko khUna pIne ke samAna batalAyA hai| rAtri bhojana karanevAle ke tapa-japa-yAtrA saba vyartha hote haiM aura rAtri bhojana kA pApa saikar3oM candrAyatana tapa karane se bhI nahIM dhulatA - aisA batalAyA hai| ___ jaina darzana ne rAtri bhojana ko bahuta bar3A pApa batalAyA hai| yahA~ koI yadi aisA kahe ki rAtri bhojana tyAga ityAdi vrata athavA pratimAe~ to samyagdarzana ke bAda hI hotI haiM to hameM isa rAtri bhojana kA kyA doSa lagegA? to unheM hamArA uttara hai ki rAtri bhojana kA doSa samyagdRSTi kI apekSA mithyA dRSTi ko adhika hI lagatA hai| kyoMki mithyA dRSTi use raca-paca kara sevana karatA hai, jabaki samyagdRSTi to Avazyaka na ho, anivArya na ho to aise doSoM kA sevana hI nahIM krtaa| yadi kisI kAla meM aise doSoM kA sevana karatA hai to bhI bhIru bhAva se aura roga kI auSadhi rUpa se karatA hai; na ki Ananda se athavA svacchandatA se| isa kAraNa kisI bhI prakAra kA chala dharma zAstroM meM se grahaNa nahIM karanA kyoMki dharma zAstroM meM pratyeka bAta apekSA se hotI hai| isaliye vrata aura pratimAe~ paMcama guNasthAna meM kahI haiM, usakA artha aisA nahIM nikAlanA ki anya koI nimna bhUmikAvAlA use abhyAsa ke liye athavA pApa se bacane ke liye grahaNa nahIM kara sktaa| rAtri bhojana tyAga sabhI ke liye avazya grahaNa karane yogya hai, kyoMki jise da:kha priya nahIM hai - aise jIva, da:kha ke kAraNa rUpa pApoM kA kisa prakAra AcaraNa kara sakate haiM? astu
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi maraNa cintana 42 samAdhi maraNa cintana 233 sarva prathama yaha samajhanA Avazyaka hai ki maraNa arthAt kyA? aura vAstava meM maraNa kisakA hotA hai? uttara : AtmA to amara hone se kabhI maraNa ko pAtI hI nahIM parantu AtmA kA pudgala rUpI zarIra ke sAtha jo eka kSetrAvagAha sambandha kA anta hotA hai, use hI maraNa kahA jAtA hai| isaliye maraNa arthAt AtmA kA eka zarIra chor3akara dUsare zarIra meM jAnA / saMsAra meM koI eka ghara chor3akara, dUsare acche ghara meM rahane jAtA hai taba, athavA koI purAne kapar3e badalakara naye kapar3e pahanatA hai taba, zoka karatA jJAta nahIM hotaa| Trena meM saba apane-apane sTezina Ane para utara jAte haiM parantu koI usakA zoka karatA jJAta nahIM hotaa| maraNa ke prasaMga meM zoka kyoM hotA hai ? isa kA saba se bar3A kAraNa hai moha, arthAt unheM apanA mAnA thA, isaliye zoka hotA hai| saba koI jAnate haiM ki eka dina saba ko isa duniyA se jAnA hai, tathApi apane viSaya meM kabhI koI vicAra nahIM karatA aura usake liye arthAt samAdhi maraNa kI taiyArI bhI nahIM krtaa| isIliye saba ko apane samAdhi maraNa ke viSaya meM vicAra kara, usake liye taiyArI karanI cAhiye / prazna :- samAdhi maraNa kyA aura usakI taiyArI kaisI hotI hai? uttara :- * samAdhi maraNa arthAt ekamAtra Atma bhAva se (AtmA meM samAdhi bhAva se) vartamAna deha ko chodd'naa| maiM AtmA hU~-aise anubhava ke sAtha arthAt samyagdarzana sahita maraNa ko samAdhi maraNa kahA jAtA hai| isaliye samAdhi maraNa kA mahattva isa kAraNa hai ki vaha jIva, samyagdarzana ko sAtha lekara jAtA hai anyathA, arthAt samAdhi maraNa na hokara, vaha jIva samyagdarzana kA vamana kara jAtA hai| loga samAdhi maraNa kI taiyArI ke liye santhArA/saMlekhanA kI bhAvanA bhAte hue jJAta hote haiN| anta samaya kI AlocanA karate hue / karAte hue jJAta hote haiM, niryApakAcArya (santhAre kA nirvAha karAnevAle AcArya kI) zodha karate jJAta hote haiM parantu samyagdarzana, jo ki samAdhi maraNa kA prANa hai, usa ke viSaya meM loga anajAna hI haiM - aisA pratIta hotA hai| isaliye samAdhi maraNa kI taiyArI ke liye yaha pUrNa jIvana ekamAtra samyagdarzana kI prApti ke upAya meM hI lagAne yogya hai, kyoMki samyagdarzana ke binA ananta bAra dUsarA saba karane para bhI AtmA kA uddhAra zakya nahIM huA, bhava bhramaNa kA anta nahIM AyA / samyagdarzana ke binA cAhe jo upAya karane se, kadAcit
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI vidhi eka-do, thor3e se bhava acche mila bhI jAyeM, lekina bhavAnta nahIM hotaa| isa kAraNa ananta duHkhoM kA anta nahIM aataa| arthAt naraka- nigoda se bacAva nahIM hotA isaliye aise durlabha samyagdarzana kI prApti ke liye aura taiyArI rUpa isa saMsAra ke prati vairAgya, saMsAra ke sukhoM ke prati udAsInatA aura zAstra svAdhyAya se yathArtha tattva kA nirNaya Avazyaka hai| 234 yaha manuSya bhava atyanta durlabha hai, isaliye isakA upayoga kisameM karanA yaha vicAranA atyanta Avazyaka hai; kyoMki jaisA jIvana jiyA ho, prAya: vaisA hI maraNa hotA hai| isaliye nitya jAgRti z2arUrI hai| jIvana meM nIti- nyAya Avazyaka hai| nitya svAdhyAya, manana, cintana Avazyaka hai| AyuSya kA bandha cAhe jaba par3a sakatA hai aura gati anusAra hI maraNa ke samaya lezyA hotI hai| isaliye jo samAdhi maraNa cAhate hoM, unheM pUrNa jIvana samyagdarzana sahita dharmamaya jInA Avazyaka hai| jIvana bhara tamAma prayatna samyagdarzana kI prApti ke liye hI karane yogya haiN| samyagdarzana ke liye kiye gaye tamAma zubha bhAva yathArtha haiM, anyathA ve bhavAnta ke liye ayathArtha siddha hote haiN| samyagdarzana kI prApti ke bAda bhI pramAda sevana karane yogya nahIM hai kyoMki eka samaya kA bhI pramAda nahIM karane kI bhagavAna kI AjJA hai| saba ko mAtra apane hI pariNAma para dRSTi rakhane yogya hai| aura usa meM hI sudhAra karanA caahiye| 'dUsarA kyA karatA hai ?' athavA 'dUsare kyA kaheMge?' ityAdi na vicArakara apane liye kyA yogya hai - yaha vicAranA / Arta dhyAna aura raudra dhyAna kA sevana nahIM karanA / yadi bhUla se, anAdi ke saMskAravaza Arta dhyAna aura raudra dhyAna huA ho to turanta hI usameM se parAGgamukha honA, (pratikramaNa) ; usakA pazcAttApa karanA (AlocanA) aura bhaviSya meM aisA kabhI na ho (pratyAkhyAna)aisA dRr3ha nirdhAraNa krnaa| isa prakAra durdhyAna se bacakara, pUrNa yatna saMsAra ke anta ke kAraNoM meM hI lagAnA yogya hai| aisI jAgRti sAre jIvana ke liye Avazyaka hai / taba hI maraNa ke samaya jAgRti sahita samAdhi aura samatva bhAva rahane kI sambhAvanA rahatI hai| isI se samAdhi maraNa ho skegaa| Apa sabhI ko aisA samAdhimaraNa prApta ho - isI bhAvanA ke sAtha..... jina-AjJA ke viruddha hamase kucha bhI likhA gayA ho to trividha-trividha hamArI ora se micchAmi dukkaDaM ! uttama kSamA ! OM zAntiH zAntiH zAntiH
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitrI bhAvanA - sarva jIvoM ke prati maitrI cintavana karanA, merA koI duzmana hI nahIM aisA cintavana karanA, sarva jIvoM kA hita caahnaa| pramoda bhAvanA - upakArI tathA guNI jIvoM ke prati, guNa ke prati, vItarAgadharma ke prati pramodabhAva laanaa| karuNA bhAvanA - adharmI jIvoM ke prati, viparIta dharmI jIvoM ke prati, anArya jIvoM ke prati karuNAbhAva rkhnaa| madhyastha bhAvanA - virodhiyoM ke prati madhyasthabhAva rkhnaa| roo - mukhapRSTha kI samajha - apane jIvana meM samyagdarzana kA sUryodaya ho aura usake phalarUpa avyAbAdha sukhasvarUpa siddha avasthA kI prApti ho, yahI bhaavnaa| PRINTED BOOK If undelivered please return to : Shailesh Punamchand Shah 402, Parijat, Swami Samarth Marg (Hanuman Cross Road No.2), Vile Parle (E), Mumbai - 400 057