Book Title: Samvegrati
Author(s): Prashamrativijay, Kamleshkumar Jain
Publisher: Kashi Hindu Vishwavidyalaya
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009509/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsaMvegaratiH zrI racanA tapAgacchAdhirAjapUjyapAdAcAryavarya zrImadvijayarAmacandrasUrIzvarANAM ziSyaH muniH prazamarativijayaH sampAdakI DaoN0 kamalezakumAra jaina banArasa pro0 hindI anuvAda kusuma paToDiyA nAgapura prakAzaka Kashi Hindu University Banaaras 221005 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAma racanA prakAzaka AvRtti mUlya O banArasa pUnA ahamadAbAda akSarAMkana zrIsaMvegaratiH : munizrI prazamarativijayajI kAzI hindU vizvavidyAlaya 40 : : : ru.250-00 : prathamA Kashi Hindu University 2009 : prAptisthAna DaoN0 kamalezakumAra jaina jaina-bauddhadarzana vibhAga saMskRta vidyA dharmavijJAna saMkAya kAzI hindU vizvavidyAlaya vArANasI : pravacana prakAzana 221005 phona : 0542-2307408 488, ravivAra peTha, pUnA - 411002 phona : 020-66208343, mo. 9890055310 Email : pravachanprakashan@gmail.com website: www.pravachanprakashan.org O sarasvatI pustaka bhaMDAra hAthIkhAnA, ratanapola, ahamadAbAda - 380001 phona : 25356692 virati grAphiksa, ahamadAbAda phona : 079-22684032 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya bhAratIya vAGmaya atyanta vizAla hai| isameM sarasvatI ke ArAdhako ne aneka grantharatno kA samAveza kara mA~ sarasvatI ke bhaNDAra ko samRddha kiyA hai| isake antargata jaina vAGmaya bhI atyanta mahattvapUrNa evaM vizAla hai / tIrthaGkara bhagavAn mahAvIrasvAmI kI divyadhvani ke AdhAra para unake prathama gaNadhara zrIgautamasvAmI ne dvAdazAnI kA sRjana kiyA thA, jisake Aloka meM Aja bhI jIvamAtra ko sukha-zAnti kI prApti ho rahI hai| punaH dvAdazAGgI ko AdhAra banAkara aneka paramparAcAryo evaM anya prabuddha AcAryo-munioM ne paravartIkAla meM vibhinna granthoM kA sRjana kiyA hai, jo dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke anurUpa haiM / sAhityasRjana kI yaha paramparA adyApi IsA kI ikkIsavIM sadI meM vidyamAna hai, phalasvarUpa anya aneka AcAryo-santo ke sAtha hI pUjya munizrI prazamarativijayajI mahArAja sAheba bhI nirantara kAvyaracanA meM saMlagna haiN| pUjya munizrI saMskRta, prAkRta, hindI evaM gujarAtI Adi vividha bhAratIya bhASAoM ke talasparzI viziSTa adhyetA haiM / saMskRta bhASA para unakA apratima adhikAra hai aura chandoracanA meM unakI gati abAdha hai, phalasvarUpa unhoMne saMskRta bhASA meM aneka racanAe~ prastuta kara mA~ sarasvatI ke bhaNDAra ko samRddha kiyA hai / samprati munizrI prazamarativijayajI mahArAja ne zrIsaMvegarati nAmaka saMskRta kAvya kI saMracanA karake jahA~ unhoMne apane agAdha vaiduSya kA paricaya diyA hai, vahIM unhoMne jaba sAmAnyajana ke lie yaha nirdeza diyA hai kI jIva pApapuNyarUpa apane karmoM ke phala ki prApti avazya karatA hai / ataH pratyeka jIva ko pAparUpa karmo se nivRtta hokara puNyarUpa karmoM meM pravRtta honA cAhie tathA anta meM pApa aura puNyarUpa karmoM se bhI nivRtta hokara zAzvata sukha ke dhAma mokSa kI prApti karanI cAhiye / zrIsaMvegarati nAmaka prastuta kAvya meM aneka sUktiyoM kiMvA nItivAkyo kA bhI samAveza kiyA gayA hai, jisase kAvya kI gaharAI aura bar3ha gaI hai| prastuta zrIsaMvegarati nAmaka saMskRta kAvya ke sampAdana kA kArya sampanna kara maiM atyanta Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannatA kA anubhava kara rahA huuN| isa kArya ke lie pUjya munizrI ne mujhe avasara pradAna kiyA usake lie meM unakA hRdaya se AbhArI huuN| grantha kA hindI anuvAda zrImatI DaoN0 kusumalatA paToriyA (nAgapura) ne kiyA hai ataH isa punIta kArya ko sampanna karane hetu unheM hRdaya se dhanyavAda detA huuN| pUjya munizrI prazamarativijayajI mahArAja ke prastuta grantha zrIsaMvegarati kA prakAzana kAzI hindU vizvavidyAlaya ke antargata saMskRtavidyA dharmavijJAna saGkAya ke jaina-bauddha darzana vibhAga dvArA kiyA jA rahA hai / isa grantha ke prakAzana meM Arthika sahayoga pUjya munizrI ke bhaktajana kA rahA hai| ataH maiM una sabhI logoM ke prati hRdaya se dhanyavAda jJApita karatA hU~, jinakA pratyakSa athavA parokSa rUpa meM isa grantha ke prakAzana meM sahayoga rahA hai| nirvANa bhavana - DaoN0 kamalezakumAra jaina bI 2/249, lena naM. 14, AcArya evaM adhyakSa ravIndrapurI, vArANasI jaina bauddha-darzana vibhAga mahAvIrajayantI kAzI hindU vizvavidyAlaya caitra suda 13 vArANasI vi. saM. 2065 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana saMvega, vairAgya, prazamAdi samyagdRSTi ke lakSaNa haiM / inameM saMvega saMsArabhIrUtA hai| saMvega meM rati ke lie saMsAra kA yathArtha jJAna Avazyaka hai| AtmA kA karma se saMyoga hI saMsAra / zeSa isI kA vistAra hai / vicAroM se karma tathA karma se vicAra utpanna hote I donoM kA anyonyAzraya sambandha hai| jaina darzana ke granthoM meM ise dravyakarma aura bhAvakarma kahA gayA hai / munizrI prazamarativijayajI isake lie kramazaH karma aura saMskAra zabda kA prayoga karate haiM darzanazAstra kA jvalanta prazna hai ki jar3a aura cetana kA paraspara saMyoga kaise hotA hai aura yaha saMyoga kisa prakAra kahA ? isakA uttara jainoM ne dravyakarma aura bhAvakarma ke rUpa meM nimitta kAraNatAvAda kara upasthita kiyA hai / isa sundara grantha kI viSayavastu bhI yahI hai, ataH grantha para vicAra karane ke pUrva isa prazna kA vicAra samIcIna hai| T pAzcAtya darzana meM isa sambandha ko manodeha sambandha ke rUpa meM dekhA gayA hai, kyoMki unake anusAra cetanA kA sambandha mana se hai aura acetana kA sambandha zarIra se hai / vahA~ mana aura deha ke sambandha meM jo vicAradhArAe~ pracalita haiM unameM mukhya haiM anta kriyAvAda aura samAnAntaravAda / antakriyAvAda ke anusAra zarIra aura mana paraspara zakti kA vinimaya karate hue eka dUsare meM rUpAntarita hote rahate haiM / samAnAntaravAda ke anusAra donoM sarvathA svatantra tattva haiM / donoM samAnAntara prakriyA karate haiM, parantu paraspara pratikriyA nahIM karate / apane astitva ke lie eka dUsare para nirbhara bhI nahIM hai| sAtha hI donoM itane sambaddha bhI hai ki eka dUsare ke binA nahIM rahate / isaprakAra antakriyAvAda donoM ke paraspara rUpAntara ko svIkAra karatA hai, parantu paraspara rUpAntara se donoM pRthak tattva nahIM kahe jA sakate kyoMki vastu kA vastutva tabhI taka hai, jaba taka usake guNadharma nirantara pariNamita hokara bhI usake nitya dharma raheM, dUsare ke guNadharma na hoM / anyathA vastue~ bhinna nahIM rahatI / samAnAntaravAda meM donoM kA koI bhI sambandha sambhava nahIM hai / vastutaH ye donoM hI isa samasyA kA koI uttara nahIM dete ki mana aura zarIra saMyukta kaise hote haiM ? dUsare prazna sambandha ke svarUpa ke viSaya meM uttara dene kI koziza karate haiM jo pahale prazna ke uttara ke binA sambhava nahIM hai / mAnava hI nahIM, 5 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhI samanaska prANiyoM kI pratyeka kriyA mana aura deha kI saMyukta kriyA hai / bhAratIya darzanoM ke anusAra mana yA antaHkaraNa jar3a hai, ataH yahA~ cetana aura acetana ke sambandha kA vicAra AtmA aura zarIra ke sambandha kA vicAra hai| yahA~ bhI cArvAka aura advaita vedAnta eka hI tattva mAnate haiM, ataH yaha prazna unase bhI pratyakSa sambandha nahIM rakhatA / cArvAka ke anusAra cetanA acetanA kA hI eka viziSTa Agantuka guNa hai| advaita vedAnta cetana para acetana kA Aropa mAnatA hai| mUla meM eka hI tattva ho aura jagata meM anubhUyamAna cetana aura acetana ke vikAra hoM to mUla tattva cetana ho yA acetana koI tAttvika antara nahIM par3atA / advaita para yaha bhI prazna hai yadi kevala cetana kA astitva hai, to vaha acetana ke rUpa meM apane virodhI kI sarjanA kyoM va kisa prakAra karatA hai ? vidvAna dArzanikoM ke anusAra vizva ke nirmANa kA eka mUla tattva mAna lene para aneka sAmaMjasya nirmita hote haiN| cetana aura avacetana meM se kisI ko bhrama nahIM kahA jA sakatA / sAtha hI dvaita ke binA advaita taka nahIM pahu~cA jA sakatA / astu, cetana aura acetana ke sambandha kI vyAkhyA kA dAyitva dvaitavAdI darzanoM para hai| inameM nyAyavaizeSika cetanA ko AtmA kA indriyAdi ke saMyoga se utpanna Agantuka guNa hI mAnate haiM, jo muktAvasthA meM naSTa ho jAtA hai / ataH cArvAka se inakA antara mAtra yahI hai ki ve cetanA kA AdhAra AtmA nAmaka eka abhautika tattva mAnate haiN| dvaitavAdI sAMkhya ke anusAra niSkriya cetana puruSa aura sakriya acetana prakRti donoM pUrNatayA svatantra aura bhinna dravya hai / ina donoM kA saMyoga andhapaMguvat hai / puruSa niSkriya sacetana hone se paMgu, prakRti sakriya acetana hone se andhI hai| donoM ko saprayojana saMyoga kI apekSA hai / parantu puruSa kI pUrNa niSkriyatA se aneka kaThinAIyA~ upasthita huI hai| pUrNa niSkriyatA anastitva kI taraha ho jAtI hai| ataH yahA~ bhI donoM ke sambandha kA koI samIcIna uttara nahIM milatA / / jainadarzana dvaitavAdI aura anekAntavAdI darzana hai / isakA kendrIya siddhAnta hai ki vastuoM meM hI vividhatA nahIM hai, apitu pratyeka vastu meM bhI dharmoM kA vaividhya hai / yaha vaividhya virodhI dharmoM ke sAtha vidyamAna hai / saMsAra ke Sar3a dravyoM meM bhinnatA ke sAtha kadAcit abhinnatA hai / sabhI lokAkAza meM sthita hone se paraspara sambandha bhI hai / pUrNa virodha yA pUrNa bheda tabhI sambhava hai, jaba eka vastu astitvavAna ho aura dUsarI astitvahIna ho / astitvahIna koI vastu nahIM hotI / jainoM kI anekAnta dRSTi ne sambandha kI samasyA kA ucita samAdhAna diyA hai ki sambandha na to sarvathA abhinna vastuoM meM sambhava hai aura na sarvathA bhinna vastu meM / sambandha ke lie bhedAbheda donoM Avazyaka hai| isa anekAnta dRSTi se hI jaina, AtmA aura pudgala kI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyA meM sahayoga ko svIkAra karate haiN| jainoM ke anusAra mana do prakAra hai / eka dravyamana jo bhautika hai / dUsarA bhAvamana yA citta jo cetana kI paryAya (avasthA) hai / dravyamana jJAnAtmaka mana (citta) kA sahayogI hotA hai / usake binA bhAvamana apanA kArya nahIM kara sktaa| donoM ke yoga se mAnasika kriyAe~ hotI hai / dravyamana kA kArya, snAyumaNDala, mastiSka va cintana yogya pudgalo kI sahAyatA se hotA hai / bhAvamana yA citta cetanA se sakriya hotA hai / citta jJAtA hai, mana usakA upakArI hai / dravyamana aura bhAvamana paraspara upakArI hai / dravyamana, bhAvamana yA citta ke pariNamana meM nimitta banatA hai, kintu citta kA pariNamana apanI hI paryAyoM meM hotA hai / cetanA kI sukha, duHkha, rAga-dveSa Adi paryAya acetana zarIraparyAya ke nimitta se vikasita hote haiM / isa prakAra dravyamana aura bhAvamana meM gahana sambandha / isa mana ke dvArA hI jar3acetana ke madhya sambandha hotA hai / jaina darzana kA jar3acetana ke saMyoga kA siddhAnta nimittakAraNatAvAda hai / yaha nimittakAraNatAvAda na to antarkriyAvAda hai aura samAnAntaravAda hai / nimittakAraNatAvAda ke anusAra jIva aura ajIva dravya apane apane meM pariNamana karate haiN| eka dUsare meM pariNamana nahIM karate / cetana acetana nahIM hotA aura acetana cetana nahIM hotA / do svatantra dravyoM kA unake asAdhAraNa dharmoM ke sAtha eka dUsare meM pariNamana (rUpAntaraNa) sambhava nahIM hai / nimittakAraNatAvAda ke anusAra donoM dravya apanA pRthak vaiziSTya surakSita rakhate hue eka dUsare ke kArya meM sahAyatA karate haiM / kAraNa do prakAra ke haiN| eka nimittakAraNa / dUsarA upAdAna kAraNa / svayaM kAryarUpa meM pariNata hone vAlA upAdAna kAraNa hotA hai, usameM sahAyatA denevAlA nimittakAraNa hotA hai / pratyeka dravya apanI paryAyadhArA meM pravahamAna rahakara sadRza yA visadRza pariNAma dhAraNa karatA hai / nimitta ke anusAra upAdAna meM parivartana hotA hai / vaha dravya apane hI paryAyoM meM badalatA hai / eka cetana dUsare cetana meM yA acetana meM nahIM badalatA hai / itanI spaSTa aura asaMdigdha sthiti hone para pudgaloM kA jIva para aura pudgala kA evaM saMsArI jIvoM kA paraspara prabhAva DAlane vAlA nimitta - naimettika sambandha bhI hai / jIva jaba rAgAdi dveSAdi bhAva meM pariNamana karatA hai, to una bhAvakarmoM kA nimitta pAkara pudgala dravya svayaM hI karmabhAva se pariNata hotA hai| jIva ke rAgAdi pariNamana meM bhI jJAnAvaraNAdi pudgala karma nimitta hote haiM / isa prakAra bhAvakarma se dravyakarma aura dravyakarma se bhAvakarma hotA hai / jo pudgala paramANu AtmA se sambaddha hote haiM, ve dravyakarma haiM / una dravyakarmoM ke kAraNa AtmA meM jo rAgAdi manovikAra hote haiM ve bhAvakarma haiM / dravyakarma bhAvakarma ke kAraNa hai / bhAvakarma punaH navIna dravyakarma ke kAraNa hote haiM / I AtmA aura karma meM tAdAtmya nahIM ho sakatA / saMyoga sambandha ho sakatA hai / karma 7 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgala cetanA meM yA cetanA karmapudgaloM meM koI parivartana nahIM karatI / saMyogakRta parivartana avazya donoM meM hotA hai| upAdAna meM parakRta koI parivartana nahIM hotA / karma ke nimitta se AtmA mUrta rUpa meM vyavahAra karane lagatA hai kyoMki saMsArI jIva kisI na kisI zarIra se baddha rahatA hai| sambandha karmapiNDa bhI usI zarIra kI sImAoM meM sthita rahatA hai / vastutaH dravyakarma aura bhAvakarma donoM meM hI jar3acetana donoM tattvoM kA mizraNa rahatA hai / bhAvakarma meM cetana tattva kI aura dravyakarma meM pudgala tattva kI pradhAnatA hai / dravyakarma bhAvakarma kA zArIrika AkAra hai| yaha bhAvakarma kA saMvAdI kArya karatA hai| bhAvakarma aura dravyakarma meM pUrNatayA saMvAditA, sahayoga va saMtulana hai| jIva ke sUkSma bhAvoM kA jJAna jar3akarma ko kaise ho sakatA hai aura jJAna hue binA ve puNyapApa rUpa kaise pariNamita ho sakate haiM ? isa prazna ke uttara meM kahA gayA hai ki bhAvoM meM aisI zakti hai ki unakA nimitta pAkara hI pudgala aneka avasthAe~ dhAraNa karatA hai| jainoM kA yaha nimittakAraNavAda paraspara rUpAntaraNa na hone se antakriyAvAda nahIM hai| sarvathA aprabhAvita na hone se samAntaravAda bhI nahIM hai| donoM itane saMpRkta haiM ki eka dUsare ke upakAra ko grahaNa karate haiM / vastu ke anekAnta svarUpa ke anusAra hI yaha nimittakAraNatAvAda AtmA aura zarIra donoM ko bhinna mAnate hue bhI itanA bhinna nahIM mAnatA ki ve eka dUsare se sarvathA aprabhAvita raha skeN| zrIsaMvegarati grantha meM bhI trividhayoga meM manoyoga kI carcA hI mukhya hai kyoMki karmabandha kA sambandha mukhyataH manoyoga se hI hai, vacanayoga aura kAyayoga unakI hI pratikriyA hai| manuSya ke vyavahAra kA uttara karmasiddhAnta meM hai aura karmasiddhAnta kA sambandha manovijJAna se hai| mana kI nirmalatA hI mukti hai / AcArya zrIharibhadrasUrijI ma0 ne kaSAyamukti ko hI mukti kahA hai| zrIsaMvegarati grantha lagabhaga cAra sau anuSTup chandoM meM racita vA pA~ca prastAvoM meM vibhakta hai| prathama prastAva meM saMsAra ke kAraNa bhUta manoyoga kA evaM manoyoga kI saMskAroM kI adhInatA kA ullekha hai| isase bacane kA upAya dharma hai| dharma vahI hai, jo karmabandha ko zithila karate hue use sarvathA naSTa karatA hai| yaha bhI dharma kI eka uttama paribhASA hai / isake lie pahale azubha se zubha kI ora prayAsa karanA cAhie / mana ko zubha kI ora sanmukha karane ke lie usakI dharmasaMskAroM ke dvArA surakSA karanI cAhie / manoyoga hI saMskAra hai| mana kA nimittoM ke adhIna honA du:kha kA kAraNa hai / saMskAroM ko jitane se karma kI nirjarA hotI hai / karmodaya kI zaraNAgati ke kAraNa manuSya zaktihIna ho rahA hai / apanI isa zaktihInatA ko dharma se dUra karanI cAhie / dUsare prastAva meM du:kha ke tIna niyama (stara yA sopAna) batAe haiN| pratikSaNa nimittoM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI upasthiti, jIva kA nimittoM se abhibhUta honA (bhAvyamAnatA) aura jIva kA pratibhAva aura pratikriyA denA / sundara vastu kA sAmane AnA nimitta hai| cakSurAdi indriyoM dvArA usakA anubhava karate hue unameM anukUla-pratikUla saMvedana karanA bhAvyamAnatA hai / bhAvyamAnatA ke anusAra uThane vAlI vicArataraMge pratibhAva haiM / vANI aura zarIra kI kriyA pratikriyA hai / pratibhAva mAnasika kriyA hone se avyakta hai| pratikriyA vANI aura zarIra dvArA abhivyakta hai| ina tInoM meM bhAvyamAnatA mukhya hai / bhAvyamAnatA se pratibhAva arthAt saMskAra utpanna hote haiM / utpanna hokara saMskAra isI bhAvyamAnatA ko puSTa karate haiM / isa bhAvyamAnatA kI hI saphala cikitsA karanI hai| tIsare prastAva meM du:kha ke tIna sopAnoM meM se bhAvyamAnatA kA vivecana kiyA gayA hai| bhAvyamAnatA kA lakSaNa bhI trividha svarUpavAlA hai / viSayoM kA grahaNa, unameM svAbhiprAya kI yojanA aura arthghttn| matijJAna aura zrutajJAna ke dvArA viSayoM kA grahaNa hotA hai / mohanIya karma se anukUlatA-pratikUlatA ke bhAva utpanna hote haiN| yaha svAbhiprAya kI yojanA hai| navIna bhogoM kI prApti, prApta kI rakSA aura unake bhogAdi kI cintA ke bhAva arthaghaTana caturtha prastAva meM pratibhAvoM kI carcA hai| tIna kAraNoM se azubha pratibhAva utpanna hote haiN| karma ke udaya se, pUrvasaMskAra se aura bUre nimittoM se / isake viparIta karma kI mandatA, uttama prayatna aura acche nimittoM se pratibhAva zubha hote haiM / svAdhyAya, sadAcAra aura satsaMga se bhAvazuddhi sambhava hai| dharmasaMskAra ke nirmANa meM prayatnazIla honA cAhie / acche kArya karane kI icchA, apanI zakti kA parIkSaNa, kArya karane kA nirNaya, kArya karane meM harSa ora kArya kI satata smRti ye pratyeka karaNIya kArya ke pA~ca sopAna hai| apanI zakti se sambandhita jJAna, darzana, cAritra aura tapa kI zubha kriyA sadAcAra hai| jinabimba kI pUjA, kalyANako se pavitra tIrthoM kI yAtrA, pApazamanakArI zramaNoM kI AjJA kA pAlana va vinayAdi sadAcAra hai| dhArmikoM kI saMgati satsaMgati hai| pA~caveM prastAva meM sukha aura duHkha ko mukhyatayA matijJAna, zrutajJAna aura mohanIya karma ke kAraNa utpanna batAyA hai / AtmA kI paravazatA kA ullekha kara batAyA hai ki karmoM ko samabhAva se sahana karake hI una para vijaya pAI jA sakatI hai / vastutaH karma tathAkathita Izvara kI taraha sarvazaktimAna nahIM hai| mana ko zaktizAlI banAkara duHkhoM ko Arta-raudra pariNAma ke binA sahana karane se karmoM para vijaya mIlatA hai| tIrthaMkara Adi ke upasargoM kA cintana karanA cAhie / AtmA kA zuddhasvarUpa svabhAva athavA mokSa hai / karmajanita sAMsArika sthiti vibhAva hai| munirAja prazamarativijayajI mahArAja ne pratibhAva zabda kA nayA prayoga kiyA hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimitta se prabhAvita hone para jo bhAva utpanna hote haiM, ve pratibhAva hai| jaise kriyA kI pratikriyA hotI hai, usI prakAra bhAva se pratibhAva utpanna hote haiM / bhAvoM ke sadRza visadRza anyAnya bhAvoM kI utpatti pratibhAva hai / una bhAvoM se utpanna zarIra aura vANI kA vyApAra pratikriyA hai / manoyoga pratibhAva, vacanayoga va kAyayoga pratikriyA hai / isI prakAra eka anya zabda hai bhaavymaantaa| ise munizrI ne pratibhAva utpatti kI pUrva avasthA kahA hai| nimitto kA saMga hone para AtmA kA usameM bhAvita honA bhAvyamAnatA hai| bhAvita yA vAsita zabda kA prayoga darzanazAstra aura sAhityazAstra donoM meM hai / kisI dUsarI vastu kI gandha se kisI vastu kA gandhayukta honA vAsita yA bhAvita avasthA hai| udAharaNArtha unakI camelI ke puSpoM meM rakhA huA vastra yA kamaloM meM rakhA huA cAMvala kramazaH sugandha se vyApta ho jAtA hai / usI prakAra AtmA kA bhI nimittoM ke saMga se bhAvita honA bhAvyamAnatA hai / nimitta ke upasthita hone para, mujhe Ananda huA yA mujha para aniSTa A par3A isa prakAra vicAra bhAvyamAnatA hai| usake pazcAt manameM uThanevAlI vicAra taraMge pratibhAva hai| 1 grantha meM aneka subhASita bhI hai / jaise ki jIvana meM kisI kArya kI saphalatA ke lie Avazyaka tIna sopAna hai| prathama iSTa kArya kI mana meM kalpanA kare do, isa kArya kI AtmavizvAsa ke sAtha spaSTa yojanA bnaae| tIna apanI kSamatA ke anusAra prayatna kare / yaha prayatna satata honA cAhie / vastutaH prastuta grantha sarala pravAhapUrNa bhASA meM racita adhyAtma, karmasiddhAnta aura manovijJAna kA triveNI saMgama hai / usakI racanA adhyAtmapatha ke pathika muni dvArA huI hai| isaliye isakI prabhaviSNutA aura bar3ha jAtI hai| 10 praoN. kusuma paToDiyA MA, Phd, Dit. nAgapura vizvavidyAlaya nAgapura Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manogatam tathye dharme dhvastahiMsAprabaMdhe deve raagdvessmohaadimukte| sAdhau sarvagraMthasaMdarbhahIne saMvego'sau nizcalo yo'nurAgaH // zrI yogabindu zAstra meM saMvega zabda kI yaha vyAkhyA kI gaI hai| sudeva, suguru, sudharma meM samarpita rAga ko saMvega kahate hai| tattvArthabhASya anusAra 'saMvego nAma saMsArabhIrutvaM, AraMbhaparigraheSu doSadarzanAdaratiH, dharme bahumAno dhArmikeSu ca / ' saMsAra se Dara lage, doSabahula AraMbhaparigraha meM AkarSaNa na rahe, dharma aura dharmI ke prati Adara bahumAna kI bhAvanA ho yaha saMvega ke lakSaNa hai| saMvega eka manodazA hai / dharma kI anubhUti kA pradhAna Alambana, samyaktva hai / samyaktva ke pA~ca lakSaNa hai / zama, saMvega, nirveda, Astikya aura anukampA / pA~co lakSaNa prasiddha hai| dUsarA lakSaNa saMvega - isa grantha kA mukhya viSaya hai| aprazasta Alambana ko aprazasta mAnakara unakA parihAra karane kI bhAvanA rakhanA aura aprazasta Alambana ke aprazasya prabhAva kA parimArjana karane ke liye jAgRta honA yaha saMvega hai| prazasta Alambana ko prazasta mAnakara unakA svIkAra evaM Adara karane kI bhAvanA ko Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvega kahate hai| prazasta Alambana ke prazasya prabhAva ko jIvanta rakhane kI bhAvanA ko bhI saMvega kahate haiN| zrI saMvegarati grantha meM isa viSaya ko aneka AyAma se socane kA prayatna kiyA hai| AtmA kA mUla svabhAva nirlepa avasthA hai / Aja AtmA saMskAra aura karmo se avalipta hai| AtmavartI saMskAra evaM karma kA saMsAravartI nimitto ke dvArA saJcanala aura saMkSobha hotA hai| jaba taka saMcalana hai, saMsAravartI nimitta prabhAvI rahate hai| saMcalana honA kyA hai aura saMcalana mITAne ke liye kyA karanA cAhie isa viSaya para hamAre dharmazAstra se jo bhI mArgadarzana mIlatA hai usakA yahA~ saMkalana kiyA hai / bhAvyamAnatA, pratibhAva, pratikriyA, arthaghaTana jaise kucha zabda manovijJAna AdhArita hai / mere pitAmunibhagavanta pUjyazrI saMvegarativijayajI ma. ke nAma se yaha grantha nirmita huA hai| Apake upakAra ananta hai| Apako isa grantha kA samarpaNa karane kA lAbha mIlA yaha merA saubhAgya hai| phAlguna kRSNa saptamI - prazamarativijaya vi0 saM0 2065 amarAvatI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANibhadramahAkAvyam : kucha pratibhAva (1) tamArAmAM kAvyazakti ghaNI che. tamoe mANibhadrajInA itihAsane graMthamAM gUMthIne uttama kArya karyuM che. bhaviSyamAM te atizaya upayogI banI raheze. AcArya zrI zAMtisUrijI mahArAjAe caityavaMdanamahAbhASyamAM kahyuM che ke 'sUriparaMparAthI cAlI Avelo artha jyAM sudhI zAstramAM gUMthavAmAM na Ave tyAM sudhI maMdabuddhivALA jIvo te arthane grahaNa karavA ke bIjAne ApavA mATe samartha banatA nathI. (257)" A kathanAnusAra bhaviSyanA maMdabuddhi jIvone A graMtha upakAraka banI raheze ema niHzaMkapaNe kahI zakAya. jo tame pote A graMtha upara saMskRtaTIkAnI racanA karo to sonAmAM sugaMdha bhaLe. mAruM je apekSita che te A graMthamAM haze ja evI zraddhA sAthe jovAno prayatna karyo to navamA sargamAM 36 vagere zlokamAM maLI AvyuM tethI AnaMda thayo. vijaya rAjazekharasUri (2) saMskRtamAM paThanapAThana, saMskRtamAM pAchuM kAvyasarjana, kAvyasarjananA viSaya tarIke punaH mANibhadra yakSarAjanA vyaktitvanI pasaMdagI. A badhuM eka ekathI vadhu agharuM gaNAya. agharAnI ArAdhanAne saraLa-sahaja sAdhanAmAM pheravI nAMkhavAnI siddhinuM - mANibhadra mahAkAvya-nA mAdhyame darzana thatAM atyAnaMda anubhavyo. sAhityasRSTimAM A kRti mANibhadra yakSarAja AdhArita sarvaprathama saMskRta kAvya tarIke sthAna pAmyA vinA nahi ja rahe tevo vizvAsa che. pUrNacandrasUri (3) AvuM navaluM najarANuM sakala zrI saMghanAM caraNe dharavA badala tamane aMtaranAM abhinaMdana che. ratnasuMdarasUri (4) tamArI pratibhA adUbhuta che. mane A racanA bahu ja sArI lAgI che. tame khUba AgaLa vadhazo. somasuMdarasUri Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) racanAnuM kAma khUba ja suMdara ane AdaraNIya banyuM che. prasaMga sArA upasAvyA che. zrImANibhadrayakSarAjanAM pUrvajIvanano ane tatkAlIna zramaNasaMghanI vikaTa paristhitino citAra romAMcaka che. alaMkAronI jhamaka paNa sArI che. ghaNI ujaLI bAbato A kAvyamAM che. dA.ta. aMtamAM sUrijIe zrImANibhadrajIne ApelI zIkhAmaNonA zloko sArA ane mArmika che. sAthe, thoDAka sUcano jaNAvyA che te dhyAnamAM lezo. eka sArI svopajJa TIkA bane te vadhu icchanIya che. vijayakIrtiyazasUri (6) tamArA dvArA racAyela ramya padAvalimaya, kAvyaguNothI alaMkRta ane adhiSThAyaka devanA vAstavika jIvanaitihAsane nirUpatuM 'zrImANibhadramahAkAvyam' vAMcyuM. A yugamAM paNa pUrva sUrionI kAvyazailIne anusaratAM navya sarjano karanAra munivaro maLe e kalpanAya romaharSaka che, jyAre tame to ene vAstavikatAmAM rUpAMtarita karI batAvI che. khUba khUba dhanyavAda ane khUba khUba anumodanA. tamArI A sarjanasaphara aNaaTakI banIne navAM navAM zikharo sara kare e ja hArdika kAmanA. sUryodayasUri rAjaratnasUri (7) manaH prasannatAmeti. suMdara madhura prAMjala racanA. kalpanAsaundarya manohAri. viSayapasaMdagI nUtanA. paMDitavaryazrI rajanIbhAI hota to avazya AnaMdita thAta. AvA navAM kAvyo jinazAsanane ApatAM ja rahejo. A. yazovarmasUri paM. ajitayazavijaya (8) prAptaM mANibhadramahAkAvyam / karNamaNikuNDalatulyam / navanavabhaNitipurassaram / saMprIto'smi bhavatAmabhinavaprayAsena / chandobaddhakAvyaracanAto gadyakAvye bhavatAM gatirnavanavonmeSazAlinI apUrvarasamAlinI bhaviSyati iti me matiH / gadyaM kavInAM nikaSaM vadanti / mahAkAvyAni bahUni santi / gadyakAvyamalpataram / bhavatAM gadyamatyantaM madhuramAkarSakaM ca bhaviSyatIti me vizvAsaH / zivarAjavijayato'pi suMdaratamaM gadyaM dadAtu bhavAniti me prArthanAH / chandobaddhakAvyAni viracayya gadye yazo'rjanaM kurU / navalakathAM likha / dhurandharavijaya 15 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) prAcIna zailImAM nUtana mahAkAvya Aje racavuM - e eka AhvAna che. tame e zailI sahajapaNe nibhAvI che. TIkAnA badale saraLa sugama anuvAda Apyo e nirNaya paNa prazasya che. saMskRta sarjakonI zreNImAM tame svaguNopArjIta sthAna meLavI zakyA cho. anumodanA ane svAgata. (10) tamArI kAvyanirmANazaktine lakSazaH salAma. prabhuno anugraha, sadgurubhagavaMtonI kRpA, puNyanI sahAya AvA kAryamAM madadagAra bane che te hakIkata che. tamArA hAthe AvAM sarjano thayA ja kare tevI mahecchA. paM. harSatilakavijaya upAdhyAya bhuvanacaMdrajI (11) ATha prabhAvakomAM je kavi nAmanA AThamA prabhAvaka che te prabhAvaka padane dIpAvavAnuM puNya Ape meLavyuM che. sA. jyotiprabhAzrIjI (12) kAvya kI bhASA aura bhAvAbhivyakti, lAlityapUrNa - nirdoSa aura sundara hai / pAThako ke mana meM bhAvodreka jagAnevAlI hai| alaMkArayojanA bhI uttama hai| isa yuga meM saMskRtabhASA meM aisI racanAe nizcaya pUrvakAla kA smaraNa karA detI hai| aura yaha vizvAsa jagAtI hai ki Aja bhI bhavabhUti, kAlidAsa Adi ke samAna zreSTha kavi isa bhUtala para jIvita hai / sAgaramala jaina 16 M Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNam zrIsaMvegaratiprabodhanakaraH zrIrAmacandraprabhuH zrIsaMvegaratiprabhAvanapaTuH zrIrAmacandraprabhuH I zrIsaMvegaratistragastu karayoH zrIrAmacandraprabhoH zrIsaMvegarateH pituzca satataM maccetanA'dhyAsinaH // 17 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakArasmRti + + + + + tapAgacchAdhirAja pUjyapAda AcArya bhagavanta zrImadvijayarAmacandrasUrIzvarajI mahArAjA suvizAlagacchAdhipati pUjyapAda AcAryabhagavanta zrImadvijayamahodayasUrIzvarajI mahArAjA + parama zraddheya gacchAdhipati pUjyapAda AcAryabhagavanta zrImadvijayahemabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA parama gItArtha pUjyapAda AcAryadeva zrImadvijayakIrtiyazasUrIzvarajI mahArAjA ananta upakArI pitAgurubhagavanta pU0 munirAja zrIsaMvegarativijayajI mahArAja + prabuddha pravacanakAra bandhumunibhagavanta pU0 munirAja zrIvairAgyarativijayajI mahArAja + paNDitavarya zrIrajanIkAntabhAI parIkha granthAnuvAda evaM bhASAzuddhivimarza se sahayogI bane zrImatI kusumajI paToDiyA / 18 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaH prathamaH prastAvaH 2-25 26-41 zloka-69 zloka-46 zloka-103 zloka-77 zloka-72 42-77 dvitIyaH prastAvaH tRtIyaH prastAvaH prastAvaH caturthaH paJcamaH prastAvaH prazastiH zlokAnAmakArAdikramasUciH 78-103 104-127 zloka-10 128-131 132-137 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 prathamaH prastAvaH AtmanaH karmaNA yogaH saMsAro vAstavo mataH / etadyogavinAzAya dharmo diSTo jinezvaraiH // 1 // AtmA'yaM vartate'nAdiH karmayogo'pyanAdimAn / AtmA'nanto karmayoge'nantatA vA'pi sAntatA // 2 // adharmApannavRttInAM karmayogo nirantakaH / sAntastu karmasaMyogo dharmasaMpannacetasAm // 3 // karmayogo dRDho yena tamadharmaM pracakSate / karmayogaH zlatho yena taM saddharmaM jagurjinAH // 4 // karmaNAmudayAvasthA saMsAra: sAMprato mataH / karmaNAmAtmani-sthatvaM tasyAH kAraNamucyate // 5 // AtmanA badhyamAnatvaM karmaNAM cAsya kAraNam / tadbandhasyAvarodhAya mukhyo dharmo vidhIyate // 6 // zrIsaMvegaratiH Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama prastAva AtmA kA karma ke sAtha yoga hI vAstavika saMsAra kahA gayA hai| tIrthaMkaroM ne isa yoga ke vinAza ke lie dharma kA upadeza diyA hai| (1) yaha AtmA anAdi hai / isakA karma se yoga bhI anAdikAla se hai, kintu AtmA ananta hai / karma se isakA yoga ananta bhI ho sakatA hai, aura sAMta bhI ho sakatA hai| (2) jinakI manovRttiyA~ yA citta ke pariNAma adharma se grasta hai, una AtmAoM kA karma se saMyoga ananta rahatA hai, aura jinakA citta dharma se sampanna arthAt dharmayukta haiM, unakA karma se saMyoga sAMta hai| (3) T jisase AtmA kA karma se yoga dRr3ha ho, use adharma kahate haiM / jisase karma kA yoga zithila ho, use jinendra devoM ne saccA dharma kahA hai / (4) karmoM kI udayAvasthA vartamAnakAlIna saMsAra hai / isa udayAvasthA kA kAraNa AtmA meM karmoM kA vidyamAna honA hai| (5) karmoM kA AtmA se bandhanA hI karmoM kI AtmA meM sthiti kA kAraNa hai| mukhyatayA usa bandha ko rokane ke lie dharma kA upadeza diyA gayA hai / (6) prathama prastAva 3 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 pUrvabaddhApahAro'pi dharmasyAsti prayojanam / nairbalyaM badhyamAnAnAM karmaNAM dharmato bhavet // 7 // karmaNAmanubandhAkhyAM pAramparyavidhAyinIm / zaktiM ca dharmasAtatyAt karoti zithilAM kRtI // 8 // kAyayogo vacoyogaH karmaNA yo'pi jAyate / tatra dharmaprabhAveNa zubhatvasthApanA bhavet // 9 // kevalaM yo manoyogastIvrakarmavazaMvadaH / tatra saddharmasaMskAraiH kartavyA pratipAlanA // 10 // zrIsaMvegaratigranthaH zuddhabhAvavidhAyakaH / manoyogAmalIkAra - kAraNaM tannirucyate // 11 // vicArANAmasaMkhyAnA-mutthAnaM mohanIyataH / nirvivekaM yathAcchandaM bhavet saMsAravardhakam // 12 // zrIsaMvegaratiH Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahale se bandhe hue karmoM ko naSTa karanA bhI dharma kA prayojana hai| dharma se hI vartamAna samaya meM bandhane vAle karma bhI nirbala ho jAte haiM / (7) karma kI anubandha nAmaka zakti hai, jisake kAraNa karmoM kI paramparA (nirantaratA) banI rahatI hai / usa zakti ko kRtArtha vyakti dharma ke satata anupAlana se zithila karatA rahatA hai / (8) karmoM ke kAraNa kAyayoga, vacoyoga aura manoyoga banate hai / inameM se dharma ke prabhAva se kAyayoga aura vacanayoga zubha kI ora sanmukha ho jAte haiN| (9) zeSa jo manoyoga hai, vaha tIvra karmoM se prabhAvita hotA hai / usa manoyoga ko uttama dharma ke saMskAroM ke dvArA vaza meM karanA cAhie / (10) yaha zrIsaMvegarati nAmaka grantha zuddha bhAvoM kA pratipAdaka hai / yahA~ manoyoga ko nirmala karane ke kAraNa batAe gae haiM / (11) mohanIya karma ke kAraNa asaMkhya vicAra mana meM uThate rahate haiM / vicAroM kI yaha vivekarahita va svacchanda ur3Ana saMsAra ko bar3hAne meM kAraNa sAbita hotI hai / (12) prathama prastAva Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAraiH karmaNAM bandho barddhastaizca vicAraNA / anyo'nyAzrayasambandhA-devaM bhUyo bhavabhramaH // 13 // apUrvakaraNAdAdyA-dAtmA'yaM karmabAdhikAm / uttamAM bhAvanAM citte dhArayatyAtmazodhikAm // 14 // rAgadveSau kathaM me staH tadArambhaH kuto'bhavat / tato'narthAH kiyantaH syuH tannAzazca kathaM bhavet ? // 15 // rAgadveSavazIbhUtA'vasthA kiM saukhyakAraNam / athavA tadvisargeNa vAstavassyAtsukhodgama: ? // 16 // rAgadveSasvarUpo'haM tAbhyAM bhinno'smi vA kimu / duHkhAnAmAgamassarvo mayyayaM kinnibandhanaH ? // 17 // tadbhinno'smi tataH kiM tau lagnau mAM bhUtacAriNau / nUnaM rAgAdito'nyo'sti kazcin mArgaH sukhAvahaH // 18 // zrIsaMvegaratiH Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye vicAra (mAnasika saMkalpanAe~) karma ke bandha kA kAraNa hote haiN| bandhe hue karma ina vicAroM ko janma dete haiN| ina donoM ke anyonyAzraya sambandha ke kAraNa hI saMsAracakra calatA rahatA hai / anyonyAzraya sambandha kA artha hai donoM eka dUsare ke prati kAraNa haiN| vicAroM se karma kA bandha hotA hai aura pUrvabaddha karmoM se vicAra utpanna hote haiM / isa prakAra yaha duSTacakra calatA rahatA hai / (13) apUrvakaraNa se yaha AtmA karma ko naSTa karane vAlI, AtmA kA zodhana karane vAlI uttama bhAvanA ko citta meM dhAraNa karane lagatA hai / (14) rAga-dveSa mujhe kyoM hote haiM ? unakA Arambha kahA~ se huA hai ? unase kitane anartha hote haiM ? unakA nAza kaise sambhava hai ? (15) kyA rAga-dveSa ke vazIbhUta huI vartamAna avasthA mere sukha kA kAraNa hai yA phira inako tyAgane se hI vAstavika sukha kA udaya hogA ? (16) kyA maiM rAga-dveSa svarUpa hU~ athavA unase bhinna hU~? mere upara ina samasta duHkhoM kA Agamana kisa kAraNa hai ? (17) yadi maiM unase bhinna hU~, to ve rAgadveSa bhUta kI taraha mere pIche kyoM lage hue haiM ? kyA rAga dveSa Adi se bhinna koI sukha dene vAlA mArga hai ? (18) prathama prastAva Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyahaM tamavApnomi tanme janmakRtArthatA / tanmArgasyAvabodhAya jAgartu pAtratA mayi // 19 // roge rogatvadhIryadvad bhaved bhaiSajyakAraNam / evaM doSatvadhIrdoSe tannivAraNakAraNam // 20 // mithyAtvamohanIyajo vicArazcArucittajaH / labhyate vizadAnando yena sadbhAgyavAnasau // 21 // karmAnuvartito jIva-pariNAmo visaMgataH / dharmAnuvartitAjjIva-pariNAmAddhi bAdhyate // 22 // tatkarmodayavaiphalya-sAdhanaM tattvacintanam / yathA yena ca kartavyaM tathA tena pradarzyate // 23 // kSAyopazamiko dharmA-bhyAsajanyo nirantaraH / kriyAniSTho vicArassyAd doSahRd guNanirmitiH // 24 // zrIsaMvegaratiH Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi maiM use prApta kara letA hU~, to merA janma kRtArtha ho jAegA / usa mArga ko jAna lene kI yogyatA mujha meM jAgRta ho / (19) roga ko roga samajha lene para jaise usake nivAraNa ke lie upacAra ho sakatA hai, usI prakAra ina rAgadveSa rUpI doSoM ko doSa mAna lene para unake nivAraNa kA prayatna sambhava hai / (20) (mohanIya karma ke mithyAtva mohanIya aura cAritra mohanIya do bheda haiM unameM prathama mUla) mithyAtva mohanIya kA nAzaka sadvicAra, citta meM hI utpanna hotA hai, jisa vicAra se hI saubhAgyazAlI prANI nirmala Ananda ko prApta karatA hai / (21) jIva ke pariNAma karma ke anuvartI hone se visaMgata banate haiM, arthAt vibhAva hote haiN| ina vibhAvoM kA nAza dharma ke anuvartI bhAvoM se hotA hai / (22) tattvoM kA anavarata cintana, udaya meM Ate hue karmoM ko viphala kara dene kA ekamAtra sAdhana hai / cintana jisaprakAra karanA cAhie, use pratipAdita karate haiM / (23) sadvicAra, nirantara dharma ke abhyAsa se utpanna hotA hai, AcaraNa meM avatarita hotA hai, mohanIya ke kSayopazama se nirmita hotA hai, doSoM kA nAza karatA hai aura guNoM ko utpanna karatA hai / (24) prathama prastAva Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbalyanAzAya yadA yaccintayenmanaH / svabhUmikAnusAreNa sadvicAra: sa kIrtitaH // 25 // mithyAtve yadyapi samyag-vicArANAM na hetutA / mandatvaniSThahetutvA-vacchinne na virudhyate // 26 // akaSAyavazitvena viSayAsaktimAndyataH / ajJAnoparamAt kAryaM manoyogapravartanam // 27 // du:khaM dveSazca cittasya pravAhadvayamuddhatam / ArtaM raudraM ca taddhyAnaM dhruvaM jIvaviDambanam // 28 // anicchAviSayaM svAsthya-hArakaM dveSakArakam / duHkhameva hi saMsAra-mUlaM mohanibandhanam // 29 // duHkhaM cittasya vaiklavyaM duHkhaM cittasya bhagnatA / daHkhaM cittasya viddhatvaM duHkhaM cittasya bAdhanam // 30 // zrIsaMvegaratiH Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma kI prabalatA kA nAza karane ke lie mana apanI bhUmikA ke anusAra jisa samaya jo socatA hai, vaha sadvicAra kahA gayA hai / (25) yadyapi mithyAtva kI upasthiti meM samyak vicAra nahI A sakate, lekina mithyAtva agara maMda hai to samyak vicAra A sakate haiM / (26) kaSAya ke vazIbhUta mata bano, viSayoM kI Asakti ko kama kara do tathA ajJAna ko dUra karo / isa taraha manoyoga meM pravartita honA cAhie / (27) du:kha aura dveSa ye donoM citta ke uddhata pravAha hai / duHkha se Arta tathA dveSa se raudra dhyAna hotA hai / nizcita hI ye donoM dhyAna prANI ke kaSToM kA kAraNa hote haiM / (28) duHkha ko koI nahIM cAhatA / duHkha icchA kA viSaya nahIM hai / duHkha svAsthya ko naSTa karane vAlA hai / (zArIrika aura mAnasika donoM hI svAsthya duHkha se naSTa hote haiM) duHkha dveSa kA kAraNa hai / isaprakAra mohanIya karma ke bandha kA pradhAna nimitta duHkha hai| duHkha saMsAra kA mUla kAraNa hai| (29) citta kI vyAkulatA duHkha hai / citta kA tUTanA duHkha hai / citta kI cubhana duHkha hai / duHkha citta kA nAzaka hai / (30) prathama prastAva Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 apekSAbhaMgato duHkhaM duHkhaM cAzAvinAzanAt / lAbhasyAbhAvato duHkhaM duHkhaM labdhasya hAnita: // 31 // duHkhaM kAryeSu naiSphalyaM duHkhaM cAkSamatA kRtau / kAryANAM yazasazcaurye duHkhaM duHkhaM ca duryazaH // 32 // pareNa vaMcanAd duHkhaM duHkhaM spardhAparAbhavaH / svamAnahAnato duHkhaM duHkhaM kenApi tarjanAd // 33 // rogasyotpAdanAd duHkhaM duHkhaM dehabalakSayAt / kSuttRSA'pUraNAd duHkhaM duHkhaM zrAntirnirantaram // 34 // duHkhaM paraiH kRtopekSA duHkhaM dainyaM daridratA / pArataMtryaM paraM duHkhaM duHkhaM klezaH parasparam // 35 // duHkhamAtmIyalokAnAM viyogaH zaThatA kSayaH / duHkhaM ca pratyanIkAnAM prazaMsA'bhyudayaH sukham // 36 // zrIsaMvegaratiH Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apekSA ke bhaMga se duHkha hotA hai| AzA naSTa ho jAne se duHkha hotA hai| lAbha na hone se duHkha hotA hai / prApta kI hAni se duHkha hotA hai / (31) kAryoM meM asaphalatA se duHkha hotA hai / kArya ko karane kI asamarthatA se duHkha hotA hai / kArya karane para bhI yaza na milane se du:kha hotA hai / apakIrti (badanAmI) se duHkha hotA hai / (32) dUsaroM ke dvArA vaMcanA hone se duHkha hotA hai / pratiyogitA meM hAra jAne para duHkha hotA hai| apanI mAnahAni hone para duHkha hotA hai| kisI kI DAMTa phaTakAra se duHkha hotA hai / (33) roga hone se duHkha hotA hai| zarIra kI zakti ke kSINa ho jAne se duHkha hotA hai| bhUkha-pyAsa ke zamana na hone se duHkha hotA hai / nirantara thakAna duHkha hai / (34) dUsaroM ke dvArA kI gaI upekSA duHkha hai| dInatA aura daridratA duHkha hai| paratantratA parama duHkha hai / Apasa kI laDAI duHkha hai / (35) apanoM kA viyoga, apano kI duSTatA aura apanoM kA nAza duHkha hai / zatruoM kI prazaMsA, unakI unnati aura unakA sukha bhI duHkha hai / (36) prathama prastAva Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkhamAtmanyavizvAso duHkhaM vizvAsabhaMjanam / duHkhaM hi yAcanAbhaMgo duHkhaM dAne tiraskriyA // 37 // asurakSitatA duHkhaM du:khaM caikAkitA bhave / duHkhamAdaravaidhuryaM duHkhaM durvyavahArataH // 38 // asaMkhyeyaprakAreNa vicitraM du:khagahvaram / jIvaM vibhrAmayatyeva sAkSAd durdaivalakSaNam // 39 // daHkhairabhyAgataizcittaM bAdhyate kaMTakairiva / asahyA kila tajjanyA sadA'ntardUyamAnatA // 40 // duHkhAnAM kAraNaM mUlaM karmaNo'stitvamAtmani / teSAM saMpUrNanAzena duHkhanAzaH kRto bhavet // 41 // kadA hyanAdisantAnaH karmasaMgho vinaMkSyati / bhaviSyati kadA pUrNo duHkhanAzaH sanAtanaH // 42 // OM zrIsaMvegaratiH Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayaM meM vizvAsa kI kamI duHkha hai| vizvAsa kA tUTanA duHkha hai / yAcanA karane para na milanA aura dAna pAte samaya tiraskAra honA donoM duHkha haiM / (37) asurakSA kA bhAva duHkha hai / saMsAra meM akelApana duHkha hai / anAdara duHkha hai| durvyavahAra se du:kha hotA hai / (38) isa prakAra agaNanIya prakAraka duHkha vicitra hotA hai / sAkSAt, durbhAgyasvarUpa yaha duHkha jIva ko saMsAra meM ghumAtA rahatA hai / (39) asahya hara hAe duHkha cinako kATaka Ae hue duHkha cittako kA~To kI taraha viddha karate hai| una se utpanna anta:pIr3A asahya hotI hai / (40) karma kA AtmA meM rahanA yaha duHkhoM kA mUla kAraNa hai / karma ke sampUrNa nAza se hI duHkhanAza sambhava hai / (41) anAdi se calA AyA yaha karmasamUha kaba naSTa hogA ? kaba yaha ciraMtana duHkhoM kA pUrNa nAza hogA ? (42) prathama prastAva Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitad vijJAyate kAle kalau kaivalyavarjite / tato daHkhAgame kArya prAdhAnyAccittarakSaNam // 43 // yugmam citenAnubhavan jIvaH saukhyaduHkhamayaM jagat / saMskArANAmanAdInAM karoti prativartanam // 44 // karmAnuvartinaH sarve saMskArAstAvadAtmani / na kAJcit zobhanAvasthAM suyogyAM sthApayantyaram // 45 // karmabhyo yadi saMskArA bhinnatAM nAvahanti tat / kathaM svatantrarUpeNa saMskArANAM nirUpaNam ? // 46 // karmaNaiva hi bhAvAnA-mAvirbhAvo yathAtatham / yoddhavyaM dharmiNA tasmAd-nUnaM karmodayaM prati // 47 // yugmam tat satyaM, kevalaM jIvo nizcitaireva karmabhiH / yathA vicArayed yadyat tat saMskArasya lakSaNam // 48 // zrIsaMvegaratiH Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa kaliyuga meM kevalajJAna nahIM hotA / ataH duHkhoM kA sampUrNa nAza kaba hogA usakA patA nahIM hai / isa yuga meM mukhya rUpa se duHkhoM ke Ane para citta kI rakSA karanA hI mukhya lakSya honA cAhie / (43) citta ke dvArA hI jIva sukha duHkha se paripUrNa jagat kA anubhava karatA hai aura anAdi saMskAroM kI punarAvRtti karatA hai / (44) avasthAbhI saMskAra karmoM ke vara sabhI saMskAra karmoM ke vazIbhUta hai / isalie ye AtmA ko kisI zubha aura yogya avasthA meM sthira hone nahIM dete haiM / (45) (zaMkA ho sakatI hai ki) karma aura saMskAra yadi bhinna nahIM hai, to svatantra rUpa se saMskAroM kA vivecana karanA vyartha hai / (46) ke kArya se yuddha dhAvA kacAhI karma se hI bhAvoM kI utpatti hotI hai isalie dharmAtmA vyakti ko saca meM karmodaya ke sAtha hI yuddha karanA cAhie / (47) javAba yaha hai ki jIva pUrvanizcita karmoM ke kAraNa jisa prakAra jo jo vicAra karatA hai, use hI saMskAra kahate haiM / (48) prathama prastAva 17 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA karmodayAllabdhaH kAyo bhinno'sti karmataH / tathA sApekSabhAvena saMskArAH karmataH pRthak // 49 // mohanIyodayAvasthA-rUpAM hi mamatAM yathA / svAtantryeNaiva saMskAra-rUpAmAhurmanISiNaH // 50 // mamatAyAH parityAgasyopadezo'pi dIyate / tatra saMskAranAzasya mukhyatA na tu karmaNaH // 51 // nanu saMskAranAzena karmanAzo bhavenna vA ? / bhaveccettarhi karmaiva bAdhyaM kiM tasya cintayA // 52 // na bhaveccettato vyarthaM saMskArANAM visarjanam / tatsaMskAraparityAga-kathayA'laM vicitrayA // 53 // zrUyatAmatra saMskAra: kAryarUpo nigadyate / karmaNAM kAraNatvaJca tayornaikatvasAdhakam // 54 // zrIsaMvegaratiH Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa prakAra karma ke udaya se prApta zarIra karma se bhinna hai / usI prakAra sApekSa dRSTi se saMskAra bhI karma se pRthak hai / (49) mohanIya karma ke udaya kI avasthA rUpa mamatva (mUrchAbhAva / Asakti) ko vidvAnoM ne svatantra rUpa se saMskAra kahA hai / (50) mamatva ke tyAga kA upadeza jaba diyA jAtA hai, taba saMskAra ke nAza karane kI preraNA mukhya hotI hai / karma kI bAta mukhya nahIM hotI / (51) prazna :- saMskAra ke naSTa hone se karma kA nAza hotA hai yA nahIM ? yadi hotA hai, to karmoM kA hI nAza karanA cAhie, usa saMskAra kI cintA se kyA ? (52) aura yadi karmoM kA nAza nahIM hotA hai, to saMskAroM kA tyAga vyartha hai| isa taraha saMskAroM ke parityAga kI vicitra kathA ko samApta kIjie / (53) uttara :- sunie, yahA~ saMskAra kArya rUpa kahA gayA hai, karma kAraNa hai| unakI kAryakAraNa bhAva janita bhinnatA ke kAraNa una donoM meM sarvathA abheda (ekatva) nahIM hai / (54) prathama prastAva Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskAro'nekarUpo hi manoyogo'sti tattvataH / nimittavazavartitvaM tasyAsti duHkhakAraNam // 55 // yathA vAtAdivaiSamyAd dehe rogaH prajAyate / evaM hi karmasAMgatyA-dAtmA saMskArabhAjanam // 56 // rogasyopazamaM kRtvA vaiSamyaM vArayet sudhIH / saMskArANAM jayaM kRtvA karma nirvArayet kRtI // 57 // dravyaM kSetraM ca kAlaM ca bhavaM bhAvaM ca saMzritaH / karmaNAmudayo bhUyaH karmAnubandhakAraNam // 58 // dravyAdyaiH preritaM karma vinirmAti vicAraNAm / nimittenaiva niSpannAM nUnaM karmAnuvartinIm // 59 // azubhAnAM nimittAnAM sAtatyAdAtmanA bhave / bhAvA ye ye'nubhUtAste'pyazubhA gaNanAtigAH // 60 // zrIsaMvegaratiH Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAttvika rUpa se vibhinna saMskAra hI manoyoga hai| manoyoga kA nimitta ke vazavartI honA hI duHkha kA kAraNa hai / (55) jisa prakAra vAta-pitta-kapha ke vaiSamya se deha meM roga utpanna hotA hai| usI prakAra karma kI saMgati se AtmA meM saMskAra utpanna hote haiM / (56) roga kA upazama kara ke vidvAna vAtAdi kI viSamatA kA nivAraNa karatA hai / usI prakAra bhavya prANI saMskAroM ko jItakara karmoM kA nivAraNa kare / (57) aura bhAva ke Azrita hotA hai / karmodaya karmoM kA udaya dravya, kSetra, kAla, gati punaH karma-bandha kA kAraNa hotA hai / (58) dravyAdi se prerita karma saMskAroM kA nirmANa karatA hai, yaha vicAra yA saMskAra nimittoM se niSpanna hote haiM aura karmoM kA anusaraNa karate haiM / (59) azubha nimittoM kI nirantaratA se kAraNa AtmA jina jina bhAvoM kA anubhava karatA hai, ve agaNita bhAva azubha hote haiM / (60) prathama prastAva 21 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvAnAmanubhUtAnAM yogyatA yA punarbhave / saiva saMskArazabdena varNyate dharmadezakaiH // 61 // tannimittAnugAmitvaM punarAvartanAzrayam / karmodayavazitvaM ca saMskArasyAsti lakSaNam // 62 // saMskAraH zaraNIbhAva udayApannakarmaNAm / dharmeNa parihartavyo niHsattvo'yaM parAbhavaH // 13 // AtmA'sti karmato bhinnaH zaddhacaitanyadhArakaH / karmA'sti cAtmano bhinnaM sampUrNa jaDatAzrayam // 64 // AtmA karmavihInaH syAt tadA saukhyamanantakama / karma cAtmavihInaM syAt tadA jADyamanAratam // 65 // AtmAnamaspRzat karma mataM kArmaNavargaNA / niSphalaM niSprabhAvaM tad mukhe'nyastaM viSaM yathA // 66 // zrIsaMvegaratiH Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina anubhUta bhAvoM kI punaH utpanna hone kI jo yogyatA hai, use hI dharmopadezakoM ne 'saMskAra' zabda se ullekhita kiyA hai / (61) saMskAra kA lakSaNa trividha hai - vaha nimitta kA anugAmI hotA hai, vaha punarAvartana pAtA hai, vaha karma ke udaya ke vaza meM hotA hai / (62) vastutaH yaha saMskAra karmodaya kI zaraNAgati hai| isa nirbalatA / asahAya sthiti ko dharma se dUra karanI cAhie / (63) karma se rahita AtmA zuddha caitanyamaya hai| AtmA se rahita karma nirantara jar3a rahatA hai / (64) AtmA karma se rahita hotA hai to AtmA ko ananta sukha mIlatA hai / karma AtmA se rahita hotA hai to karma meM sirpha jaDatA hotI hai / (65) jo AtmA kA sparza nahIM kara pAtA vaha karma kArmaNavargaNA hai, vaha muMha meM na liye hue viSa kI taraha phalahIna aura prabhAvahIna hai / (66) prathama prastAva Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 AtmAnaM tu spRzat karma prakRtyaSTakabhedavat / Atmano guNaghAtI syAd mukhe nyastaM viSaM yathA // 67 // karmaNA hyAtmazaktInAM parAbhUtiH parA'bhavat / karmasAmrAjyanAzArthaM yujyate parivartanam // 68 // prathamaM hyatra kartavyaM saMskAre parivartanam / AtmanaH puruSArtheNa sAdhyamAnaM phalapradam // 69 // zrIsaMvegaratiH Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA ko sparza karane vAle karma ke ATha bheda banate haiM / yaha karma mukha meM lie hue viSa kI taraha AtmA ke guNoM kA ghAta karane vAlA hotA hai / (67) karma se hI AtmazaktiyoM kA mahAn parAbhava hotA hai / ataH karmoM ke sAmrAjya kA nAza karane ke lie parivartana karanA upayukta hai / (68) yaha parivartana sarvaprathama saMskAra meM karanA cAhie / AtmA ke puruSArtha se yaha parivartana saphala ho sakatA hai / (69) prathama prastAva 25 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH prastAvaH anAdyanantasaMsAre bhrAmyatAM duHkhapUrvakam / jIvAnAM viSaye mukhyaM niyamatrayamucyate // 1 // asaMkhyAtasvarUpeNa bhavatyeva pratikSaNam / nimittAnAmupasthAnaM niyamaH prathamo'styayam // 2 // vyaktivastuprasaGgAyai-nimittairabhibhUtatA / Atmani saMbhavatyeva dvitIyo niyamo'styayam // 3 // taistaiH prabhAvito jIvo pratibhAvAzrayo bhavet / pratikriyAM tathA dadyAd niyamo'yaM tRtIyakaH // 4 // sthAvareSu nimittAnAM kA nAma samupasthitiH / iti prazne vicAryantAM prakRtirmAnavA api // 5 // pRthivyAM bhUmikaMpAdirbAdhA naisargikI bhavet / kUpAdikhananAdvAdhA bhaven mAnavanirmitA // 6 // zrIsaMvegaratiH Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA prastAva isa anAdi anaMta saMsAra meM duHkhapUrvaka bhramaNa karate hue jIvoM ke viSaya meM mukhya tIna niyama batAe jAte haiM / arthAt bhavabhramaNa ke mukhyataH tIna kAraNa hai / (1) jIva ke samakSa pratikSaNa asaMkhyAtarUpa meM nimitta upasthita hote haiM, yaha prathama niyama hai / (2) dUsarA niyama hai ki vyakti, vastu, prasaMga Adi nimittoM se AtmA prabhAvita hotI rahatI hai / (3) una una tattvo se prabhAvita jIva pratibhAva kA Azraya bana jAtA hai aura pratyeka bhAva kI pratikriyA detA hai yaha tIsarA niyama hai / (4) prazna : sthAvara ekendriya vanaspati Adi meM nimittoM kI upasthiti kaise sambhava hai ? uttara : prakRti aura manuSya donoM nimitta rUpa banate haiM / (5) pRthvI ko bhUkampa Adi kI bAdhA naisargika hotI hai, kue~ Adi khudavAne se manuSyakRta pIr3A hotI hai / (6) dUsarA prastAva 27 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 apAmatyugrasUryAdyairvedanA syAnnisargajA / snAnarasavatIpAka-pramukhairmanujotthitA // 7 // agnervarSAdikairbAdhA mahAvAtairnisargataH / yantranikSepaNAdyaizca bhaven mAnavanirmitA // 8 // vAyorbhUmidharAsphAla-mukho naisargikaH zramaH / nau-kUpastambhavastrAdyaistathA mAnavajaH zramaH // 9 // vanaspatyAzcakravAtairugro ghAto nisargajaH / puSpamAlAdinirmANairvicitro mAnavAdRtaH // 10 // nigode janmamRtyUnAM sAtatyaM karmanirmitam / evaM hi sthAvareSvasti nimittAnAmupasthitiH // 11 // nanveteSAM nimittAnAM kAH dRzyante pratikriyAH / sthAvareSviti cedatra brUmaH samyag nizamyatAm // 12 // zrIsaMvegaratiH Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnI ko prakhara sUrya Adi ke dvArA prAkRtika pIr3A hotI hai aura snAnAdi tathA rasoI banAne se manuSyakRta pIr3A hotI hai / (7) agni ko ulkApAta va AMdhI Adi se naisargika va yantroM ke upayoga se mAnavanirmita pIr3A hotI hai / (8) havA ko caTTAnoM se TakarAne Adi se naisargika kaSTa hotA hai, nA~va, kUvAkhambha, dhvajA Adi ke dvArA mAnavakRta kaSTa hotA hai / (9) cakravAtoM se (A~dhiyoM se) vanaspatiyoM ko bar3e paimAne para vedanA svAbhAvika hotI hai, mAlA gUMthane Adi ke dvArA vividha prakAra se manuSyakRta vedanA hotI hai / (10) nigoda rAzi ke jIvoM meM janmamRtyu kI nirantaratA karma nirmitta hai| isa prakAra sthAvaroM meM nimittoM kI upasthiti hotI hai / (11) ina nimittoM se sthAvaroM meM kyA pratikriyA dikhAI detI hai, yadi yaha zaMkA ho, to samAdhAna batAte haiM, sAvadhAna hokara sunie / (12) dUsarA prastAva 29 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 nimittajaprabhAvasyA'bhivyaktirbhavati dvidhA / niruktA sA krameNaivaM pratibhAvaH pratikriyA // 13 // saMvedanaM nimittotthaM prabhAva iti kathyate / ayaM hyanubhavo kiMvA 'nubhUtirgaNyate budhaiH // 14 // pariNAmazca tajjanyaH pratibhAvo nigadyate / tasmAnnirmApitA vANI pravRttizca pratikriyA // 15 // pratikriyeti zabdasya virodhArthatvamatra na / kutazcidutthitatvaM hi tadvAcyatvaM vivakSayA // 16 // nimittasyAnusAritva - mubhayoreva dRzyate / pratibhAvA na dRzyante dRzyante tu pratikriyAH // 17 // nUnamekendriyatvena sthAvarANAM pratikriyAH / na bhavanti tathApyatra santyeva pratibhAvanAH // 18 // zrIsaMvegaratiH Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimitta se utpanna prabhAva kI abhivyakti do taraha se hotI hai, jise krama se 'pratibhAva' va 'pratikriyA' kahA gayA hai / (13) nimitta se utpanna saMvedana ko prabhAva kahA jAtA hai| vidvAn isI ko anubhava yA anubhUti kahate haiM / (14) aura usase utpanna manaH pariNAma ko pratibhAva kahA jAtA hai| usake kAraNa utpanna vANI aura zArIrika prakRti ko pratikriyA kahate haiM / (15) pratikriyA zabda kA artha yahA~ virodha nahIM hai| kisI nimitta se utpanna huA saMvedana prabhAva hai aura usake dvArA nirmita vyavahAra pratikriyA hai yaha vAcyArtha vivakSita hai / (16) pratibhAva aura pratikriyA donoM meM nimitta kA anusaraNa dekhA jAtA hai, kintu pratibhAva (mAnasika hone se) dikhAI nahIM dete, pratikriyA (vAcika va zArIrika hone se) dikhAI detI hai / (17) ekendriya hone se sthAvaroM kI pratikriyA nahIM hotI, tathApi vahA~ para pratibhAva hote hI haiM / (18) dUsarA prastAva 31 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArdhakyazrAntadehasya zayyAmAtrasthiteryathA / utthAnAdivicAro'sti pravRttistu na dRzyate // 19 // evamekAkSajIvAnAM pratibhAveSu satsvapi / dehAnurUpyavaMdhyatvAd na vartante pratikriyAH // 20 // sadA saMgo nimittAnAM bhAvyamAnatvamAtmanaH / pratibhAvasamutpAdaH saMsArasya padatrayam // 21 // bhAvyamAnatvasApekSAvanyau stastena dharmiNA / bhAvyamAnatvaviSaye kartavyaM parivartanam // 22 // AtmA'yaM cetanAzAlI dehendriyamanomayaH / pratikUlAnukUleSu saMvedeSu pravartate // 23 // mAmAnando'bhavat kiMvA'niSTaM mAmidamApatat / ityAkAravicArANA-mudbodho bhAvyamAnatA // 24 // 3 zrIsaMvegaratiH Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bur3hApe se thakI huI deha dhAraNa karanevAlA vRddha bistara para par3A rahatA hai / usameM uThane Adi kA vicAra hotA hai, para pravRtti nahIM dikhAI detI / (19) usI prakAra ekendriya jIvoM meM pratibhAva hone para bhI deha kI anurUpatA nahIM hone se pratikriyA nahIM hotI / (20) nimittoM kI sadA saMgati, AtmA kA unase prabhAvita honA aura pratibhAva kI utpatti ye saMsAra ke tIna caraNa haiM / (21) AtmA prabhAvita hotI hai isI vajaha se nimittoM kI sadA saMgati aura pratibhAva kI utpatti duHkhadAyI banate haiM / ataH dhArmika vyakti ko bhAvyamAnatA (AtmA ke prabhAvita hone) ke viSaya meM parivartana kA prayatna karanA cAhie / (22) yaha cetanasvabhAvI AtmA, deha, indriya aura mana se yukta hokara anukUla aura pratikUla saMvedanAoM meM pravartita hotA hai / (23) 'mujhe Ananda huA' athavA 'mujhe isa aniSTa kI prApti huI', isa prakAra ke vicAroM kA ubuddha honA hI bhAvyamAnatA hai / (24) dUsarA prastAva 33 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satsvapi cennimitteSu syAnneyaM bhAvyamAnatA / tadA sarvanimittAnAM vaiphalyameva jAyate // 25 // rAgadveSataraMgANAM pravAho yo'pi vartate / bhAvyamAnatvajAto'yaM prabhAva-pratibhAvavAn // 26 // Adarza sammukhasthAnAM pratibiMbaM nirIkSyate / tajjanyA cittabhAvAstu tatra labhyAH kutastamAm // 27 // itthaM hi viSayotpannAM vihAya pratibhAvanAm / kevalaM jJAnarUpeNa sukhaM sthAtavyamAtmanA // 28 // zarIrAnAzrayeNaikaH karmahIno nirAmayaH / AtmA vasatvayaM mokSe dadhan nirbhAvyamAnatAm // 29 // duHkhAdanyA sukhAdanyA paramA'sti prasannatA / nirapekSA nimittebhyo mokSe'nantA''tmacAriNI // 30 // zrIsaMvegaratiH Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi nimittoM ke hone para bhI yaha bhAvyamAnatA na ho, to sAre nimitta svayaM hI viphala ho jAte haiM / (25) rAga-dveSa kI taraMgoM kA jo pravAha vidyamAna hai, vaha bhAvyamAnatA se nirmitta hai / isI se jIva pratibhAva meM phaMsatA hai| (26) sammukha sthita vastu / vyakti kA pratibimba darpaNa meM dikhAI detA hai / pratibimba ke kAraNa darpaNa meM citta ke bhAva kahA~ banAte hai ? (27) isI prakAra viSayoM se utpanna pratibhAva ko chor3akara AtmA bhI kevalajJAna rUpa sukha meM sthira honI cAhie / ( 28 ) yaha AtmA zarIrarahita, akelI, karmodaya vihIna, bhAvyamAnatA se rahita hokara mokSa meM nivAsa kare yaha icchA rahatI hai / (29) parama prasannatA, duHkha aura sukha donoM se bhinna hai / vaha nimittoM se nirapekSa hai / vaha mokSa meM labhya hai / vaha AtmasthitA hai / vaha ananta hai / (30) dUsarA prastAva 35 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA'yaM mUlarUpeNa kevalajJAnatejasA / bhAsate nistulastatra pratibhAvAdipAragaH // 31 // mokSo jIvasvabhAvo'sti vibhAvo'sti bhavaH punaH / vibhAvasya dazA jJeyA bhAvyamAnatvaprakriyA // 32 // viSayairviSayeSveva viSayAsaMgavardhikA / AtmanazcetanA'nAdiH saMlagnA bhAvyamAnatA // 33 // jAyate komalaisspazaiM rasaissusvAdazAlibhiH / saurabhaissonmadai rUpai-divyairmiSTaissvaraizca sA // 34 // jAyate karkazasparze rasaizca kaTutAmayaiH / durgandhaiH krUrarUpaizca kharaizzabdaizca sA tathA // 35 // kaSAyairapi prAyeNa dRzyate bhAvyamAnatA / krodhena cAbhimAnena mAyayA lobhatastathA // 36 // 36 zrIsaMvegaratiH Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ anupama AtmA pratibhAvAdi se pare hokara meM kevalajJAna rUpI teja ke sAtha, apane mUlarUpa se mokSa meM prakAzita hotA hai / (31) mokSa jIva kA svabhAva hai| saMsAra jIva kA vibhAva (viparIta bhAva) hai| anukUlapratikUla saMvedanoM se prabhAvita hone kI prakriyA hI vibhAva kI dazA hai, yaha jAnanA caahie| (32) AtmacetanA anAdikAla se bhAvyamAnatA se saMlagna hai / bhAvyamAnatA viSayoM ke dvArA banatI hai, viSayoM meM banatI hai| yaha viSayoM kI Asakti bar3hAtI hai / (33) komala sparzoM se, svAdiSTa rasoM se, unmatta karanevAlI sugandhoM se, divya rUpoM se, madhura svaroM se vaha (rAgarUpa) bhAvyamAnatA hotI hai / (34) kaThora sparza se, kar3ave svAdoM se, durgandhoM se, krUra rUpoM se, kaThora zabdoM se bhI vaha (dveSarUpa) bhAvyamAnatA hotI hai / (35) krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa kaSAyoM se prAyaH bhAvyamAnatA dikhAI detI hai| (36) dUsarA prastAva 37 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na kAcidapyavasthA'sti bhave'nAdau kilAtmanaH / bhAvyamAnatvavaikalyaM yatraitat samapadyata // 37 // kAraNaM bhAvyamAnatvaM saMskArAstasya nirmitiH / dRDhayanti tathApyatra saMskArA bhAvyamAnatAm // 38 // yadi kazcicchubho'pi syAd bhAvyamAnatvagocaraH / saMskAro'pi tadA tasya zubha eva pravartate // 39 // zubhena bhAvyamAnatvaM zubhaM saMskArasarjanam / etadadvayaM hi duSTAnAM karmaNAmekavAraNam // 40 // yathApravRttakaraNAt karmamAMdye pravartite / kramo'yaM saMbhavatyeva jIvasya yogyatAvazAd // 41 // uttamAnAM nimittAnAM lAbhAddhi bhAvyamAnatA / uttamatvaM dadhAtyeva pAtraM kSIrabhRtaM yathA // 42 // zrIsaMvegaratiH Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra meM anAdi AtmA kI aisI koI avasthA nahIM hai, jahA~ yaha bhAvyamAnyatA na ho| (37) bhAvyamAnatA kAraNa hai, saMskAra usase utpanna hote haiM / kAraNa hote hue bhI ye saMskAra bhAvyamAnatA ko dRr3ha karate haiM / (38) bhAvyamAna bhAva yadi zubha ho, to usakA saMskAra bhI zubha hI hotA hai / ( 39 ) zubha bhAvyamAnatA aura zubha saMskAroM kI utpatti ye donoM duSTa karmoM (azubha karmoM) ke nivAraNa ke ekamAtra upAya haiM / (40) yathApravRttakaraNa se karma kI mandatA ho jAne para yaha krama jIva kI yogyatA se sambhAvita hai| (41) uttama nimittoM ke lAbha se bhAvyamAnatA uttamatA ko prApta karatI hai, jaise dUdha se bharA pAtra dUdha ke kAraNa uttamatA prApta karatA hai / (42) dUsarA prastAva 39 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibhAvo yathAcchaMdaM yo'pi pUrvaM sahodabhUt / sa kiJcid vazyatAM yAti uttamAnubhavAditaH // 43 // manuSyatvAdisAmagrI mahApuNyena labhyate / yadAhurgranthakArAstad nimittottamatAzrayam // 44 // adya yAvaddhi jIvena yacca yAvacca nirmitam / duHkhaM citte tadutthAnaM bhAvyamAnatvato'bhavat // 45 // nanaM zastrakriyA'vandhyA kartavyA'syaiva saMprati / cikitsAkRjjinendro'tra kRpApIyUSasAgaraH // 46 // 40 zrIsaMvegaratiH Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibhAva, jo ki pahale niraMkuza thA, uttama anubhava Adi ke dvArA kucha vaza meM ho jAtA hai / (43) manuSyatva Adi (mokSasAdhaka) sAmagrI mahApuNya se prApta hotI hai, yaha jo granthakAra kahate haiM, usakA Azaya yahI hai ki yahA~ uttama nimitta kA Azraya prApta hotA hai / (44) aba taka jIva ne citta meM jitanA bhI, jo bhI duHkha nirmita kiyA hai, usakA udaya bhAvyamAnatA se huA hai / (45) isa bhAvyamAnatA kI hI isa samaya saphala zastrakriyA karanI cAhie / kRpArUpI amRta ke sAgara khuda jinendra deva isa roga ke cikitsaka hai| (46) dUsarA prastAva 41 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH prastAvaH viSayagrahaNaM tatra svAbhiprAyasya yojanam / tadarthaghaTanaJcaiva bhAvyamAnatvalakSaNam // 1 // matijJAnaM zrutajJAnaM yathAsvaM bodhadAyakam / jJAnAvaraNakRtkarma-kSayopazamanirmitam // 2 // indriyairmukhyato jJAnaM matijJAnena jAyate / vastuno guNadharmANAm-AMzikAvagamAtmakam // 3 // tvacA jihvA tathA nAsA netre karNAvitIndriyaiH / nivRttiH karaNaM labdhizcopayoga iti sthitaiH // 4 // yugmam upayogastviha jJeya-stattadindriyagocaraH / cakSAhyaM yathA rUpaM na ca sparzarasAdikam // 5 // satyapi jIvacaitanye nendriyANi svabhAvataH / svakIyaviSayAdanyat saMvidanti kadAcana // 6 // zrIsaMvegaratiH Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prastAva bhAvyamAnatA meM tIna bAteM samAviSTa hai / viSaya kA grahaNa / abhiprAya kI yojanA / kA arthaghaTana viSaya / (1) jJAnAvaraNIyakarma ke kSayopakSama se utpanna matijJAna aura zrutajJAna se kramazaH apane apane viSaya kA bodha hotA hai / (2) indriyoM ke dvArA jo jJAna prApta hotA hai, vaha mukhya rUpa se matijJAna hotA hai / matijJAna se vastu ke AMzika guNadharmoM kA bodha hotA hai / (3) matijJAna meM tvacA, jihvA, nAsikA, netra va karNa ina pA~coM indriyoM se bodha hotA hai / nivRtti aura karaNa rUpa dravyendriya se bodha hotA hai tathA labdhi aura upayoga rUpa bhAvendriya se bodha hotA hai / ( 4 ) indriya ke dvArA apane viSaya kA jo jJAna hotA hai, use upayoga kahate hai / jaise A~kho se rUpa kA jJAna hotA hai, sparza rasa Adi ( viSayoM) kA nahIM / (5) jIva kA caitanya rahane para bhI indriya kA svabhAva hai ki vaha apane viSayoM se anya kisI viSaya kA jJAna nahIM kara pAtIM / (6) tRtIya prastAva 43 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 dravyaparyavataH pUrNaM nendriyairavagamyate / tathAtve kevalajJAne'tiprasaMgo bhavet khalu // 7 // apratyakSasthitasyApi grahaNaM naiva saMbhavet / sAkSAt saMparkamAyAtaM gRhyate'dUravarti ca // 8 // dravyaM yAvadguNaM prAptaM bodhastAvadguNo bhavet / bhavedalpaguNo bodho nAtibodha: kadAcana // 9 // bhittyAdirjaDasAmagrI nAsti bodhAya sakSamA / jJAnaM hi cetanAjanyaM jIvasyaiva prajAyate // 10 // zabdAnAmarthasaMketaH zrutajJAnena gamyate / vAtAvaraNato janma-jAtAd vyAkaraNAdikaiH // 11 // naitadarhA jaDAssanti grAhakatvaviyogataH / matijJAne zrutajJAne'yaM tAvadviSayagrahaH // 12 // zrIsaMvegaratiH Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyoM ke dvArA kisI vastu ke sabhI paryAya kA jJAna nahIM hotA / yadi aisA ho, to kevalajJAna meM ativyApti hogI / kyUM ki kevalajJAna meM hI dravyaparyAyasahita vastu kA sampUrNa jJAna hotA hai / (7) indriyoM se parokSa sthita padArthoM kA grahaNa sambhava nahIM hai / samIpasthita aura sAkSAt samparka meM Ae hue padArthoM kA hI grahaNa hotA hai / (8) kAra duvyA meM jitane guNa upasthita ho dravya meM jitane guNa upasthita ho utane kA hI bodha hotA hai / jitane guNa ho unase kama guNo kA bodha ho sakatA hai, unase adhika guNo kA bodha nahIM ho sakatA / (9) dIvAra Adi jar3a sAmagrI bodha karane meM sarvathA akSama hai, kyoMki jJAna, cetanA se hI utpanna hotA hai aura cetanA jIva meM hI hotI hai / (10) zabdoM ke artha kA saMketa zrutajJAna se hI hotA hai / isa zrutajJAna ke sAdhana janmajAta vAtAvaraNa, vyAkaraNa Adi hote haiM / (11) jar3a zrutajJAna ke liye yogya nahIM hote kyoMki ve grAhakatA guNa se rahita hote haiN| matijJAna aura zrutajJAna se isa prakAra viSayagrahaNa hotA hai / (12) tRtIya prastAva Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAtavye jJAtavatyatra mohanIyaM pravartate / tato'bhiprAyanirmANaM saMvittyAtmakamutkaTam // 13 // anukUlaM mamA'styetad nAnukUlaM mamAstyadaH / itthaM sakarmajIvasya jAyate 'nyatamaM manaH // 14 // abhiprAyo'sti jIvastho na cAyaM viSayasthitaH / viSayAdeva saMjAto viSayAt sa vibhidyate // 15 // yathA paTAvRtA dRSTi-rjAyetAndhatvabhAjanam / andhatvaM na paTe kintu paTAdevopapadyate // 16 // tathA viSayasamparkA-dabhiprAyeNa vihvalaH / jIvassyAdviSayeSvatra tathApi nAsti cetanA // 17 // stryAdiviSayasamparko yadyapyasti sacetanaH / abhiprAyassvakIyastu nAnyasminnanubhUyate // 18 // zrIsaMvegaratiH Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAne jJAna kA viSaya prApta kara liyA usake bAda mohanIyakarma ke dvArA utkaTa saMvedanA rUpa abhiprAya kA nirmANa hotA hai / (13) 'yaha mere anukUla hai, yaha mere pratikUla hai' / karma yukta jIva ke mana meM isa prakAra ke vikalpa uThate haiM / (14) abhiprAya jIva meM rahatA hai, viSaya meM nahIM rahatA / abhiprAya viSaya se hI utpanna hai, para viSaya se bhinna hotA hai / vastutaH viSaya kevala nimitta kAraNa hai, upAdAna to mohanIya karmayukta jIva hI hai / (15) jaise kapar3e se Dhaka dene se A~khe andhI ho jAtI hai / yaha andhatva kapaDe meM nahIM hai para kapar3e se hI utpanna hotA hai / (16) usI prakAra viSaya ke samparka se hI jIva viSayoM ke prati vyAkula hotA hai / vyAkulatA viSaya ke dvArA hotI hai parantu viSaya meM nahIM hotI / (17) strI Adi viSaya yadyapi sacetana hai / ataH inakA samparka sacetana hai / kintu apanA vyaktigata abhiprAya dUsarI vyakti meM nahIM rahatA hai / (18) tRtIya s 47 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAne'nubhave'pyatra na svAtaMtryaM vihanyate / samAnamapi sarveSAM svataMtraM cakSurAdikam // 19 // viSayagrahaNAjjIvo na tathA bAdhyate baha / yathA'bhiprAyanirmANAnmohanIyapravartitAt // 20 // tathApi mohanIyasya vikSobhasyA'sti kAraNam / viSayagrahaNaM tena bAdhA tenApi gaNyate // 21 // icchAsaMcArito jIvo viSayeSu pravartate / tasmAdeva mataM duSTaM viSayagrahaNaM sadA // 22 // kevalajJAninAM dehai: paJcendriyamanoharAH / viSayA yogamAyAtA nAbhiprAyapravartakAH // 23 // suSThatvaM vA'pi duSTatvaM naiteSAM pratibhAsate / teSAmindriyavedyatvaM jJAnenaitairvilokyate // 24 // zrIsaMvegaratiH Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do vyakti ko samAna anubhava hone para bhI donoM kA anubhava svatantra hotA hai| ataH anubhava kI svatantratA naSTa nahIM hotI / jisa prakAra sabakI A~khe Adi samAna hone para bhI apanI pRthak pRthak hotI haiM / (19) vAstava meM viSayoM ke grahaNa se AtmA ko vaisI hAni nahIM hotI hai, jaisI hAni mohanIya ke kAraNa hone vAle abhiprAya ke nirmANa se hotI hai / (20) phira bhI mohanIya ke vikSobha kA kAraNa viSayoM kA grahaNa hI hai, ataH viSayagrahaNa se bhI AtmA kI hAni mAnI jAtI hai / (21) icchA se prerita hokara hI jIva viSayoM meM pravRtta hotA hai, ataH viSayoM ke grahaNa ko sadA doSa hI mAnA gayA hai / (22) kevalajJAnIo ke zarIra ke sAtha bhI pA~coM indriyoM ke manohara viSayoM kA saMyoga hotA hai, kintu unameM abhiprAya kA pravartana nahIM hotA / (23) kevalajJAnIo ko ye viSaya acche yA bUre nahIM lagate / ve viSayoM kI indriyagrAhyatA ko jJAna dvArA jAnate hai / (24) tRtIya prastAva Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM ca viSayajJAna-mabhiprAyapravartakam / bhAvyamAnatvacintAyAM lakSaNatvena manyate // 25 // yato'bhiprAyanirmANaM nAsti sA viSayajJatA / AtmacaitanyasaMpAdyA nAtmabAdhAkarI matA // 26 // abhiprAyAd vicArAssyu-rasaMkhyeyA anAratam / yathA-prIto'smi yenaitat sarvadA prApnuyAmaham // 27 // navAnAM syAt kathaM prAptiH prAptAnAM caiva rakSaNam / rakSitAnAM svayaMbhogastasya sAtatyameva ca // 28 // prApti-rakSopabhogAdau cintAsantAnasaMgataH / yad yad vibhAvayejjIvastadarthaghaTanaM matam // 29 // rocate yanna mAM teSAM nikAraM vidadhAmyaham / naite mAM punarAyAntu tathA kartavyamAtmanA // 30 // zrIsaMvegaratiH Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra abhiprAya ko prerita karane vAlA viSayajJAna bhAvyamAnatA kA lakSaNa mAnA gayA hai / (25) viSayajJAna hone para bhI agara abhiprAya nahIM banA hai to vaha Atmajanita viSayajJAna AtmA ko bAdhAkArI nahIM hai / (26) abhiprAya se nirantara asaMkhya vicAra utpanna hote haiM / jaise ki 'jisase maiM prasanna hU~ use maiM hameMzA prApta karU~ / ' (27) 'nae-nae viSayoM kI prApti kaise ho ? prApta kA saMrakSaNa kaise ho ? rakSita kA nirantara upabhoga kaise ho / ' (28) prApti, rakSA aura upabhoga kI cintAoM se vyAkula jIva jo bhI kalpanA karatA hai, usako arthaghaTana kahate haiM / (29) 'jo mujhe acchA nahIM lagatA, unakA maiM nivAraNa karU~gA / mujhe aisA karanA cAhie ki jisase ye pratikUlatA phira na Ae~ / ' (30) tRtIya s 51 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyAtapratikArArthaM nAlpayatno bhavAmyaham / ityarthaghaTanApanno jIvassyAt pratibhAvavAn // 31 // matijJAnasvarUpeNa saMjJA'sti dIrghakAlikI / saMTaMko'tra bhavatyasyAssukhaduHkhasamAzritaH // 32 // alpazabdAd yathA sUtrAd vRttikArA maharSayaH / mahArthaghaTanAM navyAM yojayanti vizAradAH // 33 // yathAlabdhAt tathA jIvo viSayAt karmaNA''turaH / ghaTayan cetaso bhAvAn bhavabhramaNabhAg bhavet // 34 // artho hyadhyavasAyo'sti ghaTayan taM hyanekadhA / yAn yAn bhAvAnupeyAttAn pratibhAvAn vijAnata // 35 // anukUlatvadhIzcitte pratikUlatvadhIrapi / vartate sA'styabhiprAyo viSayAsaMganirmitaH // 36 // zrIsaMvegaratiH Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Ae hue aniSTa ke pratikAra ke lie maiM pUrA prayatna kruuNgaa|' isa prakAra vicAra karane vAlA jIva pratibhAva se yukta hotA hai / (31) matijJAna meM jo dIrghakAlikI saMjJA hai vaha sukhaduHkha ke vividha AyAma banakara arthaghaTana meM rahatI hai| (32) . alpa zabdAtmaka sUtra se jaise vRttikAra maharSi bahe alpa zabdAtmaka sUtra se jaise vRttikAra maharSi bar3e artho vAlI naI vyAkhyA karate haiM / (33) usI prakAra karma se Atura jIva jisa prakAra viSaya prApta hote hai usa prakAra citta ke bhAvoM ko vistAra detA hai aura saMsAra meM bhramaNa karatA rahatA hai / (34) mAnasika saMkalpa ko artha kahate hai / aneka prakAra se artha kI racanA karate hue jIva jina-jina bhAvoM se yukta hotA hai, una bhAvoM ko pratibhAva jAnanA caahie| (35) citta meM anukUlatva kI buddhi hotI hai, vaise hI pratikUlatva kI buddhi bhI hotI hai| yaha anukUla aura pratikUla buddhi abhiprAya hai / yaha abhiprAya viSaya ke saMga se nirmita hotA hai / (36) tRtIya prastAva Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 AkarSo yo'nukUleSu pratikUleSu trastatA / tadarthaghaTanaM nAnA- vicArANAM prasUtikRt // 37 // vyaktezca vastuno nAma-grAhaM saMgraha - nigrahe / bhRzaM cittapravAho yassa pratibhAva ucyate // 38 // tatra tatra prasaMgeSu tathA cittapravAhitA / pratibhAvaH prativyakti prativastu ca bhidyate // 39 // tato nirmIyate vANI tassaMjAyate kriyA / Ahatya pratibhAvebhyo jAtA tena pratikriyA // 40 // rase bandhasthitau caiva karmaNAM pratibhAvataH / pratikriyAkRto bandhaH pradeze prakRtAvapi // 41 // rasasyeva sthiterbandhaH pratibhAvAd bhavannapi / rasasyevAtmanaH zaktau bAdhAkRnna vizeSataH // 42 // zrIsaMvegaratiH Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukUla ke prati jo AkarSaNa hotA hai| pratikUla ke prati jo udvega hotA hai| ise arthaghaTana kahate haiM / isakI racanA aneka vicAroM ko janma detI hai / (37) vyakti aura vastu ke alaga-alaga nAma lekara, unake parigraha aura parihAra karane meM jo citta kA pravAha banatA hai, use pratibhAva kahA jAtA hai / (38) pratibhAva citta kA pravAha rUpa hotA hai / vaha pratyeka vyakti aura pratyeka vastu ke prati bhinna hotA hai / (39) pratibhAva se vANI utpanna hotI hai| pratibhAva se kriyA utpanna hotI hai| kula milAkara pratibhAvoM se pratikriyA utpanna hotI hai / (40) prAyazaH pratibhAva ke dvArA karma kA rasabandha aura sthitibandha hotA hai / pratikriyA se pradezabandha aura prakRtibandha hotA hai / (41) yadyapi sthiti kA bhI bandha pratibhAva se hotA hai| parantu vizeSa rUpa se rasa hI AtmA kI zakti kA ghAtaka hai / (42) tRtIya prastAva Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaNo rasamandatve sthitizzaktA na bAdhitum / rasenaiva hi navyAnAM karmaNAM sudRDhA sthitiH // 43 // prayatno badhyamAnAnAM karmaNAM rasavAraNe / kAryoM mukhyatayA so'yaM bhAvazuddhyA ca jAyate // 44 // na nAma karmaNAM bandhassarvathA'tra nirudhyate / zaktistatkarmaNAM kintu yathAzakyaM nirAsyate // 45 // badhyamAnaM tataH karma rasairmandaM yathA bhavet / trayANAmanyabandhAnAM tathA zaktirvibhajyate // 46 // abhiprAyAdiniSpannaH karma-saMskAra-saMgataH / jeyo'sti rasabandho'yaM mUle naSTe kuto bhayam // 47 // vastutastu trayaM hyetad mohanIyarasodayAt / prabhavatyetadApanno rasabandho navo navaH // 48 // zrIsaMvegaratiH Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasa ke manda hone para karma kI sthiti AtmaguNoM ko naSTa karane meM samartha nahIM hotI / rasa ke kAraNa hI nae karma kI sthiti sudRr3ha hotI hai / arthAt sthitibandha bhI rasa se hI dIrghakAlIna aura sudRr3ha hotA hai / (43) ataH karmoM ke rasa ko dUra karane kA hI prayatna karanA caahie| yaha prayatna mukhyatayA bhAvazuddhi se hotA hai / (44) yahA~ sarvathA karmabandha kA nirodha nahIM hotA, kintu yathAsambhava karmoM kI zakti kamajora banAI jAtI hai / (45) badhyamAna karmoM meM rasoM kI mandatA hotI hai / usase zeSa tIna bandhoM (prakRtibandha, pradezabandha aura sthitibandha) kI zakti kama hone lagatI hai / (46) yaha rasabandha (anubhAgabandha) abhiprAyAdi se niSpanna hotA hai tathA karma aura karmajanya saMskAroM ke sAtha rahatA hai, use hI jitanA caahie| mUla naSTa hone para bhaya kisakA ? (47) vastutaH viSayagrahaNa, abhiprAya aura arthaghaTana ye tInoM mohanIya karma ke rasodaya se nirmita hote haiM / inase yukta hone para nayA nayA rasabandha hotA rahatA hai / (48) tRtIya s 57 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 duHkhAnAM parihArArthaM karmaNAM vRddhikAriNAm / abhiprAyAdikaM jitvA saukhyamuttamamarjayet // 49 // bAhyAnAM naiva keSAJcit saMyogAnAM vivartanam / kartuM zakyaM tathAtve tu vizvaM syAdavyavasthitam // 50 // aniSTaM yadapi prAptaM tat pApodayasaMbhavam / kathaMkAraM bhavedatra pApAnAM parivartanam // 51 // karmaNAM saMkramo'pyasti mahAgrantheSu darzitaH / asmadAdikajIvAnAM saMkramo'yaM kathaM bhavet // 52 // padArthAnAM manuSyANAM svabhAvairapi vedanAH / jAyante tatra kiM teSAM zakyA'sti parivartanA // 53 // sarveSAmeva sarvatra sthitAnAM parivartane / gauravaM, lAghavaM tu syAd AtmanaH parivartane // 54 // zrIsaMvegaratiH Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura duHkhoM ke parihAra ke lie, karmoM ko bar3hAne vAle abhiprAyAdi ko jitakara uttama sukha prApta kareM / (49) bAhya saMyogoM ko nahIM badalA jA sakatA hai / yadi saMyogoM ko rokanA yA badalanA sambhava ho, to vizva hI avyavasthita ho jAe~gA / (50) jo bhI aniSTa prApta huA hai, usakA kAraNa pApa kA udaya hai / aniSTa, pApodaya se utpanna hai / ina pApoM kA parivartana kaise ho yahI vicAraNIya hai / (51) karma viSayaka mahAna granthoM meM karmoM kA saMkramaNa bhI batAyA gayA hai / (arthAt eka prakRti kA karma dUsarI prakRti ke karma meM saMkramita ho jAtA hai ) / hamAre jaise jIvoM meM yaha saMkramaNa kaise ho sakatA hai ? (52) padArthoM ke aura manuSyoM ke svabhAva se bhI vedanAe~ utpanna hotI hai, taba kyA unameM parivartana sambhava hai ? / (53) duniyAbhara kA parivartana karanA sambhava nahIM hai| vizva bhara meM sthita sabakA parivartana karanA duSkara hai, apanI AtmA meM parivartana karanA apekSayA sukara hai / (54) tRtIya prastAva Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvArthadarzinA diSTe tattve cintanayogataH / parivartanamApannaH kathaM kenApi dUyate // 55 // bhagavadvacaso dUra-sthito mUDho'vicArakaH / parivartanazUnyatvAd nUnaM kenApi dUyate // 56 // adyAhaM yatsvarUpo'smi nArhati tan mamAtmanaH / itthamAzayavAn kuryAt prathamaM svaparIkSaNam // 57 // nAhaM dehasvarUpo'smi kSudhArogAdibhAjanam / ahaM tu siddharUpo'smi zuddhasaukhyasya bhAjanam // 58 // svataMtraM mama sAmarthya jIvane'nubhave'pi ca / adya tat karmabaddhatvAd dehAdhInaM pravartate // 59 // rAgadveSavazIbhUtaH kaSAyakaluSAzayaH / viSayAsaktacitto'haM karmabaddho'smi sarvathA // 60 // zrIsaMvegaratiH Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinezvara bhagavanta dvArA upadiSTa tattva ke AdhAra se cintana karate hue jisane parivartana prApta kiyA hai use kauna kisa prakAra duHkhI kara sakatA hai ? (55) jo jina vacanoM se dUra hai, mUrkha va avicArI hai, apane meM parivartana karanA nahIM cAhatA hai, vahI dUsaroM ke dvArA duHkhI kiyA jAtA hai / (56) Aja maiM jisa svarUpa meM hU~, vaha svarUpa merI AtmA ke lie yogya nahIM hai| isa Azaya ko dhAraNa karanevAlA vyakti pahale apanI parIkSA kareM / (57) maiM bhUkha, roga Adi kA ghara deha svarUpa nahIM huuN| maiM siddhasvarUpa hU~ / maiM zuddha (nirapekSa) sukha kA pAtra hU~ / (58) maiM jIvana meM aura anubhava meM svatantra sAmarthyavAna huuN| Aja merA jIvana aura anubhava donoM hI karmoM ke bandhana ke kAraNa zarIra ke adhIna ho cUke hai / (59) Aja maiM rAgadveSa ko vazIbhUta hU~, kaSAya se malInacittavAlA, viSayoM meM Asakta tathA sarvathA karmabaddha huuN| (60) tRtIya prastAva Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamA''tmA rakSaNIyo'sti mayaiva mama cintanaiH / ahaM hi tArako me syAM nAhaM syAM mama mArakaH // 61 // mAmahaM deharUpeNa pazyAmi sa bhramo mama / mAmahamAtmarUpeNa pazyeyaM tat sukhaM bhavet // 62 // iyattA mama zaktInAM vartate naiva kAcana / vismRtya tA ahaM mugdho lagnaH pAmarasaMgatau // 63 // AtmagauravavismArA-nnAnyA'sti kA'pi markhatA / AtmagauravabodhAcca nAnyA kAcana vaiduSI // 64 // kvAsmi kutra ca gaMtavyaM kartavyaM kiM karomi kim / kiM prAptaM prApaNIyaM kiM kiM tyaktaM tyAjyamasti kim ? // 65 // zaktayo mayi vartante pAlanIyA mayaiva tAH / kurve tAsAmupekSAM cet tadA zatrurmamA'smyaham // 66 // zrIsaMvegaratiH Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI vicAra prakriyA dvArA apanI AtmA kI mujhe svayaM rakSA karanI cAhie / mujhe hI apanA tAraka bananA hai, maiM apanA ghAtaka nahIM banU~gA / (61) maiM khuda ko deha mAnatA hU~, yaha merA bhrama hai / jaba maiM apane Apako AtmA ke rUpa meM dekhU~gA, tabhI sukha hogA / (62) merI zaktiyoM kI koI sImA nahIM hai, usako bhUlakara maiM mUr3ha, nIcoM kI saMgati meM lagA hU~ / (63) apane gaurava ke vismaraNa se bar3I koI mUrkhatA nahIM hai / apane gaurava kA bodha hone se adhika koI vidvatA nahIM hai / (64) maiM kahA~ hU~, mujhe kahA~ jAnA hai, mere liye karaNIya kyA hai ? maiM kyA karU~ ? / maiMne kyA prApta kiyA hai ? mujhe kyA prApta karanA hai ? maiMne kyA-kyA chor3A hai aura mere liye chor3ane yogya kyA hai ? (65) mere meM zaktiyA~ vidyamAna hai / mujhe hI unakI rakSA karanI hogI / yadi maiM unakI upekSA karU~gA, to maiM khuda kA hI zatru bana jAU~gA / (66) tRtIya s 63 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 AgAmino bhavAssanti kiyantastanna vedmyaham / kisvarUpo bhaviSyAmi na jAne tad bhave bhave // 67 // kiyatkAlaM tathA janmanyamuSminnapi jIvanam / vartate tanna vijJAtaM mayA'jJAnakalaMkinA // 68 // yatrAsssatto'smi tannAzyaM nirnAzye nAsti me ratiH / aviveko hi duHkhAnAM sarveSAM mUlamucyate // 69 // upArjitaM yadatrAsti tadatraiva bhaviSyati / yAsyAmi vivazassarvaM vihAya kutracit sthale // 70 // mayA sAkaM mayA neyaM mayA kiM samupArjitam / yadapyAyAsyati tatra zubhatvaM kinnu vidyate ? // 71 // dehasampatkuTumbAdyA na santi sahagAminaH / devatA guravo'pyevaM na paratra sahasthitAH // 72 // zrIsaMvegaratiH Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgAmI kitane bhava zeSa haiM, yaha maiM nahIM jAnatA / AgAmI bhavoM meM merA svarUpa kyA hogA ? yaha maiM nahIM jAnatA / (67) ajJAna se kalaMkita maiM yaha bhI nahIM jAnatA ki isa janma meM bhI kitanA jIvana zeSa hai / (68) . jisameM maiM Asakta hai, vaha nAzavAna hai / jo avinazvara hai, usameM merI jisameM maiM Asakta hU~, vaha nAzavAna hai / jo avinazvara hai, usameM merI anurakti nahIM hai / aviveka hI saba duHkhoM kA mUla kahA jAtA hai / (69) jo kucha yahA~ upArjita kiyA hai, vaha yahIM raha jAegA / maiM saba kucha chor3akara kahIM aura sthAna meM vivaza hokara calA jAu~gA / (70) ___ maiMne jo bhI zubha azubha upArjita kiyA hai, vaha mujhe apane sAtha le jAnA hai / jo mere sAtha AyegA, vaha zubha hai kyA~ ? (71) zarIra, saMpatti aura kuTumba sAtha nahIM Ate haiN| dU paraloka meM devatA aura gurU bhI sAtha nahIM Ate / (72) tRtIya prastAva Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 saMskArAH kevalaM jIvabhAvyamAnatvasambhavAH / AyAsyanti mayA sAkaM tat zubhAn vitanomyaham // 73 // zubhAnyeva nimittAni yAntu me rAgapAtratAm / nimittAnyazubhAnyatra mA yAntu rAgagocare // 74 // evaM vicArayannAtmA dharmapravRttimAzritaH / pRcchati svayamAtmAnaM praznatrayamanAvilam // 75 // kriyate yo mayA dharmo dehavittAdisAdhanaiH / tasmAdabhyadhikAcAre zakto'smi vA na vA kimu // 76 // dharmAyA'bhyadhikAyA'haM zaktassan taM karomi cet / asti kazcana me tatra bAdhako vApi vArakaH // 77 // mayi bAdhAdikA'bhAve dharmAdhikyavidhAyini / vipadassyurvibhinnAH kiM jIvitAdervinAzikAH // 78 // zrIsaMvegaratiH Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mere sAtha jIva kI (uparyukta) bhAvyamAnatA se utpanna saMskAra hI AeMge / ataH maiM zubha bhAvoM kA vistAra karU~gA / (73) zubha nimittoM ke prati hI merA rAgabhAva ho, azubha nimitta mere rAga kA viSaya na baneM / (74) isa prakAra vicAra karate hue dharma meM pravRtta AtmA apane Apa se tIna spaSTa prazna hai / (75) pUchatA zarIra, dhana Adi sAdhanoM ke dvArA maiM jo dharma karatA hU~, kyA usase adhika dharmasAdhanA meM maiM samartha hU~ ? (76) samartha hU~ aura isase adhika dharma karU~gA, to kyA koI AdamI isameM rokane vAlA hai ? (77) adhika dharmasAdhanA meM virodhI kA abhAva hai, aura yadi adhika dharma zurU kiyA to kyA mere jIvana meM vinAzaka vipattiyA~ utpanna hoMgI ? (78) tRtIya s 67 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ no ced re kiM tato'tyanta-malpaM dharmaM karomyaham / yat karomi tato nUnaM karomi yanna tanmahat // 79 // mayA na kriyate dharmo yo yastaM taM smarAmyaham / kadA kaM ca kathaM kurve bhAvanAmitthamAzraye // 8 // kAryANAM karaNe hyatra sopAnatrayamucyate / prathamaM kalpanA''dheyA kAryasyeSTasya cetasi // 8 // dvitIyaM tasya kAryasya yojanA spaSTatA'nvitA / kAryakAraNasAmarthya svayaMvizvAsapUrvikA // 82 // tRtIyaJca prayatnassyAt svakIyakSamatAnugaH / avizrAnto navotsAha-saMcArI samayAnvitaH // 83 // evaM kramaM samAzritya yaH kAryeSu pravartate / sAphalyasumanAMsyasya mlAyanti naiva karhicit // 84 // zrIsaMvegaratiH Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi dharma karane meM virodha aura vipatti vizeSa nahIM haiM to maiM kyoM atyanta alpa dharmasAdhanA kara rahA hU~ ? Aja meM jo dharma kara rahA hU~, usase adhikatara dharma karanA bAkI rahatA hai| (79) maiMne jo-jo dharma nahIM kiyA hai, usa usakA smaraNa karatA huuN| dharma kaba, kauna sA aura kisa prakAra karU~gA ? isa bhAvanA kA Azraya letA hU~ / (80) kArya ko kriyAnvita karane ke tIna sopAna hote haiM / sarvaprathama, iSTa kArya kI mana meM kalpanA karanI cAhie / (81) do, kArya ko sampanna karane kI spaSTa yojanA honI cAhie / yaha yojanA apanI zakti ke prati AtmavizvAsa se pUrNa honI cAhie / (82) tIna, apanI kSamatA ke anusAra prayatna honA cAhie / yaha prayatna niraMtara, utsAha pUrNa aura samayabaddha honA cAhie / (83) kabhI sujhAsa nahIM hAzraya lekara jo kAya isa krama kA Azraya lekara jo kAryoM meM pravRtta hotA hai, usakI saphalatA ke puSpa kabhI murajhAte nahIM hai / (84) tRtIya prastAva Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 alpaM dharmaM prakurvANo dharmiNaM manute nijam / zrImantaM kurute so'yaM vittenAlpena kiM nijam // 85 // mahAnagaranirdAhI dAruNo vahniruddhataH / ekakumbhajalenaiva zItalena na zAmyate // 86 // tathaivA'nAdisaMsAra-saMskArA AtmanisthitAH / atyalpenaiva dharmeNa na kSAlyante'ticikkaNAH // 87 // sambhave sati kartavyA dharmavRddhirnirantaram / zaktayaH parivardhante tAsAmeva prayogataH // 88 // amoghaM puNyabandhAnAM kAraNaM dharma ucyate / vizuddhAzayataH puNyaM bhavet puNyAnubandhakam // 89 // karmaNAM nirjarAkArI dharma eva nirucyate / sakAmanirjarAhetussa jJAnapUrvako bhavet // 90 // zrIsaMvegaratiH Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo alpa dharmasAdhanA karate hue apane ko dhArmika samajhatA hai vaha thor3e dhana se kyA khuda ko dhanavAna samajhatA hai ? (85) mahAnagara ko jalAne vAlI, dArUNa, bhayaMkara Aga eka maTake bhara zItala pAnI se zAnta nahIM hotI / (86) usI prakAra anAdi saMsAra ke saMskAra AtmA meM sthita hai, ve atyanta cikane hai, thor3I sI dharma sAdhanA se ve sApha nahI hote / (87) bar3hatI sambhava ho, to nirantara sambhava ho, to nirantara dharmavRddhi karanI cAhie / zaktiyoM ke prayoga se hI zaktiyA~ bar3hatI hai / (88) mAlapuNyabandha ke amogha kA puNyabandha ke amogha kAraNa ko dharma kahate haiN| vizuddha bhAvoM se puNyAnubandhI puNya mIlatA hai / (89) karma kI nirjarA dharma se hotI hai| jJAnapUrvaka dharma karane se sakAmanirjarA hotI hai| (90) tRtIya prastAva 71 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manasA vacasA caivaM dehena dharmapAlanam / karvANA tIvrasaMskArA-dhAnaM karvanti cetasi // 9 // dharmapravRttito dharmA-''cArasattvaM vivardhate / ullAso vardhate dharme kauzalaM jAyate navam // 12 // zubhAnAmeva bhAvAnA-manubhAvAH zubhapradAH / dharmAcAreNa puNyena vidhIyante nirantaram // 13 // guNAnAmudbhavaH sthairyaM vikAso dharmato bhaveta / dharmo hi guNadhAriNyAM mahAmegho mato'malaH // 94 // doSANAM kramazo hAni-vinAzo'nudbhavastathA / dharmeNaiva bhaved dharmassadAzuddhikaro mataH // 15 // dharmazraddhAM vidhAyaivaM karomi hitamAtmanaH / madIyena vilambena hanta hAnirmama svayam // 16 // zrIsaMvegaratiH Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana, vacana, kAyA se isa prakAra dharmapravRtti karate hue prANI mana meM tIvra saMskAroM kA AdhAna karate haiM (91) dharma kI pravRtti se dharma kA AcaraNa karane kI zakti bar3hatI hai / dharma meM ullAsa bar3hatA hai / nayA kauzala utpanna hotA hai / (92) zubha bhAvoM ke anuvartI bhAva bhI zubhaprada arthAt puNya dene vAle hote haiM / ye zubha bhAva pavitra dharmAcAra se mIlate hai / (93) dharma se hI guNoM kI utpatti, sthiratA aura vikAsa hotA hai| dharma ko guNarUpa dharatI para vimala mahAmegha samAna mAnA gayA hai / (94) T doSoM kA hrAsa, vinAza aura anutpatti dharma se hI hotI hai / dharma sadA zuddhikAraka hotA hai / (95) isa vAto ko yAda rakhakara maiM dharma meM zraddhAvAn banU~gA aura AtmA kA hita karU~gA / mere vilamba se to mujhe hI hAni hotI hai / (96) tRtIya s 73 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasya viSaye cittaM yathAbodhaM niyojayan / prazasyAM tanute jIva-ssahaja bhAvyamAnatAm // 97 // dharmasya viSaye'pi syA-dabhiprAyapravartanam / dharmArthaghaTanA'pi syA-dantaraMgasukhAvahA // 98 // dharmaM cAnusarannavyaH pratibhAvo'pi saMbhavet / tadatthA dharmavistAra-kAriNI ca pratikriyA // 99 // azubhAdviSayAjjAtA duSTA bhavaparamparA / zubhAddhi viSayAjjAtAd dharmAd dhvastA bhaved dhruvam // 100 // vardhamAno vizaddhazcA'bhiprAyo dharmagocaraH / viSayAviSayo bhUyAd dharmasiddhirbhavettadA // 101 // anukUlatvadhIhe pratikUlatvadhIrapi / ghaTanA'bhAvato'rthAnAM na bhaved dvandvanAzataH // 102 // 74 zrIsaMvegaratiH Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane jJAna ke anusAra citta ko dharma meM lagAte hue jIva prazasya bhAvyamAnatA kA vistAra karatA hai / (97) dharma ke viSaya meM abhiprAya bhI banatA hotA hai, (rAgadveSa Adi se haTakara abhiprAya dharma kI ora muDa jAte haiM) aura dharma kA arthaghaTana hone se antaraMga sukha mIlatA hai| (98) dharma kA anusaraNa karane se nayA pratibhAva utpanna hotA hai / usase dharma kA vistAra karanevAlI pratikriyA utpanna hotI hai / (99) azubha viSayoM se duSTa bhava paramparA utpanna hotI hai, viSayoM se utpanna bhavaparamparA zubha viSayaka dharma se nizcita hI dhvasta ho jAtI hai / (100) dharma se saMlagna vizuddha abhiprAya niraMtara vRddhi prApta karake, jaba viSayAtIta avasthA taka paha~catA hai tabhI dharmasiddhi hotI hai / (101) nahIM hote zarada abhAva se arthaghaTana ke abhAva se dvandvanAza ho jAne para anukUla yA pratikUla saMvedana jAgRta nahI hote / (102) tRtIya prastAva 75 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnugatAH sarvAH pratibhAvapratikriyAH / viramante tadA karma-kSayeNa paramaM padam // 103 // zrIsaMvegaratiH Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayoM kA anusaraNa karane vAle samasta pratibhAva aura pratikriyA jaba samApta ho jAte hai, taba karmakSaya ho jAne se jIva ko paramapada mIlatA hai / (103) tRtIya prastAva 77 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 prastAvaH caturthaH pratibhAvA aneke syu-viSayairAtmanirmitAH / jAnanti pratibhAvebhyo'bhiprAyaM dhIdhanA nijam // 1 // vastutastu niroddhavya-mabhiprAyapravartanam / pratibhAvAvalokena taddbodhassukaro bhavet // 2 // viSayairbhAvitaM ceto dadAtyeva pratikriyAm / saMsikto dhRtadhArAbhistapanaH phUtkRtiM yathA // 3 // abhiprAyAttathA'rthAnAM ghaTanAcca viyujyate / jIvastadA na jAyante pratibhAvA pratikriyAH // 4 // abhAvaH pratibhAvAnAM paramA'sti dazA''tmanaH / samAdhirvA vizuddhirvA siddhirveyaM nirucyate // 5 // kAraNatrayato duSTAH pratibhAvA bhavantyamI / karmaNAmudayAt pUrva-saMskArAd durnimittataH // 6 // zrIsaMvegaratiH Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA prastAva viSayoM ke kAraNa AtmA dvArA nirmita pratibhAva aneka hote haiM / buddhimAn pratibhAva ke dvArA apanA abhiprAya jAnate haiM / (1) vAstava meM abhiprAya kA utpanna honA hI rokanA cAhie / pratibhAva ko dekhane se usakA jJAna sahaja ho jAtA hai / (2) viSayoM kI bhAvanAoM se yukta citta pratikriyA karatA hI hai / jaise ghI kI dhArAoM se siMcita agni dhU dhU kara jalane lagatI hai / (3) jIva jaba abhiprAya aura arthaghaTana se rahita hotA hai, taba pratibhAva aura pratikriyA utpanna nahIM hotI hai / (4) pratibhAvoM kA abhAva AtmA kI parama avasthA / yahI samAdhi, vizuddhi athavA siddhi hai / (5) tIna kAraNoM se ye duSTa pratibhAva utpanna hote haiM / karmoM ke udaya se, pUrva saMskAroM se aura bUre nimitta se / (6) cauthA prastAva 79 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 kAraNatrayatazca syuH pratibhAvAH zubhA api / karmamAndyAt prayatnena cetasaH sannimittataH // 7 // nimittAddhi zubhAdbhogI bhAvamapyazubhaM bhajet / azubhAdyoginAM bhAvA prajAyante zubhA api // 8 // yogyatAmanusRtyaivaM jAyante pratibhAvanAH / ArdrAsu mRtsvapi bIje prarohaH svaguNAzrayaH // 9 // nimittAnAM zubhAnAM vA'zubhAnAmupakartRtA / mukhyatAM nAdadhAtyatra matA karmodayasya sA // 10 // karmamAndyAya kartavyaH prayatnaH prathamo mahAn / kiM kurvanti nimittAni satsu mandeSu karmasu // 11 // cetasaH zubhayatnena mandatvaM karmaNAM bhavet / nimittairuttamaiH prAyaH zubhatvaM cetaso bhavet // 12 // zrIsaMvegaratiH Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna kAraNoM se pratibhAva zubha banate haiM, karma kI mandatA se, citta ke prayatna se aura uttama nimitta se / (7) zubha nimitta se bhogI vyakti azubha bhAva bhI karatA hai / azubha se bhI yogiyoM ke zubha bhAva utpanna hote haiM / (8) yogyatA ke anusAra hI pratibhAvanAe~ utpanna hotI hai / gIlI miTTI meM bhI bIja se aMkura apane guNoM ke anurupa hI utpanna hotA hai / (9) zubha yA azubha nimittoM kA upakAra mukhya nahIM hai| karmodaya kI hI mukhyatA hai| (10) karma kI mandatA ke lie sabase jyAdA prayatna karanA cAhie, karmo ke manda hone para nimitta kyA kareMge ? (11) citta ke zubha prayatna se karmoM kI mandatA hotI hai| uttama nimittoM ke dvArA prAyaH citta kI zubhatA hotI hai / (12) cauthA prastAva Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 svAdhyAye ca sadAcAre satsaMge ca samarpitaH / trividhazcetaso yatno bhAvazuddhi pravartayet // 13 // sUtramarthaM ca tAtparyaM paThanneva navaM navam / sa tIrthasparzanAbhogI prApnoti vimalAtmatAm // 14 // kaMThasthIkaraNAnandassamudghoSasamanvitaH / sUtreSvekAgratAvAhI jihvApAvitryakRnmataH // 15 // artheSvarhannirukteSu cittadhAraNayA yutaH / abhyAsaH paramAhlAdI zraddhAkArIti zasyate // 16 // bodhastAtparyavijJAnA-dapratimo'bhijAyate / manoyogasya paddhatyAM pratistrotogatipradaH // 17 // AtmA SaTkArakatvena cintayannAtmano dazAm / mithyAtvamohanIyAnAM mandatAM netumastyalam // 18 // zrIsaMvegaratiH Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya, sadAcAra aura satsaMga, ina tInoM meM citta kA samarpita prayatna bhAvazuddhi karatA hai / (13) sUtra, artha aura usake nae nae tAtparya ko par3hatA huA jIva tIrthasparzanA samAna lAbha pAkara AtmA kI nirmalatA ko prApta karatA hai| (14) sUtro ko U~ce svara se par3hate hue kaMThastha karane kA Ananda sUtroM meM ekAgratA lAtA hai tathA jillA ko pavitra karatA hai| (15) arihanta nirUpita arthoM meM citta kI dhAraNA ko lagAkara abhyAsa karanA parama AhlAdakArI tathA zraddhAkArI hai / (16) tAtparya jJAna hone se hI apratima bodha hotA hai, jo manoyoga kI paddhati meM srota ke viparIta jAne kI gati pradAna karatA hai| (17) jIva chaha kArakoM ke dvArA AtmA kI dazA kA vicAra karate hue mithyAtva mohanIya ke karmo ko manda karane meM saphala hotA hai / (18) cauthA prastAva 83 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 AtmA'sti santi karmANi karmabaddho'smi cApyaham / karmaNAM phalabhAgasmi karmanAze'smi ca kSamaH // 19 // tasya hetuzca dharmo'sti karmamokSo'sti me tataH / ityevaM bodhamApannaH samarthaH karmanigrahe // 20 // yugmam AgamA vRttayasteSAM prAmukhyAd bodhadAyakAH / tadarhAH zramaNA eva vratAnAM pUrNasAdhakAH // 21 // etairabhyastasacchAstraiH paramArthavizAradaiH / nirmitA bahavo granthAH svAdhyAyeSUpayoginaH // 22 // saMvegaraMgazAlAyAH zaktiH kenopavarNyate / pragADhabhavarAgasya samucchedavidhAyinI // 23 // samarAdityavArtAyA raso yenAnvabhUyata / klezAvezavazitvena sarvathA'sau vyamucyata // 24 // zrIsaMvegaratiH Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA hai / karma hai aura maiM karmoM se baddha hU~ / karmoM ke phaloM kA bhoga maiM karatA hU~ aura karmanAza meM bhI samartha hU~ (19) karmanAza kA sAdhaka dharma hai, ataH merA karmoM se mokSa sambhavita hai| isa jJAna ko pAkara hI karmoM ko rokA jAtA hai| (20) Agama aura unakI vRttiyA~ mukhyarUpa se jJAnadAyaka hai| unheM par3hane kI yogyatA mahAvratasAdhaka zramaNa meM hI hotI hai / (21) uttama zAstroM ke abhyAsI, paramArtha ko jAnane vAle ina mahAvratiyoM ne svAdhyAya meM upayogI aneka granthoM kI racanA kI hai / (22) saMsAra ke tIvra rAga kA uccheda karane vAlI saMvegaraMgazAlA (nAmaka grantha) kI zakti kA kauna varNana kara sakatA hai| (23) samarAditya kI kathA meM jise rasa kA anubhava huA hai vaha kleza ke AvezoM se sarvathA mukta banA hai / (24) cauthA prastAva 85 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamitiprapaMcA tu pratiprastAvamAtmanaH / dAridryanAzanAnnUnaM kalpavRkSAdhikA matA // 25 // akalpanIyamadhyAtma-kalpadrumamahAphalam / mamatAmocanaM tattvA-locanaM cAtmarocanam // 26 // sadbhAvamayUrairnRttaM manovanyAM vitanyate / yatrAsti satataM varSan meghaH zAntasudhArasaH // 27 // dhana-svajanavistAre tyaktA yena tanau ratiH / nipItA niyataM tena pavitrA bhavabhAvanA // 28 // sindhurbindusthito nUnaM yogazAstre'nubhUyate / samagro dhArmikAcAra-ssaMkSepAdyatra darzitaH // 29 // nizcayavyavahArAbhyAM dharmamArgopadarzakam / zrIyogazatakaM sUrya-candrajyotirdhara nabhaH // 30 // zrIsaMvegaratiH Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamitibhavaprapaMcA kathA apane pratyeka prastAva ke dvArA AtmA kA dAridrya nAza karatI hai isa lie use kalpavRkSa se adhika mAnI gaI hai / (25) adhyAtma-kalpadruma grantha ke dvArA tIna akalpya phala mIlate haiM / tattva kA cintana, mamatA kA visarjana, AtmA kA anurAga / (26) jahA~ 'zAntasudhArasa' rUpI satata varSA karane vAlA megha hai, vahA~ mana rUpI bhUmi meM sadbhAva rUpI mora nAcate haiM / (27) dhana aura svajana ke vistAra meM tathA zarIra meM Asakti jinhoMne chor3a dI, unhoMne nizcita hI pavitra 'bhavabhAvanA' grantha ko pI liyA hai / (28) 'yogazAstra' meM bindu meM sAgara sthita pratIta hotA hai| yahA~ saMkSepa meM sampUrNa dhArmika AcAra pradarzita kiyA gayA hai / (29) nizcaya vyavahAra ke dvArA dharmamArga ko pradarzita karane vAlA 'zrIyogazataka' sUrya aura candra se yukta AkAza kI taraha hai / (30) cauthA prastAva Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 zrIyogaviMzikAzAstraM yazovRttisamanvitam / sthAnAdau yogamicchAdestanvat svarNaM sugandhavat // 31 // yogabindurmahAnindussakalAM saMzritaH kalAm / bhavyAtmahRdayAmbhodhi-velollAsanatatparaH // 32 // vilAsAyA'STasiddhInAM vinAzAyA'STakarmaNAm / vibhAsAyA'STayogAnAM yogadRSTisamuccayaH // 33 // zrIprazamaratigranthAt pratyahaM ca pratikSaNam / AtmA'smi hyahamAtmA'smItIyaM jAyeta jAgRtiH // 34 // AtmAnubhUtivistAraM jJAnasAraM bhajanmanaH / sAttvika labhate zuddhAM svayaMsiddhAM prasannatAm // 35 // AyuSaH saphalatvAya dharmabinduM samAzraya / pIyUSAcAmamAtreNa saukhyaM nirvyayamAvahan // 36 // zrIsaMvegaratiH Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zrIyogaviMzikA' nAmaka zAstra jo yazovRtti se samanvita hai, sone meM sugandha kI sthAna Adi meM icchAdi yoga kA vistAra karatA hai / (31) zrI 'yogabindu' solaha kalAoM kA dhAraka bar3A candramA hai, jo bhavyAtmAoM ke hRdaya rUpI sAgara meM jvAra lAtA hai / (32) zrI 'yogadRSTisamuccaya' ATha siddhioM ke vilAsa ke lie, AThoM karmoM ke vinAza ke lie, aSTAMga yoga ko prakAzita karane ke lie hai / (33) zrI prazamarati grantha se pratidina pratikSaNa 'maiM AtmA hU~, maiM AtmA hU~, isa prakAra kI jAgRti hotI hai / (34) AtmAnubhUti kA vistAra karane vAle 'jJAnasAra' kA sevana karate hue mana svayaMsiddha, zuddha aura sAttvika prasannatA ko prApta karatA hai / (35) jIvana kI saphalatA ke lie 'dharmabindu' kA Azraya lo. amRta ke Acamana mAtra se amUlya sukha prApta karo / ( 36 ) cauthA prastAva 89 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 kiM kArya tat kathaM kAryaM kadA kAryaM ca tat kiyat / tacchrAddhavidhinA jJAtvA dharmacAturyavAn bhava // 37 // dravyasaptatikA sapta- kSetramaMtrasabhA prabhoH / vyavasthAzcaiva tabhaMga-vipAkA yatra carcitAH // 38 // jJAtaM jIvavicAreNa bhavacakraM durantakam / bhavabhItissamutpannA pratiSiddhA virAdhanA // 39 // navatattvAvabodhena jJeyopAdeya- heyagaH / viveko labhyate pApa-pravRttipratibandhakaH // 40 // SaDAvazyakasUtreSu mahArtheSvekacittatA / sAdhanAprANabhUteSu sAdhanIyA sadAzayAt // 41 // tattvArthasUtramuttuMgaM zRMgaM saddbodhabhUruhaH / vartinyo vRttayo yatra vividhAssUrinirmitAH // 42 // zrIsaMvegaratiH Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma meM kyA karanA cAhie, kaise karanA cAhie, kaba karanA cAhie aura kitanA karanA cAhie yaha 'zrAddhavidhi' se jAnakara dharma meM catura bano / (37) 'dravyasaptatikA' prabhu kI saptakSetrIya vyavasthA kI cintanasabhA hai| yahA~ vyavasthA aura vyavasthAbhaMga ke vipAka samajhAe jAte haiM / (38) 'jIvavicAra' se bhavoM kA cakra jJAta hotA hai / isase saMsAra kI bhIti utpanna hotI hai / virAdhanA kA niSedha hotA hai / (39) 'navatattva' se pApa kI pravRtti kA pratibandhaka evaM upAdeya, jJeya, aura heya kA bodha karAne vAlA viveka prApta hotA hai / (40) sAdhanA ke prANabhUta, mahAn arthavAle 'SaDAvazyaka sUtro' meM zubhAzaya ke sAtha ekAgracitta bananA cAhie / (41) 'tattvArthasUtra' UMcI coTiyoM vAlA samyag jJAna kA parvata hai, jisa para pUrvasUriviracita vRttiA~ pagadaNDI kI taraha phailI hai / (42) cauthA prastAva Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 AsvAdo madhuro bodhaH spaSTo zraddhA vikasvarI / svAdhyAye gUrjara zrImat samyaktvasaptatispRzi // 43 // zrIpravacanasArANA-muddhAro'dhIyate yadi / sarveSAmAgamAnAM tad rahasyaM jAyate sphuTam // 44 // dravyaM kSetraM ca kAlaM ca bhAvaM lokaprakAzataH / jJAtvA saddRSTivAn jAto nonmArge yAti mAnavaH // 45 // triSaSTicarite'mbhodhau kathAH kallolasodarAH / stavAzca dezanAzcAtra sphAramudghoSaNAsvarAH // 46 // karmaNAmaSTabhedAnAM bodhaM sottaraprakRti / karmagranthena saMprApto bandhahetUn tyajet sukham // 47 // anye'pi saMkhyayA'gamyA granthAssanti zivaMkarAH / yeSAmabhyAsatastattva-jJAnollAsassamantataH // 48 // zrIsaMvegaratiH Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita ke saDasaTha bola kI sajjhAya se madhura AsvAda, spaSTa bodha tathA vikasita zraddhA milatI hai / (43) se jAri vimoThAra yadi 'zrIpravacanasAroddhAra' kA adhyayana kiyA jAe to sabhI Agamo kA rahasya spaSTa ho jAtA hai / (44) "lokaprakAza' se dravya, kSetra, kAla aura bhAva ko jAnakara samyakdRSTi banA manuSya unmArga para nahIM jAtA hai / (45) "triSaSTizalAkAcarita' nAmaka grantha samudra hai| yahA~ kathAe~ laharI hai| stuti aura dezanA jalagarjanA ke svara hai / karmagrantha se uttara prakRtiyoM sahita karmoM ke ATha bhedoM kA jJAna prApta kara ke karma bandha ke hetuoM kA sahaja tyAga karanA cAhie / (47) anya bhI asaMkhya kalyANakArI grantha hai, jinake adhyayana se tattvajJAna pUrNatayA samullasita hotA hai / (48) cauthA prastAva Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAraikasamAdhInaM cittamAsIdanAditaH / granthAnAM muhurabhyAsAt tacchubhAdhyAsitaM bhavet // 49 // yathA yathA bhavet pAThastathA miSTo rasastravaH / rasAdekAgratAsiddhi-rAtmazuddhistataH parA // 50 // granthA hi tattvacintAsu yojanIyA sthirAtmanA / smRtyekagocarA naiva vidhAtavyA manISiNA // 51 // ye guNA avagamyante labhyante te kathaM mayA / doSA ye ke'pi lakSyante tyAjyante te kathaMtayA // 52 // jJeyaM vijJAya kartavye samadyogo vidhIyate / ityAdibhAvanAM dhRtvA svAdhyAyassevyate sadA // 53 // sudeve sadgurau nityaM saddharme karaNaM zubham / dAna-zIla-tapo-bhAvAssadAcAro vratAnyapi // 54 // zrIsaMvegaratiH Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta anAdikAla se ekamAtra saMsAra ke adhIna thA / granthoM ke nirantara adhyayana se vaha zubha meM sthita hotA hai / (49) jaise jaise pATha kiyA jAtA hai vaise vaise AtmA meM AnaMda ke madhura rasa kA srAva hotA hai / rasa se ekAgratA siddha hotI hai, usase parama Atmazuddhi hotI hai / (50) AtmA ko sthira banAkara grantha kA upayoga tattvacintA meM karanA cAhie / vidvAna unheM kevala kaNThastha karake na rUke / (51) jJAta guNoM ko maiM kaise prApta karU~, jo doSa dikhAI dete haiM unakA kaise tyAga kiyA jAe ? (52) jAnane yogya ko jAnakara karaNIya meM udyama karanA cAhie, yaha bhAvanA dhAraNa kara ke sadA svAdhyAya kA sevana karanA cAhie / (53) haMmezA sacce deva, guru aura dharma ke viSaya meM zubha kArya karane cAhie / dAna, zIla, tapa, bhAva, sadAcAra aura vrata bhI Acarane cAhie / (54) cauthA prastAva 95 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyamANA kriyA prAyazcetasA saha jAyate / tataH saMskAranirmANaM satatAsevanAd bhavet // 55 // manorathaH sukAryANAM svIyazaktyAH parIkSaNam / karaNe nirNayaH kArye harSaH smRtyAmanusthitiH // 56 // iti pratyekakAryeSu paMcadhA yaH pravartate / tasya saddharmasaMskAraiH cetanA vAsitA bhavet // 57 // yugmam jJAnasya darzanasyaivaM caritra-tapasoH zubhA / kriyaivA'sti sadAcAro vIryAcAropabaMhitA // 58 // nityo naimittikazceti dvidhA''cAra: samucyate / taM taM kurvan yathAyogyaM dharmAtmA saMskRto bhavet // 59 // zrImatAmahatAM bimbaM nirgrantho bhagavAn guruH / zubhaM kalyANamitraM ca kAtaiH zubhasaMgatiH // 60 // zrIsaMvegaratiH Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna kriyA citta ke sAtha juDakara hotI hai, usake bAda satata sevana se saMskAra nirmANa hotA hai / (55) acche kArya karane kI icchA, phira apanI zakti kA parIkSaNa, kArya karane kA nirNaya, kArya karate hue harSa tathA usa kArya kA sadA smRti meM rahanA / (56) isa prakAra pratyeka kArya meM jo pA~ca prakAra se pravartita hotA hai usakI cetanA dharma ke saMskAroM se raMjita ho jAtI hai / (57) jJAna, darzana, caritra aura tapa kI vIryAcAra se saMpuSTa kriyA hI zubha kArya hai / (58) AcAra do prakAra kA batAyA jAtA hai / nitya aura naimittika / una AcAroM kA pAlana karate hue dharmAtmA saMskAravAn hotA hai / (59) zrI arhantoM kI mUrti aura nirgrantha gurU tathA uttama kalyANamitra ke sAtha zubha saMgati karanI cAhie / (60) cauthA prastAva 97 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saundaryaM bhagavanmUrterbhAvapUrNo nibhAlayan / kRtakRtyo'ntarAnanda-nimagnaH saMstavejjinam // 61 // nidhAyottamasAmagrI bhaktibhAgarcanAvidhau / yAcetA'dhyAtmalAbhena paramAtmadazAM nijAm // 12 // kalyANakaiH pavitrANi tIrthANyanyAni cAdarAt / viharan kurute dhanyo rajaso'lpatvamAtmani // 63 // sammetazikhare campA-puryAM kAzyAM ca raivate / ayodhyAyAmapApAyAM yAtrAbhirbhAvayen manaH // 64 // zatrujaye ca tAraMge pattane cArbudAcale / zaMkhezvare ca prahlAda-pure yAtrA guNAvahA // 65 // anyAnyanyAni tIrthANi dharAdhArANi saMspRzan / teSAM pAvitryasAMgatyAd nUnaM nirmalayed nijam // 66 // zrIsaMvegaratiH Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna kI mUrti kA sauMdarya bhAvapUrvaka dekhakara kRtakRtya bane / Antarika Ananda meM magna hokara jina bhagavAna kA stavana kare / (61) bhaktivAn hokara pUjA vidhi kare uttama sAmagrI rakheM / adhyAtma kI upalabdhi se apanI AtmA kI paramAtmadazA pAne kI yAcanA kareM / (62) paMcakalyANakoM se pavitra tIrthakSetra aura anya tIrthoM kI bhAvapUrvaka yAtrA karake dhanya vyakti apanI AtmA se karmaraja ko kama karatA hai / (63) sammetazikhara, campApurI, kAzI, giranAra parvata, ayodhyA aura pAvApurI kI yAtrA karake manako bhAvita kareM / (64) zatrujaya, tAraMgAjI, pATana, Abu, zaMkhezvara aura prahlAdapura kI yAtrA guNakArI hotI hai| (65) pRthvI ke AdhArabhUta anya tIrthoM kI pavitra saMgati se apane Apako nirmala kareM / (66) cauthA prastAva Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 aSTAdazasahastreSu zIlAMgeSu samarpitAH / zramaNA darzanAdeva pApAnAmapahArakAH // 67 // teSAmAjJaikaniSThAnAmanaghAcaraNAvatAm / niHspRhANAM kRpArdrANAM zRNuyAd vAcamuttamAm // 68 // munInAM siddhadharmANAM saMgamaH sevanA stavaH / apUrvalAbhakAritvAdavandhyaM muktikAraNam // 67 // vasanti hRdaye yeSAM sAdhavo dharmakarmaThAH / teSAmajJAnajAd duHkhA-nna kvacid vartate bhayam // 70 // preraNAd bodhadAnAcca vAsakatvAcchubhairguNaiH / saMzayacchedakatvAcca sAdhavassyussahAyakAH // 71 // sAdhUnAM vinaye niSThaH sAdhUnAtmanivedakaH / sAdhusambodhito dhanyassAdhubhiH saMskRto bhavet // 72 // zrIsaMvegaratiH Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThAraha hajAra zIla ke aMgoM kA pAlana karanevAle sAdhu, darzanamAtra se pApoM ko dUra kara dete haiM / (67) sAdhu jinAjJA ke pAlaka hote haiM, pavitra AcaraNa karate hai, niHspRha hote haiM, kRpAvAn hote haiM / aise sAdhu kI vANI kA zravaNa kareM / (68) munijanone dharma siddha kara liyA hai / unakI saMgati, sevA, stuti, apUrva lAbhakArI hone se mukti kA amogha kAraNa banatI hai / (69) jinake hRdaya meM aise dharma kAryoM meM nirata sAdhu nivAsa karate haiM unheM ajJAna se utpanna duHkha se kabhI bhaya nahIM hotA / (70) sAdhu preraNA dene se, jJAna dene se, zubha guNoM se yukta karane se, saMzayoM kA chedana karane se sahAyaka hote haiM / (71) sAdhuoM kA vinaya karane vAlA, sAdhuoM se Atmanivedana karane vAlA, sAdhuoM se sambodhita honevAlA dhanya prANI sAdhuoM ke dvArA saMskAravAn banatA hai / (72) cauthA prastAva 101 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasyodIraNAkRttvaM kalyANamitralakSaNam / dharmeNAbhyadhikastulyo nyUno vA sambhavedayam // 73 // dharmazraddhAsamiddhAtmA dharmAcAravizAradaH / dharmAbhyAsarato nityaM mata: zreyaHsakhA varaH // 74 // tena sAkaM prayuMjIta dharmaM tatprerito bhajet / tanniSiddhAnnivarteta naitadicchAmatikramet // 5 // sadA tasyAdaraM kuryAt taddharmaM cAbhivAdayet / mArgadarzakatAM cAsya svIkaryAdAtmazodhane // 76 // nimittairitarairevaM zubhAt saMskArasaMgrahAt / pratibhAvAn zubhAn gacchan zubhAbhiprAyavAn bhavet // 77 // 102 zrIsaMvegaratiH Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kI udIraNA karanA kalyANamitra kA lakSaNa hai| vaha dharma meM adhika samAna yA nyUna ho sakatA hai| (73) dharmazraddhA se jisakI AtmA yukta hai, dharma ke AcaraNa ko jo jAnatA hai, jo nitya dharma ke abhyAsa meM lagA huA hai use zreSTha kalyANamitra samajhanA cAhie / (74) kalyANamitra ke sAtha meM dharma kA pAlana kreN| unakI preraNA se kArya kreN| unakA niSedha ho vahA~ se nivRtta ho jAe / unakI icchA kA atikramaNa na kareM / (75) sadA unakA Adara kreN| unakI dharmasAdhanA kA abhivAdana kreN| Atmazuddhi ke lie unheM mArgadarzaka mAne / ( 76 ) isI prakAra anya nimittoM ke dvArA zubha saMskAra kA grahaNa kare, zubha pratibhAvoM ko prApta kare aura zubha abhiprAya prApta kreN| (77) cauthA prastAva 103 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH prastAvaH matijJAna-zrutajJAna-mohanIya-pravartitam / sukhaM duHkhaM ca tannAzAt-tayorapagamo bhavet // 1 // apUrNe hi matijJAna-zrutajJAne svabhAvataH / tayorevotthito bodho'pUrNaH saukhyAdiko na kim // 2 // kevalajJAnalAbhena vighaTete matizrute / mohanIyApahAreNa saukhyaduHkhaviyojanA // 3 // yAvanmatyAdikaM tAvad na jJAnaM pUrNamApyate / yAvanmohodayastAvat sukhaM pUrNaM na labhyate // 4 // nanu saukhyaM ca duHkhaM ca jJAnasyAnubhavadvayam / mohanIyApahAre tu saukhyamevopajAyate // 5 // duHkharUpasya bodhasya yatrAbhAvo'sti cetane / tatra jJAnasya pUrNatvaM kathaM nAma nigadyate // 6 // yugmam 104 zrIsaMvegaratiH Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA prastAva prAyazaH matijJAna, zrutajJAna aura mohanIya ke kAraNa sukha aura duHkha hote haiM / ina tInoM ke nAza se sukha-duHkha naSTa ho jAte haiM / (1) svabhAva se hI matijJAna, zrutajJAna apUrNa hai| unase utpanna jJAna bhI apUrNa hotA hai| phira sukha Adi bhI apUrNa kyoM nahIM hoMge ? (2) kevala jJAna hone para mati aura zruta jJAna naSTa ho jAte haiM / mohanIya ke naSTa ho jAne para sukha aura duHkha naSTa ho jAte haiM / (3) jaba taka mati Adi jJAna hai, taba taka pUrNa jJAna prApta nahIM hotA / usI prakAra jaba taka mohanIya karma hai, taba taka pUrNa sukha prApta nahIM hotA / (4) prazna :- sukha aura duHkha dono jJAna ke anubhava hai| mohanIya ke naSTa hone para sirpha sukhAtmaka jJAna utpanna hotA hai / (5) duHkhAtmaka jJAna kA abhAva yadi mAnA jAe to jJAna kA pUrNatva kaise mAnA jA sakatA hai / (6) pA~cavA prastAva 105 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 samAdhAnamidaM jJeyaM sAvadhAnaissamAsataH / mohanIyodayo duHkhaM tadabhAvaH sukhaM matam // 7 // mohanIyAnuvedhena saukhyaM yadapi jAyate / bAlAnAM mRttikAsvAda - tulyatvAttanna gaNyate // 8 // karmodayAnuviddhatvAd vikRtAM bodhapaddhatim / AtmA saMzritavAn tasyAssukhaM duHkhaM ca jAyate // 9 // mohanIyAMza evAsti duHkhaM rogastanAviva / svasmAdanyasvarUpe'pi sva-svarUpeNa bhAsate // 10 // cetanAyAH samullAsassukhasyAnubhave bhavet / cetanAyAzca saMkoco duHkhasyAnubhave bhavet // 11 // cetanA sthiratAM prAptA karmaNAM vigame sati / Atmano mUlarUpeNa zuddhaM saukhyaM nigadyate // 12 // zrIsaMvegaratiH Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa (zaMkA) kA saMkSepa meM yaha samAdhAna sAvadhAna hokara jAna lo mohanIya kA udaya duHkha hai, usakA abhAva sukha hai| (7) mohanIya ke mizraNa se jo sukha utpanna hotA hai, vaha baccoM ke miTTI khAne ke Ananda kI taraha nagaNya hai / (8) karmodaya se anuviddha hone ke kAraNa AtmA vikRta jJAna kA Azraya letA hai| usa vikRta jJAnapaddhati ke kAraNa sukha-duHkha utpanna hote hai / (9) jaise roga zarIra kA svabhAva nahIM hai phira bhI zarIra meM utpanna hotA hai vaise karma ke aMza svarUpa duHkha bhI AtmA kA svabhAva nahIM hai phira bhI AtmA meM utpanna hotA hai / (10) sukha ke anubhava meM cetanA kA samullAsa tathA duHkha ke anubhava meM cetanA kA saMkoca hotA hai| (11) karmoM ke naSTa hone para cetanA sthiratA ko prApta kara letI hai, usI sthiratA ko AtmA kA mUlabhUta zuddha sukha kahA jAtA hai| (12) pA~cavA prastAva 107 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nanu saMgItamAsvAdya dRSTvA puSpAdisundaram / AsvAdya madhurAnnaM ca svataMtro'nubhavaH sukham // 13 // tathA kaMTakavedhena kSudhAjAgaraNena ca / rogAdisaMkaTe duHkhaM svAtaMtryAdanubhUyate // 14 // yad yathA'sti tathA tasya vedane vikRtiH kutaH / tathAtve sati sarvajJo vikRtyA dUSito bhavet // 15 // atrocyate cetanAyA nimittairanuvartitA / karmavikSobhitA'vasthA sukhe duHkhe ca dRzyate // 16 // kAce raMgAMcite netrai - rlokite pAradarzini / atathAsthamapi rUpaM tathAtvena vilokyate // 17 // netrayoratra ko doSo doSo'sti raMgasaMgateH / jIvasyAstIha ko doSo doSo mohasya kevalam // 18 // zrIsaMvegaratiH Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna :- saMgIta ko sunakara, sundara puSpAdi ko dekhakara, svAdiSTa anna kA AsvAda pAkara sukha kA svatantra anubhava hotA hai / (13) usI prakAra kA~Te cubhane para, bhUkha lagane para, rogAdi ke saMkaTa meM duHkha kA svatantra rUpa se anubhava hotA hai / (14) jo jaisA hai, usakI usa rUpa meM saMvedanA hotI hai to use vikRti kaise kaha sakate hai ? aisA mAnane para to sarvajJa ko bhI vikRti se dUSita mAnanA hogA / (15) cetanA kI nimittoM kI vazavartitA aura karma kI vikSobhAvasthA sukha aura duHkha meM dikhAI detI hai / (16) raMge hue kAca ke ArapAra se dekhane para vastu raMgarUpa meM jaisI nahIM hotI hai vaisI dikhatI hai / (17) yahA~ A~khoM kA kyA doSa hai, doSa to raMga ke hone kA hai| jIva kA yahA~ kyA doSa hai, doSa kevala moha kA hai / (18) pA~cavA prastAva 109 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aviveko'yathArUpa-bodhasyaikanibandhanam / cittaM bhAvAturaM kuryAd nimittAnugame sati // 19 // kSAranyAsAjjalaM mUlAn-mAdhuryAdapacIyate / evaM karmodayAdAtmA svabhAvAd dUrato vrajet // 20 // sarvasaMvedaneSvAtmA sApekSaH karmaNAM prati / saukhye duHkhe samApanne svataMtro naiva vartate // 21 // indriyeSvanukUlAnAM lAbhe'nyeSAM ca saMgame / dehadvAreNa saMvetti karmAdhInaH sukhAdikam // 22 // dehAdAtmA vibhinno'pi dehenA'nubhavan jagat / sukhaM duHkhaM ca dehastha-mAtmasthatvena manyate // 23 // kaSAyanokaSAyANAM mithyAtvasyApi kAraNAd / tanAvAtmabhramotpAda Atmano'nAdikAlataH // 24 // 110 zrIsaMvegaratiH Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayathArtha bodha kA eka kAraNa aviveka hai, jo nimitta ke anusaraNa karane para citta ko bhAvAtura kara detA hai / (19) namaka DAla dene se pAnI apane mUla mAdhurya se dUra ho jAtA hai, usI prakAra karmodaya se AtmA svabhAva se dUra ho jAtA hai / (20) sabhI saMvedanAoM meM (sukha duHkha ke anubhava meM) AtmA karma ke prati sApekSa rahatA hai / sukha duHkha Ane para bhI usakA anubhava svatantra nahIM rahatA / (21) karmoM ke adhIna AtmA deha ke mAdhyama se iMdriyoM ko anukUla prApta hone para sukhakA pratikUla aura prApta hone para duHkha kA saMvedana karatA hai / (22) deha se bhinna hone para bhI AtmA deha ke dvArA jagata kA anubhava karatA hai isalie deha meM sthita sukha-duHkha ko vaha AtmA ke sukha-duHkha mAnatA hai / (23) kaSAya, nokaSAya aura mithyAtva ke kAraNa AtmA ko anAdikAla se zarIra meM AtmA kA bhrama utpanna huA hai / (24) pA~cavA prastAva 111 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartRtvaM caiva bhoktRtvaM jIvasyedaM bhramadvayam / karmasAcivyato'nAde-nidAnaM sakalApadAm // 25 // vapurAtmAnamAkrAntaM karmaNA prAptanirmiti / vaiSamyAn mohanIyasyA-dvaitatvenAnubhUyate // 26 // jalenA'ntaHpraviSTena dugdhasya kSIyate yathA / snigdhatvaM gADhamAdhuryaM ziSyate zuklavarNatA // 27 // svAtaMtryAt sarvavetRtva-mAtmanaH karmaNA hRtam / kartRtvaM caiva bhoktRtvaM kevalaM cAvazeSitam // 28 // dehAdahaM vibhinno'smi tad jJAtuM naiva zakyate / Atmanyeva pravRttassyAM tadajJAnAnna cintyate // 29 // cetanA vartate jIve parAdhInA ca sA tanoH / tattanvekA'nuyogena jJAnamasyopajAyate // 30 // 112 zrIsaMvegaratiH Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartRtva aura bhoktRtva ye jIva ke do bhrama hai / anAdikAla se karma kI saMgati ke kAraNa ye bhrama hote hai / ye bhrama samasta ApattiyoM ke ghara hai / (25) zarIra karma ke kAraNa banA hai| zarIra AtmA para AkrAnta hai / mohanIya karma kI viSamatA se zarIra aura AtmA ekarUpa pratIta hote haiM / (26) malA va mAna mila ko kI nigAha dUdha meM pAnI milane para jaise dUdha kI snigdhatA, gADha madhuratA kama ho jAtI hai, kevala sapheda raMga zeSa rahatA hai / (27) usI prakAra svatantra rUpa se AtmA kA jo sarvajJa svabhAva hai, vaha saMsAra meM karmoM ke dvArA dabA diyA jAtA hai / kevala kartRtva aura bhoktRtva zeSa rahatA hai / (28) deha se maiM bhinna hU~, yaha jAnanA sambhavita nahIM hotA / ajJAna ke kAraNa Atmakendrita pravRtti kA cintana nahIM ho sakatA / (29) cetanA jIva meM hai / vaha zarIra ko parAdhIna hai / ataH zarIra ke dvArA hI jIva ko jJAna hotA hai / (30) pA~cavA prastAva 113 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sparzAdigocaraiH paMca-prakArairdehasaMgataiH / sukhaM syAdanukUlaizca pratikUlaizca vedanA // 31 // vastuto viSayA paMca nAtmAnamupakAriNaH / dehAnAmupakAritvAd AtmA saMvetti tAn tathA // 32 // AzcaryaM paramaM hyetad jaDaM karma jaDA tanuH / AtmAnamatra badhnItastasya cetanayaiva hA ! // 33 // karmaNA vAsitA deha-saMcAryA jIvacetanA / apUrNAnubhavodbhrAntA sukhe duHkhe ca bhrAmyati // 34 // karmaNA rahitA deha-vimuktA jIvacetanA / saMpUrNAnubhavonmattA sukhairduHkhairna bAdhyate // 35 // apekSAyAmahaMkAre vartamAnA''tmacetanA / kaSAyodayanirbaddhA sukhe duHkhe pravartate // 36 // 114 zrIsaMvegaratiH Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deha ke samparka meM Ae hue pA~ca prakAra ke viSayoM kA pA~ca indriya se jJAna hotA hai / vaha anubhava yadi anukUla bane to sukha hotA hai, pratikUla bane to duHkha hotA hai| (31) vAstava meM ye pA~coM viSaya AtmA ke upakArI nahIM hai / ve zarIra ke upakArI hote haiM / aura AtmA unheM AtmAnubhava mAna letA hai / (32) yaha parama Azcarya hai ki karma jar3a hai| zarIra bhI jar3a hai / AtmA kI cetanA ke dvArA hI ye donoM AtmA ko bA~dhate hai / (33) deha meM saMcAra karane vAlI jIva kI karmavAsita cetanA apUrNa anubhava meM phaMsakara sukha aura duHkha meM bhramaNa karatI rahatI hai / (34) karma se rahita, deha se chUTI huI, sampUrNa anubhava meM Anandamagna jIva kI cetanA sukha aura duHkha se bAdhita nahIM hotI hai / (35) apekSA aura ahaMkAra meM sthita AtmacetanA kaSAya ke udaya se baddha hokara sukha aura duHkha meM pravartita hotI hai / (36) pA~cavA prastAva Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanmanovargaNAgrAha-nidAnaM cintanAdikam / apekSA'pUrtito duHkhaM bhavet saukhyaM ca pUrtitaH // 37 // tanunA manasA bodho yo'pi jIvasya jAyate / sa karmasahacAritvAd duHkhameva nirantaram // 38 // kevalI bhagavAnnAsti dehacittajabodhavAn / azArIramacittaM ca jJAnametasya bhAsate // 39 // sA zAntiH saiva santoSaH sA tRptiH saiva sadguNaH / zarIrAnmanaso'jAtaM sukhaM yatrA'styanantakam // 40 // yAvannaitat samutpannaM tAvat soDhavyamAtmanA / duHkhaM nirdalitAnandaM kandaM dveSasya durbhagam // 41 // tatazcAyAtaduHkheSu kartavyaM tattvacintanam / pratikArairanAzyAnAM cintanairastu vAraNam // 42 // 116 zrIsaMvegaratiH Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAyodaya se manorgaNA kA grahaNa hotA hai / manovargaNA ke kAraNa cintanAdi hote haiN| apekSAbhaMga hone se duHkha tathA apekSA kI pUrti hone sukha hotA hai / (37) zarIra aura mana ke mAdhyama se jIva ko jo bhI bodha hotA hai, vaha karma sahacarita hai ataH niraMtara duHkha hai / (38) bhagavAna kevalI kA jJAna, deha aura citta ke mAdhyama se utpanna nahIM hotA hai / unakA jJAna zarIra aura mana kI sahAyatA ke binA svayaM prakAzamAna hai / (39) vahI zAnti hai| vahI santoSa hai| vahI tRpti hai| vahIM sadguNa hai| jahA~ zarIra aura mana ke binA utpanna ananta sukha hai / (40) jaba taka kevala jJAna utpanna nahIM hotA taba taka use sukha aura duHkha ko sahanA hogA / duHkha Ananda ko naSTa karatA hai aura dveSa kA mUla hai / ( 41 ) ataH duHkha ke Ane para tattva kA cintana karanA cAhie / jina duHkhoM kA koI pratikAra nahIM hai unakA pratikAra tattvacintana se hI hotA hai / (42) pA~cavA prastAva 117 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 cintayet pUrvapApitvaM karmanAzaM samantataH / ananubhUtaduHkhAni naiyatyaM ca bhavasthiteH // 43 // svabhAvaM vapuSaH pUrva- maharSINAM ca sAdhanAm / vaiyarthyaM spaSTamicchAyAH sukhAnAM cAvadhisthalam // 44 // yugmam duHkharUpaissamAyAtaM pApametanmadIyakam / anekabhavasaMkrAntaM janmAntarapravartakam // 45 // nirAnando nirutsAho vivazo'haM sahe yadi / tadA navInakarNaughairbaddhassyAmahamAturaH // 46 // duSTAnyanekakarmANi kRtAnyatyantarAgataH / adya tAnyabhyupetAni mamaiveyaM kSatiH khalu // 47 // nAkariSyamahaM tAdRg duSkarma pUrvajanmani / nAbhaviSyamahaM duHkha-bhAjanaM janmanIha tat // 48 // zrIsaMvegaratiH Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkha Ae taba ATha viSaya para cintana kare / pUrvakRta pApoM kA, karmoM ke sampUrNa nAza kA, jina duHkhoM kA anubhava nahIM kiyA hai una duHkhoM kA tathA saMsAra kI niyati kA vicAra karanA cAhie / (43) zarIra ke svabhAva kA aura pUrvakAlIna munio kI sAdhanAoM kA, icchAoM kI vyarthatA tathA sukhoM ke asthAyitva kA vicAra karanA caahie| (44) merA hI yaha pApa Aja duHkharUpa meM upasthita huA hai / yaha aneka janmo se calA AyA hai / aura janmAntara kA kAraNa / (45) isa duHkha ko yadi maiM Anandarahita utsAhahIna hokara vivaza kI taraha ArtabhAva se sahU~gA, to mere isa Arta dhyAna se naye karmasamUha kA bandhana hogA / (46) maiMne (pUrvajanma meM) aneka duSTa kArya kie hai / Aja ve milakara upasthita hue haiM I yaha merI hI galatI kA pariNAma hai / (47) yadi maine pUrvajanma meM vaise pApa nahIM kie hote, to isa janma meM duHkha kA pAtra nahIM banA hotA / (48) pA~cavA prastAva 119 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svIkuryAmahametAni mamAtItotthitAnyaram / mayA kRtasya bhoktavyaM phalaM nanaM mayA'khilam // 49 // karmANi mama nazyanti sahamAno'smi cedaham / Atmano bhAramuktatvaM cAvirbhavati sundaram // 50 // mayyabhyAgataduHkhebhyo-'nyAni duHkhAni bhUrizaH / santi taividhuro'smIti bhAgyamevAsti jAgRtam // 51 // aprAptasaukhyacintAbhi-du:khaM jAyeta yAdRzam / aprAptaduHkhacintAbhissukhaM jAyeta tAdRzam // 52 // duHkhe duHkhAdhikaM pazyed-ityetad yuktimad vacaH / anAvRttapade dagdho paMguM dRSTvA'bhavat sukhI // 53 // marau gato rajorAze-ranyat kiM lapsyate nanu / bhave jAto'pi duHkhAni vihAyAnyat kimApnuyAt ? // 54 // 120 zrIsaMvegaratiH Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM apane pUrvajanma ke pApoM ke phaloM ko sahana karU~gA / apane kie hue karma kA pUrA phala mujhe bhoganA hI cAhie / ( 49 ) yadi maiM inheM sahana kara lU~gA, to mere karma naSTa ho jAe~ge / AtmA kA karmoM ke bhAra se mukta sundara rUpa prakaTa hogA / (50) jagat meM bahuta se bar3e bar3e duHkha hai, unake sAmane merA duHkha kucha bhI nahIM hai / yaha merA bhAgya hI hai, ki una ApadAoM se maiM mukta hU~ / (51) I jo sukha prApta nahIM hai, unakA cintana se karane se duHkha hotA hai / usI prakAra jo duHkha prApta nahIM hue haiM, unakA cintana karane se sukha hotA hai / (52) duHkha Ane para adhika duHkhI kI aura dekhanA cAhie, yaha tarkasaMgata vacana hai / naMge pairoM ke kAraNa dhUpa meM pairo kI jalana sahana karane vAlA AdamI laMgar3e ko dekhakara sukhI huA thA / (53) marUsthala meM jAne para dhUli ke alAvA kyA prApta hogA ? saMsAra meM utpanna hone para bhI duHkha ko chor3akara aura kyA prApta kareMgA ? (54) pA~cavA prastAva 121 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 yAvat karmakSayo nAsti tAvad duHkhaM pravartate / saMjAte karmanAze tu kuto duHkhaparamparA // 55 // zarIraM lAlitaM nityaM duHkhakAle prakampate / dRDhena manasA zikSAm - ApannaM tu na khidyate // 56 // krIDAyuddhAdidRSTAntAt kAyaH sahanatatparaH / svasaMkalpopamAnena bhaved duHkhe'pi saukhyavAn // 57 // sahyate yanna duHkhaM tad durbalatvaM manaHsthiteH / manasaH sattvazAlitvaM nirmAtavyaM sukhecchunA // 58 // zrIvIrabhagavAnarhan yAvad dvAdazavarSakam / upasargAnniruccAraM sahitvA tIrthapo'bhavat // 59 // vyAghrIdantairnaSTadeho mahAsAdhuH sukozalaH / AtmaikadhyAnavAn yAto mokSamAnandasAgaram // 60 // zrIsaMvegaratiH Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba taka karmoM kA nAza nahIM hotA, taba taka duHkha rahatA hI hai / karmoM kA nAza hone para duHkha kI paramparA kahA~ rahegI ? (55) merA itanA lAlanapAlana kiyA huA zarIra duHkha ke samaya meM kA~pane lagatA hai| kintu yadi mana kI dRr3hatApUrvaka use zikSita kiyA jAe, to vaha kleza nahIM pAtA hai / (56) jaise kheloM ke lie yA yuddha ke lie zarIra ko sahanazIla banAyA jAtA hai / usI prakAra apane saMkalpa se jIva duHkha meM bhI sukhI bana sakAtA hai / (57) sahanalAla bahA nahIM jAtA, yaha mana kA duHkha sahA nahIM jAtA, yaha mana kI durbalatA hai / sukha cAhate ho to mana ko sahanazIla banAe / (58) arihaMta bhagavAna mahAvIra bAraha varSa taka mauna se upasarga sahana kara ke hI tIrthaMkara hue the / (59) vyAghrI ke dvArA kA~Te jAne se jinakA zarIra naSTa ho gayA, aise sukozala mahAmuni usa tIvra kaSTa ke samaya bhI AtmA ke hI dhyAna meM lage rahane ke kAraNa Ananda ke sAgara rUpa mokSa ko pA sake / (60) pA~cavA prastAva 123 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divyavastrAdibhogADhyaH zAlibhadraH sukomalaH / agnizayyAsamAM zilAM saMzrito'sAdhayacchubham // 61 // sItA garbhavatI tyaktA rAmeNoiMDakAnane / bhItA'pi nAgatA dainyaM karmalIlAvicArikA // 2 // anye'pi duHkhabhAreNa nistruTitaprasannatAH / sAdhakAH samabhUvan te smRtyA'pi sAmyadAyakAH // 63 // icchA puNyAdatikrAntA pUryate na kadAcana / icchA'nAvazyake dRbdhA duHkhamevAbhivardhayet // 64 // mayA labdhaM tadanyairna sukhaM prAptaM sahasrakaiH / tadavAptena saukhyena pramodaH zobhanaH khalu // 65 // anavAptasya cintAyAM yo'vAptamapi vismaret / sArameya iva bhraSTa sa nUnamubhayasthalAd // 66 // 124 zrIsaMvegaratiH Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divyavastroM ke bhoga bhogane vAle sukumAra zAlibhadra muni ne dIkSita hokara agni ke samAna tapta zilA para dhyAna karate hue zubha kI sAdhanA kI / (61) garbhavatI sItA ko rAma ne ghane jaMgala meM chor3a diyA thA, taba Darane para bhI karma kI lIlA kA vicAra karate hue vaha dIna nahIM huI / (62) ke aura bhI kaI sAdhaka hue haiM, jinahoMne duHkha aura bhI kaI sAdhaka hue haiM, jinhoMne du:kha ke bhAra meM bhI apanI prasannatA ko nahIM chor3A / ve mahApuruSa smaraNamAtra se samatA pradAna karane vAle haiM / (63) puNya ke naSTa ho jAne para icchA kabhI bhI pUrI nahIM hotI hai / anAvazyaka viSaya kI icchA duHkha ko hI bar3hAne vAlI hotI hai / (64) maiMne jo sukha pAyA hai, vaha hajAroM anya logoM ne nahIM pAyA hai| yaha socakara prApta sukha meM santoSa mAnanA sukhada hai / (65) jo aprApta kI cintA meM prApta ko bhI bhUla jAtA hai| vaha kutte kI taraha donoM jagahoM se bhraSTa ho jAtA hai / (66) pA~cavA prastAva 125 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA''yuSo'sti maryAdA mama kAcana nizcitA / tathA saukhyasya lAbhe'pi maryAdA kAcanA'sti mAm // 67 // tAmatikramya nAvApsye navyaM saukhyaM kathaMcana / tato'prAptasya cintAbhiralaM vyarthAbhirAtmanA // 18 // evaM nirAmayaM cittaM duHkhakAle samAhitam / tanvan duHkhAnubhUtyA na mAnasaM kSobhayennijam // 19 // duHkhairaspRzyamAnAnAM dveSo nAvirbhaved yataH / bIjairaspRzyamAnAnAm-aMkurasyodgamaH kutaH // 70 // duHkhadvaiSairanAkrAntassamyacintanatatparaH / nIrAgo bAhyasaukhyeSu yogAnAM sAdhako bhavet // 71 // AtmanA hyAtmanirmagnaH tyaktvA dehAdibhAvanAm / karmaNAM jitvaro yogI zAzvatAnandamApnute // 72 // 126 zrIsaMvegaratiH Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaise merI Ayu kI koI nizcita maryAdA hai, usI prakAra sukha prApta karane kI bhI merI koI nizcita maryAdA hai / (67) usa maryAdA kA atikramaNa kara ke nayA sukha kisI bhI prakAra nahIM milatA hai| ataH AtmA ko aprApta kI vyartha cintA nahIM karanI cAhie / (68) isa prakAra du:kha ke samaya zAnti aura svasthatA dhAraNa karane vAlA jIva duHkha kA anubhava nahIM pAe~gA // 69 / / jisako duHkha sparza nahIM hotA use dveSa bhI nahIM hotA bIja nahIM DAle jAne para aMkura kA udgama kahA~ se hogA / (70) jo duHkha aura dveSoM se ghirA nahIM hotA, samIcIna cintana karane meM lagA rahatA hai, bAhya sukhoM ke prati virakta hotA hai, vahI yogoM kA sAdhaka hotA hai / (71) dehAdi ke prati Asakti kI bhAvanA ko chor3akara AtmA ko AtmA meM hI magna rakhane vAlA yogI karma ko jItakara zAzvata Ananda ko prApta karatA hai / (72) pA~cavA prastAva 127 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastiH niHspRhA me prasIdantu tAtapAdA munIzvarAH / teSAmevAbhidhAnena granthe navye vinirmite // 1 // spaSTamuccArakaH samyak-prerako mUlagAmukaH / zrIsaMvegaratigrantho mattAtenaiva sAmyavAn // 2 // tyaktvA ni:sArasaMsAraM naiko dIkSAM samAzrayat / madabandhuM mAM ca dIkSAyA mArge'pyasthApayat mahAn // 3 // rAmacandraprabhoH ziSya-padaM prAdAt svaputrayoH / na svakIyasya ziSyatvaM dadau nirgranthazekharaH // 4 // abhyAsa: kAritaH sarvaH sevA nAnena svIkRtA / megho hi pRthivIM datte nAdatte'syAstu kiJcana // 5 // vairAgyaratinAmA'sti granthaH zrImadyazaHkRtiH / prazamaratinAmA'pi grantho vAcakanirmitaH // 6 // 128 zrIsaMvegaratiH Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazasti mere pitR munIzvara prasanna hoM, kyoM ki yaha nayA grantha unhIM ke nAma para nirmita huA hai / (1) spaSTa kathana karane vAlA, samyaka preraNA dene vAlA, mUlagAmI cintana se yukta zrIsaMvegarati grantha mere pitamunivara garu ke samAna hai| (2) aura AsAra saMsAra ko tyAgakara na kevala khuda asAra saMsAra ko tyAgakara na kevala khudane dIkSA dhAraNa kI / sAtha sAtha mujhe aura mere bhAI ko bhI dIkSA kA mArga diyA / (3) apane donoM putro ko zrIrAmacandra sUrIzvarajI ma. kA ziSyapada pradAna kiyA / Apa nirgranthazekhara hai / Apane putro ko apanA ziSyatva nahIM diyA / (4) hameM pUrA adhyayana karAyA, aura khuda koi sevA svIkAra nahIM kI / megha pRthvI ko detA hI hai, vaha kucha letA nahIM hai / (5) vairAgyaratinAmaka grantha vAcakayaza kI kRti hai / zrImAna umAsvAti vAcaka nirmita prazamarati nAmaka grantha bhI hai / (6) prazasti 129 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhrAtrorityAvayornAmnA granthAvAlokya cintitam / piturnAmnA yadi grantho labhyate tat sukhaM bhavet // 7 // adya saMpAditaH svapno yathAzakti yathAmati / pitRdatto'khilo bodho'likhyatA'syaiva nAmataH // 8 // prAcInAvubhayau granthau paramajJAnabhAsvarau / tAbhyAM kiM me'stu sAdRzyaM vinamrasyA'nukAriNaH // 9 // saubhAgyazAlinI mAtA jayAdevI prasIdatu / tasyAH svAdhyAyasAhAyyaM granthenAnena siddhyatu // 10 // 130 zrIsaMvegaratiH Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama donoM gurubhAIyoM ke nAma se nirmita grantha dekhakara socaa| yadi eka grantha pitA ke nAmakA ho to baDA sukha hogA / (7) Aja apanI zakti aura buddhi ke anusAra vaha svapna pUrA kiyA / pitA ke dvArA pradatta samasta bodha unhIM ke nAma likhA hai / (8) donoM prAcIna grantha paramajJAna se prakAzita hai / maiMne unakA vinamra anukaraNa kiyA hai| merA una donoM se kyA sAdRzya ho sakatA hai ? (9) saubhAgyazAlinI mAtA jayAdevI prasanna hoN| yaha grantha unake svAdhyAya meM sahAyaka siddha ho / (10) zlokAdipadasUciH 131 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnAmakArAdikramasUciH akaSAyavazitvena // 1-27 // akalpanIyamadhyAtma - // 4-26 // agnervarSAdikairbAdhA // 2-8 // atrocyate cetanAyA // 5- 16 // artheSvarhannirukteSu // 4-16 // artho hyadhyavasAyo'sti // 3-35 // adya yAvaddhi jIvena // 2- 45 // adyAhaM yatsvarUpo'smi // 3-57 // adharmApannavRttInAM // 1-3 // anavAptasya cintAyAM // 5-66 // anAdyanantasaMsAre // 2- 1 // aniSTaM yadapi prAptaM // 3-51 // anicchAviSayaM svAsthya - // 1-29 // anukUlaM mamA'styetad // 3-14 // anukUlatvadhIzcitte // 3-36 // anukUlatvadhIrdehe // 3 - 102 // anyAnyanyAni tIrthANi // 4-66 // anye'pi saMkhyayA'gamyA // 4-48 // anye'pi duHkhabhAreNa // 5-63 // apaamtyugrsuuryaadyai-||2-7|| apekSAbhaMgato duHkhaM // 1-31 // apekSAyAmahaMkAre // 5-36 // apuurvkrnnaadaadyaad-||1-14|| apUrNe hi matijJAna - // 5- 2 // aprAptasaukhyacintAbhi- // 5-52 // apratyakSasthitasyApi // 3-8 // abhAvaH pratibhAvAnAM // 4-5 // abhiprAyAdiniSpannaH // 3-47 // abhiprAyAd vicArAssyuH // 3 - 27 // abhiprAyo'sti jIvastho // 315 // 132 abhiprAyAttathA'rthAnAM // 44 // amoghaM puNyabandhAnAM // 3-89 // alpazabdAd yathA // 3-33 // alpaM dharmaM prakurvANo // 3-85 // aviveko'yathArUpa - // 5-19 // azubhAdviSayAjjAtA // 3-100 // azubhAnAM nimittAnAM // 1-60 // aSTAdazasahastreSu // 4-67 // asaMkhyAtasvarUpeNa // 2- 2 // asaMkhyeyaprakAreNa // 1-39 // asurakSitatA duHkhaM // 1-38 // AkarSo yo'nukUleSu // 3-37 // AgamA vRttayasteSAM // 4-21 // AgAmino bhavAssanti // 3-67 // AtmagauravavismArA // 3-64 // AtmanaH karmaNA yogaH // 1- 1 // AtmanA badhyamAnatvaM // 1-6 // AtmanA hyAtmanirmagnaH // 5- 72 // AtmA SaTkArakatvena // 4-18 // AtmA karmavihInaH // 1-65 // AtmA'yaM mUlarUpeNa // 2- 31 // AtmA'yaM vartate'nAdiH // 1-2 // AtmA'yaM cetanAzAlI // 2-23 // AtmA'sti santi // 4-19 // AtmA'sti karmato // 1-64 // AtmAnamaspRzat karma // 1-66 // AtmAnaM tu spRzat // 1-67 // AtmAnubhUtivistAraM // 4-35 // Adarze sammukhasthAnAM // 2-27 // AyAtapratikArArthaM // 3-31 // zrIsaMvegaratiH Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HE AyuSaH saphalatvAya // 4-36 // AzcaryaM paramaM hyetad // 5-33 // AsvAdo madhuro bodhaH // 4-43 // icchA puNyAdatikrAntA // 5-64 // icchAsaMcArito jIvo // 3 - 22 // iti pratyekakAryeSu // 4-57 // itthaM hi viSayotpannAM // 2- 28 // indriyeSvanukUlAnAM // 5-22 // indriyairmukhyato jJAnaM // 3-3 // iyattA mama zaktInAM // 3-63 // uttamAnAM nimittAnAM // 2- 42 // upayogastviha jJeya - // 3-5 // upArjitaM yadatrAsti // 3-70 // upamitiprapaMcA tu // 4-25 // etairabhyastasacchAstraiH // 4-22 // evamekAkSajIvAnAM // 2-20 // evaM vicArayannAtmA // 3-75 // evaM nirAmayaM cittaM // 5-69 // evaM ca viSayajJAna - // 3-25 // evaM kramaM samAzritya // 3-84 // kartRtvaM caiva bhoktRtvaM // 5- 25 // kadA hyanAdisantAnaH // 1-42 // karmANi mama nazyanti // 1-50 // karmaNAmanubandhAkhyAM // 1-8 // karmaNAM saMkramo'pyasti // 3-52 // karmaNAM nirjarAkArI // 3-90 // karmaNo rasamandatve // 3-43 // karmaNaiva hi bhAvAnA- // 1-47 // karmayoga dRDho // 1-4 // karmaprAbalyanAzAya // 1-25 // karmodayAnuviddhatvAd // 5-9 // kalyANakaiH pavitrANi // 4-63 // kaSAyairapi prAyeNa // 2-36 // kaSAyanokaSAyANAM // 5- 24 // kaMThasthIkaraNAnandaH // 4-15 // kvAsmi kutra ca // 3-65 // kAyayogo vacoyogaH // 1-9 // kAryANAM karaNe // 3-81 // kAce raMgAMcite // 5- 17 // kAraNatrayato duSTAH // 4-6 // kAraNatrayatazca syuH // 4-7 // kAraNaM bhAvyamAnatvaM // 2- 38 // kiyatkAlaM tathA // 3-68 // kiM kArya tat kathaM // 4-37 // kevalajJAninAM dehaiH // 3-23 // kevalajJAnalAbhena // 5-3 // kevalaM yo manoyogaH // 1- 10 // kevalI bhagavAnnAsti // 5- 39 // kriyamANA kriyA // 4-55 // kriyate yo mayA // 3-76 // karmAnuvartito jIva- // 1-22 // karmAnuvartinaH sarve // 1-45 // karmabhyo yadi saMskArA // 1-46 // karmamAndyAya kartavyaH // 4- 11 // karmaNA vAsitA deha - // 5-34 // karmaNA hyAtmazaktInAM // 1-68 // karmaNA rahitA deha - // 5-35 // karmaNAmaSTabhedAnAM // 4-47 // karmaNAmudayAvasthA // 1-5 // zlokAnAmakArAdikramasUciH krIDAyuddhAdidRSTAntAt // 5-57 // kSAyopazamiko dharmA - // 1-24 // kSAranyAsAjjalaM mUlAd- // 5-20 // guNAnAmudbhavaH sthairyaM // 3-94 // granthA hi tattvacintAsu // 4-51 // 133 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taistaiH prabhAvito // 2-4 // cetasaH zubhayatnena // 4-12 // cetanA vartate jIve // 5-30 // cetanA sthiratAM prAptA // 5- 12 // cetanAyAH samullAsaH // 5-11 // citenAnubhavan jIvaH // 1-44 // cintayet pUrvapApitvaM // 5-43 // jalenA'ntaH praviSTena // 5- 27 // jAyate komalaissparze // 2- 34 // BE jAyate karkazasparze // 2- 35 // jJAtaM jIvavicAreNa // 4-39 // jJAtavye jJAtavatyatra // 3-13 // jJAnasya darzanasyaivaM // 4-58 // jJeyaM vijJAya kartavye // 4-53 // tatazcAyAtaduHkheSu // 5-42 // tato nirmIyate vANI // 340 // tat satyaM, kevalaM // 1-48 // tatkarmodayavaiphalya - // 1-23 // tvacA jihvA tathA // 34 // triSaSTicarite'mbhodhau // 4-46 // dehasampatkuTumbAdyA // 3-72 // dehAdahaM vibhinno'smi // 5- 29 // dehAdAtmA vibhinno'pi // 5- 23 // duHkhamAtmanyavizvAso // 1-37 // duHkhamAtmIyalokAnAM // 1-36 // duHkhaM cittasya vaiklavyaM // 1-30 // duHkhaM paraiH kRtopekSA // 1-35 // duHkhaM dveSazca cittasya // 1-28 // duHkhaM kAryeSu naiSphalyaM // 1-32 // duHkhAdanyA sukhAdanyA // 2- 30 // duHkhAnAM parihArArthaM // 3-49 // duHkhAnAM kAraNaM // 1-41 // duHkhe duHkhAdhikaM // 5-53 // duHkharUpaissamAyAtaM // 5-45 // duHkharUpasya bodhasya // 5-6 // tattvArthasUtramuttuMgaM // 4-42 // tatra tatra prasaMgeSu // 3-39 // tRtIyaJca prayatnassyAt // 3-83 // tathA viSayasamparka - // 3- 17 // duHkhadvaiSairanAkrAntaH // 5-71 // duHkhairabhyAgataizcittaM // 1-40 // duHkhairaspRzyamAnAnAM // 5-70 // duSTAnyanekakarmANi // 5-47 // doSANAM kramazo // 3 - 95 // tathA kaMTakavedhena // 5- 14 // tathApi mohanIyasya // 3-21 // tathaivA'nAdi saMsAra // 3-87 // tanunA manasA bodho // 5-38 // tanmanovargaNAgrAha // 5-37 // tannimittAnugAmitvaM // 1-62 // tadbhinno'smi tataH // 1-18 // tasya hetuzca dharmo'sti // 4-20 // tAmatikramya nAvApsye // 5-68 // tena sAkaM prayuMjIta // 4-75 // teSAmAjJaikaniSThAnAm // 4-68 // dravyasaptatikA sapta- // 4-38 // dravyaM yAvadguNaM prAptaM // 39 // dravyaM kSetraM ca kAlaM // 1-58 // dravyaM kSetraM ca kAlaM // 4-45 // dravyAdyaiH preritaM karma // 1-59 // dravyaparyavataH // 37 // divyavastrAdibhogADhyaH // 5-61 // dvitIyaM tasya kAryasya // 3-82 // dhana- svajanavistAre // 4-28 // 134 zrIsaMvegaratiH Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmapravRttito dharmA- // 3-92 // dharmasya viSaye cittaM // 3-97 // dharmasya viSaye'pi // 3-98 // dharmasyodIraNAkRttvaM // 4-73 // dharmazraddhAsamiddhAtmA // 4-74 // dharmazraddhAM vidhAyaivaM // 3-96 // dharmaM cAnusarannavyaH // 3-99 // dharmAyA'bhyadhikAyA'haM // 3-77 // na kAcidapyavasthA'sti // 2-37 // na bhaveccettato vyarthaM // 1-53 // na nAma karmaNAM bandhaH // 3-45 // nanveteSAM nimittAnAM // 2-12 // navatattvAvabodhena // 4-40 // navAnAM syAt kathaM // 3-28 // nAkariSyamahaM tAdRg // 5-48 // nAhaM dehasvarUpo'smi // 3-58 // nanu saMskAranAzena // 1-52 // nanu saMgItamAsvAdya // 5-13 // nanu saukhyaM ca duHkhaM // 5-5 // nigode janmamRtyUnAM // 2-11 // nityo naimittikazceti // 4-59 // nidhAyottamasAmagrIM // 4-62 // nimittajaprabhAvasyA- // 2-13 // nimittAddhi zubhAdbhogI // 4-8 // nimittAnAM zubhAnAM // 4-10 // nimittairitarevaM // 4-77 // nimittasyAnusAritva- // 2-17 // nizcayavyavahArAbhyAM // 4-30 // nirAnando nirutsAho // 5-46 // nUnamekendriyatvena // 2-18 // nUnaM zastrakriyA'vandhyA // 2-46 // netrayostra ko doSo // 5-18 // no ced re kiM tato- // 3-79 // naitadarhA jaDAssanti // 3-12 // naitad vijJAyate kAle // 1-43 // padArthAnAM manuSyANAM // 3-53 // pariNAmazca tajjanyaH // 2-15 // pareNa vaMcanAd duHkhaM // 1-33 // pUrvabaddhApahAro'pi // 1-7 // pRthivyAM bhUmikaMpAdiH // 2-6 // pratibhAvA aneke syu- // 4-1 // pratibhAvo yathAcchaMdaM // 2-43 // pratikriyeti zabdasya // 2-16 // prathamaM zatra kartavyaM // 1-69 // prayatno badhyamAnAnAM // 3-44 // prApti-rakSopabhogAdau // 3-29 // preraNAd bodhadAnAcca // 4-71 // badhyamAnaM tataH karma // 3-46 // bodhastAtparyavijJAnAd- // 4-17 // bAhyAnAM naiva keSAJcit // 3-50 // bhagavadvacaso duur-||3-56|| bhAvAnAmanubhUtAnAM // 1-61 // bhAvyamAnatvasApekSA // 2-22 // bhittyAdirjaDasAmagrI // 3-10 // matijJAnaM zrutajJAnaM // 3-2 // matijJAnasvarUpeNa // 3-32 // matijJAna-zrutajJAna // 5-1 // manasA vacasA caivaM // 3-91 // manuSyatvAdisAmagrI // 2-44 // manorathaH sukAryANAM // 4-56 // mamatAyAH parityAga // 1-51 // mamA''tmA rakSaNIyo'sti // 3-61 // mayA sAkaM mayA neyaM // 3-71 // mayA labdhaM tadanyairna // 5-65 // zlokAnAmakArAdikramasUciH 135 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayA na kriyate // 3-80 // mayyabhyAgataduHkhebhyo // 3-51 // mayi bAdhAdikA'bhAve // 3-78 // marau gato rajorAze- // 5-54 // mahAnagaranirvAhI // 3-86 // mAmahaM deharUpeNa // 3-62 // mAmAnando'bhavat // 2-24 // mithyAtvamohanIyaghno // 1-21 // mithyAtve yadyapi // 1-26 // munInAM siddhadharmANAM // 4-69 // mokSo jIvasvabhAvo'sti // 2-32 // mohanIyAMza evAsti // 5-10 // mohniiyodyaavsthaa-||2-50|| mohanIyAnuvedhena // 5-8 // yato'bhiprAyanirmANaM // 3-26 // yatrA''sakto'smi // 3-69 // yathA vAtAdivaiSamyAd // 1-56 // yathA yathA bhavet // 4-50 // yathA paTAvRtA dRSTi- // 3-16 // yathA karmodayAd labdhaH // 1-49 // yathApravRttakaraNAt // 2-41 // yathAlabdhAt tathA // 3-34 // yathA''yuSo'sti // 5-67 // yadi kazcicchubho'pi // 2-39 // yad yathA'sti tathA // 5-15 // yadyahaM tamavApnomi // 1-19 // yAvat karmakSayo // 5-55 // yAvanmatyAdikaM // 5-4 // yAvannaitat samutpannaM // 5-41 // ye guNA avagamyante // 4-52 // yogyatAmanusRtyaivaM // 4-9 // yogabindumahAninduH // 4-32 // rasasyeva sthiterbandhaH // 3-42 // rase bandhassthitau // 3-41 // rAgadveSataraMgANAM // 2-26 // rAgadveSavazIbhUtaH // 3-60 // rAgadveSavazIbhUtA'vasthA // 1-16 // rAgadveSau kathaM me staH // 1-15 // rAgadveSasvarUpo'haM // 1-17 // rocate yanna mAM // 3-30 // roge rogatvadhIryadvad // 1-20 // rogasyopazamaM kRtvA // 1-57 // rogasyotpAdanAd duHkhaM // 1-34 // vardhamAno vizuddhazcA- // 3-101 // vanaspatyAzcakravAtai // 2-10 // vapurAtmAnamAkrAntaM // 5-26 // vasanti hRdaye yeSAM // 4-70 // vastuto viSayA // 5-32 // vastutastu trayaM // 3-48 // vastutastu niroddhavyam- // 4-2 // vArdhakyazrAntadehasya // 2-19 // vaayorbhuumidhraasphaal-||2-9|| vyaktivastuprasaGgAdyai- // 2-3 // vyaktezca vastuno // 3-38 // vyAghrIdantairnaSTadeho // 5-60 // vicAraiH karmaNAM // 1-13 // vicaaraannaamsNkhyaanaa-||1-12|| viSayAnugatAH sarvAH- // 3-103 // viSaya vitaM ceto // 4-3 // viSayairviSayeSveva // 2-33 // viSayagrahaNaM tatra // 3-1 // viSayagrahaNAjjIvo // 3-20 // vilAsAyA'STasiddhInAM // 4-33 // zaktayo mayi vartante // 3-66 // 136 zrIsaMvegaratiH Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatrujaye ca tAraMge // 4-65 // zanurme lAlitaM nityaM // 5-56 // zabdAnAmarthasaMketaH // 3-11 // zarIrAnAzrayeNaikaH // 2-29 // zubhAnyeva nimittAni // 3-74 // zubhAnAmeva bhAvAnA- // 3-93 // zubhena bhAvyamAnatvaM // 2-40 // zrIpravacanasArANA- // 4-44 // zrIprazamaratigranthAt // 4-34 // zrImatAmahatAM bimbaM // 4-60 // zrIyogaviMzikAzAstraM // 4-31 // zrIvIrabhagavAnahan // 5-59 // zrIsaMvegaratigranthaH // 1-11 // zrUyatAmatra saMskAraH // 1-54 // SaDAvazyakasUtreSu // 4-41 // satyapi jIvacaitanye // 3-6 // satsvapi cennimitteSu // 2-25 // sadA saMgo nimittAnAM // 2-21 // sadA tasyAdaraM kuryAt // 4-76 // sadbhAvamayUrairnRttaM // 4-27 // samarAdityavArtAyA // 4-24 // sambhave sati kartavyA // 3-88 // sammetazikhare campA- // 4-64 // sarvArthadarzinA diSTe // 3-55 // sarveSAmeva sarvatra // 3-54 // sahyate yanna duHkhaM // 5-58 // saMvedanaM nimittotthaM // 2-14 // saMvegaraMgazAlAyAH // 4-23 // saMsArakasamAdhInaM // 4-49 // saMskAraH zaraNIbhAva // 1-63 // saMskArAH kevalaM jIva- // 3-73 / / saMskAro'nekarUpo hi // 1-55 // sA zAntiH saiva // 5-40 // sAdhUnAM vinaye niSThaH // 4-72 // sindhurbindusthito nUnaM // 4-29 // sItA garbhavatI tyaktA // 5-62 // sudeve sadgurau nityaM // 4-54 // sUtramarthaM ca tAtparyaM // 4-14 // suSTutvaM vA'pi duSTatvaM // 3-24 // saundaryaM bhagavanmUrteH // 4-61 // stryAdiviSayasamparko // 3-18 // sthAvareSu nimittAnAM // 2-5 // svabhAvaM vapuSaH pUrva- // 5-44 // svataMtraM mama sAmarthya // 3-59 // svAtaMtryAt srvvetRtv-||5-28|| svAdhyAye ca sadAcAre // 4-13 // svIkuryAmahametAni // 5-49 // samAne'nubhave'pyatra // 3-19 // sarvasaMvedaneSvAtmA // 5-21 // zlokAnAmakArAdikramasUciH 137