Book Title: Sammatitattvasopanam
Author(s): Labdhisuri
Publisher: Labdhisuriji Jain Granthamala Chhani
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009526/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2066 (I. 2010). zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra - saMyojaka- bAbulAla saremala zAha hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. (mo.) 9426585904 (o) 22132543 (rahe.) 27505720 pRSTha 296 160 164 202 48 306 322 668 516 268 456 420 14. 638 192 428 070 406 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne seTa naM.-2 nI DI.vI.DI.(DVD) banAvI tenI yAdI yA pustaat parathI upl stGnels srI zAze. krama pustakanuM nAma bhASA kartA-TIkAkAra-saMpAdaka 055 | zrI siddhahema bRhaddati bRdanyAsa adhyAya-6 pU. lAvaNyasUrijIma.sA. 056 | vividha tIrtha kalpa pU. jinavijayajI ma.sA. 057 bhAratIya jaina zramaNa saMskRti ane lekhanakaLA | pU. pUNyavijayajI ma.sA. 058 | siddhAntalakSaNagUDhArtha tatvalokaH zrI dharmadattasUri 059 | vyApti paJcaka vivRti TIkA zrI dharmadatasUri 06080 saMjIta rAmamA zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI 061 | caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza) saM zrI rasikalAla hIrAlAla kApaDIA 062 | vyutpativAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya | zrI sudarzanAcArya 063 | candraprabhA hemakaumudI pU. meghavijayajI gaNi 064 | viveka vilAsa saM/4. zrI dAmodara goviMdAcArya 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha saM | pU. mRgendravijayajI ma.sA. 066 | sanmatitatvasopAnam pU. labdhisUrijI ma.sA. 067 | 6:zabhAdIzuzanuvAI pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. 068 | moharAjAparAjayam saM pU . caturavijayajI ma.sA. 069 | kriyAkoza saM/hiM zrI mohanalAla bAMThiyA | kAlikAcAryakathAsaMgraha | saM/Y4. | zrI aMbAlAla premacaMda 071 | sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya 072 | janmasamudrajAtaka saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina | 073 | meghamahodaya varSaprabodha saM/hiM | zrI bhagavAnadAsa jaina 074 | sAmudiinai uiya thI 4. zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI 0758na yitra supma lA1-1 4. zrI sArAbhAI navAba 0768nayitra padmasAga-2 4. zrI sArAbhAI navAba 077 | saMgIta nATaya 3pAvalI 4. zrI vidyA sArAbhAI navAba 078 mAratanAM na tIrtho sanatanuzilpasthApatya 14. zrI sArAbhAI navAba 079 | zilpayintAmalilA-1 14. zrI manasukhalAla bhudaramala 080 dazalya zAkhA -1 14. zrI jagannAtha aMbArAma 081 | zilpazAkhalAsa-2 14. zrI jagannAtha aMbArAma 082 | zalya zAstralA1-3 | zrI jagannAtha aMbArAma 083 | yAyurvahanAsAnusUta prayogIlA-1 14. pU. kAntisAgarajI 084 lyAeR8 14. zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI 085 | vizvalocana koza saM./hiM zrI naMdalAla zarmA 086 | BthA ratna zAsa-1 zrI becaradAsa jIvarAja dozI 087 | BthA ratna zA1-2 zrI becaradAsa jIvarAja dozI 088 |istasajIvana | saM. pU. meghavijayajIgaNi e%caturvizatikA pUja. yazovijayajI, pU. puNyavijayajI sammati tarka mahArNavAvatArikA | saM. AcArya zrI vijayadarzanasUrijI 308 128 532 376 374 538 194 192 254 260 238 260 114 910 436 336 4. 230 322 089 114 560 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "aho zrutajJAna" graMtha jIrNodvAra 66 sanmatitattvasopAnam : dravyasahAyaka : jinazAsana ziratAja, kalIkAla kalpatarU, sanmArga saMrakSaka, pUjyapAda AcArya bhagavaMt zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA samudAyanA mAtRhRdayA karUNAsiMdhu pU. sA. jayarekhAzrIjI ma.sA.nA madhurabhASi suziSyA sA. pIyUSarekhAzrIjI ma.sA.nI preraNAthI 2066 nA cAturmAsamAM zrI mANIbhadra sosAyaTImAM upAzrayamAM ArAdhanA karatI zrAvikAonA jJAnakhAtAnI upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNapArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zA, vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 (rahe.) 27505720 saMvata 2066 I.sa. 2010 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIlabdhisUrIzvarajaina granthamAlAyA: paJcadazo maNiH | 15 ] tArkikaziromaNi-zrIsiddhasena divA karapraNIta- zrI sammatitarkaprakaraNasya tarkapazcAnanazrImadabhayadevasUrivihita zrItattvabodhinIvRttyanusAreNa saGkalitam zrIsammatitattvasopAnam / saGkalayitA- jainaratna-vyAkhyAnavAcaspati-kavikulakirITa- sUrisArvabhauma - jainAcArya zrImadvijayalabdhi sUrIzvarajI mahArAjaH / vIra saM. 2472 prakAzaka : candulAla jamanAdAsa zAha kAryAdhikArI, zrIlabdhisUrIzvarajI jainagranthamAlA chANI ( vaDodarA rAjya ) vikrama saM. 2002 pratInAM paJcazatam Atma saM. 50 mUlyaM rUpyakapaJcakam "Aho Shrutgyanam" isvI sana 1946 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakaH prAptisthAnaca zAha candulAla jamanAdAsa zrI ladhisUrIzvara jainapranthamAlA chANI (vaDodarA) mudraka :zAha gulAbacaMda lallubhAI, mahodaya pro. presa-bhAvanagara, "Aho Shrutgyanam" Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne kahevA jeguM che vidvAna vAMcake samakSa "sametitasopAna' nAmaka A grantharane rajU karatAM atyanta Anada thAya che. tattvanyAyavibhAkara nA prakAzana pachI A tenA jevuM ja mahatvanuM prakAzana che. amArA tanyAyavibhAkaranA prakAzanane jena jainetara vidvAnoe sAro AvakAra Apyo che. anekAnta, jena, AtmAnanda prakAza, jaina dharma prakAza, kalyANa (trimAsika) Adi aneka sAmayikoe tene jaina darzanano mahAna Akaragrantha gaNAvI tenuM sanmAna karyuM che. temAMya kalyANa trimAsika )mAM prakAzita thayelI pU. vidvAna munirAjazrI kanakavijayajInI ane jaina dharma prakAzimAM prakAzita thayelI bhAvanagara riyAsatanA bhUtapUrva nyAyAdhIza sAkSara zrI. jIvarAja odhavajI dozInI samAlocanAe vidvAnonuM sAruM evuM lakSa A granthanI mahattA pratye AkarSita karyuM che. A zo "sammatitaravasopAna' grantha svatanna kRti nahI paNa saMkalanA che. jenA tarkazAstranA puraskartA mahAna tArkikaziromaNi zrImada siddhasena divAkaranA sammatitarkaprakaraNa upara tarka paMcAnana zrI abhayadevasUrijInI tatvabodhinI nAmanI TIkA che. sammatitarkanI jena nyAyanA mahAna ane dazanaprabhAvaka grantha tarIkenI jaina samAjamAM khyAti che. chellA keTalAka samayathI A granthanuM adhyayana-parizIlana a5 thatAM A grantha azuddha prApya thaye che. gujarAta purAtatvamandira taraphathI prakAzita thayelA saMskaraNamAM zuddha karavAno prayatna tenA saMpAdaka paM. sukhalAla ane paM. bahecaradAse karyo hovA chatAM hajI paNa keTalAMka sthaLe evAM che jene zuddha na kahI zakAya. AvA azuddha sthAne lIdhe tenA abhyAsiyone abhyAsamAM naDatara thAya che. utaTIkAmAM saLaMga pUrvapakSa laI pachI saLaMga uttarapakSa Apa: Ama paddhati che. A paddhatine lIdhe abhyAsiyAne AkhAya pUrvapakSa yAda rAkhavo paDe che. A saMkalanAmAM A muzkelIno aMta ANavAne saphala prayatna karAve che. pahelAM pUrva pakSanI cheDI yuktio ApI pachI te yuktionA khaMDanarUpa uttarapakSa, vaLI pAche zeDa pUrvapakSa ane uttarapakSa: Ama lagabhaga praznottara paddhatie saMpUrNa grathanI saMkalana karavAmAM AvI che. je bhAga azuddha rahI gayela che tene rada karI nAkhe che. rada thayelA bhAgane lIdhe rasakSati ane saMbandhakSati na thAya te mATe gya anusaMdhAna karI levAmAM AvyuM che. eka vAta khAsa beMdhavA jevI che ane te e ke, "Aho Shrutgyanam Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A granthanI saMkalana zrI abhayadevasUrijInI tatvabodhinI vRttinA AdhAre ja karAI che emanuM Alekhana kAyama rAkhavAmAM AvyuM che. badhI paMktio te vRttinI ja che. vAMcakone te vRtti ja avelekiye chIe evo ja anubhava thaze. zrI abhayadevasUrijInI vizAlavRttimAM mUla kArikAne artha veraNa cheraNa thAya che jyAre ahiM zarUmAM ja kArikAno artha sapUrNa Ape che. badhI kArikAonI saMsakRta chAyA paNa gAthAnI nIce sAthe ja ApI dIdhI che jethI kevala saMskRtanA jJAtAo paNa kArikAnA marmane samajI zake. zrI sammatitarka ane tenI tavabodhinI TekArUpa prAsAda para ArohaNa karavAne nisaraNarUpa yathArthanAmAM A zrI sammati tava-pAna granthanA saMkalanAkAra, jemanA puNyanAmathI ame amArI granthamAlA prasiddha karIe chIe te pUjyapAda samartha vidvAna AcAryadeva zrImad vijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjA che. pU. mahArAjazrInI anya kRtionI jema A granthanA prakAzananuM paNuM saubhAgya amane maLyuM te mATe ame magarUba thaIe chIe. A uparAnta pU. mahArAjazrInI bIjI kRti "sUtrArtha muktAvali'nuM prakAzana paNa aSa samayamAM ja vAMcakonI sevAmAM rajU karI zakIzuM. A grantha hAla presamAM che ane lagabhaga pUrNa thavAnI taiyArImAM che. A sivAya pU. zrI malavAdIsUrijI mahArAjakRta ane zrI siMhavAdI kSamAzramaNanI vRttithI samalaMkRta "zrI dvAdazAniyacakra'sampAdana mahAna parizramapUrvaka pU. AcAryadeva viddha ogya rItie karI rahyA che tenA paNa prakAzananuM saubhAgya amane maLanAra che. rAjagIya zrI mAnatuMgasUrijIkRta pAMca hajAra lekapramANa saMskRta padyabaddha zrI zreyAMsanAthacaritra ane zrAddhavidhi prakaraNa gujarAtI anuvAda A bane pustakonuM saMpAdana pU. munirAja zrI vikamavijayajI ma. ane pU. munirAja zrI bhAskaravijayajI ma. karI rahyA cheA banne grantha hAla mudraNa mATe presamAM che te paNa aya samayamAM ja vAMcakonI sevAmAM hAjara karIzuM. A granthanA prakAzanamAM tathA amArA prakAzana kAryamAM je kRtabhaktoe sAhAya karI che temanA nAma A pustakamAM ApyA che. vizvayuddhanA atyata meghavArInA vAtAvaraNamAM A granthanuM mudraNa thayuM hovAthI kharca ghaNo thayo che te paNa maLelI sAhAnA lIdhe paDatarathI paNa a95mUlya rAkhavAmAM AvyuM che. suMdara lejha pepara ane helakalotha majabUta bAIDIMgavAlA lagabhaga para phormanA A pustakanuM A mUlya ghaNuM ja ochuM gaNAya antamAM, amArA prakAzana kAryamAM Arthika madada ApanArA zrImAna, saMpAdana karI ApanAra saMpAdaka ane anya rIte sAhAyaka thanAra sarvano AbhAra mAnIe chIe ane prAthIe chIe ke, vadhune vadhu zrutasevAnuM sAmarthya amArAmAM Ave. -prakAzaka, "Aho Shrutgyanam Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJcidabhidhe nizcitamevaitadvipazcidapazcimAnAM durantasaMsArakAntArasaMsaraNasamAsAdita klezabhUyiSThAnAM prANigaNAnAM paramazreyonidhAnabhUmiH puruSArthazekharAyamANo mokSa eva paramaM zaraNamiti, tadavApyupAyanizcicISAyAcA sambhAvanAviparIta bhAvanAdurvAsanAdivAsitAntaH karaNaistIrthAntarIyairanyathA'nyathA prahaNena prANena taralIkRtAnAmAtyantikasukhapatha paribhraSTatvA devAnantabhava bhramaNapatitAnAM maraNatulyAnAmapArakaruNApArAvAranikhilapadArthavrAtavedyApta mukhya bhagavadarha nmukhAmbhoruha viniryadvacanAmRtamevojIvanavidhAna - dakSamiti ca / tazca vacanaM nityAnityAdyanekAntAtmakapratyakSAdipramANAvisaMvAdivastutattvavyavasthApakaM vividhavikalpopanItanayajAlopaSTambhavidhibhedapadArthaikavAkyavidhividhAnAnmadhyasthavAkyavatpramANagoSThIgarimata eva pratiSThApitAtyantaparokSArthazraddhAnaM tIrthAntarIya prajJApanAtIta padArthasAdhanaM vAdaparamezvarasyAdvAdasudhAdhavalitaM sunirmalacAritraratnAkaramiti / evaMvidhamapi zAsanaM prAcInaparikalpitapApaprayatnajAtapApasandoha paripAkapariNatajJAnAvaraNavizeSA lAbhapUjAkhyAtilolupAH kecidavigaNayya tata eva niravadhAraNAnapi nayAnupAdAya sAvadhAraNIkRtya nijamativaibhavaprakhyApanAya nirmUlaikAntanityAnityabhedAbheda sAmAnyavizeSakAlezvara niyatiyadRcchApuruSakArAdyavalambanena mahato nibandhAn durgamasaMsArabhramaNahetUnAracayAJcakruH, prajJApayAmAsuzca saralahRdayAn / tadIyaprakAzitasAmAnya camatkArAdivazIbhUtAzca samyakchuddhAnAdapi sudUragatA bAladhiyo mahadajJAnAndhakArAcchAditadRSTayo babhUvuH / vilokya caivaMvidhaM jagadanudinaM viparItamatiprasAritadurantavAgjAle mRtaprAyaM jaTilatAmAvibhrANamapArAnukampApagAtaraGgataraGgitAntaraGgaH pUrvAzrame brAhmaNyamAdadhAno'pi zrIvarddhamAnatIrthakarAveditatasvazraddhAbhaktisudhAdhavalitamAnasaH SaDaGgazrutiSaDdarzanAdyadhyayanAdhigataduSpradhayai pratibhAsampadalaGkRtaH saMvignadivAkaraH jJAnantrikasasya saMpAdanAya svaparasamaya tathyAtathyaparIkSAvidhAnacamatkRtikarasatarkadhArAdharo dvAtriMzadvAtriMzikAnyAyAvatArAdiprabandhajanikara: kamanIya kavitAvanitA karadharaH sunizcitabAdhakapramANAnupalambhAdvikramacaritAdipUrvAcAryapranthaprAmANyAttathAvidhaparamparAtazca saMvat pravarta "Aho Shrutgyanam" Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 4: yitRnRpatipativikramakSoNIpAlA''sthAnavidvattArAgaNasudhAkaraH zvetAmbarasampradAyAmbara maNirAcAryasiddhasena divAkarastadujjijIviSayA samyak zraddhAdRDhIkaraNaprayojanaM SaTSaSTayuttarazatasaMkhyAparimANaM sammatitarkaprakaraNaM nAma prAkRtabhASAmaya mAryAchandobaddhaM prakaraNamarIracat / idameva ca tatra tatra mantheSu sammatiriti sammatitarka iti ca vyavaddiyate, samIcInA matiryasmAt sa sammatiH, samyaGmanyate'vabuddhyate prAmANya sarvajJatvanayapramANAdisvarUpANi yasmAt sa sammatiriti vA samyaGmananaM sammatistatpUrvakastarkoM hi yatreti sammatitarka iti vA vyutpattiH, tarkoM hi mithyAdRzAM prAmANyAdiviSayo nayAbhAsamUlakaH, tannirAso'tra pramANamUlataH kriyata iti sammatitarka ityanvarthaM nAma, idameva ca nAmAsya mUlasya granthakarturabhipretamiti maulaviSayAnurodhAt prAcIna likhitamUlapannAnurodhAdvyavahA rAva vijJAyate / etena mUlasya sanmatigarbhitameva nAma digambaraparamparAyAM mahAvIrasya vAcakatvena sanmatizabdadarzanAttatsiddhAntapratipAdakatvenAsya mUlasya tena saha sambandhapradarzanaucityAt, zleSeNa zreSThamatimattvasyApi pradarzanaucityAt, sammatizabdavyavahArastu sanmatizabdasya mahAvIravAcakatvenAgrahaNAd bhramamUlaka eveti matamapAstam, mahAvIreNaiva pratipAdita siddhAntapratipAdakatvenAbhyupetatve bhavajinAnAM jinAnAM zAsanaM siddhaM pratipAdya tadvyAkhyAtRpratipAditArthAvadhAraNa sAmarthya sampAdakatvaM nijaprakaraNasyAbhidhAya tIrthakaravacanasaGgrahavizeSapratipAdakadravyArthika paryAyArthikanayAdivyAvarNanasya bhadraM jinavacanasya bhagavata ityupasaMharaNasya ca mUlakArakRtasya cArutA'nirvAhAt, sAmAnyatayokterhetumantareNa mahAvIraoNvezeSArtha paryavasAyitva vyAvarNanasyAnaucityAt, satsu bahuSu mahAvIraparyAyavdeSu paramparAntaraprasiddhazabdopAdAne prayojanamantareNa mUlakRdabhiprAyakalpanAyA nirmUlatvAt, sammai iti prAkRtAbhidhAnasya gIrvANavANyAM sanmatItyeva cchAyA na tu sammatItyatra niyAmakAbhAvAt, sammatizabdasyoktarItyA sArthakatve bAdhakAbhAvAcca / etasya vyAkhyA rAjagacchAlaGkAreNa pradyumnasUriziSyeNa bhartRharikumArilabhaTTAnantarakAlInena nyAyavanasiMhena tArkika ziromaNinA zrIabhayadevasUriNA viracitA sAmAnyataH pazcaviMzatisahasrazlokapramANA kisalayita vividhadarzana vA damahI ruha kuThArakalpA dhIradhiSaNAvadhAryasArArthI vAdamahAfvAparAbhidhAnA ArhatasiddhAntapratiSThApanA'pratIkAzasAmarthyaprasavinI tattvabodha vidhAyinI yathArthAbhidhAnA samullasati / mUlagranthaH kANDatrayeNAnirdiSTavizeSanAmnA vibhakto bhavet tathaiva tadvyAkhyApi, nayakANDajJAnakANDajJeya kANDetyevamabhidhAnavizeSazcapracalita mudrita pustake pUpalabhyamAnastatprakAzakartRprakAzita eva, natu tathAvidha eva sa nAmavizeSo mUlaTIkAkartrabhipreta ityatra pramANamasti, sAmAnyato viSayamanusRtyaiva prakAzakartRbhiH tepAM tathAvidhanAmnA nirdezaH kRta iti bhavet / vyAkhyeyaM tattvabodhavidhAyinI anekAntasiddhAntasaMsthApanAdhurINA durgamatarkamArgavivikapracArA "Aho Shrutgyanam" Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAntarIyasusUkSmasiddhAntopanyAsapUrvakamanekadhA tAnirAkRtya teSAmanekAntasaraNisamAzrayaNata evaM musiddhAntateti nirUpaNaparAyaNA ata eva bAladhiyAmatiklezenApi duradhigamyA pratibhAmaNaye nikaSaSatsaGkAzA samastItyatra nAsti keSAmapi saMzItilezo'pi, sAmAnyamatibhiranadhigamanIyatvAdeva ca kAlakrameNa adhyayanAdhyApanapadAtidUravartinI yathAvatparijJAnavidhuralekhakazodhakajanakalakSitA tatra tatrAzuddhisphoTakAkrAntakalevarA dakSacikitsakavirahitA ca sAmprataM cakAste / vibhAvanayA cAsya sarvasya samApannavyAkulitamanAH kAlAntare'pi vA kazcidapi tacikitsAkuzalaH kuzalamatirbharvadevetyabhimanyamAno bAladhiSaNAnAmatigabhIrAyAmasyAM vyAkhyAyAmavagAhayogyatAsamullAsAthai samunnataprAsAdakalpAyA asyAH sopAnasadRkSaM sammatitattvasopAnAbhidhAnaM tasyA eva padavAkyajAlAnyupAdAya saMkSipya ca prativiSayaM pratyekasopAnakalpanayA parikalpitaM saMkSepabhUtaM pranthamamuM samakalayam / saGkalane'smin kArikArthAH chAyAyutA yathAsambhavaM sugamatayopanibaddhAH,tattadarzanavAdA api lezena pUrvapakSamAdAvAracayya savistaraM nirAkRtAH na tu mahatA''DambareNa prathamameva pUrvapakSaM vidhAyAnukramatastatpratikSepa AracitastattvabodhavidhAyinyAmiva, tato'tra jhaTityeva bAlAnAM pUrvottarapakSaparijJAnaM bhavatIti na sandehalezo'pi / AzAse ca sammatitarkapArAvAramanthanaspRhayAlavaH saGkalanamidamAtmasAtkRtya parikarmitamatayo nijavAJchAsaMsiddhisampannA niHza sudurgamyAhadvacanamahArNave vihariSyantIti / tathA vizadIkRto'yaM granthaH syAdvAdazAstrarasikAnAM mumukSUNAM vAdavijJAnabubhutsUnAM vipazcidagresarANAJca santoSAya sambobhUyAditi / saGkalayitA AcAryazrI vijayalabdhimUriH 1000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 Avazyaka saMzodhana: A pustakanA saMzodhanamA eka mahattvanI azuddhi rahI javA pAmI che te sughArI levA vAMcakone bhalAmaNa cha: ___sopAna 33 muM. pU. 310 pachI sammati tarka praka. raNanI kArikAonA aMkamAMtraNa aMko ochA karavA. jemake jyAM gAthAMka // 50 // che tyAM // 47 // jyAM 1 // 51 // che tyAM // 48 // ema badhe sudhArI levU. "Aho Shrutgyanam" Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amArA Arthika sahAyake amArA prakAzana kAryamAM je saddagRhasthAe amane Arthika sahAya karI che temanA nAme dhanyavAdapUrvaka A nIce ApIye chIe. khaMbhAta vaDAlI 2000 zeTha chaganalAla kasturacaMda 501 zrI jaina saMgha 301 mAsTara vardhamAna svarUpacaMdanI dharmapatnI revAbena 101 zA. rAjamalajI bhImAjI haH lAlacaMdajI 51 metA bhegIlAla mAdhavajI vaDAlI beDA vaDAlI pU. AcArya mahArAja zrImadUvijaya lakSmaNarijI mahArAja sAhebanA sadupadezathI je gRhasthAe amane A pustakanA prakAzanamAM madada karI che temanA nAma nIce mujaba che. hiDA (sIrohI sTeTa) 751 zA. vIrAjI vanecaMdajI. 101 zA. vAlAjI ratanacaMdajI 101 zA. trilekacaMdajI javAnamalajI 101 muttA ajabAjI bAmaNAjI 101 sIdhi harakhacaMdajI gulAbacaMdajI 101 zA. pannAjI kapuracaMdajI 101 zA. bAbulAla trilekacaMdajI "Aho Shrutgyanam Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH viSayAH pU. paM. viSayAH jJAtRvyApAranirasanam 17 anumAnasya tadAhakatAyAM niyama pratItyasaMbhavapradarzanam 6 12 1 prathamakArikAvataraNam | 18 anvayena niyamanizcayAbhAvakathanam 6 15 2 prathamA kArikA | 19 vyatirekeNApi tadabhAvavarNanam 6 18 3 prathamakArikAvyAkhyA 3 20 | 20 vyatirekaghaTakasAdhyAbhAvanizcAya4 zAsanasya jinapraNItatve mAna katayA vAdyuktAdarzanakalpe vikapradarzanam lpA''racanam 5 prakArAntareNa punarvyAkhyAnam / 21 dRzyAnupalambhasya cAturvidhyavarNanam 6 25 6 prayoga'smin dRSTAntAnupadarzane 22 svabhAvAnupalambhasya / bIjodbhAvanam 4 19 pradarzanam 6 26 7 jitarAgANAM zAsanapraNetRtvAnu- 23 kAraNAnupalambhasya tannizcAyakapapattizaGkA 4 26 tvaabhaavkthnm| 8 tatsamAdhAnavidhAnam 5 324 vyApakAnupalambhasya tanizcayAsA9 anupamasukhaM sthAnamupagatAnAmiti / | marthyapratipAdanam vizeSaNasaGgatyanupapattisamAdhAne 5 12 | 25 viruddhopalabdherapi dvividhaviro10 tadvizeSaNopAdAnasya matAntarani- / dhAsambhavadvArA nirAsaH 7 6 ___ rasanaparatvavarNanam 5 15 / 26 svabhAvAnupalambhAdibhiH sAdhanA11 zAsanasya jinapraNItatvAnupapa- / mAvasyApyanizcaya ityabhidhAnam 7 13 ttikathanam __ 5 22 | 27 vAdyuktavyatirekamizcAyakAbhAva12 upapattau vA prAmANyaM svato na syA pramANasyA''tmapariNAmavizeSatve diti pUrvapakSaracanam 5 24 doSodbhAvanam 13 tasyotpattau kArye zaptau ca svatasva. 28 anyavastujJAnarUpatve ca vikalpyapratipAdanam doSAbhidhAnam 14 anapekSatvahetorasiddhatodbhAvanapU 29 abhAvAkhyasya pramANatvAsambhavarvakaM guNAnAmapekSyamANAnAM pramA varNanArambhaH Nato'nupalambhasAdhanam 6 1/30 abhAvapramANodaye nimittabhUtasya 15 uttarapakSAracanam 6 9 vastusadbhAvagrahasya vikalpanam 8 23 16 vATuktamAtRvyApAralakSaNapramANe |31 pratiyogismaraNasyApi vikalpyapratyakSAbhAvapradarzanam 6 10 / dUSaNam 8 27 "Aho Shrutgyanam" Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbhAsataravasopAnam viSayAH pR. paM. | viSayAH 32 abhAvapramANenAbhAvapratItAyapi 48 svanizcaye'pi prAmANyaM svata iti pratiyoginivRttyasiddhikathanam - 9 3] . pUrvapakSavidhAnam 12 24 33 tatraiva doSAntarapradarzanam 9 649 bhinnasantAnaviSayasamAnajAtIya 34 nizcitasyAnizcitasya ca tasya zAnAntaralakSaNasaMvAdakajJAnapekSa. pramANatvAbhAva pradarzanam 9 13 tvadApAdbhAvanam tve doSodbhAvanam 12 25 svataH prAmANyabhaGgaH 50 ekasaMtAnaviSayabhinnajAtIya35 svotpattau prAmANyasya svatastva zAnAntarasya tathAtve'pi doSavyudAsaH prakaTanam 36 svataH prAmANyAnutpattI jhAnasya / 51 pUrvapakSapratividhAnArambhaH 13 8 kiM svarUpamityAzaMkya samAdhA saMvAdajJAnasya prAmANyanizvAyanavidhAnam ___ katvasamarthanaM tatrAnavasthAdio maamaa haakikbnaamaahaaph / doSaparihArazca tatpratividhAnam 10 13 | 53 saMvAdajJAnasya sAdhanajJAnaviSaya tvatadanthaviSayatvAsambhavAnna tasya38 jJAnAcchaktebhede sambandhAsambhavo prAmANyanizcAyakatvamiti matapapAdanam 39 prAmANyasyautsagikatvanirA. nirAsaH karaNam 54 saMvAdazAna cakrakadoSanirAsaH 15 11 40 svakArye prAmANyasya svatastva 55 abhyAsadazAyAmapyanumAnAtsAmiti pUrvapakSArambhaH dhanajJAnasya prAmANyanizcayAt 41 saMvAdazAnApekSA na sambhavatI. pravRttiriti matAntarapradarzanam 14 tyabhidhAnam | 56 tadA'numAnamantareNApi pravR. 42 na vA kAraNaguNApekSati rUpaNam 11 16 | | tirityaparamatanirdezaH .. 14 43 uttarapakSasya nimittAntarAnapekSa 57 prAmANyaM prati saMdehaviparyayasamarthanam 15 zabdavikalpanadvAreNa vidhAnam 11 20 | 2 " | 58 apramANe bAdhakakAraNadoSazAne 44 pramANakAryastha yAthAtmyapari niyate na tu pramANe iti niyamacchedasya jJAna kAryatvAsambhava nirAsaH pradarzanam. 11 23 | vedApauruSeyatAbhaGgaH 45 jJAnavizeSakAryatve vizeSatA na bAdhArahitatvalakSaNA, tadbAdhyatvA- 59 preraNAjanitabuddheraprAmANyanirU sambhavAditi varNanam- 11 27 | paNam 46 aduSTakAraNArabdhatvaM na vizeSa 60 nApauruSeyatvaM prasajyapratiSedhaityabhidhAnam 12 10 rUpamiti samarthanam 47 saMvAditvasyApi na vizeSateti 61 na tadabhAvapramANagrAhyamitijalpanamU prakAzanam "Aho Shrutgyanam" Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayA: 62 jJAtasyAjJAtasya vA pramANapaJcakAbhAvasya nAbhAvapramANotthApakati sAdhanam 73 sAmAnyaviziSTavizeSAtmakazabdasya vAcakatvasamarthanam 74 zabde sAmAnyaM nAstIti pUrvapakSaviracanam pra. 75 gotvAdInAmiva varNatvAdisAmA nyAnAM sambhava iti niruktapUrvapakSanirAkaraNam 76 varNo varNa ityanugatamateH zrotraOM grAhyatvanimittatvabhaMjanam 77 gAdhekatva pratyabhijJA bhrAntA gAderantarAle'darzanAditi gAdinA - nAtvasAdhanam viSayAnukramaH paM. 63 pramANapaJcakarahitasyAtmano'pi na tathAtvamityabhidhAnam 64 prameyAbhAvasya sahakAriNo nAgamAntare'bhAva ityasya nirasanam 16 65 vedasyAnAdisattvamapi nAbhAvapramANotthApakamiti varNanam 66 apauruSeyatvaM na paryudAsarUpamiti pratipAdanam 67 anAdisattvasyApya siddhatApradarzanam 16 26 17 1 68 kAlatvatorvedakaraNAsamartha puruSa. yuktakAla sAdhakasya vikalpavidhAnena nirAsaH 69 zabdato'pauruSeyatvasAdhanavyudAsaH 17 9 70 itara pramANAnAmapi nirAsaH 17 11 71 parArtha vAkyoccAraNamapauruSeyatA sAdhakamiti pUrvapopapAdanam 17 14 72 anityazabdAdapyarthabodhasambhavenokta pUrvapakSo na yukta ityevaM tanmatanirAkaraNam 16 8 16 12 14 16 21 16 25 17 27 18 1 18 10 18 21 18 22 viSayAH 78 antarAle'darzanaM varNasaMskAralakSaNAbhivyaktyabhAvanibandhanami tyasya khaNDanam 79 zrotra saMskAralakSaNAbhivyaktayabhAvapakSabhaJjanam 80 vyaJjakanAnAtvakalpanAyA nirA karaNam 81 ubhayasaMskAra svarUpAbhivyaktyabhA vapakSanirAkaraNaM parArthavAkyoccAraNopapattipradarzanaJca raNam 85 varNakramanityatAvyudAsaH 86 varNanityatAdUSaNam 87 vaidikavacanasya pauruSeyatve prayogapradarzanam 88 svoktaprayoge AzravAsiddhayAdi doSAbhAvopapAdanam vyudAsaH 96 upasaMhAraH 19 17 82 kasya nityatvamitivikalpavidhAnam 19 23 83 varNAbhivyakternityatAnirAsaH, 84 varNAbhivyaktikrama nityatA nirAka 19 24 sarvajJasAdhanam 97 jinasya sarvajJatAsAghanArambhaH 3 pU. paM. 18 28 " Aho Shrutgyanam" 19 6 19 11 20 1 20 3 20 4 20 ov 20 89 nitye nararacitaracanA'viziSTatvazaMkA na sambhavatItyabhidhAnam 20 18 90 virodhAdyabhAvapradarzanam 91 prakaraNasamatvazaMkanam 20 21 -21 3 92 adhyayanazabdavAcyatAyA hetutvanirAkaraNam 93 kartrasmaraNaviziSTasyApi tasya hetutAnirAsaH 94 kartrasmaraNaM nAbhAvAdipramANarUpamiti varNanam 95 kartRsmaraNayogyatArUpavizeSaNa 21 10 20 12 5 21 8 21 10 20 21 24 22 12 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH 98 sarvajJe pramANAbhAvAzaGkanam 99 tatroditahetorasiddhatvAbhAvavarNanam 100 sarvajJapuruSasattAsAdhakahetorapratibaddhatAsAdhanam 103 prayogasphuTIkaraNam 104 hetuvizeSaNasyAvisaMvAditvasya sArthakatA pradarzanam 105 aliGgapUrvakatvasya sArthakatA - pradarzanam 106 anupadezapUrvakatvasya saprayojanatvavarNanam sammatitaravasopAnam pR. paM. viSayAH 22 18 119 atItAdeH padArthadharmatve'pi doSAbhAvasamarthanam 120 atItAdestajjJAnakAle sannihitatvena sarvazazAne na pratibhAsaH pratibhAse vA varttamAnatApattiritizaGkanam 101 zabdAdipramANaveidyatvopapAdanam 23 102 vacanavizeSatvahetunA sarvavidaH sAdhanam 107 ananvayavyatirekapUrvakasya prayojanAbhidhAnam 22 18 22 22 ir ov 1 23 7 23 10 23 13 23 16 23 19 23 23 108 hetoranaikAntikatvAdinirAsaH 23 27 109 saMvAdAdeva dharmAdisAkSAtkArajJAnapUrvakatvasyApi vacanavizepasya siddhayatIti varNanam 110 evaM sakalapadArtha sAkSAtkArijJAnapUrvakatApratipAdanam 111 sarvajJajJanina na sakUlavastugrahasambhava iti pUrvapakSa: 24 13 112 zaktiyuktenApi neti nirUpaNam 21 18 113 proktapUrvapakSanirAsa: 194 sarvajJasya vastviyattAnizcayo 24 24 papAdanam 115 atItAnAgatavastugrahaNAsambha vAzaGkanam 116 padArthAnAmatItAnAgatatvAsambha vAzaGkanam 117 uktAzaGkApratividhAnam 118 samayasyAtItAditAcyAvarNanam 24 1. 24 7 25 24 28 ha 25 18 25 2 24 25 28 121 atItAdikAlasambandhitvena tasya pratibhAsa iti na proktadoSa iti samarthanam 122 sarvajJajJAnasya viparItakhyAti - zaGkAnirAkaraNam 123 sarvajJajJAnasya cakSurAdijanitatvAzaMkotthApanadvAreNa pUrvapakSotthApanam. 124 cakSurAdijanita sarvazajJAnasyadharmAdigrAhakatve'virodho paralokavyavasthApanam 133 paraloka siddhaye'vataraNam 134 tatra pUrvapakSArambhaH 135 pratyakSasya tatra na pravRttiriti kathanam "Aho Shrutgyanam" pR. paM. 26 4 26 12 26 18 26 19 dbhAvanam 125 tasyAbhyAsajanitatvapakSe'pi doSAbhAvavarNanam 126 tathAzabdajanitatvapakSe'pi anupapattyabhAvasamarthanam 127 anumAnajanitatvapakSo'pyaduSTa iti samarthanam128 bhAvanAtaH sarvajJajJAnasya vaizaasnupapattinirasanam 129 kuDayAdInApyAvArakatvaM jJAnasya na yuktamiti kathanam 130 jJAnAkAraka rAgAdInAmAtyanti* kakSayasambhavopapAdanam 131 tatrAnumAnopanyAsaH 132 sarvajJasiddhyupasaMhAraH 27 27 6 20 27 24 28 1 28 3 28 6 28 10 28 14 28 23 29 69 12 29 15 29 17 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH doSodbhAvanam viSayAH pR. paM. 1 viSayAH 136 anumAnasya na pravRttiHpratibandha- 151 navA zarIrAderasthirastha sthirAgrahaNAsambhavAt tadviSayA lambanaviSayateti samarthanam 32 10 sambhavAJceti varNanam 29 19 137 siddhAntinA tatrAnumAna 152 sukhyahamiti jJAnasya nAtmadhya samarthanam tiriktaviSayateti varNanam 32 13 30 2 153 pratyabhijJayA''tmana ekatva138 kAryatvahetorasiddhatAnirAsaH 30 12 miti varNanam 139 padArthAnAM kAdAcikatvaM na svabhAveneti varNanam 30 13 154 pratyabhijJAyAM draSTurAtmanaH spa. 140 kAryatvahetoH prativandhasAdhanam 30 16 'dRtAnupravezenAnanupravezena vA 141 mAtApitRsAmagrImAtreNeha pratibhAsa ityAzaMkyobhayatra / janmanaH kAdAcitkatvamiti matasya nirAsaH 3 0 22 | 155 pratibhAsabhede'bhedAsambhava 142 AkAravizeSAdapi iha janmano iti pUrvapakSaH janmAntarapUrvakasvamiti | 156 nIlAdipratibhAse'pi tatheti samarthanam 30 25 prativandyA siddhAntaracana 143 pratibandhagrAhakasya pramANasya | 157 darzanazAnena sparzanAvasthA matabhedena pradarzanam 31 3] vyortana graha ityAzaMkya prati144 pratiniyatArthadarzanataH pratini vidhAnam yatasyaivArthasya pratipattaranumAna 158 Atmana ekatvasamarthanam 33 9 pramANameveti samarthanam 31 7 | 159 zarIrAntarasaJcAritvaM jJAnasya 145 paralokyAtmAbhAvAt paralokA sambhavatIti samarthanam 33 bhAva iti matasyApi nirAsaH 31 11 / 160 janmAdizarIrasya svasantAna146 bAhyedriyavyApArAbhAvakAle zarIrAnvayitvavarNanama jAyamAnena ahamityabAdhita 161 ekasya kArmaNazarIrasya pratyakSeNAtmanassiddhirityA sAdhanam darzanam 31 13 | 162 paryanuyogasya pratyakSarUpatvA147 nedaM jJAnamapahrotuM zakyaM parokSapramANaM veti pratipAdanam sambhavavarNanam 31 16 148 bahirindriyavyApArakAle'pi 163 avinAbhAvAvagamasyAvazyaviSayasyevAtmano'pi pratibhA. katvapradarzanam so'stIti samarthanam 31 19 | 164 paralokasAdhanopasaMhAraH 34 22 149 na ca zarIrAdInAmekajJAta IzvarakartRtvabhaGgaH tvamiti varNanam 150 kRzo'hamiti pratyayavanna jJAnavA- / 165 IzvarasAdhakAnumAnasya naiyAnahamiti pratyayo bhrAnta iti yikairAviSkaraNaM hetoraduSTatA varNanam 32 1 pratipAdanazca "Aho Shrutgyanam" Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAnam vanam viSayAH pR. paM. | viSayAH 166 sAmAnyato dRSTAnumAnaM na tatra 180 tatra tajjJAnasya samavAyena pravartate iti siddhAntodbhA vyAptyA vRttyabhyupagamekAryatva hetoya'bhicaritatvavarNanam 36 27 167 tanvAderavayavitvAsambhava iti 181 avyAptyA vRttau sarvagatAtmapratipAdanam 35 22] sAdhakahetusUcanAsaGgati168 dezabhedena pratibhAsamAnAnA pradarzanam mavayavAnAM bhedo na taddhayati |182 samavAyAnupapattiH sato'sato. riktaH kazcanAvayavI cakAstIti veti pradarzanam 37 8 varNanam 35 25 / 183 samavAyaHna pratyakSasiddha iti 169 anteraNAvayavapratibhAsama. vyavasthApanam vayavipratibhAsasya bAdhitatva 184 taMtuSu paTa iti na pratItirapi varNanam tu paTe tantava ityeveti kathanam 37 21 170 katipayAvayavapratibhAse'va 185 jJAnatadAtmanorabhede'pi doSA viSkaraNam yavipratibhAsAbhyupagame doSaH 36 171 sarvAvayavapratibhAse tadabhyu buddhayabhAvena sarveSAM muktatApagame doSapradarzanam 36 / prasaGgadAnam 187 Atmatve vailakSaNyAGgIkAre 172 bhUyo'vayavapratibhAse tadabhyu kAryatvamapi tathA bhavatvipagame'pi doSadAnam tikatham 173 pratyabhizApratyakSeNa pUrvAparA 188 dRSTAntasya sAdhyavikalatAvayavavyAptiravayavino gRhyata varNanam ityAzaMkya doSapradarzanam 1 prAgasataH svakAraNasamavAya174 eko ghaTa ityAdi yuddhAvapi / lakSaNakAryatvasya vyudAsaH 38 5 ___nAvayavino bhAnamiti kathanam 36 14 190 prAgasataH svakAraNasamavAya175 avayavyabhAve paramANUnAma lakSaNakAryatvasya vyudAsaH 38 15 pyabhAva iti zaMkAyA: samA 191 sattAyAH sadrUpatayAmAzakya doSadhAnam pradAnam 176 buddhimatkAraNapUrvakatvasAdhye | 192 dravyAdenaM svarUpasasvamavAntara matubarthAnupapattirvaNanam 36 21, sAmAnya sadbhAvAt sattAyAstu 177 tahuNatve'pi tasya taditi bheda tadabhAvAt svarUpasattvamityapakSe'sambhava iti varNanam 36 23 , sya khaNDanam 38 23 178 samavAyenApyasambhavAdarzanam 36 24 | 193 avAntarasAmAnyatvahetorasi179 tatkAryatvAdapi na tajjJAnatva ddhatvavaidharmyanidarzanAnaucityasiddhiriti pradarzanam 36 25 pradarzanam "Aho Shrutgyanam" Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSamAH 194 sattAyAH pratyakSAdisiddhatvA zaGkanam 195 apratibhAsanAt sA neti samarthanam 196 saditi buddhervyaktivizeSa eva nimittamityabhidhAnam 197 bhinnabhAveSvekatvamapi na jAtirityabhidhAnam viSayAnukramaH pR. paM. viSabA: 200 abhUtvAbhAvatvaM kAryatvamityasyApinirAsaH 201 racanAvattvahetoH saduSTatA 39 ra 39 16 39. 19 39 25 198 jAteranekavyaktivyApitA navyavasthApayituM zakyeti nirUpaNam 40 199 pratyabhijJayApi na vyavasthApyeti varNanam 49 10 1 40 15 40 prakaTanam 202 saMyogasyApyabhAva ityabhidhAnam 40 203 caitro na kuNDalIti pratItirapi na saMyogasAdhiketyabhidhAnam 40 24 204 sambadhinorasambadhinorvA 41 saMyogAGkIkA doSapradAnam 40 205 saMyogasvarUpapratipAdanam 206 bauddhAbhiprAyeNApi kAryatvasyAsiddhatvAbhidhAnam 207 buddhimatpUrvakatvavyApta kAryatvavizeSapratipAdanam 16 21 27 3 ev 41 6 42 41 8 208 sAdhyaM vikalpya doSAbhidhAnam 41 14 209 sAmAnyena vuddhimatpUrvakatve sAdhye'pi doSAbhidhAnam 210 sthAvarAdau kartrabhAvanizcayaprati pAdanam 211 upalabdhilakSaNaprApta zarIrAdyupalabhAbhAvAt kAryatvasya vyabhi cAritAvarNanam 41 4 42 2 212 taccharIrasyAdRzyatve'pi vya tirekapratItisambhavAbhidhAnam 42 11 213 kAyatvasya zarIreNa sahAvyabhi cAritAnirUpaNam 214 tathAkAryatvasya bAdhitatvapratipAdanama 217 vyApakAnupalabdhau tasya sadbhAvapratipAdanam 218 vyatirekasyAnumAnataH siddhatAnirUpaNam Z. paM. 215 proktavyApakAnupalabdherabAdhitatva vyavasthApanam 216 svagrAhyAvyabhicAritvasya sarvatra prAmANyanibandhatvasAdhanam 43 42 18 AtmavitvanirAkaraNam 227 AtmavibhutvasAdhakahetoH pUrvapakSiNA pratipAdanam 42 23 "Aho Shrutgyanam" 43 2 219 kAryatvavyAvRtterbuddhimatkAraNavyAvRttipUrvakatvAsiddhayA kAryatvasya vipakSAdvyatirekAsiddhaya bhidhAnam 220 Izvarasya zarIrasambandhAbhAve doSapratipAdanam 221 nityajJAnasyaiva kAraNatvasambhave 43 24 43 27 4 44 tadAdhArezvarakalpanAnarthakavarNanam 45 5 222 jJAnasya tadAtmasamavetatvA siddhayA taguNatvAsiddhivarNanam 45 223 zarIrasambandhanivRttyA kartRtvanivRtyabhidhAnam 45 16 224 kArakazaktiparijJAnalakSaNakAryatvanirAsaH 225 tasyopadezakatve zarIrasamba ndhI durvAra ityabhidhAnam 226 IzvarasAdhakapramANAbhAvavarNanadvAreNopasaMhAraH 6 44 24 45 8 45 23 27 46 6 46 17 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMmatitatvasopAnam viSayAH pR. paM. | viSayAH 228 svoktahetAvaduSTatAbhidhAnam 46 21 ) 248 alpamahatvAdapi tasya dravyatva229 siddhAntinA hetvasiddhatvavarNanam47 2] sAdhanam 230 buddharAtmabhede'nvayavyatirekAbhAva- | 249 saMyogAzrayatvAdravyatvavarNanam 50 9 tastadguNatvAsaMbhavAbhidhAnaM 47 3250 saMkhyAvattvAdapi dravyatva231 svasaMviditatvAnabhyupagamane nirUpaNam svasmin tatpratyayAbhAvavarNanam 47 7 | 251 ekadravyatvahetonirAsaH 50 232 tasyA Atmabhede hetuvizeSaNA- 252 sattAsambandhitvAditi bizesiddhayabhidhAnam SyAMzanirAsaH 233 AtmApratyakSatAryA hetoviru 253 vizeSaguNatve sati pradezavRtti ddhatvavarNanam tvAditihetonirasanam 50 234 hetuvizeSaNAsiddhayabhidhAnam 47 254 vibhutvasAdhakAnyahetUnAmapi / 235 vyabhicAravarNanam dUSaNam 236 AkAzadRSTAntasya hetusAdhya 255 zarIramAtravyApakatAsAdhakAnu. vaikalyAbhidhAnam mAnobhAvanam 237 zabdasya guNatvAsiddhivarNanam | 256 hetorasiddhatAnirasanam 51 . 238 zabdasya dravyatvasAdhanam 257 ke tadguNA iti vikalpanayA 239 zabdasya nikriyatve doSAbhi doSapradarzanam dhAnam 258 dharmAdharmayoracetanatve nAtmagu240 sakriyatve ca guNatvavirodha Natvamiti nirUpaNam ityabhidhAnam 48 18. | 259 dharmAdharmayoH sAdhanam 251 vIcItaraGganyAyenotpattisvI 260 kAryatve sati tadupakArakatvAkAre kriyAyA abhAvaprati diti hetunirasanam 2 3 pAdanam 48 19 261 zarIramAtravyApakatvasAdhaka242 pratyabhijJayA zabdasyaikatvAt hetoranaikAntikatAnirAkaraNam 52 8 kSaNikatvAnumAnaM bAdhitamiti | 262 zarIraikadezavRttitve doSapradAnam52 14 nirUpaNam 48 23 263 zarIramAtravyApakatosaMhAraH 52 18 243 vizeSaNasvarUpAbhidhAnam 49 2 pareSTamokSavidhvaMsanam 244 hetoranaikAntikatAbhidhAnam 49 4 264 AtyantikabuddhayAdivizeSaguNa245 dharmAderapratyakSatve tatsAdhakA dhvaMsalakSaNamokSasAdhanam 52 26 numAne doSAvirbhAvanam 49 | 265 taddhetoduStAprakaTanam 52 29 246 dRSTAntasya sAdhyazUnyatAbhi 266 santAnocchede tattvajJAnaM taca dhAnam prabalamiti sAdhanam 247 zabdasya guNavattvAd dravyamiti 267 siddhAntinA santAnatvahetAvAsAdhanam zrayAsiddhatvAdidoSapradarzanam 53 10 49 20 "Aho Shrutgyanam" Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH pR.- paM. | viSayA: 268 svarUpAsiddhathudbhAvanam ... 53 11 | 288 svoktasattAhetoH sAdhanam 55 269 prativAdyasiddhatAprakAzanam 53 15/ 289 kSaNike kramayogapadyAbhyAmartha.. 270 samavAyasya sadasadbhAve doSA kriyA'sambhavanirUpaNam 56 1 viSkaraNam 29. pariNAmAnabhyupagame kRta271 sambandhiSu vizeSAGgIkAre'pi katvAdivastusvabhAvAnupapati doSodbhAvanam varNanam 272 samavAyasyAnugataikasvabhAvatA 291 evaM satpratipakSadoSAbhisuSaNam dhAnam 273 vyAvRttasvabhAvatAdUSaNam 53 26 | 292 sukhAdisantAnasya nivRtya 274 pratyakSeNAnekAnugatakasvabhAva siddhivarNanam grahaNaM na sambhavatItyabhidhAnam 53 27 293 ArabdhasaJcitayorupabhoga275 sambandha iti buddhayA tasya tatvajJAnAbhyAM kSaya iti dUSaNam 56 sambandhatvenAdhyavasAya vikalpya 294 svamatena samparajJAnasvarUpa prathamapakSe doSavarNanam varNanam 276 dvitIyavikalpe doSaH 295 cidAnandasvarUpo mokSa iti 277 tRtIyacaturthapakSe doSadAnam 54 6 pUrvapakSaH 278 paJcamavikalpanirAsaH 296 siddhAnte tanmatasya dUSaNam 57 8 279 ihabuddhayavaleyatvapakSanirAsaH 54 1297 tadA sukhotpattI kAraNapradarzanam 57 11 280 samavAyabuddhayadhyavaleyatvakalpa 298 AtmAntaHkaraNasaMyogasya nirAkaraNam nirAkaraNam 281 iha buddhayApi na samavAya 299 tatra zarIrAderapi kAraNatA pratItirvikalpAnupapatteriti netyabhidhAnam kathanam 300 yuktyantareNa muktAvasthAyAM 282 upAdAnopAdeyabhUtabuddhayAtmaka zAnasadbhAvavarNanam pravAhalakSaNa saMtAnatvapakSanirAsa:54 22 301 zAnasya jJAnAntarotpAdanasva bhAvatayA'nyAnapekSatAsAdhanam 58 283 pUrvAparasamAnajAtIyakSaNapravA. darUpasantAnatvanirAkaraNam 54 27 302 sAvacittasantAnanirodha. __svarUpamuktipratikSepaH 58 15 284 vyabhicArAvirbhAvanam 55 2 303 sAndhanirAzravacittasanta285 atyantAnucchedvatsveva saMtA tyutpattilakSaNamuktarucitanatvasya satvena viruddhatA tvanirUpaNam kathanam 304 sAndayatAsAdhanam 286 zabdabuddhipradIpAdInAmatyantAnu- 305 vijJAnasantattyanuccheda pUrvapacchedaprasAdhanam 55 6 kSiNopadarzitadoSasyoddharaNam 58 21 287 kAlAtyayApadiSTatAnirUpaNam 55 19 | 306 jJAnayoryugapaddhRttitAvarNanam 59 2 54 "Aho Shrutgyanam" Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNanam viSayA . . | viSayAH 307 ekAntabhAvanAto viziSTaprada |326 zabdasya paramArthato vastvabhiH . ze'kSayasukhAdilAbho muktiriti . dhAyakatvAbhAvAnumAnapradarzanam 63 1 sAdhanam 59 7 | 327 hetorasiddhatAnirAkaraNam 63 4 308 mRtvAdijAteH svAzrayAdarthA 328 svalakSaNe zabdasya saMketAnupa ntaratAnirasanam pattinirUpaNam 309 mokSavAdopasaMhAraH 59 24 | 329 azakyakriyatvAna svalakSaNe AdivAkyasAphalyapradarzanasopAne samaya iti varNanam 330 jAtyAdau samayAbhAvavarNanam 63 19 310 dvitIyakArikAvataraNam 60 2 331 buddhayAkAre'pi na samayasambhava 311 dvitIyA kArikA iti svamatopasaMhAraH 63 22 312 kArikAryavyAkhyAnam 332 siddhantinAbhrAntatAsAdhakahe313 AdivAkyasya prAmANyA torasiddhatopavarNanam 64 bhAvavarNanam . 333 sAmAmyasya siddhatvopavarNanam 64 314 bAhyAthai zabdasya prAmANya 334 bhedenApratibhAsanAsAmAnya nAstItimatanirAkaraNam 64 14 315 prekSApUrvakAritAbhaGgAbhAvavyA. 335 vyaktibhinnatayA jAtarbahirnAH varNanam vibhAsa iti pakSanirAkaraNam 64 20 316 AtAH zabdamantareNaiva pravarta 336 na kevalaM sAmAnyabuddhaya'ktayo yantIti pUrvapakSaracanaM / nimittamiti varNanam 64 25 317 tannirAkaraNam | 337 sAmAnyamanapekSatvAtsadA'nugata 318 AdivAkyasaphalatAvarNano jhAnajanakaM bhave pasaMhAraH 61 19 vidhAnam zabdasaGketasamarthanasopAne 338 sAmAnyasya sarvasarvagatatye'nu papattipradarzanam 65 17 319 apohA zabdArtha iti bauddhama- | 339 svavyaktisarvagatatve'pi doSotapradarzanam 62 2 kIrtanam 320 zabdArtho vidhiriti matArambhaH 62 8 340 anyatrotpannaghaTAdau sAmAnyasya 321 dravyaguNAdInAM zabdapravRtti gamanAdyasaMbhavadoSodbhavanam 65 nimittatAsAdhanam 341 anekAntavAde noktadoSasambhava .62 322 vidhivAdisammatasAdhyavi iti nirUpaNam 66 kalpanayA bauddhana nirasanam 62 17 342 sAdhAraNAsAdhAraNasvarUpasyai katvavirodhanirasanam 66 323 zAbdapratyayasya bhrAntatyanirvi | 343 dvividhavirodhasyApya trAsambhava iti ghaNenam 324 bhrAntatAsAdhanam 62 23 | 344 tathA pratyakSa pratibhAsamAne na 325 tatroktahetorasiddhatAnigasaH 62 24 virodhAdidoSa ityabhidhAnam 66 18 65 2. "Aho Shrutgyanam" Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAkramaH striyAH 5. paM. | viSayAH 345 svabhAvabhedA'vasAdhamAnumAna- | 362 zAnayoryugapatitAmirAnirAkaraNam 66 22] karaNam 346 bhinnayogakSematvahetonirAkaraNam66 25 | 363 vAdyuktasAmagrIbhedasamarthana347 bhedAbhedapratibhAsAdeva bhedAbheda sthAvikalpe'pi samAnatvavyavasthetyabhidhAnam pradarzanam 348 vyApakaikasarvavyaktyanugata 364 pUrvapakSisammatAvikalpakavAnA___sAmAnyAnabhyupagamapradarzanam 67 bhASapratipAdanam 349 sajAtIyavijAtIyavyAvRtta 365 avikalpakAnabhyupagame'rthaniraMzavastusvIkartRmatavarNanam 67 11 grahaNAbhAvaprasaGgalakSaNadoSani350 hetoyAptyasiddhivarNanam 67 16 rAkaraNam 69 22 351 pratyakSeNa tatsiddhirityasya 366 svamatena vikalpasvarUpaM pratinirAkaraNam pAca vAdyuktasvasvabhAvavyavasthi352 sarvato vyAvRttatmani tadvalena tilakSaNahetorasiddhatAsthApanam 69 29 vikalpotpattI doSapradAnaM 67 367 paramArthataH kRtasamayatvAmA353 vikalpasya svalakSaNamapi vAditi hetonirAsaH 7. 10 viSayaH syAditi nirUpaNam 67 | 368 vyaktyabhinnasAmAnyasya saGketa 354 tasthAvizadAvabhAsitvamityA viSayatvAbhidhAnam sya nirAkaraNam 369 bhAvAnAmekAntenodayAnantarA355 dUrasthavRkSAdyadhyakSasya pramA pavargitvAbhAvasamarthanam / NAntaratAprasaGgapradAnam 370 kRtakatvamapi na sAdhakaM 356 tasyApramANatve kSaNikatvAnu sAdhyahetvojhedAbhAvAditi varNanaM 70 23 mAnamapi tathetivarNanam 68 3 371 vyAvRttibhedAttayobheda iti 357 samAropavyavacchedakatvAdanu, pakSasya vikalpya dUSaNam 70 24 mAnasya pramANateti pakSasyApi 372 caramavikalpe zabdatvAderapi dUSaNam 11 hetutAprasaGgadAnam 71 5 358 anumAnasya prAmANye vyApti. 373 abhede'pi nizcayavazAtkRtakagrAhakasya vikalpavizeSasya tvasya gamakateti pakSakSepaH 71 11 prAmANyAbhyupagamo dunivAra 374 buddhayArUDhayostayoH kalpanA iti varNanam .. yA bhinnayorapi na pratibandha 359 prativandhagrAhakasya svArthena sambhava ityabhidhAnam 71 15 pratibandho yogyatAta eveti |375 sAdhyasAdhanayorbhede'pi na pra. samarthanam tibandhasambhava iti varNanam 71 360 tatrAnavasthAnirAkaraNam 68 24 | 376 vinAzasya nirhetukatvasAdhaka361 savikalpAvikalpayoryugapa hetunirAkaraNam 71 22 tvamiti pakSasya vika 377 pratikSaNaM vinAzAbhAve binA. lpanayA nirasanam 69 4 zamatItyasaMbhava iti pUrvapakSaH 71 28 "Aho Shrutgyanam" Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH 378 tannirAkaraNam 379 paramANUnAM parasparaM sambandhasamarthanam 380 kRtsnaikadezavikalpayogasya vAkasya nirAkaraNaM 381 prakArAntarasambandhavarNanam 382 saMbandhapratItervikalparUpatve doSaprakam pU.. paM. 72 10 C 72 15 72 72 383 kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAkAritvasya nityAnityAtmake vastunyeva sambhava iti varNanam 73 384 vipakSavyAvRttasya hetorabhISTa eva sAdhyAvyabhicAra ityasya nirAkaraNam 385 akSaNikAvyabhicAritvasyA vyupagAdanam 386 zaktibhedAtkAryabhedamupapAdya tasyA bhedAbheda samarthanam 387 kSaNikasyAkramakAritvAbhAvo pasaMhAraH 388 kramakAritvAsaMbhavavarNanam 389 kSaNikasya kramAkramAbhyAmarthakriyAvirodhena kRtakatva hetoviruddhAvarNanam 390 anaikAntikatA pradarzanam 391 sAmAnyasyAnarthakriyAkArizvavarNanasya dUSaNam 73 1 sammatitaravasopAnam viSayAH 395 paryudAsalakSaNApohasya dvaividhyotiH 396 jJAnAbhinnarthAbhAsasyApohatA samarthanam 397 tasyApohavyapadeze mukhyagauNanimittavarNanam 73 74 74 73 14 16 22 73 16 t 392 abhyupagamavAdena sAmAnyasyAvastutvamudasya svamatena nitya/nityatvanirUpaNam 393 sAmAnyavizeSAtmaka eva za udasya saMketa ityupasaMhAraH apohavAcyatA nirasana sopAne. 394 apohasya pUrvapakSe dvaividhyAbhi dhAnam: * 9 76 24 74 23 74 .25 9 11 7 75 23 75 25 9 398 arthapratibimbAtmakArthAbhAsasyApohasya zabdArthatoktiH 399 kAryakAraNabhAva eva vAcya cAcakabhAva iti varNanam 400 zeSApohadvayasya gauNazabdA pra "Aho Shrutgyanam" 76 10 76 13 76 16 76 76 27 tvakathanam 406 tatra sAmarthya pradarzanam 402 svalakSaNasya gauNazabdArthatAkathanam . 403 siddhAntinA zAbdavijJAnasya vAstavikArthaprAditvAbhidhAnam 77 404 vikalpapratibimbakamAtrasya zabdArthatA nirAsaH 405 svalakSaNasyopacAreNApohatva nirasanam 406 vyAvRtteranyavyAvRttavikalpAkArasyApohatye doSodbhAvanam 77 19 407 sAmAnAdhikaraNyavyavahArAyo gavarNanam 408 bahirathai sAmAnAdhikaraNyAyo gAdvikalpasyAyaM vibhrama iti pUrvapakSapradarzanam 409 siddhAntinA'bhedasya saGgrahalakSaNatvanirAkaraNam 410 apohavAde bhrAntinimitta vastubhUtasAdRzyAbhAvanirUpaNam 78 25 411 upAdhitadvatorabhede'pi zabda vikalpayanaphalatvoktiH - 79 03 412 bhedapakSespi ekArthavRttitAsaMghaTanam 71 23 77 4 77 5 77 6 77 10 77 14 77 16 21 7. 3 roTa 16 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH nama viSayAH pR. paM. | viSayAH pR. paM. 413 siddhAntyuktasarvadarzitAprasa | 432 zabdebhyaH kalpanAH prasUyanta asya pUrvapakSiNA sambandhavAdi iti nirUpaNam nAmevAyaM prasaGga ityupapAdanam 79 2433 anyApohazzabdArtha iti 414 tadupapAdanasya dUSaNam 79 15 / pratipAdanam 415 asambandhavAdinApi sarvavi 1434 vijAtIyavyAvRttarUpeNa svasvApAdanam 79 16 lakSaNaM zabdabhUmiriti varNanaM 416 anyonyAzrayAnna dharmadharmiprati 435 tasya vikalpavedyatve'pi avipattiriti matapratikSepaH 75. saMvAdasamarthanam 417 dharmadharmiNoH parasparApekSitva 436 svamatopasaMhAraH doSaH savikalpapratyakSavAdinA 437 siddhAnte sAmAnyavizeSAtmamiti pUrvapakSakaraNam 72 25 kavastunaH zabdaliGgaviSaya. tvasamarthanam 418 tannirAsaH upasaMhArazca 79 28 138 parasyApyatiriktasambandhA. 419 vizeSyavizeSaNabhASasamarthanam 801 420 liGgasaMkhyAdiyogavarNanam bhyupagamasyAvazyakatA samarthanam 82 22 421 prakSAkaramatadarzanam 439 kaciyabhicAradarzanAtsarvatrA422 saMvidvapuramyApohaH zabdArtha iti nAzvAse vivakSAsUcakatvamapi tanmatapratipAdanam zabdasya na bhavedityApAdanam 82 20 423 zabdaliyorjAtina viSaya iti 440 tatrApyaprAmANye sarvavyavahArocchedaprasaGgadAnam 83 4 varNanam 441 tAdAtmyatadutpattilakSaNahe424 kalpanAbuddharapi jAtirna viSaya tvorapi vyabhicArapradarzanam iti pratipAdanam 442 tasya prAmANyopapAdena tulyayuH 425 zabdalijazAne jAte: prati tyA zabdasyApi bahirarthe bhAsamAzaMkya nirasanam prAmANyaprasaGgApAdanam 426 jAtyAdareva viSayatve'nupapa 443 tasyaivopasaMhAra tipradarzanama 444 pratibaMdha nizcayasyeva saMketani427 AkRtiviziSTavyaktaH zabdA zcayo'pIti varNanam tvanirAsaH 445 tadapi pratyakSaM vikalparUpame 428 vyaktaya'kAvyaktasvarUpatA veti samarthanam nirAsaH 446 zabdasthApyubhayAtmakavastu 429 dhyataH zabda liGgayorarthatve nizcayAtmakatvamiti varNanam 84 - doSAntarapradAnam 447 yAcyavAcakabhAvasya kSayopaza430 indriyazAnArUDhe sambandhavyu: mAdAvirbhUtajJAnavizeSa prati. . spattinirAkaraNam bhAsa iti nirUpaNam 84 11 431 asyedaM vAcakamityasya vika 448 dRSzratAdirUpakalpanayA doSosya dRSaNam 81 20 brAvanasyAnaucityavarNanam 84 17 "Aho Shrutgyanam" Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitazcasopAnama 8 viSayAH pR. paM. | viSayAH 449 zabdArthasambandhasya kAlpani 467 bodhanIlabyApArANAM samAnakatvAbhAvasamarthanam kAlaM pratibhAsAnna grAhyagrA450 upasaMhAra: hakamAva iti varNanam | 468 bhinnakAlayoryodhanIlayorapi nayadvayaghaTakadravyArthikasvarUpam na tatsambhava iti varNanam 88 11 451 tRtIyakArikAvataraNam | 469 bhedasya nAstitAnirUpaNam 88 452 kArikA 470 abhedasyApi na prasiddhiritya453 kArikArthavyAvarNanam sya nirAkaraNam 454 dravyaparyAyArthikanayadvayAti | 471 sarvatra sanmAtrasyopalambha iti riktanayAbhAvasamarthanam / nigamanam 455 saGgrahanayAbhiprAyavarNanArambhaH | 472 sanmAtrasya vidyAsvabhAvatve / 426 abhedapratipAdakAgamasyAbA doSAzaGkanam 88 22 dhitatvarNanam 473 avidyAsvabhAvatve doSazaGkanam nam 88 23 457 pratyakSeNa bhedapratibhAsAbhAva 474 taddaSaNam kathanam 4755 avidyAyAH sadbhAvavaNarnam 88 24 458 dezabhedAbhedona saMbhavatItya 476 avidyAyA brahmaNaH svabhAvatve. bhidhAnam 'tiriktatve vA doSAzaGkanam 88 27 450. kAlabhedAr3hedo na saMbhavatIti | 477 nityayA vidyayA'vidyAnivRtte. kathanam rucitena brahmAtiriktatatvAbhA. vatastatvAgrahaNalakSaNAvidyAyA 460 smRtirna bhedamavagamayatIti / pratipAdanam abhAva iti zaMkanam 478 tadetanmatanirAkaraNam 461 bhedasya bhAvasvarUpatvAdbhAvA 479 avidyAyA anirvacanIyatAvagame tasyApyavagama iti dUSaNaM sthApanam 462 AkArabhedAdbhada iti pakSa. 480 avidyAjIvAnAM, kAlpaniko nirAsaH jIvabrahmabheda iti kathanam . 463 AkArasya svataH pratibhAse 483 kalpanAyA asambhavazaMkanam doSapradAnam 482 matavizeSeNa tannirAkaraNam 89 464 bhinnapratibhAsagamyatve doSo. 483 matAntarapradarzanam dbhAvanam 484 upasaMhAraH 465 nIlasukhAdibhinnasya bodha. 485 azuddhadravyArthikanayasvarUpam 89 syAhampratyayagamyatvapakSani (486 pradhAnAdito mahadAdi pariNAmarAkaraNam 87 29 varNanam 466 vyatiriktabodhasadbhAve'pi na. 587 pradhAnasya triguNatvAvivekibhedAdhigama iti varNanam 88 3. tvAdirUpaNam "Aho Shrutgyanam" Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH pR. paM. ] viSayAH 488 mahadAdImA vyaktatAsAdhanam | 507 bhedo na pratyakSaviSaya ini 489 satkAryavAdArambhaH pakSapratikSepaH 490 asadakaraNAditihetuvarNanam 508 sarveSAM sadUpatApratibhAso'bA499 upAdAnagrahaNalakSaNahetu dhito na bhedapratibhAsa iti pakSanirUpaNam khaNDanam 492 sarvasambhavAbhAvAditi hatuH / 502 anyadezasthabhedAnugatasvarUpavyAvarNanam pratibhAsAbhAvasamarthanam 93 24 593 zaktasya zakyakaraNAditi hetu 510 bhedAntaropalambhAdanaMtaramabhedanirUpaNam pratipattirityasya dUSaNam 94 494 kAraNabhAvAditi hetuvyAvarNanam 91 51. pratyabhijJAto na tasya pratipattiH / 495 pradhAnasAdhakasya bhedAnAM pari ritivarNanam mANAditi hetornirUpaNam 91 512 pratyabhijJAyAH pratyakSatve doSo. 496 bhedAnAM samanvayAditi hetu kIrtanam "" varNanam 513 tadA smRtyabhAvAna sadpatAva 497 zaktita: pravRtteriti hetuvyA gama ityasya dUSaNam 94 varNanam 514 pUrvAparakAlasambandhitvalakSaNA498 kAraNakAryavibhAgAditi hetu bhedo'pi na pratyakSaviSaya iti varNanam pradarzanam 515 vartamAnamAtraM sadevAdhyakSabhUmi 499 vaizvarUpyasyAvibhAgAditi hetu riti varNanam samarthanam 516 abhedo nAdhyakSagamya iti 500 azuddhadravyArthikasyopasaMhAraH 9.2 7 | samarthanam 501 naMgamAbhiprAyApradarzane kAraNA 517 kSaNabhedasyAdhyakSagamyatA. bhidhAnam vyAvarNanam paryAyArthikasvarUpasopAne 598 anumAnamabhedagrAhakamiti / vyavasthApanam 502 paryAyAdhikena dravyArthikanayA- 519. tanmatapratikSepaH bhidheyavastunirasanama 22 19 | 520 dhvasahetvasannidhAne sthiro bhAva 503 bhedasya pramANabAdhitatvapakSa iti pUrvapakSaracanam dUrIkaraNam 92 22 | 521 asthiratayA'dhyakSa pratibhAsa504 bhedasya kalpanAviSayatvanirAsa: 92 26 nAt tanmatapratikSepaH 15 505 pratyakSaM bhedena pratipAdayatItya- 522 nAzahetvasambhavavarNanam 95 21 sya nirAkaraNam 93 2523 adarzanameya vastuno'bhAva iti 506 anyApratibhAsanameya ghaTAdeH pra / siddhAntasya pratikSepaH 95 24 tiniyatarUpariccheda iti 524 anyavidhasyAbhAvasyAsambhasamarthanam 53 4 vAdadarzanamevAbhAva iti sAdhanaM 95 25 "Aho Shrutgyanam" Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtopAna viSayAH paM. | viSayAH 525 abhAvavikalpaghaTakadvitIya 543 sUrvamekaM sadavizeSAdityasya vikalpanirAsaH pratikSepaH 526 anavaratamavicchedana grahaNa 544 azuddhadravyAstikamatapratikSe. syAbhedagrahaNarUpatAyAM doSa pArambhaH dAnam 545 mahada'dikAryANAM pradhAnasva. 527 avicchinnadarzanastha bhede'pya bhAvatAyAM doSodbhAvanam rthasyAbheda iti pakSadUSaNam / 546 hetumatvAdisAdhananirasanam 528 saMvidbhinnaikAtmAbhAvena na krama 547 pradhAna mahadAdirUpeNa pariNasambhava iti zaMkAvyudAsaH matIti pakSakSaNam 99 529 kAlAbhAvAt kathaM pUrvApara 548 ekadezena sarvAtmanA vA paribhAva iti zaMkAprati vidhAnam 96 NAmo na sambhavatIti varNanam 99 11 530 svabhAvavizeSa eva krama iti 549 dharmAntaraprAdurbhAvalakSaNavarNanam pariNAmanirAsaH 531 svabhAvAbheda ityasya dUSaNam 97 550 dharmadharmiNossambandhAddharmapa532 anekakSaNasthitilakSaNanitya riNAme dharyapi pariNata eveti tApratibhAsAbhAvasamarthanam 97 3 | pakSanirAsaH 533 darzanasyaiva na kSaNikateti 551 sambandhityAyogopapAdanam pakSanirasanam 97 6552 svamatavirodhodbhAvanam 534 anekakAlatAM darzanaM yugapannAva- 553 dharmayorvyatirekAvyatirekabhAsayatIti varNanam pakSayordoSapradAnam 535 krameNApi nAvabhAsayatItyabhi 554 kArya na sat sadakaraNAditi dhAnam varNanam 536 pUrvarUpatayA dRzyamAnasya prati / upAdAnagrahaNAdilakSaNasAbhAse doSa. dhananirAkaraNam 537 dRzyamAnatayA pUrvarUpasya prati saMzayaviparyayanivartakatvaM bhAse doSaH sarvasAdhanAnAM na sambhavatI538 ubhayarUpatAyAH pratibhAse'pi tyabhidhAnam doSaH 557 nizcayotpAdakatvamapi na saMbha 539 bhedapratibhAsasya mithyAtva vatIti varNanam pakSanirAkaraNam 558 svavacanavirodhodbhAvanam / 540 avidyAyA avastusadrUpatve 559 svabhAvAtizayotpattilakSaNAdoSapradAnam bhivyaktinirAkaraNam 541 avidyAyAH sadrUpatve'pi nivR- 560 tadviSayajJAnotpattilakSaNAttisambhavapradarzanam 98 5 bhivyaktinirAsaH / 542 saMvRttyA vyavahArAGgateti |561 tadupalambhAvArakApagamalakSa. pakSadRSaNam ___98 8 gAbhivyaktidUSaNam "Aho Shrutgyanam" Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH nirAkaraNam 108 viSayAH pR. paM. | viSayAH 562 bhedAnAmanvayadarzanAditi hetu- (586 saMgrahasya zuddhatvoktiH .. 107 18 _101 13 / 587 vyavahArasya zuddhatAkIrtanam 107 24 563 sukhAdirUpatAyA jJAnamayatve 588 paJcamakAriMkAvataraNikA 108 6 na vyAptatAprakAzanam 589 paJcamakArikA 564 jJAnarUpavikalatvahetoraduSTa 590 tadvAkhyAnam 108 12 tvopapAdanam . 591 RjusUtrasya zabdAdayaH 565 puruSasya triguNAtmatvapradarza sUkSmabhedA iti varNanam 108 20 nenAnaikAntikatvAbhidhAnam 566 samanvayAditihetoranaikAnti zuddharjusUtrasvarUpasopAne katvavarNanam 592 na pratyakSeNa kSaNikatAnizcaya 567 parimANAdityAdihetunirA iti pUrvapakSavidhAnam 109 2 karaNam 593 tadanubhAvakahetoH sAmAnyala568 saMghAtarUpatAhetumupapAdya kSaNavirahatAprakaTanam 109 nirasanam 102 20 594 vizeSalakSaNAbhAvAbhidhAnam 109 569 prakRteH puruSAbhilaSitArthopanA- 595 pratyakSeNa sthairyatAyA pavAvagamayakatvanirAkaraNam 103 ityabhidhAnam 570 parArthAzcakSurAdaya iti sAdha 596 anumAnato'pyavagama iti nasya dUSaNam varNanam 571 paryAyAstikamatopasaMhAraH 103 17 | 597 vinAzasyAvastutvamudasyopa572 saMkSepeNa nayasvarUpAbhidhAnam 103 19 saMharaNam 573 naigamasvarUpAbhidhAnam 103 21 | 598 siddhAntena kSaNikatvAnumA. 574 vyavahAranayasvarUpam 104 5 pakahetoH sAmAnyavizeSalakSaNa575 RjusUtranayasvarUpam 104 13 sadbhAvapradarzanam 576 arthanayasvarUpam 105 1 599 tAdAtmyatadutpattilakSaNapra577 zabdanayasvarUpam tibandhAbhidhAnam 109 25 578 zabdanayasvarUpam 105 23 | 600 sattvalakSaNasvabhAvahetoH 579 samabhirUDhasvarUpam kSaNikatAdAtmyAsiddhizanam 110 / 580 evambhUtasvarUpam 106 21 | 601 kramayogapadyayoH pratyakSasiddha581 upasaMharaNam 207 tyapratipAdanam zuddhAzuddhanayadvayavarNanasopAne / 602 nitye'pi kramAkramAbhyAmartha.. 582 caturthakArikAvataraNam 107 9 kiyAvirodhAviSkaraNam 583 caturthakArikA 107 10 603 sahakArikramAt kAryakrama iti 584 tadvAkhyAnam pakSanirAsaH 585 jJAnaprakaraNe viSayAbhidhAna 604 nityaM yugapadapi na karotIti sya nimittakathanam 107 16 sAdhanam 109 20 107 14 "Aho Shrutgyanam" Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sammatitasvasopAnam viSayAH pR. paM. | viSayAH 605 kSaNikasyApi kramAkamakartR 620 mAnArthayoAgrAhakabhAva- . tvAbhAvamAzaMkya nirAkaraNam 112 11 | nirAsaH / nirAsaH 606 parasparasahakAritve'pi 621 grAhyagrAhakavyatiriktagrahaNakSaNAnAM viziSTakSaNAntarA kriyAyA anupapattyA tayonArambhakatvamAzaMkya tatrokta. ranupapattivarNanam 117 15 hetuvikalpanadvAreNa nirasanam 111 22 622 nIlavijJAnayoH svAtaMtryeNa 607 kSaNikasya kizcitkArya na bodhAnantaraM karmakarSabhinivesaMbhavatItipakSakhaNDanam 113 10 zinI dhIriti pakSasya dUSaNam 118 18 608 kSaNadhvaMsona kAryahetuprati 23 sarvasya vijJaptimAtratve meyapAdya iti matanirAsaH mAtRmAnAdivyavahArAnupapa609 pratyabhijJAgamyaM bhAvAnAmakSaNi ttimAzaMkya tatsamarthanam / 119 21 katvamiti matasya pratyabhi | 624 zuddharjusUtranirUpaNopasaMhAraH 120 5 jhAyAH pramANatvAsambhavAnnirasanam zuddhatamarjusUtranirUpaNam 610 vinAzasya kAraNAdhInatva. 625 zuddhatamarjusUtranirUpaNArambhaH 120 15 pakSanyudAsaH 611 vinAzakAraNamagyAdi 626 zUnyavAdino vyAptipradarzanam 120 17 627 taddhatAvasiddhipradarzanam iMdhanaM vikAraM tucchasvabhAvaM vA 120 18 628 tannirAsAya bAdhyatvAnupana janayatIti varNanam . 114 pattisamadhanama 612 dhvaMso'pi na vinAzakAraNa. 120 21 kAryamiti samarthanam 629 vAdhAbhAvasya caitathyAbhAva115 6 prasAdhakatvaM na sambhavatIti 613 abhAvasya hetumattve bhAvatvApa samarthanam / 121 7 ttiriti samarthanam 115 13 614 dhvaMse jAte'pi kASThAderupala | 630 saMcAditvamapi na stambhAdeH mbho durdhAra paveti varNanam 115 22 satyatAsAdhakamitipradarzanam 121 615 RjusUtramatanigamanam 116 4 | 631 kAlabhedAr3hedagrahAnupapatti nirUpaNam zuddhatarjumUtranirUpaNam |632 dezabhedAbhredagrahAnupapatti616 zuddharjusUtranirUpaNArambhaH 116 14 nirUpaNam 617 arthasparzazUnyaM vijJaptimAtra 633 svarUpabhedAdapi bhedagraho. meva tatvamityatra pramANAbhAvA. neti samarthanam 122 5'zaGkanam 1 618 arthasadbhAve bAdhakapramANA 634 svasaMvedanata eva stambhAdibhAvazaGkA 116 27 bhedo neti nirUpaNam 122 619 pratyakSeNArthaparicchedAsambhava 635 evamabhedasyApyagrahAcchUnyaiti vijJaptivAdina uttaram 117 6 teti sthApanam "Aho Shrutgyanam" Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 123 127 18 128 viSayAH pR. paM. viSayAH 636 cAsanAbalena padArthAnAM niyata- | 654 nIlAdibhedasyAvidyAviracidezakAlAditayA pratibhAsa tatvamiti pUrvapakSaH 126 15 iti varNanama 122 20655 pramANAbhAvAttanmataduSaNam 126 18 637 jJAnasyApi zUnyatvamiti 656 tatra pratyakSaM na sambhavatIti__ samarthanam pradAnumAnasyApyasambhava638 zUnyavAdopasaMhAraH 123 4 pradarzanam 126 20 639 bauddhamatacAturvidhyasya viSaya- | 357 abhede zabdArthayoH saMketakaravibhAgapradarzanam 123 13 Namapi na tadrUpatAsAdhakamiti varNanam 127 nikSepacatuSTayavarNanam 3 658 zabdArthasambandhaviSaye mImAM640 nikSepanirUpaNAvatAraH 123 23 sakamatapradarzanam 127 13 641 kArikA 659 bhAvanikSepavAdimatena tanni642 tadarthaprakAzanam rasanam 643 nAmanikSepasvarUpam 124 5 660 sthApanAlakSaNamAcaSTe 644 zabdabrahmavAdimatotthApanam 124 12 | 661 sA dravyArthikasya nikSepa iti 645 vastUnAM zabdamayatvasAdhanA pradarzanam yAnumAnapradarzanam 124 20 662 dravyalakSaNaM dravyArthikamataprada646 zabdAkArAnusyUtatvahetorasi nizca ddhatAnirAsaH | 663 dravyArthikamatena dravyanitya647 paryAyAstikamatena pratijJA. tAvyavasthApanam didoSodbhAvanam 664 kSaNikatvavyavasthA na vikalpe648 zabdapariNAmasvAcchabdamayatva. neti prakAzanam 128 27 miti pakSatiraskAraH | 665 nAnumAnAdapi vyavastheti 649 tatrA'numAne viparyaye bAdhaka nirUpaNam 129 6 utpattyantarameva dhvaMsa iti pakSa. pramANaprakAzanam 125 nirAkaraNam 129 9 650 kSaNikatvavadvadhirAdeIlAdisaMvedane'pi zabdAderna saMve. 667 bhinnAbhinnavikalpAbhyAM dhvaM ___ sasyAsaMbhavAdutpattyanaMtaraM dhvaMsa danamityAzaMkya tadvayudAsa ityasya pakSasya nirAkaraNam 129 20 karaNam 125 18 |668 dhvaMsasya mudgarAdihetukatva651 zabdAtmanaH pratipadArthapari sAdhanam NAmaM bhede'bhede ca doSadAnam 125 27 669 bhAvAnAmabhAvaH kAlpanika 652 zahAdutpattaH zabdamayatva iti pakSasya dUSaNam miti pakSanirAkaraNam 126 4670 mudgarAdeH kSaNAntarotpAdaka653 zabdAkArAnusyUtatvahetorasi tvameva na vinAzasyetyasya ddhatAprakaTanam. 126 10 / dUSaNam 130 19 - 128 9 "Aho Shrutgyanam" Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 sammatitatvasopAnam viSayAH pR. paM. viSayAH 671 ghaTa eva pracyutirityasya 685 krameNArthakriyAbhede'pi taddhetopratividhAnam 131 1 / na bheda iti varNanam 135 8 672 kapAlalakSaNaM ghaTapracyutiri | 686 satvena na kSaNasthAyitAsiddhiH tyasyApi nirAsaH 131 3 nitye siddhasAdhanAditi 673 sthAyitvadarzanamayAdhitamiti dUSaNam 135 18 pradarzanam 131 23 | | 687 arthakriyAyAH samAnakAle 674 pratyabhijJAyAH pramANatva bhinnakAle vA na sAdhyasAdha. sAdhanam 131 17 katvaM sambhavatIti prakaTanam 135 22 675 kSaNikatvAnumAnaM na sambhava | 688 nityadravyasiddhipakSopasaMhAraH 136 5 tIti varNanam 131 23 | 689 dravyanikSepalakSaNam 136 7 676 vastuno nityatvavyavasthApa 690 bhAvalakSaNam katvaM na pratyakSasyeti na nayadvayasya sadasadarthatAnirUpaNam kSaNikatvAnumAna bAdhitamiti vistareNa pUrvapakSavidhAnam 132 13 691 sopAnopasaMhAraH 692 dravyaparyAyArthikanayau zAstrasya 677 pratyakSasyApramANatvAsambhavenAnumAnaM duSTameveti nirUpaNam 132 18 hRdayamityavataraNikA 137 2 678 pratyakSasya vartamAnasambandhi 693 kArikA 137 4 . tAmAtra grAhakatvena nityatvagrA. 694 kArikArthaH 695 parasparApekSaM nayadvayaM sadanyahakatve pratyabhijJApratyakSasyApramANatvameveti pUrvapakSaH 133 3 thA'saditi varNanam 137 679 pUrvAparakAlasambandhitvAderna 696 anekAntabhAvanayA nayAnAM vartamAnakAlasambandhitvena satyArthatetyavataraNikA 137 26 virodha iti tadrAhakaM pramANa 697 kArikA 138 1 meveti samAdhAnam 698 kArikArthaH 138 5 680 kSaNikatayA bhAvasya pratyakSe. 699 prakArAntareNa arthavarNanam 138 12 Na grahe kuto na nizcaya ityA. 700 kArikAvataraNam 138 18 kSepaNam 681 sattvasya nityatvena virodhamA 701 kArikA 138 29 zaMkya nirasanam 134 12/ 702 vizeSavinirmukto dravyArthikaH 682 virodhasya vikalpena nirAsaH 134 14 __sAmAnyavinirmuktaH paryAyArthi683 arthakriyAlakSaNasattAyA ko vA nAstItikArikArthakSaNikatvena vyAptiriti kalpa varNanam 138 23 sya dUSaNam 134 20/703 bhajanAkRtabhedaprakAzikA 684 nitye'rthakriyA svarUpasattAyA | kArikA 139 5 asambhava iti pUrvapakSaH 135 1/704 tasyA arthavyAvarNanam 139 9 "Aho Shrutgyanam" Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ biyAH 705 dravyArthika paryAyArthika viSa yAdarzikA kArikA 706 tadarthavarNanam 707 sopAnopasaMhAraH viSayAnukramaH pU. paM. 139 22 139 27 40 3 dravyasvarUpanirUpaNam 708 dravyalakSaNapradarzikA kArikA 140 709 kArikArthaH 710 utpAdavyayadhrauvyANAM parasparAnuviddhatvasamarthanam 711 anugatarUpe pratipanne vizeSapratibhAsobAdhaka iti pakSa dUSaNam 712 anugatarUpe'pratipanne vizeSapratibhAso bAdhaka iti pakSadUSaNam 713 ekatvapratibhAsasya mithyAtvanirAkaraNam 794 stambhAdipratyayasya mithyA tve'nyathAbhUtapadArthasadbhAvAvazyakatayA tathAbhUtapadArthasadbhAvasAdhakapramANaM nAstItyabhidhAnam 715 taddharmatayA sthUlasya vastutvA bhyupagamaH sambhavatItyasya dUSaNam 716 kAryakAraNayoH kathaJcittAdAsyasya nizcayAt anekAntarUpatetyabhidhAnam 717 pUrvottarayoH kathaJcittAdAtmyAnubhavaH pAramArthika ityabhi dhAnama 718 anyathA doSasyAbhyupagame'pi kSaNikavAdino doSasya pradarzanam 10 140 14 140 21 140 141 141 24 5. 8 141 17 149 24 142 1. 142 11 142 20 viSayA: 719 zabdavidyutpradIpAdInAmapi uttarapariNAmo'stItivarNanam 143 720 ante kSayadarzanAdAdye'pi tatprasaktirityasya dUSaNam 721 niranvayaM santativicchedo netyabhidhAnam 722 utpAdavyayasthitInAM paraspa rAtmakatA pradarzanam 723 asatAmutpAdavyaya dhauvyayogAtsatvamityasya dUSaNam 724 akSaNike iva kSaNike'pi kra. mayaugapadyAbhyAmarthakriyA'sabhavasamarthanam 725 hetuphalayoH kathaJcidbhedAbhedavyavasthApanaM sambhavati na kSaNikapakSa iti pradarzanam 726 kAraNe nivRtta eva kAryo tpattiH syAditi pakSavidhvaMsanam 727 hetuphalayorabhedabuddherabhrAntatvamiti varNanam nayasamyaktvanirUpaNam 733 dravyaparyAyArthikanayApekSayA'nyanayAbhAvavarNanam 143 "Aho Shrutgyanam" 143 4 21 pU. paM. 1 143 14 143 21 6 144 7 145 728 sadRzAparAparotpattyA kSaNikatvaM na nizcIyata ityasya dUSaNam 145 729 bhAvasya vinAzaM pratyanapekSa tvaM prasAdhya nirAkaraNam 730 anusyUtivyatirekeNa jJAnAnAM kAryakAraNabhAvAdivibhAgo nopapadyata ityevaM vistarato'nekAntAtmakatvapradarzanam 144 13 143 20 731 utpAdAdInAM parasparAnapekSatayA dravyalakSaNaM na bhavatItyarthakakArikAvarNanam 732 sopAnopasaMhAraH dha 11 145 17 146 ra 147 25 148 6 148 14 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sammatitarapasopAnam viSayAH pR. paM. | viSayAH 73. nirapekSagrAhiNAM mithyAna | 753 kAraNani vRttaH kAraNahetukayatvavarNanam vAhe tukatvanirhetukatyAdi735 ubhayavAdaprajJApakanayAbhAvapra pakSadUSaNam kAzanam | 754 kAraNaM svayameva na bhavatIti736 dravyArthikapakSe paryAyArthika pakSasya vikalpato dRSaNam 156 19 pakSe vA saMsArAsambhavaprakA | 755 bhAvasyAbhAvAtmakatvAjanmA. zanam nantaramabhavanamitipakSapratikSepaH156 26 737 ubhayamate sukhaduHkhAderanupa 756 sadasadAtmakatAvyavasthApanam 157 9 pattivarNanam / 757 tadeva veti pakSanirAkaraNam 158 6 738 bandhasthitikAraNasyApyasa 758 itaranayaviSayanirapekSasya viSambhavarNanam yaparicchedakanayAnA mithyA739 mokSArthapravRttirapi na bhava rUpatApradarzakakArikA 158 18 tItyAha | 759 tadbhAvArthavyAvarNanam 158 22 740 svasvapakSavyavasthitAnAM gayA 760 dravyArthikaparyAyArthikanayanAM mithyAtvaM militAnAzca __ vaktavyatAsUcakakArikA 159 3 samyaktvamiti varNanam 152 4.761 tadarthavarNanam 741 tatra dRSTAntapratipAdanam . 152 20 | 762 bhedadvaividhyAdarzakakArikA 742 tasyaiva vivaraNam 153 9 763 tadvayAkhyAkaraNam 743 dRSTAntopanyAsaphalaprakAzikA | 764 sarve sarvAtmakamityevambhAvaprakArikA / kAzikA kArikA 159 27 744 tadarthavyAvarNanam 765 tadarthasphuTIkaraNam 160 3 745 dRSTAntasya sAdhyasamatAkhyA 766 vastunaH savikalpanirvikalpa. pakamatAvirbhAvakakArikA rUpatAkhyApikA kArikA 160 746 tadarthaprakAzanam 767 tadbhAvArthavarNanam 747 satkAryavAdavidhvaMsanam 768 vastuni vyaanArthaparyAyasaMgha748 kAraNAtmakapariNAmavAda Tanam pratikSepaH 769 zabdArthaviSaye vaiyAkaraNamata749 asadutpattinirAsaH varNanam 750 kAraNanivRttyA'sadeva kArya | 770 tanmatanirAsakatayA vaizeSi kamatavarNanam mutpadyata iti pakSa dUrIkaraNam 155 771 tatraiva mImAMsakamatapradarzanam 163 6 751 kAraNanivRtteH kAryatadutpatti 772 tadetanmatAnAM nirAsArambhaH 163 9 tadubhayAnubhavatabhAvAdirUpa 773 vaizeSikAbhyupagamanirAsaH 163 16 tAnirasanam 155 20774 zabdArthayonityasambandhAsambha752 kAraNanivRtteH kAraNAjhede' vavarNanam 163 20 bhede ca doSapradarzanam 156 7 | 775 svAbhAvikasambandhanirAsaH 163 23 'zakA 153 20 153 "Aho Shrutgyanam" Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 170 pA viSayAH pR. paM. | viSayAH 776 yogyatAsamarthanam 164 3 | 799 bhaGgasaptake sunayadunayatAvya 777 vAcyavAcyakasambandhasyAni. vasthAprakaTanam tyavarNanam 164 10 800 caturthabhaGgasya pratipAdikA 778 varNAnAM zabdarUpatAsthApanam 164 26 sAbhiprAyA kArikA 779 zabdasya vyaJjanaparyAyatya 801 paJcamabhaGgasya pratipAdikA varNanam sAbhiprAyA kArikA 780 satAtparya vastUnAmekAnekatva 802 prathamatRtIyabhaGgasaMyogAtmavarNanaparA kArikA katAvyudAsaH 781 upasaMhArakArikA 803 SaSThabhaGgasya pratipAdikA 782 nirvikalpasavikalpavastu. sAbhiprAyA kArikA 17120 vyavasthAkArikArikA 783 sopAnopasaMhAraH 804 saptamabhaGgasya pratipAdikA sAbhiprAyA kArikA 1722 saptabhaGganirUpaNam saptavidhavacasAmarthavyaJja784 saptabhaGganirUpaNAyAvataraNam 167 4 naparyAyayogyavyavasthAprakA785 saptavikalpotthAnabIjaprada zikA kArikA ekavidharzakakArikA byAkhyAyutA 172 16 786 bhAdyabhaGgatrayavyavasthA 787 uktadharmadvayasya mukhyato gau 806 zamdAdiSu prathamadvitIyAveva bhaGgAvityazayena vyAkhyAntaram 173 1 Nato vA pratipAdakasya vacana. sthAbhAvavarNanam 807 saptavAkyamUladravyaparyAya788 bahubrIhyAdisamastapadAnAmapya nayayoviSayamabhidhAtuM paryAsAmarthyapradarzanam yanayaviSayAdarzikA kArikA 173 17 789 bhaGgatraye prakArAntareNApekSA dravyanayanirapekSatve'sya vizeSapradarzanam 168 samayaprajJApanA'sAmarthya-- 790 tatraiva tRtIyaH prakAra: 168 10 pradarzanam 791 tatraiva caturthaH 168 17 809 dravyanayaviSayasya yuktyA 792 tatraiva pazcamaH 793 tatraiva SaSThaH prakAraH / 168 24 794 tatraiva saptamaH prakAra: tatrApi samayaprazApanAyA 168 28 795 tatraivASTamaH prakAraH 174 10 169 apUrNatAvarNanam 5 796 tatraiva navamaH prakAra: 811 puruSadRSTAnte bhedAbhedAtmakatva 797 tatraiva dazamaH prakAraH evAtItAnAgataparyAyasamba798 bhaGgatrayANAM sakalAdezatva ndha iti pradarzanam 174 21 manyeSAM vikalAdezatvaM tatrA 812 dASTAntike jIva nigamana dyatrayaM nirakyavaviSayamaparaM pradarzanam sAvayava viSayamiti nirUpa. 813 utpAdavyayadhrauvyAtmakasya / 169 22 jIvasyAnAdyanantatAsthApanam 175 12 167 19 varNanam Nam "Aho Shrutgyanam" Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvatopAnam viSayAH pR. paM. | viSayAH 814 viparyaye doSapradarzanam 175 15/831 vaibhASikamatakhaNDanAya jJAna 815 kapAlAderbhAvAbhAvarUpatA vikalpyabodhamAtrapakSadUSaNam 182 18 samarthanam 175 28 832 bodhavizeSapakSanirAsaH 182 27 816 pUrvottarAkAraparityAgopA 833 bodhasya sAkAratve prameyAkAdAnatayaikaM mRdAdivastvanubhUyate ratvAsambhavavyAvarNanam 183 1 iti tadanurodhAdanakAntatA 834 jJAnasyArthAkAratayA bhAvAvyavasthApanam sAkAratetyasya nirasanam 183 817 virodhasaMzayavyadhikaraNatA. 835 bodhasya nirAkAratve'niSTapra. didoSanirAkaraNam saGgopapAdanam 818 jIvakarmaNoH kathaJcidbhedA 836 tannirAkaraNam bhedasamarthanam 177 837 vijJAnasya sAkAratApratI. 819 tathA jIvapudgalaguNayorapi tau vikalpadoSapradarzanam 184 bhedAbhedasamarthanam 178 | 838 anumAnAdibhirvijJAne 820 ataeva eka AtmetyAdi zAstra bAjho'rthaH pratIyata ityasya vyavahAra siddhiriti samarthanam 178 13 dUSaNam 821 vAhyAbhyantaravibhAgasamarthanam 178 26 839 bAhyArthasAdhana rvapakSaH 822 zarIrAtmanorabhede parapratyakSA 840 tammatapratikSepaH 184 14 tApattizaMkAnirAsaH . 179 6 841 nirAkArajJAnasyArthe tavyApAra 823 mana Atmano de doSoddhATanam 179 9 niryApAraM vA na pravRttiriti 824 zarIracchede AtmanaH kathaJci pUrvapakSA''racanam 184 18 cchedAbhyupagamaH 179 21 42 uktapakSakhaNDanam 184 26 825 dravyaparyAyanayayoH pratyeka 843 sAkAravAdimatena nirAkAradRSTayA bandhAdisaMbhavAsambhava vAdapratikSepaH pradarzanam 180 11 844 nirAkAratAyAM pramANAbhAva826 vedanAviSaye nayadvayavyavasthA 180 varNanam 827 parasparApekSayorevAnayoH svaH | 845 punarnirAkAravAdinaH pUrvapakSasamayaprazApanAkuzalateti tvena varNanam varNanam 846 tannirAkaraNaM sAkAravAdirItyA 185 19 828 nirapekSayostu na tatheti 847 siddhAntopavarNanArambhaH sAkAvarNanam ravAdapratikSeparUpaH 185 27 829 sopAnasaMvaraNam 281 22 ] 848 bAhyavastuvyatirekeNa zAnasya pratyakSataH pratIyamAnatvopada. pramANavicAraH rzanam 830 pramANasya darzanazAnAtmakatayA- 849 jJAnasya sukhavyatiriktatA-- tayorviSayamAha 182 5 . nirUpaNam 1 186 2 "Aho Shrutgyanam" Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 191 28 188 3 | viSayAH pR. paM. | viSayAH 850 nIlAdikameva prakAzarUpaM na tu 865 santanApekSayApi tanna sambha. tadbhinnaM jJAnamastIti vijJAna vIti varNanam 190 11 vAdyuktasya nirAsaH 186 18 | 866 naiyAyikabhitasya sAmagrI851 jJAnasya nirAkAratve pratikarma prAmANyasya nirAsaH vyavasthApradarzanam 867 sAdhakatamatvAnupapattivarNanam 190 26 852 prakAzatAyA nIlAdyAkAratve 868 vivakSayA sAdhakatvamityasya doSodbhAvanam pratikSepaH 853 grAhyAkAratve'pi doSA''darzanam187 7 869 sannipatyajanakatvapakSasyApi 854 nIlAdyAkAratve jJAnasya vyudasanam doSodbhAvanaM 187 17 / 870 kArakasAkalyasya pramANatva855 mImAMsakAbhimatAnadhigatA sambhavapradarzanam rthagantatvAMzasya pramANalakSaNa tannirAsAya vikalpAracanam ghaTakasya nirAkaraNArambhaH 187 23 872 sakalakAraNAni sAkalyamiti 856 ekAntato'nadhigatArthAdhigaM. pakSakhaNDanam tRtve prAmANyanirNayAsambhava 873 taddharmaH sAkalyamiti pakSavarNanam dUrIkAraNam 192 9 857 adhigate'rthe pramANAprekSiNo 874 tatkAryaM sAkalyamiti pakSa'prekSApUrvakAritvaprasaGgasya khaNDanam - 192 12 nirAsaH 188 10 875 nityAnAM kAraNatve saphalata858 saugatasaMmatapramANalakSaNam 188 29 kAryotpattyAdidoSodbhAvanam 192 14 876 padArthAntaraM sAkalyamiti pakSa859 avisaMvAdakatvalakSaNasya pratyakSe'numAne va samanvayAtte syApi nirAkaraNam 193 9 eva pramANamiti varNanam 189 877 sopAnopasaMhAraH 193 15 860 prApakatvaM pradarzakatvamiti vya svaparanirNayasvabhAvasthApanam vasthApya pratyakSAnumAnayoH 878 jhAnasya jhAnAntaragrAhyatvavAprApakatvasamarthanam 189 dinaiyAyikamatapratikSapAMrabhaH 193 21 861 prAmANyanizcayaprakArastanmate 189 872 taduktazeyatvahetAvasiddhayAdi862 atha pradarzakatvameva prApakatva doSAvirbhAvanam 193 23 miti saugatoktasya nirasanam 189 880 dharmiNo jJAnasya mAnasavi. . SayatvazaGkA 193 25 863 upekSaNIyavastusadbhAvasamarthanam 189 881 manaso'siddhatvavarNanam 19 882 manasaH sattve'pi yugapakSA864 saugatamatena pradarzitArthaprApa nodayApattidAnam katvameva na kasyApi jJAnasya 883 yugapajjJAnAnutpatterasiddhatva sambhavatIti samarthanam 190 4 194 14 / 882 yApatipati vaNenam "Aho Shrutgyanam" Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 viSayA: 884 mAnasavikalpadvayasyaivAbhAvo na tu indriyamanovijJAnadvayaspeti svapakSayaNanam 885 pratyakSatve sati jJAnatvaheto. manaHsAdhakatayopanyastasya nirAkaraNam 886 sukhAdeH svaprakAzarUpatAsamarthanam 887 sukhAdInAM jJAnAtmanorbhede mukte'pi tatprasaGgApAdanam 888 Atmamana:saMyogasyAdhyasambhavapratipAdanam 890 svasaMviditajJAnAnaGgIkAre doSAntaraprakaTanam 891 svanirNItisvabhAvatvaM jJAnasyeti nigamanam . 892 arthagrahaNasvabhAvatA jJAnasyeti saugatamatapradarzanam 893 sarvatra jJAnatvasAdhakasyAvabhAsatvahetorvikalpya nirA karaNam. pU. 889 manasaH pratiniyameAderhetutAnirAsa: riti pradarzanam 899 nIlAdInAM paramArthasattvasAdhanam 900 tatroktahetorvAdhakAbhAvasamarthanam 198 14 194 19 901 anaikAntikatvAbhAvapradarzanam 198 16 902 bAdhyatvAbhAvamAzaMkya tannirA 194 24 195 sammatitattva sopAnabhU paM / viSayAH 195 9. 195 11 195 16 1 196 195 25 196 ac 4 8 196 10 894 svato'vabhAsalakSaNahetoH parasyAsiddhiriti varNanam 895 nIlAderbhina jJAnena grahaNaM 196 11 na bhavatItyasya nirAkaraNam 196 18 896 parato'vabhAsalakSaNahetorvAdyasiddhatvavarNanam 897 dRSTAntasya sukhAdenaiyAyikA 197 18 dyapekSayA sAdhyavikalatvavarNanaM 197 27 898 svamatenApi vyApyasiddhi 198 6 198 11 karaNam 903 viruddhatvAdinirAkaraNam 904 sopAnopasaMhAraH pratyakSalakSaNaparIkSaNam - 905 pratyakSaM nirvikalpakarUpatvAna nirNayasvabhAvamiti saugatapUrvapakSa: 906 tatpratikSepino vaiyAkaraNasya zabdAnuviddhatvavAdinaH matasya varNanam 5. paM 198 17 199 2 199 6 "Aho Shrutgyanam" 199 12 199 17 907 zabdasyAsannihitvAnna pratyakSesabhAsa iti dUSaNam 908 nayanAdyaviSayatvAdvAco na tajanyamato tasyAH pratibhAsa iti varNanam 909 rUpamidamityeka saMvedanAcchavdapariSvarUpavedanasyaikatvamityasya dUSaNam 910 vizeSaNasya zabdAdernayana matAva pratibhAse'pi smRtibalena tasya pratibhAsa iti zaGkAnirAkaraNam 911 tanmate'dhyakSAbhAvaprasaMgamApAdya pratyakSasya nirvikalpakatvenopasaMhAraH 912 naiyAyikamatena niyatadezAditayA vastuno'vabhAsAtsavikalpakaM pratyakSamiti pUrvapakSa: 201 6 913 nirvikalpapratyakSavAdinA tanma tasya nirAsakaraNam 199 20 200 4 200 12 200 18 200 25 201 12 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH 914 adhyakSaM bhinna kAlabhAvayorna vizeSaNavizeSyabhAvamavabhAsayatIti nirUpaNam 915 nApi tulyakAlayostadavabhAsayatIti nirUpaNam 916 vizeSaNavizeSyabhAvasya kAlpanikatvavarNanam 917 indriyasya prAgavagate'pi vyApAre sarvAdhyakSamatInAM smRtitvaprasaGga ityabhidhAnam 918 vikalpasyArthasAkSAtkaraNasvabhAvAbhAvasamardhanam karaNam 927 vikalpasya nirNayA nirNayAtma katAprakaTanam 928 vikalpasya parato grahe'nava sthAprakaTanam pR. paM. 201 19 201 25 202 viSayAnukramaH 202 10 919 vikalpasya pravarttakatvAbhAvasamarthanam 920 saugatamatanirAkaraNAya pratyakSasya svArthanirNayasvabhAvatve taDrAhakapramANAbhAvazaMkAyA siddhAntena pratikSepavidhAnam 203 11 921 vikalpe vaizadyamadhyAropitamityasya nirAkaraNam 922 vikalpa vikalpayoraikyAdhyavasAyasya nirasanam 923 vikalpasya nirvikalpatayA vijJAne doSodbhAvanam 924 caiparItye'pi doSodbhAvanam 204 925 vikalpenAvikalpasya tira skArAnna tannirNaya ityasya dUSaNam 926 vikalpasya balIyastvanirA 202 25 203 5 203 16 2 203 20 204 203 24 204 18 204 7 1 939 anubhavasyaiva yathAvasthita vastu grAhakatvaM svabhAvo na vika lpasyetyasya pratyAkhyAnam 10 204 15 21 viSayAH 929 bauddhasammatasya paramArthato vikalpasya nirviSayatvasya vikalpato nirAkaraNam 930 avidyamAnAkAragrAhakatvAnirviSayatvamityasya nirAsaH 205 931 tAdAtmyena tadutpazyA cA samba ndhena grahaNamityasya nirAsaH 205 12 932 avikalpakasya vikalpe eka tvenAdhyAropa ityasya dUSaNam 205 20 933 yadarthasAmarthyaprabhavaM tadeva vizadamiti vyApternirAsaH 934 vikalpa eva vizado nAvikalpo'nupalabdheriti pratipAda 205 26 nam 935 avikalpaH svasaMvedanasiddha ityasya pratyAkhyAnam 936 savikalpasyAvaizadyamAzaMkyanirAkaraNam 9.37 adhyakSaM zabdayojanAmantareNApi nirNayAtmakamiti sthA panam 938 bauddhoktaniraMzavastumabhavatvasya nirvikalpakatvasAdhakahetoH nirAkaraNam 940 tatprabhavatvAttaDrAhakatva - mityasya nirAsaH 941 kAraNaM viSaya eva kAraNameva viSaya iti vikalpyobhayatra doSadAnam "Aho Shrutgyanam" 27 Ta. paM. 205 4 1 206 4 206 2 206 12 206 20 206 25 942 kAraNaM svAkArAdhAyakaM vijJAne viSaya eveti pakSanirAkaraNam 208 207 5 207 15 207 29 6 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 viSayAH 943 vikalpo na svAkArAnukArItya sya dUSaNam 944 anumAnavattasya pramANateti varNanam 945 pramANatve'pi vikalpasyAnumAne 'ntarbhAva ityasya nirAsaH 946 anumAnAdapi savikalpasyA dhyakSatAsAdhanam 947 taddhetAvasiddhatvAdyabhAvavarNanam 948 bAdhakapramANAbhAvavarNanam 949 svArthanirNItisvabhAvaM jJAnaM pramANamityupasaMhAraH 950 indriyArthasannikarSetyAdinaiyAyikapratyakSalakSaNapUrvapakSopa paNam 956 tatra matAntareNa vyAvRttiprakaTa. nam q. paM. 208 17 sammatitaravasopAnam viSayAH 964 anumAnAttadrazmisiddhirityasya nirAkaraNam 965 cakSuSaH prAptArtha prakAzakatvalAdhakataijasatvahetoH pratikSepaH 213 966 cakSuSaH taijasatvasAdhananirAkaraNam 208 21 962 tannirAkaraNam 963 cakSUrazmInAmanudbhUtarUpasparza vacAnirAsa: 209 2 nyAsaH 951 tadarthavarNanam 952 taMtrasthapadaprayojanavarNanam 953 pUrvapakSe jJAnasukhayorbhedena pratipAdanam 211 2.54 vyapadezya padasArthakya pradarzanam 211 955 avyabhicAripadaphalanirU 209 10 209 14 209 23 210 9 210 11 210 13 210 24 rambhaH 959 indriyasya vikalpato dUSaNam 212 960 cakSuSo razmerasiddhatvavarNanam 212 969 cakSuSaH prAptArthaprakAzakatvA 2 7 211 18 211 25 957 jJAnapadasya sArthakyavarNanam 212 7 958 tadetannaiyAyikamatapratikSepA 212 14 15 22 drazmisiddhiriti pUrvapakSaH 213 5 213 G 213 11 karaNam 970 cakSuSaH prAptArthaprakAzakatve doSAntaradAnam 971 sannikarSasya samavAyasyAbhA vavarNanam . 972 kathaJcittAdAtmyasyAvazyaka svapradarzanam 973 vizeSyavizeSaNabhAvasamba dhanirAkaraNam 994 cakSuSo'prAptArthaprakAzakatva - sAdhanam 975 arthagrahaNa sArthakyanirAkaraNam 976 jJAnagrahaNaphalanirAsaH 977 avyapadezyapadaprayojana 967 rUpAdimadhye rUpasyaiva prakA zakatvAditi hetornirAkaraNam 214 10 968 tatroktadRSTAntasyApi nirAsaH 214 18 969 tamaso'bhAvasvarUpatvanirA pR. paM. 213 14 "Aho Shrutgyanam" 25 214 5 215 1 215 22 216 1 216 216 3 66 216 12 216 18 216 21 khaNDanam 978 avyabhicArAdipada sArthakya. pratyAkhyAnam 979 pravRttisAmarthyena pUrvajJAnasyAvyabhicAritvamityasya dUSaNam 217 21 980 avyabhicAripadaphalasyendrayArthasaMnikarSapadenaiva vyAvRttisambhava iti varNanam 989 vyavasAyapadanirarthakatAssviSkaraNam 216 26 217 5 218 6 218 20 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH dhAnam viSayAH pR. paM. | viSayAH 982 siddhAntena pratyakSalakSaNAbhi 2001 dvitIyalakSaNavicAra: 223 15 dhAnam 219 51002 trividhazabdavyAkhyA 223 24 983 tasya bhedadvayasvarUpam | 1003 kAraNAtkArye sAdhye dharmyanu984 avagrahAdisvarUpam papattimAzaMkya samAdhAnam 223 25 985 tasya kathazcitpramANaphalatva 1004 zeSavadanumAnavicAraH 224 10 samarthanam 1005 sAmAnyato dRSTAnumAnavicAraH224 14 986 matijJAnazrutajJAnayoH keci 1006 tRtIyalakSaNavicAraH 224 20 nmatena bhedapradarzanam 1007 kAraNAt kAryAnumAnani987 siddhAntena tadAkhyAnam 219 28 rAkaraNam 224 25 988 soponopasaMhAraH 220 1008 asvabhAsyAkAryakAraNabhUtaanumAnavicAraH sya cAgamakatvamityAkhyAnam 225 9 989 cArvAkamatenAnumAnasya pramA 1009 tAdAtmyatadutpattivyatireNatvAbhAvanirUpaNam 220 keNahetoH pakSadharmatvamapi neti varNanam 990 sAmAnyaviSayatvaM vizeSavi 1010 bauddhamatenopasaMhAraH 225 25 SayatvaM vAnAnumAnasyetyabhi 1011 sopAnasamAptiH 991 vyAptigrahaNamapi na saMbhava pramANasaMkhyAnirNayaH tItyabhidhAnam 992 saugatamatenAnumAnasya 1012 saugatamatena pramANasaMkhyA tatsamarthanaM ca 226 2 pramANatvasAdhanam 993 anumAnasyopacaritaviSaya. 2013 zAbdAdInAM nirAkaraNArambhatvamAzaMkya nirAkaraNam / stanmatena 994 anadhigatArthaparicchittiH 1014 upamAnasya prAmANyanirApramANamityetasya nirAsaH / karaNam 226 20 995 heto trairUpyaprasidbayasambhava 1015 naiyAyikasammatopamAnasthAmAzaMkya tatpratiSedhanam 221 pi dUSaNam 227 3 996 tAdAtmyahetukAnumAnavaiyarthya 1016 arthApattanirAsaH 227 15 mAzaMkya tadvayudasanam 222 1017 abhAvapramANanirAkaraNam 227 26 997 anumAnasya sAmAnyaviSaya. 1018 siddhAntinA trailakSaNyasya tvapradarzanam 222 6 pratikSepakaraNam 228 15 998 hetuhetvAbhAsapradarzanam 222 10 999 naiyAyikoktAnumAnalakSaNanirA 1019 trailakSaNyAbhAve'pyavinAbhAvakaraNAya tallakSaNopanyAsaH 222 25 sadbhAvapradarzanam 298 17 1000 tavyAkhyAbhedAH prathamalana 1020 vyAptinizcayAya dRSTAntakavicArazva 222 26 / lpane'navasthodbhAvanam 228 25 "Aho Shrutgyanam" Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitarabasopAnam 237 231 22 viSayAH pR. paM. | viSayAH 1021 byatirekasyAnvayana vinA'. 1037 tayAkhyArambhaH 235 6 bhAvAdagamakateti mata nirAsA229 12 1038 tatrAgamapradarzanapUrvakaM ta. 1022 pakSadharmatAnirAkaraNam 229 20 vyAkhyAnaM keSAJcit 235 7 1023 pakSalakSaNasya paroktasya 1039 tatra pakSe sarvasyAkiJcijkSa- nirAkaraNam 230 6 svAdidoSa nirAkaraNam 235 22 1024 trailakSaNyasambhave'pi na tasyA- (1040 tanmatanirAkaraNAtmarambhaH 235 27 pyapekSetyAkhyAnam | 1041 kiJcitvAdidoSapradAnaM 236 1 230 12 kSatyAkhyAnam 1025 dharmamAtra vacane'pisAdhA 1042 anumAnenApi tadyogapadyarasyaivAvinAmAvitvamiti samarthanaparA kArikA 236 17 vacanam 230 24 | 1043 tadvyAkhyAnam 1026 avinAbhAvitvameva heto. 1044 dRSTAntapUrvakaM tatsamarthana reka rUpaM na sapakSalatyA parA kArikA 237 dikamiti vyavasthApanam 231 8 1045 tadarthAbhidhAnam 1027 svabhAvakAryAnupalambhavyA. 1046 kramavAdina AgamavirodhaH to'vinAbhAva ityasya pradarzanam nirAsa: 1047 tadarthaprakAzanam 1048 zAnadarzapradhAnAkramopayoga1028 pratibandho'vinAbhAvaga. maka ityasya nirAkaraNam 232 8 vAdopasaMhAraH kArikAyAm 238 15 1049 granthakRtamatapradarzikA 1029 tarka evAvinAbhAvagrAhaka kArikA 238 22 iti samarthanam 233 1050 ekopayogavAdasya samarthanam 239 1 1030 sopAnopasaMhAraH 1051 svamate sarvajJatvasambhava iti sarvajJopayogavicAraH pradarzikA kArikA 239 7 1031 sarvazopayogavicArArambhaH 233 26 | 1052 tadabhiprAyavarNanam 1032 sAmAnyavizeSarUpatAparaspa. 1053 sAkArAnAkAropayogayorerarUpAparityAgenAtmana iti kAntabhedAbhAvaprakAzikApradarzikA kArikA 234 1 kArikA 239 20 1033 tadbhAvArthaprakAzanam 234 , | 1054 tattAtparyArthaH 239 24 1034 pratyAdicatuSTayasya jJAnada 1055 kramAkramopayogadvayavAda rzanopayogaukramiko. keva ApattyantarajJApikA kArikA 240 7 lyasya tu samakAla vityabhi 1056 tadIyabhAvArthopavarNanam 240 11 prAyA kArikA 234 16 | 1057 tathA sarvazatvAbhAvakhyA1035 tadvistRtArthaH pikA kArikA 240 18 1036 proktasiddhAnta Agamaviro 1058 tadarthAbhidhAnama 240 22 dhIti kecinmatavarNana parA 1059 zAnadarzanayorekatvasamarthakArikA naparA kArikA 240 24 "Aho Shrutgyanam" Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH viSayAH . paM. | viSayAH 1060 tatphalitArthavarNanam 241 3 1056 tattAtparyavarNanam ___245 5 1061 bhedato zAnavattvadarzanavatve | 1077 svapakSe Agamavirodhaparina sambhavata ityabhidhAnaparA hAraparA kArikA kArikA 9 1078 tadvyAkhyAnam 1062 tadarthaprakaTanam 241 13 | 1079 tathAvidhakevalasya jJAnatva 1063 kevalinaH kavalAhArAbhAva naivAtideze kAraNAbhidhAnavAdinaH pUrvapakSArambhaH parA kArikA 1064 chadmasthavijAtIyatvahetunA 1080 tadvyAkhyA svamatasAdhanam 1081 tasyaikarUpAnuviddhAnekarUpa1065 uktamatapratikSapArambhaH tAprakAzikA kArikA 246 19 1066 kramopayoge kSayopazamasya 1082 tadarthavyAkhyAnam 246 23 hetutayA tadabhAvAnna keva 1083 tatraiva dRSTAntapradarzikA linaH kramopayoga itya kArikA bhidhAnam 1084 tatsphoTanam 1067 avikalakAraNatvAt kramo 1085 tatraiva bhedAbhedAvirbhAvanapayogopapAdanam parA kArikA 247 11 1068 kevalini bhuktikAraNAbhA 1086 tadarthAbhidhAnam 247 15 vAsiddhatvavarNanam 1087 avagrahamAnaM darzanamiti ni1069 pUrvapazyuktavijAtIyatvahe. __ yamanirAkaraNaparA kArikA 247 19 torvikalpyanirAkaraNam 242 1088 tattAtparyArthaH 107 tasya bhuktipratipAdakAga 1089 zeSendriyadarzaneSyavagraha eva mopacyAsaH darzanamityabhyupagamAnmati1071 nirantarAhAropaMdazo vizi. jJAna prAptamityAdi doSATapudgalagrahaNaviSaya ityasya ''darzikA kArikA dUSaNam 243 12 / 1090 tadabhiprAyaprakAzanam 248 9 1072 audArikazarIrasthitevi. 1091 darzanAbhAvazaMkAnirAsaparA ziSTAhAranimittatAniyama kArikA 248 17 nirAkaraNe doSapradarzanam 243 24 | 1092 tadbhAvArthaH 248 21 2073 kameNa yugapadvA nopayoga. . 1093 aspRSTAviSayArthajJAnasya dvayamityatra dRSTAntapradarzikA darzanatve doSapradarzikA kArikA 244 18 kArikA 248 26 1074 tadabhiprAyasUcanam 244 22 | 1094 tadbhAvArthavivaraNam 1075 akramopayogadvayAtmakameka | 1095 mana paryavasya jJAnarUpatai- ' kevalamiti upasaMharaNaparA vetyabhidhAnam 249 5 kArikA 245 1 / 1096 tatraiva kArikA'parA 249 13 "Aho Shrutgyanam" Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 sammatitaravasopAnam viSayAH pR. paM. | viSayAH 1097 tadarthaH 249 17 | 1118 tatra dRSTAntapradarzanaparA 1098 zrutadarzanaM na bhavatIti prada kArikA 254 22 rzanaparA kArikA 249 21 | 1119 dAntike yojanAdarzikA 1099 tadvyAkhyAnam kArikA 255 6 1100 avadherdarzanarUpatA'pIti 1120 dravyaparyAyayorbhadavarNanaparA varNanaparA kArikA savyAkhyA kArikA 255 19 1101 tadarthavyAkhyAnam 1 kevalajJAnAtmanoH kathaJci1102 kevalasya jJAnadarzanAtmaka dekatvavarNanaparA saTIkA tAvarNanaparA kArikA kArikA 1903 tadbhAvasphuTIkaraNam 1121 sopAnopasaMhAraH 256 14 1104 chamasthAvasthAyAM vailakSaNya. sAmAnyavizeSAtmakatvasthApanam prakAzanam 1105 Abhinibodho darzanaM mati 1123 sAmAnyavizeSayorbhedAbhedajJAnazceti matanirAkaraNam 251 pradarzikA TIkAyutA kArikA 256 22 1106 dvayAtmaka eka eva kevalA. 1124 tayorekAntena bhedaabhaavvrnn| vabodha itidarzanaparA kArikA 251 28 naparA kArikA 257 7 1107 tadarthavarNanam 252 3 | 1125 anekAntavastupratipAdakaM 1108 evaM zraddhadhAnaH samyagdRSTi vacanamAptasyeti nirUpaNaparA kArikA 257 19 riti varNanarUpA kArikA 252 7 1126 tadbhAvArthavarNanam 258 1 1109 tadarthaH 252 11 1910 samyagjJAne samyagdarzanaM ni. 1127 pratyutpannabhAvasya vigatabhayameneti varNanarUpA kArikA 252 16 viSyadbhayAM samanvaye doSAbhi1111 tadvyAkhyAnam 252 20 dhAnapUrvaka nirAkaraNam 258 3 1112 sAdyaparvavasitatvazravaNAnna gAmitvavarNanam 258 10 paryAya iti kecinmatanirA 1129 jJAnAtmanoyatirekAvyatikaraNaparA sabyAkhyA kArikA 253 rekasamarthanam 258 18 1113 tatra kAraNapradarzanaparA sanyA. 1230 pratyutpannaparyAyasyAtItA khyA kArikA 253 nAgatakAlAsattve bAdhAyudbhAva1914 siddhayatsamaye tadutpAdavarNa nAparihAraparA savyAkhyA naparA saTIkA kArikA 253 kArikA 1115 jIvakevalayorbhadavarNanaparA 2131 ghaTAderastitvanAstitvasaTIkA zaGkA kArikA 293 27 vyavasthA parA kArikA 259 25 1116 tadeva kArikAntareNAbhidhA. 1132 tadvyAkhyAnam 260 1 nam 254 6 | 1133 vartamAnaparyAyeNa bhAvasyA1117 taduttarAbhidhAnaparA saTIkA stitve ekAntavAdaparihAkArikA 254 14 / raparA saTIkA kArikA 260 11 "Aho Shrutgyanam" Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH 1134 Atmano'nekAntAtmakatAprada rzanaparA TIkopetA kArikA 260 25 1135 dravyaguNayorbhedekAntavAdapUpakSaparA kArikA 1136 tadvyudAsaparA abhedavA dinaH kArikA 261 7 1137 guNAstikanayazaGkAparA kArikA 1138 tadanupadezAttasyAbhAvavarNanaparA kArikA 1139 paryAyanayadvAreNaiva guNasya dezaneti varNanaparA kArikA 1140 guNArthiko'pyastIti sama naparA kArikA viSayAnukramaH 1150 ekAntavAde doSodbhAvana kArikA 1151 tatraiva vikalpamukhena nirAkaraNakArikA pU. paM. 261 17 262 1 262 9. 262 18 263 2 263 10 1949 tannirAkaraNaparA kArikA 1942 tatra dRSTAntapradarzanaparA kArikA 1143 abhedaikAntavAdinirUpaNaparA kArikA 1944 tatrodAharaNapradarzikA 20 kArikA 264 13 1145 tanmatopasaMhAraparA kArikA 264 1946 siddhAntapradarzikA kArikA 265 1147 abhedaikAntavAdinaH zaMkA 265 12 2 1948 tatsamAdhAnakArikA 265 19 1949 viSamapariNaterekatrAsambha nirAkaraNakArikA 263 19 264 OM 266 2 266 13 266 23 1152 ziSyabuddhivaizadyAyaivAyaM prabandha iti varNanakArikA 267 7 1153 ekAntavAdino mithyAvAdina iti pratipAdanam 267 15 viSayA: 1154 anekAnte'pyanekAnta itiva rNanaparA kArikA 1159 anekAntasya vyApakatvavarNanam 1956 tatrAzaGkA tannirAkaraNam 1157 dahanAderapyubhayAtmakatA prada rzanakArikA 269 13 1158 anekAntanirUpaNopasaMhAraH 269 26 1159 sopAnopasaMhAraH 270 vatvasAdhanam 1168 tadabhiprAyavarNanam 1969 utpAdAditrayANAM bhinnA bhinnakAlatvadravyabhinnAbhinnatvayoH varNanaparAkArikA 1170 sayuktikaM samarthanaM bhinnAbhinna kAlatvayoH 1171 dravyAdbhinnAbhinnatvayoH sama 13 pR. paM. nam 1972 atraiva prAtyakSikodAharaNa pradarzakakArikA "Aho Shrutgyanam" 267 25 utpAdAdivizeSanirUpaNam 1160 utpAdabhedapradarzakakArikA 270 cha 1161 vaitrasikotpAdasya dvaividhya varNanam 1162 gaganasya sAvayavatAvyava sthApanam 271 9 1963 niravayavatve doSapradarzanam 271 13 1164 samavAyikAraNatvAtsAvaya 1165 tadvinAzAnyathAnupapazyApi tatsAdhanam 1166 nigamanam 1167 vigamasyApi dvaividhyaprada rzakakArikA 268 ka 269 1 6 uu 271 1 272 272 272 cor 3 272 7 272 16 24 28 273 13 273 17 274 6 274 16 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambatitatvasopAnam 1198 viSayAH pR. paM. ] viSayAH 1173 tadvyAkhyAnam 274 20 | 1194 sopAnopasaMhAraH :280 25 1174 utpAdAdInAmapi pratyeka hetvahetuvAdasvarUpam traividhyapradarzikA kArikA 275 1. 1175 sopapattikaM tannirUpaNama 275 6 1195 dharmavAdabhedAdarzikA 1176 samavAyyAdikAraNebhyo bhinna kArikA . 281 4 kAryamutpadyata iti matAdarzikA 1196 upayogabhedavarNanaM vyAkhyA. kArikA 276 1 yAm 1177 taTTIkA 1197 bhavyAbhavyatvAdAvAgama eva 1178 tatra doSAvirbhAvanaparA pramANamiti varNanam kArikA 276 9 anumAnagamyamapItyavatara NikA 1179 tatra nyAyamatena pUrvapakSamAra 28124 cayya tannirAkaraNam 276 13 1299 hetuvAdalakSaNaM kArikAyAm 282 4 1980 pUrvasvabhAvavyavasthitAnAmeva 1200 tadvyAkhyAnam 282 8 kAryajanakatvamiti pUrvapakSaH 277 3 1201 tatra vyavasthApradarzanaM kAri1981 tatra siddhAntaracanA 277 10 kAyAm 1982 yaNukanirvartakasaMyogasyA 1202 pratipAdanakuzalatAvarNanam 282 zraye vikalparacanA 277 15 1203 tasyaiva nayavAdaH parizuddha 1983 prathamapakSe doSaH 2 77 16 ityabhidhAnaM kArikAyAm / 1184 dvitIya tRtIyapakSayordoSaH 277 20 | 1204 tasphuTIkaraNam 283 26 1185 saMyogasya nityatve doSaH 277 21 1205 aparizuddhanayavAdabhedaH kA. 1986 saMyogasya kArya paramANu rikAyAm 284 8 nAzraya ityabhidhAnam 277 25 1206 tadvayAkhyAracanam 284 12 1987 ayutasiddhayA''zrayAyi 1207 kapilabauddhadarzanaviSayakatha. naM kArikAyAm bhAvavirodhavarNanam 278 284 21 1988 paramANoH svarUpAparityAge 1208 sopAnopasaMhAraH kAryAnArambhakatvasamarthanam 278 kaNAdoktajJeyanirasanam 1189 paramANoH prAdurbhAvasama 1209 aulUkyadarzanaviSayavarNanam rthanam kArikAyAm 1190 anantaparyAyAtmakatopasaM 1210 vizeSatastanmatAbhidhAnam 285 15 hAraparakArikA 1211 tannirAkaraNArtha pRthivyAdi1191 ekasamaye'pyanantaparyAyA paramANucatuSTayanirAsaH 285 27 tmakatAvyavasthApanakArikA 279, 19 | 1212 paramANvArabdhAvayavidravya1192 dRSTAntadvArA tatsamarthanapara nirAsaH kArikA 280 2] 1213 pUrvapakSe guNavyatiriktaguNi1193 sopapatti tadbhAvArthaH 280 6 sAdhanam 285 3 2717 "Aho Shrutgyanam" Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 289 8 vi yAH pR. paM. | viSayAH pR. paM. 1214 tannirAkaraNam 287 6 1233 saMkhyAyA nirAkaraNama 1215 SaNNAmastitvamityAdau SaSTI- | 1234 parimANanirAkaraNam 294 25 vibhaktivicAraH | 1235 pRthaktvanirAsaH 295 18 1216 avayavinirAsaH | 1236 saMyogavibhAganirAsaH 296 1 1217 paTAdizabdaprayoganimittA. 1237 saMyogavibhAgabuddhinimitta bhidhAnam pradarzanam 296 13 1218 ekavacanAdisArthakatAprada 1238 kAryajanakatayApi saMyogarzanam sya na siddhiriti varNanam 297 2 1219 paramANvAtmakatve'pi pratyaH 1239 paratvAparatvayonirAsaH 297 17 kSatAvarNanam 1240 vuddhayAdiniSedho naiyAyikA1220 nIlAdijJAne sthUlapratibhAso bhiprAyeNa 298 9 nAstIti pratyakSavirodhodbhA 1241 gurutvaniSedhaH 298 29 vanam 1242 saMskAraniSedhaH 1221 anumAnavirodhapradarzanam 1243 adRSTaguNanirAsaH sthUlatAyAm | 1244 zabdaniSedhaH 300 1222 sthUle ekasmin sarvazabda. 1245 karmaniSedhaH 300 10 prayogasamarthanam 289 10 | 1246 kSaNikAnAmakSaNikAnAM vA 1223 sthUle sarvazabdaprayogasyA nakarma sambhavatItyabhidhAnam 300 19 nupacaritatvavarNanam 289 16, 1247 sAmAnyasya pratikSepaH 301 1224 sarva vastraM raktamityAdau rAgaH 1248 pratyakSe tadapratibhAsavarNanam 301 saMyogavizeSatvAvyA 1249 anumAnato'pi na tannizcaya pyavRttirityAzaGkaya nirAka 302 iti varNanam - 289 24 raNam 1225 avyApyavRttizabdArthaH 290 7 1250 sAmAnyabuddhaya'ktibhinna 1226 sthUlamekaM dravyaM nAstItyu nimittatve doSapradarzanam 302 pasaMhAraH | 1251 yatrAnugataM jJAnaM tatra sA1227 vyApakaviruddhopalabdhivRtya mAnyasambhava iti niyamanupapattivarNanam dUSaNam 302 23 1228 kAtsnyaikadezAbhyAM vRttivi 1252 yatra sAmAnyasambhavastatrAkalpAnupapatteH prasaGgasAdhanarU nugataM jJAnamiti niyamapatAbhidhAnam 291 6 dUSaNam 302 26 1229 AkAzasAdhanAnumAnabhaGgaH 291 25 | 1253 piNDena saha sAmAnyasya samba1230 kAladizornirAkaraNam 292 13 ndhAnupapattivarNanam 303 6 1231 manaso nirAsaH 293 12 | 1254 sAmAnyasyAkSaNikaika1232 rUpAdenirAsaH 293 20 vyApakasvabhAvatve doSaH 303 23 "Aho Shrutgyanam" Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 viSayAH 1255 sAmAnyasAdhakAnumAnasyApratibhAsataH pratikSepaH 1256 kSaNikatvavat pratibhAsanasyApi nopalakSyatetyasya khaNDanam 1257 anugatadhiyaH kramavatkAraNaprabhavatve'krama kAraNaprabhavatve ca doSAvirbhAvanam 1258 vyaktInAmidaM sAmAnyamiti sambandhanimittAbhAvakathanam 304 1259 vyaktiSu sthitilakSaNavRttyasambhavavarNanam 1260 abhivyaktilakSaNavRttyanupapatipradarzanam 1261 vizeSanirAkaraNam 1262 aNvAdeH svarUpama saMkIrNa saMkIrNa veti vikalpya - nirAkaraNam 1263 vizeSeSu vilakSaNabuddhinimitAGgIkArAnaGgIkArapakSayo rdoSaH 1964 vizeSAbhyupagamo'numAnabAdhita iti varNanam 1265 samavAyasvarUpavarNanam 1266 tannirAkaraNam 1267 tantuSu paTa ityAdi buddherevAsiddhatvavarNanam 1268 samavAyasyaikatvAnekatvacarcA 1269 samavAyasya nityatve doSapradarzanam 1270 samavAyanAnAtve doSaH 1271 sopAnopasaMhAraH 1272 tatra kArikA sammatitaravasopAnam pR. paM viSayAH 304 5 304 9 304 15 24 305 8 305 19 305 25 306 10 306 14 307 2 307 307 16 sadAdyekAntavAdabhaJjanam 307 22 308 11 309 309 24 310 3 no 310 10 pra.paM. 310 14 1273 kArikAvyAkhyAnam 1274 asatkAryapakSapratikSepArambhaH 310 20 1275 asatkAraNaM kAryamiti pakSo *mUlanam 1276 satkAryavAda vidhvaMsanam 1277 vidyamAnAtkAraNAtkAryamiti pakSanirAkaraNam 1278 sarvazUnyatA''zaMkAnirA karaNam 1279 citrarUpadRSTAntena syAdvAdavarNanam 1280 ekatra nAnArUpAbhyupagame tasya vyApyavRttitvamavyAjyavRttitvaM vetyAzaMkya samAdhAnam 1289 tatra kArikA 1290 tadarthasaMkSepaH 311 12 312 8 1291 kAlakAraNavAdaH 1292 tannirAkaraNam 312 21 1293 svabhAva kAraNavAdaH 1294 tatpratikSepavidhAnam "Aho Shrutgyanam" 313 4 1282 samAnajAtIyaguNArambhakatvaM kAraNaguNAnAmiti niyamanirAkaraNam 314 2 1282 ekAnekasvabhAvaM citrapaTa rUpavadvastviti pratipAdanam 314 15 1283 pratibhAsasya tathAtvavarNanam 314 27 1284 anvayavyatirekAbhyAM tadarthasyaiva dRDhIkarttRkArikA 1285 tadabhiprAyanirUpaNam 1286 uktArthopasaMhArakArikA 1287 tadarthasphuTIkaraNam 1288 sopAnopasaMhAraH 313 8 313 17 kAlAdyekAntavAdabhaJjanam 315 9 315 13 315 21 315 25 316 9 316 16 316 20 316 22 316 27 317 7 317 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 37 320 10 viSayAH pR. paM viSayAH 1295 dravyakSetrAdyapekSatvasamarthanam 317 24 | 1319 pUrvapakSiNA paJcarUpyatAvA1296 kAdAcitkatvahetunirAsaH 398 12 dinA prakaraNasamasyoktado. 1297 anupalambhasya hetutAnirA Sebhyo bhinnatayA vyavasthAkaraNam 318 23 panam / 324 17 1298 niyatikAraNavAdaH 1320 tanmatapratikSepArambhaH 325 18 1399 tatpratikSepArambhaH 1321 anupalamyamAnanityadharmatva. 1300 karmakAraNavAdaH hetoH vikalpAt prakaraNasa1301 tatkhaNDanam matvaveyarthyapradarzanam 325 19 1302 puruSakAraNavAdaH 1322 viruddhalakSaNamabhidhAyoktahe1303 tadvaghudAsAraMbhaH torviruddhatvAdi vyudasya praka1304 parAnugrahAdyartha na tasya raNasamatAyA eva pUrvapakSiNA __pravRttiriti varNanam 320 15 | sthApanam 1305 sopAnopasaMhAraH 321 9 1323 siddhAntinA sAdhyadharmiNya pi pratibaMdhagrahasyAvazyakatva. Atmano mithyAtvasthAnavarNanam / samarthanam 326 9 1306 tatra kArikA 321 18 | 1324 prakaraNasamatvanirAkaraNam 326 19 1307 tadvayAkhyAnam 321 22/1325 nityadharmopalabdhi vikalpya 1308 mithyAtvasthAnAnAM SaNNAM prakaraNasamatvAsambhavavarNanam 327 2 varNanam 321 22 / 1326 tulyabalayorhetvorekA paraspara1309 teSAM pratividhAnAbhidhAnam 322 1 pratibandhAtsAdhyAsAdhakatva1310 uktaviparyayarUpeNApi mithyA mityAzaMkAnirAkaraNam 327 16 svasthAnaSaTkavarNanaM kArikA 1327 kAlAtyayApadiSTalakSaNadUSaNam 327 27 yAm 322 20 1328 anumAnasyAnumAnAbhAsatvaM 1311 taTTIkAviracanam 322 24 vikalpato na sambhavatI1312 tatraiva pAThAntarapradarzanama 323 2 tyupavarNanam 328 3 1313 sopAnopasaMhAraH 323 21 | 1329 hetoravAdhitaviSayatvaM na lakSaNahetvAbhAsavimarzanam miti varNanam 328 8 1330 hetorgamakatvapradarzanam 328 23 1314 tatra kArikA 324 1 | 1331 hetostrairUpyAGgIkAre paraSAdA1315 tadabhiprAyavarNanArambhaH zrayaNavarNanam 329 3 1316 sAmAnyasya sAdhyatvAsa 1332 heturapi sAmAnyarUpo vizembhavavarNanam 324 10 SarUpo veti vikalpyadUSaNam 329 14 1317 vizeSavyApitadasambhava 1333 sAmAnyanirAkaraNadvArA varNanam 324 11 AdyapakSadUSaNam 329 17 1318 heto trairupyanirasanam / 324 15 | 1334 dvitIyapakSe'pi dUSaNam 330 15 rUra che "Aho Shrutgyanam" Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 viSayAH 1335 sopAnopasaMharaNam sanmArgapradarzanam 1336 tatra kArikA 1337 tadvayAkhyAne dravyaparyAyanaya dvayaviSayavarNanam 1338 kathaMbhUtaM sAdhyamabhyupagaMta vyamiti sUcikAkArikA 1339 tadvayAkhyAnam 1340 ekAntabhUta sAdhyopanyAse doSAdarzikA kArikA 1341 anekAntapakSe sapakSavipakSasadasattvayornApekSeti varNa nam 1342 ekAntavAdinAM pratibandhagrahaNaM na saMbhavatIti varNanam 1343 prajJApanAmArgapradarzana para rA kArikA 1344 dravyAdyaSTabhAvapradarzanam 1345 dravyAdibhedarahitavastuno' pramANatAkathanam 1346 dravyAdervastuna ekAnekAtma 1348 nahi tathAvidhavijJAnasya bhrAntateti varNanam 1349 kSaNikAntasAdhaka hetumAtrasya viruddhatAvarNanam 1350 kSaNike kAryakAraNabhAvA sambhavaprakaTanam 1351 tatrAnvayavyatirekapratipattyasaMbhavanirUpaNam pR. paM 330 23 katAvyavasthApanam 1347 grAhyagrAhakasaMvittilakSaNarupatrayAtma kaika cijJAnalakSaNadRSTAntasya bauddhaM prati siddhatAsamarthanam 331 3 sammatitattva sopAnam viSayAH 1352 akSaNike'pyarthakriyA na sambhavatIti varNanam 335 24 1353 kramayaugapadyAbhyAM tadasiddhisamarthanam 1354 svamate tatsambhavavarNanam 336 2 1355 bhedamantareNa nAbhedopalambha iti varNanam 1356 mahAsAmAnyAdernirAkaraNam 336 1357 avayavino nirAsaH 336 13 1358 bhedAbhedAtmakatAsamarthanam 336 16 336 pha 7 1359 sAmAnyavizeSAtmakatA 331 7 331 23 331 2 335 r 332 7 332 22 333 10 333 14 333 21 334 334 7 10 334 16 334 20 334 23 335 ka samarthanam 1360 sAmAnyasya vyaktibhinnasyAnupalabdhinirUpaNam 1361 vyatirekAvyatireka pakSe'navasthAdidoSAbhAvavarNanam 1362 parAbhyupagamAnAma satyatvavarNanam 1363 hiMsAvicAraH 1364 sopAnopasaMhAraH ArttAdidhyAnavarNanam 1365 tatra kArikA 1366 tadvayAkhyAkaraNam 1367 ekanayapradarzana pravRttAnAM doSakathanakArikA 1368 tadarthavarNanam 1369 AgamavinAzakAste katha 1370 tadvayAkhyAnArambhaH 1371 tattvavarNanam 1372 rAzidvayena jagato vyApta tA'bhidhAnam 1373 AstravabandhAdi pRthagvarNana nimittAbhidhAnam "Aho Shrutgyanam" pR. paM. 335 23 336 25 337 337 19 7 337 25 338 10 339 15 miti pradarzanaparA kArikA 340 340 341 339 18 339 26 340 340 V 8 12 18 22 2 349 12 341 17 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH viSayAH pR. 4.1 viSayAH 1374 aprazastAtmapariNAmadvaya | 1398 padArthA vAkyArtha kathaM bovarNanam ArttavarNanazca 342 2 dhayantIti vikalpya pratya1375 raudradhyAnavarNanam 342 11 // kSAnumAnapakSayordUSaNaprada1376 prazastapariNAmadvayamabhidhAya rzanam 351 10 dharmadhyAnavarNanam 342 20 1499 arthApattita iti pakSasya 1377 zukladhyAnavarNanam nirAkaraNam 351 16 1378 tasyAdyabhedavarNanam 343 14 | 1400 vAkyArthena saha sambandhapra1379 dvitIyabhedavarNanam 344 1 tipattyasambhavaprarUpaNam 351 21 1380 tRtIyabhedAbhidhAnam 344 7 1401 kriyAdyavacchinnaH sAmAnya 1389 caturthabhedanirUpaNam 344 11 vizeSAtmako vAkyArtha iti 1382 mokSavarNanam 344 17 svapakSasya saMkSepeNa varNanam 362 1 1383 AsravAdi sAdhanam 344 20 1402 anvitAbhidhAnamatanirAsaH 352 12 1384 nirjarAsiddhiH 345 14 1403 vizeSA api na padavAcyA 1385 bandhavarNanam iti varNanam 352 19 1386 AgamaprAmANyavarNanam 346 15 | 1404 samAnAsamAna pariNAmAtma1387 sopAnopasaMhAraH 347 3 kaikavastupratipAdakatvaM zabda syeti svapakSapradarzanam 353 5 vacanavicAraH 1405 sopAnopasaMhAraH 353 15 1388 sAmAnya vAcyamiti pUrvapakSaH 347 11 1389 vAkyameva pravRttinimittavya. munivastrAdisamarthanam vahArakSamamiti varNanam 347 16 | 1406 arthavazAt sUtraniSpattiritya1390 tannirAkaraNArambhaH bhidhAnaparA kArikA 353 23 1391 pUrvapadAnuraJjitaM padameva vA 1407 tadarthavyAvarNanam 354 1 kyamiti matAntaranirUpaNam 348 10 1408 anekAntArthapratipAdakata1392 tatpratividhAnArambhaH 348 20 yaiva sUtrasya vyAkhyA kAryeti 1393 liGgAdibhirbhAvo'bhidhIyata varNanaparA kArikA iti manirAsaH 348 24, 1409 tadvyAkhyAnArambhaSam 354 17 1394 preSaNAdhyeSaNAdibhinnaH pravarta 1410 digvAsasaH pUrvapakSaH 354 24 kaikasvabhAvo vidhiliGartha iti | 1411 taduktasya rAgAdyapacayanimatadUSaNam 349 14 mittanairRthyasya vikalpya1695 na hiMsyAditi pratiSedhavi pratikSepaH dherayuktatApratipAdanam 350 11 / 1492 dezanaigraMthyapakSe'pi vika1396 vAkyArtho bhAvanetimata lpanam dUSaNaJca pradarzanam 350 25 / 1413 vastrAdyabhAvahetoH pArApatAdau 1397 tanmatadUSaNArambhaH vyabhicAradAnam "Aho Shrutgyanam" Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitarapayopAnam viSayAH nam pR. paM. | viSayAH 1414 puruSatve satIti vizeSaNe 1430 caturdazapUrvasaMvitsaMbandhitvAdoSapradarzanam 355 6 . bhAvasiddhiryathA tathaiva mukti1415 AryadezotpattyAdi vizeSaNe bhAktvasiddhirapIti varNanam 359 21 'pi doSodbhAvanam 55 71431 avidyamAnArdhaHsaptamanaraka1416 vastraparigrahasya tRSNApUrva prApsyavikalakAraNakarmabIjakatvamAzaMkyA''hArAdInAmapi bhUtAdhyavasAnatvahetovikatathAtvaprasaGgamudbhAvya nirasa lpanAto nirasanam 25 / 1432 strI tathAvidhakarmaNyA-- 1417 AhArAdeH kliSTAdhyavasAyAhetu / gamasya pramANatve muktitAmAzaMkya nirasanam 356 2 yogyatApi tata eva prati1418 vastrAdigrahaNe prANivyApa pannetyabhidhAnam 360 14 ttimAzaMkya pratividhAnam 356 8 | 1433 strINAmAyazukladhyAnadvayAbhA. 1419 vastrAdigrahaNasya nainthyavi vAnna nirvANamityasya dUSaNam 361 3 pakSabhUtatvAsiddhivarNanam 356 22 1434 krUrAdhyavasAyatvaM tAsAmi tyAzaMkAnirAkaraNam 1420 vastrAderdharmopakaraNatAsAdha 356 27 1435 bhagavatpratimAyA AbharaNA1421 pAtrasyApi dharmopakaraNatva dina vidheyeti daigambaramatasamarthanam 357 9 pratikSepaH 36123 1422 karapAtritve doSapradAnam . 357 16 | 1436 siddhAntapratyanIkaH samya garthAvadhAraNavidhuro bhava1423 svIkRtagranthatvAdiheto tIti pradarzikA kArikA 362 6 nirAkaraNam 1437 tadarthapratipAdanam 362 10 1424 sopAnosaMhAraH 1438 svaparasamayavijJAnAbhAve strImuktisAdhanam doSapradarzanaparA kArikA 362 17 1425 muktibhAktvAbhAvasAdhakastrI 1439 tadbhAvArthavarNanam 362 21 tvahetorvikalpavidhAnena nira. 1440 nAnakriyayoramyataranna mokSa sAdhanamiti bodhakakArikA 363 3 sanam 358 22 1441 tadbhAvArthaprakAzanam 363 7 1426 abikalacAritraprAptina strI. 1442 jinavacanasya maGgalaM bhavatviti NAmityasya dUSaNam 358 27 pratipAdanaparA kArikA 363 19 1427 viziSTacAritravatve'pi na 1443 tadvayAkhyAnam tAsAM pariNAmavizeSaprApti 1444 pratyeka nayAnAM durnayatve'pi rityAzakAya nirAkaraNam 359 5 sApekSANAM sunayatvamityabhi1428 strINAM tadvedaparikSayasAma dhAnam yaMkathanam 359 11 1445 prakaraNopasaMhAraH 364 12 1429 uditastrIvedatvAditi heto 1446 saGkalayiturvRttAni nirAkaraNam 359 17 | 1447 sopAnasya granthasya ca pUrNatA 364 28 -: iti viSayAnukramaH : "Aho Shrutgyanam" Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ #1 arham || jainAcArya - zrImadvijayalabdhisUrIzvareNa saGkalitam sammatitattvasopAnam "Aho Shrutgyanam" Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "Aho Shrutgyanam Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM aham / / zrI AtmakamalalabdhisUrIzvarebhyo namaH jainAcAryazrImadvijayalabdhissUrIzvareNa saGkalitam sammatitattvasopAnam // -~~ -~zrIjJAnAdiguNaikakAntanilayaM syAdvAdavidyAgurum - durvAdidvipagarvabhaJjanacaNaM devendramukhyairnutam / zrImadIrajinezvaraM bhavihitaM natvA'lpadhIsugraham kurve sammatitatvayonilayayoH sopAnamatyujvalam / / atha karAlakAlakavalitamatInAM mokSAnanyasAdhAraNakAraNaratnatrayAvAptikAmanayA sudurga- 10 myAIdvacanamahArNavamavatitIrSaNAM bhavyAnAM tadavataraNakAraNatayA sammatitarkanAmAnaM pranthamAriripsurAcAryaH zrIsiddhasenadivAkaraH ziSTAH kacidabhISTe vastuni pravarttamAnA abhISTadevatAvizeSastavavidhAnapUrvakaM pravartanta iti ziSTAcAraparipAlanaparaH zAsanamatizayataH stavAha tIrthakarairapi zAsanAbhivyaktikaraNasamaye vihitastavatvAditi matvA tadasAdhAraNaguNotkIrtanamukhena tatstavamAracayati-- siddhaM siddhatthANaM ThANamaNovamasuhaM uvagayANaM / kusumayavisAsaNaM sAsaNaM jiNANaM bhavajiNANaM // 1 // siddhaM siddhArthAnAM sthAnamanupamasukhamupagatAnAm / kusamayavizAsanaM zAsanaM jinAnAM bhavajinAnAm / / chAyA / / 'siddhaM ' iti, jIvAdayaH padArthA yathAvasthitatvena zAsyante'nuziSyante'neneti zAsanaM 20 dvAdazAGgama / tazca kIdRzamityatrAha siddhamiti, svato nizcitaprAmANyakaM natu tatra prakaraNAt prAmANyaM pratiSThApyamityarthaH / keSAM tacchAsanamityatrAha jinAnAmiti, tIrthakRtAmityarthaH, tathA ca jinAnAM zAsanameva svato nishcitpraamaannykmityrthH| nanu jinAnAM zAsanamiti 15 "Aho Shrutgyanam" Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ prathama zAsanasya jinapraNItatvaM tatpraNItatvAJca prAmANyamuktaM bhavati tathA ca kathaM tasya tatpraNItatvasi. ddhirityatra hetugarbhavizeSaNamAha-kusamayavizAsanamiti, samyak-pramANAntarAvisaMvAditvena, Iyante-paricchidyanta iti samayA naSTamuSTicintAlAbhAlAbhasukhAsukhajIvitamaraNagrahoparAgamaMtrI SadhazatyAdayaH padArthAH, teSAM vividhamanyapadArthakAraNavena kAryatvena cAnekaprakAraM zAsanaM prati5 pAdakaM samayavizAsanam , ku:--pRthivI tasyA iva samayavizAsanaM kusamayavizAsanamiti / evaM ca yo yadviSayAvisaMvAdyaliGgAnupadezAnanvayavyatirekapUrvako vacanavizeSaH sa tatsAkSAtkAri jJAnavizeSaprabhavaH, yathA'smadAdipravartitaH pRthivIkAThinyAdiviSayastathA bhUto vacanavizeSaH, naSTamuSTivizeSAdiviSayAvisaMvAdyaliGgAnupadezAnanyavyatirekapUrvakavacana vizeSazcArya zAsanala kSaNo'rthaH, tasmAttassAkSAtkArijJAnavizeSaprabhava iti prayogaH / tatsAkSAtkArijJAnavAn 10 buddhAdiH kuto netyatrAha-siddhArthAnAmiti, nizcitAnAmarthAnAM zAsanamiti bhAvaH, buddhAdInAmAgame hi ye'rthAH pratipAditA na te pramANaviSayatvena nizcitAH, arhacchAsanantu na tathA, atra pramANaviSayatvena pratipAditAnAmarthAnAM tathaiva nizcitatvAditi bhAvaH / nanu mA bhUttatsAkSAtkArijJAnavAna buddhAdiH paraM svabhAvasaMsiddhajJAnAdisampanna IzvaraH syAdityatrAha-bhava jinAnAmiti, nArakAdicatuHparyAyatvena bhavantyutpadyante prANino'sminniti bhavaH saMsAraH, 15 tatkAraNatvena rAgAdiratropacArAdvivakSitaH, taM jitavanta iti bhavajinAsteSAm / anena kAraNarAgAdijayadvAreNa tatkAryabhUtasya bhavasya jayo yaiH kRtasteSAmevezvaratvaM na tu kasyacittavyatiriktamyeti sUcitam | athavA yataH siddhAnAmarthAnAM zAsana-pratipAdakaM dvAdazAGgaM bhava. tyatastacchAsanaM bhavajinAnAM kAryatvena sambandhi, atra ca prayogaH, zAsanaM jinapraNItam , pramA NAntarAvisaMvAdiyathoktanaSTamuSTyA disUkSmAntaritadUrArthapratipAdakatvAnyathAnupapatteriti, atra 20 ca pakSe sAdhanasya svasAdhyena vyAptiH sAdhyadharmiNyeva nizcitA'to na dRSTAntopanyAsaH kRtaH, bahiryApta vidyamAnatve'pi sAdhyadharmiNi sAdhyavyAptyapratipattau tatra sAdhyAsiddheH sAdRzyamAnasyAkiJcitkaratvAt , dRSTAntavyatirekeNApi sAdhyasya siddhezca / kusamayavizAsanamiti padantu buddhAdizAsanAnAmasarvajJapraNItatvapratipAdanaparam , tathA ca kutsitA ye samayAH buddhakapilAdipraNItasiddhAntAsteSAM dRSTAdRSTaviSaye virodhAzudbhAvakatvena vizAsanaM25 vidhvaMsakaM yato dvAdazAGgamatastadeva bhavajinAnAM jinAnAM zAsanaM bhavati, ata eva ca tatsiddhaM nizcitaprAmANyakamiti bhAvaH / nanu yadi saMsAraheturAgAdijetRtvaM tIrthakRtAM na tarhi teSAM zAstrapraNetRtvaM syAt , tajjayAnantaramevApavargaprAptyA zarIrAbhAvena vaktRtvAsambhavAt , yadi tu tatkSaye'pi nAnantaramapavargaprAptirna tarhi tajjayo'pavargaheturbhavet , na hi yasmin satyapi yanna bhavati tattadavikalakAraNamiti vyavasthApayituM zakyam , zAlyaGkarasya yavabIjamiva / atha "Aho Shrutgyanam" Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam zAtRvyApAranirasanam / teSAM niravazeSaM rAgAdijayAbhAvenApavargaprApteH pUrvameva zAsanapraNetRtvAnna doSa ityucyate tadApi tacchAsanaM rAgalezasaMpRktapuruSapraNItatvena naikAntataH pramANaM syAt , kapilAdipuruSapraNItazAsanamivetyAzaGkAyAmAha-sthAnamanupamasukhamupagatAnAmiti, yadyapi jinAH sarvajJatApra. tibandhakaghAtikarmacatuSTayakSayAvirbhUtakevalajJAnavantastathApi bhavopamAhizarIranimittAnAmalpa. sthitikAnAM karmaNAM sadbhAvena na zarIrAbhAvanibandhanazAsanapraNetRtvAnupapattiH, na vA rAgAdi- 5 lezasadbhAvena tatpraNItAgamasyAprAmANyam , viparyAsanimittasya ghAtikarmaNo'tyantaM kSayAt / nApi tadAnImapavargaprAptiH bhavopanAhikarmaNo'dyApi sAmastyenAkSayAta, tarakSaya eva cApavargasyAnantarabhAvitvAtsakalakarmakSayasyaivApavargaprAptAvavikalakAraNatvAditi / zabdArthazca tiSThanti sakalakarmakSayAvAptAnantajJAnasukhAdyadhyAsitAzzuddhAtmAno'sminniti sthAnaM lokAgralakSaNaM vi. ziSTakSetram , na vidyate upamA svAbhAvikAtyantikatvena sakalavyAbAdhArahitatvena ca sarva. 10 sukhAtizAyitvAdyasya tatsukhamAnandarUpaM yasmistadanupamasukham , upagatAnAM- kAlasAmIpyena tatprAptAnAM, yadvA anupamasukhaM sthAnaM upa-prakarSaNa gatAnAM prAptAnAmityarthaH, yadyapi te lokAgra. lakSaNaM sthAnaM na prAptAstathApi 'padArthe prayujyamAnAH zabdA vatimantareNApi tamarthaM gamayantI' ti nyAyAdanubhUya mAnatIrthakaranAmakarmAdilezasadbhAve'pi tadgatA iva gatA ityuktAstena tasyAmavasthAyAM zAsanapraNetRtvaM teSAM nAnupapannameva / athavA 'muktAH sarvatra tiSThanti vyomavattApa- 15 varjitA 'iti durnayanirAsAyoktaM ' sthAnamanupamasukhamupagatAnA 'miti, anupamasukhaM sthAnaM prakarSaNApunarAvRttyA gatAnAmupagatAnAmityarthaH / yadvA 'buddhyAdInAM navAnAM vizeSaguNAnAmAtyantikaH kSaya Atmano mukti 'riti matavyavacchedArthamuktaM sthAnamanupamasukhamupagatAnAmiti, sthitiH-sthAnaM svarUpaprAptiH, tadanupamasukhaM upa sakalakarmakSayAnantaramavyavadhAnena gatAnAMprAptAnAM zailezyavasthAcaramasamayopAdeyabhUtamanantasukhasvabhAvamAtmanaH kathaJcidananyabhUtaM svarUpaM 20 prAptAnAmiti yAvat / atrApi prAptavyapadArthasAmIpyAdvizeSaNaM sanamanIyamiti kArikArthaH / / __atra siddhaM zAsanamiti padAbhyAM zAsanaM svatassiddhaM nAtaHprakaraNAta prAmANyena pratiSThApyamiti yuktamuktam , idantvayuktaM jinAnAmiti, jinAnAmasattvena zAsanasya taskRtatvAnupa patteH, upapattau ca parataH prAmANyaM syAt tacca na sambhavati, tathAhi arthatathAbhAvaprakAzakajJAtRvyApAraH pramANama, arthatathAbhAvaprakAzakatvaM pramANaniSThaM prAmANyam , taccotpattau svataH, 25 svotpAdakasAmagryatiriktaguNAdisAmabhyantarAnapekSatvAt, arthaparicchedalakSaNe svakArye'pi svataH, pramANAntarAnapekSatvAt , tathA svajJaptAvapi svata eva, svasaMvedanagrahaNAnapekSatvAt , tathA ca svotpattiprabhRtiSu itarApekSArahitatvena prAmANyaM svata ucyate, prayogazca prAmANya svarUpaniyataM anapekSatvAt , yathA'GkarotpAdane vikalA kAraNasAmagrIti / nanvasiddho'yaM hetu "Aho Shrutgyanam" Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [prathama ranapekSatvAditi , aprAmANyasyevotpattau prAmANyasya cakSurAdyatiriktaguNAdyanvayavyatirekAnuvidhAyitvena guNAdikAraNAntarasApekSatvAt, anyathA'prAmANyasyApyutpattau svatastvApatteriti, maivam , guNAnAM pramANato'nupalambhenAsattvAt , na hi pratyakSeNa cakSurAdiguNA grahItuM zakyA:, indriyANAmatIndriyatvena tadguNagrahaNAsambhavAt / nApyanumAnena, upAdIyamAnahetau sAdhyA5 vinAbhAvanirNayAsambhavAt , na hi pratyakSeNa tannizcayaH, indriyaguNAnAmapratyakSatvena tayA terapyapratyakSatvAt / vyApteH sAdhyahetvoH sambandharUpatvena sambandhapratyakSe yAvadAzrayapratyakSasya hetutvAt / navA'numAnena tanizcayaH, anavasthAprasaGgAt , gRhItasambandhasyaiva tasya vyAptinizcAyakatvena tatra sambandhagrahaNe'numAnAntarApekSaNe'navasthAnAt / tasmAnnAsiddho heturiti, atrocyate jJAtRvyApArasya bhavadabhyupagamenaiva pramANasvarUpatvAsambhavAt , tadrAhakapramANAbhA10 vAt / na hi svasaMvedanalakSaNaM pratyakSaM tadrAhakam , tasya bhavatA tadrAhyatvAnaGgIkArAt / nApi bAhyam , indriyANAM sambaddhavartamAnapratiniyatarUpAdigrAhakatayA jJAtRvyApAreNa teSAM sambandhAsambhavAt / na vA mAnasam , tathApratItyabhAvAdanabhyupagamAJca / athAnumAnaM tadAhakamiti cenna, taddhi jJAtasambandhasyaikadezadarzanAdasannikRSTe'rthe buddhirUpama , tatra sambandho'pi niyamalakSaNa e. veti tvayA'bhyupagamyate, apareSAM tAdAtmyAdisambandhAnAM vyudAsAt , sa ca sambandhaH kathaM 15 pratIyate, kimanvayena vyatirekeNa vA nizcayena, tatra na tAvatpratyakSeNAnvayanizcayaH sambhavati, jhAtRvyApArasya pratyakSaviSayatvAsambhavena tadbhAva eva tadbhAva ityevmnvynishcysyaasmbhvaat| nApyanumAnena tannizcaya zakyaH kartum , tasyApi nizcitAnvayahetujanyatvena tatra pratyakSataratannizcayAsambhavAt , anavasthAprasaGgena cAnumAnatastadasambhavAt / nApi vyatirekanizcayena samba ndhapratItiH, vyatireko hi sAdhyAbhAve hetorabhAva ityevaMrUpaH, tatra na sAdhyasyAbhAvaH pratyakSe20 NAnumAnena vA samadhigamyaH, tayorabhAvaviSayatvAnaGgIkArAt , anyathA'bhAvapramANavaiyarthyapra. sanaH syAt / na ca sAdhyasyAdarzanAttadabhAvo nizcIyata iti vAcyam, yataH kimadarzanamanupala. mbharUpamutAbhAvapramANarUpaM vA syAt , anupalambho'pi dRzyAnupalambharUpo'dRzyAnupalambharUpo vA syAt , tatra na tAvatsvasyAdRzyAnupalambhaH sAdhyAbhAva nizcAyakaH, paracetovRttivizeSANAM svakIyAnupalambhaviSayatve'pi tadabhAvAsambhavAt / nApi sarvasambandhyadRzyAnupalambhastathA, 25 tadasiddheH / dRzyAnupalambho'pi na, sa hi caturvidhaH, svabhAvAnupalambhaH, kAraNAnupalammaH, vyApakAnupalambho viruddhopalabdhizceti / tatra na svabhAvAnupalambhaH sAdhyAbhAvanizcAyakaH, ta 1 upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalambharUpa ityarthaH, ekajJAnasaMsargiNi ekasmin dRzyamAne taditara yadi samastadarzanasAmagrIkaM bhavet tarhi dRzyameva bhavet , tasyAnupalambho dRzyAnupalambha iti bhAvaH, ekendriyajJAnagrAhAmanyonyApekSaM vastudvayamekajJAnasaMsargautyucyate // "Aho Shrutgyanam" Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] bhAvavyApAranirasanam / syaivaMvidhaviSaye vyApArAsambhavAt , tathAhi ekajJAnasaMsargi tulyayogyatAsvarUpaM bhAvAntaramabhAvavyavahArahetuH, sa ca paryudAsavRttyA tadanyajJAnasvabhAvo'bhyupagamyate na ca prakRtasya sAdhya. sya kenacitsahai kahAnasaMsargitvaM sambhavatIti / prakRtasya sAdhyasyAdRzyatvAtkenacitsaha kAryasvasyAnizcayena na kAraNAnupalambho'pi tanizcAyakaH pratyakSAdInAmapravRttyA kAryakAraNabhAva. syAsiddheH / sAdhyasyAdRzyatvAdeva ca kasyApi padArthasya prakRtasAdhyavyApakatvena nizcetuma- 5 zakyatvAnna vyApakAnupalambho'pi tannizcayasamarthaH / nApi viruddhopalabdhiratra pravartate, virodho hi sahAnavesthAnarUpo vA parasparapairihArasthitilakSaNo vA syAt , satra na prathamaH, sakalakAraNasamavadhAne sati hi yatsadbhAve yasyAbhAvastayoH sahAnavasthAnalakSaNo virodho bhavet , zItoSNayoriva, sAdhyasya cAtrAdRzyatvena nAvikalakAraNaM tatkasyacidbhAve nivartamAnamupalabhyate / nApi dvitIyo virodhaH, tasya dRzyatvAbhyupagamaniSThasya dRzyatvAbhyupagamanimitta- 10 pramANanibandhanasya prakRtasAdhyaviSaye'sambhavAt / arthaprAkaTyalakSaNasAdhanAbhAvanizcayo'pi nAdRzyAnupalambhena sambhavati, svaparasambandhinastasyAnaikAntikAsiddhatvAdidoSaduSTatvAt / dRzyAnupalambhe'pi na svabhAvAnupalambho nimittam , tasyoddiSTaviSayAbhAvavyavahArasAdhakatvAt / nApi kAraNAnupalambho niyAmakaH, bhavatA'rthaprAkaTyalakSaNaphalahetutvena jJAtRvyApArasyAbhyupagatatvAt jJAtRvyApArasyApratyakSatayA kAraNatvAnizcayena kAraNAnupalambhAsambhavAt / ata 15 eva na vyApakAnupalambho'pi tathA, arthaprAkaTya prati hi jJAtRvyApArasya vyApakatvamabhyupeyam , nAnyaM prati, anyathA vipakSAvyApakanivRttyA nivartamAnasya sAdhanasya sAdhyanayatyaM na bhavet tathA ca na pUrvoditarItyA tasya vyApakatvanizcayaH sambhavati / na vA viruddhopalandhyA sAdhanAbhAvanizcayaH, atyantaparokSatvena sAdhye'jJAte tadvipakSasyApyajJAnAttena sahArthaprakAzana 1 ghaTabhUtalayorekajJAnena viSayIkaraNAtte ekajJAnasaMsargiNI, tayoH pratyakSa sAmagrI tulyA'taste tulyayogyatA. svarUpe. tatraikasya bhUtalAderupalambhe ghaTAderanupalambhe kevalaM bhUtalameva ghaTAbhAvavyavahArahetuH, paryudAsavRttyA ca bhAvAntaravinirmuktabhAva eva ghaTAbhAvo nAtiriktaH kazcit , tathAsvarUpopalambhabhinnajJAnAntarameva svabhAvAnupala. mbharUpam , nAsti ca prakRte sAdhyasya kenacidekajJAnasaMsargitvamiti na svabhAvAnupalambhapravRttiriti bhAvaH // 2 yo hi uruNasparzasyAvikalakAraNasya janako bhUtvA zItasparzajananazakti pratibadhnan zItasparzasya nivataka: sa viruddhaH, sa ca hetuvaikalyakArI janaka eva, akiJcitkarasya viruddhatvAsambhavAt / dUrasthayorvirodhAbhAvAnikaTasthayoreva nivartyanivartakabhAvaH, nivattakazcAyaM tRtIye kSaNe nivartayati, prathamakSaNe nipatanasamarthAvasthAnayogyo bhavati, dvitIye'samartha viruddhaM karoti, tRtIye tvasamarthe nivRtte taddezamAkAmati, asamarthAvasthAjanakatvameva nivartakatvaM bodhyam // 3 yasmin paricchidyamAne yadvyavacchidyate tatparicchidyamAnamavacchidyamAnaparihAreNa sthitaM bhavati, evambhUto virodhaH / AMdhana virodhena zItoSNasparzayorekatvaM vAryate, dvitIye na tu sahAvasthAnam / AdyaH katipaye vastunyeca pravartate, dvitIyazca sakale vastunyavastuni ceti bauddhasiddhAntaH // "Aho Shrutgyanam" Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [prathama rUpasya hetoH sahAnavasthAnalakSaNavirodhasyAsiddheH, arthaprakAzanAjJAtRvyApArayorarthaprakAzanA. prakAzanayoriva parasparavyavacchedarUpatvAbhAvena parasparaparihArasthitilakSaNavirodhasyAsiddhezca / na cArthaprakAzanasya jJAtavyApAraniyatatvAtsAdhyavipakSeNa tasya virodha iti vAcyam , niyatatvasiddhau vipakSavirodhasiddhyA tatsiddhau ca niyatatvasiddhathA'nyo'nyAzrayAt / nanu mA 5 bhUdanuphlambhena vyatirekanizcayaH, abhAvAkhyapramANena tu syAditi cena, yadi hi tanniSidhyamAnavastuviSaye pramANapazvakasvarUpatayA''tmano'pariNAmalakSaNaM tarhi samudrodakasya palAdi parimANanirNaye pramANapaJcakasyApravRttyA tadrUpeNAtmano'pariNAme'pi palAdiparimANAbhAvAnizcayena vyabhicAraH / yadi tu anyavastuviSayakajJAnarUpaM tattadApi kiM tajjJAnaM sAdhya niyatasAdhanAdbhignaM yatpadArthAntaraM tadviSayakamuta sAdhyaniyatasAdhanAdbhinno yaH sAdhyAbhAvasta10 dviSayakam / tatrAdya padArthAntarasya sAdhanena sahaikajJAnasaMsargitve'pi na tadviSayakajJAnAt yatra yatra sAdhyAbhAvastatra tatrAvazyantayA sAdhanasyApyabhAva iti sarvopasaMhAreNa sAdhanAbhAvaniyatasAdhyAbhAvanizcayAtmakasya vyatirekanizcayasya sAdhyaniyatatvalakSaNaniyamanizcAyakasya siddhiH, tathAvidhajJAnAt pratiniyataviSayasyaiva yathoktasAdhanAbhAvasya siddheH / padArthAntara sya sAdhanenaikajJAnAsaMsargitve cAtiprasaGgaH, na banyapadArthoMpalambhamAtrAttadatulyayogyatAva. 15 to'nyasya tena sahai kajJAnAsaMsargiNo'bhAvanizcayaH, anyathA sahyopalambhAdvindhyAbhAvanizcayaH syAt / dvitIyapakSe ca kiM tajjJAnaM yatra sAdhyAbhAvastatra tatra sAdhanAbhAva ityevaM pravarttate kiM vA kacideva sAdhyAbhAve sAdhanAbhAva ityevam , tatra prathamastu pakSo nikhiladezakAlApratyakSatayA na sambhavati, nikhiladezakAlapratyakSAGgIkAre ca sarvajJAbhAvaprasAdhanaM anupapannaM syAt / dvitIyapakSo'pi sarvopasaMhAreNa sAdhanAbhAvaniyatasAdhyAbhAvAnizcayena vyatireka. 20 syAnizcayAna sambhavati / tasmAdanyavastuviSayakavijJAnasvarUpAbhAvAkhyapramANAdapi vyatirekasyAnizcayena na jJAtRvyApArarUpapramANasya prAmANyadharmiNaH siddhiriti // kizcAbhAvAkhyaM pramANamapi na sambhavati, abhAvapramANotpattau hi vastusadbhAvagrahaH pratiyogismaraNazca nimittatayA bhavadbhirabhyupagatam , tatra vastusadbhAvagrahaNaM kiM pratiyogisaMsRSTa vastvantaragrahaNarUpaM tadasaMsRSTavastvantaragrahaNarUpaM vA, Adye pratyakSeNa tatsaMsRSTatayA vastvanta25 rasya grahaNe pratiyogimata eva grahaNAnna tadabhAvaprAhakatvenAbhAvapramANapravRttiH, pravRttau vA pratiyogisadbhAve'pi tadabhAvagrAhakatvena viparyastatayA'prAmANyApattiH syAt / dvitIye ca pratyakSeNaiva pratiyogyabhAvasya gRhItatvena abhAvapramANaM tatra pravarttamAnaM nirarthakaM syAt / evaM pratiyogismaraNamapi kiM vastvantarasaMsRSTasya pratiyoginaH smaraNaM kiM vA'saMsRSTasya, nAdyaH pUrvavadabhAvapramANasyApravRttyApatteH / na dvitIyaH, tathA'nubhavamantareNa vastvantarAsaMsRSTaprati "Aho Shrutgyanam Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] svataHprAmANyabhaGgaH / 1 yogismaraNAsambhavena tathA'nubhavenaivAbhAvagrahaNAtpunarabhAvapramANapravRttestatra vyarthatApatteH / asaMsRSTatAgrahasyAbhAvapramANenAbhyupagame tu cakrakApattiH, tathAvidhapratiyogigrahaNe hi tatsmaraNaM tato'bhAvapramANapravRttiH, tatpravRttau cAsaMsRSTatAgrahastagrahe ca smaraNamiti / kiJcAbhAvapramANasyAbhAvagrAhakatvenAbhyupagame tenAbhAvasyaiva pratItiH syAt, pratiyogino nivRttizca kathaM tena pratipAditA syAt / na cAbhAvapratipattau pratiyoginivRttirapi pratipannaiveti vAcyam, 5 nivRtterapi svapratiyogya saMsparzitvena tatpratipattAvapi pratiyoginivRttyasiddheH / api cAbhAvapratipattau tatra pratiyogisvarUpaM yadyanuvarttate tarhi tatra pratiyogino'bhAvasyAsantvaprasaGgaH, atha vyAvarttate tarhi kathaM tatpratiSedhaH pratipAdayituM zakyaH na ca pratiyogiviviktasya pratipatyA tatpratiSedha iti vAcyam, pratiyogyapratibhAse tadviviktatAyA evApratipatteH / na ca pratyakSe pratiyoginaH pratibhAsanAnnAyaM doSa iti vAcyam, tathA sati tannivRttya siddheH 10 pratiyogisadbhAvasyaiva siddhatvAt / na ca smaraNe tatpratibhAsata iti vAcyam, pratiyogisvarUpAdabhAvasyAnyatve pratiyogipratipattAvapi tannivRttyasiddheH / ananyatve pratiyoginaH pratipannatvAdeva niSedhAsambhavAJca / kivAbhAvAkhyaM pramANaM nizcitaM sat prakRtAbhAvanizcAyakaM kiMvA'nizcitaM sat, nAdyaH, tannizcayasyAbhAvAkhyapramANAntaramUlakatve'navasthAprasaGgAt / prameyAbhAvAttannizcaye cAnyo'nyAzrayaH, prameyAbhAvanizcayAdabhAvapramANanizcayaH, so'pi prameyAbhA - 15 nizcayo'bhAvAkhyapramANanizcayAditi / nAntyaH svayama nizcitasyAnyanizcAyakatvAsambhavAt, kharaviSANAdekhi | abhAvasya pramANa (bhAvAtmakatvenAvastutayA'nyajJAnaM prati kAraNatvAsambha vAnnendriyAdivadanizcitasyApi nizcAyakatvamiti nAbhAvAkhyaM pramANaM sambhavatIti // iti tapogacchanabhomaNi zrImadvijayAnanda sUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalina vinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitatsvasopAnasya jJAtRvyApAranirasanaM nAma prathamaM sopAnam // - 20 atha svataH prAmANyabhaGgaH / evaM prAmANyaM svotpattau svataH, anapekSatvAditi yaduktaM tadasaGgatam, avidyamAnasyA- 25 tmalAbharUpAyA utpatternirhetukatve dezakAlasvabhAvaniyamAbhAvaprasaGgAt, ato guNavacakSurAdikAraNasadbhAve yathAvasthitArthapratipattyA tadabhAve tadabhAvena cAnvayavyatirekAbhyAM taddhetukatvaM nirNIyate, anyathA doSasyAnvayavyatirekasa zve'pyaprAmANyaM svata eva syAt / akSANAma 2 "Aho Shrutgyanam" Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ dvitIyaM tIndriyatvena tadgataguNanirNayo na sambhavatItyabhidhAnaM aprAmANyajanakadoSanirNaye'pi samAnameva, indriyAzritadoSasadbhAce pramANasyApravRtteH / atIndriyasvena pratyakSasyApravRttau tanmUlakAnumAnAdInAmadhyapravRtte, pratibandhAdinizcayAsambhavAt / yadi loko mithyAjJAnaM doSavazcakSu. rAdiprabhavamabhidadhAtIti na svato'prAmANyamityucyate tarhi prAk locane sadoSe abhUtAmi5 dAnI samAsAditaguNe saMjAte iti lokAbhiprAyAt prAmANyamapyutpattau parataH kathaM na syAt / na ca nairmalyAdikaM doSAbhAva eva, timirAderapi guNAbhAvarUpatvaprApteH / nanu prAmANyasya svasAmagrIto vijJAnotpattAvapyanutpattau tasya kiMsvarUpamabhyupagamyate, prAmANyAprAmA. NyAtiriktasya tatsvarUpasyAbhAvAt / prAmANyasya pazcAdutpattau ca viruddhadharmAdhyAsAtkA raNabhedAca tasya bheda eva syAttayoreva bhedakatvAt , anyathA sarvamekaM jagatsyAdataH svata 10 eva prAmANyamiti cenna, anavagataparAbhiprAyopalambhamAtratvAt , na hi cakSurAdisAmagrIto jJAnasyotpattAvapi prAmANyaM pazcAnnairmalyAdibhya. utpadyata ityabhyupagamyate kintu guNavaJcakSu. rAdisAmagrIta utpadyamAnaM vijJAna prAmANya viziSTasvarUpamevopajAyata iti, ato jJAnava. ttadavyatiriktasvabhAvaM prAmANyamapi parata ucyate / na cArthatathAbhAvaparicchedarUpA zaktiH prAmANyaM ghaTasyodakAharaNazaktivatsvata eva bhavati sA notpAdakakAraNakalApAdhInA, tasyAH 15 kAraNedhvavidyamAnatvAt , ye hi kAryadharmAH kAraNeSvavidyamAnA na te kAraNebhya udayamAsAda yati kArye tata eva prAdurbhavanti kintu svata eveti vAcyam , viparItArthaparicchedazaktirUpasyA.prAmANyasyApi tulyanyAyena svatastvApatteH, indriyAdikAraNebhya Atmani jJAnamevotpadyate na punazzaktaya ityatra niyAmakAbhAvAt / zaktInAmeva svata utpattirna punastadAdhArajJAnavizeSANAmityatrApi niyAmakAbhAvAcca, na hi zaktayo jJAnavizeSebhyo bhinnAH, yena svakAraNebhyo jJAna20 syotpattAvapi tebhya utpatti nAsAdayeyuH / na vA tasyAstato bhinnatvam , tato'bhavantyAsta syAstena sambandhAsambhavAt , bhinnAnAM kAryakAraNabhAvAtiriktasya sambandhasyAsambhavAt , tadabhAve AzrayAyibhAvasyApyasambhavAt / na ca dharmatvAcchakterjJAnamAzraya iti vAkyam , pArataMtryAbhAve vastuto dharmatvA sambhavAt / na ca zaktirUpaM prAmANyaM svottarakAlabhAvisaMvA dapratyayAnna janyata ityetAvatA svatastvamucyate na tu jJAnakAraNAnnotpadyata itIti vAcyam , 25 siddhasAdhanAt, evamaprAmANyasyApi svatastvApattezca, na hyutpanne jJAne tadapyuttarakAlabhAvi. visaMvAdapratyayAttatrotpadyata iti kasyacidabhyupagamaH / tasmAtprAmANyasya zaktirUpasya guNava 1 ayaM bhAvaH prAmANyAprAmANye naikavyaktyAdhAre svato bhavataH, parasparaparihArasthitikatvenaikana virodhAt , nApi vyaktibhedena niyate, niyAmakAbhAvAt / navobhaye parataH, ubhayasvabhAvAt pUrva jJAnasya niHsvabhAvatApattaH, aprAmANyasya svatasva prAmANyasya parataH svIkRtI prAmANyAzaGkava na syAt , svayamevApramANalAt , tasmAdtyantarAbhAvAt sarvapramANAnAM prAmANyaM svataH paratastvaprAmANyamiti / / "Aho Shrutgyanam" Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] svtHpraamaannybhnggH| kAraNajanyatvena nautsargikatvam , duSTakAraNajanyeSu mithyAjJAneSu tadabhAvAt / na ca prAmANyasyotpattau guNAnAM nApekSA kintu tebhyo doSAbhAvastadabhAvAcca saMzayaviparyayalakSaNAprA. mANyasyAsambhavAdautsargikaM prAmANyamanapoditamevAsta iti vAcyam , aprAmANye'pi tathA vaktuM zakyatvAt , prAmANyasya guNavatkAraNajanyatayA'nvayavyatirekasiddhatvAt , doSAbhAvasya tucchasya guNaniSpAdyatvAsambhavAcca / tucchAbhAvAbhyupagame ca bhAvAntaravinirmukta- 5 bhAvasyAbhAvatvAbhyupagamavirodhaH, tasmAtparyudAsavRttyA doSAbhAvo guNAtmaka eva syAt , evaJca sati guNebhyo guNA iti syAt , na ca guNebhyaH kAraNasvarUpA guNA jAyante, svAtmani kriyAvirodhAta , anyebhya eva guNotpattisadbhAvAca, tathA ca janmApekSayA guNavaJcakSurAdikAraNaprabhavaM prAmANyaM parata iti siddham // athArthaparicchedalakSaNe svakArye pravartamAna pramANaM mvotpAdakakAraNAtiriktanimittAna. 10 pekSameva pravartate na tu nimittAntarApekSama , yadi hi tadapekSyeta tadA kiM saMvAdajJAnamuta svotpAdakakAraNagataguNAH, nAdyaH, svakArye pramANasya pravRttau satyAM hi bhavedarthakriyArthinAM pravRttiH, satyAJca pravRttAvarthakriyAjJAnarUpaH saMvAdastazca saMvAdamapekSya pramANaM svakArye pravarttate nAnyatheti cakrako doSaH, na ca bhAvisaMvAdApekSayA pravartata iti vaktuM zakyam , bhAvinaH sahakAritvAsambhavAt , asattvAt / na dvitIyaH, agRhItAnAM guNAnAM sattvAsiddhyA sahakA- 15 ritvAsambhavAt / guNAnAM jJAnantvanavasthAprasaGgena na sahakAri, gRhItasvakAraNaguNApekSaM hi pramANaM svakArye pravarteta, svakAraNaguNajJAnamapi nijakAraNaguNajJAnApekSaM satpramANakAraNaguNajJAnarUpe svakArye pravarteta tadapi tatheti / na ca pramANakAraNaguNajJAnaM nijakAraNaguNajJAnAnapekSameva pravartata iti zakyaM vaktuma , pramANasyApi tathA prasaGgAt / tasmAtsvakAraNebhyaH arthayAthAtmyaparicchedazaktiyuktameva pramANamupajAyata iti svakArye pravRttiH svata eveti cenamaivam , 20 nimittAntarAnapekSamityanena hi kiM kAryotpAdakasAmagrIvyatiriktanimittasAmAnyAnapekSamitya. bhipretaM yatkizcinimittAnapekSamiti vA, na prathamaH siddhasAdhanAt / na dvitIyaH, sAmagryekadezasyAkAraNatvAt , sAmagryA eva janakatvAt / pramANasya kAryamapi na kevalamarthaparicchedaH, tasyApramANe'pi bhAvAta , kintu yAthAtmyaparicchedaH, sa ca na jJAnasvarUpakArya:, bhrAntajJAne'pi svarUpasya sattvena yathArthaparicchedApatteH / na ca jJAnasvarUpavizeSakAryaH sa iti 25 vaktavyama , sa hi svarUpavizeSo yadyapUrvArthavijJAnatvaM tarhi taimirikajJAnasyApi tAdRzatvena yathArthaparicchedaH syAt , yadi bAdhArahitatvam , tadA tatkAlabhAvino bAdhAvirahasya mithyAjJAne'pi bhAvAttathAtvaM syAt , uttarakAlabhAvino'jJAtasya tasya vizeSatvantu asAce na na sambhavati, yadi jJAtasya vizeSatvaM tarhi pUrvajJAnena bAdhAvirahasya jJAna na sambhavati, "Aho Shrutgyanam" Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasApAne [dvitIya tena svasamAnakAlInasamnihitanIlAderevAvabhAsAt, pUrvamanutpannabAdhakAnAmapyuttarakAlaM bAdhyatvadarzanAca | uttarajhAnena tasya jJAtatve'pyuttarakAlabhAvibAdhAvirahasya vinaSTapUrva vijJAnaM prati bhinnakAlatayA vizeSatvAsambhavAt / api ca bAdhakena vijJAnasya svarUpaM ki bAdhyate, prameyaM vA, arthakriyA vA, nAyaH svasattAkAle vijJAnasya spaSTatayA pratibhAsamAnatvena 5 tadAnIM bAdhAyogAt , uttarakAle ca vijJAnasya svata eva nAzAbhyupagamena tatra bAdhakasyAkizcitkaratvAt / na dvitIyaH, yena rUpeNa prameyaM bhAsate tena rUpeNa tasya sattvAdeva bAdhA'sambhavAt , anyathA samyamjJAnAvabhAsino'pyasavaprasaGgaH / yena ca rUpeNa na bhAsate tena rUpeNApi bAdhA'sambhavAt , apratibhAsamAnarUpasya pratibhAsamAnarUpAdanyatvAt , na jhanyasyAbhAve'nyasyAbhAvaH sambhavatyatiprasaGgAt / nApyantyaH, utpannAyA arthakriyAyAH 10 sattvAdeva bAdhA'sambhavAt , anutpannAyAsvanutpannatvAdeva bAdhA'sambhavAca / evamaduSTakAra NArabdhattvamapi na vizeSastasyAjJAtasya vizeSatvAsambhavAt / na ca jJAtasya vizeSatvaM sa. mbhavati tajjJAnopAyAbhAvAt / anyasmAdaduSTakAraNArabdhAdvijJAnAttajjJAnamiti cedanavasthA, tasyApi tAdRzAjJAnaM tasyApyaparasmAttAdRzAditi / na ca saMvAdapratyayAttajjJAnamiti vA cyam, tathApyanavasthAtAdavasthyAt , tasyApyaduSTakAraNArabdhatvaM vizeSaH, sa cAnyasmAda15 duSTakAraNArabdhAtsaMvAdapratyayAdvijJAyate so'pi ca tatheti / kizca jJAtamaduSTakAraNArabdha tvalakSaNaM vizeSamapekSya pramANa svakArye pravartata iti svIkAre parata iti svIkRtaM syAditi svasiddhAntabhaGgaprasaGgaH / aduSTakAraNArabdhatva nizcayamantareNa svakArye pramANasya pra. vRttisvIkAro'pi na cAru, saMzayAdiviSayIkRtasya pramANasya svArthanizcAyakatvAsaMbhavAt , anyathA'pramANasyApi svArthanizvAyakatvaM syAditi / atha saMvAditvaM vizeSa iti cettarhi 20 tanizcayamantareNa sa na jJAtuM zakyate tadapekSazca pramANaM svakArye pravartata ityabhyupagame tatra tat parata eva syAt / na cAtra cakrako doSaH, tasyAgre nirAkariSyamANatvAt / tasmAdavisaMvAditvarUpArthatathAtvaparicchedazakteH parato jJAyamAnatvAttadapekSaM pramANaM svakArye pravartata iti nimittAntarAnapekSatvamasiddhamiti dik // atha prAmANyaM svanizcaye nAnyApekSama , apekSyamANAnAM kAraNaguNAnAM nizcayAsambhavAt , 25 na ca saMvAdamapekSate, apekSyamANaM hi saMvAdakajJAnaM yadi bhinnasantAnaviSayaM samAnajAtIyaM jJAnAntaraM tadA devadattaghaTajJAnaM prati yajJadattaghaTajJAnasyApi saMvAdakatvaprasaGgaH, yadi ca eka santAnaprabhavasya samAnajAtIyasya jJAnAntarastha tathAtve tajjJAnAntaraM yadi pUrva pramANatayAbhimatavijJAnagRhItavastuviSayaM tadA saMvAdyasaMvAdakayoravizeSaprasaGgaH, pUrvajJAnasyottarajJAnaM prayasaMvAdakatvavaduttarasyApyasaMvAdakatvAt , ekaviSayatvAt / bhinnArthaviSayatve ca zukikAyAM "Aho Shrutgyanam" Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / svtmpraamaannymH| rajatajJAnasya tathAbhUtaM zuktikAjJAnaM prAmANyanizcAyakaM syAt / athaikasantAnaprabhavaM bhinnajAtIyaM jJAnaM saMvAdakaM tarhi tadarthakriyAjJAnaM vA syAdanyadvA bhavet , tatra cArthakriyAjJAnasya prAmANyanizcaye pravRtterevAsambhavaH, tatra prAmANyanizcaye kriyamANe cakrakaprasaGgaH anyajjJAnantu nopayogi, anyathA ghaTajJAnamapi paTajJAnaprAmANya nizcAyakaM bhavet / na ca prAmANyanizcayAbhAve'pi saMzayAdapi pravRttisambhavAnnArthakriyAjJAnamanupayogIti vAcyam , 5 prAmANyanizcayasya vaiyApatteH / vinA hi prAmANyanizcayaM pravRtto visaMvAdabhAG mA bhUvamityarthakriyArthI prAmANyanizcayamanveSate sA ca pravRttinizcayamantareNApi sakhAteti prAmANya. nizcayaprayAso niSphala eveti cet , atrocyate, na vayaM kAraNaguNajJAnAt prAmANyanizcaya ityabhyupagacchAmaH, kAraNaguNAnAM saMvAdajJAnamantareNa jJAtumazakyatvAt , tasmAttannizcayAbhyupagame tu tata eva prAmANyanizcasyApi siddhatvena kAraNaguNanizcayaparikalpanAyA vaiyarthyaprasaGgaH, 10 prAmANyanizcayAnantarazca guNajJAnasya bhAvAt tannizcayaH prAmANyanizcaye'nupayogI bhavet / na caikadA saMvAdAtkAraNaguNAnizcityAnyadA tadantareNApi guNanirNayAdeva prAmANyanizcaya iti vAcyam, anyadApi saMvAdamantareNa prAmANyanizcayAsambhavAt , atIndriyeSu cakSurAdiSu tadA guNAnuvRttinizcayAbhAvAt , api tu arthakriyAjJAnarUpAtsaMvAdapratyayAtprAmANyanizcayo' bhyupagamyate, avisaMvAdijJAnasya pramANatvAbhyupamAt / na ca saMvAditvalakSaNaM prAmANyaM 15 svato jJAyate, saMvAdajJAnajananazaktirUpasya pramANaniSThasya tasya saMvAdajJAnalakSaNakAryadarzanama. ntareNa nizcetumazakyatvAt / saMvAdapratyayasya ca svayaM saMvAdarUpatvena saMvAdAntarAnapekSaNA. nAnavasthAprasaGgaH, prAthamikaJca jJAnaM saMvAdamapekSata eva, tasya saMvAdajanakatvalakSaNaprAmANyAsmakatvAdataH pUrvasya prAmANyamuttarasaMvAdajJAnAvyavasthApyate / arthakriyAjJAnantu sAkSAdavisaMvAdi, arthakriyAviSayakatvAt tasya ca prAmANyaM svaviSayasaMvedanarUpameva, taJca svataH 20 siddhamiti na tatrAnyApekSA / na cArthakriyAjJAnasyApyavastuvRttizaMkAyAmanyapramANApekSatvAdanavastheti vAcyam , arthakriyAjJAnasyArthakriyAnubhavasvabhAvatvenArthakriyAmAtrArthinAM kimetajjJAnaM 1 avisaMvAdijJAnaM hi pramANaM, avisaMvAdo'rthakriyAlakSaNa eva, pramANacintAyAstadarthatvAt , sA cAthakriyA dAhapAkAdinirbhAsijJAnodayarUpA, tadutpAdAdevArthakriyArthinaH pravRttasyAkAMkSAnivRtteH / taccArthakriyAjJAnamAtmasaMvedanapratyakSatayA svayamevAvirbhavati, spaTAnubhavatvAcAnantaraM yathAnubhavaM parAmarzajJAnotpattyA nizcitamiti svata eva siddham , na ca tatsAdhyaM phalAntaramAkAMkSitaM puruSeNa / loke hi vRddhicchedAdikaM phalamabhivAmicha. tam taccAhAdaparitApAdirUpajJAnAvirbhAvAdevAbhinivRttamityetAvatA''hitasantoSA nivartante janA iti svata eva tasya siddhirucyate, yattu pUrva tatkAraNabhUtaM jJAnaM tasya ca tatprApaNazaktiH prAmANyamucyate, sA ca za. ktiranabhyAsAdaviditakAryaira vadhArayituM na zakyata ityuttarakAryajJAnapravRttyA nizcIyata iti prathamasya parataH prAmANyamucyata iti bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvasopAne / dvitIyaM bhinnArthakriyAta utpannamuta tadantareNetyevaMbhUtAyAzcintAyA nirarthakatvAt / na ca svapne'rthakriyAjJAnamantareNApyarthakriyAM dRSTamiti jAgradarthakriyAjJAnamapi tathAzakkAviSayaH syAditi vAcyam , tasya tadviparItatvAt , svapnArthakriyAjJAnaM hyapravRttipUrva vyAkulamasthiraJca tadviparItazca jAmrajjJAnam , yadi jAgrahazAyAmarthakriyAjJAnamapi vinArthaM syAt tarhi kimanyajjJAna5 mAvyabhicAri bhavet , yato'rthavyavasthA syAt / tasmAdyat pramANasyAtmabhUtaM arthakriyAlakSa NapuruSArthAbhidhAnaM phalaM yadartho'yaM prekSAvatAM prayAsaH tena svataHsiddhena phalAntaraM pratyanaGgIkRta. sAdhanAntarAtmatayA bhavitavyamiti tatrAnavasthA preryamANA parasyAsaGgataiva / tadetatsaMvAdajJAnaM na sAdhanajJAnagrAhakatvena sAdhanajJAnasya prAmANyaM vyavasthApayati, kintu dhUma ivAgni tatkAryavizeSa tvena, etena saMvAdajJAnaM kiM sAdhananirbhAsijJAnagrAhi, kiM vA tadaprAhi, nAdyaH, cakSurAdijJAneSu 10 jJAnAntarasyApratibhAsanAt, pratiniyatarUpAdInAmevAvabhAsanAt / na dvitIyaH, tajjJAnaprAmA NyAnizcAyakatvaprasaGgAt , na hi dharmiNo'grahaNe tadgatA dharmA gRhyanta ityapAstam , saMvAdajJAnAcca prAmANyanizcaye na vA cakrako doSaH, yadi hi prathamameva saMvAdajJAnAtsAdhanasya prAmANyaM nizcitya pravarteta syAttadA tahaSaNam , yadaikadA zItapIDitaH kazcidanyAtha kena cidvaverAnayane taM dRSTvA tatsparzamanubhavan vahidarzanasparzanajJAnayoH sambandhamevasvarUpo bhAva 15 evambhUtaprayojananirvarttaka ityevalakSaNamavagacchati, avagatapratibandho'sAvanyadA'nabhyAsada zAyAM mamAyaM rUpapratibhAso'bhimatArthakriyAnirvartakaH evaMrUpapratibhAsatvAt, pUrvotpatvaM rUpapratibhAsavadityanumAnAdvadvijJAnasya prAmANyaM nizcitya pravartate'to na cakrakAvakAzaH / atrAbhyAsadazAyAmapi sAdhanajJAnasyAnumAnAt prAmANyaM nizcitya pravartate tadAnvayavyatireka vyApArAjJAne'pi akasmAddhamadarzanAdagnipratipattAvivAnupalakSyamANasyApi tadvyApArasyAbhyu20 pagamanIyatvAdityeke / apare tu tadA'numAnamantareNApi pravRttiH sambhavati, vikalpasvarU pAnumAnamantareNApi abhyAsadazAyAM pratyakSAdapi pravRttidarzanena pravRtteranumAnakAryatve niyAmakAbhAvAt / na cAdAvanumAnamantareNa pravRtteradarzanAtpazcAdapi na tadvinA pravRttisambhava iti vAcyam, Adau paryAlocanAdvyavahAradarzane'pi pazcAttadantareNa puraHsthitavastudarzana mAtrAttadbhAvAt / anumAnaM vinA pravRtterabhAve tu vyAptinizcaye'pi pratyakSasyApravRttyA tatrA25 pyanumAnasyaiva hetutve'navasthA duvArA bhavediti na kacit pravRttilakSaNo vyavahAraH syA diti pratyakSaM svata eva abhyAsadazAyAM vyavahArakRtsvIkAryam / anumAnantu vyAptinizcayabalena svasAdhyAdupajAyamAnatvAdeva tatprApaNazaktiyuktamataH saMvAdapratyayAtpUrvameva pramANAbhAsavivekena nizcIyata iti svata eva na tu parataH prAmANyanizcaya iti na ckrkcodyaavtaarH| pratyakSe tvanabhyAsadazAyAmadutpattiH saMvAdAtprAgazakyanizcayeti saMvAdApekSayaiva tasya prAmA "Aho Shrutgyanam" Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] vedApauruSeyatAbhaH NyAdhyavasitiranyathA saMdehaviparyayau na syAtAmiti utpattau svakArye jJaptau ca sApekSatvAdanapekSatvamasiddhamiti sthitam / ata eva sarveSAM prAmANyaM prati na saMdeha viparyayau syAtAmiti nirAkRtam , prekSApUrvakAriNAmeva pramANApramANacintAyAmadhikArAt , te ca kAsAzcijjJAnavyaktInAM visaMvAdadarzanAjAtazaGkA na jJAnamAtrAdevamevAyamartha iti nizcinvanti, na vA tajjJAnasya prAmANyamadhyavasyanti, anyathA teSAM prekSAvattvameva na syAt , ato na kathaM sande- 5 haviSaye saMdehaH / tathA kAmalAdidoSaprabhave jJAne viparyayarUpatApyastIti sadlAdviparyayakalpanA'parajJAne'pi saGgataiva / na cApramANe taduttarakAlaM bAdhakakAraNadoSajJAne avazyambhAvinI, atastatra tato'prAmANyanizcayaH, pramANe ca tayorabhAvena nAprAmANyazaketi vAcyam , etAdRzavizeSagrAhakAbhAvAt , sa hi vizeSaH kiM bAdhakAjJAne vA tadabhAvanizcaye, vA gRhyate, nAdyaH, bhrAntAnAM bAdhakasadbhAve'pi kazcitkAlaM tadrahaNAtsarvatrAgrahaNaprasaGgAt / 10 na ca teSAM kAlAntare bAdhakapratyaya udeti, samyagjJAne tu na kadApi tad iti vAcyam , etAdRzanirNayasya sarvavidAmeva bhAvAt / na dvitIyaH, pravRttiprAkAlasya bAdhakAmAvanizca. yasya bhrAntajJAne'pi sambhavena pramANatAprasaGgAt , pravRttyuttarakAlasya ca tamantareNaiva pravRtte. rutpannatayA vaiyarthyaprasaGgAditi dik / / iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijaya 15 kamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpadRghareNa vijayalandhisUriNA saGkalitasya sammatitatvasopAnasya svataHprAmANya nirasanaM nAma dvitIyaM sopAnam / / atha vedaapaurusseytaabhnggH| 20 __ evaM preraNAjanitabuddheraprAmANyaM sUcayituM jinAnAmiti padam , na hi preraNAbuddheH prAmANye pratyakSasyeva saMvAdo'sti na vA'vyabhicAriliGganizcayo varttate kintu tava nyAyenAprAmANya nizcaya eva syAt, duSTakAraNaprabhavajJAnasyAprAmANya niyatatvAt / agnihotraM juhuyA. dityAdivAkyajaM jJAnaJca doSavatpreraNAvAkyajanyam / tvadabhiprAyeNa preraNAyAM guNavadvakabhAve tadguNAnirAkRtadoSajanyatvasya preraNAjanyajJAne durvAratvAt / na ca prAmANyApavAdakA doSA 25 vaktaguNaireva nirAkriyanta iti na niyamaH kintu vakabhAvena tatra nirAzrayANAM doSANAmasadbhAva iti vAcyam , tadapauruSeyatve pramANAbhAvAt / tathAhi kimapauruSeyatvaM prasajyapratiSedharUpaM paryudAsarUpaM vA, na prathamaH, tasya sadupalambhakapramANAgrAhyatvAt , yadyabhAvapramANaprA. hyatvamucyate tarhi tadabhAvapramANaM niSedhyaviSayapramANapaJcakasvarUpatayA''tmano'pariNAmalakSaNaM "Aho Shrutgyanam" Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvasopAne [ tRtIyaM cettadA tasyAgamAntare'pi sadbhAvena vyabhicAraH / tadanyavastuviSayajJAnasvarUpaM taditi cet tarhi tadanyasa dviSayatvena na tadabhAvAkhyaM pramANaM syAt , tasya sadviSayatvavirodhAt / na ca pauruSeyatvAdanyo yassa eva pauruSeyatvAbhAvaH, tadviSayaM jJAnameva tadanyajJAnamucyate tacA. bhAvapramANamiti vAcyam , sarvasambandhipramANapatrakAbhAvasyAsiddhatvenAbhAvapramANotthApaka5 tvAsambhavAt , svasambandhipramANapaJcakAbhAvasyA''gamAntare'pi sambhavena vyabhicArAt / na cAgamAntare pareNa puruSasadbhAvasvIkArAnna sa pramANapaJcakAbhAvo'bhAvapramANotthApaka iti vAcyam , bhavataH parAbhyupagamasyApramANatvAt / vede'pi pareNa puruSasadbhAvAbhyupagamena pramANatAprasaGgAcca / kizca pramANapaJcakAbhAvo jJAtaH san yadyabhAvapramANasyotthApakastarhi anavasthA tajjJAnasyApyaparapramANapaJcakAbhAvena jJAtena bhAvAt / yadyajJAtastadA samayAnabhijJasyApi a10 bhAvapramANotthApako bhavet , na ceSTApattiH, kRtayatnasyaiva pramANapaJcakAbhAvo'bhAvajJApaka itya bhidhAnAt , abhAvasya sarvazaktivaidhuryatayendriyAderivAjJAtasyApi abhAvapramANotthApakatvamityabhyupagantumazakyatvAcca, abhyupagame vA bhAvasyaivAbhAva ityabhidhAnAntaraM syAt / na vA pramANapaJcakarahita AtmA'bhAvajJAnajanakastasyAgamAntare'pi bhAvAt , na ca tasya prameyAbhAvaH sahakArI, AgamAntare ca tadabhAvAnnAbhAvajJAnamiti vAcyam , prameyAbhAvAbhAvasya prameyAtma15 katayA tasya pratyakSAdinA'nizcaye prameyAbhAvAbhAvajJAnAsambhavAt / yadi tvabhAvajJAnAbhAvAt prameyAbhAvAbhAvapratipattirna punaH sadupalambhakapramANAditi cettarhi kasyAbhAvajJAnAbhAvAt prameyAbhAvAbhAvajJAnaM kiM vAdinaH prativAdinaH sarvasya vA, nAdyaH, vAdinastenA''gamAntare prameyAbhAvAbhAvajJAnavatprativAdino vede'pi tena tajjJAnaM syAt / na ca vede vAdino'bhAvajJAnama stIti na prameyAbhAvAbhAvAvagama iti vAcyama, vAdinastajjJAnasya sAGketikatvAt , na hi sAGke20 tikAdabhAvajJAnAdabhAvasiddhiH / na dvitIyaH, vede'pi ttprsnggaat| ata eva na tRtIyaH, sarvasyA bhAvajJAnAbhAvAsiddhezva, tasmAtrAtmA pramANapaJcakavinirmukto'bhAvajJAnajanakaH / na ca vedasyAnAdisattvamabhAvapramANotthApakamiti vAcyam, pratyakSAderapravRttyA vedAnAdisattvajJAnAbhAvAt , tatpravRttyabhyupagame vA tata eva puruSAbhAvasiddhyA'bhAvapramANavaiyarthyaprasaGgAt , anAdisattvasiddheH purussaabhaavjnyaannaantriiyktvaat| agRhItasamayasyApi tatra tadutpattiprasaGgena nAnA disattvamajJAta25 mutthApakamiti naabhaavprmaannaatpurussaabhaavsiddhiH| nApyapauruSeyatvaM paryudAsarUpam , tasya pauruSe. yatvAdanyasattvalakSaNatve iSTApatteH, tasyAsmAbhirapyabhyupagamAt / anAdisaravasvarUpantu na siddhaM tadrAhakapramANAbhAvAt / anAdikAlasyendriyAviSayatayA tatsambaddhasattvasyApi pratyakSeNAgrahaNAt / athAtItAnAgatau kAlau vedakartRpuruSarahitau kAlatvAt , vartamAnakAlavadityanumAna 1 prameyAbhAvajJAnAbhAvena // "Aho Shrutgyanam" Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / vedApauruSeyatAbhana tadvAhakamiti cettarhi kimidAnI yAdRzo vedakaraNAsamarthapuruSayuktastarakartRpuruSarahitaH kAla upalabdhastAdRzAvevAtItAnAgatau kAlau sAdhyete utAnyathAbhUtau vA, na prathamaH, siddhasAdhanAt kacitkAlavizeSe vartamAnasadRze tatkartRrahitatvasyAsmAkamapISTatvAt / na dvitIyaH, aprayojakatvAtkAlatvahetoH sannivezAdihetoriva, yathAbhUtAnAmabhinavakUpaprAsAdAdInAM hi sannivezAdikaM buddhimatkAraNapUrvakatvena vyAptamupalabdhaM tathAbhUtAnAmeva jIrNakUpaprAsAdAdInAM 3 sanivezAdikaM buddhimatkAraNatvaprayojakaM bhavati na tvanyathAbhUtAnAM tat / yadi tvanyathAbhUtasya kAlasya kAlatvaM tadrahitatAM sAdhayettarhi anyathAbhUtabhUbhUdharAdInAM sannivezAdikamapi buddhimatkAraNapUrvakatvaM sAdhayediti jagatkarturIzvarasya sarvajJasya siddhyApattyA vedAnAmapauruSeyatvaM na siddhayet / nApi zabdAdapauruSeyatvasiddhiH, anyo'nyAzrayAt , zabdasyApauruSeyatvasiddhau tasya pramANatayA'pauruSeyatvaM siddhyet, siddhe ca tasmin pramANaM zabdaH syAditi, 10 nApyupamAnAttatsiddhiH, vidhivAkyasadRzasyApauruSeyasya kasyApyabhAvAt / nApyarthApatteH, apauruSeyatvAbhAve'nupapadyamAnasya kasyaciddharmasya vede'bhAvAt / nAprAmANyAbhAvastAdRzo dharmaH, AgamAntare'pi tAdRzadharmasadbhAvenApauruSeyatvaprasaGgAt / nApyatIndriyArthapratipAdanaM tAdRzo dharmaH, tasyApyAgamAntare samAnatvAt / nanu parArthavAkyoccAraNAnyathAnupapattyA - pauruSeyatApratipattiH, tathAhi agRhItasaMketasya puruSasya vAkyAdarthapratipatterabhAvena svArthe- 15 nAvagatasambandha evaM zabdo'thaM gamayati, so'yaM sambandhAvagamaH pratyakSAnumAnArthApattibhyaH mampadyate, yathA devadattaH gAmabhyAja enAM zuklena daNDenetyAdau vAkye pratipannasaMketAya vRddhena prayukte sati pArzvastho'vyutpannasaMketaH zabdArthoM pratyakSeNa pratipadyate, zrotRceSTAlakSaNaliGgena tasya gavAdibodhamavagacchati, tatpratItyanyathAnupapattyA ca zabdasya tatra zakti nirdhArayati tadevaM saGgatyavagamo na sakRdvAkyaprayogAtsambhavati, vAkyAtsaM mugdhArthapratipattAvavayavazakte- 20 rAvApodvApAbhyAM nizcayAt / punaH punarucAraNacAsthiratve zabdasya na sambhavati, tadabhAve ca kathaM vAcakazaktarandhayavyatirekato'vagamaH, ataHparaprabodhAya vAkyamanuccAraNIyaM bhavet uccAryate ca prekSAvadbhiH, tasmAtparArthavAkyoccAraNAnyathAnupapattyA gRhItazaktiko'rthapratipAdakaH zabdo nityo'bhyupeyaH / na ca sAdRzyAdekatvena nizcIyamAno bhUyo bhUya uccAryamANazabdo'rtha gamayatIti vAcyam , sAdRzyena zabdAdarthApratipatteH, ya eva hi sambandhagrahaNasamaye mayA prati. 25 pannazabdaH sa evAyamityekatvena pratIyamAno vAcakatayA'dhyavasIyate na punaH sadRzatayA, anyathA zabdAdarthapratItirdhamarUpA bhavet , anyatra saGketagrahAdanyato bodhAcceti cetra, anityasyApi zabdasya dhUmAderivAvagatasambandhasyArthapratyAyakatvasambhavAt nahi dhUmatvAdikaM sA. mAnyaM vahnayAdisAmAnyasya gamakam , dhUmatvAnmayA vahniH pratipanna ityapratipatteH, dhUmAvahniH "Aho Shrutgyanam" Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [tRtIyaM pratipannaH ityeva pratipatteH, sA ca sAmAnyaviziSTayorvizeSayoH sambandhagrahaNe sati yuktA na tu dhUmasAmAnyavahnisAmAnyayoH, tathA ca sAmAnyaviziSTavizeSayoreva gamyagamakabhAvo vAcyavAcakabhAvazcAbhyupagantavyaH, anyathA sAmAnyasyaiva anumeyatve vAcyatve vA dAhAdya rthakriyAyAstadasAdhyatvAt tatsAdhyajJAnAdyarthakriyAyAzca sadaiva samudbhUteranumeyasya vAcyasya vA 5 sAmAnyAtmakasya pratibhAse'pi dAhAdyarthinAM pravRttyanudayApattyA'numeyavAcyapratibhAsayoraprAmANyaM bhavet , tasmAtsAmAnyaviziSTasyAnumeyatvavAcyatvayoriva tathAvidhasyaiva liGgatvaM vAcakatvazcAbhyupagantavyameva / na ca vyakti vinA sAmAnyasyAnupapadyamAnatayA vyaktI lakSaNAtaH pravRttibhaviSyatIti vAcyam , Adau sAmAnyapratibhAsastato vyaktipratibhAsa iti kramAnupalakSaNAt , tasmAdbhUmAdeH sAmAnyaviziSTasya vizeSasya gamakatvavacchabdAdervAca. 10 katve sambhavati kiM nityatvena, vinApi tenArthapratipatteH / nanu dhUmAdergamakatvaM tatra sAmA. nyasya sambhavAdbhavatu nAma, zabde tu nAsti tathAvidhaM sAmAnya kiJcit , yena tasya vAcakatvaM bhavet / na ca zabdatvaM sAmAnyamastIti vaktuM zakyam , gozabdatvena goH sambandhA. grahAta , zabdatvasyaivAbhAvAcca na tadvyApyAnAM gozabdatvagatvAdInAM sattvam , varNAntarasya grahaNe varNAntarasyAnusandhAnAbhAvAcchandatvAdInAmabhAvaH siddhaH, dRSTaM hi yatra sAmAnya15 masti tatraikasya grahaNe'parasyAnusandhAnam , yathA zAbaleyagrahaNe bAhuleyasya / gAdau ca gRhyamANe na kAdInAmanusandhAnamasti, tanna zabdatvAdInAM sambhava iti cenmaivam , kAdivarNeSu ayamapi varNo'yamapi varNa ityanusandhAnasyAnubhUyamAnatvAt , kAdau gRhyamANe na mAdInAmanusandhAnamiti tu zAbaleyAdAvapi samAnamiti gotvAdInAmapyabhAvaprasaGgena na vaktuM zakyam , na hi zAbale yAdau gRhyamANe'yamapi bAhuleya ityanusandhAnamasti, tathA ca yathA 20 tatra gauaurityanugatAkArA pratIti rasti tathAtrApi varNo varNa ityanugatAkArapratIteH sadbhAvena kathaM na varNatvAdInAM sadbhAvaH, nimittasyobhayatra tulyatvAt / na cAtra zrotragrAhyatvameva nimi. ttam , tasyAtIndriyatvena nimittAgrahaNe tadhaNanibandhanAnugatapratIterasambhavAt / na ca gA. divarNAnAM pratyabhijJayaikatvAnna tatra gatvAdisAmAnyasambhava, iti vAcyam , dalitapunarudi. tanakhazikharAdAviva pratyabhijJAyA bhrAntatvAt , antarAle'darzanarUpabAdhakasyobhayatra samA. 25 natvAt / na ca nakhazikharAderantarAle'darzana tadabhAvanimittaM gAdInAmadarzanantu abhivya. tyabhAvanimittameva, na tu tadabhAvanimittamiti vAcyam , yato vAyuvizeSeNa varNasya zrotrasyobhayasya cAvArakANAM vAyUnAmapanayanamanukrameNa varNasaMskAraH zrotrasaMskAra ubhayasaMskArazvAbhivyaktiriti vaktavyam , tatra varNasaMskArasyAbhivyaktitvAbhyupagame vAyunA''vArakeNa jJAnAnukUlazaktipratighAtAdvarNo'pAntarAle jJAnaM na janayatItyabhyupeyama, evazca tacchaktervarNAH "Aho Shrutgyanam" Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / vedaapaurusseytaamnggH| dekAntabhede tatastasyAnupakAre tasyaivAsAviti sambandhAnupapattiH, upakAre cAparAparopakArasvIkAraprasaGgato'navasthA bhavet , abhede ca tacchaktipratighAte varNasvarUpamapi pratihatamiti varNasyAnityatvamevAyAtam , vyaJjakenApi vAyunA zaktipratibandhApanayanadvAreNa vijJAnajananazaktimudbhAsayatA varNasvarUpamevAvirbhAvitaM bhavatIti varNasya vyaJjakajanyatvamapi duSpariharameva, svabhAvabhedena tatsvarUpabhedAdanyathA vyaJjakabalodbhUtavijJAnajananasvarUpasyAva- 5 sthAne'navarataM tajjJAnodayo bhavet / zrotrasaMskArasyAbhivyaktitve tu sakRtsaMskRtaM zrotraM sarva. varNAnekadaiva zRNuyAt , aJjanAdisaMskRtaM netraM yathA'vizeSeNa sarvAn gRhNAti svaviSayAn / na ca pratiniyatavarNazravaNAnyathAnupapattyA karNamUlAdi vibhinnAvayavasambaddhAnAM vyaJjakAnAmabhyupagamAnna yaugapadyena sarveSAM varNAnAM zravaNaprasaGgaH, yathA tAlvAdisaMyogavibhAgalakSaNanimittAvizeSe'pi pratiniyatAnAmeva varNAnAmutpattiranityapakSe, na hi gakArajanakaiH saMyoga- 10 vibhAgaiH kakArAdiranyo varNo janyata iti vAcyama , indriyasaMskArakANAM vyaJjakAnAM samAnadezasamAnendriyagrAhyeSvartheSu pratiniyataviSayagrAhakatayA saMskArakatvasyAdarzanAt, na hyaJjanAdisaMskRtaM cakSuH purasthaM kazcana svaviSayaM gRhNAti na kaJcana, tathA bAdhiryanirAkaraNadvAreNa balAtailAdinA saMskRtaM zrotraM svagrAhyAn gakArAdIna varNAnavizeSeNaivopalabhamAnamupalabhyate / kiJca vyaJjakamindriyaM saMskurvadyathAvasthitavastugrAhakatvena yadIndriyasaMskAraM vidadhyAttadA 15 sakalanabhastalavyApino gAdeH pratipattiH syAnna cAsau dRSTA, athAnyathA na tarhi varNasvarUpapratibhAsa iti na tatsvarUpasiddhiriti na zrotrasaMskAro'bhivyaktiH / evamubhayasaMskAro'bhivyaktiriti pakSo'pi pratyekapakSoktadoSAnuSaGgAdupekSya eva / tasmAdgAdipratyabhinnA lUnapunarjAtanakhAdiSvivApramANaivAto'ntarale'nupalambho gAdInAM nAnabhivyaktinimittaH, evaJca pUrvopalabdhagAderayamalpo mahAn karkazo madhuro vA gAdirityabAdhitamahatvAdibhedabhi- 20 nagakArAdeH pratibhAsanAdgAdinAnAtvasiddhau sAmAnya sadbhAvena saMketAvagamasya dhUmAdInAM vyApyavagamasyeva sambhavAtparArthazabdoccAraNopapattau tadanyathAnupapattyA zabdasya nityatvakalpanamayuktameva / kiJca kiM varNAnAM nityatvamuta tatkramasya, AhosvidvarNAbhivyakteruta vA tadabhivyaktikramasyeSTam , tatra na tAvadvarNAbhivyaktanityatA, puruSaprayatnapreritavAyujanyatvenApauruSe ------ ---- 1 tathA ca prayogadvayam . zrotraM samAnendriyagrAhyasamAnadharmApannAnAmarthAnAM grahaNAya pratiniyatasaMskArakasaMskArya na bharati, indriyatvAt , nayanapat / tathA zabdAH pratiniyatasaMskArasaMskAyandriyagrAhyA na bhavanti, samAnendriyaprAyitve sati yugapadindriyasambaddhatvAt , kumbhAdivaditi, ekendriyAbhisambaddharUparasAdibhirAmraphalagataLabhicAravAraNAya satyantam / vyavahitAvyavahitaghaTAbhyAM vyabhicAravAraNAya vizeSyam // "Aho Shrutgyanam" Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 20 : sammatitattvasopAne [ tRtIyaM yatvAsambhavAt / nApi tadabhivyaktikramasya, abhivyakterabhAve tatkramasyApyabhAvAt , tadabhivyaktyabhAvazca pUrva prasAdhita eva / tasyAH pauruSeyatve tatkramasyApi pauruSeyatvAJca / na vA varNakramasya, varNAnAM nityatvena tantupaTavatkAlakRtasya vyApakatvena muktAvalIvaddezakRtasya vA kramasyAsambhavAt / nApi varNAnAmapauruSeyatvam, laukikazabdavaidikazabdayostvayA'bhedAbhyu. 5 pagamena lokAyatAdizAstrANAM pramANatApatteH, laukikavAkyeSUpalabhyamAnavivAdAsambhavApatteH, laukikavaidikazabdayoH svarUpAvizeSeNa saGketagrahaNasApekSArthapratipAdakatvenAnuccAryamANayorazrUyamANatayA ca samAnatvAdaparavizeSAbhAvAcca tayoH pauruSeyatvApauruSeyatvavibhAgAnupapattezca / na ca nityatve puruSecchArazAdarthapratipAdakatvaM yuktam , upalabhyante ca yatra puruSaiH saGketi tAstamarthamavigAnena pratipAdayantaH, anyathA niyogAdyarthabhedaparikalpanamasAraM syAt / 10 evaJca ye nararacitaracanA'viziSTAH te pauruSeyAH, yathA'bhinavakUpaprAsAdAdiracanA'viziSTA jIrNakUpaprAsAdAdayaH, nararacitaracanA'viziSTazca vaidikaM vacanamiti pauruSeyatve prayogaH / na cAzrayAsiddho hetuH vaidikInAM tathAvidharacanAnA pratyakSata uplbdheH| nApyasiddhavizeSaNaH pakSaH, abhinavakUpaprAsAdAdiSu puruSapUrvakatvasya sAdhyadharmalakSaNasya vizeSaNasya siddhatvAt / na vA hetuH svarUpAsiddhaH, vaidikISu vacanaracanAsu vizeSagrAhakapramANAbhAvena tadabhAvAt / aprA. 15 mANyAbhAvalakSaNavizeSasya ca pauruSeyatvanirAkaraNAsAmarthyAt / yAdRzasya ca vizeSasya tannirAkaraNasAmarthya tAdRzavizeSasyAbhAvenAviziSTatA duruddharaiva / nApyanaikAntikatA, pauruSeyeSu prAsAdAdiSu nararacitaracanA'viziSTatAyA darzanAdapauruSeyeSu cAkAzAdiSvadarzanAt / na cApauruSeyeSvapi nararacitaracanA'viziSTatvamAzaMkyate tatra tatsadbhAve virodhAbhAvAt , ataH sandigdhavipakSavRttitvAdanaikAntika iti vaktavyam , tatrApi tatsadbhAve nizcitapauru20 theyeSu prAsAdAdiSu sakRdapi tasya sadbhAvAsambhavAt , anyahetukasya tataHkadAcidapyabhAvAt | bhAve vA taddhetuka evAsAviti nApauruSeye tasya sadbhAvaH shngkniiyH| ata eva na viruddhaH, pakSavRttitve sati vipakSa eva vRttiryasya saviruddhaH, na cAsya vipakSe vRttitvam / pratyakSAnumAnAgamabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvalakSaNaM kAlAtyayApadiSTatvantu nAtra sambhavati, yatra hi khasAdhyAvinAbhUto heturmiNi pravartamAnaH svasAdhyaM vyavasthApayati tatraiva na pramANAntaraM 25 , vedo hi vyAkhyAtaH svArthe pratIti janayet nAnyathA, vyAkhyAnacca na svataH, vyAkhyAbhedAnupapatteH, puruSAcet tarhi vyAkhyAnAtpauruSeyAdarthapratipattau doSAzaMkA'nivRttirbhavet , puruSA hi rAgAdimanto viparItamapyartha vyAcakSANAH samupalabhyante, saMvAdena prAmANyAjhIkAre'pauruSeyatvakalpanavaiyartham, na ca vyAkhyAnAnAM saMvAdo dRzyate, parasparaviruddhatayA vidheH niyogabhAvanA''ptAbhiprAyabalavadaniSTAnanubandhIsAdhanatAdirUpArthavyAkhyAnAdanyonyaM visaMvAdopalambhAditi bhAvaH // 2 kAraNatayeti bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] vedaapaurusseytaabhnggH| pravRttimAsAdayat tadeva sAdhyaM vyAvarttayituM zaknoti, ekasyaikadaikatra vidhipratiSedhayorvirodhAt , ata eva na prakaraNasamatvamapi, svasAdhyAvinAbhUtahetumaddharmiNo viparItadharmavattvAsambhavAt / na cAkhilaM vedAdhyayanaM gurvadhyayanapUrvakaM vedAdhyayanavAcyatvAdAdhunikAdhyayanavaditi pratyanumAnasadbhAvAt prakRtahetoH prakaraNasamatvaM pakSasya vA'numAnabAdhitatvaM syAditi vAcyama, yata: kimatra hetuH adhyayanazabdavAcyatvaM kiM vA karturasmaraNarUpo vivakSitaH tatra prAthami. 5 kasya hetonizcitakartakeSu bhAratAdiSvapi sadbhAvenAnaikAntikatvaM bhavet , kizca yathAbhUtAnAM puruSANAmadhyayanapUrvakaM vedAdhyayanaM dRSTaM tathAbhUtAnAmevAdhyayanapUrvakatvaM yadyadhyayanavAcyatvaM sAdha. yati tadA siddhasAdhanam, yadyanyathAbhUtAnAmityucyate tadA'prayojako hetuH / na ca karbasmaraNaviziSTamadhyayanazabdavAcyatvaM hetUkriyata iti vAcyam , vizeSyAMzasya vaiyarthAt , kevalasya vizeSaNasyaiva gamakatvasambhavAt / iSTatve'pi na vizeSaNamabhAvapramANarUpam , abhAvapramANasya 10 prAmANyAbhAvAt , sadupalambhakapramANapaJcakanivRttyabhAvAcca, pauruSeyatvAnumApakasya nararacitaracanA'viziSTatvalakSaNAnumAnasya darzitatvAt / nApi karcasmaraNamanumAnarUpam , vyadhikaraNatvAt , asmaryamANakartRkatvasya hetvarthatve tu bhAratAdau nizcitakartRke'naikAntikatvama , na ca tatra paraiH kartA smaryata iti vAcyam , parakIyakartRsmaraNasya tava pramANatve vede'pi paraiH kartuH smaraNAdbhavato'pi hetorasiddhatvApatteH / na ca vede kartavizeSe vipratipattisadbhAvena nAsiddhateti 1 vAcyam , tathA sati kartavizeSasmaraNasyaivAsatyatvena sAmAnyataH kartRsmaraNasyAbAdhitatvAt anyathA kAdambaryAdInAmapi kartRvizeSe vipratipatteH kartRmAtrasmaraNasyAsatyatvena tatrApyasmayaM. mANakartRkatvasya sadbhAvAdanaikAntikatvaM syAt / na ca kAdambaryAdau kartavizeSa eva vipratipa. ttirna tu kartRsAmAnye, vede tu kartRsAmAnye 'pIti vAcyam, vipratipattyA kartRsmaraNasyAsatyatevAramaryamANakartRkatvasyApyasatyatvApatteH vipratipatteravizeSAt / na vA kartuH smaraNa- 20 yogyatve sati asmaryamANakartRkatvaM hetvarthaH sa ca na siddhakartakeSu vartata iti nAnaikAntika iti vAcyam, AgamAntare'pyasya hetoH sadbhAve bAdhakAbhAvAt sandigdhavipakSavyAvRttikatvenAnaikAntikatAtAdavasthyAt, kartuH smaraNayogyatvalakSaNasya vizeSaNasya viSakSeNa pauruSeyatvena saha virodhasyAsiddhatvAdvaiyarthyAcca / tasmAdapauruSeyatvasAdhakapramANAbhAvAcchAsanasyApauruSeyatvAsambhavena tasya sarvajJapraNItatvAnabhyupagame prAmANyAsambhavato dharma preraNA 25 1 atra vedAdhyayanavAcyalaM hetuH, tacca yadi nirvizeSaNaM tadA'naikAntikam , viSakSe'pyasyAviruddhatayA sadbhAvasambhavAt na khalu vedAdhyayanavAcyatvaM kartRpUrvakatvalakSaNavipakSeNa viruddham , bhAratAdhyayanavAcyatvavattasya tenAvirodhAditi bhAvaH / yadi bhAratAdau kartasmRtyA bAdha ucyate tarhi kartura smaraNaM heturvivakSitaM zattatra vya. dhikaraNamiti bhAvaH // 2 apauruSeyatvaM vede karcasmaraNaM cAtmani vartate iti karcasmaraNasya vyadhikaraNatvam / "Aho Shrutgyanam" Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ caturtha sammatitasvasopAne pramANamevetyayogavyavacchedenAvadhAraNamanupapannaM mImAMsakasya, sarvajJasvIkAre ca codanaiva traikAlikamarthamavagamayituM samarthA nAnyA kAcidityabhidhAnamasaGgataM syAdityubhayataHpAzA rajjuH, ato yadi siddhaM zAsanamabhyupagamyate tadA tajinapraNItamevAbhyupagantavyamiti mUlakRtA mImAMsakApekSayA prasaGgasAdhanaM yuktamanuSThitamiti sthitam / / iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitattvasopAnasya vedApauruSeyatvabhaGgAbhidhaM tRtIyaM sopAnam // atha sarvajJasAdhanam / nanu bhavatu mImAMsakApekSayA prasaGgasAdhanam , apauruSeyatvasAdhakapramANAbhAvena zAsanasyApauruSeyatvAsambhavAt , sarvajJapraNItatvAnabhyupagame tatprAmANyasyApyasambhavAJca , ye tu zAsanasyAprAmANya svIkurvanti tAn prati jinaH sarvajJastatpraNItatvAcchAsanaM pramANamiti 15 dhaktavyaM tanna sambhavati sarvaze pramANAbhAvAt , pramANAviSayasya ca sayavahAraviSayatvA sambhavAt , tathAhi ye sadupalambhakapramANAgocarA bhAvA na te prekSAvatAM sadvyavahArayogyAH, yathA nAkapRSThAdayastathAtvenAbhyupagamaviSayAH, sadupalambhakapramANAviSayazca samastavastuvyApijJAnavAna puruSa iti sadvyavahArAviSayatvasAdhikA'nupalabdhiH, na hi tathAvidhaH puruSaH pratyakSasamadhigamyo yena hetorasiddhatA bhavet , purovartipratiniyatarUpAdiviSayakacAkSuSAdi 20 vijJAnAnAM paragatakatipayagrAhijJAnamAtrasyApi grahaNAsamarthAnAM nikhilaviSayajJAnasya tadadhyA sitasya vA puruSasyAlambane sAmarthyAbhAvAt / na vA'numAnasamadhigamyaH, nizcitasvasAdhya. pratibaddhapakSadharmahetUditasyaivAnumAnasya pramANatayA tathAvidhahetoratrAbhAvAt , na hi sakalapadAthaivedipuruSasattAlakSaNasvasAdhyena hetoH pratibandhaH pratyakSagrAhyaH, tadaviSayatvAtsAdhyasya, nAnu. mAnagrAhyaH, anavasthApatteH na hi pratibandhagrahaM vinA hetossamutpadyamAnA'numitiH pramANabhAva 25 bhajate, nApi dharmisambandhajJAnaM pratyakSataH, tAdRzajJAnavataH pratyakSe indriyakapratyakSasyApravRtteH, anyathA tenaiva sarvajJavedane'numAnopanyAso'narthako bhavet / hetupakSadharmatvajJAnaM vinA dharmigrAha. kasyAnumAnasyApravRttyA'numAnAdapi na srvvido'vgmH| kiJca sarvajJasattve bhAvadharmasya hetutve bhAvasyaivAsiddhyA taddharmasyAsiddhatA, abhAvadharmasya hetutve virodhaH, tasyAbhAvAvyabhicArisvAt / ubhayadharmasya hetutve cAnaikAntikatA, bhAvAbhAvAvyabhicAritvena bhAvasyaivAsAdhakatvAt / "Aho Shrutgyanam" Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] sarvasAdhanam / : 23: nApi zabdasamadhigamyaH, nityasya sadrodhakasyAgamasyAbhAvAt , bhAve'pi tatpratipAdakasya siddhArthasya prAmANyAbhAvAt , kArye'rthe tatprAmANyasya svIkArAt / anityasya tatpratipAdakasyAga masya tatpraNItatve'nyo'nyAzrayaH, anyapraNItatve ca na praamaannymunmttvaakyvt| sarvajJatvenopamAnabhUtasya kasyacit prtykssaadito'siddhenopmaanaadpi sa samadhigamyaH, tatsadbhAvaM vinA'nupa. padyamAnasya pramANaSaTrakavijJAtasyArthasyAbhAvena nArthApattisamadhigabhyo'pi / na vA'bhAvapramANa- 5 samadhigamyaH, tasthAbhAvasAdhakatvAt , tadevaM tatsadbhAvasAdhakapramANAbhAvAtkathaM tatpraNItaM zAsanaM pramANaM bhavitumarhatIti prApte atra pratividhIyate, vacanavizeSaH viziSTakAraNapUrvakaH vacanavize SatvAt kaThinA pRthivItyAdivacovizeSavadityanumAnena sarvavidaH siddheH sadupalambhakapramANAviSayatvamasiddham , atra sarvavido dharmitvenAnupAdAnAnnApakSadharmatvAdidUSaNamudbhAvayituM yuktam , atrAyaM mAnArthaH, yo yadviSayAvisaMvAdyaliGgAnupadezAnanvayavyatirekapUrvako vacanavizeSaH sa 10 tatsAkSAtkArijJAnavizeSaprabhavaH, yathA'smadAdipravartitaH pRthvIkAThinyAdiviSayastathAbhUto vacanavizeSaH, naSTamuSTicintAlAbhAlAbhavizeSAdiviSayAvisaMvAdyaliGgAnupadezAnanvayavyatirekapUrvekavacanavizeSazcArya zAsanalakSaNo'rtha iti, na cAtra hetorvacanavizeSatvasya vizeSaNamavisaMvAditvamasiddhaM vaktuM zakyam , tAdRgvacanavizeSapratipAditArthAnAM pramANAntaratastathaivopalabhyamAnatvAt , yatra kacidvacanavizeSe tvayA visaMvAdaH parikalpyate so'pi samyak tadarthA- 15 parijJAnAdeva na tu tasyAsatyArthatvAn , sAmagrIvaikalyAdvA / nApyaliGgapUrvakatvavizeSaNamasiddham , naSTamuSTigrahoparAgAdInAmasmadAdIndriyAviSayatve taddhetutayA'bhimatAnAmapi tathAtvAtatastatpratipattyasambhavAt , sambhave tu vacanavizeSamantareNApi talliGgadarzanAdasmAkamapi grahoparAgAdipratipattirbhavet / na copadezaparamparayA pramANabhUto vacanavizeSo'nuvartata ityanupadezapUrvakatvavizeSaNamasiddhamiti vAcyam , tasyopadezaparamparApUrvakatve vaktadoSairajJAnAdibhiH 20 zrotRdoSaiH mandabuddhitvAdibhiH kSIyamANasya kadAcinmUlato'pi hAnyApatteH, tasmAdantarA'ntarA vicchinno'pi sUkSmAdipadArthasAkSAtkArijJAnavatA kenacidabhivyakta iyantaM kAlaM yAvadAgacchatItyabhyupagamanIyamiti nAsiddhatvam / anvayavyatirekAbhyAca grahoparAgauSadhazaktyAdayo jJAtuM na zakyante, grahoparAgAdInAM dikpramANaphalakAlAdiSu niyamAbhAvAt , ekasyApyauSadhasya nAnAdravyasaMmizraNaprabhavAyAzzaktaH yugasahasreNApi jJAtumazakyatvAdravyANAmanantatvAt , ta- 2 smAnna grahoparAgAdivacanavizeSo'nvayavyatirekapUrvako yenAnandhayavyatirekapUrvakatvavizeSaNamasiddhaM syAt / na ca prakRtavacanavizeSasya sAkSAtkArijJAnapUrvakatvAbhAve'pi sambhavAdanaikAntikatvamiti zaGkayam , savizeSaNasya hetorvipakSe sattvAsambhavAt / vipakSa eva vartamAnasya henoviruddhatvenAvagatasvasAdhyapratibandhasya hetorvipakSavRttitvAsambhavAca na viru "Aho Shrutgyanam Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ caturtha sammatitasvasopAne ddhatvam / itthaM saMvAdato grahoparAgAdivacanasya tatsAkSAtkArijJAnapUrvakatve siddhe dharmAdisAkSAtkArijJAnapUrvakatvamapi siddhyati tatrApi tasya saMvAdAt / jyotiHzAstrAdehi grahoparA gAdikaM viziSTavarNapramANadigvibhAgAdiviziSTa pratipadyamAnaH pratiniyatAnAM pratiniyatadezavartinAM prANinAM pratiniyatakAle pratiniyatakarmaphalasaMsUcakatvena pratipadyate, uktazca -- nakSatra5 grahapaJjaramaharnizaM lokakarmavikSiptam / bhramati zubhAzubhamakhilaM prakAzayat pUrvajanmakRta' miti / ato jyotiHzAstraM grahoparAgAdikamiva dharmAdharmAvapi pramANAntarasaMvAdato'vagamayati atastatsAkSAtkArijJAnapUrvakatvamapi siddham , tasiddhau ca sakalapadArthasAkSAtkArijJAnapUrvakatvamapi siddhimAsAdayati, na hi dharmAdharmayoH sukhaduHkhakAraNatvasAkSAtkaraNaM sahakAri kAraNAzeSapadArthatadAdhArabhUtasamastapANigaNasAkSAtkaraNamantareNa sambhavati, sarvapadArthAnAM 10 parasparapratibandhAdekapadArthasarvadharmapratipattizca sakalapadArthapratipattinAntarIyakA'to bhavati sa kalapadArthasAkSAtkArijJAnapUrvakatvasiddhirato hetorvacanavizeSasya, tatsiddhau ca tatpraNetuH sUkSmAntaritadUrAnantArthasAkSAtkAryatIndriyajJAnasampatsamanvitasya kathaM na siddhiriti / nanu sarvajJajJAnena yatsarvavedanaM tatki sakalapadArthagrahaNalakSaNaM kiM vA zaktiyuktatvam, na prathamaH, krameNa tadhaNe sakalapadArthAnAmatItAnAgatavartamAnAnAmaparisamAptyA tajjJAnasyApya15 parisamAptitaH sarvajJatvAyogAt / yugapattadraNe ca zItoSNAdInAM parasparaviruddhAnAmekajJAne pratibhAso na syAt , anyathA tajjJAnasya pratiniyatArthAgrAhakatvenAsmadAdibhyo'pi tajJAnavAn hInataraH syAt , kiJcaikakSaNa evaM yugapatsarvapadArthagrahaNe dvitIyAdikSaNe'kizcijjJa evaM syAt / na dvitIyaH, sakalapadArthavedanaM vinA tacchakteAtumazakyatvAt / kizva sarvapadArthajJAna parisamAptAvapi sarvamiyadeveti kathaM paricchedazaktiH, aparavedanAbhAvAditi cetkathaM tannizca20 yaH, tadapekSayA'nyasyopalabdhilakSaNaprAptasyAnupalambhAdabhAvanizcaya iti cettahItaretarAzrayaH, sarvajJatvanizcaye tadabhAvanizcayaH, tadabhAvanizcaye sarvajJatvanizcaya iti / na ca pradhAnabhUtapadArthajAtaM yAvadupayogi tAvadasau vettIti tatparijJAnAt sakalajJa iti vAcyam , sarvapadA. vedane sakalapadArthavyavacchedenaiSAmeva prayojananirvartakatvamiti niyamAsambhavAt maivam , krameNAtItAnAgatapadArthavedanamityanabhyupagamAt , kintu kramato'nubhUte'pi zAstrArthe'tyantA25 bhyAsAdyathA na krameNa saMvedanamanubhUyate tadvadatrApi syAt / viruddhAnAmapi jalAnalAdInAM chAyAtapAdInAzcaikajJAne pratibhAsasaMvedanAt pratiniyatArthaprAhakatvAca na yogapadye'pi doSaH / na caikadaiva sarvapadArthasaMvedanAt dvitIyakSaNe padArthAnAM tajjJAnasya cAbhAvaH syAditi vAcyam , tathA'nabhyupagamAt , anyathA dvitIyakSaNe sarvapadArthAbhAvAt sakalasaMsArocchedaH syAt , na vA'parisamAptirdoSaH, atyantAbhyastazAstrArthajJAnasyeva yugapadanAdyanantArthaprAhiNastajjJAnasyApi "Aho Shrutgyanam" Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] sarvasAdhanam | parisamAptisambhavAt / anyathA ' codanA bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSmaM vyavahitaM viprakRSTamityevaM jAtIyakamarthaM zaknotyavagamayituM nAnyatkiJcanendriyami 'tyAdivacanasya nairarthakyaM syAt / na vA'nyonyAzrayaH, yathA hi upalabdhilakSaNaprApte sannihitadezAdAvaparAnupalabdheraparamatra nAstItIdAnIMtanAnAmiyattAnizcayastathA sarvajJasyApi sakalapadArthagrahaNasvazaktiparicchedAdiyattAnizcayasambhavAt, anyathA ghaTAdInAmapi kvacitpradeze'bhAvanizcaye'nyaH 5 prakArAsambhavena sakalavyavahAravilopaprasaGgaH, tadevaM sakalapadArthajJatva siddhau yAvadupayogi tAvadasau jAnAtItyAdyapi nirastam / nanu kathamatItAnAgatavastugrahaNam, atItAdInAM svarUpAsambhavAt / asatsvarUpagrahaNe ca na taimirikajJAnavatpramANatvaM syAt, yadi tvatItAdikamapi vastu varttate tadA'tItAditvAderabhAvAtsarvajJatrya vyavahArocchedaH daH / na ca pratipAdyApekSayA tasyAbhAva iti yuktam, vidyamAnasyaivApekSayA tadaivAvidyamAnatvAsambhavAt / na cAnupalabdhyA'vidya- 10 mAnateti vAcyam, tarhyanupalabdhereva siddheH, na hi tAvatA'vidyamAnatvamapi siddhyati, ekasyAbhAve'parasyApyabhAvAGgIkAre'tiprasaGgAt / na cAsAva vidyamAnatvena tasya pratibhAtItyavidyamAnateti vAcyam, asadvikalpasambhavena tasya bhrAntatvApatteH, asadvikalpasya viSayI - karaNena ca sarvajJo'pi bhrAnta eva syAt / na ca vikalpo'pi svarUpe'bhrAnta eva tasya vedanazca sarvajJajJAnamabhrAntamiti vAcyam, tathA sati kevalaM svarUpasAkSAtkaraNAdatItAdya- 15 vidyamAna sAkSAtkArAsambhavAt / evaJcAtItAnAgatapadArthAbhAvAttatsAkSAtkaraNAsambhavAnna tadrahaNAt sarvajJaH / svarUpamAtra saMvedane ca tanmAtrasyaiva vidyamAnatayA tadvedane'dvaitavedanAna sarvajJavyavahAraH tadbhAve vA sarvaH sarvavit syAt / kiJca padArthAnAmatItAnAgatatvaM yadi atItAnAgatakAlasambandhitvAducyate tarhi kAlasyAtItAnAgatatvaM aparasmAdatItAnAgatakAlasambandhAttanavasthA bhavet, yadyatItAnAgatapadArthakriyAsambandhAtkAlasya tathAtvamucyate tadApi 20 padArthakriyANAM tathAtve'parApekSayA'navasthA / svarUpata eva kAlasyAtItAnAgatatve ca padArthAnAmapi svata eva tathAtvasambhavAt atItAnAgatakAlasambandhAttathetyayuktam, tathAtve tu padArthasvarUpasya tasyAsmadAdijJAne'pi pratibhAsanAnnAsmadAdibhyaH tAdRzapadArthagrAhitvena sarvajJasya kazcidvizeSaH iti ceducyate, atItAderasattvAsambhava iti yadi hi tasyAtItAdikAlasambandhitvenAsattvamucyate tanna yuktaM varttamAnakAlasambandhitvena varttamAnapadArthasyeva 25 tatkAlasambandhitayA tasyApi sattvAt / na cAtItAdeH kAlasyAbhAvo'navasthAprasaGgAditi vAcyam, aparAtItAdikAlasambandhitvAt padArthasyAtItAditvAdvA kAlasyAtItAditvamityanabhyupagamAt / kintu svarUpata evAtItAdisamayasyAtItAditvam, anubhUtavarttamAnatvo 4 "Aho Shrutgyanam" 15 / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvalopAne [ caturya hi samayo'tIta ucyate anubhaviSyadvartamAnatvavAnAgataH, tatsambandhityAt padArthasyAtItAnAgatatve aviruddha eva / ekapadArthadharmasyAnyatrAsaJjayitumazakyatvAdeva ca kAlasya svarUpeNaiva tathAtve padArthAnAmapi tathA bhavatvityAzaGkAyA ayogaH, anyathA nimbAdestiktatA guDAdAvapyAsaJjanIyA syAt / bhavatu vA'tItAditvaM padArthadharmastathApi nAsmAkamabhyupaga5 makSatiH, viziSTapadArtha pariNAmasyevAtItAdikAlatveneSThatvAt , smaraNaviSayatvaM hi padArthasyA tItatvaM, anubhavaviSayatvaM varttamAnatvaM sthirAvasthAdarzanaliGgabalotpadyamAna -- kAlAntarasthAyyayaM padArtha' ityanumAnaviSayatvamanAgatakAlatvamucyate, tasmAdatItAdikAlasya sattvAnna tatkAla. sambandhitvenAtItAdeH padArthasyAsattvam / vartamAnakAlasambandhitvena tvatItAderasatvAbhidhA namasmAkamapISTameva, na hyatItakAlasambandhitvasattvamevaitajjJAnakAlasambandhitvamasmAbhirabhyupa10 gamyate, na vaitatkAlasambandhitvenAsattve svakAlasambandhitvenApyatItAderasattvaM bhavati, anya thaitatkAlasambandhitvasyApyatItAdikAlasambandhitvenAsattvAtsarvAbhAvaH syAditi sarvavyavahArocchedaH syAt / na cAtItAdeH sattve'pi na sarvajJajJAne tasya pratibhAsaH, tajjJAnakAle sasyAsannihitatvAt , sannihitatve ca tajjJAnAvabhAsina iva vartamAnakAlasambandhino'tItA derapi vartamAnakAlasambandhitvaprAptaH, na hi vartamAnasyApi sannihitatvena tatkAlajJAnaprati15 bhAsitvaM muktvA'nyadvartamAnakAlasambandhitvam , evamatItAdestajjJAnAvabhAsitve vartamAna tvameveti vartamAnamAtrapadArthajJAnavAnasmadAdivanna sarvajJaH syAt , atItAdeH tajjJAnakAle'sannihitatve tu tajjJAne na pratibhAsaH pratibhAse vA svajJAna sambandhitvena tasya grahaNAttajjJAnasya viparItakhyAtirUpatAprasaktiriti vAcyam , tajjJAne'tItAdikAlapadArthasyA tItAdikAlasambandhitvenaiva pratibhAsanAtta syArthasya vartamAnakAlasambandhitvAbhAvAt , yathA 20 satyasvapnajJAne'smadAdInAmasannihitakAlo'pyarthaH pratibhAti na cAsannihitasya tasyAtItAdi kAlasambandhino vartamAnakAlasambandhitvam , nApi svakAlasambandhitvena satyasvapnajJAne tasya pratibhAsanAttadrAhiNo jJAnasya viparItakhyAtitvama , yatra yanyadezakAlo'rtho'nyadezakAlasambandhitvenaiva pratibhAti sA vipriitkhyaatiH| atra tvatItAdikAlasambandhI atItAdikAlasa mbandhitvenaiva pratibhAtIti na tatpratibhAsino'rthasya tatkAlasambandhitvena vartamAnatvam , nApi 25 tadrAhiNo vijJAnasya viparItakhyAtitvam / avisaMvAdavato'pi ca jJAnasyAvisaMvAdaviSaye vipratipattyabhyupagame saMvedanamAtre'pi vipratipattisadbhAvAdatisUkSmekSikayA tasyApi tatsva 1 sarvajJo hyatItAdeH svenaiva rUpeNa pratipadyate, naitAvatA tajjJAnastra pratyakSatAnupapattiH, parisphuTata. yA'rthasya grAhakatvAt , parisphuTatayA'rthasya pratibhAsa evaM hi pratyakSalakSaNam, sa cedatItAdeyarthasyAsti kathaM na tadvAhakajJAnasya pratyakSateti bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / sarvazasAdhanam / rUpatvAsambhavAt sarvazUnyatAprasaGgAtsatyasvapnajJAne'tItAdyarthapratibhAse samAnameva dUSaNamiti na vaktuM zakyam / yathA vA sakalazAstrArthAparijJAne'pi vyavahAriNA sakalazAstrajJaH kazci. nizcIyate tathA kenacit sakalapadArthAparijJAne'pi sarvajJatvena kasyacinnizcayIkaraNe bAdhakAbhAva eva, anyathA sakalapadArthAparijJAne'pi kathaM yuSmAbhirapi jaiminiranyo vA vedArthajJatvena nizcIyate tasmAt sarvajJasattve'pi tatkAle'pyasau nAsarvAtuM zakyata ityAdijalpana- 5 malpameva / nanu sarvajJajJAnaM pratiniyatacakSurAdijanitaM kiM dharmAdigrAhakamutAbhyAsajanitaM Ahosvit zabdajanitaM kiM vA'numAnaprabhAvitam / nAdyaH pratiniyatarUpAdiviSayasya cakSurAderdharmAdigrAhakatvAsambhavAt / na dvitIyaH, abhyAso hi pratiniyate zilpakalAdau pratiniyatopadezAt sambhAvyate na ca sarvapadArthaviSayopadezasambhavaH, na thA sarvapadArthaviSayAnupadeza. jJAnasambhavaH yena tajjJAnAbhyAsAtsakalajJAnaprAptiH syAt sambhave vA sakalapadArthaviSayajJA- 10 nasya siddhatvenAbhyAsaprayAsavaiyarthyAt / nApi tRtIyaH pakSaH, zabdasya tatpraNItatvena prAmANye sarvapadArthajJAnasambhavaH, tatsambhave ca sarvajJasya tathAbhUtazabdapraNetRtvamityanyo'nyAzra. yAt / nAntyaH kalpaH dharmAdigrAhakatvenAbhyupagamyamAnasya hetostena saha sambandhAsiddheH, dharmAderatIndriyatvAt / aspaSTatvenAnumAnasya tajjanitajJAnasyAvaizadyAttena sarvajJAyogAcca / na cAnumAnajJAnamavizadamapi punaH punarbhAvyamAnamabhyAsabalAdanakSajasyApi jJAnasya kAmazokabhayo- 15 nmAdacaurasvapnAyupaplutasya vaizadyamiva bhAvanAprakarSaparyante yogijJAnarUpaM sadvaizadyabhAg bhavatIti vAcyam , tajjJAnavadatIndriyArthavidvijJAnasthApyupaplutatvApatteH / na ca rajonIhArAdyAvaraNAvRtavRkSAdidarzanamavizadamapi tadAvaraNApAye vizadamiva rAgAdyAvArakANAM vijJAnAvaizadyahetUnAmapAye sarvajJajJAnaM vizadatAmanubhaviSyatIti vAcyam , rAgAdInAmAvaraNatvAsiddheH, kuDyAdInAmeva hyAvArakatvaM loke prasiddhaM na rAgAdInAmiti cenmaivam , cakSurAdijJAnasya dharmAdi. 20 grAhakatve'virodhAt , sarvadA hi padArthajanakatvena dravyaguNakarmajanyatvena ca dharmAdeH sarvapadArthavizeSaNatayA'tItAtIndriyakAlAderiva vizeSyavizeSaNagrahaNapravRttacakSurAdinA grahaNaM sambhavatyeva, mantrAdidvAreNa kAlaviprakRSTArthagrAhakaM yathA cakSurbhavati tathaiva kasyacitpuruSavizeSasya puNyAdisaMskRtaM cakSurAdikaM dharmAdehika bhaviSyatIti na kazcidvirodhaH / utpAdavyayadhrauvyaM sadityAdeH sAmAnyataH sakalapadArthaviSayopadezasya sambhavenAbhyAsapakSe'pi doSA- 25 bhAvaH, anumAnAdipravartanadvAreNaitadarthAbhyAse sakalaviSayAbhyAsa sambhavAt / na cAbhyAsavaiyarthyam , sAmAnyaviSayatvenAspaSTarUpasyaiva jJAnasya bhAvAt , abhyAsajanyasya ca sakalapadA 1 viSayAparijJAne viSayiNo'pparijJAnAbhyupagame asakalavedArthavidA kathaM jaiminyAdeH sakalavedArthaparijJAnanizcayaH syAt , tadanizcaye ca kathaM tadvyAkhyAtArthAzrayaNAdagnihotrAdAvanuSThAne pravRttirbhavediti bhAvaH / / "Aho Shrutgyanam" Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ caturtha sammatitatvasopAne thaMgatavizeSaviSayatvena spaSTatvAt / zabdajJAnajajJAnapakSe'pi nAnyo'nyAzrayaH, anyAnyasarvajJapraNItAgamaprabhavatvena tadasambhavAt , anavasthA tu iSyata eva, AgamasarvajJaparamparAyA a. nAditvAt / svaviSayagrahaNayogyajJAnasya tadviSayAgrAhakatvaM viziSTadravyasambandhapUrvakam , yathA pItahRtpUrapuruSajJAnasya, na gRhNAti ca sarvamanekAntAtmakamiti sAmAnyaviSayaM jJAnaM tadgata5 nikhilavizeSAmiti paugAlikAtIndriyadharmAdisAdhakahetusambhavena tajjJAnasya liGgajatve'pi na kSatiH / na ca bhAvanAbalAttajjJAnavaizaye kAmAdiviplutavizadajJAnavata ivAsarvajJatvaM zayama , bhAvanAbalAjjJAna vaizadyamanubhavatItyetAvanmAtreNa dRSTAntasyopAttatvAta sakaladRSTAnta. dharmANAM sAdhyadharmiNyAsaJjanAyogAt, anyathA sakalAnumAnocchedaprasaGgAt , na hanumAna gRhItArthasya bhAvanAbalAt pratibhAsinyabhyAsajanye jJAne vaizadyamanubhavato vaiparItyaM sambhavati, 10 yena tajjJAnaM kAmAdyupaplutajJAnamivopaplutaM syAt / anvayavyatirekAbhyAJca kuDyAdInAma pyAvArakatvaM na sambhavati, satyasvapnapratibhAsasya hi arthagrahaNe na kuDyAdInAmAvArakatvama , nizchidrApavArakamadhyasthitenApi bhAvyatIndriyArthasyAntarAvaraNAbhAve pramANAntarasaMvAdina upalambhAt , kuDyAdInAM tvAvaraNatve taddarzanamasambhavyeva syAta, tathApratibhAsenAdRSTArthe'pi kujhyAdIna nAvArakatvam / na ca rAgAdInAM kathamAtyantikaH kSayaH, kathaM vA'vizadaM jJAnama. 15 bhyasyamAnamapi laGghanodakatApAdivat prakRSTaprakarSAvasthAyAM vaizadyaJcAvApnotIti vAcyam , rAgAdInAM svarUpajJAne kasyA apyanupapatterabhAvAt , jJAnAvaraNahetutvena hi rAgAdInAmAvA rakatvam , tatsadbhAve prabalapramANanizcitasya sarvajJajJAnasyAbhAvaprasaGgAdanityatvam , ata eva ' ca nAkasmikatvaM tasya, mithyAjJAnazca tasyotpAdakam , na ca mithyAjJAnasya nityatvam , tatsadbhAve rAgAdInAM sadbhAvena tadAvRtatvAtsarvajJajJAnasyAbhAvaprasaGgAta, Akasmikatve tu 20 tasya kAraNamantareNApi pravRtteH rAgAdInAmapi pravRttau sarvajJajJAnAbhAvaprasaGgatAdavasthyAt, ahetukasya mithyAjJAnasya dezakAlapuruSapratiniyamAbhAvena bhrAntAbhrAntavibhAgAbhAvaprasaGgAzca / nApi tatpratipakSabhUtopAyasyAparijJAnam , mithyAtvavipakSatayA samyagjJAnasya nizcitatvAt , tadutkarSe ca midhyAjJAnasyAtyantaM kSayAt / tathA ca yadutkarSatAratamyAdyasyApacayatAratamyaM tasya vipakSaprakarSAvasthAyAmAtyantikakSayaH yathoSNasparzasya prakarSAvasthAyAM 25 1 ayaM bhAva: yadyato dezataH kSIyamANaM samupalabhyate tattataH paramaprakarSAvasthAjAyamAnasarvaprakSayam , yathA cikitsAvAyvAdibhyo rogameghAdi, samupalabhyate ca dezataH kSIyamAnamAvaraNaM samyagdarzanAdibhya iti / yatra hi AvaraNavirodhisamyagdarzanAdiparamaprakarSasaddhAvastatra tadatyantanivRttisadbhAva AvazyakaH yathA cakSuSi timirAdi, AvaraNavirodhisamyagdarzanAdiparamaprakarSazca kacidAtmani, yathA' kasyaciccakSuSi timirAderatyantanivRttimattvaprasiddhaH tadvirodhiviziSTA janAdiparamaprakarSasaddhAvasiddhizca nirvivAdaH samyagdarzanAderAvaraNavirodhitvaJca tatprakarSe tadapakarSadarzanAt , yathoSNasparzaH zItasparzasyeti // "Aho Shrutgyanam" Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / paralokavyavasthApanam / tathAvidhazItasparzasyAtyantikaH kSayaH, samyagjJAnopacayatAratamyazcAnuvidhatte mithyAjJAnApaca. yatAratamyamiti tadutkarSe'syAtyantikakSayasadbhAvAnmithyAjJAnakAryarAgAdyanutpatterAvaraNAbhAvaH siddha iti, rAgAdivipabhabhUtavairAgyAbhyAsAdvA rAgAdInAM nirmUlataH bhaya iti kathaM nAvaraNAbhAva iti / tathA ca sarvajJAvedakapramANasadbhAvAdvAdhakapramANavirahAca sarvajJasiddhau jinAnAM zAsanamiti vizeSaNAtsarvajJavizeSasiddhiH, itarakapilAdipraNItasiddhAntAnAM dRSTeSTa- 5 viSaye virodhAt / ataH sthitametajinazAsanaM tattvAdeva nizcitaprAmANyamiti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkAra zrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitattvasopAnasya sarvasAdhanaM nAma turya sopAnam // atha paralokavyavasthApanam / itthaM sarvajJasiddhau sa na tAvatkazcidatirikto jIvebhyaH, na vA kazcitsvabhAvata eva rAgAdiklezarahito'pi tu sa bhavajina eveti paralokasAdhanAtha naiyAyikAdyabhipretezvaranirasanArthazca bhavajinAnAmityuktam / nanu bhaveti vizeSaNena nArakatiryanarAmararUpapariNatisvabhAvatayA bhavanti utpadyante'sminniti pratipAditaM taccAyuktaM paralokasyAstitve mAnAbhAvAta , tathAhi 15 tadabhyupagantRbhiH pratyakSamanumAnamAgamo vA tatra pramANamabhidhAnIyam , tazca na sambhavati, paralokapratipAdakatvena pratyakSasyApravRtteH, tasya sannihitapratiniyatarUpAdiviSayatvAt , yogina evAprasiddhyA tatpratyakSa syApyasambhavAt pratyakSApravRttau ca tatpUrvakAnumAnasyApyapravRtteH / sAmAnyato dRSTasyApi pratipanna liGgaprabhavatvena talline tata eva pratyakSato'navasthAnAcAnumAnato vyAptipratipatterasambhavAt , asmAn prati tasya pramANAbhAsavadanizcitArthapratipAdakatvena 20 pramANatvAsiddheH, viSayavicAreNApi anumAnasya prAmANyAyogAcca / tathAhi dharmasya dharmiNaH svatantratayobhayasya vA tena sAdhane siddhasAdhyatA syAt , ato vizeSaNavizeSyabhAvaH sAdhyaH, viziSTaprameyavipayapramAjanakaM hi pramANaM pramANabhAvamaznute, itaretarAvacchinnazca samudAyo'tra prameyaH, tadapekSayA ca pakSadharmatvAdInAM rUpANAmaprasiddhiH, na hi hetuH samudAyadharmaH, na vA samudAyena hetoranvayo vyatireko vA, kevalaM dharmyapekSayA pakSadharmatve dharmApekSayA cAnvaye 25 vyatireke vA pramANasya gauNatA syAt / nApi ekadezAzrayeNa trairUpyaM yuktaM, vyAptyasiddheH, - 1 ayaM bhAvaH, anumAnaM tAvanna pramANam , gauNatvAt , pakSadharmatvaM hi tajjana kasya hetoH svarUpaM pakSazca dharmadharmisamudAyAtmA, tadanizcaye kathaM taddharmatAyA hetau nizcayaH, tanizcaye cAnumAnaM vyartham / tato'vazyaM pakSadharmavyavahArasiddhaye dharmadharmisamudAya rUDo'pi pakSazabdastadekadeze dharmiNyuracaraNIyaH, tasmAditthaM pakSasya gauNatvaM tadvauNatve ca hetorapi gauNatA taddharmatvAt , tajanyatvenAnumAnamapi gauNamiti na pramANaM gauNatvAditi bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ paJcama sattAmAtreNa hi nAvinAbhAvo gamako'tiprasaGgAt kintvavagata eva, sa cAvinAbhAvo nikhilasapakSavipakSApratyakSIkaraNe durvijJeyaH / na ca bhUyodarzanatastadavagamaH, sahasrazo'pi dRSTasAhacaryasya vyabhicArAt , tato'pramANamanumAna nAtIndriyaparalokasadbhAvapratipAdakam / na ca janmedaM pUrvajanmAntaramantareNa na yuktamiti janmAntaralakSaNaparalokasiddhiriti vAcyam , yato 5 yadIyamApattistadA tallakSaNAbhAvAnna paralokasiddhiH, asya janmano janmAntaramantareNAnupapatterabhAvAt , mAtApitRsAmagrImAtreNa tasyopapatteH / na cAgamAdapi paralokasiddhiH, tasya prAmANyAsiddheH / na cApramANasiddhaM paralokAdikamabhyupagantuM yuktam , tadabhAvasyApi tathA'bhyupagamaprasannAt / na ca bhavataH paralokanAstitve kiM pramANamiti zaGkayam , paropanyastapramANapa yanuyogamAtrasyaivAsmAbhiH kriyamANatvAditi cet ucyate, yatkArya tatkAryAntarodbhUtam , yathA 10 paTAdilakSaNaM kAryam , kAryazcedaM janmeti paralokasiddhiH na ca pratyakSAbhAve'numAnaM kathaM pravartata iti vAcyam , pratyakSeNa sambandhagrahaNapUrva parokSe pAvakAdau yathA'numAnapravRttistathA paralokasAdhane'pi tasya pravRtteH / na cehajanmanaH kAryatvamasiddham , akAryatve hetunirapekSatayA nityasatvAsattvaprasaGgAt / na ca kAdAcitkatvaM padArthAnAM svabhAvata eva bhaviSyati, pratyakSataH kAryakAraNabhAvasyaivAsiddhyA tasya kAryakAraNabhAvapUrvakatvasya pratyakSato'nupalabdheriti vAcya. 15 m, tathA sati sakalavyavahArocchedaprasaGgAt , bAhyenApyarthena saha kAryakAraNabhAvasyAsiddhyA svasaMvedanamAtratvAdadvaitam , vicAratastasyApyabhAvena sarvazUnyatvaM vA syAt / ataH Atmano bAhyArthapratibaddhatvaM pratyakSataH pratIyata eva, anyathA ihalokasyApyaprasiddheH, pratyakSatastajanyasvabhAvatvAnavagame tasya tadvAhakatvAsambhavAta, yathA cehalokasAdhanArtha svArthena sahAtmanaH prati bandhasAdhakaM pratyakSamaGgIkartavyam , tathA paralokasAdhanArthamapi tadeva sAdhanamiti siddhaH para20 loko'numAnataH, yathA ca bAhyArthapratibaddhatvaM pratyakSasya kAdAcitkatvena sAdhyate dhUmasyApi ca vahipratibaddhatvam , tathA ihajanmano'pi kAdAcitkatvena janmAntarapratibaddhatvamapi / tato'nalabAhyArthavat paraloke'pi siddhamanumAnam / na cehajanmAdibhUtamAtApitRsAmagrImAtrAdapyutpatteH kAdAcitkatvaM yuktamevehajanmana iti vAcyam , pradezA disAmagrIvizeSAdeva dhUmAdeH sama nantarapratyayamAtrasAmagrIvizeSAdeva pratyakSasaMvedanasya ca kAdAcitkatvAdvahibAhyArthapratItya25 siyA sakalavyavahArAbhAvaprasaGgAt / yadi anyathA'sambhavina AkAravizeSAdevAnalabA hyArthasiddhirityucyate tarhi prajJAmedhAdyAkAravizeSAdevehajanmano'pi mAtApitRzarIravyatiriktanijajanmAntarapUrvakatva siddhiH / yathA ca taimirikAdijJAnavyAvRtta AkAravizeSa evAyaM pratyakSasya bAhyArthamantareNa na sambhavatIti nizcIyate, anyathA bAhyArthAsiddhyA jJAnAdvaitaprasajAt, tathehajanmAdibhUtaprajJAvizeSAt ihajanmavizeSAkAro nijajanmAntarapratibaddha iti "Aho Shrutgyanam" Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] paralokavyavasthApanam / anumAnena nizcIyate / na caivaM vidhaviSaye'numAnamitaretarAzrayadoSAnna pravartata iti vaktavyam , tathA sati sarvabhedAbhAvAt vyavahArocchedAt , ato taducchedamanabhyupagacchatA vyavahArAthinA'vazyamanumAnamabhyupagantavyam / na vA'numAnapUrvakatve'navastheti pratibandhAgraha iti zaGkayam , uktahetoH vyAptiprasAdhanAya keSAMcinmatena nirvikalpakasya, anyeSAM tu cakSurAdi. karaNavyApArajanyasya savikalpakasya, apareSAM mAnasapratyakSasya, keSAzcid vyAvRttigrahaNo. 5 payogijJAnasya, anyeSAM pratyakSAnupalambhabalodbhUtAliGgajohAkhyasya parokSasya pramANatvena pravRtteH / na cAsmAn pratyanumAnaM na pramANamiti vAcyam , anumAnamAtrasya pratiSedhAsambhavAt, anyathA lokavyavahArocchedaprasaGgAt , pratiyanti hi kovidAH kasyacidarthasya darzane niyamena kizcidarthAntaraM na tu sarvasmAt sarvasyAvagamaH, ataH kiJcid dRSTA kasyacidavagame nimittaM kalpanIyama , tacca nimittaM vyAptireva tadavagamazca pUrvoktapramANAdeva / yadi tannimittA / vyApti bhyupagamyate tadA kathaM na sarvasmAtsarvapratipattiH / na ca paralokina Atmano' bhAvAt paralokAbhAvaH, na hyanAdhananta AtmA pratyakSeNa siddhaH, anumAnena cedanyonyAzraya iti vAcyam, zarIrendriyaviSayavyatiriktasyAtmano'haMpratyaya pratyakSeNopalambhAt, tasya ca svasaMvedanapratyakSagrAhyatvAt / upasaMhRtasakalendriyavyApArasya hi andhakArasthasya ca ahamiti jJAnaM sarvaprANinAmupajAyamAnaM svasaMviditamanubhUyate tatra ca zarIrAdhanavabhAse'pi tadvayati- 1 riktamAtmasvarUpaM pratibhAti / na caitajjJAnamapahrotuM zakyama , sarvAnubhavApalApaprasaGgAt , anubhUyamAnasyApyapalApAt / na cedaM notpadyate, kAdAcitkratvavirodhAt / na ca bahirindriyavyApAraprabhavam , tadvyApArAbhAve'pyupajAyamAnatvAt / nApi zabdaliGgAdinimittodbhUtam , tadabhAve'pyutpattidarzanAt / na cedaM bAdhyatvenApramANam, tatra bAdhakasaddhAvasyAsiddheH / tathA kadAcid bAhyendriyavyApArakAle'pi yadA ghaTamahaM jAnAmIti viSayamavagacchati tadA svA-2 tmAnamapi, karmatayA viSayasya kartRtayA''tmanazcAvabhAsanAt / na ca zarIrAdInAmeva jJAtatvam, ghaTAdiviSayasyeva pratItikarmatayA zarIrAdeH pratibhAsanAt, 'mama ghaTAdayaH, ahaM ghaTAdInAM jJAteti pratItivat ' mama zarIrAdayaH ahaM zarIrAdInAM jJAte'ti pratIteH / na vA jJAturapratibhAsanam , tadapratibhAse * mamaite bhAvAH pratibhAnti nAnyasye ' tyevaM pratibhAsAbhAvaprasaGgAt / tasmAlliGgAyanapekSasyA''tmAvabhAsasya sadbhAvAtsa kathaM na pratyakSaprasiddhaH / 2 na cAtmAvabhAsasyendriyavyApArAjanyatvena na pratyakSateti vAcyam , indriyajanyameva pratyakSamityanabhyupagamAt, indriyAnindriyanimittaM yatra yadvizadaM jJAnaM tattatra pratyakSamityabhyupagamAcca / na ca zarIrasAmAnAdhikaraNyena 'kRzo'haM sthUlo'ha' miti jJAnasya bhAvAccharIramevAIpratyayaviSayo nAtmeti vAcyam , cakSurAdIndriyavyApArAbhAvena zarIrasyAgrahaNe'pi ahamiti "Aho Shrutgyanam" Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 32 / sammatitattva sopAne [ paJcamaM pratyayasya sukhAdisamAnAdhikaraNatvena sphuTapratibhAsaviSayatayotpatteH / na hi kRzo'hamiti pratyayasya bhrAntitve jJAnavAnamiti pratyayasyApi bhrAntatvaM yuktamanyathA'gnirmANavaka ityAdApacaritaviSayasthAgnipratyayasya mANavake bhrAntatve'gnAvapi tatpratyayasyopacaritatvena bhrAntatvaM syAt / na ca tatra pATava piGgalatvAdilakSaNasyopacAranimittasya sattvenopacaritapratyayasambhave' 5 pi prakRte tathAvidhanimittAbhAvAnna tathApratyaya iti vAcyam, saMsAryAtmanaH zarIrAdyupakRtatvena tadanubaddhasyopabhogAzrayatvenopabhogakartRtvasyAtrApyupacAranimittasya sattvAt / dRSTazva zarIrAdivyatirikte'pyatyantopakAra ke svabhRtyAdAvupacaritapratyayastannimittaH yo'yaM bhRtyaH so'hamiti / na ca sukhAdisAmAnAdhikaraNyenopajAyamAnasyaivAhampratyayasyopacaritaviSayati vAcyam, agnAvagnipratyayayadabAdhitatvenAsthaladrUpatvena cAtra mukhyatvAt gauratvAdestu pudgala10 dharmatvena bAhyendriyagrAhyatayA'ntarmukhAkArAnindriyAM pratyayaviSayatvAsambhavAt / na vA gauratvAdyAzrayazarIrAdeH pratikSaNavizarArutvenAbhyupagamaviSayasya ' ya evAhaM prAG mitraM dRSTavAn sa evAhaM varSAdivyavadhAnena spRzAmI 'ti sthirAlambanatvenAnubhUyamAnapratyayaviSayatvaM sambhavati, anyathA rUpaviSayakatvenAnubhUyamAnasya tasya rasAdyAlambanaM syAt / nApi sukhAdivivarttAtmakAsmAlambanatve kizcidbAdhakamasti, nApi ca tatra tasya skhaladrUpatA, tasmAdabAdhitArakhalapAhU15 pratyayaprAsyatvAdAtmano nAsiddhiH / na cAtmana ekatve siddhe tatpratibaddho'nusandhAnapratyayaH, tatsiddhau ca tatastasyaikatvamityanyo'nyAzraya iti vAcyam, ya evAhaM ghaTamadrAkSaM sa evedAnIM taM spRzAmIti pratyayAt pratyabhijJAsvarUpAdAtmana ekatvasiddheH / nanu kiM pratyabhijJAyAmAtmano draSTRtA spaSTRtAnupravezena pratibhAsate, ananupravezena vA Aye spaSTRtaiva syAt, draSTRtAyAstatrAnupravezAt tathA cAhaM draSTAM spRzAmItyubhayAvabhAsyekaM pratyabhijJAnaM na syAt, dvitIyepyekaM 20 pratyabhijJAnaM na syAt, darzanasparzanAvabhAsayorbhedAt, tathApyekatve ghaTapaTapratibhAsayorapyekatvaM syAt / na ca pratibhAsabhede'pi tadviSayasyAtmano'bheda iti vaktuM zakyam, abhedAsiddheH, pratibhAsabhedAt / na ca svato'bhedaH, tasyAdyApi vivAdaviSayatvAt / na ca darzanasparzanAvasthayorbhede'pi cidrUpasyAvasthAturabhinnatvAnna doSa iti vAcyam, darzanAvasthApratibhAsakAle tatsambaddhasyaivAtmano grahaNAt sparzanAvasthAyA anutpannatvAt / tatpratibhAsa kAle ca tatsambaddhasyaiva 25 grahaNam, darzanAvasthAyAstadAnIM vinaSTatvenApratibhAsanAt, tathApi tatpratibhAsane cAnAdyavasthAparamparApratibhAsaprasaGgaH, tathA ca nobhayAvasthAvyApyekAvasthAtRsiddhiriti cenna nIlAdipratibhAse'pyevaM vaktuM zakyatvAt / tathAhi kimekanIlajJAnaparamANvava bhAso'paratannIlajJAnaparamANvavabhAsAnupravezena pratibhAti, utAnanupravezena, nAdyaH, aparatannIlajJAnaparamANvavabhAsAnAmekanIlajJAnaparamANvavabhAsAnupravezenaikaparamANurUpatayA tasya cAnanubhavAnnIlasaMvedanA "Aho Shrutgyanam" $ Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] paralokavyavasthApanam / siddhiH / na dvitIyaH, nIlajJAnaparamANvavabhAsAnAmayaH zalAkA kalpAnAM pratibhAsanAtsthUlaikanIlajJAnasaMvedanAsiddheH, pratinIlajJAnaparamANvavabhAsaM bhinnatvAt / na ca svasaMvedanaviSayabhede'pi na tatpratibhAsasya nIlajJAnasya bheda iti vAcyam, nIlajJAnasyAbhedAsiddheH, svasaMvedana bhedAt, svato'bhedasyAsiddhatvAceti / na ca darzanAvasthAyAM sparzanAvasthAyA apratibhAsanAdavasthAtudarzanajJAnena sparzanAvasthAvyAptirna grahItuM zakyeti vAcyam, tadavyApterapi grahItumazakyatvAt, 5 tasyA eva pratibhAse tata idamavasthAtRrUpaM vyAvRttamityapi grahItumazakyatvAt / ata eva tadviviktatayA agrahAt 'tadvivikta pratibhAsAdeva tadavyAptirgrahItai ve' tyapi vaktuM na zakyate / na ca tadavyAptestatsvarUpatayA darzanajJAnena tatsvarUpagrahe tadavyAptirapi gRhItaiveti vAcyam, tadvayAprerapi tatsvarUpatvena tatsvarUpagrahe tasyA api grahasya vaktuM zakyatvAt / na cAbAdhitaikapratya - yaviSayasyAtmana ekatvamasiddham, na vAsyaikatvAdhyavasAyasya kiJcidvAdhakamasti, nApi 10 pUrva darzitarItyA'nyo'nyAzrayaH, ekatvavyAptatAyA anusandhAnasyAnvayadRSTAntadvAreNAnizcayanAt, kintvanekatve'nusandhAnasyAsambhavAttato vyAvRttamanusandhAnaM tadekatvena vyApyata ityekasantAne smaraNAdyanusandhAnadarzanAdanumAnato'pi tatsiddhiH / na ca bhede'nusandhAnaM sambhavati, devadattAnubhUte'rthe yajJadattasya smaraNAdyanusandhAnAdarzanAt, tasmAdadhyakSAnumAnapramANasiddhatvAt paralokinaH tasyAbhAvAtparalokAbhAva iti vaco nirmUlameva / na ca zarIrAntargata 15 saMvedanaM kathaM zarIrAntarasaJcAri, jIvatastAvanna zarIrAntarasaJcAro dRSTaH parasmin maraNasamaye bhaviSyatIti duranvayametaditi vAcyam, jIvata eva kumArazarIrAntargatapANDityAdivikalpAnAM vRddhAvasthAzarIrasaJcAritvena darzanAt / na caikamevedaM zarIraM bAlakumArAdibhedabhinnam, janmAntarazarIrantu mAtApitrantarazukrazoNitaprabhavaM zarIrAntaraprabhavamiti vAcyam, bAlakumArAdizarIrasyApi bhedAt tasmAnna mAtApitRzukrazoNitAnvayi janmAdizarIramapi 20 tu svasantAnazarIrAnvayyeva, vRddhAdizarIravat, anyathA mAtApitRzarIracapalatAdivilakSaNa zarIraceSTAvanna syAt / na cehajanmabAlakumArAdyavasthAbhede'pi pratyabhijJAnAttadavasthAvyApakasya zarIsyaikatvaM siddham, taddRSTAntabalAccAtyantabhinne janmAntarazarIrAdau na jJAnasaJcAro yukta iti vAcyam, pUrvottarajanmazarIrajJAna saJcArakAriNaH kArmaNazarIrasyAta eva kathacidekatvasiddheH, ihajanmAdau jJAnaM hi apara nijajanmajJAnaprabhavam, tasya cehajanmabAlakumArAdyavasthA bhedeSu 25 tadevedaM zarIramityabAdhita pratyabhijJA pratyayAva gataikarUpAntrayiSu saJcAradarzanAt pUrvottarajanmAvasthAsvapi tathAbhUtAnugAmikArmaNazarIrasamanvitAsu tasya saJcAro'numIyate, na cAsmadAdipratyakSaviSayaudArikazarIrasya janmAntarAvasthAstranugamo dAhAdinA tasya dhvaMsopalabdheH / 5 "Aho Shrutgyanam" : 33 : Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 : sammatitattvasopAne [ paJcamam ato janmadvayAvasthAvyApakasyoSmAdidharmAnugatasya kArmaNazarIrasya vijJAnasaJcArakAriNaH sadbhAvaH siddhaH / pUrvottarajanmAvasthAvyApakasyAvasthAtustadavasthAbhyaH kathazcidabhedAnmAtApitRzarIravilakSaNanijapUrvazarIrAvasthAcapalatAdyanuvidhAne uttarAvasthAyAH kathaM nAvasthAtRjJAna lakSaNadharmAnuvidhAnam , tathA ca kAryavizeSasya viziSTakAraNapUrvakatvAduktarUpeNa pUrvajanma5 siddhiH ! yadukaM paryanuyogamAtramasmAbhiH kriyata iti tadayuktam , paryanuyogakAriNaH pratya. kSapramANarUpatvAsambhavAt , pratyakSasyAvicArakatvena paryanuyogalakSaNavicArakaraNAsAmarthyAt / bhavadabhyupagamena pratyakSasya prAmANyalakSaNAnAkrAntatvAca / svarUpavyavasthApakadharmo hi lakSaNam , pratyakSasya ca prAmANyavyavasthApako dharmo'visaMvAditvameva taJca pratyakSaprAmANyena sahA. vinAbhUtaM svIkAryam , anyathA pratyakSaprAmANyAsiddheH / avinAbhAvAvagamazca nikhiladeza10 kAlavyAtyA pramANato'bhyupagamanIyaH, anyathA yasyAmeva vyaktau saMvAditvaprAmANyayoravinA bhAvo'vagatastasyAmeva tatastatsiddhyet , na vyaktyantare tatra tasyAnavagamAt / na ca yasyAM dhyaktI so'vagataH sA dezakAlAntaramanuvartate, tasyAstadaiva dhvaMsAt , vyatyantarAnanugamAt , anugame vA vyaktirUpatvAbhAvena sAmAnyarUpatvApattiH sAmAnyasya ca bhavatAna bhyupagamAt , abhyupagame vA na sAmAnyalakSaNAnumAnaviSayAbhAvapratipAdanena tatpratikSepo 15 yuktaH / tAdRzAvinAbhAvAvagamakaJca pramANaM na pratyakSAtmakam , sannihitasvaviSayapratibhAsa mAtre tasya vyApArAsa , na caikatra vyaktI pratyakSeNa tayoravinAbhAvAvagamAdanyatrApi evambhUtaM pratyakSaM pramANamiti pratyakSeNApi lakSyalakSaNayordezakAlavyAptyA pratibandhAvagama iti vAcyam , anyatrApi pratyakSeNaiva evambhUtaM jJAnalakSaNaM kArya evambhUtajJAnakAryaprabhava miti sarvopasaMhAreNa kAryalakSaNahetoH svasAdhyAvinAbhAvAvagamaprasaGgAt , tathA cAnumA20 namapramANamavinAbhAvasambandhasya vyAsthA grahItumazakyatvAditi dUSaNamasaGgataM syAt / nApyanumAnAdikaM paryanuyogakAri, bhavadbhiranumAnAdeH pramANatvenAnabhyupagamAt / tadevaM paralokasya pratyakSAdipramANasiddhatvAdbhaveti vizeSaNaM sArthakameveti dik // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitatvasopAnasya paralokavyavasthApanaM nAma 25 paJcamaM sopAnam // "Aho Shrutgyanam" Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] IzvarakartRtvabhaGgaH / atheshvrkrtRtvbhnggH| atra naiyAyikAH pUrvoditarItyA sarvajJasiddhAvapi sa nityajJAnAdidharmakalApAnvitaH zAsanAdisarvajagatsraSTA Izvara eva / na ca tatra nAsti pramANamiti vaktavyam , sAmA. nyato dRSTAnumAnasya tatra pramANatvAt , tanubhuvanakaraNAdikaM buddhimatkAraNapUrvaka kAryatvAt , ghaTAdivadityanumAnasya sattvAt , na ca pRthivyAdau kAryatvamasiddham , bauddhasta- 5 sya kAryatvAbhyupagamAt, sarvaiH saMsthAnavattvasya tatrAbhyupagatatvena kAryatvasyAvazyakatvAca / nAkRSTajAtaiH sthAvarAdibhivyabhicAro vyAptyabhAvo vA, sAdhyAbhAvavati vartamAnasyaiva heto. rvyabhicAritvAta , teSu tu na sakartRkatvAbhAvanizcayaH, kintu karvagrahaNamAtram, na copalabdhilakSaNaprAptasya kartuH tatrAnupalambhAdabhAvanizcaya iti vAcyam , upalabdhilakSaNaprApta tAyAH kartusteSvanabhyupagamAta katragrahaNazca zarIrAdyabhAvAt , na tvasattvAt / na ca zarI- 10 rAdyabhAve kartRtvasyApyabhAva iti vAcyam, kAryasya zarIreNa saha vyabhicArAt, zarIra. sya pravRttinivRttyAdiSu zarIrApekSAvirahAt, anyathA'navasthAnAt / sAdhyAnvite caikasmin hetau sthite sati dvitIyasya sAdhyAbhAvAnvitasya hetostatrAnavakAzatayA na satpratipakSatA, abuddhimatkAraNapUrvakatvasya pramANenAgrahaNAnna bAdhaH / nApi dharmyasiddhatA, pRthivyAderbhUtagrAmasya ca pramANena siddhatvAt / na vA hetorvizeSaviruddhatA, tadviruddhatve 15 hetorvizeSaNe'bhyupagamyamAne kasyApi hetoraviruddhatvAsambhavAt / dhUmasya vahnisAdhakatvavadetaddezakAlAvacchinnavahnayabhAvasyApi sAdhakatvAt , na hi pUrvadhUmasyaitaddezakAlAvacchiavahninA vyAptiH, yadi vahnimAtreNa hetoAplena viruddhatetyucyate tarhi kAryamAtrasya buddhimatkAraNapUrvakatvena vyApterne viruddhatA, evaJcoktahetorjJAnAdyatizayavadguNayuktasya siddhestasyaiva zAstrapraNetRtvaM na tu yoginAmiti bhavajinAnAM zAsanamityayuktamiti ceducyate 20 sAmAnyato dRSTAnumAnasyApi tatsAdhakatvenApravRttiH hetorAzrayAsiddhatvAdidoSaduSTatvAt , tathAhi pratIyamAnaM tanvAdikamavayavirUpaM na sambhavati, dezAdibhinnasya tasya sthUlasyaikasyAsambhavAt , na hyanekadezAdigatamekaM bhavitumarhati, dezAdibhedalakSaNaviruddhadharmAdhyAsena bhedAt, anyathA ghaTapaTAdInAmapi bhedo na syAt , viruddhadharmAdhyAsamantareNa pratibhAsasyApi bhedAsambhavena tadbhedAddhaTapaTAdInAM bhedasya vaktumazakyatvAt / na caikatva. 25 pratibhAsAddezAdibhede'pi tanvAderekatvamiti vAcyam , dezabhedena vyavasthitAnAmavaya. vAnAM pratibhAsabhedena bhedAt, na hi te ekarUpA bhAsante, piNDasyANumAtratApatteH, tadvyatiriktasya cAparasya tanvAdyavayavino dravyasyopalabdhilakSaNaprAptasyAnupalambhenAsatvAt / na ca samAnadezatvAdavavino'vayavebhyaH pRthaganupalambha iti vAcyam , samAnadezAnAmapi "Aho Shrutgyanam" Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitazva sopAne vAtAtapAdInAM pRthak bhinnatanutvenopalambhAt / na ca mandamandaprakAze'ntareNAvayavapratibhAsamavayavipratibhAso bhavatIti vAcyam, aspaSTapratibhAsasya tasyAvayavisvarUpavyavasthApakatvAyogAt, aspaSTarUpasya spaSTajJAnAvabhAsitatsvarUpeNa virodhAt / kiJcAvayavipratibhAsaH kiM katipayAvayavapratibhAse satyabhyupagamyate nikhilAvayavapratibhAse vA nAdyaH, mahato 5 jalamagnastambhAderuparitanakatipayAvayavapratibhAse satyapi samastAvayavavyApistambhAdyavayavino'pratibhAsanAt / na dvitIyaH, madhyaparabhAgavarttisamastAvayava pratibhAsAsambhavenAvayavino'pratibhAsaprasaGgAt / na ca bhUyo'vayavagrahaNAdavayavI gRhyata iti vAcyam, purovavayavaprAhipratyakSataH parabhAgabhAvyavayavAgrahaNAttadvyApteravayavino grahaNAsambhavAt, vyApyAgrahaNe tena tadvyApakatvasyApi grahItumazakteH grahaNe cAtiprasaGgAt / na ca purovayavayavada10 zene satyuttarakAlaM parabhAgadarzane tataH smaraNa sahakRtendriyajanitena sa evAyamiti pratyabhijJAlakSaNapratyakSeNAvayavinaH pUrvAparAvayavavyAptirgRhyata iti vAcyam, etadviSayapratyabhijJAnasya pratyakSatvAnupapatteH, pratyakSasyAkSAnusAritvenendriyANAM vyavahite vyApArAsambhavAdavakUparabhAgabhAvyavayavagrahaNe vyApArAsambhavAt, aviSaye smaraNasahAyasyApIndriyasya vyApArAsambhavAzca, anyathA parimalasmaraNasahAya locanamapi gandhAdau pravartteta, eko ghaTa iti 15 ghaTAdidravyAvasAye'pi tadavayavasvarUpaM nAmollekhazvAdhyavasIyate nAvayavidravyam, varNAkRtyakSarAkArazUnyasya tadrUpasya kenacidapyananubhavAt / na cAvayavyabhAve digbhedAdiviruddhadharmAdhyAsAdyAvatparamANu bhedAt pratibhAsaviSayasthaulyAdInAM tatrAbhAvena sthUlatApratibhAso na syAt, tathA paramANUnAmapi nAnAdiksambandhAtsAMzatayA'navasthApattito'bhAvaprasaktiriti vAcyam, avayavyabhAve'pi nirantarotpannAnAM ghaTAdyAkAreNa paramANUnAM sadbhAvAt 20 tadbrAhakANAmapi jJAnaparamANUnAM tathotpannAnAM tadbrAhakatvAt paramANUnAM jJAnasya cAbhAve sutarAM kAryatvAdihetorAzrayAsiddhatAdidoSAJca / evaM buddhimatkAraNamiti sAdhyanirdeze buddhimaditi matubarthasya sAdhyadharmavizeSaNasyAnupapattiH, tajjJAnasya tato bhinnatve kAryatve ca tasya taditi sambandhAnupapatteH / na ca tadguNatvAttasya taditi vAcyam, nityatve ca tasyaiva tadguNo nAkAzAderiti vyavasthApayitumazakteH / na ca samavAyo vyavasthAkArI, tasyApi 25 tAbhyAM bhede tasyaiva doSasya sattvAt na cezvarAtmakAryatvAdIzvara guNastajjJAnamiti vAcyam, tadasiddheH, tasmin sati tadbhAvasthAkAzAdAvapi samAnatvAt, nityavyApitvAbhyAJca tadabhAve tadabhAvasyAsambhavAt / yadi tadAtmanyeva tasya darzanAttatkAryatvamiti ucyate tarhi tadAtmanyeva tasyetyanena tasya tadAtmasamavetatvaM samavetatvaJca samavAyena varttanamiti vaktavyam, tatra vyAtyA samavAyena varttane yathA'smadAdijJAnavilakSaNaM tajjJAnaM tathA ghaTAdau kAryatvasya , : 36 : "Aho Shrutgyanam" [ SaSThaM Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / IzvarakartRtvabhaGgaH / karmakartRkaraNanirvaya'tve'pi vanaspatyAdiSvakRSTotpattiSu tacetanakartRrahitamapi syAditi buddhimatkAraNapUrvakatve sAdhye hetuH kAryatvaM sthAvaraiyabhicaritaM syAt / avyAptyA ca varttane dezAntarotpattimatsu tanvAdiSu tasthAsannidhAne'pi yathA vyApArastathA'dRSTasyApyagnyAdidezeSu asannihitasyApi UrdhvajvalanAdi viSayo vyApAro bhaviSyatIti / agnerUva'jvalanaM vAyostiryapavanaM, aNumanasozcAdyaM karmAdRSTakAritam ' (vaizeSikada0 a0 5-2-13) ityanena 5 sUtreNa sarvagatAtmasAdhakahetusUcanamasaGgataM bhavet , jJAnAdivizeSaguNavadadRSTaguNasya tatrAsannihitasyApyagnyAyUrddhajvalanAdikAryeSu vyApArasambhavAt / tasmAttasyaiva tannAnyasyeti sambandhAnupapattiH, samavAyasyAnupapattezva, tathAhi samavAyaH kiM satAM syAdasatAM vA, nAdhaH, sama. vAyAtprAk teSAM sattvAsambhavAt , na cAparasamavAyAtsantaste, tasyaikatvAbhyupagamAt / yadi ca teSAM svata eva sattvaM tarhi samavAyAbhAve'pi sattvAbhyupagame tatparikalpanA''narthakyam / 10 nanu te samavAyAtpUrvaM na santo nApyasantaH, sattAsamavAyAca santa iti cenna, tataH pUrva padArthAnAM yogijJAnasyApyajanakatve'sattvAbhAvAsambhavAn , janakatve vA sattvAbhAvAsambhavAt , anyonyavyavacchedarUpANAmekaniSedhasyApara sattAnAntarIyakatvAdasattvaniSedhe sattAvidhAnasya sattvaniSedhe cAsattvavidhAnasyAvazyakatvAcca / na dvitIyaH, zazazRGgAdInAmapi tatprasaGgAt / na cAtyantAsatvAtteSAM na tatprasaGga iti vAcyam , AtmatajjJAnayoratyantAsattvAbhAvAsiddheH / 15 na ca tatsamavAyAttatsiddhiriti vaktavyam , anyonyAzrayAt , siddhe tatsamavAye tayoratyantAsattvAbhAvaH, tadabhAvAcca tatsamavAya iti / na ca samavAyaH pratyakSapramANasiddha iti vaktavyam , indriyaje tadAtmA tajjJAnaM tatsamavAyazceti tritayamyAgocaratvAt , svasaMvedanAdhyakSasya ca bhavatAnabhyupagamAt , ekArthasamavetAnantaramano'dhyakSaviSayatve tadekArthasamavetAnantarapratIterapyaparatathAbhUtapratItyavyavasthApitatve na samavAyavyavasthApakapratItivyavasthApaka- 20 tvamiti punarapi tathAbhUtA'parA pratItirabhyugantavye tyanavasthA bhavet / na ca tantuSu paTaH zRGge gauH, zAkhAyAM vRkSa iti laukikI pratItirasti, paTe tantavaH gavi zRGgaM vRkSe zAkhA ityAkAreNa pratItyutpatteH saMvedanAt , tasyAzca samavAyanibandhanatve tantvAdInAM pttaadyaarbdhtvprsnggH| tadevaM buddhastadAtmano bhede sambandhAsiddhamatubarthAnupapattiH / tayorabhede tu tadAtmani tadruddharanupravezena buddherabhAvAdgaganAdivattadAtmA jaDasvarUpa iti kathaM sa jagatsraSTA syAt / tadAtmano 25 ghuDyAdiguNagaNavaikalye cAsmadAdyAtmano'pyAtmatvena tadvaikalyAnmuktAtmana iva saMsAritvaM na syAt , navAnAM vizeSaguNAnAmAtyantikakSayopetasyAtmano muktatvAbhyupagamAt / yadyAtmatvAvizeSe'pi tadAtmA'smadAdyAtmabhyo viziSTo'bhyupagamyate tarhi ghaTAdikAryebhyaH kAryatvAvizeSe'pi sthAvarAdikAryamakartRkatvena viziSTaM kiM nAbhyupagamyate tathA ca taiH kAryatvaM bybhicaari| evaM "Aho Shrutgyanam" Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ SaSTha tadAtmanasta buddhAvanupraveze tasyA nirAdhAratvenAsmadAdibuddharapi tathAtvApayA matubarthAsambhavAdvaTAdAvapi buddhimatkAraNatvasyAsiddhatvAt sAdhyavikalo dRSTAntaH / atha buddhitve samAne'pi tabuddharevAnAzritatvalakSaNo vizeSo'bhyupagamyate tarhi pRthivyAdikAryasyApi samAne'pi kA yatve'kartRpUrvakatvalakSaNo vizeSo'bhyupagantavya iti punarapi taiheturybhicaarii| kiJca kimidaM 5 tanvAdInAM kAryatvam, prAgasataH svakAraNasamavAyo vA sattAsamavAyo vA, nAdyaH, prAgiti vizeSaNAnarthakyAt kAraNasamavAyAt prAgiva kAraNasamavAyasamaye'pi svarUpasattvavaidhuryAt, sati sambhave vyabhicAre copAdIyamAnaM vizeSaNaM hyarthavadbhavati, yadi kAraNasamavAyasamaye tanvAdikaM svarUpeNa sadbhavettadA tatkAla iva prAgapi tasya sattve kAryatvaM na syAditi kriya mANaM vizeSaNaM sArthakaM syAt , yadA tu prAgiva kAraNasamavAyasamaye'pi svarUpasattvavikalatA 10 tadA prAgiti vizeSaNaM na kazcidarthaM puSNAti, asata ityetAvanmAtrasyaiva samyaktvAt / na cAsataH kAraNasamavAyo'pi yuktaH, zazazRGgAdInAmapi tatprasaGgAt / na ca teSAmasattvAkAraNaviraheNa na tatprasaGga iti vAcyama, tanvAdeH kAraNamasti na zazazRGgAderityatra niyAmakAbhAvAt / kiJca tanvAdireva san na vandhyAsutAdiriti kutaH, yadi kAraNasamavA. yAttathetyucyate tarhi so'pi kutaH, sattvAditi cettarhi anyonyAzrayaH kAraNasamavAyAtsattvaM 15 tatazca kAraNasamavAya iti / nApi prAgasataH sattAsamavAyalakSaNo dvitIyaH pakSaH, pUrvavat prAgiti vizeSaNavaiyAt / asataH sattAsamavAye ca kUrma romAderapi tatprasaGgaH, avizeSAt / na ca tasyAtyantAsaravaM tanvAdikantu na svayaM sat , nApyasat sattAsambandhAttu tadeva saditi vAcyama, anyonyavyavacchedarUpANAmekataraniSedhe'paravidhAnasyAvazyakatvAt , sattAyAH svayamasattvena tatastanvAdeH satvAsambhavAcca / tasyAH satvaM yadyanyasattAtastadA'navasthA, 20 svataH sattve ca padArthAnAmapi svata eva sattvAttasyA vaiyarthyApattiH, tasyAH svataH satve pramANAbhAvazca / na ca sattA svayaM satI, tatsambandhAttanvAdeH sattvAditi pramANamastIti vAcyam , anyonyAzrayAt , tatsambandhAt tanvAdisattve siddhe sattAsattvasiddhiH tatsiddhau tatsambandhAt tanvAdisattvasiddhiriti / na ca sadabhidhAnapratyayaviSayatvAtsattA svata: satIti vaktavyam , dravyaM sat guNaH sannityevaM sadabhidhAnapratyayaviSayatve'pi pareNa 25 svataH sattvAnabhyupagamena vyabhicArAt , svatastadabhyupagame tu sattAkalpanAyA vaiyayaM syAt / na ca dravyAdau tadviSayatvaM parApekSaM na sattAyAmiti vAcyam , tasyAmapi tadapekSatvasambhavAt , yathaiva hi sattAsambandhAt dravyAdikaM sat tathA dravyAdisvarUpasattvasamdhandhAt sattApi satI / na ca dravyAdeH svarUpasattvaM nAstIti vAcyam , tasya svataH sattve dossaabhaavaat| na cAvAntarasAmAnyAbhAvo doSa iti vAcyam , svato'sattve kharaviSANAderiva sutarAM dravyAdera "Aho Shrutgyanam" Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / -- IzvarakartRtvabhaGgaH / bhAvaprasaGgAt / na ca yatsvataH sat tannAvAntarasAmAnyavat yathA sAmAnyavizeSasamavAyAH, dravyAdayastvavAntarasAmAnyavanto'taH svato na santa iti vyatirekihetunA svato'satvaM sAdhyata iti vAcyam , pratijJAyA bAdhitatvAt , dharmiNo hi dravyAdeH kasyAzcitpratItergocaratayA sattve saiva pratItistasya svataH sattvaM sAdhayatIti tadasattva viSayAM pratItiM kuto na bAdhate / kiJca dravyAderavAntarasAmAnyAnAM ekAntena bhede tasyaiva tAnItyatra niyAmakAbhAvAdavAntarasAmAnyava- 5 svAditi heturasiddhaH, tathApi tasyetyabhyupagamyamAne sAmAnyAdayo'pi kathaM na tadvanta iti sAmAnyAdivaditi vaidhaya'nidarzanamayuktaM syAt / yadi dravyAdAveva samavetAnItyato na doSa ityucyate tadA samavAyasattve'pi yatra dravye guNe karmaNi ca dravyatvaM guNatvaM karmavazvAvAntarasAmAnya tatraiva pRthivItvAdIni rUpatvAdIni gamanatvAdIni ca tathAvidhAni sAmAnyAni samavAyo'pi tatraiva, sAmAnyavattasya sarvagatatvAJca dravyAdivatsAmAnyAdInyapyanyonyasattAnIti na 10 dravyAdeH svataH sattvabAdhanamata AzaGkA na nivartate kiM dravyAdisambandhAtsattA satI kiM vA tayA dravyAdikaM saditi, tasmAnna sattAtastanvAdeH satvaM tasyA evAsiddhatvAt / atha pratyakSAdipramANasiddhatvaM sattAyAH, na ca dravyapratibhAsavelAyAM pratyakSabuddhau parisphuTarUpeNa vyaktivivekena sattA na pratibhAtIti vAcyam , anugatAkArasya vyAvRttAkArasya ca pratyakSAnubhavasya saMvedanAt , na hi viSayaM vinA vyAkArA buddhirghaTate, anyathA nIlAdisvalakSaNapratIterapi tathAbhAvaprasa- 15 zAditi, maivam , vyaktidarzanasamaye svarUpato bahirlAhyAkAratayA pratItau jAterapratibhAsanAt , na hi ghaTapaTavastudvayapratibhAsasamaye tadaiva tadvyavasthitamUrtirbhinnA'bhinnA vA jAtirAbhAti, tadAkArasyAparasya bahigrAhyatayA tatrApratibhAsanAt , bahina hyAvabhAsazca bahirarthavyavasthAkArI, nAntarAvabhAsam | ghaTapaTAdiSu ca pratibhAsamAneSu kevalaM buddhireva sat saditi tulyatanurAbhAti na tu bAhyA jAtinimittam / na vA ninimittatA, kAsAMcidbAhyavyaktInAmeva tatra nimittatvAt / 20 na ca vyaktInAmanugatAkArabuddhinimittattve girizikharAdidarzane'pi gaurgoriti ekAkArApratItirbhavediti vAcyam , yatraiva tAdRzI buddhirudeti tAsAmetra vyaktInAM tathAvidhabuddhijanane sAmAvadhAraNAt , yathA''malakIphalAdiSu yathAvidhAnamupabhukteSu vyAdhiviratilakSaNaM phalamupalabhyata iti tAnyeva tadvidhau samarthAnIyavasIyate, vyaktibhedAvizeSe'pi na puna. strapuSadadhyAdIni / na ca bhinneSu bhAveSu sat saditimatirasti, tatra yadekatvaM saiva jAtiriti 25 vAcyam , yataH tadekatvaM ghaTapaTAdiSu kimanyat utAnanyat, nAdyastasyApratibhAsanAt / na dvitIyaH, ekarUpApratibhAsanAt na hi ghaTasya paTasya caikameva rUpaM pratibhAti, sarvAtmanA pratidravyaM bhinnarUpadarzanAt , tasmAdapratIterabhinnApi jAtinAsti tasyAdarzanAt , buddhirUpamapyaparabuddhisvarUpaM nAnugacchatIti tadapi na sAmAnyamityekAnugatajAtivAdo "Aho Shrutgyanam" Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ SaSThaM mithyAvAda eva / kiJca sAmAnyasya nAneka vyaktivyApitvaM kenacijjJAnena vyavasthApayituM zakyam , purovarttivyaktipratibhAsakAle tadvyaktisaMsparzitvenaiva jAteH sphuTamavabhAsanAt , apara. vyaktInAM tadA'sannidhAnAt / tathA ca yadeva rUpaM yasyAH parisphuTadarzane pratibhAti tadeva tasyA yuktam darzanAsaMsparzinaH svarUpasyAsambhavAt , sambhave vA tasya dRzyasvabhAvAdbheda5 prasaGgAt tadekatve sarvatra bhedapratihaterekarUpaM jagatsyAt / tasmAddarzanagocarAtItaJca vyaktyantarasambaddhaM jAtisvarUpamapratibhAsanAdasat , pratibhAse ca tatsambaddhavyaktyantarANAmapi pratibhAsaprasaGgaH / na ca purovartivyaktipratibhAsakAle vyaktyantarasambaddhajAtyapratibhAne'pi vyatyantaradarzanasamaye tadtatvena jAtibhAnAtsAdhAraNasvarUpaparicchedaH pazcAtsambhavatItya nekavyaktivyApitA iti vAcyam , vyaktyantaradarzanakAle'pi tatsambaddhatvenaiva jAtisvarUpa10 pratibhAsanAt / na ca pratyabhijJAnAdanekavyaktisambandhitvena graha iti vAcyam , pratyabhijJAyA akSajatve prathamavyaktidarzanakAla eva samastavyaktisambaddhajAtisvarUpaparicchedaprasaGgAt / nApi pUrvadarzanajanitasaMskArobodhasaJjAtasmaraNasahakRtamindriyaM tatvadarzanaM janayitumIzam , tatsahakRtasyApIndriyasyAsannihitavyaktipratibhAsanasAmarthya virahAt , tasmAdanekavyaktivyApi jAtyasiddhaH sattAsamavAyayorabhAvena sattAsamavAyalakSaNaM kAryatvamasiddhamiti svarUpAsiddhaH 15 kaarytvhetuH| atha kAryatvamabhUtvA bhavanarUpam , taca bhUbhUdharAdeH racanAvattvena sAdhyate, bhUbhU dharAdayaH kArya racanAvatvAt , ghaTAdivadataH kAryatvahetu siddha iti cenna, pUrvavadavayavyasiddhyA''zrayAsiddheH, hetorasiddhavizeSaNatvAcca, avayavasannivezotpAdyatvaM hi racanAvattvaM bhUbhUdharAdeH, tatrAvayavasanivezasya saMyogAparanAmnaH tadvAhakapramANAbhAvena bAdhakapramANopapa tezvAsiddhiH, niraMtarotpannavastudvayapratibhAsakAle tatpratItau vastudvayavyatirekeNAparasya 20 saMyogasya bahigrAhyarUpatAM dadhAnasyApratibhAsanAt , tadevamupalabdhilakSaNaprAptasya saMyogasyA nupalabdherabhAvaH zazaviSANavat / na ca saMyuktapratItyanyathAnupapatyA tatsiddhyatIti vAcyam , nirantarAvasthavastudvayasyaiva tatra nimittatvAt , bhavatApi tadavasthApannasya saMyogajanakatvena saMyuktapratyayahetutvasya svIkArAt saMyogamantareNaiva tasya taddhetutvasambhave'ntargaDoH saMyogasya nirarthakatvAt / na ca caitro na kuNDalItyAdau na kuNDalaM caitro vA pratiSidhyate, tayoranyatra 25 sattvAt kintu caitrakuNDalasaMyoga iti saMyogasyAvazyakatvamiti vAcyama , tatra caitrasamba ndhikuNDalasyaiva niSedhAt na tu saMyogasya, na ca sambandhavyatirekeNa caitrasya kuNDalasambandhAnupapattiriti vaktavyam , yataH sa sambandhaH kimasambandhinoruta sambandhino dyaH himavadvindhyayorivAsambandhinoH sambandhAnupapatteH, asambandhinobhinnena sambandhena tadabhinnasambandhitvavidhAnAsambhavAcca, viruddhadharmAdhyAsena bhedAt / na vA bhinnasambandhitva vidhAnam , "Aho Shrutgyanam" Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] IzvarakartRtvabhanaH / tatsadbhAve'pi svarUpatastayorasambandhitvaprasaGgAt , bhinnasya tatkRtopakAramantareNa tatsambandhitvAyogAt , tato'paropakArakalpane'navasthApatteH / na dvitIyaH, sambandhakalpanAvaiyAt, vinaiva sambandhaM tayoH svata eva sambandhirUpatvAt / tasmAdekasAmagryadhInaviziSTotpattimatpadArthavyatirekeNa nAparaH saMyogaH, tasya bAdhakapramANaviSayatvAt , sAdhakapramANAbhAvAca, ato racanAvavAdityatra vizeSaNasya racanAlakSaNasaMyogavizeSasyAsiddhyA tadviziSTasyApi hetora-5 siddhiriti svarUpAsiddhatvam / na ca bauddhaiH pRthivyAdau kAryatvasya svIkArAma tairasiddhatA hetorudbhAvanIyeti vAcyam , tatra kAryatvasya prasiddhatve'pi buddhimatkAraNatvena vyAptasya kAryasvasyAsiddhatvAt , yAdRzaM hi devakulAdiSu kAryatvamanvayavyatirekAbhyAM buddhimatpUrvakatvena vyAptamupalabdhaM, yadakriyAdarzino'pi jIrNadevakulAdAbupalabhyamAnaM laukikaparIkSakAdeH tatra kRtabuddhimutpAdayati tAdRzasya kAryatvasya kSityAdAvanupalabdherasiddhaH kAryatvalakSaNo hetuH, upalambhe 10 vA tatra tato jIrNadevakulAdiSvivAkriyAdarzino'pi kRtabuddhiH syAt / tathA ca yadbuddhimatkA. raNatvena vyAptaM devakulAdau kAryatvaM pramANata: prasiddhaM tacca kSityAdAvasiddhaM, yaJca kSityAdau kAryatvamAtraM hetutvenopanyasyamAnaM siddhaM tatsAdhyaviparyaye bAdhakapramANAbhAvAtsandigdhavyatirekitvenAnaikAntikamiti na tato'bhimatasAdhyasiddhiH / kizca kSityAdeH kiM vyApakanityaikabuddhimatkAraNamabhipretaM kiM vA buddhimatkAraNamAtram , na prathamaH, dRSTAntasya sAdhyavikalatvAt , 15 tatra tatpUrvakatvena kAryatvasyAnizcayAt , hetoviruddhatvAca, anityAdhyApakAnekabuddhyAdhArakapUrvakatvena vyAptasya kAryatvasya ghaTAdau nizcayAt / nAntyaH, nityavyApakaikabuddhyAdhArakartR. pUrvakatvalakSaNasya vizeSasyAsiddhyezvarAsiddheH / na ca buddhimatkAraNatvasAmAnyameva sAdhyate taca pakSadharmatAbalAdviziSTavizeSAdhAra siddhyati nirvizeSasya sAmAnyasyAsambhavAt , anityajJAnavatazzarIriNaH kSityAdivinirmANasAmarthyarahitatvena ghaTAdAvupalabdhasya vizeSasya 40 buddhimatkAraNatvasAmAnyAdhArasya tatrAsambhavAditi vAcyam , tathApi kSityAdau buddhimatkAraNatvasyAsiddheH ghaTAdau sAmAnyAzrayatvena prasiddhAyA vyakteH kSityAdAvasambhavAt vivakSita. sAmAnyAzrayatvenAnyasyA vyakteraprasiddhatvAt nirAdhArasya sAmAnyasyAsambhavAcca / na cAka 1 ayambhAvaH pratibandhagrahaNa hyadhyakSeNa, tacca kAryajAtivizeSapratibaddham kAryajAtibhede pravRttasyApi pratyakSasya kAryamAtraviSayakatve kAraNe'pi pravarttamAnena tena kAraNamAtrasyaiva vyApakatayA nizcayanAdbuddhimatkAraNa evaM tdsiddheH| evaJca kAryajAtInAmatyantavilakSaNAnAmAnantyAt pratijAtibhedaM vyAptigrahaNApekSaNAn yAvajAtikaM kArya buddhimatpUrvakaM paricchinnaM tathAvidhaM kAryameva buddhimatpUrvakatvaM sAdhayati / tAdRzI kAryajAtizca yaddarzanAdakiyAdarzino'pi kRtabuddhirUdeti sA, iyaJca kuvindAdisvabhAvasAdhyabuddhiH tadabhAvAca kSityAderatyantavijAtIyatayA tavyAptakAryatvasyAsiddhiH, tadgatakAryatve vA na vuddhimatpUrvakatvAvinAbhAva siddhiriti / "Aho Shrutgyanam" Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattva sopAne [ SaSThaM sthAvarAdibhirna vyabhicAro vyAtyabhAvo vA sAdhyAbhAve heturvarttamAno vyabhicAcyate, teSu tu kartragrahaNaM na kartrabhAvanizcaya iti vAcyam, sarvapramANAviSayatvena kartrabhAvanizrayAt tathAtve'pi yadi na nizcayastarhi gaganAdau rUpAdyabhAva nizcayo mA bhUt, na cAkRSTajAteSu sthAvarAdiSu na kartturagrahaNena pratikSepaH karttuM zakyaH anupalabdhilakSaNaprAptatvAdadRSTavat 5 na ca sarvA kAraNasAmagryupalabdhilakSaNaprApteti vAcyama zarIrasambandharahitasya muktAtmana iva jagatkartRtvAnupapatteH / na ca muktAtmano'kartRtvaM jJAnaprayatnacikIrSA samavAyAbhAvAt na tu zarIrasambandhAbhAvAditi vAcyam, jJAnAdisamavAyasya kartRtvenAbhyupagatasyAnyo'nyAzrayAtatrApyasiddheH, siddhe hi sakalajagadupAdAnAdyabhijJatve sakalajagatkartRtvasiddhiH tatsiddhau ca tasya tadabhijJatvasiddhirityanyonyAzrayaH tasmAccharIrasambandhAdeva tasya jagatkartRtvamabhyupa10 gantavyaM kulAlasyetra ghaTakarttRtvam, tatazca kathaM na tasyopalabdhilakSaNaprAptatA, ataH sthAvareSu tasyAnupalambhAdabhAvasiddhau kAryatvaM heturvyabhicAryeva / na ca taccharIramadRzyamiti vAcyam, asmin satI sthAvarAdikaM jAtamiti anvayapratipatyabhAve'pi yathAnyakAraNasadbhAve'pIndriyasyAtIndriyasyAbhAve na bhavati rUpAdijJAnaM tathA pRthivyAdikAraNa sAkalye'pi taccharIravirahe tatsthAvarAdikArya nopajAyata iti vyatirekA pratItiH syAt na ca 15 bhavati tathA / na ca taccharIraM niyamena sannihitamato na tathA pratItiriti vaktavyam, trilokAdhikaraNeSu yugapadbhAviSu padArtheSu sAvayavasya mUrttasyaikasya taccharIrasya yugapadryAtyasambhavAt, amUrttatve ca niraMzaprasaGgenAkAzameva taccharIramiti vAcyam, tasya taccharIratvenAdyApyasiddhatvAt / nApi kAryasya zarIreNa saha vyabhicAraH svazarIrAvayavAnAM pravRttinivRtyorvinApi zarIrAntaraM karaNAditi vaktavyam, tatrApi zarIrasambandhavyatirekeNa cetanasya 20 kAryanirvarttakatvAdarzanAta zarIrarahitasyApi kartRtve muktasyApi zarIramantareNa jJAnasamavAyikAraNatva kalpanApatteH tathAtve ca jJAnAdiguNarahitAtmasvarUpAvasthitilakSaNamuktya sambhavena tadarthamIzvarArAdhanasyAsaMgatiprasaGgaH, vyatirekamAtrAdapi nezvarasya kAraNatAsiddhiH tasya nityavyApakatayA vyatirekAsambhavAdato na vyAptisiddhiH kAryatvahetoH / tathA bAdhito'pi hetuH, tadabhAvagrAhakAnumAnasya satvAt / yaddhi yasyAnvayavyatireko nAnuvidhatte tanna tatkA25 raNama, yathA pAdayo na kulAlakAraNAH, nAnuvidadhati cAGkurAdayo buddhimatkAraNAnvayavyatirekAviti vyApakAnupalabdhiH yaca yatkAraNaM tattasyAnvayavyatirekAvanuvidhatte yathA baTAdiH kulAlasya / na copalabdhimatkAraNasannidhAne prAganupalabdhasyAGkurAderupalambhastadabhAve : 42 : , 1 atra hi pratiSedhyaM buddhimatkAraNaM tayApakaM aGkurAderbuddhimatkAraNAnvayavyatirekAnuvidhAnaM tasyAnupalambhAttatkAraNatvAbhAvaH siddhayatIti tAtparyam // "Aho Shrutgyanam" Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] IzvarakartRnyabhaGgaH / cAparakAraNasAkalye'pi tasyAnupalambha ityanvayavyatirekAnuvidhAnamaGkurAdikAryANAm / na ceyaM vyApakAnupalabdhireva buddhimatkAraNAnumAnena bAdhyata iti vAcyam , lohalekhyaM vanaM pArthivatvAt kASThavadityanumAnena tasya tadalekhyatvagrAhakapratyabhasya bAdhitatvApatteH / na ca pArthivatvAnumAnamAbhAsa iti vAcyama , pratyakSabAdhitaviSayatve sati tadanumAnasyAbhAsatvam tasyAbhAsatve ca pratyakSamabAdhita viSayatvenAnAbhAsamiti tadbAdhakaM bhaveditya- 5 nyo'nyAzrayAt / na ca pratyakSamya svaparicchedyAvyabhicArAdanAbhAsatvamato na doSa iti vAcyam , anumAnasyApi svasAdhyAvyabhicArAdevAnAbhAsatvAt / na cAbAdhitaviSayatve sati tasya svasAdhyAvyabhicAritvaM parisamApyata iti vAcyam , abAdhita viSayatvamyeva nizcetumazakyatvena kacidapi svasAdhyAvyabhicAritvasyAprasiddhiprasaGgAt / na hi bAdhAnupalambhAdvAdhAbhAvaH, tasya vidyamAnabAdhakeSvapyanutpanna bAdhakapratipattiSu bhAvAt / 10 na ca yatra bAdhakamasti tatra prAktadanupalambhe'pi uttarakAlaM niyamena tadupalabdhiH, yatra tu tannopalabhyate tatra na tatsadbhAva iti vAcyam , arvAgDazA tadanupalambhamAtreNa nAtra kadAcanApi bAdhakopalabdhiriti jJAtumazakyatvAt , svasambandhino'nupalambhasyAnaikA. ntikatvAt , sarvasambandhino'siddhatvAt / nApi bAdhakAbhAvo'bhAvagrAhipramANAvaseyaH, tasya pramANatvAsambhavAt / na cAjJAtaH so'numAnAGgam , pakSadharmatvAdivat / 15 na ca svasAdhyAvyabhicAritvanizcayAdeva bAdhakAmAvanizcayaH, tanizcayamantareNa tvadabhiprAyeNa svasAdhyAvyabhicAritvasyAparisamAptatvena nizcayAyogAta / tasmAt pakSadharmatvAnvayavyatirekanizcayalakSaNasvasAdhyAvinAbhAvitvasya prakRtAnumAne'pi sadbhAvAt pratyakSavanna tasthApi tadAbhAsatvam / yadi viparyaye bAdhakapramANAbhAvAt pArthivatvAnumAnasya nAntAptiriti tadAbhAsatvamiti cettarhi kAryatvAnumAne'pi viparyaye bAdhakapramANAbhAvAt vyAptya- 20 bhAvatastadAbhAsatvamiti na vyApakAnupalabdhiviSayabAdhakatvam / tadevaM svagrAhyAvyabhicArasyaiva sarvatra prAmANya nibandhanata yA vyApakAnupalabdhau tasya pramANanizcitasya pakSadharmatvAnvayavyatirekasvarUpasya sattvAttathAvidhAyA eva ca tasyAH svasAdhyapratipAdakatvena prAmANyaM na tu buddhimatkAraNAnumAnasya, svasAdhyAvyabhicArAbhAvAditi / na ca vyApakAnupalabdhAvapi pakSadharmatvA'nvayavyatirekanizcayasya svasAdhyAvyabhicAritvanizcayalakSaNasyAbhAva 25 iti vAcyam , vipakSe bAdhakapramANasadbhAvAt tatrAnvayavyatirekayoravagamAt , tatkAraNeSu hi kumbhAdiSu tadanvayavyatirekAnuvidhAnasyopalabdhiH tadanupalabdhebarbAdhakaM pramANam / athavA tatkAraNatvaM tadanvayavyatirekAnuvidhAnena vyAptam , tadabhAve'pi bhavatastatkAraNatve sarva sarvasya kArya kAraNazca syAt , tatazca na kacitkAryakAraNabhAvavyavasthA syAt , atastavyavasthA "Aho Shrutgyanam" Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ SaSThaM micchatA tadabhAve kAryakAraNabhAvo nAbhyupagantavya ityanvayavyatirekAnuvidhAnena kAryakAraNabhAvo vyAptaH, sa yatropalabhyate tatrAnvayavyatirekAnuvidhAnasaMnidhApanena tadabhAvaM bAdhata ityanumAnasiddho vyatirekaH, tatsiddhezcAnvayo'pi siddhaH, tathAhi ya eva sarvatra sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvalakSaNo vyatirekaH sa eva sAdhanasadbhAve'vazyantayA sAdhyasadbhAvasvarUpo'nvaya 5 iti vyApakAnupalabdheH pakSadharmatvAnvayavyatirekalakSaNaH sAdhyAvyabhicAraH pramANataH siddhaH, na caivaM kAryatvAderayamavinAbhAvaH sambhavati, pakSavyApakatve satyanvayavyatirekayorabhAvasya viparyaye bAdhakapramANAbhAvataH pratipAditatvAt / tanvAdInAzca buddhimatkAraNatve sAdhye tadviparyayo'buddhimatkAraNAH paramANvAdayaH, na ca tebhyo buddhimatkAraNavyAvRttini mittakAryatvanivRttipratipAdakaM pramANaM pravartate avayavino bhinnasyAbhAvena viziSTAvasthA10 prAptaparamANurUpatvAt / na ca tebhyaH kAryatvavyAvRttiH pratyakSataH siddhA, buddhimatkAraNa nimittakAryatvagrAhakatvena pratyakSasya pratyakSAnupalambhazabdavAcyasya tatrApravRtteH, paramANva. ntarAsaMsRSTaparamANUnAzca pratyakSabuddhAvapratibhAsanAnna tataH sAdhyavyAvRttiprayuktA sAdhanavyAvRttipratipattiH / nApyabuddhimatkAraNeSu kAryatvAderadarzanAt sAkalyena tato vyatireka siddhiH, svasambandhino'darzanasya paracetovRttivizeSairanaikAntikatvAt sarvasambandhinos15 siddhatvAnna tato vipakSAddhetoyAptyA vyatirekasiddhiH / nApi paramANvAdInAmanumAnA nityatvasiddherakAryatvasya kAryatvaviruddhasya teSu sadbhAvAttato vyAvartamAnaH kAryatvalakSaNo heturbuddhimatkAraNatvenAnvitaH siddhyati, kAryatvasyAbuddhimatkAraNatvena virodhAsiddheraGkurAdiSvabuddhimatkAraNaniSpAdyeSvapi tasya sambhavAt / na ca kAryatvamakRtakatvAdeva nityebhyo vyAvRttaM, aGkarAdInAzcotpattimatAM buddhimatkAraNapUrvakatvena pakSIkRtatvAnna tehetoya'bhi 20 cAra iti vAcyam , pakSIkaraNamAtrAdevAvuddhimatkAraNatvAbhAvasya teSvasiddheH, tathAbhyupagame vA pakSIkaraNAdeva sAdhyasiddhehetUpAdAnavaiyarthyAt / tasmAtsAkalyena vyatirekAsiddhyA sAkalyenAnvayAsiddhana kAryatvaM hetuH prakRtasAdhyasAdhanasamarthaH / na ca sarvAnumAneSveSa doSastulya iti vaktavyam , anyatra viparyaye bAdhakapramANabalAdanvayavyatirekasiddheH, prakRte tu tadabhAvAt / kiJcezvarasya zarIrasambandhAbhAve'pi kSityAdikAryakartRtve kartatvaM jJAnaci25 kIrSAprayatnAnAM samavAyarUpaM vaktavyam , tanna sambhavati samavAyasya niSiddhatvAt , kulAlAdau zarIrasambandhavyatirekeNAnyasya kartRtvasyAnupalambhAt , tathA cezvare'pi tadeva kartRtvaM kalpa. nIyaM dRSTAnusAritvAt kalpanAyAH / na hi zarIravyatirekeNa jJAnacikIrSAprayatnAnAM sadbhAvaH kacidupalabdha iti nezvare'pi tadabhAve'sAvabhyupagantavyaH / jJAnAdyutpattau hi samavAyikAraNamAtmA, AtmamanaHsaMyogo'samavAyikAraNaM, zarIrAdi nimittakAraNam , na ca kAraNatrayA "Aho Shrutgyanam" Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] IzvarakartRtvabhaGgaH / :45: bhAve bhavadbhiH kAryotpattirabhyupagamyate, na cAsamavAyikAraNAtmamanaHsaMyogAdisadbhAva Izvare'. bhyupagata iti na jJAnAderapi tatra bhAvaH / na cAsamavAyikAraNAderabhAve'pi tatra jJAnamutpadyata iti vaktavyam , tathA sati nimittakAraNavyatirekeNApi kSityAderutpattiprasaGgAt / tajjJAnAdInAzca nityatve nityamakurAdikAryotpattiprasaGgaH / na ca sarvadA na sahakAriNAM sannidhAna. mato na doSa iti vaktavyam , leSAmapi tajjJAnAyattajanmatayA sarvadA sannidhAnAt , nityajJA- 5 nAdInAmeva kAraNasambhave tadAdhArezvarakalpanAvaiyarthyaprasaGgAJca, na cAnAzritasya jJAnAdeH sambhavo'tastadAtmA kalpyata iti cenna, tadAtmano'pyanAzritasyApyasambhavenAparAparAzrayakalpanAprasaGgAt / na ca tasyAtmano dravyatvenAnAzritasyApi sambhava iti vAcyam , guNAzritasyaiva dravyatvena buddhyAderguNatvAsiddheH, tatsamavetatvAnizcayAt, idamatra samavetamitIzvarapratIterayogAttenAtmano jJAnasya cAgrahaNAt / na vA tajjJAnaM svaM svadhAraJcA- 10 smAnaM vetti, asvasaMviditatvAbhyupagamAt / na cAparaM grAhakaM nityaM jJAnaM tasyezvarasya sambhavati, yenaikena sakalapadArthajAtamapareNa ca tajjJAnamavagamayatIti syAt , ekadA yAvadravyabhAvisajAtIyaguNadvayasyAnyatrAnupalabdheH, jJAnadvayAGgIkAre'pi jJAnasya svAgrAhakatvena svAdhArasya svasahacArijJAnasyAnyasya gocarasya vA grAhakatvAsambhavaH, yaddhi svagrahaNavidhuraM tannAnyagrAhakaM, yathA ghaTAdi, svagrahaNavidhurazca prakRtaM jJAnamiti / tasmAnna tatsamavetatvena 15 buddherguNatvaM nApi tadAdhArasya dravyatvaM siddhyati, evazca zarIrasambandhasyaiva kumbhakArAdo kartRtvavyApakatvena pratItestadabhAve kartRtvasyApi vyApyasyAbhAvaprasaGgaH, kartRtvaM hi kacitkarAdivyApAreNa kAraNaprayoktRtvalakSaNaM yathA kumbhakArasya daNDAdikAraNaprayoktRtvam / aparaM vAgvyApAreNa yathA svAminaH karmakarAdiprayoktRtvasvarUpam , anyacca prayatnavyApAreNa yathA jAprataH svazarIrAvayavaprerakatvasvabhAvama, kizciJca nidrAmadapramAdavizeSeNa tAlvAdikarAdi 20 prerakatvam / ataH sarvathA zarIrasambandha eva kartatvasya vyApakaH, sa yadIzvarAnnivarttate tarhi svavyApyaM karttatvamapyAdAya nivartate, iti na tasya kartRtvamabhyupagantavyamiti prasaGgaH / atha tasya jagatkartRtvamabhyupagamyate cettadA zarIrasambandhaH kartRtvavyApako'bhyupagantavyaH iti prasaGgaviparyayaH, na hi kArakazaktiparijJAnalakSaNaM tasya kartatvam , yena prasaGgaviparyayo ryAptyasiddherabhAvaH syAta, kumbhakArAdau mRtpiNDAdikArakazaktiparijJAne'pi zarIravyApArA- 25 bhAve ghaTAdikAryakartatvAdarzanAta , suptapramattAdau ca tAlvAdikAraNaparijJAnAbhAve'pi tadrUyA. pAre prayatnalakSaNe sati tatpreraNAkAryadarzanAt | kizca mumukSubhiH sarvajJatvena viziSTadharmAdharmAgrupadezakartezvara upAsyaH anyathA'jJopadezAnuSThAne vipralambhazaMkayA pravRttirna syAt / tasya sarvajJatve satyapi zarIrAbhAve vAbhAvAdupadeSvRtvAsambhavena tadupadezasya tatkRtatvena prAmA "Aho Shrutgyanam" Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 46 : sammatitatva sopAne [ saptamam yasiddhirna syAt, tathA ca mumukSUNAM tatra pravRttirna bhavedevAtastasyopadezakatve'vazyaM zarIrasambandho vaktavyaH vyApyAbhyupagamasya vyApakAbhyupagamanAntarIyakatvAt, zarIrasambandhAbhAve ca vyApyasyApyupadezakatvasyAbhAvaH iti prasaGgaviparyayau, vyApyavyApakabhAvaprasAdhaka pramANaM pratyakSAnupalambhazabdavAcyaM kAryakAraNabhAvaprasAdhakaM pratyakSameva, tAlvAdi5 vyApArAbhAve'pyupadezasya sadbhAve tasya taddhetukatvAsambhavAt / tato na zarIrAbhAve Izasya kartRtvam, tena zarIramanaH sambandhAbhAve prayatna buddhyAderabhAvAdIzvara satcaivAsiddhA, tadevamIzvarakartRtvasAdhakasya tannityatvAdidharmasAdhakasya ca pramANasyAbhAvAt klezakarma vipAkAzayaira parAmRSTaH puruSavizeSa Izvara ityAdyasiddhameva / tasmAdbhavaheturAgAdijayAt zAsanapraNetAro jinAH siddhAH, ataH suvyavasthitaM bhavajinAnAM zAsanamiti dik || 10 15 iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvara paTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalina vinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitattvasopAnasya IzvarakartRtvabhaGgo nAma SaSThaM sopAnam // bi athAtmavibhutvanirAkaraNam / 20 ----- sthAnamanupama sukhamupagatAnAmityanena navAnAM buddhyAdivizeSaguNAnAmAtyantikaH kSaya Atmano muktiriti matasya vyavacchedaH / nanu tribhutayA''tmano viziSTasthAnaprAptihetugatyabhAcena kathamanupama sukhaM sthAnamupagatAnAmiti yujyate, sukhasyApi karmakSayena zarIramanaHsaMyogAbhAvAnnimittabhUtAsamavAyikAraNAbhAvena muktAtmasUtpattyasambhavAt, nityasya cAvaiSayikasya sukhasyAnupalambhenAsattvAt, Atmano vibhutvaJca nityatve satyasmadAdyupalabhyamAnaguNAdhiSThAnatvAdganAdekhi siddhama, na ca buddherguNatvAsiddhyA hetuvizeSaNAsiddhiriti vAcyam, pratiSidhyamAnadravyakarmasvabhAve sati sattAsambandhitvAttatsiddheH, buddhirhi sAmAnyavizeSavatve satye kendriya pratyakSatvAt rUpAdivat sAmAnyavizeSavattve satyaguNavazve ca sati acAkSuSapratyakSatvAt zabdavadekadravyA, ekadravyatvAca rUpAdivadravyaM na bhavati, saMyogavibhAgAkAraNatvAcca karma na bhavati, evaM buddhiH satIti pratyayotpatteH sA sattAsambandhinIti na guNatvasAdhakahetorasiddhatA / buddherasmadAdyupalabhyamAnatvaJca tadekArthasamavetAnantarajJAnapratyakSatvAnAsiddhama, akAryatvAdAkAzavadAtmano nityatvamapi siddham / na vA vibhutvasAdhakasya hetoranaikAntikatvaM vipakSe'syApravRtteH / nApi viruddhaH vibhunyAkAze vRttyupalambhAt / nApi 25 "Aho Shrutgyanam" Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :47 sopAnam ] aatmvibhutvniraasH| bAdhitaviSayaH, pratyakSAgamayorasyAvibhutvapradarzakayorasambhavAt / nApi prakaraNasamaH, tathAvidhahetvantarasyAbhAvAt , tasmAtsakaladoSarahitAdato hetorvibhutvasiddhiriti maivam , sattAyA asiddhyA buddherguNatvAsiddhau tadadhiSThAnatvalakSaNahetvasiddhaH, Atmano buddhabhinnatve samavAyasya sadbhAve'sadbhAve vA tasyA AtmaguNatvavadanyaguNatvapratiSedhAsambhavena tasyaiva guNo'sAvi. tyasiddhezca / na cAtmasadbhAve bhAvAttasyAstatkAryatayA tadguNatvamiti vaktuM yuktam , AkAza- 5 sadbhAve'pi tasyA bhAvAttatkAryatvena tadguNatvaprasakteH, AtmAbhAve'bhAvAttasyAstakAryatayA tathAsvamityapi na samyak, Atmano nityatvena vyApitvena ca tadabhAvAsambhavAt / athAtmanyeva tasyAH pratItestadguNatvamiti cenna, AtmanaH svasaMviditatvAnabhyupagamena svasmin buddheH pratyayAsambhavAt , jJAnAntarapratyakSatve vivAdAcca / svasaMviditatvAnabhyupagamAdeva ca svAtmana Atmavyavasthitatvena buddhasA grahItumazakyatvAt , buddhyantaragrAhyatvasya cAsaMbhavAt , 10 buddherAtmAvyatireke tu Atmana iva tasyApi dravyatvena pratiSidhyamAnadravyatve satIti hetuvizeSaNAsiddhiH, itaretarAzrayazca buddherguNatva siddhau nirAdhAraguNAsambhavena tadAdhArasyAsmano dravyatvasiddhiH, tatsiddhau ca dravya pratiSedhena tadAzritatvAvaddherguNatvasiddhiriti / kiJca yadyAtmA'pratyakSo buddhizca tadguNastadA'smadAdyupalabhyamAnatvaM viruddhama , atyantaparokSaguNiguNAnAmasmadAdyapratyakSatAvyApyatvasya paramANurUpAdau nizcitatvAt / na ca vAyusparzena 15 vyabhicAraH, vAyoH kazcittavyatirekeNa tadvat pratyakSatvAt / buddhizca yadyasmadAdipratyakSaviSayA tarhi tasyA atyantaparokSAtmavibhudravya vizeSaguNiguNatvaM viruddhaM syAt , ghaTarUpAdAvasmadAdipratyakSatvasyAtyantaparokSaguNiguNatvAbhAvavyApyatvanizcayAt / ato buddhiryadyasmadAdipratyakSaviSayA na tatyantarokSAtmavizeguNarUpA, tathAbhUtA yadi na ta_smadAdipratyakSaviSayeti asmadAdyupalabhyamAnatvalakSaNaM hetuvizeSaNamasiddham / AtmA pratyakSaviSayo nAta 20 uktadoSa iti cettarhi tasya harSaviSAdAdyanekavivartAtmakasya dehamAtravyApakasya svasaMvedana: pratyakSasiddhatayA'numAnato vibhutvasAdhanamasaGgataM syAt / pakSadharmatAviziSTahetusadbhAvamAtreNa vibhutvAbhyupagame pakkAnyetAni phalAni, ekazAkhAprabhavatvAt , upabhuktaphalavadityapyanumAnaM bhavet , na cAsya pratyakSabAdhA, prakRte'pi samAnatvAta , anumAnasya pratyakSapUrvakatvAbhyupagamAJca nAnumAnena svasaMvedanalakSaNa pratyakSasya bAdhitatvam , tathAvidhapratyakSasyAprAmANyasAdhakasyApa- 25 rasya kasyacidabhAvAcca / tadevaM buddhilakSaNo guNo yadyasmadAdyupalabhyastadA hetoH kAlAtyayApadi. STatA, yadi cAnupalabhyaH tarhi vizeSaNAsiddhatvam / tathA vyabhicArazca paramANUnAM nityatve satyasmadAdyupalabhyamAnapAkajaguNAdhiSThAnatve'pi vibhutvAbhAvAt / na ca paramANupAkajaguNA apratyakSA iti vaktavyam , tathA sati kAryatvena buddhimatkAraNatve sAdhye vyAptigrahaNA "Aho Shrutgyanam" Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ saptamam sambhavAt , te'pi hi kAryatvenAbhimatAH, teSAJca vyAptijJAnenAviSayIkaraNe kathaM buddhimatkAraNatvena vyAptisiddhirbhavet tathA ca kAryatvaM heturetaireva zaGkitavyabhicArI syAt / tatra ca vyabhicAravAraNAya yadi nityatve satyasmadAdibAhyendriyopalabhyamAnaguNAdhiSThAnatvAdityucyate tarhi tasya buddhAvabhAvena hetorvizeSaNAsiddhatvaM syAt / evamA5 kAzalakSaNo dRSTAnto hetusAdhyavikalaH, tayostatrAsiddheH / na ca tenaiva hetunA''tmadRSTAntena zabdAdhikaraNasya tasya vibhutvasiddhyA na sAdhyavikalatA, asmadAdyupalabhyamAnazabdalakSaNaguNAdhiSThAnatvasya tatra siddhatvAcca na sAdhanavikalateti vAcyam , itaretarAzraya. prasaGgAt , siddhe hyAtmano vibhutve tadRSTAntenAkAzasya vibhutvasiddhiH, tasiddhezcAtmano vibhutvasiddhiriti / tathA zabdamya guNatvamapyasiddham , na ca pratiSidhyamAnadravyakarmatve sati 10 sattAsambandhitvAttasya guNatvaM siddhyatIti vAcyam , sattAyAstatsambandhasya samavAyasya cA bhAvena vizeSyAsiddheH zabdasya dravyatvena vizeSaNAsiddhezca / yaddhi kriyAvattadravyaM dRSTaM yathA zarAdiH, kriyAvAMzca zabdastasmAdravyam , niSkriyatve tu tasya zrotreNa saha sambandhAbhAvAttato grahaNaM na syAt , tathApi tasya grAhakatve'prApyakAritvApattiH syAt / tatsa mbandhakalpanAnna doSa iti cettarhi zabdadezaM gatvA yadi zrotramabhisambadhyate tadA zrotrasya svA15 dRSTAbhisaMskRtakarNazaSkulyavaruddhAkAzarUpatvaM na syAt , AkAzasya niSkriyatvAt , sakriya tve'pi zrotraM zabdadezaM gacchatIti pratItyabhAvAt / antarAlavartinAmanyazabdAnAM grahaNaprasamAt, anuvAsaprativAtatiryagvAteSu pratipattyapratipattIpatpratipattibhedAbhAvaprasaGgAca, gacchatazzrotrasya tatkRtopakArAdyayogAt / yadi tu zabdasya zrotradeze Agamanamucyate tarhi na tasya guNatvaM guNasya niSkriyatvAt , tathA ca sakriyatvAvyatvameva tasya / na ca vIcItaraGga20 nyAyena zrotradeze samutpanna eva zabdastena gRhyate na vAdya eva tatrAgacchatIti vAcyam , tathA sati tulyayuktyA pUrvapUrvazarAdiprabhavANAmanyeSAmeva zarAdInAM lakSyadezasamudbhUtAnAM tenAbhisambandha iti svIkAraprasaGgAt , iSTApattau sarvatra kriyAyA abhAvaprasaGgena kriyAva. dravyamiti dravyalakSaNamasambhavi syAt / na ca zarAdau pratyabhijJAnAdekatvamiti vaktavyama, devadattoccAritaM zabdaM zRNomIti pratyabhijJayA'trApyekatvasya siddhatvAt / na cedaM pratyabhi25 hAnaM sAdRzyanibandhanam , zarAdipratyabhijJAnasyApi tathAtvaprasaGgAt / na ca zabdaikatvapra tyabhijJAnaM bAdhitamiti vaktuM zakyam, tatkSaNikatvaviSayakapratyakSasya vivAdaviSayatvena sadbAdhakatvAyogAt / pratyabhijJAyAstvayA mAnasapratyakSAbhyupagamena tayA kSaNikatvasAdhakAnumAnasyaiva bAdhanAt, ata eva kSaNikaH zabdaH, asmadAdipratyakSatve sati vibhudravyavizeSaguNatvAt jJAnAdivadityanumAnamapAstam , pratyabhijJApratyakSabAdhitatvAt dharmA "Aho Shrutgyanam Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] Atmavibhutvanirasamam / devibhudravyavizeSaguNatve'pi kSaNikatvAbhAvena vyabhicArAcca / na ca viziSTasya hetostatrAbhAvAnna vyabhicAra iti vAcyam , asmadAdipratyakSatvasya vipakSaNA virodhAt ! vipakSaviruddhaM hi vizeSaNaM tato hetuM nivarttayati, yathA'hetukatvaM tataH kAdAcitkatvaM nivartayati, na cAsmadAdipratyakSatvaM akSaNikatvaviruddhama, akSaNikeSvapi sAmAnyAdiSu bhAvAt , tato yathA'smadAdipratyakSA api kecitkSaNikAH pradIpAdayaH, apare'kSaNikAH sAmAnyAMdayaH / tathA'smadAdipratyakSA api vibhudravyavizeSaguNAH kecit kSaNikA apare'kSaNikA bhaviSyantIti saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntiko hetuH / na ca tAdRzaviziSTo heturakSaNike na dRSTa iti tato vyAvRtta iti vAcyam , svasambandhyadarzanasya paralokAdinA'naikAntikatvAt , sarvasambandhino'siddhatvAcca / dharmAdharmAdezvAsmadAdyapratyakSatve devadattaM pratyupasarpantaH pazcAdayo devadattaguNAkRSTAH devadattaM pratyupasarpaNavattvAt yathA grAsAdirityanumAnaM tatsAdhakaM na syAt 10 vyApteragrahaNAt , tathApyanumAne yataH kutazcit yatkiJcidavagamyeta / prAsAderdevadattaM pratyupasarpaNasya devadattaprayatnaguNAkRSTatvena vyAptidarzanAttasyaiva tatpUrvakatvAnumAnaM syAt tasya ca vaiyrthyaat| na ca pazvAderapi devadattaM pratyupasarpaNasya devadattaprayatnasamAnaguNAkRSTatvena vyAptiH pratIyata iti vAcyam , prayatnasamAnaguNasya pazvAderdevadattaM pratyupasarpaNasya vA'pratipattau tadAkRSTatvena vyAptyasiddheH, na hi prayatnApratipattau tadAkRSTatvena pratipannasya prAsAderdevadattaM pratyupa- 15 sarpaNasya vyAptipratipattiH, tatpratipattizca yadi tenaivAnumAnena tadA'nyo'nyAzrayaH, vyAptisiddhAvanumAnaM tatsiddhau vyAptisiddhiriti, na cAsti tajjJApakaM mAnAntaramato mAnasapratyakSeNa sA gRhyata iti svIkAryama, ataH samAkarSakasya prayatnasamAnaguNasyAkRSyamANapazvAdezvAsmadAdi pratyakSatve dharmAderapi pratyakSatvameveti / asmadAdibAhyapratyakSatve satIti tu na vAcyam jJAnAdestathA'pratyakSatayA dRSTAntasya sAdhanavikalatvAt / jJAnAdetribhudravyavizeSaguNatvAsiddhyA 20 dRSTAntaH sAdhanazUnyaH, sAdhyazUnyazca jJAnAdeH kSaNikalpAsambhavAt anyathA na tataH saMskAraH tadabhAvAnna smaraNaM tadabhAvAJca na pratyabhijJAdivyavahAraH, vinaSTAt kAryAnutpAdAt, anyathA ciravinaSTAdapi syAt , anantarasya kAraNatve tu sarvamanantaraM kAraNaM syAt / tasmAna kSaNikatvaM zabdasyeti sakriyatvAdravyataiva / tathA guNavattvAcchabdo dravyaM, loSThAdInAmiva sparzavatvAttasya guNavattvam , tatra ca sparzAbhAve kAMsyapAJyAdidhvanisambandhena karNazaDakulyA abhighAto 25 na syAt / alpaH zabdo mahAn zabda iti pratItyA alpamahatvAbhisambandhAdapi tasya dravya 1 tathA ca kathaJcidravyaM zabdaH, kriyAvatvAt , bANAdivaditi prayogaH, atra parispandarUpakriyayA kriyAvaktvaM grAhyam, tenAsti bhavatItyAdidhAtvarthalakSaNakriyayA kriyAvasve'pi guNAdauna vyabhicAraH // "Aho Shrutgyanam" | Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvatopAne [ saptamam tvam / na cAlpamahattve na parimANarUpe, iyattAnavadhAraNAt , zabdo'yaM mahAnityadhyavasyan hi na iyAnityavadhArayatIti vAcyam , vAyoriyattAnavadhAraNe'pi alpamahatvayoH sambhavena vyabhicArAt, na hi bilvabadarAderiva tatreyattAnirNayaH / tatra satyapIyattA'pratyakSavAdvAyoH na nirNIyate, zandasya pratyakSatayA syAdeva tannirNaya iti cenna, sparzavizeSarUpasya vAyorapratya5 kSatvAMsiddheH / iyattAyAzva parimANabhinnatve'nyasyAnavadhAraNe'parasyAbhAvo na yukto'tiprasa. mAt / parimANarUpatve tu alpamahattvaparimANanirNaye kathaM na tadavadhAraNama, anyathA bilvAdAvapi tathAprasaGgAt / kimvAlpamahattvayoH parimANarUpatvAbhAve zabde te kirUpe iti vaktavyam , na ca guNavRttitvAdavAntarajAti vizeSasvarUpe iti vaktuM zakyama , zabdasya guNatvAsiddheH, tasmAttayoH parimANarUpatayA guNavattvASTravyaM zabdaH / pAMvAdaya iva vAyunA'bhi10 hanyamAnatayA saMyogAzrayatvAcchabdo dravyama , vAyunA zabdasyAbhighAto'pi devadattaM pratyAga. cchataH pratikUlena vAyunA pratinivarttanAtsiddhaH, pratinidhartanamapi anyadigavasthitena zravaNAtsiddham / na ca gandhAdInAmAgacchatA vAyunA nivRttidRSTA, teSAmna muNatvena na vAyunA saMyoga iti vAcyam , tadvato dravyasyaiva tena nirvartanAt , kevalAnAzca gandhAdInAM niSkriya tvenAgamanaparAvartanAsambhavAt / na cAna tadvato nivartanam , AkAzasya sarvagatvenAkriya. 15 tvAt , na vA'saMyuktasya zabdasya nivartanam , sarvasya nivartanaprasaGgAt / ekatvAdisaMkhyA vatvAdapi zabdo guNavAn , pratIyate hi ekaH zabdo dvau zabdau bahavazabdA iti, tasmAt kriyAguNavatvAcchabdasya dravyatayA pratiSidhyamAnadravyatvalakSaNaM hetuvizeSaNamasiddham / ekadravyatvamapi zabdasya na dravyatvAbhAvasAdhakam , ekadravyasaMyogitvasya tadarthatve viruddhatvAt , saMyogitvasya dravyadharmatvAt / samavAyasya nirastatayA naikadravyasamavetatvaM tadarthaH sama20 vAyasattve'pi zabdasya guNatvasiddhAvevaikadravyasamavetatvasiddheH / anekadravyaH zabdo'sma dAdipratyakSatve sati sparzavattvAt , ghaTAdivaditi pratyanumAnena bAdhitatvAnna sAmAnyavizeSavatve sati bAbaikendriyapratyakSatvaM tasyaikadravyatvasAdhakam , vAyostathAtve'pi naikadravyatvAdyabhicArazca / sattAsambandhitvamapi yadi svarUpasattAsambandhitvarUpaM tadA sAmAnyA dibhirvyabhicAraH pratiSidhyamAnadravyakarmatve sati niruktasattAsambandhitve'pi guNatvAbhA25 vAt / teSAzca svarUpasattAbhAve khapuSpAderavizeSaprasaGgAt / yadi tu bhinnasattAsambandhitvarUpaM tadA tAdRzasattAyA abhAvena zabdasyApi tatsambandhitvAsiddhiH / tasmAcchabdasya guNatvAsiddhenityatve satyasmadAdyupalabhyamAnaguNAdhiSThAnatvasyAkAze'siddheH sAdhana vikalo dRSTAntaH / etena jJAnaM paramamahattvopetadravyasamavetaM, vizeSaguNatve sati pradezavRtitvAt zabdavadityapi pratyuktam , anyo'nyAzrayAt jJAnasya paramamahattvopetadravyasamavetatve siddhe taddaSTAntataH "Aho Shrutgyanam" Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] Atmavibhutvanirasanam / zabdasya tasiddhiH, tatsiddhezca tadRSTAntena jJAnasya tatsiddhiriti ! jJAnasya cAtmAbhede tasyApitvamiti na pradezavRttitvam , tathApi tadvRttitve jJAnetarasvabhAvatayA'nekAntatvasiddhirAtmanaH / Atmabhede tu jJAnasyAtmaguNatvavadanyaguNatvApratiSedhAdvizeSaguNatvAsiddhiH, AtmanastvayA pradezAnabhyupagamena tadvRttitvasyAsiddhizca, kalpitapradezasvIkAre ca tadvRttitvalakSaNo heturapi kalpita iti na tata: sAdhyasiddhiH, anyathA sarvataH sarvasya siddhiH syAt / ahamiti 5 svasaMvedanapratyakSeNAtmanaH svadehamAtravyApakatvena harSaviSAdAdyanekavivartAtmakasya siddhatvAdvibhutvasAdhakatayopanyasyamAnaH sarva eva hetuH pratyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvena kAlAtyayApadiSTaH / evaM satpratipakSazca tava hetuH devadattAtmA devadattazarIramAtravyApakaH, tatraiva vyApyopalabhyamAnaguNatvAt , yo yatraiva vyAptyopalabhyamAnaguNaH sa tanmAtravyApakaH, yathA devadattasya gRhe eva vyAptyopalabhyamAnabhAsvaratvAdiguNaH pradIpaH devadattazarIra eva vyApyopala- 10 bhyamAnaguNastadAtmA ityanumAnastha sadbhAvAt , tadAtmano hi jJAnAdayo guNAstaddeha eva vyAyopalabhyante na paradehe, nApyantarAle / na ca devadattAGganAGgaM devadattaguNapUrvakam , kAryatve sati tadupakArakatvAt , grAsAdivadityanumAnena kAraNasya kAryadeze sannidhAnAvazyakatvAttadaGganA prAdurbhAvadeze tatkAraNatadguNasiddhyA'siddhastava heturiti vAcyam ,yato yadi tadguNA jJAnadarzanasukhavIryasvabhAvAste ca tadananAGge tadantarAle ca vattanta ityucyate tanna samyak , saMvedana- 15 svarUpANAM jJAnadarzanasukhAnAM tatra vRttitayA'pratIteH, zaktisvarUpasya vIryasya ca kriyAnumeyatayA devadattazarIra eva kriyAdarzanena tatraiva tasyAnumAnAt / nApi dharmAdharmoM tadaGganAdikAryanimittabhUtau tadguNazabdena vivakSitAviti vaktuM yujyate, asvasaMviditatvenAcetanatvAttayoH zabdAdivattadAtmaguNatvAsambhavAt / sukhAdInAzca svasaMviditatvena cetanarUpatayA nAcetanatvaM vyabhicAri, abhimatapadArthasambandhasamaya eva hi svasaMvedanarUpAhAdasvabhAvasya 20 tadAtmano'nubhavaH, anyathA sukhAdeH svayamananubhavAdanavasthAdoSaprasaGgAdanyajJAnenApyananubhave sukhasya paralokaprakhyatAprasaktiH / na ca dharmAdharmayorjJAnarUpatvAd bauddhadRSTyA jJAnasya ca khagrahAtmakatvAdasiddho heturiti vAcyama, tayoH svarUpagrahaNAtmakatve sukhAdAviva vivAdAbhAva. prasaktaH, asti cAsau, tatrAnumAnopanyAsAnyathAnupapatteH / na hi laukikaparIkSakayoH pratyakSaM karmeti vyavahArasiddham / nApyacetanatve tayostadAtmaguNatve na virodha iti zaGkatham , ace- 25 tanasya cetanaguNatvAsambhavAt / na vA dharmAdharmayorabhAvAdAzrayAsiddhatA hetoH, cetanasya svapara 1 zubhAzubhaphalasaMskArasvarUpA jJAnavizeSAtmikA vAsanA karmetyucyate bauddhaiH|| 2 dharmAdharmalakSaNasya hyadRSTasyAtmaguNatve AtmaparataMtratAheturna bhavet , na khalu yo yasya guNaH sa tasya pArataMtryanimittam , yathA pRthivyAdeH rUpAdiH AtmaguNazca dharmAdharmAdisaMjJakaM karma parairabhyupagamyate'to na tadAtmanaH pArataMtryanimittaM syAt , tasmAnnedaM karmA''tmaguNarUpam , kintvacetanaM pudgalAtmakameveti tAtparyam // "Aho Shrutgyanam" Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitaravasopAne [ saptamam jJasya hInamAtRgarbhasthAnapravezaH tatsambaddhAnyanimittaH, tadananyaneyatve sati tatpravezAt , mattasyAzucisthAnapravezavat , yo'sAvanyaH sa dravyavizeSo dharmAdiriti / pUrvazarIraparityAgena zarIrAntaragamanasya pUrva prasAdhitatvAnna ttprveshsyaasiddhtaa| kAryatve sati tadupakArakatvAdityatra kAryatve satIti vizeSaNaM vyartha, sati sambhave vyabhicAre ca vizeSaNopAdAnasya sArthakatvAt , 5 prakRte ca na vyabhicAraH tadguNapUrvakatvAbhAve kasmi~zcinnitye tadupakArakatvasyAdarzanAt , kAlezvarAdau dRSTamiti cet, na kAlezvarAdikamatadguNapUrvakamapi yadi tadupakAraka tarhi kAryamapi kizcidataguNapUrvakaM tadupakArakaM syAditi saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntiko hetuH / tasmAnna tatraiva vyAptyopalabhyamAnaguNatvahetorasiddhatA / na ca tadehavyApakatayaivopalabhya mAnaguNo'pi tadAtmA sarvagato nijadehaikadezavRttirvA syAdavirodhAt, ataH saMdigdhavipakSavyA10 vRttikatvAdanaikAntiko heturiti vAcyama , vAyvAdAvapi tathAbhAvaprasaGgena pratiniyatadezasa. mbaddhapadArthavyavahArocchedaprasakteH / yaddhi yathA pratibhAti tattathaiva sadvyavahArapathamavatarati, yathA pratiniyatadezakAlAkAratayA pratibhAsamAno ghaTAdiko'rthaH / anyathA pratibhAsamAnaniyatadezakAlAkArasparzavizeSaguNo'pi vAyuH sarvagataH syAt, na cAtra pratyakSabAdhA, tvayA tasya parokSatvopavarNanAt / svadehaikadezavRttitve sarvatra zarIre sukhAdiguNAnupalabdhiprasaGgaH 15 tathA sarvatropalabhyamAnaguNo'pi vAyurekaparamANumAtraH syAt , anukrameNa sarvadehabhramaNAt tasya tatropalabdhiriti cenna, yugapattatra sarvatra sukhAdiguNasyopalambhAt | na caashuvRtteyogpdyaabhimaanH, anyatrApi tathAprasaGgAt , zakyaM hi vaktuM ghaTAdirapyekAvayavavRttiH, AzuvRtteyugapatsarveSvavayaveSu pratIyata iti / tasmAnnAnakAntiko hetuH, evaJca nirdRSTAdasmAddhetoH kezana khAdirahitazarIramAtravyApakasyAtmanaH siddhayA sthAnamanupamasukhamupagatAnAmiti yuktamuktam / / 20 iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitattvasopAnasya AtmavibhutvanirasanaM nAma saptamaM sopAnam // atha pareSTamokSakhaNDam / nanu tathApi sthAnamanupamasukhamupagatAnAmityayuktama , AtyantikabuddhyAdivizeSaguNadhvaMsayutasyAtmana eva muktisvarUpatayA tasyAnupamasukhatve mAnAbhAvAt , na cehazasya muktitve pramANaM nAstIti vaktavyam , buddhyAdivizeSaguNasantAno'tyantamucchidyate santAnatvAt pradIpasantAnavadityanumAnasadbhAvAta , buddhayAdiSu santAnatvasya sattvAnnAsiddhatA hetoH, pradIpAdau sA "Aho Shrutgyanam" Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] pareSTamokSavidhvaMsanam / dhyasamAnadharmiNi satvAnna viruddhatvaM, vipakSe paramANvAdAvabhAvAnnAnakAntikatvama , sAdhyAbhAvasAdhakayoH pratyakSAgamayoranupalambhAnna kAlAtyayApadiSTatvaM, sAdhyAbhAvavyAptahetvantarasya tatrAbhAvAna satpratipakSatvamiti pazcarUpatvAtpramANam / tatsantAnocchede hetuzca mithyAjJAnAdivyakacchedadvArA tattvajJAnameva, zuktikAdau mithyAjJAnanivRtteH samyagjJAnasAdhyatvenopalambhAnna tattvajJAnasya mithyAjJAnavyavacchedAsAmarthyam / na ca samyagjJAnasya uttarakAlabhAvinA mithyAjJAne- 5 nApi virodhaH syAditi vAcyam , mithyAjJAnasyAsadarthatvena durbalatvAt , samyagjJAnasya tu satyArthatvAdalIyastvena taducchedakatvAt tathA ca nivRtte mithyAjJAne tanmUlatvAdrAgAdayo na bhavanti kAraNAbhAve kAryAnutpatteH, tadabhAve ca tatkAryarUpapravRtterabhAvastatazca dharmAdharmayoranutpattiH ArabdhakAryayozvopabhogAt sazcitayozca tattvajJAnAdeva prakSaya iti, atrocyate, santAnatvalakSaNo heturAzrayAsiddhatvAdidoSaduSTaH, tvayA buddhyAdInAM jJAnAntarapAdyatAsvIkA- 10 rAttatra cAnavasthAnAt , avedyatayA'jJAtasya ca sattvAsiddheH / tathA svarUpAsiddhaH santAnatvasya sAmAnyAtmakatve buddhyAdivizeSaguNeSu pradIpe ca tejodravye sattvAtiriktasyobhayasAdhAraNasyAparasAmAnyasyAsambhavAt / sattAsvarUpatve tu tasya sat sat iti pratyaye hetutvameva syAna tu santAnapratyayahetutvam , santAnattvasya vizeSaguNamAtrAzritajAtirUpatve tasya dRSTAnte pradIpe'bhA. vena sa sAdhanavikalo bhavet / svAdhArasarvagatasyaikasya sAmAnyasya prativAdyasiddhatvena prativAdya- 15 siddho'pi / samavAyasyAbhAvena buddhayAdiSu vyAptyA tasya vartamAnatvamapyasiddham , samavAyAGgIkAre'pi tasya tatra vRttitvamiva AkAzAdiSvapi nityeSu tasya sadbhAvAdanaikAntiko'pi / na ca sambandhAvizeSe'pi sambandhinorvizeSAtsantAnatvaM buddhyAdiSveva vartate nAkAzAdAviti vAcyam , anyonyAzrayAt , siddhe hi samavAyasyAkAzAdivyavacchedena buddhyAdivRttitve vizeSatvasiddhiH, tatsiddhezcAnyaparihAreNa tadvRttitvasiddhiriti / sarvatra samavAyasyAvizeSe'pi 20 buddhyAdivizeSaguNasantAnatvayoH pratiniyatAdhArAdheyabhAvo yadi siddhastarhi samavAyAbhyupaga. mo vyarthaH, tadvyatirekeNApi tayostadrUpatAsiddheH / na ca samavAyinorvizeSarUpatvAnyathAnupapattyA na samavAyaparikalpanaM kintu pramANasiddhatvAditi vAcyam , tadrAhakapramANAbhAvAt , sa hi kiM sarveSu samavAyiSu anugataikasvabhAvo'bhyupagamyate vyAvRttasvabhAvo vA, nAdyaH tasya samavAyatvAyogAt , nityasya sato'nekavRtteH sAmAnyasya tvayA samavAyatvAnabhyupa. 35 gamAt / na dvitIyaH, sarvato vyAvRttasvabhAvasyAnyAsambandhitvena nIlasvarUpavata samavAya. tvAnupapatteH / nirvikalpakaM savikalpakaM vA pratyakSaM na tAvattatsvarUpasyApi grAhakaM kimutAne 1 samavAyasyAzrayatayAbhimatavyaktidarzanasamaye samavAyaH svarUpato bahi hyAkAratayA hi na pratItipathamavatarannudbhAti, bahihyiAkAratayA'vabhAsaca bahirarthavyavasthAkArI. kalpanAdhIrapi darzanadRSTabheva bahirullikhantI pratibhAtIti darzanAbhAve sApi na pravartata iti na samavAyasvarUpagrahamiti bhAvaH / / "Aho Shrutgyanam" Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAme | aSTamam kAnugataikatvalakSaNatadvizeSarUpasya / na ca sambandhatvenAdhyavasIyata iti yuktam , sa hi kiM sambandha iti buddhyA uta ihetibuddhyA kiM vA samayAya iti buddhyA adhyavasIyate, Aye ko'sau sambandhaH, kiM sambandhatvajAtiyuktaH, AhorivadanekopAdAnajanitaH, uta anekAzritaH, kiM vA sambandhabuddhiviSayaH athavA sambandhabuddhyutpAdakaH, nAdyaH samavAyasyA. 5 sambandhavaprasaGgAt , tatra tvayA jAtyanabhyupagamAt / na dvitIyaH, ghaTAderapi sambandhatva. prasaGgAt / na tRtIyaH, ghaTajAtyAdeH sambandhatvaprasaGgAt / na turyaH, ghaTAdiSvapi sambandhazabdavyutpAdane kRte sambandhajJAnaviSayatvena teSAM sambandhavaprasaGgAt / sambandhetarayorekajJAnaviSayatve itarasyApi sambandharUpatAprasaGgAcca / na caramaH, cakSurAderapi sambandhatvApatteH / na cehabuddhyavaseyatvaM samavAyasya, taduddharadhikaraNAbhyavasAyarUpatvAt , na hyanyasminnAkAre 10 pratIyamAne'nyAkAro'rthaH kalpayituM yukto'tiprasaGgAt / nApi samavAyabuddhyA sa pratIyate, taduddheranupapatteH, na hyete tantavaH, ayaM paTaH, ayazca samavAya iti parasparaM bhinnatayA trayaM kasyAMcit pratItau pratIyate, tathAnubhavAbhAvAt / pratyakSAbhAve ca tatpUrvakAnumAnasyApya. pravRsyA na tena sa pratIyate / sAmAnyato dRSTAnumAnamapi samavAyajanyakAryAnupalabdhyA nAtra pravartate, na ca iha tantuSu paTa itipratyayaH sambandhanimittaH, abAdhitehapratyayatvAt , 15 iha kuNDe dadhIti pratyayava dityanumAnamukhenehabuddhireva samavAyajJApiketi vAcyam , vika lpAnupapatteH, anena hi kiM nimittamAtraM pratIyate sambandho vA, nimittamAtrapratItau siddhasAvanam , dvitIye'pi sa kiM saMyogaH uta samavAyaH, na prathamaH, abhyupagatasamavAyAsiddheH / antye ca vyAptyabhAvaH, na cAnyasambandhe satyanyasya gamakatvam , na hi devadattendriyaghaTasambandhe yajJadattendriyaM rUpAdikamartha karaNatvAt prakAzayad dRSTam , 20 tasmAnna samavAyaH kasyacitpramANasya gocrH| asambaddhasya tasya sambandhatvAsambhavena tatra sambandhAntarAbhyupagame'navasthA ca / ataH samavAyAsiGkhyA buddhayAdisantAneSu santAnatvaM na tena sambandhena vRttimaditi heturasiddha eva / nApi upAdAnopAdeyabhUta buddhyAdisvarUpaM pravAharUpameva santAnatvaM vaktuM zakyam , asAdhAraNAnaikAntikatvAt , tathAbhUtahetoranyatrAnanuvRtteH, abhyupagamavirodhAcca, na hi tvayA buddhayupAdAnA buddhiriSyate, 25 AtmopAdAnAGgIkArAt / tathAbhyupagame ca muktAvasthAyAmapi pUrvapUrvabuddhathupAdAnakSaNAdu. ttarottaropAdeyabuddhikSaNasya sambhavena buddhisantAnasyAtyantocchedo na syAt, tathA ca hetubodhitaH syAt / na vA pUrvAparasamAnajAtIyakSaNapravAhamAtra santAnatvam , asAdhAraNAnaikA 1 dravyaguNakarmasveva AtenaiyAyikaiH svIkArAt, samavAye jAtyaGgIkAre'sambandhasya pratiyogitA'nuyogitAnyatarasambandhena samavAyAbhAvalakSaNasya bAdhakatvAbhidhAnAt // "Aho Shrutgyanam" Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] pareSTamokSavidhvaMsanam / ntikatvatAdavasthyAt / ekasantAnarUpasyAnyatrAnanuvRtteH, vyaktervyaktyantarAnanugamAta , anugame vA sAmAnyapakSabhAvidoSAnuSaGgAt / pAkajaparamANurUpAdibhiyabhicArazca, tatra tathAvidhasantAnatvasya sadbhAve'pi atyantocchedAbhAvAt / santAnatvaM sthAdatyantocchedazca na syAditi viparyaye hetorbAdhakapramANAbhAvena sandigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntikazca, zabdabuddhipradIpAdiSvatyantAnucchedavatsveva santAnatvasya bhAvAdviruddhazca, atyantanityeSvivAtya- 5 ntAnityeSvapi arthakriyAkAritvalakSaNa sattvasyAsambhavAt , pratyakSataH pradIpAdInAmuttarapariNAmasyAdarzanamAtreNa te tathA na santIti vyavasthApayitumazaktaH, anyathA paramANUnAmapi pArimANDalyaguNAdhAratayA pratyakSato'pratipattestadrUpatayA'satvaprasaGgAt / anumAnAttadrUpatayA tasya pratipattistu pradIpAdAvapi tulyaiva / yathAhi sthUlakAryapratipattistadaparasUkSmakAraNamantareNAsambhavinI paramANusattAmavabodhayati tathA madhyasthitidarzanaM pUrvAparakoTi- 10 sthitimantareNAsambhavi tAmapi sAdhayatyeva / na ca dhvastasya pradIpAdevikArAntareNa sthityabhyupagame pratyakSabAdhA, vAristhe tejasi bhAsvararUpAbhyupagame'pi tadbAdhopapatteH / na coSNasparzasya bhAsvararUpAdhikaraNatejodravyAbhAve'sambhavAdanudbhUtasya tatrAnumAnataH kalpanamiti vAcyam , pradIpAderapyanupAdAnotpattivat santativipatyabhAvamantareNa na vipattirasambhavatItyanumAnato'pi tatsantatyanucchedasyApi siddheH / anyathA santAnacaramakSaNasya kSaNAntarA* 15 janakatvenAsattve pUrvapUrvakSaNAnAmapi tattvAnna vivakSitakSaNasyApi satvamiti pradIpAdeISTAntasya buddhyA disAdhyayarmiNazcAbhAva iti nAnumAnapravRttiH syAt , tasmAcchabdabuddhipradIpAnAmapi sattve nAtyantiko vyucchedo'bhyupagantavyaH anyathA vivakSitakSaNe'pi sattvAbhAva iti sarvatrAnatyantocchedavatyeva santAnatvalakSaNo heturvartata iti kathaM na viruddhaH / viparItArthopasthApakAnumAnAntarasya sadAvAdanumAnabAdhitaH pakSaH, hetorvA kAlAtyayApadiSThatvam / tathAhi 20 pUrvAparasvabhASaparihArAvAptilakSaNapariNAmavAn zabdabuddhipradIpAdiko'rthaH, sattvAt , kRtaka. tvAdvA, yAvAn kazcidbhAvasvabhAvaH sa sarvastAdRzasvabhAvavivartamantareNa na sambhavati / na hi tAvat kSaNikasya niranvayavinAzinaH sattvasambhavo'sti svAkArAnukAri jhAnamanyadvA kAryAntaramaprAptyA''tmAnaM saMharataH sakalazaktivirahitasya vyomakusumAderiva sattvAnupapatteH / kSaNikatvabhaGgAprasaGgena tAdRzasya kAryakAlaM yAvatprAptyasambhavAt, cirataravinaSTasyeva ca kAryakAle'satamtajananasAmarthya virahAt, svasattAkAle eva samanantara kAryotpattijananasAmarthyasadbhAve kAryakAla iva tataH pUrvamapi kAryotpattiH syAt, samarthasya kSepAyogAt , na vA tatsattAkAle'bhavataH tadabhAve ca bhavattastakAryatvaM tasya ca kAraNatvaM yuktamatiprasaGgAt / na vA tatsamanantarabhAvamAtreNa tasya kAraNatvaM, sarveSAM pUrvavartinAM kAraNavaprasaGgAt , akSa "Aho Shrutgyanam' Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvasopAne [ aSTamam Nika iva kSaNike'pi kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhazca, na hi kAryakAraNayoH kramaH sambhavati, kAlabhedAjanyajanakabhAvavirodhAt , cirataroparate pitari utpannaputravat / nApi tAdRzasyApekSAsambhavaH, anAdheyApraheyAtizayatvAt , na hi kiJcidatizayaM tato'nAsAdayattad bhAvAntaramapekSate yena kramaH syAt / yogapadyantu tayorhetuphalamAvatayaivAsambhavi, samAnakAlayorhi 5 na hetuphalabhAvaH, savyetaragoviSANava dapekSAnupapatteH / ata eva kRtakatvAdayo'pi hetavo vastusvabhAvAH pariNAmAnabhyupagamavAdinAM na sambhavanti, tathA hi apekSitaparavyApAro hi bhAvaH svabhAvaniSpattau kRtaka ucyate, sA ca parApekSA ekAnta nityavadekAntAnitye'pyasambhavinI, tadapekSAkAraNakRtasvabhAvavizeSeNa vivakSitavastunaH sambandho'pi nopapadyate svabhAva bhedaprasakteH / abhede vA'pekSyamANAdapekSakasya sarvathA''tmaniSpattiprasaGgAt / ataH svabhAvabhi10 nayoH pratyastamitopakAryopakArakasvabhAvayo vayoH sambandhAnupapatteH asyedamiti vyapadeza syaanuppttiH| yadi punarapekSamANasya tadapekSyamANena vyatiriktamupakArAntaraM kriyeta tadA tatsambandhavyapadezArthaM tatrApyupakArAntaraM kalpanIyamityanavasthA prasajyeta, tasmAnnityAnityapakSayorarthakriyAlakSaNaM sattvaM kRtakatvaM vA na sambhavatIti yatkiJcitsat kRtakaM vA tat sarva pari NAmi, itasthA'kizcitkarasyAvastutvaprasaGgAt , gaganAravindavat , san kRtako vA zabdabuddhi15 pradIpAdiriti siddhaH pariNAmI, sattvaM cArthakriyAkAritvameva, anyasyAsambhavAt , tazcAtya ntocchedavatsu na sambhavatyeva, atastato vyAvarttamAno heturanatyantocchedavatsveva sambhavatIti santAnatvahetoH kAlAtyayApadiSTatvam , pakSo vAnumAnabAdhitaH / tathA satpratipakSazca, buddhyAdisantAno nAtyantocchedavAna , sarvapramANAnupalabhyamAnatathocchedatvAt , yo hi sarvapramANAnupala bhyamAnatathocchedo na sa tattvenopeyaH, yathA pArthivaparamANupAkajarUpAdisantAnaH tathA cAya. 20 miti pratyanumAnasadbhAvAt / evaM samyagjJAnAnmithyAjJAnavyAvRttikrameNa dharmAdharmayostatkArya zarIrAderabhAve'pi sakalapadArthaviSayakasamyagjJAnAnantAnindriyasukhAdisantAnasya nivRttysiddhiH| zarIrAdestanAnimittatvAt , jJAnasya jJAnopAdAnatApratipAdanAt , jJAnAdisvabhAva. syAtmana uttarajJAnAdyavasthArUpatayA pariNAme dezakAlAdeH sahakAritvasambhavAca / ArabdhakArya yordharmAdharmayorupabhogAtsazcitayozca tattvajJAnAt prakSaya ityapi na samyak , upabhogAt karmaNaH 4 prakSaye tadupabhogasamaye'parakarmanimittasyAbhilASapUrvakamanAvAkAyavyApArasvarUpasya sambhavAda. vikalakAraNasya ca pracuratarakarmaNaH sadbhAvAdAtyantikakarmakSayAsambhavAta , samyagjJAnasyaiva pApakriyAnivRttilakSaNacAritropabRMhitasya mithyAjJAnanivRttyAdikrameNAgAmikarmAnutpattisAmayaMvat sazcitakarmakSaye'pi sAmarthyasambhavAt , tacca samyagjJAnaM pariNAmijIvAjIvAdivastuviSayameva na tvekAntanityAnityAtmAdiviSayam , tasya viparItArthagrAhakatvena mithyAtvopapatteH / / "Aho Shrutgyanam" Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] pareTamokSakhaNDanam / atha mokSAvasthAyAM caitanyasyApyucchedAnna tantra vivekinaH pravartanta iti cidAnandasvarUpa eva mokSo'bhyupagantavyaH, yathA tasya citsvabhAvatA nityA tathA paramAnandasvabhAvatA'pi, na cAtmanaH sakAzAcisvabhAvatvamAnandasvabhAvatvaM vA'nyat, tasya tu paramAnandasvabhAvatvasya saMsArAvasthAyAmavidyAsaMsargAdapratipattirAtmano'vyatiriktasyApi, yathA rajvAdevyasya tattvAgrahaNAnyathAgrahaNAbhyAM svarUpaM na prakAzate, yadA tvavidyA- 5 nivRttistadA tasya svarUpeNa prakAzanam, evaM brahmaNo'pi tattvAgrahAnyathAgrahAbhyAM bhedaprapaJcasaMsargAdAnandAdisvarUpaM na prakAzate, mumukSuyatnena tu yadA'nAdyavidyAvyAvRttistadA svarUpaprati patti: saiva mokSa iti, satyam , parantu citsvabhAvatAyA AnandasvabhAvatAyAzcaikAntanityatA na saGgacchate, AtmasvarUpatA tu cidrUpatAyA AnandasvarUpatAyAzca kathazcidabhyupagamyata eva, avidyAnivRttau svarUpapratipattirapi yuktaiva, aSTavidhapAramArthikakarma- 10 pravAharUpAnAdyavidyA''tyantikanivRttaH svarUpapratipattilakSaNamokSAvApterabhISTatvAt / na ca mu. tyavasthAyAM sukhotpattAvapekSAkAraNaM vaktavyam , AkasmikakA bhAvAditi vAcyama, jJAnasukhAdeH caitanyadharmAnuvRttitazcaitanyopAdeyatvAt , sendriyazarIrAdikantu na tadutpattAvapekSA. kAraNamavyApakatvAt , sendriyazarIrAdyapekSAkAraNavyApArarahitaM hi vijJAnaM samastajJeyaviSayatvenAniyataviSayamupalabhyata eva, yathA'vyApRtacakSurAdikaraNagrAmasya sadasatI tattva- 15 miti jJAnam , sakalAkSepeNa vyAptiprasAdhakaM vA / na cAtrApyAtmAntaHkaraNasaMyogasya zarIrAdyapekSAkAraNasahakRtasya vyApAraH, antaHkaraNasyANuparimANadravyasya pramANabAdhitatvenAsiddhaH, saMyogasya ca niSiddhatvAt , jJAnotpattivelAyAzca zarIrAdInAM sannidhAne'pi tadguNadoSAnvayavyatirekAnuvidhAnasya tajjJAne'nupalambhAnnApekSAkAraNatvaM kalpayituM yuktam , tathApi tatkalpane' tiprasaGgaH / dezakAlAdikantu vijJAnakSaNasyAnvayino jJAnAntarotpAde'pekSAkAraNaM na pratiSi- 20 dhyate muktAvasthAyAmapi, zarIrAdikantu tadA kAraNAbhAvAdevAnutpannaM nApekSAkAraNaM bhavitumarhati / yadi tu zarIrAyabhAve jJAnAderutpattiAbhyupagamyate tadA tathAbhUtApekSAkAraNajanyasya cakSurAdijJAnasyeva pratiniyataviSayatvaM syAditi sadasatpadArthavrAtaH kasyacidekajJAnAvalambanaH prameyatvAt , paJcAGgulivadityanumAnAdanumIyamAnaM sarvajJajJAnamapi pratiniyataviSayatvAnna sarva viSayaM syAt , tatra zarIrasyAkAraNatve'bhyupagamyamAne muktAvasthAyAmapi tadajanyaM jJAnaM kuto na bhvet| 25 kiJca sakalapadArthaprakAzakatvaM jJAnasya svabhAvaH, sa ca sendriyadehAdyapekSAkAraNasvarUpAvaraNenAcchAdyate, apavarakAvasthitaprakAzyapadArthaprakAzakasvabhAvaH pradIpa iva tadAvArakazarAvA. dinA / tadapagame tu pradIpasyeva svaprakAzyaprakAzakatvaM jJAnasyAyatnasiddhamiti kathamAvaraNabhUta "Aho Shrutgyanam" Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatva sopAne [ aSTamam sendradehAdyabhAve tadavasthAyAM jJAnasyApyabhAvaH preryeta, anyathA pradIpAvArakazarAvAdyabhAve pradIpasyApyabhAvaH preraNIyaH syAt / na ca zarAvAderAvArakasya pradIpaM pratyajanakatvamAzaGkanIyam, tathAbhUtapradIpapariNatijanakatvAccharAvAdeH, anyathA taM pratyAvArakatvameva tasya na syAt / upalabhyate ca saMsArAvasthAyAmapi vAsIcandanakalpasya mumukSoH sarvatra samavRtteH 5 viziSTa dhyAnAdivyavasthitasya sendriyazarIravyApArAjanyaH paramAhlAdarUpo'nubhavaH, tasyaiva bhAvanAvazAduttarottarAmavasthAmAsAdayataH paramakASThAgatirapi saMbhAvyata eva / paramArthatastu AnandarUpatA''tmanaH svabhAvabhUtA tadvibandhakakarmakSayAttasyAmavasthAyAmutpadyate, ekAntanityasya tvavicalitarUpasyAtmano vaiSayikasukhaduHkha bhogo'pyanupapannaH, ekasvabhAvasya tatsvabhAvAparityAge bhinnasukhaduHkha saMvedanotpAde 'pyAkAzasyeva tadanubhavAbhAvAt / jJAnottarajJA10 notpAdanasvabhAvam, yacca yatsvabhAvaM na tattadutpAdane'nyApekSam, yathA'ntyA bIjAdikAraNasAmagrI aGkurotpAdane, tatsvabhAvazca pUrvo jJAnakSaNaH uttarajJAnakSaNotpAdana iti svabhAvahetu:, anyathA'sau tatsvabhAva eva na syAt / na ca saMsArAvasthAjJAnAntyakSaNasyottara jJAnajananasvabhAvatvamasiddham, tathAbhyupagame sattAsambandhAdeH sattvasya niSiddhatvAttadajanakatvena tasyAnarthakriyAkAritvAdavastutvApa sestajjanakasyApyavastutvaM tatastajjanakasyetyevamazeSacittasantAna15 syAvastutvaprasaGgaH / evaM sAzravacittasantAnanirodhalakSaNApi muktirvizepaguNarahitAtmasvarUpe vA'nupapannA, nirAzrava cittasantatyutpattilakSaNAtvabhyupagamyata eva kintu sA sAnvayA yuktA, baddhasyaiva mokSaNAt, na hi anvayino'bhAve baddhasya muktiH sambhavati, anyasya bandhAdanyasya ca mokSaNAt / santAnasyaikatve'pi so'yaM santAno yadi paramArthataH san tahyatmaiva santAnazabdAbhidheyaH syAt, yadi tu saMvRttyA san tadaikasya paramArthasato'bhAvAdbandha20 mokSayorbhinnAzrayatayA baddhasya muktyarthaM pravRttirna syAt, tasmAdvijJAnakSaNeSvanvayino'bhAve bandha mokSa yostadarthapravRttervA'sambhavAtsAnvayA cittasantatirabhyupagantavyA / na ca vijJAnasantatyanucchede suSuptAvasthAyAmapi tatsadbhAve tasyA jAgradavasthAto vizeSo na syAditi vAcyam, middhAdisAmagrIvizeSAdvilakSaNasya suSupyAdyavasthAyAM gacchattRNasparzajJAnatulyasya bAhyAdhyAtmikapadArthAnekadharmagrahaNavimukhasya jJAnasya sadbhAvAt, anyathA jAgratprabuddhajJAnapravAhayo25 rapyabhAvaH syAt / yathA cAzvavikalpanakAle pravAheNopajAyamAnamapi godarzanaM jJAnAntaravedyapi bhavadabhiprAyeNAnupalakSitamAste, anyathA'zva vikalpapratisaMhArAvasthAyAM iyantaM kAlaM yAvanmayA gaurdRSTo na copalakSita iti jJAnAnutpattiprasakteH prasiddhavyavahArocchedaH syAt, tathA : 58 : 1 nirAzravacittasantAnotpattimakSa iti saugatAH, tatrAvidhAtRSNArahitaM cittaM nirAzravamabhidhIyate, avidyArAgadveSAbhilASaH, tRSNA tu bhAvibhogAbhilASaH / apare tu pradIpanirvANavatsarvathA cittasantAnocchedo mokSa itisaGgirante te'pi mithyAvAdinaH, cittasantAnAbhAve zUnyatApatteH // " Aho Shrutgyanam" Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] pareSTamokSakhaNDanam / suSuptAvasthAyAM svasaMviditajJAnavAdino'pyanupalakSitaM jJAnaM bhaviSyatIti na tadavasthAyAM vijJAnAsatvAttatsantatyucchedaH / na ca yugapajjJAnAnutpatterazvavikalpakAle jJAnAntaravedyaM godarzanaM na sambhavatIti vAcyam , savikalpAvikalpayorjJAnayoryugapaTTatteranubhavAt , anyathA pratinivRttAzvavikalpasya godarzanasmaraNAdhyavasAyo na syAta, kramabhAve'pi ca tayovijJAnayovijJAnaM jJAnAntaravedyamapi anupalakSitamavazyaM tasyAmavasthAyAM pareNAbhyu- 5 pagamanIyam , tadabhyupagame ca yadi svApAvasthAyAM tAdRg jJAnamabhyupagamyate tadA na kazcidvirodhaH / tasmAdanekAntabhAvanAto viziSTapradeze'kSayasukhAdilAbho muktiriti sthitam / na cAnaikAntajJAnaM mithyA, nityatvAnityatvayorvidhipratiSedharUpatvAdabhinne dharmiNyabhAvAditi vAcyam , ekAntajJAnasyaiva bAdhakasadbhAvena mithyAtvopapatteH, pratIyamAne vastuni virodhAsiddhezca, na hi yadrUpeNa nityatvaM tadrUpeNaivAnityatvaM vidhIyate yenaikatra virodhaH syAt 10 kintvanusyUtAkAratayA nityatvaM vyAvRttAkAratayA cAnityatvam , tathA cAnyadharmanimittaka. svAnna virodhaH, anyathA'tiprasaGgAt / na cAnugatavyAvRttAkArayorAtyantiko bhedaH, pUrvottarakAlabhAvisvaparyAyatAdAtmyena sthitasyAnugatAkArasya bAhyAdhyAtmikasyArthasyAbAdhitapratyakSapratipattau pratibhAsanAt / na ca ghaTAdima'ttvAdinA nitya ityatra mRttvAdi yadi tato'rthAntaraM sAmAnyaM na tato ghaTo nityaH, tasya kAraNAdvilayopalabdheriti vAcyam , sAmAnyasya vize- 15 SAdarthAntaratvAnupapatteH samAnAsamAnapariNAmAtmakatvAddhaTAdeH / tathAhi mRtvAvijAtiH sattA vA na svAzrayAdarthAntarabhUtA, tathAtve svAzrayaiH sambandhAbhAvAt , svasambandhAt prAgasadbhirapi svAzrayaiH sambandhe'tiprasaGgAta , svata eva sadbhiH sattAsambandhakalpanAvaiyAt samavAyamya sarvagatatvAdvyaktyantara parihAreNa vyaktyantaraireva sarvagatasyApi sAmAnyasya sambandhe'tiprasaGgaparihArAyAbhyupagamyamAnA ca pratyAsattiH pratyeka parisamAptA vyaktyAtmabhUtA 20 vA'bhyupagamyamAnA kathaM samAnapariNAmAtiriktasya sAmAnyasya kalpanAM na nirasyet , zuklAdivacca svAzraye svAnurUpapratyayAdihetoH sAmAnyAt sadAdipratyayAdivRttirna bhavet / sAmAnyasya tu svata eva sadAdipratyayAdiviSayatve dravyAdiSu kaH pradveSaH paratazcedanavasthA, tasmAtpadArthAnAmanekAntasvabhAvatayA nAnekAntabhAvanA mithyAbhUtA, tato yuktamuktamanupa. masukhamupagatAnAmiti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijaya kamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpadhareNa vijayalabdhimUriNA saGkalitasya sammatitatvasopAnasya pareSTa mokSakhaNDanaM nAma aSTama sopAnam // 25 "Aho Shrutgyanam" Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ navamam athAdivAkyasAphalyapradarzanam / tadevaM sveSTadevatAsta vena pradhvastasamAptipratibaMdhakAntarAya AcAryazzAsanasya prakaraNamantareNApi jinapraNItatvena svataH siddhatvAttadabhidheyasya niSprayojanatvamAzaGkamAnaH prakaraNA. bhidheyaprayojanamAha samayaparamatthavittharavihADajaNapajjuvAsaNasayanno / AgamamalArahiyao jaha hoi tamatthamunnessaM // 2 // samayaparamArthavistaravihATajanaparyupAsanasakarNaH / AgamamalArahRdayo yathA bhavati tamarthamunneSye // chAyA // samaya iti, malamiva ArA prAjanakavibhAgo yasyAsau malAra: gaurgalI, Agame 10 tadvatkuNThaM hRdayaM yasya tadarthapratittisAmarthyAbhAvAt asau tathA, mandadhIrityarthaH, samyagIyante paricchidyante'nenArthA iti samayaH AgamaH, tasya paramArthaH, akalpito'rthaH, tasya vistaro racanAvizeSaH, nanu 'prathane vAvazabde' (pANi0 3-3-33 ) iti sUtreNa ghani kRte vistAra iti rUpaM syAt kathaM tarhi vistara iti cedyuktaM, zabdArthayorbhede'pi pAramArthikasamba ndhapratipAdanAyAbhedavivakSayA ghaLa na kRtaH / tasya racanAvizeSasya vihATaH prakAzakaH, 15 zrotRbuddhau prakAzamAnAnarthAn hATayati dIpayatIti vyutpatteH, sa cAsau janazca caturdazapUrva vidAdilokaH tasya paryupAsanaM sevAjanitaM tadvyAkhyAnaM kAraNe kAryopacArAta , tatra saha karNena varsata iti sakarNaH tadvyAkhyAtArthAvadhAraNapaTuH, evambhUto yathA yena prakAreNa bhavati tathAbhUtamarthamunneSye pratipAdayiSye ityarthaH, yathAbhUtenArthena pratipAditenAtikuMThitadhIrapi zrotRjano viziSTAgamasya vyAkhyAtrA pratipAditAnAmarthAnAmavadhAraNe samartho bhavati tamarthamanena praka20 raNena pratipAdayiSyAmIti yAvat / atrAkalpitasya bAhyArthasyAgamapratipAdyatayA zabdArthayozca vAstavasambandhasya samayaparamArthavistaretyanena nirdezaH kRtaH, tathA ca caturdazapUrvavidAdijanAnAM vyAkhyAtRNAM pratipAditArthAvadhAraNasAmarthyasampattirmandadhiyAmetatprakaraNaprayojanaM pradarzitam , tajjJAnaM vinA prekSAvatAM pravRttyanupapatteH / anabhihitaprayojanaM hi kAkadantaparI kSAvat prekSAvatAmanAdaraNIyaM bhavati sasmAt prayojanAbhidhAnamukhena teSAM zAsrAdau pravartta25 nAyAdau tatpratipAdanamAvazyakamiti / / atra kecit prekSApUrvakAriNAM pravRttaye prayojanAbhidhAnAyAdivAkyamupAdIyate yadi tarhi kathamapramANake teSAM pravRttiH, prAmANika eva prekSApUrvakAriNAM pravRttaH, na hi tadvAkyaM tajjanyajJAnaM vA pramANamindriyAjanyatvena tasya pratyakSatvAsambhavAt , nApyanumAnaM svabhAvakAryaliGgaprabhavam , tadvodhyaprayojanasya tadbhAvatvena tatkAraNatvena vA pramANAdapratipatteH, tadutthApakasya liGgasya "Aho Shrutgyanam" Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] AdivAkya sAphalyapradarzanam / : 61 : zca tatsvabhAvatayA tatkAryatayA cAnavadhAraNAt, anyasya ca svasAdhyApratibandhAt, na cedaM vAkyaM svAbhidheyaprayojanapratipAdane pramANama, tatra pravarttamAnasyAsya svamahimnaiva zabdapramANasvarUpatvena svArthapratyAyakatvAditi vAcyam, bAhye'rthe zabdasya pratibandhAsambhavenAprAmANyAt, vivakSAyAM prAmANye'pi tasyA bAhyArthAvinAbhAvitvAyogAt na ca yeSAM yadarthaviSayiNI vivakSA te tamarthaM tathaiva pratipAdayanti, anyavivakSAyAmapyanyazabdoccAraNadarzanAna vivakSAyA ekAntato brAhmArthapratibaddhatA / tasmAnna zabdAdapi pramANAdAdivAkyarUpAt prayojanavizeSopAyapratipattiH, tadapratipattau ca teSAM tataH pravRttau prekSApUrva kAritAvyAhatiprasaGga ityAkSipanti tadayuktam, pratyakSAnumAnayorasambhave'pi bAhyArthena zabdapratibandhasya sAdhayiSyamANatvAt, bAhyArtha eva ca pratipattipravRttyAdivyavahArasyopalabhyamAnatayA pratyakSavacchabdasyApi tatra prAmANyAt, na hyarthAvyabhicAritvalakSaNaprAmANyanizcayavatAM tataH 10 pravRttau prekSApUrva kAritvakSatiH, na cAnAptapraNItAt nadyAstIre paJca phalAni santItyAdivAkyAdasya viziSTatA navagamAnnAtaH pravRttiriti vAcyam, pratyakSAbhAsAt pratyakSasyevAnAptapra vAkyAdasya viziSTatA nirNayAt, yasya tu na nirNayo nAsAvataH pravarttate, anavadhRtatvAbhAsa vivekAddhetorivAnumeyArthakriyArthI / na cAptAH parahitapravaNAH pramANabhUtAJcAtaH svavAmAtreNApi te pravarttayituM kSamAH, tasmAt kiM prayojanavAkyopanyAseneti vAcyam, suni- 15 citAptapraNItavAkyAdapi pratiniyataprayojanArthinAM tadupAyAnizcaye tatra pravRttyayogAt, yadi AptapraNItazAstre'pi prayojanavizeSapratipAdakaM vAkyaM na syAttadA kathaM tatra prayojanavizeSapratipAdakatAnizcayaH syAt yenAptapraNItavAkyAdeva tadarthinAM tatra pravRttiH syAt, tadanabhimataprayojanapratipAdakAnAmapi vAkyAnAM sambhavAt, ataH yatra khalvidaM karttavyamiti puruSAH pratItatadAsabhAvA Aptairniyujyante tatrAvadhAritatatpreraNAtathAbhAvaviSayavicArAstada- 20 bhihitaM vAkyameva bahumanyamAnA anAhataprayojanaparipraznA eva pravarttante, vinizcitatadAprabhAvAnAM pratyavasthAnAsambhavAdityapi nirastam, Aptapravarttitapratiniyata prayojanArthijanapreraNAvAkyasyaiva prayojanavAkyatvanizcayAJca / anyathA'bhimataphalArthijanapreraka vAkyasyApta prayuktatvamevAnizcitaM syAt, anabhimatArthaprerakasyAvagatAptavAkyatve cAtiprasaGgaH, na cAptavAkyAdapi pratiniyataprayojanArthinastadanavagame tatra pravarttitumatsahante, atiprasaGgAttasmAdAdA- 25 vabhidheyaprayojanaM sArthakameveti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalina vinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitattva sopAnasyA''divAkya sAphalyapradarzanaM nAma navamaM sopAnam // " Aho Shrutgyanam" 5 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvasopAne [ dazamam atha zabdasaGketasamarthanam. atra bauddhAH vadanti nanvAgamasyAkalpito bAhyArthaH zabdArthayorvAstavasambandhazca na ghaTate pramANabAdhitatvAta , zabdAnAM hi vastuto vAcyaM vastusvarUpaM na kiJcidasti, sarveSAM zAbdapratyayAnAM bhrAntatvAt , bhinneSvartheSvabhedAkArAdhyavasAyena pravRtteH, yatra tu paramparayA 5 vastupratibandhaH tatrArthasaMvAdo bhrAntatve'pi, tatra yadAropitaM vikalpabuddhyA'rtheSva bhinnaM rUpaM tadanyavyAvRttapadArthAnubhavabalAyAtatvAt svayazcAnyavyAvRttatayA pratibhAsanAt bhrAntaizcAnyavyAvRttArthena sahaikyAdhyavasitvAt anyApoDhapadArthAdhigatiphalatvAccAnyApoha ucyate, atopohaH zabdArtha iti prasiddham / atra zabdArtho vidhirevetyevaMvAdino yadi dravyaguNakarmasA mAnyAdipadArthAzabdapravRttinimittAH paramArthato na santi tarhi kathaM loke tannimittAH pratya10 yavyavahArAH pravartante, tatra hi daNDI viSANItyAdipratItivyavahArau loke dravyopAdhiko, zuklaH kRSNa ityAdi guNopAdhiko, calati bhramatIti kriyopAdhiko, asti vidyata iti sattAnimittako, gauH azva iti sAmAnya vizeSopAdhinimittau, iha tantuSu paTa iti samavAyanimittau / tatra dravyAdInAmabhAve etau pratItizabdau nirviSayau syAtAm , tathA ca sati sarvatra sarvadA tayoravizeSeNa pravRttiprasaGgaH na cAsti tathA, tasmAtsanti dravyAdayaH pAramA15 rthikAH pratyayazabdaviSayAH, tathA ca ye parasparAsaMkIrNapravRttayaste sanimittAH yathA zrotrA dipratyayAH, asaMkIrNapravRttayazca daNDItyAdipratyayA iti svabhAvahetuH, animittatve sarvatrAvizeSeNa pravRttiprasaGgo bAdhakaM pramANamiti praahuH| atra bauddhAH kimatra siSAdhayitaM bhavatAm , pAramArthikabAhyapadArthanimittena sanimittatvaM yena kenacinnimittena sanimittatvaM vA, nAdyaH, sAdhyaviparyaye bAdhakapramANaviraheNa hetoranai kAntikatvAt , na dvitIyaH siddha20 sAdhanAt , asmAbhirapi antarjalpavAsanAprabodhasya nimittatvopagamAt, na tu viSaya bhUtasya, bhrAntatvena sarvasya zAbdapratyayasya nirviSayatvAt, na caivaM vAcyaM tasya bhrAntatvaM nirviSayatvaM ca kathamiti, bhinneSvabhedAdhyavasAyena pravarttamAnasya pratyayasya bhrAntatvAta, yo patasmistaditi pratyayo bhrAntaH saH, yathA zuktikAyAM rajatapratyayaH, tathA cArya bhinneSvabhedAdhyavasAyI zAbdapratyaya iti svabhAvahetuH na cAyamasiddho hetuH, vastubhUtasya ra sAmAnyasya grAhyasyAbhAvAt , bhAve'pi tasya bhedebhyo bhinnatve bhinneSu bhAveSu abhedAdhyavasAyasya bhrAntitvam, na hyanyenAnye samAnA yuktAH, tadvanto hi te syuH / yadyabhedastarhi sarvasyaiva vizvasyaikatvApattyA paramArthata ekameva vastviti tatra sAmAnyapratyayo bhrAntireva syAt , na hi sambhavatyekasmin samAnapratyayaH, tasya bhedanibandhanatvAt tathA ca siddhe bhrAntatve nirviSayatvamapi siddham , svAkArArpaNadvAreNa janakasya kasyacidarthasya viSayabhUtasyAbhAvAt / "Aho Shrutgyanam" Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] zabdasaGketasamarthanam / kina sarve zabdA na paramArthato vastvabhidhAyakAH, teSu paramArthataH kRtasamayatvAbhAvAt, yatra paramArthataH kRtasamayA na bhavanti na te paramArthatastamabhidadhati, yathA sAsnAdimati piNDezvazabdo'kRtasamaya iti vyApakAnupalabdhyA zAbdapratyayasya nirviSayatvasiddhiH, kRtasamayatvenAbhidhAyakatvasya vyAptatvAt, anyathA'tiprasaGgAt / na ca heturayamasiddha iti vAcyam, svalakSaNasya jAtestadyogasya jAtimato buddhyAkArasya vA vastutaH zabdArthatayA vyavasthApayitumazakyavAt, tatra samayAsambhavAt, sAMvRrtasya tu zabdArthatvaM na niSidhyate'to na svavacenavirodhaH pratijJAyAH, kintu yaH tAttvikatvaM dharmaH paraistatrAropyate tasyaiva niSedhaH kriyate na tu zabdavAcyasya dharmiNaH, na hi tAvatsvalakSaNe zabdasya saGketassambhavati vyavahArArthameva saGketasya kriyamANatvAt saMketavyavahArakAlavyApake eva samayasya karttavyatayA svalakSaNasya tAvatkAlavyApakatvAsambhavAt dezAdibhedena hi zAbaleyAdivyaktayaH parasparamatyantavyA - 10 vRttA ato na tAH saMketavyavahArakAlavyApinyaH, tasmAdekatra kRtasamayasya puMso'nyaivyaivahAro na syAt / na vA'naikAntikatvaM vipakSe bAdhakasattvAt, akRtasamayo'pi zabdo yadi tadarthapratipAdakaH syAttadA gozabdo'pyazvaM pratipAdayediti / azakyakriyatvAzca na svalakSaNe samayaH / utpattyanantaravinAziSu bhAveSu saMketa: kriyamANo yadyanutpanneSu kriyeta tadA na pairamArthataH samayaH syAt, asaMtaH sarvopAkhyArahitasyAdhAratvAnupapatteH / yatpanne tarhi 15 prathamaM tatrAnubhavotpattau satyAM tatpUrvakazabdasmaraNe sati saMketo bhavet sa eva na sambhavati, zabdasmaraNakAla eva svalakSaNasya ciravinaSTatvAt / na ca sAdRzyAtsamayakriyAkAlabhAvini kSaNe aikyamadhyavasya samayaH kriyata iti vAcyam, sAdRzyasya vikalpabuddhyA'dhyAropitatvena tasya zabdaiH pratipAdane'pi svalakSaNasyAvAcyatvatAdavasdhyAt / evaM svalakSaNavajjAtitadyogajAtimatsvapi na samayasambhavaH, jAtestadyogasya samavAyasya ca niSiddhatvAt, 20 tayorabhAve jAtimato'pyasambhavAt, tadvatazca svalakSaNAtmakatvAttatra ca doSazyoktatvAt / nApi buddhyAkAre saMketa: sambhavati, tasya buddhyabhinnatvena buddhisvarUpavat pratipAdyamarthaM buddhyantaraM prati vA'nanugatatayA saMketavyavahArakAlAvyApakatvAt / tasya vyavahAra kAlAnvayi . " : 63 : 1 pararUpaM hi svapratibhAsena yayA buddhayA saMviyate yathArthamaprakAzanAt sA kalpika buddhiH saMdhRtiH, tayA yadvyavasthApitaM rUpaM tatsAMvRtamucyate, saMvRtisattvaM tadeva, na pAramArthikaM tasyAsattvAt // 2 etAn svalakSaNajAtyAdIn zabdenApratipAdyaiSAmazabdArthatvaM pratipAdayitumazakyam, tatpratipipAdayiSayA ca zabdena svalakSaNAdInyupadarzayatA zabdArthatvameSAmabhyupagataM syAt punazca tadeva pratijJayA pratiSiddhamiti svavacanavyAghAtaH syAt, na hi sarvathA'smAbhiH zabdArthApavAdaH kriyate, tasyAbAlagopAlamapi pratItatvAttarhi kiM kriyata ityAtrAha kintviti || 3 atra paramArthataH iti padaM sAMkRtavyAvRttaye tenAjAte'pi putrAdau samayadarzanAna dRSTavirodhaH, tasya vikalpanirmitArthaviSayatvenAvAstavikatvAt // "Aho Shrutgyanam" Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ dazamam tve'pi na tatra vyavahartaNAM samayo yuktaH, asmAcchabdAdarthakriyArthI arthakriyAyogyArthAna vijJAya pravartatAmityabhiprAyeNa hi vyavahartRbhirvAcakA dhvanayo niyojyante, na cAsau vikalpo buddhyAkAro'bhipretazItApanodanAdikArya tadarthinAM sampAdayitumalam , tadanubhavotpattAvapi tadabhAvAt / tasmAdvAcyavAcakayorabhAvAdAgamasya paramArtha eva nAstIti kathaM samayaparamArtha5 vistaretyAdi iti cenmaivama, zAbdapratyayasya bhrAntatvasAdhanAyopanyastasya bhinneSvabhedAdhyava sAyitvahetorasiddhaH, tatra tasyAnupapatteH, gauaurityabAdhitapratyayaviSayatayA vasturUpasyAbhinnasya sAmAnyasya siddhatvAt ! abAdhitapratyayaviSayasyApyabhAve vizeSasyApyabhAvaH syAt , abAdhitapratyayaviSayatAvyatiriktasyAnyasya tadvyavasthApakasya tatrApyabhAvAt / purasthe govarge vyAvRttAkArA buddhiryathopajAyate tathaivAnugatAkAreNApi tasyA upajAyamAnatvAt , tasyAzca 10 vyAtmakavastuvyatirekeNAsambhavAt , abAdhitapratyayasya vinApi viSayaM sadbhAve tato vastu vyavasthA'bhAvaprasakteH / na cAnugatAkAratvaM buddhervAdhitam , sarvatra dezAdAvanugatapratibhAsasyAskhaladrUpasya tathAbhUtAkAravyavahArahe tordarzanAt / tasmAdindriyAnvayavyatirekAnuvidhAyinI vyAvRttAkArAnubhavAMzAnadhigatamanugatAkAramavabhAsayantI anubhUyamAnA buddhivastubhUtaM sA mAnyaM vyavasthApayati / na ca niyatazAbaleyAdivyaktibhinnatayA sAdhAraNarUpasyAparasya 15 bhedenApratibhAsanAdvayaktyabhinnaM bhinnaM vA sAmAnyamabhyupagantuM na yuktamiti vAcyam , vAtA tapAdInAM samAnadezasamAnendriyagrAhyANAmapi pratibhAsabhedAdanyasya bhedavyavasthApakasyAbhAvAdvayaktijAtyorapi tatsadbhAvAt , zAbaleyAdivyaktipratibhAsAbhAve'pi bAhuleyAdivyaktipratibhAse gaugauritisAdhAraNAvabhAsamya tadvayavasthApakasya sadbhAvAt / ekAntato vyaktya bhede tu sAmAnyasya vyaktisvarUpasyeva tadabhinnasAdhAraNarUpasyApi vyaktyantare pratibhAso 50 na syAt , pratibhAsate ca vyaktyantare'pi, ato na kathaM bhinnasAmAnyasya sadbhAvaH / na ca byaktidarzanasamaye jAterbuddhigrAhyAkAratayA svena rUpeNa vyaktibhinnatayA bahirnAvabhAsa iti vAcyam , asya vyaktyAkAre'pi samAnatvAt , nApi kevalaM gauauriti buddhireva tulyAkArA bAhyanimittanirapekSA pratibhAsata iti yuktaM vaktuma , tathA sati taddheH pratiniya tadezakAlatvaM na syAt , na hi tatra vyaktayo nimittam , tAsAM bhedarUpatvenAviziSTatvAt , 25 azvAdInAmapi tadbuddhinimittatvApatteH / na ca tAsAmaviziSTatve'pi yAsveva tAdRzIbuddhi rudeti tA eva to janayituM samarthA iti nAzvAdeH gauauritipratyayanimittatvamiti vAcyam, tathA sati svalakSaNasyApyabhAvaprasaGgAt , sAmAnyalakSaNanimittamantareNApi prati --- - - --- - - ---.-.-.--. --. - - - 1 tathA cAyamanugatapratibhAsaH bahinimittasApekSaH, pratiniyatadaMzakAlAkAratvAn, vizeSa pratibhAsavaditi mAnam, vyaktareva nimittatve azvAderapi gau!riti buddhinimittatvAnuSaGga iti // "Aho Shrutgyanam" Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chopAmA zabdasatasamarthanam / niyatadezakAlatayA sAdhAraNabuddheriva vizeSalakSaNanimittavyatirekeNApi tathAvidhAsAdhAraNabuddherasambhavAt / pareNApi hi vaktumevaM zakyaM yadabhedAvizeSe'pi ekameva brahmAdisvarUpaM pratiniyatAnekanIlAdyAbhAsanibandhanaM bhaviSyatIti kimapararUpAdiskhalakSaNaparikalpanayeti / yadi rUpAdisvalakSaNamantareNApi rUpAdyAbhAsajJAnasya sambhave pravRttyAdilakSaNo vyavahAro na syAt , aparasyArthakriyAnibandhanArthavyavasthApakasyAbhAvAt , atassvalakSaNAkArajJAnasya 5 tannimittatvena tadvyavasthApakatvamiti cet, na, sadRzAkArajJAne'pyasya samAnatvAt , abAdhitassamAnAkAra pratyayo hi tathAbhUtaviSayamantareNopajAyamAno mithyArUpa: syAditi vizeSapratyayasyevAbAdhitasamAnapratyayasyApi sAmAnyamAlambanabhUtaM nimittamabhyupagantavyamiti sAmAnyamasti vastubhUtam , anyathA samAnapratibhAsAyogAt / nanu yadi sAmAnyamanugatAkArajJAnajanakataikasvabhAvaM tarhi sarvadA tajjJAnaM syAt , tasyAnapekSasyApekSAyogAt, sahakAryapekSa. 10 janakatve vA tatkRtopakArasya tato'bhede upakArasya tatkAryatvena tadabhinnaM sAmAnyamapi kArya syAt , bhede vA sambandhAsiddhiH, nityAnAJcaikakAryakartatvarUpaM sahakAritvamapi na sambhavati, tadavasthAbhAvisvabhAvasya prAgUrdhvaJca sattvAt , asattve tvanityatvam / kAryAjanakasvabhAvatve tu na kadApi kAryamutpAdayet , ajanakasvabhAvasyAnyasannidhAne'pyajanakatvAt , sAdhAraNajJAne'pi sAmAnyasyApratibhAsaprasaGgazca, janakAkArArpakasyaiva jJAnaviSayatvAt , evaJca jJAnamapya- 15 janayaivastveva syAt , arthakriyAkAritvalakSaNatvAdvastunaH, tasmAtsAmAnyasya nityatvena tadvi. Sayasya jJAnasya bAdhyamAnatayA'bAdhita viSayatvamasiddham / kizva sAmAnyasya sarvasarvagatatve vyaktyantarAle'pyupalabdhiprasaGgaH, na cAbhivyaktihetuvyaktyabhAvAttatrAnupalambha iti vAcyam , prathamavyaktipratibhAsavelAyo tasyAbhivyaktatvAt , antarAle'nabhivyaktatve'bhivyaktAnabhivyaktasvabhAvabhedAdanekatvApattyA sAmAnyarUpatAbhaGgApattirbhavet , tasmAdavazyamantarAle tadupalambha- 20 prasaGgaH, tatazcopalabdhilakSaNaprAptasya tatrAnupalambhAdasattvamiti tanna sarvasarvagatam , yadi tu svavyaktisarvagataM tadityucyate tarhi prativyakti tasya parisamAptatayA vyaktisvarUpateva bhedaH syAt / abhede caikavyaktAvabhivyaktasya grahaNe'nyavyaktisthasyApi tasya pratibhAsaprasaGgena tadAdhArapratibhAsamantareNa tadAdheyapratibhAsAnupapattyA sarvavyaktInAM yugapat prtibhaasprsnggH| kizcaikatra ghaTAdau samavetaM sAmAnyamanyatrotpanne ghaTe niSkriyatvAnna yAti, na ca tadutpattipUrva 26 tatraivAsIt dezasyApi tasya tadvattAprasaGgAt, nApyekatrAMzena vattamAnamaparatra vyatkyutpattAvaMzena sambaddhyate, sarvasarvagatatvAbhyupagamAt / nApi pUrvavyakti parityajyAna sambaddhyate pUrvavyakteragha "Aho Shrutgyanam" Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvalopAne TAdirUpatAprasaGgAditi kRtsnaikadezavRttivikalpAnupapattyA vyaktibhinnatve tasya kathamabAdhitapratyayaviSayatvAt sattvam / vyaktisvabhAvatve ca vyaktivadutpAdavinAzayogitvena tasyAsAdhAraNarUpatvaM syAt, asadetat yadi sAmAnya nityaM vyApakamekAntena vyaktibhyo bhinna mabhinnaM vA syAttadA niruktabAdhakAnuSazaH syAt, yadA tu sadRzapariNAmalakSaNaM sAmAnya 5 visadRzapariNAmalakSaNastu vizeSastadAtmakaJcaikaM vastu tadA'tyantabhedAbhedapakSabhAvidoSAnu SaGgo'nAspada eva / na ca sAdhAraNa rUpamasAdhAraNasvarUpAdbhinnaM, tadAkAraparihAreNAvasthitasvarUpatvAt , yadyadAkAraparihArAvasthitasvarUpaM tattato bhinnaM yathA ghaTasvarUpaparihArAvasthitasvarUpaH paTa ityanumAnena sAdhAraNAsAdhAraNasvarUpasya ekatvavirodho'trApi bAdhakaH, anyathA na kizcidapi bhinnaM syAt , anyasya bhedavyavasthApakasyAbhAvA10 diti vAcyam , samAnAsamAnAkAratayA zAbaleyAdeH parisphuTapratipattau bahiH pratibhAsa mAnasyaikatvena virodhAsiddheH, anyathA grAhyagrAhakasaMvittitritayAdhyAsitaM saMvedanaM kathamekaM syAt , parasparaviruddhanIlAdyanekAkAraM citrajJAnaM vA kathamekamabhyupagamyeta / yadIdamapi ane. kAkAramekaM na syAttarhi grAhagrAhyakAkArAdiviviktaM tad bhavet , tathaiva svasaMvedane'pi tadava bhAseta cettadA kvacidapi jJAne grAhyagrAhakAkArapratibhAsAbhAvenApravRttikaM jagatsyAt / kiJca 15 dvividho virodhaH, sahAnavasthAnalakSaNaH parasparaparihArasthitilakSaNazva, sa dvividho'pye. kopalambhe'parAnupalambhAvyavasthApyate sAdhAraNAsAdhAraNAkArayo'stu pratyakSeNa bhedAbhedAtmakatayA pratIteH kathaM virodhaH, tadrUpAtadrUpAkArate hi tayorbhedAbhedI tathA'vabhAsanameva ca bhedAbhedagrahaNamiti kathaM virodhAdidUSaNam / na ca tayoH parasparaparihArasthitilakSaNatA sambhavati, avyavacchedarUpatayA pratyakSa pratibhAsanAt / na ca sAmAnyavizeSayorAkArabhe20 de'pyabhede'nyatrApi anyato'nyasyAnyatvaM na syAditi vAcyam , sAmAnyavizeSavattAdAtmye nAnyatra pratyakSato'grahaNAt , grahaNe vA bhavatyevAkArabhede'pyabhedaH / AkAranAnAtve sAmAnyavizeSayorabhedapratipattirmidhyeti cenna tathAvidhapratyakSe bAdhakAbhAvAt / sAmAnyavizeSau bhitrI svabhAvabhedAt, ghaTapaTAdivadityanumAnaM bAdhakamiti cenna pratyakSeNa bAdhitatvAdavAnumAnA pravRtteH dRSTAntasya sAdhanavikalatvAcca, ghaTAderapi kenacidAkAreNa sahazatayA'bhedAttadviro. 25 dhinaH sarvathA svabhAvabhedasyAbhAvAt / evaM sAmAnyavizeSayo)da eva, bhinnayogakSematvAt, himavadvindhyayorivetyapi anumAnamayuktaM vyAptyasiddheH, vipakSeNa saha sAkSAdavirodhinaH bhinna. 1 tathA ca ye yatra notpannA nApi prAgayasthAyino nApi pavAdanyato dezAdAgatimantastai tatra nopalabhyante nApi vartante yathA zazazirasi tadviSANam , tathA ca sAmAnyaM tacchUnyadezotpAdavati ghaTAdike vastunIti vyApakAnupalabdhiH, na cAyamanaikAntiko hetuH tatra vRttyupalambhayoH prakArAntarAbhAvAditi bodhyam / / "Aho Shrutgyanam" Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] zabda saGketa samarthanam / yogakSematsya vyatirekAnizcayAt / na ca sAdhyAbhAvasya sAdhanaviruddhaika yogakSematvavyAptasvAt pAramparyeNa virodha: siddha eveti vAcyama, atrApi abhedalakSaNahetoH ekayogakSematvarUpasAdhyavirodhinA virodhAsiddheH / na ca bhinnayogakSemasyApyabhedAbhyupagame na kacidapi bhedaH siddhayediti vizvamekaM syAditi vAcyam, bhinnayogakSematvaika yogakSematvAbhyAM bhedAbhedavyavahAravyavasthAyA asiddheH kintu bhedAbhedapratibhAsAdeva, ataH sAmAyanavizeSayoH saho. 5 tpAdavinAzAbhAve'pi abhedapratibhAsAdabhedo na viruddha iti vastubhUtasAmAnyasadbhAve bAdhakAbhAvaH / na ca yadeva zAbaleyavyaktau sadRzapariNatirUpaM sAmAnyaM tadeva bAhuleyavyaktAvapi, vyApakasyaikasya sarvagovyaktyanuyAyinaH tasyAnabhyupagamAt, tadanabhyupagamazca zAbaleyAdivyaktInAM bAhuleyAdivyaktisadRzatayA pratibhAse'pi ekAnugatasAmAnyakroDIkRtatvenApratibhAsanAt tasmAtsamAnAsamAnapariNAmAtmanaH zAbaleyAdivastuno'vAdhitAkAra- 10 pratyakSapratipattau pratibhAsanAdvizeSavanna sAmAnyAbhAvaH / nanu sajAtIyavijAtIyavyAvRttaM niraMzaM vastu tatsAmarthya bhAvini ca pratyakSe tattathaiva pratibhAti, taduttarakAlabhAvinastu vikalpA avastusaMsparzinaH vyAvartyavastubalena bhinnabhinnavyAvRttinimittAn sAmAnyabhedAn vyAvRtte vastunyupakalpayantaH samupajAyante, ato na tadvazAttadvyavasthA yuktA atiprasaGgAt evaca sarve bhAvAH svabhAvataH svabhAvaparabhAvAbhyAM vyAvRttAH, svasvabhAvavyavasthiterityanumAnena sajA- 15 tIyavijAtIyavyAvRttaniraMzavastusiddhiriti cenmaivam, svasAdhyena hetorvyAyasiddheH, nA danumAnena tatsiddhiH sarvabhAvAnAM pratyakSAviSayatvena dharmyasiddhyA'numAyA apravRtteH / sAdhyahetvaravinAbhAvasya sarvopasaMhAreNAnumAnAntareNa sAdhane'navasthAnAt / nApi pratyakSeNa ta siddhi:, tasya sannihitaviSayagrAhakatvena dezAdiviprakRSTA zeSapadArthalambanatvAnupapatteH / na ca pratyakSeNa purovarttiSu bhAveSu bhedena sAdhyalakSaNena saha hetoH sarvopasaMhAreNa vyAptiM pratipadyata 20 iti vAcyam, adhyakSasya yatraiva svavyApArAnusArisvottara vikalpajanakatvaM tatraiva tasya prA. mANyena sarvato vyAvRtAtmani tadbalena vikalpAnutpatteH, sarvadA vikalpasyAnuvRttavyAvRttAkArAbhyavasAyina evotpatteH, anyathA sajAtIyAdbheda ityabhidhAnAnarthakatvApatteH / kiJca kSaNikatvAnumAnamapi vyarthaM syAt, akSaNikAdivyAvRtteH svalakSaNAnubhavajanya vikalpenAdhyavasAyAt, tathA sarvato vyAvRttAkArAdhyavasAyinAM vikalpAnAM svalakSaNamapi viSayaM syAt, 25 yathAhyadhyakSaM pratiniyatasvarUpasyAnukaraNAtsvalakSaNaviSayaM tathaiva sarvato vyAvRttAkAramAhI vikalpo'pIti so'pi svalakSaNaviSayaH kuto na bhavet / tasyAvizadAvabhAsitvAnna tatheti caitra dUre varttamAnavRkSAdisvarUpaviSayasyAdhyakSasyApi avizadAvabhAsitayA svalakSaNaviSayatvAbhAvaprasaGgAt / na ceSTApattiH ayathArthAkAragrAhitvena tasya bhrAntatvAditi vAcyam, tada "Aho Shrutgyanam" : 67 : Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ dazamam *yakSasyAnadhigatArtha gantRtvenA visaMvAditvena ca pramANAntaratvaprasakteH na ca tasya pratyakSatA, bhrAntatvAbhyupagamAt, nAnumAnatvamaliGgajatvAt nApi vikarUparUpatA, tatkAraNaM svalakSaNamantareNApi bAhyArthasannidhibalatastasyopajAyamAnatvAt / na cAdhyakSa viSayasvalakSaNAdhya vasAyitvAdasyAprAmANyam, tathAbhyupagame'dhyakSekSitazabdaviSaye kSaNikatvAnumAnasyApyaprAmA5 vyApatteH / na cAnumAnamanizcitArthAdhyavasAyyato'nadhigatArtha gantRtvAt pramANam, nizcito hyadhyakSaviSayaH, kSaNikatvasya cAnizcayAnnAdhyakSaviSayatvamiti vAcyam, tathA sati kSaNikatvAnumAnavadvikalpasyApi prAmANyaM syAt anizcitArthAdhyavasAyatvasyobhayatra samAnatvAt / yatrAMze pratyakSaM nizcayotpAdanasamarthaM tatra pratibhAsAvizeSe'pi vikalpo na pramANam, pratyakSagRhItAMzamAhitvAt, anumAnantu pramANam, agRhItArthAdhigantRtvAt, tadviSaye'rthe'dhya10 kSasya nizcayotpAdanAsAmarthyAditi cenna, ekasyaivAnubhavajJAnasya svArthaviSayaka nizcayotpAdane birodhena sAmarthyAsAmarthyAnupapatteH / nApi samAropavyavacchedakatvenAnumAnaM pramANaM na punaH pratyakSapRSThabhAvI vikalpa iti vaktavyam, anumAnasya samAropavyavacchedakatvAnupapatteH kSaNike hyakSaNikajJAnaM samAropaH, tazcAnumAnapravRtteH prAgiva paJcAdavyavikalameveti / pazcAdaskhaladrUpeNa samAropasyApravRttestadvaikalyamiti cet, na tadA skhalate rakSaNika pratyayAt svaputrAdau 15 pravRttirna syAt / kiJca samAropavyavacchedaH abhAvarUpatvenAhetukaH, sa kathamanumAnenAnyena vA kriyate jJApyate vA, abhAvena saha kasyacidasambandhAttathA tasyApratipattezca ato na kSaNikasamAropAvyavacchedakatvAt kSaNikAnumAnasya prAmANyam / tasmAdanumAnaprAmANyavAdinA sarvopasaMhAreNa vyAptigrAhakaH pratyakSa prabhavaH svaviSayAvisaMvAdI vikalpaH pramANayitavyaH, sa cAsmaddarzane AbhinibodhikaM jJAnamiti prasiddhaH, aspaSTatayA zrutaM vA Uhazabda20 vAcyatayA na pratyakSa parokSapramANadvayavyatiriktaM tat pramANAntaram / pratyakSAnumAnavAdinAntu vyAptigrAhakaM pramANAntaraM prasaktam, tAbhyAM vyAptigrahaNAsambhavAt / na ca pratibandhagrAhakasya pramANasya svArthe vyabhicArastatra pratibandhAbhAvAditi vAcyam, tatra yogyatAlakSaNapratibandhasadbhAvAt, pratyakSespi hi svArthaparicchedo yogyatAta eva na tu tadutpattyAdeH, anyathA indriyAderapi tatparicchedyatvaprasaGgAt / na ca yogyatAyAH pratibandhasAdhakatve'navasthA : 68 1 jAtyAderapoharUpasya vyaktau AlocanAjJAnena gRhItAyAM gRhItatvAttadviSayaM savikalpakaM gRhItagrAhivAtsmRtivanna pramANam, na ca prathamaM sammugdharUpeNAlocanA jJAnenAdhigataM na hi nizcitarUpeNa, uttarottarastu nizcayaH pramANaM samAropavyavaccheda viSayatvAdanumAnavaditi vAcyam, pravRttasamAropavyavacchedenaivAnumAnasya pramANatvAt na tu samAropaviSayavyavacchedamAtreNa, smRterapi prAmANyaprasaGgAt / darzanAnantarabhAvino gavAdevikalpasya tu na pravRttasamAropavyavacchedakatA, antara samAropasyopalabdhilakSaNaprAptasyAnupalambhato'nutpannatvAditi bauddhAH || " Aho Shrutgyanam" Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] zabda saGketasamarthanam | : 69 : prasaGgaH, liGgavadasya pratibandhanizcayApekSayA gamakatvAbhAvAt pratyakSavat yogyatayaiva svArthaprakAzanAt svahetoreva niyatArthaprakAzanayogyasyotpatteH / na ca svalakSaNAdhyakSa pRSThabhAvino vikalpasthAvizadAvabhAsitvAnna sAmAnyagrAhakatvamiti vAcyam, sahazeSvartheSu visphAritAkSasya puraH sthiteSu sphuTaM tasyAvabhAsanAt / savikalpAvikalpayoryugapadvRttestayorekatAM vimUDho' dhyavasyati, ataH spaSTatAvabhAsastatra saMlakSyata iti cenna yuktayA'nupapatteH, kiM tayoreka- 5 viSayatvAdekatvAdhyavasAyaH, utAnyatareNAnyatarasya viSayIkaraNAt kiM vA'parasyetaratrAdhyAropAt / nAyaH, vikalpasya pUrvAnantarapratyayAgrAhyasva samAnakAlavastuviSayatvAt / na dvitIyaH samAnakAlabhAvinorapArataMtryAt / nAntyaH, aviSayIkRtasyAnyasyAnyatrAdhyAropAsambhavAt / na ca taduttarabhAvijJAnaM tau viSayIkRtyAparamanyatrAdhyAropayatIti vAcyam, tayorvivekenopalambhaprasaGgAt, tasmAnnaikatvAdhyavasAyaH / kiJca jJAnayoryugapadvRttitvamapyasiddham, tayoreka- 10 dotpattau hi yugapadvRttiH syAt, arthendriyAdilakSaNaika sAmagrIvizeSAdvikalpA vikalparUpakAryadvayodayAsambhavAt sAmagrIbhedAddhi tajjanyakAryasya bhedo yukto'nyathA sa bhedo nirhetukaH syAt / na ca yasya vyatirekAtkAryasya vyatireko dRSTastatra tasya sAmarthyanirNayaH, arthAdivyatireke ca na vikalpasya vyatirekaH, arthendriyAdyabhAve'pi vikalpasamAnajAtIyasyAtItAdiviSayavikalpasyodayAt, ato'rthendriyAderavikalpotpAdana eva sAmarthyanizvayAdastyeva 15 sAmagrIbheda iti kAryabhedo'pi yukta eveti vAcyam, avikalpadarzanasyApi anarthajanyatvaprasakteH, taimirikacakSuSo'rthAbhAve'pi kasyacidavikalpasyotpattidarzanAt, tasmAtsiddhamakSa. janyasya vikalpasyArthasAkSAtkaraNalakSaNaM vaizadyam / tathA ekasyaiva vikalpasyArthagrAhiNa upalabhyamAnatayA tadaparaM darzanaM nAsti yadvyApArAnusAriNo vikalpasya gRhItagrAhitayA bhavadbhiprAmANyaM pratipAdyeta / na ca sAdRzyAttayorbhedenAnupalakSaNamiti vAcyam, santAnatadbhinna- 20 viSayatvena tayorekaviSayatva kRtasAdRzyAbhAvAt jJAnatvena sAdRzye nIlapItAkArajJAnayorapi jJAnatvena sAdRzyAt bhedenAnupalakSaNaprasaGgAt, ato nAvikalpakajJAnasadbhAvaH / na ca prathame'kSasannipAta eva yadi savikalpakaM darzanaM bhavettadvAhyazcArthAtmA, tathA satyarthagrahaNAbhAva eva syAt, tathAhi sati hi vastudarzane tatsannidhAne dRSTe tatastadvAcakazabdasmRtiH syAt, tatsmRtau tenArthaM yojayati, tadyojitavArthaM vikalpika buddhiradhyavasyati, na hi savikalpaka - 25 pratyakSavAdI zabdarahitamarthaM pazyati, svAbhidhAnavizeSaNApekSA evArthI vijJAnaivyarvasIyanta iti niyamAt / vinA taddarzanaM na tadvAcakazabdasmRti: tAmantareNa ca na vacanapariSvaktArtha darzanamityarthadarzanAbhAva eva prasakta iti vAcyam, zabdasaMyojitArthagrahaNameva vikalpa ityanabhyupagamAta, kintu niraMzakSaNikAneka paramANuvilakSaNasthirasthUlArthagrahaNaM vikalpaH, sa ca " Aho Shrutgyanam" Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dazamam prathamAkSarasannipAta velAyAmadhyanubhUyate, saMhRtasakalavikalpAvasthAyAmapi sthirasthUlarUpasyaiva stambhAderbahigrIhyAkAratAM dadhAnasya pratibhAsaH, na tu niraMzakSaNikAnekaparamANupratibhAsaH, azvAdivikalpakAle'pi puro'vasthitasya gavAdestathAbhUtasyaivAnubhavaviSayatayA pratibhAsaH | tasmAdabhilApasaMsargayogya sthirasthUlArthapratibhAsaM jJAnaM prathamAzvasannipAtodbhavaM savikalpakaM 5 tathAbhUtArthavyavasthApaka sabhyupagantavyam, anyathA sakalavyavahArocchedaprasaGgaH / ataH sAdhAraNAsAdhAraNarUpe vastuni pramANapravRttiH nAsAdhAraNAtmani, nirvikalpakasyApyasAdhAraNAtmani viSaye vikalpAnutpAdakatvAdagrAhakatvameva, grAhakatve tu kSaNikatvAnumAnasyAprAmANyamasaktiH, tasmAtsvasvabhAvavyavasthiteriti hetorbhedena sarvapadArthAnAM pratyakSeNa vyAptigrahaNAbhAvAnna sarvabhAvAnAM sarvato bhedaH, tasmAtsadRzapariNAmalakSaNasAmAnyasyAvAdhitapratyayaviSayatvena 10 sattvAdasiddhaH svasvabhAvavyavasthiteriti heturiti sthitam / yaduktaM sarve zabdA na paramArthato vastvabhidhAyakAH teSu paramArthataH kRtasamayatvAbhAvAdityAdi tadapi na samyak, sAmAnyavizeSAtmakasya vastunaH pAramArthikasya saGketavyavahArakAlavyApinaH pramANasiddhatvAt, yadyapi zAbayAdayo vyaktivizeSA nAnuyanti parasparaM tathApi samAnapariNAmasvarUpatayA kSayopazamavizeSAvirbhUtohAkhyajJAne tathaiva pratibhAsamAnAH saGketaviSayatAmupayAntyeva, agovyAvRtteSu 15 saGketavyavahArakAlavyAptimatsu bhAveSvagozabdavyAvRttagozabdasvarUpasya saGketitatvAt, dezAntare kAlAntare ca tatazzabdAttadarthapratipattirarthAvyabhicAriNyupajAyata eva / ekatvantu zabdArthayoH zAbdapratipattAvanaGgameva, tadantareNApi saGketasya kartuM zakyatvAt sArthakatvAcca / dayAnantarameva vinAziSu bhAveSUtpanneSvanutpanneSu vA na samayaH karttuM zakyata iti vAcyam, ekAntenodayAnantaraM vinAzitvasya bhAveSvasiddheH / na ca paryante vastUnAM kSayadarzanAttataH 20 prAgapi tatsvabhAvatvasiddhiriti vAcyam, Adau sthitidarzanAdante'pi tatsvabhAvatAyAH siddhiprasaGgAt / sthiratvasyAnte'nupalambhAnna tatsiddhiriti tu vacaH kSaNakSayasyAdAvanupalakSaNAna kSaNikatAsiddhirityanena pratihatam, Adau kSaNikatvAnupalambhaH sadRzAparAparotpattivipralambhAditi cenna kSaNikatvasyai vA siddhyA tathAbhidhAnAsambhavAt na ca kRtakatvAttatsiddhiH, sAdhyasAdhanayorbhedAsiddhyA tatastatsAdhanAyogAt, na hi svAtmanA svAtmanaH siddhiH / na ca tayorvyAM 25 vRttibhedAdbheda iti sAmpratam, kuto hi tayorbhedaH, kiM svataH kiM vA vyavacchedyabhedAt, utAropAt, Ahosvit buddhipratibhAsabhedAt, na prathamaH, svato bhede bhedasya vastutvApatteH, na dvitIyaH, anitya 70 : sammatitazvasopAne 1 itthaMbhUtaH sarvaH zabda itthaMbhUtasya sarvArthasya vAcakaH itthambhUtassarvo'rtha itthambhUtasya sarvasya zabdasya vAcya ityevambhUtA ttarkAtsvaviSayajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazama vizeSasahakRtAt sAmAnyavizeSAsmake'rthe sAmAnyavizeSAtmakasya zabdasya saGketaH pratipadyata iti bhAvaH // " Aho Shrutgyanam" Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhopAnam ] zAsanasamarthanam / tvAdivyavacchedyasya nityAdevastuno'bhAvena vyavacchedyAbhAvAdbhedAsiddheH / kalpitavyavaccheyena vyavacchedabhedAbhyupagame tu anyonyAzrayaH, tatra kalpanAyA apItaravyavacchedena kriyamANatayA'nyonyavyavacchedyena vyavacchedayorvyavasthitasvarUpatvAt / na tRtIyaH, asattvAdhAropasya sattvAdAvabhAvAt , bhAve cAnityatvavat sAdhyatvamanuSajyeta, tatsAdhane ca taddhetorasiddhaviruddhAnakAntikadoSatrayAnativRttirbhavadabhiprAyeNa / na caramaH, zandatvAderapi buddhiprati- 5 bhAsabhedena bhedAt sAdhanabhAvaH syAt , tathA ca na kazcit pratijJAthaikadezAsiddho hetuH syAt , na ca zabdAcchabdatvasya na pratibhAsabhedaH, tathA sati dharmadharmivyavasthA'bhAvaprasaktaH / na ca pratibhAsabhede'pi vyavacchedyabhedAbhAvAcchandatvasya pratijJArthaMkadezatvam , tathA sati bhAvadravyAbhidhAyinorabhidhAnayoraparyAyatA na syAt, zabdazabdena zabdatvasyApyabhidhAnAt , anyathA pratijJArthaMkadezatApi na syAt , tasmAnna kRtakatvAnityatvayoH sAdhyasAdhanabhAvo bhavadabhiprA- 10 yeNa, tayorbhedAbhAvAt / vastutastayorabhede'pi nizcayavazAgamyagamakamAva iti kRtakatvAdhyavasAyinizcayena bhedena nizcIyamAnaM kRtakatvamanityatvasya gamakamiti cenna, vastugatayoryayoH kRtakatvAnityatvayostAdAtmyapratibandhastayoranizcayAt , yayozca vikalpabuddhipratibhAsino:dena nizcayastayostAdAtmyanibandhanagamyagamakatvAbhAvAt ; te hi buddhyArUDhe, ato'vastutvena na tayoH pratibandhaH / nanu tayorbheda eva kAlpanikaH, na tu vastusvarUpamapi, zabdasvalakSaNa- 15 syAkRtakanityavyAvRttaniraMzaikasvabhAvatvAt , kRtakatvAdivikalpAstu zabdasvalakSaNagatakRtakatvAdibhiadharmAdhyavasAyinaH tathAbhUtasvalakSaNAnubhavadvArAyAtatvena tatpratibaddhAH, atastatpratibhAsidharmayoH sAdhyasAdhanabhAvo'vyabhicArazca pAramparyeNa vastupratibandhAdupapadyata eveti cenna, tathAvidhasvalakSaNasya pratyakSato'siddheH, svapne'pi niraMzakSaNikAnekaparamANurUpasya tasyAsaMvedanAt , kRtakatvAdidharmAdhyAsitasya pratyakSe pratibhAsamAnasya tasya cAniraMzatvAt / 20 na vA'numAnalakSaNavikalpena tasya siddhiH, pratibandhAsiddhAknumAnApravRtteH / kiJca sAdhyasAdhanayorbhede'pi na tvatpakSe tayoravinAbhAvasAdhakaM pramANamasti / na ca vinAzasya nirhetukatvAt 'bhAvo vinAzasvabhAvaniyataH, tadbhAve bhAvasyAnyAnapekSaNAt , yathA svakAryotpAdane'ntyakAraNasAmagrIvizeSa ityAdi sAdhanasadbhAvAt prakRtasAdhyasAdhanayoravinAbhAva iti vAcyam , sAdhanasyAnaikAntikatvAt , zAlyaGkurotpAdane'napekSamANAnAmapi yavabIjAdInAM 25 tadutpAdanasAmagrIsannidhAnadazAyAM tadbhAvaniyamAbhAvAt / yavabIjAdau zAlyaGkarotpAdanasva. bhAvatAvirahAt , tasya tatsvabhAvApekSayA'napekSatvamasiddhamiti cettarhi kRtakAnAmapi vinAza. svabhAvApekSatvAt keSAzcittatsvabhAvAbhAvAdanapekSatvasyAsiddhatvApatteH / nanu vinAzitayopalabdhAnAmarthAnAM pratikSaNaM vinAzAbhAve na syAdvinAzapratItiH, dvitIye kSaNe'pi bhAvasya sadbhAve "Aho Shrutgyanam" Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 75 : sammafccessopAnam [ dazama tadApi tatva sarvadA sadbhAvaprasaGgAt, dvikSaNAvasthAyitve hi dvitIye'pi kSaNe kSaNadvayasthitisvabhAvatvam / anyathA svabhAvabhedAt kSaNikatvaprasaGgAt evaM tRtIye'pi kSaNe'vasthAnaM syAt, bhAvasya bhAvAt tathA caturAdikSaNeSvapi / tathA ca satyAsaMsAraM bhAvasya sthiteravinAzAdvinAzapratItirna syAt, bhavati ca vinAzapratItiH, atastadanyathAnupapattyA pratikSaNavinAzAnumAnaM 5 dRzyAtmakasya kAryasya / adRzyAtmano'pyAye kSaNe yaH svabhAvaH prAgabhUtvA bhavanalakSaNaH sa eva ced dvitIyakSaNe'pi tarhi prAgabhUtvA bhAvasya bhAvAt kSaNikatvam / yadi prathame kSaNe janmaiva na tu sthitiH, dvitIye kSaNe sthitireva na janmetyucyate tathApi janma tadvato: sthititadvatazcAbhedena tayozca bhedAt pratikSaNamanavasthAyitvameva siddham, parasparabhinnasyAparAparakAlasambandhitvasya bhAvasvabhAvatvAdapi pratikSaNamanavasthAyitvamiti siddhaM vinAzaM pratyanape10 kSatvaM bhAvasyeti cenmaivam svahetorevAnekakSaNasthAyI bhAvo bhUtakSaNeSvabhavan varttamAnakSa NeSu tiSThan bhaviSyatkSaNeSu sthAsyaMzca prathamakSaNa eva jAta ityasatApyanAgatAdinA kAlena bhAvasya vizeSyatvamaviruddham, dvitIyakSaNe kAryakArikAraNasAmarthyavat, anyathA kAryakAraNayoreka daivotpatterekakSaNasthAyi jagat sthAditi prAgutpatterabhUtvA bhAve'pi bhAvasya dvitIyAdikSaNe sattvAnna kSaNikatvam / na vA'parAparakAlasambandhe'pi bhAvasyAnyAnyasvabhAvatvam, 15 paramANuSaTkasambandhe'pyekaparamANuvat / na cAsambandhaH parasparaM paramANUnAmayaHzalAkAkalpatvAditi vAcyam, sambandhasya pratIyamAnatayA tadadbhAvakalpanA'yogAt / na ca sambandhakalpane kRtsnaikadezasambandhavikalpayogaH, sarvAtmanA hi paramANUnAM sambandhe piNDasyANumAtratA syAt, ekadezenAbhisambandhe teSAmekadezAnAM paramANvAtmabhUtatve naikadezenAbhisambandhaH, teSAmabhAvAt / paramANubhinnatve tu ekadezAnAM paramANubhiH sarvAtmanA sambandhe'me20 dAta, ekadezaikadezinoreka dezAbhAvAnnaikadezenApi sambandhasteSAm, tatrApyekadezakalpane'navasthAnAt / na ca prakArAntareNa sambandho dRSTasteSAM tasmAdanupalabhyamAnasyApi paramANvasambandhasya kalpaneti vAcyam, adRSTasyAsambandhasyeva sambandhaprakArAntarasyaiva kalpanAprasaGgAt yataH sarvAtmanA ekadezena vA sambandho nopapadyate, atha ca sambandhaH pratIyate tasmAtprakArAntareNaiSAM sambandha iti kalpanAyA eva samyaktvAt, tathA ca sati nApi pratItivirodhaH syAt / yadi , 1 pArataMtryaM hi sambandhasiddhikA parataMtratA / tasmAt sarvasya bhAvasya sambandho nAsti tattvataH // parApekSA hi sambandhaH so'san kathamapekSate / saMca sarvanirAzaMso bhAvaH kathamapekSate // 2 arthAnAM sambandho hi pratibhAsate'bAdhitAdhyakSe, paTo hi tantusambaddha rUpAdayazca paTAdisambaddhAH avabhAsante, sambandhAbhAve teSAM vizliSTatApratibhAsaH syAt, arthakriyAghaTanaM ca na syAt paramANUnAM parasparaM sambandhAbhAvana jaladhAraNAdyarthakriyAyA aghaTanAt / tasmAt kenacidezena sambandhinostAdAtmyamatAdAtmyazvAvazyamabhyupeyam bhAvAnAM pratIyamAno'yaM kathaJcitpratyAsattiviprakarSazca svasvabhAvaH na tu sarvathA viprakarSaH pratIyate mena pArataMtryAdiprayuktadoSAvakAzo bhavediti bhAvaH // " Aho Shrutgyanam" Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / zabdasaGketasamarthanam / pratItirvikalparUpatvAdAropitagocarA sambandhe'satyapi tamAdarzayatyato na tasmAtsambandhavyavastheti kathyate tarhi sambandhapratItezadyAnupapattiH vikalpasyAvizadarUpatAbhyupagamAt , na hi vikalpAvikalpayoryugapadvRttarekatvAdhyavasAyAdvaizadyabhramaH, tathA sati sahabhAvinorgodarzanAzva. vikalpayorapyekatvAdhyavasAyAt vaizadyavibhramaH syAt / na cAsambaddhaiH paramANubhissambandhagrAhIndriyajJAnaM janyate tato na doSa iti vAcyam , asambaddhAn sambaddhAniva prakAzayato'- 5 dhyakSajJAnasya bhrAntatvApattyA pratyakSatvAsambhavAt , pratyakSatve ca paramANusambandhasiddhireva syAt , asambaddhAnAJca paramANUnAM jaladhAraNAdyarthakriyAkAritvAnupapatteH, vaMzAdInAmekade. zAkarSaNe parasparaM paramANUnAmasambandhe tadaparadezAkarSaNasyopalabhyamAnasyAbhAvApatteca, tasmAnaikAntataH pratikSaNavinAzasyAnapekSatAsiddhiH / na ca kramayogapadyAbhyAmarthakriyAlakSaNasya vyApakasyAkSaNike'nupalabdhyA tato vyAvarttamAna satvalakSaNaM kRtakatvaM gatyantarAbhAvAt kSaNi- 10 keNvevAvatiSThata iti vyApakAnupalabdhyA sAdhyasAdhanayoravinAbhAvasiddhiriti vAcyam , nityAnityAtmakasya bhAvasya prakArAntarasya sadbhAvena vyApakAnupalabdhyA'vinAbhAvasyAsiddheH, kRtakatvasya kSaNikatvenaiva vyAptyayogAt , kSaNikasvabhAvApekSayA kRtakAnAmapi keSAJcinmate ubhayAtmakatvena kSaNikasvabhAvAbhAvAdanapekSatvaheto gAsiddhezca / vipakSAghyApakAnupalabdhyA vyAvRttasya hetorabhISTa eva sAdhyAvyabhicAra iti cenna, akSaNikavAdinA'kSaNikAvyabhicA- 15 rasyApyevaM vaktuM zakyatvAt , kramayogapadyAbhyAM hi kSaNike'rthakriyAvirodhaH, ekasAmadhyanta. rgatayugapadanekakAryakAriNa ekasya svabhAvabhedamantareNa janakatvasya kAryabhedasya vA'yogAt svabhAvabhede cAnekatvaprasaGgAnnaikasya yugapadanekakAryakAritvama , kAraNasvabhAvazaktibhedaM vinApi upAdAnabhedAtkAryasya bhedamicchatA zaktibhedo'bhyupagata eva, upAdAnasahakAribhAvenAnekeSu kAryeSu vastukSaNasyaikasyopayogAbhyupagamAt , upAdAnatvasahakAritvayoH parasparaM bhedAt / na 20 caikatra yo'yamupAdAnabhAvaH sa evAnyanna sahakAribhAva iti vAcyam , tathA sati tatkAraNaM sahakAri vA syAdupAdAnaM vA, sahakAryupAdAnabhAvayorabhedAt , tadyadhupAdAnaM syAnna tarhi kAryabhedaH, sarva pratyupAdAnatvAt , yadi tu sahakAri tadyupAdAnasyaivAbhAvAt tadbhedAtkAryabhedo na syAt , tathApi kSaNasyaikatropAdAnabhAva evAparatra sahakAribhAva iti na zaktibheda ucyate tarhi akSaNikasyApyekadaikakAryakAritvamevAnyadA'nyakAryakAritvamiti krameNAnyakAryakAriNaH zakti- 25 bhedo na syAt / na vopAdAnabhedAdeva kAryabhedaH, godarzanasamaye'zvaM vikalpayataH manaskAralakSaNopAdAnabhedAbhAve'pi savikalpAvikalpayoH pareNa bhedAbhyupagamAt / tadbhede'pi ca taduttarakAlabhAvino'nusandhAnasyAbhedAnnopAdAnabhedAdupAdeyasya bheda eva / ataH zaktibhedA "Aho Shrutgyanam" Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvalopAme [dazamam deva bhedaH kAryasya, zaktizca bhinnAbhinnA, zaktimato grahaNe'pi tasyA agrahaNAdbhinnA, kAryAnya. thAnupapatyA ca tatraiva pratIyamAnA sA tato'bhinnA / zaktimatazca zakte de'zaktAt kAryAnutpattiH, na ca zaktareva kAryotpAdakatvam , zaktimato'kArakatvenAvastutvaprasaGgAt , na ca zaktimato'pi kArakatvam , tasyAsAmAt / nApi zaktiyogAttasya zaktatvama, bhinnazaktyA 5 yoge'pi zaktatvAnupapatteH zaktesta bAnupayogAt / upayogAGgIkAre tu zaktitaH zaktimata utpa. ttirabhyupagatA syAt , tathA ca svahetoreva zaktasyotpattirabhyupagantavyA kiM bhinnazaktikalpa. nena, nApi zaktizzaktimato'bhinnA, zaktimato graheNa tadgrahNAt / sarvato vyAvRttavastubAdinAM vastubhUtasAdhAbhAvAt 'atatphalasAdhAdgRhItAmapi tAM vipralubdho nAdhyavasya. tIti' vaktumazakyatvAt , tasmAcchaktizaktimatorbhedAbheda eva, abAdhitAkArapratyayasya 10 tathaiva viSayatvAt , niraMze ca kSaNe zaktibhedAdapi na kAryabhedo niraMzatvAdeva, tasmAnna kSaNika syAkramakAritvam , nApi kramakAryakAritvam , dvitIyakSaNe kSaNikasyAbhAvAt , anekakAla. bhAvikAryakAritvaM hyekasya kramakAritvam , tazcaikakSaNasthAyini bhAve na syAdeva 1 RmikANAM kSaNAnAmapekSayA'kramo'pi kSaNaH kramakArI bhavatIti cenna, akSaNikasyApi kramavatsaha kAryapekSayA kramakAritvasambhavAt / akSaNikasya svato'kramatve'krameNaiva kAryotpattiH syAt , 15 anAdheyAtizayasyAkSaNikasya kAlAntarasahakAripratIkSA'yogAditi cenna, kSaNikasyevA kSaNikasya anAdheyAtizayasyApi kAryakAritvasya kAlAntaraniyatatvAt , sahakAritvaM hyekakAryakAritvamato'kSaNikasya yuktA sahakAripratyayApekSA / kSaNikasyApi hina sahakAriNi kAlAntare vA'tizayAdhAyakatvenApekSA, tasyAnatizayatvAt kSaNasyAvivekAca, kintu kAlA ntarabhAvyekakAryakAritvena sahakArisahAyasyaiva ca sAmarthyAt , anyathA sAmagrI janikA 20 na syAt, iSTApattau dvitIyakSaNApekSA na syAt , AdyakSaNa eva kAryasyotpattyApatteH / parasparo pakAritvaJca santAneSvekakAryakAritvameva, sahakArikSaNAta kAryakAriNaH kSaNasyApyanupakArAt sarvatraikArthakAritvameva sahakAritvam , ato'nupakAriNyapi sahakAriNi kAlAntare vA'pekSAsambhavAt kramavatsahakAryapekSayA'kramasyApi kramakAritvaM kiM na syAt , tadevaM kSaNike kramayo gapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt tato'rthakriyAlakSaNasattvaviziSTaM kRtakatvaM nivartamAnaM gatya. 25 ntarAbhAvAdakSaNikAdyavakAzamiti sAdhyaviparyayasAdhanAdviruddhaM syAt / evaM zabdavidyutpradI. pAdicaramakSaNAnAmanyatrAnupayogenAnarthakriyAkAriNAmapi kAryatvenAnaikAntikaM syAt , na ca teSAmanyatrAnupayoge'vastutvAdakAryatvamiti vAcyam, azeSatatsantAnasyApyavastutva. prasaGgAt / na ca teSAmanupayuktatA'siddhA yogivijJAnalakSaNavijAtIyakAryakaraNAditi vA. kyam , sajAtIyaM pratyanupayoge vijAtIye'pi teSAmanupayogAt , ekatrAnupayogino'nyatrApyu "Aho Shrutgyanam" Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] zabdasaGketasamarthanam / payoge jJAnAntarapratyakSajJAnavAdino'pi svajJAnAnupayuktasyApi jJAnasyArthajJAne upayogasambhavAdarthacintanocchedalakSaNadoSaprasaGgadAnAnaucityAt , svajJAnajananAsamarthasyApi jJAnasyArthajJAnajanane sAmarthyasambhavAt / tasmAdanarthakriyAkAriNo'kSaNikasya yadyavastutvenAkAryatvaM tarhi caramakSaNasyApi tatsyAt , sarvathA'rthakriyAkAritvAbhAvAt / athAnarthakriyAkAriNo'pi caramakSaNasya kAryatvaM na tarhi kRtakatvamakSaNike kSaNikavAdinA pratikSeptavyaM nyAyasya 5 samAnatvAt , tasmAnnArthakriyAlakSaNasattvaviziSTaM kRtakatvaM nityAdakSaNikAca sattvaM vyAvatayitumalam / etena sAmAnyasyAnarthakriyAkAritvAdavastutvaM nirastam, na ca tasya tatsAdhyakAryasyaivAprasiddhyA'narthakriyAkAritvamiti vAcyam , tasya vAhadohAdyarthakriyAkArisvAbhAve'pi vijJAnalakSaNakAryakAritvAt , antyazabdakSaNavat / na ca kevalAtsAmAnyAttadrAhijJAnodaye tena vyakteH kadApyagrahaNAttatsambandhitvena vyaktigrahaNAbhAvena tato vyaktau na 10 pravRttiH syAt , vyaktisahakRtasAmAnyAttajjJAnotpAdAGgIkAre ca pratyeka vyaktyabhAve'pi sAmAnyAjJAnotpattyA tadutpatti prati tAsAM sAmarthyAnavadhAraNAditi ubhayathApi jJAnakriyA' sambhava iti vAcyam , anyatamavyaktisavyapekSasyaiva sAmAnyasya tatra sAmarthyAt , anyatamavemApekSasya kavindAderiva, na hi pratyekaM vemAbhAve kuvindaH paTaM karotIti kuvindAdeva paTotpattiH, vemarahitAdanutpatteH / evaM pratyeka vyaktyabhAve vijJAnotpattAvapi na kevalaM sAmA 15 nyameva taddhetuH anyatamavyaktyapekSasyaiva sAmarthyAt , sAmAnyasya vyaktyapekSatvaJcaikakArya kAritvenaiva, tasmAnna jJAnalakSaNakAryakAriNaH sAmAnyasyAvastutvam / nApyabhidheyatvAttasyAvastutvam , hetorvipakSAdvayAvRtyasiddheH / na ca vastuno'bhidheyatve sAkSAcchandAdeva vastuno jJAnAdindriyasaMhate(yaya syAt , na caivam, tasmAt prakRtahetorvipakSADhyAvRttisiddhiriti vAcyam , zabdAdaspaSTAkAratayA pratItasya vastunaH spaSTAkArapratItyarthamindriyasaMhateH sApha- 20 lyAt , ekasyApi vastunaH spaSTAspaSTapratibhAsabhedaH sAmagrIbhedAt , dUrAsannAdibhedena spssttaaspssttaaprtibhaasaadibhedvt| tato na sAmAnyamavastu / ityabhyupagamavAdena nitya sAmAnyapakSabhA. vidoSaparihAraH kRtaH / vastutastu naikAntataH kizcidvastu nityamanityaM vA, bahinavapurANAdhanekakramabhAviparyAyAkrAntasya samAnAsamAnapariNAmAtmakasyaikasya ghaTAdeH antazca harSaviSAdAdyanekavivarttAtmakasya caitanyasyAbAdhitapratItiviSayasya vyavasthitatvAt / tasmAnnai- 25 kAntataH kSaNikatvaM vyaktInAmiti saGketavyavahArakAlavyApakatvasya bhAvAnna tatra zabdasaMke. tAsambhavaH, na vA saGketavaiyarthyam / pradhAnopasarjanabhAvenAnekAntAtmakavastunaH pramANaviSayatvAdyatraiva pratyakSaviSaye saGketaH sa eva sAmAnyavizeSAtmakaH zabdArtha iti kevalasvalakSaNajA "Aho Shrutgyanam" Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 76: sammatitattvasopAne [ ekAdazam titadyogajAtimatpadArthabuddhyAkArapakSabhAvino doSA anAspadA eva, ma hyekAntapakSabhAvidoSA anekAntavAdinaM samAzliSyanti iti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitattva sopAnasya zabdasaGketa samarthanaM nAma dazamaM sopAnam // apohavAcyatAnirasanam / apohaH zabdArthaH, sa ca dvividhaH, paryudAsarUpaH prasajyapratiSedharUpazceti, paryudAso'pi 10 dvividhaH, artheSu anugataikarUpatvenAdhyavasito buddhyAtmA buddhipratibhAsaH, vijAtIyavyAvRtta skhalakSaNarUpo'rthAtmakazca / tatra yathA harItakyAdayo bahavassAmAnyalakSaNamekamarthamantareNApi jvarAdizamanaM kAryamupajanayanti tathA zAbaleyAdayo'pyarthA vastubhUtaM sAmAnyamantareNApi prakRtyA ekAkAraparAmarzahetavo bhaviSyanti, tadanubhavabalena yadutpanna vikalpajJAnaM tatrArthAkA ratayA jJAnAdabhinnaM yadarthapratibimbakamarthAbhAso bhAti tatrAnyApoha iti vyapadezaH, na 15 cAsAvarthAbhAso bAhyakRtaH, jJAnatAdAtmyena vyavasthitaH san bAhyArthAbhAve'pi tatra tasya pratibhAsanAt / na cAtrApohavyapadezo ninimittaH mukhyagauNalakSaNanimittasadbhAvAt / vikalpAntarAropitapratibhAsAntarAdbhedena svayaM pratibhAsanAnmukhyastatra tadvyapadezaH, apohyata ityapohaH, anyasmAdapoha iti vyutpatteH / upacArAttu tribhiH kAraNaistatra tavyapadezaH, anya vyAvRttavastuprAptihetutvAt kAraNe kAryadharmAropaH ekaH, aparaH anyaviviktavastudvArA''20 yAtatvAt kArye kAraNadharmAropaH, anyazca vijAtIyApoDhapadArthena saha bhrAntaiH pratipattabhirai kyenAdhyavasAnalakSaNaH, kAraNairebhistatropacAraH / arthastu vijAtIyavyAvRttatvAt mukhyatastavyapadezabhAk / prasajyapratiSedhalakSaNastvapohaH gaurayamagaurna bhavatItyevaM lakSaNaH sphuTa eva / tatra zAbde jJAne sAkSAdya eva hi bhAsate tasyaiSa zabdArthatvaM yuktam , na ca zAbde jJAne prasajya pratiSedhasya bhAnam , vAcyAdhyavasitasya buddhyAkArasya zabdajanyatvAt , na vendriyajajJAnavadvastu. 25 svalakSaNapratibhAsaH, kintu bAhyArthAdhyavasAyinI kevalazAbdI buddhirupajAyate, tena tadevArtha pratibimbakaM zAbde jJAne sAkSAttadAtmatayA pratibhAsanAt zabdArtho yukta iti apohanaye prathamo'pohavyapadezamAsAdayati / yazca zabdasyArthena saha vAcyavAcakabhAvalakSaNa sambandhaH prasiddho 1 svabhAvataH parasparavilakSaNAnarthAnekArthakAritayA samAna hetutvena ca samAnAnAzritya yadekapratyavamarzarUpaM arthapratibimbasvabhAvajJAnamutpadyate sa buddhayAtmeti bhaavH|| "Aho Shrutgyanam" Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] apohavAdhyatA nirasanam / : 77 : nAsau kAryakAraNabhAvAdanyaH, bAhyarUpatayA'dhyavasitasya buddhyAkArasya zabdajanyatvAt | tathA ca zabdastasya pratibimbAtmano janakatvAdvAcaka ucyate pratibimbaca zabdajanyatvAdvA ndhyam, na tu niSedhamAtram / evaJca pratibimbalakSaNo'pohaH sAkSAcchabdairupajanyatvAnmukhyaH zabdArtho vyavasthitaH zeSayoranyApohayogaNaM zabdArthatvamaviruddhameva, sAmarthyAttayorapi pratIteH / sAmarthyaJca gavAdipratibimbAtmano'parapratibimbAtmabhinnatvAttadasaMyuktatayA pratIyamA- 5 natvam, tathA tatpratItau prasajyalakSaNApoha pratIterapyavazyasambhavAdataH so'pi gauNazabdArthaH / svalakSaNamapi gauNazabdArthaH prathamaM hi yathAvasthitavastvanubhavaH, tato vivakSA, tatastAtvAdiparispandaH tatazabda ityevaM paramparayA yadA zabdasya bAhyArtheSvabhisambandhaH syAttadA vijAtIyavyAvRttasyApi vastuno'rthApattito'dhigama ityanyavyAvRttavaratvAtmA'pohazabdArtha ityupacata iti, atra vadAmaH, vijAtIyavyAvRttapadArthAnAzrityAnubhavAdimukhena yacchAbdaM vijJAnaM 10 tathAbhUtapadArthAdhyavasAyyutpadyata ityatrAvisaMvAda eva, kintu tattathAbhUtavAstavikArthaprAhyabhyupagantavyam, adhyavasAyasya grahaNarUpatvAt, vijAtIyavyAvRttestu samAnapariNatirUpatayA vastudharmatvAt, tatrAnyApohazabdavAcyatA na kSatikAriNI, saGketavizeSasavyapekSasya tacchabdasya tatrApi pravRttyavirodhAt / vikalpapratibimbakamAtramapi na zabdArthaH, zabdAttasya vAcyatayA'pratipatteH / kintu viziSTasaGketasavyapekSA cchandAdvAhyArthapratipatteH tatpUrvakapravR- 15 tyAdivyavahArasyApi tatraiva bhAvAt sa eva bAhyaH zabdArtho yuktaH / evaM vijAtIyavyAvRttasvalakSaNasyopacAreNApohatvamapi na yuktam, yadi zabdavAcyasya vastusvarUpasyApohatvaM tadA' nantadharmAtmake vastunyupasarjanIkRtavizeSasya pAramArthikavastvAtmaka sAmAnyadharmakalApasya zabdavAcyatvAdupacAreNApohatvAsambhavAt / tucchasvarUpAyAH vyAvRtteH anyavyAvRttavikalpAkArasya cApohatve sAmAnyasAmAnAdhikaraNyavizeSaNavizeSyabhAvAdivyavahArazca sarva 20 evAghaTakamAnaH | tatra sAmAnyaM sAdhitameva / sAmAnAdhikaraNyavyavahArazva dharmadvayayuktasyaikadharmiNo bahirbhUtasyAsadbhAvAdayuktaH syAt, nAyeM bAhyArthAsaMsparzivikalpapratibimba ke yuktaH / na ca dharmadvayAnuraktaikadharmivikalpe'pyayamupapatsyata iti vAcyam, tathAvidhavikalpAbhyupagame'nekAntavAdaprasaGgAt / na cAnekatvaM na tAttvikamiti vaktavyam, tathA sati jJAnasvarUpe'vidyamAnasyAnekatvasya svasaMvedanenAparicchedaprasaGgAt paricchede vA svasaMvedanasyApratyakSa- 25 tvaprasaGgAt, avidyamAnavastuviSayakatvAt, sadasatorekatvAnekatvayormadhye'nekatvAde jJanitAdAtmyaviraheNAnAtmabhUta vaicitryasya atadAkArajJAnavedanena paricchedAsambhavAJca / yadi ca vaicitryaM buddhimAzliSyatItyaGgIkriyate tadA bahirbhUto'pyarthastadAzliSyet, ekatvanAnAtvayorvirodhastu vijJAne'pi tulya eva / buddhernIlAdipratibhAsAnAJcaikayogakSematvAdekatvamiti cenna, sahabhA "Aho Shrutgyanam" Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 78 : sammatitatvasopAne [ ekAdazam vinAM cittacaittAnAM nAnAtve'pyekayogakSematvAttena svabhAvabhedasyAnirAkaraNAta, cittamartha. mAtragrAhi, caittAH vizeSAvasthAgrAhiNaH sukhAdayaH / nIlAdipratibhAsAnAM sarvathaikatvamapi pratyakSaviruddham , pratibhAsabhedAr3hedasiddheH, bhedapratibhAsa syAbAdhitvenAbhrAntatvAJca | atha vikarUpasyAyaM vibhramaH, bahirarthe sAmAnAdhikaraNyAderayogAt , nAnAphalayonIlotpalAdizabdavika5 lpayorekasminnarthe vRttivirodhAt , dharmadharmiNorekAntabhedAbhedAbhyAM gatyantarAbhAvAt , dharmadha. miNohi abhedAbhyupagame zabdenaikena vikalpena ca svalakSaNAtya viSayIkaraNe nikhilasvabhAvAkSepAdaparasya zabdAdeH skhalakSaNaikavRttestadbhinaphalatvAbhAvAttadabhede sakRt grahaNasyAvazyaMbhAvitvam , abhedasya tallakSaNavAdanyathA gRhItAgRhItayorbhedaprasakteH / dharmadharmiNorbhedAbhyupagamapakSe' pi ghaTapaTAdizabdavat ekatrAvRtteH, upAdhidvAreNaikatropAdhimati zabdavikalpayostadA pravRtti10 bhavet , yadi tayorupakAryopakArakabhAvaH syAt , anyathA pArataMtryAsiddheH / tayozcopAdhyu pAdhimadbhAvAbhAvAnna tadvAreNApi tayostadvati vRttiyuktA / atha tayorupakAryopakArakabhAvastadopAdhyupakArikA zaktirupAdhimato yadyabhinnA tadaikopAdhidvAreNApyupAdhimataH pratipattau sarvopAdhyupakArakasvarUpasyaiva tasya nizcayAdupakAryasyopAdhikalApasyApyazeSasya nizcayaprasaktiH, upa. kArakanirNItarupakAryanizcayanAntarIyakatvAt / upAdhimato bhede tacchakteH sambandhAbhAvaH, 15 tatastAsAmanupakArAt , upakAre vA tadupakArazaktInAmapi upAdhimato bhedAbhedakalpanAyA. manavasthA sarvAtmanA grahaNazca prasajyata iti, maitram , abhedasya sakRdhaNalakSaNatvAbhAvAt , ghaTAdyAkArapariNatAnAM paramANUnAM sakRdrahaNe'pyabhedasyAbhAvenAtivyApteH, sattvAnityatvayora. bhede'pi sakRdrahaNAbhAvenAvyAptezva, tayossakRdhaNe ca satvapratipattau kSaNakSayasyApi pratipatte ranumAnavaiyarthyaprasaGgAt / na cAnAdisaMsArAbhyastAkSaNikAdivAsanAjanitamandabuddheH pUrvottara20 kSaNayorvivekanizcayAbhAvAtsvalakSaNasya sarvAtmanA'nubhavenAdhigame'pi kSaNikatAyAM nizcayAnutpatteranumAnasya sAphalyamiti vAcyam , ghaTakapAlakSaNayorapyavivekanizcayaprasakteH / sadRzAparAparotpattarvipralambhanimittasyAbhAvAnAtra satprasaGga iti cenna, dvasvavarNadvayocAraNe tatprasaGgAt , na ca tayovipralambhanimittasyAnantaryasya varNadvayAntarAle sattvalakSaNasadRzadharmasyA bhAvAnna tatprasaGga iti vAcyaM laghuvRttervibhramanimittasya sadbhAvAt , evaJca saMyuktAGgulyo25 rapyavivekanizcayaH syAt , dezanairantaryasArazyayorbhAvAt / kiJcAnyApohavAdinAM bhrAnti nimittaM sAdRzyaM vastubhUtaM nAstyeva, sAmAnyavAdaprasaktaH, na caikavijJAnajanakakSaNAnAM sAdRzyarUpatA vAcyA, tasmAd vivekAnizcaye rUpAlokamanaskArAdInAmapi ekavijJAnajanakatvena sAdRzyAdekatvanizcayasteSAmapi bhavet / evaM dezanairantaryamapi na bhrAntinimittam , tatsadbhAve'pi saMyuktAkulyontyabhAvAt / kAlanairantayaM laghuvRttireva, tadapi na bhrAnti "Aho Shrutgyanam" Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] apohavAdhyatAnirasanam / nimittam, hrasvavarNaM dvayozcAraNe tadbhAve'pyabhAvAt nApyubhayaM nimittam, saMyuktAGgulyo: pUrvAparakSaNayorapi ubhayasadbhAve'pyabhAvAt tasmAdAntaretara bhrAntikAraNAbhAvAdyathAnubhavaM kuto na vikalpotpattiH, tasmAdupAdhitadvatorabhede'pi nAnAphalatvaM zabdavikalpayora viruddham / bhedapakSe'pi tayorekArthavRttirghaTata eva tadvAreNa zabdavikalpayorekasmin dharmiNi vRtteH sAmAnAdhikaraNyAdivyavahArasiddhiH / upakAryopakArakapratItyoranyonyAvinAbhAvitvAbhAvAt 5 naikopAdhidvAreNa sarvAtmanopAdhimataH pratipattiH, anyathA kathaJcitsarvasyApi parasparaM upakAryopakArakabhAvAdekapadArthapratipattau tadAdhArAdibhAvenopakArakabhUtasya bhUtalAdestatkAryabhUtasantAnAntaravarttijJAnasya vA grahaNaM tato'pi tadupakAriNastasmAdaddhyaparasya tadupakAriNa iti pAramparyeNa sakalapadArthAkSepAtsarvaH sarvadarzI syAt / nanu bhavatyayaM doSaH sambandhavAdinAm, sambandhasya sambandhibhyo vyatireke'navasthAprasaGgenaikadharmadvAreNApi nikhi- 10 ladharmasambandhAtmakasyaiva dharmiNo'vagamAt sambandhino dharmakalApasyAzeSasya grahaNaprasaktiH, sambandhigrahaNamantareNa sambandhapratipatterabhAvAt aGgulidvayapratipattau tatsaMyogapratipattivat / sambandhiSvekasambandhAnabhyupagamavAdinAmasmAkaM nAyaM doSaH, na hi prAgbhAvottarabhAvAvantareNAparaH kAryakAraNabhAvAdirekaH sambandho'smAbhirabhyupagamyate yena samastAba - gamAt sarvaH sarvadarzI syAditi maivam sambandhavAdinaH samastadharmasambandhAnAM dharmya - 15 bhinnatve'pi tadekadharmasambandhAtmakasyaiva dharmiNo jJAnAdazeSadharmagrahaNaprasaGgAbhAvAt / samba ndhAbhAvavAdino'pi yadyupakArakapratipattAvapi ekasambandhAbhAvAnnopakAryasyAvagatistadA kathaM rUpAde rasato'numAnenAvagatiH, upakAryaviziSTasyopakArakasyApratipatteH, pratipattau ca kathaM bhavanmatena na sarvaH sarvavidbhavet / na ca dharmadharmipratItyoritaretarAzrayatvAttatpratItyabhAvena na dharmadharmibhAva iti vAcyam, yugapattayoradhyakSe pratibhAsanAt, na vA kramapratibhAse'pi 20 tatpratItyoritaretarAzrayatvam, dUrAdadhyakSeNa pratItasya vRkSatvaviziSTasya pratyAsanne AmrAdivizeSaNaviziSTasya tasyaivAvasAyAt zAbdapratibhAse'pi gozabdAdgotvamAtropAdheravabhAtasya zuklazabdAttadupAdhiviziSTasya tasyaivAvabhAsanAt / na ca guNagrahaNamantareNa guNino'pi gavAderagrahaH tadagrahe ca guNAgraha iti vAcyam, gozabdAdvizeSaNavizeSyayoryugapadeva pratipatteH / atha savikalpapratyakSavAdinAM syAdayaM doSaH, dharmaviziSTadharmiNo nizcayAddharma- 25 dharmiNozca parasparasavyapekSatvAt, nirvikalpaka pratyakSavAdinAntu sarvopAdhinirapekSaniraMzasvalakSaNasAmarthyabhAvinA tadrUpamevAnukurvatA nirvikalpakAdhyakSeNa anyanirapekSasvalakSaNagrahaNAbhyupagamAnnAyaM doSa iti na samyagetat, sakalopAdhizUnyasvalakSaNaprAhiNo nirvikalpakasyAbhAvAta., tadevaM bhinnanimittayorekavipayatvAvirodhAt kathaM na bahirarthe sAmAnAdhikaraNyavya + "Aho Shrutgyanam" : 04 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ ekAdazam vahAraH / vizeSaNavizeSyabhAvo'pi bAhyasamAzrita eva, na ca vizeSaNavizeSyayorupakAryopakArakabhUtatvenAsamAnakAlayostadbhAvAnupapattestathAbhUtavikalpAzraya evAyaM vyavahAra iti vaktavyam , upakAryopakArakayoH pitAputrayoriva samakAlatvAvirodhAta , ekAntAnityapakSasya ca niSiddhatvAt / liGgasaMkhyAdiyogo'pi anantadharmAtmakabAhyavastusamAzrita eva / na caikasya 5 taTastaTI taTamiti strIpuMnapuMsakAkhyaM svabhAvatrayaM viruddhamiti vAcyam , viruddhadharmAdhyAsasya bhedApratipAdakatvAt , anantadharmAdhyAsitasya ca vastunaH pratipAditatvAt / na caikasmAcchadAdermecakAdiratnavacchabalAbhAsatAprasaGgaH pratiniyatopAdhiviziSTavastupratibhAsasya pratiniyatakSayopazamanimittasya sAdhitatvAt / evaM dArAdiSvartheSu bahutvasaMkhyA vanasenAdiSu caikatva saMkhyA na viruddhA, yathAvivakSamanantadharmAdhyAsite vastuni kasyaciddharmasya kenacicchabdena 10 pratipAdanAvirodhAditi // prajJAkarastvevamAha, tathAhi yadyatra pratibhAti tattasya viSayaH, yathA'kSaje saMvedane parisphuTaM pratibhAsamAnavapurarthAtmA nIlAdistadviSayaH, zabdaliGgaje saMvedane darzanaprabhave bahirarthasvatattva. pratibhAsarahitaM svarUpameva cakAsti tatastadeva tasya viSayaH, parihatabahirarthasambandhazca saMvidva purevAnyApohaH, vastuni zabdaliGgavRttarayogAt / na hi jAtistayorviSayaH, jAterevAsambha15 vAt , darzane vyaktereva sphuTatayA'nubhavanAt, zAbaleyAdivivekena jAterapratibhAsanAdgauriti pratItAvapi sAdhAraNarUpasyAnanubhavAcca / na ca zAbaleyAdirUpameva sAdhAraNam , tasya prativyakti bhinnarUpopalambhAt / na ca sarvavastuSu vyAvRttyanugamAtmikA vyAtmikA buddhiriti vaktavyam , tasyA indriyabuddhirUpatvaM na sambhavati, asAdhAraNarUpatvAttasyAH, nApi kalpa nA rUpA, tatrApi jAteranavabhAsanAt , puraHparisphuTamudbhAsamAnaM vyaktisvarUpaM vyavasyantI 20 hRdi cAbhijalpAkAraM hi kalpanA pratIyate na tu tadbhinno varNAkRtyakSarAkArazUnyaH pratibhAso lakSyate, varNAdisvarUparahitazca jAtisvarUpamabhyupagamyate, tasmAnna kalpanAvaseyA jAtiH asatI ca, kacidapi jJAne sphuTaM vyaktipratibhAsavelAyAM svarUpato'pratibhAsanAt / na ca zabdaliGgaje jJAne svarUpeNa jAtiH pratibhAti, tatra sambandhapratipatteH na tu svalakSaNam , tasyAsA dhAraNarUpatayA pratibhAsena sambandhagrahaNAsambhavAditi vAcyam , vyaktyAkArasyaiva tatrApi 25 sphuTaM pratibhAsanAt , na tu varNAkArarahito'nugataikasvarUpaH prayojanasAmarthyavyatItaH kazci dAkAraH kenacidapi lakSyate, zabdaliGgAnvayaM hi darzanaM arthakriyAsamarthatayA'sphuTadahanAkAramAdadAnaM janaM pravartayati / yadi jAtyAdireva liGgAdiviSayaH syAttarhi jAterarthakriyAsAmarthyavirahAdadhigame'pi zabdaliGgAbhyAM na bahirarthe pravRttirjanasyeti viphala: zabdAdiprayogaH syAt / na ca svalakSaNaM tatra samartha tadarthA ca pravRttirjanAnAmiti vaktavyaM, tatra svalakSaNasyApratibhA "Aho Shrutgyanam" Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] apazabdArthatA nirasanam / sanAt, na hyAtmAnamanArUDhe vijJAnaM pravRttiM vidhAtumalam, atiprasaGgAt / nApyAkRtiviziSTA vyaktistayorarthaH, tasyAH pratibhAsAbhAvAt, na hi zabdaliGgaprabhave vijJAne vyaktarUpatayA tasyAH pratibhAsaH, tadabhAve'pi tasyodayAt na ca vyakterevAkAradvayaM vyaktarUpamavyaktarUpazveti, vyaktarUpamindriyajJAnabhUmiravyaktarUpaM zabdArtha iti vAcyam, rUpadrayagrAhakAbhAvAt / na hi zabdena jJAnena tadgRhyate tatra spaSTarUpAnavabhAsanAt, nApIndriyajJAnena, tatra 5 spaSTAkArasyaiva pratibhAsanAt zrutaM pazyAmIti vyavasAyAdRzyazrutayorekateti cena, dRzyarUpatayA zrutasyAvagame dRzyarUpasyaivAvabhAsAt zrutarUpatayA dRzyasyAvagame tu vyakteH zrutarUpasyaivAvagateH, tasmAt pratibhAsarahitamabhimAnamAtramindriyazabdArthayoradhyavasAnam, na tattvam, anyathA darzana vacchAndamapi sphuTapratibhAsaM syAt / na cendriyasambandhasya tatrAbhAvAdvyaktipratibhAse'pi pratipattivizeSo'stIti vAcyam, tathApi pratipattibhedAsambhavAt yata indri- 10 yairapi svarUpamudrAsanIyam, zabdaliGgAbhyAmapi tadeva darzyata ityanyUnAnatiriktasya svarUpasyAdhigamaH syAt / vyaktirUpaM nIlAdikameva kevalamubhayatra pratIyate vyaktAvyaktAkArau tu jJAnasyAtmAnAviti cet, tarhi nIlAdisvarUpatayA tayoH pratibhAsanaM na bhavet, pratibhAsate va tathA tasmAnnIlAkArAvetau na hi vyaktarUpatAmavyaktarUpatAM ca muktvA nIlAdikamaparamAbhAti tadanavabhAsanAttasyAbhAva eva tasmAnnAkSazabdayoreko viSayaH / kica vyaktiryadi 15 zabdaliGgayorarthastadA sambandhavedanaM vinaiva tAbhyAmarthapratItiH syAt, zabdaliGgayozcArthe sambandhavedanAsambhavAt, tathAhi vyaktau sambandhavedanaM pratyakSeNa vA anumAnena vA bhavet, tatra purasthita rUpamAtrapratibhAsakatvAt pratyakSasya tena zabdArthayorvAcyavAcakabhAvasambandhasya grahaNaM na saMbhavati, athendriyajJAnArUDhe rUpe idametacchabdavAcyam, idamasya vA'bhidhAnamiti sambandhavyutpattirdRzyata iti cenna vikalpAnupapatteH asyedaM vAcakamityasya hi 20 ko'rthaH, kiM pratipAdakaM tathA sati kimadhunaiva, utAnyadA, tatra nAdhunaiva, adhunendriyavyApAreNaiva sphuTaM nIlAderavabhAsanAt, zabdavyApArasya vaiyarthyAt, tatra tasya sAmarthyAnadhigateH / na vA'nyadA tadA hi zabdaH kimarthAn vizadAkAreNAvabhAsayati, AkArAntareNa vA nAdyaH, tadAnImapi cakSurAdibhireva vizadAkAreNa tasyAvabhAsyamAnatvAt kiM zabdena tatra tasya sAmarthyAdarzanAt, darzanAkAMkSAsadbhAvAzca / yadi hi zabdenaivArthaH sarvathA pratipannastarhi 25 : 81 : 1 yayA jAtirjAtiliGgAni cAkhyAyante tAmAkRtiM vidyAt, tatra lAkSAdAkRtyA ziraHpANyAdisaMnivezadarzanAdgotvA dijAtiyaijyate, yadA viSANAdibhiravayavaiH pRthak pRthak svAvayavasannivezAbhivyaktairgotvAdirvyajyate, tadA jAtiliGgena tena jAtestahiMgAnAJca prakhyApikA bhavatyAkRtiH, svalakSaNavacAkRtiviziSTavyakteH zabdArthatAnirAkaraNaM vijJeyam // 11 "Aho Shrutgyanam" Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ ekAdazam kimarthaM darzane pravRttiH syAt , sphuTaM pratipanne'pi punaH pravRttI pravRtteravirAmaprasaGgAt / nApyAkArAntareNArthaH zabdapratipAdyaH, tadAkArasya sambandhavyutpattikAle kAlAntare vA akSAgocaratvAdatane nAdhyakSataH sambandhavedanam / nApyanumAnena, pratyakSAbhAve'numAnAnavatA sat / tasmAtsambandhavedanAsambhavena na vastu zabdArthaH kintu zabdebhyaH bahirAsaMsparzinyaH 5 kalpanAH prasUyante tAbhyazca zabdA iti kAryakAraNabhAvamAtraM tattvaM na vAcyavAcakabhAvaH, zabdAddhi vijJAnamutpadyate na tu tattena pratIyate, ata eva ca jJAnatadAkArAvapi na shbdvaacyau| kathaM tarhi anyApohaH zabdavAcyaH, lokAbhimAnamAtreNa tathA'bhidhAnAt, laukikAnAM hi zabdazravaNAt pratItiH pravRttiH prAptizca bahiraNe dRzyate | na ca yadi lokAbhiprAya iSyate tarhi bahirarthaH zabdArtho'stu, nAnyApohaH tadabhAvAditi vAcyam , tasyaivAnyApohatvAt , na ca 10 tarhi svalakSaNaM zabdArtha iti vAcyam , vijAtIyavyAvRttarUpeNa tasya zabdabhUmitvasye TatvAt , na tu sajAtIyavyAvRttarUpasya, tasya zAbde'pratibhAsAt / na ca vijAtIyalyAvRttarUpAbhinnatvAtsajAtIyavyAvRttarUpasya zabdairvikalpaizca vijAtIyavyAvRttarUpasyAdhigatau tadapyadhigatameveti vAcyam , vikalpAnAmavidyAsvabhAvatayA svalakSaNAsaMsparzitvAt , tathA ca zabdaliGgAbhyAM bahirAsaMsparzipratyayaH kriyate tatsaMsparzAbhAve'pi pArampa15 yeNa vastupratibandhAdavisaMvAdaH, padArthasyAstitvAddhi prAptirna darzanAt , kezoNDukAderdarza ne'pi prAyabhAvAt / na ca pratibhAsamantareNa kathaM pravRttiriti vAcyam, pratimAse'pyanarthitve pravRttyabhAvAt , arthitve ca sati darzanavirahe'pi bhrAntyA pravRttisadbhAvAt kintu tatra vastupratibandhAbhAvAdvisaMvAdaH yatra tu pratibandhasadbhAvaH tatrAvisaMvAdaH, yadA tu vikalpAnAM svarUpaniSThatvAnnAnyatra pratibandhaH tadA svasaMvedanamAtraM paramArthasattatvamiti, ida20 mapi mataM nirastam , sAmAnyavizeSAtmakavastunaH zabdaliGgaviSayatvAt / sAmAnyavize SAtmakaM hi vastu sarvasyAM pratipattau pratibhAti kevalaM pradhAnopasarjanabhAvena jAtivyaktyoH sAmagrIbhedAt pratyakSAdibuddhau pratibhAsanAttatra vaizadyAvaizadyAvabhAsabhedaH / zabdArthayozca tAdAtmyatadutpattilakSaNasambandhamantareNApi sambandhaH pareNAbhyupagantavyaH, anyathA yatsa. ttatsarvaM kSaNikaM, akSaNike kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt saMzca zabda iti, tathA 25 yatkiJcitsat tatsarvamakSaNikam kSaNike'rthakriyAnupalabdheH saMzca zabda iti sAdhanavAkyayoH svaparAbhipretArthasUcakayoH svalakSaNAsaMsparzitvena bhedAbhAvAt sAdhanatadAbhAsavyavasthAnupapa. ttiprasaGgaH / na cAnyatarasAdhanavAkyasya paramparayA svalakSaNapratibandhAdaparasmAdviziSTateti vAcyam , tathA sati vAcyavAcakayoH kAryakAraNabhAvAtiriktasya sAmarthyaprAptasyAniSTasyApi sambandhAntarasyAbhyupagamaprasaGgAt / na ca zabdasya kacidarthe vyabhicAradarzanAtsarvatrAnAzvAsAda prAmANya kalpanA yuktA, pratyakSasyApi tathAbhAvaprasaGgAt / kiJcAnyavivakSAyAmanyazabdadarzanA "Aho Shrutgyanam" Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam apohazabdArthanAnirasanam / : 83: dvivakSAyAmapi kacidvyabhicArAt sarvatrAnAzvAsena na teSAM vivakSAvizeSasUcakatvaM syAt , na ca suvivecitakAraNasya kAryAvyabhicArAnna zabdavizeSANAM vivakSAvizeSasUcakatvaM viruddha. miti vAcyam , yena pratibandhena zabdavizeSasya vivakSAvizeSasUcakatvaM tata eva teSAmarthavizeSapratipAdakatvaucityAt / svAbhidhitsitArthapratipAdanazaktivaikalyAdanyathApi prAyazo'bhidhAnavRttidarzanAdvicitrAbhisandhitvAt puruSANAM visaMvAdazaGkayA vakkabhiprAye'pi teSA- 5 maprAmANyamiti cettarhi sarvavyavahArocchedaprasaGgaH, tathAhi yajjAtIyAt kacitkadAcidyathAbhUtaM dRSTaM tAdRzAdeva sarvadA sarvatra tathAbhUtameva bhavatIti nirabhiprAyeSvapi niyamo nopalabhyate, indhanAdisAmagrIto'nalaprAdurbhAvadarzane'pi ekadA maNyAdiprabhavatvenApi tasya samIkSaNAt kathaM kAryahetorapyavyabhicAritvanibandhanaM prAmANyaM pareNAbhyupagataM yuktaM syAt , bahudhA vRkSasya cUtasyopalambhe'pi kacit kadAcillatAtmatayApi tasya darzanAt ziMzapA vRkSa- 10 svabhAvameva bibhartIti kathaM prekSApUrvakAriNAM niHzavaM ceto bhavet , yato latA ca syAt ziMzapA ca, naivAtra kazcidvirodha iti vRkSo'yaM zizapAtvAditi svabhAvahetorapyavyabhicAranibandhanaprAmANyAbhyupagamaH parasya vizIyeta / yadi svabhAvasadasadbhAve bhavato bhAvasya niHsvabhAvatApattyA tAdAtmyAdavyabhicAralakSaNaM prAmANyaM tathA kAraNAbhAve bhavata: kAryasya kAryatvAbhAvApatyA tadutpattisvarUpAvyabhicAranibandhanaM prAmANyamastItyanumAnaM pramANamityu- 15 cyate tarhi svasantAne yAhagbhUtaM vijJAnamutpannaM tAdRgbhUtasyaiva zrotRsantAne vijJAnasyoripapAdayiSayA vacanamuccArayan parArthAnumAnaM vA'bhyupagacchan zabdAnA bahirarthe sambandhanimittaM prAmANyaM kathaM pratikSipet / anumAnasyApi prAmANyaM yadyavyabhicArapratipattyabhAvAnnAbhyupagamyate tadA tattvavyavasthA na syAdeva, pratyakSe'pi svArthAvyabhicAritvasya nizcayAsambhavena tatastadrUyavasthA'sambhavAt , na vA svasaMvedanamAtrAttatsambhavaH grAhyagrAhakAkArazUnyasya tasyA- 20 pi yathAtatvamabhyupagatasyAnanubhUyamAnatvena svata evAvyavasthitatvAttattvavyavasthApakatvAsambhavAt / na ca sarvabhAvAnAM pratibhAsopamatayA na kiJcitattvamastIti vaktavyam, zUnyatAyA nirAkariSyamANatvAt / tasmAt pratyakSAdikaM pramANamabhyupagamyate yadi tadA zabdo'pi bahirarthe pramANatayA'bhyupagantavyaH, tannibandhanasya sAmAnyavizeSalakSaNabAhyArthapratibandhasya tatrApi satvAt , tatraiva ca zabdAccakSurAderiva niyamena pratipattipravRttiprAptilakSaNavyavahAra- 25 darzanAt , guNadoSayozcobhayatra samAnatvAt / yathA cAtavyAvRttivAhidhUmavyaktInAmAnaMtye'pi parasparaM pratibandho nizcIyate tathA vyaktInAmAnantye'pi tatra saGketaH saMbhavatyeva, pratibandho hi vahnidhUmavyaktInAM pareNa pratyakSeNaivAbhyupagantavyo nAnumAnena, anavasthA'nyonyAzrayado. SAnuSaGgAt / tadapi pratyakSaM vikalparUpameva, tasyaiva prAmANyasambhavAt , satyapi hi nirvika "Aho Shrutgyanam" Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ ekAdazam lpakapratyakSe yatraiva vikalpaH tatraiva pravRttyAdivyavahArakartRtvena tasya prAmANyaM nAnyatra, anu. mAnavikalpe ca pratyakSAbhAve'pi pravRttyAdivyavahAravidhAyakatvena prAmANyamityanvayavyatirekAbhyAM vikalpasyaiva prAmANyaM tasyaiva ca vyAptigrAhakatvamavazyamabhyupagantavyam / anyathA pratyakSa svalakSaNaM viSayalakSaNaM vA tattvaM na nizcinoti vikalpastu sAkalyenAvastveva 5 nizcinoti iti nizcayakriyApratiSedhAnna kizcitkenacinnizceyamanizcitena ca svarUpeNa na tattvavyavasthA syAt , tasmAt pratyakSavacchAbdasyApyubhayAtmakavastunizcAyakatvena prAmANyamabhyupeyam , dRzyante hi svayamadRSTeSu nadIdezaparvatadvIpAdiSvAptapraNItatvena nizcitAttacchabdAttattvapratipatti kurvANAH / na ca purasthaM ghaTAdikaM cakSurjanye pratyakSe zrotraje ca zabdasvarUpaM pratibhAsate nAnyaH kazcidvAcyavAcakabhAvastayoriti vAcyam , ekAntena tAbhyAM minasya 10 vAcyavAcakabhAvasyAsmAbhiranabhyupagamAt , yadyabhyupagamyate tadA tasya pRthak pratibhAsaprasana ApAcheta, kintu saMketasavyapekSasya zabdasya vAcakatvaM kathaJcidabhinno dharmaH, tadapekSayA cArthasyApi vAcyatvaM tathAbhUta eva dharmaH, taJca dvayamapi zabdArthapratibhAsasamaye kSayopazamavi zeSAvirbhUte kacijjJAne pratibhAsata eva | saGketasamaye hi idamasyavAcyam, idamasya vAcakamiti tadrAhiviziSTendriyAdisAmagrIprabhavaM jJAnamanubhUyata eva / avizadasyApi dUra. 15 sthavRkSAdyarthagrAhiNaH pratyakSatvAt tatpratibhAsAviziSTasya zAbdasyApi tatra prAmANyena tadutthA pakazabdasya satra sAmarthya nizcayAt vAcakatvasya pratipAdakatvasvarUpapakSe pradarzitadoSANAM nAvakAzaH / zrutaM pazyAmItyatra dRSTazrutarUpAdikalpanAnimittadoSodbhAvanamapi na samyak ekacitrapratibhAsijJAne'pi tathA prasaGgAt, tathA hi tatrApi pItAdyAkAratayA nIlAdyAkAra grahaNe pItAdyAkArApattyA na nIlAdyAkAraH, nIlAdyAkAratayA ca pItAdyAkAragrahaNe nIlA20 dyAkAra evAsAviti kutaH citra ekaH, tathA nIlasaMvedane'pi pratiparamANu evaM kalpanayA naikaM nIlapratibhAsaM jJAnaM syAt , viviktasya ca jJAnaparamANorasaMvedanAt sarvazUnyatApattyA sarvavyavahArocchedaH syAt, yadyekatvena saMvedanAdanekanIlaparamANusamUhAtmakamekaM nIlajhAnamityucyate tarhi dRSTazrutarUpamabAdhitaikatvapratibhAsAdekaM bahirvastu kiM nAbhyupagamyate / yathA yugapadbhAvyanekanIlajJAnaparamANyavabhAsAnAM svasaMvedane naikatvavirodhastathA krameNApi dRSTa25 zrutAvabhAsayorekatvenAvirodho dRSTaM zRNomIti jJAnena bhaviSyatItyekatvAvabhAsinA darzana zabdaviSayasyArthasyaikatvaM nizcIyata iti paramArthata eva tattatvam / zabdArthayoH sambandho'pi na kAlpanikaH, pratiniyatasaMketAnusAriNo niyatAcchabdAt pratiniyatArthapratipattidarzanAt / na ca zrotuH pratipattiH saMketAnusAriNI dRzyate, kalimAryAdizabdebhyo draviDAryayoryathAkramamantakAlabarSopasargAdipratipattidarzanAnna niyataH sambandha iti vAcyam, "Aho Shrutgyanam" Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam dravyArthikasvarUpam / 1 niyata saMketa sahakRtasya zabdasya niyatArthapratipattidarzanAt kAryagamyaM hi vastUnAM niyatatvamanyadvA yadA ca niyataM tatkAryamupalabhyate tadA kuto na tasya niyatatvam / tasmAdabAdhita zabdArtha sambandhapratipatterabAdhitAkArapratipattyA tAttvikArthadharmavyavasthApakatvAdyuktamevoktaM samayaparamArthavistareti // 2 // iti tapogacchanabhomaNi zrImadvijayAnanda sUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijaya kamalasUrIzvara- 5 caraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya mmatitatva sopAnasya apohasya zabdArthatAnirasanaM nAma ekAdazaM sopAnam // nayadvayaghaTakadravyArthikasvarUpam | atha prakaraNasyAsyArambhaH kuNThadhiyAmapyantevAsinAM yogyatAsampAdanArthaM kRtaH, sA ca yogyatA viziSTasAmAnyavizeSAtmaka padArthatadupAyabhUtanayapratipAdanaM vinA'smAt prakaraNAna sampadyate'to yogyatAyA upAyabhUtaM prakaraNAbhidheyamathaM nirddizati titthayaravayaNasaMgahavisesapatthAramUlavAgaraNI / davaDio ya pajavaNao ya sesA viyappA siM // 3 // : 85 : tIrthakaravacanasaGgrahavizeSa prastAra mUlavyAkaraNI / dravyArthikazca paryavanayazca zeSA vikalpA eSAm // chAyA // " Aho Shrutgyanam" 10 15 tIrthakareti, saMsArArNavaM yena taranti tattIrthaM dvAdazAGgam, tadAdhAro vA saGghaH, utpadyamAnaM tat kurvanti utpAdayanti tatsvAbhAvyAt tIrthakara nAmakarmodayAdveti tIrthakarAH, teSAM vacanamAcArAdi, tasyArthatastairupadiSTatvAt tasya saGgrahavizeSau sAmAnyavizeSazabdavAcyo 20 abhidheyabhUtau dravyaparyAyau, tayoH prastAraH, saGgrahAdikena nayarAzinA yena prastIryate vistIyete sa prastAraH, tatra sAmAnyaprastArasya saGgrahavyavahAra prastArarUpasya tasya mUlavyAkaraNI mUlato vyAkarttA AdyavaktA jJAtA vA dravyArthikaH dravyameva sattaivArtho'syeti dravyArthikaH, pa vo vizeSaH tajjJAtA vaktA vA sa cAsau nayanaM nayaH paryavanayaH paryAyAstikaH, sa ca vizeSaprastArasya RjusUtrazabdAderAyo vaktA, atra dravyArthika paryAyanayayormUlavyAkaraNIzabdAbhi- 25 dheyatayA mUlavyAkaraNazabdasya dvivacanAntatAyA aucitye'pi pratyekaM vAkyaparisamApterekavacanAntatayA nirdezaH, ata eva cakAradvayaM mUle Ahatam, zeSA naigamAdayo vikalpA bhedA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ jaahaa anayoH dravyArthikaparyAyArthikayoH / atra siM iti prAkRtazailyA, ' bahuvayaNeNa duvayaNaM' iti dvivacanasthAne bahuvacanamityarthaH // tathAhi dravyArthikaparyAyArthikAveva nayau, parasparaviviktasAmAnyavizeSaviSayatvAt , na cAstyAbhyAM bhinno viSayo yadvAhakatayA'nyaH kazcana tRtIyo nayaH syAt , bhedAbhedarahitasyA5 parasya bhAvasvabhAvasyAnupapattyA tRtIyasya viSayasyAsambhavaH / na ca bhedAbhedAbhyAmanyastadvAn eko'rtho'stIti vAcyam , so'pi bhAvasvabhAvo vA syAdabhAvasvabhAvo veti vikalpAnativRttyA tasya tadubhayabhinmasvabhAvatvAsambhavAt ,tatsvabhAvAtikrame hi bhAvaH khapuSpasahazo bhavet / tAbhyAM tadvato'rthAntaratve tu sarvathA tatsambandhapratipAdanopAyo nAstyeva, samavAyasya ca tasya bhedAbheda tadvadbhirasambandhe tena tadvyapadezo na syAt , samavAyAntarasya taiH tasya sambandhakatayA kalpane 20 cAnavasthA, tathaiva vizeSyavizeSaNabhAvasambandhakalpane'pyaparAparatatkalpanAprasaGgAna sambandha siddhiH,tasmAnna nayadvayabahi vibhAvasvabhAvAntarasambhavaH / kintu tayoreva zuddhyazuddhibhyAM vastusvarUpanirUpaNavikalpAbhidhAnavRttayo vyavatiSThante nyaaH| tatra saGgrahanayAbhimataviSayanirUpaNaparo dravyArthikanayaH zuddhaH, tatretthaM sabahanayAbhiprAyaH sarvamekaM sadavizeSAt , sarve hi bhAvAH svarUpeNa pratibhAnti, tadeteSAM sallakSaNaM svarUpaM nirvikalpakapratyakSamAhyam , bhedalakSaNo 15 vizeSazcAnyApekSatvAnna teSAM svarUpam, itarAnapekSayA jhaTityapratIteH, yaddhi tathA pratIyate tattasya svarUpam , bhedazca vikalpaviSayatvAditarApekSatvena kAlpanikam , tccaaprmaarthsducyte| idamasmAnyAvRttamiti hi bhedapratItiH, sa ca nAdhyakSasya gocaraH, ataH sarvAvasthAsu yadanugataM rUpaM tadeva tAttvikam , yathA sarpAdivikalpeSu bodhamAtraM sarveSvanugacchattAttvikam , sarpAdyA kArAstu vyAvRttAH parasparato bhinnarUpA bAdhakena bAdhyante na tu bodhamAtram , tathA ghaTAdiSu 20 vibhinneSvapi yAvadreNyavasthAnaM tAvanmRdrupatAnuvRtteH mRdrupatAyAH sattvam , ghaTAdInAntu kizci. skAlaM pratIyamAnAnAmapyarthakriyAJca kurvatAM svapnadRSTapadArthavanna sattvam , evaM yathA svabhede. dhvanugatAyA mRdUpatAyAH satyaM tathA mRdrUpatvAdInAmapi sattvApekSayA bhedarUpatvAnna tAttvikatvam , ata evoktam ' AdAvante ca yannAsti vartamAne'pi tattathA / vitathaiH sadRzAH santo' vitathA iva lakSitAH' [gauDapA. kA. 6 pR. 70 vaitathya pra0 ] tathA ' sarvamekaM sallakSaNaM 25 brahmaH' ili / 'ekamevA'dvitIyaM' (chAndogya, a. 6 khaM0 2 maM0 1) 'puruSa evedaM sarva' (RkUsaM0 maNDa0 10 sU0 90 a. 2) ityAdiko'neko'dvaitapratipAdaka AmnAyaH / na cAbhedapratipAdaka AgamaH pratyakSabAdhitaH, pratyakSasthAnugatarUpagrAhakatvenAbhyupagamAt, na tu bhedagrAhakakyApi, na cAbhyupagamamAtrameveti vaktavyam , pratyakSapratItiviSayatayA'bhyupagamyamAno bhedaH kiM dezabhedAt , uta kAlabhedAt , kiMvA''kArabhedAdabhyupagamyate, na tAvatprathamaH pakSaH, "Aho Shrutgyanam" Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam draSyArthikasvarUpam / svato'bhinnasyAnyabhedena bhedAnupapatteH na hyanyabhedo'nyatra saMkrAmati / dezasyApi bhedakAntaropekSAyAmaparadezabhedAdikalpane'navasthA, svato bhede ca bhAvabhedo'pi tathA syAditi dezabhedAdbhedakalpanA'nyAyyA / dezabhedasya ca jJAnAbhAve na tadbhedAr3hedo'pi jJAtuM zakyaH svato'vyavasthitasyAparavyavasthApakatvAyogAt, na dvitIyaH, pratyakSasya sannihitamAtravRttitvena tataH kAlabhedAdvastubhedasya pratItyayogAta , mRtpiNDopalambhakSaNe hi ghaTasya bhAvitvenApratItyA pratiyogi- 5 grahaNAbhAvena tato bhinnamidamiti na pratItiH mRtpiNDamAtrasya pratIyamAnatvAt , ghaTakAle'pi pratyakSasya pUrvadRSTArthagrahaNAkSamatvAt puraH pratibhAsamAne vastuni mRtpiNDabhedo na tato grahItuM zakyaH, tasmAnna kAlabhedAdapi bhedAvagamaH / na ca pUrvadRSTArthasmaraNasahakRtena darzanena bhedo'vagamyata iti vAcyam , smRtyA pUrvadRSTArthAvagame'pi bhedasya pUrvamadRSTatvAt , bhinnasya pratiyogino'vagamane tasyA asAmarthyAt / kizca smRttiH svarUpanimagnA kathaM bhedamAdarzayituM kSamA bhavet , 10 tathAhi smRtau kiM smaryamANarUpeNArtha ArUDhaH, dRzyamAnarUpeNa vA, nAdyaH, smaryamANarUpasya tatrAbhAvAt , pUrva hi tasya darzanArUDhaM parisphuTaM rUpamadhigataM na ca tatsmRtau pratibhAti, na dvitIyaH, dRzyamAnarUpeNArthasya smRtAvapratibhAsanAt / na cottaradarzane smRtau vA pUrvarUpApratibhAsanameva bhedavedanamiti vAcyam , pratyakSe smRtau ca pUrvarUpaviviktatApratibhAsakasya kasyApyabhAvAt, na hi pUrvarUpasyaiva pratibhAsakaM kiJcidasti tadanavagamAcca na- tadviviktatAyA 15 avagamazzakyaH / na ca bhAvasvarUpameva bhedaH tatpratibhAse so'pyavagata iti vAcyam , bhAvarUpameva bheda ityasaGgateH, pratiyogyapekSayA tato bhinnametaditi bhedavyavasthApanAt / bhAvasvarUpasyaiva bhedarUpatve ca parApekSayA bheda iva svApekSayApi bhedaH syAt , parApekSayaiva bhedo na svAtmApekSayeti cenna pararUpasyaivApratipatteriti na pUrvAparakAlabhedAtpadArthabhedaH / nApyAkArabhedAr3hedaH, samAnakAlayornIlapItayoriveti vaktuM zakyaM vikalpAnupapatteH, so'yaM hi sva- 20 rUpabhedaH kiM svata eva pratibhAti, uta vyatiriktapratibhAsAvase yaH, nAdhaH, nIlAdeH svataH prakAzane svaprakAzatvaprasaGgAt , tathAtve ca nIlasvarUpaM svAtmani nimagnaM na pItasvarUpasaMsparzi, pItasvarUpamapi svasvarUpAvabhAsaM na nIlasvarUpasaMsparzIti parasparAsaMvedanAt svarUpato'pi na bhedasaMvedanam , bhedasya dviSThatvena dvayAsaMvedane tadvedanAsambhavAt / na caikasvarUpapratibhAse'parasvarUpApratibhAsanameva bhedavedanam , nIlasvarUpapratibhAse nIlasyaiva viditatvena pItAderanavabhAsanAttatra pItAdikaM nAstIti nAstitvAvedanAtsvarUpamAtrapratibhAsena bhedAsiddheH / na dvitIyaH, vyatirikto hi bodhaH sa ca na bhedamavagamayituM samarthaH, aparokSanIlasukhAcAkAravyatiriktasya tasyApratibhAsamAnatvenAsattvAt , bahirnIlAderantazca sukhAdereva pratibhAsamAnatayA tadubhayavya. tiriktasya bodhAtmanaH svapne'pyanupalambhAt , / na cAhaMpratyayena bodhAtmA'vasIyate, bizuddha "Aho Shrutgyanam" Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88. sampatitasvalopAna bodhasyAtrApyapratibhAsanAt , ahaM sukhI, ahaM duHkhI sthUlaH kRzo veti sukhAdizarIrA. dInavalambyaiva tasya samudayAta , tasmAnna svarUpeNApratibhAsamAnavapurbodho bhAvAn vyavasthApayituM samarthaH / vyatiriktasya bodhasya prakAze'pi svarUpanimagnatvAnna bhinanIlAdeAhakatvam , bodhakAle hi na nIlAdikaM pratibhAsate yena bodhastasya prAhako bhavet , nIlAdera 5 pi bodhaM prati grAhakatApatteH / na ca purovartiSu nIlAdiSu pratyakSatAM prati bodhasya vyApriya. mANatayopalambhAdrAhakatvaM tadviSayatvAcca nIlAderpAhyatvamiti vAcyam , tadvayatiriktasya vyApArasyAnupalambhenAsattvAt , upalambhe ca tasya bodhasya tatrApyaparo vyApAra ityanavasthAprasaGgAt / svata eva vyApAropalambhe'GgIkRte svAtanayeNopalambhAnna tasya bodhavyApAratvam , bodhaparataMtratayA tavyApAratvamiti cenna samAnakAle pratibhAsinastasya pAratantryAyogAt , 10 anyathA bodhasyApi vyApAraparataMtratApatteH / tasmAdbodhanIlavyApAralakSaNasya tritayasyaikakAla mupalammAna kartakarmakriyAvyavahAraH sambhavatIti na vastuto grAhyagrAhakabhAvaH, bhinnakAlayostu jJAnajJeyayoH parasparasannidhinirapekSatayA na vedyavedakatAsambhaba iti na bodhAtmA tulyakAlayornIlapItayorbhedasya sAdhakaH, svarUpaniSThatvAt / kiJca bhedo na kApi svarUpeNa sthitimAsA. dayati, sthUlAvabhAsino nIlAderanekadiksambandhAt paramANurUpatayA tasyApi nAnAdikasamba. 15 ndhena bhedAt , tathA cAnavasthAnAnna bhedasthitiH, ekasya kasyApyasiddhyA tatrAnyabhedasyAvasthA nAsambhavAt / na ca nIlAdeH sukhAdyAtmanA'nanubhavAjhedasyevAbhedasyApi pratyakSato na prasiddhiriti vAcyam , nIlAdipratibhAsAnAM bhedAvedanasyaivAbhedavedanarUpatvAt / na ca teSAmabhedAvedanameva bhedavedanam , na hi dezakAlAkArairekatvaM jagataH pratIyate, parasparopalambhaparihAreNa dezA dInAM pratibhAsanAditi vaktavyam , anyonyaparihAreNopalambhasyAdvaitavAdino'prasiddhatvAt , na 20 ca bhedavAdinaH parasparAnupravezopalabdhirasiddhati vAcyam , sarvatra sanmAtropalabdheH sadbhAvAt , tasmAnna kuttazcitpramANAdbhedasiddhiH / nanu sallakSaNamekaM yadi brahma tarhi taki vidyAsvabhAvam , utAvidyAsvabhAvama.nAMdyaH nivaya'sya prAptavyasya vA kasyacidabhAvena tadarthAnAM zAstrANAM pravRttInAzca vaiyApAtAt / na dvitIyo'satyatAprasaGgAt , maivam , brahmaNovidyAsvabhAvatve'pyavi. dyAyA vyApAranivartanIyasvarUpAyAH sadbhAvena zAstrAdInAM sAphalyAt / na cAvidyA tattvato . 25 hmaNo bhinnA nAstyeva, yA prayatnanivA bhavediti vAcyam , tadabhede tAttvikAyAstasyAH sa dbhAve tatsvarUpasya kenApi nivartayitumazakyatvAt , na cAsmAkameva mumukSUNAM puruSaprayatno' vidyAnivartakaH kintu sarvatra pravAdeSu atAttvikAnAdyavidyocchedArtho mumukssuytnH| nanu nAnAde!ccheda iti vadAmaH, kintu nityasya brahmaNo'vidyA kiM svabhAvaH, utArthAntarabhUtA, tatra nAyaH, tasya tadviruddhavidyAsvabhAvatvAt , na dvitIyaH, tasyAstattvataH sadbhAve ucchedAsambhavAt , "Aho Shrutgyanam" Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / byAdhikasvarUpam dvaitaprasaGgAcca / na ca agrahaNamavidyA, sA kathamarthAntaram , na cAnivA , sarvapramANavyApArANAmagrahaNanivRttyarthatvAditi vAcyam , yataH tattvAgrahaNasvabhAvA'vidyA tatvagrahNasvabhAvayA vidyayA nivaya'te sA ca vidyA brahmaNi nityA, na cAsti brahmaNo'nyo yasya tattvato'grahaNaM brahmaNi prayatnalabhyayA vidyayA nivaryeta, brahmaNi tu yugapadrahaNa grahaNe virodhena vipratiSiddhe, avirodhe vA na vidyayA tattvAgrahaNavyAvRttirbhavet , yasya tu mate anyathAgrahaNarUpA'vidyA. tanma. 5 te'pi tasyA brahmasvabhAvatve'nivRttiH, arthAntaratve ca dvaitApattiH, nityaprabuddhatve ca brahmaNaH kasyAnyathAtvagraha iti vaktavyam , tadvyatiriktasyAnyasyAsattvAt , tasya ca vidyAsvabhAvatvAnna tadviparItA'vidyAsvabhAvatA, viruddhadharmasamAvezAyogAt , avirodhe vidyayA nAvidyAvyAvRttiriti cet , atrAhuH avidyA na tAvadbrahmaNo'nanyA, na vA tavAntaraM nApyekAntenAsatI, evameveyamavidyA mAyA mithyAbhAsa ityucyate, vastutve hi tattvAnyatvavikalpAvasaraH, atya- 10 ntAsattve ca khapuSpavayavahArAnaGgam , ato'nirvacanIyA sA / tasmAnAvidyA satI, nApyasatI, nApyubhayarUpA, ata evAsyA adRDhasvabhAvatvena nivRttiAyAmAtratvAt / kasyAsAvavidyeti cejIvAnAmiti brUmaH, nanu te'pi na brahmaNo'rthAntarabhUtA iti cetsatyaM, na paramArthataH, kintu kAlpanikasteSAM tato bhedaH, / nanu kasya kalpanA bhedikA, na hi brahmaNaH, tasya vidyAsvabhAvatvena sakalavikalpAtItatvAt , nApi jIvAnAm , kalpanAyAH prAk teSAmasattvAt , 15 itaretarAzrayaprasaGgAcca, kalpanAto jIvavibhAgaH tadvibhAge sati kalpaneti, atra keci. brahmavAdinaH, vastutve sati hi ' asiddhaM vastu vastvantarasiddhaye sAmarthya nAsAdayatI 'ti doSaH syAta , mAyAmAtre tu netaretarAzrayadoSaprasaGgaH, na hi mAyAyAH kathaJcidanupapattiH, anupapadyamAnArthaiva hi mAyA loke prasiddhA, upapadyamAnArthatve tu yathArthabhAvAna mAyeti vadanti / anye tu mAyAyA jIvavibhAgasya cAnAditvAd vIjAzrasantAnayoriva neta- 20 retarAzrayadoSaprasaGgaH / na ca kalpanayA jIvavibhAge'pi teSAM tattvato brahmAbhinnatayA vizuddhasvabhAvatvAnna tatrAvidyA'vakAzaM labhata iti vAcyam , vizuddhasvabhAvAdvimyAt kRpANAdiSu yatkalpanApradarzitaM pratibimdhaM tatra zyAmatAdyazuddheriva jIveSu avidyAyA avakAzasambhavAt / na ca kRpANAdInAM mukhAdbhinnatvena bhrAntihetutA yuktA, atra tu brahmavyatiriktasyAbhAvAtkathaM vibhrama iti vAcyam , jIvavibhAgasyAnAditvena parihArAt , anAditve'pi 26 cocchedaH zakyata eva vidhAtuM yathA bhUmerUparasyeti vadanti / tadevaM sarvamekaM sadavizeSAditi shuddhdrvyaastikaabhipraayH|| azuddhastu dravyAthiko vyavahAranayamatArthAvalambI ekAntanityacetanAcetanavastudvayaprati12 "Aho Shrutgyanam" Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitastra sopAne [ } pAdakasAMkhyadarzanAzritaH, ata eva tanmatAnusAriNaH sAMkhyA prAhuH satvarajastamasAM sAmyAvasthAnalakSaNaM pradhAnaM mahadAdisakalakAryajanakazaktiyuktam, tasmAdbuddhirmahadabhidhAnA ghaTaH paTa ityadhyavasAya lakSaNA jAyate, tato'haGkAraH ahaM subhagaH ahaM darzanIya ityAdyabhimAnasvarUpaH, tasmAt zabdasparzarUparasagandhAtmakAni paca tanmAtrANi, buddhIndriyANi paJca karme5 ndriyANi paJcamazceti SoDazako gaNaH pravartate, paJcatanmAtrebhyazca paJcabhUtAni AkAzavAyutejojalapRthivIrUpANi jAyante tathA ca mahadAdayaH pradhAnaM puruSazceti paJcaviMzatireSAM satvAni / mahadAdayaH kAryabhedA: pradhAnAnnAtyantabhinnAH kintu pradhAnAtmakA eva, traiguNyAdinA prakRtyAtmakatvAt triguNaM pradhAnam, evamaviveki, ime sattvAdayaH idaca mahadAdikamiti pRthak karttumazakteH, vyaktasvarUpA mahadAdayo'vyaktasvarUpaM pradhAnazca viSayaH, bhogyasvabhAvatvAt, 10 sAmAnyaM sarvapuruSabhogyatvAt paNyastrIvat, acetanaM sukhaduHkhamohAvedakatvAt, prasavadharmi traiguNyAdirUpeNa tadrUpamahadAdikAryapravartakatvAt, taduktam ' triguNamaviveki viSayaH sAmAnyamacetanaM prasavadharmi / vyaktaM tathA pradhAnaM tadviparItastathA ca pumAn' iti [ sAMkhyakA0 11] tatra mahadAdayo vyaktAH kutazridutpatteH, utpattidharmakatvAt, avyApitvAt kriyAvazvAt, . anekatvAt, kAraNAzritatvAt, kAraNe lIyamAnatvAt zabdAdyavayavayuktatvAt sarvadA 15 kAraNAya satvAcca na tvevaM pradhAnapuruSau / taduktam ' hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM parataMtraM vyaktaM viparItamavyaktam ' iti [ sAMkhyakA0 10 ] nanu kAraNe kAryANAM mahadAdInAM lIyamAnatvottyA kAraNe sata eva kAryasyotpAdo gamyate tatkathaM jJAyate, tatroktam ' asadakaraNAdupAdAnagrahaNAtsarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca satkAryam ' iti [ sAMkhyakA0 9] utpatteH prAk kAraNe yadi kAryaM na sthA20 tadA tat kenacinna syAt gaganAravindavat, na caivaM bhavati, ataH pUrvamapi kArya kAraNe sat, tatra tasya zaktirUpeNAGgIkArAt, na tu vyaktarUpatayApi, tathA cAsadakaraNAt kAryaM kAraNe sat / kAraNe ca kAryasyAsantve puruSANAM pratiniyatopAdAnagrahaNaM na syAt, zAliphalArthino hi zAlibIjamevopAdadate na kodravabIjam, kAraNe kAryasyAsatve'sattvAvizeSAt kimiti pratiniyatAnyeva kAraNAni gRhNanti nAnyAni, tatphalazUnyatvAnna gRhantIti cettarhi zAliphalArthinA 25 zAlibIjamapi na gRhyeta, na caivaM tasmAttatra zaktirUpeNa kAryamastIti gamyate / tathA yadyadeva kAryamutpadyate tadA sarvasmAttRNapazvAdessarvaM svarNarajatAdikAryamutpadyeta, sarvasminnutpattimati bhAve tRNAdiSu kAraNabhAvAtmatAvirahasyA'viziSTatvAt, pUrva kAraNamukhena prasaGgaH, samprati kAryadvAreNeti vizeSaH na ca sarvaM sarvato bhavati, tasmAtsarvasambhavAbhAvAttatraiva tasya sadbhAvo gamyate / nanu kAraNAni pratiniyatakAryeSu pratiniyatazaktimanti, tena tatra kAryasyAsatve'pi : 90 : "Aho Shrutgyanam" Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] dravyArthikasvarUpam / kizcideva kArya kriyate na sarvam , kizcideva copAdAnamupAdIyate tadeva samarthaM na tu sarvam , kiJcideva ca kutazcidbhavati na tu sarvaM sarvasmAditi cenna, zaktAnAmapi hetUnAM kArya kurvANAnAM zakyakriyasyaiva kAryasya karaNAnnAzakyasya / na ca nAzakyaM kurvantIti vadAmaH kintu asadapi kAryaM kurvantIti, taca zakya kriyameveti vAcyam , asatkAryakAritvAbhyupagamAdevAzakyakriyaM kurvantIti prAptaH, yAsat tannIrUpaM yacca nIrUpaM tacchazaviSANAdivadanAdheyAtizayam , 5 yaccAnAdheyAtizayaM tadAkAzavadavikAri, tathAbhUtaJcAsamAsAdita vizeSarUpaM kathaM kenacicchakyeta kartum / na ca sadavasthApratipatternA vikArIti vAcyam, tathA satyAtmahAniprApteH, vikAre hyabhISTe nirupAkhyalakSaNasya svarUpasya hAnirbhavet, na hyasataH svabhAvApari. tyAge sadrUpatApattiyuktA, parityAge vA'sadeva sadrUpatA pratipannamiti na siddhayet , anyadeva hi sadrUpamanyadevAsadrUpam , parasparaparihAreNa tayoravasthAnAt , tasmAdyadasattadazakyakriyameva, 10 atastathAbhUtapadArthakAritvAbhyupagame kAraNAnAmazakyakAritvamevAbhyupagataM syAt, na cAzakyaM kenacit kriyate yathA gaganAMbhoruham , ataH zaktipratiniyamAdityanuttaram , tasmAt zaktasya zakyakaraNAtsat kAryam / pUrvoditebhyo hetubhyo'satkAryavAde kathamapi kAryasyAyogAdvIjAdika kiM kurvatkAraNaM syAt , tatazcaivaM vaktuM zakyaM na kAraNaM bIjAdiH, avidyamAnakAryatvAt , gaganAbjavat , na caivaM bhavati tasmAtkAraNabhAvAt siddhaM prAgutpatteH satkArya miti / bhavatu 16 satkAryamiti, pradhAnAdeva mahadAdikAryabhedAH pravartanta iti kathaM siddhyati, ucyate 'bhedAnAM parimANAt samanvayAt zaktitaH pravRttezca / kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAdvaizvarUpyasya / kAraNamastyavyaktam ' iti [ sAMkhyakA0 15 ] asti pradhAnaM, bhedAnAM parimANAt, loke hi yasya kartA bhavati tasya parimANaM dRSTam , yathA kulAlaH parimitAnmRtpiNDAt parimitaM ghaTamutpAdayati prasthagrAhiNamADhakagrAhiNaM vA, mahadA divyaktaJca parimitamupalabhyate, ekA buddhireko'haGkAra 20 ityevam , tasmAdasti pradhAnaM yatparimitaM vyaktamutpAdayati, yadi tanna syAniSparimANamidaM vyaktaM syAditi / bhedAnAM samanvayAdasti pradhAnam , yaddhi yajAtisamanvitamupalabhyate tattanmayakAraNasambhUtam , yathA ghaTazarAvAdayo mRjAtyanvitA mRdAtmakakAraNasambhUtAH, vyaktazcedaM sukhaduHkhamohAdijAtisamanvitaM tasmAttanmayaprakRtisambhUtaM taditi prdhaansiddhiH| zaktitaH pravRtte. rasti pradhAnam , iha loke yo yasminnarthe pravartate sa tatra zaktaH, yathA tantuvAyaH paTakaraNe, ataH 25 pradhAnasyAsti zaktiryayA vyaktamutpAdayati, sA ca zaktirna nirAzrayA, ato'sti pradhAna yantra zaktirvartata iti / kAraNakAryavibhAgAdasti pradhAnam , loke hi kAryakAraNayorvibhAgo dRSTaH yathA mRtpiNDaH kAraNaM ghaTaH kArya sa ca mRtpiNDAdbhinnasvabhAvaH, ghaTo hi jaladhAraNAdisamartho na mRtpiNDaH, evamidaM mahadAdikArya dRSTvA'sti pradhAnaM kAraNaM yasmAdidaM mahadAdikArya jAyata "Aho Shrutgyanam" Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 92: sammatitatvasopAne [ trayodazam iti sAdhayAmaH / vaizvarUpyasyAvibhAgAcAsti pradhAnam , vaizvarUpyamiti trayo lokA ucyante, ete hi pralayakAle kvacidavibhAgaM gacchanti, tathA hi paJcabhUtAni paJcasu tanmAtredhvavibhAgaM gacchanti, tanmAtrANIndriyANi cAhaGkAre, ahaGkArastu buddhau, buddhiH pradhAne, tadevaM pralayakAle trayo lokA avibhAgaM gacchanti, avibhAgo'vivekaH, yathA kSIrAvasthAyAmanyat 5 kSIramanyaddadhIti viveko na zakyate'bhidhAtuM tathA pralayakAle idaM vyaktamidamavyaktamiti viveko'zakyakriya iti manyAmahe asti pradhAnaM yatra mahadA diliGgamavibhAgaM gacchatIti / sattvarajastamolakSaNaM sAmAnyamekamacetanaM dravyaM anekaM ca cetanaM dravyamartho'stIti dravyArthikaH, azuddho vyavahAranayAbhipretArthAbhyupagamasvarUpo boddhavyaH / vakSyati cAcAryaH 'jaM kAvilaM darisaNaM eyaM dadhaTTiyamsa vattavaM' iti ( gA0 145) / naigamanayAbhiprAyastu 10 dravyAstikaH zuddhAzuddhatayA''cAryeNa na pradarzita eva, naigamasya sAmAnyagrAhiNaH saMgrahe'nta. bhUtatvAt , vizeSagrAhiNazca vyavahAre iti naigamAbhAvA diti dravyapratipAdakanayapratyayarAzimUlavyAkaraNI dravyAstikaH zuddhAzuddhatayA vyavasthita iti / / iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitattvasopAnasya nayadvayaghaTa kadravyArthikasvarUpanirUpaNaM nAma dvAdazaM sopAnam // 10 nayadvayaghaTakaparyAyArthikasvarUpam / atha RjusUtrazabdasamabhirUdvaivambhUtanayapratyayarAzimUlavyAkaraNI paryAyArthikazzuddhA20 zuddhatayA vyavasthitaH paryAyalakSaNaviSayavyavasthApanaparo dravyArthikanayAbhipretavastuvyavasthA panayukti pratikSipati, tathAhi sarvamekaM sadavizeSAditi dravyArthikena bhedasya pramANabAdhitasvAt kimekamucyate, kiM vA'bhede pramANasadbhAvAt / na prathamaH, pratyakSAdipramANasya bheda. poSakatayA tadbAdhitumapravRttaH, na hi bhedaM vinA pramANetaravyavasthA sambhavati, pramANaJca pratyakSAnumAnAdibhedena bhinnaM sadbhedasAdhakameva, na tu tadbAdhakam , cakSurvyApArasamananta25 rabhAvipratyakSaM hi vastubhedamadhigacchadutpadyate, bhAva eva ca bhedaH, atastamadhigacchatA pratyakSeNa bhedo'pyadhigata eva / na ca bhedaH kalpanAviSayaH, idamasmAdyAvRttamiti tasya vyavasthApanAt, abhedastu nirapekSapratyakSajJAnasamadhigamya iti vAcyam , abhedasyaiva kalpanAjJAnaviSayatvAt , idamanena samAnamityanugatArthapratibhAsasyaiva parApekSasya kalpanAjJAnaM vimA'nupapatteH / bhedastu parasparAsaMmizravastubala sambhUtena tadAkArasaMvedanena vijJeyaH, "Aho Shrutgyanam" Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] paryAyAdhika svarUpam / tadAbhAsAdhyakSasyAnubhavasiddhatvAt , adhyakSasya bhAvagrahaNarUpatvAca / bhAvAzca svasvarUpa. vyavasthitAH pareNa sAkaM nAtmAnaM vinA kalpanAjJAnaM yojayanti / parasparAsakIrNarUpapratibhAsena hi bhAvA vyavahArAGgaM naanythaa| na ca padArthAntararAt padArthasya bhedaM pratyakSaM na pratipAdayatIti vAcyam , sarvato vyAvRttabhAvAnAmevAdhyakSe pratibhAsanAta, purovasthite hi ghaTapaTAdike vastuni cakSurvyApArasambhUtapratiniyatArthapratibhAsAdeva sarvasmAdanyato 5 bhedo'dhyakSeNa pratipannaH, anyathA pratiniyatapratibhAsAyogAta / na hyaghaTarUpatayA'pi prati. bhAsamAno ghaTaH pratiniyatapratibhAso bhavati, aghaTarUpapadArthApratibhAsane ca tatra kathaM na tato bhedapratibhAsaH syAt, na hi ghaTastadAtmA bhavati, sarvabhAvAnAM svasvabhAvavyavasthite:, anyathA sarvatra sarvasyopayogAdiprasaGga ityanyApratibhAsanameva ghaTAdeH pratiniyatarUpaparicchedaH / yadi pratiniyatarUpasya paricchede satyapi anyarUpaparicchedo na syAttadA pratiniyatakasva. 10 rUpasyApi paricchedo na syAt / ghaTarUpe hi yadyadhyakSapratyayenApi aghaTarUpabhedo nAdhigatastadA'ghaTarUpamapi ghaTarUpaM syAditi na pratiniyataghaTarUpapratipattiH syAt , tathA ca sati pratiniyatavastudarzanAt kacideva kasyacitpuruSasya prAptiparihArArtho dRSTo vyavahAro na syAt, na ca tatrAsato rUpasya pratibhAso yuktaH, tadapratibhAsane ca pratibhAsamAnarUpasya tato vivekapratibhAso yukta eva / na ca bhedaH kalpanAjJAnaviSayo'bAdhitAnubhavaMgo- 15 caratvAt / ata eva bheda itaretarAbhAvarUpo na pratyakSaviSaya iti pratyuktam , bhAvasvarUpagrahaNe itaretarAbhAvarUpasya bhedasya pratibhAsanAt / anumAnAgamayoH svarUpasya tu bhedanibandhanatvAnna bhedabAdhakatvam , evaM prameyabhedanizcaye pramANAdapi prameyasya bhedo nizcita eva bhavatIti pramANanizcite bhede tasyAbAdhitatvAdabhedAbhyupagamo na yuktaH / yadapi dezakAlAkArabhedai do na pratyakSAdibhiH pratIyata ityuktaM tadabhedapratipattAvapi samAnama, yadi 20 padArthAnAmabhedo'pi dezAbhedAttadA pUrvavadevAnavasthAdidoSaprasaGgaH / nanu nAnAdezasambandhitvena pratibhAsamAnAH sarve ghaTapaTAdayaH sadrUpatayA pratibhAsante sadrUpatvasya sarvadA'. vicyuterabAdhitapratyayaviSayatvena pAramArthikatvam , ghaTAdibhedAzca dezAntareSu pracyutimanto bAdhitapratyayaviSayatayA na pAramArthikA iti cenna, yataH anyatamadezagataghaTAdibhedAnAmadhyakSeNa pratipattisamaye tatsambandhitayA yasvarUpaM sphuTaM pratibhAsate tadA nAparadezasthaghaTA- 25 dibhedasambandhitatsvarUpamavabhAsate, tatra tadbhedAnAmasannidhAnena tathA pratibhAsAyogAt, ataH kathaM tatsvarUpasya dezAntarasya ghaTAdibhedAnugatatvaM pratibhAseta, yAdRzaM hi rUpaM tadbhedapariSvaktaM pratyakSeNa spaSTamavagataM tasya tadeva rUpamabhyupeyam , anyadezasthabhedAnugatasya svarUpasya taddarzanAsaMsparzino'sambhavAt , sambhave vA tasya svarUpasya dRzyasvabhAvAbhedata ekatvAt sarvatra "Aho Shrutgyanam' Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattva sopAne [ trayodazam bhedapratihateranAnaikaM jagat syAt / tathA ca darzanaviSayametaddezabhedasaMsaktaM svarUpaM nAnyame - dasaMsaktamiti na tadasti, yadi tu tatsvarUpamanyabhedaparigatatayA bhAseta tarhi nikhiladezagatA bhedA api pratibhAseran / na ca prathamadezastha bhedapratibhAsakAle dezAntaragatabhedasambandhisadrUpatvasyApratibhAse'pi dezAntaragata bhedAntaropalambhasamaye tanniSThasadrUpasya pratibhAsanAt 5 pazcAdabhedapratipattirbhavatIti vAcyam, tadApi bhedAntarapariSvakkatayaiva sadrUpasya bhAnena pUrva medasaMsparzitayA tasyAnadhigateH pUrvabhedasyAsannihitatvenApratibhAsanAt tasmAnnAparAparadezabhedasamanvayisadrUpatAyA avagamaH / nApi pratyabhijJApratyakSeNa taddezabhedeSvanekeSvanvayisadrUpatvaM pratIyata iti vAcyam, tasyAH pratyakSatve tadavaseyasya sadrUpasya nAnAbhedeSu ekatvAsiddheH, tasyAH pratyakSarUpatA'sambhavAzJca / na cAkSavyApArasambhUtAyAstasyAH kathaM na pratya10 kSatvaM vikalpAtiriktasya bhedagrAhiNo vizadadarzanasyAdhyakSa vyApArajanyatvAdeva pratyakSatvAditi vAcyam, tathA sati prathamabhedadarzanakAla eva aparabhedasamAsaktatayA sadrUpatAyA: paricchedaprasaGgAt / atha tadA sahakAriNyAH smRtervirahAnnAnvayitayA sadrUpatAyA avagamaH kintu aparabhedadarzane sati, tadodbuddhasaMskArajanyAyA: smRteH satvAditi cenna, tatsahakRtasyApi locanasya sannihita eva ghaTAdibhede tatpariSvaktasadrUpatve ca pratipattijananasAmarthyAt, 15 na pUrvadarzanAdhigatabhedAntare, tasyAsannihitatvenAtadviSayatvAt, na hi gandhasmaraNa sahakRtaM bhurgandhadravye surabhi dravyamiti pratipattiM janayitumISTe, tasmAna dezabhedAdabhedaH sanmAstr kenacitpramANenAvagantuM zakyaH / nApi pUrvAparakAlasambandhitvaM sanmAtrasyAbhedaH pratyakSaviSayaH, pUrvAparaviviktavarttamAnamAtraparicchedasvabhAvasya pratyakSasya kAlAntaraparigatapadArthaprakAzanAsAmarthyAt / upalambho hi sattA, upalabdhizcAkSAnvayA varttamAnameva rUpa20 mudbhAsayati, akSamya varttamAna eva vyApAropalambhAt, tadanusAriNI cAdhyakSa pratItira - kSagocarameva padArthasvarUpamudbhAsayituM prabhuriti darzanaviSayo varttamAnamAtraM saditi sthitam / na cAkSaprabhave darzane sAmpratikarUpapratibhAse'pi kathaM pUrvAparakSaNabhedo'dhyakSAvaseyaH, madhyamakSaNasya paramANoraNvantararAtyayakAlatulitamUrtiH kSaNabhedaH, sa cAdhyakSasya madhyakSaNadarzitve'pi na tadgamyaH siddhyatIti vAcyam, yasya pUrvAparakAlasambandhau na staH parihRta25] pUrvAparakAlavibhAgasya tasya kSaNabhedavyavahAraviSayatvAt na hi pUrvAparakAlasthAyitvenA : 94 : 1 pratyakSeNa satA'vazyaM svalakSaNaviSayatvAt kalpanApoDhena bhavitavyam, pramANatvAcca bhrAntena / na ca pratyabhijJAnaM kalpAnApoDham sa evAyamityevaM abhijalpAkAratayA saMvedyamAnatvAt / nApyabhrAntaM bhinneSvabhedAdhyabasAyena pravRtteriti bhAvaH // 2 yadi hi pUrvopalavdhArthaviSayA sA tarhi pUrvameva bhavet, avikalakAraNatvAt pUrvajJAnavat, atrAvikalakAraNatvamasiddhamityAha atha tadeti // "Aho Shrutgyanam" Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] paryAyAdhikarUpam / gRhyamANo bhAvo'bhedavyapadezabhAgbhavati kAlAntarakhyApitvamanubhavatAmeva bhAvAnAM nityatvenAbhedavattvena vA vyapadezArhatvAt , na ca tatrAdhyakSapratyayaH pravartate, bhAvibhUtakAlatAyAmanu. mAnasmRtyoreva vyApAradarzanAt , dRzye hi vastuni pUrvamidaM dRSTamiti smaran sthirAvasthA darzanAdbhAvikAlasthitimanuginvan pUrvottarakAlasambandhitvamadhigacchati jana iti na parisphuTasaMvedanaparicchedyaH kAlabhedaH, na hi bhUtAvasthA bhAvikAlatA vA sphuTadRzAM viSaya iti 5 kathamadhyakSagamyo'bhedaH / atha kSaNabhedo na saMvidollikhyata iti kathaM tadbAhyaH, maivam , kSaNabheda. syAbhedaviparyAsarUpatvena kAlAntarasthitiviparyAsena madhyakSaNasattvameva gRhRtA pratyakSeNa kssnnbhedsyaadhigteH| nanu pratyakSamabhedaM nAdhigacchati, tadutthApitantvanumAnaM tamadhigacchati, arthAnAM sthirAvasthAmupalabhya varSAdikAlasthitimadhigacchanti vyavahAriNaH, yato yadi dhvaMsaheturasya na saMnihito bhavet tadA varSAdikameSa sthAsyatIti, tasmAdyasya vinAzaH sahetukaH tasya taddhetu- 10 sannidhAnamantareNa sthitisadbhAva iti kAlAbhedaH, yasya tu mandarAde zaheturna vidyate sa sarvadA sthitimanubhavatItyubhayathA'pyabhedo'numAnAvaseyaH, maivam , adhyakSasyAbhede kadApyapravRttyA'numAnasyApi tatrApravRtteH, na hi kAlAntarasthAyI bhAvo'dhyakSagocaraH, adhyakSagocaratve vA tadA spaSTahagavagata evAbheda iti kiMmanumAnena, tasmAdyat pratibhAti tatsakalaM kSaNAntarasthitivirahitamiti padArthAnAM siddhaH kSaNabhedaH / nanu yasya dhvaMsahetusannidhAnaM na vidyate'sau bhAvo' 15 dhyakSaviSayatAmatikrAnto'pi tiSThatIti kathaM kSaNabhedaH, yadyapi pUrvottarakAlasaMsparzitvena nAdhyakSodayaH, tathApi sa pUrvottarakAlavRttibhAvagrahaNe samartha eva, na hi tathA grahaNAbhAvAdevArthI na santItyabhyupagantuM yukto'tiprasaGgAditi cenna, tasya bhAvasya sthiratve darzane tasyAsthiratayA pratibhAsAyogAt , na hi zuklaM vastu pItatayA parisphuTa pratyaye'duSTendriyaje pratibhAti tayoH paraspara virodhAt , pratibhAsate cAsthiratayA tasmAt kSaNabhedo'dhyakSagRhIta eva bhAvAnAm / 20 na vA bhAvAnAM vinAzo hetusAnnidhyApekSaH, yena tadabhAve bhAvaH sthAyI bhavet , adarzanasyaivAbhAvarUpatvAt , nAzahetvasambhavAcca, pratibhAsamAne hi purovasthite vastuni na pUrvApararUpayordarzanamasti, yato dhvaMsasya mudrAdihetutvaM syAt, mudgarAyantareNApyadarzanasya sambhavAt / na ca tadAnImadarzanameva na vastuno'bhAvaH mudravyApArAnantarantu ghaTAderabhAvo nAdarzanamAtramiti vAcyam , yataH ko'yamabhAvo nAma, kimastamayaH utArthakriyAviraho vA, yadya- 25 stamayaH, paryAyabheda eva tadA, adarzanaM abhAva iti / arthakriyAviraho'pyabhAva eva, sa ca paridRzyamAnasya nAstItyadarzanayogya eva vidyate, tathA cAdarzanamevAbhAvastasmAdbhAvAdarzanasvarUpo nAzo mudrAdivyApArAt prAgapi bhAvasyAstIti na tajanyo dhvaMsa ityadRzyamAno'pyastItyabhidhAnaM viruddhaM syAt / na ca mudgarapAtAnantaraM na ghaTAdiH kenacid "Aho Shrutgyanam" Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : RA : sammatitavasopAne [ trayodazam dRzyate, svasyAkSavyApArAbhAve ca puruSAntaradarzane pratibhAti saH, svayamapyakSavyApAre punarupalabhyate, tasmAnmudgaravyApArajanyo dhvaMsa iti vAcyam, punardarzanasyaivAsambhavAt taddhi kiM pUrvadRSTasya utAnyasya / uttarakAle darzanaM yadi pUrvadRSTasyaiva tadA syAdabhedasiddhiH, kintu tasyaivottaradarzanamityatra pramANaM nAsti, anyasya cenna tarhyabhedaH / nApi anavaratamavicche5 dena yahaNaM tadevAbhedaprahaNam, aviccheda darzanasyAnanyadarzana rUpatvAsiddheH, parasparAsaMgha - TitavarttamAnasamaya sambaddhapadArthapratibhAsanAt na hyatra varttamAnadarzane pUrvarUpagrahaNaM pratyakSeNa, tasya varttamAnasyaiva grahaNe pravRtteH, nApi smRtiH tatra pUrvarUpatAM saMghaTayati, tasyAH svagrahaNavyApAraparyavasitatvena bahirarthamapratibhAsayantyAH pUrvAparayorekatva saMghaTane'zakteH / pratyabhijJAnAJcAbhedo'dhyAropyamANo dalita punaruditanakhazikharAdAviva pratibhAsabhedenApAkriyamANo na 10 area: kintvavicchinnadarzane'pi pratikalamaparAparajJAnaprasavairavagatasyApyarthasya bhedaH / na ca darzanameva bhinnaM bhinnamanukSaNamarthastvabhinna eveti vaktavyam, darzanabhedAdeva dRzyamAnArthasya bhedasiddheH, yadA hyekaM darzanaM svakAle'rthasattAM vetti na tadA'paraM darzanaM yadA ca tatsvakAlamarthaM vetti na tadA pUrvaM darzanamiti na tatpratibhAsitvam, ato varttamAna saMvidastIti tadupalabhyamAnataivArthasyAstu na tu pUrvadarzanopalabhyamAnatA, tasmAdupalambhabhedAdupalabhyamAnatA15 bhedaH / na ca pUrvottaradarzanopalabhyamAnataiva bhinnA nArtha iti vAcyam, pUrvadarzanopalabhyamAnatAyuktArthapratibhAsakAle uttaradarzanopalabhyamAnatAyuktasya tatpratibhAsavelAyAJca pUrvadarza - nopalabhyamAnatAsaGgatasyApratibhAsanAt tasmAdupalabhyamAnatA bhedAdapi tadvedaH, tadatiriktazyopalabhyamAnarUpasyAparasya ananubhavenAbhAvAt, kevalaM pratyabhijJAnAdabheda Aropyate sa ca na vAstavaH / na cAparAparasaMvinmAtra vyatiriktasyaikasyAtmano'bhAve kramavatsaMvedanA20 bhAvAdarthakramasyApyabhAva iti vAcyam, anekatve sati pUrvAparayorapatyayoriva darzanasyAdhyanekatve kramasaMbhavAt na cAnekatvaM na pratItiviSaya iti vaktavyam, ekatvapratibhAsAbhAvapratibhAsasyAnekatva pratibhAsarUpatvAt tasya ca svasaMvedana siddhatvAt / na ca kAle vinA na pUrvAparabhAvaH ato'nekatvamAtramavaziSyate iti kathaM krama iti vAcyam, dRzyamAnasmaryamANatayA paurvAparyasadbhAvena kramasaGgateravirodhAt hetusannidhAnAsannidhAnAbhyAM 25 kAryANAM kramatvAt hetusannidhAnAsannidhAne api taddhetusannidhAnAsannidhAnAbhyAmityanA - virhetu paramparA, ataH svabhAvavizeSa eva krama iti na kiJcit kAlena, kAlasyAdhyanva 1 avicchedadarzanaM hi dhArArUpeNa vastuno darzanaM tacca pratikSaNavastUnAM sambaddhAnAM darzane sati syAt, tadeva na sambhavati pratikSaNabhAvivastUnAM parasparaM sambandhAnupapatteH darzanasya ca pUrvottarakSaNagrahaNAsAmabhyaciti bhAvaH // " Aho Shrutgyanam" Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] paryAyAdhikasvarUpam / : 97 : kAlApekSakramatve cAnavasthA, svataH kramatve padArthAnAmapi svata eva yukta iti / tadevaM krameNo palabhyamAnamaparAparasvabhAvamiti siddhaH svabhAvabhedo'ta eva na svabhAvAbhedAdabhedaH siddhyati / atha kSaNikespi saMvedane padArthajAtaM yugapadbhAsate'to na kSaNabhedaH, maivam, anekakSaNasthitirhi kAlAbhedalakSaNaM nityatvamucyate, na cAnekakSaNasthitiryugapadavabhAti, yadA hyekA kSaNasthitiravabhAsate tadaiva yadi dvitIyakSaNasthitirapi tadbhinnA pratibhAti tadA kSaNadvayasya parasparaviviktasya 5 yugapatpratibhAsanAt kathaM nityatAlakSaNaH kAlAbhedaH / nanu darzanameva na kSaNikaM yena tadbhedAbrAhyabhedo bhavet, kintu tatkAlAntarasthitimat, tasmAtkAlAntarAnuSaktamarthamavagamayati, asadetat, sthiraM hi darzanaM kimanekakAlatAM yugapadavabhAsayati, Ahosvit krameNa, nAdyaH, yadA hi ghaTikAparigatamarthamanubhavati na tadaiva tadavabhAsasambandhinaM tadanubhave ca tasya varttamAnatApatterna kAlAntaratA / yadi ca prathamadarzanameva bhAvirUpatAmavagacchati tadA grahaNa 10 viratau kimiti na jAnAti padArthastiSThatIti / tadA grahaNamuparatamato nAdhigacchatIti cet, tarhi tatkAlatAyAH parigrahaNAsambhavaH, yadA tadAsIttadaiva bhAvirUpatAyA api paricchedo jAta iti na vAcyama, tatkAlatAyA eva tena grahaNAt, na bhAvirUpatAyAH, asannihitatvAt, sannidhAne tu bhAvirUpatvAnupapatteH / nApi dvitIyaH, varttamAnatAprakAzasamaye kAlAntarasthite: tatprakAzasamaye ca pUrvakAlatAyA apratibhAsena parasparAsaMsparzikSaNaparamparaiva darzanaviSa- 15 yo bhavet / na ca nirantaraM darzinastadevedamiti abhedapratipattirbhaviSyatIti vaktavyam, dRzyamAnAttadrUpasya bhede tadrUpAbhedo na syAt, abhede ca pUrvarUpatayA dRzyamAnasya pratibhAse pUrvarUpAnubhava eva syAt, na varttamAnarUpAtramAsa iti sarveSAmadhyakSajJAnAnAM smRtirUpatAprasaGgaH / yadi dRzyamAnatayA pUrvarUpasyAdhigatiH tadApi tasya sphuTamanubhUyamAnarUpameva syAt, na pUrvarUpatA, na hi sA tirohitA'pratibhAsamAnamUrttirastIti zakyaM vaktum, yadeva 20 hi tatra dRzi pratibhAti varttamAnaM rUpaM tadeva sayuktam, pUrvarUpatA tu tatra na pratibhAti, asannihitatvAt, asannihitAyA api tathA dRzA pratibhAsane sA'nRtA bhavet, pUrvarUpatAyAH sannidhAne vA taddRzi pratibhAsamAnA sA varttamAnaiva bhavennAtItA, tathA ca na pUrvAparapabhedaH / tathApi darzanaM yadyubhayarUpatAmavagamayati tadA sannihitAsannihitasvarUpagrAhitvAtsaMvidapi parasparabhinnA bhavet, vartamAnatA sAkSAtkArisaMvidaH pUrvarUpagrAhivarUpatayA, pUrva- 25 rUpatAvedikAyAzca varttamAna rUpa sAkSAtkA risvarUpatayA'pratibhAsanAt, anyathA sarvatra bhedoparatiprasaGgaH, tasmAnna kApi sthAyitAlakSaNo'bhedaH pratibhAsate / yacca bhedapratibhAso'vidyAviracitatvAdapAramArthika ityuktaM tacetaretarAzrayaprasaGgAdasaGgatam, bhedapratibhAsasya hyapAramA 13 "Aho Shrutgyanam" Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 98 : sammatitasvasopAne trayodazam rthikasvarUpatve'dhigate'vidyAviracitatvaM syAt , tatsadbhAvAcca tadadhigatiriti / kizcAbhedapratibhAsasya pAramArthikatvaM vidyAnirmitatvAditi tvayA vaktavyaM tatrApyanyo'nyAzrayo durvAra iti, tasmAnna bhede pramANabAdhA / kiJca yadyavidyA'vastusatI tadA prayatnanivartanIyA na syAt , na hyavastusantaH zazazRGgAdayo yatnanivartanIyatayA dRSTAH, ato mumukSupravRttInAM zAstrANAzca 5 vaiyartha durvAram / na ca vAcyaM tasyAH sattve kathaM nivRttiH, tadanivRttau kathaM vA muktiriti, sata eva ghaTAdernivRttidarzanAt / ghaTAdInAmapi na paramArthasatvaM teSAmatAdavasthyAditi cettarhi atAdavasthyAtteSAmanityatvamevAstu nAsattvamanyathA teSAM vyavahArAGgatvaM na bhavet / na ca paramArthasattvAtteSAM na vyavahArAGgatA, api tu saMvRtyeti vAcyam , saMvRteH svabhAvAsaMvedanAt , sAMvRtaM hyupacaritaM kAlpanika rUpamabhidhIyate, yacca 10 kAlpanika tabAdhakapratyayena vyAvartyata iti kathaM vyavahArAGgaM bhavet / tathA sarvamekaM sat , avizeSAditi yaduktaM kimayamajhavyApAro nirdiSTaH, utAnumAnam , nAdyaH, advaitagrAhakatvenAdhyakSasya pratiSiddhatvAt , na dvitIyaH, dRSTAntadA_ntikabhede satyeva tasya pravRttaH, sa cetpAramArthikastarhi kuto'dvaitam , apAramArthikazcenna tataH pAramArthikAdvaitasiddhiH, tatsA dhako heturapi bhinnazcetkathamadvaitam , abhinnazcanna tataH sAdhyasiddhiH, pratijJArthaMkadezAsiddha15 tvena tasyAgamakatvAt , nApi kalpitabhedAttatastatsiddhiH, kalpanAviracitasya kArya nirvartanAkSamatvAt , tadevamabhede pramANAbhAvAdbhedasya cAbAdhitapramANaviSayatvAnna tadabhyupagamo jyAyAniti zuddhadravyAstikamatapratikSepiparyAyAstikAbhiprAyaH / / azuddhadravyAstikasAMkhyamatapratikSepakastu paryAyAstikaH prAha-yaduktaM pradhAnAdeva mahadAdi kAryavizeSAH pravartanta iti, tatra mahadAdayo yadi kAryavizeSAH pradhAnasvabhAvA eva tadA naiSAM 50 kAryatayA pravRttiH kAryakAraNayobhinnalakSaNatvena tadabhinnasya tatkAryatvena tasya ca kAraNatvena vyapadezAyogAt , anyathaikasyaiva kAryatve kAraNatve ca tayorasaMkIrNavyavasthA na syAt, tathA ca prakRtiH kAraNameva bhUtendriyayoH kAryatvameva, mahadAdayaH kAryarUpAH kAraNarUpAzcetyabhidhAnamasaGgatameva syAt , sarveSAM parasparamabhedAt kAryatvaM vA kAraNatvaM vA syAt kAryakAraNabhAvasyAnyo'nyApekSatvenApekSaNIyAnyarUpAbhAvAt puruSavatsarveSAM na prakRtitvaM na 25 vikRtitvaJca syAt , anyathA puruSasyApi prakRtivikAravyapadezaprasaGgaH / evaJca hetumattvAdi dharmavattvAnmahadA dikaM vyaktaM tadviparItamavyaktamityabhidhAnamapi na saGgatam , viparItatAyA rUpAntaralakSaNatvAnmahadAdyavyatiriktasya pradhAnasya tadviparItatvAsambhavAt , anyathA bhedavyavahArocchedaprasaGgaH, tatazca satvarajastamasA caitanyAnAM ca parasparabhedAbhyupagamo nimitto bhavet , evaJca vizvarUpasyaikatvAtsahotpattivinAzaprasaGgaH, abhinnayogakSemalakSaNatvAdabheda "Aho Shrutgyanam" Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam paryAyArthikasvarUpam / vyavasthiteH / vyaktasvarUpAvyatirekAcAvyaktamapi hetumadAdidharmAsaGgi syAt , ahetumasvAdidharmavadvA vyaktaM bhavet / kiJca kAryakAraNabhAvasyAnvayavyatirekanimittakatvena tadabhAvAnna mahadAdikAraNaM pradhAnam , nityasya ca pradhAnasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAnna mahadAdhutpAdakatvam / nanu sarpaH kuNDalAdirUpeNeva pradhAnaM mahadAdirUpeNa pariNamati, tAvataiva tanmahadAdikAraNamucyate, mahadAdayazca tatpariNAmarUpAH tatkArya- 5 vyapadezabhAjaH, na cAbhede pariNAmo viruddhaH, ekavastvadhiSThAnatvAttasya, apUrvasvabhAvotpattyA kAryakAraNabhAvAbhyupagame hi svarUpAbhedAttayoH kAryakAraNabhAvo viruddho bhavediti cenmaivama , pariNAmAsiddheH, pUrvAvasthAparityAgamantareNAvasthAntaraprAdurbhAve'vasthAsAGkaryeNa vRddhAvasthAyAmapi yuvatvAdyavasthopalabdhiprasaGgAt , tatparityAge ca svarUpahAniprasaGgAt , pUrvasvabhAvasya niruddhatvAdaparasya cotpannatvAt, ato na kasyacit pariNAmaH siddhayet / 10 kiJca tasyaivAnyathAbhAvo bhavadbhiH pariNAma ucyate, sa kimekadezena, sarvAtmanA vA, nAdyaH, ekasyaikadezAsambhavAt , na dvitIyaH, pUrvapadArthavinAzena padArthAntarotpAdaprasaGgAt , tato na tasyaivAnyathAtvaM tasya svabhAvAntarotpAdanibandhanatvAt / na ca dharmiNo vyava. sthitatve'pi dharmAntaranivRttyA dharmAntaraprAdurbhAvalakSaNaH pariNAmo'bhyupagamyate na tu svabhAvAnyathAtvamiti vAcyam , nivartamAnaprAdurbhavaddharmayodharmibhinnatvApatteH, anyathA dharmI 15 vyavasthito dharmayoreva pracyutirutpAdazcetyabhidhAnamanarthakaM bhavet , dharmibhinnatve ca tayoH kathaM dharmI pariNataH syAt, na hyarthAntarabhUtayoH kaTapaTayorutpAdavinAze'vicalitasvarUpasya ghaTAdeH pariNAmo bhavati, anyathA caitanyamapi pariNAmi syAt / tatsambaddhadharmayorutpAdavinAzAttasyAsAvabhyupagamyate nAnyasyeti cenna, sadasatoH sambandhAbhAvena tatsambandhitvAyogAt, na hi sataH sambandho yuktaH samadhigatAzeSasvabhAvasyAnyAna- 20 pekSatayA kacidapi pAratantryAsambhavAt , na vA'sataH sambandhaH, tasya nirupAkhyatvena kacidAzritatvAnupapatteH, na hi zazaviSANAdiH kacidapyAzritaH / na vA vyatiriktadharmAntarotpAdavinAzayoH satyoH pariNAmo bhavadbhirvyavasthApitaH, yatrAtmabhUtaikasvabhAvAnuvRttiravasthAbhedazca tatraiva tadvyavasthApanAt / dharmayorvyatireke ca naikasvabhAvAnu. vRttirasti, dharyeva hi tayoreka AtmA sa ca vyatirikta iti nAtmabhUtaikasvabhAvAnu- 25 vRttiH, na ca dharmadvayavyatirikto dharmI upalabdhilakSaNaprApto dRggocaramavataratIti tAhazo'sadvayavahAraviSaya eva / abhede caikasmAddharmisvarUpAvyatiriktatvAttirobhAvAvirbhAvavatodharmayorapyekatvaM dharmisvarUpavaditi kena rUpeNa dharmI pariNataH syAddharmoM vA, avasthAtuzca dharmiNaH sakAzAdavyatirekAddharmayoravasthAtRsvarUpavana nivRttirnApi prAdurbhAvaH, dharmAbhyAzca "Aho Shrutgyanam" Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 100 sammatitasvasopAne [ trayodazam dharmiNo'nanyatvAddharmasvarUpacadapUrvasya cotpAdaH pUrvasya ca vinAza iti naikasya kasyacit pariNatiH siddhayediti na pariNAmavazAdapi sAMkhyAnAM kAryakAraNavyavahAraH saGgacchate / evaM kArya na sat , sadakaraNAt , yadi hi dugdhAdiSu dadhyAdIni madhyamAvasthAyAmiva santi tadA teSAM kimaparamutpAdyamasti, yattarjanyaM syAdataH satkAryavAde kaarytvaabhimtaanaamkaarytvaapttiH| 5 nanu na vayamabhivyaktAdirUpeNa kAraNe sattvamabhyupagacchAmaH kintu zaktirUpeNAto na doSa iti cenna, yataH so'yamabhivyaktyAdilakSaNo'tizayo yaM hetavaH kurvanti kimabhivyaktyAdyavasthAtaH prAgAsIt kiM vA nAsIt , nAdyaH, akAryatvaprasaGgAt , na dvitIyaH, asato hetubhyaH prAdurbhAvAsambhavAt , tasmAtsadakaraNAnna sat kAryam / evaJca sAdhyasya kasyacidabhAvAdupA dAnagrahaNAdityAdihetavo'pyanupapannAH / kiJca pravartamAnaM hi sarvameva sAdhanaM svaprameyArtha10 viSaye utpadyamAnau saMzayaviparyayau nivartayati, svasAdhyaviSayaM nizcayazvopajanayati, na caita satkAryavAde saGgacchate, tathAhi saMdehaviparyayau kiM caitanyasvabhAvau, uta buddhimanaHsaGkalparUpau, na prathamaH, caitanyarUpatayA tayoranabhyupagamAs , abhyupagame vA muktyavasthAyAmapi caitanyasadbhAvena tayorutpatyanivRtteranirmokSatAprasaGgAt , sAdhanavyApArAttayoranivRttizca caitanyavannitya tvAt / na dvitIyaH, buddhimanasornityatvena tayorapi nityatvAnivRttyayogAt / na vA nizcayo15 tpattiH sAdhanAsambhavati, tasyA api sarvadA'vasthiteH, anyathA satkAryavAdo vizIryateti sAdhanopanyAsa prayAso viphalaH kApilAnAm / tathA nizcayotpAdanArtha hi sAdhanaM bruvatA'sato nizcayasyotpattiraGgIkRtA bhavet , sA ca sat kAryamiti pratijJayA niSiddheti svavacanavirodhaH spaSTa eva / yadi ca sAdhanaprayogasArthakyAya nizcayo'sannevotpadyata ityaGgIkriyate tarhi asadakaraNAdityAdihetavo vyabhicaritA bhaveyuH / na ca sAdhanaprayogAt pUrva nizcayo'nabhi20 vyaktaH sAdhanaprayogAcAbhivyaktatAmAsAdayatIti vAcyam , vikalpAnupapattyA'bhivyakterasi. ddhatvAt , tathAhi kiM svabhAvAtizayotpattirabhivyaktiH, Ahosvit tadviSayaM jJAnam , kiM vA tadupalambhAvArakApagamaH, tatra prathamapakSe'pi svabhAvAtizayo nizcayasvabhAvAdavyatirikto vyatirikto kA, nAyaH, nizcayasvarUpavat tasya sarvadaivAvasthiterutpAdAyogAt, na dvitIyaH, tasthAsAviti sambandhAnupapatteH, tayoH parasparamanupakAryopakArakatvenAdhArAdheyalakSaNasamba25 ndhAsambhavAt , upakArAbhyupagame tasya bhinnatve sambandhAnupapattiH, aparopakArakalpanAyAM 1 tathA ca prayogaH, yatsarvAkAreNa sanna tatkenacijanyam , yathA prakRtizcatanyaM vA, sadeva ca kArya prathamAvasthAyAm , saca sarvAtmanA tava matena dadhyAdi kSIrAdAviti vyApakaviruddhopalabdhiH, atra pratiSedhya kenacijanyatvaM tajhyApakaM sarvAtmanA'sattvaM tena viruddha sarvAtmanA kAraNe sattvaM taccopalabhyamAnaM kenacijanyatvaM nivartayati iti vyApakaviruddhopalabdhiH / anutpannAtizayasyApi dadhyAderjanyatve sarveSAM janyatyaprasaGgo'navasthAprasaGgo vA vipakSa bAdhakaM pramANam // "Aho Shrutgyanam" Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] paryAyArthikasvarUpam / svanavasthA syAt, abhinnatve ca sAdhanopanyAso vyarthaH, nizcayAdevopakArAbhinnasyAtizayasyotpatteH, na cAtizayasya kazcidAdhAro yuktaH, amUrttatvenAdhaHprasarpaNAbhAvAt, adhogatipratibandhakatvenAdhArasya vyavasthAnAt / janyajanakabhAvalakSaNo'pi sambandho na yuktaH, sarvadaiva nizcayAkhyasya kAraNasya sannihitatvena nityamatizayotpattiprasakteH / na ca sAdhanaprayogApekSayA nizcayasyAtizayotpAdakatvaM yuktam, anupakAriNyapekSAyogAt / nApi tadviSaya- 5 jJAnotpattirabhivyaktiH, tadviSayajJAnasya tvanmatena nityatvAt, AsargapralayAdekA buddhiriti bhavanmatena saMvida ekatvAcca / na vA tadupalambhAvArakApagamo'bhivyaktiH, dvitIyasyopalambhasyAsaMbhavenopalambhAvaraNasyApyabhAvAt na hyasata AvaraNaM yuktam, tasya vastusadviSayatvAt, na cAsatastadAvaraNasya kutazcit kSayo yuktaH, satve'pi tadAvaraNasya nityatvAnna kSayaH, nApitirobhAvaH, aparityaktapUrvarUpasya tirobhAvAnupapatteH / tadviSayopalambhasya sattve'pi nitya- 10 tvAnnAvaraNasambhava iti kutastatkSayo'bhivyaktiH / na cApi tatkSayaH kenacidvidhAtuM zakyaH, tasya niHsvabhAvatvAt, tasmAdabhivyaktera ghaTamAnatvAt satkAryavAdapakSe sAdhanopanyAsa vaiyarthyam / yadapi bhedAnAmanvayadarzanAt pradhAnasyAstitvamuktaM tatra heturasiddhaH, na hi zabdAdilakSaNaM vyaktaM sukhAdyanvitaM siddham, sukhAdInAM jJAnarUpatvAt, zabdAdInAJca tadrUpavikalatvAt, zabdAdayo jJAnarUpacikalatvAnna sukhAdyAtmakAH, yathA paropagata Atmeti vyApakAnupalabdheH / 15 nanu sukhAdirUpatvaM yadi jJAnamayatvena vyAptaM siddhaM tadA tannivarttamAnaM sukhAdimayatvamAdAya nivartteta, vyAptizca na siddhA, puruSasyaiva saMvidrUpatayeSTatvAditi maivam, sukhAdInAM svasaMvedanarUpatayA spaSTamanubhUyamAnatvAt zabdAdiviSayasannidhAne'sannidhAne ca prItiparitApAdirUpeNa prakAzAntaranirapekSA prakAzAtmikA sukhAdInAM hi svasaMvittiH spaSTA / yadeva hi prakAzAntaranirapekSaM sAtAdirUpatayA svayaM siddhimavatarati tajjJAnaM saMvedanaM caitanyaM sukhamityAdibhi: 20 paryAyairabhidhIyate, na ca sukhAdInAmanyena saMvedanenAnubhavAdanubhavarUpatA prathata iti vAcyama, tatsaMvedanasyAsAtAdirUpatAprasakteH, svayamatadAtmakatvAt / tathAhi yogino'numAnavato vA parakIyaM sukhAdikaM saMvedayato na sAvAdirUpatA, anyathA yogyAdayo'pi sAkSAt sukhAdyanubhAvina ivAturAdayaH syuH, yogyAdivadvA anyeSAmapyanugrahopaghAtau na syAtAmavizeSAt / saMvedanasya ca sAtAdirUpatvAbhyupagame saMvidrUpatvaM susvAdeH siddham / idameva hi naH sukhaM duHkha 25 yatsAtamasAtaJca saMvedanamiti nAnaikAntikatA hetoH / bAhyArthavAdinAM sarveSAM zabdAdiSu saMvidrUparahitatAyAH siddhatvAnna vyApakAnupalabdherasiddhatA | sapakSe hetorasadbhAvAdeva na viru J : 101 : 1 atra hi pratiSedhyaM sukhAdyAtmakatvaM tadvyApakaM saMvipatvaM tasya zabdAdAvanupalabdheH sukhAdyAtmakatvaM niSidhyata iti bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ trayodazam ddhatA / na ca yathA bAhyadezAvasthitasya nIlAdeH sannidhAnAt jJAnamanIlamapi nIlAkAraM saMvedyate tathA bAhyasukhAdyupadhAnasAmAdasAtAdirUpamapi sAtAdirUpaM lakSyate tena saMvedanasya sAtAdirUpatve'pi na sukhAdInAM saMvidrUpatvaM siddhyatItyanaikAntiko heturiti vA cyam , ekatraiva zabdAdau bhAvanA divizeSAt prItyAdyAkArapratiniyataguNopalabdhidarzanAt, 5 bhAvanAvazena hi madyAGganAdiSu kAmukAdInAM jAtivizeSAJca karabhAdInAM keSAzcit pratiniyatAH prItyAdayaH sambhavanti na sarveSAm , etacca zabdAdInAM sukhAdirUpatvAnna yuktam , sarveSAmabhinnavastuviSayatvAnnIlAdiviSayasaMvittivat pratyekaM citrA saMvit prasajyeta / na ca yadyapi sukhaduHkhamohAtmakaM vastu tathApyadRSTAdilakSaNasahakArivazAt kiJcideva rUpaM kasyacidAbhAti na sarva sarvasyeti vAcyam , anAlambanapratItiprasaGgAt , tadvastu vyAkAraM 10 saMvidazcaikAkArAH saMvedyanta iti kathamanAlambanAstA na bhavanti / na ca prasAdatApadainyAdhu palambhAcchabdAdInAM sukhAdyanvitatvaM siddhamiti vAcyam , puruSeNAnakAntikatvAt / prakRtivyatiriktaM puruSaM hi bhAvayatAM yoginAM tamAlambya prakarSaprAptayogAnAM prasAdaH prItizca prAdurbhavati, aprAptayogAnAzca drutataramapazyatAmudvega Avirbhavati jaDamatInAzca prakRtyAva raNaM prAdurbhavati na ca puruSatriguNAtmakastavAbhISTa iti / samanvayA diti hetuzcAnaikAntikaH 15 pradhAnAkhyena kAraNena hetoH kacidapyanvayAsiddheH, siSAdhayiSitaM hi vyApi nityamekaM triguNAtmakaM kAraNam , na caivambhUtena kAraNena hetoH pratibandhaH prasiddhaH / cetanatvAdidharmasamanvayinaH puruSA abhISTAH, na ca te tathAvidhaikakAraNapUrvakA idhyanta iti tairanaikAntikazca / sAdhyaviparyaye bAdhakapramANAbhAvAcca parimANAt, zaktitaH pravRttaH, kAryakAraNa bhAvAt , vaizvarUpyasyAvibhAgAditi hetUnAM na pradhAnAstitvasAdhakatvam , na hi pradhAnA20 khyasya hetorabhAvena pariNAmAdInAM virodhaH siddhaH / kiJca buddhivyatiriktaM caitanyamA smano rUpam , puruSazca zubhAzubhakarma phalasya pradhAnopanItasya bhoktA, na tu kartA, sakalajagatpariNatirUpAyAH prakRtereva kartRtvAt , pramANazcAtra yatsaMghAtarUpaM vastu tatparArtha dRSTam , yathA zayanAsanAdi, saMghAtarUpAzca cakSurAdaya iti svabhAvahetuH, yazcAsau paraH sa Atmeti tava mataM tadapi na yuktam, tathA hi caitanyaM puruSasya svarUpamiti vadatA caitanyaM nityai. 25 karUpamiti pratijJAtaM tasya nityaikarUpAt puruSAdavyatiriktatvAt , adhyakSaviruddhaJcedam , rUpAdisaMvidAM sphuTaM svasaMvittyA bhinnasvarUpAvagamAt , ekarUpatve tvAtmano'nekavidhArthasya 1bhAvanA-abhyAsaH, AdinA jAtiparigrahaH, jAtiH svakIyA prakRtiH prItyAdItyAdinA dveSodvegAdayaH dainyAvaraNAdayazceti guNyakAryagaNAnAM grahaNam // 2 tadAkArAsaMvedanasya tadviSayakAbhAvavyApyatvAt zabdAkArAsaMvedanasya cAkSuSasya zabdaviSayakavAbhAvavaditi bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghopAnam ] paryAyArthikasvarUpam / bhoktatvAbhyupagamo viruddha Asajyeta, abhoktravasthAvyatiriktatvAdbhoktravasthAyAH / kartatvAbhAvAcca na yuktaM bhoktatvamapi, na hyakRtasya karmaNaH phalopabhogaH kasyacit , akRtAbhyAgamaprasaGgAt / na ca prakRtiH puruSasya karmAkarturapyabhilaSitamarthamupanayatyato'sau bhokteti vAcyam , asyA apyacetanatvAcchubhAzubhakarmakartRtvAsambhavAt / na ca paGgvandhayoH parasparasambandhAt pravRttiriva cetanasambandhAnmahadAdikaM cetanAvadiva kAryeSvadhyavasAyaM karotIti 5 vAcyam , yadyakRtasyApi karmaNaH phalamabhilaSitaM prakRtirupanayati tadA sarvadA sarvasya puMso' bhilaSitArthasiddhiH syAt, prakRtyopanItamartha prati tasya bhoktatvAsambhavAcAvikAritvAt anyathA nityatvahAniprasaGgaH, atAdavasthyasyAnityatvalakSaNatvAt / pradhAnaM yadi puruSadi. dRkSAmadhigacchati tarhi bhoktRtvamapi tasya syAt , karaNajJasya bhujikriyAvedakatvAvirodhAt , yadi nAdhigacchati tadA jaDatvAt puruSArthaM prati pravRttirna syAt , ato na paGgvandhadRSTA- 10 ntAtpravRttiH, tayozcetanatvAt, parasparavivakSAvettRtvAt / parArthAzcakSurAdaya iti sAdhanamapyayuktam , kimatra AdheyAtizayaH paraH sAdhyatvenAbhipretaH, avikAryanAdheyAtizayo vA sAmAnyatazcakSurAdInAM pArArthyamAtraM vA, nAdyaH, siddhasAdhyatAprasaGgAt , asmAbhirapi vi. jJAnopakAritvena cakSurAdInAmabhyupagamAt / na dvitIyo hetoviruddhatAprasaGgAt vikAryupakAritvena cakSurAdInAM dRSTAnte hetoyAptatvapratIteH, avikAriNi hyatizayasyAdhAtumazakya. 15 tvAcchayanAsanAdayo'nityasyaivopakAriNo yuktA na nityasyeti kathaM na hetoviruddhatA / na tRtIyaH, cakSurAdInAM vijJAnopakAritayeSTatvena siddhasAdhanAt , tasmAnnAzuddhadravyAstikamatAvalambisAMkhyadarzanaparikalpitapadArthasiddhiriti paryAyAstikamatam // atha saMkSepato nayasvarUpam , naigamasaGgrahavyavahArAstrayo nayAH zuddhyazuddhibhyAM dravyAstikAntargatAH, zeSAzca RjusUtrAdayaH zuddhitAratamyena paryAyamAzritAH, tatra saGgraha- 20 matamuktameva, yeSAntu matena naigamanayasya sadbhAvastaistasya svarUpamevaM varNitam , rAzyantaropalabdhaM nityatvamanityatvaJca nayatIti nigamavyavasthAbhyupagamaparo naigamanayaH nigamo hi nityAnityasadasatkRtakAkRtakasvarUpeSu bhAveSvapAstasAryasvabhAvaH sarvathaiva dharmadharmibhedena sampadyata iti / sa punarnaigamo'nekadhA vyavasthitaH, pratipatrabhiprAyavazAnnayavyavasthAnAt , pratipattArazca nAnAbhiprAyAH, yataH kecidAhuH puruSa evedaM sarvamityAdi, puruSo'pyeka- 25 svanAnAtvabhedAvidhA kaizvidabhyupagataH, nAnAtve'pi tasya kartRtvAkartRtvabhedaH paraiH, kartRtve'pi sarvagatetarabhedaH, asarvagatatve'pi zarIravyAptyavyAptibhyAM bhedaH, avyApitve'pi mUrtetarabhedaH, aparaistu pradhAnakAraNikaM jagadabhyupagatam , tatrApi sezvaranirIzvarabhedA dAbhyupagamaH, anyaistu paramANuprabhavatvaM jagato'bhyupagatam , tatrApi sezvaranirIzvarabhedAbhedaH, "Aho Shrutgyanam" Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [prayodazam sezvarapakSe'pi karmasApekSatvAnapekSatvAbhyAM bhedAbhyupagamaH, kazcitsvabhAvakAlayadRcchAdivAdAH samAzritAH, teSvapi sApekSatvAnapekSatvAbhyupagamAndavyavasthA, tathA kAraNaM nityaM kAryamanityamiti bhedaH, tatrApi kArya niyamena svarUpaM tyajati na veti bhedAbhyupagamaH, evaM mUtaireva mUrtamArabhyate, mUtaimUtam , mUtaramUrta mityAdyanekadhA pratipatrabhiprAyato'nekadhA ni5 gamanAgamo'ne kabheda iti / vyavahAranayastu, apAstasamastabhedamekamabhyupagacchato'dhyakSI. kRtabhedanibaMdhanavyavahAravirodhaprasakteH kArakajJApakabhedaparikalpanAnurodhena vyavahAramAracayan kAraNasyApi na sarvadA nityatvaM kAryasyApi na sarvadA nityatvaM kAryasyApi naikAntataH prakSaya iti tatazca na kadAcidanIdRzaM jagaditi pravRtto'yaM vyavahAro na kenApi pravartyate, anyathA pravartakAnavasthAprasaktirato na vyavahArazUnyaM jagat / na ca pramANAviSayIkRtaH pakSo'bhyupa. 10 gantuM yuktaH, adRSTaparikalpanAprasaktaH, dRSTAnurodhena hyadRSTaM vastu kalpayituM yuktamanyathA kalpa. nA'sambhavAt / savAhanaigamAbhyupagatavastuvivekAllokapratItapathAnusAreNa pratipattigauravapari. hAreNa pramANaprameyapramitipratipAdanaM vyavahAraprasiddhyarthaM parIkSakaiH samAzritamiti vyavahAra. nayAbhiprAyaH, tataristhataM naigamasahavyavahArANAM dravyAstikanayaprabhedatvam / paryAyanayabhedA RjusUtrAdayaH, dezakAlAntarasambaddhasvabhAvarahitaM vastutattvaM sAmpratikame kasvabhAvamakuTilaM 15 Rju sUtrayatIti RjusUtraH, na hyekasvabhAvasya nAnAdikAlasambandhitvasvabhAvamanekatvaM yuktamekasyAnekatvavirodhAt , na hi svabhAvabhedAdanyo vastubhedaH svarUpasyaiva vastutvopapatteH tathAhi vidyamAne'pi svarUpe kimaparamabhinnaM vastu yadrUpanAnAtve'pyekaM syAt / yadvasturUpaM yena svabhAvenopalabhyate tattena sarvAtmanA vinazyati na punaH kSaNAntarasaMsparzIti kSaNi kam , kSaNAntarasambandhe tatkSaNAkArastha kSaNAntarAkArAvizeSaprasaGgAt , ato jAtasya 20 yadi dvitIyakSaNasambandhaH prathamakSaNasvabhAvaM nApanayati tadA kalpAntarAvasthAnasambandho'pi tannApanayet svabhAvabhede vA kathaM na vastubhedaH, anyathA sarvatra sarvadA bhedAbhAvaprasa. ktiH, akSaNikasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyAnutpatterasattvam , sahakArikRtAtizayamanaGgIkurvatastadapekSAyogAdakSepeNa kAryakAriNaH sarvakAryamekadaiva vidadhyAditi na kamakarttatvam , na vA kadApi svakAryamutpAdayennirapekSasya niratizayatvAt , na hi nirapekSasya kadAcitkaraNama25 karaNaM vA virodhAta, tatkRtamupakAraM svabhAvabhUtamaGgIkurvataH kSaNikatvameva, vyatirikta ve vA sambandhAsiddhiH, aparAparopakArakalpane'navasthAprasaktiH / yugapadapi na nityasya kAryakAritvam , dvitIye'pi kSaNe tatsvabhAvAttatastadutpattitastakamaprasakteH / kramAkramavyatiriktaprakArAntarAbhAvAca na nityasya sattvamarthakriyAkAritvalakSaNatvAttasya, pradhvaMsasya ca nirhetukatvena svabhAvato bhAvAtsvarasabhaGgurA eva sarve bhAvA iti paryAyAzrita sUtrAbhiprAyaH / "Aho Shrutgyanam" Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sropAnam / paryAyArthikasvarUpam / yadyapi pramANaprameya nibandhanaM sAmAnyena zabdArthoM bhavatastathApi pramANasya kAraNameva svAkArApakaviSayaH, 'nAnanukRtAnvayavyatireka kAraNaM nAkAraNaM viSayaH' / arthena ghaTayatyenAM na hi muktvArtharUpatAm / tasmAtprameyAdhigateH pramANa meyarUpate 'tyAdivacanAt / tadAkArAnuvidhAyinI tadadhyavasAyena ca tatrAvisaMvAdAt saMvit pramANatvena gIyate / adhyakSadhIzvAzabdamarthamAtmanyAdhatte, anyathA'rthadarzanapracyutiprasaGgAt , na hyakSagocare'rthe zabdAssanti tadA- 5 smAno vA, yena tasmin pratibhAsamAne'pi niyamena te pratibhAseraniti kathaM tatsaMsRSTA'dhyakSa. dhIbhavet / kizca vastusannidhAne'pi tannAmAnusmRti vinA tadarthasyAnupalabdhAviSyamANAyAma. rthasannidhirazadRgjananaM pratyasamartha iti abhidhAnasmRtyupakSINazaktitvAnna kadAcanApIndriyabuddhiM janayet , sannidhAnAvizeSAt / yadi cAyaM bhavatAM nirbandhaH svAbhidhAnavizeSApekSameva cakSu. rAdipratipattiH svArthamavagamayati tadA'staGgateyamindriyaprabhavArthAdhigatiH, tannAmasmRtyAderasa. 10 mbhavAt , tathAhi yatrArtha prAk zabdapratipattirabhUt punastadarthavIkSaNe tatsaketitazabdasmRtirbhavediti yuktiyuktamanyathAtiprasaGgAt , na cedanabhilApamarthaM pratipattA pazyati tadA tatra dRSTamamilApamapi na smaret , asmaraMzca zabdavizeSaM na tatra yojayet , ayojayazca na tena viziSTamartha pratyetItyAyAtamAndhyamazeSasya jagataH / tataH svAbhidhAnarahitasya viSayasya viSayiNaM cakSurAdipratyayaM prati svata evopayogitvaM siddhaM na tu tadabhidhAnAnAm , tadarthasambandharahi. 15 tAnAM pAramparyeNApi sAmarthyAsambhavAt , ityarthanayA vyavasthitAH / zabdanayAstu manyante kAraNasyApi viSayasya pratipatti prati naiva prameyatvaM yuktaM yAvadadhyavasAyo na bhavet , so'pyadhyavasAyavikalpastadabhidhAnasmRti vinA notpattuM yukta iti sarvavyavahAreSu zabdasambandhaH pradhAnaM nibandhanam , pratyakSasyApi tatkRtAdhyavasAyalakSaNavikalasya bahirantarvA pratikSaNapariNAmapratipattAviva pramANatAnupapatteH, avisaMvAdalakSaNatvAt pramANAnAm , pratikSaNapariNA- 20 magrahaNe'pi tasya prAmANyAbhyupagame pramANAntarapravRttau yatnAntaraM kriyamANamapArthakaM syAt / tataH pramANavyavasthAnibandhanaM tannAmasmRtivyavasAyayojanamarthaprAdhAnyamapahastayatIti zabda eva sarvatra pramANAdivyavahAre pradhAnaM kAraNamiti sthitam // zabdanayazca RjusUtrAbhimataparyAyAcchuddhataraM paryAyaM svaviSayatvena vyavasthApayati, tathAhi taTastaTI taTamiti viruddhaliGgalakSaNadharmAkAntaM bhinnameva vastu, na hi tatkRtaM dharmabhedamananubhavatastatsambandho yuktaH, taddharmabhede 25 SA svayaM dharmI kathaM na bhidyate, yathA hi maNikaM vastu atItAnAgatAbhyAM kSaNAbhyAM na samba ndhamanumavatyevaM parasparaviruddhastrItvAdyanyatamadharmasambandhaM nAnyadharmasambaddho dharmyanubhavati, viru. 14 "Aho Shrutgyanam" Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [prayodazam ddhadharmAdhyAsasya bhedalakSaNatvAt , tathApyabhede na kiJcidbhinnaM jagadastIti bhedavyavahAra evotsIdet / tathaikasminnudakaparamANAvApa iti bahutvasaMkhyAyA nirdezo'nupapannaH, na hyekatvasaMkhyAsamAdhyAsitaM tadeva tadviruddhabahutvasaMkhyopetaM bhavatItyekasaMkhyayaiva tannirdeSTavyam / kAla. bhedAdvastubheda RjusUtreNAbhyupagata eveti agniSTomayAjI putro'sya janitetyayuktameva, vaca5 so'tItAnAgatayoH sambandhAbhAvAt / tathA'nyakArakayuktaM yattadevAparakArakasambandhaM nAnubha vatItyadhikaraNazcedrAmo'dhikaraNakArakavAcivibhaktivAcya eva na karmAbhidhAnavibhaktyabhidheyo yukta iti grAmamadhizete iti prayogo'nupapannaH / tathA puruSabhede'pi naikaM tadvastviti ehi manye rathena yAsyasi yAtaste piteti ca prayogo na yuktaH, api tu ehi manyase yathAhaM rathe na yAsyAmi ityanenaiva parabhAvenaitannirdeSTavyam / evamupasargabhede'pi viramatIti prayogo na 10 yuktaH, AtmArthatAyAM hi viramate ityasyaiva prayogasya saGgateH / na caivaM lokazAstravyavahAravilopa iti vaktavyam , sarvatraiva nayamate tadvilopasya samAnatvAditi yathArthazabdanAcchabdanayo vyavasthitaH // ekasaMjJAsamabhirohaNAtsamabhirUDhastvAha yathAhi viruddhaliGgAdiyogAdbhidyate vastu tathA saMjJAbhedAdapi, tathAhi saMjJAbhedaH prayojanavazAtsaGketakartRbhirvidhIyate na vyasanitayA, anyathAnavasthAprasakteH, tato yAvanto vastunaH svAbhidhAyakAH zabdAstAvanto'rthabhedAH, pratyartha 15 bhinnazabdanivezAnnaikasyArthasyAne ke nAbhidhAnaM yuktamiti ghaTaH kuTaH kumbha iti vacanabhedAdbhinna evArthaH, kriyAzabdasvAdvA sarvazabdAnAM sarve'pyanvarthI eva vAcakAH, tato ghaTate kuTati kau bhA. tIti ca kriyAlakSaNanimittabhedAnnaimittikenApyarthena bhinnena bhAvyamiti ghaTa ityukte kutaH kuTa iti pratipattiH, tena tadarthasyAnabhihitatvAt / yathA vA pAvakazabdokteranyaiva ghaTAdibhyaH pAvakazaktiranvayavyatirekAbhyAM lokataH prasiddhA tathA ghaTanakuTanAdizaktInAmapi bhedaH 20 pratIyata eveti nAnArthavAcina eva paryAyadhvanayaH naikamarthamabhinivizanta iti samabhirUDhaH / / zabdAbhidheyakriyApariNati velAyAmeva tadvastu iti bhUta evambhUtaH prAha yathA saMjJAbhedAr3hedavadvastu tathA kriyAbhedAdapi, sA ca kriyA ta trI yadaiva tAmAvizati tadaiva tannimittaM tadvyapadezamAsAdayati, nAnyadA'tiprasaGgAt , tathAhi yadA ghaTate tadevAso ghaTaH na punarghaTitavAn gha TiSyate vA ghaTa iti vyapadeSTuM yuktaH sarvavastUnAM ghaTatApattiprasaGgAt / api ca ceSTAsamaya eva 25 cakSurAdivyApArasamudbhUtazabdAnuviddhapratyayamAskandanti ceSTAvantaH padArthAH, yathAvasthitArtha pratibhAsa eva ca vastUnAM vyavasthApako nAnyathAbhUtaH, aceSTAvanto'pi ceSTAvattayA zabdA. nuviddhe'dhyakSapratyaye pratibhAsyanta ityabhyupagame tatpratyayasya nirvighayatayA bhrAntasyApi vastuvyavasthApakatve sarvaH pratyayaH sarvasyAsya vyavasthApakaH syAdityatiprasaGgaH, tanna ghaTana "Aho Shrutgyanam" Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / zuddhAzuddhanayasvarUpam / :107. samayAt prAk pazcAdvA ghaTastavyapadezamAsAdayatItyevambhUtanayamatam / tat sthitametadRjusUtrAdayaH paryAyAstikasya vikalpA iti // 3 // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzyarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitatvasopAnasya nayadvayaghaTakaparyAyArthikasvarUpanirUpaNaM nAma trayodazaM sopAnam // zuddhAzuddhanayadvayavarNanam 'davvaDhio ya pajjavaNao ya ' iti pUrvagAthApazcAdhaikadezasya vivaraNArthamAhadavvaTTiyanayapayaDI suddhA saMgahaparUvaNAvisao / 10 paDirUvaM puNa vayaNasthanicchao tassa vavahAro // 4 // dravyAstikanayaprakRtiH zuddhA saGgrahaprarUpaNAviSayaH / pratirUpaM punarvacanArthanizcayastasya vyavahAraH // chAyA // dravyAstiketi, vyAvarNitasvarUpasya dravyAstikanayasya prakRtiH svabhAvaH zuddhA-asakIrNA-vizeSAsaMsparzavatI saGgrahasyAbhedagrAhinayasya prarUpyate'nayeti prarUpaNA-padasaMhatista- 15 sthA viSayo'bhidheyaH / nanu jJAnasvarUpe zuddhadravyAstike'bhidhAtuM prakrAnte saGgrahaprarUpaNAviSayAbhidhAnasya kaH prastAvaH, maivam , upacArato viSayeNa viSayiNo'bhidhAnAt , viSayAkAraNa hi vRttasya viSayiNo viSayavyavasthApakatvamiti / saGgrahanaya pratyayaH zuddho dravyAstika iti bhAvaH / saGgrahAbhiprAyeNa hi prarUpaNAsvabhAvasya padasya vAkyasya vA bhAva eva viSayaH, svArthadravya liGgakarmAdiprakAreNa subantArthasya bhAvAdbhinnatve'bhAvavannirupAkhyatayA na dravyAdirUpa-20 teti subantapadavAcyatvAsambhavaH syAt , abhinnatve vA subantArtho bhAvamAtrameva, evaM tiGa. ntArtho'pi kriyAkAlakArakAdirUpeNAbhidhIyamAnaH sattArUpa eva, asadrapANAM teSAM khapupAdivat kArakAsAdhyatvAt , iti sarvatra saGgrahAbhiprAyeNa prarUpaNAviSayo bhAva eva, tameva saGgrahana saGgrahaH zuddhA dravyAstikaprakRtiriti tAtparyArthaH / pratirUpaM pratibimba, vizeSeNa ghaTAdinA dravyeNa saGkIrNA satteti yAvat , punariti prakRti smArayati, sA prakRtiH 25 svbhaavH| vacanArthanizcaya iti, heyopAdeyopekSaNIyavastuviSaye nivRttipravRttyupekSAlakSaNa.. vyavahArasampAdanArtha ucyata iti vacanaM tasya ghaTa iti vibhaktarUpatayA astItyavibhaktAtmatayA ca pratIyamAno vyavahArakSamo'rthaH, tasya nizcayaH paricchedaH, tasya dravyAstikasya vya "Aho Shrutgyanam" Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ caturdazam vahAraH lokaprasiddhavyavahArapravartanaparo nayaH / heyopAdeyopekSaNIyasvarUpAH parasparaM pRthaksvabhAvA bhAvAH zAbde saMvedane sadrUpatayA pratibhAnti tatazca nivRttipravRttyupekSAlakSaNo vyavahAra. stadviSayaH pravRttimAsAdayati nAnyathA, saGgrahAbhimateSvekAntataH saTTapAviziSTeSu bhAveSu pRthak svarUpatayA vyavahAranimitto'bAdhitarUpaH paricchedo na sambhavatIti vyavahAranaya5 syAbhiprAya iti // 4 // vizeSaprastArasya mUlavyAkhyAtA paryAyanayaH, zabdAdayazca nayAH tasyaiva bhedA iti samarthanAyAha mUlaNimeNaM pajavaNayassa ujjusuyvynnvicchedo| tassa u saddAiA sAhapasAhA suhumabheyA // 5 // mUlanimenaM paryavanayasya RjusUtravacanavicchedaH / tasya tu zabdAdayaH zAkhAprazAkhAH sUkSmabhedAH // chAyA / mRleti, paryavanayastha-vizeSaviSayaparicchedasya mUlanimenaM prathamAdhAraH RjusUtravacanavicchedaH, Rju vartamAnasamayaM vastu svarUpAvasthitatvAttadeva sUtrayati paricchinatti nAtItama nAgataM vA tasyAsattvena kuTilatvAt tasya vacanaM padaM vAkyaM vA tasya vicchedaH anta:-sIme15 ti yAvat / RjusUtravacanasyeti karmaNi SaSThI, tena RjusUtrasyaivamayamartho nAnyatheti prarUpayato vacanaM vicchidyamAnaM yattanmUlanimenamatra gRhyate / atrApi vacanavicchedasya zabdarUpatve'pi viSayeNa viSayiNo'bhidhAnAt jJAnastra bhAvasya nayasyAdhAratA bodhyA / vacanArthayozcAbhedAcchabdasyApi viSayatvam / viSayazabdAnabhidhAnantu zabdanayAnAM zabdAbhihitasyaiva pramANatvami ti sUcayitum / pUrvAparaparyAyaviviktaikaparyAya eva prarUpayatastasya ca vacanaM vicchidyate, eka20 paryAyasya paraparyAyAsaMsparzAt / tasyarjusUtranayasya turavadhAraNe, RjusUtranayasyaiva zabdAdayaH zabdAdarthaM bodhayantaH zabdanayatvena pratItAH zabdasamabhirUdvaivambhUtAstrayo nayAH zAkhA. prazAkhAH sUkSmabhedAH na tu dravyAstikasya / yathAhi taroH sthUlAH zAkhAH sUkSmAstatprazAkhAH pratizAkhAzcAtisUkSmatarAH tathaiva RjusUtrataroH zabdAdayaH sthUlasUkSmasUkSmatarA dRSTavyA iti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya 25 sammatitattvasopAnasya zuddhAzuddhanayadvayavarNanaM nAma caturdazaM sopAnam // "Aho Shrutgyanam' Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] zuddharjusUtrasvarUpam / zuddharjusUtrasvarUpam / nanu kSaNakSayapariNAmasiddhAvevaM vaktuM yuktam , tatraiva na pramANavyApAraH parairhi pratyakSeNa kSaNikatAnizcayo'ntyakSaNadarzinAmeva prakalpyate, na prAk zrAntikAraNasadbhAvAt , bhrAntizca sadRzAparAparavastUtpAdavipralambhaH / tatrAnumAnamapi na pravartate, sAmAnyalakSaNasya vizeSalakSa. Nasya ca hetoranizcayAt / trairUpyaM hi sAmAnyalakSaNam , tatra sarvArthAnAM siSAdhayiSitatvena 5 sapakSasyAbhAvAtsatvAdihetorna sapakSasattvanizcayasambhavaH, sAdhyasya tanmAtrAnubandhaH svabhAvahe torvizeSalakSaNam , kSaNakSayasyAnadhyakSatvAnna so'pi tatra nizcetuM zakyaH, anumAnAttagnizvaye vanavasthA / tatkAryatvAvagamaH kAryahetorapi vizeSalakSaNam , na ca kiJcidvastu kSaNikakAryatayA prasiddham , pratyakSAnupalambhasAdhyatvAt kAryakAraNabhAvasya / na ca kSaNikasya kizcit kArya sambhavati, asato'janakatvena vinaSTakAraNAt kAryotpAdAnupapatteH, avinaSTAdapi 10 niyApArAt tadasambhavAt / pratyabhijJApratyakSeNa tu bhAvAnAM sthairyatAvagamAnna kSaNikatvAbhyupagamo yuktaH, pratyakSaM ca pratyabhijJA, akSAnvayavyatirekAnuvidhAnAditarapratyakSavat , na ca smRtipUrvakatvAnna pratyakSatA, tathAtve'pyakSasahakRtAyAstasyAH pratyakSatvAvirodhAt / vinAzasya hetusApekSatayA tatsannidheH prAk tadabhAvAt kSayiNAmapi bhAvAnA kiyatkAlaM sthairymnumaanaadpyvsiiyte| na ca nAzahetayo'siddhAH, daNDena ghaTo bhagnaH, agninA kASThaM dagdhamiti nAza- 15 hetUnAM daNDAdInAmanvayavyatirekAbhyAM prasiddheH / na ca vinAzo'vastu kathaM kAryamiti vAcyam , ghaTendhanapayasAM samAsAditavikArANAmavasthAntarasyaiva dhvaMsatvAt , bhAvAntaravyatirekeNAbhAvasyAsaMvedyatvAt, vaizeSikAdibhirapyanapekSitabhAvA'ntarasaMsargatve'pi pracyutimAtrasvarUpasya pradhvaMsAbhAvasya hetumattvenAnubhavanAt , tasmAnna bhAvAnAM kSaNikatAsiddhiriti cenna, adhyakSataH kSaNikatvAvagamasya saGgrahanayanirAkaraNaprastAve pratipAditatvAt / na vA liGgasya sAmAnya- 20 vizeSalakSaNAyogAdanumAnamasambhavi kSaNikatAyAm , sapakSasattvAdinizcayAyogAditi vaktavyam / hetonizcitasya svasAdhyapratibandhasya svapakSasattvAdinA'bhidhAnAt, na tu darzana. mAtrasya, sarvatra sapanavipakSayohetubhAvAbhAvayonizcayAyogAt / kintu yatra sAdhanadharmastatra sarvatra sAdhyadharmaH yatra ca sAdhyAbhAvastatra sarvatra sAdhanadharmasyApyabhAva ityazeSapadArthAkSepeNa sapakSavipakSayoH sadasatve khyApanIye staH / tathA tAdAtmyatadutpattilakSaNasya 25 pratibandhasyaikasminnapi pramANato'dhigame'nvayavyatirekato vyAptyA nizcayaH sampadyate nAnyathA, tadAtmanastAdAtmyAmAce nairAtmyaprasaGgAt , kAryasya ca svakAraNatvenAbhimatasya bhAvasyAbhAve bhavato nirhetukatvaprasaktezca / dRSTAntazca pramANenAvagatapratibandhasya samprati vismRtasya smaraNA "Aho Shrutgyanam" Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ paJcadazam yaivopanyasyate / sattvamapi arthakriyAsAmarthyameva, tAkSaNikAt kramayogapadyavirodhATyAvarttamAnaM kSaNika evAvatiSThata iti sadAtmakameva tat , tatazca yat sat tat kSaNikamiti svabhAvahetuH / sacchabdasya pravRttinimittabhedAdarthabhedena paramArthato dharmibhedAbhAve'pi na dharmiNa eva hetutA, pAramArthikaM hi rUpamavAcyama, dhvanibhirvikalpAvabhAsinAmarthAnAmeva pratipAdanAt , 5 kSaNikazabdasyApi akSaNikasamAropavyavacchedaviSayatayA sacchabdArthabhinnArthateti tadAre NApi na pratijJArthaMkadezatA hetoH, anvayAdinizcayastu pratibandhanizcAyakapramANAt / svabhAvahetostAdAtmyalakSaNapratibandhazca pratyakSAdipramANAnnizcayaH / nanu kSaNikatvaM na pratyakSagrAhyamato na sattAdAtmyaM svabhAvahetoH siddham , na ca bhAvA vinAzaniyatAH tadbhAvaM pratyana pekSatvAdityanumAnAttatsiddhiriti vAcyam , vinAzasya nirhetukatve'pi ghaTAdInAM nAzAnubhava10 samaya eva tasya nirhetukatvasambhavena kSaNavizarArutAyA asiddheH, svahetubhya ekakSaNa. sthAyibhAvotpattivadane kakSaNasthAyibhAvotpatteravirodhAt / na ca kacitkadAcidvinAzodbhave tatkAladravyAdyapekSatvAdanapekSatvahAniriti vAcyam , vinAzahetvanapekSatvenAnapekSatvAt , anyathA dvitIye'pi kSaNe vinAzo na syAt tatkAlAdyanapekSatvAt / na ca kramAkramAbhyAM sA marthyalakSaNasatvasya vyAptatayA kramAkramanivRttau nityAtsattvaM nivartamAna kSaNikeSvevAvatiSThata 15 iti sattvaM kSaNikatvasya gamakamiti vAcyam , kSaNikatve sati kramAkramapratipatterasambhavAt , kAlasyaiva bauddhamate'bhAvAditi maivam , kramayogapadyayoH pratyakSasiddhatvAt , sahabhAvo hi bhAvAnAM yogaparva pUrvAparabhAvazca kramaH sa ca kramiNAmabhinnaH, ekasya pratibhAsa eva kramapratibhAsaH, parasyApi tadA pratibhAse yogapadyapratibhAsaprasakteH / RmiNoH pUrvAparajJAnAbhyAM grahaNe tadAtmakaH kramo'pi gRhIta eva, kramo gRhIta iti vyavasthA ca pUrvAnubhUtapadArthAhitasaMskA20 raprabodhAdidamasmAdanantaramutpannamityevaMvidhavikalpajJAnodayAt / tasmAdarthakriyAkArI ghaTAdiH padArthaH kramAkramAbhyAM prtyksssiddhH| tasyaikakAryakaraNaM prati yatsAmarthya tattadaiva na pUrva nApi pazcAt , tatkAryAbhAvAt , sAmarthyamapi tato'vyatiriktameva, evamuttarakAryotpattAvapIti sAma rthyabhedena padArthabhedAt kathaM na kSaNike kramAkramayoniyamaH, ato yatra sattvaM tatra kramAkramapratItAvapi kSaNikatvapratItireva / yadi ayameva kramAkramaniyamo nitye'pi, tadA ghaTAdau pratIti25 viSayatvenAdhyavasitaM nityatvaM sattvaviruddhamiti kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodho nityasya siddhaH / yathA ca dRSTeSu ghaTAdiSu kSaNikatvavyAptaM sattvaM sathA'dRSTeSvapyavizeSAditi sarvopasaMhAreNa vyAptimavagatya yathA yathA yatra sattvaM nizcIyate tathA tathA kSaNikatvAnumAnam / tasmAt kSaNikatvena saha sasvasya tAdAtmyaM pramANanizcitamiti anvayavyatirekanizcayo bhavatyeva / "Aho Shrutgyanam" Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] zuddharjusUtravarUpam / na cAkSaNikeSu kathaM kramayogapadyAyoga iti vAcyam , yato na te krameNArthakriyAkAriNo bhavanti, kArakAvasthAyA avizeSAdvitIyAdikSaNabhAvikAryANAM prAgeva karaNaprasaGgAt , tatkArakasvabhAvasya. prAgeva sannidhAnAt / sahakArikramAt kAryakrama iti cenna, teSAM ki vizeSAdhAyakatvena sahakAritvaM kiM vA cakSurAdInAmiva svavijJAne ekakAryapratiniyamAt / tatra na prathamaH, tanniSpannasya vizeSasya tato'rthAntaratvaprasaGgAt , akSaNikasyotpattisamaye' 5 nutpannasya pazcAdutpannasya tatsvabhAvatA'sambhavAt bhinnahetukatvAt , viruddhadharmAdhyAsasya kAraNabhedasya ca vstubhedktvaat| evaJca vizeSasya bhede bhAvaH pUrvavattadavastha eveti pazcAdapyakA. rakaH syAt / na dvitIyaH sahaiva kurvantIti sahakAriNAM niyamo na syAt , apariNAmitayA sahakAriNAM prAk pazcAt pRthagbhAvAvasthAyAmapi kAryakAritvaprasaGgAt , sahakArisannidhAne'pi nAkSaNikasya kAryakAritvaM pararUpeNaiva, svayamakArakasyAparayoge'pi tatkAritvAsambha- 10 vAt , sambhave tu para eka vastutaH kAryakArakaH syAt , evaJca svAtmani kArakatvavyapadezo vikalpanirmita eva bhavet , tathA cAnupakAriNo'sya sadbhAva kArya nApekSeteti tadvikalebhya eva sahakAribhyastadutpadyeta / athavA tebhyo'pi na bhavet , svayaM teSAmapyakArakatvAt pararUpeNaiva kartatvAbhyupagamAt / ataH sarveSAM svataH parato vA'kartRtvAnna kutazcit kizcidutpadyeta, tasmAtsvarUpeNaiva kAra iti na kadAcit kriyAviratirbhavet / kramabhAvikAryANAJco. 15 tpAdane ekasyaiva sAmarthyAnna teSAM kramabhAvisAmagrIjanyasvabhAvatA / sAmarthya vibhraNo'pi yadi tAni na janayati tadA kevalasya tasya na tajjananasvabhAvatA siddhyet , tasyAH kAryaprAdurbhAveNAnumIyamAnatvAt , tataH kAraNAntarApekSANyapi kAryANi kAraNAntarAnAdareNa haThAdeva jnyet| yo hi yanna janayati nAsau tajjananasvabhAvaH, na cAyaM kevalaH kadAcidapi uttarottarakAlabhAvIni kAraNAntarApekSANi kAryANi janayatIti na tatsvabhAvo bhavet , 20 atatsvabhAvazca kAraNAntarasannidhAne'pyaparityaktasvarUpo naiva janayet , tatkathamekatra janakAjanakasvabhAvate viruddha syAtAm / na ca svahetubhirhetvantarApekSakAryajananasvabhAvo' yamutpanna iti na kevalasya janakatA, na vA sahakArisannidhAnAsannidhAnAvasthayorasya svabhAvabhedaH, kAraNAntarApekSasvakAryajananasvabhAvatAyAH sarvadA bhAvAditi vAcyam , sahakArisannidhAnAvasthAyAmapi svarUpeNaivAsya kAryakAritvAt , tasya ca prAgapi sadbhAvAt , 25 1na hi kAryasya svecchayA bhavanamabhavanaM vA, kintu kAraNaladasattAnuvidhAyinI tasya sadasattve, natra yadyasau sthiraikarUpo bhAva: sarvadA sarvakAryANAM hetubhAvenAvasthitastadA kimiti tatsattAmAtrAkAMkSINi kAryANi sarvANi sakRdeva notpazcante, yena krameNa bhaveyuH, vilambAsambhavAt , tena pAzcAtyamapi tadIyaM kArya prAgeva bhavet , apratiruddhasAmarthyakAraNatvAt , abhimatakAryavaditi bhAvaH / / "Aho Shrutgyanam" Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ paJcadazam sahakAryantarApekSAyAH tato labhyamAnasyAtmAtizayasyAbhAvenAyogAt, upakAralakSaNatvAdapekSAyAH, anyathA'tiprasakteH, tatsannidhAnasyAsannidhAnatulyatvAcca kevala eva kArya kuryAt akurvazca sannidhAnAvasthAyAM ca kurvan kathaM na bhinnasvabhAvo bhavet / sahakAryapekSa kAryajananasvabhAvatArUpatve tasya sarvadA sadbhAvAt sarvadA kAryotpattiprasaGgaH / sahakAri 5 sanidhAna eva tatsvabhAvatve tu svabhAvabhedApacyA vastubhedo bhavet , svabhAvasyaiva vastutvAt / tasmAnAkSaNikasya krameNa kAryakaraNasambhava iti na kramayogaH / yogapadyamapi tasyAsaGgataM dvitIyAdikSaNeSu tAvata eva kAryakalApasyodayaprasaGgAt , hetostajananasvabhAvasyApracyuteH dvitIyAdikSaNeSu vA sakalakAraNa sannidhAne'pi kAryasya prathamakSaNa ivodayo na syAt, udaye vA prathamakSaNe'pi sadbhAvApatteH, ataH kramayogapadyAyogAdakSaNikAnAmarthakriyAsAmarthya 10 virahalakSaNamasattvamAyAtamiti saravalakSaNaH svabhAvahetuH kSaNikatAyAM bAdhakapramANabalAnni zcitatAdAtmyaH kathaM na vizeSalakSaNabhAk pratItaH / nanvakSaNikAnAmiva kSaNakSayiNAmapi arthakriyAsAmarthyalakSaNaM sattvamanuepannameva, kramAyogasya tatrApi tAdavasthyAt / arthaM paraira. nAdhIyamAnasvarUpabhedA kSaNikA api notpAdayituM zaktAH, na hi te pratikSaNamutpadyamAnAH parasparato vizeSabhAjaH, bhAvabhedaprasaGgAt , vizeSo hi na teSAmutpatteH prAgbhavati, teSAmeva 15 tadA'satvAt , na vA pazcAt , tadA tatsvarUpasyAsattvenAkAryakAritvAttadupahitAnupahitakSaNA nAmavivekAditi na sahakAribhirupakAraH, tasmAnirvizeSANAM na kramayorgapadyAbhyAmarthakriyAkAritvalakSaNaM sattvamiti cenna, kSaNikAnAmevaMvidhopakArAnabhyugamAt, upakAro hi sakalakAraNAdhInavizeSAntaraviziSTakSaNAntarajananam , taca kathamabhinnakAleSu parasparaM kSaNi keSu bhAveSu bhavet , kAryakAraNayoH parasparakAlaparihAreNAvasthAnAt / tasmAtsAmagryA 20 eva janakatvAdekasya janakatvAvirodhAdavyavadhAnadezAH sakalA eva pratyekamitaretarasahakAriNaH svaM svaM viziSTaM kSaNAntaramArabhante tadapi cottarottaraM viziSTa kSaNAntaraM kaarnnbhedaattdbhedsiddheH| na ca parasparasahakAritve'pi avyavadhAnataH kSaNikAnAM viziSTakSaNAntarArambha. katvamayuktam , prathamakSaNopanipAtinAM kSityAdInAM parasparataH tathAbhUtakSaNAntarajananasva. bhAvAtizayalAbhAbhAvAt , nirvizeSANAM viziSTakSaNAntarajananAyogAditi vAcyam , yataH 25 kiM kAryotpAdAnuguNavizeSavirahAnirvizeSAste, Ahosvit tadutpattinibandhana vizeSa jananasA mayaMvaikalyAt , uta vizeSamAtrAbhAvAt , na prathamaH na hyasmanmate kAraNasthameva kAryamabhi 1 eka eva padArthaH kaciddeze kAle vA kiJcitkArya kRtyA punarapekSitagahakA rimannidhiH kathaJcidupAttasvabhAvAntaro dezAntare kAlAntare ca kArya kurvANa: krameNa karotItyucyate kSaNamAtrasthAyitve tvasvaM vidhakramakaritvaM kathaM sambhavediti bhaavH|| 2 nApi yogapayenApyarthakriyA'syAsti, niraMzatvena yugapadanekazatyAtmakatvAbhAvAditi bodhyam / "Aho Shrutgyanam" Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / zuddharja sUtrasvarUpam / vyaktimAtramanubhavati yatastadbhAve na syAt , api tu kAraNaM kAryarUpavikalameva kAryamArabhate, sataH kriyAvirodhAt , kAraNAtkAryasya bhinnasvabhAvatvAca / na dvitIyaH, yato'vyavahitaH kSityA. dikAraNakalApaH kAryotpAdAnuguNavizeSajananasamarthaH pratyakSAnupalambhataH siddhaH, kevalamatra vi vAdaH, kiM kSityAdayaH kSaNikAstathAbhUtavizeSArambhakAH, kiM vA'kSaNikA iti, tatra ca sAhitye'pi na te pararUpeNa karttAraH, svarUpaJca teSAM prAgapi tadeveti kathaM kadAcit kriyAvirAma iti 5 kSaNikataiva teSAmabhyupagamanIyA / nApi tRtIyaH, aparAparakAraNayogataH pratikSaNaM bhinnazaktI. nAmeva bhAvAnAmutpAdAt, kutazcitsAmyAdekatApratipattAvapi bhinna svarUpataiva bhAvAnAm , ma hi kAraNAnAM bhede'pyekarUpataiva, bhAvasya vaizvarUpyasyAnimittatAprasaGgAt / tasmAt sAmagrIbhede kAryabhedasyeSTatvAt kAryasyApyanekasAmagrIjanitasyAne katvAttadvailakSaNye ca tasyApi vilakSaNataiveti siddhaM yatsattatkSaNikamiti / yaduktaM kSaNikasya kiJcitkAryaM na sambhavati, asato'ja. 10 nakatvena vinaSTAt kAraNAt kAryotpAdAnupapatteH, avinaSTAdapi niyApArAttadasambhavAditi tadayuktam , yadi hi vyApArasamAvezAdbhAvAH kAryanirvatakAH syustadA syAdvitIyakSaNapratIkSA, yadA tu dvitIyasamayapratIkSAvyatirekeNApi svamahinaiva kAryakaraNe pravartante tadA ko doSaH, anyathA tadvyApArajanane'pyaparavyApArasamAvezasyAvazyakatayA'navasthA syAt , vyApArajanane teSAM vyApArAntarAnapekSatve tu kAryamapi vyApAranirapekSA eva kuto na 15 kuryuH, tasmAt svabhAvata eva svakAryakAriNo bhAvAH, na vyApArasamAvezAt , te ca svahetubhya eva tathAvidhA utpannAH svasannidhimAtreNaiva kArya nirvayantIti kutaH kSaNabhaGgamaGgaprasaGgaH / yaduktaM kSaNadhvaMso na kArya hetupratipAdyaH, kAryakAraNabhAvasya pratyakSAnupalambhasAdhanatvAditi tanna yuktam , sarvatra kAryakAraNabhAvasya pratyakSAnupalambhasAdhanatvAsambhavAt , anyathA cakSurAdInAM svavijJAna prati kAraNatApratipattirna syAt / na ca tadvijJAnasyAnyahetu- 20 sadbhAve'pi kAdAcitkatayA tadvyatiriktakAraNAntarasApekSatvAccakSurAdInAM tatra hetutvamanumI. yata iti vAcyam , prakRte'pi tulyatvAn , viSayendriyAdivazAt pratikSaNavizarArUNi kramava. ntyupajAyamAnAni jJAnAni tathAvidhakAraNaprabhavatvamAtmanaH sUcayantIti kathaM na kAryahetuzca. kSurAdInAM kSaNadhvaMsitAM pratipAdayet , kAryakramAddhi kAraNakramaH pratIyate / pratyabhijJApratyakSeNa bhAvAnAmakSaNikatvAvagama iti yaduktaM tadapi na samyakU, tasyAH prAmANyAsiddheH / bhavanmate 25 hi ' tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavarjitam / aduSprakAraNArabdhaM pramANaM lokasammata '-- miti pramANalakSaNam , tatra nAsyA bAdhakavarjitatvaM sambhavati, purodIritAnumAnabAdhyatvAt / na cAnumAnamanayA bAdhitam , anizcitaprAmANyAyA asyA bAdhakatvAnupapatteH / pramANa siddheSu "Aho Shrutgyanam" Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ pathadazam pratikSaNavizarAruSu sadRzAparAparotpattyAdi vipralambhahetorupajAyamAnAyA asyA duSTakAraNArabdhatvenAprAmANyAca | arthakriyArthI hi sarvaH pramANamanveSate na vyasa nitayetyartha kriyAsAdhanaviSayaM pramANamityabhyupagantavyam , na ca pratyabhijJAnaviSayeNa sthairya bhajatA'rthakriyA kAcitsAdhyata iti taimirikajJAnavadapUrvamarthakriyAyAmakSama sAmAnyAdyadhigacchadapi pratya5 bhijJAnaM na pramANam , na vA tat pratyakSam , tajjanakAbhimatenArthenendriyANAM samprayogAsiddheH, arthasya nityatvAt , siddhau vA tata eva tatsiddhecA pratyabhijJA bhavet / na cAnekadeza. kAlAvasthAsamanvitaM sAmAnya dravyAdikaJcAsyAH prameyamityanadhigatArthagantRtvAtpramANamiti vAcyam, sAmAnyAderabhinnasya tadviSayasyAbhAvAt , bhAve'pyanekapramANagocaratvena tatra pravarttamAnasya pratyabhijJAnasthAnadhigatArthagantRtvAyogAt, bhinnabhinnAlambanatve'pi ca pratyabhi. 10 jJAnasya na prAmANyamapUrvaprameyAbhAvAt, na hi dezAdayastatra pratyabhijJAyante, prAgadarzanAt / na ca pUrvaprasiddhameva vatisAmAnyaM dezAdiviziSTatayA'dhigacchadanumAna prameyAtirekAdyathA pramANavyapadezabhAka tathA sAmAnyAdikaM prAgupalabdhameva dezAdiviziSTatayA pratipadyamAnasyApyapUrva prameyasaGgatena prAmANyaznatiriti vAcyama, dvitIya pratyakSAdeva tatsiddhyA tasyApUrva prameyAyogAt / na ca pazcAdupalabdhasya pUrvadRSTArthatA pratyakSAnavagatA'dhikA pratyabhijJAnena 15 pratIyata iti vAcyam , pUrvadRSTArthatAyAH pratyakSadvayagocarAdanatiriktatvAt , atiriktatve vA sa evAyamityabhedollekhavatastasya mithyApratyayatvApatteH, tasmAtpratyabhijJAnasya prAmANyAsiddhyA na kSaNabhaGgavAdinaH pratyakSavirodhamanubhavanti ! yadapyuktaM vinAzasya kAraNAdhInatvAttatsannidheH prAgghaTAdiSu tadanudaya iti tadapi prativihitameva, pratikSaNadhvaMsitvAbhAve sarvasAmarthyA bhAvalakSaNasyA sattvasya bhAvAt / tathApi kiJciducyate, indhanAdInAmagnisaMyogAvasthAyAM 20 trayamupalabhyate, tadevendhanAdi, kazcidvikAraH, kalpanA jJAnapratibhAsI tucchasvabhAvaH, tatrA myAdInAM ka vyApAraH, na tAvadindhanAdyutsAde, tasya svahetuta eva bhAvAt , nApyaGgArAdidivikAre, agnyAdibhyastadvikArotpattAvapIndhanAderanivRttatayA tathaivopalabdhyAdiprasaGgAt / na ca tebhyaH kASThAdevaMsAnnAyaM doSa iti vAcyam , tato vastvantarasvarUpadhvaMsopagame kASThAde. stAdavasthyApAtAt / na ca bhAvAntarameva kASTAdeH pradhvaMsAbhAvo'taH kathaM kASThAderupalabdhyAdi. 25 prasaGga iti vAcyam , kASThAderaGgArAdireva dhvaMsa ityatra niyAmakasya vAcyatvAt , aGgAre sati kASThanivRttirniyAmaka iti cenna, tucchasvabhAvanivRttyanaGgIkaraNe'GgArAdikamevArthAntaraM nivR 1 yadi bhAvaH svato nazvara zcettadA na kiJcidvinAza hetubhiH kAryamasti, na hi svayameva patata: pAtaprayAsa: saphalaH / svato'nazvara zcettarhi nAza heturvyartha eva, tatsvabhAvasya kenApyanyathAkartumazakyatvAt , tathA ca nityasya sataH sarvasAmadhyavidhuratA durA, tasmAtsvabhAvata eva vinazvaro bhAvo'bhyupeya iti tAtparyam / / "Aho Shrutgyanam" Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] zuddharjusUtrasvarUpam / : 115 : tizabdenoktaM syAt tenAGgAre sati aGgAra ityuktaM bhavet, na tu niyAmakaM tAvatApyuktam / tathA buddhipradIpAdInAmanupajAtavikArANAM kathaM dhvaMsaH, AtmAvyaktarUpavikArAntarameva dhvaMsa iti cenna, buddhyAdInAmAtmarUpavikArApattau pramANAbhAvAt, AtmanazcAsattvAt / pradIpAderapi avyaktarUpatA hi kAryadarzanAnumeyA, tasyA atIndriyatvAt na ca dhvastasya pradIpAdeH kiJcikAryamupalabhyate yena tasyA anumitiH syAt, tasmAnna bhAvAntaraM pradhvaMsAbhAvaH, bhAvAntarasya 5 pradhvaMsarUpatve ca tadvinAzAdvaTAdyunmajjanaprasaktiH / na ca kapAlAderbhAvarUpataiva dhvastA nAbhAvAtmakateti nAyaM doSa iti vAcyama, bhAvAntararUpasyAbhAvasya tadabhAve pracyutatvAt, anyathA'bhAvasya kRtakasyAvina | zitve'nityatvena kRtakatvasya vyAptirna siddhyet, akRtakatve tvabhyupagamyamAne bhAvAntarakAryAtmako dhvaMso na bhavet / pradhvaMsAbhAvAvinAze'kRtakatve ca sarvadA tatsadbhAvAdghaTAdInAM sattA na bhavet, tato yathA kAraNasvarUpaH prAgabhAvaH kAryodaye kAraNa- 10 nivRttau nivarttate, anyathA tadAtmakatvAyogAt tathA kAryAtmA dhvaMso'pIti naSTairghaTAdibhiH punarmaGkavyameva, tasmAnna kapAlAdirUpaM bhAvAntaraM ghaTAderdhvasaH, tatra kArakavyApArAsambhavena kriyApratiSedhamAtraprApteH, abhAvasya ca hetumadhye kAryatvAdabhAvarUpatApracyutiprasaGgaH bhAvasya kAryalakSaNatvAt, svakAraNasadbhAve hi yadbhavati tadabhAve ca na bhavati tatkAryamucyate, bhavanadharmA ca kathaM na bhAvaH, bhavatIti hi bhAva ucyate, aGkurAderapi nAto'paraM bhAvazabdapravRtti- 13 nimittamupalabhyate, tadabhAve'pyasti kathamasau na bhAvaH / na cArthakriyA sAmarthyameva bhAvazabdapravRttinimittaM taccAbhAve nAstIti nAsau bhAva iti vAcyam, sarvasAmarthyAvikalatve tasya pratItiviSayatvAsambhavAt pratItijanakatve ca kathaM na sAmarthyam / na ca yathA ghaTapaTyoH kAryatvAvizeSe'pi pratiniyatapratItiviSayatayA bhedaH tathA bhAvAbhAvayoH kAryatve'pi satpratyayaviSayasya bhAvatvamasatpratyayaviSayasyAbhAvatvamiti vAcyam, tasyAsatpratyayaviSayatve kArya - 20 tvasyAsambhavAt, svahetusattve'sya bhAvAtkAryatve satpratyayaviSayatAyA durvAratvAt bhavatIti pratItiviSayasyaivAstIti pratyayaviSayatvAt, asti bhavatItyAdizabdAnAM paryAyatvAt / kiJcAgnyAdibhyo yadyabhAvo bhavet tadA tadbhAve kASThAdayaH kimiti nopalabhyante, na hi tebhyo dhvaMsasadbhAve'pi kASTAdayo nivRttAH, dhvaMsotpAdana eva teSAM caritArthatvAt / atha kAmropamardena dhvaMsasyotpatterna teSAmupalabdhiriti cetkutastadupamardaH, na pradhvaMsAbhAvAt kASThAdisattAkAle 25 tasyAbhAvAt nAgnyAdibhyaH, teSAM dhvaMsotpAdana evaM vyApArAt / na cotpannaH pradhvaMsAbhAvo kASThAdInupamardayati, tadyaugapadyaprasaGgAt, tathA ca satyavirodhaprAptiH / na vA dhvaMsenAvRtatvAt 1 1 na bhavatIlabhAvo dhvaMsa ucyate'taH kathaM sa bhavanadharmA bhavet, virodhAt yadi straviSayavijJAne pratiniyatarUpeNAnavabhAsanAdabhAva ucyate tarhi atyantaparokSacakSurAdInAmapyabhAvarUpatAprasaGga iti // "Aho Shrutgyanam" Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sammatitattvasopAne [ SoDazam kASThAderanupalambhaH, tadavasthe kASThAdAvAvaraNAyogAt / api ca vinAzasya hetumattve tadbhedA. sa bhedamanubhavet , kAryAtmAno hi ghaTAdayaH kAraNabhedAr3hedamanubhavanto'dhyakSata evAvasIyante naivamanAsAditabhAvAntarasambandhaH pracyutimAtrasvabhAvo dhvaMsaH, agnyAdihetubhede'pi tucchasvarUpatayaiva sarvatra vikalpajJAne'vabhAsanAt / tasmAdvinAzo'yamaheturniHsvabhAvo'bhyupaganta5 vya iti nirhetuko vinAza ucyate, evazca bhAvAnAM niruktAnumAnato'pi kSaNakSayi tvaM siddhamiti pratyakSato'numAnatazca kSaNikatvavyavasthiteH siddhaH paryAyanayasya mUlAdhAraH RjusUtravacanaviccheda iti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitattvasopAnasya zuddharjusUtra svarUpanirUpaNaM nAma paJcadazaM sopAnam / / -~~ -- zuddhatararjusUtranirUpaNam / athavA Rju bAhyApekSayA grAhakasaMvittibhedazUnyamavibhAgaM buddhisvarUpamakuTilaM sUtraya15 tIti RjusUtraH zuddhataraH paryAyAstikaH / nanu kathaM vijJaptimAtramabhyupagamyate, kimavibhAgabuddhi svarUpagrAhakapramANasadbhAvAt , kiM vA'rthasya sadbhAve bAdhakapramANAt / tatra na pratyakSeNa vijJaptimAtranizcayaH, arthAbhAvanizcayaM vinA'rthasparzazUnyaM vijJaptimAtrameva tattvamityavadhAraNarUpato nizcayAsambhavAt , arthAbhAvastu nAdhyakSagamyo'rthapratibhAsakatayaiva pratyakSasyotpatteH / na cedamindudvayadarzanamiva bhrAntam , tadviSayatvAcca ghaTAderasatyatvamiti vAcyam , zuddha20 gavaseyasya bAdhyatvAyogAt , yadvA taimirikAvabhAsino'pIndudvayAderavaitathyamastu, na ca tasya bAdhyatvaM vAcyam , tasyaivA'yogAt, na hi darzanaM bAdhyate, tasyotpannatvAt , nApyarthaH, pratibhAsamAnarUpeNa sattvAt , anyathA pratIyamAnatvAyogAt , na ca pratibhAse'pi tanni sirUpamasatyamiti nirvAcyam , pratibhAsamAnarUpavato'pyasatyatve saMvido'pi tathA. tvaprasakteH, na caivaM vaktavyaM bhrAntajJAnAvabhAsino'rthakriyAvirahAdvaitathyamiti, tadanudaye'pi 25 pUrvajJAnAvabhAsino vaitathyAsambhavAt , na hyanyasyAbhAve'parasyAbhAvo'tiprasaGgAt , tasmAnna pratyakSaM bahirAvabhAsi tadabhAvaM gamayati / pratyakSAbhAve nAnumAnamapi tadbhAvAvedakam, pratyakSavirodhe'numAnasyAprAmANyAcca / ata eva na dvitIyaH, bhAvabAdhakapramANavirahAt / nanu nArthAbhAvadvAreNa vijJAnamAtraM sAdhyate kinvarthasaMvidoH sahopalambhaniyamA "Aho Shrutgyanam" Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] zuddha tararjusUtrasvarUpam / , dabhedaH vidhimukhenaiva sAdhyata iti cenna, abhedasya pratyakSeNa bAdhanAt purasthaM nIlAdi sphuTavapuH pratibhAti, hRdi ca rUpagrAhakAkAraM vibhrANA saMviccakAstIti kuto'rthasaMvidorabhedaH sAdhayituM zakyaH, pakSasya pratyakSabAdhitatvAdazrAvaNaH zabda iti pakSasyeva / na cAbhede'pi pratyakSaM bhedAdhigantR upalabdhamindudvayAdivaditi na tena bAdheti vAcyam, dvicandrAdau bAdhAdarzanatastatpratyakSasya bhrAntatve'pi stambhAdAvarthakriyAkArirUpopalabdherbAdhAbhAvena tatpratyakSasya 5 satyatvAt, tato nIlabuddhyorbheda eveti na kutazcidvijJAnamAtrasiddhiH atrocyate, pratyakSeNArthaparicchedAsambhava iti, taddhi pratyakSamarthaM tulyakAlaM na prakAzayati, pratyakSatayA yadeva jJAnamavabhAsate tadaiva nIlAdisvarUpamapIti svasvarUpaniSThatvenobhayorapi pratibhAsanAdrAhyagrAhakabhAvAnupapatteH, nIlAkAraviviktasya svarUpanimanasya jJAnasya hRdi sandhAnAdarthasya ca tadrUpaparihAreNa bahiH sphuTatayA pratibhAsanAt / darzanazya bAhyArthajJAnaM prati grahaNakriyAkartRtvAdvAhakatA, 10 tatpratibaddhaprakAzatayA cArthasya grAhyateti cenna nIlAdyarthadarzanAbhyAM bhinnasya grahaNakriyAyA abhAvAt, tathA'pratibhAsanAt na ca tAmantareNa nIlabodhayoH karttRkarmate yukte, atiprasaGgAt, kriyAyAH sattve'pi parokSatayA'tiprasaGgAdarthasya karmatA bodhasya ca karttateti na syAt, ataH pratibhAsamAnA sA'bhyupagamanIyA, tathA'bhyupagame ca sA kiM svarUpato bhAti, uta tadbrAhyatayA, Adye nIlabodhagrahaNakriyANAM svatantratayA pratibhAsanAt kartRkarmakriyAvya- 15 vahAro na syAt, tasyAH svarUpanimanatayA pratibhAtatvAt / svataMtrapratibhAsAdeva ca tathAvyavahArAbhyupagame stambhAderapi tathAparasparavyavahAraprasaktiH / na dvitIyaH, aparagrahaNakriyAyAH pratibhAsamAnAyAH karmatayA tasyAH pratibhAse'parApara kriyAprasaGgato'navasthA syAt, aparakriyAmantareNaiva grahaNakriyAyAH karmatve nIlAderapi grahaNakriyAvyatirekeNa prakAzamAnasya grAhyatA bhavet, tathA ca nIlAdInAM svarUpameva prakAzAtmakamiti vijJaptimAtrameva 20 sarvaM bhavet / kina jJAnakAle saMvedanakriyAyAH sattve samAnakAlatayA pratibhAsanena savyetaragoviSANayoriva jJAnasya saMvikriyAM prati kartRtvaM na syAt / tasyAzca jJAnottarakAlatve'pi na kAryakAraNabhAva:, jJAnakAle saMvikriyAyAH tatkAle ca jJAnasyAbhAvAt / naca pUrvaM svarUpeNa bodhasya pratibhAsastato nayanAdisAmagrIvazena saMvedanakriyAyuktatayA pratibhAsanAdbodhasya kartRtvamiti vAcyam, saMvikriyAyuktabodhapratItikAle 25 117 : 1 yayoH sahopalambhaniyama : tayorabhedaH, yathA taimirikopalabhyamAnacandradvayasya, sahopalambhaniyamazva jJAnArthayoriti vyApakaviruddhopalabdhiH, bhede hi niyamena sahopalambho na dRSTaH yathA ghaTapaTayoH tathA ca bhedaH sahopalambhAniyamena vyAptaH tadviruddhazca sahopalambhaniyama: dRzyamAnaH sahopalambhAniyamaM nivarttayati, so'pi nivartamAnaH svavyApyaM bhedaM nivartayatIti bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatva sopAne [ SoDazam tatpUrvadazAnavagamAt tadavagamakAle ca saMvitkriyAyuktAvasthAvagamAbhAvAt, tayostadanavagame tu na bodhasya grahaNaM prati kartRtApratItiH / na ca nIlAnubhavasamaye pUrvadazAM smaran bodhasyAnubhavaM prati kartRtAM pratipadyata iti dezyam, bodhagrahaNayornIla paricchedavelAyAM parasparAsaMsaktayoH samAnakAlayoH pratibhAsena kartRtAvagamAsambhavAt, na hi smaraNaM bodhasya 5 pUrvAvasthAmadhyavasyat grahaNAvasthAM pratipadyata iti kathaM tatkarttRtAmavagamayet / na ca bodhAtmaivAtmAnamupalabhata iti kartRtvAvagatiriti gIrasAdhIyasI, yadA bodhaH svaM nIlagrAhakatayA pratipadyate tadA nAnubhavakartrI pUrvasattAM pratipadyata iti na grahaNaM prati janakatAmAtmano'sAvadhigacchati / na ca prAktanIma grahaNAvasthAM nIlAvabhAsakAle'sAvadhyavasyati yugapadviruddhayoH pratibhAsayorApatteH, tasmAnna tulyakAlo bodho grahaNakriyAM janayituM samartha ityagrAhaka eva / 10 kica bodho yadi vyatirikta kriyAjanakastadA nIlavijJAnayoH kathaM grAhyagrAhakatvam, na ca bodhodaye'parokSatayA nIlAderbhAnAdrAhyatvamiti yukaM vaktum, aprakAzAtmakasya tasya tadutpAdespi pratibhAsAyogAt nIlAdirartho hi jaDasvarUpo na svayaM pratItigocaratAmavataratIti | darzanamasya prakAzakamabhyupagatam, yadi tu nIlaM svaprakAzAtmakaM syAttadA vijJaptirUpatayA paravAdAbhyupagamaprasaGgo bhavet, yaccAprakAzAtmakaM vastu tatprakAzasadbhAve'pi naitra prakAzate, 15 prakAzasvarUpazca nIlaM na saGkrAmati, bhedapratihatiprasaGgAt / na cArthasya pratyakSatA arthAkArakAryatvAtprakAzasyeti vaktavyam, aparokSAkArarUpatva eva tasya pratyakSatvasambhavAt, na tu prakAzAtmanaH kAryasyodbhavAt, prakAzasya hi arthakAryatayA tatsambandhitvaM yuktaM na tu tatsvarUpaM prakAzaH, ato na vedyavedakabhAvastayoH / na ca nIlasaMvedanayoH svarUpanimagnayoH svataMtratayAvabhAsane taduttarakAlabhAvI karmakartrabhinivezI nIlamahaM vedmItyavasAyo na syAt, na hi 20 pItadarzane nIlollekha upajAyamAnaH sa saMlakSyate, bhavati ca tathAdhyavasAyI vikalpa iti tayorgrAhyagrAhakateti vAcyam, mithyArUpakalpanayA grAhyagrAhakarUpatAyAH paricchedAsambhavAt, nIlamiti hi pratItiH purovarttinIlamullikhantI varttamAnadarzanAnusAriNI bhinnA saMlakSyate, ahamityAtmAnaM vyavasyantI svAnubhavAyattA parA pratIyate, vedmIti pratItirapyaparaiva kriyAvyavasitirUpA, ataH parasparAvyatimizrasaMvittitritayametat / bhavatu veyamekA tathAvasA25 yinI kalpanApratItiH tathApi nAto grAhyagrAhakatA satyA, mRgatRSNikAsu jalAdhyavasAyA : 118 : 1 1 yathA hi nayanakArya prakAzaH, ataH sa nayanasambandhI bhavet na tu svarUpaM prakAzaH, tathA nIlAdikAryaM prakAzaH syAnna tAvatA nIlAdi: prakAzarUpoM bhavitumarhati tathA ca yadi nIlAdiraprakAzAtmA tadA sa prakAzasA'pi naiva prakAzata, tasmAcca na vedyavedakabhAvaH, yadi ca prakAzAtmA tadA vijJAnarUpo nIlAdiH syAditi bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAmam ] zuddhatararjusUtrasvarUpam / jalasatyatAprasakteH / na cAtra bAdhasadbhAvAdasatyatA, prakRte'pi nIlasaMvidoH svataMtratayA nirbhAsarUpabAdhakasya sattvAt , tasmAnna grAhyagrAhakabhAvaH satyaH / ayaJca grAhyagrAhakabhAvasya pratikSe. pastulyakAlaM prakAzamAnavapurnIlamudbhAsayantI pratItimabhyupetya, saiva pratItirvicAryamANA na saGgacchate, kutaH sA'rthaprAhiNI bhavet , anubhUyamAnaM hyAkAraM vihAya nAnyA kAcidAbhAti, bahiH prakAzamAnaM nIlAdikaM antaH svasaMviditaM sukhA dikazca muktvA nAnyA saMvitsatI 5 kadAcit pratibhAtItyasatI sA kathamarthagrAhiNI bhavet / ahaGkArAspadaM sukhAdikameva hRdi parivartamAnaM nIlAdeAhakamiti cenna, sukhAdeH pratibhAsamAnavapuSo grAhakatvAnupapatteH, sukhAdayo hi svasaMviditA hRdi prakAzante nIlAdayastu bahistathAbhUtA evAbhAnti, na ca parasparAsaMsRSTayoH samAnakAlayorvedyavedakatA, tulyakAlatayA prakAzamAnanIlapItayorapi parasparaM tadbhAvApatteH / sukhAdirAkAraH svaparaprakAzatayA pratibhAsamAno nIlAdervedakaH, savi- 10 tRprakAza iva ghaTAdInAmiti ceSika darzanAtmanaH prakAza eva bahirarthAvabhAsaH, uta darzanakAle teSAM pratyakSAtmatA, Aye jJAnAtmano hi prakAzaH svasaMvidrUpo'nubhavaH, tajjJAnasya rUpaM na bAhyArthAtmanAm , anyathA pratyakSAtmatayA tayorabhedaprasaGgaH, dvitIye ca darzanodayasamaye yadi padArthapratyakSatA tathA sati sAmagrIvazAt pratyakSAkAraM nIlamutpAditamiti darzanavattat svasaMviditaM prasaktam , ata eva dRSTAnto'pyasaGgataH, savitRprakAzo hi 15 svarUpanimagna evAbhAti ghaTAdirapi svAtmaniSTha eva bhAsata iti nAnayorapi paraspara prakAzyaprakAzakabhAvaH / api cAlokA jhuTAdiH prakAzarUpaH prAdurbhavatItyAlokaH prakAzakaH syAt , upakArAbhAve vyatiriktopakAraprAdurbhAve vA ghaTAdInAM prakAzAyogAt / na cAtrAhaGkArAspadamantadarzanaM bahiH parokSAkAramayaM janayati, tulyakAlatayA hetuphalabhAvAyogAt, upakAryopakArakabhAvamantareNa bAhyArthAnAmantardRzAzca vedyavedakabhAvAnupapatteH sarva vastu saM- 20 vinmAtrakameveti sthitam / nanu yadi sarva vijJaptimAtrameva tarhi meyamAtRmAnAdivyavahAravilopa: syAt , tasya bhedanibandhatvAt , pramitikriya yA vyApyamAnatvAddhi prameyamarthaH, tatra nIlAdayo yadi bodhaH syAttadA'sau svataMtro nIla dRzaM prati pramAtA bhavet , cakSurAdayazca karaNatayA mAnaM bhaveyuH, arthapratibhAsaH phalam , upalambhasAdhyatvAt , meyAdera bhAve tu na nIlAdayo'pi saMvidrUpAH siddhyanti, siddheH pramANanibandhanatvAt , na ca svasaMvedanameva vya- 26 vasthAkAri pramANam , tatra dRSTAntAsiddheH / pradIpAdayo'pi hi paraprakAzyA eva, na ca svenaivA. smanA ta evAdhigantuM zakyAH , na hyaGgulyagreNa tenaiva tadevAGgulyagraM spRzati iti, maivam , yathA hi bAhyArthavAde sukhAdInAmAtmasvarUpaM svaviSaye pramANaM teSAmeva vedanaM phalaM sukhAdayazca meyam , yathA vA pareSAmAtmA'parokSo meyaH, tasya ca prakAzarUpatA mAnam tatpratibhAsaH phalaM "Aho Shrutgyanam" Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 :120: sammatitasvasopAne [ saptadazama matamiyameva meyAdInAM vyavasthA sarvatra nIlAdau yojanIyA vijJAnavAde'pi / na ca tatrAnya. prAhakAbhAvAdasau mithyollekha iti vAcyam , nIlAdAvapi vyatiriktaprakAzAbhAvAnmidhyAtvAt , aparokSasya nIlAdereva kartRkarmAditayA mithyAprakAzanAt / na ca nirbIjasyAyogAdasyAH karmakartRkriyAdhyavasite/jaM vaktavyamiti vAcyama , kacidapi vAstavasya kAdibhedasyAnu5 palabdheranAdivAsanAprabhavapradhAnAdivikalpavadasyAH paramparAmAtratvAt / tasmAnnIlAdayo'paro kSasvabhAvAH prakAzanta iti vijJaptimAtrameva bahirarthasaMsparzarahitam , tadapi bijJaptimAtra pUrvAparasvabhAvaviviktaM kSaNarUpam, svasaMvedanAdhyakSa tastathaiva pratipatteH paurvAparya pramANApravRtteH ataH kSaNikavijJaptimAtrAvalambI zuddhaparyAyAstikabhedaH RjusUtraH / / iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpadRdhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitaravasopAnasya zuddhatararjusUtranirUpaNaM nAma SoDaza sopAnam // -~~ -~ shuddhtmrjusuutrniruupnnm| 15 yadvA ekatvAnekatvasamastadharmakalApavikalatayA tadapi vijJAnaM zUnyarUpaM Rju sUtra yatIti RjusUtraH, sa hi mAdhyamikadarzanAvalambI sarvabhAvanairAtmyapratipAdanAya pramANayati. yadvizadadarzanAvamAsi tanna paramArthasadvyavahArapathamavatarati, yathA timiraparikaritahagavabhAsIndudvayam , vizadadarzanAvabhAsinazca stambhakumbhAdayaH pratibhAsAvizeSAt / athendu dvayAdayo na paramArthasantaH, tatra kAraNadoSAt , bAdhodayAdvA, parizuddhahagavaseyAstvekendu20 maNDalAdayo na vitathAH, tatra kAraNadoSavirahAdvAdhAbhAvAdveti pratibhAsAvizeSatvamasiddha miti cenna, bAdhyatvAyogAt na hi tatkAlabhAvivijJAnasvarUpaM bAdhyate, tasya tadAnIM svarUpeNa pratibhAsanAt / nApyuttarakAlam , tadA tasya kSaNikatvena svayamevAbhAvAt / na vA pratibhAsamAnarUpeNa prameyaM bAdhyate, tasya vizadapratibhAsAdevAbhAvAsiddheH / na cA pratibhAsamAnarUpeNa, pratibhAsarUpAttasyAnyatvAt / nApyutpannA pravRttirbAdhyate, utpannatvA25 devAsasvAyogAt / na vA'nutpannA, svata evAsattvAt / arthakriyA'pi na bAdhyate, utpattyanu spattyorbAdhyatvAyogAt / na vA'rthakriyA'bhAve'rthasyAsattvam , tasyAstato'nyatvAt / na hyarthakriyAsadbhAvArthasya satvam , arthakriyAyA api sattvAsiddheH, aparArthakriyAtaH tasyAH sattvAGgIkAre'navasthAprasaGgAt / nApyarthajanyatvAdarthakriyAyAssavam , anyo'nyAnayAt / "Aho Shrutgyanam" Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam zuddhatama sUtrasvarUpam / na ca sattAsambandhAdbhAvAnAM sattvam , sattAtatsambandhayorevAsambhavAt / nApi duSTakAraNaprabhavatvenendudvayAvabhAsajJAnasyAsatyArthatvam , tatprabhavatvasya jJAtumazaktaH, indriyAderatIndriyatvena tadgatadoSasyApyadhyakSeNApratipatteH / na vA'numAnAttaddoSAvagatiH, adhyakSAbhAve'. numAnasyApravRtteH / puruSAntarasya candradvayAderapratibhAsanAttasya duTakAraNajanyavijJAnaviSayatvamiti cenna, svagrAhijJAne parisphuTatayA pratibhAsanAt , yAvattimirAdisamAnasAmagrI 5 puruSAntarasya vartate tAvattasyApi tatpratibhAsanAt / tathA stambhAderavaitathyaM na nizcetuM zakyam , tadavabhAsijJAnabAdhAbhAvAdavaitadhyanizvayo bhavatIti cenna, bAdhAbhAvasya tadavaitathyAprasAdhakatvAt , na hi tatkAlabAdhAbhAvastatsAdhakaH, candradvaya vijJAne'pi tatkAlabAdhAbhAvasattvAttadviSayasyAvaitadhyaprasaGgAt / na vottarakAlabhAvI tadabhAvaH pUrvajJAnaviSayasya satyatAsAdhakaH, tatkAlaparihAreNa tatpravRtteH, bAdhAbhAvasya prasajyarUpasya tucchatayA'rthasatya- 10 tAvyavasthApakatvAsambhavAJca, anyathA tucchatvAyogAt, paryudAsarUpo'pi bAdhakAbhAvo na tadvyavasthApakaH, tasya viSayopalambhasvabhAvatvAt , yathA sa prAkAlabhAvI nArthatathAbhAvavyavasthApakastathottarakAlabhAvyapi, pratibhAsAvizeSAt / na vA saMvA ditvAdapi stambhAdeH satyatvam , samAnajAtIyottarakAlabhAvijJAnalakSaNasya saMvAdasya yAvattimiraM tAvadindudayA. dAvapi bhAvAt , minnajAtIyajJAnasaMvAdasya ca tathAtve bhrAntajJAnAvabhAsino rajatAdeH zukti- 15 kAjJAnasaMvAdAtsatyatAprasaktiH / na caikArthAdbhinnajAtIyajJAnasaMvAdAt , ekArthatve pUrvApara. jJAnayoravizeSAt pUrvajJAnavaduttarajJAnasyApi vyavasthApakatvaM na syAt , vijAtIyatve ekArtha viSayatvAsambhavAca / evaM staMbhAdinaikAnekarUpatayA vyavasthApayituM zakyate, kAlabhedAddhi bhedo nAdhyakSeNa vijJeyaH, tasya sannihita evaM pravRttaH, na hi mRtpiNDasvarUpagrAhyadhyakSaM tadA ghaTamasannihitamupalabhate, ato na tadapekSayA tasya bhedo'dhigantuM zakyaH, nApi ghaTasvarUpagrAhiNA 20 mRtpiNDAdbhedo'dhigamyate, tatsvarUpAgraNe tadbhedagrahaNApravRtteH / nApi smaraNaM tabAhakam , anubhUtasyaiva smaraNAt , tasya svarUpamAtraparyavasitatvenArthagrahaNe'sAmarthyAcca / ata eva smaraNasahakRtamadhyakSamapi na bhedagrAhi / na ca pUrvarUpAgrahaNameva bhedavedanam , tadbrahaNasya bhedaM vyavasthApayitumazaktaH / svarUpameva bhedaH, sadhaNe so'pi gRhIta iti cenna, apekSayA bhedavyavasthAnAt , anyathA svarUpApekSayApi bhedaprasakteH / dezabhedAdapi na bhAvabhedaH dezasyApyaparadeza- 25 * bhedAr3hedaprasaGgenAnavasthAprasaktaH / na cAnyabhedo'nyamanuvizatIti na dezabhedAdapi tadbhedaH / evaM * 1 uttaradarzane smRtI vA yadi pUrvarUpaM na pratibhAsate garhi tadapratibhAsanamAyAtaM tadeva ca bhedavedanam , na, pUrvarUpaviviktatAyAH pratyakSeNa smRlyA bA'navamatatvAt , tayoH svasvarUpa nimamatvAt , tathA ca pUrvarUpAnadhigame na tadviviktatAyA atyadhigatiH, tasmAnna tadapratimAsanamapi siddhamiti bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ satsavayam svarUpabhedAdapi na bhAvabhedaH, na hi samAnakAlamudbhAsamAnayorghaTapaTayobhinnaM saMvedanaM bhedamavasthApayati, prakAzamAnanIlasukhAdivyatirekeNa tasyAnupalammato'sattvAt , sattve'pi samAnakAlasya bhinnakAlasya vA'dhyakSasya parokSasya vA grahaNa kriyAsahitasya tadvikalasya vA tasyArthagrAhakatvAnupapattervijJAnavAdoktarItyA siddhatvena na bhedagrAhakatvam / na ca tasya svayama5 rthAdbhedenApratItasya bhedagrAhakatvam , kharaviSANAderapi tatprasakteH / na ca tasya bhedo'nyajJAnA davasIyate, tasyApyapratipannabhedasya tadbhedAvyavasthApakatvAt , tatrApi bhedasyAnyajJAnAniye thAnavasthA / na vA svasaMvedanata eva tadbhedaH siddhyati, tathA sati svasvarUpamAtraparyavasitatvAttasya nIlAdibhedavyavasthApakatvAnupapatteH / svata eva stambhAdayo bhinnarUpAH prathanta iti ghettarhi teSAM svasaMvedanarUpatayA svarUpanimagnatvAdanyatrApravRttyA parasparAsaMvedanAna svarUpato'pi 10 bhedasaMvittirbhavet , dvayarUpAsaMvedane taniSTabhedasyApyapratipatteH / na hyaparokSe nIlasvarUpAda paraM pItamAbhAti, na cAparApratibhAsanameva bhedavedanam , nIlasvarUpasaMvedane'pratibhAsamAnasya pItasyAstitvena nAstitvena vA'dhigantumazakyatvAt , nAstitvAvedane ca kutaH svarUpamAtrapratibhAsanAdbhedasiddhiriti / nanvanena nyAyena yadyadhyakSAvabhAsino nIlAdene bhedastIbhedo nyAya.. prApta ityadvaitApattena zUnyatA, antarbahizca pratibhAsamAnayoH sukhanIlAdyorapahrotumazakyatvA15 diti, maivam , asmAbhiravabhAsamAnasya nIlAderavabhAsazUnyatvAnabhidhAnAt , pratibhAsavirati lakSaNazUnyatvasya kathaJcidapratIteH, kintu pratibhAsopamatvaM sarvadharmANAM zUnyatvam, pratibhAsazca sarvo bhedAbhedazUnyaH, na hi nIlasvarUpaM sukhAdyAtmakatayA'bhedarUpamupalabhate, tadrUpatAnupalambhe ca kathamekaM bhavet / na ca tAvadayamastIti pratibhAsAdadvaitamastu iti vaktavyam , vicitrasya nIlAdeH pratibhAsAjagato vicitratAprApteH / na ca bahirnIlAderekAnekarUpatayA yuktyA'nupa20 patteH prakRtiparizuddhaM jyotirmA paramArthasadastviti vAcyam , tathAbhUtajyotirmAtrasya kadA. canApyapratipattarasatvAtsarvadharmazUnyatAyA evaM siddheH, tataH kevalamanAdivAsanAsamutthavyavahAramAtramevedaM mithyArtha jJAnam / na ca vyavahAramAtrAdeva bahireka vastu siddhyati, nIlAdInAM svabhAva iti vyavahArAdapi svabhAvasyaikatAprApteH / na cArthAbhAve niyatadezakA lAkAraH pratibhAsaH kathamityAzayam , vAsanAbalena tathAbhUtapratibhAsasya svapnadazAyAmupa. 25 labdhe grahazAyAmapi tadbalenaiva tadudayasambhavAt, arthasya kasyacitsvarUpatto'siddheH prati. bhAsaniyAmakatvAsambhavAceti nArthavAdo yuktisaGgataH / nApi vAsanAbalAniyatAkAraM jJAnaM sadvastu, nIlAdirUpajJAnasyApi ekAnekarUpatvAyogAt , digbhedAdilakSaNaviruddhadharmasaMsargato 1 kiM sa svarUpabhedaH bhinna pratibhAsAdhigamyaH kiMvA svata eva, tatra prathamapakSe dopamAha na hIti, dvitIyapakSe doSamAha-svata eva stambhAdaya iti // "Aho Shrutgyanam" Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam nikSepacatuSTayavarNanam / :123: bhedAt / nApi nIlAdijJAnaM paramANurUpam , dipaTyogAtsAMzatApatteH, anekapratipatterayogAcca / na vA bAhyanIlAdevitathatvaM parizuddhasya bodhasya cAvitathatvamiti vaktavyam , tasyAnupalabdherevAbhAvanizcayAt / na ca vAsanApratibaddhatvamanubhavasya nizcetuM zakyam , paurvA. parye hi pratyakSasyApravRtternAnvayavyatirekanizcAyakatvaM tadanizcaye ca na hetuphalabhAvAvagatiradhyakSAt , pratyakSAbhAve ca nAnumAnamapi tadavagamakam / kiJca vAsanAprabodhaprabhavaM nIlasukhA- 5 divyatiriktaM pratipuruSaniyataM saMvedanaM yadyanubhUyeta tadA vijJAnavAdo yuktisaGgataH syAt / na ca tat kadAcanApyupalabdhigocaraH, nIlasukhAdestvekAnekasvabhAvAyogAta, vAsanAjanyatva. syApi paramArthato'sambhavAt sarvadharmazUnyataiva vastubalAyAtA | nIlAdyavabhAsasya vAsanApratibaddhatvaM saMvRttyA zUnyatvamucyate, na sarvasaMvedanAbhAvaH, tasya kadAcidapya nanubhavAt / na ca pratibhAse sati kathaM zUnyatvamiti vaktavyam , tasyaikAnekasvabhAvAyogataH zUnyateti pratipAda- 10 nAt / tadavasthitametadyat pratibhAti tad dvicandrAdivat sakalamadhyasatyamiti zuddhatamaparyAyAstikamatAvalambI RjusUtra evaM vyavasthitaH / / athavA sautrAntikavaibhASiko bAhyArthamAzritau RjusUtrazabdau yathAkramaM vaibhASikeNa nityAnityazabdavAcyasya pudgalasyAbhyupagamAt zabdanaye'nupravezastasya bAhyArthapratikSepeNa vijJAnamAnaM samabhirUDho yogAcAraH / ekAnekadharmavikalatayA vijJAnamAtrasyApyabhAva ityevaMbhUto 15 vyavasthita evambhUto mAdhyamika iti vyavasthitametat tasya tu zabdAdayaH zAkhAprazAkhAH sUkSmabhedA iti // 5 // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijaya. kamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpadRdhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitasvasopAnasya zuddhatamarju 20 sUtranirUpaNaM nAma saptadazaM sopAnam // nikSepacatuSTayavarNanam nayAnuyogadvAravat zepadvAreSvapi dravyArthikaparyAyArthiko mUlavyAkaraNinAviti darzayananayoyApakatAmAha, athavA vastunibandhanAdhyavasAyanimittavyavahAramUlakAraNatAmanayoH pratipAdyAdhunA'dhyAropitAnadhyAropitanAmasthApanAdravyabhAvanibandhanavyavahAranivandhanatAmanayo- 25 reva pratipAdayannAha nAma ThavaNA davietti esa davaTTiyassa nikkhevo / bhAvo u pajjavadviassa parUvaNA esa paramattho // 1 // "Aho Shrutgyanam" Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :124: sammatitattvasopAne [ aSTAdazam nAma sthApanA dravyamityeSa dravyArthikasya nikSepaH / bhAvastu paryAyArthikasya prarUpaNA eSa paramArthaH // chAyA // nAmeti, caturvidheSu nikSepeSu nAmasthApanAdravyANi dravyArthikanirUpaNAyA nikSepAH, bhAvastu paryAyArthikanirUpaNAyA ityayaM paramArtha iti samudAyArthaH / 5 tatra nAmanikSepastAvat yatkiJcidvastuno vyavahArAya nimittApekSayA'napekSayA vA'bhi. dhAnaM yatsaGketyate tannAma / saGketa vidhAnaM ca kacidabhedena, yathA'yaM ghaTa iti, kacidbhedena asyAyaM ghaTazabdo vAcaka iti / etacca samAnAsamAnAkArapariNAmAtmake'pi vastuni samA. nAkArapratipAdanAyaiva niyojyate, tasyAnugatatvena tatra saGketakaraNasaukaryAt / asamAnapariNa teSvananugamAdAnanyAca na tatra saGketaH kattuM zakyaH, zabdavyApArAca vastugata sadRza pariNate10 reva pratibhAsanAt / sa eva zabdArthaH yaH zAnyAM pratIto pratibhAtIti nAsahapariNAmostyantavilakSaNastasyArtha iti vastusthitiH // atra ca dravyArthikamatAvalambI zabdabrahmavAdI bhartahariH prAha- anAdinidhanaM brahma zabdatattvaM yadakSaram / vivartate'rthabhAvena prakriyA jagato ytH|| [vAkya 0 zlo. // 1 prathamakA0 ] iti, atrotpattivinAzAbhAvAdanAdinidhanam , akArAdyakSarasya nimittatvAdakSaram , anena ca 15 vivarto'bhidhAnarUpatayA nidarzitaH, arthabhAvenetyAdinA tvabhidheyo vivartaH, prakriyeti bhedAnA meva saGkIrtanam , brahmeti pUrvAparadigvibhAgarahitam , anutpannamavinAzi yacchabdamayaM brahma tasyAyaM rUpAdibhAvagrAmapariNAma iti zlokArthaH / etacca zabdasvabhAvAtmakaM brahma praNavasvarUpaM taccha sarveSAM zabdAnAM samastArthAnAJca prakRtiH / varNakramarUpo vedasta dadhigamopAyaH praticchandakanyAyena tasyAvasthitatvAt / tacca paramaM brahma abhyudayaniHzreyasaphaladharmAnugR. 20 hItAntaHkaraNairavagamyate / atra ca prayogaH ye yadAkArAnusyUtAste tanmayAH, yathA ghaTa zarAvodazcanAdayo mRdvikArAnugatA mRNmayatvena prasiddhAH, zabdAkArAnusyUtAzca sarve bhAvA iti svabhAvahetuH / pratyakSata eva sarvabhAvAnAM zabdAkArAnugamo'nubhUyate, tathAhi artheSvanubhUyamAneSu zabdollekhAnugatA eva sarve pratyayA vibhAvyante / uktaJca na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena bhAsate / / ' { vAkya0 25 zlo0 124 prathamakA0 ] iti / na ca vApatAnanuvedhe bodhasya prakAzarUpatApi bhavet , tasyAparAmarzarUpatvAt , tadabhAve tu tasyAbhAvAdvodhasyApyabhAvaH, parAmarzAbhAve ca pravRttyAdivyavahAro'pi vizIryeteti / Aha ca 'vAgrUpatA cedvadyutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI ||'[vaaky0 zlo0 125 prathamakA0 ] iti / jJAnAkAranibandhanA ca vastUnAM prajJaptiriti naiSAM zabdAkArAnusyUtatvamasiddham , tatsiddhezva "Aho Shrutgyanam" Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] nikSepacatuSTayavarNanam / : 125 . tanmAtrabhAvitvAta tanmayatvasya tanmayatvamapi siddhameva / ata evAyaM ghaTa ityabhedena zabdArthasambandho vaiyAkaraNe: / so'yamityabhisambandhAdrUpamekIkRta 'mityAdinA'bhijalpasvarUpaM darzayadbhiH prtipaaditH| atra ca paryAyAstikamatena pratijJAdidoSa udbhAvyate, kimatra jagataH sAdhyatvenAbhilaSitam , zabdapariNAmarUpatvAcchabdamayatvaM zabdAdutpatteH zabdamayatvaM vA, na prathamaH, pariNAmAnupapatteH, nIlAdirUpatvaM hi pratipadyamAnaM zabdAtmakaM brahma yadi svarUpapari- 5 tyAgena pratipadyate tarhi na tadanAdinidhanaM bhavet , pUrvasvabhAvavinAzAt , yadi tvaparityAgena tadA nIlAdisaMvedanakAle'pi badhirasya zabdasaMvedanaM prApnoti, zabdasya nIlAdyavyatirekAt , yadabhinnaM hi yattat tatsaMvedane saMvedyate yathA nIlAdisaMvedanakAle tasyaiva nIlAderAtmA, nIlAdyabhinnazca zabda iti svabhAvahetuH, anyathA bhinnayogakSematvAttatsvabhAvatvameva na prasiddhyediti viparyaye bAdhakaM pramAzam / yadi tu tadA nAsya vedanamiSyate tadA nIlAderapi zabdasvarUpa- 10 vadasaMvedanaM syAt , tena saha nIlAdInAmaikAtmyAt , bhinnasvabhAvatve ca zabdanIlAderatyantabhedo bhavet, na hyekamekadaikapratipatrapekSayA gRhItamagRhItazca, ekatAbhaGgaprasaGgAt , viruddhadharmAdhyAseDa pyekatve ghaTapaTAdInAM kallito vyaktibhedo na bhavet , pareNAbhyupagatazca ghaTAdivyaktInAM bhedaH, yataH svAtmani vyavasthitasya brahmaNo nAsti bhedo'vikAraviSayatvAdasyeti parasiddhAntaH, tathA hi ghaTAdyAtmanA na tasyAnAdinidhanatvamiSyate kintu paramAtmApekSayA, ghaTAdayo hi dRzya- 15 mAnodayavyayAH paricchinnadezAzcopalabhyante, evaJca badhirasya yaH zabdasaMvedanaprasaGga uktaH sa yadi brahmaNo rUpamupalabdhilakSaNaprAptamiSyate tadA / yadi cAtisUkSmatayAtIndriyatvaM tasya tarhi tAdrUpyAnIlAdInAmapi grahaNaM na syAt / nanu bhavatAM yathA kSaNikatvaM nIlAdyavyatiriktaM nIlAdisaMvedane'pi na saMvedyate tadvacchabdarUpamapIti cenna, nIlAdisaMvedane kSaNikatvaM na saMvedyata ityanabhyupagamAt , kintu nirvikalpena gRhItamapi na nizcIyate bhrAntikAraNava-20 zAt , tasmAdanubhavApekSa yA gRhItamapi nizcayajJAnApekSayA'gRhItamiti jJAnabhedenaikasya gRhItatvamagRhItatvazcAviruddhameva, na tu bhavanmate zabdasya grahaNAgrahaNe yukte, sarvajJAnAnAM savikalpakatvAbhyupagamAt, ekenaiva jJAnena sarvAtmanA tasya nizcitatvenAgRhItasvabhAvAntarAnupapatteH / atha kiJcidavikalpakamapi jJAnamabhyupagamyate tarhi / na so'sti pratyayo loke' iti na vaktavyam / zabdAkArAnusyUtatvAditi hetorasiddhiprasaktizca / yathA ca pramANAnta rataH kSaNikatvaprasiddheranubhUtamapi nizcayApekSayA'gRhItamiti vyapadizyate tathA na zabdAtmatA tathAvyapadezamAsAdayati zabdAtmatAprasAdhakapramANAntarAbhAvAt / api ca zabdAtmA parigAma gacchan pratipadArtha bhidyate na vA, Aye zabdabrahmaNo'nekatvaprasaGgaH, vibhinnAnekapadArthasvabhAvatvAt , tatsvarUpavat , ekaJca brahmeSyate parairityabhyupagamabAdhA pratijJAyAH / dvitIye tu "Aho Shrutgyanam" Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ aSTAdazam sarveSAM nIlAdInAmekadezakAlapariNAmAdirUpatvaM ekAkArazca pratibhAsaH prApnoti, sarveSAM nIlAdInAmekazabdabrahmarUpAvyatirekAt / jagato nityazabdasvarUpatve ca sarvadA bhAvAnAM zabdena saha yogapadyAnnityatvaprAptyA pariNAmAtmatA na syAt , tasmAdbhAvAnAM na pariNAmakRtaM zabdamayatvam / nApi zabdAttasyotpatteH zabdamayatvamiti dvitIyaH pakSo yuktaH, tasmA5 kAryodayAsambhavAt , zabdo hi nityo'vikArI ca tataH kathaM krameNa kAryodayaH syAt , yuga paJca kathaM na bhavet, kAraNavaikalye hi kAryANi udayaM prati vilambante taccetkAraNamavikalaM tadA parApekSAbhAvAdyugapadeva kAryANi bhaveyuH / kiJca tadbrahma vivRttamartharUpeNetyetana siddhayat , zabdabrahmaNa ekasvabhAvatayA tato bhinnabhinnabhAvotpAdAGgIkArAt, na hyarthA ntarasyotpAde tatsvabhAvamanAsAdayato'nyasya tApyeNa vivattoM yuktaH tasmAnna pratijJArtho 10 ghaTate / evaM zabdAkArAnusyUtatvAditi heturasiddhaH, paramArthato bhAvAnAmekarUpAnugamatvAsambha vAt , sarve hi bhAvAH svasvabhAveSu vyavasthitAH samAnajAtIyavyAvRttastrabhAvAH, vijAtIyavyAvRttikRtamekAkArAnusyUtatvazcaiSAM kalpana yA vyavasthApyate, yathA vastuto bhinneSu ghaTazarAvAdiSu amRdyAvRttikRto mRdAtmA kalpyate, nIlAdInAmeSAzca tadapi kAlpanika zabdAkArAnusyUtatvaM na sambhavati, nIlapItAdiSu zabdarUpAnupalambhenAzabdavyavacchedakRta. 15 zabdAkArAnusyUtatvasya kalpanA'sambhavAditi / nanu brahmAtmakaM tattvaM sadA'vibhaktameva, na tasya paramArthataH pariNAmo yenaikadezatvAdidoSo bhavet , taccAvidyopahatabuddhayo nIlAdibhedena vicitramiva manyante, tathA ca na nIlAdInAmavastusvarUpatvAdekadezatvaprasaGgo nApi saMvedanasyAbhedaprasaGgo'vidyAviracitatvAttadbhedasyeti cenmaivam , evaMrUpabrahmaNaH siddhau pramANA bhAvAt , pramANAddhi prameya sattAvyavasthA, taMtra na pratyakSatastasya siddhiH, nIlAdibhinnasyA20 nyasya brahmaNasta trApratibhAsanAt / atha jJAnasvarUpatvAtsvasaMvedanAdhyakSata eva zabda brahma siddham , tadeva jyotiH, zabdAtmakatvAcaitanyarUpatvAccaiti pratipAdyate tatsvasaMvedanaviruddham , anyatra hi gatacitto'pi rUpaM cakSuSA vIkSamANo'bhilApAsaMsRSTameva nIlAdipratyayamanubhavati / etena 'vAgrUpatA cedvathutkrAmet' iti 'na so'sti pratyayo loke' iti ca pratyuktam / tasmAda vibhAgaM zabdamayaM brahma na pratyakSataH siddham / nApyanumAnataH, nityasya kramayogapadyAbhyAM arthakriyA25 virodhena tatkAryasyAnupapatteH kAryaliGgAbhAvAt , brahmAkhyadharmiNo'siddhatvena tatsvabhAvabhUta 1 na hi zabdabrahmaNaH sadbhAve pramANaM kiJcidasti, pratyakSantu tatra na kramate sakaladezakAlArthAkArasamUhavyAptasvarUpasya brahmaNaH kasyApIndriyajanyapratyakSasthAgocaratvAt zrotrendriyaM hi zabdasvarUpamAtraviSayajJAnajanakaM kathaM tAdRzabrahmaviSayapratyakSaM janayet , na vA'numAnam , tatsadbhAvAvedakasya kasyaciddhetorasatvAt zabdAkArAnusyUtatvaM hetustu duSTa ityAdarzita eveti bhAvaH / / "Aho Shrutgyanam" Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] nikSepavarNanam / dharmAprasiddhyA svabhAvahetorapyabhAvAt svabhAva kAryavyatirekeNAnyasya sAdhyapratibandhAbhAvena liGgasyAsambhavAca zabdAkArAnugatatvantu asiddhatvAnna pAramArthikabrahmasvarUpasAdhanAyAlam / abhedena saGketakaraNaM zabdArthayostAdrUpyaM khyApayatItyapi na yuktam, ayaM ghaTa ityanena ghaTazabdasya ghaTArthatAyAH ghaTArthasya vA ghaTazabdatAyA aprakAzanAt, kintvayaM ghaTazabdavAcyaH, ityayamatrArthaH prakAzayitumabhipretaH, anyathA pratyakSapratItibAdhitArthaprakAzakatvenedamunmatta - 5 vacanavadanAdaraNIyameva syAt / zabdArthayozca tAdAtmye kSurAgnimodakAdizabdoccAraNe AsyapATanadahana pUraNAdiprasaktiH, anavagatasamayasyAbhidhAnopalabdhau tadarthasyArthopalabdhau ca tadvAcakasyAvagatiprasaktica, anyathA tAdAtmyAyogAt / na ca yo yasya pratipAdakaH sa tadAtmaka iti niyamaH, dhUmAgnyAdibhirvyabhicArAt / na ca zabdasyArthavizeSaNatvena pratItestadAtmakatvam, dezabhedena zabdArthayorupalabdheH / na ca bhede tasya tadvyavacchedakatvamanupapannam, 10 kAkAderbhinnasyApi gRhAdikaM prati vyavacchedakatvapratIteH / tanna zuddhadravyAstikAbhimatanAnikSepa yuktiyukta iti bhAvanikSepapratipAdakaparyAMyanayAbhiprAyaH || azuddhadravyAstikaprakRtivyavahAranayamatAvalambinastu mImAMsakAH bhinnAneva zabdArthasambandhAnAhuH ' autpattikastu zabdasyArthena sambandha:' [ bhImAM0 1-1-5] iti vacanAt, autpattika iti viruddhalakSaNayA nityastairvyAkhyAtaH / sambandhasya nityatve ca kRtakasambandha- 15 vAdino yA'navasthA prasajyate na sA'smAkamiti vadanti kRtakasambandhapakSe'navasthA ca yenAvagatasambandhena ayamityAdinA zabdenAprasiddhasambandhasya ghaTAdeH sambandhaH kriyate tasyApi yadyanyena prasiddhasambandhena sambandhastadA tasyApyanyeneti / bhAvanikSepavAdI paryAyAstika Aha ete'pi ayuktavAdinaH, nityasya vastunaH zabdAdeH kasyacidasambhavAt, anavasthAdUSaNamapi na yuktam, ayamityAdeH zabdasyAnAdivyavahAraparamparAtaH siddhasamba- 20 ndhatvAt tenAnavagatasambandhasya ghaTAdizabdasya saGketakaraNAt / akRtakavAdino'pyanavasthA tulyaiva, tathAhi anabhivyaktasambandhasyAbhivyaktasambandhena zabdena yadi sambandhAbhivyakti: kriyate tadA tasyApi sambandhAbhivyaktiranyato'bhivyaktasambandhAditi / yadi tu kasyacita svata eva sambandhAbhivyaktiraparasyApi tathaivAstviti saMketakriyA vyarthaM / zabdavibhAgAbhyupagame cAsmanmatAnupravezaH pradarzitanyAyeneti / kRtakatve'pi zabdasya yatra yatra saMketadvAreNa 25 zabdo niyujyate tatra tatra pratipAdakatvena pravarttata iti dravyasAdharmyA dravyArthikanikSepaH zabda:, tathA dravyArthatAyA api sarvatrAbhyupagamAdvAcyavAcakayornityatvAttatsambandhasyApi nityatA samastyeva, saGketazca tadabhivyaktiriti dravyArthika nikSepaH zabdaH // saGketAbhidheyasyArthasya pratikRtiprakalpanA sthApaneti yadvastu sadasadbhUtAkAreNa sthApyate 3 : {RD : "Aho Shrutgyanam" Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 sammatitasvasopAne [ aSTAdazam sAM sthApanA / sApi dravyArthikasya nikSepaH, mukhyapratinidhivibhAgAMbhAvAt sadavizeSAt sarvasya mukhyArthakriyAkaraNAt , anyathopayAcitAdestato'siddhiprasakteH, tannimittadravyAdi. viniyogavyavahArAbhAvaprasaktezca, mukhyapadArtharUpatvAt sthApanAyA dravyArthatvam / atha bA'dhyavasAyoparacitameva sthApanAyAstadekatvam , na tu vAstavam , anyathA mukhyapratinidhi5 vibhAgAbhAvagrasaktesta drupopalakSakatvAbhAvaprasaktezca / na hyabhede upalakSyopalakSakabhAva uppnnH| nApi bhinna dezakAlacetanAcetanAdivibhAgo nyAyAnugato bhavediti sadbhAvAsadbhAvarUpatayA pravarttamAnatvAt dravyadharma sadbhAvAdekatvAdhyavasAyakRtameva tasyA dravyArthatvamiti dravyArthikanikSepaH sthApanA / / dravatyatItAnAgataparyAyAnadhikaraNatvenAvicalitarUpaM sadgacchatIti dravyam , tacca bhUta10 bhAviparyAyakAraNatvAcetanamacetanaM vA'nupacaritameva dravyArthikanikSepaH / nanu bhAvAnAM nira nvayaM pratikSaNavizarArutayA nityatvAsambhavena dravyArthikanikSepo na satya iti cenna, nira. nvayavinAzitve pramANAnavatArAt / kSaNikavAdibhirhi vinAzamAhitayA'dhyakSaM vA'numAnaM vA pramANaM upanyasanIyamaparapramANAnabhyupagamAt , tatra na tAvadbhAvAnAM kSaNakSayitvasya grAhakaM pratyakSaM bhavitumarhati, pratikSaNamudayApavargitayA bhAvAnAM tatrApratibhAsanAt , sthirasthU. 15 larUpatayaiva bhAvAnAM tatra pratibhAsanAt, na hyanyAhagbhUtapratibhAso'ndhAdRgbhUtArthavyavasthA pako'tiprasaGgAt / na ca sahazAparAparotpattivipralambhAdyathAnubhavaM vyavasAyAnutpatteH kSaNikatvAnubhave'pi sthirasthUlarUpAdhyavasAya iti vAcyam , pramANAbhAvAt , na hyanyAzArthAnubhave'nyAdRzArthanizcayotpattikalpanA jyAyasI, nIlAnubhave'pi pItanizcayakalpanayA sarvatra pratiniyatArthavyavasthiterabhAvaprasaGgAt / na vA sahazAparAparotpattivipralambhasambhavaH, bhAva20 bhinnasya sAdRzyasya sAmAnyapakSoktadoSaprasaGgenAsambhavAt / nApyasahazA api samAnavi kalpa janakA darzanadvAreNa sadRzavyavahArahetava iti vaktavyam , nIlAdivizeSANAmapyabhAvaprasakteH, yathA hi paramArthato'sadRzA api tathAbhUta vikalpotpAdakadarzanahetavaH sahAvyavahArabhAjo bhAvAstathA svayamanIlAdisvabhAvA api nIlA divikalpotpAdakadarzananimittatayA nIlAdivyavahArabhAjo bhaveyuriti teSAmapi niHsvabhAvatAprasaktiH / vikalpavazena hi adhya. 25 kSasya prAmANyavyavasthA bhavati, anyathA dAnahiMsAviratacetasAmapi svargaprApaNazaktaradhiga. masyAdhyakSata eva vyavasthitene tatra vipratipattiriti tadvayudAsArthamanumAnapravartanaM zAstravira* canaM vA vyarthaM bhavet / vikalpastu sthirasthUlArthAdhyavasAyalakSaNaH, na sa kSaNikatAvyavasthApakaH, vikalpasya cAvastuviSayatvaM bAdhitam , tathAtve tu anyathAbhUtasaMvedanasyAnupalakSaNAdastuvyavasthA'bhAvaprasaktaH / saMhRtasakalavikalpAvasthAyAmazvavikalpanasamaya eva cakSuHpraNi. "Aho Shrutgyanam" Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] nikSepacatuSTayavarNanam / :129: dhAnAnantaraM puro vyavasthitasya gavAdevizadatayA sthirasthUlarUpasyaivAnubhavAt , anyathAbhUtArthapratibhAsasya kadAcidapyanupalabdheH / na ca vastunaH pratikSaNadhvaMsitvAttatsAmarthyabalodbhU. tenAdhyakSeNa tadrUpameva grahaNIyam , anyarUpagrahaNe'sadarthaMgrAhakatvena bhrAntatAprasakteH, tasmAta kSaNapariNAmagrAhakamadhyakSamiti vaktavyam , anyonyAzrayAt , bhAvAnAM hi kSaNakSayitve siddhe tatsAmarthya bhAvino'dhyakSasya tadrUpAnukaraNaM siddhyati, tatsiddhau ca kSaNakSayitvamiti, tato na 5 kSaNikatvaM bhAvAnAmadhyakSagamyam / nApyanumAnAnnizcayam , adhyakSApravRttAvanumAnasyApyanavatArAt / adhyakSAdhigatamavinAbhAvamAzritya hi pakSadharmatAvagamabalAdanumAnamudayamAsAdayati, adhyakSAnavagate svargAdAvivAnumAnasyApravRttireva / yacca nirhetuko dhvaMsaH padArthodayAnantarabhAvI na dezakAlapadArthAntaramapekSata ityabhipretaM tanna yuktam , tasya nirhetukatve'pi yadaiva mudravyApArAnantaramupalabdhigocarastadaiva tatsadbhAvAbhyupagamAt , bhAvodayAnantaraM ca na kasya- 10 cidupalambhagocaro dhvaMsa iti kathaM tadaivAsya sadbhAvaH / na hi mudrAdivyApArAnantaramasya darzanAttataH prAgapi sadbhAvaH kalpanIyaH, prathamaM tasyAdarzanAt mudravyApArAnantaramadhyabhAvaprasaGgAt , vizeSAbhAvAt , santAnena vyabhicArAdante kSayadarzane'pyAdau tadabhyupagamAsambhavAca / na ca dhvaMso mudrAdisaMyogAdikaM nApekSate kintu padArthasattAmAtrAnubandhI, atastadudayAnantarameva sattvamAsAdayatIti vAcyam , bhAvasattAmAtrAnubandhitve'pi nAzasya pratikSaNadhvaMsitvA- 15 siddheH,tathAtvena sattAyA evAnizcayAt ,na hi sattA ekakSaNasthitikA siddhA yena tadanubandhinaH pradhvaMsasya pratikSaNabhAvitAnizcayaH syAt, vizeSaNApratipattau tadvizeSyasya pratipattamazaktaH / anekakSaNasyApi sattAmAtrAnubandhitve ca dhvaMsasyAkSaNikatvameva syAt , sattAyA kSaNAntarA. vasthAnAt / kiJcodayAnantarameva bhAvAnAM dhvaMsaH kutaH pratIyate, kiM bhinnAbhinna vikalpAbhyAM dhvaMsasyAsambhavAt , kiM vA'parapramANAt , nAdyaH, bhinnAbhinnavikalpAbhyAM tasya mudrAdinira- 20 pekSatAyA eva siddheH, na tu bhAvodayAnantarabhAvitAyAH, na hi nirhetukasya zazaviSANAdeH padArthodayAnantarabhAvitopalabdhA / na ca dhvaMsasya nirhetukatve sarvadAbhAvasyaucityAt kAlAupekSA'sambhavena padArthodayAnantarameva sa bhavatIti vAcyam , prathamakSaNe'pi sadbhAvaprasakteH, tasya nirhetukatvena sarvadA bhAvAt , sApekSatve ca nihetukatvavirodhAt, sApekSatAyAH sahetu- . katvavyAptatvAt , na ca prathamakSaNa eva dhvaMse padArthasattaivAsambhavinIti tatpracyutilakSaNadhvaM. 25 so'pi na bhavediti svahetuto'rthA dhvaMsasvabhAvA bhavantIti vAcyam , vikalpAnupapatteH, tathAhi kimekakSaNasthAyibhAvahetostatpracyutihetutvaM kiM vA'nekakSaNasthAyibhAvahetoH, nAdyaH, asiddheH, na hi kSaNasthAyibhAvahetutvamadyApi siddham , yena tatkRtatvaM tatpracyuteH siddhyet / na dvitIyaH, kSaNikatvAbhAvaprasaGgAt, api ca bhAvahetoreva tatpracyutihetutve tadA sa kiM bhAvajananAtpUrva "Aho Shrutgyanam" Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [maSTAdazam tAM janayati, utottarakAlaM kiM vA samAnakAlam , nAdyaH prAgabhAvasyaiva pracyutitvaprasaGgAt , na pradhvaMsAbhAvasya / na dvitIyaH, bhAvodayasamaye tatpracyuteranutpannatayA bhaavhetostddhetutvaasmbhvaat| nApi tRtIyaH, bhAvodayasamaye pracyutisadbhAve tayoravirodhAt dvitIyAdikSaNe'pi bhAvena na naMSTavyamiti kadAcidapi bhAvasyAbhAvo na syAt / api ca pracyutebhIvodayAnantarabhAvi5 tve'pi na tadaiva tasyAH pratItirmudrarAdivyApArAnantaramiva, kintu mudrAdivyApArAnantarameva, tathA ca pUrvamanupalabdhA mudgaravyApArAnantaramupalabhyamAnA punastadabhAve'nupalabhyamAnA sA ta. janyaiva bhavet , anyatrApi kaarykaarnnbhaavsyaanvyvytirekaanuvidhaanlkssnntvaat| na ca mudgara* vyApAraH kapAlasantaterudaya eva, tadA tasyA evopalabdheH pracyutyupalambhastu viSayAbhAvA. dupajAyamAno vitatha eveti zaGkayam , tadA ghaTAderavikAritayA svarUpato'vasthAne prAgivopa10 lbdhyaadiprsnggaat| na hi svayameva tasyAbhAvAdanapalambha iti vaktuM zakyam , tasyA'pi mudgakhyA pArAnantaramevopalambhena tatkAryatvaprasaGgAt / nanu bhAvasyAbhAvo na bhAvasvarUpAdanyaH, kintu asannapi sa kevalaM kalpanAviSayatvAdryavahArapathamavatAryata iti tanna, evaM sati hi bhAvAnAmapi kAlpanikatvaM duSpariharaM bhavet , nIlapItayohi virodhaH parairlAkSaNiko'bhyupagataH, tatra lakSaNaM yastusvarUpavyavasthApakam , tannimitto virodhaH lAkSaNika ucyate, bhAvapracyutizca lakSaNam , 15 nIlapracyutyA saha nIlasya virodhaH, tadvirodhe ca tatpracyutivyAptAnAM pItAdInAmapi nIlena vi. rodhaH, tathA ca nIlaparicchedakatvena pravRttaM pramANaM nIlapracyuti tadvyAptAMzca pItAdIna vyavacchindadeva svaparicchedyaM nIlaM paricchinattIti parAbhyupagamaH, sa ca bhAvAbhAvasya kAlpanikatve' saGgantaH syAt ,na hi zaza viSANaprakhyasya bhAvAbhAvasya bhAvaviruddhatvaM pItAdivyApakatvaM vA pramA NAviSayatvAdyavasthApayituM zakyam , yena tasya pratiniyatapadArthavyavasthAhetutvaM bhavet / atha vi. 20 nAzasya mudgarAdijanyatvamasiddham , kintu ghaTa eva vinAzakAraNatayA lokaprasiddha mudgarAdikamape kSya samAnakSaNAntarotpAdane'samarthaH kSaNAntaramasamarthamutpAdayati,tadapyaparamasamarthataraM tadapekSya, tadapyaparamasamarthatamamiti yAvadbhUTa santatenirvRttirityucyate tadapi na yuktam , tathApi mudrAderasamarthakSaNAntarajanakatvenAbhyupagatasya ghaTakSaNasya kazcitsAmarthya vighAtaH svIkArya eva, anya thA'samarthakSaNAntarajanakatvameva na bhavet , abhyupagate ca sAmarthya vidhAte kathamahetuko'bhAvaH / 25 na ca tadapekSasyApi ghaTakSaNasya sAmarthyavyAvRttiH svata eva, na tu mudrA dinA tasya sAmarthyavi. ghAta iti vaktavyam ,tathA sati prathamazkSaNa evaM santatyucchedaprasaGgAt ,mudrAdisannidhAnavaiyA. ca / evaJca vilakSaNasantatyutpAde santAnocchede vA mudgarAderanvayavyatirekAnanuvidhAnaprasaktito vahnayAdInAM dahanAdikArye lokasyopAdAnaM na bhavet / atha kiM ghaTa eva pracyutiH,uta kapAlalakSaNaM 1 kASThAdisantateH kadApyanucchedAt , vayAdinA kASTAdeH kimapyakaraNAt , kAchAdezca hetuparamparAyAtasamarthakSaNAntarajananasvabhAvAvyAhate theti bhAvaH / / "Aho Shrutgyanam" Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] nikSepacatuSTayavarNanam / bhAvAntaram , Aye ghaTasyAbhidhAnAntarameva vihitaM ghaTasvarUpantvavicalita pratIyata iti kathaM na nityam , na caikakSaNasthAyighaTasvarUpaM pracyutirityato na tasya nityatA, ekakSaNasthAyitayA ghaTasya pratItyagocaratvAtpracyutyasambhavAt / dvitIye kapAlaprAdurbhAvAt prAk ghaTa. syAvasthAnAt kAlAntarasthAyitaiva bhavenna kssnniktaa| na ca kapAlarUpapracyutyabhyupagame mudgarA. divyApArAnantaramapi pUrvavaddhaTAdyupalabdhiprasaGga iti vAcyam , na hi ghaTasvarUpaM mudrAdinA 5 kriyate tasya svahetoreva niSpatteH / na vA'satI svarUpapracyutirutpadyate, tatra parairhetuvyApArAnabhyupagamAt , tasmAnmudgarAdinA kapAlarUpapracyutividhAnAnna vinAzo nirhetuko na vopalabdhyAdi prasaGgaH / na ca kathaM kapAlalakSaNavastvantaraprAdurbhAve ghaTo vinaSTa iti vyapadezaH, mudgarAderghaTasyaiva kapAlabhAvAttadupapatteH / kathaM sa evAnyathA bhavatIticenna, kathamasadbhavatItyapi tulyatvAt , yathAhi prAgasaddhaTAdi sadbhavatyutpattisamaye'virodhAt tathA'nyadA san ghaTaH kapAlIbhavatItya- 10 viruddhameva / tathA ca kAraNasya nivRttiH kAryAtmanA pariNatirevAbhidhIyate'taH kutaH kSaNikatvam / na ca vaktavyamekatvAdhyavasAyidarzanasya kSaNikatAvyavasthApakamanumAnaM bAdhakamiti, adhyakSamUlakasyAsya tadAdhakatayA'pravRtteH / na ca sthAyitAdarzanamanumAnabAdhita miti nAdhyakSatAmanubhavatIti vAcyam , kSaNakSayAnumAnasyApyadhyakSeNa bAdhitatvAdanumAnatvAnanubhavanAt / na hi pratikSaNavizarArutAvabhAsyadhyakSamanubhUyate yena sthAyitAdhyakSaM bAdhitaM bhavet / na ca lUna- 15 punarjAtakezAdiSvapi pratyabhijJAnodayAttataH sthAyitApratItiH sarvatra alIketi vAcyam , dRSTAntamAtrAdarthasiddherabhAvAt , anyathA hetUpanyAsavaiyarthyAt / nanu kathaM pramANe pratyabhijJeti cet , kAraNadoSAbhAvAt , bAdhArahitApUrvArthavAhitvAcca, prathamadarzanena hyanadhigatAM sthAyitAM pratyabhijJAnamadhyavasyati vizvAsAdivyavahArapravartikA ceti kathaM na pramANam / na ca sthAyitA. dhyavasAyAduttarakAlabhAvino nityatAprAhitayA''dhadarzanameva vyavasthApyata iti Adyadarzana- 20 gRhItAM nityatAmadhyavasyat pratyabhijJA namapUrvArthAdhigantRtvAbhAvAmna pramANamiti vAcyam , tathApi nityatvasyAdyadarzanAvaseyatayA bhAvAnAM kSaNakSayitvAsiddheH, adhyakSasyApravRttau cAnumAnasyApyapravRtteH / kina svabhAvahetukamanumAnaM kSaNikatvamavagamayatIti parasyAbhyupagamaH, na ca tadadhyakSeNa gRhItam , yena svabhAvahetustatra vyavahAramuparacayet , yathA vizadadarzanAvabhAsini tarau zizapA vRkSatvavyavahRtimuparacayati, pratyakSapratIta evArthe svabhAvahetorvyavahRtipra- 25 darzanaphalatvAt / na ca vidyudAdau sattvakSaNikatvayoradhyakSata eva pratibandhagrahaNAdanyatrApi zabdAdau sattopalabhyamAnA kSaNikatvamavagamayatIti vaktavyam , svarNAdau sattvAcchukRtA'numitiprasaGgAt / na ca kanakAkAranirbhAsidarzanaM bAdhakaM vAcyam , stambhAdAvapi sa evAya. mityabhedapratibhAsasya kSaNikatAnumAnabAdhakatvAt / bhinneSvabhedollekhitayA lUnapunaruditazira "Aho Shrutgyanam" Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 132 : sammatitazvasopAne [ aSTAdazam sijAdiSu pratyabhijJAyA upalambhAdekatve sA na pramANamiti cettarhi zaMkhAdI kAmalopahatAM kanakAkAranirbhAsidarzanasyodayena tasya svarNAdAvapi pramANatvAbhAvaprasaGgaH / nanu zukratAsAdhakamanumAnamanyathAsiddhatvAtpratyakSa bAdhyam, pratyakSasyAnanyathAsiddhatvAt, nAnupahatendriyasya pItAvabhAsidarzanaM pItArthavyatirekeNa sambhavati kanakAdau tu zuklatAsAdhakamanumAnamanyathA5 siddham, stambhAdau ca nityatAvedakAdhyakSasya kutazciddhAnti kAraNAdanyathAsiddhatvenAnanyathAsi ddhAnumAnabAdhakatvamayuktam / sati hi pratibandhagrahaNe'numitiH, pratibandhagrahaNaJca sAdhyavyatirekeNa sAdhanasyAbhavanajJAnam, tadeva tasyAnanyathAsiddhatvaM ucyate, ata evAnumAnasya prAmANyamAkurvatA tatpratibandhapra sAdhakapramANasyAprAmANyamupadarzanIyam, yena pratibandhA siddhyA'numAnaM prAmANyAdapAkriyeta, nizyatAprasAdhakasya tvadhyakSasya AstAmanyathAsiddhAnumAnena tulyakakSa10 vam, tatpratibandhaprasAdhakena tu na tulyakakSatA, kSaNikatAviparIta nityatAlakSaNArthamantareNAnupajAyamAnamadhyakSaM tathAbhUtamarthaM vyavasthApayat kSaNikatvAnumAnabAdhakamucyate, na cAdhyakSA - vaseyaM nityatvaM vastuno vyasthApayituM zakyam, pUrvAparakAlatAviSTaM hi vastu adhyakSAvaseyam, tacca nityatvaM na vastudharmaH, varttamAnakAlaM hi vastu, pUrvAparakAlabhAvitvaJca varttamAnavastuviru ddhatvAnna taddharmatvenAvasthApayituM yuktamiti pratyabhijJAprameyasya yathApratItyasambhavAdbAdhakapra15 mANenApyaM tulyakakSatvAttadrAhiNo'dhyakSasya kutaH kSaNakSayAnumAnabAdhakatA / na ca pratyakSasyAbhAsatve'numAnaM bAdhakam, anumAnasya prAmANye va pratyakSasyAbhAsatetyanyo'nyAzraya iti vaktavyam, pratibandhasAdhakapramANanibandhanatvAdanumAnaprAmANyasya, na tu pratyakSasyAbhAsanibandhanatvAditi, maivam paricchidyamAnastunaH pUrvakAlatAnizcaye'pi pratyakSasya vastudharmaM grAhakatayA yathApratIti tadviSayasya sambhavAt, tathAhi tasya pUrvakAlasambandhitA svarUpeNa gRhyate, na stri 20 dAnIntana sambandhitAnupravezena tenedAnIM yadyapi kutazcinnimittAttasya pUrvakAlA divamavasIyate tathApi tadbrAhakamadhyaM kathaM na vastugrAhakamiti kutastasyAprAmANyam / yadi hyavidyamAnaM pUrvakAlAditvaM vidyamAnaM varttamAnAropeNAdhyavasyet tadA bhavedasyAyathArthagrAhitvAdaprAmANyam, etacca nAstIti kuto'syAprAmANyaprasaktiH / na ca sannihitavastubhUtenAdhyakSeNa pUrvakAlasambandhitvaM na parAmRzyate'vicArakatvAditi vAcyam, asannihitasyApi tasya varttamAnava25 stuni sannihitaviSayabalodbhUtenAdhyakSeNa nizcayAt, yathA'ntya saMkhyeyagrahaNakAle zatamitipratItiH kramapratItAnapi saMkhyeyAnnizcinoti / na caiSAnindriyajA, indriyAnvayavyatirekAnuvidhAnAt nApyanarthajA, antya saMkhye yajanyatvAt / na caikAvabhAsinI, AdAvekapratipattisamaye zatamityapratipatteH na cApramANameSA, bAdhakAbhAvAt / na ca viziSTapratipattikAle saMkhyeyAH sarve varttante pUrvakAlatvantu nAstIti na tatropayoga iti vaktavyam, gRhyamA , "Aho Shrutgyanam" Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] nikSepacatuSTayavarNanam / NAnAM tatkAlavidyamAnatAyA anupayogitvAt , yatra cAntyasaMkhyeyagrahaNasamaye pUrvAvagatasaMkhyeyAnAmabhAvastatra yathA teSAmupayogastathA pUrvakAlAditAyA api tadaviziSTAyA upayogo bhaviSyatItyanavadyama / athApi vartamAnatAparicchedasamaye tadabhAvaniyatabhAvatvAnna pUrvatAdyavagatirbhAvAnAm , nIlaparicchede pItAdInAmiva / pItAdayo hiM nIlapracyutyavinAbhUtAH, nIlaparicchedakazca pramANaM nIlapracyuteriva tadvyAptapItAdivyavacchedaM kurvadeva nIlaM paricchi- 5 natti, tadidAnIntanapadArthaparicchedAya pravRttaM pramANaM tatpracyutyavinAbhUtAn vyavacchinatti, varttamAnazca samayastatpracyutyA viruddha iti tadvyAptAvapyatItAnAgato tena viruddhAviti tadava. cchinnasyApi bhAvasya vartamAnAvacchinnena saha na samAvezaH, tayoH parasparaparihAratvena viroH dhAt , tena vartamAnasambandhitAgrAhakeNa pramANena tatpracyutyavinAbhUtasya vyavacchedyasya vyavacchedamakurvANena vartamAnasambandhitvameva na paricchinnaM bhavet , tataH pUrvAparasamayasambandhino- 10 nAtve yannAnAbhUtAnAmekatvagrAhi pramANaM tasyAta smistadbrahaNarUpatvAdaprAmANyam , ata eve. katvAdhyavasAyasya sadRzAparAparetyAdibhramanimittAdutpAdaH parigIyata iti cenmaivam , ekatvena nizcIyamAnasya parasparaviruddhakAlAdivyavacchedAnnAnAtvAbhAvAta , chatrakuNDalAdyavacchinnastha devadattAderiva / tadabhAvavyAptabhAvalakSaNasya virodhasya sahasambhavinAmapi bhAvAt , tato viruddhAvacchinnasya nAnAtve tu devadattasyApi nAnAtvaprasaGgaH / na ceSTApattiH, ekapratibhA- 15 sabalAdekatvAsiddheH, anyathA nIlAdiparamANUnAM dikSadayogAdbhedApattyA tadavayavAnAmapi bhedApattito'navasthAprasakteH pratibhAsaviratilakSaNA'prAmANikI zUnyatA bhavet / tadevedamiti jJAnasyAnindriyajatve'pyaliGgasya prAmANyamabhyupagantavyam , bAdhAbhAvAdanena pratIya. mAnasya vastutaH pUrvAparakAlabhAvitvaM pUrvAparadarzanaviSayatvaM cAvasIyata iti cAbhyupagantavyam , anyathA'nakSAliGgapratyayasya nizcayAtmano bAdhArahitasyaivaMjAtIyastha kasyacisa 20 prAmANyAnabhyupagame'kSasya sannihitArthamAtravAhitvena liGgajasyAnavasthAprasaktitaH sakalapadArthAkSepeNa pratibandhagrAhakatvAyogAdamumAnapravRtterabhAva iti kutaH kSaNikatvAdidharmasiddhiH; yathoktavikalpasya ca prAmANye kathaM na kSaNakSayAnumAnabAdheti / kiJca kSaNavinazvaratAM bhAvAnAM yadyadhyakSamavabhAsayati tadA kuto na tadanusArI nizcayodayaH, sAdRzyadarzanAddhAntene tadudaya iti cenna, sAdRzye pramANAbhAvAt / viparItanizcayotpAdAt kSaNika: 25 tApratibhAsapratihatiryadyabhyupagamyate tarhi purovartistambhAdau vijAtIyasmaraNasamaye tatra.aNakSayani so bhavet , nityatollekhAbhAvAt / api ca kSaNikatvAkmAsisaMvedanaM sthApitAdhyavasAyazca parasparAsaMsaktarUpaM pratyakSadvayaM yAdayamAsAdayati tadA kSaNakSayAvabhAsasya na kAcitpra 1 kSaNikatvAdhyavabhAsinirvikalpakasya mdhAyinAdhyavamAzisavikalpakasya ca sahotpattilakSaNayugapatti "Aho Shrutgyanam" Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 134 : sammatitattva sopAne [ aSTAdazam tihatiH, na ca nityAdhyavasAya sannidhAnameva tasya pratitiH, vaiparItyaprasaGgAt, sannidheravizeSAtpUrvottarakAlabhAvitvAt pratihatiriti cenna paurvAparyasyAkiJcitkaratvAt / kiJca vi jAtIyavikalpodaye'pi vizadadarzanasya pratihatiprasaktyA pItAdyadhyavasAyasamaye nIlAdikaM na pratipannaM syAt / na ca vijAtIyatvAt pItavikalpo nIlAdidarzanasya na pratighAtaka iti 5 vaktavyam, nityatAdhyavasAyasyApi vijAtIyatvena kSaNikadarzanaM prati pratighAtakatvAprasakteH / AkArabhedAdeva hi anyatrApi vijAtIyatvaM taca nityAnityayorapi tulyameva / na ca prathamo. tpannakSaNika darzana samAnAdhikaraNatayA nityollekhasyotpatteH pratighAtakatvam, viruddhAkArAvabhAsinoH pratyayayoH sAmAnAdhikaraNyAnupapatteH, anyathA'tiprasaGgAt / tasmAna sAmAnAdhikaraNyAttatpratitiriti adhyakSasvarUpanityatAbAdhakapramANanizzreyo na kSaNakSayasattayoravinAbhAva 10 iti na sattAtaH kSaNakSayasiddhiH / na cAnumAnarUpeNa bAdhakena kSaNakSayAvinAbhUtA sattA'dhyavasIyate, tadanumAne'pyavinAbhAvasyAnyAnumAnabalAt prasiddhyabhyupagamAdanavasthAprasakteH / nanu arthakriyAlakSaNaM sattvam, nitye kramayaugapadyAbhyAmarthaM kriyAvirodhAttato vyAvarttamAnaM kSaNika evAvatiSThata iti tena vyAptaM sattvaM siddhyati, idameva kSaNakSayAnumAnasyAnyathAsiddhatve bAdhakaM pramANamiti cenna, sasvanityatvayorvirodhAsiddheH, tayorhi virodhaH kiM sahAnavasthAna15 lakSaNaH, parasparaparihArasthitilakSaNo vA bhavet, nAdyaH, sa hi virodha: padArthasya pUrvamupalambhe pazcAt padArthAntarasadbhAvAdabhAvAvagatau nizcIyate zItoSNayoriva / na ca nityatAvabhAsidarzanamudeti, udaye ca vizadadarzane nityatApratibhAsena tasyA vidyamAnatayA na sarve bhAvAkSaNikA bhaveyuH / na dvitIyo virodhastayoH, nityatvaparihAreNa sattAyAstatparihAreNa nityatvasya vA'navasthAnAt, kSaNikatAparihAreNa kSaNikatA tatparihAreNa ca kSaNikatA vyavasthiteti ana20 yoreva parasparaparihArasthitilakSaNo virodhaH / na cArthakriyAlakSaNA sattA kSaNikatayA vyApteti nityatAvirodhinI seti vaktavyam, anyonyAzrayAt, nityatvavirodhena hi arthakriyAlakSaNasasvasya kSaNikatvavyAptatvaM siddhyati, nityatvavirodhazca sattvasya kSaNikatvavyAptisiddhAviti / na cAnvayanizcayadvAreNa satvakSaNikatvayoravinAbhAvaH siddhyati, pratyakSasyAnvayagrAhitayAtrA sve'bhyupagate na savikalpakena nirvikalpasyAbhibhavaH, rUpAdiSaTU jJAnasya govikalpasamaye'zvadarzanasya bhavanmate sahotpattyA na pratibadhyapratibandhakabhAvaH, samakAlatayA ca nirvikalpakaina savikalpakameva kuto na pratihRtaM bhavet vinigamakAbhAvAt savikalpakasya balIyastvAdabhibhAvakatvamiti cet kiM bahuviSayatvAt kiMvA nizcayAtmakatvAdvalIyastvam, nAyaH, nirvikalpakaviSaya eva vikalpapravRttisvIkArAt anyathA vikalpo'gRhItArtha grAhakatvAt pramANaM bhavet / na dvitIyaH, svasvarUpe nizrayAtmakatve tasya pratyakSatvAsambhavAt iSTaJca tasya pratyakSatvam, sarvavittacattAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSamityabhyupagamAt / artharUpe nizrayAtmakatve vikalpasya nizvayAnizcayasvabhAvadvayaprasaGgAditi // "Aho Shrutgyanam" Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / nikSepacatuSTayavarNanam / pravRtteH, anumAnAttatpratipattau svanavasthA / nanvarthakriyAsvarUpaM sattvaM nitye'sambhavi, anyathA bhUtantu sattvaM na sambhavatIti sarve bhAvAH kSaNakSayiNaH, arthakriyAyogazca kramayogapadyAbhyAM vyAptaH, te ca nitye na sambhavataH, nityasya sakalakAryakaraNasAmathrya svarUpato yadi tarhi ekadaiva sakalakAryodayaH syAna krameNa, kAlavilambAyogAt, sahakAryapekSA ca nityAvicalitarUpasya na sambhavati, sahakArikRtAtizayasyAvyatiriktasya tatrAsambhavAt , sthAyitvAt / 5 atirikAtizayajanane'pi sahakAribhistasya na kimapi kRtamiti na nityaM krameNa karoti, yugapadapi na karoti pratikSaNaM tasmAnikhilakAryodayaprasaGgAt , pUrvottarakAlayorapi tatsvabhAvApracyuteriti cenna, krameNotpattimatyA arthakriyAyA bhinnatve hetormeMdAsambhavAt , na hyanyabhedAdanyadbhinnamatiprasaGgAt , na hi hetorekasvabhAvatve'rthakriyayA yugapadbhavitavyamityasti niyamaH, kintu yadi kAraNasadbhAve'rthakriyA yugapadupalabhyeta tadA yugapadudetIti vya- 10 vasthA bhavet , na hi kAraNAbhede'pi tato yugapadudayamAsAdayantI sA lakSyata ityanubhavayA, dhitamarthakriyAyogapadyam / na ca kramavadarthakriyotpAdaH pratikSaNakSayitvAvinAbhUtaH kaci. dupalabdhaH, yena tadudayakramAttaddhetoH pratikSaNabhedaH siddhimAsAdayet , na cArthakriyApi pratikSaNaM bhedavatI siddhA, tatkathaM svayamasiddhA hetoH pratikSaNabhedamavagamayati / na ca saugatAnAM kAlAbhAvAdarthakriyAkramo yuktisnggtH| yadi hyatItAnAgatavartamAnakAlabhedasaGgatimAsAdayeyuH 18 kAryANi tadA kramavanti bhaveyuH, na ca kAryaparamparAvyatiriktaH kAlaH saugatairabhyupagata iti bhinnaphalameva tiSThati, na ca phalabhedamAtrAddhetubhedavyavasthA kattuM zakyA, ekasyApi pradIpAde. rekadA'nekakAryakaraNAt / bhavatu vA'rthakriyAlakSaNaM sattvam tathApi nAtaH kSaNakSayAnumAnama , tena bhAvAnAM kSaNasthAyitAyAH sAdhane siddhasAdhanam , nityasyApi bhAvasya kSaNAvasthAnAt, anyathA sadA'vasthAnameva na bhavet , tasya zraNAvasthAnaniyatatvAt kSaNAntarAdisthiteH / kSa* 20 NAdUrdhvamabhAvasya sAdhanantu na sambhavati, abhAvena saha tasya pratibandhAbhAvAt , na cApratibandhaviSayaH zazaviSANAdivadanumeyaH / kizca arthakriyA samAnakAlaM sAdhyaM kiM sAdhayet , ki vA bhinnakAlam , yadi samAnakAlaM kSaNasadrUpaM sAdhyaM sAdhayati tadA tatsamAnakAlabhAvinaH kSaNasattAmAtrasya siddhatvAtsiddhasAdhyatA, abhAvena ca pratibandhAbhAvAnna tatastatsiddhiH / atha bhinna kAlaM sAdhayati tatrApi pratibandhAbhAvAnna tatastatsiddhiH, na hi bhinnakAlena vidyamAne nAvidyamAnena vA sattAyAH kazcidavinAbhAva iti yatrAvinAbhAvaH tatra vipratipatti sti yatra ca vipratipattirna tatrAvinAbhAva iti na sattAtaH kSaNakSayAnumAnam / na ca savaM vartamAna. kAlabhAvitvam , tacca pUrvAparakAlasambandhavikalatayA kSaNikatvaM tadAtmakatayA bhAvAnAM praka. Tayati, yato vartamAna kSaNikamiti kuto jJAyate, pUrvAparayostatrAdarzanAditi cenna dRzyAda "Aho Shrutgyanam' Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne : [ Ana rzanasyaivAbhAvavyavahArasAdhakatvAt, adarzanamAtrasya tu satyapi vastuni sambhavAt tatra na pramANatA / na hi sarvaM vastu sarvadA darzanayogyam, cakSurvyApArAbhAve vastuno'pratibhAsanAt, tadaiva ca cakSurvyApArAt pareNopalambhAt / tasmAnna pUrvAparayoranupalambhamAtrAbhAvanizcaya iti na pratyakSAnumAnAbhyAM kSaNikatAvagamaH, na caitadvyatiriktaM pramANAntaraM parairabhyupagamyata 5 iti kutaH kSaNikatvasiddhiH / ato na paryAyAstikAbhimatapUrvAparakSaNaviviktamadhyakSamAtraM vastu kintu atItAnAgataparyAyAdhAramekaM dravyavastviti dravyArthikanikSepaH siddhaH // 136 : dravyaM cAnubhUtaparyAyamanubhaviSyatparyAyazvaikameva, tenAnubhUtaparyAyazabdena tatkadAcidabhidhIyate kadAciccAnubhaviSyatparyAyazabdena yathAtItaghRtasambandho bhaviSyaddhRtasambandho vA ghaTo ghRta ityabhidhIyate / zuddhataraparyAyAstikena ca nirAkArasya jJAnasyArthaprAhakatvAsambhavA10 tsAkAraM jJAnamabhyupagatam, tatsaMvedanameva cArthasaMvedanam, jJAnAnubhavavyatirekeNA parasyArthAnubhavasyAbhAvAt, ghaMTopayoga eva ghaTastanmatena / tatparyAyeNAtItena pariNataM pariNasyadvA dravyaM tacchabdavAcyaM dravyArthikamatena vyavasthitam / ata eva ghaTAdyarthAbhijJaH tatra cAnupayukto dravyamiti pratipAditaH dravyArthika nikSepazca / dravyamAgame'nekadhA pratipAditam, iha tu yuktisaMsparzamAtrametra pradarzyate tadarthatvAt prayAsasya || 15 bhavati vivakSita varttamAnasamayaparyAya mAtreNotpadyata iti bhAvaH / athavA bhUtirbhAvaH, kirITA didhAraNavarttamAnaparyAyeNendrAdirUpatayA vastuno bhavanam, tadbrahaNaparyAyeNa vA jJAnazya bhavanam / yathA cAyaM paryAyArthikaprarUpaNA tathA pradarzita eva prAk na punarucyate / eSa eva nayanikSepAnuyogapratipAdita ubhayanayapravibhAgaH paramArthaH paramaM hRdayamAgamasya, etadvyatiriktaviSayatvAtsarvanayavAdAnAm, nahi zAstraparamahRdayanayadvayavyatiriktaH kazcinnayo vidyate, sAmA20 nyavizeSadvayavyatiriktaviSayAntarAbhAvAt, viSayiNo'pyaparasya nayAntarasyAbhAva iti prAkU pratipAditamiti // 6 // iti tapogacchana bhomaNi zrImadvijayAnanda sUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalina vinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitattva sopAnasya nikSepacatugrvarNanaM nAma aSTAdazaM sopAnam // "Aho Shrutgyanam" Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam } sApekSanayanirUpaNam / nayadvayasya sadasadarthatAnirUpaNam / etadapi nayadvayaM zAstrasya paramahRdayama, dravyaM paryAyAzUnyaM paryAyAzca dravyAvirahiNa itye vambhUtArthapratipAdanaparaM nAnyathetyasyArthasya pradarzanArthamAha- pajjavaNissAmaNNaM vayaNaM davvadviyassa atthitti / avaseso vayaNavihI pajjavabhayaNA sapaDivakkho // 7 // 18 paryAyanissAmAnyaM vacanaM dravyArthikasya astIti / avazeSo vacanavidhiH paryavabhajanAt sapratipakSaH // chAyA // : 137 : paryAyeti, paryAyanayena saha nissAmAnyaM - asAdhAraNaM dravyAstikasya vacanaM astItyerUpaM bhavati, bhedavAdisammatavizeSasya sattArUpatAnupravezAt. vacanamidaM nirviSayaM vizeSazUnyatvAdgaganakusumavacanavat, tadevamekAntabhAvanApravRttasya dravyAstikanayasya vacanaM na 10 paramArtham / evaMpravRttaparyAyAstikasyApi vaco na paramArthamityAha avazeSa iti, avazeSo vacanavidhiH- sattAzUnyavizeSapratipAdaka uparyuktAdanyo vacanavizeSaH paryAyeSu sattAvyatirikteSu asadrUpeSu bhajanAt - sattAyA AropaNAt sapratipakSaH, sato virodhI, asan bhavatItyarthaH / paryAyapratipAdako vacanavidhiravastuviSayaH niHsAmAnyatvAt khapuSpavat / yadvA vastujJAnayoH svarUpamuktvA'bhidhAnasya dravyAstikaparyAyAstikasvarUpasya tadabhidhAyakasya vA prati- 15 pAdanAyAha paryAyetyAdi, paryAyAnniSkrAntaM tadvikalaM sAmAnyaM saGgrahasvarUpaM yasmin vacane tatparya - vaniHsAmAnyaM vacanam, tadvacanazca astItyevaM rUpam, tacca dravyArthikasya svarUpaM pratipAdakaM vA / athavA paryAyaH RjusUtranayaviSayAdanyo dravyatvAdivizeSaH sa eva nizcitaM sAmAnyaM yasmi - stat paryAyaniHsAmAnyaM vacanam, dravyAdisAmAnyavizeSAbhidhAyIti yAvat / taJcAzuddhadravyArthikasambandhi, tatpratipAdakatvena tatsvarUpatvena vA / avazeSo vacanavidhiH varNapaddhatiH sapratipakSaH, asya vacanasya paryAyArthikanayarUpaH tatpratipAdako vA paryAyasevanAt, anyathA kathamavazeSavacanavidhiH syAdyadi vizeSaM nAzrayediti / samudAyArthastu dravyAstikasyAnanuSaktavizeSaM vacanamastItyetAvanmAtram, paryAyAstikasya tu aparAmRSTasattAsvabhAvaM dravyaM pRthivI ghaTaH zukaH ityAdyAzritaparyAyam / anyonyApekSArahitaJco bhayanayavaco'sadeva, vacanArthasyAsatvAta vacanasyAdarthatve tadarthasyApyasattvAditi // 7 // anaikAntabhAvanayaivaiSAM nayAnAM satyatA nAnyathetyAdarzayituM jJAnAnekAntaM tAvadAha "Aho Shrutgyanam" 5 20 25 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 138 : 5 sammatitasvasopAne pajjavaNayavoktaM vatthaM davvaTThiyassa vayaNijjaM / jAva daviovaogo apacchimaviyappanivvaNo // 8 // paryavanayavyutkrAntaM vastu dravyArthikasya vacanIyam / yAvaddravyopayogo'pazcimavikalpanirvacanaH // chAyA || paryava iti yAvaddravyopayogaH apazcimavikalpanirvacanarUpaH pravarttate tAvadravyArthikasya vacanIyaM vastu, tacca paryAyAkrAntameva / anyathA jJAnArthayorapratipatterasattvaprasaktiH, paryAyAnAkrAntasattAmAtrasadbhAvagrAhakasya pratyakSasya anumAnasya pramANasyAbhAvAt, dravyAdiparyAyaviziSTasyaiva sarvadA sattArUpasya tAbhyAmavagateriti, vacanIyaM paricchedyo viSayaH / nizcayakartR vacanaM nirvacanam, trikalpazca nirvacanaJca vikalpanirvacanaM, na vidyate pazcimaM yasmin 10 vikalpanirvacane tattathA, tathAvidhaM tad yasya dravyopayogasyAsau apazcimavikalpanirvacanaH sahAvasAna iti yAvat, tataH paraM vikalpavacanApravRtteH / 20 [ ekonaviMzam yadvA yadvastu sUkSmataratamAdibuddhinA paryAyanayena sthUlarUpatyAgenottaratattatsUkSmarUpAzraaNAt vyutkrAntaM gRhItvA tyaktam, yathA kimidaM mRtsAmAnyaM ghaTAdibhirvinA pratipattiviSayaH, evaM yAvacchruklatamarUpasvarUpo'ntyo vizeSaH, etadravyArthikasya vastu viSayaH, yato yAvadapazci15 mavikalpanirvacano'ntyo vizeSaH, tAvaddravyopayogaH dravyajJAnaM pravarttate, na hi dravyAdayo vizeSAntAH sadAdipratyayAviziSTaikAntavyAvRtabuddhiprAhyatayA pratIyante, na ca tathA'pratIyamAnAstathAbhyupagamArhAH atiprasaGgAditi // 8 // vizeSarahitA sattA sattAzUnyazca vizeSo nAstItyetadevopasaMharati--- dahio tti tamhA nasthi Nao niyamasuddhajAIo / Naya pajavaDio NAma koi bhayaNAya u viseso // 9 // dravyArthika iti tasmAnnAsti nayo niyamena zuddhajAtIyaH / na ca paryAyArthiko nAma ko'pi bhajanAyAstu vizeSaH // chAyA || dravyeti yasmAt parasparAnAkrAntayordravya paryAyayorapratIyamAnatvaM tasmAnniyamena zuddhajAtIyaH vizeSavinirmukto dravyArthika ityabhidhAno nayo nAsti, viSayAbhAvena tadviSayajJAna25 syApyabhAvAt / evaM sAmAnyavinirmuktaH paryAyArthika iti nAma na ca ko'pi nayo vidyate yadi viSayAbhAvAdibhau nayau na stastarhi tIrthakaravacanasaGgrahetyAyuktaM vacanaM viruddhaM bhavedityatrAha bhajanAyAstviti, vivakSAyA eva vizeSaH, idaM dravyamayaM paryAya ityayaM bhedaH, tadbheare viSayiNo'pi tathaiva bheda ityabhiprAyaH, bhajanA ca sAmAnyavizeSAtmake vastutattve " Aho Shrutgyanam" Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] sApekSa nirUpaNam | upasarjanIkRta vizeSaM yadanvayirUpaM tadyadA dravyamiti vivakSyate tadA dravyArthikaviSayaH, yadA tUpasarjanIkRtAnvayirUpaM tasyaiva vastuno yadasAdhAraNaM rUpaM tadvivakSyate tadA paryAyanayaviSayastadbhavatIti // 9 // evaMrUpabhajanAkRtameva bhedaM darzayitumAha- davadviyavatvaM avatthu niyameNa pajjavaNayassa / taha pajjavavatthu avatthameva davvaTTiyanayassa // 10 // : 139 : dravyArthika vaktavyamavastu niyamena paryavanayasya / tathA paryavavastu avastveva dravyAstikanayasya || chAyA || dravyArthiketi, paryAyAstikasya dravyAstikAbhidheyamastitvamavastveva, bhedarUpApannatvAt, paryAyAstikAbhyupagatA bhedA avasturUpA eva dravyAstikasya bhavanti, sattArUpApa - 10 nnatvAt / ato bhajanAmantareNaikatra sattAyA aparatra ca bhedAnAM naSTatvAdidaM dravyamete ca paryAyA iti nAsti bhedaH / na ca bhAsamAnayordravyaparyAyayoH kathaM nayAbhyAmAbhyAM pratikSepa iti vaktavyam, apratibhAsaM prati pratibhAsasya bAdhakatvAt, na tu midhyAtvaM prati, midhyArUpasyApi pratibhAsanAt / tathAhi paryAyAstikaH prAha, na mayA dravyapratibhAso niSidhyate tasyAnubhUyamAnatvAt kintu vizeSavyatirekeNa dravyasyApratibhAsanAt, avyatireke tu vyaktisvarUpavatta- 15 syAnanvayAdubhayarUpatAyAzcaikatra virodhAdgatyantarAbhAvAd dravyapratibhAsastatra mithyaiva, vizeSapratibhAsastvanyathA, bAdhakAbhAvAt, yataH pratikSaNaM vastuno nivRtternAzotpAdau paryAyalakSaNaM na sthitiH / dravyArthikastu bhajanotthApitastrarUpaH prAha - asmAkamapyevamevAbhyupagamaH, na vizeSa pratibhAsapratikSepaH, kintu tasya bhedAbhedo bhaya vikalpai badhyamAnatvAnnidhyArUpataiva / abhedapratibhAsastu anutpAdavyayalakSaNasya dravyasya tadviSayasya sarvadA'vasthitera bAdhyamAnatvAt 20 satya iti // 10 // evaMlakSaNayoH kalpanA vyavasthApitadravyaparyAyAstikayoH mithyApratipattiH sukaretyAha--- upajaMti viyaMti ya bhAvA niyameNa pajjavaNayassa / dahiyassa savvaM sayA aNuSpannamaviNa // / 11 // utpadyante viyanti ca bhAtrA niyamena paryavanayasya / dravyAstikasya sarve sadA anutpannamavinaSTam // chAyA // utpadyanta iti, utpadyante prAgabhUtvA bhavanti viyanti niranvayarUpatayA nAzamupayAnti niyamena ye bhAvAste paryavanayasyAbhimatAH, tanmatena hi pratikSaNaM bhAvA utpAdavinAzastra "Aho Shrutgyanam" 5 25 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 140 : sammatitattva sopAne [ viMzam bhAvAH / dravyArthikasya sarvaM vastu anutpannamavinaSTaM AkAlaM sthirasvabhAvameva matam, etaca nayadvayAbhimataM vastu prAk pratipAditameva // 11 // 5 10 iti tapogacchanabhomaNi zrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitatsvasopAnasya sApekSanayanirUpaNaM nAma ekonaviMzaM sopAnam // - atha dravyasvarUpanirUpaNam / itarApekSAviyutaM nayadvayapradarzitaM vastu pramANAbhAvato na sambhavatItyAha-davaM pajjava vijayaM davvaviuttA ya pajjavA Natthi / upAyaibhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM evaM / / 12 / / dravyaM paryavaviyuktaM dravyaviyuktAzca paryavA nAsti | utpAda sthitibhaGgA haMdi dravyalakSaNametat // chAyA // dravyamiti, paryAyaviyuktaM dravyaM nAsti, mRtpiNDasthAsakozakuzUlAdyanugatamRtsAmA15 nyapratIteH, dravyavirahitAzca paryAyA na santi, anugataikAkAra mRtsAmAnyAnuviddhatayA mRtpiNDasthAsAdInAM vizeSANAM pratipatteH / ato nayadvayAbhimataM vastu parasparAnuSaktameva, netaravikalam, parasparaviviktayoH kadAcanApyapratibhAsanAt, tarhi kimbhUtaM dravyamastItyatrAha - utpAdetyAdi, yathAvyAvarNitasvarUpAH parasparAvinirbhAgavarttinaH, handItyupapradarzane, etatutpAdasthitibhaGgasvarUpo dharmo dravyalakSaNaM dravyAstitvavyavasthApakaH, yataH pUrvottara paryAya20 hAnopAdAnAtmakai kAnvayapratipattiH tathAbhUtadravyasattvaM pratipAdayatItyutpAdavyayadhauvyala. kSaNaM vastvabhyupagatam / etacca tritayaM parasparAnuviddham anyatamAbhAve taditarayorapyabhAvAt / tathA hi utpattivyayau na bhauvyavyatirekeNa saGgatau, vijJAnapRthivyAdipadArthamAtrasya sarvasya sarvadA'nusyUtAkAravyatirekeNApratibhAsanAt / na cAyamavabhAso'satyaH, tadvAdhakatvAnupapatteH, vizeSapratibhAsa eva hi bAghako'sya vAcyaH, sa cAnupapannaH, anugatarUpe pratipanne yadi sa 25 vizeSa pratibhAso'bhyupagamyate tarhi sa pratibhAsa: kimanugatapratibhAsAtmakaH kiM vA tadvyatiriktaH, Adye tvanugatapratibhAsasyAsatyatAyAM so'pi tathA syAt tatazca kathaM bAdhakaH, na dvitIyaH dhrauvyapratibhAsamanteraNa sthAsakozAdipratibhAsasya tadbhinnasyAsaMvedanAdvAdhakatvAnupapatteH / na cendriyavyApArAnantaraM vizeSasyaiva pratibhAso nAnvayasyeti vAcyam, prathamAkSavyApAre pratiniyatadezavastumAtrasyaiva pratIteH, anyathA tatra vizeSapratibhAse saMzayAdyanutpattiprasaGgaH, "Aho Shrutgyanam" Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] dravyasvarUpanirUpaNam / : 141 : vizeSAvagateH saMzayavirodhitvAt / na ca taduttarakAlabhAvisAdRzyanimittaikatvAdhyavasAyanibandhaneyaM saMzayAdyanubhUtiH, pUrva vizeSa jJAte ekatvAdhyavasAyasyaivAsambhavAt , anubhUyate ca dUradezAdau vastuni sarvajanasAkSikI prAk sAmAnyapratipattiH taduttarakAlabhAvinI ca vizeSA. vagatiH, ata evAvagrahAdijJAnAnAM kAlabhedAnupalakSaNe'pi kramo'bhyupagantavyaH, utpalapatrazatavyatibheda iva / yadi tu apratipanne'nugatarUpe vizeSAvabhAso bAdhako'bhyupagamyate so'bhyu- 5 pagamo'siddha eva, anugatAkArApratipattau tadvizeSAvabhAsasyAsambhavAt / na hi mUlamadhyAnAnusyUtasthUlaikAkArapratibhAsanihnave viviktatatparamANupratibhAsAnapahnava iti kutastasya svaviSayavyavasthApanadvAreNAnyabAdhakatvam / na caikatvapratibhAso mithyA, vikalpyamAnasya tadviSayasyAghaTamAnatvAditi vAcyam ; vikalpamAtrAt pramANasyAnyathAtvAyogAt / na cAnugatAvabhAso'pramANam , tannimittAbhAvAt / na ca kSaNikAnekAniraMzaparamANvava- 10 bhAsastannimittam , tasyAbhAvAt , na hyasaMvedyamAnastathAbhUtAvabhAsaH pramANamapramANaM vA, tayoH pratItidharmatvAt / saJcitaparamANuSvapi pratyekaM samuditeSu vA sthUlarUpatAyAH pareNAnabhyupagamAt, sambayasya ca vastusvarUpasyaikasya dravyapakSoditadoSaprasaGgAdaniSTeH sazcitaparamANUnAmapi tatra nimittatvAsambhavAca, na hyanyathAvabhAso'nyathAbhUtArthavyavasthApakaH atiprasaGgAt , tasmAnna AlambanapratyayatayA paramANavaH sthUlAvabhAsajanakAH, tatra 15 svarUpAnarpakatvenApratibhAsanAt , sthUlAkArasya vA teSvanusyUtajJAnAvabhAsino bhAve'nugatavyAvRttahetuphalarUpabhAvAbhyupagamAt paravAdAbhyupagamaprasaktiH / yadi ca stambhAdipratyayo mithyA tItathAbhUte tathAbhUtAropaNaM mithyeti anyathAbhUtavastusadbhAvAvedakaM pramANaM vaktavyam , taJca na pratyakSam , uktottaratvAt / nApyanumAnam , kSaNikaparasparaviviktaparamANusvabhAvabhAvakAryAdarzanAt sthUlaikasvabhAvasya copalabhyamAnasya na tatkAryatvam , tasyAvastusattvena 20 parairabhyupagamAt, na cAvastusat kasyacidvyavasthApakam , atiprasaGgAt , vastusattve'pi na tasya kSaNikaviviktaparamANuvyavasthApakatvam , tasya tava viruddhatvAt / na ca vanAdipratyayAcchizapAdivizeSAvagatirivAtrApi bhaviSyatIti vaktavyam , ziMzapAdeH prAk pratipattebanAdezca taddharmatayA vastutvAt paramANUnAM na kadAcanApi pratipattiH / nApi taddharmatayA vastutvAbhyupagamaH sthUlasya parAbhyupagamaviSayaH, vastutvAbhyupagame tu tasya syAtsUkSmavyavasthA- 25 pakatA, sUkSmApekSitvAt sthUlasya, anyathA tadayogAt, sUkSmaparyantazca paramANustasthAbhedyatvAt , bhedyatve vA vastutvApatteH tadavayavAnAM paramANutvApattiH, bhedaparyantalakSaNatvAt paramANusvarUpasya / na cANUnAmapi dhrauvyodayavyatirekeNa pratikSaNavizarArutA sambhavati, tayorabhAve ekakSaNasthitInAmapi teSAmabhAvAt kuto vinazvaratvam / atha dezakAlaniyatasya padArthasya sthai "Aho Shrutgyanam" Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :142 sammatitatvasopAne [viMzam ryAbhAve'pi kacitkadAcidvatteranyadA'nyatra ca nivRttiH, naitadevam, anyadA'nyatra cAvRttere. vAnizcayAt , tathAhi kAryakAraNayoH parasparato vyAvRttiH kimaparityaktatAdAtmyasvarUpayoH, kathaJcidanusyUtamekAkAraM bibhratovijJAnasambandhigrAhyagrAhakAkArayoriva, kiM vA ghaTapaTayori vAtyantabhinna svarUpayorityatra na nishcyH| kizca pratyakSeNaiva hetuphalayoH kathazcittAdAtmyasya 5 nizcayAnna ghaTapaTayorivA'tyantavyAvRttistayoH parasparato'bhyupagantavyA, na hyadhyakSataH prasiddhasvarUpaM vastu tadbhAve pramANAntaramapekSate, agnirivoSNatvanizcaye / na ca kAlabhedAnyathAnupapatyA pratikSaNaM bhede'pi pUrvottarakSaNayoH kathazcittAdAtmyaM vastuno viruddhyate, yenAdhyakSaviruddho niranvayavinAzaH kalpanAmanubhavati, adhyakSavirodhena pramANAntarasyApravRtteH / anuvRttivyAvRttyozca parasparaM ekAntena virodhe vijJAnamAtramapi na siddhayediti kutaH 10 kSaNikatvaM bhAvAnAM niranvayaM vinAzo vA siddhyet , antarbahizca bhAvAnAmanugatavyAvRttA smakatvAt pramANatastathaivAnubhavAt tatsvarUpAbhAve niHsvabhAvatayA bhAvAbhAvaprasake / yadi ca parasparalyAvRttasvabhAvAnAM paramANUnAM kathazcidanuvRttasthUlaikAkAraH pAramArthiko na bhavet na kizcidvahiradhyakSe'vabhAseta, paramANupArimANDalyanAnAtvaparokSatvasvabhAvAnAM sazciteSva pyaNuSu sthUlaikAkArAdhyakSasvabhAvena virodhAt , avirodhe vA'nekAntatvaprasaktaH, tathAbhUta15 svabhAvasadbhAve'pi teSu pArimANDalyanAnAtvaparokSatvasvabhAvAnapAyAt, apAye vA para mANurUpatAtyAgAt, sthUlaikAkArasya teSu sAMvRtatve sAkArAdhyakSAjanakatvena na kiJcidapi tatra pratibhAseta, tadanadhyakSatve tatpratyanIkasya svabhAvasya pArimANDalyAdezcakSurAdibuddhau rasAderivApratibhAsanAt bahirarthazUnyaM jagadbhavet / sthUlaikAkAragrAhyavabhAsasya ca bhrAntatve na kizcit kalpanApoDaM pratyakSamabhrAntaM bhavet , tadabhAve ca pramANAntarasyApyapravRttarantarbAhyarUpasya prameya20 syAvyavasthiterna kasyacidabhyupagamaH pratikSepo veti nirvyApAraM jagadbhavet / tasmAtkSaNasthiti dharmaNo'pi bAhyAntaralekSaNasya vastunaH parasparalyAvRttaparamANurUpasya kathaJcidanuvRttirabhyupagantavyA, anyathA pratibhAsaviratiprasakteH, tadabhyupagame ca parasparavyAvRttayorhetuphalayorapi pratyakSagatA anugatirabhyupagamanIyaiva, kalpanAjJAne bhrAntasaMvidi vA svasaMvedanApekSayA vika lpetarayordhAntetarayozca parasparavyAvRttAkArayoH kathaJcidanuvRttimabhyupagacchan kathamadhyakSA hetu25 phalayoranuvRtti pratikSipet , saMzayajJAnaM vA parasparavyAvRttollekha dvayaM bibhradyavekamabhyupagamyate 1 bauddhAnA mate kalpanApoDhamabhrAntaM jJAnaM pratyakSamiti pratyakSalakSaNam , tatra kalpanA sAbhilApA pratItiH, yA ca vRkSa ityAdirUpeNa zabdArthaghaTanAyogyA vAcAmaprayoga'pi sAbhilApeva jAyate. tayA'porTa rahitam, na tu jAtyAdiyojanAyogyA kalpanA, jAtyAderabhAvAt / kalpanApoDaM pratyakSaJcAnyatrAsaktamanasA puruSeNAnIlAdivedanAdatiparisphuTaM vedyata eva, taccAvisaMvAditvAdabhrAntamiti // "Aho Shrutgyanam' Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] draSyasvarUpanirUpaNam / kathaM na pUrvAparakSaNapravRttamekaM hetuphalarUpaM vastu / zabdavidyutpradIpAdInAmapi uttarapariNAmApratyakSatve'pi tasya sadbhAvo'bhyupagantavyaH, pArimANDalyAdivat , saMvidrAhya grAhakAkAravive. kavatA / adhyakSasyApi kenacidrUpeNa parokSatA, avirodhAt / na ca pArimANDalyAdeH pratya. kSateti vAcyam , zabdAdyuttarapariNAme'pyasya vaktuM zakyatvAt , vizeSAbhAvAt / ata evAnte kSayadarzanAt prAgapi tatprasaktiriti na vaktavyam , madhye sthitidarzanasya pUrvAparakoTi- 5 sthitisAdhakatvena prasiddheH, na hi zabdAderanupAdAnA utpattiryuktimatI, nApi niranvayA santativicchittiH, caramakSaNasyAkizcitkaratve'vastutvApattitaH pUrvapUrvakSaNAnAmapi tadApattitaH sakalasantatyabhAvaprasakteH / na ca zabdAdernirupAdAnotpatyabhyupagame'nyeSAmapi sA sopAdAnA'bhyupagantuM yuktA, tathA ca suptaprabuddhabuddharapi nirupAdAnotpattiprasaktiH, tatrApi zabdAderiva prAgupAdAnAdarzanAt / na cAnumIyamAnamatropAdAnama , zabdAdAvapi tathAprasaGgAt / 10 na ca dRSTArthasyAkhilo guNo dRSTa eva iti pariNAmasAdhanaM niravakAzam , dRSTe'pyarthe pArimA. NDalyAdeH grAhyAkAravivekAdervA aMzasyAdRSTatvenAnumIyamAnatvAt , evaJca pariNAmasAdhanaM niravadyameva / yadi hi dRSTasyAdRSToM'zaH sambhavati kathamutpannasvabhAvasyAnutpannaH kazcana AtmA na sambhavI, svabhAvabhedasya bhAvabhedasAdhanaM pratyanekAntikatvAt / tasmAdvastu yantraSTaM tadeva nazyati nakSyati ca, yadutpannaM tadevotpadyate utpatsyate ca kathazcit , yadeva sthitaM tadeva tiSThati 15 sthAsyati ca kathaJcidityAdi sarva upapannamiti bhAvasyotpAdaH sthitivinAzarUpaH, vinA. zo'pi sthityutpattirUpaH, sthitirapi vigamotpAdAtmikA kathaJcidabhyupagantavyA, sarvAtmanA cotpAdAdeH parasparaM tadvatazca yadyabhedaikAnto bhavetrotpAdAditrayaM syAditi na kasyacit kutazcittadvattA nAma / na ca vastuzUnyavikalpoparacitatrayasadbhAvAttadvattA yuktA, atiprasa. GgAt , khapuSpAderapi tadvattAprasakteH / na cotpAdAdeH parasparataH tadvatazca bhedaikAntaH, samba- 20 dhAsiddhito niHsvbhaavtaaprskteH| etena utpAdavyayadhrauvyayogAdyadi asatAM sattvaM zazabhaMgA. derapi syAt , satazcet svarUpasattvamAyAtam , tathotpAdavyayadhrauvyANAmapi yadyanyataH sattvaM tadA'navasthAprasaktiH, svatazceddhAvasyApi svata eva bhaviSyatIti vyarthamutpAdikalpanam , evaM tadyoge'pi vAcyamityAdi nirastam , ekAntabhedAbhedapakSoditadoSasya kathazcidbhedAbhedAtmake vastunyasambhavAt , na hi bhinna utpAdavyayadhrauvyayogAdbhAvasya sattvamasmAbhirabhyupagamyate 25 kintu utpAdavyayadhrauvyayogAtmakameva sadityabhyupagamaH, virodhAdikazcAtra dUSaNaM niravakAzam , antarbahizca sarvavastunarUyAtmakasyAbAdhitAdhyakSapratipattiviSayatvAt , svarUpe viro. . dhAsiddheH anyathAtiprasakteH, ekAntanityasya pramANabAdhitatvAdanubhUyarUpasya cAsambhavAt zUnyatAyA niSetsyamAnatvAt pArizeSyAt kathazcinnityAnityaM vastu abAdhitapramANago "Aho Shrutgyanam" Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [viMzam caramabhyupagantavyam / utpAdavyayadhrauvyayuktaM sadityeva sallakSaNamanyasya lakSaNasyAsambhavAt , na hi sattAyogaH sattvam , sattAyA evAsambhavAt sAmAnyAdAvavyAptezca / nApyartha kriyAlakSaNaM sattvam , ekAntato bhAvasya nazvaratve tadasambhavAt , tasya kacidapyabhAvAt / utpAdasthitisva. bhAvarahitasya nazvaratve khapuSpAdereva tatsyAnna ghaTasukhAdeH, kSaNasthitiretra janma vinAzazva 5 yadyabhyupagamyeta kathamanekAntasiddhirna bhavet , na vA kSaNAtpUrva bhAvAnAmasthitau kizcit pramANamasti / na cAvasthitAvapi na pramANamiti vaktavyaM pratyakSasya tatra pramANatvAt , pratikSaNaM niranvayavinAzasAdhakapramANAbhAvAt / na cAkSaNike kramayogapadyAbhyAmartha kriyAvirodhAt tato nivartamAna sattvaM niranvayavinAzasvabhAvamiti sat kSaNikameveti vAcyam , kSaNike'pi tathaiva virodhAt . kAryakAraNayoryogapadyena kAryakAraNabhAvavyavasthA'sambhavAt , kramotpAde hetorasataH 10 kutaH phalajanakatvam , niranvayavinAze cAnantaraM vinaSTasya ciravinaSTasya ca vinaSTatvAvizeSA cirataravinaSTAdapi kaaryotpttiprsnggH| bhAvasya hi vidyamAnatvAdanantarakAryotpAdanasAmarthyam , na tu vyavahitatadutpAdanasAmarthya miti vizeSo yuktaH na punarabhAvasya, niHsvabhAvatvAvizeSAt / anekAntavA dinA hi kathaJcidbhedAbhedau hetuphalayorvyavasthApayituM zakyau, saMvedanasya grAhyagrAhakAkArayoriva bhedAbhedaikAntau tu parasparato na vizeSamAsAdayata iti na niranvaya. 15 vinAzavyavasthA nityatAvyavasthA vA kattuM zakyA, yato na kSaNikapakSe'pi sattAvyatirekeNa aparA'rthakriyA sambhavati evamakSaNike'pi sA samAnA, yathA hi kSaNikasya svasattAkAle kurvato'pi kArya svata etra na bhavati, bhAve vA kAryakAraNayoryogapadyena na kAryakAraNavyavasthA bhavet , kintu kAryasya svakAlaniyamAt tattadabhAvAvizeSe'pi dvitIyakSaNa eva bhAva stathA'kSaNikasyApi prAgapi vivakSitakAryotpAdanasAmadhye tato bhavatkArya svakAlaniyatameva 20 bhaviSyatIti samAnaM pazyAmaH / na cAsati kAraNa vinAze kAryotpattirna bhavatItyatra nibaMdhanaM kizcidasti yenAkSaNi kAt kAryotpattinaM bhavet , yadi cAkSaNikasya kAryotpattikSaNe sthitiH kArthotpattipratibandhahetuH, evaM sati kSaNikasyApi tadA'bhAvaH kiM na pratibandhaheturbhavet / yadi ca kAraNavinAze kAryotpattiH so'nantaramiva ciravinaSTa kAraNe'stIti tadApi kAryoM. tpattiH syAt / atha kAryotpattikAle naiva kAraNa sannidherupayogaH tarhi kAraNavyAvRtterapi 25 tadutpattikAle naiva kazcidupayogaH yataH kAraNavyAvRttau kArya bhavet , kAraNavyAvRttizca tada bhAvaH sa ca prAk pazcAdapi kAlAntare'styeveti sarvadA kAryotpattiprasaktiH / na ca prAgbhAvitvamAnaM kAryotpattAbupayogaH, tasyAkaraNAbhimateSvapi jagatkSaNeSu bhAvAt , tadvizeSakalpanAyAstvakSaNikevapyavirodhAt , tathAhi yadyadA yatra kAryamutpitsu tattadA tatrotpAdanasamarthamakSaNikaM vastviti kalpanAyAM na kAcit kSatiH / na ca svayameva pratiniyatasamayasya kArya "Aho Shrutgyanam" Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam dravyasvarUpanirUpaNam / syotpattyabhyupagame na kiJcitkAraNAbhimatena bhAvena tasya kRtamiti na tatkAryatayA tadvayapadezamAsAdayediti vaktavyam , kSaNikapakSe'pyasya samAnatvAt / tasmAt kathaJcidvyavasthitasyaiva bhAvasya janmavinAzayodarzanAdyathAdarzanaM hetuphalabhAvavyavasthiteH pariNAmasiddhiH samAyAtA, na cAbhedabuddhidhIntA, bhedabuddhAvapi tatprasakteH svapnAvasthAhastyAdibhedabuddhivat / na hi mithyAbuddhInAmapi visaMvAdo bhAvamAtre, bhedeSveva taddarziteSu vipratipattyupalabdheH, tasmAdakSaNikatve 5 kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt kSaNikatvamabhyupagacchatA kSaNikAnAmarthakriyA darzanIyA, anyathA sattvAdehetovipakSavyAvRttiprasAdhikAyA anupalabdhervyatirekAsiddharakSaNikatve'rthakriyAvirodhaH kSaNikatve'rthakriyopalambhamantareNa kathaM siddhimAsAdayet , na cAkSaNike'rthakriyAvirodhAdeva kSaNike'rthakriyopalabdhiH, itaretarAzrayAt / kSaNikatve'pi bhAvAnAM yathAtattvamupalambhaniyamAbhAvAt grAhyagrAhakAkArasaMvedanavadayathAtattvopalambhasambhavAnna kSaNikatvamadhyakSa- 10 gocara ityato'pyanekAntaH siddhimAsAdayati / na ca sadRzAparAparotpattiranizcayahetuH, bhedaikAnte tasyA apyayogAt , na hi tatra sAdRzyaM bhAvAnAM vyatiriktamavyatiriktaM vA sambhavati / na cAvidyamAnamanupalabhyamAnaM vA tadvibhramaheturatiprasaGgAt / na ca vizeSANAM sthitibhrAnti. jananazaktireva sAdRzyam , kSaNikA''vedakapramANAntarAbhAvataH sthitiprattipatte |ntyasiddheH / na cAnyAgbhUtaM vastvabAdhitasthirapratipattijanmano heturabhyupagantavyam , abhrAntapratipatterva- 15 stvavyavasthApakatvena pratiniyatavyavahArocchedaprasaktaH, ata evopalabdhamapi kSaNikatvaM viSamajJa iva na nizcinotItyudAharaNamapyasiddham , yathAvastUpalambhaniyamAbhAvAt / ye yadbhAva pratyanapekSAste tadbhAvaniyatAH yathA'ntyA kAraNasAmagrI svakAryotpAdane, vinAzaM pratyanapekSazca bhAva ityabhidhAnamapi pariNAmaprasAdhakam , bhAvasyottarapariNAmaM pratyanapekSatayA tadbhAvaniyatatvo. papatteH pUrvakSaNasya svayamevottarIbhavato'parApekSAbhAvataH kSepAyogAt , utpannasya cotpatti- 20 sthitivinAzeSu kAraNAntarAnapekSasya punaH punarutpattisthitivinAzatrayamavazyambhAvi, tadevaM kasyacidaMzasya padArthAdhyakSatAyAmapyanirNaye sAMzatAmabhyupagacchan kathamaMzenotpannasyAMzAntareNa punaH punarutpattiM nAbhyupagacchet , yenaikaM vastvanantaparyAyaM nAGgIkurvIta / na caikAnta. 1nanu vinAzasvabhAvaniyatA bhAvA ityasya ko'rtha:, ki vinAze kartavye svabhAvena strasattayA niyatA iti, kiMvA vinAzasvabhAve vinAzarUpatAyAM niyatA iti, Aye vinAzasya sahetukatvaprasaktiH, padArthasattAyA evaM taddhetutvAt , iSTApattI vastusattAkSaNasamanantaraM bhAvAt kSaNikatA na syAt, na ca nAzo nIrUpaH, vastunirvartanIyatayA'kiJcidpatAvirodhAt, nAzasya ca sadA'vasthAne kRtakatvAdikaM tatraiva vyabhicAri, kSaNikatve nAzavinAzAddhAconmajanaprasaGgaH, dvitIye ca pratiSedhyapratiSedhakayorekatvamanupapannam, upapattau vA vizvasya vaizvarUpyAnupapattirityapi bodhyam // "Aho Shrutgyanam" Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [viMzam sAdhane udAharaNamapi kizcidasti, adhyakSAdhigatamanekAntamantareNAntarbahizca vastusattAnupapatteH / na ca niranvayavinAzamantareNa kizcidvastu anupapadyamAnaM saMvedyate, yato bahiH rUpasaMsthAnAdyAtmanA'dhyakSapratItamanekAntamantarvikalpAvikalpasvarUpaM saMzayaviparyAsasaMvedanAtmaka vA svasaMvedanasiddhamapahAya niranvayakSaNakSayalakSaNaM vastu prakalpyeta / na cAnusyUtivyatirekeNa 5 jJAnAnAM kAryakAraNabhAvo'pi yuktisaGgataH, AstAM smRtipratyabhijJAvAsanAsantAnAdivyavahAraH, na hi bhedAvizeSe'pi kathazcittAdAtmyamantareNa bhedAnAmayaM niyamaH siddhimAsAdayati keSAzcideva, anyathA grAhyagrAhakAkArayorapi tAdAtmyAbhAvaprasaktirbhavet , yataH zakyamatrApyevaM vaktuM grAhyagrAhakAnubhavayoH svakAraNavazAdbhinnasvabhAvayoreva pratikSaNaM viziSTayo rutpattistena tena rUpeNeti / evaJca ' avibhAgo'pi buddhyAtmA viparyAsitadarzanaiH / grAhyamAha10 kasaMvittibhedavAniva lakSyate' ityayuktamevAbhidhAnaM syAt / pareNApi caivaM vaktuM zakyata evaM 'prmaatmaa'vibhaago'pyvidyaaviplutmaansH| sukhaduHkhAdibhirbhAgairbhedavAniva lakSyate / / iti, na hi bhedAbhedekAntayorAgamopalambhaM paramArthAdarzanazca prati kazcidvizeSaH saMlakSyate, kathaJcit paramArthadarzanAbhyupagame ca utpannaM kathaJcit punarutpAdayedityanekAntaH syAt / svalakSaNasya paramAtmano vA paramArthasataH sarvathA'nupalambhakAntAbhyupagame parIkSAkSamasya saMvRttirUpasyA15 vidyAsvabhAvasya vA darzanAsambhavAdanekAntAtmakasya sataH sarvathA ekAntavyudAsena pramANato darzanamAyAtamiti kathaM tatpratikSepaH / na ca saMvRterevotpAdavinAzAbhyupagamaH, kSaNasthitivyatirekeNAparasya paramArthasallakSaNalakSyasyAbhAvAt kSaNasthAyina eva skhalakSaNatAbhyupagamAta , kSaNavyavasthitayazca grAhyagrAhakasaMvittyAdayo'dhyakSatveneSyante tadaskhalakSaNatve ko'paraH svalakSaNArtho bhavet , tadAkAraviviktasyAparasyAtyantAnupalambhataH pratyakSatvAnupapatteH / na cAnaMzamasA20 dhAraNaM svalakSaNaM sAMzamiva viparyAsAt pratibhAtIti vaktavyam , akAryakAraNarUpaM kAryakAraNarU pamiva sarvavikalpAtItaM savikalpakamiva puruSatattvaM pratibhAtItyevaM parAbhidhAnasyApi sambhavAdityuktatvAt , tatazca na kazcidutpAdaH kSayo vA bhavet / na cotpAdavinAzayobhrAntikalpanAyA kiJcidapyabhrAntaM siddhyet , niraMzakSaNakSayAdhavabhAsAbhAvAt , svasaMvittisadbhAvamAtrasiddha rapya bhAvaprasaGgAt / kSaNakSayAdyavabhAsasyAsatyatve saivAnekAntasiddhiH samApatati / atha neyamasatI 25 saMvittiH kutazcinimittAna satIva pratibhAti kintu satyeva pratibhAtItyasyAH svabhAvasiddhiH, evaM sati na sarvathApi bhramaH siddhyet kintu bhrAntAbhrAntakavijJAnAbhyupagamAdanekAntavAda eva punarapi siddhimAyAtaH / yadapi kAryakAraNayorabhedAbhAvaH sidhyati, bhedAdakAryakAraNavaditi, tadapi grAhyagrAhakasaMvityAdibhiranaikAntikamityupekSAmahai ti / na hi svabhAvabhedAdabhede prA 1 sarveSAM kathaM na syAt ? // "Aho Shrutgyanam" Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] dradhyasvarUpanirUpaNam / .147. hyaprAhakasaMvittyAdeH kAlabhedADhetuphalayorabhedAbhAvo yuktaH,kAlabhedAdapi svarUpabheda eva bhAvAnAmavaseyaH, svabhAvato'bhinnasya kAlabhedAdapi bhedAyogAt , svabhAvabhedazcenna bhedakaH kAlabhedaH kopayogIti na tadbhedAt kAryakAraNathorAtyantikabhedasiddhiH, evazvAMzena vRttiH kArye kAraNasyopapannA | na ca pratikSaNamaMzavRttau dRSTAntAbhAvaH, saMvitteAyagrAhakAkArAdedRSTAntatvena siddhatvAt ,anaMzavRttistu na kacidarthasya pramANasiddhA yA dRSTAntatvena pradazryeta,sarvasya sAMzavRtti. 5 tayopalabdheH,tato nAdhyakSasiddhamanugamasvarUpaM bhAvAnAM lakSaNaM pratikSeptuM yuktam , tatpratikSepe pramANAntarAbhAvAt / na hi sukhAdinIlAdInAM niranvayAnAM kacit saMvedanamadhyakSamanumAnaM vA'nubhUyate, nApi teSAM bhedavikalAnAM kadAcidapyanubhUtiriti yathA saMvidAkAramantareNa grAhyagrAhakakArayorasaMvitteranupapattistathA tAvantareNa tasyA apyasaMvitteranupapattiriti bhedAbhedarUpaM sarva pramANaprameyalakSaNamabhyupagantavyam , na ca pUrvAparAdhomadhyoodibhedAbhAves. 10 nugatAkAralakSaNaM sAmAnyaM teSvekAkArapratibhAsamAdyaM sambhavati, anugativiSayAbhAve tadanugatekAkArasyApyabhAvAt , tadabhAve ca tadavRtteH sAmAnyasyAbhAva eva, na ca teSva. vartamAnamapi tat sAmAnyam , vyaktyantarasvarUpavat / kiJca tadanugataM rUpaM vyAvRttarUpAbhAve kiM kAryarUpaM, uta kAraNarUpam , AhosvidubhayAtmakam , utAnubhayasvabhAvamiti vikalpAH, Adyavikalpe tasyAnityatvaprasatiH dvitIye'pi saiveti na tatsAmAnyasvabhAvam / tRtIyapakSe 15 ubhayadoSaprasaktiH, turyavikalpe'pyabhAvaprasaGga iti vizeSAbhAve nAnugatirUpasAmAnyasambhavaH sambhave'pi tatpratipAdakaM pramANamabhidhAnIyam, taccAkSaNikatvavirodhikathaJcitkSaNikatvA vabhAsitayA'nubhUyata iti viparyayasAdhakaM bhavet, kathaJcit kSaNikatvAvabhAsasya bhrAntatve viparItAvabhAsasyApi bhrAntatvaprasaktiH / tadavabhAsasyAbhrAntatve vA bhrAntAbhrAntarUpamekaM vijJAnamekAntapratikSepyanekAntaM sAdhayatItyalamatiprasaGgeneti sthitametad dhrauvyamutpAdavyayavyati- 20 rekeNa na sambhavati tau ca tadantareNeti utpAdasthitimA aparityaktAtmasvarUpAH taditara. svarUpatvena trailakSaNyaM pratyekamanubhavanto dravyalakSaNatAmupayAnti, anyathA pRthapakSoktadoSaprasa. kirdurnivAreti vyavasthitamutpAdasthitibhaGgA dravyalakSaNamiti // 12 // parasparApekSA ete cotpAdAdayo dravyalakSaNaM na svataMtrA ityAha- . ee puNa saMgahao pADikamalakkhaNaM duveNhaM pi / 25 tamhA micchaddiTTI patteyaM do vi mUlaNayA // 13 // ete punaH saGkahataH pratyekamalakSaNaM dvayorapi / tasmAnmicyAdRSTI pratyekaM dvAvapi mUlanayau // chAyA // "Aho Shrutgyanam" Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :148: sammatitattvasopAne [ ekaviMzam eta iti, ete utpAdAdayaH saGghahataH zibikodvAhipuruSA iva parasparasvarUpopAdAnenaiva lakSaNam , pratyeka-ekakA utpAdAdayo dvayorapi dravyAstikaparyAyAstikayoralakSaNam , tathAbhUvaviSayAbhAve tadrAhakayorapi tathAbhUtayorabhAvAt , utpAdAdInAzca parasparaviviktarUpANAmasambhavAt / tasmAnmithyAdRSTI eva pratyekaM parasparaviviktau dvAvapi etau dravyArthikapa5 ryAyArthikasvarUpau mUlanayau samastanayarAzikAraNabhUtau / / 13 // iti tapogaccha nabhomaNizrImadvijayAnaMdasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijaya kamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpaTTadhareNa vijaya. labdhisUriNA saGkalitasya sammatitasvasopAnasya dravyasva rUpanirUpaNaM nAma viMzatitama sopAnam / / 10 15 nayasamyaktvanirUpaNam / nanu syAnmidhyAtvaM parasparanirapekSayoretayoH, ubhayanayArabdhastvekaH samyagdRSTivi. dhyatItyatrAha Na ya taio asthi Nao Na ya sammattaM Na tesu paDipuSaNaM / jeNa duve egantA vibhajamANA aNeganto / / 14 // 'na ca tRtIyo'sti nayo na ca samyaktvaM na teSu paripUrNam / yena dvau ekAntau vibhajyamAnau anekAntaH // chAyA // na ceti, parasparasApekSobhayagrAhI na ca tRtIyo nayaH kazcidasti, tathAbhUtasyAnekA. ntAtmakatvAttadrAhiNaH pratyayasya nayAtmakatvAnupapatteH, samyaktvaM tayoH paripUrNa na ceti na, 20 kintu paripUrNameva, naadvayasya prakRtArthagamakatvAt / azeSaM hi prAmANyam , sApekSaM gRhyamA. NayoranayorevaMviSayayorvyavasthitaM yena dvAvapi ekAntarUpatayA vyavasthito mithyAtvanibandhanam , tatparityAgenAnvayavyatireko vizeSeNa-parasparAtyAgarUpeNa bhajyamAnau-gRhyamANAvanekAnto bhavatIti samyaktvahetutvametayoriti // 14 // sApekSadvayamAhiNo nayatvAnupapatteH tRtIyanayAbhAvaM pradarya nirapekSamAhiNAM midhyA25 tvaM darzayati 1 anyo'nyApekSasAmAnyavizeSobhayagrAhI nAsti kazcinnaya: sAmAnyasya dravyArthina vizeSasya ca paryAyArthikena praNAta , ubhayagrAhiNa thaikasya na nayatvamapi tu pramANatvameva tayoreva samyaktvasya paripUrNatvAt , nayau hi yadi pratyeka nirapekSau tadA tu mithyArUpau bhavataH ekAntagrAhitvAtU, parasparasApekSatayA pravRttAmubhAvapi anekAntatAM bhajata eveti bhAvaH / "Aho Shrutgyanam" Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mopAnam ] nayasamyaktvanirUpaNam / jaha ee taha aNNe patteyaM duNNayA NayA savve / haMdi hu mUlaNayANaM paNNavaNe vAvaDA te vi / / 15 // 'yathA patau tathA anye pratyeka darnayA nayAH sarve / dvandi hu mUlanayAnAM prajJApane vvApRtAste'pi // chAyA // yatheti, yathaitau nirapekSadvayagrAhiNau mUlanayo mithyAdRSTI tathA pratyeka-itarAnapekSA 5 anye'pi durnayAH, ubhayavAdarUpeNa vyavasthitAnAmapi parasparanirapekSatvasya mithyAtvanibandhanasya tulyatvAt / na ca prakRtanayadvayavyatiriktanayAntarArabdhatvAdubhayavAdasya nayAnAmapi vaicitryAdanyatrAropayitumazakyatvAttadrUpasyAnye samyakpratyayA bhaviSyantIti vaktavyam , huriti hetau yato mUlanayAnAM prajJApane,-mUlanayadvaya paricchinnavastunyeva te'pi nayA vyApRtA haMdi ityevaM gRhyatAm , tadviSayavyatiriktaviSayAntarAbhAvAt / sarvanayavAdAnAJca sAmA- 10 nyavizeSobhayaikAntaviSayatvAt / tasmAnna nayAntarasadbhAvaH, yatastadAradhobhayavAde nayAntaraM bhavet // 15 // nanu tadvyatiriktAH saGgrahAdayo nayAH santyeveti na zaGkayam , mUlanayadvayaviSayavyatiriktaviSayAntarAbhAvAt / te'pi tadviSayA evAtastaSaNenaiva dUSitAH, na hi mUlacchede tacchAkhAstadavasthA eva sambhavantItyAha 15 savaNayasamUhammi vi Natthi Nao ubhyvaaypnnnnvo| mUlaNayANa u ANaM patteyaM visesiyaM ciMti // 16 // sarvanayasamUhe'pi nAsti naya ubhayavAdaprajJApakaH / mUlanayAnAntvAjJAM pratyekaM vizeSitaM bravIti / / chAyA / sarvanayeti, saGgrahAdisakalanaya samUhe'pi ubhayavAdaprarUpakaH kazcinnayo nAsti, yato 20 mUlanayAbhyAmeva yatpratijJAtaM vastu tadevA''zritya pratyekarUpAH snggrhaadyH| pUrvapUrvanayAdhi. gatAMzaviziSTamaMzAntaramadhigacchantIti na viSayAntaramocarAH, ato vyavasthitaM parasparAtyAga. pravRttasAmAnyavizeSaviSayasaGgrahAdyAtmakanyadvayAdhigamyAtmakatvAdvastvapyubhayAtmakam / / 16 / / bAhyaghaTAdivastveva tathAvidhapramANagrAhyatvAdubhayAtmakamiti na mantavyam , kintu Antaramapi harSazokabhayakaruNaudAsInyAdyanekAkAravivarttAtmakaikacetanAsvarUpaM tadAtmakarSAdya- 25 1 bhavantu vA kecitrayAH muuldvybhinn| ubhayavAdapravartakAstathApi te nayadvayavanmithyArUpA eva / na ca vaktavyaM te nayAH prakRtanayadvayavyatiriktAH prakRtanayadayasya mithyAtve'pi kathaM tathA bhaveyaH teSAM vaicitryAditi, mUlanayadyaviSayavyatiriktaviSayAntarAbhAvena sarveSAmeva nayAnAM sAmAnyavizeSobhayakAntaviSayatvAditi // "Aho Shrutgyanam" Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 150 : sammatitasvasopAne [ ekaviMzam nekavikArarUpAnekAtmakaJca svasaMvedanAdhyakSapratItam / tasya bhedAbhedaikAntakarUpatAbhyupagame dRSTAdRSTaviSayasukhaduHkhasAdhanasvIkAratyAgArthapravRttinivRttisvarUpasakalavyavahAroccheda prasakkiriti pratipAdayitumAha Na ya davaTThiyapakkhe saMsAro Neva pajavaNayassa / sAsayaviyattivAyI jamhA uccheavAI aa|| 17 // na ca dravyArthikapakSa saMsAro naiva paryavanayasya / / zAzvatavyaktivAdI yasmAducchedavAdI ca // chAyA // na ceti, dravyAthikaparyAyAstikanayadvayAbhimate vastuni na saMsAraH sambhavati, zAzvatavyaktipratikSaNAnyatvaikAntAtmakacaitanya grAhakaviSayIkRtatvAt pAvakajJAnaviSayIkRte udaka10 vat / tathAhi saMsAraH saMsRtisvabhAvaH, sa caikAntanityasya pUrvAvasthAparityAgavirahe na sambhavati, tatparityAgenaiva bhavabhAvAntaraprApteH sambhavAt / nApi niranvayavinAze, bhavabhAvAntarApatteH kathaJcidanvayirUpamantareNAyogAt / pUrvAparazarIrAbhyAM viyogasaMyogalakSaNasaMsAro'pi nAvikAriNi sambhavati, nityasya zarIraviyogasaMyogAnupapatteH / niranvayocche de'pyekAdhikaraNatvAsambhavAnna tallakSaNaH sNsaarH| na vA'mUrtasyAtmano'sarvagataikamanobhiSvakta15 zarIreNa viziSTaviyogasaMyogI saMsAraH, manaso'karttatvena zarIrasambandhasyAnupapatteH, yo'hyadRSTasya vidhAtA sa tannirvartitazarIreNa saha sambaddhyate na caivaM manaH, na ca manasaH zarIrasambandhe'pi tatkRta sukhaduHkhopabhoktatvam, Atmani tasyAbhyupagamAt , tadarthazca zarIrasambandho'bhyupagamyata iti tatsambandhaparikalpanaM manaso vyartham , manasi ca sukhaduHkhopabhokta svAbhyupagame vA''tmakalpanAvaiyaryam , manasa AtmatvasiddheH // 17 // 20 punarapi sukhaduHkhAderanupapattimAha suhadukkhasampaogo Na jujjae NicavAyapakkhammi / egaMtuccheyammi ya suhadukkhaviyappaNamajuttaM // 18 // sukhaduHkhasamprayogo na yujyate nityavAdapakSa / ekAntocchede ca sukhaduHkhavikalpanamayuktam // chAyA / / 25 sukheti, nityAtmavAdapakSe abAdhAlakSaNasukhena bAdhanAsvarUpaduHkhena ca samprayogaH sambandho na yujyate-na ghaTate, dravyAstikAbhyupagame sukhasvabhAvaikAnte tatsvabhAvasyAvicalitarUpatayA sadA tatsvabhAvApattyA na bhaveduHkhasamprayogaH, duHkhasvabhAvatve vA tathA sadAvasthA. nAtsukhayogo na syAt / ekAntocchedapakSe ca paryAyAstikanaye sukhaduHkhasamprayogaH kSaNika "Aho Shrutgyanam". Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam 1 mayasamyaktvanirUpaNam / tayA na syAdekAtmani / tathA ca pakSadvaye'pi sukhArtha duHkhaviyogArthazca yadviziSTaM prayatanaM tadayuktameva proktanyAyAditi // 18 // atha ekAntapakSe sukhaduHkhopabhogAzrayazarIrasambandhanidAnAdRSTajanakanimittAnAmapyasambhavamAha kamma joganimittaM vajjhai bandhaTTiI ksaayvsaa| apariNaucchiNNesu ya baMdhadvikAraNaM Natthi // 19 // karma yoganimittaM badhyate bandhasthitI kaSAyavazAt / apariNatocchinneSu ca bandhasthitikAraNaM nAsti // chAyA / karmeti, karma-adRSTaM manovAkkAyavyApAralakSaNayoganimittaM badhyate-AdIyate, bandhasyAdRSTasya sthitiH-kAlAntaraphaladAtRtvenAtmanyavasthAnaM kaSAyavazAt , krodhAdisAmarthyAt / 10 etadubhayamapi ekAntavAdyabhyupagate AtmacaitanyalakSaNe bhAve apariNate niranvayavinaSTe ca bandhasthitikAraNaM nAsti, na hyapariNAmini atyantAnAdheyAtizaye Atmani krodhAdayaH sambhavanti, nApyekAntotsanne anusandhAnavikale ahamanenAkruSTa iti dveSasambhavaH, tathA. cAnya AkruSTaH, anyo ruSTaH, anyo vyApRtaH, aparo baddhaH, aparazva mukta iti kuzalAkuzalakarmagocarapravRttyArambhavaiphalyAnupapattiriti / / 19 / / kiJcaikAntavAdinAM saMsAranivRttitatsukhamuktiprAptyarthapravRttizcAsaGgatetyAha baMdhammi apUrante saMsArabhaoghadasaNaM mojjhN| baMdhaM va viNA mokkhasuhapatthaNA Natthi mokkho ya / / 20 // vandhe apUryamANe saMsArabhayoghadarzanaM maujyam / / yandhaM ca vinA mokSasukhaprArthanA nAsti mokSazca // chAyA / bandha iti, asati bandhe janmamaraNAdiprabandhalakSaNe saMsAre tatkAraNe vA mithyAtvAdau bhayogho-bhItiprAcurya tasya darzanaM-sarva caturgatiparyaTanaM duHkhAtmakamiti paryAlocanaM mauDhyaM-- mUDhatA, anupapadyamAnasaMsAraduHkhaughaviSayatvAnmithyAjJAnam , bandhyAsutajanitabAdhAgocarabhItiviSayaparyAlocanavat , mithyAjJAnapUrvikA ca pravRttirvisaMvAdinyeva, bandhena vinA saMsAranivRttistatsukhaprArthanA ca na bhavatyeva, tathA mokSazcAnupapannaH, niraparAdhapuruSavat , abaddhasya 25 mokSAsambhavAt , bandhAbhAvazca yogakaSAyayoH prakRtisthityanubhAgapradezAtmakabandhahetvorekAntapakSe viruddhatvAditi // 20 // 15 20 "Aho Shrutgyanam" Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 152 : sammatitasvasopAne [ ekaviMzam tadevamekAntAbhyupagame bandhahetvAdyanupapatteH sarvavyavahAravilopa ityekAntavyavasthApakA nikhilA nayA mithyAdRSTayaH, yadA ca ta eva parasparasApekSAH tadA sabhyastvaM bhajanta ityupasaMharati tamhA sabve vi NayA micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA / aNNoSaNaNissiA uNa havaMti sammattasambhAvA / / 21 / / tasmAtsarve'pi nayA mithyAdRSTayaH svapakSapratibaddhAH / anyonyanizritAH punarbhavanti samyaktvasadbhAvAH / / chAyA // tasmAditi, yasmAdekAntanityAnityavastvabhyupagamo bandhAdibAdhitaH, bandhAdyabhyupa. gamazca ekAntanityAdyabhyupagamabAdhitaH tasmAtsarve'pi nayAH svakIyAbhyupagamapratihattatvA. 10 mithyAdRSTayaH, eSAM ca jJAnAnAM mithyAtve tadviSayasya tadabhidhAnasya ca mithyAtvameva, tasmAtsarvanayavAdA mithyAbhUtAH svapakSeNaiva pratihatatvAt cauravAkyavaditi prayogaH, anyo'. nyanizritAH paraspara sApekSavyavasthitAH punasta evaM samyaktvasya-yathAvasthitavastupratyayasya sadbhAvA bhavanti iti na bandhAdyanupapattiH / nanu nayAH pratyekaM kiM santaH, kiM vA'santaH, Adhe kathaM tatra na samyaktvam , nayasvarUpavyatirekeNAparasya samyaktvasyAbhAvAt tasya ca 15 tevbhyupgmaat| yadi na santasta_satAM samudAyAnupapattyA kathaM tatsamudAyaH samyaktvanimittaM sthAt , maivam , pratyekamapi hyapekSitetarAMzasvaviSayaprAhakatayaiva santo nayAH tadvyatirikta rUpatayAtvasanta iti satAM tatsamudAye samyaktve na kazcidvirodhaH / teSAM samudAyo'pi nekadA'nekajJAnotpAdarUpaH kintu aparityaktetararUpaviSayAdhyavasAya eva // 21 / / atra viSaye nidarzanamAha jaha'NeyalakkhaNaguNA veruliyAImaNI visaMjuttA / rayaNAvalivavaesaM na lahaMti mahagdhamullA vi // 22 / / taha NiyayavAyasuviNicchiyA vi annnnonnnnpkvnnirvekkhaa| sammaiMsaNasaI savve vi NayA Na pAveMti // 23 // 25 jaha puNa te ceva maNI jahA gunnvisesbhaagpddibddhaa| rayaNAvali tti bhaNNai jahaMti pADikasaNNAu. // 24 / / taha savve NayavAyA jahANurUvaviNi uttavattavvA / sammaiMsaNasaI lahaMti Na visesasaNNAo // 25 // "Aho Shrutgyanam" Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / nayasamyakyanirUpaNam / yathA'nekalakSaNaguNA vaiDUryAdayo maNayo visaMyuktAH / ratnAvalIvyapadezaM na labhante mahAdhamUlyA api / tathA nijakavAdasuvinizcitA apyanyonyapakSanirapekSAH / samyagdarzanazabdaM sarve'pi nayA na prApnuvanti // yathA punaste caiva maNayo yathA guNavizeSabhAgapratibaddhAH / ratnAvalIti bhaNyate tyajanti pratyekasaMjJAstu // tathA sarve nayavAdA yathAnurUpaviniyuktavaktavyAH / samyagdarzanazabdaM labhante na vizeSa saMzAH // chAyA / / yatheti, yathA'neke nAnAvidhA lakSaNaguNA yeSAnte vaiDUryAdayo maNayaH pRthagbhUtA mahArghamUlyA api ratnAvalIvyapadezaM na labhante, atra lakSaNAni viSavighAtahetutvAdIni, guNA 10 nIlasvAdayo bodhyAH, tathA nayA api sarve itaranirapekSasAmAnyAdivAde svakIye svaviSayaparicchedakatvena sunizcitA api anyo'nyapakSanirapekSatvAt sunayA ityevaMrUpaM samyagdarzanazabdaM na prApnuvanti, itarAMzasavyapekSA api te pratyeka vastvaMzamAhitayA na vA pramANamityA. khyAM prApnuvanti / yadA tu ta eva maNayo yathAyogyaM guNavizeSaparipATyA pratibaddhAH santo ratnAvalIti vyapadezamAsAdayanti ratnAnuviddhatayA ratnAvalyAstadanuviddhatayA ca rasnAnAM 15 pratIteH pratyekAbhidhAnAni tyajanti tathA sarve nayavAdA yathAnurUpadravyadhrauvyAdiSu pramANAtmakatvena vyavasthitAH samyagdarzanazabdaM pramANamityAkhyAM labhante na vizeSasaMjJAH pRthagbhUtAbhidhAnAni na labhante, ekAnekAtmakatvena caitanyapratipatteH, anyathA'pratipattazceti // 22-25 // kimprayojanaM dRSTAntopanyAsasyetyAzaGkAyAmAha loiyaparicchayasuho nicchayavayaNasupaDivattimaggo ya / aha paNNavaNAvisau tti teNa vIsatthamuvaNIo // 26 // laukikaparIkSakasukho nizcayavacanapratipattimArgazca / atha prajJApanAviSaya iti tena vizvAsArthamupanItaH // chAyA // laukiketi, dRSTAnte hi laukikAnAM parIkSakANAJca buddheH sAmyaM vartate'to nizcIyamAno' rthaH sukhagrAhyaH, tata eva sa nizcitaviSayapratItijanakaH, anantadharmAtmakavastuprajJApanAviSayo 25 dRSTAnta iti tena zaGkAvyavacchedArthamayamupadarzitaH / na cAvalyavasthAyAH prAk pazcAJca ratnAnAmasti pRthagupalambhaH, iha ca sarvadA tathopalambhAbhAvAt viSamamudAharaNamiti vAcyam , 20 20 "Aho Shrutgyanam" Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne ( akrssitaa AvalyavasthAyA eva dRSTAntatayopanyAsAt, na hi dRSTAntadAntikayoH sarvathA sAmyamAvazyakam , anyathA dRSTAntatvasyaivAnupapatteH sarvathA sAmyasya kutracidapyabhAvAt // 26 // dRSTAntasya sAdhyasamatAM vadatAM sAMkhyAdInAM matAni nirasitumAhaiharA samUhasiddho pariNAmakao vva jo jahiM astho| te taM ca Na taM taM ceva va tti niyameNa micchattaM // 27 // itarathA samUhasiddhaH pariNAmakRto vA yo yatrArthaH / te taJca na tat tadeva veti niyamena mithyAtvam // chAyA / itaratheti, uktaprakArAdanyathA ratnAnAM samUhe siddho-niSpannaH pariNAmakRto vA maNyAdiSvAvalyAdiH kSIrAdiSu dadhyAdivA iti matam , yo yatrArthasta eva maNyAdayaH kSIraM vA 10 tat kArya AvalyAdirUpaM dadhyAdirUpaM vA, tatra tatsadbhAvAt , tasya tatpariNAmarUpatvAdi tyaparaM matam , ubhayamapi sAMkhya vizeSANAm / kizcit kArya samUhakRtaM kiJcicca pariNAmakRtamiti laukikavyavahArApekSayA pRthagupAdAnam , vastutastu sarveSAmeva paramANusamUhapariNAmAtmakatvAdayaM samUhakRto'yaM pariNAmakRta iti bhedo nAsti / na tadityaparaH pakSaH kAraNeSu kAryamasat , tato bhinna miti . bauddhavaizeSikAdayaH / tadeva vA, na ca kArya kAraNaM 15 vA'sti dravyamAtrameva tattvamiti vedAntinaH, ete matavAdA niyamena mithyAbhUtAH, kathaJci dityabhyupagame tu samyagvAdAH, utpAdavyayadhrauvyAtmanA vastunaH sthiteH, tattadapekSayA ca kAryamakAryaJca, kAraNamakAraNaJca, kAraNe kArya saJcAsacca, kAraNa kAryakAle vinAzavadavinAzavaca, tathaiva pratIteH anyathA cApratIteH // tatra satkAryavAdAbhyupagamo mithyA, kAraNe hi yadyekAntena kArya bhavet tadA kAraNasva20 rUpavat kAryasvarUpamapi notpadyeta, anyathA sata evotpAde utpattyaviratiprasaktiH / na vA kAraNavyApArasArthakatA, tadvyApArasampAdyasya kasyacidrUpasyAbhAvAt , kAryasya pUrvameva bhAvAt , anyathA'satkAryavAdaprasaGgAt / abhivyaktisvIkAre'pi tadeva dUSaNam , AvaraNavinAze'pi na kAraNavyApAro vidyamAnasya vinAzAsambhavAt , asato bhAvasyotpAdavat / yathA'ndha. kArapihitaghaTAnupalambhe'ndhakAropalambhaH tathA na kasyacit kAryAvArakasyopalambhaH na hi 25 kAraNameva kAryAvArakam , tasya tadupakArakatayA prasiddheH, na cAlokAdi rUpajJAnopakAraka tadA''vArakatvena vaktuM zakyam / yadi cA''vArakaM mUsa na tadA kAraNarUpasya kAryasya tadantaH pravezaH mUrtasya mUrtena pratighAtAt , apratighAte kArya yathA kAraNenAvRtaM tathA kAraNamapi kAryeNAvRtamiti nopalabhyeta, apratighAtena tadanupraviSTatvAvizeSAt / taddarzanaprativandha. "Aho Shrutgyanam" Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] nayasamyaktvanirUpaNam / : 155 : I " katvenAndhakArasyeva tasyAvArakatve cAkSuSopalambhAbhAve'pi spArzanaH syAt, tasyApyabhAve tu AvArakaM tatsvarUpavinAzakameva bhavet / nApi ghaTAdikaM prati paTAderiva kAraNaM kAryAss vArakam padadhvaMsa iva mRtpiNDadhvaMsa eva tadAvRta kAryopalabdhiprasaGgAt, ekAbhivyaJjakavyApArAdeva ekapradIpavyApArAtsannihita nikhilavastUpalambha iva sarvavyaGgayopalambho bhavet / tathA kAraNasamaye yadi kAryaM sattarhi kAraNena tatkathaM svakAle iva kAryakAlenAbriyate kathaM 5 tatkAryaM mRtpiNDAdikAraNakAryatayA vyapadizyeta, yadi kAryaM na sattarhyasattvAdeva nAvRttiH // kAraNAtmaka pariNAmavAdo'pi pratikSipta eva, na hyarthAntapariNAmAbhAve pariNAmyeva kAraNalakSaNo'rthaH pUrvAparayorekatvavirodhAt / na ca pariNAmAbhAve pariNAmino'pi bhAvo yuktaH, pariNAmitvasya pariNAmanibandhanatvAt / abhinnasya hi pUrvAparAvasthAhAnopAdAnAtmakatayA ekasya vRttilakSaNaH pariNAmo na yuktiyuktaH / tannaikAntAbhede kAraNamevAnarthAntarakAryarUpatayA 10 pariNamata iti sthitam // mRtpiNDAvasthAyAM ghaTAdyartha kriyAvyapadezAbhAvAdasadutpadyate kAryamityayamapyekAnto mithyAvAda eva, kAryotpattikAle kAraNasyAvicalitarUpasya kAryAdavyatiriktasya save pUrvoktadoSaprasaGgAt tadvyatiriktasya ca tasya sadbhAve kAraNasya prAktana svarUpeNaivAvasthAnAt kAryotpattirakAraNA bhavet, kAraNasya prAnasvarUpA parityAgAt parityAge vA kAryakaraNasvarUpasvIkAreNa tasyaivAvasthitatvAdanekAntasiddhiH / vyatireke ca kAraNAMtU 15 kAryasya pRthagupalambhaprasaGgaH / na ca tadAzritatvena tasyotpatterna tatprasaGga iti vaktavyam, atrayavinaH samavAyasya ca niSetsyamAnatvAt niSiddhatvAcca || kAraNanivRtyA tato bhinnaM tatrAsadeva kAryamityapi pakSo mithyaiva, kAraNanivRttirhi yadi sadrUpA tadA sA na kAraNasvarUpA vaktuM zakyA, nityatvaprasaGgAt, nivRttikAle'pi kAraNasadbhAvAt, avicalitarUpeNa mRtpiNDasadbhAve ghaTotpatteradarzanena kAryAnutpattiprasaGgava / tannivRtteH kAryarUpatve 20 kAraNAnivRttI kAryasyaivAnutpatteH evaJca kAryAnutpAdakatvena kAraNasyAsattvameva / na ca kAryotpattireva kAraNanivRttiH, kAryagatotpatteH kAraNagata nivRttisvarUpatvAsambhavAt bhinnAdhikaraNatvAt, kAryarUpatve ca pariNAmavAdaH syAt kAraNasya kAryarUpeNa pariNatatvAt tatazca ghaTasya mRtsvarUpavat kapAleSvapyupalabdhiprasaGgaH / nApyubhayarUpA tannivRttiH tannivRttikAle yugapat kAraNakAryayorupalambhaprasaGgAt / na vAnubhayasvarUpA, mRtpiNDavinAzakAle vivakSita- 25 mRtpiNDaghaTavyatiriktAzeSajagadutpattiprasakteH / atha kAraNanivRttirasadrUpA tarhi sA yadi kAraNAbhAvasvarUpA tadA'kAraNA kAryotpattirbhavet, kAraNAbhAvAdutpannatvAt tathA ca kAryasya pratiniyata dezakAlAdiniyamo na syAt / yadi kAryAbhAvarUpA na tadA kAryotpattiH syAt / nApyubhayAbhAvasvabhAvA ubhayorapyanupalabdhiprasaGgAt, na vA'nubhayAbhAvarUpA, viva "Aho Shrutgyanam" Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvasopAne [ ekaviMzam kSitakAraNakAryavyatirekeNa sarvasyAnupalabdhiprasakteH, nApi ca kAraNabhAvAbhAvarUpA, kAraNasyAnugatavyAvRttatAprasakteH, ata eva ca sadasadrUpaM khapararUpApekSayA vastvanekAntavAdibhirabhyupagamyate, pararUpeNeva svarUpeNApyasattve vastuno niHsvabhAvatAprasakteH, svarUpavatpararUpeNApi sattve pararUpatAprasaktaH, ekarUpApekSayaiva sadasattvavirodhAt, anyathA vastveva 5 na bhavet / evaM kAryabhAvAbhAvarUpApi na nivRttiH, kAryasyotpattyanutpattyubhayaprasaGgenAne. kAntavAdagrasakteH / nApi kAraNakAryabhAvAbhAvarUpA pratyekapakSoditasakaladoSaprasaGgAt / nApyanubhayabhAvAbhAvarUpA, anubhayarUpasya vastuno'bhAvAt / kiJca kAraNanivRttiryadi kAraNa. svarUpAdabhinnA tarhi nivRttikAle'pi kAraNasyopalambhaprasaGgaH / bhinnA cetsambandhAbhAvAt kAraNasya nivRttiriti na syAt / saGketavazAdabhidhAnapravRttAvapi AdheyanivRttikAle'dhi10 karaNasya kiM satvamasattvaM vA, satve kAraNavinAzAnupapattiH, AdheyanivRttyA kAraNasva. rUpAdhArasyAvirodhAt, virodhe vA kAraNatannivRttyoyogapadyAsambhavAt , asattve'pyadhikaraNatvavirodhaH asato'dhikaraNatvAyogAt, tasya vastudharmatvAt , na ca kAraNaM nivRtte - dhikaraNaM kintu taddheturiti vAcyam, nivRtteruttarakAryavattatkAryatvaprasaGgAt tatkAryatvAna bhyupagame tu kathaM tasya nivRttihetutvam 1 na vA kAraNAhetukA kAraNanivRttiH tasyA 15 niyamena taduttarakAlabhAvitvavirodhAt / nApi kAraNahetukA, kAraNasamAnakAle tadutpatti prasaGgAt prathamakSaNa eva kAraNasyAnupalabdhiprasakteH, upalambhe vA na kadAcit kAraNasyAnupalabdhirbhavet tannivRttyA'viruddhatvAt / na ca kAraNanivRttiH svahetukA, svAtmani kriyAvirodhAt / na ca nirhetukaiva, kAraNAnantarameva tasyA bhAvavirodhAt , ahetoH kAlAdi niyamAbhAvAt / nanu nivRtti prati kAraNaM na heturna vA'dhikaraNaM kintu kAraNaM svayameva na 20 bhavatIti cemki svayamabhavanaM svasattAsamaye pazcAdvA, Aye prathamakSaNa eva nivRttyA''krA. ntatvAt kAraNaM notpadyeta tathA sati kasya vinaashH| na dvitIyaH, tadA nivRttibhavane utpamAnutpannatayA kAraNarUpAbhavanayostAdAtmyavirodhAt , yadi hi svasattAkAle eva na bhavet tadA bhavanAbhavanayoravirodhAt svayameva bhAvo na bhavatIti vaco ghaTeta nAnyathA / na ca janmAnantaraM bhAvAbhAvasya bhAvAtmakatvAttavyatirikta evAbhAva iti vAcyam , janmAna 23 staraM sa eva na bhavatItyanenAbhAvasya bhAvarUpatavoktetyuttarakAlamapi kAraNAnivRttestathaivopa labdhyAdiprasaGgAt / bhAvasyAbhAvAtmakatvAnnAyaM doSa iti cedatrApi bhAvasya paryudAsAbhAvAtmakatvaM prasajyarUpAbhAvAtmakatvaM vA, prathamapakSe'pi svarUpaparihAreNa tadAtmakatAM prati. padyate aparihAreNa vA, nAdyaH, svabhavanapratiSedhaparyavasAnAnna bhAvasya paryudAsAbhAvAtmakatA syAta, na cAsau tathA, tadrAhakapramANAbhAvAt , tathAbhUtabhAvanAhakapramANAbhyupagame ca 1 paryudAsAtmako'bhAvaH svarUpaparihArarUpatayA na siddha ityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] nayasamyaktvanirUpaNam / prasajyaparyudAsAtmako bhAvo bhavedityanekAntaprasiddhiH / dvitIyapakSe'pi na paryudAsaH, aniSiddhatatsvarUpatvAt pUrvabhAvasvarUpavat / prasajyarUpAbhAvAtmakatve'pi bhAvasya pratiSiddhyamAnasyAzrayo vaktavyaH, na hi mRtpiNDarUpaM kAraNamAzrayaH, tasya pratiSiddhyamAnatvAt , niSi. yamAnasya cAzrayatvAnupapatteH / nApi ghaTalakSaNaM kAryamAzrayaH, kAraNa nivRttehi prAg ghaTasyAsattvena ayamiti pratyayAviSayatvAta , ayampratyayaviSayatve ca ayaM brAhmaNo na bhavati / brAhmaNAdanyo'yamiti ca prasajyaparyudAsavyavahAro dRSTo nAnyatheti pratiSedhapradhAnavidhyupasarjanavidhipradhAnapratiSedhopasarjanayoH zabdayoH pravRttinimittadharmadvayAdhArabhUtaM dravyaM viSayatvenAbhyupagantavyamanyathA tadayogAt , tathA cAnekAntavAdApattirayatnasiddheti tathA. bhUtasya tasya vastunaH pramANabalAyAtasya niSeddhumazakyatvAn / ekAntena ghaTasyotpatteH prAgastitve kriyAyAH pravRttyabhAvaH phalasadbhAvAt , tatsadbhAve'pi pravRttAvanavasthAprasakteH / 10 kAraNe'pyetadavizeSatastadvatprasaGge dvayorapyabhAvaprasaGgaH, na caitadasti tathA'pratIteH, tanna mRtpiNDe ghaTasya sattvam / nApyekAntato'sattvam , mRtpiNDasyaiva kathazcidbaTarUpatayA pariNateH, sarvAtmanA piNDanivRttau pUrvoktadoSAnativRtteH ghaTasadasatvayorAdhArabhUtamekaM dravyaM mRllakSaNamekAkAratayA mRtpiNDaghaTayoH pratIyamAnamabhyupagantavyam / na ca kAraNapravRttikAle kAraNagatA mRdUpatA tannivRttikAle ca kAryagatA sA paraiva, nobhayatra mRdrUpatAyA 15 ekatvamiti vaktavyam , bhedapratipattAvapi mRtpiNDaghaTarUpatayA kathaMcidekatvasyAbAdhitapratyayagocaratvAt , upalabhyata eva hi kumbhakAravyApArasavyapekSaM mRdravyaM piNDAkAraparityAgena zibakAdyAkAratayA pariNamamAnam , na hi tatredaM kAryamAdheyabhUtaM bhinnamupajAtaM paGke paGkajavaditi pratipattiH nApi tatkaraNanirvartyatayA, daNDotpAditaghaTAdivat / nApi tatkatRtayA, kulAlajanyaghaTavat , nApi tadupAdAnatayA, vRkSajanyaphalavat , tasmAtpUrvaparyAyavinAza 0 uttaraparyAyotpAdAtmakaH, taddezakAlatvAt , utpAdAtmavat , abhAvarUpatvAdvA pradezasvarUpaghaTAdyabhAvavat , prAgabhAvAbhAvarUpatvAdvA ghaTasvAtmavata , evamanabhyupagame pUrvaparyAyadhvaMsAduttarasya cAnutpatteH zUnyatAprasaktiriti / uttaraparyAyotpAdAbhyupagame vA tadutpAdaH pUrvaparyAyapradhvaM sAtmakaH, prAgabhAvAbhAvarUpatvAt prdhvNsaabhaavvt| na ca prAktanaparyAyavinAzAtmakatve uttaraparyAyabhava nasya, tadvinAze pUrvaparyAyonmajanaprasaktiH, vastuno'bhAvAbhAvamAnatvAnabhyupagamA- 5 ttasya pratiniyatapariNatirUpatvAt , bhAvAbhAvobhayarUpatayA pratiniyatasya vastunaH prAdurbhAve / mudgarAdivyApArAnantaramupalabhyamAnasya kapAlAderabhAvasya naahetuktaa| na cobhayasyaikavyApArA. 1 kAraNe'pi sattvAvizeSAt kAryavatkriyAyAH prasaMge kAraNa kAryayogyabhAvaprasaMgaH, jalAharaNAdi kriyAyA adarzanatastadA tatra kAryasyAbhAvo vAcyaH tadabhAve ca kAraNasyApyabhAvaH kAryavata eva kAraNa syAMgIkArAt // "Aho Shrutgyanam" Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ ekaviMzam dutpattivirodhaH, tathApratIyamAne virodhAsiddheH, tatastadviparIta eva virodhasiddherubhayaikAnte pramANAnavatArAt / tathAtmakaikatvena pratIyamAnaM prati hetorjanakavirodhe ghaTakSaNasattAyAH svaparavinAzotpAdakatvaM viruddhyeta evaJcAkAraNA ghaTakSaNAntarotpattirbhavet / na ca vinAzasya prasajyaparyudAsapakSadvaye'pi vyatiriktAvyatiriktA divikalpato hetvayogAnnirhetukatA yuktA, 5 sattA hetutve'pi tathA vikalpanasya samAnatvena prAk pradarzitatvAt tasmAnnaikAntataH kAraSu kAryamasaditi yuktam / tadeva veti pakSo'pyayuktaH, sa hyadvaitavAdinAm, tanmate kAryakAraNabhAvasya kAlpanikatvAt matamidamapi mithyaiva, svakAryakAraNobhayazUnyatvAt, kharaviSANavat, advaitamAtrasya gaganakusumasadRzatvAt, advaite pramANAGgIkAre hi dvaitApattiH, anaGgIkAre tadasiddhizva | advaitasya prasajyapratiSedharUpatAyAM pratiSedhamAtre paryavasitatvenA10 dvaitAsiddhiH, paryudAsapakSe'pi dvaitaprasaGgaH, dvaitAdvaitasya vyatirekAt, na hi dvaitAdvinA advaitaM sambhavati hetunA vinA'heturiva / na vA'vidyamAnAd dvaitAdvyAvRttatAsambhavaH, avidyamAnasyApi vidyamAnAdvyAvRttiprasakteH, anyathA sadrUpatAyA avizeSaprasaktiH / tasmAdete vAdAH kAraNe pariNAmini vA kArya pariNAmo vA sadeva, tat kAraNe'sadeva, na kAraNameva kAryaM pariNAmI vA, pariNAmastatraiva kintu tau pRthagbhUtAveva, na kAryaM nApi kAraNaM parantu dravyamAtraM tattva15 miti tadeva veti niyamenaikAntAbhyupagame mithyAbhUtA eva // 27 // : 158 : tasmAdekAntarUpasya vastuno'bhAvenAnyanayaviSayaparihAreNa nijaviSaye pravarttamAnA api nayAH svaviSayaparicchedanasamarthA api mithyArUpA evetyupasaMharati 20 NiyayavaNijjasaccA satrvanayA paraviyAlaNe mohA / te uNa Na disamao vibhayai sacce va alie vA / / 28 / / nijakavacanIyasatyAH sarvanayAH paravicAlane mohAH / tAn punarna dRSTasamayo vibhajate satyAn vA'lIkAn vA // chAyA // nijaketi, sarve saGgrahAdayo nayA nijaparicchedyaviSaye samyagjJAnarUpA api paranayaparicchedyaviSayonmUlane pravRttA mithyApratyayA bhavanti, svaviSayasyeva paranayaviSayasyApi satyatvenonmUlayitumazakyatvAt, anyathA svaviSayo'pi na syAt, tathA ca sati nirviSayatvena 25 pratyayo mithyAbhUto bhavet, tadbhinnasya tadbrAhakapramANasyAbhAvAt, atastAneva nayAn dRSTasamayaH vijJAtAne kAntAtmaka vastutattvaH satyetaratayA svetaraviSayamavadhAryamANo'pi svetaraviSayatayA tAnna vibhajate, api tu itaranayasavyapekSameva svanayAbhipretaM viSayaM satyamevAvadhArayati, grAhyasatyAsatyAbhyAM grAhakasatyAsatye ityevamabhidhAnam, tacca dRSTAnekAntatattvasya vibhajanaM syAdastyeva dravyArthata ityevaMrUpam // 28 // "Aho Shrutgyanam" Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghopAma 1 nayasamyaktvanirUpaNam / ___ato nayapramANAtmakaikarUpatAvyavasthitamAtmasvarUpamanugatavyAvRttAtmakam , utsargApavAdarUpagrAhyagrAhakAtmatkavAvyavatiSThata ityarthapradarzanAyAha davvaviyavattavvaM savvaM savveNa NicamaviyappaM / Araddho ya vibhAgo pajjavavattavvamaggo ya / / 29 / / dravyArthikavaktavyaM sarva sarveNa nityamavikalpam / Arabdhazca vibhAgaH paryavavaktavyamArgazca // chAyA / / dravyAthiketi, saGgrahAdevyArthikasya yatkiJcitsadAdirUpeNa vyavasthitaM vastu paricchedya tatsarvaM sarveNa prakAreNa sarvakAlamavikalpaM nirbhedam , pramANaviSayasya ca sarvasya sadasadvizeSAtmakatvAt , dravyArthikaparicchedyaM vastu ca bhedena sampRktam , tathA hi ca sa evAvibhAgaH, yo dravyAdinA''kAreNa sattArUpaH, paryAyavaktavyamArgazca paryAyAstikasya yadvaktavyaM vizeSastasya 10 mArgo jAtaH, paryAyArthikaparicchedyasvabhAvo vizeSaH sampanna iti yAvat // 29 // evaM bhedAbhedarUpaM vastUpadarya paryAyArthika viSayasya bhedasya dvaividhyamAhaso uNa samAsao ciya vaMjaNaNiao ya asthaNiao ya / atthagao ya abhiNNo bhaiyatvo vaMjaNaviyappo // 30 // sa punaH samAsata eva vyaMjananiyatazcArthaniyatazca / arthagatazcAbhinno bhAjyo vyaJjanavikalpaH // chAyA // sa iti, sa vibhAgastu vyaJjananayanivandhano'rthanayanibandhanazceti dvividhaH, arthagatastu vibhAgo'bhinnaH, saGgrahavyavahArarjusUtrArthapradhAnanaya viSayo'rthaparyAyo'bhinnaH, asadadravyAtItAnAgasavyavacchinnAbhinnArthaparyAyarUpatvAttadviSayA nayA api arthagato vibhAgo'bhinna ityucyante / bhAjyo vyaJjanavikalpa iti, vikalpitaH zabdaparyAyo bhinno'bhinnazca, anekAbhi. 20 dhAna ekaH, ekAbhidhAnazcaika iti kRtvA, samAnaliGgasaMkhyAkAlAdiranekazabdo ghaTaH kuTaH kumbha ityAdika ekArtha iti zabdanayaH, samabhirUDhastu bhinnAbhidheyau ghaTakuTazabdo bhinnapravRttinimittatvAt rUparasAdizabdavadityekArtha ekazabda iti manyate, evambhUtastu ceSTA samaya eva ghaTo ghaTazabdavAcyo'nyathA'tiprasaGgAt / tadevamabhinno'rtho vAcyo'syetyabhinnArtho ghaTazabda iti manyate // 30 // 25 tadanyato vibhaktena svarUpeNaikamanekaJca yadvastUktaM tadanantapramANamityAkhyAtumAha-- egadaviyammi je atyapajavA vayaNapajjavA vAvi / tIyANAgayabhUyA tAvaiyaM taM havai davvaM // 31 // 15 "Aho Shrutgyanam" Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitaravasopAme [ ekaviMzam ekadravye ye'rthaparyavA vacanaparyavA vApi / atItAnAgatabhUtA tAvatkaM tadbhavati dravyam // chAyA // eketi, ekasmin jIvAdidravye'rthaparyAyAH, arthagrAhakAH saGgrahavyavahArarjusUtrAkhyAH tabAhyA vA arthAstathA vacanaparyAyAH zabdanayAH zabdasamabhirUdvaivambhUtAstatparicchedyA vA 5 vastvaMzAste atItAnAgatavartamAnarUpatayA sarvadA vivartante vivRttA vivartiSyanta iti teSAmAnantyAdvastvapi tAvatpramANaM bhavati, tathAhi anantakAlena sarveNa vastunA sarvAvasthAnAM parasparAnugamenA''sAditatvAdayasthAtuzvAvasthAnAM kathacidananyatvAddhaTAdivastu paTapuruSAdirUpeNApi kathacidvivRttamiti sarva sarvAtmakaM kathazciditi sthitam , dRzyate caikaM pudgaladravyamatI tAnAgatavartamAnadravyaguNakarmasAmAnyavizeSapariNAmAtmaka yugapat krameNApi tattathAbhUtameva, 10 ekAntAsata utpAdAyogAt satazca niranvayavinAzAsambhavAditi // 31 // vastUnAM yathAnekAntAtmakatvaM tathA tatpratipAdakavAkyanayAnAmapi tathAvidhameva svarUpa. miti, arthavyaJjanaparyAyaiH zaktivyaktirUpairanantairanugato'rthaH savikalpo nirvikalpazca pratyakSato'vagataH, samprati puruSadRSTAntadvAreNa vyaJjanaparyAyaM tadavikalpakatvanibandhanamarthaparyAyaca. tatsavikalpakatvanimittamiti ca darzayitumAha---- purisammi purisasaddo jammAI mrnnkaalpjj'to| tassa u bAlAIA pajavajoyA bahuviyappA // 32 // puruSe puruSazabdo janmAdimaraNakAlaparyantaH / tasya tu bAlAdayaH paryavayogA bahuvikalpAH // chAyA // puruSa iti, atItAnAgatavartamAnAnantArthavyaJjanaparyAyAtmake puruSavastuni puruSa iti 20 zabdasya vAcyo'rthaH janmAdirmaraNaparyantaH abhinna ityarthaH puruSa ityabhinnAbhidhAnapratyaya. vyavahArapravRtteH, tasyaiva puruSavastuno bAlAdayaH paryAyayogA: pariNatisambandhA. bahuvikalpAH anekabhedAH pratikSaNasUkSmapariNAmAntarbhUtA bhavanti, tatraiva tathAvyatirekajJAnotpatteH, evaJca syAdekaH ityavikalpaH, syAdaneka iti savikalpaH siddhaH, anyathAbhyupagame tadabhAva eveti vipakSe bAdhAmagrimagAthayA darzayiSyati, iti prthmaavtrnnikaanusaaryrthH| aparAvataraNi25 kApakSe puruSavastuni puruSavanirvyaJjanaparyAyaH, zeSo bAlAdidharmakalApo'rthaparyAya iti samudAyArthaH // atra ko'yaM puruSazabdaH, kathaM vA zabdo'rthasya paryAyaH, tato'tyantabhinnatvAt, ghaTasyeva paTa iti, tatra vaiyAkaraNAH varNebhyo bhinnaH arthabodhahetuH sphoTAkhyaH zabdo jJAyate, zrAvaNa 15 "Aho Shrutgyanam" Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam } nayasamyaktvanirUpaNam / vijJAne varNAtiriktasya sphoTasya nigvayavasyAkramasya mphuTaM pratibhAsanAt / zravaNavyApArAnantaraM hi abhinnArthAvabhAsA saMvidanubhUyate, na cAsau varNaviSayA, varNAnAM parasparaM vyAvRttarUpatvAdekAvabhAsajanakatvavirodhAt , tadajanakasya cAtiprasaGgena tadviSayakatvAnupapatteH / na ceyaM sAmAnyaviSayA, varNatvAnyAparasAmAnyasya gakAraukAravisarjanIyedhvasambhavAt , varNatvasya ca pratiniyatArthabodhakatvAyogAt , gakAraukAravisargAstu na kakudAdimadarthapratyAyakatayA zabdavya. 5 padezabhAjaH, na hi te vyastA arthapratyAyakAH, varNenaikenaiva gavAdyarthapratItyutpAde'paravarNoccAraNavaiyaryaprasaGgAt, samudAyazca teSAM na sambhavati, kramotpAdAt kSaNikatvAcca, bhinnapuruSApekSayA yugapadutpannAnAM samudAyAdarthapratipatteradarzanAt, pratiniyatakramavarNapratipattyuttarakAlaM hi zAbdI pratipattiH saMvedyate / atha pUrvavarNAnugRhIto'ntyo varNaH kramotpannaH svArtha bodhayatIti cenna, pUrvavarNAnAmantyavarNaM pratyanuprAhatvAyogAt , na hi pUrvaH pUrvo varNa uttarottaravaNaM prati janako 10 yenAntyavarNa prati pUrveSAmupakAritvaM bhavet , varNAdvarNAntarotpatterabhAvAt , pratiniyatasthAnakaraNAdita eva tadutpatteH, varNAbhAve'pi varNotpatterdarzanAcca / na cArthajJAnotpattau pUrvavarNAnAM saha. kAritvamevAntyavarNa pratyupakAritvamiti vAcyam , antyavarNakAle teSAmabhAvena sahakAritvAyogAt / ata eva na prAktanavarNajJAnAnAmapi sahakAritvam / nApi pUrvavarNajJAnajasaMskArAH sahakAriNaH, saMskArANAM svajanakavijJAnaviSayakasmRtAveva hetutvAt / na vA tatsmRtayaH saha. 15 kAriNyaH, tAsAM yugapadanutpatteH kramotpannAnAJcAvasthAnAsambhavAt , tato'vazyaM varNavyatiriko'rthapratyAyakaH sphoTAkhyaH zabdo'bhyupeyaH, sa ca nityo vyApakazca sarvatraikarUpatayA pratipatteriti vadanti / vaizeSikAstu pUrvapUrvavarNadhvaMsaviziSTo'ntyo varNo'rthabodhakaH, na cAbhAvasya sahakAritvaM viruddham , vRntaphalasaMyogAbhAvasyApratibaddha gurutvaphalaprapAtakriyAjanane, para. mANau pUrvarUpapradhvaMsasahakRto'gnisaMyogasya ca raktotpAde sahakAradarzanAt / athavA pUrvavarNa. 20 vijJAnasambhUtasaMskArApekSo'ntyo varNaH padArthapratipatti janayati, na ca saMskAro viSayAntaravijJAnajanakaH kathamiti zaGkatham , tadbhAvabhAvitayA'rthabodhopalabdheH, pUrvavarNavijJAnajanyasaMskArazcAntyavarNasahAyatAmitthaM pratipadyate, Adau hi varNe zrute tatsaMskArastato dvitIyavarNazratiH tataH pUrvasaMskArasahito viziSTaH saMskAraH, tatastRtIyavarNavijJAnaM tataH pUrvasaMskAraviziSTo viziSTataraH saMskAraH, ityevaM yAvadantimo varNo viziSTasaMskArasahAyaH, athavA tathAvidha- 25 saMskAraprabhavasmRtyapekSo'ntyo varNaH padarUpo'rthabodhaheturiti / tadevaM yathoktasahakArikAraNApekSAdantyAdvarNAdarthapratipattiranvayavyatirekAbhyAmupajAyamAnatayA nizcIyamAnA sphoTakalpanAM dUrIkaroti, sphoTavyatirekeNApyarthapratipatteruktarUpeNa sambhavenAnyathAnupapatterabhAvAt , dRSTa 21 "Aho Shrutgyanam" Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 162 : sammatitastra sopAne [ ekatriMzam kAraNAdeva kAryotpattau na hyaSTakAraNaparikalpanA jyAyasI, atiprasaGgAt / kiJca sphoTAbhivyaktAvapi na varNAnAM sAmarthya masti, samastA hi te na sphoTamabhivyaJjayanti sAmastyAsambhavAt nApyekaikazaH, anyavarNavaiyarthyaprasaGgAt ekenaiva tadabhivyaktijananAt / na ca pUrvavaNaiH sphoTasya saMskAre'ntyo varNastasyAbhivyaJjaka iti na varNAnAM vaiyarthyamiti vAcyam, 5 abhivyaktayatirikta saMskArasvarUpAnavadhAraNAt, vegasthitisthApakalakSaNau hi saMskArau mUrtabhAvinau nAmUrte sphoTe sambhavataH, vAsanAlakSaNo'pi nAcetane sphoTe, tasya caitanyasvIkAre tu svasiddhAnta vyAghAtaH, na vA saMskAraH sphoTasvarUpaH, varNaistasya janyatvApatteH, nAMpi tato bhinnastaddharmarUpaH, sambandhAnupapatteH tatkRtopakArAbhAvAt, avyatiriktopakArAbhyupagame sphoTasya tajjanyatAprasaktiH, vyatiriktopakArasvIkAre tu tasyAnabhivyaktasvarUpasya sadbhAvena 10 na pUrvavadarthapratipattihetutvam, tatsvarUpatyAge cAnityatAprasaGgaH / na ca saMskArasahAyo'sAvicalitasvarUpa evArthapratipattiM janayati, ekakAryakAritvasyaiva sahakAritvarUpatvAt, na tvatizayotpAdakasya sahakAritvamiti vAcyam, tathA satyanyakRtopakAranirapekSANAM varNAnAmekakAryanirvarttanalakSaNasahakAritvavat sahakArisahitAnAmarthapratipattisambhavena sphoTakalpanAnathaiMkyAt / kiJca sphoTasya saMskAraH, kiM sphoTavijJAnajananaM kiM vA tadAvaraNadUrIkaraNam, na 15 prathamaH varNAnAmarthaM pratipatijanana iva sphoTapratipattijanane'pi sAmarthyAbhAvAt, nyAyasya samAnatvAt / na dvitIyaH, ekatraikadA tadAvaraNApAye sarvadezasthaiH sarvadA vyApinityarUpatathA sa upalabhyeta, apagatAvaraNasya tasya nityatvavyApitvAbhyAM sarvatra sarvadopalabhyasvabhAvatvAt, anupalabhyasvabhAvatve vA na kenacit kadAcit kutracidupalabhyeta / yadi tvekadezenAvaraNApagamaH svIkriyate tarhyavRtAnAvRtatvena sAvayavatAprasaGgaH / api ca ekadezAste 20 yadi sphoTAdarthAntarabhUtAH zabdasvarUpAzca tadA teSAM gozabdasvabhAvatve gozabdAnekatvaprasaGgaH, agozabdasvabhAvatve tu gavArthapratyAyakatvaM na syAt / yadi te sphoTAtmakAstarhi sphoTa eva saMskRta iti sarvadezAvasthitAnAM vyApinastasya pratipattiprasaktiH / evaM vAyUnAmapi sphoTavyaJjakatvaM nirastam, vAyUnAM vyaJjakatve varNavaiyarthyaprasaGgaH sphoTAbhivyaktau arthapratipAdane vA teSAmanupayogAt / tathA sphoTasya varNoccAraNAt prAkU sadbhAve varNAnAM 25 vAyUnAM vA vyaJjakatvaM syAt na ca tatsadbhAvaH kutazcit pramANAdavagata iti na tatpari 7 1 ekapadaghaTakaikavarNAbhivyaktasphoTaprattipannArthAdanyapadAbhivyaktasphoTapratipannArthavyavacchedArthaM varNAntaroccAraNamiti cenna taduccAraNe'pi tatpratipatterevAnuSaGgAt, gauriti padasyArtho hi gakArocAraNAdyathA pratIyate tathaukAroccAraNAdauzanasa iti padArtho'pi tathA ca gauritipadAdeva gauH auzanasa iti padadvayaM pratIyeta, tathA kimekapadasphoTAbhivyaktaye gAyanekavarNA cAraNamaparapadasphoTavyavacchedena, kiMvA'nekapadasphoTAbhivyaktaya iti saMzayo vA syAdityapi bodhyam // "Aho Shrutgyanam" Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] nayasamyaktvanirUpaNam / : 163 : kalpanA yuktA / na ca pratyabhijJAjJAnaM sphoTasya nityatvaprasAdhakaM varNoccAraNAt prAgapyastitvamavabodhayatIti vAcyam, tasya sAdRzyanibandhanatvenAtra viSaye'pravRtteH, ekagoorest saGketitAgozabdAdgovyaktayantare'nyatrAnyadA ca nityatvamantareNApi pratipattisambhavAt / na vA'dhyakSaM sphoTamavabhAsayati, ghaTAdizabdeSu parasparavyAvRttAne kavarNavyatiriktasya sphoTAtmano'rthapratyAyakasyaikasyAdhyakSa pratipattiviSayatvenApratibhAsanAditi vadanti / 5 atha gakArAdyAnupUrvIviziSTo'ntyo vargoM viziSTAnupUrvIkA vA gakAraukAravisarjanIyAH zabdaH, tathA coktam ' yAvanto yAdRzA ye ca yadarthapratipAdakAH / varNAH prajJAtasAmarthyAste tathaivAvabodhakAH // [ zlo0 vA0 sphoTavA0 zlo0 69] iti mImAMsakAH, tantra yuktam, AnupUrvyA varNAvyatireke vyastAnAM vA samastAnAM varNAnAmarthabodhAjanakatvasyoktatvAt, vyatireke na sA'nityA, svasiddhAntavirodhAt, vaidikAnupUrvyA nityatvenAbhyupagamAt nApi 10 nityA, sphoTapakSoditanikhiloSAnuSaGgAt / na vA vaidikI varNAnupUrvI nityA, laukikatadAnupUrvyavizeSAt / na vA tadAnupUrvyA vailakSaNyam, apauruSeyatvalakSaNavailakSaNyasya prAgeva nirastatvAt, vaicitryalakSaNavailakSaNyasya cAnityatvenAvirodhAnnityatvAprasAdhakatvAt, laukikavAkyeSvapi vaicitryasyopalabdhezca / nApi varNAnAM nityatvAd vyApitvAccAnupUrvI sambhavati, dezakAlakRtakramAnupapatteH / na cAbhivyaktyAnupUrvI teSAM sambhavati, abhivyakteH 15 pUrvaM nirastatvAt / pUrvapUrva varNa jJAnajanya saMskAra sahitastatsmRtisahAyo vA'ntyo varNa pada miti vaizeSikAbhyupagamo'pi na yuktaH saMskArasmaraNAderanupalabhyamAnasya tatsahakAritvakalpanAyAM pramANAbhAvAt tadanyathAnupapatterapyabhAvAt / AnupUrvIsambhave'pi na parapakSe arthapratipattihetavo varNA bhavitumarhanti, arthapratipattijanakasvabhAvatve ajanakasvabhAvatve vA nityaM pratipatterapratipattervA prasaGgAt / kina nityasambandhavAdinAM tadapekSayA varNAnAM nArthapratyAyaka- 20 tvaM sambhavati, nityasyAnupakArakatayA'pekSaNIyatvAyogAt / na vA zabdArthayornityaH sambandhaH pramANasiddhaH, pratyakSeNa tadananubhavAt, tadabhAve ca nAnumAnena tatsiddhiH, tasya tatpUrvakatvAbhyupagamAt / nanu zabdArthayoryadi svAbhAvikaH sambandho na bhavettadA na bhavedravAdizabdazravaNena kakudAdimato'rthasya pratipattirna caivam, tasmAdasti kAcana zaktirarthavAciketi cenna, avijJAtasambandhasyApi tato'rthabodhaprasaGgAt / na ca saMketAbhivyaktasyaiva svAbhAvika sambandhasyArtha- 25 pratyAyakatvam, saGketAdevArthapratipattyA svAbhAvika sambandhakalpanAvaiyarthyaprasaGgAt / saGketAddhi 1 vAcyavAcakasAmarthyasya zrotrAdIndriye'sAvAraNarUpeNApratibhAsanAt, tatsAmarthyasyAtIndriyatvAt / na hyatIndriyaM pratipattyaGgam, jJApakasya nizvayAvazyakatvAt, sannidhimAtreNa jJApane'tiprasaGgAt / na vA'numAnagamyaH, jJAnasya vA'rthasya vA zabdasya vA tallikasya tena sambandhAsiddheH, na hi tattAdAtmyaM tadutpattirvA liGgasya, tasyAnityatvaprasaGgAditi bodhyam // "Aho Shrutgyanam" Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ ekaviMzam zabdenAnenetthambhUtamartha vyavahAriNaH pratipAdayantItyavagatya vyavahArakAle punastathAbhUtazabdazravaNAtsaGketasmaraNe tatsadRzaM taM vA'rthaM pratipadyante, na punaH svAbhAvikaM sambandhamavagatya punastatsmaraNe'rthamavagacchanti / na ca svAbhAvikasambandhavyatirekeNa vAcyavAcakayoH saGketakara. Ne'navastheti vAcyam , vRddhavyavahArAt prabhUtazabdAnAM vAcyavAcakasvarUpAvadhAraNAt, prayo5 jyaprayojakayovyutpannayorghaTamAnayeti zabdaprayogatathAnuSThAne pazyannavyutpannasaMketo bAlo'. nena ghaTazabdAt ghaTArthaH pratipannaH, AnayazabdAcAnayanakriyA, anyathA'paranimittAbhAve'. pIdRzAnuSThAnametadvAkya zravaNAnantaraM kathaM vidadhyAdityavyutpannAnAM saGketAvadhAraNAditi katha. manavasthA bhavet / na ca prathamasaMketavidhAyino vinA svAbhAvikasambandhena vAcyavAca. kayoH kuto vAcyavAcakarUpAvagatiriti vAcyam, anAditvAdasya vyavahArasyAparA10 parasaGketa vidhAyipUrvakatvena nirdoSatvAt / na ca vAcyavAcakasambandhasya puruSakRtatve zabdavadartho'pi vAcakaH syAditi vAcyam , yogyatA'natikrameNa saGketakaraNAt / na ca svAbhAvikasambandhavyatirekeNa pratiniyatayogyatAyA apyabhAva itivAcyam , kRtakatve'pi pratiniyatayogyatAvatAM bhAvAnAmupalabdheH, tathAhi yatra lohatvaM chedikAzaktistatraiva kriya mANA dRSTA na jalAdo, yatraiva tantutvamasti tatraiva niSpAdyate paTotpAdanazaktirna tu vIraNAdau, 15 tatra tantutvAbhAvAt, evaJca yadyathopalabhyate tattathaivAbhyupagantavyam, dRSTAnumitAnAM niyogapratiSedhAnupapatteH, tena yatraiva varNatvAdikaM nimittaM tatraiva vAcikA zaktiH saGkete. notpAdyate, yatra tanniyataM nimittaM nAsti na tatra vAcikA zaktiriti na nityavAcyavAcakasambandhaparikalpanayA prayojanam / ekAntanityasya tu jJAnajanakatve sarvadA jJAnotpattiH, tadajanakasvabhAvatve na kadAcidvijJAnotpattiriti pratipAditam / samayabalena tu zabdA20 darthapratipattau yathA saGketa viziSTasAmagrItaH kAryotpattau na kazciddoSaH / ata evAnumAnAt pramANAntaraM zAbdam , anumAnaM hi pakSadharmatvAnvayavyatirekavalliGgabalAdudayamAsAdayati, zAbdantu saGkettasavyapekSazabdopalambhAt pratyakSAnumAnAgocare'rthe pravarttate, svasAdhyAvyabhicAritvamapyanumAnasya trirUpaliGgodbhUtatvenaiva nizcIyate zAbdasya svAptoktatvanizcaye sati zabdasyottarakAlamiti / kiJca yatra yatrArthe puruSeNa pratipAdakatayA zabdaH prayujyate taM tamartha 25 yathAsaMketaM pratipAdayati, na tvevaM dhUmAdikaM liGgaM puruSecchAvazena jalAdikaM pratipAdayatItyanu mAnAcchandaH pramANAntaraM siddhH| kathaM varNAH zabdarUpatAmupayAnti, ucyate parimitasaMkhyAkAH pudgaladravyopAdAnAparityAgenaiva pariNatA azrAvaNasvabhAvaparityAgena prAptazrAvaNasvabhAvA vi. ziSTAnukramayuktA varNAH vAcakatvAcchabdarUpAH, anyathoktadoSAnativRttiH syAt / nanu bhavapakSe'pi kramasya varNebhyo vyatireke na varNavizeSaNatvamavyatireke varNA eva kevalAH, te ca "Aho Shrutgyanam" Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / nayasamyaktvanirUpaNam / vyastAH samastA vA nArthapratipAdakA iti na zabdaH kazcidarthapratyAyakaH, asadetat , varNavyatiriktAvyatiriktasya kramasya pratipatteH, tathAhi na varNebhyo'rthAntarameva kramaH, varNAnuviddhatayA tasya pratIteH, nApi varNA eva kramaH, tadviziSTatayA varNAnAM pratipatteH, na ca tadvizeSaNatvena pratIyamAnasya kramasyApahnavo yuktaH, varNeSvapi tatprasakteH, neyaM bhrAntirUpA pratipattiH, varNAnAM tadviziSTatayA'bAdhitAdhyakSagocaratvAt , arthapratipattikAraNato'numitatvAJca / na cAbhAvaH 5 kasyacidbhAvAdhyavasAyitayA vizeSaNam , nApyarthapratipattihetuH, na ca kramo'pyahetuH, tathA. smakavarNebhyo'rthapratIteH, tato bhinnAbhinnAnupUrvI viziSTA varNA viziSTapariNatimantaH zabdaH, sa ca padavAkyAdirUpatayA vyavasthitaH, tena viziSTAnukramavanti tathAbhUtapariNatimApannAni padAnyeva vAkyamabhyupagantavyam , tadvyatiriktasya tasya padavadanupapadyamAnatvAt / nanu kathaM zabdo vastvantaratvAt puruSAdevastuno dharmo yenAsau tasya vyaJjanaparyAyo bhavet , na, nAmana* 10 yAbhiprAyAt , nAmanAmavatorabhedAt , puruSazabda eva puruSArthasya vyaJjanaparyAyaH, yadvA puruSa iti zabdo vAcako yasyArthagatatadvAcyadharmasyAsau puruSazabdaH, sa cAbhidheyapariNAmo vyaanaparyAyaH kathaM nArthadharmaH, sa ca vyaJjanaparyAyaH puruSotpatterArabhya A puruSavinAzAdbhavatIti janmAdimaraNaparyanta uktaH, tasya tu bAlAdayaH paryAyayogA bahuvikalpAH, tasya puruSAbhidheyapariNAmavato bAlakumArAdayastatropalabhyamAnA arthaparyAyA bhavaMtyanantarUpAH, evaJca 15 puruSo vyaJjanaparyAyeNaikaH bAlAdibhistvarthaparyAyairaneka iti siddham // 32 // itthameva sarva vastvekamane vA sarvasya tathaivopalambhAdanyathA'bhyupagame ekAntarUpamapi tanna bhavedityAha asthi tti NivyiyappaM purisaM jo bhaNai purisakAlammi / so bAlAiviyappaM na lahai tullaM va pAvejA // 33 // astIti nirvikalpa puruSaM yo bhaNati puruSakAle / sa bAlAdivikalpa na labhate tulya vA prApnuyAt / / chAyA / / astIti, yo'stItyevaM nirgatAkhilabhedaM ekarUpaM puruSadravyaM puruSotpattikSaNa eva bravIti bAlAdibhedarUpatayA nAsau svayameva vyavasthitiM prApnuyAt , nApi tadrUpatayA'paramasau pazyet , evazvAbhedarUpameva tatpuruSavastu prasajyate tulyaM vA prApnuyAt , tadapyabhedarUpaM bAlAdi- 25 tulyatAmeva abhAvarUpatayA prApnuyAt . bhedApratIto hi abhedo'pi na pratIyata eveti abhAvarUpataiveti bhAvaH // 33 // idamevopasaMharati-- 20 "Aho Shrutgyanam" Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvasopAne [ ekaviMzam vaMjaNapajjAyassa u puriso purisotti nniccmviyppo| bAlAiviyappaM puNa pAsai se atthapajjAo // 34 // dhyAnaparyAyasya tu puruSaH puruSa iti nityamavikalpaH / bAlAdiyikalpaM punaH pazyati tasyArthaparyAyaH // chAyA / / 5 vyaJjaneti, vyaJjanaM zabdaH, arthavyaJjakatvAt , tasya paryAyaH Ajanmano maraNAntaM yAvadabhinnasvarUpapuruSadravyapratipAdakatvaM, tadvazena tatpratipAdya vastusvarUpaM vopacArAt, tasya matena tu etad dvitayamapi puruSaH puruSa ityabhedarUpatayA na bhidyate, ata etanmatena puruSavastu sadA'vikalpakam , bhedaM na pratipadyata iti bhAvaH / bAlAdibhedaM tu tasyaiva puruSasyArthaparyAyaH RjusUtrAdiH pazyati / atrApi viSayiNA viSayaH RjusUtrAdyarthanaya viSayaH abhinne puruSarUpe 10 bhedasvarUpo nirdiSTaH, upacArAt, evaJcAbhinnaM puruSavastu bhedaM pratipadyata iti yAvat / zabdaparyAyeNAvikalpaH puruSo bAlAdinA tvarthaparyAyena savikalpaH siddha iti gAthAtAtparyArthaH // 34 // evaM nirvikalpasavikalpasvarUpe puruSavastuni tadviparyayeNa tadvastu pratipAdayan vastusvarUpAnavabodhaM svAtmaniprakAzayatItyAha saviyappaNiviyappaM iya purisaM jo bhaNejja aviyappaM / saviyappameva vA NicchaeNa Na sa nicchio samae // 35 // savikalpanirvikalpamiti puruSa yo bhaNyAdavikalpam / savikalpameva vA nizcayena na sa nizcitaH samaye // chAyA // savikalpeti, syAtkArapadalAJchitaM savikalpaM nirvikalpaM puruSadravyaM yaH pratipAdako nizcayena-avadhAraNena avikalpameva savikalpameva vA brUyAt sa yathAvasthitavastupratipAdane 20 prastute'nyathAbhUtaM vastu pratipAdayan samaye na paramArthena vastusatvasya paricchetteti nishcitH| pramANaparicchinnaM hi tathaivAvisaMvAdivastu pratipAdayan vastutaH pratipAdaka ucyate / na caikAtAvikalpAdirUpaM vastu kenacit pratipannaM prApyate vA yena tathAbhUtaM vacastatra pramANaM bhavet , tathAbhUtavacanAbhidhAtA vA tajjJAnaM vA pramANatayA loke vyapadezamAsAdayediti // 35 // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnaMdasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijaya kamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpadRghareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitattvasopAnasya nayasamya katvanirUpaNaM nAma ekaviMzatitamaM sopAnam // 15 25 "Aho Shrutgyanam" Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sopAnam ] saptabhanirUpaNam / atha saptabhaGganirUpaNam / tadevaM parasparasApekSabhedAbhedAtmano vastunaH kathaJcit sadasatvamuktvA tadabhidhAyakasya vacasaH puruSasyApi tadabhidhAnadvAreNa samyamithyAtvamabhidhAya samprati bhAvAbhAvaviSayaM tatraivaikAntAnekAntAtmakamaMzaM pratipAdayato vivakSayA sunayadurnayapramANarUpatAM tatprati. pAdakaM vaco yathA'nubhavati tathA prapaJcataH pratipAdayitum , yadvA yathaiva yadvastu vyavasthitaM 5 tathaiva tasya pratipAdayato vaktunipuNatvaM bhavati, anyathA sAMkhyabauddhakaNAdAnAmivAbhinnabhinnaparasparanirapekSobhayavastusvarUpAbhidhAyinAM arhanmatAnusAriNAmapi syAdastItyAdi savika. lparUpatAmanApannavacanaM vaktayAM syAtkArapadAlAJchitavastudharma pratipAdayatAmanipuNatA bhave. diti prapaJcataH saptavikalpotthAnanimittamupadarzayitumAha atyaMtarabhUehi ya Niyaehi ya dohi smymaaiihiN| vayaNavisesAIyaM davvamavattavvayaM paDai // 36 / / arthAntarabhUtezca nijakaizca dvAbhyAM samayAdibhyAm / vacanavizeSAtItaM dravyamavaktavyakaM patati // chAyA // arthAntareti / arthAntarabhUtaH paTAdiH, nijo ghaTAdiH, tAbhyAM nijArthAntarabhUtAbhyAM ghaTavastunaH sadasattvaM prathama dvitIyabhaGganimittaM pradhAnaguNabhAvena bhavatIti prathama dvitIyau 15 bhanau / yadA tu dvAbhyAmapi yugapattadvastu abhidhitsitaM bhavati tadA'vaktavyabhaGganimittaM tathAbhUtasya vastuno'bhAvAt pratipAdakavacanAtItatvAt tRtIyabhaGgasadbhAvaH, vacanasya vA tathAbhUtasyAbhAvAt avaktavyaM vastu / tatrAsattvamupasarjanIkRtya sattvasya pratipAdane prathamo bhaGgaH sattvamupasarjanI kRtyAsatvasya pratipAdane ca dvitIyo bhaGgaH / dvayodharmayozca mukhyato gauNato vA pratipAdane na kiJcidvacanaM samartham , samastavacanena vAkyena vA tatpratipAda- 20 nAsambhavAt / anyapadArthapradhAnatvAt bahuvrIhiratra na samarthaH, ubhayaprAdhAnyasyAtrApekSa. NAt, atrArthe'vyayIbhAvo'pi na pravartate'sambhavAt / ubhayapadapradhAno dvaMdvasamAso dravyavRttirna prakRtArthapratipAdakaH, ekatra dharmadvayasya mukhyatayA tenApratipAdanAt / guNavRttirapi dravyAzritaguNapratipAdakaH, dravyamantareNa guNAnAM tiSThatItyAdikriyAnvayitvAsambhavAt , tasyA dravyAzritatvAdato na pradhAnabhUtayorguNayoH pratipAdyatvam / uttarapadArthapradhAnatvAttatpu. 25 ruSo'pyatra na pravartate, saMkhyAvAcipUrvapadatvAd dvigurapyazakta eva, karmadhArayo'pi na, guNAdhAravyaviSayatvAt / na cAnyat samAsAntaramasti yenaikayA mukhyatayA guNadvayaM vAcyaM bhavet , ata eva na vAkyamapi tAhagarthapratipAdakamasti, tasya samAsAbhinnArtha "Aho Shrutgyanam" Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ dvAviMzam bodhakatvAt , na ca kevalaM padaM vAkyaM vA lokaprasiddhama , tasyApi parasparApekSadravyAdiviSayatayA tathAbhUtArthapratipAdakatvAyogAt / zatRzAnacoH 'tau sadi' ti [pA0 3-2-127] saGketitasacchandavanna tayoH kenacitsaGketitaikazabdena vAcyatvam , vikalpaprabhavazabdavAcyatva. prasakteH, vikalpAnAJca yugapadapravRttyA naikadA tayostadvAcyatAsambhava ityavAcyatvaM tRtIyo 5 bhaGga iti prathamo'pekSAbhedaH / yadvA nAmasthApanAdravyabhAvabhinneSu vastuSu vidhisitAvidhitsitarUpeNa prathama dvitIyau bhanau, tatprakArAbhyAM yugapadavAcyam , tathAbhidheyapariNAmarahitasvAt , yadi hyavidhitsitarUpeNApi ghaTaH syAt tarhi pratiniyatanAmAdibhedavyavahArAbhAvapra. saktiH, tathA ca vidhitsitasyApi nAtmalAbha iti sarvAbhAva eva bhavet , yadi vidhissitaprakAreNApyaghaTaH syAtsadA tannibandhanavyavahArocchedaH syAt, ekapakSAbhyupagame'pi tadita10 rAbhAve tasyApyabhAva ityavAcya iti dvitIyo bhedaH / athavA svIkRtapratiniyataprakAre nAmA dike taTavastuni yaH saMsthAnAdistatsvarUpeNa ghaTaH, itareNa cAghaTa iti prathama dvitIyau, tAbhyAM yugapadabhidhAtuma zaktaravAcyaH, aparasaMsthAnAdinApi yadi ghaTastadaikasya sarvaghaTAtmakatA syAt, vivakSitasaMsthAnenApyaghaTo yadi tarhi paTAdAviva ghaTArthinastatrApravRttirbhavet , ekAntAbhyupagame'pi tathAbhUtasya pramANAviSayatvenAsattvAdavAcya iti tRtIyaH prakAraH / 15 yadvA svIkRtapratiniyatasaMsthAnAdau madhyamAvasthA nija rUpam, kuzUlakapAlAdilakSaNe pUrvotta rAvasthe arthAntararUpam , tAbhyAM sadasattvaM prathamadvitIyau bhaGgo, yugapattAbhyAmabhidhAtumasAmAt avAcyatvaM tRtIyo bhnggH| yadi ghaTa itarAvasthAbhyAmapi bhavet tadAnAdyanantatvaprasaGgaH / madhyamAvasthayApyaghaTo yadi syAt sarvadA ghaTAbhAvaprasaktiH, ekAntarUpatAyAma. pyayameva prasaGga ityasatvAdevAvAcya iti caturthoM bhedaH / athavA tasminneva madhyamAvasthArUpe 20 vartamAnAvartamAnakSaNAbhyAM sadasattvaM prathamadvitIyau, tAbhyAM yugapadabhidhAtumazakteravAcyatvaM tRtIyaH, pUrvottarakSaNayorapi ghaTasya sattve vartamAnakSaNamevAsau jAtaH pUrvottarayorvartamAnatAprApteH vartamAnakSaNamAtramapi na syAt, pUrvottarakSaNayorabhAve tadapekSasya tasyApyabhAvAt / vartamAnakSaNenApyaghaTarUpatAyAM sarvadA tasyAbhAvaprasaktiH, ekAntapakSe'pyayameva doSa ityabhA. vAdevAvAcya iti paJcamaH / yadvA kSaNapariNatirUpe ghaTe locanetarendriyajapratipattiviSaya25 tvAbhyAM sadasattvaM prathamadvitIyau, tAbhyAM yugapadAdiSTo'vAcyaH, indriyAntarajaprattiviSayata. yApi ghaTo yadi syAdindriyAntarakalpanAvaiyaryaprasaGgaH, indriyasaGkaraprasaktizca locanajapratipattiviSayatvenApi na ghaTastarhi tasyArUpatvaprasaktiH ekAntavAde'pi taditarAbhAve tasyApyabhAvAdavAcya eveti SaSTho bhedaH / athavA locanapratipattiviSaye tatraiva ghaTe ghaTazabdavAcyatA nijaM rUpaM kuTazabdavAcyatA pararUpaM, tAbhyAM sadasattvAt prathama dvitIyau bhaGgo, yogapadyanAbhi "Aho Shrutgyanam" Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / saptamananirUpaNam / dAnApekSayA tvavAcyatA, ghaTo yadi kuTazabdavAcyatayApi bhavettadA trijagata ekazabdavAcyatA syAt , ghaTasya vA'zeSapaTAdizabdavAcyatAprasaGga iti ghaTazabdavAcyatvapratipattau nikhilatadvAcakazabdapratipattiprasaGgazca, ghaTazabdenApyavAcyazceddhaTazabdocAraNavaiyaryaprasaGgaH, ekAntAbhyupagame tu tathAvidhavastvabhAvAt saGketadvAreNApi na tadvAcakaH kazcit zabda ityavAcya eveti saptamaH prakAraH / evaM ghaTazabdAbhidheye tatraiva ghaTe heyopAdeyAntaraGgabahiraGgopayogAnupayogAditayA 5 sadasattvAtprathamadvitIyau, tAbhyAM yugapadAdiSTo'vAcyaH, heyabahiraGgAnarthakriyAkAryasannihitarUpeNApi yadi ghaTo bhavet paTAdInAmapi ghaTatvaprasaktiH, yadhupAdeyasannihitAdirUpeNApyaghaTaH syAttadA'ntaraGgasya vaktRzrotRgatahetuphalabhUtaghaTAkArAvabodhakavikalpopayogasyApyabhAve ghaTasyApyabhAvaprasaGga ityavAcyaH, ekAntAbhyupagame'pyameva prasaGga ityavAcya ityaSTamo bhedaH / athavA tatraivopayoge'bhimatArthAvabodhakatvAnabhimatArthAvabodhakatvAbhyAM sadasattvAt prathamadvitIyau, 10 tAbhyAM yugapadAdiSTo'vAcyaH, itaraprakAreNApi yadi ghaTaH syAt pratiniyatopayogAbhAvaH, tathA bhyupagame viviktarUpopayogapratipattirna bhavet , svarUpeNApi yadyaghaTo bhavettadA sarvAbhAvaH, avi. zeSaprasaGgovA, na caivam , tathA'pratIteH, ekAntapakSe'pyayameva prasaGga ityavAcya iti navamaH / athavA sattvamasattvaM vA pararUpaM ghaTatvazca nijaM rUpaM tAbhyAM prathamadvitIyau bhaGgo, abhedena tAbhyAM nirdiSTo ghaTo'vaktavyo bhavati, yadi hi sattvamanUdya ghaTatvaM vidhIyate tadA sattvasya ghaTatvena 15 vyApterghaTasya sarvagatatvaprasaGgaH, tathAbhyupagame pratibhAsabAdhA vyavahAravilopazca, tathA yadyasattvamanUdya ghaTatvaM vidhIyate tarhi prAgabhAvAdezcaturvidhasyApyasattvasya ghaTatvena vyApterghaTatvaprasaGgaH, yadi ca ghaTatvamanUdya sadasattve vidhIyete tadA ghaTatvaM yattadeva sadasattve iti ghaTa. mAtraM sadasattve prasajyete tathA ca paTAdInAM prAgabhAvAdInAzcAbhAvaprasaktiriti prAktananyAyena vizeSaNavizeSyalopAt san ghaTa ityevamavaktavyaH, asan ghaTa ityevamapyavaktavyaH, na caikAnta- 20 to'vAcyaH, anekAntapakSe tu kathazcidavAcya iti na kazciddoSa iti dazamaH prakAra iti dika // bhaGgA ete trayo guNapradhAnabhAvena sakaladharmAtmakaikavastupratipAdakAH svayaM tathAbhUtAH santo niravayavapratipattidvAreNa sakalAdezAH, vakSyamANAzcatvArastu sAvayavapratipattidvAreNAzeSadharmAkAntaM vastu pratipAdayanto'pi vikalAdezA iti kecit pratipannAH / vAkyaca sarvamekAnekAtmakaM sat svAbhidheyamapi tathAbhUtamavabodhayati, na hi tAvaniravayavena 25 vastusvarUpAbhidhAnaM sambhavati, anantadharmAkAntakAtmakatvAdvastunaH, niravayavavAkyasya tu ekasvabhAvavastuviSayatvAt tathAbhUtasya ca vastuno'sambhadvAt na niravayavasya tasya 22 "Aho Shrutgyanam" Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAme [dvAviMzam vAkyamabhidhAyakam / nApi sAvayavaM vAkyaM vastvabhidhAyakaM sambhavati, vastuna ekAtmakatvAt, na ca vastunastadaMzA vyatiriktAH, tadvyatirekeNa teSAmapratIteH, ekasvarUpavyAptAnekAMzapratibhAsAt , na ca tadekAtmakameva, anekAMzAnuraktasyaivaikAtmanaH pratibhAsAt, ato vastuna ekAnekasvabhAvatvAt tathAbhUtavastvabhidhAyakAH zabdA api tathAbhUtA 5 eva, naikAntataH sAvayavA ubhayaikAntarUpA vA / tatra vivakSAkRtapradhAnabhAvasadAyekadharmAtmakasyApekSitAparAzeSadharmakroDIkRtasya vAkyArthasya syAtkArapadalAJchitavAkyAt pratIteH syAesti ghaTaH, syAnnAsti ghaTaH, syAdavaktavyo ghaTa ityete trayo bhaGgA sakalAdezAH / vivakSAviracitadvitridharmAnuraktasya syAtkArapadasaMsUcitasakaladharmasvabhAvasya dharmiNo vAkyArtharUpasya pratipattezcatvAro vakSyamANA vikalAdezAH syAdasti ca nAsti ghaTa iti prathamo vikalAdezaH, 10 syAdasti cAvaktavyazca ghaTa iti dvitIyaH, syAnnAsti cAvaktavyazca ghaTa iti tRtIyaH, syAdasti ca nAsti cAvaktavyazca ghaTa iti caturthaH, eta eva saptabhaGgAH syAtpadalAJchanavirahiNo'vadhArajaikasvabhAvA viSayAbhAvAhurnayA bhavanti, dharmAntaropAdAnapratiSedhAkaraNAt svArthamAtrapratipAdanapravaNA ete eva sunayarUpatAmAsAdayanti, syAtpadalAJchana vivakSitakadharmAvadhAraNavazAdvA sunayAH, sayAderekadezasya vyavahAranibandhanatvena vivakSitatvAt , dharmAntarasya cAniSi15 ddhatvAt / ataH syAdasti ityAdi pramANam , astyevetyAdi durnayaH, asti ityAdi sunayaH, na tu saMvyavahArAGgam , syAdastyeva ityAdikastu naya eva vyavahArakAraNam , svaparAvyAvRttava. stuviSayapravartakavAkyasya vyavahArakAraNatvAt , anyathA sadayogAditi // 36 // atha sAvayavavAkyarUpaM caturthabhaGgamAha aha deso sambhAve deso'sambhAvapajjave nniyo| 20 taM daviyamasthi Nasthi ya AesavisesiyaM jamhA // 37 // atha dezaH sadbhAce dezo'sadbhAvaparyave niyataH / tadravyamasti nAsti ca AdezavizeSitaM yasmAt // chAyA // atheti. yadA vastuno'vayavalakSaNo dezo'stitve niyataH, sannevAyamityevaM nizcitaH, aparazca dezo nAstitve niyataH, asanevAyamityavagataH, kathazcidavayavebhyo'vayavino'. 25 bhedAdavayavadhamaiH so'pi tathA vyapadizyate yathA kuNTho devadatta iti, evaJcAvayavasattvAsasthA bhyAmavayatryapi sadasan bhavati, tasmAttadravyamasti ca nAsti ca bhavati, ubhayapradhAnAvayava 1 yena vAkyamapi niravayavaM bhavediti bhaavH| atra vAkye sAvayavatvaM nirakyatvaJcAnekAtmakatvamekAtmakatvaM bodhyam // "Aho Shrutgyanam" Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] saptabhaGganirUpaNam / bhAgena yasmAdvizeSitam , tathAhi avayavena viziSTadharmeNa yadAdizyate tadasti ca nAsti pa bhavati, tathA svadravyakSetrakAlabhAvavibhakto ghaTaH svadravyAdirUpeNAsti paradravyAdirUpeNa ca sa eva nAsti, tathA ca puruSAdivastu vivakSitaparyAyeNa bAlAdinA pariNataM kumArAdinA cApariNatamityAdiSTamiti yojyam // 37 // atha paJcamaM bhaGgaM pradarzayatisambhAve AiTTho deso deso ya ubhayahA jss| taM atthi avattavvaM ca hoi davi viyappavasA // 38 // sadbhAve AdiSTo dezo dezazca ubhayathA yasya / tadasti avaktavyaJca bhavati dravyaM vikalpavazAt // chAyA // sadbhAva iti, yasya ghaTAderdharmiNo dezo dharmo'stitve'vaktavyAnuviddhasvabhAve AdiSTaH, 10 anyathA tadayogAt , na hyaparadharmApravibhaktatAmantareNa vivakSitadharmAstitvaM sambhavati, kharaviSANAderiva / tasyaivAparo deza ubhayathA AdiSTaH, astitvanAstitvaprakArAbhyAmekadaiva vivakSitaH, astitvAnuviddha evAvaktavyasvabhAvaH, anyathA tadasattvaprasakteH, na hyastitvAbhAve ubhayAvibhaktatA zazazRGgAderiva tasya sambhavinI, bhaGgo'yaM kevalaprathamatRtIyabhaGgasaMyo. gAtmako na, vivakSAvizeSAt , tatra hi astitvaM nAvaktavyatA'nuviddhaM parasparAvizeSaNabhUtayoH 15 pratipAdyenAdhigantumiSTatvAt, atra tu tathAbhUtadharmAkAntatayeti tadvyaM asti cAvaktavyazca bhavati taddharmavikalpanavazAt , dharmayostathApariNatayostathAvyapadeze dharmyapi tadvAreNa tathaiva vyapadizyate // 38 // SaSThaM bhaGgamAha AiTTho'sambhAve deso deso ya ubhayahA jassa / taM Natthi avattavvaM ca hoi daviyaM viyappavasA // 39 // AdiSTo'sadbhAve dezo dezazca ubhayathA yasya / tanAsti avaktavyaJca bhavati dravyaM vikalpavazAt // chAyA // AdiSTa iti, yasya vastuno dezo'sattve nizcitaH, asannevAyamityavaktavyAnuviddhaH, aparazvAsadanuviddhaH ubhayathA sannasaMzcetyevaM yugapanizcitastadA tavyaM nAsti cAvaktavyazca 25 bhavati vikalpavazAt , tadvyapadezyAvayavavazAt , dravyamapi tadvyapadezamAsAdayati, kevala. dvitIyatRtIyabhaGgavyudAsena paSTho bhaGgaH // 39 // 20 "Aho Shrutgyanam" Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvasopAne [ dvAviMzam atha saptamaM bhaGgamAha sambhAvAsabhAve deso deso ya ubhayahA jss| taM asthi Nasthi avattavvayaM ca daviyaM viyappavasA // 40 // sadbhAvAsadbhAvayordezo dezazca ubhayathA yasya / tadasti nAsti avaktavyakaJca dravyaM vikalpavazAt // chAyA / / sadbhAveti, yasya dezino dezo'vayavo dharmo vA sadbhAve nizcitaH aparastvasadbhAve, tRtIyastu ubhayathA, ityevaM dezAnAM sadasadavaktavyavyapadezAttadapi dravyamasti ca nAsti cAvaktavyazca bhavati, tathAbhUta vizeSaNAdhyAsitasya dravyasyAnena pratipAdanAdaparabhaGgAnAM vyu. dAsaH / ete ca paraspararUpApekSayA saptabhaGgayAtmakAH pratyekaM svArtha pratipAdayanti nAnyatheti 10 pratyekaM tatsamudAyo vA saptabhaGgAtmakaH pratipAdyamapi tathAbhUtaM darzayatIti vyavasthitam / atra pratyekabhaGgAnAM bhedavizeSA anyagranthebhyo'vaseyAH / anantadharmAtmake vastuti na tatpratipAdakavacanasya saptavacanAtiriktasyASTamasya sambhavaH, tatparikalpane viziSTanimittAbhAvAt kalpyamAnavacanAnAmatraivAntarbhAvAditi // 40 // anyonyAparityAgena vyavasthitasvarUpavAkyanayAnAM zuddhvazuddhivibhAgena saMgrahAdivyapa15 dezamAsAdayatAM dravyArthikaparyAyAthikanayAveva mUlAdhAra ityAdarzayati evaM sattaviyappo vayaNapaho hoi atthpjjaae| vajaNapajjAe uNa saviyappo Nibviyappo ya / / 41 // pavaM saptavikalpo vacanapatho bhavati arthaparyAye / vyaJjanaparyAye punaH savikalpo nirvikalpazca // chAyA // 20 evamiti, uktaprakAreNa saptavidho vacanamArgaH saGgrahavyavahArarjusUtrarUpe'rthanaye sarvo bhavati, tatra sAmAnyapAhiNi saGgrahe prathamaH, vizeSagrAhiNi vyavahAre dvitIyaH, RjusUtre tRtIyaH, caturthaH saGgrahavyavahArayoH, paJcamaH saGgraharjusUtrayoH, SaSTho vyavahArarjusUtrayoH saptamazca saGgrahavyavahArarjusUtreSu / vyaJjanaparyAye zabdanaye savikalpaH, prathame paryAyazabdavAcya tAvikalpasadbhAve'pyarthasyaikatvAt , dvitIyatRtIyayonirvikalpaH, dravyArthAtsAmAnyalakSaNAni25 gaitaparyAyAbhidhAyakatvAt , samabhirUDhasya paryAyabhedabhinnatvAt , evambhUtasyApi vivakSitakriyAkAlArthatvAt , liGgasaMjJA kriyAbhedena bhinnasyaikazabdAvAcyatvAt / zabdAdiSu tRtIyaH, prathamadvitIyasaMyoge caturthaH, teSveva cAnabhidheyasaMyoge pazcamaSaSThasaptamavacanamArgA bhavanti / "Aho Shrutgyanam" Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] saptabhanirUpaNam / : 173 athavA'rthanaya eva saptabhaGgAH, zabdAdiSu triSu prathamadvitIyAvaiva maGgo, yo yarthamAzritya vaktari saGgrahavyavahArarjusUtrAkhyaH pratyayaH prAdurbhavati so'rthanayaH, arthavazena tadutpatteH, asau hi pradhAnatayA'rtha vyavasthApayati, zabdaM svaprabhavamupasarjanatayA vyavasthApayati, tatprayogasya parArthatvAt / yastu zrotari tacchabdazravaNAdudgacchati zabdasamabhirUDhaivambhUtAkhyaH pratyayaH tasya zabdaH pradhAnam , tadvazena tadutpatteH, arthastUpasarjanaM tadutpattau tasyAnimittatvAt , sa zabda. 5 naya ucyate / tatra ca savikalpanirvikalpatayA vacanamArgo dvividhaH, savikalpaM sAmAnya nirvikalpaH paryAyaH, tadabhidhAnAdvacanamapi tathA vyapadizyate, tatra zabdasamabhirUDhau saMjJA kriyAbhede'pyabhinnamartha pratipAdayata iti tadabhiprAyeNa savikalpo vacanamArgaH prathamabhaGgakarUpaH / evambhUtastu kriyAbhedAdbhinnamartha tatkSaNe pratipAdayatIti nirvikalpo dvitiiybhnggruupstdvcnmaargH| avaktavyabhaGgakastu vyaJjananaye na sambhavatyeva, yataH zrotrAbhiprAyo vyaJjananayaH, sa ca 10 zabdazravaNAdartha pratipAdyate na zabdAzravaNAt, avaktavyaM tu zabdAbhAvaviSaya iti nAvaktavyabhaGgako vyaJjanaparyAye sambhavatItyabhiprAyavatA vyaJjanaparyAye tu savikalpanirvikalpau prathama dvitIyAveva bhaGgAvabhihitAvAcAryeNa, cazabdasya gAthAyAmevakArArthatvAditi // 41 // idAnI paraspararUpAparityAgena pravRttaH saGgrahAdinayaiH prAdurbhUtAstathAvidhA eva vAkyanayAstathAvidhArthapratipAdakA ityuktvA'nyathAbhyupagame teSAmapyadhyakSavirodhato'bhAva evetyeta- 15 dupadarzanAya kevalAnAM teSAM tAvanmatamupanyasyati-- jaha daviyamappiyaM taM taheva asthitti panjavaNayassa / Na ya sa samayapannavaNA pajjavaNayamettapaDipuNNA / / 42 / / yathA dravyamarpitaM tattathaivAstIti paryavanayasya / na ca sa samayaprajJApanA paryavanayamAtraparipUrNA // chAyA || 20 yatheti, yathA vartamAnakAlasambandhitayA yadravyaM pratipipAdayiSitaM tattathaiva vartate nAnyathA, anutpannavinaSTatayA bhAvibhUtayoravidyamAnatvenApratipatteH apratIyamAnayozca pratipAdayitumazakteratiprasaGgAt , vartamAnasamvandhina eva tasya pratipatteriti paryAyArthikanayavAkyasyAbhiprAyaH / tathAvidhassa vAkyanayaH dravyanayanirapekSe sati samyagarthaprarUpaNAyAM na paripUrNo'taH samayaprajJApanA na paripUrNA, sAvadhAraNakAntapratipAdanarUpasya paryAyanayasyAbhyakSabA- 25 dhanAditi bhAvaH // 42 // dravyArthikavAkyanaye'pyayameva nyAya ityAha "Aho Shrutgyanam" Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 174 : 5 10 sammatitaravasopAne paDipuNNajobvaNaguNo jaha lajjai bAlabhAvacarieNa / kuNai ya guNapaNihANaM aNAgayasuhovahANatyaM // 43 // 25 paripUrNa yauvanaguNo yathA lajjate bAlabhAvacaritena / karoti ca guNapraNidhAnaM anAgatasukhopadhAnArtham || chAyA || paripUrNeti, yathA samprAptayauvanaguNaH puruSo bAlabhAvasaMvRttanijAnuSThAnusmaraNAt pUrvamahamapyaspRzyasaMsparzAdivyavahAramanuSThitavAniti lajjate mayaitasmAtsukhasAdhanAtsukhamAptavyamiti cAnAgatasukhaprAptyarthaM utsAhAdiguNeSvaikAgryaM karoti, anenAtItAnAgatavarttamAnAnAmaikyamukaM bhavati // 43 // atrApi mate yathAvasthitavastusvarUpaprarUpaNaM na paripUrNa mityAha- Na ya hoi jovaNattho bAlo aNNo vilajai Na teNa / Na viya aNAgayavayaguNasAhaNaM jujjaha vibhante // 44 // na ca bhavati yauvanastho bAlo'nyo'pi lajjate na tena / nApi cAnAgatavayoguNasAdhanaM yujyate'vibhakte // chAyA || na ceti, yauvanasthaH puruSo na ca bAlo bhavati, api tu anya eva tena bAlacarite15 nAnyo'pi na lajjate puruSAntaravat, nAbhyanAgatavRddhAvasthA sukhAdiprasAdhanArthamatyantAbhede'vicalitasvarUpatayA tasya prayatnaH sambhavati, tasmAnnAbhedamAtraM tattvaM kathaJcidbhedavyavahArapratItibAdhitatvAt nApi bhedamAtram, ekatvavyavahArapratyayanirAkRtatvAditi bhedAbhedAtmakaM tattvamabhyupagantavyamanyathA sakalavyavahArocchedaprasaGgaH // 44 // 9 evamabhedabhedAtmakasya puruSatattvasya yathA'tItAnAgatadoSaguNanindAbhyupagamAbhyAM samba20 ndhaH tathaiva bhedAbhedAtmakasya tasya sambandhAdibhiryoga iti dRSTAntadASTantikopasaMhArArthamAha [ dvAviMzam jAikularUvalakkhaNasaNNAsaMbaMdhao ahigayassa | bAlAi bhAvadivigayassa jaha tassa saMbaMdho // 45 // jAtikula rUpalakSaNa saMjJAsambandhato'dhigatasya / bAlAdibhAvadRSTavigatasya yathA tasya sambandhaH // chAyA // jAtIti, puruSatvAdijAtyA pratiniyatapuruSajanyatva lakSaNakulena cakSurgrAhyarUpAdinA tilakAdilakSaNena pratiniyatazabdAbhidheyatva lakSaNasaMjJayA ca yastadAtmapariNAmarUpaH sambandharatamAzrityAdhigatasya tadAtmakatvenAbhinnAvabhAsa viSayasya, athavA sambandho janyajanakabhAvaH, "Aho Shrutgyanam" Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAmam 1 saptamananirUpaNam / tathA ca jAtikularUpalakSaNasaMjJAsambandhairadhigatasya ekAtmakasya bAlAdibhAvaidRSTaiviMgatasya utpAdavigamAtmakasya tasya yathA sambandhaH bhedAbhedapariNatirUpaH, bAhyAdhyakSeNa bhedAbhedAtmakatvapratipatteH tatheti agre sambandhaH // 45 // AdhyAtmikAdhyakSato'pi tathA pratItestadvastu tathAvidhamevetyAhatehiM atItANAgayadosaguNadugaMchaNabbhuvagamehiM / taha baMdhamokkhasuhadukkhapatthaNA hoi jIvassa / / 46 // tAbhyAmatItAnAgatadoSaguNajugupsanAbhyupagamAbhyAm / tathA vandhamokSasukhaduHkhaprArthanA bhavati jIvasya // chAyA // tAbhyAmiti, yathA tAbhyAmatItAnAgatadoSaguNajugupsA'bhyupagamAbhyAM bhedAbhedAsmakasya puruSatvasya siddhiH tathA dArTAnti ke'pi bandhamokSasukhaduHkhaprArthanA tatsAdhano- 10 pAdAnaparityAgadvAreNa bhedAbhedAtmakasyaiva jIvadravyasya bhavati bAlAdyAtmakapuruSadravyavat , na ca jIvasya pUrvottarabhavAnubhaviturabhAvAdvandhamokSabhAvasyAbhAvaH, utpAdavyayadhrauvyAtmakasya tasyAnAdyanantasyoktatvAt / tathAhi maraNacittaM bhAvyutpAdasthityAtmakam , maraNacitta. svAt jIvadavasthAvinAzacittavat , tathA janmAdau cittaprAdurbhAvo'tItacittasthitivinAzAsmakaH, cittaprAdurbhAvatvAt , madhyamAvasthAcittaprAdurbhAvavat, anyathA tasyApyabhAva. 15 prasaktiH, na ceSTApattiH, harSaviSAdAdyane kavivartAtmakasyAnanyavedyasyAntarmukhAkAratayA svasaMvedanAdhyakSataH zarIravailakSaNyenAnubhUteH, tathApi tasyAbhAve bahirmukhAkAratayA pratibhAsamAnazarIrAderapyabhAvaH syAt / na vaikAntenAtmano nityatve nUtanabuddhizarIrendriyairyogaviyogalakSaNe janmamaraNe api saMbhavataH kuto bandhamokSaprasaktiH, sarvAtmanA'vicalitarUpatvAt / nApyekAntata utpAdavinAzAtma ke citte ihalokaparalokavyavasthA bandhAdivyavasthA vA 20 saMbhavati, aihikazarIraparityAgena hyAmuSmikazarIropAdAnamekasya paralokaH, pUrvagrAmaparityAgAvAptavAmAntaraikapuruSavat na ca dRSTAnte'pyekatvamasiddhamiti vAcyam , ubhayAvasthayostasyai. katvena pratipatteH / na ceyaM mithyA, bAMdhakAbhAvAt , viruddhadharmasaMsargAderbAdhakasyAdhyakSabAdhAdinA nirastatvAt , na ca pUrvAvasthAtyAga ekasyottarAvasthopAdAnamantareNa dRSTaH, ghaTAkAra. vinAzavanmRdravyasya kapAlAkAropAdanamantareNa tasyAdarzanAt / na ca kapAlopAdAnamantareNa OM ghaTavinAza eva na siddhaH, ghaTakapAlavyatirekeNAparasya nAzasyApratIteriti vakavyam ; kapAlotpAdasyaiva kathaJciddhaTavinAzAtmakatayA pratipatteH, ata eva sahetukatvaM binAzasya, kapAlotpAdasya sahetukatvAt / na ca kapAlAnAM kevalaM bhAvarUpatvam , tathA sati ghaTasyA "Aho Shrutgyanam" Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ dvAviMzam nivRttyA teSu tadviviktatAyA abhAvaprasakteH / na caikasya ghaTAderbhAvAbhAvayohetutvaM viruddham , tathaiva darzanAt / na vA ghaTanivRttikapAlayorekAntena bhedaH kthnycidektvprtiiteH| na ca mudgarAdenAzaM pratyahetutve kacidapyanupayogAna kapAleSu tadupayoga iti vAcyam , antyAvasthA yAmapi ghaTasya ghaTotpAdanasAmarthyAvinAzena ghttkssnnaantrotpttiprsktH| na ca tasya svarasato 5 vinAzAttadavyatiriktaM sAmarthyamapi vinaSTamiti vAcyam , pUrva ghaTavinAze'pi tadavinAzAt , anyathA dvitIyAdighaTakSaNAnutpattiprasaGgaH / virodhimudgarasannidhAnAtsamAnajAtIyakSaNAntaraM na janayatIti cenna, mudro ghaTavirodhI, na ca taM vinAzayatIti vyAhatatvAt / na vA taddhatvabhAvAt sAmAbhAvo vaktuM zakyaH, sAmarthya hetorbhAvAt , anyathA prAgapi tathAvidhaphalo patinaM bhavet / na ca svarhetunivartita eva mudrAdisannidhau sAmarthyAbhAvaH, mudrAdisAnni10 dhyApekSAyAM tasya taddhetutvopapatteH, anyatrApi hetutvasya tanmAtranibandhanatvAt / na ca tadvyApArAnantaraM tadupalambhAnasya tatkAryatve mRdravyasyApi tatkAryatAprasaktiriti vAcyam , tasya sarvadopalambhAta , sarvadA tasyAnabhyupagame utpAdavinAzayorapyabhAvasya pUrvamuktatvAt , tasyaiva tadrUpatayA pariNatau kathaJcidutpAdasyeSThatvAca / yadA ca pUrvottarAkAraparityAgopAdAnatayaikaM mRdA. divastu adhyakSato'nubhUyate tadA tattadapekSayA kAraNaM kArya vinaSTamavinaSTamutpannamanutpanname15 kakAlamanekakAlaM bhinnamabhinnazceti kathaM nAbhyupagamaviSayaH / na cAtra virodhaH, mRdavyatiri ktatayA ghaTakapAlayorutpanna vinaSTasthiti svabhAvatayA pratIteH, na ca pratIyamAne vastuni virodho'. nyathA grAhyagrAhakAkArAbhyAmekatvena svasaMvedanAdhyakSataH pratIyamAnasya saMvedanasya virodhaprasakteH / na ca saMzayadoSaprasaktiH, utpattisthitinirodhAnAM nizcitarUpatayA vastunyavagAhanAt, na ca sthANurvA puruSo veti pratipattAviva prakRtanizcaye nimittamasti / na ca vyadhikAraNatAdoSaH 20 mRdravyAdhikaraNatayA ghaTakapAlavinAzotpAdayoH pratipatteH / na caikAntobhayapakSadoSaprasaGgaH, dhyAtmakasya vastuno jAtyantaratvAt / nApi saGkaradoSaprasaGgaH, anugatavyAvRttyostadAtmake vastuni svasvarUpeNaiva pratibhAsanAt / anavasthAdoSo'pi nAsti, bhinnotpAdavyayadhrauvyavya tirekeNa tadAtmakasya vastuno'dhyakSe pratibhAsanAt , svayamatadAtmakasyAparayoge'pi tadAtmakatA'nupapatteH anyathA'tiprasaGgAt / tathApratibhAsAdevAbhAvadoSo'pi na sambhavI, abA. dhitapratibhAsasya tadabhAve'bhAvAt / bhAve vA na tato vastuvyavasthitiriti sarvavyavahArocchedaprasaktiH / na ca cyAtmakatvamantareNa ghaTasya kapAladarzanAdvinAzAnumAnaM sambhavati, tatra teSAM pratibandhAnavadhAraNAt , na hi tadvinAzanimittAni tAni, mudgarAdihetutvAt , 1 sAdhakabAdhakamAnAbhAvAdisAmadhyabhAve pratyekakoTinirNaye kathaM saMzayaH, athAnupajAyamAno'pi saMzayo'tra yadi balAdApAdyate tarhi kasyacidapi pratiniyatarUpavyavasthA na syAta sarvatra tadApAdayita sazakatvAditi bhAvaH / / "Aho Shrutgyanam" Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soyAmam ] saptabhanirUpaNam / abhAvasya kAraNatvAbhAvAcca / yadyapi kapAlAni ghaTahetukAni tathApi ghaTasadbhAvameva gamayeyurna tadabhAvam , na hi dhUmaH pAvakahetustadabhAvagamaka uplbdhH| na cAminnanimittajanyatayA tayoH pratibandhaH, abhAvasyAkAryatvAbhyupagamAt / nApi tAdAtmyalakSaNaH, tayostadabhAvAt / na ca ghaTasvarUpavyAvRttatvAtteSAM tadabhAvapratipattijanakatvam , sakalatrailo. kyAbhAvapratipattijanakatvaprasaktaH, teSAM tato'pi vyAvRttasvarUpatvAt / na ca ghaTavinAzarUpa. 5 tvAtteSAM nAyaM doSaH, teSAM vasturUpatvAt , vinAzasya ca niHsvabhAvatvAt , tathA ca tAdAramyavirodhaH, anyathA ghaTAnupalambhavatteSAmapi tadAnupalabdhirbhavetU , tasmAt prAgabhAvAtmakaH san ghaTo sAbhAvAtmakatA pratipadyata ityabhyupagantavyam , anyathA pUrvoktadoSAnativRtteH / sattvalakSaNasyApi hetorgamakatvamanenaiva prakAreNa sambhavati, anyathA utpattyabhAvAt sthityabhAvaH, tadabhAve vinAzasyApyabhAvaH, asato vinAzAyogAditi yAtmakamekaM vastvabhyu. 10 . egantavyam , anyathA tadanupapatteriti / yathA cA''tmanaH paralokagAmitvaM zarIramAtravyApakasvaJca tathA pratipAditameva / nanu zarIramAtravyApitve tasya gamanAbhAvAddezAntare tadguNopala. bdhirna bhavet , na, tadadhiSThitazarIrasya gamanAvirodhAt , purussaadhisstthitdaaruyNtrvt| na ca mUrtImUrtayoghaMTAkAzayoriva pratibandhAbhAvAnmUrtazarIragamane'pi nAmUrtasyAtmano gamanamiti vaktavyam , saMsAriNastasyaikAntenAmUrttavAsiddhestatpratibaddhatvAbhAvAsiddheH // 46 // 13 etedavAha aNNoNNANugayANaM imaM va taM vatti vibhayaNamayutaM / jaha duddhapANiyANaM jAvaMta visesapajAyA // 47 // anyonyAnugatayoridaM vA tadveti vibhajanamayuktam / yathA dugdhapAnIyayoH yAvanto vizeSaparyAyAH // chAyA / anyo'nyeti, parasparAnupraviSTayorAtmakarmaNoridaM karmAyamAtmeti pRthakaraNamaghaTamAnakam , pramANAbhAvena kartumazakyatvAt , yathA parasparAnupraviSTa yordugdhapAnIyayoH / kiM parimANo'yaM jIrvakarmapradezayoravibhAga ityatrAha-yAvanta iti, yAvanto vizeSaparyAyAstAvAn , ataH paramavastutvaprasakteH, sarvavizeSANAmanyavizeSaparyantatvAt , antya iti vizeSaNAnyathAnupapatteriti // 47 // jIvakarmaNoranyonyAnupraveze tadAzritAnAmanyonyAnupraveza ityAha-- 20 25 "Aho Shrutgyanam" Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 178 : 5 15 sammatitaravasopAne rUAipajavA je dehe jIvadaviyammi suddhammi | te aNNoSNAnugayA paNNavaNijjA bhavatthammi // 48 // rUpAditi, rUparasagandhasparzAdayo ye dehAzritAH paryAyA ye ca vizuddhasvarUpe jIvadravyAzrite jJAnAdayaste'nyo'nyAnugatAH, jIve rUpAdayo dehe jJAnAdaya iti prarUpaNIyA bhavasthe saMsAriNi, akAraprazleSAdvA'saMsAriNi / na ca saMsArAvasthAyAM dehAtmanoranyo'nyAnubandhAdrUpAdibhistadvyapadezo yuktaH, muktyavasthAyAntu tadabhAvAnnAsau yukta iti vAkyam, tadavasthAyAmapi dehAdyAzritarUpAdigrahaNapariNatajJAnadarzanaparyAyadvAreNAtmanastathAvidhatvAttathA10 vyapadezasambhavAt, Atmapudgalayozca rUpAdijJAnAdInAmanyonyAnupravezAt kathacidekatvamakatvaJca mUrttatvamamUrttatvana, avyatirekAtsiddhamiti // 48 // rUpAdiparyavA ye dehe jIvadravye zuddhe / te'nyonyAnugatAH prajJApanIyA bhavasthe // chAyA // 25 [ dvAviMzam etadevAha evaM ege AyA ege daMDe ya hoi kiriyA ya / karaNaviseseNa ya tivijoga siddhI vi avirudvA // 49 // evameka AtmA eko daNDazca bhavati kriyA ca / karaNavizeSeNa ca trividhayogasiddhiraNyaviruddhA || chAyA // evamiti, uktaprakAreNa manovAkyadravyANAmAtmanyanupravezAdAtmaiva na tadvyatiri kArata iti tRtIyAGgakasthAne ' ege AyA' iti prathamasUtrapratipAditaH siddha eka AtmA eko daNDa ekA kriyeti bhavati, manovAkkAyeSu daNDakriyAzabdau pratyekamabhisambandhanIyau, ka 20 raNavizeSeNa ca manovAkkAyasvarUpeNAtmanyanupravezAvAptatrividhayogasvarUpatvAt trividhayogasiddhirapi Atmano'virudvaivetyekasya satastasya trividhayogAtmakatvAdane kAntarUpatA vyavasthitaiva / na cAnyonyAnupravezAdekAtmakatve bAhyAbhyantaravibhAgAbhAva iti antarharSaviSAdAyane. kavivarttAtmakamekaM caitanyaM bahirbAlakumArayauvanAdyane kAvasyaikAtmaka me kazarIra madhyakSataH saMvedyata ityasya virodhaH, bAhyAbhyantaravibhAgAbhAve'pi nimittAntaratastadvyapadeza sambhavAt // 49 // etadevAha -- Naya bAhirao bhAvo abhaMtarao ya atthi samayammi / poiMdiyaM puNa paDuca hoi abhaMtaraviseso // 50 // "Aho Shrutgyanam" Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] saptabhaGganirUpaNam / na ca bAhyo bhAvaH AbhyantarazcAsti samaye / noindriyaM punaH pratItya bhavati AbhyantaravizeSaH // chAyA / na ceti, AtmapudgalayoranyonyAnupravezAduktaprakAreNArhatpraNItazAsane na bAyo'bhyantaro vA bhAvaH sambhavati, mUrttAmUrtIdirUpatayA sakalavastunaH saMsArodaravartino'nekAntA. smakatvAt / noindriyaM manaHpratItyAbhyantara iti vyapadezaH, tasyAtmapariNatirUpasya parA- 5 pratyakSatvAt zarIravAcoriva / na ca zarIrAtmAvayavayoH parasparAnupravezAccharIrAdabhede Atmano'pi tadvat parapratyakSatAprasaktiH, indriyajJAnasyAzeSapadArthasvarUpagrAhakatvAyogAdityasya prtipaadyissymaanntvaat| ataH zarIrapratibaddhatvamAtmano na bhavati, amUrtatvAditi prayoge heturasiddhaH / kizcAtmapariNatirUpamanasaH zarIrAdAtyantabhede tadvikArAvikArAbhyAM zarIrasya tattvaM na syAt , tadupakArApakArAbhyAM vA''tmanaH sukhaduHkhAdyanubhavazca na bhavet , zarIravighAta- 10 kRtazca hiMsakatvamanupapannaM bhavet , zarIrapuSTyAdeH rAgAdyupacayahetutvaM zarIrasya kRzo'haM sthUlo' hamiti pratyaya viSayatvazca dUrotsAritaM bhavet puruSAntarazarIrasyeva ghaTAkAzayorapi pradezA. nyonyapravezalakSaNo bandho'styevetyayukto dRSTAntaH, anyathA ghaTasyAvasthitireva na bhavet / na cAnyonyAnupravezasadbhAve'pyAkAzavaccharIraparataMtratA''tmano'nupapannA, mithyAtvAdeH pArataMjyanimittasyAtmani bhAvAdAkAze ca tadabhAvAt / na ca zarIrAyattatve sati tasya mithyA- 15 svAdibandhahetubhiryogasta smAJca tatpratibaddhatvamitItaretarAzrayaH, anAditvAbhyupagamena nirA. sAt / na ca zarIrasambandhAt prAgAtmano'mUrtatvam , sadA taijasakAmaNazarIrasambandhitvAsaMsArAvasthAyAM tasya, anyathA bhavAntarasthUlazarIrasambandhitvAyogAt , pudgalopaSTambhavyatirekeNo gatisvabhAvasyAparadiggamanAsambhavAt , sthUlazarIreNAtisUkSmasyAtmano rajvAdi. nevAkAzasya sambandhAyogAzca saMsArizUnyaM jagat syAditi saMsAryAtmanaH sUkSmazarIrasamba- 20 ndhitvaM sarvadAbhyupagantavyam / atha zarIrAtmanostAdAtmye zarIrAvayavacchede AtmAvayavasyApi chedaprasaktiH, acchede tayorbhedaprasaGgaH, na, kathaJcittacchedasyAbhyupagamAt , anyathA zarIrAt pRthagbhUtAvayavasya kampopalabdhirna bhavet , tatraiva pazcAdanupravezAJca na pRthagAtmatAprasaktiH, chinne hastAdau kampAditalliGgAdarzanAdiyaM kalpanA / na vA cchinnahastAdAveva vinaSTaH, zeSasyApyekatvena vinAzaprasaGgAt , evazca tato'nyatrAtmAvayavasya zeSasyApi gamanaprasaGgato' 25 gamanAttatrApyasattvAdavinaSTatvAcca tadanupravezo'vasIyate gatyantarAbhAvAt / na cAtmana ekatve vibhAgAbhAvAcchedAbhAva iti vAcyam, zarIradvAreNa tasyApi savibhAgatvAt , anyathA sAvayavazarIravyApitA tasya kathaM bhavet / na vA zarIrAsarvagato'sau, tatra sarvatraiva spoplmbhaat| nApi tadavyApakasya tacchede chedaH, atiprasaGgAt / nApyavayavacchede na cchinnaH, "Aho Shrutgyanam" Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvasopAne [ dvAviMzam tatra kampAdyupalabdheH chinnAcchinnayoH pazcAtkathaM saGghaTanamiti cenna, ekAntena chedAbhAvAt , padmanAlatantuvadavicchedAbhyupagamAt , saMghaTanamapi tathAbhUtAdRSTavAdaviruddhameva / na vA gatimato'nityatvaM doSaH, kathaJcidiSTatvAt , gRhAntargatapradIpaprabhAvatsaMkocavikAzAtmakatvena tasya nyAyaprAptatvAt / na ca dehAtmanoranyonyAnubaddhatve dehabhasmasAdbhAve tasyApi tathA prasaktiH, 5 kSIrodakavat tayorlakSaNabhedato bhedAt , na hi bhinnasvarUpayoranyo'nyAnupraveze satyapi eka kSaye'parakSayaH, yathA kAdhyamAne kSIre prathamamudakakSaye'pi na zrIrakSayaH, tasmAnmU mUrtAdyane. kAntAtmakatvamAtmano'bhyupagantavyamiti // 50 // evaM satyevAtmano mithyAtvAdipariNativazopAttapudgalAGgAGgibhAvalakSaNo bandhaH tadvazopanatasukhaduHkhAdyanubhavalakSaNo bhogazcopapadyate nAnyatheti, pradarzitanyAyena parasparApekSadravyA10 rthikaparyAyArthikayoH prarUpaNA sambhavinI na nirapekSayoriti vA pradarzanAyAha davvaTTiyassa AyA baMdhai kammaM phalaM ca veei| bIyassa bhAvamettaM Na kuNai Na ya koi veei // 51 / / dravyArthikasyA''tmA badhnAti karmaphalazca vedayatte / dvitIyasya bhAvamAtraM na karoti na ca kazcidvedayate // chAyA // 15 dravyArthiketi, eka AtmA sthAyI jJAnAdipratibaMdhaka karma svIkaroti tatkAryasva sa eva bhukte iti dravyArthikaprarUpaNA / naivAtmA sthAyyasti kintu vijJAnamAtraM na karoti na ca kazcidvedayate, utpattikSaNAnantaradhvaMsinaH karttatvAnubhavitRtvAyogAditi prarUpaNA paryAyArthikasya // 51 // tatheyamapi nayayoranayostathAbhUtayoH prarUpaNetyAha-- davvaviyassa jo ceva kuNai so ceva veyae NiyamA / aNNo karei aNNo paribhuMjai pajavaNayassa // 52 // dravyArthikasya ya eva karoti sa eva vedayate niyamAt / anyaH karotyanyaH paribhuGkte paryavanayasya // chAyA | dravyAthikasyeti, spaSTam , pUrvagAthAyAmutpattisamanantaradhvastena karaNaM bhogo vA na 25 sambhavatItyuktamatra tu utpattikSaNa eva kartA tadanantarakSaNazca bhoktetyucyate'to na punaruktatA, 'bhUtiryeSAM kriyA saiva kArakaM saiva vocyata' iti parairapyuktatvAt // 52 // asaMyuktayoranayoriyaM na svasamayaprarUpaNA, yA tu svasamayaprarUpaNA 'tAmAha-- 20 "Aho Shrutgyanam" Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / saptabhaGganirUpaNam / je vayaNijaviyappA saMjujatesu hoMti eesu / sA sasamayapaNNavaNA titthayarA''sAyaNA aNNA // 53 // ye vacanIya vikalpAH saMyujyamAnayorbhavantyanayoH / sA svasamayaprajJApanA tIrthakarAsAdanA'nyA // chAyA // ya iti, ye'bhidheyasya pratipAdakA abhidhAnabhedAste saMyujyamAnayoranyo'nyasambaddhayo. 5 dravyArthikaparyAyArthikavAkyanayayorbhavanti, te ca kathaJcinnitya AtmA kathaJcidamUrta ityevamAdayaH / saiSA svasamayArthaprajJApanA, anyA tu nirapekSayoranayornayayoryA prarUpaNA sA tIrthakarasyAsAdanAdhikSepaH / ' egamegeNaM jIvassa paese aNaMtehiM NANAvaraNijapoggalehi AveDhiyapaveDhie' iti tIrthaka dvacane pramANopapanne satyapi ' nAmUrta mUrttatAmeti mUrtaM nAyAtyamUrtatAm / dravyaM kAlatraye'pItthaM cyavate nAtmarUpataH' iti tIrthakunmatamevaitannayavAda nirape. 10 kSamiti kaizcitpratipAdayadbhistasyAdhikSepapradAnAt // 53 // parasparanirapekSayoranayoH prajJApanA tIrthakarAsAdanA ityasyApavAdamAha.---- purisajAyaM tu paDucca jAgao paNNaveja aNNayaraM / parikammaNANimittaM dAehI so visesaM pi // 54 // puruSajAnaM pratItya jJakaH prajJApayedanyatarat / parikarmaNAnimittaM darzayiSyatyasau vizeSamapi // chAyA // puruSeti, vijJAtadravyaparyAyAnyatarasvarUpaM zrotAraM vA''zritya jJaka:- syAdvAdavit anya. tarat paryAya dravyaM vA prajJApayeta, abhyupetaparyAyAya dravyameva, abhyupetadravyAya ca paryAyameva kathayet buddhisaMskArArtham / asau syAdvAdAbhijJaH parikarmitamataye vizeSamapi dravyaparyAyayoH parasparAvinirbhAgarUpamekAMza viSayavijJAnasya darzayiSyati, anyathA viparyayarUpatA- 20 prasaktiH taditarAbhAve tadviSayasyApyabhAvAditi // 54 // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandamUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpadhareNa vijaya labdhimRriNA saGkalitasya sammati tatvasopAnasya saptabhaGga nirUpaNaM nAma dvAviMzaM sopAnam // "Aho Shrutgyanam" Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvasopAne / trayoviMzam atha prmaannvicaarH| evaM sAmAnyavizeSarUpatayA jJeyasya dvayAtmakatvaM pratipAdya upayogo'pi parasparApekSasAmAnyavizeSagrahaNapravRttadarzanajJAnarUpadvyAtmakaH pramANaM darzanajJAnaikAntarUpastvamANamiti darzayituM dravyArthikaparyAyArthikAbhimatapratyekadarzanajJAnasvarUpapratipAdikAM gAthAmAha jaM sAmaNNaggahaNaM dasaNameyaM visesiyaM NANaM / doNha vi NayANa eso pADekaM atthapajAo // 55 // yat sAmAnyagrahaNaM darzanasetadvizeSitaM jJAnam / dvayorapi nayayoreSaH pratyekamarthaparyAyaH // chAyA // yaditi, dravyArthikasya sAmAnyameva vastu, tadeva gRhyate'neneti grahaNaM darzanametaducyate, 10 paryAyAstikasya tu vizeSa evaM vastu, sa eva gRhyate yena tajjJAnamabhidhIyate, grahaNaM vize pitamityasya vizeSagrahaNamityabhiprAyaH / dvayorapyanayornayayoH pratyekamarthaparyAya:- IdRgbhUtArthagrAhakatvamityarthaH / / tatra tatra chupayogasyAnAkArasAkArate sAmAnyavizeSagrAhakate evAbhidhIyete, avidyamAnaH AkAro grAhyasya bhedo'syetyanAkAro darzanamucyate, saha AkArai hyabhedaivatate yadvA. 15 hakaM tatsAkAraM jJAnamucyate, nirAkArasAkAropayogau tUpasarjanIkRtataditarAkArau svavi payAvabhAsakatvena pravartamAnau pramANam, na tu nirastetarAkArI, tathAbhUtavastusvarUpaviSayAbhAvena nirviSayatayA pramANatvAnupapatteH,-itarAMza vikalekAMzarUpopayogasattAnupapattezca / tatra vaibhASikA bodhaH pramANamiti vadanti te kiM bodhamAtrasya prAmANyaM kiM vA bodhavizeSasyeti paryanuyojyAH, tatra na prathamaH, vyavacchedyAbhAvena tallakSaNapraNayanayAt , abodhasya vyava20 cchedyatve'pi saMzayAdInAM pramANatApattezca, na ceSTApattiH, lokazAstravirodhAta , loke cendri yAdeH pramANatayA vyapadezena tatrAvyAptirapi, vyapadizati ca loko'bodharUpasyendriyAdeH pramANatAm , pradIpenopalabdhaM cakSupA dRSTaM dhUmenAvagatamiti vyavahArAt , na ca teSAM prAmANyamupacaritam , pramitikriyAyAM sAdhakatamattvena mukhyaprAmANyopapatteH / kizca pramIyate'neneti pramANazabdaH karaNavizeSa pratipAdayati, karaNavizeSatvaJca viziSTopalabdhilakSaNakAryakAri25 tvam , kAryazcAvyabhicArAdisvarUpA pramitiH, ekasya ca karaNakriyAvirodhAttajanako'nyaH sAdhakatamaH Avazyaka iti bodhAbodharUpamya pramitijanakasya prmaanntvaadbodhsvruupe'vyaaptiH| na dvitIyaH, bodhasya hi vizeSaH avyabhicArAdiviziSTatA, tathAvidhasya pramitisvabhAvatayA tasya pramANatAgrasaMgaH, karaNa vizeSasyaiva pramANatayA natredhApattirna ca kattuM zakyA / tasmAnna "Aho Shrutgyanam" Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sIvAnam pramANavicAraH / : 183 Nam, ' nirAkAro bodhaH pramANam / nApi sAkAro bodhaH pramitikriyAyAM sAdhakatamattvAt pramAbodho hi pramANasvarUpaH, tato nArthAkAraH, anyathA prameyaMrUpatvApatteH, na hi pramANaM prameyarUpameva, pramANasya prameyagrAhakatvena pratibhAsanAt, tathA satyapi na prameyarUpaM tat pramANasyAntarvyavasthitatayA prameyasya ca bahirvyavasthitatayA bhedena pratibhAsanAt, nAyaM pratibhAso bAdhitaH, sAkSAtkaraNarUpasya tasya pratyakSasyArthavyavasthApakatvAtpramANAntarato bAdhA- 5 nupapatteH, ukta ' pramANasya pramANena na bAdhA nApyanugrahaH / bAdhAyAma pramANatvamAnarthakyamanugrahe // iti / sarvadA bahirvicchinnArthAvabhAsino'dhyakSasyApramANatve pramANAntarAtravRttireva / na ca jJAnameva bahirarthAkAramadhyakSeNa vedyate na bAhyo'rtha iti kathaM nirAkAratA tasyeti vAcyam, jJAnarUpatayA bodhasyAdhyakSe pratibhAsanAdarthasya ca jJAnarUpatayA'pratipatteH, na hyanahaGkArAspadatvenArthasya pratibhAse'haGkArAspadabodharUpasyeva jJAnarUpatA yuktA, yadi 10 vahaGkArAspadatvenArthasya pratibhAsa: syAttadA jJAnarUpAdabhinnatvAttadAtmano'haM ghaTa iti pratibhAsaH syAt, na cAnyathAbhUtA pratipattiranyathAbhUtamarthaM vyavasthApayati, pratipattivyatirekeNApyarthavyavasthAprasakteH, nIlapratipatterapi pItAdivyavasthApanAprasaGgAdatiprasaktezca / nanu yadi jJAnaM sAkAraM na bhavettadA tasya bodhamAtrarUpatayA sarvArthAn pratyavizeSAnnIlasyedaM saMvedanaM na pItasyeti pratiniyataviSayavyavasthApakatvaM na bhavet, sAkAratve cAkAraniyamAdAkAra - 15 pratipasyA tajjanakasyArthasya tadAkAratA'rthApattyA siddhyatIti viSayavyavasthA syAditi cenna, nirAkArabodhasya sarvArthAn pratyaviziSTatvAsiddheH, cakSurAdivRttyA bodhasya purovarttinIlAdAveva niyamitatvAt, tathAdarzanAt, na hi dRSTe'nupapannaM nAma, na vA cakSurAdibhiH kathaM purovartti nIlAdAveva tanniyamyate nAnyatreti zaGkayam, tathAvidhavastusvabhAve paryanuyogAsambhavAt, na hi kAraNAni kAryajananapratiniyame paryanuyogamarhanti, anyathA sAkAratve'pi paryanuyogasya 20 samAnatvAt, sAkAramapi hi jJAnaM kimiti nIlAdikameva purovartti tatsannihitameva vyavasthApayati, tenaiva tathA tasya jananAditi cetsamAnametannirAkAratve'pi / tathA cakSurAdijanyaM tadvijJAnaM kimiti cakSurAdyAkAraM na bhavatIti paryanuyoge bhavatApi vastusvabhAvairatrottaraM 1 arthabalaprasUtaM jJAnaM yathA nIlAkAra tathA jaDatAmanukuryAdevaM ca prameyameva tatsyAt, na tu jJAnalakSaNaM pramANamiti bhAvaH // 2 jJAnaM hAmUrta sarvavAdisiddham, viSayastu mUrttaH, amUrte ca kathaM mUrtasya pratibimbasambhavaH yena viSayAkAradhAritvaM buddheH syAt viSayAkArarahitameva jJAnamadhyakSeNAhamahamikayA pratipuruSa ghaTAdigrAhakamanubhUyate na punardarpaNAdivat prativimvitamiti / / 3 tadutpattistAdrUSyaJca niyAmakam ubhayama eva ghaTate, naindriyAdau tAdrUpyAbhAvAditi cenna, dvitIyabodhasya tatpUrvavodhAttadutpattinAdRSyayoH sadbhAve'pi jJAnasya svaprakAzatayA jJAnAntarAniyAmakatvAbhAvAdvyabhivAraH evamavadindriyamapi kuto nAnukuryAdasau yena tattAdAtmyaM na bhavedityAzayenAha tatheti // "Aho Shrutgyanam" Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ prayovizam vAcyamiti nirAkAravAde'pi samAnameva, tasmAdasmAbhirabhidhIyamAnaM kimityasaGgataM bhavataH pratibhAti / api ca vijJAnasya sAkAratA kiM sAkAreNa pratIyate nirAkAreNa vA, Aye'. navasthA, tatrApi tatpratipattAvAkArAntarasvIkAraprasaGgAt , dvitIye tu bAhyArthasyApi sathA bhUtenaiva pratipattyApattiH / bAhye pratyAsattiniyamAbhAvAnna tathAbhUtena pratipattiriti ceditaratrApi 5 tulya eva pratyAsattiniyamAbhAvaH / zukle pItAkAradarzanAdabhrAnte na pratiniyamAbhAva iti cettarhi nirAkAre'pyabhrAntatvAdeva pratiniyamo bhaviSyatIti kimAkAraparikalpanayA / kathamAkAramantareNa pratiniyama iti cenna, AkAre'pyasya samAnatvAt , sAkAravAdino'pi hi kathaM pratiniyama iti preraNAyAM pratiniyatAkAraparigraha eva pratiniyama ityuttaraM na yuktam , pratiniyatAkArapari grahasyaiva pratiniyamarUpatayopanyastasyAdyApi vicAryamANatvAt / nApyanumAnAdvAhyo'rthaH pratI10 yata iti vaktavyam , vyAptyasiddheH, na hyadhyakSato bAhyo'rthaH kadAcanApi siddho nApi tatpa tibaddho jJAnAkAra iti / nApyarthApattyA tatsiddhiH, tato'rthasvarUpapratipattau pratyakSarUpatAprasa. nAt / atha dUrasthitavRkSAdau tatpiNDAdyAkArasya yathA bAhyavRkSAdyarthAbhAve na pratibhAsastathAsta. mbhAdau tadAkAraH satyeva bAhye stambhAdyarthe iti siddho bAhyo'rthaH / na ca vRkSAdAvapi piNDAdyA kAra eva vRkSAdiriti vAcyam , svaparAbhyAM sannihitasya tasyAnyathApratIteH, maivam , svaparAbhyAM 15 hi sannihitasyAsya sAkArajJAnena pratIyamAnatve'syApi jJAnAkAratAprAptyA bAhyArthAsiddhito dRSTAntAsambhavaH, nirAkArajJAnena svaparAbhyAmarthaH pratIyata iti bAhyArthena saha piNDAdyAkArasya yadi pratibandhasiddhirityucyate tarhi nirAkArajJAnasya bAhyArthagrAhakatAsiddheH jJAnAkArakalpanaM vyartham , tasmAnirAkArAdeva bAhyArthasiddhirabhyupagantavyA / nanu nirAkAraM jJAnaM nIlAdAvarthe'bhinnavyApAra na pravartate, vyApAravyApAriNordhamadharmibhAvena pratIteH, bhinnastu 20 vyApAraH sambandhAsiddhyA na sambhavati, vyApArasyApi cArthagrahaNavyApRtAvaparo vyApAraH kalpanIya ityanavasthA syAt / nirvyApArasyApi vyApArasyArthavyApRtAvarthasyApi jJAnagrahaNe vyApRtiprasaktyA jJAnaM pratyartho'pi grAhakaH syAt / nirAkAro bodho niyApAro'pi jJAnarUpasvAdarthagrAhaka iti na vAcyam , arthasyApyartharUpatayA bodhaM prati grAhakatApatteH, tato grAhya rUpAsaMsparzanAnna bodho grAhakaH / na vArthasya grAhyatvAnyathAnupapattyA jJAnaM grAhakam , anyo25 nyAzrayAt , grAhyatAvyavasthAyA grAhakarUpasaMsparzAt , grAhakatAvyavasthAyAzca grAhyarUpasaMsparzAditi vijJaptimAtraM tattvamato na nirAkAro bodho'rthavyavasthAkArIti cetra bAhyArthasya sa pratigha . 2 nirAkAravAdino'rthena jJAnasya saMghaTanAya kApi pratyAsattirabhyupeyA, sA va purovartyakhilapadArthasAdhAraNA tataH kathaM pratiniyatArthaprAhakatAniyamaH, asmAkaM tu tadAkAradhAraNAditi niyamaH sambhavatItyAzaGkAyAstAtparyam , uttarantu sAkArajJAnamadhyakhilArthasAdhAraNamato na niyatArthana ghaTate, tasmAdazeSasamAnArthAnAmekaM jJAnaM syAt, kenacit pratyAsattiviprakarSAsiddhaH, tadutpattyAdInAmaniyAmakatvAditi // "Aho Shrutgyanam" Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / prmaannvicaarH| rUpatayA'dhyakSeNa siddhestasyApalApAsambhavAt , tathApratIyamAnasyArthasyaiva vijJaptiriti nAmakaraNamAtrAttadabhAvAsiddheH, evaJca bAhyAbhyantararUpatayA'rthavijJAnayoH pratipattyA siddhenirAkAra evaM bodhastadrAhaka iti, asadetat , nirAkAraM jJAnamarthavyavasthApakamiti hi kiM pratyakSato' numAnato'rthApattito vA'bhyupagamyate, nAyaH stambhAdivya tirekeNAnyasya jJAnasya pratyakSato' nupalambhenAsatvAta , na ca sukhAdyAntararUpeNAhaGkArAspadatayA svasaMvedanAdhyakSato jJAnaM pratIyata 5 eveti vAcyam , antaH spaSTavya zarIravyatiriktanayA sukhAdInAmapratibhAsanAt , ahamiti pratyayasyApi tathAbhUtazarIrAlambanatayA saMvedanAta , tadvyatiriktasya bodhasya cAnanubhavAt , ata eva nAnumAnataH, pratyakSapUrvakatvAttasya, na yArthApattitaH, tasyAH prAmANyAnupapatteH, anusmaraNarUpatvAca tasyAH, na hi idaM tadityullekhabadanusmaraNamadRSTe'rthe pravartate jJAnasyAdRSTatvAt / na cArthasya jJAnamiti nirAkArasya jJAnasyAvisaMvAdinaH pratItenaM tasyAsadbhAva iti vAcyama , AkAra- 10 mantareNArthasya buddhiriti saMyujya buddheH pratItya sambhavAt , na hi idaM tadityanirUpitAkAramantareNa niyojanAmaha ti, na ca tathA'pratIyamAnA buddhiriti vyapadeza mAsAdayati, zazagAderapi buddhitvaprasakteH tasmAtsAkArA buddhirabhyupagantavyA / atha sukhastaMbhAdyAkAratayA yadyantaHspraSTavyazarIrAdikameva jJAna pratibhAti na punastato vyatiriktamaparaM jJAnaM tadA saMve. danamAtrameva prasaktam , evaJca cakSurAdinA mayA rUpaM pratIyata iti kathaM pratItiH, sambandhAbhA- 15 vAt, asti ceyaM pratItiH, tasmAdupalabhye rUpAdike 'bhimukhIbhUtaM cakSustatprakAzatvaM vidadhAti sA ca buddhirucyate / na ca tatrAvidyamAnameva nIlAdyAkAraM prakAzatvamutpanna miti vAcyam , vidyamAnanIlAdiviSayacakSurAdivyApArAt kevalamavidyamAnaprakAzatvasyaivotpatteH, nIlAdestu pUrvameva bhAvAt , tathA ca satyarthasya buddhiriti vyapadezaH siddha eveti cenna, prakAzavyatire. keNa nIlAderanupalambhAcakSurAdinA pUrvavyavasthita evaM nIlAdau prakAzatA samuditeti vaktuma- 20 zakyatvAt , na hi prakAzatArahitaM nIlAdikaM kadAcidupalabdham , upalambhe vA sarvasya sarvadarzitvaprasaktiH, na ca nIlasya prakAza iti vyatireka upalabhyata iti vAcyam , zilAputrakasya zarIram , stambhasya svarUpamityatrApi vyatirekopalabdheya'tirekaH syAt , tathA prakAzasya prakAzateti dRSTeH prakAzatAyA api bhedaH syAt / na cAtraikaiva prakAzatA nAparA bhedopalambhastu pratyakSa bAdhita iti vAcyam , tathA sati nIlaprakAzayorapi na pratyakSapratIto bheda iti 20 vyatirekasyAsiddhIlAdyAkAraiva prakAzatA sA ca buddhiriti siddhA sAkAratA jJAnasyeti tatrocyate, nirAkAraM vijJAna marthagrAhakaM na pratyakSataH pratIyate stambhazarIrAdibhedenAnupalambhatastasyAsattvAditi na yuktam , ahaGkArAspadasya sukhAde navizeSasyAntaH svasaMvedanapratyakSeNAnubhUyamAnasya sattvAt, na ca svasaMvedanapratyakSasiddhasyApyasattvam , stambhAdyAkArasyApi jJAna 24 "Aho Shrutgyanam" Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ ayoviMzam syAsatvaprasakteH na hi tathApratibhAsAdaparamatrApi sattvanibandhanam | na cAhampratyayo'ntaHspraSTavyazarIrAlambanaH, zarIrasya sapratighatvenAparapratyakSaviSayatvena cAjJAnarUpatayA mukhyAhampratyayaviSayatvAnupapatteH, jJAnasyaivApratidhatvena parapratyakSAviSayatvena mukhyAhampratyayaviSayatvAt / na ca nirAkAraM jJAnaM nAnubhUyate'to na pratyakSato grAhyavyatiriktaM grAhakasvarUpaM pratibhAtIti vAcyam , 5 nIlamahaM vedmIti bAhyanIlArthagrAhakasyAntAhyAvyatiriktasya svasaMvedanAdhyakSato jJAnasyAhamahamikayA pratIteH / na cAntaH sukhAdayo bahizca nIlAdayaH parisphuTavapuSaH svasaMviditAH pratibhAnti na punastadvyatiriktanirAkAraM jJAnasvarUpamarthagrAhakamAbhAti sukhAderarthagrAhakatvAyogAditi vaktavyam , bAhyaM prati sukhAdInAM prAhakatvasyAsmAbhirapyanaGgIkArAt, na hi sukhAdayo bhAva nopaneyajanmAno bahirarthasannidhimantareNApi prAdurbhavantaH padArthavyaktInAM niyamenodyotakAH, 10 teSAM svavapuHparyavasitasvarUpatvAt / cakSurAdiprabhavAstu saMvido bahirarthamudbhAsayantyaH spaSTAva bhAsA anvayavyatirekAbhyAM pRthagavasIyanta iti padArthagrAhiNyastA evAbhyupagamanIyAH su. khAdivedanaM tu hRdi parivartamAnaM bAhyArthasaMvidaH pRthageva, na tadvAhyArthagrAhakatayA'bhyupagamaviSayaH, tadevaM grAhyAdvyatirekeNa nirAkArajJAnasya svasaMvedanAdhyakSasiddhatvAdanumAnamapi tatsA dhakatvena pravartana eva vipratipattisadbhAve / na ca nirAkArabuddhigrAhikA'parAbuddhirAvazyakI, 15 buddheH svaparArthagrAhakasvarUpatvAt , tathaiva svasaMvedane tasyAH pratibhAsamAnatvAt / na ca prakAza tArahitaM nIlAdikaM nopalabhyate tathopalambhe sarvaH sarvadarzI bhavet , ato nArthIkAravyatiriktA seti vAcyama , yato jJAnaM vinA nIlAdikaM nopalabhyata ityucyate tadA siddhasAdhyatA, tadantareNa tadupalambhasyAniSTatvAt / atha nIlameva prakAzarUpamiti pratipAdyate tanna, nIlasya jaDatayA prakAzarUpatvAnupapatteH, jaDAjaDayoH parasparaparihArasthitilakSaNatayaikatvAyogAt / ya20 dapi nIlasya prakAza iti vyatirekaH zilAputrakasya zarIramityAdAvivAbhede'pi sambhavatIti tadapi na samIcInam , dRSTAnte hi pratyakSAvagato'bhedo bhedapratibhAsasya bAdhakaH, na tu dArTAntike pratyakSArUDho'bhedapratibhAsaH samasti, tathAhi stambhAdi grAhyarUpamananyavyApRtatvena grAhyata. yA'dhyakSa pratibhAti prakAzatA tu stambhAdikarmaNi vyApRtatvena grAhakatayA pratibhAtIti na sta. mbhatatsaMvedanayorabhedAvabhAso'dhyakSArUDho'vabhAti, na kevalaM grAhakAkAro'nyavyApRtatvena prati25 bhAti kintvAhAdAdisvabhAvatayA ahaGkArAspadazca pratibhAsanizcayAbhyAmavasIyate, tabAhyastu 1jJAnAthayoyagyatAsvabhAva eva sambandho grAhya grAhakabhAvAGgam, na tu jJAnasyArthAkAradhAritvAdAhakatvaM svAkArApakatvAcArthasya grAhyatvam , jJAnaM hi svasAmagrIpratiniyamAt pratiniyatArthasaMvedanayogyamevopajAyate, arthA'pi sAmagrovizeSAdeva pratiniyatasaMvedanavedyatAyogya eva samutpadyate, jJAnaca svaparaprakAzamiti na jJAnaM svarUpanimagnaM kathamartha prakAzayatIti zaGkAyA avakAzaH // "Aho Shrutgyanam" | Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] mAt tadviparItatvena / na cAdhyakSasiddhabhedayornIlatatsaMvedanayoH kutazcit pramANAdekatA'vasAtuM zakyeti na bhedapratibhAsasya bAdhA na hi nIlAdireva jJAnarUpaH, ahaM nIlAdirityanavagatasmAnnIlAdyAkAraiva prakAzatA sA ca buddhiriti nirastam / na ca yadi prakAzatA nirAkArA na tarhi pratikarma vyavastheti zaMkyam, prakAzatA hi kiM nIlAdyAkArA, uta grAhyAkArAvA, prathame yadyekadezena sA nIlAdyAkArA tarhi sAMzakA prakAzatA prasaktetyanekAnta - 5 siddhiH / sarvAtmanA nIlAdyAkAratve tasyA jaDarUpanIlAdisvabhAvatvAdvijJaptirUpatvAbhAvaprasaktiH, jaDasya prakAzarUpatvAyogAt / dvitIye'nyonyAzrayaH, grAhyasya pratiniyatarUpasiddhau tadAkArA prakAzatA siddhayati, tatsiddhau ca grAhyasya pratiniyatarUpasiddhiriti / na hi devadattasya tadAkAratAsiddhau yajJadattasya tadAkAratAsiddhirdRSTA, na ca prakAzatA sAkAratAsiddhimantareNApi grAhyasya pratiniyatarUpasiddhiH, nirAkArajJAnasya pratikarma vyavasthAhetutvaprasakteH / 10 na ca yadyadAkAraM tat tasya grAhakamiti vyAptisiddhi:, anyathA uttaranIlakSaNa: pUrvanIlakSart grAhakaH syAt / na ca tasyAjJAnarUpatvAnnAyaM doSaH, devadattanIlajJAnasya yajJadattanIlajJAnagrAhakatApatteH / na ca tayoH kAryakAraNabhAvasyAbhAvAnna doSaH sadRzasamanantarajJAnakSaNaM pratyuttarajJAnakSaNasya grAhakatAprasakteH / na ca tathAvidhasArUpyAbhAvAnnAyaM doSa iti vaktavyam, kathaJcitsArUpye'nekAntavAdaprasaGgAt, sarvAtmanA sArUdhye cottarakSaNasya pUrvakSaNatvaprasaGgenaika- 15 kSaNamAtraM sarvasantAnaM syAt na ca pUrvottarakSaNayoH parapakSe bhinnamabhinnaM vaikAntataH sArUpyaM sambhavati, bhedapakSe sAmAnyavAdaprasakteH, abhedapakSe tu tadabhAvaprasakteH / kiJca yadi nIlAkAraM jJAnamanubhUyata iti bAhyo'pyartho nIlatayA vyavasthApyate tarhi trailokyagatanIlArthavyavasthitistato bhavet, sarvanIlArtha sAdhAraNatvAttasya / atha nIlAkAratA'vizeSe'pi kazcitpratiniyama hetustatra vidyate yataH purovartina eva nIlAdestato vyavasthA, tarhi jJAnasyAnAkAratve'pi 20 tata eva niyamahetoH pratiniyatArthavyavasthApakatvaM bhaviSyatIti tatsamAnAkAratAparikalpanaM vyartham | tasmAnna sAkArajJAnapramANavAdo'bhyupagamArho'nekadoSaduSTatvAditi sthitam || pramANavicAraH / : 187 : jaiminIyAbhimatasya jJAtRvyApArasya pramANatvaM pUrvameva nirAkRtam, yattu tasya vizeSaNaM anadhigatArthagantRtvaM pratipAditaM tadapyasaGgatam, pramANaM hyadhigate'nadhigate vA vastunyavyabhicArAdiviziSTAM pramAM janayanopAlambhaviSayaH / na cAdhigate vastuni kiM kurvatatpramANatA- 25 mAnotIti vaktavyam, viziSTepramAM vidhatastasya pramANatApratipAdanAt / na ca pUrvotpannaiva 1 ajJAnanivartanasyApi prayojanatvaM vijJeyam na ca kRtasya karaNAyogaH, ajJAnanivarttanAntarakaraNAt punarajJAnanivRtteH kiM phalamiti na vAcyam phalarUpasya svasya phalAntarAnveSaNAyogAt anyathA tadavirAmaprasaGgaH // "Aho Shrutgyanam" Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 188 : [ trayoviMzam pramA tena janyate, pramityantarotpAdakatvena pramANatvAt / tasyotpAdakatve'pyadhigata viSayatayA kiJcitkaratvamiti cenna, svahetumannidhibalAdadhigatamanadhigataM vA vastu adhigacchato'prekSApUrva kAritvenopAlambhaviSayatvAnupapatteH / na caikAntato'nadhigatArthAdhigantRtve prAmANyaM tasyAvasAtuM zakyam, taddhi arthatathA bhAvitvarUpaM saMvAdatastadarthottarajJAnavRttino'vasIyate na 5 cAnadhigatArthAdhigantureva prAmANye saMvAdapratyayasya prAmANyamupapannam, na cApramANena saMvAdapratyayena prAktanasya prAmANyaM vyavasthApayituM zakyamatiprasaGgAt, ato yathA'dhigatArthAdhiganturarthakriyA nirbhAsijJAnasya prAmANyaM tathA sAdhananirmAsino'pyabhyupagantavyam / na ca sAmAnya vizeSatAdAtmyatrAdina ekAntato'nadhigatArthAdhigantRtvaM pramANasya sambhavati idAnIntanAstitvasya pUrvAstitvAbhedAttasya ca pUrvamadhyadhigatatvasambhavAt kathaJcidanadhigatArthAdhiga10 ntRtvA'bhyupagame'smanmatAnupravezaprasaktiH / nanvaprekSApUrva kAritayA pramANasyAnupalambhaviSayatve'pi puruSasya prekSApUrva kAriNo'dhigataviSayamapi pramANaM paryeSamANasyopAlambhaviSayatA, sa hi pUrvAdhigate vastuni prekSApUrvakArI kimityadhigamAya pramANAntaramanveSate, niSpanna prayojanApekSayA hetuM vyApArayataH prekSApUrvakA ritAhA niprasakteH, maivam, prItyatizayAdeH prayojanasyAnispannasya bhAvAt sukhasAdhane hi viSaye punaH punaH pramAM janayataH prItyatizayajanakatvena 15 saprayojanatvAt pramANAntarAnveSaNasya na tadanveSTuH puruSasyopAlambhArhatA / na ca nizcite vi ye na kiJcinizcayAntareNa prayojanam, bhUyo bhUya upalabhyamAne dRDhatarapratipatterbhAvAt, sukhasAdhanaM hi tathaiva nizcityopAdatte duHkhasAdhanaJca tathAtvena sunizritya parityajati anyathA viparyayeNApyupAdAnatyAgau bhavetAma, ata evaikaviSayANAmapi zAbdAnumAnAdhyakSANAM prAmANyamupapannam pratipattivizeSasya prItyatizayAdeva sadbhAvAt / na ca prathamapratyayenaivArthakri20 yAsamarthArthapradarzane pravarttitaH puruSaH prApitazcArthaM iti tatrApara pramANAnveSaNaM vaiyarthyamanubhavet, puruSapravRtteH pramANAdhInatvAbhAvAdviziSTapramAyA eva pramANAdhInatvAttAJca janayata upekSaNIyAdau viSaye pramANasyApravarttakasyApi pramANatvena loke prasiddhatvAt pravRttestu puruSecchAni - bandhanatvAt tadbhAve nokaphalajanakasya pramANatvavyAghAtaH / na ca puruSArthasAdhanapradarzakatvameva tasya pravarttakatvam, tatsadbhAve'pi pravarttito'hamanenAtreti tadgrahaNecchAbhAve pravRttyanupapatteH / na 25 ca pravRttyabhAve tasya pradarzakatvalakSaNo nijo vyApAra eva nopapadyata iti vaktavyam, pratItibAdhopapatteH, na hi candrArkAdyarthaviSayamadhyakSamapravarttakatvAnna tatpradarzaka miti lokapratItiH, tanna anadhigatArthagantRtvamapi jJAtRvyApAravizeSaNamupapattimat / ato'nadhigatArthAdhigantA jJAtRvyApAro'rthaprakaTatAkhyaphalAnumeyo jaiminIyaparikalpito na pramANamiti sthitam // saugataizca pramANamavisaMvAdijJAnamiti vacanAdavisaMvAdakatvaM pramANalakSaNam, avisaM " sammatitattvasopAne "Aho Shrutgyanam" 3 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] : 189 : vAdakatvaJca prAptinimittapravRttihetubhUtArthakriyAprasAdhakArthapradarzakatvam, arthakriyArthI hi puruSo'rthakriyAnirvartanasamarthamarthamavAptukAmaH pramANamanveSate, yadeva cArthakriyAnirvarttakavastupradarzakaM tadeva tenAnviSyate, pratyakSAnumAne eva tathAbhUtArthapradarzake na jJAnAntaramiti te eva lakSaNA tayozca dvayorapyavisaMvAdakatvamasti lakSaNam, pratyakSeNa arthakriyAsAdhanaM dRSTatayAvagataM pradarzitaM bhavati, anumAnena tu dRSTaliGgAvyabhicAritayA'dhyavasita- 5 mityanayoH pradarzakatvametra prApakatvam, na hyAbhyAM pradarzite'rthe pravRttau na prAptiriti nAnyat pradarzakatvavyatirekeNa prApakatvam, tazca zaktirUpam, pratyakSasya kSaNo grAhyaH, sa ca na prAptiviSayo nivRttatvAt, santAnastvadhyavaseyaH pravRttipUrvikAyA prApterviSaya iti tadviSayaM pradazitArthaprApakatvamadhyakSasya prAmANyam, anumAnena tvAropitaM vastu gRhItaM svAkAro vA tayodvayorapyavastutvAnna pravRttiviSayateti na tadviSayaM tasya prApakatvamapi tu AropitabAhyayorabhe- 10 dAdhyavasAyena vastunyeva pravarttakatvaprApakatve draSTavye, tenAnumAnasya grAhyo'narthaH prApyastu bAhyaH svAkArAbhedenAdhyavasita iti tadviSayamasyApi pradarzitArthaprAprakatvaM prAmANyam, pramA Nasya prApaNazaktizcArthAvinAbhAvanimittA darzanapRSThabhAvinA vikalpena nizcIyate, tathAhi darzanaM to'rthAdutpannaM taddarzakamAtmAnaM svAnurUpAvasAyotpAdanAnnizcinvadarthAvinAbhAvitvaM prApaNazaktinimittaM prAmANyaM svato nizcinotItyucyate na punarjJAnAntaraM tannizcAyakamapekSate, 15 arthAnubhUtAviva tato'visaMvAdakatvameva pramANalakSaNaM yuktamiti tanna yuktam / arthapradarzakatvasyaiva prApakatvAbhAvAt puruSecchAdhInapravRttinimittatvAt sati vastunyartha prApteH / upekSaNIye ca viSaye puruSasya tadviSayArthitvAdyabhAve prAptiparityAgayorabhAve'pi tatprarzakatvalakSaNasya prAmANyasya na kazcidvyAghAta upalabhyate / na ceSTAniSTasAdhanArthavyatirekeNopekSaNIyArthAntarasyAbhAvAtkathaM prApakatvAbhAve'pi pradarzakatvasambhavaH, sarvasya :20 pramANavicAraH / 1 pratyakSasya viSayo dvividhaH sakalasajAtIyavijAtIyavyAvRtteH svalakSaNAkhyoH prAhyarUpa ekaH, arthasya prAtAtvaM svIkArajJAnajanakatvameva / jJAnasya ca grAhakatvamarthAkAratayA utpAdaH / aparazcAdhyavaseyaH, santAnarUpaH, tasya vAdhyavaseyatvamagRhItasyApi pravRttiviSayatvam, upAdAnopAdeyabhAvAvanA bahavaH svalakSaNakSaNA: santAnaH, adhyavaseyArtha saMtAnApekSayaiva pratyakSasya prAmANyavyavasthA, tasmAtsantAnAdhyavasAye satya visaMvAdakatvena pratyakSasya prAmAyam / pratyakSeNa santAnAdhyavasAyaH kathamiti cet pratyakSajanyavikalpena santAnasyAdhyavasitatvAtsaH pratyakSeNAdhyavasita ityabhidhIyate / anumAnasyApi prAdyAdhyavaseyatayA dvividho viSayaH, tatrAbhyavaseyaM svalakSaNam, jAte'numAne'dhyavasAyAdarthakriyAkAriNi svalakSaNa evaM pramAtuH pravRttyupalabdheH / grAhyo viSayaH, sAmAnyameva, anu. mAne svalakSaNasyaH sphuraNAt sAmAnyasyArthakriyAkAritvAbhAvena paramArthato'numAnaM nirviSayam, svapratibhAse'nayavasAyena pravRttatvAddhAntaJca tathAtve'pi praNAlikayA mUlavastusvalakSaNaprabhavatvAnmaNiprabhAyAM maNibuddhiriva vastuprAtyA prApakatvamiti bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvasopAne [ prayoviMzam vastuno rAzidvaye'ntarbhAvAditi vAcyama, svasaMviditavastvapahnavasya yuktizatenApi kartumazakyatvAt , upekSaNIyaM hi vastu neSTasAdhanaM na vAniSTasAdhanam , iSTAniSTasAdhanayo. yatnopAdeyatvaheyatvadarzanAt, upekSaNIyasya ca yatnasAdhyopAdAnatyAgAviSayatvAt rAzidvaye nAntarbhAva iti na pradarzakatvameva prApakatvam / na ca tava matena pradarzitArthaprApakatvaM 5 kacidapi jJAne sambhavati, taddhi santAnAzrayeNa syAt , na ca santAnaH santAnibhinnatayAH vastusanmabhyupagamyate, kSaNikavAdahAniprasaGgAt , sAmAnyAnabhyupagamasya nirnibandhanatvApattezcAto na tasya svarUpeNa pravRtyAdiviSayatA / santAnirUpeNa ca tasya sattve santAnina evaM tathAbhUtA na tadvyatiriktaH santAnaH pravRtyAdiviSayaH, santAninAmutpattyanantaraM dhvaMsAditi na tadviSayaM vijJAnaM pradarzitArthaprApakam , dRzyaprApyanaNayoratyantabhedAt , yatra hi deza10 kAlAkArabhedAdabhedena pratIyamAnasyApi vastuno bhedastatra svarUpeNa bhinnayoH pUrvottarakSaNayoH kathamabhedo yena sAdhananirbhAsijJAnaM pradarzitArthaprApakaM syAt / saMvRttyA santAnasya svarUpasiddhimabhyupetyoktadoSavAraNe tu lokavyavahArAnurodhena pramANasya pradarzitArthaprApakatvAbhyupagamAt kuto nityAnityavastupradarzakasya pradarzitArthaprApakatvaM nAbhyupagamyate, tatraiva lokavyavahArasyo papatteH / na ca tathAvidhavastuprAhakaM yuktivAdhitatvAnniviSayamiti vAcyam , santAnaviSayasyaiva 15 pUrvoktanyAyena yuktivAdhitatvopapatteH, tasmAnAdhyavasitArthaprApakaM pratyakSaM bauddhAbhyupagamena sambhavati / adhyakSeNa hi yadevopalabdhaM na tadeva tenAdhyavasitama, na ca santAnastena pUrva mupalabdha iti kathamasAvadhyavasIyate, na hi kSaNamAtrabhAvinA santAninoM darzanaviSayatve tatpRSThabhAvinA'dhyavasAyena tadadRSTasyaiva viSayIkaraNam, na cAnyathAbhUtArthasya grahaNe'nyathAbhU tAdhyavasAyinaH pradarzitArthaprApakatvaM prAmANyaM yuktam , tathAbhyupagame zuktikAyAM rajatAdhyava20 sAyino'pi syAt pradarzitArthaprApakatvam / na cAtra pravRtto na rajatamavApnotIti na pradarzi tArthaprApakateti vAcyam , santAne'dhyavasite'pi jhaNasya prAptyabhAvena pradarzitArthaprApakatvAbhAvAt , santAnasya ca prAptau tasyaiva vastusattvAt svarUpeNa sAmAnyadharmANAmasattvAbhyupagamasyAyuktatvAt , akSaNikavastusiddheH, tasmAnnaitanmatena paramArthataH pradarzitArthaprApakaM pramANa sambhavati iti / naiyAyikA avyabhicArAdivizeSaNaviziSTArthopalabdhijanikA sAmagrI pramANam , tannanakatvaJca prAmANyamiti pratipannAH / atha sAmagryAH pramANatve sAdhakatamatvamanupapannam , sAmagrI hyanekakArakasvabhAvA, tatra cAnekakArakasamudAye kasya svarUpeNAtizayo vaktuM zakyate, tathAhi sarvasmAtkAraNakalApAt kAryamupajAyamAnamupalabhyate, tadanyatamApAye'pyanupajAyamAna kasya kAryotpAdane sAdhakatamatvamAvedayatu / na ca samastasAmagryAH sAdhakatamatvam , apara "Aho Shrutgyanam" Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam | pramANavicAraH / : 191 : svAsAdhakatamasyAbhAve tadapekSayA sAdhakatamatvasyAnupapatteH, asAdhakatamamapekSya sAdhakatama - tvavyavasthite: / na cAnekakArakajanyatve'pi kAryasya vivakSAtaH kArakANi bhavantIti nyAyAtsAdhakatamatvaM vivanAta iti vaktavyam, puruSecchAnibandhanatvena vastuvyavasthiterayogAt / atha karmakartRvilakSaNasyAvyabhicArAdivizeSaNaviziSTopalabdhijanakasya pramANatvAnna yathoktadoSAnuSaGgaH, asadetat, anekasannidhAnAt kAryasya svarUpalAbhe ekasya tadutpattau vailakSaNyAbhAve sA- 5 dhakatamatvAnupapatteH, tanna karmakartRvailakSaNyamapi sAdhakatamatvam / sannipatyajanakatve pUrvoditadoSAbhAva:, tathAhi anekasannidhau kAryaniSpatteH sAdhakatamatvAnupapattiH, tasmiMstu sati yadA niyamena kAryamupajAyate tadA kathaM na tasya sAdhakatamatvopapattiH, asadetat evaM pramANatvasyAvyavasthitiprasakteH tathAhi dIpAdeH prakAzasya sAmagryekadezasya kasyAcidavasthAyAM pramANatvenAbhimatasya sadbhAve'pi prameyAbhAvAtkAryAniSpattau tatsadbhAve tu tanniSpattau tasyApi 10 pradIpavat sannipatyakArakatvAt pramANatAprasaktirbhavet, tathA pramAturapi mUrchAdyavasthAyAmanadhAne vAsnyakArakasannidhAne'pi kAryAnutpattau tadavadhAnAdisannidhAne tajjanyakAryaniSpatteH sannipatyajanakatvena sAdhakatamatvaprasaktiH / atra kArakasAkalyasya sAdhakatamatvenAbhyupagamAt pUrvoktadoSAbhAvaM kecinmanyante tathAhi naikasya pradIpAde: sAmagryekadezasya kAraNatA, api tu kArakasAkalyasya tadabhAve'bhAvenAbhimatakAryAbhAvAt pramAtRprameyasadbhAve kArakasAkalya- 15 syotpattau pramitilakSaNasya kAryasya bhAva eva / atha mukhyapramAtRprameyasadbhAve'pi pUrvoditasya niyamasya tulyatA na kArakasAkalyabhAvAbhAvanimittatvAttanmukhya gauNabhAvasya, tathAhi kathaJji tkArakavaikalyetayoH satve'pi gauNatA, tatsAkalye kutazcinnimittAntarAdyathoktapramitilakSakAryaniSpattAvagauNatA pramAtRprameyayoH, tayozvAnupapattau sAkalyasyAsattvam, ataH kArakasAkalye kAryasyAvazyambhAva iti tasyaiva sAdhakatamatvam, anekakArakasannidhAne upajAya- 20 mAno'tizayaH sannipatyajananaM sAdhakatamatvaM yadyucye tadA na kazviddoSaH tathAhi sAmagryekadezakArakasadbhAve'pi pramiti kAryasyAnutpatterekadezasya na pramANatA, sAmagrIsadbhAve tvavazyantayA viziSTapramitisvarUpotpatteH ekadezApekSayA tasyA eva sannipatyajanakatvena sAdhakatamatA / na cAtra kimapekSayA tasyAH sAdhakatamatvam, anyasminnasAdhakatame sAdhake sAthakatare vA sadbhAve tadapekSayA tasyAH sAdhakatamatvamupapannamiti vAcyam, sAmathryantargataka- 25 dezAnAM janakatvAkSatesteSAmeva sAmayyA varmarUpatayA tadekadezApekSayA tasyAH sAdhakatama - svAt pramANatvopapatteH, maitram, yataH kArakasAkalyaM kiM sakalAnyeva kArakANi, kiMvA taddharmaH, uta tatkAryam, athavA padArthAntaram, tatra na prathamaH, kartRkarmaNorbhAve teSAM karaNasvAnupapatteH, tatsadbhAve vA nAnyeSAM karttRkarmarUpatA sakalakAra kavyatirekeNAnyeSAmabhAvAt "Aho Shrutgyanam" Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [prayoviMzam bhAve vA na kArakasAkalyam / na ca teSAmeva kartakarmarUpatvama, teSAM karaNatvAnupapatteH kartRtvakarmatvakaraNatvAnAM parasparaM virodhAt, kartRtvaM hi jJAnacikIrSAdhAratvaM svataMtratA vA, karmatvaM nivartyavikAryaprApyAdidharmayogitvam, pradhAnakriyAnAdhAratvazca karaNatvaM viruddhAnye. tAni kathamekatra sambhavanti / na ca bhinna bhinnanimittabhedAtteSAmavirodha iti vAcyam , 5 nimittAnAM teSAM sakalakArakebhyo'bhede kartRtvAdInAmapyabhedAt , bhede vA teSAM kAraka syApi bhedAt, sakalakArakabhinnatve ca sambandhAsiddheH, samavAyAdInAM niSiddhatvAt / vizeSaNavizeSyabhAvAdiko'pi na sambandhastatrApi sambandhAntarakalpanAto'navasthAprasaGgAt , na ca tasya sambandharUpatayA na sambandhAntarakalpanAprasaGga iti vAcyama , ekAntabhede sambandharUpatAyA evAyogAt / na dvitIyaH, tasyApi kArakAvyatiriktatve dharmamAtrasya 10 kArakamAtrasya vA prasaGgAt , vyatiriktatve kArakaistasya sambandhAsiddhiH sakalakAraNeSu ca yugapattasya sambandhe tadgatabahutvasaMyogavibhAgasAmAnyAnAmanyatamasvarUpApattiriti tadSaNenaitasyApi dUSitatvAt / nApi tRtIyaH pakSaH, nityAnAM sAkalyajananasvabhAvatve savaMdA tadutpattiprasaGgAt , tatazcaikapramANotpattisamaye sakalatadutpAdyanamANotpattiprasaGgaH, ta. janakasvabhAvastha kAraNeSu pUrvottarakAlabhAvinastadaiva bhAvAt , tathAhi yajanakaM yadAs15 sti tattadotpattimat, yathA tatkAlAbhimataM pramANam , asti ca pUrvottarakAlabhAvinA sarvapramANAnAM tadA niyAbhimataM janakamAtmAdikaM kAraNamiti kathaM na tadutpAdyasakalapramAjotpattiprasaGgaH, anyathA satkAraNameva tanna bhavediti sakRdapi tattato na syAt tatazca pramANavikalaM jagat syAt, na ca tatkaraNasamarthe AtmAdike satyapi pramANAni svakAla eva bhavantIti vAcyam , tatkAryavAbhAvaprasaGgAt , satyapi tasmin tadA'bhAvAt , svayamevA20 nyadA ca bhAvAt / na ca svakAle'pi kAraNe satyeva bhavantIti tatkAryatvamiti vAcyam , gaganAdInAmapi sattve teSAM bhAvAdgaganAdikAryatAprasaGgAt , na ceSTApattiH pramitilakSaNasya tatphalasyApi vyomAdijanyatayA''tmAnAtmavibhAgAbhAvaprasaGgAt , na ca pramitiryatra samavetA sa AtmA nAnya iti vibhAgasambhavaH, samavAyasya nityaikasarvagatatvena pramitevyomA dAvapi samavetatAprasakteH, samavAyAvizeSe'pi samavAyinovizeSAGgIkAreNa tatparihAre tu 25 samavAyAbhAvaprasaGgAt, tata eva vizeSAnniyamasambhavAt / atha yadA yatra yathA yadbhavati tadA tatra tathA tadAtmAdikaM kartuM samarthamiti naikadA sakalatadutpAdyapamANotpattiprasaGga iti cenna, svabhAvabhUtasAmarthya bhedamantareNa kAryasya kAlAdibhedAyogAt, anyathA dRzyapRthivyAdimahAbhUtakAryanAnAtvasya kAraNaM kimarthamadRSTaM pRthivIparamANyAdicaturvidhamabhyupagamyate, ekamevAnaMzaM nityaM sarvagataM sarvotpattimatAM samavAyikAraNamabhyupagamyatAm / na ca kAraNajAtibhedama "Aho Shrutgyanam" Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] erpara nirNaya svabhAvasthApanam / : 153 / ntareNa kAryabhedo nopapadyata iti vAcyam, kAraNazaktibhedamantareNApi na kAryabheda upapadyata ityabhyupagamaprasaGgAt / na ca yayA zaktyA ekamanekAizaktIrvibharti tatrApyaparAparazaktiparikalpane'navasthAprasaGgAtkAraNajAtyaiva tadanekaM kAryaM vidhAsyatIti na zaktibheda parikalpaneti kathAcicchaktyA bhinnAH zaktIbhirtatyinabhyupagamAt, kintu svakAraNakalApAtparamANvAderanekazaktyAtmakatayaivotpAdAt na caikamanekAtmakamadRSTamiti vAcyam, nAnArUpA - 5 makaikapaTAdeH pramANataH pratipateH, anyathA samavAyasyAbhAvAdguNaguNibhAva eva na syAt / tasmAtsakalakAraNAni nityAni cetsAkalyajananasvabhAvAni tarhi sakalakAlabhA visAkalyasya tadaivotpattiprasaktiH no cettajjananasvabhAvAni naikadApi tadutpattiratajjananasvabhAvAvizeSAt, nityasyAnupakAryatayA sahakAryapekSAbhAvena tadapekSayA janakatvasyApyasambhavAcca / nApi padArthAntaraM sAkalyam, nikhilapadArthAntarasya sAkalyarUpatAprasaGgAt, tathA ca yasya kasya- 10 citpadArthAntarasya sadbhAve sakalArthopalabdhirbhavediti sarvadA sarvasya sarvajJatAprasaGga iti na kArakasAkalyaM pramANam, etena pramAtRprameyayorabhAve sAkalyAbhAva iti nirastam / sannipatyajananasvarUpaM sAdhakatamatvamapi tasya sAkalyarUpatayA tatpratiSedhe pratiSiddhameva / tasmAt pramANaM svArthanirNItasvabhAvaM jJAnamityetadeva pramANasAmAnyalakSaNamanavadyam // vAcyam, iti tapogacchanabhomaNi zrImadvijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitattva sopAnasya pramANapa rIkSaNaM nAma trayoviMzaM sopAnam // 25 * - atha svapara nirNayasvabhAvasthApanam / nanu kathamarthanirNItisvabhAvaM jJAnaM svanirNItisvabhAvamapi ghaTAdijJAnaM svagrAhyaM na bhavati, jJAnAntaramAhyaM bA, jJeyatvAddhAdivaditi bAdhakasyAnumAnasya sadbhAvAditi naiyAyikAH vadanti tanna hetoH svarUpAsiddhatvAdAzrayAsiddhatvAcca, dharmI hi jJAnaM tacca na pramANasiddham, tatazca kathaM tadAzritajJeyatvadharmapratipattiH, na hi dharmiprasiddhiradhyakSeNa, jJAnasyendriyeNAsanna - karSAttajjanyatatpratyakSAsambhavAt / nanu saMyuktasamavAyalakSaNasannikarSeNa manasA tatpratyakSaM bhavati 25 AtmanA hi manaH saMyuktamAtmani ca jJAnaM samavetamiti tatpratyakSeNa ghaTAdijJAnasya grAhyatvAtkathamAzrayAsiddhyAdiduSTo heturiti cenna manaso'siddheH na ca nAnendriyaviSayAtmasannidhA "Aho Shrutgyanam" 15 20 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitaravasopAne [ caturviMzam ase yugapajJAnAni na bhavanti tato vijJAyate'sti kiJcittatra nimittam, yasmAttathA'nutpattiH, tadeva ca mana iti tatsiddhiriti vaktavyam, tadanutpattirmanaH pratibaddhetyasyAsiddheH, nanu vyApakasyAtmanaH sarvairarthaiH sambandhAdindriyaiH paJcabhirAtmasambaddhaiH svaviSayasambandhe ekadA kimini jJAnAni notpadyante yadyaNu mano nendriyaissambandhamanubhavet, tatsadbhAve tu yadai5 kendriyeNaikadA manaH sambaddhyate na tadA pareNa tasya sUkSmatvAditi siddhA yugapajjJAnAnuspatirmano nimitteti, maivam, tasyAtmasambandhasamaye zrotrasaMjJakena namasA saMyogAt saMyusamavAyAvizeSAt sukhAdivacchandopalabdhirapi tadaiva bhavet, tato nimittasya samAnatve'pi yugapajjJAnAnudayena nimittAntarakalpanAprasaGgAt / na ca* karNazaSkulyavacchinnA kAzadezasya zrotratvAt tena ca tadA manasaH sambandhAbhAva iti vAcyam, niraMzatyAkAzasya pradezAbhA10 vAt / na ca saMyogasyAvyApyavRttitvaM pradezavyapadezanimittam, upacaritasya vyapadezamAtranibamdhanasyArthakriyAyAmupayogAbhAvAt na hyupa caritAgnitvo mANavakaH pAkanirvartanasamartho dRSTaH / -kiMzca cakSurAdIndriyasambandhAdrUpAdijJAnotpattikAle manasaH sambaddhasambandhAnmAnasajJAnamaSi bhavet, tathAvidhAdRSTAbhAvAditi cettarhi yugapajjJAnAnyapyadRSTAbhAvAdeva na bhavantIti na manaH siddhyet / azvavikalpasamaye godarzanAnubhavAdyugapajjJAnAnutpattizcAsiddhA, na ca tayoH 15 kramikatva madhyakSa virodhAt / na cotpalapatrazatavyatibhedavadAzuvRtteH krame'pi yaugapadyAbhimAnaH, adhyakSa siddhasya dRSTAntamAtreNAnyathAkartumazakteH, kSayopazamApekSasya cAtmano yugapat svaparaprakAzasvabhAvasya svayamamUrttasyAprAptArthagrAhiNo yugapatsvaviSayagrahaNe na kazvidvirodha iti kuto na yugapajjJAnotpattirbhavet / nanu 'jugavaM do Natthi uvaogA [ Avazyakani0 gA 979 ] iti vacanAdbhavato'pi yugapajjJAnAnutpattiH siddhaiva, na, asya mAnasavikalpadvayayaugapadyaniSedhaparatvAt indriyamanovijJAnayoryogapadyAniSedhAt / na ca vivAdAspadIbhUtAni jJAnAni kramabhAvIni jJAnatvAt, mAnasavikalpahayavadityanumAnAdyugapajjJAnAnutpattisiddhiriti vAcyama, asya pratyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvena kAlAtyayApadiSTatvAt / evaJca manaso'siddherna tato'pyAzrayaH siddhaH / na ca ghaTAdijJAnajJAnamindriyArthasannikarSajam, pratyakSatve sati jJAnatvAdityanumAnena tatsiddhiriti vAcyam, hetorasyAprasiddhavize25 SaNatvAt, ghaTAdijJAnajJAnasyAdhyakSatvAsiddheH, mana indriyasiddhau tasyAbhyakSatA siddhistatsiddhau savizeSaNa hetu siddhyA manaindriyasiddhirityanyonyAzrayAt, ghaTajJAnAdbhinnasya tadrAhakasya parasya jJAnasyAnanubhavAddhetorvizeSyAsiddhatvAt, adhyakSatve sati jJAnatvasya sukhasaMvedane sattvena vyabhicArAcca / na cedamapi pakSIkriyata iti vAcyam, vyabhicAritvaprasiddhyApatteH, anityaH zabdaH prameyatvAddhaTavadityAdAvapi vyabhicAraviSayAtmAderapi pakSIkaraNasambhavAt / / 194 20 "Aho Shrutgyanam" Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] svaparanirNayasvabhAvasthApanam / na cAtra pratyakSabAdheti vAcyam , atrApi samAnatvAt , na hi aviditasvarUpaM sukhAdikaM pUrva ghaTAdivadutpannaM pazcAdindriyasambandhopajAtajJAnAntarAdvedyata iti lokapratItiH, api tu prathamameva svaprakAzarUpaM tadudayamAsAdayadupalabhyata iti / na ca svAtmani kriyAvirodho vAcyaH svarUpeNa saha padArthasya virodhAbhAvAt , anyathA pradIpAderapyaparaprakAzavikalasvarUpaprakAzavirodhaH syAta, na ca tatsvarUpatvaM tasyAsiddhamiti vAcyam , pradIpAdAvapi tathAsvabhA- 5 vAsiddhiprasaGgAt , tathA darzanantUbhayatra samAnam , khaDgAderAtmani chidikriyA'janane'pi na taddharmo'nyatrApAdayituM zakyaH, anyathA ghaTaniSThAyAH svaparAprakAzanatAyAH pradIpe'pyabhyupagamaprasaGgAt / nApi sukhAvagamAtpUrvaM tadabhyupagamo yuktaH, zabdasyApi zravaNasamayAtpUrva pazvAcca sattAbhyupagamaprasaGgena nityatApatteH / na cAtmano jJAnAcca pRthagbhUtAH sukhAdayo'nugrahAdividhAyino bhaveyuH, itarathA muktAtmano'pi te tathA syuH / na ca teSAM tatrAsamaveta- 10 tvAnnAyaM doSaH, samavAyAbhAvAttasmAnna sukhAdigrahaNe manaindriyasiddhiH / ata evAtmA manasA saMyukta iti na yuktam , AtmamanasorniraMzatayA saMyogAsambhavAt , ekadezena saMyoge sAMzatAprasakteH, sarvAtmanA saMyoge ubhayorekatAprApteH / yadi ca yatra manaH saMyuktaM tatra samabetaM jJAnaM samutpAdayati tadA sarvAtmanAM vyApitvAt samAnadezatvena manasaH taissaMyuktatvAt sarvAtmasamavetasukhAdiSu tadeva mana ekaM jJAnamutpAdayatIti pratiprANi bhinnamanaHparikalpana- 15 manarthakamAsajyeta / na ca yasya sambandhi yanmanaH tatsamavetasukhAdijJAne taddheturiti nAyaM doSaH, pratiniyatAtmasambandhitvasyaiva tatrAsiddheH, na hi tadAtmakAryatvena tanmanasastatsambadhitvam , tasya nityatAbhyupagamAt, tatra cAnAdheyAprahe yAtizaye tatkAryatvAyogAt / na ca yasyAdRSTena preritaM sattatpravartate tattatsambandhIti vAcyam , adRSTasyAcetanatvena pratini yataviSaye tatprerakatvAyogAt , prerakatve vezvaraparikalpanaM nirarthakaM bhavet / na 20 cezvaraprerita evAtmA tatpreraka iti na tatparikalpanavyarthatA, adRSTapreraNAmantareNezvarasya sAkSAnmanaHprerakatvopapattera dRSTaparikalpanAyA nirarthakatvAt / na ca sarvasAdhAraNasvAdIzvarasyAdRSTavikalasya manaHprerakatve na tatastasya pratiniyatAtmasambandhitvamiti ahaSTasyAvazyakateti vaktavyam , tasyAcetanatayezvarasahitasyApi pratiniyatamanaHpravRttihetutvAyogAt tasmAnna manaso'dRSTAdiH pratiniyamahetuH, kizca svasaMviditajJAnAnabhyupagame sadasa- 25 dvargaH kasyacidekajJAnAvalambanaH, anekatvAt paJcAGgulivadityatra pakSIkRtaikadezena vyabhicAraH, 1 svAtmA hi kriyAyAH svarUpaM, tatra kriyAyAH kathaM virodhaH svarUpasyAvirodhakatvAt , virodhasya dviSTatvAca na svAtmani kiyAvirodha iti bhAvaH / jJAnakriyAyAH karmatayA svAtmani virodhaH, tato'nyatraiva karmasvadarzanAdityatrAha na ceti / "Aho Shrutgyanam" Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ caturvizam tajjJAnAnyasadasadvargayoranekatvAvizeSe'pi ekajJAnAvalambanatvAbhAvAt, ekazAkhAprabhavatvAnumAnavat / IzvarajJAnatadanyasadasadvargayorekajJAnAvalambanatve vAbhyupagate svasaMviditatvaM jJAnasya bhavet , sarva jJAnaM svasaMviditaM jJAnatvAt sarvajJajJAnavadityanumAnAt tathA ca sati zeyatvaM heturyabhicAri syAt / kiJca sati prathamajJAne yadi tadvAhakaM dvitIyaM jJAnamutpadyate 5 tarhi yugapajjJAnAnabhyupagamavirodhaH / asati cotpAde grAhyasyaivAbhAvAnna tadAhakatvamanyathA dvicandrAdivijJAnasyeva bhrAntatvaM tasya bhavet / tadevamanekadoSAt svanirNItisvabhAvameva jJAnamiti siddham / / saugatAzca bhavatu jJAnaM svasaMviditamarthagrahaNasvabhAvatA tu tasya na yuktA, arthasyaivA. bhAvAt , yaddhyavabhAsate tajjJAnaM yathA sukhAdiH, avabhAsate ca nIlAdiriti svabhAvahetunA 10 sarvasya hAnAtmatvAditi vadanti tadasata, yato'tra kiM svato'vabhAso hetuH, parato vA, avamAsamAtraM vA, nAdyaH, parasyAsiddheH, na hi parAnapekSo nIlAdyavabhAsaH parasya siddhaH, nIlamahaM vedmItti nIlavyatiriktasvarUpatayA pratibhAsamAnena jJAnena nIlAdebrahaNAbhyupagamAt / yadi parAnapekSanIlAdyavabhAsaH parasya siddhaH syAttarhi kimato hetoraparaM sAdhyamiti vakta vyam , yadi jJAnarUpatA sAdhyetyucyate tarhi sA yadi prakAzatArUpA tadA sApi hetusiddhau 15 siddhaiva na sAdhyA, na siddhA sA cettadA heturapyasiddhaiva / nanu bhrAntiH puruSadharmaH, tena nI lAdeH khato'vabhAsanamaGgIkurvannapi tasya jJAnarUpatAM necchati atastamprati sAdhyate, naivam , ko hi bhAvadharmaM hetumicchan bhAvaM necche dityabhidhAnavirodhAt , bhrAntyA bhAvasyAnabhyupagamasambhavAt / nIlAderbhinnena jJAnena grahaNaM nopapadyate, bhinnakAlasya samAnakAlasya vA'rthasya bhinnena jJAnena nirvyApAreNa bhinnAbhinnavyApAravatA vA parokSeNa vA svasaMvidrUpeNa vA jJAnA. 20 ntaravedyana vA grahaNAsambhavAdato nAsiddho heturiti cenna, anumAnavilopaprasaGgAt , anumAnaM hi trirUpaliGgaprabhavaM liGgazcAnumAnAdbhinna bhinnakAlazca yadi tasya janakaM bhavet kuto na 1. ayambhAvaH yayoH sahopalambhaniyamastayora bhedaH, yathA taimirikopalabhyamAnamRgAGkamaNDalayoH, sahopalambhazca jJAnArthayoriti / bhede hi tayoniyamena sahopalambho na syAt stambhakumbhayoriva, tathA yatprakAzate tadvijJaptimAtraM yathA sukhAdikam , tathA yadyana vedanena vedAte ttato na bhidyate yathA vedanasya svarUpam , 25 vedyante ca vedanena nIlAdayaH,bhede hi jJAnenaiSAM vedyatvaM na syAt , niyamahatutAdAtmyAbhAvAttadutpattazcakSurA dinA vyabhicArAt / pratiniyatatayA grAhyatvenArthasya grAhakatvena jJAnasya pratItistu anaadyupplvvaasnaasaamaaditi| 2. ayambhAvaH, svabhinnakAlamapyartha yogyameva jJAnaM gRhAti. dRzyate hi pUrvacarAdiliGgaprabhavapratyayAt bhinna kAlasyApi pratiniyatasyaiva zakaTodayAdyarthasya grahaNama. anyathA kiJcidapi liGgaM sAdhyasyAnumApaka ne syAt , bhAve vA bhasmAdiliGgamatItasya pAvakAdariva samastasyApyatItasya pratipattihetuH syAt , bhinnakAla. tvA'vizeSAditi // "Aho Shrutgyanam" Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] svaparanirNayasvabhAvasthApanam / tarhi tatsamastAnumAnajanakam , tathAvidhamapi liGgaM kiJcideva kasyacideva kAraNamiti cettadA jJAnamapi tathAvidhaM kizcideva kasyacidvAhakamoM vA bhinnakAlaH kazcideva kasyacidrAhya iti kuto na syAt / na ca bhinnakAlI nArthagrahaNapravRttajJAnasya nirviSayatAprasaGga iti vAcyam , vinaSTAnutpannAlliGgAdupajAyamAnasyApi nirhetukatAprasaGgAt / na ca samakAlameva liGgamanumAnakAraNamiti vAcyam , samakAlasya janakatva virodhAt, anyathA'numAnasyApi 5 liGgajanakatvApatteH / na cAnumAna eva janyatA pratIyata iti vAcyam , grAhyatAyA ivAnumAnavyatirekeNa janyatAyA apratimAsanAt / anumAnasvarUpameva janyateti celliGge'pi svarUpasadbhAvena janyatAprasaktiH / liGgAnumAnayoH svarUpAvizeSe'pi liGgApekSajanyatA tatraiva na tu liGge'numAnApekSajanyateti cettarhi nIlatatsaMvedanayoH svarUpAvizepe'pi nIlasyaiva tatsaMvedanApekSagrAhyatA na tu tatsaMvedanasya nIlApekSagrAhyateti samAnatvAt / 10 na ca liGgamutpAdakamanumAnotpattikaraNAditi vAcyam , utpatteranumAnAvyatirekAttena tasyaiva karaNAduttaraliGgakSaNavadanumAnasya liGgatvApatteH, liGgajanyatvAt / na cAnumAnopAdAnajanyasvAttadanumAnameveti vaktavyam , anavasthAprasaGgAt. tadapi hyupAdAnakAraNaM kutto janyata iti paryanuyoge'paraliGgAditi vaktavyam , tana ca tasya liGgajanyatayA liGgatvApattau punarapyanumAnopAdAnatvAdanumAnatvamityuttaraparyanuyogAvizrAntiH / liGgajanyatvA vizeSe'pi tathA pratIte: 15 kizcilliGga kizciJcAnumAnamityucyate cettarhi jJAnajanyatvAvizeSe'pi kizcijjJAnamaparazcArtha ityapi kiM na syAt , tatazca nIlAdi jJAnaM jJAnakAryatvAduttarajJAnavadityabhidhAnamayuktameva / tasmAnna svato'vabhAsanaM heturasiddhatvAt / na dvitIyaH, ' nAnyo'nubhAvyo bujhyAsti tasyA. nAnubhavo'paraH / grAhyagrAhakavaidhuryAt svayaM saiva prakAzata' ityabhidhAnAttavAbhiprAyeNa paraprakAzatAyAH kasyacidapyasiddhervAdyasiddhatvAt / parataH pratibhAsanAnaGgIkAre ca prakAzanalakSa-20 Nasya hetorjJAnatvena na vyAptisiddhiH, jJAnasya svarUpamAtraparyavasitatvena nikhilamavabhA. sanaM jJAnatvavyAptamiti nizcayAsambhavAt. sarveSAM sambandhinAmagrahe hi dviSThasambandhasaMvisiH kathaM bhavet / na caikaM jJAnamAtmanyeva jJAnatvamavabhAsanazca vijJAya tayorvyAptimadhigacchatIti vaktavyam , tathA sati tatraivAnumAnapravRttastasya ca vyarthatvAt sAdhyasya siddhatvAt / sakalajJAnasya svAtmani jJAnAsambhavAd vyAptipratipattarasambhavAcca / na ca jJAnatvasvaprakAzanayoH kuta- 25 zcitpramANAdvyAptiH prasiddhA, jJAnavajjaDasya nIlAderapi parato grahaNasiddhehetoya micAraprasaGgAt / naiyAyikAdeH sukhAderzInarUpatA na siddheti sukhAdidRSTAnto'pi sAdhyavikalaH, anenaiva hetunA tatrApi jJAnarUpatAsAdhane ca nidarzanAntaraM mRgyam , tatrApyevaM paryanuyoge'parAparanidarzanAnveSaNaprasaGgato'navasthA, sukhAdau dRSTAntamantareNApi tadrUpatAsiddhau ca nIlAderapi "Aho Shrutgyanam" Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ caturviMzam tathaiva tadApattiH / na ca sukhAderjaDatve na syAtpratibhAsaH jaDasya, prakAzAyogitvAditi vAcyam , nIlAdeH prakAzatAsiddhAvapyevaM vaktuM zakyatayA sukhAdinidarzanavaiyarthyAt / na ca sukhAderajJAnatAyAmanugrahAdyabhAvaH syAditi vAcyam , sukhAderanugrahAdyavyatireke jJAnatvenAnugrahasya kApi vyAptyapratipatterajJAnatve'nugrahAdyabhAvopavarNanasyAsaMgatatvAt , vyApakAbhAve hi niyamena vyApyAbhAvo bhavet , vyatireke ca sukhAderzAnarUpatAvirahe'rthAntarabhUtAnugrahAdyabhAvasya kathaM siddhiH, na hi yajJadattasya gauratvAbhAve sati devadattasyAbhAvo dRSTaH / nanu jainasya sukhAdI jJAnarUpatayA prakAzamAnatvaM vyAptamiti cenna, svataH prakAzanaM hi sukhAdau jJAnarUpatayA siddham , tacca na stambhAdau, yacca stambhAdau parataH prakAzanaM jainasya siddhaM na tajjJAnarUpatayA vyAptam , stambhAdAvupalabhyamAnaM prakAzanamAtrantu jaDatvena sahAviruddhatvA10 traikAntena jJAnarUpatAM sAdhayatIti na prakAzanalakSaNo heturnIlAdeAnarUpatAsAdhanasamarthaH / nanu nIlAdeonarUpatA mAbhUt. tatsAdhakapramANAbhAvAt , pAramArthikArtharUpatA tasya kutaH, yena tAhijJAnamarthanirNItirUpatayA pramANaM bhavediti ceducyate, jAgradavasthopalabhyamAno nIlAdiH paramArthasan , sunizcitAsambhavadvAdhakapramANatvAt , sukhAdisaMvedanavaditi tadrUpa. tAsiddheH / na hi atra pratyakSaM bAdhakamaskhalatpratyayaviSayattayA sarvairasya darzanAt , na cAnumAna 15 bAdhakamadhyakSasiddhe'numAnasya bAdhakatvenApravRtteH / na ca pratyakSAnumAnavyatirikta pramANA ntaraM saugatasyAbhISTamiti na sunizcitAsambhavadvAdhakapramANatvAditi heturasiddhaH / aparamArthasatyasya hetorasambhavAnnAyamanaikAntikaH / nanu svapna dRSTe ghaTAdAvaparamArthasati hetorasya sadbhAvAdanaikAntikatvam , na hi sa ghaTAdirbAdhakapramANaviSayaH, bAdhyatAyAH kApyasambhavAt , jJAnasya pratibhAsakAle bAdhakena na svarUpaM bAdhyate, tastra parisphuTarUpeNa pratibhAsanAt , nApyuttarakAlam , 20 kSaNikatayA tadA tasya svayamevAbhAvAt / nApi tajjJAnaprameyasya svarUpaM pratibhAsamAnarUpeNa bAdhyate pratibhAsanAdeva / na ca pratibhAsamAnarUpasahacAriNA sparzAdirUpeNa, tasya tato'nyatvAt , na cAnyAbhAve'nyasyAbhAvo'tiprasaGgAt / na ca jJAnasya jJeyasya vA phalamutpannamanutpannaM vA bAdhyate utpannasya vidyamAnatvena bAdhyatvAyogAt , anutpannasyApi svayamevAsattvAt , maivam , bAdhakena jJAnena jJAnasyAsaviSayatAyA arthasya vA'satpratibhAsanarUetAyA jJApanAt,yathA zukti. kAjJAnena rajatavijJAnasya rajatArthasya vA, etacca bAdhyabAdhakabhAvamanicchatApyavazyamabhyupagantavyam , pratibhAsAdvaite skandhasantAnAdivikalpAnAM svayameva nirviSayatvopavarNanAt , tadu. pavarNanAbhAve bAhyabhAvAnAmekAnekarUtayA sAmAnyasAmAnAdhikaraNya vizeSyavizeSaNabhAvAdeH 25 "Aho Shrutgyanam Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] prtyksslkssnnpriikssaa| pAramArthikasya bhAvAt pratibhAsAdvaitasyAbhAva eva syAt / tasmAnna svapnopalabdhaghaTAdau prakR. taheturyabhicArI / nApi viruddhatA, paramArthasattvAbhAvena vyAptyasiddheH, anyathA'pAramArthika svasaMvedanamAtramapi bhavedityasiddhaviruddhAnakAntikadoSarahitAdasmAddhetorjAgradavasthopalabhyamAnasya ghaTAdeH paramArthasattvasiddhiH tasmAdvijJAnazUnyavAdayoniSedhAdarthanirNItisvabhAvatADapi pramANasya siddhA // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnaMdasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijaya. kamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitattvasopAne svaparani. rNayasvabhAvasthApanaM nAma caturviMzaM sopAnam // 10 atha pratyakSalakSaNaparIkSaNam / atra saugataH pramANaM svArthanirNItisvabhAvamapi tadanumAnarUpam , pratyakSaM tu nirvikalpakatvAnna tannirNayasvabhAvam. tathAhi yadyathA'vabhAti tattathA vyavahRtipathamavatarati, yathA vizadamAbhAsamAnaM sukhA disaMvedanam , nAmollekhazUnyatayA cAdhyakSaM saMvedanamAbhAtIti svabhAvahetuH / nAmollekhapariSvaktavapuSaH saMvido'dhyakSatvavirodhAt, sAkSAtkAri jJAnaM hyadhyakSatayA loke 15 prasiddham , sAkSAtkAritvaJca sannihitArthAvabhAsitvam , asannihite tadabhAvAt , nAmAdikaJcAsannihitatvAt parokSamiti na tadyojanAmavatarItumalam , atra vaiyAkaraNAH, na kAcitpratipattirvAkyasaMsparzarahitA vidyate zabdAnuviddhAyA evaM pratibhAsanAt , anyathA prakAzarUpatApi na syAt, na hi nirastollekhaM svasaMvedanaM vyavahAraracanAcaturamiti savikalpakama.. bhyupagantavyamiti cenna, adhyakSaM hi puraHsannihitameva bhAvAtmAnamavabhAsayati tatraivAkSavRtteH, 20 vAgrUpatA ca na puraH sannihitA, ato na sA tanna pratibhAsate, na cArthadarzane vyApitayA padArthAtmatayA vA'rthadeze sannihitatvAtsA tatra pratibhAtIti vaktavyam , arthadeze vAcA sannidherayogAt akSAnvaye saMvedane purovartinIlAderevAvabhAsanAt , na hi taddeza eva zabdo'. 1. svapno hi dvividhaH satyastaviparItazca, prathamo devatAvizeSakRto dharmAdharmakRto vA kazcitsAkSAdarthAvyabhicArI, yaddezakAlAkAratayA'rthaH svapme pratipannaH taddeza kAlAkAratayA jAgrahazAyAM tasya prAptisiddhaH / 25 kazcitpuna: paramparayA'rthAvyabhicArI, rAjAdidarzanena svapnAdhyAyanigaditasya kuTumbavardhanAdeH prAptihetutvAdanumAnavat / yo'pi vAtapittAdyadrekajanito'satyasvena prasiddhaH svapnaH so'pi nArthamAnavyabhicArI, na hi sarvathA'pyananubhUte'rthe svapno'pi samupajAyata iti na nirAlambanaH svaprapratyayaH / / "Aho Shrutgyanam" Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne paJcaviMzam sti tasya vaktamukhadeze'vabhAsanAt. ato'sannidhAnAnna vAksaMsparzavatI akSamatiH / na ca vAcaH padArthasvarUpatA, tattvena pratibhAsanAt, puraH zabdAkAravivikasya stambhAderatheviviktatayA zrotrajJAne zabdasya ca pratibhAsanakarUpatvAsambhavAt / asannihitAyA api vAcaH pratibhAse sakalavyavahitabhAvaparamparApratibhAsaH syAt, vAco'rthasannidhAne'pi ca 5 locanamatau tatpratibhAse'pi vAco'pratibhAsAnna tadviSayatvam / yo hi yadaviSayaH sa sannihito'pi na tatra pratibhAti, yathA''mrarUpapati pattau tadrasaH, aviSayazca locanamateH zabda iti / nayanamatirapi svaviSayamevAvabhAsayati nendriyAntaraviSayaM sannihitamapi, yathA rasanasamudbhavA madhurAdimatimadhurAdikameva na parimalAdikam , anyathA locanabuddhyaiva sarve ndriyaviSayapratibhAse indriyAntarakalpanAvaiyadhyaM syAt , tasmAtsakalamakSa vedanaM vAcakavikalaM 10 svaviSayamevAvalokayatIti nirvikalpakam / locanavyApArAnusAriNI dRg vartamAna rUpamAtra vizadatayA'vabhAsayati vikalpastu zabdasmaraNaprabhavo'sannihitAM vAyUpatAmadhyavasyatIti hetuviSayabhedAdarzanavikalpayovibhedaH, na cAkSavyApArAdUpamidamityekaM saMvedanaM zabdapariSvaktaM rUpamadhigacchadadhyavasyati jana iti tayoraikya miti vAcyam , rUpamidamiti jJAnena hi kiM vApatApannapadArthagrahaNaM bhinnavAyUpatAvizeSaNaviziSTapadArthagrahaNaM vA, na prathamaH, vApa. tAyAM locanasyAsAmarthyAttadanusAryakSamaterapi na tatra pravRtteH, na dvitIyaH, tathApi nayanadRzaH, svaviSaye zuddha eva purasthe pravRttena tu vAci, tatrAvartamAnA kathaM tadviziSTaM svaviSayamavabhAsayet, na hi vizeSaNaM bhinnamanavabhAsayantI tadviziSTatayA vizedhyamavabhAsayati daNDAgrahaNe iba daNDinam na ca dRzi vAco'pratibhAsane'pi smRtau pratibhAsanAdarthasya vizeSaNaM bhavati, bhinnajJAnagrAhyasyApi vizeSaNatvopapatteriti vAcyam , saMvidantara* pratItasya svAtantryeNa pratibhAsanAt tadanantarapratIyamAnavizeSaNatvAnupapatteH / na hyekakAlamanekakAlaM vA zabdasvarUpaM svatantratayA svapAhiNi jJAne pratibhAsamAna vizeSaNabhAvaM pratipadyate sarvatra tasya tadbhAvApattaH / na ca zabdAnuraktarUpAdyadhyakSamatirudetIti zabdo vizeSaNaM rUpAdivizeSyamiti yuktam , yadi hi tadanuraktatA tatpratibhAsalakSaNA tadA locanabuddhau zabdApratibhAsanAnna tadanuraktatA bhavet , yadi ca rUpAdideze zabdavedanaM tadanuraktatA tadA svajJAne 25 zabdA'pratibhAsane'pi rUpAdInAM pratibhAsanAttadanuraktatA'yogaH / na ca zabdAnuSaktarUpasmR. tirdRzyate'taH prAk tadrUpasya tasya darzanamupeyata iti vAcyam , zabdaviviktamartharUpaM pratyakSamadhigacchati vAcakantu smRtirullikhatIti zabdasaMsparzamadhyakSanAnubhavatIti nirvikalpakamAsaktam , anyathA zabdasmaraNAsaMbhavAdadhyakSAbhAvo bhavet / yadi hi vAksaMspRSTasya sakalArthasya saMvedanaM tathAsatyarthadarzane tadvAkyasmRtistatra ca tatparikaritArthadarzanam, na ca kazcid vAksaMsparza 20 "Aho Shrutgyanam" Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAmam ] pratyakSalakSaNaparIkSA | : 201 : vikalamarthamavagacchati tamantareNa ca na vAkyasmRtiH, tAJcAntareNa na vAnuSaktArtha darzanamityarthadarzanAbhAvo bhavet, tato'rthadarzanAnnirvikalpakameva tadabhyupagantavyam / yadi ca vAksaMsaprArthasyaiva grahaNaM tadA'gRhItasaGketasya bAlakasya tadgrahaNaM na bhavet / tato'dhyakSamartha sAkSAtkaraNAnna vAgyojanAmupaspRzatIti rUpamAtra sAkSAtkArinayanasaMvedanaM nirvikalpakameva, tadarzanopajanitantu vikalpajJAnaM vacanaparItArthAdhyavasAya svabhAvaM bhinnamevetyavikalpakamadhyakSaM siddham | 5 atra yadyapi vAco nayanajapratipattyaviSayatvAnna tadviziSTArthadarzana madhyakSaM tathApi dravyAdernayanAdiviSayatvAttadviziSTArthAdhyakSa pratipattiH savikalpikA bhaviSyati, tathAhi niyatadezAditayA vastu paridRzyamAnaM vyavahAropayogi, anyathA tadasambhavAt, dezAdisaMsarga rahitasya ca tasya kadAcidapyananubhavAt yacca dezAdiviziSTatayA nAmollekhAbhAve'pi vastu saMgRhNAti tatsavikalpakam, vizeSyavizeSaNabhAvena hi pratItirvikalpanA, dezAdayazca nIlAdivattadavacche- 10 dakA darzane pratibhAntIti na tatra zabdasaMyojanApakSabhAvI doSa iti naiyAyikA vadanti tadapi na samyaka, adhyakSasya purovarttinIlAderavabhAsana eva sAmarthyAt, na tu tadavaSTabdhabhUtalAderapi, avaSTabdhasya zuddhasyaiva pratibhAsanAcca na vizeSyavizeSaNabhAvagrahaNam / darzane hi rUpamAlokazca svasvarUpavyavasthitaM dvitayamAbhAti na tu tadvyatiriktaM kAladigAdikamiti kathamapratibhAsamAnaM tadvizeSaNaM bhavati, sarvatra tadbhAvaprasakteH, yatrApi sthirAveyadarzanAdadhastAdA- 15 dhAramanuminvanti tatrApi nAnumAnAvaseyamadhikaraNamindriyavijJAnaviSayavizeSaNam, nApi tadavasAyo'abuddheH svarUpamiti na vizeSaNaviziSTapratipattirakSabuddhi: / kina kiM samAnakAlayorvA bhAvayorvizeSyavizeSaNabhAva madhyakSabuddhiravabhAsayati bhinnakAlayorvA, tatra yadi bhinnakAlayorna tarhi yugapattayostatrApratibhAsanAdvizeSyavizeSaNabhAvAvagamaH, yadA hi pUrvaM svAdikamavabhAti na tadA svAmyAdikam, yadA ca svAmyAdikaM na tadA svAdikamityasanni - 20 dhAnAtkathaM tadviziSTatayA''dhyakSeNa tasya grahaNam, cakSurvyApAre sati hi purovasthitazcaitra eva parisphuTamAbhAtIti tanmAtragrahaNAnna tadviziSTatvapratItiH / na cAsannihitamapi vizeSaNaM smaraNasannidhApitamadhyabuddhiradhigacchati, smaraNAt prAgiva taduttarakAlamapi vizeSaNAsannidhestulyatvAnna tatra tadApyakSabuddhipravRttirityapAsta vizeSaNasyArthasya sAkSAtkaraNaM yuktiyuktam / nApi tulyakAlayorbhAvayorvizeSaNavizeSyabhAva madhyakSa madhigantuM samarthaM tasyAnavasthite:, aviziSTe hi 20 1. samIpavarttinaM nijAMzavyApinaM kAlAntarasthAyinaM sthagitapratikSaNapariNAmamalakSyamANaparamANuparimANaM vastvantaraiH saha sadRzavisadRzAkAraM kumbhAdikaM zabdasaMsparzarahitamapi bhAvamavabhAsayantIti kRtvA savikalpakamityabhidhIyate, evamadhyakSaviSayIkRta eva vastuni vyavahArAH saMjJAsaMjJisambandhagrahaNAdayastattvavRttyaiva ghaTante nAnyathA // 26 "Aho Shrutgyanam" Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasaupAne { paJcaviMzam daNDapuruSasaMyoge kazciddaNDaviziSTatayA puruSaM daNDIti pratipadyate, aparastu tatraiva puruSaviziSTatayA daNDo'syeti, asaGketita vizeSyavizeSaNabhAvastu daNDapuruSAviti svataMtra dvayam / vAstave tu tasminyogyadezasthapratipaNAM daNDapuruSarUpayoriva tulyAkAratayA'vabhAso bhavet , na caivam , tasmAddaNDapuruSasvarUpameva svataMtramadhyakSAvaseyaM vizeSyavizeSaNabhAvastu kAlpanika eva / 5 yena hi daNDoSakRtapuruSajanitArthakriyA prAgupalabdhA tadarthI ca sa tatra vizeSaNatvena daNDaM vize. dhyatvena ca puruSa pratipadyate pradhAnatvAt , yena ca puruSopakRtadaNDena phalamabhyupetaM sa tatra daNDa prAdhAnyAdvizeSyamadhyavasyati, aparigataphalopakArasya prathamadarzane svarUpamAtranirbhAsAt tato'nvayavyatirekAbhyAmavagatasAmarthya dvayamAsAdya viziSTatvapratipattiH prAgavagate ca sAmarthya nendriyasya vyApAraH, tasyAsannihitatvAt , na ca vyApArAviSaye tatpratipattijananasamartham / 10 na ca puraH sannihite'rthe pravarttamAnamindriyaM tatrApi pratipattimupajanayituM samartham , vartamA nakAlAlIDhanIlA didarzanapravRttasya cirAtItabhAvaparamparAdarzanapravRttiprasaktaH sakalAtItabhAvaviSayasmRteradhyakSatA bhavet , tathA svagocaracAriNI smRtirapi sphuTamarthaM vartamAnasamayamudbhAsayiSyatIti sarvAkSamatiH smRtirbhavet / nanu vartamAnamarthamadhyakSamevodbhAsayati na tu smRtiH, yatra ca na darzanamavatarati tatra smRtiH vartamAne rUpAdau spaSTadarzanAvatAre smRtipravRttirasambha15 vinI viphalA ceti cenna, atIte vizeSaNAdau smRtereva pravRttestana vizadasaMvidavatArasya vyartha tvAt / sA hi vizadasaMvit saMnihitamevArthamavatarati na ca tadA vizeSaNAdayaH sannihitAH, tAnavalambamAnA nirAlambanaitra bhavet , tato vizuddharUpamAtrapratibhAsAdadhyakSa vedanaM nirastavizeghaNamarthamavagamayati vizeSaNayojanA tu smaraNAdupajAyamAnA'pAstAkSArthasannidhirmAnasI / na ca spaSTapratimAsAdvartamAnArthagrAhiNIti vaktavyam , tAmantareNApi sphuTamarthapratibhAsanAt / na ca 20 smRti vinApi yadyarthAtmA vizadatanuH pratibhAtIti na tasya grAhikA smRtistAkSavyApAra sadbhAve sukhamantareNApi viSayAvagatirastIti sukhamapi viSayagrAhi na syAditi vAcyam , yato nirasta bahirarthasannidhayo bhAvanAvirbhUtatanavaH sukhAdayo nArthAvedakAH, teSAM svgrhnnpyvsitsvruuptvaat| akSAnvayavyatirekAnuvidhAyinyo vizadasaMvida eva bahirarthAvabhAsikAH pRthagavasIyante sukhAdibhyastA eva tadavamAsikAstadvadvikalpo'pi nArthasAkSAtkaraNasvabhAvaH / manu puraHsthitArthanAhI yadi na vikalpaH kathaM tarhi tatastatra pravRttirbhavet , yadeva hi vizeSaNaM prAk tenAnubhUtaM tatraiva tataH pravRttirbhavet , na ca svAtmAnamanArUDhe'rthe pravRttividhAyi vijJAnamupalabdham , anyathA zuklamarthamavatarantI saMvinnIlAthe pravartikA bhavet , na ca nirvikalpakameva saMvedanaM vartamAnArthe pravartakam , sarvatra vikalpavyatirekeNApi pravRttiprasaGgAt, na ca vinA sukhasAdhanatAnizcayaM puraHprakAzanamAtreNa kasyApi pravRttiriti vikalpa eva pravarta "Aho Shrutgyanam" Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] pratyakSalakSaNaparIkSA / katvAt purovasthitArthagrAhI, akSAnusAritvAtsa evAdhyakSamiti yuktaM pUrvadRSTanAmAdivizeSaNa. grAhI nizcaya iti cenna, vikalpasya purovartyarthaprakAzanasAmarthe'pi tatraiva pravRttyasambhavAt , pravRtti vidhAnasamarthArthakriyAyogyarUpAnavabhAsanAt , tadavabhAsane hyarthakriyArthinAM pravRttiH syAt , vartamAnasamayasambadhinyathai na hi vikalpo'rthakriyAsambandhamAdarzayati, tasyAstadAnImabhAvAta , padArthasvarUpamAtrAvasAyAcca na sAmAvagatiratiprasaGgAt , tasmAnna purovartini pravarttamA- 5 no'pi vikalpaH pravartakaH / na ca pUrvaM yasmAdartha kiyA jAyamAnA dRSTA sampratyapi tadarthakriyArthitayA taddhyavasAyAt pravRttiriti vAcyam , tadevedamiti nirbhAsAbhAve pravRttyasiddheH, na ca tadadhyavasAyinI kalpanaiva tannirbhAsaH, kalpanAbuddhyadhyavasitasyArthasya paramArthasadvyavahArAviSayatvAt , pratyakSAvagatasyaiva tadvyavahAraviSayatvAt tadabhAve tadabhAvAt , tasmAnna karUpanA'dhyakSaviSayastattvam , AdyadarzanAnadhigatatvAditi, atra pratividhIyate, svArthanirNayasvabhAvaM 10 pratyakSaM na bhavatItyetat kiM tadrAhakapramANAbhAvAt , utta tadvAdhakapramANasadbhAvAducyate, na prathamaH pakSaH, sthirasthUlasAdhAraNasya stambhAderarthasya bahirantazca sadravyacetanatvAdyanekadharmAkAntasya jJAnasyaikadA nirNayAt sAMzasvArthanirNayAtmano'dhyakSasya svasaMvedanapratyakSa siddhatvAttadrAhakapramANAbhAvo'siddhaH / tathAhi antarbahizca svalakSaNaM pazyan lokaH sthUlamekaM svaguNAvayavAtmakaM jJAnaM ghaTAdikaJca sakRtpratipattyA'dhyavasyati, na ceyaM pratipattiranadhyakSA, vizadasvabhAvatayAnu- 15 bhUteH / na ca vikalpAvikalpayormanaso yugapadvRttaH kramabhAvinoladhuvRttervA ekatvamadhyavasyati janastatretyavikalpAdhyakSagataM vaizA vikalpe svAMzasvArthAdhyavasAyinyadhyAropayatIti vaizadyAvagatiH, ekasyaiva tathAbhUtasvArthanirNayAtmano vizadajJAnasyAnubhUterananubhUyamAnasyApyaparanirvikalpasya parikalpane buddheracaitanyasyAparasya parikalpanAprasaGga iti sAMkhyamatamapyaniSedhyaM syAt / kizca savikalpAvikalpayoH kaH punaraikyamadhyavasyati, na tAvadanubhavo vikalpe- 20 nAtmana aikyamadhyavasyati, vyavasAya vikalatvenAbhyupagamAttasya, anyathA bhrAntatAprasaGgAt / nApi vikalpo'vikalpena svasyaikyamadhyavasyati, tenAvikalpasyAviSayIkaraNAdanyathA svala. kSaNagocaratAprApteH, aviSayIkRtasya cAnyatrAdhyAropAsambhavAt, na hyapratipannarajataH zuktikAyAM rajatametaditi rajatamadhyAropayituM samarthaH / kiJca tayoraikyaM vyavasyatItyatra yadi vikalpa vyavahArI nirvikalpatayA manyate tadA nirvikalpakameva sarva jJAnamiti vikalpavya. 25 ---- - ---- ----- 1 pArthakyena hi pratItAiparatrAparasyAropa upapannaH, caitre maitrAropavat , na cAspaSTAbho vikalpaH spaSTAbhaJca nirvikalpakaM pratyakSataH pratItam, tathApi parisphuTatvenAnubhUyamAnasvarUpaM vikalpaM parityajyAnanubhUyamAnasvabhAvaM nirvikalpakaM parikalpakaM parikalpayan kathaM nAma parIkSakaH syAt , anavasthAprasaktaH, nirvikalpakasvabhAvAdapyanyAksvabhAvaM pratyakSamityapi kalpanApatteriti // "Aho Shrutgyanam" Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ paJcaviMzam vahArocchedAdatumAnapramANAbhAvaH / athAvikalpaM vikalpakatayA tadA savikalpakameva sarva pramANamityavikalpakapratyakSavAdo vizIryeta / nanu yathA ya eva maNirmayA dRSTaH sa eva prApta ityabhimAnino dRzyaprApyayorekatvAdhyavasAyAd dRzyaM prApyAropAt prApyaM tathA'vikalpo vikalpAropAt vikalpo bhavati, yathA ca maNiprAptau maNipratibhAsasya nAbhAvaH, anyathA 5 maNiH pratibhAto na prAptaH syAt , tathA savikalpAvikalpayorekatvAdhyavasAye'pi nirvikalpasya nAbhAva iti cenna, sAMzasthUlaikaspaSTapratibhAsavyatiriktasya niraMzakSaNikaparamANupratibhAsalakSaNa nirvikalpakAnubhavasya tadaiva nirNayaprasaGgAt / atha vikalpenAvikalpasya sahasrAMzunA tArAnikarasyeva tiraskArAnna tathA nirNayastarhi vikalpasyApyavikalpena tiraskArAt pratibhA sanirNayo na syAt / atha vikalpasya balIyastvAdavikalpasya ca durbalatvAttena tasya tira10 skAraH, na, vikalpasya hi kiM pracuraviSayatvAdalIyastvam kiM vA nirNayAtmakatvAt , nAdyaH, avikalpaviSaya eva pravRttyabhyupagamAt , anyathA'sya gRhItagrAhitvAsambhavAt , na dvitIyaH, vikalpasya svarUpe nirNayAtmakatve sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSamityasya virodhAt, evamapi tasya svarUpe nirNayAtmakatve cakSurAdijJAnaM svaparayostadAtmakaM kiM na bhavet , tathA ca svArthAkArAdhyavasAyAdhigamazcakSurAdicetasAM siddha iti kena kasya tirskaarH| yadi 15 vikalpo'rthe nirNayAtmakastadaikasya vikalpasya nirNaya nirNayasvabhAvarUpadvayamAyAtaM tacca parasparaM tadvatazca yadyekAntato bhinnamabhyupagamyate tadA samavAyAderanabhyupagamAt sambandhAsiddharbalavAn vikalpo nirNayAtmakatvAdityasyAsiddheH / na ca rUpAdInAmiva parasparamekasAmagryadhInatAlakSaNastayoH sambandhaH tadvatA cAgnidhUmayoriva tadutpattilakSaNa iti vaktavyam , svAbhyupagamavirodhAt / yadi nirNayAnirNayasvabhAvayoranyonyaM tadvatazca kathaMcittAdAtmyaM tarhi yatsvAtmani 20 anirNayAtmakaM bahirarthe ca nirNayasvabhAvaM rUpaM tatsAdhAraNamAtmanaM pratipadyate cedvikalpaH sva rUpe'pi savikalpakaH prasaktaH, anyathA nirNayasvabhAvatAdAtmyAyogAt / na ca svarUpamanizcinvan vikalpo'tha nizcinotIti vAcyam , yato'gRhItasvarUpamapi jJAnamarthanAkaM bhavediti na naiyAyikamatapratikSepaH / na ca naiyAyikAbhyupagamena paragRhItasya svagRhItatAdoSaH, bhava. nmate'pi para nizcitasya svanizcitatvaprasakteH / yathA ca parajJAtamananubhUtatvAnnAtmano viSayaH 25 tathA vikalpasya svarUpamanizcitatvAnnAtmano viSaya iti samAnaM pazyAmaH, na ca tasyApi vikalpAntareNa nizcayaH, tasyApi vikalpAntareNa nizcayApatteranavasthAprasakteH / na ca cikalpasvarUpamanubhUtamapi kSaNikatvAdivadanizcitamarthanizcAyakaM yuktam , anizcitasyAnubhave'pi kSaNikatvavat svayamavyavasthitatvAdavyavasthitasya ca zazazRGgAderivAnyavyavasthApakatvA1 svasvarUpApekSayA'nirNayAtmakatvAdartharUpApekSayA nirNayAtmakatvAditi bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" | Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soyAnam ] pratyakSalakSaNaparIkSA / : 205: yogAt / yathA ca vikalpasya svArthanirNayAtmakatvaM tathA cakSurAdibuddhInAmapi tayuktam , anyathA tAsAM tadrAhakatvAyogAt , atha vikalpasya bahirarthe pravRttireva nAstIti kathaM sa tannirNayAtmakaH, na hi nIlajJAnaM pItApravRttikaM tannirNayAtmakaM vaktuM zakyam , pratipatrabhiprA. yavazAt , bauddhaiH bAhyArthavyavasAyAtmakatvaM vikalpasya paramArthato nirviSayatve'pi vyAvarNyate tadayuktam , yataH kimidaM paramArthato vikalpasya nirviSayatvam, yadyAtmaviSayatvaM 5 tAtmaviSayaM nirvikalpakamapi jJAnaM nirviSayamiyarthanirNayAtmakatvAd balavAn vikalpo nirvikalpakAnubhavasya tiraskArakaityasaGgata syAt , savikalpakasyaiva kasyacidabhAvAdAtmaviSayasya nirvikalpakasyApi vikalpavat savikalpakasyaiva vAbhAvAt , nacaivaM kasyacit pratipatturabhiprAyaH / atha sAdhAraNasyAspaSTasya svaparayoravidyamAnasyAkArasya zabdasaMsargayogyasya viSayIkaraNaM nirviSayatvam , na, tasya tatra sambandhAbhAvato viSayIkaraNAsambhavAt , 10 tathApi tadviSayIkaraNe sarvamapi jJAnaM tathaiva svaviSayaM viSayIkuryAditi tadutpatyAdisambandhakalpanamanarthakamAsajyeta, na ca tAdAtmyalakSaNastatra tasya sambandhaH, tadAkAre'vikalpakatvasyAvikalpake vA tadAkAratvasya prasakteH / tadutpattisambandhavazAttena tadhaNamityetadapyayuktam , tadAkArasya tajjJAnotpAdakatvena svalakSaNatva prApteH tajjJAnasya saviSayatAprasakti. doSAt / na ca svavAsanAprakRti vibhramavazAdatadutpannamatadAkAraJca tat tadviSayIkaroti, 15 akSasamanantaravizeSAdanyasyApyupajAtasya tathAsvaviSayIkaraNaprasaktyAH sarvatra tadAkAratadutpattipratibandhakalpanAvaiyarthyaprasakteH / atastadAkAraviSayIkaraNAsambhavAdvikalpyArthAbhAvato dRzyavikalpyArthAvekIkRtya pravartata ityayuktamabhidhAnam , tato na balavAn vikalpa iti kathaM tenAvikalpakatiraskAra iti avikalpanizcayastadaiva bhavet , na caivam , ato nAvikalpasya vikalpenaikatvAdhyavasAyaH / kiJca vikalpe'vikalpakasyaikatvenAdhyAropa iti kuto 20 nizcIyate, aspaSTAsvalakSaNamAhiNi spaSTasvalakSaNagrAhitvasya pratItestadadhyAropAvagatiriti cenna, yadi hi tatra tatpratItiH tarhi kuto'vikalpAropaH, spaSTatvAdestaddharmasya tatra darza. nAditi cet , spaSTatvAdistaddharma ityetadeva kutaH, tatra darzanAditi cet , ata eva vikalpadharmo'pyastu, anyathA'vikalpasyApi mA bhUt / na ca vikalpavyatirekeNAparamavikalpamanubhUyate yasya spaSTatvAdidharmaH parikalpeta, evamapi tatra tatparikalpane tato'pyaparamananubhUyamAnaM 25 vizadatvAdidharmAdhAraM parikalpanIyamityanavasthAprasaktiH / atha kizcijjJAnaM savikalpakamaparaM nirvikalpakaM rAzyantarAbhAvAt , vikalpasyArthasAmodbhUtatvAsambhavAnna vizadatvAdidharmayogaH, avikalpasyApi tadyogAbhAve vizadatvAdikaM na kacidapi bhavedityavikalpakasyaiva tadabhyupagantavyamiti cenna, arthasAmarthyaprabhavatvena vaizadyasya vyAptyabhAvAt , arthasAmo. "Aho Shrutgyanam" Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 206: sammatitattvasopAne [ paJcaviMzam dbhUte'pi dUrasthitapAdapAdijJAne vaizadyAderabhAvAt , yogipratyakSe cArthaprabhavasvAbhAve'pi bhAvAt, na ca tadapyarthasAmodbhUtama, tatsamAnasamayasya cirAtItAnutpannasya cArthasya tdhnnaanupptteH| tacAprabhavamapi yathA vizadaM, anyathA pratyakSatvAnupapattastathAvikalpa jJAnamarthasAmarthyAprabhavamapi yadi vizadaM bhavet ko virodhaH / tasmAdvikalpa eva vaizadyopa5 pattenirvikalpakasya ca niraMzakSaNikaparamANumAtrAvasAyinaH kadAcidapyanupalabdhestatra vaizadya kalpanA durApAstA / nanu upasaMhRtanikhilavikalpasamaye vizadamakSaprabhavaM rUpAdidarzanaM nirvikalpakaM saMvedyate tathAcAdhyakSata eva jJAnAnAM kalpanAvirahaH siddhaH, na hyasyAmavasthAyAM nAmAdiyojitArthollekho vikalpasvarUpo'nubhUyate, na ca vikalpAnAM svasaMviditarUpatayA' nanubhUyamAnAnAmapi saMbhava iti vikalpavikalA sA'vasthA siddheti cenna tasyAmavasthAyAM 10 savikalpakajJAnasyaivAnubhavAt , tadA sthirasthUlasvabhAvazabdasaMsargayogyapurovasthitagavAdi pratibhAsasyAnubhUteH na hi savikalpakatvaM zabdasaMsargapratibhAsa eva, kintu tadyogyAvabhAsasyApi, anyathA'vyutpannasaMketasya jJAnaM zabdasaMsargavirahAt kalpanAvanna syAt / na ca pUrvakAladRSTatvasya vartamAnasamayabhAvini saMyojanAcchabdollekhAbhAve'pi asadarthagrAhita yA'vizadapratibhAsatvAttatsavikalpakam , pUrvakAladRSTatvasya pUrvadarzanApratItAvapi asattvAsi15 ddhestatsambandhitvagrAhiNo'sadarthatvAsiddhevezadyAbhAvasya tatrAnupapatteH / zabdasaMsargayogyapratibhA. sasya vizadatayA vikalparUpasyApyadhyakSatopapatteH zabdayojanAmantareNApi sthirasthUlArthapratibhAsaM nirNayAtmakaM jJAnamadhyakSamabhyupagantavyam , anyathA tasya prAmANyamevAnupapannaM bhavet / yatraivAMze hi nIlAdau vidhipratiSedhavikalpadvayaM pAzcAtyaM tajanayati tatraiva tasya prAmANyam , tadAkArotpattimAtreNa prAmANye kSaNikatvAdAvapi tasya praamaannyprsktstdnumaanvaiyryprsnggH| 10 vikalpazca zabdasaMyojitArthagrahaNalakSaNaH, tatsaMyojanaM ca na zabdasmaraNaM vinA saMbhavati, pUrva tatsannidhyupalabdhArthadarzanamantareNa ca tatsmaraNaM nopadyate taddarzanaM cAdhyakSataH kSaNikatvAdAviva nizcayajananamantareNAsambhavi, nizcayastu zabdayojanAvyatirekeNa nAbhyupagamyata ityadhyakSasya kacidamyarthapradarzakatvAsambhavAt prAmANyaM na bhavet / tasmAcchabdayojanAmantareNApi arthani. rNayAtmakamadhyakSamabhyupagantavyam , anyathA'vikalpAdhyakSeNa liGgasyApyanirNayAta, anumAnA25 ttannirNaye'navasthAprasaktaranumAnasyApyapravRttitaH sakalapramANAdivyavahAravilopa: syAt / yadapi niraMzavastusAmodbhUtatvAt prathamAkSasannipAtajaM niraMzavastugrAhi nirvikalpakamityuktaM tadapi na samyak , niraMzavastvabhAvena tatsAmodbhUtatvasya nirvikalpakatvahetostatrAsiddheH / na ca 1 taduktaM 'saMhRtya sarvatazvintAM stimitenAntarAtmanA / sthito'pi cakSuSA rUpamIkSate sAkSajA matiH / pratyakSa kalpanApoDaM pratyakSeNaiva siddhayati / pratyAtmavedyaH sarveSAM vikalpo nAmasaMzrayaH // ' iti // "Aho Shrutgyanam" Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1207 / 10 sopAnam / prtyksslkssnnpriikssaa| yanniraMzaprabhavaM tanniraMzagrAhIti vAcyam , niraMzarUpakSaNaprabhavasyApyuttararUpakSaNasya tadAhitvAdarzanAt / na ca jJAnatve satIti vizeSaNAnAyaM doSaH, pratyakSaprabhavavikalpasya jJAnatve'pi tadbhAvAnupapatteH, upapattau vA hiMsAviratidAnacittasvasaMvedanAdhyakSaprabhavanirNayena tadhaNopapatteH nizcayaviSayIkRtasya cAnizcitarUpAntarAbhAvAt svargaprApaNasAmAderapi tadgatasya nizcayAt tatra vipratipattirna bhavet / athAnubhavasyaivAyaM yathAvasthitavastugrahaNalakSaNaH svabhAvavizeSo na 5 vikalpasya tenAyamadoSastahiM yathA dAnacittAnubhavaH svasaMvedanAdhyakSalakSaNaH tadgataM sadravyacetanAdikaM viSayIkaroti tathA svargaprApaNasAmarthyamapi tatsvarUpAvyatiriktatvAt viSayIkuryAt tatazca sadvyacetanatvAdAviva tatrApi vivAdo na bhavet / atha tacittAdabhinnaM tatprApaNasAmarthya tagRhe gRhItameva kintu svasaMvedanasyAvikalpakAdhyakSatayA tadgRhItasyAgRhIta. kalpatvAdvivAdasambhavaH, na nirvikalpakAdhyakSaviSayatvAdhItasyApi sAmarthya syAtagRhIta. kalpatve saJcittasyApi tata evAgRhItakalpatvApatteH, avizeSAt , tathA ca yaddAnAdicittaM dvahujana sevyatAnibandhanam , yathA tyAginarapaticittam , dAnAdicittazca vivakSitamityAdyanumAnamagamakaM prasajyeta, AzrayAsiddhatvAdidoSAt / tasmAdvastuno niraMzatAyAM tazcinagrahaNe tatsAmarthyasyApi grahaNaprasaktervivAdAbhAvo bhavet , na caivamiti sAMzaM vastu tathAbhUtavastugrAhakaM pramANamapi sAMzaM sat savikalpakam / kiJcArthaprabhavatyAjjJAnaM yadyarthagrAhaka tahIndri. 15 yAderapi grAhakaM bhavet , tatprabhavatvAt , na ceSTApattiH, atIndriyatvAt , kiJca pramAtRprameyAbhyAmarthAntaramarthasahakAryarthavatpramANamiti naiyAyikaiH svIkRtam , tena na tatprabhavatvaM tannimittam , tadabhyupagame vA zabdajJAne zabdavattatsamavAyikAraNakarNazaSkulyavacchinnanabhodezAkhya. zrotraMdriyatatsamavAyayorapi pratibhAsaH syAdityAkAzasamavAyaviSayAnumAnopanyAso vaiyartha. manubhavet , pratyakSasiddhatvAt , na ca samavAyaviSayAdhyakSasyAvikalpakatvena gRhItasyApya- 20 gRhItarUpatvAnnAyaM doSa iti vAcyam , zabde'pyasya samAnatvAt , yato naikamekatra nirNayAtmakamaparavAnyathetyekAntavAdino vaktuM yuktam, evaM rUpatatsAmAnyasamavAyeSvapi vAcyam / atha na kAraNamityevArthagrahaH kintu yogyatAtaH, nanvevaM kiM nimittamarthasya jJAna pratikAraNatA kalpyate, na ca tadhaNAnyathAnupapattyA tatprati na tasya kAraNatA parikalpyate kintu anvayavyatirekAbhyAmiti vAcyam , yogijJAnasya sakalAtItAnAgatapadArthAbhAve'pi 20 bhAvAbhyupagamAt , na hi sarve'pyatItAnAgatA bhAvAsta dA santi sarvabhAvAnAM nityatAprasakteH / na ca tadviSayaM tajjJAtaM na bhavati, sadasadvargaH kasyacidekajJAnAvalambanaH, aneka. svAt paJcAGgulivadityanumAnavirodhAt / ata eva nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNaM nAkAraNaM viSaya iti saugatamatamapyapAstam , tathAhi kiM kAraNaM viSaya eva, uta kAraNameva viSayaH, "Aho Shrutgyanam" Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 208 : sammatitasvasopAne [ paJcaviMzam nAdyo rUpAdisaMvidAM cakSurAderapi viSayatApatteH, tathA ca yasmin satyapi yanna bhavati tattadatiriktahetvapekSaM yathA kulAlAbhAve satyapyaparakArakasamUhe'bhavan ghaTaH kulAlApekSaH satyapi ca rUpAdau kadAcinna bhavati rUpAdijJAnamityanumAnopanyAso vyarthaH, adhyakSata eva cakSurAdyadhigateH / dvitIyapakSe'pi bhaviSyati rohiNyudayaH kRttikodayAt , atItakSapAyAmivetyasyAnumAnasya bhAvI rohiNyudayo'kAraNatvAdviSayo na syAt , na hi bhAvI rohiNyudayaH kRttikodayasya paramparayApi kAraNam / atha kAraNaM svAkArAdhAyakaM vijJAne viSaya eveti pakSaH, ayamadhyayukto yataH kiM kAraNameva tadAdhAyakaM tatra, uta tattadAdhAya kameveti vikalpadvayam , Adye kezondukAdijJAnaM kutaH kAraNAttadAkAramupajAyate, na tAvadarthAt , tasya tatkAraNa svAnabhyupagamAt , abhyupagame vA tasyAbhrAntatApatteH / na samanantarapratyayAt , tasya tadAkA10 ratAyogAt , nendriyAdeH, ata eva hetoH / nApi dvitIyaH pakSaH, indriyasyApi tadAdhAyaka tApattestajjJAnaviSayatAprasakteH / arthasya ca sarvAtmanA tatra svAkArAdhAne jJAnasya jaDatAprasakteH / uttarArthakSaNavadekadezena tadAdhAyakatve sAMzatAprasaktaH, samanantarapratyayasya tatra svAkArAdhAyakatvAnna jaDatApattilakSaNo doSa iti cenna samanantarapratyayArthakSaNayordvayorapi svAkArArpakatve tajjJAnasya cetanAcetanarUpadvayApatteH, prAktanajJAnakSaNasyaiva tatra svAkArAdhA15 yakatve sarvAtmanA tadAdhAne tasya pUrvarUpatAprasaktiriti kAraNarUpataiva syAt , tathA ca pUrva pUrvakSaNAnAmapyevaM prasakteH sarva ekakSaNavartI santAno bhavediti pramANAdivyavahAralopaH / nanu kimiti vikalpaH na paramArthato'pi svalakSaNAnukArI, sAmAnyAvabhAsAditi cet , navasAvapi kutaH, anAdya satyavikalpavAsanAtaH, nanvevaM na darzanaM vikalpajanakamiti yatraiva janayedenAmityasaGgataM vacanaM syAt / na ca tadvAsanobodhakatayA darzana heturiti vAcyam , 20 indriyArthasannidhAnasyaiva tatprabodhahetutvAt / na ca tarhi tasyAkSajasya vAsanAprabhavatvena bhrAntatA sthAditi vAcyam , arthasyApi kAraNatvenAnumAnavat pramANatvAt / na ca nirviSayatvAdyavasAyasyAprAmANyama, anumAnasyApi tatprasaGgAta, pratyakSaprabhavavikalpavattasyApyavastusAmAnya. gocrtvaat| na ca tabAhyaviSayasyAvastutve'pi adhyavaseyasya svalakSaNatvAdazyavikalpyAva vekIkRtya tataH pravRttaranamAnasya prAmANya miti vAcyam , prakRtavikalpe'pyasya samAnatvAt, 25 anyathA pakSadharmatAnizcayaH pratyakSataH kaciditi kathaM vaco yuktaM bhavet / na ca gRhItagrahaNAdvikalpo'pramANam , kSagakSayAnumAnasyApi tatta makteH, zabdasvarUpAvabhAsyadhyakSAvagatakSNana 1 nirvikalpakasya vikalpotpAdakataM na ghaTate, svarAmavikAtvAdaryasvalakSaNavat vikalpotpAdanamAmAvikalpavayoradhasvalakSaNe paraspara viroSasya vadabhiprAyeNa pratIte:, atha vikalpavAsanAM sahakAriNImapekSya nirvikalpakasya vikalpotpAdanasAmayaM strIkriyate tarhi tathAvidha sAmarthasamandhito'rtha evotpAdaka: syAskiM nirvikalpakeneti bhAvaH / / "Aho Shrutgyanam" Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhopAnam / prtyksslkssnnpriikssaa| yaviSayatvAt / na cAdhyakSeNa dharmisvarUpagrAhiNA zabdagrahaNe'pi na kSaNakSayagrahaNam , viruvadharmAdhyAsato dharmiNaH kSaNakSayAdbhedaprasakteH / nanu bhavatvasau vikalpaH pramANaM na ca pramANAntaramanumAne'ntarbhAvAditi cenna , anabhyAsadazAyAM hi bhAvini pravartakatvAdanumAnaM pramA pamiSTam , tacca nizcitatrirUpAlliGgAdupajAyate, nizcayasya cAnumAnAntarbhAve trairUpyanizvayo'pyanumAnaM tadapi nizcitatrairUpyAlliGgAdityanavasthA syAt / atha liGgasya pakSadharmAnvaya- 5 vyatirekanizcAyakaM nAnumAnam , tarhi pramANAntarasyAbhAvAdadhyakSaM nirNayAtmaka pakSadharmasvA. dinizcayaH siddhaH, tasmAt. purovartisthirasthUlasvaguNaparyAyasAdhAraNastambhAdipratibhAsasthAkSaprabhavasya nirNayAtmanaH svasaMvedanAdhyakSato'nubhUteH svArthanirNayAtmakamadhyakSaM siddham / na cedaM mAnasam , etadvyatirekeNa niraMzaikaparamANugrAhiNo'vikalpasya kadAcidadhyananubhavAt , tato' dhyakSapramANasiddhatvAnna savikalpakatve sAdhakapramANAbhAvaH / tathAnumAnAdapi savikalpaka- 10 tvamadhyakSasya nAsiddham , tathAhi yajjJAnaM yadviSayIkaroti tannirNayAtmakam , anumAnamivAgnyAdikam , viSayIkaroti ca svArthamadhyakSam / na cAsyAdhyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvena kAlAtyayApadiSTatvam , pakSasya vA'dhyakSabAdhaH, sAdhyaviparItArthopasthApakasyAdhyakSasya niSiddhatvAt / na ca svArthaviSayIkaraNaM vijJAnasyAsiddham , prAktasya prasAdhitatvAt , ato nAsiddho hetuH / na ca sapakSAvRttitvAdasAdhAraNAnakAntikaH, svArthanirNayAtmakatvena prasiddhe' 15 numAne'sya vRttinizcayAt / na cAnumAnasyApyarthaviSayIkaraNamantareNa tannizcayasvarUpatA sambhavati samAropavyavacchedakatvAdeH prAmANyanimittasya tatrAsambhavAt tadantareNa prAmANyasyaivAyogAt / na ca nirNayAtmakArthaviSayIkaraNayoH sAdhyasAdhanayoranumAne sAhacaryadarzane'pi viparyaye bAdhakapramANAbhAvataH sandigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntikaH, tadutpattisArUpyA. denirNayasvabhAvatAvyatiriktasyaikAntavAde'rthaviSayIkaraNanibandhanasya vijJAne'sambhavAt / ata 20 eva na viruddhaH, vipakSe vRttareva viruddhatvAt / tato'siddhaviruddhAnekAntikAdidoSavikalAdataH sAdhanAdvivakSitasAdhyasiddhirbhavatIti na tatsAdhakapramANAbhAvAnnirNayAtmakAdhyakSAbhAvaH / nApi tadbAdhakapramANAn , tasyaivAsiddheH, niraMzakSaNikaikaparamANusaMvedanasya svasaMvedanAdhyakSato'siddheradhyakSasya bAdhakatvAsambhavAt , ata evAdhyakSAbhAvAnnAnumAnamapi bAdhakam / -1 nanvarthaviSayIkaraNalakSaNo hetuH kuto vipakSe'nirNayAtma ke vartate, nirNayAnAtmakasyApi nirvikalpasyArthajanyatayA sArUpyeNAnumAnasya cArthaviSayIkaraNasambhavAditi cena, tadutpattimAtreNa tadviSayIkaraNAsambhavAt anyathendriyAdiprabhavatvAdindriyAderapi viSayIkaraNaprasaGgaH tasmAttadutpattisArUpyAderarthaviSayIkaraNaprayojakatvAsambhavena nirNayasvabhAvataiva nibandhanamiti vipakSe hetusatve'thaviSayIkaraNatAyA asambhavAttajhyAvRtto nirNayasvabhAvatayaiva vyApyata iti bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ paJcaviMzam na cAdhyakSaM sannihitArthe'vatarati nAmAdikaJca vizeSaNamasannihitaM na tatrAvatarItuM samarthamiti vAcyam , nAmAdivizeSaNollekharAhityenAkSamateH apratibhAsanAt jAtiguNakriyAdivizeSaNaviziSTatayaivaikAnekasvabhAvasya svasaMvedanAdhyakSAnnirNayAt , tathA sannihitasyaivArtha syAdhyakSe'vatAre pakSmamUlapariSvaktAJjanAdyapyavataret / na ca yogya vastvevAvatarati, aJjanama5 yogyaM staMbhAdikantu yogyamiti vAcyam , niyAmakAbhAvAt , stambhAdipratibhAsasya niyAma. katthe cAnyonyAzrayAt / na ca yogyatAto na pratibhAsavyavasthA, kintu pratibhAsAdyogyatA vyavasthApyate pratibhAsanavyavasthA ca svasaMvedanAditi vAcyam , tathA sati sannidhAnAsannidhAnayoranupayogitAsiddheH, tathA cAsannihitasyApi nAmAderadhyakSabuddhau pratibhAse na ko'pi virodhaH, tasmAdvAdhakAbhAvAt sAdhakapramANaviSayatvAtsa vikalpakamadhyakSa siddhamiti svArtha10 nirNItisvabhAvaM jJAnaM pramANa vyavasthitamiti saMkSepaH / / atha naiyAyikAH, bauddhoktanirvikalpasyAdhyakSapramANatvAsambhave'pi ' indriyArthasannikarpotpannaM jJAnamavyapadezyama vyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam nyAyada 1-1-4] ityetalakSaNalakSitaM tu pratyakSaM pramANaM bhavati, asyArthaH indriyaM dravyatvakaraNatvaniyatAdhiSThAnatvA'. tIndriyatve satyaparokSopalabdhijanakatvAccakSurAdimanaHparyantam , tasyArthaH paricchedya indri15 yArthaH, tena sannikarSaH pratyAsatterindriyasya prAptiH, sannikarSasya ca vyavahitArthAnupalabdhyA sadbhAvaH sUtrakRtA pratipAditaH, tatsadbhAve ca siddhe pArizedhyAttatsaMyogAdikalpanA, dravyasyendriyeNa saMyoga eva, yutasiddhatvAt , guNAdInAM dravyasamavetAnAM saMyuktasamavAya eva, adravyatve satyatra samavAyAt , tatsamaveteSu saMyuktasamavetasamavAya eva, anyasyAsambha vAt , zabde samavAya eva, gaganasya zrotratvena vyavasthApitatvAt , zabdatve samavetasamavAya 20 eva parizeSAt, samavAyAbhAvayozca vizeSaNavizeSyabhAva eva, kAraNakAryasvarUpagatvena lakSaNasya ca traividhyAdanyayogavyavacchedArthamindriyArthasannikarSaH kAraNamityabhidhIyate, kAra* Natve'pi doSAzaGkAparijihIrghayA'sAdhAraNakAraNavacanaM na tvanuyAyikAraNavyAvRttiH, eva. mbhUtasyendriyArthasannikarSasyaiva kAraNatvAbhidhAnam, na tvantaHkaraNendriyasambandhasya, tasyA vyApakatvAt , avyApakatvantu sukhAdijJAnotpattAvasambhavAt / samyaG nikarSaH saMnikarSaH, idaM 25 sannikarSaSaTkapratipAdanArtham , etadeva sannikarSaSaTuM jJAnotpAdane samarthaM kAraNaM na saMyukta saMyogAdikamiti, na cendriyagrahaNaM vyartham , anumAnavyavacchedArthatvAt , tasyApyarthasannikAMdutpatteH, indriyavipaye'rthe sannikarSAdyadutpadyate jJAnaM tatpratyakSamityuktau ca tavyavacchedaH, tasyendriyaviSaye indriyasambandhAdanutpatteH / tathApyarthagrahaNamanarthakamiti cenna, smRtiphalasannikarSanivRttyarthatvAt , AtmAntaHkaraNasambandhAddhi smRtirudeti iti vajjanakasyApi lakSaNe "Aho Shrutgyanam" Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / . prtyksslkssnnpriikssaa| :211: samAvezaH syAt / na cendriyArthasannikarSajA smRtiH, atItasyApi tadA'sataH smaryamANatvAt / utpattigrahaNaM kArakatvajJApanArtham , jJAnagrahaNaM sukhAdinivRttyartham / na ca tulyakAraNajanyatvAjjJAnasukhAdInAmekatvam , ato na jJAnagrahaNaM sArthakamiti vAcyam , tulya. kAraNajanyatvasyAsiddhatvAt , AhAdAdisvabhAvAH sukhAdayo'nubhUyante grAhyatayA jJAnanvArthAvagamasvabhAvaM grAhakatayA'nubhUyata iti jJAnasukhAdyo do'dhyakSasiddha eva viziSTAdRSTa- 5 kAraNajanyatvAt sukhAdeH jJAnajAtyutpAdyatvAcca jJAnasya tu tadbhinnakAraNajatvAnna bhinnahetujatvamasiddha jJAnasukhAdyoH, ato bodhajanakasya jJApanArtha yuktaM jJAnagrahaNam / vyapadezaH zabdastenendriyArthasannikarSeNa cotpAditasyAdhyakSatAnivRttyarthamavyapadezyapadopAdAnam , nanvi. ndriyaviSaye zabdasya sAmAnyaviSayatvena vyApArAsambhavAdindriyasya ca svalakSaNaviSayatvAnobhayorekaviSayatvamiti na tajjanyamekaM jJAnaM sambhavatIti cenna, tayobhinnaviSayatvAbhAvAt, 10 tadbhAvabhAvitvAcobhayajanyatvaM jJAnasyAvagatameva, cakSurgozabdavyApAre sati hyayaM gauriti viziSTakAle jJAnamupajAyamAnamupalabhyate eva, taddhAvabhAvitvena cAnyatrApi kAryakAraNabhAvo vyavasthApyate, tazAtrApi tulyamiti kathaM nobhaya jJAnam / na cAntaHkaraNAnadhiSThitatvado. pazcakSuSaH tenAdhiSThAnAta zabdasya ca pradIpavatkaraNatvAt / na ca grAhyatvakAle zabdasya karaNatvamayuktam , zrotrasyaiva tadA karaNatvAt zabdasya tu tadA grAhyatvameva gRhItasya cottarakAla- 15 mantaHkaraNAdhiSThitacakSuHsahAyasya cArthapratipattau vyApAra ityubhayajaM gauriti jJAnam / vyapadezakarmatApannajJAnanivRttyarthamavyapadezyavizeSaNamiti kecittanna, pradIpendriyasuvarNAdInAmabhi. dhIyamAnatve'pi kAraNapramANatApakSe pratyakSatvAnivRtteH / indriyArthasannikarSAdupajAtaM zabdenAjaninaM ca vyabhicArijJAnaM na pratyakSamityavyabhicAripadopAdAnam , marIcipUdakajJAnasyendriyajatvaM tadbhAvabhAvitvenAvasIyate marIcyAlambanatvamapi tata evAvasIyate, marIcidezaM prati 20 pravRttezca, pUrvAnubhUtodakaviSayatve tu taddeza eva pravRttirbhavet, na marIcideze / bhrAntatvAnmarIcideze syAditi cenna bhrAntinimittAbhAvAt , indriyavyApArasya nimittatve tu indriyajatvaM siddhameva, bAhyendriyajatvAcca na smRtiH| nacApratibhAsamAnA marIcayaH kathamudakajJAnanasyAlambanamiti zaGkayama , teSu satsu bhAvAn , kuto nAnyatra ghaTAdAviti cenna, udakena sArUpyAbhAvAt / apare tu smaryamANazabdasahAyendriyArthasannikarSajamapi marIciSu udakamityu- 25 lekhavajJAnamavyabhicAripadApohyameva manyante, avyapadezyapadavyavacchedyaM tu yatra prathamata eve. ndriyasanikRSTe'rthe saMketAnabhijJasya zrUyamANAcchavAt panaso'yamiti jJAnamutpadyate tatra zabdasyaiva tadavagatau prAdhAnyAdindriyArthasaMnikarSasya tu vidyamAnasyApi tadavagatAvaprAdhAnyAttadevAvyapadezyapadavyavacchedyam, na tvavagatasaMketasmaryamANazabdasacivendriyArthasannikarSa "Aho Shrutgyanam" Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 212 : sammatitattva sopAne [ paJcaviMzam prabhavam, tatra tatsannikarSasyaiva prAdhAnyAt, vAcakasya tadviparyayAt / nanu sAmagryAM kasya nyUnatayA vyabhicAraH kartuH karaNasya karmaNo vA, ucyate, tatra svAkArasaMvaraNenAkArAntareNa jJAnajananAt karmaNo vyabhicAraH kartRkaraNayostu tathAvidhakarma sahakAritvAditi manyante, syAdayaM vyabhicAro na tvetannivRttyarthamavyabhicAripadopAdAnamarthavat anindriyArthasannika5 jatvAdeva tannivRttisiddheH / na hi marIcikAyAmudakajJAnamindriyArthasannikarSajam, jalenendriyasannikarSAbhAvAt, tasmAdyadatasmiMstadityutpadyate tadvyabhicAri jJAnaM tadvyavacchedena tasmi staditi jJAnamavyabhicAripadasaGgrAhyam / na ca jJAnapadamanarthakamavyabhicAripadAdeva jJAnasiddheH vyabhicAritvamavyabhicAritvaM hi jJAnasyaiveti vAcyam, indriyArthasannikarSotpannasyAjJAnarUpasyApi sukhasyAvyabhicArAttanivRttyarthaM jJAnapadamarthavat sukhasya vyabhicAritvaJcAsu10 khasAdhanaparAGganAdau sukhasya bhAvaH marIcikAsUdakajJAnasya jJAnateva yathoktavizeSaNaviziSTaM saMzayajJAnaM bhavati atastadvyavacchedArthaM vyavasAyAtmakapadopAdAnam, vyavasIyate'neneti vyavasAyo vizeSa ucyate vizeSajanitaM vyavasAyAtmakaM jJAnam, saMzayajJAnantu sAmAnyajanitatvAnnaivam, athavA nizcayAtmakaM vyavasAyaH, saMjJayajJAnantvanizcayAtmakamiti tana yuktam, indriyArthasannikarSotpannatvAderaghaTamAnatvAt indriyaM yadi cakSurgolakAdyavayabilakSaNaM 15 tadA tasya parvatAdi svaviSayeNa vyavahitadezena sannikarSo'siddhaH saMyogAderniSiddhatvAt yospi kathaJcit padArthAvyatiriktaH saMzleSalakSaNaH kASThajatunoriva sambandhaH prasiddhaH so'pi vyavahitena parvatAdinA cakSurgolakasyAnupapannaH tatprasAdhakapramANAbhAvAt, na hi tatra pratyakSaM pramANam, devadattacakSustadviSayeNa parvatAdinA sambaddhamityevaM na hyasmadAderakSaprabhavA pratipattiH, na ca cakSuHprAptArthaprakAzakaM bAhyendriyatvAt tvagAdivadityanumAnaM 20 tatsannikarSaprasAdhakamiti vAcyam, cakSurgolaka tadartha yora dhyakSeNaivAsannikRSTayoH pratipatterasya hetoH kAlAtyayApaditvAt, avayavilakSaNacakSuSo'siddherAzrayAsiddhatvAt, ata eva svarUpAsiddhezva, na hyavidyamAnasyAvayavino bAhyendriyatvaM siddham / na ca cakSuHzabdenAtra tadrazmayo'bhidhIyante iti noktadoSa iti vaktavyam, teSAmapyasiddheH, anyathA'syAnumAnasya vaika - lyApatteH / na cAnenaivAnumAnena tatsiddhiH, itaretarAzrayAt, razmisiddhAvAzrayAsiddhipari25 hAraH tatazcAto hetostatsiddhiriti / yadi golaka bahirbhUtarazmivizeSasya cakSuH zabdavAcyasve'rthakAzakatve ca golakasyAJjanAdinA saMskAra unmIlanAdikaJca vyApAro vyarthaH syAt / atha se golakAzrayA iti tannimIlane'saMskAre vA teSAmapi sthaganAdasaMskRtatvAcca viSayaM * 1 "Aho Shrutgyanam" 9 * 1 yatra cakSuSa evoparyukta hetubhira siddhi ratastadrazmayo'tra pakSatayovanyasyanta ityAzaGkanaM na yujyate tathApi ziSyabuddhinairmalyApAdanAyaiva / ''zakA mudbhAvya nirAsaH kRtaH // Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam pratyakSalakSaNaparIkSA / prati gamanaM tatprakAzanaJca na syAdatastadarthaM tadunmIlanaM tatsaMskArazca na vyartha ucyate tarhi golakAnuSaktakAmalAdeH prakAzakatvaM teSAM syAt, na hi pradIpaH svAtmAnaM zalAkAdikaM na prakAzayatIti dRSTam / golakAntargataM kizcittejodravyamasti tasya razmaya ityabhyupagame'pyayaM doSastulyaH, na hi kAcakUpikAntargatAH pradIpAdirazmayastato nirgacchantastatsambaddhamartha na prakA. yantIti, tadevaM razmInAmasiddhena te cakSuHzabdAbhidheyAH / atha rasanAdayo bAhyendriyatvAt 5 prAptArthaprakAzakA upalabdhAH bAhondriyaM ca cakSuH, tatastadapi prAptArthaprakAzakam , na ca golakasya bAhyArthaprAptiH sambhAvinIti pArizeSyAttagazmInAM tatprAptiriti razmisiddhiH, na, a. tyAsannamalAJjanazalAkAdeH prakAzaprasakteH / kiJca yadi golakAnnirgatya bAhyArthenAbhisambaddhya tadrazmayo'tha prakAzayanti tIrthaM pratyupasarpantarata upalabhyerana , rUpasparzavizeSavatAM tejasAnAM vayAdivatsatAmanupalambhe nimittAbhAvAt, na copalabhyanta ityupalabdhilakSaNaprAptA- 10 nAmanupalambhAdasattvam / na cAnudbhUtarUpasparzatvAtsvarNataptodakayoriva teSAmanupalambha iti vAcyam , svarNataptodakayostejastvAsiddheH, dRSTAnusAreNa cAnupalabhyamAnabhAvakalpanAH prabha. vanti, anyathA rAtrau bhAskarakarAH santo'pi nopalabhyante anudbhUtarUpasparzatvAnnAyanarazmivadityapi kalpanAprasakteH / na ca cakSustejorazmivat , rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt , pradIpava dityanumAnAttadrazmisattvasiddhiriti vAcyam , gADhAndhakArAyAM rAtrI 15 vRSadaMzacakSuH, bAhyAlokasavyapekSArthaprakAzakaM cakSuSTvAt , divA puruSacakSurvadityanumAnena tadA bhAskarakarANAmapi siddhyApatteH / na ca vRSadaMzakAdezcAkSuSaM tejo'stI na kiJcitprayojanamanudbhUtabhAskarakarakalpanayeti vAcyam , manuSyAdInAmapi tadastIti bAhyatejaso vaiyApatteH / na ca dRSTAnusAritvAdabhyupagamasya nAyanaM saurya ca tejo manuSyAdInAM vijJAnakAraNaM mArjArAde rAtrau nAyanameva dRzyata iti tadeva kAraNamiti vAcyam , tathA darzanasyaivAbhAvAt , naranAyamara- 20 imyadarzanAt teSAmanumeyatve tu rAtrau. bhAskarakarANAmapi tathA syAt , na cAndhakArAvaSTabdhAyAM rAtrau bhAskarakarasaMbhave naktaJcarANAmiva narANAmapi rUpadarzanaM syAditi vAcyam , satA. mapi tatkarANAM narAn prati rUpadarzanajananAsamarthatvAt , yathA ta eva vAsare ulUkAdInAm, bhAvazaktInAM vicitratvAt ; tasmAdanupalambhAt kSapAyAM yathA na bhAskarakarAstathA nAyanAra. zmayo'nyadeti sthitam / yadapi cakSuH, svaraiimasambaddhArthaprakAzakam , taijasatvAt , pradIpa- 25 vadityanumAnam , tadapi na samyakU, kimanena cakSuSorazmayaH sAdhyante utAnyataH siddhAnAM grAhyArthasambandhasteSAM sAdhyate, Aye taruNanArInayanAnAM dugdhadhavalatayA bhAsurarazmirahi. tAnAmadhyakSataH pratIteH kAlAtyayApadiSTo hetuH / na cAdhyakSagrahaNayogyasyAnupalambho bAdhA, yathA'nuSNo'gniH sattvAdityAdau, nAyanAzca razmayo nAdhyakSagrahaNayogyAH sadA teSAmaha "Aho Shrutgyanam" Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvasopAne [paJcaviMzam iyatvAditi vAcyam , pRthivyAdAvapi teSAM sAdhyatAprasakteH / na ca vRSadaMzacakSuSo razmayo'dhyakSato vIkSyanta iti nayanAnAM tatsAdhane dugdhadhavalAbalAlocanAdau na virodho bhUmyAdestatsAdhana iveti vAcyam , tatrekSaNamAtrAdanyatrApi tatsAdhane hemni pItatvapratItau rajate'pi pItatvaprasaGgAt , pramANatrAdhAyA ubhayatrApi tulyatvAt / taijasatvamapi cakSu5 vyasiddham , na ca taijasaM cakSuH, rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt , pradIpavadityanu mAnAttatsiddhiriti vaktavyam , yato'tra bhAsvararUpoSNasparzavattejodravyasamaveta golakasvabhAvakAryadravyasya cakSuHzabdavAcyatve'dhyakSavirodhaH, tadviparItarUpasparzAdhAratayA'dhyakSataH pratipatteH abalApArAvatabalIvardAdInAM cakSuSo dhavalalohitanIlarUpatayoSNasparzavikalatayA cAdhyakSato'. vagamAt / na ca golakavyatiriktaM cakSuH, tadrAhakapramANAbhAvAt tsmaadaashryaasiddhH| rUpa10 syaiva prakAzakatvAditi heturapi candrakiraNAdinA'naikAntikaH, tasya rUpasyaiva prakAzakatve'pi ataijasatvAt / na ca tasyApi pakSIkaraNam , anaikAntikahetvabhAvaprasakteH, sarvatra vyabhicAraviSayasya pakSIkaraNasambhavAt / na ca candrakiraNAntargataM tejaH rUpaprakAzakamato na vyabhicAra ityAdezyam , pradIpe'pyanyasya tadantargatasya rUpaprakAzakasya prakalpanayA dRSTAntA siddhiprasaGgAt / rUpasyaiva prakAzakena rUpacakSuHsannikarSeNa vyabhicArAca / na cAsau 15 rasAderapi prakAzakaH, indriyAntarakalpanAvaiyarthyaprasaGgAt / rUpaprakAzakatvasya rUpajJAna janakatvasvarUpatayA rUpAdau vyabhicAro'pi / yadi rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakakaraNadravyatvAditi heturucyate tarhi yathA sambandhAderadravyAderapyataijasasya rUpajJAnajanakatA tathA cakSuSo'pi kiM na syAt / evaM pradIpavaditi dRSTAntasyApi rUpaprakAzakatvAsiddheH saadhnvikltaa| na ca pradIpe sati pratiniyataprANinAM rUpadarzanasaMbhavAttasya rUpaprakAzaka20 tvam , aJjanAdisaMskRtacakSuSAM tadabhAve'pi rUpadarzanasadbhAvAt kAraNatAvyabhicArAt / na ca pradIpasahakRtadarzanasya tadavyabhicAritvamiti vAcyam , yato yAdRzameva rUpadarzanamAloke saMskRtacakSuSAM tadabhAve'pi tAdRzameva bhavati bhedAnavadhAraNAta , tadbhedakalpane hi na kiMcita kenacitsadRzamiti saugatamatAnupravezaH syAt , rUpapradIpayozca sahotpannayoryugapaddarzane pradIpava drupasyApi pradIpaprakAzakatvAdrUpaM taijasaM bhavet , anyathA na pradIpo'pi tejasaH syAt , 25 tayostajanakatvAvizeSAt / na cAnyadA pradIpasyaiva rUpaprakAzakatvopalabdheH sa eva tadApi prakAzaka iti vAcyamanyadA'pyaJjanAdisaMskRtacakSuSAM tadabhAve'pi rUpadarzanasadbhAvAt tasya tatprakAzakatvAsiddheH / atha tasmin sati kadAcit kasyacidrUpadarzanAttasya tatpradarzakatvaM tarhi naktavarANAmandhakAre rUpadarzanAttadabhAve tadabhAvAt kAryakAraNabhAvasya sarvatra tannibandhanatvAt tamo'pi rUpaprakAzakatvAt pradIpavattaijasaM bhavet , anyathA rUpaprakAzakatvasya hetorane "Aho Shrutgyanam" Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] pratyakSalakSaNaparIkSA / : 215 / naiva tamasA vyabhicAraH syAt / na vAlokAbhAva eva tamo nAtiriktaM kiJciditi vAcyam, AlokasyApi tamo'bhAvarUpatAprasakteH, taratamarUpatayopalambhasyobhayatra samAnatvAnna sa Alokasya bhAvarUpatAsAdhakaH / AlokapratibhAsAbhAva eva tama iti cettamaH pratibhAsAbhAva evAloka ityasyApi samAnatvAt / na ca cakSurvyApArAbhAve'pi tatpratibhAsasaMvedanAt Alo. kapratibhAsAbhAva eva tamaH pratibhAsaH, pratiniyata sAmagrI prabhava vijJAnAvabhAsitvAt pratiniya - 5 tabhAvAnAM tamasastadatatprabhavavijJAnAvabhAsitvAt, Alokasya tadviparyayAt, yadvA''lokasyApyacakSurje satyasvapnajJAne pratibhAsanAttamojJAnAbhAvarUpatA bhavet / Alokasya rUpapratipattau kAraNatvAnnAbhAvarUpatA tarhi tamaso'pi naktaMcararUpapratipattau hetubhAvo vidyata iti nAbhAvarUpatA bhavet, tadevamAlokasya vastutve tamaso'pi tadastviti tena hetorvyabhicAraH / bhavatu vAsslokAbhAva eva tamastathApi na vyabhicAraparihAraH tadabhAvasyA taijasasyApi tatprakAzakatvAt / na ca tamo'bhAve'pi rUpadarzanAnna tasya tatprakAzakatvamiti vAcyam, naktaMcarANAmAlokAbhAve'pi rUpadarzanAdAlokasyApi tatprakAzakatvAbhAvaprasakteH / AlokAbhAve'pi kimiti nAsmadAdInAM rUpadarzanamiti na zaGkayam, rUpadarzanasya bhAvAt, anyathA na syAdandhakArasAkSAtkAraH, bahulatamovyavadhAnAnna ghaTAdirUpadarzanam, tIvrAloka tirohitAsparUpavat, tadvyavacchedAya ca pradIpopAdAnam, pradIpasya ca ghaTarUpavyavadhAya katamo'panetRtva taijasaM cakSuH, rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt pradIpavaditi sAdhanavikalo dRSTAntaH / athAnyato razmayaH siddhAH kevalamanena prAptArthaprakAzatvaM sAdhyata iti cenna tadrAhakapramANAbhAvAt / na cAprAptArthaprakAzakatve sarva prakAzayediti vAcyam, bhAvAnAM niyatazaktitvAt, ya eva hi yatra yogyaH sa eva tat prakAzayati, anyathA saMyuktasamavAyAvizeSAdrUpAdIniva gandhAdInapi prakAzayet / na ca tatra yogyatA nAstIti vaktavyaM yogyatAyA abhAvAdeva prAtyabhAve'pi atidUrasannikRSTasya prakAzAsambhavAtsarvatra yogyatAyA evAzrayaNasyaucityAt, tatazca sambandhakalpanA vyathaitra / kiJca yadi cakSuHprAptArthaparicchedakaM tarhi sphaTikAdyantaritavastuprakAzakaM na syAt vadrazmInAM sphaTikAdinA pratibandhAt / na ca razmibhiH sphaTikAderdhvaMsaH sphaTikavyavahitavastudarzana velAyAM sphaTikAderapi darzanAt / vyavahita padArthasyApi darzane kaluSita jalAdyAvRtArthasyApi cakSuH prakAzakaM syAt / na ca jalena tadrazmayaH pratiha - 25 nyanta iti vaktavyam, svacchajalenApi pratihatiprasaGgena tadryavahitArthaprakAzakatA na syAt, teSAM tatra prakAzanayogyatA kalpane ca tata evAprAptArthaprakAzasambhavAt saMyuktasamavAyAdisa 15 1 atrApi tamaso bhAvarUpatvaM tejaso bhAvarUpatvaM vA bhavatu tathApi pUrvoditavyabhicAro naiva vyapagataH tathApi prasaGgAttamaso'bhAvasvarUpatvaM nirAkarttuM na cAlokAbhAva eva tama ityAzaGkotthApiteti vijJeyam // "Aho Shrutgyanam" 10 20 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ paJcaviMzam / gnikarSakalpanAvaiyaryam / evaM samavAyasyAbhAvAt saMyuktasamavAyAdInAmapyabhAvena rUpAprakAzakatayA rUpasyaiva prakAzakatvamasiddham / iha tantuSu paTa ityAdibuddhyA samavAyaH sAdhyata iti cet, na iha buddhyA sambandhamAtrasAdhane ghaTatadrUpayoH kathaJcittAdAtmyasambandhA bhyupagamAt siddhsaadhytaaprsnH| tadbuddhinimittatayA tatsambandhApratipattau kathaM samavAyo'pi 5 tanimittatayA pratipannaH / ghaTatadrUpayoH kathaJcittAdAtmyasambandhI virodhAnneSyate cettarhi bhAvAbhAkyoH kathazcittAdAtmyAbhAve samavAyAderasambhavAdasambandhaH syAt , tathA cAbhAvena sahAkSANAM sannikarSAbhAvAnnAkSatastatpratipattiH syAt / na ca bhAvAbhAvayorvizeSaNavizeSyabhAva evaM sambandha iti vAcyam , bhAvAbhAvAbhyAM tasyAnarthAntaratve tAveva sa eva vA syAt , arthA ntaratve na bhAvAbhAvAbhyAM tasya sambandhaH, sambandhAbhAvAt , sambandhAntarakalpanAyAmanavasthA10 nAt atastayoH kathaJcittAdAtmyamabhyupeyamanyathA'bhAvo'dhyakSapramANagrAhyo na syAt / evaJca samavAyAsiddhyA nAkSasya rUpeNa sambandhaH saMyogAdiSaDvidhasannikarSAbhAvAt / atha bhavato'pi kathamaprAptArthaprakAzakatvaM siddhamiti cenna, aprAptArthaprakAzakaM cakSuH, atyAsannArthAprakAzakasyAt , yannaivaM tannaivaM yathA zrotrAdi, na cedaM tathA iti vyatire kihetunA tatsAdhanAt, na cAyamasiddho hetuH, golakasya kAmalAdeH pakSmapuTagatasya cAJjanAdestenAprakAzanAt / atha 15 zrotrAdau atyAsannArthaprakAzakatvaM na siddhamiti kathaM tasya vaidharmyadRSTAntateti cenna, karNazaSku lIpraviSTamazakAdizabdasya zravaNAt , sparzanAdau vivAdAbhAvAca, evaJca sannikarSAdezcakSuSo'. siddherindriyArthasannikarSotpannatvaM pratyakSasyAsiddham , evamevAntaHkaraNendriyasambandho'pi na sambhavati, parakalpitAntaHkaraNasyAsiddheH / yacArthagrahaNaM smRtiphalasannikarSanivRtyarthamityuktaM tadayuktam , smRtivajjJAnasyApyarthajanyatvAsiddheH, tajjanyatvAttasya tadAhakatve samAnasamaya20 cirAtItAnAgatArthagrAhakatvaM tasya na syAt , tathAbhUtasyArthasya tat pratyajanakatvAt , tathA ca sarvajJajJAnaM sakalapadArthaprAhakaM na bhavediti / jJAnagrahaNaM sukhAdinivRttyarthamityapyasaGgatam , jJAnarUpatvAnatikramAtsukhAdeH, anyathA''hAdAdyanubhavo na syAt , anavasthAdoSaprasaGgAt / jJAnasukhayorekatve pratyakSavirodho jJAnamarthAvabodhasvabhAvaM sukhAdikramAhvAdAdisvabhAvamiti yaduktaM tanna, yataH svAvabodha eva vijJAne'vyabhicarito dharmaH, smaraNAdau jJAnarUpatAyAmapya25 vabodharUpatAyA abhAvAt svAvabodharUpatA tu jJAnAvyabhicAritA sukhAdAvapyasti, anyathA tasyAnubhava eva na syAt , tatazca sukhAderjJAnarUpatAyAM kathamadhyakSavirodhaH / avyapadezyapadopAdAnamapyanarthakam , vyavacchedyAbhAvAt , ubhayajaM jJAnaM vyavacchedyamiti cenna, tasyAdhya. kSatAyAM doSAbhAvAt / zabdajanyatvAdyadi tasya zAbde'ntarbhAvastarhi akSajatvAt kimiti adhyakSe nAntarbhAvaH / zabdasya prAdhAnyAditi cenna, akSa liGgAtikrAnta eva zabdasya prAdhAnyena "Aho Shrutgyanam Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] prtyksslkssnnpriikssaa| vyApArayogAt / yadyubhayajajJAnaviSayasyApi tadatikrAntatvaM tIvyapadezyapadopAdAnamantareNApi zAbda eva tasyAntarbhAvo bhaviSyatIti tadvyavacchedArthamavyapadezyapadopAdAnamanarthakam / athobhayajatvAdasya pramANAntaratvaM avyapadezyagrahaNe'sati syAditi cenna, yato'kSaprAdhAnye pratyakSatA zabdaprAdhAnye tu zAbdateti kathaM pramANAntaratA, na cobhayorapi prAdhAnyam , sAmagryAmekasyaiva sAdhakatamatvAt , tenaiva ca vypdeshpraapteH| avyabhicArAdipadamapi na vyabhicArijJAnanivRttyartha 5 yujyate, tatpratipAdyArthasya paramatenAsaGgateH, tathAhi aduSTakAraNArabdhatvaM bAdhArahitatvaM vA nAvyabhicAritvaM, pravRttisAmarthyAvagamavyatirekeNa jJAtumazakteH, ataH pravRttisAmarthya mevAvyabhicAritvam , tacca vijJAnasyAvyabhicAritvaM jJAyamAnaM yadi pratibhAtaviSayaprAptyA'vagamyate tarhi udakajJAne kimudakAvayavI pratibhAtaH prApyate, uta tatsAmAnyam , kiM vobhayam / nAyaH, avayavina evAbhAvAt pratibhAsAviSayatvAt , sattve'pi tasya na pratibhAsasya parAbhyupagamena 10 prAptiH, jhaSAdivivartanAbhighAtopajAtAvayava kriyAdikrameNa dhvaMsasambhavAt / na ca vidyamAnavyUhairavayavarArabdhasya tasya tajjAtIyatayA pratibhAtasyaiva prAptiriti vAcyam, pratibhAtasya prAptasya cAnyatvAt , na hyanyasya pratibhAsane'nyatra prAptAvavyabhicAritA, atiprasaGgAt / na ca pratibhAtodakasAmAnya prAptyA tadavyabhicArIti pakSa Azriyata iti vAcyam , vyaktibhya ekAntato bhinnasyAbhinnasya vA sAmAnyasyAsattvAta, sattve'pi tasya nityatayA svapratibhAsa. 15 jJAnajanakatvAyogAt , ajanakasyAviSayatvAbhyupagamAt , viSayatve'pi tasya pAnAdyartha kriyAjanakatvAyogena pravRsyabhAvaprasaGgAt / na ca tadanagame'pi vyaktau arthakriyArthinAM pravRttiriti vAcyam , anyapratibhAse'nyatra pravRttyayogAt / na ca samavAyasyAtisUkSmatayA jAtivyaktayorekalolIbhAvena jAtipratipattAvapi bhrAntyA vyaktI pravRttiriti vAcyam , tajjJAnasyAtasmistagaNarUpatayA bhrAntirUpatvAdavyabhicaritvAyogAt / nApi tRtIyaH, avayavisAmAnyayorabhAve 20 tadvatpakSasyApi durApAstatvAt / pravRttisAmarthena pUrvajJAnasyAvyabhicAritA kiM liGgabhUtena jJAyate utAdhyakSarUpeNa, nAdyaH, tena saha sambandhAnavagataH, avagatau vA pravRttisAmarthena na kiJcit prayojanam / na dvitIyaH dhvasteta pUrvajJAnena sahendriyasya sannikarSAbhAvAttadviSayajJAnasyAdhyakSatAnupapatteH, kezondukAdijJAnavat tasya nirAlambanatvAJca kathamavyabhicAritA. vyavasthApakatvam / na hyavidyamAnasya kathaJcidviSayabhAvaH sambhavati, janakatvAkArArpakatvamaha- 25 svAdidharmopetatvasahotpAdasattvamAtrAdInAM viSayatvahetutvena parikalpitAnAmasati padArthe sarve. SAmabhAvAt / athAtmAntaHkaraNasambandhenAvyabhicAritAdiviziSTajJAnamutpannaM gRhyata iti tavyabhicAritAvagama iti cenna avyabhicAritAyA jJAnadharmatve sAmAnyadUSaNarItyA nityatA 1 sakalapravRttijanakatvaM pravRttisAmarthyam / 28 "Aho Shrutgyanam" Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 218 : sammatitazva sopAne paJcaviMzam tasyA na sambhavati, anityatve jJAnAtprAgutpannatve ca na jJAnadharmo bhavet, dharmiNo'bhAvAt, sahotpAde ca tAdAtmyatadutpattisamavAyAdisambandhAbhAve tasya dharma iti vyapadezAnupapattiH paJcAdutpAde pUrvaM tajjJAnaM vyabhicAri syAt / yadyavyabhicAritAdi jJAnastrarUpaM tarhi viparyayajJAne'pi tatprasaktiH, viziSTajJAnamavyabhicAritAdisvabhAvamiti cenna vizeSamantareNa vizi5 STatAnupapatteH vizeSasya caikAntato bhede sambandhAnupapattiH, abhede ca na viziSTatA, kathacidbhede tu parapakSasiddhiH, tasmAnnAvyabhicAritA padopAdAnamarthavat / kizca marIcyudakajJAnasya indriyArthasannikarSa padenaiva vyAvRttisambhavAdavyabhicAripadopAdAnaM nirarthakam, tajjJAne dakaM pratibhAti na tenendriyasambandhaH, avidyamAnatvAt, anyathA vyabhicAritA na syAt na ca marIcibhiH sambandhAdindriyArthasannikarSaprabhavatvaM tajjJAnasyeti vAcyam, apratibhAsamAnamarIcyAderAlambanatvAsambhavAt jJAnajanakatAmAtreNAlambanatve indriyAderapyAlambanatA syAt / na codakAkAratayA te pratibhAntIti vAcyam, udakAkAratAyA tAbhyaH abhede para - mArthasattve ca tatpratipattervyabhicAritvAsambhavAt / aparamArthasattve ca tAsAmapyaparamArthasatvaprasaktiH / apAramArthikodakatAdAtmye ca marIcInAM tadudakajJAnavanmarIcijJAnamapi vitathaM bhavet | na codakAkAra ekasmin pratIyamAne marIcayaH pratIyanta iti vaktuM zakyamatiprasa15 GgAt / tAbhyo vyatireke tu udakapratipattau kathaM marIcayaH pratibhAnti, anyapratibhAse'pyanyapratibhAsAbhyupagame'tiprasaGgAt / na ca marIcidezaM prati pravRtteH marIcyAlambanatvam, evaM sati taddezasyAlambanatvaprasakteH / na ca pratibhAsamAnabhinnArthasannikarSajatvamudakavijJAnasyopapadyate, satyodakajJAne'dRSTatvAt, anyathA'numeyavahnijJAnasyApi indriyArthasannikarSajatvamApanIpata, Atmamana: sannikarSajatvAt / atha pratIyamAnavahninA nAsti manasaH sambandha iti caitadehApi nodakena saha cakSuSassambandha iti vyarthamavyabhicAripadam / tathA vyavasAya padamapi na saMzayajJAnavyavacchedArthaM kAryam, indriyArthasannikarSapadenaiva tadvANasambhavAt, na hi parAbhyupagamena sthANutra puruSo veti saMzayajJAnamekamubhayollekhIndriyArthasannikarSajaM sambhavati, sAmAnyapratyakSAdvizeSApratyakSAdvizeSasmRtezca kiM stridityanavadhAraNAtmakaH pratyayaH saMdehaH, tatra kiM pratibhAti dharmimAtraM dharmoM vA, yadi dharmI vastusan pratibhAti tadA samyagjJAna25 tvAnna vyavacchedyaH, athAvastu sanna sAvatra pratibhAti tadAvyabhicAripadavyAvarttitatvAnna vyavasAyapadaM sArthakam, yadi dharmaH pratibhAti, tathA sa kiM sthANutva puruSatvAnyataraH, ubhayaM vA, prathame sthANu lakSaNo yadi vastusana tarhi na tajjJAnaM vyavacchedyaM samyagjJAnatvAt, yadyavastu san tadA tajjJAnamavyabhicAripadApohyametra, puruSatvadharmapratibhAse'pyevaM vAcyam, ubhayamiti pakSe'pi tathaiva / ekasya dharmasya tAttvikatve'paradharmasyAtAttvikatve'pi tAttvikadharmAvabhAsitvA 20 10 " Aho Shrutgyanam" Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] pratyakSalakSaNaparIkSA / : 219 : tajjJAnamavyabhicAri, atAvikadharmAbhAsitvAcca tadeva vyabhicArIti ekameva jJAnaM pramANamapramANaJca prasaktam, na ca sandigdhAkArapratibhAsitvAtsandehajJAnamiti vAcyam, paramArthataH saMdigdhAkAratAyA arthe sadbhAve'bAdhitArthagrahaNarUpatvAtsaMzayajJAnarUpatvAyogAt satyArthajJAnavat / tasyA arthe'sadbhAve tu tajjJAnamavyabhicAripadavyAvartyameveti na vyavasAyapadaM sArthakam, tasmAnnedaM pratyakSalakSaNamaduSTam / kintarhyaduSTaM lakSaNamiti ceducyate, svArtha saMvedanaM 5 spaSTamadhyakSaM mukhyagauNataH iti, mukhyamatIndriyaijJAnama zeSa vizeSAlambanamadhyakSam / gauNantu saMvyavahAranimittamasarva paryAyadravyaviSayamindriyaprabhavamasmadAdyadhyakSaM vizadam / asya ca svayogyo'rthaH svArthaH tasya saMvedanaM vizadatayA nirNayasvarUpam, tena saMzayaviparyayA'nadhyava sAyalakSaNasya jJAnasya saMvyavahArAnimittasya nAdhyakSatAprasaktiH, nApyajJAnarUpasyendriyAderavikalpasya vA saugatAbhimatasya pratyakSatA / svaJcArthazca svArthau tayoH saMvedanaM svArtha- 10 saMvedanamityapi vyutpattyA arthasaMvedanasyaiva jaiminIya vaizeSikAdiparikalpitasya parokSasya tadekArthasamavetAntarajJAnagrAhyasyAsva saMviditasvabhAvasyAdhyakSatAnyudAsaH, tathA vijJAnavAdiparikalpitasya svarUpamAtragrAhakasya / pramANaprameyarUpasya ca sakalasya kramAkramabhAvyanekadharmA krAntasyaikarUpasya vastunaH sadbhAve'dhyakSapramANasyaikasya kramavarttiparyAyavazAttathAvyapadezamAsAdayatazcAturvidhyamavagrahehAvAyadhAraNarUpatayopapannam / tatra viSayaviSayisannipAtAnantaramAdyaM 15 grahaNamavagrahaH viSayo dravyaparyAyAtmArthaH, tasya viSayiNazca dravyendriyasya nirvRtyupakaraNasya labdhyupayogasvabhAvasya bhAvendriyasya yathAkramaM sannipAto yogyadezAvasthAnaM tadanantarodbhUtaM sattAmAtradarzanasvabhAvaM darzanaM svaviSayavyavasthApanavikalparUpamuttarapariNAmaM pratipadyamAnamavagrahaH, avagRhItaviSayAkAMkSaNamIhA, tadI hita vizeSa nirNayo'vAyaH, avetaviSayasmRtiheturdhAraNeti / atra pUrvapUrvasya pramANatA, uttarottarasya ca phalatetyekasyApi matijJAnasya 20 cAturvidhyaM kathaJcitpramANaphalabhedazcopapannaH, grAhyagrAhakasaMvidAM pratibhAsabhede'pi yugapadekatvamiva kramabhAvinAmavagrahAdInAM hetuphalatayA vyavasthitasvarUpANAmapi kathaJcidekatvamaviruddham / dhAraNAsvarUpA ca matira visaMvAdasvarUpasmRtiphalasya hetutvAt pramANaM smRtirapi tathAbhUtapratyavamarzasvabhAvasaMjJAphalajanakatvAt saMjJApi tathAbhUtatarkasvabhAvacintA phalajanakatvAt, cintA'pyanumAnalakSaNAbhinibodhaphalajanakatvAt, so'pi hAnAdibuddhijanakatvAt, taduktam 25 ' matismRtisaMjJAcintA'bhinibodha ityanarthAntaram' [ tasvArtha 1-13 ] anarthAntaramiti kathaJcidekaviSayam / prAk zabdayojanAnmatijJAnametat zeSamanekaprabhedaM zabdayojanAdupajAyamAnamavizadaM jJAnaM zrutamiti kecit / saiddhAntikAstu avagrahehAvAyadhAraNAprabhedarUpAyA 1 atratIndriya jJAnapadenAzeSavizeSAlambanabhinna goravadhimanaHparyAyajJAnayorapi grahaNaM kAyryam // " "Aho Shrutgyanam" Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 220: sammatitattvasopAne [Sazim matervAcakAH paryAyazabdA matiH smRtiH saMjJA cintA abhinibodha ityete pratipannAH, smRtisaMjJAcintAdInAntu kathaJcidgahItagrAhitve'pi avisaMvAdakatvAdanumAnavat prmaanntaasbhyupeyaa| na cAnumAnasyAgRhItasvalakSaNAdhyavasAyAt prAmANyaM na yathoktasmRtyAderiti, zabdAnityatvAdiSu liGgaliGgidhiyorapramANatAprasaGgAt , vyAptigrAhakapramANena sAkalyenAna5 dhigatasvalakSaNAdhyavasAyinA sattvAnityatvAdehame tayoH samadhigatasvalakSaNaviSayatvAt / atra ca yacchabdasaMyojanAt prAk smRtyAdikamavisaMvA divyavahAranirvartanakSama pravartate tanmatiH, zabdasaMyojanAt prAdurbhUtaM tu sarvaM zrutamiti vibhAga iti dik / / iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnaMdasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijaya kamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisRriNA saGkalitasya sammatitatvasopAnasya pratyakSalakSa. NaparIkSaNaM nAma paJcaviMzaM sopAnam // 10 atha anumaanvicaarH|| atra cArvAkAH / vizadaM sAMvyavahArikamadhyakSaM yuktam , anumAnAdikantUpacaritaviSa. 15 yatvAdviSayAbhAvAca na pramANamiti kathaM zabdasaMyojanAt smRtyAdizrutamupapattiman / taduktaM 'pramANasyAgauNatvAdanumAnAdarthanirNayo durlabhaH ' tathA ' anadhigatArthaparicchittiH pramANam' iti / na cAnumAnamarthaparicchittisvabhAvam , tadviSayAbhimaitasya sAmAnyAderarthasyAbhAvAt , bhAve'pi yadi vizeSastadviSayo'bhyupagamyate tadA tatra hetoranugamAbhAvaH, atha sAmAnya tadviSayastadA siddhasAdhyatAprasaktiH, vizeSe'nugamAbhAvaH sAmAnye siddhasAdhyateti nyAyAt / kizca vyAptigrahaNe pakSadharmatAvagame ca satyanumAnaM pravarttate, na ca vyAptigrahaNamadhyakSataH sambhavati, sasya sannihitamAtrArthagrAhakatvena sakalapadArthAkSepeNa vyAptigrahaNe'sAmarthyAt / nApyanumAnaM tadrahaNakSamam , anavasthAprasaGgAt , pratyakSAnumAnAbhyAmanyasya vyAptigrAhakatvA. yogAt kuto'numAna pramANamiti / atra saugatAH asti pratyakSAtiriktaM pramANAntaram , 1 nanvanumAnena kiM dharmI sAdhyate dharmo vA samudAyo vA, nAdyaH, dharmiNaH prasiddhatvena sAdhanavaiphalyAt, hetorananvayAcca na hi yatra yatra dhUmastatra tatra parvatanitamba ityanvayaH sambhavati, dvitIye kiM sAmAnyarUpo vizeSarUpo vA dharmaH sAdhyaH, tatra sAmAnyarUpe siddhasAdhanam , na vA tanmAtrapratipatto kizcit phalamupalabhAmahe tasya dAhapAkAdAyasAmarthAt / sAmAnyAt pratItAca pravartamAnaH pramAtA kathaM niyatadigabhimukhameva pravartata, na hi sAmAnya niyatadikam , sakalavyaktivyApityAbhAvaprasaktaH / vizeSo'pi na sAdhyaH, tatsAdhanasyAnanvayAt, na hi parvatavahivyaktimahAnasAdau dRzAnta vartate yena tena saha dhUmasya vyAptipratItirbhavet // "Aho Shrutgyanam" Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] anumAnavicAraH / anyathA pramANetarasAmAnyasthite: parabuddhiparicchitteH svargApUrvadevatApratiSedhasya cAkRtasaM. skArAbhiH svasaMvittibhiH kartumazaktaH / pramANasyAgauNatvaM yadyanupacaritalakSaNamiSTaM tadAnumAnamapyanupacaritameva askhalaDhuddhirUpatvAt / athAnumAnena dharmadharmisamudAyaH sAdhyaH, tena ca hetornAnvayaH pakSadharmatA vA sambhavati, tatra pakSadharmatAsiddhaye dharmiNassAdhyatvamanvayasi. ddhaye ca dharmasyopacaritamityupacaritavighayatvAdanumAnamupacaritamiti cenna, yatra dharmiNi 5 dhUmamAtramagnimAtravyAptamupalabhyate tatraivAgnipratipatterlokasya bhAvAtkasyApyatrAnupacArAt, gharmiNi kevalasya dharmasya sAdhane'pi iSTasamudAyasya siddheH, na hyanumAnaviSaye sAdhyazabdopacAre'numAnamupacaritaM bhavati / na ca pramANasyAgauNatvenAbhrAntatvAdanumAnasya bhrAntatvAdaprAmANyaM vAcyam, bhrAntasyApi tasya pratibandhaphalAdupajAyamAnasya prAmANyasiddheH, pratyakSasya arthasyAsambhave'bhAva evAvyabhicAritvalakSaNaM prAmANyaM tacca sAdhyapratibaddhahetuprabhavasyAnu 10 mAnasyApyastIti kathaM na pramANam / anadhigatArthaparicchittiH pramANamityapi na yuktam , sarva eva hi pravRttikAmaH prekSAvAn pravRttiviSayArthapradarzakaM pramANamanveSate, pravRttiviSayazvArthakriyAsamartho'rthaH, arthasyAnAgataM pravRttisAdhyamarthakriyAsAmadhye nAdhyakSamadhigantuM samartham , bhAvini pramANavyApArAsambhavAt , tasmAtkathaM pratyakSasyArthaparicchedamAtrAt prAmANyaM yuktam , ataH svaviSaye'dhyakSaM tadutpattyA yatpUrva mayA prabandhenArthakriyAkAri pratipanna vastu 15 tadevedamiti nizcayaM kurvat pravartakatvAt pramANam , anumAne'pi caitatsamAnam , yato'rthakriyA. kAritvena nizcitAdarthAt pAramparyeNotpattirevAvyabhicAritvalakSaNaM prAmANyanumAne'pyadhyakSavat kathaM nAvipratipattiviSayaH, pratipadyata eva cAnyanumAnasya tadutpattyA bAhyavahayadhyavasAyena loko'dhyakSavat prAmANyam / athAdhyakSamapi pramANa neSyate tarhi lokapratItibAdhA syAt , na ca nAnumAnasya prAmANyaM pratiSidhyate kintu liGgasya cyAdilakSaNaM na kenacitpramANena prasiddha. 20 mityucyate, anumAnena tadavagame'navasthApatteriti vAcyam , pakSadharmAttadaMzavyAptAt pramANato' vagatAt sAdhyapratipattirhi anumAnam , pakSadharmatAnizcayazca kvacit pratyakSAt kvaciccAnumAnAt, yatrApyanumAnAttannizcayastatra nAnavasthAdidUSaNam , pratyakSAdeva kacittannizcayAt / tadaMzavyAptinizcayazca kAryahetoH kasyacit svabhAva hetozca viziSTa pratyakSAdeva, svabhAvahetorapyanityatvAderadhyakSeNaiva pratipattestannibandhana eva tanizcayaH, adhyakSAvagate'pi ca kSaNikatve tadamavahArapra- 25 sAdhanAya pravarttamAnamanumAnaM na vaiyaryamanubhavet , ziMzapAtvAdvRkSatvAnumAnavat / na ca sattva 1 saMkSiptAkSiptacetobhiH zAstrakArairdhamadharmisamudAya saGketito'pi pakSazabdastadekadeze dharmiNyupacAreNa prayukto bhavennaitAvatA zAstre pakSazabdAt pratipattI dharmiNo gauNatA, anumAnasamaye tu prAkRtariva tArkikairapyaprayuktapakSazandaireva dharmiNaH pratyakSataH pratIyamAnatve kathaM gauNatA, yatastadvattihetorapi gauNatayA'numAnasya gauNatA syAditi bodhyam / / "Aho Shrutgyanam" Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 : sammatitattvasopAne SaviMzam kSaNikatvayostAdAtmye ekanizcaye'parasyApi nizcayaH, anyathA tattAdAtmyAyogAt , atastadanumAnaM vyartha miti vAcyam , nizcayApekSo hi gamyagamakabhAvaH, nizcayazcAnubhavAvizeSe'pi sattva eva na kSaNikatve, sadRzAparAparotpattyAdeontinimittasya sadbhAvAdviparyaye bAdhakapramANavRttyA sattvakSaNikatvayostAdAtmyasiddhaH, bAdhakapramANasya ca prativandhasiddhiradhyakSata iti nAnava5 sthAdidoSaH / na ca nirvikalpakaM vyAptyA pratibandhagrahaNe'kSama miti zaGkatham , vikalpotpAdanadvAreNa tatra tasya sAmarthyAbhyupagamAt / anumAnaviSayasya sAmAnyasyAbhAvo ya uktasso'pi na yuktaH, atadrUpaparAvRttavastumAtraprasAdhakatvAdanumAnasya, yathoktasya ca sAmAnyasyAyogavyacchedena pratiniyatadezAdisambandhitayA'numAnena prasAdhanAt , avagatatAdAtmyatadutpattiprati bandhasya ca liGgasya sAdhyagamakatve na kazciddoSa iti nAnumAnaprAmANyAnupapattiriti na 10 cArvAkamataM yuktam / tatra hetuH pakSadharmatvAnvayavyatirekalakSaNakAryasvabhAvAnupalabdhisvarUpeNa trividhaH ato'nye hetvAbhAsAH, anyeSAM hetvabhAvanizcayazca viruddhopalabdhyA, hetutadAbhAsayorvirodhazca parasparaparihArasthitilakSaNa eva, hetulakSaNapratItikAla eva tadAtmaniyatapratibhAsajJAnAdeva tadviparItasyAnyatayA tadAbhAsatApratIteH, parasparamitaretararUpAbhAvanizcayAt, tena hetvAbhAsatvaM trividhahetuvyatirikteSUpalabhyamAnaM svaviruddhaM hetutvaM nirAkaroti kutaH 15 punaH pramANAtrisaMkhyAbAhyAnAmarthAnAM hetvAbhAsatvena vyAptiravagateti ceducyate, avinAbhAva niyamAt , liGgatayA''zaGkayamAne trividhahetuvyatirikte'rthe pakSadharmatAsadbhAve'pyavinAbhAvasyAbhAvAt , ato hetvAbhAsatvenAsiddhaviruddhAnakAntikasAmAnyadharmeNa byAptama vinAbhAvavaikalyaM prameyatvAdAvavagatamiti hetvAbhAsatve sAdhye tatsvabhAvahetu strividhahetuvyatiriktatvA deva vyApakAnupalabdheH tadanyeSAmavinAbhAvavaikalyaM siddham , avinAbhAvasya tAdAtmyatadutpa20 tibhyAM vyAptatvAt , tayoreva tasya bhAvAt , atadutpatteratatsvabhAvasya ca tadanAyattatayA tadavya bhicAraniyamAbhAvAt / rasAtsamAnasamayasya rUpAdeH pratipattirapi svakAraNAvyabhicAranimittAvinAbhAvanirandhaneti tatkAraNotpattirevAdhinAbhAvanibandhanamanyathA tadanAyattasya tatkAraNAnAyattasya vA tenAvinAbhAvakalpanAyAM sarvArtheravinAbhAvo bhavedavizeSAt / tadevaM tAdAtmya. tadutpattyoravinAbhAvavyApikayoryatrAbhAvastatrAvinAbhAvAbhAvAdvetutvasyApyabhAvaH siddha iti / 25 etena tatpUrvakaM trividhamanumAnaM pUrvavat zepavat sAmAnyato dRSTaJca' [nyAyada 1-1-5] iti naiyAyikoktAnumAnalakSaNaM pratikSiptam , atra sUtre tatpUrva kamanumAnamityetAvadevAnumAnalakSaNamityeke, tatpUrvakaM trividhamanumAnamiti cAnye, sampUrNasUtraM tathetyapare / Aye tatpadena pratyakSaparAmarzaH, pratyakSapUrvakamanumAnamityuktau saMskAre'tiprasaGgaH / ato jJAnagrahaNa kAryama, tatpUrvaka jJAnaM yato bhavati tadanumAnamityucyamAne smRtyAzrayeNAtiprasaGgaH, dvitIyaliGgadarzanapUrvikAyA "Aho Shrutgyanam" Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ) anumaanvicaaraa| avinAbhAvasambandhasmRtestatpUrvakatvAt tajanakasyAnumAnatvaprasaGga iti tannivRttaye'rthopaladhigrahaNaM kAryam , smRtestvanarthajanyatvam , artha vinApi bhAvAt , tathApi laiGgikaviparyaye'tivyAptiH, gavayaviSANadarzanAdyadgopratipattistadgoviSANasAdRzyajJAnalakSaNapratyakSapUrvakamiti tannivRttaye'vyabhicAripadamanuvartanIyam , evamapi saMzayajJAnajanake'tiprasaGgaH, yato gogavayAnuyAyiliGgadarzanAgaurgavayo veti saMzaya upajAyate tajjanakaM ca sadRzaliGgajJAnaM pratyakSaM tatpUrvakaM 5 saMzayajJAnamarthaviSayaJca tadartha vyavasAyapadamapyanuvartanIyam / tathApyavinAbhAvasambandhasmaraNAnantaraM tathA cAyaM dhUma iti pradarzanajJAnAdagniriti vAkyAca nArikeladvIpavAsino viziSTa. deze'gnipratipattirupajAyate, na ca tasyAnumAnaphalatvaM zAbdatvena vyavasthApanAttannivRttaye'vyapadezyapadAnuvRttiH, tathApyupamAne'tiprasaGgaH, gRhItAtidezavAkyasya puMsaH sAdRzyajJAnaM vAkyArthAnusmaraNasahAyamavyapadezyAdivizeSaNatrayaviziSTaM saMjJAsaMjJisambandhajJAnaM janayadapi nA 10 numAnam , tatphalasyAvyapadezyatvaJca zrUyamANavAkyAjanitatvAt / tasmAttatpUrvakamityatra vigrahadvayamAzrayaNIyaM tAni te ca pUrva yasya tat tatpUrvakam , tAni ityanena sarvapramANapUrvakatva. manumAnasya labhyate / te ityanena dve pratyakSe grAhye, tathA ca tatpUrvakamityanena liGgaliGgisambandhadarzanaM liGgadarzanaJca sambadhyate, na copamAnaphalamevambhUtAdhyakSaphaladvayapUrvamiti tatphalAdbhidyate'numAnaphalam / dvitIyapakSe tatpUrvakaM trividhamiti kSaNam , trividhapadA- 15 nupAdAne saMskArasmRtizAbdaviparyayasaMzayopamAnAdiSu atiprasaGgaH / trividhamiti pakSadharmAnvayavyatirekalakSaNAni trINi rUpANi gRhyante, pUrvavaditi pakSasattvasya zeSavaditi sapakSasattvasya sAmAnyato dRSTamiti vipakSAsattvasya lAbhAt , etadrUpaliGgAlambanaM yattapUrvakaM tadanumAnaM nAtaH saMskArAdau doSaH / tathApi bAdhitasatpratipakSeSvativyAptiratazvazabdenAbAdhitaviSayatvAsatpratipakSatvayorgrahaNam / tatrApyanvayiliGgavivakSAyAM sAmAnyato 20 dRSTasya vyatirekivivakSAyAM zeSavadityasyAnabhisambandhAna tadAlambanayorasaGgrahaH, tathA cAnva. yaliGgavivakSAyAM vipakSAsattvavyatiriktacaturlakSaNaliGgasya vyatirekivivakSAyAM sapakSasattva. vyatiriktacaturlakSaNaliGgasyAnvayavyatirekiliGgavivakSAyAJca paJca lakSaNaliGgasya prAptiriti / trividhamiti padamatiprasaGgavArakama pi prakArabhedaparatayApi varNayanti, ta eva bhedAH pUrvavadA. dizabdenoktAH, yatra kAraNena kAryamanumIyate tatpUrvavat / nanu kAraNAt kArye sAdhye kAryasya dharmitve AzrayAsiddhiH, tasyAsiddhatvAt , siddhatve vA sAdhanavaiphalyam, na ca kAryasattAyAM sAdhyAyAM kAraNalakSaNo heturbhAvadharmaH siddhaH, kAryasattAsiddhAveva taddhamatAsiddheH, nApyabhAvadharmo'sau, tatsattAsAdhane tasya viruddhatvAt / nApyubhayadharmaH,tatra tasya vyabhicArAt , na hyubhayadharmo bhAvameva sAdhayati, kiJca kAraNAt kAryasyAstitve sAdhye hetuya'dhikaraNaH "Aho Shrutgyanam" Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitaravasopAne : 294 : [ SaDviMzam syAt, kAraNAca yadi pratibaddhasAmarthyAt bhAvikAryAstitvaM sAdhyate tadA'naikAntikatvaM hetoH, na hyavazyaM kAraNAni tadvanti bhavanti, pratibandhavaikalyasaMbhavAt, maivam, kAryasya dharmitvenAkaraNAt, kintu kAraNasyaiva meghAderdharmitvaM kriyate sa ca siddha eva tatraiva vRSTayutpAdakatvaM dharmaH sAdhyate taddharmeNonnatatvAdinA / meghatvajAtiyuktAnAM dharmitvaM bhaviSyaSTa5 STayutpAdakatvaM sAdhyo dharmaH unnatatvAdikaM hetuH dharmiNo dharmayozca bhinnatvAnna pratijJArthakadezatA / unnatatvAdidharmaviziSTameghasya kAraNatvena taddharmeNa bhaviSyadRSTayutpAdakatvasyAnumAne vRSTerapyanumAnAt kAraNAtkAryAnumAnamityucyate, vizipronnatatvAderdharmasya gamakatvena na kAraNAt kAryAnumAnamanaikAntikam, na ca vizeSo'sarvajJadurjJeya iti vAcyam, sarvAnumAnocchedaprasaktaH, mazakAdivyAvRttadhUmAdInAmapi svasAdhyAvyabhicaritatvamasarvavidA naha 10 nizcetuM zakyam | kAryAt kAraNAnumAnaM zepavat, atrApi kAryagata eva sAdhanadharmaH kazvidukta:, tena ca dharmAntaramapratyakSaM vRSTimaddeza saMbaMdhitvAdikaM kAryagatamanumIyate nadIzabdavAcyo gartavizeSo dharmI tasyoparivRSTimaddezasambandhitvaM sAdhyo dharmaH, ubhayataTavyApitvAdikastu sAdhanadharmaH, anekaphalaphena samUhavatra zIghrataragamanastrakaluSatvAdizca tasya vizeSa: sAdhyAvyabhicArI yadA nizcito bhavati tadA gamakatvaM nobhayataTavyApitvamAtraM toyasya / sAmAnyato 15 dRSTa kAryakAraNabhUtena liGgena yatra liGgino'vagamaH, avinAbhAvitvaM trayANAmapyaviziSTam / vivazcittasAdhyasAdhanApekSayA'kAryakAraNabhUtatvA dikastasya vizeSaH, anyatra dRSTazyAnyatra darzanaM vrajyApUrvakaM yathA devadattAdeH, tathA cAdityasyAnyavRkSopari sambandhitayA nirdizyamAnasyAnyaparvatordhvabhAgasambandhitayA nirdezo dRSTaH, tena ca gatyavinAbhAvinA bhAvyam / anyatra darzanasya ca na gatikAryatvam, gatervibhAgAdikAryajanakatvAt / anyatradarzana dharmi, gatyavinA20 bhUtamiti sAdhyo dharmaH, anyatra darzanazabdavAcyatvAt, devadattAnyatra darzanavat / tRtIyamate' pyevameva vyAkhyAnaM vyavacchedo'pi pUrvavadeva pUrvavyAkhyAne tatpUrvakaM trividhamiti lakSaNaM pUrvavadAdayastu triprakAraliGgavizeSaNArthAH / atra tu sarvametadanumAnalakSaNamiti vizeSa iti dizAnirUpitaM tanmatam, tadetatsarvaM taduktalakSaNalakSitapratyakSasya pramANatvAsiddhyA nirastam, tatpUrvakatvasyAnumAnalakSaNasyAsambhavAt / kAraNAt kAryAnumAnamapi na yuktam, 25 apratiruddhasAmarthyAt kAraNAt kAryArthyAnumAne tathAbhUtakAraNadarzanasamaya eva kAryasyotpatteranantarasamaye tasyAdhyakSatAdoSasyAvicalitarUpatvAt pratibandhAdyanusmaraNavaiyarthyApatteH / na ca nAstyadhyakSatAdoSaH, tathAhi niSpAdye paTe'nutpannAvayavakriyasya antya tantoryadA kriyAto vibhAgastadA'vinAbhAvasambandhasmRtiH, tato vibhAgAt pUrvasaMyoganAzaH tantvantareNa saMyogotpattiryadaiva tadaivAvinAbhAvasambandhasmaraNAt parAmarzajJAnam yadA saMyogAtkAryotpAdastadaiva " Aho Shrutgyanam" Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] anumAnavicAraH / parAmarzaviziSTAlliGgAdbhaviSyati kAryamityanumeyapratipattiH, na cotpAdakAla eva kAryasya pratyakSatA, tadA tatra rUpAdyabhAvAditi vAcyam , IzaprakriyAyAH pramANabAdhitatvenAsiddhyA tadoSasya durvAratvAt / asvasaMviditavijJAnAbhyupagamavAdinAM pradarzitanyAyena unnatatvAdidharmAdyasiddheH, avayavisaMyogavizeSaNavizeSyabhAvAdInAzca parAbhyupagamenAsiddhehetorAzrayasvarUpadRSTAntAsiddhidoSA vAcyAH, na hi kAryAbhAvAt kAraNamAtrasyAbhAvasiddhiriti / saMdigdhavyatireko hetuH, apratiruddhasAmarthyasya kAraNavizeSasyAbhAvasiddhAvapi nApratiruddhasAmarthyatvaM kAraNasya jJAtuM zakyam , jJaptau vA kAryasyaiva tadA pratyakSatA syAt / tathA'vaya. virUpo nadIvizeSo'pyasiddha ubhayataTavyApitvAdikastu saMyogavizeSatvAttadabhAvAkheturapyasiddhaH / tathA'kAryakAraNabhUtasyAsvabhAvabhUtasya ca liGgasya gamakatve'vinAbhAvanimittasya tAdAtmyatadutpattilakSaNapratibandhasyAbhAve'pi gamakatvAbhyupagamAt sarvasya sarva prati gama- 10 katvApattiH / na cAsatyapi janyajanakabhAve tAdAtmye vA svasAdhyenaiva liGgasyAvinAbhAvo nAnyenetyatra niyAmakaM svabhAvAtiriktaM kizcidasti, sa ca svabhAvo yadyAkasmikastadA sa sarvavastUnAM syAt , na tu kasyacit , na hyahetodezakAlaniyamo yuktaH / tasmAdyenA vinAbhUtaM yad dRzyate tena tasya tattvacintakairavyabhicAranibandhanaM vAcyam, tacca yathoktAdanyadavyabhicAranibandhanaM nopapattimat / na ca tAdAtmyatadutpattivyatirekeNa hetoH pakSadharmatApi 15 sambhavati, sNyogaadiinaamsiddhH| evaM dRSTAntadharmiNi pratyakSeNa sAmAnyarUpatayA sAdhyasAdhanayoH pratibandhagrahaNe'pi nAnumAnasyotthAna sambhavati, sAdhyadharmiNi hetoH sAdhyadharmeNAvinAbhUtatvAgrahaNAt, anyathA lohalekhyaM vanaM pArthivatvAt kASTavAdityatrApi sAdhyapratipattirbhavet , dRSTAntadharmiNi pArthivatvalohalekhyatvayoradhyakSataH pratipatteH / na cAtrAdhyakSabAdhA, bAdhAvinAbhAvayovirodhAt , avinAbhAvayukte'dhyakSabAdhA'yogAt / na ca 20 tatrAbAdhitatvaM nAstIti vaktavyam , tasyAvisaMvAditvapratipattimantareNa jJAtumazakteH / na ca sarvopasaMhAreNAdhyakSaM dRSTAntadharmiNi pravRttamapyavinAbhAvagamakam , adhyakSasya nikhiladezakAlasAdhyasAdhanAvabhAsanasAmarthyavirahAt, na ca mAnasaM sarvopasaMhAreNa tadrAhakam , tasyAvizadatvAta , vizadAvabhAsasya tadavagatisvabhAvatvAt , tasmAttAdAtmyatadutpattivyavasthApakameva pramANaM sakalopasaMhAreNa vyAptivyavasthApakamiti trirUpAlliGgAlliGgini jJAnamanumAnamiti / / 25 iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnaMdasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijaya kamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpadhareNa vijayaladhisUriNA saGkalitasya sammatitattvasopAsyAnumAnavicA rAtmakaM nAma SaDviMzaM sopAnam / / "Aho Shrutgyanam" Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvasopAne | saptaviMzam / atha prmaannsNkhyaanirnnyH|| atra pratyakSAnumAnalakSaNe dve eva pramANe, parokSo'rtho hi na svata eva tadAkArotpattyA pratIyate, pramANena tasyAparokSatvaprasakteH, vikalpamAtrasya ca svataMtrasya rAjyAdivikalpavada. pramANatvAt , sadapratibaddhasyAvazyantayA tavyabhicArAbhAvAt / na ca svasAdhyena vinA5 bhUto'rtho gamakaH atiprasakteH, dharmisambandhAnapekSasyApi gamakatve pratyAsattiviprakarSAbhAvAt sarvatra pratipattiheturvikalpo bhavet ,yaJcApratyakSasyArthasya pratipattau svasAdhyena dharmiNA ca sambaddhaM pramANaM tadanumAnameva tasyaivalakSaNatvAt , tathA ca prayogaH, yadapratyakSaM pramANaM tadanumAnAntabhUtaM yathobhayasammataliGgabalabhAvi, apratyakSapramANazca zAbdAdipramANAntaratvenAbhyupagamyamAnamiti svabhAvahetuH / yacca yatrAntarbhUtaM tasya na tato bahirbhAvaH yathA prasiddhAntarbhAvasya kacit 10 kasyApi, antarbhUtaM cedaM sarva pratyakSAdanyat pramANamanumAna iti viruddhopalabdhiH, antabahi vayoH parasparaparihArasthitilakSaNatayA virodhAditi saugatAH / zAbdopamAnArthApatyabhAvA api pramANAntarANi, pratyakSAvagatapratibaddhaliGgAprabhavatvAditi mImAMsakAH, tanneti saugatAH, zAbdasya trairUpyarAhityena tA dRgviSayAbhAvAdanumAne'nta rbhAvAsambhave zAbdajJAnasya prAmANyameva na syAt , zabdasyArthena pratibandhAbhAvAt , na hi 15 zabdo'rthasya svabhAvaH, atyantabhedAt , nApi kArya tena vinApi bhAvAt / na ca tAdAtmya tadutpattivyatiriktaH sambandho gamakatvanibandhanamasti / na ca saGketabalAdvAstavapratipattiyuktAnAM zabdAnAmarthaprakAzakatvaM sambhavati na ca saGketena vyavasthitArthapratipAdanayogyatA zabdasyAbhivya. jyate,puruSecchA yazAdanyatrArthe zabdasya saGketAdapravRttiprasakteH, dRzyate ca puruSecchAvazAdanyatrApi viSaye zabdAnAM pravRttiH, tato na bAhyAthai zabdAnAM prAmANyam , pratibandhAbhAvAt / upamA. 20 namapi na pramANamapUrvArthAdhigantRtvAbhAvAt , tasya hi sAdRzya viziSTo gaustadviziSTaM vA sAdRzyaM viSayo bhavatA uktaH, na hi sAmAnyaM tadyogo vA vastu sambhavati, tadbAhakapramANAbhAvAt , sambhave'pi paraistasya pratyakSaviSayatvAbhyupagamAdupamAnasya tadgocaratve gRhItArthanAhitvena prAmANyaM na sambhavatyeva / tathA yena pratipatrA gaurupalabdho na gavayaH, na cAtideza. vAkyaM gauriva gavaya iti zrutam tasyATavyAM paryaTato gavayadarzane prathame upajAte parokSagavi 25 sAdRzyajJAnaM yadutpadyate anena sadRzo gauriti tadupamAnamiti bhavadbhirabhyupagamyate tasmAta 1 zAbdo hi nAnumAnaM trirUpaliGgajanyatvAbhAvAt , na hi zabdaH pakSadharmaH, dharmiNo'yogAt , nArthI dharmA tena tasya sambandhAsiddheH, arthasya dharmitve'pi tatsAmAnyasya yadi sAdhyatA tadA tasya dharmijJAnakAla eva siddhatvAvyartha tatsAdhanam , zabdasya dharmitve'rthasya sAdhyatve zabdasya hetutAyo pratijJArthakadezatA syAt , zabdatvantu nagamakaM, vyabhicArAt , tadabhAvAca, ata eva na bhavAdizabdatvamapi heturiti na trirUpahetuH kazcidastIti bhaavH| "Aho Shrutgyanam" Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / pramANasaMkhyAnirNayaH / :227 / jJAnaM kathaM pramANAntaraM bhavet , yadetadviSANitvAdisAdRzya piNDe'sminnupalabhyate mayA tadgavyapyupalabdhamiti hi smarati tatazca gavi anena piNDena sadRzo gauriti gavi viSANitvAdi. sAdRzyapratisandhAna jAyata iti / tathA naiyAyikoktamapyupamAna pramANaM na bhavati, yathA gauH tathA gavaya iti vAkyAgosadRzArthasAmAnyasya gavayazabdavAcyatApratipattyA'nadhigatArthaganta. svAbhAvAt , anyathA visadRzamahiSAdyarthadarzanAdapi ayaM sa gavaya iti saMjJAsaMjJisambandha- 5 pratipattiH syAt / tasmAdyathA kazcid yo'GgadI chatrI kuNDalI sa rAjeti kutazcidupazcatyAGgadA. dimadarthadarzanAdayaM sa rAjeti pratipadyate, na cAsau pratItiH pramANam , upadezavAkyAdevAGgadAdimato'rthasya rAjazabdavAcyatvena pratipannatvAttathehApi yathA gaustathA gavaya ityatidezavAkyAtsambandhamavagatya gavayadarzanAtsaMketAnusmaraNe satyayaM sa gavayazabdavAcyo'rtha iti pratipatterapramANamupamAnam / atidezavAkyAtsambandhapratipatteranabhyupagame pazcAdapi sA na syAt, anya- 10 nimittAbhAvAt, dRzyate cAto gRhItagrahaNAnne pramANam / na ca tadAnIM sAmAnyataH pratipatAvapi gavayadarzanAnantaraM gavayavizeSaM tacchandavAcyatayA pUrvamapratItaM pratipadyata iti na gRhItagrAhiteti vAcyam , sannihitagavayavizeSaviSayasya jJAnasya pratyakSatayopamAnatvAnupapatteH, gavayadarzanottarakAlabhAvi tu ayaM sa gavayazabdavAcyo'rtha itti yajjJAnaM tat pratyakSabalotpannasvAtsmRtireva na pramANamiti / pratyakSAdipramANaprasiddho'rtho yena vinA nopapadyate tasyArthasya 15 prakalpanamarthApattiriti hi bhavadbhirarthApatterlakSaNamucyate tanna yujyate, agnehi dAhakatvena vinA'gnitvaM nopapadyata iti tadAdAhakatvaM parikalpyate yadi tayoH kazcitsambandho bhavet, asati catatra satyapyagnau dAhakatvasyAbhAvo'satyapi ca bhAva iti kathaM dAhakatvamantareNa vaherabhAvasiddhiriti dAhakatvavadadAhakatvamapi kalpanIyaM syAt / ataH sambandhe nizcite sati ekamavinAbhUtaM sambandhinamupalabhya dvitIyasya sambandhinaH prakalpanA yuktimatI, evaJcakalpane' 20 numAnatvameva, sambandhanizcayapUrvakatvAdekasmAd dvitIyaparikalpanasya, kRtakatvadarzanapUrvakAnityatvAnumAnavat / sambandhazcArthApattipravRtteH prAgeva tayoH pratipattavyaH, evaM hyApattyutthA. pakasyArthasyAnanyathAbhAvo'rthApatterAznayaH siddho bhavet / na ca prakalpyamAnArthAnanyathAbhavanamarthApatyutthApakasyArthasyArthApattipravRttikAla eva siddhamityanumAnAdarthApatterbheda iti vAcyam , yadi hi pramANAntarAt pratipannaM tadanyathAbhavanamarthApatterAznayastadA'numAne'ntarbhAvaH, atha na 25 siddhaM tadA naapttiprvRttirtiprsnggaat| abhAvo'pi triprakAro bhavadbhirucyate pramANapazcakA. bhAvaH, tadanyajJAnaM jJAnavinirmukta AtmA veti, tatra prathamo nirupAkhyatvAnna kizciditi kathaM prameyAbhAvaM paricchindyAt, paricchittInadharmatvAt / na ca pramANapaJcakAbhAvo vastvabhAvaviSayajJAnaM pramANaM janayannupacArAdabhAvAkhyaM pramANamucyata iti vAcyam , tasyAvastu "Aho Shrutgyanam" Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitaravasopAne [ saptaviMzam tvenAbhAvajJAnajanakatvAyogAta, vastveva hi kAryamutpAdayati nAvastu, sarvasAmarthya vikalatvAt, anyathA tasyApi bhAvarUpatAprasaktiH / dvitIyapakSe'pi yattadanyajJAnaM pratyakSameva tat pramANam, paryudAsavRttyA ca tadevAbhAvapramANazabdavAcyatAmanubhavati, tathAvidhena ca tena tadanyabhAvalakSaNo bhAvaH paricchidyata eva / yatpunariha ghaTo nAstIti jJAnaM tat pratyakSa sAmarthyaprabhavatvA5 smRtirUpatAmAsAdayanna pramANam, tathA hi sakalatrailokyavyAvRtta padArtha sAmarthyodbhUtatadAkAradarzanAnantaraM vikalpadvayamidamatrAsti, idaM nAstIti darzanasAmarthya bhAvi tadgRhItamevArtha mullikhadupajAyate, tatra darzanameva bhAvAbhAvayoH pratipAdakatvAt pramANaM na tu vidhipratiSedhavikalpau, gRhItagrAhitvAt, anyabhAvalakSaNasya bhAvAbhAvasyAdhyakSeNaiva siddhatvAt, vyavahAra evAnyopalabdhyApi sAdhyate svayameva vA nAstIha ghaTa iti vikalpayati, na ca tAvatA pramANAnta10 ratvam, yathAsyaiva vikalpanAt / sakalatrailokyavyAvRttasvarUpasyAdhyakSeNa grahaNe'pi ya eva nirAkartumiSTo ghaTAdiko'rthaH sa eva vyavacchidyata iti / tRtIyapakSe tvasambhava eva, Atmano' bhAvAt, bhAve'pi tasya jJAnAbhAve kathaM vastvabhAvAvedakatvaM vedanasya jJAnadharmatvAt, jJAnavinirmuktAtmani ca tasyAbhAvAt tasmAt pramANapaJcakAbhAvo jJAnavinirmuktAtmalakSaNazvAbhAvaH pramANaM na bhavati, tadanyajJAnalakSaNazcAbhAvaH pratyakSameveti na pramANAntaramabhAvaH, 15 tasmAt pratyakSAnumAne dve eva pramANe iti saugatamatam / atrocyate, trilakSaNayogiliGga nAnumApakam, trilakSaNe hetAvavazyantayA'vinAbhAvasadbhAve niyamAbhAvAt tatputratvAdebailakSaNye'pi gamakatvAdarzanAt / na vA yatrAvinAbhAvitvaM tatra vailakSaNyamavazyambhAvIti niyamaH, sarvamanekAntAtmakaM kSaNikaM vA sattvAditi sAdhayataH kacidanvayAbhAve'pi sattvasyAnekAntAtmakatvena kSaNikatvena vA vinA'nupapatyA gamakatvadarzanAt / tathA pariNAmI dhvaniH kSaNiko 20 vA zrAvaNatvAdityatrApi na kacidantrayasadbhAvaH, na cAnityatvamantareNa zrAvaNatvaM sambhavati nityasya zrAvaNajJAnajanakatvAsambhavAt, yasmin satyeva yadbhavati yadabhAve ca yanna bhavatyeva kathaM na tattasya gamakaM bhavet / tathA sarvo'pi dhUmo'gnimantareNa na kadAcitprabhavatIti vyAptisAdhane nAnvayaH sambhavati, tadasiddhau ca kuto'bhimatapradeze dhUmAdagninizcayo'tastrilakSaNaparikalpanAyAM vyAptinizcayasya sarvatrAsambhavAt kAryasvabhAva hetudrayasyApi gamakatvaM na syAt / 25 tathA nAstIha ghaTa upalabdhi prAptasyAnupalabdherityatrApi dRSTAntAbhAvAnnAnvayaH siddhaH, zazazRGgAdidRSTAntasvIkAre tatrApi vyAptinizcayAya dRSTAntAntarakalpanAyAmanavasthAprasakteH / na ca : 228 : 1 yadyasya vipakSe'pi varttate na tattasya lakSaNam, yathA sattvaM vaheH hetvAbhAse ca vipakSe varttate rUpatrayam, tasmAnna hetostallakSaNam / na cAnyathA'nupapattimatrairUpyaM hetulakSaNaM na tu vairUpyamAtraM taca hetvAmAse na sambhavatIti vAcyam, trairUpyakalpanA vaiyarthyAt, anyathAnupapattiniyamAdeva gamakatvopapatteriti bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / pramANasaMkhyAnirNayaH / : 229 : zazazRGgAdAvanupalambhAt pravartitAbhAvavyavahAro'pi mUDhaH, anupalabhyamAne'pi pradeza vizeSe ghaTAdau yastaM vyavahAra na pravartayati sa nimittadarzanAttatra pravartyata iti bhavatyeva zazazRGgAdirabhAvavyavahAre sAdhye'navasthAdoSavikalo dRSTAntaH, tatrAnupalambhenAbhAvavyavahArasya pravRttAsasyavahArazazazRGgAdidRSTAntabalAt prasAdhanAt, pradezavizeSe ghaTAbhAvasya tvadhyakSasiddhatvAditi vAcyaM, ghaTAbhAvasiddhirhi ghaTAbhAvanirNayaH, tasya siddhatve'bhAvavyavahAro'pi siddhaH, abhAva- 5 nirNayAbhAve'bhAvavyavahArAyogAt / na ca vizeSapradeze ghaTAbhAvaM nizcinvAno'pi tacchabdAdikaM kazcinna pravartaye dityanupalambhena pravartyata iti vAcyam , evaM hi bhAvaM nizcinvAno'pi kazcicchabdaM noccArayediti tatpravartanAya hetvantaraM mRgyaM syAt , tato ghaTAdAvapyabhAvasya sAdhanAya dRSTAntAnveSaNe tatrApyabhAvo yadi dRSTAntAntarAt siddhaH tadA saivAnavasthA / atha tatra sAdhyAvinAbhUtAdanupalambhAderliGgAd dRSTAntAntaramantareNApyabhAvanirNayaH zabdAdivyavahArasya 10 ca pravRttiH tarjhanupalabdhAnvayamantareNApi gamakatvamavinAbhAvamAtrAt kathaM nAbhyupagataM bhvet| etena vyatirekamyAnvayena vinAbhAvAdagamakAGgatetyapAstam / nanu sAdhyAbhAve sarvatra sAdhanAbhAvo vyatirekaH, sAdhanasadbhAve'pi sAdhyasadbhAvAbhAve vyatireka eva na bhaven , sAdhanA. bhAvena sAdhyAbhAvasyAvyAptatvAt , ya eva ca sAdhyasadbhAva eva sAdhanasadbhAvaH sa evAnvayaH, sa ca dRSTAntadharmiNamantareNApi sAdhyadharmiNyapi viparyaye bAdhakapramANabalAnnizcIyamAnaH 15 kathamasana , na caivaM sati pakSatvenecchAvyavasthitalakSaNena tatra pAramArthikasya sapakSatvasya bAdhA, anyathA sAdhyadharmiNyeva heturavidyamAnasAdhyadharme vartamAno viruddhaH syAditi tatra tayukta eva vartamAnaH kathaM na sapakSavRttiriti yatra vyatirekasadbhAvastatrAvazyamanvayaH yatrAsau tatra cAvazyambhAvI vyatireka iti naikasadbhAve dvitIyasyAbhAva iti cennanvemapi jAtA samudravRddhiH zazAGkodayAdityAdiprayogeSu hetoH pakSadharmatvAbhAve'pi gamakatvopalabdhena 20 pakSadharmatvaM tallakSaNam , na ca kAlasya dezasya vA pakSatA, lokasya sAdhyAnyathAnupapannahetupradarzanamAtrAdeva pakSadharmavAdyanusmaraNamantareNApi sAdhyapratipatti darzanAlakSaNyasya tantra sato'pyakizcitkaratvAt / na ca saugatAbhyupagamena pakSadharmatA hetoH sambhavati sAmAnyasyAvastutayA'bhyupagatasya hetutve zazazRGgAderiva pakSadharmatA'sambhavAt , svalakSaNasya ca hetutve 1zakaTodayAdyanumAne kRttikodaye pakSadharmatA sambhavati. na ca kAlAkAzAdi bhaviSyacchakaTodAdimat. kRttikodayAdimattvAditi prayogeNa pakSadharmatA vidyata iti vAcyam. tathA satyapakSadharmahatoraprasiddheH, na ca prAsAdadhAvalye sAdhya kAkasya kAya heturapakSadharma iti vAcyam , jagata: pakSatvasambhavAt , lokavirodhastulya ubhayatra, tanna pakSadharmatA gamakatvAGgam , anityaH zabdaH zrAvaNayAdityAdau sapakSavAbhAve'pi gamakatvAttadapi nAGgam , nApi viSakSe'satvaM tadaGgam , tatputralasyApi gamakatvaprasaGgAt kintu sarvatrAntAptireva gamakatAmiti tatsadbhAve kiM trailakSaNyAditi bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 230 : sammatitatva sopAne [ saptaviMzam pakSa eva heturiti naitaddharmo hetu:, abhede dharmadharmibhAvasyAnupapatteH svalakSaNasyAnyatrAnanugamAnnAnvayasiddhiH, atadrUpaparAvRttasya tasya hetutve'pi svalakSaNapakSabhAvI doSastadavastha eva, atadrUpaparAvRtteH svalakSaNAdavyatirekAt, vyatireke anugatatve pAramArthikatve ca sAmAnyasya bhaGgayantareNa hetutvamabhyupagataM bhavet, kalpanAviracitasya hetutve kutaH pakSa5 dharmatA, kalpanAyAH paramArthato vastvasaMsparzAt / na ca parapakSe pakSadharmatvaM sambhavati, pakSalakSaNasyaivAsambhavAt na ca jijJAsitavizeSo dharmI pakSa iti tallakSaNamastIti vAcyam, zabde'nityatvaM hi na vAdI jijJAsitumarhati svanizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanAya tena sAdhanaprayogAt / nApi prativAdI, pratipakSaprasAdhanAya vAyuktasAdhanapratighAtAya ca tasya pravRtteH, nApi prAnikAH, teSAM viditavedyatayA tatra jijJAsA'sambhavAt / tasmAdyadantareNa 10 yanopapadyate tatsAdhanamitaraca sAdhyamityetAvadeva pacAdilakSaNamanavadyam / evameva pratipipAdayativizeSo dharmIyAdilakSaNaM nirastaM veditavyam, tadevaM trailakSaNyasyAsambhavAt, sambhave'pi sati sAdhyAvinAbhAvitvamAtreNaiva hetorgamakatvAnna kiJcit pakSadharmatvAdinA rUpAntareNa / tathAhi na kacit dhUmasattA'miM vinA bhAvinIti siddhamavinAbhAvitvam, tatsiddhau ca satyapi pakSadharmAdivacane tathaiva gamakatvam, na hi vAstavaM rUpaM sAdhyAvi15 nAbhAvitvalakSaNaM hetorupalabhyamAnaM pakSadharmatvAdivacane'vacane vA svasAdhyaM na sAdhayati, na hi vastutralAyAtAM svasAdhyapratipAdanazakti liGgaM pakSadharmatvAdivacanAdavacanAdvA mukhati, vastuzaktInAM vacanAdavyAvRtteH / atha trailakSaNyamapi hetoH sambhavati tadapi lakSaNatvena prakalpyate, satyaM sambhavati, kintu avinAbhAvitvenaiva hetoH gamakatvaM siddhaM na kiJcittalakSaNavacanena, yadUpAnuvAdena hi hetoH svarUpaM lakSyate tadeva lakSaNatvenAnuvaditavyamityavinAbhAvitvarUpA20 nuSAdamAtreNa hetulakSaNaparisamApterna pakSadharmatvAdi vidheyamanuvaditavyaM vA lakSaNatvena / sambhavamAtreNAbhidhAne'vAdhitaviSayatvamapi tAdRgvidhe hetau sambhavatIti lakSaNAntaratvena vaca. nIyaM syAt / na cAvinAbhAvitvaM sadapi pakSadharmatvAdyabhAve'gamakamiti vAcyam, vyAhatasvAt, avinAbhAvitvaM hi svasAdhyena vinA tasyAsambhava ucyate, agamakatvantu vinApi sAdhyaM sambhavastasyaiveti parasparaM vyAhatiH / eva dharmamAtravacane'pi sAdhArasyaivAvinAbhAvitvaM yathA kRtakatvamanityatvamantareNAnupapadyamAnaM kRtakatvavatsveva bhAveSu vyavatiSThate, na hyanyatra tatkRtakatvaM nApyavinAbhAvIti kRtakatvasyAvinAbhAvitvamAkSiptadharmisvarUpameveti sAmarthyasiddham | tena nAvazyaM tatsattvaM vacanena vidhAtavyaM dharmoparaktadharmiNi pRthak pakSadharmatvavacanamantareNApyanyathAnupapannatvaM kRtakasyArthasya svarUpaM jAnAnastadupalabhamAna eva tadavinAbhAvinamaparaM svabhAvaM jhagiti avagacchati, yato nAnena pUrvamanyathAnupapattirUpanizcaya 25 "Aho Shrutgyanam" Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] pramANasaMkhyAnirNayaH / samaye'nyatra vyavasthito dhUmo'nyatra vyavasthitena vahninA vinA'nupapanna ityavinAbhAvaH pratItaH, nApi tayostathAvidhaH pratibandhaH, na ca pradezavyavasthitaM dhUmamupalabhamAno'vazyaM yatra yatra dhUmastatrAbhiriti tathA ceha dhUma iti parAmRzyAmimAniti pratyeti, kintu parijJAtAvinAbhAvo dhUmadarzanAnantaraM pradeze'mitreti prAktanAnubhavadADharyAtsmarati, asatyatra vahnau dhUma eva na syAditi liGgalakSaNAvinAbhAvAnusmaraNaM prakRtasmaraNasya tathAbhAvamantareNAbhAva iti pradarza - 5 nArtham / athAtrApyanyathAnupapannaM svarUpaM hetoH kvacidanena nizvetavyam, yatra ca tannizcIyate sa sapakSaH, punastathAvidharUpavedinAM yatrAsau hetustatraiva tato hetostadanyapratipattiriti pakSadharmAnvayavyatirekabalAdeva heturgamaka iti, tanna, yato'vinAbhAvitvarUpeNaiva sapakSe sattvamatrAkSiptamiti na rUpAntaram / tathA hi avinAbhAvitvaM rUpaM jJAtaM sadmakamiti tatkacijjJAtavyaM tena tadrUpaparijJAnopAyatvAt tadarUpaM sadavinAbhAvitvamevaikaM hetorUpaM vidhIyamAnaM svAtma - 10 bhyantarbhAvayati / jJeyasattAyA jJAnasattA nibaMdhanatvAt jJAnaM yathA na pRthagrUpaM tathA kacitsapakSe sattvamapyapazyatastadavinAbhAvirUpagrahaNAbhAva iti tadaivaikaM rUpaM vidhIyamAnamanyatsarvamAkSipa tIti na tasmAddhetoranyadrUpaM yuktam / atha tairvinA tadevaikaM rUpaM hetorna jJAyata iti rUpAntaraM kalpyate tarhi na kevalaM sapakSe sattraM vinA tadrUpaM na jJAyate kintu buddhIndriyAdikamapi vinA tanna jJAyata iti teSAmapi tadrUpatAprasaktiH / ata eva apakSadharmasyApi gamakatve cAkSu- 15 tvamapi zabde nityatvasya gamakaM syAditi paroktamapAstam, yatazcAkSuSatvamanityatvAvinAbhAva zabdacakSuSo na bhavatIti kuto'tra zeSAvakAzaH / yadapi yadi dhUmo'gnyavinAbhAvi - tvamAtrAdamiM gamayet mahAmburAzau kiM na gamayet iti tadapi na yuktam, yato nAnyadezo dhUmo'mbhonidhipAvakAvinAbhAvI siddha:, taddezasAdhyAvinAbhAvitvAttasya / ata eva yadyapyanyadezastho heturnAnyadezastha sAdhyA vinAbhAvI, tathApyapakSadharmo'sau gamako na bhavatItyasyA - 20 sya jJApanArthaM pRthak pakSadharmatvavacanaM lakSaNe vidheyamiti na vaktavyam, sAdhyAnyathAnupapannatvaikarUpapratipattereva tadarthasya labdhatvAt / evaM svabhAvai kAryAnupalambhakalpanAmantareNApyanyathAnupapattimAtrAddhetorgamakatvopapatternA vinAbhAvastrisaMkhyena hetunA vyAptaH, tathAhi vRkSAcchAyAnumAnaM loke prasiddham / na ca vRkSastacchAyAkArya sahabhAvitvAt nApi svabhAva:, svbhaavbhedoplbdheH / evaM tulAdernamanAdunnAmAdyanumAnaM cintitam, parabhAgavAninduH, arvAgbhAgavattvAddhAdivadityatrApi na tAdAtmyaM tadutpattirvA, parAbhyupagamena sambhavati, I : 231 : 1 nanu anyathAnupapattiravinAbhAva ityatra kiM nimittaM, ucyate tAdAtmyatadutpattirUpam, svAbhAvahetohiM tAdAtmyaM svasAdhyAvinAbhAve nibandhanam, yo bhAvo yadAtmA sa kathaM tadutsRjati, kAryahetostu tadutpatistatra nibandhanam, kAraNAdhInAtmalAbhameva hi kAryam, tatkathaM tadantareNa kApi syAt na cAbhyAmanyo heturasti, anupalabdheH svabhAvahetAvanupravezAditi bauddhAH // "Aho Shrutgyanam" 25 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :232 : sammatitattvasopAne saptaviMzam arzvabhAgavatAmadhobhAgavatAmba paramANUnAM svabhAvabhedAta , sahabhAvAca ekasAmagryadhInatApratibandhakalpanAyAM rUpAde rasAde rivAnumAnaM kAraNAt kAryAnumAnaM prasaktam , samAnakAlabhAvi. no hi rUpAderyadrasato'numAnaM tatkAraNAdrUpajanakAdanumitAdanumAnam / na ca samAnakAlabhAvi rUpajanakatvAnumAnaM rasahetoretaditi hetudharmAnumAnam , kAraNAtkAryAnumAne'pyevaM doSAbhAvAt / 5 na cAtraivaM lokapratItyabhAvadoSaH, hetudharmAnamAne'pi lokapratIterabhAvAt / tathAvidharasopala mbhAddhi tatsamAnakAlaM. tathAvidhaM rUpaM arvAgbhAgadarzanAcca parabhAgaM lokaH pratipadyate na punarviziSTaM kAraNam / athApratibaddhAdekato'nyapratipattAvatiprasaGgaH, na, avinAbhUtAdanyato'nyapratipattyabhyupagamAt / atha pratibandhamantareNAnyasyAvinAbhAva eva kutaH, nanu pratibandho'pyaparapratibandhamantareNa kutaH, atha pratibandho'pi na vAstavaH pratibaddhayoranyaH, 10 kintu kAraNAnantaramaparasya kAryAbhimatasya bhAvo vastusvarUpameva, tacca pUrvottaravastusvarUpagrA hipratyakSAnupalambhAbhyAM nizcIyate, tannizcayanameva kAryakAraNabhAvapratibandhanizcayanam , na, evaM pratyakSAnupalambhAbhyAmanyenAnyasyAvinAbhAvitvanizcaye'pi na doSaH / athaikadA anyenAnyasyAvinAbhAvitvadarzane'pi sarvadA sarvatrAnayorevameva bhAva iti na darzanAdarzanAbhyAM nizcetuM zakyam , pratibandhagrahaNe tu nAyaM doSaH, karpUrorNAdIndhanasvabhAvAnukAridhUmasvarUpaprAhiNA 15 viziSTAdhyakSeNa sakRdapi pravRttenAgnidhUmayoH kAryakAraNabhAvanizcayAt sarvadA'nagni vyA vRttAgnijanyo'dhUmavyAvRtto dhUma iti nizcIyate, anyathA'nyadaikadA'pyagnemasyotpAdo na bhavet , ahetoH sakRdapyabhAvAt , bhAve vA nirhetukatAprasakteH maivam , parapakSe kAryadharmAnuvRtterevAyogAt / ekadezena kAryadharmAnuvRttau kAryasya kAraNarUpatApatteH kAryakAraNabhAvAbhA vaprasaGgAt / kizca sarvatra sarvadA agnijanyo dhUma iti na pratyakSamanupalambhasahAyamapIyato 20 vyApArAn kattuM samartham , sannihitaviSayabalotpatteravicArakatvAcca, tatpRSTabhAvino'pi vika lpasya nAtrArthe sAmarthyam , tadarthaviSayatayA tasya gRhItagrAhitvenAprAmANyAbhyupagamAt / anumAnamapi naivaM pratibandhagrAhakam , anavasthetaretarAzrayadoSaprasaktaH / na ca bhavatpakSe'pya 1 bauddhAnAM mate kArya hetau vyAptipratipattiH pratyakSAnupalambhapaJcakAjAyate, paridRzyamAneSyagnidhUmadhyatiripheSu bhUtalAdiSu prathamaM dhUmasyAnupalambha ekaH, tato'gnarupalambhaH pazcAddhamasyetyupalambhadvayam , tato'gne. ranupalambho'nantaraM dhUmasyApati dvAvanupalambhau / anupalambho'pi pratyakSavizeSa eva / evaM paJcakenakasyAmapi vyaktI kAryakAraNabhAvAvagamo bhavallagneH kArya dhUma iti / svabhAvahetau tatpratipattizca vipakSe bAdhakAnumAnAditi, tadayuktaM, pratyakSaM sannihitamAtraviSayatayA'vicArakatayA ca yAvAn kazciddhamaH sa sarvo dezAntare kAlAntara'gnijanmA, anyajanmA vA na bhavatItyetAvato vyApArAn katumasamarthamiti kathaM vyAptistadviSayaH syAt , pratyakSagRhItamAtrAdhyavasAyitatpRSTabhAvivikalpo'pi na sapisaMhAreNa vyAptigrAhaka iti bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam sarvakSopayogavicAraH / vinAbhAvitva grahaNe hetorayaM samAno doSaH, yato'nyathA'nupapannakalakSaNo heturityasmAkaM hetulakSaNam , anyathAnupapannatvaJca tAdAtmyatadutpattyoH pUrvavaccheSavatsAmAnyatodRSTamityeteSAna tathaikArthasamavAyi saMyogisamavAyItyAdInAzca tathA vItamavItaM vItAvItaM cetyAdI nAzca sarvahetUnAM vyApakam , sati gamakatve sarveSAmapyanyeSAM sAdhyAvinAbhAvitvAt , tadvikalAnAJca gamakatvAyogAt , tasya ca grAhakamUhaH pratyakSAnupalambhaprabhavaH, taJcAvisaMvAdakatvAdanakSajatvA. 5. liGgajatvAca svArthAdhyavasAyarUpaM matinibandhanamasmAkaM pramANAntaram , parairapi pramANAntaraH svenAvazyamabhyupagantavyamanyathA vyAptigrAhakapramANAbhAvato'numAnasyApyapravRttiprasaktaH, evaJca pratyakSamanumAnaM ceti dve eva pramANe iti na vaktavyama pramANAntarasyApi sattvAt , zabdasya cAptapraNItatvena sAmAnya vizeSAtmakabAhyArthaviSayasya pramANAntaratvAt / arthApattezca pramAna NatvenAnumAne'ntarbhAvanaM siddhasAdhanameva, abhAvasya ca pRthagaprAmANyapratipAdanamasmakamabhI- 10 STameva, sadasadAtmakavastutasvagrAhiNAdhyakSeNa yathAkSayopazamaM bhAvAMzavadabhAvAMzasyApi grahaNAt / kevalaM kvacidupasarjanIkRtasadaMzasya pradhAnatayA'sadaMzasya grahaNaM kaciJca vaiparItyena, na ca sadaMzAsadaMzayorekAntena bhedo'bhedo vA, ubhayAtmakatayA jAtyantararUpasya vastuno viro. dhAdidoSavikalasya sadbhAvAt / upamAnAderapyavisaMvAdakasya pramANatve sarvasya parokSe'nta: bhIvAt , anyasaMkhyAvyudAsena pratyakSaM parokSazceti dve eva pramANe abhyupagantavye, anyathA 15 tatsaMkhyAnavasthiteH / avizadamavisaMvAdazca jJAnaM parokSam / atra matizrutAvadhimanaHparyAyakevalajJAnAnAM madhye matizrute mukhyataH parokSaM pramANamavadhimana:paryAyakevalAni tu pratyakSaM pramANam , mate: parokSapramANatA ca mukhya yA vRttyA, saMvyavahAratastu vizadarUpasya matibhedasya pratyakSatAbhyupagateveti dik / / 55 // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnaMdasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijaya kamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijaya. labdhisUriNA saGkalitasya sammatitatvasopAnasya pramANasaMkhyA nirNayAtmakaM nAma saptaviMzaM sopAnam // 20 25 - atha srvjnyopyogvicaarH| sAmAnyavizeSAtma ke pramANaprameyarUpe vastutattve vyavasthite dravyAstikasyAlocanamAtraM vizeSAkAratyAgidarzanaM yattatsatyamitarasya tu vizeSAkAraM sAmAnyAkArarahitaM yajjJAtaM tadeva pAramArthikamabhipretam , pratyekameSo'rthaparyAya iti vacanAt , pramANantu dravya paryAyau darzanajJAnasvarUpAvanyo'nyAvinirbhAgavartinAviti darzayannAha - "Aho Shrutgyanam" Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvasopAne [ aSTaviMzam davvaDhio vi hoUNa daMsaNe pajavAhio hoi / uvasamiyAIbhAvaM paDucca NANe u vivarIyaM / / 56 / / dravyAstiko'pi bhUtvA darzane paryAyAstiko bhavati / aupazamikAdibhAvaM pratItya jJAne tu viparItam // chAyA / dravyAstika iti, dravyArtharUpa AtmA cetanAlokamAtrasvabhAvo bhUtvA tadaiva vizeSAkAro'pi bhavati, yadA hi vizeSarUpatayA''tmA sampadyate tadA sAmAnyasvabhAvamaparityajanneva, vizeSAkArazca vizeSAvagamasvabhAvaM jJAnaM, darzane sAmAnyAlocane pravRtto'pyupAttajJAnAkAraH, na hi viziSTena rUpeNa vinA sAmAnyaM sambhavati, tathA ca aupazamikakSAyikakSAyaupazami kAdIn bhAvAnapekSya vizeSarUpatvena jJAnasvabhAvAdvaiparItyaM sAmAnyarUpatAM pratipadyate, vizeSa10 rUpaH sam sa eva sAmAnyarUpo'pi bhavati, na basti sAmAnyaM vizeSavikalaM vastutvAt , zivakAdivikalamRttvavat / vizeSA vA sAmAnyavikalA na santi, vizeSatvAt , mRttva. rahitazivakA divaditi // 56 // atra ca sAmAnyavizeSAtmake prameyavastuni tadAhinamANamapi darzanajJAnarUpaM tathApi chadmasthopayogasvAbhAvyAt kadAcijjJAnopasarjano darzanopayogaH kadAcittu darzanopasarjano 15 jJAnopayoga iti krameNa jJAnadarzanopayogI,kSAyike tu jJAnadarzane yugapaMdvartinI iti darzayannAha maNapajavaNANato NANassa ya darisaNassa ya viseso| kevalaNANaM puNa daMsaNaM ti NANaM ti ya samANaM // 57 // mana.paryavajJAnAnto jJAnasya ca darzanasya ca vizleSaH / kevalazAnaM punadarzana miti jJAnamiti ca samAnam // chAyA // 20 mana iti, jJAnasya darzanasya ca vizleSaH pRthagbhAvo manaHparyavajJAnAntaH, matyAdiSu caturSu jJAnadarzanopayogI krameNa bhavata ityarthaH / tathAhi cakSuracakSuravadhijJAnAni cakSuraca. kSuravadhidarzanebhyaH pRthakkAlAni, chadmasthopayogAtmakajJAnatvAt, zrutamanaHparyAyajJAnavat , vAkyArthavizeSaviSayaM zrutajJAnaM manodravyavizeSAlambanazca manaHparyAyajJAnametadyamapi adarzanasvabhAvaM matyavadhijJAnadarzanopayogAdbhinnakAlaJca siddham / kevalAkhyo bodhastu darzanamiti ca jJAnamiti ca samAnaM samAnakAlaM dvayamapi yugapadevetyarthaH / ekakAlau hi kevaligatajJAnadarzano. payogau, tathAbhUtApratihatAvirbhUtatatsvabhAvatvAt , tathAbhUtAdityaprakAzatApAviva, yadaiva kevalI jAnAti tadaiva pazyatIti sUrerabhiprAyaH / / 57 / / 1 kramopayogavAdino jinabhadragaNikSamAzramaNapUjyapAdAH, yugapadupayogavAdino mallavAdiprabhRtayaH, yadeva kevalajJAnaM tadeva kevaladarzana miti siddhasenadivAkarAH // 2 yugapadAvirbhUtasvabhAvatvAditi bhAvaH / / "Aho Shrutgyanam" Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] srvopyogvicaarH| ayazyAgamavirodhIti keSAzcinmatamupadarzayannAha keI bhaNaMti 'jAiyA jANai taiyA Na pAsai jiNo' tti| suttamavalaMbamANA titthayarAsAyaNA'bhIrU // 58 // kecidbhaNanti 'yadA jAnAti tadA na pazyati jina' iti / sUtramavalambamAnAstIrthakarAzAtanA'bhIravaH // chAyA // keciditi, kecit yadA jAnAti tadA na pazyati jina iti sUtramavalambamAnA bruvate, tathAhi -- kevalI gaM bhaMte ! imaM rayaNappabhaM puDhaviM AyArehiM pamANehiM heahiM saMThANehiM parivArehiM jaM samayaM jANai no taM samayaM pAsai ! haMtA goyamA ! kevalINaM' ityAdiprajJApanAsUtram , asyArthaH-kevalI sampUrNabodhaH NaM iti prazno'bhyupagamasUcakaH, bhaMte iti bhagavan ! imAM ratnaprabhAmanvarthAbhidhAnAM pRthvImAkAraiH samanimnonnatAbhiH pramANaiyAdibhiH 10 hetubhiranantAnantapradezikaiH skandhaiH saMsthAnaH parimaNDalAdibhiH parivArairghanodadhivalayAdibhiH, yaM samayaM iti kAlAvanoratyantasaMyoge dvitIyA, yadA jAnAti na tadA pazyati, vizeSopayogaH sAmAnyopayogAntaritaH, sAmAnyopayogazca vizeSopayogAntaritaH tatsvAbhAvyAditi praznArthaH uttarantu haMtA goyamA ! ityAdikaM praznAnumodaka, haMtA ityabhimatasyAmaMtraNam, gautama iti gotrAmaMtraNam , praznAnumodArtha, punastadeva sUtramuccAraNIyam , hetupraznasya cAtrasUtre uttaram 15 ' sAkAre se NANe aNAgAre dasaNe ' sAkAraM vizeSAvalambi asya kevalino jJAnaM bhavati anAkAramatikrAntavizeSaM sAmAnyAlambidarzanam / na cAnekapratyayotpattirekadA nirAvaraNasyApi, tatsvAbhAvyAta, na hi cakSurjJAnakAle zrotrajJAnotpattirupalabhyate / na cAvRtatvAttadA tadanutpattiH svasamaye'pyanutpattiprasaGgAt tato yugapadanekapratyayAnutpattau svabhAva eva kAraNaM naavrnnsdbhaavH| sannihite'pi ca dyAtmake viSaye vizeSAMzameva gRhNan kevalI tatraiva 20 sAmAta sarvajJa iti vyapadizyate sarvavizeSajJatvAtsarvasAmAnyadarzitvAttu sarvadarzI / yaccaivaM vyAkhyAyAmakiJcijjJatvaM kevalino hoDhadAnaJceti dUSaNaM tanna, yato yadi tat kevalaM jJAnameva bhavet darzanameva vA tataH syAdakiJcijjJatA na caivam , AladAnamapi na sambhavati yaM samayamityAyuktavyAkhyAyA sampradAyAvicchedato'pavyAkhyAnatvAyogAt na ca duHsampradAyo:yama, tadanyavyAkhyAtaNAmavisaMvAdAt 'jaM samayaM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre' ityA- 25 dAvaNyAgame'sakRduccAryamANasyAsya zabdasyaitadarthatvena siddhtvaat| tato duAkhyaiSA yaiH samakaM yatsamakamiti bhavataiva hoDhadAnaM kRtam / ete ca vyAkhyAtAraH tIrthakarAsAdanAyA abhIravaH tIrthakarAnAsAdayanto na vibhyatIti yAvat , sA ca na kiJcijAnAti tIrthakRdityadhikSepaH, bhanyathokta tIrthakRtaivamuktamityAladAnam / tathAhi yadi viSayaH sAmAnyavizeSAtmakastadA "Aho Shrutgyanam" Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvasopAne [ aSTaviMzam / viSayi kevalaM vizeSAtmakaM vA bhavet sAmAnyAtmakaM vA, Aye ni:sAmAnyavizeSaprAhitvAt teSAM ca tadvikalAnAmabhAvAnirviSayatayA tadavabhAsino jJAnasyAbhAva ityakiJcijjJaH sarvajJastato bhavet / atha sAmAnyAtmakam evamapi vizeSavikalasAmAnyarUpaviSayAbhAvato nirviSayasya darzanasyApyabhAvAnna kiJcit kevalI pazyet , athAyugapajjJAnadarzane tasyAbhyupagamyete tathApi 5 yadA jAnAti na tadA pazyati yadA ca pazyati na tadA jAnAtItyekarUpAbhAve'nyatarasyApya. bhAvAt pUrvavadakiJcijjJo'kizcidarzI ca syAt , ubhayarUpe vA vastunyanyatarasyaiva grAhakasvAt kevalopayogo viparyasto vA bhavet tathAhi yadubhayarUpe vastuni sAmAnyasyaiva grAhaka tadviparyastam , yathA sAMkhyajJAnaM, tathA ca sAmAnya grAhi kevaladarzana miti, tathA yadvizeSAva bhAsyeva tathAbhUte vastuni tadapi viparyastam , yathA sugatajJAnam , tathA ca kevalajJAnamiti / 10 yathA ca sAmAnyavizeSAtmaka vastu tathA pratipAditamanekadhA / hoDhadAnamapi sUtrasyAnyathA vyAkhyAnAMdupapannam , tathAhi na pUrvapradarzitastatrArthaH kintvayam-kevalImA ratnaprabhA pRthivIM yairAkArAdibhiH samakaM tulyaM jAnAti na tairAkArAdibhiH tulyaM pazyatIti, kimevaMgrAhyam , evamityanumodanA, tato hetau pRSTe sati tatprativacanaM bhinnAlambanapradarzakam , tajjJAnaM sAkAra bhavati yato darzanaM punaranAkAramityato bhinnAlambanAvetau pratyayAviti / idaJcodAharaNamAtraM 15 pradarzitam , evaJca sUtrArthavyavasthitau pUrvArthakathanamAladAnameva / / 58 / / Ag2amena yogapadyAbhidhAya jJAnadarzanayoranumAnenApi tayostaddarzayitumAha--- kevalaNANAvaraNakkhayajAyaM kevalaM jahA NANaM / taha daMsaNaM pi jujai NiyaAvaraNakkhayassaMte // 59 // kevalajJAnAyaraNakSayajAtaM kevalaM yathA jhAnam / . tathA darzanamapi yujyate nijAvaraNakSayasyAnte // chAyA // kevaleti, kevala jJAnAvaraNakSaye samutpannaM yathA vizeSAva bodhasvabhAvaM jJAnaM tathA tadaiva darzanAvaraNakSaye sati sAmAnyaparicchedasvabhAvaM darzanamapyupapadyatAm , na hyavikalakAraNe sati kAryAnutpattiyuktA tasyAsatkAryatAprasakteritaratrApyavizeSato'nutpattiprasaktezca / jJAna. kAle darzanasyApi saMbhavaH tadutpattau kAraNasadbhAvAt , yugapadutpatsyavikalakAraNapadaghaTayuga 20 1 ratnaprabhAkarmakAkArAdinirUpiyAvadanyUnAnatiriktaviSa yatAkajJAnavAn na tAdRzatAvadanyUnAnatirikta. viSayatAkadarzanavAn kevaloti phalito'rthaH, ratnaprabhAkarmakAkArAdinirUpitayAvadanyUnAnatiriktaviSayatAkaM jJAnaM na tAdRzaM kevalikartRkaM darzana miti vA / / "Aho Shrutgyanam" Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] sarvopayogavicAraH / padutpattivat / nanu hetau satyapi zrutAdyAvaraNakSayopazame zrutAdyanutpadyamAnamapi kadAcid dRSTamityanaikAntiko hetu:, na zrutAdau kSINAvairaNatvasya hetorabhAvAt zrutAdeH kSINopazAntAvaraNatvAt / bhinnAvaraNatvAdeva ca zrutAvadhivannaikatvamekAntato jJAnadarzanayorekadobhayAbhyupagamavAdenaiva // 59 // yajjAtIye yo dRSTastajjAtIya evAsAvanyatrApyabhyupagamArho na jAtyantare ghUmavat pAva- 5 ketarabhAvAbhAvayoH, anyathAnumAnAdivyavahAravilopaprasaGgAdityAha bhaNNai khINAvaraNe jaha maiNANa jiNe Na saMbhavai / taha vINAvaraNije visesao daMsaNaM natthi / / 30 / / bhaNyate kSINAvaraNe yathA matijJAnaM jine na saMbhavati / tathA kSINAvaraNIye vizleSato darzanaM nAsti || chAyA || bhaNyata iti, yathA matizrutAvadhimanaH paryavajJAnAni jine na sambhavatItyabhyupagamyate tathA tatraiva kSINAvaraNIye jJAnopayogAdanyadA darzanaM na sambhavatItyabhyupagantavyam, kramopaaritr matyAdyAtmakatvAt tadabhAve tadabhAvAt // 60 // kramavAdino na kevalamanumAnavirodho'pi tvAgamavirodhazcetyAha suttaMmi veva sAI apajjavasiyaM ti kevalaM vRttaM / suttAmAyaNa bhIrUhiM taM ca davvayaM hoi // 61 // :.230: sUtre caica sAdyaparyavasitamiti kevalamuktam / sUtrAsAtana bhIrubhistacca draSTayaM bhavati || chAyA // 1 matizrutajJAnAvaraNayorekadA kSayopazame'pi yathA tadupayogakramaH tathA jJAnadarzanAvaraNayoryugapatye'pi kevalinyupayogakramaH syAditi zaMkAzayaH // 2 zrutopayoge matijJAnasya hetutvena zabdAdau pratyakSAdisAmagyAH pratibandhakatvena ca tatsambhava:, atra tu kSINAvaraNatvena parasparakAryakAraNabhAva pratibadhyapratibandhakabhAvAdyabhAvena vizeSa iti bhAvaH // 3 kramopayogatvasya matyAdyAtmakatvavyApyatvAdityarthaH / sAmAnyavizeSobhayAlambanakopayogatvasya cAvagrahAdyAtmakatsavyApyatvAt kevalayoH kramopayogatve tattvApattirityabhiprAyaH tathA ca kevaladarzanaM kevalajJAnatulyakAlotpattikaM, tadekakAlIna sAmagrIkatvAt tAdRzakAryAntaravadityanumAnaprayogaH phalitaH // "Aho Shrutgyanam" 10 sUtra iti, Agame kevalajJAnadarzanayoH sAdyaparyavasitatvamuktama, kramopayoge tu dvitIyasamaye tayoH paryavasAnamiti kuto'paryavasitatA syAt, ataH kramopayogavAdibhiH sUtrAsA- 20 tanAbhIrubhiH, ' kevalaNANe NaM bhaMte ' ityAdyAgamoktaM paryAlocanIyaM bhavati, atra sUtrAsA tanA sarvajJAdhikSepa dvAreNa, acetanasya vacanasyAdhikSepAyogAt / na ca dravyApekSayA'paryaMtra 15 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 238: sammatitattvasopAne [ aSTaviMzam sitatvam , dravyaviSayapraznottarAzruteH / atha bhavato'pi kathaM tayoraparyavasAnatA, paryAyANAmutpAdavigamAtmakatvAt / na ca dravyApekSayeti vAcyam , asmatpakSe'pyasya samAnatvAt / tadviSayapraznaprativacanAbhAvAnneti cettarhi bhavato'pi dravyApekSayA'paryavasAnakathanamayuktam , na, tayoryugapadrUparasayorivotpAdAbhyupagamAnna RjutvavakretAvat / evamapi saparyavasAnateti cenna 5 kathazcitkevalidravyAdavyatirekatastayoraparyavasitatvAt / na ca kramaikAnte'pyevaM bhaviSyati, anekAntavirodhAt / na cAtrApi tathAbhAvaH, tathAbhUtAtmakaikakevalidravyAbhyupagamAt, rUparasAtmakaikadravyavat , akramarUpatve ca dravyasya tadAtmakatvena tayorapyakrama eva na ca tayostadrUpatayA tathAbhAvo na svarUpata iti vAcyam , tathAtve'nekAntarUpatAvirodhAnnirAvaraNasyA kramasya kramarUpatvavirodhAcca tasyAvaraNakRtatvAt / kizca yadi sarvathA krameNaiva tayorutpattiH 10 tInekAntavirodhaH, atha kathaJcittadA yugapadutpattipakSo'pyabhyupagataH / na ca dvitIye kSaNe tayorabhAve'paryavasitatA chAnasthikajJAnasyeva yuktA, punarutpAdAdaparyavasitatve paryAyasyApya. paryavasitatAprasaktiH, dravyArthatayA tattve dvitIyakSaNe'pi tayoH tadbhAvo'nyathA dravyArthatvA. yogAt / / 61 // tadevaM kramAbhyupagame tayorAgamavirodha ityupasaMharati-- saMtammi kevale dasaNammi NANassa saMbhavo Nasthi / kevalaNANammi ya daMsaNassa tamhA saNihaNAiM // 62 // sati kevale darzane jJAnasya saMbhavo nAsti / kevalajJAne ca darzanasya tasmAt sanidhanaM // chAyA // satIti, spaSTam , tasmAtkevalajJAnadarzane sanidhane nAzasahite prasakte / / 62 // atra prakaraNakAraH kramopayogavAdinaM tadubhayapradhAnAkramopayogavAdinazca paryanuyujya svapakSaM darzayati-- daMsaNaNANAvaraNakkhae samANammi kassa pubvaaraM / hoja samaM uppAo haMdi due Natthi uvaogA // 63 / darzanajJAnAvaraNakSaye samAne kasya pUrvataram / bhavetsamamutpAdo haMdi dvau na sta upayogI // chAyA // 25 1 yaddhavicchinne kamikatvaprasiddhiH taddharmAvacchinne'paryavasitasyAnvayo nirAkAMkSaH, anyathA Rjutvavakratve aparyavasite iti prayogasyApi prasaGgaH, mama tu rUparasAtmakaikadravyavadakamamAvibhinnopAdhikotpAdavigamAtmakasve'pi kevalidravyAdavyatirekataH tayoraparyavasitalaM nAnupapannamiti bhAvaH / / "Aho Shrutgyanam" Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] sarvopayogavicAraH / darzaneti / sAmAnyavizeSaparicchedakAvaraNApagame samAne sati kasya prathamataramutpAdo bhavet , anyatarotpAde taditarasyApyutpAdaH syAt , na cedanyatarasyApyutpAdo na syAt , avi. zeSAdityubhayorapyabhAvaprasaktiH, akramopayogavAdinaca tayorekakAlamutpAdo bhavet , satyakramakAraNe kAryasyApyakramasya bhAvAt ityakramo dvAvupayogau / ekopayogavAdyAha haMdi dvAvupayogau naikadeti jJAyatAm , sAmAnyavizeSaparicchedAtmakatvAt kevalasyeti / / 63 / / 5 yadeva jJAnaM tadeva darzanamityetasminneva vAde sarvajJatAsaMbhava ityAha jaha savvaM sAyAraM jANai ekasamaeNa savvaNNU / jujai sayAvi evaM ahavA savvaM Na yANAi // 64 // yadi sarva sAkAra jAnAti ekasamayena sarvajJaH / yujyate sadApyevaM athavA sarvaM na jAnAti // chAyA / 10 yadIti / yadi sarva sAkAraM jAnastadAtmakaM sAmAnthaM tadaiva pazyati, tat pazyan vA tadavyatiriktaM vizeSaM tadaiva jAnAti, ubhayAtmakavastvavayodhaikarUpatvAt sarvajJopayogasya tadA sarvajJatvaM sarvadarzitvaJca tasya sarvakAlaM yujyate, pratikSaNamubhayAtma kaikarUpatvAttasya / athavA sarva sAmAnya sAkAraM vA vastu na pazyati na jAnAti ca, tathAbhUtayoH tayorasattvAt , jAtyandhavat AkAzavadvA / athavA sarvaM na jAnAtyekadezopayogavRttitvAt , matijJAnivat 1 yugapat 15 krameNa caikAntabhinnopayogadvayavAdimate na sarvajJatA sarvadarzitA cetyAzaya AcAryasya / tatra jinabhadragaNikSamAzramaNapUjyAnAmayugapadbhAvyupayogadvayamabhimatam , mallavAdinastu yugapaddhavi tavyamiti, prakaraNakArasya tayorupayogayorabheda iti matam / / 64 // sAkArAnAkAropayogayo kAntato bheda iti darzayitumAha parisuddhaM sAyAraM aviyattaM dasaNaM aNAyAraM / Na ya vINAvaraNije junnai suviyattamaviyattaM // 65 // parizuddhaM sAkAramadhyaktaM darzanamanAkAram / / na ca kSINAvaraNIye yujyate suvyaktamavyaktam // chAyA // parizuddhamiti | jJAnasya rUpaM vyaktatA darzanasya caavykttaa| kSINAvaraNe cAIti vyaktatAvyaktate na yujyete tasmAt sAmAnya vizeSajJeyasparzI ubhayai kasvabhAva evAyaM kevali- 25 1 yadeva jJAnaM tadeva darzanam , ubhayahetusamAne samUhAlambanotpAdasyaivAnyatra dRSTatvAt nAtrAparidRSTakalpanAgneza iti bhAvaH // 20 "Aho Shrutgyanam" Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ pazim pratyayaH, na ca grAhyadvitvAdvAhakadvitvamiti tatra sambhAvanA yuktA, kevalajJAnasya grAhyAnantye. nAnantatApatteH, anyo'nyAnuviddhagrAhyAMzadvayamabhedAdrAhakasya tathA tvakalpane ekatvAnatikramAnna doSa iti / atrAyamabhiprAyaH na caikasvabhAvasya pratyayasya zItoSNasparzavat paraspara vibhinnasvabhAvadvayavirodho darzanasparzanazaktivyAtmakaikadevadattavat , svabhAvavyAtmakaikapratyayasya 5 kevalinyavirodhAt, anekAntavAdasya pramANopapannatvAditi / / 65 // kramAkramopayogadvayAbhyupagame tu bhagavata idamApannamiti darzayati-- aghiTTa aNNAyaM ca kevalI eva bhAsai sayA vi / egasamayammi haMdI vayaNaviyappo na saMbhavai / / 66 // adRSTamazAtaJca kevalI eva bhASate sadApi / ekasamaye haMdI vacanavikalpo na sambhavati // chAyA // adRSTamiti / kevalI jAtyandhahastiparijJAnavadadRSTameva jJAtaM tathA'lAtacakradarzanavada. jJAtameva ca dRSTaM sarvadA bhASata ityakramopayogapakSe prasaktama , kramavayupayogapakSe tu yadekasmin samaye jAnAti tadeva bhASate jJAtaM na tu dRSTam , samayAntare tu yadA pazyati tadApi dRSTaM bhASate na tu jJAtam , bodhAnurUpeNa vAcaH pravarttanAt , bodhasya cAkramopayogapakSe ekAMzAva. 15 lambitvAt , kramopayoge tu tattvAdbhinnasamayatvAJca ekasmin samaye dRSTaM jJAtazca bhASata ityeSa vacanavizeSo bhavadarzane na sambhavatIti grAhyatAm // 66 // tathA ca sarvajJatvaM na sambhavatItyAha aNNAyaM pAsaMto addiTuM ca arahA viyANato / kiM jANai kiM pAsai kaha savaNNu tti vA hoi // 67 // ajJAtaM pazyannadRSTazcAharna vijAnAnaH / kiM jAnAti kiM pazyati kathaM sarvajJa iti vA bhavati // chAyA // ajJAtamiti / ajJAtaM pazyanna dRSTazca jAnAnaH kiM jAnAti kiM pazyati na kizcidapIti bhAvaH / kathaM vA tasya sarvajJatA bhavet // 67 / / jJAnadarzanayorekasaMkhyatvAdapyekatva mityAha kevalaNANamaNaMtaM jahe va taha dasaNaM pi paNNattaM / sAgAraggahaNAhi ya NiyamaparittaM aNAgAraM // 68 // 25 "Aho Shrutgyanam" Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam sarvopayogavicAraH / kevalajhAnamanantaM yathaiva tathA darzanamapi prajJaptam / sAkAragrahaNAJca niyamaparItamanAkAram // chAyA / / kevaleti, yadyekatvaM jJAnadarzanayorna syAttato'lpaviSayatvAdarzanamanantaM na syAditi " aNate kevalaNANe agate kevaladasaNe " ityAgamavirodhaH prasajyeta, darzanasya jJAnA de hi sAkAragrahaNAdanantavizeSavartijJAnAdanAkAraM sAmAnyamAtrAlambikevaladarzanaM yato niyame 5 naikAntenaiva parItamalpaM bhavatIti kuto viSayabhedAdanantatA // 68 // kramavAdidarzane jJAnadarzanayoraparyavasitatvAdikaM nopapadyata iti yat preritamekatvavAdinA tatparihArArthamAha bhaNNai jai cauNANI jujai NiyamA taheva eyaM pi / bhaNNai Na paMcaNANI jaheva arahA taheyaMpi // 19 // 10 bhaNyate yathA caturzAnI yujyate niyamAttathaivaitadapi / bhaNyate na paJcajJAnI yathaivAhastathaitadapi // chAyA // bhaNyata iti, bhaNyate AkSipyate yathA kramopayogapravRtto'pi matyAdicaturjJAnI aparyavasitacaturjJAna utpadyamAnatajjJAnasarvadopalabdhiko vyaktabodho jJAtadRSTabhASI jJAtA draSTA cAvazyameva yujyate tacchaktisamanvayAt , tathaitadapi ekatyavAdinA yadaparyavasitatvAdi kevalini 15 kathamiti yat preryate tadyujyata eva, sArvadikakevalajJAnadarzanazaktisamanvayAt / atraikatvavAdinA prati samAdhAna bhaNyate yathaivAhanna paJcajJAnI bhavati tathaitadapi kramavAdinA yaducyate bhedato jJAnavAn darzanavAniti ca tadapi na bhavatIti sUtrakRto'bhiprAyaH / atra ca chadmasthe kila upayogakramasya dRSTatvAt kevalini ca chadmAbhAvAnna kramavAna jJAnadarzanopayoga ityayamatrArtho vivakSita iti kecit pratipannAH, na hi yo yajjAtIye dRSTaH so'tajjAtIye'pi bhavatya- 20 tiprasaGgAt , anyathA chadmasthA api kevalivat kramopayogitvAt sarvajJAH syuH, so'pi vA na bhavet , tata eva sarvajJavannirAvaraNAste, so'pi vA sAvaraNaH, tata eva ekajJAnino vA te, so'pi catursAnI vA syAt / ata eva chadmasthe bhujikriyAdarzanAt kevalini tadvijAtIye bhuji kriyAkalpanA na yuktA, anyathA catu nitvAkevalitvasaMsAritvAdayo'pi tatra syuH, na ca dehitvaM tadbhuktikAraNam , tathAbhUtazaktyAyuSkarmaNostaddhetutvAdekavaikalye tadabhAvAt , audA- 25 1 tathA prayogo vivAdAspadaH kevalI na kavalAhAravAn bhavati, chadmasthAdvijAtIyatvAt , yannaivaM tannaivaM yathAsmadAdiH / na ca dehitvAkavalAhAravAnityanumAnena bAdhitaH pakSa iti vAcyam, dahinAmapi tridazAdInAM kavalAhArAbhAvena dehitvasya vyabhicArAditi // "Aho Shrutgyanam" Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ aDArvizam rikavyapadezo'pyudAratvAta , na tu bhukteH / yadapi ekendriyAdInAmayogiparyantAnAmAhAritvasya sUtropadezAt kevalinaH kavalAhAritvaM kecit pratipannAH, tadapi sUtrArthAparijJAnAt , tatra hye kendriyAdibhiH saha bhagavato nirdezAnirantarAhAropadezAcca zarIraprAyogyapugalagrahaNamAhAratvena vivakSitamanyathA kSaNatrayamAtramapahAya samuddhAtAvasthAyAM nirantarAhAro bhagavAM5 stenAhAreNa bhavet / yadapi yathAsambhavamAhAravyavasthiteH sahanirdeze'pi kavalAhAra evaM kevalino yuktyA vyavasthApyate, anyathA taccharIrasthiterabhAvAditi, tadapi na yuktikSamam , asmadAderhi prakRtAhAramantareNa audArikazarIrasthiteH prabhUtakAlamabhAvAt kevalino'pi yadi tathA'numIyate tarhi tasya sarvajJatA nAvasAtuM zakyA, dRSTavyatikramaprakalpanA'yogAt , zrUyate ca prakRtAhAramantareNApi ciratarakAlA audArikazarIrasthitiH prathamatIrthakRtprabhRtI. 10 nAmiti, atrocyate, upayogakrame na chadma kAraNam , kintu kSayopazamakArya kramopayogaH keva lini ca tadbhAvAttatkAryasya kramopayogasyApyabhAvaH, yadyatkAraNakaM tattadabhAve na bhavati, yathA cakSurabhAve cakSurjJAnam , kSayopazamakAraNazca kramopayoga iti kSAyikopayogavati keva. lini kramopayogAbhAvaH / na ca bhavatu matyAdikramadhadupayogAbhAvaH kSayopazamAbhAvAt , kevalajJAnadarzanayostu kSAyikatvAt kathaM kSayopazamAbhAve kramAbhAva iti vAcyam , avika15 lakAraNatayA'vazyaM prAdurbhAvAta , yaddhi yadA'vikalakAraNam tattadA'vazyantayA prAdurbhavati, yathA'ntyasAmagrIkAle'GkaraH, avikalakAraNaJca kevalajJAnopayogakAle kevaladarzanam , svA. varaNakSayalakSaNAvikalakAraNasadbhAve'pi tadA tasyAnutpattAvata tukatAprasakterdezakAlAkArani. yamo na bhavet , anAyattasya tadasambhavAt / kramotpattisvabhAvaprakalpanAyAM kSAyikatvaM tasya parityaktaM syAta , adhyakSasiddhe ca krame tatsvabhAvaprakalpanA yuktisaGgatA, anyathA'tiprasaGgaH, 20 sarvabhAvavyavasthAvilopaprasakteH / na vA yo yajjAtIye dRSTaH so'nyatrAtajAtIye na bhavatI tyetadatra vivakSitam , kintu kAraNAbhAve kArya na bhavati, avikalakAraNaJcAvilambitotpa. ttikamityetadatra pratipAdayitumabhipretamAcAryasya / evaM kevalino bhuktyabhAvanizcayastadA syAdyadi bhuktikAraNAbhAvaH siddho bhavet , svakAryakaraNe kAraNasya pratibaddhatvaM vA siddhaM bhaveta, na caitadubhayamapi bhavasthakevalini siddham , apratibaddhasAmaryasya kSudvedanIyakarmodayasya 95 tatra sadbhAvAt ata eva na catujhanitvAkevalitvAdiprasaGgaH, tatkAraNasya tatrAbhAvA ninimittasya ca kAryasyAsambhavAt / kizca kevalinaH kimatajjAtIyatvamasmadAdyapekSayA kiM vA''tmIyachadmasthAvasthApekSayA'bhipretam , Aye siddhasAdhyatA / dvitIye'pi kiM ghAtikarmApekSayA tattasyAbhyupagamyate kiM vA bhuktinimittakarmakSayApekSayA, prathame siddhaM vijAtI. yatvaM na tu tAvatA tasya bhuktipratiSedhaH, apratibaddha sAmarthyasya bhuktikAraNasya tathAvijAtI. "Aho Shrutgyanam" Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] sarvajJopayogavicAraH / : 243 : yatve'pi svakAryanirvarttakatvAt / na dvitIyo'tajjAtIyatvasyaivAsiddhatvAt tannimittasya karmaNo bhavasthakevalini paryantasamayaM yAvadanuvRtteH / yadapi na dehitvaM bhuktikAraNamityAdyuktaM tadapi nocitam, viziSTakarmodayasAmagryA bhuktikAraNabhUtAyAstato'dyApyavyAvRtteH tathAbhUtazaktyAyuSkakarmaNozcaikasyApi vaikalyAsiddherekavaikalye tadabhAvAdityasiddham / yaccaudArikavyapadezo 'pyudAratvAnna bhukteriti tadapi na yuktam, audArikazarIritve svakAraNAdhInAyA mukterapratiSe- 5 dhAta, vyapadezasyodAratvanimittatve'pi svakAraNanimittaprakRtamuktisiddheH / yadapi ekendri yAdInAmayogiparyantAnAmAhAriNAM sUtra upadeza ityAdyuktaM tadvyasAmpratam, ekendriyAdisahacaritatva nirantarAhAropadezatvAdyantareNApi ' viggahagaimAvaNNA kevaliNo samuhayA ayogI yA | siddhA ya aNAhArA sesA AhAragA jIvA ||' ityAdisUtrasandarbhasya kevalibhuktipratipAdakasyAgame sadbhAvAt / na ca tasyAprAmANyam, sarvajJapraNItatvenAbhyupagatasUtrasyeva prAmA- 10 zyopapatteH / na ca tatpraNItAgamaikavAkyatayA pratIyamAnasyApyatatpraNItatvam, anyatrApi tatprasakteH / yaduktaM nirantarAhAropadezAcca zarIraprAyogyapudgalagrahaNamAhAratvena vivakSitamanyathA kSaNatrayamAtramapahAya samudvAtAvasthAyAM nirantarAhAro bhagavAMstenAhAreNa bhavediti tadapi na, yato vigrahagatyApannasamavahata kevalyayogisiddhavyatiriktAzeSaprANigaNasya zarIraprAyogyapudgalagrahaNamevAhArazabdavAcyamiha sUtre'bhipretamiti ko'nyaH sAmayikazabdArthavido bhavato'bhidhAtu 15 samarthaH / viziSTAhArasya ca viziSTakAraNaprabhavatvAt tasya pratikSaNaM kathaM sambhavaH, yastupudgalAdAnalakSaNo lomAdyAhArastasya pratikSaNaM sadbhAve'pyadoSa eva / yathAsambhavamAhAravyavasthoktistu yuktaiva, na hi dezonapUrvakoTiM yAvat antareNa viziSTAhAraM viziSTaudArikazarIrasthitiH sambhavinI / na ca tacchAsthAvasthAtaH kevalyavasthAyAmAtyantikaM taccharIrasya vijAtIyatvam, yena prakRtAhAravirahe'pi taccharIrasthitera virodho bhavet, jJAnAdyati- 20 zaye'pi prAktana saMhananAdyadhiSThitasya tasyaivApAtamanuvRtteH / asmadAdyaudArikazarIra viziSTasthiterviziSTAhAra nimittatvaM pratyakSAnupalambhaprabhavapramANena sarvatrAdhigatamiti viziSTAhAramantareNa tatsthiteranyatra sadbhAve sakRdapi tatsthitistannimittA na bhavet, ahetoH sakRdapi sadbhAvAbhAvAt / yadi tu viziSTAhAranimittApyasmadAdiSu viziSTazarIrasthitiH puruSAntare tadvyatirekeNApi bhavet tarhi mahAnasAdau dhUmadhvajaprabhavo'pi dhUmaH parvatAdau tamantareNApi 25 bhavediti dhUmAderagnyAdyanumAnamasaGgataM bhavet, vyabhicArAt / athaitajjAtIyo dhUmaH etajAtIyAmiprabhavaH sarvatra sakRt pravRttenaiva pramANena vyavasthApyate, tatkAryatApratipattibalAdagnisvabhAvAdanyatra tasya bhAve sakRdadhyagnerna bhAvaH syAt, agnisvabhAvAdajanyatvAttasya bhavati cAgnisvabhAvAnmahAnasAdau dhUma iti sarvatra sarvadA tatsvabhAvAdeva tasyotpAde 'tadu "Aho Shrutgyanam" Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattva sopAne [ aSTAviMzam / spattikasyAdhUmasvabhAvatvAditi na dhUmAderagnyAdyanumAne vyabhicArastarhi prakRte'pyayaM prakAraH samAnaH, viziSTaudArikazarIrasthiterviziSTAhAramantareNApi bhAve taccharIrasthitirevAsau na bhavet, na cAtyanta vijAtIyatvaM tasyA ityuktameva / sarvathA samAnajAtIyatvantu mahAnasaparvatopalabdhadhUmayorapya sambhavi / tato'smadAdevi kevalino'pi prakRtAhAramantareNaudAri5 kazarIrasthitirna cirakAlA saMbhavatItyanumAnaM pravartata eva, anyathA dhUmAderagnyAdyanumAnamapi na syAt / yadapi kutastasyaivaM sarvajJatAsiddhirityabhidhAnaM tadapyasaGgatam, ghAtikarmanyaprabhavasarvajJatAdeH prakRtAhAreNa tatkAryeNa vA cirakAlabhAvyaudArikazarIrasthityAdinA virodhAsambhavAt, sarvajJatAsiddhinibandhanasya pramANasya ca pUrvameva pratipAditatvAt / yadapi nirAhAraudArikazarIrasthiteH prathamatIrthakaraprabhRtInAmatizayazravaNAttadiyattA niyamapratipAdaka pramANA10 bhAvAceti tadapyasAmpratam, tasya prAmANye tadiyattAniyamasyApi tata eva siddheH, tadadhikanirAhArataccharIrasthite: sUtre niSedhAnnirazanakAlasya tAvadevotkRSTatApratipAdanAca | bhUyAMsi prakRtAhArapratipAdakAni kevalinaH sUtrANyAgama upalabhyante, pratiniyata kAla prakRtAhAraniSedhakAni ca yathA ca prathamatIrthakRta eva caturdazabhakta niSedhenASTApadanage dazasahasrake va limahitasya nirvANagatipratipAdakAni sUtrANi / tadevaM bAdhakapramANAbhAvAt sAdhakasya ca 15 sadbhAvAt kevalibhuktiH siddhA // 69 // : 244 : 20 krameNa yugapadvA paraspara nirapekSa sva viSaya paryavasitajJAnadarzanopayogau kevalinya sarvArthatvAnmatyAdijJAnacatuSTayavantra sta iti dRSTAntabhAvanayAha paNNavaNijA bhAvA samattasuyaNANadaMsaNA visao / ohimaNapajjavANa u aNNoSNavilakkhaNA vimao // 70 // prajJApanIyA bhAvAH samastazrutajJAnadarzanA viSayaH / avadhimanaH paryavayostu anyonyavilakSaNA viSayaH // chAyA || prajJeti, dvAdazAGgavAkyAtmakasya samasta zrutajJAnasya darzanaprayojikAyAstadvAkyopajAtAyA buddheH zabdAbhilapyA dravyAdayo bhAvA viSaya: Alambanam, materapi ta eva zabdAnabhidheyA viSayaH, matizrutayoH asarva paryAya sarvadravyaviSayatvenAbhinnArthatvAt mUle zrutasya bhAvanayA 25 sApi bhAvitA | avadhimana: paryAyayostu anyonyavilakSaNA bhAvA viSayaH, avadheH pudgalAH, manaHparyavajJAnasya manyamAnAni dravyamanAMsi viSaya iti, asarvArthAnyetAni matyAdijJAnAni paraspara vilakSaNaviSayANi ca, ata eva bhinnopayogarUpANi // 70 // evamasakalArthatvaM bhinnopayogapakSe dRSTAntasamarthanadvAreNa pradarzya upasaMhAradvAreNa akramopayogadvayAtmakamekaM kevalamanyathA sakalArthatA tasyAnupapanneti darzayati--- "Aho Shrutgyanam" Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] sarvazopayogavicAraH / tamhA cauvibhAgo jujjai Na u NANadaMsaNajiNANaM / sayalamaNAvaraNamaNatamaksvayaM kevalaM jamhA // 71 // tasmAccaturvibhAgo yujyate na tu jJAnadarzana jinAnAm | sakalamanAvaraNamanastamakSayaM kevalaM yasmAt // chAyA || tasmAditi, yasmAt kevalaM sakalaM sakalaviSayaM na tu jJAnadarzanapradhAnAnAM nirmUlitA- 5 zeSaghAtikarmaNAM jinAnAM chadmasthAvasthopalabdhatattadAvaraNakSayopazamakAraNa bhedaprabhavamatyAdicatujhaneva jJAnadarzanayoH pRthak kramAkramavibhAgo yujyate / kutaH punaH sakalaviSayatvaM bhagavati kevalasya, anAvaraNatvAt na hyanAvRtaM asakalaviSayaM bhavati, na ca pradIpAdinA vyabhicAro'nantatvAt, anantatvaJca dravyaparyAyAtmakAnantArthagrahaNapravRttotpAdavyayatrauvyAtmakopayogavRttatvenAkSayatvAt, tato'kramopayogadvayAtmakamekamiti sthitam, na cAkramopayogadvayA- 10 tmakatve kathaM tasya kevalavyapadeza iti kramAkramabhinnopayogavAdinA preryam, indriyAlokamanovyApAra nirapekSa nirAvaraNAtmasattAmAtra nibandhanatathA vidhArthaM viSayapratibhAsasya tathAvidhavyapadezaviSayatvAt / advaitaikAntAtmakatvantu tanna bhavati sAmAnyavizeSobhayAnubhayavikalpacatuSTaye'pi doSAnatikramAt / tathAhi na tAvat sAmAnyarUpatayA tadadvayaM sAmAnyasya vizeSanibandhanatvAttadabhAve tasyApyabhAvAt / nApi vizeSamAtratvAttadvayam avayavAvayavivika- 15 padvayAnatikramAt na tAvadavayavarUpam, avayavyabhAve tadapekSAvayavarUpatvAsambhavAt, na vA vayavirUpam, avayavAbhAve tadrUpasyAsambhavAt na ca tadrUpAtiriktavizeSarUpam, asadavizeSaprasaGgAt na caikAntavyAvRttobhayarUpam ubhayadoSAnatikramAt / na cAnubhayasvabhAvam, asasvaprasakteH / na ca grAhyagrAhaka vinirmuktAdvayasvarUpam, tathAbhUtasyAtmanaH kadAcidapyananubhavAt, suSuptAvasthAyAmapi na grAhyagrAhakasvarUpa vikalamadvayaM jJAnamanubhUyata iti // 71 // jJAnadarzanopayogAtmakai ka kevalopayogavAdI svapakSe AgamavirodhaM pariharannAha -- paravattabvayapakvAavisiTTA tesu tesu suttesu / atthagaIa u tesiM vigaMjaNaM jANao kuNai // 72 // paravaktavyapakSAviziSTAH teSu teSu sUtreSu | arthagatyA tu teSAM vyaJjanaM jJAyakaH karoti // chAyA || : 245 : pareti, yugapajjJAnAnutpattiH, nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhirityAdirUpA ye vaizeSikAdipratipAdyAbhyupagamAstairaviziSTA bhagavanmukhAMbhoja nirgateSu teSu teSu sUtreSu ' jaM samayaM pAsai No taM samayaM jANai ' ityAdiSu pratibhAsante, na ca te tathaiva vyAkhyeyAH pramANabAdhanAta "Aho Shrutgyanam" 20 25 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 246 : sammatitatvasopAne [ aSTAviMzam tasmAdarthagatyaiva sAmarthyenaiva teSAM vyakti-sakalava stuvyApyanekAntAtmakai kakeba lAvabodhaprabhavadvAdazAGgaikazruttaskandhAvirodhena vyAkhyAM jJAyakaH jJAtA karoti / zrutAvadhimana: paryAyakevalI trividho 'jaM samayaM pAsai no taM samayaM jANai ' natvevaM kevalakevalI, tasyAsarvajJatAprApteriti sUrerabhiprAyaH // 72 // 5 resoluyogadvayAtmakamekaM kevalaM kimiti manaHparyAyajJAnavat tajjJAnatvenaiva na nirdiSTam, tasmAt ' kevalanANe kevaladaMsaNe ' iti bhedena sUtranirdezAt krameNa yugapadvA bhinnamupayogadvayaM kevalAvabodharUpamityAzaGkayAha - 10 20 jeNa maNovisayagayANa daMsaNaM Natthi davvajAyANa / to maNapajavaNANaM NiyamA NANaM tu NihiM // 73 // yena manoviSayagatAnAM darzanaM nAsti dravyajAtAnAm / tato manaHparyavajJAnaM niyamAjjJAnaM tu nirdiSTam // chAyA // yeneti, yato manaHparyAyajJAnaviSayagatAnAM paramanodravyavizeSANAM vizeSarUpatayA bAhyasya cintyamAnasya ghaTAderliGgino gamakatvopapatterderzanaM sAmAnyarUpaM nAsti, dravyarUpANAM cintyamAnAlambanapara manodravyagatAnAM cintyAvizeSANAM vizeSarUpatayA bAhyArthagamakatvAt 15 tAhi manaHparyAyajJAnaM vizeSAkAratvAt jJAnameva, grAhyadarzanAbhAvAt grAhake'pi tadabhAvaH, tato manaH paryavAkhyo bodho niyamAjjJAnamevAgame nirdiSTo na tu darzanam / kevalantu sAmAnyavizeSopayogaikarUpatvAt kevalaM jJAnaM kevalaM darzanaM cetyAgame nirdiSTam // 73 // tathA punarapyekarUpAnuviddhAmane karUpatAM darzayannAha cakkhu acakkhuava avahikevalANa samayammi daMsaNaviappA | paripaDhiyA kevalaNANadaMsaNA teNa te aNNA // 74 // cakSuracakSuravadhikevalAnAM samaye darzanavikalpAH / paripaThitAH kevalajJAnadarzane tena te anye // chAyA || cakSuriti, svasamaye cakSuracakSuravadhikevalAnAM darzanabhedAH paripaThitAH, tena darzanamadhye pAThAddarzanamapi kevalaM jJAnamadhye pAThAjjJAnamapi, ataH kevalajJAnadarzane bhinne, na cAtyantaM 25 tayorbheda eva, kevalAntarbhUtatvena tayorabhedAt na caitramabhedAdvaitameva, sUtrayuktivirodhAta, tatparicchedakasvabhAvatayA kathaJcidekatve'pi tathA tadvyapadezAt // 74 // etadeva dRSTAntadvAreNAha- "Aho Shrutgyanam" Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvopayogavicAraH / nANaM daMsaNamuggahametaM ghaDo ti NivvannaNA havaha jaha ettha kevalANa vi bisesaNaM ettiyaM caiva // 75 // darzanavagrahamAtraM ghaTa iti nirvarNanA bhavati jJAnam / yathAtra kevalayorapi vizeSaNatAvacaiva || chAyA darzanamiti, matirUpe bodhe'vagrahamAtraM darzanam idaM tadityavyapadezyam, ghaTa iti nizca- 5 yena varNanA nizcayAtmikA, yathA matijJAnaM tathehApi kevalayorapyetanmAtreNaiva vizeSaH, ekAsabhedAbhedapakSe tatsvabhAvayoH pUrvoktadoSaprasaGgAt, ajahadvRtyaikarUpayorevAbhinibodhikarUpayostattadrUpatayA tathAvyapadezasyAsAdanAt kathaJcidekAne kAtmakatvopapatterbhedekAnte tayoradhyabhAvApatteH // 75 // itazva kathaJcidbheda ityAha- daMsaNapucaM gANaM pANaNimittaM tu daMsaNaM Natthi | teNa suviNicchiyAmo daMsaNaNANaNa aNNattaM // 76 // darzanapUrva jJAnaM jJAnanimittaM tu darzanaM nAsti / tena suvinizcinumaH darzanajJAnayoranyatvam // chAyA || : 247 : yadyagrahamAtra darzanamiti manyase vizeSitaM jJAnam / matijJAnameva darzanamevaM sati bhavati niSpannam // chAyA || darzaneti, darzanapUrvaM jJAnaM jJAnanimittantu darzanaM nAsti yataH sAmAnyamupalabhya pazcA- 15 dvizeSamupalabhate na viparyayeNetyevaM chadmasthAvasthAyAM hetuhetumadbhAvakramaH / tenAdhyavagacchAmaH kathacittayorbheda iti, aya kSayopazamanibandhanaH, kevalini ca tadabhAvAdakrama iti // 76 || navamAtraM matijJAnaM darzanamiti, tadyuktamiti vyApterityAha jai uggahamittaM daMsaNaM ti maNNasi visesiaM NANaM / mahaNANameva daMsaNamevaM saha hoi niSkaNNaM // 77 // 1 ghaTAkA bhilApajanakaM ghaTe matijJAnamityarthaH / vizeSa iti, ekameva kevalaM sAmAnyAMze darzanaM trizeSAMze ca jJAnamityarthaH // 2 kramAbhyupagame hi kevalini niyamAjjJAnottaraM darzanaM vAcyam, sarvAsAM labdhInAM sAkAropayogaprApyatvena prathamaM jJAnotpattyupagamaucityAt tathA ca jJAnahetukameva kevalini darzanamabhyupagantavyaM tazcAtyantAdarzanavyAhRtamiti bhAvaH / / "Aho Shrutgyanam" 10 20 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 148 : sammatitasvasopAne [ aSTAviMzam yadIti, matyavabodhe yadyavagrahamAnaM darzanaM vizeSitaM jJAnamiti manyase evaM sati matijJAnameva darzanaM prAptaM, na caitadhusam. sa dvividho'STa caturbhedaH [ tattvArtha a0 2, sU0 9] iti sUtravirodhAt // 77 // tathA evaM sesidiyadasaNammi niyameNa hoi Na ya juttaM / aha tattha NANamittaM gheppai cakkhummi vi taheva / / 78 / / evaM zeSendriyadarzaneSu niyamena bhavati na ca yuktam / atha tatra jJAnamAtraM gRhyate cakSuSyapi tathaiva // chAyA // evamiti, evaM zeSendriyadarzanetrapyavagraha eva darzanamityabhyupagamena matijJAnameva 10 taditi, na ca tadyuktaM pUrvoktadoSAnativRtteH / atha teSu zrotrAdiSvindriyeSu darzanamapi bhavat tajjJAnameva, mAtrazabdasya darzanavyavacchedakatvAt , ata eva tatra zrotrajJAnaM ityAdivyapadeza upalabhyate, zrotradarzanaM ghrANadarzanamityAdivyapadezastu nAgame kAcet prasiddhastarhi cakSuSyapi tathaiva gRhyatAm , cakSurjJAnamiti, na tu cakSudarzanamiti / atha tatra darzanaM itaratrApi tathaiva gRhyatAm / / 78 // 15 navavagrahasya matibhedatvAnmatezca jJAnarUpatvAdavagraharUpasya darzanasyAbhAva eva bhavet , ucyate-- NANaM apuDhe avisae ya atyammi daMsaNaM hoi / mottUNa liMgaojaMaNAgayAIyavisaesu / / 79 // zAnamaspRSTe'viSaye cArthe arthe darzanaM bhavati / muktvA liGgAdyadanAgAtAtItaviSayeSu // chAyA // jJAnamiti, aspRSTe'rtharUpe cakSuSA ya udeti pratyayaH sa cakSurdarzanaM jJAnameva sadindriyANAmaviSaye ca paramANavAdAvarthe manasA jJAnameva sadacakSurdarzanam , muktvA meghonnati. rUpAlliGgAdbhaviSyadRSTau nadIpUrAdvA uparyatItavRSTau yajjJAnaM tasyAspRSTAviSayArthasyApya darzanatvAt // 79 // 25 yadyaspRSTAviSayArthajJAnaM darzanamabhidhIyate tataH-- maNapajjavaNANaM dasaNaM ti teNeha hoi Na ya juttaM / bhaNNai NANaM NoiMdiyammi Na ghaDAdao jamhA / / 80 // 20 "Aho Shrutgyanam" Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJopayogavicAraH / :249 manaHparyavajJAnaM darzana miti teneha bhavati na ca yuktam / bhaNyate zAnaM noindriye na ghaTAdayo yasmAt // chAyA // mana iti, etena lakSaNena manaHparyavajJAnamapi darzanaM prAptaM parakIyamanogatAnAM ghaTAdInAmAlambyAnAM tatrAsattvenAspRSTe'viSaye ca ghaTAdAvarthe tasya bhAvAt , na caitadyuktam , Agame tasya darzanatvenApAThAt , ucyate, noindriye manovargaNAkhye manovizeSe pravartamAnaM manaHparyA. 5 yabodharUpaM jJAnameva na darzanam , yasmAdaspRSTA ghaTAdayo nAsya viSayA liGgAnumeyatvAtteSAm / nanu ca parakIyamanogatArthAkAravikalpasyobhayarUpatvAt kimiti tadbrAhiNo manaHparyAyAvabodhasya na darzanarUpatA, na, manovikalpasya bAhyArthacintanarUpasya vikalpAtmakatvena jJAnarUpatvAt sadAhiNo mana:paryAyajJAnasyApi tadrUpataiva, ghaTAdestu tatra parokSataiveti darzanasyAbhAva eva, manovikalpAkArasyobhayarUpatve'pi chAnasthikopayogasya paripUrNavastugrAhakatvA- 10 sambhavAJca na manaHparyAyajJAne darzanopayogasambhavaH / / 80 // kizca maisuyaNANaNimitto chaumatthe hoi atthuvlNbho| egayarammi vi tesiM Na daMsaNaM dasaNaM katto / / 81 // matizrutajJAnanimittaH chadmastha bhavatyarthopalambhaH / ekatarasminnapi tayorna darzanaM darzanaM kutaH // chAyA // matIti, Agame chadmasthAnAM matizrutajJAnanimitto'rthopalaMbha uktaH tayorekatarasminnapi na darzanaM sambhavati, na tAvada vagraho darzanaM tasya jJAnAtmakatvAttataH kuto darzana ? nAstItyarthaH, aspRSTe'viSaye cArthe jJAnameva darzanaM nAnyaditi prasaktam // 81 // nanu zrutamaspaSTe viSaye kimiti darzanaM na bhavedityAha 20 jaM paJcakkhaggahaNaM Na inti suyaNANa sammiyA atthA / tamhA dasaNasaddo Na hoi sayale vi suyaNANe / / 82 / / yasmAt pratyakSagrahaNaM na yanti zrutajJAnasaMmitA arthAH / tasmAddarzanazabdo na bhavati sakale'pi zrutajJAne // chAyA / / yasmAditi, yasmAt zrutajJAnapramitAH padArthA upayuktAdhyayanaviSayAstathAbhUtArthavAcaka- 25 1 tathA ca manaHparyavajJAnasya vyajanAvagrahAviSayArthapratyakSatve'pi bAhyaviSayavyabhicAreNa svagrAhyatAbacchedakAvacchedena pratyakSatthAbhAvAnna darzanatvamiti bhAvaH // 15 "Aho Shrutgyanam" Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvasopAne [ aSTAviMzam svAt zrutazabdasya pratyakSaM na yAnti ato na zrutaM cakSurdarzanasaMjhaM mAnasacakSurdarzanaM zrutaM bhavidhyatItyetadapi nAsti, avagrahasya matitvena pUrvameva darzanatayA nirastatvAt / / 82 // nanvevamavadhidarzanasyApyabhAvaH syAdityAha jaM apuTThA bhAvA ohiNNANassa hoMti paJcakkhA / tamhA ohiNNANe daMsaNasaho vi uvautto // 83 / / yasmAdaspRSTA bhAvA avadhijJAnasya bhavanti pratyakSAH / tasmAdavadhizAne darzanazabdo'pyupayuktaH // chAyA // yasmAditi, yasmAdaspRSTA bhAvA aNvAdayo'vadhijJAnasya pratyakSA bhavanti cakSurdarzanasyeva rUpasAmAnyama, tatastatraiva darzanazabdo'pyupayuktaH / / 83 / / 10 kevalAvabodhastu jJAnadarzanopayogadvayAtmako jJAnameva sadarzanamapyucyata ityAha-~ jaM appuDhe bhAve jANai pAsai ya kevalI NiyamA / tamhA taM gANaM IsaNaM ca avisesao siddhaM / / 84 // yasmAdaspRSTAn bhAvAn jAnAti pazyati ca kevalI niyamAt / tasmAttajjJAnaM darzanaJcAvizeSataH siddham // chAyA / 15 yasmAditi, kevalI yato'pRSThAna bhAvAnavazyanta yA cakSuSmAniva puraHsthitaM ubhaya. prAdhAnyena pazyati jAnAti ca, tasmAttatkevalAvabodhasvarUpaM jJAnamapyucyate darzanamapi, ubhayAbhidhAnanimittasyAvizeSAt , na punarjJAnameva sadavizeSato'bhedato darzanamiti siddham , yato na jJAnamAtrameva tat , nApi darzanamAtraM kevalaM nApyubhayAkramarUpaM parasparaviviktam , nApi kramasvabhAvam , api tu jJAnadarzanAtmakamekaM pramANamanyathoktavattadabhAvaprasaGgAt / chadmasthA20 vasthAyAM tu pramANaprameyayoH sAmAnyavizeSAtmakatve'pyanapagatAvaraNasyAtmano darzanopayoga samaye jJAnopayogasyAsambhavAdaprAdhyakArinayanamanaHprabhavArthAvagrahAdimatijJAnopayogaprAktanI avasthA aspRSTAvabhAsigrAhyagrAhakatvapariNatyavasthAvyavasthitAtmAprabodharUpA cakSuracakSurdarzanavyapadezamAsAdayati / dravyabhAvendriyAlokamatijJAnAvaraNakarmakSayopazamAdisAmagrIprabhavarUpAdiviSayagrahaNapariNatizcAtmano'vagrahAdirUpA matijJAnazabdavAcyatAmaznute zrutajJAnAvaraNa. 95 2 akSajasthaiva vyavahArataH pratyakSatvAt tathA vyanjanAvamahAviSayArthapratyakSatvameva darzanatvam, acakSadazanamityatra naH payudAsArthakalAdaprApyakAritvena bhanasa eva cana:sadRzatvAtmAnasadarzana meva prAya na nANAdidarzanam / / "Aho Shrutgyanam" Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] sarvopayogavicAraH / : 251: karmakSayopazamavAkyazravaNAdisAmagrIvizeSanimittaprAdurbhUto vAkyArthagrahaNapariNatisvabhAvo vAkya zravaNAnimitto vA AtmanaH zrutajJAnamitizabdAbhidheyatAmApnoti / rUpidravyagrahaNaparigativizeSastu jIvasya bhavaguNapratyayAvadhijJAnAvaraNakarmakSayopazamaprAdurbhUto locanAdibAhya nimittanirapekSo'vadhijJAnamiti vyapadizyate tajjJaiH, avadhidarzanAvaraNakarmakSayopazamaprAdurbhUtastu sa eva tadrvyasAmAnyaparyAlocanasvabhAvo'vadhidarzanabhAgbhavati, ardhavRtIyadvI- 5 pasamudrAntarvatisakalamanovikalpagrahaNapariNatirmana:paryAyajJAnAvaraNakarmakSayopazamAdiviziSThasAmagrIsamutrAditA cakSurAdikaraNanirapekSasyAtmano manaHparyAyajJAnamiti vadanti vidvAMsaH / chAnasthikopayogazcAtmA svapradezAvaraNakSayopazamadvAreNa pratipadyate na tvanantajJeyajJAnasvabhAvasyAtmana, etadeva khaNDazaH pratipattilakSaNaM pAramArthika rUpaM sAmAnyavizeSAtmakavastuvistaravyApi, yugapatparicchedasvabhAvadvayAtmakaikakevalAvabodhatAvikarUpatvAttasya / taJca 10 tasya svarUpa kevalajJAnadarzanAvaraNakarmakSayAvirbhUtaM karaNakramavyavadhAnAtivatisakalalokAlokaviSayatrikAlasvabhAvapariNAmabhedAnantapadArthayugapatsAmAnyavizeSasAkSAtkaraNapravRttaM kevalajJAnaM kevaladarzana miti ca vyapadizyate / tenAvagraharUpa Abhinibodho darzanaM sa eva cehAvirUpo vizeSagrAhako jJAnaM tadvyatiriktasyAparasya grAhakasyAbhAvAt tasyaivaikasya tathAgrahaNAta tathA vyapadezAdutphaNaviphaNAvasthAsarpadravyavat tatastayoravasthayoravyatirekAta , tasya ca tadrUpatvA- 15 deka evAbhinibodho darzanaM matijJAnaM cAbhidhIyata iti sUtrakRto'bhiprAya iti yatkaizcivyAkhyAtaM tadasaGgataM lakSyate, AgamavirodhAt , yuktivirodhAJca, na hyekAntato'bhede pUrvamavagraho darzanaM pazcAdIhAdikaM jJAnaM tayozca tatrAntarbhAva iti zakyamabhidhAtum , kathaJcinedanibandhanasvAdasya, AtmarUpatayA tu tayorabhedo'bhyupagamyata eva / na caikasyaiva matijJAnasyobhayamadhyapAtAdubhayavyapadezaH, avagrahasya darzanatve avagrahAdidhAraNAparyantaM matijJAnamityasya vyAhateH, 20 tasya vA'darzanatve avagrahamAnaM darzanamityasya virodhAt , Agamavirodhazca tadvyatirekeNa darzanAnabhyupagame tadabhyupagame vA aSTAviMzatibhedamatijJAnavyatiriktadarzanAbhyupagamAt kuto jJAnameva darzanaM chadmasthAvasthAyAm , kevalyavasthAyAntu kSINAvaraNasyAtmano nityopayuktatvAt sadaiva darzanAvasthA, vartamAnapariNatervastuno'vagamarUpAyAH prAk tathAbhUtAnavabodharUpatvAsambha. vAt , tathAbhUtajJAnavikalAvasthAsambhave vA prAgitarapuruSAvizeSaprasaGgAt / tato yugapajjJAna. 25 darzanopayogadvayAtmakaikopayogarUpaH kevalAvabodho'bhyupagantavya iti sUrerabhiprAyaH / / 84 // dhyAtmaka eka eva kevalAvabodha iti darzayannAha-- sAIapajjavasiyaM ti do vi te sasamayaM havai evaM / paratitthiyavattavyaM ca egasamayaMtaruppAo / / 85 // "Aho Shrutgyanam" Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 :252: sammatitattvasopAne [ aSTAviMzam sAdyapayeyasite iti dve api te svasamayo bhavatyevam / paratIrthikavaktavyaJca ekasamayAntarotpAdaH // chAyA // sAdIti, dve api te jJAnadarzane yadi yugapanAnA na bhavatastadA svasiddhAntaH sAyapayavasite iti ghaTate, yastu tayorekasamayAntarotpAdaH yadA jAnAti tadA na pazyatItyevama 5 bhidhIyate sa paratIrthikazAstraM nAhadvacanaM nayAbhiprAyeNa pravRttatvAditi / / 85 // evambhUtaM vastutattvaM zraddadhAnaH samyagjJAnavAneva puruSaH samyagdRSTirityAha evaM jiNapaNNatte saddahamANassa bhAvao bhAve / purisassAbhiNibohe saNasaddo havai jutto // 86 // evaM jinaprazaptAn zraddadhAnasya bhAvato bhAvAn / puruSasyAbhinibodhe darzanazabdo bhavati yuktaH // chAyA // evamiti, evamanantaroktavidhinA jinaprajJaptAn bhAvAn zraddadhAnasya puruSasya yadA. bhinibodhikaM jJAnaM tadeva samyagdarzanaM viziSTAvabodharUpAyA ruceH samyagdarzanazabdavAcyatvAditi bhAvaH // 86 // nanu yadi samyagjJAne samyagdarzanaM niyamena, darzane'pi rucilakSaNe samyagjJAnaM kimiti 15 na syAt, na, ekAntarucAvapi samyagjJAnaprasakterityAha sammaNNANe NiyameNa dasaNaM dasaNe u bhayaNijaM / sammaNNANa ca ima ti atthao hoi uvavaNNa / / 87 // samyagjJAne niyamena darzanaM darzane tu bhajanIyam / samyagjJAnaJcedamityarthato bhavati upapannam // chAyA // 20 samyagjJAna iti, samyagjJAne niyamena samyagdarzanam , samyagdarzane tu vikalpanIyaM samyagjJAnam , ekAntarucau na sambhavati anekAntarucau tu samyagdarzane samasti / yatazcai. vamataH samyagjJAnazcedaM samyagdarzanazca viziSTarucisvabhAvamavabodharUpamarthataH sAmarthyAdupapannaM bhavati / / 87 / / atra sAdyaparyavasitaM kevalajJAnaM sUtre pradarzitam , anumAnazca tathAbhUtasya tasya prati. 25 pAdakaM sambhavati, tathAhi dhAtikarmacatuSTayaprakSayAvibhUtatvAt kevalaM sAdi, na ca tathotpannasya pazcAttasyAvaraNamasti, ato'nantamiti na punarutpadyate vinAzapUrvakatvAdutpAdasya, na hi ghaTasyAvinAze kapAlAnAmutpAdo dRSTa ityanutpAdavyayAtmakaM kevalamityabhyupagamavato nirAkasumAha "Aho Shrutgyanam" Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam sarvajJopayogavicAra / kevalaNANaM sAI apajjavasiyaM ti dAiyaM sutte / tettiyamittottUNA kei visesaM Na icchaMti / / 88 // kevalazAnaM sAdyaparyavasitamiti darzitaM sUtre / / tAvanmAtre dRptAH kecana vizeSa necchanti // chAyA / / kevaleti, kevalajJAnaM sAdyaparyavasitamiti sUtre darzitamityetAvanmAtreNa garvitAH kecana hai vizeSa paryAyaM paryavasitatvasvabhAvaM necchanti te tu na samyagvAdinaH // 88 // yataH je saMghayaNAIyA bhvtthkevlivisespjjaayaa| te sijjha mANasamaye Na hoti vigayaM tao hoi // 89 // ye saMhananAdayo bhavasthakeyalivizeSaparyAyAH / te siddhayatsamaye na bhavanti vigataM tato bhavati // chAyA // ya iti, vajrarSabhanArAcasaMhananAdayo ye bhavasthasya kevalina Atmapudgalapradezayoranyo. nyAnuvedhAvyavasthiteH vizeSaparyAyAste siddhyatsamaye'pagacchanti, tadapagame tadavyatiriktasya kevalajJAnasyApyAtmadravyadvAreNa vigamAt , anyathA'vasthAturavasthAnAmAtyantikabhedaprasakteH kevalajJAnaM tato vigataM bhavatIti sUtrakRto'bhiprAyaH / / 89 // . 15 vinAzavat kevalajJAnasyotpAdo'pi siddhayatsamaya ityAha siddhattaNeNa ya puNo uppaNNo esa asthpjaao| kevala bhAvaM tu paDuca kevalaM dAiyaM sutte / / 90 // siddhatvena ca punarutpanna eSo'rthaparyAyaH / .. kevalabhAvaM tu pratItya kevalaM darzitaM sUtre // chAyA // 20 siddhatveneti, azeSakarmavigamasvarUpeNa siddhatvena punaH pUrvavat kevalajJAnAkhya eSo'rthaH paryAya utpannaH, vastuna utpAdavigamadhrauvyAtmakatvAt , anyathA vastutyahAneH / sUtre yatva. paryavasitatvaM kevalasya darzitaM tattasya kevalabhAvaM sattAmAtramAzritya, tasya kathaJcidAtmAvyatiriktatvAt , Atmanazca dravyarUpatayA nityatvAt // 90 // nanu kevalajJAnasyAtmarUpatAmAzritya tasyotpAdavinAzAbhyAM kevalasya tau bhavato na 25 cAtmanaH kevalarUpateti kutastadvAreNa tasya tAvityAha jIvo aNAiNihaNo kevalaNANaM tu sAiyamaNaMtaM / ia thorammi visese kaha jIvo kevalaM hoi / / 91 // "Aho Shrutgyanam" Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 254 : 10 jIva iti, jIvo'nAdinidhanaH kevalajJAnantu sAdyaparyavasitamiti sthUre viruddhadharmAdhyAsalakSaNe vizeSe chAyAtapavadatyantabhedAt kathaM jIvaH kevalaM bhavet, jIvasyaiva tAvat 5 kevalarUpatA asaGgatA, dUrataH saMhananAderiti bhAvaH // 91 // 15 sammatitattvasopAne jIvosnAdinidhanaH kevalajJAnantu sAdikamanantam / iti sthUre vizeSe kathaM jIvaH kevalaM bhavet || chAyA || 25 tamhA aNNo jIvo aNNe NANAipajjavA tassa / uvasamiyAI lakkhaNavisesao kei icchati // 92 // tasmAdanyo jIvo'nye jJAnAdiparyavA / tasya / aupazamikAdilakSaNavizeSataH kecidicchanti // chAyA // ' tasmAditi, viruddhadharmAdhyAsato'nyo jIvo jJAnAdiparyAyebhyaH, anye ca tato jJAnAdiparyAyA lakSaNabhedAcca tayorbhedaH, tathAhi jJAnadarzanayoH kSAyikaH kSAyopazamiko vA bhAvo lakSaNam, jIvasya tu pAriNAmikAdirbhAvo lakSaNamiti kecidvyAkhyAtAraH pratipannAH // 92 // etanniSedhAyAha---- [ aSTAviMzam aha puNa puvvapayuktta attho egantapakkhapaDisehe / tahavi uyAharaNamiNaM ti heupaDijoaNaM vocchaM // 93 // atha puna: pUrvaprayukto'rtha ekAntapakSapratiSedhaH / tathApi udAharaNamidamiti hetupratiyojanaM vakSye // chAyA // atheti, yadyapyayaM pUrvameva dravyaparyAyayorbhedAbhedaikAntapakSapratiSedhalakSaNo'rthaH prayuktaH utpAdasthitibhaGgA' (gA. 12) ityAdinA'nekAntavyavasthApanAt, tathApi kevalajJAne'nekA20 ntAtmakaikarUpasAdhanasya hetoH sAdhyenAnugamapradarzaka pramANaviSayamudAharaNamidaM vakSye // 93 // tadevAha jaha koi sadvivariso tIsaivariso NarAhivo jAo / ubhayattha jAyasaddo varisavibhAgaM visesei // 94 // yathA kazcit SaSTivarSaH triMzadvarSo narAdhipo jAta: / ubhayatra jAtazabdo varSavibhAgaM vizeSayati // chAyA || yatheti, yathA kazcit puruSaH SaSTivarSaH sarvAyuSkramAzritya triMzadvarSaH sannarAdhipo jAtaH, ubhayatra manuSye rAjani ca jAtazabdo'yaM prayukto varSavibhAgamevAsya darzayati, SaSTivarSAyu " Aho Shrutgyanam" Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] sarvajJopayogavicAraH / kasya puruSasAmAnyasya narAdhipaparyAyo'yaM jAtaH, abhedAdhyAsitabhedAtmakatvAt paryAyasya, narAdhipaparyAyAtmakatvena cAyaM puruSaH punarjAto bhedAnuSaktAbhedAtmakatvAt sAmAnyastha, ekAntabhede'bhede vA tayorabhAvaprasaGgAt , nirAzrayasya paryAyaprAdurbhAvasya tadvikalasya vA sAmA. nyasyAsambhavAt // 94 // dRSTAntaM prasAdhya dArTAntikayojanAyAha evaM jIvadavvaM aNAiNihaNamavise siyaM jamhA / rAyasariso u kevalipajAo tassa saviseso / / 95 // evaM jIvadravyamanAdinidhanamavizeSitaM yasmAt / rAjasahazastu kevaliparyAyastasya savizeSaH // chAyA ! evamiti, uktadRSTAntavajjIvadravyamanAdinidhanamavizeSitabhavyajIvarUpaM sAmAnyaM yato 10 rAjatvaparyAyasadRzaH kevalitvaparyAyastathAbhUtajIvadravyasya vizeSaH, tasmAttena rUpeNa jIvadravya. sAmAnyasyApi kathaJcidutpatteH, sAmAnyamapyutpannaM prAktanarUpasya vigamAt sAmAnyamapi tada. bhinnaM kathaJcidvigatam , pUrvottarapiNDaghaTaparyAyaparityAgopAdAnapravRttaikamRdravyavat , kevalajIvarUpatayA vA'nAdinidhanatvAnnityaM dravyamabhyupagantavyam , pratikSaNabhAviparyAyAnusyUtasya mRdravyasyAdhyakSato'nubhUtene dRSTAntAsiddhiH, tasmAt kevalaM kathaJcitsAdi kathaJcidanAdi, katha* 15 zcitsaparyavasAnaM kathazcidaparyavasAnaM sattvAdAtmavaditi sthitam // 95 // na dravyaM paryAyebhyo bhinnamevetyAha jIvo aNAinihaNo jIvatti ya Niyamao Na vttvyo| jaM purisAuyajIvo devAuyajIviyavisiTTo // 96 / / jIvo'nAdinidhano jIva iti ca niyamato na vaktavyam / yat puruSAyuSkajIvo devAyuSkajItritaviziSTaH // chAyA / jIva iti, jIvo'nAdinidhanaH, jIva eva vizeSavikala iti niyamato na vaktavyam , yataH puruSAyuSkajIvo devAyuSkajIvAdviziSTaH, jIva eveti svabhede puruSajIva ityAdi bhedo na bhavet , kevalasya sAmAnyasya vizeSapratyayAbhidhAnAnibandhanatvAt , ninimittasyApi 25 vizeSapratyayAbhidhAnasya sambhave sAmAnyapratyayAbhidhAnasyApi nirnimittasyaiva bhAvAt tannibandhanasAmAnyAbhyupagamo'dhyayuktaH syAditi sarvAbhAvaH / na ca vizeSapratyayasya bAdhArahitasyApi mithyAtvam , anyatrApi tatprasakteriti // 96 // "Aho Shrutgyanam" Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ aSTAviMzam kevalajJAnasya kathaJcidAtmAvyatirekAdAtmano vA kevalajJAnAvyatirekAt kathaJcidekatvaM tayorityAha saMkhejamasaMkhez2a aNaMtakappaM ca kevalaM jANaM / taha rAgadosamohA aNNe vi ya jIvapajjAyA // 97 // saMkhyeyamasaMkhyeyamanantakalpaJca kevalaM jJAnam / tathA rAgadveSamohA anye'pi ca jIvaparyAyAH / / chAyA // . saMkhyeyamiti, Atmana ekatvAt kathaJcittadavyatirikta kevalamapyekaM kevalasya vA jJAnadarzanarUpatayA dvirUpatvAttadavyatirikta AtmApi dvirUpaH, asaMkhyeyapradezAtmakatvAdAtmanaH kevalamapyasaMkhyeyam , anantArthaviSayatayA kevlsyaannttvaadaatmaa'pynntH| evaM rAgadveSamohA 10 anye'pi jIvaparyAyAzchadmasthAvasthAbhAvinaH saMkhyeyAsaMkhyeyAnantaprakArAH, AlambyabhedAtta dAtmakatvAtsaMsAryAtmApi tadvattathaiva syAt , rAgAdInAzcaikAdyanantabhedatvamAtmaparyAyatvAt , yo hyAtmaparyAyaH sa ekAdyanantabhedo yathA kevalAvabodhastathA ca rAgAdaya iti sthityutpattinirodhAtmakatvamahatyapi siddhamiti // 97 // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammati tattvasopAnasya sarvajJopa yogavicArAtmakamaSTAviMzaM sopAnam // 15 sAmAnyavizeSAtmakatvasthApanam / atha jJAnadarzanayoriva sAmAnyavizeSayorapi parasparAvinirmAgarUpatAmAha--- sAmaNNammi viseso visesapakkhe ya vynnvinniveso| davapariNAmamaNNaM dAei tayaM ca Niyameha / / 98 // sAmAnye vizeSo vizeSapakSe ca vacanavinivezaH / dravyapariNAmamanyaM darzayati takaM ca niyamayati // chAyA // ___ sAmAnya iti, astItyetasmin sAmAnye dravyamityayaM vizeSaH, tathA vizeSapakSe ca ghaTAdau nAmanAmavatorabhedAdvacanasya sattAsAmAnyasya vinivezaH pradarzanam / sattAsyasya dravyasya pRthivyAkhyaM pariNAmaM sattArUpAparityAgenaiva vRttamanyaM darzayati, vizeSAbhAve sAmA "Aho Shrutgyanam" Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S0 sopAnam / sAmAnyavizeSAtmakatyasthApanam / nyasyApyabhAvaprasaktaH / yadyadAtmaka tattadabhAve na bhavati, ghaTAdyanyatamavizeSAbhAve mRdvat , vizeSAtmakamva sAmAnyamiti tadabhAve tasyApyabhAvaH syAt / tathA tazca vizeSaM dvitIyapakSe sAmAnyAtmani niyamayati, vizeSaH sAmAnyAtmaka eva, tadabhAve tasyApyabhAvaprasaGgAt , yataH sAmAnyAtmakasya vizeSasya sAmAnyabhAve ghaTAderiva mRdabhAve na yukto bhAvaH // 98 // na caikAntena sAmAnyaM vizeSAdanyat, na vA vizeSAstato'nye niyamena, pramANa- 5 virodhAdityAha egaMtaNivvisesaM egaMtavisesiyaM ca vayamANo / davvassa pajave pajavAhi daviyaM Niyattei // 99 // ekAntanirvizeSa ekAntavizeSaJca vadan / dravyasya paryAyAn paryAyebhyo dravyaM nivarttayati // chAyA // ekAnteti, ekAntena vizeSavikalaM sAmAnyaM vadan dravyasya paryAyAn RjutvAdIn nivartayati, RjuvakratAparyAyAtmakAGgulyAdidravyasyAdhyakSAdipramANapratIyamAnasya vinivRttiprasakteradhyakSAdipramANabAdhApattiH, tathA ekAntataH sAmAnyarahitaM vizeSa vadan tebhyo dravyaM nivartayati, aGgulyAdidravyAvyatirikta vakratAdivizeSasya pratyakSAdyavagatasyaivaMsati nivRtti-, . prasaGgaH / na cAbAdhitapramANaviSayIkRtasya tathAbhUtasya tasya nivRttiryuktA, sarvabhAvanivRtti. 15 prasakteH, anyabhAvAbhyupagamasyApi sannibandhanatvAt , tatpratItasyApyabhAve sarvavyavahArAbhAva iti // 99 // sAmAnyavizeSAnekAntAtmakavastupratipAdakaM vacanamAptasya, itaraditarasyetyAha paccuppannaM bhAvaM vigayabhavissehiM jaM smnnnnei| eye paDuccavayaNaM davvaMtaraNissiyaM jaM ca / / 100 / / pratyutpannaM bhAvaM vigatabhaviSyadbhayAM yat samanveti / etat pratItyavacanaM dravyAntaranissRtaM yacca // chAyA // 1. tathA ca prayogaH, artha: sAmAnyavizeSAtmA. ayAdhyamAnAnuvRttavyAvRttapratyayagocarAnyathAnupapateH, ghaMTeSu ghaTo ghaTa ityanuvRttapratyayasya, tAmro mArtikaH sauvarNaH, pAdirvA na bhavatIti vyAvRttapratyayasya cAbAdhya - mAnasya pratiprANi pratItatvAnnAtra sAdhanamasiddham, na cAyaM pratyayo bhrAntaH, savikalpakatvena bhrAntatve nirvikalpakatvena nirvikalpakasyApi bhrAntasvAparayA'bhrAntaH ko'pi pratyayo na bhavet, arthasAmathryajanyatvasya nirvikalpakAbhrAntatAyAM niyAmakatvaM tu na sambhavati, asyottarasya savikalAke'pi tulyatvAditi, viraddhAnaikAntikadoSayostu zaMkaiva nAstIti / 33 20 "Aho Shrutgyanam" Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatita svasopAne [ ekonAzam 3 pratyutpannamiti, pratyutpannaM bhAvaM vastuno vartamAnapariNAmaM vigatabhaviSyadbhayAM paryAyA bhyAM yatsamAnarUpatayA nayati- pratipAdayati vacaH tatpratItyavacanaM samIkSitArthavacanaM sarvajJavacanamityarthaH anyaccAnAptatracanam / nanu varttamAnaparyAyo yadi pUrvamapi syAt tarhi kArakavyApArI vyarthaH kriyAguNavyapadezAnAJca prAgapyupalambhaH syAt, tathottarakAlamapi yadi 15 bhavettadA vinAzahetuvyApAro vyarthaH upalabdhyAdizca bhavet tasmAdyadaivopalambhAdikAryakRt tattadaiva, na prAkU na vA pazcAt, arthakriyAlakSaNasaccavirahe ca vastuno'bhAvAditi, maivam, prAmasatve tasyAdalasyotpattyayogAt, na cAtmAdidravyaM vijJAnAdiparyAyotpattau dalam, tasya freenatvAt na ca niSpannasyaiva punarniSpattiH, anavasthAprasaGgAt / na ca tatra vidyamAna eva jJAnAdikAryotpattiH, tatreti sambandhAbhAvato vyapadezAbhAvaprasaGgAt / samavAyasambandha10 kalpanAyAM tasya sarvatrAvizeSAttadvadAkAzAdAvapi tatsyAt / athAtmAdidravyameva tenAkAreNotpadyate iti nAdalotpattiH kAryasya, satyam, bhavatvevamutpattiH, kintvAtmadravyaM pUrvamadhyAsIt, pazcAdapi bhaviSyati, tatsarvAvasthAsu tAdAtmyapratIteH, anyathA pUrvottarAvasthayoH tatpratibhAso na syAt, na cAyamekatvapratibhAso bhrAntaH, bAdhakAbhAve bhrAntyasiddheH, ma cArthakriyAvirodho nityatve bAdhakaH, anityatva eva tasya bAdhakatvena pratipAdanAt / utpAda15 vinAzayorapi tatra pratipattau na vaikAntato nityatvameva, pariNAmanityatayA tasya nityatvAt, anyathA kharaviSANavattatyAbhAvaprasaGgAt / na caivaM tasya vikAritvaprasaGgo doSAya, abhISTa - svAt / na ca nityatvavirodhaH, tathaiva tattatvapratIteH, na ceyaM bhrAntiH bAdhakAbhAvAt / atha jJAnaparyAyAdAtmano vyatireke bhedenopalambhaH syAt, avyatireke paryAyamAtraM dravyamAtraM vA bhavet, ubhayapakSazca viruddhaH, anubhayapakSastu anyo'nyavyavacchedarUpANAmekaniSedhe20 nAparavidhAnAdasaGgataH, maivam, vyatirekAvyatirekapakSasyAbhyupagamAt / na ca vyatireka pakSoktastatpRthagupalabdhiprasaGgo doSaH, ekajJAnavyatirekeNa jJAnAntare'pi tasya pratItirekopalambhasya sadbhAvAt, avyatireko'pi jJAnAtmakatvena tasya pratIteH / na ca vyatirekAvyatirekayoranyo'nyaparihAreNAvasthAnAdvirodhaH, abAdhitapramANaviSayIkRte vastutattve virodhAsambhavAt, anyathA saMzayajJAnasyaikAnekarUpasya vaizeSikeNa, grAhyagrAhakasaMvittirUpasya buddhyAtmanazcaikAnekasvabhAvasya saugatena kathaM pratipAdanamupapattimadbhavedyadi pramANapratipanne vastutastve virodhaH saGgaccheta, evaJca vartamAnaparyAyasyAnvayidravyadvAreNa trikAlAstitvapratipAdakaM pratItyavacanamiti siddham / paramANvArambhakadravyAt kAryadravyaM dvaNukAdi dravyAntaraM vaizeSikAbhiprAyataH, tena niHsRtaM sambaddhaM kAraNaM paramANvAdi yat 25 1 asaMbaddhasya / : 258 : "Aho Shrutgyanam" " Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] sAmAnyavizeSAtmakatvasthApanam / : 259 : pratipAdayati tadapi pratItyavacanam / tathAhi aNukarUpatayA paramANavaH prAdurbhatA vyaNu. katayA pracyutAH paramANurUpatayA avicalitasvarUpA abhyupagantavyAH, anyathA tadrUpatayAnutpAde prAktanarUpatA'pagamo na syAt , tadanapagame ca nottararUpatayotpattistadavasthAvat / paramANurUpatayA'pi binAzotpatyabhyupagame pUrvottarAvasthayonirAdhAravigamaprAdurbhAvaprasaktiH / na ca pUrvottarAvasthAvinAzaprAdurbhAvAbhyAM na kAraNavinAzaprAdurbhAvAviti vaktavyam, 5 tatastasyaikAntato himavadvindhyayoriva bhedaprasakteH / na ca kAraNAzritasya kAryadravyasyotpatte. nayaM doSaH, tayoryutasiddhitaH kuNDabadaravat pRthagupalabdhiprasaGgAt , ayutasiddhyaGgIkAre kAryotpattau kAraNasyApyutpattiH syAt, anyathA'yutasichyasambhavAt , na cAyutAzrayasamavAyitvamayutasiddhiH, samavAyaniSedhAt / na cAyutasiddhita eva samavAyasiddhiH, anyonyAzrayAt, na ca samavAyasyAdhyakSataH siddhiH, tantvAtmakapaTapratibhAsamantareNAparasamavAyasyA- 10 dhyakSapratipattAvapratipatteH / tasmAttathAbhUtavastupratipAdakamevA''tavacanama , ekAntapratipAdakantu nAptavacanamiti // 10 // nanu pratyutpannaparyAyasya svakAlavadatItAnAgatakAlayoH sattve'tInAnAgatakAlayorvartamAnakAlatApattiH, anyathA tadrUpatayA tayostatsattvAsambhavAt , traikAlyAyogAt tasya; tadvi. ziSTatAnupapattestathAbhUtArthapratipAdakaM vacanamapratItyavacanamevetyatrAha davvaM jahA pariNayaM taheva atthitti tammi smymmi| vigaya bhavissehiM u pajaehiM bhayaNA vibhayaNA va // 1 // dravyaM yathA pariNataM tathaivAstIti tasmin samaye / vigatabhaviSyadbhistu paryAya janA vibhajanA vA // chAyA // dravyamiti, cetanAcetanaM dravyaM tadAkArArthagrahaNarUpatayA ghaTAdirUpatayA vA yathA pariNataM 20 vartamAnasamaye tattathaivAsti vigatabhaviSyadbhistu paryAyairbhajanA kathazcittaistasyaikatvam, vibha. janA-kathaJcinnAnAtvaM vA zabdasya kathazcidarthatvAt / tataH pratyutpannaparyAyasya vigatabhaviSyadvayAM na sarvathai katvamiti kathaM tatpratipAdakavacanasyApratItyavacanateti bhAvaH // 1 // nanu ghaTAderarthasya kaiH paryAyairastitvamanastitvaM vetyatrAha parapajavehiM asarisagamehiM NiyameNa NiJcamavi nasthi / sarisehiM pi vaMjaNao atthi Na puNatthapajjAye // 2 // paraparyAyairasadRzagamainiyamena nityamapi nAsti / sadRzairapi vyaJjanato'sti na punararthaparyAthaiH // chAyA // 15 "Aho Shrutgyanam" Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ ekonatriMzam / pareti. vartamAnaparyAyavyatiriktabhUtabhaviSyatparyAyaiH vijAtIyajJAnagrAjhaiH niyamena sadA nAsti tavyam , tairapi tadA tasya sadbhAve'vasthAsaMkIrNatAprasaH, sAmAnyadharmaH sadravyapu. thivItvAdibhirvizeSAtmakaizca zabdapratipAdyairasti, sAmAnyavizeSAtmakasya zabdavAcyatvAt , sAmAnyamAtrasya tadvAcyatve zabdAdapravRttiprasaktararthakriyAsamarthasya tenAnukatvAt , vizeSa5 mantareNa sAmAnyAsambhavAt sAmAnyapratipAdanadvAreNa lakSaNayA vizeSapratipAdanamapi zabdAnna sambhavati, kramapratipattarasaMvedanAt , vizeSANAntvAnantyAt saMketAsambhavato na zabdavA. cyatvam , parasparavyAvRttasAmAnya vizeSayorapyavAcyatvam , ubhayadoSaprasaGgAt / tata ubhayAtmakaM bastu guNapradhAnabhAvena zabdenAbhidhIyate'taH sadRzaivyaJjanato'stItyupapannam , RjusUtrA bhimatArthaparyAyeNa tannaivAsti, anyo'nyavyAvRttavastusvalakSaNagrAhakatvAttasya // 2 // 10 nanu pratyutpannaparyAyeNa bhAvasyAstitvaniyame ekAntavAdApattirityAzaGkayAha paccuppaNNammi vi pajayammi bhayaNAgaI paDai davvaM / jaM egaguNAIyA aNaMtakappA gamavisesA // 3 // pratyutpanne'pi paryAye bhajanAgatiM patati dravyam / yadekaguNAdayo'nantakalpA gamavizeSAH // chAyA // 15 pratyutpanne'pIti, vartamAne'pi pariNAme svapararUpatayA sadasadAtmarUpatAM adhomadhyo bhaMdirUpeNa ca bhedAbhedAtmakatAM dravyaM bhajanAgatimAsAdayati, yata ekaguNakRSNatvAdayo'nantaprakArAstatra gamavizeSAH, teSAM ca madhye kenacidguNavizeSeNa yuktaM tat , tathAhi kRSNaM dravyaM tadrvyAntareNa tulyamadhikamUnaM vA bhavet prakArAntarAbhAvAna , prathamapakSe sarvathA tulya tve tadekatvApattiH uttarapakSayoH saMkhyeyAdibhAgaguNavRddhihAnibhyAM SaTsthAnakapratipattiravazya20 mbhAvinI / nanu pudgaladravyasyAparapudgaladravyApekSayA'nekAntarUpatA bhavatu, pratyutpanne vAtma dravyaparyAye kathamanekAntarUpatA, na, AtmaparyAyasyApi jJAnAdestattadrAhyArthApekSayA'nekAntarUpatve pudgalavadavirodhAt , dravyakaSAyayogopayogajJAnadarzanacAritravIryaprabhedAtmakatvAdAtmano'nekAntarUpatAyA Agame pratipAditatvAcca / / 3 / / itazcAnekAntAtmakatA''tmana ityAha kovaM upAyaMto puriso jIvassa kArao hoi| / tatto vibhaeyavvo parammi sayameva bhaiyavo / / 4 / / kopamupanayan puruSo jIvasya kArako bhavati / tato vibhajanIyaH parasmin svayameva bhajanIyaH // chAyA // 25 "Aho Shrutgyanam" Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] sAmAnya vizeSAtmakatvasthApanam / : 261 kopamiti, puruSaH kopapariNatimupanayan jIvasya parabhavaprAdurbhAvanirvarttako bhavati, tannimittakarmopAdAnAt | kopapariNAmamApadyamAnaH puruSaH parabhavajIvAdbhinno vyavasthApanIyaH, mRtpiNDa ghaTavatkAryakAraNayoH kathacidbhedAt, anyathA kAryakAraNabhAvo na syAt / na cAsau tato bhinna eva parabhave svayameva puruSo bhajanIyaH, AtmarUpatayA'bhedena vyavasthApyata iti bhAvaH, ghaTAdyAkArapariNatagRhavyavat kathavibhinna ityanekAntaH // 4 // dravyaM guNAdibhyo'nanyat, te'pi dravyAdananya evetyane kAntAnabhyupagamavAdina Ahu: rUvarasagaMdhaphAsA asamANaggahaNalakkhaNA jamhA / tamhA davvANugayA guNa tti se kei icchati // 5 // rUparasagandhasparzA asamAnagrahaNalakSaNA yasmAt / tasmAd dravyAnugatA guNA iti te kecidicchanti // chAyA || , rUpeti, yasmAd rUpAdayo bhinnapramANagrAhyA bhinnalakSaNAzca stambhakumbhAdivat, tato dravyAdbhinnA guNA iti vaizeSikAdayaH, siddhAntAnabhijJAH svayUthyA vA kecanAbhyupagacchanti, vadanti cokau hetU nAsiddhau dravyasya yamahamadrAkSaM tameva spRzAmIti anusaMdhAnAdhyakSa prAyatvAt, rUpAdInAJca pratiniyatendriyajanyapratyayavedyatvAt / dArzanaM spArzanaJca dravyamityAdyabhidhAnAdasamAnagrahaNatA dravyaguNayoH siddhA, guNavadravyaM, aguNavAn dravyAzrayI saMyogavibhAgeSvakAraNa- 15 manapekSo guNa iti vibhinnalakSaNatvamapi iti // 5 // abhedavAdI parihAramasyAha-- dUre tA aNNattaM guNasa he ceva tAva pAricchaM / kiM pajjavAhio hoja pajjave ceva guNasaNNA // 6 // dUre tAvadamyatvaM guNazabde eva tAvat pArIkSyam / kiM paryAyAdhiko bhavati paryAye caiva guNasaMjJA // chAyA // 5 10 " Aho Shrutgyanam" 20 dUra iti, guNaguNinorekAntenAnyatvaM tAvadUre, asambhAvanIyamiti yAvat guNAtma kadravyapratyayabAdhitatvAdekAntatadbhedasya, na vAyamabhedapratyayaH samavAyanimittaH, tasya niSiddhasvAt na caikatvapratyayasya prAguktAnumAnabAdhA, tasya ekatvapratyayAdhyakSa bAdhita karmanirdezAnantaraprayuktatvena kAlAtyayApadiSTatvAt, tatastayorekAntAnyatvasyAsambhavAt guNazabde evaM 25 tAvat kiM paryAyAdadhike guNazabdaH, uta paryAya eva prayukta iti pArIkSyamasti abhiprAyazca na paryAyAdanyo guNaH paryAyazca kathacidravyAtmaka iti vikalpaH kRtaH // 6 // yadi paryAyAdanyoM guNaH paryAyArthikavaguNArthiko'pi nayo vaktavyaH syAdityAha - Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ ekonatrizam do uNa NayA bhagavayA davaDiyapajayaTTiyA niyayA / etto ya guNavisese guNaTThiyaNao vi jujaMto // 7 // hau purnayau bhagavatA dravyAdhikaparyAyAthiko niymitii| etasmAcca guNavizeSa guNArthikanayo'pi yujyamAnaH // chAyA // 5 dvAviti, bhagavatA dravyArthikaparyAyArthikAviti dvau mUlanayo niyamitau, tatra guNavizeSe paryAyAdadhike mAdhe sati tadrAhakaguNAstikanayo'pi niyamayituM ucitaH syAt , anyathA'vyApakatvaM nayAnAM bhavet , ahaMto vA tadaparijJAnaM prasajyeta // 7 // na cAsau bhagavatokta ityAha-- jaM puNa arihayA tesu tesu suttesu goyamAINaM / pajavasaNNA NiyayA vAgariyA teNa pajjAyA // 8 // yat punararhatA teSu teSu streSu gautamAdibhyaH / paryAyasaMzA niyamitA vyAkRtAstena paryAyAH // chAyA // yaditi, bhagavatA yatasteSu sUtreSu 'vaNNapajave hiM gaMdhapajjavehiM [ bhaga0 sU0 zata0 14, u04, sU0 513 ] ityAdinA varNAdiSu paryAya saMjJA niyamitA gautamAdibhyo vyAkRtAH, tataH 15 paryAyA eva varNAdayo na guNA ityabhiprAyaH // 8 // atha tatra guNa eva paryAyazabdenoktastulyArthatvAt , ya eva paryAyaH sa eva guNa iti vacanAcetyAha parigamaNaM pajjAo aNegakaraNaM guNatti tullatthA / tahavi Na guNa tti bhaNNai pajjavaNayadesaNA jamhA / / 9 / / parigamanaM paryAyo'nekakaraNa guNa iti tulyAe~ / tathApi na guNa iti bhaNyate paryavanayadezanA yasmAt // chAyA // parigamanamiti, pari samantAt sahabhAvi bhiH kramabhAvibhizca bhedairvastunaH pariNatasya gamanaM paricchedo yaH sa paryAyaH, viSayaviSayiNorabhedAt / anekarUpatayA vastunaH karaNaM jJAnaM karoteAnArthatvAt , guNaH, viSayaviSayiNorabhedAdeva / iti guNaparyAyazabdau tulyArthI 25 tathApi na guNArthika ityabhihitaM tIrthakRtA, yato bhagavatA paryAyanayadvAreNaiva dezanA kRtA // 9 // 20 1jJAnasukhavIryAdaya: sahabhAvinasta eva guNAH, sukhaduHkhaharSaviSAdAdayaH kramavRttayaH, te paryAyAH, kAla. bhedavibhedApekSayA guNaparyAyayorbhadasyAnubhavAt kathaJciddhadaH, dharmyapekSayA kathaJcidabhedaH // "Aho Shrutgyanam" Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] sAmAnyavizeSAtmakatvasthApanam / guNadvAreNApi dezanAyAM bhagavataH pravRttirupalabhyate'to na guNAbhAva ityAha japanti asthi samaye egaguNo dasaguNo anaMtaguNo / ruvAI pariNAmo bhaNNai tamhA guNaviseso // 10 // jalpantyasti samaye ekaguNo dazaguNo'nantaguNaH / rUpAdi: pariNAmo bhaNyate tasmAduNavizeSaH // chAyA || jalpantIti dravyaguNAnyatvavAdino jalpanti vidyata eva siddhAnte ' egaguNakAlAe duguNakAlAe ' [ bhaga0 za0 pU0 u0 7, sU0 217] ityAdi rUpAdau vyapadezaH, tasmAdrUpAdirguNavizeSa evetyasti guNArthiko nayaH, upadiSTazca bhagavateti // 10 // atra siddhAntavAdyAha guNasahamaMtareNAvi taMtu pajjavavisesasaMkhANaM / sijjhai NavaraM saMkhANasatyadhammo taiguNo ti // 11 // guNazabdamantareNApi tattu paryavavizeSasaMkhyAnam / siddhyati navaraM saMkhyAnazAstradharmaH tAvaDuNa iti // chAyA // guNeti, rUpAdyabhidhAyiguNazabdavyatirekeNApi ekaguNakAla ityAdikaM paryAya vizeSasaMkhyAnavAcakaM vacaH siddhyati na punarguNAstikanayapratipAdakatvena, yataH saMkhyAnaM gaNitazAstradharmaH, ayaM tAvadguNa iti, etAvatA'dhiko nyUno vA bhAva iti gaNitazAstradharmatvAdasyetyarthaH // 11 // dRSTAnto'mumevArthaM draDhayati jaha dasa dasaguNammi ya egammi dasattaNaM samaM caiva / ahiyammi viguNasade taheya eyaM piTThavaM // 12 // : 266 : yathA dazasu dazaguNe va ekasmin dazatvaM samaM caiva / adhikespi guNazabde tathaivaitadapi draSTavyam // chAyA || "Aho Shrutgyanam" 5 10 15 20 yatheti yathA dazasu dravyeSu ekasmin vA dravye dazaguNite dazazabdAtireke'pi dazatvaM , samameva tathaivaitadapi na bhidyate paramANurekaguNakRSNAdiriti, ekAdizabdAdhikaye guNaparyAyazabdayorbhedo vastu punastulyamiti bhAvaH, na ca guNAnAM guNaparyAyatve guNaparyAyavaddravyam 25 [ tatrA0 a0 pU, sU0 37 ] iti sUtraM virudhyate, yugapadayugapadbhAviparyAya vizeSapratipA danArthatvAttasya, na caivamapi matubyogyadravya vibhinna paryAyasiddhiH, nityayoge'tra matuvidhAmAt Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ekonatriMzam / dravyaparyAyayoH tAdAtmyAtsadA'vinirbhAgavartitvAt , anyathA pramANabAdhopapatteH, saMjJAsaMkhyAskhalakSaNArthakriyAbhedAdvA kathaJcittayorabhede'pi bhedasiddherna matubanupapattiH / / 12 / / evaM dravyaparyAyayo daikAntapratiSedhe'bhedaikAntavAdyAha eyaMtapakkhavAo jo uNa davvaguNajAibheyammi / aha puvvapaDikuTTho uAharaNamittameyaM tu // 13 // ekAntapakSavAdo yaH punadravyaguNajAtibhedeSu / . atha pUrvapratikruSTa udAharaNamAtrametattu / / chAyA // ekAnteti, yaH punadravyaguNajAtibhedeSu ekAntavyatiriktAbhyupagamavAdaH sa pUrvameva pratikSiptaH, tadbrAhakapramANAbhAvAt , abhedagrAhakasya sarvamekaM sadavizeSAt , vizeSe vA viya10 kusumavadasattvaprasaGgAditi pradarzitatvAt , tathApi tatsvarUpe dAyaryotpAdanArthamudAharaNamAtraM vakSye // 13 // tadevAha--- piuputtaNattu bhavyayabhAUNaM egapurisasaMbaMdho / Na ya so egassa piyatti sesayANaM piyA hoi / / 14 // pitRputranaptRbhAgineyabhrAtRNAmekapuruSasambandhaH / na ca sa ekasya piteti zeSANAM pitA bhavati // chAyA // pitriti, pitRtvAdibhirya ekasya puruSasya sambandhaH tenAsAveka eva pitrAdivyapadezamAsAdayati, na cAsAvekasya pitAputrasambandhata iti zeSANAmapi pitA bhavati // 14 // upanayati jaha saMbaMdhavisiTTo so purisbhaavnniriso| taha davamiMdiyagayaM rUvAivisesaNaM lahai / / 15 // yathA sambandhaviziSTo'sau puruSaH puruSabhAvaniratizayaH / tathA dravyamindriyagataM rUpAdivizeSaNaM labhate // chAyA // yatheti, yathoktasambandhaviziSTaH pitrAdivyapadezamAzrityAsau puruSarUpatayA niratiza25 gro'pi san tathA dravyamapi ghrANarasanacakSustvazrotrasambandhamavApya rUparasagandhasparzazabdavya padezamAtraM labhate dravyasvarUpeNAviziSThamapi, na hi zakendrAdizabdabhedAdgIrvANanAthasyeva rUpA. dizabdabhedAt vastubhedo yuktaH, tadA dravyAdvaitai kAntasthiteH kathazcidbhedAbhedavAdo dravyaguNayomithyAvAda iti // 15 // 20 "Aho Shrutgyanam" Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / sAmAnyavizeSAtmakatvasthApanam / ; 265 : asya nirAkaraNAyAha hojAhi duguNamahuraM aNaMtaguNakAlayaM tu jaM davvaM / Na u Daharao mahallo vA hoi saMbaMdhao puriso // 16 // bhaved dviguNamadhuraM anaMtaguNakRSNaM tu yadravyam / na valpako mahAnyA bhavati sambandhaH puruSaH // chAyA // bhavediti, yadi nAma AmrAdidravyameva rasanasambandhAdrasa iti vyapadezamAtramAsAdayet , dviguNamadhuraM rasataH kuto bhavet , tathA nayanasambandhAdyadi nAma kRSNamiti bhavedanantaguNakRSNaM tat kutaH syAt, vaiSamyabhedAvagatenayanAdisambandhamAtrAdasambhavAt, tathA putrAdisambandhadvAreNa pitrAdireva puruSo bhavet , na tvalpo mahAn veti yuktaH, vizeSapratipatte. rupacaritatve mithyAtve vA sAmAnyapratipattAvapi tathAprasaktariti bhAvaH // 16 // 10 abhedaikAntavAdyAha bhaNNai sambandhavasA jai saMbaMdhattaNaM aNumayaM te / NaNu saMbaMdhavisese saMbaMdhivisesaNaM siddhaM // 17 // bhaNyate sambandhavazAdhadi sambandhitvamanumataM tava / nanu sambandhavizeSa sambandhivizeSaNaM siddham // chAyA // 15 bhaNyata iti, yadi sambandhasAmAnyavazAtsambandhitvasAmAnyaM tavAnumataM nanu sambandhavizeSadvAreNa tathaiva sambandhivizeSo'pi kiM nAbhyupagamyate // 17 // siddhAntavAdyAha-- jujjai saMbaMdhavasA saMbaMdhivisesaNaM Na uNa eyaM / NayaNAivisesagao rUpAivisesapariNAmo // 18 // 20 yujyate samvandhavazAtsambandhivizeSaNaM na punaretat / nayanAdivizeSagato rUpAdivizeSapariNAmaH / / chAyA // yujyata iti, sambandhivizeSaH saMbandhavazAyujyate yathA daNDAdisambandhavizeSajanitasambandhavizeSasamAsAditasambandhivizeSo'vagataH / dravyAdvaitavAdinastu na sambandhivizeSaH, nApi sambandhavizeSaH saGgacchata iti kuto nayanAdivizeSasambandhavizeSajanito rUpAdivi* 25 zeSapariNAmaH // 18 // "Aho Shrutgyanam" Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 266 : 5 15 [ ekonatriMzam navanekAntavAdino'pi rUparasAderanantadviguNAdivaiSamyapariNatiH kathamupapannetyatrAha rors visamapariNayaM kaha eyaM hohiitti uvaNIyaM / taM hoi paraNimittaM Na vatti etthatthi egaMto // 19 // bhaNyate viSamapariNataM kathametadbhaviSyatItyupanItam / tadbhavati paranimittaM na vetyatrAstyekAntaH // chAyA // bhaNyata iti, zItoSNasparzavadekatraikadA virodhAdekatrAmraphalAdau viSamapariNatiH kathamiti yadi bhaNyate tatrAptena paranimittaM tadbhavatItyupanItam, dravyakSetrakAlabhAvAnAM sahakAriNAM vaizvitryAt kAryamapi vaicitryamAsAdayati, tadAtrAdivastu viSamarUpatayA paranimittaM bhavati, navA paranimittamevetyatrApyekAnto'sti, svarUpasyApi kathaJcinnimittatvAt tanna 10 dravyAdvaitaikAnta: sambhavI // 19 // sammatitattvasopAne 25 dravyaguNayorbhedekAntavAdinA prAk pradarzitatalakSaNasyaikatvapratipanyadhyakSa bAdhitatvAlakSaNAntaraM vaktavyaM tadAha- roars foI jammavigamA ya guNalakkhaNaM ti vattavyaM / evaM saha kevaliNo jujjai taM No u daviyarala || 20 || dravyasya sthitirjanmavigamau ca guNalakSaNamiti vaktavyam / evaM sati kevalino yujyate tanna tu dravyasya // chAyA // dravyasyeti dravyasya lakSaNaM sthitirguNAnAJca janmavigamau lakSaNamiti vaktavyam, evaM sati kevalina etallakSaNaM yujyate, tatra kila kevalAtmanA sthita eva cetanAcetanarUpA anye'rthA jJeyabhAvenotpadyante, ajJeyarUpatayA ca nazyanti, na tu dravyasyANvAderlakSaNamidam, na 20 Nau rUpAdayo jAyante atyantabhinnatvAdgavyazvAdivat, athavA kevalino'pi sakalajJeyagrAhiNo naitalakSaNaM yujyate, na cApi dravyasyAcetanasya guNaguNinoratyantabhede'sattvApatteH, asatozca kharaviSANAdevi lakSaNAsambhavAditi // 20 // davvatthaMtarabhUyA muttA muttA ya te guNA hoja / jara muttA paramANU Natthi amuttesu aggahaNaM // 21 // dravyArthAntarabhUtA mUrttA amUrttAzca te guNA bhaveyuH | yadi mUrttAH paramANako na saMti amUrtteSvagrahaNam || chAyA || dravyeti dravyArthAntarabhUtaguNavAdino dravyAdarthAntarabhUtA guNA mUrttA amUrttA vA bhaveyuH, "Aho Shrutgyanam" Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sopAnam / sAmAnyavizeSAtmakatvasthApanam / yadi mUtaH na tarhi paramANavo bhavanti, mUrtimadrUpAdyAdhAratvAt , anekapradezikaskandhadravyavat , athAmUrtAH, agrahaNaM teSAM, amUrttatvAdAkAzavat , tato dravyaguNayoH kathaJcidbhedAbhedAvabhyupagamanIyau, anyathoktadoSaprasakteH / tathA hi dravyaguNayoH kathaJcidbhedaH yathAkramamekAnekapratyayAvaseyatvAt , kathaJcidabhedo'pi rUpAdyAtmanA dravyasvarUpasya rUpAdInAJca dravyAtmakatayA pratIteH, anyathA tadabhAvApatteH / / 21 / / tata: sIsamaIvipphAraNamettattho'yaM ko samullAyo / iharA kahAmuhaM ceva patthi evaM sasamayammi // 22 // ziSyamativisphAraNamAtrArtho'yaM kRtaH samullApA / itarathA kathAmukhameva nAsti evaM svasamaye || chAyA // ziSyeti, ziSyabuddhivikAsanamAtrArtho'yaM kRtaH prabandhaH, itarathA kathaivaiSA nAsti svasiddhAnte, kimete guNA guNino bhinnA AhosvidabhinnA iti, anekAntAtmakatvAtsakala. vastunaH // 22 // evaMrUpe ca vastutattve'nyathArUpaM tatpratipAdayanto mithyAvAdina evetyAha Na vi asthi aNNavAdoNa vi tavvAo jinnovesmmi| 15 taM ceva ya maNNaMtA avamaNNaMtA Na yAti // 23 // . nApyastyanyavAdo nApi tadvAdo jinopdeshe| tadeva ca manyamAnA avamanyamAnA na jAnanti // chAyA // neti, guNaguNinoranyavAdo naivAsti nApyananyavAdo jinopadeze dvAdazAGge pravacane, sarvatra kathazcidityAzrayaNAt , tadeva anyadeveti vA manyamAnAH svamananIyamevAvamanyamAnA 20 vAdino'bhyupagataviSayAvajJAvidhAyitvAdajJA bhavanti, abhyupagamanIyavastvastitvapratipAdakopAyanimittAparijJAnAnmRSAvAdivaditi tAtparyAthaH / tato'nekAntavAda eva vyavasthitaH // 23 // ___ nanu sarvatrAne kAnta iti niyame'nekAnte'pyanekAntAdekAntaprasaktiH, atha na tatrAnekAntastadA'vyApako'nekAntavAda ityatrAhabhayaNA vi hu bhaiyavvA jaha bhayaNA bhayai svvdvvaaii| 25 evaM bhayaNANiyamo vi hoi samayAviroheNa // 24 // bhajanApi khalu bhaktavyA yathA bhajanA bhajate sarvadravyANi / evaM bhajanAniyamo'pi bhavati samayAvirodhena // chAyA // "Aho Shrutgyanam" Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattva sopAne [ ekonatriMzam bhajaneti, yathA bhajanA anekAnto bhajate sarvavastUni tadatatsvabhAvatayA jJApayati tathA bhajanApi bhajanIyA, anekAnto'pyanekAnta ityarthaH, nayapramANApekSayA ekAntazcAnekAntazceti jJApanIyaH eva bhajanA sambhavati niyamaJca, anekAnte ekAntazcetyarthaH / siddhAntasya rayaNappabhAsiyA sAsayA siyA'sAsayA' ( jIvAjIvAbhi0 pratipa0 3 u0 1, 5 sU0 78 ) ityevamanekAntapratipAdakasya ' vbaTTayAe sAsayA pajjavaTTayAe asAsayA ityevaM caikAntAbhidhAyakasyAvirodhena / na caivamavyApako'nekAntavAdaH syAtpadasaMsUcitAnekAntagarbhasyaikAntasya tattvAt, anekAntasyApi syAtkAralAJchanaikAntagarbhasyAne kAntasvabhAvatvAt, na cAnavasthA, anyanirapekSasvasvarUpata eva tathAtvopapatteH, yadvA svarUpata evAnekAntasyaikAntapratiSedhenAnekAntarUpatvAt syAdekAntaH syAdanekAnta iti kathaM nAnekAnte'ne10 kAntospi / anekAntAtmaka vastuvyavasthApakasya tadvyavasthApakatvaM svayamanekAntAtmakatvamantareNAnekAntasyAnupapannamiti na tatrAvyApakatvAdidoSa ityasakRdAveditamiti // 24 // nanvanekAntasya vyApakatve SaDjIvanikAyAH, tadudghAte vA dharma ityAtrApyanekAnta eva syAdityatrAha : 268 : 15 niyameNa sahahaMto chakkAe bhAvao na saddahai | haMdi apajjavesu vi saddahaNA hoi avibhattA // 25 // niyamena zraddhadhAnaH SaTkAyAn bhAvato na zraddhatte / haMdi aparyaveSvapi zraddhA bhavatyavibhaktA / chAyA // niyameneti, SaDevaite jIvAH kAyAzceti niyamena zraddhadhAnaH SaTkAyAn bhAvataH paramArthato na zraddhatte jIvarAzyapekSayA teSAmekatvAt kAyAnAmapi pudgalatayaikatvAt, jIvapudga20 lapradezAnAM parasparAvinirbhAgavarttitvAcca jIvapradezAnAM syAdajIvatvaM pratyekaM prAdhAnyavivakSayA syAdanikAyatvam, sUtravihitanyAyena pravRttasyApramattasya hiMsA'pyahiMseti tadvAte syAdadharma iti, na bhAvasamyagdRSTirasau syAt, dravyasamyagdRSTistu syAt bhagavataivamuktamiti jinavacanarucisvabhAvatvAt / tato'paryAyeSvapi na vidyante arcirmurmurAdayo vivakSitaparyAyA yeSu pudgaleSu teSvapi avibhakta zraddhAnaM yattadapi bhAvata eva bhavet, arciSmAnayaM bhAvo bhUto bhAvI 25 veti, tannAvyApako'nekAntavAdaH || 25 // nanvanekAntasya vyApakatve gacchati tiSThatItyatrApyanekAntaH syAta, tathA'bhyupagame ca tayorabhAvaprasaktirityatrAha - 1. handirviSAdavikalpapazcAttApanizcayasatyeSu vartate // "Aho Shrutgyanam" Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / sAmAnyavizeSAtmakatvasthApanam / gaiparigayaM gaI ceva kei NiyameNa daviyamicchati / taM pi ya uDDhagaIyaM tahA gaI annahA agaI // 26 // gatiparigataM gatyeva keciniyamena dravyamicchanti / / tadapi cordhvagatika tathA gatiranyathA'gatiH // chAyA // gatIti / gatikriyApariNAma dravyaM gatimadeveti kecinmanyante tadapi gatikriyApari. 5 NataM jIvadravyaM sarvato gamanAyogAdU; dipratiniyatadiggatika tairvAdibhirabhyupagantavyam , evamca tat pratiniyatadiggamanenaiva gatimat , anyathApi gatimatsyAt , tathAcAbhipretadezaprAptivadanabhipretadezaprAptirapi tasya bhavedityanupalabhyamAnayugapadviruddhobhayadezaprAptiprasaktaratrApyanekAnto nAvyApakaH, abhipretagatireva tatrAnabhipretA'gatiriti cenna, anabhipretagatyabhAvAbhAve pratiniyatagatibhAva eva na bhavet , tatsadbhAve vA tadavastho'nekAntaH // 26 // 10 syAdetat , dahanAhahanaH pavanAt pavana ityatrApyanekAnte dahanAdAvadahanAdeviruddharUpasya sambhavAtsvarUpAbhAvaH syAdityatrAha----- guNaNivvattiyasaNNA evaM dahaNAdao vi dahavvA / jaM tu jahA paDisiddhaM datvamadavvaM tahA hoi / / 27 / / guNanirvartitasaMjJA evaM dahanAdayo'pi draSTavyAH / 15 yatta yathA pratiSiddhaM dravyamadravyaM tathA bhavati // chAyA // guNeti / yeSAM dahanAdinA guNenotpAditA saMjJA te'pi dahanapavanAdaya evamevAnekAntAtmakA draSTavyAH, tathAhi dAhyapariNAmayogyaM tRNAdikaM dahatIti dahanaH, tadapariNatisvabhAvaM svAtmAkAzAprAptavatrAdikaM na dahatIti / tena yadravyaM yathA dahanarUpatayA pratiSiddhaM tadadravyamadahanAdirUpam , tathA bhajanAprakAreNa syAhahanaH syAnneti bhavati tato nAvyApyane / kaantH| tathA'dahana ityatrApyane kAntaH, tathAhi yadudakadravyaM yathA dahana rUpeNa pratiSiddhaM dahano na bhavatIti aDhahana iti tadapi na sarvathA'dahanadravyaM bhavati, pRthivyAderadahanarUpAghyAvRttatvAta , anyathA dahanavyatiriktabhUtaikatvaprasaGga ityanekAnta eva, adahanavyAvRttasya tadravyatvAt // 27 // nanvevaM tadatadvyatvAjjIvadravyamajIvadravyam , ajIvadravyazca jIvadravyaM myAdityatrAha-- 25 kuMbho Na jIvadaviyaM jIvo vi Na hoi kuMbhadaviyaM ti / tamhA do vi adaviyaM aNNoNavisesiyA hoMti // 28 // kumbho na jIvadravyaM jIvo'pi na bhavati kumbhadravyamiti / tasmAddhAvapyadravyaM anyo'nyavizeSitau bhavataH / / chAyA / "Aho Shrutgyanam" Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lammatitattvasopAne [ ekonatriMzam kumbha iti, kumbho jIvadravyaM na bhavati jIvo'pi na bhavati ghaTadravyam, tasmAddAvapyadravyamanyo'nyavizeSitau parasparAbhAvAtmakau / tathAhi jIvadravyaM kumbhAderajIvadravyAyAvRttaM avyAvRttaM vA, Adhe svarUpApekSayA jIvo jIvadravyama, kumbhAdyajIvadravyApekSayA ca na jIvadravyamityubhayarUpatvAdanekAnta eva dvitIye ca sarvasya sarvAtmakatApatteH pratiniya 5 tarUpAbhAvatastayorabhAvaH kharaviSANavat, tataH sarvamanekAntAtmakamanyathA pratiniyatarUpatA' nupapatteriti vyavasthitam // 28 // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnaMdasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijaya : 270 : 10 kamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitattvasopAnasya sAmAnyavizeSAtmakatvasthApanaM nAma ekonatriMzaM sopAnam // 20 --- utpAdAdivizeSanirUpaNam / atha pratyutpannaparyAyaM vigatabhaviSyadbhayAM yatsamAnayati vacanaM tatpratItyavacanamiti yaduktaM tatra vacanAdiko'pi paryAyaH, sa cAprayatnAnantarIyako vacanavizeSalakSaNaH, ghaTA15 dikastu prayatnAnantarIyaka iti kecitsaMpratipannAH, tannirAkaraNAya yadyato'nvayavyatirekAbhyAM pratIyate tattata evAbhyupagantavyamanyathA kAryakAraNabhAvAbhAvaprasaktirityAha--- upAo duvippo paogajaNio ya vIsasA ceva / tattha upaogajaNio samudayavAyo aparisruddho // 29 // utpAdo dvivikalpaH prayogajanitazca visnasA caiva / tatra tu prayogajanitassamudayavAdo'parizuddhaH // chAyA // utpAda iti dvividha utpAdaH, puruSetarakArakavyApArajanyatayA adhyakSAnumAnAbhyAM tathA tasya pratIteH / puruSavyApArAnvayavyatirekAnuvidhAyitve'pi zabdavizeSasya tadajanyatve ghaTAderapi tadajanyatAprasakteH, vizeSAbhAvAt pratyabhijJAnAdezva vizeSasya prAgeva nirAsAt / tatra prayogeNa yo janitaH - utpAdaH, mUrttimadravyArabdhAvayavakRtatvAtsa samudAya25 vAdaH, tathAbhUtA''rabdhasya samudAyAtmakatvAt tata evAsAvaparizuddhaH sAvayavAtmakasya tacchabdavAcyatvenAbhipretatvAt // 29 // visAjanito'pyutpAdo dvividha ityAha- .) "Aho Shrutgyanam" Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] utpAdAdivizeSanirUpaNam / sAbhAvio vi samudayakao vva egattiovva hojAhi / AgAsAIANaM tiNhaM parapacao'NiyamA // 30 // svAbhAviko'pi samudAyakRto vA ekatviko vA bhavet / AkAzAdInAM trayANAM parapratyayo'niyamAt / / chAyA // svAbhAvika iti, svAbhAvikaca dvividha utpAdaH, ekaH samudAyakRtaH, prAkpratipA- 5 ditAkyavArabdho ghaTAdivat, aparazcaikatvikaH anutpAditAmUrtimavyAvayavArabdhaH, AkA zAdivat, AkAzAdInAJca trayANAM dravyANAmavAhakA dighaTAdiparadravyanimitto'vagAhanAdikriyotpAdo'niyamAt-anekAntAdbhavet , avagAhakagantasthAtadravyasannidhAnato'mbaradharmAdharmadhvavagAhanagatisthitikriyotpattinimittabhAvotpattirityabhiprAyaH // nanu anArabdhAmUrtima. vyAvayavatve gaganAdInAM nirakyavatvaprasakteranekAntAtmakatvavyAdhAtaH, na, mUrtimavyAnAra- 10 bdhAnAmapi teSAM sAvayavatvAt , pradezavyavahArasyAkAze darzanAt / na ca tadvyavahAro mithyA, mithyAtva nimittAbhAvAt , na ca saMyogasyAvyApyavRttisaMyogAdhAratvAttannimittaH sAvayava. svAdhyAropo mithyAtvakAraNam , niravayave'vyApyavRtti saMyogAdhAratvasyAdhyAropanimittasyaivAnupapatteH, AkAzasya niravayavatve zrotrAkAzasamavetasyevAnyatra samavete zabdasyApyasmadAde. rupalammaprasaGgAcca, niravayavaikAkAzasamavetatvAt / dharmAdharmAbhisaMskRtakarNazaSkulyavaruddhAkA. 15 zadeza eva zrotramanyatra samavetantu na tatra samavetamiti cenna sAvayavatvaprasaGgAt , zrotrAkAzapradezAdanyatra samavetazabdAdhArAkAzadezasyAnyatvAt , sAvayavatvAbhAve'mbarasya zabdasya nityatvasarvagatatvaprasaGgAca, AkAzaikaguNatvAttanmahattvavat , kSaNikaikadezavRttivizeSaguNatvaM zabdasya pramANataH siddhatvAnnAyaM doSa iti cenna sAvayavatvaprasaGgAt, tadekadezavRttitvAcchandasya, na hi niravayavatve tasyaikadezaH saGgacchate / na ca saMyogasyAvyApyavRttitvanibandhano'yameka- 20 dezavyapadeza iti vAcyam , AkAzaM vyApya saMyogo na vartate tadekadeze vartata ityabhyupagamaprasaGgAt, vyApyavRttitvaM hi sAmastyavRttitvaM tatpratiSedhazca paryudAsapakSe ekade. zavRtitvameva, prasajyapakSe tu vRttipratiSedha eva, na cAsau yuktaH, saMyogasya guNatvena dravyAzritatvAt , tadabhAve tadabhAvAt, AkAzasya niravayavatve santAnavRttyA zabdasyA 1. yugapannikhiladravyAvagAhaH sAdhAraNakAraNApekSaH, yugapannikhiladravyAvasAhatvAt , ya evaM sa evam, yathekasaraHsalilAntaHpAtimatsyAdyavagAhaH tathA'vagAhazcAyam , tasmAttathA, yaccApekSaNIyamatra sAdhAraNaM kAraNaM tadAkAzamiti, atra vizeSastattvanyAyavibhAkare draSTavyaH, evaM dharmAdisiddhirapi // 2. paryAyArthAdezAt pUrvapUrvAkAzapradezebhya uttarottarAkAzapradezotpattyA kazcittadabhinnasya vyomno'pi samutpAdAt sAvayavatvamiti bhAvaH / 3. prasajyapakSe vyApyavRttI niSiddhAyAM na nabhasa ekadezAnabhyupagame tenApi vRttyasambhave vRttimAtrasyApi pratiSedhaH syAt, na caitattathopapadyate zabdasya guNatvasvIkArAdgaNasya cAvazyaM dravyAzritatvAditi / / "Aho Shrutgyanam" Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 272 : sammatitasvasopAne [ triMzam gatasya zrotreNAnupalabdhiprasaGgazca anyAnyAkAzadezotpattidvAreNa tasya zrotrasamavetatvAnupapatteH, vIcItaraGganyAyenetaretarAkAza dezAdAvanyAnyazabdotpattiprakalpanAyAM kathaM nAkAzasya sAvayavatA, ki zabda pratyAkAzasya samavAyikAraNatA'GgIkriyate, yazca samavAyikAraNaM tatsAvayavam, yathA tantvAdi, samavAyikAraNaJca zabdaM pratyAkAzaM pareNAbhyupagatam, na ca 5 paramANvAdinA vyabhicAraH, tasyApi sAvayavatvAt, anyathA dvyaNukabuddhyAdestatkAryaMsya sAvayavatvaM na syAt, na ca buddhyAdeH sAvayavatvamasiddham, AtmanaH sAvayavatvena tadvizeSaguNasya buddhyAdeH kathacittAdAtmyAt sAvayavatvopapatteH / api ca sAvayavamAkAzaM tadvinAzAnyathAnupapattaH, anityaJcAkAzaM tadvizeSaguNAbhimatazabdavinAzAnyathAnupapatteH tathAhi zabdo na tAvadAzrayavinAzAdvinazyati, tasya nityatvAbhyupagamAt na virodhiguNaprAdurbhAvAt, 10 tanmahattvAderekArthasamavAyitvena rUparasayoriva virodhitvAsiddheH, virodhitve vA zravaNasamaye'pi tadabhAvaH syAt, tadApi tanmahattvasya bhAvAt / nApi saMyogAdirvirodhiguNaH, tasya tatkAraNatvAt / nApi saMskAraH, tasya guNatvena zabde'sambhavAt sambhave vA zabdasya dravyatvaprasaktiH, AkAzasya dravyatvena tatsambhave'pi tasyAbhAve AkAzasyApyabhAvaprasaktiH tasya tadvyatirekAt, vyatireke vA tasyeti sambandhAyogAt / nApi zabdopalabdhi prApaka15 dharmAdyabhAvAt tadabhAvaH, vibhinnAzrayasya tasyAnena vinAzayitumazakyatvAt, zakyatve vA tadAdhArasyApi vinAzaprasaGgaH, tasya tadavyatirekAt, tasmAdambaravizeSaguNatve zabdasya tadvinAzAnyathAnupapattyA tasyApi vinAzitvam, tato'pi sAvayavatvam evaJca sarvaM vastutpAdavinAzasthityAtmakatvAt kathaJcit sAvayavaM siddham, tataH prayogavisrasAtmaka mUrttimadravyAnArabdhatvenAkAzAderutpAda aikatviko'bhidhIyate, na punarniravayavakRtatvAdaikatvikaH, ayamapi 20 syAdaikatvikaH na syAdanaikatvikaH na vaikatvika eva, evaM mUrttimadamUrttimavayavadravyadvayotpAdyAvagAhagatisthitInAM yathoktaprakAreNa tatrotpatteravagAhagatisthitisvabhAvasya ca viziSTakAryatvAd viziSTakAraNapUrvakatvasiddhestatkAraNe AkAzAdisaMjJAH samayanibaMdhanAH siddhAH // 30 // 25 utpAdava dvigamospi tathAvidha evetyAha fararara esa vihI samudayajaNiyammi so u duviyayo / samudayavibhAgamettaM atyaMtara bhAvagamaNaM ca // 31 // vigamasyApyeSa vidhiH samudayajanite sa tu dvivikalpaH / samudayavibhAgamAtramarthAntarabhAvagamanaJca // chAyA // vigamasyeti, svAbhAvikaH prayogajanitazceti vigamo'pi dvividhaH, tadvayAtiriktavastva "Aho Shrutgyanam" Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam . ] utpAdAdivizeSanirUpaNam / bhAvAt pUrvAvasthAvigamavyatirekeNa uttarAvasthotpattyanupapatteH, na hi bIjAdInAmavinAze'GkurAdikAryaprAdurbhAvo dRSTaH, na cAvagAhagatisthityAdhAratvaM tadanAdhAratvasvabhAvaprAktanAvasthAbhvaM samantareNa sambhavati tatra samudayajanite yo vinAzaH sa ubhayatrApi dvividhaH ekaH samudayavibhAgamAtraprakAro vinAzaH, yathA paTAdeH kAryasya tatkAraNapRthakkaraNe tantuvibhAgamAtram, dvitIprakArasvarthAntarabhAva gamanaM vinAzaH, yathA mRtpiNDasya ghaTArthAntarabhAvanotpAdo vinAzaH / na 5 cArthAntararUpavinAzavinAze mRtpiNDaprAdurbhAvaprasaktiriti vaktavyam, pUrvottarakAlAvasthayorasaMkIrNatvAt, atItataratvena prAktanAvasthAyA utpatteH, atItasya ca varttamAnatA'yogAt, tayoH svasvabhAvAparityAgatastathAniyatatvAt, tuccharUpasya svabhAvasyAbhAva: syAdapi tadabhAvarUpaH, na tu vastvantarAdupajAyamAnaM vastvantaramatItatarAvasthArUpaM bhavitumarhati, taratamapratyayArthavyavahArAbhAvaprasakteH // 31 // na cotpAdavinAzayoraikAntikatadrUpatA'bhyupagame'nekAntavAdavyAghAtaH, kathaJcittayostadrUpatvAbhyupagamAdityAha-- tiNi vi upAyAI abhiSNakAlo ya bhiNNakAlA ya / atyaMtaraM aNatthaMtaraM ca daviyAhi gAyatrvA // 32 // yo'pyutpAdAdayo'bhinnakAlAzca bhinnakAlAzca / arthAntaramanarthAntaraJca dravyAjjJAtavyAH || chAyA // traya iti, utpAdavigama sthitisvabhAvAstrayo'pi parasparato'nyakAlAH, yato na paTAderusyAdasamaya eva vinAzaH, tasyAnutpattiprasakteH, nApi tadvinAzasamaye tasyaivotpattiH, avinAzApatteH, na ca tatprAdurbhAva samaya eva tasthitiH, tadrUpeNaivAsthitasyAnavasthAprasaktitaH prAdurbhAvAyogAt, na ca ghaTarUpamRtsthitikAle tasyAvinAza:, tadrUpeNAvasthitasya vinAzA - 20 nupapatteH na ca ghaTavinAzaviziSTamRtkAle tasyA evotpAdo dRSTaH, nApi tadutpAdaviziSTa - mRtsamaye tasyA eva dhvaMso'nutpattiprasaGgata eva tatastrayANAmapi bhinnakAlatvAttaddravyamarthAntaraM nAnAsvabhAvam, na dhanyo'nyavyatiriktakAlotpAdavigamadhrauvyAvyatirikta mekasvarUpaM dravyamupapadyate, tasya tebhyo'bhedaprasakteH / na ca tadbhinnamevAstu, tatritayavikalasya tasya tathA'nupalabdhito'satvAt na caikasya dravyasyAbhAvAdane kAntAbhAvaprasaktiH, yato'bhi- 25 nakAlAzvotpAdAdayaH, na hi kuzUlavinAzaghaTotpAdayorbhinnakAlatA, anyathA vinAzAt kAryotpattiH syAt, ghaTAdyuttaraparyAyAnutpattAvapi prAktana paryAyadhvaMsaprasaktizca syAt, pUrvottarapayAvinAzotpAdakriyAyA nirAdhArAyA ayogAttadAdhArabhUtadra vyasthitirapi tadA'bhyupaga 35 "Aho Shrutgyanam" : 27 : 10 15 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 274 : sammatitasya sopAne [ triMzam tavyA na ca kriyAphalameva kriyAdhAraH, tasya prAgasattvAt, satve vA kriyAvaiphalyAt, tatastrayANAmabhinnakAlatvAttadavyatiriktaM dravyamabhinnam / na ca ghaTotpAdavinAzApekSayA bhinnakAlatayA'rthAntaratvam kuzUlaghaTavinAzotpAdApekSayA'bhinna kAlatvenAnarthAntaratvAdekAnta iti vaktavyam, dravyasya pUrvAvasthAyAM bhinnAbhinnatayA pratIyamAnasyottarAvasthAyAmapi bhinnA5 bhinnatayA tasyaiva pratIteranekAntAvyAhate: / na cAvAdhitAdhyakSAdipratipattiviSayasya tasya virodhAdyudbhAvanaM yuktisaGgataM sarvapramANaprameyavyavahAra vilopaprasaGgAt, ata evArthAntaramanarthAntarotpAdAdayo dravyAt, tadvA tebhyastatheti pratijJeyam, dravyAttathAbhUtatadvAhakatva pari NatAdAtmalakSaNAt pramANAdityapi vyAkhyeyam, na hi tathAbhUtapramANapravRttistathAbhUtArthamantareNopapannA dhUma iva dhUmadhvajAntareNa, saMvedyate ca tathAbhUtaprAhyagrAhakarUpatayA anekAntAtmakaM 10 pramANamiti na tadapalApaH kartuM zakyaH, anyathAtiprasaGgAt / yadvA dezAdiviprakRSTA utpattibinAzasthitisvabhAtrA bhinnAbhinnakAlA arthAntarAnarthAntararUpAH, dravyatvAt dravyAvyatirikta svAdityarthaH, anyathotpAdAdInAmabhAvaprasakteH, tebhyo vA dravyamarthAntarAnarthAntaram dravyatvAt pratijJArthakadezatA ca hetornAzaGkanIyA dravyavizeSe sAdhye dravyasAmAnyasya hetutvenopanyAsAt // 32 // 15 atraivArthe pratyakSapratItamudAharaNamAha 20 jo AuMcaNakAlo so ceva pasAriyassa vi Na jutto / tesiM puNa paDivattIvigame kAlaMtaraM Natthi // 33 // ya AkuJcanakAlaH sa eva prasAritasyApi na yuktaH / tayoH punaH pratipattivigamayoH kAlAntaraM nAsti // chAyA || ya iti aGgulyAderdravyasya ya AkuJcanakAlaH sa eva tatprasAraNasya na yuktaH bhinnakAlatayA AkucanaprasAraNayoH pratItestayorbhedaH, anyathA tayoH svarUpAbhAvApatteH, tattatparyAyAbhinnasyAGgulyAdidravyasyApi tathAvidhatvAttadapi bhinnamabhyupagantavyamanyathA tadanupalambhAt, abhinnaJca, tadavasthayostasyaiva pratyabhijJAyamAnatvAt / tayoH punarutpAdavinAzayoH pratipattiH prAdurbhAvaH, vigamo vipattiH tatra kAlAntaraM bhinnakAlatvamaGgulidravyasya ca nAsti, 25 pUrvaparyAMyavinAzottaraparyAyotpattyaGgulidravyAvasthitInAmabhinnakAlatA'bhinnarUpatA ca pratIyate, ekasyaiva dravyasya tathAvivarttAtmakasyAdhyakSataH pratIteH // 33 // yathotpAdavyayasthitInAM pratyekamekaikaM rUpaM tryAtmakaM tathAbhUtavarttamAna bhaviSyadbhiradhyekaikaM rUpaM trikAlatAmAsAdayatItyAha "Aho Shrutgyanam" Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] utpAdAdivizeSanirUpaNam / upajamANakAlaM utpaSNaM ti vigayaM vigacchataM / daviyaM paNNavayaMto tikAlavisayaM visesei // 34 // utpadyamAna kAlamutpannamiti vigataM vigacchat / dravyaM prajJAparyastrikAlaviSayaM vizinaSTi || chAyA // : 275 : utpadyamAneti, utpadyamAnasamaya eva yatkicit paTadravyaM tAvadutpannaM yadyekatantupraveza- 5 kriyAsamaye taddravyaM tena rUpeNa notpannaM tarchuttaratrApi tannotpannamityatyantAnutpattiprasaktistasya syAt, na cotpannAMzena tenaiva punastadutpadyate tAvanmAtrapaTAdidravyotpattiprasakteruttarottarakriyAkSaNasya tAvanmAtraphalotpAdane eva prakSayAdapara phalAntarasyAnutpattiprasakteH, yadi ca vidyamAnA ekatantupravezakriyA na phalotpAdikA vinaSTA sutarAM na bhavet, asattvAdanutpatyavasthAvat, na hyanutpannavinaSTayorasattve kazcidvizeSaH / tataH prathamakriyAkSaNaH kenacidrUpeNa 10 dravyamutpAdayati dvitIyastvasau tadevAMzAntareNotpAdayati, anyathA kriyAkSaNAntarasya vaiphalyaprasakteH, ekAMzenotpannaM saduttarakriyAkSaNaphalAMzena yadyapUrvamapUrva tadutpadyeta tadotpannaM bhavenAnyatheti prathamatantupravezAdArabhyAntyatantu saMyogAvadhiM yAvadutpadyamAnaM prabandhena tadrUpatayotpannamabhipreta niSThA rUpatayA cotpatsyata ityutpadyamAnamutpannamutpatsyamAnazca bhavati, evamutpannamapi utpadyamAnamutpatsyamAnazca bhavati, tathotpatsyamAnamapi utpadyamAnamutpannacetyekaika- 15 mutpannAdikAlatrayeNa yathA traikAlyaM pratipadyate tathA vigacchadAdikAlatrayeNApyutpAdAdi rekaikaH traikAlyaM pratipadyate, tathAhi yathA yadyadevotpadyate tattadaivotpannamutpatsyate ca yadyadevotpannaM tattadaivotpadyate utpatsyate ca yadyadevotpatsyate tattadaivotpadyate utpannava / tathA tadeva tadaiva yadutpadyate tattadaiva vigataM vigacchadvigamiSyacca tathA yadeva yadaivotpannaM tadeva tadaiva vigataM vigacchadvigamiSyaca tathA yadeva yadaivotpatsyate tadeva tadaiva vigataM vigacchadvigami- 20 s, evaM vigamo'pi trikAla utpAdAdinA darzanIyaH, tathA sthityApi trikAla eva saprapaJcaH pradarzanIyaH, evaM sthitirapi utpAdavinAzAbhyAM saprapaJcAbhyAmekaikAbhyAM trikAlApradarzanIyeti dravyamanyonyAtmakatathA bhUtakAlatrayAtmakotpAdavinAzasthityAtmakaM prajJAparyatrikAlaviSayaprAdurbhavaddharmAdhAratayA tadvizinaSTi, anena prakAreNa trikAlaviSayaM dravyasvarUpaM pratipAditaM bhavati, anyathA dravyasyAbhAvAt tadvacanasya midhyAtvaprasaktiriti bhAvaH // 34 // 25 nanvarthAntaragamanalakSaNasya vinAzasyAsambhavAdvibhAgajasya cotpAdasya tadvayAbhAve sthi terapyabhAvAt tatraikAlyaM dUrotsAritameveti manyamAnAn vAdinaH prati tadabhyupagama pradarzana pUrvakamAha- "Aho Shrutgyanam" Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 276 : 5 10 sammatitattva sopAne davvaMtarasaMyogAhi kecidaviyarasa beMti uppAyaM / upAyatthAkusalA vibhAgajAyaM Na icchati / / 35 / / dravyAntarasaMyogaiH keciddravyasya bruvata utpAdam | utpAdArthakuzalA vibhAgajAtaM necchanti // chAyA // dravyAntareti, sajAtIyadravyAntarAdeva samavAyikAraNAttatsaMyogAsamavAyikAraNanimittakAraNA disavyapekSAdavayavi kAryadravyaM bhinnaM kAraNadravyebhya utpadyata iti dravyasyotpAdaM kecana bruvate, te cotpAdArthAnabhijJA vibhAgajAtaM necchanti // 35 // kutaH punarvibhAgajotpAdAnabhyupagamavAdina utpAdArthAnabhijJA ityatrAha - aNu duaNuehiM dave Araddhe tiaNuyaMti va eso / tatto ya purNa vibhatto aNutti jAo aNU hoi || 36 || aNuH dvyaNukAbhyAM dravye Arabdhe vyaNukamiti vyapadezaH / tatazca punarvibhaktaH aNuriti jAto'Nurbhavati // chAyA || [ triMzam aNuriti, dvAbhyAM paramANubhyAM kAryadravye Arabdhe aNuriti vyapadezaH paramANudvayArasutraNukasyANuparimANatvAt, tribhizcaturbhirvA dvyaNukairArabdhe vyaNukamiti vyapadezaH, a15 nyathotpattAvupalabdhinimittasya mahattvasyAbhAvaprasakteH / atra kila tribhizcaturbhirvA pratyekaM paramANubhirArabdhamaNuparimANameva kAryamiti vyAdiparamANUnAmArambhakatve Arambhavaiyarthyaprasaktiriti dvAbhyAM paramANubhyAM dvyaNukamArabhyate, tryaNukamapi na dvAbhyAmaNubhyAmArabhyate, kAraNa vizeSaparimANato'nupabhogyatvaprasaktaH, yato mahattvaparimANayuktaM tadupalabdhiyogyaM syAt, tathA copabhogyaM kAraNa bahutva mahattva pracayajanyazca mahatvam, na ca dvitriparamANvArabdhe kArye mahattvam, 20 tatra mahatparimANAbhAvAt teSAmaNuparimANatvAt pracayo'pyavayavAbhAvAnna sambhavati teSAm / nApi dvAbhyAmaNubhyAM kAraNa bahutvAbhAvAt na pracayo'pi prazithilAvayavasaMyogAbhAvAt, upalabhyate ca samAnaparimANaistribhiH piNDairArabdhe kArye mahatvaM na dvAbhyAmiti mahatparimANAbhyAM tAbhyAmevArabdhe mahattvam, na tribhiralpaparimANairArabdha iti samAnasaMkhyA tulA parimANAbhyAM tantupiNDAbhyAmArudhe paTAdikArye prazithilAvayavatantusaMyogakRtaM mahattvamupalabhyate na taditaratreti / nanvevaM yadi kAryArambhastadA dravyANi dravyAntaramArabhante dve bahUni vA 25 1 kacitkAraNataM bahutvaM kacinmahatvaM kacitra pracayaH kAryagate mahattva kAraNam, tatra pracayo nAma zithilAkhyo'vayava saMyogavizeSa iti naiyAyikAstadetanmataM prathamaM pradarzya nanvevamityAdinA nirAkriyate // "Aho Shrutgyanam" Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] utpAdAdivizeSanirUpaNam / samAnajAtIyAni ityabhyupagamaH parityajyatAm , yato na paramANudvayaNukAdInAmaparityaktAjanakAvasthAnAmanaGgIkRtasvakAryajananasvabhAvAnAca dyaNukatryaNukAdikAryanirvartakatvam , anyathA prAgapi tatkAryaprasaGgAt / atha na teSAmajanakAvasthAtyAgato janakasvabhAvAntarotpattau kArya. janakatvaM kintu pUrvasvabhAvavyavasthitAnAmeva saMyogalakSaNasahakArizaktisadbhAvAt kAryanirvartakatvaM prAk tu tadabhAvAnna kAryotpattiH kAraNAnAmavicalitasvarUpatve'pi / na ca saMyo- 5 gena teSAmanatizayo vyAvaya'te, atizayo vA kazcidutpadyate, abhinno vA bhinno vA saMyogasyaivAtizayatvAt / na ca kathamanyasteSAM saMyogo'tizaya iti vAcyam , ananyasyApyatiza. yatvAyogAt , na hi sa eva tasyAtizaya ityupalabdham , tasmAttatsaMyoge sati kAryamupalabhyate tadabhAve tu nopalabhyata iti saMyoga eva kAryotpAdane teSAmatizaya iti na tadutpattau teSAM svabhAvAntarotpattiH saMyogA'tizayasya tebhyo bhinnatvAditi maivam , yataH kAryotpattau teSAM 10 saMyogo'tizayo bhavatu, saMyogotpattau tu teSAM ko'tizaya iti vAcyam , na tAvat sa eva saMyogasta syAdhApyanutpatteH, nApi saMyogAntaraM tasyAnabhyupagamAt , abhyupagame'pi tadutpattA. vapyaparasaMyogAtizayaprakalpanAyAmanavasthAprasakteH / na ca kriyA'tizayaH, tadutpattAvapi pUrvo doSaprasaGgAt, kizcAdRSTApekSAtmANusaMyogAt paramANukriyotpadyata ityabhyupagamAdAtmaparamANusaMyogotpattAvapyaparo'tizayo vAcyaH tatra ca tadeva dUSaNam / kizvAsau saMyogo dyaNuka- 15 nirvartakaH kiM paramANvAzritaH, uta tadanyAzritaH kiMvA'nAzritaH, prathame'pi tadutpattau yadi paramANurutpadyate tadA saMyogavattasya kAryatAprasaGgaH, yadi notpadyate tadA saMyogastadAzrito na syAt , samavAyasyAbhAvAt , paramANUnAM saMyogaM pratyakArakatvAt , tada. kArakatvantu tatra tasya prAgabhAvAnivRtteH, tadanyaguNAntaravat , tatasteSAM kAryarUpatayA pariNatirabhyupagantavyA, anyathA tadAzritatvaM saMyogasya na syAt, anyAzritatve'pi 20 pUrvoktadoSaprasaGgaH, anAzritatve tu nirhetukotpattiprasaktiH / atha saMyogasyAnutpAdAGgIkAre tasya sadrUpatve nityatAprasaGgo'kAraNatvAt , athAsa drUpatvaM tarhi kAryAnudayaH syAt , tadabhAve prAgvat viziSTapariNAmopetakAryadravyotpatyabhAvAt , tathA ca jagato'dRzyatAprasaktiriti saMyogaikatvasaMkhyAparimANamahattvaparatvAdyanekaguNAnAM tatrotpattirabhyupeyA kAraNaguNapUrva prakrameNa kAryotpatyabhyupagamAt , iSTamevaitaditi cenna, Azrayasya vAcyatvAta , na ca 25 kAryamAzrayaH, tadutpatteH prAk tasyAsattvAt , sattve votpattivirodhAt , na ca nirguNameva kArya guNotpatteH prAgastIti vaktavyam , guNasambandhavatsattAsambandhasyApyAcakSaNe'bhAvena tatsattvAsambhavAt / na cotpattikAla eva sattAsambandhaH, rUpAdiguNasamavAyAbhAva 1 utpannadravyasya kSaNaM nirguNatvaniSkriyatvavanniHsAmAnyatAyA api duritaiveti bhAvaH / "Aho Shrutgyanam" Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 278 sammatitattvasopAne [ triMzam tastadA'nupalambhe tatastatsattAsambandhavyavasthApanAsambhavAt , tato na kArya tadAzrayaH, nApyagustadAzrayaH, tasya kAryadravyabhUtasyApyAzrayatayA kAryakAryabhUtaguNayorekAzrayatAprApteH, na ceSTApattiH, tayoH kuNDabadaravadAzrayAzrayibhAve'kAryakAraNabhAvaprasaGgAt, na vA'yutasiddhayostathA, ayutasiddhyA''zrayAyibhAvavirodhAt , tathAhi apRthasiddha ityenana bhedaniSedhaH pratipA5 dyate samavAyAbhAve'nyasyArthasyAtrAsambhavAt , AdhArAdheyabhAva ityanena caikatvaniSedhaH kriyate iti kathamanayorekatra sadbhAvaH / yadi ca paramANavaH svarUpAparityAgataH kAryadravyamAramante svAtmano'vyatiriktaM tadA kAryadravyAnutpattiprasaktiH, na hi kAryadravye paramANusvarUpAparityAge sthUlatvasya sadbhAvaH, tasya tadabhAvAtmakatvAt , tasmAt paramANurUpatAparityAgena mRdravyaM sthUla. kAryasvarUpamAsAdayati tadrUpatAparityAgena ca punarapi paramANurUpatAmanubhavatIti valaya. 10 vat pudgaladravyapariNaterAdiranto vA na vidyate iti na kAryadravyaM kAraNebhyo bhinnam, na cArthA ntarabhAvagamanaM vinAzo'yukta iti tadpaparityAgopAdAnAtmakasthitisvabhAvasya dravyasya traikAlyaM nAnupapannam / yathA caikatvasaMkhyAsaMyogamahattvAparatvAdiparyAyaH paramANUnAmutpatteH kAryarUpAH paramANavastathA bahutvasaMkhyAvibhAgAlyaparimANaparatvAtmakatvena prAdurbhAvAt para mANavaH kAryadravyavat tthotpnnaashcaabhyupgntvyaaH| kAraNAnvayavyatirekAnuvidhAnopalambhasya 15 kAryatAvyavasthAnibandhanasyAtrApi sadbhAvAt , tadAha tasmAditi, ekaparimANAvyAt vibhaktaH vibhAgAtmakatvenotpannaH aNuriti aNurjAto bhavati, etadavasthAyAH prAk tadasattvAt , sattve vedAnImiva prAgapi sthUlarUpakAryAbhAvaprasaGgAt , idAnI vA tadrUpatA tadrUpAvizeSAt prAktanAvasthAyAmiva syAt / evaM caturvidhakAryadravyAbhyupagamo'saGgataH, na ca ya eva kAryadravyAra mbhakAH paramANavaH ta eva tadravyavinAzottarakAlaM svarUpeNa vyavasthitAH, kAryadravyaprAgabhAva. 20 pradhvaMsAbhAvayorekatvavirodhAt, ghaTadravyaprAgabhAvapradhvaMsAbhAvamRtpiNDakapAlavat / na ca prAga bhAvapradhvaMsAbhAvayostuccharUpatayA mRtpiNDakapAlarUpatvamasiddham , tuccharUpAbhAvasya pramANAjanakatvena tadaviSayatvato vyavasthApayitumazakyatvAt / na ca kapAlasaMyogAt ghaTadravyamupajAyate tadvibhAgAcca vinazyatIti mRtpiNDasya ghaTadravyaM prati samavAyikAraNatvamayuktamiti vAcyam , adhyakSata eva mRtpiNDopAdAnatvena tasya pratIteH ata eva ghaTasya kapAlasamavAyi25 kAraNatvAnumAnamadhyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvena kAlAtyayApadiSTam / na cAlpa parimANatantuprabhavaM mahatparimANaM paTakAryamupalabdhamiti ghaTAdikamapi tadalpaparimANAneka 2 yathA hi ghaTadravyaprAgabhAvo mRtpiNDAtmako ghaTadravyapradhvaMsAbhAvazca kapAlAtmA, tayorekatvaM viruddhaM tathaiva paramANostAdavasthye bhAvikAryadravyaprAgabhAvAtmA bhUtakAryadhvaMsAtmA sa bhavet , viruddhazca tathAbhyupaMgama iti paramANoH kathaJcinnivRttirabhyupeyeti bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sopAnam ] utpAdAdivizeSanirUpaNam / :279 : kAraNaprabhavamiti vAcyam viparyayeNApi kalpanAyAH pravRttiprasaGgAt , adhyakSabAdhasyAtrApi samAnatvAt / kiJca paramANUnAM sarvadaika rUpamabhyupagacchannabhAvameva teSAmabhyupagacchet , akArakatvaprasaGgAt , tacca prAgabhAvapradhvaMsAbhAvavikalatvenAnAdheyAtizayatvAdviyaskusumavat , tadasattve ca kAryadravyasyApyabhAvaH, ahetostasyAsattvAt / tadabhAve ca parAparatvAdipratyayAderayogAt kAlAderapyamUrtadravyasyAbhAva iti sarvAbhAvaprasaktiH // 36 // prastutamevAkSepadvAreNopasaMharati bahuyANa egasadde jai saMjogAhi hoi uppaao| NaNu egavibhAgammi vi jujjai bahuyANa uppAo // 37 // bahUnAmekazabdo yadi saMyogairbhavati utpAdaH / nanu ekavibhAge'pi yujyate bahUnAmutpAdaH // chAyA // bahanAmiti, vyaNukAdInAM saMyoge yokasya vyaNukAdeH kAryadravyasthotpAdo bhavati, anyathaikAbhidhAnapratyayavyavahArAyogAt, na hi bahuSu eko ghaTa utpanna ityAdivyavahAro yuktaH, nanvityakSamAyAm , ekasya kAryadravyasya vinAze'pi yujyate eva bahUnAM samAnajAtI. yAnAM tatkAryadravyavinAzAtmakAnAM prabhUtatayA vibhaktAnAmutpAda iti, tathAhi ghaTavinAzAdvahUni kapAlAni utpannAnItyanekAbhidhAnapratyayavyavahAro yuktaH, anyathA tadasambhavAt , 15 tataH pratyekaM tryAtmakAtrikAlAzcotpAdAdayo vyavasthitA ityanantaparyAyAtmakamekaM dravyam // 37 // nanvanante kAle bhavatvanantaparyAyamekaM dravyam , ekasamaye tu kathaM tattadAtmakamavasIyate ityatrAha egasamayammi egadaviyarasa bahuyAvi hoti uppAyA / upAyasamA vigamA ThiIu ussaggao NiyamA // 38 // 20 ekasamaye ekadravyasya bahavo'pi bhavantyutpAdAH / utpAdasamA vigamAH sthitistu utsargato niyamAt ||chaayaa // ekasamaya iti, ekasmin samaye ekadravyasya bahava utpAdA bhavanti, utpAdasamAnasaMkhyA vigamA api tasyaiva tadaivotpadyante vinAzamantareNotpAdasyAsambhavAt na hi pUrva paryAyAvinAze uttaraparyAyo bhavati, bhAve vA sarvasya sarvakAryatAprasaktiH tadakAryatvaM vA / kAryAntarasyeva syAt / sthitirapi sAmAnyarUpatayA tathaiva niyatA sthitirahitasyotpAdasyAbhAvAt , bhAve vA zazazaGgAderapyutpattiprasanAt // 38 // "Aho Shrutgyanam" Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [vicam etadeva dRSTAntadvAreNa samarthayati--- kAyamaNavayaNakiriyArUvAhagaI visesao vAvi / saMjoyabheyao jANaNAya daviyassa uppAo // 39 / / kAyamanovacanakriyArUpAdigativizeSA vApi / saMyogabhedato jJAtavyAzca dravyasyotpAdAH // chAyA // kAyeti, yadaivAnantapradezikAhArabhAvapariNatapudgalopayogopajAtarasarudhirAdipariNativazAvirbhUtaziro'GgulyAdyaGgopAGgabhAvapariNatasthUlasUkSmasUkSmatarAdibhedabhinnAvayavAtmakasya kAyasyotpattistadevAnantAnantaparamANUpacitamanovargaNApariNati pratilabhya manautpAdo'pi, tadaiva vacanasyApi kAyotsRSTataravargaNotpattipratilabdhavRttirutpAdaH, tadaiva ca kAyAtmanoranyonyAnupra10 vezAdviSamIkRtAsaMkhyAtAtmapradeze kAyakriyotpattiH, tadaiva ca rUpAdInAmapi pratikSaNotpattivi nazvarANAmutpattiH, tadaiva ca mithyAtvAviratipramAdakaSAyAdipariNatisamutpAditakarmabandhanimittA''gAmigativizeSANAmapyutpattiH, tadaiva cotsajyamAnopAdIyamAnAnantAnantaparamANyApAditatatpramANasaMyogavibhAgAnAmutpattiH / yadvA yadaiva zarIrAdevyasyotpattistadeva trailo kyAntargatasamastadravyaiH saha sAkSAt pAramparyeNa vA sambandhAnAmutpattiH sarvadravyavyAptivyava. 15 sthitAkAzadharmAdharmAdidravyasambandhAt , tadaiva ca bhAvisvapayoyaparajJAnaviSayatvAdInAzcotpAda. nazaktInAmapyutpAdaH zirogrIvAcaJcunetrapicchodaracaraNAdyanekAvayavAntarbhAvakamayUrANDakarasazaktInAmiva, anyathA tatra teSAmuttarakAlamapyanutpattiprasaGgAt / utpAdavinAzasthityAtmakAzca pratikSaNaM bhAvAH zItoSNasamparkAdivazAdavAntarasUkSmataratamAdibhedena tathaiva svaparApekSayA yugapat krameNa copalabdheH, na ca taratamAdibhedena navapurANatayA krameNopalabdhiH pratikSaNaM 20 tathotpattimantareNa sambhavati / na cAsmadAdyadhyakSaM niravazeSadharmAtmakavastupAhakam , yenA nantadharmANAmekadA vastunyapratipatterabhAva ityucyate, anumAnataH pratikSaNamanantadharmAtmakasya tasya pradarzitanyAyena pratipatteH, sakalatrailokyavyAvRttasya ca vastuno'dhyakSeNa grahaNe tavyAvR. tInAM pAramArthikataddharmarUpatayA kathaM nAnantadharmANAM vastunyabhyakSeNa grahaNam , anyathA tasya tayAvRttatA'yogAt / / 39 // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnaMdasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalitasya sammatitasvasopAne utpAdAdi vizeSanirUpaNaM nAma triMzaM sopAnam / / 25 "Aho Shrutgyanam" Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ retvAdasvarUpam | hetvahetuvAdasvarUpam / idAnIM viditanayatvAdviziSTaprajJaH ziSyo vigRhya kathanayogyaH sampanna iti vigrahakathanopadezamAha sopAnam ] duviho dhammAvAo aheuvAo ya heuvAo ya / tattha u aheuvAo bhaviyA'bhaviyAdao bhAvA // 40 // dvividha dharmAssvAdahetuvAdazca hetuvAdazca / tatra tvahetuvAdo bhavyAbhavyAdayo bhAvAH // chAyA // : 981 5 dvividha iti, athavA pratyakSa parokSarUpa Atmana upayogaH saMkSepeNa dvividhaH, pratyakSopayogo'vadhimanaH paryava kevalabhedena trividhaH, tatra kevalopayogaH sakalaviSayaH prAguktaH, itarau cAsakalaviSayau asmadAdibhirAgamagamyau / matizrutabhedena parokSopayogo'pi dvividhaH, 10 tatrAkSaliGgaprabhatramatyupayogasya svarUpamuktam, zrutopayogasya tvAcAryastaddhetubhUta hetva hetuvAdabhedabhinnAgamapratipAdanadvAreNa svarUpamAha dvividha iti, vastudharmANAmastitvAdInAM AsamantAdvAdaH pratipAdaka Agamo'hetuhetuvAdabhedena dvaividhyaM pratipadyate, pramANAntarAnavagatavastupratipAdaka Agamo'hetuvAdaH, tadviparItastvasau hetuvAdaH hetorabhidhAnAt yastu vastusvarUpapratipAdakatve'pi tadviparIto'sAvahetuvAdo dRSTivAdAt prAyeNAnyaH / tatra tvahetu- 15 vAdo bhavyabhavyasvarUpapratipAdaka AgamaH, tadvibhAgapratipAdane'dhyakSAdeH pramANAntarasyApravRtteH, na hyayaM bhavyo'yantvabhavya ityatrAgamamantareNa pramANAntarapravRttisambhavo'smadAdyapekSayA || nanu tadvibhAgapratipAdakaM vaco yathArthamarhadvacanatvAt, anekAntAtmaka vastupratipAdakavacanavadityanumAnAttadvibhAgapratipattau kathaM na tasyAnumAnaviSayatA, na, evamapyAgamAdeva tadvibhAgapratipatteH, tadvyatirekeNa pramANAntarasya tatpratipattinibandhanasyAbhAvAt / arhadAga- 20 masya ca pradhAnArtha saMvAda nibandhana tatpraNItatva nizcaye 'numAnato'tIndriyArthaviSaye prAmANyaM nizcIyata ityabhyupagamyata eva / AgamanirapekSasya tu pramANAntarasyAsmadAdestatra pravRttirna vidyata ityetAvatAhetuvAdatvametadviSayAgamasyocyata iti // 40 // "Aho Shrutgyanam" vacanavyApAraM kevalamapekSyAyaM kramaH, yadA tu jJAnadarzanacAritratritaye yathAvadanuSThAnapravaNaH tadvikalazca pratIyate tadA'numAnagamyo'pi tadvibhAgo bhavati, yathA bhavyo'bhavyo vArya 25 1 dRSTayo darzanAni nayA vA yatrAmI avatarantyamau dRSTivAdaH sarvabhAvaprarUpaNaparaH sarvo'yaM vyavacchinnaprAyo'pi parikarmasUtrapUrvagatAnuyogacUlikAbhedena paJcavidhaH // 36 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 282 : sammatitasya sopAne [ ekatriMzam / puruSaH, samyagjJAnAdiparipUrNA paripUrNatvAbhyAm, lokaprasiddhabhavyA bhavya puruSavaditi / ahetubAdAgamAvagate vA dharmiNi bhavyAbhavyasvarUpe tadaviparIta nirNayaphalo hetuvAdaH pravartate, yo'yamAgame bhavyAdirabhihitaH sa tathaiva yathoktahetusadbhAvAdityAha -- 5 bhavio sammadaMsaNaNANacaritta paDivattisaMpanno / NiyamA dukkhaMtakaDo tti lakkhaNaM heuvAyarasa // 41 // bhavyaH samyagdarzanajJAnacAritrapratipattisampannaH / niyamAdduHkhAntakara iti lakSaNaM hetuvAdasya chAyA || bhavya iti, bhavyo'yaM samyagdarzanajJAnacAritrapratipattisampUrNatvAt uktapuruSavat tatparipUrNatvAdeva niyamAtsaMsAraduHkhAntaM kariSyati karmavyAdherAtyaMtikaM vinAzamanubhaviSyati 10 tannibandhanamithyAtvAdipratipakSAbhyAsasAtmIbhAvAt vyAdhinidAnapratikUlAcaraNapravRttatathAvidhAturavat / yaH punarna tatpratipakSAbhyAsasAtmyavAt nAsau duHkhAntakRdbhaviSyati, tannidAnAnuSThAnapravRttatathAvidhAturavaditi hetuvAdasya lakSaNam, hetuvAdazca prAyo dRSTivAdaH, tasya dravyAnuyogatvAt 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga : ' [ tatvArtha sU0 1-1] ityAderanumAnAdigamyasyArthasya tatra pratipAdanAt yathA cAtrAnumAnAdigamyatA tathA gandhahasti15 prabhRtibhirvikrAntamiti neha pradazyate // 41 // 20 ' jIvAjIvAzravabandhasaMvaranirjarAmokSAstactram ' [ tattvArtha sU0 1-4 ] ityubhayavAdAgamapratipAdyAn bhAvAMstathaivAsaGkIrNarUpAn pratipAdayan saiddhAntikaH puruSaH, itarastutadvirAdhaka ityAha jo uvApakkhammi heuo Agame ya Agamio / so sasamayapaNNavao siddhaMtavirAhao anno // 42 // yo hetuvAdapakSe hetu Agame cAgamataH / sa svasamayaprajJApakaH siddhAntavirAdhako'nyaH // chAyA || iti, yo hetuvAdAgamaviSayamarthaM hetuvAdAgamena tadviparItAgamaviSayavArthamAgamamAtreNa vaktA pradarzayati sa svasiddhAntasya dvAdazAGgasya pratipAdana kuzalaH, anyathA pratipAdayazca tadarthasya 25 pratipAdayitumazakyatvAttatpratipAda ke vacane'nAsthAdidoSamutpAdayan siddhAntavirAdhako bhavati, sarvajJapraNItAgamasya nissAratA pradarzanAttatpratyanIko bhavatIti yAvat / tathAhi pRthivyAdermanuSyaparyantasya SaDvidhajIvanikAyasya jIvatvamAgamenAnumAnAdinA ca pramANena siddhaM tathaiva pratipAdayan svasamayaprajJApakaH, anyathA tadvirAdhakaH / yataH pravyaktacetane trasanikAye caita "Aho Shrutgyanam" Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] hetvahetuvAdasvarUpam | nyalakSaNaM jIvatvaM svasaMvedanAdhyakSataH svAtmani pratIyate paratra tvanumAnataH / vanaspatiparyanteSu pRthivyAdiSu sthAvareSu anumAnatazcaitanyapratipattiH, tathAhi vanaspatayazcetanAH, vRkSAyurvedAbhihitapratiniyatakAlAyuSka viziSTauSadhaprayogasaMpAdita vRddhihA nikSatabhanasaMrohaNapratiniyatavRddhi - SaDbhAvavikArotpAdanAzAvasthAniyata viziSTazarIra snigdhatvaviziSTadauhRda bAlakumAra vRddhAvasthApratiniyata viziSTarasavIryavipAkapratiniyata pradezAhAragrahaNAdimatvAnyathAnupapatteH, viziSTastrI- 5 zarIravadityAdyanumAnaM bhASyakRtprabhRtibhirvistarataH pratipAditaM tacaitanyaprasAdhakamityanumAnatasteSAM caitanyamAtraM siddhyati, sAdhAraNapratyekazarIratvAdikastu bhedo 'gUDha sirasandhipavvaM samabhaMgamahIraNaM ca chiNNaruhaM / sAhAraNaM sarIraM tavvivarIyaM ca patteyaM ' [jIva vicAra0gA0 12] ityAdyAgamapratipAdya eva / jIvalakSaNavyatiriktalakSaNAstvajIvA dharmAdharmAkAzakAlapudgalabhedena paJcavidhAH, tatra pugalAstikAyavyatiriktAnAM svato mUrttimadravyasambandhamantareNAtmadravya- 10 vadamUrttatvAdanumAnapratyayAvaseyatA, tathAhi gatisthityavagAhalakSaNaM pudgalAstikAyAdikAryaM viziSTakAraNaprabhavaM viziSTakAryatvAt zAlyaGkurAdikAryavat, yazcAsau kAraNavizeSaH sa dharmAdharmAkAzalakSaNo yathAsaMkhyamavaseyaH / kAlastu viziSTaparAparapratyayAdiliGgAnumeyaH, pudgalAstikAyastu pratyakSAnumAnalakSaNapramANadvayagamyaH, yasteSAM dharmAdInAmasaMkhyeyapradezAtmakatvAdiko vizeSaH tatpradezAnAzca sUkSmasUkSmataratvAdiko vibhAgaH sa ' kAlo ya hoi suhumo' 13 ityAdyAgamapratipAdya eva, nAgamanirapekSayuktyavaseyaH / evamAzravAdiSvapi tattveSu yuktayA - gamagamyeSu yuktigamyamaMzaM yuktita eva Agamagamyantu kevalAgamata eva pratipAdayan svasamayaprajJApakaH, itarastu tadvirAdhaka iti prajJApakalakSaNamavagantavyam // 42 // yo hetusAdhyamartha hetunA AgamasiddhanAgamena sAdhayati tasya nayavAdaH parizuddhaH, nAnyasyetyAha-yadvA vastudharmapratipAdako 'hetuhetuvAdaprabheda Agamo vAkyanayarUpaH parizuddhetarabhedena 20 dvirUpatAM pratipadyata ityAha parisuddho nayavAo AgamettatthasAhao hoi / so caiva duNigiNNo doSiNa vi pakkhe vidhammei // 43 // : 283 : parizuddho nayavAda AgamamAtrArthasAdhako bhavati / sa eva durnigIrNodvAvapi pakSau vidharmayati // chAyA || parizuddha iti, samantAcchuddho nayavAdo yadA vivakSitA vivakSitAnantarUpAtmaka vastupra 1 asti jAyate vipariNamate varddhate vinazyatIti SaDbhAvavikArAH // " Aho Shrutgyanam" 25 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 284 : sammatitattvasopAne [ ekatriMzam tipAdakaH pravartate syAnityamityAdikaM tadA bhavati, pramANaparizuddhAgamArthamAtrasya nyUnAdhikavyavacchedena pratipAdanAt, adhikasyAsambhavena nyUnasya ca nayAnAmasarvArthatvaprasaGgato'. thasya parizuddhAgamaviSayatvAyogAt / sa eva nayavAda itaranirapekSakarUpapratipAdakatvena yadA dunikSiptaH-pramANaviruddhArthapratipAdakatvenA'vatAritastadA dvitIyadharmanirapekSasya pratipAdyadha5 masyApyabhAvato'pratipAdanAdaparizuddho bhavati, pramANaviruddhasya tathA tadarthasya vyavasthApayitumazakyatvAt / / 43 // aparizuddhazca nayavAdaH parasamayaH sa kiyadbhedo bhavatItyatrAha-- jAvaiyA vayaNavahA tAvaiyA ceva hoMti nnyvaayaa| jAvaiyA NayavAyA tAvaiyA ceva parasamayA // 44 // yAvanto vacanapathAstAvanta eva bhavanti nayavAdAH / yAvanto nayavAdAstAvanta eva parasamayAH // chAyA // 10 yAvanta iti, anekAntAtmakasya vastuna ekadezasya yadanyanirapekSasyAvadhAraNaM apari. zuddho nayastAvanmAtrArthasya vAcakAnAM zabdAnAM yAvanto mArgA hetavo nayAstAvanta eva bhavanti nayavAdAstatpratipAdakAH shbdaaH| yAvanto nayavAdAstAvanta eva parasamayAH bhavanti 15 svecchAprakalpitanibandhanatvAt parasamayAnAM parimitirna vidyate / nanu yadyaparimitAH para samayAH kathaM tannibandhanabhUtAnAM nayAnAM saMkhyA niyamaH * naigamasaGgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDhaivambhUtA nayAH ' [ tattvArtha sU0 1-33 ] iti zrUyate, na, sthUlatastacchRteH, avAntarabhedena tu teSAmaparimitatvameva svakalpanAzilpighaTitavikalpAnAmaniyatatvAt , taduttha pravAdAnAmapi tatsaMkhyAparimANatvAt / / 44 // 20 nanu ke nayamAzritya kaH parasamayaH pravRttaH, ko vA kasya viSaya ityatrAha jaM kAvilaM darisaNaM evaM davvaTThiyassa vattabvam / suddhoaNataNaassa u parisuddho pajavaviappo // 45 // yat kApilaM darzanaM etadravyArthikasya vaktavyam / zuddhodanatanayasya tu parizuddhaH paryavavikalpaH // chAyA // 25 yaditi, yatkApilaM darzanaM sAMkhyametadavyAstikanayasya vaktavyaM tadviSayaviSayam , tadu sthApitaJceti bhAvaH, zauddhodanestu parizuddhaH paryAyavizeSa eva vaktavyaH parizuddhaparyAyAstika "Aho Shrutgyanam" Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / kaNAdoktazeyanirasanam / : 285 : nayavizeSaviSayaM tadutthApitaJca saugatamatamityabhiprAyaH, mithyAsvarUpanayaprabhavatvAdanayomithyAtvaM prAk pradarzitameva // 45 // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpadhareNa vijayalabdhihariNA saGkalitasya sammatitatvasopAnasya hetvahetu. vAdasvarUpavyAvarNanaM nAmaikatriMzaM sopAnam // 10 atha kaNAdoktajJeyanirasanam / nanu bhavatu paraspara nirapekSakaikanayAvalambinoH sAMkhyasaugatamatayomithyAtvam , kaNabhuG. matasya dravyArthikaparyAyArthikanayadvayAvalambinaH kathaM mithyAtvamityatrAha--- dohivi Naehi NIaM satthamulUeNa tahavi micchattaM / jaM savisaappahANattaNeNa aNNoNNaniravekvA // 46 // dvAbhyAmapi nayAbhyAM nItaM zAstramulUkena tathApi mithyAtvam / yat svaviSayapradhAnatvena anyonyanirapekSAt // chAyA // dvAbhyAmiti, dravyArthikaparyAyArthikanayAbhyAmulUkena vaizeSikazAstrakA praNItaM zAstraM 15 dravyaguNAdipadArthaSaTusya nityAnityaikAntarUpatayA pratipAdanAnmithyAtvaM tatpradarzitapadArthaSaTUsya pramANabAdhitatvAt , yataH svaviSayapradhAnatA'nyonyanirapekSobhayanayAzritaM tat , anyonyanirapekSanayAzritatvasya mithyAtvAdinA'vinAbhUtatvAt / tathAhi tanmataM dravyaguNakarmasAmAnya vizeSasamavAyAkhyAH SaDeva padArthAH nyUnAdhikapratipAdakapramANAbhAve parasparaviviktasvarUpaSaTpadArthavyavasthApakapramANaviSayatvAt , ubhyaabhimtghttaadissttpdaarthvt| pRthivyaptejovAvA- 20 kAzakAladigAtmamanAMsi nava dravyANi, AdyaM caturdravyaM nityAnityabhedena pratyekaM dvividham , nityaM paramANusvarUpaM pRthivyAdi, vyaNukAdirUpamanityam , AkAzAdikaM nityameva, anutpattimattvAt / rUpAdayazcaturviMzatirguNAH, utkSepaNAdIni pazca karmANi, parAparabhedena dvividhaM sAmAnyamanugatajJAnakAraNam / nityadravyavRttayo'ntyA vizeSA atyantavyAvRttibuddhihetavaH / ayuta siddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmiheti pratyayaheturyaH sambandhaH sa samavAya eko vyApa- 25 kazca, guNA api kecinnityA eva kecidanityA eva, karmAnityameva, sAmAnyavizeSasamavAyA. stu nityA eveti tadasaGgatam , pRthivyAdiparamANucatuSTayasyaikAntAkSaNikasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhatastasmAttallakSaNasattvavyAvRttyA'sattvAt / teSAM janakaikasvabhAvatve'vikalakAra "Aho Shrutgyanam" Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 286 : sammatitattvasopAne [ dvAtriMzam NatayA samAnotpAdAne kAGkurANAmiva sakalakAryANAM sakRdevotpattiprasaGgAcca, anyathA vizeSAbhAvAt sarvadA'nutpattiprasaGgaH syAt / na ca samavAyikAraNabhUtasaMyogAderapekSaNIyasyAsannidheravikalakAraNatvamasiddhamiti vAcyam, aNUnAM nityAnAM saMyogAdinA anAdheyAtizayAnAM tadapekSA'sambhavAt na ca tanukaraNAdInAM kAryANAM sakRt prAdurbhAvo dRzyate, ataH 5 kramavatkAryakarttRtvAt kramavadaGkurAdinirvartaka bIjAdInAmiva paramANUnAmanityatvameva syAt / na ca paramANUtpAdakAbhimataM na saddharmopetaM sattvapratipAdakapramANAviSayatvAt zazazRGgavadityanumAnAnnityatvaM teSAmiti vAcyam, asiddhatvAt, kuvindAderaNUtpAdakakAraNasya sattvapratipAdaka pramANaviSayatvAt, yathA ca paTAiyaH paramANvAtmakAH kuvindotpAdyAstathA vakSyate / anaikAntiko'pi hetu:, dezakAlasvabhAvaviprakRSTAnAM bhAvAnAM sadupalambhakapramANa nivRttAvapi 10 savAvirodhAt / na ca yata eva pramANAt paramANavaH prasiddhAH tata eva nityatvadharmopetA api te iti tadbrAhakapramANabAdhitamanityatvaM teSAM nAto'nityatvAnumAnena prakRtapratijJA bAdhitA, teSAM ca pramANato'prasiddhau AzrayAsiddhatayA anityatvAnumAnAnutthAnAditi vAcyam, anityatvadharmopetasyaiva sarvasya sarvapramANaviSayatvAt, anyathAbhUtasya pramANAjanakatvena tadviSayatvAnupapatteH, nityasya cAkAraNatvAnnAtazcatuH saMkhyaM paramANvAtmakaM nityadravyaM sambha15 vati / nApi tadArabdhamavayavidravyaM dvaSaNukAdikaM sambhavati, guNAvayavabhinnasya tasyAnupalabdheH na hi zuklAdiguNebhyastantvAdyavayavebhyazca bhinnaM paTAdidravyaM cakSurAdijJAne'vabhAsate, paramANUnAmeva viziSTAkAratayotpannAnAM pratibhAsaviSayatayA guNAvayavArthAntarabhUto dRzyatvenAbhimato guNyavayavI tatraiva deze nAsti, upalabdhilakSaNaprAptatve sati tatrAnupalambhAt, yathA kacit pradeze'nupalambhaviSayo ghaTAdirityanumAnena tadabhAvasiddheH, mahatyanekadravyavattvAdrUpA20 copalabdhiriti vacanAttayo IzyatvenAbhyupagamAnna hetorvizeSaNamasiddham / atha guNavyatirikto guNI upalabhyata eva, tadrUpAgrahaNe'pi mandamandaprakAze balAkAdInAmupalambhAt, svagatazukuguNAgrahaNe'pi ca sannihitopadhAnAvasthAyAM sphaTikopalo gRhyata eva tathA''prapadInakaJcukAvacchannazarIraH pumAMstadgatazyAmAdirUpApratibhAse'pi pumAniti pratyayotpatteH pratibhAtyeva, evaM yadyadvyavacchedyatvena pratIyate tattato bhinnam, yathA devadattAdazvaH, guNivyavacche25 dyatvena nIlotpalasya rUpAdayaH pratIyante ca evaM pRthivyaptejovAyavo dravyANi rUparasagandhasparzebhyo bhinnAni, ekavacana bahuvacanaviSayatvAt, yathA candro nakSatrANIti, tathA ca pRthivItyekavacanam, rUparasagandhasparzA iti bahuvacanamupalabhyata ityanumAnato'pi tayorbhedaH / 1 tadIyarUpavAkayoryadya medaH syAttarhi balAkopalambhe tadIyasvAbhAvikarUpolambho'pi syAna copalabhyate tasmAttayorbheda iti bhAvaH / 2 japAkusumasannidhAna ityarthaH // "Aho Shrutgyanam" Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / kaNAdotayanirasanam / : 287 : tathA paTastantubhyo bhinnaH, bhinnakartakatvAt , ghaTAdivat, bhinnazaktisvAdviSAgadadhat , pUrvottarakAlabhAvitvAt pitAputravat , vibhinnaparimANatvAdvA kuvalabilvavaditi pramANenAvayavAvayavinorapi bhedaH siddhaH, viruddhadharmAdhyAsanibandhano hi paratrApi bhAvAnAM bhedaH sa cAtrApyastIti kathaM na bhedaH, yadi cAvayavAvayavinobhedo na bhavenna bhavet sthUlapratibhAsaH, paramANUnAM sUkSmatvAt / na cAnyathAbhUtaH pratibhAso'nyAgarthavyavasthApako'ti 5 prasaGgAt , na ca sthUlAbhAve paramANuriti vyapadezo'pi saMmbhavI, sthUlApekSatvAdaNutvasyeti / cena, svagataguNAnupalambhe balAkAdyupalambhasya bhrAntatayA nirviSayatvAt , balAkAdayo hi zuklA santaH zyAmAdirUpatayA tadopalabhyante, na ca teSAM tadrUpaM tAttvikam , na ca tadA zyAmAdirUpAdanyo balAkAdisvabhAva upalabhyate, zyAmAdirUpasyaivopalambhAt ,na cAtadrUpA api balAkAdayaH zyAmAdirUpeNopalabhyante, yata AkAravazena pratiniyatArthatA jJAnasya vyavasthA- 10 pyate, anyAkArasyApi tasyAnyArthatAyAM rUpajJAnasyApi rasaviSayatAprasaktiravizeSAt / ka cukAvacchanne ca puMsi pumAniti jJAnamavayavivyavasthApakatayopanyasta nAdhyakSarUpam , zabdAnuviddhatvAdaspaSTAkAratvAcca, kintu rUpAdisaMhatimAtra lakSaNa puruSaviSayamanumAnametat / rUpA. dipracayAtmakapuruSahetuko hi kaJcukasanniveza upalabhyamAnaH svakAraNamanumApayati, dhUma ivAgnim / SaSThIvacanabhedAderapi svecchAmAtrabhAvino na bAhyavastugatabhedA'vyabhicAritvaM yena tato 15 guNaguNibhedasiddhirbhavet / tena yadyavyavacchinnamityAdiprayogAnupapattiH, svasya bhAvaH, SaNNAM padArthAnAmastitvaM dArAH sikatA ityAdau vastugatabhedamantareNa SaSThayAderabhAvAGgIkAre SaSThayAdevRttinaM syAt, bhAvAdervyatiriktasya tannibandhanasyAbhAvAt / na ca SaNNAmastitvaM sadupalambhakapramANaviSayatvalakSaNaM dharmAntaramiti vAcyam , SaTpadArthAbhyupagamabhaGgaprasaGgAt / na ca SaTpadArthabhinnAnAmapi dharmANAmabhyupagamAnna doSa iti vaktavyam , taisteSAM sambandhAnupapattyA 20 dharmadharmibhAvAyogAt , anyathAtiprasaGgAt / na ca saMyogasambandho'tra sambhavati, tasya guNa tvena dravyeSveva bhAvAt , nApi samavAyaH, sattAvattasya sarvanaikatvAbhyupagamena tasya sambandhAntarApekSAyAmanavasthAnAt , samavAyena saha samavAyasambandhe dvitIyasamavAyAGgIkAraprasaGgAt / na ca SaDbhiH padArthairasaha dharmANAmutpatterateSAM ta iti vyapadezo bhaviSyatIti vAcyam , kuNDAdisambandhinAM badarAdInAmapi tathAprasaGgena saMyogAdisambandhAntarakalpanAnarthakyAt / SaNNAM padA- 25 rthAnAM dharmAntarabhUtAstitvasyAGgIkAre'pi tatrAparAstitvAdyabhAve'pi tadastitvasyAstitvaprameyatvAbhidheyatvAnIti SaSThayAdipravRttirduvoraiva, tatrApyaparAstitvAdikalpane'navasthA, iSTApattau ca sarveSAmapyuttarottaradharmAdhAratayA dhamitvaprasaktyA SaDeva dharmiNaH ityetasyAnupapattiH / na ca dharmirUpANAmeva SaTkenAbhidhAnAnna doSa iti sAmpratam , dharmarUpANAmapi guNAdInAmanirdezaprasa "Aho Shrutgyanam" Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 288 : sammatitasvasopAne [dvAtriMzam GgAt / bhinnakartRtvAnumAnamapyasaGgatam , tathAhi kimatra sAdhyate prAktanAvasthebhyo'prAptapaTavyapadezebhyastantubhyaH paTasya bhedaH, kiMvA paTAvasthAyAM ye tantavastebhyaH paTasya bhedaH, nAdyaH sarvabhAvAnAM kSaNikatvena tadvilakSaNapaTAkhyapadArthAnutpAde'pi pratikSaNaM bhedena siddhasAdhanAt / na dvitIyaH, hetUnAmasiddhatvAt , na hi tadavasthAbhAvitantubhyaH paTasya bhedAprasiddhau bhinnakarta5 katvAdayo dharmAH siddhyanti, nAsti tatsiddhiH sampratyeva tatsiddhyartha hetUpanyAsAt / na ca tantavaH paTa iti saMjJAbhedAndasiddhiH, prayojanAntaravazenApi saMjJAntarasya saGketanAt / yoSitkarttakArataMtavo hi zItApanodanAdyarthAsamarthAstantuvyapadezabhAjaH, kuvindakarttakA viziTAvasthAprAptAH prAvaraNAdyarthakriyAsamarthAH paTavyapadezaviSayAH, tadarthakriyApratipAdanAya vyavahA. ribhistathA tatra saGketakaraNAt , anyathA gaurvaashktivaiphlyprsnggaat| yadi hi yAvanto bhAvA 10 vivakSitaikakAryanirvartanasamarthAsteSu tAvantaH zabdA nivezyante tadA gauravadoSaH, na caiSAma sAdhAraNaM rUpaM nirdeSTuM zakyamityazaktidoSaH, utprekSitasAmAnyAkAreNa nirdeze varaM paTa itye. kayaiva zrutyA pratipAdanaM kRtamiti na kiJcit phalamasya pratyekaM pRthagabhidhAnaprayAsasya pazyAma iti vaiphalyadoSaH / sAmastyena tvabhidhAne sati vyavahAralAghavAdirguNa ityekArthakriyAkAriSu anekeSu ekazabdasaGketa upapannaH, sakalavastuvivakSAyAM jagatribhuvana vizvAdizabdavat , eva. 15 mekavacanAdikaM sAGketikaM vyavahAralAghavArthamupAdIyamAnaM na vAstavaM tayorbhedaM prasAdhayati, vizi. STAvasthAprAptAnAM cANUnAmindriyagrAhyatvAdatIndriyatvamasiddhamiti nAvayavyabhAve pratibhAsaviratiprasaktirdUSaNam , na hi sarvadaiveMdriyAtikrAntasvarUpAH paramANavaH kSaNikavAdibhirabhyupagamyante, teSAM sarvadaikasvabhAvatAvirahAt , tataH parasparAvinirbhAgavartitayA sahakArivazAdu. tpannAH paramANava evAdhyakSaviSayatAmupayAntItyabhyupagantavyam , anyathA vijAtIyAnAM dravyA20 nArambhakatvAt pAvakataptopalahemasUtAderupalambho na syAt , na ca tatra saMyogasyopalabhyatA, adRSTAzrayasya tasyApi upalambhAviSayatvAt vAyvAkAzasaMyogavat / na ca paurvAMparyAdidigbhedena vyavasthitAH paramANavaH, na ca te tadrUpeNopalabhyanta iti kathamadhyakSataiSAmiti vAcyam , sarvAkArAnanubhave'pi yatraivAMze'bhyAsAdikAraNasadbhAvAnnizcayastatraivAdhyakSaviSayatAvyavasthApa nAt, anyatra tu gRhItasyApi vyavahArAyogyatvena nizcayAnutpatteragRhItakalpatvAt / na 25 cAvayavyabhAve bahuSu paramANuSu ekaH paTa ityakSavyApAreNa kathaM pratyaya iti zaGkayam , aneka sUkSmatarapadArthasaMvedanata eka iti vibhramotpatteH, pradIpAdau nairantaryotpannasadRzAparAparajvAlAdipadArthasaMvedane'pi ekatvavibhramavat / bhedenAnupalakSyamANAH paramANavaH kathamadhyakSA iti cenna, vivekenAnavadhAryamANasyAnadhyakSatve pradIpAdau pUrvAparavibhAgenAnupalakSyamANe'nadhyakSatAprasaktaH, avayavavivekena vA'gRhyamANo'pi kathamavayavI tathApratyakSatveneSTaH / kiJca nIlAdi nirbhAse. "Aho Shrutgyanam" Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / kaNAdoktazeyanirasanam / 'pi nIlAderyadi na paramANavaH pratibhAnti tadA nIlAdijJAnaM bahirarthavAdinA naivAviSayamiSTavyam , anyathA vijJAnamAtratAprasakteH saviSayazcet sthUlatayA'vabhAsano nIlAdiviSayaH eko vA syAdaneko vA, eko'pi bhavannavayavairArabdho vA bhavedanArabdho vA, na tAvadubhayAtmApyayaM nIlAdireko yuktaH, sthUlasyaikasvabhAvatvavirodhAt / yadi hi sthUlamekaM syAttadaikadezapidhAne syAtsarvasya pidhAnam , ekadezarAge ca sarvasya rAgaH prasajyeta, pihitApihitayoraktAraktayozca 5 bhavanmatenAbhedAt , na caikasya parasparaviruddhadharmAdhyAso yuktaH, atiprasaGgAt , anyathA vizvamekaM dravyaM syAt , tatazca sahotpAdAdiprasaGgaH, na caikadezapidhAne sarva pihitamIkSyate iti pratyakSavirodhaH, tathA'numAnavirodho'pi, yaddhi parasparaviruddhadharmAdhyAsitaM na tadeka, yathA gomahiSam , upalabhyamAnAnupalabhyamAnarUpaM pihitAdirUpeNa ca viruddhadharmAdhyAsitaM sthUlamiti vyApakaviruddhopalabdhiH, sarvasyaikatvaprasaGgo viparyaye bAdhakaM pramANam / na bhedA- 10 bhAvAsarvazabdaprayogo nopapadyate, sarvazabdo hyanekArthaviSayaH, na cAvayavI nAnAtmA tatra kathaM sarvazabdaprayogo yenaikadezAvaraNe sarvAvaraNaprasaktirucyeteti vAcyam , lokaprasiddhAnAM vastrAdibhAvAnAmeva bhavatA'vayavikalpanAt , loke ca tatra sarva vastraM raktamityevaM sarvazabdaprayogAt / yadarthavivakSAyAM raktAdizabdaprayogo loke tasyAmevAsmAbhirapi tatpratItimanusRtya bhavatAM virodhapratipAdanAya sarvAdizabdaprayogaH kriyata iti kathamasyAnupa- 15 pattiH / kizca sthUlasya katvamabhyupagacchato bhavata evAyaM doSo nAsmAkam , tadanabhyumagamAt / na ca paTakAraNeSu tantuSu upacArataH paTAbhidhAnapravRtteH sarvAdizabdaprayogAnupapattirdoSaH parasyApi na bhaviSyatIti vaktavyam , evaM sati sarvadaiva bahuvacanaprayogApatteH, na hi bhavadabhyupagamena bahuSvekavacanamupapattimat / na cAvayavigatAM saMkhyAmAdAya paTAdizabdastadavayaveSu tantvAdiSu aparityaktAtmAbhidheyagataliGgAdirvartata iti vAcyam , asya vyapadezasya 20 gauNatve skhaladrUpatayA'gauNAdbhedaprasakteH, na cAsAvasti tathAhi raktaM sarva vastramityatra naivaM buddhirna raktaM vastraM kintu tatkAraNabhUtAstantava iti / kiJca bhedenopalabdhayorgo vAhIkayomukhyopacaritaviSayatA sambhavati, na cAvayavAvayavinoH kadAcidbhedenopalabdhiriti nAtropacaritazabdaprayogo yuktaH / vastrasya rAgaH kuMkumAdidravyasaMyoga ucyate, sa cAvyApyavRttiH, tadekatra rakte na sarvasya rAgaH, na ca zarIrAderekadezAvaraNe sarvasyAvaraNaM yuktamiti 25 cenna, paTAdiniraMjakadravyasya kuMkumAdinA'vyAptasvarUpAvasthAnAGgIkAre vyAptAvyAptayorvirodhe. 1 atra pratiSedhyamekatvaM tasyApako viruddhadharmAdhyAsAbhAvaH tadviruddho viruddhadharmAdhyAsastasya sthUle upalandhirityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 290 : sammatitaravalIpAne [ dvAtriMzam naikasvabhAvatvAyogAdbhedaprasaGgAt, na caikasya pRthutaradezAvasthAnaM yuktaM niraMzattrAt, anyathA hi sarveSAmevodakajantuhastyAdInAmekatvenAvizeSAt sthUlasUkSmAdibhedo na bhavet / na cAsau vizeSo'lpabahvavayavArambhAdikRtaH, tathAbhede'pyavayavinAM niraMzatayA parasparaM vizeSAbhAvAt, avayavAlpabahutvagrahaNakRte ca sthUlAdivyavahAre'vayavamAtramevAbhyupagataM dRzyatvena syAt, 5 sthUlAdivyatirekeNAnyasyAdRzyamAnatvAt / avayavAtpabahutvakRte ca tathAbhede'vayavA eva tathA tathotpadyamAnA alpabahutarAH sthUlasUkSmAdivyavasthAnibandhanaM bhaviSyatIti kiM tadArabdhAvayavikalpanayA, tasya kadAcidapyadRSTasamatvAt / kiJcAvyApyavRttiH saMyoga ityasya yadi sarva dravyaM na vyApnoti ityayamarthastadA dravyasya sarvazabdAviSayatvAbhyugapamAdayuktaH, atha tadekadezavRttiriti tanna tasyaikadezAsambhavAt / na ca tadArambhake'trayave vartata ityartho yuktaH, tadA10 rambhakasyApyavayavatvAt / athANurUpastadANUnAmatIndriyatvAt tadAzritaH saMyogo'pyatIndriya eveti raktopalambho na bhavet / na ca yathA'GgulirUpasyA''zrayopalabdhAvevopalabdhirna tathA saMyogasyAzrayopalabdhAveyopalabdhirityavyApyavRttiriti vaktavyam, saMyogasyApyAzrayAnupalabdhAvapyanupalabdheH, anyathA vaTapizAcasaMyogasyApyupalabdhiH syAt na cAnyaH saMyogopalambhopAya AzrayopalambhAtsamasti tasmAnnaikarUpaM dravyam, anekarUpamapi aNusaJcayAtmakameva 15 sAmarthyAt siddham, vidyamAnAvayavasyaikatvAyogAt, tataH paTAdInAM paramANurUpatvAnnIlAdiH paramANUnAmAkAraH, sthUlarUpasyaikasyAparasya viSayasyAbhAvAt paramANuriti vyapadeza: sthUlasyaikasyAbhAve'pi kalpitasthUlApekSayA sambhavati, tato na sthUlamekaM drazyamavayavAnArabdhamapi ghaTate, tadAravantu sutarAmasambhavi / tathA ca yadanekaM na tadekadravyAnugatam, yathA ghaTakukhyAdayaH aneke ca tantvAdaya iti vyApakaviruddhopalabdhiH, yadvA yadekaM na tadanekadravyA20 zritam, yathaikaparamANuH, ekalAvayavisaMjJitaM dravyamiti vyApakaviruddhopalabdhiprayogaH prasaGgasAdhanarUpaH, prayogadvaye 'pyavayavino'vayaveSu vRttyanupapattirviparyaye bAdhakaM pramANam, hiM kimekAvayavakroDIkRtena svabhAvenAtrayavAntare'vayavinaH syAt, kiMvA svabhAvAntareNa, na prathamaH, ekAvayavakroDIkRta svabhAvenAnyatra varttitumazakteH, zaktau vA tasya tatrAvayave sarvAtmanA vRttyanupapattiH, aparakhabhAvAbhAvAdanyAvayavavRttisvabhAvAsambhavAt, saMbhave vA ekatvahA25 niprasakteH, yadyekakroDIkRtaM na tasdevAnyatra varttate, yathaikabhAjanakoDIkRtamAmrAdi, ekAvayavakroDIkRtaJcAtrayavizvarUpamiti vyApakaviruddhopalabdhiH, ekAvayavasambaddhasvabhAvasyAtaddezAvayatrAntarasambaddhasvabhAvatA'bhyupagame tadavayavAnAmekadezatAprasaktirviparyaye bAdhakaM pramANam / na dvitIyaH, ekasyAnekavRttitvAsambhavAt svabhAvabhedAtmakatvAdvastubhedasya, anyathA tadayogAt / kiJca pratyekamavayaveSu sarvAtmanA'vayavino vRttau yAvanto'vayavAstAvanta evAvayavinaH vRtti * "Aho Shrutgyanam" Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] kaNAdokta jJeya nirasanam | : 291 : syuH, vinA svabhAvabhedaM tAvatsvavayaveSu pratyekaM sarvAtmanA vRttyanupapatteH evaJca yugapadanekakuNDAdivyavasthitabilvAdivadane kAvayavyupalabdhiH syAt / ekadezena varttamAne svanavasthA " vayaveSu vRttau aparaikadezavRttikalpanAprasaGgAt, yadi tu vairekadezairavayavI avayaveSu varttate te tasya svAtmabhUtA iti nAnavasthetyucyate tarhi pANyAdayo'pyavayatrAstasya svAtmabhUtAH kiM nAbhyupagamyante, tathAbhyupagame cAparAvayaviprakalpanA na syAt tasyAvayavapracayAtmaka - 5 vAt / nanu kimidaM kAtsnyaikadezAbhyAM vRttivikalpAnupapattiH svataMtrasAdhanaM prasaGgasAdhanaM vA, satrobhayamapi avayavyupalabdhau satyAM pravartteta, anyathA''zrayAsiddhatA syAt / na vA kAtnyaikadezAbhyAM vRttiH kvacana lakSitA, yasyA asambhavAt avayavyAderdravyAsattvaM bhavet, ubhayavidhavRttipratiSedhe'pi prakArAntareNa vRttiH kuto na syAt, iha tantuSvidaM vastrAdItyevaMbhUtAt pratyakSAtsamavAyalakSaNavRtteravayavinaH siddheH, sa ca samavAyassarvatraikatvAnniravayavatvAca 10 na kRtsnaikadezazabdaviSayaH, maivam, prasaGgasAdhanAbhidhAnAt tacca vyApyavyApakabhAvasiddhau vyApyAbhyupagamo vyApakAbhyupagamanAntarIyakaH, vyApaka nivRttirvA vyApyanivRttyavinAbhAvi - nItyetatpradarzanaphalaM pravarttata eva vyApyavyApakabhAvasiddhizcAtra lokaprasiddhaiva bhavatApyabhyupagamanIyA, lokazca kasyacit sarvAtmanA vRtti zrIphalasya kuNDAdau, kacicca kasyacidekadezena yathAnekapIThAdhiSThitacaitrAderabhyupagacchati, yatra prakAradvayaM vRttervyAvRttaM tatra vRtterabhAva eva 15 kathaM na vyAptisiddhiryenAtra prasaGgasAdhanasyAvakAzo na syAt, nirastA ca prAgane kazminekasya vRttiH, iha tantuSvidaM vastrAdItyevaM bhUtaM pratyakSamapi na loke pravarttate, kintu iha vi zRGgaM paTe tantava ityevameva vikalpika buddhiH / nApyadhyakSa cetasi tantvAdisamavetaM tadvyatirekivastrAdirUpaM pratibhAsate, na ca vivekenApratibhAsite satIdamiha varttata iti dhIrbhavet, na hi kuNDAdau vivekinAmapratibhAsamAne payasi bhavati salilamiheti pratyayaH, ki badarAdeH 20 kuNDAdau sarvAtmanA stambhAdau vaMzAderekadezena vRtterupalakSaNAt kArasnyaikadezAbhyAM vRttena - palakSaNaM kvacit / kRtsnamiti caikasyAzeSabhidhAnam, ekadeza iti cAnekatve sati kasyacidabhidhAnam, tayoH kRtsnaH paTaH kuNDe varttate, ekadezena vA ityeyaM paTAdiSu pravRttidarzanAtAvavayavinyanupapannAvityabhidhAnabhapi na saGgatam, na ceyamupacaritA, askhaladvRttitvAt tasmAnna nityAnityarUpaprathivyAdicatuH saMkhyaM dravyaM yuktyupapannam / AkAzAkhyanityaikadravyaprasiddhaye zabda guNatvAliGgatvena pratipAdayanti, utpattimattve sati vinAzitvAdvaTAdivacchandaH kacidAzrita iti, tatrAzritatvamAtrasAdhane siddhasAdhyatA, kAraNapratibaddhAtmatayA kAryasya tadAzritatvAbhyupagamAt, ekanityA mUrttavibhudravyasamavetatvena zabdAnAmAzritatvasAdhane tathAbhUtasAdhyAnvitahetordRSTAnte'bhAvAdanaikAntikatA, pratijJAyAJcAnumAnavirodhitvama, yadi hi nityai - " Aho Shrutgyanam" 25 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 292 : sammatitattvasopAne { duhaa kavyApinabhodravyasamavetAH zabdA bhaveyustadaikadotpannAnekazabdavadanyakAlA api te sadaiva syuravikalakAraNatvAdekAzrayatvAca, na ca sahakArya pekSA nityasya sambhavati / nApi samavAyisvamanupakAriNo yuktam , atiprasaGgAt , tato'kramabhAvitvaprasaGgo vyavasthitaH / tatkAraNasya nityatve vyApitve ca zabdAnAM sarvapuruSaiNaprasaGgaH, AkAzAtmakaM hi zrotraM tadekameveti 5 tatprAptAnAM sarveSAmapi zravaNaM syAt / na hi niravayavAkAze idamAtmIyaM zrotramidana parakIyamiti vibhAgaH sambhavati, na ca yadIyadharmAdharmAbhisaMskRtakarNazaSkulyavaruddha nabhastattasya zro. tramiti vibhAgo yujyate, anaMzatvAnnabhasaH, pAramArthikavibhAganiSpAdyaphalasya parikalpitAvayavavibhAgena nirvartayitumayogyatvAca, atiprasaGgAt, anyathA malayajarasAdikamapi pAvaka. prakalpanayA ploSAdikAryaM vidadhyAt / kizcAnalakarNazaSkulyAdayo'pi samAnadezAH syurabhinnai10 kanabhaH saMsargitvAt , yena hyeko viyatsvabhAvena saMyuktaH tenaivAparo'pIti so'pi taddezabhAvI syAt , tatsaMyuktasvabhAvaviyatsaMsargitvAttaddezAvasthitAnalavat , ata eva zabdAnAmapyekadezatvAdekopalambhe sarvopalabdhizca syAt , dUrAsannAdyavasthAyittA tu bhAvAnAM pratItigocarA virodhinI ca bhavediti na nityakavyApyAkAzasiddhiH 1 tathA parAparavyatikarayogapadyAyogapadyacirakSipra pratyayaliGgaH kAlo dravyAntaram , tathAhi paraH pitA, aparaH putraH, yugapat , ciraM kSipraM kri15 yate kRtaM kariSyate iti yat parAparAvijJAnaM tadAdityAdikriyAdravyavyatiriktapadArthanibandhanam , tatpratyayavilakSaNatvAt , ghaTAdipratyayavata, yo'sya hetuH pArizedhyAtsa kAla iti, AkAzavadevAsya vibhunityaikatvAdayo dhrmaaH| digapi ekAdidharmopetaM dravyaM pramANataH siddham , tathAhi mUrteSveva dravyeSu mUtaM dravyamavadhiM kRtvA idamasmAt pUrvaNa dakSiNena pazcimena uttare NetyAdi dazapratyayA yato bhavanti sA digiti, na hyete pratyayA AkasmikA na parasparApekSa. 20 mUrtadravyanimittAH, itaretarAzrayatvenobhayapratyayAbhAvaprasakteH, tato'nyanimittotpAdyatvAsambha vAdete dizo liGgabhUtAH, etasyA ekatve'pi prAcyAdibhedena nAnAtvaM kAryavizeSAvyavasthitam , prayogazcAtra yadetat pUrvAparAvijJAnaM tanmUrtadravyavyatiriktapadArthanibandhanam , tatpratyaya. vilakSaNatvAt sukhAdijJAnavaditi, AkAzavadevAsya nityatvAdidharmA iti, tadapi na samyak , sAmAnyena sAdhane siddhasAdhyatAyA vizeSasAdhane hetoranvayAdyasiddheH pratijJAyA anumAna25 bAdhitatvasya duritvAt , tathAhi pUrvAparotpannapadArthaviSayapUrvAparazabdasaGketavazodbhUtasaMskAra nibandhanatvAt prakRtapratyayasya kAraNamAtre sAdhye kathaM na siddhasAdhyatA, vizeSe ca kathaM nAnvayAsiddhiH, anumAnabAdhA ca pUrvavadbhAvanIyA, ata eva netaretarAzrayadoSo'pi pUrvapakSoditaH, viziSTapadArthasaGketaprabhavatvAdasya pratyayasya / kiJca niraMzakadi kAlAkhyapadArthanimittatvaM parAparAdipratyayasya sAdhayitumabhyupagatam , taccAyuktam , svAkArAnukAripratyayajanakasya tadviSa "Aho Shrutgyanam" Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] kaNAdoktazeyanirasanam / yatvAt , niraMzasya ca paurvAparyAdidigvibhAgAbhAvatastathAbhUtapratyayotpAdakatvAsambhavAt , tathAbhUtapratyayAdviparItArthasiddheriSTaviparyayasAdhanAdviruddhazcaivaM hetuH syAt , atha bAhyAdhyAtmikabhAvapaurvAparyanibandhanasya dikAlayoH paurvAparyavyapadezasya bhAvAnna hetorviruddhatA, na, tathA. sati dikkAlakalpanAvaiyAt , tatsAdhyAbhimatakAryasya bAhyAdhyAtmikaiH sambandhibhireva nirvartitatvAt , tathAhi dik pUrvAparAdivyavasthAheturiSyate kAlazca pUrvAparakSaNalavanimeSaka- 5 lAmuhUrtapraharadivasAhorAtrapakSamAsarvayanasaMvatsarAdipratyayaprasavanimitto'bhyupagataH, ayaM ca svarUpabhedaH svAtmani tayoH samasto'pyasambhavI, tatsambandhiSu punarbhAveSu vidyamAnastatra pratyayaheturiti vyarthA tatprakalpanA ! atha tatsambandhiSvayaM bhedo'parakriyAdibhedanimittastarhi tatrA. pyevamityanavasthAprasaktiH, atha padArtheSu pUrvAparabhedaH kAlanimittaH, nanu kAle'pyasau na svata ityaparakAlanimitto yadyabhyupagamyate tdaa'nvsthaa| atha padArthabhedanimittaH tadetaretarAzrayatva. 10 prasaGgaH, atha tatra svata evAyaM bhedaH, padArtheSvapi svata evAyaM kiM nAbhyupagamyate tatazca punarapi dikkAlaprakalpanaM vyarthamiti ! vibhutvAdidharmopetamAtmadravyaM pUrvameva pratiSiddham / manodravyasya tu yugapajjJAnAnutpattirliGgamuktam , tatrApi kAraNamAtre sAdhye cakSurAdibhinnamanaskArAdeH kAraNatvAbhyupagamena siddhasAdhyatAH, nityaikamanaHsAdhane'nanvayadoSaH, pratijJAyA anumAnabAdhA, iSTaviparyayasAdhanAt viruddhazca heturiti doSAH pUrvavadvAcyA:, cakSurAdivyatiriktAnitya- 15 kAraNasApekSatvasya sAdhanAdviruddhatA prakaTaiva, anyathA nityakAraNatve cetasAmavikalakAraNa. svAkamotpattiviruddhaiva bhavet , tasmAnna pRthivyAdidravyanavakasya pramANataH siddhiH / dravyAbhA. vAdeva tadAzritatvenAbhyupagatA guNAdivizeSaparyantA asanta eva, AzrayAbhAve tadAzritAnAM tatparataMtratayA'vasthAnAsambhavAt , tato dravyaniSedhAdevAzeSapadArtha niSedhasiddhAvapi vizeSato guNAdipratiSedhaH kriyate, paradarzanasya sarvathA'yuktatvapradarzanAvazyakatvAt / tatra rUparasagandha. 20 sparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvagurutvadravatvasne hazabdabuddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArAzcaturviMzatirguNAH, tatra rUpaM cakSuhyaM pRthivyudakajvalanavRtti, raso rasanendriyagrAhyaH pRthivyudakavRttiH, gandho ghrANagrAhyaH pRthivIvRttiH, sparzastvagindriyagrAhyaH pRthivyudakajvalanapavanavRttiriti tanna, yataH mahati dravye yadyekamevAnavayavaM nIlAdISyate tadA sUkSmeNApi kuzcikA divivaravartinA pradIpAdyAlokenApavarakAdisthitapRthutaraghaTAdidravyasamavetasya nIlAdirUpasyAbhivyaktI sakalasyaiva yAvadrvyavartinorabhivyaktirupalabdhizca prApnoti niravayavatvAt , na TekasyA avayavAH santi yenaikadezAbhivyaktirbhavet / evaM gandharasasparzAnAmapi tadAdhAraikadezasthAnAmabhivyaktI yaavdrvybhaavinaamuplbdhiprsnggH| atha bhavatyeva sakalasya nIlAderupalabdhiriti cenna tadA hi randhrAlokena nIlAderaNuzo bhede'GgI. "Aho Shrutgyanam" Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [dvAtriMzam / kriyamANe pRthivyAdiparamANudravyavadaNuparimANayogitvena guNavattvAdravyarUpataiva syAt , na guNatvama , evambhUtAnAzvANuzo bhinnAnAM guNa iti saMjJAkaraNe na nAmni vivAdaH, na cANutve'pyAzritatvAdguNatvaM yuktam , sadasatorAzrayAnupapatteratiprasaGgAca, avaya vidravyasyApi avayavadravyAzritatvApatteH / saMkhyA caikatvAdivyavahAra heturekatvAdisvarUpA / sA ekadravyA 5 cAnekadravyA ca, tatraikasaMkhyA ekadravyA salilAdiparamANvAdigatarUpAdInAmiva nityAnityatvaniSpattirUpA anekadravyA dvitvAdisaMkhyA, anekaviSayabuddhisahitebhya ekatvebhyo niSpannA, tasyA apekSAbuddhivinAzA dvinAzaH kacidAzrayavinAzAt , iyaM dvividhApi saMkhyA pratyakSata eva siddhati paramatam , tanna, ekatvAdisaMjJAviSayapadArthavyatirekeNopalabdhilakSaNaprAptAyAH saMkhyAyAH zazaviSANavadanupalabdherasattvAt , na copalabdhilakSaNaprAptatvamasiddham , tasyA dRzya10 tvenAbhyupagamAt / yathA caika jJAnaM ve jJAne ityAdibuddheH saMkhyAmantareNApi nirvAhastathaiko ghaTa ityAdibuddharapi asahAyAdiSu ghaTAdiSu svecchAkalpitaikatvAdizabdasaMketavihitamanaskAraprabhavasvAdvizeSabuddhito'pi na saMkhyAsiddhiH, na hi jJAnAdau guNatvAtsaMkhyA'sti tasyAdravyatvAt saMkhyAyAzca guNatvena dravyAzritatvAdato na dRSTAntasiddhiH / na ca jJAnAdau ekatvAdijJAnamu. pacaritam , askhaladvRttitvAt , dravyasamavetAdekatvAderekArthasamavAyitvAdetajjJAnaM guNAdau 15 bhaviSyatIti cenna, ekasmin dravye rUpAdayo bahvo guNA iti jJAnAnudayaprasaGgAt , Azraye dravye bahutvasaMkhyAyA abhAvAt , ekArthasamavAyAderjAyamAnapratyayasya gauNatApattyA mANavake' nalapratyayavaskhalitatAprasaGgAcca / na ca gajaturagAdau saMkhyApratyayo gajAdivyatiriktaniba ndhano gajAdivilakSaNapratyayatvAt , nIlapaTapratyayavAditi saMkhyAsiddhiriti vAcyam , nimitta__ mAtrasAdhane icchAracitasaMketamanaskArAdinimittAbhyupagamena siddhasAdhanAt, etadvyatiri20 ktanimittasAdhane buddhyAdAvanaikAntikatvAt , tatraikAdibuddharvilakSaNatve'pi saMkhyAnibandhanasvAbhAvAt / anekadravyA dvitvAdisaMkhyApi saMketAbhogamAtreNopapadyate, evaM sati adRSTasAma yasya hetutvaM na kalpitaM syAt , anyathA'pekSAbuddheradRSTasAmarthyAyAH taddhetutve'nyasyApi taddhetutAprasaGgenAnavasthA bhavet / tathA dvitvAdisaMkhyAyA ekasyA anekavRttitvAsambhavaH eka syAnekavRtteH pratiSiddhatvAt / parimANavyavahArakAraNaM mahadaNudIrghahasvabhedaM nityAnityavibhAga 25 rUpAdipratyayavilakSaNabuddhigrAhyatayA rUpAdibhyo'rthAntaratvena siddhaM parimANaM paro manyate, tatra rUpAdiviSayendriyabuddhilakSaNapratyakSapratyayagrAhyatvAdrUpAdibhyastasyArthAntaratvena sAdhane hetu 1 yathA vAhIko gauriti pratyayaH skhalati. gauriva gau tu gaureva sAsnAdyabhAvAditi, na tathA skhalati ekamivaika jJAnAdi na tvekame veti, kiM nAda yAdazI ghaTAdinaspalinA buddhirbhavati tAdRzI jJAnAdizya "Aho Shrutgyanam" Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAna kaNAdoktazeyanirasanam / rasiddhaH, tathAvyavasthitarUpAdipadArthavyatirekeNa mahadAdiparimANasyAdhyakSapratyayagrAhyatvenAsaMvedanAt , athANumahadAdItyevaM yA vikalpikA buddhiH sA rUpAdipratyayavilakSaNabuddhipadenAbhipreteti cenna, hetorvipakSe bAdhakapramANAbhAvenAnaikAntikatvAt , na hyasyAH paramArthataH kizcidapi grAhyamasti kalpanAbuddhitvAt , kevalaM teSveva rUpAdiSu ekadiGmukhAdipravRtteSu dRSTeSu tadvilakSaNarUpAdibhedapratipAdanAya kRtasamayAnurodhAnmahAdityadhyavasyantI buddhi yate 5 nAto vastuvyavasthA, na ca rUpAdivyatiriktaM grAhyamapyastItyasiddhatApi hetoH, pratijJAyAzca pratyakSabAdhA, pratyakSatveneSTasya mahadAde rUpAdivyatirekeNAnupalabdheH / tato dRSTe spRSTe vA rUpAdike ekadiGmukhapravRtte bhUyasi atadrUpaparAvRtte dIrghamiti vyavahAraH pravartate parimANAbhAve'pi, tadapekSayA cAlpIyasi rUpAdau samutpanne hrasvamiti, evaM mahadAdAvapi yojyam , ekAnekavikalpAbhyAM rUpAdivan mahadAyanupapattezcAbhAvaH / avidyamAne'pi mahAdAdau bhavatpraka- 10 lpite prAsAdamAlAdiSu mahadAdipratyayaprAdurbhUtiranubhUyate / na ca yatraiva prAsAdAdiSu mAlAkhyo guNaH samavetastatra mahattvAdikamapIti ekArthasamavAyabalAnmahatItyevaM tanmAlAdi vya. padizyata iti vAcyam , prAsAdasyAyayavitvenAnabhyupagamAt , vijAtIyAnAM dravyAnArambhakatvAt, kiM tu sa saMyogAtmako guNaH, sa ca na parimANavAn , nirguNatvAdguNAnAm , tato mAlAkhyasya guNasya prAsAdAdizvabhAvAt prAsAdamAle ityayameva pratyayastAvadayukto dUrato 10 mahatI hrasvA vA seti pratyayavyapadezaH, mAlAyAH saMkhyAtvena prAsAdAdInAM saMyogatvena mahattvAdezva parimANatvena parairabhyupagamAt , tasmAnna parimANaM rUpAdiSu pRthag guNa iti sthitam / idamasmAt pRthagiti yadvazAtsaMyuktamapi dravyamapoddhiyate tadapoddhArakAraNaM pRthaktvaM nAma guNo ghaTAdibhyo'rthAntaraM tatpratyayavilakSaNabuddhigrAhyatvAditi kANAdAH, tanna rUpAdibhyovivekenArthAntarabhUtasya tasya pratyakSabuddhAvapratibhAsanAddhetorasiddheH, ata eva ca tasyopalabdhi- 20 lakSaNaprAptatvenAbhimatasyAnupalambhAdasattvameva, na ca pRthagiti vikalpabuddhibalena tasya siddhiH, tatpratyayasya sajAtIyavijAtIyavyAvRttarUpAdyanubhavanibandhanatvAt , vyAvRttatA ca bhAvAnAM svasvabhAvavyavasthiteH, anyathA svato'vyAvRttasvarUpANAM pRthaktvAdivazAdapi pRthprptvaasiddheH| kizca sukhaduHkhAdiguNeSu yathA parasparavyAvRttAtmatayA pRthagiti pratyayaviSayatA pRthattvaguNAbhAve'pi tathA ghaTAdiSvapi bhaviSyatIti hetoranaikAntikatvam / na cApi teSu 25 bhAkto'yaM pratyayaH, mukhya pratyayAviziSTatvAt / pRthagityapoddhAravyavahArasya svarUpavibhinnapadArthAnibandhanatvAt paropanyastAnumAne pratijJA yA anumAnabAdhA tathA ca prayogo ye parasparavyAvRttAtmAnaste na svavyatiriktapRthaktavasamAzrayAH, yathA sukhAdayaH, parasparavyAvRttAtmA. nazca ghaTADhya iti svabhAvahetuH, ekasyAnekavRttyasaMbhavaH sambandhAbhAvaH sukhAdiSu tavyavahA "Aho Shrutgyanam" Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samma titaravasopAne [ dvAtriMzam bhAvaprasaGgazca viparyaye bAdhakaM pramANam, tasmAnna pRthaktvaM guNaH / aprAptipUrvikA prAptiH saMyogaH, prAptipUrvikA cAprAptirvibhAgaH / etau dravyeSu yathAkramaM saMyukta vibhaktapratyaya hetU anyatarobhayakarmajau saMyogavibhAgajau ca yathAkramam | dravyavizeSaNatayA saMyogasyAdhyakSata: pratIyamAnatvAtsadvyavahAraviSayatA, kazcit kenacit saMyukte dravye Aharetyukto hi yayoreva 5 dravyayoH saMyogamupalabhyate te evAharati na dravyamAtram, anyathA hi yatkicidAharet, etadviparyayeNa vibhAgasAdhane'pi yojyam, tanna yuktam, saMyuktapadArthAdarthAntarabhUtasaMyogasya kadAcit pratipatturdarzanapathAnavatArAt, na hi saMyogadarzanena viziSTaM dravyamAharati, kintu prAgbhAvinIye sAntarajAtAvasthe tato viziSTe nirantarAvasthe ye samutpanne vastunI te eva saM 296 : yuktapratyayaviSaye tacchabdavAcye ca, avasthAvizeSe saMyuktazabdasya saGketitatvAt, tathAvidhe 10 vastunI pazyannAharati, nAnye, na hi zabdenAbodhite'rthe zabdAt pravarttate prekssaavaan| saMyogavibhAgayordravyArthAntarabhUtayorabhAve'pi vastvantarameva tathA tathotpadyamAnaM sAntaramidaM vastu nirantaramiti ca buddhibheda nibandhanaM bhaviSyati na saMyogavibhAgayostathAvidhapratyayavizeSAt siddhiH / yaddhi vicchinnamutpannaM vastu tatsAntarabuddhernimittaM himavadvindhyAdivat / avicchinnotpa ttikA nirantara buddhiviSayaH, nirantaroparacitadevadattayajJadattagRhavat, na hi gRhayoH pare15 NApi saMyogaguNAzrayatvamabhyupagamyate, tayoH saMyogAtmakatvena guNatvAt nApi hima dvindhyayorvibhAgAzrayatvam, prAptapUrva kAprAptestalakSaNasyAbhAvAt / mithyAbuddhiryA dUre dhavakhadirAdau sAntare nirantarAvasAyirUpA parvatazikharAsa tabalAkAdau sAntaratvAdhyavasAyinI tathAvidhA sarvA'pi na sAdharmyagrahaNAdutpadyate, yena mukhyapadArthasiddhiH syAt, tadantareNApi indriyavaiguNya mAtrA devotpattyupalabdheH, anyagatacetasaH taimirikasya dvicandrAdyavikalpabuddhi20 vat / vicchinnavicchinnarUpatayopajAtasya vastunaH pradhAnabhUtasya tadbuddhinibandhanasya sadbhAvAca na tadarthAntaravilakSaNa saMyogavibhAgasiddhiH / yadapi kuNDalI devadatta iti matiriyamupajAyamAnA kiM nibaMdhanA, na ca puruSakuNDalabhAvamAtrabhAvinI, sarvadA devadattakuNDalayostasvA udayaprasaGgAt, kina yadeva kenacit kacidupalabdhasattvaM tasyaivAnyatra vidhipratiSedhamukhena lokavyavahArapravRttirdRSTA, yadi tu saMyogo na syAt kathaM vibhAgenAsya caitro'kuNDalaH kuNDalI vetyevaM pratiSedho vidhizca bhavet, caitro'kuNDalItyanena hi na kuNDalaM pratiSidhyate, tasya dezakAlabhedena savAdhyAsitamUrteH pratiSeddhumazakyatvAt nApi caitrasya, ata eva 25 1 pakSizikharayoH saMyogo vibhAgazcAnyatarakarmajaH meSadvayasannipAtaH pRthagbhAvakSobhayakarmajaH, hastapustakayoH saMyogAdvibhAgAdvA zarIrapustakayoH saMyogo vibhAgo vA saMyogajasaMyogo vibhAgajavibhAgo vA ucyate // "Aho Shrutgyanam" Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / kaNAdoktazeyanirasabham / tasmAJcaitrasya kuNDalasaMyogaH pratiSidhyate, caitraH kuNDalItyanenApi saMyogasyaivApratItasya vidhiriti vAstavaH saMyogAdirastyeva yadvazAdvidhAnaniSedhapravRttiH, tathA saMyogAbhAve bIjAdayaH sarvadevAviziSTatvAtsvakAryamaGkurAdikaM vidadhyuH, na caivam , sarvadA teSAM kAryAnArambhAt , ato bIjAdayaH svakAryakaraNe kAraNAntarasavyapekSAH, mRtpiNDadaNDacakrasUtrAdaya iva ghaTAdikaraNe, yo'sAvapekSyaH sa saMyoga iti tadapyasaGgatam , yathAhi caitrakuNDalayoviziSTAvasthAprAptau 5 saMyogaH prAdurbhavati na sarvadA tathA caitraH kuNDalIti matirapi tadavasthAvizeSanibandhanA kadAci. deva bhaviSyati na sarvadA tatkimarthAntarabhUtasaMyogakalpanayA, upalabhyasvabhAvAyA uktaviziSTAvasthAyAzcAnyatrAnupalambhataH pratiSedho'pyupapadyata iti saMyogipadArthabhinnasaMyogApratItyA na tato vidhiH pratiSedho vA sambhavati, sarvabhAvAnAM pratikSaNavizarArutayA ca viziSTAvasthAprAptAnAM bIjAdInAmaGkurAdijanakatayA saMyogAbhAve bIjAdInAmaviziSTatvamasiddham , tathA 10 bIjAdInAM svakAryajanane sApekSatva sAdhane siddhasAdhyatA, avyavadhAnAdyavasthAntarasApekSANAM bIjAdInAmaGkurAdisvakArya nirvartanasyAsmAbhirabhyupagamAt , saMyogAkhyapadArthAntarasApekSatvasAdhane tvananvayitvaM hetoH / na cAvasthAsApekSA evaM bIjAdayaH svakAryanirvartakAH na tu saMyogApekSA iti kutaH siddhaM yena sApekSatvamAtrasAdhane siddhasAdhyatA bhavediti vAcyam , saMyogamAtrApekSAyAM prathamopanipAtata eva kSityAdibhyo'GkurAdikAryodayaprasaGgAt, 15 pazcAdvadavikalakAraNatvAt , pazcAdvA na syAt , pUrvavadvikalakAraNatvAt , na vA'nupakAriNi saMyoge bIjAderapekSA yuktA, atiprasaGgAttasmAnna saMyogavibhAgaguNadvaya sadbhAvaH / idaM paramidamaparamiti jyeSThakaniSThayodUrAsannaikadikkatrastunoryato'bhidhAnapratyayau bhavatastadyathAkramaM kAlika paratvamaparatvaM daizikaM paratvamaparatvaJca siddhama, sa ca pratyayo jyeSThA divastvatiriktanibandhanaH vilakSaNapratyayatvAt , jyeSThakaniSThayoH kAlakRtaM paratvamaparatvaJca, ekasyAM dizi sthitayostaddi- 20 kRtam , ekasyAM dizi kAle ca sthitayostatpratyayotpattaH, na tAvadayaM kAladiGmAtranibandhana iti mataM tadacAru, sAdhyavipakSe hetovRtteranaikAntikatvAt , asatyapi paratvAparatvalakSaNe guNe nIlAdau krameNotpAdAt krameNa ca vyavasthAnAt , kAlopAdherdigupAdhezca paraM nIlamaparazceti pratyayasyotpattidarzanAt , tadvat paTAdAvapi bhaviSyatItyarthAntaranimittatvamAtrasAdhane'naikAntikatA hetoH, tasya vipakSavRttitvAt , nityabhUtadikkAlanimittakaguNavizeSanimittatAsAdhane ca heto- 25 rananvayitvam , parAparapratyayaH arthamAtrakRtakramotpAdayavasthAnibandhanaH parAparapratyayatvAt , rUpAdiSu parAparapratyayavadityanumAnabAdhitA ca sA pratijJA, rUpAdiSu parAparapratyayasya askhaladvRttitvAnnaupacArikatvam / nApi dikAlayorbhavataH pradezAH santi yatsaMyogAdapekSA 38 "Aho Shrutgyanam" Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 298. sammatitaravasopAne [ dvAtriMzam buddhisahitAt mahatvAderutpattiH syAt, tayorekatvena nirava yavatvAt / na caivaM saMkhyAdayo guNA dravyAnnAvyatirekiNaH, teSAM tadvyavacchedahetutvAt , devadattavyavacchedakadaNDAdivaditya. numAnAtteSAM dravyAdbhedaH siddhyatIti vAcyam , saMvRtisatAmavastutayA tatvAnyatvAbhyAma vAcyatAyA abhISTatvena sAmAnyato'vyatirekaniSedhamAtrasAdhane siddhasAdhyatAprasaGgAt / 5 na ca pratiniyatadharmayogitvAdrUparasAdivatsamUhasantAnAvasthAvizeSAstattvAnyatvAbhyAmavacanIyA na bhavantIti vAcyam , teSu pAramArthikaniyatadharmatvAsiddheH, tatvato ni:svabhAvatvAdagharapadmavat / pratiSedhadvayena prakRtArthagateyadi dravyAvyatirekitvaM sAdhyaM tarhi dravyavyatirekeNa saMkhyAderanupalambhAdAzrayAsiddho hetuH, tadAtmanastato bhede tasya niHsvabhAvatAprasaktizceti na dravyavyatirekitvaM kutazcit pramANAdavasIyate'to na tathA te sadvyavahAraviSayAH / buddhayA10 dayastu prayatnAntA AtmAzritatvena tadruNA iSTAH, te cAtmaniSedhAdeva niSiddhAH, amISA mutpattikAraNatvenAtmana Azrayatve hi teSAM sarvadotpattiprasaGgaH, anAdheyAtizayasya sahakAryapekSAyogAt, na vA nitye kramayogapadyavyApta kAryotpAdana sAmarthyasambhavaH, nityasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhasyoktatvAt / nApi sthitihetutayA''zrayatvamAtmanaH, sthite sthAturamyatiricyamAnarUpatvAt , saddhetutve sthAtRhetutvamevoktaM syAt taccAnantarameva niSiddham / 15 na ya pariniSThitAtmarUpatvAt sthAtuH kazciddhetuH sambhavI, tatra tasyAkizcitkaratvAt / vyati. reke'pi sthiteH sthAtustena na kiJcitkRtamarthAntarabhUtAyAH sthiteH karaNAta, tatazcAkiJciskaraH kathaM tasyAzrayo bhavet / nApi tatsambandhinyAH sthite: karaNAttasyAyamupakArako yuktaH, satsambandhitvAsiddheH / na ca tasya sthiti prati hetutvamapi yuktaM nityasya kacidapi sAmarthyA nupapatteH, kizca sthApyamAno buddhyAdiryadi svayamasthitisvabhAvaH kathaM pareNa sthApayituM zakyaH, 20 tatsvabhAvahAniprasaGgAt , atha sthitisvabhAvaH tathApi sthApako'kiJcitkara eva, svayameva tatsvabhAvatayA tasya sthitisiddheH, kiJca ye mUrtAsteSAmadhogamanapratibandhakatvena bhavedAzraya. kalpanA, buddhyAdestvamUrtatayA nAdhogamanamastIti kiM kurvANa AtmAdisteSAmAzrayo bhavet / api ca notpannAnAM buddhyAdInAM kazcidAzrayaH, satAM nirAzaMsatayA''zritatvAnupapatteH, nApya nutpannAnAM nirUpAkhyatayA teSAM tattvAyogAt / kizca buddhirupalabdhirjJAnamityanAntara25 miti[ nyAyada0 1-1-15 ] vacanAda nirUpatA parairabhyupagatA, na ca tasyAH sva saMviditatvamabhyupagatam , buddhyantaragrAhyatAbhyupagamAt / na ca tathAbhUtAyAstasyAH karmAdivadvaddhitvaM yuktam / sukhaduHkhecchAdveSaprayatnAnAmajJAnarUpatve nAtmavizeSaguNatA'bhyupagantuM yuktA rUpAdivat , jJAnarUpatve buddhe denAbhidhAnamasaGgatameva, kazcidvizeSamupAdAya jJAnAtmakAnA. mapi tato bhedenAbhidhAne'bhimAnAdInAmapi bhedenAbhidhAnaM kAryamiti | garutvaM prathivyadaka. "Aho Shrutgyanam" Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam kaNAdoktazeyanirasanam / : 299 vRtti patanakriyAnibandhanam , dravatvaM pRthivyudakajvalanavRtti syandanahetuH, snigdhapratyayahetuH snehastvambhasItyAdiprakriyA pRthivyAdInAmAdhAratvaniSedhAt tadgatarUpAdiniSedhAca niSiddhaiva, vegabhAvanAsthitisthApakabhedaH saMskAraH tatra vego mUrtimadravyeSu prayatnAbhidhAnavizeSApekSAt karmaNo jAyate niyatadikriyAprabandhahetuH sparzadravyasaMyogavirodhI ca / bhAvanA cAtmaguNo jJAnajo jJAnahetuzca dRSTAnubhUta zruteSvartheSu smRtipratyabhijJAna kAryonnIyamAnasadbhAvaH / mUrtimadra- 5 vyaguNaH sthitisthApakaH sa hi ghanAvayavasannivezaviziSTaM kAlAntarasthAyinaM svamAzrayaM prayatnenAnyathAkRtaM pUrvavadyathAvasthitaM sthApayatIti paramatam , tadasat , kSaNabhaGgasiddhau vegAkhyasaMskArakAryasya karmaprabandhasyAsiddheH, na jhutpattyanantaravinAzini bhAve niyatadikriyAprabandhasya taddhatozca saMskArasyotpattiH / na ca svopAdAnadezaparihAreNAnantaradezotpAda eva bhAvAnAM kriyAprabandha iti vAcyam , tato hi prAktanasva hetava eva setsyanti na yathoktasaMskAraH, tena 10 saha kacidapyanvayAsiddheH / yadi ca tathAvidhasaMskArAdiSvAdInAmaetanaM syAttadA na kadAcidapi te pateyuH sarvadA pAtapratibandhahetogasyAvasthitatvAt , evaJcAkAzaprasarpiNaH zarasyAkasmAdyadetatpatanamupalabhyate tatkathamupapadyate, na ca mUrttimatAM satAM vAtrAdInAM saMyogAdupahatazaktitvAdvegasya vinAzAt patanamiti vaktuM zakyam , arvAgeva patanaprasaGgAta , tadvirodhino vAyusaMyogasya sarvatraiva sattvAt / na ca tadAnIM vego balIyAn , pazcAttasyAbalIyastve hetvabhAvAt , 15 na ca tadAnIM tadutpAdakakarmaNo'bhAvAhurbala iti vAcyam , tasyApyabhAve nimittAbhAvAt / bhAvanApi sAmAnyataH smRtyA dikAryAtsAdhyate yadi tadA siddhasAdhyatA, pUrvAnubhavAhitasAmarthyalakSaNajJAnAtmabhUtAyAstasyAH smRti hetutvenAbhyupagamAt , yasyA vasanAtvena prasiddhiH / athAtmaguNasvarUpA bhAvanA siSAdhayiSitA tadA na hetoranvayitvam , tathAvidhayA saha smRtyAdInAmanya. yAsiddheH, ye yadAzritA te tasyAbhAve nAvasthitimaznuvate yathA citraM kuNDyAdyabhAve, Azrita* 20 zvAtmAnaM saMskAraH paramateneti vyApakaviruddhopalabdheH saMskArasyAsattvAdanumAnabAdhitA pratijJA ca, AtmanaH prAniSiddhatvAt / sthitisthApako'pyatyantamasaGgata eva, svayamasthirasvabhAvasya padArthasyAnena sthApayitumazakyatvAt , kSaNAdUcaM tasyAbhAvAt ,sthirasvabhAvasya cApracyutasthitarUpatvAt sthApakasyAkizcitkarataiva / na ca sarvabhAvAnAM kSaNikatve'pi ekakSaNAvasthitau prabandhenottarakAlamanuvRttau tasya sAmarthya miti vAcyam , svarUpapratilambhalakSaNaiva hi bhAvAnAM 25 1 vegaH kriyAvizeSaH sa cAtmanyapi vartate na ca kriyAto'rthAntaraM vegaH, vegena gacchati zIghraM gacchatIti paryAyatvAt , na ca kriyAtaH kriyotpAde'nuparamaH syAditi vAcyam , zabdasya zabdAntarArambhakatve'pi taduparamAdivAsyA apyuparamasambhavAdityapi bodhyam // 2 atra pratiSedhyAvasthitiprAptiH, tavyApaka AzrayasadAvaH, tadviruddhasyAzrayAbhAvasyopalabdhipikaviruddhopalabdhiH / "Aho Shrutgyanam" Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dvAtriMzam svayaM calA sthitirucyate, na tu pratilabdhAtmasattAkAnAmuttarakAlamAtmarUpasandhAnalakSaNA, tmana uttarakAlAvasthAnAsambhavAt, avasthAne vA kadAcidapyanivRttiprasaGgaH, pUrvavat pazcAdadhyaviziSTatvAt, atatsvabhAvaprasaGgAcca / na ca kSaNasthitiprabandhe'pi sthApakasya sAmarthyasiddhiH, pUrvapUrva kAraNasAmarthya kRtasyottarottara kAryaprasavasya saMskAramantareNApi siddheH / akSaNikasya tvanyathAtvAsambhavAtsvata eva sthitiriti na tatrApi sthApakopayogaH / karmaphaladAyI AtmaAtmanaH saMyogaH svakAryanAiyo dharmAdharmarUpatayA bhedavAnadRSTAkhyo guNaH vaizeSikaiH parokSalakSaNa upavarNitaH, so'pi tatsamavAyikAraNasyAtmano manasaH tayoH saMyogasya ca nimittAsamavAyikAraNatvenAbhyupagatasya niSiddhatvAtkAraNAbhAvAdevAsan siddhaH / zabdasvAkAzaguNatvenAbhimataH so'pi pUrvaM niSiddha iti na caturviMzatirapi guNAH pramANopapattikAH / 10 utkSepaNApakSepaNAkuJcanaprasAraNagamanalakSaNAni paJca karmANi, UrdhvAdhaH pradezAbhyAM saMyogavi bhAgakAraNaM karma utkSepaNam / etadviparItasaMyogavibhAgakAraNazca karmApakSepaNam, Rjudravyasya kuTilatvakAraNaM karmAsskucanam, etadviparyayakAraNaM karma prasAraNam, aniyata digdezairyatsaMyogavibhAgakAraNaM karma tadgamanam, paJcavidhasyApyasya mUrttimadravyasaMyogavibhAgalakSaNakAryopalambhAdanumAnataH indriyavyApAreNa gacchatItyAdipratItyutpatteradhyakSatazca prasiddhiriti tanna 15 yuktam, saMyogavibhAgalakSaNatatkAryasya tayorniSiddhatvenAsiddhatvAt, nairantaryotpAdasAntaratotpattimAtra lakSaNa saMyogavibhAgau tatkAryatayA yadi hetutveneSTau tadAnaikAntikatA, tayostathAvidhakarmaNA kApyanvayAsiddheH, sAdhyaviparyayeNa hetorvyAptirviruddhatApi, kAraNamAtrAstitve sAdhye vAyAdInAM tathAvidhasaMyogavibhAgakA raNatveneSTatayA siddhasAdhyatA ca, kAraNavizeSAstitve ca sAdhye'numAnabAdhA pratijJAyAH, tathAhi padArthAnAM kriyA bhavantI kSaNikAnAM bhavedakSaNi 20 kAnAM vA, nAdyaH, tasya janmadeze eva cyuterdezAntaraprAptyabhAvAt / yo yatra deze dhvaMsate na tadanyadezamAkrAmati, yathA pradIpAdiH, janmadeza eva ca dhvaMsante sarvabhAvA iti vyApakaviruddhopalabdhiH, na cAsya hetorasiddhatA, anyasya kSaNikatvAyogAt / na ca bhAvAnAM kSaNikatve'pyutpattikAla eva kriyA bhaviSyatIti vAkyam, kSaNamAtrabhAvina ekasya kiyAkAlavilambAsambhavAt pAzcAtya dezavizleSe purovarttideza zleSe ca sati hi gantA bhAvo bhavati nAkAzAdiH, 25 kSaNikatvAcca bhAvAnAM prAktanadezaparihAreNa na te'nyadezamAkrameyuH, sattAkAla evaM dhvaMsavazIkRta : 300 : 5 sammatitattvasopAne 1 zarIrAvayave tatsambaddhe vA mUrtimadhye UrdhvadigbhAvibhirAkAzapradezairyaH saMyogastaddhetuH adhodigavacchedenAkAzapradezaiya vibhAgastatkAraNaca karma utpreSaNam / aGgulyAdyagrAvayavAnAM tatsaMyuktAkAzapradeza vibhAgAnantaraM mUlapradezaiH saMyoge sati yenAmulyAdiH kuTilo bhavati tatkarmAkuJcanamityarthaH // 2 atra prativedhyaM tadanyadezAkramaNaM tadvyApakaH tatra deze vaMsAbhAvaH tadviruddhasya tatra deze samyopalabdhirthyApakaviruddhopalabdhiH // " Aho Shrutgyanam" Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / kaNAdoktazeyanirasanam / tvAt / nApyakSaNikasyAsau yuktA, tasyaikarUpatvena sarvadA'viziSTatvAt , na ca prakRtyaiva tasya gantRtvAt kriyAvattvam , tathA sati sarvadaikarUpatayA kadAcidapi nizcalatA na syAn / yadyagantRrUpatApyeSAmaGgIkriyate tAkAzavadekarUpatvAdagantRtvameva syAt , evaJca gatyavasthAyAmapyacalatvaprasaGgaH aparityaktAgatirUpatvAt / ubhayarUpatvantu gantRtvAgantRtvalakSaNaviruddhadhamAdhyAsAdekatvavyAhatiprasaGgena kSaNikatApattyA na yuktam , evaM pratyakSabAdhitamapi karma, 5 yadupalabdhilakSaNaprAptaM sannopalabhyate na tatprekSAvatA saditi vyavaharttavyam , yathA kacit pradezavizeSe'nupalabhyamAno ghaTaH, nopalabhyate ca viziSTarUpAdivyatirekeNa karmeti svabhAvAnupalabdhiH, na hi tathAdezAntarAvaSTambhotpAditarUpAdivyatirekeNendriyajJAne karma pratibhA. samAnamupalakSyate, yA caivamutkSepaNamavakSepaNamiti jalpAnuSaGgiNI buddhirupajAyate sA sAbhi. jalpatvAnna pratyakSam , nApyeSa! karmapadArthAnubhavabhAvinI, rUpAdereva tathA tathotpadyamAnasya 10 darzanAta , gativyavahArastu loke aparAparanairantaryotpattimatpadArthopalabdheH sa evAyaM gacchatItibhrAntyutpatteH pradIpAdau gamanavyavahAravadupapadyate, ato na vyavahAramAtrAdanyathAsiddhAvyavyatiriktakarmAbhyupagamaH zreyAniti sthitam / parAparabheda bhinnaM sAmAnyamapi dravyaguNakarmAsmakapadArthatrayAzritatvAbhyupagamAttannirAkaraNAdevApAstam , AzrayAbhAve'pi sattve'nAzritatvaprasaGgAt , tathApi samprati vizeSataH pratiSedhamArgaH pradaryate, tatra paraM sAmAnyaM sattAkhyaM 15 sarveSvanuvRttipratyayakAraNatvAtsAmAnyameva, dravyatvAdilakSaNamaparantu svAzrayeSvanuvRttipratya yahetutvAtsAmAnyam , svAzrayasya ca vijAtIyebhyo vyAvRttipratyayahetutayA vizeSaNAtsAmAnyamapi sadvizeSasaMjJAM labhate, sAmAnya zcAkSAnvayavyatirekAnuvidhAyyanugatAkArapratyayagrAyatvAdadhyakSataH prasiddham , tathA vyAvRtteSu khaNDamuNDazAbaleyAdiSu anugatAkArapratyayastavya. tiriktAnugatAkAranimittanibandhanaH, vyAvRtteSvanugatAkArapratyayatvAt , yathA carmacIrakamba- 20 leSu nIlapratyayaH, tathAcAyaM zAbaleyAdiSu gauY=riti pratyaya ityanumAnenApi tatsiddham / na ceyamanugatamatirninibandhanA, kAdAcitkatvAt , nApi zAbaleyAdipiNDanibandhanA, teSAM vyAvRttarUpatvAt , piNDamAtranibandhanatve ca karkAdAvapi gauY=riti pratyayotpAdaprasaGgAdavizepAt / na ca vAhadohAdyarthakriyAnibandhaneSveva tathA pratyaya iti vAcyam , vatsAdau tadbuddhyudayAt , mahiSyAdAvanudayAta , arthakriyAyA api prativyakti bhedenAnugatamatinimittatvAsa- 25 mbhavAcceti sAmAnyanimittatA siddhiriti parasya mataM tadayuktam , akSaje pratyaye zAbaleyAdivyatirekeNAnyAnugatAkArasya sAmAnyasyApratibhAsanAt , na hi zAbaleyAdiSu sUtrakaNThe guNa ivAparaM sAmAnya kenacillakSyate, gaugauriti vikalpajJAnenApi ta eva samAnAkArAH 1 sUtrakaMThaH khannarITe dvijanmani kapotake iti haimaH / / "Aho Shrutgyanam" Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 302 : sammatitattva sopAne [ dvAtriMzam zAbaleyAdayo bahirvyavasthitA avasIyante, antazca zabdollekhaH, na punastadbhinnamaparaM gotvam, tasmAnna nirvikalpakena savikalpakena vA'dhyakSeNa sAmAnyaM vyavasthApayituM zakyam, anumAnato nimittatAmAtrasiddhAvapi tatkiM sAmAnyamanyadveti na nizcayo bhavatAm / na ca piNDAnAM vizeSapratyayajanane'nvayavyatirekAbhyAM sAmarthyaM siddhamitIhApi sAmAnyasyAnugatamateH 3 sAmarthyaM nizcIyata iti vAcyam, sAmAnyasya kacidapi sAmarthyAnavadhAraNAt, piNDasadvAve hyanugatAkAraM jJAnamupalabhyate tadabhAve neti varamadhyakSa pratyayAvaseyAnAM teSAmeva tannimittatA kalpanIyA / yaduktaM piNDAnAmaviziSTatvAttatpratyayAnimittatvaM tadasaGgatam, yathAhi piNDAdirUpatayA'vizeSe'pi tantUnAmeva paTajananahetutvaM na kapAlAdInAM tathA zAbaleyAdInAmeva gaugauriti jJAnotpAdane sAmarthya na karkAdInAm, kiJca sAmAnyasya yadi mUrttatva10 mabhyupagamyate tarhi ghaTAdivatsAmAnyaM na syAt, athAmUrttatvaM na rUpAdivatsAmAnyaM syAt / 3 tathA yadyanaMzaM tadA paramANuvatsAmAnyaM na syAt, sAMzatve'pi na ghaTavatsAmAnyam / api ca piNDebhyaH sAmAnyasya bhede ghaTAdibhyaH paTa iva bhedenaivopalabhyeta, sambandhAbhAvAcca gorgotvamiti vyapadezAnupapattiH, vyaktibhyo'bhede cAnyatrAnanuyAyitvAnna piNDasvarUpavat sAmAnyarUpatA, nApi bhinnapratibhAsaviSayatvAdvyaktibhyastasya bhedaH, buddhibhedasya vyaktinimi15 tatvasyoktatvAt / kiJca yadi sAmAnyabuddhirvyaktibhinnasAmAnyanimittA tadA vyaktayagrahaNe'pi bhavet, gopiNDAgrahaNe'zvabuddhivat na ca kadAcittathA bhavati, tato na vyaktivyatiriktasAmAnyasadbhAvaH / na cAdhArapratipattimantareNAdheyapratipatterabhAvAttadraha eva tadgraho na tasyAbhAvAttadrahaH, anyathA kuNDAdyAdhAra pratipattimantareNa badarAdheyasyApratipattestasyApyabhAva eva syAditi vAcyam, badarAdeH pratiniyatAdhAramantareNApi svarUpeNopalabdheH, gotvAdestu prati20 niyatapiNDopalaMbhamantareNa svarUpeNa kadAcanApyanupalabdherabhAva eva / yadi tasyAnAdhAratvaM tadA na sAmAnyaM zazazRGgavat, atha tadAdhAravat, tadA kAtranyaikadezAbhyAM vRttyanupapattiravayavivat / api ca anugatAkAraM jJAnaM sAmAnyamantareNAsambhavItyucyate paraiH, tatra kiM yatrAnugataM jJAnaM tatra sAmAnyasambhavaH, uta yatra sAmAnyasambhavastatrAnugataM jJAnaM pratipAdyate, nAdyaH, gotvAdisAmAnyeSu bahuSu sAmAnyaM sAmAnyamiti pratyayotpatterapi aparasAmAnyAbhAvAt, evaM prAgabhAvAdyabhAveSyapi, na ca sAmAnyAdAvanugatamatirgauNabhUtA, askhaladvRttitvena tadasiddheH / na dvitIyaH, pAcakAdiSu tadabhAve'pyanugatapratyayotpatteH / na ca pacana kriyAnimittastatpratyayaH, tasyAH prativyakti bhinnatvAt, tatsamAnyanimittatve prAgeva tatpratyaya prasUtirbhavet, tasya nityavAt na cAbhivyaJjaka kriyAbhAvAt prAganabhivyaktaM taditi vAcyam, vinasyAbhivyaJjakasyA 25 1 pAcakatvasAmAnyanimittatva ityarthaH // "Aho Shrutgyanam" Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mopAnam kaNAdoktazeyanirasanam / bhivyaJjakatvAyogena takriyAvinAze pazcAttadvaddhina syAt / na caikadA'bhivyaktaM sarvadevAbhivyaktamiti pazcAttadvaddhirbhaviSyatIti vAcyam , prAgapi sAmAnyasyAbhivyaktasya sattvena tanmatiprasaGgAt / na ca prAganabhivyaktaH, abhivyaktAna bhivyaktabhedato'nekatvApatteH / atha vyakti. pratibhAsasamaya eva sAmAnyapratibhAsa iti na tataH prAk pazcAdvA'bhivyaktakarUpasyApi tasya grahaNamiti cettarhi vyaktipratibhAsakAle'parapratibhAsasyAsaMvedanAdanugatapratibhAsasya tadA vya- 5 ktinivandhanatvAtsAmAnyasyAbhAva eveti prAptam / kiJcotpadyamAnena piNDena saha sAmAnyaM kimanyata Agatya sambadhyate, utta piNDena sahotpAdAt kiM vA piNDotpatteH prAgeva taddezAvasthAnAt , Adhe prAktanapiNDaparityAgenAgamane gotvaparityaktasya tasyAgorUpatAprasaktiH, aparityAgena cet tAparityaktaprAktanapiNDasya niraMzasya rUpAderiva gamanAsambhavaH, na hyaparityaktaprAktanAdhAraNAmAdhArAntara saGkrAntiH kvacidapyupalabdhA / na ca prAktanAdhArAparityAge'pi 10 sarpAderivAdhArAntarasAtissAmAnyasya bhaviSyatIti vaktavyam , sAmAnyasyAmUrtatvAbhyupagamAt / na ca sarpavatpUrvAdhArAparityAgenAdhArAntarakroDIkaraNe sAmAnyarUpatayA sadezasya ghaTavatsAmAnyarUpatAnupapatteH, na dvitIyaH, utpattimattvena tasyAnityatAprasakteH, anityasya ca jvAlAdivatsAmAnyarUpatvAyogAta / na tRtIyaH, nirAdhArasya sAmAnyasya tatrAvasthAnAsambhavAt, sambhave vA''kAzavatsAmAnyarUpatAvirahAt / na ca gamanAdidharmavikalasyApi 15 sAmAnyasyotpadyamAna piNDasambandho gaugaurityanugatapratyayAt pratIyata eveti pramANapratipanne vastuni virodhAAdbhAvanamasaGgatameveti vAcyam , gauoNrityanugatAkArapratyayasya prAgabhAvAdiSvabhAvapratyayavasAmAnyasambandhamantareNApi siddhatvAt / yadi ca piNDabhinnAnusyUsaikasAmAnyAbhyupagamastadA ekapiNDopalambhe tasyAvibhaktatvAt piNDAntarAle'pyupalabdhiH syAt , na hi tasyaikatrAbhivyaktasyAnyatrAnabhivyaktarUpatA, viruddhadharmAdhyAsato bhedaprasa- 20 GgAt / na cAntarAle saMyuktasamavAyasambandhasyopalambhahetorabhAva iti vaktavyama , tatra tatsadbhAve pramANAbhAvAt , antarAle hi sAmAnya sadbhAvasya pramANataH siddhau tadagrahaNa nimittamupapadyetApi na ca tatra tatsadbhAvaH siddhaH / api ca akSaNikaikavyApakasvabhAvatve sAmAnyasya yena svabhAvenaikapiNDavRttitvaM tasya kiM tenaiva svabhAvena piNDAntaravRttitvaM, uta svabhAvAntareNa, na prathamaH, sarvapiNDAnAmekatvaprasaGgAt , ekadezakAlasvabhAvaniyatapi- 25 NDavRttyabhinnasAmAnyasvabhAvakoDIkRtatvAtsarvapiNDAnAm , pratiniyatadezakAlasvabhAvaikapiNDa. vat / na dvitIyaH, anekasvabhAva sambandhena sAmAnyasyAnekatvaprasaGgAt , na caikasyApyaneka. 1 pacanakriyAviziSTapuruSavyaktipratibhAsasamaya ityarthaH / / 2 yadanekakhabhAvasambandhi tadaneka dRSTam yathA ghaTapaTAdayaH, anekakhabhAvasambandhi ca bhavadbhiH sAmAnyamabhyupagamyate'tastenApyanekena bhAvyamiti bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ dvAtriMzam vRttitvaM rUpAderiva yuktam , atha yathaikasya rUpAderekavRttitvaM tathaivopalambhAdabhyupagamyate tathaikasya sAmAnyasyAnekavRttitvamanekatropalambhAt kiM nAbhyupagamyate, abAdhitopalambhasya bhAvarUpavyavasthAnibandhanatvAditi cenna, svarUpato'nekavRttivyaktibhinnaikasAmAnyasya kutra. cit pratyaye'pratibhAsanAt / na dezavyAptiH kAlavyAptirvA kasyacidbhAvasya kenacit pramA5 Nena pratipattuM zakyeti tvasakRdAveditam / kizcAnugatapratyayaH piNDavyatiriktAnugatanimittani bandhana iti pratijJA'numAnabAdhitA, sAdhayitumiSTasya vyaktibhinnAnugatanimittasya tatrApratibhAsanAt , varNAkRtyakSarAkArasyaivArthasya tatra pratibhAsanAcca tadrUpavikalatayA sAmAnyasya parairabhyupagamAt kathaM tatpratibhAse tasya pratibhAsaH, anyAkArasya vijJAnasyAnyAlambanatve'. tiprasaGgAt / na ca kSaNikatvavata pratibhAsamAnamapi sAmAnya vyaktibhedena nopalakSyata 10 iti vaktavyam , anupalakSitasya vyaktidhvabhinnadhIdhvaninimittatvAyogAt, na hi vizeSa. NAnupalakSaNe vizeSye buddhirupajAyate, daNDAnupalakSaNe daNDibuddhivat / kiJcAvikalpavi. jJAnavAdinaH pratibhAtAnupalakSaNaM yujyetApi, savikalpakAdhyakSavAdino gRhItAnupalakSaNamayu. ktam , nizcayAnAmupalakSaNamantareNAparagrahaNAsambhavAt , na hi nizcayairanizcitaM gRhItaM nAma / kizcAnugatapratyayasyAnyanimittatvasiddhAvapi tasyAnugatanityanimittatvena sAdhane tvasiddhi15 reva syAt , tathAhi anugatAbhidhAnapratyayAH kramavatkAraNaprabhavAH, krameNopajAyamAnatvAta , pradIpajvAlAprabhavakramabhAvipratyayava diti viparyayasiddheH / yadi tvakramasAmAnyahetukA ete abhaviSyanna krameNotpattimAsAdayiSyan , avikalakAraNatvAt , tathApi taddhetukatve sarva sarvahetukaM syAditi pratiniyata kAryakAraNabhAvavyavasthAvilopanasaktiH / na cAnugatanimittAbhAves pyasya bhAve pratyayabhedakRtA viSayabhedavyavasthA na syAditi rUpAdipratyayAnAmapi na svavi20 SayavyavasthApakatvaM bhavediti vAcyam , anugatapratyayasyAviSTAbhilApatvena svalakSaNAviSayI. karaNAttadvyavasthApakatvAyogAt , yathAsaGketaM tattaddhyAvRttimAdAyakatrApyanekaviruddhadharmAdhyavasAyivikalpaprasUteravirodhAt / yadi cAnugatanimittamantareNa nAnugatapratyayo bhavettarhi yadRcchAjAteSu icchAviracitarUpeSu bhAveSu ca kathaM sa bhavet na hi tatrApi sAmAnyasadbhAvaH, vyaktyabhAve tadAzritasya tasyApyabhAvAt / na ca pareNApi kevalasya sAmAnyasya grahaNamabhyu25 pagamyate, abhyupagame vA sAmAnyapratyayasya vyaktyadhyavasAyo na prApnoti, vyaktastadAnIma bhAvAdvayaktInAM sAmAnya midamiti sambamdhazca na syAnimittAbhAvAt / tathAhi sambandhasya nimittaM bhavataH sAmAnyasya kiM tadvyaGgatvaM bhavet , tajanyatA vA tadhaNApekSagrahaNatA vA, tatra na tAvadvayaktibhirvyaGgayatvAtsAmAnyaM tAbhiH sambaddham , parairanupakAryasya nityatvAt "Aho Shrutgyanam" Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam kaNAdoktAyamirasamam / / sAmAnyasyAvizeSato vyaGgayatvAnupapatteH, yo hi yasyAnupakAryaH sa tasya nAbhivyaGgayaH, yathA hi mavAn vidhyasya, anupakArya ca sAmAnya vyaktibhirityanupakAryasyApi vyaGgayatve sarvaH sarvasya vyaGgayaH syAdityatiprasaGgaH / na dvitIyaH, tasya nityatvAbhyupagamAt , kevalasyApi grahaNAbhyu. pagamAJca / nApi tRtIyaH, parairanAdheyAtizayasya kacidapyapekSAyogAt , ato yadi tat svaviSayajJAnotpAdanasamartha tadA sarvadaiva tajjanayet , athAsamarthaM na kadAcidapi janayet , sAmarthyAsA- 5 marthyayostadrUpayoH kenacidanyathA kartumazakyatvAt , anyathA nityatvaM tasya na syAt / ata eva tasya vyaktiSu vRttirapyanupapannA, tathAhi asya vRttiH kiM sthiti lakSaNA, utAbhivyaktilakSaNA, sthitirapi ki svabhAvApracyutiH kiM vA'dhogatipratibandhasvarUpA, nAdyaH, sAmAnyasya nityatayA svabhAvApracyuteH svataH siddhatvAt , nApi dvitIyaH, amUrtasarvagatatvAbhyAM niSkriyatayA'dhogamanAsambhavAt pratibaMdhakavaiyarthyAt / na ca svavyaktiSu samavAya eva sthitirabhyu- 10 pagantavyA, tasyaiva vicAryamANatvAt , apRthasiddhAnAmAzrayAzrayibhAvalakSaNo hi sambandhaH samavAya ucyate, taccAzritatvaM sAmAnyasya vyaktipratibaddhasthititayA vA bhavet , tadabhivyanayatayA veti / na hi parasparAsaGkIrNAtmanAmakiJcitkaro'rthAntaraM samavAyo yukto'tiprasaGgAt , yoge vA sarvaH sarvasya samavAyaH prasajyeta, vyAvRttasvarUpAn hi bhAvAm saMzleSayan padArthaH samavAyaH prakalpitaH, na cArthAntarasambandhasadbhAve'pi svAtmani vyavasthitA bhAvAH para. 15 sparasvabhAvamanvAvizanti, svarUpahAniprasaGgAt , tasya cArthAntarasyAzleSakAriNaH samavAya iti nAmakaraNe'pi na kAcit ksstiH| na ca zleSakaraNAt samavAyarUpatvaM saMzleSasya, saMzliSyammaNapadArthebhyo bhinnasya karaNe taistasya sambandhAsiddheH, abhinnasya karaNe sAmAnyAdeH kAryatvenAnityatvaprasakteH tanna sAmAnyasya vyaktiSu sthitittiH / nApyabhivyaktilakSaNA'sau yuktA, asau hi tadviSayajJAnotpAdanameva syAt , na tu svabhAvaparipoSalakSaNA, nityasya svabhAvA- 20 nyathAkaraNAsambhavAt , tathA ca sAmAnyasya svato yadi jJAnotpAdanasAmayaM tadA'bhivyaktikAraNAni vyarthAni bhaveyuH, yadyasAmarthya tadA parairanAyavizeSatvAttadapekSA na yuktA, parairAdheyavizeSatve cAGgIkriyamANe satyanityatvaprasaGgaH, tatazca vyaktitradevAsAdhAraNatvAnna sAmAnyaM syAt , tena sAmAnyasya vyaktiSu vRttinivandhanAbhAvAdavRttiH, tadevaM vyavasthitamasat sAmAnyaM tatsAdhakapramANAbhAvAt , bAdhakapramANopapattezceti / nityadravyavRttayo'ntyA vizeSAH, 25 parasparamatyantavyAvRttabuddhihetutvAt svAzrayamanyato vizeSayantIti vizeSA ucyante, tatsa. 1 paramAvAkAzakAladigAtmamanaHsu vRttenityadravyavRttayaH, paramANUnAM jagadvinAzArambhakoTibhUtatvAt , muktAsmanAM muktamanasAJca saMsAraparyantarUpatvAdantatvaM teSu bhavA anyA iti padadagArthaH / vinAzArambharahitanityapravyeSu pratidravyamekaikazo vartamAnA atyantavyAvRttibuddhihetavo vizeSA iti kecit // "Aho Shrutgyanam" Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasya sopAne " dbhAvapratipAdakaM pramANaJca yathA hyasmadAdInAM gavAdiSu AkRtiguNakriyA'vayavasaMyoganimitto'zvAdibuddhivyAvRttaH pratyayo dRSTaH, tadyathA gauH zukkuH zIghragatiH pInakakudo mahAghaNTa iti yathAkramam, tathA'smadviziSTAnAM yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNakriyeSu paramANuSu muktAtmamanaHsu cAnyanimittAsambhavAdyadbalAt pratyekaM vilakSaNo'yamiti pratyayavyAvRttirdezakAlavi5 prakarSadRSTe ca sa evAyamiti pratyabhijJAnaM yato bhavati te yoginAM vizeSapratyayonItasattvA antyA vizeSAH siddhAH, te ca yathAsvaM pratyekamAzrayamAzritAH yoginAM pratyazvata eva siddhAH tadadhyacAru, nityadravyavRttitvAntyadravya bhAvitvasvarUpa lakSaNasyAsambhavadoSagrastatvAt, na hi nityaM kiJcidravyamasti tasya pUrvameva nirastatvAt, tatkathameSAM tadvRttitvaM siddhyet / yadapi vizeSANAM sattvaM yoginAM vizeSapratyayabalAtsAdhyate tatrAnaikAntikatA 10 heto:, tathAhi kimaNvAdInAM svarUpaM parasparamasaGkIrNam, uta mizrIbhUtam Aye svata evAsakIrNavastU palambhAtteSu yoginAM parasparavailakSaNyavuddhirbhaviSyatIti vyarthA tatprakalpanA, dvitIye tu paraspara mizrIbhUtasvabhAveSu teSu kathamiva vizeSapadArthasannidhAne'pi yoginAM vilakSaNaM jJAnamabhrAntamutpadyate, bhrAntameva tatsyAt atasmiMstathAvRttatvAt tatazca te kathaM yoginaH / kina vizeSapadArthAbhAve yadi vilakSaNabuddhirna syAttarhi kathaM vizeSeSu parasparavilakSaNa buddhiH syAt, 15 aparavizeSAzcedanavasthAprasaGgaH, nityadravyavRttitvAbhyupagamahAniprasaGgazca vizeSeSvapi vRtteH / atha teSAM vailakSaNyamatiH svata ucyate tarhi paramANvAdayo'pi svata eva taddhetavo bhaviSyantIti kiM vizeSaiH / athAnavasthAprasaGgena vizeSeSu vizeSAntarAbhAve'pyupacAratastadbuddhirbhavatIti cenna, tathAvidhajJAnavatAmayogitvaprasakteH, tadbuddhervizeSA iveti skhaladrUpatayA pravRttau ani rNayabuddhyadhikaraNatvAt, tatra vizeSA evetyaskhaladrUpajJAnavatve'pa ra vizeSarahita vizeSANAM para20 mANvAdInAmivAvizeSarUpatayA jJAne tasya viparyastarUpatvena tajjJAnavatAM yogitvAsambhavAJca / na ca bAdhakopapattervizeSeSu vyAvRttabuddhirna tvaparavizeSAditi vAcyam, paramANvAdiSvapi bhinnAbhinnavyAvRttarUpakaraNAnupapatterbAdhakasya sadbhAvena tata eva vyAvRttabuddhisambhavAt / na va yathA zvamAMsAdeH svata evAzucitvaM tadyogAcca pareSAm, yathA vA atadAtmakeSvapi anyanimitta: pratyayo bhavati, yathA ghaTAdiSu pradIpAnna tu pradIpeSu ghaTAdibhyaH, tathA vize25 SeSu svata eva vyAvRttipratyayastadyogAt paramANvAdiSvitIti vAcyam, bhAvAnAmazucitvasya kalpanoparacitatvAt yadeva kasyacicchrotriyAderazucitvenAbhAti tadeva kApAlikAdeH zucitvena, na caikasyAne kaviruddhadharmasamAvezo yuktaH, ekatvahAniprasaGgAt / azucitvasya pAramArthikatve'pi nAtra dRSTAntastulyaH, azucidravyasamparkaNAnnAdibhAvAnAM parityaktazucisvabhAvAnAM parigRhItAzucisvabhAvatayotpAdAt paramANvAdInAntu nityatvena paropAdhikavailakSaNyAsambha : 306 : "Aho Shrutgyanam" [ dvAtriMzam Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ) kaNAdoktazeyanirasanam / vAt, evaM pradIpadRSTAnto'pyasaGgataH paTAdInAM pradIpAdipadArthAntaropAdhikasya svarUpAntarasyo. tpatteH prakRte ca tadasambhavAt / tathA'numAnabAdhitazca vizeSasadbhAvAbhyupagamaH, tathAhi vivAdAdhikaraNeSu bhAveSu vilakSaNapratyayaH tadvyatiriktanibandho na bhavati, vyAvRttapratyayatvAt , vizeSeSu vyAvRttapratyayavaditi, tanna vizeSapadArthasadbhAvaH, tatsAdhakapramANAbhAvAt , bAdhakopapattezca / ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmihabuddhiheturyaH sambandhaH sa samavAyaH 5 sa cAyamiha tantuSu paTa ityAdIhabuddhivizeSato dravyAdibhyo'rthAntaratvenAvagamyate, yathAhi sattAdravyatvAdInAM svAdhAreSvAtmAnurUpapratyayakartRtvAtsvAzrayAdibhyaH parasparatazcArthAntarabhAvastathA samavAyasyApi paJcasu padArtheSu iha tantuSu paTa iha dravye guNakarmaNI, iha dravyaguNakarmasu sattA, iha dravye dravyatvam , iha guNe guNatvam, iha karmaNi karmatvam , iha dravyeSvantyA vizeSA ityAdipratyayadarzanAn paJcabhyaH padArthebhyo'rthAntaratvaM 10 gamyate, yo yeSu yadAkAravilakSaNa pratyayaH sa tadarthAntaranibandhanaH, yathA devadatte daNDIti pratyayaH, tathA cAyaM paJcasu padArtheSvihapratyaya iti svabhAvahetuH, nibandhanamantareNa bhavato nityaM sattAdiprasaGgo bAdhakaM pramANam , itthaM vaizeSikANAM matena samavAyo'numeyaH, naiyA. yikamatena tu ihabuddhipratyakSagamya eva, akSavyApArAnantaramiha tantuSu paTa ityAdipratyayotpatteH, sa cAyaM samavAyo na saMyogavadbhinnaH kintu sarvatraika eva talliGgAvizeSAdvizeSa- 15 liGgAbhAvAJca, kAraNAnupalambhAcca nitya iti, tadetanmataM svasamayAhitavAsanAprakalpitameva na hi loke iha tantuSu paTa iti buddhirutpadyamAnatvena siddhati dharmyasiddharAzrayAsiddho hetuH, yayohi bhinnatvamupalakSitaM tayorevAdhArAdheyabhAve satIha buddhirutpadyamAnA loke dRSTA, yatheha kuNDe dadhIti, na ca tantupaTayobhinnatvamupalakSitamiti kathaM tatrehabuddhirbhavet , na hi sve. cchAvazAt kizcitkAryamupakalpya tadanabhyupagantAraM paraM prati tatkAraNaparyanuyogaH kattaM yuktaH, 20 na vecchAnAM vastusvabhAvAnurodhaH, svAtaMtryavRttitvAdAsAm , nAto vastusiddhiranavasthAprasaGgAt bhavadupakalpitasyaiva vastunaH kaizvidanyathA'pi kalpayituM zakyatvAt / na vA loke iha tantuSu paTa iti dhIH siddhA, kintu vRkSe zAkhA, parvate ziletyevaM viparyayeNaiva loke buddherutpAdadarzanAt / na ceyaM samavAyanimittA kintu vivakSitazAkhAvyatiriktaskandhAdi viziSTasamudAyanibandhanaiva, evamiha ghaTe rUparasagandhasparzA ityAdi buddhayo'pi ghaTasvabhAvatvamevaiSAmavagamayanti, bahuSu 25 1 sambandhapratyakSe yAvadAyapratyakSasya kAraNatvopagamena samavAyAzrayAnAM yAvatAM paramAyAkA zAdInAmapratyakSatayA samavAyo na pratyakSa iti teSAmabhiprAyaH, naiyAyikastu saMyogapratyakSa eva yAvadAzrayapratyakSasya kA. raNatayA samavAyapratyakSe ca tasyAhetutvAt , viziSTabuddhiviSayayatkiJcidAzraya pratyakSA tasya pratyakSateti svIkaroti iti bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 308 : [ dvAtriMzam rUpAdiSu sAdhAraNazaktivizeSapratipAdanecchayA tadanyarUpAdivyavacchedena ghaTAdizabdasya saGketaH, rUpAdizabdasya tu pratyekamasAdhAraNacakSurjJAnAdikAryotpAdanasAmarthyadyotanAya samayakaraNam, ato ghaTAdizabdo na rUpAdIn bhedAnAkSipati tatsAmAnAdhikaraNyAbhAvAt / rUpAdizabdAzva ghaTapaTAdisarvAvasvarUpAdivAcakA iti rUpAdizabdebhyaH kevalebhyo vizeSApratItestatpratipAdanAya 5 ghaTe rUpAdaya ityevamubhayapadaprayogaH kriyate, tathA ca ghaTAtmakAsta iti rUpAdayaH paTAdivyavacchedena pratIyante, ghaTazabdo'pi zuklanIlapIta calanizcalAdi sarvAvasthaM brUte'to na keva lAdvizeSapratItirghaTe zukuM rUpamityabhidhAne tu tadanyarUpAdivyavacchedena pratipattirbhavati, atastatprayogaH / tasmAtsaGketavazAdiha ghaTe rUpAdaya ityAdijJAnaM tathAbhUtapadArthanibandhanaM na tu samavAyanibandhanam, caTarUpAdisamavAyAnAM parasparaM bhedasyopalabdhyaviSayatvAt tasmAt 10 paropanyasto heturanaikAntikaH pratijJA coktanyAyenAnumAnabAdhiteti kathaM samavAyasiddhiH / kina yadyeka eva samavAyastarhi kapAlAdiSvapi paTAdeH sadbhAvaprasaGgaH yathAhi samavAyabalena tuntuSu paTa Azritastathaiva tasyaiva samavAyasya kapAlAdau satvena tatra paTo'stIti buddhiH kuto na bhavet, samavAyasyaikatvena sarvatrAvizeSAt tathA ca dravyaguNakarmaNAM dravyatva guNatva karmatvAdivizeSaNaiH sambandhasyaikatvAt padArthapaJcakasya vibhAgo na bhavet / 18 na ca tasyaikatve'pi dravyeSveva dravyatvaM guNeSveva guNatvamiti pratiniyatAdhArAdheyaniyamAna padArthasaGkara iti vAcyam, evaM tarhi samavAyasya pratipadArthaM bhinnatvApattiH syAt / na ca kuNDadhno: saMyogasyaikatve'pi yathAssdhArAdheyapratiniyamastathA tasyaikatve'pi vyaGgavyaJjakazaktibhedAt AdhArAdheyapratiniyamasambhavena na padArtha paJcakasya saGkIrNatA, samavAyanimittasyeti pratyayasya sarvatraikarUpatayA darzanAdekatvasiddheH dravyatvAdInAJca prati20 niyatAdhAreSveva bhAvAt, pramANanibandhanatvAca prameyavyavasthAyA iti vAcyam, asmAkaM rUpatvAdInAM rUpAdiSvAdheyaniyamasiddheH, bhavatAJcaikaM samavAyaM sarvatrAbhyupagacchatAM sa durghaTa ityAdiprasaGgApAdanasyAsmAbhiH kriyamANatvAt / dravye eva dravyatvAdInAM yo niyama iSyate sa- samavAyabalAdeva, tasya ca dravyatvAderyassamavAyaH sa eva guNAdiSvapyasti, guNatvajAtyA tasya sambaddhatvAditi tathA ca kathaM na padArthasaGkaraprasaGgaH, dravyatvasya yaH samavAyaH sa na 25 guNAdAviti tarhi saMyogavatpratyAdhAraM tasya bhedaH prasajyeta / svarUpataH samavAyasyAbhede'pi dravyatvAdInAM bhedAdbheda iti cetsamavAyasyAbhede kuto dravyatvAdInAM vizeSaNAnAM bhedaH, yadi svata eva tadAssdheyatAniyamo'pi svata evaM syAt kiM samavAyena / dravyatvAdInAM pratiniyatAdhAreSveva vRtteranyatra tasya vyatireka ityuktirapi na yuktA, acikalanimittasadbhAve kAryasyAbhAvAyogAdanyathAtatkAryatvaprasaGgAt evaJca dhiyAM vyatirekAyogAttadvazAdAdhA sammatitattva sopAne "Aho Shrutgyanam" Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] kaNAdoktazeyanirasanam / rAdheyabhAvaniyamo na saGgacchate, na ca dravya evaM dravyatvamAzritamiti vyapadezAvyaGgayavyaakazaktipratiniyamAdvA tanniyamaH, samavAyabalenaiva tadvyavasthApanIyatayA tasya sarvatrAviziSTasvAt , na hi jJAnotpAdanayogyasvabhAvotpAdanAvyaGgayavyaJjakabhAva iSTaH, nityAnAmapi sattAdInAM samavAyasyeSTatayA tadutpatterayogAt / dadhikuNDasaMyogadRSTAnto'pyasmAn pratyasiddha eva saMyogasya niSiddhatvAt , tatsadbhAve'pi cAyaM paryanuyogastatrApi tulyaH / kiJca nehapratyayA- 5 samavAyasya siddhiranaikAntikatvAt , iha samavAyiSu samavAya itIhapratyayasyAparasamavAyA. nibandhanatvAt , anyathA'navasthAprasaGgAt / api ca kAraNAnupalabdhyA yadi nityaH samavAyaH syAttarhi ghaTAdInAmapi nityatAprasaGgaH, ghaTAdInAM samavAyAstitvAdeva svAdhAreSvavasthAnAtsamavAyasya nityatve teSAmapyavasthAnAt / na ca satyapi samavAye ghaTAcArambhakAvayavAnAM vinAzAdvibhAgAdvA sahakArikAraNAntarAbhAvAdvirodhipratyayopanipAtAca na ghaTA- 10 dInAM nityateti vAcyam , ArambhakakapAlAdyavayavAnAmapi svAvayaveSu sarvadA sadbhAvena kapAlAdevinAzavibhAgAnupapatteH / tadvinAzAdyabhyupagame tu samavAyavinAzasyApi naiyatyaM bhavet sambandhinivRttau sambandhasadbhAvasya durghaTatvAt , naSTasaMyogisaMyogavanna nityaH samavAyaH syAt / na ca sarvasambandhivinAzo na kacidasti, antataH paramANUnAM sattvAt , yatkiJcitsambandhivinAze cAparasambandhinibandhanAvasthAnaM samavAyasya bhaviSyatIti kathama. 15 nityateti vAcyam , anayA rItyA saMyogasyApi nityatvaprApteH / na ca saMyogasya pratisaMyogibhedAdanityatvam , samavAyastu ihapratyayanibandhano'bhinnatvAdeka eveti vAcyam , yato yo'yaM ghaTasya samavAyastadavayavakapAleSu vRtyAtmakaH sa eva teSu vinadveSu sambandhyantareSvasti, Ahosvidanya eva, prathame prAgavasthAvadapracyutavRttitvAddhaTAdayo'vasthitA eva syuH, anyathA teSAmanavasthitavRttitvAnnAvasthitiH samavAyasya prApnoti, 20 tasya vRttyAtmakatvAt , anyathA tasya tadrUpatvAnupapatteH, svataMtrasya tadanupakAriNaH vRttiH samavAya iti vA nAmakaraNe saMjJAmAtrameva bhavet, na vastutathAbhAvaH, tathA cAvinaSTasambandhyavasthAyAmapi ghaTAdayo na samavAyasadbhAvabalAtsvAzrayavRttAH siddhayeyuH, pazcAdiva paramArthato vRttyabhAvAt / dvitIyapakSe tu saMyogAdivatsamavAyabahutvaM prApnuyAt , tathA cAbhyupagamahAnirbhavet , nityatve ca samavAyasyAGgIkriyamANe svakAraNasamavAyasya svasattAsamavA- 25 yasya ca janmazabdavAcyasya sarvadA sadbhAvAt kAryajanmani kacidapi kAraNAnAM sAphalyaM na syAt , tathA cAdhyakSA divirodhaH, tanvAdeH paTAdikAryajanakatvenAdhyakSAdinA pratIte, samavAyalakSaNasya janmano nityatayA kramAsambhavAdbhAvAnAM kramotpattirupalabhyamAnA viruddhA ca "Aho Shrutgyanam" Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 310: sammatitattvasopAne [ trayastriMzam syAt / tathA jagadanupakAryopakArakabhUtamiti zAstrapraNayanamasaGgataM bhavet , tadevaM nityasama. vAyakalpanamasamaJjasamiti saMkSepaH / / iti tapoganchanabhomaNizrImadvijayAnaMdasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijaya kamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalite sammatitattvasopAne kaNAdoktazeya nirasanaM nAma dvAtriMzaM sopAnam / / 10 sadAyekAntavAdabhaJjanam / anyonyanirapekSanayAzritasya mithyAtvAvinAbhUtatvamevAha je saMtavAyadose sakkolUyA bhaNaMti saMkhANaM / saMkhA ya asavAe tesiM savve vi te saccA // 50 // yAn sadvAdadoSAn zAkyaulUkyA bhaNanti sAMkhyAnAm / sAMkhyAzvAsadvAde teSAM sarve'pi te satyAH // chAyA // yAniti, dravyAstikAbhyupagatapadArthAbhyupagame sAMkhyAnAmekAntasadvAdapakSe kriyAguNa15 vyapadezopalabdhyAdilakSaNAn yAn doSAn zAkyaulUkyA vadanti, te sarve'pi teSAM satyAH, te ca doSA evaM satyAH syuH yadyanyanirapekSanayAbhyupagatapadArthapratipAdakaM tacchAstraM syAta, kAryAvasthAtaH prAgapi teSAmekAntena sattvanibandhanatvAt , anyathA kathaMcitsattve'nekAntavAdApatterdoSAbhAva eva syAt / evaM sAMkhyA apyasatkAryabAdadoSAnasadakaraNAdIna yAn vada nti te sarve satyA eva, ekAntAsati kAraNavyApArAsambhavAt , anyathA zazazRGgAderapi 20 kAraNavyApArAdutpattiH syAt / atha kAraNAvasthAyAM na zazazRGgasyAsadbhAvAdanutpattiH kintu kAraNAbhAvAt , ghaTAdestvasato'pi kAraNasadbhAvAdutpattiriti cenna zazazRGgasya hi kAraNAbhAvastasyAtyantAbhAvAdvAcyaH tadabhAvazca kAraNAbhAvAdityanyonyAzrayaH syAt / kiJca ghaTAdInAM mRtpiNDAvasthAyAmasattve kutaH kAraNasadbhAvaH, sati kAraNavyApArAsambhavAt , tatra prAga sattvAdeva kAraNasadbhAva iti cenna, tatra ghaTasya sattve prAganavasthAyogAt , asattve zazazR. 25 Ggasyeva tadanupapatteH / na ca ghaTasyotpattidarzanAt prAk abhAvo na zazazRGgasyeti vAcyam , anyonyAzrayAt , ghaTasya hi pUrvamabhAvasiddhAvutpattisiddhistasyAH siddhau tasiddhirnAnya. theti / na ca kAraNasya kAryazUnyatAlakSaNaprAgabhAvaH prAgeva siddha iti vAcyam , akAraNasyApi kAyezUnyatopalambhena tatsambandhAddhaTasya tatkAryatAprasakteH, yasya hi prAgabhAvitvaM "Aho Shrutgyanam" Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadAyakAntavAdamakhanam / sopAnam ] tasya kAryatA, tacca kAryazUnya padArthAntaraM kArakAbhimatAt anyadapi ca tatprAgabhAvasvabhAvaM prApta tatsambandhena ca ghaTAdeH zazazRGgAdivyavacchedena kAryatA'bhyupagateti sUtrapiNDakAryatA'pi ghaTa. syaivaM bhavet / tadanvayavyatirekAbhAvAnna tatkAryateti cenna, tasya tatrAsatva nibandhanatvAt / na vA prAgabhAvaH pratyakSAdigrAhyaH, mRtpiNDasvarUpamAtrasyaiva tatra pratibhAsanAt / na ca kAraNasvarUpameva prAgabhAvo nirvizeSaNasya svarUpamAtrasya kArye'pi sadbhAvAttasyApi prAgabhAvarUpatAprasaktaH, atha 5 kAryAntarApekSayA tasyApi prAgabhAvarUpatA kAraNasvabhAvA'bhyupagamyata eva, na, kAraNAbhimatApekSayApi tadrUpatAprasaktaH / tathApratItyabhAyAnna tadrUpateti cenna, anapekSitavastusvarUpAt pratItimAtrAdvastuvyavasthA'yogAt , tato mRtpiNDAdirUpatayA vastu gRhyate'dhyakSAdinA na punastavyatiriktakAraNAdirUpatayA, tasya tatrApratibhAsanAt , pratibhAsane'pi viziSTa kAryApekSayA kAraNasvasya pratipattau kAryapratibhAsamantareNa tatkAraNatvasyApratIteH, asataH kAryasya tadAnIma- 10 pratibhAsanAt pratyakSasyAsadarthaprAhakatvena bhrAntatAprasakteH tadA tatkAryasya sasvAsaktiH syAditi kathamasati kAraNavyApAraH pratIyeta, tanna yuktamasataH kAryatvam / / nApyasatkAraNaM kAryam , kAraNasya tadAnImabhAve tasya tatkRtatvAyogAt , kSaNikasya kAraNasya svabhAvamAtra. vyavasthiteranyatra vyApArAyogAt / na ca tadanantaraM kAryasya bhAvAt prAgbhAvitvamAtrameva kAraNasya vyApAra iti vAcyama , sarvabhAveSu tatpUrvakAlabhAvitvasya sattvena tatkAraNatvA- 15 patteH, tadanantaraM vivakSitakAryasyodayAt / na ca sarvabhAvakSaNAbhAve'pi tadbhAvAnna tasya satkAryatvamiti yuktam , vivakSitakSaNAbhAva eva vivakSitakArya sadbhAvAt , sarvatra cAviziTatvAt / viziSTabhAvakSaNadharmAnuvidhAnAttasya tatkAryatAvyavastheti cenna, sarvathA taddharmAnuvidhAne tasya kAraNarUpatApatteH, tatprAkkAlabhAvitayA tatkAryatAvyatikramAt , kathaJcittaddha. mAnuvidhAne cAnekAntavAdApanterasatkAraNaM kAryamityabhyupagamavyAghAtAt , santAnApekSayA 20 kAryakAraNabhAve tu tasya pUrvAparakSaNavyatirekeNa sadbhAve kAryakAraNarUpasya tasyaivArthakriyAsAmarthyAt sattvaM syAnna tu kSaNAnAmarthakriyAsAmarthyavirahAt , avyatirekeNa ca sadbhAve saiva kAryakAraNabhAvAnupapattiH / atha santAnasya kSaNasambandhitvAttasya kAryakAraNabhAve kSaNAnAmapi syAditi cenna santAnakSaNayobhinnayoH kAryakAraNabhAvAdanyasya sambandhasyAbhAvena santAnasya nikhilakSaNAnantarabhAvitvena sarvasaMtAnatAprasaktiHsyAt , kiJca tasyApi nityatve kSaNa kAryatve ca satkAryavAdagrasaktiH, kSaNikatve cAnvayAprasiddhestasya tatkAryatvAprasiddhiH, vyatirekazva kAryakAraNabhAvanibandhanakSaNikapakSe na sambhavatIti pratipAditameva / kizca kSaNikabhAvAbhyupagamavAdino yadi bhinnakAryodayAtkAraNasya sattvamabhimataM tadA tatkAryasyApyaparakAryodayAt sattvasiddhirityanavasthApatterna kvacit sattvavyavasthA syAditi kutastadvayavacchedenAsat kArya "Aho Shrutgyanam" Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [prayaviMzam miti vyapadezaH, atha jJAnalakSaNakAryasadbhAvAddhetoH sattvavyavasthitiriti cejJAnasyApi kathaM jJeyasattAvyavasthApakatvam , jJeyakAryatvAditi cenna yataH kiM tenaiva jJAnena jJeyakAryatA svAtmanaH pratIyate uta jJAnAntareNa, nAdyaH, tasya prAgasattvAbhyupagamAdapravRtteH, samAnakAlatve'pi jJAnasya jJeyakAryatvAbhyupagame'vizeSato vaiparItyaprasaGgaH savyetaragoviSANayoH samAnakAlayorapi 5 kAryakAraNabhAvaprasaGgazca / na dvitIyaH tasyApi svaprameyakAryAvagatau prAgavRttitayA'sAmarthyAn , tasmAnna jJAnalakSaNamapi kArya kSaNikaikAntavAde hetoH sattA vyavasthApayituM samartham , adhyakSaM tu na paurvAparye pravartate, uktanyAyAt , nAnumAnamapi, tasya tatpUrvakatvAt tannAsatkAryavAdaH pramANasaGgataH // satkAryavAdastu prAgeva nirastaH, tathApi kizciducyate, tatra nityasya kArya kAritvaM tasya vyatirekAprasiddhyA kAryakaraNasAmarthyAMprasiddharayuktam , sarvadezakAlavyApino 10 nityasya hi kacidapi kAryavyApAravirahiNo na sAmarthyamavagantuM zakyate / na ca sarvadezAvyApi nastasya kAryakAraNasAmarthyam, tathApratItibalAtsarvadezAvyApteravagame sarvakAlAvyApterapi tata evAbhyupagamaprasaGgAt / abhyupagamyata eveti cenna, katipayadezakAlavyApterapyapratipatteH, tathA ca niraMzaikakSaNarUpatA bhAvAnAM samAyAtA / na ca tadekAntapakSe'pi kAryajanakatA, prAGni rastatvAt , na caikAntanityavyApakatvapakSe pramANapravRttirityasakRt pratipAditam / na cAsati kArye 15 nirviSayatvAt kAraNavyApArAsambhavAtsatyeva tatra teSAM vyApAraH, hetUnAM jaDatvena dRSTvA zrutvA jJAtvA vA kArye vyApArAbhAvAt / na cAdRzyamAnAjaDezvarAdihetukamakRSTotpattikaM bhUruhAdi sambhavati, tasya nissiddhtvaat| na cAsataH kAryasya vijJAnaM na grAhakam , asatyapyakSAdibuddheH pravRttaH, anyathA kathaM kAryArthapratipAdikA codanA bhavet / kiJca yadi satyeva kArye kAraNavyApArastadotpanne'pi ghaTAdikArthe kAraNavyApArAdanavarataM tadutpattiprasaktiH, 20 tatsattvAvizeSAt / abhivyaktimAtreNa vyApAravizrAmo'pi na yuktaH, asatyAmabhivyaktI kArye iva kAraNavyApArasya svIkArAyogAt , svasamayavirodhAditi // atha vidyamAnAt kAraNAt kAryamiti satkAryavAdaH, asato hetutvAyogAt , anyathA zazazRGgAdito'pi padArthoMtpattiprasaGgaH, kAryakAle'tyantAbhAvaprAgabhAvayorasattvenAvizeSAt , maivam , prAktanarUpAparityAge sato'pi kAraNasya prAktanAvasthAvat kArya pratihetutvAsambhavAt , vyApArasambandhAddhetuteti cenna, tadvyApAra pratyapyaparavyApAravatpadArthasya hetutve tatrApi vyApArasyAnyatathAvidhapadAthehetukatvAdanavasthApAtAt , tathA cAnantavyApAraparamparAyA na paryavasAnaM yAvat kasyacidana. vasthAnAdasataH kAraNAt kAryotpattiH syAt , na ca kAraNasvarUpameva vyApArastatkAla evaM ca kArya nAto'navastheti vAcyam , kAraNa samAnakAle kAryotpattiprasaGgena savyetaragoviSANavat kAryakAraNabhAvAnupapatteH / kAryakAle kAraNasyAbhAve ciravinaSTAdiva tatkAlavinAzi. "Aho Shrutgyanam" Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. sopAnam ] . kngkaalsl| no'pi kAryasadbhAvo na bhavet / kiJca sataH kAraNAt kAryotpattimabhyupagacchatA bauddhasyeva na kAryotpattikAle kAraNasyAsatvaM siddham , avicalitarUpasya ca tasya sadbhAve'pi na kAryavattA, vikalakAraNatvAt prAgvat , anyathA pUrvamapi tadvattA syAt , avikalakAraNatvAt idAnImiva, tasmAnnaikAntasatkAryavAdo'satkAryavAdo vA yuktaH, anekadoSaduSThatvAt / / athaikAntena sadasatorajanyatvAdajanakatvAcca kAryakAraNabhAvAsambhavAt sarvazUnyataiveti cenna, 5 kathaJcit sadasatorjanyatvAca, na caikasya sadasadrUpatvaM viruddham , kathazcidbhinnanimittApekSasya sadasattvasyaikadaikatrAbAdhitAdhyakSanaH pratipatteH, na cAdhyakSataH pratipanne vastuni virodhaH, anyathaikacitrapaTAne citrarUpatAyAH citrapaTe ca citraikarUpasya virodhaH syAta , tathA ca zuklAdhanekaprakAraM pRthivyA rUpamiti vaizeSikasya viruddhAbhidhAnaM syAt, na ca tadavayavAnAM zuklAdyanekarUpayogitvamavaya vini tvekameva rUpamiti vAcyam , tadavayavAnAma- 10 pyavayavitayA'nekaprakAraikarUpavattvavirodhAt / na caikaikAvayaveSvekaikaM zuklAdirUpamastIti vaktavyam , yAvatparamANutattadavayavAnAmekaikarUpatApattyA vibhinnaghaTapaTAdipadArtheSviva citra. paTe'pi nIlapItazuklarUpA ete bhAvA iti pratipatti: syAt , na tu citrarUpaH paTa iti, avayavAvayavinorananyatvAt , avayavAnAmanekarUpavattve'pyavayavinastathAbhAvAbhAvAt , tasyApi vibhinnAnekarUpavattve citraikarUpapratibhAsAnupapattiH, anekarUpasambandhitvasyaiva tatra bhAvAta, 15 tathA ca ' avirbhuni dravye samAnendriyagrAhyANAM vizeSaguNAnAmasambhavAdi ti viruddhAbhidhAnaM bhavet / kiJcaikatra paTAdau nAnArUpANAM sadbhAvAbhyupagame tasya vyApyavRttitvaM avyApya. vRttitvaM vA, azyApyavRttitve rUpAdInAmAzrayavyApitvAbhidhAnamasaGgataM bhavet , ekAvayavasa. hite'vayavinyupalabhyamAne'parAvayavAnupalabdhAvapi anekarUpapratipattiH syAt , sarvarUpANAmAzrayavyApitvAt / na ca zuklAdivaccitrarUpaM vilakSaNamekamato na doSa iti vAcyam , anekA- 20 kAraikarUpasya aviruddhatvApatteH, citraikarUpAbhyupagamasya citrataratvAt / pratyakSeNa tathA pratItene virodha iti cet sadasadrUpaikarUpatayA kAryakAraNarUpasya vastunaH pratipattau kathaM virodho bhavet / na ca citrapaTAdAvapAstazuklAdivizeSa rUpaM vilakSaNamekasvabhAvaM na tu nAnAkAramiti vAcyam , citrarUpaH paTa iti pratibhAsAbhAvaprasakteH, asamAnajAtIyaguNAnArambhakatvavAdino 1 avibhuni ghaTAdau cakSuhyio jhyAdivizeSaguNo naikadA vidyata ityarthaH, tasmAnnaikadA paTe nAnArUpa- 25 sambhavaH, ghaTe cakSu hyANAM rUpasaMkhyAparimANAdonAmekadaiva sattvAdvizeSaguNeti, tatraiva rUparasAdeH satvAtsamAnendriyagrAhyANAmiti, samAnatA cendriyavibhAjakopAdhimattayA / Atmanyekadaiva manoprAhyANAM jJAnecchAdivizeSa. guNAnAM sadbhAvAdavibhunIti // 2 abhAvaviziSTAnyatva vyApyavRttitvam, vai0 svapratiyogitvasvasAmAnA. dhikaraNyobhayasambandhena // "Aho Shrutgyanam" Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sammatitatvalopAne [ ayariMzam vaizeSikasya parasparaviruddhazuklAdinAnArUpebhyazcitraikarUpotpAdAsambhavAcca, zuklAdirUpANAM samAnarUpArambhakatvopalambhAt / kiJca zuklAcchuklamityAdipratIteH samAnajAtIyaguNArambhakatvameva yadi kAraNaguNAnAmityabhyupagamyate tarhi kAraNagatazuklAdirUpavizeSebhyaH kArye'pA statadvizeSasya rUpamAtrasya kathamutpattirbhavet , tebhyastasyAsamAnatvAt / atha tadgatarUpamAtrebhyasta. 5 dUpamAtrasyotpatterna doSa iti cenna zuklAdivizeSarUpavyatirekeNa rUpatvAdi sAmAnyamapahAya rUpa mAtrasyAbhAvAt , sAmAnyasya ca nityatvenAjanyatvAt , na ca rUpamAtranibandhanaH citrarUpaH paTa iti pratibhAso yuktaH, zuklA dipratyayasyApi tannibandhanatvena zuklAdirUpavizeSasyApyabhAvaprasakteH, na cAvayavagatacitrarUpAt paTe citrapratibhAsaH, avayaveSvapi tadrUpAsambhavAt , na cAnyarUpa syAnyatra viziSTapratipattijanakatvam , pRthivIgatacitrarUpAdvAyau citrarUpapratipattiprasaktaH / 10 yadi ca rUpamAtrameva tatra syAt kSitAvanekaprakAraM rUpamiti viruddhyate, anekaprakAraM hi zuklatvAdibhedabhinnamucyate rUpamAtrazca zuklAdivizeSarahitaM tasya zuklAdivizeSeSvanantarbhA. vAt kathaM na virodhaH / na ca nIlAdirUpairekarUpAraMbhAdekameva paTe citraM rUpam , yathAhi rUpasya vizeSaH zuklAdistathA citramapi rUpavizeSa eva citrazabdavAcya iti vaktavyam , anekAkArasyaikatve citraikazabdavAcyatve vA sadasadanekAkArAnugatasyaikasya kAraNAdizabdavA15 dhyatvenAbhyupagamaprasaGgAt / yathA ca bahUnAM tantvAdigatanIlAdirUpANAM paTagataikacitrarUpAra mbhakatvaM dRSTatvAdaviruddhaM tathAnekAkArasyaikarUpatvaM vastuno dRSTatvAdevAviruddhamabhyupagantavyam , ata evAnekarUpatvAzcitrarUpasya ekAvayavasahite'vaya vinyupalabhyamAne zeSAvayavAvaraNe citrapratibhAsAbhAva upapattimAna / sarvathA tvekarUpatve tatrApi citrapratibhAsaH syAta. avayavi vyAptyA tadrUpasya vRtteH / na cAvayava nAnArUpopalambhasahakArIndriyamavayavini citrapratibhAsaM 20 janayatIti tatra sahakAryabhAvAJcitrapratibhAsAnutpattiriti vAcyam , avayavino'pyanupalabdhi prasaGgAt , na hi cAkSuSapratipattyA'gRhyamANarUpasyAvayavino vAyoriva grahaNaM dRSTam , na ca citrarUpavyatirekeNAparaM tatra rUpamasti yatastatpratipattyA paTagrahaNaM bhavet / nApyavayavarUpopalambho'vayavirUpapratipattAvakSasahakArI, tadbhAve vA tadavayavarUpopalambho'pi svAvayavarUpopa laMbhAkSasahakArIti tamantareNa sa na syAdityevaM pUrvapUrvAvayavarUpopalambhApekSayA paramANurUpo25 palambhAbhAvAttajanyavyaNukAdyavayavirUpopalebhAsambhavAnna kacidapi rUpopalabdhiH syAt , tadabhAve ca nAvayavyupalabdhiriti tadAzritapadArthAnAmapyupalambhAbhAvAt sarvapratibhAsAbhAvaH syAt / tata ekAne kasvabhAvaM citrapaTarUpavadvastu pareNApya bhyupagantavyameva / bauddhanApi citrapaTapratibhAsasyaikAnekarUpatAmabhyupagacchatA ekAnekarUpaM vastvabhyupagatameva / atha pratibhAso' pyekAnekarUpo nAbhyupagamyate tarhi sarvathA pratibhAsAbhAvaH syAditi asakRdAveditam / tata "Aho Shrutgyanam" Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sopAnam ] sadAyekAntavAdabhajanam / ekAntato'sati kArye na kAraNavyApArastenAbhyupagantavyaH asati tatra tadabhAvAt , nApi sati, mRtpiNDe tasya tamantareNApi tataH prAgeva niSpannatvAt / na ca mRtpiNDe kArakavyApAraH anyatra pRthubudhnodarAdyAkArastatphalam , anyatra vyApAre'nyatra phalAsambhavAt , sa eva mRtpiDaH kArakavyApArAt pRthubudhnodarAdyAkAratAM pratipadyata iti kArakavyApAraphalayoreka. viSayatve anekAntavAdasiddhiH, tasmAdvyAstikaparyAyAstikAbhyAM kevalAbhyAM sahitAbhyAma-5 nyonyanirapekSAbhyAM vyavasthApitaM vastu asatyamiti tatpratipAdaka zAstraM sarva mithyeti vyavasthitam // 50 // amumevArthamanvayavyatirekAbhyAM draDhIkartumAha te u bhayaNovaNIyA sammaiMsaNamaNuttaraM hoMti / jaM bhavadukkhavimokkhaM do vi na pUreMti pADikaM // 51 // tau tu bhajanopanItau samyagdarzanamanuttaraM bhavataH / yasmAdbhavaduHkhavimokSaM dvAvapi na pUrayataH pratyekam // chAyA // tAviti, dravyaparyAyAstikanayau bhajanayA parasparasvabhAvAvinAbhUtatayA sadasadrUpaikAntavyavacchedena tadAtmakaikakAryakAraNAdivastupratipAdakatvena upayojitau yadA bhavatastadAnuttaraM samyagdarzanaM bhavataH parasparAvinirbhAgavartidravyaparyAyAtmakaikavastutattvaviSayarucyAtmakAbA- 15 dhitAvabodhasvabhAvatvAt / yadA vanyonyanirapekSadravyaparyAyapratipAdanatvenopanItau bhavato na tadA samyaktvaM pratipadyete tasmAt saMsArabhAvijanmAdiduHkhavimokSaM tau dvAvapi pratyekaM na vidhattaH mithyAjJAnAt samyakriyAnaGgatayA Atyanti kabhavopadravAnivRttyasiddheH tadviparyaya. kAraNatvAt / tataH kAraNAt kArya kathaJcidananyat ata eva tadatadrUpatayA saJcAsacceti // 51 // amumevArthamupasaMharati natthi puDhavIvisiTTho ghaDo tti jaM teNa jujjai aNaNNo / jaM puNa ghaDo tti punvaM Na Asi puDhavI tao aNNo // 52 / / nAsti pRthivIviziSTo ghaTa iti yattena yujyate'nanyaH / yat punaH ghaTa iti pUrva nAsIt pRthivI tato'nthaH / / chAyA / / nAstIti, sadravyamRtpRthivItvAdibhyo bhinno nAsti ghaTaH, sadAdivyatiriktasvabhAvatayA tasyAnupalambhAt , yadi sasvAdidharmANAM ghaTAdekAntato bhedaH tebhyo'pi ghaTo bhinno na tadA ghaTasya sadAditvaM syAt , svato'sadAderanyadharmayoge'pi zazazRGgAderiva tathAtvA 20 "Aho Shrutgyanam" Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ catustriMzam yogAt, sadAderapi ghaTAyAkArAdatyantabhede nirAkAratayA atyantAbhAvasyevopalambhaviSayasvAyogAt , jJeyatvaprameyatvAdidharmANAmapi sadAdidharmebhyo bhede'sattvam , sadAdezca tebhyo bhede'jJeyatvAdasattvameva, tataH sadAdirUpatayopalabhyamAnatvAddhaTasya tebhyo'bhinnatA'bhyupagantavyA, prameyavyavasthiteH pramANanibandhanatvAt / yat punaH pRthubunodarAdyAkAratayA pUrva 5 sadAdirnAsIt tato'sau tebhyo'nyaH, ghaTAdirUpatayA pUrva sadAderanupalambhAta, prAgapi tadrUpasya sadAdau sattve'nupalambhAyogAt, dRzyAnupalambhasya cAbhAvAcyabhicAritvAt , tadatadrUpatAyAzca virodhAbhAvAta , pratIyamAnAyAM tadayogAt , abAdhitapratyayasya ca mithyAsvAsambhavAt / / 52 // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalite sammatitasvasopAne sadAyekA ntavAdabhaJjanaM nAma trayastriMzaM sopAnam // 10 kAlAdyekAntavAdabhaJjanam / 15 sadAthekAntayAdavat kAlAyekAntavAde'pi mithyAtvamevetyAha-~ kAlo sahAva NiyaI puvakayaM puriskaarnnegNtaa| micchattaM te ceva u samAsao hoMti sammattaM // 53 / / kAlaH svabhAvaniyatI pUrvakRtaM purusskaarnnaikaantaaH| mithyAtvaM ta eva tu samAsato bhavaMti samyaktvam // chAyA // 20 kAla iti / kAlasvabhAvaniyatipUrvakRtapuruSakAraNarUpA ekAntAH sarve'pyekakA mithyAtvam , ta eva samuditAH parasparAjahadvRttayaH samyaktvarUpatAM pratipadyanta ityarthaH / tatra kAla eva ekAntena jagataH kAraNam , sarvasya hi zItoSNavarSavanaspatipuruSAderjagataH utpattisthitivinAzeSu grahoparAgayutiyuddhodayAstamayagatigamanAgamanAdau ca kAlaH kAraNam , taM vinA'nyakAraNatvenAbhimatabhAvasadbhAve'pi sarvasyAsyAbhAvAt , tatsadbhAve ca 25 bhAvAt , taduktam 'kAlaH pacati bhUtAni kAlaH saMharati prajAH / kAlaH supteSu jAgati kAlo hi duratikramaH' [ mahAbhAra. Adipa0 a0 1, zlo0 273 ] iti kAlavAdinaH prAhuH, asadetat , tatsadbhAve'pi kadAcidRSTyAderadarzanAt / na ca kAlavizeSAbhAvAt tada. bhavanamiti vAcyam , nityaikarUpasya tasya vizeSAbhAvAt , vizeSe vA tajananAjananasvabhASa. "Aho Shrutgyanam" Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] kAlAyekAntavAdabhaJjanam / : 317 : prasaGgato nityatvavyAhateH, svabhAvabhedato bhedAt / na vA prahamaNDalAdikRto varSAdevizeSa iti vaktavyam , tasyApyahetukatayA'bhAvAt , na ca kAlo heturanyo'nyAzrayAt , kAlabhede sati varSAdibhedahetorgrahamaNDalAderbhedaH, tadbhedAca kAlabheda iti / anyakAraNakRte varSAdibhede'bhyupaga. myamAne kAlasyaiva kAraNatvamityabhyupagamabhaGgaH, anyataH kutazcitkAlabhede cAnityatvameva tasya syAt , tatra cotpAdasthiti vinAzeSu yadyaparaH kAlaH kAraNaM tadA tatrapi sa eva paryanuyoga 5 ityanavasthAnAnna varSAdikAryotpattiH syAt , na caikasya kAraNatvaM yuktam , kramayogapadyAbhyAM tadvirodhAt , tanna kAla evaikaH kAraNaM jagataH / apare tu svabhAvata eva bhAvA jAyanta iti varNayanti, atra yadi svabhAvakAraNatve bhAvasya tadA svAtmani kriyAvirodho doSaH syAt, anutpannAnAM svabhAvasyaivAbhAvAt , utpannAnAM svabhAvasambhave'pi pUrva tadabhAvAdeva bhAvasyotpatterna tatra svabhAvaH kAraNaM bhavet / atha kAraNamantaraNa svaparakAraNanimittajanmanirapekSa. 10 tayA sarvahetunirAzaMsasvabhAvA bhAvA bhavanti, yuktizcAtra yadupalabdhilakSaNaprAptaM sadanupalabhyamAnasattAkaM tat prekSAvatAmasadvyavahAraviSayaH, yathA zazaviSANam , anupalabhyamAnasattAkazca bhAvAnAM kAraNamiti svabhAvAnupalabdhiH, na cAyamasiddho hetuH, kaNTakataikSNyAdenimittabhUtasya kasyacidadhyakSAdinA'saMvedanAt / atha kAraNAnupalambhAdvAhyAnAM bhAvAnAmahetukatvasiddhAvapi kathamAdhyAtmikAnAM tatsiddhiriti ceducyate, yatkAdAcitkaM tadahetukam yathA 15 kaNTakataikSNyAdi, kAdAcitkaJca sukhAdikamiti svabhAvahetuH, na cApi yasya sadasadbhAvayo. yasya sadasadbhAvI niyamena bhavatastattasya kAraNamiti yuktam , vyabhicArAt sparza sati bhavato'satyabhavato'pi cakSurvijJAnasya tadakAraNakatvAt tasmAtkAryakAraNabhAvasya vyabhi. cAritvAdbhAvAnAM janma sarvanirAzaMsamiti siddham , atrocyate, na kaNTakataikSNyAderapi nirhetukatvaM siddham , pratyakSAnupalambhAbhyAM hi bIjA dikaM tatkAraNatvena nizcitam , yasmin 20 satyeva yasya janma yasya ca vikArAdyasya vikArastattasya kAraNamucyate, ucchUnAdiviziSTAvasthAprAptaJca kaNTakataikSNyAdinirUpitAnvayavyatirekava dvIjAdikaM pratyakSAnupalambhAbhyAM kAraNatayA nizcitamiti anupalabhyamAnasattAkaM kAraNamityasiddho hetuH / kAryakAraNabhAva. lakSaNaM sparzAdau vyabhicArItyapyasiddham , sparzasyApi rUpahetutayA cakSurvijJAne'pi kAraNatayeSTatvAt , tamantareNa viziSTAvasthasya rUpasyaivAsambhavAt / nApi yasyAbhAve yanna bhava- 25 1 atra svabhAvavAdena vAdadvayamabhipreta, svata eva bhAvA jAyante ityeko vAdaH, aparastu na svato nApi parato bhAvA jAyante kintu svaparakAraNanirapekSa bhAvAnAM janmeti, yadItyAdigranthenA dyavAdanirAsa: kRtaH, dvitIyavAdaM sampratyAha atheti, atra pakSe svabhAvo'pi na kAraNam pUrvavAde tu tatkAraNamiti bodhyam / 2 sparza iti bhUtAnyucyante, tAni copAdAyopAdAya rUpaM vartate, tatazcakSurvijJAnaM prati sparzasya nimittabhAvo'styeva, kevalaM sAkSAt pAramparyakRto vizeSaH iti bauddhAH / / "Aho Shrutgyanam" Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 318 : sammatitattvasopAne [ catustriMzam tIti vyatirekamA kAryakAraNabhAvanizcayanimittam , kintu yeSu samartheSu hetuSu satsu tadantargatasyAnyatamasya kasyacidabhAve tadabhavat tatkAraNaM taditi vyavasthApyate, anyathA mAtRvi. vAhocitapArazIkadezaprabhavasya piNDakhajUrasya mAtRvivAhAbhAve satyabhAvaprasaGgo bhavet / na caivambhUtavyatirekasya sparzena vyabhicAro'mti, rUpAdisannidhAnamupadarya tanmadhyapAtisparzA5 bhAvAJcakSurvijJAnAbhAvasya pradarzayitumazakyatvAt , tasmAnnAsti kAryakAraNabhAvalakSaNasya vyabhi cAraH / nApi kevalaM bIjAdireva bhAvakAraNaM kintu dezakAlAdirapi, anyathA pratiniyatadezakAlatA teSAmupalambhagocaracAriNI na syAt , upalabhyate ca rAjIvAdInAmupalAdidezaparihAreNa salilAdAveva vRttiH, zizirAdisamayaparihAreNa ca nidAghAdisamaye vRttiH, deza. kAlanirapekSatve tu sarvatra deze kAle ca te bhaveyuH, pratiniyatadezAdau vartamAnatvAca tatsApekSA 10 bhavantIti nizcIyate / nirabhiprAyANAM kathamapekSeti cettadanyadezAdiparihAreNa niyatadezAdau vRttirevApekSetyucyate na tvabhiprAyAtmikA / ata eva tatkAryatA teSAm , apekSAlakSaNatvAttatkAryatvasya, tathAvRttizcAdhyakSata eva siddheti kathaM na tatkAryatAvagatiH, yadapi sukhAdInAmahetukatvasAdhanAya kAdAcitkaM sAdhanamuktaM tatsAdhyaviparItasyaiva sAdhanAdviruddham , anapekSasyAhetoH kAdAcitkatvAnupapatteH / sAdhyavikalazca dRSTAntaH, ahetukatvasya tatrApyabhAvAt , pratyakSAnupala15 bhAbhyAM hetutvanizcayAt pratyakSaviruddhApi prtijnyaa| anupalabhyamAnasattAkatvahetoH siddhAvapi yadyanupalambhamAtraM hetustadA'naikAntikaH, pramANAbhAvAt kAraNasattA'bhAvAsiddheH / vyApakasya svabhAvasya kAraNasya vA nivRttau satyAmeva vyApyasya kAryasya vA nivartanAt , na hi pramANamarthasattAyA vyApakaM vRkSatvavacchiMzapAyAH, abhinnasyaiva vyaapktvaat| na ca pramANArthasattayorabhedo bhinnapratibhAsatvAt / nApi pramANamarthasya kAraNam , dezakAlasvabhAvaviprakRSTAnAmarthAnAM pramANe. 20 nAviSayIkRtAnAmapi sattvasyAvirodhena vyabhicArAt / na hi tadantareNApi bhavat prati tatkA raNamatiprasaGgAt , kAraNatvAbhyupagame vA svapakSaparityAgo bhavet , na vA pramANAt prameyamutpadyate, arthAdeva viSayabhUtAt pramANasyodbhavAt / apratibaddhapramANAJca nArthasattA ni vartate, anyathA'zvanivRttau gorapi nivRttiH syAt / kiJcAnupalambho'pi hetuH kiM sarvasya, svasya vA, na prathamaH sarvAnupalambhasyAgdirzanena nizcetumazakyatvAt na hyAnDazA mayUracandra25 kAdInAM sarvaiH puruSairadRSTaM kAraNaM nopalabhyata iti nizcetuM zakyam / na dvitIyaH, khala. bilAdyantargatasya bIjAdeH svopalambhanivRttAvapi sattAyA anivRtterhe toranaikAntikatvAt evaJcoktam , 'na heturastIti vadan sahetukaM nanu pratijJA svayameva bAdhate / athApi hetupraNa. yAlaso bhavet pratijJayA kevalayAsya kiM bhaven' iti / tasmAnna svabhAvaikAntavAdAbhyupagamo 1 svAtiriktayAvatkAraNasadbhAve satyapi yadabhAvAt kAryAbhAvastattasya kAraNamityarthaH / / "Aho Shrutgyanam" Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] kAlAyekAntapAdamajanam / yuktisaGgantaH / atha sarvasya vastunaH pratiniyatarUpeNa bhAvAttatra niyatireva kAraNam , tIkSaNazastrAdyupaghAte'pi maraNayogyaniyatyabhAve jIvanadarzanAt , tathAvidhaniyatisadbhAve tu zastrAdyu. paghAtamantareNApi mRtyorupalambhAt, nahi niyati vinA svabhAvaH kAlo vA kazciddhatu: kaNTakAdInAmapi niyatyaiva tIkSNAdiniyatarUpeNopajAyamAnatvAt , kAlo'pi zItAderbhAvasya tathAvidhaniyatyaiva tadA tadA tatra tatra tathA tathA nirvartakaH, tathA coktam ' prAptavyo / niyatibalAzrayeNa yo'rthaH so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vA / bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayatne nAbhAvyaM bhavati na bhAvino'sti nAzaH' iti kecit , tanna, zAsropadezavyartha. tApatteH, tadantareNApyartheSu niyatikRtatvabuddherniyatyaiva bhAvAt , dRSTAdRSTaphalazAstrapratipAditazu. bhAzumakriyAphalaniyamAbhAvazca / atha tathaiva niyatiH kAraNamiti nAyaM doSaH, na, niyatere. kasvabhAvatvAbhyupagame visaMvAdAyisaMbAdAdibhedAbhAvaprasakteH, aniyamena niyateH kAraNatvA- 10 dayamadoSa iti cenna, aniyame kAraNAbhAvAnna niyatireva kAraNam , niyatenityatve kAraNatvAyogAt , anityatve'pi tadayoga eva | krizca niyateranityatve kAryatvam , kAryazca kAraNAdu. tpattimaditi tadutpattau kAraNaM vAcyam , na ca niyatireva kAraNam , tatrApi pUrvavat paryanuyogAnivRtteH / na ca niyatirAtmAnamutpAdayituM samarthA, svAtmani kriyAvirodhAt / na ca kAlAdikaM niyateH kAraNam , tasya niSiddhatvAta / na cAhetukA sA yuktA, niyatarUpatAnu- 15 papatteH, na ca svato'niyatA'nyabhAva niyatatvakAraNam , zazazRGgAdestadrUpatAnupalambhAt , tanna niyatirapi pratiniyatabhAvotpattihetuH / atha janmAntaropAttamiSTAniSTaphaladaM karma sarvajagadvaicitryakAraNamiti karmavAdinaH / tathA cAhuH / yathA yathA pUrvakRtasya karmaNaH phalaM nidhAnasthamivAvatiSThate / tathA tathA tatpratipAdanodyatA pradIpahasteva matiH pravartate // ' iti, tathA ca 'svakarmaNA yukta eva sarvo hyutpadyate naraH / sa tathA''kRSyate tena na yathA svayamicchati' 20 iti, tathAhi samAnamIhamAnAnAM samAnadezakAlakulAkArAdimatAmarthaprAptyaprAptI nAnimitte yukta, animittasya pratiniyamAyogAt / na ca paridRzyamAnakAraNaprabhave iti vAcyam , tasya samAnatayoyalambhAt , na caikarUpAt kAraNAt kAryabhedaH, tasyAhetukatvagrasakteH, ahe. tukatve ca tasya kAryasyApi tadrUpatApatteH, bhedAbhedavyatiriktasya tasyAsatvAt , tato yanni. mitte ete tad dRSTakAraNavyatiriktamadRSTaM kAraNaM kamati, asadetat , kulAlAderghaTAdikAraNa- 25 svenAdhyakSataH pratIyamAnasya parihAreNAparAdRSTaparikalpanAyAM tatparihAreNAparAparAdRSTakAraNa. kalpanayA'navasthAprasaGgataH kvacidapi kAraNapratiniyamAnupapatteH / na ca svatantraM karma jagadvaicijyakAraNamupapadyate, tasya karbadhInatvAt , na caikasvabhAvAttato jagadvaicitryamupapattimat , kAra. NavaicitryamantareNa kAryavaicitryAyogAt, vaicitrye ca tadekakAryatApracyuteH, anekasvabhAvatve "Aho Shrutgyanam" Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [vaviyam ca karmaNaH nAmamAtranibandhanaiva vipratipattiH, puruSakAlasvabhAvAderapi jagadvaicitryakAraNatve. nArthato'bhyupagamAt, na ca cetanavatA'nadhiSThitamacetanatvAdvAsyAdivat karma pravartate / atha tadadhiSThAyakaH puruSo'bhyupagamyate na tarhi kamaikAntavAdaH, puruSasyApi tadadhiSThAyakatvena jaga dvaicitryakAraNatvopapatteH, na ca kevalaM kizcadvastu nityamanityaM vA kAryakRtsambhavatItyasakRda5 veditam , tanna kamaikAntavAdo'pi yuktisaGgataH / anye tvAhuH puruSa evaikaH sakalajagasthitisRSTivinAzahetuH, pralaye'pyaluptajJAnAtizayazaktiriti, tathA coktam ' UrNanAbha ivAMzUnAM candrakAnta ivAmbhasAm / prarohANAmiva plakSaH sa hetuH sarvajanminAM // ' iti, tathA 'puruSa evaitatsarvaM yadbhUtaM yacca bhAvyam' ityAdi / UrNanAbho'tra markaTako vyAkhyAtaH / atra sakalalokasthitisargapralayahetutA Izvarasyeva puruSavAdibhiH puruSasyeSTA, atra ca vizeSaH, IzvaraH 10 samavAyyAdyaparakAraNasavyapekSo jagannivatyati, ayantu kevala eveti, tanna, IzvarasyevA. syApi jagaddhetutAyA asaGgataH, tathAhi 'puruSo janminAM heturnotpttivikltvtH| gaganA. mbhojavatsarvamanyathA yugapadbhavet // ' iti, kimarthamayaM puruSo jagadracanAvyApAramIdRzaM karoti, prekSApUrvakAripravRttirhi prayojanavattayA vyAptA, yadyanyenezvarAdinA prayukto'nicchannapi karoti tadAsya svAtantryamabhyupagataM viruddhaM syAt , atha kRpayA parAnugrahArthaM karoti nArakAdiduHkhi15 tasattvanirmANAnupapattiH na ca tatkarmaprakSayArthaM duHkhitasattvanirmANe pravRttiH, tatkarmaNo'pi tatkRtatvena tatprakSayArthaM tannirmANapravRttau aprekSApUrvakAritApatteH / na vA sargAt prAganukampyaM sattvamastIti nirAlambanAyA anukampAyA ayogAt , nAto'pi jagatkaraNe pravRttiyukA / anukampAtaH pravRttau ca na sukhisattvaprakSayAtha tatpravRttiryukteti devAdInAM pralayAnupapati. bhavet / anukampyAnAM dharmAdharmApekSayA sukhaduHkhalokasarjane svAtaMtryahAnistasya bhavet, 20 samarthasya hi na kAcidapekSA, tathApi kRpAlutayA duHkhaprade karmaNyavadhIraNameva yuktam , na hi kRpAlavaH paraduHkhahetumevAnvicchanti teSAM paraduHkhaviyogecchayaiva sarvadA pravRtteH / na ca krIDayo'pi tatra tasya pravRttiH, krIDotpAde'pi tadupAyabhUtasya sargasthitipralayAtmakasyApekSaNAdasvAtaMtryopapatteH, krIDopAyotpAdane yadi tasya zaktiH syAttadA yugapadeva kuryAt , yadi nAdau zaktiH, tadA krameNApi na kuryAt , azaktAvasthA'vizeSAt / ekatraikasya zaktA25 zaktatvalakSaNaviruddhadharmadvayAyogAt / na ca krIDArthA na pravRtiH kintu svabhAvataH yathA mahA. bhUtAnAM pRthivyAdInAM svakAryeSu pravRttiriti yuktam , evaM hi tadvyApAramAtrabhAvinAmazeSabhAvAnAM yugapadbhAvo bhavedavikalakAraNatvAt , samarthasya sahakArya pekSAyogAt puruSasya kevala. syaiva jagatkAraNatvenAbhyupagamAJca, pRthivyAdInAntu svahetubalAyAtAparAparasvabhAvasadbhAvAttadu. tpAdyakAryasya na yugapadutpattyAdidoSaH sambhavI / na ca yathorNanAbhaH svabhAvataH pravRtto'pi "Aho Shrutgyanam" Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopaanmuu| Atmano mithyAtvasthAnavarNanam / : 311 na svakAryANi yugapannivartayati tathA puruSo'pIti vaktavyam , svabhAvatastasyApravRttaH prANibhakSaNalAmpaTyena hi tasya pravRttiH na hyasau nityaikasvabhAvaH, api tu svahetubalabhAvi kAdAcikAparAparazaktimAniti tadbhAvinaH kAryasya kramapravRttirupapanaiva / na cAbuddhipUrvakamevAsau jagannivarttane pravarttate na tvanukampAdita iti yuktam , prAkRtapuruSAdapyatyantAnabhijJatayA prekSApUrvakAriNAmanavadheyavacanatAprasakteH, tasmAnna kAlAkAntAH pramANataH sambhavanti, 5 atastadvAdo mithyAvAda iti sthitam / ta evAnyonya savyapekSA nityAcekAntavyapohenaikAnekasvabhAvAH kAryanirvarttanapaTavaH pramANaviSayatayA paramArthasanta iti tatpratipAdakasya zAstra. syApi samyaktvamiti tadvAdaH samyagvAdatayA vyavasthitaH / / 53 // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnaMdasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijaya. kamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalite sammatitattva sopAne kAlAghekA ntavAdibhajana nAma catustriMzaM sopAnam // athAtmano mithyAtvasthAnavarNanam // yathaite kAlAkAntA mithyAtvamanubhavanti syAdvAdopagrahAttu ta eva samyaktvaM pratipadyante 15 tathA''tmApi ekAntanityAnityatvAdidharmAdhyAsito mithyAtvamane kAntarUpatayA tvabhyupagamya. mAnaH samyaktvaM pratipadyata ityAha Natthi Na Nico Na kuNai kayaM Na veei Natthi NivvANaM / Nathi ya mokkhovAo chammicchattassa ThANAI / / 54 / nAsti na nityo na karoti kRtaM na vedayate nAsti nirvANam / 20 nAsti ca mokSopAyaH SaSimathyAtvasya sthAnAni || chAyA // nAstIti / ekAntata AtmA nAstIti bRhaspatimatAnusArI, astyAtmA kintu pratikSaNavizarArutayA cittasantatenaM nitya iti bauddhAH / astyAtmA nityo bhoktA na tu karotIti sAMkhyAH, ta evaM prAhuna kartA'sau bhoktA, prakRtivat karturbhoktRtvAnupapatteH / yadvA yena kRtaM karma nAsau tadbhuGkte kSaNikatvAcittasaMtateriti bauddhAH, kSaNikatvAJcittasantateH kRtaM na vedayate 25 iti bauddha evAha / kartA bhoktA cAtmA kintu na mucyate'sau cetanatvAdabhavyavat , rAgAdInAmAtmasvarUpAvyatirekAt tadakSaye teSAmapyakSayAditi yAjJikAH / nirhetuka evAsau mucyate tatsvabhAvatAvyatirekeNAparasya tatropAyasyAbhAvAditi maNDalI prAha / etAni 41 "Aho Shrutgyanam" Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ pacaviMzam SaD mithyAtvasya sthAnAni, SaNNAmapyeSAM pakSANAM mithyAtvAdhAratayA vyavasthiteH, sathAhi etAni nAstitvAdivizeSaNAni sAdhyadharmivizeSaNatayopAdIyamAnAni kiM pratipakSavyudAsenopAdIyante, Ahosvit kathazcittatsaGgraheNa, prathamapakSe pratyakSavirodhaH, svasaMvedanAdhyakSatazcaitanyasyAtmarUpasya pratIteH, kathaJcittasya pariNAminityatApratIteH, zarIrAdivyApArataH 5 kartRtvopalabdheH, svavyApAranirvartita bhaktarUpAdibhoktRtvasaMvedanAt, pudgalalakSaNavilakSaNatayA rAgAdiviviktatayA ca zamasukharasAvasthAyAM kathaJcittasyopalabdheH, svotkarSataratamAdibhAvato rAgAdyapacayataratamabhAvavidhAyisamyagjJAnadarzanAderupalambhAcca / anumAnato'pi virodhaH tathAbhUtajJAnakAryAnyathAnupapattitazcaitanyalakSaNasyAtmanaH siddhiHghaTAdivat rUpAdiguNataH, jJAna svarUpaguNopalambhAt kathaJcitsadabhinnasyAtmalakSaNaguNinaH siddheriti kathaM nAnumAnavirodhaH, 10 itaradharmanirapekSadharmalakSaNasya vizeSaNasya tadAdhArabhUtasya vizeSyasya cAprasiddheH aprasiddhavi. zeSaNa vizeSyobhayadoSairduSTazca pakSaH / AtmA iti vacanena tatsattAbhidhAnaM nAstItyanena ca tatpratiSedhAbhidhAnamiti padayoH pratijJAvAkye vyAghAto lokavirodhazca, tathAbhUtavizeSaNaviziSTatayA dharmiNo lokena vyavahriyamANatvAt , svavacana virodhazca tatpratipAdakavacanasyetara dharmasApekSatayA pravRtteH / heturapItaranirapekSa kadharmarUpo'siddhaH tathAbhUtasya tasya kacidanupa15 labdheH sarvatra tadviparIta eva bhAvAt viruddhazca / dRSTAntazca sAdhyasAdhanadharmavikalaH, tathA bhUtasAdhyasAdhanadharmAdhikaraNatayA kasyaciddharmiNo'prasiddhaH, tanna prathamaH pakSaH / nApi dvitIyaH, svAbhyupagamavirodhaprasaGgAt , sAdhanavaiphalyApattezca, tathAbhUtasyAnekAntarUpatayA'smAbhirapya. bhyupgmaat| tasmAdyavasthitametadekAntarUpatayA SaDapyetAni mithyAtvasya sthAnAnIti // 54 // naitAnyeva sthAnAni kintUktavaiparItyenApyekAntavAde tathaivetyAha10 atdhi aviNAsadhammo karei veei asthi NicANaM / ____ atthi ya mokkhovAo chammicchattassa ThANAI // 55 // astyavinAzadharmA karoti vedayate'sti nirvANam / asti ca mokSopAyaH paNmithyAtvasya sthAnAni || chAyA // astIti, asyAtmeti pakSaH naiyAyikAdervAdinaH, sa cAvinAzadhayeSaH kapilamatA. 25 nusAriNaH / kartabhoktasvabhAvo'sAviti jaiminermatam / tathAbhUta evAsau jaDasvarUpa ityakSa pAdakaNabhumatAnusAriNaH / asti nirvANamasti ca mokSopAya iti nAstikayAjJikavyati. riktAH pAkhaNDinaH / ete cAbhyupagamA ekAntAbhyupagamatvAnmidhyAsthAnAni, eSvapi pUrvavadvikalpadvaye'pi tadoSAnativRtteH ekAntena tadastitvAderadhyakSAnumAnAbhyAmapratIteH tathAbhyupagame "Aho Shrutgyanam" Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] hetvAbhAsavimarzanam / ca svAstitvenevAnyabhAvAstitvenApi tasya bhAvAt sarvabhAvasaGkIrNatAprasakteH, svasvarUpAvyavasthiteH khapuSpavat asattvameva syAt / hetudRSTAntadoSAzca pUrvavadanApi vAcyAH / 'chasammattarasa ThANAI' iti pAThe tu itaradharmAparihAreNa pravarttamAnA ete SaTpakSAH samyaktvaM pratipadyanta iti vyAkhyeyam / na ca syAdastyAtmA syAnitya ityAdipratijJAvAkyamadhyakSAdinA pramANena bAdhyate, svaparabhAvAbhAvobhayAtmakabhAvAvabhAsakAdhyakSAdipramANavyatirekeNAnyathAbhUtasyAdhyakSAderapratIteH, 5 tenAnumAnAbhyupagamasvavacanalokavyavahAravirodho'pi na pratijJAyAH, adhyakSAdipramANAvaseye sadasadAtmake vastuni kasyacidvirodhasyAsambhavAt , na cAprasiddhavizeSaNaH pakSaH, laukikaparIkSakANAM tathAbhUtavizeSaNasyAvipratipattyA sarvatra pratIteH, anyathA vizeSaNavyavahArasyocchedaprasaGgAt , anyathAbhUtasya tasya kvacidapyasambhavAt , tathAbhUta vizeSaNAtmakasya dharmiNaH sarvatra pratIte prasiddha vizeSyatA doSaH / nApyaprasiddhobhayatA dUSaNam , tathAbhUtadvayavyatirekeNAnyasyAsa- 10 tvena pramANAviSayatvAt / heturapi nAprasiddhaH, tatra tasya sattvapratIteH, vipakSe sattvAsambhavAnnApi viruddho'naikAntikatvaM vA / dRSTAntadoSA api sAdhyAdivikalatvAdayo nAtra sambhavinaH, asiddhatvAdidoSavatyeva sAdhane teSAM bhAvAt / na cAnumAnato'nekAntAtmakaM vastu tadvAdibhiH pratIyate, adhyakSasiddhatvAt , yastu pratipanne'pi tatastasmin vipratipadyate taM prati taprasiddhenaiva nyAyenAnumAnopanyAsena vipratipattinirAkAraNamAtrameva vidhIyata iti nAprasiddha. 15 vizeSaNatvAderdoSasyAvakAzaH / pratikSaNapariNAmaparabhAgAdInAntu uttaravikArAgdirzanAnyathAnupapattyAnumAne nAdhyakSAdibAdhA, asmadAdyadhyakSasya sarvAtmanA vastuprahaNAsAmarthyAt , sphaTikAdau cArvAgbhAgaparabhAgayoradhyakSata evaikadA pratipattene tasyAnumAnam / na ca sthairyagrAhyadhyakSaM pratikSaNapariNAmAnumAnena viruddhayate, asya tadanuprAhakatvAt , kathaMcit pratikSaNapariNAmasya tatpratItasyaivAnumAnato'pi nizcayAt // 55 // 20 25 iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnaMdasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijaya kamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijaya labdhisUriNA saGkalite sammatitatvasopAne Atmano mithyAtvasthAnavarNanaM nAma paJcatriMzaM sopAnam // - -- atha hetvaabhaasvimrshnm| anekAntavyavacchedena ekAntAvadhAritadharmAdhikaraNatvena dharmiNaM sAdhayannekAntavAdI na sAdharmyataH sAdhayituM prabhu pi vaidharmyata ityAha "Aho Shrutgyanam" Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 324 : sammatitattva sopAne sAhammauvva atthaM sAheja paro vihammao vAvi / aNNoSNaM paDikuTThA doSNavi ee asanvAyA // 56 // 5 sAdharmyato vArtha sAdhayet paro vaidharmyato vApi / anyonyaM pratikuSTau dvAvapyetAvasadvAdau || chAyA // sAdharmyata iti, paro vaizeSikAdiH sAdharmyato'rthaM sAdhayet, anvayihetupradarzanAtsAdhyadharmiNi vivakSitaM sAdhyaM yadi sAdhayet tadA tatputratvAderapi gamakatvaM syAt, anvayamAtrasya tatrApi bhAvAt, atha vaidharmyAt vyatireki hetoryadi prakRtaM sAdhyaM sAdhayet, vAzabdasya samuccayArthatvAdubhAbhyAM vA tathApi tatputratvAdereva gamakatvaprasaktiH, zyAmatvAbhAve tatputratvAderanyatra gaurapuruSe'bhAvAt, ubhAbhyAmapi tatsAdhane'ta eva sAdhyaprasaktiH syAt, 10 tathA sAmAnyaM naikAntavAdyupanyastahetoH sAdhayituM zakyam, kevalasya tasyAsambhavAt, arthakriyAkAritvavikalatvAcca, na vizeSaH, tasyAnanuyAyitvAt nApyubhayam, ubhayadoSAnativRtteH, na vA'nubhayam, tasyAsato hetvavyApakatvena sAdhyatvAyogAt tasmAt parasparapratikSiptau dvAvapyetau sAmAnyavizeSaikAntau asadvAdau, itaravinirmuktasyaikasya zazazRMgAderiva sAdhayitumazakyatvAditi / nanu tatputratvAderna sAdhyasAdhakatA kAlAtyayApadiSTatvAdidoSasadbhA 15 vAtU, na, asiddhabiruddhAnaikAntika hetvAbhAsaM vinAnyahetvAbhAsA sambhavAt na ca trailakSaNyayogino'siddhatvAdihetvAbhAsatA kRtakatvAderivA'nityatvasAdhane sambhavati, asti ca bhavadabhiprAyeNa trairUpyaM prakRte hetau / nanu vairUpyavAdinAM syAdayaM doSaH paJcalakSaNahetutrAdinAntu prakaraNasamAderhetvAbhAsatvAtrai lakSaNyasadbhAve'pi asatpratipakSatvAderasambhavena hetvAbhAsatvasambhavAt, yasmAddhi prakaraNacintA sa prakaraNasamaH, pakSapratipakSau prakaraNam, tasya saMzayAt prabhRti 20 AnizcayAdAlocanAsvabhAvA cintA yato bhavati sa eva tannizvayArthaM prayuktaH prakaraNasamaH, tathAhi anityaH zabdo nityadharmAnupalabdheH anupalabhyamAnanityadharmakaM ghaTAdi anityaM dRSTam, yatpunarnityaM na tadanupalabhyamAnanityadharmakam, yathA''tmAdi, evaM cintAsambandhipuruSeNa tattvAnupalabdhere kadezabhUtAyA anyatarAnupalabdheranityatvasiddhau sAdhanatvenopanyAse sa dvitIyazcintAsambandhI puruSa Aha, evamanityatvaM sAdhyate cettarhi nityaH zabdo'nityadharmAnu25 palabdheH, anupalabhyamAnAnityadharmakaM nityaM dRSTaM yathA AtmAdi yattu na nityaM tannAnupalabhyamAnAnityadharmakaM yathA ghaTAdIti nityatAsiddhirapi bhavedityevamanyatarAnupalabdherubhayapakSasAdhAraNatvAt prakaraNAnativRtteH hetvAbhAsatvam / na ca nizcitayoreva pakSapratipakSa pariyaesdhikArAt kathaM cintAyukta evaM sAdhanopanyAsaM vidadhyAditi vaktavyam, anyadA sandehe'pi yadA cintAsambandhI puruSaH svahetoH pakSadharmAnvayavyatirekAnava gacchan svasAdhyaM nizcinoti [ SaTtriMzam "Aho Shrutgyanam" Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam hetvAbhAsavimarzanam / tadaivAnyena svasAdhyasAdhanAya hetorabhidhAnAt / na cobhayavRttiheturanaikAntikaH, tathA ca nityatvAnityatvaikAntaviparyayeNApyasyA anyatarAnupalabdheH pravRtteranaikAntikatA bhavenna prakaraNasama iti vAcyam , yatra hi pakSasapakSavipakSANAM tulyo dharmoM hetutvenopAdIyate tatra saMzayahetutAsAdhA. raNatvena tasya viruddhavizeSAnusmArakatvAt , na tu prakRta evaMvidhaH, yato nityadharmAnupalabdheranitya eva bhAvaH, na nitye, evamanityadharmAnupalabdhernitya eva bhAvo nAnitye, evaJcaikatra sAdhye 5 vipakSavyAvRtteH prakaraNasamatA nAnaikAntikatA, pakSadvayavRttitayA tasyAbhAvAt / nanu yadyayaM pakSadvaye varttate tadA sAdhAraNAnakAntikaH, atha na pravarttate kathamayaM pakSadvayasAdhakaHsyAt , atadvRttaratatsAdhakatvAnmaivam , pakSadvaye prakRtasya vRttyabhyupagamAt , tathAhi sAdhanakAle'nityapakSa eva nityadharmAnupalabdhirvartate na nitye, yadApi nityatvaM sAdhyaM tadApi nityapakSa evAnityadharmAnupalabdhirvartate nAnitye, tatazca sapakSa evaM prakaraNasamasya vRttiH, sapakSavipakSayozcA- 10 naikAntikasya sAdhyApekSayA ca pakSasapakSavipakSANAM vyavahAraH nAnyathA, tena sAdhyadvayavRttirubhayasAdhyasapakSavRttizca prakaraNasamaH, na tu kadAcit sAdhyApekSayA vipakSavRttiH, anaikAntikastu vipakSavRttirapItyasmAdasya bhedaH / na ca rUpatrayayoge'pyasya hetutvam , saprati. pakSatvAt , yasya tu mate pratibandhaparisamAptI rUpatrayayoge tena prakaraNasamasya nAhetutvamupadazayituM zakyam / na cAsya kAlAtyayApadiSTatvam , abAdhita viSayatvAt , yayorhi prakaraNa. 18 cintA tayorayaM hetuH, na ca tau sandigdhatvAdvAdhAmasyopadarzayituM kSamau / na ca hetudvayasanipAtAdekatra dharmiNi saMzayotpattestajanakatvenAsyAnaikAntikatA, saMzayahetutvenAnaintikatvAbhAvAt, indriyasannikarSaderapi tathAtyApatteH, maivam, asiddhAdivyatirekeNAnyasya prakaraNasamAdehetvAbhAsatvAyogAt / yacodAharaNaM tatra pradarzitaM tadyadyanupalabhyamAnanityadharmakasvaM na zabde siddhaM tarasiddhameva, pakSavRttitvasyAsiddheH, yadi siddhaM tadA tadyadisAdhyadharmiNi 30 tarhi sAdhyavatyeva dharmiNi tasya sadbhAvasiddheH kathamagamakatA, na hi sAdhyadharmamanta. reNa dharmiNyabhavanaM vihAyAnyaddhetoravinAbhAvitvam , taccedasti kathaM na gamakatA, tasyA avinAmAvanibandhanatvAt / atha sAdhyadharmavikale tat siddhaM tadA viruddha eva hetuH, vipakSa eva vartamAnatvAt / atha sandigdhasAdhyadharmavati vartate tadA'naikAntikaH, sandigdhavipakSavyAvRttikatvAt / nanu sAdhyadharmivyatirikta dharmyantare yasya sAdhyAbhAva eva darzanaM sa viruddhaH, 25 yasya ca tadabhAve'pyasAvanaikAntikaH, na hi dharmiNa eva vipakSatA, tasya hi vipakSatve sarvasya hetorahetutAprasaGgo yataH sAdhyasiddheH prAk sAdhyadharmI sarvadA sandigdha eva sAdhyadharmasadasasvAzrayatvAt , anyathA sAdhyAbhAve nizcite tannizcAyakapramANena bAdhitatvAddhetorapravRttireva syAt , pratyakSAdipramANena ca sAdhyadharmayuktatayA dharmiNo nizcaye hetoyarthyaprasaktiH, "Aho Shrutgyanam" Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 326 : sammatitava sopAne [ padastriMzam pratyakSAdita eva hetusAdhyasya siddheH tasmAt sandigdhasAdhyadharmAdharmI hetorAzrayatvena eSTavya iti, yadi tu tatra varttamAno heturanaikAntiko bhavettarhi dhUmAdirapi syAt, sandigdhavyatirekitvAt yathA ca vipakSavRttitvena nizcito na gamakastathA yadi saMdigdhavyatirekyapi tarhyanumAnaprAmANyaM parityaktameva bhavet, tasmAdanumeyavyatirikte sAdhyadharmatadabhAvavati 5 varttamAno heturanaikAntikaH, sAdhyAbhAvavatyeva varttamAnaH pakSadharmatve sati viruddha ityabhyupagantavyam / yazca vipakSAdvayAvRttaH sapakSe cAnugataH pakSadharmaH sa svasAbhyaM gamayati, prakRtasya vipakSatryAvRttatve'pi na svasAdhyasAdhakatvaM pratibandhasya svasAdhyenAnizcayAt, tadanizcayazca na vipakSavRttitvena, kintu prakaraNasamatvena, ekazAkhAprabhavatvAdestu kAlAtyayA padiSTatveneti cet, maitram dharmivyatiriktadharmyantare svasAdhyena hetoH pratibandhAbhyupagame 10 dharmiNi prakRte upAdIyamAnenApi hetunA sAdhyAsiddheH sAdhyadharmiNi mAdhyamantareNApi hetoH sadbhAvAbhyupagamAt, tadvyatiriktadharmyantara eva sAdhyena tasya pratibandhagrahaNAt, nAnyatra svAdhyapratibaddhatvena nizcato'nyatra sAdhyaM gamayatyatiprasaGgAt / na ca sAdhyadharmiNyapi sAdhyadharmAntritatvena hetoranvayapradarzanakAla eva yadi nizvayastadA pUrvameva tatra sAdhyadharmasya nizcayAt pakSadharmatAgrahaNaM vyarthamiti vAcyam, yataH pratibaMdhaprasAdha 15 kena pramANena sarvopasaMhAreNa sAdhanadharmaH sAdhyadharmAbhAve kacidapi na bhavatIti sAmAnyena pratibandhanizcaye pakSadharmatAgrahaNakAle yatraiva dharmiNyupalabhyate hetustatraiva sAdhyaM nizcAyayaafa pakSadharmatAgrahaNasya vizeSaviSayapratipattinibandhanatvAnnAnumAnasya vaiyarthyam, na hi viziSTadharmiNyupalabhyamAno hetustadgatasAdhyamantareNopapattimAn, anyathA tasya svasAdhyavyAtatvAyogAt / na caivaM tatra hetUpalambhe'pi sAdhyaviSaye'nizcayaH yena saMdigdhavyatirekitA 20 hetoH bhavet, nizcitastrasAdhyAvinA bhUta hetUpalambhasyaiva sAdhyadharmiNi sAdhyapratipattirUpasvAt, na hi tatra tathAbhUtahetunizcayAdaparastasya svasAdhyapratipAdanavyApAraH, ata eva nizcitapratibandhaikahetusadbhAve dharmiNi na viparItasAdhyopasthApakasya tallakSaNayogino hetvantarasya sadbhAvaH, . tayordvayorapi svasAdhyAvinAbhUtatvAt nityAnityatvayozcaikatraikadA ekAntavAdimate virodhenAsambhavAt tadvyavasthApaka hetvorapi asambhavasya nyAyaprAptatvAt, sambhave vA 25 tayo: svasAdhyAvinAbhUtatvAt nityAnityatvadharmayuktatvaM dharmiNaH syAditi kutaH prakaraNasama 1 sAdhyAbhAve sati kvacidapi sAdhanaM na bhavatIti tarkeNa sarvopasaMhAreNa vyAptiH sAmAnyataH pratipannA, tathAvivazva heturyatraiva dharmiNyupalabhyate tatraiva sAdhyaM sAdhayatIti pakSadharmatAgrahaNakAle tadbrahaNasya vizeSapratipattinibandhanatvAnnAnumAnavaiyarthyam / evaMvidhapakSadharmatAgrahaNasyaiva ca sAdhyadharmiNi sAdhyapratipattirUpatvam, tasmAnna pakSadharmatAgrahaNottarakAlaM parAmarzastato'numitiriti naiyAyikAbhiprAyo yuktiyuktaH, tathA viSahetunicayAdanyasya sAdhyavijJAnajanakasya vyApArasyAnupalambhAditi bhAvaH // "Aho Shrutgyanam" Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] svAbhAvimarzanam / : 357 : syAgamakatA, athAnyatarasyAtra svasAdhyAvinAbhAvavikalatA tarhi tata eva tasyAgamakateti kimasatpratipakSatArUpapratipAdanaprayAsena / kiJca nityadharmAnupalabdheH prasajyapratiSedharUpatve tucchasyAnupalabdhimAtrasya sAdhyAsAdhakatvam, paryudAsarUpatve'nitya dharmopalabdhireva heturiti zabde tasya siddhatve kathaM nAnityatAsiddhiH, cintAsambandhipuruSa prayuktatvAttasya tatrAnizci tatve vAdinaM prati sandigdhAsiddho hetuH syAt, prativAdinastu svarUpAsiddha eva tatra 5 nityadharmopalabdhestasya siddheH / na cobhayAnupalabdhinibandhanA yadA dvayorapi cintA tadaikadezopalabdheranyatareNa hetutvenopAdAne kathaM cintAsambandhyeva dvitIyastasyAsiddhatAM vaktuM pArayatIti vAcyam, dvitIyasya saMzayApannatvena tatrAsiddhatodbhAvane sAmarthyAbhAve prathamo'pi saMzayitatvAdeva tasya hetutAmabhidhAtuM zakto na bhavet, anyathA asiddhatAmapyabhidadhyAt, bhrAnterubhayatrAvizeSAt, yaduktaM sAdhanakAle nityadharmAnupalabdhiranityapakSa eva varttate na vipakSa iti tanna saGgatam, vipakSato'syaikAntena vyAvRttau pakSadharmatve ca svasAdhyasyaiva sAdhakatvAta, anyonyavyavaccheda rUpANAmekavyavacchedenAparatra vRttinizcaye gatyantarAbhAvAt, na hi yo'nityapakSa eva varttamAno nizcito vastudharmaH sa tanna sAdhayatIti vaktuM yuktam, atha dvitIyo'pi vastudharmastatra tathaiva nizcitaH, na, parasparaviruddhadharmayostada vinAbhUtayorvA dharmiNyekatrAyogAt, yoge vA nityAnityatvayoH zabdAkhye dharmiNyekadA sadbhAvAdanekAntarUpavastu- 15 sadbhAvo'bhyupagataH syAt, tadantareNa taddhetvoH svasAdhyAvinAbhUtayostatrAyogAt / atha dvayostulyabalayorekatra pravRttau parasparaviSayapratibandhAnna svasAdhyagamakatvamiti cenna vasA to vibhUtayostayordharmiNyupalabdhau svasAdhyasAdhakatvAvazyambhAvena parasparaviSayaprativandhAsambhavAt tatpratibandho hi tayostathAbhUtayostatrApravRttiH sA ca trairUpyAbhyupagame virodhAdayuktA, bhAvAbhAvayoH parasparaparihArasthitilakSaNatayA ekatrAyogAt, athAta evAnyatarasya 20 toveti cenna, anumAnasyAnumAnAntareNa bAdhAyogAt, tayorhi tulyabalatve ekasya bAdhakatvamaparasya ca bAdhyatvamiti vizeSAnupapattiH, pakSadharmatvAbhAvAdirUpa vizeSasyAbhyupagame tata evaikasya duSTatvAnna kiJcidanumAnabAdhayA / tayoratulyabalatve tasya ca pakSadharmatvAdibhAvAbhAvakRtatve'pyayameva doSaH, tasyAnumAnAbAbAjanitatvantvadyApyasiddham, tasyaiva vicArya - mANatvAt, tathA ca trairUpyAdvayostulyatve ekasya bAdhakatvamaparasya bAdhyatvamiti vyavasthApayi.tumazakyatvAnnAnumAnabAdhAkRtamatulyabalatvamiti na prakaraNasamo hetvAbhAsaH sambhavati / kAlAtyayApadiSTasya tu lakSaNamasaGgatameva, na hi pramANaprasiddhatrairUpyasadbhAve hetorviSayabAdhA sambhavinI, tayorvirodhAt / yataH sAdhyasadbhAva eva hetordharmiNi sadbhAvatrairUpyam, tadAbhAva eva ca tatra sadbhAvo bAdhA, bhAvAbhAvayozcaikatraikasya virodhaH / kiJcAdhyakSAgamayoH kuto 25 "Aho Shrutgyanam" Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ SatriMzam hetuviSayabAdhakatvam, svArthAsambhave tayorabhAva iti cet, hetAvapi sati trairUpye tatsamAnamitsAvapi tayorviSaye bAdhakaH syAt, dRzyate hi candrArkAdisthairyagrAhyadhyakSa dezAntaraprAptiliGgaprabhavatadvatyanumAnena bAdhyamAnam / atha tatsthairyagrAhyadhyakSasya tadAbhAsatvAdvAdhyatvaM tarhi ekazAkhAprabhavatvAnumAnasyApi tadAbhAsatvAdvAdhyatvamityabhyupagantavyam / na caivamastviti 5 vaktavyam, tasya hi tadAbhAsatvaM kimadhyakSabAdhyatvAt uta trairUpyavaikalyAt, nAdyaH tadAbhAsatve'dhyakSa bAdhyatvaM tatazca tadAbhAsatvamitItaretarAzrayadoSaprasaGgAt, ekA siddhAvanyatarAprasiddheH / nApi dvitIyaH, trairUpyasadbhAvasya tatra pareNAbhyupagamAt, anabhyupagame vA tata eva tasyAgamakatvopapatteradhyakSa bAdhAbhyupagamavaiyarthyam / na cAbAdhitaviSayatvaM hetulakSaNamupapannam, " rUpayannizcitasyaiva tasya gamakatvAGgatopapatteH na ca tasya nizcayaH sambhavati, svasambandhino' 10 bAdhitatvanizvayasya tatkAlabhAvino'samyaganumAne'pi sadbhAvAt, uttarakAlabhAvino'siddhatvAt, sarvasambandhinastAdAtvikasyottarakAlabhAvinazcAsiddhatvAt na hyagzA sarvatra sarvadA sarveSAmatra bAdhakasyAbhAva iti nizcetuM zakyam, tannizcayanibandhanasyAsattvAt, nAnupalambhastannibandhanaH, sarvasambandhinastasyAsiddhatvAt, Atmasambandhino'naikAntikatvAt, na saMvAdastannibandhanaH, prAganumAnapravRttestasyAsiddheH uttarakAlaM tatsiddhyabhyupagame'nyonyA15 zrayadoSaprasakteH, anumAnAt pravRttau saMvAdanizcayaH, tatazcAbAdhitatvAvagame'numAnapravRttiriti / na cAvinAbhAvanizcayAdaSyabAdhitaviSayatvanizcayaH, paJcalakSaNayoginyavinAbhAvaparisamAptivAdinAmavAdhitaviSayatvAnizcaye 'vinAbhAvanizcayasyaivAsambhavAt yadi ca pratyakSAgamatrAdhitakarma nirdezAnantaraprayuktasyaiva kAlAtyayApadiSTatvaM tarhi mUrkho'yaM devadattaH, tvatputratvAt, ubhayAbhimatatvatputravadityasyApi gamakatA syAt, na hi sakalazAstra vyAkhyAtRtva liGgaja20 nitAnumAnabAdhitaviSayatvamantareNAnyadadhyakSa bAdhita viSayatvamAgamabAdhitaviSayatvaM vAGgamakatAnibandhanamasyAsti / na cAnumAnasya tulyabalatvAnnAnumAnaM prati bAdhakatA sambhavinIti vaktavyam, nizcita pratibandhaliGgasamutthasyAnumAnasyAnizcita pratibandhaliGgasamutthenAtulyabalasvAt / ata eva na sAdharmyamAtrAddheturgamakaH, api tvAkSiptavyatirekAt sAdharmyavizeSAt, nApi vyatirekamAtrAt kintvaGgIkRtAnvayAttadvizeSAt, na vA parasparAnanuviddhobhayamAtrAdapi, kintu parasparasvarUpAjahadvRttisAdharmya vaidharmyarUpAt na ca prakRtahetau pratibandhanizcAyaka pramANanibandhanaM trairUpyaM nizcitam tadabhAvAdevAsya hetvAbhAsatvam, na punarasatpratipakSatvA bAdhitaviSayatvApararUpavirahAt / yadA ca pakSadharmatvAdyaneka vAstava rUpAtmakamekaM 25 3 328 1 pratyakSAgamayoH svapratipAdyaviSayavirahe sati asambhavaH, anubhUyete ca tAvatastadviSayo'vazyambhAvI hetupratipAdya viSayo'to bAdhito bhavatIti tayorbAdhakatvamiti bhAvaH // " Aho Shrutgyanam" Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam hetvAbhAlavimarzanam / ligamabhyupagamaviSayastadA tattathAbhUtameva vastu prasAdhayatIti kathaM na viparyayasiddhiH, na ca sAdhyasAdhanayoH parasparato dharmiNazcaikAntabhede pakSadharmatvAdiyogo liGgasyopapattimAn , sambandhAsiddhaH, hetozca pakSadharmavAditrairUpyAbhyupagame kathaM na paravAdAzrayaNam , ekasya heto. ranekadharmAtmakasyAbhyupagamAt / na ca yadeva pakSadharmasya sapakSa eva sattvaM tadeva vipakSAt sarvato vyAvRttatvamiti vAcyam , anvayavyatirekayorbhAvAbhAvarUpayoH sarvathA tAdAtmyAyo* 5 gAt , tattve vA kevalAnvayI kevalavyatirekI vA sarvo hetuH syAt , na trirUpavAn , byatirekasya cAbhAvarUpatvena hetostadrUpatve'bhAvarUpo hetuH syAt , na cAbhAvasya tuccharUpatvAt svasAdhyena dharmiNA vA sambandha upapattimAna , na ca vipakSe sarvatrAsattvameva hetoH svakIyaM rUpaM vyatireko na tucchAbhAvamAtramiti vaktavyam , yadi hi sapakSa eva sattvaM vipakSAcyAvRttatvaM na tato bhinnamasti tadA tasya tadeva sAvadhAraNaM nopapattimat , vastubhUtA- 10 nyAbhAvamantareNa pratiniyatasya tasya tatrAsambhavAt / atha tatastadanyaddharmAntaraM tarhi ekarUpasyAnekadharmAtmakasya hetostathAbhUtasya sAdhyAvinAbhUtatvena nizcitasyAnekAntAtmakava. stupratipAdanAt kathaM na paropanyasta hetUnAM sarveSAM viruddhatA, ekAntaviruddha nAnekAntena vyAptatvAt / kiJca paraiH sAmAnyarUpo vA vizeSarUpo vA heturupAdIyate, Aye kiM sa vyaktibhyo bhinno'bhinno vA idaM sAmAnyamayaM vizeSo'yazca tadvAniti vastutrayopalambhAbhAvAna bhedAbhyupa- 13 pagamo yuktaH, na ca samavAyavazAt parasparaM teSAmanupalakSaNamiti vaktavyam , bhedagrahamantareNa ihedamavasthitamiti samavAyabuddhyatpattyasambhavAt / kizca nAgRhIta vizeSaNA vizeSye buddhiriti kANAdAnAM siddhAntaH, na ca saMsthAnabhedAvasAyamantareNa sAmAnyanizcayasyopapattiH, dUrAddhi padArthasvarUpamupalabhamAno nAgRhItasaMsthAnabhedo'zvatvAdisAmAnyamupalabdhuM zaknoti, na ca. saMsthAnabhedAvagamasta dAdhAropalambhamantareNa saMbhavatIti kathaM nAnyo'nyAznayaH, padA- 20 thagrahaNe sati saMsthAnabhedAvagamaH, tatra ca sAmAnyAvabodhaH tasmizca sati padArthasvarUpAvagatiriti / kizzAzvatvAdisAmAnyasya svAzrayasarvagatatve kodivyaktizUnyadeze upajAyamAnavyaktarazvatvAdisAmAnyayogo na bhavet , vyaktizUnyadeze sAmAnyasyAnavasthAnAt , vyaktyantarAdanAgamanAca tataH sarvasarvagataM tadabhyupagantavyamiti karkAdibhiriva zAbaleyAdibhirapi tadabhivyajyeta, karkAdivyaktInAmeva tadabhivyaktisAmarthya yayA pratyAsatyA tA eva tatsvA- 25 smanyavasthApayanti tayaiva tA evaikAkAraparAmarzapratyayamupajanayiSyantIti kimaparatadbhinnasAmAnyaprakalpanayA / na ca svAzrayendriyasaMyogAt prAk svajJAnajanane'samartha sAmAnyaM tadA parairanAdheyAtizayaM tamapekSya svAvabhAsi jhAnaM janayati, prAktanAsAmarthyasvabhAvAparityAge "Aho Shrutgyanam" Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitaravasopAne [ padatraMzam svabhAvAntarAnutpAde ca tadayogAt, tathAbhyupagame ca kSaNikatAprasakteH / na ca svabhAvAntarasyopajAyamAnasya tato bhedA, sambandhAsiddhitaH tatsadbhAve'pi prAgvattasya svAvabhAsijJAnajananAyogAnna tatpratibhAsa: syAt, tathA ca sAmAnyasya vyaktibhyo bhedenApratibhAsamAnazyA siddhatvAtkathaM hetutvam / kiJca prativyakti sAmAnyasya parisamAptatvA5 bhyupagamAdekasyAM vyaktau vinivezita svarUpasya tadaiva vyaktayantare vRttyanupapattestadanurUpapratyayasya tantrAsambhavAdasAdhAraNatA ca hetoH syAt / yadi cAsAdhAraNarUpA vyaktayaH svarUpatastadA parasAmAnyayogAdapi na sAdhAraNarUpatAM pratipadyanta iti vyarthA sAmAnyaprakalpanA, svato'sAdhAraNasyAnyayogAdapi sAdhAraNarUpatvAnupapatteH, svatastadrUpatve'pi niSphalA sAmAnyaprakalpaneti vyaktivyatiriktasya sAmAnyasyAbhAvAda siddhastalakSaNo heturiti kathaM tataH 10 sAdhyasiddhiH / atha vyaktyavyatiriktaM sAmAnyaM hetustadapya saMgatameva vyaktayavyatiriktasya vyaktistrarUpavadvyakttayantarAnanugamAt sAmAnyarUpatAnupapatteH, vyaktayantarasAdhAraNasyaiva vastunaH sAmAnyamityabhidhAnAt, tatsAdhAraNatve vA na tasya vyaktisvarUpAvyatiricyamAnamUrttirUpatA, sAmAnyarUpatayA bhedAvyatiricyamAnasvarUpasya virodhAt, tanna vyaktayavyatiriktamapi sAmAnyaM hetuH, vyaktisvarUpavadasAdhAraNatvena gamakatvAyogAt, ata eva na 15 vyaktirUpamapi hetu:, na cobhayaM parasparAnanuviddhaM hetu:, ubhayadoSaprasaGgAt / na cAnubhayamanyonyavyavacchedarUpANAmekAbhAve dvitIyavidhAnAdanubhayasyAsattvena hetutvAyogAt / buddhiprakalpi tacca sAmAnya mavasturUpatvAtsAdhye nApratibaddhatvAdasiddhatvAcca na hetu:, tasmAt padArthAntarAnuvRttavyAvRttarUpamAtmAnaM bibhradekameva padArthasvarUpaM pratipatturbhedAbhedapratyayaprasUtinibandhanaM hetutvenopAdIyamAnaM tathAbhUtasAdhyasiddhinibandhanamabhyupagantavyam / na ca yadeva rUpaM rUpA - 20 ntarAdryAvarttate tadeva kathamanuvRttimAsAdayati, yaccAnuvarttate tat kathaM vyAvRttirUpatAmA - tmasAtkarotIti vaktavyam, bhedAbhedarUpatayA'dhyakSataH pratIyamAne vastusvarUpe virodhAsiddheH tasmAdekAntena bhinnasAmAnyavizeSavAdau dvAvapyasadvAdAviti siddham // 56 // : 116: 25 iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvara paTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalite sammatitattva sopAne hetvAbhAsavimarzanaM nAma SaTtriMzaM sopAnam // 1 ekasyAM vyaktau sarvAtmanA tasya sadbhAvAditi bhAvaH / , "Aho Shrutgyanam" Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / sanmArgapradarzanam / atha sanmArgapradarzanam / sAmAnya vizeSayoH svarUpaM parasparaviviktamanUca nirAkaroti davaTTiyavattavvaM sAmapaNaM pajjavassa ya viseso| ee samovaNIA vibhajavAyaM visesiMti ! 57 // dravyAthikavaktavyaM sAmAnya paryavasya ca vizeSaH / etI samupanItI vibhajyavAdaM vizeSayataH // chAyA // dravyArthiketi, dravyAstikasya vAcyaM vizeSanirapekSaM sAmAnyam , paryAyAstikasya cAnu syUtAkAravivikto vizeSo vAcyaH, etau sAmAnya vizeSAvanyonyanirapekSAvekaikarUpatayA parasparaprAdhAnyena vA pradarzitau satyasvarUpamanekAntavAdamatizayAte, asatyarUpatayA tatastAvatizayaM labhete iti yAvat , vizeSa sAdhye'nugamAbhAvataH sAmAnye sAdhye siddhasAdhanAtsAdha. 10 navaiphalyataH pradhAnobhayasAdhye ubhayadoSApattitaH, anubhayarUpe sAdhye ubhayAbhAvatassAdhyatvAyogAt / tasmAdvivAdAspadIbhUtasAmAnyavizeSobhayAtmakasAdhyadharmAdhArasAdhyadharmiNi anyonyAnuviddhasAdharmyavaidhaya'svabhAvadvayAtmakaikahetupradarzanato naikAntavAdapakSoktadoSAvakAzaH, ata. eva gAthApazcArddhana etau sAmAnyavizeSau samupanItau parasparasavyapekSatayA syAtpadaprayogato dharmiNyavasthApito vibhajyavAdamekAntavAdalakSaNaM vizeSayato nirAkurutaH, evameva 15 tayorAtmalAbhAt, anyathA'numAnaviSayasyoktanyAyato'sattvAdityapi darzitam / / 57 // yatrAnumAnaviSayatayA'bhyupagamyamAne sAdhye dUSaNavAdino'tra kAza eva na bhavati tadeva sAdhyaM hetuviSayatayA'bhyupagantavyamiti darzayati-- heuvisaovaNIyaM jaha vaNija paro niyattai / jai taM tahA purillo dAiMto keNa jIvvaMto / / 58 // hetuviSayopanItaM yathA vacanIyaM paro nivartayati / yadi tattathA purillo'darzayiSyata kenAjeSyata // chAyA // heviti, hetuviSayatayopadarzitaM sAdhyadharmilakSaNaM vastu pUrvapakSavAdinA anityaH zabda ityevaM yathA paro nivarttayati, siddhasAdhyatAnanugamadoSAdhupanyAsenaikAntavacanIyasya taditara. dharmAnanuSaktasyAne kadoSaduSTatayA nivartayituM zakyatvAt / yadi tadeva syAcchabdayojanayA 25 dvitIyadharmAkAntaM purillaH-pUrvapakSavAdI adarzayiSyata tato'sau naiva kenacidajeSyata, jitazvAsau tathAbhUtasya sAdhyadharmiNo'pradarzanAt pradarzitastha caikAntarUpasyAsattvAt , tatpradarzako' satyavAditayA nigrahAhaH // 58 // 20 "Aho Shrutgyanam" Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvasopAne [ saptatriMzam etadevAha-~ eyantAsambhUyaM sanbhUyamaNicchiyaM ca vayakamANo / loiyaparicchiyANaM vayaNijapahe paDai vAdI // 59 // ekAntAsadbhutaM sadbhUtamanizcitaJca badan / laukikaparIkSakANAM vacanIyapakSe patati vAdI // chAyA // ekAnteti, asatyamekAntenAsadbhUtaM sadbhUtamapyanizcitaM vadana vAdI laukikAnAM parIkSakANAJca vacanIyamArga patati / anekAntAtmakAddhi hetoH tathAbhUtameva sAdhyadharmiNaM sAdhayan vAdI sadvAdI bhavediti tathaiva sAdhyAvinAbhUto heturdharmiNi tena pradarzanIyaH, tanmAtrAdeva sAdhyapratipatteH sapakSavipakSayoH sadasattve nAvazyaM pradarzanIye / tathApi tatra tayovidyamAnatayA' 10 vazyaM pradarzanIyatve jJAtatvAdInAmapyaparadharmANAM tatra satAM pradarzanIyatA syAt / yadi sAmarthyAtte pratIyanta eveti na pradAnte tadA'nvayavyatirekAvapi tata eva nAvazyaM pradarzanIyau, ata eva dRSTAnto'pi nAvazyaM vAcyaH, tasya sAdharmyavaidharmyapradarzanaparatvAt / upanayanigamanayostu dUrApAstatA, tadantareNApi sAdhyAvinAbhUtahetupradarzanamAtrAt sAdhyapratipatyu. tpatteH, anyathA tadayogAn / hetobailakSaNya pradarzanavAdinastu niraMze lakSaNyavirodhAniraM15 zavastvabhyupagamavirodhaH syAt , parikalpitasvarUpatrairUpyAbhyupagamo'pyasaGgataH, parikalpi tasya paramArthasattve tadoSAnativRtteH, aparamArthasattve tu tallakSaNatvAyogaH, asataH sallakSaNa. tvavirodhAt , na hi kalpanAvyavasthApitalakSaNabhedAllakSyabhedo yukta iti liGgasya niraMzasvabhAvasya kizcidrUpaM vAcyama , na ca sAdhAdivyatirekeNa tasya svarUpaM pradarzayituM zakyata iti tasya niHsvabhAvatAprasaktiH / na caikalakSaNahetuvAdino'pyanekAntAtmakavastvabhyu. 20 pagamAdarzanavyAghAta iti vAcyam , prayoganiyama evaikalakSaNo heturityabhidhAnAta, na ca svabhAvaniyame tathAbhUtasya zazazRGgAderiva niHsvabhAvatvama , gamakatAGganirUpaNakalakSaNo heturiti vyavasthApitatvAt / na caikAntavAdinA pratibandhagrahaNamapi yuktisaGgatam , avicalitasvarUpe Atmani jJAnapaurvAparyAbhAvAt , pratikSaNadhvaMsinyapyubhayagrahaNAnuvRttakacaitanya. syAbhAvAt , kAraNasvarUpagrAhiNA jJAnena kAryasya tatsvarUpagrAhiNA ca kAraNasya grahaNAsambha25 vAt , ekena ca dvayoragrahaNe kAryakAraNabhAvAdipratibandhagrahaNAyogAt / na ca kAryAnubhavAna ntarabhAvismaraNena kAryakAraNabhAvo'nusandhIyata iti vaktavyama , anubhUta eva smaraNodayena pratibandhasyobhayaniSThasya kenacidananubhavAta , ubhayasya pUrvAparakAlabhAvitvena ekenAgrahaNAt , na vA smaraNasya kAryAnubhavo janakaH, tadanantarameva smaraNasyAbhAvAt , nApi kSaNikaikAntavAde kAryakAraNabhAvaH sambhavatItyuktameva, santAnAdikalpanApi nAtropayoginI / smaraNakAle "Aho Shrutgyanam" Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sopAnam ] sanmArgapradarzanam / : 333 : ca nAtItatadviSayasmaraNamAtraM pratIyate kintu tadanubhavitApi, ahamevamidamanubhUtavAnityanubhavitrAdhArAnubhUta viSayasmRtyadhyavasAyAdekAdhAre anubhavasmaraNe abhyupagantavye, tadabhAve tathAdhyavasAyAnupapatteH / na cAnubhavasmaraNayoranugatacaitanyAbhAve taddharmatayA pratipattiryuktA, na hi yatpratipattikAle yannAsti tattaddharmatayA pratipattuM yuktam , bodhAbhAve prAhyagrAhakasaMvittitritayapratipattivat , asti ca taddharmatayA'nubhavasmaraNayostadA pratipattiriti kathaM kSaNikai- 5 kAntavAdaH, tatra vA pratibandhanizcaya iti / na caikAntavAdinaH sAmAnyAdikaM sAdhyaM sambha. vatItyuktama , tasmAdanekAntAtmakaM vastvabhyupagantavyam , adhyakSAdeH pramANasya tatpratipA. dakatvena pravRtteH // 59 // sa eva sanmArga ityupasaMharati davvaM vittaM kAlaM bhAvaM pjjaaydessNyoge| bhedaM ca paDucca samA bhAvANaM paNNavaNa pajjA / / 60 / / dravyaM kSetraM kAlaM bhAvaM paryAyadezasaMyogAn / / medaM ca pratItya samA bhAvAnAM prajJApanAparyA // chAyA // dravyamiti, dravyakSetrakAlabhAvaparyAyadezasaMyogabhedAnaSTau bhAvAnAzritya vastuno bhede sati sarvavastuviSayAyAH syAdvAdarUpAyAH prajJApanAyAH paryA-panthA mArga iti yAvat / 13 tatra dravyaM pRthivyAdi, kSetraM svArambhakAvayavasvarUpam , tadAzrayaM vA''kAzaM, kAlaM yugapadayu. gapazcirakSiprapratyayaliGgalakSaNam , vartanAtmakaM vA navapurANAdilakSaNam , bhAvaM mUlArAdilakSaNam , paryAyaM rUpAdisvarUpam, deza mUlAGkarapatrakANDAdikramabhAvivibhAgam , saMyogaM bhUmyAdipratyekasamudAyam , dravyaparyAyalakSaNaM bhedaM pratikSaNavivartAtmakaM vA jIvAjIvAdibhAvAnAM pratItya samAnatayA tadatadAtmakatvena prajJApanA-nirUpaNA yA sA satpatha iti, na hi 20 tadatadAtmakaikadravyatvAdibhedAbhAve kharaviSANAderjIvAdidravyasya vizeSaH, yato na dravyakSetrakAlabhAvaparyAyadezasaMyogabhedarahitaM vastu kenacit pratyakSAdyanyatamapramANenAvagantuM zakyam , na ca pramANAgocarasya sadvyavahArayogyateti tadatadAtmakaM tadabhyupeyam / na hyekAntatastadAtmakaM dravyAdibhedabhinnaM vyatiriktaJca pramANatastannirUpayituM zakyam dravyAdivyati. rikasya zazazRGgavat kutazcit pramANAdapratIteH, na hi tato dravyAdInAM bhede'pi samavAya- 25 sambandhAttatsambandhitAprasaGgaH, sambandhibhedena bhedAbhedakalpanAdvayAnativRtteH, bhedapakSe sama. pAyAnekatvaprasaGgaH, sambandhibhedena bhedAta, saMyogavadanityatAprasaGgAcca / abhedakalpe tu sambandhisaGkaraprasaGgaH, na caivamasti, chatradaNDakuNDalAdisambandhavizeSaviziSTadevadattAderiSa "Aho Shrutgyanam' Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattva sopAne [ saptatriMzam na jAtiguNAdeH samavAyino bhedenopalambhAt, ya eva daNDadevadattayorhi sambandho na sa eva chatrAdibhirapi tatsambandhAvizeSe tadvizeSaNavizeSya vaiphalyaprasaGgAt, na hi vizeSyaM dharmAntarAdvyavacchidya svAtmanyavasthApayadvizeSaNaM vizeSaNarUpatAM pratipadyate, evaM samavAyazyAvizeSe dravyatvAdInAmapi vizeSaNAnAmavizeSAnna jIvAjIvAdidravyavyavacchedakatA syAditi 5 kathaM na samavAyisaGkaraprasaktirbhavet / nApi samavAyastagrAhakapramANAbhAvAt sambhavati, tadabhAve ca na vastuno vastutvayoga iti tadanekAntAtmakaikarUpamabhyupagantavyam, caikAne kAtmakatvaM vastuno viruddham, pramANapratipanne vastuni virodhAsambhavAt, tathAhi AtmAdivatvekAne kAtmakam prameyatvAt citrarUpapaTavata, grAhyagrAhakAkArasaMvittirUpaikavijJAnavadvA na ca vaizeSikaM prati citrapaTarUpasyaikAnekatvamasiddham, prAksAdhitatvAt / 10 nApi brAhmagrAhakasaMvittilakSaNarUpatrayAtmakamekaM vijJAnaM bauddhaM pratyasiddham, tathAbhUtavijJAnasya pratyAtmasaMvedanIyasya pratikSepe sarvapramANaprameyapratikSepaprasakteH, svArthAkArayorvijJAnamabhinnasvarUpam, vijJAnasya ca vedyavedakAkArau bhinnAtmAnau kathacidanubhavagocarApannau, etaca pratikSaNaM svabhAvabhedamanubhavadapi na sarvathA bhedavat saMvedyate iti saMvidAtmanaH svayamekasya kramavanekAtmakatvaM na viruddhamiti kathamadhyakSAdiviruddhaM niranvayavinAzitvamabhyupagantuM 15 yuktam, na hi kadAcit kvacit kSaNikatvamantarbahirvA'dhyakSato'nubhUyate, tathaiveti nirNayAnutpatteH, bhedAtmana evAntarvijJAnasya bahirghaTAdezcAbhinnasya nizcayAt / tathAbhUtasyApyanubhavasya bhrAntikalpanAyAM na kiJcidadhyakSamabhrAntaM bhavet, na hi jJAnaM vedyavedakAkArazUnyaM sthUlAkAraviviktaM paramANurUpaM vA ghaTAdikamekaM nirIkSAmahe yato bAhyAdhyAtmikaM bhedAbhedarUpa - tayA'nubhUyamAnaM bhrAntavijJAnaviSayatayA vyavasthApyeta, yA caikAntapratikSaNa vizarArutA'20 dhyakSaviruddhA tadA kathaM tatrAnumAnamapi pravartteta, adhyakSabAdhitaviSayatvAttasya, ata eva kSaNikataikAntasAdhanAya upAdIyamAnaH sarva eva sattvAdiheturviruddha eva, anekAnta eva tasya sambhavAt / arthakriyAlakSaNaM hi sattvaM naikAnte kramayaugapadyAbhyAM sambhavati, yato yasmin satyeva yadbhavati tattasya kAraNamitaraca kAryamiti kAraNalakSaNam, kSaNike ca kAraNe sati -yadi kAryotpattirbhavettadA kAryakAraNayoH sahotpatteH kiM kasya kAraNaM kiM vA kArya vyavasthA25 yeta, trailokyasyaikakSaNavarttitA ca prasajyeta / yadanantaraM yadbhavati tattasya kAryamitarat kAra Namiti vyavasthAyAM kAraNAbhimate vastunyasatyeva bhavatastadanantarabhAvitvasya durghaTatvAt, cirataravinaSTAdapi ca tasya bhAvo bhavet tadabhAvAvizeSAt / na cAnantarasyApi kAryotpattikAlamaprApya vinAzamanubhavatazcirAtItasyeva kAraNatA, yato'rthakriyA'kSaNakSayeNa virudhyeta, prAkAlabhAvitvena kAraNatve tu sarvaM sarvasya kAraNaM syAt sarvavastukSaNAnAM vivakSitakArya " : 334 : " Aho Shrutgyanam" Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAna sambhArgapradarzanam / prati prAgbhAvitvAvizeSAna , tathA ca svaparasantAnavyavasthA'pyanupapannaiva syAt sAdRzyAdapi tadasambhavAt sarvathA sAdRzye hi kAryasya kAraNarUpatAprasaktyaikakSaNamAtra santAnaH syAt , kathazcitsAdRzye'nekAntavAdaprasaGgaH, na vA sAdRzyaM bhavadabhiprAyeNAsti, sarvatra vailakSaNyAvizeSAta , anyathA svakRtAntaprakopAta , nApi kSaNikaikAntapakSe'nvayavyatirekapratipattiH, sAdhyasAdhanayokhikAlaviSayayoH sAkalyena vyApterasiddharyatsat tatsarva kSaNika saMzca zabda 5 ityAdyanumAnapravRttiH kathaM bhavet , akAraNasya pramANaviSayatvAnabhyupagame sAdhya sAdhanayostrikAlaviSayavyAptigrahaNasya dUrotsAritatvAt / tathA nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNaM nAkAraNaM viSaya iti vacanamanumAnocchedakazca prasaktam , grAhyagrAhakAkArajJAnaikatvavadrAhyAkArasyApi yugapadane kArthAvabhAsinazcitraikarUpatA ekAntavAdaM pratikSipatyeva / zrAntAtmanazca darzanasyAntarbahizvAbhrAntAtmakatvaM kathaJcidabhyupeyama , anyathA kathaM svasaMvedanAdhyakSatA tasya bhavet , 10 tadabhAve ca kathaM tatsvabhAvasiddhiyuktA, kathazca bhrAntajJAnaM bhAntirUpatayA AtmAnamasaMvidajjJAnarUpatayA vA'vagacchadahistathA nAvagacchet , yato bhrAnta kAntarUpatA timirAdyapaplutadRzAM bhavet , kathaJca bhrAnta vikalpajJAnayoH svasaMvedanamabhrAntamavikalpaM vA'bhyupagacchannanekAntaM nAbhyupagacchet , grAhyagrAhakasaMvityAkAravivekaM saMvidaH svasaMvedanenAsaMvedayana saMvi. dUpatAzcAnubhavan kathaM kramabhAvinorvikalpetarAtmanoranugatasaMvedanAtmAnamanubhavaprasiddhaM prati- 15 kSipet , tataH kramasahabhAvinaH paraspara vilakSaNAn svabhAvAn yathAvasthitarUpatayA vyAnuvatsakalalokapratItaM svasaMvedanamanekAntatattravyavasthApakamekAntavAdapratikSepi pratiSThitamiti niraMzakSaNikaravalakSaNamantarbahizvAnizcitamapi saMvittirviSayIkarotIti kalpanA ayuktisaMgataiva, apramANaprasiddhakalpanAyAH sarvatra niraMkuzatvAt sakalasarvajJatAkalpanAprasakteH, na Tekasya saMvittiraparasyAsaMvittiH, sarvatra sambandhAbhAvAvizeSAta , na hi vAstavasambandhAbhAve 20 parikalpitasya tasya niyAmakatvaM yuktamatiprasaGgAt / na ca vAstavaH sambandhaH parasya siddha iti tAdAtmyatadutpattyorabhAvAt sAdhyasAdhanayoH pratibandhaniyamAbhAve'numAnapravRttirdUrotsAritaiva, athArthakriyAlakSaNaM sattvamakSaNike'vasthAsyatIti cenna, tatrApi krama yogapadyAbhyAM tasya virodhAta , tatkaraNasvabhAvasyAkSaNikasya tadakaraNavirodhena kramakAritvAsambhavAt , pUrvaM tadakaraNasAmarthyasya pazcAdapi tatkaraNasAmarthyAsambhavAt , apa-5 riNAmitvenAnAdheyAprahe yAtizayatvAt , svabhAvotpattivinAzAbhyupagame ca nityaikAntavirodhaH syAt , tato vyatiriktasyAtizayasya karaNe'natizayasya tasya prAgiva pazcAdapi karaNAsambhavaH / sahakAryapekSApi tasyAyukkaiva, prAgasahAyasyAkaraNasvabhAvasya punaH sasa. hAyasya kAryakaraNAGgIkAre taskRtAtizayamanaGgIkurvatastadapekSAyogAt, tasmAdapariNAmI bhAvo "Aho Shrutgyanam" Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ saptarvidham na krameNa kAryanirvatakaH / nApi yaugapadhena, kAlAntare'kizcitkaratayA tasyAvastusvApatteH kSaNamAtrAvasthAyitAprasaktezca / tasmAdanyaprakArAbhAvena vyApikA'rthakriyA tato nivartamAnA svavyApyAM sattAmAdAya nivartata iti yatsattatsarvamanekAntAtmaka siddham , anyathA pratyakSAdi virodhaprasaGgaH, na hi bhedamantareNa kadAcit kasyacidabhedopalabdhiH 5 harSaviSAdAdyanekAkAravivartAtmakasthAntazcaitanyasya svasaMvedanAdhyakSataH varNasaMsthAnasadAyanekAkArasya sthUlasya pUrvAparasvabhAvaparityAgopAdAnAtmakasya ghaTAdevahirekasyendriyajAdhyakSataH saMvedanAt, sukhAdibhedavikalatayA caitanyaghaTAdeH kadAcidapyupalambhAgocaratvAt , mahAsAmAnyasyAvAntarasAmAnyasya vA sarvagatAsarvagatadharmAtmakasya vyaktyatiriktasvabhAvatayA kadAcitkacidanupalabdherdravyaguNakarmaNAM kathaM tadviziSTatayA pratipattirbhavet / samavAyasya cAna10 vasthAdoSataH sambandhAntarAbhAvAt dravyaguNakarmasAmAnya vizeSANAmanyonyaM tAdAtmyAniSTau teSvavRttaH sarvapadArthasvarUpAprasiddhiH syAt / svata eva dravyAdiSu vRttau samavAyamantare. NApi dravyAdayo'pi svAdhAreSu vRtti svata evAtmasAtkariSyantIti samavAyakalpanAvaiyarthya. prasaktiH / avayavino'pi svArambhakAvayaveSu tAdAtmyAnabhyupagame sAmAnyasyeva tadvatsu vRtti vikalpAdanavasthAdidoSaprasaGgAnna vRttirbhavet , vRttau vA sAkalyena pratyAdhAra grahaNAsambha15 vAta vyaktivadbhedaprasaktiH khaNDazaH pratipattaragRhItasvabhAvAdgahItasvabhAvasya bhedAt , tathA ca sAmAnyAdirUpatAhAniprasaktiH ! kizca sarvasvAdhAravyApina: sAmAnyasya dravyasya vA tadvatAM sAmastyena grahaNAsaMbhavAt kathaM tadagrahe tagRhaNaM bhavesa , AdhArApratipattau tadAdheyasya tatve. . nApratipatteH, sAmAnyAyazeSu gRhIteSvapi sAmAnyAdervRttivikalpAderdoSasteSvapi pUrvavatsa mAnaH, tadaMzagrahaNe'pi ca sAmAnyasya vyApinaH kadAcidapyapratipatteH sadvyamityAdiprati20 pattiH tadvatsu na kadAcidbhavet , tadaMzAnAM sAmAnyAderatyaMtabhedAt , ata eva dravyAdiSaTpadArthavyavasthApyanupapannA bhavet , pratibhAsagocaracAriNAM sAmAnyAyaMzAnAM padArthAntaratApra. sakteH / atha niraMzaM sAmAnyamabhyupagamyate tarhi sakalasvAzrayapratipattyabhAvato manAgapi na sAmAnyapratipattiriti sadravyaM pRthivItyAdipratipattenitarAmabhAvaH syAt / tadaMzAnAM sAmAnyAdbhedAbhedakalpanAyAM dravyAdaya eva bhedAbhedAtmakAH kiM nAbhyupagamyanta iti 25 sAmAnyAdiprakalpanA dUrotsAritaiveti kutastadbhedaikAntakalpanA, sataH sAmAnyavizeSAtmakaM sarva vastu sattvAt, na hi vizeSarahita sAmAnyamAnaM sAmAnyarahitaM vizeSamAtraM vA sambhavati, tAdRzaH kacidapi vRttivirodhAt, vRttyA hi sattvaM vyAptaM svalakSaNAt sAmAnyalakSaNAdvA tAdRzAdvRttinivRttyA nivarttata eva, yataH kacidvRttimato'pi svalakSaNasya na dezAntaravartinAnyena saMyogaH tatsaMsargAvyavacchinnasvabhAvAntaravirahAta, vizeSavika "Aho Shrutgyanam" Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAnam pradarzanam | lasAmAnyavat, ekasya pratisambandhisvabhAvavizeSAbhyupagame vizeSANAM tatsvalakSaNaM sAmAnyalakSaNameva syAt / na ca vizeSairanyadezAvasthitairasaMyuktasyaikatra tasya vRttiH avyavadhAnAvizeSAt, evaJca svabhAvavizeSANAM sAmAnyarUpAH sarva eva bhAvA vizeSarUpAzrva / tatra dezakAlAvasthAvizeSaniyatAnAM sarveSAmapi sattvaM sAmAnyame karUpamavyavadhAnAt tasya ca te vizeSA evAnekaM rUpam, yatastadeva satraM pariNAmavizeSApekSayA gotvabrAhmaNatvAdilakSaNA 5 jAtiH pariNAmavizeSAzca tadAtmakA vyaktaya iti parasparavyAvRttAne kapariNAmayogAdekasyaikAneka pariNatirUpatA saMzayajJAnasyevAviruddhA, vyaktivyatiriktasya sAmAnyasya upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheH zazazRGgavadasattvAt san ghaTa ityAdipratyayaH sAmAnyavizeSAtmakavastvabhAve'bAdhitarUpo na syAt / na ca cakSurAdibuddhau varNAkRtyakSarAkArazUnyaM sAmAnyaM paravyAvarNitasvarUpamava bhAsate, pratibhAsabhedaprasaGgAt, tasya sarvagatatve cAntarAle - 10 pyupalaMbhaprasaGgaH, AzrayasyAbhivyaMjakasyAbhAvAbhyupagame'bhivyaktAdanabhivyaktasvarUpasya bhedaprasaGgAt sAmAnyarUpatAkSatiH, nityaikasvabhAvasya cAzrayabhAvAbhAvAvabhivyaktyanabhivyaktI satpratyayakartRtvAkartRtve na ca yujyete, ekasya tadyoge cAnekAntasiddhireva / svAzraya sarvagatatve'pi ekenAzrayeNaikadA prakAzitAyAH sattAyAtsarvadA sarvatra prakAzitatvAt sakalavastu prapaJcasya sakRdupalabdhiprasaGgaH, na vA kasyacidapyupalabdhiH syAdavizeSAt prakArAntareNa pratItyabhyu- 15 pagame'nekAntavAda eva / svataH satAM vizeSANAM sattAsambandhAnarthakyamasatAzca tatsambandhAnupapattiratiprasaGgAt / niSkriyasAmAnyasambandhAdvyaktInAmakriyatvaM sAmAnyasya vA kriyAvasvAda vyApakatvaM syAt / vyaktyavyatireke vyaktisvalakSaNavanna tasya sAmAnyarUpatA bhavet vyaktInAM vA sAmAnyAvyatirekAdvyaktisvarUpahAneH sAmAnyasya tadrUpatA na bhavet / na ca vyatirekAvyatireka pakSe 'pyanavasthobhayapakSa doSavaiyadhikaraNyasaMzayavirodhAdidoSaprasaGgAt sarvathA 20 tadabhAvaH, anavasthAdidoSasya prAkpratiSiddhatvAt pratIyamAne'pi tathAbhUte vastuni virodhAdidoSAsaJjane prakArAntareNa pratibhAsAsambhavAt sarvazUnyatAprasaGgaH / na ca saivAstviti vaktavyam, svasaMvedanamAtrasyApyabhAvaprasaGgato niSprabhANikAyAstasyA adhyabhyupagantumazakyasvAt, tathApi tasyA abhyupagame varamanekAntAtmakaM vastvabhyupagantuM yuktam, tasyAbAdhita pratI - tigocaratvAt / tena rUpAdikSaNikavijJAnamAtrazUnyatAbhyupagamaH, pRthivyAdyekAntanityatvA- 25 bhyupagamaH, AtmAdvaitAGgIkaraNam, paralokAbhAvanirUpaNam, dravyaguNAdestyantabhedapratijJAnam hiMsA dharmAbhyupagamaH, dIkSAto muktipratipAdanamityAdye kAntavAdiprasiddhaM sarvamasat pratipatavyam, tatpratipAdaka hetUnAM pradarzitarItyA'nekAntavyAptatvena virodhAt, itaradharma savyapekSa 42 "Aho Shrutgyanam" 17 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ samatriMzam syaikAntavAdyabhyupagatasya sarvasya pAramArthikatvAdabhiSvaGgAdipratiSedhArtha vijJAnamAtrAbhidhAnasya sArthakatvAt , tathAhi ahamasyaivAyaM mamaivetyekAntanityatvasvasvAmisambandhAbhinivezaprabhavarAgAdipratiSedhaparaM kSaNikarUpAdipratipAdanaM yuktameva, sAlambanajJAnakAntapratiSedhaparaM vijJAnamAtrAbhidhAnam , sarvaviSayAbhiSvaGganiSedhaparaM zUnyatAprakAzanam , kSaNika evAyaM pRthi5 vyAdirityekAntAbhinivezamUladveSAdiniSedhaparaM tannityatvapraNayanam , jAtyAdimadonmUlatAnu guNamAtmAdyadvaitaprakAzanam , janmAntarajanitakarmaphalabhoktRtvameva dharmAnuSThAnamityekAntanirA. saprayojanaM paralokAbhAvAvabodhanam , dravyAdyavyatirekaikAntapratiSedhAbhiprAyaM tadbhedAkhyAnam , apramattasya yoganibandhanaprANavyaparopaNasyAhiMsAtvapratipAdanAtha hiMsAto dharma iti vacanam , rAgadveSamohatRSNAdinibandhanasya prANavyaparopaNasya duHkhasaMvedanIyaphalanirvartakatvena hiMsA10 svopapatteH, ata eva vaidika hiMsAyA api tannimittatve'pAyahetutvamanyahiMsAvat prasaktam , na ca tasyA atannimittatvam , citrayA yajeta pazukAma iti tRSNAnimittatva zravaNAt / na caivaM. vidhasya vAkyasya prAmANyamapi, tatprAptinimittataddhisopadezakatvAt , tRSNAdivRddhinimittatadanyatadvighAtopadezavAkyavat / na cApauruSeyatvAdasya prAmANyaM tasya niSiddhatvAt / na ca puruSapraNItasya hiMsAvidhAyakasya tasya prAmANyam , brAhmaNo hantavya iti vAkyavat / na ca 15 vedavihitatvAttaddhiMsAyA ahiMsAtvama , prakRta hiMsAyA api tasvopapatteH / na ca brAhmaNo na hantavya iti tadvAkyabAdhitatvAnna prakRtahiMsAyAstadvihitatvam , na vai hiMsro bhavediti vedabAkyabAdhitacitrAdiyajanavAkyavihita hiMsAvat prakRtahiMsAyAstadvihitatvopapatteH / atha brAhmaNo hantavya itivAkyaM na kacidvede zrUyate, na, utsannAnekazAkhAnAM tatrAbhyupagamAt , tathA ca sahasrava isAmaveda ityAdizrutiH / atha yajJAdanyatra hiMsApratiSedhaH, tatra ca tadvi. 20 dhAnam , yathA cAnyatra hiMsA'pAyaheturityAgamAt siddhaM tathA tata eva tatra svargaheturityapi siddham , na ca yadekadA ekatrApAyahetuH tatsarvadA sarvatra tathetyabhyupagantavyam , AturasvasthabhujikriyAvadavasthAdibhedena bhAvAnAM parasparaviruddha phalakatatvopalambhAt , asamyagetat , tRSNAdinimittahiMsAyA apAyahetutvena sarvazAstreSu prasiddhaH, tRSNAdinimittA ca prakRtahiMsetyukta. tvAt / na ca yannimittatvena yat prasiddhaM tatphalAntarArthitvena vidhIyamAnamautsargika doSaM na nirvatayati, yathA''yurvedaprasiddhaM dAhAdikaM rugapagamArthitayA vidhIyamAnaM svanimittaM duHkham , kliSTakarmasambandhahetutayA ca makhavidhAnAdanyatra hiMsAdikaM zAne prasiddhamiti saptatantAvapi 1 na ca jinAyatanavidhApanAdau pRthivyAdijIvavadhe'pi na guNaH, yataH tadarzanAt guNAnurAgitayA bhavyAnAM bodhilAbhaH, pUjAtizayavilokanAdinA ca manaHprasAdastataH samAdhiH, tatazca krameNa niHzreyasabhAptiriti svalpapuNyavyayenAparimitasukRtasamprAptirasti, na tu vaidikahiMsAyAM tathA, yamaniyamAdyupAyAntarato'pi svargAvAptisambhavAditi / / 26 "Aho Shrutgyanam" Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] ArttAdidhyAnavarNanam / : 339 : tadvidhIyamAnaM kAmyamAnaphalasadbhAve'pi tatkarmanimittaM tadbhavatyeva / na ca hiMsAtaH svargasukhaprAptAva sukha nirvarttaka kliSTakarma hetutA'saGgatA, narezvarArAdhananibhittabrAhmaNAdivadhAnantarAvApraprAmAdilAbhajanita sukhasamprAptau tadvadhasyApi tathAtvopapatteH / atha grAmAdilAbho brAhmaNAdivadhanirvarttitAdRSTanimitto na bhavati tarhi svargAdiprAptirapyadhvaravihitahiMsAnirvartitA na bhavatIti samAnam / athAzvamedhAdAvAlabhyamAnAnAM chAgAdInAM svargaprApterna taddhisA 5 hiMseti tarhi saMsAramocakaviracitA'pi tata eva hiMsA na hiMsA syAt, devatoddezato mlecchAdiviracitA ca brAhmaNagavAdihiMsA na hiMsA syAt / atha tadAgamasyApramANatvaM tadvedasyApi tulyam, guNavatpuruSapraNItatvasyApauruSeyatvasya vA parairanabhyupagamAt tanna pradazitAbhiprAyAdvinA hiMsAto dharmAvAptiryuktA / paramaprakarSAvastha jJAnadarzanacAritrAtmaka muktimArgasya dIkSAzabdenAbhidhAne dIkSAto muktirupapannaiva, avikalakAraNasya kAryaMnirvarttakatvAt, 10 anyathA karaNatvAyogAt / tatra tadbhaktyutpAdanArthaM caivamabhidhAnAdadoSaH, na hi tadbhaktayabhAve upAdeyaphalaprAptinimittasamyagjJAnAdipuSTinimitta dIkSApravRttipravaNo bhavet, tannAnyaparatvaM pradarzitavacasAmabhyupagantavyam, tathA'bhyupagame vA anAptatyaM tadvAdinAM prasajyeta tatra pUrvoktadoSAnativRtteH || 60 // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnanda sUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalite sammatitasvasopAne sanmArgapradarzanaM nAma saptatriMzaM sopAnam // >>0k athA''rttAdidhyAnavarNanam / tvavivecitAgamapratipattimAzrayante te'navagataparamArthA evetyAha pADekkanaya pahagayaM suttaM suttaharasaddasaMtuTThA / avikoviyasAmatthA jahAgamavibhattapaDivattI // 61 // pratyekanayapathagataM sUtraM sUtradharazabdasantuSTAH / avikovidasAmarthyA yathAgamAvibhaktapratipattayaH // chAyA // pratyeketi, pratyekanayamArgagataM sUtram yathA ' kSaNikAH sarve saMskArAH vijJAnamAtramevedaM bho jinaputrAH ! yadidaM traidhAtukam ' iti, ' grAhyagrAhako bhayazUnyaM tattvam ' iti, nityamekamaNDavyApi niSkriyam' ityAdi, 'sadakAraNavannityam ' iti, ' AtmA re zrotavyo jJAta " Aho Shrutgyanam" 15 20 25 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 340 : sammatitattvasopAne [ aSTatriMzam vyo mantavyo nididhyAsitavyaH' ityAdi, sattAdravyatvasambandhAt sadravyaM vastu' iti, ' paralokino'bhAvAt paralokAbhAva: ' iti, ' codanAlakSaNo'rtho dharmaH ' iti, dharmAdharmakSayaGkarI dIkSA' ityAdikamadhItya sUtradharA vayamiti zabdamAtreNa garvitA aviditasUtravyApAraviSayAste, sUtrAbhiprAyavyatiriktaviSayavipratipattitvAditarajanavadajJA ityabhiprAyaH / athavA 5 svayudhyA evaikanayadarzanena katicitsUtrANyadhItya kecit sUtradharA vayamiti garvitA yathAsthi tAnyanayasa vyapekSa sUtrArthAparijJAnAdaviditAtmavidvatsvarUpA iti gAthAbhiprAyaH // 61 // athaiSAmekana yapradarzanena pravRttAnAM yo doSastamAha 10 15 20 sammarddasaNamiNamo sayalasamattavayaNijaNiddosaM / attukosaviNaTThA salAhamANA viNAseMti // 62 // samyagdarzanametat sakalasamAptavacanIyanirdoSam / AtmotkarSavinA zlAghamAnA vinAzayati // chAyA || samyagiti paraspara viSayAparityAgapravRttAne kanayAtmakaM syAnnitya ityAdisakaladharmaparisamAptavacanIyatayA nirdoSaM samyagdarzanametat, ekanayavAdinastvaviSaye sUtravyavasthApanena AtmotkarSeNa vinaSTAH syAdvAdAbhigamaM pratyanAdriyamANA vayaM sUtradharA ityAtmAnaM zlAghamAnAH samyagdarzanaM vinAzayanti, tadAtmani na vyavasthApayantIti yAvat // 62 // atha na te AgamapratyanIkAH tadbhaktatvAt, tadezaparijJAnavantazceti kathaM tadvinAzayantItyatrAha -- hu sAsaNabhattImettaeNa siddhaMtajANao hoi / Na vijANao viNiyamA paNNavaNANicchio NAmaM ||63 // na ca zAsanabhaktimAtreNa siddhAntajJAtA bhavati / na vijJAtA'pi niyamAt prajJApanAnizcito nAma || chAyA || na ceti, na ca zAsanabhaktimAtreNaiva siddhAntajJAtA bhavati, na ca tadajJAnavAn bhAvasamyaktvavAn bhavati, ajJAtasyArthasya viziSTaruciviSayatvAnupapatteH tadbhaktimAtreNa zraddhAsAritayA dravyasamyaktvam, mArgAnusAryavabodhamAtrAnuSaktarucisvabhAvaM tu sadapi na bhAvasamyaktva sAdhyaphalanirvarttakam, bhAvasamyaktvanimittatvenaiva tasya dravyasamyaktvarUpatvopapatteH / na ca jIvAditattvaikadezajJAtA'pi niyamato'nekAntAtmaka vastusvarUpaprajJApanAyAM nizcito bhavati, ekadezajJAnavataH sakaladharmAtmakavastujJAnavikalatayA samyak tatprarUpaNAsambhavAt / tathAhi sarvajJo yathAvasthitaikadezajJaH jIvAdisakalatattvajJatA tu AgamavidaH sAmAnyarUpatayA 25 "Aho Shrutgyanam" Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] ArttAdidhyAnavarNanam / : 341 : abhidhIyate ' matizrutayornibandho dravyeSvasarva paryAyeSu ' [ tattvArtha0 1 27] iti vacanAt / . tadhvantu jIvAjIvAsravabandhasaMvara nirjarA mokSAkhyAH sapta padArthAH, tatra cetanAlakSaNo'rtho jIvaH, tadviparItalakSaNastyajIvaH, asau dharmAdharmA''kAzakAlapudgalabhedataH paJcadhA, etatpadArthadvayAntarvarttinazca sarve'pi bhAvAH, na hi rUparasagandhasparzAdayaH sAdhAraNA sAdhAraNarUpAH mUrttAmUrtacetanAcetanadravyaguNAH, utkSepaNApakSepaNAdIni ca karmANi sAmAnyavizeSasamavAyAzca jIvA- 5 jIvavyatirekeNA''tmasthitiM labhante, tadbhedenaikAntatasteSAmanupalambhAt tadAtmakatvena pratipatteH, anyathA tadasattvaprasakteH / tato jIvAjIvAbhyAM pRthak jAtyantaratvena dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyA na vAcyAH, evaM pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayatratarka nirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsachalajAtinigrahasthAnAni ca na pRthagabhidhAnIyAni, tathA prakRtimahadahaGkArAdicaturviMzatiH padArthAH puruSazceti na vaktavyam, evaM duHkhasamudAyamArganirodhAzvatvA- 10 ryAryasatvAni na vaktavyAni pRthivyApastejovAyuriti tattvAnItyapi na vaktavyam / tatprabhedarUpa tayA'bhidhAne na doSaH, jAtyantarakalpanAyA evAghaTamAnatvAt, rAzidvayena sakalasya jagato vyAptatvAt, tadvyAptasya zazazRGgatulyatvAt / zabdabrahmAdyekAntasya ca pUrvaM niSiddhatvAt, abAdhitarUpobhayapratibhAsasya tathAbhUtavastuvyavasthApakasya prasAdhitatvAt vidyA'vidyAdvayabhedAd dvaitakalpanAyAmapi tritvaprasakteH, bAhyAlambanabhUtabhAvApekSayA vidyAtvopapatteH, anyathA nirviSayatvenobhayoravizeSAt tatpravibhAgasyAghaTamAnatvAt, na hi dvayornirAlambanatve viparyastAviparyastajJAnayoriva vidyAvidyAttrabhedaH, tato nAdvayaM vastu nApi tadvyatiriktamasti / AsravAdInAM rAzidvaye'nta bhUtatve'pi kathaJcidbhedenAbhidhAnaM tathApariNatayorjIvAjIvayoreva sakAraraNasaMsAramuktipratipAdanaparam, anena vA krameNa tajjJAnasya muktihetutvapradarzanArtham, vipratipattinirAsArthatvaM vA, tato na duSTatA tathAbhidhAnasya / kAyavAGmanovyApAro hi AsravaH karmahetutvAt sa ca jIvAjIvAbhyAM kathaJcidbhinnaH, tathaiva pratIteH / atha bandhAbhAve kathaM tasyopapattiH, prAk sadbhAve vA na tasya bandhahetutA, na hi yadyaddhetukaM tattadabhAve'pi bhavatyatiprasaGgAt, asadetat, pUrvottarApekSayA'nyo'nyaM kAryakAraNabhAvaniyamAt, na cetaretarAzrayadoSaH, pravAhApekSayA'nAditvAt / puNyApuNyabandhanahetutayA cAsau dvividhaH, utkarSApakarSabhedenekaprakArospi daNDa gutyAditritvAdi saMkhyA bhedamAsAdayan phalAnubandhyananubandhibhedato'nekazabdavizeSavAcyatAmanubhavati, ekAntavAdinAM nAyaM sambhavati, tannimittaH sakaSAyasyAtmanaH karma vargaNApudgalaiH saMzleSo bandhaH, sa ca sAmAnyenaikavidho'pi prakRtisthityubhAga pradezabhedena caturdhA punarekaiko jJAnAvaraNIyAdimUlaprakRtibhedAdaSTavidhaH punarapi matyAvaraNAdyuttaraprakRtibhedAdanekavidhaH atha kazcittIrtha karatvAdiphalanirvarttakatvAt prazastaH, aparazca nArakAdi "Aho Shrutgyanam" 15 20 25 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitattvasopAne [ aSTatriMzam phalanirvartakatvAdaprazastaH, prazastAprazastAtmapariNAmodbhUtasya karmaNaH sukhaduHkhasaMvedanIya phalanirvatakatvAt / tatra aMprazastAtmapariNAmo dvividhaH ArsaraudrabhedAt , AmuhUrtasthAyI Akrandanavilapanaparidevanazocanaparavibhava vismayaviSayasaGgAdikazca svasaMvedya AtmanaH pareSAmanumeyazca kliSTaH pariNAmavizeSa ArtadhyAnazabdavAcyo bAhyaH, AbhyantaravAmanojhasamprayo5 gAnutpattyadhyavasAnam , utpannasya ca vinAzAdhyavasAyaH, manojJasamprayogasyotpattikalpanAdhya vasAyaH, utpannasya vinAzasaMkalpAdhyavasAnamityeta caturvidhamArtadhyAnam / amanojJasamprayogazva bAhyAdhyAtmajatvena dvidhA, zItAtapavyAlAdijanito bAyaH, vAtapittazleSmAdiprAdurbhUto'bhyantaraH zArIraH, bhayaviSAdAratizokajugupsAdaurmanasyAdiprabhavo mAnasaH, ayaM manojJasamprayogaH kathaM nAma na me sampadyata iti saMkalpaprabandha ArtadhyAnaM kRSNanIlakApotalezyAbalAdhAyaka 10 pramAdAdhiSThAnam , A pramattaguNasthAnAttiryakamanuSyagatinirvartakamutkarSApakarSabhedAt kSAyopaza mikabhAvarUpaM parokSajJAnarUpatvAt / hiMsAnRtasteyasaMrakSaNAnandabhedena raudraM caturvidham , hiMsAyAmAnando ruciryasmistaditi hiMsAnanda ityevaM sarvatra / etadapi bAhyAdhyAtmabhe. dato dvividham / paruSaniSThuravacanAkozanibharsanatADanaparadArAtikramAbhinivezAdirUpaM bAsyam , svaparAbhyAM svasaMvedanAnumAnagamyaM tat / AdhyAtmikaM hiMsAyAM saMrambhasamArambhAdilakSaNAyAM 15 naighaNyena pravarttamAnasya saMkalpAdhyavasAnaM prathamaM hiMsAnandaM nAma , pareSAmanekaprakArairmi dhyAvacanairvazcanaM prati saMkalpAdhyavasAnaM mRSAnandaM nAma / paradravyApaharaNaM prati anekopAyaiH saMkalpAdhyavasAnaM steyAnandam / parigrahe mama evedaM svam , ahamevAsya svAmItyabhinivezaH tadapahartRvighAtena saMrakSaNaM prati saMkalpAdhyavasAnaM saMrakSaNAnandam / caturvidhamapyetat kRSNAdilezyAbalAdhAyaka prAk pramattaguNasthAnAt pramAdAdiSThAnaM kaSAyaprAdhAnyAdaudayika2 bhAvarUpaM narakagatiphalanirvartakaM pApadhyAnadvayamapi heyam / upAdeyantu prazastaM dharmazukladhyAna dvayam , tatra parvataguhAjIrNodyAnazUnyAgArAdau manuSyAdyApAtavikale'vakAze manovikSepanimittazUnye sattvopaghAtarahite ucite zilAtalAdau yathA samAdhAnaM vihitaparyaGkAsana UrdhvasthAnastho vA mandamandaprANApAnapracAraH niruddhalocanAdikaraNapracAro hRdi lalATe mastake'nyatra vA yathAparicayaM manovRtti praNidhAya mumukSuyAyet prazastaM dhyAnam / tatra bAhyAdhyAtmikabhA25 vAnAM yAthAtmyaM dharmastasmAdanapetaM dharmyam , tavividhaM bAhyamAdhyAtmikaJca, sUtrArthaparyAlocanaM dRDhavatatA zIlaguNAnurAgaH nibhRtakAyavAravyApArAdi bAhyam , AtmanaH svasaMvedanagrAhyamanye 1 viSayAntarasaJcArAnantaritakArthavijJAne'ntarmuhUrta niSprakampatayA cetaso vartanaM dhyAnam , tacaturvidhamAtaraudradharmazukla medAt / Aye aprazaste apare ca prazaste ilyAzayenAha prazasteti // 2 apariNatayogAdInAM dhyAnasthAnamAha-tatreti, pariNatAnAntuM sarvatra tulyabhAvatvAjanAkINe tacchnye vA sthAne jyAnaM bhavati / "Aho Shrutgyanam" Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] efferratiom | : 343 : " SAmanumeya mAdhyAtmikaM tattvArthasaGgrahAdau cAturvidhyena pradarzitaM saMkSepataH, anyatra dazavidham, tadyathA apAyopAyajIvAjIva vipAka virAgabhavasaMsthAnAjJAhetuvivayAni ceti, lokasaMsAravicayayoH saMsthAnabhavavicayayorantarbhAvAnnoddiSTadazabhedebhyaH pRthagabhidhAnam, eteSAM svarUpANyanyatra draSTavyANi / etacca sarvaM dharmadhyAnaM zreyohetutvAt etacca saMvararUpam, azubhApratyanIkatvAt guptisa mitidharmAnuprekSAdInAJcAsatrapratibandhakAritvAt / ayamapi jIvAjIvAbhyAM kathacidabhinno bhedAbhedaikAnte doSopapatteH / na cAyamekAntavAdinAM ghaTate, midhyAjJAnAnmithyAjJAnasya nirodhAnupapatteH / saMvarazca sarvadezabhedato dvividhaH, pItapadmalezyAbalAdhAnamapramattasaMyatasyAntarmuhUrttakAlapramANaM svargasukhanibandhanametaddharmadhyAnam / kapAyadoSamalApagamAt zucitvaM tadanuSaGgAt zuklaM dhyAnama, zukaparamazuklabhedAttaca dvividham / tatra pRthaktvavitarkavIcAramekatva vitarkavIcArakheti zukuM dvividham / sUkSmakriyApratipAtivyuparata kriyA- 10 nirvati ceti paramazuklamapi dvividham, etadapi bAhyAdhyAtmikabhedena dvividham / gAtradRSTiparispandAbhAvaH jambhogArakSavathuviraho'nabhivyaktaprANApAnapracAratvamityAdiguNayogi bAhyaM pareSAmanumeyamAtmanazca svasaMvedyam, AdhyAtmikantu nAnAtvena dvAdazAGgasyorthavyaJjanayogeSu saMkrAntiryasminnasti tat pRthaktvavitarkavIcAram, tathAhi asAvuttamasaMhanano bhAvayati vijRmbhitapuruSakAravIryasAmarthyaH saMhRtAzeSacittavyAkSepaH karmaprakRtIH sthityanubhAgA - 15 dibhirhrAsayan mahAsaMvarasAmarthyato mohanIyamacintya sAmarthya mazeSamupazamayan kSapayan vA dravyaparamANuM bhAvaparamANuvaikamavalambya dravyaparyAyArthAdvyaJjanaM vyaJjanAdvA'rthaM yogAyogAntaraM vyaJjanAdvyaJjanAntaraca saMkrAman pRthaktvavitarka vIcAraM zukutaralezyamupazama kakSapakaguNasthAnabhUmikamantarmuhUrttAddhaM kSAyopazamika bhUmikaM prAyaH pUrvadharaniSevyamAzritArthavyaJjanayogasaMkramaNaM zreNibhedAt svargApavargaphalapradamAdyaM zukudhyAnamavalambate, etaca nirjarAtmakam, Atmasthita - 20 karmakSayakAraNatvAt, 'tapasA nirjarA ca [ tattvArtha0 9 - 3 ] iti vacanAt dhyAnasya cAntarotkRSTataporUpatvAt / jIvAjIvAbhyAM kathacidasAvabhinnA dvyaGgulaviyogavadviyuktAtmano viyogasya kathaJcidabhedAt / ekAntavAde tu pUrvavat pazcAdadhyaviyoga:, ataddharmasvAt viyoge vA pUrvamapi tatsvabhAvatvAdayuktasya viyogabhAva eva na hi bandhAbhAve tadvinAzaH sambhavI, tasya vastudharmatvAt na hyaGgulyoH saMyogAbhAve tadviyoga iti vyavahAraH, tasmA- 25 " " 1 artho dravyaM, vyaJjanaM zabdaH, yogo mana AdiH, eSu saMkrAnti:, arthAdvyaJjanamityAdirUpeNa saMkamaNam, tata rAgapariNAmarahitasya dhyAtuH pRthaktvena bhedena vistIrNabhAvena ante vitarkaH zrutaM yasmiMstat tathAvidhaM vIcAraM pRthaktvavitarkavIcAram / dvitIyantu arthavyaJjanayogasaMkrAntirahitamabhedena vyaJjanarUpamartharUpaM vA yatra tathAvidhaM pUrvamatazrutAlambanaM pUrvagatazrutAnusAridhyAnamekatvavitarkam / tatra prathamaM yoge yogeSu vA dvitIyamekayoga eva tRtIyaM sUkSma kriyA'nitratrtikAyayoga eva caturthaM vyuparatakriyaM yogAbhAvAdayogini bhavati // 5 "Aho Shrutgyanam" Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 : 4 . sammasitasvasopAne [ anizam nirjarAyA api ekAntavAde'nupapattiH / yasminnekatvena vitarkastadekatvavitarka vigatArthavyaJja. nayogasaMkramatvAdavIcAraM dvitIya zukladhyAnam , tathAdhekaparamANAvekameva paryAyamAlambyatvenA. dAya anyataraikayogabalAdhAnamAzritavyatiriktAzeSArthavyaJjanayogasaMkramaviSayacintAvikSepara. hitaM bahutarakarmanirjarArUpaM ni:zeSamohanIyakSayAnantaraM yugapadbhAvidhAtikamaMtrayadhvaMsanasamarthamakapAyachadmasthavItarAgaguNasthAnabhUmikaM kSapako dvitIya zukladhyAnamAsAdayati / prAyaH pUrvavideva tadanantaraM dhyAnAntare vartamAnaH kSApikajJAnadarzanacAritravIryA tizayasaMpatsamanvito bhagavAn kevalI jAyata iti, sa cAtyantApunarbhavasampadaGganAsamAliGgitatanuH kRtakRtyo'cintyajJAnAdyaizvaryamAhAtmyAtizayaparamabhaktinamrAmarezvarAdivandyacaraNo'ntarmuhUrta dezAnAM vA pUrvakoTi bhavo pagrAhikarmavazAdviharan yadA'ntarmuhUrtaparizeSAyuSkastattulyasthitinAmagotravedanIyazca bhavati 10 tadA manovAgbAdarakAyayogaM nirudhya sUkSmakAyayogopagaH sUkSma kriyA'pratipAti zuklathyAnaM tRtIyamadhyAste / yadA punarantarmuhUrttasthitikAyuSkakarmAdhikasthitizeSakarmatrayo bhavatyasau tadA''yuSkakarmasthitisamAnasthiti zeSakarmasampAdanArtha samuddhAtamAzritya daNDakapATamanthalokapU. raNAni svAtmapradezavisaraNatazcaturbhiH samayairvidhAya tAvadbhireva taiH punastAnupasaMhRtya svapradeza visaraNasamIkRtabhavopagrAhikarmA svazarIraparimANo bhUtvA tatastRtIyaM zukladhyAnabhedaM parisa15 mApya punazcaturtha zukladhyAnamArabhate, tat punarvigataprANApAnapracArAzeSakAyavAGmanoyogasa dezaparispandatvAdvigatakriyAnivartItyucyate, tatra ca sarvabandhAsravanirodhaH, azeSakarmaparikSayasAmopapatteH, tadeva ca nizzeSabhavaduHkhaviTapidAvAnalakalpaM sAkSAnmokSakAraNam , taddhyAnavAMzcAyogikevalI niHzepitamalakalako'vAptanijazuddhasvabhAvaH UrdhvagatipariNAmasvA bhAvyAnnivAtapradezapradIpazikhAvadUrdhva gacchati ekasamayenA''lokAntAdvinimuktAzeSabandhasya 20 prAptanijasvarUpasya Atmano lokAnte'vasthAnaM mokssH| atra ca jIvAjIvayorAvasyApi AgamA. divAdhyakSAnumAnato'pi siddhiH pradarzitA, karmayogapudgalA''tmapradezAnAM parasparAnupravezasva. bhAvastha tvadhyakSato'nupalabdhAvapi anumAnAt siddhiH, tathAhi, sakalajJeyajJAnasvabhAvasyAsmanaH svaviSaye'pravRttirviziSTadravya sambandhanimittA, pItahatpUrapuruSasva viSayajJAnApravRttivat , yacca jJAnasya svaviSayapratibaMdhaka dravyaM tajjJAnAvaraNAdi vastu sat pudgalarUpaM karma, Atmanazca 25 sakalazeyajJAnasvabhAvatA straviSayApravRttizca chadmasthAvasthAyAM prAk pradarzitaiva / audArikAdya zeSazarIranibandhanasyAnekAvAntarabhedabhinnASTavidhakarmAtmakasya kArmaNazarIrasya sarvajJapraNItAgamAt siddheH kathaM na tato bandhasiddhiH / na ca kArmaNazarIrasya mUrtimattvAt sattve upala 1 tathA ca dezataH karmakSayo nirjarA, sarvataH karmakSayo mokSa iti na tayorabhedaH, saMvarastvAzravanirodhalakSaNa: // "Aho Shrutgyanam" Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam 1 AgyAmavarNanam / : 345 bdhiH syAdanupalabhyate cAto na tatsaditi vAcyam, yato na sarvaM mUrttimadupalabhyate saukSmAt pizAcAdizarIrasyevaudArikAdizarIranimittatayopakalpitasyAnupalambhe'pyapahnotumazakyatvAt, anupalabhyamAnasyAstitvaM cAptavAdAt na ca tadabhAve audArikAdya pUrva zarIrasambandha AtmanaH syAt, na hi rajvAkAzayoriva mUrtImUrtayorbandhavizeSayogaH kArmaNazarIrAvinAbhUtazvAmukteH sadAtmeti tasya kathaJcinmUrttatvaM tatazcaudA rikAdizarIrasambandho rajjughaTayo 5 rivopapattimAn / atha sUkSmazarIra siddhAvapyAsravanirapekSAH paramANavo vAyvAdisUkSmadravyanimittaparamANu dravyavadbhaviSyatIti na bandhahetvAsravasiddhiH, naitat, kroDIkRtacaitanyaprayojanasyAcetanasyAsravanirapekSa paramANuhetutvAnupapatteH, na hyabhyantarIkRtacaitanyaprayojanasya AkAza dravyAdervAgbuddhizarIrArambha nirapekSaparamANujanyatA parasyApi siddhA, atastRSNAnubaddhasya caitanyasya manovAkkAyavyApAravataH karmavargaNApudgalasacivasya kArmaNazarIrAnuviddhasya 10 tathAvidhataccharIranirvarttakatvam, anyathA tathAvidhakAraNaprabhavataccharIrAbhAve Atmano bandhAbhAvataH saMsAritvavikalaM jagat syAdeva tadevamanumAnAgamAbhyAM bandhasya prasiddhiH / saMvarasya tvabhyakSAnumAnAgamaprasiddhatA nyAyAnugataiva, caitanyapariNateH svAtmani svasaMvedanAdhyakSasiddhatvAt, anyatra tu tatprabhavakAryAnumeyatvAt tatpratipAdakasyAgamasya sadbhAJca / nirjarAM tu jJAnAvaraNIyAdeH karmaNaH kevalajJAnasadbhAvAnyathAnupapattyA'numAnataH AgamatazcAsmadA- 13 dAdibhiH pratIyate, sarvakarmanirjarAvadbhistu svasaMvedanAdhyakSataH, paramapadaprAptihetoH samyarajJAnAdeH svasaMviditatvAt / sarvakarmApagamAvirbhUtacaitanyasukhasvabhAvAtmasvarUpasya mokSasyAdhyanantaroktanyAyataH pratipattiH, tathAhi yadutkarSatAratamyAdyasyApacayatAratamyaM tatprakarSaniSThAgamane bhavati tasyAtyantikaH kSayaH, yatheoSNasparzatAratamyAt zItasparzasya, bhavati ca jJAnavairAgyAderutkarSatAratamyAdajJAnarAgAderapacaya tAratamyamityanumAnato smadAderapavargasiddhiH, bhagavatAntu kevalAghyakSata iti jIvAjIva padArthadvayA'vyatiriktAsravAdi " bhagavadAgamatambA 1 evaM kvacidAtmani sAmastyena karmANi nirjIyante vipAkAntatvAt yannaivaM tannaivaM yathAkAlAdi, vipAkAntAni ca karmANi phalAvasAnatvAdanyathA nityatvaprasaGgAt sarvakarmanirjarAsiddhirbhAcyA | 2 ana yadyapi jIvAjIvavyatiriktA nAzravAdayaH tatrAzravaH mithyAdarzanAdirUpo jIvasya pariNAmaH saMvarazva dezasarvabheda AzravanirodhalakSaNaH Atmano nirRttirUpaH pariNAmaH, pariNAmapariNAminocAnanyatvAdAmarUpa eva, nirjarApi karmaparizATaH, jIvaH svazaktyA karmaNAM yatpArthakyamApAdayati, mokSo'pi samastakarmavirahita AtmA, bandhazca karmasvarUpaH pudgalAtmatvAdajIva evaiti jIvAjIvAvaiva tattvaM tathApi prANinAM mokSamArgapravRttisampAdayAyAstratrAdayaH pRthaktasvatayA tatra tatrAbhihitA iti matvokta jIvAjIvetyAdi // 44 2 " Aho Shrutgyanam" 20 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [aSTatrizam prtipttirmumukssubhirvidheyaa| tathAhi mokSArthibhiravazyaM mokSaH pramANataH pratipattavyaH, anyathA tadupAyapravRttyanupapatteH, na hyanavagatasasyAdisadbhAvastatprAptyupAye kRSyAdau pravartitumutsahate, tadupAyapravRttirapyupAyasvarUpasaMvaranirjarAlakSaNapadArthadvayapratipattimantareNAnupapannA, ajJAtasya prekSApUrvakAdiviSayatvAnupapatteH, tathAhyazeSakarmaviyogalakSaNo mokSaH saMvaranirjarAphalaH tadabhAve'nupapadyamAnastatpravRtti tajjJAnapUrvikAmAkSipati, na hyabhinavakarmotpattau prAktanAzeSakarmasaMyogAbhAvo bhAve vA''tyantikastadviyogaH sambhavatIti saMvaranirjarAjJAnaM mumukSubhiravazyaM vidhAtavyam / karmabandho'pi saMvaranirjarAnivartanIyaH saMsArasaritsrotaH pravartako jJAtavyaH, ajJAtasyopAyanivartanIyatvAyogAt / ayamapyAsravayuktatvena jJAtavyaH, anyathA tadanupapatteH, yathA hi ghaTAdeH snehAbhAve rajaHsambandho na ghaTate tathA kaSAyasnehAbhAve 10 nAtmanaH karmarajaHsambandha upapattimAn / Asravo'pi bandhaheturjIvAjIvakAraNatayA jJAtavyaH, anyathA kAraNasya tasyAsambhavAta , na hyajJAta kAraNa tatkAryatathA zAlyakurA divajjJAtuM zakyam / ma ca jIvAjIvabahirbhUtamAsavasya kAraNaM bhavati tadvyatirekeNa padArthAntarasyAsatvAt , jIvAjIvayozca pariNAmitve satyAsravahetutvam , ekAntanityasyAnityasya vA'rtha kriyA'. nirvartakatvenAsattvAt , tasmAt pariNAmijIvAjIvapadArthadvayAvyatiriktau kathazcitsakAraNau 15 heyopAdeyarUpau bandhamokSau pratipattavyAviti saptapadArthAH pramANato'bhyupagantavyAH / yathA 'ca saMvaranirjarayormokSahetutA Asravasya bandhanimittatvaM tathA''gamAt pratipattavyam , tasya ca jIvAjIvAdilakSaNe dRSTaviSaye vastutatve sarvadA'visaMvAdAdadRSTaviSaye'pyekavAkyatayA pravarttamAnasya prAmANyaM pratipattavyam / na ca vakkadhInatvAttasyAprAmANyam , vakadhInatvapramANa svayorvirodhAbhAvAt , vavadhInasyApi pratyakSasya praamaannyoplbdhH| na cAkSajatvAdvastuprati20 baddhatvena tatra prAmANyaM na zAbdasya viparyayAditi vaktavyam / zAbdasyAta eva pramANAntara. tyopapatteH, anyathA'numAnAdavizeSaprasaGgAt, tathAhi guNavadvaktaprayuktazabdaprabhavatvAdeva zAndamanumAnajJAnAdviziSyate, anyathA bAhyArthapratibandhasyAtrApi sadbhAvAnAnumAnAdasya vizeSaH syAt / yadA ca parokSe'pi viSaye'sya prAmANyamuktanyAyAttadA guNavadvakta prayuktatvenAsya prAmANyamatazca guNavadvaktaprayuktatvamitItaretarAzrayadoSo'pi nAtrAvakAzaM 25 labhate / yathoktasaMvAdAdasya prAmANyanizcaye kuto'yamasyAtra saMvAda ityapekSAyAmApta praNItatvAdityavagamo na punaH prathamameva tatpraNItatvanizcayAdasyArthapratipAdakatvam , pratibandhanizcayAdanumAnasyeva, nApi dRSTaviSayAvisaMvAdivAkyaikavAkyatAM virahayyAdRSTArthavAkyaikadeza "Aho Shrutgyanam" Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghopAmam ] vcnvicaarH| : 347 : syAnyataH kutazcit prAk saMvAditvanibandhanasya prAmANyasya nizcayaH, abhyAsAvasthAyAntu AptapraNItatva nizcayAt pravRttiradRSTArthavAkyAnna vAryata iti kuta itaretarAzrayAvakAzaH // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnaMdasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA saGkalite sammatitattvasopAne AdidhyAna varNanaM nAma aSTatriMzaM sopAnam // atha vcnvicaarH| ekAntavAdivacanAnAM sAmAnyaM vizeSaH ubhayamanubhayaM vA vAcyaM na sambhavati yato visaMvAdino dRSTArthe'pi sarvathApravRttireva, nizcitavisaMvAdAGgulyagrahastiyUthazatapratipAdaka- 10 vAkyAdivat kiM punararaSTArthe / sAmAnyasya hyekAntavAdivacanavAcyatve ghaTAdyAnayanAya preritaH sarvatra pravarteta, sAmAnyasyetaravyAvRttapratiniyataikavasturUpatvAyogAt , na vA kvacit pravarteta, pravRttervizeSanibandhanatvAt , sAmAnyasyAnartha kriyAkAritayA ca pravRttinivandhanasvAyogAt / na ca yadA'zrutapUrva vAkyaM pratipattA zRNoti tadA saGketakAlAnubhUtAnAM padAnAM sAmAnyamevArtha pratipadyate, vAkyArthapratipattistvapekSAsannidhAnAbhyAM vizeSaNavizeSyabhAvAt padArthaprati- 15 pattinibandhanA, na punastato vAkyAttathAvidhasya, tasya svArthena saha smbndhaaprtiptteH| vAkyameva ca pravRttinivRttivyavahArakSamam , na padam , anarthakriyAkArisAmAnyapratipAdakatvAditi vAcyam , evaM kalpanAyAM padArthAnAmapi vAkyArthapratipattihetutvAsambhavAt , yathA hi ghaTaH paTaH kumbha ityAdipadebhyo'nyonyAnanuSatasvataMtrasAmAnyAtmakArthapratipattistathA sambaddhapadasamUhazravaNAdapi tathAvidhasAmAnyapratipattiH kuto na bhavet, na hi tataH sAmAnyamAtrA- 20 dhigame satparityAgena viziSTArthapratipattau nimittamasti, padArthasya padArthAntaraM pratyutpattI pratipattau vA apekSAderayogAna padArthAnAM pratipattAvapekSAsannidhAnAdikaM nimittam , padArthasya sAmAnyAtmakatvenotpatterasambhavAt , svapadebhya eva padArthapratipattyA tatpratipattAvapi padArthAntarApekSAdyanupapattezca / na vA sAmAnyaparityAge kizcinnibandhanamasti bAdhakAbhAvAt satyarthitve ubhayapratipattipravRttI syAtAm / na ca vAkyArthapratyaya eva bAdhakaH, tena tasya 25 virodhAbhAvAt , sAmAnyavizeSayoH sAhacaryAt , sAmAnya pratyayasya ca vizeSapratipatti prati nimittatvAbhyupagamAt nimittasya ca nimittinA'bAdhyatvAt , anyathA tasya tannimittatvAyogAt / na ca yatra padArthAnAmekadravyasambhavastatra padArthasAmAnyaparityAgAdvizeSaH pratipattavyA, yathA nIlotpalAdAviti vAcyam , tathA sati hi sakalavAkyAnyasya vyu "Aho Shrutgyanam Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ekonacatvAriMzam 3 tpAditAnyeva bhavanti, tathAhi yaH kazcitsambhadekadravyArthaniveza: padasamUhaH sa saGketasamayAvagatasAmAnyAtmakAvayavArthaparityAgataH teSAmeva vizeSyavizeSaNabhAvena viziSTArthagocaraH pratipattavyaH, yathA nIlotpalaM pazyetyAdi padasaGghAtaH, tathA cAyamapUrvavAkyAtmakaH padasamudAya iti saGketamanusRtya yadA tatastathAbhUtamarthaM pratyeti tadA kathaM na vizi 5 STArthavAcakaM vAkyam, anenaiva ca krameNa zabdavidAM samayavyavahAra: upalabhyate, yathA dhAtvAdiH kriyAdivacanaH kartrAdivacanazca laDAdiriti samayapUrvakaM prakRtipratyayau pratyayArtha saha brUta iti vyutpAdito'narthakriyAkAritvena sAmAnyamAtrasya vizeSanirapekSasya pratipAdayitumaniSThestatparityAgena vyavahArakAle vizeSamavagacchati vyavahArI, tasmAt kevalasya padasya prayogAnarhatvAt prayogArhasya ca vAkyasya sAmAnyAnabhidhAyakatvAt kathaM sAmAnyaM 10 zabdArthaH syAt / kecittu pUrvapadAnuraJjitaM padameva vAkyam, padArthAntaravizeSitaH padArtha eva ca vAkyArthaH yathAhi daNDI chatrItyAdivyapadezaM puruSa eva samAsAdayati nAnyastadvayatiriktaH tathA apAkSIt pacati pakSyatItyAdipadairatItakAlAdyavacchinnaH kriyAviziSTazva devadatta eva pratIyate devadattazabdena teSAM sAmAnAdhikaraNyAt, na tu tadvyatirikto'rthaH / agnihotraM juhuyAt, prAmaM gaccha, svAdhyAyaH karttavya iti liGloTkRtyaprayogeSvapi karmaNi niyuktaH 15 kriyAviziSTo'bhyeSaNAdiviziSTazca devadatta eva pratIyate, kevalaM varttamAnAdikAlo nAtra vizeSaNatvenAvatiSThate / nanvatra yadyatirekAvagatirna bhavettarhi kathaM puruSo bhAvasAdhane pravartteta, yathAhi devadattaH pacatItyAdivAkyAnna pravarttate tathA juhuyAdityasmAdapi na pravartteta, pravRttinimittasyAnavabodhAditi cenna, juhuyAdityAdivAkyajanitavijJAnasyaiva pravarttakatvAt, pravRttestadbhAvabhAvitvenopalambhAt, etadvAkyajanyaM hi vijJAnaM svargAdisAdhane puruSaM niyojaya20 dupalabhyate, na tu pacatItyAdivAkyajanitamiti vadanti tanna samyak, ekAntapakSe vizeSaNavizeSyayoratyantaM bhede'bhede vA vizeSaNAnurAgasya pade padArthe vA'sambhavAdvAkyArthakalpanAderanupapatteH, bhede sambandhAsiddheH, abhede ekasya vAstavika vizeSaNavizeSyarUpatvAsaGgateH, ato nApAkSIddevadatta ityAdau kAlakriyAviziSTadevadattAdipratipattiH / tadbhAvabhAvitvasyAnyathAsiddhatvAcca na likhAdiyuktavAkyajanitavijJAnasya pravarttakatvam / yattu liGAdibhiH sAdhyatayA bhAya 25 evAbhidhIyate na tu karttA, pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyAtamAcaSTa iti vacanAt bhAva eva ca kAlatrayazUnyaH sAdhyatayA pratIyamAno vidhirucyate sa cAtmalAbhAya puruSaM pravarttayan liGa iti mataM tadapi na yuktam, phalasApekSatvanirapekSatvavikalpAbhyAM bhAvasya sAdhyatvAnupapatteH / tatra na tAvatphalanirapekSa bhAvaH puruSaM prerayituM samarthaH, phalavikale karmaNi prekSApUrva kAriNAM pravRttyasambhavAt / kiJca na niSpannasya tasya prerakatvam, tatsadbhAvasya pUrvameva siddhatvAt 348 : sammatitattvasopAne "Aho Shrutgyanam" Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] vacanavicAraH / nApyaniSpannazya, avidyamAnatvena tadasambhavAt, anyathA'tiprasaGgAt / na ca sAmAnyarUpeNa sannapi vizeSAkArasaMpAdanAya puruSaM pravarttayatIti vaktavyam, vidyamAnasya varttamAnatvena sAmAnyAkAreNa bhAvasya liDarthatvAnupapatteH sAdhyatvAsambhavAt vizeSAkAratAyAH sAdhyatve'pi tadrUpeNa tasya prerakatvAnupapatteH / phalApekSabhAvasya svAtmasampAdanAya prerakatve phalasyaiva prerakatvaM syAt, iSTApattau vidyamAnAvidyamAna vikalpAbhyAmuktadoSo durvAraH syAt, vidyamAnasya pravarttakatvAsambhavAt na hi yadyasyAsti sa tadarthameva loke pravarttate / na ca phalasyAtmasambandhitAsampAdanAya pravRttiH, tasyApi vidyamAnatvena pravRttiviSayatvAsambhavAt / avidyamAnantu phalaM na pravartakam, avidyamAnasya kAraNatvAnupapatteH / na ca kAryatayA tattatra pravarttayatIti vAcyam., tasya bhAvarUpatAyAM vidyamAnatayA pravarttakatvAt, vidyamAnasya kAryatAvirodhAt / abhAvarUpatve'pi na prerakatvam, tasyApi svarUpataH sattvAt parasparavivi- 10 ktabhAvAbhAvobhayarUpata/svIkAre'pi ubhayadoSAnuSaGgaH, anyo'nyAnuSaktobhayarUpatAsvIkAre tu parapakSapravezaprasaGgaH phalAnubhavaparyAyA'vyatiriktasya kAraNaparyAyAtmakasyAtmanaH phalAtmatathA pariNAmAt kAraNaphalaparyAyayoH kathaJcidabhedAdekasyaivAtmadravyasya tattadrUpatayA vivRtteH phalasya bhAvAbhAvarUpatayA pravarttakatvAt, anyathA sarvavyavahArocchedaprasakteH / pare tu preSaNA'dhyeSaNAdibhinno vidhireva pravarttakaikasvabhAvo liGAdyupadizyamAnaH karmaNi puruSaM niyojayati, satkArapUrvako niyogo'dhyepaNA, nyakkArapUrvako niyogaH preSaNA, anayorna pravarttakatvam, vyabhicArAditi vadanti tadapi pratyuktameva, avidyamAnasya vidheH prerakatvAsambhavAt, vidyamAnasya ca varttamAnatvena liGpratyayagabhyatA na syAt, vidhervarttamAnatve tatra pratyakSAderayavatArAcodanaiva dharme pramANam, pramANameva codaneti na vaktavyaM syAt, tatra pratyakSAdeH pravRttau avadhAraNadvayasyApyanupapatteH / na vA sAmAnyAbhidhAyi padaM vizeSAbhidhAyi yuktam, 20 sAmAnyalakSaNena hyarthena zabdasyotpattikaH sambandho na vizeSeNa, tato na padaM vizeSavijJAnajananakSamamasambandhAt, ato nAnavagato vidhiH pravarttakaH kina vidherapi niSpAdyatayA tannipattaye puruSasya pravarttako yadyanyo vidhirapekSyate tarhyanavasthA, yadi ca tatrecchAtaH pravRttistarhi sarvatra tathaiva pravRttisambhave'pramANakavidhikalpanA vyarthA / atha vidhyartho na niSpAdyaH kintu nitya ityucyate tarhi nityasya varttamAnakAlatvena trikAlazUnyArthaviSayatvAbhAvAt 25 liGpratyayavAcyatA tasya na bhavet, liGakhikAlazUnyArthaviSayatvAt, vidhyarthasya varttamAnakAlatve ca tatra pratyakSAderapi pravRzyA'vagatArthAnuvAdakatayA preraNAyAH prAmANyaM na syAta, vidhyarthasya nityatve ca dharmarUpatA na syAt, kAryarUpasyArthasya dharmarUpatAbhyupagamAt, codanaikagamyasya tu vidhyarthamya liGA sambandhAnavagamAnna tatastatpratipattirbhavet / sambandhAna "Aho Shrutgyanam" : 349 : 5 1i Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 350 : sammatitaravasopAne [ ekonacatvAriMzam vagame'pi zabdazaktisvAbhAvyAttatpadaM tamarthameva bodhayatIti cettarhi gavAdipadAnyapyanavagatasambandhAni zabdazaktyaiva svArthapratyAyakAni syuH / api ca vidhervAkyazravaNAnantaraM prati - bhAso yadi svIkriyate tanna sambhavati, vAkyazravaNAnantaraM puruSasyaivA'dhyeSaNAdiviziSTatayA pratIteH, puruSaJcAtmAnameva vAkyAt karmaNi niyujyamAnamavagacchati, tadavagamAbecchayaiva prava5 rttate, ata eva pravRttirapyanyathA siddheti nAsau liGarthamavagamayati tasmAt puruSavyApArAnyathAnupapattyA vidhipratItirityapyabhyupagamo nirastaH / pravRttyanyathAnupapattyA nimittamAtrasyaivAvagate, pratyakSAderapi hi heyamupAdeyaJcArthamavagatya nivarttante pravartante vA prANinaH, na ca tatra vidhernitrartakatvaM pravarttakatvaM veSyate, evamihAbhipretaphalArthI adhyeSaNAdericchAto vA pravartteta / adhyeSaNAdezca yadAdhyeSaNA tadA tasyA eva yadA ca preSaNA tadA tasyA eva yathAsambhavaM 10 pravarttakatAsambhavAnna vyabhicAritvam, anyathA raktatantvabhAve'pi zuklatantubhyaH paTotpattau raktatantavaH paTakAraNaM na syuH, tasmAnna vidheH pravarttakatvam / evaM na hiMsyAditi pratiSedhavidhirapi pratyuktaH, nAyaM vidhirnanarthe prerayati, tasyAbhAvarUpatvena tatra vidheH pravarttakatvAsambha vAt, na hyakriyAtmake navyarthe kasyacitprerakatvam / na ca vadhapravRttaM puruSaM nivarttayati prati I vidhiriti vAcyam, pratiSedhenaiva nivarttitatvAttatra vidhervaiyarthyAt / na ca bhAvanAyAM viSaya15 vA vidheH pravarttakatvam, puruSasya rAgata eva tatra pravRttyAM vidhervyarthatvAt, vivipravRttapravattakaH, rAgAt pravRttasya pravarttane vidhitvAyogAt / na ca nansambaddhabhAvanAyAM namarthasambaddhadhAtvarthe vA prerakatvaM vAcyam, abhAvarUpatvena tasya pravRttiviSayatvAnupapatteH / na ca hiMsanaviziSTAyAM bhAvanAyAM rAgAt pravarttamAnaH puruSaH pratiSedhaparyudastAyAM vidhinA niyujyata iti vaktavyam, abhAvaviziSTAyA bhAvanAyA vidhiviSayatvAyogAt, na cAsau hiMsanAbhAva20 viziSTA vidhiviSayatAM pratipadyate, abhAvasyAvyApArarUpatayA bhAvanAM prati vyavacchedakatvAyogAt / na ca najupahito hiMsatirabhakSyAsparzanIyanyAyena hiMsanavyatiriktadhAtvarthAntarAbhidhAyakatvAt tadavacchinnAM bhAvanAM prakAzayati sA ca vidhigocaracAriNIti vAcyam, hiMsanavyatiriktadhAtvarthamAtra viziSTAyAM bhAvanAyAM vidheH pravarttakatvasyaiva samprApteH, na tu nivarttakatvasya, vidhezca pravartakatvaM na sambhavatIti pUrvameva pratipAditam, nAto vidheH pravarttakatvaM 25 nivartakatvaM vA mImAMsakAbhiprAyeNa sambhavati / anye tu vAkyArtho bhAvanA, sA ca bhAvye'rthe svargAdike puruSasya vyApAraH, kiM kena kathamiti tryaMzaparipUrNA, kimiti svarga keneti darzapUrNamAsyAdinA bhAvayan kathamiti prayogAdivyApArarUpA mitikatrtavyatAM darzayati, ithaM bhAvanA padArthapratipAdyA, padAnAM vAkyArthapratipAdane sAmarthyAbhAvAt, padAni hi na vAkyArthaM bodhayaMti, svArthapratipAdanamAtreNa tadvyApArasya nivRtteH, vAkyArthabodhakatva cAnvayavyatirekA "Aho Shrutgyanam" Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bonam ] bacana vidhaaraa| bhyA padArthAnAmevAkAsAyogyatAsannidhyavacchinnAnAma , padazravaNAbhAve'pi hi yadA zvetaguNaM dravyaM pazyati heSAzabdAdazvajAtizcAnuminoti khuravikSepAdijanitazabdena kriyA budhyate tadA zveto'zvo dhAvatItyavagacchati, yatra ca. mAnasAdapacArAcchRNvannapi padAni na padArthAnatradhArayati tatra na bhavati vAkyArthapratyaya ityanvayavyatirekabalAt padArthAnAM vAkyArthabodhakatvaM nizcIyata iti tadapyayuktam , puruSavyApArasya tadvayatiriktasya pUrva pratiSiddhatvAdvAkyA. 5 rthAnupapatteH, tatsatve'pi padArthAttasyAbhede padArtha eva syAnna vAkyArthaH, tatazca vAkyArthasya padArthagamyatA padArthasya sAmAnyAtmakatayA'kAryatvena dharmarUpatA na syAt / sAmAnyasya nityatayA ca vartamAnatvAt pratyakSAdyavatAreNa codanAyA anuvAdakatvaM syAt / tathA ca tadvi. Saye pravRttA codanA pramANa na syAt , padAnAmapi smRtyutpAdakatvenaiva prAmANyasya bhavadbhiH svIkArAt zAbdasya na kacidarthe prAmANyaM bhavet / kiJca padArthAH vAkyAthai ki zabdapramANa- 10 tayA'vabodhayanti, utAnumAnatvena, kiM vA'rthApattitaH, Ahosvit pramANAntaratvena, nAva: padArthAnAmazabdAtmakatvAt / na dvitIyaH, vAkyArthapratibaddhatayA padArthAnAM prAgapratipatteranumAnAnaktArAt , na ca vAkyArtho na pramANAnsaragocaraH, ato'navagatA padArthavyApakatA'numAnagocara iti vAcyam , anyatrApi tathAbhAvaprasakteH / vAkyArthAvinAbhAvitvAvagame vA codanAyA anuvAdarUpatAprasaktyA'prAmANyaM syAt / na vA padArthAnAM prakSadharmatA 12 kacidavagatA na ca tadavagamamantareNAnumAnapravRttiH / na tRtIyaH, codanAlakSaNo'rthoM dharma ityabhyupagamavyAghAtAt , anumAnAdarthApattaravyatirekAcca / ata eva na turyavikalpo'pi yuktaH / na ca padebhyaH padArthAstebhyazca vAkyArthaH pratIyata iti paramparayA codanAyA dharma prati nimittatvamiti vaktavyam tathA sati zrotrAt padajJAnaM tataH padArthavijJAnaM tasmAca dharmazAnamiti paramparayA pratyakSalakSaNo'rtho dharmaH syAt , sAkSAddharma prati na pratyakSasya 20 vyApAra iti tu codanAyAmapi samAnam / padaJca padArthasyApi smArakatvAnna vAcakam , na vA smarthamANapadArthasambaddhatayA'vijJAte vAkyArthe padArthasmaraNAnyathAnupapattyA pratipattiyuktA, na sampandho vAkyArthena saha kasyacidavamantuM zakyaH, sambandhapratipattaH sambandhyavargamapUrvakatvAt , smaryamANapadArthapratipattyanyathAnupapattiJca vinA nAnyato vAkyArthapratipattiH, tAmantareNa ca nAnyathAnupapatteH pravRttiritItaretarAzrayaprasakterna kathaJcidvAkyArthapratipattiH 25 svAt / mAnasApacArasthale'pi na padArthAnavagamAdvAkyArthAnavagamaH kintu viziSTa padasamudA. yAt kathaMcidabhinnasya vAkyasyaivAnavabodhAnna tatra vaakyaarthprtipttiH| na hyupahitamanaso vAkyAtmakapadAnAM zrotrasambandhamAtreNAvagamaH, na cAnavagataM svarUpeNa vAkyaM vAkvArthasambaddhatvena vA svArtha pratipAdayatyatiprasaGgAt / kiznopahatamanA yadi zRNoti padAni "Aho Shrutgyanam" Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammativastra sopAne [ ekonacatvAriMzam kimiti nAvadhArayatyarthAn, na ca tadarthAvadhAraNaM parAmarzarUpam, tacca na sambhavati, upahatamanaskatvAditi vAcyam, padazravaNasyApyavadhAraNAtmakatvAdatadAtmakasya ca tacchravaNasya svApamadamUrcchAdivi paramArthato'zravaNarUpatvAt, avikalpajJAnasyAjJAnarUpatvAcca / api pUrvapadAnuviddhamantyapadaM hi vAkyam, pUrvapadAni ca svAbhidheyaviziSTatayA caramapadaprati5 pattikAle parAmRzyamAnAni vAkyArthapratipattijanakAni, tathA ca padArthAvagame vAkyasyaiva svArthAbhisambaddhatayA'navagamAt kathaM tato vAkyArthapratipattiH bhavet, tathAhi gaurgacchatItivAkyaprayoge gozabdAt sAmAnyavizeSAtmakaM gavArthaM gacchatyAdikriyAsApekSaM prAk pratipadyate, gacchatItyetasmAcca tameva pratiniyatagamikriyAvacchinnamavagacchati, tataH kriyAdyavacchinnaH sAmAnyavizeSAtmako vAkyArtho vyavatiSThate padasamudAyAtmakAdvAkyAt padArthoM10 tmakasyaiva tasya pratipatteH, yasminnuzcarite yaH pratIyate sa eva tasyArtha iti zAbdikAnAM vyavahArAt, tasmAt padebhyaH padArthapratyayaH padArthebhyo vAkyArthapratyaya ityapAstam, ato nAbhihitAnvayaH / nApyanvitAnAM kriyAkArakAdInAmekAntato'bhidhAnam, padArthAntarAsaktapadArthasyaiva padenAbhidhAne prathamapadenaiva vAkyArthasyAbhidhAnena zeSapadoccAraNavaiyarthyaprasaGgAt pratipadaM vAkyarUpatAprasakteH gaurityuktau gacchatItyAdikriyAvizeSAkAMkSAbhAvaprasaGgAcca, tata 15 eva kriyAvizeSasaMsargasyAvagatatvAt / kiJca vizeSANAmAnantyAt saMketakaraNAsambhavAdasaGketitasya cAtiprasaGgataH pratipAdakatvAyogAt padArthAnAM vizeSapratyAyanasAmarthyaM na syAt, sAmAnyasya cArthakriyA'nirvarttakatvena vyApitvena cAnayanAdikriyAsaMsargAbhAvAnna padapratipAdyateti kathamanvitAbhidhAnaM syAt tasmAt sAmAnyazabdArthavAdiprakalpitaM padAbhidheyaM sAmAnyaM na sambhavati, vizeSAH zabdavAcyA iti dvitIyapakSo'pi na yuktaH, ekasyaiva 20 vizeSasya zabdavAcyatve vivakSitadugdha zabdavAcyatvaM ekavizeSavyatirekeNAnyeSAM na syAt, sarveSAM vizeSANAM vAcyatve caikasminnapi payasi tadbahutvaprasaGgaH, parasparaviviktapayaH paramANUnAM tatrAnekatvAt, tadvyatirekeNa payaso'nabhyupagamAt tathA tasyApratItezca / na caikakAryakAritayaikatvavyapadezaH, tasyApi vastutve tadrUpatvAt avastutve kAryavirodhAt / teSAmekatraiva sAmarthyaM tasyaikasyaikaparamANurUpatve'nupalabhyatAprasaGgAt, anekANurUpatve ekakAryatvavirodhAt ekasya tatkartRkatvavirodhAcca, sthUlaikavastunastadeka kAryatve tasya samAnarUpatvaM syAt svArambhIvayavadravyavyApakaikarUpatvAdevaJca vizeSamAtravAdatyAgaH syAt / tRtIya vikalpo'pi pratyekapakSabhAvadoSaprasaGgAnnAbhyupagaMtuM yuktaH, parasparanirapekSa sAmAnyavizeSayorabhAvenAGgulidvayAbhAve tatsaMyogavatsadArabdho bhayavAdAyogAt / pratiniyata sAmAnya vizeSayoranabhidhAne pravRttyAdivya 1 svasyAraMbhakadravyeSu byApakatayA varttamAnaM yadekaM tasya sAmAnyarUpatvAditi bhAvaH // 152 25 "Aho Shrutgyanam" Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munivakhAdisamarthanam / vahArAbhAvaprasaGgenAnubhayavikalpasvIkAro'pi na saGgataH / na cAnubhayapakSaH sambhavati, anyonyavyavacchedarUpayoranyataraniSedhasya tadaparavidhinAntarIyakatvAt / parasparApekSayA dvayorapyupasarjanatve nirapekSatve cAsattvameva sApekSatve cetaretarAzrayaH, dvayorapi prAdhAnye sApekSatvAnu. papatterasattvameva, anyatarasyaivopasarjanatve nimittAnupapattiH / dvayorapyaudAsInyAbhyupagame'. vyavahAryatA syAt / tadatadAtmakaikavastuno yathAkSayopazamaM pramANataH pradhAnopasarjanarUpatayA 5 pratipattyabhyupagame syAtsAmAnyavizeSAtmakaM barisvatya zeSarUpAtmakavastupratipAdakatvena zabdAdeH pramANabhUtapratipattinibandhanasyAbhyupagamAdanekAntamatAnupravezaH samAnAsamAnapariNAmAtmakaikavastupratipAdakatvena zabdAderabhyupagamAt / tadevamekAntavAdiprakalpitasya pramANaprameyAdeH sarvasyAghaTamAnatvAttacchAsanaM dRSTavadadRSTArthe'pi visaMvAditvAdapramANam , tatpratipakSabhUtazca yathoktajIvAditattraprakAzakaM sarvatra dRSTArthe'vyabhicAritvAdadRSTArthe'pi sahetuke 10 heyopAdeyasvarUpe bandhamokSalakSaNe vastutattve pramANamiti sthitam , ataH pUrvAparaikavAkyatayA sakalAnantadharmAtmakajIvAditattvapratipAdakasUtrasandarbhasya nayapramANadvAreNa pravRttasya tAtparyArthajJAtA siddhAntajJAtA, na punaraparihatavirodhatadekadezajJAtA, na caikadezajJaH syAdvAdaprarUpaNAyAH samyaksamartha iti vyavasthitam // 63 // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnaMdasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasarIzvaracaraNAnalinavinyastabhaktibharaNa tapadhareNa vijaya labdhisUriNA saGkalite sammatitattvasopAne vacana_ vicAro nAma ekonacatvAriMzaM sopAnam // 13 20 atha munivastrAdisamarthanam / sUtrasya sUcanArthatvAdarthavazAttasya niSpattiH, na tu sUtramAtreNaivAnyanirapekSeNArthaniSpattirityAha--- suttaM asthanimeNaM na suttametteNa atypddivttii| atthagaI uNa NayavAyagahaNalINA durabhigammA / / 64 // sUtramarthanimenaM na sUtramAtreNArthapratipattiH / arthagatiH punarnayavAdagahanalInA duradhigamyA // chAyA // 1 kasyopasarjanatetyatra nimittaM nopalabhyate, idamevopasarjana nAnyadityatra niyAmakAbhAvAditi bhAvaH // 25 "Aho Shrutgyanam" Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitAsopAne [ svAriyA sUtramiti, anekArtharAzisUcanAt sUte vA'smAdartharAziH zete vA'sminnarthasamUhaH zrUyate vA'smAdaneko'rtha iti niruktivazAt sUtram , aryata ityarthastasya sAkSAdabhidheyo gamyazca sAmarthyAttasya sthAnameva sUtram , yathArtha sUtrArthavyavasthApanAt sUtrAntaranirapekSasya tasyArthavyavasthApane pramANAntarayAdhayA tadarthasya tatsUtrasyonmattavAkyabadasUtratvApattaH, 5 ata eva niyuktyAdyapekSatvAt sUtrArthasya na sUtramAtreNaivArthasya paurvAparyaNAviruddhasya pratipattiH, ayathArthatayA'pi tasyAyivRtasya zruteH / arthasya yathAvyavasthitasya pranipattistu dravyArthapayAyArthalakSaNanayavAdasvarUpAraNye lInA, tathA ca duradhigamyA / sakalanayasammatArthasya prati. pAdakaM sUtram / jIvo aNAiNihaNo' ityAdivAkyavanna pramANArthasUcakaM syAt, pravRttAni ca nayavAdena sUtrANi, tathA cAgamaH, 'patthi gaeNa vihUNaM sutta attho ya jiNamae kizci / 10 Asajja u soAra Nae NaavisArao bUA' [ Avazyakani0 uvagghAyani0 gA0 38 ] iti // 64 // yata evamanekAntAtmakArthapratipAdakatvena sUtraM vyAkhyeyam-- tamhA ahiMgayasutteNa atthasaMpAyaNammi jaiyavvaM / AyariyadhIrahatthA haMdi mahANaM vilaMyati // 65 // 15 tasmAdadhigatasUtreNArthasampAdane yatitavyam / AcArya dhIrahastA haMdi mahAjJAM viDambayanti / / chAyA // tasmAditi, tasmAdadhItatatkAlavyAvahArikA zeSasiddhAntenArthaviSayapramANanayasvarUpAvadhAraNe yatitavyam , adhItya sUtraM zrotavyaM zrutvA ca nayasarvasaMvAdavinizcayaparizuddhaM bhAvanIyamanyathA''cAryA dhIrahastA azikSitazAstrArthAH, anabhyastakarmA'pi karmaNi 20 dhRSTatayA vyApriyate yeSAM hastaste dhIrahastA AcAryAzca te dhIrahastAzca AcAryadhIrahastA azikSitadhRSTAzceti yAvat , haMdi gRhyatAm , te tAdRzA mahAjJAmAptazAsanaM viDambayanti / tathA ca dRzyanta eva vastrapAtrAdidharmopakaraNasamanvitAnAM yatInAM naindhyAbhAvAnna samyagnatAni tIrthakRyaH pratipAditAnIti pratipAdayantaH sarvajJavacanaM yathAvasthitaM nAva gacchanto digvAsasaH, tathAhi yadrAgAdyupacayanimitta pradhyavipakSarUpaM tattadupacayahetuH, 25 yathA viziSTazRGgArAnuSaktAGganAGgasaGgAdikam , yathoktanairgranthyavipakSabhUtaJca zvetavAsasA vastrAdigrahaNamiti, tadasamIcInama, rAgAdyapacayanimittaM hi kimekadezanairgranthyam , Ahosvit sarvathA nainthyam , tatra na caramapakSo yuktaH, tathAbhUtanairgranthyasya muktavyatirekeNAsambhavAn mithyAtvAviratipramAdakapAyayogabalapravRttASTavidhakarmasambandhasya granthatvAttadabhAvasya cAtyanti. "Aho Shrutgyanam" Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] munivastrAdisamarthanam / : 355 : kasya nizzeSato mukteSveva sambhavAttatazca kathaM tasya rAgAdyapacayahetuteti hetorvizeSaNAsiddhatvAt / na prathamaH, dezanairgandhyaM hi kiM samyagjJAnAditAratamyenopacIyamAnamathavA bAhyavastrAdyabhAvarUpam, nAdyaH, tathAbhUtasya vastrAdigrahaNasya samyagjJAnAdivipakSatvenAsiddhetorvizeSyAsiddhiprasaGgAt / nAntyaH, vastrAdyabhAvasya rAgAdyapacayanimittatvAsiddhayA detovizeSaNAsiddhatvAt / vastrAdyabhAvo rAgAdyapacaya heturiti na vaktavyam, atizaya rAgavadbhi: 5 pArApatAdibhirvyabhicArAt / na ca puruSatve sati vastrAbhAvo rAgAdyapacaya heturiti vAcyam, vastravikalanAhalairvyabhicArAt / AryadezotpattimatpuruSatve satIti na vizeSaNIyam, tathAbhUtakAmukapuruSairvyabhicArAt / vratadhAritathAbhUtapuruSatve satItyapi na cAru, tathAbhUtapAzupattairvyabhicArAt / na cArhatazAsanapratipattimattathAbhUtapuruSatve satIti vizeSaNamupAdIyata iti vAcyam, unmattadigambarairvyabhicArAt, anunmattatve satIti vizeSaNe midhyAtvopetadravya- 10 liGgAvalambidigvAsasA vyabhicAraH, samyagdarzanAdisamanvitapuruSatve satItyAyuktau tu vizeSaNasyaiva svasAdhyasAdhanasAmarthye vizeSyasya vaiyarthyam, viziSTazruta saMhananavikalAnAmatrakAbhAvipuruSANAM vastrAdidharmopakaraNAbhAve yatiyogyAhAraviraha iva viziSTazarIrasthiterabhAvato na samyagdarzanAdisamanvitatvavizeSaNopapattiriti vizeSyasadbhAvo vizeSaNasya bAdhaka eva / nanu vastrAdiparigrahastRSNApUrvakaH, tasyAH sattve rAgAderavazyambhAvAt samyagdarzanAdesta- 10 dvipakSatvAttRSNAprabhavavastragrahaNAbhAvaH svakAraNanivRttimantareNAnupapadyamAno rAgAdivipakSabhUtasamyagjJAnAdyutkarSavidhAyakatvAt kathaM tadbhAvabAdhakatvenopadizyata iti cenna, vastrAdi parigrahasya tRSNAnimittatAyAmAhAragrahaNasyApi tathAtvaprasakteH / na cAhAragrahaNaM na parigrahavyavahAraviSayamiti vAcyam, mUrcchAviSayatve tasya parigrahazabdavAcyatvopapatteH / na cAhAro jJAnAdyupaSTambhanimittazarIrasthityAdinimittaM gRhyate na tu mAMsAdibhakSaNavaccharIrabRMhaNArthaM 20 strakcaMdanAdivadupabhogArthaM veti nAsau tRSNApUrvaka iti vAcyam, vastrAdidharmopakaraNagrahaNe'pi samAnatvAt / na cAhAramantareNa ciratarakAlazarIrasthiterasmadAde radarzanAdvedanopazamAdibhiH nirnimittaistasya grahaNaM na nu tRSNApUrvakaM tadgrahaNamiti vAcyam, anuttamasaMhananasya viziSTazrutAparikarmita cittavRtteH kAlAtikrAntAdivasatiparihArakRtaprayatnasya SaDvidhajIvanikAyavidhvaMsa vidhAyyagnyAdyanArambhiNaH zItAdyupadravAdvakhAdigrahaNamantareNa zarIrasthiterabhAvAtta- 25 grahaNasyApi nyAyyatvAt / tathA vAyvAdinimittaprAdurbhUta vikriyAvalliGgasaMvaraNaprayojanapaTalAdyupadhivizeSasya ca grahaNaM zItAdibAdhopajAyamAnArtadhyAnapratiSedhArthaM yukta kalpAdecAdAnaM kimiti neSyate / na ca strIsrakUcandanAdyabhAvopajAyamAna saMkkeza pariNAma nibarhaNArthaM rUyAderapi grahaNaM prasajyata iti vAcyam, aGganAsamprayogasaMkalpaprabhavavedanApariNAmopazamArthaM "Aho Shrutgyanam" Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAne [ catvAriMzam vRSvataramAMsAyAhAragrahaNasyApi prasakteH, kSudvedanAprazamanimittatrikoTIparizuddhAhAragrahaNavat / tathAbhUtAhAragrahaNe sutarAM kliSTAdhyavasAyotpattiprAbalyAnna tadgRhyata iti cetsamAna rUyAdigrahaNe'pi / na ca vastrAdyabhAve saMklezapariNAmaprAdurbhAvaH kAtarANAmeva na tu digbAsasAM svazarIramapi kASThavanmanyamAnAnAmiti vAcyam, ArtadhyAnopagAtAnAmanantasattvopamardavidhA5 gyanalArambhAdipratiSiddhAcaraNavattayA teSAmupalambhenAnubhavavirodhAt, tadanAcaraNavatastvAsmahiMsakatvenAdhiratyAzrayaNAdayatitvasya nyAyataH prasakteH / zItAdiduHkhamasahamAno na saMsArabAdhAntamupayAtuM kSama iti cettulyaM kSudvedanAduHkhAsahane'pi, na cAhAragrahaNaM muktimArgAvirodhIti vAcyam , ata eva vastrAdigrahaNe'pyadoSAt / na ca vanAdemalAdidigdhasya sammUrchanAnekasattvahetutayA tahaNe tavyApatteravazyaMbhAvitvAnmuktimArgAvirodhitvaM tasyAsiddha10 miti vAcyam , AhAragrahaNe'pi sammUrcchanAdyanekajantusampAtahetutvasya tatparibhoganimitta. tadvinAzasya ca samAnatvAta / atha vidhAnena tatparibhogAdikaM vidadhato na sattvavyApattiApattau vA zuddhAzayasya tadrakSAdau yatnavato gItArthasya jJAnAdi puSTAlambanapravRtterahiMsakatvAnna tahaNaM muktimArgavirodhIti cettarhi vastrAdigrahaNamapyevaM kriyamANaM kathaM muktimArgavirodhi bhavet , tathA cAgamoktavidhinA vastrAdigrahaNasya hiMsAdyapAyarakSaNanimittatayA muktimArga. 15 samyagjJAnAdyupabRMhakatvAttatparityAgasya tvarvAkAlInayatyapekSayA nAdhakatvAdvizeSyasadbhAve samyagjJAnAdyanvitatve satIti vizeSaNamasiddham , sati cAsmin vizeSyamasiddhamato na rAgAdyapacayanimittatA paravyAvarNitasvarUpasya nairgranthyasya siddhA / ata eva vyAvarNitasvarUpanairgandhyavipakSa bhUtatve'pi vastrAdigrahaNasya na rAgAdyupacayaM prati gamakatvam , tadviruddhena samyagdarzanAyupacayena yathoktavastrAdigrahasya vyAptatvena tadviruddhasAdhakatvAt / dRSTAntasyApi 20 paravyAvarNitanainthyavipakSabhUtatvAsiddheH sAdhanavikalatA / na ca yathoktAGganAsaGgAdirapyupa sargasahiSNorvairAgyabhAvavazIkRtacetaso yogino rAgAdyapacayahetuH, bharatezvaraprabhRtiSu tasya tatprakSayahetutvena 'je jattiA i heU bhavassa' ityAdi zAstre zravaNAt / rAgAdyapacayanimittanagraMthya vipakSabhUtatvazca vastrAyupAdAnasyAsiddham , dharmopakaraNatvena tasya granthatvAnupapatteH, tathA ca prayogaH, arhanmArgoktakriyAvyavasthitAnAM samyagdarzanAdisampayuktAnAM yatInAM vastrAdikaM na 25 granthaH, dharmopakaraNatvAt , pramArjanAdinimittopAdIyamAnapinchikAdivat , yattu karmabandhahetu tayA granthatvena prasiddhaM taddharmopakaraNamapi na bhavati yathAlubdhakAdemaMgAdibandhanimittaM vAgurAdikam / na ca dharmopakaraNatvaM vastrAderasiddhama , vaskhAdyantareNa yatInAmuktalakSaNAnAmahatyaNItAbrahmaparityAgAdilakSaNasya vratasamUhasya sarvathA saMrakSaNahetutvAnupapatteH, yacca vratasaMrakSaNahetustaddharmopakaraNatvena parasyApi siddham , yathA pichikAdi, vaidhahNa vAgurAdi / na ca "Aho Shrutgyanam" Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam munivastrAdisamarthanam / pichikAderabhiSvaGgahetutvAnupapattedharmopakaraNatvaM yuktaM na vastrAdestadviparyayAditi vAcyam , anabhiSvaGganimittasyaiva tasyApi dharmopakaraNatvAbhyupagamAt , abhiSvaGganibandhasya zarIrAderapi dharmopakaraNatvAt, na hi zarIre'pyapratibaddhAnAM viditavedyAnAM sAdhUnAM vastrAdiSu mameda. mityabhinivezaH, pareNApyabhyupagamanIyametat , anyathA zukladhyAnAgninA karmendhanaM bhasmasAskurvataH parityaktAzeSasaGgasya kenacit tadupasargakaraNabuddhyA bhaktyA vA vastrAdyAvRtazarIrasya 5 granthatvAt paramayogino muktisAdhakatvaM na syAt, svayamAdattavastrAderevAbhidhvaGganimittatayA na dharmopakaraNatvamiti cenna, svayaM gRhItapichikAdinAvyabhicArAt / na ca piJchikAdyagrahe'pramArjitAsanAdyupavezanAdisambhavataH sUkSmasattvavyApattisadbhAve prANAtipAtaviramaNAdimahAvratadhAraNAnupapattestasya grahaNaM dharmopakaraNatvaJcAta eveti vAcyama, evaM pAtrasyApi dharmopakaraNatvAttagrahaNAttadantareNaikatraiva hasta eva vA bhujikriyAM vidadhatAmArambhadoSataH kara. 10 caraNakSAlane ca jalagatAsaMkhyeyAdisattvavyApattito mahAvratadhAraNAnupapatteH / na ca pratigRha bhikSAmAtrasyodanasyopabhogAdvastrapUtodakAGgIkaraNAcAyamadoSa iti vaktavyam , tathAbhUtapravRtteyuSmAsvanupalambhAt , pravRttAvapi pravacanopaghAtaprasakteH, tasya cAbodhibIjatvAt 'chakkAyadayAvaMto vi saMjao dullahaM kuNai bohiM / AhAra ' ityAdyAgamaprAmANyAt , na ca gRhasthavAsasA pUtamapyudakaM nirjantukaM sarvaM sampadyate, tajjantUnAM sUkSmatvAdvastrasya cAdhanatvAt , 15 gRhiNAM tacchodhane'tizayaprayatnAnupapattezca / na ca kara eva pratyupekSaNAttatsattvAnupalabdhau tadupabhogAnna doSa iti vAcyam , tathA'nirIkSaNAt , tadanupalabdhAvapi tadabhAvanizcayAyogAt / na ca yatnanirIkSaNAnupalabdhyA vyApAdyamAnA api sattvA na vratAticAranimittAH, viSacUrNAdeyatnAnupalabdhabhuktasya prANanAzahetutvopalabdheH / na ca caturtharasAdeH prAsukodakasyopabhogAdayamadoSaH, tatrApi sattvasaMsaktisaMbhavAt / karaprakSipte tasmin tannirI- 20 kSaNe pAnojjJanayostadvyApattidoSasyAparihAryatvAt , pAtrAdigrahaNe tu tatpratyupekSaNasya tadrakSaNasya ca sukaratvAnna vratAticAradoSApattiH / na ca trivArodvattoSNodakasyaiva paribhogAdayamadoSaH, tathAbhUtasya pratigRhaM tatkAlopasthAyinastasyAprAptaH, prAptAvapi tRDapanodAkSamatvA ttadyuktasya cAnuttamasaMhananasyedAnIntanayaterArtadhyAnopapattestasya ca durgatinibandhanatvAt / na ca tRDAdarduHkhasya taporUpatayA na doSa iti vAcyam, anazanAdervAhyatapasa Antaratapaupacaya- 26 hetutvenAzraNIyatvAt , anyAgbhUtasya cAtapastvAt / so ya tavo kAyavo jeNa maNo maMgulaM na ciMtei" [ pazcava0 gA0 214 ] ityAcAgamaprAmANyAt , tanna vastrapAtrAdivikalasyedAnIntanayateH sarvasAvadyayogapratyAkhyAnaM sambhavatIti kathaM na tasya dharmopakaraNatvam / alpamUlyAzobhanavastrAdigrahaNAca na pathi saJcarato yatezvorAdibhItiriti kathaM svIkRtagranthasyA "Aho Shrutgyanam" Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 358 : sammatitattvasopAne [ catvAriMzam dhvani saJcarato nAbhISTasthAnaprAptiH yena yaH svIkRtagranthaH so'dhvani saJcarannAbhISTasthAnaprAptimAn , yathA caurAdyupaplute pathi saJcarannasahAyaH svIkRtagrantho'dhvagaH, svIkRtagraMthazca mokSAdhvani sazvaran vastrAdyupakaraNavAn sitapaTa iti prayogaH sAdhya sAdhako bhavet , vastrAdidharmopakaraNasyAgranthatvasya pratipAditatvAdaRtyaheturasiddhazca / athAdhamacorAstathAbhUtamapi gRhantIti / tadagrAhyatvaM tasyAsiddhamiti cettarhi pustakAdyapi mokSAdhvasaJcAriNAna grAhyaM syAt , tadapi bhagavatA pratiSiddhamiti na vaktavyam, tatpratiSiddhapustakAdigrAhiNAmidAnItanayatInAM tadA. jJAvilopakAritvenAyatitvaprasakteH / jJAnAdyupaSTambhahetutvena tadhaNe pAtrAderapi tata eva grahaNaprasaktiH / na vA pAtheyAdyupakaraNarahitasyAdhyagasyApyabhISTa sthAnaprAptiH sambhavinIti dRSTAnto'pyasaGgata eva, sarvasya viziSTaphalArambhiNastadupakaraNarahitasya tatphalAprasAdhakatvAt 10 tathAhi yo yatropAyavikalo nAsau tatsAdhayati, yathA kRpyAdyupAyavikalastatphalam, azeSa. karmavigamasvabhAvamuktiphalavastrAdidharmopakaraNopAyavikalazca munirbhavadbhirabhyupagamyata iti / na ca kSAyikajJAnadarzanacAritrANyeva tadupAya iti vaktavyam , vastrAdidharmopakaraNavikalasya kSAyikajJAnAderevAsambhavAttadevaM dharmopakaraNayuktasya mahAvratadhAriNo nirgranthatvAdAryikANAmapi muktiprAptyavirodha iti // 15 iti zrItapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijaya kamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpadhareNa vijayalabdhisariNA saGkalite sammatitatvasopAne munivastrAdi samarthanaM nAma catvAriMzaM sopAnam // 20 atha strImuktisAdhanam nanu striyo muktibhAjo na bhavanti strItvAccaturdazapUrvasaMvidAginya iva, bhaivam sarvAsAM muktibhAvAbhAvasAdhane siddhasAdhyatvAdabhavyastrINAM muktisadbhAvAnabhyupagamAt, bhavyastrINAM tadbhAktvAbhAvasAdhane'pi tasyaiva doSatvAdbhavyAnAmapi sarvAsA muktyaniSTeH / bhavA vi te aNaMtA siddhipahaM jeNa pAti ' iti vacanaprAmANyAt / yadyavAptasamyagdarzanA bhavyaliya 25 ityucyate'trApi sa eva doSaH, projhitasamyagdarzanAnAM tAsAM tadaniSTeH, aparityaktasamyagdarzanA ityuktAvapi na taddoSabahiSkRtiH, aprAptAvikalacAritrANAM tatprAptyanabhyupagamAt / na cAvikalacAritraprAptireva strItvAttAsAM na bhavatIti vAcyam , puruSasyApi puruSatvAttadabhAvaprasakteH / na ca puruSe sakalasAvadyayoganivRttirUpA cittapariNatiH svAtmani svasaMvedanAdhyakSasiddhA, parAtmani cAnumAnata iti vAcyama , strINAmapi tatpariNatestathaiva siddheH / "Aho Shrutgyanam" Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam ] muktisAdhanam / : 655 : na ca bhagavatA tAsAM nairgranthyaM nAbhihitamiti zaGkayam, ' No kappai nigganthassa NigaMthIe bA abhinnatAlapalaMbe paDigAhittae ' [ kappasU0 u0 1 sU0 1] ityAdyAgamena bahuzaH pratipAdanAt, ayogyAyAzca prabrajyApratipattipratiSedhasya 'aTThArasapurisesuM vIsaM itthIsu' ityAdyAgamena vidhAnAcca / vizeSapratiSedhasya zeSAbhyanujJAparatyAzca na tAsAM bhagavaduktanairgrandhyanimittA. vikalacAritraprAptyanupapattiH / tathAbhUtacAritravatve'pi tAsAM na tatprAptirityabhidhAnantvanu- 5 mAnabAdhitameva, avikalakAraNasyAvazyamutpatterantyAvasthAprApta bIjA disAmagrIkAGkurAdivat / strIvedaparikSayAbhAvo'pi na tatprApti pratirodhako'nyathA puMvedaparikSayAbhAvasyApi pratirodhakatvApattyA puruSasyApi tadaprAptiprasaGgAt / na ca puruSasya tatparikSaye zailebhyavasthAbhAvi cAritraprAptito muktiprAptirna tu prAgiti vAcyam, striyo'pyevaM muktiprAptau virodhAbhAvAt, strIvedaparikSayasAmarthyAnupapattirvAdhika iti cettathAvidhasAmarthyAbhAvasya tasyA asiddheH, tathAvidhasAmarthyA- 10 bhAvabodhakasyAgamasya dvAdazAGgayAmanupalabdheH / na ca tatparikSayasAmarthyapratipAdakasyApyanupalabdhiriti vAcyam, 'savvattho vA titthaparisiddhA titthayarititthe atitthayarisiddhA asaMkhejaguNA' ityAdisiddhaprAbhRtAgamasyAnekasya strINAM strIvedaparikSayasAmarthyapratipAdakasyopalambhAnna hi sarvakarmAnIkanAyakarUpa mohanIya karmAGgabhUtastrIvedaparikSayamantareNa tAsAM muktiprAptiriti muktisadbhAvA''vedakameva vacastAsAM sAmarthyAvedakaM siddhamato na 15 strItvaM tatparikSayasAmarthyena viruddham, sahAnavasthAnalakSaNavirodhasyAsiddheranyonyavyavacchedarUpatAyA anayoranayagatatayA parasparaparihArasthitilakSaNavirodhasyApyasiddheH / kina strItvAditi hetunodita strI vedatvAditi vivakSaNe'siddhatA, muktiprAptiprAktana samayAdiSu strIvedodayasya tAsAMmabhAvAdanivRttiguNasthAna eva tasya parikSayAt, parikSINastrIvedatvAditi citrakSaNe ca viruddhatA, hetorviparyayavyAptatvAt ruyAkArayogitvAditi vivakSaNe tvanaikAntikatA, 20 viparyaye bAdhakapramANAbhAvena sandigdhavipakSavyAvRttikatvAt / caturdazapUrvasaMvitsambandhitvAbhAvo'pi tAsAM kutaH siddho yena sAdhyavikalo dRSTAnto na syAt, sarvajJapraNItAgamanAditi ceta eva muktibhAvasyApi siddhirastu na hyekavAkyatayA vyavasthito dRSTeSTAdiSu bAdhAmananubhavannAptAgamaH kacit pramANaM kacinnetyabhyupagantuM prekSApUrvakAriNA zakyaH / atha vivAdagocarApannAbalA azeSakarmakSayanibandhanAdhyavasAyavikalA, avidyamAnAdhaH saptamanarakaprAtya - 25 1. sarvotkRSTapadaprAptiH sarvotkRSTAdhyavasAyena bhavati, tatra sarvotkRSTaduHkhasthAnaM sarvotkRSTasukhasthAnamapi siddham, prathamA saptamanarakapRthvI, paramaduHkhasyAto'nyatrAbhAvAt dvitIyaM niHzreyasam, Agane ca strINAmAdyasthAnagamanaM niSiddham tatra kAraNaM tadyogyatathAvidhotkRSTatama manovIryapariNatyabhAvaH, ata eva saMmUrchimAdivat " Aho Shrutgyanam" Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitaraNasopAne [ maabiy'aa vikalakAraNakarmabIjabhUtAdhyavasAnatvAt , yastu naivaM nAsau tathA, yathobhayasaMpratipattiviSayaH puruSa iti vaidharmyadRSTAnta iti cenna, sAdhyasAdhanayoH pratibandhAsiddheH, niruktAdhyavasAnama. balAto hi nivartamAnama zeSakarmakSayAdhyavasAyanivartakaM kAraNaM vA bhavadbhavet , vyApakaM vA, nAdyaH, azeSakarmakSayAdhyavasAnaM prati niruktAdhyavasAnasyAkAraNatvAt , yena tannivRttyA tasyApi 5 nivRttirbhavet / kAraNatve vA yatrAzeSakarmakSayAdhyavasAnaM yogini sambhavati tatrAdhaHsaptamanarakapRthivIprAptAvavandhya kAraNasya bIjabhUtAdhyavasAnasya sadbhAvAt , kAryasya kAraNAvyabhi. cAritvAttasya narakaprAptisadbhAva ityaniSTApattiH / na ca tatra kAraNasadbhAve'pi kArya notpadyata iti vaktavyam , avikalakAraNasyAvazyatayA svakAryanirvartakatvAt / na dvitIyaH, vyApyasya sattve vyApakasyApyavazyaM sadbhAvAttatraiva taddoSatAdavasthyAt / na ca yatra kliSTa10 tarAdhyavasAyasadbhAvastatrAtizubhatarAdhyavasAyena bhAvyamiti pratibandhasambhavaH, tandulamatsyena vyabhicArAt, na ca manuSyajAtiyogitve satIti vizeSaNaM vAcyam , uttamasaMhanena cAritraprAptikAlAksimayabhAvinA sarvaparyAptisampannena tathAvidhakliSTapariNAmavatA puruSeNa vyabhicA. rAt / na ca yatrAtizubhataraH pariNAmastatrApyazubhatarapariNAmena bhAvyamityatrApi pratibandhaH, tathAvidhayoginA vyabhicArAt / strINAM saptamanarakapRthvIprAptinibaMdhanakarmabIjAdhyavasAyA15 bhAvo yadyAptAgamAt pratipannastarhi tata evAzeSakarmaparikSayanibandhanAdhyavasAyasadbhAvo'pi pratipanna eva, na hyatIndriya evaMvidhe'rthe'gdizo'smadAderAptAgamAdRte'nyat pramANamasti, na ca dRSTeSTAvirodhyAtavacanamasattarkAnusArijAtivikalpai dhAmanubhavati, teSAmavastusaMsparzi. tvAt / na cAtra vastunyAgamanirapekSamanumAna pravartate, pakSadharmAdeliGgarUpasya pramANAntarataH pratipattumazaktaH, pratipattau vA sAdhyasyApi pratibandhaprAhipramANataH pratipattenaikAntato'20 tIndriyatA bhavet , AgamAnusAri cAnumAna na bAdhakam , prakRtavastusaMvAdakatvAt / na cApta vacanaM strInirvANapratipAdakamapramANam , saptamanarakaprAptipratiSedhakaJca pramANamiti vaktavyam , prAmANyanibandhana yAptapraNItatvAderubhayatrAvizeSAt / ekamAptapraNItameva na bhavatIti cenna, itaratrApyasya samAnatvAt , pUrvAparopanibaddhAzeSadRSTAdRzprayojanArthapratipAdakAvAntaravAkyasa mUhAtmakaikamahAvAkyarUpatayA'rha dAgamasyaikatvAt tathA cAntaravAkyAnAM keSAJcidaprAmANye 25 sarvasyApyAgamasyAprAmANyaprasakteH, aGgaduSTatve tadAtmakAGgino'pi duSTatyApatteH / na ca prada sarvotkRSTapadaprAptirapi na tAsAM samasti tathAvAdalabdhivikurvaNatvAdilabdhipUrvagatazrutAdhigatiSu sAmarthyAbhAvAdapi na tatprAptiriti pUrvapakSAzayaH // ni:preyasaM pratyapi tAsAM sarvokRSTa manovI pariNatirnAstItyasya sAdhaka nAsti kiJcit pramANam, antavyAptimantareNa kevala saMmmUcchimAdidRSTAntamAtrega ca na sAdhyasiddhirityAzaye. nAha sAdhyeti // "Aho Shrutgyanam" Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / strImuktisAdhanam / zitavAkyaM sarvajJapraNItatayA'smAn pratyasiddhamiti vAcyam , nAstikAdIn prati puruSanirvANAvedakasyApi tatpraNItatvenAsiddhyA tAn prati tatpraNItatvasAdhakatayopanyasyamAnAyA yukteratrApi samAnatvAt , pUrvAparaikavAkyatvadRSTAdRSTAbAdhitatvAderavizeSAt / nanu strINAM ghAtikarmakSayanimittamAghazukladhyAnadvayaM na sambhavatIti na nirvANaprAptisambhavaH, 'Adye pUrva vida' iti vacanAt pUrvadharasyaiva tayoH sadbhAvAt , na ca pUrvadharatvaM tAsAma , tadanadhikAritvAditi cenna, 5 tathA sati prAktanabhavAnadhItapUrvANAM vartamAnatIrthAdhipatyAdInAmapi tanna bhavettadadhyayanA. sambhavAdAghazukladhyAnadvayAsambhavatastannimittaghAtikarmakSayasamudbhUtAzeSatatvAvabodhasvabhAvakevalajJAnAbhAve na muktisaGgatiH syaaditynissttaapttiH| atha zAstrayogAgamyasAmarthya yogAvaseyabhAveSvatisUkSmeSvapi teSAM viziSTakSayopazamavIryavizeSaprabhavaprabhAvayogAt pUrvadharasyeva bodhAtirekasadbhAvAdAdyazukladhyAnadvayaprApteH kaivalyAvAptikrameNa muktyavAptiriti na doSaH, tada- 10 dhyayanamantareNApi viziSTakSayopazamasamudbhUtajJAnAt pUrvavitvasambhavAditi cettarhi nirgranthI. nAmapyevaM dvitayasambhave na kazciddoSaH, anyathA marudevIsvAminIprabhRtInAM janmAntare'pyanadhItapUrvANAM na muktiprAptirbhavenna cAsau teSAmasiddhA, siddhaprAbhRtAdigrantheSu gRhiliGgasiddhAnAM pratipAdanAt, na ca te apramANam , sarvajJapraNItatvena teSAM prAmANyAt / na ca mAyAgAravAdibhUyastvAdabalAnAM na muktiprAptiH, tadA tAsAM tadbhUyastvAsambhavAt , prAk tu 13 puruSANAmapi tatsambhavo'viruddhaH / na cAlpasattvAH krUrAdhyavasAyAzca tA iti vAcyam , sattvasya kAryagamyatvAttasya ca tAsu darzanAdalpasattvAsiddheH, dRzyante hyasadabhiyogAdau tRNavattAH prANaparityAgaM kurvANAH, parISahopasargAbhibhavaM cAGgIkRtamahAvratA vidadhAnAH / krUrAdhyavasAyatvaM dRDhaprahAriprabhRtInAM prAgavasthAyAM tadbhave vidyamAnamapi na muktiprAptipratibandhakam , tadavasthAyAM tu tAsvapyabhAva eva / dharme puruSasyottamatvAttAsAM cAnuttamatvAna 20 muktiprAptiriti cenna, anyaguNApekSayA'nuttamatvasya muktiprAptyapratibandhakatvAt, anyathA tIrthakadguNApekSayA gaNadharAderapyanuttamatvAnmuktiprAptyabhAvo bhavet , tasmAna yuktyAgamAbhyAM tAsAM muktyabhAvaH pratipattuM zakyaH // yattu bhagavatpratimAyA AbharaNAdibhirbhUSA na vidheyeti digambarairucyate tadapyahatpraNItAgamAparijJAnasya vijambhitamupalakSyate tatkaraNasya zubhabhAvanimittatayA karmakSayAvandhyakAraNatvAt , bhagavatpratimAyA bhUSaNAdhAropaNaM hi 25 karmakSayakAraNam , kartumanaHprasAdajanakatvAt , kuGkumAdhAlepanavat , na ca vratAvasthAyAM bhagapatA bhUSaNAderanajIkRtatvAnna tatpratikRtau tadvidheyam , saMmajanAGgarAgapuSpAdidhAraNasyApi sadavasthAyAM bhagavatA'nAzritatvAnna tattatra vidheyaM syAt / atha merumastakAdiSu tadabhiSekAdA "Aho Shrutgyanam" Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitasvasopAna [ ekacatvAritAm vindrAdibhistasya vihitatvAdasmadAdibhirapi kRtAnukaraNAdibhiH prayojanaistattatra vidhIyate tarhi tata evAbharaNAdibhirvibhUSaNAdikamapi vidheyam , kRtAnukaraNAdeH samAnatvAt / evamanyadapyAgamabAhya paraparikalpitamAgamayuktipradarzanena pratiSeddhavyam / tadevamanadhItAzrutayathAvadaparibhAvitAgamatAtparyA digvAsasa ivAptAjJAM vigopayantIti vyavasthitam // 65 // yata evaM tata:jaha jaha bahussuo saMmao ya sissagaNasaMparivuDo ya / aviNicchio ya samae taha taha siddhaMtapaDiNIo // 66 // yathA yathA bahuzrutaH sammatazca ziSyagaNasaMparivRtazca / avinizcitazca samaye tathA tathA siddhAntapratyanIkaH // chAyA / / 10 yatheti, samyagarthamanavadhAryAnekazAstrazravaNamAtrataH zAstrajJatvena tathAvidhAparAvidita zAstrAbhiprAyANAM sammato'ta eva zrutavizeSAnabhijJaiH ziSyagaNaiH samparivRtaH, tathAvidhaparivAradarpAcchAstraparyAlocane'nAdarAt samaye'vinizcitazca yathA yathA bhavati tathA tathA siddhAntapratyanIko'pi, yathAvasthitavastusvarUpaprakAzakAgamapratipakSo nissAraprarUpaNayA'nyA gamebhyo'pi bhagavadAgamamadhaH karotIti yAvat // 66 // 15. evazva zAstramadhItya tadarthAvadhAraNaM vidheyam , avadhRtatadarthazca nayapramANAbhiprAyato yathAvadarthaH paribhAvanIyo'nyathA tatphalaparijJAnavikalatA syAdityAha caraNakaraNappahANA ssmyprsmymukkvaavaaraa| caraNakaraNassa sAraM NicchayasuddhaM Na yANaMti // 67 // caraNakaraNapradhAnAH svasamayaparasamayamukta vyaapaaraaH| caraNakaraNayoH sAraM nizcayazuddhaM na jAnanti // chAyA // caraNeti, vratazramaNadharmasaMyamavaiyAvRttyabrahmaguptijJAnAditrayatapaHkrodhAdinigrahasvarUpaM cara. Nam , piNDavizuddhisamitibhAvanApratimendriyanirodhapratilekhanaguptyabhigrahasvarUpaM caraNam , tada. nuSThAnatatparAH / ayaM svasamayo'nekAntAtmakavastuprarUpaNAdayaM parasamayaH kevalanayAbhi prAyapratipAdanAdityetasmin parijJAne'nAhatA anekAntAtmakavastutattvaM yathAvadanavabuddhya. 25 mAnAzcaraNakaraNayoH phalaM jJAnadarzanayogAtmakaM niSkalaGka nAnubhavanti, tasya jJAnadarzana cAritrAtmakakAraNaprabhavatvAt kAraNAbhAve ca kAryasyAsambhavAdanyathA tasya nihetukasvApatteH, caraNakaraNayozcAritrAtmakatvAdravyaparyAyAtmakajIvAditattvAvagamasvabhAvarucyabhAve'bhAvAditi // 67 // 20 "Aho Shrutgyanam" Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sopAnam / strImuktisAdhanam / samyagdarzanasya samyagjJAnAdabhedAt jJAnakriyayoranyataravikalayornAzeSakarmakSayalakSaNaphalanirvarttakatvaM sambhavatIti pratipAdayati- : 363 : NaNaM kiriyArahiyaM kiriyAmetaM ca do vi egaMtA / asamatthA dAeuM jammamaraNadukkha mA bhAi // 68 // jJAnaM kriyArahitaM kriyAmAtrazca dvAvapyekAntau / asamarthau darzayituM janmamaraNaduHkhebhyo mA bhaiSIH // chAyA // jJAnamiti, yathAvajjIvAditattvaprakAzakaM jJAnaM yathoktAnuSThAnarahitaM janmamaraNaduHkhebhyo mA bhaiSIriti darzayitumasamarthama, na hi jJAnamAtreNaiva puruSo bhayebhyo mucyate kriyArahitatvAt dRSTapradIpanaka palAyanamArgapaGgavat / kriyAmAtraM vA jJAnarahitaM na tebhyo mA bhaiSIriti darzayituM samartham, na hi kriyAmAtrAt puruSo bhayebhyo mucyate sajjJAnavikalatvAt pradIpanaka- 10 bhayaprapalAyamAnAndhavat / ubhayasadbhAvastu tebhyo mA bhaiSIriti darzayituM samarthaH, tathAhi samyagjJAnakriyAvAn bhayebhyo mucyate, ubhayasaMyogavattvAt, pradIpanakabhayAndhaskandhArUDhapazuvat, tasmAnsamyagjJAnAditritayanayasamUhAt mukti:, nayasamUhaviSayazca samyagjJAnaM zraddhAnana tadviSayaM samyagdarzanaM tatpUrvasvAzeSapApakriyAnivRttilakSaNaM cAritram, pradhAnopasarjanabhAvena mukhyavRttyA vA tatritayapradarzaka vAkyamAgamo nAnyaH, ekAntapratipAdakasyAdarthatvena 15 visaMvAdakatayA tasya prAdhAnyAnupapatteH, jinavacanasya tu tadviparyayeNa dRSTavadadRSTArthe'pi prAmANyasaGgateH // 68 // tasya tathAbhUtasya stutipratipAdanAya maGgalArthatvAt prakaraNaparisamAptau gAthAsUtramAha - bhaddaM micchAdaMsaNasamUhamaiyassa amayasArassa ! jiNavayaNassa bhagavao saMviggasuhAhigammassa // 69 // bhadraM mithyAdarzanasamUhamayasyAmRtasArasya / jinavacanasya bhagavataH saMvignasukhAdhigamyasya // chAyA // bhadramiti, bhagavato jinavacanasya bhadramastu kathaMbhUtasya mithyAdarzanasamUhamayasya tathAtve'pyamRtasArasya, na ca vAcyaM mithyAdarzanasamUhamayaM yat tadviSakaNikAsamUhamayasyeva kathaM samyagrUpatAmAsAdayatIti, paraspara nirapekSa saMgrahAdinayarUpApannasAMkhyAdimidhyAdarzanAnAM 25 1. matizrutAdikaM jJAnaM cAritraprAptau pradhAnaM kAraNam, caraNaviSayajIvA jIva deyopAdeyAdezca vastuno jJAnamantareNAparijJAnAt aparijJAtasya ca yathAvatkartumazakyatvAt tapaH saMyamarUpAJcaraNAttu nirvANaM bhavati tasmAtsarvasaMvararUpanirvANasya caraNameva pradhAnaM kAraNaM jJAnantu kAraNakAraNatvAdvauNaM kAraNam ataeva jJAnasya sArazcaraNamiti Aptavacanamapi saMgacchate / yadi jJAnasya mokSaM pratiM paramparayA kriyAyAzcAnantaryeNopakAritve guNapradhAnabhAvaH, atha yugapad dve api kAryotpattAvupakurutastadA dvayorapi prAdhAnyamityAzayaH || "Aho Shrutgyanam" 5 20 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitatvasopAne [ ekacatvAriMzam parasparasavyapekSatAsamAsAditAnekAntarUpANAM viSakaNikAsamUhavizeSamayasyAmRtasandohasyeva samyaktvApatteH / dRzyante hi viSAdayo bhAvAH parasparasaMyogavizeSeNa pariNatyantaramApannA agadarUpatAmAsAdayantaH, tathA madhvAjyaprabhRtayastu viziSTasaMyogenAvAptadravyAntarAmRtiprAptinimittatApannAH, ata eva nirapekSA naigamAdayo durnayAH sApekSAstu sunayA ucyante / na vidyate 5 mRtaM maraNaM yasminnasau amRto mokSaH, taM sArayati gamayati prApayati vA, tasyAmRtasArasya, avandhyamokSakAraNatvAnmokSapratipAdakatvAJca / rAgAdyazeSazatrujetRpuruSavizeSairucyata iti jinavacanaM tasya, anena viziSTapuruSapraNetRtvanibandhanaM prAmANyaM nigamayati kSIrAsravAdhanekalabdhyAdhaizvaryAdimato bhagavata ityanenApi vizeSaNena tasyaihikasamyadvizeSajanakatvamAha / punaH kIdRzasya vacanasya saMvignasukhAdhigamyasya, saMvignaiH saMsArabhayodvegAvirbhUtamokSAbhilASairapa10 kRSyamANarAgadveSAhakArakAluSyairidameva jinavacanaM tattvamityevaM sukhenAvagamyate yattat saMvigna. sukhAbhigamyaM tasya, etenApi viziSTabudhyatizayasampatsamanvitayativRSabhaniSevyatvamasya pratipAdayati, evaMvidhaguNAdhyAsitasya jinavacanasya sAmAyikAdibindusAraparyantazrutAmbodheH kalyANamastu, itiprakaraNasamAptAvantyamaGgalapratipAdikAvi ziSTastutiH // 69 / / vikhyAtAhatazAsane varatapAgacchAnvayAyodaya kSoNIdhe'bhavaduSNabhAnuvijayAnandAkhyasUrIzvaraH / yadvijJAnarucA tataM jinapatermUrtipratikSepake __vAdadhvAntamanIyatAzu tuhinakSmAbhRdbhIrA guhAm // 1 // yogAbhyAsavazIkRtendriyagaNaH sAkSAttapovigraho. vAdivAtavacovimardanapaTuH zAstrATavIkesarI / arhacchAsanavAridhipramathanAdratnatrayaM prAptavAn jAtaH zrIkamalAkhyasUrimaghavA tatpaTTabhAnuH sudhIH // 2 // kRtvA tatpadapaGkajaM hRdi sadA tatpaTTavidyotano, rAkAyAM nabhaso dhukhAbhranayanairvarSe mite vaikrame / dhyAtvA pArzvajinezapAdakamalaM zrIstambhapuryAmaham vyAkhyAnena ca labdhisUrimunipaH sopAnapUrti vyadhAm // 3 // sopAnacandra eSa bhavatu na vA khalahRdayatamazchityai / / saralahRdAM sAdhUnAM cetonalinIpatirbhavati nUnam // 4 // iti zrItapogacchanabhomaNi zrImadvijayAnaMdasUrIzvarapaTTAlaGkAra zrImadvijayakamalasarIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpadhareNa vijaya. labdhisUriNA saGkalite sammatitatvasopAne strImuktisamarthana nAma ekacatvAriMzaM sopAnam // samAptaJca sammatitattvasopAnam / "Aho Shrutgyanam' Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatimUlagAthAnAmakArAdyanukramaH 240 24 236 17 253 1 260 25 269 1 269 13 247 19 239 7 254 22 gAthA aNu duaNuehiM dave aNNAyaM pAsaMto aNNoNNANugayANaM asthi aviNAsadhammI asthi tti NivviyappaM atyaMtarabhUehi ya addiSThaM aNNAyaM ca aha deso sambhAve aha puNa pugvaNyutto AiTTho'sambhAve iharA samUhasiddho uppajamANakAlaM uppajati viyaMti ya uppAo duviyappo ee puNa saMgahao egadaviyammi je egasamayammi ega egaMtaNivvisesaM eyaMtapakkhavAo eyaMtA'sambhUyaM evaM ege AyA evaM jiNapaNNatte parva jIvahavvaM evaM sattadhiyappo evaM sesidiya kamma joganimittaM kAyamaNavayaNa kAlo sahAvaNiyaI kuMbho // jIvaviyaM keI bhaNaMti jAiyA pR. paM. gAthA 276 9 kevalaNANamaNataM 240 18 kevalaNANAvaraNa 177 17 kevalaNANaM sAI 322 20 ko uppAyaMto gahaparigayaM gaI 167 10 guNaNivattiyasapaNA 240 7 guNasaddamaMtareNAvi 170 cakkhuacakkhuacahi 254 14 caraNakaraNappahANA 171 20 jai uggahametaM 154 4 jai savvaM sAyAraM 275 1 jaha epa taha aNNe 139 23 jai koha saTivariso 270 17 jaha jaha bahussuo 147 25 jaha'NeyalakkhaNa 159 27 jaha daviyamapiyaM 279 19 jaha dasasu dasaguNammi 257 7. jaha pUNa te ceva maNI 264 4 jaha saMbaMdhavisiTTho 332 2 jAikularUvalakSaNa 178 13 jAvaiyA vayaNavahA 252 7 jIvo aNAiNihaNo kevala 255 6 jIvo aNAiNihaNo jIva 172 16 jujai saMbaMdhavasA 248 5 jeNa maNo visayagayANa 151 5 je vayaNijjaviyappA 280 2 je saMtavAyadose 316 16 je saMghayaNAIyA 269 26 jo AuMcaNakAlo 235 2 jo hauvAyapakkhammi 152 20 263 152 264 20 174 21 284 8 253 27 265 246 8 181 1 310 10 253 274 16 282 19 "Aho Shrutgyanam" Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA pR. paM. gAthA aM appuTThA bhAvA (61 gA0 ) 250 4 davvaTThiyasya jo veba 9 250 11 davvatthaMtarabhUyA 284 21 dagvaMtara sajIgAhi 262 vyasta ThiI jamma 249 21 davvaM khitaM kAlaM 263 2 davaM jahA pariNayaM 182 5 davvaM pajjavaviuyaM 321 18 duviho dhammAvAo 948 14 dUre tA aNNattaM 4 do uNa NayA bhagavayA do hi vi Naehi NIaM 150 aM appuTThe bhASe jaM kAbilaM darisaNaM jaM va puNa ariyA jaM paJcavakkhaggaNaM jaMpati asthi samaye je sAmaNNaggaNaM Natthi Na pico Na kuNai Na ya taio asthi Nao Na yadavyaTTiyapakhe Naya vAhirao bhAvo Na ya hoi jovvaNattho Na vi asthi aNNavAdo hu sAsaNabhattI apuDe avisaye jANaM kiriyArahiye piyameNa sadahaMto NiyayavayaNijasaccA tamhA aNNo jIvo 178 26 1 267 340 174 10 daMsaNaNANAvara Nakkhae 15 daMsaNapubvaM NANa 18 daMsaNamoggahametaM natthi puDhavIvisiThTho nAmaM ThavaNA davipatti 248 17 363 3 268 14 158 18 paJcupapannaM bhAvaM 6 pajjavaNayavokaMtaM 254 354 13 pajavaNissAmaNNaM samhA ahiMgayasutteNa tamhA cauvibhAgo tamhA savve viNayA 245 1 paDipuNNajovvaNaguNo 4 paNNavaNijA bhAvAM 152 22 parapajjavehiM asarisagamehiM 152 taha niyayavAyasuviNicchiyA taha savve NayavAyA tiriNa vi upAyAI paravattavyaya pakkhA 152 27 273 13 parigamaNaM pajAo 85 14 parisuddho nayavAo 315 9 parisuddha sAyAraM 175 5 pADekkanayapahagathaM titthayaravayaNasaMgaha te u bhayaNovaNIyA tehi atItANAmaya dayioti tamhA hougo vi houNa teageNayapayaDI davaTThiyavattavaM avatthu 138 69 piuputaNantu bhavvaya roagrarovaM savvaM davyaTTiyavattavaM sAmaNNaM davayissa AyA 234 1 107 10 paccu paNNammi vi pajayammi purisajAyaM tu paDucca purisammi purisasaddo 139 15 bahuyANa esa 159 4 baMdhammi apUraMte 331 3 bhaNNai khINAvareNa 180. 11 aNNai jaha cauNANI " Aho Shrutgyanam" pR. paM. 180 20 266 23 276 1 266 13 333 10 259 16 140 10 281 4 261 18 262 10 285 11. 238 22 247 11 va 1 315 21 123 27 260 11 257 19 138 1 137 4 174 1 244 8 257 25 245 22 262 18 283 22 239 20 339 13 264 13 181 13 160 15 279 7 151 17 237 7 241 o 9 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 8 166 14 149 16 251 28 256 22 324 1 gAthA bhaNpara visamapariNayaM bhaNNA saMbaMdhavasA bhaI micchaIsaNasamUha bhayaNA vi hu bhaiyavA bhavio sammaiMsaNa mahasuyaNANaNimitto maNapajavaNANato maNapajavaNANaM dasaNaM mUlaNimeNaM pajjavaNayassa rUAi pajavA je dehe rUvarasagaMdhaphAsA loiyaparicchayasuho baMjaNapajjAyassa u vigamassa vi esa vihI sambhAvAsambhAve deso sambhAve mAiTo samayaparamasthavitthara sammaNNANe NiyameNa pR. paM. gAthA 266 2 sammaiMsaNamiNamo 265 12 saviyappaNiviyappaM 363 19 savvaNayasamUhammi vi 267 25 sAI apajjavasiyaM 282 4 sAbhAvio vi samudayako 249 13 sAmaNNammi viseso 234 16 sAhammau va atthaM 248 26 siddhattaNeNa ya puNo 108 8 siddhaM siddhatthArNa 178 1 sIsamaIviSphAraNa 261 7 suttaM asthanimeNaM 153 20 suttammi ceva sAI 166 1 suhadukkha sampaogo 272 24 souNa samAsao ciya 172 2 sNkhejmsNkhej| 171 6 saMtammi kevale dasaNammi 60 5 heuvisaovaNIaM 252 16 hojAhi duguNamahuraM 166 sampUrNa zlokasaMkhyA 353 23 237 15 159 13 256 3 238 15 331 "Aho Shrutgyanam Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "Aho Shrutgyanam