Book Title: Samichin Dharmshastra
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010668/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira dillI 1202 krama saMkhyA 2 .. kAla na khaNDa Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA granthAGka 13 zrImatsvAmi-samantabhadrAcArya-viracita samIcIna-dharmazAstra aparanAma ratnakaraNDa-upAsakAdhyayana sAnuvAda-vyAkhyArUpa bhASyase maNDita ------- bhASyakAra jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' adhiSThAtA 'vIra-sevA-mandira' sarasAvA, jilA sahAranapura prakAzaka vIra-sevA-mandira 21 dariyAgaMja, dillI prathama saMskaraNa / caitra zullA 13, vIrasaMvata 2481 / mUlya 1000 vi0saMvat 2012, aprela 16551 tIna rupayA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mox ur 7-13 15-18 16-24 granthAnukrama 1 samarpaNa ... 2 dhanyavAda 3 zubha sammati 4 prakAzakakI orase 5 bhASyake nirmANakI kathA .... 6 prAkkathana 7 Preface (bhUmikA) .... 8 prastAvanA )... .... yattha-paricaya yora sandeha aura usakA nirAkaraNa bhAra grantha padyoMkI jA~ca .... ... aki padyoMvAlI pratiyA~ granthakI saMskRta-TIkA samantabhadrakA saMkSipta paricaya hai sabhASya dharmazAstrakI viSaya-sUcI 10 samIcIna-dharmazAstra bhASya-sahita 11 samIcInadharmazAstra-kArikAnukramaNI 1-116 " 6-38 36-72 73-86 86-63 64-116 120-28 1-167 198-200 ... kula pRSThasaMkhyA 24 + 128+ 200 = 352 mahAvIra priMTiGga sarvisa, cAharahaTa dehalI / mudraka-harihara presa, dehlii| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa tvadIyaM vastu bhoH svAmin ! tubhyameva samarpitam / he ArAdhya gurudeva svAmI samantabhadra ! ApakA yaha anupama dharmazAla mujhe mere vidyArthi-jIvanameM hI, Ajase koI 65 varSa pahale, prApta ho gayA thA aura maiMne isameM tatkAlIna bambaI jaina parIkSAlayakI parIkSA dekara uttIrNatA bhI prApta kI thii| usa samaya mAtra parIkSA pAsa karanekI dRSTi thI aura sAdhAraNa arthabodha hI ho pAyA thA; parantu bAdako maiM ise jyoM jyoM par3hatA tathA apane gahare adhyayana-mananakA viSaya banAtA rahA tyoM tyoM isake padavAkyoMkI gaharAI meM sthita artha Upara Akara merI prasannatAko bar3hAtA rahA / mujhe dhArmika dRSTi pradAna karane tathA sanmArga dikhAne meM yaha grantha bar3A hI sahAyaka huA hai aura maiM barAbara isake marmako adhikAdhika rUpameM samajhane kI ceSTA karatA rahA huuN| maiM usa marmako kahA~taka samajha pAyA hU~ yaha bAta granthake prastuta bhASya tathA usakI prastAvanA parase jAnI jAsakatI hai aura use pUrNa rUpameM to zrApa hI jAna sakate haiM / maiM to itanA hI samajhatA hU~ ki ApakA ArAdhana karate hue Apake granthoMse,jinakA maiM bahuta RNI hU~,mujhe jo kucha dRSTi-zakti prApta huI hai aura usa dRSTi-zaktike dvArA maiMne jo kucha arthAdikA avalokana kiyA hai, ye donoM kRtiyA~ usIkA pratiphala haiM / inameM Apake hI vicAroMkA prativimba evaM kIrtana honese vAstava meM yaha saba ApakI hI cIz2a hai aura isaliye Apako hI sAdara samarpita hai / Apa loka-hitakI mRti haiM, Apake prasAdase ina kRtiyoM-dvArA yadi kucha bhI loka-hitakA sAdhana ho sakA to maiM apaneko Apake bhArI RNase kucha mukta huzrA smduuNgaa| vinamra jugalakizora Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanyavAda isa grantharatnake prakAzanakA zreya zrImAn bAbU nandalAlajI jaina suputra seTha rAmajIvanajI sarAvagI kalakattAko prApta hai, jinhoMne zruta-sevAkI udAra bhAvanAoMse prerita hokara kucha varSa hue vIrasevAmandirako aneka granthoMke anuvAdAdi-sahita prakAzanArtha dasa hajArakI sahAyatA pradAna kI thI aura jisase stutividyA, yuktyanuzAsana aura svopajJa TIkAyukta prAptaparIkSAdi jaise kitane hI mahAna grantha hindI anuvAdAdike sAtha prakAzita ho cuke haiN| yaha grantha bhI unhIMke silasilemeM prakAzita ho rahA hai / ataH prakAzanake isa zubha avasara para ApakA sAbhAra smaraNa karate hue ApakA hArdika dhanyavAda samarpita hai| jugalakizora mukhtAra adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya kSullaka zrIgaNezaprasAdajI vargIkI zubha sammati zrImAn bra0 paMDitapravara jugalakizora jI mukhtArakI mAnya siddhahasta lekhanI se aitihAsika sAmagrI ke sAtha-sAtha mana-vacanakAyakI malina paripatikI saMzodhikA rAgadvepakI nirharaNI samIcIna dharmazAstrakI vyAkhyA hamAre sanmukha AI hai| aise padAnusArI bhASyakI vidvAnoM tathA samAja ke liye atIva AvazyakatA thI / isase saba dhArmika vandhuko dhyAnAdhyayanakA vizeSa lAbha hogA / A yaha mahAn grantha gAgara meM sAgaravAlI kahAvata ko caritArtha karanevAlA tArkikapravara caturasravI zrIsamantabhadrasvAmIkA jaisA ratnoMkA piTArA hai, usI prakAra usako susajjita vibhUSita karanevAle hRdayagrAhI aidayugIna vidvAnakA varNamuvarNamaya bhASya hai arthAt ratnoMkA suvarNa meM jar3ane kA kArya jaisA hai / caitra vadi 6 saM0 2011 gaNeza varNI IsarI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakakI aorase jisa grantharatnake bhASyakI varSoMse tayyArI aura use pUrNarUpameM prakAzita dekhanekI utkaNThA tathA pratIkSA thI use Aja pAThakoMke hAtha meM dete hue bar3I prasannatA hotI hai| granthakA prastuta bhASya kitane parizramase aura kitanI vighna-bAdhAoMko pAra kara tayyAra huA hai isakA saccA rocaka itihAsa 'bhASyake nirmANakI kathA' se jAnA jA sakatA hai| aura vaha kitanA upayogI tathA mUlake anukUla banA hai, yaha to bhASyake svayaM adhyayanase hI sambandha rakhatA hai / hara eka sahRdaya pAThaka use par3hate hI jAna sakatA hai| pUjya kSullaka zrIgaNezaprasAdajIvIke zabdoMmeM aise padAnusArI bhASyakI vidvAnoM tathA samAjake liye atIva AvazyakatA thI aura ve usa 'ratnoMko suvarNameM jar3akara unheM susajjita aura vibhUSita karane jaisA kArya' batalA rahe haiN| jahA~ taka maiM samajhatA hU~ bhASyako mUlakI sImAke bhItara rakhanekI pUrI ceSTA kI gaI hai. kahIM bhI zabda chalako lekara vyarthakA tUla nahIM diyA gayA-aura pada-vAkyoMkI gaharAI meM sthita arthako Upara lAkara a~ce tule zabdoMmeM vyakta karanekA pUrNa prayatna kiyA gayA hai| isase yaha bhASya mUlakArakI dRSTi evaM granthake mamako samajhane meM bahuta bar3A sahAyaka hai| ataH saba vidyAlayoM tathA zikSA-saMsthAoMke paThana-krama meM isa bhASyake rakkhe jAne aura parIkSAlayAdike dvArA pracAra meM lAnekI khAsa jarUrata hai,jisase mUlagrantha prAyaH totAraTanta na rahakara granthakAramahodayake uddezyako pUrA karane meM samartha ho ske| ___ isa granthapara zrImAn DA. vAsudevazaraNa jI agravAla prophesara hindU vizvavidyAlaya banArasa ne 'prAkathana' aura DA0 e. ena. upAdhye ema. e. prophesara rAjArAma kaoNlija kolhApurane Preface likhane ko jo kRA kI hai usake liye vIrasevAmandira donoMkA hRdayase AbhArI hai| paramAnanda jaina Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyake nirmANakI kathA svAmI samantabhadrakA 'samIcIna-dharmazAstra', jo lokameM ratnakaraNDa, ratnakaraNDa-upAsakAdhyayana tathA ratnakaraNDazrAvakAcAra nAmase adhika prasiddha hai, samantabhadrabhAratImeM hI nahIM kintu samUce janasAhityameM apanA khAsa sthAna aura mahatva rakhatA hai| jainiyoMkA koI bhI mandira, maTha yA zAstrabhaNDAra aisA nahIM hogA jisameM isa grantharatnakI do-cAra dama-bIsa pratiyA~ na pAI jAtI ho / paThana-pAThana bhI isakA sarvatra bar3I zraddhA-bhaktike sAtha hotA hai| aneka bhApAtmaka kitane hI anuvAdoM tathA TIkA-TippaNoMse yaha bhUpita ho cukA hai / aura jabase mudraNa-kalAko jainasamAjane apanAyA hai tabase na jAne kitane saMskaraNa isa granthake prakAzita ho cuke haiM / digambara samAjameM to, jahA~ taka mujhe smaraNa hai, yahI grantha prathama prakAzita huA thaa| granthake ina saba saMskaraNoM, TIkA-TippaNoM aura anuvAdoMko dekhate hue bhI, nahIM mAlUma kyoM merA citta arsese santoSa nahIM pA rahA thA, use ye saba isa dharmazAstrake utane anurUpa nahIM jAna par3e jitane ki hone cAhiye the| aura isaliye usameM arse taka yaha udher3a-buna calatI rahI ki aisA koI anuvAda yA bhASya prastuta honA cAhiye jo mUla-granthake marmakA udghATana aura usake pada-vAkyoMkI dRSTikA ThIka spaSTIkaraNa karatA huA adhikase adhika usake anurUpa ho / isI udher3a-bunake phalasvarUpa, samantabhadrAzramake dehalIse sarasAvA AjAne para, maiMne anuvAda tathA vyAkhyAke rUpameM isa para eka bhASya likhanekA saMkalpa kiyA thA aura tadanusAra bhASyakA likhanA prArambha bhI kara diyA thA; parantu Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra samaya samayapara dUsare aneka z2arUrI kAmoM tathA vighna-bAdhAoMke A upasthita hone aura bhASyake yogya yatheSTa nirAkulatA evaM avakAza na mila sakaneke kAraNa vaha kArya Age nahIM bar3ha sakA / kaI varpa to vIra-sevAmandirakI vilDiGgake nirmANa-kAryameM aise cale gaye ki unameM sAhityasevAkA prAyaH koI khAsa kAma nahIM bana sakA-sArA dimArA hI IMTa-cUne-miTTIkA horahA thaa| Akhira, 24 apraila san 1636 ( akSaya-tRtIyA ) ko sarasAvAmeM vIrasevAmandirake udghATanakI rasma hojAne aura usameM apanI lAyabrarIke vyavasthita kiye jAnepara merA dhyAna phirase usa ora gayA aura maiMne anuvAda kI muvidhAke liye isa granthake sampUrNa zabdoMkA eka aisA koza taiyAra karAyA jisase yaha mAlUma hosake ki isa granthakA kaunasA zabda isI granthameM tathA samantabhadrake dUsare granthoM meM kahA~ kahA~para prayukta huA hai, aura phira usaparase arthakA yathArtha nizcaya kiyA jA sake / kyoMki merI yaha dhAraNA hai ki kisI bhI granthakA yathArtha anuvAda prastuta karane ke liye yaha jarUrI hai ki usa granthake jisa zabdakA jo artha svayaM pranthakArane anyatra grahaNa kiyA ho use prakaraNAnusAra prathama grahaNa karanA cAhiye, bAdako athavA usakI anupasthiti meM vaha artha lenA cAhiye jo usa granthakArake nikaTatayA pUrvavartI athavA uttaravartI AcAryAdike dvArA gRhIta huA ho / aisI sAvadhAnI rakhanepara hI hama anuvAdako yathArtharUpameM athavA yathArthatAke bahuta hI nikaTa rUpameM prastuta karaneke liye samartha ho sakate haiN| anyathA ( ukta sAvadhAnI na rakhane para ) anuvAda meM granthakArake prati anyAya kA honA sambhava hai; kyoMki aneka zabdoMke artha dravya-kSetra-kAlabhAvake athavA deza-kAlAdikI paristhitiyoMke anusAra badalate rahe haiM, aura isaliye sarvathA yaha nahIM kahA jA sakatA ki jisa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyake nirmANa kI kathA zabdakA jo artha Aja rUDha hai haz2Ara do hajAra varSa pahale bhI usakA vahI artha thaa| yadi kisI zabda kA jo artha Aja rUDha hai vaha haz2Ara do hajAra varSa pahale rUDha na ho to usa samayake bane hue granthakA anuvAda karate hue yadi hama usa zabdakA Ajake rUDha artha meM anuvAda karane lageM to vaha avazya hI usa grantha tathA granthakAraka prati anyAya hogaa| uAharaNake liye 'pApaM( kha )Do' zabdako lIjiye, usakA rUDha artha Ajakala 'dhUna' athavA dambhI-kapaTI-jaisA ho rahA hai; parantu svAmI samantabhadrake samaya meM isa zabda kA aisA artha nahIM thaa| usa samaya 'pApaM khaMuyatIti pAkhaMDI' isa niruktike anusAra pApake khaNDana karane ke liye pravRtta hue tapasvI sAdhuoMke liye yaha zabda Amataura para vyavahata hotA thA-cAhe ve sAdhu svamatake hoM yA prmtke| aura isaliye svAmI samantabhadrane apane isa dharmazAstrameM pApaNDimRDhatA' kA jo lakSaNa diyA hai usakA Azaya itanA hI hai ki, amuka vizeSaNoMse viziSTa jo 'pAkhaMDI' OM mUlAcAra (a05) meM "rattavaDa-caraga-tAvasA-parihattAdIya-aNNa pAsaMDA' vAkyake dvArA raktapaTAdika sAdhuNoMko anyamatake pAkhaNDI batalAyA hai, jisase sApha dhvanita hai ki taba sva (jaina) matake tapasvI sAdhu mI 'pAkhaNDI' kahalAte the| aura isakA samarthana zrIkundakundake samayasArakI 'pAkhaNDiyaliMgANi ya gihAliMgANi ya bahuppayArANi' ityAdi gAthA naM0 438 Adise bhI hotA hai, jinameM pAkhaNDI liGgako anagAra-sAdhuoM (nirgranthAdi-muniyoM) kA liGga batalAyA hai / sAtha hI, samrAT khArabelake zilAlekhase bhI hotA hai, jisameM use 'savvapAsaMDapUjako' likhA hai| sagraMthArambhahiMsAnAM saMsArAvartavartinAm / pAkhaNDinAMpuraskAro jJeyaM pASaNDi-mohanam / / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra hai ve vastutaH pAkhaNDI ( pApake khaNDanameM pravRtta honevAle tapasvI sAdhu ) nahIM haiM, unheM pAkhaMDI samajhakara athavA sAdhu-gurukI buddhise unakA jo Adara satkAra karanA hai use 'pAkhaMDimUDha' kahate haiM / yahA~ 'pAkhaNDI' zabda kA prayoga yadi dhUrta, dambhI, kapaTI athavA jhUThe ( mithyASTi) sAdhu-jaise arthameM liyA jAya, jaisA ki kucha anuvAdakoMne liyA hai, to arthakA anartha hojAya aura 'pASaNDimohanam' pada meM par3A huA 'pAkhaNDin' zabda anarthaka aura asambaddha ( Nonscnsical ) tthhre| kyoMki isa padakA artha hai pAkhaNDiyoMke vipayameM mRDha honA arthAt pAkhaMDIke vAstavika svarUpako na samajhakara apAkhaNDiyoM athavA pAkhaMDyAbhAsoMko pAkhaNDI mAna lenA aura vaisA mAnakara unake sAtha tadrUpa Adara-satkArakA vyavahAra krnaa| isa padakA vinyAsa granthamaM pahalese prayukta 'devatA-mUDham' padake samAna hI hai, jisakA zrAzaya hai ki jo 'devatA nahIM haiM-rAga-dvepasa malIna devatAbhAsa haiM-unheM devatA samajhanA aura vaisA samajhakara unakI upAsanA krnaa| aisI hAlata meM 'pAkhaNDina' zabda kA artha 'dhUrta' jaisA karanepara isa padakA aisA artha ho jAtA hai ki 'dhUtoka viSayameM mUDha honA arthAta jo dhUrta nahIM haiM unheM dhUta samajhanA aura vaisA samajhakara unake sAtha Adara-satkArakA vyavahAra karanA aura yaha artha kisI taraha bhI saMgata nahIM kahA jA sktaa| isIse eka vidvAnko khIMca-tAna karake usa padakA yaha artha bhI karanA par3A * pAkhaNDIkA vAstavika svarUpa vahI hai jise granthakAramahodayane 'tapasvI' ke nimna lakSaNameM samAviSTa kiyA hai| aise hI tapasvI pApoMkA khaNDana karanemeM samartha hote haiM viSayAzAvazAtIto nirArambho'parigrahaH / jJAna-dhyAna-taporatna(ktastasvI sa prazasyate // 10 // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyake nirmANakI kathA hai ki-"pAkhaNDinAmupadezena saMgatyA ca mohana mithyAtvamiti pAkhaNDimohanaM gurumUDhatetyarthaH' arthAt-pAkhaNDiyoMke upadezase aura unakI saMgatise jo mohana-mithyAtva hotA hai use 'pAkhaNDimohana' kahate haiM, jisakA Azaya gurumUDhatA kA hai| parantu isa arthakA jI grantha-sandarbhake sAtha koI mela nahIM baiThatA / astu / ___ apanI ukta dhAraNAke anusAra hI maiMne prakRta granthakA eka acchA mUlAnugAmI prAmANika tathA upayogI bhASya likhanekA saMkalpa kiyA thA aura san 1636 meM 'samAdhi-taMtra' ko prakAzita karate hue usake sAthameM vIrasevAmandira-granthamAlAmeM prakAzita honevAle granthoM meM usakI bhI vijJapti kara dI thI; parantu vIrasevAmandirameM uttarottara kAryakA bhAra itanA bar3hA ki maiM barAbara anavakAzase ghirA rahane lagA aura isaliye bhASyakA saMkalpita kAya jo bahu-parizrama-sAdhya hone ke sAtha-sAtha cittakI sthiratA aura nirAkulatAkI khAsa apekSA rakhatA hai, barAbara TalatA rhaa| use isa taraha anizcita kAlake liye TalatA dekhakara mujhe bar3A khera hotA thA aura isaliye maiMne apanI 65vIM varSagAMThake dina---- ma~gasira sudI ekAdazI vi0 saMvat 1668 ko-yaha dRDha pratijJA kI ki maiM agalI varSagA~Tha taka svAmI samantabhadrake kisI bhI pada-vAkyakA anuvAdAdi kArya pratidina avazya kiyA karU~gAcAhe vaha kitane hI thor3e parimANameM kyoM na ho / aura isa pratijJA ke anusAra usI dina (tA. 26 navambara san 1641 zanivArako ) isa dhamazAstrakA naye sirese anuvAda prArambha kara diyA, jo sAmAnyataH 1 maI san 1642 ko pUrA ho gyaa| isake bAda svayambhU-stotrake anuvAdako liyA gayA aura vaha bhI koI chaha OM dekho, siddhAntazAstrI paM0 gaurIlAla-dvArA anuvAdita aura sampAdita ratnakaraNDazrAvakAcAra / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra mahIne meM pUrA ho gayA / isa taraha pratijJAbaddha hokara maiM eka varSameM do granthoMke anuvAdoMko prastuta karane meM samartha ho sakA / sAtha hI, samantabhadra-bhAratIke sabhI upalabdha granthoMkA eka pUrA zabdakoSa bhI tayyAra karA liyA gayA, jisase anuvAda-kAya meM bar3Imadada milI ! isake pazcAta 'yuktyanuzAsana' ke anuvAdako bhI hAthameM liyA gayA thA aura vaha eka tihAIke karIva ho bhI cukA thA; parantu vaha anuvAda digambara jaina pariSada kAnapurake adhivezanakI bheMTa hogayA-vahA~ baksake sAtha corI calA gayA ! isase cittako bahuta AghAta pahu~cA aura Ageko anuvAdakI pravRtti hI ruka gii| kucha varSa bAda ghadI eka ghaTanAke kAraNa merA dhyAna phirase bhASyakI ora gayA aura yaha khayAla paidA huA ki bar3e paimAnepara nahIM to choTe paimAne para hI sahI, jIvanake isa lakSyako zIghra pUrA karanA cAhiya-isase bahutoMkA hita hogaa| tadanusAra kitane hI padayoMke anuvAda ke sAtha 'vyAkhyA' ko lagA diyA gayA aura zeSa ke sAtha jaldI usa lagA denakA vicAra sthira kiyA / sAtha hI, bhASyake kucha aMzoMkI, namUneke taurapara, mRlake sAtha anakAntapAThakoMke sAmane rakhanA bhI zurU kara diyA, jisase unheM isake svarUpAdikA ThIka paricaya prApta ho sake, va isakI upayogitA evaM vizeSatAkA anubhava kara sakeM aura anubhavI vidvAnoMse truTiyoMkI sUcanA tathA vyAkhyAdike svarUpa-sambandha meM koI sujhAva bhI mila sake, jisake liye unase nivedana kiyA gayA thaa| bhASyake kucha aMza usa samaya anekAntake 7veM varSakI kiraNa 6 se 12 (san 1645) meM prakAzita hue the, jinheM dekhakara bahutase vidvAnoM tathA anya sajjanoMne pasanda kiyA thA aura bhASyake viSayameM apanI utkaNThA vyakta karate hue use jaldI pUrA karake prakAzita karanekI preraNAe~ bhI kI thIM; parantu usake nirmANa aura Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyake nirmANakI kathA prakAzanakA kAma phira kucha paristhitiyoMke vaza-khAsakara purAtana jainavAkyasUcI tathA svayambhUstotrAdikI bhArI vistRta prastAvanAoM aura dUsare mahatvake khojapUrNa z2arUrI lekhoMke likhane evaM granthoMke prakAzanameM pravRtta honeke kAraNa-ruka gayA / san 1652 ke mArca mAsameM nimoniyAkI bImArIse uThakara usa kAmako phirase hAthameM liyA gayA aura anekAntameM 'samantabhadra-vacanAmRta' rUpase usake dUsare aMzoMko denA bhI prArambha kiyA gayA / itane meM hI 13 aprela ko vA prasiddha tAMgA-durghaTanA ghaTI jisane prANoMko hI saMkaTa meM DAla diyA thaa| isa durghaTanAse kAna aura bhI khar3e hogaye aura isaliye asvastha dazAmeM bhI bhASyake tayyAra aMzoMko prakAzameM lAna AdikA kArya yathAzakya jArI rakkhA gayA aura jina kArikAyAMkI vyAkhyA nahIM likhI jA sakI thI unameMse aneka ko mAtra anuvAda ke sAtha hI prakAzita kara diyA gayA-bAdako yathAsamaya tatsambandhI vyAkhyAoMkI pUrti hotI rhii| isa taraha aneka vinna-bAdhAoMko pAra kara yaha bhASya san 1653 ke uttarArddhameM banakara samApta huA hai / aura yoM isake nirmANameM 12 varSa laga gaye-saMkalpake pUrA hone meM to 20 varpase bhI UparakA samaya samajhiye / maiM to ise svAmI samantabhadrake zabdoMmeM 'alaMdhya zakti bhavitavyatA'kA eka vidhAna hI samajhatA hU~ aura sAtha hI yaha bhI samajhatA hU~ ki pichalI bhISaNa tA~gA-durghaTanAse jo merA saMtrANa huA hai vaha aise satsaMkalpoMko pUrA karane ke liye hI huzrA hai| ataH isa grantharatnako vartamAna rUpameM prakAzita dekhakara merI prasannatAkA honA svAbhAvika hai aura isake liye maiM gurudeva svAmI samantabhadrakA bahuta AbhArI hU~ jinake vacanA tathA ArAdhanase mujhe barAbara prakAza, dhairya aura bala milatA rahAhai / vIrasevAmandira, dillI phAlguna kRSNA dvAdazI,saM0 2011 jugalakizora mukhtAra Page #17 -------------------------------------------------------------------------- Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana svAmI samatanbhadra bhAratavarSake mahAn nItizAstrI aura tattvacintaka hue haiN| jaina dArzanikoMmeM to unakA pada ati ucca mAnA gayA hai / unakI zailI sarala, saMkSipta aura AtmAnubhavI manIpI jaisI hai| devAgama yA AptamImAMsA aura yuktyanuzAsana unake dArzanika grantha haiN| kintu jIvana aura AcArake sambandhameM bhI unhoMne apane ratnakaraNDa-zrAvakAcArake rUpameM adbhuta dena dI hai| isa granthameM kevala 150 zloka haiN| mUlarUpameM inakI saMkhyA yadi kama thI to kitanI kama thI isa viSaya para grantha ke vartamAna sampAdaka zrIjugalakizorajI ne vistRta vicAra kiyA hai| unake matase kevala sAta kArikAe~ saMdigdha haiM / sambhava hai bhAtRcetake adhyardhazatakakI zailI para isa granthakI bhI zlokasaMkhyA rahI ho / kintu isa prazna kA antima samAdhAna to prAcIna hastalikhita pratiyoMkA anusaMdhAna karake unake AdhAra para sampAdita prAmANika saMskaraNase hI samyaktayA ho sakegA jisakI ora vidvAna sampAdakane bhI saMketa kiyA hai (pR087)|| samantabhadrake jIvanake vipayameM vizvasanIya tathya bahuta kama jJAta haiN| prAcIna prazastiyoMse jJAta hotA hai ki ve uragapurake rAjAke rAjakumAra the jinhoMne gRhasthAzramIkA jIvana bhI bitAyA thaa| yaha uragapura pANDya dezakI prAcIna rAjadhAnI jAna par3atI hai, jisakA ullekha kAlidAsane bhI kiyA hai ( raghuvaMza, 6356, athoragAkhyasya purasya nAthaM ) / 674 I0 ke gaDvala tAmra zAsanake anusAra uragapura kAverIke dakSiNa taTa para avasthita thA (epi0 I0, 10 / 102 ) / zrI gopAlanane isakI pahacAna trizirApallIke Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna dharmazAstra 16 samIpa uraiyyara se kI hai jo prAcIna colavaMzakI rAjadhAnI thI / kahA jAtA hai ki uragapura meM janma lekara bar3e hone para jaba zAntivarmA (samantabhadrA gRhasthAzramakA nAma ) ko jJAna huA to unhoMne kAMcIpura meM jAkara digambara nagnATaka yatikI dIkSA le lI aura apane siddhAntoM ke pracArake liye dezake kitane hI bhAgoMkI yAtrA kii| AcArya jinasenane samantabhadrakI prazaMsA karate hue unheM kavi, gamaka, vAr3hI aura vAgmI kahA hai| akalaMkane samantabhadrake devAgama pranthakI apanI azatI vivRti meM unheM bhavya dvitIya lokaca kahA hai| sacamuca samantabhadrakA anubhava bar3hA caDhA thA / unhoMne loka-jIvana ke rAjA-raMka, ucca-nIca, sabhI rastoMko A~kha kholakara dekhA thA aura apanI parIkSaNAtmaka buddhi aura vivecanA-zakti se una sabako samyaka darzana, samyak AcAra, aura samyaka jJAnakI kasauTI para kasakara parakhA thA / isIliye vidyAnandasvAmIne yuktyanuzAsanakI apanI TIkA meM unheM 'parIkSekSaNa' ( parIkSA yA kasauTI para kasanA hI hai A~kha jisakI ) kI sArthaka upAdhi pradAna kI / svAmI samantabhadrane apanI vizvalokopakAriNI vANIse na kevala jaina mArgako saba orase kalyANakArI banAnekA prayatna kiyA ( jainaM pa samantabhadramabhavadbhadra samantAnmuhuH ), kintu vizuddha mAnavI dRSTise bhI unhoMne manuSyako naitika dharAtala para pratiSTita karaneke liye buddhivAdI dRSTikoNa apanAyA / unake isa dRSTikoNa meM mAnavamAtrako ruci ho sakatI hai / samantabhadrakI dRSTi meM manakI sAdhanA, hRdayakA parivartana saccI sAdhanA hai, bAhya AcAra to ADambaroMse bhare hue bhI ho sakate haiM / unakI garjanA hai ki mohI munisa nirmohI gRhastha zreSTha hai ( kArikA 33 ) / kisI ne cAhe caNDAla yoni meM bhI zarIra dhAraNa kiyA ho, kintu yadi usameM samyagdarzanakA udaya hogayA hai, to devatA aise vyakti - Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana ko deva-samAna hI mAnate haiM / aisA vyakti bhasmase Dhake hue kintu antarameM dahakate hue aMgArekI taraha hotA hai- . samyagdarzana-sampannamapi mAtaMgadehajam / devA devaM vidurbhasmagUDhAM'gArAntaraujasam // zlo028 'dharma zvAnake sadRza nIce par3A manuSya bhI deva ho jAtA hai aura pArase deva bhI zvAna bana jAtA hai / ' (zloka 28) ye kitane udAtta, nirbhaya aura AzAmaya zabda haiM jo dharmake mahAna Andolana aura parivartana ke samaya hI vizva-lokopakArI mahAtmAoMke kaNThoMse nirgata hote haiM ? 'dharma hI vaha merudaNDa hai jisake prabhAvase mAmUlI zarIra rakhane vAle prANIkI zakti bhI kucha vilakSaNa ho jAtI hai' ( kApi nAma bhavedanyA sampad dharmAccharIriNAm / zloka 26) / yadi lokameM A~kha kholakara dekhA jAya to loga bhinna bhinna tarahake mohajAla aura ajJAnakI bAtoM meM phaMse hue mileNge| koI nadI aura samudrake snAnako saba kucha mAne baiThA hai,koI miTTI aura pattharake stUpAkAra Dhera banavAkara dhamakI itizrI samajhatA hai, koI pahAr3ase kUdakara prANAnta kara lene yA agnimeM zarIrako jalA denese hI kalyANa mAna baiThe haiMye saba mUrkhatAse bharI bAteM haiM jinheM lokamUDhatA kahA jA sakatA hai (zlo0 22 ) / kucha loga rAga-dveSakI kIcar3ameM lipaTe hue haiM para varadAna pAnekI icchAse devatAoMke Age nAka ragar3ate rahate haiM--ce devamUDha haiM ( zlo0 23) / kucha taraha tarahake sAdhu saMnyAsI pAkhaMDiyoMke hI phandoMmeM pha~se haiM ( zlo0 24) / inake uddhArakA eka hI mArga hai-saccI dRSTi, saccA jJAna aura saccA AcAra / yahI pakkA dharma hai jisakA upadeza dharmezvara loga kara gae haiMsadRSTi-jJAna-vRttAni dharma dharmezvarA viduH / zlo0 3 / the ghoint Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna dharmasAstra dharma kalpita DhakosaloMkA nAma nahIM hai| dharma to jIvana ke sunizcita niyamoMkI saMjJA hai jinheM jaina paribhASA meM sAmAyika kahate haiM / yadi gRhasthAzrama meM rahanevAlA gRhI vyakti bhI sAmAyika niyamoMkA sacAI se pAlana karatA hai to vaha bhI vastrakhaMDa utAra pheMkanevAle munike samAna hI yatibhAvako prApta ho jAtA hai ( zlo0 102 ) / bAta phira vahIM A jAtI hai jahA~ saMsArake sabhI jJAnI aura tapaHsthita mahAtmAoMne use TikAyA hai-- hiMsA, anRta, corI, maithuna aura parigraha, ye pAMca pApakI panAliyA~ haiM / inase chuTakArA pAnA hI cAritra hai ' ( zlo0 46 ) / 18 svAmI samantabhadra ke ye anubhava mAnavamAtrake liye upakArI haiN| unakA nijI cAritra hI unake anubhavakI vANI thI / unhoMne jIvanako jaisA samajhA vaisA kahA / apane antarake mailako kATanA hI yahA~ sabase bar3I siddhi hai / jaba manuSya isa bhavake mailako kATa DAlatA hai to vaha aise nikhara jAtA hai jaise kiTTa aura kalauM sake kaTa jAnese ghariyA meM par3A huA sonA nikhara jAtA hai ( zlo0 134 ) / anta meM ve gosAI tulasIdAsajIkI taraha pukAra uThate haiM - strI jaise patikI icchAse usake pAsa jAtI haiM, aise hI jIvana ke ina arthokI siddhi mujhe mile; kAminI jaise kAmIke pAsa jAtI hai aise hI adhyAtma kI sthiti ( sukhabhUmi ) mujhe sukha denevAlI ho / ' ( zlo0 146 - 50 ) / manovijJAnakI dRSTise bhI yaha satya hai ki jaba taka adhyAtmakI aura manuSyakI usI prakAra sahaja pravRtti nahIM hotI jaisI kAmasukhakI ora, taba taka dharma-sAdhanA meM usakI nizcala sthiti nahIM ho paatii| kAzI vizvavidyAlaya 28-2-1655 vAsudevazaraNa agravAla Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PREFACE Most of our ancient authors of emninence have hardly cared to leave for postcrity any autobiographical details. Possibly they cared more for the continuity and elucidation of great ideas through their works than to their perpetuating personal cletails. Samantabhadra-Svami or -Deva is no exception to this gencral rule. But a thoughtsul study of his works enables us to portray before our mind's eye the outstanding personality of Samantabhadra. Here is a great leader of religion and thought, full of zeal and carnestness. He is an acute logician and a dispassionate philosopher. His studies are deep, and his expressions precise and pregnant with significance. He is a master of Sanskrit language which he handles quite effectively and according to the need of the subject-matter. He is an ardent devotee and a learned logician; that is why he pours out beautiful hymns which are at oncc inonuments of philosophical learning and thought. His Stutis are obviously profound expositions of Syadvada and other principles of Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra Jainism. Thus Samantabhadra is an ardent religious leader, a poet, a logician and a bencfactor of the suffering humanity. Samantabhadra's works are few in number and short in extent, but they possess such powerful seeds that not only they could attract great authors like Akalanka and Vidyananda but also grew in their hands into mighty banyan trees which are the veritable wealth and strength of Indian Nyaya literature. Among the available works of Samantabhadra, the Aptamimansa (or Devagama-stotra), Yuktyanu-sasana, Svayambhu-stotra and Stutividya are hymnal in character, but the first two are cffective treatises on logic and dialectics. This mode of embodying a logical trcatise apparently in a devotional hymn was first experimented by Samantabhadra and therefore he is rightly called the First Stutikara by Malayagiri, This experiment proved so successful that it was further adopted by authors like Siddhasena and Hemachandra on a more extensive and purposeful scale. The logical Stutis of Samantabhadra are so effective and pregnant with meaning that grcat authors like Akalanka, Vidyananda and Yasovijaya went on elaborating their expositions Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Preface 21 on them, mceting and refuting contemporary philosophical tenets with a view to substantiate the stand of Samantabhadra, The Svayambhustotra and Stutividya arc fine pieces of elegant Sanskrit poetry but not without logical and rhetorical flashes. If these hymnal works of Samantabhadra establish the outstanding character of Jaina Divinity, his Ratnakarandaka is a systematic exposition of the duties of a pious layman. According to Samantabhadra Jainism is not only a metaphysically sound system but also a practical way of living as well, and his works fully testify to this. The Ratnakarandaka-Sravakachara, as it is popularly known, or the Samichina-Dharmasastra, as Pt. Jugalkishoreji aptly calls it, is really a Casket of Gems. The title is significant, because the work is a systematic exposition of three gems, namely, Right Faith, Right Knowledge and Right Conduct which constitute the path of liberation, and secondly because it is a collection of gems of didactic verses in chastc Sanskrit. Its contents are clear-cut and systematic; the way of presentation is neat and wellarranged; the style is clear and lucid; the Sanskrit language is handlcd inost precisely and Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 samIcIna-dharmazAstra effectively; and above all the aim of theauthor is to guide carnestly the suffering humanity on the path of virtuc. This work is a solid basis on which are founded bigger Sravakacharas composed by many subsequent authors like Amrtachandra, Amitagati and Asadhara. No other text is more popular than the Ratnakarandaka in the Jaina Community. Not only Jainas but even non-Jainas have benefited themselves by the pious way of life presented therein. One cannot imagine a Jain temple, library or family without a number of Mss. or copies of this work. Its language is so lucid and clear that in the palmy days of Sanskrit no elaborate commentaries were needed on it. It is rather lately that Prabhachandra (c. 13th century A.D. ) wrote a modest Sanskrit commentary on it; there is an anonymous rendering of it in Tamil; and Ayatavarman wrote a Kannada Ratnakarandaka. Many commentaries in Modern Indain Languages, old and new, are found on this work, but the most popular is Pt. Sadasukhaji's Hindi Commentary, which has gone a long way to shape the pious life of many generations of Jainas, both in the North and in the South. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Preface 23 The very popularity of this work has led to the inflation of its text. Many Mss. contain a larger number of verses. Pt. Jugalkishorcji has made an admirablc and pioneer effort to scrutinise these additional verses. Still it is a major problem. It is necessary that all the available Mss. of 'hc Ratnakarandaka should be duly collated and then critical and objective standards should be applied to prove their authenticity: and thus alone onc can hope to come nearer the text of Samantabhadra. Samantabhadra is undoubtedly one of the great authors of our land; and that is why his works attracted able medieval authors like Akalanka and Vidyananda and post-medieval writers like Yasovijaya and Sadasukha. It is a great asset to scholarship that Pt. Jugalkishore has proved himself the most carnest devotee of Samantabhadra and a critical student of his works. His rigorous methods, legal acumen, depth of learning and steadfast devotion are fully seen in his intensive and extensive study of Samntabhadra's works. His editions of Stutividya (Sarsawa 1950), Svayambhu-stotra and Yuktyanusasana (Ibidcm 1951) are model cditions rich with learned expositions. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra Pandit Jugalkishoreji's present edition of the Ratnakarandaka is a crown of his long and sustained studies of Samantabhadra's works. Some thirty years back he wrote his learned dissertation on Samantabhadra as an Introduction to the edition of the Ratnakarandaka published in the Manikchandra D.Jain Granthamala. It is a model study which has become a source of inspiration and references to many scholars. He has retouched some of its parts here. And what is of special value and importance here is his Hindi Vyakhya. Not only it gives a precise and literal Hindi rendering of the text but it also presents critical discussions on Jainological topics taking into account similar contexts in the works of Samantabhadra and those of his predecessors and successors. This Hindi Vyakhya bears a worthy kinship with the work of which it is an exposition; and it really enriches not only Hindi language but also the field of didactic thought of the Jaina pattern. Pt. Jugalkishoreji's Vyakhya has further heightened the testamentary value of the Ratnakarandaka, and it deserves to be carefully studied both by critical scholars and pious devotees. Delhi. 5-4-1955 A. N. Upadhye Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 jAvanA grantha-paricaya svAmi- samantabhadrAcArya-praNIta isa samIcIna dharmazAstrameM zrAvakoMko lakSya karake usa dharmakA upadeza diyA gayA hai jo karmoMkA nAzaka hai aura saMsArI jIvoMko saMsArake duHkhoMse nikAlakara uttama sukhoM meM dhAraNa karanevAlA athavA sthApita karanevAlA hai / vaha dharma samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrasvarUpa hai aura isI kramase ArAdhanIya hai / darzanAdikakI jo sthiti isake pratikUla hai - samyakarUpa na hokara mithyArUpako liye hue hai - vahI maM hai aura vahI saMsAra - paribhramaraNakA kAraNa hai, aisA AcAryamahodayane pratipAdana kiyA hai / isa zAstrameM dharma ke ukta ( samyagdarzanAdi ) tInoM aMgoMkAratnatrayakA - hI yatkiMcit vistAra ke sAtha varNana hai aura use sAta adhyayanoMmeM vibhAjita kiyA hai / pratyeka adhyayanameM jo kucha varNana hai usakA saMkSipta sAra isa prakAra hai prathama adhyayanameM satyArtha Apta Agama aura tapobhUt (guru) ke trimUDhatArahita tathA aSTamadaddIna aura aSTAMgasahita zraddhAnako 'samyagdarzana' batalAyA hai; zrapta - zrAgama-tapasvIke lakSaNa, loka -deva- pAkhaMDimUDhatAoMkA svarUpa, jJAnAdi zraSTamadoMke nAma aura ni:zaMkitAdi aSTa aMgoMke mahatvapUrNa lakSaNa diye haiN| sAtha hI vaha dikhalAyA hai ki rAgake vinA Apta bhagavAnake hitopadeza Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra kaise bana sakatA hai, aMgahIna samyagdarzana janmasaMtatiko nAza karaneke liye kaise samartha nahIM hotA aura jJAnAdise kucha hIna dUsare dharmAtmAoMkA anAdara karanese dharmakA hI anAdara kyoMkara hotA hai| isake sivAya, samyagdarzanakI mahimAkA vistArake sAtha varNana diyA hai aura usameM nimnalikhita vizeSatAoMkA bhI ullekha kiyA hai (1) samyagdarzanayukta cAMDAlako bhI 'deva' samajhanA caahiye| (2) zuddha samyagdRSTi jIva bhaya, AzA, sneha tathA lobhase kudevoM, kuzAstroM aura kuliMgiyoM ( kuguruoM) ko praNAma tathA vinaya nahIM krte| (3) jJAna aura cAritrakI apekSA samyagdarzana mukhyatayA upAsanIya hai, vaha mokSamArgameM khevaTiyAke sadRza hai aura usake vinA jJAna tathA cAritrakI utpatti, sthiti, vRddhi aura phalodaya usI taraha nahIM ho pAte jisa taraha bIjake abhAvameM vRkSakI utpatti Adi / (4) nirmohI ( samyagdRSTi ) gRhastha mokSamArgI hai parantu mohI ( mithyAdRSTi ) muni mokSamArgI nahIM; aura isaliye mohI munise nirmohI gRhastha zreSTha hai / (5) samyagdarzanase zuddha hue jIva, avratI hone para bhI, nAraka, tiryaca, napuMsaka aura strI-paryAyako dhAraNa nahIM karate, na duSkuloMmeM janma lete haiM, na vikRtAMga tathA alpAyu hote haiM aura na daridrIpaneko hI pAte haiN| dvitIya adhyayanameM samyagjJAnakA lakSaNa dekara usake viSayabhUta prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyogakA sAmAnya svarUpa diyA hai| tIsare adhyayanameM samyakacAritrake dhAraNa karanekI pAtratA aura AvazyakatAkA varNana karate hue use hiMsA, asatya, corI, maithuna Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sevA aura parigraharUpa pApapraNAlikAoMse viratirUpa batalAyA hai| sAtha hI, cAritrake 'sakala' aura 'vikala' aise do bheda karake aura yaha jatalAkara ki sakalacAritra sarvasaMgavirata muniyoMke hotA hai aura vikalacAritra parigrahasahita gRhasthoMke, gRhasthoMke yogya vikalacAritrake bAraha bheda kiye haiM, jinameM pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata trAAra cAra zikSAvrata zAmila haiN| isake bAda hiMsA, asatya, cArI, kAmasevA aura parigraharUpa pA~ca pApoMke sthUlarUpa se tyAgako praNuvrata' batalAyA hai aura ahiMsAdi pA~coM aNuvratAkA svarUpa unake pA~ca-pA~ca atIcAroM sahita diyA hai| sAtha hI yaha pratipAdana kiyA hai ki madya, mAMsa aura madhuke tyAgasahita ye paMcaaguvrata gRhasthoM ke 'aSTa mUlaguNa' kahalAte haiN| cauthe adhyayanameM digbata, anarthadaNDavrata aura bhogopabhogaparimANa nAmase tIna guNavratoMkA unake pA~ca-pA~ca aticAroMsahita kathana hai; pApopadeza, hiMsAdAna, apadhyAna, duH zruti aura pramAdacaryA aise anathadaMDake pA~ca bhedoMkA varNana hai aura bhogopabhogakI vyAkhyAka sAtha usameM kucha vizepa tyAgakA vidhAna, vratakA lakSaNa aura yamaniyamakA svarUpa bhI diyA hai| pA~caveM adhyayana meM dezAvakAzika, sAmAyika, proSadhopavAsa aura vaiyyAvRtya nAmake cAra zikSAvratoMkA, unake pA~ca-pA~ca atIcAroMsahita, varNana hai / sAmAyika aura proSadhopavAsake kathanameM kucha vizeSa katavyoMkA bhI ullekha kiyA hai aura sAmAyikake samaya gRhasthako 'celopasRSTa muni' kI upamA dI hai| vaiyyAvRtyameM saMyamiyoMko dAna dene aura devAdhidevakI pUjA karanekA bhI vidhAna kiyA hai aura usa dAnake AhAra, auSadha, upakaraNa, AvAsa aise cAra bheda kiye haiN| chaThe adhyayanameM anuSThAnAvasthAke nirdezasahita, sallekhanA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra (samAdhimaraNa ) kA svarUpa aura usakI AvazyakatAkA pratipAdana karate hue, saMkSepameM samAdhimaraNakI vidhikA ullekha kiyA hai aura sallekhanAke pA~ca atIcAra bhI diye haiN| antameM saddharmake phalakA kIrtana karate aura use niHzreyasa tathA abhyudaya sukharUpa batalAte hue, niHzreyasa tathA abhyudaya sukhake svarUpakA kucha digdarzana bhI karAyA gayA hai| sAtaveM adhyayanameM zrAvakake una gyAraha padoMkA svarUpa diyA gayA hai jinheM 'pratimA' bhI kahate haiM aura jinameM uttarottara pratimAoMke guNa pUrvapUrvakI pratimAoMke saMpUrNa guNoMko liye hue hote haiM aura isa taraha para kramazaH vivRddha hokara rahate haiN| ina pratimAoMmeM chaThI pratimA 'rAtribhojanatyAga' batalAI gaI hai| __ isa taraha isa zAstrameM zrAvakoMke anuSThAnayogya dharmakA jo varNana diyA hai vaha bar3A hI hRdayagrAhI, samIcIna, mukhamUlaka aura prAmANika hai / aura isaliye pratyeka gRhasthako, cAhe vaha puruSa ho yA strI, avazya hI isa graMthakA bhale prakAra adhyayana aura manana karanA cAhiye / isake anukUla AcaraNa niHsandeha kalyANakA kartA hai aura AtmAko bahuta kucha unnata tathA svAdhIna banAne meM samartha hai / granthakI bhASA bhI bar3I hI madhura, prauDha aura arthagauravako liye hue hai / sacamuca hI yaha grantha dharmagranthoMkA eka choTAsA piTArA hai aura isaliye isakA 'ratnakaraNDa' yA 'ratnakaraMDaka' nAma bhI bahuta hI sArthaka jAna par3atA hai / samIcIna dharmakI dezanAko liye hue honese isakA pramukha nAma 'samIcInadharmazAstra' hai| yadyapi, TIkAkAra aura vAdirAja jaise AcAryoMne 'karaNDaka' zabdake prayogoM dvArA isa granthako eka choTAsA piTArA batalAyA hai to bhI zrAvakAcAra-viSayakA dUsarA koI bhI grantha abhI taka Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA aisA nahIM milA jo isase adhika bar3A aura sAtha hI adhika prAcIna ho / prakRta-viSayakA alaga aura svatantra grantha to zAyada isase pahalekA koI bhI upalabdha nahIM hai / puruSArthasiddhyupAya, cAritrasAra, somadeva-upAsakAdhyayana, amitagati-upAsakAcAra, vasunandizrAvakAcAra, sAgAradharmAmRta, aura lATIsaMhitA zrAdika jo prasiddha grantha haiM ve saba isake bAdake hI bane hue haiN| aura isaliye, upalabdha jainasAhityameM, yadi isa graMthako 'prathama zrAvakAcAra' kA nAma diyA jAya to zAyada kucha bhI anucita na hogA / choTA hone para bhI isameM zrAvakoMke liye jina sallakSaNAnvita dharmaratnoMkA saMgraha kiyA gayA hai ve avazya hI bahumUlya haiN| aura isaliye yaha graMtha AkArameM choTA honepara bhI mUlyameM bar3A hai, aisA kahane meM jarA bhI saMkoca nahIM hotA / TIkAkAra prabhAcaMdrana hame 'aAkhila sAgAramArga (gRhasthadharma) ko prakAzita karanevAlA nirmala 'sUrya' likhA hai aura zrIvAdirAjasUrine 'akSayyasukhAvaha vizeSagaka sAtha isakA smaraNa kiyA hai| zrIkundakundAcArya ke 'cAritrapAhuDa' meM zrAvakoMke saMyamAcaraNako pratipAdana karanevAlI kula pA~ca gAthAe~ haiM jinameM 11 pratimAoM tathA 12 vratoMke nAmamAtra diye haiM --unakA svarUpAdika kucha nahIM diyA aura na bratoMke atIcAroMkA hI ullekha kiyA hai / umAsvAti mahArAjake tattvArthamUtrameM vratoMke atIcAra jarUra diye haiM parantu digvatAdikake lakSaNoMkA tathA anarthadaMDake bhedAdikA usameM abhAva hai aura ahiMsAvatAdike jo lakSarapa diye haiM ve svAsa zrAvakoMko lakSya karake nahIM likhe gye| sallekhanAkA svarUpa aura vidhi-vidhAnAdika bhI usameM nahIM hai / gyAraha pratimAoMke kathana tathA aura bhI kitanI hI bAtoMke ullekhase vaha rahita hai, aura isa taraha usameM bhI zrAvakAcArakA bahuta hI saMkSipta varNana hai / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-zarmazAstra granthapara sandeha kucha logoMkA khayAla hai ki yaha graMtha una svAmI samantabhadrA. cAryakA banAyA huA nahIM hai jo ki jaina samAjameM eka bahuta bar3e prasiddha vidvAna hogaye haiM aura jinhoMne 'devAgama' (AptamImAMsA) jaise advitIya aura apUrva tarka-pUrNa tAttvika graMthoMkI racanA kI hai; balki 'samaMtabhadra' nAmake athavA samantabhadrake nAmase kisI dUsare hI vidvAnakA banAyA huA hai,aura isa liye adhika prAcIna bhI nahIM hai / parantu unake isa khayAla athavA saMdehakA kyA kAraNa hai aura kisa AdhAra para vaha sthita hai, isakA koI spaSTapramANa abhItaka unakI orase upasthita nahIM huA. mAtra kucha kalpanAe~ kI gaI haiM jinakA pahale yathA samaya nirasana kiyA jA cukA hai / phira bhI isa vyarthake saMdehako dUra karane, usakI saMbhAvanAko miTA dene aura bhaviSyameM unakI saMtatiko Age na calane deneke liye yahA~ para kucha pramANoMkA ullekha kara denA ucita jAna par3atA hai aura nIce usIkA yatkiMcit prayatna kiyA jAtA hai (1) aitihAsika paryAlocana karanese itanA z2arUra mAlUma hotA hai ki 'samantabhadra' nAmake do cAra vidvAn aura bhI hue haiM; paraMtu unameM aisA eka bhI nahIM thA jo 'svAmI' padase vibhUSita athavA isa vizeSaNase vizeSita ho; balki eka to laghusamaMtabhadrake nAmase abhihita haiM, jinhoMne aSTasahasrI para 'vipama-padatAtparyaTIkA' nAmaka eka vRtti (TippaNI) likhI hai| ye vidvAna svayaM bhI apane ko 'laghusamaMtabhadra' prakaTa karate haiN| yathA devaM svAminamamalaM vidyAnaMdaM praNamya nijabhaktyA / vivRNomyaSTasahasrIviSamapadaM laghusamaMtabhadro'ham // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA A N .. .. . dUsare 'cika samantabhadra' kahalAte haiN| zrArAke jainasiddhAntabhavanakI sUcImeM 'cikkasamaMtabhadrastotra' nAmase jisa pustakakA ullekha hai vaha inhIMkI banAI huI kahI jAtI hai aura usako nikalavAkara dekhanese mAlUma huA ki vaha vahI stuti hai jo 'jainasiddhAntabhAskara' prathama bhAgakI 4thI kiraNameM 'eka aitihAsika stuti ke nAma se prakAzita huI hai aura jisake antima padyameM usake racayitAkA nAma mAghanavivratI' diyA hai isase cikkasamaMtabhadra ukta mAghanaMdIkA hI nAmAntara jAna par3atA hai| karNATaka dezake eka kanar3I vidvAnasa bhI mujhe aisA hI mAlUma huA hai| vaNI namisAgarajIne bhI apane eka patrameM sUcita kiyA hai ki "ina mAghanaMdIke liye 'cikka mamantabhadra' yA laghu samantabhadra' yaha nAma idhara ( dakSiNameM ) rUDha hai| 'cika' zabda kA artha bhI laghu yA choTekA hai|'' Azcarya nahIM. jo ukta ladhu samaMtabhadra aura yaha cika samaMtabhadra donoM eka hI vyakti hoM,aura mAghanaMdi-vratI bhI kahalAte ho / mAghanaMdi-vratI nAmaka eka vidvAna amarakIrti' AcAryaka ziSya hue hai, aura ukta aitihAsika stutike Adi-antake donoM padyoMmeM 'amara' zabda kA khAsa taura se prayoga pAyA jAtA hai| isase aisA mAlUma hotA hai ki saMbhavataH ye hI mAghanadi-vratI amarakIrti AcAryake ziSya the aura unhoMne 'amara' zabdake prayoga-dvArA, ukta stutimeM, apane gurukA nAma-smaraNa bhI kiyA hai| yadi yaha ThIka ho to ina mAghanaMdi-vratI athavA cikka samantabhadrako vikramakI caudahavIM zatAbdIkA vidvAna samajhanA cAhiye; kyoMki mAghanaMdi-vratIke ziSya aura amarakItike praziSya bhogarAjane zaka saMvata 1277 (vi0saM0 1402) meM zAMtinAtha jinezvarakI eka mUrtiko jo Ajakala rAyadurga tAlluke ke daphtarameM maujUda hai-pratiSThita karAyA thA, jaisA ki ukta mUrtike lekha parase prakaTa hai / * dekho, 'sAutha iMDiyana jainijma' bhAga dUsarA, pRSTha 57 / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra _tIsare gerusoppe ke samantabhadra the, jinakA ullekha tAllukA koppa ji0 karake eDehalli jainavasatise mile hue cAra tAmra zAsanoMmeM pAyA jAtA hai / ina tAmrazAsanoMmeM Apako 'geru soppe-samantabhadra-deva' likhA hai| pahalA tAmrazAsana Apake hI samayakA-zaka saM01355 kA-likhA huA hai aura zeSa Apake praziSya, athavA Apake ziSya guNabhadrake ziSya.vIrasenake samayAdikase sambandha rakhate hai / cauthe abhinava samantabhadra'ke nAmase nAmAMkita the| ina abhinava samantabhadra munike upadezase yojana-zreSThike banavAye hue nemIzvara caityAlayake sAmane kAMsIkA eka mAnastaMbha sthApita huAthA,jisakA ullekha zimogA jilAntargata sAgara tallukeke zilAlekha naM0 55 meM milatA hai / yaha zilAlekha tulu, koMkaNa Adi dezoMke rAjA devarAyake samayakA hai aura isalie mi levima rAisa sAhabane ise I. san 1560 ke karIbakA batalAyA hai| isase abhinava samaMtabhadra kisa samayake vidvAna the yaha sahajahImeM mAlUma ho jAtA hai| pA~caveM eka samantabhadra bhaTTAraka the, jinheM jainasiddhAntabhAskaradvArA prakAzita senagaNakI paTTAvalImeM, 'abhinava somasena' X dakSiNa bhAratakA yaha eka khAsa sthAna hai jise kSemapura bhI kahate haiM aura jisakA vizeSa varNana sAgara tAlluke ke 55 veM milA lekhameM pAyA jAtA hai / prasiddha 'gerusoppe-prapAta' Water fall ) bhI isI sthAnake nAmase nAmAMkita hai| dekho E. C., VIII kI bhuumikaa| ___ * dekho, san 1901 meM mudrita huI, 'epigrephiyA karNATikA ( Epigraphia Carnatica ) kI jilda chaThImeM, koppa tAllukeke lekha naM0 21 22, 23, 24 / + pahale 21 naMbarake tAmrazAsanameM 'gerusoppeya' aisA pATha diyA hai| * dekho, 'epigrephiyA karNATikA', jilda AThavIM / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhaTTArakake paTTaziSya 'jinasena' bhaTTArakake paTTa para pratiSThita honevAle likhA hai / sAtha hI, yaha bhI sUcita kiyA hai ki ye abhinava somasena guNabhadrabhaTTArakake paTTaziSya the| guNabhadra bhaTTArakake paTTaziSya somasenabhaTTArakakA banAyA huA 'dharmarasika' nAmakA eka traivarNikAcAra (trivarNAcAra ) grantha sarvatra prasiddha hai-vaha mudrita bhI ho cukA hai aura isaliye ye samantabhadra bhaTTAraka unhIM somasana parakake prapaTTaziSya the jinhoMne ukta trivarNAcArakI racanA kI hai. aisA kahane meM kucha bhI saMkoca nahIM hotaa| somasenakA yaha trivarNAcAra vikrama saMvat 1667 meM banakara samApta huA hai| ataH ina samaMtabhadra bhaTTArakako vikramakI satarahavIM zatAbdIke antima bhAgakA vidvAna samajhanA cAhiye / chaTa gRhastha samantabhadra' the jinakA mamaya vikramI prAyaH 17vIM zatAbdI pAyA jAtA hai| ve una gRhasthAcAya nemicandrake bhatIja the jinhoMne pratiSThAtilaka' nAmake eka granthakI racanA kI hai aura jisa 'nAmacaMdrasaMhitA' athavA 'micaMdra-pratiSThApATha' bhI kahate hai aura jisakA paricaya aprela sana 1616 ke janahitapImeM diyA jA cukA hai / isa granthameM samaMtabhadra ko sAhityarasakA premI sUcita kiyA hai aura yaha batalAyA hai ki ye bhI una logoMmeM zAmila the jinhoMne ukta granthaka racanekI namicaMdrase prArthanA kI thii| saMbhava hai ki 'pUjAvidhi' nAmakA grantha jo 'digambarajainagranthakartA aura unake grantha' nAmakI sUcImeM darja hai vaha inhIMkA banAyA huA ho| (2) ratnakaraMDake praNetA AcArya samantabhadraka nAmake sAtha 'laghu, 'cikka,' 'gerusoppe,' 'abhinava' yA 'bhaTTAraka' zabda lagA huA nahIM hai aura na granthameM unakA dUsarA nAma kahIM 'mAghanaMdI' hI sUcita kiyA gayA hai; balki granthakI saMpUrNa saMdhiyoMmeM-TIkAmeM bhI unake nAmake sAtha 'svAmI' zabda lagA huA hai aura Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 samIcIna dharmazAstra yaha vaha pada hai jisase 'devAgama' ke kartA mahodaya khAsa taurase vibhUSita the aura jo unakI mahatI pratiSThA tathA asAdhAraNa mahattAkA dyotaka hai / bar3e-bar3e AcAryoM tathA vidvAnoMne unheM prAyaH isI (svAmI) vizeSaraNa ke sAtha smaraNa kiyA hai aura yaha vizepaNa bhagavAna samantabhadra ke sAtha itanA rUDha jAna par3atA hai ki unake nAmakA prAya: eka aMga ho gayA hai| isIse kitane hI bar3ebar3e vidvAnoM tathA AcAryoMne, aneka sthAnoMpara nAma na dekara, kevala 'svAmI' padake prayoga dvArA hI unakA nAmollekha kiyA hai| aura isase yaha bAta sahaja hI samajha meM A sakatI hai ki 'svAmI' rUpase AcArya mahodayakI kitanI adhika prasiddhi thI / aisI hAlata meM yaha graMtha laghusamaMtabhadrAdikA banAyA huA na hokara unhIM samantabhadra svAmIkA banAyA huA pratIta hotA hai jo 'devAgama' nAmaka AptamImAsAgraMtha ke kartA the (3) 'rAjAvalikathe' nAmaka kanar3I graMtha meM bhI, svAmI samantabhadrakI kathA dete hue, unheM 'ratnakaraNDa' Adi granthoMkA kartA likhA hai / yathA " bhAvitIrthakara apya samantabhadrasvAmigalu punaddIMkSegANDu tapassAmarthyAdi caturaGgala cAraNAtvamaM paDedu ratnakaraNDakAdijinAgamapurANamaM palli svAdvAdavAdigala Agi samAdhiy oDedaru / " f dekho - vAdirAjakRta pArzvanAthacaritakA 'svAminazcaritaM tasya' ityAdi padya naM0 17 paM0 prAzAdharakRta sAgAradharmAmRta aura anagAradharmAmRtakI TIkAoMke 'svAmyuktASTamUlaguraNapakSe, itisvAmimatena darzaniko bhavet, svAmimatenatvime ( praticArA: ), atrAha svAmI yathA, ca svAmisUktAni ityAdi pada; nyAyadIpikAkA 'tadukta N svAmibhireva' isa vAkya ke sAtha dezagamakI do kArikAoMkA avataraNa aura zrIvidyAnaMdAcAryakRta praSTasahastrI Adi granthoMke kitane hI padya tathA vAkya / tathA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ( 4 ) vikramakI 13 vIM zatAbdIke vidvAna paM0 AzAdharajIne anagAradharmAmRta aura sAgaradharmAmRtakI svopajJaTIkA ( bhavyakumudacaMdrikA) meM svAmI samantabhadrake pUre athavA saMkSipta (svAmI) nAmake sAtha ratnakaraMDake kitane hI padyoMkA-arthAt una padoMkA jo isa grantha ke prathama adhyayanameM naM 5, 22, 23, 24, 30 para; tRtIya adhyayanamaM naM0 16, 20, 44 para; chaThe adhyayanameM naM07 para zrI. . veM adhyayanameM naM0 2, 6 para darja haiM-ullekha kiyA hai / aura kucha padyAMko-jo prathama adhyayanameM naM0 14, 21, 22, 41 para pAye jAte haiM---binA nAmake bhI uddhata kiyA hai| ina saba padyoMkA ullekha unhoMne pramAgarUpase--apane viSayako puSTa karane ke artha athavA svAmI samantabhadrakA matavizeSa pradarzita karane ke liye hI kiyA hai / anagAradharmAmRtake 16veM padyakI TIkA meM, aApakA nirNaya karate hue, Apane 'AptAnotsannadoSeNa' ityAdi padA naM 5 ko AgamakA vacana likhA hai aura usa AgamakA kartA mvAmisamantabhadrako batalAyA hai / yathA___"vadyate nizcIyate / koso ? sa aaptottmH| ...kasmAt ? AgamAt- "AptenolsannadoSeNa sarvajJenAgamezinA / bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhavat // " ityAdikAn / kiM viziSTAt ? ziSTAnuziSTAt / ziSTA AptopadezasaMpAditazikSAvizeSAH svAmisamantabhadrAdayaH tairanuziSTAdguruparvakrameNopadiSTAt / ' isa ullekhase yaha bAta bhI spaSTa hai ki vidvadvara AzAdharajI ne ratnakaraMDaka nAmake upAsakAdhyayanako 'AgamagraMtha' pratipAdana kiyA hai| ___ eka sthAna para Apane mUDhatAoMkA nirNaya karate hue, 'kathamanyathedaM svAmisUktamupadyeta' isa vAkyake sAtha ratnakaraMDakA 'bhayAzAsnehalobhAcca' ityAdi padya naM0 30 uddhata kiyA hai aura usake bAda yaha natIjA nikAlA hai ki isa svAmisUktake anusAra Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAkha hI Thakkura (amRtacaMdrAcArya ) ne bhI 'loke zAstrAmAse' ityAdi padyakI (jo ki puruSArthasiddhyupAyakA 26 veM naMbarakA padya hai) ghoSaNA kI hai| yathA-- " etadanusAraNava Thakkuro'pIdamapAThIta ---- loke zAstrAbhAsa samayAbhAsa ca devatAbhAsa / / nityamapi tattvaracinA kartavyamamUDhadRSTitvam // " isa ullakhasa yaha pAyA jAtA hai ki puruSArthasiddhayupAya jaise mAnanIya granthameM bhI ratnakaraMDakA AdhAra liyA gayA hai aura isaliye yaha grantha usameM bhI adhika prAcIna tathA mAnanIya hai| (5) zrIpadmaprabhamaladhAridevane, niyamasArakI TIkAma, 'tathA cokta zrIsamaMtabhadrasvAmibhiH' 'ukta cApAsakAdhyayana' ina vAkyoMke sAtha ratnakaraMDake 'anyUnamanatirikta' aura 'AlocyasabamenaH' nAma ke do padya uddhRta kiye haiM, jo kramazaH dvitIya adhyayanameM naM. 1 aura chaThe adhyayanameM naM0 4 para darja haiN| padmaprabhamaladhAridevakA astitva-samaya vikramakI 12 vIM zatAbdIke lagabhaga pAyA jAtA hai / isase yaha grantha Ajase AThasau varSa pahale bhI svAmimamantabhadrakA banAyA huA mAnA jAtA thA, yaha bAta spaSTa hai| (6) vikramakI 11 vIM zatAbdI (pUrvArddha) ke vidvAn zrIcAmuNDarAyane 'cAritracAra' meM ratnakaraMDakA 'samyagdarzanazuddhAH' ityAdi padya naM0 35 uddhRta kiyA hai| itanA hI nahIM balki kitane hI sthAnoMpara isa granthake lakSaNAdikoMko uttama samajhakara unheM zabdAnusaraNasahita apane granthakA eka aMga bhI banAyA hai, jisake do namUne isa prakAra haiM samyagdarzanazuddhaH saMsArazarIrabhoganirviNNAH / paMcagurucaraNazaraNA dazanikastattvapathagRhyaH // -ratnakaraMDa Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 'darzanikaH saMsArazarIrabhoganirviNNaH paMcagurucaraNabhaktaH samyagdarzanazuddhazca bhavati / ' -cAritrasAra upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHpratIkAre / dharmAya nanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH // ---ratnakaraMDa 'upasarge durbhikSe jarasi niHpratIkArarujAyAM dharma tanutyajanaM sallekhanA / ' -cAritrasAra yaha 'cAritrasAra' grantha una pA~ca-sAta khAsa mAnanIya pranthAmeMse hai jinake AdhArapara paM0 AzAdharajIne sAgaradharmAmRtakI racanA kI hai, aura isaliye usameM ratnakaraMDake isa prakArake zabdAnusaraNase ratnakaraMDakI mahattA, prAcInatA aura mAnyatA aura bhI adhikatAke sAtha khyApita hotI hai / aura bhI kitane hI prAcIna prandhoM meM aneka prakArase isa granthakA anusaraNa pAyA jAtA hai, jinake ullekhako vistArabhayase yahA~ chor3aneke liye maiM majabUra hU~-mAtra vi. kI chaThI zatAbdIke vidvAn AcAryazrIpajyapAdakI 'sarvArthasiddhi' kA nAmollekha kara denA cAhatA hU~, jisapara samantabhadrake isa grantha-prabhAvako bhI svatantra lekha-dvArA spaSTa kiyA jA cukA hai| / sAtha hI siddhasenake 'nyAyAvatAra' kA bhI nAma le denA cAhatA hU~, jisameM isa granthakA 'AptopajJa' padya ( naM. 6) uddhata pAyA jAtA hai aura jisake isa uddharaNako bhI spaSTa kiyA jA cukA hai| __ + ve grantha isa prakAra hai--1 ratnakaraMDa, 2 somadevakRta-yazastilakAntargata upAsakAdhyayana, 3 cAritrasAra, 4 vasunaMdi-zrAvakAcAra, 5 zrIjinamenakRta grAdipurANa, 6 tattvArthasUtra Adi / * dekho, 'sarvArtha siddhipara samantabhadrakA prabhAva' nAmaka lekha 'anekAnta' varSa 5 kiraNa 10-11 pRSTha 346-352 * dekho, anekAnta varSa 6, ki0 3 pR0 102-104 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra (7) zrIvAdirAjasUri nAmake suprasiddha vidvAn AcAryane apanA pArzvanAthacarita' zaka saMvat 647 meM banAkara samApta kiyA hai / isa granthameM mApha taurase 'devAgama' aura 'ratnakaraMDaka' donoMke kartA svAmI samantabhadrako hI sUcita kiyA hai / yathA 'svAminazcaritaM tasya kasya no vismayAvahaM / devAgamena sarvajJo yanAdyApi pradarzyate // tyAgI sa eva yogIndrA yenAkSayyasukhAvahaH / arthine bhavyamArthAya diSTo ratnakaraNDakaH / / arthAt--una svAmI ( samaMtabhadra) kA caritra kisake liye vismayakAraka nahIM hai jinhoMne 'devAgama' nAmake apane pravacanadvArA Aja bhI sarvajJako pradarzita kara rakkhA hai| xxx ve hI yogIndra ( samaMtabhadra ) tyAgI (dAnI) hue haiM jinhoMne mukhArthI bhavyasamUhake liye akSayasukhakA kAraNabhUta dharmaratnoMkA piTArA'ratnakaraMDa' nAmakA dharmazAstra-dAna kiyA hai| ina saba pramANoM kI maujUdagImeM isa prakArake saMdehakA koI avasara nahIM rahatA ki, yaha grantha 'devAgama' ke kartA svAmI samantabhadrako chor3akara dUsare kisI samantabhadrakA banAyA huA hai, athavA Adhunika hai / khuda granthakA sAhitya bhI isa saMdehameM hameM koI sahAyatA nahIM detA / vaha viSayakI saralatA AdikI dRSTime prAyaH itanA praur3ha, gaMbhIra, ucca aura kramabaddha hai ki use svAmI samantabhadrakA sAhitya svIkAra karane meM z2arA bhI hicakicAhaTa nahIM hotaa| granthabharameM aisA koI kathana bhI nahIM hai jo AcAryamahodayake dUsare kisI granthake viruddha par3atA ho, athavA jo jainasiddhAntoMke hI pratikUla ho aura jisako pracalita karaneke liye kisIko bhagavAn samantabhadrakA sahArA lenA par3A ho| aisI hAlatameM aura upayukta pramANoMkI rozanImeM isa bAtakI to kalpanA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhI nahIM ho sakatI ki itane sudUrabhUta kAlameM-DeDha hajAravarSase bhI pahale-kisIne binA vajaha hI svAmI samaMtabhadrake nAmase isa granthakI racanA kI ho, aura tabase abataka, granthake itanA adhika nityake paricayameM Ate aura acche-acche anubhavI vidvAnoM tathA AcAryoMke hAthoM meM se gujaranepara bhI, kisIne usako lakSita na kiyA ho / isaliye granthake kartAviSayakA yaha saMpUrNa saMdeha nimUla jAna par3atA hai| jahA~taka maiM samajhatA hU~ aura mujhe mAlUma bhI huA hai, logoM ke isa saMdehakA prAyaH eka hI pradhAna kAraNa hai aura vaha yaha hai ki, granthameM usa 'tarkapaddhati' kA darzana nahIM hotA jo samantabhadrake dUsare tarkapradhAna granthoM meM pAI jAtI hai aura jinameM aneka vivAdagrasta vipayoMkA vivecana kiyA gayA hai--saMzayAlu loga samantabhadra-dvArA nirmita hone ke kAraNa isa granthako bhI usI raMgameM raMgA huA dekhanA cAhate the jisameM ve devagamAdikako dekha rahe haiN| parantu yaha unakI bhArI bhUla tathA gaharA bhrama hai / mAlUma hotA hai unhoMne zrAvakAcAraviSayaka jaina sAhityakA kAlakramase athavA aitihAsika dRSTise avalokana nahIM kiyA aura na deza tathA samAjakI tAtkAlika sthiti para hI kucha vicAra kiyA hai| yadi aisA hotA to unheM mAlUma ho jAtA ki usa vakta-svAmI samantabhadrake samayameM-aura usase bhI pahile zrAvaka loga prAyaH sAdhumukhApekSI huA karate the-unheM svatantrarUpase granthoMko adhyayana karake apane mArgakA nizcaya karanekI z2arUrata nahIM hotI thI; balki sAdhu tathA munijana hI usa vakta, dharma viSayameM, unake eka mAtra pathapradarzaka hote the| dezameM usa samaya munijanoMkI khAsI bahulatA thI aura unakA prAyaH haravaktakA satsamAgama banA rahatA thaa| isase gRhastha loga dharmazravaNake liye unhIMke pAsa jAyA karate the aura dharmakI vyAkhyAko sunakara unhIMse apane Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 samIcIna dharmazAstra liye kabhI koI vrata, kisI khAsa vrata athavA vratasamUhakI yAcanA kiyA karate the / sAdhujana bhI zrAvakoMko unake yatheSTa kartavyakarmakA upadeza dete the, unake yAcita vratako yadi ucita samajhate the to usakI gurumaMtrapUrvaka unheM dIkSA dete the aura yadi unakI zakti tathA sthitike yogya use nahIM pAte the to usakA niSedha kara dete the; sAtha hI jisa vratAdikakA unake liye nirdeza karate the usake vidhividhAnako bhI unakI yogyatAke anukUla hI niyaMtrita kara dete the / isa taraha para gurujanoMke dvArA dharmopadezako sunakara dharmAnuSThAnakI jo kucha zikSA zrAvakoMko milatI thI usIke anusAra calanA ve apanA dharma - apanA kartavyakarma - samajhate the, usameM 'cU~ carA' ( kiM, kathaM ityAdi) karanA unheM nahIM AtA thA, athavA yoM kahiye ki unakI zraddhA aura bhakti unheM usa ra ( saMzayamArga kI tarapha ) jAne hI na detI thI / zrAvakoMmeM sarvatra zrAjJApradhAnatAkA sAmrAjya sthApita thA aura apanI isa pravRtti tathA pariNatike kAraNa hI ve loga zrAvaka / tathA zrAddha + kahalAte + ( 2 ) 'zrRNoti gurvAdibhyo dharmamiti zrAvakaH ' -sAgAra gha0 TI0 'jo guru prAdike mukhase dharma zravaNa karatA hai use zrAvaka ( sunanevAlA ) kahate haiM / ' (2) saMpattadasaragAI paryAdiyahaM jaijaragA suraI ya / sAmAyAri paramaM jo khalu taM sAvagaM binti // zrAvakaprajJapti 'jo samyagdarzanAdiyukta gRhastha pratidina munijanoMke pAsa jAkara parama sAmAcArIko ( sAdhu tathA gRhasthoMke AcAravizeSako ) zravaza karatA hai use 'zrAvaka' kahate haiM / ' zraddhAsamanvita prathavA zraddhA-sumA yuktako 'zrAddha' kahate hai aisA hemacandra tathA zrIdharAdi prAcAryene pratipAdana kiyA hai| munijanoMke AcAra-vicArameM zraddhA rakhaneke kAraNa hI unake upAsaka 'zrAddha' kahalAte the / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA the| usa vakta taka zrAvakadharmameM athavA svAcAra-viSayapara zrAvakoM meM tarkakA prAyaH praveza hI nahIM huA thA aura na nAnA AcAryoM kA paraspara itanA matabheda hI ho pAyA thA jisakI vyAkhyA karane athavA jisakA sAmaMjasya sthApita karane Adike liye kisIko taka-paddhatikA Azraya lene kI jarUrata pdd'tii| usa vakta tarkakA prayoga prAyaH svaparamatake siddhAntoM tathA AptAdi vivAdagrasta viSayoMpara hI hotA thA / ve hI tarkakI kasauTIpara car3he hue the, unhIMkI parIkSA tathA nirNayAdike liye usakA sArA prayAsa thaa| aura isaliye usa vaktake jo tarkapradhAna grantha pAye jAte haiM ve prAyaH unhIM viSayoMko liye hue haiM / jahA~ vivAda nahIM hotA vahA~ tarkakA kAma bhI nahIM hotA / isIse chanda, alaMkAra, kAvya, koza, vyAkaraNa, vaidyaka, jyotiSAdi dUsare kitane hI viSayoMke grantha tarkapaddhatisa prAyaH zUnya pAye jAte haiN| khuda svAmI samantabhadra kA stutividyA ( jinazataka ) nAmaka grantha bhI isI koTi meM sthita hai-svAmIka dvArA nirmita honepara bhI usameM 'devAgama' jaisI tarkapradhAnatA nahIM pAI jAtI--vaha eka kaThina zabdAlaMkArapradhAna prantha hai aura prAcAyamahodayakaM apUrva kAvyakauzala, adbhuta vyAkaraNapANDitya aura advitIya zavdAdhipatyako sUcita karatA hai| 'ratnakaraMDa' bhI unhIM takapradhAnatArahita granthoM meMsa eka grantha hai aura isaliye umakI yaha tarkahInatA saMdehakA koI kAraNa nahIM ho sakatI; aura phira aisA bhI nahIM ki ratnakaraNDameM takase bilkula kAma hI na liyA gayA ho / Avazyaka tarkako yathAvasara barAbara sthAna diyA gayA hai jisakA, jarUrata hone para, acchA spaSTIkaraNa kiyA jA sakatA hai| yahA~ sUcanArUpameM ese kucha padyoMka nambaroMko noTa kiyA jAtA hai jinameM tarkase kucha kAma liyA gayA hai athavA jo tarkahaSTiko lakSyase lekara likhe gaye hai:-5, 8, 6. 25, 26, 27, 26, 33, 47, 48, 53, 56, Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra 67, 70, 81, 82, 84 se 86, 65, 102, 123 / aisA koI niyama bhI nahIM hai jisase eka granthakAra apane saMpUrNa granthoMmeM eka hI paddhatiko jArI rakhaneke liye vAdhya ho sake / nAnA viSayoMke grantha nAnA prakArake ziSyoMko lakSya karake likhe jAte haiM aura unameM viSaya tathA ziSyarucikI vibhinnatAke kAraNa lekhanapaddhatimeM bhI aksara vibhinnatA huA karatI hai / yaha dUsarI bAta hai ki unake sAhityameM prauDhatA, pratipAdanakuzalatA aura zabdavinyAsAdi kitanI hI bAtoMkI paraspara samAnatA pAI jAtI ho aura isa samAnatAse 'ratnakaraNDa' bhI khAlI nahIM hai / yahA~ para granthakartRtva-sambandhameM itanA aura bhI prakaTa kara denA ucita mAlUma hotA hai ki misTara bI0 levisa rAisa sAhaba ne, apanI 'inskripazansa aiTa zravaNabelgola' nAmaka pustakakI bhUmikAmeM ratnakaraMDakake sallekhanAdhikAra-sambandhI 'upasarge durbhite.......' ityAdi sAta padyoMko uddhRta karate hue, likhA hai ki yaha 'ratnakaraMDaka' 'AyitavarmA' kA banAyA huA eka grantha hai| yathA The vow in performance of which they thus starved themselves to death is called Sallekhana and the following is the description of it in the Ratnakarandaka, a work by Ayit-varmma. parantu AyitavarmA kauna the, kaba hue haiM aura kahA~se athavA kisa jagahakI granthapratiparase unheM isa nAmakI upalabdhi huI ityAdi bAtoMkA bhUmikAmeM koI ullekha nahIM hai| hA~ Age calakara svAmI samantabhadrako bhI 'ratnakaraMDa' kA kartA likhA hai aura yaha batalAyA hai ki unhoMne punardIkSA leneke pazcAt isa granthakI racanA kI hai Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 16 Samantabhadra. having again taken diksha, composed the Ratnakarandaka & other Jinagam, Purans & become a professor of Syadvada. yadyapi 'AyitavA ' yaha nAma bahuta hI azrutapUrva jAna par3atA hai aura jahA~ taka maiMne jaina sAhityakA avagAhana kiyA hai mujhe ki bhI dUsarI jagahase isa nAmakI upalabdhi nahIM huii| to bhI itanA saMbhava hai ki 'zAntivarmA' kI taraha 'AyitavarmA' bhI samantabhadraka gRhasthajIvanakA eka nAmAntara ho athavA zAntivAkI jagaha galatIse hI yaha likha gayA ho / yadi aisA kucha nahIM hai to uparyukta pramANa-samuccayake AdhAra para mujhe isa kahane meM z2arA bhI saMkoca nahIM ho sakatA ki rAisa sAhabakA isa grantha ko AyitavarmAkA batalAnA bilakula galata aura bhramamUlaka hai, unheM avazya hI isa ullekhake karane meM koI g2alatafahamI athavA vipratipatti huI hai / anyathA yaha grantha svAmI samantabhadrakA hI banAyA huA hai aura unhIMke nAmase prasiddha hai| prasannatAkA viSaya hai ki ukta pustakake dvitIya saMskaraNameM, jo san 1623 meM prakAzita huA hai, rAisa sAhabakI ukta galatI kA sudhAra kara diyA gayA hai aura sApha taura para 'ratnakaraNDaka Apha samantabhadra' ( Ratnakarandaka of Samantabhadra ) zabdoMke dvArA 'ratnakaraMDaka' ko samantabhadrakA hI grantha svIkAra kiyA hai| nayA sandeha ___ kucha varSa hue prophesara hIrAlAlajI jaina ema0 e0 ne 'jaina itihAsakA eka vilupta adhyAya' nAmaka nibandha likhA thA, jo janavarI san 1644 ko hone vAle akhila bhAratavarSIya prAcya sammelanake 12 veM adhivezana para banArasameM par3hA gayA thaa| isa Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 samIcIna dharmazAstra nibandhameM pro0 sA0 ne yaha pratipAdana kiyA hai ki 'ratnakaraNDa' unhIM granthakAra ( svAmI samantabhadra ) kI racanA kadApi nahIM ho sakatI jinhoMne AptamImAMsA likhI thI; kyoMki ratnakaraNDake 'tutpipAsA' nAmaka padyameM doSakA jo svarUpa samajhAyA gayA hai vaha AptamImAMsAkArake abhiprAyAnusAra ho hI nahIM sakatA / aura isa taraha prastuta grantha para eka naye sandehako janma diyA hai; kyoMki donoM grantha eka hI AcAryakI kRti mAne jAte haiM / astu, yaha sandeha bhI ThIka nahIM hai / isa viSaya para maiMne gaharI jA~capar3atAla ke bAda jo kucha vicAra tathA nirNaya sthira kiyA hai use nIce diyA jAtA hai: ratnakaraNDako AptamImAMsAkAra svAmI samantabhadrakI kRti na batalAne meM prophesara sAhabakI jo sabase bar3I dalIla (yukti ) hai vaha yaha hai ki ratnakaraNDake 'kSutpipAsA' nAmaka padya meM dopakA jo svarUpa samajhAyA gayA hai vaha AptamImAMsAkAra ke abhiprAyAnusAra ho hI nahIM sakatA- arthAt AptamImAMsAkArakA doSa ke svarUpa viSaya meM jo abhimata hai vaha ratnakaraNDake ukta padya meM varNita dopa- svarUpake sAtha mela nahIM khAnA - viruddha par3atA hai, aura isaliye donoM grantha eka hI AcAryakI kRti nahIM ho skte|' isa dalIlako caritArtha karaneke liye sabase pahale yaha mAlUma hone kI jarUrata hai ki AptamImAMsAkArakA dopake svarUpa yaha vicAra aura nirNaya usa carcAke bAda sthira kiyA gayA hai jo granthake kartRtvaviSayameM prophesara sAhaba tathA nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI koThiyAke daramyAna lekhoM pratilekhoM dvArA 'anekAnta' mAsikameM cAra varSa taka calatI rahI hai aura mere usa lekhakA eka aMza hai jo 'ratnakaraNDake kartRtvaviSayameM merA vicAra aura nirNaya' nApane 'granekAnta' ke varSa meM kiraNa 1 se 4 taka prakaTa huA hai / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 21 viSaya meM kyA abhimata athavA abhiprAya haiM aura use prophesara sAhaba ne kahA~ se avagata kiyA hai ? - mUla AptamImAMsAparase ? AptamImAMsAkI TIkAoM para se ? athavA AptamImAMsAkArake dUsare granthIparase ? aura usake bAda yaha dekhanA hogA ki ratnakaraNDakaM 'tulipAsA' nAmaka padya ke sAtha vaha mela khAtA athavA saGgata baiThatA hai yA ki nahIM / prophesara sAhaba ne zrAptamImAMsAkArake dvArA abhimata dopake svarUpakA koI spaSTa ullekha nahIM kiyA- apane abhiprAyAnusAra usakA kevala kucha saMketa hI kiyA hai / usakA pradhAna kAraNa yaha mAlUma hotA hai ki mUla AptamImAMsA meM kahIM bhI dopakA koI svarUpa diyA huA nahIM hai| 'doSa' zabda kA prayoga kula pA~ca kArikAoM naM0 4. 6,56,60, 80 meM huA hai, jinameM se pichalI tIna kArikAoM meM vRdrayasaMcaradoSa vRttidoSa aura pratijJAdoSa tathA hetudIpakA kramazaH ullekha hai, Aptadopase sambandha rakhanevAlI kevala thI tathA 6TI kArikA hI hai / aura ve donoM hI 'doSa' ke svarUpa kathanase rikta haiM / aura isaliye doSakA abhimata svarUpa jAnane ke liye AptamImAMsAkI TIkA tathA AptamImAMsAkArakI dUsarI kRtioM kA Azraya lenA hogA / sAtha hI, granthake saMdarbha athavA pUrvApara kathana - sambandhako bhI dekhanA hogA / TIkAoMkA vicAra - prophesara sAhabane granthasandarbhake sAtha TIkAoMkA Azraya lete hue, aSTasahasrITIkAke AdhAra para, jisameM akalaGkadevakI aSTazatI TIkA bhI zAmila hai, yaha pratipAdita kiyA hai ki 'doSAvaraNayorhAni:' isa caturtha kArikA-gata vAkya aura 'satvamevAsi nirdoSa:' isa chaThI kArikAgata vAkya meM prayukta 'doSa' Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 samIcIna-dharmazAstra zabdakA abhiprAya una ajJAna tathA rAga-dveSAdika vRttiyoMse hai jo jJAnAvaraNAdi ghAtiyA karmoMse utpanna hotI haiM aura kevalImeM unakA abhAva hone para naSTa ho jAtI haiM / / isa dRSTise ratnakaraNDake ukta chaThe padyameM ullekhita bhaya, smaya, rAga, dvepa aura moha ye pA~ca doSa to Apako asaGgata athavA viruddha mAlUma nahIM par3ate; zepa kSudhA, pipAsA, jarA, AtaGka (roga), janma aura antaka (maraNa)ina chaha dopoMko Apa asaMgata samajhate haiMunheM sarvathA asAtAvedanIyAdi aghAtiyA karmajanya mAnate haiM aura unakA prApta kevalImeM abhAva batalAne para aghAtiyA karmoM kA satva tathA udaya vartamAna rahane ke kAraNa saiddhAntika kaThinAI mahasUsa karate haiM / parantu aSTasahasrImeM hI dvitIya kArikAke antargata 'vigrahAdimahodayaH' padakA jo artha 'zazvanisvedatvAdiH' kiyA hai aura use 'ghAtikSayajaH batalAyA hai usa para pro0 sAhabane pUrI taura para dhyAna diyA mAlUma nahIM hotA / 'zazvanisvedatvAdiH' padameM una 34 atizayoM tathA 8 prAtihAryoMkA samAveza hai jo zrIpUjyapAdake 'nityaM niHsvedatvaM' isa bhaktipAThagata arhatstotra meM varNita haiM / ina atizayoMmeM arhatsvayambhUkI deha-sambandhI jo 10 atizaya haiM unheM dekhate hue jarA aura rogake liye koI sthAna nahIM rahatA aura bhojana tathA upasargake abhAvarUpa (bhuktyupasargAbhAvaH) jo do atizaya haiM unakI upasthitimeM kSudhA aura pipAsA ke liye koI avakAza nahIM miltaa| zeSa 'janma' kA abhiprAya punarjanmase aura 'maraNa' kA abhiprAya apamRtyu athavA usa maraNase hai jisake anantara dUsarA bhava ( saMsAraparyAya ) dhAraNa * "doSAstAvadajJAna-rAga-dveSAdaya uktaaH'| (aSTasahasrI kA0 6, pR0 62) anekAnta varSa 7, ki0 7-8, pR0 62 anekAnta varSa 7, ki0 3-4, pR0 31 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 23 kiyA jAtA hai / ghAtiyA karmake kSaya ho jAne para ina donoMkI sambhAvanA bhI naSTa ho jAtI hai| isa taraha ghAtiyA karmoke kSaya hone para kSutpipAsAdi zeSa chahoM doSoMkA abhAva honA bhI aSTasahasrI-sammata hai, aisA samajhanA caahiye| vasunandi-vRtti meM to dUsarI kArikAkA artha dete hue, "kSutpipAsAjarArujA'pamRtvAdyabhAvaH ityarthaH" i. pAkyake dvArA kSudhA-pipAsAdike abhAvako sApha taura para vigrahAdimahodayake antargata kiyA hai, vigrahAdi-mahodaya ko amAnupAtizaya likhA hai tathA atizayako pUrvAvasthAkA atireka batalAyA hai / aura chaThI kArikAmeM prayukta hue 'nirdoSa' zabda ke artha meM A vadyA-rAgAdike mAtha sudhAdike abhAvako bhI sUcita kiyA hai / yathAH____ "nirdoSa avidyArAgAdivirahitaH kSudAdivirahito vA anantajJAnAdisambandhena ityarthaH / " isa vAkyameM 'anantannAnAdi-sambandhena' pada 'tudAdivirahitaH' padake sAtha apanI khAsa vizeSatA evaM mahatva rakhatA hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki jaba AtmAmeM anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIryakI AvirbhUti hotI hai taba usake sambandhase sudhAdi doSoMkA svataH abhAva hojAtA hai arthAt unakA abhAva ho jAnA usakA AnuSaGgika phala haiusake liye vedanIya karmakA abhAva-jaise kisI dUsare sAdhanake juTane-juTAnekI jarUrata nahIM rahatI / aura yaha ThIka hI hai; kyoMki mohanIyakarmake sAhacarya athavA sahAyake binA vedanIyakarma apanA kArya karane meM usI taraha asamartha hotA hai jisa taraha jhAnAvaraNakarmake kSayopazamase utpanna huA jJAna vIryAntarAyakarmakA anukUla sayopazama sAthameM na honese apanA kArya karane meM samathe nahIM hotA; athavA cAroM ghAtiyA karmokA abhAva ho jAne Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 samIcIna-dharmazAstra para vedanIyakarma apanA duHkhotpAdanAdi kArya karanemeM usI prakAra asamartha hotA hai jisa prakAra ki miTTI aura pAnI Adike binA bIja apanA aMkurotpAdana kArya karane meM asamartha hotA hai| mohAdikake abhAvameM vedanIyakI sthiti jIvita-zarIra-jaisI na rahakara mRta-zarIra-jaisI ho jAtI hai, usameM prANa nahIM rahatA athavA jalI rassIke samAna apanA kArya karanekI zakti nahIM rhtii| isa viSayake samarthana meM kitane hI zAstrIya pramANa AptasvarUpa, sarvArthasiddhi, tattvArthavArtika, zlokavArtika, AdipurANa aura jayadhavalA-jaise granthoMparase paNDita darabArIlAlajIke lekhoMmeM uddhata kiye gaye haiM jinheM yahA~ phirameM upasthita karanekI jarUrata mAlUma nahIM hotii| aisI sthitima kSutpipAsA-jane doSoMko sarvathA vadanIya-janya nahIM kahA jA sakatA-vaMdanIyakarma unheM utpanna karane meM sarvathA svatantra nahIM hai / aura koI bhI kArya kisI eka hI kAraNase utpanna nahIM huA karatA, upAdAna kAraNa ke sAtha aneka sahakArI kAraNoMkI bhI usake liye jarUrata huA karatI hai, una sabakA saMyoga yadi nahIM milatA to kArya bhI nahIM huA karatA / aura isaliye kevalImeM sudhAdikA abhAva mAnane para koI bhI saiddhAntika kaThinAI utpanna nahIM hotii| vedanIyakA satva aura udaya vartamAna rahate hue bhI, AtmAmeM anantajJAnasukha-vIryAdikA sambandha sthApita honese vedanIya karmakA pudgalaparamANupuJja kSudhAdi-doSoMko utpanna karane meM usI taraha asamartha hotA hai jisa taraha ki koI viSadravya, jisakI mAraNa zaktiko mantra tathA auSadhAdike bala para prakSINa kara diyA gayA ho, mAranekA kArya karane meM asamartha hotA hai / niHsatva hue viSadravya ke paramANuoMko jisa prakAra viSadravyake hI paramANu kahA * anekAnta varSa 8 kiraNa 4-5 pR0 156-161 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jAtA hai usI prakAra niHsatva hue vedanIyakarmake paramANuoMko bhI vedanIyakarmake hI paramANu kahA jAtA hai, aura isa dRSTise hI AgamameM unake udayAdikakI vyavasthA kI gaI hai| usameM koI prakArakI bAdhA athavA saiddhAntika kaThinAI nahIM hotI aura isaliye prophesara sAhabakA yaha kahanA ki "kSudhAdi dopoMkA abhAva maH ne para kevalImeM aghAtiyAkarmIke bhI nAzakA prasaGga AtA hai usI prakAra yuktisaMgata nahIM hai jisa prakAra ki dhUmake abhAvameM agnikA bhI abhAva batalAnA athavA kisI auSadhaprayogameM viSadravyakI mAraNazakti ke prabhAvahIna ho jAne para vipadravyake paramANuoMkA hI abhAva pratipAdana karanA / pratyuta isake, ghAniyA karmoMkA abhAva hone para bhI yadi vedanIyakarmake udayAdivaza kevalI meM sudhAdikI vedanAoMko aura unake nirasanArtha bhojanAdike grahaNakI pravRttiyoMko mAnA jAtA hai to usase kitanI hI durnivAra saiddhAntika kaThinAiyA~ evaM bAdhAe~ upasthita hotI haiM, jinameMsa dA tIna namUneka taura para isa prakAra hai: (ka) yadi asAtAvedanIyaka udaya vaza kevalIko bhUkha-pyAsakI vedanAe~ satAtI haiM, jo ki saMkleza pariNAmakI avinAbhAvinI haiM, to kevalImeM ananta sukhakA honA bAdhita ThaharatA hai| aura usa duHkhako na saha sakaneke kAraNa jaba bhojana grahaNa kiyA jAtA hai to anantavIrya bhI bAdhita ho jAtA hai-usakA koI mUlya nahIM rahatA-athavA vIryAntarAyakarmakA abhAva usake viruddha par3atA hai| (kha) yadi kSudhAdi vedanAoMke udaya-vaza kevalImeM bhojanAdi kI icchA utpanna hotI hai to kevalIke mohakarmakA abhAva kumA . . * anekAnta varSa 7 kiraNa 7-8 pR0 62 / saMkilesAviNAbhAvaraNIe bhukkhAe dajjhamAraNassa (dhavalA yA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 samIcIna dharmazAstra nahIM kahA jA sakatA; kyoMki icchA mohakA pariNAma hai / aura moha ke sadbhAvameM kevalitva bhI nahIM banatA / donoM paraspara viruddha haiM / (ga) bhojanAdikI icchA utpanna hone para kevalI meM nitya jJAnopayoga nahIM banatA, aura nitya jJAnopayogake na bana sakane para usakA jJAna chadmasthoM (sarvajJoM) ke samAna kSAyopazamika ThaharatA hai - kSAyika nahIM / aura taba jJAnAvaraNa tathA usake sAthI darzanAvaraNa nAmake ghAtiyA karmoMkA abhAva bhI nahIM banatA / (gha) vedanIya karma ke udayajanya jo sukha duHkha hotA hai vaha saba indriyajanya hotA hai aura kevalIke indriyajJAnakI pravRtti rahatI nahIM / yadi kevalI meM kSudhA tRpAdikI vedanAe~ mAnI jAe~gI to indriyajJAnakI pravRtti hokara kevalajJAnakA virodha upasthita hogA: kyoMki kevalajJAna aura matijJAnAdika yugapat nahIM hote / (Ga) kSudhAdikI pIr3Ake vaza bhojanAdikI pravRtti yathAkhyAtacAritrakI virodhinI hai| bhojana ke samaya muniko pramatta (chaThA ) guNasthAna hotA hai aura kevalI bhagavAna 13 ve guNasthAnavartI hote haiM jisase phira chaThemeM lauTanA nahIM bntaa| isase yathAkhyAtacAritrako prApta kevalI bhagavAna ke bhojanakA honA unakI caryA aura padastha ke viruddha par3atA hai / isa taraha cudhAdikI vedanAe~ aura unakI pratikriyA mAnane para kevalI meM ghAtiyA karmo kA abhAva hI vaTita nahIM ho sakegA, jo ki eka bahuta bar3I saiddhAntika bAdhA hogI / isIse kSudhAdike abhAvako 'ghAtikarmakSayajaH' tathA 'ananta jJAnAdisambandhajanya' batalAyA gayA hai, jisake mAnane para koI bhI saiddhAntika bAdhA nahIM rahatI / aura isaliye TIkAoMparase kSudhAdikA una doSoMke Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA rUpameM nirdiSTa tathA phalita honA siddha hai jinakA kevalI bhagavAnameM abhAva hotA hai / aisI sthiti meM ratnakaraNDake ukta chaThe padyako kSutpipAsAdi dopoMkI dRSTise bhI ApramImAsAke sAtha asaMgata athavA viruddha nahIM kahA jA sktaa| granthake sandarbhakI jA~ca-- ____ aba dekhanA yaha hai ki kyA granthakA sandarbha svayaM isake kucha viruddha par3atA hai ? jahA~ taka maiMne granthake sandarbhakI jA~ca kI hai aura usake pUrvA'para kathana sambandhako milAyA hai mujhe usameM kahIM bhI aisI koI bAta nahIM milI jisake AdhAra para kevalImeM kSutpipAsAdike sadbhAvako svAmI samantabhadrakI mAnyatA kahA jA sake / pratyuta isake, granthakI prArambhika do kArikAoMmeM jina atizayAMkA devAgama-nabhAyAna-cAmarAdi vibhUtiyoMke tathA antarvAhya-vigrahAdi-mahodayoMke rUpameM ullekha evaM saMketa kiyA gayA hai aura jinameM ghAtikSaya-janya honese kSutpipAsAdike abhAva kA bhI samAveza hai unake viSayameM eka bhI zabda granthameM aisA nahIM pAyA jAtA jisase granthakArakI dRSTimeM una atizayoMkA kevalI bhagavAnameM honA amAnya samajhA jAya / granthakAramahAdayane 'mAyAviSvapi dRzyante' tathA 'divyaH satyaH divaukassvapyasti' ina vAkyoMmeM prayukta hue 'api' zabdake dvArA isa bAtako spaSTa ghopita kara diyA hai ki ve ahalkevalImeM una vibhUtiyoM tathA vigrahAdimahodayarUpa atizayoMkA sadbhAva mAnate haiM parantu itanese hI ve unheM mahAn (pUjya) nahIM samajhate; kyoMki ye atizaya anyatra mAyAviyoM (indrajAliyoM) tathA rAgAdi-yukta devoMmeM bhI pAye jAte haiM bhale hI unameM ve vAstavika athavA usa satyarUpameM na hoM jisameM ki ve kSINakaSAya arhatkevalImeM pAye jAte haiN| aura isaliye unakI mAnyatAkA AdhAra kevala AgamAzrita zraddhA hI nahIM hai balki eka dUsarA prabala AdhAra vaha guNajJatA athavA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra parIkSAkI kasauTI bhI hai jise lekara unhoMne kitane hI prAptoMkI jA~ca kI hai aura phira usa parIkSAke phalasvarUpa ve vIrajinendrake prati yaha kahane meM samartha hue haiM ki 'vaha nirdoSa prApta Apa hI haiN| ( sa tvamevAmi nidaSiH ) sAtha hI 'yuktizAstrAvirodhivAk' isa padake dvArA usa kasoTIko bhI vyakta kara diyA jisake dvArA unhoMne AptoMka vItarAgatA aura sarvajJatA jaise asAdhAraNa guNoMkI parIkSA kI hai, jinake kAraNa unake vacana yukti aura zAstrase avirodharUpa yathArtha hote haiM, aura Age saMkSepameM parIkSAkI tafasIla bhI de dI hai / isa parIkSAmeM jinake Agama-vacana yuktizAstrase avirodharUpa nahIM pAye gaye una savethA ekAntavAdiyoMko prApta na mAnakara 'AptAbhimAnadagdha' ghoSita kiyA hai| ima taraha nirdoSa vacana-praNayanake sAtha sarvajJatA aura vItarAgatAjaisa guNAMko aApakA lakSaNa pratipAdita kiyA hai| parantu isakA yaha atha nahIM ki prAptameM dUsare guNa nahIM hote, guNa to bahuta hAta hai kintu va lakSaNAtmaka athavA ina tIna guNAMkI taraha khAsa torase vyAvartAtmaka nahIM, aura isaliye Aptake lakSaNameM ve bhala hI grAhya na ho parantu Aptaka svarUpa-cintanameM unheM agrAhya nahIM kahA jA sktaa| lakSaNa aura svarUpameM bar3A antara hai-lakSaNa-nirdeza meM jahA~ kucha asAdhAraNa guNoMko hI grahaNa kiyA jAtA hai vahA~ svarUpaka nirdeza athavA cintanameM azeSa guNoMke liye guJjAiza (avakAza) rahatI hai / ataH aSTasahasrIkArane 'viya hAdimahodayaH' kA jo artha 'zazvanisvedatvAdiH' kiyA hai aura jisakA vivaMcana Upara kiyA jA cukA hai usa para TippaNI karate hue pro0 sAhabane jo yaha likhA hai ki "zarIra sambandhI guNa-dharmokA prakaTa honA na honA Apake svarUpa-cintanameM koI mahatva nahIM rakhate"* vaha * anekAnta varSa 7 kiraNa 7-8 pR0 62 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ThIka nahIM hai / kyoMki svayaM svAmI samantabhadrane apane svayambhUstotrameM aise dRsare kitane hI guNoMkA cintana kiyA hai jinameM zarIra-sambandhI guNa-dharmoM ke sAtha anya atizaya bhI Agaye haiM / / aura isase yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai ki svAmI samantabhadra atizayoMko mAnate the aura unake smaraNa-cintanako mahatva bhI dete the| aisI hAlatameM 'AptamImAMsA' granthake sandarbhako dRSTise bhI prApta kSutpipAsAdike abhAvako viruddha nahIM kahA jA sakatA aura taba ratnakaraNDakA ukta chaThA padya bhI viruddha nahIM tthhrtaa| hA~, pro0 sAhabane ApramImAMsAkI 63voM gAthAko virodhameM isa viSayake sUcaka kucha vAkya isa prakAra hai(ka) zarIrarazmiprasaraH prabhoste bAlArkarazmicchabirAlilepa 28 / yasyAGgalakSmIpariveSabhinna tamastamorariva razmibhinna, nanArA bAhya... . . . . . . 3 3 / samantato'GgabhAsA te parivepegA bhUyamA, tamo bAhyamapAkIgA madhyAtma dhyAna tejasA 65 / yasya ca mUtiH kanakamayIva svasphuradAbhAkRtaparivaSA 18 / zazicicimuknalohitaM marabhitaraM virajo nijaM vapuH / tava zivamativismaya yate yadapi ca vAGmanasIyamIhitam 113 / ___ (kha) nabhantalaM pallavaryAnnava vaM mahayAtrAmbajagabhacAra:, pAdAmbuja: pAtitamArado bhumo prajAnA vijahathaM bhUtyai 26 / prAtihAryavibhavaiH paripkRto dehato'pi virato bhavAnabhUt 73 / mAnapI prakRtimabhyatItavAn devatAsvapi ca devatA yata: 79 / pUjye muhuH prAJjalideva cakram 76 / marvajJajyotiSodabhatastAvako mahimodayaH kaM na kRryA pramA mate sattvaM nAtha sacetanam 66 / tava vAgamRtaM zrImatsarvabhASAsvabhAvakaM progayatyamRtaM yadvatprAgino vyApi saMsadi 67 / bharapi ramyA pratipadamAsIjjAtavikozAmbujamRdudAmA 10 / / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra upasthita kiyA hai, jo nimna prakAra hai: puNyaM dhruvaM svato duHkhAtpApaM ca sukha to yadi / vItarAgo munirvidvAMstAbhyAM yujyAnimittataH // 6 // isa kArikAke sambandhameM pro0 sAhabakA kahanA hai ki 'isameM vItarAga sarvajJake duHkhakI vedanA svIkAra kIgaI hai jo ki karmasiddhAntakI vyavasthAke anukUla hai; jaba ki ratnakaraNDake ukta chaThe padyama kSutpipAsAdikA abhAva batalAkara duHkhakI vedanA asvIkAra kI gaI hai jisakI saMgati karmasiddhAntakI una vyavasthAoMke sAtha nahIM baiThatI jinake anusAra kevalIke bhI vedanIyakarma-janya vaMdanAe~ hotI haiM aura isaliye ratnakaraNDakA ukta padya isa kArikAkaM sarvathA viruddha par3atA hai-donoM granthoMkA eka kartRtva svIkAra karanemeM yaha virodha bAdhaka hai' * / jahA~ taka maiMne isa kArikAke artha para usake pUrvApara sambandhakI dRSTise aura donoM vidvAnoMke UhApohako dhyAnameM lekara vicAra kiyA hai, mujhe isameM sarvajJakA kahIM koI ullekha mAlUma nahIM hotaa| pro0 sAhabakA jo yaha kahanA hai ki 'kArikAgata 'vItarAgaH' aura 'vidvAn' pada donoM eka hI muni-vyaktike vAcaka haiM aura vaha vyakti 'sarvajJa' hai, jisakA dyotaka vidvAn pada sAthameM lagA hai' / vaha ThIka nahIM hai / kyoMki pUrvakArikAmeMka jisa prakAra acetana aura akaSAya (vItarAga) aise do abandhaka vyaktiyoMmeM bandhakA prasaGga upasthita karake parameM duHkha-sukhake utpAdanakA nimittamAtra honese pApapuNyake bandhakI ekAnta mAnyatAko sadoSa sUcita kiyA hai usI * anekAnta varSa 8, ki03, pR0 132 tathA varSa 6, ki01, pR0 6 + anekAnta varSa 7, ki0 3-4, pR0 34 * pApaM dhruvaM pare duHkhAt puNyaM ca sukhato yadi / pracetanA'kaSAyau ca badhyeyAtAM nimittataH // 12 // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 prakAra isa kArikAmeM bhI vItarAga muni aura vidvAn aise do abandhaka vyaktiyoMmeM bandhakA prasaGga upasthita karake sva (nija) meM duHkha-sukha ke utpAdanakA nimittamAtra honese puNya pApake bandhakI ekAnta mAnyatAko sadoSa batalAyA hai; jaisA ki asahasrIkAra zrIvidyAnandAcArya ke nimna TIkA vAkyase bhI prakaTa hai prastAvanA "svami: khotpAdanAt puNyaM sukhotpAdanAttu pApamiti yadISyate tadA vItarAgo vidvAMzca munistAbhyAM puNyapApAbhyAmAtmAnaM yuJjyAnnimittasadbhAvAt, vItarAgasya kAyaklezAdirUpaduHkhotpatterviduSastattvajJAnasantopalakSaNa sukhotya testannimittatvAt / " isameM vItarAgakaM kAyaklezAdirUpa duHkhakI utpattiko aura vidvAnake tattvajJAna-santoSa lakSaNa sukhakI utpattiko alaga 2 batalAkara donoM ( vItarAga aura vidvAn ) ke vyaktitvako sApha taura para alaga ghoSita kara diyA hai| aura isalie vItarAgakA abhiprAya yahA~ usa chadmastha vItarAgI munisa hai jo rAga-dveSakI nivRttirUpa samyak cAritra ke anuSThAnameM tatpara hotA hai-- kevalIse nahIM --- aura apanI usa cAritra - pariNatike dvArA bandhako prApta nahIM hotA / aura vidvAnakA abhiprAya usa samyagdRSTi antarAtmA * se hai jo tattvajJAna ke abhyAsa dvArA santoSa-sukhakA anubhava karatA hai aura apanI usa samyagjJAna - pariNatike nimittase bandhako prApta nahIM hotA / vaha antarAtmA muni bhI ho sakatA hai aura * antarAtmAke liye 'vidvAn' zabdakA prayoga prAcArya pUjyapAdane apane samAdhitantrake ' tyaktvAropaM punavidvAn prApnoti paramaM padam ' isa vAkyameM kiyA hai aura svAmI samantabhadrane ' stutyAna tvA vidvAn satatamabhipUjyaM namijinam' tathA 'tvamasi viduSAM mokSapadavI' ina svayambhUstotra ke vAkyoMdvArA jina vidvAnoMkA ullekha kiyA hai ve bhI antarAtmA hI ho sakate haiM / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra gRhastha bhI; parantu paramAtmAsvarUpa sarvatra athavA prApta nahIM / / / __ ataH isa kArikAmeM jaba kevalI Apta yA sarvajJakA koI ullekha na hokara dUsare do sacetana prANiyoMkA ullekha hai taba ratnakaraNDake ukta chaThe padyake sAtha isa kArikAkA sarvathA virodha kaise ghaTita kiyA jA sakatA hai ? nahIM kiyA jA sakatA-khAsakara usa hAlatameM jaba ki mohAdikakA abhAva aura anantabrAnAdikakA sadbhAva honese kevalImeM duHkhAdikakI vedanAe~ vastutaH banatI hI nahIM aura jisakA Upara kitanA hI spaSTIkaraNa kiyA jA cukA hai| mohanIyAdi karmoMke abhAvameM sAtA-asAtA vedanIya-janya sukha-duHkhakI sthiti usa chAyAke samAna aupacArika hotI hai vAstavika nahIM-jo dUsare prakAzake sAmane Ate hI vilupta ho jAtI hai aura apanA kArya karane meM samartha nahIM hotii| aura isalie prophesara sAhabakA yaha likhanA ki "yathArthataH vedanIyakarma apanI phaladAyinI zanimeM anya aghAtiyA karmoMke samAna sarvathA svatantra hai" samucita nahIM hai| vantutaH aghAtiyA kyA, koI bhI kama apratihatarUpase apanI sthiti tathA anubhAgAdike anurUpa phaladAnakA kArya karane meM sarvathA svatantra nahIM hai| kisI bhI karmake liye aneka kAraNoMkI jarUrata par3atI hai aura aneka nimittoMko pAkara karmoMmeM saMkramaNavyatikramaNAdi kArya huaA karatA hai, samayase pahile unakI nirjarA bhI ho jAtI hai aura tapazcaraNAdike bala para unakI zaktiko badalA bhI jA sakatA hai| ataH karmoko sarvathA svatantra kahanA ekAnta hai mithyAtva hai aura muktikA bhI nirodhaka hai| yahA~ 'dhavalA' parase eka upayogI zaGkA-samAdhAna uddhRta kiyA jAtA hai, jisase kevalImeM kSudhA-tRSAke abhAvakA sakAraNa + anekAnta varSa 8, kiraNa 1, pRSTha 30 / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pradarzana hone ke sAtha-sAtha prophesara sAhabakI isa zaGkAkA bhI samAdhAna ho jAtA hai ki yadi kevalIke sukha-dukhakI vedanA mAnanepara unake anantasukha nahIM bana sakatA to phira karmasiddhAntameM keva lIka mAtA aura asAtA vedanIyakarmakA udaya mAnA hI kyoM jAtA.: aura vaha isa prakAra hai___ "sagasahAya-ghAdikammAbhAveNa NissattimAvaNyA-asAdAvedaNIyaudayAdo bhukkhA-tisAgamaNuppattIe gipphalassa paramANupujassa samayaM paDi parisada(Da)tamma kathamudaya-vavAra so ? Na, jIva-kamma-vivegamatta-kalle daTTarA dayasya phalattamanbhuvagamAdo / " ---- vIrasevAmandira-prati pR0 305, pArA-prati pR0 74? zaGkA ---apane sahAyaka ghAtiyA karmokA abhAva honeke kAraNa niHzaktiko prApta hue asAtAvedanIyakarmake udayase jaba ( kevalI meM) judhA-tRpAkI utpatti nahIM hotI taba pratisamaya nAzako prApta honevAle (asAtAvadanIyakarmake) niSphala paramANu-puJjakA kaise udaya kahA jAtA hai ? samAdhAna --yaha zaGkA ThIka nahIM; kyoMki jIva aura kamakA viveka-mAtra phala dekhakara udayake phalapanA mAnA gayA hai| esI hAlatameM prophesara sAhabakA vItarAga-sarvajJake duHkhakI vaMdanAke svIkArako karmasiddhAntake anukUla aura asvIkArako pratikUla athavA asaGgata batalAnA kisI taraha bhI yukti-saGgata nahIM Thahara sakatA aura isa taraha pranthasandarbhake antargata ukta 62vIM kArikAkI dRSTise bhI ratnakaraNDake ukta chaThe patrako viruddha nahIM kahA jA sktaa| samantabhadrake dUsare granthoMkI chAnabIna___aba dekhanA yaha hai ki kyA samantabhadrake dUsare kisI granthameM esI koI bAta pAI jAtI hai jisase ratnakaraNDake ukta / anekAnta varSa 8, kiraNa 2, pRSTa 86 / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamIcIna-dharmazAstra 'kSutpipAmA' padya kA virodha ghaTita hotA ho athavA jo AptakaMvalI yA ahatparameSThImeM sudhAdi-dopoMke sadbhAvako sUcita karatI ho / jahA~ taka maiMne svayambhUmtotrAdi dusare mAnya granthoMkI chAna-bIna kI hai, mujhe unameM koI bhI emI bAta upalabdha nahIM huI jo ratnakaraNDake ukta chaThe padyaka viruddha jAtI ho athavA kisI bhI vipayameM usakA virodha upasthita karatI ho| pratyuta isake, aisI kitanI hI bAta dekhanama AtI hai jinama hatkevalI meM judhAdivedanAoM athavA dApAka abhAvakI mRcanA milatI hai / yahA~ unamaMme do cAra namRnaka taura para nAca vyakta kI jAtI haiM (ka) 'svadoSa-zAntyA vihitAtmazAntiH' ityAdi zAnti-jinake stotrameM yaha batalAyA hai ki zAntijinendrana apane dopAMkI zAnti karake AtmAmeM zAnti sthApita kI hai aura isIse va zaraNAgatoMke liye zAntike vidhAtA haiN| cUki tudhAdika bhI doSa haiM aura ve AtmAmeM azAntike kAraNa hote haiM-kahA bhI hai ki "tudhAsamA nAsti zarIravedanA" / ataH AtmAmeM zAntiko pUrNa pratiSThAke liye unako bhI zAnta kiyA gayA hai, tabhI zAntijina zAntike vidhAtA bane haiM aura tabhI saMsAra-sambandhI klezoM tathA bhayoMse zAnti prApta karane ke liye unase prArthanA kI gaI hai| aura yaha ThIka hI hai jo svayaM rAgAdika doSoM athavA kSudhAdivedanAoMse pIDita hai-azAnta hai-vaha dUsaroM ke liye zAntikA vidhAtA kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sktaa| (kha) tvaM zuddhi-zaktyorudayasya kASThAM tulAvyatItAM jina zAntirUpAmavApitha' isa yuktyanuzAsanake vAkyameM vIrajinendrako zuddhi, zakti aura zAntikI parAkASThAko pahu~cA huA batalAyA hai| jo zAntikI parAkASThA ( caramasImA) ko pahu~cA huA ho usameM sudhAdi-vedanAoMkI sambhAvanA nahIM bntii| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA (ga) 'zarma zAzvatamavApa zaGkaraH' isa dharmajinake stavanameM yaha batalAyA hai ki dharmanAmake ahatparameSThIne zAzvata sukhakI prApti kI hai aura isIse ve zaMkara-sukhake karanevAle haiN| zAzvatasukhakI avasthA meM eka kSaNake liye bhI kSudhAdi duHkhoMkA udbhava sambhava nahIM / isIse zrIvidyAnandAcAryane zlokavArtikameM likhA hai ki 'kSudhAdivaMdanaM bhUto nAhato'nantazarmatA' arthAt sudhAdi-vedanAkI ubhRti honapara ahantake anantasukha nahIM bntaa| (gha) 'vaM zambhavaH sambhavataparogaiH santapyamAnasya janasya loke' ityAdi stavanameM zambhavajinako sAMsArika tRpA-rogoMse prapIr3ita prANiyoMke liye una rogoMkI zAntike artha Akasmika vaidya batalAyA hai / isase spaSTa hai ki ahajjina mvayaM tRSA-rogoMse pIr3ita nahIM hote, tabhI ve dUsaroMke tapA-rogoMko dUra karane meM samartha hote haiM / isI taraha 'idaM jagajjanma-jarAntakAta niraJjanAM zAntimajIgamastvaM' isa vAkyake dvArA unheM janma-jarA-maraNase pIDita jagatako niraJjanA-zAntikI prApti karAnevAlA likhA hai, jimase spaSTa hai ki ve svayaM janma-jarA-maraNase pIr3ita na hokara niraJjanA-zAntiko prApta the| niraJjanA-zAntimeM kSudhAdi-vedanAoMke liye avakAza nahIM rhtaa| (Ga) 'anantadoSAzaya-vigraho-graho viSaGgavAnmAhamayazciraM hRdi' ityAdi anantajitke stotrameM jisa mohapizAcako parAjita karanekA ullekha hai usake zarIrako anantadoSoMkA AdhArabhUta batAyA hai, isase spaSTa hai ki doSoMkI saMkhyA kucha inIginI hI nahIM hai balki bahuta bar3hI-car3hI hai, anantadoSa to mohanIyakamake hI Azrita rahate haiN| adhikAMza doSoMmeM mohakI puTa hI kAma kiyA karatI hai / jinhoMne mohakamakA nAza kara diyA hai unhoMne anantadoSoMkA nAza kara diyA hai / una doSoMmeM mohake sahakArase honevAlI cudhAdikI bedanAe~ bhI zAmila haiM, isIse mohanIya Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra kA abhAva ho jAne para vedanIyakarmako sudhAdi-vedanAoMke utpanna karane meM asamartha batalAyA hai| isa taraha mUla 'zrAptamImAMsA' grantha, usake 63vIM kArikAmahita granthasandarbha, aSTasahasrI Adi TIkAoM aura granthakArake dUsare granthoMke upayukta vivecana parase yaha bhale prakAra spaSTa hai ki ratnakaraNDakA ukta 'kSutpipAsA' padya svAmI samantabhadrake kisI bhI grantha tathA usake Azayake sAtha koI virodha nahIM rakhatAarthAt usameM doSakA kSutpipAsAdike abhAvarUpa jo svarUpa samajhAyA gayA hai vaha AptamImAMsAke hI nahIM, kintu AptamImAMsAkArakI dUsarI bhI kisI kRtike viruddha nahIM hai balki una sabake sAtha saGgata hai / aura isaliye ukta padyako lekara AptamImAMsA aura ratnakaraNDakA bhinnakartRtva siddha nahIM kiyA jA sktaa| ataH isa viSayameM prophesara sAhabakI ukta Apatti evaM saMdigdhatAke liye koI sthAna nahIM rahatA-vaha kisI taraha bhI samucita pratIta nahIM hotii| yaha saba 'vicAra aura nirNaya' Ajase koI 13 varSa pahale pharavarI sana 1648 kI anekAnta-kiraNa naM02 meM prakAzita kiyA jA cukA hai, jisa para pro0 sAhabane Aja taka koI Apatti nahIM kI athavA karanA ucita nahIM samajhA aura isase yaha mAlUma hotA hai ki unakA prakRta-viSayameM nizcayakI hada taka pahu~cA huA sandeha samApta ho cukA hai-usake liye koI AdhAra avaziSTa nahIM rahA, anyathA ve cupa baiThanevAle nahIM the| yahA~ para maiM itanA aura bhI prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki pro. sAhabane apane usa vilupta-adhyAya-viSayaka nibandhameM yaha bhI pratipAdana kiyA thA ki 'ratnakaraNDAghakAcAra kundakundAcAryake upadezoMke pazcAta unhIMke samarthana meM likhA gayA hai, aura isaliye isake kartA ve samantabhadra ho sakate haiM jinakA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ullekha zilAlekha va paTTAvaliyoMmeM kundakundake pazcAt pAyA jAtA hai / kundakundAcArya aura umAsvAmIkA samaya vIranirvANa se lagabhaga 650 varSa pazcAt (vi0 saM0 180) siddha hotA hai-- ataH ratnakaraNDazrAvakAcAra aura usake kartA samantabhadrakA samaya vi. kI dUsarI zatAbdIkA antima bhAga athavA tIsarI zatAbdI kA pUrvAdha honA cAhiye (yahI samaya jaina samAjameM Ama taura para mAnA bhI jAtA hai)| sAtha hI, yaha bhI batalAyA thA ki 'ratnakaraNDake kartA ye samantabhadra una zivakoTike guru bhI ho sakate haiM jo ratnamAlAke kartA haiN| isa pichalI bAta para Apatti karate hue paM0 darabArIlAlajIne aneka yuktiyoMke AdhAra para jaba yaha pradarzita kiyA ki 'ratnamAlA' eka Adhunika grantha hai, ratnakaraNDazrAvakAcArase zatAbdiyoM bAdakI racanA hai, vi0 kI 11vIM zatAbdIke pUrvakI to vaha ho hI nahIM sakatI aura na ratnakaraNDazrAvakAcArake kartA samantabhadrake sAkSAt ziSyakI hI kRti ho sakatI hai * taba pro. sAhabane uttarakI dhunameM kucha kalpita yuktiyoMke AdhAra para yaha to likha diyA ki 'ratnakaraNDako racanA kA samaya vidyAnandake samaya (I0 san 816 ke lagabhaga) ke pazcAt aura vAdirAjake samaya arthAt zaka saMvat 647 (I0 san 1025) se pUrva siddha hotA hai / isa samayAvadhike prakAzameM ratnakaraNDazrAvakAcAra aura ratnamAlAkA racanAkAla samIpa AjAte haiM aura unake bIca zatAbdiyoMkA antarAla nahIM rahatA hai / sAtha hI Age calakara use tIna ApattiyoMkA rUpa bhI de diyAX; parantu isa bAtako bhulA diyA ki unakA yaha saba * anekAnta varSa 6 kiraNa 12 pa0 380.382 + anekAnta varSa 7 kiraNa 5-6 pR0 54 / x jinameMse ekakA rUpa hai zaka saM0 147 se pUrvake sAhityameM Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 samIcIna dharmazAstra prayatna aura kathana unake pUrva kathana evaM pratipAdana ke viruddha jAtA hai| unheM yA to apane pUrva kathanako vApisa le lenA cAhiye thA aura yA usake viruddha isa naye kathanakA prayatna tathA naI ApattiyoM kA Ayojana nahIM karanA cAhiye thA donoM paraspara viruddha bAteM eka sAtha nahIM cala sktiiN| ina sava tathA isI prakArakI dUsarI asaMgata bAtoM ko bhI pradarzita karate hue, mere ukta lekhameM, jisake eka aMzako Upara uddhRta kiyA gayA hai, una tInoM naI khar3I kIgaI ApattiyoM para bhI vistAra ke sAtha yuktipurassara gaharA vicAra karake unheM niHsAra pratipAdita kiyA gayA hai / lekhake isa uttarArddhakA bhI, jo anekAntake usa varSa (sana 1648 ) kI agalI mArca tathA aprelakI kiraNoM meM prakAzita huA hai, prophesara sAhabane koI virodha yA prativAda karanA ucita nahIM smjhaa| aura isa taraha prophesara sAhabane jisa naye sandehako janma diyA thA vaha antako sthira nahIM rahA / sAtha hI yaha spaSTa hogayA ki ratnakaraNDa unhIM svAmI samantabhadrAcAryakI kRti hai jo AptamImAMsA (devAgama) ke racayitA haiM / ratnakaraNDa zrAvakAcArakA tathA ratnakaraNDa aura prAptamImAMsA ke eka kartRtvakA ullekha na pAyA jAnA, dUsarIkA rUpa hai vAdirAjake pArzvanAthacaritameM ratnakaraNDako samantabhadra - kRta na batalAkara yogIndra-kRta vatalAyAM jAnA, aura tIsarIkA rUpa hai ratnakaraNDake upAntya padya naM0 186 meM prayukta hue 'vItakalaMka' 'vidyA' aura 'sarvArthasiddhi' padoMkA Azaya kalaMka aura vidyAnanda nAmake prAcAryoM tathA pUjyapAdake 'sarvArthasiddhi' granthake ullekhase lagAnA ( anekAnta varSa 8 ki0 3 pR0 132 tathA varSa 6 ki0 150 6, 10 ) / 6 dekho, anekAnta varSa kiraNa 3-4 meM 'ratnakaraNDakaM kartRtvaviSaya meM merA vicAra praura nirNaya' nAmaka lekha / - Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA granthake padyoMkI jA~ca samAjameM kucha aise bhI vidvAna haiM jo isa graMthako svAmI samantabhadrakA banAyA huA to jarUra mvIkAra karate haiM, paraMtu unheM isa graMthake kucha padoM para saMdeha hai / unake vicArase graMthameM kucha aise panA bhI pAye jAte haiM jo mUla graMtha-kA aMga na hokara kisI dUsare graMtha athavA graMthoMka padA haiM aura bAdako kisI taraha para graMthameM zAdhi ho gaye haiM / aise padyoMko ve loga kSepaka' athavA 'prakSima kahate haiM aura isa liya granthapara saMdehakA yaha eka dusarA prakAra hai jisakA yahA~ para vicAra hAnekI z2arUrata hai-- __ graMtha para isa prakAra ke saMdehako sabase pahale 50 pannAlAlajI bAkalIvAlana, sana 1888 isavImeM, lipibaddha kiyaa| isa sAlameM Apane ratnakaraMDAvAkA cArako anvaya aura anvayAnugata hindI anuvAdamAhita nayyAra karake use 'digambara jainapustakAlaya-vardhA ke dvArA prakAzina karAyA hai / graMthake isa maMskaraNameM 21 (ikkosa) padyoMko kSapaka' prakaTa kiyA gayA athavA unapara 'kSepaka' honekA saMdeha kiyA gayA hai. jinakI kramikasUcI. kucha AdyAkSaroMko liye hue, nimna prakAra hai tAvadaM janaH tanAjineMdra; yadi pApa; zvApi devA; bhayAzAsneha; mAtaMgo; dhanazrI; madyamAMsaH pratyAkhyAna; yadaniSTa vyApAra; zrISeNa; devAdhideva; ahecaraNa: niHzreyasa; janmajarA; vidyAdarzana; kAlekalpa; niHzreyasamadhipannA; pUjArthA; sukhayatu / ___ina padyoMmeMse kucha ke kSepaka' honeke hetuoMkA bhI phuTa-noToMdvArA ullekha kiyA gayA hai jo yathAkrama isa prakAra hai 'tAvadaMjana' aura 'tatojinendra' ye donoM padya samantabhadrakRta nahIM haiM; parantu dUsare kisa prAcArya athavA anthake ye padya haiM aisA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-zarmazAstra kucha batalAyA nhiiN| tIsare 'yadi pApa' padyakA granthake viSayase sambandha nahIM milatA / 'zvApi devo' 'bhayAzA' aura 'yadaniSTa' nAmake padyoMkA sambandha, anvaya tathA artha ThIka nahIM baitthtaa| 'zrISeNa', 'devAdhideva' aura 'arhaccaraNa' ye padya granthake sthalase sambandha nahIM rkhte| paMdrahaveM 'niHzreyasa' se bIsaveM pUjArthI' takake 6 padyoMkA anvayArtha tathA vipaya-sambandha ThIka-ThIka pratibhAsita nahIM hotA aura 11vA~ 'vyApAra' nAmakA padya 'anabhijJa kSepaka' hai-arthAt yaha padya mUrkhatA athavA nAsamajhIme granthameM praviSTa kiyA gayA hai / kyoMki 'prathama to isakA anvaya hI ThIka nahIM baiThatA; dUsare agale zlokameM anyAnya granthoMkI taraha, pratidina sAmAyikakA upadeza hai aura isa zlokameM kevala upavAsa athavA ekAsaneke dina hI sAmAyika karanekA upadeza hai, isase pUrvAparavirodha AtA hai| isa padyake sambandha jorake mAtha yaha vAkya bhI kahA gayA hai ki "zrImatsamaMtabhadrasvAmIke esa vacana kadApi nahIM ho sakate," aura isa padyakA anvaya tathA artha bhI nahIM diyA gayA / antima padyako bhI zAyada aisA hI bhArI kSepaka samajhA hai aura isIse usakA bhI anvayArtha nahIM diyA gyaa| zeSa padyoMke sambandhameM sirpha itanA hI prakaTa kiyA hai ki ve 'kSepaka' mAlUma hote athavA bodha hote haiN| unake kSepakatvakA koI hetu nahIM diyaa| hA~, bhUmikAmeM itanA z2arUra sUcita kiyA hai ki "zeSa ke zlokoMkA hetu vistRta honeke kAraNa prakAzita nahIM kiyA gayA so patradvArA yA sAkSAt hone para prakaTa ho sakatA hai|" isa taraha para bAkalIvAlajIke tAtkAlika sandehakA yaha rUpa hai| unakI isa kRtise kucha logoMke sandehako puSTi milI aura kitane hI hRdayoMmeM navIna sandehakA saMcAra huaa| yadyapi, isa pranyake sambandhameM abhItaka koI prAcIna ullekha athavA puSTa pramANa aisA dekhanemeM nahIM AyA jisase yaha Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nizcita ho sake ki svAmI samantabhadrane ise itane zlokaparimANa nirmANa kiyA thA, na granthakI sabhI pratiyoMmeM eka hI zlokasaMkhyA pAI jAtI hai balki kucha pratiyA~ aisI bhI upalabdha hotI haiM jinameM zlokasaMkhyA DeDhaso (150) se bhI bar3hI huI hai aura isameM to koI sandeha hI nahIM ki TIkA-TippaNavAlI pratiyoM parase kisI mUla granthakI nakala utArate samaya, lekhakoMkI asAvadhAnI athavA nAsamajhIke kAraNa, kabhI-kabhI una pratiyoM meM 'uktaM ca rUpase diye hue athavA samarthanAdike liye TippaNI kiye hue-hAziye ( Margin ) para noTa kiye hue-dUsare granthoM ke padya bhI mUla granthameM zAmila ho jAte haiM; aura isIse kitane hI granthoMmeM 'kSepaka pAye jAte haiM / isake sivAya prakRta granthameM kucha padya aisI avasthAmeM bhI avazya hai ki yadi unheM granthase pathaka kara diyA jAya to usane zepa padyoMke krama tathA viSayasambandhameM parampara koI bAdhA nahIM AtI aura na kucha antara hI par3atA hai|| aisI hAlatameM granthake kucha padyoM para sandehakA honA asvAbhAvika nahIM hai / parantu ye saba bAteM kisI granthapratimeM 'kSepaka' honekA koI pramANa nahIM ho sktiiN| ___ aura isaliye itane parase hI, binA kisI gaharI khoja aura jA~cake, sahasA yaha nahIM kahA jA sakatA ki isa granthakI vartamAna * isa viSayake eka udAharaNa ke liye dekho 'pUjyapAda-upAsakAcArakI jA~ca' vAlA merA lekha, jo janahitaiSI bhAga 15 ke aMka 12 ve meM prakAzita huaA hai / 'dazabhakti' nAmakA eka grantha zolApurase, saMskRtaTIkA aura marAThI anuvAda sahita, prakAzita huA hai / usase mAlUma hotA hai ki dazabhaktiyoMke mUlapAThoMmeM bhI kitane hI kSepaka zAmila ho rahe hai / yaha saba nAsamajha aura asAvadhAna lekhakoMkI kRpAkA hI phala hai| jaise ki kathAoMkA ullekha karane vAle 'tAvadaMjanacauro'Gga' yAdi padya / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra ( 158 padoM vAlI ) pratimeM bhI koI kSepaka jarUra zAmila hai| granthake kisI bhI paTAkA 'kSepaka' batalAnese pahale isa bAtakI jA~cakI bar3I jarUrata hai ki ukta padyakI anupasthitise granthake pratipAdya viSaya-sambandhAdikameM kisI prakArakI bAdhA na Ate hue bhI, nIce ligba kAraNoMmase koI kAraNa upalabdha hai yA ki nahIM 1. dRmare amuka vidvAna, prAcArya athavA granthakA vaha padya hai aura grantha meM uktaM ca' Adi rUpase nahIM pAyA jaataa| 2. granthakartAka dUsare grantha yA usI granthake amuka padya athavA vAkyake sAtha vaha viruddha par3atA hai| 3. granthaka viSaya, saMdarbha, kathanakrama athavA prakaraNake sAtha vaha asambaddha hai| 5. granthakI dUsarI amuka prAcIna. zuddha aura asaMdigdha pratimeM vaha nahIM pAyA jaataa| 5. granthaka sAhityase usake sAhityakA koI mela nahIM khAtA, granthakI kathanazailI usake astitvako nahIM cAhatI athavA granthakartAke dvArA ema kathanakI sambhAvanA hI nahIM hai / jaba taka ina kAraNoM se koI bhI kAraNa upalabdha na ho aura jaba taka yaha na batalAyA jAya ki usa padyakI anupasthiti se granthake pratipAdya viSayasambandhAdikameM koI prakArakI bAdhA nahIM AtI tava naka kimI padyako kSepaka kahanekA sAhasa karanA duHsAhasa mAtra hogaa| paM. pannAlAlajI bAkalIvAlane jina padyoMko kSepaka batalAyA hai athavA jina para kSepaka honekA saMdeha kiyA hai unameMse kisI bhI padya ke sambandhameM unhoMne yaha prakaTa nahIM kiyA ki vaha dUsare amuka prAcArya. vidvAna athavA granthakA padya hai, yA usakA kathana svAmi samantabhadrapraNIta usI yA dUsare granthake amuka padya athavA vAkyake viruddha hai: na yahI sUcita kiyA ki ratnakaraNDakI dUsarI Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA amuka prAcIna, zuddha tathA asaMdigdha pratima vaha nahIM pAyA jAtA, yA usakA sAhitya andhake dUsare sAhityase mela nahIM khAtA, aura na eka padyako chor3akara dUsare kisI padA ke sambandhameM isa prakArakA koI vivacana hI upasthita kiyA ki, vaisA kathana svAmI samantabhadrakA kyoMkara nahIM ho sktaa| aura isaliye aApakA saMpUrNa hetuprayoga uparyana kAraNakalApake prAyaH tIsare nambara meM hI zrA jAnA hai| dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhiye ki bAkalIvAlajIna una pagAko mRla graMthake sAtha asambaddha samajhA hai / unakI samajha meM guru padyoMkA anvayArtha ThIka na baiThana yA viSayasambandha ThIka pratibhAsita na hone AdikA bhI yahI prayojana hai / anyathA, 'caturAvatritaya nAgake padyako bhI ve 'kSepaka' batalAte jisakA anvayArtha unheM ThIka nahIM bhAsA / parantu vAstavamaM va sabhI padya vaise nahIM haiM jaisA ki bAkalIcAlajIna unheM samajhA hai| vicAra karane para unake anvayArtha tathA viSayasambandhameM koI khAsa kharAvI mAlUma nahIM hotI aura isakA nirNaya granthakI saMskRtaTIkAparamaM bhI mahajameM hI ho sakatA hai| udAharaNa ke taura para maiM yahA~ usI eka padyako latA hU~ jisa bAkalIvAlajIne 'anabhijJakSepaka likhA hai aura jisake vipayamaM ApakA vicAra saMdehakI koTima nikalakara nizcayakI hadako pahu~cA huA mAlUma hotA hai / sAtha hI, jisake sambandhama Apane yahA~ taka bhI kahanekA sAhasa kiyA hai ki "svAmI samantabhadraka aise vacana kadApi nahIM ho sakate / " vaha padya isa prakAra hai vyApAravaimanasyAdinivRttyAmantarAtmavinivRttyA / sAmayikaM badhnIyAdupavAsa caikamukta vA // 100 / / isa padyameM, pradhAnatAse aura tadbratAnuyAyI sarvasAdhAraNakI dRSTise, upavAsa tathA ekabhuktake dina sAmAyika karanekA vidhAna Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 samIcIna dharmazAstra kiyA gayA hai--yaha nahIM kahA gayA ki kevala upavAsa tathA ekamuktake dina hI sAmAyika karanA caahiye| phira bhI isase kabhI koI yaha na samajha le ki dUsare dina athavA nitya sAmAyika karanekA niSedha hai ataH AcAryamahodayane agale padya meM isa bAta ko spaSTa kara diyA hai aura likha diyA hai ki nitya bhI (pratidivasamapi) nirAlasI hokara sAmAyika karanA cAhiye / vaha agalA padya isa prakAra hai sAmayikaM pratidivasaM yathAvadapyanalasena cetavyaM / vrata paMcakaparipUraNakAraNamavadhAnayuktena ||101 || isa padma meM 'pratidivasa' ke sAtha 'api' 'zabda khAsa taura se dhyAna dene yogya hai aura vaha isa payase pahale 'pratidivasasAmAyika' se bhinna kisI dUsare vidhAnako mA~gatA hai / yadi pahalA padya grantha se nikAla diyA jAya to yaha 'api' zabda bahuta kucha khaTakane lagatA hai / ataH ukta padya kSepaka nahIM hai aura na agale padyake sAtha usakA koI virodha jAna par3atA hai| use anabhijJakSepaka' batalAnA apanI hI anabhijJatA prakaTa karanA hai| mAlUma hotA hai ki bAkalIvAlajIkA dhyAna isa 'apa' zabda para nahIM gayA aura isIse unhoMne isakA anuvAda bhI nahIM diyaa| sAtha hI, usa anabhijJakSepakakA artha bhI unheM ThIka pratibhAsita nahIM huA / yahI vajaha hai ki unhoMne usameM vyartha hI 'kevala' aura 'hI' zabdoMkI kalpanA kI aura unheM dakSepakatva ke hetusvarUpa yaha bhI likhanA par3A ki isa padyakA anvaya hI ThIka nahIM baiThatA / anyathA, isa padyakA anvaya kucha bhI kaThina nahIM hai--'sAmayikaM canIyAt' ko padya ke antameM kara denese sahaja meM hI anvaya ho jAtA hai| dUsare ke anvayArtha tathA viSaya - sambandhakI bhI prAya: aisI hI hAlata hai / unheM bhI Apane usa vakta ThIka taura se samajhA mAlUma nahIM hotA aura isaliye unakA vaha saba ullekha Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA prAyaH bhUlase bharA huA jAna par3atA hai / bAdako mere daryApta karane para. bAlakIvAlajIne. apane 18 jUna san 1923 ke patra meM, isa bhUlako mvIkAra bhI kiyA hai, jise maiM unhIMke zabdoM meM nIce prakaTa karanA huuN| ___ "ratnakaraNDake prathama saMskaraNa meM jina padyoMko maiMne kSepaka Tahara thA usameM koI pramANa nahIM, usa vaktakI apanI tuccha buddhiga hI aisA anumAna ho gayA thaa| saMskRtaTIkAmeM savakI yaniyukta TIkA dekhanese merA mana aba nahIM hai ki ve kSepaka haiN| vaha prathama hI prathama merA kAma thA saMskRta-TIkA dekhanemeM AI nahIM thI isIliya vicArArtha praznAtmaka ( ? ) noTa kara diye gaye the / ma merI bhUla thii|" __yadyapi yaha vAkalIvAlajIkI usa vaktakI bhUla thI paraMtu isane kitane hI logoMko bhUlake cakkara meM DAlA hai,jisakA eka udAharaNa paM0 nAnA rAmacaMdrajI nAga hai / Apane bAkalIvAlajIko ukta kRti parase unhIM 21 padyoM para kSepaka honekA saMdeha kiyA ho so nahIM. balki unamesa paMdraha X padoMko bilakula hI graMthase bAharako cIja mamajha liyaa| sAtha hI teraha padyoMko aura bhI unhIM-jaise mAnakara unheM umI koTi meM zAmila kara diyA aura isa taraha para ikkImakI jagaha aTThAIma padyoMko 'kSepaka' karAra dekara unheM 'upA 5 ukta 21 padyoM meM se nimna nAmake chaha padyoMko chor3akara jo zeSa rahate haiM unako madyamAsa, yadaniTa, ni:zreyama, janmajarA, vidyAdarzana, kAle kama / -una raha padyAkI nAmamucI isa prakAra hai-- projastejo, araguNa, nanidhi, amarAsura, zivamajara, rAgaDeya, makara mAra, nAnA pApAnA. gRhahAri, saMvatsara, sAmayikaM, gRhakamaMgaNA, ucaMga / / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 samIcIna dharmazAstra sakAdhyayana' kI usa prathamAvRtti se bilkula hI nikAla DAlAchApA taka bhI nahIM - jisako unhoMne zaka saM0 2026 | vi0 saM0 1661 ) meM marAThI anuvAda sahita prakAzita kiyA thA / isake bAda nAga sAhavane apanI buddhiko aura bhI usI mArga meM daur3AyA aura taba Apako andhakArameM hI - vinA kisI AdhAra yA pramANake yaha suma par3A ki isa grantha meM aura bhI kula kSepaka hai jinheM granthase bAhara nikAla denA caahiye| sAtha hI yaha bhI mAtRma par3A ki nikAle hue pAsa kuchakA phirase bandhamaM praveza karAnA cAhiye | aura isaliye zaka saM0 1844 ( vi0 saM0 1976 ) meM jaba Apane isa granthakI dvitIyAvRtti prakAzita karAI taba Apane apanI usa sUma-bUmako kArya meM pariNata kara DAlA - arthAt, prathamAvRtti vAle rU payo 26 aura 26| naye isa prakAra 46 payoMko ukta AvRtti meM sthAna nahIM diyaa| unheM kSepaka * pAMca padya jinheM prathamAvRtti meM, granthase bAharakI cIja samajhakara, nikAla diyA gayA thA aura dvitIyAvRttimeM jinako punaH praviSTa kiyA gayA hai unake nAma isa prakAra haiM- makarAkara, gRhahAri, saMvatsara, nAmayikaM, devAdhideva / ina 26 padyoMmeM chaha to ve bAkalIvAlajIvAle padya haiM jinheM Apane prathamAvRtti ke avasara para kSepaka nahIM samajhA thA aura jinake nAma pahale diye jA cuke haiN| zeSa 20 padyoMkI nAmasUcI isa prakAra hai dezayAmi, kSutpipAsA, parameSThI, anAtmArtha, samyagdarzanasampanna, darzanaM, gRhastho, na samyaktva, mohitimirA, hisAnRta, sakalaM, alpaphala, sAmayike, zItoSNa, azaraNa, caturAhAra, navapuNyaiH, kSitigata, zrAvakapadAni yena svayaM / > + akTUbara san 1621 ke 'jainabodhaka' meM seTha rAvajI sakhArAma dozIne ina padyoMkI saMkhyA 58 (aTTAvana ) dI hai aura nikAle hue padyoMke Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA athavA granthase bAharakI cIja samakakara ekadama nirvAsita kara diyA hai aura apane esA karanekA koI bhI yuktiyukta kAraNa nahIM diyaa| hA~,TAiTila aura prastAvanA-dvArA itanA z2arUra sUcita kiyA hai ki,granthakI yaha dvitIyAvRtti paM0 pannAlAla bAkalIvAlakRta 'jainadharmAmRtasAra' bhAga 2 rA nAmaka pustakakI usa prathamAvRttike prAkRla hai jo nAgapurameM jUna san 1866 I. ko chapI thii| sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki uma pustaka meM sirpha unhIM pralokoM ko yahA~ chor3A gayA hai jo dUsare prAcAyaka the, vAkI bhagavatmamaMtabhadrake 108 zloka isa zrAvRttimeM jyAka tyoM grahaNa kiye gaye haiN| parantu usa pustakakA nAma na to 'upAsakAdhyayana' hai aura na 'ratnakaraNDa', na nAga sAhavakI ima dvitIyAvRttikI taraha usake 5 bhAga haiM aura na usameM samantabhadrake 108 zloka hI pAye jAte haiM, balki vaha eka saMgrahapustaka hai jisameM pradhAnataH ratnakaraNDazrAvakAcAra aura puruSArthasiddhayupAya nAmaka granthoMse zrAvakAcAraviSayakA kucha kathana praznottararUpase saMgraha kiyA gayA hai aura use praznottarazrAvakAcAra' aisA nAma bhI diyA hai| usameM yathAjo kramika nambara, samUce granthakI dRSTise, diye haiM unase vaha saMkhyA 56 ho jAtI hai / sAtha hI 21, 26, 32, 41, 63, 67, 66, 70, 76, 77, 78, 76, 80, 83, 87, 88, 86, 61, 63, 64, 65, 66, 101, 112, aura 148 nambaravAle 25 padyoMko bhI nikAle hue sUcita kiyA hai, jinheM vAstavameM nikAlA nahIM gayA ! aura nikAle hue 2,28, 31, 33, 34, 36, 36, 40, 47, 48, 66, 85, 86, 108 aura 146 nambara vAle 15 padyoMkA usa sUcImeM ullekha hI nahIM kiyA ! isa prakArake galata aura bhrAmaka ullekha, niHsandeha bar3e hI khedajanaka aura anarthamUlaka hote hai / bambaI prAntika sabhAne bhI zAyada isI para vizvAsa karake apane 21 veM adhivezanake tRtIya prastAvameM 58 saMkhyAkA galata ullekha kiyA hai| ( dekho janavarI san 1922 kA 'jainabodhaka' patra) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra vazyakatA ratnakaraNDazrAvakAcAra' se kula 86 zloka uddhata kiye gaye haiM / ataH nAga sAhavakI yaha dvitIyAvRtti usIke anukUla hai athavA usIke AdhAra para prakAzita kI gaI hai, aisA nahIM kahA jA sakatA / mAlUma hotA hai ki unhoMne isa prakArakI bAtoMdvArA * pablikake sAmane asala bAta para kucha pardA DAlanA cAhA hai / aura vaha asala bAta yaha hai ki, ApakI samajhameM yaha grantha eka 'zataka' grantha mAlUma hotA hai aura isaliye Apa isameM 108 zloka mUlake aura bAkI saba kSepaka samajhate haiN| isI bAtako Apane apane caitra zukla 4 zaka saMvata 1844 ke patrameM mujhapara isa prakAra prakaTa bhI kiyA thA ....yaha zataka hai, aura 50 1 zloka kSepaka hai, 108 zloka lakSaNa ke haiN|" paraMtu yaha saba ApakI kevala kalpanA hI kalpanA thii| isIse isake samarthanameM koI bhI pramANa upasthita nahIM kiyA gayA, jisakA yahA~ para uhApoha kiyA jAtA / hA~, eka bAra prathamAvRtti ke avasara para, usakI prastAvanAmeM, Apane graMthase nikAle hue 28 padyoMke sambaMdhameM yaha prakaTa kiyA thA ki, ve padya graMthakI karNATaka vagairaha pratimeM uktaMca' rUpase diye hue haiM ataH, samaMtabhadrAcAryake na hokara dUsare prAcAryake honese, hamane unheM isa pustaka meM grahaNa nahIM kiyA / prastAvanAke ve zabda isa prakAra haiM eka do bAteM aura bhI aisI hI haiM jinheM lekha bar3ha jAneke bhayAdimeM yahAM choDA gayA hai| / yadyapi ukta dvitIyAvRttimeM 50 kI jagaha 46 zloka hI nikAle gaye haiM aura 101 chApe gaye haiM parantu prastAvanAmeM 100 zlokoMke chApane kI hI sUcanA kI gaI hai / isase saMbhava hai ki antakA 'pApamarAti vAlA padya galatIse kampoja hokara chapa gayA ho aura, saba padyoM para eka kramase nambara na honeke kAraNa, usakA kucha khayAla na rahA ho| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 46 " hyA pustakAcyA pratI karnATakAMta vagaire Aheta tyAMta kAMhIM ukta'ca mhaNUna zloka ghAtalele Aheta te zloka samaMtabhadra prAcAryAce racalele nasUna dusarayA AcAryAce asalyAmuleM te AmhI hyA pustakAMta ghetale nAhIMta / " " paraMtu karNanATaka vagairahakI vaha dUsarI prati kaunasI hai jisameM una 28 padyoMko 'uktaM ca rUpase diyA hai, isa bAta kA koI patA Apa kucha vidvAnoMke daryApata karane para bhI nahIM batalA sake / aura isaliye ApakA ukta ullekha mithyA pAyA gyaa| isa prakArake mithyA ullekhoMko karake vyarthakI gar3abar3a paidA karanemeM ApakA kyA uddezya athavA hetu thA, ise Apa hI samajha sakate haiM / paraMtu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM aura na isa kahane meM mujhe jarA bhI saMkoca ho sakatA hai ki, ApakI yaha saba kArravAI bilkula hI avicArita huI hai aura bahuta hI Apattike yogya hai / kucha padyoM kA krama bhI Apane badalA hai aura vaha bhI Apattike yogya hai / eka mAnanIya graMthase, binA kisI prabala pramANakI upalabdhike aura vinA isa bAta kA acchI tarahase nirNaya hue ki unameM koI kSepaka zAmila hai yA nahIM, apanI hI korI kalpanA ke AdhArapara athavA. svarucimAtra se kucha padyoMko (cAhe unameM koI kSepaka bhI bhale hI hoM) isa tarahapara nikAla DAlanA eka bahuta hI bar3e duHsAhasa tathA bhArI dhRSTatAkA kArya hai / aura isa liye nAgasAhabakI yaha saba anucita kArravAI kadApi abhinandanake yogya nahIM ho sakatI / Apane una patroMko nikAlate samaya yaha bhI nahIM socA ki unameM se kitane hI padya aise haiM jo Ajase kaI zatAbdiyoM pahale ke bane hue graMthoMmeM svAmI samaMtabhadra ke nAma se ullekhita pAye jAte haiM, kitane hI 'zrAvaka padAni devaiH' jaise padyoMke nikAla DAlane se dUsare padyoMkA mahattva tathA viSaya kama huA jAtA hai; athavA ratnakaraMDapara saMskRta tathA kanar3I Adi kI kitanI hI TIkAeM aisI milatI haiM jinameM Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 samIcIna dharmazAstra ve saca padya mUlarUpase diye hue haiM, aura isa liye mujhe adhika sAvadhAnI se kAma lenA cAhiye / sacamuca hI nAgasAhabane aisA karate hue bar3I bhArI bhUlase kAma liyA hai| paraMtu yaha acchA huA ki meM Apako bhI apanI bhUla mAlUma par3a gaI aura Apane apanI isa nAsamajhIpara kheda prakaTa karate hue, yaha praNa kiyA hai ki, maiM bhaviSya meM aisI kamatI zlokavAlI koI prati isa graMthakI prakAzita nahIM karU~gA " / yaha saba kucha hote hue bhI, graMthake kitane hI padyoMpara a taka ApakA saMdeha banA rahA hai / eka patrameM to Apane mujhe yahA~ taka sUcita kiyA hai ki - "kSepakakI zaMkA bahuta logoMko hai paraMtu unakA pakkA AdhAra nahIM miltaa|" isa vAkyase yaha bilkula spaSTa ho jAtA hai ki nAga sAhabane jina padyoMko 'kSepaka' karAra diyA hai unheM kSepaka karAra deneke liye Apake athavA Apake mitroMke pAsa koI pakkA AdhAra (pramANa) nahIM thA aura isaliye ApakA yaha saba korA saMdeha hI saMdeha rahA hai / * ratnakaraMDa zrAvakAcArakI eka eka AvRtti dakSiNa mahArASTrajainasabhA ke janarala sekreTarI ( X prophesara aNNA sAhaba bAbAjI laThThe ) ne bhI marAThI anuvAda sahita prakAzita karAI hai / prakAzaka haiM 'bhAU bAbAjI laTTha kuru davADa / ' isa AvRtti meM yadyapi mUla zloka ve hI 150 diye haiM jo saTIka pratimeM pAye jAte haiM parantu prastAvanA meM itanA jarUra sUcita kiyA hai ki ina zlokoMmeM kucha 'asambaddha' zloka bhI haiN| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki, kanaDI lipikI eka pratimeM, jo unheM rA0 devAppA upAdhyAya * dekho 'jainabodhaka' varSa 32 kA chaThA aMka | X yaha nAma mujhe paM0 nAnA rAmacandrajI nAgake patrase mAlUma huA hai / sAtha hI, yaha bhI jJAta huA hai ki isa pravRttikA anuvAdAdi kArya bhI prophesara sAhabakA hI kiyA huA hai / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA se prApta huI thI, 50 zloka adhika haiM jinameMse una zlokoMko chor3akara jo spaSTa rUpase 'kSepaka' mAlUma hote the zeSa 7 padyoMko pariziSTake taura para diyA gayA hai / isa sUcanAse do bAteM pAI jAtI haiM--eka to yaha ki, kanaDI lipimeM isa granthakI aisI bhI prati hai jisameM 208 zloka pAye jAte haiN| dUsarI yaha ki, laTTha sAhabako bhI ina DeDhasau zlokoMmeMse kucha para kSepaka honekA saMdeha hai jinha ve asambaddha kahate haiM / yadyapi Apane aise padyoMkI koI sUcI nahIM dI aura na kSepaka-sambandhI koI vizeSa vicAra hI upasthita kiyA-balki usa prakArake vicArako vahA~ para 'aprastuta' kahakara chor3a diyA haix-to bhI udAharaNake liye Apane 27 veM padyakI ora saMketa kiyA hai aura use asambaddha batalAyA hai| vaha paca isa prakAra hai yadi pApanirodho'nyasaMpadA kiM prayojanaM / atha pApasravAMstyanyasaMpadA kiM prayojanaM // yaha padya sthUla dRSTise bhale hI kucha asambaddhasA mAlUma hotA ho parantu jaba isake gambhIra artha para gaharAIke sAtha vicAra kiyA jAtA hai aura pUrvApara-padyoMke arthake sAtha usakI zRGkhalA milAI jAtI hai to yaha asambaddha nahIM rahatA / isake pahale 25veM padyameM madakA aSTabhedAtmaka svarUpa batalAkara 26veM padyameM usa madake karanekA doSa dikhalAyA gayA hai aura yaha jatalAyA gayA hai ki kisI kula jAti yA aizvaryAdike madameM Akara dharmAtmAoM kA-samyagdarzanAdika yukta vyaktiyoMkA-tiraskAra nahIM karanA cAhiye / isake bAda vivAdastha padyameM isa bAtakI zikSA kI gaI hai ki jo loga kulezvaryAdi sampattise yukta haiM ve apanI X yathA--"mUla pustakAMta mhaNUna dilelyA 150 zlokAMta dekhIla kAMhIM asaMbaddha disatAta. udAharaNArtha 27 vA~ zloka pahA. parantu hA vicAra yA ThikANI aprastuta Ahe." Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra tattadviSayaka madapariNatiko dUra karaneke liye kaise aura kisa prakArake vicAroM-dvArA samartha ho sakate haiN| dharmAtmA vahI hotA hai jisake pApakA nirodha hai-pApAsrava nahIM hotaa| viparIta isake, jo pApAsravase yukta hai use pApI athavA adharmAtmA samajhanA cAhiye / isa padyameM yaha batalAyA gayA hai ki jisake pAsa pApake nirodharUpa dharmasaMpatti athavA puNyavibhUti maujUda hai usake liye kulezvaryAdikI sampatti koI cIz2a nahIM-aprayojanIya hai-usake antaraMgameM usase bhI adhika tathA viziSTatara sampattikA sadbhAva hai, jo kAlAMtarameM prakaTa hogI aura isaliye vaha tiraskArakA pAtra nahIM / isI taraha jisakI AtmAmeM pApAnava banA huA hai usake kulezvaryAdi sampatti kisI kAmakI nahIM / vaha usa pApAsravake kAraNa zIghra naSTa ho jAyagI aura usake durgatigamanAdikako roka nahIM skegii| aisI sampattiko pAkara mada karanA mUrkhatA hai / jo loga isa sampUrNa tattvako samajhate haiM ve kulezvaryAdivihIna dharmAtmAoMkA kadApi tiraskAra nahIM krte| agale do padyoMmeM bhI isI bhAvako puSTa kiyA gayA hai-yaha samajhAyA gayA hai ki, eka manuSya jo samyagdarzanarUpI dharmasampattise yukta hai vaha cANDAlakA putra hone para bhI-kulAdi-sampattime atyanta girA huA hone para bhI-tiraskArakA pAtra nahIM hotaa| use gaNadharAdika devoMne 'deva' kahA hai-ArAdhya batalAyA hai| usakI dazA usa aMgArake sadRza hotI hai jo vAhyameM bhasmase AcchAdita hone para bhI antaraMgameM teja tathA prakAzako liye hue hai aura isaliye kadApi upekSaNIya nahIM hotA / manuSya to manuSya, eka kuttA bhI dharmake pratApase samyagdarzanAdika mAhAtmyase-deva bana jAtA hai aura pApake prabhAvase-mithyAtvAdike kAraNa-eka deva bhI kutte kA janma grahaNa karatA hai / aisI hAlatameM dUsarI aisI kaunasI sampatti hai jo manuSyoMko athavA saMsArI jIvoMko dharma Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 53 ke prasAda se prApta na ho sakatI ho ? koI bhI nahIM / aura isaliye kulaizvaryAdi-vihIna dharmAtmA loga kadApi tiraskAra ke yogya nahIM hote / yahA~ 26 veM padya meM 'anya sampat' aura 27 veM padya meM 'anya sampadA pada khAsa taurase dhyAna dene yogya haiM / inameM 'anya' aura 'anya' vizeSaNoM kA prayoga usa kulaizvaryAdi-sampattiko lakSya karake kiyA gayA hai jise pAkara mUDha loga mada karate haiM aura jinake usa makA ullekha 25, 26 nambara ke padyoMmeM kiyA gayA hai aura isase ina saba padyoMkA bhale prakAra eka sambandha sthApita hotA hai / ataH ukta 27 vA~ padya asambaddha nahIM hai / kucha vidvAnoMkA khayAla hai ki samyagdarzanakI mahimAvAle padyoM meM kitane hI padya kSepaka haiM, unakI rAyameM yA to ve sabhI padya kSepaka haiM jo chaMda - parivartanako liye hue - 34veM padyake bAda adhyayana (pariccheda) ke anta taka - pAye jAte haiM aura nahIM to ve padya kSepaka z2arUra hone cAhiye jinameM unheM punaruktiyA~ mAlUma detI haiM / isameM sandeha nahIM ki grantha meM 34veM padyake bAda anuSTupakI jagaha AryA chanda badalA hai / parantu chandakA parivartana kisI padya - ko kSepaka karAra deneke liye koI gAraMTI nahIM hotA / bahudhA graMthoMmeM isa prakArakA parivartana pAyA jAtA hai-khuda svAmI samantabhadra ke 'jinazataka' aura 'svayambhUstotra' hI isake khAse udAharaNa haiM jinameM kisI-kisI tIrthaMkarakI stuti bhinna chandameM hI nahIM kintu eka se adhika chandoMmeM bhI kI gaI hai / isake sivAya, yahA~ para jo chanda badalA hai vaha do eka apavAdoMko chor3akara barAbara granthake anta taka calA gayA hai--pranthake bAkI sabhI adhyayanoM kI racanA prAyaH usI chandameM huI hai - aura isaliye chandAdhArapara uThI huI isa zaMkA meM kucha bhI bala mAlUma nahIM hotA / hA~, punaruktiyoM kI bAta z2arUra vicAraNIya hai, yadyapi kevala punarukti bhI kisI padyako kSepaka nahIM banAtI to bhI isa kahane meM mujhe jarA bhI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra saMkoca nahIM hotA ki svAmI samantabhadrake prabandhoMmeM vyarthako punaruktiyA~ nahIM ho sktiiN| isI bAtakI jA~cake liye maiMne ina padyoMko kaI bAra bahuta gaurake sAtha par3hA hai; parantu mujhe unameM z2arA bhI punaruktikA darzana nahIM huA / pratyeka padya naye-naye bhAva aura naye-naye zabda-vinyAsako liye hue haiN| pratyekameM vizeSatA pAI jAtI hai-hara ekakA pratipAdyaviSaya, samyagdarzanakA mAhAtmya athavA phala hote hue bhI alaga-alaga hai-aura sabhI padya eka TakasAlake-eka hI vidvAnke dvArA race hue-mAlUma hote haiN| unameMse kisI ekako athavA kisIko bhI 'kSepaka' kahanekA sAhasa nahIM hotaa| mAlUma nahIM una logoMne kahA~ se inameM punaruktiyoMkA anubhava kiyA hai / zAyada unhoMne yaha samajhA ho aura ve isI bAtako kahate bhI hoM ki jaba 35veM padyameM vaha batalAyA jA cukA hai ki zuddha samyagdRSTi jIva nAraka, tiryaMca, napuMsaka aura strIkI paryAyoMmeM janma nahIM letA, na duSkuloMmeM jAtA hai aura na vikalAMga, alpAyu tathA daridrI hI hotA hai to isase yaha natIjA sahaja hI nikala jAtA hai ki vaha manuSya tathA devaparyAyoMmeM janma letA hai, puruSa hotA hai, acche kuloMmeM jAtA hai; sAtha hI dhanAdika kI acchI avasthAko bhI pAtA hai / aura isaliye manuSya tathA deva-paryAyakI avasthAoMke sUcaka agale do padyoMke denekI jarUrata nahIM rhtii| yadi unheM diyA bhI thA to phira unase agale do padyoMke denekI z2arUrata na thii| aura antakA 41 vA~ pacha to bilakula hI anAvazyaka jAna par3atA hai, vaha sApha taurase punaruktiyoMko liye hue hai-usameM pahale cAra padyoMke hI AzayakA saMgraha kiyA gayA hai-yA to una cAra padyoMko hI denA thA aura yA unheM na dekara isa eka padyako hI denA kAphI thA / ' isa sambandhameM maiM sirpha itanA hI kahanA ucita samajhatA hU~ ki prathama to 'z2arUrata nahIM rahatI' yA 'jarUrata nahIM thI' aura Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 55 'punarukti' ye donoM eka cIz2a nahIM haiM, donoMmeM bahuta bar3A antara hai aura isaliye z2arUrata na honeko punarukti samajha lenA aura usake AdhAra para padyoMko kSepaka mAna lenA bhUlase khAlI nahIM hai| dUsare, 35 veM padyase manuSya aura devaparyAyasambandhI jo natIjA nikalatA hai vaha bahuta kucha sAmAnya hai aura usase una vizeSa avasthAoMkA lAz2imI taura para bodha nahIM hotA jinakA ullekha agale padyoM meM kiyA gayA hai-eka jIva deva-paryAyako prApta huA bhI bhavanatrikameM (bhavanavAsI-vyantara-jyotiSiyoMmeM) janma le sakatA hai aura svargameM sAdhAraNa deva ho sakatA hai / usake liye yaha lAjimI nahIM hotA ki vaha svagameM devoMkA indra bhI ho| isI taraha manuSyaparyAyako prApta hotA huA koI jIva manuSyoMkI duSkula aura daridratAdi dopoMse rahita kitanI hI jaghanya tathA madhyama zreNiyoM meM janma le sakatA hai / usake liye manuSya paryAyameM jAnA hI isa bAtakA koI niyAmaka nahIM hai ki vaha mahAkula aura mahAdhanAdikakI una saMpUrNa vibhUtiyAMse yukta hotA huA 'mAnayatilaka' bhI ho jinakA ullekha 36 veM padyameM kiyA gayA hai| aura yaha to spaSTa hI hai ki eka manuSya mahAkulAdisampanna mAnavatilaka hotA huA bhI-nArAyaNa, balabhadrAdi padoMse vibhUSita hotA huA bhI-cakravartI athavA tIrthakara nahIM hotaa| ataH samyagdarzanake mAhAtmya tathA phalako acchI tarahase prakhyApita karane ke liye una vizeSa avasthAoMko dikhalAne kI khAsa jarUrata thI jinakA ullekha vAdake cAra padyoMmeM kiyA gayA hai aura isaliye va padya kSepaka nahIM hai / hA~, antakA 41 vA~ padya yadi vaha sacamuca hI 'saMgrahavRtta' hai-jaisA ki TIkAkArane bhI prakaTa kiyA hai--kucha khaTakatA jarUra hai / parantu merI rAyameM vaha * yathA-"yatprAk pratyeka zlokaH samyagdarzanasya phalamukta taddarzanAdhikArasya samAptau saMgrahavRttenopasaMhRtya pratipAdayannAha-" Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra korA saMgrahavRtta nahIM hai| usameM granthakAramahodayane eka dUsarA hI bhAva rakkhA hai jo pahale padyoMse upalabdha nahIM hotaa| pahale padya apanI-apanI bAtakA khaMDazaH ullekha karate haiM / ve isa bAtako nahIM batalAte ki eka hI jIva, samyagdarzanake mAhAtmyase, una sabhI avasthAoMko bhI kramazaH prApta kara sakatA hai arthAt devendra, cakravarti aura tIrthaMkara padoMko pAtA huA mokSameM jA sakatA hai / isI khAsa bAtako vatalAneke liye isa padyakA avatAra huA mAlUma hotA hai / aura isaliye yaha bhI 'kSepaka' nahIM hai| ____ sallekhanA athavA saddharmakA phala pradarzita karane vAle jo "niHzreyasa' Adi chaha padya haiM unakA bhI hAla prAyaH aisA hI hai| ve bhI saba eka hI TAipake padya haiM aura punaruktiyoMse rahita pAye jAte haiN| vahA~ pahale padyameM jina 'niHzreyasa' aura 'abhyudaya' nAmake phaloMkA ullekha hai agale padyoMmeM unhIM donoMke svarUpAdikA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / arthAt dUsare meM niHzreyasakA aura chaThemeM abhyudayakA svarUpa diyA hai aura zeSa padyoMmeM niHzreyasako prApta honevAle puruSoMkI dazAkA ullekha kiyA hai, isaliye unameM bhI koI kSepaka nahIM aura na unameM paraspara koI asambaddhatA hI pAI jAtI hai| isI taraha para 'kSutpipAsA' 'parameSThI paraMjyoti' aura 'anAtmArtha vinArAgaiH' nAmake tInoM padyoMmeM bhI koI kSepaka mAlUma nahIM hotaa| ve prAptake svarUpako vizada karaneke liye yathAvazyakatA aura yathAsthAna diye gaye haiN| pahale padyameM kSudhA-tapAdi doSoMke abhAvakI pradhAnatAse AptakA svarUpa batalAyA hai aura usake batalAnekI jarUrata thI; kyoMki digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMke aSTAdazadoSa-sambandhI kathanameM paraspara bahuta bar3A antara* pAyA * zvetAmbara sampradAya dvArA mAne hue aThAraha doSoMke nAma isa prakAra haiM-1 vIryAntarAya, 2 bhogAntarAya, 3 upabhogAntarAya, 4 dAnA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 57 jAtA hai / zvetAmbara bhAI prAptake nudhA-tRSAdikakA. honA bhI mAnate haiM jo digambaroMko iSTa nahIM hai aura ye saba antara unake prAyaH siddhAnta-bhedoMpara avalambita haiN| isa padyake dvArA pUrvapadya meM Ae hue 'utsannadoSeNa' padakA bahuta kucha spaSTIkaraNa ho jAtA hai| dUsare padyameM Aptake kucha khAsa-khAsa nAmoMkA ullekha kiyA gayA hai-yaha batalAyA gayA hai ki prAptako parameSThI, paraMjyoti, virAga (vItarAga), vimala, kRtI, sarvajJa, sArva tathA zAstA Adi bhI kahate haiM-aura nAmakI yaha paripATI dUsare prAcIna granthoM meM bhI pAI jAtI hai jisakA eka udAharaNa zrIpUjyapAdanvAmIkA 'samAdhitantra grantha' hai, usameM bhI paramAtmAkI nAmAvalIkA eka 'nirmalaH kaMvalaH' ityAdi padya diyA hai / astu, tIsare padyameM AptasvarUpase utpanna honevAle isa praznako hala kiyA gayA hai ki jaba zAstA vItarAga hai to vaha kisa taraha para aura kisa uddezase hitopadeza detA hai aura kyA usameM usakA koI nijI prayojana hai ? isa taraha para ye tInoM hI padya prakaraNake anukUla haiM ora granthake Avazyaka aGga jAna par3ate haiN| - kucha logoMkI dRSTimeM, bhogopabhogaparimANa nAmaka guNavatake kaMthanameM AyA huA, 'trasahatipariharaNArtha nAmakA padya bhI khaTakatA hai| unakA kahanA hai ki 'isa padyameM madya, mAsa aura madhuke tyAgakA jo vidhAna kiyA gayA hai vaha vidhAna usase pahale aSTamUla guNoMke pratipAdaka 'madyamAMsamadhutyAgaiH' nAmake zlokameM A cukA hai / jaba mUlaguNoMmeM hI unakA tyAga cukA taba ntarAya, 5 lAbhAntarAya, 6 nidrA, 7 bhaya, 8 ajJAna, 6 jugupsA, 10 hAsya, 11 rati, 12 arati, 13 rAga, 14 dveSa, 15 avirati, 16 kAma, 17 zoka, 18 mithyAtva / ( dekho, vivekavilAsa aura jainatattvAdarza / ) Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 samIcIna-dharmazAstra uttaraguNoMmeM, binA kisI vizeSatAkA ullekha kiye, usako phira se duharAnekI kyA jarUrata thI ? isaliye yaha padya punarukta-doSase yukta honeke sAtha-sAtha anAvazyaka bhI jAna par3atA hai| yadi mAMsAdike tyAgakA hetu batalAneke liye isa padyako denekI jarUrata hI thI to ise ukta 'madyamAMsamadhutyAgaiH' nAmaka padyake sAtha hIusale ThIka pahale yA pIche denA cAhiye thA / vahI sthAna isake liye upayukta thA aura taba isameM punarukta Adi doSoMkI kalpanA bhI nahIM ho sakatI thii|' ____Upara ke isa kathaname yaha to spaSTa hai ki yaha padya madyAdike tyAga-viSayaka hetuokA athavA unake tyAgakI dRSTikA ullekha karanekI vajahase kathanakI kucha vizeSatAko liye hue z2arUra hai aura isaliye ise punarukta yA anAvazyaka nahIM kaha sakate / aba dekhanA sirpha itanA hI hai ki isa padyako aSTamUlaguNavAle padyake sAtha na dekara yahA~ kyoM diyA gayA hai / merI rAyameM ise yahA~ para dene kA mukhya hetu yaha mAlUma hotA hai ki graMthameM, isase pahala, jo 'bhogopabhogaparimANavrata' kA tathA 'bhoga' kA mvarUpa diyA gayA hai usase yaha prazna sahaja hI utpanna hotA hai ki kyA madyAdika bhoga padArthoMkA bhI isa vratavAleko parimANa karanA cAhiye ? uttarameM AcAryamahAdayane, isa padyaka dvArA, yahI sUcita kiyA hai ki 'nahIM, ina cIjoMkA usake parimANa nahIM hotA, ye to usake liye bilkula varjanIya haiM / ' sAtha hI, yaha bhI batalA diyA hai ki kyoM varjanIya athavA tyAjya haiN| yadi yaha padya yahA~ na diyA jAkara aSTamUlaguNavAle padyake sAtha hI diyA jAtA to yahA~ para to isase milate-julate Azayake kisI dUsare padyako denA par3atA aura isa taraha para granthameM eka bAtakI punarukti athavA eka padyakI vyarthakI vRddhi hotI / yahA~ isa padyake denese donoM kAma nikala jAte haiM--pUrvoddiSTa madyAdike tyAgakA hetu bhI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 prastAvanA mAlUma ho jAtA hai aura yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki isa vratavAleke madyAdikakA parimANa nahIM hotA, balki unakA sarvathA tyAga hotA hai| aisI hAlatameM yaha padya khaMDarUpase vratoMke anuSThAnakI eka dRSTiko liye hue honese saMdehakI dRSTise dekhe jAneke yogya mAlUma nahIM hotaa| kucha loga ukta aSTamUlaguNavAle padyako hI 'kSepaka' samajhate haiM parantu isake samarthanameM unake pAsa koI hetu yA pramANa nahIM hai / zAyada unakA yaha khayAla ho ki isa padyameM paMcAguvratoMko jo mUlaguNoMmeM zAmila kiyA hai vaha dUsare granthoMke viruddha hai, jinameM aNuvratoMkI jagaha paMca udambaraphaloMke tyAgakA vidhAnapAyA jAtA hai, aura itane parase ho ve loga isa padyako saMdehakI dRSTine dekhane lage hoN| yadi aisA hai to yaha unakI nirI bhUla hai / dezakAlakI paristhinike anusAra AcAryokA matabheda paraspara hotA AyA hai * / umakI vajahase koI padya kSepaka karAra nahIM diyA jA sakatA ! bhagavajinasena Adi aura bhI kaI AcAryone aguvratoMko mRlagugAmeM zAmila kiyA hai / paM0 AzAdharajIne apane mAgAradharmAmRta aura usakI TIkAmeM samantabhadrAdike isa matabhedakA ullekha bhI kiyA hai| vAstavameM sakalavratI muniyoMke mUlaguNAma jisa prakAra paMca mahAvratoMkA honA jarUrI hai usI prakAra dezatratI zrAvakoMke mUlaguNoMmeM paMcANuvratoMkA honA bhI z2arUrI mAlUma hotA hai| dezavatI zrAvakoMko lakSya karake hI AcAryamahodayane ina mUla guNAMkI sRSTi kI hai| paMca udumbaravAle mUlaguNa prAyaH bAlakoMko-avatiyoM athavA anabhyasta dezasaMyamiyoMko lakSya karake likhe gaye haiM; jaisA ki zivakoTi AcAryake nimna vAkyase prakaTa hai OM isake liye dekho 'jainAcAryoMkA zAsana bheda' nAmakA merA vaha nibandha jo jainagrantha-ratnAkara-kAryAlaya bambaIse prakAzita huA hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra . madyamAMsamadhutyAgasaMyuktANuvratAni nuH / .. aSTau mUlaguNAH paMcodumbaraizcAbhakeSvapi // -ratnamAlA " aisI hAlatameM yaha padya bhI saMdehakI dRSTise dekhe jAneke yogya nahIM / yaha aNuvratoMke bAda apane ucita sthAna para diyA gayA hai / isake na rahanese, athavA yo kahiye ki zrAvakAcAraviSayaka granthameM zrAvakoMke mUlaguNoMkA ullekha na honese, granthameM eka prakArakI bhArI truTi raha jAtI, jisakI svAmI samantabhadra-jaise anubhavI granthakAroMse kabhI AzA nahIM kI jA sakatI thI / isaliye yaha padya bhI kSepaka nahIM ho sktaa| saMdigdha padya granthameM poSadhopavAsa nAmake zikSAvratakA kathana karanevAle do padya isa prakArase pAye jAte hai (1) parvaNyaSTamyAM ca jJAtavyaH prossdhopvaasstu| . ____caturabhyavahAryANAM pratyAkhyAnaM sadicchAbhiH // 106 // (2) caturAhAra visajanamupavAsaH proSadhaH skRdbhuktiH| sa proSadhopavAso yadupoSyAraMbhamAcarati // 106 / / inameM pahale padyase propadhopavAsa vratakA kathana prArambha hotA hai aura usameM yaha batalAyA gayA hai ki 'parvaNI ( caturdazI) tathA aSTamIke dinoMmeM sadicchAse jo cAra prakArake AhArakA tyAga kiyA jAtA hai use 'proSadhopavAsa' samajhanA caahiye| yaha proSadhopavAsa vratakA lakSaNa huA / TIkAmeM bhI nimna vAkyake dvArA ise lakSaNa hI sUcita kiyA hai 'athedAnI proSadhopavAsalakSaNaM zikSAvrataM vyAcakSANaH prAha' isa padyake bAda do padyoMmeM upavAsa-dinake vizeSa kartavyoMkA nirdeza karake vratAtIcAroMse pahale, vaha dUsarA padya diyA hai jo Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA Upara nambara (2) para uddhRta hai / isa padyameM bhI proSadhopavAsakA lakSaNa batalAyA gayA hai / aura usameM bhI vahI cAra prakArake AhAra-tyAgakI punarAvRtti kI gaI hai| mAlUma nahIM, yahA~ para yaha padya kisa uddazase rakkhA gayA hai / kathanakramako dekhate hue, isa padyakI sthiti kucha saMdigdha jarUra mAlUma hotI hai / TIkAkAra bhI usakI isa sthitiko spaSTa nahIM kara sake / unhoMne isa padyako dete hue sirpha itanA hI likhA hai ki 'adhunA proSadhopavAsastallakSaNaM kurvannAhaarthAta--aba proSadhopavAsakA lakSaNa karate hue kahate haiN| parantu proSadhopavAsakA lakSaNa to do hI padya pahale kiyA aura kahA jA cukA hai, aba phirase usakA lakSaNa karane tathA kahanekI kyA jarUrata paidA huI, isakA kucha bhI spaSTIkaraNa athavA samAdhAna TIkAmeM nahIM hai / astu: yadi yaha kahA jAya ki isa padyameM 'propadha' aura 'upavAsa' kA alaga-alaga svarUpa diyA hai-cAra prakArake AhAratyAgako upavAsa aura eka bAra bhojana karaneko 'proSadha' ThaharAyA hai-aura isa taraha para yaha sUcita kiyA hai ki proSadhapUrvaka-pahale dina eka bAra bhojana karake--jo agale dina upavAsa kiyA jAtA hai--cAra prakArake zrAhArakA tyAga kiyA jAtA hai-use propopavAsa kahate haiM. to isake sambandhameM sipha itanA hI nivadana hai ki prathama to padyaka pUrvAdhama bhale hI upavAsa aura prASadhakA alaga-alaga svarUpa diyA ho parantu usake uttarAse yaha dhvani nahIM nikalatI ki usameM prApadhapUrvaka upavAsakA nAma 'propadhApavAsa' batalAyA gayA hai / usake zabdoMse sirpha itanA hI artha nikalatA hai ki upopaNa ( upavAsa ) pUrvaka jo AraMbhAcaraNa kiyA jAtA hai use 'propadhopacAsa' kahate haiMbAkI dhAraNaka aura pAraNakake dinoM meM ekamuktikI jo kalpanA TIkAkArane kI hai vaha saba usakI atirikta kalpanA mAlUma Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra hotI hai / isa lakSaNasaM sAdhAraNa upavAsa bhI proSadhopavAsa ho jAte haiM; aura aisI hAlatameM isa padyakI sthiti aura bhI jyAdA gar3abar3ameM par3a jAtI hai / dUsare, yadi yaha mAna bhI liyA jAya ki, proSadhapUrvaka upavAsakA nAma hI proSadhopavAsa hai aura vahI isa padyake dvArA abhihita hai to vaha svAmI samantabhadrake usa pUrvakathanake viruddha par3atA hai jisake dvArA parva dinoMmeM upavAsakA nAma proSadhopavAsa sUcita kiyA gayA hai aura isa taraha para proSadhopavAsakI 'proSadhe parvadine upavAsaH proSadhopavAsaH' yaha nirukti kI gaI hai / propadha zabda 'parvaparyAyavAcI' hai aura propadhopavAsakA artha 'proSadhe upavAsaH' hai, yaha bAta zrIpUjyapAda, akalaMkadeva, vidyAnanda, somadeva Adi sabhI prasiddha vidvAnoMke granthAsa pAI jAtI hai, jisake do eka udAharaNa nIce diye jAte haiM___ "proSadhazabdaH parvaparyAyavAcI / zabdAdigrahaNaM pratinivRttautsukyAni paMcApIndriyANyupetya tasminvasaMtItyupavAsaH / caturvidhAhAraparityAga ityarthaH / proSadhe upavAsaH proSadhopavAsaH / " -sarvArtha siddhi : "proSadhazabdaH pavaMparyAyavAcI, proSadhe upavAsaH proSadhopavAsaH / ityAdi -tattvArtharAjavArtika "proSadhe parvaNyupavAsaH prossdhopvaasH|" -zlokavArtika "pariNa proSadhAnyAhurmAse catvAri tAni ca" ityAdi -yazastilaka "proSadhaH parvaparyAyavAcI / parvaNi caturvidhAhAranivRttiH proSadhopavAsaH" ____-cAritrasAra "iha proSadhazabdaH rUDhyA parvasu vartate / parvANi cASTamyAditithayaH pUraNAtparvadharmopacayahetutvAditi'-- -zrA0pra0 TIkAyAM, haribhadra: bahuta kucha chAnabIna karane para bhI dUsarA aisA koI bhI grantha mere dekhane meM nahIM AyA jisameM proSadhakA artha 'sakRdbhukti' aura Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 proSadhopavAsakA artha 'kRdbhuktipUrvaka upavAsa' kiyA gayA ho / propadhakA artha 'sakRdbhukti' nahIM hai, yaha bAta khuda svAmI samantabhadrake nimna vAkyase bhI prakaTa hotI haiM jo isI grantha meM bAdako 'propopavAsa' pratimAkA svarUpa pratipAdana karaneke liye diyA gayA hai- prastAvanA parvadineSu caturSvapi mAse mAse svazaktimaniguhya / proSadhaniyamavidhAyI praNidhiparaH proSadhAnazanaH // isase 'caturAhAravisarjana' nAmakA ukta padya svAmI samantabhadrake uttara kathana ke bhI viruddha hai, yaha spaSTa ho jAtA hai / aisI hAlata meM -- prathake pUrvottara kathanoMse bhI viruddha par3aneke kAraNaisa padyako svAmI samantabhadrakA svIkAra karane meM bahuta adhika saMkoca hotA hai / Azcarya nahIM jo yaha padya prabhAcandrIya TIkAse pahale hI, kisI taraha para, graMtha meM prakSipta ho gayA ho aura TIkAkArako usakA snayAla bhI na ho sakA ho / aba maiM una padyoM para vicAra karatA hU~ jo adhikAza logoMkI zaMkAkA viSaya bane hue haiN| ve padya dRSTAntoMke patha haiM aura unakI saMkhyA prantha meM chaha pAI jAtI haiM / inameM se ' tAvadaMjana' aura 'tato jinendrabhakta' nAmake pahale do padya meM samyagdarzanake niHzaMkitAdi aSTa aMgoM meM prasiddha honevAle ATha vyaktiyoMke nAma diye haiM / 'mAtaMgoM dhanadevazca' nAmake tIsare padya meM pA~ca vyaktiyoMke nAma dekara yaha sUcita kiyA hai ki inhoMne uttama pUjAtizayako prApta kiyA hai / parantu kisa viSaya meM ? isakA uttara pUrva payase sambandha milAkara yaha diyA jA sakatA hai ki - sAdi paMcAratoMke pAlana - viSaya meM | isake bAda hI 'dhanazrI' nAmaka padya meM pA~ca nAma aura dekara likhA hai ki unheM bhI kramaza: usI prakAra upAkhyAnakA viSaya banAnA cAhiye / parantu inake upAkhyAnakA kyA viSaya honA cAhiye athavA ye kisa viSaya ke Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra dRSTAnta haiM, yaha kucha sUcita nahIM kiyA aura na pUrva padyoMse hI isakA koI acchA niSkarSa nikalatA hai / pahale padyake sAtha sambandha milAnese to yaha natIjA nikalatA hai ki ye pA~coM dRSTAnta bhI ahiMsAdika vratoMke haiM aura isaliye inake bhI pUjAtizayako dikhalAnA cAhiye / hA~,TIkAkAra prabhAcandrane yaha z2arUra sUcita kiyA hai ki ye kramazaH hiMsAdikase yukta vyaktiyoMke dRSTAnta haiN| 'zrISeNa' nAmake pA~caveM padya meM cAra nAma dekara yaha sUcita kiyA gayA hai ki ye caturbhedAtmaka vaiyAvRtyake dRSTAnta haiM / aura 'arhacaraNasaparyA' nAmaka chaThe padya meM likhA hai ki rAjagRhameM eka pramodamatta ( viziSTa dharmAnurAgase masta ) meMDakane eka phUlake dvArA ahantake caraNoMkI pUjAke mAhAtmyako mahAtmAoMpara prakaTa kiyA thaa| __ ina padyoMpara jo ApattiyA~ kI jAtI haiM athavA kI jA sakatI haiM unakA samuccaya sAra isa prakAra hai (1) granthake saMdarbha aura usakI kathanazailIparase yaha spaSTa hai ki grantha meM zrAvakadharmakA pratipAdana aupadezika DhaMgase nahIM kintu vidhivAkyoMke taurapara athavA AdezarUpase kiyA gayA hai| esI hAlatameM kisI dRSTAnta yA upAkhyAnakA ullekha karane athavA aise padyoMka denekI koI jarUrata nahIM hotI aura isaliye granthameM ye padya nire anAvazyaka tathA bemolase mAlUma hote haiN| inakI anupasthitise graMthake pratipAdya viSaya-sambandhAdikameM kisI prakArakI koI bAdhA bhI nahIM aatii| - (2) zAstroMmeM eka hI vipayake aneka dRSTAnta athavA upAkhyAna pAye jAte haiM; jaise ahiMsAvratameM 'mRgasena' dhIvarakA, asatyabhASaNameM rAjA 'vasu' kA, abrahmasevanameM 'kaDArapiMga' kA aura parigraha-viSayameM 'piNyAkagaMdha' kA udAharaNa suprasiddha hai| bhagavatI ArAdhanA aura yazastilakAdi granthoM meM inhIMkA ullekha Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 65 kiyA gayA hai / eka hI vyaktikI kathAse kaI kaI viSayoMke udAharaNa bhI nikalate haiM- jaise vAriSeNakI kathAse sthitIkaraNa aMga tathA cauryavratakA aura anantamatIkI kathA se brahmacaryavrata tathA niHkAMkSita aMgakA / isI tarahapara kucha aisI bhI kathAe~ upalabdha haiM jinake dRSTAntoM kA prayoga vibhinna rUpase pAyA jAtA hai| isI grantha meM satyaghopakI jisa kathAko asatya bhASaNakA dRSTAnta banAyA gayA hai 'bhagavatI ArAdhanA' aura 'yazastilaka' meM usIko corIke sambandha meM prayukta kiyA gayA hai| isI taraha viSNukumArakI kathAko kahIM-kahIM 'vAtsalya' aMga meM na dekara 'prabhAvanA' aMgameM diyA gayA hai / / kathA-sAhitya kI aisI hAlata hote hue aura eka nAmake aneka vyakti hote hue bhI svAmI samantabhadra - jaise satarka vidvAnoMse, jo apane pratyeka zabdako bahuta kucha jA~ca - tolakara rakhate haiM yaha AzA nahIM kI jA sakatI ki ve una dRSTAntoMke yatheSTa mArmika aMzakA ullekha kiye binA hI unheM kevala unake nAmoMse hI udadhRta karanemeM santopa mAnate, aura jo dRSTAnta sarvamAnya nahIM use bhI prayukta karate, athavA binA prayojana hI kisI qhAsa dRSTAntako dUsaroM para mahatva dete / ( 3 ) yadi granthakAra mahodayako, apane grantha meM dRSTAntoM kA ullekha karanA hI iSTa hotA to ve pratyeka vyaktike kAryakI gurutA aura usake phalake mahatvako kucha ja~ce-tule zabdoM meM jarUra dikhalAte | sAtha hI, una dUsare viSayoMke udAharaNoMkA bhI, usI prakArase, ullekha karate jo prantha meM anudAhRta sthitimeM pAye jAte haiM - arthAt, jaba ahiMsAdika vratoMke sAtha unake pratipakSI hiMsAdika pApoM ke bhI udAharaNa diye gaye haiM to samyagdarzanake niHzaM + dekho, 'aru 'gala cheppu' nAmaka tAmila bhASAkA grantha, jo san 1925 se pahale aMgrejI jainagajaTameM anuvAdasahita, mudrita huA hai / 2 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra kitAdi aSTa aMgoMke sAtha unake pratipakSI zaMkAdika doSoMke bhI udAharaNa dene cAhiye the| isI prakAra tIna mUDhatAoMko dharanevAle na dharanevAle, madya-mAMsa-madhu AdikA sevana karanevAle na karanevAle, tIna guNavrata aura cAra zikSAvratoMke pAlanameM tatparaatatpara, 'uccairgotraM praNateH' nAmaka padya meM jina phaloMkA ullekha hai unako pAnevAle, sallekhanAkI zaraNameM jAnevAle aura na jAnevAle, ina sabhI vyaktiyoMkA alaga-alaga dRSTAntarUpase ullekha karanA cAhiye thA / parantu yaha saba kucha bhI nahIM kiyA gayA aura na ukta chahoM padyoMkI upasthitimeM isa na karanekI koI mAkUla ( samucita ) vajaha hI mAlUma hotI hai ! aisI hAlatameM ukta padyoMkI sthiti aura bhI jyAdA saMdehAspada ho jAtI hai| (4) 'dhanazrI' nAmakA padya jisa sthitimeM pAyA jAtA hai usameM usake upAkhyAnoMkA vipaya acchI tarahase pratibhAsita nahIM hotA / svAmI samantabhadrakI racanAmeM isa prakArakA adhUrApana nahIM ho sktaa| (5) brahmacaryANuvratake udAharaNameM 'nIlI' nAmakI eka strIkA jo dRSTAnta diyA gayA hai vaha granyake saMdarbhase--- usakI racanAse-milatA huA mAlUma nahIM hotA / svAmI samantabhadradvArA yadi usa padya kI racanA huI hotI to ve, apane granthakI pUrvaracanAke anusAra, vahA~ para kimI purupa-vyaktikA hI udAharaNa dete--strIkA nahIM; kyoMki unhoMne brahmacaryANuvratakA jo svarUpa 'na tu paradArAn gacchati' nAmake padyameM 'paradAranivRtti' aura 'svadArasaMtopa' nAmoMke sAtha diyA hai vaha purupoMko pradhAna karake hI likhA gayA hai / dRSTAnta bhI usake anurUpa hI honA cAhiye thaa| (6) parigrahaparimANavratameM 'jA' kA dRSTAnta diyA gayA hai / TIkAmeM prabhAcandrane 'jaya' ko kumavaMzI rAjA somaprabha' Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kA putra aura sulocanAkA pati sUcita kiyA hai / parantu isa rAjA 'jaya' ( jayakumAra ) kI jo kathA bhagavajinasenake 'AdipurANa' meM pAI jAtI hai usase vaha parigrahaparimANavratakA dhAraka na hokara paradAranivRtti'nAmake zIlavratakA-brahmacaryANuvratakAdhAraka mAlUma hotA hai aura usI vratakI parIkSAmeM uttIrNa honepara use devatA dvArA pUjAtizayakI prApti huI thii| TIkAkAra prabhAcandra bhI isa satyako chipA nahIM sake aura na prayatna karane para bhI isa kathAko pUrI taurasa 'parigrahaparimANa' nAmake aNuvratakI banA sake haiN| unhoMne zAyada mUla ke anurodhase yaha likha to diyA ki 'jaya' parimitaparigrahI thA aura svargama indrane bhI usake isa parigrahaparimANavatakI prazaMsA kI thI parantu kathAmeM ve antataka usakA nirvAha pUrI torase nahIM kara sake / unhoMne eka devatAko strIke rUpamaM bhejakara jo parIkSA karAI hai usase vaha jayake zIlavatakI hI parIkSA ho gaI hai / zrAdipurANameM, isa prasaMgapara sAfa taurase jayake zIlamAhAtmyakA hI ullekha kiyA hai. jisake kucha padya isa prakAra haiM amarendra sabhAmadhye zIlamAhAtmyazaMsanaM / jayasya tatpriyAyAzca praveti kadAcana // 260 / / zrutvA tadAdimeM kalpe raviprabhavimAnajaH / zrIzo raviprabhAkhyena tacchIlAnvepaNaM prati // 26 // prepitA kAMcanA nAma devI prApya jayaM sudhIH / svAnurAgaM jaye vyaktamakarodvikRtekSaNA / / taduSTaceSTitaM dRSTvA mA maMsthA pApamIdazaM // 267 // sodaryA tvaM mamAdAyi mayA munivarAbataM / parAMganAMgasaMsargasukhaM me viSabhakSaNaM // 26 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra Abibhya devatA caivaM zIlavatyAH pare na ke / jJAtvA tacchIlamAhAtmyaM gatvA svasvAminaM prati // 27 // prAzaMsatsA tayostAGamAhAtmyaM so'pi vismayAt / raviprabhaH samAgatya tAvubhau tadguNapriyaH // 272 // svavRttAntaM samAkhyApa yuvAbhyAM kSamyatAmiti / pUjayitvA mahAratna kalokaM samIyivAn // 273 // -parva 47vA~ zrIjinasenAcArya-praNIta harivaMzapurANameM bhI, nimnalikhita do padyoM-dvArA, 'jaya' ke zIlamAhAtmyako hI sUcita kiyA hai zakraprazaMsanAdetya ratiprabhasuraNa saH / parIkSya svastriyA merAvanyadA pUjito jayaH // 130 // sarvAsAmeva zuddhInAM zIlazuddhiH prazasyate / zIlazuddhirvizuddhAnAM kiMkarAstridazA nRNAm // 131 // -sarga 12vA~ isa taraha para jayakA ukta dRSTAntarUpase ullekha usake prasiddha AkhyAnake viruddha pAyA jAtA hai aura isase bhI padyakI sthiti saMdigdha hojAtI hai| (7) ina padyoMmeM diye hue dRSTAntoMko TIkAmeM jisa prakArase udAhRta kiyA hai, yadi sacamuca hI unakA vahI rUpa hai aura vahI unase abhipreta hai to usase ina dRSTAntoMmeM aisA koI vizeSa mahattva bhI mAlUma nahIM hotA, jisake liye svAmI samantabhadrajaise mahAna zrAcAryoMko unake nAmollekhakA prayatna karanekI z2arUrata pdd'tii| ve prakRta-viSayako puSTa banAne athavA usakA prabhAva hRdaya para sthApita karaneke liye paryApta nahIM haiN| kitane hI dRSTAnta Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA to inase bhI adhika mahattvake, hiMsA-ahiMsAdike viSayameM, pratidina dekhane tathA sunane meM Ate haiN| inhIM saba kAraNoMse ukta chahoM padyoMko svAmI samantabhadrake padya svIkAra karane se inakAra kiyA jAtA hai aura kahA jAtA hai ki ve 'kSepaka' haiN| ___merI rAyameM, ina ApattiyAMmase sabase pichalI Apatti to esI hai jisameM kucha bhI bala mAlUma nahIM hotA; kyoMki usakI kalpanAkA AdhAra eka mAtra saMskRtaTIkA hai| yaha bilkula ThIka hai:aura isameM koI sandeha nahIM ki TIkAkArane ina dRSTAntoMkI jo kathAe~ dI hai ve bahuta hI sAdhAragA tathA zrIhIna haiM, aura kahIMkahIM para no aprAkRtika bhI jAna par3atI haiN| unameM bhAvoMkA citragA bilkula nahIM aura imaliya va prAyaH niSprANa mAlUma hotI hai / TIkAkArane, unheM dete hue, ina vAtakA kucha bhI dhyAna rakkhA mAlUma nahIM hotA ki jisa vrata, avrata athavA guNadopAdikaM vipayameM ye dRSTAnta diya gaye haiM unakA vaha svarUpa usa kathAke pAtra meM parisphuTa ( acchI tarahase vyakta) kara diyA gayA yA nahIM jo isa grantha athavA dUsare pradhAna granthoM meM pAyA jAtA hai, aura usake phalapradarzana bhI kisI asAdhAraNa vizepatAkA ullekha kiyA gayA athavA nhiiN| anantamatIkI kathAmeM eka jagaha bhI 'niHkAMkSita' aMgake svarUpako aura usake viSayameM anaMtamatIkI bhAvanAko vyakta nahIM kiyA gayA; pratyuta isake, anantamatIke brahmacaryavratake mAhAtmyakA hI yatra tatra kIrtana kiyA gayA hai; 'prabhAvanA' aMgakI lambI kathAmeM 'prabhAvanA' ke svarUpako pradarzita karanA to dUra rahA, yaha bhI nahIM batalAyA gayA ki banakumArane kaise ratha calavAyA-kyA atizaya dikhalAyA aura usake dvArA kyoMkara aura kyA prabhAvanA dhanadevakI kathAmeM isa bAtako batalAnekI zAyada z2arUrata hI nahIM Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 samIcIna-dharmazAstra samajhI gaI ki dhanadevakI satyatAko rAjAne kaise pramANita kiyA, aura binA usako sUcita kiye vaise hI rAjAse usake hakameM phaisalA dilA diyA gayA ! asatyabhApaNakA dopa dikhalAne ke liye jo satyaghopakI kathA dI gaI hai usameM use corIkA hI aparAdhI ThaharAyA hai, jisase yaha dRSTAnta, asatyabhASaNakA na rahakara, dUsare granthoMkI taraha corIkA hI bana gayA hai / aura isa taraha para ina sabhI kathAoMmeM itanI adhika truTiyA~ pAI jAtI haiM ki una para eka khAsA vistRta nibandha likhA jA sakatA hai / parantu TIkAkAramahAzaya yadi ina dRSTAntoMko acchI tarahase khilA nahIM sake, unake mArmika aMzAMkA ullekha nahIM kara sake aura na truTiyoMko dUra karake unakI kathAoMko prabhAvazAlinI hI banA sake hai, to yaha saba unakA apanA dApa hai / usakI vajahase mUla grantha para koI Apatti nahIM kI jA sktii| aura na mUla AkhyAna vaise kucha niHsAra athavA mahattvazUnya hI ho sakate haiM jaisA ki TIkAmeM unheM batA diyA gayA hai / isIse merA yaha kahanA hai ki isa 7 vI Apatti meM kucha bhI bala nahIM hai| chaThI Apattike sambandhamaM yaha kahA jA sakatA hai ki pAmeM jisa 'jaya' kA ullekha hai vaha sulocanAke patise bhinna koI dUsarA hI vyakti hogA athavA dUsare kisI prAcIna purANameM jayako, paradAranivRtti vratakI jagaha athavA usake atirikta, parigrahaparimANavratakA vratI likhA hogA / parantu pahalI avasthAmeM itanA jarUra mAnanA hogA ki vaha vyakti TIkAkArake samayameM bhI itanA aprasiddha thA ki TIkAkArako usakA bodha nahIM ho sakA aura isaliye usane mulocanAke pati 'jaya' ko hI jaisetaise udAhRta kiyA hai| dUsarI hAlatameM, udAhRta kathA parase, TIkAkArakA usa dUsare purANagranthase paricita honA saMdigdha Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 71 jarUra mAlUma hotA hai / cauthI Apattike sambandhameM yaha kalpanA kI jA sakatI hai ki 'dhanazrI' nAmakA padya kucha azuddha hogayA hai / usakA 'yathAkrama' pATha jarA khaTakatA bhI hai / yadi aise padyoMmeM isa Azayake kisI pAThake denekI z2arUrata hotI to vaha 'mAtaMgo' tathA 'zrIpeNa' nAmake padyoMmeM bhI jarUra diyA jAtA; kyoMki unameM bhI pUrvakathita vipayoMke kramAnusAra dRSTAntoMkA ullekha kiyA gayA hai / parantu esA nahIM hai; isaliye yaha pATha yahA~ para anAvazyaka mAlUma hotA hai / isa pAThakI jagaha yadi usIkI jor3akA dUsarA ''nyathAsamaM' pATha banA diyA jAya to jhagar3A bahuta kucha miTa jAtA hai aura taba isa padyakA yaha spaSTa Azaya ho jAtA hai ki, pahale padyameM mAtaMgAdikake jo dRSTAnta diye gaye haiM unake sAtha ( samaM ) hI ina 'dhanazrI' Adike dRSTAntoMko bhI viparItarUpase ( anyathA) udAhRta karanA cAhiye-arthAta , va ahiMsAdivratoMka dRSTAnta haiM to inheM hiMsAdika pApoMke dRSTAnta samajhanA cAhiye aura vahA~ pUjAtizayako dikhAnA hai to yahA~ tiraskAra aura duHkhake atizayako dikhalAnA hogaa| isa prakArake pAThabhedakA ho jAnA koI kaThina bAta bhI nahIM hai / bhaMDAroMmeM granthoMkI hAlatako dekhate hue, vaha bahuta kucha sAdhAraNa jAna par3atI hai / parantu taba isa pAThabhedake sambandhameM yaha mAnanA hogA ki vaha TIkAse pahale ho cukA hai aura TIkAkArako dUsare zuddha pAThakI upalabdhi nahIM huI / yahI vajaha hai ki usane 'yathAkrama' pATha hI rakkhA hai aura padyake viSayako spaSTa karaneke liye use TIkAmeM hiMsAdiviratyabhAve' padakI vaise hI Uparase kalpanA karanI par3I hai| zepa ApattiyoMke sambandhameM, bahuta kucha vicAra karane para bhI, maiM abhI taka aisA koI samAdhAnakAraka uttara nizcita nahIM kara sakA hU~ jisase ina padyoMko granthakA eka aMga svIkAra karane meM Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-zarmazAstra sahAyatA mila sake * / dUsare kisI vidvAnakI orase bhI mujhe Aja taka vaisA koI uttara yA tadviSayaka sujhAva prApta nahIM hosakA hai / ina ApattiyoMmeM bahuta kucha tathya pAyA jAtA hai; aura isaliye inakA pUrI taurase samAdhAna hue binA ukta chahoM yA pA~ca padyoMko pUrNa rUpase granthakA aMga nahIM kahA jA sakatAunheM svAmI samantabhadrakI racanA svIkAra karane meM bahuta bar3A saMkoca hotA hai / Azcarya nahIM jo ye padya bhI TIkAsa pahale hI pranthameM prakSipta ho gaye hoM aura sAdhAraNa dRSTi se dekhane athavA parIkSAdRSTi se na dekhane ke kAraNa ve TIkAkArako lakSita na ho sake hoN| yaha bhI saMbhava hai ki inheM kisI dUsare saMskRta-TIkAkAra ne racA ho, kathAoMse pahale unakI sUcanAke liye apanI TIkAmeM diyA ho aura bAdako usa TIkA parase mUlagranthakI nakala utArate samaya asAvadhAna lekhakoMkI kRpAsa va mUlakA hI aMga banA diye gaye hoM / parantu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki ce padya saMdigdha jarUra haiM aura inheM sahasA mUlagranthakA aMga athavA svAmI samantabhadrakI racanA mAnane meM saMkoca jarUra hotA hai| yahA~ takakI isa sampUrNa jA~cameM jina padyoMkI carcA kI gaI hai, maiM samajhatA hU~, unase bhinna granthamaM dRmare ese koI bhI padya mAlUma nahIM hote jo khAsa taurase saMdigdha sthitimaM pAye jAte hoM athavA jina para kisIne apanA yuktipurammara saMdeha prakaTa * yapi chaThe padyakA raMgaDhaMga dUsare padyoma kucha bhinna hai aura use granthakA aMga mAnaneko jI bhI kucha cAhatA hai parantu pahalI Apatti usameM khAsa taurase bAdhA DAlatI hai aura yaha svIkAra karane nahIM detI ki vaha mI niHsandeha granthakA koI aMga hai / hA~, yadi ise dRSTAntake rUpameM na lekara phala-pratipAdanake rUpameM liyA jAya ( arhatpUjAke phalaviSayakA dUsarA koI padya hai bhI nahIM ) to ise eka prakArase granthakA aMga kahanA ThIka ho sakatA hai| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kiyA ho aura isaliye jinakI jA~cakI isa samaya jarUrata ho / 'kSutpipAsA' nAmaka mUla chaThe padya kI vistRta jA~ca 'nayA sandeha' zIrSakake nIce A hI cukI hai / astu / ___ yaha to huI grantha kI una pratiyoMke padyoMkI jA~ca jo saTIka pratikI taraha DeDhasau zloka saMkhyAko liye hue haiM, aba dUsarI una pratiyoMko bhI lIjiye jinameM granthakI zlokasaMkhyA kucha nyUnAdhikarU pase pAI jAtI hai| - adhika padyoMvAlI pratiyA~ granthakI hastalikhita pratiyoma, yadyapi, aisI koI bhI ullekhayogya prati abhI taka mere dekhane meM nahIM AI jisameM zlokoMkI saMkhyA DeDhasause kama ho; parantu ArAke 'jainasiddhAntabhavana' meM granthako aisI kitanI hI purAnI pratiyA~ tAr3apatroM para z2arUra maujUda haiM jinameM zlAka-saMkhyA, paraspara kamatI-bar3hatI hote hue bhI, DaMDhamose adhika pAI jAtI hai / ina pratiyomasa do mUla pratiyoMkA jA~cane aura sAtha hI do kanar3I TIkAvAlI pratiyoM parase unheM milAnakA mujhe avasara milA hai, aura usa jA~case kitanI hI aisI bAteM mAlUma huI haiM jinheM granthake padyoMkI jA~cake isa avasara para prakaTa kara denA jarUrI mAlUma hotA hai--vinA unake prakaTa kiye yaha jAMca adhUrI hI rhNgii| ataH pAThakoMkI anubhavavRddhika liye yahA~ usa jA~cakA kucha sAra diyA jAtA hai (1) bhavanakI mudrita sUcI meM ratnakaraNDazrAvakAcArakI jima pratikA nambara 634 diyA hai vaha mUla prati hai aura usameM granthake padyoMkI saMkhyA 160 dI hai-arthAt granthakI prabhAcandrIya saMskRtaTIkAvAlI pratise athavA DeDhasau zlokoM vAlI anyAnya mudritaamudrita pratiyoMse usameM 40 padya adhika pAye jAte haiN| ve 40 padya, apane-apane sthAnakI sUcanAke sAtha, isa prakAra haiM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 samIcIna-dharmazAstra 'nA'GgahInamalaM' nAmake 21 veM padyake bAda sUryAo grahaNasnAnaM saMkrAntau draviNavyayaH / saMdhyAsevAgnisaMskAro (sakAro) dehagehArcanAvidhiH / / 2 / / gopRSTAnta namaskAraH tanmUtrasya nipevaNaM / ratnavAinabhUvRkSazastrazailAdisevanaM / / 23 / / 'na samyaktvasama' nAmake 34 veM padyake bAda dargatAvAyupA baMdhAtsamyaktvaM yasya jAyate / gaticchedo na tamyAsti tathApyalpatarA sthitiH // 3 // 'aSTaguNa' nAmake 37 veM padyake bAdauktaM ca-aNimA mahimA laghimA garimAntardhAnakAmarUpitvaM / prApiprAkAmyavazivezitvApratihatatvamiti baiMkriyikAH // 41 / / 'navanidhi' nAmake 38 veM padyake bAda-- uktaM ca trayaM-rakSitayakSasahasrakAlamahAkAlapANDumANavazakhanaisarpapadmapiMgalanAnAratnAzca navanidhayaH / / 4 / / RtuyogyavastubhAjanadhAnyAyudhatUryahamyavastrANi / AbharaNaratnanikarAn krameNa nidhayaH prayacchati / / 44|| cakraM chatramasiINDo maggizcarma ca kAkiNI / graha-senApatI takSapurodhA'zvagajastriyaH // 45 / / 'prANAtipAta' nAmake 52 veM padyake vAda--- svayamevAtmanAtmAnaM hinastyAtmA kapAyavAn / pUrva prANyaMtarANAM tu pazcAtsyAdvA na vA vadhaH / / 60|| 'ativAhanA' nAmake 62 veM padya ke bAda-- vadhAdasatyAcauryAcca kAmAdgranthAnivartanaM / paMcakAguvrataM rAtryamuktiH paSThamaguvratam / / 71 / / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ahnomukhe'vasAne ca yo dve dve ghaTike tyajan / nizAbhojanadopajJo'znAtyaso puNyabhAjanam / / 72 / / maunaM bhojanavelAyAM jJAnasya vinayo bhavet / rakSaNaM cAbhimAnasyetyudizaMti munIzvarAH / / 7 / / hadanaM mUtraNaM snAnaM pUjanaM parameSTinAM / bhojanaM surataM stotraM kuryAnmaunasamanvitaH / / 74 / / mAMsaraktAcarmAstriyadarzanatamtyajet / mRtAMgivIkSaNAdannaM pratyAkhyAnAnnamavanAta / / 7 / / mAtaMgazvapacAdInAM darzana tadvacaH shrto| bhojanaM parihartavyaM malamUtrAdidarzana / / 6 / / 'madyamAMsa' nAmake 66 ve padya ke bAda mAMsAzipu dayA nAsti na satyaM madyapAyipu / dharmabhAvo na jIveSu madhUdumbara meviSu / / 1 / / 'alpaphala' nAmake 85ve padya ke bAda sthUlAH sUkSmAntathA jIvAH sanyudumbaramadhyagAH / tannimittaM jinAdiSTaM pacodumbaravarjanaM / / 10 / / rasasaMpRkta phalaM yA dazati('znAti) satanurasazca saMmizram / tasya ca mAMsanivRttiviphalA khalu bhavati puruSasya // 12 // bilvAlAbuphale tribhuvana vijayI zilIdraka (?) na saMvata / ApaMcadazatithibhyaH payo'pi vatsodbhavAtsamAramya // 18 // gAlitaM zuddhamapyambu saMmUchati muhUrtataH / ahorAtraM taduSNaM mkAtkAMjikaM dRravahnikaM / / 14 / / dRtiprAyeSu pAtrepu toyaM snehaM tu nAzrayet / navanItaM na dhartavyamUrdhvaM tu praharArdhataH / / 10 / / 'caturAhAravisarjana' nAmake 106 veM padyake bAda-- sa proSadhopavAsastUttamamadhyamajaghanyatastrividhaH / caturAhAravisarjanajalasahitA cAmlabhedaH syAt / / 130 / / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra 'navapuNyaiH' nAmake padya naM0 113 ke bAda-- khaMDanI peSaNI culhI udakumbhI pramArjinI / paMcasUnA gRhasthasya tena mokSaM na gacchati // 135 / / mthApanamuccaiH sthAnaM pAdodakamarcanaM praNAmazca / vAkAyahRdayazuddhaya epaNazuddhizca navavidhaM puNyaM // 136 / / zraddhAzaktibhaktirvijJAnamalubdhatA dayA zAntiH / yasyaita saptaguNAstaM dAtAra prazaMsanti / / 13 / / 'AhArauSadha' nAmake padya naM0 117 ke bAda---- uktaM ca trayam-bhaipajyadAnato jIvA balavAna rogavarjitaH / sallakSaNaH suvajrAMgaH taptvA mokSaM brajedasau // 142 / / 'zrAvakapadAdi' nAmake padya naM0 136 ke bAda---- darzanika-tikAvapi sAmayikaH propadhApavAsazca (sI ca) / saJcittarAtribhaktaMtratanirato brahmacArI ca // 162 / / AraMbhAdvinivRttaH parigrahAdanumateH tanodiSTAta / ityekAdazanilayA jinoditAH zrAvakAH kramazaH / / 16 / / 'samyagdarzanaguna :' nAmake padya naM. 137 ke bAda mUDhatrayaM madAzcASTau tathAnAyatanAni paTa / aSTau zaMkAdayazceti indopAH paMcaviMzatiH / / 16 / / dyUtaM ca mAsaM ca murA ca vezyA pApadicauryAparadAramevAH / etAni saptavyasanAni loke pApAdhike pusi karA bhvNti||166 azvatthodumbaraplakSanyagrodhAdiphalAnyapi / tyajenmadhuvizuddhayA'sau darzanika iti smRtaH // 167 / / 'mUlaphala' nAmake padya naM0 141 ke bAda yena sacittaM tyaktaM durjayajihvA vinirjitA tena / jIvadayA tena kRtA jinavacanaM pAlitaM tena // 172 / / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 77 'annaM pAnaM' nAmake padya naM0 142 ke bAda yo nizi bhuktaM mucati tenAnazanaM kRtaM ca paNmAsaM / saMvatsarasya madhye nirdiSTaM munivareNeti / / 174 / / 'malabIjaM' nAmake padya naM0 143 ke bAda yo na ca yAti vikAraM yuvatijanakaTAkSabANaviddhopi / satvena (va) zUrazUro raNazUro no bhavecchUraH // 176 / / 'bAhya pu dazasu' nAmake padya naM0 185 ke bAda-- kSetra vAstu dhanaM dhAnyaM dvipadaM ca catuSpadaM / yAnaM zayyAsanaM kupyaM bhAMDa ceti bahirdaza / / 176 / / mithyAtvavedahAsyAdipaTakapAyacatuSTayaM / rAgadvepAzca saMgA syuraMtaraMgacatudazaH / / 180 / / bAhyagraMthavihInA daridramanujAH svapApataH santi / punarabhyaMtarasaMgatyAgI loke'tidurlabho jIvaH / / 181 / / 'gRhato munivana' nAmake padya naM0 147 ke bAda ekAdazake sthAne cotkRSTazrAvako bhavedvividhaH / vastraikadharaH prathamaH kaupInaparigraho'nyastu / / 184 / / kopIno'sau rAtripratimAyogaM karoti niyamena / locaM pichaM dhRtvA bhukte hya pavizya pANipuTe // 185 / / vIracaryA ca sUryapratimA traikAlayoganiyamazca / siddhAntarahasyAdisvadhyayanaM nAstidezaviratAnAM / / 186 // AdyAstu paDjaghanyAH syurmadhyamAstadanu trayaM / zepau dvAbuttamAvuktau jaineSu jinazAsane / / 187 / / (2) bhavanakI dUsarI mUlapratimeM, jisakA nambara 631 hai, ina upayukta cAlIsa padyoMmeMse 43, 44, 45, 60 aura 81 nambaravAle pA~ca padya to bilakula nahIM haiM; zeSa paiMtIsa padyayoMmeM bhI 22, 23, 37, 135, 136, 137, 162, 163, 165, 166, Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra 167, 184, 185, 186, 187, nambaravAle paMdraha padyoMko mUlagraMthakA aMga nahIM banAyA gayA-unheM TippaNIke taurapara idhara udhara hAziyepara diyA hai aura unameMse 'khaMDanI peSaNI' Adi tIna padyoMke sAtha 'uktaM ca' tathA 'ekAdazake' Adi cAra padyoMke sAtha 'ukta ca catuSTayaM' ye zabda bhI lage hue haiN| 41, 174 aura 176 nambaravAle tIna padyoMko graMthakA aMga banAkara pIchese koSTakake bhItara kara diyA hai aura usake dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki ye padya mUlagraMthake padya nahIM haiM-bhUlase madhyamaM likhe gaye haiMunheM TippaNI ke taurapara hAziye para likhanA cAhiye thaa| isa tarahapara aThAraha padyoMko graMthakA aMga nahIM banAyA gayA hai| bAkIke sataraha padyoMmeMse, jinheM graMthakA aMga nahIM banAyA hai, 71 se 76, 101 se 105 aura 172 nambara vAle 12 padyoMko 'ukta ca' 'ukta ca paMcakaM' ityAdi rUpase diyA hai aura usake dvArA prathama mUlapratike Azayase bhinna yaha sUcita kiyA gayA hai ki ye svAmI samantabhadrase bhI pahaleke-dUsare prAcAryoke-padya haiM aura unheM samantabhadra ne apane mUlagraMthameM uddhRta kiyA hai| hA~, pahalI pratimeM 'bhaiSajyadAnato' nAmake jisa padya naM0 142 ko 'uktaM ca trayaM' zabdoMke sAtha diyA hai vaha padya yahA~ ukta zabdoMke saMsagase rahita pAyA jAtA hai aura usaliye pahalI pratimeM ukta zabdoMke dvArA jo yaha sUcita hotA thA ki agale 'zrIpeNa' tathA 'devAdhideva' nAmake ve padya bhI 'uktaM ca samajhane cAhiye jo Der3hasau zlokavAlI pratiyoM meM pAye jAte haiM vaha bAta isa pratise nikala jAtI hai| eka vizepatA aura bhI isa pratimeM dekhI jAtI hai aura vaha yaha hai ki 'ativAhanA' nAmake 6veM padyake bAda jina chaha zlokoMkA ullekha pahalI pratimeM pAyA jAtA hai unakA vaha ullekha isa pratimeM ukta sthAnapara nahIM hai / vahA~ para una padyAmaMsa sirpha 'ahomukhe' nAmake 72 veM padyakA hI ullekha hai-aura use bhI dekara Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA phira koSTakameM kara diyA hai| una chahoM padyoMkA isa pratimeM 'madyamAMsa' nAmake 66 veM padyake bAda 'uktaM ca' rUpase diyA hai aura unake bAda 'paMcANuvrata' nAmake 63 - mUla padyako phirase uddhRta kiyA hai| (3) bhavanakI tIsarI 641 nambaravAlI prati kanaDITIkAsahita hai / isameM pahalI mUla prativAle ve saba cAlIsa padya , jo Upara uddhRta kiye gaye haiM, apane apane pUrvasUcita sthAna para aura usI kramako liye hue, TIkAke aMgarUpase pAye jAte haiM / sirpha 'dyUtaM ca mAMsaM' nAmake padya naM0166 kI jagaha TIkAmeM usI prAzaya kA yaha padya diyA huA hai dyataM mAMsaM surA vezyA pAparddhiH paradAratA / steyena saha sapteti vyasanAni vidUrayet / / isake sivAya itanI vizeSatA aura bhI hai ki pahalI mUla pratimeM sirpha pA~ca padyoMke sAtha hI 'uktaM ca,' 'uktaM ca trayaM' zabdoMkA saMyoga thaa| isa pratimeM una padyoMke atirikta dusare aura bhI 21 padyoMke sAtha vaise zabdoMkA saMyoga pAyA jAtA hai arthAt naM0 101 se 105 takake pA~ca padyoMko 'uktaM ca paMcaka,' 135 * se 137 nambara vAle tIna padyoMko 'uktaM ca.' 165 se 167 nambara vAle tIna padyoMko 'uktaM ca trayaM' 172, 174, 176 nambara vAle padyoMko judA-judA 'uktaM ca,' 176 se 181 nambara vAle tIna padyoMko 'uktaM ca trayaM' aura 184 saM 187 naMbara vAle cAra padyoMko 'uktaM ca catuSTayaM' zabdoMke sAtha uddhRta kiyA hai / sAtha hI, isa TIkA tathA dUsarI TIkAmeM bhI 'bhapajyadAnato' nAmake padya ke mAtha 'zrIpeNa' aura 'devAdhideva' nAmake padyoMko bhI 'uktaM ca 30 135 aura 136 nambaravAle padya ratnakaraNDakI saMskRtaTIkAmeM bhI 'tadukta' Adi rUpame uddhata kiye gaye haiN| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 samIcIna-dharmazAstra trayaM' rUpase eka sAtha uddhRta kiyA hai / bhAU bAbAjI laTTha dvArA prakAzita ratnakaraNDazrAvakAcArakI prastAvanAdise aisA mAlUma hotA hai ki kanar3I lipikI 200 zlokoM bAlI pratimeM 'bhaiSajyadAnato' nAmaka padyake bAda yaha padya bhI diyA huA hai zAstradAnaphalenAtmA kalAsu sakalAsvApi / parijJAtA bhavetpazcAtkevala jJAnabhAjanaM // 1 // sambhava hai ki 'zrIpeNa' nAmaka mUla padya ko sAtha lekara ye tInoM paTA hI 'uktaM ca trayaM' zabdoMke vAcya ho, aura 'zAstradAna' nAmakA yaha padya kanar3I TIkAkI ina pratiyoM meM chUTa gayA ho| (4) bhavanakI cauthI 626 nambaravAlI prati bhI kanar3ITIkAsahita hai / isakI hAlata prAyaH tIsarI prati jaisI hai, vizepatA sirpha itanI hI yahA~ ullekhayogya hai ki isameM 174 nambaravAle padyake sAtha 'uktaM ca' zabda nahIM diye aura 172 nambaravAle padyake sAtha 'uktaM ca' kI jagaha 'uktaM ca trayaM' zabdoMkA prayoga kiyA hai parantu unake bAda zloka vahI eka diyA hai| isake sivAya isa TIkAmeM 60 nambaravAle padako 'uktaM ca', 71 se 76 nambaravAle chaha padyoMko 'uktaM ca SaTaka' aura 162, 163 nambaravAle do padyoMko 'uktaM ca dvayaM' likhA hai| aura ina : padyoMkA vaha ullekha tIsarI pratise isa pratimeM adhika hai| (5) cAroM pratiyoMke isa paricaya se 3 sApha jAhira hai ki ukta donoM mUla pratiyoMmeM paraspara kitanI vibhinnatA hai| eka pratimeM jo zloka TippaNAdike taura para diye hue haiM, dUsarImeM ve ___ yaha paricaya usa noTa parase diyA gayA hai jo 31 akTUbara san 1920 ko jainasiddhAntabhavana ArAkA nirIkSaNa samApta karate hue maiMne paM0 zAntirAjajIkI sahAyatAse tayyAra kiyA thaa| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 81 hI zloka mUlarUpase pAye jAte haiN| isI taraha donoM TIkAoM meM jina padyoMko 'uktaM ca' Adi rUpase dUsare granthoMse uddhRta karake TIkAkA eka aMga banAyA gayA thA unheM ukta mUla pratiyoM athavA unase pahalI pratiyoMke lekhakoMne mUlakA hI aMga banA DAlA hai| yadyapi, isa paricayase kisIko yaha batalAnekI aisI kucha jarUrata nahIM rahatI ki pahalI mUla pratimeM jo 40 padya bar3he hue haiM aura dUsarI mUlapratimeM jina 17 padyoMko mUlakA aMga banAyA gayA hai ve saba mUlagranthake padya nahIM hai, balki TIkA-TippaNiyoMke hI aMga haiM-vijJa pAThaka granthameM unakI sthiti, pUrvApara padyoMke sAtha unake sambandha, TIkATippaNiyoMmeM unakI upalabdhi, granthake sAhityasaMdabha, granthakI pratipAdana-zailI, samantabhadrake mUla granthoMkI prakRti aura dUsare granthoMke padyAdi-viSayaka apane anubhavaparase sahaja hI meM isa natIjeko pahu~ca sakate haiM ki ve saba dUsare granthoM ke padA haiM aura ina pratiyoM tathA inhIM jaisI dUsarI pratiyoM meM kisI taraha para prakSipta ho gaye haiM-phira bhI sAdhAraNa pAThakoMke saMtApake liye, yahA~ para kucha padyoMke sambandhameM, namUneke taurapara,yaha prakaTa kara denA anucita na hogA ki ve kaunase granthAka padya haiM aura isa granthameM unakI kyA sthiti hai / ataH nIce usIkA yatkiMcit pradarzana kiyA jAtA hai :- (ka) 'sUryAyo grahaNasnAmaM,' 'gopRSThAntanamaskAraH' nAmake ye do padya, yazastilaka granyake chaThe AzvAsake padya haiM aura usake caturthakalpameM pAye jAte haiN| dUsarI mUla pratimeM, yadyapi, inheM TippaNIke taura para nIce diyA hai to bhI pahalI mUlapratimeM 'ApagAsAgarasnAnaM' nAmake padyase pahale dekara yaha sUcita kiyA hai ki ye lokamUDhatAke dyotaka padya haiM aura, isa taraha para, granthakartAne lokamUDhatAke tIna padya diye haiN| parantu aisA nahIM hai / granthakAra mahodayane zeSa do mUDhatAoMkI taraha 'lokamUDhatA' kA bhI varNana Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra eka hI padya meM kiyA hai / 13 vIM zatAbdIke vidvAna paM0 AzAdharajIne bhI apane 'anagAradharmAmRta' kI TIkAmeM svAmI samantabhadrake nAmase--'svAmisUktAni' padake sAtha--mUDhatrayake dyotaka unhIM tIna padyoMko uddhRta kiyA hai jo saTIka granthameM pAye jAte haiN| isake sivAya, ukta donoM padya khAlisa 'lokamUDhatA' ke dyotaka haiM bhI nahIM / aura na unheM vaisA sUcita kiyA gayA hai / yazastilakameM unake madhyavartI yaha padya aura diyA hai nadInadasamudreSu majjanaM dharmacetasAM / tarustUpAyabhaktAnAM vandanaM bhRgusaMzrayaH // aura isa taraha para tInoM padyoMmeM mRDhatAoMke kathanakA kucha samuccaya kiyA gayA hai-pRthak-pRthaka svarUpa kisIkA nahIM diyA gayA-- jaisA ki unake bAda ke nimna padyase prakaTa hai samayAntara-pASaNDa-veda-loka-samAzrayam / evamAdivimUDhAnAM jJeyaM mUDhamanekadhA // isa saba kathanase yaha bilkula spaSTa ho jAtA hai ki ukta donoM padya mUlagranthake nahIM balki yazastilakake haiN| (kha) 'mUDhatrayaM' nAmakA 165 nambaravAlA padya bhI yazastilakake chaThe AzvAsa ( kalpa naM0 21 ) kA padya hai| vaha sApha taurase 'samyagdarzanazuddhaH' padakI TIkA-TippaNIke liye uddhRta kiyA huA hI jAna par3atA hai-dUsarI pratikI TippaNImeM vaha diyA bhI hai / mUlagrantha ke saMdarbhake sAtha usakA koI mela nahIM-- vaha vahA~ nirA anAvazyaka jAna par3atA hai| svAmisamantabhadrane sUtrarUpase pratyeka pratimAkA svarUpa eka-eka padyameM hI diyA hai| isI taraha para, 'mAMsAsiSu' aura 'zraddhA zakti' nAmake padya naM0 81,137 bhI yazastilakake hI jAna par3ate haiM / ve kramazaH usake 7 veM, 8 ve AzvAsameM jarAse pAThabhedake * sAtha pAye jAte haiN| * pahale padyameM 'dharmabhAvo na jIveSu' kI jagaha 'pAnRzaMsyaM na matryeSa' Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 83 mUlagrantha ke saMdarbhake sAtha inakA bhI mela nahIM - pahale padya meM 'udumbara sevA' kA ullekha khAsa taura se khaTakatA hai- ye padya bhI TIkA-TippaNIke liye hI uddhRta kiye hue jAna par3ate haiM / pahalA padya dUsarI pratimeM hai bhI nahIM aura dUsarA usakI TippaNI meM hI pAyA jAtA hai / isase bhI ye mUlapadya mAlUma nahIM hote / ( ga ) ' aomukhevasAne' nAmakA 72 nambaravAlA padya hemacandrAcArya ke 'yogazAstra' kA padya hai aura usake tIsare prakAzameM nambara 63 para pAyA jAtA hai / yahA~ mUlagranthakI paddhati aura usake pratipAdya viSaya ke sAtha usakA koI sambandha nahIM / (gha) 'vadhAdasatyAt ' nAmakA 71 vA~ padya cAmuNDarAyake ' cArisAra' granthakA padya hai aura vahIMse liyA huA jAna par3atA hai / isameM jina paMcAguvratoM kA ullekha hai unakA vaha ullekha isase pahale, mUla granthake 52 veM padya meM A cukA hai| svAmI samantabhadrakI pratipAdanazailI isa prakAra vyarthakI punaruktiyoMko liye hue nahIM hotI / isake sivAya 51 veM padya meM aNuvratoMkI saMkhyA pA~ca dI hai aura yahA~ isa padyameM 'rAjyabhukti' ko bhI chaThA agutrata batalAyA hai, isase yaha padya granthake sAtha bilkula asambaddha mAlUma hotA hai / isa taraha para ' darzanikatrata kAvapiM' 'ArambhAdvinivRtta:' aura 'AdyAstu paT jaghanyAH' nAmake tInoM padma bhI cAritrasAra grantha se liye hue mAlUma hote haiM aura usameM yathAsthAna pAye jAte haiM / dUsarI mUla pratimeM bhI inheM TippaNIke taurapara hI uddhRta kiyA hai aura TIkA meM to 'uktaM ca' rUpase diyA hI hai / mUla granthake sandarbhake sAtha ye anAvazyaka pratIta hote haiM / yaha pATha diyA hai / aura dUsare padya meM 'zakti' kI jagaha 'tuSTi:, ' 'dayAkSAnti' kI jagaha 'kSamAzakti:' aura 'yasyaite' kI jagaha 'yatrate' ye pATha diye haiM jo bahuta sAdhAraNa haiM / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 samIcIna-dharmazAstra (Ga) 'maunaM bhojanavelAyAM', 'mAMsaraktAdracarmAsthi', 'sthUlAH sUkSmAstathA jIvAH' nAmake 73, 75 aura 101 nambaravAle ye tInoM padya pUjyapAdakRta usa upAsakAcArake padya haiM jisakI jA~cakA lekha maiMne jainahitaipI bhAga 15 ke 12 veM aMkameM prakAzita karAyA thaa| usameM ye padya kramazaH nambara 26, 28 tathA 11 para darja haiN| yahA~ granthake sAhitya-sandarbhAdise inakA bhI koI mela nahIM aura ye khAse asambaddha mAlUma hote haiN| kA lekha maiMne jAkRta usa upAya aura 100 __ aisI hI hAlata dUsare padyoMkI hai aura ve kadApi mUlagranthake aMga nahIM ho sakate / unheM bhI, ukta padyoMkI taraha, kisI samaya kisI vyaktine, apanI yAdadAzta Adike liye, TIkA-TippaNIke taura para uddhata kiyA hai aura bAdako, una TIkA-TippaNavAlI pratiyoMparase mUla granthakI nakala utArate samaya, lekhakoMkI asAvadhAnI aura nAsamajhIse ve mUlagranthakA hI eka beDhaMgA athavA beDaula aMga banA diye gaye haiN| saca hai 'murdA badasta jindA khvAha gAr3o yA ki phUko / ' zAstra hamAre kucha kaha nahIM sakate, unheM koI tor3o yA maror3o, unakI kalavaravRddhi karo athavA unheM tanukSINa banAo, yaha saba lekhakoMke hAthakA khela aura unhIMkI karatUta hai / ina buddha athavA nAsamajha lekhakoMkI badaulata granthoMkI kitanI miTTI kharAba huI hai usakA anumAna taka bhI nahIM ho sakatA / granthoMkI isa kharAbIse kitanI hI g2alataphahamiyA~ phaila cukI haiM aura yathArtha-vastusthitiko mAlUma karane meM bar3I hI dikkateM A rahI haiM / zrutasAgarasUriko bhI zAyada granthakI koI aisI hI prati upalabdha huI hai aura unhoMne usa parase 'ekAdazake' Adi una cAra padyoMko svAmI samantabhadra-dvArA hI nirmita samajha liyA hai jo 'yahato munivanamitvA' nAmake 147 veM padyake bAda ukta pahalI mUla pratimeM pAye jAte haiM / yahI vajaha hai ki unhoMne 'SaT Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA prAbhRta' kI TIkAmeM unakA mahAkavi samantabhadrake nAmake sAtha ullekha kiyA hai aura unake AdimeM likhA hai 'ukta ca samantabhadreNa mahAkavinA' / anyathA, ve samantabhadrake kisI bhI pranthameM nahIM pAye jAte aura na apane sAhitya parase hI ve isa bAtako sUcita karate haiM ki unake racayitA svAmI samantabhadra-jaise koI prauDha vidvAn aura mahAkavi AcArya haiN| avazya hI ve dUsare kisI grantha athavA granthoMke padya haiM aura isIse dUsarI mUla pratike TippaNameM aura donoM kanar3I TIkA oma unheM 'ukta ca catuSTayaM' zabdoMke sAtha uddhata kiyA hai| eka padya to unameMse cAritrasAra granthakA Upara batalAyA bhI jA cukA hai| ArAke jainasiddhAntabhavanakI ukta pratiyoMkI jA~cake bAda mujhe aura bhI aneka zAstramaNDAroMmeM aisI adhika padyoMvAlI pratiyoMko dekhane tathA kuchako jA~canekA bhI avasara milA hai| jinameM kAraMjAke mUlasaMghI candranAtha-caityAlayakI do pratiyA~ yahA~ ullekha-yogya haiN| inameM eka mUla ( naM0 587 ) aura dUsarI (naM0 586 ) kanaDI-TIkA-sahita hai| TAkAvAlI pratimeM 45 padya bar3he hue haiM, una para bhI TIkA hai aura ve mUlake aMga rUpameM hI patroMke madhyameM diye hue haiM, jaba ki TIkAko Upara-nIce aMkita kiyA gayA hai| ina padyoMkI sthiti AgarA-bhavanakI prAyaH cauthI pratijaisI hai / dUsarI mUla pratike padyoMkI saMkhyA 216 hai arthAta usameM 66 padya bar3he hue haiM, jinameM 40 padya to ArAkI pahalI mUlaprativAle aura 26 padya usase adhika hai| yaha prati zaka saMvat 16.1 meM caitra-zukla pratipadAko brahmacArI mANikasAgarake dvArA 16 patroM para svapaThanArtha likhakara pUrNa huI hai| isa mUlapratimeM ArAkI ukta mUla pratise jo 26 padya bar3he hue haiM aura jinheM OM dekho, sUtraprAbhRtakI gAthA nambara 21 kI TIkA / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 samIcIna-dharmazAstra eka prakArase malakAra svAmI samantabhadrakI kRti tathA unake dvArA .. uddhata anya kRtiyoMke rUpameM sUcita kiyA gayA hai, ve saba bhI mUlagranthakA koI aMga na hokara dUsare granthoMse dUsaroMke dvArA apanI kisI rucikI pUrti ke liye uThAkara rakkhe hue padya haiM, jo bAdako asAvadhAna pratilekhakAMkI kRpAse granthameM prakSipta hogaye haiN| unameM se do-eka padya namAneke taura para yahA~ diye jAte haiM : (1) mdy-pl-mdhu-nishaasn-pNcphlii-virti-pNckaaptnutiH| - jIvalyA jalagAlanamiti ca kvacidaSTamUlaguNAH // yaha padya 'madyamAMsamadhu' nAmaka 66veM padya ke bAda uddhRta 'mAMsAzizu dayA nAnti' nAmaka padA ke anantara diyA hai / isameM dUsare prakArake aSTamUlaguNAMkA matabheda ke rUpameM ullekha hai aura jo granthasandarbhake sAtha kisI taraha bhI susambaddha nahIM hai / yaha padya vAstava meM paM0 AzAdharajIke sAgAradharmAmRtakA padya hai aura vahA~ yathAsthAna sthita hai / kAraMjAkI dUsarI pratimeM isa tathA isase pUrvavartI 'mAMsAzipu' padya donoMko 'uktaM ca' rUpasaM uddhRta kiyA bhI hai| (2) devapUjA gurUpAstiH svAdhyAyaH sNymstpH| dAnaM ceti gRhasthAnAM paTakarmANi dinedine // yaha padya 'navapuNyaiH pratipattiH' nAmaka 113 veM padyake bAda jo cAra padya 'khaMDanI peSanI cullI' ityAdi 'uktaM ca' rUpase diye haiM unameM dUsarA hai, zeSa tIna padya ve hI haiM jo ArA-bhavanakI ukta pratiyoMmeM pAye jAte haiM, prabhAcandrakI dIkAmeM bhI uddhRta haiM aura kAraMjAkI dUsarI pratimeM jinheM 'uktaM ca trayaM' rUpase diyA hai aura isaliye jo malagranthake padya nahIM haiM / unake sAthakA yaha cauthA padya grantha-saMdarbhake sAtha asaMgata honese mUlagranthakA padya nahIM ho sakatA, padmanandi-zrAvakAcArakA jAna par3atA hai| (3) jJAnavAn jJAnadAnena nirbhyo'bhydaantH| annadAnAtsukhI nityaM nirvyAdhirbheSajAdbhavet // .. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA yaha padya 'haritapidhAnanidhAne' nAmaka usa padya (naM0 121) ke bAda diyA hai jo ki vaiyyAvRttyake aticAroMko liye hue hai| isameM jJAna, abhaya. anna aura auSadha nAmake cAra dAnoMkA phala diyA hai, jinakA phala 'AhArauSadha' nAmake pAke anantara 'uktaM ca' rUpase diye hue 3-4 padyoMmeM eka do bAra pahale bhI AgayA hai ataH isaga bhI granthake sAhitya-saMdarbha tathA usakI prakRti Adike sAtha koI mela nahIM hai, isaliye yaha vaime hI sAfa taura para prakSipta jAna par3atA hai aura kisI dUsare granthakA padya hai| jA~cakA sArAza-- isa lambI-caur3I jA~cakA sArAMza sirpha itanA hI hai ki (1) granthakI do prakArakI pratiyA~ pAI jAtI haiM-eka to ve jo saMskRta-TIkAvAlI pratikI taraha Der3hasau zloka-saMkhyAko liye hue haiM aura dUsarI ve jinheM Upara 'adhika padyoMvAlI pratiyA~' sUcita kiyA hai| tIsarI prakArakI aisI koI ullekhayogya prati abhI taka upalabdha nahIM huI jisameM padyoMkI saMkhyA DeDhasause kama ho / parantu aisI pratiyoMke upalabdha hAnekI saMbhAvanA bahuta kucha hai| unakI talAzakA abhI taka koI yatheSTa prayatna bhI nahIM huA, jisake honekI jarUrata hai| (2) granthakI Der3hasau zlokoMvAlI isa pratike jina padyoMko kSepaka batalAyA jAtA hai athavA jina para kSepaka hAnekA sandeha kiyA jAtA hai unameMsa 'caturAhAravisarjana' aura dRSTAntoMvAle padyoMko chor3akara zeSa padyoMkA kSepaka honA yuktiyukta mAlUma nahIM hotA aura isaliye unake viSayakA sandeha prAyaH nirAdhAra jAna par3atA hai| (3) granthameM 'caturAhAravisarjana' nAmakA padya aura dRSTAntoMvAle chahoM padya, aise sAta padya, bahuta kucha saMdigdha sthitimeM pAye jAte haiN| unheM granthakA aMga mAnane aura svAmI samantabhadrake Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna dharmazAstra padya svIkArane meM koI yuktiyukta kAraNa prAyaH mAlUma nahIM detA / ve khuzIse usa kasauTI ( kAraNakalApa ) ke dUsare tIsare aura pA~caveM bhAgoM meM A jAte haiM jo kSepakoMkI jA~ca ke liye isa prakaraNa ke zurU meM dI gaI hai / parantu ina padyoMke kSepaka honekI hAlata meM yaha z2arUra mAnanA par3egA ki unheM grantha meM prakSipta hue bahuta samaya bIta cukA hai - ve prabhAcandrakI TIkAse pahale hI prantha meM praviSTa ho cuke haiM aura isaliye granthakI aisI prAcIna tathA asaMdigdha pratiyoMko khoja nikAlanekI khAsa jarUrata hai jo isa TIkAse pahale kI yA kamase kama vikramI 12vIM zatAbdI se pahale kI likhI huI hoM athavA jo khAsa taurapara prakRta viSayapara acchA prakAza DAlane ke liye samartha ho skeN| sAtha hI, isa bAtakI bhI talAza honI cAhiye ki 12 vIM zatAbdI se pahale ke bane hue kaunakaunase granthoMmeM kisa rUpase ye padya pAye jAte haiM aura ukta saMskRta TIkAse pahalekI banI huI koI dUsarI TIkA bhI isa granthapara upalabdha hotI hai yA nahIM | aisA honepara ye padya tathA dUsare padya bhI aura jyAdA rozanI meM A jAe~ge aura mAmalA bahuta kucha spaSTa tathA sAfa ho jAyagA / 85 1 ( 4 ) adhika padyoMvAlI pratiyoMmeM jo padya adhika pAye jAte haiM ve saba kSepaka haiN| una para kSepakatvake prAyaH sabhI lakSaNa caritArtha hote haiM aura grantha meM unakI sthiti bahuta hI Apattike yogya pAI jAtI hai / ve bahuta sApha taura para dUsare granthoMse TIkATippaNIke taurapara uddhRta kiye hue aura bAdako lekhakoMkI kRpAse granthakA aMga banA diye gaye mAlUma hote haiM / aise padyoMko granthakA aGga mAnanA use beDhaMgA aura beDaula banA denA hai| isa prakArakI pratiyA~ padyoMkI eka saMkhyAko liye hue nahIM haiM aura yaha tara unake kSepakatvako aura bhI jyAdA puSTa karatI hai / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 89 AzA hai, isa jA~cake liye jo itanA parizrama kiyA gayA hai vaha vyartha na jAyagA / vijJa pAThaka isake dvArA aneka sthitiyoM, paristhitiyoM aura ghaTanAoMkA anubhava kara jarUra acchA lAbha uThAe~ge aura yathArtha vastusthitiko samajhane meM bahuta kucha kRtakArya hoNge| sAtha hI, jinavANI mAtAke bhaktoMse yaha bhI AzA kI jAtI hai ki, ve dharmagranthoMkI ora apanI lAparvAhIko aura adhika dinoM taka jArI na rakhakara zIghra hI mAtAkI saccI rakSA, saccI khabaragIrI aura usake sacce uddhArakA koI Thosa prayatna kareMge, jisameM pratyeka dharmagrantha apanI avikala-sthitimeM sarvasAdhAraNako upalabdha ho ske| granthakI saMskRta-TIkA isa granthapara, 'ratnakaraNDaka-vipamapadavyAkhyAna' nAmake eka saMskRtaTippaNako chor3akara, jo pArAke jainasiddhAntabhavanameM maujUda hai aura jisaparase usake karttAkA koI nAmAdika mAlUma nahIM hotA, saMskRtakI * sirpha eka hI TIkA abhI taka upalabdha huI hai, jo prabhAcandrAcAryakI banAI huI hai| isI TIkAkI vAvata, pichale pRSThoMmeM, maiM barAbara kucha na kucha ullekha karatA AyA hU~ * kanar3I bhApAmeM bhI isa granthapara kucha TIkAe~ upalabdha haiM parantu unake racayitAoM AdikA kucha hAla mAlUma nahIM ho skaa| tAmila bhASAkA 'aruMgalacheppu' ( ratnakaraNDaka ) grantha isa granthako sAmane rakhakara hI banAyA gayA mAlUma hotA hai aura kucha apavAdoMko chor3akara isIkA hI prAyaH bhAvAnuvAda athavA sArAMza jAna par3atA hai / ( dekho, a~grejI jainagajaTameM prakAzita usakA aMgrejI anuvAda ) parantu vaha kaba banA aura kisane banAyA isakA koI patA nahIM calatA-TIkA use kaha nahIM skte| hindImeM paM0 sadAsukhajIkA bhASya ( svatantra vyAkhyAna) prasiddha hI hai / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra aura usa parase TIkAkA kitanA hI paricaya mila jAtA hai| merI icchA thI ki isa TIkApara eka vistRta AlocanA likha dI jAtI parantu samayake abhAvase vaha kAryameM pariNata nahIM ho skii| yahA~para TIkAke sambandhameM, sirpha itanA hI nivedana kara denA ucita mAlUma hotA hai ki yaha TIkA prAyaH sAdhAraNa hai-granthake marmako acchI tarahase udghATana karane ke liye paryApta nahIM hai aura na isameM gRhasthadharmake tattvoMkA koI acchA vivecana hI pAyA jAtA hai-sAmAnya rUpase granthake prAyaH zabdAnuvAdako hI liye hue hai / kahIM-kahIM to jarUrI padoMke zabdAnuvAdako bhI chor3a diyA hai; jaise 'bhayAzAsneha' nAmake padyakI TIkAmeM 'kudevAgamaliMginAM' padakA koI anuvAda athavA spaSTIkaraNa nahIM diyA gayA jisake denekI khAsa z2arUrata thI, aura kitane hI padoMmeM Ae hue 'Adi' zabdakI koI vyAkhyA nahIM kI gaI, jisase yaha mAlUma hotA ki vahA~ usase kyA kucha abhipreta hai| kahIM-kahIM vratAticArAdike.kathanameM tattvArthasUtrase saMgati viThalAnekI ceSTA kIgaI hai, jo samucita pratIta nahIM hotii| isake sivAya, TIkAmeM ye tIna khAsa vizeSatAe~ pAI jAtI haiM prathama to yaha ki, isameM mUla granthako sAtakI jagaha pA~ca paricchedoMmeM vibhAjita kiyA hai-arthAta 'guNavata' aura 'pratimA' vAle adhikAroMko alaga-alaga paricchedoMmeM na rakhakara unheM kramazaH 'aNuvrata' aura 'sallekhanA' nAmake paricchedoMmeM zAmila kara diyA hai / mAlUma nahIM, yaha lekhakoMkI kRpAkA phala hai athavA TIkAkArakA hI aisA vidhAna hai| jahA~ taka maiM samajhatA hU~, viSayavibhAgakI dRSTise, granthake sAta pariccheda yA adhyayana hI ThIka mAlUma hote haiM aura ve hI granthakI mUla pratiyoMmeM pAye jAte haiM / yadi sAta pariccheda nahIM rakhane the to phira cAra hone & dekho 'sanAtanajainagranthamAlA' ke prathama gucchakameM prakAzita ratna Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 11 cAhiye the| guNavatoMke adhikArako to 'evaM paMcaprakAramaNuvrataM pratipAdyedAnI triHprakAraM guNavataM pratipAdayannAha' isa vAkyake sAtha aNuvrata-paricchedameM zAmila kara denA parantu zikSAvratoMke kathanako zAmila na karanA kyA artha rakhatA hai, yaha kucha samajhameM nahIM AtA / isIse TIkAkI yaha vizeSatA mujhe Apacike yogya jAna par3atI hai| dUsarI vizeSatA yaha ki, isameM dRSTAntoMvAle chahoM padyoMko udAina kiyA hai-arthAta , unakI teIsa kathAe~ dI haiN| ye kathAe~ kitanI sAdhAraga, zrIhIna, niSprANa tathA Apattike yogya haiM aura unameM kyA kucha truTiyA~ pAI jAtI haiM, isa vipayakI kucha sUcanAe~ pichale pRSToMmeM, 'saMdigdhapadya' zIrpakake nIce sAtavIM ApattikA vicAra karate hue, dI jA cukI haiN| vAstavameM ina kathAAMkI truTiyoMko pradarzita karane ke liye eka acchA khAsA nibandha likhA jA sakatA hai, jisakI yahA~ para upekSA kI jAtI hai| tIsarI vizeSatA yaha hai ki, isa TIkAmeM zrAvakake gyAraha padoM ko-pratimAoM, zreNiyoM athavA guNasthAnoMko-sallekhanAnuSThAtA (samAdhimaraNa karanevAle ) zrAvakake gyAraha bheda batalAyA hai-arthAt . yaha pratipAdana kiyA hai ki jo zrAvaka samAdhimaraNa karate haiM-sallekhanAvratakA anuSThAna karate haiM-unhIMke ye gyAraha bheda haiN| yathA karaNDazrAvakAcAra, jise nirNayasAgarapresa bambaIne san 1905 meM prakAzita kiyA thA / jainagrantharatnAkara-kAryAlaya bambaI Adi dvArA prakAzita aura bhI bahuta saMskaraNoMmeM tathA purAnI hastalikhita pratiyoMmeM ve hI sAta adhyayana yA pariccheda pAye jAte haiM / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 samIcIna-dharmazAstra ___ "sAmprataM yo'sau sallekhanAnuSThAtA zrAvakastasya kati pratimA bhavantItyAzaMkyAha zrAvakapadAni devairekAdaza dezitAni yeSu khalu / svaguNAH pUrvaguNaiH saha santiSThante kramavivRddhAH // ' __ isa avataraNameM 'zrAvakapadAni' nAmakA uttara aMza to mUlagranthakA padya hai aura usase pahalA aMza TIkAkArakA vaha vAkya hai jise usane ukta padya ko dete hue usake viSayAdikI sUcanA rUpase diyA hai / isa vAkyameM likhA hai ki 'aba sallekhanAkA anuSThAtA jo zrAvaka hai usake kitanI pratimAe~ hotI haiM isa bAtakI AzaMkA karake AcArya kahate haiN|' parantu AcAryamahodayake ukta padyameM na to vaisI koI AzaMkA uThAI gaI hai aura na yahI pratipAdana kiyA gayA hai ki ve gyAraha pratimAe~ sallekhanAnuSThAtA zrAvakake hotI haiM; balki 'zrAvakapadAni' padake prayoga-dvArA usameM sAmAnyarUpase sabhI zrAvakoMkA grahaNa kiyA hai-arthAt yaha batalAyA hai ki zrAvakaloga gyAraha zreNiyoM meM vibhAjita haiM / isake sivAya, agale padyAma, zrAvakoMke una gyAraha padoMkA jo alagaalaga svarUpa diyA hai usameM sallekhanAke lakSaNakI koI vyApti athavA anuvRtti bhI nahIM pAI jAtI-sallekhanAkA anuSThAna na karatA huA bhI eka zrAvaka aneka pratimAoMkA pAlana kara sakatA hai aura una padoMse vibhUSita ho sakatA hai / isaliye TIkAkArakA ukta likhanA mUlagranthake Azayake prAyaH viruddha jAna par3atA hai| dUsare pradhAna granthoMse bhI usakA koI samarthana nahIM hotA-pratimAoMkA kathana karanevAle dUsare kisI bhI AcArya athavA vidvAnake granthoM meM aisA vidhAna nahIM milatA jisase yaha mAlUma hotA ho ki ye pratimAe~ sallekhanAnuSThAtA zrAvakake gyAraha bheda haiN| pratyuta isake, aisA prAyaH dekhane meM AtA hai ki ina sabhI zrAvakoMko maraNake nikaTa Ane para sallekhanAke sevanakI preraNA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 12 . kI gaI hai, jisakA eka udAharaNa 'cAritrasAra' granthakA yaha vAkya hai-"ukta rupAsakAraNAntikI sallekhanA prItyA sevyA / " aura yaha hai bhI ThIka, sallekhanAkA sevana maraNake saMnikaTa hone para hI kiyA jAtA hai aura bAkIke dharmokA-vrata-niyamAdikoMkAanuSThAna to prAyaH jIvanabhara huA karatA hai| isaliye ye gyAraha pratimAe~ kevala sallekhanAnuSThAtA zrAvakake bheda nahIM haiM balki zrAvakAcAra-vidhika vibheda haiM--zrAvakadharmakA anuSThAna karanevAloMkI khAsa zreNiyA~ haiM aura inameM prAyaH sabhI zrAvakoMkA samAveza ho jAtA hai / merI rAyameM TIkAkArako 'sallekhanAnuSThAtA' ke sthAna para 'saddharmAnuSThAtA pada denA cAhiye thaa| aisA hone para mUlagranthake sAtha bhI TIkAkI saMgati ThIka baiTha jAtI; kyoMki mUlameM isase pahale usa saddharma athavA samIcIna dharmake phalakA kIrtana kiyA gayA hai jisake kathanakI AcAryamahodayane granthake zurU meM pratijJA kI thI aura pUrva padyameM 'phalati saddharmaH' ye zabda bhI spaSTarUpase diye hue haiM-usI saddharmake anuSThAtAko agale padyoM-dvArA gyAraha zreNiyoMmeM vibhAjita kiyA hai| parantu jAna par3atA hai TIkAkArako aisA karanA iSTa nahIM thA aura zAyada yahI vajaha ho jo usane sallekhanA aura pratimAoM donoMke adhikAroMko eka hI paricchedameM zAmila kiyA hai| parantu kucha bhI ho, yaha tIsarI vizeSatA bhI Apatti ke yogya z2arUra hai / / * zrIamitagati prAcArya ke nimnavAkyase bhI aisA hI pAyA jAtA hai ekAdazoktA viditArthatattvarupAsakAcAravivibhedAH / pavitramAroDhumanasyalabhyaM sopAnamArgA iva siddhi saudham / / -upaaskaacaar| / yahA~ taka yaha prastAvanA usa prastAvanAkA saMzoSita, parivartita aura parivaddhita rUpa hai jo mAriNakacanda-granthamAlAmeM prakAzita ratnakaraNDazrAvakAcAra (saTIka)ke liye 17 pharvarI san 1925 ko likhI gaI thii| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna dharmazAstra samantabhadrakA saMkSipta paricaya isa granthake suprasiddha kartA svAmI samantabhadra haiM, jinakA Asana jaina samAja ke pratibhAzAlI AcAryoM, samartha vidvAnoM tathA lekhakoM aura supUjya mahAtmAoMmeM bahuta U~cA hai| Apa jainadharmake marmajJa the, vIrazAsanake rahasyako hRdayaGgama kiye hue the, jainadharmakI sAkSAta jItI-jAgatI mUrti the aura vIrazAsanakA advitIya pratinidhitva karate the| itanA hI nahIM balki Apane apane samaya ke sAre darzanazAstroMkA gaharA adhyayanakara unakA talasparzI jJAna prApta kiyA thA aura isIse Apa saba darzanoM, dharmo athavA matoMkA santulanapUrvaka parIkSaNa kara yathArtha vastusthitirUpa satyako grahaNa karane meM samartha hue the aura usa asatyakA nirmUlana karane meM bhI pravRtta hue the jo sarvathA ekAntavAda ke sUtra se saMcAlita hotA thA / isIse mahAna AcArya zrIvidyAnandasvAmIne yuktyanuzAsana - TIkAke anta meM Apako parIkSekSaNa' - parIkSAnetra se sabako dekhanevAle - likhA hai aura aSTasahasrI meM Apake vacana-mAhAtmyakA bahuta kucha gaurava khyApita karate hue eka sthAna para yaha bhI likhA hai ki- 'svAmI samantabhadrakA vaha nirdoSa pravacana jayavanta ho- apane prabhAva se lokahRdayoM ko prabhAvita karejo nityAdi ekAntagartoMmeM-vastu kUTasthavat sarvathA nitya hI hai athavA kSaraNa-kSaraNa meM niranvaya vinAzarUpa sarvathA kSaNika (anitya ) hI hai, isa prakArakI mAnyatArUpa ekAnta - khaDDoM meM - par3ane ke liye vivaza hue prANiyoM ko anarthasamUhase nikAlakara maMgalamaya ucca pada prApta karAneke lie samartha hai. syAdvAdanyAya ke mArgako prakhyAta karanevAlA hai, satyArtha hai, alaMghya hai, parIkSApUrvaka pravRtta huA hai athavA prekSAvAn - samIkSyakArI - AcAryamahodaya ke dvArA jisa - 64 : Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 65 ETC... kI pravRtti huI hai aura jisane sampUrNa mithyApravAdako vighaTita athavA titara bitara kara diyA hai|' yathAnityAyekAntagartaprapatanavivazAnprANino'narthasArthAduddhata netumuccaiH padamamalamalaM maMgalAnAmalaMdhyam / syAhATa -nyAyavama prathayadavitathArtha vacaH svAmino'daH prekSAvattvAtpravRttaM jayatu vighaTitA'zeSamithyApravAdam / / __ aura dUsare sthAna para yaha batalAyA hai ki-'jinhoMne parIkSAvAnoM ke liye kunIti aura kupravRttirUpa-nadiyoMko sukhA diyA hai, jinake vacana nirdApanIti-syAdvAdanyAyako liye hue honeke kAraNa manohara haiM tathA tattvArthasamUhake saMdyAtaka hai ve yogiyoMke nAyaka, myAdvAdamArgaka agraNI netA, zakti-sAmarthyase sampannavibhu aura sUrya ke samAna dedIpyamAna-tejasvI zrIsvAmI samantabhadra kalupina-prAzaya-rahita prANiyoMko-sajjanoM athavA sudhIjanoMko-vidyA aura aAnanda-ghanake pradAna karanevAle hoveM unake prasAdase ( prasannatApUrvaka unheM cittameM dhAraNa karanese ) saboMke. hRdayameM zuddha jJAna aura yAnandakI varSA hove / ' jaisA ki nimna padyase prakaTa hai--- yenAzepa-kunIti-ni-saritaH prekSAvatAM zopitAH yadvAco'pyakalaMkanIti-rucirAstattvArtha-sArthadyutaH / sa zrIsvAmisamantabhadra-yatibhRdbhUyAdvibhurbhAnumAn vidyA''nanda-ghanaprado'naghadhiyAM syaadvaadmaargaagrnniiH|| sAtha hI, tIsare sthAna para eka padya-dvArA yaha prakaTa kiyA hai ki-'jinake naya-pramANa-mUlaka alaMdhya upadezase-pravacanako sunakara-mahA uddhatamati ve ekAntavAdI bhI prAyaH zAntatAko Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 samIcIna-dharmazAstra prApta ho jAte haiM jo kAraNase kAryAdikakA sarvathA bheda hI niyata mAnate haiM athavA yaha svIkAra karate haiM ki kAraNa-kAryAdika sarvathA abhinna hI haiM-eka hI haiM-ve nirmala tathA vizAlakIrtise yukta atiprasiddha yogirAja svAmI samantabhadra sadA jayavanta raheM-apane pravacanaprabhAvase barAbara lokahRdayoMko prabhAvita karate rheN|' vaha padya isa prakAra haikAryAderbheda eva sphuTamiha niyataH sarvathAkAraNAderityAyekAntavAdoddhatatara-matayaH zAntatAmAzrayanti / prAyo yasyopadezAdavighaTitanayAnmAnamUlAdalaMdhyAt svAmI jIyAtsa zazvatprathitatarayatIzo'kalaGkorukIrtiH // isI taraha vikramakI 7vIM zatAbdIke mAtizaya vidvAn zrIakalaMkadeva jaise maharddhika prAcArya ne apanI aSTazatI ( devAgamavivRtti ) meM samantabhadrako 'bhavyaikalokanayana' -bhavya jIvoMke hRdayAndhakArako dUra karake antaHprakAza karane tathA sanmArga dikhalAne vAlA advitIya sUrya--aura 'syAdvAdamArgakA pAlaka (saMrakSaka )' batalAke hue, yaha bhI likhA hai ki-'unhoMne sampUrNa padArtha-tattvoMko apanA vipaya karanevAle syAdvAdarUpI puNyodadhitIrthako, isa kalikAlameM, bhavyajIvoMke Antarika malako dUra karaneke liye prabhAvita kiyA hai-usake prabhAvako sarvatra vyApta kiyA hai-aura aisA likhakara unheM bAraMbAra namaskAra kiyA hai tIrthaM sarvapadArtha-tatva-viSaya-syAdvAda-puNyodadhebhavyAnAmakalaGka-bhAvakRtaye prAbhAvi kAle kalau / yenAcAryasamantabhadra-yatinA tasmai namaH santatam kRtvA vitriyate stavo bhagavatAM devaagmstskRtiH|| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 67 svAmI samantabhadra yadyapi bahutase uttamottama guNoMke svAmI the phira bhI kavitva, gamakatva. vAditva aura vAgmitva nAmake cAra guNa ApameM asAdhAraNa koTikI yogyatAko liye hue the--ye cAroM zaktiyA~ unameM khAsa taurase vikAsako prApta huI thIM-aura inake kAraNa unakA nirmala yaza dUra-dUra taka cAroM ora phaila gayA thaa| usa samaya jitane 'kavi' the-naye naye sandarbha athavA naI naI maulika racanAe~ tayyAra karanevAle samartha vidvAna the, 'gamaka' the-dUsare viTThanoMkI kRtiyoMke marma evaM rahasyako samamana tathA dUsaroMko samajhAnemeM pravINabuddhi the, vijayakI aura vacana-pravRtti rakhanevAle 'bAdI the, aura apanI vAkpaTutA tathA zabdAcAturIse dRsaroMko raMjAyamAna karane athavA apanA premI banA lenameM nipuNa ese 'vAgmI' the, una sabapara samantabhadrake yazakI chAyA par3I huI thI, vaha cUr3AmaNike samAna sarvopari thA aura bAdako bhI bar3e-bar3e vidvAnA tathA mahAn prAcAryAke dvArA zirodhArya kiyA gayA hai / jaisA ki vikramakI havIM zatAbdIke vidvAna bhagavAMjanasenAcAyaka nimna vAkyase prakaTa hai kavInAM gamakAnAM ca vAdInAM vAgminAmapi / yazaH sAmantabhadrIyaM mUni cUDAmaNIyate // __ --prAdipurANa svAmI samantabhadrake ina cAroM guNoMkI lokameM kitamI dhAka thI vidvAnoMke hRdaya para inakA kitanA sikkA jamA huyA thA aura ve vAstava meM kitane adhika mahatvako liye hue the, ina saba bAtoMkA kucha anubhava karAne ke liye kitane hI pramANa-vAkyoMko 'svAmI samantabhadra' nAmake ugna aitihAsika nibandhameM saMkalita kiyA gayA hai jo mAriNakacandragranthamAlAmeM prakAzita hue ratnakaraNDa-zrAvakAcArakI vistRta prastAvanAke anantara 252 pRSThoMpara Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra judA hI aGkita hai aura alagase bhI vipayasUcI tathA anukramaNikAke sAtha prakAzita huA hai / yahA~ saMkSepameM kucha thor3AsA hI sAra diyA jAtA hai aura vaha isa prakAra hai: (1) bhagavajjinasenane, AdipurANa meM, samantabhadrako 'mahAn kavivedhA'-kaviyoMko utpanna karanevAlA mahAna vidhAtA (brahmA)likhA hai aura sAtha hI yaha prakaTa kiyA hai ki 'unake vacanarUpI vajrapAtase kumatarUpI parvata khaNDa-khaNDa ho gae the' namaH samantabhadrAya mahate kavivedhase / yadvaco vajrapAtena nirbhinnAH kumtaadryH|| (2) vAdirAjasUrine,yazodhara caritameM,samantabhadrako 'kAvyamA NikyoMkA rohaNa' (parvata) likhA hai aura yaha bhAvanA kI hai ki ve hameM sUktiratnoMke pradAna karanevAle hoveM / ' - zrImatsamantabhadrAdyAH kAvya-maNikyarohaNAH / santu naH saMtatotkRSTAH sUktiratnotkarapradAH / / (3) vAdIbhasiMhasUrine, gadyacintAmaNimeM, samantabhadramunIzvarakA jayaghoSa karate hue unheM 'sarasvatIkI svachanda-vihArabhUmi' batalAyA hai aura likhA hai ki 'unake vacanarUpI vajrake nipAtase pratipakSI siddhAnta-rUpa parvatoMkI coTiyA~ khaNDa-khaNDa ho gaI thIM-arthAta samantabhadrake Age pratipakSI siddhAntoMkA prAyaH kucha bhI mUlya yA gaurava nahIM rahA thA aura na unake pratipAdaka prativAdIjana U~cA muMha karake hI sAmane khar3e ho sakate the|'srsvtii-svr-vihaarbhuumyH samantabhadrapramukhA muniishvraaH| jayanti vaagvjr-nipaat-paattit-prtiipraaddhaant-mhiidhrkottyH|| (4) varddhamAnasRrine, varAGga caritameM, samantabhadrako 'mahAkavIzvara', 'kuvAdividyA-jaya-labdha-kIrti' aura 'sutarkazAstrAmRta Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sArasAgara' likhA hai aura yaha prArthanA kI hai ki ve mujha kavitvakAMkSIpara prasanna hoveM - unakI vidyA mere antaHkaraNa meM sphurAyamAna hokara mujhe saphala - manoratha kare |'smntbhdraadi-mhaakviishvraaH kuvAdi - vidyA-jaya- labdha-kIrtayaH / sutarka zAstrAmRtasAra-sAgarA mayi prasIdantu kavitvakAMkSiNi // (5) zrI zubhacandrAcAryane, jJAnAvi meM, yaha prakaTa kiyA hai ki 'samantabhadra - jaise kavIndra sUryokI jahA~ nirmalasUktirUpa kiraNeM sphurAyamAna ho rahI haiM vahAM ve loga khadyota - jugunU~ kI taraha ha~sIke hI pAtra hote haiM jo thor3ese jJAnako pAkara uddhata haiM- kavitA (nUtana saMdarbhakI racanA) karake garva karane lagate haiN| - samantabhadrAdikavIndra bhAsvatAM sphuranti yatrA'malasRktirazmayaH / vrajanti khadyotavadeva hAsyatAM na tatra kiM jJAnalavoddhatA janAH // 66 , (6) bhaTTAraka sakalakIrtine, pArzvanAthacaritra meM likhA hai ki 'jinakI vANI ( granthAdirUpa bhAratI ) saMsAra meM saba orase maMgalamaya hai aura sArI janatAkA upakAra karanevAlI hai una kaviyoM ke Izvara samantabhadrako sAdara vandana ( namaskAra ) karatA hU~ / " samantAdbhuvane bhadraM vizvalokopakAriNI / yadvANI taM vande samantabhadraM kavIzvaram // - (7) brahmajitane, hanumaccarita meM samantabhadrako 'durvAdiyoMkI vAdarUpI khAja-khujalIko miTAneke liye advitIya mahauSadhi ' batalAyA hai / jIyAtsamantabhadro'sau bhavya - kairava - candramAH / durvAdi-vAda- kaNDUnAM zamanaika mahauSadhiH || Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra (8) kavi dAmodarane, candraprabhacaritameM, likhA hai ki 'jinakI bhAratIke pratApase-jJAnabhaNDArarUpa maulika kRtiyoMke abhyAsase-samasta kavisamUha samyagjJAnakA pAragAmI ho gayA una kavinAyaka-naI naI maulika racanAe~ karane vAloMke ziromaNiyogI samantabhadrakI maiM stuti karatA huuN|' yadbhAratyAH kaviH sarvo'bhavatsaMjJAnapAragaH / taM kavi-nAyakaM staumi samantabhadra-yoginam // (E) vamunandI prAcAryane, stutividyAkI TIkAmeM, samantabhadrako 'sadbodharUpa'- samyagjJAnakI-mRrti-aura 'varaguNAlaya'-uttamaguNoMkA AvAsa-batalAte hue yaha likhA hai ki 'unake nirmalayazakI kAnnise ye tInoM loka athavA bhAratake uttara, dakSiNa aura madhya ye tInoM pradeza kAntimAna the-unakA yazasteja sarvatra phailA huA thA / ' samantabhadraM sadbodhaM stuve vara-guNAlayam / nirmalaM yadyazapkAntaM babhUva bhuvanatrayam / / (10) vijayavarNIne, zRGgAracandrikAmeM, samantabhadrako 'mahAkavIzvara' batalAte hue likhA hai ki unake dvArA race gaye prabandhasamUharUpa sarovarameM, jo rasarUpa jala tathA alaGkArarUpa kamaloMse suzobhita hai aura jahA~ bhAvarUpa ha~sa vicarate haiM, sarasvatI-krIDA kiyA karatI hai| -sarasvatI devI ke krIDAsthala (upAzraya) honese samantabhadrake sabhI prabandha (grantha) nirdoSa, pavitra evaM mahatI zobhAse sampanna haiN|' samantabhadrAdimahAkavIzvaraiH kRtaprabandhojvala-satsarovare / lamadrasAlaGkRti-nIra-paGkaje sarasvatI krIDati bhaav-bndhure|| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 101 (11) ajitasenAcAryane, alaGkAracintAmaNimeM, kaI purAtana padya aise saMkalita kiye haiM jinase samantabhadrake vAda-mAhAtmyakA kitanA hI patA calatA hai| eka padyase mAlUma hotA hai ki 'samantabhadra kAlameM kuvAdIjana prAyaH apanI striyoMke sAmane to kaThora bhApaNa kiyA karate the-unheM apanI garvoktiyA~ athavA bahAdurIke gIta sunAte the-parantu jaba yogI samantabhadrake sAmane Ate the to madhurabhApI bana jAte the aura unheM 'pAhi pAhi'rakSA karo rakSA karA athavA Apa hI hamAre rakSaka hai-aise sundara mRdula vacana hI kahate banatA thA / ' aura yaha saba samantabhadrake asAdhAraNa-vyaktitvakA prabhAva thaa| vaha padya isa prakAra hai kuvAdinaH svakAntAnAM nikaTe prupoktyH| samantabhadra-yatyagre pAhi pAhIti suuktyH|| dUsare padya se yaha jAnA jAtA hai ki 'jaba mahAvAdI zrIsamanta bhadra (sabhAsthAna AdimeM ) Ate the to kuvAdIjana nIcAmukha karake aMgUThoMse pRthvI kuredane lagate the arthAta una logoM paraprativAdiyoMpara-samantabhadrakA itanA prabhAva par3atA thA ki ve unheM dekhate hI viSaNNavadana ho jAte aura kiMkartavyavimUDha bana jAte the|' vaha padya isa prakAra hai zrImatsamantabhadrAkhye mahAvAdini cAgate / kuvAdino'likhanbhUmimaMguSTharAnatAnanAH // _aura eka tIsare padyameM yaha batalAyA gayA hai ki-'vAdI samantabhadrakI upasthitimeM, caturAIke sAtha spaSTa zIghra aura bahuta bolanevAle dhUrjaTikI-tannAmaka mahAprativAdI vidvAnakIjihvA hI jaba zIghra apane bila meM ghusa jAtI hai-use kucha bAla nahIM AtA to phira dUsare vidvAnoMkI to kathA (bAta) hI kyA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 samIcIna-dharmazAstra hai ? unakA astitva to samantabhadrake sAmane kucha bhI mahattva nahIM rkhtaa|' vaha padya, jo kavihastimallake 'vikrAntakaurava' nATakameM bhI pAyA jAtA hai, isa prakAra haiavaTu-taTamaTati jhaTiti sphuTa-paTu-vAcATa-dhUrjaTerjihvA / vAdini samantabhadre sthitivati kA kathA'nyeSAm // yaha padya zakasaMvata 1850 meM utkIrNa hue zravaNabelgolake zilAlekha naM 54 (67) meM bhI thor3ese pATha-bhedake sAtha upalabdha hotA hai| vahA~ 'dhUrjaTerjihvA' ke sthAnapara 'dhUrjaTerapi jihvA' aura 'sati kA kathA'nyepAM' kI jagaha 'tava sadasi bhUpa ! kAsthA'nyeSAM' pATha diyA gayA hai, aura ise samantabhadrake vAdArambha-samArambhasamayakI uktiyoM meM zAmila kiyA hai / padyake usa rUpameM dhUjaTike niruttara honepara athavA dhUrjaTikI gurutara parAjayakA ullekha karake rAjAse pUchA gayA hai ki 'dhUrjaTi-jaisa vidvAnakI aisI hAlata honepara aba ApakI sabhAke dUsare vidvAnoMkI kyA AsthA hai ?kyA unamaMse kAI vAda karane kI himmata rakhatA hai ? (12) zravaNabalgolake zilAlekha naM0 105 meM samantabhadrakA jayaghopa karate hue unake sUktisamUhako-sundara prauDha yuktiyoMko liye hue pravacanako-vAdIrUpI hAthiyoMko vazameM karaneke liye 'vajrAMkuza' batalAyA hai aura sAtha hI yaha likhA hai ki 'unake prabhAvase yaha sampUrNa pRthvI eka vAra durvAdukoMkI vArtAse bhI vihIna hogaI thI-unakI koI bAta bhI nahIM karatA thA / '-- samantabhadrassa cirAya jIyAdvAdIbha-vajrAMkuza-sUktijAlaH / yasya prabhAvAtsakalAvanIyaM baMdhyAsa durvAduka-vArttayA'pi // ___ (13) zravaNabelagolake zilAlekha naM0 108 meM bhadramUrtisamantabhadrako jinazAsanakA 'praNetA' (pradhAna netA) batalAte hue yaha bhI prakaTa kiyA hai ki 'unake vacanarUpI vanake kaThorapAtase Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 103 prativAdIrUpa parvata cUra cUra ho gaye the-koI bhI prativAdI unake sAmane nahIM ThaharatA thaa|'smntbhdro'jni bhadramUrtistataH praNetA jinazAsanasya / yadIya-vAgvajra-kaThorapAtazcUrNIcakAra prativAdi-zailAn // __(14) tirumakUDalunarasIpurake zilAlekha naM0 105 meM samantabhadrake eka vAdakA ullekha karate hue likhA hai ki 'jinhoMne vArAgaNasI (banArasa) ke rAjAke sAmane vidveSiyoMko-anekAntazAsanasa dvepa rakhanevAle sarvathA ekAntavAdiyoMko-parAjita kara diyA thA, ve samantabhadra munIzvara kisake stutipAtra nahIM haiM ?sabhIke dvArA bhale prakAra stuti kiye jAneke yogya haiN|' samantabhadrassaMstutyaH kasya na syAnmunIzvaraH / vArANasIzvarasyAgre nirjitA yena vidvipH|| (15) samantabhadrake gamakatva aura vAgmitva-jaise guNoMkA vizeSa paricaya unake devAgamAdi granthoMkA avalokana karanese bhale prakAra anubhavameM lAyA jA sakatA hai tathA una ullekha-vAkyoMparase bhI kucha jAnA jA sakatA hai jo samantabhadra-vANIkA kIrtana athavA usakA mahattva khyApana karaneke liye likhe gaye haiM / aise ullekhavAkya aSTasahasrI Adi granthoM meM bahuta pAye jAte haiN| kavi nAgarAjakA 'samantabhadrabhAratI-stotra' to isI viSayako lie hue eka bhAvapUrNa sundara sarasa racanA hai aura vaha 'satsAdhusmaraNa-maMgalapATha' meM vIrasevAmandirase hindI anuvAdake sAtha prakAzita ho cukA hai| yahA~ do tIna ullekhoMko aura sUcana kiyA jAtA hai, jisase samantabhadrakI gamakatvAdi-zaktiyoM aura unake vacana-mAhAtmyakA aura bhI kucha patA cala sake: (ka) zrIvAdirAjasUrine, nyAyavinizcayAlaGkArameM, likhA hai ki 'sarvatra phaile hue durnayarUpI prabala andhakArake kAraNa jisakA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 samIcIna-dharmazAstra tattva lokameM durbodha ho rahA hai-ThIka samajhameM nahIM AtA-vaha hitakArI vastu-prayojanabhUta jIvAdi-padArthamAlA-zrIsamantabhadrake vacanarUpa dedIpyamAna ratnadIpakoMke dvArA hameM saba orase cirakAla taka spaSTa pratibhAsita hove-arthAt svAmI samantabhadrakA pravacana usa mahAjAjvalyamAna ratnasamUhake samAna hai jisakA prakAza apratihata hotA hai aura jo saMsArameM phaile hue nirapekSanayarUpI mahAmithyAndhakArako dUra karake vastutattvako spaSTa karane meM samartha hai, use prApta karake hama apanA ajJAna dUra kareM / ' vistIrNa-durnayamaya-prabalAndhakAradurbodhatattvamiha vastu hitAvabaddham / vyaktIkRtaM bhavatu nassuciraM samantAt saamntbhdr-vcn-sphutt-rtndiipaiH|| (kha) zrIvIranandI prAcAryane, candraprabhacaritrameM, likhA hai ki 'guNoMse--sUtake dhAgoMse-gUMthI huI nirmala gola mAtiyoMse yukta aura uttama puruSoMke kaNThakA vibhUpaNa banI huI hArayaSTikAzreSTha motiyoMkI mAlAkA-prApta kara lenA utanA kaThina nahIM hai jitanA kaThina ki samantabhadrakI bhAratI (vANI ) ko pA lenAuse khUba samajhakara hRdayaGgama kara lenA hai, jo ki sadguNoMko liye hue hai, nirmala vRtta ( vRttAnta, caritra, AcAra, vidhAna tathA chanda ) rUpI muktAphaloMse yukta haiM aura bar3e-bar3e AcAryoM tathA vidvAnoMne jise apane kaNTakA AbhUSaNa banAyA hai-ve nitya hI usakA uccAraNa tathA pATha karane meM apanA gaurava mAnate aura ahobhAgya samajhate rahe haiM / arthAt samantabhadrakI vANI parama durlabha hai-unake sAtizaya vacanoMkA lAbha bar3e hI bhAgya tathA parizramase hotA hai|' Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 105 guNAnvitA nirmalavRttamauktikA narottamaiH knntthvibhuussnniikRtaa| na hArayaSTiH paramaiva durlabhA samantabhadrAdibhavA ca bhAratI // . (ga) zrInarendrasenAcArya, siddhAntasArasaMgrahameM, yaha prakaTa karate haiM ki 'zrIsamantabhadradevakA nirdoSa pravacana prANiyoMke liye aisA hI durlabha hai jaisA ki manuSyatvakA pAnA-arthAt anAdikAlase saMsArameM paribhramaNa karate hue prANiyoMko jisa prakAra manuSyabhavakA milanA durlabha hotA hai, usI prakAra samantabhadrake pravacanakA lAbha honA bhI durlabha hai, jinheM usakI prApti hotI hai ve niHsandeha saubhAgyazAlI haiN|' zrImatsamantabhadrasya devasyApi vaco'nagham / prANinAM durlabhaM yadvanmAnupatvaM tathA punaH / / Uparake ina saba ullekhoMparase samantabhadrakI kavitvAdi zaktiyoMke sAtha unakI vAdazaktikA jo paricaya prApta hotA hai usase sahaja hI yaha samajhameM A jAtA hai ki vaha kitanI asAdhAraNa koTikI tathA apratihata-vIya thI aura dUsare vidvAnAMpara usakA kitanA adhika sikkA tathA prabhAva thA, jo abhI taka bhI akSuNNarUpase calA jAtA hai-jo bhI niSpakSa vidvAna Apake vAdoM tathA tarkosa paricita hotA hai vaha unake sAmane nata-mastaka ho jAtA hai| ___ yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki samantabhadrakA vAda-kSetra saMkucita nahIM thaa| unhoMne usI dezameM apane vAdakI vijayadundubhi nahIM bajAI jisameM ve utpanna hue the, balki unakI vAda-prIti, logoMke ajJAnabhAvako dUra karake unheM sanmArgakI ora lagAnekI zubhabhAvanA aura jainasiddhAntoMke Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 samIcIna-dharmazAstra mahatvako vidvAnoMke hRdaya-paTalapara aMkita kara denekI suruci itanI bar3hI huI thI ki unhoMne sAre bhAratavarSako apane vAdakA lIlA-sthala banAyA thaa| ve kabhI isa bAta kI pratIkSAmeM nahIM rahate the ki koI dUsarA unheM vAdake lie nimaMtraNa de aura na unakI manaHpariNati unheM isa bAtameM santoSa karanekI hI ijAjata detI thI ki jo loga ajJAnabhAvase mithyAtvarUpI gauM ( khaDDoM) meM girakara apanA Atmapatana kara rahe haiM unheM vaisA karane diyA jAya / aura isaliye unheM jahA~ kahIM kisI mahAvAdI athavA kisI bar3I bAdazAlAkA patA calatA thA to ve vahIM pahu~ca jAte the aura apane vAdakA DaMkA * bajAkara vidvAnoMko svataH vAdake liye AhvAna karate the / DaMkeko sunakara vAdIjana, yathA niyama, janatAke sAtha vAdasthAnapara ekatra ho jAte the aura taba samantabhadra unake sAmane apane siddhAntoMkA bar3I hI khabIke sAtha vivecana karate the aura sAtha hI isa bAtakI ghopaNA kara dete the ki una siddhAntoMmeMse jisa kisI siddhAntapara bhI kisIko Apatti ho vaha vAdake liye sAmane A jAya / kahate haiM ki samantabhadrake syAdvAda-nyAyakI tulAmeM tule hue tattvabhApaNako sunakara loga mugdha ho jAte the aura unheM usakA kucha bhI virodha karate nahIM banatA thaa| yadi kabhI koI bhI manuSya ahaMkArake vaza hokara * una dinoM-samantabhadrake samayameM--phAhiyAna ( I0 400) aura hne natsaMga (I0 630) ke kathanAnusAra, yaha dastUra thA ki nagarameM kisI sArvajanika sthAnapara eka DaMkA ( bherI yA nakArA ) rakkhA jAtA thA aura jo koI vidvAn kisI matakA pracAra karanA cAhatA thA athavA vAdameM apane pANDitya aura naipuNyako siddha karanekI icchA rakhatA thA to vaha vAda-ghoSaNAke rUpa meM usa DaMkeko bajAtA thA / ' --hisTrI Aph kanaDIja liTarecara Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 107 athavA nAsamajhIke kAraNa kucha virodha khar3A karatA thA to use zIghra hI niruttara ho jAnA par3atA thaa| isa taraha, samantabhadra bhAratake pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara, prAyaH sabhI dezoMmeM, eka apratidvaMdI siMhake samAna krIr3A karate hue, nirbhayatAke sAtha vAdake liye ghUme haiN| eka bAra Apa ghUmate hue 'karahATaka' nagarameM bhI pahu~ce the, jo usa samaya bahutase bhaToMse yukta thA, vidyAkA utkaTa sthAna thA aura sAtha hI alpa vistAravAlA athavA janAkIrNa thA / usa vakta Apane vahA~ ke rAjApara apane vAda-prayojanako prakaTa karate hue, unheM apanA tadviSayaka jo paricaya eka padyameM diyA thA vaha zravaNabelgolake zilAlekha naM0 54 meM nimna prakArase saMgrahIta hai pUrva pATaliputra-madhyanagare bherI mayA tADitA pazcAnmAlava-sindhu Thakka-viSaye kAMcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTaM vidyotkaTaM saMkaTaM vAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitaM / isa padya meM diye hue aAtmaparicayase yaha mAlUma hotA hai ki karahATaka pahu~canese pahale samantabhadrane jina dezoM tathA nagaroMmeM vAdake liye vihAra kiyA thA unameM pATaliputra (paTanA)nagara, mAlava (mAlavA ), sindhu, Thakka (paMjAba) deza, kAMcIpura ( kAMjIvaram ) aura vaidiza (bhilasA) ye pradhAna deza tathA janapada the jahA~ unhoMne vAdakI bherI bajAI thI aura jahA~ para prAyaH kisIne bhI unakA virodha nahIM kiyA thA * / * samantabhadrake isa dezATanake sambandhameM misTara ema0 esa0 rAmasvAmI AyyaMgara apanI 'sTaDIja ina sAutha iNDiyana jainijma' nAma kI pustakameM likhate haiM Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 samIcIna-dharmazAstra yahA~ takake isa saba paricayase svAmI samantabhadrake asA. dhAraNa guNoM, unake anupama prabhAva aura lokahita kI bhAvanAko lekara dharmapracArake liye unake saphala dezATanAdikA kitanA hI hAla to mAlUma ho gayA; parantu abhI taka yaha mAlUma nahIM ho sakA ki samantabhadrake pAsa vaha kaunasA mohanamaMtra thA jisake kAraNa ve sadA isa bAtake liye bhAgyazAlI rahe haiM ki vidvAna loga unakI vAda-ghopaNAoM aura unake tAttvika bhASaNoMko cupakese suna lete the aura unheM unakA prAyaH koI virodha karate nahIM banatA thA / vAdakA to nAma hI aisA hai jisase cAheanacAhe virodhakI Aga bhar3akatI hai / loga apanI mAnarakSAke liye, apane pakSako nirbala samajhate hue bhI, usakA samarthana karaneke liye khar3e ho jAte haiM aura dUsarekI yuktiyukta bAtako bhI mAnakara nahIM dete; phira bhI samantabhadrake sAthameM yaha saba prAyaH kucha bhI nahIM hotA thA, yaha kyoM ? avazya hI isameM koI khAsa rahasya hai, jisake prakaTa honekI z2arUrata hai aura jisako jAnane ke liye pAThaka bhI utsuka hoNge| jahA~ taka maiMne isa viSayakI jA~ca kI hai-isa mAmale para gaharA vicAra kiyA hai--aura mujhe samantabhadrake sAhityAdikaparase usakA vizeSa anubhava huA hai usake AdhArapara mujhe isa bAtake kahane meM z2arA bhI saMkoca nahIM hotA ki samantabhadra _ 'yaha spaSTa hai ki samantabhadra eka bahuta bar3e jainadharmapracAraka the, jinhoMne jaina siddhAntoM aura jaina AcAroM ko dUra-dUra taka vistArake sAtha phailAnekA udyoga kiyA hai, aura yaha ki jahA~ kahIM ve gaye haiM unheM dUsare sampradAyoMkI taraphase kisI bhI virodhakA sAmanA karanA nahIM par3A ( He met with no opposition from other sects wherever he went )' Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 106 kI isa sArI saphalatAkA rahasya unake antaHkaraNakI zuddhatA, caritrakI nirmalatA aura unakI vANIke mahatva meM saMnihita haiM, athavA yoM kahiye ki yaha saba antaHkaraNakI pavitratA tathA caritra kI zuddhatAko liye hue unake vacanoMkA hI mahAtmya hai jo ve dUsaroM para apanA isa prakAra sikkA jamA sake haiM / samantabhadrakI jo kucha bhI vacana pravRtti hotI thI vaha saba prAyaH dUsaroMkI hitakAmanAko hI sAtha meM liye hue hotI thI / usameM unake laukika svArthI athavA apane ahaMkArako puSTa karane aura dUsaroMko nIcA dikhAne rUpa kutsita bhAvanAkI gandha taka bhI nahIM rahatI thI / ve svayaM sanmArgapara ArUr3ha the aura cAhate the ki dUsare loga bhI sanmArgako pahicAneM aura usapara calanA Arambha kareM / sAtha hI, unheM dUsaroMkI kumArgameM pha~sA huA dekhakara bar3A hI kheda tathA kaSTa hotA thA / aura isaliye unakA vAkprayatna sadA unakI icchA ke anukUla hI rahatA thA aura ve usake dvArA aise logoMke uddhArakA apanI zaktibhara prayatna kiyA karate the / aisA I Apake isa khedAdiko prakaTa karanevAle tIna padya, namUne ke taura para isa prakAra hai- madyAGgavadbhUtasamAgame jJaH zaktyantaravyakti radaivasRSTiH / ityAtmaziznodarapuSTituSTai nihIbhayaM rhA ! mRdavaH pralabdhAH ||35|| dRSTe'viziSTe jananAdihetau viziSTatA kA pratisatvameSAm / svabhAvataH kiM na parasya siddhiratAvakAnAmapi hA ! prapAtaH || 36 // svacchandavatterjagataH svabhAvAduccairanAcArapatheSvadoSam / nirghupya dIkSAsama muktimAnAstvaddRSTivAhyA vata ! vibhramanti ||37|| - yuktyanuzAsana ina padyoMkA Azaya usa anuvAdAdika parase jAnanA cAhiye jo vIrasevAmandirase prakAzita yuktyanuzAsana grantha meM ATha pRSThoMpara diyA hai / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 samIcIna-dharmazAstra mAlUma hotA hai ki svAtma-hita-sAdhanake bAda dUsaroMkA hitasAdhana karanA hI unake liye eka pradhAna kArya thA aura ve bar3I yogyatAke sAtha usakA sampAdana karate the| unakI vAkpariNati sadA krodhase zUnya rahatI thI, ve kabhI kisIko apazabda nahIM kahate the aura na dUsaroMke apazabdoMse unakI zAnti bhaMga hotI thii| unakI A~khoM meM kabhI sukharjI nahIM AtI thI; ve hamezA ha~samukha tathA prasannavadana rahate the / burI bhAvanAse prerita hokara dUsaroMke vyaktitvapara kaTAkSa karanA unheM nahIM AtA thA aura madhura-bhASaNa to unakI prakRtimeM hI dAkhila thA / yahI vajaha thI ki kaThora-bhApaNa karanevAle bhI unake sAmane Akara mRdubhASI bana jAte the; apazabda-madAndhoMko bhI unake Age bola taka nahIM AtA thA aura unake 'vajrapAta' tathA 'vajrAMkuza'kI upamAko liye hue vacana bhI logoMko apriya mAlUma nahIM hote the| samantabhadrake vacanoMmeM eka khAsa vizeSatA yaha bhI hotI thI ki ve syAdvAda-nyAyakI tulAmeM tule hue hote the aura isaliye unapara pakSapAtakA bhUta kamI savAra hAne nahIM pAtA thA / samantabhadra svayaM parIkSA-pradhAnI the, ve kadAgraha ko bilkula pasanda nahIM karate the; unhoMne sarvajJavItarAga bhagavAna mahAvIra takakI parIkSA kI hai aura tabhI unheM 'Apta' rUpameM svIkAra kiyA hai| ve dUsaroMko bhI parIkSApradhAnI hone kA upadeza dete the-sadaiva unakI yahI zikSA rahatI thI ki kisI bhI tattva athavA siddhAntako vinA parIkSA kiye, kevala dUsaroMke kahane para hI na mAna lenA caahiye| balki samartha-yuktiyoM ke dvArA usako acchI tarahase jA~ca karanI cAhiye--usake guNa-dopoMkA patA lagAnA cAhiye-aura taba use svIkAra athavA asvIkAra karanA cAhiye / esI hAlatameM ve apane kisI bhI siddhAntako jabaradastI dUsaroMke gale utArane athavA unake sira ma~DhanekA kabhI yatna nahIM karate the| ve vidvAnoM Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 111 ko, niSpakSadRSTise, sva-para-siddhAntoMpara khulA vicAra karanekA pUrA avasara dete the / unakI sadaiva yaha ghopaNA rahatI thI ki kisI bhI vastuko eka hI pahalUse-eka hI orase--mata dekho, use saba orase aura saba pahaluoMse dekhanA cAhiye, tabhI usakA yathArthajJAna ho skegaa| pratyeka vastumeM aneka dharma athavA aGga hote haiM-isIse vastu anekAntAtmaka hai-usake kisI eka dharma yA aGgako lekara sarvathA usI rUpase vastukA pratipAdana karanA 'ekAnta' hai aura yaha ekAntavAda mithyA hai, kadAgraha hai, tattvajJAnakA virodhI hai, adharma hai aura anyAya hai / syAdvAdanyAya isI ekAntavAdakA nipedha karatA hai-sarvathA sat-asat-eka aneka-nitya-anityAdi sampUrNa ekAntoMse vipakSIbhUta anekAntatattva hI usakA vipaya hai| ___apanI ghoSaNAke anusAra, samantabhadra pratyeka vipayake guNa doSoMko syAdvAda-nyAyakI kasauTI para kasakara vidvAnoMke sAmane rakhate the, ve unheM batalAte the ki eka hI vastutattvameM amuka amuka ekAntapakSoMke mAnanese kyA kyA anivArya dopa Ate haiM aura ve dopa syAdvAda nyAyako svIkAra karanepara athavA anekAntavAdake prabhAvase kisa prakAra dUra ho jAte haiM aura kisa tarahapara vastutattvakA sAmaMjasya ThIka baiTha jAtA hai| unake samajhAne meM dUsaroMke prati tiraskAra kA koI bhAva nahIM hotA thaa| ve eka mArga bhUle hue ko mArga dikhAnekI taraha premake sAtha unheM unakI truTiyoMkA bodha karAte the, aura isase unake bhApaNAdikakA dRsaroM para acchA hI ___* sarvathAsadasadekAneka-nityAnityAdi-sakalaikAnta-pratyanIkA'nekAntatattva-viSayaH syAdvAdaH / ___-devAgamavRttiH + isa viSayakA acchA anubhava prApta karaneke liye samantabhadrakA 'devAgama' grantha dekhanA cAhiye, jise 'AtmamImAMsA' bhI kahate haiM / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 samIcIna-dharmazAstra prabhAva par3atA thA- unake pAsa usake virodhakA kucha bhI kAraNa nahIM rahatA thaa| yahI vajaha thI aura yahI saba vaha mohana-maMtra thA jisase samantabhadrako dUsare sampradAyoMkI orase kisI khAsa virodhakA sAmanA prAyaH nahIM karanA par3A aura unheM apane uddezyameM bhArI saphalatA kI prApti huii| samantabhadrakI isa saphalatAkA eka samuccaya ullekha zravaNabelgolake zilAlekha naM054 (67) meM, jise 'mallipeNaprazasti' bhI kahate haiM aura jo zaka saMvat 1850 meM utkIrNa huA hai, nimna prakArase pAyA jAtA hai aura usase yaha mAlUma hotA hai ki 'munisaMvake nAyaka prAcArya samantabhadrake dvArA sarvahitakArI jainamArga isa kalikAlameM punaH saba orase bhadrarUpa huA haiusakA prabhAva sarvatra vyApta honese vaha sabakA hitakaranevAlA aura sabakA premapAtra banA hai' : vandyo bhasmaka-bhasmasAtkRtipaTuH padmAvatIdevatAdattodAttapada-svamantra-vacana-vyAhRta-candraprabhaH / AcAryassa samantabhadra-gaNabhRdye neha kAle kalau jainaM vama samantabhadramabhavadbhadraM samantAnmuhuH / / isa padyaka pUrvArdhameM samantabhadrake jIvanakI kucha khAsa ghaTanAoMkA ullekha hai aura ve haiM-1 ghora tapasyA karate samaya zarIrameM 'bhasmaka' vyAdhikI utpatti, 2 usa vyAdhikI bar3I buddhimattAke sAtha zAnti, 3 padmAvatI nAmakI divyazaktike dvArA samantabhadrako udAtta (U~ce ) padakI prApti aura 4 apane mantrarUpa vacanabalase athavA yoga-sAmarthyase candraprabha-bimbakI prAkRSTi / ye saba ghaTanAe~ bar3I hI hRdayadrAvaka haiM, unake pradarzana aura vivecanakA isa saMkSipta paricayameM avasara nahIM haiM aura isaliye unheM 'samantabhadrakA munijIvana aura ApatkAla' nAmaka usa Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 113 nibandhase jAnanA cAhiye jo 'svAmI samantabhadra' itihAsameM 42 pRSThoM para ina paMktiyoMke lekhaka-dvArA likhA gayA hai| samantabhadrakI saphalatAkA dUsarA samuccaya ullekha belUra tAlukeke kanar3I zilAlekha naM0 17 (E. C. V ) meM pAyA jAtA hai, jo rAmAnujAcArya-mandirake ahAteke andara saumyanAyakI mandirakI chatake eka pattharapara utkIrNa hai aura jisameM usake utkIrNa honekA samaya zaka saMvat 1056 diyA hai / isa zilAlekhameM aisA ullekha pAyA jAtA hai ki zrutakevaliyoM tathA aura bhI kucha AcAryoMke bAda samantabhadra svAmI zrIvarddhamAna mahAvIrasvAmIke tIrthakIjainamArgakI-sahasraguNI vRddhi karate hue udayako prApta hue haiM"zrIvarddhamAnasvAmigalu tIrthadolu kevaligalu RddhiprAptaru zrutakevaliMgalupalara siddhasAdhyar tat ( tIrthyamaM sahasraguNaM mADi samantabhadrasvAmigalu sndr|" vIrajinendrake tIrthakI apane kaliyugI samayameM hajAraguNI vRddhi karane meM samartha honA yaha koI sAdhAraNa bAta nahIM hai / isase samantabhadrakI asAdhAraNa saphalatA aura usake liye unakI advitIya yogyatA, bhArI vidvattA evaM bejor3a kSamatAkA patA calatA hai| sAtha hI, unakA mahAna vyaktitva mUrtimAna hokara sAmane AjAtA hai| yahI vajaha hai ki akalaMkadeva-jaise mahAn prabhAvaka AcAryane, apanI 'aSTazatI' meM, 'tIrtha prabhAvi kAle kalau' jaise zabdoM-dvArA, kalikAlameM samantabhadrakI isa tIrtha-prabhAvanAkA ullekha bar3e gauravake sAtha kiyA hai| yahI kAraNa hai ki harivaMzapurANakAra zrIjinanenAcArya samantabhadrake vacanoMko vIrabhagavAnake vacanoMke samAna prakAzamAna ( prabhAvAdise yukta) batalA rahe haiN|| + vacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijRmbhate |'--hrivNshpuraann Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 samIcIna-dharmazAstra aura zivakoTi prAcAryane ratnamAlAmeM, "jinarAjodyacchAsanAmbudhicandramAH' padake dvArA samantabhadrako bhagavAna mahAvIrake U~ce uThate hue zAsana-samudrako bar3hAnevAlA candramA likhA hai arthAt yaha prakaTa kiyA hai ki samantabhadrake udayakA nimitta pAkara vIrabhagavAnakA tIrthasamudra khUba vRddhiko prApta huA hai aura usakA prabhAva sarvatra phailA hai / isake sivAya, akalaGkadevase bhI pUrvavartI mahAn vidvAnAcArya zrIsiddhasenane, 'svayambhUstuti' nAmakI prathama dvatriMzikAmeM, 'anena sarvajJa-parIkSaNa-kSamAstvayi prasAdodayasotsavAH sthitAH'-jaise vAkyake dvArA samantabhadrakA 'sarvajJaparIkSaNakSama' ( sarvajJa-AptakI parIkSA karane meM samartha puruSa) ke rUpameM ullekha karate hue aura unheM bar3e prasannacittase vIrabhagavAnameM sthita huA batalAte hue, agale eka padyama vIrake usa yazakI mAtrAkA bar3e hI gauravake sAtha ullekha kiyA hai jo una 'zralabdhaniSTha' aura 'prasamiddhacetA' vizepaNoMke pAtra samantabhadra jaise praziSyoMke dvArA prathita kiyA gayA hai / ____ aba maiM, saMkSepameM hI, itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki svAmI samantabhadra eka kSatriya-vaMzodbhava rAjaputra the, unake pitA phaNimaNDalAntargata 'uragapura' ke rAjA the|| ve jahA~ kSatriyo 8 alabdhaniSThAH prasamiddhacetasastava prazipyAH prathayanti yadyazaH / __ na tAvadapyekasamUha-saMhatAH prakAzayeyuH paravAdipArthivAH // 15 // siddhasena-dvArA samantabhadrake isa ullekhakA vizeSa paricaya prApta karaneke liye dekho, 'purAtana-jainavAkya-sUcI' kI prastAvanAmeM prakAzita 'sanmatisUtra aura siddhasena' nAmakA vRhat nibandha pR0 155 / / jaisA ki unakI 'prAptamImAMsA' kRtikI eka prAcIna tADapatrIya pratike nimna puppikA-vAkyase jAnA jAtA hai, jo zravaNabelgolake zrIdaurbalijinadAsa zAstrIke zAstramaNDArameM surakSita hai Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 115 ; cita tejase pradIpta the vahA~ Atmahita-sAdhanA aura lokahitakI bhAvanAse bhI zrota-prota the aura isaliye ghara-gRhasthI meM adhika samaya taka aTake nahIM rahe the / ve rAjya - vaibhavake mohameM na pha~sakara ghara se nikala gaye the, aura kAMcI ( dakSiNakAzI ) meM jAkara 'nagnATaka' (nagna) digambara sAdhu bana gaye the / unhoMne eka paricayapadya meM apaneko kA~cIkA 'nagnATaka' prakaTa kiyA hai aura sAtha hI 'nirgranthajainavAdI' bhI likhA hai- bhale hI kucha paristhitiyoMke vaza ve katipaya sthAnoMpara do eka dUsare sAdhu- vepa bhI dhAraNa karaneke liye bAdhya hue haiM, jinakA padyameM ullekha hai, parantu ve saba asthAyI the aura unase unake mUlarUpa meM kardamAktamaNike samAna, koI antara nahIM par3A thA - ve apanI zraddhA aura saMyamabhAvanA meM barAbara aDola rahe haiM / vaha padya isa prakAra hai--kAMcyAM nagnATako'haM malamalinatanurlAmbuze pANDupiNDaH puNr3or3a zAkyabhikSuH / dazapuranagare miSTabhojI parivrAT / vArANasyAmabhUvaM zazadharadhavala: pANDurAgastapasvI rAjan yasyA'sti zaktiH sa vadatu purato jainanirgranthavAdI || yaha padya bhI 'pUrvaM pATaliputramadhyanagare merI mayA tADitA' nAmake paricaya-padya kI taraha kisI rAjasabhA meM hI apanA paricaya dete hue kahA gayA hai aura isameM bhI vAdake liye vidvAnoMko lalakArA gayA hai aura kahA gayA hai ki 'he rAjan ! maiM to vAstava meM jainanirmanthavAdI hU~, jisa kisIkI bhI mujhase vAda karanekI zakti ho vaha sAmane Akara vAda kare / ' " iti zrI phariNamaNDalAlaMkArasyoragapurAdhipasUnoH zrIsvAmisamantabhadramune: kRtI AptamImAMsAyAm / " + yaha pada agrollekhita jIrNa guTakeke anusAra 'zAkabhakSI ' hai / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-zarmazAstra pahalese samantabhadrake ukta do hI padya Atmaparicayako liye hue mila rahe the, parantu kucha samaya huA, 'svayambhUstotra' kI prAcIna pratiyoMko khojate hue, dehalI-paMcAyatImandirake eka atijIrNa-zIrNa guTake parase mujhe eka tIsarA padya bhI upalabdha huA hai, jo svayambhUstotrake antameM ukta donoM padyoMke anantara saMgrahIta hai aura jisameM svAmIjIke paricaya-viSayaka dasa vizeSaNa upalabdha hote haiM aura ve haiM-1 AcArya, 2 kavi, 3 vAdirAT , 4 paNDita (gamaka ), 5 daivajJa ( jyotirvid ) 6 bhipak (vaidya ), 7 mAntrika ( mantravizeSajJa), 8 tAntrika ( tantravizeSajJa), 6 AjJAsiddha aura 10 siddhasArasvata / vaha padya isa prakAra hai :-- AcAryoha kavirahamahaM vAdirAT paNDitohaM daivajJohaM bhiSagahamahaM mAntrikastAntrikohaM / rAjannasyAM jaladhivalayAmekhalAyAmilAyAmprAjAsiddhaH kimiti vahanA siddhasArasvatohaM // 3 // yaha padya bar3e hI mahatvakA hai / isameM varNita prathama tIna vizepaNa-zrAcArya, kavi aura vAdirATa-to pahalese parijJAta haiM-aneka pUrvAcAryoMke granthoM tathA zilAlekhoMmeM inakA ullekha milatA hai| cauthA 'paNDita' vizeSaNa Ajakalake vyavahArameM 'kavi' vizepaNakI taraha bhale hI kucha sAdhAraNa samajhA jAtA ho parantu usa samaya kavike mUlyakI taraha usakA bhI bar3A mUlya thA aura vaha prAyaH 'gamaka' (zAstroMke marma evaM rahasyako samajhane tathA dUsaroMko samajhAne meM nipuNa ) jaise vidvAnoMke liye prayukta hotA thaa| ataH yahA~ gamakatva-jaise guNavizeSakA hI vaha dyotaka hai| zeSa saba vizeSaNa isa padyake dvArA prAyaH naye hI prakAzameM Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 117 Ae haiM aura unase jyotiSa, vaidyaka, mantra aura tantra jaise viSayoMmeM bhI samantabhadra kI nipuNatAkA patA calatA hai / samIcIna dharmazAstra ( ratnakaraNDa ) meM, aMgahIna samyagdarzanako janmasantatike chedanameM asamartha batalAte hue, jo viSavedanAke haranemeM nyUnAkSaramantrakI asamarthatAkA udAharaNa diyA hai vaha aura zilAlekhoM tathA granthoMmeM 'svamantravacana-vyAhUta-candraprabhaH'-jaise vizeSaNoMkA jo prayoga pAyA jAtA hai vaha saba bhI Apake mantra-vizeSajJa tathA mantravAdI honekA sUcaka hai / athavA yoM kahiye ki Apake 'mAntrika' vizeSaNase aba una sava kathanoMkI yathArthatAko acchA poSaNa milatA hai / idhara havIM zatAbdIke vidvAn ugrAdityAcAryane apane 'kalyANakAraka' vaidyaka granthameM 'aSTAGgamapyakhilamatra samantabhadraH prokta savistaravaco vibhavairvizeSAt' ityAdi padya(20-86) ke dvArA samantabhadrakI aSTAGgavaidyaka-viSayapara vistRta racanAkA jo ullekha kiyA hai usako ThIka batalAnemeM 'bhipaka' vizeSaNa acchA sahAyaka jAna par3atA hai| ___antake do vizeSaNa 'AjJAsiddha' aura 'siddhasArasvata' to bahuta hI mahatvapUrNa haiM aura unase svAmI samantabhadrakA asAdhAraNa vyaktitva bahuta kucha sAmane AjAtA hai / ina vizeSaNoMko prastuta karate hue svAmIjI rAjAko sambodhana karate hue kahate haiM ki-'he rAjan ! maiM isa samudra-valayA pRthvI para 'AjJAsiddha' hU~-jo Adeza dU~ vahI hotA hai / aura adhika kyA kahA jAya, maiM 'siddhasArasvata' hU~-sarasvatI mujhe siddha hai / isa sarasvatIkI siddhi athavA vacanasiddhimeM hI samantabhadra kI usa saphalatAkA sArA rahasya saMnihita hai jo sthAna-sthAna para vAdaghoSaNAe~ karane para unheM prApta huI thI aura jisakA kucha vivecana Upara kiyA jA cukA hai| samantabhadrakI vaha sarasvatI ( vAgdevI) jinavANI mAtA thI, Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 samIcIna-dharmazAstra jisakI anekAntadRSTi-dvArA ananya-ArAdhanA karake unhoMne apanI vANImeM vaha atizaya prApta kiyA thA jisake Age sabhI natamastaka hote the aura jo Aja bhI sahRdaya-vidvAnoMko unakI ora AkarSita kiye hue hai| samantabhadra, zraddhA aura guNajJatA donoMko sAtha liye hue, bahuta bar3e arhadbhakta the, arhadguNoMkI pratipAdaka sundara-sundara mtutiyA~ racanekI ora unako bar3I ruci thI aura unhoMne stutividyAmeM 'sustutyAM vyasanaM' vAkyake dvArA apaneko vaisI stutiyA~ racanekA vyasana batalAyA hai| unake upalabdha granthoM meM adhikAMza grantha stotroMke hI rUpako lie hue haiM aura unase unakI advitIya ahadbhakti prakaTa hotI hai / 'stutividyA' ko chor3akara svayambhUstotra, devAgama aura yuktyanuzAsana ye tIna to Apake khAsa stutigrantha hai / inameM jisa stotra-praNAlIse tattvajJAna bharA gayA hai aura kaThinase kaThina tAttvika vivecanoMko yogya sthAna diyA gayA hai vaha samantabhadrase pahaleke granthoM meM prAyaH nahIM pAI jAtI / samantabhadrane apane stutigranthoMke dvArA stuti vidyAkA khAsa taurase uddhAra, saMskAra aura vikAsa kiyA hai, aura isIliye ve 'stutikAra' kahalAte the| unheM 'AdyastutikAra' honekA bhI gaurava prApta thaa| apanI isa arhadbhakti aura lokahitasAdhanakI utkaTa bhAvanAoMke kAraNa ve Ageko isa bhAratavarSameM 'tIrthaGkara' honevAle haiM, aise bhI kitane hI ullekha aneka granthoM meM pAye jAte haiM (r) / sAtha hI aise bhI ullekha milate haiM jo unake 'padacika' athavA 'cAraNaRddhi' se sampanna honeke sUcaka haiM / + dekho, 'svAmI samantabhadra' pR0 67 0 dekho, 'svAmI samantabhadra'-'bhAvitIrthakaratva' prakaraNa pR0 62 + dekho, 'svAmI samantabhadra'--'guNAdiparicaya' prakaraNa pR0 34 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 116 zrIsamantabhadra 'svAmI' padase khAsa taurapara abhibhUSita the aura yaha pada unake nAmakA eka aMga hI bana gayA thA / isIse vidyAnanda aura vAdirAjasUri jaise kitane hI AcAryoM tathA paM0 zArajI jaise vidvAnoMne aneka sthAnoMpara kevala 'svAmI' padake prayoga dvArA hI unakA nAmollekha kiyA hai / niHsandeha yaha pada usa samaya kI dRSTise ApakI mahatI pratiSThA aura asAdhAraNa mahattAkA dyotaka hai| Apa sacamuca hI vidvAnoMke svAmI the, tyAgiyoMke svAmI the, tapasviyoMke svAmI the, yogiyoMke svAmI the, RSi-muniyoMke svAmI the, sadguNiyoM ke svAmI the, satkRtiyoMke svAmI the aura loka-hitaipiyoMke svAmI the| Apane apane avatAra se isa bhAratabhUmiko vikramakI dUsarI-tIsarI zatAbdI meM pavitra kiyA hai| Apake avatArase bhAratakA gaurava bar3hA hai aura isaliye zrIzubhacandrAcAryane, pANDavapurANa meM, Apako jo 'bhAratabhUSaNa' likhA hai vaha saba taraha yathArtha hI hai / jugalakizora mukhtAra vIrasevAmandira, dehalI mAghasudi 5, saM0 2011 * dekho, 'svAmI samantabhadra' pR0 61 ( phuTanoTa) 8 Ajakala to 'kavi' aura 'paNDita' padoMkI taraha 'svAmI' padakA bhI durupayoga hone lagA hai / X samantabhadro bhadrArtho bhAtu bhAratabhUSaNaH / devAgamena yenAss vyakto devAgamaH kRtaH // Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASya-dharmazAstrakI viSaya-sUcI viSaya pRSTha viSaya pRSTha sabhI jJeya padArthoMkA yugapat / prathama adhyayana pratibhAsana abAdhya 12 bhASyakA maMgalAcaraNa maMgalAcaraNakI aura use granthamUlakA maMgalAcaraNa ___ meM nibaddha karanekI dRSTi 13 'zrI' vizeSaNakA spaSTIkaraNa 3 dharmadezanAkI pratijJA aura vardhamAnakA prAptake tInoM vize dharmake vizeSaNa 14 SaNoMke sAtha smaraNa 5 'karmanivarhaNa' vizeSaNakI dRSTi 'nirdhUta-kalilAtmane' padakI / aura usakI pratiSThApara tRtIya tulanA aura prayogakI khUbI 5 vizeSaNakI caritArthatA 15 loka-aloka-trilokakA svarUpa; | uttamasukhakI paribhASA, indriyaloka-alokameM saMpUrNa jJeya sukhakI sadoSatA 16 tattvakI parisamApti 6 'satvAn'pada-prayogakA mahatvAdi 18 AtmAke jJAna-pramANa aura jJAna 'samIcIna' vizeSaNakA rahasyoke jJeya-pramANa evaM sarvagata dghATana ___... 20 honekA spaSTIkaraNa granthake 'samIcInadharmazAstra aura zuddhAtmA sarvajJake savaMgatattvakA 'ratnakaraNDa' nAmoMkA vizarahasyodghATana ... 8 dIkaraNa .... 24 jJAnake darpaNa-sama honepara usameM aloka-sahita trilokakA dharma-lakSaNa (ratnatrayarUpa) 25 sat, dRSTi, jJAna, vRtta Adike yugapat pratibhAsana kaise ? paryAya-nAmoMkA anusaMdhAna 25 laukika-darpaNoM tathA kSAyopaza- vipakSabhata mithyAdarzanAdika amika jJAna-darpaNoMkI kucha / dharma haiM aura saMsArake mArga vizeSatAe~ .... 11 haiN| phalataH samyagdarzanAdidharma sarvAtizAyI kevalajJAna-darpaNameM / mokSake mArga haiM ... 26 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 121 'ratnatraya'dharma karmabandhakA kAraNa paramArtha-Apta-lakSaNa 37 kyoM nahIM ? aura kyoM use prApta-guNoMke krama-nirdezakI yatIrthakara, AhAraka tathA thArthatA aura 'mokSamArgasya devAyu Adi-puNyaprakRtiyoMkA netAraM' padyake sAtha tulanA 37 bandhaka kahA gayA hai ? nirdoSa-Apta-svarUpa 36 donoMkA samAdhAna 28 aSTAdaza doSa-viSayaka digambararatnatrayadharmake do bheda, jinameM zvetAmbara-mAnyatAoMke avyavahAraratnatraya,nizcayaratna- ntarakA spaSTIkaraNa 36 traya dharmakA sahAyaka honese Apta-nAmAvalI ... 40 puNyakA bandhaka hote hue bhI ye nAma prAptake tInoM guNoMkI 'mokSopAyake rUpameM nirdiSTa hai daSTi se haiM, aisI nAmamAlA na ki bandhanopAyake rUpameM 30 denekI prAcIna paddhati 41 dharma to vastusvabhAva, dayA, daza- vItarAga prApta AgamezI kaise ? lakSaNa Adi dUsare bhI haiM,taba isakA spaSTIkaraNa 42 akele ratnatrayako hI yahAM Agama-zAstra-lakSaNa 43 dharma kyoM kahA ? samAdhAna 31 lakSaNa meM 'prAptopajJa' vizesamyagdarzanakA lakSaNa 32 / Saga paryApta hote hue bhI zeSa zraddhAna zabdake paryAyanAmoMkA pA~ca vizeSaNa jo aura sAtha anusaMdhAna, paramArtha prApta meM jor3e gae haiM ve AptopajJaAgama-tapasvIke zraddhAnakA kI jA~cake mAdhanarUpameM haiM 43 abhiprAya,paramArtha vizeSaraNase laukika prAptAdike pRtha paramArtha-tapasvi-lakSaNa 45 kkaraNAdikA digdarzana 33 tapasvIke cAra vishessnnpdoNkaa| yaha zraddhAna samyagdarzanakA kA mahatva-khyApana ... 45 raNa hai, kAraNameM kAryakA asaMzayAGga-lakSaNa ... 46 upacAra, bhaktiyogake sahetuka tattva' aura 'eva' zabdoMkA samAvezakA spaSTIkaraNa 35 rahasyodghATana ... 47 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra anAkAMkSaNA'Gga-lakSaNa 48 vAtsalyAGga-lakSaNa 54 sukhake karma-paravazAdi vizeSaNa pratipattike tIna vizeSaNapadoM usakI niHsAratAke dyotaka 46 kI dRSTikA spaSTIkaraNa 54 nirvicikitsitAGga-lakSaNa 46 prabhAvanAGga-lakSaNa ( dRSTike zarIrake svabhAvase azuca tathA spaSTIkaraNa -sahita ) 55 bAdako ratnatrayaguNoMke yoga- korI dhana-sampatti kI numAse pavitra honekA phalitArtha 46 izakA nAma prabhAvanA nahIM 55 amUDhadRSTiaMgakA lakSaNa 50 aMgoMmeM prasiddha vyaktiyoMkumArga aura kumArgasthitakA spa- ke nAma ... 56 pTIkaraNa, kumArgameM sthita- aMgahIna samyagdarzanakI kI prazaMsAdikA niSedha ku- ___ asamarthatA .... mArgameM sthitikI dapTise hai, lokamUDha-lakSaNa ... 57 anya dRSTise nahIM-eka / zreyaH sAdhanAdikI dRSTise bhinna udAharaNa .... 50 dUsarI dRSTise kiye hue ukta upagRhanAGga-lakSaNa snAnAdi kArya lokamUDhatAmeM lakSaNokta vizeSaNoMkI dRSTikA / parigaNita nahIM 57 spaSTIkaraNa, dhUrtajanoMke / devatAmUDha-lakSaNa ( dRSTike dvArA jAna-bUjhakara ghaTita kI ___ spaSTIkaraNa -sahita) 58 jAnevAlI nindAke parimA pASaNDimUDha-lakSaNa 56 janAdikA isa aMgase samba- 'pASaNDin' zabdake purAtana mUla ndha nahIM arthakA aura vartamAna dhUrtAdi jaise vikRta arthakA spaSTIsthitIkaraNAGga-lakSaNa 52 karaNa; vartamAna artha lenese yahA~ samyagjJAnase calAyamAna hone arthakA anartha ... 56 vAloMkA grahaNa kyoM nahIM ? smaya-lakSaNa aura mada-doSa 61 samAdhAna; isa aMga-svAmIke | madake sthUla bheda ATha, sUkSmabheda liye 'dharmavatsala' aura 'prAjJa' pratyeka ke anekA'neka-kucha vizeSaNoMkI AvazyakatA 53 digdarzana Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 123 kulajAtyAdihIna dharmAtmA- / samyagdarzanakI utkRSTatA 67 oMkA tiraskAra apane hI samyagdarzana-vinA samyagjJAnAdidharmakA tiraskAra hai,sahetu 62 ___ kI utpatti sthiti aura phalamadadoSa-parihAra ___ sampatti nahIM banatI 67 dharmabhAvake kAraNa jahA~ pApa mohI munise nirmohI gRhastha kA nirodha hai aura dharmAbhAva zreSTha hai ... 8 ke kAraNa jahAM pApAsava samyagdarzanakA mAhAtmya 66 banA huA hai vahA~ dUsarI zuddha samyagdarzanase yukta jIva kina kUla-jAtyAdi-sampatti kI avasthAoMko prApta nahIM aprayojakatA hote aura kina-kinako yathAeka cANDAlakA putra bhI samya- sAdhya prApta hote haiM, yathogdarzanadharmase sampanna hai to vaha cita vivecanake sAtha devake rUpameM ArAdhya hai 64 dharmake prasAdase eka kuttA bhI / dvitIya adhyayana deva aura pApake yogase eka samyagjJAna-lakSaNa deva bhI kuttA bana jAtA hai 65 | prathamAnuyoga-svarUpa samyagdRSTikA vizeSa kartavya karaNAnuyoga-svarUpa (kartavyakI dRSTi-sahita) 65 caraNAnuyoga-svarUpa kudevAgama-liMgiyoMmeM unake upA- dravyAnuyoga-svarUpa saka jana-sAdhAraNa mAtApitA-rAjAdikA grahaNa nahIM, tRtIya adhyayana na bhayAdikI dRSTike binA saJcAritrakA-pAtra aura dhyeya 83 ziSTAcArAdike rUpameM lo- cAritrake dhyeyakA spaSTIkaraNa 84 kAnuvarti vinayAdikakA yahA~ / pratipadyamAnacAritrakA lakSaNa 85 niSedha hai| .... 66 cAritrake bheda aura svAmI 86 mokSamArgameM samyagdarzanakA vratabhedarUpa gRhastha-cAritra 88 . sthAna (karNadhArake samAna) 66 aNuvrata-lakSaNa 76 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna dharmazAstra 124 sthUla aura sUkSma pApoM tathA unake paryAya - nAmoMkA anusaMdhAna, kAraNameM kAryake upacArase pApa-kAraraNoMko 'pApa' saMjJA 8 zrahiMsA'Nuvrata- lakSaNa 60 , usakA 'saMkalpAt' padakA mahatva, prANa'zuddhasvecchA',agale vratalakSaNoMmeM usakI anuvRtti 60 hiMsA'Nuvrata ke praticAra 62 aticAroMke granthokta paryAyanAma 62 | ha 3 satyAraguvrata- lakSaraNa 'sthUla' zabdakA vivecana bolane bulavAne meM likhanAlikhAnA bhI zAmila satyAvrata ke aticAra 'parivAda' aura 'zUnya' nAmake praticAroMkI tattvArthasUtrase tulanA aura TIkAkAra prabhAcandrakI vyAkhyApara vicAra 65 66 acauryApuvrata-lakSaNa 'parasvaM' 'avisRSTaM' tathA 'harati ' padoM kA vivecana aura corIke sthUla tyAgakA spaSTIkaraNa 66 acauryAvrata ke praticAra 68 'sadRzasammizra ' aura ' vilopa' nAmake pratIcAroMkI tatvArthasUtrase tulanA aura vizeSatA 68 64 64 - brahmacaryAzuvrata-lakSaNa Se vratake do nAmoMkA spaSTIkaraNa 66 brahmacaryAtake aticAra 100 praticAroMke spaSTIkaraNa meM 'anya' 'makaraNa ' ' itvarikA' zabdoMke abhiprAyakA vyaktIkaraNa 100 aparigrahArapuvrata- lakSaNa dhanadhAnyAdiparigrahameM dasa prakAra ke bAhyaparigrahoMkA saMgraha 101 aparigrahAtratake aticAra 103 'ati' zabdakA vAcyArtha 101 103 103 aNuvrata pAlana- phala 'avadhi:' aura 'aSTaguNAH ' padoMkA spaSTIkaraNa - 104 zrariMNamA - mahimAdiguNa svarUpa 104 ahiMsAdi - pAlana meM prasiddha vyakti 105 aSTa mUlaguNa 106 mUlaguraNoMkI dRSTi, unakA viSaya, dUsare bhraSTamUlaguragoMke sAtha tulanA tathA unakI dRSTi 206 caturtha adhyayana aNuvratoMke nAma aura isa saMjJAkI sArthakatA dikhata lakSaNa 'AmRti' aura 'bahirna yAsyAmi' padoMkI dRSTi dikhatakI maryAdAe~ 111 111 112 112 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 vipaya-sUcI digvatoMse aNuvratoMko mahA- 'viphala' vizeSaNakI dRSTi 121 vratatva ... 112 anarthadaNDavratake aticAra 121 mahAvratatvake yogya pariNAma 113 'atiprasAdhana' aticArakI mahAvrata-lakSaNa .... 114 tattvArthasUtrase tulanA 121 antaraMgaparigrahoMkA pUrNata: tyAga bhogopabhogaparimANavrata 12veM guNasthAnameM honese - lakSaNa (vratoddezya-sahita) 122 pUrva ke chaThe Adi gugAsthAna- bhogopabhoga-lakSaNa 123 vartI kisa dRSTise mahAvratI 114 madhumAMsAdike tyAgakI dRSTi 124 divratake aticAra 115 dUsare tyAjya padArtha 125 anarthadaNDavrata-lakSaNa 115 aniSTAdi padArthoMke tyAgaanarthadaNDake bheda ... 116 kA vidhAna (sahetuka) 127 pApopadeza-lakSaNa .... 116 yama-niyama-lakSaNa 128 'kathAprasaMgaprasavaH' padakI dRSTi 117 niyamake vyavasthita rUpakA hiMsAdAna-lakSaNa ... 118 saMsUcana 128 anarthadaNDake lakSaNameM prayukta huaA bhogopabhogaparimANavatake 'apArthaka' zabda yahA~ 'dAna' aticAra 126 padake pUrva meM adhyAhRta hai 118 aticAroMkI tattvArthasatrake atiprakRtadRSTise rahita hisopa- cAroMse vibhinnatA-tulanAdi130 karaNakA dAna isa vratakI koTise nikala jAtA hai 118 paMcama adhyayana apadhyAna-lakSaNa ... 118 zikSAvratoMke nAma 131 'dveSAt' aura 'rAgAt' pada apa- dezAvakAzikavata-svarUpa 131 dhyAnakI dRSTike sUcaka 116 digvata aura dezavratakA antara 131 duHzruti-lakSaNa ... 116 dezAvakAzikakI sImAe~ 132 duHzrutikA paThana-zravaNa karanepara dezAvakAzika-kAlamaryAdAe~ 132 ___ bhI kauna doSakA bhAgI nahIM 120 dezAvakAzikadvArA mahAvratapramAdacaryA-lakSaNa 120 sAdhana (sakAraNa) 133 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 samIcIna-dharmazAstra dezAvakAzikake aticAra 134 proSadhopa0kA dUsarA lakSaNa 146 kina avasthAoM meM yaha vratI proSadhopavAsake aticAra 147 doSI nahIM hotA 'adRSTamRSTAni' vizeSaNapadakI sAmAyikatrata-svarUpa 135 tatvArthasatra meM prayana samaya-svarUpa ... 126 vizeSaNake sAtha tulanA 147 sAmAyikake yogya sthAnAdi 137 - 148 sAmAyikakI dRDhatAka sAdhana138 lakSaNa meM prayakta khAsa khAsa padoM pratidina sAmAyikakI upa ___ kI dRSTikA spaSTIkaraNa 146 yogitA ... 138 vratake 'vaiyyAvRtya' nAmameM 'atithisAmAyikastha gRhastha muni saMvibhAga' nAmakI apekSA ke samAna ... 136 aneka vizeSatAoMkA samAsAmAyika aura jApameM antara 140 veza, kuchakA digdarzana 150 sAmAyika-samayakA kartavya 140 dAna. dAtA aura pAtra 150 sAmAyikabatake aticAra 142 navapuNyoM, saptaguNoM aura sUnAmana-vacana-kAyake duHpraNidhAna- / oMke nAmoMkA saMsUcanAdika 151 __ kA spapTIkaraNa 142 atithi-pUjAdi-phala 152 proSadhopavAsa-lakSaNa 142 vaiyyAvRtyaka cAra bheda 154 'parvaNI' ke caturdazI arthakA vaiyyAvatyake dRSTAnta 154 spaSTIkaraNa aura caturvidha vaiyyAvatyameM pUjAvidhAna 155 AhArake tyAgakI dRSTi 143 pUjAke do zreSTha rUpa--pUjyake upavAsake dina tyAjya kame 143 anukUla-vartana aura usa ora jo upavAsa laukika dRSTise kiye le jAnevAle stavanAdika 156 jAte haiM ve isa upavAsakI ati prAcInoM-dvArA kI jAne koTimeM nahIM Ate 144 vAlI dravyapUjA upavAsa-divasakA vizeSa arhatpUjA-phala ... 158 katavya .... 144 vaiyyAvRtyake aticAra 158 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI chaThA adhyayana sallekhanA - lakSaNa sallekhanAke dUsare nAma; samAdhi maraNa aura apaghAta meM antara 160 | 161 160 sallekhanA ke do bheda 'niHpratIkAre' aura 'dharmAya' padoM kI vizeSatA tathA dRSTi sallekhanAkI mahattA zrAdi vivakSita tapakA svarUpa maraNake bigar3ane para sAre kiye karAye para pAnI phiranA kaise sallekhanA - vidhi sallekhanAke aticAra dharmAnuSThAna- phala 163 | 164 161 cAroM vizeSaraNa - padoMkI dRSTi kA spaSTIkaraNa vratika-zrAvaka-lakSaraNa niHzreyasa aura amyudaya sukhasamudroMke rUpameM dvividha phalakI dRSTikA antarAdika 166 / donoM sukha- samudroMke 'nistIra''' dustara' vizeSaNoM kI dRSTi 166 170 niHzreyasa-mukha-svarUpa niHzreyasa - sukha prApta siddhoMkI sthiti abhyudaya-sukha svarUpa saptama adhyayana zrAvaka - padoMkI saMkhyA aura unameM guNavRddhikA niyama 174 127 174 'pratimA' ke sthAnapara 'zrAvakapada' ke prayogakI mahattA ye pada pA~caveM gugNasthAnake upabheda haiM, ekamAtra sallekhanAke anuSThAtAse sambandha nahIM rakhate 175 darzanika - zrAvaka - lakSaNa 175 164 165 sAmayika - zrAvaka - lakSaNa 168 AvartI, praNAmoM, kAryAtsoM tathA upavezanoMkI vidhi 168 571 173 176 178 'zIlasaptaka' 'niratikramaNaM' aura niHzalya. ' padoMkI dRSTi ... 178 176 vyavasthAkA prabhAcandrIyaTIkA anusAra varNana 'Avartatritaya:' 'triyogazuddha:' aura 'yathAjAta : ' padoMkA vivecana sAmAyika - zikSAvratakA saba AcAra isa padameM zAmila, donoMkA dRSTibheda propadhA'nazana - lakSaNa vratikapada meM proSadhopavAsakA niraticAra vidhAna AgayA taba usIko punaH alaga padake rUpameM rakhanekA kyA artha ? 182 180 181 182 182 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 samIcIna-dharmazAstra lATIsaMhitAmeM donoM pratimAoM- 'bhakSyAsana:' 'tapasyan' aura ke antarakI jo bAta kahI 'celakhaNDadharaH' vizeSaNoMke gaI usakA prativAda 183 vAcyakA spaSTIkaraNa 162 sacitta-virata-lakSaNa 184 kSullakAdikI apekSA 'utkRSTa yaha pada aprAsuka vanaspatike zrAvaka' nAmakI vizeSatA 163 bhakSaNa-tyAga taka sImita 184 zreyojJAtAkI pahicAna 164 rAtri-bhojana-virata-lakSaNa 185 dharmake phalakA upasaMhAra 164 'satveSvanukampamAnamanAH kIdRSTi 185 antyamaMgala 165 brahmacAri-lakSaNa 186 dRSTilakSmIke tIna rUpoMkAmAGgako prastuta dRSTise kAminI,jananI aura kanyAdekhanekA mahatva 186 kA vizadIkaraNa 166 prArambhavirata-lakSaNa 187 dRSTilakSmI apane ina tInoM Arambhake do vizeSaNa-padoMkI rUpoMmeM jinendrake caraNakamaloM dRSTikA tulanAtmaka vivecana 187 athavA pada-vAvayoMkI ora ArambhoMmeM paMcasUnAoMkA grahaNa barAbara dekhA karatI hai aura __ yahA~ vivakSita hai yA nahIM 188 unase anuprAriNata hokara sadA paricittaparigrahavirata-lakSaNa 186 / prasanna evaM vikasita huA 'svastha' aura 'santoSapara:' vi- karatI hai, ataH vaha saccI zeSaNoMkA mahattva 160 bhaktikA hI sundara rUpa hai 167 anumativirata-lakSaNa 160 suzraddhAmUlaka saccI savivekaprArambha, parigraha tathA aihika- bhaktikA phala karmoke viSayakA spaSTIkaraNa yuktyanuzAsanake anta meM bhI isa aura 'samadhI:' padakA mahatva 160 bhaktikA smaraNa,vizeSa prAutkRSTazrAvaka-lakSaNa 161 ptikI prArthanA evaM bhAvanA 167 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImatsvAmi-samantabhadrAcArya-viracita samIcIna-dharmazAstra aparanAma ratnakaraNDa-upAsakAdhyayana mAnuvAda-vyAkhyArUpa bhASyase maNDita .... mmm bhASyakA maMgalAcaraNa zrIvaddhamAnamabhinamya samantabhadra sadbodha-cArucaritA'naghavAksvarUpam / saddharmazAstramiha ratnakaraNDakAkhyaM vyAkhyAmi loka-hita-zAnti-viveka-vRddhaye // 1 // 'jo samyagjJAnamaya haiM, saJcAritrarUpa haiM aura jinake vacana niSa haiM una samantabhadra ( saba orase bhadrarUpa-maMgalamaya ) zrIvarddhamAna (bhagavAna mahAvIra) ko tathA zrIvarddhamAna (vidyAvibhUti, kIrti Adi lakSmIse vRddhiko prApta hue ) samantabhadra (svAmI samantabhadrAcArya) ko ( alaga alaga tathA ekasAtha ) namaskAra karake, maiM ( unakA vinamra sevaka jugalakizora ) laukika janoMkI hitavRddhi, zAntivRddhi aura vivekavRddhike liye usa 'samIcInadhamazAstra'kI vyAkhyA karatA hU~ jo lokameM 'ratnakaraNDa'nAmase adhika prasiddhi ko prApta hai|' Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a0 1 mUlakA maMgalAcaraNa namaH zrI-barddhamAnAya nirdhata-kalilAtmane / sA'lokAnAM trilokAnAM yadvidyA darpaNAyate // 1 // 'jinhoMne AtmAse pApa-malako nirmUla kiyA hai-rAga-dveSakAma-krodhAdi-vikAra-mUlaka mohanIyAdi ghAtiyA karmakalaGkako apane AtmAse pUrNataH dUra karake use svabhAvameM sthira kiyA hai.---aura (isase) jinakI vidyA-kevalajJAna-jyoti- aloka-sahita tInoM lokoMka liye darpaNakI taraha AcaraNa karatI hai--unheM apanemeM spaSTarUpame pratibimbita karatI hai / arthAt jinake kevalajJAnameM aloka-sahita tInoM lokoMke sabhI padArtha sAkSAtarUpase pratibhAsita hote haiM aura apane isa pratibhAsa-dvArA jJAnasvarUpa AtmAmeM koI vikAra utpanna nahIM karate.-.... vaha darpaNa kI taraha nirvikAra banA rahatA hai-una zrImAn vartamAnako --bhAratIvibhUti (divyavAraNI) rUpa zrIse sampanna bhagavAn mahAvIrako -namaskAra ho|' vyAkhyA---'varddhamAna' yaha isa yugake Aheta-mata-pravartaka athavA jainadharmake antima tIrthaGkarakA zubha nAma hai, jinheM vIra. mahAvIra tathA sanmati bhI kahate haiN| kahA jAtA hai ki Apake garbhameM Ate hI mAtA-pitAdike dhana, dhAnya, rAjya, rASTra, bala, koSa, kuTumba tathA dUsarI aneka prakArakI vibhUtikI atIva vRddhi huI thI, jisase 'varddhamAna' nAma rakhanekA pahalese hI saMkalpa hogayA thA , aura isaliye indra-dvArA diye gaye 'vIra' nAmake "jappabhiI ca NaM esa dArae kucchisi gambhatAe vakkate tappabhiiM ca raNaM amhe hiraNNeNaM vaDhDhAmo suvaNNeNaM dhaNeNaM dhanneNaM rajjeNaM ra?NaM baleNaM vAhaNeNaM koseNaM kuTThAgAreNaM pureNaM anteureNaM jaNavaeNaM jAvasaeNaM vaDhDhAmo vipulavaNakaraNaga-rayaNa-maNi-muttiya-saMkha-silappavAla-rattarayaNa Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 1] maMgalAcaraNa sAtha yaha 'varddhamAna' nAma bhI ApakA janmanAma haix| 'zrI' zabda nAmakA aGga na hokara sAthameM vizeSaNa hai, jo unako zrImattA athavA zrIviziSTatAko sUcita karatA hai| aura isaliye 'zrIvaddhamAnAya' padakA vigraharUpa artha huA 'zrImate varddhamAnAya' zrImAna (zrIsampanna) varddhamAnake liye / svayaM granthakAramahodayane apanI stuti-vidyA (jinazataka ) meM bhI isa padako isI prakArase vizleSita karake rakkhA hai; jaisA ki usake nimna vAkyase prakaTa hai-- ___ "zrImate varddhamAnAya namo namita-vidviSe" // 102 // __isase spaSTa hai ki granthakAramahodayako 'varddhamAna' nAma hI abhISTa hai- 'zrIvarddhamAna' nahIM / granthakArase pUrvavartI AcArya zrIkundakundane bhI apane pravacanasArakI AdimeM paNamAmi baDhmANaM vAkyake dvArA 'varddhamAna' nAmakI sUcanA kI hai| ataH 'zrI' pada yahAM vizeSaNa hI hai| 'zrI' zabda lakSmI, dhanAdi sampatti, vibhUti, vAgdevIsarasvatI-vANI-bhAratI zobhA, prabhA, uccasthiti, mahAnatA, divyamAieNaM saMta-sArasAvaijjeNaM pIi-sakkAreNaM aIva aIva vaDhDhAmo, taM jayAraNaM amhaM esa dArae jAe bhavissai tayANaM amhe eyassa dAragassa eyAgurUvaM guNNaM guNanippaNaM nAmadhijja karissAmo-vahnamANu tti / / 60 // " -kalpasUtra x alaM taditi taM bhaktyA vibhUSyodyadvibhUSaNaH / vIraH zrIvarddhamAnasteSvityAkhyA-dvitayaM vyadhAt // 276 / / -uttarapurANa, parva 74 + zrIlakSmI-bhAratI-zobhA-prabhAsu saraladrume / __ veza-trivarga-sampattau zeSApakaraNe matau // (dvitIya aMza agale pRSThapara) -vizvalocane, zrIdharaH Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a0 1 zakti, guNotkarSa aura Adara-satkArAdi aneka arthoM meM prayukta hotA hai aura jisa vizeSaNake sAtha jur3atA hai usakI sthitike anurUpa isake arthameM antara, tara-tamatA, nyUnAdhikatA athavA vizeSatA rahatI hai / yahAM jina prApta bhagavAn varddhamAnake liye yaha pada vizeSaNarUpameM prayukta huA hai unakI usa bhAratI-vibhUti athavA vacana-zrIkA dyotana karatA hai jo yukti-zAstrA'virodhinI divyavANIke rUpameM avasthita hotI hai aura jise svayaM tvAmI samantabhadrane sarvajJalakSmIse pradIpta huI samagra zobhA-sampanna 'maramvatI' likhA hai tathA jIvanmukta (arhanna) avasthAmeM jisakI pradhAnatAkA ullekha kiyA hai / sAtha hI, usake dvArA dattvArthoMkA kIrtana (samyagvarNana) honese usa 'kIrti' nAma bhI diyA hai aura varddhamAnasvAmIko mahatI kIrti (yuktizAstrA'virodhinI divyavANI) ke dvArA bhRmaNDalapara vRddhiko-vyApakatA ko-prApta huA batalAyA hai / jisa AItyalakSmIse prAtabhagavAna devamanuSyAdikI mahatI samavasaraNa sabhA zobhAko prApta hote haiN| usakA yaha divyavANI pradhAna aGga hai, isIke dvArA zAsanatIrtha 'zrIlakSmyAM'......matau giri / zobhA-trivargasampattyoH / / ' -abhidhAnasaMgrahe, hemacandra: - babhAra padmA ca sarasvatI ca bhavAnpurastAtpratimuktilakSmyAH / sarasvatImeva samagrazobhAM sarvajJalakSmI-jvalitAM vimuktaH // 27 // - svayambhUstotra X kIrtyA mahatyA bhuvi varddhamAnaM tyA darddhamAnaM stutigocaratvam / ninISavaH smo dayamadya vIraM vizI-kopArAya-pAzabandham / / -~~-yuktyanuzAsana 1 + aAhantyalakSmyAH punarAtmatantrI devA munarodArasabhe rarAja / / --svayambhUstotra 78 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 1] maMgalAcaraNa athavA AgamatIrthakA pravartana hotA hai aura usake pravartaka zAstA, tIrthaGkara tathA AgamezI kahalAte haiN| zeSa do pramukha aGga nirdopatA aura sarvajJatA haiM, jinheM ukta maGgala-padyameM 'nirdhatakalilAtmane' Adi padoMke dvArA vyakta kiyA gayA hai| aura isase bhI yaha aura spaSTa hojAtA hai ki Apake pramukha tIna vizeSaNoMmeMse avaziSTa vizeSaNa tIrthapravartinI divyavANI hI yahAM 'zrI' zabdake dvArA parigRhIta hai aura usa zrIse varddhamAnasvAmIko sampanna batalAyA hai| isa taraha prAptake utsannadopa, sarvajJa aura AgamezI ye tIna vizeSaNa jo Age isI zAstra (kArikA 5) meM batalAye gaye haiM aura jinake binA prAptatA hotI hI nahIM' aisA nirdeza kiyA hai, una sabhIke ullekhako liye hue yahAM AptabhagavAna vaddhamAnakA smaraNa kiyA gayA hai| yuktyanuzAsanakI prathama kArikAmaM bhI, vIra varddhamAnako apanI stutikA viSaya banAte hue, svAmI samantabhadra ne inhIM tIna vizeSaNoMkA prakArAntara se nirdeza kiyA hai / vahA~ 'vizIrNa-doSAzayapAza-bandhama' padake dvArA jisa guNakA nirdeza kiyA hai usIke liye yahAM 'nidhutakalilAtmane' padakA prayoga kiyA hai, aura yaha pada-prayoga apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai / isa dharmazAstrameM sarvatra pApoMko dUra karanekA upadeza hai aura vaha upadeza una varddhamAnasvAmIke upadezAnusAra hai jo tIrthaGkara haiM aura jinakA dharmazAsana ( tIrtha ) isa samaya bhI lokameM vartamAna hai| aura isaliye dharmazAstrakI AdimeM jahAM unakA smaraNa sArthaka tathA yuktiyukta huA hai vahA~ unheM 'nirdhatakalilAtmA'--AtmAse pApa-malako dUra karanevAlA-pradarzita karanA aura bhI sArthaka tathA yukti-yukta huA hai aura yaha saba granthakAramahodayakI kathanazailIkI khUbI hai-ve Age-pIcheke saba sambandhoMko ThIka dhyAnameM rakhakara hI pada-vinyAsa kiyA karate haiN| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a01 'kalila' zabda kalmaSa, pApa aura durita jaise zabdoMke sAtha ekArthatA rakhatA hai / ina zabdoMko jisa arthameM svayaM svAmI samantabhadrane apane granthoM meM prayukta kiyA hai prAyaH usa sabhI arthako liye hue yahA~ 'kalila' zabda kA prayoga hai| udAharaNake taurapara svayambhUstotrake pArzvajinastavanameM 'vidhUtakalmaSaM' padake dvArA pArzvajinendrako jisa prakAra ghAtikarmakalaGkasa-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya nAmaka cAra ghAtiyAkarmose--- rahita sUcita kiyA hai usI prakAra yahA~ 'nirdhatakalilAtmane' padake dvArA varddhamAna jinendrako bhI usI ghAtikarmakalaGkase rahita vyakta kiyA hai / donoM pada eka hI arthake vAcaka haiM / / 'loka' use kahate haiM jo ananta AkAzake bahumadhyabhAgameM sthita aura prAntameM tIna mahAvAtavalayAsa veSThita jIvAdi pada dravyoMkA samUha hai, athavA jahA~ jIva-pudgalAdi chaha prakArake dravya* avalokana kiye jAya~ dekhe-pAya jAya~-vaha saba loka hai usake tIna vibhAga haiM-Urdhvaloka, madhyaloka aura adholoka / sudarzana-meruke mRlabhAgase nIcekA idhara-udharakA saba pradeza arthAt ratnaprabhA bhUmise lekara nIcekA antima vAtavalaya takakAsaba bhAga, jisameM vyantaroM tathA bhavanavAsI devoMke AvAsa aura / zrIkundakundAcArya-dvArA pravacanasArakI AdimeM diyA huaA varddhamAnakA 'dhodayAikammamalaM' vizepaNa bhI isI AzayakA dyotaka hai / * jaina vijJAnake anusAra jIva, pudgala, dharma, avarma, kAla aura AkAza ye chaha dravya haiN| inake alAvA dUsarA koI dravya nahIM hai| dUsare jina dravyoMkI lokameM kalpanA kI jAtI hai una sabakA samAveza inhIMmeM ho jAtA hai / ye nitya aura avasthita haiM-apanI chahakI saMkhyAkA kabhI ullaGghana nahIM karate / inameMse pudgalako chor3akara zeSa saba dravya arUpI haiN| aura inakI carcAse prAyaH sabhI jaina-siddhAnta-grantha bhare par3e haiN| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 1] magalAcaraNa I mAtoM naraka bhI A jAte haiM, tadgata dravyoM sahita 'adholoka' kahalAtA hai / ratnaprabhAbhUmise Upara sudarzanamerukI cUlikA takakA saba kSetra tadgata dravyoM sahita 'madhyaloka' kahA jAtA hai aura usameM sampUrNa jyotirloka tathA tiryakloka antima vAtavalayaparyanta zAmila hai / aura sudarzanamerukI cUlikAse Upara svargAdikakA idhara-udhara ke saba pradezoM sahita jo antima vAtavalaya - paryanta sthAna hai vaha tadgata dravyoM sahita 'Urdhvaloka' kahalAtA hai / lokake ina tIna vibhAgoMkI jainAgama meM 'triloka' saMjJA hai / ina tInoM lokoMse bAharakA jo kSetra hai aura jisameM saba ora ananta AkAza ke sivAya dUsarA koI bhI dravya nahIM hai use 'aloka ' kahate haiN| loka- aloka meM saMpUrNa jJeya tattvoMkA samAveza hojAnese unhIM meM jJeyatattvakI parisamApti kI gaI hai| arthAt Agama meM yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki 'jJeyatattva loka aloka hai-- loka lokase bhinna athavA bAhara dUsarA koI 'jJeya' padArtha hai hI nahIM / sAtha hI, jJeya jJAnakA viSaya honese aura jJAnakI sImAke bAhara 7 kA koI astitva na bana sakanese yaha bhI pratipAdana kiyA gayA hai ki 'jJAnajJeya-pramANa hai' / jaba jJeya loka- aloka pramANa hai taba jJAna bhI loka- aloka - pramANa ThaharA, aura isaliye jJAnako bhI loka alokakI taraha sarvagata ( vyApaka) honA cAhiye; jaisA ki zrI kundakundAcArya-praNIta pravacanasArakI nimna gAthAse prakaTa hai : AdA NANapamANaM NANaM aiyappamANamuddiTTam / NeyaM loyA'loyaM tamhA gANaM tu savvagayaM / / 1-23 // isameM yaha bhI batalAyA hai ki 'AtmA jJAnapramANa hai' - jJAna se bar3A yA choTA AtmA nahIM hotA / aura yaha ThIka hI hai; kyoMki jJAnase AtmAko bar3A mAnanepara AtmAkA vaha bar3hA huA aMza jJAnazUnya jaDa ThaharegA aura taba yaha kahanA nahIM bana sakegA ki : Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a01 wirrrrrrrrrrrrrrrrr zrAtmA jJAnasvarUpa hai athavA jJAna AtmAkA guNa hai joki guNI (AtmA) meM vyApaka ( sarvatra sthita ) honA cAhiye / aura jJAnase AtmAko choTA mAnane para AtmapradezoMse bAhara sthita (bar3hA huA) jJAna guNa guNI (dravya) ke Azraya binA ThaharegA aura guNa guNI (dravya ) ke Azraya binA kahIM rahatA nahIM; jaisA ki 'dravyAzrayA nirguNA guNAH' guNake isa tattvArthasUtra-varNita lakSaNase prakaTa hai| ataH AmA jJAnase bar3A yA choTA na hokara jJAnapramANa hai, isameM Apatti ke liye jarA bhI sthAna nahIM / jaba AtmA jJAnapramANa hai aura jJAna jJeyapramANa honese lokA'loka-pramANa tathA sarvagata hai taba AtmA bhI sarvagata huaa| aura isase yaha niSkarSa nikalA ki AtmA apane jJAnaguNa-sahita sarvagata (sarvavyApaka) hokara lokA'lokako jAnatA hai, aura isalie zrIvarddhamAnasvAmI lokA'lokake jJAtA honese 'sarvajJa' haiM aura ve sarvagata hokara hI lAkA'lokako jAnate haiN| parantu AtmA sadA svAtma-pradezoMmeM sthita rahatA hai-saMsArAvasthAmeM AtmAkA koI pradeza mUlottararUpa Atma-dehase bAhara nahIM jAtA aura muktAvasthAmeM zarIrakA sambandha sadAke liye chUTa jAne para AtmAke pradeza prAyaH caramadehake AkArako liye hue lokake agrabhAgameM jAkara sthita hote haiM, vahAMse phira koI bhI pradeza kisI samaya svAtmAse bAhara nikalakara anya padArthoM meM nahIM jaataa| isIse aise zuddhAtmAoM athavA muktAtmAoMko 'svAtmasthita' kahA gayA hai aura pradezoMkI apekSA sarvavyApaka nahIM mAnA gayA; parantu sAtha hI 'sarvagata' bhI kahA gayA hai, jaisA ki 'svAtmasthitaH sarvagataH samastavyApAravedI vinivRtta-saMgaH' * jaise vAkyoMse prakaTa hai / taba unake isa sarvagatatvakA kyA rahasya * dekho, zrIdhanaMjayakRta 'viSApahAra' stotra / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 1] maMgalAcaraNa hai aura unakA jJAna kaise eka jagaha sthita hokara saba jagatake padArthoMko yugapat jAnatA hai ? yaha eka marmakI bAta hai, jise svAmI samantabhadrane 'yadvidyA darpaNAyate' jaise zabdoMke dvArA thor3emeM hI vyakta kara diyA hai / yahA~ jJAnako darpaNa batalAkara athavA darpaNakI upamA dekara yaha spaSTa kiyA gayA hai ki jisa prakAra darpaNa apane sthAnase uThakara padArthoke pAsa nahIM jAtA, na unameM praviSTa hotA hai aura na padArtha hI apana sthAnasa calakara darpaNake pAsa Ate tathA usameM praviSTa hote haiN| phira bhI padArtha darpaNamaM pratibimbita hokara praviSTase jAna par3ate haiM aura darpaNa bhI una padArthAko apane pratibimbita karatA huA tadgata tathA una padArthAka AkArarUpa pariNata mAlUma hotA hai, aura yaha saba darpaNa tathA padArthokI icchAka vinA hI vastu-svabhAvase hotA hai / usI prakAra vastusvabhAvase hI zuddhAtmA kevalIke kevalajJAnarUpa darpaNamaM alokasahita saba padArtha prativimbita hote haiM aura isa dRSTise unakA vaha nirmalajJAna AtmapradezAMkI apekSA sarvagata na hotA huA bhI sarvagata kahalAtA hai aura tadanurUpa ve kevalI bhI svAtmasthita hote hue sarvagata kahe jAte haiM / isa meM virodhakI koI bAta nahIM hai / isa prakArakA kathana virodhA'laGkArakA eka prakAra hai, jo vAstava meM virodhako liye hue na hokara virodhasA jAna par3atA hai aura isIse 'virodhAbhAsa' kahA jAtA hai| ataH zrIvarddhamAna svAmIka pradezApekSA sarvavyApaka na hote hue bhI, svAtmasthita hokara sarvapadArthoMko jAnane-pratibhAsita karane meM koI bAdhA nahIM aatii| . aba yahA~para yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki darpaNa to vartamAnameM apane sammukha tathA kucha tiryak sthita padArthoMko hI pratibimbita karatA hai-pIcheke athavA adhika agala-bagalake padArthoMko vaha pratibimbita nahIM karatA aura sammukhAdirUpase sthita padArthoM meM bhI jo sUkSma haiM, dUravartI haiM, kisI prakArake vyava Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a01 dhAna athavA AvaraNase yukta haiM, amUrtika haiM, bhUtakAlameM sammukha upasthita the, bhaviSyakAlameM sammukha upasthita hoMge kintu vartamAna meM sammukha upasthita nahIM haiM unameMse kisIko bhI vartamAna samayameM prativimbita nahIM karatA hai; jaba jJAna darpaNake samAna hai taba kevalI athavA bhagavAna mahAvIrake jJAnadarpaNameM aloka-sahita nInoM lokoMka sarvapadArtha yugapat kaise pratibhAsita hosakate haiM ? aura yadi yugapat pratibhAsita nahIM ho sakate to sarvajJatA kaise bana sakatI hai ? aura kaise 'sAlokAnAM trilokAnAM yadvidyA darpaNAyate' yaha vizeSaNa zrIvarddhamAna svAmIke sAtha saMgata baiTha sakatA hai ? __ isake uttarameM maiM sirpha itanA hI batalAnA cAhatA hU~ ki upamA aura udAharaNa (dRSTAnta) prAyaH ekadeza hote haiM-sarvadeza nahIM, aura isaliye sarvApekSAse unake sAtha tulanA nahIM kI jA sktii| unase kisI vipayako samajhanemeM madada milatI hai, yahI unake prayogakA lakSya hotA hai| jaise kisIke mukhako candramAkI upamA dI jAtI hai, to usakA itanA hI abhiprAya hotA hai ki vaha atIva gauravarNa hai ---yaha abhiprAya nahIM hotA ki usakA aura caMdramAkA varNa vilkula eka hai athavA vaha sarvathA candradhAtukA hI banA huA hai aura candramAkI taraha golAkAra bhI hai / isI taraha darpaNa aura jJAnake upamAna-upameya-bhAvako samajhanA cAhiye / yahA~ jJAna (upameya) ko darpaNa (upamAna) kI jo upamA dI gaI usakA lakSya prAyaH itanA hI hai ki jisa prakAra padArtha apana apane sthAnapara sthita rahate hue bhI nirmala darpaNameM jyoMke tyoM jhalakate aura tadgata mAlUma hote haiM aura apane isa pratibimbita honemeM unakI koI icchA nahIM hotI aura na darpaNa hI unheM apane meM pratibimbita karane-karAnekI koI icchA rakhatA haisaba kucha vastu-svabhAvase hotA hai; usI taraha nirmala jJAnameM bhI Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 1] maMgalAcaraNa padArtha jyoMke tyoM pratibhAsita hote tathA tadgata mAlUma hote haiM aura isa kAryameM kisIkI bhI koI icchA caritArtha nahIM hotIvastusvabhAva hI sarvatra apanA kArya karatA huA jAna par3atA hai| isase adhika usakA yaha Azaya kadApi nahIM liyA jA sakatA ki jJAna bhI sAdhAraNa darpaNakI taraha jaDa hai, darpaNa-dhAtukA banA huyA hai, dapaNake samAna eka pAzvaM ( Side ) hI usakA prakAzita hai aura vaha usa pArzva ke sAmane nirAvaraNa athavA vyavadhAnarahita avasthAmeM sthita tAtkAlika mRrtika padArthako hI pratibimbita karatA hai / aisA Azaya lenA upamAna-upameya-bhAva tathA vastumvabhAvako na samajhane jaisA hogaa| isake sivAya, darpaNa bhI taraha tarahaka hote haiN| eka sarvasAdhAraNa darpaNa, jo zarIrake UparI bhAgako hI pratibimbita karatA hai.--cama-mAMsake bhItara sthita hAr3oM Adi kA nahIM; parantu dUsarA aiksa-rekA darpaNa carma-mAMsake vyavadhAna meM sthita hAr3oM Adiko bhI pratibimbita karatA hai| eka prakArakA darpaNa samIpa athavA kucha hI dUrake padArthoMko pratibimbita karatA hai, dUsarA darpaNa (reDiyo Adike dvArA) bahuta dUrake padArthIko bhI apane meM pratibimbita kara letA hai| aura yaha bAta to sAdhAraNa dapaNoM tathA phoTA darpaNIma bhI pAI jAtI hai ki ve bahutasa padArthAko apane meM yugapat pratibimbita karalete haiM aura usameM kitane hI nikaTa tathA dUravartI padArthoMkA pArasparika antarAla bhI lupta-guptasA ho jAtA hai, jo vidhipUrvaka dekhanesa spaSTa jAnA jAtA hai / isake alAvA smRtijJAna-darpaNameM hajAroM mIla dUrakI aura vIsiyoM varSa pahalekI derakhI huI ghaTanAe~ tathA zakleM (AkRtiyA~) sApha jhalaka AtI haiN| aura jAti-smaraNakA darpaNa to usase bhI bar3hA car3hA hotA hai, jisameM pUrvajanma athavA janmoMkI saiMkar3oM varSa pUrva aura hajAroM mIla dUra takakI bhUtakAlIna ghaTanAe~ sApha jhalaka Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 samIcIna-dharmazAstra [a0 1 AtI haiM / isI taraha nimittAdi zrutajJAna-dvArA candra-sUryagrahaNAdi jaisI bhaviSyakI ghaTanAoMkA bhI saccA pratibhAsa huyA karatA hai| jaba laukika darpaNoM aura smRti Adi kSAyopazamika jJAnadarpaNoMkA aisA hAla hai taba kevalajJAna-jaise alaukika darpaNakI to bAta hI kyA hai ? usa sarvAtizAyI jJAnadarpaNameM alokasahita tInoM lokoMke ve sabhI padArtha pratibhAsita hote haiM jo 'jJeya' kahalAte haiM-cAhe ve vartamAna hoM yA avartamAna / kyoMki jJeya vahI kahalAtA hai jo jJAnakA vipaya hotA hai-jJAna jise jAnatA hai| jJAnameM loka-alokake sabhI jJeya padArthoM ko jAnanekI zakti hai, vaha tabhI taka unheM apane pUrNarUpameM nahIM jAna pAtA jaba taka usapara par3e hue AvaraNAdi prativandha sarvathA dUra hokara vaha zakti pUrNataH vikasita nahIM ho jaatii| jJAna-zaktike pUrNavikasita aura caritArtha hone meM bAdhaka kAraNa haiM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya nAmake cAra ghAtiyA karma / ina cAroM ghAtiyA karmAkI sattA jaba AtmAmeM nahIM rahatI taba usameM usa apratihatazakti jJAna-jyotikA udaya hotA hai jise loka-alokake sabhI jJeya padArthoko apanA viSaya karanesa phira koI roka nahIM sktaa| jisa prakAra yaha nahIM ho sakatA ki dAhaka-svabhAva agni maujUda ho, dAhya-indhana bhI maujUda ho, use dahana karanemeM agnike lie koI prakArakA pratibandha bhI na ho aura phira bhI vaha agni usa dAhyakI dAhaka na ho; usI prakAra yaha bhI nahIM ho sakatA ki ukta apratihata-jJAnajyotikA dhAraka koI kevalajJAnI ho aura vaha kisI bhI jJeyake viSayameM ajJAnI raha ske| isI Azayako zrIvidyAnandasvAmIne apanI aSTasahasrImeM, jo ki samantabhadrakRta-AptamImAMsAkI TIkA hai, nimna purAtana vAkyadvArA vyakta kiyA hai Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 2] maMgalAcaraNa "jJo jJeye kathamajJaH syAdasati pratibandhane / dA'gnirdAhako na syAdasati pratibandhane // " ataH zrIvarddhamAnasvAmIke jJAnadarpaNa meM aloka - sahita tInoM lokoM ke pratibhAsita hone meM bAdhAke liye koI sthAna nahIM hai; jaba ki ve ghAtikarmamalako dUra karake nidhU takalilAtmA ho cuke the| isase unake isa vizeSaNako pahale rakkhA gayA hai / aura cU~ki unake isa nirdhanakalilAtmatva nAmaka guNavizeSakA bodha hameM unakI yuktizAstrAvirodhinI divya vANIke dvArA hotA hai| isaliye usa bhAratI- vibhUti-saMsUcaka 'zrI' vizeSako kArikAmeM usase bhI pahalA sthAna diyA gayA hai| 13 isa prakAra yaha nivaddha maGgalAcaraNa granthakAra mahodaya svAmI samantabhadrake usa anucintanakA pariNAma hai jo granthakI rUpa-rekhAko sthira karaneke anantara usake liye apaneko zrIvarddhamAnasvAmIkA AbhArI mAnane ke rUpameM unake hRdaya meM udita huA hai, aura isaliye unhoMne sabase pahale 'namaH' zabda kahakara bhagavAna vaddhamAna ke Age apanA mastaka jhukA diyA hai aura usake dvArA unake upakAramaya AbhArakA smaraNa karate hue apanI ahaMkRtikA parityAga kiyA hai / aisA ve maukhikarUpase maGgalAcaraNa karake bhI kara sakate the use grantha meM nibaddha karake usakA aGga banAnekI jarUrata nahIM thI / parantu aisA karanA unheM iTa nahIM thA / ve Ata-puruSoMke aise stavanoM tathA smaraNoMko kuzala- pariNAmoMkApuNya-prasAdhaka zubhabhAvakA kAraNa samajhate the aura unake dvArA zreyo mArgakA sulabha tathA svAdhIna honA pratipAdana karate the / isa viSayakA vizeSa spaSTIkaraNa svayaM svAmI samantabhadrane apane 'prAptamImAMsA (devAgama) nAmake dUsare granthameM sa tvamevAsi nirdoSAM yuktizAstrAvirodhivAka' ityAdi vAkyoMka dvArA vistArake sAtha kiyA hai / dekho, svayambhU stotrakI 'stutiH stotuH sAdhoH ' kArikA 116 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a01 unhoMne 'AgasAM jaye' jaise padoMke dvArA apanI stutividyAkA lakSya 'pApoMko jItanA' batalAyA haix / aura isaliye aise stavanAdikoMse unheM jo Atmasantopa hotA thA use ve dUsaroMko bhI karAnA cAhate the aura AtmotkarSakI sAdhanAkA jo bhAva unake hRdayama jAgRta hotA thA use ve dUsaroMke hRdayameM bhI jagAnA cAhate the| emI hI zubha bhAvanAko lekara unhoMne pranthakI Adi meM kiye hue apane maGgalAcaraNako granthameM nibaddha kiyA hai, aura usake dvArA par3hane-sunanevAloMkI zreya-sAdhanAmeM sahAyaka hote hue unheM apanI tAtkAlika manaHpariNatiko samajhanekA avasara bhI diyA hai| niHsandeha, isa suparIkSita aura suniIta guNoMke smaraNako liye hue maGgalapadyako zAstrakI AdimeM rakhakara svAmI samantabhadrane bhagavAn varddhamAnake prati apanI zraddhA, bhakti, guNajJatA aura guNa-prItikA bar3A hI sundara pradarzana kiyA hai| aura isa tarahase vartamAna dharmatIrthake pravartaka zrIvIra-bhagavAnako tadpameM-Aptake ukta tInoM guNoMse viziSTa rUpameM dekhane tathA samajhanekI dUsaroMko preraNA bhI kI hai| isa ziSTa-puruSAnumodita aura kRtajJa-janatAbhinandita svaSTaphalaprada maGgalAcaraNake anantara aba svAmI samantabhadra apane abhimata zAstrakA prArambha karate hue usake pratipAdya viSayakI pratijJA karate haiM: dharmadezanAkI pratijJA aura dharmake vizeSaraNa dezayAmi samIcInaM dharma karmanivarhaNam / saMsAraduHkhataH satvAn yo dharatyuttame sukhe // 2 // X dekho, stutividyA (jinazataka), padya naM0 1 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 2] dezya - dharmake vizeSaNa 15 'maiM usa samIcIna dharmakA nirdeza ( varNana ) karatA hU~ jo karmoMkA vinAzaka hai aura jIvoMko saMsAra ke duHkhase--duHkhasamUhamenikAlakara kara uttama sukhameM dhAraNa karatA hai / ' vyAkhyA - isa vAkya meM jisa dharmake svarUpa-kathanakI 'dezayAmi' padake dvArA pratijJA kI gaI hai usake tIna khAsa vizeSaNa haiM - sabase pahalA tathA mukhya vizeSaNa haiM 'samIcIna' dUsarA 'karma nivarhaNa' aura tIsarA 'dukhase uttama sukhameM dhAraNa' / pahalA vizeSaraNa nirdezya dharmakI prakRtikA dyotaka hai aura zeSa do usake anuSThAna - phalakA sAmAnyataH (saMkSepa meM) nirUpaNa karane vAle haiN| 'karma' zabda vizepaNa-zUnya prayukta honese usameM dravyakarma aura bhAvakarmarUpase saba prakAra ke azubhAdi karmAkA samAveza hai, jinameM rAgAdika 'bhAvakarma' aura jJAnAvaraNAdika' 'dravyakarma' kahalAte haiN| dharmako karmoMkA nivarhaNa vinAzaka batalAkara isa vizeSaNa ke dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki vaha vastutaH karmabandhakA kAraNa nahIM pratyuta isake, bandhase chur3AnevAlA hai / aura * isI bAtako zrI zramRtacandrAcAryane puruSArthasiddhayupAyake nimna vAkyoMmeM dharmake alaga alaga tIna aGgoM ko lekara spaSTa kiyA hai aura batalAyA hai ki jitane aMzameM kisIke dharmakA vaha aGga hai utane aMzameM usake karmabandha nahIM hotA - karmabandhakA kAraNa rAgAMza hai, vaha jitane aMzoMmeM sAtha hogA utane aMzoMmeM bandha ba~dhegA : M yenAMzena sudRSTistenAMzenA'sya bandhanaM nAsti / yenAMzena tU rAgastenAMzenA'sya bandhanaM bhavati // 212 // yenAMzena jJAnaM tenAMzenA'sya bandhanaM nAsti / yenAMzena tU rAgastenAMzenA'sya bandhanaM bhavati // 293 // yenAMzena caritraM tenAMzenA'sya bandhanaM nAsti / yenAMzena tU rAgastenAMzenA'sya bandhanaM bhavati // 214 // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a0 1 jo bandhanase chur3Ane vAlA hotA hai vahI dukhase nikAlakara sukhameM dhAraNa karatA hai; kyoMki bandhanameM-parAdhInatAmeM-sukha nahIM kintu duHkha hI duHkha hai| isI vizeSaNako pratiSThApara tIsarA vizeSaNa caritArtha hotA hai, aura isI lie vaha 'karmanivarhaNa' vizeSaNake anantara rakkhA gayA jAna par3atA hai| sukha jIvoMkA sarvopari dhyeya hai aura usakI prApti dharmase hotI hai / dharma sukhakA sAdhana (kAraNa) hai aura sAdhana kabhI sAdhya ( kAya ) kA virodhI nahIM hotA, isaliye dharmase vAstavamai kabhI duHkhakI prApti nahIM hotI, vaha to sadA duHkhoMse chur3AnevAlA hI hai / isI bAtako lekara zrIguNabhadrAcAryana, aAtmAnuzAsanameM, nimna vAkyake dvArA sukhakA AzvAsana dete hue una logoMko dharmameM prerita kiyA hai jo apane sukhameM vAdhA pahu~canaka bhayako lekara dharmase vimukha bane rahate haiM dharmaH sukhasya hetuheM turna virodhakaH svakAryasya / tasmAtsukhabhaGgabhiyA mAbhUdharmasya vimukhastvam // 20 // dharma karate hue bhI yadi kabhI duHkha upasthita hotA hai to usakA kAraNa pUrvakRta koI pApakamakA udaya hI samajhanA cAhiye, na ki dharma : 'dharma' zabdakA vyutpatyartha athavA niruktyartha bhI isI bAtako sUcita karatA hai aura usa arthako lekara hI tIsare vizepaNakI ghaTanA (saSTi) kI gaI hai / usameM sukhakA 'uttama' vizepaNa bhI diyA gayA hai, jisase prakaTa hai ki dharmase uttama mukhakI-zivasukhakI athavA yoM kahiye ki abAdhita sukhakI-- prApti taka hotI hai; taba sAdhAraNa mukha to koI cIz2a hI nahIMto dhamase sahaja hI prApta hojAte haiM / sAMsArika duHkhoMke chUTanese sAMsArika uttama mukhoMkA prApta honA usakA AnuSaGgika phala haidharma usameM bAdhaka nahIM, aura isa taraha prakArAntarase dharma saMsArake uttama mukhoMkA bhI sAdhaka hai, jinheM granthameM 'abhyudaya' zabdake Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 2] deya-dharmake vizeSaNa dvArA ullekhita kiyA gayA hai / isIse dUsare prAcAryAne 'dharmaH sarvasukhAkaro hitakaroM' ityAdi vAkyoMke dvArA dharmakA kIrtana kiyA hai / aura svayaM svAmI samantabhadrane pranthake antameM yaha pratipAdana kiyA hai ki jo apane AtmAko isa (ratnatraya) dharmarUpa pariNata karatA hai use tInoM lokoMmeM 'sarvArthasiddhi' svayaMvarAkI taraha varatI hai arthAt usake saba prayojana anAyAsa siddha hote haiN|' aura isaliye dharma karanese sukhameM bAdhA AtI hai aisA . samajhanA bhUla hI hogaa| / vAstavameM uttama sukha jo paratantratAdike abhAvarUpa ziva(niHzreyasa) sukha hai aura jise svayaM svAmI samantabhadrane 'zuddhasukha' batalAyA hai use prApta karanA hI dharmakA mukhya lakSya haiindriyasukhoM athavA viSayabhogoMko prApta karanA dharmAtmAkA dhyeya nahIM hotA / indriyasukha bAdhita, viSama, parAzrita, bhaMgura, bandhahetu aura duHkhamizrita Adi doSoMse dUSita hai| / svayaM svAmI samantabhadrane isI granthameM 'karmaparavaze' ityAdi kArikA-(12) dvArA use 'karmaparatantra, sAnta (bhaMgura), duHkhoMse antarita-ekarasarUpa na rahanevAlA-tathA pApoMkA bIja batalAyA hai| aura likhA hai ki dharmAtmA (samyagdRSTi) aise sustrakI AkAMkSA nahIM krtaa|' aura isaliye jo loga indriya-viSayoMmeM Asakta haiM-pha~se hue haiM athavA sAMsArika sukhako hI saba kucha samajhate haiM ve bhrAnta * dekho, 'niHzreyasamabhyudayaM' tathA 'pUjArthAjaizvaryai :' nAmakI kArikAe~ (130, 135) x 'nirvANaM zuddhasukhaM niHzreyasamiSyate nityam / ' (131) zrIkundakundAcArya, pravacanasAra (1-76) meM, aise indriyasukhako vastuta: duHkha hI batalAte haiM / yathA saparaM bAdhAsahiyaM vicchiNNaM baMdhakAraNaM visamaM / jaM iMdiyehiM ladaM taM soksaM dukkhameva tahA // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a0 1 citta haiM-unhoMne vastutaH apaneko samajhA hI nahIM aura na unheM negakulatAmaya sacce svAdhIna sukhakA kabhI darzana yA AbhAsa hI huA hai| - yahA~ para itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki ukta tIsare vizeSaNake saMghaTaka vAkya 'saMsAraduHkhataH satvAn yo dharatyuttame sukhe' meM 'satvAn' pada saba prakArake vizeSaNoMse rahita prayukta huA hai aura isase yaha spaSTa hai ki dharma kisI jAti yA varga-vizeSake jIvoMkA hI uddhAra nahIM karatA balki U~ca-nIcAdikA bheda na kara jo bhI jIva-bhale hI vaha mleccha, cANDAla, pazu, nArakI, devAdika koI bhI kyoM na ho-usako dhAraNa karatA hai, use hI vaha duHkhase nikAlakara sukhameM sthApita karatA hai aura usa sukhakI mAtrA dhAraNa kiye hue dharmakI mAtrApara avalambita rahatI hai jo apanI yogyatAnusAra jitanI mAtrAmeM dharmAcaraNa karegA vaha utanI hI mAtrAmeM sukhI banegA / aura isaliye jo jitanA adhika duHkhita evaM patita hai use utanI hI adhika dharmakI AvazyakatA hai aura vaha utanA hI adhika dharmakA Azraya lekara uddhAra pAnekA adhikArI hai| ___ vastutaH 'patita' use kahate haiM jo svarUpase cyuta hai-svabhAvameM sthira na rahakara idhara udhara bhaTakatA aura vibhAva-pariNatirUpa pariNamatA hai-, aura isaliye jo jitane aMzoMmeM svarUpase cyuta hai vaha utane aMzoMmeM hI patita hai / isa taraha sabhI saMsArI jIvaka eka prakArase patitoMkI koTimeM sthita aura usakI zreNiyoMmeM vibhAjita haiN| dharma jIvoMko unake svarUpameM sthira karanevAlA hai, * jIvoMke do mUlabheda haiM--saMsArI aura mukta; jaisAki 'saMsAriNo muktAzca' isa tatvArthasUtrase prakaTa haiM / muktajIva pUrNata: svarUpameM sthita honeke kAraNa patitAvasthAse pratIta hote hai / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 2] dezya-dharmake vizeSaNa 16. unakI patitAvasthAko miTAtA huA unheM U~ce uThAtA hai aura isaliye 'patitoddhAraka' kahA jAtA hai| kUpameM par3e hue prAraNI jisa prakAra rassekA sahArA pAkara U~ce uTha Ate aura apanA uddhAra kara lete haiM usI prakAra saMsArake duHkhoMmeM DUbe hue patitase patita jIva bhI dharmakA Azraya evaM sahArA pAkara U~ce uTha Ate haiM aura duHkhAMse chUTa jAte haiM X / svAmI samantabhadra to 'atihIna' (nIcAtinIca) ko bhI isI loka meM 'atiguru' (atyucca ) taka honA batalAte haiM / aisI sthitimeM svarUpase hI saba jIvoMkA dharma ke Upara samAna adhikAra hai aura dharmakA bhI kisIke sAtha koI pakSapAta nahIM hai - vaha granthakArake zabdoM meM 'jIvamAtrakA bandhu' | hai tathA svAzraya prApta sabhI jIvoMke prati samabhAva se vartatA hai| isI dRSTiko lakSya rakhate hue prandhakAramahodayane svayaM hI granthameM Age yaha pratipAdana kiyA hai ki dharmake prasAdase kuttA bhI U~cA uThakara ( agale janmameM) devatA bana jAtA hai aura U~cA uThA huA devatA bhI pApako apanAkara dharmabhraSTa ho jAnese ( janmAntara meM ) kuttA bana jAtA hai ! / ' sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki dharmasampanna eka cANDAlakA putra bhI 'deva' hai -ArAdhya hai, X " saMsAra eSa kUpaH salilAni vipatti - janma - duHkhAni / iha dharma eva rajjustasmAduddharati nirmagnAn // " ( purAtana ) * yo loke tvA nataH so'tihIno'pyatigururyata: / - stutividyA ( jinazataka ) 82 + pApamarAtirdharmo bandhurjIvasya ceti nizcinvan / (148) + zvA'pi devo'pi devaH zvA jAyate dharma-kilviSAt / (26) $ samyagdarzanasampannamapi mAtaGgadehajam / devA devaM vidurbhasma - gUDhAGgArAntaraujasam / / (28) 'devaM zrArAdhyaM' - iti prabhAcandraH TIkAyAm / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna dharmazAsa [ zra0 1 aura svabhAvase apavitra zarIra bhI dharma (ratnatraya) ke saMyogase pavitra ho jAtA hai / ataH apavitra zarIra evaM hIna jAti dharmAtmA tiraskArakA pAtra nahIM - nirjugupsA aMgakA dhAraka dharmAtmA aise dharmAtmAse vRNA na rakhakara usake guNoM meM prIti rakhatA hai / aura jo jAti Adi kisI madake vazavartI hokara aisA nahIM karatA, pratyuta isake aise dharmAtmAkA tiraskAra karatA hai vaha vastutaH AtmIyadharmakA tiraskAra karatA hai - phalataH Atmadharmase vimukha hai; kyoMki dhArmika ke vinA dharmakA kahIM avasthAna nahIM aura isalie dhArmikakA tiraskAra hI dharmakA tiraskAra haijo dharmakA tiraskAra karatA hai vaha kisI taraha bhI dharmAtmA nahIM kahA jA sakatA / ye saba bAteM samantabhadra svAmIkI dharma-marmajJatAke sAtha sAtha unakI dharmAdhikAra viSayaka udAra bhAvanAoMkI dyotaka haiM aura ina sabako dRSTi pathameM rakhakara hI 'satvAn' pada saba prakAra ke vizeSaNoMse rahita prayukta huA hai / astu / aba rahI 'samIcIna' vizeSaraNakI bAta, dharmako prAcIna yA arvAcIna Adi na batalAkara jo 'samIcIna' vizeSaNase vibhUSita kiyA gayA hai vaha bar3A hI rahasyapUrNa hai; kyoMki prathama to jo prAcIna hai vaha samIcIna bhI ho aisA koI niyama nahIM hai / isI taraha jo arvAcIna ( navIna ) hai vaha asamIcIna hI ho aisA bhI koI niyama nahIM hai / udAharaNa ke liye anAdi- mithyAtva tathA prathamopazama- samyaktvako lIjiye, anAdi kAlIna mithyAtva prAcInase prAcIna hote hue bhI samIcIna ( yathAvasthita vastutastvake zraddhAnAdirUpameM ) nahIM hai X svabhAvato'zucau kArya ratnatraya - pavitrite / nirjugupsA guNa - prItirmatA nirvicikitsitA / (13) * smayena yo'nyAnatyeti dharmasthAn garvitAzayaH / so'tyeti dharmamAtmIyaM na dharmo dhArmikairvinA // (26) Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 kArikA 2] dezya-dharmake vizeSaNa aura isaliye mAtra prAcIna honese usa mithyAdharmakA samIcIna dharmake rUpameM grahaNa nahIM kiyA jA sakatA / pratyuta isake, samyaktva guNa jaba utpanna hotA hai taba mithyAtvake sthAnapara navIna hI utpanna hotA hai; parantu navIna hote hue bhI vaha samIcIna hai aura isaliye saddharmake rUpameM usakA grahaNa hai-- usakI navInatA usameM koI bAdhaka nahIM hotii| natIjA yaha nikalA ki koI bhI dharma cAhe vaha prAcIna ho yA arvAcIna, yadi samIcIna hai to vaha grAhya hai anyathA grAhya nahIM hai| aura isaliye prAcIna tathA arvAcInase samIcInakA mahatva adhika hai, vaha pratipAdyadharmakA asAdhAraNa vizeSaNa hai, usakI maujUdagI meM hI anya do vizeSaNa apanA kArya bhalI prakAra karane meM samartha ho sakate haiM; arthAt dharmake samIcIna (yathArtha) hone para hI usake dvArA kA~kA nAza aura jIvAtmAko saMsArake duHkhoMse nikAla kara uttama sukhameM dhAraNa karanA bana sakatA hai anyathA nhiiN| isIse samIcInatAkA grAhaka prAcIna aura arvAcIna donoM prakArake dharmoko apanA viSaya banAtA hai arthAt prAcInatA tathA arvAcInatA kA moha chor3akara unameM jo bhI yathArtha hotA hai use hI apanAtA hai| dUsare, dharmake nAma para lokameM bahutasI mithyA bAteM bhI pracalita horahI haiM una sabakA viveka kara yathArtha dharmadezanAkI sUcanAko liye hue bhI yaha vizeSaNa pada hai| isake sivAya, pratyeka vastukI samIcInatA ( yathArthatA) usake apane dravya-kSetra-kAla-bhAvapara avalambita rahatI hai-dUsareke dravyakSetra-kAla-bhAvapara nahIM-dravya-kSetra-kAla-bhAvameMse kisIke bhI badala jAne para vaha apane usa rUpameM sthira bhI nahIM rahatI aura yadi dravya-kSetra-kAla-bhAvakI prakriyA viparIta hojAtI hai to vastu mI avastu hojAtI hai arthAt jo prAya vastu hai vaha tyAjya ke vastvevA'vastutAM yAti prakriyAyAviparyayAt / --devAgame, samantabhadraH Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a01 aura jo tyAjya hai vaha grAhya bana jAtI hai / aisI sthitimeM dharmakA jo rUpa samIcIna hai vaha sabake liye samIcIna hI hai aura saba avasthAoMmeM samIcIna hai aisA nahIM kahA jA sakatA-vaha kisIke liye aura kisI avasthAmeM asamIcIna bhI ho sakatA hai| udAharaNake rUpameM eka gRhastha tathA muniko lIjiye, gRhasthake liye svadArasantoSa, parigrahaparimANa athavA sthUlarUpasa hiMsAdi ke tyAgarUpavrata samIcIna dharmake rUpameM grAhya haiM-jaba ki ve muni ke liye usa rUpameM grAhya nahIM haiM-eka muni mahAvrata dhAraNakara yadi svadAragamana karatA hai, dhana-dhAnyAdi bAhya parigrahoMko parimANake sAtha rakhatA hai aura mAtra saMkalpI hiMsAke tyAgakA dhyAna rakhakara zeSa ArambhI tathA virodhI hiMsAoMke karane meM pravRtta hotA hai to vaha aparAdhI hai; kyoMki gRhasthocita samIcIna dharma usake liye samIcIna nahIM hai / eka gRhasthake liye bhI svadArasantoSavrata vahIM taka samIcIna hai jahAM taka ki vaha brahmacaryavrata nahIM letA athavA zrAvakakI sAtavIM zreNI para nahIM car3hatA, brahmacarya vrata lelene yA sAtavIM zreNI car3ha jAne para svadAragamana usake liye bhI varjita tathA asamIcIna hojAtA hai| aisA hI hAla dUsare dharmo, niyamoM tathA upaniyamoMkA hai| upaniyama prAyaH niyamoMkI mUladRSTi parase dravya-kSetra-kAla-bhAvakI samyak yojanAke sAtha phalita kiye jAte haiM; jaise ki bhojya padArthoMke sevanakI kAlaviSayaka maryAdAkA upaniyama, jo usa kAlake anantara una padArthoM meM trasa jIvoMkI utpatti mAnakara una jIvoMkI hiMsA tathA mAMsa bhakSaNake doSase bacaneke liye kiyA jAtA hai; parantu vaha kAla-maryAdA jisa taraha saba padArthoMke liye eka nahIM hotI usI taraha eka prakAra yA eka jAtike padArthoMke liye bhI saba samayoM saba kSetroM aura saba avasthAoMkI dRSTise eka nahIM hotI aura na ho sakatI hai| grISma yA varSA RtumeM uSNa Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 2] dezya - dharmake vizeSaNa 23 pradezasthita eka padArtha yadi tIna dinameM vikAragrasta hotA hai to vahI padArtha zItapradhAna pahAr3I pradezameM sthita hone para usase kaI gune adhika samaya taka bhI vikArako prApta nahIM hotA / uSNapradhAna pradezoM meM bhI asAvadhAnIse rakkhA huA padArtha jitanA jaldI vikRta hotA hai utanI jaldI sAvadhAnI se sIlAdiko bacAkara rakkhA huA nahIM hotA / jo padArtha vAyupratibaMdhaka (Air-tight) pAtroM tathA barphake samparka meM rakkhA jAtA hai athavA jisake sAthameM pAre AdikA saMyoga hotA hai usake vikRta na honekI kAlamaryAdA to aura bhI bar3ha jAtI hai| aisI sthiti meM maryAdAkI samIcInatA samIcInatA bahuta kucha vicAraNIya hojAtI hai aura usake liye sarvathA koI eka niyama nirdhArita nahIM kiyA jA sakatA / adhikAMzameM to vaha sAvadhAna puruSake vivekapara nirbhara rahatI hai, jo saba paristhitiyoMko dhyAna meM rakhatA aura vastuvikAra - sambandhI apane anubhavase kAma letA huA usako nirdhAra karatA hai / inhIM tathA inhIM jaisI dUsarI bAtoMko dhyAna meM rakhakara isa granthameM dharmake aMgoM tathA upAMgoM Adike lakSaNoMkA nirdeza kiyA gayA hai aura vizeSaNoM Adike dvArA, jaise bhI sUtra rUpameM bana par3A athavA Avazyaka samajhA gayA, isa bAtako sujhAne kA yatna kiyA hai ki kauna dharma, kisake liye, kisa dRSTise kaisI paristhitimeM aura kisa rUpameM grAhya hai; yahI saba usakI samIcInatAkA dyotaka hai jise mAlUma karane tathA vyavahArameM lAneke liye bar3I hI satarkadRSTi rakhanekI jarUrata hai / sadddaSTi vihIna tathA viveka - vikala kucha kriyAkANDoMke kara lene mAtra se hI dharmakI samIcInatA nahIM sadhatI / * khAdya vastu-vikAra prAyaH vastuke svAbhAvika varNa-rasa- gaMdhake bigar3a jAne, usameM phUI laga jAne athavA phUlI - jAlA par3a jAne prAdise lakSita hotA hai / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 samIcIna-dharmazAtra [a0 1 ekamAtra dharma-dezanA athavA dharma-zAsanako liye hue honese yaha graMtha 'dharmazAstra' padake yogya hai| aura caMki isameM varNita dharmakA antima lakSya saMsArI jIvoMko akSaya-sukhakI prApti karAnA hai, isaliye prakArAntarase ise 'sukha-zAstra' bhI kaha sakate haiN| zAyada isIliye vikramakI 11vIM zatAbdIke vidvAn AcArya vAdirAjasUrine, apane pArzvanAthacaritameM svAmI samantabhadra yogIndrakA stavana karate hue, unake isa dharmazAstrako "akSayyasukhAvahaH" vizeSaNa dekara akSaya-sukhakA bhaNDAra batalAyA hai * / kArikAmeM diye hue 'dezayAmi samIcInaM dharma' isa pratijJAvAkyaparase granthakA asalI athavA mUla nAma 'samIcIna-dharmazAstra' jAna par3atA hai, jisakA Azaya hai "samIcIna dharmakI dezanA (zAsti) ko liye hue grantha', aura isa liye yahI mukhya nAma isa sabhAdhya granthako denA yahA~ ucita samajhA gayA hai, jo ki granthakI prakRtike bhI sarvathA anukUla hai| dUsarA 'ratnakaraNDa' (ratnoMkA piTArA) nAma granthameM nirdiSTa dharmakA rUpa ratnatraya honese una ratnoMke rakSaNopAyabhUtake rUpameM hai aura granthake antakI eka kArikAmeM 'yena svayaM vItakalaGkavidyA-dRSTi-kriyA-ratnakaraNDabhAvaM nItaH' isa vAkyake dvArA usa ratnatraya dharmake sAtha apane AtmAko 'ratnakaraNDa' ke bhAvameM pariNata karanekA jo vastu-nirdezAtmaka upadeza diyA gayA hai usa parase bhI phalita hotA hai| donoMmeM 'samIcInadharmazAstra' yaha nAma pratijJAke adhika anurUpa spaSTa aura gauravapUrNa pratIta hotA hai / samantabhadra ke aura bhI kaI granthoMke do do nAma haiM; jaise devAgamakA dUsarA nAma AptamImAMsA; stuti-vidyA kA dUsarA nAma jinastutizataka (jinazataka) aura svayambhUstotra * tyAgI sa eva yogIndro yenA'kSayyasukhAvahaH / athine bhavya-sArthAya diNTo ratnakaraNDakaH // 16 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 3 ] dharma - lakSaNa 25 kA dUsarA nAma samantabhadrastotra hai, aura ye saba prAya: apane apane Adi - antake padyoMkI dRSTiko liye hue haiN| astu / AcArya mahodaya pratijJAta dharmake svarUpAdikA varNana karate hue likhate haiM dharma - lakSaNa saddRSTi - jJAna-vRttAni dharmaM dharmezvarA viduH / rata - pratyanIkAni bhavanti bhava - paddhatiH // 3 // * dharmake adhinAyakoMne -- dharmAnuSThAnAdi - tatpara athavA dharmarUpa-parigata prApta - puruSoMne -- sadddaSTi samyagdarzana, satjJAna - samyagjJAna - aura sadvRtta -- samyakcAritra ko 'dharma' kahA hai / inake pratikUla jo asadddaSTi, asatjJAna, asadvRtta - mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritra haiM ve saba bhavapaddhati haiM-- saMsArake mArga haiN|' vyAkhyA - mUla meM prayukta 'sat' zabdakA sambandha dRSTi, jJAna, vRtta tInoMke sAtha hai aura usakA prayoga samyak, zuddha, samIcIna tathA vItakalaMka ( nirdoSa ) jaise artha meM huA hai; jaisA ki zraddhAnaM paramArthAnAM, bhayAzAsnehalobhAcca, prathamAnuyogamarthA, yena svayaM vItakalaGkavidyA' ityAdi kArikAoM ( 4, 30, 43, 146 ) se prakaTa hai / 'hiMsA'nRta cauyebhyo' isa kArikAmeM prayukta 'saMjJasya' padakA 'saM' bhI isI arthako liye hue hai aura isIke liye svayambhUstotra meM 'samaja' jaise zabdakA prayoga kiyA gayA hai| 'dRSTi' ko darzana tathA zraddhAna; 'jJAna' ko bodha tathA vidyA aura 'vRtta' ko cAritra, caraNa tathA kriyA nAmoMse bhI isI granthameM ullekhita kiyA gayA hai / / isI taraha 'sahaSTi'ko samyagdarzana * " samaJjasa - jJAna - vibhUti cakSuSA" kA0 1 / + dekho, kArikA naM0 4, 21, 31 Adi; 32, 43, 46 Adi; 46 50, 14 Adi / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 samIcIna dharmazAstra [ zra0 1 ke atirikta samyaktva tathA nirmoha aura 'satjJAna' ko ' tathAmati' nAma bhI diyA gayA hai / sAtha hI apanI stutividyA ( jinazataka ) meM pranthakAramahodayane sadddaSTike liye 'suzraddhA' zabdakA tathA svayambhustotra meM sadvRtta ke liye 'upekSA' zabdakA bhI prayoga kiyA hai aura isaliye apane apane vargAnusAra eka hI arthake vAcaka pratyeka vargake ina zabdoMko samajhanA cAhiye / yahA~ samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrako jo 'dharma' kahA gayA hai vaha jIvAtmAke dharmakA trikAlAbAdhita sAmAnya lakSaraNa athavA usakA mUlasvarUpa hai| isIko 'ratnatraya' dharma bhI kahate haiM, jisakA ullekha svayaM svAmI samantabhadrane kArikA naM013 meM 'ratnatrayapavitrite' padake dvArA kiyA hai, aura svayambhU stotrakI kArikA 84 meM bhI 'ratnatrayAtizayatejasi padake dvArA jisakA ullekha hai| ye hI ve tIna na haiM jinake svarUpa - pratipAdanakI dRSTi se AdhArabhUta athavA rakSaNopAyabhUta honeke kAraNa isa grantha ko 'ratnakaraNDa' ( ratnoMkA piTArA ) nAma diyA gayA jAna par3atA hai / astu dharmakA yaha lakSaNa dharmAdhikArI AptapuruSoM (tIrthaMkarAdikoM) ke dvArA pratipAdita huA hai, isase spaSTa hai ki vaha prAcIna hai, aura isa taraha svAmIjIne usake viSaya meM apane kartRtvakA niSedha kiyA hai / jaba samyagdarzana, samyagjJAna, aura samyaka cAritrako 'dharma' kahA gayA hai taba yaha spaSTa hai ki mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra 'dharma' haiM - pApake mUlarUpa haiM / inake liye grantha meM dekho, kArikA 32, 34; 44 // 'suzraddhA mama te mate' ityAdi padya naM0 114 * moharUpo ripuH pApaH kaSAyabhaTasAdhanaH / dRSTi-saMvidupekSAstrastvayA dhIra ! parAjitaH / / 60 / / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-lakSaNa .. kArikA 3] 'pApa' zabdakA prayoga bhI kiyA gayA hai aura pApako 'kilviSa' nAmake dvArA bhI ullekhita kiyA hai; jaisA ki kArikA naM0 27, 26, 46. 148 Adise spaSTa dhvanita hai| aura inheM jaba 'bhavapaddhati' batalAkara saMsArake mArga-saMsAraparibhraNake kAraNa athavA sAMsArika duHkhoMke hetubhUta--nirdiSTa kiyA gayA hai taba yaha spaSTa hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra ye tInoM mile hue hI 'mokSapaddhati' arthAt mokSakA eka mArga haiM-saMsAraduHkhoMse chUTakara uttama sukhako pAneke upAyasvarUpa haiM; kyoMki 'mokSa' 'bhava kA viparIta (pratyanIka ) hai, aura yaha bAta svayaM pranthakAramahodayane granthakI 'azaraNamazubhamanityaM' ityAdi kArikA (104) meM bhavakA svarUpa batalAte hue 'mokSastadviparItAtmA' ina zabdoMke dvArA vyakta kI hai| isIse tattvArthasUtrakI AdimeM zrIumAsvAti (gRdhrapicchAcArya) ne bhI kahA hai samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH // 1 // - aura yahI bAta zrIprabhAcandrAcAryane apane tattvArthasUtrameM 'sadRSTijJAnavRttAtmA mokSamArgaH sanAtanaH' tathA 'samyagdarzanAvagamasadRSTijJAnavRttamAla tathA vRttAni mAkSahetuH' ina maMgala tathA sUtravAkyoMka dvArA pratipAdita kI hai| isI ratnatrayarUpa dharmako svAmI samantabhadrane prastuta grantha meM mokSamArga' ke atirikta 'sanmArga' tathA 'zuddhamArga' bhI likhA hai; aura zuddhasukhAtmaka mokSako ziva, nirvANa tathA niHzreyasa nAma dekara 'zivamArga' 'nirvANamArga' 'niHzreyasamArga' bhI isIke nAmAntara haiM aisA sUcita kiyA hai| / sAtha hI 'brahmapatha' bhI isIkA nAma hai aisA svAmIjIke yuktyanuzAsanakI 4thI kArikAmeM prayukta hue 'brahmapathasya netA' padoMse jAnA jAtA hai, jo umAsvAtike 'mokSamArgasya netAraM' padoMkA smaraNa karAte haiN| yahI saMkSepameM / dekho, kArikA 11, 15, 31, 33, 41, 131 / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 28 samIcIna-dharmazAstra [a01 jinazAsana : he jainamArga hai, athavA vAstavika sukhamArga hai, aura isa liye mithyAdarzanAdikako kumArga, mithyAmArga, kApatha tathA duHkhamArga samajhanA cAhiye / granthakI 14vIM kArikAmeM isake lie 'kApatha' zabdakA spaSTa prayoga hai aura use 'duHkhAnAM pathi likhakara 'duHkhamArga' bhI batalAyA gayA hai| 6 vI kArikAmeM bhI 'kApathaghaTTana' par3hake dvArA isI kumArgakA nirdeza aura AgamameM usake khaNDana-vidhAnakA prarUpaNa hai| ___ yahI samyagdarzanAdirUpa vaha dharma hai jise granthakI dvitIya kArikAmeM 'karmanivarhaNa' batalAyA hai aura jo svayambhUstotrakrI kArikA 84 ke anusAra vaha sAtizaya agni hai jisake dvArA karma-prakRtiyoMko bhasma karake unakA AtmAse sambandha viccheda karate hue AtmazaktiyoMko vikasita kiyA jAtA hai| aura isa liye jisake viSayameM ukta kArikAkI vyAkhyAke samaya jo yaha batalAyA jA cukA hai ki 'vaha vastutaH karmabandhakA kAraNa nahIM' vaha ThIka hI hai; kyoMki cAra prakArake bandhanoMmeMse prakRtibandha tathA pradezabandha yogase aura sthitibandha tathA anubhAgabandha kaSAyase hote haiM* samyagdarzanAdika na yogarUpa haiM aura na kaSAyarUpaH haiM taba inase bandha kaise ho sakatA hai ? x isa para yaha zaMkA kI jA - 'jinazAsana' nAmase ima mArgakA ullekha granthako kArikA 18 tathA 78 meM AyA hai| * 'hutvA svakarma-kaTukaprakRtIzcatasro,ratnatrayA'tizayatejasi jAtavIryaH / babhrAjiSe sakala-veda-vidhaivinetA,vyabhraM yathA viyati dIpta-ruci vivasvAn / * jogA payaDi-padesA Thidi-aNubhAgA kasAyado hoti |--drvysNgrh 33 x yogAtpradezabandha: sthitibandho bhavati yaH kaSAyAttu / darzana-bodha-caritraM na yogarUpaM kaSAyarUpaM ca / / 215 // darzanamAtmavinizcitirAtmaparijJAnamiSyate bodhaH / sthitirAtmani cAritraM kuta etebhyo bhavati bndhH||216||-purussaarthsi0 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 2] dharma-lakSaNa rahI sakatI hai ki AgamameM samyagdarzanAdi ( ratnatraya ) ko tIrthakara, AhAraka tathA devAyu Adi puNyaprakRtiyoMkA jo bandhaka batalAyA hai usakI saMgati phira kaise baiThegI ? isake uttarameM itanA hI jAna lenA cAhiye ki vaha saba kathana nayavivakSAko liye hue hai, samyagdarzanAdike sAthameM jaba rAgapariNatirUpa yoga aura kaSAya lage rahate haiM to unase ukta karmaprakRtiyoMkA bandha hotA hai aura saMyogAvasthAmeM do vastuoMke do atyanta viruddhakArya hote hue bhI vyavahArameM ekake kAyako dUsarekA kArya kaha diyA jAtA hai, jaise ghIne jalA diyA jalAnekA kAma agnikA hai ghIkA nahIM, parantu donoMkA saMyoga honese agnikA kArya ghIke sAtha rUDha hogayA / isI taraha rAgapariNatirUpa zubhopayogake sAthameM jaba samyagdarzanAdi ratnatraya hote haiM to unheM vyavahArataH ukta puNya prakRtiyoMkA bandhaka kahA jAtA hai, aura isaliye yaha zubhopayogakA hI aparAdha haizuddhopayogakI dazAmeM aisA nahIM hotA / anyathA, ratnatrayadharma vAstavameM mokSa (nirvANa) kA hI hetu hai, anya kisI karmaprakRtike bandhakA nahIM;jaisA ki Agama-rahasyako liye hue zrI amRtacandrAcAryake nimnavAkyoMse prakaTa hai hai, jaise dhIra pariNAva agnikA kAkA hai ghIkA samyaktva-caritrAbhyAM tIrthakarAhArakarmaNo bandhaH / yo'pyupadiSTaH samaye na nayavidAM so'pi doSAya // 21 // sati samyaktvaritre tIrthakarAhArabandhako bhavataH / yoga-kaSAyau nA'sati tatpunarasminnudAsInam // 218 // nanu kathamevaM siddhayatu devAyuHprabhRtisatprakRtibandhaH / / sakalajanasuprasiddho ratnatrayadhAriNAM munivarANAm // 21 // ratnatrayamiha heturnirvANasyaiva bhavati nA'nyasya / Asravati yattu .puNyaM zubhopayogo'yamaparAdhaH // 220 // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra ekasminsamavAyAdatyantaviruddhakAryayorapi hi| iha dahati ghRtamiti yathA vyavahArastAdRzo'pi rUDhamitaH // 221 / / -puruSArthasiddhyupAya yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki isa ratnatrayadharmake mukhya aura upacAra athavA nizcaya aura vyavahAra ese do bheda hai, jinameM vyavahAradharma nizcayakA sahAyaka aura paramparA mokSakA kAraNa hai; jaba ki nizcayadharma sAkSAt mokSakA hetu hai / aura inakI ArAdhanA do prakArase hotI hai-eka sakalarUpameM aura dUsarI vikalarUpameM / vikalarUpa ArAdhanA prAyaH gRhasthoMke dvArA banatI hai aura sakalarUpa muniyoMke dvArA / vikalarUpase (ekadeza athavA AMzika) ratnatrayakI ArAdhanA karane vAla ke jo zubharAga-janya puNyakarmakA bandha hotA hai vaha mokSakI sAdhanAmeM sahAyaka honese mokSopAyake rUpameM hI parigaNita hai, bandhanopAyake rUpameM nahIM hai| isIse isa granthameM, jo mukhyatayA gRhasthoMko aura unake adhika upayukta vyavahAra-ratnatrayako lakSya karake likhA gayA hai, samIcIna dharma aura usake aMgopAGgoMkA phala varNana karate hue usameM niHzreyasa sukhake alAvA abhyudayasukha athavA laukika sukhasamRddhi (utkarSa)kA bhI bahuta kucha kIrtana kiyA gayA hai| aba eka prazna yahA~ para aura raha jAtA hai aura vaha yaha ki dharmake adhinAyakAne to vastusvabhAva ko dharma kahA hai, cAritra * asamagraM bhAvayato ratnatrayamasti karmabandho yaH / savipakSakRto'vazyaM mokSopAyo na bandhanopAyaH // 211 / / -puruSArthasiddhyupAya + "dhammo vtthushaavo|" -kAtikeyAnuprekSA 476 hai cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samo tti sidditttto| mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu samo ||7||-prvcnsaar 4. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 3] dharma-lakSaNa ko dharma kahA hai, ahiMsAko paramadharma tathA dayAko dharmakA mUla batalAyA hai aura uttama kSamAdi dazalakSaNadharmakA khAsa taurase pratipAdana kiyA hai, taba akele ratnatrayako hI yahA~ dharmarUpameM kyoM grahaNa kiyA gayA hai ? kyA dusare dharma nahIM haiM athavA unameM aura inameM koI bahuta bar3A antara hai ? isake uttarameM maiM sirpha itanA hI kaha denA cAhatA hU~ ki dharma to vAstava meM 'vastusvabhAva' kA hI nAma hai, parantu dRSTi, zailI aura AvazyakatAdikaM bhedase usake kathanameM antara par3a jAtA hai / koI maMkSepapriya ziSyoMko lakSya karake saMkSipta rUpameM kahA jAtA hai. to koI vistArapriya ziSyoMko lakSyameM rakhakara vistRta rUpamaM / kimIko dhamake eka aMgako kahanekI jarUrata hotI hai, tA kimIko aneka aMgoM athavA srvaanggoNko| koI bAta sAmAnyarUpame kahI jAtI hai, to koI vishessruupse| aura kisIko pUrNataH eka sthAnapara kaha diyA jAtA hai, to kisIko aMzoMmeM vibhAjita karake aneka sthAnoMpara rakkhA jAtA hai| isa taraha vastuke nirdezamaM vibhinnatA AjAtI hai, jisake liye usakI dRSTi Adiko samajhanekI jarUrata hAtI hai aura tabhI vaha ThIka rUpameM samajhI jA sakatI hai| dharmakA vastusvabhAva' lakSaNa vastumAtrakA lakSya karake kahA gayA hai aura usameM jaDa tathA cetana sabhI padArtha AjAte haiM aura vaha dhamaka pUrNa nirdezakA atisaMkSipta rUpa hai| isa graMthama jaDapadArthAkA dharmakathana vivakSita nahIM hai balki 'satvAna' padake vAcya jIvAtmAoMkA svabhAva-dharma vivakSita hai aura vaha na-atisaMkSepa na-ativistArase samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa hai| isake samyakacAritra aMgameM 'cArittaM khalu dhammA' kA vAcya cAritra A hI jAtA hai / cU~ki vaha samyakcAritra hai aura samyakcAritra samyagjJAnake ke uttamakSamA-mArdavArjava-satya-zauca-saMyama-tapastyAgAkiJcanya-brahmacaryA riga dhrm:| -sattvArthasUtra 6-6 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 samIcIna-dharmazAstra vinA nahIM hotA aura samyagjJAna samyakadarzanake vinA nahIM banatA, ataH samyakcAritra kahanese samyagdarzana tathA samyagjJAnakA bhI sAthameM grahaNa ho jAtA hai| svayaM pravacanasArameM usase pUrvakI gAthAmeM zrIkundakundAcAryane 'jIvassa carittAdo daMsaNaNANapahANAdo' isa vAkyake dvArA cAritrakA 'darzana-jJAna-pradhAna' vizeSaNa dekara use aura bhI spaSTa kara diyA hai| ahiMsA cAritrakA pradhAna aMga honese paramadharma kahalAtA hai 'dayA' usIkI sugaMdha hai| donoMmeM eka nivRttirUpa hai to dUsarA pravRttirUpa hai| isI taraha dazalakSaNadharmakA bhI ratnatrayadharmameM samAveza hai| aura isake prabala pramANake lie itanA hI kaha denA kAphI hai ki jina zrIumAsvAti AcAryane tattvArthasUtrake pUrvoddhRta prathama sUtrameM samyagdarzana-jJAna-cAritrako 'mokSamArga' batalAyA hai unhoMne isa sUtrake viSayakA spaSTIkaraNa | karate hue saMvarake adhikArameM dazalakSaNadharmake sUtrako rakkhA hai, jisase spaSTa hai ki ye saba dharma samyagdarzanAdirUpa ratnatraya dharmake hI vikasita athavA vistRtarUpa haiN| aisI hAlatameM Apattike liye koI sthAna nahIM rahatA aura dharmakA yaha prastutarUpa bahuta hI suvyavasthita, mArmika evaM lakSyake anurUpa jAna par3atA hai| astu / __ aba Age dharmake prathama aMga samyagdarzanakA lakSaNa pratipAdana karate hue AcArya mahodaya likhate haiM samyagdarzana-lakSaNa zraddhAnaM paramArthAnAmAptA''gamatapobhatAm / trimUDhApoDhamaSTaGga samyagdarzanamasmayaH // 4 // 'paramArtha AptoM, paramArtha AgamoM aura paramArtha tapasviyoMkA jo aSTa aGgasahita, tIna mUDhatA-rahita tathA mada-vihIna zraddhAna + sArA tattvArthasUtra vAstavameM isI eka sUtrakA spaSTIkaraNa hai| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 4] samyagdarzana-lakSaNa 33 hai use samyagdarzana kahate haiN| arthAt yaha saba guraNa-samUha samyagdarzana kA lakSaNa hai-abhivyaJjaka hai- prathavA yoM kahiye ki AtmAmeM samyagdarzana-dharmake prAdurbhAvakA saMdyotaka hai|' vyAkhyA-yahA~ 'zraddhAna' se abhiprAya zraddhA, ruci, pratIti, pratyaya (vizvAsa), nizcaya, anurAga, sAdara mAnyatA, guNaprIti, pratipatti (sevA, satkAra) aura bhakti jaise zabdoMke zrAzayase hai / inameMse zraddhA, ruci, guNaprIti, pratipatti aura bhakti jaise kucha zabdoMkA to svayaM granthakArane isI graMthameM-samyagdarzanake aMgoM tathA phalakA varNana karate hue prayoga bhI kiyA hai / aura dUsare zabdoMkA prayoga anyatra prAcIna sAhityameM bhI pAyA jAtA hai| AptAdike aise zraddhAnakA phalitArtha hai tadanukUla vartanakI utkaNThAko lie hue pariNAma-arthAt nirdiSTa Apta-Agama-tapasviyoMke vacanoMpara vizvAsa karake (ImAna lAkara)-unake dvArA pratipAdita tattvopadezako satya mAnakara-usake anusAra athavA AdezAnusAra calanekA jo bhAva hai vahI yahAM 'zraddhAna' zabdake dvArA abhimata hai| aura 'paramArtha' vizepaNake dvArA yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki ve AptAdika paramArtha-viSayake-mokSa athavA adhyAtmaviSayake-Apta, Agama (zAstra) tathA tapasvI hone cAhiye-mAtra laukika viSayake nahIM; kyoMki laukika viSayoMke bhI Apta, zAstra aura guru (tapasvI ) hote haiN| jo jisa viSayako prApta haipahu~cA huA hai athavA usakA vizeSajJa hai--eksaparTa (Expert) hai- vaha usa viSayakA Apta hai| vizvasanIya ( Trustworthy, Reliable), pramANapuruSa (Gaurantee) aura dakSa tathA paTu * dekho, kArikA 11, 12, 13, 17, 37, 41 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a0 1 ( Skilful, Clever ) ko bhI prApta kahate haiM / aura aise prApta laukika vipayoMke aneka huA karate haiN| prAptake vAkyakA nAma 'Agama' hai athavA Agama zabda zAstramAtrakA vAcaka hai*--svayaM granthakArane bhI zAstrazabdake dvArA usakA isI granthameM tathA anyatra bhI nirdeza kiyA hai / aura laukika viSayoMke aneka zAstra hote hI hai, jaiseki vaidyaka-zAstra, jyotiSazAstra, zabdazAstra, gaNitazAstra, maMtrazAstra, chaMdazAstra, alaMkArazAstra, nimittazAstra, arthazAstra, bhUgarbhazAstra ityAdi / isI taraha aneka vidyA, kalA tathA laukikazAstroMkI zikSA denevAle guru bhI lokameM prasiddha hI haiM athavA laukika viSayoMkI siddhike lie aneka prakArakI napasyA karanevAle tapasvI bhI pAye jAte haiM; jaise ki aAjakala adbhutaadbhuta AviSkAra karanevAle vaijJAnika upalabdha hote haiN| paramArtha vizeSaNase ina saba laukika AptAdikakA pRthakkaraNa hojAtA hai| sAtha hI, paramArthakA artha yathArtha (satyArtha) honese isa vizeSaNake dvArA yaha bhI pratipAdita kiyA gayA hai ki ve aAptAdika yathArtha arthAt sacce hone cAhiye- ayathArtha evaM bhUThe nhiiN| kyoMki lokameM paramArtha-viSayakI anyathA athavA AtmIya-dharmakI mithyA dezanA karanevAle bhI AptAdika hote haiM, jinheM prAptAbhAsa, AgamAbhAsa Adi kahanA cAhiye / svayaM granthakAramahodayane apane 'prAptamImAMsA' graMthameM aise prAptoMke anyathA kathana tathA ___x dekho, vAmana zivarAma prApTeke koza-saMskRta iMgliza DiksanarI tathA iMgliza saMskRta ddiksnrii| * AgamaH zAstrAgato (vizvalocana), prAgamastvAgato zAstre'pi (hemacandra abhidhAnasaMgraha); AgamaH zAstramAne (shbdklpdrum)| - dekho, isI granthakI 'prAptopajJa' ityAdi kArikA 6 tathA AptamImAMsAkA nimna vAkya-~ "sa tvamevAmi nirdoSo yuktizAstrAvirodhivAk // 6 // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'kArikA 4 ] samyagdarzana- lakSaNa 35 mithyA dezanAko lekara unakI acchI parIkSA kI hai aura unheM 'zrAptAbhimAnadagdha' batalAte hue / vastutaH anApta siddha kiyA hai / isa vizeSaNake dvArA una sabakA nirasana hokara vibhinnatA sthApita hotI hai| yahI isa vizeSaNapada (paramArthAnAM ) ke prayogakA mukhya zya hai aura isIko spaSTa karaneke liye granthameM isa vAkyake anantara hI paramArtha AptAdikA yathArtha svarUpa diyA huA hai / paramArtha AtAdikakA zraddhAna unakI bhakti - vAstavameM samyagdarzana ( samyaktva) kA kAraNa hai-svayaM samyagdarzana nahIM / kAraNa yahAM kAryakA upacAra kiyA gayA hai x aura usake dvArA darzanake isa svarUpa kathanameM eka prakArase bhaktiyogakA samAveza kiyA gayA hai| prantha meM samyagdarzanakI mahimAkA varNana karate hue jo nimna vAkya diye haiM unase bhI bhaktiyogake isa samAvezakA spaSTa ullekha pAyA jAtA hai - "marApsarasAM pariSadi ciraM ramante jinendrabhaktAH svarge ||37|| " labdhvA zivaM ca jinabhaktirUpeti bhavyaH " // 41 // aura darzanika pratimAkaM svarUpakathana (kA0 137) meM samyadRSTi ke liye jo paJcaguru caraNazaraNa': - 'paMcaguruoM ke caraNa ( pAdayugala athavA padavAkyAdika) hI haiM ekamAtra zaraNa jisako aisA jo vizeSaNa diyA gayA hai tathA granthakI antima kArikA meM + tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvarthakAntavAdinAm / prAptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate ||7|| X zrAvakaprajJapti kI TIkAmeM zrIharibhadrasUrine bhI grahacchAsanakI prItyAdirUpa zraddhAko, joki samyaktvakA hetu hai, kAraNameM kAryake upacArase samyaktva batalAyA hai aura paramparA mokSakA kAraNa likhA hai / yathA"tarasya tu vyavahAranayasya samyaktvaM samyaktva heturapi acchAsanaprItyAdikAraNe kAryopacArAt / etadapi zuddhacetasAM pArampayeMraMgApavargaheturiti / " Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 samIcIna-dharmazAstra [a01 jo dRSTilakSmI (samyagdarzanasampatti) ko 'jinapadapadmaprekSaNI' batalAyA gayA hai vaha saba bhI isI bAtakA dyotaka hai| paMcaguruse abhiprAya paMcaparameSThIkA hai, jinameMse arhanta aura siddha donoM yahAM 'Apta' zabdake dvArA parigrahIta haiM aura zeSa tIna AcArya upAdhyAya tathA sAdhu parameSThIkA saMgraha 'tapasvI' zabdake dvArA kiyA gayA hai, aisA jAna par3atA hai / isake sivAya, prakRta padyameM varNita samyagdarzanakA lakSaNa cUMki sarAgasamyaktvakA lakSaNa haivItarAga samyaktvakA nahIM hai, isase isameM bhaktiyogake samAvezakA honA koI asvAbhAvika bhI nahIM hai / bhaktiko spaSTatayA samyaktva (samyagdarzana) kA guNa likhA bhI hai, jaisA ki nimna gAthAsUtrase prakaTa hai, jisameM saMvega, nirveda, nindA, garhA, upazama, bhakti, vAtsalya aura anukampA, ye samyaktvake ATha guNa batalAye hai saMveo givveo ziMdaNa garuhA ya uvasamo bhattI / vacchallaM aNukaMpA aDaguNA huMti sammatte // -vasunandi-zrAvakAcAra 46 paMcAdhyAyI aura lATIsaMhitAmeM,isI gAthAke uddharaNake sAtha, ahaMbhakti tathA vAtsalya nAmake guNoMko saMvegalakSaNa guNake lakSaNa batalAkara samyaktvake upalakSaNa batalAyA hai aura likhA hai ki ve saMvega guNake binA hote hI nahIM-unake astitvase saMvega gugaNakA astitva jAnA jAtA hai / yathA yathA samyaktvabhAvasya saMvego lakSaNaM guNaH / sa copalakSyate bhaktyA vAtsalyenAthavA'rhatAm // bhaktirvA nAma vAtsalyaM na syAtsaMvegamantarA / .. saMvego hi dRzo lakSma dvAvetAvupalakSaNau // .. +sarAga aura vItarAga aise samyagdarzanake do bheda haiM "sa dvedhA sarAgavItarAgaviSamabhedAt"---sarvArthasiddhi pra01 sU02 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 5] paramArtha prApta lakSaNa 37 __isI taraha nindA aura gardA guNoMko samyaktvake upalakSaNa batalAyA hai; kyoMki ve prazama (upazama) guNake lakSaNa haiM---abhivyaJjaka haiM / arthAt prazama, saMvega, anukampA aura Astikya ye cAra guNa samyagdarzanake lakSaNa haiM, to arhadbhakti, vAtsalya, nindA aura gardA ye cAra guNa usake upalakSaNa hai / isase bhI 'bhakti' samyagdazenakA guNa ThaharatA hai| ___ yahA~ prAptAdike jisa zraddhAnako samyagdarzana batalAyA hai usa ke liye 'aSTAGga" 'trimUDhApoDhaM' tathA 'asmayaM aise tIna vizeSaNapadoMkA prayoga kiyA hai aura unake dvArA yaha sUcita kiyA hai ki vivakSita samyagdarzanake ATha aMga hai aura vaha tIna mUDhatAoM tathA (ATha prakArake) madoMse rahita hotA hai / ___ granthameM nirdiSTa ATha aMgoMke nAma haiM-1 asaMzayA (niHzaMkita ), 2 anAkAMkSaNA ( niSkAMkSita ), 3 nirvicikitsitA, 4 amUDhadRSTi, 5 upagRhana, 6 sthitIkaraNa, 7 vAtsalya, 8 prbhaavnaa| aura tIna mUDhatAoMke nAma haiM-1 lokamUDha, devatAmUDha, 3 pASaNDimUDha / ina sabakA tathA smaya (mada)kA kramazaH lakSaNAtmaka svarUpa granthameM AptAdike svarUpa-nirdezAnantara diyA hai| paramArtha prApta-lakSaNa Aptenotsanna-doSeNa sarvajJenA''gamezinA / bhavitavyaM niyogena nA'nyathA hyAptatA bhavet // 5 // 'jo utsanna doSa hai-rAga-dveSa moha aura kAma-krodhAdi doSoMko naSTa kara cukA hai---, sarvajJa hai-samasta dravya-kSetra-kAla-bhAvakA jJAtA hai -aura AgamezI hai-heyopAdeyarUpa anekAnta-tattvake viveka AtmahitameM pravRtti karAnevAle abAdhita siddhAnta-zAstrakA svAmI athavA x dekho, paMcAdhyAyI uttarArdha, zloka 467 se 476 tathA lATI saMhitA, tRtIyasarga zloka 110 se 118 / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ samIcIna-dharmazAstra [a01 mokSamArgakA praNetA hai---vaha niyamase paramArtha prApta hotA hai anyathA pAramArthika AptatA banatI hI nahIM-ina tIna guNoM se ekake bhI na. hone para koI paramArtha prApta nahIM ho sakatA, aisA niyama hai|' . vyAkhyA --pUrvakArikAmeM jisa paramArtha prAptake zraddhAnako mukhyatAse samyagdarzanameM parigaNita kiyA hai usake lakSaNakA nirdeza karate hue yahA~ tIna khAsa guNoMkA ullekha kiyA gayA hai, jinake ekatra astitvase Aptako pahacAnA jA sakatA hai aura ve hai--1 nirdoSatA, sarvajJatA, 3 AgamezitA / ina tInoM viziSTa guNoMkA yahA~ ThIka kramase nirdeza huA hai-nirdopatAke binA sarvajJatA nahIM banatI aura sarvajJatAke binA AgamezitA asambhava hai| nirdoSatA tabhI banatI hai jaba dopoMke kAraNIbhUta jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa,mohanIya aura antarAya nAmake cAroM ghAtiyA karma samUla naSTa ho jAte haiN| ye karma bar3e bar3e bhUbhRtoM ( parvatoM )kI upamAko liye hue haiM, unheM bhedana karake hI koI isa nirdopatAko prApta hotA hai / isIse tattvArthasUtrake maMgalAcaraNameM isa guNaviziSTa prAptako 'bhettAraM karmabhUbhRtAM' jaise padake dvArA ullekhita kiyA hai / sAthahI, sarvajJako 'vizvatattvAnAM jJAtA' aura AgamezIko 'mokSamArgasya netA' padoMke dvArA ullekhita kiyA hai / prAptake ina tInoM guNoMkA bar3A hI yuktipurassara evaM rocaka varNana zrIvidyAnaMda prAcAryane apanI AptaparIkSA aura usakI svopajJa TIkAmeM kiyA hai, jisase Izvara-viSayakI bhI pUrI jAnakArI sAmane A jAtI hai aura jisakA hindI anuvAda vIrasevAmandirase prakAzita ho cukA hai / ataH Aptake ina lakSaNAtmaka guNoMkA pUrA paricaya ukta granthase prApta karanA caahie| sAtha hI, svAmI samantabhadrakI 'prAptamImAMsA' ko bhI dekhanA cAhiye, jisa para akalaMkadevane 'aSTazatI' aura vidyAnandAcAryane 'aSTasahasrI' nAmakI mahatvapUrNa saMskRta TIkA likhI hai| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 6 ] nirdoSa prApta svarUpa 36 yahA~ para itanI bAta aura bhI jAna lenekI hai ki ina tIna guNase bhinna aura jo guNa Aptake haiM ve saba svarUpaviSayaka haiMlakSaNAtmaka nahIM / lakSaNakA samAveza inhIM tIna guNoMmeM hotA hai / inameM se jo eka bhI guNase hIna hai vaha Aptake rUpameM lakSita nahIM hotA / nirdoSa prApta svarUpa kSutpipAsA - jarAtaGka - janmA'ntaka- bhaya-smayAH / na rAga-dveSa- mohAzca yasyAptaH sa prakIrtyate ( pradoSamuk ) || 6 || ' jisake kSudhA, tRSA, jarA, roga, janma, maraNa, bhaya, mada, rAga, dveSa, moha tathA ('ca' zabdase) cintA, arati, nidrA, vismaya, viSAda, sveda aura kheda ye dopa nahIM hote haiM vaha ( doSamukta ) Aptake rUpa meM prakIrtita hotA hai / vyAkhyA - yahA~ doSarahita AptakA athavA usakI nirdoSatAkA svarUpa batalAte hue jina dopoM kA nAmollekha kiyA gayA hai ve usa varga haiM jo aSTAdaza doSoMkA varga kahalAtA hai aura digasvara mAnyatA ke anurUpa hai| una doSoMmeMse yahA~ gyArahake to spaSTa nAma diye haiM, zeSa sAta doSoM cintA, arati, nidrA, vismaya, viSAda, sveda aura khedakA 'ca' zabda meM samuccaya athavA saMgraha kiyA gayA hai| ina doSoMkI maujUdagI ( upasthiti ) meM koI bhI manuSya paramArtha Aptake rUpameM khyAtiko prApta nahIM hotA--vizeSa khyAti athavA prakIrtanake yogya vahI hotA hai jo ina doSoMse rahita hotA hai / sambhavataH isI dRSTiko lekara yahA~ 'prakIrtyate' padakA prayoga huA jAna par3atA hai / anyathA isake sthAna para 'pradoSaka' pada jyAdaha acchA mAlUma detA hai / zvetAmbara - mAnyatAke anusAra aSTAdaza doSoMke nAma isa prakAra haiM Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a01 1 vIryAntarAya, 2 bhogAntarAya, 3 upabhogAntarAya, 4 dAnAntarAya, 5 lAbhAntarAya, 6 nidrA, 7 bhaya, 8 ajJAna, 6 jugupsA, 10 hAsya, 11 rati, 12 arati, 13 rAga, 14 dveSa, 15 avirati, 16 kAma, 17 zoka, 18 mithyAtva / / ___ inameMse koI bhI doSa aisA nahIM hai jisakA digambara samAja AptameM sadbhAva mAnatA ho / samAna doSoMko chor3akara zeSakA abhAva usake dUsare vargoM meM zAmila hai; jaise aMtarAya karmake abhAvameM pA~coM antarAya doSoMkA, jJAnAvaraNa karmake abhAvameM ajJAna doSakA aura darzanamoha tathA cAritramohake abhAvameM zeSa mithyAtva, zoka, kAma, avirati, rati, hAsya aura jugupsA doSoM kA abhAva zAmila hai| zvetAmbara-mAnya doSoMmeM kSudhA, tRpA tathA rogAdika kitane hI digambara-mAnya doSoMkA samAveza nahIM hotAzvetAmbara bhAI zrAptameM una doSoMkA sadbhAva mAnate haiM aura yaha saba antara unake prAyaH siddhAnta-bhedoMpara avalambita hai| sambhava hai isa bhedadRSTi tathA utsannadoSa Aptake viSayameM apanI mAnyatAko spaSTa karaneke lie hI isa kArikAkA avatAra huA ho| isa kArikAke sambandhameM vizeSavicArake liye granthakI prastAvanAko dekhanA caahie| Apta-nAmAvalI parameSThI paraMjyotirvirAgo vimalaH kRtii| sarvajJo'nAdimadhyAntaH sArvaHzAstopalAlyate // 7 // 'ukta svarUpako liye hue jo prApta hai vaha parameSThI ( parama padameM sthita) paraMjyoti (paramAtazaya-prApta jJAnadhArI),virAga (rAgAdi mAvakarmarahita), vimala (jJAnAvaraNAdi dravyakarmavajita), kRtI ( heyopA +dekho, vivekavilAsa aura jainatattvAdarza Adi zvetAmbara grantha / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 7 ] Apta-nAmAvalI 41 deyatattva-viveka-sampanna athavA kRtakRtya), sarvajJa ( yathAvat nikhilArtha - sAkSAtkArI ), anAdimadhyAnta (Adi madhya aura anta se zUnya), sArva ( sarvake hitarUpa ), aura zAstA ( yathArthaM tattvApadezaka ) ina nAmoMse upalakSita hotA hai / arthAt ye nAma uktasvarUpa prAptake bodhaka haiM / ' vyAkhyA - Aptadevake guNoMkI apekSA bahuta nAma haiM- aneka sahasranAmoM dvArA unake hajAroM nAmoMkA kIrtana kiyA jAtA hai| yahA~ granthakAramahodayane atisaMkSepase apanI ruci tathA AvazyakatA ke anusAra ATha nAmoMkA ullekha kiyA hai, jinameM zrAptake ukta tInoM lakSaNAtmaka guNoMkA samAveza hai- kisI nAmameM guNakI koI dRSTi pradhAna hai, kisImeM dUsarI aura koI saMyuktadRSTiko liye hue haiN| jaise 'parameSThI' aura 'kRtI' ye saMyuktadRSTiko lie hue nAma haiM, 'paraMjyoti' aura 'sarvajJa' ye nAma sarvajJatvakI dRSTiko pradhAna kiye hue haiM / isI taraha 'virAga' aura 'vimala' ye nAma utsannadopakI dRSTiko mukhya kiye hue haiM / isa prakArakI nAmamAlA denekI prAcIna kAlameM kucha paddhati rahI jAna par3atI hai, jisakA eka udAharaNa granthakAra mahodaya se pUrvavartI AcArya kundakundake 'mokkhapAhur3a' meM aura dUsarA uttaravartI AcArya pUjyapAda (devanandI) ke 'samAdhitantra' meM pAyA jAtA hai / ina donoM granthoM meM paramAtmAkA svarUpa deneke anantara usakI nAmamAlAkA ullekha kiyA gayA hai / / TIkAkAra prabhAcandrane 'Aptasya vAcikA nAmamAlAM prarUpayannAha' isa vAkyake dvArA ise tI nAmamAlA to likhA hai parantu sAtha hI prAptakA eka + ullekha kramaza: isa prakAra hai:"malarahiyo kalacatto prariMgadi kevalo visuddhappA | parameTThI paramajiNo sivaMkaro sAsa 'nirmalaH kevalaH zuddho viviktaH prabhuravyayaH / parameSThI parAtmeti paramAtmezvaro jinaH || 6 || (samAdhitaMtra ) siddho ||6|| " ( mokkhapAhuDa) Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 samIcIna dharmazAstra [ zra0 1 vizeSaNa 'uktadoSairvivarjitasya' bhI diyA hai, jisakA kAraNa pUrva meM utsannadoSa kI dRSTi se Aptake lakSaraNAtmaka padyakA honA kahA jA sakatA hai; anyathA yaha nAmamAlA eka mAtra utsannadoSa kI dRSTiko liye hue nahIM kahI jA sakatI; jaisA ki Upara dRSTike kucha spaSTIkaraNase jAnA jAtA hai / yahA~ 'anAdimadhyAntaH padameM usakI dRSTi ke spaSTa honekI jarUrata hai / siddhasenAcAryane apanI svayambhUstuti nAmakI dvAtriM - zikAmeM bhI Apta ke liye isa vizeSaraNakA prayoga kiyA hai aura anyatra bhI zuddhAtmA ke liye isakA prayoga pAyA jAtA hai / ukta TIkAkArane 'pravAhApekSayA Aptako anAdimadhyAnta batalAyA hai; parantu pravAhakI apekSAse to aura bhI kitanI hI vastue~ Adi madhya tathA antase rahita haiM taba isa vizeSaNa se vyApta kaise upalakSita hotA hai yaha bhale prakAra spaSTa kiye jAneke yogya hai / vItarAga hote hue Apta AgamezI ( hitopadezI ) kaise ho sakatA hai ? athavA usake hitopadezakA kyA koI Atma-prayojana hotA hai ? isakA spaSTIkaraNaanAtmArthaM vinA rAgaiH zAstA zAsti satohitam / dhvan zilpi-kara- sparzAnmurajaH kimapekSate // = // zAstA - Apta vinA rAgoMke - mohake pariNAmasvarUpa snehAdike vAvartI hue vinA athavA khyAti - lAbha - pUjAdikI icchAoM ke vinA hI- aura vinA Atmaprayojanake bhavyajIvoMko hitakI zikSA detA hai| isameM Apatti yA vipratipattikI koI bAta nahIM hai; kyoMki ) zilpIke ke " ko pAkara zabda karatA huA mRdaMga kyA rAga-bhAvoMkI tathA AtmaprayojanakI kucha apekSA rakhatA hai ? nahIM rakhatA / ' vyAkhyA - jisa prakAra mRdaMga zilpIke hAthake sparzarUpa bAhya nimittako pAkara zabda karatA hai aura usa zabda ke karanemeM usakA Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 8-6 ] Agama-zAstra-lakSaNa 43 koI rAgabhAva nahIM hotA aura na apanA koI nijI prayojana hI hotA hai-usakI vaha saba pravRtti svabhAvata se paropakArArtha hotI hai -usI prakAra vItarAga Aptake hitopadeza evaM zrAgama-praNayanakA rahasya hai-- usameM vaise kisI rAgabhAva yA AtmaprayojanakI AvazyakatA nahIM, vaha 'tIrthaMkaraprakRti' nAmakarmake udayarUpa nimittako pAkara tathA bhavyajIvoMke puNyodaya evaM praznAnurodhake vaza svataH pravRtta hotA hai / Age samyagdarzana ke viSayabhUta paramArtha 'Agama' kA lakSaNa pratipAdana karate haiM Agama-zAstra-lakSaraNa prAptopajJamanullaMghyamadRSTeSTa-virodhakam / tattvopadezakRta sArva zAstraM kApatha - ghaTTanam // 6 // 'jo AptopajJa ho-- prApta ke dvArA prathamata: jJAta hokara upadiSTa huA ho, anullaMghya ho - ullaMghanIya athavA khaNDanIya na hokara grAhya ho, dRSTa (pratyakSa ) aura iSTa ( anumAnAdi viSayaka svasammata siddhAnta ) kA virodhaka na ho pratyakSAdi pramANoMme jisamaiM koI bAdhA na AtI ho aura na pUrvAparakA virodha hI pAyA jAtA ho, tattvopadezakA kartA ho - vastukaM yathArtha svarUpakA pratipAdaka ho, sabake liye hitarUpa ho aura kumArgakA nirAkaraNa karanevAlA ho, use zAstra - paramArtha Agama kahate haiM / vyAkhyA -yahA~ Agama- zAstra ke chaha vizeSaNadi ye gaye haiM, jinameM 'AptopajJa' vizeSaraNa sarvopari mukhya hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki Agama AptapuruSake dvArA prathamataH jJAta ho - kara upadiSTa hotA hai / AptapuruSa sarvajJa honese Agama-viSayakA pUrNa prAmANika jJAna rakhatA hai aura rAga-dveSAdi sampUrNa doSoMse rahita honeke kAraNa usake dvArA satyatA evaM yathArthatAke viruddha Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 samIcIna-dharmazAstra [a0 1 koI praNayana nahIM bana sakatA / sAtha hI praNayanakI zaktise vaha sampanna hotA hai| inhIM saba bAtoMko lekara pUrvakArikA (5) meM use 'AgamezI' kahA gayA hai vahI arthataH Agamake praNayanakA adhikArI hotA hai / aisI sthitimeM yaha prathama vizeSaNa hI paryApta ho sakatA thA aura isI dRSTiko lekara anyatra 'Agamo hyAptavacanam' jaise vAkyoMke dvArA Agamake svarUpakA nirdeza kiyA bhI gayA hai; taba yahA~ pA~ca vizeSaNa aura sAthameM kyoM jor3e gae haiM ? yaha eka prazna paidA hotA hai / isake uttarameM maiM isa samaya kevala itanA hI kahanA cAhatA hU~ ki lokameM anekoMne apaneko svayaM athavA unake bhaktoMne unheM 'zrApta' ghoSita kiyA hai aura unake AgamoMmeM paraspara virodha pAyA jAtA hai, jaba ki matyArtha AptoM athavA nirdoSa sarvajJoMke AgamoMmeM virodhake liye koI sthAna nahIM hai, ve anyathAvAdI nahIM hote / isake sivA, kitane hI zAstra bAdako satyArtha AptoMke nAma para race gaye haiM aura kitane hI satya zAstroMmeM bAdako jJAtA'jJAtabhAvase milAvaTa bhI huI hai / aisI hAlatameM kisa zAstra athavA kathanako prApnopajJa samajhA jAya aura kisako nahIM,yaha samasyA khar3I hotI hai / usI samasyAko hala karaneke lie yahA~ uttaravartI pA~ca vizeSaNoMkI yojanA huI jAna par3atI hai| ve prAptopajJakI jA~cake sAdhana haiM athavA yoM kahie ki prAptopajJa-viSayako spaSTa karanevAle haiMyaha batalAte haiM ki AptopajJa vahI hotA hai jo ina vizeSaNoMsa viziSTa hotA hai, jo zAstra ina vizeSaNoMse viziSTa nahIM haiM ve prAptopajJa athavA Agama kahe jAneke yogya nahIM haiN| udAharaNake liye zAstrakA koI kathana yadi pratyakSAdike viruddha jAtA hai to samajhanA cAhiye ki vaha AptopajJa (nirdoSa evaM sarvajJadevake dvArA upadiSTa) nahIM hai aura isaliye Agamake rUpameM mAnya kiye jAne ke yogya nhiiN| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 10] tapasvI lakSaNa tapasvi-lakSaNa viSayAzAvazAtIto nirArambho'parigrahaH / jJAna-dhyAna-taporatna(kta)stapasvI sa prazasyate // 10 // 'jo viSayAzAkI adhInatAse rahita hai-indriyoMke viSayameM grAmatta nahIM aura na pAzA-tRSNAke cakkarameM hI par3A huA hai athavA viSayoMkI vA~chA takake vazavartI nahIM hai-, nirArambha hai-kRSi-vAriNajyAdirUpa mAvadyakarmake vyApArameM pravRtta nahIM hotA-~-, aparigrahI hai.---- dhana-dhAnyAdi vAhya parigraha nahIM rakhatA aura na mithyAdarzana, rAga-dveSa, moha tathA kAma-krodhAdi rUpa antaraMga parigrahase abhibhUta hI hotA hai aura jJAnaratna-dhyAnaratna tathA taparatnakA dhAraka hai athavA jJAna, dhyAna aura tapameM lIna rahatA hai-samyak jJAnakA aArAdhana, prazasta yAnakA mAdhana aura anazanAdi samIchIna tapoMkA anuSThAna bar3e anurAgake mAya karatA hai-vaha (paramArtha) tapasvI prazaMsanIya hotA hai|" vyAkhyA---yahA~ tapasvIke 'viSayAzAvazAtIta' Adi jo cAra vizeSaNa diye gaye haiM ve bar3e hI mahatvako liye hue haiM aura unase samyagdarzanake viSayabhUta paramArtha tapasvIkI vaha sArI dRSTi sAmane A jAtI hai jo use zraddhAkA viSaya banAtI hai / ina vizeSaNoMkA krama bhI mahatvapUrNa hai / sabase pahale tapasvIke liye viSaya-tRSNAkI vazavartitAse rahita honA paramAvazyaka hai| jo indriya-viSayoMkI tRpraNAke jAlameM phaMse rahate haiM ve nirArambhI nahIM ho pAte, jo ArambhoMse mukha na bhor3akara unameM sadA saMlagna rahate haiM ve aparigrahI nahIM bana pAte, aura jo aparigrahI na banakara sadA parigrahoM kI cintA evaM mamatAse ghire rahate haiM ve ratna kahalAne yogya uttama jJAna dhyAna evaM tapake svAmI nahIM bana sakate athavA unakI sAvanAmeM lIna nahIM ho sakate, aura isa taraha ve satzraddhAke pAtra hI nahIM rahate-una para vizvAsa karake dharmakA koI bhI anuSThAna Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 samIcIna dharmazAstra [ R0 1 samIcIna - rIti se athavA bhale prakAra nahIM kiyA jA sktaa| ina guNoMse vihIna jo tapasvI sAdhu kahalAte haiM ve pattharakI usa naukA ke samAna haiM jo Apa DUbatI hai aura sAtha meM AzritoMkobhI le DUbatI hai / dhyAna yadyapi antaraMga tapakA hI eka bheda hai, phira bhI use alaga se jo yahAM grahaNa kiyA gayA hai vaha usakI pradhAnatAko batalAne ke liye hai / isI taraha svAdhyAya nAmake antaraMga tapa jJAnakA samAveza ho jAtA hai, usakI bhI pradhAnatAko batalAneke liye usakA alaga se nirdeza kiyA gayA hai| ina donoMkI acchI sAdhanA ke binA koI satsAdhu zramaNa yA paramArthatapasvI banatA ho nahIM - sArI tapasyAkA carama lakSya prazasta dhyAna aura jJAnakI sAdhanA hI hotA hai / svAmI samantabhadrane isa dharmazAstra meM dharmake aMgabhUta samyagdarzanakA lakSaNa pratipAdana karate hue use 'aSTAMga' vizeSaNa ke dvArA ATha aMgoMvAlA batalAyA hai / ve ATha aMga kaunase haiM aura unakA kyA svarUpa hai isakA svayaM spaSTIkaraNa karate hue svAmIjI likhate haiM: azaMsayA'Gga- lakSaNa idamevezaM caiva tattvaM nAnyanna cA'nyathA / ityakampA''yasAmbhovatsanmArge'saMzayA ruciH ||11|| 'tattva -- yathAvasthita vastusvarUpa - yahI hai aura aisA hI hai ( jo aura jaisA ki dRSTa tathA iSTake virodha-rahita paramAgama meM pratipAdita hugrA hai), anya nahIM aura na anya prakAra hai, isa prakArakI sanmArgameMsamyagdarzanAdirUpa samIcIna dharmameM- jo lohavinirmita khaDgAdikI Aba ( camaka) ke samAna akampA ruci hai-prota zraddhA hai-- ume 'asaMzayA' - niHzaMkita -- aMga kahate haiM / " Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'kArikA 11] prazaMsayA'Gga-lakSaNa ___ vyAkhyA--yahAM 'tattvaM' pada yadyapi binA kisI vizeSaNake sAmAnyarUpase prayukta huA hai parantu 'sanmArge' padake sAthameM hone se usakA sambandha samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrarUpa usa sanmArga-viSayaka tattvase hai jisameM prAyaH sArA hI prayojanabhUta tattvasamUha samAviSTa ho jAtA hai, aura isaliye samyagdarzanAdikakA, samyagdarzanAdike viSayabhUta prApta-Agama-tapasviyoMkA tathA jIva-ajIvAdi padArthoMkA jo bhI tattva vivakSita ho usa sabake vipathameM sandehAdikase rahita aDola zraddhAkA honA hI yahAM isa aMgakA viSaya hai-usameM anizcaya-jaisI koI bAta nahIM hai / isIse 'tattva yahI hai, aisA hI hai, anya nahIM aura na anya prakAra hai' aisI munizcaya aura aTala zraddhAkI dyotaka bAta isa aMgake svarUpa-viSayameM yahA~ kahI gaI hai / __isa para kisIko yaha AzaMkA karanekI z2arUrata nahIM hai ki 'isa tarahase to 'hI' (eva) zabdake prayoga-dvArA 'bhI' ke AzayakI upekSA karake jo kathana kiyA gayA hai usase tattvako sarvathA ekAntatAkI prApti ho jAvegI aura tattva ekAntAtmaka na hokara anekAntAtmaka hai,aisA svayaM svAmI samantabhadrane apane dUsare granthoM meM ekAntadyapTipratiSedhi tattvaM','tattvaM tvanekAntamazeSarUpa' jaise vAkyoM dvArA pratipAdana kiyA hai, taba unake usa kathanake sAtha isa kathanakI maMgati kaise baiThegI ?' yaha zaMkA nirmUla hai; kyoMki apane viSayakI vivakSAko sAtha meM lekara 'hI' zabdakA prayoga karanese sarvathA ekAntatAkA koI prasaMga nahIM aataa| jaise 'tIna iMcI rekhA eka iMcI rekhAse bar3I hI hai' isa vAkyameM 'hI' zabdakA prayoga sughaTita hai aura usase tIna iMcI rekhA sarvathA bar3I nahIM ho jAtI, kyoMki vaha apane sAtha meM kevala eka iMcI rekhAkI apekSA ko liye hue hai| isI prakAra jo bhI tAttvika kathana apanI vivakSAko sAthameM liye hue rahatA hai usake sAtha hI' zabdakA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a01 prayoga usake sunizcayAdikakA dyotaka hotA hai / usI dRSTise granthakAramahodayane yahAM 'ida' tathA 'Idarza' zabdoMke sAtha 'hI' arthake vAcaka 'eva' zabdakA prayoga kiyA hai, jo unake dUsare kathanoMke sAtha kisI taraha bhI asaMgata nahIM hai| unhoMne to apane yuktyanuzAsana granthameM 'anuktatulyaM yadanevakAraM' jaise vAkyoMke dvArA yahAM taka spaSTa ghoSita kiyA hai ki jisa padake sAthameM 'eva' (hI) nahIM vaha anuktatulya hai-na kahe hueke samAna hai| isa evakArake prayoga-aprayoga-viSayaka vizeSa rahasyako jAnaneke liye yuktyanuzAsana / granthako dekhanA cAhiye / __anAkA~kSaNAGga-lakSaNa karma-paravaze sA'nte duHkhairantaritodaye / pApa-bIje mukhe'nAsthA zraddhA'nAkAMkSaNA smRtA // 12 // 'jo karmakI parAdhInatAko liye hue hai--sAtAvedanIyAdi karmoke udayAdhIna hai-, anta sahita hai-nAzavAna hai-, jisakA udaya duHkhoMse antarita hai-aneka prakArake zArIrika tathA mAnasikAdi duHkhoMkI bIca-bIcameM prAdUrbhUti hote rahanese jisake udayamai bAdhA par3atI rahatI hai tathA vaha eka rasarUpa bhI rahane nahIM pAtA-aura jo pApakA bIja hai-tRSNAkI abhivRddhi -dvArA saMkleza-pariNAmoMkA janaka honese pApotpatti athavA pApabandhakA kAraNa hai-aise (indriyAdiviSayaka sAMsArika ) sukhameM jo anAsthA-anAsakti aura azraddhA-aruci athavA anAsthArUpa zraddhA-arucipUrvaka usakA sevana hai-use 'anAkAMkSaNA'--niHkAMkSita---aMga kahA gayA hai| / yaha mahatvapUrNa gambhIra grantha, jisakA hindImeM pahalese koI anuvAda nahIM huA thA, vIrasevAmandirase hindI anuvAdake sAtha prakAzita ho gayA hai| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra samartha haiM / to usameM AsthAna nahIM rahatA kArikA 13] nirvicikitsitAGga-lakSaNa 46 vyAkhyA-yahA~ sAMsArika viSaya-sukhake jo karmaparavazAdi vizeSaNa diye gaye haiM ve usakI niHsAratAko vyakta karanemeM bhale prakAra samartha haiN| una para dRSTi rakhate hue jaba usa sukhakA anubhava kiyA jAtA hai to usameM AsthA, Asakti, icchA, ruci, zraddhA tathA lAlasAdike liye koI sthAna nahIM rahatA aura samyagdRSTikA saba kArya binA kisI bAdhA-AkulatAko sthAna diye sucAru rUpase calA jAtA hai / jo loga viSaya-sukhake vAstavika svarUpako na samajhakara usameM Asakta hue sadA tRSNAvAna bane rahate haiM unheM dRSTivikArake zikAra samajhanA cAhiye / ve isa aMga ke adhikArI athavA pAtra nhiiN| nirvicikitsitAGga-lakSaNa svabhAvato'zucau kAye ratnatraya-pavitrite / nijugupsA guNa-prItirmatA nirvicikitsitA // 13 // 'svabhAvase azuci aura ratnatrayase---samyagdarzana-samyagjJAnasamyakcAritrarUpadharmase-pavitrita kAyameM-dhArmikake zarIrameM jo amlAni aura guNaprIti hai vaha nirvicikitsitA' mAnI gaI hai| arthAt dehake svabhAvika azucitvAdi doSake kAraNa jo ratnatraya-guNaviziSTa dehIke prati nirAdara bhAva na hokara usake guNoMmeM prItikA bhAva hai use samyagdarzanakA 'nirvicikitsita' aMga kahate hai| vyAkhyA---yahAM do bAteM khAsa taurase dhyAnameM lene yogya ullikhita huI haiM; eka to yaha ki, zarIra svabhAvase hI apavitra hai aura isaliye mAnava-mAnavake zarIrameM svAbhAvika apavitratAkI dRSTise paraspara koI bheda nahIM hai--sabakA zarIra hAr3a-cAmarudhira-mAMsa-majjAdi dhAtu-upadhAtuoMkA vanA huA aura malamUtrAdi apatrita padArthAne bharA huA hai| dUsarI yaha ki svabhAvase apavitra zarIra bhI guNaka yogase pavitra ho jAtA hai aura ve guNa Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAkha haiM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritrarUpa tIna rtn| jo zArIra ina guNoMse pavitra hai-ina guNoMkA dhAraka AtmA jisa zarIrameM vAsa karatA hai-usa zarIra va zarIradhArIko jo koI zarIrakI svAbhAvika apavitratA athavA kisI jAti-vargakI vizeSatAke kAraNa ghaNAkI dRSTise dekhatA hai aura guNoMmeM prItiko bhulA detA hai vaha dRSTi-vikArase yukta hai aura isaliye prakRta aMgakA pAtra nahIM / isa aMgake dhArakameM guNaprItike sAtha aglAnikA honA svAbhAvika hai-vaha kisI zArIrika apavitratAko lekara yA jAti-varga-vizeSake cakkarameM par3akara kisI ratnatrayadhArI athavA samyagdarzanAdi-guNaviziSTa dharmAtmAkI avajJAmeM kabhI pravRtta nahIM hotaa| ___ amUDhadRSTi aMgakA lakSaNa kApathe pathi duHkhAnAM kaapthsthe'pysmmtiH| asampRktiranutkIrtiramUDhAdRSTirucyate // 14 // 'duHkhoMke mArgasvarUpa kumArgameM-bhavabhramaNa ke hetubhUta mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritrameM-tathA kumArgasthitameM-mithyAdarzanAdike dhAraka tathA prarUpaka kudevAdikoMmeM--jo asammati haimanase unheM kalyANa kA sAdhana na mAnanA hai-asampRkti hai-kAya kI kisI ceSTAse unakI zreya:sAdhana-jaisI prazaMsA na karanA hai-aura anutkIrti hai-vacanase unakI AtmakalyANa-sAdhanAdike rUpameM stuti na karanA hai---use 'amUDhadRSTi' aMga kahate haiN|' ___ vyAkhyA-yA duHkhoMke upAyabhUta jisa kumArgakA ullekha hai vaha mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrarUpa hai, jise pranthakI tIsarI kArikAmeM 'bhavanti bhava-paddhatiH' vAkyake dvArA saMsAra-duHkhoMkA hetubhUta vaha kumArga sUcita kiyA hai jo sambandazanAdirUpa sanmArgake viparIta hai / aise kumArgakI mana-vacana Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 kArikA 15] upagRhanAGga-lakSaNa kAyase prazaMsAdika na karanA eka bAta to yaha amUDhadRSTike liye zrAvazyaka hai,dUsarI bAta yaha Avazyaka hai ki vaha kumArgameM sthitakI bhI mana-vacana-kAyase koI prazaMsAdika na kare aura yaha prazaMsAdika, jisakA yahAM niSedha kiyA gayA hai, usake kumArgameM sthita honekI daSTise hai, anya daSTise usa vyaktikI prazaMsAdikA yahAM niSedha nahIM hai / udAharaNake liye eka manuSya dhArmika dRSTise kisI aise matakA anuyAyI hai jise 'kumArga' samajhanA cAhiye; parantu vaha rAjyake rakSAmaMtrI Adi kisI UMce pada para AsIna hai aura usane usa padakA kArya bar3I yogyatA, tatparatA aura ImAnadArIke sAtha sampanna karake prajAjanoMko acchI rAhata (sAtA, zAnti) pahu~cAI hai, isa daSTise yadi koI samyagdRSTi usakI prazaMsAdika karatA yA usake prati Adara-satkArake rUpameM pravRtta hotA hai, to usameM samyagdarzanakA yaha aMga koI bAdhaka nahIM hai / bAdhaka tabhI hotA hai jaba kumArgasthitike rUpameM usakI prazaMsAdika kI jAtI hai; kyoMki kumArgasthitike rUpameM prazaMsA karanA prakArAntarase kumArgakI hI prazaMsAdika karanA hai, jise karate hue eka samyagdaSTi amUDhadRSTi nahIM raha sktaa| upagRhanAGga-lakSaNa svayaM zuddhasya mAgesya bAlA'zakta-janA''zrayAm / vAcyatAM yatpramAjenti tadvadantyupagahanam // 15 // 'jo mArga-samyagdarzanAdirUpadharma--svayaM zuddha hai-svabhAvataH nirdoSa hai-usakI bAlajanoMke-hitA'hitavivekarahita ajJAnI mUDhajanoMke--tathA azaktajanoMke-dharmakA ThIka taurase (yathAvidhi) anupThAna karanekI sAmarthya na rakhanevAloMke-Azrayako pAkara jo nindA hotI ho-usa nirdoSa mArgameM jo asaddoSodbhAvana kiyA jAtA housa nindA yA asadoSodbhAvanakA jo pramArjana- dUrIkaraNa ---- hai use 'upagRhana' aMga kahate haiN|' Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a01 vyAkhyA-isa aMgakI aMgabhUta do bAteM yahA~ khAsa taurase lakSameM lene yogya haiM, eka to yaha ki jisa dharmamArgakI nindA hotI ho vaha svayaM zuddha honA cAhiye-azuddha nahIM / jo mArga vastutaH azuddha evaM doSapUrNa hai-kisI ajJAnabhAvAdike kAraNa kalpita kiyA gayA hai-usakI nindAke parimArjanakA yahAM koI sambandha nahIM hai-bhale hI usa mArgakA prakalpaka kisI dharmakA koI bar3A santa sAdhu yA vidvAna hI kyoM na ho| mArgakI zuddhatAnirdoSatAko dekhanA pahalI bAta hai| dUsarI bAta yaha hai ki vaha nindA kisI ajJAnI athavA azaktajanakA zrAzraya pAkara ghaTita huI ho / jo zuddhamArgakA anuyAyI nahIM aise dhUrtajanake dvArA jAna bUjhakara ghaTita kI jAne vAlI nindAke parimArjanAdikA yahAM koI sambandha nahIM hai / aise dhUtoMkI kRtiyoMkA sanmArgakI nindA honeke bhayase yadi gopana kiyA jAtA hai athavA unapara kisI taraha pardA DAlA jAtA hai to usase dhUrtatAko protsAhana milatA hai, bahutoMkA ahita hotA hai aura nindAkI paramparA calatI hai / ataH aise dhUrtoMkI dhUrtatAkA pardAphAza karake unheM daNDita karAnA tathA sarvasAdhAraNapara yaha prakaTa kara denA ki 'ye ukta sanmArgake anuyAyI na hokara kapaTavepI haiM' samyagdarzanake isa aMgameM koI bAdhA utpanna nahIM karatA, pratyuta isake pezevara dhUrtose sanmArgakI rakSA karatA hai| sthitIkaraNAGga-lakSaNa darzanAccaraNadvA'pi calatAM dhrmvtslaiH| pratyavasthApana prAH sthitIkaraNAcyate // 16 // 'samyagdarzanase upakA samyakacAritrase bhI jo loga calAyamAna ho rahe hoM--Diga rahe hoM-unheM isa viSaya dala evaM dharmase aMsa nivAlA strI-purapAka dvArA kA sAmanazana yA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 16 ] sthitIkaraNAGga- lakSaNa 53 samyaka cAritrameM (jaisI sthiti ho ) avasthApana karanA hai - unakI usa asthiratA, calacittatA, skhalanA evaM DAMvADola sthitiko dUra karake unheM pahale jaisI athavA usase bhI sudRDha sthiti meM lAnA hai-- vaha 'sthitIkaraNa' aMga kahA jAtA hai|' vyAkhyA -- yahAM jinake pratyavasthApana athavA sthitIkaraNakI bAta kahI gaI haiM ve samyagdarzana yA samyaka vAcAritra se calAyamAna honevAle haiN| dharmake mukhya tIna aMgoM meM se do se calAyamAna hone vAloMkA to yahAM prahaNa kiyA gayA hai kintu tIsare aMga samyajJAnasaM calAyamAna honevAloMko grahaNa nahIM kiyA gayA, yaha kyoM ? isa praznakA samAdhAna, jahAM taka maiM samajhatA hU~, itanA hI hai ki samyagdarzana aura samyagjJAna donoMkA aisA jor3A hai jo yugapata utpanna hote hue bhI paraspara meM kAraNa kArya bhAvako liye rahate haiM -- samyagdarzana kAraNa hai to samyagjJAna kArya haiM, aura isaliye jo samyagdarzanase calAyamAna hai vaha samyagjJAnase bhI calAyamAna hai aura aisI koI vyakti nahIM hotI jo samyagdarzanase to calAyamAna na ho kintu samyagjJAnase calAyamAna ho, isIse samyagjJAnase calAyamAna honevAlokaM pRthak nirdezakI yahA~ koI z2arUrata nahIM samajhI gaI / athavA 'api' zabda ke dvArA gaurArUpase unakA bhI grahaNa samajha lenA cAhiye / inake sivAya, jinako isa aMgakA svAmI batalAyA gayA hai unake liye do vizeSaNakA prayoga kiyA gayA hai eka to 'dharmavatsala' aura dUsarA 'prAjJa' / ina donoM meM se yadi koI guNa na ho to sthitIkaraNakA kArya nahIM banatA; kyoMki dharmavatsalatA ke abhAva meM to kisI calAyamAna ke pratyavasthApanakI preraNA hI nahIM hotI aura prAjJatA (dakSatA) ke abhAva meM preraNAke hote hue bhI pratyavasthApanake kArya meM saphala pravRtti nahIM banatI athavA yA kahiye Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAla [101 ki saphalanA hI nahIM miltii| saphalatAke liye dharmake usa aMgameM jisase koI calAyamAna ho rahA ho svayaM dakSa honekI aura sAtha hI yaha jAnanekI jarUrata hai ki usake calAyamAna honekA kAraNa kyA hai aura use kaise dUra kiyA jA sakatA hai| vAtsalyAGga-lakSaNa mvayathyAnprati sadbhAva-sanAthA'petakaitavA / pratipattiryathAyogyaM vAtsalyamamilapyate // 17 // 'svadharmasamAjake sadasyoM--samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritrarUpa prAtmIya-dhamake mAnane tathA pAlanevAle sAdharmIjanoM ke prati sadbhAvasahita---maitrI, pramoda, sevA tathA paropakArAdike uttama bhAvako liye hue---aura kapaTarahita jo yathAyogya pratipatti hai--yathocita mAdara-satkArarUpa evaM premamaya pravRtti hai--use 'vAtsalya' aMga kahate haiN| ___ vyAkhyA-isa aMgakI sArthakatAke liye sAdharmI janoMke sAtha jA Adara-satkArarUpa pravRtti kI jAe usameM tIna bAtoMko khAsa torase lakSama rakhanekI z2arUrata hai, eka to yaha ki vaha sadbhAvapUrvaka ho--laukika lAbhAdikI kisI dRSTiko sAthameM liye hue na hokara macce dharmapremase prerita ho / dUsarI yaha ki, usameM kapaTamAyAcAra athavA numAiza-dikhAvaTa jaisI cIjako koI sthAna na ho| aura tIsarI yaha ki vaha 'yathAyogya ho-jo jina guNoMkA pAtra athavA jisa padake yogya ho usake anurUpa hI vaha Adara-satkArarUpa pravRtti honI cAhiye, aisA na honA cAhiye ki dhanAdikakI kisI bAhya-dRSTike kAraNa kama pAtra vyakti to adhika Adara-satkArako aura adhika pAtra vyakti kama AdarasatkArako prApta hove| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 18] prabhAvanAGga lakSaNa prabhAvanAGga-lakSaNa ajJAna-timira-vyAptimapAkRtya yathAyatham / jinazAsana-mAhAtmya-prakAzaH syAtprabhAvanA // 18 // 'ajJAna-andhakArake prasArako ( sAtizaya jJAnake prakAza dvArA ) mamucitarUpase dUra karake jinazAsanake mAhAtmyako-jainamatake tattvajJAna aura sadAcAra evaM tapovidhAnake mahatvako-jo prakAzita karanA hai-loka-hRdayoMpara usake prabhAvakA sikkA aMkita karanA hai-- usakA nAma 'prabhAvanA' aMga hai|' ___ vyAkhyA--jinazAsana jinendra-praNIta Agamako kahate haiM / usakA mAhAtmya usake dvArA pratipAdita anekAntamUlaka tattvajJAna aura ahiMsAmUlaka sadAcAra evaM karmanirmalaka tapovidhAnameM saMnihita hai / jinazAsanake usa mAhAtmyako prakaTita karanA-lokahRdayoMpara aMkita karanA-hI yahA~ 'prabhAvanA' kahA gayA hai| aura vaha prakaTIkaraNa ajJAnarUpa andhakArake prasAra (phailAva) ko samucitarUpase dUra karanepara hI sughaTita ho sakatA hai, jisako dUra karaneke liye sAtizaya jJAnakA prakAza cAhiye / aura isase yaha phalita hotA hai ki sAtizayajJAnake prakAzadvArA loka-hRdayoM meM vyApta ajJAna-andhakArako samucitarUpase dUra karake jinazAsanake mAhAtmyako jo hRdayAGkita karanA hai usakA nAma 'prabhAvanA' hai| aura isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki korI dhana-sampatti athavA balaparAkramakI numAizakA nAma 'prabhAvanA' nahIM hai aura na vibhUtike sAtha lambe-lambe jalUsoMke nikAlanekA nAma hI prabhAvanA hai, jo vastutaH prabhAvanAke lakSyako sAthameM liye hue na hoN| hA~, ajJAna andhakArako dUra karanekA pUrA Ayojana yadi sAthameM hoto ve jAhana usameM sahAyaka ho sakate haiM / sAtha hI, yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki prabhAvanAkA kArya kisI jora-jabardastI athavA anucita Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [pra.1 dabAvase sambandha nahIM rakhatA-usakA AdhAra suyuktivAda aura premamaya-vyavahAra-dvArA g2alataphahamIko dUra karanA hai| aMgoMmeM prasiddha vyaktiyoMke nAma tAvadaMjanacauro'Gge tato'nantamatI smRtA / uddAyanastRtIye'pi turIye revatI matA // 16 / / tato jinendrabhakto'nyo vAriSeNastataH paraH / viSNuzca vajranAmA ca zeSayolekSatAM gatAH // 20 // 'samyagdarzanake ukta ATha aGgoM se prathama aMgameM aMjana cora, dvitIyameM anantamatI, tRtIyameM uddAyana, caturtha meM revatI, paMcamameM jinendrabhakta, chaThemeM vAriSeNa, saptamameM viSNu aura aSTama aMgameM vacanAmake vyakti prasiddhi ko prApta hue haiN| vyAkhyA-ina vyaktiyoMkI kathAe~ suprasiddha haiM aura aneka pranthoM meM pAI jAtI hU~ / ataH unheM yahA~ udAhRta nahIM kiyA gayA hai / ___aMgahIna darzanakI asamarthatA yadi samyagdarzana ina aMgoMse hIna hai to vaha kitanA niHsAra evaM abhISTa phalako prApta karAnemeM asamartha hai use vyakta karate hue svAmIjI likhate haiM -....... nAGgahInamalaM chetta darzanaM janma-santatim / na hi mantro'kSara-nyUno nihanti viSavedanAm // 21 // __ 'aMgahIna samyagdarzana janma-saMtatiko-janma-maraNako paramparArUpa bhava(saMsAra)-prabandhako-chedaneke liye samartha nahIM hai; jaise . * ina do padyoMkI sthiti Adike sambandhameM vizeSa vicAra evaM UhA poha granthako prastAvanAmeM kiyA gayA hai, use vahA~se jAnanA caahiye| .. 'paraM' iti pAThAntaram / / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ man kArikA 21-22] lokamUDha-lakSaNa akSaranyUna-kamatI akSaroMvAlA--maMtra viSakI vedanAko naSTa karanemeM samartha nahIM hotA hai|' vyAkhyA-jisa prakAra marpase Dase hue manuSyake sarvaaMgameM vyApta viSakI vedanAko dUra karaneke liye pUrNAkSara maMtrake prayogakI jarUrata hai-nyUnAkSara maMtrase kAma nahIM calatA, usI prakAra saMsAra-baMdhanase chuTakArA pAne ke liye prayukta huA jo samyagdarzana vaha apane AThoM agoMse pUrNa honA cAhiye----eka bhI aMgake kama honese samyagdarzana vikalAMgI hogA aura usase yatheSTa kAma nahIM calegA-vaha bhavavandhanase athavA mAMsArika duHkhoMse muktikI prAptikA samucita sAdhana nahIM ho skegaa| .. samyagdarzanake lakSaNameM use tIna mRDhatA-rahita batalAyA thA, ve tIna mUDhatA kyA haiM aura unakA svarUpa kyA hai. isakA spaSTIkaraNa karate hue svAmIjI svayaM likhate haiM ..... lokamuDha-lakSaNa ApagA-sAgara-snAnamuccayaH sikatA'zmanAm / giripAto'gnipAtazca lokamUDhaM nigadyate // 22 // ( laukika janoMke mUDhatApUrNa dRSTikoNakA galAnugatika rUpase anusaraNa karate hue, zreyaH sAdhanaka abhiprAyaye prathayA dharmabuddhi se ) jo nadI-sAgarakA snAna hai, bAlarena nathA pattharoMkA snUpAkAra U~cA Dhera lagAnA hai, parvataparase giranA hai.agnimeM par3anA athavA praveza karanA hai, aura 'ca' zabdase imI prakArakA aura bhI jo koI kAma hai vaha saba 'lokamUDha' kahA jAtA hai| ___ vyAkhyA-yahA~ pradhAnatAse lokamUDhatAke kucha prakAroMkA nirdeza kiyA gayA hai aura usa nirdezake dvArA hI samUce lokamUDhatattvako samajhanekI ora saMketa hai / nadI-sAgarake snAnAdi kArya lokameM jisa zreyaHsAdhana yA pApoMke nAzakI dRSTi athavA dharmaprAptikI Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAla buddhise kiye jAte haiM vaha dRSTi tathA buddhi hI unheM lokamUDhatAmeM parigaNita karAtI hai; kyoMki vastutaH una kAryoMse usa lakSyakI siddhi nahIM bntii| isIse una logoMkA dRSTikoNa korI gatAnugatikatAko liye hue mUDhatApUrNa (vivekazUnya) hotA hai aura unake una kAryAko lokamUDhatAmeM parigaNita karAtA hai| anyathA, sAdhAraNa snAnakI yA svAsthyakI dRSTi se yadi koI nadI-sAgarAdikameM mnAna karatA hai, khelakI dRSTise athavA apane mAlako surakSita rakhanekI dRSTise reta tathA pattharoMkA U~cA Dhera lagAtA hai aura anusaMdhAnakI dRSTi se jvAlAmukhI parvatakI agnimeM par3atA hai athavA cahu~ ora jalate hue makAnameMse kisI bAlakAdiko nikAlanake liye svayaM agnimeM praveza karatA hai aura agnise mulasa jAtA yA jala jAtA hai to usakA vaha kArya lokamUDhatAmeM parigaNita nahIM hogaa| isI taraha dUsare bhI lokamUDhatAke kAryoMko samajhanA cAhiye / devatA-mUDha-lakSaNa varopalipsayA''zAvAn rAga-dveSamalImasAH / devatA yadupAsIta devatAmUDhamucyate // 23 // 'AzA-tRSNAke vazIbhUta hokara varakI icchAse-vAMchita phala prAptikI abhilApAse-rAga-dveSase malina-kAma-krodha-mada-moha tathA bhayAdi-dopoMse duSita-devatAoMkI-paramArthataH devatAbhAsoMkI-jo. ( devabuddhi se ) upAsanA karanA hai use 'devatAmUDha' kahate haiN|' * jinakA kucha ullekha nimna padyoMmeM pAyA jAtA haiM :--- sUryAgho grahaga-snAnaM saMkrAtau draviNa-vyaya: / saMdhyAsevA'gnisatkAro deha-gehArcanA-vidhiH // 1 // gopRSThAnta-namaskArastammUtrasya niSevaNaM / ratna-bAhana-bhU-vRkSa-zastra-zailAdi-sevanam // 2 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 23-24 ] pASaNDimUDha - lakSaNa 56 vyAkhyA -- yahA~ devatAkA jo vizeSaNa 'rAgadveSamalImasA:' diyA hai usameM rAgadvepake sAtha upalakSaraNa se kAma-krodha-mAna-mAyA-lobhamoha tathA bhayAdirUpa sAre doSa zAmila haiN| aura ina doSoMse dUSita - malinAtmA vyakti vastutaH devatA nahIM hote - devatA to ve hI hote haiM jinakA AtmA ina rAga-dveSa moha tathA kAma krodhAdi maloMsa malina na hokara apane zuddhasvarUpameM sthita hotA hai aura aise devatA prAya: ve hI hote haiM jinheM isa grantha meM AptarUpase ullekhita kiyA hai / cUMki una adevatAoM yA devatAbhAsokA devatA samajhakara unakI devatAke samAna upAsanA kI jAtI hai isI se usa upAsanAko devatAmUDhameM parigaNita kiyA gayA hai aura isaliye jo loga deva kahe jAne vAle aise rAgI, dveSI, kAmI, krodhI tathA bhayAdise pIr3ita vyaktiyoMkI deva buddhise upAsanA karate haiM ve samyaSTi nahIM ho sakate / pASaNDimUDha - lakSaNa sagranthA''rambha-hiMsAnAM saMsArA''varta - vartinAm / pApaNDinAM puraskAro jJeyaM pApaNDi - mohanam // 24 // ' jo saprantha hai- dhana-dhAnyAdi parigrahase yukta haiM--Arambhasahita haiM - kRSivANijyAdi sAvadha karma karate haiM- hinAmeM rata haiM, saMsArake va pravRtta ho rahe haiM- bhavabhramaNa meM kAraNIbhUta vivAhAdi karmoM dvArA duniyA ke cakkara athavA gorakhadhandhe meM pha~se hue haiMaise pAkhaNDiyoMkA - vastutaH pApake khaNDanameM pravRtta na honevAle liMgI sAdhuoM kA jo (pASaNDi sAdhukaM rUpameM athavA sugura - buddhi se ) AdarasatkAra hai use 'pANDimUDha' samajhanA cAhiye / ' vyAkhyA- yahAM 'pASaNDina' zabda apane usa purAtana mUlaartha meM prayukta huA hai jo pApa khaNDanakI dRSTiko liye rahatA hai aura 'pApaM khaNDayatIti pAkhaNDI' isa niruktikA vAkya 'satsAdhu' Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 samIcIna-dharmazAstra [a01 hotA hai aura jisa arthameM vaha kundakundAcAryake samayasAra (gAthA naM0408 Adi) meM tathA dUsare ati prAcIna sAhityameM bhI prayukta huA hai| 'pASaNDinAM' padake jo do vizeSaNa 'sagranthArambhahiMsAnAM' aura 'saMsArAvartavartinAM' diye gaye haiM aura ina vizeSaNoMse viziSTa hokara pApaNDI kahe jAne vAle vyaktiyoM-sAdhuoMke Adara-satkArako jo pApaNDi-mUDha (mohana) kahA gayA hai usa sabake dvArA yaha vyakta kiyA gayA hai ki ina parigrahArambhAdivizeSaNoMse viziSTa jo sAdhu hote haiM ve vastutaH 'pAkhaNDI (pApakhaNDanakI sAdhanA karane vAle) nahIM hote-ve to apanI ina parigrahAdikI pravRttiyoM dvArA ulTA pApoMkA saMcaya karanevAle hote haiM-, sacce pApaNDI ina donoM hI vizepaNAMse rahita hote haiM aura ve prAyaH ve hI hote haiM jinheM isa granthameM 'viSayAzAvazatItonirArambho'parigrahaH' ityAdi 'paramArthatapasvI' ke lakSaNa-dvArA saMsUcita kiyA gayA hai| aisI hAlatameM jo parigrahAdike paMkasa lipta haiM ve pASaNDI na hokara apASaNDI athavA pApaNDAbhAsa hai aura isaliye unheM pApaNDI mAnakara pASaNDIke sadRza jo unakA Adara-satkAra kiyA jAtA hai vaha pApaNDimUDha hai-pApaNDIke svarUpa-viSayaka ajJatAkA sUcaka, eka prakArakA dazanamoha hai / aise darzana-mohase jo yukta hotA hai vaha samyagdRSTi nahIM ho sakatA / yahA~ para maiM itanA aura bhI pragaTa kara denA cAhatA hU~ ki Ajakala 'pApaNDin' zabda prAyaH dhUrta tathA dambhI-kapaTI jaise vikRta arthameM vyavahRta hotA hai aura usake arthakI yaha vikRtAvasthA dazoM zatAbdI pahalese calI ArahI hai| yadi 'pApaNDina zabda ke prayogako yahA~ dhUrta, dambhI, kapaTI athavA jhUThe ( mithyAdaSTi) sAdhu jaise arthameM liyA jAyu jaisAki kucha anuvAdakoMne bhramavaza Adhunika dRSTi se leliyA hai to arthakA anartha ho jAya pAkhaNDI-liMgANi va gihaliMgAriga va bahuppayArANi / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 25] smaya-lakSaNa aura mada-doSa aura 'pASaNDimohanaM' padameM par3A huA pASaNDina zabda anarthaka aura asambaddha Thahare; kyoMki taba usa padakA yaha artha ho jAtA hai ki-dhuutoke vipayameM mUDha honA arthAt jo dhUrta nahIM haiM unheM dhUrta samajhanA aura vaisA samajhakara unake sAtha Adara-satkArakA vyavahAra karanA / aura yaha artha kisI taraha bhI saMgata nahIM kahA jA sktaa| dharmake aMgabhUta samyagdarzanakA lakSaNa pratipAdana karate hue use mmayase rahita batalAyA hai / vaha 'smaya' kyA vastu hai, isakA mpaSTIkaraNa karate hue svAmIjI svayaM likhate haiM--- smaya-lakSaNa aura mada-doSa bAnaM pUjAM kulaM jAti balamRddhi tapo vapuH / aSTAvAzritya mAnitvaM smayamAhurgatasmayAH // 25 // 'jJAna-vidyA-kalA, pUjA--prAdara-satkAra-pratiSThA-yaza:-kIti, kula ----pitRkula-gurukulAdika, jAti---brAhmaNa-kSatriyAdika, balazakti-sAmarthya athavA jana-dhana-vacana-kAya-maMtra-senAbalAdika, Rddhi-- agimAdika Rddhi athavA laukika viti aura putra-pautrAdika-sampatti, napa ----anaganAdirUpa-tapazcaryA tathA yoga-mAdhanA, aura vapu-zobhanAhati tathA sauMdaryAdi-guNa-viziSTa dArIra; ina AThoMko Azrita karake ---inameMge kisIkA bhI prAzraya-AdhAra lekara-jo mAna (garva) karanA hai ume gatammaya AprapuruSa 'smaya' chArthAta mada kahate haiN| vyAkhyA-jJAnAdi .spa aAbhayake bhedase madake jJAnamada, pRjAmada, phulamada, jAtimada, balamada, Rddhimada, tapamada aura zarIramada pasa bATa maMda hote haiM-mada ke sthUlarUpase yaha ATha prakAra hai / sUkSmarUpase athavA vistAra kI siyAdi dekhA jAya no inameMsa pratyava ke viSaya-bhedako lekara anekAneka bheda baiThate haiM; jame jJAna ke vipana siddhAnta, nyAya, vyAkaraNa'. chanda, alaMkAra, Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 samIcIna-dharmazAstra [a01 gaNita, nimitta, vaidyaka, jyotiSa, maMtra-taMtra, bhU-garbha, zilpa-kalA, vyomavidyA aura padArtha-vijJAna Adi aneka haiM, unameMme kisI bhI viSayako lekara garva karanA vaha usa viSayake jJAnakA mada hai| balameM manobala, vacanabala, kAyabala, dhanabala, janabala, sanAbala, astra-zastrabala, mitrabala Adi aneka bala zAmila haiM aura utane hI prakArakaM balamada ho jAte haiN| aisI hI sthiti Rddhi Adi dUsare madoMkI hai-unake saikar3oM bheda haiM / mada-mAna-ahaMkAra aAtmA ke patanakA kAraNa hai aura isaliye usakI saMgani samyagdarzanake sAtha nahIM baiThatI, jo ki AtmAke utthAna evaM vikAsakA kAraNa hai| ___isa madakI madirAkA pAnakara manuSya kabhI-kabhI itanA unmatta (pAgala) aura vivekazUnya ho jAtA hai ki use AtmA tathA Atma-dharmakI koI sudhi hI nahIM rahatI aura vaha apanese hIna kula-jAti athavA jJAnAdikameM nyUna dhArmika vyaktiyoMkA tiraskAra taka kara baiThatA hai / yaha eka bar3A bhArI doSa hai| isa doSa aura usake bhayaMkara pariNAmako sujhAte hue svAmIjIne jo vvavasthA dI hai vaha isa prakAra haismayena yo'nyAnatyeti dharmasthAn garvitAzayaH / so'tyeti dharmamAtmIyaM na dharmo dhArmikavinA // 26 // 'jo garvitacitta huA ghamaNDameM zrAkara-kula-jAti Adi viSayaka kisI bhI prakArake madake vazIbhUta hokara-samyagdarzanAdirUpa dharmameM sthita anya dhArmikoMko tiraskRta karatA hai unakI avajJAavahelanA karatA hai-vaha (vastutaH) AtmIya dhamako---mamyagdarzanAdirUpa apane prAtma-dharmako-hI tiraskRta karatA hai, usakI avajJA pravahelanA karatA hai; kyoMki dhArmikoMke binA dharmakA Astitva kahIM bhI nahIM pAyA jAtA-guNIke abhAvameM guNakA pRthak koI sadbhAva hI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 26-27] mada-doSa parihAra 63 gahI; aura isaliye jo guraNI dharmAtmAkI zravajJA karatA hai vaha apane hI guNa-dharmakI avajJA karatA hai, yaha sunizcita hai / ' vyAkhyA - jo ahaMkArake vazameM andhA hokara dUsare dharmaniSTha vyaktiyoMko apasese kula, jAti AdimaM hIna samajhatA huA unakA tiraskAra karatA hai-- unakI usa kula, jAti, garIbI, kamajorI yA saMskRti AdikI bAtako lekara unakI avajJAavamAnanA karatA hai athavA unake kisI dharmAdhikArameM RTET DAlatA hai - vaha bhUla se apane hI dharmakA tiraskAra kara baiThatA hai / phalataH usake dharmakI sthiti bigar3a jAtI haiM aura bhaviSya meM usake liye usa dharmakI punaH prApti ati durlabha ho jAtI hai| yahI isa mapariNatikA sabase bar3A doSa hai aura isaliye samyaSTiko Atmapatana ke hetubhUta isa dopase sadA dUra rahanA cAhiye / mada-doSa parihAra ukta mada-doSa kisa prakArake vicAroM dvArA dUra kiyA jA sakatA hai, isa viSayakA tIna kArikAoM meM dizA-bodha karAte hue svAmIjI likhate haiM 1 yadi pApa-nirodho 'nyasanyadA kiM prayojanam / atha pApAsravo'styanyasampadA kiM prayojanam ||27|| 'yadi ( kisIke pAsa ) pApanirodha hai - pApake zrasravako rokane vAlI samyagdarzanAdi - ratnatrayadharmarUpa nidhi maujUda hai to phira anya sampattise-- samyagdarzanAdise bhinna dUsarI kula-jAti-aizvaryAdikI sampatti se kyA prayojana hai ? - usase AtmAkA kaunasA prayojana sadha sakatA hai ? koI bhI nahIM / aura yadi pAsameM pApAsrava haiMmithyAdarzanAdirUpa dharma meM pravRttike kAraNa AtmAmeM sadA pApakA zrAsrava banA huA hai to phira anya sampattise--mAtra kula-jAti-aizvaryAdikI ukta sampatti se kyA prayojana hai ? vaha AtmAkA kyA kArya siddha kara sakatI hai ? kucha bhI nahIM / " Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAtra [a01 vyAkhyA -...dharmAtmA vahI hotA hai jisake pApakA nirodha haipApAsrava nahIM hotaa| viparIta isake jo pApAtravase yukta hai use pApI athavA adharmAtmA samajhanA caahie| jisake pAsa pApake nirodharUpa dharmasampatti athavA puNyavibhUti maujUda hai usake liye kula-jAti-aizvaryAdiko sampani koI cIz2a nahIM-aprayojanIya hai| usake antaraMgameM usase bhI adhika tathA viziSTatara sampattikA sadbhAva hai jo kAlAntarameM prakaTa hogI, aura isaliye vaha tiraskArakA pAtra nahIM / isI taraha jisakI AtmAmeM pApAsrava banA huA hai usake kula-jAti-aizvaryAdikI sampatti kisI kAma kI nahIM / vaha usa pApAmravake kAraNa zIghra naSTa ho jAyagI aura usake durgati-gamanAdi ko roka nahIM sakegI / aisI sampattiko pAkara mada karanA mUkhanA hai| jo loga isa sampUrNa tattva (rahasya) ko samajhate haiM va kula, jAti tathA aizvaryAdise hIna dharmAtmAoM kA --samyagdarzanAdike dhArakoMkA-kadApi tiraskAra nahIM krte| mamyagdarzana-sampannamapi mAtaMgadehajam / devA devaM vidurbhasmagUDhAGgArA''ntaraujasam // 28 // 'jo manuSya samyagdarzanase sampanna hai--samyak zraddhAnarUpa dharmasampatti se yukta hai....vAha cANDAlakA putra hone para bhI-kulAdi sampanise atyanta girA hA samajhA jAne para bhI----deva hai.-yArAdhya hai aura isaliye tiraskArakA pAtra nahI, hemA Aptadeva athavA gaNadharAdika deva karate hai| unakI dazA usa aMgAreke sadRza hotI hai jo vAhyameM bhasma mAnchAdita honepara bhI antaraMga teja tathA prakAzako liye hatA hai, aura imire kadApi uprekSaNIya nahIM hotA / vyAkhyA---mAtaMgadehajam' pad bar3e mahatvakA hai aura usase yaha bAta jAnI jAtI hai ki manuSyoM meM cANDAlakA Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 26-30] samyagdRSTikA vizeSa kartavya kAma karane vAlA cANDAla hI nahIM balki vaha cANDAla bhI samyagdarzanAdi dharmakA pAtra hai aura usa dharma-sampattise yukta hone para 'deva' kahalAye jAneke yogya hai jo cANDAlake dehase utpanna huA hai arthAt janma yA jAtise cANDAla hai| vA'pi devo'pi devaH zvA jAyate dharma-kilviSAt / kA'pi nAma bhavedanyA sampaddharmAccharIriNAm // 26 // "(manuSya to manuSya) eka kunA bhI dharmake pratApase-samyagdarzanAdike mAhAtmyase--svargAdimeM jAkara deva bana jAtA hai, aura pApake prabhAvasemithyAdarzanAdike kAraNa-eka deva bhI kuttekA janma grahaNa karatA hai / dharmake prasAdase to dehadhAriyoMko dUsarI anirvacanIya sampattakakI prApti ho sakatI hai / (aisI hAlatameM kula, jAti tathA aizvaryAdime hIna dharmAtmA loga kadApi tiraskArake yogya nahIM hote|)' vyAkhyA-yahA~ dharma aura dharmake phalakA adhikArI manuSya yA deva hI nahIM balki kuttA-jaisA tiryaMcaprANI bhI hotA hai, yaha spaSTa batalAkara phalataH isa bAtakI ghopaNA kI gaI hai ki aisI hAlatameM kula, jAti tathA aizvaryAdise hIna dharmAtmA loga kadApi tiraskArake yogya nahIM hote| ina saba bAtoMko lakSyameM rakhate hue svAmIjI samyagdRSTike vizeSa kartavyakA nirdeza karate hue likhate haiM : samyagdRSTikA vizeSa kartavya bhayA''zA-sneha-lobhAcca kudevA''gama-liGginAm / praNAmaM vinayaM caiva na kuryaH zuddhadRSTayaH // 30 // 'zuddha samyagdRSTiyoMko cAhiye ki ve (zraddhA athavA mUDhadRSTise hI nahIM kintu) bhayase-laukika aniSTakI sambhAvanAko lekara usase bacaneke liye-AzAse-bhaviSyakI kisI icchApUrtiko dhyAnameM rakhakarasnehase-laukika premake vaza hokara tathA lobhase-dhanAdikakA koI Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a0 1 laukika lAbha spaSTa sadhatA huaA dekhakara-bhI kudeva-kuAgama-kuliMgayoMko-unheM kudeva-kugrAgama-kuliMgI mAnate hue bhI-praNAma (zironati) tathA vinayaAdike-abhyutthAna hastAMjali Adike-rUpameM Adara-satkAra-na kareM / ' vyAkhyA-kudevAdikoM ko praNAmAdika karanese apane nirmala samyagdarzanameM malinatA AtI hai aura dUsaroMke samyagdarzanako bhI Thesa pahu~catI hai tathA jo dharmase calAyamAna hoM unakA sthitikaraNa bhI nahIM ho paataa| aisA karanevAloMkA amUDhadRSTi tathA nirmada honA unakI aisI pravRttiko samucita siddha karaneke liye koI gAraNTI (pramANapatra) nahIM ho sktaa| inhIM saba bAtoMko lakSyameM rakhakara tathA samyagdarzanameM lage hue cala-mala aura agADha doSoMko dUra karanekI dRSTise yahA~ una devoM, AgamoM tathA sAdhuoMke praNAma vinayAdikakA niSedha kiyA gayA hai jo kudharmakA jhaMDA uThAe hue hoM / unake upAsaka janasAdhAraNakA-jaise mAtA-pitArAjAdikakA-,joki na deva hai aura na liMgI, yahA~ grahaNa nahIM hai / aura isalie laukika athavA lokavyavahArakI dRSTise unako praNAma-vinayAdika karanemeM darzanakI mlAnatAkA koI sambandha nahIM hai| isI prakAra bhayAdikakI dRSTi na rakhakara lokAnuvartivinaya athavA ziSTAcArapAlanake anurUpa jo vinayAdika kriyA kI jAtI hai usase bhI usakA koI sambandha nahIM hai| mokSamArgameM samyagdarzanakA sthAna darzanaM jJAna-cAritrAtsAdhimAnamupAznute / darzanaM karNadhAraM tanmokSamArge pracakSate // 31 // 'samyagjJAna aura samyakacAritrakI apekSA samyagdarzana utkRSTatA ( zreSThatA ) ko prApta hai isalie ( santajana ) mokSamArgameM Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 31-32] samyagdarzanakI utkRSTatA mokSakI prAptike upAyasvarUpa samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra ina tInoMmeM--samyagdarzanako karNadhAra-khevaTiyA kahate haiN|' ___ vyAkhyA-samudrameM par3I huI nAvako khe kara usapAra lejAnemeM khevaTiyAko jo pada prApta hai vahI pada saMsAra-samudrameM par3I huI jIvana-naiyyAko khe kara mokSataTa para pahu~cAne meM samyagdarzanako prApta hai| samyagdarzanakI utkRSTatA samyagdarzanako usakI jisa utkRSTatAke kAraNa 'karNadhAra' kahA gayA hai usakA spaSTIkaraNa karate hue AcAryamahodaya likhate haiM:-- vidyA-vattasya saMbhati-sthiti-vRddhi-phalodayAH / na santyasati samyaktve bIjA'bhAve taroriva // 32 // 'jisa prakAra bIjake abhAvameM-bIjake binA-vRkSakI utpatti vRddhi aura phalasampatti nahIM bana sakatI usI prakAra samyaktvake abhAvameM-samyagdarzanake binA--samyagjJAna aura samyakacAritrakI utpatti, sthiti-svarUpameM avasthAna-,vRddhi-uttarottara utkarSalA--- aura yathArtha-phalasampatti-mokSaphalakI prApti nahIM ho sktii|' ___ vyAravyA-yahA~ * samyaktva' zabdake dvArA gRhIta jo samyagdarzana vaha mUlakAraNa athavA upAdAnakAraNake rUpameM pratipAdita . hai| usake honepara hI jJAna-cAritra samyagjJAna-samyakacAritrake rUpameM pariNata hote haiM, yahI unakI samyagjJAna-samyakacAritrarUpase saMbhRti hai| samyagdarzanakI sattA jabataka banI rahatI hai tabataka hI ve apave svarUpameM sthira rahate haiM, apane viSayameM unnati karate ** bhavAbdhau bhavyasArthasya nirvaanndviipyaayinH| cAritrayAnapAtrasya karNadhAro hi darzanam // -cAritrasAra Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a01 haiM aura yathArtha phalake dAtA hote haiN| samyandarzanakI sattA na rahanepara utpanna hue samyagjJAna-samyakacAritra bhI apanI dhurI para sthira nahIM rahate-Dola jAte haiM--unameM vikAra A jAtA hai, jisase unakI vRddhi tathA yathArtha-phaladAyinI zakti ruka jAtI hai aura ve mithyAjJAna-mithyAcAritrameM pariNata hokara tadrapa hI kahe jAte haiM tathA yathArthaphala jo AtmotkarSa-sAdhana hai usako pradAna karanemeM samartha nahIM rhte| ataH jJAna aura cAritrakI apekSA samyagdarzanakI utkRSTatA spaSTa siddha hai-vaha una donoMkI utpatti Adike liye bIjarUpameM sthita hai| ___ mohI munise nirmohI gRhastha zreSTha gRhastho mokSamArgastho nirmoho naiva mohavAn / anagAro, gRhI zreyAn nirmoho mohino muneH // 33 // 'nirmohI-darzanamohase rahita samyagdRSTi--gRhastha mokSamArgI hai--dharmapara ArUDha hai, bhale hI vaha kula, jAti, veSa tathA cAritrAdise kitanA hI hIna kyoM na ho-kintu mohavAna-darzanamohasahita mithyAdRSTi-gRhatyAgI muni mokSamArgI nahIM hai-dharma para ArUDha nahIM hai, bhale hI vaha kula-jAti-veSase kitanA hI ucca tathA bAhya cAritrAdikameM kitanA hI bar3hA-car3hA kyoM na ho| ataH jo bhI gRhastha mithyAdarzana rahita-samyagdRSTi hai vaha darzanamohase yukta (pratyeka jAtike ) mithyAdRSTi munise zreSTha hai|' ___ vyAkhyA---gRhatyAgI munikA darjA Amataura para gRhasthase U~cA hotA hai; parantu jo gRhastha samyagdarzanase sampanna hai usakA darjA jainAgamakI dRSTi-anusAra usa munise U~cA hai jo samyagdarzanase sampanna nahIM hai / gRhastha-padameM sabhI jAtiyoM aura sabhI zreNiyoMke manuSyoMkA samAveza hotA hai aura cANDAlake putra +anagArI iti pAThAntaram / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 34-35] samyagdarzana-mAhAtmya takako samyagdarzanakA pAtra batalAyA gayA hai (kA0 28) / aisI hAlatameM yaha spaSTa hai ki hInase hIna jAti-kulavAlA gRhastha bhI jo samyagdRSTi hai vaha usa uccase ucca jAti-kulavAle munise bhI U~ce darje para hai jo zAstroMkA bahuta kucha pAThI tathA bAhyAcArameM nipuNa hote hue bhI mithyAdRSTi hai-dravyaliGgI hai| isa dRSTi se bhI jJAna-cAritrakI apekSA samyagdarzanakI utkRSTatA spaSTa hai| zreya-azreyakA aTala niyama na samyaktva-samaM kiMcit traikAlye trijagatyapi / zreyo'zreyazca mithyAtva-samaM nA'nyattanUbhRtAm // 34 // 'tInoM kAloM aura tInoM lokoMmeM anya koI bhI vastu aisI nahIM hai jo samyaktvake samAna-samyagdarzanake sadRza--dehadhAriyoMke liye zreya rUpa ho-unakA kalyANa kara sake, aura na aisI hI koI anya vastu hai jo mithyAtvake samAna azreyarUpa ho-unakAM akalyANa kara ske|' vyAkhyA--yahA~ tInoM kAloM aura tInoM lokoMkI dRSTise saMsArI jIvoMke hita-ahitakA vicAra karate hue batalAyA gayA hai ki unake liye sadA evaM sarvatra samyagdarzana sabase adhika hita rUpa hai aura mithyAtva sabase adhika ahitarUpa hai / isase samyagdarzanakI utkRSTatA evaM upAdeyatA aura bhI spaSTa ho jAtI hai| samyagdarzana-mAhAtmya samyagdarzanazuddhA nAraka-tiryaG-napuMsaka-strItvAni / duSkula-vikRtA'lpAyurdaridratAM ca vrajanti naa'pyprtikaaH|35 ___ 'jo (abadvAyuSka) samyagdarzanase zuddha haiM jinakA AtmA (prAyu karmakA bandha honeke pUrva) nirmala samyagdarzanakA dhAraka hai-ve avatI hote hue bhI-ahiMsAdi vratoM se kisI bhI pratakA pAlana na karate hue Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a01 bhI-naraka-tiryaMca gatiko tathA ( manuSyagatimeM ) napuMsaka aura strIkI paryAyako prApta nahIM hote aura na (bhavAntarameM) niMdya kulako, aMgoMkI vikalatAko, alpAyuko tathA daridratAko sampattihInatA yA nirdhanatAko-hI prApta hote haiN| arthAt nirmala samyagdarzanakI prAptike anantara aura usakI sthiti rahate hue unase aise koI karma nahIM banate jo naraka-tiryaca Adi paryAyoMke bandhake kAraNa ho aura jinake phalasvarUpa unheM niyamataH ukta paryAyoM athavA unameMse kimIko prApta karanA pdd'e|' vyAkhyA-yaha kathana una samyagdRSTiyoMkI apekSAse hai jo samyagdazanakI utpattike pUrva abaddhAyuSka rahe ho-naraka-tiryacajaisI AyukA bandha na kara cuke hoM athavA samyaktvakAlameM hI jinhoMne Ayu-karmakA bandha kiyA ho; kyoMki kisI bhI prakArakA Ayu-karmakA bandha eka bAra hokara phira chUTatA nahIM aura na usameM parasthAna-saMkramaNa hI hotA hai / aisI hAlatameM jo loga samyagdarzanakI utpattike pUrva athavA usakI sanA na rahane para narakAyu yA tithaMcAyukA bandha kara cuke hoM unakI dazA dUsarI haiunase isa kathanakA sambandha nahIM haiM-, ve marakara naraka yA tiryaMcagatiko jarUra prApta kareMge / hA~, baddhAyuSka honeke bAda utpanna hue samyagdarzanake prabhAvase unakI sthitimeM kucha sudhAra jarUra ho jAyagA; jaise saptamAdi narakoMkI Ayu bAMdhanevAle prathama narakameM hI jAyeMge-usase Age nahIM-aura sthAvara, vikalatrayAdi rUpa tiyecAyukA bandha karanevAle sthAvara tathA zrIcAmuNDarAyane cAritrasArameM isa kArikAko uddhRta karate hue 'uktaJca abaddhAyuSkaviSaye' isa vAkya-dvArA ise avaddhAyuSkase sambandha rakhanevAlI prakaTa kiyA hai| * durgatAvAyuSo bandhe samyaktvaM yasya jAyate / gaticchedo na tasyAsti tathApyalpatarA sthitiH / / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 kArikA 35-36] samyagdarzanakA mAhAtmya vikalatrayaparyAyako na dhAraNakara tiryaMcoMmeM saMjJI-paMcendriya-pulliMgaparyAyako hI dhAraNa karanevAle hoNge| isI taraha pUrvabaddha devAyu tathA manuSyAyukI bandhaparyAyoMmeM bhI svasthAna-saMkramaNakI dRSTise vizeSatA AjAyagI aura ve saMbhAvita prazastatAkA rUpa dhAraNa kreNgii| yahA~ para itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki yaha saba kathana samyagdarzanakA korA mAhAtmyavarNana nahIM hai balki jainAgamakI saiddhAntika dRSTike sAtha isakA gADha (gaharA) sambandha hai / ojstejo-vidyaa-viiry-ysho-vRddhi-vijy-vibhv-snaathaaH| mahAkulA mahArthA mAnavatilakA bhavanti darzanapUtAH // 36 // 'samyagdarzanase jinakA AtmA pavitra hai va aise mAnavatilaka gurapaziromariga--(bhI) hote haiM, jo proja-utsAhame, teja-pratApase, vidyA-buddhisa, vIrya-balagne, yaza-kIrtise, vRddhi-unnatise, jayavijayase aura vibhava-aizvaryase yukta hote hai, mahAkula hone haiM-- lokapUjita uttama kuloMmeM janma lete hai-, aura mahArtha hote haiMmahAna dhyeyake dhAraka athavA vipula dhanasampattise sampanna hote haiN|' vyAkhyA-isase pUrvakI kArikAmeM una avasthAoMkA ullekha hai jinheM abadghAyuSka samyagdRSTi prApta nahIM hotaM / isa kArikA tathA agalI pA~ca kArikAoMmeM una viziSTa avasthAoMkA nirdeza hai jinheM ve samyagdRSTi jIva yathAsAdhya prApta hote haiN| ye avasthAe~ uttarottara viziSTatAko lie hue haiM aura jIvoMko apanI apanI sAdhanAke anurUpa prApta hotI haiM / yahA~ vaha pUrva-kArikollikhita duSkulatA aura daridratAse chUTakara sAdhAraNa uccakula tathA dhanasampattise yukta mAnava hI nahIM hotA balki oja-teja-vidyAdikI vizeSatAko liye hue mahAkulIna aura mahadartha-sampanna mAnavatilaka bhI hotA hai / aura isase yaha kArikA pUrvakArikAse sAmAnyataH phalita honevAlI avasthAoM kI eka vizeSatAko liye hue hai| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 samIcIna dharmazAstra [ zra0 1 aSTa-guNa- puSTi- tuSTA dRSTiviziSTAH prakRSTazobhAjuSTA / amarA'psarasAM pariSadi ciraM ramante jinendrabhaktAH svarge ||37|| 'samyagdarzanakI vizeSatAko prApta hue jinendrabhakta, aSTaguNoMse - aNimA, mahimA, laghimA, garimA, prApti, Izatva, vazitva, kAmarUpitva nAmakI ATha divyazaktiyoMse -- tathA puSTi se - apane zarIrAvayavoMke divya saMgaThanase--- santuSTa rahate hue - sadA prasannatAkA anubhava karate hue -- aura atizaya zobhAsampanna hote hue, svarga meM cirakAlataka deva-devAMganAoM kI sabhA meM - unake samUhameM -- ramate haiMAnandapUrvaka krIDA karate haiM / ' vyAkhyA -- jinendrake bhakta samyagdRSTi jIva yadi marakara devaparyAya ko prApta hote haiM to ve bhavanatrika meM - bhavanavAsi vyantarajyotiSka devoMmeM-- janma na lekara prAyaH svargemeM utpanna hote haiM aura vahA~ hInazreNIke deva na banakara prAyaH U~ce darjeke deva hI nahIM banate balki devendrake padakako prApta karate haiM aura aNimA - mahimAdi ATha divya zaktiyoM ke lAbhase tathA apane aMgoM ke divya saMgaThanase sadA santuSTa rahakara sAtizaya zobhAse sampanna hue deva-devAMganAoMkI goSThImeM cirakAlataka rame rahate hai-- hajAroM varSoM taka U~ce darjeke laukika AnandakA upabhoga karate haiM / aNimAdi ATha divya zaktiyoMke svarUpAdikA varNana Age 63 vIM kArikAkI vyAkhyAmeM diyA gayA hai / isataraha yaha dUsarI viziSTAvasthAkA ullekha hai / nava-nidhi- saptadvaya-ratnAdhIzAH sarvabhUmi-patayazcakram | vartayitu N prabhavanti spaSTadRzaH catra - mauli-zekhara - caraNAH // 38 'jo nirmala samyagdarzanake dhAraka haiM ve nava-nidhiyoM tathA caudaha ratnoMke svAmI aura sarva bhUmike SaTkhaNDa pRthvIke - adhipati hote hue cakrako -- sudarzanacakra nAmake Ayudharatnako pravartita * Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 38-36] samyagdarzanakA mAhAtmya karanemeM samartha hote haiM arthAt cakravartI samrAT hote haiM aura unake caraNoMmeM rAjAoMke mukuTa-zekhara jhukate haiM-mukuTabaddha mANDalIka rAjA unheM bar3I vinayake sAtha sadA praNAma kiyA karate haiN|' vyAkhyA-yahA~ tIsarI viziSTAvasthAkA ullekha hai aura vaha SaTakhaNDAdhipati cakravartIkI avasthA hai jo navanidhiyoM ( no prakArake aTUTa khajAnoM ) aura caudaha viziSTa (cetana-acetanAtmaka ) ratnoMkA * svAmI hotA hai tathA sAre mukuTabaddha mANDalika rAjA jisake caraNoM meM sIsa jhukAte haiN| mahAkulAdisampanna mAnavatilaka hokara bhI kisIke lie cakravartI honA lAjamI nahIM hai-vaha nArAyaNa tathA balabhadrAdi jaise ucca-padakA dhAraka bhI ho sakatA hai| samyagdRSTi cakravartIkA pada pAnemeM bhI samartha hotA hai yaha usakI athavA usake samyagdarzanakI judI hI viziSTatA hai, jisakA yahA~ ullekha hai| amarA'sura-nara-patibhiryamadhara-patibhizca nUtapAdA'mbhojAH / dRSTayA sunizcitArthA vRSacakradharA bhavanti loka-zaraNyAH36 ___jinhoMne sadRSTise-anekAntadRSTise--arthakA-jIvAdipadArtha-samUhakA-bhale prakAra nizcaya kiyA hai aise samyagdRSTijIva dharmacakrake dhAraka ve tIrthaMkara ( bhI ) hote haiM jinake caraNakamala devendroM, asurendroM (dharaNendroM), narendroM ( cakravatiyoM ) tathA gaNadharamunIndroMke dvArA stuta kiye jAte haiM aura jo (karmazatruproMse upadruta) + rakSita-yakSa-sahasrAH kAla-mahAkAla-pANDu-mANava-zaMkhAH / naisarpa-padma-piMgala-nAnAratnAzca navanidhayaH / / Rtuyogya-vastu-bhAjana-dhAnyA-''yudha-cUrma-harmya-vastrANi / AbharaNa-ratnanikarAn krameNa nidhayaH prayacchanti / / * cakraM chatramasirdaNDo maNizcarma ca kAkiNI / gRha-senA-patI takSa-purodhA'zva-gaja-striyaH // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a01 laukika janoMke liye zaraNyabhUta hote haiM-janatA jinakI zaraNameM jAkara zAnti-mukhakA anubhava karatI hai|' ___vyAkhyA---yahA~ cauthI viziSTAvasthAkA ullekha hai jo dharmacakrake pravartaka tIrthakarakI avasthA hai,jise prApta karake zuddha samyamhaSTi jIva devendroM, asurendroM, narendroM aura munIndroM jaise sabhI lokamAnyoMke dvArA namaskRta evaM pUjita hote haiM, sabhIke zaraNyabhUta banate haiM aura isa taraha lokameM sabase adhika U~ce evaM pratiSThita padako prApta karane meM bhI samartha hote haiN| zivamajaramarujamakSayamavyAvAdhaM vizoka [ma]bhaya[ma]zaMkam / kASThAgatasukha-vidyA-vibhavaM vimalaM bhajanti drshnshrnnaaH||40 'jo samyagdarzanakI zaraNa meM prApta haiM-samyagdarzana hI jinakA eka rakSaka hai-ve usa zivapadako (bhI ) prApta hote haiM-prAtmAkI usa paramakalyANamaya avasthAko bhI tadrUpa hokara anubhava karate haiMjo jarAse vihIna hai, rogasa mukta hai, kSayase rahita hai, vividha prakArakI AvAdhAoMse-kaSTa-paramparAgoMse-vivarjita haiM, zokase mukta hai, bhayase hIna haiM, zaMkAse zUnya hai, sukha aura jJAnakI vibhUtike paramaprakarSako-caramasImAko-lie hue haiM aura dravya-bhAva rUpa kamamalakA jahA~ sarvathA abhAva rahatA hai|' ___vyAkhyA-jo zuddha samyagdarzanake ananya upAsaka hote haiM ve antako duHkhamaya saMsAra-bandhanoMse chUTakara sadAke liye mukta ho jAte haiM aura parama jJAnAnandamaya bane rahate haiM / samyagdRSTike liye eka-na-eka dina zivapadakA prApta karanA avazyaMbhAvI haicAhe usakI prApti ke liye use kitane hI bhava dhAraNa karane pdd'eN| yahA~ usa padake svarUpakA kucha nirdeza karate hue batalAyA hai ki vaha zivapada jarAse, rogoMse, kSayase, bAdhAoMse, bhayoMse aura zaMkAoM se vihIna hotA hai, sukha tathA jJAnavibhUtiko usakI carama sImA Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 40-41] samyagdarzana-mAhAtmya taka apanAye rahatA hai aura usake sAthameM dravyakarma, bhAvakarma tathA nokarma rUpase kisIbhI prakArake karmamalakA samparka nahIM hotAvaha sAre hI karmamalase sadA aspRSTa banA rahatA hai / isa avasthAvizeSakI prAptike liye kisIke haladhara ( balabhadra ) vAsudeva jaise mAnava-tilaka aura cakravartI yA tIrthaMkara honekI z2arUrata nahIM hai| ataH isa padyameM samyagdarzanake mAhAtmyakA upasaMhAra karate hue jo kucha kahA gayA hai vaha apanI judI hI vizeSatA rakhatA hai / devendra-cakra-mahimAnamameyamAnaM rAjendra-cakramavanIndra-ziro'rcanIyam / dharmendra-cakramadharIkRta-sarvalokaM labdhvA zivaM ca jinabhaktirupati bhavyaH // 41 // iti zrIsvAmisamantabhadrAcArya-viracite samocInadharmazAstraM ratnakaraNDA'para nAmni upAsakAdhyayane samyagdarzana varNanaM nAma prathamamadhyayanam // 1 // 'jinendrameM bhaktikA dhAraka bhavya prANI-samyagdRSTi jIvadevandroMke samUhakI amaryAdita mahimAko. avanIndroM---mukuTavaddha mANDalika rAjAoM--dvArA namaskRta cakravartiyoMke cakraratnako aura sampUrNa lokako apanA upAsaka banAnevAle dharmendracakrako-dharmake anuSThAtA-praNetA tIrthakaroMke cinhasvarUpa dharmacakrako-pAkara zivapada ko prApta hotA hai--prAnmAkI paramakalyANamaya usa svAtmasthitirUpa Atyantika avasthAko prApta karatA hai, jo sampUrNa vibhAva-paragatise rahita hotI haiN|' vyAkhyA-UparI dRSTi se dekhanepara aisA mAlUma hotA hai ki isa kArikAmeM pichalI cAra kArikAoMke viSayakI punarukti kI gaI hai aura yaha eka upasaMhArAtmaka saMgrahavRtta hai; parantu jaba Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 samIcIna dharmazAstra [ 0 1 gaharI dRSTi DAlakara ise dekhA jAtA hai taba yaha punaruktiyoMko lie hue korA saMgrahavRtta mAlUma nahIM hotaa| isameM 'labdhvA' par3ha aura 'ca' zabda prayoga apanI khAsa vizeSatA rakhate haiM aura isa bAta ko sUcita karate haiM ki eka hI samyagdRSTi jIva kramazaH devendra, rAjendra (cakravartI) aura dharmendra ( tIrthaMkara) ina tInAMkI avasthAoM ko prApta hotA huA bhI zivapadako prApta karatA hai aura yaha pUrvakI cAra kArikAoM meM varNita samyagdaSTikI ava sthAoM se viziSTatama avasthA hai / aise sAtizaya puNyAdhikArI samyagdRSTi jIva isa avasarpiNI kAlake bhAratavarSa meM kula tIna hI hue haiM aura ve haiM zAntinAtha, kundhunAtha tathA arahanAtha ke jIva, jo eka hI manuja- paryAya cakravartI aura tIrthaMkara donoM padoMke upabhoktA hue haiM aura debendrake sukhoMko bhogate hue isa pRthvI para avatIrNa hue the / ata: isa padya meM punarukti nahIM balki yaha saMmyagdRSTikI eka jur3I hI viziSTAvasthA athavA samyagdarzanake viziSTatama mAhAtmyakA saMdyotaka hai| isa prakAra zrIsvAmisamantabhadrAcArya viracita samIcIna dharmazAstra aparanAma ratnakaraNDa- upAsakAdhyAyameM samyagdarzanakA varNana karanevAlA pahalA adhyayana samApta huA // 1 // Ke Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyayana samyagjJAna- lakSaNa anyanamanatiriktaM yAthAtathyaM vinA ca viparItAt / niHsandehaM veda yadAhustajjJAnamAgaminaH // 1 // 42 // yathAvasthita vastu svarUpako jo nyUnatA - vikalatA-rahita, atirikatA adhikatA - rahita, viparItatA - rahita aura sandeharahita jaimAkA taisA jAnatA hai athavA usa rUpa jo jAnanA hai use Agamake jJAtA (bhAvazrutarUpa) 'samyakajJAna' kahate haiM / ' vyAkhyA - samyagjJAnakA vipaya jo yathAvasthita vastusvarUpako jaisAkA taisA ( yAthAtathyaM ) jAnanA batalAyA gayA hai usako spaSTa karaneke liye yahA~ 'anna' 'anatirikta" "viparItAdvinA aura 'niHsandeha' ina cAra vizeSaNa padoM kA prayoga kiyA gayA hai aura unake dvArA yaha pradarzita kiyA gayA hai ki vastusvarUpakA vaha jAnanA svarUpakI nyUnatAko liye hue athavA avyApti doSase dUSita na honA cAhiye, svarUpakI atiriktatA - adhikatAko liye hue + athavA ativyApti dopase dUSita bhI vaha na honA cAhiye / isI taraha svarUpakI kucha viparItatA tathA svarUpa meM sandeha ko bhI vaha liye hue na honA caahiye| ina cAroM vizeSaNoMkI sAmarthya se hI usa jJAnake yathAvasthita vastusvarUpakA jyoMkA + jIvAdi kisI vastukaM svarUpameM sarvathA nityatva-kSariNakatvAdi dharmoke vidyamAna na hote hue bhI jo vaise kisI dharmakI kalpanA karake usa vastuko usa rUpa meM jAnanA hai vaha svarUpakI atiriktatAko liye hue jAnanA hai, aisA TIkAkAra prabhAcandrane apanI TIkAmeM vyakta kiyA hai / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ___ samIcIna-dharmazAstra [a02 tyoM jAnanA bana sakatA hai / aura zrutajJAnake isa rUpake hI kevalajJAnakI taraha jIvAdi samasta padArthoM ke svarUpako avikala-rUpame prakAzanakI sAmarthyakA saMbhava ho sakatA hai, jisa sAmarthyakA patA svAmI samantabhadrake 'devAgama' kI nimna kArikAse calatA hai, jisameM batalAyA gayA hai ki syAdvAdarUpa jo zrutajJAna hai vaha aura kevalajJAna donoM hI sarvatattvoMke prakAzanameM samartha haiM, bheda itanA hI hai ki eka unheM sAkSAtarUpase prakAzita karatA hai to dusarA asAkSAt (apratyakSa vA parokSa) rUpase: syAdvAda-kevalajJAne sarva-tattva-prakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAca hyavastvanyatamaM bhavet // 105 // ukta svarUpako liye hue jo jJAna hai vahI isa granthameM dharmaka aMgarUpameM svIkRta hai| __ Age viSaya-bhedase isa jJAnake mukhya cAra bhedoMkA varNana karate hue granthakAra mahodaya likhate hai: prathamAnayoga-svarUpa prathamAnuyogamAkhyAnaM caritaM purANamapi puNyam / bodhi-samAdhi-nidAnaM bodhati bodhaH samIcInaH // 2 // 43 // _ 'puNyake prasAdhanasvarUpa tathA bodhi-samAdhike nidAnarUpasamyagdarzanAdika aura dharma-dhyAnAdikakI prAptimeM kAraNarUpa-jo arthAkhyAna hai-zabda-artha-vyaMjaka kathAnaka hai--cAritra aura purANa hai-ekapuruSAzrita satyakathA aura anekapuruSAzrita satyaghaTanA-samUha hai-vaha prathamAnuyoga hai, usa prathamAnuyogako jo jAnatA hai vaha samyagjJAna hai / arthAt ukta svarUpAtmaka prathamAnuyogakA jAnanA bhI bhAvazrutarUpa samyagjJAnameM zAmila athavA parigaNita hai / vyAkhyA-yahA~ anuyoga zabdake pUrva meM jo 'prathama' zabdakA prayoga pAyA jAtA hai vaha kisI saMkhyA athavA kramakA vAcaka Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 43-44] prathamAnuyoga-karaNAnuyoga-svarUpa 76 nahIM hai, balki pradhAnatAkA dyotaka hai / yaha anuyoga saba anuyogoM meM pradhAna hai; kyoMki eka to isake kathAnakoMmeM dUsare anuyogoMkA bahuta kucha viSaya yA jAtA hai; dUsare, kathAtmaka honese yaha bAla vRddha yuvA aura strI sabhIke liye AsAMnIse samajhameM Ane yogya hotA hai, aura tIsare isa anuyogameM varNita puNya-kathAnakoMko sunane tathA anubhUtimeM lAne se manuSya puNya-prasAdhaka dharmakAryoMke karanemeM pravRtta hotA hai, use aprApta samyagdarzanAdirUpa bodhitakakI prApti hotI hai aura vaha dharmadhyAna tathA zukladhyAnarUpa mamAdhikI sajIva preraNAko pAkara apane AtmavikAsakI ora lagatA hai / isa anuyogakA anyatra 'dharmakathAnuyoga' ke nAmama bhI ullekha milatA hai / isa anuyoga ke saba vizepaNoMmeM 'arthAkhyAna' nAmakA vizeSaNa khAsa taurase dhyAnameM lene yogya hai aura vaha isa bAtako sUcita karatA hai ki isa anuyogake kathAnaka arthakI dRSTise prakalpita nahIM hote--ve paramArtharUpa sat viSayaka pratipAdanako liye hue hote hai / isI bAtako TIkAkAra prabhAcandrane nimna zabdoMmeM vyakta kiyA hai "tasya prakalpitatva-vyavacchedArthamAkhyAnamiti vizaSaNaM,arthasya paramArthasya sato viSayasyA''khyAnaM yatra yena vA taM" aura isaliye jo kathAnaka athavA kathA-sAhitya arthakI dRSTise prakalpita ho use isa anuyogaka bAharakI vastu samajhanI caahiye| karaNAnuyoga-svarUpa lokA'loka-vibhakte yugaparivRttezcaturgatInAM ca / Adarzamiva tathAmatiravaiti karaNAnuyogaM ca // 3 // 44 // 'jo loka-alokake vibhAgakA, (utsapiNyAdi-yugarUpa) kAlaparivartanakA aura caturgatiyoMkA darpaNakI taraha prakAzaka hai vaha Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antata-dharmarea [ zra0 2 karaNAnuyoga hai, usako jo jAnatA hai vaha bhI samyagjJAna haiarthAt ukta svarUpa karaNAnuyogakA jAnanA bhI samyagjJAna hai / TO vyAkhyA - yahA~ karaNAnuyogake viSayako moTe rUpase tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai--eka loka- alokake vibhAjanakA dUsarA yuga parivartanakA aura tIsarA caturgatiyoMkA vibhAga hai| jahA~ jIvAdika padArtha dekhane meM Ate haiM - pAye jAte haiM-- use 'loka' kahate haiM, jo ki Urdhva madhya adholokake bhedase tIna bhedra rUpa hai aura jisakA parimANa 343 rAjU jitanA hai| jahA~ jIvAdi padArtha dekhanemeM nahIM Ate usa loka bAhya ananta zuddha AkAzako 'loka' kahate haiM / ina donoMkA vibhAga kaise aura kSetra - vinyAsAdi kisa kisa prakArakA hai yaha saba karaNAnuyogake prathama vibhAgakA viSaya hai / dUsare vibhAga meM utsarpiNI tathA avasarpiNI jaise yugoMke samayoMkA vibhAjana aura unameM honevAle padArthoMke vRddhi -hAsAdirUpa parivartanoMkA nirUpaNa AtA hai / tIsare vibhAga meM deva, naraka, manuSya aura tiryaMcake bheda se cAra gatiyoMkA svarUpa tathA sthiti AdikA varNana rahatA hai / karaNAnuyoga apane ina saba viSaya vibhAgoM ko yathAvasthitarUpameM darpaNakI taraha prakAzita karatA hai / aise karaNAnuyoga zAstrako bhAvazrutarUpa jo samyagjJAna hai vaha jAnatA hai arthAt yaha bhI usa samyagjJAnakA viSaya hai / yaha anuyoga anyatra gaNitAnuyoga ke nAmase bhI ullekhita milatA hai| w caraNAnuyoga svarUpa gRhamedhyanagArANAM cAritrotpatti-vRddhi-rakSAGgam / caraNAnuyoga - samayaM samyagjJAnaM vijAnAti || 4 ||45 // 'gRhasthoM aura gRhatyAgI muniyoMke caritrakI utpatti, vRddhi aura rakSAke aMgasvarUpa - kAraNabhUta athavA ina tIna aMgoMko Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 45-46] caraNA-dravyAnuyoga-svarUpa liye hue jo zAstra hai vaha caraNAnuyoga hai; usa zAstrako jo vizeSa rUpase jAnatA hai vaha (bhAvazrutarUpa ) samyagjJAna hai / arthAt ukta svarUpa caraNAnuyogakA jAnanA bhI samyagjJAna hai| vyAkhyA-yahA~ 'caraNAnuyogasamayaM' padakA jo vizeSaNa pUrvArddhake rUpameM sthita hai usase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki caraNAnuyoga nAmakaH jo dravyazruta ( kevalyanukUlapraNIta AcArazAstrAdike rUpameM ) hai vaha gRhasthoM tathA muniyoMke cAritrakI utpatti, vRddhi evaM rakSAko apanA aMga kiye hotA hai-unakA pratipAdaka hotA haiathavA vaise cAritrakI utpatti AdimeM nimittabhUta sahAyaka hotA hai| usa kevali-praNayanA'nuvati cAritra-zAstrako jo savizeSa rUpase jAnatA hai yA jisake dvArA vaha zAstra jAnA jAtA hai use athavA usa jAnaneko bhI samyagjJAna kahate haiM, jo ki bhAvazrutake rUpameM hotA hai| gRhasthoMke yogya cAritrakI utpatti vRddhi aura rakSAkA kitanA hI maulika varNana isa granthamaM A gayA hai, jo ki caraNAnuyogakA hI eka mukhya aMga hai| gRhatyAgI muniyoMke cAritrakI utpatti vRddhi aura rakSAkaM liye mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA Adi pramukha pranthoM ko dekhanA caahiye| dravyAnuyoga-svarUpa jIvA'jIvasutattve puNyA'puNye ca bandha-mokSau ca / dravyAnuyogadIpaH zruta-vidyA''loka mA''tanute // 5 // 46 // iti zrIsvAmisamantabhadrAcArya-viracite samIcIna-dharmazAstre ratnakaraNDa 'paranAmni upAsakA'dhyayane samyagjJAna varNanaM nAma dvitIyamadhyayanam // 2 // 'jo suvyavasthita jIva-ajIva tattvoMko, puNya-pApako tathA bandha-mokSako aura (cakArase) bandhake kAraNa (Asrava) tathA mokSake Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a02 kAraNoM (saMvara-nirjarA) ko bhI prakAzita karanevAlA dIpaka hai vaha dravyAnupayoga hai, aura vaha atavidyArUpa bhAvazrutake Alokako vistRta karatA hai / yaha dravyAna yoga samyagjJAnakA viSaya hai isaliye isakA jAnanA bhI samyagjJAna hai|' vyAkhyA ---yahA~ jisa dravyAnuyogako dIpakake rUpameM ullekhita kiyA gayA hai vaha middhAntasUtrAdi athavA tattvArthasUtrAdike rUpameM dravyAgama hai-dravyazruta hai-jo ki jIva-ajIva nAmake mutattvoM ko, puNya-pAyarUpa kamaprakRtiyoMko tathA bandha-mokSako aura bandhake kAraNa (Amrava) aura mokSake kAraNoM ( saMvara-nirjarA) ko azeSa-vizeSarUpase prarUpita karatA huA zrutavidyArUpa bhAvazrutake prakAzako vistRta karatA hai| aisI sthitimeM dravyAnuyogakA jAnanA bhI samyagjJAna hai / jina nava tatvoMke prarUpaka dravyAgamakA yahA~ ullekha hai unakA svarUpa dravyAnuyoga-viSayaka zAstroM meM vistArake sAtha varNita hai aura isaliye use yahAM denekI z2arUrata nahIM hai, unhIM zAstroMparase usako jAnanA cAhiye / isa taraha samyagjJAna viSaya-bhedase prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyogake rUpameM cAra bheda rUpa hai| prastuta dharmazAstrameM jJAnake inhIM cAra bhedoMko svIkRta kiyA gayA hai, matijJAnAdikako nhiiN| isa prakAra svAmI samantabhadrAcArya-viracita mamIcIna-dharmazAstra aparanAma ratnakaraNDa-upAsakAdhyayanameM samyagjJAnavarNana nAmakA dUsarA adhyayana samApta huA / / 2 / / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayana gaccAriyakA pAtra aura dhyeya moha-nimeirA'paharaNe darzanalAbhAdavAptasaMjJAnaH / gaga-dveSa-nivatyai caraNaM pratipadyate sAdhuH / / 1 / 17 / / 'mA-timirakA yArA hAne para-nigoha (ma mAdarzana)kae grandhakA sabhApA paya lathA kSayogAma-dazAko prApta hone para pradhAnamora kari momA mATale. pora jAnAbarAlie niyama ke FIR para hone para ---mabhyagdazanaka lAbhapavaka samyagjJAnako prApta huA mAdhupuruSa-vyAmA ...-kI nivRnike liye caragAko --himAdinini-nayA mAnya kAraka - aMgIkAra karatA hai / ' vyAkhyA--mAhA~ zana' aura 'caraga' zabda binA sAthameM kisI vizeSagaka pranA hone para nA pRdha-prasaMgavaza athavA granthAdhikArake vaza nAyaka pada se upalakSita hai aura isalie unheM kramazaH samyagnazana tathA samyakacAritraka vAcaka samajhanA cAhiye / samyakacAritrakA kisaliye aMgIkAra kiyA jAtA hai ---usakI svIkRti athavA tadrapa-pravRttikA kyA kucha dhyeya tathA uddezya hai--- aura usako aMgIkAra karanakA kauna pAtra hai ? yahI saba isa kArikAmeM batalAyA gayA hai, jise dUsare zabdoM-dvArA AtmAmeM samyakcAritrakI prAdurbhatikA krama-nirdeza bhI kaha sakate haiN| isa nirdezameM usa satpuruSako samyakcAritrakA pAtra ThaharAyA hai jo samyagjJAnI ho, aura isaliye ajJAnI athavA mithyAjJAnI usakA pAtra hI nhiiN| samyagjJAnI vaha hotA hai jo samyagdarzanako Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a03 prApta kara letA hai-samyagdarzanakI prApti usake samyagjJAnI hone meM kAraNIbhUta hai / aura samyagdarzanakI prApti taba hotI hai jaba mohatimirakA apaharaNa ho jAtA hai| jaba taka moha-timira banA rahatA hai taba taka samyagdarzana nahIM ho pAtA / athavA jitane aMzoMmeM vaha banA rahatA hai utane aMzoMmeM yaha nahIM ho paataa| ataH pahale samyagdarzanameM bAdhaka bane hue moha-timirako prayatnapUrvaka dUra karake dRSTi-sampattiko-samyagdRSTiko-prApta karanA cAhiye aura samyagdRSTikI prApti-dvArA samyagjJAnI banakara rAgadveSakI nivRttiko apanA dhyeya banAnA cAhiye; tabhI samyakcAritrakA ArAdhana bana skegaa| jitane jitane aMzoMmeM yaha moha-timira dUra hotA rahegA utane utane aMzoMmeM darzana-jJAnakI prAdurbhUti hokara AtmAmeM samyakcAritrake anuSThAnakI pAtratA AtI rhegii| aura isaliye moha-timirako dUra karanekA prayatna sarvopari mukhya hai-vahI bhavyAtmAmeM samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa dharmakI utpatti (prAdubhUti ) ke liye bhUmi tayyAra karatA hai| isIse granthakI AdimeM moha-timirake apaharaNasvarUpa samyagdarzanakA adhyayana sabase pahale kucha vistArake sAtha rakkhA gayA hai aura usameM samyagdarzanakI prAptipara sabase adhika jora dete hue use jJAna aura cAritrake liye bIjabhUta batalAyA hai| cAritrake dhyeyakA spaSTIkaraNa rAga-dveSa-nivRttihiMsAdi nivartanA-kRtA bhavati / anapekSitA'rthavRttiH kaH puruSaH sevate nRpatIn // 2 // 4 // 'rAga-dvepakI nivRtti hiMsAdikakI nivartanAse-cAritrarUpase kathyamAna ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigrahAdi vratoMkI + dekho, 'vidyA-vRttasya saMbhUti' ityAdi kArikA 32 ! * rAgadve panivRtteritipAThAntaram / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 48-46] pratipadyamAna cAritrakA lakSaNa 85 upAsanAme-kI gaI hotI hai| ( isIse sAdhujana hiMsAdi-nivRttilakSayA cAritrako aMgIkAra karate hai-usakI upAsanA-ArAdhanAmeM pravRtta hote haiM / so ThIka hI hai ) kyoMki arthavRttikI athavA artha ( prayojanavizepa ) aura vRtti ( grAjIvikA ) kI apekSA na rakhatA huA aimA kauna purupa hai jo gajAoMkI sevA karatA hai ? --koI bhI nahIM / ___vyAkamA-jima prakAra rAjAoMkA saMvana binA prayojanake nahIM hotA usI prakAra ahiMsAdi-vratoMkA sevana bhI binA prayojanake nahIM hotA / rAjAroMke sevanakA prayojana yadi arthavRtti hai to ina vratAMka anuSThAna-ArAdhanarUpa mevanakA prayojana hai unake dvArA siddha honevAlI rAga aura depakI nivRtti / ataH isa prayojanako sadA hI dhyAnameM rakhanA cAhie / ahiMsAdivratoMkA anuSThAna karate hue yadi yaha prayojana siddha nahIM ho rahA hai to samajhanA cAhie ki vratoMkA sevana-ArAdhana ThIka nahIM bana rahA hai aura taba use ThIka taura para banAnekA pUrNa prayatna honA caahiye| jima vratIkA lakSya hI rAga-dveSakI nivRttikI tarafa na ho use 'landaya-bhRSTa' aura umake vratAnuSThAnako vyarthakA korA ADambara samajhanA caahiye| pratipadyamAna cAritrakA lakSagA hiMsA'nata-cauryebhyo maithunasevA-parigrahAbhyAM c| pApa-praNAlikAbhyo viratiH saMjJasya cAritram // 3 // 46 'hiMsA, jhUTha, corI, maithunasaMvA aura parigrahaka rUpameM jo pApa-praNAlikAe~ haiM--pApamravake dvAra haiM, jinameM hokara hI jJAnavaragAdi pApa-prakRtiyA~ aAtmAmeM praveza pAtI haiM aura isaliye pAparUpa haiM-unase jo virakta honA hai-tapa pravRtti na karanA hai--vaha samyagjJAnIkA cAritra arthAt samyakacAritra hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a03 ___ vyAkhyA ----yahA~ 'saMjJamya' padake dvArA samyaka cAritrake svAmIkA nirdeza kiyA gayA hai aura use samyagjJAnI batalAyA gayA hai / isase spaSTa hai ki jo samyagjJAnI nahIM usake samyak-cAritra hotA hI nahIM-mAtra cAritra-vipayaka kucha kriyAoMka kara lanesa hI mamyakacAritra nahIM banatA, usake liye pahale samyagjJAnakA honA ati Avazyaka hai| hiMsAka liye isI granthameM Age 'prAgAtipAta' (prANavyaparopaNa, prANaghAta), 'vadha' tathA 'hati' kA; anatake liye 'vitatha' 'alIka tathA mapAkA evaM phalitAthaka rUpameM asatyakA; cAyake liya staMya' kA maithunamevAke liya 'kAma' tathA 'smara' kA evaM phalitAtharUpameM 'abrahma' kA; aura parigraha ke liye 'saMga', 'mUrchA' (mamatvapariNAma) tathA 'icchA' kA bhI prayoga kiyA gayA hai| aura isaliye apane apane bagaka ina zabdoMko ekArthaka, paryAyanAma athavA eka dUsarekA nAmAntara samajhanA caahie| cAritrake bheda aura svAmI sakalaM vikalaM caraNaM tatsakalaM sarvasaMga-viratAnAm / anagArANAM, vikalaM sAgArANAM masaMgAnAm // 4 // 50 // __(pUrvanirdiSTa himAdi-viti-lakSaNa) cAritra 'sakala (paripuga) aura 'vikala' (apUrNa) rUpa hAtA hai-mahAvrata-araguvratake bhedase usake do bheda haiM / sarvasaMgase----bAhya tathA prAbhyantara donoM prakArake parigraha me-virakta gRhatyAgI muniyAkA jA cAritra hai vaha sakalacAritra # dekho, hiMsAvargake liye kArikA 52, 53, 54, 72, 75 se 78, 84; anRtavargake liye kArikA 52, 55, 56; cauryavargake liye kArikA 52, 57; maithunasevAvargake liye kArikA 52, 60, 143; aura parigrahavarga ke liye kArikA 50, 61 / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 5 ] cAritrake bheda aura sAmI ( sarvasaMyama) hai, aura parigrahasahita gRhasthoMkA jo cAritra hai vaha 'vikalacAritra' (dezasaMyama ) hai / ' 3 87 vyAkhyA- yahA~ cAritrake do bheda karake unake svAmiyoMkA nirdeza kiyA gayA hai / mahAvratarUpa sakalacAritrakaM svAmI (adhikArI) una anagArI (gRhaniyoM) ko batalAyA hai jo saMpUrNaparigrahase virakta haiM, aura avatarUpa vikalacAritrake svAmI una sAgAroM (gRhasthoM) ko prakaTa kiyA hai jo parigrahamahita haiM aura isaliye donoMke 'sarvasaMgavirata' aura 'sasaMga' ina do alaga-alaga vizleSaNoMse spaSTa hai ki jo anagAra sarvasaMgase rikta nahIM hai - jinake divyAdika koI prakArakA parigraha laga huA hai- gRhatyAgI honepara bhI sakalacAritrake pAtra yA rAnI nahIM pArI mahAvratI athavA sakalasaMyamI nahIM kaha jA sakate; jaise ki dravyaliMgI suni yAdhunika parigrahavArI bhaTTAraka tathA 11 vIM pratimAmeM sthita kSullaka - ailaka | aura jo sAgAra kisI samaya sakalasaMga se virata haiM unheM usa samaya gRhameM sthita hone mAtra se savA vAritra ( to ) nahIM kaha sakate ve apanI usa asaMgadazA meM mahAvratakI aura bar3ha jAte hai| yahI vajaha hai ki saMkAramahAdayane sAmAyika meM sthita aise gRhasthoMko 'yati bhAvako prApta huA muni' likhA hai ( kArikA 12 ) aura mohI munise nirmohI gRhasthako zreSTha batalAyA hai (kA. 33) / aura isase yaha natIjA nikalatA hai ki cAritrake 'nakala' yA 'vikala' hone meM pradhAna kAraNa ubhaya prakAra ke parigraha - se virakti tathA avirakti hai-- mAtra gRhakA tyAgI yA ayAgI honA nahIM hai| ataH 'sarvasaMgavirata' aura 'sasaMga' ye donoM vizeSaNa apanA khAsa mahatva rakhate haiM aura kisI taraha bhI upekSaNIya nahIM kahe jA skte| Iv Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a03 vratabhedarUpa gRhasthacAritra gRhiNAM tredhA tiSThatyaNu-guNa-zikSA-vratAtmakaM caraNam / paMca-tri-caturbhedaM trayaM yathAsaMkhyamAkhyAtam // 5 // 51 // ___gRhasthoMkA (vikala) cAritra aNuvrata-guNavrata-zikSAvratarUpase tIna prakArakA hotA hai / aura vaha vratatrayAtmaka cAritra kramazaH pAMca-tIna-cAra bhedoMko liye hue kahA gayA hai-arthAt aguvratake pAMca, guNavatake tIna aura zikSAvratake cAra bheda hote haiM / ' ___vyAkhyA-yahA~ gRhasthoMke vikala-cAritrake aMgarUpameM jina pAMca aNuvratoM, tIna guNavratoM aura cAra zikSAvratoMkI sUcanA kI gaI hai unameM aNuvrata cAritrakI utpattike aMgarUpameM guNavrata cAritrakI vRddhike aMgarUpameM aura zikSAbata cAritrakI rakSAke aMgarUpameM sthita hai| Age granthakAramahodaya vikala cAritrake ina bhedoM tathA upabhedoMkA kramazaH lakSaNa-purassara varNana karate haiN| arANuvrata-lakSaNa prANAtipAta-vitathavyAhAra-steya-kAma-mUrchAbhyaH / sthUlebhyaH pApebhyaH vyuparamaNamaNuvrataM bhavati // 6 // 52 // 'sthUlaprANAtipAta-moTe rUpameM prANoMke ghAtarUpa sthUlahiMsA-, sthUlavitathavyAhAra-moTe rUpameM anyathA kathanarUpa sthUla asatya-~, sthUlasteya-moTe rUpameM paradhana haraNAdirUpa sthUlacaurya(corI)-, sthUlakAma-moTe rUpameM maithuna sevArUpa sthUla-abrahma-pora sthUlamUrchAmoTe rUpameM mamatvapariNAmarUpa sthUla-parigraha-; ina (pAMca) pApoMse jo virakta honA hai usakA nAma 'aNuvrata' hai|' / 'mUchenyaH' iti pAThAntaram / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 52 ] 86 aNuvrata - lakSaNa vyAkhyA - yahA~ pApoMke pA~ca nAma diye haiM, jinheM anyatra dUsare nAmoMse bhI ullekhita kiyA hai, aura unakA sthUla vizeSaNa dekara moTe rUpameM unase virakta honeko 'aNuvrata' batalAyA hai / isase do bAteM phalita hotI haiM--eka to yaha ki ina pApoMkA sUkSmarUpa bhI hai aura isa taraha se pApa sthUla sUkSmake bhedase do bhAgoMmeM vibhakta haiN| agalI eka kArikA 'sImAntanAM parata:' (65) meM 'sthUletarapaMca pApasaMtyAgAt' isa padake dvArA ina pAMca pApoMke 'sthUla' aura 'sUkSma aise do bhedoM kA spaSTa nirdeza bhI kiyA gayA hai aura 6vIM tathA ava kArikAoMmeM sUkSmapAnako 'pApa' nAmase aura rat kArikA meM sthUla pApako 'akRza' zabda se ullekhita kiyA hai, isameM 'aNu' aura 'kuza' bhI sUkSmake nAmAntara haiM / dUsarI bAta yaha ki sUkSmarUpase athavA pUrNarUpase ina pApoMse virakta honekA nAma 'mahAvrata' hai. jisakI sUcanA kArikA aura 65 se bhI milatI hai / wry dy isake sivAya, jinheM yahA~ 'pApa' batalAyA gayA hai unheM hI cAritrakA lakSaNa pratipAdana karate hue pichalI eka kArikA ( 46 ) meM 'pApapraNAlikA' likhA hai, aura isase yaha jAnA jAtA hai ki yahAM kAraNa kAryakA upacAra karake pApake kAraNoMko 'pApa' kahA gayA hai / vAstava meM pApa mohanIyAdi karmoMkI ve prazasta prakRtiyA~ haiM jinakA AtmA Asrava tathA bandha ina hiMsAdirUpa yogapariNati se hotA hai aura isIse inako 'pApapraNAlikA' kahA gayA hai| svayaM granthakAra mahodaya ne apane svayambhustotra meM 'moharUpo ripuH pApaH kaSAyabhaTasAvana : ' isa vAkya ke dvArA 'moha' ko usake krodhAdi - kapAya-bhaToM sahita 'pApa' batalAyA hai aura devAgama (15) tathA isa grantha (kA. 27) meM bhI 'pApAsrava' jaise zabdoMkA prayoga karake karmoMkI darzanamohAdirUpa azubha prakRtiyoMko hI 'pApa' sUcita kiyA hai / tattvArthasUtra meM zrIgRdhrapicchAcArya ne bhI Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 samIcIna-dharmazAstra [a03 'ato'nyatpApaM isa sUtrake dvArA sAtAvedanIya, zubhaAyu, zubhanAma aura zubha (ucca) gotrako chor3akara zeSa saba karmaprakRtiyoMko 'pApa' batalAyA hai / dUsare bhI purAtana AcAryoMkA aisA hI kathana hai| ataH jahA~ kahIM bhI himAdikako pApa kahA gayA hai vahA~ kAraNameM kAryakI dRSTi saMnihita hai, aisA samajhanA cAhie / ahimA raNuvrata-lakSagA saMkalpAtkRta-kArita-mananAdyoga-trayasya-cara-satvAn / na hinasti yattadAhuH sthala-vadhAdviramaNaM nipuNAH // 7 // 53 // ___ 'saMkalpa- ----saMkalpapUrvaka ( irAdatana ) athavA gRddha svecchAmekiye gaye yogatrayake--mana-vacana-kAyata-kRtakArita-anumodanarUpa vyApArase jo trama jIvoMkA-nayabhUta dvIndriyAdi prANiyoMkA -~-prANaghAta na karanA hai use nipuga jana (prAptapuruSa va gaggadharAdika) 'szulavadhaviramaga'---hisAgudrata-kahate haiN| vyAkhyA-yahA~ 'saMkalpAt' pada usI taraha heturUpameM prayukta, hA hai jisa taraha ki tattvArthasUtrameM 'pramattayogAta' aura puspArthasidvyupAyameM kapAyayogAn padakA prayoga pAyA jAtA hai, aura yaha pada prArambhAdijanya-trasahiMsAkA nivartaka (aAhaka) tathA isa vratake vratIkI zuddha-mvecchA athavA svatantra inlAkA saMdyotaka hai / aura isake dvArA vratako agutAke anurUpa jahA~ sAhasAko sImita kiyA gayA hai vahA~ yaha bhI sUcita kiyA gayA hai ki isa (saMkalpa) ke vinA vaha (saMkalpI) trasahiMsA nahIM bnegii| aura yaha ThIka hI hai; kyoMki kAraNake abhAvameM tajanya kAryakA bhI abhAva hotA hai| aura isa 'saMkalpAta' padavI * pramattayogAtprAraNavyaparopaNaM hiNsaa| -tattvArthasUtra 7-13 yatkhalu kapAyayogAtprAragAnAM drvy-bhaav-ruupaargaaN| vyaparopaNasya karaNaM sunizcitA bhavati sA hiMsA // puruyArya 043 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 53] ahiMsA'Nuvrata-lakSaNa 61 anuvRtti agalA 'satyANuvrata' AdikA lakSaNa pratipAdana karanevAlI kArikAoM meM usI prakAra calI gaI hai jisa prakAra ki tatvArthasUtra meM 'pramattayogAt' pada kI anuvRtti agale asatyAdike lakSaga-pratipAdaka sUtroMmeM calI gaI hai| zuddha-svacchA athavA svatantra icchA hI saMkalpakA bhAga hai, isaliya vaisI icchAke binA majabUra hokara jo apane prANa, dhana, jana, pratimA tathA zIlAdi kI rakSAka lie virodhI hiMsA karanI par3e vaha bhI isa vratakI sImAma bAhara hai / isa taraha ArambhajA aura virAdhajA do prakArakI mahilA ila saMkalpI trasahimAke ndhAna meM nahIM pAtI / paMcaganA aura RpivAgijyAdirUpa Arambha kAryAma to kisI vyaktivizeSakaM prAgAghAtakA koI saMkalpa hI nahIM hotA, aura virajA hiMsA meM jo saMkalpa hotA hai vaha zuddhabacchAme na .nake kAraNa prAgarahita hotA hai, isIma ina donoMkA tyAga isa vratakI koTi meM nahIM aataa| ina donoM prakArakI himAtraoMkI chUTakaM binA gRhasthAzrama cala nahIM sakatA, rAjyavyavasthA bana nahIM sakatI aura na gRhastha-jIvana vyatI . karate huma eka nAgake liye hI koI nirApada kA nirAkula raha sakatA hai / eka mAtra virodhihiMsAkA maya kitanAMko hI dusarAka dhanajanAdikI hAni karanasa roke rahatA hai| yahA~ para itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki hinasti padake artharUpameM, hiMsAke pUrva nidie paryAyanAma 'prANAtipAta' ko lakSya meM rakhate hue, prANaghAtakI jo bAta kahI gaI hai vaha vratakI sthUlatAnurUpa prAyaH jAna se mAra DAlane rUpa prANaghAtase sambandha rakhatI hai, aura yaha bAta agalI kArikAmeM die hue aticAroMko dekhate hue aura bhI spaSTa hojAtI hai / kyoMki chedanAdika bhI prANaghAtake hI rUpa haiM, unakA samAveza yadi isa kArikA-varNita prANaghAtameM hotA to unheM alagase kahane tathA 'atIcAra' nAma Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 samIcIna dharmazAstra [ a0 3 dene kI jarUrata na rahatI / atIcAra abhisandhikRta - vratoMkI bAhya sImAe~ haiM / ahiMsA'Nuvrata aticAra chedana - bandhana - pIDanamatibhArAropaNaM vyatIcArAH / AhAravAraNA'pi ca sthUlavadhAdvyuparate : paMca || 8 ||24|| 'chedana karaNaM nAsikAdi zarIrake avayavoMkA parahitavirodhinI dRSTise chedanA - bhedanA -, bandhana - rassI jaMjIra tathA dUsare kisI pratibandhAdike dvArA zarIra aura vacanapara yatheSTa gati-nirodhaka anucita rokathAma lagAnA, pIDana - daNDa- cAbuka beMta grAdike anucita prabhivAtadvArA zarIrako pIr3A pahu~cAnA tathA gAlI yAdi kaTuka vacanoMke dvArA kisIke manako dukhAnA -- atibhArAropaNa - kisI para usakI zaktise athavA nyAya-nIti se adhika kAryabhAra, karabhAra, daNDabhAra tathA bojhA lAdanA -, aura AhAra - vAraNA -- apane Azrita prANiyoM ke annapAnAdikA nirodha karanA, unheM jAnabUjhakara zakti hote yathA samaya aura yathAparimANa bhojana na denA - ye pAMca sthUlavadha - viramaraNakehimA'vrata ke pratIcAra haiM-- sImollaMghana athavA doSa haiM / ' " : vyAkhyA - yahA~ jisa samaya sImollaMghana athavA dopake liye 'vyatIcAra' zabdakA prayoga kiyA hai usIke liye granthameM Age kramazaH vyatikrama, vyatIpAta, vikSepa, atikramaNa, atyAza, vyatIta, atyaya, atigama, vyatilaMghana aura aticAra zabdoMkA prayoga kiyA gayA hai*, aura isalie ina saba zabdoM ko ekArthaka samajhanA cAhie / * dekho, kArikA naM0 56, 58, 62. 63, 73, 81,66,105, 110. 126 / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 55] satyA'Nuvrata-lakSaNa satyA'guvrata-lakSaNa sthUlamalIkaM na vadati na parAnvAdayati satyamapi vipade / yattadvadanti santaH sthalamRSAvAda-vairamaNam // 6 // 55 // (saMkalpapUrvaka athavA svecchAse) sthUla alIkako-moTe jhUThako -jo svayaM na bolanA aura na dUsaroMse bulavAnA hai, tathA jo satya vipadAkA nimitta bane use bhI jo svayaM na bolanA aura na dUsaroMse bulavAnA hai, use santajana-prApta puruSa tathA gaNadharadevAdika---'sthUlamapAvAda-vairamaNa'-satyAraNuvrata-kahate haiN|' ___vyAkhyA-yahA~ sthUla alIka athavA moTA bhUTha kyA ? yaha kucha batalAyA nahIM-mAtra usake na bolane tathA na bulavAnekI bAta kahI hai, aura isaliye lokaLyavahArameM jise moTA jhUTha samajhA jAtA ho usIkA yahA~ grahaNa abhISTa jAna par3atA hai| aura vaha aisA hI ho sakatA hai jaisA ki zapatha sAkSIke rUpameM kasama khAkara yA halapha uThAkara jAnate-bUjhate anyathA (vAstavikatAke viruddha) kathana karanA, paMca yA jaja (nyAyAdhIza) Adi ke padapara pratiSThita hokara anyathA kahanA-kahalAnA yA nirNaya denA, dharmopadeSTA banakara anyathA upadeza denA aura saca bolanekA AzvAsana dekara yA vizvAsa dilAkara jhUTha bolanA (anyathA kathana krnaa)| sAtha hI aisA bhUTa bolanA bhI jo kisIkI vipadA ( saMkaTa vA nahAhAni ) kA kAraNa ho; kyoMki vipadAke kAraNa satyakA bhI java isa vratake lie niSedha kiyA gayA hai tava vaise asatya bolane kA to svataH hI niSedha hojAtA hai aura vaha bhI sthUlamapAvAdameM garmita hai| aura isaliye ajJAnatAke vaza (ajAnakArI) yA asAvadhAnI (sUkSmagramAda) ke vaza jo bAta vinA cAhe hI anyathA kahI jAya yA muMhale nikala jAya usakA sthUla-mapAvAdameM grahaNa nahIM hai; kyoMki ahiMsANuvratake lakSaNameM Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a03 Ae hue 'saMkalpAta' padakI anuvRtti yahA~ bhI hai jaisAki pahale usakI vyAkhyAmeM batalAyA jA cukA hai| isI taraha aise sAdhAraNa asatyakI bhI isameM parigaNanA nahIM hai jo kisIke dhyAnako vizeSarUpase AkRSTa na kara sake athavA jisase kisIkI koI vizepa hAni na hotI ho| isake mibAya bolane-bulavAne meM mukhase bolanA-bulavAnA hI nahIM balki lakhanIse bolanA-bulavAnA arthAt likhanA-ligvAnA bhI zAmila hai| yahA~ se satyako bhI asatyameM parigaNita kiyA hai jo kimIkI vipadAkA kAragA ho, yaha eka khAsa bAna hai aura isane yaha sAta macita hotA hai ki ahiMsAkI mayaMtra pradhAnatA hai. ahiMsAvrata isa RtakA bhI yAtmA hai aura usakI anuvRtti uttaravartI vratoMmeM barAbara calI gaI hai| . satyAguvratake aticAra parivAda-raho'bhyAkhyA paizUnyaM kUTalekhakaraNaM ca / nyAsA'pahAritA ca vyatikramAH paMca satyasya // 10 // 56 // parivAda-nindA-gAlI-galauca, rahobhyAkhyA-guhya ( gopanIya) kA prakAzana, paizUnya--pizunavyavahAra-cugalI, tathA kUTalekhakaraNA---- mAyAcArapradhAna likhAvaTa-dvArA jAlasAjI karanA arthAt dUsaroMko prakArAntarase anyathA vizvAsa karAne ke lie dUsaroMke nAmase naI dastAvez2a yA likhAvaTa taiyAra karanA, kisIke hastAkSara banAnA, purAnI likhAvaTameM milAvaTa athavA kATa-chA~Ta karanA yA kisI prAcIna granthameMse koI vAkya isa tarahase nikAla denA yA usameM bar3hA denA jisase vaha apane vartamAna rUpameM prAcIna kRti yA amuka vyaktivizeSakI kRti samajhI jAya aura nyAsApahAritA-dharoharakA prakArAntarase apaharaNa arthAt aisA vAkyavyavahAra jisase prakaTarUpameM asatya na bolate hue bhI dUsarekI dharoharakA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 56 ] satyApuvrata ke aticAra 65 pUrNa athavA prAMzika rUpameM apaharaNa hotA ho ; ye saba satyA'Nuvrata ke aticAra haiM / vyAkhyA - jina pA~ca aticAroMkA yahA~ ullekha hai unameM 'parivAda' aura 'paizUnya' nAmake do aticAra aise haiM jinake sthAna paratattvArtha sUtra meM kramazaH mithyopadeza' aura 'sAkAramaMtrabheda' ye do nAma diye haiM / ye nAma sadyapi ukta aticAroMke paryAya nAma nahIM haiM balki zrAcAryakiM pArasparika zAsanabhedake sUcaka dUsare afer haiM, phira bhI TIkAkAra prabhAcandra ne parivAdaka 'niyopadeza' ke rUpa meM aura pezanyakI 'sAkAramantrabheda ke rUpa meM vyAkhyA kI hai aura vyAkhyAke sAtha ye nAma bhI spaSTa rUpa se de diye haiN| yaha cintanIya hai| kyoMki parivAdakA prasiddha artha nindA-gardA apavAda (Blame, abuse) jainA hai aura paizunya zabda cugalI (Backbitting) jaise arthamaM prayukta hotA hai / somadevasUrine isa vrata ke aticAroMkA sUcaka jo zloka diyA hai vaha isa prakAra hai "mantrabhedaH parIvAda: paizUnyaM kUTalekhanam / dhA sAkSipadotizca satyasyaite vighAtakAH // " + parivAdI mithyopadezo'bhyudayaniH zreyamArtheSu kriyAvizeSeovanyasyAnyathApravartanamityarthaH / pazUnyaM gatikAra-bhrU cikSepAdibhiH parAbhiprAyaM jJAtvA prasUyAdinA tatprakaTanaM sAkAramaMtrabheda ityarthaH / * parivAdastu nindAyAM vIraNAvAdanavastuni ( hemacandraH ) zravaNIkSepanirvAda- parIvAdApavAdavat upakrozo jugupsA ca kutmA nindA ca ga || ( amara: ) pari sarvato dopollekhena vAda: kathanaM apavAda: / ( zabdakalpadrumaH ) parivAda : 1 Blame, censure detraction, abuse; 2 Scandal (V. S. Apte) Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 samIcIna-dharmazAstra [a03 isameM mantrabheda aura paizUnyako do alaga alaga aticAroMke rUpameM ullekhita kiyA hai, jisase yaha sApha jAnA jAtA hai ki donoM eka nahIM haiN| aisI hI sthiti pari (rI) vAdakI mithyopadezake sAtha samajhanI caahiye| paM0 AzAdharajIne, jinhoMne parivAda aura paizUnyako chor3akara mithyopadeza tathA mantrabhedako aticAra rUpameM grahaNa kiyA hai, apane sAgAradharmAmRtama isa zlokako uddhRta karate hue ise 'aticArAntaravacana' sUcita kiyA hai, isase bhI parivAda aura paizUnya nAmake aticAra mithyopadezAdise bhinna jAne jAte haiM aura ve AcArya samantabhadraka zAsanase sambandha rakhate haiM / zepa nIna aticAra donoM granthoMmeM samAna haiN| ___acauryAraNuvrata-lakSaNa nihitaM vA patitaM vA muvismRtaM vA parasvamavisRSTam / na harati yanna ca datte tadakRza-cauryAdupAramaNam // 11 // 57 // 'binA diye hue para-dravyako, cAhe vaha dharA-DhakA ho, par3AgirA ho athavA anya kisI avasthAko prApta ho, jo (saMkalpapUrvaka athavA svecchAse) svayaM na haranA (anItipUrvaka grahaNa na karanA) aura na (anadhikRtarUpase) dUsaroMko denA hai use sthUla-cauryavirati--pracauryAraNuvrata-kahate haiN|' vyAkhyA---yahA~ 'paravaM' aura usakA mukhya vizepaNa 'avisaSTaM' tathA 'harati kriyApada ye tInoM khAsa taurase dhyAna dene yogya haiN| jisakA svAmI apanese bhinna koI dUsarA ho usa dhana-dhAnyAdi padArthako 'parasva' kahate haiM, para-dhana aura para-dravya bhI usIke dUsare nAma haiM / jo padArtha apane tatkAlIna svAmIke dvArA athavA usakI icchA, AjJA yA anumatise diyA gayA na ho vaha, 'avisRSTa' kahalAtA hai, 'adatta' bhI usIkA nAmAntara hai aura usameM Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 57] acauryANuvrata-lakSaNa vyakta tathA avyakta donoM prakArake padArtha zAmila haiN| 'harati' kriyApada, jisase haranA phalita hotA hai, anItipUrvaka-grahaNakA sUcaka hai / usIkI dRSTise agalA kriyApada 'datta' anadhikRta rUpase denekA vAcaka ho jAtA hai| aura isalie jo padArtha asvAmika ho athavA grahaNAdike samaya jisakA koI prakaTa svAmI maujUda yA saMbhAvya na ho aura jisake grahaNAdimeM usake svAmIkI spaSTa icchA tathA AjJA vAdhaka na ho usake grahaNAdikA yahA~ niSedha nahIM hai / sAtha ho, jo dhana-sampatti binA diye hI kimIko uttarAdhikArake rUpameM prApta hAtI hai usake grahaNAdikA bhI isa vratake vratIke liye niSedha nahIM hai| isI taraha jo ajJAtasvAmikA dhana-sampatti apanI milakiyatake makAnAdike bhItara bhUgarbhAdise prApta ho usake bhI grahaNAdikA isa vratakaM vratIke liye niSedha nahIM hai, vaha usa makAnAdikA mAlika honeke sAthasAtha tatsambaddhA sampattikA bhI prAyaH mAlika athavA uttarAdhikArI hai aura yaha samajhanA cAhie ki vaha sampatti usakI avyakta athavA gupta sampattike rUpameM sthita thI, jabataka ki isake viruddha koI dUsarI bAta spaSTa siddha na ho jAya yA isameM bAdhaka na ho| ___ yahA~ corIke sthUla-tyAgakI dRSTise itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki jo padArtha bahuta hI sAdhAraNa tathA atyalpa mUlyakA ho aura jisakA binA diye grahaNa karanA usake svAmIko kucha bhI akharatA na ho-jaise kisIke khetase hasta-zuddhike liye miTTIkA lenA, jalAzayase pIneko pAnI grahaNa karanA aura vRkSase dA~tanakA tor3anA-aise padArthoM ko binA diye lenekA tyAga isa vratake vratIke liye vihita nahIM hai / isI taraha dUsarekI jo vastu binA saMkalpake hI apane grahaNameM A jAya usase isa vrata ko bAdhA nahIM pahuMcatI; kyoMki ahiMsAvratake lakSaNameM prayukta hue 'saMkalpAt' padakI anuvRtti isa vratake sAtha bhI hai| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAmA mI prakAra lopa-dUsa girAne, samIcIna-dharmazAstra [a03 acauryA'Nuvratake aticAra caurpryog-cauraa'rthaadaan-vilop-sdRshsmmishraaH| honAdhikavinimAnaM paMcA'steye vyatIpAtAH // 12 // 5 // ___ 'cauraprayoga-corako corIke karmameM svayaM prayukta (pravRtta) karanA, dUsaroMke dvArA prayukta karAnA tathA prayukta huekI prazaMsA-anumodanA karanA, athavA corIke prayogoM (upAyoM) ko batalA kara caura-kamaMkI pravRtti meM kimI prakAra sahAyaka honA-, caurA'rthAdAna-jAna bUjhakara corIkA mAla lenA-, vilopa-dUsaroMkI sthAvara-jaMgama athavA cetana acetanAdirUpa sampatiko Aga lagAne, bama girAne, tez2Aba chir3akane, viSa dene Adike dvArA naSTa kara denA tathA rAjyake artha-viSayaka nyAyya niyamoMko bhaMga karanA-sadRzasaMmizra-anucita lAbha uThAne athavA dUsaroMko ThaganekI dRSTise kharImeM samAna raMga-rUpAdikI khoTI tathA bahumUlyameM alpamUlya vastukI milAvaTa karanA aura nakalIko jAnabUjhakara asalIke rUpameM denA-aura hInAdhikavinimAna-dene leneke bATatarAjU, gaja, paimAne Adi kamatI-bar3hatI rakhanA aura unake dvArA kamatIbar3hatI tola-mApa karake anucita lAbha uThAnA; ye pA~ca asteyakeacauryANuvratake--vyatipAta haiM-aticAra athavA doSa hai|' vyAkhyA-yahA~ jina aticAroMkA ullekha hai unameM cauthA 'sadRzasammizra' nAmakA aticAra vaha hai jisake sthAna para tattvArthasUtrameM 'pratirUpakavyavahAra' nAma diyA hai aura jise sarvArthasiddhikArane 'kRtrima hiraNyAdike dvArA vaMcanA-pUrvaka vyavahAra' batalAyA hai / sadRzasammizra apane viSayameM adhika spaSTa aura vyApaka hai| tIsarA aticAra 'vilopa hai, jo tattvArthasUtra meM diye hue 'viruddha-rAjyAtikrama' nAmaka aticArase bahuta kucha bhinna tathA adhika viSayavAlA hai / viruddha-rAjyAtikramakI jo vyAkhyA sarvArthasiddhikArane dI hai usase yaha mAlUma hotA Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 58-56] brahmacaryA'Nuvrata-lakSaNa 66 hai ki 'viruddha ( pratipakSI) rAjyameM ucita nyAyase anya prakAra dAnakA grahaNa 'viruddharAjyAtikrama' kahalAtA hai aura usakA Azaya hai 'alpamUlyameM mile hue dravyoMko vahA~ bahumUlya banAne kA prayatna' * | isase apane rAjyakI janatA una dravyoMke ucita upayogase vaMcita raha jAtI hai aura isaliye yaha eka prakArakA cAraharaNa hai / vilopameM dUsare prakArakA apaharaNa bhI zAmila hai jo kisIkI sampattiko naSTa karake prastuta kiyA jAtA hai / TIkAkAra prabhAcandrane cilopakI vyAkhyA viruddharAjyAtikramake rUpameM dI hai aura sAthameM viruddharAjyAtikramakA spaSTa nAmollekha bhI kara diyA hai, jaba ki vilopa viruddha-rAjyAtikramakA koI paryAya nAma nahIM hai| brahmacaryA'raNuvrata-lakSaNa na tu+ paradArAn gacchati na parAn gamayati pApabhIteryata / sA paradAranivRttiH svadArasaMtoSanAmA'pi // 13 // 56 // ____ pApake bhayase ( na ki rAjAdike bhayase ) para-striyoMko svadAra bhinna anya striyoMko-jo svayaM sevana na karanA aura na dUsaroMko sevana karAnA hai vaha 'paradAranivRtti' vrata hai, 'svadArasaMtoSa' bhI usIkA nAmAntara hai-dUsare zabdoMmeM use sthUla maithunase virati sthUlakAmavirati tathA brahmacaryAraguvrata bhI kahate haiN| vyAkhyA--yahA~ isa vratake do nAma diye gaye haiM-eka 'paradAranivRtti' dUsarA 'svadArasaMtopa' jinameMse eka niSedhaparaka * ucitanyAyAdanyena prakAreNa dAnagrahaNamatikramaH / vimaddhaM rAjyaM viruddha rAjya, viruddha rAjye'tikramaH viruddharAjyAtikama: / tatra hyalpamUlyalabhyAni mahAAgi dravyAraNIti prytnH| sarvArthasiddhiH + 'ca' iti paThAntaram / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 samIcIna-dharmazAstra [a03 dusarA vidhiparaka hai| donoMkA Azaya eka hai / vidhiparaka 'svadArasaMtoSa' kA Azaya bilkula spaSTa hai aura vaha hai apanI strImeM hI santuSTa rahanA-eka mAtra usIke sAtha kAma-sevA karanA / aura isaliye paradAranivRttikA bhI yahI Azaya lenA cAhiye-arthAt svadArabhinna anya strIke sAtha kAmasevAkA tyaag| isase donoM nAmoMkI vAcyabhUta vastu (brahmacaryANuvrata) ke svarUpameM koI antara nahIM rahatA aura vaha eka hI ThaharatI hai / pratyuta isake, 'paradAra' kA artha parakI (parAI) vivAhitA yA dharejA karI huI strI karanA aura eka mAtra usIkA tyAga karake zepa kanyA tathA vezyAke sevanakI chUTaM rakhanA saMgata pratIta nahIM hotA; kyoMki isase donoM nAmoMke arthakA samAnAdhikaraNa nahIM rhtaa| brahmacaryA'Nuvratake aticAra anyavivAhA''karaNA'naGgakrIDA-viTatva-vipulatapaH / itvarikAgamanaM cA'mmarasya paMca vyatIcArAH // 14 // 60|| ___ 'anyavivAhA''karaNa-dUsaroMkA arthAt apane tathA svajanoMse bhinna gairoMkA vivAha sampanna karanemeM pUrA yoga denA--, anaGgakrIr3AnirdiSTa kAmake aMgoMko chor3akara anya aMgAdikoMse yA anya aMgAdikoMmeM kAmakrIDA karanA ---, viTapanekA vyavahAra ---bhaNDapaneko liye sA kAya vacanakI kuceSTA-. vipulatRSNA-kAmakI tIvra lAlamA.-aura itvarikAgamana-kulaTA vyabhicAriNI svastrIkA sevana-: ye smarake -sthUlakAmA riti athavA brahmacaryANuvratake-pAMca aticAra haiN| vyAkhyA--yahA~ 'anyavivAhA''karaNa', 'anaGgakrIr3A, aura 'itvarikAgamana ye tIna pada khAsa taurase dhyAna dene yogya hai / 'anyavivAhA''karaNa' padameM 'anya' zabdakA abhiprAya una dRmare logoMne hai jo apane kuTumbI athavA Azrinajana nahIM haiM Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 60 - 61 ] aparigrahA'Nuvrata - lakSaNa 101 aura 'karaNa' zabdakA Azaya saba ora se vivAhakAryako sampanna karanA arthAt usameM tana-mana-dhanase pUrA yoga denA hai| aura isaliye apane kuTumbI tathA AzritajanoMkA vivAha karanA tathA dUsaroMke vivAha meM mAtra salAha-mazavarA athavA sammatikA denA isa vrata ke liye doparUpa athavA bAdhaka nahIM haiN| 'anaGgakrIr3A' pake dvArA una aMgoM tathA una aMgoMmeM kAma-krIr3A karanekA niSedha kiyA hai jo mAnavoMmeM kAmasevA athavA maithunasevanake liye vihita nahIM haiM, aura isase hastamaithunAdika-jaise sabhI aprAkRtika maithuna doSarUpa Thaharate haiM / ' itvarikAgamana ' padameM 'itvarikA' zabda usa svastrIkA vAcaka hai jo bAdako kulaTA athavA vyabhicAriNI hogaI ho - parastrIkA vAcaka vaha nahIM hai; kyoMki parastrI-gamanakA tyAga to mUlavrata meM hI A gayA hai taba aticAroM meM usake punaH tyAgakA vidhAna kucha artha nahIM rakhatA / aparigrahA'Nuvrata lakSaNa dhana-dhAnyAdi - granthaM parimAya tato'dhikeSu niHspRhatA / parimita parigrahaH syAdicchA parimANa nAmA'pi // 15 // 61 // 'dhana-dhAnyAdi parigrahako parimita karake -- dhana-dhAnyAdirUpa dasa prakArake bAhya parigrahoMkA saMkhyA- sImAnirdhAraNAtmaka parimANa karake - jo usa parimANa se adhika parigrahoMmeM vAMchAkI nivRtti haiM usakA nAma 'parimitaparigraha' hai, 'icchAparimANa' bhI usIkA nAmAntara hai dUsare zabdoM meM use 'sthUla-mUrcchAvirati', 'parigrahaparimANavrata' aura 'aparigrahA'Nuvrata' bhI kahate haiM / vyAkhyA - yahA~ jisa dhana-dhAnyAdi parigrahake parimANakA vidhAna hai vaha bAhya parigraha hai aura usake dasa bheda haiM, jaisA ki 'parigrahatyAga' nAmakI dasavIM pratimAke svarUpakathanameM prayukta hue, Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 samIcIna-dharmazAstra [a03 'bAhya Su dazasu vastuSu' ina padoMse jAnA jAtA hai / ve dasa prakArake parigraha kSetra, vAstu, dhana, dhAnya, dvipada, catuSpada, zayanAsana, yAna, kupya aura bhANDA haiM / kSetrameM saba prakArakI bhUmi, parvata aura nadI nAle zAmila haiM / vAstumeM saba prakArake mandira, makAna, dukAna aura bhavanAdika dAkhila haiN| dhanameM sonA-cA~dI, motI, ratna, javAharAta aura unase bane AbhUSaNa tathA rupayApaisAdi saba parigrahIta haiN| dhAnyameM zAli, gehU~, canA, maTara, maMga, ur3ada Adi khetIkI saba paidAvAra antarbhUta hai / dvipadameM sabhI dAsI-dAsa, naukara-cAkara, strI-putrAdi do pairavAle jIvoMkA tathA catuSpadameM hAthI, ghor3A, baila, bhaiMsA, U~Ta, gadahA, gAya, bakarI Adi cAra pairoM vAle jantuoMkA grahaNa hai| zayanAsanameM sone aura baiThaneke saba prakArake upakaraNoMkA samAveza hai; jaise khATa, palaMga, caTAI, pIr3hA, takhta, siMhAsana, kursI Adika / yAnameM DolI, pAlakI, gAr3I, ratha, naukA, jahAja. mATarakAra aura havAIjahAja AdikA antarbhAva hai| kupyameM saba prakArake sUtI, unI, rezamI Adi vastra antarnihita haiM tathA bhANDameM lohA, tAMbA, pItala, kAMsI Adi dhAtu-upadhAtuoMke, miTTIpatthara-kAMcake aura kASThAdikake bane hue sabhI prakArake bartana, upakararapa, aujAra, hathiyAra tathA khilaune saMgrahIta haiM / ina saba parigrahoMkA apanI zakti paristhiti aura AvazyakatAke anusAra parimANa karake usa pramANase bAhara jo dUsare bahutase bAhya parigraha haiM unheM grahaNa na karanA hI nahIM balki unameM icchA takakA jo tyAga hai vahI parimita-parigraha kahalAtA hai aura isIse usakA dUsarA nAma 'icchAparimANa' bhI rakhA gayA hai| + kSetra vAstu dhanaM dhAnyaM, dvipadaM ca catuSpadam / zaiyyAsanaM ca yAnaM ca kuSya-bhANDamitidvayam // " Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 62-63] aparigraha'Nuvratake aticAra 103 aparigra hA'Nuvratake aticAra ativAhanA'tisaMgraha-vismaya-lobhA'tibhAravahanAni / parimitaparigrahasya ca vikSepAH paMca lakSyante // 16 // 62 // _ 'parimitaparigraha ( parigrahaparimAraNa ) vratake bhI pA~ca aticAra nirdiSTa kiye jAte haiM aura ve haiM--- 1 ativAhana-adhika lAbha uThAne kI dRSTise adhika calAnA, jotanA, istemAla karanA athavA kAma lenA-, 2 atisaMgraha-viziSTa lAbhakI prAzAse adhika kAla taka dhana-dhAnyAdikakA saMgraha rakhanA----, 3 ativismaya-vyApArAdikameM dumaroMke adhika lAbhako dekhakara vipAda karanA arthAt jalanA-kur3hanA-, 4 anilobha-viziSTa lAbha hote hue bhI aura adhika lAbhakI lAlasA rakhanA-, aura 5 atibhAravAhana--lAbhake vaza kisI para zaktise athavA nyAya-notise adhika bhAra lAdanA--: ye parigrahaparimAraga vrata athavA aparigrahA'raguvratake pA~ca aticAra haiN| ___ vyAkhyA---parigrahaparimAgAvrata leneke samaya saMskArita dRSTimeM caMtana-acetana padArthosa lAbha uThAneke liye unake istemAla ( upayoga ) AdikA jo mAdhyama honA hai usase adhikakA grahA athavA nyAya-nItikA ullaMghana karake adhika grahaNa hI yahA~ 'ati' zabdakA vAcyArtha hai| araNavata-pAlana-phala paMcANuvratanidhayo niratikramaNAH phalanti suralokam / yatrA'vadhiraSTaguNAH divyazarIraM ca labhyante // 17 // 63 // ___ niraticArarUpase pAlana kiye gaye ( ukta ahisAdi ) pA~ca aNuvrata nidhisvarUpa haiM aura ve usa suralokako phalate haiMpradAna karate haiM-jahA~ para (svataH svabhAvase) avadhijJAna, (aNimAdi) AThaguNa aura divya zarIra prApta hote haiN| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 samIcIna-dharmazAstra [a03 vyAkhyA--yahA~ 'avadhiH' padake dvArA jisa avadhijJAnakA ullekha hai vaha bhavapratyaya avadhijJAna hai, jo devalokameM bhavadhAraNa arthAt janma leneke sAtha hI utpanna hotA hai tathA usa bhavakI sthiti-paryanta rahatA hai aura jisake dvArA deza-kAlAdikI avadhivizeSake bhItara rUpI padArthoM kA ekadeza sAkSAt (dezapratyakSa) jJAna hotA hai / yaha avadhijJAna 'sarvAvadhi' tathA 'paramAvadhi' na hokara 'dezAvadhi' kahalAtA hai aura apane vipayameM nirdhAnta hotA hai / 'aSTaguNAH' padake dvArA jina ATha guNoMkA ullekha kiyA gayA hai ve haiM-1 aNimA, 2 mahimA, 3 lavimA, 4 prApti, 5 prAkAmya 6 Izitva, 7 vazitva, aura 8 kAmarUpitva / AgamAnusAra 'aNimA' guNa usa zaktikA nAma hai jisameM bar3ese bar3A zarIra bhI aNurUpameM pariNita kiyA jA ske| 'mahimA' guNa usa zaktikA nAma hai jisase choTese choTA aNurUpa zarIra bhI merupramANa jitanA athavA usase bhI bar3A kiyA jA sake / laghimA guNa usa zaktikA nAma hai jisase meru jaise bhArI zarIrako bhI vAyuse adhika halakA athavA itanA halakA kiyA jA sake ki vaha makar3I jAleke tantuoMpara nirvAdha rUpase gati kara sake / 'prApti' guNa usa zaktivizeSako kahate haiM jisase dUrastha meru-parvatAdike zikharoM tathA candra-sUryoMke bimboMko hAthakI a~guliyoMse chuA jA sake / 'prAkAmya' guNa vaha zakti hai jisase jalameM gamana pRthvIpara gamanakI taraha aura pRthvIpara gamana jalameM gamanake samAna unmajana-nimajana karatA huA ho sake / 'Izitva' guNa usa zaktikA nAma hai jisase sarva saMsArI jIvoM tathA grAma nagarAdikoM ko bhogane-upayogameM lAnekI sAmarthya prApta ho athavA sabakI prabhutA ghaTita ho ske| 'vazitva' guNa usa zaktiko kahate haiM nisase prAyaH saba saMsArI jIvoMkA vazIkaraNa kiyA jA sake / 'kAmarUpitva' guNa usa zaktikA nAma hai jisase vikriyA-dvArA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 kArikA 64-65 ] ahiMsAdike pAlane meM prasiddha aneka prakArake icchitarUSa yugapat dhAraNa kiye jA sakeM / aura 'divyazarIra' par3hase usa prakArake zarIrakA abhiprAya hai jo sapta kudhAtu tathA mala-mUtrAdise yukta audArika na hokara vaikiyaka hotA hai aura advitIya zobhAse sampanna rahatA hai / hiMsAdike pAlane meM prasiddha * mAtaMgo dhanadevazca vAriSeNastataH paraH / / nIlI jayazca samprAptAH pUjA'tizyamuttamam ||18|| 64 || dhanazrI - satyaghoSau ca tApasA''rakSakAvapi / upAkhyeyAstathAzmazrunavanIto yathAkramam ||16|| 65 // 'mAtaMga ( cANDAla ), dhanadeva (seTha), tadantara vAriSeNa (rAjakumAra), nIlI ( vaNikputrI ) aura jaya ( rAjA ), uttama pUjAtizayako prApta hue / ' ' dhanazrI ( seThAnI) aura satyaghoSa (purohita), tApasa aura ArakSaka (koTTapAla) tathA zmazrunavanIta ( mUchoM meM lage ghIse vyApAra karanekA abhilApI); ye yathAkrama upAkhya haiM unheM kramazaH upAkhyAna (paramparA kathA ) kA viSaya banAnA caahie|' vyAkhyA - ina zlokoMkI zabdaracanA parame yadyapi yaha spaSTa mAlUma nahIM hotA ki mAtaMgAdikane kisa viSaya meM uttama pUjAtizayako prApta kiyA aura dhanazrI Adiko kisa viSaya meM upAkhyAnakA viSaya banAnA cAhie; phira bhI ina vyaktiyoMkI kathAe~ hiMsA hiMsAdike viSaya meM suprasiddha haiM aura aneka granthoMmeM pAI jAtI haiM ataH unheM yahA~ udAhRta nahIM kiyA gayA hai / * ina donoM zlokoMkI sthiti Adike sambandhameM vizeSa vicAra tathA uhApohako jAnaneke liye granthakI prastAvanAko dekhanA cAhiye / + 'paraM' iti pAThAntaram / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a03 aSTa mUlaguNa madya-mAMsa-madhu-tyAgaiH sahA'Nuvrata-paMcakam / aSTau mUlaguNAnAhuhiNAM zramaNottamAH // 20 // 66 // iti zrIsvAmisamantabhadrAcArya-viracite samIcInadharmazAstre ratnakaraNDA'paranAmni upAsakAdhyayana aNuvratavarNanaM nAma tRtIyamadhyayanam // 3 // ' zramaNottama-zrIjinendradeva-madyatyAga, mAMsa-tyAga aura madhutyAgake sAtha pAMca aNuvratoMko ( sad ) gRhasthoMke ATha mUlaguNa batAte haiN| ---aura isase anya digvatAdika jo guraNa haiM ve saba uttaraguraNa hai, yaha sAfa phalita hotA hai|' ___ vyAkhyA-yahA~ 'gRhiNAM' par3a yadyapi sAmAnyarUpase binA kisI vizeSaNake prayukta huA hai| phira bhI prakaraNakI dRSTise vaha una sadgRhasthoMkA vAcaka hai jo vratI-zrAvaka hote haiM-avratI gRhasthoMse usakA prayojana nahIM hai / jainadharmameM jisa prakAra mahAvratI muniyoMke lie mUlaguNoM aura uttaraguNoMkA vidhAna kiyA gayA hai usI prakAra asuvratI zrAvakoMke liye bhI mUlottaraguNoMkA vidhAna hai / mUlaguNoMse abhiprAya una vrata-niyamAdikase hai jinakA anuSThAna sabase pahale kiyA jAtA hai aura jinake anupzanapara hI uttara guNoMkA athavA dUsare vrata-niyamAdikA anuSThAna avalambita hotA hai| dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhiye ki jisa prakAra mUlake hote hI vRkSake zAkhA-patra-puSpa-phalAdikA udbhava ho sakatA hai usI prakAra mUla guNoMkA AcaraNa hote hI uttara guNoMkA AcaraNa yatheSTa bana sakatA hai| zrAvakoMke ve mUlaguNa ATha haiM, jinameM pA~ca to ve aNuvrata haiM jinakA svarUpAdi isase pahile nirdiSTa ho cukA hai aura tIna guNa madya, mAMsa tathA madhuke tyAgarUpameM haiN| madya. jisake tyAgakA yahA~ vidhAna hai, vaha nazIlI vastu hai jo manuSyakI buddhiko bhraSTa karake use unmatta athavA bhArI Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 66 ] aSTa mUlaguNa 107 asAvadhAna banAtI hai-- cAhe vaha piSTodaka gur3a aura ghAtakI Adi padArthoMko galA - sar3Akara rasarUpameM tayyAra kI gaI ho aura yA bhAMga dhatUrAdike dvArA khAne-pIneke kisI bhI rUpa meM prastuta ho; kyoMki madyatyAgameM granthakArakI dRSTi pramAda-pariharaNa kI hai, jaisAki isI granthakI agalI eka kArikAmeM prayukta hue pramAdaparihRtaye madyaM ca varjanIyaM isa vAkyase jAnA jAtA hai| mAMsa usa vikRta padArthakA nAma haiM jo dvIndriyAdi sajIvoMke rasaraktAvimizrita kalevarase niSpanna hotA hai aura jisameM nirantara sajIvoM kA utpAda banA rahatA hai-- cAhe vaha padArtha AI ho zuSka ho yA dravarUpameM upasthita ho / usake tyAga sahiMsAkI dRSTi saMnihita hai / aura madhu, jisakA tyAga yahA~ vihita hai, vaha padArtha hai jise madhumakkhiyA puSpoMse lAkara apane chattAma saMcaya karatI haiM aura jo bAda meM prAyaH chattoMko tor3a-maror3a tathA nicor3akara manuSyoM ke khAneke liye prastuta kiyA jAtA hai aura jisake isa prastutIkaraNa meM madhumakkhiyoMko bhArI bAbA pahu~catI haiM, unakA tathA unake aNDe baccoM kA rasAdika bhI nicur3a kara usameM zAmila ho jAtA hai aura isa taraha jo eka ghRNita padArtha bana jAtA hai / 'caudra' saMjJA bhI use prAyaH isa prakriyAkI dRSTise hI prApta hai| isake tyAga meM bhI sahiMsAke parihArakI dRSTi saMnihita hai : jaisA ki agalI ukta kArikAmeM prayukta hue 'sahatipariharaNArthaM pizitaM kSaudraM ca varjanIyaM' isa vAkyase jAnA jAtA hai / yahA~ para eka bAta khAsa taurase jAna lenekI hai aura vaha hai aSTamUlaguNoM meM paMca aNuvratAMkA nirdeza; kyoMki amRtacandra, somadeva aura devasena jaise kitane hI uttaravartI AcAryoM tathA kavirAja mallAdi jaise vidvAnoMne apane-apane granthoM meM paMcAgu * dekho, puruSArthasiddhyupAya, yazastilaka, bhAvasaMgraha (prA0 ) aura paMcAdhyAyI tathA lATI saMhitA | Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 samIcIna dharmazAstra [ 0 3 / vratoMke sthAnapara paMca udumbaraphaloMkA nirdeza kiyA hai / jinameM bar3a, pIpala, pilakhana Adike phala zAmila haiM / kahA~ paMcANutrata aura kahA~ paMca udumbara phaloMkA tyAga ! donoMmeM z2amIna-AsmAnakAsA antara hai / vastutaH vicAra kiyA jAya to udumbaraphaloMkA tyAga mAMsake tyAga meM hI A jAtA hai; kyoMki ina phaloM meM calatephirate trasa jIvoMkA samUha sAkSAt bhI dikhalAI detA hai, inake bhakSaNase mAMsabhakSaNakA spaSTa doSa lagatA hai, isIse inake bhakSaNakA niSedha kiyA jAtA hai / aura isalie jo mAMsa bhakSaNa ke tyAgI haiM ve prAyaH kabhI inakA sevana nahIM krte| aisI hAlata meM -mAMsatyAga nAmakA eka mUlaguNa hote hue bhI-paMca udumbaraphaloMke tyAgako, jinameM paraspara aisA koI vizeSa bheda bhI nahIM hai. pAMca alaga alaga mUlaguNa karAra denA aura sAtha hI paMcAvratoMko mUlaguNoMse nikAla denA eka bar3I hI vilakSaNa bAta mAlUma hotI hai / isa prakArakA parivartana koI sAdhAraNa parivartana nahIM hotA / yaha parivartana kucha vizeSa artha rakhatA hai / isake dvArA mUlaguNakA viSaya bahuta hI halakA kiyA gayA hai aura isa taraha unheM adhika vyApaka banAkara usake kSetrakI sImAko bar3hAyA gayA hai / bAta asala meM yaha mAlUma hotI hai ki mUla aura uttara guNoMkA vidhAna vratiyoM ke vAste thA / ahiMsAdika paMcatratoMkA jo sarvadeza ( pUrNatayA ) pAlana karate haiM ve mahAvratI, muni athavA yati Adi kahalAte haiM aura jo unakA ekadeza ( sthUlarUpase ) pAlana karate haiM. unheM dezavrati, zrAvaka athavA dezamati kahA jAtA hai / jaba mahAvratiyoMke 28 mUlaguNoM meM ahiMsAdika paMcatratoMkA varNana kiyA gayA hai taba dezavratiyoMke mUlaguNoM meM paMcANuvratoMkA vidhAna honA svAbhAvika hI hai aura isaliye svAmI samantabhadrane paMcatoM ko lie hue zrAvakoM ke aSTa mUlaguNoMkA jo prati Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 66] aSTa mUlaguNa 106 pAdana kiyA hai vaha yuktiyukta hI pratIta hotA hai| parantu bAdameM aisA jAna par3atA hai ki jaina gRhasthoMko parasparake isa vyavahArameM ki 'Apa zrAvaka haiM' aura 'Apa zrAvaka nahIM haiN| kucha bhArI asamaMjasatA pratIta huI hai| aura isa asamaMjasatAko dUra karane ke lie athavA dezakAlakI paristhitiyoMke anusAra sabhI jainiyoMko eka hI zrAvakIya jhaNDeke tale lAne Adike lie jaina AcAryoMko isa bAtakI jarUrata par3I hai ki mUlaguNoMmeM kucha phera-phAra kiyA jAya aura aise mUlaguNa sthira kiye jA~ya jo vratiyoM aura avratiyoM donoMke lie sAdhAraNa ho / ve mUlaguNa madya, mAMsa aura madhuke tyAga rUpa tIna ho sakata the; parantu cUMki pahalese mUlaguNoMkI saMkhyA ATha rUDha thI, isaliye usa saMkhyAko jyoM-kA-tyoM kAyama rakhaneke liye ukta tIna mUlaguNoMmeM paMcodumbara phaloMke lyAgakI yojanA kI gaI hai aura isa taraha ina sarvasAdhAraNa mUlaguNoMkI sRSTi huI jAna par3atI hai / ye mUlaguNa vratiyoM aura avatiyoM donoMke liye sAdhAraga haiM, isakA spaSTIkaraNa kavirAjamallake paMcAdhyAyI tathA lATIsaMhitA granthoMke nimna padyase bhale prakAra ho jAtA hai: tatra mUlaguNAzcASTau gRhiNAM vratadhAriNAm / kvacidatinAM yasmAt sarvasAdhAraNA ime // parantu yaha bAta dhyAnameM rakhanI cAhiye ki samantabhadra-dvArA pratipAdita mUlaguNoMkA vyavahAra avatiyoMke liye nahIM ho sakatA, ve vratiyoMko hI lakSya karake likhe gaye haiM ; yahI donoMmeM parampara bheda hai| astu; isa prakAra sarvasAdhAraNa mUlaguNoMkI sRSTi ho jAne para, yadyapi, ina guNoMke dhAraka avatI bhI zrAvakoM tathA dezavratiyoMmeM parigaNita hote haiM-somadevane, yazastilakameM, unheM sApha taurase 'dezayati' likhA hai --to bhI vAstavameM unheM 'nAmake hI' zrAvaka athavA dezayati samajhanA cAhiye; jaisAki paMcAdhyAyI Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a03 ke nimna padyase prakaTa hai, jo lATIsaMhitAmeM bhI pAyA jAtA hai aura jisameM yaha bhI batalAyA gayA hai ki jo gRhastha ina AThoMkA tyAgI nahIM vaha nAmakA bhI zrAvaka nahIM: madyamAMsamadhutyAgI tyaktodumbarapaMcakaH / nAmataH zrAvakaH khyAto nAnyathApi tathA gRhii|| asala zrAvaka to ve hI haiM jo paMca aNuvratoMkA pAlana karate haiN| aura isa saba kathanakI puSTi zivakoTi AcAryakI 'ratnamAlA' ke nimna vAkyase bhI hotI hai, jisameM paMca-aNuvratoMke pAlana-sahita madya, mAMsa aura madhuke tyAgako 'aSTa mUlaguNa' likhA hai aura sAtha hI yaha batalAyA hai ki paMca-udumbaravAle jo aSTamUlaguNa haiM ve arbhakoM-bAlakoM, mUkhoM, choToM athavA kamajoroMke lie haiN| aura isase unakA sApha tathA khAsa sambandha avratiyoMse jAna par3atA hai madya-mAMsa-madhu-tyAga-saMyuktA 'NuvratAni nuH / aSTau mUlaguNAH paMcodumbarAzcArbhakeSvapi // 16 // ina samantabhadra-pratipAdita mUlaguNoMmeM zrIjinasena aura amitagati jaise prAcAryoMne bhI, apane-apane pratipAdyoMke anurodhavaza, thor3A-bahuta bheda utpanna kiyA hai, jisakA vizeSa varNana aura vivecana 'jainAcAryoMkA zAsana bheda' nAmaka granthase jAnA jA sakatA hai| isa prakAra zrIsvAmisamantabhadrAcArya-viracita samIcIna-dharmazAstra aparanAma ratnakaraNDa-upAsakAdhyayanameM aNuvratoMkA vargAna karanevAlA tIsarA adhyayana samApta huA / / 3 / / *:-- Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyayana guraNaktoMke nAma aura isa maMjJAkI sArthakatA digvatamanarthadaNDavrataM ca bhogopabhogaparimANam / anuba haNAdguNAnAmAkhyAnti guNavratAnyAryAH / / 1 / 67 // _ 'Aryajana-tIrthakara-gagadharAdika uttamapurAe-digvata, anarthadaNDavrata aura bhogopabhogaparimANa (vrata) ko 'guNavata' kahate haiM; kyoMki ye guNoMkA anubRhaNa karate haiM--pUrvona ATha mUlagugoMkI vRddhi karate hue unameM utkarSatA lAte hai|' __vyAkhyA-yahAM 'guNatratAni' padameM prayukta huA 'guNa' zabda guNoMkA (zaktike aMzoMkA) aura gauNakA vAcaka nahIM hai. balki guNakAra athavA vRddhikA vAcaka hai, isI bAtako heturUpameM prayukta hue 'anubahanAt' par3hake dvArA sUcita kiyA gayA hai / digvata-lakSaNa digvalayaM parigaNitaM kRtvA'to'haM bahirna yAsyAmi / iti saMkalpo digvatamAmRtyaNupApa-vinivatyai // 2 // 6 // 'digvalayako-dazoM dizAoMko-maryAdita karake jo sUkSma pApakI nivRttike artha maraNa-paryantake liye yaha saMkalpa karanA hai ki 'maiM dizAoMkI isa maryAdAse bAhara nahIM jAU~gA' usako dizAoMse viratirUpa 'divrata' kahate haiN|' ___ vyAkhyA-jisa digvalayako maryAdita karanekI bAta yahA~ kahI gaI hai vaha pUrva, dakSiNa, pazcima, uttara aise cAra dizAoM tathA agni, naiRta, vAyavya, IzAna aise cAra vidizAoM aura urdhva dizA evaM adhodizAko milAkara daza dizAoMke rUpameM Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 samIcIna-dharmazAstra [a04 hai, jinakI maryAdAoMkA kucha sUcana agalI kArikAmeM kiyA gayA hai| yahA~ para itanA aura jAna lenA cAhiye ki yaha maryAdIkaraNa kisI alpakAlakI maryAdAke liye nahIM hotA, balki yAvajjIvana athavA maraNaparyanta ke liye hotA hai, isIse kArikAmeM 'aAmati' padakA prayoga kiyA gayA hai| aura isakA uddezya hai avadhike bAhara sthita kSetrake sambandhameM azupApakI vinivRtti arthAt sthUlapApakI hI nahIM balki sUkSma-pApakI bhI nivRtti / aura yaha tabhI ho sakatI hai jaba usa maryAdA-bAhya kSetrameM manase vacanase tathA kAyase gamana nahIM kiyA jaaygaa| aura isaliye saMkalpa athavA pratijJAmeM sthita 'bahirna yAsyAmi' vAkya zarIrakI dRSTise hI bAhara na jAnekA nahIM balki vacana aura manake dvArA bhI bAhara na jAnekA sUcaka hai, tabhI sUkSma-pApakI vinivRtti bana sakatI hai| digvratakI maryAdAeM makarAkara-saridaTavI-giri-janapada-yojanAni maryAdAH / prAidizAM dazAnAM pratisaMhAre prasiddhAni // 3 // 66 // 'dazoM dizAoMke pratisaMhArameM-unake maryAdIkaraNarUpa digvratake grahaNa karanemeM--prasiddha samudra, nadI, aTavI ( vana ), parvata, deza-nagara aura yojanoMkI gaNanA, ye maryAdAyeM kahI jAtI haiN|' ___ vyAkhyA-digvatakA saMkalpa karate-karAte samaya usameM ina athavA ina-jaisI dUsarI lokaprasiddha maryAdAoMmeMse kisI na kisIkA spaSTa ullekha rahanA cAhiye / dinnatoMse aguvratoMko mahAvratatva avadhervahiraNupApAM-prativiratadigvatAni dhArayatAm / paMcamahAvratapariNatimaNuvratAni prapadyante // 4 // 70 // __+'araNupApa' iti pAThAntaram / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 71] mahAvratatvake yogya pariNAma 113 'dizAoMke vratoMko dhAraNa karanevAloMke aNuvrata, maryAdAke bAhara sUkSma-pApoMkI nivRtti ho jAneke kAraNa, paMca mahAvratoMkI pariNatiko-utane aMzoMmeM mahAvratoM-jaisI avasthAko prApta hote haiN|' vyAkhyA-jaba digvatoMkA dhAraNa-pAlana karane para aNuvrata mahAvratoMkI pariNatiko prApta hote haiM taba 'divrata guNavrata haiN| yaha bAta saha meM hI spaSTa ho jAtI hai aura isakA eka mAtra AdhAra maryAdita kSetrake bAhara sUkSma pApase bhI viraktikA honA hai| __ mahAvratatvake yogya pariNAma pratyAkhyAna-tanutvAnmandatarAzcaraNamoha-pariNAmAH / satvena duravadhArA mahAvratAya prakalpyante // 5 // 71 // 'pratyAkhyAnake kRza honese--pratyAkhyAnAvaraNa rUpa dravya-krodhamAna-mAyA-lobha nAmaka karmokA manda udaya honeke kAraNa--cAritramohake pariNAma-krodha-mAna-mAyA-lobhake bhAva--bahuta manda hojAte haiM, ( yahA~ taka ki ) apane astitvase duravadhAra ho jAte haiMsahajameM lakSita nahIM kiye jA sakate-ve pariNAma mahAvratake liye prakalpita kiye jAte haiM unheM eka prakAra mahAvrata kahA jAtA hai|' vyAkhyA-yahA~ 'pratyAkhyAna' zabda nAmakA ekadeza honese 'pratyAkhyAnAvaraNa' nAmakA usI taraha vAcaka hai jisa taraha ki 'rAma' zabda 'rAmacandra' nAmake vyaktivizeSakA vAcaka hotA hai / hiMsAdikase viraktirUpa saMyamakA nAma pratyAkhyAna hai| isa pratyAkhyAnako jo AvRtta karate haiM-nahIM hone dete-ve dravya krodhamAna-mAyA aura lAbhake rUpameM cAra karma-prakRtiyA~ haiM, jinheM 'pratyAkhyAnAvaraNa' kahA jAtA hai| ina cAroM karmaprakRtiyoMkA udaya jaba atimanda hotA hai to cAritramohake pariNAma bhI atIva manda ho jAte haiM arthAt krodha-mAna-mAyA-lobhake bhAva itane adhika kSINa ho jAte haiM ki unakA astitva sahajameM hI mAlUma nahIM par3atA / cAritramohake ye hI mandatara pariNAma mahAvratatvako Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 samIcIna-dharmazAstra [a04 prApta hote haiM / yahA~ cAritramohake pariNAmoMkA 'satvena duravadhArAH' vizeSaNa bahuta hI mahatvapUrNa hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki jahA~ krodhAdikaSAyeM sApha taurase parilakSita yA bhabhakatI huI naz2ara AtI hoM vahA~ mahAvratoMkI kalpanAtaka bhI nahIM kI jA sakatI-bhale hI ve vyakti bAhyameM munipadake dhAraka kyoM na hoN| __ mahAvrata-lakSaNa paMcAnAM pApAnAM hiMsAdInAM manovacaHkAyaiH / kRta-kAritA'numodaistyAgastu mahAvrataM mahatAm // 6 // 72 // -- hiMsAdika pAMca pApoMkA-pApopArjanake kAraNoMkA--manase, vacanase, kAyase, kRta-dvArA, kArita-dvArA aura anumodana-dvArA jo tyAga hai--arthAt nava prakArase hiMsAdika pApoMke na karanekA jo dRDha saMkalpa hai--usakA nAma 'mahAvrata' hai aura vaha mahAtmAoMkeprAyaH pramattasaMyatAdi-guNasthAnatti-viziSTa-prAtmAoMke hotA hai|' ___vyAkhyA-yahA~ pApoMke sAthameM 'sthUla'-jaisA koI vizeSaNa nahIM lagAyA gayA, aura isaliye yahA~ sthUla tathA sUkSma donoM prakArake sabhI pApoMkA pUrNarUpase tyAga vivakSita hai| hiMsAdi pA~coM pApoMkA mana-vacana-kAyase kRta kArita aura anumodanAke rUpameM jo yaha tyAga hai vahI mahAvrata hai--paMca mahAvratoMkA samUha hai-aura usako dhAraNa-pAlana karanevAle mahAn AtmA hote haiN| aparigraha-mahAvratameM bAhya aura abhyantara donoM prakArake parigrahoMkA tyAga hotA hai / abhyantara parigraha caudaha prakArake haiM, jinameM rAga-dvepa-moha-kAma-krodha-mAna-mAyA-lobha tathA bhayAdika zAmila haiN| ina saba antaraMga-parigrahoMkA pUrNataH tyAga 12veM guNasthAnameM jAkara hotA hai, jahA~ ki mohanIya-karma atyanta kSINa hokara AtmAse alaga ho jAtA hai-usakA astitva hI vahA~ zeSa nahIM rahatA; kyoMki ye saba parigraha mohanIya-karmake hI Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 73-74] digvatake aticAra parikara parivAra athavA aMga haiN| aisI sthitimeM mahAvratoMkI pUrNatA bhI 12veM guNasthAnameM jAkara hI hotI hai| usase pUrvake chaThe Adi guNasthAnavartiyoMko jo mahAvratI kahA jAtA hai vaha pUrva-kArikAnuvarNita isa dRSTiko lakSyameM lekara hI jAna par3atA hai ki vahA~ cAritramohake pariNAma 'satvena duravadhAra' hote haiN| digvatake aticAra UrdhvA'dhastAttirya gvyatipAta-kSetravRddhiravadhInAm / vismaraNaM digvirataratyAzAH paMca manyante // 7 // 73 // ' (ajJAna yA pramAdame) UparakI dizA-maryAdAkA ullaMghana, nIcekI dizAmaryAdAkA ullaMghana,dizAoM-vidizAoMkI maryAdAkA ullaMghana, kSetravRddhi-kSetrakI maryAdAko bar3hA lenA-tathA kI huI maryAdAoMko bhUla jAnA; ye dikhatake pA~ca aticAra mAne jAte haiN|' vyAkhyA-yahA~ dizAoMkI maryAdAkA ullaMghana aura kSetravRddhikI jo bAta kahI gaI hai vaha jAna-bUjhakara kI jAnevAlI nahIM balki ajJAna tathA pramAdase honevAlI hai; kyoMki jAnabUjhakara kiye jAnese to vrata bhaMga hotA hai-aticArakI taba bAta hI nahIM rhtii| anarthadaNDavrata-lakSaNa abhyaMtaraM digavadherapArthakebhyaH sapApayogebhyaH / viramaNamanarthadaNDavrataM viduvratadharA'graNyaH // 8 // 74 // 'dizAoMkI maryAdAke bhItara niSprayojana pApayogoMsepApamaya mana, vacana, kAyakI pravRttiyoMse-jo virakta honA hai use vratadhAriyoMmeM agraNI-tIrthakarAdika deva-'anarthadaNDavrata' kahate haiN| vyAkhyA-yahA~ pApayogakA-apArthaka (niSprayojana) vizepaNa khAsa taurase dhyAna deneke yogya hai aura isa bAtako sUcita Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 samIcIna dharmazAstra [ zra0 4 karatA hai ki mana-vacana-kAyakI jo pApapravRtti sthUlatyAgake anurUpa apane kisI prayojanakI siddhike liye kI jAtI hai usakA yahA~ grahaNa nahIM hai, yahA~ usa pApapravRttikA hI graharaNa hai jo nirarthaka hotI hai, jise lokameM 'gunAha belajjata' bhI kahate haiM aura jisase apanA koI prayojana nahIM sadhatA, kevala pApa hI pApa palle par3atA hai / pApayogakA yaha 'apArthaka' vizeSaNa anarthadaNDake una sabhI bhedoMke sAtha sambaddha hai jinakA ullekha agalI kArikAoM meM kiyA gayA hai / arthadaNDake bheda pApopadeza- hiMsAdAnA'padhyAna- duHzrutIH paMca / prAhuH pramAdacaryAmanarthadaNDAnadaNDadharAH ||6||75|| " pApopadeza, hiMsAdAna, apadhyAna, du:zruti (aura) pramAdacaryA, inako adaNDadhara - mana-vacana-kAyake azubha vyApArako na dharanevAle gaNadharAdikadeva - pAMca anarthadaNDa batalAte haiM- inase virakta honeke kAraNa anarthadaNDa vratake pAMca bheda kahe jAte haiM / vyAkhyA - yahA~ isa kArikA meM anarthadaNDoM ke sirpha pAMca nAma diye haiM, inase virakta hone kA nAma pUrva- kArikA ke anusAra vrata hai aura isalie viSaya bhedase anarthadaNDavrata ke bhI pA~ca bheda ho jAte haiN| ina anarthadaNDoMke svarUpakA kramazaH varNana granthakAramahodaya svayaM granthameM Age kara rahe haiM / pApopadeza - lakSaNa tiryakkleza- vaNijyA - hiMsA''rambha- pralaMbhanAdInAm / kathA-prasaMga prasavaH smartavyaH pApaupadezaH ||10||76 // ' tiryaJcoke vANijyakI tathA klezAtmaka - vANijyakI yA * 'prasavaH kathAprasaMga :' iti pAThAntaram / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 76] pApopadeza-lakSaNa tiryaJcoMkeklezakI tathA kraya-vikrayAdirUpa vANijyakI athavA tiryazcoMke liye jo klezarUpa ho aise vANijyakI, hiMsAkIprAriNayoMke vadhakI----, prArambhakI-kRSyAdirUpa sAvadyakarmokI-pralambhanakI--pravaMcanA-ThagIkI--,aura Adi' zabdase manuSyaklezAdiviSayoMkI kathAoMke ( vyartha ) prasaMga cher3aneko 'pApopadeza'-pApAtmaka upade...-nAmakA anarthadaNDa jAnanA caahiye|' vyAravyA--yahA~ jisa prakArakI kathAoMke prasaMga cher3anekI bAta kahI gaI hai vaha yadi satya ghaTanAoMke pratipAdanAdirUpa aitihAsika dRSTiko lie hue ho, jaisA ki carita-purANAdirUpa prathamAnuyogake kathAnakAmeM kahIM-kahIM pAI jAtI hai, to use vyarthaapArthaka yA nirarthaka nahIM kaha sakate, aura isaliye vaha isa anathedaNDavratakI sImAke bAhara hai| yahA~ jisa pApopadezake lakSaNakA nirdeza kiyA gayA hai usake do eka namUne isa prakAra haiM 1. 'amuka dezameM dAsI-dAsa bahuta sulabha haiM unheM amuka dezameM le jAkara becanese bhArI artha-lAbha hotA hai,' isa prakArake Azayako liye hue jo kathA-prasaMga hai vaha 'kleza-vaNijyA' rUpa pApopadeza hai| 2. 'amuka dezase gAya-bhaiMsa-bailAdiko lekara dUsare dezameM unakA vyApAra karanese bahuta dhanakI prApti hotI hai' isa Azayake abhivyaMjaka kathAprasaMgako 'tiryak vaNijyAtmaka-pApopadeza' samajhanA caahiye| 3. zikAriyoM tathA cir3ImAroM Adike sAmane aisI kathA karanA jisase unheM yaha mAlUma ho ki 'amuka deza yA jaMgalameM mRga-zUkarAdika tathA nAnA prakArake pakSI bahuta haiM,' yaha 'hiMsAkathA' ke rUpameM pApopadeza nAmaka anarthadaNDa hai| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a04 ____ hiMsAdAna-lakSaNa parazu-kRpANa-khanitra-jvalanAyudha zaGgi-zaGkhalAdInAm / badhahetUnAM dAnaM hiMsAdAnaM bruvaMti budhAH // 11 // 77 // __ 'pharasA, talavAra, geMtI, kudAlI, agni, Ayudha (churIkaTArI-lAThI-tIra Adi hathiyAra) vipa, sAMkala ityAdika vadhake kAraNoMkA-hiMsAke upakaraNoMkA-jo (nirarthaka) dAna hai use jJAnIjana-gaNadharAdika muni-'hiMsAdAna' nAmakA anarthadaNDa kahate haiN| ___vyAkhyA-yahA~ hiMsAke jina upakaraNoMkA ullekha hai unakA dAna yadi nirarthaka nahIM hai-eka gRhastha apanI prArambhajA tathA virodhajA hiMsAkI siddhike liye unheM kisIko detA hai to vaha isa vratakI koTise nikala jAtA hai kyoMki anarthadaNDake lakSaNa meM pApayogakA jo apArthaka (nirarthaka ) vizeSaNa diyA gayA hai usakI yahA~ bhI anuvRtti hai, vaha 'dAna' padake pUrvameM adhyAhRta ( gupta ) rUpase sthita hai| isI taraha yadi koI gRhastha hiMsAke ye upakaraNa apane kisI par3osI yA iSTa-mitrAdikako isaliye mAMge detA hai ki usane bhI apanI AvazyaktAke samaya unase vaise upakaraNoMko mA~ga kara liyA hai aura Age bhI usake lenekI sambhAvanA hai to aisI hAlatameM usakA vaha denA nirarthaka yA niSprayojana nahIM kahA jA sakatA aura isaliye vaha bhI isa vratakA vratI hote hue vratakI koTise nikala jAtA hai-usameM bhI yaha vrata bAdhA nahIM DAlatA / jahA~ ina hiMsopakaraNoMke dene meM koI prayojanavizeSa nahIM hai vahIM yaha vrata bAdhA DAlatA hai| apaghyAna-lakSaNa bagha-bandha-cchedAdedveSAdrAgAcca parakalatrAdeH / mAdhyAnamapatryAnaM zAsati jinazAsane vizadAH // 12 // 78 // Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 kArikA 78-76 ] apadhyAna-lakSaNa - dveSabhAvase kisIko mArane-pITane, bAMdhane yA usake aMgacchedanAdikA-tathA kisIkI hAra (parAjaya) kA-aura rAgabhAvase parastrI AdikA-dUsaroMkI patnI-putra-dhana-dhAnyAdikA-tathA kisIkI jIta ( jaya ) kA-jo nirantara cintana hai-kaise unakA sampAdanavinAza-viyoga, apaharaNa athavA samprApaNa ho, aisA jo vyarthakA mAnasika vyApAra hai-use jina-zAsanameM niSNAta kuzalabuddhi AcArya athavA gaNadharAdikadeva * apadhyAna' nAmakA anarthadaNDavrata batalAte haiN|' vyAkhyA-yahA~ 'dveSAt' aura 'rAgAt' ye donoM pada khAsa taurase dhyAna dene yogya haiM, jo ki apane apane viSayakI dRSTiko spaSTa karane ke liye prayukta hue haiM / 'dveSAt' padakA sambandha vadhabandha-chedAdikase hai, jisameM kisIkI hAra (parAjaya ) bhI zAmila hai; aura 'rAgAt' padakA sambandha parastrI Adikase hai, jisameM kisIkI jIta ( jaya ) bhI zAmila hai / vadha-bandha-cchedAdikA cintana yadi dveSabhAvase na hokara sudhAra tathA upakArAdikI dRSTise ho aura parastrI AdikA cintana kAmAdi-viSayaka azubha rAgase sambandha na rakhakara yadi kisI dUsarI hI sadRSTiko liye hue ho to vaha cintana apadhyAnakI koTise nikala jAtA hai / apadhyAnake liye dveSabhAva tathA azubharAgameMse kisIkA bhI honA Avazyaka hai| du:zruti-lakSaNa Arambha-saMga-sAhasa-mithyAtva-dveSa-rAga-mada-madanaiH / cetaHkaluSayatAM zrutiravadhInAM duHzrutirbhavati // 13 // 76 // ___(vyarthake) Arambha (kRSyAdisAvadyakarma) parigraha (dhana-dhAnyAdikI icchA), sAhasa (zakti tathA nItikA vicAra na karake eka dama kiye jAnevAle bhArI asatkarma), mithyAtva (ekAntAdirUpa atattvazraddhAna ) Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 samIcIna-dharmazAstra [a04. dveSa, rAga, mada aura madana ( rati-kAma) ke pratipAdanAdi-dvArA cittako kaluSita-malina karanevAle-krodha-mAna-mAyA-lobhAdise abhibhUta athavA aAkrAnta banAnevAle-zAstroMkA sunanA 'duHzruti' nAmakA anarthadaNDa hai|' vyAkhyA-jo zAstra vyarthake Arambha-parigrahAdike prottejanadvArA cittako kaluSita karanevAle haiM unakA sunanA-par3hanA nirarthaka hai; kyoMki cittakA kaluSita honA prakaTa rUpameM koI hiMsAdi kArya na karate hue bhI svayaM pApa-bandhakA kAraNa hai| isIse aise zAstroMke sunaneko, jisameM par3hanA bhI zAmila hai, anarthadaNDameM parigaNita kiyA gayA hai / aura isaliye anarthadaNDavratake vratIko aise zAstroMke vyartha zravaNAdikase dUra rahanA cAhiye / hA~, guNadoSakA parIkSaka koI samartha puruSa aise granthoMko unakA yathArtha paricaya tathA hRdaya mAlUma karane aura dUsaroMko unake viSayakI samucita cetAvanI deneke liye yadi sunatA yA par3hatA hai to vaha isa vratakA vratI honepara bhI doSakA bhAgI nahIM hotaa| vaha apane cittako kaluSita na hone denekI bhI kSamatA rakhatA hai| pramAdacaryA-lakSaNa kSiti-salila-dahana-pavanArambhaM viphalaM vanaspaticchedaM / saraNaM sAraNamapi ca pramAdacaryA prabhASante // 14 // 8 // ___ 'pRthvI, jala, agni tathA pavanake (vyartha) Arambhako-binA hI prayojaya pRthvIke khodane-kuredaneko, jalake uchAlane-chir3akane tathA pITanepaTakaneko, agnike jalAne-bujhAneko, pavanake paMkhe Adise utpanna karane tAr3ane-rokaneko vyarthake vanaspaticchedako, aura vyarthake paryaTanaparyATanako-binA prayojana svayaM ghUmane-phirane tathA dUsaroMke ghumAnephirAneko-'pramAdacaryA' nAmakA anarthadaNDa kahate haiN|' Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 80-81] anarthadaNDavratake aticAra 121 vyAkhyA - yahA~ prakaTa rUpameM ArambhAdikA jo 'viphala' vizeSaNa diyA gayA hai vaha usI 'nirarthaka' arthakA dyotaka hai jisake liye anarthadaNDake lakSaNa- pratipAdaka padya ( 74 ) meM 'apArthaka' zabdakA prayoga kiyA gayA hai aura jo pichale kucha padyoMmeM adhyAhRta rUpase calA AtA hai / isa padya meM vaha 'antadIpaka' ke rUpa meM sthita hai aura pichale vivakSita padyoMpara bhI apanA prakAza rahA hai| sAtha hI prastuta padyameM isa bAtako spaSTa kara rahA hai ki ukta Arambha, vanaspaticcheda tathA saraNa - sAraNa ( paryaTanaparyATana ) jaise kArya yadi sArthaka haiM- jaisA ki gRhasthAzramakI AvazyakatAoMko pUrA karaneke liye prAyaH kiye jAte haiM to ve isa vrata ke vrata ke liye doSarUpa nahIM haiM / anarthadaNDavratake praticAra | kaMdarpa kautkucyaM maukharyamatiprasAdhanaM paMca / asamIcya cA'dhikaraNaM vyatItayo'narthadaMDa kRdvirteH| 15 / 81 kandarpa -- kAma-viSayaka rAgakI prabalatAse prahAsa-mizrita (ha~sI ThaTThe ko liye hue ) bhaNDa ( aziSTa ) vacana bolanA-, kautkucyaha~sI-ThaTThe aura bhaNDa vacanako sAthameM liye hue kAyakI kuceSTA karanA, maukharya - DhIThapanekI pradhAnatAko liye hue bahuta bolanA - bakavAda atiprasAdhana-bhogopabhogakI sAmagrIkA zrAvazyakatA se adhika juTA lenA --- aura asamIkSyA'dhikaraNa - prayojanakA vicAra na karake kAryako adhikarUpameM kara DAlanA -: ye pA~ca anarthadaNDavratake aticAra haiM / ' karanA " ( - byAkhyA - yahA~ 'atiprasAdhana' nAmakA jo aticAra hai vaha tattvArthasUtra meM varNita 'upabhoga - paribhogAnarthakya' nAmaka aticArake samakakSa hai aura usakA saMkSipta paryAya nAma hai / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 samIcIna-dharmazAstra [a04 bhogopabhogaparimANavata-lakSaNa akSArthAnAM parisaMkhyAnaM bhogopabhogaparimA gam / arthavatAmapyavadhau rAga-ratInAM tanUkRtaye // 16 // 82 // _ 'rAgodrekase honevAlI viSayoMmeM AsaktiyoMko kRza karaneghaTAneke liye prayojanIya hote hue bhI indriya-viSayoMkI jo avadhike antargata-parigrahaparimANavata aura digvatameM grahaNa kI huI avadhiyoMke bhItara-parigaNanA karanA hai-kAla maryAdAko liye hue sevyA'sevyarUpase unakI saMkhyAkA nirdhArita karanA haiM-- use bhogopabhoga-parimANa' nAmakA guNavrata kahate haiN| vyAkhyA-yahA~ 'akSArthAnAM' padake dvArA parigrahIta iMdriyaviSayoMkA abhiprAya sparzana, ramanA, ghANa, cakSu aura zrotra ina pA~coM indriyoMke viSayabhUta sabhI padArthoMse hai, jo asaMkhya tathA ananta haiM / ve saba do bhAgoMmeM ba~Te hue hai--eka 'bhogarUpa' aura dUsarA 'upabhogarUpa', jina donoMkA svarUpa agalI kArikAmeM batalAyA gayA hai| ina donoM prakArake padArthoMmeMse jisa jisa prakArake jitane jitane padArthoMko isa vratakA vratI apane bhogopabhogake liye rakhatA hai ve sevya rUpameM parigaNita hote haiM, zeSa saba padArtha usake liye asevya hojAte haiM aura isa taraha isa vratakA vratI apane ahiMsAdi mUlaguNoMmeM bahuta bar3I vRddhi karanemeM samartha ho jAtA hai / usakI yaha parigaNanA rAgabhAvoMko ghaTAne tathA indriyaviSayoMmeM Asaktiko kama karaneke uddezyase kI jAtI hai| yaha uddezya khAsa taurase dhyAnameM rakhane yogya hai / jo loga isa uddezyako lakSyameM na rakhakara lokadikhAvA, gatAnugatikatA, pUjA-pratiSThA, khyAti, lAbha Adi kisI dUsarI hI dRSTise sevyarUpameM padArthoMkI parigaNanA karate haiM ve isa vratakI koTimeM nahIM aate| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ngg l- kArikA 82-83] bhogopabhoga-lakSaNa 123 yahA~ para itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki indriyoMke viSayabhUta padArthoMkI yaha parigaNanA una padArthoMse sambandha nahIM rakhatI jo parigrahaparimANavrata aura digvatakI hI sImAoMke bAhara sthita hai-ve padArtha to una vratoMke dvArA pahale hI eka prakArase tyAjya tathA asevya ho jAte haiN| ataH ukta vratoMkI sImAoMke bhItara sthita padArthoM meM se kucha padArthoMko apane bhogopabhogake liye cuna lenA hI yahA~ vivakSita hai bhale hI ve digvratameM grahaNa kI huI kSetra-maryAdAke bAhara utpanna hue hoN| isI bAtako batalAneke liye kArikAmeM 'avadhau' padakA prayoga kiyA gayA hai| bhogopabhoga-lakSaNa bhuktvA parihAtavyo bhogo bhuktvA punazca bhoktavyaH / upabhogo'zana-vasanaprabhRtiH pAJcendriyoviSayaH // 17 // 83 // jo pAMcendriyavipaya-pA~coM indriyoMmeMse kisIkA bhI bhogya padArtha-~-eka bAra bhogane para tyAjya ho jAtA hai-puna: usakA sevana nahIM kiyA jAtA-vaha 'bhAga' hai; jaise azanAdika-bhojanapAna-vilepanAdika / aura jo pAMcendriya viSaya eka bAra bhogane para punaH (vAra-bAra) bhoganeke yogya rahatA hai-phira-phirase usakA sevana kiyA jAtA hai-use 'upabhoga' kahate haiM; jaise vasanAdika-vastra, AbharaNa, zobhA-sajAvaTakA sAmAna, sinemAke parde, gAyanake rikArDa Adika / ' vyAkhyA-yahA~ kArikAmeM bhoga tathA upabhogakA lakSaNa dekara namUneke taura para donoMkA eka-eka udAharaNa de diyA gayA hai, zeSakA saMgraha 'prabhRti' zabdake dvArA kiyA gayA hai jo ityAdi + 'paMcendriyoviSayaH' iti pAThAntaram / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a04 arthakA vAcaka hai / sAtha hI 'pA~cendriyaviSaya' vizeSaNa dekara yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki vaha bhoga yA upabhoga kisI eka hI indriyakA viSaya nahIM hai balki pA~coM hI indriyoMke viSayoMse sambandha rakhatA hai-sabhI indriyoMke viSaya yathAsAdhya bhogaupabhogoMmeM parigRhIta haiN| ___ madhu-mAMsAdike tyAgakI dRSTi trasahati-pariharaNArtha kSaudraM pizitaM pramAda-parihataye / madyaM ca varjanIyaM jinaracaraNau zaraNamupayAtaiH // 18 // 4 // 'jinhoMne jina-caraNoMko zaraNarUpameM (apAya-parirakSaka-rUpameM) prApta kiyA hai jo jinendradevake upAsaka bane haiM unake dvArA trasajIvoMkI hiMsA TAlaneke liye 'madhu' aura 'mAMsa' tathA pramAdako --cittakI asAvadhAnatA-avivekatAko-dUra karaneke liye madyamadirAdika mAdaka padArtha-varjanIya haiM--arthAt ye tInoM dUSita padArtha bhogopabhogake parimANameM grAhya nahIM haiM, zrAvakoMke lie sarvathA tyAjya haiN|' vyAkhyA-yahA~ 'prasahatipariharaNArtha' padake dvArA mAMsa tathA madhuke tyAgakI aura 'pramAdaparihRtaye' padake dvArA madyake tyAgakI dRSTiko spaSTa kiyA gayA hai / arthAt trasahiMsAke tyAgakI dRSTi se mAMsa tathA madhukA tyAga vivakSita hai aura pramAdake parihArakI dRSTise madyakA parihAra apekSita hai, aisA ghoSita kiyA gayA hai| aura isalie jahA~ vivakSita dRSTi caritArtha nahIM hotI vahA~ vivakSita tyAga bhI nahIM bntaa| ina padArthoke svarUpa evaM tyAgAdi-viSayakA kucha vizeSa kathana evaM vivecana aSTamUlaguNa-viSayaka-kArikA (66) kI vyAkhyAmeM AgayA hai ataH usako phirase yahAM denekI jarUrata nahIM hai| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 85] dUsare tyAjya padArtha 125 __ dUsare tyAjya padArtha alpaphala-bahubidhAtAnmUlakamArdrANi zRGgacerANi / navanIta-nimba-kusumaM kaitakamityevamavaheyam // 16 // 85 // __ 'alpaphala aura bahu vighAtake kAraNa (aprAsuka) mUlakamUlI Adika-tathA ArdrazRGgavera aAdi-citta athavA aprAsuka adarakAdika, navanIta--( maryAdAse bAharakA ) makkhana, nImake phUla, ketakIke phUla, ye saba aura isI prakArakI dUsarI vastue~ bhI ( jinendradevake upAsakoMke liye) tyAjya hai--arthAt zrAvakoMko bhogopabhogakI aisI saba vastuoMkA tyAga hI kara denA cAhiye-parimAga karanekI z2arUrata nahIM-jinake sevanase jihvAkI tRpti Adi laukika lAbha to bahuta kama milatA hai kintu trasa aura sthAvara jIvoMkA bahuta ghAta honese pApasaMcaya adhika hokara paraloka bigar3a jAtA hai aura duHkhaparampaga bar3ha jAtI hai| - vyAkhyA-yahA~ 'mUlakaM pada mUlamAtrakA dyotaka hai aura usameM mUlI-gAjara-zalajamAdika tathA dUsarI vanaspatiyoMkI jar3eM bhI zAmila haiN| 'zaGgaverANi padameM adrakake sivA haridrA ( haldI), sarAla, zakarakanda,jamIkandAdika ve dUsare kanda bhI zAmila haiM jo apane aMgapara zaGgakI tarahakA kucha ubhAra liye hue hote haiM aura upalakSaNase usameM aise kandoMkA bhI grahaNa yA jAtA hai jo zRGgakI tarahakA koI ubhAra apane aMgapara liye hue na hoM, kintu anantakAya-ananta jIvoMke AzrayabhUta hoM / isa pada tathA 'mUlaka' padake madhyameM prayukta huA 'ArdrANi' pada yahA~ apanA khAsa mahatva rakhatA hai aura apane astitvase donoM hI padoMko anuprANita karatA hai / isakA artha Amataura para gIle, hare, rasabhare, azuSka-rUpameM liyA jAtA hai; parantu mpaSTAtha kI dRSTi se vaha yahA~ sacitta (Living) tathA aprAsuka arthakA vAcaka hai / TIkAmeM prabhA Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 samIcIna dharmazAstra [ 4 candrAcArya ne isa pada kA artha jo 'apakvAni' diyA hai vaha bhI isI kI dRSTiko liye hue haiM; kyoMki jo kanda-mUla agni Adike dvArA pake yA anya prakArase jIvazUnya nahIM hote ve sacitta tathA prAsuka hote haiM / prAmuka kanda-mUlAdika dravya ve kahe jAte haiM jo sUkhe hote haiM, agnyAdikameM pake yA khUba tape hote haiM, khaTAI tathA lavaNase mile hote haiM athavA yantrAdise chinna-bhinna kiye hote haiM; jaisA ki isa viSayakI nimna prAcIna prasiddha gAthAse prakaTa hai:"sukkaM pakkaM tattaM aMbila-lavaNeNa missiyaM davvaM / jaM jaMteNa yadviNaM taM savvaM phAmuyaM bhaNiyaM // " 61 aura 'prAkasya bhakSaNe no pApaH - - prAzuka padArtha ke khAne meM koI pApa nahIM, isa ukti ke anusAra ve hI kanda-mUla tyAjya haiM jo prAsu tathA acita nahIM haiM aura unhIMkA tyAga yahA~ 'ArdrANi' padake dvArA vivakSita hai| navanIta (makkhana) meM apanI utpatti se antamuhUrtake bAda hI sammUrcchana jIvoMkA utpAda hotA hai ataH isa kAla maryAdA bAharakA navanIta hI yahAM tyAjya- koTi meM sthita hai - isase pUrvakA nahIM; kyoMki jaba usameM jIva hI nahIM taba usake bhakSaNa meM bahughAtakI bAta to dUra rahI alpadhAtakI bAta bhI nahIM bntii| nImake phUla anantakAya aura ketakI ke phUla bahu-jantuoM yonisthAna hote haiM / isIse ve tyAjya- koTi meM sthita haiN| - yahA~ para itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki 'alpaphalabahuvighAtAt ' padake dvArA tyAgake hetukA nirdeza kiyA gayA hai, jisake 'alpaphala' aura 'bahuvighAta' ye do aGga haiN| yadi ye donoM aGga eka sAtha na hoM to vivakSita tyAga caritArtha nahIM hogA; jaise bahuphala apaghAta, bahuphala bahudhAta aura alpaphala alpaghAtakI hAlatoMmeM / isI taraha prAmuka avasthA meM jahA~ koI ghAta hI na banatA ho vahA~ bhI yaha tyAga caritArtha nahIM hogA / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 86 ] aniSTAdipadArthoke tvAgakA vidhAna 127 ___ aniSTAdipadArthoke tyAgakA vidhAna yadaniSTaM tadvatayedyaccA'nupasevyametadapi jayAt / abhisandhikRtAvirativiSayAyogyAvrataM bhavati // 20 // 86 // ___yAvakoMko cAhiye ki ve) bhogopabhogakA jo padArtha aniSTa ho-zarIrameM bAdhA utpanna karaneke kAraNa kisI samaya apanI prakRtike anukUla na ho athavA anya kisI prakArase apaneko rucikara na hokara hAnikara ho--use virati-nivRttikA viSaya banAe~ arthAta chor3adeM aura jo anupasevya ho--aniSTa na hote hue bhI gahina ho, deza-rASTasamAja-sampradAya AdikI maryAdAka bAhara ho athavA sevyA'savyakI kisI dUsarI dRSTise sevana karaneke yogya na ho-usako bhI chor3a denA caahiye| (kyoMki) yogya viSayase bhI saMkalpapUrvaka jo virakti hotI hai vaha 'vrata' kahalAtI hai-vrata-cAritrake phalako phalatI hai| cyAkhyA--saMkalpapUrvaka tyAga na karake jo yoM hI aniSTa tathA anupasevya padArthoMkA sevana nahIM kiyA jAtA, usa tyAgame vrataphalakI koI samprApti nahIM hotI-vrata-phalakI samprAptike liye saMkalpapUrvaka athavA pratijJAke sAtha tyAgakI jarUrata hai, usake dvArA unakA vaha na sevana sahajameM hI vrata-phalako phalatA hai / isIse AcAryamahodayane yahA~ bhogopabhogaparimANake avasarapara zrAvakoMko aniSTAdi-viSayoMke tyAgakA parAmarza diyA hai / anupasevyameM deza, rASTra, samAja, sampradAya AdikI dRSTise kitanI hI vastuoMkA samAveza ho sakatA hai| udAharaNake taura para striyoMkA aise ati mahIna evaM jhIne vastroMkA pahananA jinase unake guhya aMga taka spaSTa dikhAI par3ate hoM bhAratIya saMskRtikI dRSTi se garhita haiM aura isaliye ve anupasevya haiM / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 samIcIna-dharmazAstra yama-niyama-lakSaNa niyamaH yamazca vihitau dvadhA bhogopabhogasaMhArAt / niyamo parimitakAlo yAvajjIva yamo dhriyate // 21 // 87 // _bhogopabhogakA parimANa do prakArakA honese niyama aura yama ye do bheda vyavasthita hue haiN| jo parimANa paramita kAlake lie grahaNa kiyA jAtA hai use 'niyama' kahate hai aura jo jIvanaparyantake liye dhAraNa kiyA jAtA hai vaha 'yama' kahalAtA hai|' vyAkhyA-yahA~ 'yama' tathA 'niyama' kA acchA muspaSTa lakSaNa nirdiSTa huA hai / yama-niyamakA sambandha ekamAtra bhogopabhoga parimANavratase hI nahIM hai kintu dUsare vratoMse bhI unakA sambandha hai aura isIliye yaha vyApaka lakSaNa sarvatra ghaTita hotA hai / niyamake vyavasthita rUpakA saMsUcana bhojana-vAhana-zayana-snAna-pavitrAGga-rAga-kusumeSu / tAmbUla-vasana-bhUSaNa-manmatha-saMgIta-gIteSu // 22 // 88 // adya divA rajanI vA pakSo mAsastathatu rayanaM vA / iti kAla-paricchityA pratyAkhyAnaM bhaveniyamaH // 23 // 86 // bhojya padArthoM, savArIkI cIjoM, zayanake sAdhanoM, snAnake prakAroM, zarIrameM rAgavardhaka kesara-candanAdike vilepanoM tathA missI-aMjanAdike prayogoM, phUlAka upayogoM, tAmbUla-vargakI vastuoM, vastrAbhUSaNake prakAroM, kAma-krIr3AoM, saMgItA-nRtyavAditrayukta gAyanoM aura gIta mAtroMmeM jo Aja amuka samaya taka dinako, rAtriko, pakSa bharake liye, eka mahIne taka, dvimAsa athavA RtuvizeSa-paryanta, dakSiNAyana, uttarAyana athavA chahamAsa-paryanta, ityAdi rUpase kAlakI maryAdA karake tyAgakA jo vidhAna hai vaha 'niyama' kahalAtA hai| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 60] bhogopabhogaparimA ke aticAra 126 ___ vyAkhyA-yahA~ bhoga tathA upabhogameM AnevAlI sAmagrIkA acchA vargIkaraNa kiyA gayA hai aura sAtha hI kAlakI maryAdAoM kA bhI sundara nirdeza hai| ina donoMse vratako vyavasthita karane meM bar3I suvidhA ho jAtI hai| isa vratakA vratI apanI suvidhA evaM zrAvazyakatAke anusAra bhogopabhogake padArthoMkA aura bhI vizeSa vargokagrA tathA kAlakI maryAdAkA ghar3I-ghaMTA Adike rUpameM nirdhAraNa kara sakatA hai / yahA~ vyApakadRSTise sthUla rUpameM bhogopabhogake viSayabhUta padArthoMkA vargIkaraNa tathA unake sevanakI kAlamaryAdAoMkA saMsUcana kiyA gayA hai| bhogopabhoga parimAgavatake aticAra viSayaviSato'nupekSA'nusmRtiratilaulyamatitRSAnubhavau / bhogopabhogaparimA-vyatikramAH paMca kathyante // 10 // iti zrIsvAmisamantabhadrAcArya-viracite samIcIna-dharmazAstre ratnakaraNDA'paranAmni upAsakA'dhyayane-guNavrata varNanaM nAma catuthamadhyayanam // 4 // 'viSayarUpI viSase upekSAkA na honA-indriya-viSayoMko sevana kara lene para bhI AliMganAdi-rUpase unameM AsaktikA bhAva banA rahanAanusmRti-bhoge hue viSayoMkA vAra-vAra smaraNa karanA-, atilaulyavartamAnaviSayoMmeM atilAlasA rakhanA----,atitRpA-bhAvI bhogoMkI atigRddhatAke sAtha AkAMkSA karanA-,atyanubhava-niyatakAlika bhogopabhogoMko bhogate hue bhI atyAsaktise bhAganA; ye bhogopabhogaparimANavratake pA~caaticAra kahe jAte haiN|' vyAkhyA--yahA~ bhogopabhoga parimANavratake jo pA~ca aticAra diye gaye haiM va una aticAroMsa sarvathA bhinna haiM jo tattvArthasUtra Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 samIcIna dharmazAstra [ zra0 4 I meM diye gaye haiM aura apane viSayake sAtha bahuta hI saMgata jAna par3ate haiM / tattvArtha sUtra meM diye gaye aticAroMkA rUpa hai - sacintA - hAra, sacitta sambandhAhAra, sacitta sammizrAhAra, abhiSavAhAra, duH pakkAhAra | ye saba ekamAtra bhojanase sambandha rakhate haiM, jaba ki bhogopabhoga parimANavratakA viSaya ekamAtra bhojana na hokara pA~coM indriyoMke viSayAMse sambandha rakhatA hai aura ve viSaya jaDa tathA cetana donoM prakAra ke hote haiM / aisI sthiti meM tattvArthasUtragata aticAra bhogopabhoga - parimANakI vyApakadRSTiko lie hue na hokara kisI dUsarI hI dRSTise nibaddha hue jAna par3ate haiN| isa sambandhameM eka bAta aura prakaTa kara dene kI hai aura vaha yaha hai ki sUtrakArane isa vratako zikSAvratoM meM grahaNa kiyA hai jabaki svAmI samantabhadra ise guNavratoMmeM le rahe haiM aura sUtrakArake pUrvavartI kundakunda AcArya ne bhI ise guNavratoM meM grahaNa kiyA hai, jaisAki ritta pAhuDakI nimna gAthAse prakaTa hai : disavidisamA paDhamaM araNatthadaMDasa vajjaNaM bidiyaM / bhogopabhogaparimA iyameva guNavvayA tiNi // 25 // isase bhogopabhogaparimANavratakI guNavratoM meM gaNanA ati * prAcIna siddha hotI hai / isa prakAra svAmI samantabhadrAcArya - viracita samIcIna - dharmazAstra ratnakaraNDa- upAsakAdhyayanameM aparanAma guNavratoMkA varNana nAmakA cauthA adhyayana samApta huA // 4 // Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana zikSAvratoMke nAma dezArAzikaM vA sAmayika propadhopavAso vA / vaigyAvatyaM zikSApratAni catvAri ziSTAni // 1 // 11 // ___ 'dezAvakAzika, mAmAyika, propadhopavAsa tathA vaiyAvRttya, ye cAra zikSAvrata ( vrtvraagiiyoN-dvaar| ) batalAe gae haiN|' ____ vyArayA-zikSAvratoMke jina cAra bhedoMkA yahA~ nAmollekha hai unameM 'dezAvakAzika' nAma sA hai jise tattvArtha-sUtrakArane 'dezavirati' ke nAmase guNavratIma grahaNa kiyA hai / aura 'vaiyAvRtya' nAma esA hai jise mUtrakArane 'atithisaMvibhAga' nAmase ullatrita kiyA hai / vaiyyAvRtyameM atithisaMvibhAgakI apekSA jo viziSTatA hai use Age spaSTa kiyA jaaygaa| dezAvakAzikala-svarUpa dezAvakAzikaM syAtkAla-paricchedanena dezasya / pratyahamaNuvratAnAM pratisaMhAro vizAlasya // 2 // 2 // ___' (digdratameM grahaNa kiye hue ) vizAla dezakA-vistRta kSetramaryAdAkA-kAlakI maryAdAko lie hue jo pratidina saMkoca karanA-ghaTAnA hai vaha aNu-vratadhArI zrAvakoMkA dezAvakAzikadezanivRttiparaka-vrata hai|' vyAkhyA-isa vratameM do bAteM khAsa taurase dhyAnameM lene yogya haiM-eka to yaha ki yaha vrata kAlakI maryAdAko lie hue prati dina grahaNa kiyA jAtA hai athavA isameM pratidina nayApana lAyA jAtA hai; jaba ki divrata prAyaH eka vAra grahaNa kiyA jAtA hai Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 samIcIna dharmazAstra [ zra0 5 aura vaha jIvana paryanta ke liye hotA hai / dUsare yaha ki divratameM grahaNa kie hue vizAla dezakA - usakI kSetrAvadhikA -- isa vratameM upasaMhAra (alpIkaraNa) kiyA jAtA hai aura vaha upasaMhAra uttarotara bar3hatA rahatA hai - dezavratameM bhI upasaMhArakA avakAza banA rahatA hai / arthAt pahale dina upasaMhAra karake jitane dezakI maryAdA kI gaI ho, agale dina usameM bhI kamI kI jA sakatI hai - bhale hI pahale dina grahaNa kI huI dezakI maryAdA kucha adhika samaya ke liye lI gaI ho, agale dina vaha samaya bhI kama kiyA jA sakatA hai; jabaki divrata meM aisA kucha nahIM hotA aura yahI saba ina donoM vratoMmeM paraspara antara hai / dezAvakAzika vratakI sImAe~ - gRha-hAri-grAmANAM kSetra - nadI -dAva-yojanAnAM ca / dezAvakAzikasya smaranti sImnAM tapovRddhAH || 3 || 63 // 'gRha, hAri ( ramya upavanAdi pradeza ), grAma, kSetra ( kheta ) nadI, vana aura yojana inako tathA ( cakAra yA upalakSaraNase ) inhIM jaisI dUsarI sthAna-nirdezAtmaka vastuoM ko tapovRddha munIzvara ( gaNadharArAdika purAtanAcArya ) dezAvakA zikavrata kI sImAe~ kSetra - viSayaka maryAdAe~ - batalAte haiN|' " vyAkhyA--yahA~ 'ca' zabda ke prayoga athavA upalakSaNase jo dUsarI sImAvastue~ vivakSita haiM unameM galI muhallA, sarovara, pula (Bridge ) vRkSavizeSa, vastuvizeSa, kaTaka, janapada, rAjadhAnI, parvata aura samudra jaisI vastue~ bhI zAmila kI jA sakatI haiN| - dezAvakAzikakI kAlamaryAdAe~ saMvatsaramRtumayanaM mAsa- caturmAsa - pakSamRkSaM ca / dezAvakAzikasya prAhuH kAlAvadhiM prAjJAH || 464 // Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 64-65 ] dezAva0 - dvArA mahAvrata-sAdhana 133 " varSa, Rtu, ayana, mAsa, caturmAsa, pakSa, nakSatra, inheM tathA ( cakAra yA upalakSaNase ) inhIM - jaise dUsare dina, rAta, ardha-dinarAta, ghar3I ghaMTAdi samaya-nirdezAtmaka parimAraNoMko vijJajana (garaNadharAdika mahAmunIzvara ) dezAvakAzikavratakI kAla-viSayaka maryAdAe~ kahate haiM / ' vyA varSa prAya:bAraha mAsakA aura kabhI-kabhI malamAsase yukta hone para teraha mAsakA bhI hotA hai| Rtue~ prAyaH chaha hotI haiM - varSARtu, zarada, hemanta, zizira, basanta, grISma aura unameM pratyekakA samaya zrAvaNa se prArambha karake do do mAsakA hai / ayanake do bheda haiM-dakSiNAyana aura uttarAyaNa, jo sUryake dakSiNa tathA uttarAgamanakI dRSTiko liye hue haiM aura inameM se pratyeka chaH mAsakA hotA hai / dakSiNAyanakA prArambha prAyaH zrAvaNa mAsa se aura uttarAyaNakA mAghamAsase hotA hai-- saMkrAntikI dRSTi se bhI inakA bheda kiyA jAtA hai / mAsa zrAvaNAdika (athavA janavarI Adi) bAraha haiM aura ve prAya: tIsa-tIsa dinake hote haiM / caturmAsa ( caumAsa) kA prArambha zrAvaNase hotA hai / pakSake kRSNa aura zukla aise do bheda haiM, jinameM se pratyeka prAya: pandraha dinakA hotA hai / nakSatra azvinI bharaNI Adi abhijita sahita aTThAIsa haiN| inameM se pratyekakA jo udayAstamadhyavartI samaya hai vahI yahA~ kAlAvadhike rUpameM parigRhIta hai / inhIM jaisI dUsarI kAlamaryAdAe~ haiN| dina rAta ardha dinarAta ghar3I ghaNTA, prahara tathA 9 miniTAdika / dezAvakAzika - dvArA mahAvrata-sAdhana sImAntAnAM parataH sthUlaitara- paMcapApa - saMtyAgAt / dezAvakAzikena ca mahAvratAni prasAdhyante // 5 // 65 // Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 samIcIna-dharmazAstra [a05. ___'maryAdAke bAhara sthUla tathA sUkSma paMca pApoMkA bhale prakAra tyAga honese dezAvakAzikavratake dvArA bhI mahAvrata sAdhe jAte haiN|' vyAkhyA-yahA~ mahAvratoMkI jisa sAdhanAkA ullekha hai vaha niyata samayake bhItara dezAvakAzika vratakI sImAke bAharake kSetrase sambandha rakhatI hai / usa bAharake kSetrameM sthitasa bhI jIvoMke sAtha utane samayake liye hiMsAdi pA~coM prakArake pApoMkA mana vacana-kAya aura kRta-kArita-anumodanAke rUpameM koI sambandha na rakhanese usa dezastha sabhI prANiyoMkI apekSA ahiMsAdi mahAvratoMkI prasAdhanA banatI hai / aura isase yaha bAta phalita hotI hai ki isa vratake vratIko apanI vratamaryAdAke bAhara sthita dezoMke sAtha kisI prakArakA sambandha hI na rakhanA cAhie aura yadi kisI kAraNavaza koI sambandha rakhanA par3e to vahAMke basa-sthAvara sabhI jIvoMke sAtha mahAvratI munikI tarahase AcaraNA karanA cAhiye / dezAvakAzika vratake aticAra preSaNa-zabdA''nayanaM rUpA'bhivyakti-pudgalakSepau / dezAvakAzikasya vyapadizyante'tyayAH paMca // 6 // 66 // ___ . ( dezAvakAzikavratameM svIkRta deza tathA kAlakI maryAdAke bAhara svayaM na jAkara) preSaNakArya karanA-vyApArAdike lie kisI vyakti, vastu, patra yA saMdezako vahA~ bhejanA--, Anayana kArya karanA-sImAbAhya dezase kisI vyaktiko bulAnA yA koI cIja athavA patrAdika maMgAnA, ( bAhya dezameM sthita prANiyoMko apane kisI prayojanakI siddhi ke lie ) zabda sunAnA-uccasvarase bolanA, TelIphona yA tArase bAtacIta karanA athavA lAuDaspIkara ( dhvani-pracAraka yantra ) kA prayoga karanA, apanA rUpa dikhAnA, tathA pudgala dravyake kSepaNa ( pAtanAdi )dvArA koI prakArakA saMketa karanA; ye dezAvakAzikabatake pA~ca aticAra kahe jAte haiN|' Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 66-67] sAmAyika-vrata-svarUpa 135 ___ vyAkhyA-ina aticAroMke dvArA dezAvakAzikabratakI sImAke bAhyasthita dezoMse sambandha-vicchedakI bAtako-usake prakAroMko -spaSTa karate hue antima sImAke rUpameM nirdiSTa kiyA gayA hai / yadi koI dUsarA mAnava isa vratake vratIkI icchA tathA preraNAke binA hI usakI kisI cIz2ako, usake kArakhAneke lebila lage mAlako, usake zabdoMko (rikArDa rUpameM ) athavA usake kisI citra yA AkRti-vizeSako vratasImAke bAhyasthita dezako bhejatA hai to usase isa vratakA vratI kisI doSakA bhAgI nahIM hotaa| isI taraha sImAbAhya sthita dezakA koI padArtha yadi isa vratIkI icchA tathA preraNAke vinA hI svatantra rUpameM vahA~se lAyA jAkara isa vratIko apanI kSetramaryAdAke bhItara prApta hotA hai to usase bhI vratako doSa nahIM lgtaa| hA~, jAnabUjhakara vaha aise citrapaToM, sinemAke pardo tathA calacitroMko nahIM dekhegA aura na aise gAyanoM Adike brADakAsToM tathA rikA ko hI reDiyo Adi dvArA sunegA jo usakI kSetramaryAdAse bAharake cetana prANiyoMse sIdhA sambandha rakhate hoM aura jisase unake prati rAgadveSakI utpatti tathA hiMsAdikakI pravRttikA sambhava ho sake / sAmAyika-vrata-svarUpa Asamayamukti muktaM paMcA'ghAnAmazeSabhAvena / sarvatra ca sAmayikAH sAmayikaM nAma zaMsanti / / 7 // 67 // ___(vivakSita ) samayakI--kezabandhanAdirUpase gRhIta prAcArakImuktiparyanta-use tor3anekI avadhi taka-jo hiMsAdi pA~ca pApoMkA pUrNarUpase sarvatra-dezAvakAzikavatakI kSetra-maryAdAke bhItara aura bAhara saba kSetroMkI apekSA tyAga karanA hai usakA nAma Agamake jJAtA 'sAmAyika' batalAte haiN|' Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 samIcIna-dharmazAstra [a05 vyAkhyA--yahA~ jisa samayakI bAta kahI gaI hai usakA sUcanAtmaka svarUpa agalI kArikAmeM diyA hai / usa samaya athavA AcAravizeSakI avadhi-paryanta hiMsAdika pA~ca pApoMkA pUrNarUpase tyAga isa vratake liye vivakSita hai aura usameM pApoMke sthUla tathA sUkSma donoM prakAra AjAte haiM / yaha tyAga kSetrakI dRSTise dezAvakAzika bratakI sImAke bhItara aura bAhara sAre hI kSetrase sambandha rakhatA hai| samaya-svarUpa mUrdhvaruha-muSTi-vAso-bandhaM paryaGkabandhanaM cA'pi / sthAnamupavezanaM vA samayaM jAnanti samayajJAH // 8 // 9 // 'kezabandhana, muSTibandhana, vastrabandhana paryaGkabandhana-padmAsanAdi mA~DanA-aura sthAna-khar3e hokara kAyotsarga karanA tathA upavezana-baiThakara kAyotsarga karanA yA sAdhAragA rUpase baiThanA-inako Agamake jJAtA athavA sAmAyika siddhAntake jAnakAra puruSa (sAmAyikakA) samaya-grAcAra-jAnate haiN| arthAt yaha sAmAyika vratake anuSThAnakA bAhyAcAra hai|' __ vyAkhyA-'samaya' zabda zapatha, AcAra, siddhAnta, kAla, niyama, avasara Adi aneka arthoM meM prayukta huA hai * / yahA~ vaha 'AcAra' jaise arthameM prayukta huA hai| isa kArikAmeM jina AcAroMkA ullekha hai unameMse kisI prakArake AcArakA athavA 'vA' zabdase unase milate julate kisI dUsare prAcArakA niyama lekara jaba taka use svecchAse yA niyamAnusAra chor3A nahIM jAve taba takake samaya (kAla) ke liye paMca pApoMkA jo pUrNarUpase* 'samayaH zapathe bhASAsampado: kAlasaMvidoH / siddhAntA''cAra-saMketa-niyamAvasareSu ca // kriyAdhikAre nirdeze ca |'-iti rabhasaH / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika ke yogya sthAnAdi 137 kArikA 66] mana-vacana-kAya aura kRta-kArita anumodanA ke dvArA -- sarvathA tyAga hai vahI pUrva kArikAmeM varNita sAmAyika zikSAvratakA lakSya hai / yahA~ kezabandhAdika rUpameM jisa AcArakA ullekha hai vaha sAmAyikakI kAlamaryAdAke prakAroMkA sUcaka hai; jaise padmAsana lagAkara baiThanA jaba taka asahya yA AkulatAjanaka na ho jAya taba taka use nahIM chor3A jAyagA aura isaliye sadyAdi hone para jaba use chor3A jAyagA taba takakI usa sAmAyika vratakI kAlamaryAdA huI / isI taraha dUsare prakAroMkA hAla hai aura ye saba ghar3I-ghaNTA AdikI paratantratA se rahita sAmAyikakArakI svatantratAke dyotaka atiprAcIna prayoga haiM jinakI pUrI rUparekhA Aja bahuta kucha ajJAta hai / sAmAyika ke yogya sthAnAdi / ekAnte sAmayikaM nirvyAkSepe vaneSu vAstuSu ca / caityAlayeSu vA'pi ca paricetavyaM prasannadhiyA // 6 // 66 'vanoMmeM, makAnoM meM tathA caityAlayoM meM athavA ( ' api ' zabda se ) anya giri-guhAdikoM meM jo nirupadrava-nirAkula ekAnta sthAna ho usameM prasannacittase sthira hokara sAmAyikako bar3hAnA cAhiyepaMca pApoMke tyAgameM adhikAdhika rUpase dRDhatA lAnA cAhiye / ' vyAkhyA--yahA~ 'ekAnte' aura 'nirvyAkSepe' ye do pada khAsa taura se dhyAna meM lene yogya haiM aura ve isa bAtako sUcita karate haiM ki sAmAyika ke liye vana, ghara yA caityAlayAdikA jo bhI sthAna cunAjAya vaha janasAdhAraNa ke AvAgamanAdi - samparka se rahita alaga-thalaga ho aura sAtha hI cIMTI, DAMsa maccharAdike upadravoM tathA bAhara ke kolAhaloM evaM zorogulase rahita ho, jisase sAmAyikakA kArya nirAkulatA ke sAtha sagha sake- usameM koI prakArakA Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 samIcIna-dharmazAstra [a05 vikSepa na pdd'e| eka tIsarA mahatvapUrNa pada yahA~ aura bhI hai aura vaha hai 'prasannadhiyA', jo isa bAtako sUcita karatA hai ki sAmAyikakA yaha kArya prasannacitta hokara bar3e utsAhake sAtha karanA cAhiye-aisA nahIM ki gire manase mAtra niyama pUrA karanekI dRSTiko lekara use kiyA jAya, usase koI lAbha nahIM hogA, ulTA anAdarakA doSa lgjaaygaa| ___ sAmAyikakI dRDhatAke sAdhana vyApAra-baimanasyAdvinivRtyAmantarAtmavinivRtyA / sAmayikaM badhnIyAdupavAse caikabhukte / vA // 10 // 10 // 'upavAsa tathA ekAzanake dina vyApAra aura vaimanasyase vinivRtti dhAraNa kara ArambhAdijanya zarIrAdikI ceSTA aura manakI vyagratAko dUra karake antarjalpAdi rUpa saMkalpa-vikalpake tyAgadvArA sAmAyikako dRDha karanA caahiye| __vyAkhyA-yahA~ sAmAyikakI dRDhatAke kAraNoMko spaSTa kiyA gayA hai| sAmAyikameM dRDhatA tabhI lAI jA sakatI hai jaba kAya tathA vacanakA vyApAra banda ho, cittakI vyagratA-kaluSatA miTe aura antarAtmAmeM aneka prakArake saMkalpa-vikalpa uThakara jo antarjalpa hotA rahatA hai-bhItara hI bhItara kucha bAtacIta calA karatI hai-vaha dUra hove| ataH isa saba sAdhana-sAmagrIko juTAnekA pUrA yatna honA caahiye| isake liye upavAsakA dina jyAdA acchA hai aura dUsare sthAnapara eka bAra bhojanakA dina hai| pratidina sAmAyikakI upayogitA sAmayikaM pratidivasaM yathAvadapyanalasena cetavyam / vratapaMcaka-paripUraNa-kAraNamavadhAnayuktena // 11 // 101 // + 'caikabhakte' iti pAThAntaram / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ worm kArikA 182] sAmAyikastha gRhastha munike samAna 136 . __( na kevala upavAsAdi parvake dina hI, kintu ) pratidina bhI nirAlasI aura ekAgracitta gRhastha zrAvakoMko cAhiye ki ve yathAvidhi sAmAyikako bar3hAveM; kyoMki yaha sAmAyika ahiMsAdi paMcavratoMke paripUraNakA-unheM aNuvratase mahAvratatva prApta karanekA--- kAraNa hai|' vyAkhyA-yahA~ para yaha spaSTa kiyA gayA hai ki sAmAyika upavAsa tathA eka bhuktake dina hI nahIM, balki pratidina bhI kI jAtI hai aura karanI cAhie, kyoMki usase adhUre ahiMsAdika vrata pUrNatAko prApta hote haiN| use pratidina karaneke liye nirAlasa aura ekAgracitta honA bahuta jarUrI hai| isakI ora pUrA dhyAna rakhanA caahiye| sAmAyikastha grahastha munike samAna sAmayike sArambhAH parigrahA naiva santi sarve'pi / celopasaSTamuniriva gahI tadA yAti yatibhAvam * 12 // 102 _ 'sAmAyikameM kRSyAdi ArambhoMke sAtha-sAtha sampUrNa bAhyAbhyantara parigrahoMkA abhAva hotA hai isaliye sAmAyikakI avasthAmeM gRhantha zrAvakakI dazA celopasRSTa muni-jaisI hotI hai| vaha usa digambara munike samAna muni hotA hai jisako kisI bhole bhAIne dayAkA durupayoga karake vastra pror3hA diyA ho aura vaha muni usa vastrako apane vrata aura padake viruddha dekha upasarga samajha rahA ho|' * vyAkhyA-yahA~ sAmAyikameM susthita gRhasthakI dazA bilkula muni-jaisI hai, ise bhale prakAra spaSTa kiyA gayA hai aura isalie isa vratake vratI zrAvakako kitanA mahatva prApta hai yaha svataH spaSTa ho jAtA hai| ataH zrAvakoMko isa vratakA yathAvidhi AcaraNa bar3I hI sAvadhAnI evaM tatparatAke sAtha karanA cAhiye aura usake * 'munibhAvaM' iti pAThArantaram / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 samIcIna dharmazAstra [ zra0 5 lie agalI kArikAoM meM sujhAI huI bAtoM para bhI pUrA dhyAna rakhanA caahiye| sAtha hI yaha khUba samajha lenA cAhiye ki sAmAyika kevala jApa japanA nahIM hai-jaisA ki bahudhA samajhA jAtA hai, donoMmeM antara hai aura vaha sAmAyika tathA pratikramaNapAThoM meM pAe jAnevAle sAmAyikavratake isa lakSaNAtmaka padyase aura bhI spaSTa ho jAtA hai: "samatA sarvabhUteSu saMyamaH zubha- bhAvanA / Arta-raudra-parityAgastaddhi sAmAyikaM vratam // " " isameM sAmAyikavrata use batalAyA gayA hai jisake AcArameM saba prANiyoMpara samatA bhAva ho-- kisIke prati rAga-dveSakA vaiSamya na rahe - indriyasaMyama tathA prANisaMyama ke rUpameM saMyamakA pUrA pAlana ho, sadA zubha bhAvanAe~ banI raheMazubha bhAvanAko jarA bhI avasara na mile - aura Artta tathA raudra nAmake donoM khoTe dhyAnoMkA parityAga ho / isa AcArako liye hue yadi jApa japA jAtA hai aura vikasita AtmAoMke smaraNoMse apaneko vikAsonmukha banAyA jAtA hai to vaha bhI sAmAyika meM parigaNita hai / sAmAyika - samayakA karttavya zItoSNa daMzamazakaM parISahamupasargamapi ca maunadharAH / sAmayikaM pratipannA adhikurvIranna calayogAH // 13 // 103 // 'sAmAyikako prApta hue-sAmAyika mAMDakara sthita hue-gRhasthoMko cAhiye ki ve ( sAmAyika - kAlameM ) sardI-garmI DAMsa-macchara Adike rUpameM jo bhI parISaha upasthita ho usako, tathA jo upa + 'mazaka' iti pAThAntaram / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 104] sAmAyika-samayakA karttavya 141 sarga Ae usako bhI acalayoga hokara apane mana-vacana-kAyako DA~vADola na karake-maunapUrvaka apane adhikAra meM kareM-khuzIse sahana kareM, pIr3Ake hote hue bhI ghabarAhaTa-becainI yA dInatAsUcaka koI zabda mukhase na nikaaleN|' vyAkhyA-yahA~ maunapUrvaka sAmAyikameM sthita hokara sAmAyika-kAlameM Ae hue upasargoM tathA parISahoMko samatA-bhAvase sahana karate hue jisa acalayoga-sAdhanAkA gRhasthoMke liye upadeza hai vaha saba muniyoM-jaisI caryA hai aura isalie prArambha tathA parigrahase virakta aise gRhastha sAdhakoMko usa samaya muni kahanAcelopasRSTa munikI upamA denA-upayukta hI hai| azaraNamazubhamanityaM duHkhamanAtmAnamAvasAmi bhavam / mokSastadviparItAtmeti dhyAyantu sAmayika // 14 // 104 // ___ 'sAmAyikameM sthita sabhI zrAvaka isa prakArakA dhyAna kareMcintana kareM ki 'maiM caturgati-bhramaNarUpI jisa saMsArameM basa rahA hU~ vaha azaraNa hai-usameM apAyaparirakSaka (vinAzame rakSA karanevAlA) koI nahIM hai, ( azubha-kAraNa-janya aura azubha-kAryakA kAraNa honese ) azubha hai, anitya hai, duHsvarUpa hai aura AtmasvarUpase bhinna hai, tathA mokSa usase viparIta svarUpavAlA hai----vaha zaraNarUpa, zubharUpa, nityarUpa sukhasvarUpa aura prAtmasvarUpa hai / ' vyAkhyA-yahAM sAmAyikameM sthita hokara jisa prakArake dhyAnakI bAta kahI gaI hai usase yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai ki sAmAyika korA jApa japanA nahIM hai / aura isaliye arahaMtAdikA nAma vA kisI mantrakI jApa japanemeM hI sAmAyikakI iti-zrI mAna lenA bahuta bar3I bhUla hai, use jitanA bhI zIghra ho sake dUra karanA caahie| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna dharmazAstra sAmAyikavratake praticAra vAkkAyamAnasAnAM duHpraNidhAnAnyanAdarA'smaraNe / sAmayikasyA'tigamA vyajyante paJca bhAvena || 15 || 105 || 142 [zra0 5 " vacanakA duHpraNidhAna ( duSTa asat yA anyathA prayoga athavA pariNamana ), kAyakA duHpraNidhAna, manakA duHpraNidhAna, anAdara ( anutsAha) aura asmaraNa ( anaikAgratA ), ye vastutaH athavA paramArthase sAmAyikavrata ke pA~ca pratIcAra haiM / ' vyAkhyA -- sAmAyikavratakA anuSThAna mana-vacana-kAyako ThIka vazameM rakhakara bar3I sAvadhAnIke sAtha utsAha tathA ekAgratApUrvaka kiyA jAtA hai, phira bhI daivayoga se krodhAdi kisI kapAyake Aveza vaza yadi mana-vacana-kAya meM se kisIkA bhI khoTA anucita yA anyathA prayoga bana jAya athavA vaisA pariNamana ho jAya, utsAha gira jAya yA apane viSaya meM ekAgratA sthira na raha sake to vaha isa vrata ke liye doSarUpa ho jAyagA / udAharaNa ke taura para eka manuSya maunase sAmAyika meM sthita hai, usake sAmane ekadama koI bhayAnaka jantu sAMpa, bicchU vyAghrAdi AjAe aura use dekhate hI usake mu~ hase koI zabda nikala par3e, zarIra ke roMgaTe khar3e ho jAya~, Asana Dola jAya, manameM bhayakA saMcAra hone lage aura usa jantuke prati dveSakI kucha bhAvanA jAgRta ho uThe athavA aniSTasaMyogaja nAmakA dhyAna kucha kSaNa ke liye apanA Asana jamA baiThe to yaha saba usa vratIke liye doSarUpa hogA / proSadhopavAsa- lakSaNa parva yaSTamyAM ca jJAtavyaH proSadhopavAsastu / caturabhyavahAryANAM pratyAkhyAnaM sadicchAbhiH // 16 // 106 // Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 106-7] proSadhopavAsa-lakSaNa 143 'caturdazI aura aSTamIke dina cAra abhyavahAryoMkA-anna, pAna (peya), khAdya aura lehyarUpase cAra prakArake AhAroMkA-jo sat icchAoMse ---zubha saMkalpoMke sAtha-tyAga hai-unakA sevana na karanA hai-usako 'proSadhopavAsa' vrata jAnanA caahiye| vyAkhyA-'parvaNI' zabda yadyapi Amataura para pUrNimAkA vAcaka hai parantu vaha yahA~ catudazIke arthameM prayukta huA hai; kyoMki jainAmnAyakI dRSTi se pratyeka mAsameM do aSTamI aura do caturdazI aise cAra dina Amataura para parva ke mAne jAte haiM; jaisA ki Age proSadhopavAsa nAmaka zrAvakapada (pratimA ) ke lakSaNameM prayukta hue 'parvadineSu caturvapi mAse mAse' ina padoMse bhI jAnA jAtA hai / parvagIko pUNimA mAnanepara parva dina tIna hI raha jAte haiM--do aSTamI aura eka pUNimA / yahA~ 'parvaNI' zabdasa aSTamIkI taraha donoM pakSoMkI do caturdazI vivakSina haiM / prabhAcandrAcAyane bhI apanI TIkAmeM 'parvaNi' padakA artha 'caturdazyAM' diyA hai / 'caturabhyavahAryANAM padakA jo artha anna, pAna, khAdya, aura lehya kiyA gayA hai vaha chaThe zrAvakapadake lakSaNameM prayukta hue 'annaM pAnaM khAdyaM lehya nAznAnAti yo vibhAvaryAm' isa vAkya para AdhAra rakhatA hai| yahA~ isa vratake lakSaNameM eka bAta khAsa taurase dhyAnameM rakhane yAgya hai aura vaha hai "sadicchAbhiH' padakA prayoga, jo isa bAtako sUcita karatA hai ki yaha upavAsa zubhecchAoM athavA satsaMkalpoMko lekara kiyA jAnA cAhiye-kisI burI bhAvanA, lokadikhAvA athavA dambhAdikake asaduddezyako lekara nahIM, jisameM kisI para anucita dabAva DAlanA bhI zAmila hai| upavAsake dina tyAjya karma paMcAnAM papAnAmalaMkriyA''rambha-gandha-puSpANAm / snAnA'Jjana-nasyAnAmupavAse parihatiM kuryAt // 17 // 107 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 samIcIna-dharmazAstra [a05 ___ 'upavAsake dina hiMsAdika pAMca pApoMkA, alaMkriyAkAvastrAlaMkAroMse zarIrakI sajAvaTakA-, kRSyAdi ArambhoMkA, candana itra phulela Adi gandhadravyoMke lepanAdikA, puSpoMke ( tUM ghane-dhAraNAdirUpa) sevanakA, snAnakA, A~khoMmeM aJjana A~janekA aura nAkameM davAI DAlakara nasya lene athavA sUMghane kA tyAga karanA cAhiye / ' ___ vyAkhyA-isa kArikAmeM upavAsake dina athavA samayameM 'kyA nahIM karanA' aura agalI kArikAmeM 'kyA karanA cAhiye ina donoMke dvArA upavAsakI dRSTi tathA usakI caryAko spaSTa kiyA gayA hai aura unase yaha sApha jAnA jAtA hai ki prastuta upavAsa dhArmika dRSTiko lie hue hai| isIse isa kArikAmeM paJca pApoMke tyAgakA pramukha ullekha hai, use pahalA sthAna diyA gayA hai aura agalI kArikAmeM dharmAmRtako bar3I utsukatAke sAtha pIne-pilAnekI bAtako pradhAnatA dI gaI hai| aura isaliye jo upavAsa isa dRSTi se na kiye jAkara kisI dUsarI laukika dRSTi ko lekara kiye jAte haiM-jaise svAsthyake liye laMghanAdika athavA apanI bAtako kisI dUsarese manavAneke liye satyAgrahake rUpameM pracalita anazanAdika-ye isa upavAsakI koTi meM nahIM aate| upavAsa-divasakA vizeSa kartavya dharmAmRtaM satRSNaH zravaNAbhyAM pivatu pAyayedvAnyAn / jJAna-dhyAnaparo vA bhavatUpavasannatandrAluH // 18 // 10 // _ 'upavAsa karanevAleko cAhiye ki vaha upavAsake dina nidrA tathA Alasyase rahita huA ati ulkaNThAke sAtha-mAtra dUsaroMke anurodhavaza nahIM-dharmAmRtako kAnoMse pIve-dharmake vizeSajJoMse dharma ko sune tathA dUsaroMko-jo dharmake svarUpase anabhijJa hoM yA dharmakI ThIka jAnakArI na rakhate hoM unheM-dharmAmRta pilAve--dharmacarcA yA zAstra Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 108 ] upavAsadivasakA vizeSa kartavya 145 sunAve- tathA jJAna aura dhyAnameM tatpara hove - zAstrasvAdhyAya dvArA jJAnArjanameM manako lagAve athavA dvAdazAnuprekSAke cintanameM upayogako ramAve aura dharmaMdhyAna nAmake abhyantara tapazcaraNa meM lIna rahe / ' vyAkhyA--upavAsa-dinake vidheya kartavyakA nirdeza karate hue yahA~ amRtako pIne-pilAnevAlI bAta kahI gaI hai, jaba ki upavAsameM cAroM prakArake AhArakA tyAga honese usameM pInA (pAnapeya) bhI AjAtA hai aura vaha bhI tyAjya ThaharatA hai, parantu yahA~ jisa pInekA vidhAna hai vaha mukhase pInA nahIM hai, balki kAnoMse pInA hai aura jisa amRtakA pInA hai vaha dugdha-dadhighRtAdike rUpameM nahIM balki dharma ke rUpameM hai-- vahI dharma jo samayagdarzana -jJAna- cAritrarUpase isa zAstrameM vivakSita hai use hI amRta kahA gayA hai aura isaliye usa amRtakA pInA tyAjya nahIM hai / use to bar3I utsukatAke sAtha pInA cAhiye aura dUsaroMko bhI pilAnA caahiye| jisa tRSNAkA anyatra niSedha hai usakA dharmAmRtake pIne-pilAne meM niSedha nahIM hai kintu vidhAna hai, usIkA sUcaka 'satRSNaH ' pada kArikAmeM par3A huA hai jo ki upavAsa karanevAlekA vizeSaNa hai / saddharma vAstava meM saccA amRta hai jo jIvAtmAko sthAyI santuSTi evaM zAnti pradAna karatA huA use amRtatva arthAt sadA ke liye amaratva yA mukti pradAna karAtA hai / dharmAmRtako pIne-pilAne ke alAvA yahA~ upavAsake dina eka dUsare khAsa kartavyakA aura nirdeza kiyA gayA hai aura vaha hai 'jJAna-dhyAnameM tatpara rahanA' arthAt upavAsakA dina jJAna aura dhyAnake abhyAsakI pradhAnatAko lie hue vitAnA cAhiye-usa dina savizeSa rUpa se svAdhyAya tathA AtmadhyAnarUpa sAmAyikakI sAdhanAmeM udyata rahanA cAhiye-sAmAyikakA kArya upavAsa tathA eka muktake dina acchA banatA hai yaha pahale batalAyA jA cukA Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a05 hai| ina sabhI kartavyoMko ThIka pAlaneke liye nidrA tadhA Alasyapara vijaya prApta karanekI bar3I jarUrata hai usIke liye 'atandrAlu' vizeSaNakA prayoga kiyA gayA hai| ataH usa para sadaiva dRSTi rakhanI caahiye| kacaturAhAra-visarjanamupavAsaH proSadhaH sakRdbhuktiH / sa proSadhopavAso yadupoSyArambhamAcarati // 16 // 106 // 'cAra prakArake AhAra-tyAgakA nAma upavAsa hai, eka vArakA bhojana 'proSadha' kahalAtA hai aura upavAsa karake jo ArambhakA AcaraNa karanA hai use 'proSadhopavAsa' kahate haiN|' vyAkhyA-yahA~ 'proSadhopavAsaH' padakA vizleSaNa karate hue usake 'proSadha' aura 'upavAsa' nAmake donoM aMgoMkA alaga alaga lakSaNa nirdiSTa kiyA gayA hai aura phira samUce padakA judA hI lakSaNa diyA hai / isa lakSaNa-nirdezameM 'propadha' zabdako parvaparyAyI na batalAkara jo eka bhuktike arthameM grahaNa kiyA gayA hai vaha bahuta kucha cintanIya jAna par3atA haiN| * isa kArikAkI sthiti yahA~ saMdigdha jAna par3atI hai; kyoMki proSadhopavAsakA lakSaNa kArikA naM0 106 meM diyA jA cukA hai aura usake bAda do kArikAoMmeM upavAsa-dinake tyAjya tathA vidheyarUpa kartavyoMkA bhI nirdeza ho cukA hai / taba isa kArikAkA prathama to kucha prasaMga nahIM rahatA, dUsare yaha kArikA ukta pUrvavartinI kArikAke viruddha par3atI hai, itanA hI nahIM balki zrAvakake caturthapadakA nirdeza karanevAlI jo uttaravartinI kArikA naM0 140 hai usake bhI viruddha jAtI hai aura isa taraha pUrvApara-virodhako liye hue hai| aisI sthitimeM yaha granthakA aMga honemeM bhArI sandeha utpanna karatI hai| isa viSayake vizeSa vicAra evaM UhApohake liye prastAvanAko dekhanA caahiye| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ proSadhopavAsake aticAra proSadhopavAsake praticAra grahaNa-visargA''staraNAnyadRSTamRSTAnyanAdarA'smaraNe / yatproSadhopavAsa- vyatilaMghana - paMcakaM tadidam // 20 // 110 // 6 ' (upavAsa ke dina bhUkha-pyAsa se pIr3ita hokara zIghratAdivaza) jIvajantukI dekha-bhAla kiye binA aura vinA yogya rItise jhAr3e poMche jA kisI cIjakA grahaNa karanA - uThAnA pakar3anA hai-- chor3anA dharanA hai, Asana bichaunA karanA hai tathA upavAsa sambandhI kriyAoM ke anuSThAnameM anAdara karanA hai aura ekatAkA na honA athavA upavAsa vidhiko ThIka bAda na rakhanA hai: yaha saba pravAsakA aticAra-paMcaka hai-- isa vrata ke pA~ca aticAroMkA rUpa hai| kArikA 110 ] 147 - vyAkhyA -- yahA~ 'adRTamaSTAni' pada ' grahaNa - visargA-''staraNAni ' padakA vizeSaNa hai, usake pratyeka aMgase sambandha rakhatA hai aura usI artha meM prayukta huA hai jisake liye tattvArthasUtra meM 'apratya vekSita' aura 'apramAjita' zabdoM kA prayoga huA hai 'adRSTa' pratyavekSita (cakSuse anavalokita) kA aura 'amRSTa' apramAjita (mRdu upakaraNa se pramArjana - rahita) kA vAcaka hai / upavAsake dina kisI bhI vastu ke grahaNa - tyAgAdike avasara para sabase pahale yaha dekhane kI jarUrata hai ki usa graharaNa - tyAgake dvArA kisI jIva ko bAdhA to nahIM pahu~catI / yadi kisI jIvako bAdhA pahu~canA saMbhava ho to use komala upakaraNa dvArA usa sthAna se alaga kara denA cAhiye / yahI sAvadhAnI rakhanekI isa vrata ke vratIke liye jarUrata hai| bAkI 'anAdara' anutsAhakA aura 'asmaraNa' anaikAmatAkA vAcaka hai; ina donoMko avasara na mile aura upavAsakA saba kArya utsAha tathA ekAgratAke sAtha sampanna hotA rahe, isakA yathAzakya pUrA yatna honA cAhiye / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna dharmazAkha vaiyAvRtya- lakSaNa dAnaM vaiyAvRtyaM dharmAya tapodhanAva guNanidhaye / anapekSitopacAropakriyamagRhAya vibhavena // 21 // 111 // vyApattivyapanodaH padayoH saMvAhanaM ca guNa- rAgAt / baiyAvRtyaM yAvAnupagraho'nyo'pi saMyaminAm // 22 // 112 // 'samyagdarzanAdi guNoM ke nidhi gRhatyAgI tapasvIko, badale meM kisI upacAra aura upakArakI apekSA na rakhakara, dharmake nimitta yathAvibhava - vidhidravyAdikI apanI zakti - sampattike anurUpa -- jo dAna denA hai usakA nAma ' vaiyAvRtya' hai / ' 1. [ zra0 5 ( ( kevala dAna hI nahIM kintu ) guNAnurAga se saMyamiyoMkI ApattiyoMko jo dUra karanA hai, unake caraNoMko dabAnA hai tathA aura bhI unakA jo kucha upagraha haiM -- upakAra, sAhAyya sahayoga athavA unake anukUla vartana hai - vaha saba bhI ' vaiyAvRtya' kahA jAtA hai / ' vyAkhyA - yahA~ jinake prati dAnAdike vyavahArako 'vaiyAvRtya' kahA gayA hai ve pradhAnataH samyagdarzanAdi guNoMke nidhisvarUpa ve sakalasaMyamI, agRhI tapasvI haiM jo viSayavAsanA tathA AzAtRSNA ke cakkara meM na pha~sakara indriya-viSayoMkI vA~kA takake vazavartI nahIM hote, Arambha tathA parigrahase virakta rahate haiM aura sadA jJAnadhyAna evaM tapameM lIna rahA karate haiM; jaisA ki isI zAstrakI 10vIM kArikA meM diye tapasvI ke lakSaNase prakaTa hai / aura gauNatAse unameM una tapasviyoMkA bhI samAveza hai jo bhale hI pUrNataH gRhatyAgI na hoM kintu gRhavAsase udAsa rahate hoM, bhale hI Arambha - parigrahase pUre virakta na hoM kintu kRSi-vANijya tathA miloMke saMcAlanAdijaisA koI bar3A Arambha tathA aise mahArambhoMmeM naukarIkA kArya na karate hoM aura prAyaH AvazyakatA kI pUrti - jitanA parigraha rakhate hoN| sAtha hI, viSayoM meM Asakta na hokara jo saMyama ke sAtha sAdA Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 111-12] vaiyAvRtya lakSAmA 141 jIvana vyatIta karate hue jJAnakI ArAdhanA, zubhabhAvoMkI sAdhanA aura niHsvArthabhAvase lokahitakI dRSTiko liye hue dhArmika sAhityakI racanAdirUpa tapazcaryA meM dina-rAta lIna rahale ho / isIse prabhAcandrAcArya ne bhI apanI TIkAmeM 'saMyaminA' padakA artha 'deza-sakala-yatInAM karate hue usameM sakalasaMyamI aura dezasaMyamI donoM prakArake yatiyoMkA grahaNa kiyA hai| ___ ina kArikAoMmeM prayukta hue 'dharmAya', 'anapekSitopacAropakriya', 'guNarAgAt' aura 'yAvAnupagrahaH' pada apanA khAsa mahatva rakhate haiN| 'yAvAnupagrahaH'padama dUsarA saba prakArakA upakAra, sahayoga, sAhAyya tathA anukUlavartanAdi AjAtA hai, jisakA ina donoM kArikAoMmeM spaSTa rUpase ullekha nahIM hai / udAharaNake liye eka saMyamI kisI granthakA nirmANa karanA cAhatA hai usake liye Avazyaka viSayoMke granthoMko juTAnA, granthoMmeMse abhilaSita viSayoMko khoja nikAlane Adike lie vidvAnoMkI yojanA karanA, pratilipi Adike liye lekhakoM (kloM ) kI niyukti karanA aura graMthake likhe jAne para usake pracArAdikI yogya vyavasthA karanA, yaha saba usa saMyamIkA AhAra-auSadhAdike dAnase bhinna dUsarA upagraha hai; jaisA ki mahArAja amoghavarSane AcArya vIrasenajinasenake liye aura mahArAja kumArapAlane hemacandrAcAryake lie kiyA thaa| isI taraha dUsare sadgRhasthoM-dvArA kiyA huzrA dUsare vidvAnoM evaM sAhitya-tapasviyoMkA aneka prakArakA upagraha hai| 'dharmAya' pada dAnAdikameM dhArmikadRSTikA sUcaka hai aura isa bAtako batalAtA hai ki dAnAdikakA jo kArya jisa saMyamIke prati kiyA jAya vaha usake dharmakI rakSArtha tathA usake dvArA apane dharmakI rakSArtha honA cAhiye-kevala apanA koI laukika prayojana sAdhane athavA usakI siddhikI zrAzAse nahIM / isI taraha 'gururAgAs' pada bhI laukikadRSTikA pratiSedhaka hai aura isa pAtako sUkti Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 samIcIna-dharmazAstra [a0 5 karatA hai ki vaha dAna tathA upagraha-upakArAdikA anya kArya sikI laukika lAbhAdikI dRSTiko lakSyameM lekara athavA kisIke dabAva yA AdezAdikI majabUrIke vaza hokara na honA cAhiye-vaisA honese vaha vaiyAvRttyakI koTise nikala jaaygaa| vaiyAvRttyakI sAdhanAke liye pAtrake guNoMmeM zuddha anurAgakA honA Avazyaka hai / rahA 'anapekSitopacAropakriyaM nAmakA pada, jo ki dAnake vizeSaNarUpameM prayukta huA hai, isa vratakI AtmA para aura bhI vizada prakAza DAlatA hai aura isa bAtako spaSTa ghoSita karatA hai ki isa vaiyAvRttyavratake vratI-dvArA dAnAdika rUpameM jo bhI sevAkArya kiyA jAya usake badalemeM apane kisI laukika upakAra yA upacArakI koI apekSA na rakhanI cAhiye-vaisI apekSA rakhakara kiyA gayA sevA-kArya vaiyAvRtyameM parigaNita nahIM hogaa| yahA~ para itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki granthakAramahodayane caturthazikSAvratako mAtra 'atithisaMvibhAga' ke rUpameM na rakha kara use jo 'vaiyAvRtya' kA rUpa diyA hai vaha apanA khAsa mahatva rakhatA hai aura usameM kitanI hI aisI vizeSatAoMkA samAveza ho jAtA hai jinakA grahaNa mAtra atithisaMvibhAganAmake antargata nahIM banatA; jaisA ki isa viSayakI dUsarI lakSaNAtmikA kArikA (112) se prakaTa hai, jisameM dAnake atirikta dUsare saba prakArake upagraha-upakArAdiko samAviSTa kiyA gayA hai aura isIse usameM devAdhidevake usa pUjanakA bhI samAveza ho jAtA hai jo dAnake kathanAnantara isa granthameM Age nirdiSTa huA hai aura jo isa vratakA 'atithisaMvibhAga' nAmakaraNa karane vAle dUsare granthoMmeM nahIM pAyA jaataa| dAna, dAtA aura pAtra navapuNyaiH pratipattiH saptaguNasamAhitena zuddhena / / apasUnArambhANAmAyaNamiSyate dAnam // 23 // 113 // Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 113] vaiyAvRttya-lakSaNa ___(dAtArake) saptaguNoMse yukta tathA (bAhya) zuddhi se sampanna gRhasthake dvArA navapuNyoM-puNyakAraNoMke sAtha jo sUnAoM tathA prArambhoMse rahita sAdhujanoMkI pratipatti hai-unake prati Adara-satkAra-pUrvaka AhArAdike viniyogakA vyavahAra hai-vaha dAna mAnA jAtA hai|' vyAkhyA-jisa dAnako 111vIM kArikAmeM vaiyAvRttya batalAyA hai usake svAmI, sAdhanoM tathA pAtroMkA isa kArikAmeM kucha vizeSa rUpase nirdeza kiyA hai / dAnake svAmI dAtArake viSayameM likhA hai ki vaha saptaguNoMse yukta honA cAhiye / dAtArake mAta guNa zraddhA, tuSTi, bhakti, vijJAnatA, alubdhatA, kSamA aura zakti haiM, aisA dUsare granthoMse jAnA jAtA hai / ina guNoMse dAtArakI antaHzuddhi hotI hai aura isaliye dUsare 'zuddhena' padase bAhyazuddhikA abhiprAya hai, jo hastapAdAdi tathA vastrAdikI zuddhi jAna par3atI hai / dAnake sAdhanoM-vidhividhAnoMke rUpameM jina nava puNyoMkA-puNyopArjanake hetuoMkA-yahA~ ullekha hai ve 1 pratigrahaNa, 2 uccasthApana, 3 pAdaprakSAlana, 4 arcana, 5 praNAma, 6 manaHzuddhi, 7 vacanazuddhi, 8 kAyazuddhi aura epaNa (bhojana) zuddhike nAmase anyatra ullikhita milate haiN|| dAnake pAtroMke viSayameM yaha khAsa taurase ullekha kiyA gayA hai ki ve sUnAoM tathA ArambhoMse rahita hone cAhiye / ArambhoMmeM sevA, kRSi, vANijyAdi zAmila haiM; jaisA ki isI pranthakI * zraddhA tuSTibhaktivijJAnamalubdhatA kSamA zaktiH / yasyate saptaguNAstaM dAtAraM prazaMsanti / -TIkAmeM prabhAcandra-dvArA uddhRta piDigahaNamuccaThANaM pAdodakamaccaNaM ca paNamaM ca / maNavayaNakAyasuddhI esaraNasuddhI ya gavavihaM puNNaM / -TIkAmeM prabhAcandra-dvArA uddhata Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 samIcIna-dharmazAstra [a05 'sevA-kRSi-vANijya-pramukhAdArambhato vyupAramati' ityAdi kArikA naM0 144 se prakaTa hai / aura 'sUnA' vadhake sthAnoM-ThikAnoMkA nAma hai aura ve khaMDinI (okhalI), peSiNI ( cakkI), cullI ( caukA cUlhA ), udakumbhI (jalaghaTI) tathA pramArjanI (bohArikA) ke nAmase pA~ca prasiddha haiM / isase spaSTa hai ki ve pAtra sevA-kRSi-vANijyAdi kAryoMse hI rahita na hone cAhiyeM balki aokhalI, cakkI, cUlhI, pAnI bhara kara rakhanA tathA buhArI denejaise kAmoMko karanevAle bhI na hone cAhiye / aise pAtra prAyaH muni tathA gyArahavIM pratimAke dhAraka kSullaka-ailaka ho sakate haiN| atithi pUjAdi-phala gahakarmaNApi nicitaM karma vimASTiM khalu gahavimuktAnAm / atithInAM pratipUjA rudhiramalaM dhArate vAri // 24 // 114 // _ 'jaise jala rudhirako dho DAlatA hai vaise hI gRhatyAgI atithiyoM ( sAdhujanoM) kI dAnAdirUpase kI gaI pUjA-bhakti bhI gharake paMcasUnAMdi sAvadya-kAryoMke dvArA saMcita evaM puSTa hue pApakarmako nizcayase dUra kara detI hai|' vyAkhyA-yahA~ 'gRhavimuktAnAM atithInAM' padoMke dvArA ve hI gRhatyAgI sAdhujana vivakSita haiM jo pichalI kArikAoMke anusAra 'tapodhana' hai-tapasvIke usa lakSaNase yukta haiM jise 10 vIM kArikAmeM nirdiSTa kiyA gayA hai, 'guNanidhi' haiM-samyagdarzanAdi guNoMkI khAna haiM--saMyamI hai-indriyasaMyama-prANisaMyamase sampanna evaM kaSAyoMkA damana kiye hue hai aura paMcasUnA tathA Arambhase vimukta hai / aise santajanoMkI zuddha-vaiyAvRtti niHsandeha gRhasthoMke pukhIbhUta pApa-malako dho DAlanemeM samartha hai / pratyuta isake, jo + khaMDanI peSaNI cullI udakumbhI prmaarjnii| paMcasUnA gRhasthasya tena mokSaM na gacchati // -TIkAmeM prabhAcandra-dvArA uddhRta Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 115-116] vaiyAvRttya-lakSaNa sAdhu ina guNoMse rahita haiM, kaSAyoMse pIr3ita haiM aura dambhAdikase yukta haiM unakI vaiyAvRtti athavA bhakti aise phalako nahIM phltii| ve to pattharakI naukAke samAna hote haiM-Apa DUbate aura sAthameM dUsaroMko bhI le DUbate haiN| uccaigotraM praNate go dAnAdupAsanAtpUjA / bhaktaH sundararUpaM stavanAtkIrtistaponidhiSu // 25 // 115 // 'sacce taponidhi sAdhuoMmeM praNAmake vyavahArase uccagotra kI, dAnake viniyogase indriya-bhogakI, upAsanAkI yojanAse pUjA-pratiSThAkI, bhaktike prayogase sundara rUpakI aura stutikI sRSTise yaza kIrtikI samprApti hotI hai|' ____ vyAkhyA-yahA~ 'taponidhiSu padake dvArA bhI unhIM sacce tapasviyoMkA grahaNa hai jinakA ullekha pichalI kArikAkI vyAkhyAmeM kiyA gayA hai aura jinake liye cauthI kArikAmeM 'paramArtha vizeSaNa bhI lagAyA gayA hai / ataH isa kArikAmeM varNita phala unhIMke praNAmAdise sambandha rakhatA hai-dUsare tapasviyoMke nhiiN| kSitigatamiva vaTabIjaM pAtragataM dAnamalpamapi kAle / phalaticchAyAvibhavaM bahuphalamiSTaM zarIrabhRtAm // 26 // 116 / / 'satpAtrako diyA huA dehadhAriyoMkA thor3A bhI dAna, sukSetrameM boe hue vaTabIjake samAna, unheM samaya para ( bhogopabhogAdikI pracura sAmagrIrUpa) chAyAvibhavako liye hue bahuta iSTa phalako phalatA hai|' vyAkhyA-yahA~ praNAmAdi-jaise choTese bhI kAryakA bahuta bar3A phala kaise hotA hai use var3ake bIjake udAharaNa-dvArA spaSTa karake batalAyA gayA hai / aura isalie pichalI kArikAmeM jisa kAryakA jo phala nirdiSTa huA hai usameM sandehake lie avakAza nhiiN| satpAtra-gata hone para una kAryoM meM vaise hI phalakI zakti hai| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a05 vaiyAvRttyake cAra bheda AhArauSadhayorapyupakaraNAvAsayozca dAnena / vaiyAvRtyaM bruvate, caturAtmatvena caturasrAH // 27 // 117 // 'AhAra, auSadha, upakaraNa ( pIchI, kamaMDalu. zAstrAdi ) aura AvAsa (vastikAdi) ina cAra prakArake dAnoMse vaiyAvRttyako vijJajana cAra prakArakA batalAte haiM / arthAt AhAradAna, auSadhidAna, upakaraNadAna aura AvAsadAna, ye vaiyyAvRttyake mukhya cAra bheda haiN|' ___ vyAkhyA-lokameM yadyapi AhAradAna, auSadhadAna, vidyAdAna aura abhayadAna, aise cAra dAna adhika prasiddha haiM; parantu jina tapasviyoMko mukhyataH lakSya karake yahA~ vaiyyAvRtyake rUpameM dAnakI vyavasthA kI gaI hai unake liye ye hI cAra dAna upayukta haiN| upakaraNadAnameM zAstrakA dAna AAjAnese vidyAdAna sahaja hI bana jAtA hai aura bhayako ve pahalese hI jIte hue hote haiM, usameM jo kucha kasara rahatI hai vaha prAyaH AvAsadAnase pUrI ho jAtI hai| vaiyAvRttyake dRSTAnta * zrIpeNa-vRSabhasene, kauNDezaH zUkarazca dRSTAntAH / te caturvikalpasya mantavyAH // 28 // 118 // (AhAradAna, auSadhadAna, upakaraNadAna aura AvAsadAnake bhedase) cAra vikalparUpa vaiyAvRtyake (kramazaH) zrISeNa, vRSabhasenA, kauNDeza aura zUkara ye cAra dRSTAnta jAnane caahiye|' vyAkhyA-AhAradAnameM zrIpeNakI, auSadhadAnameM vRSabhasenAkI, upakaraNadAnameM kauNDezakI aura AvAsadAnameM zUkarakI kathAe~ prasiddha hai / ye kathAe~ aneka granthoM meM pAI jAtI haiM, yahA~ inake udAhRta karanekI kucha jarUrata nahIM samajhI gii| * yaha kArikA jisa sthitimeM sthita hai usakA vizeSa vicAra evaM UhApoha prastAvanAmeM kiyA jA rahA hai, vahIMse usako jAnanA caahiye| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 116] vaiyAvRttya-lakSaNa 155 devapUjAkA vidhAna devAdhidevacaraNe paricaraNaM sarvaduHkha nirharaNam / kAmaduhi kAmadAhini paricinuyAdADhato nityam 26 // 116 ___ ( vayAvRttya nAmaka zikSAvratakA anuSThAna karanevAle zrAvakako ) devAdhideva (zrIarhantadeva) ke caraNoMmeM jo ki vAMchita phalako dene vAle aura kAma (icchA tathA madana) ko bhasma karane vAle hai, nitya hI Adara-satkArake sAtha pUjA-paricaryAko vRddhiMgata karanA cAhiye, jo ki saba duHkhoMko haranevAlI hai|| ___ vyAkhyA-yahA~ vaiyAvRttya nAmake zikSAvratame devAdhideva zrIarhantadevakI nitya pUjA-sevAkA bhI samAveza kiyA gayA hai / aura use saba duHkhoMkI haranevAlI batalAyA gayA hai / usake lie zarta yaha hai ki vaha Adarake sAtha (pUrNataH bhaktibhAva-pUrvaka) caraNoM meM arpitacitta hokara kI jAnI cAhiye-aisA nahIM ki vinA Adara-utsAhake mAtra niyamapUrtike rUpameM, lokAcArakI dRSTise, majabUrIse athavA AjIvikAke sAdhanarUpameM use kiyA jAya / tabhI vaha ukta phalako phalatI hai| vaiyyAvRttyake, dAnakI dRSTise, jo cAra bheda kiye gaye haiM unameM isa pUjA-paricaryAkA samAveza nahIM hotaa| dAna aura pUjana do viSaya hI alaga-alaga hai-gRhasthoMkI paDAvazyaka kriyAoM meM bhI ve alaga-alaga rUpase varNita hai| isIse AcArya prabhAcandrane TIkAmeM dAnake prakaraNako samApta karate hue prastuta kArikAke pUrva meM jo nimna prastAvanA-vAkya diyA hai usameM yaha spaSTa batalAyA hai ki 'vaiyyAvRttyakA anuSThAna karate hue jaise cAra prakArakA dAna denA cAhiye vaise pUjAvidhAna bhI karanA cAhiye___"yathA vaiyAvRttyaM vidadhatA caturvidhaM dAnaM dAtavyaM tathA pUjAvidhAnamapi kartavyamityAha" Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna dharmazAstra [a05 tadeva kSudhA, tRSA tathA roga-zokAdikase vimukta hote haiM -bhojanAdika nahIM lete, isase unake prati zrahArAdike dAnakA vyavahAra banatA bhI nahIM / aura isalie devAdhidevake pUjanako dAna samajhanA samucita pratIta nahIM hotA / 156 yahA~ pUjAke kisI rUpavizeSakA nirdeza nahIM kiyA gayA / pUjAkA sarvathA koI eka rUpa banatA bhI nhiiN| pUjA pUjyake prati Adara-satkArarUpa pravRttikA nAma hai aura Adara-satkArako apanI apanI ruci, zakti, bhakti evaM paristhitike anusAra aneka prakArase vyakta kiyA jAtA hai, isIse pUjAkA koI sarvathA eka rUpa nahIM rahatA / pUjAkA sabase acchA evaM zreSTharUpa pUjyake anukUla vartana hai-- usake guNoMkA anusaraNa hai / isIko pahalA sthAna prApta hai / dUsarA sthAna tadanukUlavartanakI ora lejAnevAle stavanAdikakA hai, jinake dvArA pUjyake puNyaguraNoMkA smaraNa karate hue apaneko pApoMse surakSita rakhakara pavitra kiyA jAtA hai aura isa taraha pUjya sAkSAt sAmane vidyamAna na hote hue bhI apanA zreyomArga sulabha kiyA jAtA hai / pUjAke ye hI do rUpa granthakAra mahodaya svAmI samantabhadrako sabase adhika iSTa rahe haiN| unhoMne apaneko * nA'rthaH kSuttRDavinAzAdvividha rasayurta rannapAnai razucyAnAspRSTergandha - mAlyairna hi mRduzayanai glAninidrAdyabhAvAt / AtaMkAtarabhAve tadupazamanasabheSajAnayaMtAvaddIpA'narthakyavaddhA vyapagatatimire dRzyamAne samaste / -- pUjyapAdAcArya-siddhabhakti: + jaisA ki svayambhU stotra ke nimna vAkyoMse prakaTa hai : na pUjayArthastvayi vItarAge na nindayA nAtha vivAntare / tathApi te puNyaguraNasmRtirna: punAti cittaM duritA'JjanebhyaH // 57 // Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 116] vaiyAvRtyameM pUjA-vidhAna arhantoMke anukUla vartanake sA~cemeM DhAlA hai aura stuti-stavanAdike ve bar3e hI premI the, use AtmavikAsake mArgameM sahAyaka samajhate the aura isI dRSTise usameM saMlagna rahA karate the-na ki kisIkI prasannatA sampAdana karane tathA usake dvArA apanA koI laukika kArya sAdhaneke liye| ve jala-candana-akSatAdise pUjA na karate hue bhI pUjaka the, unakI dravyapUjA apane vacana tathA kAyako anya vyApAroMse haTAkara pUjyake prati praNAmAJjali tathA stutipAThAdike rUpameM ekAgra karane meM saMnihita thii| yahI prAyaH purAtanoM -atiprAcInoM-dvArA kI jAnevAlI 'dravyapUjA' kA usa samaya rUpa thA; jaisA ki amitagati AcAryake nimna vAkyase bhI jAnA jAtA hai : vacovigraha-saMkoco dravyapUjA nigadyate / tatra mAnasa-saMkocI bhAvapUjA purAtanaiH // -upAsakAcAra aisI hAlatameM svAmI samantabhadrane 'paricaraNa' zabdakA jo prastuta-kArikAmeM prayoga kiyA hai usakA Azaya adhikAMzameM anukUla vartanake sAtha-sAtha devAdhidevake guNasmaraNako liye hue unake stavanakA, hI jAna par3atA hai / sAtha hI, itanA jAna lenA cAhiye ki devAdhidevakI pUjA-sevAmeM unake zAsanakI bhI pUjA-sevA sammilita haiN| stuti: stotuH sAdhoH kuzalapariNAmAya sa tadA bhavenmA vA stutyaH phalamapi tatastasya ca sata: / kimevaM svAdhInyAjjagati sulabhe zrAyasapathe stuyAnna tvA vidvAnsatatamabhipUjyaM namijinam // 116 / / yahA~ pahale padyameM prayukta huaA 'pUjA' zabda nindAkA pratipakSI hone se 'stuti' kA vAcaka hai aura dUsare padyameM prayukta huA 'stuyAt' pada 'abhipUjyaM' padake sAthameM rahanese 'pUjA' arthakA dyotaka hai| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 samIcIna dharmazAstra prahaMtpUjA-phala [ zra0 5 hantake *arhaccaraNasaparyAmahAnubhAvaM mahAtmanAmavadat / bhekaH pramodamattaH kusumenaikena rAjagRhe // 30 // 120 // 'rAjagRha nagara meM harSonmatta hue meMDakane eka phalase caraNoMkI pUjAke mAhAtmyako mahAtmAoM para prakaTa kiyA / ' vyAkhyA - yahA~ usa meMDakakI pUjA - phala prAptikA ullekha hai jise apane pUrvajanmakA smaraNa ( jAtismaraNa ) ho AyA thA aura jo vIra bhagavAna kI pUjAke liye logoMko jAtA huA dekhasunakara Ananda-vibhora ho uThA thA aura svayaM bhI pUjAke bhAvase eka puSpako mukhameM dabAkara uchalatA kur3hakatA huA jA rahA thA ki itane meM rAjA zreNikake hAthIke paga tale Akara mara gayA aura pUjAke zubha bhAvoMse marakara devalokameM utpanna huA thA tathA apanI usa pUjA - bhAvanAko caritArtha karaneke liye turanta hI mukuTa meM meMDaka - cinha dhAraNa kara zrIvIra bhagavAna ke samavasaraNa meM pahu~cA thA aura jisakI isa pUjA - phala prAptikI bAtako jAnakara bar3e bar3e mahAtmA prabhAvita hue the / vaiyAvRtyake aticAra harita - pidhAna - nidhAne nAdarA'smaraNamatsaratvAni / vaiyAvRttyasyaite vyatikramAH paMca kathyante // 31 // 121 // iti zrIsvAmisamantabhadrAcArya viracite samIcInadharmazAstre ratnakaraNDA'paranAmni upAsakAdhyayane zikSAvratavarNanaM nAma paMcamamadhyayanam // 5 // haritapidhAna - hare ( sacitta, aprAsuka ) patra - puSpAdise DhakI AhArAdi deya vastu denA, haritapidhAna--hare ( praprAsuka - sacitta ) ** isa kArikAke sambandha meM bhI vizeSa vicAra prastAvanAmeM vyakta kiyA gayA hai / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 121 ] vaiyAvRttya-lakSaNa 156 patrAdika para rakkhI huI deya vastu denA, anAdaratva - dAnAdikameM anAdarakA bhAva honA --- asmaraNatva - dAnAdikI vidhimeM bhUlakA ho jAnA aura matsaratva - anya dAtAroM tathA pUjAdikI prazaMsAko sahana na karate hue IrSAbhAvase dAnakA denA tathA pUjanAdikA karanA- ye nizcayase vaiyAvRttyake pA~ca aticAra (doSa) kahe jAte haiM / ' --- " vyAkhyA--yahA~ 'haritapidhAnanidhAne' padameM prayukta huA 'harita' zabda sacitta (sajIva) arthakA vAcaka hai - mAtra hariyAI athavA hare raMga padArthakA vAcaka vaha nahIM hai, aura isaliye isa par3hake dvArA jaba sacitta vastuse Dhake hue tathA sacitta vastupara rakkhe hue citta padArtha ke dAnako doparUpa batalAyA hai taba isase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki anagAra muniyoM tathA anya sacittatyAgI saMyamiyoMko AhArAdikake dAnameM sacitta vastuoMkA denA niSiddha hai, na ki acitta vastuoMkA - bhale hI ve saMskAra-dvArA acitta kyoM na huI hoM; jaise harI torIkA zAka aura ganne yA santarekA rasa / isa prakAra zrIsvAmisamantabhadrAcArya viracita samIcIna dharmazAstra aparanAma ratnakaraNDa - upAsakAdhyayanameM zikSAvratoMkA varNana nAmakA pA~cavA adhyayana samApta huA || 3 || Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhyayana sallekhanA-lakSaNa upasarge durbhikSa jarasi rujAyAM ca niHpratIkAre / dharmAya tanu-vimocanamAhuH sallekhanAmAryAH // 1 // 122 // 'pratIkAra ( upAya-upacAra )-rahita asAdhyadazAko prApta hue upasarga, durbhikSa, jarA ( bur3hApA ) tathA rogakI hAlatoMmeM aura (cakArase) aise hI dUsare kisI kAraNake upasthita hone para jo dharmArtha-apane ratnatrayarUpa dharmakI rakSA-pAlanAke liye-dehakA saMtyAga hai-vidhipUrvaka zarIrakA chor3anA hai-use Arya-gaNadharadeva-- 'sallekhanA'-samAdhimaraNa-kahate haiN|' vyAkhyA-jisa dehatyAga ('tanuvimocana') ko yahA~ sallekhanA kahA gayA hai usIko agalIkArikAmeM 'antakriyA' tathA 'samAdhimaraNa' ke nAmase bhI ullekhita kiyA hai / maraNakA 'samAdhi' vizeSaNa honese vaha usa maraNase bhinna ho jAtA hai jo sAdhAraNa taura para AyukA anta Ane para prAyaH sabhI saMsArI jIvoMke sAtha ghaTita hotA hai athavA AyukA anta na Ane para bhI krodhAdikake AvezameM yA mohase pAgala hokara 'apaghAta' (khudakuzI, Suicide) ke rUpameM prastuta kiyA jAtA hai,aura jisameM AtmAkI koI sAvadhAnI evaM svarUpa-sthiti nahIM rahatI / samAdhi-pUrvaka maraNameM AtmAkI prAyaH pUrI sAvadhAnI rahatI hai aura moha tathA krodhAdi* aNNaM pi cApi edArisammi agADhakAraNe jAde / -~-~~bhagavatI ArAdhanA Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 122 ] sallekhanA - lakSaNa 161 kaSAyake zravezavaza kucha nahIM kiyA jAtA, pratyuta unheM jItA jAtA hai tathA cittakI zuddhiko sthira kiyA jAtA hai aura isaliye sallekhanA koI aparAdha, apaghAta yA khudakuzI ( Suicide ) nahIM hai / usakA 'antakriyA' nAma isa bAtako sUcita karatA hai ki vaha jIvana ke prAyaH antima bhAgameM kI jAne vAlI samIcIna kriyA hai aura samyaka cAritra ke anta meM usakA nirdeza honese isa bAtakI bhI sUcanA milatI hai ki vaha samyak cAritrakI cUlikAcoTIke rUpameM sthita eka dhArmika anuSThAna hai / isIse isa kriyA dvArA jo dehakA tyAga hotA hai vaha Atma-vikAsa meM sahAyaka adAdi paMcaparameSTIkA dhyAna karate hue bar3e yatnake sAtha hotA hai; jaisA ki kArikA naM0 128 se jAnA jAtA hai-- yoM hI viSa khAkara, kUpAdimeM DUbakara golI mArakara yA anya astrazastrAdikase vAta pahu~cAkara sampanna nahIM kiyA jAtA / , 'sat' aura 'lekhanA' ina do zabdoMse 'sallekhanA' par3ha banA hai / 'sat' prazaMsanIyako kahate haiM aura 'lekhanA' kRzIkaraNa kriyAkA nAma hai / sallekhanAke dvArA jinheM kRza athavA kSIrA kiyA jAtA hai ve haiM kAya aura kapAya / isIse sallekhanAke kAya - sallekhanA aura kapAya - sallekhanA aise do bheda Agama meM kahe jAte haiN| yahA~ antaHzuddhike rUpa meM kapAya- sallekhanAko sAtha meM liye hue mukhyatAse kAya sallekhanAkA nirdeza hai, jaisAki yahA~ tanuvimacAna' padase aura Age 'tanutyajet ' (128) jaise padoM ke prayogake sAtha AhArako kramazaH ghaTAneke ullekhase jAnA jAtA hai / - isa kArikA 'niHpratIkAre' aura 'dharmAya' ye do pada khAsa taurase dhyAna dene yogya haiM / 'niHpratIkAra' vizeSaNa upasarga, durbhikSa, jarA, roga ina cAroMke sAtha -- tathA cakArase jisa dUsare sadRza kAraNakA prahaNa kiyA jAya usake bhI sAtha - sambaddha hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki apane Upara Ae hue Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 samIcIna-dharmazAstra [a06 cetana-acetana-kRta upasarga tathA durbhikSAdikako dUra karanekA yadi koI upAya nahIM bana sakatA to usake nimittako pAkara eka manuSya sallekhanAkA adhikArI tathA pAtra hai, anyathA-upAyake saMbhava aura mazakya honepara--vaha usakA adhikArI tathA pAtra nahIM hai| 'dharmAya' pada dA dRSTiyoMko liye hue hai-eka apane svIkRta samIcIna dharmakI rakSA-pAlanAkI aura dUsarI yAtmIya dharmakI yathAzakya sAdhanA-ArAdhanAkI / dharmakI rakSAdike artha zarIraka tyAgakI bAta sAmAnyarUpasaM kucha aTapaTI-sI jAna par3atI hai; kyoMki Amataurapara 'dharmArthakAmamokSANAM zarIraM sAdhanaM matam' ima vAkyake anusAra zarIra dhamakA sAdhana mAnA jAtA hai, aura yaha bAta eka prakArase ThIka hI hai; parantu zarIra dharmakA sarvathA athavA ananyatama sAdhana nahIM hai, vaha sAdhaka honeke sthAnapara kabhIkabhI bAdhaka bhI ho jAtA hai / jaba zarIrako kAyama rakhane athavA usake astitvasaM dhamaka pAlanameM bAdhAkA par3anA anivArya ho jAtA hai taba dharmakI rakSAtha usakA tyAga hI zreyaskara hotA hai / yahI pahalI dRSTi hai jisakA yahA~ pradhAnatAse ullekha hai| videziyoM tathA virmiyoMke AkramaNAdi-dvArA aise kitane hI avasara Ate haiM jaba manuSya zarIra rahate dhamako chor3aneke liye majabUra kiyA jAtA hai athavA majabUra hotA hai| ataH dharmaprANa mAnava aise anivArya upasargAdikA samaya rahate vicArakara dharma-bhraSTatAse pahale hI bar3I khuzI evaM sAvadhAnIse usa dharmako sAtha liye hue dehakA tyAga karate haiM jo dehase adhika priya hotA hai| dUsarI dRSTrike anusAra jaba mAnava rogAdikI asAdhyAvasthA hote hue yA anya prakArase maraNakA honA anivArya samajha letA hai taba vaha zIghratAke sAtha dharmakI vizeSa sAdhanA-ArAdhanAke liye prayatnazIla hotA hai, kiye hue pApoMkI AlocanA karatA Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 123] sallekhanAkI mahattA evaM AvazyakatA 163 huA mahAvratoM takako dhAraNa karatA hai aura apane pAsa kucha aise sAdharmA-janAMkI yojanA karatA hai jo use sadA dharma meM sAvadhAna rakve, dharmopadeza sunAveM aura duHkha tathA kaSTake avasaroMpara kAyara na hone deveM / vaha mRtyukI pratIkSAmeM baiThatA hai, use bulAnekI zIghatA nahIM karatA aura na yahI cAhatA hai ki usakA jIvana kucha aura bar3ha jAya / ye donoM bAteM usake liye doparUpa hotI haiN| jaisA ki Age isa vratake aticAroMkI kArikAmeM prayukta hue 'jApita-maraNA''zaMsa' padase jAnA jAtA hai| galanevatA kI mahattA evaM AvazyakatA tyAge ila sandarakhanA athavA samAdhipUrvaka maragakI mahattA evaM AvazyakatAko vatalAte hue svAmI samantabhadra likhate haiM : antakriyAdhikaraNaM / tapaHphalaM sakaladazinaH stuvte| tasmAdyAvaddhi bhavaM samAdhimaraNe prayatitavyam // 2 // 123 / / -- (ka) napakA-aguvata-guNayana-zikSAbratAdirUpa tapazcaryAkA-- phala antakriyAke-mallekhanA, saMnyAsa athavA samAdhipUrvaka maragAna --- AdhAra pam avalambita-samAzriA--hai aimA sarvadarzI sarvajJadeva khyApita karate haiM; isaliye apanI jitanI bhI zakti-mAmarthya ho usake anusAra samAdhipUrvaka maragameM--sallekhanAke anuSTAnameMprayatnazIla honA caahiye| ___ vyAkhyA-ima kArikAkA pUrvAdha aura umameM bhI 'antakriyAdhikaraNaM tapaHlaM' yaha sUtravAkya bar3A hI mahatvapUgA hai| isameM batalAyA hai ki 'nasakA phala antakriyA ( mallakhanA ) para apanA AdhAra rakhatA hai| arthAt antakriyA yadi suvaTi hotI haiThIka samAdhipUrvaka maraNa banatA hai to kiye huye tapakA phala bhI sughaTita hotA hai. anyathA usakA phala nahIM bhI milatA / anta + 'anta:kriyAdhikaraNaM' iti pAThAntaram / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 samIcIna dharmazAstra [ zra0 6 kriyAse pUrva kA vaha tapa kaunasA hai jisake phalakI bAtako yahA~ uThAyA gayA hai ? vaha tapa aNuvrata - guNavrata aura zikSAvratAtmaka cAritra hai jisake anuSThAnakA vidhAna grantha meM isase pahale kiyA gayA hai / samyaka cAritra ke anuSThAnameM jo kucha udyoga kiyA jAtA aura upayoga lagAyA jAtA hai vaha saba 'tapa' kahalAtA hai / isa tapakA paraloka-sambandhI yatheSTa phala prAyaH tabhI prApta hotA hai jaba samAdhipUrvaka maraNa hotA hai; kyoMki marake samaya yadi dharmAnuSThAnarUpa pariNAma na hokara dharmakI virAdhanA ho jAtI hai to usase durgatimeM jAnA par3atA hai aura vahA~ una pUrvopArjita zubha karmoM ke phalako bhoganekA koI avasara hI nahIM milatAnimitta ke abhAva meM ve zubhakarma vinA rasa diye hI khira jAte haiN| eka bAra durgatimeM par3a jAnese aksara durgAtikI paramparA bana jAtI hai aura punaH dharmako prApta karanA bar3A hI kaThina ho jAtA hai / isIse zivAjI apanI bhagavatI yArAvanAme likhate haiM ki 'darzanajJAnacAritrarUpa meM cirakAla taka niraticAra pravRtti karanevAlA manuSya bhI yadi narake samaya usa dhamakI virAdhanA kara baiThatA hai to vaha ananta saMsArI taka ho jAtA hai : suciramavi giradicAraM viharitA gANadaMsaNa carite / bharaNe virAdhayittA anaMtasaMsAra dI ||15|| ina saba bAtoMse spaSTa hai ki antasamaya dharmapari sAvadhAnI na rakhanese yadi maraNa bigar3a jAtA hai to jayaH nAre hI kiye kAye para pAnI phira jAtA hai / isIse anna samaya meM pariNAmoMko saMbhAlane ke liye bahuta bar3I sAvadhAnI rakhanekI jaisA ki bhagavatI ArAdhanAkI nimna gAthAse prakaTa hai :carasamma tammi jo ujjamo ya grAuMjaragA ya jo hoI / so cetra jihi tavo bhariNado asaDhaM caraMtassa // 10 // Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 kArikA 124-125] sallekhanA-vidhi jarUrata hai aura isIse prastuta kArikAmeM isa bAta para jora diyA gayA hai ki jitanI bhI apanI zakti ho usake anusAra samAdhipUrvaka maraNakA pUrA prayatna karanA caahiye| / inhIM saba bAtoMko lekara jainasamAjameM samAdhipUrvaka maraNako vizeSa mahatva prApta hai| usakI nityakI pUjA-prArthanAoM AdimeM 'dukkhakha pro kammakhatro samAhimaraNaM ca vohilAho vi' jaise vAkyoMdvArA samAdhimaraNakI barAvara bhAvanA kI jAtI hai aura bhagavatI zrArAdhanA-jaise kitane hI grantha usa viSayakI mahatI carcAoM evaM maraNa-samaya-sambandhI sAvadhAnatAkI prakriyAoMse bhare par3e haiM / lokameM bhI 'anta samA so samA' 'anta matA so matA' aura 'anna bhalA so bhalA' jaise vAkyoMke dvArA isI antakriyAke mahatvako khyApita kiyA jAtA hai| yaha kriyA gRhastha tathA muni donoMke hI liye vihita hai| sallegyanA-vidhi snehaM varaM saMgaM parigrahaM cA'pahAya zuddhamanAH / svajanaM parijanamapi ca kSAntvA kSamayetpriyairvacanaiH // 3 // 124 Alocya sarvamenaH kRti-kAritamanumataM ca nirvyAjam / AropayenmahAvratamAmaraNasthAyi niHzeSam ||4||12shaa ____(samAdhimaraNAkA prayatna karanevAle sallekhanAvratIko cAhiye ki vaha) sneha ( prIti, rAgabhAva ), vaira (dveSabhAva ), saMga ( sambandha, riztAnAtA ) aura parigraha ( dhana-dhAnyAdi bAhya vastuoMmeM mamatvapariNAma ) ko chor3akara zuddhacitta huA priyavacanoMse svajanoM tathA parijanoMko (svayaM ) kSamA karake unase apaneko kSamA kraave| aura sAtha hI svayaM kiye-karAye tathA apanI anumodanAko prApta hue sampUrNa pApakarmakI nizchala-nirdoSa AlocanA karake pUrNa mahAvratakopA~coM mahAvratoMko-maraNaparyantake liye dhAraNa kre|' Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna dharmazAstra [ 0 6 vyAkhyA ina do kArikAoM tathA agalI do kArikAoM meM bhI samAdhimaraNakaM liye udyamI sallekhanAnuSThAtAke tyAgakrama aura caryAkramakA nirdeza kiyA gayA hai| yahA~ vaha rAgadvepAdike tyAgarUpameM kapAyasallekhanA karatA huA apane manako zuddha karake priya vacanoM dvArA svajana - parijanoM ko unake aparAdhoMke liye kSamA pradAna karatA hai aura apane aparAdhoMke liye unase kSamAkI yAcanA karatA huA use prApta karatA hai| sAtha hI, svayaM kare karAye tathA apanI anumodanA meM Aye sAre pApoMkI binA kisI chala chidrake AlocanA karake pUrNa mahAvratoMko maraNaparyantakaM liye dhAraNa karatA hai aura isa taraha samAdhimaraNakI parI tayyArI karatA hai / zokaM bhayamavasAdaM kledaM kAluSyamaratimapi hitvA / satvotsAhamudIrya ca manaH prasAdhaM zrutairamRtaiH ||5||126 || '( mahAvratoMke dhAraNa karaneke bAda ) sallekhanA ke anuSThAtAko cAhiye ki vaha zoka, bhaya, viSAda, kleza, kalupatA aura ratiko bhI chor3a kara tathA bala aura utsAhako udayameM lAkara -- bar3hAkara --- amRtopama Agama-vAkyoMke ( smaraNa-zravaNa -cintanAdi - ) dvArA cittako ( barAbara ) prasanna rakkhe - usameM lezamAtra bhI aprasannatA na prAne deve / ' 166 vyAkhyA - yahA~ sallekhanA - vratake usa kartavyakA nirdeza hai jise mahAvratoMke dhAraNa karaneke bAda use pUrNa prayatna se pUrA karanA cAhiye aura vaha hai cittako prasanna rakhanA / cittako prasanna rakkhe binA sallekhanAvratakA ThIka anuSThAna banatA hI nahIM / cittako prasanna rakhaneke liye prathama to zoka, bhaya, viSAda, kleza, kaluSatA aura aratike prasaMgoMko apanese dUra rakhanA hogA - unheM cittameM bhI sthAna denA nahIM hogA / dUsare, sattAmeM sthita apane bala tathA Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 124-128] sallekhanA-vidhi utsAhako udayameM lAkara apane bhItara bala tathA utsAhakA yatheSTa saMcAra karanA hogaa| sAtha hI aisA prasaMga jor3anA hogA, jisase amRtopama zAstra-vacanoMkA zravaNa smaraNa tathA cintanAdika barAbara hotA rahe; kyoMki ye hI cittako prasanna rakhane meM parama mahAyaka hote haiN| AhAraM parihApya kramazaH snigdhaM vivarddhayetpAnam / snigdhaM ca hApayitvA kharapAnaM pUrayet krmshH||6||127|| kharapAna-hApanAmapi kRtvA kRtvopavAsamapi zaktyA / paMcanamaskAramanAstanuM tyajetsarvayatnena // 7 // 128 // ( sAtha hI samAdhimarAvA icchuka zrAvaka) kramazaH AhArakokavalAhArarUpabhojanako-ghaTAkara (dugdhAdirUpa) snigdhapAnako bar3hAve, phira snigdhapAnako bhI ghaTAkara kramazaH kharapAnako--zuddha kAMjI tathA uSNa jalAdiko--bar3hAve / aura isake bAda kharapAnako bhI ghaTAkara tathA zaktike anusAra upavAsa karake paMcanamaskArameMarhadAdi-paMcaparameSThike dhyAnameM--manako lagAtA huA pUrNa yatnasevratoMke paripAlanameM pUrI sAvadhAnI evaM tatparatAke sAtha-zarIrako tyaage|' ___vyAkhyA--kaSAyasallekhanAke anantara kAya-sallekhanAkI vidhi-vyavasthA karate hue yahA~ jo AhArAdiko kramazaH ghaTAne tathA snigdha-pAnAdiko kramazaH bar3hAnekI bAta kahI gaI hai vaha bar3e hI anubhUta prayogako liye hue hai| usase kAyake kRza hote hue bhI parimANoMkI sAvadhAnI banI rahatI hai aura dehakA samAdhipUrvaka tyAga sughaTita ho jAtA hai| yahA~ paMcanamaskArake smaraNarUpameM paMcaparameSThiyoMkA-arhantoM, siddhoM, AcAryoM, upAdhyAyoM aura sAdhu-santoMkA-dhyAna karate hue jo pUrNa sAvadhAnIke sAtha dehake tyAgakI bAta kahI gaI hai vaha bar3e mahatva kI hai aura isa vAsnigdha-pAnA yogako liya banI rahatI Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 samIcIna dharmazAstra [ zra0 6 antakriyA bhavana para kalaza car3hAnekA kAma karatI haiM / antaupavAsakI bAta zaktike Upara nirbhara hai, yadi zakti na ho to use na karanese koI hAni nahIM / sanA aticAra jIvita - maraNA''zaMse bhaya-mitrasmRti-nidAna - nAmAnaH / sallekhanA'ticArAH paMca jinendreH samAdiSTAH ||8||126 // 'jIne kI abhilASA, (jaldI ) maranekI abhilASA, (loka-paraloka-sambandhI ) bhaya, mitroMkI (upalakSaraNa se strI putrAdikI bhI ) smRti (yAda) aura bhAvI bhogAdikakI abhilASArUpa nidAna: ye sallesvanA vrata ke pA~ca praticAra ( doSa ) jinendroMne--jaina tIrthaMkaroMne ( Agama meM ) batalAye haiM / ' vyAkhyA-- jo loga sallekhanAvratako aMgIkAra kara pIche apanI kucha icchAoM kI pUrti ke liye adhika jInA cAhate haiM yA upasargAdikI bedanAoMko samabhAva se sahane meM kAyara hokara jaldI maranA cAhate haiM ve apane sallekhanAtratako dopa lagAte haiN| isI taraha ve bhI apane usa vratako dRSita karate haiM jo kisI prakAra ke bhaya tathA mitrAdikA smaraNakara apane cittameM udvega lAte haiM athavA apane isa vratAdike phalarUpameM koI prakArakA nidAna bA~dhate haiM / ataH sallekhanAke una phaloMko prApta karaneke liye jinakA Age nirdeza kiyA gayA hai ina pA~coM dopoMmeMse kisI bhI doSako apane pAsa phaTakane denA nahIM cAhiye / dharmAnuSThAna- phala niHzreyasamabhyudayaM nistIraM dustaraM sukhAmbunidhim / niSpavati pItadharmA sarvairdu: khairanAlIDhaH || 6 || 130 | 'maraNAzaMsA' iti pAThAntaram / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 130] dharmAnuSThAna-phala 166 ___ 'jisane dharma (amRta) kA pAna kiyA hai--samyakdarzana, samyagjJAna, samyakcAritrakA sallekhanAsahita bhane prakAra anuSThAna kiyA hai--- vaha sava duHkhoMse rahita hotA huA usa niHzreyasarUpa sukha-samudrakA anubhava karatA hai jisakA tIra nahIM-taTa nahIM, pAra nahIM aura isaliye jo ananta hai (anantakAla taka rahanevAlA hai) tathA usa abhyudayarUpa mukha-samudrakA bhI anubhava karatA hai jo dustara hai--jisako tiranA, ullaMghana karanA kaThina hai, aura isaliye jo prApta karaka sahajameM hI chor3A nahIM jA sktaa|' vyAkhyA-uhA~ mallekhanA-sahita dharmAnuSThAnake phalakA nirdeza karate hue ume dvividharUpameM nirdiSTa kiyA hai---eka phala niHzreyamake rUpameM hai, dUsarA amgudayake rUpameM / donoMko yadyapi sukhasamudra batalAyA hai parantu donoM sukha-samudroMmeM antara hai aura vaha antara agalI kArikAyAma diye huye unake svarUpAdikase bhale prakAra jAnA tathA anubhavameM lAyA jA sakatA hai| agalI kArikAmeM niHzreyasako nirvANa' tathA 'zuddhalukha' ke rUpameM ullekhita kiyA hai, sAtha hI nitya' bhI likhA hai aura isase yaha spaSTa hai ki abhyudayarUpa jo sukha-samudra hai vaha pAramArthika na hokara sAMsArika hai-U~cese U~ce darjekA laukika sukha usameM zAmila hai-parantu nirAkulatA-lakSaNa sukhakI dRSTi se vaha asalI khAlisa svAzrita evaM zuddha sukha na hokara nakalI milAvaTI parAzrita evaM azuddha sukhaka rUpameM sthita hai aura sadA sthira bhI rahanevAlA nahIM hai; jabaki niHzreyasa sukha sadA jyoMkA tyoM sthira rahanevAlA hai-usameM vikArake hetukA mUlataH vinAza ho jAneke kAraNa kabhI kisI vikArakI saMbhAvanA taka nahIM hai| isIse niHzreyasa sukhako pradhAnatA prApta hai aura usakA kArikAmeM pahale nirdeza kiyA gayA hai| abhyudaya sukhakA jo svarUpa 135 vIM kArikAmeM diyA hai usase vaha yatheSTa pUjA, dhana, Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a06 AjJA, bala, parijana, kAma aura bhogake abhAvameM honevAle duHkhoMke abhAvakA sUcaka hai, unhIM saba duHkhoMkA abhAva usake svAmIke liye 'sarvedukhairanAlIDhaH' isa vAkyake dvArA vihita evaM vivakSita hai| vaha agalI kArikAmeM diye huye janma-jarA-roga aura maraNake duHkhoMsa, iSTa-viyogAdi-janya zokoMse aura apaneko tathA apane parivArAdiko hAni pahu~caneke bhayoMse parimukta nahIM hotA; jabaki niHzreyasa-sukhake svAmIke liye ina saba duHkhoMkI kAI sambhAvanA hI nahIM rahatI aura vaha pUrNataH sarva-prakArake duHkhoMse anAlIDha evaM aspRSTa hotA hai / ye donoM phala pariNAmoMkI gati athavA prastuta rAgAdipariNatikI viziSTatAke Azrita hai| prastuta kArikAmeM donoM sukha-samudroMke jo do alaga alaga vizeSaNa kramazaH 'nimtIra' aura 'dustara' diye haiM ve apanA khAsa mahatva rakhate haiN| jo nistIra hai usa niHzreyasa sukha-samudrako tira kara pAra jAnekI to koI bhAvanA hI nahIM banatI-vaha apanemeM pUrNa tathA ananta hai / dUsarA abhyudaya-sukha-samudra satIra honese sasIma hai. usake pAra jAkara niHzreyasa sukhako prApta karanekI bhAvanA z2arUra hotI hai; parantu vaha itanA dustara hai ki usameM par3akara athavA viSayabhogakI daladala meM pha~sakara nikalanA bahuta hI kaThina ho jAtA hai-virale manuSya hI use pAra kara pAte haiN| niHzreyasa-sukha-svarUpa janma-jarA-''maya-maraNaiHzokavukhairbhayezca parimuktam / nirvANaM zuddhasukhaM niHzreyasamiSyate nityam // 10 // 131 // 'jo janma (dehAntara-prApti) jarA, roga, maraNa (dehAntara-prAptike liye vartamAna dehakA tyAga ), zoka, duHkha, bhaya aura ( cakAra yA upalakSaNase ) rAga-dveSa-kAma-krodhAdikase rahita, sadA sthira rahanevAlA zuddhasukha-svarUpa nirvANa hai-sakala vibhAva-bhAvake Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 132-33] niHzreyasasukhaprApta-siddhoMkI sthiti 171 abhAvako liye hue bAdhArahita paramanirAkulatAmaya svAdhIna sahajAnandarUpa mokSa hai-use 'niHzreyasa' kahate haiN| niHzreyasasukhaprApta-siddhoMkI sthiti vidyA-darzana-zakti-svAsthya-prahlAda-tRpti-zuddhi-yujaH / niratizayA niravadhayo niHzreyasamAvasanti sukham // 11 // 132 'jo vidyA ---kevalajJAna, darzana-kevaladarzana,zakti ---anantavIrya, mvAsthya-svAtmasthitirUpa paramaudAsInya ( upekSA ), prahlAda-anantasukha, tRpti-viSayA'nAkA~kSA, aura zuddhi-dravya-bhAvAdi-karmamalarahitatA, ina guNoMse yukta haiM, sAtha hI niratizaya haiM-vidyAdi guNoMmeM hInAdhikatAke bhAvame rahita hai, aura niravadhi hai--niyata kAlakI maryAdAme zUnya hue sadA apane svarUpameM sthira rahanevAle haiM, ve (aise siddha jIva ) niHzreyasa-sukha meM pUrNatayA nivAsa karate haiN| vyAkhyA-yahA~ niHzreyasa-sukhako prApta honevAle siddhoMkI avasthA-vizeSakA kucha nirdeza kiyA gayA hai, jisase unake niratizaya aura niravadhi hone kI bAta khAsa taurase dhyAnameM lene yogya hai aura vaha isa rahasyako sUcita karatI hai ki niHzreyasasukhako prApta honevAle saba siddha jJAnAdiguNoMkI dRSTi se paraspara samAna haiM-unameM hInAdhikatAkA koI bhAva nahIM hai--aura ve saba hI madA apane guNoM meM sthira rahanevAle haiM-unake siddhatva athavA niHzreyasatvakI koI sImA nahIM hai| kAle kalpazate'pi ca gate zivAnAM na vikriyA lacyA / utpAto'pi yadi syAt triloka-saMbhrAnti-karaNa-paTuH // 133 'saikar3oM kalpakAla vIta jAne para bhI siddhoMke vikriyA nahIM dekhI jAtI-unakA svarUpa kabhI bhI vikArabhAva athavA vaibhAvika pariNatiko prApta nahIM hotaa| yadi trilokakA saMbhrAnti-kAraka Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a06 use ekadama ulaTa palaTa kara denevAlA--koI mahAn asAdhAraNa utpAta bhI ho taba bhI unake vikriyAkA honA saMbhava nahIM haive barAbara apane svarUpameM sadA kAlake liye sthira rahate haiN|' ___ vyAkhyA-yahA~ eka aise mahAn evaM asAdhAraNa utpAtakI kalpanA kI gaI hai jisase tInalokakI sArI racanA ulaTa-palaTa ho jAya aura tInoM lokoMko pahacAnane meM bhArI bhrama utpanna hone lge| sAtha hI likhA hai ki saikar3oM kalpakAla vIta jAne para hI nahIM kintu yadi koI aisA utpAta bhI upasthita ho to usake avasara para bhI niHzreyasa sukhako prApta hue siddhoM koI vikAra utpanna nahIM hogA-ve apane svarUpameM jyoMke tyoM aTala aura aDola bane rheNge| kAraNa isakA yahI hai ki unake AtmAme vikRta honekA kAraNa sadAke liye samUla naSTa ho jAtA hai / niHzreyasamadhipannAstralokyazikhAmaNizriyaM dadhate / nisskittttikaalikaacchvi-caamiikr-bhaasuraatmaanH||13||134 'jo niHzreyasako----nivAraNako prApta hote haiM ve kITa aura kAlimAse rahita chavivAle suvarNaka samAna dedIpyamAna AtmA hAte hue tIna lokake cUr3AmaNi-jaisI zobhAko dhAraNa karate haiN|' ___vyAkhyA-jisa prakAra khAnake bhItara suvarNa-pASANameM sthita suvarNa kITa aura kAlimAse yukta huA apane svarUpako khoe huAsA nisteja banA rahatA hai| jaba agni Adike prayoga-dvArA usakA vaha sArA mala chaMTa jAtA hai taba vaha zuddha hokara dedIpyamAna ho uThatA hai| usI prakAra saMsAra meM sthita yaha jIvAtmA bhI dravyakarma, bhAva karma aura nokarmake malase malina huA apane svarUpako khoe huAasA nisteja banA rahatA hai / jaba sabatoM aura sallekhanAke anuSThAnAdi rUpa tapazcaraNakI agnimeM usakA vaha saba karmamala jalakara alaga ho jAtA hai taba vaha bhI apane svarUpakA pUrNa lAbhakara dedIpyamAna Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 135 ] abhyudaya-sukha-svarUpa 173 ho uThatA hai, itanA hI nahIM balki trailokya cUDAmaNikI zobhAko dhAraNa karatA hai arthAt sarvotkRSTa padako prApta karatA hai / abhyudaya - sukha-svarUpa / pUjArthA''jJaizvaryairbala-parijanaM-kAma-bhoga-bhUyiSThaiH atizayita-bhuvanamadbhutamabhyudayaM phalati saddharmaH // 14 // 135 // iti zrIsvAmisamantabhadrAcArya viracite samIcIna dharmazAstre ratnakaraNDA'paranAmni upAsakA'dhyayane sallekhanAvarNanaM nAma SaSThamadhyayanam // 6 // ' (sallekhanA ke anuSThAna se yukta ) samyagdarzana- jJAna - cAritrarUpa antara jisa 'abhyudaya' phalako phalatA hai vaha pUjA, dhana tathA zrAjJAke aizvarya (svAmitva) se yukta huA bala, parijana, kAma tathA bhogakI pracuratAke sAtha lokameM atIva utkRSTa aura AzcaryakArI hotA hai| vyAkhyA - yahA~ samIcIna dharmake 'abhyudaya' phalakA sAMketika rUpameM kucha digdarzana karAyA gayA hai / abhyudaya phala laukika utkarSakI bAnoMko lie hue hai, laukikajanoMkI prAya: sAkSAt anubhUtikA viSaya hai aura isaliye usake viSaya meM adhika likhane kI jarUrata nahIM hai; phira bhI 'bhUmi':' 'atizayitabhuvana' aura 'adbhuta' padake dvArA usake viparAmeM kitanI hI sUcanAe~ kara dI gaI hai aura aneka sUcanAe~ darzana ke mAhAtmya-vana meM pahale A cukI haiN| isa prakAra svAmI samantabhadrAcArya viracita samIcIna dharmazAstraaparanAma - ratnakaraNDa- upAsakAdhyayanameM 'sallekhanA - vargAna' nAmakA chaThA adhyayana samApta huA // 6 // - Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyayana zrAvakapadoM meM guNavRddhikA niyama zrAvaka - padAni deverekAdaza dezitAni yeSu khalu / svaguNAH pUrvaguNaiH saha saMtiSThante kramavivRddhAH ||1||136 'zrItIrthaMkaradevane bhagavAn varddhamAnane-zrAvakoM ke pada pratimArUpa guNasthAna-gyAraha batalAe haiM, jinameM apane - apane guNasthAnake guNa pUrvake sampUrNa guNoMke sAtha krama-vivRddha hokara rahate haiMuttaravartI guNasthAnoMmeM pUrvavartI guNasthAnoMke sabhI guNoMkA honA anivArya ( lAz2imI ) hai, tabhI usa pada guraNasthAna athavA pratimAke svarUpakI pUrti hotI hai / ' vyAkhyA - jo zrAvaka-zreNiyA~ Amataura para 'pratimA' ke nAma - se ullekhita milatI haiM unheM yahA~ 'zrAvakapadAni padake prayogadvArA khAsataura se 'zrAvakapada' ke nAmase ullekhita kiyA gayA hai aura yaha pada-prayoga apane viSayakI suspaSTatAkA dyotaka hai / zrAvakake ina padoMkI zrAgama - vihita mUla saMkhyA gyAraha hai- sAre zrAvaka gyAraha darjoMmeM vibhakta haiM / ye darje guNoM kI apekSA liye hue haiM aura isaliye inheM zrAvakIya-guNasthAna bhI kahate haiM / dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhiye ki caudaha suprasiddha guNasthAnoM meM zrAvakoMse sambandha rakhane vAlA 'dezasaMyata' nAmakA jo pA~cavAM guNasthAna hai usIke ye saba upabheda haiN| aura isaliye ye ekamAtra * 'kramAdvRddhA:' iti pAThAntaram / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 kArikA 137 ] - darzanika-zrAvaka-lakSaNa sallekhanAke anuSThAtAse sambandha nahIM rkhte| sallekhanAkA anuSThAna to pratyeka padameM sthita zrAvakake lie vihita hai; jaisA ki cAritrasArake nimna vAkyale bhI jAnA jAtA hai "uktairupAsakAraNAntikI salkhekhanA prItyA sevyA / " yahA~ para eka bAta khAsataurase dhyAnameM rakhane yogya hai aura vaha yaha ki ve pada athavA guNasthAna guNoMkI kramavivRddhiko liye hue haiM arthAt eka pada apane usa padake guNoMke sAthameM apane pUrvavartI pada yA padoMke sabhI guNoMko sAthameM liye rahatA hai--aisA nahIM ki 'yAge daur3a pIche caur3a' kI nItiko apanAte hue pUrvavartI pada yA padAka guNoMmeM upekSA dhAraNa kI jAya, ve saba uttaravartI padaka aMgabhUta hote haiM-unake binA uttaravartI pada apUrNa hotA hai aura isaliye padavRddhike sAtha Age qadama bar3hAte hue ve pUrvaguNa kisI taraha bhI upekSaNIya nahIM hote--unake viSayameM jo sAvadhAnI pUrvavartI pada va padoMmeM rakkhI jAtI thI vahI uttaravartI pada yA padoMmeM bhI rakkhI jAnI cAhiye / darzanika-zrAvaka-lakSA samyagdarzanazuddhaH saMsAra-zarIra-bhoga-niviNNaH / paMcaguru-caraNa-zaraNo darzanikastattvapathagRhyaH // 12 // 137 // jo samyagdarzanase zuddha hai athavA niraticAra-samyagdarzanakA dhAraka hai, saMsArase zarIrase tathA bhogoMse virakta hai-unameM Asakti nahIM rakhatA-paMcaguruoMke caraNoMkI zaraNameM prApta hai-- arhantAdi paMcaparameSThiyoMke padoM, pada-vAkyoM athavA prAcAroMko apAyaparirakSakake rUpameM apanA AzrayabhUta samajhatA huA unakA bhakta banA 3 isa sambandhakI bAtako TIkAkAra prabhAcandrane apane nimna prastAvanA-vAkyake dvArA prayukta kiyA hai'sAmprataM yo'sau sallekhanA'nuSThAtA tasya kati pratimA bhavantItyAzaMkyAha' Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra [a07 huA hai aura jo tattvapathakI ora AkarSita hai--samyagdarzanAdirUpa sanmArgakI athavA tattvarUpa anekAntA aura mArgarUpa 'ahimA' donoMke pakSako lie hue hai-vaha 'darzanika' nAmakA (prathamapada yA pratimAkA dhAraka ) zrAvaka hai|' vyAkhyA-jisa samyagdarzanakI zuddhikA yahA~ ullekha hai vaha prAyaH usI rUpameM yahA~ vikSita hai jisa rUpameM usakA varNana isa granthaka prathama adhyayanameM kiyA gayA hai aura isalie usakI punarAvRtti karanekI jarUrata nahIM hai / pUrva-kArikAmeM yaha kahA gayA hai ki pratyeka badake guNa apane pUrvaguNAMko sAthameM liye rahate hai| isa padase pUrva zrAvakakA kAI pada hai nahIM, taba isa padana pUrvaka guNa kaunasa ? va guNa caturtha-guNasthAnavartI 'avratasamyamhASTa' ke guNa haiM, unhAMkA dyotana karaneke liye prArambhameM hI 'samyagdazanazuddhaH' isa padakA prayoga kiyA gayA hai| jo manuSya samyagdarzanasa yukta hotA hai usakI dRSTi meM vikAra na rahanesa vaha saMsArako, zarIrakA aura bhAgoMko unaka yathArtha rUpameM dekhatA hai aura jo unheM yathAtha rUpameM dekhatA hai vahI unameM yAkti na rakhanake bhAvako apanA sakatA hai| usI bhAvako apanAnekA yahA~ isa prathamapana-dhArI zrAvakake liye vidhAna hai| usakA yaha artha nahIM hai ki vaha eka dama saMsAra deha tathA bhogoMse virakti dhAraNa karake vairAgI bana jAya balki graha artha hai ki vaha unase saba prakArakA samparka rakhatA aura unheM sevana karatA huA bhI unameM Asana na hove---sadA hI anAsakta rahanekA prayatna tathA abhyAsa karatA rahe / isake liye vaha samaya samaya para aneka niyamoMko grahaNa kara letA hai, una bAraha vratoMmeM se bhI kisIkisIkA athavA sabakA khaNDazaH abhyAsa karatA hai jinakA + "tattvaM tvanekAntamazeSarUpaM' (yuktyanuzAsana ) "ekAntadRSTipratiSedhi tattvaM" (svayambhUstotra) ---iti samantabhadraH Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 137] darzanika-zrAvaka-khakSaNa niraticAra pAlana use agale padameM karanA hai aura isa taraha vaha apanI Atmazaktiko vikasita tathA sthira karanekA kucha upAya isa padameM prArambha kara detA hai / dUsare zabdoMmeM yoM kahiye ki vaha niyamita rUpase mAMsAdike tyAgarUpameM mUlaguNoMkA dhAraNa-pAlana zurU kara detA hai jinakA kathana isa granthameM pahale kiyA jA cukA hai aura yaha saba 'saMsAra zarIra-bhoga-niviNNAH ' aura 'paMca-gurucaraNa-zaraNaH' ina donoM padoMke prayogase sApha dhvanita hotA hai| paMcaguruoMmeM arhanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ina pA~ca Agamavihita parameSThiyoMkA arthAt dharmaguruoMkA samAveza hai-mAtA-pitAdika laukika gurutroMkA nhiiN| 'caraNa' zabda prAmataura para padoM-pairoMkA vAcaka hai, pada zarIrake nimna ( nIceke) aMga hote haiM, unakI zaraNameM prApta honA zaraNyake prati ativinaya tathA vinamratAke bhAvakA dyotaka hai| caraNakA dUsarA prasiddha artha 'AcAra' bhI hai, jaisA ki isI granthake tRtIya adhyayana meM prayukta hue 'rAgadveSanivRtyai caraNaM pratipadyate sAdhuH' 'sakalaM vikalaM caraNaM' aura 'aNu-guNa-zikSA-vratAtmakaM caraNa' ina vAkyoMke prayogase jAnA jAtA hai / AcArameM darzana, jJAna, cAritra, tapa aura vIrya aise pAMca prakArakA AcAra zAmila hai . apane apane AcAra-vizeSoMke kAraNa hI ye paMcaguru hamAre pUjya aura zaraNya haiM ataH ina paMcaguruoMke AcArako apanAnA-use yathAzakti apane jIvanakA lakSya banAnA hI vastutaH paMcaguruoMkI zaraNameM prApta honA hai / padoMkA Azraya to sadA aura sarvatra milatA bhI nahIM, AcArakA Azraya, zaraNyake sammukha maujUda na hote hue bhI, sadA aura sarvatra liyA jA sakatA hai / ataH caraNake dUsare arthakI dRSTi se paMcaguruoMkI zaraNameM prApta honA adhika mahatva dasaNa-NANa-caritaM tabve viriyAcaramhi paMcavihe / -mUlAcAra 5-2 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 samIcIna dharmazAstra [ zra0 7 rakhatA hai| jo jina caraNakI zaraNa meM prApta hotA hai usake liye madya- mAMsAdika varjanIya ho jAte haiM; jaisA ki isI granthameM anyatra (kA0 84 ) "madyaM ca varjanIyaM jinacaraNau zaraNamupayAte:' isa vAkyake dvArA vyakta kiyA gayA hai / isa padadhArIke liye prayukta huA 'tattvapathagRhyaH vizeSaNa aura bhI mahatvapUrNa hai aura vaha isa bAtako sUcita karatA hai ki yaha zrAvaka sanmArgI athavA anekAnta aura ahiMsA donoMkI pakSako lie hue hotA hai / ye donoM hI sanmArga ke athavA jinazAsana ke do caraNa haiM / vratika-zrAvaka - lakSaNa niratikramaNamaNuvrata - paMcakamapi zIlasaptakaM cA'pi / dhArayate niHzalyo yo'sau vratinAM mato vratikaH ||3|| 138 // jo zrAvaka niHzalya ( mithyA, mAyA aura nidAna nAmakI tInoM zasyoMse rahita ) huA binA zratIcArake pAMcoM aguvratoM aura sAtha hI sAtoM zIlavatIko bhI dhAraNa karatA hai vaha vratiyoM-gaNadharAdika devoM ke dvArA 'pratika' padakA dhAraka ( dvitIya dhAvaka ) mAnA gayA hai / ' ----- vyAkhyA - yahA~ 'zIlasaptaka' padake dvArA tIna guNavratoM aura cAra zikSAvratoM kA grahaNa hai-- donoM prakArake vratoMke lie saMyukta eka saMjJA 'zIla' hai aura 'saptaka' zabda una vratoMkI milI-julI saMkhyAkA sUcaka haiM | tattvArtha sUtrameM bhI ' vrata - zIleSu paMca paMca yathAkrama isa sUtra ke dvArA ina sAtoM vratoMkI 'zIla' saMjJA dI gaI hai / ina sapta zIlavatoM aura paMca aNuvratoMko, jinakA pratIcAra sahita vana isa grantha meM pahale kiyA jA cukA hai, yaha dvitIya zrAvaka niraticArarUpa se dhAraNa - pAlana karatA hai / ina bAraha vratoM aura unake sATha atIcAroMkA vizeSa varNana isa prantha meM pahale kiyA Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 136 ] sAmayika-zrAvaka-lakSaNa 176 jA cukA hai, usako phirase yahA~ denekI jarUrata nahIM hai| yahA~ para itanA hI samajha lenA cAhiye ki isa pada (pratimA) ke pUrvameM jina bAraha vratoMkA sAticAra-niraticArAdike yatheccha rUpameM khaNDazaH anuSThAna yA abhyAsa calA karatA hai ve isa padameM pUrNatAko prApta hokara suvyavasthita hote haiN| yahA~ 'niHzalyo' pada khAsa taurase dhyAnameM lene yogya hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki vratikake liye niHzalya honA atyanta Avazyaka hai / jo zalyarahita nahIM vaha vratI nahIM-banoMke vAstavika phalakA upabhoktA nahIM ho sakatA ! tattvArthasUtra meM bhI 'niHzalyo vratI sUtrake dvArA aisA hI bhAva vyakta kiyA gayA hai / zalya tIna haiM--mAyA, mithyA aura nidAna / 'mAyA' baMcanA evaM kapaTAcArako kahate haiM, 'mithyA dRSTivikAra athavA tattadvipayaka tattva-zraddhAke abhAvakA nAma hai aura 'nidAna' bhAvI bhogAdikI AkAMkSAkA dyotaka hai / ye tInoM zalyakI taraha cubhane vAlI tathA bAdhA karane vAlI cIjeM haiM, isIse inakA 'zalya' kahA gayA hai / vratAnuSThAna karanevAleko apane vrataviSayameM ina tInosa hI rahita honA cAhiye; tabhI usakA vratAnuSThAna sArthaka ho sakatA hai / kevala hiMsAdikaka tyAgase hI koI vratI nahIM bana sakatA, yadi usake sAtha mAyAdi zalyeM lagI huI hai| sAyika-zrAvaka-lagA caturAvata-tritayazcatuHpraNAmaH sthito yathAjAtaH / sAmayiko dvinissdystriyogshuddhstrisNdhymbhivndii||4||136| 'jo zrAvaka ( Agama-vihita samayAcArake anusAra ) tIna tIna AvartoMke cAra vAra kiye jAne kI, cAra praNAmoMkI, urdhva kAyAtsargakI tathA do nipadyAoM (upavezanoM)kI vyavasthAse vyavasthita aura yathAjAtarUpameM-digambaravepameM athavA bAhyAbhyantara-parigrahakI Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAkha cintAse vinivRttikI avasthAmeM-sthita. huzrA mana-vacana-kAyarUpa tInoM yogoMkI zuddhi-pUrvaka tInoM saMdhyAoM (pUrvAnha, madhyAnha, aparAnha) ke samaya vandanA-kriyA karatA hai vaha 'sAmayika' nAmakA -tRtIyapratimAdhArI-zrAvaka hai|' vyAkhyA--yahA~ bhAgama-vihita kucha samayAcArakA sAMketika rUpameM ullekha hai,jo AvatoM, praNAmoM, kAyotsagoM tathA upavezanoM Adise saMbaddha hai, jinakI ThIka vidhivyavasthA vizeSajJoMke dvArA hI jAnI jA sakatI hai| zrIprabhAcandrAcAryane TIkAmeM jo kucha sUcita kiyA hai usakA sAra itanA hI hai ki eka eka kAyotsargake vidhAnameM jo 'Namo arahaMtANaM' ityAdi sAmAyika-daNDaka aura 'thossAmi' ityAdi stava-daNDakakI vyavasthA hai una donoMke Adi aura antameM tIna tIna AvoMke sAtha eka eka praNAma kiyA jAtA hai, isa taraha bAraha Avate aura cAra praNAma karane hote haiN| sAtha hI, devavandanAke Adi tathA antameM jo do upavezana kriyAe~ kI jAtI haiM unameM eka namaskAra prArambhakI kriyAmeM aura dUsarA antakI kriyAmeM baiThakara kiyA jAtA hai| ise paM0 AzAdharajIne matabhedake rUpameM ullekhita karate hue yaha prakaTa kiyA hai ki svAmI samantabhadrAdike matase vandanAkI Adi aura samAptike ina do avasaroM para do praNAma baiTha kara kiye jAte haiM aura isake liye prabhAcandrakI TIkAkA AdhAra vyakta kiyA hai * / * 'matAntaramAha-mate iSTe, ke dve natI / kaiH kazcit svAmimamanta bhadrAdibhiH / kasmAnnamanAt praNamanAt / kiM kRtvA ? nivizya upavizya / kayo: ? vandanAdyantayorvandanAyA: prArambhe samA nau ca / yathAhastatra bhagavanta: zrImatprabhendudevapAdA ratnakaraNDaka-TIkAyA~ 'caturAvartatritaya' ityAdisUtre dviniSadya ityasya vyAkhyAne "devavandanAM kurvatA hi prArambhe samAptau copavizya praNAma: kartavya iti / -anagAradharmAmRta-TIkA pa0 608 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 136] sAmayika-zrAvaka-lakSaNa 181 isa taraha yaha jAnA jAtA hai ki cAroM dizAoMmeM tIna tIna zrAvoMke sAtha eka eka praNAmakI jo prathA Ajakala pracalita hai vaha TIkAkAra prabhAcandrake matase svAmisamantabhadra-sammata nahIM hai| donoM hAthoMko mukalita karake-kamala-kalikAdike rUpameM sthApita karake-jo unheM pradakSiNAke rUpameM tIna vAra ghumAnA hai use Avartatritaya ( tIna vAra Avarta karanA ) kahate hai / yaha zrAvartatritayakarma, jo vandanAmudrAmeM kuhaniyoMko udara para rakha kara kiyA jAtA hai, mana-vacana-kAyarUpa tInoM yogoMke parAvartanakA sUcaka hai * aura parAvartana yogoMkI saMyatAvasthAkA dyotaka zubha vyApAra kahalAtA hai, aisA paM0 AzAdharajIne prakaTa kiyA hai / / aisI hAlatameM 'Avartatritaya' padakA prayoga vandanIyake prati bhaktibhAvake cinharUpameM tIna pradakSiNAoMkA dyotaka na hokara triyogazuddhikA dyotaka hai aisA phalita hotA hai| parantu 'triyogazuddhaH' pada to isa kArikAmeM alagase par3A huA hai, phira do bArA triyogazuddhikA dyotana kaisA ? isa praznake samAdhAnarUpameM kucha vidvAnoM kA kahanA hai ki "AvartatritayameM nihita mana-vacana-kAya-zuddhi kRtikarmakI apekSAse hai aura yahA~ jo triyoga-zuddhaH padase manavacana-kAyakI zuddhikA ullekha kiyA hai vaha sAmAyikakI apekSA se hai|" parantu kRtikarma ( karmachedanopAya ) to sAmAyikakA aMga hai aura usa aMgameM dvAdazAvartase bhinna triyogazuddhiko alagase ginAyA gayA hai + taba 'triyogazuddhaH' padake vAcyako usase alaga * kathitA dvAdazAvartA vapurvacanacaMtasAM / . stava-sAmAyikAdyantaparAvartanalakSaNAH // -amitagati: + zubhayoga-parAvartAnAvartAn dvAdazAdyante / sAmyasya hi stavasya ca manoGgagI: saMyataM parAvaya'm / / + dviniSaNNaM yathAjarti dvAdazAvartamityapi / caturnati trizuddhaM ca kRtikarma prayojayet / -cAritrasAra Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 samIcIna-dharmazAstra [a07 kaise kiyA jA sakatA hai ? yaha eka samasyA khar3I hotI hai aura isa bAtako mAnanekI Ara adhika jhukAva hotA hai ki 'Avartatritaya' pada tIna pradakSiNAoMkA dyotaka hai, jinameM eka manase, dUsarI vacanase aura tIsarI kAyase sambandha rakhatI hai tathA tInoM milakara triyogakI pravRttiko pUjyake anukUla bane rahaneke bhAvako sUcita karatI haiM / astu / ___'yathAjAtaH' pada bhI yahA~ vicAraNIya hai| Ama taura para jaina paribhASAke anusAra isakA artha janma-samayakI avasthA-jaisA nagna-digambara hotA hai; parantu AcArya prabhAcandrane TIkAmeM 'bAhyAbhyantaraparigrahacintAvyAvRttaH' padake dvArA isakA artha 'bAhya tathA abhyaMtara donoM prakArake parigrahoMkI cintAse vimukta' batalAyA hai aura Ajakala prAyaH isIke anusAra vyavahAra cala rahA hai| paristhitivaza paM0AzAdharajIne bhI imI arthako grahaNa kiyA hai| ___ isa sAmAyika padameM,sAmAyika-zikSAvratakA vaha saba AcAra zAmila hai jo pahale isa grantha meM batalAyA gayA hai / vahA~ vaha zIlake rUpameM hai to yahA~ use svatantra vratake rUpameM vyavasthita samajhanA caahiye| proSadhA'nazana-lakSaNa parvadineSu caturvapi mAse mAse svazaktimaniguhya / propadha-niyama-vidhAyI praNadhiparaH proSadhA'nazanaH // 140 // 'pratyeka mAsake cAroM hI parva-dinoM meM--pratyeka aSTamI-caturdazIko ----jo zrAvaka, apanI zaktiko na chipAkara, zubha dhyAnameM rata huA ekAgratAke sAtha proSadhake niyamakA vidhAna karatA athavA niyamase proSadhopavAsa dhAraNa karatA hai vaha 'proSadhopavAsa' padakA dhAraka (caturtha zrAvaka) hotA hai| vyAkhyA-dvitIya 'batika' padameM proSadhopavAsakA niraticAra vidhAna, A gayA hai taba usIko punaH eka alaga par3ha ( pratimA) Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 140] proSadhA'nazana-lakSaNa ke rUpameM yahA~ rakhanA kyA artha rakhatA hai ? yaha eka prazna hai / isakA samAdhAna itanA hI hai ki prathama to vrata-pratimAma aisA koI niyama nahIM hai ki pratyeka mAsakI aSTamI-caturdazIko yaha upavAsa kiyA hI jAve--vaha vahA~ kasa mahIne meM athavA kisI mahIneke kisI parva-dinameM svecchAse nahIM bhI kiyA jA sakatA hai; parantu isa pada meM sthita hone para, zakti ke rahate, pratyeka mahIneke cAroM hI parva-dinoMmeM niyamase use karanA hotA hai kevala zaktikA vAstavika abhAva hI usake na karane athavA adhUre rUpase karanema yahA~ ekamAtra kAraNa ho sakatA hai| dUsare vahA~ ( dUsarI pratimAmeM) vaha zIlake rUpameM--aNuvratAMkI rakSikA paridhi (vAr3a) kI avasthAmeM--thita hai aura yahA~ eka svatantra vratake rUpama(mvayaM zasyake samAna rakSaNIyasthitima) parigaNita hai / yahI donoM sthAnAkA antara hai| ___kavi rAjamallajIne 'lATIsaMhitA' meM antarakI jo eka bAta yaha kahI hai ki dumarI pratimA meM yaha bA mAticAra hai aura yahA~ niraticAra hai (sAticAraM ca tatra syAdatrA'tIcAra-varjitaM ) vaha svAmI samantabhadrakI dRSTi se kucha saMgata mAlUma nahIM hotI; kyoMki unhoMne dUsarI pratimAmeM "niratikramaNaM' padako alagase 'aNuvratapaMcakaM' aura 'zIlasaptakaM' ina donoM padoMke vizeSaNarUpameM rakkhA hai aura usake dvArA aNuvratoMkI taraha saptazIloMko bhI niraticAra batalAyA hai| yadi vratapratimAmeM zIlavrata niraticAra nahIM hai to phira dezAvakAzika, vaiyAvRtya aura guNavratoMkI bhI niraticAratA kahA~ jAkara siddha hogI? koI bhI pada (pratimA) unake vidhAna ko lie hue nahIM hai| paM0 AzAdharajIne bhI vratapratimAmeM bAraha vratoMko niraticAra pratipAdana kiyA hai / / / yathA- 'dhArayannuttaraguNAnathUNAndratiko bhavet / ' TIkA-adhUraNAn niraticArAn / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcIna-dharmazAstra upavAsake dina jina kAryoMke na karanekA tathA jina kAryoMke gayA hai unakA vaha vidhi-niSedha yahA~ bhI 'proSadha-niyama-vidhAyI' padake aMtargata samajhanA caahiye| sacittavirata-lakSaNa mUla-phala-zAka-zAkhA-karIra-kanda-prasUna-bIjAni / nA''mAni yo'tti so'yaM sacittavirato dayAmUrtiH // 141 'jo dayAlu ( gRhastha ) mUla, phala, zAka, zAkhA (koMpala ) karIra ( gAMTha-karoM) kanda, phUla aura bIja, inako kacce ( anagnipakva Adi aprAsuka dazAmeM) nahIM khAtA vaha 'sacittavirata' padakApAMcavIM pratimAkA-dhAraka zrAvaka hotA hai|" vyAkhyA-yahA~ 'aAmAni' aura 'na atti' ye do pada khAsa taurase dhyAnameM lene yogya haiM / 'prAmAni' pada apakva evaM aprAsuka arthakA dyotaka hai aura 'na atti' pada bhakSaNake niSedhakA vAcaka hai, aura isaliye vaha niSedha una aprAsuka (sacitta) padArthoke ekamAtra bhakSaNase sambandha rakhatA hai-sparzanAdikase nahIM hai jinakA isa kArikAmeM ullekha hai| ve padArtha vAnaspatika haiM, jalAdika nahIM aura unameM kanda-mUla bhI zAmila haiN| isase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki granthakAramahodaya svAmI samantabhadrakI dRSTi meM yaha zrAvakapada (pratimA) aprAsuka vanaspatike bhakSaNa vanaspatike bhakSaNakA niSedha nahIM hai / 'prAsukasya bhakSaNe no pApaH' + bhakSaNe'tra sacittasya niyamo na tu sparzana / tatsvahastAdinA kRtvA prAsukaM cA'tra bhojayet / / --lATIsaMhitA 7-17 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 142] rAtribhojanavirata-lakSaNa 185 nahIM hotaa| aprAsuka kaise prAsuka banatA athavA kiyA jAtA hai isakA kucha vizeSa varNana 85 vIM kArikAkI vyAkhyAmeM kiyA jA cukA hai| rAtribhojanavirata-lakSaNa annaM pAnaM khAdya : lehyaM nA'znAti yo vibhAvaryAm / sa ca rAtribhuktavirataH * satveSvanukampamAnamanAH // 142 // jo zrAvaka rAtrike samaya anna--anna tathA annAdinirmita yA vimizrita bhojana-pAna-jala-dugdha-rasAdika, khAdya --annabhinna dUsare khAneke padArtha jaise per3A, barphI, laujAta, pAka, mevA, phala, murabbA ilAyacI. pAna, supArI Adi; aura lehya-caTanI. zarbata, rabar3I Adi (ina cAra prakArake bhojya padArtho) ko nahIM khAtA hai vaha prANiyoMmeM dayAbhAva rakhanevAlA 'rAtribhuktavirata' nAmake chaThe padakA dhAraka zrAvaka hotA hai|' vyAkhyA--yahA~ 'satveSvanukampamAnamanAH' padakA jo prayoga kiyA gayA hai vaha isa vrataka anuSThAnameM jIvoM para dayAdRSTikA nirdezaka hai; aura 'satveSu' pada cUMki binA kisI vizeSaNake prayukta huA hai isalie usameM apane jIvakA bhI samAveza hotA hai| rAtribhojanake tyAgase jahA~ dUsare jIvoMkI anukampA banatI hai vahA~ apanI bhI anukampA sadhatI hai-rAtriko bhojanakI talAzameM nikale hue anekoM vipaile jantuoMke bhojanake sAtha peTa meM cale jAnese aneka prakArake roga utpanna hokara zarIra tathA manakI zuddhiko jo hAni pahu~cAte haiM usase apanI rakSA hotI hai| zeSa + 'khAdya ke sthAnapara kahIM kahIM 'svAdya' pATa milatA hai jo samucita pratIta nahIM hotaa| TIkAkAra prabhAcandrane bhI 'khAdya' padakA grahaNa karake usakA artha 'modakAdi' kiyA hai jinheM annabhinna samajhanA caahie| * 'rAtribhaktavirataH' iti pAThAntaram / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 samIcIna-dharmazAkha indriyoMkA jo saMyama bana AtA hai aura usase AtmAkA jo vikAsa sadhatA hai usakI to bAta hI alaga hai| isIse isa padake pUrva meM bahudhA loga anAdike tyAgarUpameM straNDazaH isa vratakA abhyAsa kiyA karate haiN| brahmacAri-lakSaNa malavIjaM malayoni galanmalaM pUti gandhi bIbhatsam / pazyannaGgamanaGgAdvigmati yo brahmacArI sH||8||143 / / 'jo zrAvaka zarIrako malabIja-~-zukrazoriNatAdimalamaya kAragagoMse utpanna huaA-malayoni-malakA utpattisthAna--, galanmala-malakA jharanA--, pUti---durgandhayukta-aura bIbhatsa---pRNAtmaka-dekhatA huA kAmase--maithunakarmase-virakti dhAraNa karatA hai vaha 'brahmacArI' pada ( sAtavI pratimA) kA dhAraka hotA hai|' vyAkhyA-tyahA~ kAmake jisa aMgake sAtha ramaNa karake saMsArI jIva Atma-vismaraNa kiye rahate haiM usake svarUpakA acchA vizlepaNa karate hue yaha darzAyA gayA hai ki vaha aMga vivekI puruSoMke lie ramane yogya koI vastu nahIM-vaha to ghaNA kI cIja hai, aura isaliye use isa ghRNAtmaka dRSTi se dekhatA huA jo maithuna-karmase aruci dhAraNa karake usa viSayameM sadA virakta rahatA hai vaha 'brahmacArI' nAmakA saptama-pratimA dhAraka zrAvaka hotA hai| vastutaH kAmAMgako jisa dRSTise dekhanekA yahA~ ullekha hai vaha bar3A hI mahatvapUrNa hai| usa dRSTiko AtmAmeM jAgRta aura tadanukUla bhAvanAoM saMbhAvita evaM puSTa karake jo brahmacArI banatA hai vaha brahmacaryapadameM sthira rahatA hai, anyathA usake bhraSTa honekI saMbhAvanA banI rahatI hai / isa padakA dhArI sva-parAdi rUpameM kisI bhI strIkA kabhI sevana nahIM karatA hai| pratyuta isake, brahmameM-zuddhAtmAmeM-apanI caryAko bar3hAkara apane nAmako sArthaka karatA hai| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 144] Arambhavirata-lakSaNa 187 prArambhavirata-lakSaNa sevA-kRSi-vANijya-pramukhAdArambhato vyupAramati / prANAtipAtahetoryo'sAvArambha-vinivRttaH // 6 // 144 // __'jo zrAvaka aisI sevA aura vANijyAdirUpa Arambha-pravRttise virakta hotA hai jo prANapIDAkI hetubhUta hai vaha 'prArambhatyAgI' ( 83 padakA adhikArI ) zrAvaka hai|' / vyAkhyA--yahA~ jisa prArambhase virakti dhAraNa karane kI bAta kahI gaI hai usake liye do vizeSaNa-padoMkA prayoga kiyA gayA hai -eka 'sevA-kRSi-vANijya-pramukhAta' aura dUsarA 'prANAtipAtahatAH' / pahale vizeSaNameM Arambhake kucha prakAroM kA ullekha hai, jinameM sevA, kRSi aura vANijya ya tIna prakAra to spaSTa rUpase ullekhita haiM, dUsare aura kaunase prakAra haiM jinakA saMketa 'pramukha' zabdake prayoga-dvArA kiyA gayA hai, yaha aspaSTa hai / TIkAkAra prabhAcandane bhI usako spaSTa nahIM kiyaa| cAmugaDarAyane apane cAritrasArameM jahA~ isa granthakA bahuta kucha zabdazaH anumaragA kiyA hai vahA~ ve bhI isake spaSTIkaraNako chor3a gae haiM * / paMDita AzAdharajIkA bhI apane sAgAradharmAmRnakI TokAmeM nA hI hAla hai / / 'anuprekSA' ke kartA svAmI kArtikeya aura lATIsaMhitAke kartA kavirAjamalla Arambhake prakAra-viSayameM mauna haiM * unhoMna itanA hI likhA hai ki. ---- ''prArambhavinivRto'simasikRSi-vANijya-pramukhAdArambhAt prANAtipAtahatovirato bhavati / " yahA~ sevAkI jagaha asi-masi-karmokI sUcanA kI gaI hai| zeSa saba jyoMka tyoM hai| + ve apane 'kRSyAdIn' padakI vyAkhyA karate hue ligate haiM--- 'kRSi-sevA-vAriNajyAdi-vyA .rAn' / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 samIcIna-dhamazAstra [a07 aura prAcArya vasunandIne ekamAtra 'gRhArambha' kahakara hI chuTTI pA lI hai / aisI hAlatameM 'pramukha' zabdake dvArA dUsare kina prArambhoMkA grahaNa yahA~ granthakAramahodayako vivakSita rahA hai, yaha eka vicAraNIya viSaya hai| ho sakatA hai ki unameM zilpa aura pazupAlana-jaise prArambhoMkA bhI samAveza ho; kyoMki kathanakramako dekhate hue prAyaH AjIvikA-sambandhI Arambha hI yahA~ vivakSita jAna par3ate haiN| miloMke mahArambhoMkA to unameM sahaja hI samAveza ho jAtA hai aura isalie ve isa vratadhArIke lie sarvathA tyAjya Thaharate haiN| rahI aba paMcasUnAoMkI bAta, jo ki gRhastha-jIvanake aMga haiM; sUkSmadRSTise yadyapi unakA samAveza ArambhoMmeM ho jAtA hai parantu isI granthameM vaiyAvRttyakA varNana karate hue 'apa-sUnA''rambhANAmAryANAmiSyate dAna' vAkyameM prayukta hue 'apasanArambhANAM' padameM sUnAoMko aArambhoMse pRthaka rUpameM grahaNa kiyA hai aura isase yaha bAta spaSTa jAnI jAtI hai ki sthUladRSTise sUnAoMkA ArambhoM meM samAveza nahIM hai| taba yahA~ vivakSita prArambhoMmeM unakA samAveza vivakSita hai yA ki nahIM, yaha bAta bhI vicAraNIya ho jAtI hai aura isakA vicAra vidvAnoMko samantabhadrakI dRSTise hI karanA cAhiye / kavi rAjamallajIne isa pratimAmeM apane tathA parake liye kI jAnevAlI usa kriyAkA niSedha kiyA hai jisameM lezamAtra bhI prArambha hoka, parantu svayaM ve hI yaha bhI likhate haiM ki vaha pane vastroMko svayaM apane hAthoMse prAsuka jalAdike dvArA / sakatA hai tathA kisI sAdharmIse dhulA sakatA * "bahupralapitenAlamAtmArtha vA parAtmane / yatrArambhasya lezosti na kuryAttAmapi yam ||'laattiisNhitaa Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 145] paricittaparigrahavirata-lakSaNa 186 hai| taba kyA zuddha agni-jalase kUkara Adike dvArA vaha apanA bhojana bhI svayaM prastuta nahIM kara sakatA ? __dUsarA vizeSaNa prArambhoMke tyAgakI dRSTiko liye hue hai aura isa bAtako batalAtA hai ki sevA-kRSi-vANijyAdike rUpameM jo Arambha yahA~ vivakSita haiM unameM ve hI prArambha tyAjya haiM jo prANaghAtake kAraNa haiM jo kisIke prANaghAtameM kAraNa nahIM par3ate ve sevAdika Arambha tyAjya nahIM haiN| aura isase yaha spaSTa phalita hotA hai ki ina sevAdika ArambhoMke do bheda haiM-eka ve jo prANaghAtameM kAraNa hote haiM aura dUsare ve jo prANaghAtameM kAraNa nahIM hote / ataH vivakSita ArambhoMmeM viveka karake unhIM ArambhoMko yahA~ tyAganA cAhiye jo prANAtipAtake hetu hote haiM---zeSa prArambha jo vivakSita nahIM haiM tathA jo prANaghAtake hetu nahIM unake tyAgakI yahA~ koI bAta nahIM hai / isa vizeSaraNake dvArA bratIke vivekako bhArI cunautI dI gaI hai| ___ paricittaparigrahAvarata-lakSaNa bAhyeSu dazasu vastuSa mamatvamutsRjya nirmamatvarataH / paricittaparigrahAdvirataH / / 10 / 14 / / 'jo dasa prakArakI bAhya vantuoM, ....dhana-dhAnyAdi parigrahoMmeMmamatvako chor3akara nirmamabhAvameM rata rahatA hai, svAtmamtha hai--bAhya padArthoko apane mAnakara bhaTakatA nahIM-aura parigrahakI AkAMkSAse nivRtta huA saMtopa-dhAraNameM tatpara hai vaha 'paricittaparigrahavirana' ---saba borase citta meM base hAH parigrahoMse virakta--6veM padakA adhikArI zrAvaka hai|' | "prakSAlanaM ca vastrAraNAM prAsukena jalAdinA / kuryAdvA svasya hastAbhyAM kArayehA sarmiNA // " --~-lATIsaMhitA Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 samIcIna-dharmazAstra [a07 ___ vyAkhyA-yahA~ jina daza prakArakI bAhya vastuoMkA sAMketika rUpameM ullekha hai ve vahI vAhya parigraha haiM jinakA parigrahANuvratagrahaNake avasara para apane liye parimANa kiyA gayA thA aura jo apane mamatvakA viSaya bane hue the| unhIMko yahA~ 'paricittaparigraha' kahA gayA hai aura unhoMsa virakti dhAraNakA isa navamapadameM sthita zrAvakake lie vidhAna hai| usake lie itanA hI karanA hotA hai ki una cittameM basI huI parigraharUpa vastuoMse mamatvako-merApanake bhAvako--haTAkara nirmamatvake abhyAsameM lIna huA jaay| isake lie 'svastha' aura 'santoSatatpara' honA bahuta hI Avazyaka hai| jaba taka manuSya apane AtmAko pahacAnakara usameM sthita nahIM hotA tava taka para-padArthoMmeM usake manakA bhaTakAva banA rahatA hai / vaha unheM apane samajhakara unake grahaNakI AkAMkSAko banAe rakhatA hai| isI taraha jaba taka santApa nahIM hotA taba taka parigrahakA tyAga karake use mukha nahIM milatA aura sukha na milanese vaha tyAga eka prakArase vyartha ho jAtA hai| anumativirata-lakSaNa anumatirArambhe vA parigrahe vaihikeSa karmasu vA / nAsti khalu yasya samadhIranumativirataH sa mantavyaH // 146 / / jisakI nizcayase ArambhameM-kRSyAdi sAvadyakarmomeMparigrahameM-dhana-dhAnyAdirUpa dasa prakArake bAhya padArthoMke grahaNAdikameM --aura laukika kAryobha-vivAhAdi tathA paMcamUnAdi jaise duniyAdArIke kAmoMmeM-anumati--karane-karAnakI salAha, anujJA, AjJA--nahIM hotI vaha rAgAdi-rahita-buddhikA dhAraka 'anumativirata' nAmakAdazamapadasthita---zrAvaka mAnA gayA hai|' vyAkhyA-yahA~ 'prArambha' padake dvArA unhIM prArambhoMkA grahaNa hai jo prANAtipAtake hetu haiM aura jinake svayaM na karanekA vrata Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JTApaparAera kArikA 146-47] utkRSTa-zrAvaka-lakSaNa navamapadako grahaNa karate hue liyA gayA thaa| isa padameM dUsaroMko unake karane-karAnekI anumati AjJA athavA salAha denekA bhI nipedha hai / 'parigraha' padameM dasoM prakAra ke sabhI bAhya parigraha zAmila haiM aura 'aihikeSu karmasu' ina do padoMma Arambha tathA parigrahase bhinna dUsare (vivAhAdi-jaise) laukika kAryoMkA samAveza hai ---- pAralaukika athavA dhArmika kAryoMkA nhiiN| ina laukika kAryo karane-karAne meM isa padakA dhArI zrAvaka jaba apanI koI anumati yA malAha nahIM detA taba kahakara yA Adeza dekara karAneko to bAta hI dUra hai / parantu pAralaukika athavA dhArmika kAryAka vipayameM usake lie aisA koI pratibandha nahIM hai.--unameM vaha anumati de sakatA hai aura dUsaroMse kahakara unheM karA bhI sakatA hai / yahA~ isa padadhArIke liye 'samadhI:' padakA prayoga apanA khAsa mahatva rakhatA hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki vaha dusaroMke dvArA ina Arambha-parigraha tathA aihika koMka hone-nahone meM apanA samabhAva rakhatA hai| yadi yaha samabhAva na rakkhe taM? use rAga-dvepameM par3anA par3e aura taba anumatikA na denA usake liye kaThina ho jAya / ataH samabhAva usake isa vratakA bahuta bar3A rakSaka hai| * utkRSTazrAvaka-lakSaNa gRhato munivanamitvA gurUpakaNThe vratAni parigA / *bhaiyAzanastapasyannutkRSTazcalakhaNDadharaH // 12 // 147 // ___ 'jo zrAvaka gharase munivanako jAkara aura guruke nikaTa vratoMko grahaNa karake tapasyA karatA huA bhaiya-bhAjana karatA hai..... bhikSAdvArA grahIta bhojana letA athavA aneka pagema mikSA-bhAjana kara antake ghara yA eka sthAna para baiThakara use khAtA hai-aura vastrakhaNDa * "bhakSAzana:' iti pAThAntaram / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 samIcIna-dharmazAstra [a07 kA dhAraka hotA hai-adhUrI choTI cAdara (zATaka) mathavA kopIna-mAtra dhAraNa karatA hai-vaha 'utkRSTa' nAmakA-gyArahaveM pada (pratimA)kA dhAraka sabase U~ce darjekA-zrAvaka hotA hai|' ___vyAkhyA-yahA~ munivanako jAnekI jo bAta kahI gaI hai vaha isa tathyako sUcita karatI hai ki jisa samaya yaha grantha banA hai usa prAcInakAlameM jaina munijana vanameM rahA karate the-caityavAsAdikI koI prathA prarambha nahIM huI thii| gharase nikalakara tathA munivanameM jAkara hI isa padake yogya sabhI vratoMko grahaNa kiyA jAtA thA jo vrata pahalese grahaNa kiye hote the unheM phirase doharAyA athavA navInIkRta kiyA jAtA thaa| vrata-grahaNakI yaha saba kriyA gurusamIpameM-kisIko guru banAkara usake nikaTa athavA gurujanoMko sAkSI karake unake sAnidhyameM kI jAtI thii| Ajakala munijana anagAritva dharmako chor3akara prAyaH mandiroMmaThoM tathA gRhoMmeM rahane lage haiM ataH unake pAsa vahIM jAkara unakI sAkSIse athavA arhantakI pratIkabhUta kisI viziSTa jinapratimAke sammukha jAkara usakI sAkSIse isa padake yogya vratoMko grahaNa karanA caahiye| __isa padadhArIke liye 'bhailyAsanaH' 'tapasyan' aura 'celakhaNDadharaH' ye tIna vizeSaNa khAsa taurase dhyAnameM lene yogya haiN| pahalA vizeSaNa usake bhojanakI sthitikA, dUsarA sAdhanAke rUpakA aura tIsarA bAhya veSakA sUcaka hai / veSakI dRSTise vaha eka vastrakhaNDa kA dhAraka hotA hai, jisakA rUpa yA to eka aisI choTI cAdarajaisA hotA hai jisase pUrA zarIra kA na jA sake-sira DhakA to pairoM AdikA nIcekA bhAga khula gayA aura nIcekA bhAga DhakA to sira AdikA UparakA bhAga khula gayA-aura yA vaha eka laMgoTIke rUpameM hotA hai jo ki usa vastrakhaNDakI carama sthiti hai / 'bhaikSya' zabda bhikSA aura 'bhikSA-samUha' ina donoM hI Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 147] utkRSTa-zrAvaka-lakSaNa artho meM prayukta hotA hai * prabhAcandrane apanI TIkAmaM 'bhikSANAM samUho bhaikSyaM' isa niruktike dvArA 'bhikSAsamUha' arthakA hI grahaNa kiyA hai aura vaha ThIka jAna par3atA hai| kyoMki svAmI samantabhadrako yadi 'bhikSAsamUha' artha abhimata na hotA to ve mIdhA bhikSAzana:' pada hI rakhakara santuSTa ho jAte-utaneme hI unakA kAma cala jAtA / usake sthAna para 'bhakSyAsanaH' jaimA klipTa aura bhArI pada rakhane kI una-jaise sUtrAtmaka lekhakoMko jarUrata na hotI-khAsa kara aisI hAlata meM java ki chandAdikI dRSTise bhI vaisA karanekI z2arUrata nahIM thii| zrIkundabundAcAryane Apane sunapAhuDama, utkRSTa zrAvakake liMgakA nirdeza karate hue, jo use 'bhivaM mameDa patto jaise bAkyake dvArA pAtra hAtha meM lekara bhikSAka liye bhramaNa karanevAlA likhA hai usase bhI, prAcIna samayameM, aMjaka gharoMse bhikSA lenekI prathAkA patA calatA hai| bhrAmarI vRtti-hArA aneka gharoMse bhikSA lenaka kAragaga kimIko kaSTa nahIM pahu~catA, vyartha ke ADambarako avasara nahIM milatA aura bhojana bhI prAyaH anuddiSTa mila jAtA hai / 'tapasgana' pada usa vAhyAbhavAntara tapazcaragAkA dyotaka hai jo karmoM kA nirmalana karake AtmavikAsako siddha karane ke liye yathAzakti kiyA jAnA hai aura jisameM anazanAdi bAhya napazcaraNoM kI apekSA svAdhyAya nathA dhyAnAdika abhyantara tapoMkA adhika mahatva prApta hai| vAhya tapa sadA abhyantara tapakI vRddhikaM liye kiye jAne haiN| ___ yahA~ isa vratadhArIke liye bahiSTavirata yA tullaka-jaisA koI nAma na dekara jo 'utkRSTaH' padakA prayoga kiyA gayA hai vaha bhI apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai aura isa vAtako lUcita karanA hai ki svAmI samantabhadra apane isa vratIko zullakAdi na kahakara * "bhikSaiva tatsamUho vA araNa'-vAmana zivarAma epTeMkI saMskRtaiMgaliza ddikshnrii| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 samIcIna-dharmazAstra [a07 'utkRSTa zrAvaka' kahanA adhika ucita aura upayukta samajhate the| zrAvakakA yaha pada jo pahalese eka rUpameM thA samantabhadrase bahuta samaya bAda do bhAgoMmeM vibhakta huA pAyA jAtA hai, jinameMse ekako Ajakala 'kSullaka' aura dUsare ko galaka' kahate haiM / elakapadakI kalpanA bahuta pIche kI hai| zreyojJAtAkI pahicAna pApamarAtidharmo bandhu vasya ceti nizcinvan / samayaM yadi jAnIte zreyojJAtA dhruvAM bhavati / / 13 // 148 // 'jIvakA zatru pApa-mithyAdarzanAdika-aura bandhu (mitra) dharma -samyagdarzanAdika-hai, yaha nizcaya karatA huA jo samayakoprAgama-zAstrako---jAnatA hai vaha nizcayase zreSTha jJAtA athavA aya-- kalyANa-kA jJAtA hotA hai-Atmahitako ThIka pahacAnatA hai|' vyAkhyA-yahA~ granthakA upasaMhAra karate hue uttama jJAtA athavA AtmahitakA jJAtA usIko batalAyA hai jisakA zAstrajJAna isa nizcayameM pariNata hotA hai ki mithyAdarzanAdirUpa pApakarma hI isa jIvakA zatru aura samyagdarzanAdirUpa dharmakarma hI isa jIvakA mitra hai| phalataH jisakA zAstra adhyayana isa nizcayameM pariNata nahIM hotA vaha 'zreyojJAtA' padake yogya nahIM hai / aura isa taraha prastuta dharmagrantha ke adhyayanakI dRSTiko spaSTa kiyA gayA hai / dharmake phalakA upasaMhAra yena svayaM vIta-kalaMka-vidyA-dRSTi-kriyA-ratnakaraNDa-bhAvam / nItastamAyAti patIcchayeva sarvArthasiddhistriSu viSTapeSu // 146 + dekho, 'ailaka-pada-kalpanA' nAmakA vaha vistRta nibandha jo anekAnta varSa 10 veM kI saMyukta kiraNa 11-12 meM prakAzita huyA hai aura jisameM isa 11 vI pratimAkA bahuta kucha itihAsa AgayA hai / __ + 'sA' iti pAThAntaram / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 150] dharmaphalakA upasaMhAra : antyamaMgala 165 jisa bhavya-jIvane apane AtmAko nirdApavidyA, nirdopadRSTi tathA nirdopakriyArUpa ratnoMke piTArake bhAva pariNata kiyA hai-apane prAtmAmeM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa ratnatrayadharmakA AvirbhAva kiyA hai----use tInoM lokoM meM sarvAdhisiddhi-dharmaartha-kAma-mokSarUpa sabhI prayojanoMkI siddhi rUpa strI-patiko svayaM varaNa karane kI icchA rakhanevAlI ( svayaMvarA) kanyAkI taraha svayaM prApta ho jAtI hai-ukta sarvArthasiddhi use apanA pati banAtI hai arthAt vaha cAroM puruSArthokA svAmI hotA hai----usakA prAya: koI bhI prayojana siddha hue binA nahIM rhtaa| vyAkhyA-yahA~ sasyamdazana, samyajJAna aura sanyacAritarUpa ratnatrayadhamake dhArIko saMkSepameM sAthasiddhikA svAmI sUcita kiyA hai, jo binA kisI vizeSa prayAmake svayaM hI usa prApta ho jAtI hai aura isa taraha dhamaka sAra phanakA upasaMhAra karate hue usa caturAIma eka hI sUtrameM gaMtha diyA hai / sAthahA granthakA dUsarA nAma 'ratnakaraNDa' hai yaha bhI zlepAlaMkAra ke dvArA macita kara diyA hai| sukhayatu mukhabhUmiH kAminaM kAminIva sutamiva jananI mAM zuddhazIlA bhunakta / kulamiva guNabhapA kanyakA saMdhunItAjajina-pati-pada-padma-prekSiNI dRssttilkssmiiH15||150|| iti zrIsvAmisamantabhadrAcArya-viracita samIcInadharmazAstre ratnakaraNDA para nAmni upAsakAdhyayana zrAvakAda-varNana nAma saptamamadhyayanam // 7 // 'jinendra ke pada-vAkyarUpI kamalIko dekhanavAlI dRSTilakSmI ( samyagdarzanasampatti ) mukha-bhUmika rUpamaM mujhe. usI prakAra sukhI karo jisa kAra ki sukhabhUmi-kAminI kAmIko sukhI antya-maMgala Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 samIcIna-dharmazAstra [a07 karatI hai, zuddhazIlAke rUpameM umI prakAra merI rakSA-pAlanA karo jisa prakAra ki zuddhazIlA mAtA putrakI rakSA-pAlanA karatI hai aura guNAbhUpAke rUpameM usI prakAra mujhe pavitra karo jisa prakAra ki guNabhUpA kanyA kulako pavitra karato hai-use U~cA uThAkara usakI pratiSThAko bar3hAtI hai|' __ vyAkhyA-yaha padya antya maMgalake rUpameM hai / isameM granthakAramahAdaya svAmI samantabhadrane jisa lakSmIka lie apaneko mukhI karane AdikI bhAvanA kI hai vaha koI sAMsArika dhana-daulata nahIM hai, balki vaha saddRSTi hai jo granthamaM varNita dharmakA mUla prANa tathA AtmotthAnakI anupama jAna hai aura jo sadA jinendradevake caraNa kamaloMkA-unake Agamagata pada-vAkyoMkI zobhAkAnirIkSaNa karate rahanese panapatI, prasannatA dhAraNA karatI aura vizuddhi evaM vRddhi ko prApta hotI hai| svayaM zobhA-sampanna honese use yahA~ lakSmIkI upamA dI gaI hai| usa dRSTi-lakSmIke tIna rUpa haiM ---eka kAminIkA, dUsarA jananIkA aura tIsarA kanyAkA, aura ye kramazaH sukha bhUmi, zuddhazIlA tathA guNabhUpA vizepaNase viziSTa haiN| kAminIka rUpameM svAmIjIne yahA~ apanI usa dRSTi-sampattikA ullekha kiyA hai jo unheM prApta hai, unakI icchAoMkI pUrti karatI rahatI aura unheM sukhI banAye rakhatI hai| usakA sampaka barAbara banA rahe, yaha unakI pahalI bhAvanA hai| jananIke rUpameM unhoMne apanI usa mUladaSTikA ullekha kiyA hai jisase unakA rakSaNa-pAlana zurU se hI hotA rahA hai aura unakI zuddhazIlatA vRddhiko prApta huI hai / vaha mUla dRSTi Age bhI unakA rakSaNapAlana karatI rahe, yaha unakI dUsarI bhAvanA hai / kanyAke rUpameM svAmIjIne apanI usa uttaravartinI dRSTikA ulle va kiyA hai jo unake vicAroMse utpanna huI hai, tattvoMkA gaharA manyana karake jise unhoMne nikAlA hai aura isaliye jirarake ve svayaM janaka haiN| vaha Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA 150] antya-maMgala niHzaMkitAdi guNoMse vibhUpita huI dRSTi unheM pavitra kare aura unake gurukulako U~cA uThAkara usakI pratiSThAko bar3hAnemeM samartha hove, yaha unakI tIsarI bhAvanA hai / dRSTi-lakSmI apane ina tInoM hI rUpoMmeM jinendra bhagavAnake caraNa-kamaloM athavA unake padavAkyoMkI ora varAvara dekhA karatI hai aura unase anuprANita hokara sadA prasanna evaM vikasita huA karatI hai / ataH yaha dRSTilakSmI saccI bhaktikA hI sundara rUpa hai| suzraddhAmUlaka isa saccI saviveka-bhaktise mukhakI prAti hotI hai, zuddhazIlatAdi sadguNoMkA saMrakSaNa-saMvardhana hotA hai aura AtmAmeM uttarottara pavitratA zrAtI hai| isIse svAmI samantabhadrana granthake antameM usa bhaktidevIkA bar3e hI alaMkArika rUpameM gauravake sAtha mmaraNa karate hue usake prati apanI manobhAvanAko vyakta kiyA hai / apane eka dUsare grantha 'yuktyanuzAsana' ke antamaM bhI unhoMne vIra mnuniko samApta karate hue usa bhakti kA mmaraNa kiyA hai aura 'vidheyA meM bhaktiM pathi bhavata evA'pratinidhI' isa vAkyaka dvArA vIrajinendragsa yaha prArthanA athavA bhAvanA kI hai ki Apa apane hI mArgameM, jisakI jAr3akA dUsarA koI nirvAdha mArga nahIM, merI bhaktiko savizeSarUpasa caritArtha karo-Apake mArgakI amoghatA aura usase abhimata phalakI siddhi ko dekhakara merA anurAga ( bhaktibhAva ) usake prati uttarottara bar3he, jisase meM bhI usI bhAgakA pUrNataH ArAdhanA-sAdhanA karatA hugrA kamazatruoMko senAko jItanameM samartha hoU~ aura nizreyasa ( mAkSa) padako prApta karake saphala manAratha ho skeN| isa prakAra zrIsvAmisamantabhadrAcArya-vicita samIcIna-dharmazAstra aparanAma ratnakaraNDa-upAsakAdhya pana meM zrAvakAdavarNana nAmakA saptama adhyayana samApta huyA / / 7 / / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcInadharmazAstra-kArikAnukramaNI 153 160 kArikA pRSTha kArikA pRSTha akSArthAnAM parisaMkhyAnaM 122 AhAraM parihApya 167 ajJAnatimiravyApti 55 idamevedRzaM caiva ativAhanAtisaMgraha- 103 uccairgAnaM praNateH adya divA rajanI vA 128 upasarge durbhikSe anAtmArthaM vinA rAgaiH 42 UrdhvAdhastAttiryaga 115 anumatirAmbha vA 160 ekAnta sAmayika 137 anta-kriyAdhikaraNaM 163 Ajasta jovidyAannaM pAnaM khAdyaM 185 kandarpa kautkucyaM 121 anyavivAhAkaraNA karmaparavaze sAnta anyUnamanatiraktaM 77 kApathe pathi duHsvAnAM 50 abhyantaraM digavadheH 115 kAle kalpazata'pi ca amarAsuranarapatibhiH 73 kSitigatamiva vaTabIjaM 153 arhaccaraNasaparyA- 158 kSitisaliladahanapavanA- 120 alpaphalabahuvidhAtAn 125 / kSutpipAsAjarAtaMka- 36 avadhehiraNupApaprati- 112 kharapAnahApanAmapi 167 azaraNamazubhanityaM 141 gRhakarmaNApi nicitaM 152 aSTaguNapuSTituSTA 72 gRhato munivanamitvA 161 ApagAsAgarasnAna- 57 gRhamaMdhyanagArANAM 80 AptenotsannadopeNa 37 gRhasthA mokSamArgastho 68 prAptIpajJamanullaMghyaM 43 gRhahArigrAmANAM 132 ArambhasaMgasAhasa- 116 : gRhiNAM vedhA tiSThatyagu- 8 Alocya sabamenaH 165 grahaNavisargAstaraNAnya- 147 Asamayamukti muktaM 135 ca rAvattatritayazcatuH 176 AdArApacayArapyu- 154 ca rAhArAMvasajjana Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIcInadharmazAstra-kArikAnukramaNI 166 kArikA pRSTha : kArikA cauraprayogacaurArthA- navapuNyaiH pratipattiH 150 chedanabandhanapIDana- 62 na samyaktvamamaM kiJcit 66 janmajarAmayamaraNaiH 177 nA'GgahInamalaM chetta 56 jIvAjIvasutattve 81 niyamo yamazca vihitI 128 jIvitamaraNAzaMse 168 niranikramagAmaNuvratajJAnaM pUjAM kulaM jAti 69. nihitaM vA patitaM vA tato jinendrabhakto'nyA 56 niHzreyanamadhipannAH tAvadaJjanacAro'Gga niHzreyasamabhyudayaM tiryakklezaNijyA- 116 parameSThI paraMjyotiH trasahatipariharagAtha 124 parazakrapAmAkhanitradarzanAccaraNAdvApi pagviAdarahobhyAkhyA darzanaM jJAnacAritrAna parvaNyapTamyAM ca dAnaM yAvRttyaM 148 parvadinepa janArvapi digvalayaM parigaNitaM 111 pApamarAtidharmA 134 digbatamanarthadaNDavrataM ca 111 pApopadezadimAdevAdhidevacaraNe pRjAnizvaryanala- 173 devendra cakramahimAnadezayAmi saucanaM / paMcA'gAvanidhayo 103 dezAvakAzikaM vA paMcAnAM pApAnAmataMkriyA 143 dezAvakAzikaM myAta 131 paMcAnAM pApAnAM hiMsAdInAM 114 dhanadhAnyAdigranthaM 101 pratyAkhyAnatanunyAta 113 dhanazrIsatyaghopau ca 185 prathamAnuyogamAkhyAnaM 78 dharmAmRtaM satRSNaH 144 prAgAti pAtavinathana tu paradArAna gacchati / prepaNazadAnayanaM 134 namaH zrIvarddhamAnAya 2 vAhya pa dazama vastupa 186 navanidhisaptadvaya- 72. bhayAzAsnalAbhAcca 65 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 112 154 186 86 136 samIcIna-dharmazAstra kArikA pRSTha kArikA pRSTha bhuktvA parihAtavyo 123 : zraddhAnaM paramArthAnAbhojanavAhanazayana- 128 zrAvakapadAni devaiH 174 makarAkarasaridaTavI zrIperaNavRpabhasene madyamAMsamadhutyAgaiH 106 zvApi devo'pi devaHzvA 65 malabIjaM malayoni sakalaM vikalaM caraNaM mAtaMgo dhanadevazca 105 sagranthArambhahiMsAnAM mUlaruhamuSTivAso sadRSTijJAnavRttAni mRlaphalazAkazAkhA 184 samyagdarzanazuddhaH 175 mohatimirApaharaNe 83 / samyagdarzanazuddhA yadaniSTaM tadvatayet 127 samyagdarzanasampannayadi pApanirodho'nya- 63 sAmayike sArambhAH yena svayaM vItakalaMkavidyA 164 sAmayikaM pratidivasaM rAgadvepanivRttihiMsAdi- 84 sImAntAnAM parataH 133 lokAlokavibhakteH 76 mukhayatu mukhabhUmiH vadhabandhacchedAdeH sevAkRpivANijyavaropalipsayAzAvAn saMkalpAtkRtakAritavAkkAyamAnasAnAM saMvatsaramaturayanaM vidyAdarzanazaktividyAvRttasya saMbhUtiH sthUlamalIkaM na vadati snehaM vairaM saMgaM vipayavipato'nupekSA . 126 vipayAzAvazAvazAtIto smayena yo'nyAnatyeti vyApattivyapanodaH svabhAvato'zucau kAye vyApAravaimanasyAt svayUthyAnprati sadbhAvazivamajaramarujamakSaya- 74 svayaM zuddhasya mArgasya 51 zItoSNa dezamazaka 110 haritapidhAnanidhAne 158 zokaM bhayamavasAda 166 hiMsAnRtacauryebhyo 118 187 60 132 165 46 54 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #357 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vora sevA mandira pustakAlaya