Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે શ્રી જૈન ગ્રન્થ પ્રકાશક સભા ગ્રન્થક ૬૬ આ સુરિસમ્રા શ્રી વિજયનેમિસૂરીશ્વર-ગુરુભ્યાનમ !
સુગૃહીત નામધેય સૂરિપુગવ શ્રીમદ્ હરિભસૂરીશ્વરજી
મ. સા. વિરચિત શ્રી સંબોધ પ્રકરણનો
ગુજરાતી અનુવાદ,
-: અનુવાદક :શાસનસમ્રાટ-બાલ બ્રહ્મચારીજગદગુરૂ શ્રીમદ્ વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજના પટ્ટાલંકાર સિદ્ધાંત વાચસ્પતિ ન્યાયવિશારદ વિજયસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્ય વિદ્વદુવર્ય પ્રસિદ્ધવક્તા પભ્યાસ પ્રવર
શ્રી મેફવિજ્યજી ગણી.
aw: દ્રવ્ય સહાય :શ્રી લુણસાવાડા માટી પલ જન સંઘ
અમદાવાદ,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જૈન ગ્રન્થ પ્રકાશક સભા ગ્રન્થોર્ક : ૬૬॥ u સૂરિસમ્રાટ્ શ્રી વિજયનેમિસૂરીધર-ગુરુભ્યો નમ: ગૃહીત નામધેય રિપુર્ણવ શ્રીમદ્ હરિભદ્રસૂરીધરજી મ. સા. વિચિત
શ્રી સંબોધ પ્રકરણનો [તત્ત્વપ્રકાશકાપર દ્વા
ગુજરાતી અનુવાદ
-: અનુવાદ
J
શાસનસમ્રાટ્-બાલ બ્રહ્મચારી નેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજના વાચસ્પતિ ન્યાયવિશારદ – વિયાયસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્ય વિદ્રર્યે પ્રસિદ્ધવક્તા પૈંન્યાસ પ્રવર શ્રી મેવિજયજી ગણી.
w*9100*..
---: દ્રવ્ય સહાયક :–
શ્રી લુણુસાવાડા માટી પેાલ જૈન સંઘ,
અમદાવાદ.
-: પ્રકાશક :
શ્રી જૈન ગ્રન્થ પ્રકાશકે સભા.
મૂલ્ય : નાડેન
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પ્રકાશક :
શ્રી જૈન ગ્રન્થ પ્રકાશક સભા વતી કાર્યવાહક શેઠ ઈશ્વરદાસ મૂળચંદ્ર કીકાભટ્ટની પાળ, અમદાવાદ
Pooc
be
: મુદ્રક :
મણિલાલ છગનલાલ શાહ શ્રી નવપ્રભાત પ્રીં. પ્રેસ શ્રીકાંટા (ડ,
અમદાવાદ
re પ્રાપ્તિસ્થાન
શેઠ સાંકળચંદ બાલાભાઈ
લુણસાવાડા, – માટી પેાળ
અમદાવાદ.
શ્રી વીનિર્વાણુ સંવત ૨૪૭૮
માગસર વદ ૧૦
1 પાર્શ્વનાથ જન્મ કલ્યાણક ]
વિક્રમ સંવત : ૨૦૦ તેમિ સંવત : ૩ ઈસ્વીસન : ૧૯૫૬
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય નિવેદન શ્રી જૈન ગ્રન્થ પ્રકાશક સભાનું આ. શ્રી સબધ પ્રકરણને ગુજરાતી અનુવાદ’ નામાંકિત છાસઠમું ગ્રન્થ રત્ન પ્રકાશિત કરતાં અમે હર્ષ અને કૃતકૃત્યતા અનુભવીએ છીએ.
આ જે ગ્રન્થ પ્રગટ થઈ રહ્યો છે તેના રચયિતા ૧૪૪૪ ગ્રન્થના કર્તા સૂરિપુશ્વ સુગ્રહિત નામધેય આચાર્ય મહારાજ શ્રીમદ્ હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ છે કે જેમનું ત્રણ જૈન સંઘ કઈ પણ કાળે અદા કરી શકે એમ નથી. આમાં તે તેમની કૃતિને અક્ષરસ અનુવાદ માત્રજ કરવામાં આવ્યું છે અને તે ગ્રન્થને સુંદર અને સુવાચ એવી સરળ ભાષામાં શાસન સમ્રાટુ બાલબ્રહ્મચારિ જગદ્દગુરૂ આચાર્ય મહારાજ શ્રીમદ્દ વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજના પટ્ટાલંકાર ન્યાયવિશારદ સિદ્ધાંતવાચસ્પતિ વિજયદયસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્ય * વિદ્વદ્દવર્ય પ્રસિદ્ધવક્તા પંન્યાસ શ્રી મેરવિજયજી મહારાજ સાહેબે અનુવાદ કર્યો છે અને પુરતી ખંતથી અને અતિશય શ્રમ લઈ આ, સાઘન્ત પાર પાડે છે તે બદલ અમે તેમના ઋણી છીએ.
આ ગ્રન્થના પ્રકાશનમાં શાસ્ત્ર વિશારદ કવિરત્ન આચાર્ય શ્રી વિજયઅમૃતસુરીશ્વરજીના શિષ્ય પંન્યાસ શ્રી દેવવિજયજી મહારાજના સદુપદેશથી લુણાવાડા મેટાપોળમાં અક્ષયનિધિ તપ થયેલ તેમાં જ્ઞાન ખાતાની આવક થયેલ તે આવકમાંથી ઉપર્યુક્ત ગ્રન્થ છપાવવામાં આવેલ છે. તે તે બદલ અમો પૂ. પંન્યાસ શ્રી મહારાજ સાહેબને તથા લુણસાવાડા મેટીપળના શ્રીસંઘને આભાર માનીએ છીએ આ ગ્રન્થના યુ જસવંતલાલ ગિરધરલાલ શાહે જોઈ આપ્યાં છે તે બદલ તેમને આભાર માને છે અંતમાં આ પુસ્તકમાં અશુદ્ધિ ન રહે તે માટે પૂરતી કાળજી રાખવામાં આવી છે અને છપાયા બાદ જે અશુદ્ધિ નજરે ચઢી છે તેને શુદ્ધિપત્રકમાં રજુ કરી છે છતાં દ્રષ્ટિદોષ, પ્રેસદોષ અને મતિમંદતાથી જે કાંઈ અશુદ્ધિ રહેવા પામી હોય તે બદલ અમો ક્ષમા માગીએ છીએ,
પ્રકાશક :
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવશ્યકીય નિવેદન
- સંવત ૨૦૦૪ની સાલમાં અમારી લુણાવાડા મટીપળના શ્રી સંઘની વિનંતિથી સ્વર્ગસ્થ શાસનસમ્રાટ બાલબ્રહ્મચારી આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયનેમિસુરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના પટ્ટધર સિદ્ધાન્ત વાચસ્પતિ વિયોદયસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના શિષ્ય મુનિશ્રી મેરવિજયજી મહારાજ સાહેબ તથા સ્વર્ગસ્થ આચાર્ય મહારાજ સાહેબને પટ્ટધર શાસ્ત્રવિશારદ વિજયઅમૃતસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના શિષ્ય મુનિશ્રી દેવવિજયજી મહારાજ સાહેબ અમારી પિાળમાં ચાતુર્માસ માટે પધારેલ તે વખતે અમારી પોળમાં નવકાર મંત્ર વિગેરે વિવિધ પ્રકારના તપની આરાધના થયેલ તથા અક્ષયનીધિ તપની પણ શરૂઆત થએલા અને તેની અંદર શ્રીમંત ધર્માત્માઓ તથા યુવકવર્ગ તપશ્ચર્યામાં સામેલ થયા તથા ધમષ્ઠ શ્રાવકાઓને સમુદાય મલી પ્રાયઃ ૬૦ થી ૭૦ ભાવિકોએ પ્રવેશ કરેલ અને તપશ્ચર્યાને લાભ લેવા ઉત્સાહ પૂર્વક પ્રેરાયા તથા ભાવની વૃદ્ધિ અને ઉત્સાહ પૂર્વક પૂજા પ્રભાવના રાત્રી જાગરણ તેમજ વરડાઓ વિગેરે શાસનની શોભા માટે ઉત્તમ પ્રકારની શુભ પ્રવૃત્તિઓ ચાર વર્ષ સુધી ચાલુ રાખવી એમ નક્કી કર્યું. છેત્યારપછી પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી મેરૂવિજયજી ગણું તથા પંન્યાસજી મહારાજશ્રી દેવવિજયજી ગણી તથા બાલમુનિ શ્રી હેમચંદ્રવિજયજી મહારાજ આદિને મોટીપોળના શ્રી સંઘ તરફથી સંવત ૨૦૦૭ની સાલના ચાતુર્માસ માટે ફરી વિનંતિ કરી અને તેઓશ્રીએ અમારી વિનંતીને માન આપી અમારે ત્યાં ચાતુર્માસ કર્યું તે દરમ્યાન દરેક પર્વતીથિઓમાં શ્રાવકેએ શ્રાવિકાઓએ પિષધાદિ ધર્મક્રિયાની સુંદર આરાધના સારા પ્રમાણમાં કરી અને સાતીઓને મેટીપાળના
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમંત ભાવિકે તરફથી દરેક પર્વતિથિએ રૂપિયા આદિની પ્રભાવના પણ સારા પ્રમાણમાં થઈ હતી. ' ' તે દરમ્યાન અમારી પિળની અંદર અષ્ટમહાસિદ્ધિ તપ વિગેરે -તપશ્ચર્યાઓ ઘણું ઉત્સાહ પૂર્વક થયેલી અને અક્ષયનિધિ તપની આરા
ધનાની આ સાલ પૂર્ણાહુતિનું ચોથું વર્ષ એટલે છેલ્લું વર્ષ હોવાથી - ભવ્યાત્માઓએ તે તપનું વિધિવિધાન અપૂર્વ ઉલ્લાસ પૂર્વક કરેલું કે જેથી બીજા છોને પણ તે તપશ્ચર્યા કરવાની સુંદરતમ ભાવના જાગે. અક્ષયનિધિ તપની આરાધના દરમ્યાન ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિઓ તરફથી સ્વામિભક્તિ તથા પ્રભાવનાઓ ઘણું સારા પ્રમાણમાં થઈ હતી તથા પૂજા, રાત્રિજાગરણ અને પિળના સદ્દગૃહસ્થ આગેવાનોની પ્રેરણાથી -સુંદર અને સારામાં સારે ભવ્ય વરઘેડ ભાદરવા સુદિ ૬ ના દિવસે કાઢવામાં આવ્યો તે ભવ્ય વરઘોડાની શરૂઆતમાં રંગબેરંગી ધ્વજાઓથી શણગારેલે ઇન્દ્રધ્વજ દેખનાર જન સમુદાયના હૃદયમાં આનંદ આપતો અને તે પછી વિવિધ પ્રકારના પુષ્પોની માળાઓ વડે શણ ગારેલી તથા સુશોભીત એવી વિકટેરીયાઓની હાર જન સમુદાયના હિંદયંગમ ભાવની વૃદ્ધિ કરનાર હતી અને મેટરોની કતાર પણ વરઘેડાની શોભામાં અપૂર્વ વધારે કરતી હતી અને તે પછી સુંદર બેન્ડ અને ચેઘડીયાના નાદ માનવ મહેરામણના કણેમાં પરમ માંગલ્યનું સૂચન કરતા હતા તે વખતે અમારી વિનંતીને માન આપી અમારા ઉપાશ્રયમાં પધારેલ પરમ પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજ શ્રી. વિજયનંદનસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબની હાજરીથી વાતાવરણ ઘણું જ આનંદમય લાગતું હતું વરડાની અંદર પૂજ્યપાદ આચાર્યાદિ મુનિવરેની હાજરી સારા પ્રમાણમાં હતી તેમજ સારાએ રાજનગરના આગેવાન ભાવિકોની હાજરી ઘણુજ સારા પ્રમાણમાં હતી.
તે પછી પરમતારક શ્રી જિનેશ્વરદેવને બીરાજમાન કરેલ ચાંદીને રથ વિવિધ પ્રકારના પુના હાર તોરાથી શણગારેલ ભાવિક આત્મા
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ને અપૂર્વ અનુમોદનનું કારણ લાગતો હતો. વળી તે પછી શ્રાવિકાઓના મસ્તક ઉપર રહેલા તપના ઘડાઓથી વાતાવરણ ઘણુંજ ધર્મ ભાવનામય જણાતું હતું આ અપૂર્વ વરઘોડે મૂખ્ય મૂખ્યબજારમાં ફરીને લુણસાવાડ મોટીપોળમાં ઉતર્યો હતો તે વખતે પિળના સંધને ઉત્સાહ સુંદર જણ હતા આ પ્રમાણે અક્ષયનિધિ. તપની પૂર્ણાહુતી થયા બાદ પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી દેવવિજયજી ચણવરે તે તપસ્વીઓને તપની યાદગિરિ માટે ઉપદેશ આપતા અક્ષયનિધિ તપની આરાધના કરનાર ભાવિકે તરફથી જ્ઞાનખાતાની આવકમાંથી આ ૧૪૪૪ ગ્રંથના કર્તા યાકિની મહત્તરા પુત્ર શ્રીમદ્દ હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ વિરચિત “શ્રી સંધ પ્રકરણ” નામના મંથને પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી મેરૂવિજયજી મહારાજ સાહેબે કરેલે ગુજરાતી અનુવાદ છપાવ્યો છે અને બીજા ભવ્ય જીવ પણ આવી સુંદર પ્રવૃત્તિઓનું અનુકરણ કરશે એવી આશા રાખીએ છીએ. ઈત્યમ શિવંભવતુ.
શ્રી લુણાવાડા મટી પિળના જૈન સંઘના સેવકે શેઠ મોહનલાલ છોટાલાલ પાલખીવાળા શેઠ જેસીગભાઈ ઉગરચંદ શેઠ ભેગીલાલ છોટાલાલ સુતરિયા
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
અનાદિ કાળથી આ સંસારની અંદર રખડતા એવા ભવ્યછોના કલ્યાણને માટે મહાપુરૂષોએ પ્રતિપાદન કર્યું છે કે પહેલું જ્ઞાન અને પછી ક્રિયાની આવશ્યક્તા જરૂરી છે જ્ઞાનવગરની ક્રિયા છાર ઉપર લીપણ સમાન છે. માટે મુમુક્ષુ આત્માઓ સદાકાળ સમ્યફજ્ઞાનનું અન્વેષણ કરે અને તેના દ્વારા સુશ્રુષાદિ ગુણ પ્રાપ્ત કરવાને માટે અથાગ પરિશ્રમ ઉઠાવે, તે પ્રાપ્ત થયા પછી સમ્યક્રિયા શરૂચીને આવિર્ભાવ થાય અને મેક્ષસુખની પ્રાપ્તિ સારૂ સભ્યદર્શન, જ્ઞાન, અને ક્રિયા એ ત્રીપુટી શુદ્ધ ધર્મની આચરણ કરે. શ્રદ્ધા સિવાય જ્ઞાન અને ચારિત્ર નકામું છે જેમ ગધેડે ચંદનના ભારને વહન કરે છે. પરંતુ તેની સુગન્ધીને ઉપભેગ કરવાને માટે સમર્થ નથી. તેમ સમ્યગદર્શન વગરનું જ્ઞાન અને ચારિત્ર તે ભાર રૂપ છે. તથા ચારિત્રના પરિશુમથી પતિત થએલ આત્માઓ મોક્ષને મેળવશે પરંતુ દર્શનથી પતિત થએલાઓ માટે મેક્ષ સુખની વાત તુષના સમુદાયને ખાંડવા સરખી છે.
વળી જ્ઞાની પુરૂષોએ મેષ રૂપી નગરમાં પ્રવેશ કરવા માટે દરવાજા સમાન સભ્યદર્શનને કહેલું છે. તેવું સમજીને મુમુક્ષુ આત્માઓ સમ્યક્ બાધ દ્વારા આ ચારતિ રૂપ સંસારનો નાશ કરીને શાશ્વત સુખના અધિકારી થાય. તે વાત લક્ષમાં રાખીને ગ્રન્થકાર મહાપુરૂષ આ સંબધ પ્રકરણ નામના ગ્રન્થની રચના કરી છે. દુર્લભ એવો મનુષ્ય ભવ મેળવીને ધર્મની આરાધના કરવાની ઈચ્છાવાલાઓને આ ગ્રન્થ એક અદ્વિતીય સાધન છે.
કોઈ પણ ધાર્મીક ક્રિયાઓના રહસ્યને યથાર્થ રીતે સમજી આદરવામાં આવે તો અનેકગણું ફલેને આપનાર બને. આ ગ્રન્થની અંદર મહાપુરૂષે કહેલા વિષયને જાણનાર સમગ્ર જૈન સમાજ બને તે સ્વાર્થ, માયા, પ્રપંચ, હિંસા અને અસંતોષના વિષમય વાતાવરણમાં ફસાએલા આત્માઓ આ વિશ્વની અંદર આદર્શ રૂપ જીવનનું સર્વથી મહાન ઉદાહરણ પુરૂ પાડી શકે તેમ છે. તેથી ભવ્ય આત્મા
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
એના કલ્યાણને માટે આચાર્ય ભગવન્ત શ્રી હરીભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે આ સંબંધ પ્રકરણની રચના કરી છે. અને તેનું અપર નામ તત્વ પ્રકાશ છે. આ ગ્રન્થની અંદર ક્યા તનું નિરૂપણ કર્યું છે. તેને ઉલ્લેખ કરતાં પહેલાં તે મહા પુરૂષના સામાન્ય જીવન ઉપર દષ્ટિપાત કરે તે ઉચિતજ છે. તેઓશ્રીને જન્મ મેવાડમાં આવેલા ચિતોડનગરમાં એક રાજપુરોહીતને ત્યાં થયો હતો. અને તેઓ શ્રીમાને બાલ્યકાલમાં વ્યાકરણ, સાહિત્ય, ન્યાય વિગેરે તેમજ પોતાના ધાર્મિક ગ્રન્થનું સુંદર અધ્યયન કરી પોતે ચૌદ વિદ્યાના જ્ઞાતા થયા હતા. પરંતુ જ્ઞાન એ એવિ વસ્તુ છે કે તેને જીરવવું–પચાવવું બહુ જ મુશીબત છે પિતાને વિદ્યાને બહુ જ અભિમાન હતો. પોતે એવા પ્રકારને દાવ ધરાવતા હતા કે પોતે સર્વ પદાર્થને સમજી શકે છે. તેથી તેઓશ્રીએ એવા પ્રકારની પ્રતિજ્ઞા કરી હતી કે બીજાએ કહેલ અથવા પોતે સાંભળેલા પદાર્થ પિતે ન સમજી શકે તે તે બીજાના પિતે શિષ્ય થાય. એક વખત રાજ્યકાર્યથી નિવૃત્ત થઈ પિતાને ઘેર જતાં રસ્તામાં જૈનના ઉપાશ્રય પાસેથી પસાર થતા હતા ત્યારે ઉપાશ્રયની.
અંદર યાકીની નામના એક સાધ્વી નીચે પ્રમાણેની ગાથાનું અધ્યયન કરતાં સાંભળ્યાં.
"यको दुगं हरीपणगं पणगं चक्कीण केसवोचकी" केसव ર રાક્ષસ ટુ લવ ત્રીય | ” આ ગાથા સાંભળી હરીભદ્ર તેના અર્થને વિચાર કરવા લાગ્યા છતાં અર્થ નહિ સમજાતાં તેઓ ઉપાશ્રયની અંદર જઈને સાર્થને પુછયું આ બધુ ચાકચિકયું શું કરે. છે પુછવાનો ભાવ એવા પ્રકારનો હતો કે આ બધું ચક બોલી ગયા તે શું ? ચાકચિક્યને બીજો અર્થ ચકિત પણું એટલે ઉજવલ પણું એમ થાય છે. ત્યારે સાધ્વી યાકીનીએ કહ્યું હે વત્સ એ ચાક. ચિકય ગોમયાર્દ લિસ છે એટલે ઉજવલપણું ગાયના છાણથી લીપાએલું છે. અને અમારા ગુરૂની આજ્ઞા છે કે જેને તેને શ્રી જિનાગમ બે બતાવાય તેથી તમે અમારા ગુરુ પાસે ચાલે અને તેઓશ્રી ત્યાં
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગયા. ગુરૂ મહારાજે તેઓને ઉપદેશ દ્વારા દીક્ષા લેવાનું કહ્યું. તે નવું જાણવાની જીજ્ઞાસાવાલા સત્ય પ્રતિજ્ઞ એવા મહાપુરૂષે તે વાતને સ્વીકાર કર્યો કારણ કે મહાપુરૂષ પ્રાણુને પણ પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કરવાને માટે કટીબદ્ધ હોય છે. તેવા પુરૂષોના અન્તઃકરણમાં હોય તે વચનમાં આવે અને વચનમાં હોય તેજ ક્રિયામાં મુકવા તત્પર થાય છે. તેવા પ્રતિજ્ઞ પુરૂષોથી જૈન શાસન શોભે છે. અને તેવાજ આત્માઓ શાસનના પ્રભાવક બને તેમાં બે મત કોઈને હેય નહિ, પરંતુ જે જીવોને મનમાં જુદુ બોલવામાં પણ જુદું અને આચરણમાં જુદું હોય તેવા જેથી તે શાસન મલીન થાય અને અવહેલના ની કારણભૂત બને તેમાં કહેવાનું હોઈ શકે નહિ હવે તેઓશ્રીએ નિરભિમાન દશાને કેળવી દીક્ષાને સ્વીકારી અને યાકીની સાધ્વીને અમર કરી તેઓશ્રીની નિરભિમાન દશા કેવા પ્રકારની અને ગુણનાં ઉપાસક પોતે સત્ય પ્રતીશ કેવા પ્રકારના તથા પિતાને કરેલા ઉપકારના
સ્મરણમાં તેઓશ્રીએ જે જે ઠેકાણે પિતાનું નામ અથવા ટીકાકાર તરીકેનું નામ લખવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયા છે ત્યાં તેમણે થાકીની મહારાસનું એવા પ્રકારને સુંદર આલેખ કર્યો છે જે સાંભલવાથી આત્માને આનંદ થાય. એક સમયે વિદ્યાના ગર્વમાં મત્ત એવા હરી ભદ્ર કયાં. અને નિરભિમાન દશાને પામેલા શ્રી જૈનાચાર્ય હરીભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ કયાં તેઓશ્રીની જૈનદર્શન પ્રત્યેની શ્રદ્ધા અને બહુમાન કેવા પ્રકારના હતા તે તે જ્યારે તેઓશ્રીની કૃતીઓનું અવલોકન કરીએ ત્યારે જ જાણી શકીએ તેમજ તેઓને વિધિ પરત્વે આદરભાવ એ ઉચ્ચ કોટીને હતો જેમાં કેઇના બેમત નથી. તેઓશ્રીની કૃતિઓ પ્રત્યે જૈન દર્શનકારે બહુમાન અને ગર્વ લે તે મોટી વાત નથી પરંતુ જૈનેતરે પણ તેઓની કૃતીઓ દેખીને મુગ્ધ બને છે. તે મહાપુરૂષે આગમો ઉપર ટીકાઓ તેમજ દાર્શનીક ઘણું ગ્રન્થોની પિતે સ્વતંત્ર ટીકાઓ રચેલી છે. તથા જૈન સમાજ ઉપર એટલો બધે ઉપકાર કર્યો છે કે જેનું વર્ણન કરવું અશક્ય છે. તે જ મહાપુરૂષે
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
આ ગ્રન્થની રચના ભવ્ય વાના ખેાધને માટે કરી છે. હવે આ સંખાધ પ્રકરણ નામના ગ્રન્થની અંદર મુખ્ય દેવશુદિ તત્ત્વા તથા ધનું નિરૂપણ કરેલ છે. જ્ઞાસુ આત્માઓને આ ગ્રન્થનું સંપૂર્ણ મનન પૂર્વક અવલે!કન કરવામાં આવે ત્યારે જ તત્ત્વાદિ તેમજ ધર્મોના ખ્યાલ આવી શકે. મુમુક્ષુ વાને આ ગ્રન્થના પડેન દ્વ્રારા ખ્યાલમાં આવી શકે તે મહાપુરૂષને ધર્મ પ્રત્યે અનુરાગ તથા સંયમ પરત્વે અભિરૂચી અને આદરભાવ ઉચ્ચકાટીના હતા. અને સ્યાદ્દાદ્ પ્રત્યે અડગ શ્રદ્ધાને ધારણ કરનાર તે પુરૂષ હતા તેવું તેમના દાનીક ગ્રન્થા સાબીતી આપે છે.
હવે તે મહાપુરૂષનું જીવન ચરિત્ર વાંચક મહાશયેા અન્ય ગ્રન્થા દ્વારા જાણી પેાતાની જીજ્ઞાસાને પૂર્ણ કરશે એવી આશા રાખી પ્રસ્તુત પ્રકરણ ઉપર દષ્ટિપાત કરવા તે અયેાગ્ય તેા ન જ કહી શકાય તેશ્રીના સમયમાં ચૈત્યવાસી જૈનતિનું જોર સંપૂર્ણ હતું તેટલા માટે આ ગ્રન્થની રચના કરી છે. કારણ કે આ સમાધ પ્રકરણની શરૂઆતમાં પહેલું દેવતત્ત્વનું નિરૂપણ કર્યું છે. અને ત્યારપછી ગુર્વાદિકનુ નિરૂપણુ આવે છે તેમાં પ્રથમ ક્રુગુરૂએ, ગુર્વાભાસ–અને પાર્શ્વ સ્થાન્નુિ વર્ણન કર્યું" છે. તે ખરેખર ચૈત્યવાસી જૈન યતિઓની અંદર ભયંકરમાં ભયંકર શીથિલાચાર રૂપ છે. ચૈત્યવાસીઓમાં રહેલા શથિલાચાર રૂપી ઝેરી મહા સÎ તેને નાશ કરવાને માટે મહાઔષધિ અથવા ગારૂડીક મંત્ર સમાન આ પ્રકરણની રચના કરી છે તેવું વાંચક મહાનુભાવા સમજ્યા સિવાય રહી શકે તેમ નથી.
.
પહેલુ' દેવતત્ત્વ છે અને તેનુ' સુદર અને સરલ ભાષામાં વિવેચન કર્યું છે શરૂઆતમાં જણાવ્યુ` છે કે જૈન હાય અથવા જૈનેતર હાય પરંતુ મધ્યસ્થપણાને પ્રાપ્ત કરેલ અને સમભાવથી ભાવિત આત્મા મેાક્ષને પામે તેમાં સંદેહ નથી, તે માટે પ્રથમ દેવતત્ત્વ અતાવ્યું છે. ૧૮ દોષથી રહિત હોય તે જ દેવ કહેવાય. દેવ દેવા
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
ન્હાય વિતરાગ કાને કહેવાય તેનું નિક્ષેપા દ્વારા વર્ષોંન કર્યું" છે, તેધરના અતિશય આઠ પ્રાતિહાર્યાં. પૂજાની વિધિ તેના પ્રકાર, પ્રતિષ્ઠાના પ્રકાર વિગેરેનું વિવેચન સારા પ્રમાણમાં કર્યું છે. વિધિમા ના સુંદર આદર્શો ખડા કર્યાં છે. પૂજાને માટે દ્રષ્ય શુદ્ધિ, પૂજક આત્મા કેવા પ્રકારના. માનસીક, વાચીક અને કાયીક શુદ્ધિ, વસ્ત્રના પ્રકાર, પૂખમાં કેવા વસ્ત્ર વાપરવા ચેાગ્ય છે. પહેલા મૂળ નાયકની પૂજા પછી ખીન્ન ભગવાનની તથા પટ્ટ વિગેરેનુ આલેખન, મુદ્રાએ તેનું સુંદર ભાષામાં વિવેચન છે. પૂજનમાં દ્રવ્ય કેવા પ્રકારનુ જોઇએ દેવદ્રવ્યની ઉત્પત્તિ તેના ભેદ દેવદ્રવ્ય કાને કહેવું તથા જીનેશ્વર જીવનમાં ૨૪ આશાતનાને ત્યાગ આશાતનાઓનુ સ્વરૂપ સ્તવના પ્રકાર તેના અનુષ્ઠાનોનુ સ્વરૂપ અર્ચો કરનાર સમ્યક્દષ્ટ જીવ કયું આયુષ્ય બાંધે અભવ્ય વ્રેા કયા ભાવાને પ્રાપ્ત ન કરી શકે. પ્રતિમાએ તથા તીર્થંકર ભગવાનની દાઢા વિગેરેનુ પૂજન દેવા પણ દેવલાકમાં કરે છે તથા શ્રાવકના ભેદ તેની ક્રિયા વિગેરેનું વન તથા સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિનુ કારણુ વિતરાગદેવની આજ્ઞાનું આરાધન વિગેરે ઘણા જ ઉપયાગી અને ખાસ જરૂરી વિધિમાĆનું ઘણું જ સુંદર નિરૂપણ કર્યુ છે.
દેવતત્ત્વનું નીરૂપણુ કર્યાં પછી ખીજાં પ્રસ્તાવમાં ગુરૂગુર્વાભાસા અને પાર્શ્વ સ્થાદિનું સ્વરૂપ કહેલ છે. તે કેવા હેાય, તેમની પ્રવૃત્તિએ કેવા પ્રકારની હોય તેનું આચરણુ તેમને વંદાને નિષેધ તે બધુ દેખતાં તે અવશ્ય આપણુને લાગે ભગવન્ત હરીલદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે તે સમયમાં ચૈત્યવાસી જૈન તિઓની અંદર રહેલા શીથિલાચાર અને ઉન્મા` નીરૂપણુ તથા ભ્રષ્ટાચારને નાશ કરવાને માટે આ સંખેાધ પ્રકરણની રચના કરી છે. તેવું આ ગ્રન્ય સાબીતી કરી આપે છે. જ્ઞાનકુશીલ દર્શન કુશીલ અને ચારિત્ર કુશીલ એવા અને વિદ્યા મંત્ર તંત્રથી અને યેતિષાીિ પેાતાની આજીવીકા ચલાવનાર વિતરાગની આજ્ઞાથી વિરૂદ્ધ વર્તન કરનાર અને યશકીતિના અભિલાષી એવા ગુરૂઓ લેખંડની શીલા સરખા છે
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
જેમ લેખંડની શીલા પતે પાણીમાં ડુબે અને તેના આંશ્રિતોને પણ. ડુબાડે તેવી રીતથી આરંભ-સમારંભવાળા ગુરૂઓ પિતે સંસાર સમુદ્રમાં ડુબે ને બીજાઓને પણ ડુબાવે છે. તેવાઓને સંગ કરવો તે સર્વથા અર્ધગતિનું કારણ છે. તથા ગચ્છમાં આચાર્યાદિ અનાચારને સેવનાર હેય સ્ત્રી વગેરેના સંગવાળા હોય તેવા ગચ્છને સર્વથા ત્યાગ કરે તથા પંચમહાવ્રતાદિ ઉત્તરગુણનું સ્વરૂપ તથા દીક્ષા ગ્યા જીવને વિચાર તથા આચાર્યપદને યોગ્ય કે જીવ હાય હીન આચારવાલાઓ સાથે આલાપ–સંલાપ તથા વિશ્વાસ અને તેઓની સ્તવના વિગેરેને સર્વથા નિષેધ જણાવ્યું છે, નરકમાં રહેવું સારૂ પણ હીન આચારવાલાઓ સાથે રહેવું તે આત્માને દુઃખદાઈ છે એવા હીનાચાર્યોની આગળ વંદન નમસ્કાર કરવા ગુરબુદ્ધિએ એગ ઉપધાન કરવા તે નિષ્કલ છે. એવું અનેક પ્રકારે મહાપુરૂષે લંબાણથી અહીં જણાવ્યું છે.
હવે સુસાધુઓનું સ્વરૂપ જણાવ્યું છે. જેને જરાપણ સહવાસ કરવાથી આત્મા ઉચ્ચ સ્થિતિને પામે તેવા સુગુરૂઓને સંગ તેમજ તેઓને ગછ પણ મહા ભાગ્યશાળીઓને મળે છે. વિગેરે નિરૂપણ છે. અને તારૂ અને મારૂ કરનાર સાધુઓ તથા શ્રાવકે નામના જ કહેલા છે. સુગુરૂ કેને કેવા કેવા પ્રકારના હેય. આહારાદિને કેવા પ્રકારે ગ્રહણ કરે. કેટલા ઉપગરણ રાખે. કેવી વસતિમાં રહે અને ગચ્છ કેવા પ્રકાર તથા ગચ્છ કોને કહેવો સંયમના પ્રકાર અને મહાવ્રતો તથા ઉત્તરગુણનું વિવેચન કર્યું છે. ગુરૂઓ સ્ત્રીઓ અને સાધ્વીઓ સાથે સર્વથા આલાપ સંતાપનો ત્યાગ કરનાર હોવા જોઈએ: વિતરાગદેવની આજ્ઞાનુસાર ઉત્તમ પ્રકારના સંયમ માર્ગમાં વર્તનાર હોવા જોઈએ આચાર્ય મહારાજના છત્રીસ ગુણની છત્રીશ ગાથાઓ ઉપાધ્યાયના પ્રીશ ગુણ તેની પચીશ ગાથાઓ તથા સાધુ મહારાજના સત્તાવીશ ગુણ તેની સત્તાવીશ ગાથાઓનું પણ વર્ણન આવે છે. આચાર્યાદિ પોતાના ગુણોએ કરીને સહીત જે ગચ્છમાં વસતા હોય તે ગચ્છ કહેવાય. અને તેવા ગચ્છનું ભવ્ય જીવોએ આલંબ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
બન લેવું જોઈએ. તીર્થકર ભગવાનની આજ્ઞા પ્રમાણે ગ્ય એવા શિષ્યાદિને અવસર પ્રાપ્ત એવું સૂત્ર અને અર્થ દેવા જોઈએ. તે કારણથી જ ગાદિએ કરીને શુદ્ધ એવા ગુરૂઓએ સારી રીતે સૂત્ર અને અર્થ શિષ્યાદિને આપવા જે દીક્ષાને લાયક તે સૂત્રાર્થને લાયક છે. માટે અવશ્ય યુગાદિ વહન દ્વારા સૂત્રાર્થ આપવું તેનું સ્વરૂપ છે.
નિર્ચન્થનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે. અને તે પાંચ પ્રકારના છે. પુલાક બકુશ કુશીલ નિર્ચન્થ અને સ્નાતક એ પાંચ પ્રકારના સાધુઓનું સ્વરૂપ આવે છે. તેના ભેદ તે કેવા પ્રકારના હોય સામાયિક કેટલી પ્રકારના કેને કહ્યું સામાયિક હેાય એષણદિનુ સ્વરૂપ બ્રહ્મચયદિ ગુપ્તિનું સ્વરૂપ તથા ગ૭ કેને કહેવો તથા સંઘ કે હાય કોને કહેવો તે કેવા પ્રકારને અને કણ કણ હોય તેને સંઘ કહેવાય ગીતાર્થ મુનિ કોને કહેવા કેવા પ્રકારના અને તેના ગુણોનું વિવેચન. સુંદર અને સરલ ભાષામાં જણાવ્યું છે. સમ્યક જ્ઞાન અને ચારિ. ત્રની અંદર વર્તનાર હોય તેવા પ્રકારનું મુનિઓનું સ્વરૂપ જણાવ્યું છે.
સમ્યક્ત્વ કોને કહેવું પ્રથમ કયું સમ્યત્વ થાય. તે સમકિત કોને હેય જીવને સમકિત હશે કે નહિ તે શાથી જાણી શકાય. સમ્યકૃત્વના પ્રકાર તેને કયા કર્મો આવરણ કરે સભ્યત્વ પામેલા જીવનું સ્વરૂપ કેવું હોય. સભ્યત્વની પ્રાપ્તિ સાથે દેશવિરતિની પ્રાપ્તિ થાય કે કેમ વીગેરે હકીકતે ઘણું સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવવામાં આવી છે તે ઉપરાત સમ્યત્વ દ્રવ્ય છે કે ગુણ અથવા પર્યાય સમકિત થવામાં કેટલા જ્ઞાનની આવશ્યકતા વિગેરે બાબતો કયા સંખ્યત્વથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય. મિથ્યાત્વના ૫ પકાર સમ્યક્ત્વના ૬૭ સ્થાનને સરલ ભાષામાં જણાવવામાં આવ્યું છે. '
શ્રાવક ધર્માધિકાર છે તેની અંદર શ્રાવક કેવા પ્રકારનો હોય સમ્યકત્વ ગુણવાળો મુનિગણ પાસે હંમેશાં સમાચારનું શ્રવણ કરનાર અને અગીતાર્થ એવા મુનિઓને ત્યાગ કરનાર હોય તથા શ્રાવકના એકવીશ ગુણ અને ચૌદ નિયમને ધારનાર હોય વિગેરેનું નિરૂપણ જણવવામાં આવ્યું છે. શ્રાવકના કર્તવ્યો અને તે કયા, ઉત્તમ ભાવવાળે
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ન્યાયથી લક્ષ્મીને પેદા કરનાર તેને વ્યય કેવી રીતથી અને કેવા પ્રકારે કરે. જ્ઞાનાદિની પૂજા કરનાર. અષ્ટમી-ચૌદશ–પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યા એ તીથિઓમાં ચારિત્ર ધર્મની આરાધના માટે પૌષધ વિગેરે કરે. તથા બીજી તીથિઓની આરાધના શાને માટે તેનું નિરૂપણ દેવદ્રવ્યાદિનું રક્ષણ કરનારા હોય દરરોજ આવશ્યકાદિને કરનાર હોય વિગેરે શ્રાવકની કરણી સુંદર લંબાણથી જણાવી છે.
શ્રાવક પ્રતિમાધિકાર સમ્યકત્વ સહિત દેશવિરતિ શ્રાવક કેટલા પ્રકારને કે અને મૂળગુણ તથા ઉત્તર ગુણનું સંપૂર્ણ રક્ષણ કરનાર છનંદ્ર પૂજા. ગુરૂસેવા સ્વાધ્યાય અને દાનાદિમાં આસક્ત તેવા શ્રાવકોનું અને તેઓની પ્રવૃત્તિ કેવા પ્રકારની હેય, પચ્ચખાણદિના પ્રકાર તે કેવા પ્રકારે કરે. વળી નામાદિ ભેદે કરીને ચાર પ્રકારના કહ્યા છે. તથા શ્રાવકના વિશેષ એકવીશ ગુણ તથા માર્ગનુસારના ૩૫ ગુણનું વર્ણન આવે છે. પાપથી નિવૃત્ત અને શુભ ગની પ્રવૃત્તિમાં આદરવાળો શ્રાવક દેશ કાલાદિને અનુસરી પ્રવૃત્તિ કરનાર શઠ આત્માઓથી દુર રહેનાર ભાવ શ્રાવકના લક્ષણ - તથા શ્રાવકની અગીયાર પ્રતિમાનું સ્વરૂપ પ્રતિમાઓના નામ તેની
આરાધના તેમજ પ્રતિમાઓને કેટલે કાળ વિગેરે લંબાણથી જણાવ્યું છે. . શ્રાવક વ્રતાધિકારમાં શ્રાવકના વ્રતના નામ તે દરેક વ્રતનું - સ્વરૂપ વ્રત કોને કહેવું તેને આરાધક છો કેવા હોય. પાંચ અણુવ્રત ત્રણ ગુણવ્રત અને ચાર શિક્ષાત્રતાનુિં સ્વરૂપ આવે છે. તેના અતિચારો ટુંકાણમાં જણાવ્યા છે. અને સંલેખના વ્રત જણાવ્યું છે. સંલેખના કોને કહેવી. કો જીવ કયારે સંલેખના કરે તથા દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવ તેને પણ પ્રશસ્ત વિચાર દર્શાવવામાં આવ્યો છે. સંલેખના વ્રતાદિવાળાને નવ નિયાણું (નિદાન)ને ત્યાગ ત્યારપછી પાંચ પ્રકારના આચારનું સ્વરૂપ જણાવવામાં આવ્યું છે.
સંજ્ઞા તથા લેસ્યાનું સ્વરૂપ છે તેમાં સંજ્ઞાઓ દસ પ્રકારની - છે. તે દરેકના લક્ષણ કયા જીવને કઈ સંજ્ઞા હોય. તેનું સ્વરૂપ ટુંકાણમાં જણાવ્યા પછી લેસ્યાનું સ્વરૂપ આવે છે. છ પ્રકારની
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
લેફ્સાએ દરેકના લક્ષણુ કયા જીવને કઇ લેસ્યા હોય તેના કાળ સમય) કેવા પ્રકારના સમૈગથી ઉત્પન્ન થાય . આત્માના પિરણામેામાં ફેરફાર થવાના કારણ તેના દષ્ટાન્તા દ્વારા સારૂ વિવેચન કર્યુ છે.
B
ધ્યાનનું સ્વરૂપ પણ સુંદર `જણાવ્યુ` છે કેટલા પ્રકારના ધ્યાન. એક એક ધ્યાનના કેટલા ભેદ. જુદાં જુદાં ધ્યાનના લક્ષણા યા જીવને કયારે કર્યુ. ધ્યાન હોય યા ધ્યાન દ્વારા જીવ કઈ ગતિમાં જાય. ચાર પ્રકારના ધ્યાનનું વિવેચન જણાવ્યું તેમાં શુકલધ્યાનના ભેદ કઇ અવસ્થામ! કયા જીવને તે ધ્યાન હોય કયા ધ્યાન દ્વારા વ મેક્ષમાં જાય. છે દરેક બાબતાનુ આકર્ષીક નિરૂપણ કર્યુ છે.
મિથ્યાત્વનું સ્વરૂપ લંબાણથી જણાવ્યુ` છે. મિથ્યાત્વના ભેદ તેના લક્ષણા કઇ ગતિમાં જીવને કયું મિથ્યાત્વ હોય. તેના નાશ કયારે થાય અને નાશ કયા જીવ કરી શકે મિથ્યાત્વ વાળા જીવ કઇ ગતિમાં જાય. તે કેવા પ્રકારની ક્રિયા કરે. મિથ્યાત્વવાળા જ્વને યેાગે. કેવા પ્રકારના હોય અને તે જીવ કઇ ગતિમાં જાય. તથા મિથ્યાત્વ રહિત આત્માની ભાવના તથા પ્રવ્રુત્તિ કેવી હોય તે લંબાણુથી જણાવ્યુ છે.
આલાચનાધિકાર છે. આલાચના લેનારને કયા દિવસે, નક્ષત્ર : ચંદ્ર તીથિ વિગેરે શુભ જોઇએ. આલાચના આપનાર કેવા હોય ! તેને અધિકારી કાણુ કેાના અભાવે કેાની પાસે લેવી. કેવી રીતથી લે લેનાર જીવ કેવા જોઇએ. કાણુ કાને પ્રાયશ્ચિત્ત આપી શકે તે દસ . પ્રકારનું પ્રાયશ્ચિત્ત વિગેરે. અને જીવ વિશેષે કરીને ત્રણુ પ્રકારની આલાચના ૮૨ ગાથા સુધીમાં બતાવ્યું છે.
પૂજા પચાશક
શ્રાવકે નિરંતર ત્રિકાળ જિનપૂજા કરવી જોઈ એ તેટલા માટે આ ચેાથા પચાશકમાં કર્તાએ જિનપૂજાનેા વિધિ દાખલ કરેલા છે. શ્રી જિનપૂર્જાના સમયના નિર્ણુય, વી રીતે દ્રવ્ય ભાવથી પવિત્ર થઈ ને શ્રી જિનપૂજા ગૃહસ્થાએ કરવી? પૂજા પ્રસંગે પુષ્પાદિક સામગ્રી. કેવી ઉત્તમ મેળવવી? પ્રભુપૂજા પ્રસ ંગે ગૃહસ્થાએ કેવી જ્યણાથી— જયણાના ખપ કરી પૂજા કરવી? પુષ્પાદિકને ક્લિામણા ન થવા પામે
"
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
- તેને માટે કેટલી બધી કાળજી રાખવી? તેમજ ઉક્ત પુષ્પોની કાચા દોરાથી અને બહુ જ ઢીલી ગાંઠથી ગુંથેલી માળાઓ પ્રભુના કંઠમાં કેવી રીતે આપવી ? પ્રભુની પૂજા કરનાર શ્રાવકે પ્રભુ ઉપર અથવા પ્રભુના ગુણો ઉપર કેટલું બધું બહુમાન રાખવું ? પૂજા કરવા આવનારે નિસાહિ પ્રમુખ દશ ત્રિકે સાચવવા પૂરતું લક્ષ રાખવું, તેમજ દ્રવ્યપૂજા કર્યા બાદ ગંભીર અર્થયુક્ત (મહાપુરૂષ પ્રણિત) સ્તુતિ સ્ત વડે ચડતા પરિણામે ભાવપૂજા કરવી, એવા ઉત્તમ સ્તુતિ સ્તોત્રયુક્ત ચૈત્યવંદન કરવાનું માહાત્મ્ય. તેના પ્રત્યેક સૂત્રોશકસ્તવ પ્રમુખ યાવત છેવટે “જયવીયરાય” રૂપ પ્રણિધાન કહેતાં તેના ગંભીર અર્થમાં આપણે ઉપયોગ પરેવવા રાખવી જોઈતી કાળજી, અને કાઉસ્સગ્નમાં ક્ષોભ રહિત રાખવી જોઇતી સ્થિરતા આશ્રી ઉલ્લેખ કરી, પ્રભુ પૂજા અંગે થતી અનિવાર્ય દ્રવ્યહિંસા આશયની શુદ્ધિથી ગૃહસ્થને પરિણામે હિંસા રૂપ નથી એમ “કુપખનન’ પ્રમુખ દાખલા દલીલોથી શાસ્ત્રકારે સિદ્ધ કરી આપ્યું છે. વળી ઉક્ત પૂજાથી પૂજા કરનારને પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ બહુ લાભ થાય છે, તે વિગેરે અતિ ઉપયેગી બાબતને આ પૂજા પ્રકરણમાં પૂજ્યપાદ શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરે બહુ - અસરકારક રીતે સંક્ષેપમાં સમાવેશ કરેલ છે. ઉક્ત સર્વ બાબતો ઉપરાંત શાસ્ત્રકારની લેખન શૈલી અદ્દભુત ગૌરવશાળી છે. તેને લાભ મેળવી ભવ્ય જન પરમાર્થ સાધી સ્વશ્રેયને સાધો. ઈતિશમ.
* * જિન ચિત્યવંદન વિધિ
પ્રથમ પૂજા પંચાશક આપવામાં આવેલ છે, જિન પૂજાના બે પ્રકાર પૈકી ભાવપૂજા ચૈત્યવંદનાદિથી થાય છે. તેને વિધિ શાસ્ત્રકારે આ પંચાશકમાં બતાવેલ છે. તેમાં ચૈત્યવંદનાના પ્રકાર તેના અધિકારી, દ્રવ્ય ભાવ ચૈત્યવંદનાનું સ્વરૂપ, તે કેને અને જ્યારે સંભવે ? તેનું ફળ, ખરા ખોટા રૂપીઆના દષ્ટાંતથી ચિત્યવંદનાની ભાવના,
ટા રૂપીઆ જેવી અશુદ્ધ ચિત્યવંદનાને નિષેધ અને ખરા રૂપીઆ જેવી શુદ્ધ ચૈત્યવંદનાનું પ્રતિપાદન, ઉપરાંત જાતે વિધિ રસિક બનીને
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્ય મુગ્ધજનોનું હિત કરવાની ધર્માચાર્યોને ભલામણ ઈત્યાદિ બહુ આબતેનો સમાવેશ કરેલો છે. આ પંચાશકના ભાવાર્થ લક્ષપૂર્વક -વાંચી તેનું મનન કરી તે પ્રમાણે વર્તન કરવા ગ્ય છે. દ્રવ્ય પૂજામાં ઘણે વખત ગાળી ભાવપૂજા બીલકુલ નહીં કરનારાં અથવા તે ટુંકામાં જ પતાવી દેનારાઓને આમાંથી કેટલુંક ધડે લેવા લાયક છે. દ્રવ્યપૂજાને ભાવપૂજાના ફળમાં પારાવાર અંતર છે, દ્રવ્યપૂજા ભાવ પૂજાનું કારણ છે, તેથી તે શ્રાવકોએ અવશ્ય કરવા લાયક છે; પરંતુ ખરી કાર્યસિદ્ધિ ભાવપૂજા વડે જ હોવાને લીધે દિન દિન તેના પર વધારે લક્ષ આપવાની આવશ્યકતા છે.
જિનદીક્ષા પ્રકરણમજિનદીક્ષા પંચાશકમાં જિનદીક્ષા પ્રકરણ સમાવેલું છે, તેને અર્થ સામાન્ય રીતે એ કલે છે કે “અનાદિ કાળથી પરિચિત થયેલ મિથ્યાત્વ કષાયને ત્યાગ કરે અને સર્વજ્ઞ સર્વદર્શી શ્રી જિનેશ્વર દેવે પ્રરૂપેલા તત્વાર્થને સુપરિચય કરી તે ઉપર દઢ પ્રીતીતિ રાખી સ્વઉચિત કર્તવ્ય શુદ્ધ લક્ષથી કરવામાં ખલના આવતી અટકાવવી, તેમજ અનુક્રમે દઢ અભ્યાસબળથી સ્વઉન્નતિ સાધવાપૂર્વક અન્ય ગ્ય જોને પણ આ પવિત્ર ધર્મ પ્રબંધી યથાશક્તિ તેમના પણ સહાયક બની પરમાર્થથી પવિત્ર જિનશાસનની પ્રભાવના કરવી-” . આવી રીતે ઉન્નતિક્રમ સાધવાના અધિકારી કોણ છે? તેનામાં સ્વાભાવિક ગુણે કેવા જોઈએ? જિનદીક્ષા ઉપર તેનો કેવો અકૃત્રિમ રાગ હે જોઈએ? છતાં ગુરૂમહારાજ તેનાજ હિતની ખાતર કેવા પ્રકારે પરીક્ષા કરી યોગ્યતા સંબંધે પિતાને ખાત્રી થાય તેમજ તેને ઉક્ત જિનદીક્ષા આપે? જિનશાસનમાં દીક્ષિત થનાર ખરે દીક્ષિત કેવા લક્ષણથી જણાય ? તેનું અનંતર, અને પરંપર કર્તવ્ય શું અને શા માટે ? ઉક્ત સમ્યકત્વ પ્રાપ્તિ અથવા મિથ્યાત્વ પરિહાર પૂર્વક જિનદીક્ષાના પ્રભાવે અનુક્રમે યોગ્ય અધિકારી આત્મા કેટલી બધી આત્મઉન્નતિ સાધી શકે છે તે અંતિમ ફળ અને તાત્કાળિક ફળ જિનદીક્ષાથી
E )
સ
:
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહેજે સપજે છે તે વિગેરે અતિ ઉપયોગી બાબતોનું સંક્ષેપથી સ્વરૂપ શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે ઉક્ત પ્રકરણમાં દર્શાવ્યું છે. તેને જ ટીકાકાર શ્રી અભયદેવસૂરિજીએ પલ્લવિત કરેલું છે. એની અંદર આત્મનિવેદનમાં પિતાની સર્વ ઋદ્ધિસિદ્ધિ જૈનદીક્ષા (સમ્યત્વ પ્રમુખ શ્રાવક યોગ્ય વ્રતાદિ) ઉચ્ચારતાં નિવેદન કરી દે એમ સમજવું. આમાપણમાં ગુરૂ મહારાજની આજ્ઞામાં જ સર્વસ્વ અર્પણ કરેલું સમજવું. સમવસરણને બદલે અત્યારે પ્રાયઃ નંદિ (નાંદ) વડેજ કામ ચલાવી લેવાતું જણાય છે. મૂળમર્યાદા સમવસરણની છે.
આલોચનાધિકારમાં સંપૂર્ણ મૂળગાથાઓનો અનુવાદ નથી ફક્ત ૮૨ ગાથા સુધિ છપાય છે અને ત્યાર પછીનો વિષય ગહન હોવાથી. ગુરૂગમ્ય છે. અને તેમાં મને જે જે જગ્યાએ ગાથાઓ ન સમજાતાં અને અર્થને સંબંધ નહિ બેસતાં અમારા ગુરૂ મહારાજ સિદ્ધાન્ત વાચસ્પતિ ન્યાય વિશારદ વિજયસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબની પાસે વાંચીને પછી અર્થ લખેલ છે. ટિપ્પણ પણ તેઓશ્રીની પાસે સિંદ્ધાંતિક વિષય હોવાથી સુધારેલ છે એટલે જે જે જગ્યાએ ગુરૂ મહારાજે સૂચનાઓ આપી તે પ્રમાણે કરેલ છેસૂત્રાદિ વાંચના ચાલતાં છતાં તેઓશ્રીએ અમુલ્ય સમય આપેલ છે તે બદલ તેઓશ્રીને આભાર, માનું છું. અને ન્યાયમાન્ડ કવિરત્ન આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયનંદનસૂરીશ્વરજી મહારાજે આ ગ્રન્થ છપાવવામાં ગ્ય સૂચનાઓ કરી. અને તપસ્વી સિદ્ધાન્તમહેદધિ પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી સુમત્રવિજયજી ગણિએ મેટર સંપૂર્ણ જેઈ આપેલ તે બદલ તથા પંન્યાસ શ્રી દેવવિજયજી ગણિએ ફર્મા સુધારવામાં કરેલી મદદ કરેલ તે બદલ દરેકને હું આભાર માનું છું. ઉપસંહારમાં પંચાશકના ત્રણ પ્રકરણે શ્રી જૈન શ્રેયસ્કર મંડળ તરફથી બહાર પડેલ ભાષ્યત્રયમની જુની આવૃત્તિમાંથી ઉપયોગી હોવાથી લીધાં છે.
આ ગ્રન્થના ર્તા આચાર્ય ભગવંત શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ છે. અને ઉક્ત ગ્રન્થને હજુ સુધી અનુવાદ પ્રગટ થયું ન
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોવાથી મેં યથાશક્તિ પ્રયત્ન કર્યો છે અને તેમાં મારી અલ્પબુદ્ધિ : પૂર્વક કાળજી રાખીને અનુવાદ તૈયાર કર્યો છે છતાં કોઈ પણ અનુ- . વાદમાં ગ્રન્થકારના આશય વિરૂદ્ધ લખાણ થયું હોય તે મિચ્છામિ ! દુર્ડ દઉં છું વળી આ ગ્રન્થ ચતુર્વિધસંઘને ઉપયોગી થાય પણ : શ્રાવકેને વિશેષ ઉપયોગકારક છે. શ્રદ્ધાળુ શ્રાવકે એ વિચાર પૂર્વક : વાંચી તેનું મનન કરવું યોગ્ય છે. વિક્રમ સંવત ૨૦૦૮
પં૦ મેરવિજય ગણી માગસર વદ ૧૦
લુણાવાડા જૈન ઉપાશ્રય ( પિષદશમી) .
- અમદાવાદ
- વિષયાનુક્રમણિકા
પૃષ્ટ :
પછ* *
૧૨૩ :
૧૪ -
૧૫૮
૧૬૪ -
વિષય શ્રી દેવતત્વ વર્ણન ... ગુરૂતત્વ (કુગુરૂ ગુર્વાભાસ પાર્શ્વસ્થાદિ સ્વરૂપ). સુગુરૂ સ્વરૂપ ... પાંચ નિર્ચન્થનું સ્વરૂપ સભ્યત્વાધિકાર શ્રાવક ધર્માધિકાર શ્રાવક પ્રતિમાધિકાર શ્રાવક શ્રેતાધિકાર સંજ્ઞાધિકાર .. લેશ્યાધિકાર ...
ધ્યાનાધિકાર ... મિથ્યાત્વ સ્વરૂપ આલોચના સ્વરૂપ પૂજા પંચાશક જનચેત્યવંદન વિધિ ! દીક્ષા વિધિ ..
૧૮૫ .
૨૧૨ ૨૧૪ -
૨૧૯ - ૨૩૬ ૨૪૭ *
૨૬૫
૨૭૮
૨૦. .
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્રક પૃષ્ઠ પંક્તિ અશુદ્ધિ
પૃષ્ઠ પંક્તિ . અશુદ્ધિ ६ २० श्रपायापगम अपायापगम ७७ १८ ७
८ ૭ ૨૪ ૧
૮૦ ૨૧ હવે
હર્ષ ૯ ૨૧ ટિપ્પણ ૧ ટિપ્પણ ૧ | ૯૬ ૧૮ ૧૧ ૧૬ : પૃષ્ઠ ૧૦ માં ૩ પૃષ્ઠ નવમામાં
૧૨૯ ૭ ૧ નંબરમાં છે જોઈએ | ૧૪૨ ૨૨ ચોથા અને ચોથી અને ૧૦ ૯ ૨
૧૪૩ ૮ શુભ કર્મ પછી ઉપજે છે. ૧૦ ૧૧ ૩
આ પ્રમાણે વાંચવું. ૨૬ ૧૫ ૩
એ કહેલ દ્રવ્ય ૨ ૧૦૨ ૧૦૮
શ્રતનો લાભ અભવ્ય જીવને ૧૬ સહિત હર્ષસહિત
થાય છે પરંતુ ભવ્ય જીવને ૩૩ જ સામગ્રીવાળા સામગ્રી વાલી
તે નિશ્ચય સંપૂર્ણ દશપૂર્વ ૩૫ ૨૦ * ટિપ્પણ વધારાની છે ૧૪૪ ૧૧ ૫રમ
ચરમ ૯ ચોથ
ત્ય
૧૫૫ ૧૩ બીજીઓને બીજાઓને જે શંખી શંખડી ૧૬ ૦ ૨૧ ગણાટ ગણાય ७४ ૧૫ રથાને
૧૭૩ ૨૩ આપતના . અાયતના ૭૫ ૬ યણ ,
પણ
૧૮૧ * ૮ ગને ૧૫ ૯
૧૮૧ ૧૫ સંસાર સંસ્કાર ૧૬ ૫
૨૨૧ ૭ એક ).
એ ૩ ) ૭૭ ૧૭ ૬ * ૭ ' | * | ૨૩૧ ૨૧ પર્યાનું પર્યાયનું
૨૮ :
૫૫
૫૮
સ્થાને
૭૭
ક
-
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસનસમ્રા–તપાગચ્છાધિપતિ-નરપતિતતિ-પ્રતિઔધક-સૂરિચકચક્રવત્તિ–
શ્રીખ ગિરિ-પ્રમુખ-તીર્થોદ્ધારક-પ્રૌઢપ્રભાવશાલિ-પરમપૂજ્ય બાલબ્રહ્મચારિઆચાર્ય મહારાજાધિરાજ શ્રીમવિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ.
જન્મ : વિ. સં. ૧૯૨૯ કાર્તિક સુદ ૧ શુક્રવાર મહુવા (સૌરાષ્ટ્ર)
દીક્ષા : વિ. સ. ૧૯૪૫. જ્યષ સુદ ૭, ભાવનગર
ગણિપદ : વિ. સ. ૧૯૬૦ કાર્તિક વ૬ ૭, વળા-વર્લભીપુર પંન્યાસપદઃ વિ. સ. ૧૯૬૦ માગશર સુદ ૩. વળા-વર્લભીપુર સૂરિપદ : વિ. સ. ૧૯૬૪ જયેષ્ઠ સુદ ૫. ભાવનગર સ્વર્ગવાસ : વિ. સ. ૨૦૦૫ આસો વદ અમાસ. (દીવાળા) શુક્રવાર મહુવા.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસનસમ્રાટ-તપગચ્છાધિપતિ-પ્રાચીન અનેક તીર્થોદ્ધારક-અનેક નૃપ પ્રતિબોધક–પ્રૌઢપ્રભાવશાલી પ્રાતઃસ્મરણીય પરમપૂજ્ય પૂજ્યપાદ્ સ્વ. શ્રી વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીના પટ્ટપ્રતિષ્ઠિત-અન્તવાસી સિદ્ધાન્તવાચસ્પતિ-ન્યાયવિશારદ-જ્યોતિઃશિ૯૫ાદિશાસ્ત્રવેત્તા
અજોડ સ્યાદ્વાદસિદ્ધાન્તપોષક બાળબ્રહ્મચારીપૂજયપાદ શ્રી વિજયસૂરીશ્વરજી મહારાજ,
જન્મ સં. ૧૯૪૪ ખંભાત. દીક્ષાઃ સં. ૧૯૬૨ દેવા-માતર પાસે
ગણિપ: સ. ૧૯૬૯ કપડવંજ.
આચાર્યપદ સં. ૧૯૭૯ ખંભાત, પન્યાસપટ ૧૯૬૯ કપડધું જ, ઉપાધ્યાયપદ સં. ૧૯૭૨ સાદડી,
श्रीमजिन्नेद्रपदपङ्कजचञ्चरीक-ज्ञानाब्धये विमलभावभृते सतेऽस्तु । आजन्मशीलपरिरक्षण विश्रुताय, सूरीश्वरोदयमहामहते नमो मे ॥१॥
| (વસત્તતિ૮%ા ) जिनशासनसम्राजः, नेमिसूरीश्वरप्रभोः । पट्टप्रतिष्ठितायास्मु, गुरुभक्ताय ते नमः ॥२॥
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री जिनेन्द्राय नमोनमः शासन सम्राट श्री विजयने मिसूरीश्वर गुरुभ्योनमः पूज्यपाद् श्रीमद् हरिभद्रसूरीश्वरजी म. सा. विरचितम्
[तत्वप्रकाशकापरनामक] श्री संबोध प्रकरणनो ( गुजराती अनुवाद )
नागेन्द्रनिर्मितफणाश्चितमौलिपाश्चों ।
यो भात्युपासकसुरासुरनाथपावः ॥ यत्तीर्थरक्षणपरो विदितोऽस्ति पावः । शर्केश्वराधिपतिरस्तु सुखाय पार्थः ॥१॥
तत्र प्रथम
श्री देवतत्त्व वर्णनम् દેવેના અધિપતિ ઈન્દોએ જેની પૂજા કરી છે એવા શ્રી વીતરાગ સર્વજ્ઞભગવાનને નમસ્કાર કરીને સુવિહિત જીના (વિધિ રસિક સાધુ તથા શ્રાવકેના) કલ્યાણને અર્થે, તથા જે કોઈ જી અન્તિમ પુગ્દલ પરાવર્તને વિષે માર્ગમાં રક્ત થયા છે, અને ચરિમકરણને વિષે * ૧-૨ સંસારમાં જ્યારે છેલ્લે ૧ પુઝલ પરાવર્ત બાકી રહે ત્યારે જ જીવને માર્ગાનુસારી પણું પ્રાપ્ત થાય એ સિદ્ધાન્ત અહિં પ્રદર્શિત કર્યો.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ચરમ યથાપ્રવૃતકરણમાં) વર્તે છે તેવા ભવિત– ભાવિત દ્રવ્યવાળા ભવ્યજીને બોધ કરવા માટે (વિધિને બંધ કરવા માટે) આ સંવો ઘવા નામનું પ્રકરણ હું (શ્રી હરિભદ્રસૂરિ) કહીશ. એ ગુમન્ છે તામ્બર હોય અથવા દિગમ્બર હોય અથવા બૌદ્ધ હોય અથવા બીજે ગમે તે કોઈ અન્ય દર્શનમાં વર્તત જીવ હેય પરંતુ તેને આત્મા જે સમભાવ વડે ભાવિત (વાસિત) થયે હોય તો તે આત્મા મેક્ષ પામે એમાં છે કેઈસન્દહ . નથી. લોકને વિષે માર્ગની શોધ કર્યા વિના માર્ગ નહિ પામેલા એવા સર્વે જીવે આ મેક્ષ માર્ગ છે, આ મેક્ષ માર્ગ છે એમ કહે છે. પરંતુ જેમાં આત્મમાર્ગમાં ( આત્મ સ્વરૂપની શેધ) હોય તેજ માર્ગનું નામ મેક્ષ માર્ગ એમ કહેવાય. વળી જે માર્ગમાં વિષય કષાયને ત્યાંગ હોય તેજ માર્ગ કહેવાય, બીજે માર્ગ તે માર્ગ ન કહેવાય. તે માર્ગ શ્રી વીતરાગ ભગવંતે નામ આદિ નિક્ષેપથી ચાર પ્રકારને કહ્યો છે કે તે (નામ આદિ નિક્ષેપવાળા ચાર પ્રકારના) માર્ગમાં પણ પરમપદને પ્રગટ કરવા માટે અતિ શ્રેષ્ઠ શુદ્ધ ફિયાવડે આત્માના બાહ્યગ અને
૧ છેલ્લા પુઠ્ઠલ પરાવર્તામાં પ્રવર્તતું યથાપ્રકરણ, અથવા ગ્રન્થિ ભેદ પાસેનું અન્તર્મમાત્રનું યથાપ્રકરણ એમ બે અર્થ શ્રી ધર્મપરીક્ષામાં અન્યગ્રંથની સાક્ષીથી કહ્યા છે. તે પહેલાંનું યથાપ્રકરણ અનાદિ યથાપ્રકરણ કહેવાય.
૨ સામગ્રીગે જેને આત્મા પરાવૃત્તિ પામવાના સ્વભાવવાળે. હોય તે આત્મદ્રવ્ય ભવિતદ્રવ્ય.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભ્યન્તર ગથી આત્માને ભાવમાર્ગ (એજ સાધવા યોગ્ય છે માટે) સાધવે. જેમ છાશ વિગેરેની સંજન કિયાથી મન્થનના પ્રગવડે દુધ તે પ્રગટ રીતે ઘત થાય છે, તથા (અરણિકાષ્ટના) મંથન વેગથી જેમ અગ્નિ પ્રગટ થાય છે તેમ (પૂર્વોક્તશુદ્ધ કિયાવાળા બાહ્યાભ્યન્તર ગરૂપ) શુદ્ધ અનુષ્ઠાનથી આત્મા પણ પ્રગટ થાય છે. એ તે આત્મા એજ પરમાત્મા છે, અને (તે સદનુષ્ઠાન તે) ભાવ મેક્ષમાર્ગ છે. કે જે માર્ગમાં હેતુ વિરહિત ( આગળ કહેવાતા દેવતત્ત્વાદિ રૂપ હેતુ વિરહિત) એ આત્મા પિતાના શુદ્ધ સ્વભાવ રૂપ ગુણેને પ્રાપ્ત થયે છતો પ્રગટ થયેલા ઘી સરખે થાય છે. જે પરમાર્થ વડે સંપૂર્ણ સિદ્ધ કરેલ છે અર્થ જેણે અને ઉત્કૃષ્ટ વિશિષ્ટ ગુણરૂપ એ આત્મા એજ ધર્મ એજ તત્ત્વઅને એજ ઉત્કૃષ્ટ સિદ્ધાન્તના રહસ્યનું સ્થાન (અથવા આ વાક્યને તત્ત્વના વિશેષણ તરીકે પણ કહી શકાય.) છે એમ જાણવું. તે પ્રાયઃ સર્વ કાર્ય ચાર કારણ પૂર્વક ઉત્પન્ન થાય છે, તે ચાર કારણમાં પણ જે પહેલું કારણ શુદ્ધ હોય તે બીજાં સર્વે (ત્રણે) કારણે તેને અનુસારે (શુદ્ધ) હોય છે. મે ૧–૧૦ છે
- તે શુદ્ધ કારણ તે ભાવમાગે છે, તે ભાવમાર્ગમાં આત્માની વિશુદ્ધિને વિષે દેવ ગુરૂ અને ધર્મ એ ત્રણ પ્રકારનાં તત્તના સંબંધ-જ્ઞાનરૂપ લેકમાં ઉત્તમ એવા હેતુઓ કહ્યા છે. (અર્થાત્ લોકમાં આત્મવિશુદ્ધિના એ ત્રણ ઉત્તમ હેતુ કહ્યા છે). (તે આત્મવિશુદ્ધિના) ત્રણ તત્વરૂપ ત્રણ લકત્તર હેતુઓમાં પ્રથમ રેવતા છે. તે
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવ ૧૮ દેષલેશથી (સંપૂર્ણ દેષ) રહિત, લોકોત્તર ગુણના સમૂહવડે યુક્ત, અને આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપમય હોય છે. છે (તે ૧૮ દેષનાં નામ આ પ્રમાણે–) અજ્ઞાન–કોધમદ-માન–લોભ- માયા–રતિ –અરતિ –નિદ્રા-શેક –અસત્યચેરી–મત્સર–ભય. | હિંસા-પ્રેમકડા–પ્રસંગ-હાસ્ય–એ ૧૮ દેષ જેના નાશ પામ્યા છે તેવા દેવાધિદેવને હું નમસ્કાર કરું છું. હે (હવે એ દેવના ચાર નિક્ષેપાને સમ્બન્ધ કહે છે–) જે વસ્તુમાં જેટલા નિક્ષેપ ઉતારવાનું જાણું શકાય તે વસ્તુમાં તેટલા નિક્ષેપ ઉતારવા અને જે વસ્તુમાં વધારે નિક્ષેપ ઉતારવાનું ન જાણતા હોઈએ તો તે વસ્તુમાં જ નિક્ષેપા તો અવશ્ય ઉતારવા. ( તે ચારે નિક્ષેપા કહે છે- ) જીનેશ્વર ભગવાનનું જે નામ તે નામાના, અને જીનેન્દ્રની પ્રતિમા તે રસ્થાનાકર, જીનેન્દ્ર ભગવન્તનો જીવ તે રચાર અને સમવસરણમાં બેઠેલા હોય તે માન. છે જે વસ્તુઓને ભાવનિક્ષેપ સત્ય હોય તે વસ્તુના દ્રવ્યાદિક ચારે નિક્ષેપો નિશ્ચય શુદ્ધજ હોય, અને અશુદ્ધ ભાવનિક્ષેપવાળી વસ્તુના ચારે નિક્ષેપા અશુદ્ધ હોય તે કારણે શુદ્ધગનું કારણ હવાથી જીનેન્દ્ર પ્રતિમા જીનેન્દ્ર સરખી છે. અને તે જીનેન્દ્રપ્રતિમાની ભક્તિ-. વડે ભવ્ય જીવ જીનેન્દ્રની પૂજા કર્યા જેવું જ ફળ પામે છે. હવે ભવ્યજીને વિશેષ બોધ કરવા માટે તે દેવનું સ્વરૂપ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય—અને મુદ્રાદિકના ભેદ વડે કહેવાય છે. એ દેવડે પૂજાતાં દેવાધિદેવ દ્રવ્યથી કહેવાય, ગાયના દૂધ. સરખા ઉજવલ રૂધિરાદિ ( ગુણો વડે-અતિશય ) વડે ગુણથી કહેવાય, અરિહંત ઈત્યાદિ પદ વિગેરે વડે પર્યાયથી,
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવ કહેવાય, અને પદ્માસનાદિ આસન વડે દેવની મુદ્રા કહેવાય. ૧૧-૨૦ મે
૦ | હેવાધિદેશના ૮ ofસદાર્થ ૧૦ ગતિરાણ વિશે
અશેકવૃક્ષ –પુષ્પવૃષ્ટિ –દિવ્યધ્વનિ–ચામર –સિંહાસનભામંડલ–ભેરી–અને છત્ર એ આઠ પ્રાતિહાર્ય હંમેશાં પ્રભુની પાસે રહેનારાં હોય છે. કૃતિ ૮ સિદ્ધાર્થ ૧ રજ (મેલ) રેગ અને વેદ (પરસેવા) રહિત શરીર, ૨ ઉજવલ માંસ રૂધિર, વિગેરે, ૩ અદ્રશ્ય આહારનિહાર, અને ૪ સુગંધિ શ્વાસોચ્છવાસ. છે એ ૪ અતિશય જન્મથી પ્રારંભીને હેય છે. અને ઘાતી કર્મનો ક્ષય થવાથી બીજા ૧૧ અતિશય પ્રગટ થાય છે (તે આ પ્રમાણે–). ૫ એક યોજન માત્ર ક્ષેત્રમાં ત્રણ–જગતના ઘણા જનો પણ સમાઈ રહે છે. એ ૬ પ્રભુની ભાષા મનુષ્ય તિર્યંચ અને દેવોને પોતપોતાની ભાષામાં ધર્માવબોધ કરનારી હોય છે. ૭ પૂર્વે ઉત્પન્ન થયેલા રેગ ઉપશાન્ત થાય છે, ૮ નવા વૈરાદિભાવ ( તથા રિગપણ) ઉત્પન્ન થતા નથી. દુષ્કાળ–સ્વપર ચકનો ભયદુષ્ટ મરકી–ઇતિ (સાત પ્રકારના ઉપદ્રવ)–અતિવૃષ્ટિ–૧૪ અના વૃષ્ટિ એ કંઈપણ હેય નહિં. ૧૫ બહુ જીવને સુખકારી એ ભામંડળને પ્રકાશ પ્રસરે છે. મેં હવે દેવકૃત ૧૯ અતિશય કહે છે-૧૬ પાદપીઠ સહિત મણિરત્નનું સિંહાસન હેય, ૧૭ ઉપરાઉપરી ૩ છત્ર હોય છે, ૧૮ ઇન્દ્રવજ–૧૯ બે વેત ચામર–૨૦ ધર્મચક છે એ પાંચ વસ્તુઓ જગદ્ગુરૂ શ્રી જીતેન્દ્ર ભગવંત સાથે આકાશમાં રહી છતી ચાલે છે પુનઃ ૨૧ અશોકવૃક્ષ પ્રભુ જ્યાં સ્થિર થાય ત્યાં રચાય છે.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ ચાર મુખવાળાં ચાર રૂપ ( દેશના સમયે સમસરણમાં ) થાય છે. ૨૩ મણિરત્નનો સુવર્ણનો અને રૂપાન એ ત્રણ ગઢ (એટલે સમવસરણ) રચાય છે. ૨૪ નવ સુવર્ણ કમળ ઉપર ચરણ સ્થાપીને ચાલે છે. ૨૫ કાંટા નીચામુખવાળા થાય છે કે ર૬ પ્રભુના કેશ-રમ–અને નખ હંમેશાં અવસ્થિત માત્ર (વૃદ્ધિ પામ્યા વિનાના) રહે છે, ર૭ પાંચે ઈન્દ્રિયના વિષયે મને હર હેય છે, ૨૮ જીએ રૂતુ પ્રગટ થાય છે. ૨૯ સુગંધ જળની વૃષ્ટિ થાય છે, ૩૦ પંચવણું પુષ્પની વૃષ્ટિ થાય છે, ૩૧ પક્ષિઓ પ્રદક્ષિણા દે છે, ૩૨ પવન અનુકૂળ વાય છે. તે ૨૧-૩૦ છે
- ૩૩ વૃક્ષે નમસ્કાર કરે છે, ૩૪ ગંભીર દેવનથી દેવદુંદુભી વાગે છે, એ ચેત્રીસ અતિશયે સર્વ જીનેશ્વરેને હોય છે. (તથા એ ત્રીસ અતિશયે ઉપરાન્ત) શ્રી જીતેન્દ્ર પ્રભુ ૩૫ બુદ્ધવચનવાળા (એટલે વાણીના ૩૫ ગુણવાળા) હોય છે, એ પ્રમાણે અતિશય સહિત અને ભવ્યજને. વડે પૂછત, તથા નામ વડે દેવાધિદેવ એવા શ્રી જીતેન્દ્ર દેવ તે ભવરૂપી સમુદ્ર તરવામાં પ્રગટ ન્હાણ સરખા છે. એ પુનઃ તે શ્રી જીતેન્દ્ર દેવ સર્વ સત્ય માહામ્યવાળા છે, તેમજ ૪ ભાવ અતિશય વડે યુક્ત છે, તેમાં પહેલો બાહ્ય અને અભ્યન્તર શત્રુનો નાશ કરવાથી અપચાપ મ રૂપ અતિશયવાળા છે. છે તથા ક્ષાવિકભાવે જ્ઞાનાતિશયવાળા છે, ક્ષપશમ ભાવે વચનાતિશયવાળા છે, અને ઉપચારથી - ૧-૨ ૩૪મી ગાથામાં વચનાતિશયને પશમ ભાવે ગણ્યો, અને ૩૫મી ગાથામાં ક્ષાયિક ભાવે કહ્યો તેનું કારણ–વચન એ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ ચેાથે પૂજાતિશય રૂ૫ ગુણ ક્ષાયિક ભાવમાં છે. છે ( એ ચાર ભાવ અતિશયમાં ) પહેલો મેહનીયના ક્ષયથી, બીજે જ્ઞાનાવરણના ક્ષયથી, ત્રીજો દર્શનાવરણીય ક્ષયથી, અને ચે અતિશય અન્તરાય કર્મના ક્ષયથી, છે સંપૂર્ણ સિદ્ધમુદ્રાવાળી દ્રવ્યશરીરજીન સરખી (ઉંચાઈ આદિકમાં જીનેશ્વરના દેહદ્રવ્ય સરખી) પ્રતિમા કે જેની પૂજા દેવોએ કરેલી છે તે સંપ્રતિ દ્રવ્યથી પૂજા કહેવાય છે દ્રવ્યાદિક ચાર અવસ્થાએ સ્વાભાવથી દ્રવ્ય પૂજા અને ભાવ પૂજાના સરખી જે પિંડસ્થ અવસ્થા અને પદસ્થ અવસ્થા સારી રીતે અને અવસ્થાનન્તરની ભાવના કરવી.. તે પૂજા પોતપોતાની ભક્તિના સમૂહવડે ભરેલા હૃદયવડે કરેલી જાણવી, અને જીનેશ્વરના જન્મકલ્યાણક આદિ કલ્યાણકની ભક્તિવડે અતિ વિચિત્ર રચના યુક્ત કરેલ ઉપચાર ગુણવાળી જાણવી (અર્થાત્ વિવિધોપચાર પૂજા જાણવી). છે ત્યાં પ્રતિષ્ઠાભેદ ( વ્યક્તિ પ્રતિષ્ઠા ક્ષેત્ર પ્ર. મહા પ્ર. ) નથી, કારણકે સિદ્ધોનો ભાવ દુઃખાતીત ( અર્થાત્ સિદ્ધોનું સ્વરૂપ કર્માતીત–રૂપાતીત) સદા કાળથી છે, છતાં દ્રવ્યથી પણ ગુણ પરિણામી હોય છે. જે કારણથી (દ્રવ્યનિમિત્ત પણ શ્રુતજ્ઞાન પરિણમી છે, અને શ્રવણ કરનારાઓને ક્ષયે પશમ ભાવે પરિણમે છે માટે જનેન્દ્રને ક્ષયપશમભાવ ન હોવા છતાં પણ વચનતિશયને ઉપચારથી પશમભાવે કહ્યો છે. તથા દર્શનાવરણીય કર્મને (અચક્ષુ દર્શનાન્ના ક્ષય)થી વચનાતિશય પ્રગટ થયો છે. તે ક્ષેયિક ભાવે વચનાતિશય નિરૂપચરિત છે.
૧ જેવા દ્રવ્યને આત્માને સંયોગ થાય તે દ્રવ્યના સ્વભાવે આત્મા પરિણમે કારણકે આત્મા નિમિત્તવાસી છે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણનું પરિણામીપણું છે માટે ) શ્રી જીનેશ્વરની પ્રતિમા આત્માના પરિણામને પ્રગટ કરવામાં (અથવા આત્મસ્વરૂપના દર્શનમાં) નિમિત્ત ભૂત છે અને તે પ્રતિમા શુભાશુભ ધ્યાનની દ્રષ્ટિએ આરિસાના મંડલ સરખી છે. ૩૧-૪૦
વળી શ્રી જીનેશ્વરની પ્રતિમા સમ્યકત્વને શુદ્ધ કરનારી છે, તથા શુભયોગે સત્ય માર્ગે ચાલનારાઓને સત્યના પ્રભાવને-સત્યની વિભૂતિને તથા સમ્યકત્વને ઉત્પન્ન કરનારી છે, તેમજ સંસારરૂપીવનના દાવાનળ વડે દગ્ધ થએલા ભવ્ય જીના પાપોને નાશ કરનારી છે કે પુનઃ શ્રી જીતેન્દ્ર પ્રતિમાની પૂજા દ્રવ્યથી અને ભાવથી એમ બે પ્રકારની છે, તથા અંગપૂજા–અગ્રપૂજા–અને ભાવપૂજા એમ ત્રણ પ્રકારની પૂજા છે, તથા વિવિધ પ્રકારની પૂજા છે તે વિવિધ પ્રકારની પૂજા પણ પૂર્વોક્ત ત્રણ ભેદમાં અનાશાતના સહિત કરે તો પૂજા ચાર પ્રકારની ગણાય. ૫ પુનઃ મન વચન
અને કાયાની વિશુદ્ધિ વડે પણ પૂજા ત્રણ પ્રકારની શ્રી જિનેશ્વરે એ કહી છે. તેમજ પંચપ્રકારી અોપચારી અને સર્વોપચારી (એમ બન્ને રીતે ત્રણ પ્રકારી પૂજા છે.) છે ત્યાં પુષ્પ–અક્ષત-ગંધધૂપ—અને દીપ એ પાંચ પ્રકારની છે. અથવા ભક્તિ-બહુમાન–અને વર્ણજનન (વર્ણસંજવલન)
૧ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–જેમ અરિસામાં સુંદરમુખવાળાને પિતાનું મુખ સુંદર દેખાય અને વિકલમુખવાળાને વિકલ દેખાય તેમ શ્રી જીતેન્દ્રપ્રતિમાને શુભ અધ્યવસાયે જેનારને શુભ ફળ પ્રાપ્ત થાય અને અશુભ અધ્યવસાયે જેનારને અશુભ ફળ પ્રાપ્ત થાય.
૨ વર્ણજનન એટલે વર્ણસંજવલના, તેનો અર્થ ૨૫૭મી
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
તથા અનીશાતના કરવા વડે અને વિધિ કરવા વડે (એ રીતે પણ પાંચ પ્રકારી પૂજા છે. જે પુષ્પ-અક્ષત–ગંધદીપક–ધૂપ-નૈવેદ્ય–જળ-અને ફળ એ આઠ દ્રવ્ય વડે આઠ કર્મને નાશ કરનારી અષ્ટ પ્રકારી પૂજા છે. મેં તથા ૧૭ ભેદી પૂજા આ પ્રમાણે–સ્નાત્રવિલેપન–દેવદૂષ્ય સ્થાપનવાસક્ષેપ-ધનસારાદિચૂર્ણ ચઢાવવું-પુષ્પનીમાળા ચઢાવવીપંચવણ કુસુમની વૃષ્ટિ–લંબાયમાન માળાઓ તથા પુષ્પનું ઘર બનાવવું–રાદિ સુગંધ દ્રવ્યથી પૂજા કરવી–આભરણે ચહેરાવવાં–અથવા યથાશક્તિ ચારે દિશાએ ઈન્દ્રધ્વજની શેભા કરવી–તથા જીનેશ્વરની સન્મુખ અથવા જમણું બાજુએ અષ્ટમંગલ ભરવા–મંગલ દીપક યુક્ત દીપ વિગેરે અગ્નિકર્મ કરવું, ગીતગાન–નાટક-વાજીંત્ર અને ૧૦૮ શ્લેક વડે સ્તુતિ કરવી. છે એ દ્રવ્યપૂજાના આગમમાં કહેલા ૧૭ ભેદ જાણવા. તથા ભાવયુક્ત પૂજા (ભાવપૂજા) જીનેન્દ્રપ્રતિમાના ચારે નિક્ષેપ તથા બે નિક્ષેપની પણ થાય છે. જે ૪૧–૫૦ |
તે ભાવપૂજા (ચાર તથા બે નિક્ષેપની આ પ્રમાણે-) પિંઠસ્થ પદસ્થ અને રૂપાતીતની સ્તુતિ કરવી તે છે. એમાં પહેલી પૂજા (દ્રવ્યપૂજા) ગૃહસ્થોને ઉચિત છે, અને બીજી પૂજા મુનિ મહારાજને ઉચિત છે. | પહેલી પૂજા (દ્રવ્યપૂજા ) સમન્ત ભદ્રા –સંપ્રતિભદ્રા-અને આગમણીભદ્રા છે, અને બીજી પૂજા (ભાવપૂજા) સર્વ મંગલ નામની છે અને તે ક્રિયાની પ્રાધાન્યતાવાળી છે. છે તથા પહેલી પૂજા ગાથાના અર્થની ફુટનેટમાં અવે છે ત્યાં જુઓ.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
(દ્રવ્યપૂજા) શુભયોગા-વંચકવર્તા –અને પરિભાવ છે, -અને છેલ્લી પૂજા (ભાવપૂજા) અધ્યાત્મ ધર્મવાળી-ફલમિત્રો અને સર્વમિત્રા છે. આ પ્રભુપૂજા સમ્યગદ્રષ્ટિ જીને તથા ચરમપુકલ પરાવર્તમાં વર્તતા તથા (શુશ્રુ પાદિ ) આઠગુણપૂર્વક બીજની (ધર્મબીજની) સન્મુખ થયેલા એવા મિથ્યા દ્રષ્ટિ જીવોને મેક્ષ આપનારી છે, અને બીજા અને સંસાર ઉત્પન્ન કરનારી છે. જે પાંચ કલ્યાણકનું સ્વરૂપે પ્રગટ કરવાને અર્થે જે પૂજા કરાય છે તેમાં જે ધૂપ ઉખેવો તથા દીપક વિગેરે તે હંમેશાં કરવા યોગ્ય છે. છે અને બીજી વખતે પદસ્થ આદિ અવસ્થાને વિષે અગ્નિકર્મ (ધૂપ દીપ ફળ વિગેરે) વળી શાશ્વતી પ્રતિમાઓને તે એજ વિધિ છે, અને બીજી પ્રતિમાઓને માટે તે બન્ને વિધિ છે. જે પુનઃ સ્નાન વિલેપન-આભરણ વસ્ત્ર-ફળ-ગંધ-ધૂપ—અને પુષ્પ એ દ્રવ્યો વડે શ્રી જીનેશ્વરની અંગપૂજા કરવી તેમાં આ (આગળ કહેવાતા) વિધિ. જાણ. જે વસ્ત્રવડે મુખ બાંધીને અથવા યથા સમાધિવડે (મનના ઉલ્લાસ પૂર્વક) તે વખતે (ઉપરોક્ત દ્રવ્યપૂજા. કરતી વખતે શરીરે ચળ વિગેરે આવે તો ખંજવાલવાદિ કાર્ય પણ વર્જવું. છે એ પ્રમાણે શરીરે ખંજવાળવાનું
૧ ધૂપ-દીપ-અક્ષત–પુષ્પ-અને ગંધ પૂજા એ પંચોપચાર પૂજા પંચકલ્યાણકની ભક્તિને સૂચવે છે.
૨ અષ્ટકમાંથી જોઈ લેવું.
૩. સર્વકાલ કલ્યાણકારી તે રમતમદા, વર્તમાનકાળના કલ્યાણવાળી સંબરિમા, અને ભાવી કાળના કલ્યાણવાળી તે आगमैषिभद्रा
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્જવું તથા લેગ્માદિ કાઢવાનું પણ વજેવું, અને જગબધુ જીનેશ્વરની પૂજા કરનાર બુદ્ધિમાને મૌન રહેવું અથવા મૌનપણે બોલવું. છે પૂજા કરવામાં પણ મૂળ પ્રતિમાજીની વિશેષ પૂજા કરવી ઉચિત છે, જે કારણથી લોકેની મનસહિત દ્રષ્ટિ તો પ્રથમ ત્યાંજ પડે છે. જે પ૧-૬૦ છે
અહિં પ્રશ્ન-એક પ્રતિમાની વંદન પૂજા ન્યૂન કરવી અને એકની વિશેષ કરવી તેમાં તો લોકના નાથ એવા જીનેશ્વરમાં સ્વામિ-સેવકભાવ પ્રગટ કરેલ થાય છે કે તેમજ એક પ્રતિમાની ઉત્તમ આદરવાળી પૂજા કરવી અને બીજી પ્રતિમાઓની બહુ ડી પૂજા કરવી તે તો મહા અવજ્ઞા છે એમ સ્કૂલબુદ્ધિવાળાઓને પણ સ્પષ્ટ સમજાય છે. આચાર્યશ્રીનો ઉત્તર–સમાન પ્રાતિહાર્યાદિ પરિવારને દેખતા એવા તે નાયક જનને સ્વામિ સેવક ભાવરૂપ બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થતી નથી છે વળી વ્યવહારમાં તે મૂળ નાયક પ્રથમ પ્રતિષ્ઠિત થયેલા છે, તે કારણથી પણ તે શેષ જીનેશ્વરના નાયકભાવની અવજ્ઞા થતી નથી. જે કારણથી સર્વે જીનેશ્વરેનો સિદ્ધ સ્વભાવ એક સરખે છે, (તેથી સ્વામિ સેવક ભાવ નથી). અથવા આ પ્રતિમામાં તો શ્રી જીતેન્દ્ર ભગવંતનો ઉપચાર કર્યો છે તેથી કૃતાર્થ એવો સેવક–પૂજકજન પિતાની અલ્પ અથવા અધિક ભક્તિનું સ્મરણ કરે છે (તેથી જીને
૧ અર્થાત પૂજકજન સર્વ પ્રતિમાઓની પૂજા એક સરખી રીતે કરી શકતા નથી, અને મેં અલ્પભક્તિ કરી અથવા ઘણી જનભક્તિ કરી એવા પરિણામવાળો પૂજકજન હોય છે, માટે અધિપૂજા માટે કોઈ એકાદિ પ્રતિમાની જ થઈ શકે તેથી મૂળનાયક અને પરિવાર એમ
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
ન્દ્રપ્રતિમામાં સ્વામિ સેવક બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થતી તે કારણથી વંદન પૂજન અને અલિ પ્રમુખ એક જીની કરતાં ઉચિત પ્રવૃત્તિવાળા પુરૂષને આશાતના થાય એમ દેખાતું નથી ૫ જેમ મૃત્તિકાની (માટીની) પ્રતિમાને નિશ્ચય પુષ્પાદિક વડે જ પૂજા કરવી ઉચિત છે, અને સુવરુદિ ધાતુની ( વા પાષાણાદિકની ) અનેલી પ્રતિમાજીને સ્નાનાદિક પૂજા કરવી પણ ઉચિત છે. ! જેમ કલ્યાણકાર્દિક કાથી (જે ભગવંતનું કલ્યાણક હાય તે કલ્યાણુકવાળા) એક ભગવંતની પ્રતિમાની પૂજા વિશેષ કરતાં ધી પુરૂષને બીજી પ્રતિમાઓ ઉપર અવજ્ઞા પરિણામ હેાતે! નથી ! વળી યથાવિધિ પ્રમાણે એ રીતે કરનારનીએ જેમ ઉચિત પ્રવૃત્તિ જ છે તેમ મૂળપ્રતિમાજીની વિશેષ પૂજા કરવામાં પણ (ઉચિત પ્રવૃત્તિજ હાવાથી) તે અવજ્ઞા ભાવ હેાતા નથી ! વળી જીનભવન અને પ્રતિમાજીની પૂજા જેએ કરે છે તેઓ જીનેન્દ્ર ભગવાને (આ ભક્ત મારી પૂજા કરે છે એમ જણાવવા) માટે કરતા નથી, પરન્તુ પેાતાની શુભ ભાવના પ્રગટ કરવા માટે અને ખીજા બુદ્ધિમાનોને ખાધ કરવા માટે કરે છે ! ૬૧-૭૦ ૫
નથી). ૫ પ્રતિમા
કારણકે કેટલાક જીવા જીનભુવન વડે ખેાધ પામે છે, કેટલાએક જીવેા પ્રશાન્ત રૂપવાળી પ્રતિમા વડે, કેટલાએક જીવા પૂજાના અતિશયપણાથી અને કેટલાક જીવેા ઉપદેશથી
પ્રતિમા તે અંગે હોય છે, પરન્તુ તેથી પરિવારની પ્રતિમાએ મૂળનાયકની સેવક છે એમ કરી શકતું નથી.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
બોધ પામે છે જેમ મસ્ડ વિગેરે જળચર જીવે મધ્યે કેટલાએક મો અસરિસ (મસ્ય સરખો નહિ પણ બીજા કેઈ આકાર સરખે અને તેમાં પણ પ્રતિમાના આકાર સરખે) આકાર જોઈને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન પામે છે, તો પ્રતિમાજીનો આકાર જોઈ મનુષ્ય બોધ પામે તેમાં શું આશ્ચર્ય છેજે મિથ્યાષ્ટિ આકુમાર અભયકુમારે મોકલેલી જીનેન્દ્રપ્રતિમા દેખી પ્રતિબંધ પાયે, તો બીજા સંશિઓનું ( ધર્મસંજ્ઞા પામેલા જીવોનું તે ) કહેવું જ શું? છે વળી શાસ્ત્રમાં પણ સંભળાય છે કે દુર્ગા નામની નારીએ સિંદુવાર વૃક્ષનાં પુષ્પ વડે શ્રી જીનેશ્વરની એકાગ્ર પણે પૂજા કરવાથી દેવકમાં ઉત્પન્ન થઈ છે માટે શ્રીજીનેન્દ્રની પૂજા પાપના સમૂહને ઉપશમાવે છે, દુઃખને નાશ કરે છે, સર્વ સુખ ઉત્પન્ન કરે છે, અને નહિં ચિતવેલું એવું પણ ઉત્તમ ફળ આપે છે કે અહિં આઠ પ્રકારી પૂજામાં પુષ્પ પૂજાને વિષે શુકયુગલનું (પપટ-મેનાનું) દ્રષ્ટાન્ત છે, અને ગંધ આદિક પૂજામાં અનુક્રમે વિમલ-શંખ-વસેન–શિવ–વરૂણ -સુજશ–અને સુવ્રતનાં ઉદાહરણ–દ્રષ્ટાન્ત છે . (એ પ્રમાણે પ્રભુની દ્રવ્યપૂજા અને અને ભાવપૂજા સિવાય) જે કારણથી શ્રી જીનેશ્વરેએ મેક્ષમાર્ગને વિષે બીજો ઉપાય દર્શાવે નથી તે કારણથી બન્ને રીતે ચૂકેલા (દ્રવ્ય પૂજા અને ભાવ પૂજાથી ચૂકેલા ) છે સર્વ ગતિએથી (ગતિમાં પ્રાપ્ત થતા સુખથી પણ) ચુક્યા છે એમ જાણવું છે તથા શ્રી જીતેન્દ્ર પ્રભુની વિધિપૂર્વક કરેલી પૂજા સ્વર્ગનું ફળ તથા પરંપાર (સંસારનો પાર પામવા રૂ૫) શિવસુખ ફળને પણ સાધે છે,
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
-અને અવિધિએ કરેલી પૂજા નિ:શુકચિત્તવાળા જીવને દુર્ગતિનું ફળ સાધે છે–આપે છે. શ્રી જીતેન્દ્ર પ્રભુની આશાતનાને ત્યાગ, સિદ્ધાન્તને અનુસરીને કરેલી શક્તિ - પ્રમાણે ભક્તિ, વિધિમાર્ગનો અનુરાગ, અવિધિનો ત્યાગ
એ ચાર અર્થપૂર્વક કરેલી પૂજા ઘણું ફળ આપનારી હોય છે કે શ્રી જીનભવનને વિષે અવજ્ઞા–પૂજા વિગેરેમાં અનાદર –તથા ભેગ—દુપ્રણિધાન–અને અનુચિત્ત પ્રવૃત્તિમાં એ - પાંચ (મુખ્ય) આશાતના છે. જે ૭૧-૮૦ છે
ત્યાં શ્રી જીતેન્દ્રપ્રભુ સામે પલાંઠીવાળી બેસવું, પ્રભુને - પીઠ દેખાડવી, પુપુડિત (પુડપુડિત એટલે પિપુડી વગાડવી)
પગ પસારવા, અને દુષ્ટ ચેષ્ટાવાળાં આસન કરવાં (અર્થાત્ - ખરાબ આસને બેસવું) તે અવજ્ઞા આરતના પ્રભુ પૂજા
માટે જે તે વર્ષો પહેરવે, જેમ તેમ અને જે તે કાળમાં - પૂજા વિગેરે શુન્ય ચિત્તે કરવી તે અનાવર મારતા . એ
જીનભુવનમાં તાબૂલ વિગેરે ખાય, અશુચિ કરે, એ પ્રમાણે જ્ઞાનાદિ આચારની અજ્ઞાનતાથી જે આશાતના કરે તે મોજ માસના અહિં જનભુવનમાં વર્જવી. છે શ્રી નભુ- વનને વિષે રાગવડે–ષવડે અથવા મેહ વડે જે મનોવૃત્તિ : દૂષિત થાય તે કૂળિધાન આવાસના કહેવાય છે શ્રી જીન
૧ તાત્પર્ય એ છે કે વિધિને અનાદર તે અહિં નિ:શચિત્ત જાણવું, તે વિધિના અનાદર વાળાને અવિધિ પૂજા દુર્ગતિ આપે પરંતુ વિધિના આદરવાળા છ અજ્ઞતાદિકના કારણે અવિધિ પૂજા કરતા હોય છે તેઓને દુર્ગતિફળ નથી. “અવિધિએ કરવા કરતાં ન કરવું તે ઉત્તમ” એ મૂર્ખાઈના વચનને અહિં પ્રતિઘાત થાય છે:
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભુવનમાં ન કરવી. છે ચોર વગેરેને પકડ, રણસંગ્રામ કર, રૂદન કરવું, વિકથા કરવી, ઢેર બાંધવાં, અને રાંધવું “ઈત્યાદિ ગૃહકાર્યો, તથા ગાળ દેવી, વૈદક કરવું, વ્યાપાર કરે ઈત્યાદિ કૃત્યે ચૈત્યને વિષે કરવો તે નિશ્ચય અનુચિત વૃત્તિ આશાતના છે, તેને ત્યાગ કરે. છે સદાકાળ અવિરતિવંત એવા દેવો પણ શ્રી જીનેશ્વરના અવયવરૂપ અસ્થિત તથા દાઢાના સ્થાનકમાં અને દેવ ગૃહાદિકમાં આશાતનાને ત્યાગ કરે છે, તે સાક્ષાત જીન સરખી એવી જીનપ્રતિમાના સ્થાનમાં આશાતનાને ત્યાગ કરે તેમાં તો કહેવું જ શું ? (આ વાક્ય ગદ્યબંધ છે), વિષય રૂપી વિષ વડે અતિ મહિત થયેલા દેવે જનગૃહને વિષે અપ્સરાઓની સાથે કીડા પણ કદી કરતા નથી તથા શ્રી જીતેન્દ્ર પ્રભુના ચિત્યગૃહને વિષે તબેલ– પાન–ભેજન–પગરખાં પહેરવા-મેથુન-શયન-થુંકવું–મૂત્રકરવું–વડીનીતિ કરવી અને જુગાર એ સર્વ વજેવું શ્રી જીતેન્દ્ર પ્રભુની દ્રષ્ટિએ પડેલા પણ અશનાદિ સર્વ જ્ય પદાર્થો ખાવા યુક્ત નથી પરંતુ માર્ગના પદાર્થો વિનાજ કારણકે તે માર્ગના પદાર્થો ન ખાવા અશક્ય છે (પ્રથમ કહેલી ૫ મહાઆશાતના જઘન્ય ગણાય) ૪૨ આશાતના મધ્યમ, અને ઉત્કૃષ્ટથી તો ૮૪ આશાતના જાણવી. એ સર્વે આશાતનાઓ શ્રાવકને અનર્થની હેતુ જાણવી સંગવિમુક્ત આત્માઓને (સાધુ વર્ગને અને શ્રાવક વર્ગને * ૧ રથયાત્રાદિ મહત્સવ પ્રસંગે હાટ-દુકાનોમાં ખાદ્ય પદાર્થો પ્રભુની દૃષ્ટિમાં આવ્યા છતાં પણ તે પદાર્થોને ઉપગ ધે છે કારણ કે અશક્ય પરિહાર્ય છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ દેવનું પણ દ્રવ્ય (દેવદ્રવ્ય પણ) કઈ રીતે ઉપયોગમાં આવતું નથી, કારણકે પોતાની સેવક બુદ્ધિ વડે તે દ્રવ્યને દેવદ્રવ્ય કપેલું છે ૮૧–૯૦ છે
જેમ બાહ્યાત્મા, અત્તરાત્મા, અને પરમાત્મા એમ આમા ત્રણ પ્રકારે છે ત્યાં પહેલાં બે કાર્યમાં ફેરફાર વાલા જે પરિણામે તેને ઉત્પન્ન કરવા વડે ત્રીજા આત્માની વિશુદ્ધિને માટે છે જેમ (જીનેન્દ્ર સાક્ષાત નહિ છતાં આરોપિત નયથી) જીનેન્દ્રોની પૂજા નિત્ય કરવી, મેં જીનેન્દ્રોની પૂજા કરી એમ બેલાય છે, તેમ (દેવે પોતે સ્વીકારેલી નથી છતાં પણ) આ દેવનું દ્રવ્ય છે એવી લોકમાં જનભાષા-લોકભાષા પ્રસિદ્ધ છે. અધ્યાત્મજ્ઞાન-દર્શન રૂપ શાશ્વત લક્ષ્મીને. પ્રગટ કરવા માટે એજ વિધિ છે. કે નીતિ વડે ઉપાર્જન. કરેલું શુદ્ધ દ્રવ્ય ભક્તિને માટે સ્થાપન કરવું (અથવા સ્થાપવું–પ્રભુને દ્રવ્ય પણ ચઢાવવું છે તે અગ્ર પૂજાથી ઉત્પન્ન થયેલું નિર્માલ્ય દ્રવ્ય તથા જે દ્રવ્ય અસતિ ભેગથી નષ્ટ થયેલું (પશુ પક્ષી વિગેરેના ભક્ષણથી બગડી ગયેલું) તથા લોકને વિષે માનનો નાશ કરનારું એવું દ્રવ્ય ચિત્યદ્રવ્યમાં ન સ્થાપવું છે ઉત્તમ ગુણ અને હર્ષને ઉત્પન્ન કરનાર એવું એ દ્રવ્ય તે વખતે એક અથવા અનેક પ્રધાન પુરૂષોએ pur (પ્રાયઃ અર્પણ કર્યું હોય, તેને ધીર પુરૂષ સેવથ કહે છે. એ દેવદ્રવ્યનું નામ મંગલદ્રવ્ય-નિધિદ્રવ્ય–અને શાશ્વત દ્રવ્ય એ સર્વ એક અર્થસૂચક શબ્દ છે. તે દેવદ્રવ્યને નિશ્ચય આશાતનાનો ત્યાગ કરવા પૂર્વક યતના વડે સ્થાપવું. જીનપ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનાર અને જ્ઞાન દર્શનાદિ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ ગુણોના પ્રભાવક એવા તે દેવદ્રવ્યને વૃદ્ધિ પમાડતો જીવ તીર્થકરપણું પ્રાપ્ત કરે છે. જીનપ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનાર અને જ્ઞાનદર્શનાદિ ગુણોના પ્રભાવક એવા તે દેવદ્રવ્યને રક્ષણ કરનાર જીવ પરિત્તસંસારી (અલ્પસંસારી) કહ્યો છે. જીન પ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનાર અને જ્ઞાન કર્શનાદિ ગુણેના પ્રભાવક એવા તે દેવદ્રવ્યની ઉપેક્ષા કરતો-અનાદર કરતે જીવ દુર્લભબધી થાય છે. જે જીનપ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનાર અને જ્ઞાનદર્શનાદિ ગુણના પ્રભાવક એવા તે દેવદ્રવ્યને ભક્ષણ કરનારે જીવ અનન્ત સંસારી કહ્યો છે. ૯૧–૧૦૦૧
જીન પ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનાર અને જ્ઞાનદર્શનાદિ ગુણના પ્રભાવક એવા તે દેવદ્રવ્યને દ્રોહ કરતે જીવ દુઃખ અને દરિદ્રતા પ્રાપ્ત કરે છે. જીનેશ્વરની આજ્ઞા રહિત દેવદ્રવ્યની વૃદ્ધિ કરનારા જે કઈ તે અજ્ઞાની છે મોહવડે મૂઢ થયા છતા ભવસમુદ્રમાં ડૂબે છે. એ ચેત્યદ્રવ્ય અને સાધારણ દ્રવ્યને પણ જેઓ વિમૂઢ મનવાળા જી ભક્ષણ કરે છે, તેઓ તિર્યંચગતિમાં ભમે છે, અને સદા અજ્ઞાનીપણું પામે છે. જે શ્રાવક દેવદ્રવ્યનું ભક્ષણ કરે અને ભક્ષણ કરનારની ઉપેક્ષા કરે તે શ્રાવક બુદ્ધિહીન થાય અને પાપ કર્મવડે લેપાય છે. (કારણ કે) દેવદ્રવ્યને વિનાશ કરે, મુનિઘાત કરે, શાસનને ઉદ્દાહ કરે, અને સાધ્વીના ચોથા વ્રતને ભંગ કરે તે સભ્યત્વના મૂળમાં અગ્નિ લગાડે છે. ચૈત્યદ્રવ્યને વિનાશ કરનાર અને વિનાશ કરનારની ઉપેક્ષા કરવાવાળે એમ બન્ને પ્રકારનો મુનિ અનઃસંસારી થાય એમ કહ્યું છે. મોહિત મતિવાળે જે જીવ ચિત્યદ્રવ્યને
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
અથવા સાધારણ દ્રવ્યને વિણસે છે, તે ધર્મ જાણતા નથી, અથવા તો તેણે નરકાયુષ્ય બાંધેલું છે એમ જાણવું. લેશ માત્ર પણ દેવદ્રવ્યથી બનેલું સ્થાન (ઉપાશ્રય), અથવા દેવ. દ્રવ્યનું ભક્ષણ એ સર્વથા સાધુએ ત્યાગ કરવું. અને જે તેવા સ્થાને નિવાસ કરે તો પ્રાયશ્ચિત લેવું. છ લઘુ છે ગુરૂ અને ભિન્ન માસ એમ દરેક દિવસે દિવસે યાવત્ કલ્પ વિહાદિકને કલ્પમાં નિષ્ઠાગત (સંપૂર્ણ) કહેલ છે. આ દાનનું (આપી દીધેલા દેવદ્રવ્યનું) ભક્ષણ કરે, અથવા દેવને માટે સ્વીકારેલું ધન આપે નહિં, અથવા દેવદ્રવ્યને નાશ કરનારની ઉપેક્ષા કરે તે પણ સંસારમાં ભ્રમણ કરે. એ ૧૦૧–૧૧૦ છે
ઉત્કૃષ્ટ દ્રવ્યસ્તવની આરાધનાથી બારમા અચ્છત સ્વર્ગ સુધી જીવ ઉત્પન્ન થાય, અને ઉત્કૃષ્ટ ભાવ સ્તવવડે તે અન્તમુહૂર્ત માત્રમાં નિર્વાણ–મેક્ષ પામે. છે તે કારણથી સર્વ પ્રકારની પ્રથમ પૂજા (દ્રવ્યપૂજા) ગૃહસ્થને કહી છે, અને સર્વ પ્રકારવાળી બીજી પૂજા (ભાવપૂજા) સિદ્ધાન્તની વિધિપૂર્વક સાધુને કહી છે. (તે સર્વ પ્રકારી ભાવપૂજાનું દિગ્દર્શન આ પ્રમાણે—) ચાર જીનમુદ્રાને વિષે શ્રેષ્ટ પ્રીતિ, અનુદ્ધરા (અત્યન્ત) ભક્તિ, અને આશાતના વર્જવાવડે પ્રભુની આજ્ઞા પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટયતના. પ્રભુની ભક્તિપૂર્વક પ્રજ્ઞાપની ભાષા
૧ પ્રતિમાના અંગ પરિભેગમાં આવતું દ્રવ્ય તે આદાનદ્રવ્યઈત્યગ્રે ૧૬ ૩મી ગાથામાં.
૨ પ્રભુની ભક્તિ કરવાને ઉપદેશ આપે તે ભક્તિ પ્રજ્ઞાપની
ભાષા.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
તેમજ તેઓની અવિધિનિન્જવણી અને શંસયને નાશ કરનારી એવી ભાષા પ્રવચનાનુરાગી મુનિ બોલે. છે તથા શ્રી જીનેશ્વરએ અનુબંધહિંસા-હેતુહિંસા-અને સ્વરૂપહિંસા એ . ત્રણ પ્રકારની હિંસા કહી છે તેને પ્રવચનજ્ઞાતા મુનિ નિશ્ચય વ્યવહારના ભેદપૂર્વક બેલે. તથા જ્યાં ગીતાર્થના વચનને અનુસરતી, માર્ગસનાથ (માર્ગને અનુસરતી) અને નિત્ય ધ્યાનયોગવાળી તેમજ તપ સંયમ અને યોગવાળી (અથવા તપ સંયમના પેગવાળી) ક્રિયા પ્રવર્તે છે. તેવા મુનિ મહાત્માઓને સર્વ પ્રકારવાળી ભાવસ્તવથી જીન પૂજા હોય છે, અને યતિની ક્રિયામાં સત્તા દ્રવ્યથી રહિત તથા અથવા જે તે વિધિઓ કરવામાં અશક્તિ હોય તો તેમાં.. (યતિકિયામાં રહેલા સુખ અને ફળની અનુમોદનાવડે (ભાવસ્તવપૂજા હેય છે). સંયમ માર્ગમાં સંપૂર્ણ નહિં પ્રવતેલા એવા વિરતાવિરત (દેશવિરત) શ્રાવકોને એ ઉપરક્ત દ્રવ્યસ્તવ નિશ્ચય કૂવાના દ્રષ્ટાન્ત યુક્ત છે, અને સંસારને પાતળા કરનાર છે. જે દ્રવ્યસ્તવ એ ભાવસ્તવના હેતુરૂપ છે, અહિં હેતુ શબ્દથી સ્થલ–ગામ–અને કૂવાનાં દ્રષ્ટાન્ત જાણવાં, અને તે દ્રષ્ટાન્ત ને ઉપનય આ પ્રમાણે જાણો. પ્રથમ દ્રવ્યપૂજા છ કાયના વધથી ઉત્પન્ન થયેલી છે, પરંતુ પાછનથી તે વિશુદ્ધ પુન્યફળવાળી છે ઈત્યાદિ ભાષાકુશીલની મૃષા ભાષા જાણવી (અર્થાત્ એ દ્રષ્ટાન્તને એ ભાવ
૧ અવિધિને લેપ-નાશ થાય તે અવિધિનિન્જવણી ભાષા. ૨ આવું બેલનારા બેટી પર્પણ કરનાર છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
ઉતારે છે તે મૃષા છે.) મે ૧૧૧-૧૨૦
જે કારણથી (દ્રવ્યપૂજા તો) પહેલી અને પછી પણ શુભ અને સ્થિર યોગની અનુકૂળતાવાળી જ કહી છે. જેમ સાધુને આચારના વિષયમાં થતી હિંસા તે અહિંસા છે, અને તે અહિંસા (હેલી કે પછી પણ) થતી નથી અર્થાતું. અહિંસા જ કાયમ રહે છે. તથા ગૃહ વ્યાપારને ત્યાગ કરવારૂપ ગુણથી અને સર્વ સ્થાને મૈત્રી ભાવથી સમ્યગૂ દ્રષ્ટિ જેને તે પણ નિશ્ચય ભાવપૂજા છે (એ પ્રમાણે સંયત– દેશસંયત અને અસંયત એ ત્રણેને ભાવપૂજા હોય એમ કહ્યું.) છે તે કારણથી જનેન્દ્રપૂજામાં (પહેલાં કે પછી) કદી પણ હિંસાભાવ હોતો નથી, અધ્યાત્મયેગવાળી શ્રી જીનેન્દ્રપૂજા તે હંમેશાં કલ્યાણકારી જ છે. (હવે ગુણસ્થાનામાંકિયા પ્રાપ્તિ કહે છે–) અવિરતસમ્યગદ્રષ્ટિ જીને
હેલી સમ્યકત્વમૂલ પ્રથમ પદવાળી (અર્થાત્ સભ્યત્વ ક્રિયા) કિયા હોય છે, અને ત્યારબાદ આગળ સર્વ ગુણ સ્થાનેમાં અથાગ્ય કિયા (ગુણસ્થાન ઉચિત) કિયા હેય છે. જે ગુણ સ્થાને જેવી દ્રવ્ય કિયા છે, તેટલી તેટલી
- ૧ અધ્યાત્મગરૂપ ભાવપૂજાને કારણરૂપ દ્રવ્યપૂજારૂપ જીનેન્દ્રપૂજા ઈતિ ભાવ: - ૨ દેવદર્શન દેવપૂજા ગુરૂભક્તિ ઈત્યાદિ કાર્યો સમ્યક્ત્વની ક્રિયા છે.
૩ દ્રવ્યપૂજા તથા ભાવપૂજારૂપ યથાયોગ્ય ક્રિયા. ૪ દ્રવ્યક્રિયા એટલે દ્રવ્યસ્તવ-દ્રવ્યપૂજા
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગળ આગળના ગુણસ્થાનમાં નિશ્ચયે દેખેલી છે, તેમજ ભાવસ્તવની પણ પરમ પ્રવૃત્તિ સર્વ ગુણસ્થાનમાં દેખેલી છે. પુનઃ હંમેશાં સાલંબન ધ્યાનથી જ નિરાલંબન ધ્યાન હોય છે, આ વિષયમાં બહુ કહેવા વડે શું? શ્રી જીતેન્દ્રની પૂજા શાશ્વત સુખ (મેક્ષ સુખ આપનારી છે. જે તીર્થકર ભગવંતને શ્રદ્ધાવડે તીર્થકરપણેજ સર્ટહીએ તે નિશ્ચય ચારે નિક્ષેપ એકત્વપણેજ થયા જાણવા માટે જે જીવે અમૂઢ ભક્તિવડે આશાતનાને ત્યાગ કર્યો, આજ્ઞાનું આરા“ધન કર્યું, અને દેવદ્રવ્યને ત્યાગ કર્યો તે ઉત્કૃષ્ટ ભવ્ય આત્મા જાણ. છે તથા ધ્યાનના ભેદ માટે જ્યાં જ્યાં નિક્ષેપ કા.
૧ ખરેખર.
૨ આ ગાથાનું તાત્પર્ય એ છે કે દ્રવ્યસ્તવ એ ભાવસ્તવનું કારણ છે, માટે કારણરૂપ દ્રવ્યસ્તવ અને કાર્યરૂપ ભાવસ્તવ એ બને ભાવ કારણ કાર્યરૂપે તે તે પ્રમાણમાં વ્યક્ત અવ્યક્ત સ્વરૂપે યથાચિોગ્યપણે સર્વગુણસ્થાનમાં રહયા છે, આ ગાથાને વિશેષ ગંભીર ભાવ શ્રી ગીતાર્થગમ્ય છે).
૩ અર્થાત ચાર નિક્ષેપા ભિન્ન ભિન્ન પદાર્થમાં ભિન્ન ભિન્ન કાળે અવતારાય છે, તે ચારે નિક્ષેપ એકજ પદાર્થમાં (તીથકરમાં અથવા પિતાના આત્મદ્રવ્યમાં) સમકાળે અવતરે.
૪ જ્ઞાનપૂર્વક કરેલી
૫ અર્થાત જેમ સાલંબન ધ્યાન માટે દ્રવ્ય સ્થાપના અને ત્નામનિ તથા નિરાલંબન ધ્યાન માટે ભાવ નિક્ષેપ ઈત્યાદિ રીતે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે તે તે નિક્ષેપ વિશુદ્ધ સમ્યગૂદ્રષ્ટિએ સાધવા. તથા પ્રભુ પૂજાને વિષે સમ્યગૂદ્રષ્ટિ જનોએ ધન–વસ્ત્ર–સ્થાન-મન -વચન-કાયા–અને પૂજાનાં ઉપકરણ એ સાતની એટલે સાત. પ્રકારની વિશુદ્ધિ કરવા એગ્ય છે. ૧૨૧-૧૩૦ . -
અજ્ઞાનથી જુગુપ્સા (તિરસ્કાર)થી વણિ વણિને ભેગુ કરેલું દ્રવ્ય સ્થાપણ ઓળવીને ખરાબ વેપારથી મેળવેલા. એવા દ્રવ્યાદિકને ત્યાગ કરીને જે દ્રવ્ય ખર્ચવું તે શુદ્ધ ઇન કહેલું છે. જે વસ્ત્ર ચાર પ્રકારનું છે–૧ ત્વચા વસ્ત્ર (છાલ), ૨ ફળનું વસ્ત્ર (કપાસ વિગેરેનું) ૩ વિકલેન્દ્રિયનું વસ્ત્ર (કેશેટાદિકનું), અને ૪ પંચેન્દ્રિયના લેમનું વસ્ત્ર (ઉન વિગેરેનું) એ ચારમાંથી ત્રીજું અને ચોથું વસ્ત્ર જિનભક્તિમાં ન વાપરવું. મુહપત્તિ અને પટપત્તિને માટે તો તે ત્રીજા ચોથા ભેદનું વસ્ત્ર કદીપણ ન લેવું, એમાં બીજા ભેદવાળું વસ્ત્ર જે મસુણ (મળ) અને એવું લૌમાદિ ઘણા ભેદવાળું વસ્ત્ર છે. તે શ્રેયસ્કર છે. નન્ન (પારકું નહિ) કિતભાવાદિ વડે (ખરીદીમાં મૂલ્ય પ્રમાણે ખરીદેલું) શુદ્ધ, પ્રધાન, અને સ્વભાવેજ ઉજ્વલ એવું જ વસ્ત્ર સર્વથા જીન ભક્તિ માટે નિશ્ચયે ઉપયોગમાં લેવું. છે (અહિં પાઠાન્તર
૧ આરાધવા. ૨ પહેરવાના ધોતિયાથી.
૩ અહિં દૂષ્ય શબ્દ વિશેષણ તરીકે હોવાથી દૂષ્ય એટલે વસ્ત્ર. અથવા બીજી રીતે અર્થ કરીએ તે મશરૂ-દેવદૂષ્ય-અને ભૌમ (રેશમીઅથવા શણનું વસ્ત્ર) આદિ ઘણું ભેદવાળું બીજા પ્રકારનું વસ્ત્ર જનભક્તિમાં શ્રેયકારી છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
ગાથા કહે છે—) વિકલેન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય દ્રવ્યથી ઉત્પન્ન થયેલું વજ્ર નિશ્ચય ભક્તિમાં ક૨ે છે, પરન્તુ પહેલા અને ખીજા પ્રકારનું વસ્ત્ર ભક્તિકાર્ય માં કલ્પતું નથી (આ સંધિ વધુ ખુલાસા હજી, આગળ કહેવાય છે ).ા શ્રતભાવમાં (આગમમાં) જે શ્રેષ્ઠ વસ્તુ તે સર્વ ઉત્તમ ભક્તિને વિષે ઉપયાગમાં લેવી કહી છે, (જો એમ ન હેાય તે) કસ્તરિકાઢિ ગધદ્રવ્ય જે મૃગથી ઉત્પન્ન થયેલ છે તે ગ્રહણ કરવા ચેાગ્ય ન થાય. જે માર પીંછી વિગેરે (ઉપકરણ) કહ્યુ છે, તે દેવલાકમાં દેવ નિર્મિત હાય છે, તે અહિં પણ તેના અભાવથી ભક્તિના સદ્ભાવે મેાર પીંછી કરાય છે.! જે ચામર વિગેરે સ રજત ( રૂપાદિકના ) પ્રકારવાળાં ત્યાં હોય છે, પરન્તુ વમાન કાળે તેના અભાવથી ( ગાયના ) લેામમય શ્રેષ્ઠ ચામર બનાવાય છે (તે પ્રમાણે વિકલેન્દ્રિ પચેન્દ્રિયના લેામથી ઉત્પન્ન થયેલું વસ્ત્ર પણ જીનભક્તિ માટે ઉપયાગમાં લેવાય છે ઇતિ ભાવ.‘। તથા સ્તિણુક પ્રમાણ જેટલા પશુ ( બિન્દુમાત્ર-લેશમાત્ર પણ) સ્ત્રી પુરૂષના વેષને વિપર્યાસTM ન કરવા, અને દર્શનાચારની વિશુદ્ધિ માટે આઠ પડવાળે સુખકાશ કરવા.(વૃત્તિ યજ્ઞ શુદ્ધિઃ)નિર્મળ વિધિ વડે નિર્માણ
૧ આ ત્રણે ગાથા પાહાન્તર ગાથાની વિષયની સિદ્ધિ માટે છે, અને ગાથાના અંક છાપેલીપ્રતમાં ન હોવાથી અહિં પણ અંક રાખ્યા નથી.
૨ અર્થાત્ સ્ત્રીએ પુરૂષનું કપડુ ન વ્હેરવું અને પુરૂષ (નપૂજામ’) સ્ત્રીનુ કપડુ ન વ્હેરવું.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેલી જમીન કે જે અનાર્યોના સંસર્ગથી ચારે બાજુએ વત હોય, અને નિઃશકિતાદિ' (વા નિશ્રાકૃત આદિ) દેષ વડે રહિત હોય તે વિન્નક્ષેત્ર જાણવું અમંગલ એવી મનપ્રવૃત્તિના વ્યાપારને ત્યાગ કરે તે નિશ્ચય કરશુ છે, અને તે મનશુદ્ધિ મિથ્યાત્વ લેશ આદિ દેષ દૂર કર્યાંથી હોય છે. પ્રગટ કરેલ આઠ ગુણો વડે ઉચિત પ્રવૃત્તિરૂપ પ્રશસ્તચિત્તના સદ્ભાવથી ખેદ આદિ દેષ રહિત અને તદધ્યવસાયવાળી એવી મનઃશુદ્ધિ હોય છે. ગૃહવ્યાપારના ત્યાગની સંજ્ઞાદિક વડે જે પ્રશસ્ત વચન ગુણ, અને પૂજાને અવસરે શ્રી જીનેશ્વરના ગુણકિર્તનરૂપ વચન ગુણ તે વારસુત્રિ કહેવાય. ૧૩૧-૧૪
આશાતનાને ત્યાગ કરવાના પ્રયાસથી પ્રગટ થયેલ પ્રશસ્ત ભક્તિના સમૂહવાળ, હાસ્યાદિ મલિનભાવ તથા લેકવિરૂદ્ધાદિ સર્વ જે યોગ તેને ત્યાગ કરવાવાળે; વિધિપૂર્વક કરેલા સ્નાન અને ઉદ્વર્તના યુક્ત શરીરવાળે, સુંગધિઆદિ વડે લિપ્ત થયેલો, આજ્ઞાવ્યવહારના નિયમ (ની સૂચન રૂપે મસ્તકે કરેલા તિલકવાળે, તેમ કંઠ હૃદય અને ઉદર સ્થાને પણ કરેલા તિલકવાળે, મન વડે સંકલ્પ વિકલ્પ
૧ નિરક્ષરવાસેfકે જે ઈતિમૂળપાઠ ( વહેમ પડતી જમીન અને એક વ્યક્તિના એટલે પારકા કબજાની ન હોવી જોઈએ.’
૨ ઈચ્છા-શુષા ઇત્યાદિ. ૩ ખેદ-અદ્વેષ-ઇત્યાદિ. ૪ પ્રભુપૂજામાં જ એક અધ્યવસાયવાળી.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
- રહિત થયે છત શ્રી જીનેશ્વરના ગુણની સ્તુતિપૂર્વક-શ્રદ્ધા પૂર્વક–તથા અનુપમ સુખની તૃપ્તિ વડે વ્યાપ્ત થવા પૂર્વક પૂર્વ દિશા સન્મુખ રહે છત વિધિપૂર્વક કરેલ સ્નાત્રવાળે - ઈન્દ્રિયોના વિષય સમૂહથી રહિત થયે છતે, અપ્રશસ્ત
ગ અને રજ (પાપમલને) ઉપશમાવવાથી કરેલા ભાવસ્નાન વાળો થયો છતે શ્રી જીતેન્દ્ર ભગવંતના અનુક્રમે સરખી રીતે એક સાથે પગના બે અંગુઠા બે જાનુ બે - હસ્ત અને બે ખભા તથા મસ્તક-નિલાડ—કંઠ-વૃક્ષ સ્થલ અને ઉદર એ નવઅંગની પૂજા કરીને ને નવ અંગ પ્રત્યે સ્થાપેલ ચિત્તવાળે દ્રઢ ચિત્તવાળે શ્રેષ્ઠ ધ્યાન અને ભકિત, સહિત થયેલો નિર્માયી અને નિર્મમત્વ થયે છતો પશ્ચાત્ વિવિધ પ્રકારની પૂજા કરે જીનેન્દ્ર ભગવાનનું પુષ્પાદિ તથા ન્ડવણજળ વિગેરે જે નિર્માલ્ય હોય તેને વિધિપૂર્વક ત્યાં સ્થાપન કરવું કે જ્યાં અતિ આશાતના ન થાય. જો કે શ્રી જીનેશ્વરના અંગ સ્પર્શવાળી વસ્તુ કદીપણ નિર્માલ્ય ન જ થાય તો પણ (નિર) ભારહિત દ્રવ્યલેક 'ગુણથી વ્યવહાર ગુણ વડે નિર્માલ્ય કહેવાય છે. જે ભક્ષણપ્રોલંધન–નિજાંગપરિભેગ-ભૂતિકર્મ–અને પાંચમું અવિધિ સ્થાપન એ પ્રમાણે પાંચે પ્રકારે નિર્માલ્ય વર્વા યોગ્ય છે.
૧ મનવચન અને કાગ ઢીંચણ ૩ કપાલ.
૪ દર્શન કરનાર જનોને દેખવામાં ભારહિત હોવાથી લોક વ્યવહાર વડે તે નિર્માલ્ય કહેવાય.
૫-૬ ભાવાર્થ એ છે કે પ્રભુને જે વસ્તુ ચઢી હોય તે વસ્તુ બગડી જવા જેવી હોય તો તે નિર્માલ્ય ગણાય છે. માટે તે ચઢેલી
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભક્ષણ કરે તો તિર્યંચભવ પ્રાપ્ત થાય, પ્રલંઘન કરે તે અનાર્ય જાતિમાં ઉત્પન્ન થાય, પરિગ કરે તે દર્ભાગ્ય થાય, અને ભૂતિકર્મ કરે ને આસુરી (અસુરાદિ દેવામાં) ઉત્પન્ન થાય. ૧૪૧-૧૫
અવિધિસ્થાપન કરે તો અપીલાભ (સમ્યકત્વનો અથવા અનુત્પત્તિ) થાય, આ સંબંધમાં દેવકુમર–પુરંદરકમર-સાભાર્થી–અમરરાજા–અને સમરરાજા એ પાંચ ઉદાહરણ -દ્રષ્ટાન્ત છે. તે કારણથી અતિનિપુણ બુદ્ધિમાનેએ આશાતનાને સર્વ પ્રકારે ત્યાગ કરે, જે કારણથી આશાતનાને. ત્યાગ તે મેક્ષમાર્ગનું મુખ્ય અંગ છે વિધિનું ગ્રહણ, અવિધિનો ત્યાગ, શ્રેષ્ઠ ગુણ વડે યુક્ત વૃદ્ધ (ગુણવૃદ્ધ) પુરૂષોની સેવા, શાસ્ત્રનું શ્રવણ, બાલનનું (અજ્ઞાનીનું) વર્જન, અવગુણને ત્યાગ, આર્યગુણને (ઉત્તમ ગુણને.) પક્ષપાત, અરિહંત પ્રમુખ ૧૩ પદેની બહુમાન પૂર્વક વર્ણ સંજવલના ( ચાર પ્રકારનું સદ્ભૂત ગુણત્કીર્તન) અને કુશલાનુષ્ઠાન કરવું ઇત્યાદિ ગુણવડે મોક્ષનું અંગ હોય છે.
ત્યારબાદ મંડપમાં નિસહી પૂર્વક પ્રવેશ કરીને જીનેશ્વર. વસ્તુ પુષ્પ-ફળ- ઇત્યાદિ નિર્માલ્ય વસ્તુઓનું શ્રાવકે ભક્ષણ ન કરવું, તેને પગથી કચરવી નહિં, પિતાના શરીર માટે તેને ઉપગ ન કરવો, તથા તે નિર્માલ્ય વસ્તુઠારા રક્ષાબંધાદિ ભૂતિકર્મ (કોઈનો રોગ. મટાડવા, કદનું ભૂત કાઢવું ઇત્યાદિ ) ન કરવું, તેમજ તેને જેમ તેમ ગમે ત્યાં ફેંકી દેવું નહિં એ પ્રમાણે પાંચે રીતે નિર્માલ્યને ઉપગ ન કરે.
૧ આગળ ૫૭મી ગાથાને અર્થ વગે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
સન્મુખ પૃથ્વી ઉપર બે જાનુ બે હાથ અને મસ્તક સ્થાપી (પંચાગ પ્રણિપાત રૂપ) ત્રણ નમસ્કાર વિધિપૂર્વક કરે. ત્યાર બાદ હર્ષ વડે ઉલ્લાસ પામતે, અને બાંધેલા મુખ કેશવાળો એ ગૃહસ્થ મેરપીંછી વડે રાત્રિએ રહેલું નિર્માલ્ય દૂર કરે છે તથા જીનભુવનની પ્રમાર્જના પિતે કરે. અથવા બીજા પાસે કરાવે, અને ત્યારબાદ શ્રી જીનપ્રતિમાની પૂજા યથાયોગ વિધિપૂર્વક કરે હવે પ્રથમ જે કોઈએ ઉત્તમ વૈભવ વડે (સુંદર) પૂજા નિશ્ચયથી કરી હોય તો તે પૂજાને પણ જેમ વિશેષ શોભે તેવી પૂજા કરવી. વળી એ (પૂર્વકૃત પૂજા દ્રવ્યને) નિર્માલ્ય છે એમ પણ ન કહેવું, કારણ કે નિર્માલ્યના લક્ષણને તેમાં અભાવ છે. જે કારણથી ભેગ વિનિષ્ટ દ્રવ્યને જ નિર્માલ્ય કહ્યું છે, બીજી રીતે નિર્માલ્યનું લક્ષણ કહ્યું નથી. વળી નિર્માલ્યની પણ દ્રવ્યાન્તરને પ્રાપ્ત થયેલ એવી ધાતુ વિગેરે પ્રશસ્ય દ્રવ્ય છે, તે પણ શ્રી જીનેશ્વરને ઉપયેગી થાય છે અને તે બાલજીને અનુચેષ્ટાવાળું થાય છે. ૧૫૧–૧૬૦ એ કારણથી નિશ્ચય શ્રીજીનેશ્વરેને પુનઃ પણ તે વસયુગલાદિ
૧ દ્રવ્યાન્તરને પ્રાપ્ત થયેલ નિર્માલ્ય એટલે-જે આભૂષણદિક ધાતુ દ્રવ્ય ઘસારાદિકથી નિર્માલ્ય એટલે પહેરાવવાને અયોગ્ય થયું હોય . પરંતુ તે ભાંગીને બીજું આભૂષણદિ ઘડાવ્યું હોય તો તે પુનઃ ઉપયોગી થાય છે, પણ સર્વથા તે નિર્માલ્ય ઊપયોગમાં ન આવે . એમ નહિ.
૨ આદરવાવાળું થાય છે
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુંડલયુગલાદિ આભરણનું આરોપણ કરાય છે. જે કારણથી વિજય પ્રમુખ દેવાએ એકજ કાષાયિક વસ્ત્રવડે ૧૦૨ જીનેન્દ્ર પ્રતિમાઓને અંગભૂંછન કર્યું છે. ચિત્યદ્રવ્ય ૩ પ્રકારે છે-- ૧ પૂજાદ્રવ્ય, ૨ નિર્માલ્યદ્રવ્ય, ૩ કલ્પિતદ્રવ્ય. તેમાં જે આદાન–આમદાનીથી ગ્રામ વગેરેની આવક વિગેરે તે પૂTI
કહેવાય, કે જે પ્રભુના અંગ ઉપર ઉપયેગી થાય છે. તથા અક્ષત-ફળ–અલિ–નૈવેદ્ય-વસ્ત્ર વિગેરે (સંબંધિ) જે દ્રવ્યને સમૂહ છે તે નિરસ રૂચ કહેવાય, કે જે જીનભુવનના કાર્યમાં ઉપયોગી થાય છે. પુનઃ વિભૂષણાદિ વડે (આભૂષણાદિ દ્વારા ) દ્રવ્યાન્તર નિર્માપિત (દ્રવ્યાન્તરપણે પરિણમેલ અન્ય દ્રવ્યરૂપે થયેલ) જે નિર્માલ્ય તે પણ નિશ્ચય શ્રી જીનેશ્વરના અંગના ઉપગમાં આવે છે, બીજી રીતે (તે નિર્માલ્ય) ઉપગમાં આવે નહિ માટે તે નિર્માલ્ય દ્રવ્ય ભજનાવાળું (નેશ્વરના અંગે ઉપભેગમાં આવે પણ ખરું અને ન પણ આવે એવું) જાણવું. ઋદ્ધિ યુક્ત અને સહિત એવા શ્રાવકેએ અથવા પિતાના આત્મા વડે એ પોતે શ્રી જીતેન્દ્ર ભક્તિને માટે જે કંઈ આચરેલું હોય તે સર્વ ઉપગી (જીનેન્દ્રના કાર્યમાં આવે એમ) જાણવું છે
૧ જલા અંગને લૂછવાના આદિ ( અંગલુણું ) વસ્ત્રનું નામ અથવા ગંધક્ષાય છે જે સિદ્ધાન્તના પારિભાષિક શબ્દ છે.
* ૨ અર્થાત આભૂષણદિકની શેભાથી આલ્હાદ પામનારા દર્શન કરનાર છના ચિત્તને આલ્હાદ ઉપજાવનારું થાય છે (માટે તે નિર્માલ્ય નથી ઈતિભાવઃ)
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તમ સાધન વડે પ્રાયઃ ભાવ પણ ઉત્તમ થાય છે. અને એ. સજજનેને તે સાધનેને બીજો કોઈ પ્રધાન ઉપગ નથી (અર્થાત્ ઉત્તમ સાધનોનો ઉપયોગ ઉત્તમ ભાવ માટે જ છે. . (હવે પુષ્પ પૂજા દર્શાવે છે) ગ્રંથિમ–રવેઢિમ–પૂરિમ*સંઘાતિમ--એ પ્રમાણે પુષ્પના ભેદથી ચાર પ્રકારની પુષ્પ . પૂજા છે. તથા માળા–મુગુટ-શેખર–પુષ્પગ્રહઆદિ–રત્નો- - સ્નાન-વિલેપન–આભરણ–વસ્ત્ર-ફળ-ગંધ-ધૂપ—અને પુષ્પ એ . દ્રવ્યોથી શ્રી જીનેશ્વરની અંગપૂજા કરવી, તેમાં આ (આગળ કહેવાશે તે) વિધિ જાણ. (હવે તે વિધિ કહે છે)વસ્ત્રવડે મુખ બાંધીને અથવા યથા સમાધિ પ્રમાણે તે પૂજા ' ને અવસરે શરીરે થતી કંડુ-ચળ આદિનો ત્યાગ કરે. . I૧૬૧–૧૭૦
એ પ્રમાણે શરીરને ખંજવાળવાનું વર્જવું, તથા લેષ્માદિ વર્જવું, અથવા જગબંધુ જીનેશ્વરની પૂજા કરતા એ બુદ્ધિમાન જીવ મૌનપણે રહે અથવા મૌનપણે વચન બેલે. એ પ્રમાણે ઉચિત પ્રવૃત્તિ છે તે પ્રમાણે કરનારને જેમ
૧ ગુંથીને હારબંધ કરેલ. ૨ પ્રથમ ગુંથીને પુનઃવીટીને દડા સરખાં કરેલ અર્થાત પુલના દડા. ૩ લાકડાની સળીઓમાં પુષ્પ ભરાવીને આંગી કરે છે તે. ૪ એકઠાં કરેલાં. ૫ મુકુટ વિશેષ.
૬-૭ આ બે ગાથા પ્રથમ ગયેલી ૫૭મી ગાથા અને ૫૮મી . ગાથા છે.
૮ આ ગાથાથી શરૂથતી ૧૭મી સુધીની ૩ ગાથાઓ પૂર્વે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
- અવજ્ઞા થતી નથી તેમ મૂળ પ્રતિમાજીની વિશેષ પૂજા કરવામાં
પણ (બીજી પ્રતિમાઓની) અવજ્ઞા થતી નથી. જનચૈત્યની - તથા જન પ્રતિમાની પૂજા તે જીનેશ્વરેને માટે કરતા નથી - પરન્તુ સમ્યગદ્રષ્ટિ જી પિતાને શુભ ભાવના ઉત્પન્ન કરવા
માટે કરે છે, અને જેઓ સમ્યકત્વ પામ્યા નથી તેઓ પિતાના બોધ માટે કરે છે. અથવા બેધ પામેલા જીની પૂજા પિતાની શુભ ભાવના માટે છે, અને બાધ નહિ પામેલા જીની પૂજા પોતાને બેધ (સમ્યકત્વ) ઉત્પન્ન કરવા માટે છે. કેટલાએક જી જીન ભુવનવડે, કેટલાક પ્રશાન્ત રૂપવાળી પ્રતિમા વડે, કેટલાક પૂજાના અતિશયપણાથી, અને કેટલાક જીવે ઉપદેશથી બેધ પામે છે. ભંગાર (કળશ),
મહસ્તક (મેરપીંછી), બંગલુછણાં વડે પ્રતિમાની પૂજા તથા સકિથ (દાઢા)ની પૂજા એક સરખી રીતે કહી છે. નિર્વાણ
પામેલા જીતેન્દ્ર ભગવંતોની સકિથઓ (હાડ દંત દાઢા વિગેરે અંગો) ત્રણે લોકમાં દેવકના–દેના દાબડાઓમાં હોય છે, અને તે સ્નાત્ર જળાદિ વડે પરસ્પર સંલગ્ન થઈ છતી એક બીજીને સ્પર્શ કરનારી હોય છે. વળી ત્રણે
ગયેલી ૬૯-૭૦–૭૧ મા નંબરવાળી છે, ત્યાં બરાબર ચાલુ સંબંધમાં છે, અને અહિં એ ત્રણ ગાથાઓ હોવાથી સંબંધ ગુટે છે.
૧ અહિંથી જે ગાથાઓ ૧૮૩ સુધીની છે તે ગાથાઓ “પ્રતિમાઓ તદ્દન અલગ અલગ સ્થાપન કરેલી હોવી જોઈએ, પરતુ એક બીજાના સ્પર્શવાળી અથવા એક વસ્તુ ઉપર ઘણી પ્રતિમાઓ સંલગ્ન ન હોવી જોઈએ” એ વિષયનું ખંડન કરવા માટેની છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
ક્ષેત્રમાં પૂર્વધર કાળ વિહિત ( પૂર્વધરના વખતની યા પૂ ધર પ્રતિષ્ઠિત ) પ્રતિમાઓ છે તે ક્ષેત્રાખ્યા વૃત્તાખ્યા અને મહાખ્યા એ ત્રણે પ્રકારની જોયેલી છે. વળી જીન પ્રતિમા માલાધર વિગેરે પ્રતિમાઓના ગ્રૂપનજલાદિ સ્પર્શ વડે સ્પર્શેલી હાય છે. જેમ પુસ્તકનાં પાન વિગેરેને પણ ઉપયુ પરિસ્પનાક્રિક હોય છે. તે કારણ માટે ચતુવતિવૃત્તકાદિ વડે (સ્પર્શ વાળી) પ્રતિમાઓ કરાવવામાં કોઇ દોષ દેખાતા નથી, ગ્રંથેામાં અદ્રશ્યજ્ઞાન થવાથી ( તદ્ વિધિવાળાં સિદ્ધાન્ત જે કે નથી તેા પણ) આચરણાની યુક્તિથી ( પરંપરા માન્ય હેાવાથી ચાવીસ પટ્ટાઢિ કરાવવામાં દોષ નથી-ઇતિ ભાવ: ).। - કોઈક ભક્તિમાન શ્રાવક શ્રી જીનેશ્વરની ઋદ્ધિના દનાથે પ્રગટ કરેલ પ્રાતિહા વાળી અને દેવાના આગમન વર્ડ શૈાભિત એવી એક જીન પ્રતિમા પણ ભરાવે. ૫૧૭૧–૧૮૦મા
પુનઃદન જ્ઞાન ચારિત્રની આરાધનાને કાર્ય માટે કાઇક ત્રણ જીન પ્રતિમા (એક જ પટ્ટાદિક ઉપર) ભરાવે, અને પંચ પરમેષ્ઠિના નમસ્કારમાં ઉદ્યમવાળા કાઇક શ્રાવક પાંચ જીન પ્રતિમા ભરાવે છે. પુનઃકલ્યાણક સંબંધિ તપશ્રર્યાંના મહિમામાં ઉદ્યમવાળા (અર્થાત્ પંચકલ્યાણકના તપ કરનારા) કાંઇ શ્રાવક ભરતક્ષેત્રમાં રહેલા હેાવાથી બહુમાનની
૧ એક પટ્ટાદિમાં ૨૪ પ્રતિમાની ક્ષેત્રાખ્યા સ્થાપના.
૨ એક છૂટી પ્રતિમાની સ્થાપના વ્યકત્યાખ્ય.
૩ એક પટ્ટાદિકમાં ૧૭૦ પ્રતિમાની સ્થાપના મહાખ્યા ( તિ પ્રતિષ્ઠાત્રય’ ષોડશક પ્રકરણે).
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષતા પૂર્વક (એક પટ્ટાદિકમાં) ૨૪ જીન પ્રતિમા ભરાવે. છે. છે ઉત્કૃષ્ટથી ૧૭૦ જીનેશ્વર આ મનુષ્યલોકમાં વિચરે. છે, એવી ભકિત વડે કેઈ ધનાઢય શ્રાવક (એક પટ્ટમાં) ૧૭૦ બિબ પણ ભરાવે (માટે જીનપ્રતિમાઓ ઉપર્યું પરિ સંલગ્નભાવે વા સ્પર્શીને પરસ્પર એક પટ્ટાદિક ઉપર રહી હોય તે વિધિપૂર્વક છે). (હવે પૂજા વિધિને ચાલુ વિષય કહે છે- )ગીત-નાટક-વાજીંત્ર-લવણેત્તારણ-જળ-આરતિ ઈત્યાદિ તથા દીપક વિગેરે જે જે કૃત્ય છે તે સર્વ અગ્રપૂજામાં અવતરે છે–ગણાય છે. પ્રથમ આરતિ ઉતારીને પશ્ચાત્ મંગલ દીપક કરવો. તે આરતિ તથા દીપકને ચારવાર અને છવાર વિધિપૂર્વક નીચે નમાવો. જીનેન્દ્ર પૂજા પંચેપચાર યુક્ત અથવા અષ્ટોપચાર યુક્ત તેમ ઋદ્ધિ વિશેષ વડે સર્વોપચાર યુકત પણ જાણવી. તેમાં પંચોપચાર પૂજા પપૈ––અક્ષત-ગ-ધૂપઅને દીપક વડે થાય છે, તથા તેમાં નૈવેધ–જળ–અને ફળ સહિત કરતાં અોપચારી પૂજા થાય છે. તથા સ્નાન–અર્ચન-આભૂષણ–વસ્ત્ર–સ્તવન–ફલ–બલિ –દીપક વિગેરે તથા નાટક ગીત અને આરતિ વિગેરેથી. agવાર પૂષા થાય છે. તથા સ્વયમાનેયન (પતે પૂજા કરવી) તે પહેલી પૂજા (કાયપૂજા), બીજા પાસે આજ્ઞાપન (પૂજા કરાવવા વડે) બીજી પૂજા (વચનપૂજા), અને મન વડે અનુમોદનાદિ પ્રાપ્ત કરવા વડે ત્રીજી પૂજા (કનપૂar). તથા પુષ્પ-આમિષ-(આહાર ફલાદિ ભેજન વસ્તુ)-સ્તુતિઅને પ્રતિપત્તિ એ ભેદ વડે ચાર પ્રકારની પૂજા પણ કહી. છે, તે યથા શકિત પવિત્ર આત્માના સભાવથી પૂજા કરવી. ૫૧૮૧–૧૯૦૫
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
અથવા દ્રવ્યથી અને ભાવથી એમ બે પ્રકારની જીનેન્દ્ર પૂજા છે, ત્યાં દ્રવ્ય પૂજાને વિષે ( જીનેન્દ્ર પૂજાની સામગ્રી અથવા ચાપચારી ઇત્યાદિ ) ઉપચાર—ચંદનાદિ સામગ્રીવાળા જીનપૂજા તે દ્રવ્યપૂજા અને શ્રી જીનેશ્વરની આજ્ઞા પાળવી તે ભાવપૂજા શ્રદ્ધાળુ એવા શ્રાવક શક્તિને અનુસારે વિધિ વડે ઉત્તમ એવા શ્રેષ્ટ અનુષ્ઠાનનેજ નિશ્ચય સેવે, અને જો દ્રવ્યાદિ દોષવડે હાયલા હોય તે પણ તેમાં પક્ષપાત તે અવશ્ય રાખે. ॥ આસન્નસિદ્ધિર જીવાને સદાકાળ નિશ્ચય વિધિમાના પરિણામ હોય છે, અભન્ય જીવાને વિધિના ત્યાગ હોય છે, અને દૂર ભવ્ય જીવેાને અવિાધ સહિત ભક્તિ હાય છે. ા પુનઃ ફળને અનુસારે યથાર્થ નામવાળી ત્રણ પૂજા છે તેમાં વ્હેલી વિપશામિની, બીજી અભ્યુદયપ્રસાધની અને ત્રીજી નિવૃત્તિકરણી' નામની જીનેન્દ્રપૂજા છે. ૫ તથા સૂત્રાનુસારે વિધિપૂર્વક જીનભવનમાં પ્રતિમાજીની પ્રતિષ્ઠા કરવી યાત્રા કરવી અને પૂજાદિ કરવી તે ભાવસ્તવનું કારણ હાવાથી દુર્વ્યસ્તવ જાણવું. ! જો કે હુંમેશાં તે આ સંપૂર્ણ પૂજા ન કરી શકાય તે પણ નિરન્તર અક્ષત દીપક આદિના દાનવડે તે તે હુ ંમેશ પૂજા કરવી. જેમ મહાસમુદ્રમાં એક પણ જળબિંદુ નાખ્યું હોય તેા તે અક્ષય ૧ અર્થાત્ નિન હાય.
3
૨ અલ્પસસારી કે જેને મેક્ષ ઘેાડા ભવમાં છે તે.
૩ કાયયેાગની પ્રાધાન્યતાવાળી–વિઘ્નને ઉપશમાવનારી.
3
૪ અભ્યુદયકારી. આ પૂજા વચન યાગની મુખ્યતાવાળા છે.
૫ મેક્ષ આપનારી, એ પૂજા મનયેાગની મુખ્યતાવાળો છે (ઇતિ ષોડશક પ્રકરણે).
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪ થાય છે, એ પ્રમાણે વીતરાગની કરેલી પૂજા પણ અક્ષય થાય છે. એ ઉપર કહેલાં બીજ (કારણે) વડે આ સંસારરૂપી ગહન વનમાં દુખ નહિં પામીને અને અત્યંત વિશાળ પંચેન્દ્રિયના ભેગ અનુભવીને સર્વ જી સિદ્ધિ પામે છે. પ્રભુપૂજા વડે ચિત્તની શાંતિ થાય છે ચિત્તની શાન્તિ વડે ઉત્તમ ધ્યાન થાય છે, અને ઉત્તમ ધ્યાનવડે મોક્ષ થાય છે, તથા મોક્ષવડે નિરાબાધ સુખ પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રભુ પૂજાને વિષે વિષયને વિશેષ ત્યાગ થવાથી વીતરાગ ભાવ સ્કુરાયમાન થાય છે, અને તેમ થવાથી આત્મા અહિંસક ભાવમાં વર્તે છે, માટે પૂજામાં હિંસા નથી. ૧૧-૨૦૦
વળી જ્યાં અહિંસક ભાવ હોય ત્યાં શુભયોગનું કારણ કહ્યું છે, તેમજ અનુબંધ હિંસા તથા હેતુ હિંસાથી રહિતપણે વર્તે છે માટે પૂજામાં હિંસા નથી. આ ભેગથી અને અનાભેગથી દ્રવ્યસ્તવ બે પ્રકારે કહ્યો છે, તેમાં પણ એ બન્ને ભેદ નિવૃત્ત અને પ્રવૃત્તિ રૂપ ભેદ વડે દ્રવ્યસ્તવ ચાર પ્રકારને જાણ. દેવના ગુણનું પરિજ્ઞાન થવાથી તદાવાનુગત (દેવગુણમાં એકત્વ થયેલ) તથા ઉત્તમ વિધિ વડે પરમ આદરપૂર્વક શ્રી જીતેન્દ્રની પૂજા કરવાથી માકરતા કહેવાય. એ પૂજાથી સર્વ કર્મને નાશ કરવાવાળો ચારિત્રપ્રાપ્તિને લાભ શીવ્ર થાય છે તે કારણથી એ દ્રવ્યસ્તવમાં સમ્યગ્દષ્ટિએ એ સમ્યક પ્રકારે પ્રવર્તવું. પૂજાની વિધિ રહિત તથા જીનેન્દ્રમાં રહેલા ગુણનું પરિજ્ઞાન નહિં હોવાથી શુભ પરિણામથી રહિત. તે સામોન ટ્રસ્થરતા
૧ જ્ઞાન ૨ સારા પરિણામ.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાણો પુનઃ એ અનાગ દ્રવ્યસ્તવ પણ ગુણસ્થાનનું સ્થાનપણું હોવાથી તેમ શુભ શુભતર ભાવની વિશુદ્ધિમાં કારણરૂપ હોવાથી અને તે હેતુથી બોધિબીજને લાભ હોવાથી નિશ્ચય ગુણકારી જ છે. જેમ જેમ અક્રિયારૂપ ભાવ ગુણવડે વૃદ્ધિ પામતું હોય છે, તેમ તેમ તે સ્થાને ભાવસ્તવ પણ તે કારણથી વૃદ્ધિ પામે છે, તે યાવત્ અગિ ગુણસ્થાનને વિષે (સંપૂર્ણ) ભાવસ્તવ હોય છે, અને સકિચ ગુણસ્થાનમાં વ્યસ્તવ (પણ) હોય છે. વળી અશુભ કર્મના અત્યંત ક્ષયવડે આગમૈષિભદ્ર એવા ધન્ય પુરૂષોને જીનેન્દ્રના ગુણ ન જાણ્યા હોય તે પણ નિશ્ચય જીનેન્દ્રપૂજાના વિષયમાં પ્રીતિ ઉછળે છે. છે અને ભારી કર્મવાળા એવા ભવાભિનંદિ જીવને રોગીઓને નિશ્ચયે મરણ નજીક આવતાં પથ્યને વિષે દ્વેષ ઉપજે છે તેમ જીનેન્દ્રપૂજાના વિષયમાં ઠેષ ઉપજે છે. એ કારણથી નિશ્ચયે તત્ત્વજ્ઞજીવ
જીની પ્રતિમા પ્રત્યે અથવા જીનેન્દ્રના ધર્મ પ્રત્યે અશુભ કર્મને નાશ કરવા સંબંધિ ભયથી લેશમાત્ર પણ દ્વેષ હોય તે તે વર્જીત કરે. મે ૨૦૧–૨૧૦ |
અથવા શ્રીજીનેન્દ્રની આજ્ઞા આદર અને પરિહાર વડે બે પ્રકારની જાણવી. તેમાં શુભકૃત્યને આદર અને
* રથયાત્રાદિ મહોત્સવ પ્રસંગે હાટ-દુકાનમાં રહેલા ખાદ્ય પદાર્થો પ્રભુની દષ્ટિમાં આવ્યા છતાં પણ તે પદાર્થોને ઉપભોગ કલ્પ છે, કારણ કે તે અશકયપરિહાર્ય છે.
૧ સભ્યદર્શન. ૨ દ્રવ્યક્રિયાને અભાવ
૩ ભાવમાં-ભવિષ્યમાં જેનું કલ્યાણ અવશ્ય થવાનું છે તે આગમૈષિતભદ્ર જીવ કહેવાય.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
નિષેધકૃત્યાના ત્યાગ જાણવા જે કારણથી નિષેધકૃત્યને કરવામાં અમેધિપણું થાય છે, અને તે નિષેધકૃત્યને નહિ કરવામાં મેાધિબીજ પ્રગટ કરે છે. એ પ્રમાણે શ્રીજીનેન્દ્ર ભક્તિમાં અવિધિના ત્યાગ તે ઘણા ફળવાળા છે. ณ આરંભ સમારંભમાં આશક્ત, છ કાયના વધથી વિરક્ત નહિ થયેલ તથા સંસાર રૂપ અટવીમાં ભૂલા પડેલા ગૃહસ્થાને દ્રવ્યસ્તવ નિશ્ચયે આલંબન રૂપ છે. । ત્રણે સંધ્યાએ જીનેન્દ્ર પૂજા કરનાર જીવ સમ્યકત્વને શુદ્ધ કરે છે, અને શ્રેણિક રાજાની પેઠે તીર્થંકર નામ કમ પ્રાપ્ત કરે છે. જે જીવ દોષ રહિત એવા જીનેન્દ્રભગવાનની ત્રણ સંધ્યા પૂજા કરે તે ત્રીજે સાતમે અથવા આઠમે ભવે મેાક્ષ પામે. એ પ્રમાણે સ આદરપૂર્વક ઈન્દ્રોવડે ભગવ'ત પૂજાવા છતાં પણ નિશ્ચયે (સ'પૂર્ણ) પૂજ્યા ન કહેવાય, જે કારણથી ભગવંત તા અનન્ત ગુણવાળા છે ઇન્દ્રને રૂ। મનાવવાની જેટલી વૈક્રિય શક્તિ છે તેટલી શકિતથી સંપૂર્ણ રૂપ બનાવીને પણ આખી જીંદગી સુધી ભક્તિવડે પૂજે તાપણ તે ઇન્દ્ર ભગવંતને પૂજવા સમર્થ નથી.ા આતમસ્વભાવવડે કરેલી પૂજા ગુણસ્થાનના ગુણને ઉત્પન્ન કરનારી છે, કારણકે જીવ જેમ જેમ સ્વભાવધર્મ માં આત્મધર્મમાં પ્રવેશ કરે તેમ તેમ તે જીનેન્દ્રપૂજા વધારેને વધારે અવિતથ—સત્યયથાર્થ થતી જાય છે. એમ જાણવું. શ્રીજીનેન્દ્રપૂજા શુભયાગના પ્રવાહની નીક છે, ક્ષચેાપશમ ગુણાની નિસરણી–સીડી છે, અનુચિત્ત પ્રવૃતિઓને નાશ કરનારી અને ઉચિત પ્રવૃત્તિઓની પૃથ્વી (ભૂમિ) રૂપ છે. જેમ વીતરાગભાવ આત્માનું અવલેાકન કરવાને ઉત્કૃષ્ટ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
નિમિત્ત છે, તેમ પ્રતિમાનું પ્રતિબિંબ–રૂપ (આત્મગુણના અવલોકન માટે) આરીસા સરખું જાણવું છે ૨૧૧-૨૨૦
વળી શુભ કર્મને ઉપાર્જન કરનારી દ્રવ્યપૂજા મુદ્રા ભેદ તથા અવસ્થા ભેદવડે પણ કરાય છે, જે કારણથી આમગવેષી જનેને તે દ્રવ્યપૂજા અવશ્ય કરવા યોગ્ય છે. ભક્તિ બહુમાન પૂર્વક તે પુનઃ અવિધિત્યાગ અને વિધિને પક્ષપાત એ બે યુક્ત એક ભેદ વડે ચતુર્ભગીવાળી વિશુદ્ધ પૂજા વિશુદ્ધસમ્યકત્વને સ્થિર કરનારી છે. ત્યાં પૂર્ણ વિધિ બહુમાન એ પહેલે ભંગ, બહુમાનને વિષે બીજો ભંગ, પૂર્ણવિધિ વડે ત્રીજો ભંગ, અને બંન્નેથી શુન્ય તે ચે ભંગ જાણ. એ પ્રમાણે પૂજાને વિષે પણ રૂપા સરખું ચિત્તનું બહુમાન છે, અને મુદ્રા સરખી સંપૂર્ણ બાઘકિયા જાણવી. તે બન્નેના સમાયોગથી-મળવાથી અચ્છેદ-સંપૂર્ણ શુદ્ધ રૂપિઆ સરખી ઉત્તમ પૂજે છે, અને ભક્તિયુક્ત પરતુ પ્રમાદી જીવની
૧-૨-૩-૪ આ ચારે તથા આગળની ૧ મળી પાંચ ગાથાઓમાંનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે
ભંગ ૧ લે–(ભક્તિ-બહુમાન સહિત અવિધિત્યાગ અને વિધિપક્ષપાતવાળી પૂજા એટલે ચિત્તશુદ્ધિ અને વિધિશુદ્ધિવાળીપૂજા શુદ્ધરૂ૫ અને શુશિક્કાવાળા શુદ્ધરૂપીયા સરખી છે.
ભંગ ર જે—ચિત્તશુદ્ધિ હોય પણ વિધિશુદ્ધિ ન હોય તે શુદ્ધરૂપાવાળા પણ ખોટા સિક્કાને રૂપીયા સરખી.
ભંગ ૩ –ચિત્તશુદ્ધિ નહિં પણ વિધિશુદ્ધ હોય તે રૂપુ ખોટું પણ શિક્રો ખરે એવા રૂપિયા સરખી.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
પૂજા મીજા રૂપિઆ 'સરખી છે. ૫ લાભ આદિના હેતુથી અખંડ ક્રિયા કરતા એવા જીવને પણ ત્રીજી પૂજા જાણવી,, તથા ખન્ને રહિત ( બહુમાન અને વિધિ એ બન્ને રહિત ) પૂજા તે તત્ત્વષ્ટિએ અપૂજાજ જાણવી. એ પ્રમાણે અહિં દેશકાળ આશ્રયિ અલ્પ અથવા ઘણા પરન્તુ વિધિ અને બહુમાન સહિત એવા ભાવસ્તવ (પ્રથમ ભાંગવાળી પૂજા) કરવા ચેાગ્ય છે. ।। તત્વને નહિં જાણનારા અને પ્રમત્ત- . દશાવાળા અજ્ઞાન જીવા સદ્ભૂત જીનેશ્વર (સાક્ષાત જીનેન્દ્ર) અને તેમની પ્રતિમા એ બેમાં માટુ' અન્તર કહે છે તે વચન સત્ય નથી. ॥ સર્વજ્ઞ ભગવંત સભાષા વડે સંગત એવી ભાષા વડે પ્રરૂપણા કરતા છતા પણ જે કારણથી અનુપશામક (મિથ્યાત્વ શાન્ત ન થયેલ એવા) લખ્યાને તા. ગુણભાવમાં (ગુણપણે) થતું નથી. ૫ જેવી જેવી જાતની ચેાગ્યતાને પામેલા એવા સાક્ષાત અને પુરાક્ષ એવા જીવામાં સરળ જીવાને લેખ છે ગુણ જેમાં એવા જે પત્ર (દસ્તાવેજ વિગેરે) હેતુ એટલે (કરાવવુ) અને અહેતુ એટલે (ન કરાવવુ) એમ વ્યવહારમાં બે રીતિએ હોય છે. ॥ ૨૨૧–૨૩૦ ૫.
જીનેન્દ્ર તા ૩૪ અતિશય રૂપ ઋદ્ધિ વડે સહિત હાય અને પ્રતિમા તેવી ન હેાય એવા વિશેષની (તફાવતની) શંકા કરીને જેએ (પ્રતિમા ન માનવાનું) કહે તા નામજીનેન્દ્રનું અનુષ્ઠાન પણ તેને વિષે નિરર્થીક જાણવુ જોઇએ
ભગ ૪ થા——ચિત્તશુદ્ધ નહિં અને વિધિશુદ્ધ પણ નહિં એવી પૂજા ખાટારૂપાવાળા અને ખાટા શિક્કાવાળા રૂપિયા સરખી સથ ખાટી જશુવી. (પરન્તુ અવસ્થા ભેદે આદરવા ચેગ્ય છે જ),
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
(અર્થાત્ જીનેન્દ્રનું નામ ગ્રહણ પણ નિરર્થક થાય). વળી બીજી વાત એ છે કે-જેન સિદ્ધાન્તમાં ૪ પ્રકારનું અનુષ્ઠાન કહયું છે–૧ પ્રીતિયુક્ત, ૨ ભક્તિયુક્ત, ૩ વચનપ્રધાન, અને ૪ અસંગ અનુષ્ઠાન છે. જે અનુષ્ઠાન કરે તેમાં બાળક આદિને જેમ રત્નમાં તેમ ઋજુસ્વભાવી જીવને અનુષ્ઠાનમાં જે પ્રીતિ સહિત વધે તે ઊંત અનુષ્ઠાન કહ્યું છે. જે કે સ્ત્રી અને માતાનું પાલન આદિ કરવું તુલ્ય છે, પરંતુ સ્ત્રીનું પાલન પ્રેમ-પ્રીતિ ગત છે, અને માતાનું પાલન ભક્તિગત છે તેમ અહિં મા અનુદાનમાં પણ પ્રીતિ અને ભક્તિયુક્ત અનુષ્ઠાનનો ભેદ જાણ. પુનઃ જીનેશ્વર-મુનિ અને ચૈત્યની સૂત્ર-સિદ્ધાન્તમાં કહેલી વિધિ પ્રમાણે વંદના કરે તે ઘરનાનુષ્ઠાન નિશ્ચયથી ચારિત્રીને હોય છે. વળી અભ્યાસના રસથી (વશથી) ફળની ઈચ્છા વિના અને સૂત્રની વિધિ જાણ્યા વિના જે અનુષ્ઠાન કરે તે નિપુણ બુદ્ધિમાનેએ
સંજાગુટ્ટાર જાણવું. એ કુંભારના ચક્રનું ભ્રમણ પ્રથમ દંડથી હોય છે, ત્યારબાદ દંડના અભાવે પણ ભ્રમણ થાય છે, તેમ વચન અનુષ્ઠાન અને અસંગ અનુષ્ઠાન એ બેમાં ભેદ જાણવા-કહેવામાં એ દષ્ટાન્ત છે. તે બાલ આદિ જેને
૧ પ્રથમ ભક્તિ અનુષ્ઠાનનું સ્વરૂપ દર્શાવ્યા વિના આ ગાથા પ્રીતિ ભક્તિમાં શું વિશેષ છે તે સંબંધિ કહી છે, તે કદાચ વચ્ચે ગાથા ત્રુટક પડી હોય અથવા તો વિશેષતા ઉપરથી જ ભક્તિ અનુષ્ઠાનનું સ્વરૂપ સમજાવવા પ્રથમ કહી હોય તે શ્રીગ્રંથકાર જાણે. ભક્તિ અનુષ્ઠાન એટલે ભક્તિ બહુમાન પૂર્વક અનુષ્ઠાન કરવું તે.
૨ અર્થાત પ્રથમ સિદ્ધાન્તની વિધિ પ્રમાણે અનુષ્ઠાન કરતાં
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાયઃ પ્રથમ ભાવના અંશથી (કિંચિત્ ભાવવાળું) અનુષ્ઠાન હોય છે, અને ત્યારબાદ નિશ્ચયે આગળ આગળ વૃદ્ધિ (ભાવવૃદ્ધિ)વાળું અનુષ્ઠાન થાય છે. જે તે કારણથી એ ચારે પ્રકારનું અનુષ્ઠાન પણ પહેલા રૂપિઆ સરખું જાણવું, કારણ કે મુનિનું સર્વ અનુષ્ઠાન મેક્ષનું કારણ કહેલું છે. વળી સમ્યક્ અનુષ્ઠાનના કારણરૂપ એવું (સમ્યગ અનુષ્ઠાનની પ્રાપ્તિ કરાવનારૂં) બીજા રૂપિઆ સરખું અનુષ્ઠાન એકાન્ત (સર્વથા) દુષ્ટ નથી, જે કારણથી પૂર્વાચાર્યોએ કહ્યું છે કેછે ૨૩૧-૨૪૦ છે
અશઠજીવની (ઋજુ જીવની) અશુદ્ધ કિયા પણ શુદ્ધ કિયાનું કારણ છે. જેમ અંદરથી નિર્મળ એવું રત્ન સુખે કરીને બાહ્ય મેળને ત્યાગ કરે છે. મેં તથા માયામૃષા આદિ દેષની પ્રાપ્તિવાળી ત્રીજા રૂપીઆ સરખી અનુષ્ઠાન કિયા કારિસરૂપીઆના (બનાવટી રૂપીયાના)વ્યાપાર માફક મહા અનર્થ કરનારી છે. છે એ (ત્રીજા રૂપિયા સરખી કિયા) પ્રાયઃ અજ્ઞાનથી અશ્રદ્ધાથી કર્મના ભારીપણાથી ભવાભિનંદિ અને હેય છે. છે વળી ઉભયહીન તથા રૂપિઆ સરખી) અનુષ્ઠાન કિયા નિશ્ચયથી (અથવા નિયમના) આરાધન વિરાધનવાળી કહી
કરતાં એ અભ્યાસ થઈ જાય કે પછી જે અનુષ્ઠાન થાય તે સ્વાભાવિક રીતે સિદ્ધાન્તની વિધિવાળું હોય અને મોક્ષાભિમુખી હોય.
૧ રૂપિઆનું દ્રષ્ટાત પૂજાવિધિના પ્રસંગમાં હમણાંજ કહેવાઈ ગયું છે તે ચાર પ્રકારના રૂપિઆ આ પ્રમાણે-૧ શુદ્ધ રૂ૫ શુદ્ધ સિક્કો, ર શુદ્ધ રૂપુ અશુદ્ધ-બેટે શિક્રો, ૩ ખોટુ રૂપ શુદ્ધ સિક્કો અને ૪ ખોટુ રૂ૫ ખોટો સિક્કો.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
છે. (કારણ કે) વિષયાભ્યાસના ગુણથી કઈ વખતે પણ સુખનું કારણ થાય છે. જેમ કે શ્રાવકને પુત્ર ઘણીવાર જીનપ્રતિમાના દર્શનગુણુ વડે પુણ્યકાર્ય ન કરવા છતાં પણ મરણ પામીને મત્સ્યનાભવમાં સમ્યકત્વ પામ્યો. પુનઃ ભવ્ય અને છેલ્લા પુઝલ પરાવર્તમાં છેલ્લા (યથાપ્રવૃત્ત) કરણમાં પ્રાયઃ વિના પ્રયાસે સભ્યત્વ ગુણે પગવાળાને ( સમ્યકત્વ સન્મુખ થયેલાઓને તે વચનાનુષ્ઠાન) હેય છે તે કારણ માટે શ્રીજનભક્તિને વિષે વચનાનુષ્ઠાન જ ગુણનું કારણ છે, પરંતુ તે અનુષ્ઠાન અનાશાતનાપ્રભવ (અશાતના રહિત) કર્યું છતું ફળયુક્ત થાય છે. છે (તે અશાતનાઓ આ પ્રમાણે–) જીન
ત્યમાં મૂત્ર-વિઝા–જળાદિકનું પીવું-પગરખાં પહેરવાં–ખાવું, સૂવું, સ્ત્રીસંગ કર, તંબોળખાવું, શૂકવું, જુગાર રમે, જૂ વિગેરે જેવી, વિકથા કરવી, પલાંઠી વાળવી, પગ પસારવા, પરસ્પર વિવાદ કરે, હાસ્ય કરવું મત્સરિકા કરવી, (ઈર્ષ્યા કેળવવી), સિંહાસનાદિકને ઉપયોગ કર, કેશ શરીરની વિભૂષા કરવી, છત્ર રાખવું, ખગ્ન રાખવું, મુકુટ પહેરવે, ચામર ધરાવવું, ધરણ (અપકારીને તથા દેવાદારને પકડ), સ્ત્રી સાથે હાસ્યરસ કર, તથા ખિડુપ્રસંગ (કિડા–રમત), મુખકેષ ન બાંધ, મેલું શરીર-વસ્ત્ર પહેરવું, જીન પૂજા કરતાં મનને એકાગ્ર ન કરવું, સચિત્ત દ્રવ્યને ત્યાગ ન કરે, અચિત્ત દ્રવ્યને ત્યાગ કરે, એક સાડી ઉત્તરપટ,
૧ જ્ઞાન અને વિધિ વિના પણ સ્વભાવિક ટેવ રૂપ અભ્યાસ ગુણથી હોય છે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન કરવું, જીન દષ્ટિએ અંજલિ ન જોડવી, જીનેશ્વરને દેખવા. છતાં અપૂજા (નમસ્કારરૂપ પૂજન) ન કરવી, અથવા, અનિષ્ટ કુસુમ વડે પૂજા કરવી, તથા અનાદર કરે, જીનેન્દ્ર દ્વષીને ન નિવાર, ચૈત્યદ્રવ્યની ઉપેક્ષા કરવી, છતી શક્તિએ વાહન રાખવું, પ્રથમ ચૈત્યવંદનાદિ (કરવું) એ પ્રમાણે જીનભુવનમાં રહેલાઓને એ ૪૦ આશાતનાઓ જાણવી છે ૨૪૧-૨૫૪ છે
તે કારણ માટે સર્વ પ્રકારે શ્રીજીનેન્દ્રની આશાતના વજવી, એજ સમ્યગદષ્ટિ અને ઉત્તમ વિધિપક્ષ જાણ. ભક્તિ–બહુમાન–વર્ણસંજવલના આશાતનાદિને ત્યાગ-પ્રત્યનિકના સંગને ત્યાગ છતે સામર્થ્ય પ્રત્યનિક સામે નિગ્રહ. કર-વિધિમાર્ગનું જોડવું–સમ્યપ્રકારે સ્થાપન તથા અવિધિને ત્યાગ અને વિધિની સેવા એ શ્રદ્ધાના ૮ ગુણયુક્ત. હોય તે સંપૂર્ણ વિધિવાળો જાણ. છે જેમ અતિવિશુદ્ધ એવું થોડું પથ્ય રાખ્યું હોય તે પણ રેગ રહિત કરે છે, તેમ વિધિ વડે કરેલું અનુષ્ઠાન અતિશય ફળ આપે છે ..
૧ વર્ણસંજવલના એટલે સદ્દભૂત ગુણોત્કીૉન અર્થાત છતા ગુણનું વર્ણન-પ્રશંસા કરવી. તે વર્ણસંજ્વલના ચાર પ્રકારની છે.. ૧ ભવ્ય આગળ વર્ણન-પ્રશંસા કરે તે વાવી, ૨ અવર્ણવાદીને નિગ્રહ કરે તે વર્ણવાવીfસત્તા, ૩ વર્ણવાદ બોલનાર પ્રત્યે ઉપકાર કરે ઉત્તેજન આપવું તે ઘણાવાવઅનુહૂર્વાચિત્તા, અને ૪ જેના પિતે વર્ણવાદ બોલે છે તેની સેવા. કરનારે થાય તે રમવૃદ્ધિથી. ઈતિ શ્રી ઠાણુગ સ.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
જે કારણ માટે આ અનુષ્ઠાનમાં સમ્યગદષ્ટિ જીવને અનુબંધી હિંસા (જેમ) થતી નથી તેમ અવિધિ વડે વિચિત્ર ફળવાળી : એવી હેતુપયેગી હિંસા હોય છે. મેં તથા દુષ્ટાનુગ (સાવદ્યગ)ને નાશ કરનારી, તથા સઋત્વ તત્ત્વરૂપ ફળને ઉત્પન્ન કરનારી કરણ–ક્રિયા તે સ્વરૂપહિંસા છે, અને જે જે સ્વરૂપહિંસા તે તત્ત્વદષ્ટિએ) અહિંસા જ છે અને તે ગુણશ્રેણિમાં પ્રાપ્ત થએલા કર્મલિકોને નાશ કરનારી છે. છે ૨૫–૨૬૦ છે
ચારિત્રયુક્ત એવા ભવ્ય જીની નિશ્ચયગત અથવા . વ્યવહારગત એવી તથા મનને ઉલ્લાસ પમાડનારી જે ધર્મકિયામાં થતી) હિંસા તે તરવથી અહિંસા જ કહી છે. એ અને અહિં ગકિયા તથા ફળની વંચનાવાળી કિયામાં . ચાગતિમાં ભ્રમણ કરવાના કારણવાળી કિયા હેવાથી તે (સ્વરૂપે) અહિંસા હોય તો પણ હિંસા છે. છે એ પ્રમાણે સર્વ સ્થાને દ્રવ્યસ્તવ ભાવસ્તવનું આદરવું ( વિધિપૂર્વક અને હિંસા રહિત) હેાય છે, અને ચારિત્રાદિકના સદનુષ્ઠાનમાં તે વિશેષ કરીને દ્રવ્યસ્તવ ભાવસ્તવને સ્વીકાર (વિધિપૂર્વક અને અહિંસા સ્વરૂપ જ) જાણ. છત– ધમકલ્પ–ભક્તિ-સર્વત્ર ઉચિત પ્રવૃત્તિ અને જીન પ્રતિમાની પૂજા તે અલ્પ સંસાર કરનારી જાણવી (અથવા અલ્પસંસાર
૧-૨-૩ એ પ્રમાણે અહિં ગર્ભિત રીતે અનુબંધહિંસા-હેતુપગહિંસા અને સ્વરૂપહિંસા એ ત્રણ પ્રકારની હિંસાનું સ્વરૂપ પણ કહ્યું.
જ એ પ્રમાણે અહિ યોગવંચના-ક્રિયાપંચના અને ફળવચના એમ ત્રણ પ્રકારની વંચના દર્શાવી.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરનારી એવી જીન પ્રતિમાની પૂજા જીત (આચાર) છે, ધર્મ છે, ક૫ છે, ભક્તિ છે, અને સર્વસ્થાને ઉચિત પ્રવૃત્તિ વાળી છે. ચૈત્ય-પ્રતિમાનું રૂપ-અને જીનેન્દ્રની આજ્ઞા સંસાર પાતળો કરનારી આરોગ્ય કરનારી તથા બધી લાભ (સમ્યકત્વ) ઉત્પન્ન કરનારી અને અમૃતકિયા સરખી અમિત (ઘણું) ફળ આપનારી છે. દ્રવ્યસ્તવ ભાવસ્તવ ઈત્યાદિ ભેદથી શુભગ અને શુભફળના સંપૂર્ણ પૂજા શબ્દના પર્યાયે છે. જે છેલ્લે પુગ્દલપરાવર્ત પ્રાપ્ત થતાં જીવને વિષે જ્યારે માર્ગાનુસારી કિયા ફળવતી થાય છે ત્યારે તે પરમપુન્ય ફળવાળી થાય છે. અને સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થયે છતે તો તે બેધિ ઉત્પન્ન કરનારી પરમ કિયા મનને અતિ આલ્હાદજનક અને અત્યંત કરૂણાનિધિ (દયાના ભંડાર) સરખી હોય છે. પુનઃ ચારિત્ર ભાવ પ્રાપ્ત થતાં તે તે કિયા કલ્યાણ ફળવાળી, આત્મભાવમાં ઉત્કૃષ્ટ, ઉત્તમ, સિદ્ધાન્તના સારવાળી, અને ભાવસ્તવ નામથી નિર્માણ થયેલી હોય છે. ગુણવંત (ગુણસ્થાનવત) છે જે જે ગુણમાં (ગુણસ્થાનમાં) જેટલો યેાગ પ્રયુંજે છે, (તેટલા વેગવાળી તે કિયા ) અભ્યસ્તગયુક્ત અને ઉત્તમોત્તમ ગુણ સમુહથી અદ્દભૂત–આશ્ચર્યક્ત્ હોય છે .ર૬૧-૨૭૦
૧. વિષક્રિયા-ગરલક્રિયા–અનનુષ્ઠાનક્રિયા-તબ્ધતક્રિયા અને સર્વેત્કૃષ્ટ અમૃતક્રિયા આ પાંચ ક્રિયામાંની છેલ્લી અમૃતક્રિયા તન્મયચિત્ત રૂપ અને શીઘ ફલદાયી જાણવી
૨. એકજ ક્રિયામાં વારંવાર પરિશિલન કરેલ છે. તે અભ્યસ્ત યોગ.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
ચર્થોક્ત (શાસ્ત્રોક્ત) આજ્ઞામાં તત્પર એવા મુનિઓને ભાવના વડે (અનિત્યાદિ ભાવનાઓ વડે ) ભાવસ્તવ હોય છે, અને ગૃહસ્થને પહેલા દ્રવ્યસ્તવ પણ હોય છે, અને ભાવસ્તવ દેશથી હોય છે. ઉગ્રવિહાર પણું તે ભાવાર્ચન, અને જીનપૂજા તે દ્રવ્યાર્ચન કહેવાય. ભાવાર્ચનથી ભ્રષ્ટ થયેલ જીવે દ્રવ્યાર્ચનમાં ઉદ્યમવાળા થવું. પરંતુ સાધુને વેષ ધારણ કરનાર એ જે મુનિ કેવળ વેષ માત્ર વડે આજીવિકા કરવામાં તત્પર છે, તેને દ્રવ્યસ્તવ ઉચિત નથી, કારણ કે શાસનની નિંદા થાય છે. તે લિંગંધારીઓએ સામાચારી–કલ્પ–માર્ગ–પ્રવચનપ્રભાવનાદિ–અને ઉત્તમ સમ્યકૃત્વરત્ન એ સર્વ અત્યંત રીતે લૂંટયું છે વિરાવ્યું છે એમ જાણવું. જો શુદ્ધ એવા યતિલિંગને આચરવા સમર્થ ન હેચ અને પૂજાની આકાંક્ષાવાળો હોય તે ગૃહસ્થિલિંગને ગ્રહણ કરે, કારણ કે લિંગધારી મુનિ પૂજવા યોગ્ય હોતે નથી. જે દ્રવ્યલિંગીઓએ જીન ચિત્ય ગ્રહણ કર્યું હોયતે. (જીન ચિત્ય) અવદ્ય (સાવદ્ય) જાણવું, અને સાધુ તેના. ઉદ્ધારને માટે (તે ચિત્ય પુનઃ ગ્રહણ કરવાને) ઉપદેશ ન આપે અપાવે. ચૈત્યવાસી વિશિષ્ટ છે કે જીનાલય છે તો પણ તે સાવદ્ય છે, તે કારણ માટે કમળપ્રભાચાર્યે આ સંબંધમાં દ્રષ્ટાંત આપ્યું છે. (તે આ પ્રમાણે- જે જીન ભક્તિ અનાર્યલિંગીઓના (લિંગધારીઓના) સાવદ્યો વડે (સાવધ વ્યાપાર વડે) કરાય છે તે પ્રતિમા અને પ્રાસાદ વિગેરે (ની ભક્તિ) બધિ રૂપી ચન્દનવૃક્ષને (બાળવામાં
૧ પાપવાળું.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગ્નિ સરખી છે (ઈતિ કમલ પ્રભાચાર્યોક્ત દ્રષ્ટાન્ત:) જેમ વિષ અંશ માત્ર હોય તે પણ ઘાત કરનાર છે, તેમ લિંગિકૃત દ્રવ્ય પૂજા પિતાના ગુણોને નાશ કરે છે, બધિ હણે છે, તે કારણથી લિંગિઓએ કદીપણ દ્રવ્યપૂજા ન કરવી. જે લિંગધારી દ્રવ્યપૂજાને રસિક હોય તો ગૃહસ્થલિંગને સંચય કરે, કારણ કે સિદ્ધાન્તમાં પૂજા કરનાર દ્રવ્યલિંગીને દેવભેજી કહ્યો છે. ર૭૧-૨૮૦મા.
તે કારણથી શાસનની નિન્દા ટાળવાને અર્થે જીનાજ્ઞાના પરિપાલનરૂપ શુદ્ધ ભાવ પૂજાજ કરવી. | આશાતનાની પ્રવૃત્તિ થતી હોય, અને જે પ્રવૃત્તિ અથવા પ્રતિપત્તિ-ભક્તિ જનાજ્ઞાના ભંગને માટે થતી હોય તો તે ભક્તિપણ સંસાર વધારવાવાળી અભકિતજ જાણવી. ન વિધિએ કરેલી સર્વોપચાર પૂજા સર્વ મંગલ કરનારી બેફિલ આપનારી અજ્ઞાન રૂપ અંધકારને હણનારી, તથા લાખે ગુણને ( આધારરૂપ ) પૃથ્વી સરખી છે.
ગાતીત (અગી) અને અતિશય ગુણવાળા (એવા જીનેન્દ્રો )ના જ્ઞાન વિજ્ઞાન શરીર અને રૂપ તથા પરાક્રમ અને બળ ત્રણ ભુવનથી પણ અધિક વર્ણન વાય છે–કહેવાય છે તેવા જીનેન્દ્રોની સ્થાપના ભવ્યજીને અત્યંત ગુણકારી કહી છે. અને સર્વ સ્થાને નિશ્ચયે દેવાદિકે વડે પણ તે સ્થાપના પૂજ્ય ગુણવાળી છે. જે જીનેન્દ્રનું ગુણસમૃદ્ધ (ગુણરૂપ ઋદ્ધિ યુક્ત) એવું નામ પણ લોકના ભવરૂપી ભયને વિનાશ કરનાર છે તો જીનેન્દ્રની પ્રતિમા સર્વ લોકને અધ્યાત્મનું મહામ્ય (આત્મગુણ પ્રગટ) કેમ ન કરે? છે તથા જે નામ ગ્રહણ કરે છે તે
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
નનામગ્રહણમાં પણ તથા પ્રકારના રૂપવાળી કે રૂપ વિનાની અમુક પ્રમાણવાળી જીનેન્દ્રોની પ્રતિમાજ તેના દ્રવ્યપર્યાય વડે સ્મરણ કરાય છે અને તેની મુકિત થાય છે કે (અથવા તે મૂર્તિજ છે). ગૃહિજીન છઘસ્થ મુનિ જન અથવા બીજા ભેટવાળા જીનેશ્વરેની જ્યાં તેમની પ્રતિમા છે, ત્યાં સર્વ ઋદ્ધિગુણસહિત અનજીનેશ્વર નામ ચુક્ત જીનેશ્વર છે-(અથવા બીજી રીતે અર્થ કરતાં) જ્યાં સમસ્ત ઋદ્ધિ ગુણ સહિત અરિહંત જીનેશ્વર નામ યુક્ત જીનેશ્વર છે ત્યાં ગૃહસ્થજીન, છદ્મસ્થમુનિજીન, અથવા બીજા ભેદવાળા જીનેશ્વરની તે પ્રતિમા છે (અર્થાત્ જ્યાં નામ ત્યાં પ્રતિમા અને જ્યાં પ્રતિમા ત્યાં નામ જીનેશ્વરનું ગ્રહણ થાય છે.) શ્રી જીતેન્દ્ર ભગવંત સંસારમાં ભ્રમણ કરતા હોય છે તે વખતે પણ બીજું ત્રીજું ગુણસ્થાન–ક્ષુલ્લકભવ સૂમ-સાધારણ વનસ્પતિ આદિ (અથવા ક્ષુલ્લકભવયુક્ત સૂફમ સાધારણ વનસ્પતિ આદિ) દુષ્ટ ભાવેને સ્પર્શતા નથી. ૨૮૧-૨૮૯
ગમશ્વની નંદિ માવ . જેમ અભવ્ય જીવોએ આગળ કહેવાતા ભાવે સ્પર્યાનથી તે ભાવે ઈન્દ્ર પણું–અનુત્તરદેવપણું-૬૩ શલાકા
૧. અવ્યવહાર નિગોદમાં જે કે તીર્થકરને જીવ અનાદિ કાળથી વર્તતે હોય છે પરંતુ બીજા અવ્યવહારી છે કરતાં કંઈક વિશેષતા યુક્ત હોય છે, એ પ્રમાણે એકેન્દ્રિયાદિ દરેક ભાવમાં પણ કંઈક પ્રશસ્ત એકનિયત્વદિવાળા હોય છે -ઈત્યાદિ ભાવાર્થ પુરૂષ ચરિત્રમાં કહ્યો છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
પુરૂષપણું–નારદપણું-કેવલિ અથવા ગણધરને હાથે દીક્ષાતીર્થકરનું સંવત્સરી દાન–શાસનદેવીપણું–શાસનદેવપણુંલોકાન્તિદેવનું સ્વામીપણું–ત્રાયસ્ત્રિશત્ દેવપણું–પરમાધામીપણું–યુગલિક મનુષ્યપણું-સંભિન્નશ્રોત લબ્ધિ-પૂર્વધરલબ્ધિઆહારકલબ્ધિ – પુકાકલબ્ધિ – મતિજ્ઞાનાદિકઉત્તમલબ્ધિ–સુપાત્રદાન–સમાધિમરણ–ચારણદ્વિકપણું ( વિદ્યાચારણ-જઘા ચારણપણું-) મધુઆશ્રવલબ્ધિ–સપિરાશ્રવલબ્ધિ-ક્ષીરાશ્રવલબ્ધિ અક્ષણમહાનસીલબ્ધિ--તીર્થંકર અથવા તીર્થંકરની પ્રતિમાના અંગપરિભેગમાં આવવાના કારણવાળું પૃવિ આદિ ભાવ-એ સર્વ અભવ્યજીએ પ્રાપ્ત કર્યા નથી.. વળી અભવ્ય જી ચૌદરત્નપણું તથા વિમાનનું અધિપતિપણું તથા સમ્યકત્વ-જ્ઞાન-સંયમ–તપ આદિ ભાવ તથા ભાવદ્રિક (ઉપશમભાવ-સાયિકભાવ) પણ પ્રાપ્ત કર્યો નથી. વળી જીનેશ્વરની અનુભવ સહિત ભકિત (શ્રદ્ધા યુક્ત ભકિત) સ્વધર્મીવાત્સલ્ય સંવેગપણું અને સંવેગ પક્ષીપણું પણ અભવ્યજીવે પ્રાપ્ત કર્યું નથી. વળી અભવ્ય જીવજીનેશ્વરના પિતામાતા સ્ત્રીપણુ ન પામે જીનેશ્વરને ભિક્ષા આપે-તથા યુગપ્રધાનપણુંઅચાર્યાદિ ૧૦ પદ–તથા પારમાર્થિક ગુણવાળું આત્મપણું ન પામે. તથા અનુબંધ અહિંસા-હેતુ અહિંસા અને સ્વરૂપ અહિંસા એ ત્રણ પ્રકારની અહિંસા શ્રીજીનેશ્વરેએ કહી છે એ ત્રણ અહિંસાને દ્રવ્યથી કે ભાવથી બન્ને રીતે અભવ્યજીવો સ્પર્શતા નથી રૃતિ બમશ્રાવ્ય માવા સમ્યગદ્રષ્ટિ જીવન–મુનિને–તથા
૧ આચાર્ય ઉપાધ્યાય. તપસ્વી. ગ્લાન. નવદીક્ષિત. સાંગીક સામાન્ય સાધુ. કુલ. ગણ અને સંઘ.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
અકષાયીને (વીતરાગને) એ ત્રણે પ્રકારે અહિંસા હેય છે. તથા (મુક્તિમાર્ગમાં) ઉદક્તને અનુક્તને (ઉદ્યમી અનુદ્યમીઅપ્રમાદી પ્રમાદીને–અથવા ઉપયેગી અનુપયેગીને) દ્રવ્યથી અને ભાવથી એમ બન્ને પ્રકારે અહિંસા હોય છે અથવા ઉઘુક્તાનુઘક્ત એટલે દેશવિરતને બન્ને અહિંસા હોય છે. છે . જીનેન્દ્રપૂજામાં જે કે પ્રસંગજન્ય કાયવધ (જીવહિંસા) છે, તે પણ જીનેન્દ્રપૂજા નિરવદ્ય-નિષ્પાપ છે. જે કારણથી નિસિહિકરણને વિષે સર્વત્ર (સર્વજી પ્રત્યે) મૈત્રીભાવ પ્રગટ રીતે વર્તે છે કે ૨૦૦-૩૦૦ છે - શ્રાવકના ચાર ભેદ છે–૧ વિરત, ૨ સર્વથી વિરત, કે વિરતાવિરત, ૪ સર્વથી વિરતાવિરત એ ચાર પ્રકારના શ્રાવક છે (સ્વરૂપ આગળની ગાથામાં કહે છે). મિથ્યાત્વી અને એકલો સમ્યગૃષ્ટિ અવિરતિ અને વિરતાવિરત તેમજ પૂર્ણ ભાવનાવાળે અને સંયમના અભાવવાળો એવા દેશવિરતિ તથા સંપૂર્ણ વિરતીવાળા. તેમાં પ્રથમ ભેટવાળા શ્રાવકેની જે કિયા તે અનુબંધ ભાવજન્ય અહિંસા છે, અને બીજા શ્રાવકભેટવાળાઓની ક્રિયા અધ્યવસાયને વિશેષથી આગળના બીજા બે ભેદવાળી (હેતુ અહિંસા અને સ્વરૂપઅહિંસાવાળી) છે. વળી અભિગમન-વંદન–અને નમસ્કાર
૧ અહિં સૂત્રની ગતિ ઉત્ક્રમ (કમરહિત ) પણ હોય છે તે નિયમ પ્રમાણે ઉઘકતને ભાવ અહિંસા, અને અનુઘકતને દ્રવ્ય અહિંસા એ અનુક્રમ વિચાર. છે૨ નિસિહિકરણે એટલે નિશિથસૂત્રમાં ( પૂજા કરનારને સર્વ જી પ્રત્યે મૈત્રીભાવ કહ્યું છે).
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
એ કૃત્યો તે સાધુઓને પણ પ્રત્યક્ષ–પ્રગટ–સ્પષ્ટ છે. કારણ કે એ કૃત્યને સાધુને માટે નિષેધ કર્યો નથી તે નહિં નિષેધ કરેલું કાર્ય અનુમત (સ્વીકારેલુ) ગણાય એ નિયમ છે માટે (સાધુને પણ કરવા યોગ્ય હોવાથી તે અભિગમનાદિ કૃત્યે) નિરવદ્યરૂપ (નિષ્પાપ) છે. જે અરિહંત-સિદ્ધ–ચિત્યગુરૂ-શ્રત-સમ્યકત્વ-સાધુવ–આચાર્ય–-ઉપાધ્યાય-પ્રવચનઅને સર્વસંઘને વિષે, એ અરિહંતાદિક પ્રત્યે ભક્તિવાળા અને યથાયોગ્ય પૂજા કરતા એવા મનવાળા (સમ્યકત્વસંજ્ઞાવાળા) કે અમના (ભદ્રક મિથ્યાદ્રષ્ટિએ) તથા શમણપણું અંગીકાર કરનારા એ જ સર્વ પરિતસંસારીઅલ્પસંસારી થાય છે. એ પ્રમાણે સિદ્ધાન્તના વચનને પિતાના ચિત્તમાં ધારણ કરનાર મહાસત્ત્વવાળા) અરિહંતપદના અર્થવાળા...આઠે..નિક્ષેપાદિકને વિષે ભક્તિવાળા થાય છે. આ જીવને જ્ઞાનાવરણીયને તથા દર્શનમેહનીય કર્મને ક્ષપશમ થતાં 'આઠે ભાગમાં સર્વસ્થાને લાભ થાય છેપ્રતિમામાં તીર્થંકરના ગુણ નથી. એ પ્રમાણે સંશય નહિ કરતે અને આ તીર્થંકરજ છે એમ જાણીને નમસ્કાર કરતા તે જીવ ઘણી નિર્જરા પામે છે. જેમ સર્વ ગુણો વડે સંપૂર્ણ એવા સિદ્ધો સત્તાએ છે (લેકમાં વિદ્યમાન છે, પરંતુ વ્યક્ત સ્વરૂપે(પ્રગટ દેખાતા) નથી, તેમ અધ્યાત્મગ-.
૧ શુદ્ધ અને અશુદ્ધ ભેદે ૮ ભાંગા થાય છે તે આ પ્રકરણની ચાલુ દેવતવની ૩૩મી ગાથામાં કહ્યા છે.
૨ શ્રી આવશ્યક સૂત્રમાં અધ્યાત્મ એટલે ચિત્ત એ અથ કર્યો છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧
વડે દ્રવ્યસિદ્ધરૂપ પ્રતિમા જાણવી (અથવા પ્રતિમા દ્રવ્યસિદ્ધરૂપ જાણવી). એ ૩૦૧-૩૧૦ છે
જે એમ ન હોય તો નિશ્ચયે તે પ્રતિમાની ભાવના ભાવતા ભવ્ય જીને તથા પ્રકારનું સિદ્ધરૂપપણું નિશ્ચયથી પ્રગટ કેમ કરે છે? જે પ્રતિમાનું ધ્યાન કરનારને વિશુદ્ધ હેતુ આત્મભાવની પ્રગુણતા-કુશળતા ઉત્પન્ન કરે છે, તો બીજી સર્વે પ્રતિમાઓ સ્ત્રી વિગેરેની પ્રતિમાઓ પણ ગુણ કારી હોઈ શકે (એ પ્રમાણે શંકા થતાં આચાર્ય પૂછે છે કે) તે તેથી શું (કહેવા ઈચ્છે છે ?). ( ત્યારે શંકાકારકહે છે કે જે જીનેશ્વરનું કહેલું સાધુલિંગ-સાધુવેષ તેને નમસ્કાર કરનારને પણ ઘણી નિર્જરા થાય છે અને તે વેષ ગુણ રહિત) તેવી રીતે કે ગુણવિહિન એવી પણ સ્ત્રી
૧ ભાવાર્થ એ છે કે જેમ સિદ્ધ વિદ્યમાન છે પરંતુ દેખાતા નથી તેમ પ્રતિમામાં પણ અરિહંતના-સિદ્ધનાં ગુણે-વિદ્યમાન છે પરંતુ સ્પષ્ટ ઉપલબ્ધ થતા નથી. કારણ કે ગુણાને આરેપ કરીને જ પ્રતિમાને પૂજ્ય માનેલી છે માટે.
૨ દ્રવ્યસિદ્ધરૂપ એટલે વિહરમાન અરિહંતરૂપ.
૩ આ ગાથા શ્રી આવશ્યક સૂત્રમાં લિંગધારીઓને વંદના નહિ કરવાના પ્રકરણમાં (વંદના અધ્યયનમ ) છે, તેથી ત્યાં
વિષurવિદgif, અવર માધ્યદિપ એને અર્થ છે કે લિંગધારી ગુણ રહિત છે તે પણ તેને અધ્યાત્મશુદ્ધિ વડે-ચિત્તશુદ્ધિ વડે વંદના કરાય, એ શંકાકારને આશય છે, પરંતુ આ સ્થાને તે પ્રતિમાને અધિકાર ચાલતું હોવાથી વાહ ગુખ દિલી,
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨
આદિકની સર્વ પ્રતિમાઓને પણ અધ્યાત્મવિશુદ્ધિ વડેએટલે ચિત્તશુદ્ધિ વડે વંદના કરી શકાય. ! (હવે આચાય ઉત્તર આપે છે કે–) તીર્થંકરભગવ’તને વિષે તીર્થંકરના સદ્ગુણાજ વિદ્યમાન છે (પણ દુર્ગુણ વિદ્યમાન નથી), અને તેમની આ પ્રતિમા છે એવું.... તેઓનુ' (પ્રતિમાની પૂજા કરનારનુ આધ્યાત્મ (ચિત્ત) હોય છે, અને તે તીર્થંકરમાં સાવધ ક્રિયા હોતી નથી તેથી આ પ્રતિમામાં પણ સાવદ્યઃ ક્રિયા નથી (પરન્તુ નિરવદ્યક્રિયાવાળી પ્રભુની આ પ્રતિમા છે) એવું પૂજકાનુ ચિત્ત હોય છે (જેથી તીર્થંકરની પ્રતિમાની પૂજામાં ગુણ છે) અને તે સિવાયની બીજી પ્રતિમાએ (નીપૂજામાં) તેા નિશ્ચયે સાવદ્ય ક્રિયાએ સમનુમત (વંદન કરવાથી અનુમેાદના કરી) ગણાય છે (કારણકે બીજી સ્ત્રીઆદિકમાં સાવદ્યગુણા છે જેથી તે સ્ત્રીઆદિકની પ્રતિમાઓમાં પણ પૂજકનું ચિત્ત આ સાવદ્યગુણવાળી પ્રતિમા છે એવું રહે છે જેથી અવગુણકારી છે-ઇતિભાવાથ: )।। જેમ પ્રતિમામાં સાવદ્યક્રિયા નથી તેમ ઈતર નિરવદ્યક્રિયા પણ નથી તે તેના (તે નિરવદ્યક્રિયાના અભાવે ફળ (પુન્યફળ) પણ નથી, અને જો કહા કે ફળ છે તે તે અહેતુક છે (અર્થાત્ ફળનું કારણ
""
ચંદ અળસીટીવ એટલે જો કે સ્ત્રીઆદિકની સર્વ પ્રતિમા ગુણહીન છે તાપણુ ચિત્તની શુદ્ધિ વડે ( ગુણવાળી ) જાણીને વંદાય એવા ભાવમાં શંકાકારના પક્ષ તરીકે અ ઉતાર્યાં છે. આ પ્રકરણના મૂળપાઠમાં ધ્રુવિqટ્ટીના એવા છે તે સ્ત્રીલિંગે પ્રથમાના બહુવચનમાં કણિ પ્રયાગે છે.
૧-૨-૩ એ ત્રણ ગાંથાએ ચાલુ ગ્રન્થમાં કિચિત્ અશુદ્ધ છે
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૩
નહિ છતાં ફળ છે તેા નિહેતુકળની પ્રાપ્તિ માનતાં જીવને માક્ષપણુ અકસ્માત રીતે હેતુવિના થાય એમ માનવું પડે) એ શકાકારનું કથન છે. ! (હવે આંચાય ઉત્તર આપે છે કે)-(એ રીતે પ્રતિમાને વિષે મન્ને ક્રિયાના અભાવ છે) એમ માન્ય રાખીએ છીએ તેપણ મનની વિશુદ્ધિ વડે ફળ તેા છેજ, અને તે મનની વિશુદ્ધિનું કારણ પણ પ્રતિમાજ છે. ૫ (“ તા . એ પ્રમાણે મનની વિશુદ્ધિ વડે કેવળલિંગ પણ શુભ ફળદાયક થાય ” એ પ્રમાણે શકાકારે કહ્યુ છતે આચાય કહે છે કે–) જો કે જેવી પ્રતિમા છે તેવુ મુનિગુણસંકલ્પનું કારણ લિંગ (દ્રવ્યલિંગ) છે, (પરન્તુ તફાવત -- એ છે કે) દ્રવ્યલિગમાં બન્ને ભાવ (સાવદ્ય અને નિરવદ્ય) હાય છે, અને પ્રતિમામાં તે તે બન્ને ભાવ નથી (માટે દ્રષ્ટાન્ત દ્રાન્તિક અહિં વિધર્મ ભાવવાળાં છે ) ( ૨૧૭મી ગાથામાં કહેલા ભાવાથ પ્રમાણે વિચારતાં પ્રતિમા નિરવદ્ય કથી પણ રહિત છે તે “ તે નિરવદ્ય કમ વાળી આ પ્રતિમા છે” એવા શુભ સ’કલ્પના અભાવ થાય અને તેથી શુભફળના પણ અભાવ થાય છે એ પ્રમાણે જો શકાકાર કહેતો હોય તો આચાર્ય પ્રત્યુત્તર આપે છે કે— ) ગુણા તો નિશ્ચય સાક્ષાત જીનમાંજ છે, પરંતુ પ્રતિમામાં અધ્યારોપ કરીને જે શુભ ગુણાને જ (પૂજક ) મનમાં સ્થાપે છે (તેથી શુભફળ થાય છે) પરન્તુ અવિદ્યમાન ગુણવાળાને (આમાં સદ્ગુણ નથી પણ દુર્ગુણ છે
માટે આ લખેલે અર્થ આવશ્યક સૂત્રની ગ!થાએના શબ્દ પ્રમાણે. લખ્યા છે !! ૩૧૮ ॥
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
એમ) જાણતો છતો કયા ગુણને મનમાં સ્થાપી ( તે લિંગીને અથવા સ્ત્રી આદિકની પ્રતિમાને) નમસ્કાર કરે? ॥ જેમ ભાંડ આદિકે કરેલ સાધુવેષને (સમ્યક્ સાધુ) જાણતો છતો નમસ્કાર કરે તો તેને દેષ છે તો નિઃશૂકપરિણામવાળાને પણ દ્રવ્યલિ’ગીને જાણીને વંદના કરવામાં નિશ્ચયે દોષ છે. ।। એ પ્રમાણે (જીનપ્રતિમા પૂજનિક હેાવાથી) જીનપ્રતિમા અને જીનનુ અંગ જે અસ્થિ આદિ જે સ્થાને ( સ્વ`માં ) છે તે સ્થાને દેવા અપ્સરાઓ સાથે નિશ્ચયે ક્રીડા પણુ કરતા નથી ા ૩૧૧–૩૨૦ ॥
જો જીનેન્દ્રના પ્રતિકની ( દાઢાદિક અવયવની ) આશાતનાના પણ ત્યાગ કરવા જોઇએ તો સાક્ષાત જીનેશ્વરાની આશાતના ત્યાગની તો વાતજ શું? જીનેન્દ્રની આશાતનારૂપ પાપ તો પાપી પુરુષાજ કરે. ૫ લક્ષણયુક્ત, ચિત્તને પ્રસાદ પમાડનારી ( પ્રસન્ન કરનારી ), અને સમસ્ત અલકારવાળી એવી પ્રતિમા જેવી રીતે મનને અહ્લાદ પમાડે છે તેવી રીતે નિર્જરા (ffો) કરે છે એમ પણ જાણવું. ॥ અજીનને વિષે અનરૂપષણાનું ( અજીનને જીન કહેવા રૂપ) મિથ્યાત્વ, પ્રરૂપીને જેએ અવસાન કરે છે (મૃત્યુ પામે છે વા ધમ ધ્વંસ કરે છે ) તેઓએ સિદ્ધાન્તના વચનને પણ અસાર કર્યું છે ( અસત્ય કહ્યું છે ). ! જે કારણથી ગણધરનું વચન, જીનની પ્રતિમા તે જીન અને જીનેન્દ્ર છે અને સાક્ષાત અરિહંત છે એ પ્રમાણે જાણીને તેમની આગળ આરાધના કરવી કહેલી છે. ! અધ્યાત્મયાગથી ( એટલે મનેયાગથી ) સાવદ્યક્રિયા અને નિરવદ્ય
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
ક્રિયા એમ બને કિયા થાય છે, તેમાં મિથ્યાદ્રષ્ટિને સાવદ્યકિયા અને બીજા જીવને નિરવક્રિયા હોય છે. પાણી ગાળવું, દાન દેવું, વિનય કરે, ઈત્યાદિ ઉપચાર ભેદે ધમજીને તથા આહાર, વિહાર, વ્યવહાર, નદીસંતરણ (નદી ઉતરવી) ઈત્યાદિ કાર્યમાં પ્રવર્તેલા (ઘમીજી)ને (ઇનવરની આજ્ઞા એજ ઉત્તમ છે). છે (કારણ કે) શાસ્ત્રમાં સર્વસ્થાને આજ્ઞાવિનયને મોક્ષનું પરમ અંગ વિધિના પરમાર્થને સાર જાણનારા પરમગુરૂઓએ કહ્યું છે. જે ચ૦ શબ્દ એટલે જીનેન્દ્રની પ્રતિમાના અર્થમાં રૂઢ થયેલ કહ્યો છે પરંતુ શબ્દને નિરૂક્તિ અર્થજ્ઞાન રૂપે તો કયાંય પણ કર્યો નથી. જે વિતિ સમ્યકજ્ઞાન–સંજ્ઞી-સમ્યકત્વ-જ્ઞાન એ ચિતિ શબ્દનો અર્થ છે નિત એટલે પુષ્ટિ પમાડે તે ચિતિ એ પ્રમાણે ચિતિ શબ્દને વિષે અર્થ છે. જે તે કાર@થી ચેત્યને વિનય જે જીવ સભ્યપ્રકારે પ્રશસ્ત મનથી પ્રયોજે અને ચૈત્યના અંગની (જનપ્રતિમાદિકની) આશાતનાની વર્જના કરે (વજે) તો પરમગુણનું કારણ છે (પરમગુણ પ્રગટ થાય છે) મે ૩ર૧-૩૩૦ છે
(ચિત્યના-પ્રતિમાન) નામાદિક ચાર નિક્ષેપ શુદ્ધ અને અશુદ્ધભેદે આઠ પ્રકારના થાય છે, ત્યાં પ્રથમ પદમાં ચાર પ્રકારને વિનય છે તેમજ બે રીતે જે ચાર પ્રકારને
૧ પ્રથમપદે એટલે અરિહંતપદના ( અહિં પ્રતિમા અથવા દેવતત્ત્વનો અધિકાર હોવાથી). - ૨ બે પ્રકારે ચારભેદ એટલે શુદ્ધાશુદ્ધપદવડે આડે ભેદ અહિં નિક્ષેપાનો શુદ્ધાશુદ્ધભેદ શ્રી બહુશ્રુતથી સમજવા ગ્ય છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિનય તે જ અરિહંતાદિ પદને કરે જોઈએ. તે કારણ માટે વૃદ્ધિ પામેલું જીનદ્રવ્ય–ત્યદ્રવ્ય નિશ્ચયે ભક્તિવડે વિધિપૂર્વક વૃદ્ધિ પમાડયું હોય તો જીનપદરૂપ છે અને નિશ્ચયે દર્શનાદિકનું પ્રભાવક છે. એ જે કારણ માટે ચિત્યદ્રવ્યની આશાતનાને દોષ સિદ્ધાંતમાં ઘણે કહ્યો છે. તેમ જાણીને મહાત્મા (ધર્મીશ્રાવક) તે દ્રવ્યનું યથાશક્તિ રક્ષણ કરે. સંકાશ શ્રાવક–વિજ્યતસ્કર-ધનશ્રી અને ધનદેવ નામના શ્રાવકે અનુક્રમે ભક્ષણ–ઉપેક્ષા–દ્રોહ–અને વૃદ્ધિ વિગેરે વડે (પ્રસિદ્ધ) થયા છે. છે જેને શરીરનું સર્વકષ્ટ ઉઠ્ઠફળની પેઠે નિષ્ફળ છે, પરંતુ તે જીનપ્રતિમાની ભક્તિ વડે ( એટલે) સર્વ સફલ છે. ૩૩૧-૩૩યા
इति प्रथमं देवतत्त्वम्
નપદની પ્રામાવાનું કારણ કદ ગ્રંથથી ૧
૧. જનપદની પ્રાપ્તિમાં કારણરુપ છે. ૨. શાસન વિગેરેની પ્રભાવનાનું કારણ છે. ૩. આ સર્વ દષ્ટાંત રૂશ્વતતા આદિ ગ્રંથથી જાણવાં. ૪. અહિં ઉઠ્ઠફળ તે ઈક્ષફળ છે, અર્થાત ઈશું એટલે શેલડી
એજ ફળ તે ઇક્ષુફળ અર્થાત શેલડીને સાંઠો (પણ શેલડીને રસ નહિં. ) /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
|
મુતરા |
હવે સુગુરૂને ઉપદેશ (અર્થાત્ સુગુરુ કેવા હોય તે) કહેવાય છે. સદ્ગુરૂ નિક્ષેપાદિકવડે ચાર પ્રકારના છે, તેમાં નામાદિ નિક્ષેપથી તેમજ દ્રવ્યાદિ નિક્ષેપથી (બે બે પ્રકારના ‘મળી) ચાર પ્રકારનાં જાણવા. એ કેવળ નામ માત્ર વડે ગુરુ કહેવાય તે નાજુક, અને અક્ષ તથા પ્રતિમાદિક રૂપે જે સ્થપાય છે તે સ્થાપનાજુક. સાધુને વેષ ધારણ કરવા વડે ધ્ય, અને સંજવલન કષાયયુક્ત માવજુe, કહેવાય. યથાર્થ રોગયુક્ત ગુરૂના એ ચારે નિક્ષેપ સત્ય છે, અને અયથાર્થ પણેયુક્ત ગુરૂના એ ચારે નિક્ષેપ અસત્ય છે. પુનઃ વેષ પ્રમાણથી દ્રવ્યાદિ ભેદવડે એ ચારે નિક્ષેપ ભજનાએ જાણવા અથવા વિચારવા. છે તથા ગુણ વડે
૧ અહિં ભાવગુરૂમાં કષાયની મુખ્યતાએ ભાવનિક્ષેપ થાય નહિં માટે “સ કષાયયુક્ત”ને અર્થ અનંતાનુંબંધિઆદિ ૧૨ કપાય - રહિત તે અવગુણ એમ જાણવું.
૨ સંયમાનુષ્ઠાનરૂપ ગ.
૩ કેવળ વેષધારી તે દ્રવ્યગુરૂ (વર્જનિય), સાધુના ગુણસહિત સાધુવેષ ધારણ કરનાર તે ભાવગુરૂ અથવા સાધુના વેષની અપેક્ષાએ • દ્રવ્યગુરૂ, અને ગુણની અપેક્ષાએ ભાવગુરૂ ઈત્યાદિ રીતે. જેથી વેષની અપેક્ષા વિચારતાં ભાવગુરૂની ભજન જાણવી.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભ્યન્તર ભાવમાં વતતા ગુરૂ જાણવા. અનગાર-નિર્ચથ. સાધુ-મુનિ-ઈત્યાદિ ગુરૂના એકાWવાચક શબ્દ જાણવા. અને. પ્રસન્ન ચિત્તવાળા ઈત્યાદિ ગુણોના વિધાન રૂ૫ ગુરૂની ઉપમાઓ જાણવી. જે પોતાના શરીરને વિષે પણ ઈચ્છા રહિત, બાહ્યયરિગ્રહ અને અભ્યન્તર પરિગ્રહ રહિત, અને ચારિત્રના રક્ષણ માટેજ કેવળ ધર્મોપકરણ માત્રને ધારણ કરનારા ગુરૂ હોય છે. જે પાંચે ઈન્દ્રિયને દમન કરવામાં રકત, જીનેશ્વરપ્રરૂપિત સિદ્ધાન્તને પરમાર્થ જાણવાવાળા, પાંચસમિતિવાળા અને ત્રણ ગુપ્તિવાળા એવા ગુરુઓ મને. શરણરુપ થાઓ. છે તે સુગુરુ શ્રદ્ધા-ક્રિયા-ઉપદેશ અને. લિંગ એ ચાર વડે ઓળખી શકાય છે. આત્માને નહિં ગોપવતા (આત્મવીર્યને યથાશકિત ફેરવતા) એવા સુગુરુ. સર્વત્ર ઉત્તમ શીલવાળા અને ઉત્તમ ચારિત્રવાળા હોય છે. એ પાર્શ્વસ્થ-અવસગ્ન-કુશીલ–તથા સંશક્ત—અને યથા છંદ એ. પાંચ પ્રકારના સાધુ શ્રીજન સિદ્ધાંતમાં અવંદનીક કહ્યા છે . તે પાર્શ્વસ્થ બે પ્રકારે છે–૧ સર્વ પાર્શ્વસ્થ, ૨ દેશ પાર્થ
સ્થ, સર્વકિયામાં જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રના પાર્ધમાં (જ્ઞાનાદિમાત્રમાં નહિ પણ માર્ગના પડખે ) ચાલે તે સર્વ જાણ તથા શય્યાતરપિંડ –અભિવ્હતપિંડ
૧ પાર્શ્વ એટલે ચારિત્રને ગર્ભ માર્ગ નહિ પરંતુ માર્ગની. પાસે-બાજુમાં ચાલનાર.
૨ જેના મકાનમાં રહ્યા હોય તેનાં આહારાદિ લેવાં તે... ૩ સાધુના સ્થાન પર રહામે આવેલ આહારાદિ.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
1
રાજપિંડ–નિ અને અપિડર લાવેલે વિના કારણે ભાગવે : તે સાધુ નિશ્ચય વેશપાત્રેથ જાણવા. ૫ ૧-૧૦ ॥
તથા વિના કારણે કુળનિશ્રાએ વિચરે, વિના કારણે સ્થાપનાકુલમાં” પ્રવેશ કરે, શ`ખકી' જોવા જાય, તેમજ સસ્તવના પણ કરે (તે દેશ પાર્શ્વસ્થ છે). ૫ તથા અવસન્ન સાધુ પણ સથી અને દેશથી એમ બે પ્રકારે છે, ત્યાં . ઋતુબદ્ધપીઠ લકવાળા તથા સ્થાપનાભાજી હાય . તે સર્વમયજ્ઞન્ન જાણવા. ॥ આવશ્યકમાં, સ્વાધ્યાયમાં, પ્રતિલેખનામાં, ધ્યાનમાં, ભીક્ષામાં ભાજનમાં એટલાં કારણે આવવામાં જવામાં ઉભા રહેવામાં બેસવામાં તુયટ્ટમાં
ق
૧ રાજા પ્રધાન ઇત્યાદિ માટા અધિકારીઓના ધરના આહારાદિ. ૨ તુ ઉતરેલા ઉષ્ણુ આહારના કાઇએ પણ ઉપયોગ કર્યાં વિના સર્વાંથી પ્રથમ જઇ ઉપરના ભાગ ગ્રહણ કરવા તે.
૩ હું અમુક ગચ્છાદિકના સાધુ છું એમ જણાવ્યાથી આહારાદિ મેળવવા.
૪ જીતેન્દ્ર ભગવ ંતે અપભોગ યાગ્ય જે કુલા ( વર્ણ જ્ઞાતિભેદ) સ્થાપ્યા છે તેના નિમિત્તે આહારાદિ ગ્રહણુ કરે તે.
૫ ન્યાત વરા વિગેરે જ્યાં ઘણા માણુસના સમુદાયનું જમણુ - થતું હોય તે સંખડી.
૬ શ્રવણીતિ પ્રમાદ્યત્તિ ચચલનં (ચારિત્રમાં અવસીદે– પ્રમાદ કરે તે અવસન્ન અથવા અવસન્ન એટલે શ્રાન્ત-થાકેલા, . અર્થાત્ સંયમમાં શિથીલ થયેલ. )
·
૭ ચામાસા સિવાયના ૮ માસની ઋતુચક્રં સત્તા છે તે ૮:
માસમાં પાટ-બાજ આદિ વાપરનારા.
૮ ફુટનેાટ નંબર આઠના પ્રમાણે.
૯ સસ્તારક શયને ( અર્થાત શયન કરવામાં).
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ ગોમાં (શિથિલ હોય). આવશ્યક આદિ ક્રિયા ન કરે અથવા કરે તે હીનાધિક કરે, તેમજ ગુરૂવચનના બળથી કરે તે રેરાયવત્ર જાણ. કાળ વિનય આદિ રહિત તે જ્ઞાનકુશી, નિશકિતદિર રહિત તે રાનકુશી અને ત્રીજો રાત્રિગુણી એમ કુશીલ સાધુ ત્રણ પ્રકારનું છે. કૌતુકકર્મવાળ, ભૂતિકર્મવાળે, પ્રશ્નાપ્રશ્ન વાળે, કનિમિત્તવાળો આજીવિકાવાળ,કક્કગુરૂતાદિત લક્ષણવાળે - અને વિદ્યામંત્રાદિ વડે આજીવિકાવાળે સાધુ પણું નિભાવનાર
૧ વાટે famg વઘુમા ઇત્યાદિ આઠ જ્ઞાનાચાર. ૨ નિર્વાલિય નિશ્ચિક ઈત્યાદિ આઠ દર્શનાચાર.
૩ હાથચાલાકી વિગેરે પ્રયોગથી આશ્ચર્યકારી ક્રિયાઓ કરી - કુતુહલ કરવું તે (ઈત્યાદિ અનેક અર્થ ભિન્ન ભિન્ન ગ્રંથમાં લખ્યાં છે.) અથવા પરનું સૌભાગ્યાદિ નિમિત્તે સ્નાનાદિ કરાવવું ઇત્યાદિ.
૪ મલી રાખ ક્ષાર ઈત્યાદિ વડે બીજાના વ્યાધિ વિગેરે દૂર કરવા તે.
૫ સ્વપ્નવિદ્યાદિ વડે બીજાઓને લાભાલાભ કહેવા, ' ૬ નિમિત્ત એટલે ભૂતકાળના અને ભાવીકાળના બનાવ કહેવા.
૭ જાતિ આદિ પ્રગટ કરવી (આહરાર્થે) તે. જતિ- કુલ–ગણ - -કર્મ-શિલ્પ-તપ-જ્ઞાન એ સાત પ્રકારે આ જીવ કહેવાય.
૮ 35 એટલે કલ્ક, અર્થાત પ્રસૂતિ આદિ રોગોમાં ક્ષારપાતન . અથવા શરીરની ઉવટણા કરવી. અને કરૂકા એટલે શરીરે સ્નાન કરવું તે.
૯ પુરૂષ સ્ત્રી વગેરેનાં હસ્તરેખાદિ મુદ્રાઓ વિગેરે લક્ષણે :પ્રગટ કરવા-કહેવાં.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે કુશીલ જાણવ.) તથા પાર્શ્વસ્થાદિકમાં અને સંવેગીઓમાં મળે છતા પણ તેવા પ્રકારને પ્રીયધર્મવાળો અથવા અપ્રિય - ધર્મવાળો થતો નથી (અર્થાત્ કુશીલજ રહે છે. જે હવે, તે સિંહજત સાધુ દેશથી અને સર્વથી એમ બે પ્રકારે જાણ, તથા પાંચમ યથાક્રંર્ પણ અનેક પ્રકારને હોય છે એમ જાણવું. છે ઉસૂત્ર બેલનારે, નહિં ઉપદેશેલું. કહેનારે, સ્વછંદપણે વિકલ્પિત વચન બેલનાર-અનનુપાતી એ જે સાધુ પરના પ્રયજન સંતોષ માટેજ પ્રવત" છે તે કારણથી તે થાઇર જાણ. એ ઉપર કહેલા પાર્થસ્થાદિ પાંચ પ્રકારના સાધુને વંદના કરનારને કીર્તિ -- કે નિર્જરા કંઈ પણ થાય નહિ. પરંતુ કાયકલેશ થાય અને . આજ્ઞાવડેકે (આજ્ઞાદિ વિરાધનેદેષ ) કર્મબંધ જ થાય... છે ૧૧-૨૦ છે ' જેમ લેખંડની શીલા પિતે પણ જળમાં ડૂબે છે, અને સાથે વળગેલા પુરૂષને પણ ડૂબાવે છે તેમ આ આર. ભસમારંભવાળા ગુરૂઓ પિતાને અને પરને પણ બાવે છે.
, , ૧ જે સમુદાયમાં જાય તેવા રૂપે થઈ જાય અર્થત પાર્થ સ્થાદિમાં પ્રાર્થસ્થાદિ સરખે અને સંવેગીમાં સંવેગી સરખો તે સંસાર..
૨ પિતાને છંદે ચાલનાર તે પાછા ૩ અસંગત વચન બોલનારે અને કરનારે.
૪ અહિ વાઘજે પણ સદ પwવધું જ એવો પાઠ આવશ્યકમાં હોવાથી અહિં પાઠ ભેદ છે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
- જેમ અશુચિસ્થાનમાં પડેલી ચંપકમાળા મસ્તકે ધારણ ન કરાય, તેમ પાર્થસ્થાદિ સ્થાન (રૂપ અશુચિસ્થાન)માં વર્તતા ગુરૂઓ પણ અહિં અપૂજનીક ગણાય છેપકવણ (ચંડાલના) કુળમાં રહેનાર સાણીપાર શિષ્ય (૧૪ વિદ્યામાં પારંગત શિષ્ય) પણ નિંદ્ય છે તેમ અહિં કુશીલેમાં વસતા સુવિહિત સાધુઓ પણ નિન્ય છે. પિતાને પરિવાર પૂજનીક થવાના કારણથી અને પાર્શ્વની અનુ- વર્તનથી (અનુકૂળતા વિચારીને) જે સાધુ શુદ્ધ માર્ગન
૧ એ ચમ્પકપ્રિયકુમાર ચંપપુષ્પમાળાને શિર્ષ ઉપર ધારણ - કરી અશ્વ ઉપર બેસી કોઈક સ્થાને જાય છે, તેટલામાં ઉદ્ધત એવો
તે અશ્વ કાબુમાં ન રહેવાથી ચંપકમાળા અપવિત્ર સ્થાનમાં વિષામાં) -- પડી, તે ચંપકમાળા ગ્રહણ કરવા ગયા પરંતુ આ વિઝામાં પડી - છે એમ જાણે તે છોડીને ચાલ્યો ગયો, પરંતુ તે ચંપકકુમાર ચંપકમાળા વિના સંતેષ પામતે નથી છતાં પણ વિઝામાં પડેલી હેવાથી તેને ત્યાગ કરે પશે તેમ પાર્થસ્થાદિ સાધુઓ પ્રમાદ - સ્થાનમાં પડેલા હોવાથી નિરૂપાયે પણ ત્યાગ કરવા યોગ્ય છે (ઈત્યા• વસ્થ વન્દનાધ્યયને). - ૨ પકવણ એટલે ગહિંત-નિન્દ–અઘમ.
૩ શકુનિ એટલે ૧૪ વિદ્યા સ્થાને તે ૬ અંગ ૪ વેદ-મિમાંસા -ન્યાય–પુરાણું અને ધર્મશાસ્ત્ર એ ૧૪ વિદ્યાસ્થાને તેને પાર પામેલે તે શનિવાર. તેનું દ્રષ્ટાન્ત આ પ્રમાણે..
એક પિતાને પાંચ પુત્ર શનિપ રગ હતા તે બ્રાહ્મણ હતા તેમને ૧ બ્રાહ્મણ પુત્ર કઈ દાસી સાથે સંબંધવાળો થયે, તે દાસી મદિરા પીએ છે પણ બ્રાહ્મણ પુત્ર પીતા નથી તેથી દાસીએ તેને
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રરૂપે તે સાધુને દુર્લભધિ જાણ. છે. જો કે પિતાના આત્માવડે વિશુદ્ધ હોય તો પણ કુશીલને સંગ અને કુશીલને પક્ષપાત પિતાની પૂજા થવાના કારણથી ત્યાગ ન કરે તો તે સાધુને દુર્લભાધી જાણ. કેટલાએક એમ કહે છે કે શ્રાવકેની આગળ (સાધુ ધર્મને) સૂક્ષમ વિચાર ન કહેવાય, તે તે અસત્ય છે, કારણકે અંગ આદિક શાસ્ત્રમાં તે શ્રાવકેનું વર્ણન આ પ્રમાણે સંભળાય છે. એ શ્રાવકે લબ્ધ અર્થવાળા, ગૃહિત અર્થવાળા, પૂછેલ અર્થવાળા, નિશ્ચયે કરેલ અર્થવાળા, જીવાજીવના જ્ઞાતા અને સિદ્ધાન્તથી–ધર્મથી ન ચળાયમાન થાય એવા હોય છે. જે સ્નેહમાં લેભાવી આગ્રહથી પ્રથમ છાની મદિરા પીવાડી, ત્યારબાદ તે ધીરે ધીરે તે પ્રગટ રીતે મદિરા પીવા અને માંસ પણ ખાવા લાગ્યો તેથી તેના પિતાએ ઘરમાંથી તેને કાઢી મૂકે તે ચાંડાળાની સાથે ભમવા લાગ્યો. અને ઘેરથી કાઢી મૂકેલો તે ગામહાર એક ઝુંપડીમાં રહે છે, ત્યાં બીજો ભાઈ ભાઈને સ્નેહથી તેની પાસે આવ જા કરે છે અને કંઈક આપી આવે છે, તે વાત જાણતાં તે બ્રાહ્મણે -બીજા પુત્રને પણ ઘરમાંથી કાઢયે, ત્યારબાદ ત્રીજો પુત્ર પણ સ્નેહથી તે ગામ બહાર ઝુંપડીથી અલગ ઉભો રહી વાર્તાલાપ કરી કંઈક આપી આવે છે તે વાત જાણતાં ત્રીજા પુત્રને પણ ઘરમાંથી કાઢયો, ત્યારબાદ ચેાથો પુત્ર ત્યાં જ નથી પરંતુ બીજાઓ દ્વારા કંઈક ચીજો મોકલાવે છે તેમ જાણતાં પિતાએ ચેથા પુત્રને પણ રજા આપી, અને પાંચમો પુત્ર તેઓને લેશ પણ પરિચય રાખતા નથી તેથી ન્યાયાલયમાં જઈ પિતાએ પિતાની સર્વ મિલ્કત પાંચમા પુત્રને સોંપી. આ દ્રષ્ટાન્તમાં ચાંડાળે તે પાર્થસ્થાદિ જાણવા, પિતા તે આચાર્ય જાણવા, અને પાંચ પુત્રે તે પાંચ સાધુ જાણવા.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
આહારની તૃષ્ણામાં લુબ્ધ થયેલા એવા જે સાધુઓ સમ્યક પ્રકારના અર્થોને પૂછતા એવા તે શ્રાવકેને ઉન્માર્ગને ઉપદેશ કરે છે તે સાધુઓ ધર્મને પણ એાળખ્યો નથી. આહારની પ્રશંસામાં ધમીજનની નિન્દા કરતા એવા તે સાધુઓ તે શ્રાવકેની સદ્ગતિને નાશ કરે છે, અને ઘણું લકને દુર્ગતિમાં લઈ જાય છે. જે કાચા પાણીનું પીવું પુષ્પ-ફળ–અષણીય આહાર–અને ગૃહસ્થનાં કાર્યો અવિરત. જને સેવે છે, છતાં વિશેષ એ જ છે કે આ અવિરતજને. સાધુ વેષને વિટંબણું કરનાર છે. જે ૨૧-૩૦ છે
જેઓ ઘરમાં રહેવાને જ આશક્ત છે, છકાયના શત્રુ છે, એવા અસંયતી સાધુઓ અવિરત જ છે, પરંતુ વિશેષ
એટલો જ કે તે અસંયતિઓએ એક ઘર છોડી બીજુ - કર્યું છે. એષણાના કર દોષનું જેઓ રક્ષણ કરતા નથી તથા ધાત્રપિંડ શય્યાતરપિંડર અને વિગય ને વારંવાર ખાય છે, તેમજ સન્નિધિર આહારને વાપરે છે. તે સૂર્ય
- ૧ ધાત્રી એટલે બાળકને ધાવન વિગેરે કરાવનારી પાંચ પ્રકારની ધાવમાતા તેના સરખાં આચરણેથી ગૃહસ્થને પ્રીય થઈ આહારાદિ ગ્રહણ કરવા તે ઘ s - ૨ ઉપાશ્રયના અથવા વસતિના સ્વામિને અહારાદિ ગ્રહણ કરવો તે. * ૩ પ્રથમ અધિક આહાર લાવીને બીજા વખતના પરિબેગ માટે રાખી મુકે તે રાખી મુકેલે આહાર કરે તે ન દોષ.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાણ આહાર કરનાર, સાધુ ભિક્ષા વિના આહાર ખાય, મંડલીમાં બેસી ભજન ન કરે, અને આળસુ એ તે સાધુ ભિક્ષા માટે પણ પર્યટન ન કરે. કલબ (નપુંસક–અસમર્થ) સાધુ ચ ન કરે, પ્રતિમામાં (અભિગ્રહમાં) લજા ધરે, શરીરને મેલ કાઢે, પગરખાં પહેરી ચાલે, અને વિના કારણે કટિપટ્ટ (એલપટ્ટ) બાંધે છે આખી રાત સુઈ રહે, અતિશયે કરીને જડ જેવો સ્વાધ્યાય આદિ કરે નહિ પ્રમાર્જન કરતે પ્રવેશ ન કરે, અને નિસિહિ આવસહિ પણ ન કહે. એ સર્વ અથવા થેડી ઉપધિની પડિલેહણ ન કરે, સ્વાધ્યાય ન કરે, હંમેશાં દુર્ગાનમાં રક્ત રહે, તથા પ્રતિલેખના પ્રમાનાના આચાર વિનાને હેય. નીચે કહેલા પાંચે મુનિવરોમાંના એવા તે કુશીલીઆઓ નીચા દરજજાના છે માટે ધર્માથી ભવ્યાએ તેઓને સંગ ન કરે. એ આચાર્ય –ઉપાધ્યાય-પ્રવર્તક-સ્થવિર–અને સાધુ એ પાંચે જે ગચ્છમાં અનાચારવાળા હોય તે ગ૭ અહિં છોડવા ગ્ય છે. એ જે ગચ્છમાં ઉમાર્ગની દેશનામાં રક્ત થયેલા આચાર્યાદિકે ગુણી પુરૂષ પ્રત્યે દ્વેષ ધરે છે તે ગ૭ દુષ્ટગચ્છ છે, માટે સંયમની ઈચ્છાવાળાએ તે છોડવા એગ્ય છે. જે વ્રતછકકરકાયછકેર–અકલ્પ–ગૃહસ્થનુંભાજન–પલંગ–નિષદ્યા – સ્નાન
૧ સૂર્યોદયથી સૂર્યાસ્ત સુધી આહાર વાપરનાર એવો સાધુ તે શ્રધ્વનામો કહેવાય.
૨ પ્રાણાતિપાતાદિ વિરમણથી રાત્રિભોજન વિરમણ પર્યતનું રક્ષણ. ૩ છકાય જીવોનું રક્ષણ. ४ शिक्षक स्थापना कल्पादि रहित.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને શેભાને ત્યાગ એ ૧૮ ષવર્જન છે. (એ દેષ). છે૩૧-૪૦ છે ' જે ગચ્છમાં સાધુવેષ ધરનારાઓ એ ૧૮ દોષ સેવે છે તે નિશ્ચયે ગચ્છ નથી પરંતુ ધર્મરૂપી ધનનું હરણ કરનારી તે પલિ (ચારનું ગામ) છે એમ જાણવું. સંખડીર વિગેરે કાર્યમાં જેઓ રસયુક્ત આહાર (સરસઆહાર) ગ્રહણ કરે છે, અને આહારને અર્થે વણીમક એવા તે સ્તુતિ કરે છે તે નિશ્ચયે મુનિઓ નથી. છે જેતિષ નિમિત્ત અક્ષર અને ભૂતિકર્મ આદિ વિદ્યાએ આત્માર્થિક (પિતાના) સુખને માટે પ્રયોજે છે તે મુનિઓ નથી પણ ધર્મપિશાચે છે. જે લેકમાં રાજાની આજ્ઞાને ભંગ કરતાં નિશ્ચયે એકવારજ દંડ થાય છે, પરન્તુ સર્વજ્ઞની આજ્ઞાનો ભંગ કરતાં તે અનન્ત વાર દંડ પામે છે. જે ગચ્છમાં નિત્ય વિવેક શન્ય એવા મુનિઓ કય વિયાદિ કરે છે, તે ગચ્છને ગુણરૂપી સમુદ્રમાં ઝેર સરખે જાણી દૂરથી જ ત્યાગ કર. છે જે ગચ્છમાં વિવિધ રંગવાળાં અતિત અને શબ્દવાળાં અને ધૂપવડે વાસિત એવાં વસ્ત્ર પહેરાય
૧ ઉપર જે ૧૮ અદોષ કહ્યા તેથી વિપરીત આચરણરૂપ ૧૮ દોષ જાણવા.
૨ ઘણું માણસને જ્યાં જમણવાર થતો હોય તે સંag '૩ આહાર જેની પાસેથી લેવાનો છે તે જે ધર્મને ગુરૂને ઇત્યાદિનો રાગી હોય તે ધર્માદિકની પ્રશંસા કરી ખુશ કરવા રૂપ ચાટુવચને બોલે તે વનવા અથવા વીજ કહેવાય.
૪ કડકડતાં.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭
છે તે ગચ્છ મૂળ ગુણથી પણ રહિત જાણ. છે જે ગચ્છમાં ઘઢારેલા, મઢારેલા, પંડુરવણવસ્ત્રવાળા, દવદવચરી પ્રમત્તમનવાળા, અભિમાનીની પેઠે ઉદ્દામ–પ્રચંડ, અને દુષ્ટ હસ્તિની પેઠે નિરંકુશ, વિકથાદિકમાં તત્પર, કુતુહલવાળા, કૂર, નિમેરા, અને નિર્લજજ એવા સાધુ હોય છે તે ગચ્છને ગુણથી ભ્રષ્ટ થયેલ ગ૭ જાણ. છે જે ગચ્છમાં અન્યસ્તિતવૃષભેની માફક જ્યાં સ્ત્રીઓની આગળ ગાયન કરે છે, જે ગચ્છમાં સાધુઓ જ્યાર મયારે બોલે છે અને પિતે આળ આપે છે તથા જે ગચ્છમાં સાધ્વીઓ પાસેથી પાત્ર તથા વિવિધ ઉપકરણને લઈ સાધુઓ તે પાત્ર તથા ‘ઉપકરણોને પરિભેગ કરે છે તો હે ગૌતમ! તે ગ૭ કેવા પ્રકારનો ? અર્થાત્ તેવા ગચ્છને ગચ્છ શી રીતે કહેવાય ? | ૪૧–૫૦ |
જે ગચ્છમાં સાધુઓ પ્રમાદ વિનાના હોઈને અગ્નિસ્પર્શ સરખો અથવા વિષ સરખો સાધ્વીઓનો સંસર્ગ છેડે છે (તે ગ૭ છેકારણ કે સાધ્વીઓના સંસર્ગવાળે સાધુ નિશ્ચયે શીવ્ર અપકીતિ પામે છે. જે હે ગૌતમ ! જે ગચ્છમાં સાધુઓ પારકા હિરણ્યને તથા સુવર્ણને પણ સ્પર્શતા નથી, તેમજ કારણે પ્રાપ્ત થતાં (પ્રાપ્ત દ્રવ્યને ) પણ સ્પર્શતા નથી તે ગચ્છને નિશ્ચયે હું ગચ્છ કહું છું.
૧ અતિ ઉતાવળથી શીઘ શીધ્ર ચાલનારે. ૨ RT એટલે મર્યાદા અર્થાત મુનિ માર્ગની મર્યાદા રહિત. ૩ નાથ્યાવિનાના
૪ જકારમકાર, યાતઠા ૫ તું આવી છે. તું તેવી છે ઇત્યાદિ આળ ૬ હિરણ્ય એ રૂપું ચાંદી અથવા ઘાટ ઘડેલું સોનું.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે ગ૭માં સાધુઓ પંડકજનની માફક ધનવડે (ધન ખચીને) નાના નાના બાળકોને ગ્રહણ કરે છે, અને પ્રવચનમાર્ગની–શાસ્ત્રમાર્ગની પ્રરૂપણ કરે છે, તે ગચ્છમાં આત્મહિત કયાંથી પ્રવર્તે ? આત્મમનાચિત વચનવાળો ( પિતાના મનથી વિચાર કરેલા એટલે મનકલ્પિત વચનવાળ ) એ સાધુ બીજાઓને તપ વડે આલેચના (તપ કરવારૂપ આલેચના) આપે છે, તે સાધુ મુગ્ધ ( ભેળા ) લકને લૂંટે છે, અને અધર્મ વડે તેમનું ધન (ધર્મરૂપી ધન) ગ્રહણ કરે છે. તે બ્રહ્મચર્યથી ભ્રષ્ટ થયેલા એવા જે સાધુઓ બ્રહ્મચારી જેને પાયમાં (પગે) પાડે છે (સાધુઓને પણ નમસ્કાર કરાવે છે) તે સાધુઓ હૃટમેંટ થાય છે અને તેઓને બેધિબીજ પણ દુર્લભ હોય છે. એ શિષ્યના ઉદરાદિ રફેટનાથે (ઉદરાદિ ભરવાને ) ભૂત્યપણું (સેવકપણું) કરે, લોભને માટે ગૃહસ્થની સ્તવના કરે, જનપ્રતિમાને કયવિચ (ખરીદ વેચાણ) કરે, ઉચ્ચાટન પ્રમુખ શુદ્ર કરણે (ઉચ્ચાટનાદિ મલિન વિદ્યાઓ) કરે, સન્નિદ્ધિ તથા આધાકર્મ આચરે, જળ ફળ પુષ્પ વિગેરે સર્વ સચિત્તને ઉપભેગ કરે, નિત્ય બે ત્રણવાર ભજન કરે, વિગય વાપરે, લવિં. ગાદિ તબેલ ખાય, જેમ તેમ પ્રતિલેખના કરેલું અથવા નહિં પ્રતિલેખન કરેલું તથા પ્રમાણ રહિત અને સકર્ણિક
૧ નપુંસકની માફક ૨ હાથપગે અપંગ ૩ કન્નોરા શબ્દને ફેડવું અને વિકાશ એ બન્ને અર્થ થાય છે.
૪ બીજી વખતે વાપરવા માટે આહાર પ્રથમ વધારે લાવી રાખી મૂકે.
૫ પિતાને ઉદ્દેશીને આહાર થયેલું હોય તે આચરે. ૫ કેર-કિનારીવાળાં.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
એવાં દુકુલાદિ વસ્ત્ર વાપરે, શગ્યા પગરખાં વાહન હથિયાર તુંબડા વિગેરેનાં પાત્ર ઈત્યાદિ આચરે, પ્રતિમાનું રક્ષણ કરે પૂજા કરે, મહિમા સહિત છનની સ્તવના અને શ્રવણાદિ કરે (અર્થાત્ મેટા ઉત્સવાદિ કરે અને ઉત્સવમાંના ગાનતાન વિગેરે પ્રેમરાગથી સાંભળે ), આલેકતપ ( આ લેકના સુખને અર્થે લૌકિક તપ) કરાવે, લઘુહસ્તાદિકરણ કરે, મસ્તકે અને મુખે કુરમુંડન કરાવે ( હજામત કરાવે ), કાર્ય પડે ત્યારે રેજેડર અને મુખવસ્ત્રિકા ધારણ કરે, એકાકી ભ્રમણ કરે, સ્વછંદચેષ્ટા કરે, ગીતગાન કરે, ચિત્યમાં અને મડમાં નિવાસ કરે, પૂજાને આરંભૂ વિગેરે કરે, નિત્યવાસ કરે (નિત્ય એક સ્થાને પડ રહે), દેવદ્રવ્યાદિકનો ઉપભોગ કરે, જન ચેત્ય તથા ધર્મશાળા આદિ બંધાવે, સ્નાન કરે, શરીરનું ઉદૃશ્ક ( ઉદ્વર્તના ) કરે, વિભૂષાદિ વ્યાપાર કરે, સુગંધિ તેલ અત્તર વિગેરેને સંગ્રહ રાખે, કાલ આચરે ( મુહૂર્નાદિને વ્યવહાર આચરે, ગૃહસ્થને આપે), ગામ ઉપર અને કુલપ્રત્યે મમત્વ રાખે, સ્ત્રીનું નૃત્ય દેખે, સ્ત્રીને પ્રસંગ કરે, નરકગતિના કારણરૂપ એવા તિ–નિમિત્ત-મંત્ર-ચિકિત્સા (વૈદ્યક) અને વેગ વિગેરેના વ્યવહાર કરે, મિથ્યાત્વનું રાગથી સેવન કરે અથવા મિથ્યાત્વદષ્ટિ રાજાની સેવા કરે, નીચ પુરુષોને પણ
૧ રેશમી વિગેરે.
૨ હાથચાલાકીના જાદુઈ પ્રયોગ કરવા તે લઘુહસ્તકરણ-લઘુલાઘવી કળા કહેવાય.
૩ ગચૂર્ણદિન પ્રયોગ.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ કરવામાં હાય કરનાર હોય, સુવિહિત સાધુએ ઉપર દ્વેષ રાખે, સાધુઓ પાસે ધર્મકર્મોને પ્રતિષેધ કરે (સાધુઓ પાસે ધર્મ નથી રહ્યો એમ પ્રરૂપે), શાસનની પ્રભાવના થતી હોય તેમાં પણ ઈર્ષ્યા કરે, લકુટાદિવડે કલેશ કરે (ડાદંડી કરે), કુલનીતિ અને કુલમર્યાદાનો ભંગ વિગેરે અનેક દોષનું પ્રરૂપણ કરે, શ્રાપ વિગેરે આપવાનો ભય દેખાડે, ઈત્યાદિ કાર્યોમાં પ્રવર્તે, તથા સ્ત્રીના હાથને સ્પર્શ કરે સ્ત્રી સાથે અખંભ સેવે ધન આપે, વર્તન કરે, ધનવડે નીચકુલને પણ શિષ્ય ગ્રહણ કરે, અવિધિએ કરેલા અનુષ્ઠાનમાં પ્રભાવના, દર્શનના પ્રવાહને ચલાવે અપ્રવચનેક્ત ( સિદ્ધાંતમાં નહિ કહેલા એવા ) તપની પ્રરૂપણા અને તે તપની ઉજમણાવિધિ પણ કરે, મત સ્થાપવાને જીનપૂજાની પ્રરૂપણા કરે, મરેલાનું દ્રવ્ય જિનેશ્વરના દાનમાં આપે, ધનને અર્થે ગૃહસ્થોની આગળ અંગઆદિ પ્રવચનની પ્રરૂપણ કરે, સર્વલકને સર્વપાપમાં પ્રવૃત્તિ કરાવનાર એવાં મુહૂર્ત આપે, ઉપાશ્રયમાં અથવા ગૃહસ્થને ઘેર ખાજાં વિગેરે પકવાન્ન તથા પાક મેથીપાક-સુંઠી પાક ઇત્યાદિ પાક), જક્ષ વિગેરે ગોત્રદેવની પૂજા કરવી તથા પૂજા કરાવવી. ઈત્યાદિ મિથ્યાત્વ પ્રવૃત્તિ કરે, સમ્યકત્વાદિકનો નિષેધ કરે, અથવા મૂલ્ય લઈને તે જક્ષ આદિ દેવ દેવી)નું ગ્રહણ– વેચાણ કરે, જેઓએ પોતે ગુરૂ તરીકે માન્યા છે તેવા
૧ સાધુ પણ જનપૂજા કરી શકે એવી પ્રરૂપણ કરે. ૨ અર્થાત ધનની પ્રાપ્તિ માટે નિમિત્તશાસ્ત્રો વાંચે-સંભળાવે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
હીનાચારી ગુરૂએનાં પણુ ન–િમલિપી ઈત્યાદિ કરે, અને વ્યાખ્યાનની અંદર સ્ત્રીએ પેાતાના ગુણ (ગુલિઆ) ગાય (તેથી કૃતકૃત્યતા માને, તથા જે ગચ્છમાં . સાધુએ એકલી સ્ત્રીઓ આગળ વ્યાખ્યાન વાંચે છે, અને સાધ્વીએ પુરૂષ આગળ વ્યાખ્યાન વાંચે છે, તે સાધુએ અમેરા (મર્યાદા વિનાના) નાટકીઆએના ટેળા સરખા જાણવા. ૫
૫૧-૭૨ ૫
અથવા કરેલ શંગારવાળી અને કરેલ કટાક્ષવાળી . એવી સાધ્વીએ સાધુએની સભામાં આગળ બેસે છે, અથવા લેાજનવેળાએ આગળ બેસે છે તે સ્ત્રી રાજ્ય છે પણ ગચ્છ નથી. ! એ પ્રમાણે લેાકને વિષે ઘણા પ્રકારનાં સાવદ્ય આચરણા અને જીનેશ્વરે નિષેધ કરેલ કાર્યાંને તથા નિંન્ધ કાર્યાંરૂપ કુમાને જે સાધુએ સેવે છે, પોતે કરે છે અને બીજા પાસે કરાવે છે તે અધમી સાધુઓ છે. ! આ લાક અને પરલેાકને પણ હણનાર અને શાસનની કીર્તિના ઘાત કરનાર એવા તે કુદૃષ્ટિએને ( લિંગધારીઓને ) જૈનદર્શન કયાંથી ? તેમના સાધુ વેષ શું ? અને તેમને નમન વંદનાદિ શું? । વળી અજ્ઞાનીઓ એમ કહે છે કે તીર્થંકરાના આ વેષ ૧ ત્રિગડાગઢની રચના કરવી.
૨ સમવસરણમાં અલદેવાદિને આપે છે. સ્તૂપ આદિ.
૩ સ′′મેશ એ પદમાં મેવા પદ છુટુ કરીને મર્યાદા રહિત એવા અ અધિકારને અનુસારે કરવાના છે.
૪ ( અન્ના ઘારિયામો સ્થિĒ ન તુંનથ્થુ અર્થાત ) જે ગચ્છમાં ન નિવારી શકાય (આજ્ઞા ન માને એવી) સાધ્વીએ છે તે સ્રીરાજ્ય છે પણ ગચ્છ નથી, પ્રતિ વચનાત.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
(સાધુને વેષ માત્ર) પણ નમસ્કાર કરવા યોગ્ય છે અને આચાર ભલે ન હેય), તેમ બેલનારાઓને વારંવાર ધિક્કાર છે, મસ્તકને શૂળ સરખાં આ તેમના વચનને કેની આગળ પોકાર કરીએ! ( અર્થાત્ કેને કહીએ?). વળી તે બાલજને (લિંગધારીઓ) લોકેની આગળ એમ કહે છે કે , સામગ્રીના અભાવે અમે શું કરીએ? અને આ કાળ પણ વકજડને જ છે. (વળી તેઓ કહે છે કે-) દુઃષમકાળમાં ( આ પાંચમા આરામાં) વિધિમાર્ગ દુર્લભ છે, માટે તે (આ) પાંચમા આરામાં વિધિમાર્ગ કરવા જઈએ તે ઉલટ તીર્થન–શાસનને વિચ્છેદ થાય માટે જે સમય તેવું ચાલવું. એ પૂર્વકાળમાં થયેલા અને શાસ્ત્રમાં કહેલા એવા પૂર્ણ વિધિવાળા સાધુ અને શ્રાવક (આજકાલ) કયાં રહ્યા છે? કારણ કે તે પૂર્વકાળે તે તેઓ મુક્તિમાં જનારા હતા, અને હવે તે મેક્ષ માર્ગને વિચ્છેદ થયે છે. વળી આ કાળમાં ધૈર્ય સંઘયણ અને બળની હાનિ શ્રી જીનેશ્વરોએ કહી છે, તે પછી શુભ અશુભને ભેદ કેનામાં, અને એ તે નિશ્ચય કદાગ્રહ છે, અથવા શુભાશુભનો ભેદ શું? અને નિશ્ચયે એ આગ્રહ કેને હેય! ૭૩-૮૦
માટે ઘણા લોકોએ પ્રવૃત્તિ પમાડેલો એ ધર્મ ૧ બળ-સંઘયણ ઇત્યાદિ સામગ્રીના.
૨ અર્થાત આ કાળ વક્રજાને છે તેથી આ કાળે સાધુ ઉત્કૃષ્ટ આચાર પાળી શકે નહિ.
૩. આ શુદ્ધ સાધુ અને આ પતિત સાધુ એ શુભાશુભ ભેદ. ૪. આદરેલ.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
તેજ લોકના પ્રવાહ પ્રમાણે કરે, જે પિતાનું મન નિર્મળ હોય તે સર્વસ્થાને ફળ હોય છે. એવા પ્રકારનાં દુર્વચને બોલનારા (તે લિંગધારીઓ) પોતે પ્રમાદ કરતા છતા ભવ સમુદ્રમાં ડૂબે છે, અને બીજાઓને પણ ડૂબાવે છે. વળી પ્રવચનના નામ ગ્રહણથી વ્યાખ્યાનમાં જે સાધુઓ કામના વિષયવાળું (કામોદ્દીપક) હાસ્યકારી અને વિસ્મયકારી વિકથાઓ વિગેરે નિશ્ચય ભેળા બાળજનેની આગળ કરે, છે તેમજ હંમેશાં બાહ્યગ્રન્થિ (ધન-પૈસા વિગેરે પરિગ્રહ) અને અત્યન્તરન્થિ (મિથ્યાત્વ–કષાય–આદિ) ધારણ કરે છે, અને વળી લોકેને સમજાવે છે કે આ વિષમકાળમાં સાધુઓને (સાધુપણું પાળી શકે એવી) સામગ્રી મળવી દુર્લભ છે. વળી જે કેઈપણ રીતે જે ગચ્છમાં સાધુઓ ચારિત્રમાં કુશીલ થયા હોય પરંતુ જે આચાર્ય શુદ્ધધર્મમાં રહેલ હોય તો તેવા ગચ્છને ગચ્છ કહે. અને જે ગચ્છમાં મુનિઓ સંયમ રહિત હોય અને જે આચાર્ય પણ કુમાર્ગ સેવી-સંયમ રહિત હોય તે ભવ્યજનોએ તે ગચ્છને ચંડાલના કુળની પેઠે ત્યાગ કરે એ ગચ્છ ચંડાલના પાડામાં–વસતિમાં રહેલા નિર્મળ જળથી ભરેલા પાણીવાળા કુવા સરખે નિંદનીય છે, માટે ઉત્તમ સાધુઓએ તે ગચ્છને સંગ મન વચન કાયાથી ત્યાગ કરે. વળી -જે આચાર્ય પોતાના શરીરના સુખને અર્થે આધાકમી અને • ૧. ઘણા લેક જે વિધિએ કરતા હોય તે વિધિએ. ૨. લિંગીઓના ગચ્છમાં અને સંવેગીના ગચ્છમાં–સર્વે ગચ્છમાં. ૩. સિદ્ધાંત વાંચવાના બહાનાથી.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
s
અનેષણીય આહાર વાપરે તો સંયમની ઈચ્છાવાળા સાધુએએ તે આચાર્યને ત્યાગ કરે. જે ગચ્છમાં આચાર્ય સાધ્વીઓના પરિચયવાળે હોય, અને સર્વદ્રવ્ય સંગ્રહ કરવાવાળે હોય તથા ઉન્માર્ગને પક્ષ કરવાવાળે હોય તે તે આચાર્યને–ગચ્છને અનાર્ય મિથ્યાની પેઠે છે. જે ગચ્છ મૂળ ગુણથી રહિત હોય તો તે ગચ્છ વિદ્યાવાળે હોય. કે લબ્ધિવાળા હોય કે ઉત્તમ કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ હોય. તે પણ તે ગ૭ને ત્યાગ. એ ૮૧-૯૦ છે - જે મુનિઓએ પિતાની નિશ્રાએ વસ્ત્ર ઉપકરણ પાત્રો વિગેરે, દ્રવ્યને અથવા ધનને–પરિગ્રહને ગૃહસ્થીને ઘેર રાખેલો. છે તે મુનિ નહિ પણ કિણીર જાણવા. છે જે મુનિએ ગૃહસ્થાને શાસ્ત્ર સંભળાવી તેઓની પાસેથી ધનની આશા રાખે. છે તે જ્ઞાનને વિકય કરનારા અને મિથ્યાદ્રષ્ટિ સરખા. જાણવા પણ મુનિઓ ન જાણવા. છે વળી અલ્પ અપરાધના રથાને અભિમાન દર્પસહિત જે આચાર્ય મહાદંડ કરે છે, તેવા ધૂમધામગૃહિતક ( ધામધૂમના આડંબરવાળા ) આચાર્યને સર્પવત્ દૂરથી હંમેશાં ત્યાગ કરે. પિતાની આજ્ઞાના ભંગ વડે જે આચાર્ય પિતાના પ્રકૃણ–શ્રેષ્ઠ ગુણને. અસાર કરે છે તે સુવિહિત મુનિઓ ઉપરના શ્રેષથી ઉત્પન્ન.
* ૧ અજ્ઞાની એ દુષ્ટ
૨ કિણ એટલે ગુમડું, કિ–એટલે ગુમડાવાળા એટલે અસાર: ચારિત્ર રૂપિ દેહવાળા રેગી:
૩ ધૂમ અને ધામ શબ્દનો અર્થ આગળની ગાથામાં કહે છે....
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
થયેલ પ્રચંડ ક્રોધ સ્વભાવરૂપ ધૂમ' કહેવાય. ૫ તથા થમ એટલે ગારવની રસિકતા, તથા પેાતાની પૂજા સત્કાર રૂપ સમુદ્રના ઉત્કર્ષ તેને લેાકમાં વ્યવહાર દેખાડવાના ગવડે ગુણ્ણાનુ ન્યકરણ ( ગુણાને તુચ્છ કરવા ) તે. ( ધામ કહેવાય ). I! જેમ કાઇ શરણાગત જીવાને હણે તેમ ગચ્છની સારણા વારણા નહિ કરનારા એવા આચાય યણ જે કારણથી શિષ્યાને હણે છે એમ સૂત્ર-સિદ્ધાન્તમાં કહ્યું છે. અને તે આચાર્ય ને ઉન્માગમાં પ્રવેશ કરેલ, ઉન્માર્ગના પ્રરૂપક, ઉન્મા પ્રરૂપકને સ્હાય કરનાર, અને સુવિહિત સાધુને એવા શત્રુ કહ્યો છે. ।। જે આચાર્યાં લૌકિક કાર્યમાં રક્ત છે, - ધનના અથી છે, ભક્તલાકની સ્તવના કરનારા છે, અને - સુવિહિત જનોને અલ્યાણ કરનારા છે તે આચા પાખડી અને કુશીલીયા છે. ૫ અગીતા અને કુશીલ સાધુને સંસર્ગ હું. મન વચન કાયાએ ત્યાગ કરૂ છું, કારણકે જેમ રસ્તામાં ચાર તેમ મેાક્ષમાગ માં તે સાધુએ મને વિધ્નરૂપ છે. જે ગચ્છમાં આચાય વિગેરે ઉપર કહ્યા પ્રમાણે - (અસંયમી) હેાય તેવા ગચ્છને સંયમની ઇચ્છાવાળાએ કિંપાક : ફૂલ સરખા જાણીને ત્યાગ કરવા. ૫ ૯૧-૧૦૦ ॥
વ્યાધિ ઉત્તમ છે, મૃત્યુ શ્રેષ્ટ છે, દ્રરિદ્રતા પ્રાપ્ત થવી . સારી, અરણ્યમાં વાસ કરવા સારા. પરન્તુ કુશીલ-અના
૧ સયમ માગી'એ ઉપર દ્વેષ રૂપી અગ્નિથી પેાતાના ચારિત્ર રૂપ કાષ્ટને બાળીને જેઓ દૉરૂપ ધૂમાડા ઉત્પન્ન કરે છે તે धूल ઈર્ષ્યા. ક ૨ રસ-ઋદ્ધિ શાતારૂપ ગારવતી,
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ચારીને સંગ સારે નહિં. એ હીનાચાર પણ સારે પરતુ
કુશીલીઆઓને સંગ કલ્યાણકારી નથી, જે કારણથી - હીનાચારી તે અલ્પગુણને--અથવા પિતાને જ નાશ કરે
પરંતુ કુશીલીને સંગમ તે (પિતાને અને પર) સર્વને - નાશ કરે છે જેમ આમ્ર વૃક્ષનાં અને લીંબડાનાં બન્નેનાં મૂળ ભેગાં થયાં હોય તે સંસર્ગ દોષવડે આમ્રવૃક્ષ નાશ પામીને લીંબડા પણું પામે છે (આમ્રવૃક્ષ પિતે લિંબડા - વૃક્ષ રૂપે થાય છે.) છે જે માણસ જેવા સાથે મિત્રાચારી કરે તે માણસ શીધ્ર તેવા પ્રકારને થઈ જાય છે, જેમ પુષ્પની સાથે રહેનારાં તેલ પણ પુષ્પ સરખી ગંધવાળાં -- થઈ જાય છે. અહિં પ્રશ્ન–ડૂર્ય નામનો મણિ (ઉત્તમ • જાતિને નીલમ મણિ) દીર્ઘકાળ સુધી પણ કાચના મણિ સાથે (........મિશ્ર) રહ્યો છે પણ પિતાના પ્રધાન ગુણવડે પિતે કાચરૂપ થતો નથી. પુનઃ જે તમને સંસર્ગ
એજ પ્રમાણ છે તો શેલડીની વાડીમાં નલdભ૧ દીર્ઘ . કાળ સુધી રહ્યો પણ મધુર રસવાળે કેમ થતો નથી. એ - આચાર્ય ઉત્તર આપે છે કે –લોકમાં ભાવુક અને અભાવુક
એમ બે પ્રકારનાં દ્રવ્ય છે, અને તેમાં વૈડૂર્ય મણિ બીજા દિવડે અભાવનાવાળો છે. અને અનાદિ અનન્ત એ
૧ નલ–ડ એ તૃણ વનસ્પતિ વિશેષ છે, તેને સાંઠા. ૨ સંસર્ગથી સ્વભાવ પરાવૃત્તિવાળું. ૩ સંસર્ગથી પણ સ્વભાવ ન ફરે એવું. ૪ સ્વભાવ નહિ ત્યાગનારે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૭ આ જીવ તે સંસારમાં તે ભાવના વડે ભાવિત થાય છે, તેથી મેલનદોષના પ્રભાવે તે આત્મા તેવી ભાવનાવાળ. થઈ જાય છે. જેમ મીઠું જળ અનુક્રમે સમુદ્રના જળમાં. ભળ્યું છતું મેલનદેષનાર પ્રભાવે ખારાશપણું પામે છે, એ પ્રમાણે નિશ્ચયે સુશીલવંત જીવ દુરશીલની સાથે મળે. છતો મેલનદોષના પ્રભાવે ગુણનો વિનાશ પામે છે. | ૧૦૧–૧૧૦ |
. સર્વ તીર્થકરેએ હીનાચારીઓની સાથે–આલાપસંલાપ –વિશ્વાસ–સ્તવના અને પ્રસંગને નિષેધ કર્યો છે. જે ઉસૂત્રાચરણ કરતો જીવ અતિ ચિકણું કર્મ બાંધે છે, સંસાર વધારે છે, અને માયામૃષા આચરે છે. કે જે ગ્રહણ કરીએ તે વ્રતને લોપ થાય છે, અને ન ગ્રહણ કરીએ તે શરીરને નાશ થાય છે. અને પાર્થને સંગમ પણ વ્રતના લેપવાળે છે, તે કરતાં સંગ ન કરે ઉત્તમ છે. છે એવા પ્રકારના કુશીલ એવા સાધુપિશાચેને જેઓ
૧-૨-૩ સંગદોષના પ્રભાવે. ૪ એકવાર બોલવું. ૯ વારંવાર બોલવું. ૫ સૂત્રોકત વિધિમાર્ગથી વિપરીત આચરણ. ૬ કપટ સહિત અસત્યવાદ.
૭ અર્થાત ચારિત્ર પાળવા અસમર્થ કોઈ સાધુ કહે છે કે જે . પાર્થસ્થાદિપણું ગ્રહણ કરતાં વ્રતલેપ થાય છે, અને ન ગ્રહણ કરતાં આ શરીર અસમર્થ હોવાથી નાશ પામે છે તેને માટે આ ઉપદેશ છે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ ભક્તિપૂર્વક વંદના નમસ્કાર કરે છે તે મહાપાપવાળા છે. - તે કુશીલ સાધુઓને ગુરૂબુદ્ધિએ ધર્મ છે એમ જાણીને - તેઓ પાસે કરેલું પ્રત્યાખ્યાન વિગેરે ધર્માનુષ્ઠાન નિષ્ફળ છે
અને પ્રાયશ્ચિત કરવા ગ્યા છે. છે ( તે કરેલા અનુષ્ઠાનનું - પ્રાયશ્ચિત આ પ્રમાણે) મમત્વબુદ્ધિએ મિથ્યાત્વ હોય તેને ગુરૂકાર્યમાં ષટલઘુકપ્રાયશ્ચિત, અને લઘુકાર્યમાં પ
માસ પ્રાયશ્ચિત, અહિં સ્વસ્થાન તે ધર્મસ્વસ્થાન છે. (હવે - સંઘ-કુસંઘનું સ્વરૂપ કહે છે-) દુઃશીલ એવા દ્રવ્યલિંગી - સાધુઓને પક્ષ કરનાર, ઉન્માર્ગ અને અવિધિનો રાગી,
વિધિપક્ષમાં ઈર્ષ્યા કરનાર એ જે લેકસમૂહ તે સંઘ - નથી અને તેવો સંઘ પ્રમાણ નથી. જે સંઘના સ્વરૂપથી
અજાણ પુરૂષો હોય તે જ ઉન્માર્ગની પ્રરૂપણ કરનાર એવા ઘણા લોકોને જોઈને તેને સંઘ કહે છે. એ સુખશીલીઆ અને સ્વચ્છન્દચારી લોકે મુક્તિમાર્ગના શત્રુ છે, અને આજ્ઞાભ્રષ્ટ એવા ઘણું લોક હોય તેને સંઘ ન કહે. ! દેવદ્રવ્યાદિના ભક્ષણમાં તત્પર તથા ઉન્માર્ગનો પક્ષ કરનાર, અને સાધુઓનો દ્વેષ કરનાર લોકને સંઘ ન કહે. છે ૧૧૧–૧૨૦ છે
અધમ અનીતિ અને અનાચાર સેવનારા તથા ધર્મની નીતિથી પ્રતિકળ સાધુ વિગેરે ચારે ઘણા હોય તે પણ સંઘ ન કહે. એ જીનેશ્વરને સંઘ તો માતાપિતા સર
૧ આ પ્રાયશ્ચિત્ત સંબંધિ બે ગાથાઓમાં પ્રાયશ્ચિત્ત સંબંધિ પારિભાષિક શબ્દ આવેલા છે તે શ્રી બહુશ્રુતથી સમજવા ગ્ય છે.
૨ સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકા.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને મેક્ષરૂપી મહેલના સ્તંભ સરખે હોય છે, અને જીનેશ્વરની આજ્ઞાથી બહાર વનાર સંઘ તે સર્પ સરખે ભયંકર છે. જેઓ રાગ અથવા ઠેષ વડે અસંઘને સંઘ કહે છે, તેઓને છેદપ્રાયશ્ચિત અથવા મુહૂર્ત પ્રાયશ્ચિત હોય છે. સંઘનું નામ ધરાવીને જેઓ અવ્યવહાર (સંઘને અનુચિત વ્યવહાર) કરનાર છે, તે પક્ષના ફૂટેલા ઇંડા સરખા અસાર છે. તેવા સંઘનું બહુમાન કરે, અને ધર્મ છે એમ જાણીને ભક્તિપૂર્વક આહાર વસ્ત્ર વિગેરે આપે છે. ખરેખર કાગડાઓની તૃપ્તિ વિછાવડે જ હોય. સંઘના સમાગમમાં મલેલા જે સાધુએ ગારવવડે અને હાયવડે કાર્યો કરે છે તે સંઘાત છે પણ સંઘર નથી. કારણ કે આજ્ઞાના ભંગમાં પ્રવર્તતાની (સાધુઓની અથવા શ્રાવકેની) હાયમાં જે વર્તે છે તેઓ મન વચન કાયાવડે સમાન દોષવાળા કહ્યા છે. આજ્ઞાભંગ જોઈને પણ જેઓ ૩ મધ્ય
સ્થ થયા છતા મૌન રહે છે, તેઓને અવિધિની અનુમદના હોવાથી તેઓને પણ વ્રતભંગ થાય છે. જે સાધુઓ ધનરક્ષણ આદિ કાર્ય કરે છે તેનું પણ શ્રમણપણું ભ્રષ્ટ છે, અને તેઓ ભ્રષ્ટવ્રતવાળા છે. ધનવાન પુરૂષની વિરુદ્ધ વર્યા હોય તો તે બિચારે શું કરવાનો હતો પરંતુ સુક્ષમ
૧ આ ટિ પણ પૃષ્ઠ ૭૮ ની ૧ નંબરની ટિપ્પણુ પ્રમાણે જાણી લેવી.
૨ તાત્પર્ય એ છે કે સાધુઓના શિથિલાચારમાં જે સંઘની હાય હોય છે, અને તેવી સંધની હાય વડે તે સાધુએ શિથિલાચાર આચરે છે તેવા સંધ સંઘ નથી પણ સંઘાત અસ્થિ સંઘાત એટલે હાડને સમૂહ ) છે. તેણે કુળ અદ્િધા ઈતિ વચનાત.
૩ સાધુ શ્રાવકા.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ ભગવાનની આજ્ઞાનું લેશમાત્ર પણ ઉલ્લંઘન કરવું તે અનન્ત દુખનું કારણ છે. જે ૧૨૧- ૧૩ આ તીર્થકરની આરાધનામાં તત્પર અને શ્રતધર્મ તથા સંઘની ભક્તિવાળા એવા જીવે આજ્ઞાથી ભ્રષ્ટ થયેલા જનને અનુસખી–ઉપદેશ સર્વથા નહિ દેવા ગ્ય છે. જે ગર્ભ પ્રવેશ (પુર્નજન્મ) પણ સારે છે, નરકમાં નિવાસ કરવા રૂપ પારૂ પણ કલ્યાણકારી છે, પરંતુ જીનાજ્ઞાને લોપ કરનાર સંઘમાં વસવું સારું નથી. કેટલાએક એમ કહે છે કે પાર્ધાદિ સાધુનું દર્શન અને જીનેન્દ્ર ભગવંતની આશાતના એ કરે તે તે વડે અનન્ત સંસાર થાય છે. જે કારણથી જીનેન્દ્ર ભગવંત સાવદ્યમાં રક્ત (સાવદ્ય કિયાના રાગી) નથી, ગ્રન્થિવાળા (પરિગ્રહવાળા) નથી, વિભૂષાવાળા નથી, લેક પ્રચારને (લેકપ્રવાહનો) પક્ષ કરનારા કે સ્વછંદ પણે વચનવાળા નથી. વળી તે કદીપણ પરવૃત્તિએ વ્યવહાર કરનારા (બીજાના ચિત્તને અનુકૂળ વ્યવહારવાળા) નથી, તે કારણ માટે કુશીલનુંલિંગસાધુવેષ વિટંબનાનું કારણ છે. એમ જાણીને ડાહ્યા પુરૂષ આજીવિકા માટે મુનિના ચિન્હ આદિ રૂપ તે દ્રવ્યલિંગમાત્રને આ જીન વેષ છે એમ કદિ પણ કહેતા નથી. અને કેટલાએક તે બાળજીવન (સ્થૂલ દ્રષ્ટિવાળા મનુષ્યને ) હવે ઉત્પન્ન કરે એ કેઈ બીજી નવીન જાતને વેષ કે જે ઉદ્ભટ અને પંડુરવણું વસ્ત્રાદિરહિત અને સુવિહિત
૧. અહિંથી પુન ગુર્વાભાસનું સ્વરૂપ પણ મિશ્રિતપણે ચાલે છે અને કુશીલનું પણ સ્વરૂપ કહેવાય છે. ૨ ભા.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિઓના વેષના આભાસ સરખે ધારણ કરે છે. જે તે (ગુર્વાભાસ) મુનિએ ઉપકરણને રંગે છે, મલિનતાવાળાં કરે છે, સારસ' વા બગલાની પેઠે ગતિ ધારણ કરે છે (બગની પેઠે ધીરી ચાલથી ચાલે છે), અને સુવિહિત સાધુની બ્રાન્તિ ઉપજાવવાને માટે ધર્મની માયા રૂપે પલ્લા ધારણ કરે છે. લોકનું ચિત્ત આકર્ષવાને વૈરાગ્યમય વ્યા
ખ્યાન વિગેરે કરે છે, અને આ ઉત્તમ સાધુ છે એમ લોકને બંધ થવા માટે પિતાના દોષ પ્રગટ કરે છે. જ્યાં શ્રતજ્ઞાન ગ્રહણ કરાય છે તેને આ પ્રમાદી છે, દેલવાળે છે, એમ કહે છે, અને જે આચાર્ય તે ઉપાધ્યાયના દોષને કાપસાહેબ (છુપી રીતે શ્રતને ગ્રહણ કરે) પ્રગટ કરે છે. I ૧૩૧–૧૪૦
જ્ઞાન ભંડારની વૃદ્ધિ માટે દ્રવ્ય વિગેરે ગ્રહણ કરે છે, અને ગ્રહણ કરાવે છે અને બાહ્ય લેકને (તત્ત્વથી અજ્ઞાત લેકને) . બહારથી ક્રિયાને આટોપ (ડળ) દેખાડે છે. સાધુસમુદાયમાં પણ અન્ય (પરસ્પર) વિસંવાદ ચાલે છે, પોતપોતાના ઉત્કર્ષ વડે. (અભિમાન વડે) પરસ્પર મળતા નથી, અને પરસ્પર સમાચારીને વિરોધ કરે છે, (એક બીજાની સમાચારીને છેટી કહે છે). સર્વે વ્યાખ્યાન કરવામાં તત્પર હોય છે, અને સર્વે સ્ત્રીજનેને ઉપદેશ આપવાના આચારવાળા હોય છે. યથાશ્ચંદની પેઠે બેલનારા હોય છે, અને
૧. પક્ષી વિશેષ ૨. વસ્ત્ર વિશેષ.
૩. સુવિહિત સાધુ સમુદાયથી અન્ય સાધુ સમુદાય માટે આ વચને છે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહે છે કે ધર્મ શું પરની સાક્ષીએ થાય છે! ( અર્થાત ધર્મ તે આત્મસાક્ષીએ છે). જે મંડલિમાં ભેજન કરવું ઈત્યાદિ વ્યવહારથી પરાગમુખ, પરસ્પર સંબંધ વિનાના, શબ્દ કરનારા (રાત્રે બેલનારા) ઝંઝકારી (જે રીતે સમુદાયમાં ભેદ પડે તે રીત આચરનારા) તુમસુમા ( તું તા થી ટુંકારીને બેલાવનારા), અને પાપાગ્નિથી તપ્ત થયેલા અથવા પાપથી સંતોષ વાળા (એવા ગુર્વાભાસ મુનિએ હોય છે). શિથિલ આલંબનના કારણથી સ્થાન અને વિહાર વડે સર્વ પ્રમાદાચાર કરે છે, પોતાનો લેશ ગુણ પણ ભક્તજનેની આગળ મોટા મેરૂ સરખે કહે છે. ધર્મકથાઓ ભણે છે, અને ઘેરઘેર તે કથાઓ કહેતા ફરે છે, તથા અમુક કારણ છે એમ કારણ જણાવીને વધારે ઉપકરણે રાખે છે. સર્વ સ્થાને. એકાકી ભ્રમણ કરે છે, દીક્ષા પર્યાયની ગણત્રી નહિં કરીને સર્વે અહમિન્દ્રજ ધર્મગ્વાળા રહે છે, અને. પોતાના નિયમને મહાવ્રતનો પરાભવ કરે છે–હારે છે. પિતાને કાર્ય હોય તે વખતે મૃદુ વચન બેલનારા, અને કાર્ય થઈ રહ્યા બાદ કઠેર વચન બોલનારા, અતિમૂઢ અને
૧. અર્થાત અમે અમારા આત્માને અર્થે જે થયું કરીશું તે પણ કલ્યાણકારી છે, એ વચનથી પિતાના શિથિલાચારના પિષણને અર્થે કહે છે માટે અહિતકાર છે.
૨ રાત્રે મેટે શબ્દ બોલવું એ ૧૬મું અસમાધિસ્થાન છે.
૩-૪ દીક્ષા પર્યાય પ્રમાણે નાના મોટાની મર્યાદા નહિ રાખીને સર્વે મેટા-ગુરૂ બનવા હાય છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુમ હૃદયવાળા, અને ચુને તથા કનક (કાથા)ની પેઠે રંગ : કરનારા હોય છે. જેઓ સાંપ્રત-વર્તમાનકાળમાં પણ પોતાને વિષે ચારિત્રધર્મનું સ્થાપન કરનારા છે, તેઓને વિષય કષાયરૂપી.
અગ્નિની જવાળાથી બળેલા જાણવા... કારણ કે શ્રીજીનેશ્વરીએ. સંજ્વલન કષાયના ઉદયથીજ ચારિત્રધર્મ કહ્યો છે, અને તે મુનિઓ તે પ્રાયઃ અભિન્નગ્રંથી પ્રદેશવાળા હોય એમ જાણવું છે ૧૪૧-૧૫૦ છે
વાયુથી ભરેલી બસ્તિની પેઠે પિતાના ઉત્કર્ષ (અભિમાન) વડે જેમ તેમ બેલે છે, અને ગીતાની સેવા. કરતું નથી તે બસ્તિની પેઠે અદર્શનીય છે. જે સ્તબ્ધ (માનમાં અક્કડ), અને નિવિજ્ઞાની એ તે સાધુ જીનેન્દ્ર ધર્મને નહિ જાણતો છતો પરાભવ પામે છે, જગતને તૃણ સરખું માને છે, અને કેઈને પણ પિતાની તુલ્ય જાણતો નથી. ગૃહસ્થ લેકને ધણું માન આપે છે, અને ગૃહસ્થ
૧. ભગવા રંગના કપડાં પહેરી ફરનાર પ્રત્યે આ શીક્ષા સંભવે છે. કારણ કે મુનિના વસ્ત્ર શ્વેતવણું હોય, વર્તમાનમાં પીતવણું વસ્ત્ર કારણે ગીતાર્થકૃત વ્યવહાર છે માટે માન્ય છે.
૨ અર્થાત ચારિત્રને પ્રારંભ કેવળ સંજવલન કષાયના ઉદયથી છે માટે.
૩ મિથ્યાદ્રષ્ટિ ગુણસ્થાનમાં અનાદિ ભાવથી વર્તતા છે, અને એકવાર પણ સમ્યક્ઝાતી વિનાના છે.
૪ બસ્તિ એટલે ચામડાની મશક અને ગુદાની અંદર ભાગએવા બે અર્થ છે, અહિં જેમ તેમ બોલવાનું અને અદર્શનીયપણાનું વિશેષણ હોવાથી ગુદાનો અર્થ ઘટી શકે છે
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ સંયમસંહિત વતે છે એમ કહે છે, અને તેવા સાધુએ ઉત્તમ જ્ઞાનવાળા ગુરૂઓની આજ્ઞા માનતા નથી. ગામદેશ-કુલ-શ્રાવક-અને શ્રાવિકાઓને એ સર્વને મમત્વભાવવાળા કરે છે અર્થાત્ મમત્વમાં પ્રવર્તાવે છે, તથા વસતિ–ઉપાશ્રય ઘર અને ચન્દ્રવાદિક તથા નંદિધનાદિકની રે : વૃદ્ધિ કરે છે. પિતે સાધુ મનાવીને બીજાઓ પાસે સાધુ બુદ્ધિએ વંદના નમસ્કારાદિ કરાવે છે, અને શિથિલાચારવાળા.. છતાં પણ તે સાધુઓ પિતે તે કેઈને વંદના કરતા નથી. લેકમાં તે એવા પ્રકારના સાધુવાદ–પ્રશંસા થાય છે કે આ સાધુએ ધર્મરક્ત છે, ધર્મોપદેશક છે, અને મનહર છે, પરંતુ તે સર્વે સાધુએ અધમી અમર્યાદ અને નાટકીયાના ટોળા સરખા છે. જે અસાધુઓ સાધુઓની પેઠે પૂજાય છે તે આ ૧૦ મું આશ્ચર્ય છે, તે આશ્ચર્યના પ્રભાવથી (આ. ક્ષેત્રમાં) દુકાળ દ્રારિદ્ર અને ભયના સમૂહ ઉત્પન્ન થાય છે. જે સાધુએ સંકિલષ્ટ ચિત્તવાળા છે, માયાસ્થાનમાં નિત્ય તત્પર રહે છે, અને આજીવિકાના ભયવડે ગ્રસ્ત થયેલા છે તે મૂઢ મુનિએ સાધુઓ ન હોય. મૂળ ગુણથી રહિત છકાયના શત્રુ, વિશેષતઃ અસંયમી, ગુણવંત મુનિઓ ઉપર હૈષવાળા ધૃષ્ટ અનાચારી અથવા ધિસ્થાનીય એટલે ઉત્તમ સમાચારીથી ભ્રષ્ટ થયેલા અથવા પાપાચાર્ય તે નિયમિમાં (મા યામાં) તત્પર, ભક્તલોકની સ્તવના કરવામાં નિપુણ, છાની રીતે
૧ અર્થાત પિતાને જ કેળ સાધુ-ગુરૂ માને બીજાને ન માને એવા મમત્વમાં નાખે છે.
૨ નાણુ વિગેરે માંડીને ધનની વૃદ્ધિ કરનાર,
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ પરિગ્રહ સંગ્રહ કરનારા, સર્વ વસ્તુના ઉપભેગમાં– આહારમાં તત્પર, તથા જેએ શુદ્ધ અને ઉત્તમ સાધુ ધર્મને અંગપર (આત્મામાં ધારણ કરતા નથી તેમ પ્રશંસા પણ કરતા નથી, એવા તેઓ શ્રદ્ધાળુણથી રહિત, પ્રમાદમાં તત્પર, ગૃહસ્થની આગળ સ્વાધ્યાય કરનારા, અન્ય અન્ય લઢનારા, અને જેઓ શિષ્યાદિકની અર્થે કલેશ વિવાદની ઉદીરણ કરે છે, ઈત્યાદિ ઘણું કહેવા વડે શું! એવા તે સાધુએ બાલજીને (અજ્ઞાન જીને) રમણિક-પ્રીય લાગે છે, પરંતુ દક્ષ-નિપુણ જનેને તે એ સાધુએ વિરાધક છે, અને છાના પાપના કહ (જળાશય વિશેષ) સરખા છે.. તે ૧૫૧–૧૬૩ છે
એવા સાધુઓની આગળ વંદન નમસ્કાર કરવા અને ગુરૂબુદ્ધિએ યોગ ઉપધાન આદિ કરવાં, તે સર્વ નિપ્પલ છે, અને પ્રાયશ્ચિત લેવા યોગ્ય છે. એ જ કારણથી છેદને વિષે (છેદ ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે) આસ્તિકય-શ્રદ્ધા રહિત એવા તીર્થિ અથવા લિંગીની પાસે જે ધર્મકૃત્ય કર્યું હોય તેનું પ્રાયશ્ચિત ચતુર્ગ જેટલું છે. સુખશીલીયા સાધુઓને કૃતિકર્મ (દ્વાદશાવવંદન) કરવું, અને પ્રશંસા કરવી તે કર્મબંધને માટે છે, અને તે સાધુનાં જે જે પ્રમાદસ્થાને છે તે પ્રમાદિસ્થાને ઉત્તેજન આપ્યું ગણાય છે. એ પ્રમાણે જાણુને કલ્યાણની ઈચ્છાવાળે જીવ કુશીલ સાધુઓને સંસર્ગ સ્તવના અને સહવાસને સર્વ ઉપાયથી ત્યાગ કરે. મુગ્ધજનેને PATHMA HAIAN ASIA મેહ ઉત્પન્ન કરનારી જેવી ક્રિયા નિન્જવ અને અભોની છે, નિશ્ચયે તેવીજ કિયા માયાવી છઘસ્થ સાધુઓની છે એમ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાણવું. ॥ પુનઃ જીનેન્દ્રોએ તે 'નિશ્ચયથી નિવદ્ય ધર્મ કહ્યો છે, એવું વચન ખેલતા અને (તેમ ખેલવાથી) તીર્થકરાદિકની વિધિમાવાળી ભક્તિને ગાપવતા, તથા અલ્પમતિવડે શાસનની હેલના કરતા, અને તત્ત્વમાને નહિ પામતા એવા તે સાધુએ મુગ્ધભાળા જીવાને અજ્ઞાન કષ્ટનું સ્વરૂપ દેખાડે છે. (અજ્ઞાન કષ્ટમાં પાડે છે). ॥ તેવા સાધુએ પણ દન નહિ કરવા ચેાગ્ય, જીનશાસનથી ખહાર મિથ્યાત્વરૂપ દારિદ્રયવાળા પાપીષ્ઠ અને સર્વથી અધમ . જાણવા. ૫ ૧૬૪–૧૭૧ ।।
इति कुगुरु गुर्व्वामास पार्श्वस्थादि स्वरुपाधिकारः
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
|| જય ગુરરુપમ્
- હવે તેમના ગચ્છ અને સંઘ સહિત સુગુરૂનું સ્વરૂપ કહું છું કે જેમાં અન્તર્મુહૂર્ત માત્ર સહવાસ કરવાથી પણ મહાલાભ થાય છે. સુગુરૂનો ગચ્છ પણ મહા પ્રભાવશાળી હોય છે, તે ગરછમાં વસતા સાધુને ઘણું નિર્જરા થાય છે, અને સારણ વારણું ચાયણુ ઈત્યાદિ નિર્દોષ–દેષ રહિત આચાર વડે પ્રતિપત્તિ (ભક્તિ-દ્રઢ શ્રદ્ધા) થાય છે. શ્રાવકેને આ ગુરૂ આપણા અને આ ગુરૂ પારકા એમ કદી પણ ન હોય, કારણ કે જીનેન્દ્રાગમરૂપી રત્નના ભંડાર વાળા તે સર્વે ગુરૂએ જ કહ્યા છે. વર્તમાન દુષમકાળમાં • ધર્મના અર્થી સુગુરૂ અને સુશ્રાવકે દુર્લભ છે, પરંતુ રાગદ્વેષવાળા નામ ગુરૂ અને નામ શ્રાવક ઘણું છે. શ્રી જીનેન્દ્રના માર્ગમાં નામ આદિ ચાર પ્રકારના ગુરૂ કહ્યા છે, તે ચારમાં નામ–સ્થાપના અને દ્રવ્ય એ ત્રણ પ્રકારના ગુરૂ વડે કંઈ પરમાર્થ–પ્રોજન નથી. ( પરતુ ભાવ ગુરૂવડે
૧. સારણું સંભારી આપવું, વારણા-અકાર્યથી નિવારણ કરવું,
ચેયણ સંયમ વિધિમાં પ્રેરણા, પડિયણું, વારંવાર પ્રેરણા. ૨. એ ભિન્ન ભિન્ન પદાર્થોમાં ઘટતા નિક્ષેપા આશ્રયિ કહ્યું
છે, અન્યથા અભિન્ન નિક્ષેપ આશ્રય તે ચારે નિક્ષેપ પૂજ્ય થાય છે.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રયજન છે તે ભાવગુરૂ આ પ્રમાણે) શુદ્ધ ચારિત્રવાળા, ઉત્તમ દર્શન-સમ્યકત્વવાળા, તત્ત્વને માર્ગ પ્રરૂપવામાં તત્પર, મૂળગુણ અને ઉત્તમગુણરૂપી રવડે અલંકૃત એ જે સંયત-મુનિ તે ભાવસાધુ–ભાવગુરૂ કહેવાય (એજ ભાવગુરૂ) દ્રવ્યથી (બાહ્ય લક્ષણેથી) ત્રણ પ્રકારે કહ્યા છે–૧ મુદ્રાથી, ૨ ઉપકરણથી, અને ૩ ઉપદેશ વિગેરેથી. એ ત્રણે પ્રકારવડે શાસન અભિમુખ–સન્મુખ થયેલા લેકેને શુદ્ધ વ્યવહાર ઉત્પન્ન કરનાર છે. શાંત આકારવાળા, પ્રશાન્ત ચિત્તવાળા, દમન કરેલી ઇન્દ્રિવાળા, ધૈર્ય, વાળા, તેમજ પરિષહાદિકવડે ઉત્પન્ન થયેલ ક્રોધાદિકના કારણમાં વચન લક્ષ્મીને (વચનને) ન પલટાવે (અર્થાત્ અસત્ય ન બેલે) એવા (ભાવગુરૂ) હોય છે. ઈર્યાસમિતિ–ભાષાસમિતિ–એષણા સમિતિ–આદાનસમિતિ અને પારિઝાપનસમિતિ એ પાંચ પ્રકારની સમિતિવાળા. એ પાંચ સમિતિ તે ચારિત્રમાં જયણાપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરવામાં છે, અને અશુભ યેગની નિવૃત્તિ કરવારૂપ ત્રણ પ્રકારની ગુપ્તવાળા ( એવા ભાવગુરૂ હોય છે). ત્યાં આલંબન-કાળ-માર્ગણા–અને જયણા એ ચાર પ્રકારે ઈસમિતિ છે, તેમાં પણ દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્ર રૂપ ત્રણ પ્રકારનાં આલંબન છે૧–૧ના
તથા કાળ દરમિતિ તે દિવસને વિષે કહી છે, અને ઉન્માર્ગ વજન આડો અવળે માર્ગ છેડી ધોરી રસ્તે ૧. આકૃતિથી–પરિમિત અને પ્રમાણવાળાં ઉપકરણોથી અને
મોક્ષમાર્ગાભિમુખી ઉપદેશથી ભાવગુરૂ ઓળખાય છે – વિશેષ અર્થ ઉપદેશરત્નાકરથી જાણું.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
1. ૮૯
ચાલવું તે) માતાત્તિ છે. તથા કથાનિતિ દ્રવ્યક્ષેત્ર-કાળ–અને ભાવથી ચાર પ્રકારની છે તથા ક્રોધ-માન -માયા-લોભ-હાસ્ય-ભય-મૌખર્ય—અને વિકથા એ આઠ સ્થાનેને ઉપગપણે સંયત-સાધુ પરિવર્જન કરે (તે ભાવથી જયણાસમિતિ જાણવી) પુનઃ અસાવદ્ય-પ્રમાણસર –અવસરચિત–એવી ભાષા બોલે તે માજામિતિ વાળા (ભાવગુરૂ કહેવાય). (હવે એષણ સમિતિના ૩ ભેદ આ પ્રમાણે) આહારના સંબંધમાં નૈવ ઉપધિના સંબંધમાં ઝહsor અને શય્યાદિકના સંબંધમાં રિમોષon એ પ્રમાણે એ ત્રણે એષણને શુદ્ધ કરવી. તથા એa- - ઉપધિ (સંક્ષિપ્ત—અલ્પ ઉપધિ) અને ઉપગ્રહઉપધિ તથા પાત્ર એ બન્ને પ્રકારના ઉપકરણને ગ્રહણ કરતે તથા સ્થાપન કરત એ મુનિ વિધિપૂર્વક નિક્ષેપ (લેવું મૂકવું) કરે. વડીનીતિ–લઘુનીતિ–લેષ્મ–નાસિકામલ-શરીરને મેલ –આહાર-ઉપધિ–અને શરીરને અથવા તેવા પ્રકારના બીજા કઈ પદાર્થને વિધિપૂર્વક ત્યાગ કરે તે પરિઝાપરમિતિ).
૧. અહિં દ્રવ્યાદિક ત્રણ જયણાસમિતિ કહી નથી તે આ પ્રમાણે દ્રવ્યથી સચિત્તાચિત્ત દ્રવ્ય સંબંધિ, ક્ષેત્રથી અમુક ગામ નગર યા માર્ગ સંબંધિ, કાળથી દિવસે અને રાત્રે પણ જાણું ઈસમિતિ પાળવી તે દ્રવ્યાદિ જ્યણું ઇર્યાસમિતિ જાણવી.
૨. હંમેશને માટે રાખવાની ઉપધિ. છે. કારણ પડયે જે ઉપધિ ગ્રહણ કરવી પડે છે. ૪. બે પ્રકારની ઉપાધિ અને પાત્ર. *
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
મન, વચન અને કાયાને સંરંભ સમારંભ અને આરં-- ભમાંથી જયણાપૂર્વક નિવતે તે સાધુ (મનઆદિ ત્રણ ગુપ્તિવાળા કહેવાય). (સાધુનાં ૧૪ ઉપકરણ કહે છે–) પાત્ર. –પાત્રબન્ધ-પાયઠ્ઠવણું–પાયકેસરિકા–પડલા – રજસ્ત્રાણ –ગુચ્છાએ –પાત્રનિગત્રણ – પ્રચ્છાદક – રજોહરણ – મુહપત્તિ–માત્રક ૩–અને ચલપટ્ટ 1. દ્રવ્યાદિ વિશેષ ભેદ સહિત, સાત અજ્ઞાત અને દુર્વિદગ્ધ એ ત્રણ પ્રકારના પુરૂ
ને લાભ થાય તે રીતે ત્રણ પ્રકારે પ્રવચનને વિશુદ્ધ અને તત્ત્વ માર્ગ પ્રરૂપે છે (તે ભાવગુરૂ કહેવાય). ૧૧-૨૦ છે.
1. મનોગત હિંસા સંકલ્પ તે હમ. ર. વચનાદિકે સંતાપ ઉપજાવે તે તમામ,
૩. કાયવડે હણવું તે રામ અથવા સંકલ્પથી–સંતાપથીઘાતથી પણ એ ૩ ભેદ જાણવા. ૪. ઝોળી. ' ' ૫. પાત્ર સ્થાનિકા-જેમ કામળીના કકડામાં પાત્ર થાય છે તે..
૬. પાત્રકેસરિકા-પાત્ર પ્રમાર્જવાની નાની ચરવળી-પૂજશું. ૭. પાત્ર ઉપર ઢાંકવાનાં કપડાં.
૮. પાત્ર ઉપર પડતી રજના નિવારણ માટે જે વીટાણું બંધાય છે તે પાત્રવટન. - ૯. પાત્ર ઉપર વીંટણ અને તે વીંટણ ઉપર કંબલને કકડો, રખાય છે તે.
૧૦. એ સાત વરતુઓ પાત્ર સંબંધિ હેવાથી નિr કહેવાય.
૧૧. બે સૂત્રના અને ૧ ઉનને એમ ત્રણ પ્રછાદ-કકડા. ૧૨. ઓ. ૧૩. પાત્રવિશેષ. ૧૪. કેડે પહેરવાનું વ...
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈત્યાદિ ગુણવાળે સાધુ તે દ્રવ્યથી સાધુ કહેવાય, ... અને અત્યકષાયથી (સંવલન કષાદયથી ) મૂળગુણ અને ઉત્તરગુણમાં શુદ્ધ હોય તે માવજીદ કહેવાય. અપ્રમત્ત અને પ્રમત્ત એ બે ગુણસ્થાનમાં રહેલે, પંચમહાવ્રતયુક્ત, ચરણકરણના ચારિત્રના અને ક્રિયાના) ઈત્યાદિકના . સેંકડે ગુણસમૂહ સહિત અને જ્ઞાનવડે બળવાન ( તે. ઉત્તમ સાધુ-ભાવગુરૂ કહેવાય). એ પ્રાણિવધને ત્યાગ–મૃષાવાદને ત્યાગ–અદત્તાત્યાગ–મથુનત્યાગ–અને પરિગ્રહત્યાગ. એ સાધુનાં પાંચ પ્રકારનાં મહાવ્રત છે. પૃથ્વી–જળ–અગ્નિ -વાયુ-વનસ્પતિ–ઢીન્દ્રય-ત્રીન્દ્રિય-ચતુરિન્દ્રિય-અને પંચેન્દ્રિય એ ૯ પ્રકારના જીવને મન વચન અને કાયાએ ત્રણ વડે ગુણતાં ર૭ ભેદ થાય છે. જે પુનઃ કરવું–કરાવવું અનુમોદવું એ ત્રણ કરણ વડે ગુણતાં ૮૧ થાય, પુનઃ એ. ૮૧ ને ત્રણ કાળ વડે ગુણતાં ર૪૩ થાય. છે ( એ ર૪૩ પ્રકારની અહિંસા રૂપ) જયણા ધર્મને ઉત્પન્ન કરનારી છે જયણા ધર્મનું રક્ષણ કરનારી છે, જયણા તપની વૃદ્ધિ કરનારી છે, અને જયણા એકાન્ત સુખ આપનારી છે. તે સુવર્ણનાં અને રત્નનાં પગથીવાળું, હજારે થંભ વડે . ઊંચું, એવું જે જીનત્ય કરાવે તો તે કરતાં પણ ત૫. સંયમ અધિક છે. વળી જે અહિંસા ધર્મને જાર્યો હોય. તે જીવના ભેદને સંગ્રહ પણ (જાયે હોય તે જીવભેદ સંગ્રહ આ પ્રમાણે) ચેતનાયુક્ત જીવ તે જીવેને ૧ ભેદ છે, અને સંસારી તથા સિદ્ધ એમ જીવના ૨ ભેદ છે. એ તથા ત્રસ અને સ્થાવર એ પણ (સંસારી જીવના) બે ભેદ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે, સ્ત્રી પુરૂષ-અને નપુંસક એ ભેદથી જીવ ૩ પ્રકારના છે, મનુષ્ય-તિર્યંચ-નારક અને દેવ એ પ્રમાણે અથવા તે અવે. -દક ભેદસહિત જીવ ચારપ્રકારના છે. જે એકેન્દ્રિયઅદ્વીન્દ્રિય–ત્રીન્દ્રિય–ચતુરિન્દ્રિય–અને પંચેન્દ્રિય એ પ્રમાણે
૫ પ્રકારના અને અનીન્દ્રિય (સિદ્ધ) સહિત ૬ પ્રકારના છે, - તથા પૃથ્વીજળ–અગ્નિ વનસ્પતિ–પવન અને ત્રસ અને અકાય (સિદ્ધ) એમ ૭ પ્રકારના જીવ છે. ર૧-૩૦ છે
અંડજ–રસજ–જરાયુજ"– સંવેદિમ – પિતજ – સમૂર્ણિમ–ઉભિજ–અને ઔપપાતિક એ ભેદ વડે ૮ પ્રકારના જીવ છે. ૫ સ્થાવર અને ૪ ત્રસ એમ ૯ પ્રકા~રના જીવ છે, અથવા નપુંસક નારક–પુરૂષદેવ–સ્રીદેવ–ત્રણ
દવાળા તિર્યંચ–અને ત્રણદવાળા મનુષ્ય એ સહિત કરતાં પણ ૯ પ્રકારના જીવ છે. પૃથ્વિ આદિ આઠ, અસંશિ - પંચેન્દ્રિય, સંક્ષિપચે એ ૧૦ ભેદ છે, અને સિદ્ધ સહિત
૧૧ ભેદ છે, તથા પર્યાય અને અપર્યાપ્તા સહિત ૧૨ ' પ્રકા- રના જીવભેદ થાય. છે એ ૧૨ ભેદમાં અશરીરી (સિદ્ધ) -યુક્ત કરે તો ૧૩ ભેદ થાય, તથા એકેન્દ્રિ સૂક્ષ્મ–એકેન્દ્રિય – બાદર–શ્રીન્દ્રિય–ત્રી ચતુ–સન્નિપંચે – અસત્ર પંચે – એ * ૧ ત્રણ વેદવાળાની સાથે એક અદક એટલે સિદ્ધ સહિત કરવાથી.
ર છ કાયના અપર્યાપ્ત અને પર્યાપ્ત ગણતાં ૧૨ ભેદ થાયઈતિદ્રવ્યલોક
૩ ઇંડાથી ઉત્પન્ન થનાર. ૪ રસથી ઉત્પન્ન થનાર. ૫ ઓરિવાળા છે. ૬ પરસેવાથી ઉત્પન્ન થનાર. છ હાથી વિ. ૮ જમીન ભેદીને ઉ. ૯ દેવનારક.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતે અપર્યાપ્તા અને પર્યાપ્તા ગણતાં ૧૪ ભેદ પણ થાય. - એ ૧૪માં સિદ્ધ સહિત ૧૫ ભેદ થાય, અંડજ આદિ ૮. પ્રકારના પર્યાપ્તા અપર્યાપ્તા ગણતાં ૧૬ ભેદ, અને સિદ્ધ - સહિત કરતાં ૧૭ ભેદ થાય છે. તે પૂર્વોક્ત - જીવભેદને. પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત ભેદથી દ્વિગુણ કરે તો ૧૮ ભેદ થાય તેમાં સિદ્ધ સહિત જીવના ૧૯ ભેદ થાય છે. જે પૃથ્વી આદિ ૧૦, પ્રકારને પર્યા. અપર્યાથી ગણતાં ૨૦ ભેદ થાય, તેમાં સિદ્ધ સહિત કરતાં જીવના ૨૧ ભેદ થાય. પૃથ્વી–જળ–અગ્નિ-વાયુ-સાધારણવનસ્પતિ અને સૂક્ષમ–બાદર બે ભેદે ગણતાં ૧૦ ભેદ તેમાં પ્રત્યેક વનસ્પતિ મેળવતાં ૧૧ ભેદ અને દ્વીત્રીચતુ. સ. અસવ મેળવતાં ૧૬ ભેદને.. પર્યાપ્ત પર્યાપ્ત વડે ગણતાં ૩ર ભેદ થાય. તથા ૭ નારક . –૧૦ ભવનપતિ–૪ વ્યક્તર–પોતિષી–૧૨ કલ્પ–વેયક, –અને ૫ અનુત્તર એ ૫૬ કિયને (દેવને) ગણીને ત્યાર બાદ તેમાં મનુષ્ય અને તિર્યંચ એકત્ર કરે તે ૫૮ ભેદ... થાય તેને પણ પર્યા. અપર્યા. ભેદે ગણતાં સર્વ જીવ ૧૧૬ . ભેદે થાય. એ ૩૧-૪૦ છે - પ્રથમ જે ૩૨ જીવભેદ કહ્યા તેમાંથી સત્રિ અને અસન્નિ એ બે ભેદ બાદ કરતાં બાકીના ૩૦ ભેદ સહિત કરે તે ૧૪૬ ભેદ થાય તેને ભવ્ય–અભવ્ય-હુરભવ્ય અને આસભવ્ય એ ચાર ભેદે ગુણે તે સંસારી જીના ૫૮૪ ભેદ થાય છે. છે એ સર્વ જીવભેદને જે સાધુ પિતાના . આત્માની પેઠે રક્ષણ કરે તેને સિદ્ધાંતના જ્ઞાતા અને દ્રવ્યથી તેમજ ભાવથી ઉભય પ્રકારે સાધુ કહે છે. -
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
- સંશિઓને ૧૦૧ પ્રાણ છે, તથા અસન્નિ ચતુ. ત્રી, - દ્વટ ને એકેક ન્યૂન પ્રાણ છે ( અનુક્રમે ૯-૮-૭-૬
પ્રાણ છે.), એકેન્દ્રિયને ૪ પ્રાણ છે, એ પ્રમાણે ૪૪ - પ્રાણની રક્ષા કરતો સાધુ ચારિત્રધારી કહેવાય છે. - પૃથ્વી-જળ–અગ્નિવાયુ–વન –દ્વિ–ત્રી ચતુ–પંચે-અને અજીવ એ (દશપદ)માં પ્રેક્ષણ –ઉલ્ટેક્ષણ–ર–પ્રમાર્જનઅને પરિઝાપન તથા મન વિગેરે ત્રણ (મન-વ-કાયા) એ ૭ મેળવતાં ૧૭ પ્રકારને અસંયમ છે તેને ત્યાગ કરે. અથવા ૫ મહાવ્રતનું ગ્રહણ, ૪ કષાયને રોધ, ૫ ઈન્દ્રિયને -
ધ અને ૩ ગુપ્તિ એ પ્રમાણે સંયમના ૧૭ ભેદ પણ કહે છેએ પ્રમાણે પહેલા મહાવ્રતને એવી રીતે પાળે કે જેથી
જીવને મરણતે પણ મનથી પીડા ન કરે તે ગછ કહે - વાય. સંકલ્પાદિ ત્રણ પ્રકારને મન આદિ ૩ યુગ તથા કરણ તેમજ ૪ કોધાદિ વડે ગુણતાં ૧૦૮ પરિણામ (સંયમના ભેદ થાય છે) સિ પ્રકંમદાવ્રત છે ( હવે બીજું મહાવ્રત કહે છે) જે મુનિઓ ચાવજ જીવ સુધી પિતે અસત્ય બોલે નહિ, બીજા પાસે બોલાવે નહિં, અને
બેલતાને અનુદાન આપે નહિ તે જ નિશ્ચયે મુનિ કહે- વાય. ભાષા ચાર પ્રકારની છે–૧ સત્ય, ર મૃષા, ૩ સત્ય
૧. પડિલેહણ ૨. પડિલેહણનેજ ભેદ છે.
૩. સંકલ્પ-સમારંભ અને સારંભ જેનો અર્થ પ્રથમ કુટનોટમાં - ચાલુ ૧૭મી ગાથાના સંબંધમાં કહ્યો છે..
૪. કરવું–કરાવવું–અનુમોદવું.
૫. એ ચાર મૂળ ભેદ તથા ૪૨ ઉત્તરભેદનું સ્વરૂપ પ્રસ્થા- ન્તરેથી જાણવું.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૃષા, ૪ અસત્યાઋષાએ ચારમાંથી પહેલી અને ચેથી ભાષા.. એલવી, તથા બે ભાષાઓ ન બેલવી છે ૪૧–૫૦ છે
કારણ પડયે તે ચારે ભાષા બેલવી પરન્તુ પ્રાણીને ઘાત થાય એવી ન લવી, તેમજ (પ્રાણને ઘાત કરનારી એવી) સત્યભાષા પણ સંયમરૂપી આત્માને ઘાત કરનારી છે માટે ન બોલવી. જનપદસત્ય-સમ્મતસત્યસ્થાપના સત્યનામ સત્ય – રૂપસત્ય - પ્રતિત્યસત્ય-વ્યવહારસત્ય-ભાવસત્ય–ગસત્ય-અને ઉપમા સત્ય એ ૧૦ પ્રકારની સત્યભાષા છે. ક્રોધથી–મનથી–માયાથી-ભથી–પ્રેમથી
ષથી–હાસ્યથી–ભયથી–અભ્યાખ્યાનથી–અને ૧૦મી ઉપ‘ઘાતથી એ ૧૦ મૃષાભાષા ન બોલવી. ઉત્પન્ન–વિગત“ઉત્પન્નવિગત-જીવ–અજીવ-જીવાજીવ-અનંત-પ્રત્યેક-અદ્ધ- - અને અદ્ધાદ્ધ એ ૧૦ મિશ્રભાષા છે. તે આમન્ત્રણ–આંસાપન-વાચના–પૃચ્છના-પ્રજ્ઞાપના-પ્રત્યાખ્યાની –ઈચ્છાનુલોમા- : અનભિગ્રહિત-અભિગૃહિત-શંસયકારી વ્યાકૃતા-અને અવ્યાકૃતા એ ૧૨ પ્રકારની અસત્યામૃષા ભાષા પ્રવૃત્તિધર છે(વ્યવહાર ભાષા છે. ત્રણકાળ-૩ વચનર-૩લિંગ પક્ષપ્રત્યક્ષમ-ઉપનીય.
૧ ભૂત ભવિષ્ય-વર્તમાન ૨ એકવચન-વચન-બહુવચન ૩ સ્ત્રીલિંગ, પુલિંગ, નપુંલ્લિંગ. ૪ દ્રષ્ટિ પ્રાપ્ત નહિ તે પક્ષ ય દ્રષ્ટિ સમક્ષનું ૬ ગુણપતયરૂપ જેમકે આ રૂપવાન છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિપર્યય—અવભાવઅ૫નીત –અધ્યાત્મએ ૧૬ મું. એ. ૧૬ વચનવડે યોગ્ય અગ્યની સમ્યક પરીક્ષા ૬ થયે ગુરૂના નિર્દેશમાં (આજ્ઞામાં) રહેલ મુનિ સિદ્ધાન્તને સાર કહે જે મુનિ હેતુવાદનિશ્ચય વ્યવહાર વિગેરે સાતનય યુક્ત એ ઉપદેશ જે આપે (તે આરાધક છે નહિતર) બીજે મુનિ (નયયુક્ત ઉપદેશ નહિ આપનાર મુનિ) સિદ્ધાન્તને વિરાધક જાણ. તિ પ્રિતી માતા ( હવે ત્રીજું મહાવ્રત કહે છે.) સ્વામિઅદત્ત ૮ –જીવ અદત્ત –-તીર્થંકર અદત્ત•–અને ગુરૂઅદત્ત એ ચાર પ્રકારના અદત્તને દ્રવ્યાદિ ચાર ભેદે મનથી પણ ઈ છે નહિ. પ૧૬૦ છે ( ૧ અપનીનીત–આ દુરશીલ છે પણ રૂપવાન છે (પ્રથમ અવગુણને પછી ગુણવાળું) * ૨ ઉપનીતાપનીત-આ રૂપવાન છે પરંતુ દુરશીલ છે (પ્રથમ ગુણ ને પછી અવગુણવાળું)
૩ અ૫નીત–આ દુરશીલ છે.
૪ ઈષ્ટ અર્થને પવવાની ઈચ્છાવાળાને શીઘ તેને જ અર્થ કહે તે માયામ વચન
- ૫ એ ૧૬ વચને પ્રશ્નવ્યાકરણમાં છે ત્યાં ઉપનીતાદિ ચાર વચનને ક્રમ ઉપનીન–અપનીત-ઉપનિીતાપનીત અપનીનીત એ રીતે છે, અને આ ગાથાને ક્રમ ભિન્ન છે. '
: ૬ અર્થત શાસ્ત્રનાં વચનમાં દરેક વચન આ ૧૬ પ્રકારે વિચારતાં બરાબર આવડે ત્યારે જ સિદ્ધાન્ત વાંચવાને અધિકારી ગણાય,
છ હેતુ હેત્વાભાસ વિગેરે ન્યાયની પરિપાટી, ૮ વસ્તુના માલિકે નહિં આપેલી '
૯ એ વસ્તુની પિતાની સંમતિ ન હોય અને ગ્રહણ કરવી. - ૧૦ તીર્થકરે નિષેધ કરેલી, ૧૧ ગુરૂએ નિવારણ કરેલી.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશુદ્ધ નયવાળાઓને સર્વ વસ્તુ પ્રત્યે સંકલ્પ તે હિં, પરિતાપ-સંતાપ ઉપજાવ તે સમાર અને ઉપદ્રવ કરવાથી–વિનાશથી ગ્રામ કહ્યો છે. દર તિવ્ર માત્રમ્ (હવે ચોથું મહાવ્રત કહે છે)–મન, વચન, કાયા એ ત્રણ ગે કરવું કરાવવું ને અનુદન એ ત્રણ કરણવડે દેવસંબંધી-દારિકસંબંધિ –૯ ભેદ ગણતાં ૧૮ પ્રકારનું બ્રહ્મચર્ય છે, એ ૧૮ ભેદે બ્રહ્મચર્ય પાળતે સાધુ ત્રણે કાળમાં સ્ત્રીની ઈચ્છા ન કરેસંપ્રાપ્તિ અને સંપ્રાપ્ત એ બે ભેદમાં ૨૪ પ્રકારનું કામ છે, ત્યાં સંપ્રાપ્ત કામ ૧૪ પ્રકાર છે, અને અસંપ્રાપ્ત કામ ૧૦પ્રકાર છે. તેમાં ૧૦ પ્રકારને કામ આ પ્રમાણે–ઈચ્છા–ચિન્તા-લબ્ધ-સ્મરણ–વિકલ્પ
૧ અહિં આ ગાથાનું છેલ્લું ચરણ સવાયા વિરુદ્ધ એ પ્રમાણે શ્રી ભગવમાં વ્યવહારસૂત્રમાં આલેચના પ્રસંગ માટે વિશુદ્ધ ગણાવ્યા છે (અન્યથા અન્તિમ ના વિશુદ્ધ ને છે) છે. માટે અહિં પાઠભેદ છે. અહિં પ્રથમના ત્રણે નને શ્રી આરંભાદિ ક્રિયાના વર્ણનમાં વૃત્તિને વિષે. - ૨ સ્ત્રી પુરૂષને વચન અથવા કાયાથી સંબંધ થયા વિના જે મને ગત દશાઓ તે સંતરામ.
૩ સ્ત્રીનો અભિલાષ માત્ર તે ફુટછા. ૪ સ્ત્રીની રૂપ આદિ સૌંદર્યતા વિચારવી તે ચિત્તા. ૫ સ્ત્રીના સંગમને અભિલાષ કરવે તે અઢા. ૬ સ્ત્રીનું રૂપ ચિત્ર આદિ દેખીને સંભારવી-હર્ષ માને તે રમાઈ.
૭ સ્ત્રીના વિરહના દુઃખથી હાસ્યાદિ વિનોદ રહિત ઉદ્વેગ કરવો તે વિઠ્ઠવતા.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
–લજાનાશ–પ્રમાદર–ઉન્માદ–તભાવ અને ૧૦મું મરણ છે. તથા હવે સંઘાણ કામ પણ સંક્ષેપમાં કહું છું –દ્રષ્ટિસંપાત - દ્રષ્ટિસેવા – સંભાષણ - હાસ્યલ – લલિત –ઉપગ્રહન–દંતનિપાતર નખનિપાત-ચુંબની૪–આલિં
૧ ગુરૂ આદિ પાસે પણ રાગી સ્ત્રીના ગુણદિ કહેવા તે સ્ત્રજાનારા.
૨ સ્ત્રીની પ્રાપ્તિ માટે જ સર્વ ઉદ્યમ કરે તે પ્રમાણ.
૩ સ્ત્રીમાં ચિત્ત એકાગ્ર થતાં બીજું આલજાલ બેલવું–બેભાન થવું તે ફરાર.
૪ ખંભાદિકને પણ સ્ત્રીની બુદ્ધિએ આલિંગનાદિ કરવું તે તાવના પ્રસિદ્ધ છે. (કેટલાક શાસ્ત્રજ્ઞો નિશ્રેષ્ઠ અવસ્થાને પણ અહિં મન કહે છે.)
૫ સ્ત્રીપુરૂષને સંબંધથતાં જે દશાઓ થાય છે તે संप्राप्तकाम.
૬ સ્ત્રીનાં સ્તનાદિ જેવાં તે દgiાત.
૭ સ્ત્રી પુરૂષે હાવભાવપૂર્વક દૃષ્ટિએ દષ્ટિ મેળવવી સામસામું જોઈ રહેવું તે દરિવા.
૮ અવસર મળે કામકથા કરવી તે લંબાવળ. ૯ હૃાા પ્રસિદ્ધ છે. ૧૦ બાજી–ચોસર-ઇત્યાદિ રમવું તે જિત. ૧૧ ગાઢ આલિંગન તે કાન. ૧૨ દંતનિપાત-દાંતથી છેદવાને કામવિધિ (બચકાં ભરવાં તે) ૧૩ નખથી છેદ કરવા (નખથી શરીર વલૂરવું) તે જaનિત. ૧૪ ફુવન પ્રસિદ્ધ છે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગન –આદાનર –હસ્ત –સેવન –અને અનંગક્રીડા . ઈત્યાદિ ભેદવાળું મિથુન કાર્ય કદી પણ છે નહિં. તથા ૯ પ્રકારની બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિ દરેક પ્રકારના પ્રાણીઓની સાથે સર્વ પ્રકારના સંગથી સાચવે. (તે ૯ ગુણિએ આ પ્રમાણે) ૧ વસતિ -૨ કથા --૩ નિષદ્યા --ઈન્દ્રિય – કુદ્યત્તર –પૂર્વકીલિત–પ્રણીત ૨–અતિમાત્રાહાર અને ભૂષણએ બ્રહ્મચર્યની નવ ગુક્તિઓ (નવાવાડ) છે. જે કઈ ક્રોડ ગમે સેનૈયાનું દાન આપે, અથવા સુવર્ણનું જીનભુવન કરાવે, તે પણ તેને તેટલું પુણ્ય નથી થતું કે જેટલું બ્રહ્મચર્યથી પુણ્ય થાય છે. શીલવત એ કુળનું આભરણ છે, શીલવ્રત એ સર્વ રૂપમાં ઉત્તમ રૂપ છે, શીલ એજ નિશ્ચયે પંડિતપણું છે, અને શીલ એજ નિરૂપમ ધર્મ છે.૬૧-૭૦૧
૧ કિંચિત સ્પર્શ તે આસ્ટિાર. ૨ સ્તનાદિ ગ્રહણ તે આવાન. ૩ કામનાં આસન તે પણ. ૪ મૈથુન ક્રીડા તે સૈવન. ૫ અસભ્ય (મૈથુન સિવાયની) કુચેષ્ટા તે અનં . ક સ્ત્રી અને નપુંસક તથા તિર્યંચની વસતિમાં ન રહેવું તે. ૭ સ્ત્રી કથા ન કરવી. ૮ સ્ત્રીના આસન ઉપર ન બેસવું. ૯ સ્ત્રીનાં અંગોપાંગ ન જોવ. ૧૦ એક ભીત્તિને આંતરે સ્ત્રી રહેતી હોય ત્યાં ન રહેવું. ૧૧ પૂર્વકૃત કામક્રીડા ન સંભારવી, ૧ર સ્નિગ્ધ માદક આહાર ન કરે. ૧૩ અધિક આહાર ન કર. ૧૪ શરીરવિભૂષા ન કરવી.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
- શીલ એ ઉત્તમ ધન છે, શીલ તે પરમ કલ્યાણકારી છે, શીલ સદગતિનું કારણ છે, અને શીલ એ આચારરૂપી નિધિનું સ્થાન છે. તે છે કે કેઈ એક સ્થાને રહેનાર હોય મૌનવ્રતવાળે હોય, મુંડ થયેલ હોય, વલ્કલી (છાલ હેરનારે) હોય, અથવા તપસ્વી હોય પરંતુ જે અબ્રાની ઈચ્છા (વિષયની ઈચ્છા) રાખતા હોય તો તે બ્રહ્મા પણ મને રૂચ નથી. સ્ત્રીઓની નિમાં ૯ લાખ ગર્ભજ જ હોય છે, એક બે અથવા ત્રણ અને વધારેમાં વધારે ગર્ભપૃથકત્વ (૯ ગર્ભજળ), પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. જે સ્ત્રીઓની નિમાં કન્દ્રિય જીવે અસંખ્ય ઉત્પન્ન થાય છે, અને ચવે છે, તેમજ સમૂચ્છિમ પણ અસંખ્ય ઉત્પન્ન થઈ મરણ પામે છે. જે સ્ત્રીના ઋતુકાલ વખતે તે તે સર્વે જ પાપનું પાત્ર છે, અને (નિ તે) નું ભવન છે, તે કારણથી જે ધીર પુરૂ છે તેઓ પ્રધાન એવા બ્રહ્મચર્યવ્રતને ધારણ કરે છે. સ્ત્રીના
- ૧ ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય મનુષ્ય. . . ૨ અહિં છાપેલી પ્રતમાં વધુદુર્ત શબ્દ છે, અને બેધસપ્તતિક વિગેરેમાં ફુરથી સંત રવિદાસ જેવી રૂ વ તો તિજ ૩ સ્ટાર પુદુ જ કોર્સ છે માટે ઉત્કૃષ્ટ
૯ લાખ (અર્થ) ઉચિત છે. - ૩ કીન્દ્રિયાદિ ત્રસ જીવે નહિ પણ શ્રી િહ્યા છે.
* સમૂચ્છિમમનુષ્ય.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
સંગ વખતે રૂની નલિકાના ગપ્રગ દ્રષ્ટાન્તના સદ્ભાવથી તે સર્વે ને સમકાળે વિનાશ થાય છે. જીનેશ્વરએ શીલવ્રતને સર્વત્રતેને શોભાવનાર કહ્યું છે, એ વિષયરૂપ હલાહલ વિષવડે જેઓ ચલાયમાન થયા નથી તે મહાધર્યવંત છે. તે આત્માનું કલ્યાણ કરનાર એવા સુવિહિત મુનિઓને સ્ત્રીને સંગ તથા સ્ત્રીનું રૂ૫ દેખવું પણ નિષેધ કરેલ છે, કારણકે બ્રહ્મચર્યવ્રત શરીરનું ઉત્તમ આભૂષણ છે. જેમ કુકડીના બચ્ચાને કુબલથી (અંજારીથીબિલાડીથી) હંમેશાં ભય રહે છે, તેમ નિશ્ચયે બ્રહ્મચારી મુનિને સ્ત્રીના સંગથી મહાભય હોય છે. જે પુરૂષના આસન ઉપર સ્ત્રી ૩ પ્રહર સુધી ન બેસે, અને સ્ત્રીનાઆસનને પુરૂષ અન્તર્મુહૂત સુધી વજીત કરે (ન બેસે) ૭૧-૮૦ છે
અબ્રહ્મચર્ય ઘર અને પરિણામે ભયંકર છે, અને નિશ્ચયે ભયંકર છે, તે કારણથી નિર્ચ મૈથુનને સંસર્ગ વજે. પાત્ર–ઉપકરણ–તથા શરીર વિગેરેમાં અને ગામ દેશ તથા સંઘનેવિષે જે કદીપણ મમત્વભાવ ન કરે તે શ્રમણના ગુણવાળો મુનિ છે. જે દ્રવ્યાદિ (દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ ભાવ એ) એ ચારે પ્રકારના પરિગ્રહમાં જે પ્રતિબંધ-રાગ ન કરે તથા વંદન પૂજા સત્કારમાં તથા માન અને અપમાનમાં જે સમાનવૃત્તિવાળા હોય તે સાધુ કહેવાય. ચાર પ્રકારના અશન આદિ (અશન–પાન-ખાદિમ-સ્વાદિમ)માં સર્વમાં દ્રવ્યાદિ ચાર પ્રકારે (દ્ર ક્ષેત્ર કા. ભાથી જે સંનિધિપ્રબંધ (સંગ્રહ કરી રાખવાની ઈચ્છા) કારણ પડશે પણ ન કરે તે સાધુ કહેવાય. જે નિત્ય સ્વાધ્યાયમાં રક્ત
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
રહે, શુભધ્યાનવાળા હાય, ઈત્યાદિ ગુણવાળા સાધુએ જે ગચ્છમાં નિયતવિહાર કરે છે તે મુનિ ગચ્છ છે, અને સુવિહિત છે... જે ગચ્છમાં આચાય ઉપાધ્યાય સ્થવિર પ્રવક અને મુનિ એ પાંચે રાત્વિક ( જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રરૂપ રત્નવાળા ) હાય, અને ગુણવડે વિભૂષિત હોય તે ગચ્છ કહે. વાય..! દુઃષમ કાળવડે ઢાષિત થયેલા અમારા સરખા જીવા તે કયાં! અહા જો જીનાગમ ન હોય તે અમારા જેવા અનાથેાનુ' શું થાત ! ! જો ગચ્છમાં પ્રવચન રત્નના નિધાન એવા આચાર્યો નાયક હાય ( તે જ ગચ્છ કહેવાય ) અને સાંપ્રતકાળે પણુ જે કારણથી સવ ધમ તે આચાર્યના અધિષ્ઠાનવાળા છે.! શ્રી તીર્થંકરા તા મા દર્શાવીને કયારનાએ અજરામર પણું પામ્યા છે, માટે વત માન કાળમાં તા સર્વ શાસન આચાર્ચીજ ધારણ કરે છે. પ્રતિરૂપ આદિ ૧૪ ગુણ, ક્ષાન્તિ ૧૦ પ્રકારના ધમ અને ૧૨ ભાવનાઓ એ આચાર્યના ૩૬ ગુણ છે. ॥ ૮૧–૯૦ ॥
ર
પાંચ ઇન્દ્રિયાના સંવર કરનાર, તથા ૯ પ્રકારની પ્રાચય ની ગુપ્તિને ધારણ કરનાર, તથા ચાર કષાયના ત્યાગી એ ૧૮ ગુણ સહિત તથા મહાવ્રત યુક્ત, ૫ પ્રકારના આચાર પાળવામાં સમ, ૫ સમિતિવાળા અને ૩ ૧ અર્થાત્ આચાર્યને આધારે સર્વ ધર્મ વર્તમાન કાળમાં પ્રવર્તે છે.
૨ પ્રતિરુપ–તેજસ્વી-યુગપ્રધાનઆગમવત–મધુરવચન—ગ ંભીરથૈય –ઉપદેશપરાયણ–અપરિક્ષાવી-સૌમ્ય – સંગ્રહશીલ – અભિગ્રહમતિ અવિકય્ય-અચપલ-પ્રશાન્તચિત્ત.
–
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
ગુપ્તિવાળા એ પ્રમાણે ૩૬ ગુણુ સહિત આચાય હાય છે. વિધિપૂર્વક અંગીકાર કરેલ ચારિત્રવાળા, ગીતા, વાત્સલ્ય ગુણવાળા, સુશીલ, ગુરૂકુલવાસને સેન્યેા હોય અને અણુત્તિપર ( અનુવર્ત નામાં તપુર ) એવા ગુરૂ કહ્યા છે. ઉત્તમ દેશ કુલ જાતિ અને રૂપવાળા, સંઘયણવાળા, ધૈયવત, અનાશસી (નિરિચ્છ), અવિકથાવાળા, માયારહિત, સ્થિરપરિપાટીવાળા, ગૃહિતવચનવાળા, રે ૫ દાજીતનાર, નિદ્રા જીતનાર, મધ્યસ્થ, દેશકાળ ભાવને જાણનાર, શીઘ્રપ્રાસ બુદ્ધિવાળા, અનેક પ્રકારના દેશેાની ભાષા જાણુનાર, પચ પ્રકારના આચારમાં યુક્ત, સૂત્ર—અ –અને સૂત્રાની વિધિને જાણનાર, ઉદાહરણ-હેતુ-ઉપનય—અને નયમાં નિપુણ, ગ્રહણ કરવામાં કુશલ, સ્વસિદ્ધાન્ત અને પર સિદ્ધાન્તને જાણનાર, ગંભીર, દીપ્તિમાન, ઉપદ્રવરહિત, સૌમ્ય ઇત્યાદિ સેંકડો ગુણ સહિત એવા પ્રવચનના ઉપદેશ આપનારા-સુગુરૂ-આચાર્ય હોય છે. ગણિસંપદા ૮ પ્રકારની છે, પુનઃ તે દરેક ગણિસંપદા ચાર ચાર પ્રકારની છે ( તેથી ૩૨) અને ૪ પ્રકારની વિનયપ્રવૃત્તિ એ ૩૬ ગુણુ આચાના છે. દન-જ્ઞાન–ચારિત્ર એ પ્રત્યેકના આ આઠે ભેદવાળા (તેથી ૨૪) અને ૧૨ પ્રકારના તપ એ પ્રમાણે આચાર્યના ૩૬ ગુણ છે. આચાર વિગેરે ૮, તેમજ ૧૦ પ્રકારના સ્થિતકલ્પ, ખારપ્રકારના તપ, અને ૬ પ્રકારે
(
૧ અતિ પરિચિત સુત્ર અવાળા ( અતિ અભ્યાસથી સ્થિર થઇ છે અનુયાગરૂપ પરિપાટી જેની તે સ્થિરરિપાટી )
૨ ઉપાદેય વચનવાળા, અથવા અસ્ખલિત આત્તાવાળા.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ૧૪
*
આવશ્યક એ પ્રમાણે આચાર્યના ૩૬ ગુણ છે.૯૧-૧૦
૧૮ પાપસ્થાનને ત્યાગ, સાધુની ૧૨ પ્રતિમા ધારણ કરનાર, અને ૬ મહાવ્રતની રક્ષામાં ધીર એ પ્રમાણે આચાર્યના ૩૬ ગુણ છે. ૨૨ પરિસહ સહન કરનાર, ૧૪ ભૂતગ્રામ (જીવ ભેદ)ના રક્ષક, એ પ્રમાણે શ્રી જીતેન્દ્રોએ આચાર્યના ૩૬ ગુણ કહ્યા છે. સારણાદિ ૪ શિક્ષા, દાનાદિક ૪ ધર્મ, ચાર ધ્યાન તે પણ એકેક ચાર ચાર પ્રકારનું
ધ્યાન, અને ૧૨ ભાવના એ સર્વને ઉપદેશ આપવામાં તત્પર છે તેથી આચાર્યના એ ૩૬ ગુણ છે. જે ૫ ચારિત્ર, ૫ મહાવ્રત, ૫ સમિતિ, ૫ આચાર, ૫ સમ્યકત્વ, ૫ સ્વાધ્યાય, અને પાંચ વ્યવહાર તથા ૧ સંવેગ એ ૩૬ વડે અલંકૃત શરીરવાળા હેવાથી આચાર્યના એ ૩૬ ગુણ છે. ૫ ઈન્દ્રિય, ૫ વિષય. ૫ પ્રમાદ, ૫ આશ્રય, પ નિદ્રા, ૫ દુષ્ટ ભાવના એ ૩૦નો ત્યાગ કરવાવાળા, અને છ કાય જીવની જયણામાં તત્પર એ ૩૬ ગુણ આચાર્યના છે. જે ૬ લેશ્યા, ૬ આવશ્યક, ૬ દ્રવ્ય, ૬ વચન, ૬ દેષ તેમજ ૬ ભાષાને જ્ઞાનગુણુ વડે જાણે તે આચાર્યના ૩૬ ગુણ છે. જે ૭ પિંડેષણા, ૭ પાનૈષણ, ૭ ભય, ૭ સુખ, અને ૮મદનાં સ્થાન એ પ્રમાણે સદાકાળ આચાર્યના ૩૬ ગુણ જાણવા. દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર એ ત્રણ આચારના ૮-૮-૮ આચાર, ૮ ગુરૂના ગુણ અને ચાર શુદ્ધિ સહિત એ ૩૬ ગુણયુક્ત આચાર્ય છે. ૮ અષ્ટાંગયોગ, ૮ સિદ્ધિ, ૮ દષ્ટિ, ૮ કર્મ જાણનાર, અને દ્રવ્યાદિ ચારઅનુયાગ ધરનાર એ ૩૬ ગુણ આચાર્યના છે. ૯ પાપનિદાનનું નિવારણ કરનાર, બ્રહ્મ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ સુપ્તિ ધરનાર, ૯ કલ્પવિહાર કરનાર, અને ૯ તત્ત્વના જ્ઞાની એ ૩૬ ગુણ સહિત આચાર્ય છે. એ ૧૦૧–૧૧૦ | - ૧૦ ઉપઘાત, ૧૦ અસંવર, ૧૦ સંકલેશ, અને હાસ્યાદિ ૬ ને ત્યાગ કરેલ એ ૩૬ ગુણવાળા આચાર્ય જીનશાસન પ્રવર્તાવનાર છે. ૧૦ સમાચારી, ૧૦ સમાધિસ્થાન, એ વીસને ઉપદેશ આપે અને ૧૬ કષાયથી રહિત હોય એ ૩૬ ગુણ સહિત આચાર્ય હોય છે. સમાધિનાં ચાર સ્થાનના દરેકના ચાર ભેદ હોવાથી ૧૬ સમાધિસ્થાન, ૧૦ અશનવિશુદ્ધિ (પિંડવિશુદ્ધિ), અને ૧૦ પ્રતિસેવા રહિત એ પ્રમાણે, આચાર્યના ૩૬ ગુણ છે. ૧૦ મુનિધર્મ, ૧૦ વિનય, ૧૦ વેયાવચ્ચ, અને ૬ અકલ્પ રહિત એ પ્રમાણે ૩૬ ગુણ સહિત આચાર્ય હોય છે. ૧૦ રૂચિ–૨ શિક્ષા–દષ્ટિવાદ સહિત ૧૨ અંગ-અને ૧૨ઉપાંગ એ પ્રમાણે આચાર્યના ગુણની સંખ્યા ૩૬ છે. ૧૧ ગૃહસ્થપ્રતિમા–૧૨ ગૃહસ્થનાં વ્રત૧૩ કિયાસ્થાન-એ સર્વને જાણતા તથા વજેતા (એટલે ગ્ર પ્રતિમા અને ગૃવ્રતને જાણતા અને ૧૩ કિયાસ્થાનને વજેતા) એવા આચાર્યના ૩૬ ગુણ છે. ૧૦ પ્રકારનું પ્રાયશ્ચિત-૧૨ ઉપગ-અને ૧૪ ઉપકરણને વિધિપૂર્વક અંગીકાર કરતા આચાર્ય ૩૬ ગુણવાળા છે. ભાવના–તપ –અને સાધુની પ્રતિમા એ દરેકના ૧૨-૧૨-૧૨ ભેદ હેવાથી આરને ત્રણે ગુણવા, એ પ્રમાણે ૩૬ ગુણવાળા આચાર્યને ગુરૂબુદ્ધિએ નમસ્કાર કરવા છે. જે અંડસૂમ વિગેરે આઠ સૂક્ષ્મ, તથા ૧૪ ગુણસ્થાન, અને ૧૫ પ્રતિરૂપ વિગેરે એ ૩૬ ગુણ શ્રી આચાર્યના છે. ૩ ગારવ-૩ શલ્ય-૧૫
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંજ્ઞા-અને ૧૫ પેગ-એ ૩૦ ગુણને જે હંમેશાં જાણે તે આચાર્ય કહેવાય. ૧૧૧-૧૨વો
૧૬ ઉદ્ગમદોષ–અને ૧૬ ઉત્પાદનાદિ દોષ અને ૪ દ્રવ્ય અભિગ્રહ એ પ્રમાણે આચાર્યના ૩૬ ગુણ છે. ૧૬ વચન–૧૭ સંયમ-અને ૩ વિરાધના એ ૩૬ ગુણવડે અલંકૃત શરીરવાળા આચાર્ય હોય છે. ચારિત્રને અયોગ્ય એવા ૧૮ પ્રકારના પુરૂષને ચારિત્ર ન આપે અને ૧૮ પાપસ્થાનને ત્યાગ કરે એ પ્રમાણે આચાર્યને ૩૬ ગુણ છે૧૮ પ્રકારના બ્રહ્મચર્યને ધારણ કરે, અને ૧૮ હજાર શિલાંગરથના વહનમાં વૃષભ સરખા હેય, એ આચાર્યના ૩૬ ગુણ છે ૧ મિથ્યાત્વ–૨૦ અસમાધિસ્થાન-૫ મંડલિના દોષ–અને ૧૦ એષણાના દોષ (એ સર્વને ત્યાગ કરે) તે આચાર્યના ૩૬ ગુણ છે. ૨૧ સબલ દોષ-૧૫ શિક્ષાશીલનાં સ્થાન–એ પ્રમાણે સદ્ગણના સમૂહવાળા આચાર્યના ૩૬ ગુણ છે. ૧ મિથ્યાત્વ-૩ વેદ-૬ હાસ્યાદિ–અને ૪ કષાય. એ ૧૪ અભ્યત્ર ગ્રન્થિ અને ૨૨ પરિષહ એ ૩૬ ગુણ આચાર્યના છે (અહિં ગ્રંથિને ત્યાગ જાણવે અને પરિષહ સહન કરવાને આદર જાણવે). સાધુના ર૭ ગુણ—અને અશનાદિકની ૯ કેટિએ વિશુદ્ધિ એ પ્રમાણે આચાર્યના એ ૩૬ ગુણ સદાકાળ હોય છે. ૨૫ પડિલેહણા–૬ કાયા વિરાધનાને ત્યાગ–અને ૫ વેદિકાદિકની શુદ્ધિ એ ૩૬ ગુણવાળા આચાર્ય છે. જે ૧૨૧–૧૩૦ છે - ૩૨ ગસંગ્રહના ગુણવડે સહિત, અને ૪ પ્રકારના ભાવવડે એટલે આચરણા–સંભાષણ–વાસના-અને પ્રવર્તન
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ૧૦૭ વડે સહિત એ ૩૬ ગુણ આચાર્યના છે. લબ્ધિના ૨૮: ભેદ તથા પ્રભાવક પુરૂષના ૮ ભેદ એ પ્રમાણે હંમેશાં ગુરૂના ૩૬ ગુણ જાણવા. ૨૯ પાપસૂત્રના પ્રસંગ રહિત, અને ૭. વિશુદ્ધિના ગુણવાળા એ પ્રમાણે આચાર્યને હંમેશાં ૩૬ ગુણ જાણવા. ૬ અન્તરંગ શત્રુ અને ૩૦ મેહનીયનાં સ્થાન, (ને ત્યાગ) તે નિપુણ બુદ્ધિવાળાઓએ આચાર્યના ૩૬ ગુણ જાણવા. ૩૧ સિદ્ધના ગુણ અને ૫ જ્ઞાન એ પ્રમાણે આચાર્યના ૩૬ ગુણને હંમેશાં હૃદયમાં ધારણ કરવા. દેવાદિકના ૪ ઉપસર્ગ વિશુદ્ધ મનથી હંમેશાં સહન કરે, અને જીવના ૩૨ ભેદ જાણે, એ પ્રમાણે આચાર્યને ૩૬ - ગુણ છે. તથા ૪ વિકથા અને વંદનાના ૩૨ દેશને હંમેશાં ત્યાગ કરે, એ સ્વભાવથી જ આચાર્યના ૩૬ ગુણ છે. ૩૩, આશાતના ત્યાગ અને ૩ વર્યાચારનું અગેપન એ પ્રમાણે આચાર્યના ૩૬ ગુણ સત્ય રીતે કહ્યા છે. પાંચ મહાવ્રતોની ૨૫ ભાવનાઓ વડે ભાવિત તથા ૧૧ અંગને ધારણ કરનાર એ આચાર્યના ૩૬ ગુણ છે. ૧૨ અંગને ધારણ કરનાર તથા ૧૦ પન્ના-૬ છેદ-૪ મૂળસૂત્ર–૧ નંદીસૂત્રઅને ૧ અનુગદ્વાર સૂત્રને જ્ઞાનને રાગદ્વેષ રહિતપણે ધારણ કરનાર એ આચાર્યના ૩૬ ગુણ છે. તે ૧૩૧-૧૪૦ છે
જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર–તપ-અને વીર્યાચાર એ પાંચ આચારને કરવું–કરાવવું–અને અનુમોદવું એ ત્રણ કરણ ભેદે ગણતાં ૧૫ આચારના ભેદ તથા ૧૦ પ્રકારની સમાચારીમાં કુશળ–તથા ૫ સમિતિ અને ૫ સ્વાધ્યાય સહિત અને ૧ અપ્રમત્તતા રૂપ ગુણવડે આચાર્ય હંમેશાં ૩૬ ગુણ ઉપા
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
અર્જન કરે છે. ૮ પ્રવચન માતા–૮ સુખદુઃખની શય્યા-૩ પ્રકારનું સત્ય-૬ ભાષા-૨ ધ્યાન–૭ વિભંગ–અને ૨ ધર્મ
એ આચાર્યના ૩૬ ગુણ છે. ઈત્યાદિ અનેક સેંકડે ગુણના -સમૂહવડે સહિત અને સુવિહિત મુનિઓને હિતકારી એવા -અતિ પ્રશસ્ત આચાર્ય ગચ્છને વિષે મેઢી સરખા કહ્યા છે. આ કુત અાચાર્યg પશિવ દ્રવ્યથી અને ભાવથી મૂળ ગુણ અને ઉત્તરગુણવડે વિશુદ્ધ, શાસનને ઉત્કર્ષ કરનાર, અને સારણું વિગેરેમાં ઉદ્યમવંત એવા ગીતાર્થ ગુરૂ હોય છે. તે આચાર્ય શ્રી જીન શાસનરૂપી પ્રાસાદને પીઠ સમાન અને પ્રાકાર (ગઢ) સમાન કા છે. અને તેવા આચાર્યોની કુતીથિએવડે કઈ પણ રીતે લઘુતા થઈ શક્તી નથી. જે શ્રી જીતેન્દ્રના ધર્મને પ્રગટ કરે છે, તે ભાવઆચાર્ય શ્રી તીર્થકર તુલ્ય કહ્યા છે. પરંતુ જે આચાર્ય જીનેન્દ્રમતનું ઉલ્લંઘન કરે છે, તે કાપુરૂષ (કાયર પુરૂષ–પામર) - છે, પણ સત્પરૂષ નથી. તીર્થભાવને પ્રાપ્ત થયેલ એવા ' તીર્થકર ભીક્ષાર્થે જતા નથી તેમ આચાર્ય પણ વસ્ત્ર અશન
આદિકની ભીક્ષાર્થે જાય નહિંસિદ્ધાન્તને વિષે જેટલો (અથવા જે કાળે જેટલે સિદ્ધાન્તને) સાર વતે છે તેટલે
સર્વ સાર પ્રાપ્ત કરે, અને શ્રી અરિહંતની પેઠે નિઃશંસયપણે - સર્વ શુદ્ધ સિદ્ધાન્તના રહસ્યને યથાર્થ કહેનાર એવા આચાર્ય હોય છે. જેમ અરિહંત ભગવંત સમવસરણમાં પદાઓની મધ્યે રહ્યા છતા પહેલે પ્રહરે વ્યાખ્યાન કરે છે, ત્યાં આચાર્ય પણ તેવી જ રીતે બીજું વ્યાખ્યાન આપે છે પણ - બીજે સ્થાને નહિં. ૧૪૧-૧૫૦ છે
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯ જેમ તીર્થકરની આજ્ઞા ઉલ્લંઘન કરવા યોગ્ય નથી તેમ આચાર્યની આજ્ઞા પણ ઉલ્લંઘન કરવા ગ્ય નથી.. તથા જેમ તીર્થકર ભગવંત મંડલીમાં ભેજન કરતા નથી તેમ આચાર્ય પણ મંડલિમાં ભેજન કરતા નથી. જેમ તીર્થ કર સર્વને પૂજ્ય છે, તેમ આચાર્ય પણ સર્વ પૂજ્ય છે. તથા પરિષદના સમૂહમાં જેમ તીર્થકર ભગવંત નિર્ભય છે, તેમ ધર્મ કાર્યમાં આચાર્ય પણ નિર્ભય છે. તેમજ (તીર્થકર ભગવંત જેમ લોકનું કાર્ય ન ચિંતવે તેમ) આચાર્ય લોકનું કાર્ય ન ચિંતવે, વિકથા ન કરે, સંલાપ ન કરે, અને નિસંગપણમાં તત્પર એવા આચાર્ય ધ્યાનમાં એકાકી થયા છતા ધર્મ ધ્યાનમાં રહે એ પ્રમાણે સિદ્ધાન્તમાં આચાર્યના ૯ કલ્પ તીર્થંકર તુલ્ય કહ્યા છે, તેવા આચાર્યની આજ્ઞામાં વર્તવું તે ધર્મની પ્રભાવના છે. શ્રી જીતેન્દ્ર ભગવંતની આજ્ઞાએ તપ, આજ્ઞાએ સંયમ, અને આજ્ઞાએ દાનાદિક ધર્મો છે, અને આજ્ઞા રહિત એ જે મુનિધર્મ તે અસાર કહ્યો છે. જેમ ફેતરાં ખાંડવાં, મડદાને શણગારવું, અને શૂન્ય અરણ્યમાં રૂદન કરવું, એ સર્વ નિરર્થક તેમ આજ્ઞા રહિત અનુષ્ઠાન પણ નિરર્થક છે. છે. આજ્ઞાભંગ કરનાર જે કે વિશુદ્ધ આહાર કરે, અને ધર્મોપદેશ ઈત્યાદિ કરે તે પણ તેનું તે સર્વે અનુષ્ઠાન નિષ્ફળ છે. સર્વે પણ જને અરિહંત તે દેવ, સુગુરૂ તે ગુરૂ, એમ નામ માત્રથી કહે છે, પરંતુ પુણ્ય રહિત એવા તે જને તેનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જાણું શક્તા નથી. વર્તમાનકાળના દેષથી તેમની સેવાને પ્રસંગ તે દૂર રહ્યો, પરંતુ તેમનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જાણવું તે પણ લોકમાં દુર્લભ છે. તેઓ ધન્ય.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
છે, તેઓ કૃતપુણ્ય છે, તેઓ કૃતાર્થ છે, અને તેઓને જન્મ પણ સુજીવિત (સુજન્મ) છે કે જેઓએ સુગુરૂનું સ્વરૂપ જાણ્યું છે, તેમને વંદના કરે છે, અને તેમનું ધ્યાન કરે છે. મેં ૧૫૧-૧૬૦ છે
જે ગચ્છમાં દેવેન્દ્રોએ પૂછત એવા ઋષભદેવાદિ * તીર્થકરેની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન થતું નથી તેવા ભાવાચાર્યની અનાયકતાવાળા ગચ્છને ગચ્છ જાણ. જે ગચ્છમાં દાંત રહિત થયેલા વૃદ્ધ સાધુઓ પણ સાધ્વીઓ સાથે આલાપ સંલાપ - કરતા નથી, અને સ્ત્રીનાં અંગ ઉપાંગાદિ ચિંતવતા નથી તે ગચ્છ કહેવાય. જે ગચ્છમાં પૃથ્વી-(પાણી)–અગ્નિ–પવન– વનસ્પતિ અને ત્રસ એ વિવિધ પ્રકારના જીવને મરણાને પણ મન માત્રથી પીડા કરતા નથી તે ગચ્છ કહેવાય. જે ગચ્છમાં એવા આચાર્ય અને એવા ઉપાધ્યાય હાય તે ગચ્છ શ્રી જીતેન્દ્રશાસનરૂપી પ્રાસાદના સ્તંભમાં ઉપર રહેલી વેદિકા (ઉગતવેદિકા') સર જાણો શાંત–પ્રસન્ન મુખવાળા–વિધિવડે સર્વને ભણાવવામાં કુશળ-આચાર્યના વચનને પાળવામાં તત્પર–ઉત્તમ કાર્ય કરનાર૨૫ ગુણસહિત –વિશેષતઃ સત્ય કાર્યવાળા-સત્ય વચનવાળા–સંઘ વિગેરેના - કાર્યમાં તત્પર–અને દ્રઢ પ્રતિજ્ઞાવાળા (એવા ઉપાધ્યાય) હેય છે. ૧૧ અંગ તથા ૧૪ પૂર્વ પતે ભણે અને બીજાને ભણાવે તે ૨૫ ગુણવાળા ઉપાધ્યાય કહેવાય. ૧૧ અંગનું
૧. જેના ઉપર પાટડાના છેડાઓ ગોઠવાય છે તે સ્તની - ઉપરની કુંભી.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧ *
જ્ઞાન ધારણ કરનાર, ૧૨ ઉપાંગને ભણનાર, તથા ૧ ચરણસિત્તરિ અને ૧ કરણ સિત્તરિ ધારણ કરનાર તથા ધારણ કરાવનાર એવા જે મુનિ તે ઉપાધ્યાય ૨૫ ગુણવાળા જાણવા. જ્ઞાનની ૧૪ આશાતના પિતે કરે નહિં, બીજાની પાસે કરાવે નહિ; અને સુવર્ણના ૧૧ ગુણ કહે, એ પ્રમાણે ઉપાધ્યાયના ૨૫ ગુણ છે. ૧૩ કિયાસ્થાન અને ત્યાગ)–૬ દ્રવ્ય –અને ૬ કાય એ ર૫ ગુણ અથવા ૧૪ ગુણસ્થાન અને શ્રાવકની ૧૧ પ્રતિમા (નું વ્યાખ્યાન કરનાર) એ ૨૫ ગુણ એમ બે રીતે ૨૫ ગુણ ઉપાધ્યાયના છે. જે ૧૬૧–૧૭૦ છે
હંમેશાં પાંચ મહાવ્રતની ૨૫ ભાવનાઓ ધારણ કરે તે ઉપાધ્યાયના ૨૫ ગુણ છે, તથા ૨૫ અશુભ ભાવનાઓને પિતે ત્યાગ કરે અને બીજાને ત્યાગ કરાવે તે પણ ઉપાઅધ્યાયના ૨૫ ગુણ છે. પ્રજ્ઞાપનીયભાષાવડે પૂજાના ૮ ભેદ તથા પૂજાના ૧૭ ભેદની પ્રરૂપણ કરે, તે ર૫ ગુણ ઉપાધ્યાયના છે, તથા ૪ પ્રતિપત્તિ ભેદ અને પૂજાના ૨૧ ભેદ પ્રરૂપે તે પણ ૨૫ ગુણ ઉપાધ્યાયના છે. ઈન્દ્રિયેના ત્રણ સહિત વીસ એટલે ૨૩ વિષયે છે તે પણ શુભ વિષ ૧ રાગ વડે ગ્રહણનકરે, અને અશુભ વિષયને ૧ શ્રેષથી ગ્રહણ ન કરે તે ર૫ ગુણ ઉપાધ્યાયના છે. એ નિશ્ચયે. ૨૧ ભેદ મિથ્યાત્વના છે, તેની પ્રરૂપણું ૪ પ્રકારના સંઘમાં કરે માટે ઉપાધ્યાયના હંમેશાં ૨૫ ગુણ હોય છે. ૧૪ ભૂત
૧ વિનોવિથોરાયાને શા મારા ના પ્રજ્ઞાપની વિનયવાન શિષ્યને ઉપદેશ આપવામાં જે ભાષા બોલાય તે પ્રજ્ઞાન ભાષા.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ ગ્રામ (એટલે જીવ ભેદ), અને જાણવું આદરવું તથા પાળવું એ ત્રણથી થતા ૮ ભાંગા તથા અંગપૂજા અપૂજા અને ભાવપૂજા એ ૩ પૂજા સહિત ઉપાધ્યાયના ૨૫ ભેદ ( ૨૫. ગુણ ) થાય છે. તથા ૮ અનન્ત, ૮ પુદ્દગલપરાવત, અને ૯ નિદાનને પ્રરૂપનાર તે ઉપાધ્યાયના ર૫ ગુણ છે.. તેમજ ૯ તત્ત્વ-૯ ક્ષેત્ર–અને ૭ નય એ ૨૫ ગુણ ઉપાધ્યાયના છે. નિક્ષેપા-૪ અનુયેાગ ૪ ધર્મકથા-અને ૪ વિકથા. અને ત્યાગ)–૪ દાનાદિ ધર્મ (ની પ્રરૂપણા) અને ૫ કરણ (ના પ્રરૂપક) એ ૨૫ ગુણ ઉપાધ્યાયના છે. જે ૫ જ્ઞાનવ્યવહાર–પ સમ્યકત્વ-૫ પ્રવચનનાં અંગ–અને ૫ પ્રમાદ એ પાંચેના પાંચ પાંચ ભેદ હોવાથી ૨૫ ભેદની પ્રરૂપણા કરનાર તે ઉપાધ્યાયના ૨૫ ગુણ છે. તે ૧૨ વ્રત–૧૦ રૂચિઅને ૩ વિધિવાદ-એ ર૫ ગુણ તથા ૩ હિંસા-૩ અહિંસાઅને કાર્યોત્સર્ગને ૧૯દોષ એ ૨૫ ગુણ ઉપાધ્યાયના છે.. ૮ આત્મા-૮ પ્રવચનમાતા–અને મદનાં ૮ સ્થાન એ ત્રણના આઠ આઠ ભેદ હોવાથી ૨૪ અને ૧ શ્રદ્ધા મળી ર૫ ગુણ ઉપાધ્યાયના છે, તથા શ્રાવકના ૨૧ ગુણ અને ૪ વૃત્તિપવર્તન એ ૨૫ ગુણ ઉપાટના છે, તથા ૩ અત–૩ તત્ત્વ -૩ ગારવ–૩ શલ્ય-૬ વેશ્યા અને ૩ દંડ તથા ૪ કારણ એ. ર૫ ગુણ ઉપાધ્યાયના છે. જે ૧૭૧–૧૮૧ છે
અરિહંત ( તીર્થકર )પદની ઉપાર્જનાનાં ૨૦ સ્થાન, અને ૫ આચાર એ ર૫ ગુણ તથા અરિહંતના ૧૨ ગુણ -સિદ્ધના ૮ ગુણ—અને ૫ પ્રકારની ભક્તિ એ ૨૫ ઉપાધ્યાયના ગુણ છે. તે સિદ્ધના ૧૫ ભેદ અને ૧૦ ત્રિક
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
સહિત ૨૫ ગુણ ઉપાધ્યાયના છે, તથા ૧૬ આગાર અને ૯ પ્રકારના સંસારી જીવ સહિત ૨૫ ગુણ ઉપાધ્યાયના છે. આશનાદિકના ૧૦ દેષ, ઉત્પાદનાદિ ૧૬ દેષ, એ ૨૫ ગુણ ઉપાધ્યાયના છે. ઈત્યાદિ ગુણ સહિત વિશુદ્ધ જીનાગમની પ્રરૂપણામાં કુશલ અને નયમાં નિપુણ એવા ઉપાધ્યાય પરમાત્માને ઓળખાવે છે અથવા સ્વપરને (સ્વ અને પરને) ઓળખાવે છે. સમ્યકત્વ-જ્ઞાન-ચારિત્ર સહિત, સૂત્ર –અર્થ—અને સૂત્રાર્થની વિધિને જાણનાર તથા આચાર્ય પદને ચોગ્ય એવા ઉપાધ્યાય સૂત્ર ભણે છે અને ભણાવે છે. એ ઉપાધ્યાય સ્થિર (કઢ) સંઘયણયુક્ત, ઉત્તમજાતિવાન, . ઉત્તમકુલવાન, જીતેન્દ્રિય, ભદ્ર, અંગોપાંગની વિકલતા રહિત, નિગી, અને વાચના આપવામાં કુશળ હોય છે. ગુરૂએ આપેલા પરમમત્રવાળા, દીક્ષા–વડી દીક્ષા–અને પ્રતિષ્ઠા વિગેરેમાં કુશળ ઇત્યાદિ લાખે ગમે ગુણયુક્ત ૩થઇ કહ્યા છે. વળી સ્થિર કરવાથી વાર કહેવાય છે, કારણ કે સંયમ ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્તિ કરવાના વ્યાપારવાળે થયે છતે જે સાધુ બળ હોવા છતાં જે ક્રિયામાં સીદાતે (દુર્બલ મનવાળો) થતો હોય તો તેને સ્થિર કરે છે માટે માટે થાર કહેવાય છે. સમ્યકત્વ-જ્ઞાન-ચારિત્ર વિગેરેમાં, વસ્ત્ર વિગેરેમાં અને વિહારમાં એ સર્વમાં રહાય કરીને સંયમમાં સ્થિર કરે તે સ્થવિર કહેવાય) છે ૧૮૨-૧૯૦ છે
તપ-સંયમ–અને ચેગમાં જે સાધુ જેને ગ્ય હોય (એટલે જેવા તપ વિગેરેને યોગ્ય હોય) તે સાધુને તેમાં ( ૧ અહિ ૨૫ ગુણ કહેવાના છે, અને માથામાં ૨૬ ગુણ કહ્યા છે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪ પ્રવર્તાવે અને અશુભ કાર્યથી નિવારે તે પ્રવર્તા ગણની ચિંતાવાળે કહ્યો છે. આચાર્યો (પ્રવર્તકને) તેવા પ્રકારના કાર્યમાં નિયુક્ત કર્યો છતે સંઘને પણ વાત્સલ્ય પ્રભાવના વિગેરે કાર્યમાં પ્રવર્તાવે તે મહત્વના કાર્ય કરનાર એવા પ્રવર્તા કહેવાય. એ સંપૂર્ણ યોગને વહન કરેલા હોય, તથા કાલગ્રહણ વિગેરે (ગના) અનુષ્ઠાનવાળે હેય, અને ગચ્છમાં સાધુઓને યથાયોગ્ય ગમાં ઉદ્યમ કરે અને કરાવે તેવા મુનિ જન કહેવાય છે. ઉઠ્ઠાવણા, પ્રભાવના, અને ક્ષેત્ર ઉપધિ માર્ગણામાં અવિષાદી (ખેદ રહિત) હેય સૂત્ર અર્થ, અને સૂત્રાર્થની વિધિના જાણનાર હોય, અને ગુણવડે પ્રસિદ્ધ હેય એવા મુનિ કહેવાય છે. એ પાંચે પદમાં રહેલા પદ પર્યાયમાં લઘુ હોય તે પણ અવમરાત્મિક છે, માટે દીક્ષા પર્યાયમાં મેટા એવા સામાન્ય સાધુઓએ તે પદ વંદન કરવા યોગ્ય છે. અહિં (ઉપરની ગાથામાં સામાન્ય સાધુ કહ્યા) તે “સામાન્ય” એ શબ્દ સાધુઓને ગુરૂએ આપેલા પદ માત્રની (પદવીની) વિવક્ષાને અંગે જાણવું, અને તે પણ સામાન્ય સાધુઓ (જે કે સામાન્ય છે તે . પણ) ગુણરૂપી રત્નના કરંડીઆ સરખા જાણવા. વળી જે ગચ્છમાં આ ઉપરોક્ત પાંચ પ્રકારના મુનિઓ પણ નથી, તે ગચ્છ તે ભવ્ય પ્રાણિઓના સમ્યકત્વરૂપી રત્નને હરણ કરવામાં પહિલ (ચેરના ગામ) સરખે છે, અને સંસારમાં ભ્રમણ કરનાર છે. વળી જે ગચ્છમાં જે સામાન્ય
૧ દીક્ષા પર્યાયમાં લઘુ હોય પરંતુ જ્ઞાનાદિ રત્નત્રયીમાં અધિક હોય તો તે મુનિ શવમરિના કહેવાય.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
મુનિઓ ગુણવાન નથી હેતા-થતા તેવા ગચ્છમાં સુવિહિત સાધુઓએ મુહૂર્ત માત્ર પણ ન રહેવું. તે ૬ મહાવ્રતનું પાલન, ૬ કાયની રક્ષા ૫ ઈન્દ્રિયને સંયમ, ૧ લેભને નિગ્રહ, ૧ ક્ષમા, ૧ ભાવવિશુદ્ધિ, ૧ પ્રતિલેખનાદિ ક્રિયાની વિશુદ્ધિ, ૧ સંયમયેગસહિતપણું, ૩ અકુશળ ચેગને
એટલે સાવદ્ય મન વચન કાયાના વ્યાપારને ત્યાગ, ૧ શીત વિગેરે પીડાઓની સહનશીલતા, ૧ મરણ–ઉપસર્ગનું સહન કરવું એ ર૭ ગુણ અથવા બીજા પણ અનેક પ્રકારે ૨૭ ગુણ વડે વિભૂષિત એ સાધુ જીનપ્રસાદમાં (જીનેન્દ્ર પ્રવચન રૂપી પ્રસાદમાં પ્રવેશ કરવાને દ્વાર સરખે અને મને.. હર ગુણના સમૂહ રૂપ છે કે ૧૯૧–૨૦૧ છે
ઉરગના સરખા પર્વતના સરખા, જવલન (અગ્નિ) ના સરખા, સમુદ્રના સરખા, આકાશતળના સરખા,
૧ બીજાએ કરેલા સ્થાનમાં રહેવાપણું હોય, આહારમાં આશક્તિ ન હોય. અને સંયમમાં એક ચિત્ત હોય તે ઉરગના સરખા કહેવાય.
૨ પરિષહ રૂપી ભયંકર પવનથી પણ ચલાયમાન થાય નહિ તે ગિરિના સરખા કહેવાય.
૩ પરૂપી તેજ છે પ્રધાન જેઓને અને સૂત્ર અને અર્થમાં અતૃપ્તિવાળા હોય દોષવાળા આહારમાં પ્રવૃત્તિ કરનાર ન હોય તે જવલન સરખા કહેવાય.
૪ સમુદ્ર જેવા ગંભીર હય, જ્ઞાનરૂપી ખજાનાવાળા અને પિતાની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન ન કરનાર હોય તે સમુદ્ર સરખા કહેવાય.
૫ બધે ઠેકાણે આલંબન રહિતપણું હોય, તે આકાશતળ સરખા કહેવાય.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃક્ષોના સમુદાય સરખા,ભમરાના સરખા,મૃગના સરખા પૃથ્વીના સરખા કમળને સરખા, સૂર્યના સરખા ૧ અને પવનના સરખાર એવા જે હોય તે મુનિ કહેવાય. ભાવથી સાધુઓએ વિવાદિ સરખા, તિનિસ (નેતર)ના સરખા, પવનના સરખા, વન્યુલ (વેતસ)ના સરખા." કરણિકાર સરખા, ઉત્પળના સરખા ભમરાનું સરખાં
' મેક્ષફળના અથ વાસી અને ચંદનમાં સમાન અધ્યવસાય વાળા હોય તે વૃક્ષના સમુદાય સરખા હોય.
૭ અનિયત વૃત્તપણું હોય તે ભ્રમર સરખા કહેવાય. ૮ સંસારના ભયથી ખેદવાળા હોય તે મૃગ સરખા કહેવાય.
૯ સર્વબેદ ને ( દુઃખ ) સહન કરવાપણું હોય તે પૃથ્વી , ચરખા કહેવાય. * ૧૦ કામ અને ભોગથી ઉત્પન્ન થવા છતાં તે બન્નેથી દુર રહેવાર હોય તે કમળ સરખા કહેવાય. - ૧૧ ધર્માસ્તિકાયાદિને વિશેષ કરીને પ્રકાશ કરવાપણું હોય તે સૂર્ય સરખા કહેવાય.
૧૨ વિહારાદિમાં જેઓને પ્રતિબંધાદિ ન હોય પવન સરખા જણવા.
૧૩ વિષમાં સર્વરને અંતરભાવને અધિકાર કરીને કહ્યું છે. - ૧૪ માનના ત્યાગથી નમ્રપણાએ કરીને.
૧૫ છાલના સમુદાય સરખા ક્રોધાદિ વિષથી પરાભવ પામેલા અને તેને દૂર કરવા વડે કરીને એવી રીતે સંભળાય છે કે નિશ્ચયે કરીને તસને પ્રાપ્ત કરી સર્વે નિર્વિષ થાય છે.
૧૬ કર્ણિકાના પુષ્પની માફક પ્રગટથી અશુચિગધની અપેક્ષાએ કરીને અને નિર્ગધવડે.
૧૭ ઉત્પળ સરખે (સફેદ કમળ) પ્રકૃતિ (સ્વભાવ) એ સફેદ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉદ્ગુરૂના સરખા, નટના સરખા, કુર્કટના સરખા - અને આદર્શ સરખા' . આવા પ્રકારે શ્રમણ થવું જોઈએ. | પાંચ મહાવ્રતની ૨૫ ભાવના વડે ભાવિત, અને દ્રવ્ય તથા ભાવ ( સાધુત્વ) યુક્ત એ ર૭ ગુણ સાધુના છે. તથા ૨૫. અશુભ ભાવનાને ત્યાગ તથા ૧ રાગ અને ૧ દ્વેષને ત્યાગ એ પણ ર૭ સાધુના ગુણ છે. ૧૦ શ્રમણધર્મ–૯ બ્રાચર્ચગુપ્તિ-અને ૮ પ્રવચનમાતા એ સર્વને ધારણ કરે તે હંમેશાં મુનિપણાના વ્યવહારમાં ઉદ્યક્ત ( તત્પર) એવા સાધુના ર૭ ગુણ છે. તથા બે શુભધ્યાનના ૪-૪ ભેદ છે માટે ૮ શુભધ્યાન, તથા જ્ઞાનાદિક ૩, તેમજ મૈત્રિ આદિ ભાવનાના ચાર ચાર ભેદ હોવાથી ૧૬ મિત્રી (આદિ ભાવના) એ ર૭ ગુણને સાધુ હંમેશાં ધારણ કરે છે. ધ અશુભ છે ધ્યાનના ચાર ચાર ભેદરૂપ ૮ અશુભધ્યાન, તથા ૧૬ કષાય, અને જ્ઞાનાદિ ત્રિકની વિરાધના એ સર્વને ત્યાગ એ ર૭ ગુણ સાધુના છે. ૭ પિંડેષણા, ૭ પાનેષણા, ૬ અશુભભાષા, અને ૭ સમર્કને યથાગ્ય નિત્ય ધારણ કરે અને ત્યાગ કરે તે સાધુના ર૭ ગુણ છે. ૧૦ સત્ય વચન અને સંયમના ૧૭ ભેદ એ મેક્ષના ઉત્તમ અથી એવા મુનિના સાધુના ૨૭ ગુણ છે. બાહ્ય અને અભ્યન્તર ભેદે ૧૨ પણું હોવા વડે અને સુગંધીપણું હોવાથી.
૧ ઉપયુકત દેશકાળમાં ફરવાવડે કરીને (વિહારાદિ કરવામાં , ૨ તે તે પ્રયજનોને વિશે તે તે વેષ કરવા વડે કરીને.
૩ સંવિભાગ રચના વડે કરીને કુકડે જેમ નિશ્ચયથી આહાર મેળવીને પગથી છુટો કરીને બીજા કુકડાની સાથે ખાવાવડે.
જ નિર્મલતાવડે તરૂણદિની અનુવૃત્તિના પ્રતિબીંબ ભાવથી. - * દશ. નિ. પ્ર
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
પ્રકારને ત૫, ૧૪ પ્રકારને કામ, અને અસંયમને નિગ્રહ એ સાધુના ૨૭ ભેદ–ગુણ છે. જે ૨૦૨–૨૧૦ |
એષણાના ૧૦ દેશ, ઉત્પાદનાદિ ૧૬ દેષ (એ ૨૬ દેષને ત્યાગ) તથા ૧ અમૃદ્ધિભાવ (અલોલુપતા) એ ર૭ ગુણ સાધુના છે. ૧૬ ઉગમદોષ-પ આશ્રવ –અને ૫ મંડલિના દોષ એ સર્વનો ત્યાગ તથા સંયમમાં મન સહિત
એ ૨૭ ગુણ ઉત્તમ ભાવ સાધુના છે. ૧૫ શિક્ષા સ્થાન 'અને ૧૨ ભિક્ષુ પ્રતિમા એ ર૭ સાધુના ગુણ છે, તથા વસતિષ–પ્રમાદ–અને મદ એ ત્રણે આઠ આઠ પ્રકારના ગણતાં ૨૪ અને ૩ ગારવ સહિત કરીએ તે ર૭ સાધુના ગુણ થાય છે. ૧૦ વિનય, ૫ વરણ (ગ્રહણ), અને અસત્યામૃષાભાષાના ૧૨ ભેદ એ ર૭ ગુણ સાધુના છે, તથા અંગ ઉપાંગ અને અભિગ્રહ (ના અનુક્રમે ૧૧-૧૨-૪ ભેદ ગણતાં) ર૭ સાધુના ગુણ છે. ઈચ્છા વિગેરે ૧૦ પ્રકારની સમાચારી, તથા આવશ્યકઆદિ ૧૦, ૨ શિક્ષા, અને પૈ સ્વાધ્યાય એ ર૭ ગુણ સાધુના છે. તે ૧૮ હજાર શિલાંગરથના ધરનાર અને ૯ અશુભ નિયાણાને ત્યાગ એ ર૭ સાધુના ગુણ છે. ૩ અપ્રશસ્ત લેશ્યાને ત્યાગ, ૧૮ પ્રકારનું બ્રહ્મચર્ચ, ૩ શલ્ય અને ત્યાગ) અને ૩ દંડ (ને ત્યાગ) એ ર૭ ગુણ સાધુના છે. ૮ પડિલેહણા, ૮ ગોચરી, અને ૮ દ્રિષ્ટિ એ ત્રણે આઠ આઠ ગણવાથી ર૪ અને ૩ પ્રશસ્ત લેશ્યા એ ર૭ ગુણ સાધુ હંમેશાં ધારંણ કરે છે ૧૨ ભાવના તથા ૪ સુખશય્યા એ ૧૬ ધારણ કરે અને ૭ ભય તથા ૪ દુઃખશય્યાને ત્યાગ કરે તે ર૭ ગુણ મુનિવરેના
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
સાધુ મહાત્માઓના છે. ૧૦ પ્રત્યાખ્યાન, ૧૧ વિગતિ (ને ત્યાગ), અને ૬ આવશ્યક એ સાધુના ર૭ ગુણ છે; તથા દેવાદિકના ૪ ઉપસર્ગ, ક્ષુધાદિ રર પરિષહ; અને વૃતિ એ સાધુના ર૭ ગુણ છે. ૨૧૧–૨૨૦ છે
૧ જનકલ્પ-૧ સ્થવિર કલ્પ-એ બે પ્રકાર તથા અચેલ આદિ ૧૦ કલ૫–૫ ચારિત્ર-અને ૧૦ પ્રાયશ્ચિત એ ૨૭ ગુણ સાધુના છે. ૨૦ અસમાધિસ્થાન, અને ૭ વિભંગ એ ર૭ સ્થાનનું સાધુએ મનથી પણ ધ્યાન ન કરવું (તે સાધુના ૨૭ ગુણ કહેવાય). ર૧ સબલદોષ, કરવું તથા અનુદવું એ ૨, તથા ૪ અસંવર એ ર૭ ગુણોને (એટલે દોષોને) મુનિએ મનથી પણ ન ચિંતવવા તે સાધુના ર૭ ગુણ કહેવાય. પૃથ્વી–જળ–અગ્નિ-વાયુ-વનસ્પતિ–મૃગ અથવા શ્વાન–રાસભ-કૂકડે–ચકર-દીપક-સુવર્ણ–મેતી– હંસ-કમળપિત–શ્રીફલ–વાંસ–શંખ-તુંબક–ચન્દન-ગુરૂ મેઘ-અને ચન્દ્ર -વૃષભ-ગજેન્દ્ર-તથા મૃગેન્દ્ર એ વસ્તુઓ સરખા તથા સૂર્ય સરખા તેજસ્વી એ ર૭ ગુણ યુક્ત સાધુ હંમેશાં હોય છે. ઈત્યાદિ અનેક ગુણના સમૂહવડે સમાપ્ત કર્યો છે આઠ પ્રકારને કર્મસમૂહ જેણે એવા તે મુનિઓને ત્રણ કાળ આત્મહર્ષ (પિતાના ચિત્તના ઉલ્લાસ) વડે પ્રણામ કરીએ. મુનિ મહાત્મા ગીતાર્થ, સંવિજ્ઞ, શલ્ય રહિત, ગારવના સંબંધને ત્યાગ કરેલ, જીનેન્દ્ર મતને ઉદ્યોત કરનાર અને
• ૧. નરક સ્થાવર પાંચ વિકલેન્દ્રિ ત્રણ સંજ્ઞિઅસંગ્નિ તિર્યંચ પંચેન્દ્રિ આ અગીયાર મુગતિમાં ન જવું.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યકત્વના પ્રભાવક હોય છે. વળી મુનિએ ઉત્સર્ગમાં રક્ત હોય અને કારણથી બીજા પદને (એટલે અપવાદને) સેવનારા પણ હેય, તેમાં પણ મૂળગુણને વિષે નહિ, અને ઉત્તરગુણને વિષે પણ કદાચિત્ (અપવાદ સેવે પરંતુ નિત્ય નહિં). પ્રત્રજ્યાને પ્રાપ્ત થયેલ નવદીક્ષિત શિષ્યને સમ્યક પરીક્ષા કરીને (પ્રવર્તાવનાર), તથા કુલવંત અને ગૃહસ્થાવાસમાં પણ આ શક્તિ રહિત એવા મુનિઓ ચારિત્રમાં કલ્યાણ કરનારા હોય છે. ૫ વ્રત, ૧૦ શ્રમણધર્મ, ૧૭ સંયમ, ૧૦ વૈયાવચ્ચ, ૯ બ્રહ્મચર્ય ગુપ્તિ, ૩ જ્ઞાનાદિક,
૧૨ તપ, ૪ ક્રોધાદિનિગ્રહ, એ ચારિત્રના ૭૦ ભેદ (તે જાર કહેવાય). | ૨૨૧-૨૩૦ છે
૪ પિંડવિશુદ્ધિ, ૫ સમિતિ, ૧૨ ભાવના, ૧૨ પ્રતિમા, ૫ ઈન્દ્રિયનિગ્રહ, ર૫ પડિલેહણા, ૩ ગુપ્તિ, અને ૪ અભિગ્રહ એ કિયાના ૭૦ ભેદ કહેવાય (તે સત્તરિ કહે
૧. ભગવન્ત હરીભદ્રસૂરિજી મહારાજે પોતાના બનાવેલ પંચવસ્તુક નામના ગ્રંથમાં પરીક્ષા બતાવી છે તે ભવ્ય આત્માઓએ જોઈ લેવું અને તેમાં પોતે છ મહીનાનો કાળ કહે છે જીવના પરિણામ વિશેષની અપેક્ષાએ અને માલધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી મહારાજના કથન પ્રમાણે દીક્ષા પહેલાં પણ પ્રાયઃ છ મહીના પરીક્ષાને સમય છે.
૨. યાજજીવ સતત પાલનરૂપ ધર્મ તે ચારિત્રના ૭૦ ભેદરૂપ ચારિરિ છે.
૩. ચારિત્રમાં અમુક અમુક વખતે કરવાની ક્રિયાના ૭૦ ભેદ તે સિત્તર (એ બાહુલ્યતાએ જાણવું).
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧ -વાય. છ માસ સુધીની પહેલી ૧ માસની બીજી ૨ માસની ઈત્યાદિ રીતે) સાત પ્રતિમા, ત્યારબાદ પહેલી (એટલે આઠમી) પ્રતિમા ૭ રાત્રિ દિવસની એ પ્રમાણે બીજી સાત રાત્રિ દિવસની, ત્રીજી સાત રાત્રી દિવસની એ ૧૦ પ્રતિમા. ત્યારબાદ ૧૧ મી એક અહેરાત્રિની, અને ૧૨મી એક્ઝ રાત્રિની એ પ્રમાણે સાધુની ૧૨ પ્રતિમાઓ જાણવી. ત્યાં પહેલી સાધુ પ્રતિમા ૧ માસની, ત્યારબાદ એકેક માસ વધતાં યાવત્ સાતમી પ્રતિમા ૭ માસની, આઠમી નવમી અને દશમી પ્રતિમા ૭ રાત્રિ દિવસની અગિઆરમી ૧ અહારાત્રિની, અને ૧૨ મી ૧ એકરાત્રિની જાણવી. મુનિ ઈસમિતિમાં સદાકાળ યત્ન કરે, ભેજન પાન વિગેરે જોઈને વાપરે, તથા વસ્તુને ગ્રહણ કરવા મૂકવામાં અને દુગંછા કરવામાં સંયમવાળા થાય, સમાધિવાળા થાય, અને મન વચનાદિથી સંયમી હોય એમ પાંચ પ્રકારે સંયમી હેય મુનિ હાસ્યરહિત ભાષણ કરે, વિચારીને ભાષણ કરે, તથા ક્રોધ લોભ અને ભય રહિત સત્ય ભાષણ કરે એ ૫ ગુણવાળા હોય. તથા મુનિ સદઈરાત્ર (યાવસજીવ) હંમેશાં સમુપ્રેક્ષિત (સમ્યક પ્રકારે વસ્તુઓ જઈ પડીલેહીને ઉપયોગમાં લેનાર) હોય અને મૃષાવાદને હંમેશાં ત્યાગ કરનાર હોય. વળી મુનિ પિતે અવગ્રહની યાચના કરે પુનઃ અવગ્રહ માગેલો હોય તો સાધુની પાસે અવગ્રહ માગે, અનુજ્ઞાપિત (ગુરૂએ આજ્ઞા આપ્યા બાદ) પાન, ભેજન કરે, અને તે પણ સાધર્મિકને અવગ્રહ યાચીને (એ પાંચ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
•
શુ અવગ્રહ ભેદે કહ્યા).ા તથા મુનિ આહારની ગુિ વાળા (સાવદ્ય આહાર નહિ કરનાર અને નિરવધ આહાર પણ ગૃહસ્થની દ્રષ્ટિએ નહિ કરનાર) હોય, પોતાના શરીરની શુશ્રુષા ન કરે, સ્રીનું ધ્યાન ન કરે, સ્ત્રીની અથવા ગૃહસ્થની સ્તવના ન કરે, વળી સાત તત્ત્વવાળા એવા મુનિ ક્ષુદ્રવધ (એકેન્દ્રિયાદિના વધ) ન કરે, એવા (પાંચ ગુણવાળા) ધર્માનુપ્રેક્ષી ( ધર્મ ભાવનાવાળા ) મુનિ નિરન્તર બ્રહ્મચર્ય નુ પાલન કરે. જે મુનિ મનાન અથવા અમનેાણ શબ્દ રૂપ રસ ગધ પ્રાપ્ત થયે અથવા સ્પા પ્રાપ્ત થયે ( સમભાવી રહે અને) ગૃહસ્થ ઉપર પ્રદ્વેષ ન કરે, તે મુનિ પંડિત કહેવાય, તેમજ દાન્ત વિરક્ત અને અપરિગ્રહી કહેવાય. કેન્દ્ર ભાવના—દેવભાવના કિલ્પિષીભાવના–આભિયાગભાવના આસુરીભાવના–અને સમાહભાવના એ પાંચ અપ્રશસ્ત ભાવનાના દરેકના પાંચ પાંચ ભેદ હાવાથી ૨૫ અપ્રશસ્ત ભાવના છે. તેથી ૩ કરણ અને ૩ યેાગવડે સમ્યક્ સમાધિવાળા મુનિ પ્રશસ્તભાવના ભાવે અને (તે ૨૫) અપ્રશસ્ત ભાવનાના ત્યાગ કરે. ॥ ૨૩૧-૨૪૦ ૫
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
Wથ નિભ્યનું સ્વરુપ છે.
પુલાક–બકુશ-કુશીલ-નિગ્રન્થ-અને સ્નાતક એ ૫ પ્રકારના નિર્ચન્થ (એટલે સાધુ) કહ્યા છે, તથા તે પાંચમાં દરેક નિર્ગસ્થ બે બે પ્રકારે છે. “પુલાક” એ શબ્દવડે અસાર ધાન્ય કહેવાય છે. અર્થાત્ જેનું ચારિત્ર અસાર ધાન્ય સરખું હેય તે પૂરા કહેવાય, તે લબ્ધિપુલાક અને અને સેવાપુલાક એમ બે પ્રકારના છે. જે લબ્ધિ વડે સંઘ વિગેરેના કાર્ય પ્રસંગે ચકવતિના સિન્યને પણ ચૂર્ણ કરે તે સૃષ્યિપુસ્ત્રાવ જાણ. આસેવના પુલાક પાંચ પ્રકારે છે. જ્ઞાનસેવન પુલાક, દર્શનપુલાક, ચારિત્રપુલાક, લિંગપુલાક, અને યથાસૂમપુલાક એ પાંચ પાલેજના પુર છે. તથા ઉપકરણ બકુશ અને શરીર બકુશ વહામુનિ ર પ્રકારે છે, પુનઃ તે એકેક બકુશ પણ આગ–અનાજોગ-સંવૃત-અસંવૃત -અને સૂક્ષમ એ ભેદથી પાંચ પાંચ પ્રકારે છે ફાસ્ટમુનિ પણ પ્રતિસેવના કુશીલ અને કષાયકુશીલ એમ બે પ્રકારના છે, પુનઃ તે પણ દરેક જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર–તપ-અને યથાસૂમ એ ભેદથી પાંચ પાંચ પ્રકારે છે ( અહિં ( અહિં “નિર્ચન્થ” એ શબ્દમાં) “ગ્રન્થ” એટલે મિથ્યા
ત્વ આદિ મેહ રૂપી ધન, તે ધનથી જે બહાર નિકળે તે નિરોગ્ય કહેવાય તે ઉપશામક અને ક્ષપક એમ બે પ્રકારે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪ છે, પુનઃ તે પણ દરેક નિગ્રન્થ (નીચેની ગાથામાં કહ્યા પ્રમાણે) પાંચ પાંચ પ્રકારે છે. પ્રથમ–અપ્રથમ–ચરિમઅચરિમ–અને યથાસૂમ (એ પાંચ પાંચ પ્રકારે નિર્ચન્થના બે ભેદ જાણવા). અહિં ૧ મિથ્યાત્વ-૩ વેદ-૬ હાસ્યાદિ– અને ક્રોધાદિ ૪ કષાય એ ૧૪ પ્રકારની ગ્રન્થિ ( અત્યન્તર ગ્રન્થિ) કહેવાય. તથા શુદ્ધ ધ્યાન રૂપી જળથી વિશુદ્ધ થયેલ અને કર્મરૂપી મલનો અત્યંત ક્ષય થવાથી રાત કહેવાય, તે પુનઃ સયોગી અને અગી એમ બે પ્રકારના કહ્યા છે, તે દરેક ભેદ પણ અછવી–અસબલ–અકસ્મશઅપરિશ્રાવી–અને શુદ્ધ જ્ઞાનદર્શનધારી એ પાંચ ભેદે અરિહંત (સગી અને અયેગી) છે. એ ૨૪૧-૨૫૦ છે
(એ પાંચ પ્રકારના સાધુઓમાં) પહેલા ૩ પ્રકારના મુનિ પહેલા બે પ્રકારના ચારિત્રમાં (સામાં છેદોમાં) વર્તે છે, અને ચારે કષાયમાં વર્તે છે, અને નિર્ગસ્થ તથા - સ્નાતકર્તા યથાખ્યાત ચારિત્રમાં વર્તે છે. એ પાંચમા પુલાક
મુનિ મૂળગુણ અને ઉત્તરગુણની પ્રતિસેવા સેવનાર હોય છે, બકુશમુનિ ઉત્તરગુણની પ્રતિસેવા સેવનાર અને બાકીના ૩ મુનિ પ્રતિ સેવના રહિત હોય છે. સામાયિક-છેદોષસ્થાપનપરિહારવિશુદ્ધિ-સૂકમસં૫રાય–અને યથાખ્યાત એ ૫ ચારિત્ર છે. ત્યાં ચા (એટલે કર્મના સંચય)ને રિક્ત કરે (ખાલી કરે તે ચારિત્ર કહેવાય. તેમાં સામાયિક ચારિત્ર ઘર અને ચાવાચિક એમ બે પ્રકારનું જાણવું, તેમાં પહેલું -સ્વાઝિર ચારિત્ર પહેલા અને છેલ્લા તીર્થંકરના શાસનમાં હોય છે, અને ચાવવા ચારિત્ર મધ્યના ૨૨ તીર્થકરના
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમયમાં તથા મહાવિદેહમાં હંમેશાં હોય છે. સામાજિકયે છતે ચતુર્યામ (ચાર મહાવ્રત) રૂપી અતિ ઉત્તમ. ધર્મને મન વચન કાયા વડે સ્પર્શે છે, માટે નિશ્ચયે તે, સામાયિક ચારિત્ર કહેવાય. છરોજસ્થાવર ચારિત્ર સાતિચાર અને નિરતિચાર એમ બે પ્રકારે છે, આ ચારિત્ર મધ્યમ ૨૨ તીર્થકરેના શાસનમાં અને મહાવિદેહમાં હેય નહિં. પિતાના પૂર્વ પર્યાયને (એટલે પ્રથમ ગ્રહણ કરેલ ચાર મહાવ્રતરૂપ ચારિત્ર પર્યાયને છેદ કરીને જે મુનિ આત્માને પંચયામ (પંચમહાવ્રત ) ધર્મમાં સ્થાપે તે નિશ્ચયથી છેદેપસ્થાપન ચારિત્ર કહેવાય. ત્રીજું ઉદાવિશુદ્ધિ ચારિત્ર નિર્વિશમાનક અને નિર્વિકાયિક એમ બે પ્રકારે છે, આ ચારિત્ર ૯ મુનિના ગચ્છ વડે સેવાય છે. જે સાધુ પંચ મહાવ્રતરૂપી અનુત્તર–શ્રેષ્ઠ ધર્મને ત્રિવિધે (મન વચન કાયાએ) સ્પશીને પરિહરે તે નિશ્ચય પરિહારવિશુદ્ધ સાધુ કહેવાય રૂારા ચારિત્ર સંકિલશ્યમાણ અને વિશુદ્ધિમાન એમ ૨ પ્રકારનું છે, અને એ ચારિત્ર શ્રેણિ ઉપર ચઢેલા સકષાયી ( સરાગી) મુનિને હેય છે. ૨૫૧-૨૬૦ છે
૧. અહિં પરિહરે એટલે સેવે એવો અર્થ છે. અથવા “પરિહાર” એ શબ્દને “ગુરૂ પાસે ત્યાગ” એ પણ અર્થ છે, કારણ કે આકલ્પ પૂર્ણ થયે ગુરૂ પાસે ત્યાગ કરવાને હોય છે. (એટલે પુનઃ ગચ્છમાં આવવાનું અથવા જન કલ્પમાં પ્રવેશ કરવાને હેય છે)
૨. શ્રેણિથી પડતા જીવને. ૩. શ્રેણિ ઉપર ચઢતા જીવને.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬ લોભના અણુને (સૂમ લેભને) વેદત જે ઉપશમક અથવા ક્ષેપક સાધુ હોય તે (નું ચારિત્ર તે) સૂમસંપરાય ચારિત્ર યથાખ્યાત ચારિત્રથી કંઈક ન્યુન છે. છે તથા -ચાખ્યાત ચારિત્ર છદ્મસ્થપણાનું અને કેવલિપણાનું એમ બે પ્રકારનું છે, ત્યાં એ પહેલા ચારિત્રમાં (ઉપશમ યથા
ખ્યાતમાં) ચઢવા પડવાની ભજન છે, અને બીજામાં (ક્ષાયિક - યથાખ્યાતમાં કેવલિ યથાખ્યાતમાં) પડવાનું હોય નહિં. છે મેહનીય કર્મ સર્વથા ઉપશાન્ત થયે અને ક્ષય પામ્ય નિશ્ચયે છદ્મસ્થ અને સર્વજ્ઞ એ બન્ને યથાખ્યાત ચારિત્રી થાય છે. (હવે પ નિગ્રંથમાં ૩૬ માગણીઓ કહે છે.) પ્રજ્ઞાપન–વેદ–રાગ–કલ્પ–ચારિત્ર–પ્રતિસેવા-જ્ઞાન-તીર્થ–લિંગ –શરીર-ક્ષેત્ર-કાળ-ગતિ–સ્થિતિ-સંયમ-નિકર્ષ-યેગ-ઉપગ -કષાય–લેશ્યા–પરિણામ–બંધન–વેદકર્મોદીરણા-ઉપસંપદાદાન –સંજ્ઞા–આહાર–ભવ–આકર્ષ-કાળ-અન્તર–સમુદ્દઘાત – ક્ષેત્રસ્પર્શના–ભાવ-પરિણામ અને અલ્પબદુત્વ એ પાંચ નિગ્રંથનાં ૩૬ દ્વાર છે. એ (પાંચ પ્રકારના) ચારિત્રમાં સર્વે અતિચાર સંજવલન કષાયોના ઉદયથી હેય છે, અને શેષ ૧૨ કષાયાના ઉદયથી તે મૂલછેદ (મહાવ્રતને પણ નાશ) થાય છે. જે ૧૬ ઉદ્ધમદેષ, ૧૬ ઉત્પાદનાદિ દેષ, એષણાના ૧૦ દોષ, તથા ગ્રાસેષણાના પદેષ મળી (ગેચરી સંબંધિ) ૪૭ દોષ છે. જે આધાકર્મ—દેશિક–પૂતિકર્મ– મિશ્રજાત–સ્થાપના –પ્રાતિક–પ્રાદુષ્કરણ–કીત–પ્રામિત્ય-પરિ-વર્તના-અભિહૂત-ઉભિન્ન-માલે પહૃત-આચ્છેદ્ય–અનિઃસૃષ્ટ
૧. સૂક્ષ્મલભની સત્તા હોવાથી.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
અને અધ્યવપૂરક એ ૧૬ પિંડેકમ (આહાર સંબંધિ ઉમ) દેષ છે. છે ૨૬૧-૨૭૦ છે
ધાત્રીષદ્વતીદેષ-નિમિત્તદેષ–આજીવકદેષ–વનિપકદિષ-ચિકિત્સાદેષ–તથા કોધ-માન-માયા-લોભ એ ૧૦ દેષ, તેમજ પૂર્વસંસ્તવ, પશ્ચાતુસંસ્તવ, વિદ્યા, મંત્ર, ચૂર્ણ, વેગ અને ૧૬ મે મૂલકર્મ એ ૧૬ કરનાર દેષ છે. છે શંકિત, પ્રક્ષિત, નિક્ષિત, પિહિત, સંહૃત, દાયક, ઉન્મિશ્ર, અપરિણત, લિસ અને છદિત, એ ૧૦ દોષ ઘાના છે. સંયેજના, પ્રમાણ, અંગાર, ધૂમ, એ ૫ રાષor s. છે. વળી આ ઉપકરણ–આહાર–અને પાણી એ ત્રણ સંબંધિ છે, તેમાં પણ પહેલી સંજના નામની ગ્રાસેષણ બાહ્ય અને અભ્યન્તર એમ બે પ્રકારની છે. (તથા પાંચમી કારણ નામની ગ્રાસેષણ આ પ્રમાણે–) વેદના–વૈયાવૃત્યઈર્યાસ્થાન–સંયમસ્થાન–પ્રાણવૃત્તિ—અને છઠું કારણ ધર્મચિન્તા (એ ૬ કારણે ગ્રાસેષણ છે). તથા આતંક-ઉપસર્ગ –બ્રહ્મચર્ય ગુપ્તિતિક્ષા–પ્રાણિદયા–તપહેતુ-અને શરીર વિચ્છેદ (એ ૬ કારણે ગ્રાસેષણ નથી). સંસૃષ્ટ–અસંતૃષ્ટ–ઉધૃતઅલ્પલેપ—ઉદબૃહિત–પ્રહિત-અને સાતમી ઉજિકતધર્મ એ ૭ વિઘળા છે. તથા ૭ પાનેષણ પણ એ પ્રમાણે જાણવી પરન્તુ ભિન્નતા એ છે કે જેથી અલ્પલેપ નામની પાનેષણ સૌવીર (કાજી સમણ) જળ વિગેરે અલેપ જળવાળી છે. એ પ્રમાણે ૧૨ પિંડેષણ વિગેરેના દેષ ભેદ વજીને જે સાધુ હંમેશાં આહારાદિકને આસક્તિથી રહિત ગ્રહણ કરી ભજન કરે તે સાધુ કહેવાય. ઋજુગતિ–પ્રત્યાગતિ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ ગેમત્રિકા ગતિ–પતંગવિધિપેટાગતિ–અર્ધપેટાગતિ-અભ્યન્તર બુકા ગતિ-અને બાહ્યશબુકા ગતિ (એ૮ ગેચરચર્ચાની ભ્રમણરીતિ) છે. છે ર૭૧-૨૮૦ છે
યથાચિતતાવગ્રહ-સ્વપરાવગ્રહ-સ્વ અવગ્રહ-પર અવગ્રહ–સકાવગ્રહ–સાગારિસંસ્મારકાવગ્રહ–અને સંસ્કૃતાવગ્રહ. એ પ્રમાણે ૭ અવગ્રહ છે (અહિં એ ૭ અવગ્રહ પ્રતિમા છે એમ જાણવું ). જે સ્થાન–નધિકી-ઉચ્ચારાદિ-શબ્દરૂપ–પરક્રિયા અને અન્ય ક્રિયા સંબંધિ એ સાત સતૈકક આચારાંગમાં છે. રાજા શ્રેષ્ઠિ-સ્ત્રી-પુરુષ-પરપ્રવિચાર-સ્વપ્રવિચાર–અપ્રવિચાર–દેવ-દારિદ્ર અને શ્રાવકપણું એ હું નિદાન (પાયનિયાણ) છે. છે ઉદ્દગમ–ઉત્પાદનાદિએષણા-પરિકર્મપરિહાર-જ્ઞાન-દર્શનચારિત્ર–સંરક્ષણ અને અપ્રીતિક એ ૧૦ ઉપઘાત છે. જે અર્થ કિયા-અનથકિયા-હિંસા, –અકસ્માત–દણિકી--મૃષાવાદિકી--અદત્તકિયા–અધ્યાત્મક્રિયામાનક્રિયા–અમિત્રકિયા-માયા-લોભ-અને ઈર્યાપથિકીકિયા (એ. ૧૩ કિયાસ્થાને છે ). ઈત્યાદિ અનેક ગુણના સમૂહવડે સહિત અને સારણ વિગેરેમાં મનોહર એવા જે ગ૭માં સામાન્ય મુનિઓ પણ એવા પ્રકારના હોય છે (તે છે ) કહેવાય. એવા પ્રકારને જીન આજ્ઞામાં વર્તનારે મુનિસમુદાય તે જ * ૧. આચારાંગ સુત્રમાં એ સાત નામવાળાં અધ્યયનો છે તે પ્રત્યેક અધ્યયનનું નામ જાન શિર ઇત્યાદિ છે.
૨. હું તપના પ્રભાવે રાજા ઈત્યાદિ થાઉં એવી ઈચ્છા તે નિદાન...
, ૩. અકલ્પનીય પિંડ વિગેરે ગ્રહણ કરતાં સંયમને અથવા આત્મગુણને ઉપઘાત થાય છે માટે ઉપઘાતના એ ૧૦ ભેદ કહ્યા છે.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
કહેવાય અને અન્ય ગચ્છ તે પામરના ગચ્છ સરખા તથા નાટકીયાના ટેળા સરખા જાણવા. એક સાધુ એક સાધ્વી એક શ્રાવક અને એક શ્રાવિકા હોય પરંતુ જે જીનેન્દ્રની આજ્ઞાયુક્ત હોય તો વંશ છે, નહિતર બીજા આજ્ઞા બહારના સાધુ આદિ સંઘ નથી પણ હાડકાંને સંઘાત છે. જે નિર્મળ જ્ઞાનાદિક વડે પ્રધાન દર્શનયુક્ત અને ચારિત્ર ગુણયુક્ત એવા પ્રકારને સંઘ શ્રી તીર્થકર ભગવંતને પણ પૂજ્ય કહેવાય છે. જ્ઞાનદર્શન અને ચારિત્ર ગુણ વડે વિભૂષિત સાધુએને સર્વ સમુદાય ગુણને સંઘાત (સમૂહ) હોવાના કારણથી સંઘ કહેવાય છે. જે ૨૮૧-૨૯૦ છે
વિશુદ્ધ વ્યવહારનું અવલંબન કરત અને શ્રી જીનેશ્વરની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન નહિં કરનારે એ એક પણ મનુષ્ય નીતિવાદી (ન્યાયશીલ) હેય તો તે એક પુરૂષ પણ માવલંક છે. ચતુર્વર્ણ સંઘ તે તીથ અને સંઘ તે પણ એક પક્ષ છે (અદ્વીતિય પક્ષ છે) અને તે ચાતુર્વર્ણ સંઘ પણ આચાર્ય સહિત (ગુરૂ સહિત) હોય તે તો કહેવાય. એ તીથ એટલે તીર્થ–પ્રવચન-અંગ ઉપાંગસહિત (કૃત) જ્ઞાન–અને પ્રથમ ગણધર ( એ ચાર અર્થ છે). ત્યાં ભાવને જે પ્રગટ કરે તે તીથ કહેવાય અને તે સિવાય બીજા
૧. સમૂહ. ૨. “
જ થ્થર” કહીને પર્ષદામાં બેસે છે માટે સંઘ તીર્થકરને પણ પૂજ્ય છે.
૩. અર્થાત જ્ઞાનાદિક ગુણને ધારણ કરનાર એવા ગુણી પુરૂષોનો. સમુદાય તે રંધ.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
કુતીથી કહેવાય. જે મુનિ સૂત્ર વિરૂદ્ધ ભાષણ કરે, ઉત્સુત્રવચન સદેહે, તે પ્રમાણે કરે અને ખીજા પાસે કરાવે અને તેમ કરવાને મન વચન કાયાથી અનુમાઢે તે નિશ્ચયે મિથ્યા દૃષ્ટિ છે, શ્રાવકાએ પણ સાધુના વેષવાળા તે મુનિના ત્યાગ કરવા, કારણ કે તેવા મુનિના દર્શનનું પણ ચતુરૂ પ્રાયશ્રિત કહ્યું છે. દૂષમ કાળવડે દૂષિત થયેલા અરે અમારા સરખા પ્રાણિઓ કયાં ! અહા જો જીનાગમ ન હોત તા અનાથ એવા અમારૂં શું થાત !! અહા આ કાળમાં પેાતાના અથે (અથવા પેાતાના માટે ધન તથા) વિષયેવટે વિષમય (ઝેરરૂપ) એવી દેશના આપવાના કાર્ય માં રક્ત થયેલા હીનાચારીઓએ તથા વેષ વિડ ખકાએ શાસનને મલિન કરી દીધુ છે. ૫ વર્તમાનકાળે કાળના પ્રભાવથી વિચ્છેદ કરેલ (વિનાશ પમાડેલ') ધર્મગ્રંથવાળા અને નાસ્તિકતારૂપ. પ્રચંડ વાયુવડે નાશ પામેલ છે જ્ઞાનાદિ રૂપ મેઘ જેને એવા તથા કલેશ આદિ દોષવાળા એવા કેટલાએક-કઈક સુનિવેષ રૂપ પાસ—જાળવાળા અસંયમને પણ સંયમ એલનારા અને બાળજીવાને ( મુગ્ધજનાને ) પ્રીય એવા તે મુનિએ આત્મત્ઝ વડે ( આત્મગવવડે ) અતિ ઉદ્દામ પ્રચંડ હોય છે. જો જીનવચન ( જીનેન્દ્રાગમ ) ન હેાત તથા શુદ્ધ પ્રરૂપણાવાળા મુનિએ અને ગીતાર્થી ન હોત તા
૧. ભાવી કાળના વેવાની અયેાગ્યતા જાણી વિદ્યાર્દિકના ગ્રંથ વિચ્છેદ કરનાર શ્રી સુવિહિત મુનિએ માટે આ વચન નથી, પરન્તુ સુષ્પશીલપણાના કારણથી ખેદરકારીપણે ધર્માંપ્રથાનેા નાશ કરનાર તથા ધગ્રંથા વેચીને પેટ ભરનારા લિંગધારીએ માટે આ આક્ષેપ છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧ તે ( લિંગ ધારી) મુનિએનું સ્વરૂપ બીજી કઈ રીતે જાણત! ! ૨૯૧–૩૦ ૦ છે
આ દુષમ કાળમાં તે જે આગમમાં કહ્યા પ્રમાણે યથાર્થ પ્રરૂપણ કરે, તે પ્રમાણે સદંહે અને યથાશક્તિ આચરે તે તે સાધુ પણ ત્રણ લેકને વંદનીય છે. સમ્યકત્વરૂપી રત્ન સહિત, ગીતાર્થ, સર્વ શાસ્ત્રના અભિપ્રાય –નયમાં કુશલ, ધર્મને અર્થે વેષ ધારણ કરનારા, આસ્તિક્ય ( શ્રદ્ધા) રૂપ આભરણવડે વિભૂષિત સર્વ અંગવાળા, પ્રવચનમાર્ગને અનુસારે ઉત્તમદષ્ટિવાળા, દષ્ટિવડે પોતાના દોષ દેખનારા, અને શક્તિ પ્રમાણે અનુષ્ઠાન કરનારા એવા સંવિજ્ઞ મુનિઓ ત્રીજાપક્ષને ( સંવેગપાક્ષિકપણને ) ધારણ કરનારા છે. ઉત્તમ ચારિત્રવાળે સાધુ શુદ્ધ છે, અને ગુણવાન એ શ્રાવક પણ શુદ્ધ છે અને સંવિજ્ઞપક્ષની રૂચીવાળે અવસન્નચારિત્ર કિયાવાળે ( શિથિલ ચારિત્રી ) સાધુ પણ શુદ્ધ છે (કારણ કે તે સંવિઝપાક્ષિક છે) છે સંજવલન કષાયોના ઉપશમ ભાવ થયે પંચમહાવ્રતધારીએ પરંતુ અવસન્ન-શિથિલાચારી થયા હોય તે પણ તેઓ શ્રદ્ધાદિ ગુણે યુક્ત હોય છે. તેઓ હદયમાં સિદ્ધાન્તના
૧. લિંગધારીઓને સાધુવેષ આજીવિકા માટે છે, અને સુવિહિત સાધુનો વેષ સ્વપોપકાર રૂપ ધર્મ માટે છે–ઈતિ ભાવ:
૨. અહિં આવા પ્રકારના ઉત્તમ સાધુઓને પણ ત્રીજા પક્ષમાં સંવિપક્ષમાં ગયા છે, તે વિશેષતઃ અપ્રમત્ત અને ઉગ્રવિહારી સંવિજ્ઞમુનિઓની અપેક્ષાએ સંભવે. ( અહિં ૩૨ થી ૩૧૦ સુધીની ૯ ગાથાઓ સંવિજ્ઞપાક્ષિક મુનિની છે).
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર. મૃષાવાદને અનર્થકારી જાણે છે, જે કારણથી પરને અને પિતાને બંધ કરવા માટે શુદ્ધ પ્રરૂપણ કરે છે. ઉત્તમ સાધુને શુદ્ધ ધર્મ શું છે તે પ્રરૂપે છે, અને પિતાના આચારને સુવિહિત સાધુઓની આગળ નિદે છે તે સર્વાવમાત્મિક હેય છે. એ પિતે ઉત્તમ મુનિઓને વંદના કરે છે, પણ તેઓને વંદાવતે નથી, કૃતિકર્મ ( દ્વાદશાવતવંદન) કરે છે પણ કરાવતું નથી, પોતાના શિષ્ય બનાવવા માટે દીક્ષા આપતો નથી, પરંતુ પ્રતિબંધ પમાડી બીજા સુસાધુઓ પાસે સેપે છે. અથવા આત્માથી એવા તે મુનિઓ ધમીજનને પિતાને માટે દીક્ષા આપે (પિતાને શિષ્ય કરે ) તેપણ તેઓની આગળ સાધુઓનો સર્વ આચાર પ્રરૂપીને સન્માર્ગમાં જોડે છે (તે ત્રીજા પક્ષવાળા-સંવિજ્ઞપાક્ષિક છે).
અથવા પુનઃ જેણે મુનિપણાનું તત્વ જાણ્યું નથી એ જીવ -દીક્ષાને ગ્રહણ ન કરી શકે અને તેના જીવને પિતાને વિનય કરાવવા માટે દીક્ષા આપે તે એગ્ય નથી. ૫૩૦૧-૩૧ના
અવસગ્ન સાધુ ( શિથિલાચારી સાધુ) પિતાને અર્થે દીક્ષા આપે તો પરને અને પિતાને પણ હણે છે, તે દીક્ષા લેનારને દુર્ગતિમાં નાખે છે–ડૂબાવે છે, અને તે અધિક ડૂબે છે. જોત એટલે ક૫ (બૃહતક૫) તથા નિશિથ આદિ ( છેદ ) સૂત્રે, તે સૂત્ર અર્થ અને સૂત્રાર્થ તેની વિધિને જાણનાર તે કરતાર્થ કહેવાય, અને બીજા મુનિઓ રમવાસદા અને ગુણોધર કહેવાય. એ ગીતાર્થ પણ નિશ્ચય
૧. દીક્ષા પર્યાયમાં લઘુ પણ સમ્યગ્ગદર્શનાદિ ગુણરૂપી રત્ન વડે ઉત્તમ તે સવમરાત્નિક.
1
:
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
ગીતાર્થની સેવાભકિત બહુમાનવાળો હોય છે, તથા પર્ષદાન ગુણ નય અને હેતુવાદ ઈત્યાદિ વડે દેશના આપવામાં કુશલ હોય છે. જે વિધિવાદને વિષે વિધિધર્મની પ્રરૂપણ કરે છે, પણ અનર્થકારી અવિધિમાર્ગની પ્રરૂપણું એકલો હોય કે લેક સમુદાયમાં રહેલ હાય તેમજ દિવસે કે રાત્રે કદી પણ કરે નહિં. ગીતાર્થ મુનિ પ્રાણાતે પણ ઉત્કૃષ્ટ આચારના વિષયને ( સાધુના ઉત્સર્ગ માર્ગને) મિથ્યાપણે ( વિપરીત ) ન પ્રરૂપે, તથા બાહ્ય કષ્ટ કિયા પણ જો જીનેન્દ્રમાર્ગમાં (જનેન્દ્રાગમથી) પ્રતિકૂળ થતી હોય તે તે પણ રૂચિકર ન થાય. (ઉત્તમ મુનિ) સર્વથાને ઉચિત દ્રષ્ટિ અને ઉચિત પ્રવૃત્તિ આચરે છે, પારકાના દોષ જોઈને તે દોષ પિતાના કર્મ
સ્વભાવથી ઉત્પન્ન થયા છે એમ જાણે છે. છે (ઉત્તમ સુનિ) - જે કે અવસન્ન-શિથિલાચારી છે તે પણ દોષને પ્રગટ સેવનારે હતો નથી, જે કારણથી (પ્રગટ દેષ સેવતાં) પ્રવચનને દોષ (શાસનની નિન્દા) અને શુદ્ધ (વ્યવહારવાળા) “જનેમાં મેહ ઉત્પન્ન થાય છે (એટલે અધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે.) છે (ઉત્તમ મુનિ) ગીતાર્થોની આગળ પિતાના આચારે સત્યતાથી કહી દે છે, જે કારણથી ગીતાર્થો તીર્થ સરીખા અને સિદ્ધાન્તમાં યુગપ્રધાન (સરખા) કહ્યા છે. એ જ કારણથી જ્ઞાની પુરૂષો માટે એમ દર્શાવ્યું છે કે સારણ વારણ ચોયણ અને પડિયણ ઈત્યાદિ કાર્યોમાં ગીતાર્થને મુખ્ય કરવા. છે પ્રવચનન–શાસનની પ્રભાવના કરનાર એ અવસન્ન-શિથિલાચારી સાધુ પણ સારે છે, કારણકે ઉત્તમ સંવેગવાળો
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪ સાધુ ચારિત્રમાં આળસુ થયો હોય તો પણ ચારિત્રમાં રહેલા સાધુઓને પક્ષકારી છે. એ ૩૧૧-૩૨૦
પરંતુ જેઓ જ્ઞાનાદિ ગુણ રહિત હેય, આત્મત્કર્ષ (અભિમાની) હોય અન (વક) હેય, માયામાં તત્પર હોય, અને ધર્મના બહાને ગૃહસ્થની સ્તુતિ કરનારા હોય તેવાએને સંગ ન કરવો. પરમાર્થતત્ત્વવાળા મુનિઓને વેગ તો ધન્ય પુરૂષોને જ હોય પરંતુ જે સંવિજ્ઞપક્ષીઓને વેગ હોય તો પણ ભવ્યજીને કલ્યાણકારી છે. જે તત્ત્વજ્ઞાન--અંગ-ધર્મ–ઈન્દ્રિય-મદ–વિષય-દ્રવ્ય-સંજોગગ-સંજ્ઞા -દિગૂ-સંયમ-ઋદ્ધિ-વ્રત-વિહાર-વચન- ભાવના – આશ્ચર્ય – લેશ્યા-પર્યાપ્તિ-પ્રાણ–ચેનિ–સ્વર મરણ-સમુદઘાત-ચર્યા-અહંતઆદિ-દાન–અવસ્થા-વ્રત–અથશ્રત–નય–વિનય–આકાર-ગર્ભ –સુધાદિક–વસ્ત્ર–સ્ત્રી-શસ્ત્ર-મિથ્યા–મલ–તનય–ગુણ – ધ્યાન – ષસ્થાન–કામ–વૈયાવૃત્ય-ઉપસર્ગ–તૃણ–ચરણ–લિપિ બ્રહ્મકર્મ–અષ્ટ-(અબ્દ) ભાષા–શય્યા-માનઆદિસામાયિક-કરણ –નમસ્કાર–કલ્પ–અંક–લોક-નિગ્રન્થ-ક્ષેત્ર–કલ્પવૃક્ષ-કણુગતિ -મુંડ–ભાવ–પ્રમાદ–સ્થાન–અનુષ્ઠાન–મુદ્રા-વ્રત-જાવિધિ– સપ્તભંગી–પ્રમાણ–પ્રાયશ્ચિત-પ્રવૃત્તિ-પ્રવચનકુશળતા–આવશ્યકહેતુ-વર્ગ–પ્રત્યાખ્યાન–અનુગ-અણિમપરમગુણ-મેત્રી-નિક્ષેપ –દીક્ષા–ધર્મ–સમ્યકત્વ-રત્નઉપનય–શમ–ચમ–બ્રહ્મ–શિલ્પઅને પ્રમેય (એ ૧૦૦ સ્થાન જાણનાર ગીતાર્થ હોય છે. એ ઈત્યાદિ અનેક સ્વસિદ્ધાન્ત અને પરસિદ્ધાન્તના રહસ્ય ગુણના ભંડાર રૂપ, સમ્યકત્વની પ્રભાવના કરવામાં પ્રગટ, અને ભવ્યને કલ્પવૃક્ષ સરખા (ગીતાર્થો જાણવા). છે ઘણું કહેવાથી
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫ શું? તેવા ગીતાર્થ ગુરૂની નિશ્રાએ તો ઉત્તમ સાધુઓ હંમેશાં વિચરે છે, તેની આજ્ઞા ધારણ કરે છે, અને તેમનું વચન પણ સંભારે છે. જે આચાર્યો-ગીતાર્થો વિધિમાર્ગની પ્રરૂપણ કરે છે તે જીનશાસનના પ્રભાવક સંવિજ્ઞ આચાર્યો આ દુષમકાળમાં ચિરકાળ સુધી જયવંત વર્તો. સમ્યક્ત્વ ધારણ કરનારા એવા કંઈક સાધુઓ આજીવિકાની વિધિવડે દ્રવ્યવેષને (ગુણરહિત સાધુવેષને) ધારણ કરનારા છે, તે ચારિત્ર ગુણહીન સાધુઓ સસ્થાને બીજા પદમાં વર્તનાર જાણવા. છે મસ્તકે મુંડ થયેલા, ઉદ્ભટવેષવાળા, વિચિત્ર વેષને ધરનારા, તથા વિદ્યા અંજન ચૂર્ણાદિક તથા કુલમમત્વાદિકરતા એવા જે સાધુએ પિતાને માર્ગ પૂછનાર જીવને સમ્યક પ્રકારે માર્ગ કહે છે, અને પ્રવચન મૃષાને (ઉત્સવવચનને) દુષ્ટ માનનારા છે તેવા સાધુઓ પણ સાઋષિ જાણવા. ૩ર૧-૩૩૧ છે
- અતિ મનોહર એવું જે ચારિત્ર તે જેણે પશ્ચાત્ કર્યું (પિતાની પાછળ પાડયું, અર્થાત્ ચારિત્રથી છૂટા પડે) તે gશ્ચાત કહેવાય. અને ચારિત્રને જેણે ફેંકી દીધું અર્થાત્ ગૃહસ્થ થયે, શિખાવાળે (ચોટલીવાળા) તેમજ સ્ત્રી વિનાને થયે અને ભીક્ષાવૃત્તિ કરે છે તે રિક્ષણ કહેવાય. તથા શિખાવાળે સ્ત્રીવાળ કૂર્ચવાળે (દાઢી મૂછવાળે) થયે તે
૧. રજોહરણ સિવાય સાધુના વેષવાળો, અબ્રહ્મચારી, સ્ત્રી હિત અને ભક્ષા માગી આજીવિકા ચલાવનાર એ ગૃહસ્થ તુલ્ય સાવિયા કહેવાય અને પ્રવચનની વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણા કરવી તેને દુર માને અને પુછનાર મનુષ્યની આગળ, જિનેશ્વરના માર્ગની શુદ્ધ પ્રરૂપણ કરે.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૩૬ ગૃહસ્થ સિદ્ધપુત્ર કહેવાય, તે ભક્ષા માગતા નથી પરંતુ શિલ્પ આદિ કર્મ કરી આજીવિકા ચલાવે છે. કેટલાએક આચાર્યો એમ કહે છે–માને છે કે–પશ્ચાત્કૃત અને સિદ્ધપુત્ર એ બને શિખાવાળા હોય અથવા શિખારહિત પણ હોય તેમજ સ્ત્રી સહિત હોય અને સ્ત્રીરહિત પણ હોય. એ સર્વ નામે પણ જે સમ્યકત્વ સહિત હોય તે એ નામે જાણવાં, પરંતુ તેઓનું જ સમ્યકત્વ ભ્રષ્ટ થયું હોય અને તેથી સમ્યકત્વ ન વર્તતું હોય તો તે સર્વે ગૃહસ્થ જાણવા કેઈક વખતે તેઓને (સિદ્ધપુત્રાદિકેને) પણ આલેચના વિગેરે કાર્યમાં યોગ્ય ગણ્યા છે, પરંતુ જે જ્ઞાનવાળા હોય, સત્ય ભાષણથી ગુણપ્રધાન હોય, અને સ્થાન (પ્રાયશ્ચિતનાં સ્થાન) જાણનારા હોય (તે તેઓ પ્રાયશ્ચિતાદિ કાર્યમાં યોગ્ય છે.) વળી જે તેઓ કુશીલ થયા હોય, મિથ્યા ઉપદેશ આપનારા, દંભ વડે ધર્મને ઠગનારા અને કુશિલનું લિંગ વેષ ધારણ કરનાર હોય તો તેઓ પણ અદશનીય (નહિ દેખવા ગ્યો છે. વિધિમાર્ગને વેગ ધન્યપુરૂષોને થાય છે, વિધિપક્ષના આરાધક તો સદાકાળ ધન્ય છે, વિધિમાર્ગનું બહુમાન કરનારા ધન્ય છે, અને વિધિપક્ષને દૂષણ નહિ આપનારા પણ ધન્ય પુરૂષ છે. જેઓ વિધિમાગ આચરે છે, વિધિમાર્ગને રાગી છે, અવિધિનો ત્યાગ કરનાર છે, અને અવિધિ થતાં મિથ્યાદુકૃત કરનારા છે, અને અનુત્કર્ષ (આત્મત્કર્ષ–ગર્વ) નહિ કરનારા છે, તેઓને પ્રવચનમાં સદાકાળ દ્રષ્ટિવાળા કહ્યા છે (અર્થાત્ શાસ્ત્રમાં સભ્યદ્રષ્ટિ કહ્યા છે). સર્વે આસન્નસિદ્ધિવાળાઓનું તેમજ સર્વે
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકવાદિઓનું એ (વિધિ રાગ આદિ) લક્ષણ છે, અને અભવ્ય જીવ તથા દરભવ્ય જીવનું તેથી વિપરીત લક્ષણ છે. ૩૩૨–૩૪૦ છે
સમ્યત્વ જ્ઞાન અને ચારિત્ર અને ઉંચી રીતે વિતરાગની આજ્ઞાનુસાર જેવી રીતે હોય તે પ્રમાણે અનુસરીને જે સ્થાને જીનેશ્વર ભગવંતે કહેલા માર્ગ છે (અર્થાત્ માર્ગ કહ્યા છે, તે માર્ગને વિધિ પ્રમાણે તેવા પ્રકારના ઉત્તમ ભાવથી પૂજ (આદર). કેટલાએકને એ આદેશ (પ્રરૂપણા) છે કે–વર્તમાનકાળમાં દર્શન અને જ્ઞાનવડે તીર્થ (શાસન) પ્રવર્તે છે, અને ચારિત્ર તે વિચ્છેદ પામ્યું છે. એમ બોલનારને પ્રાયશ્ચિત હોય છે. જે કારણથી ભગવંતે આ ક્ષેત્રમાં શ્રી દુપસહસૂરિ સુધી ચારિત્ર રહેવાનું કહ્યું છે, તે ચારિત્ર આજ્ઞાવતી જીવાનેજ હોય, માટે વર્તમાનકાળે ચારિત્ર નથી એમ કહેવું તે મિથ્યામોહ છે. કાળને ઉચિત જયણામાં વર્તતાં (એટલે કાળને ઉચિત ચારિત્ર ધર્મમાં વર્તતાં) માત્સર્ય રહિત ઉદ્યમવત અને જનયાત્રા હિત એવા યતિઓને યતિપણું ચારિત્ર હંમેશાં હોય છે.
જ્યાં બાલ જીનો (અજ્ઞાનીઓને) પ્રસંગ નથી, અત્યંત વંચના–ઠગાઈ નથી, બલાત્કાર વિગેરે કરે કરાવ નથી અને ગીતાર્થોની સેવા હેય છે. તે ગચ્છમાં હંમેશાં ચારિત્ર હોય છે એમ જાણવું. સર્વે જીનેન્દ્રોનું શાસન બકુશ
૧. લેકસમુદાયની વૃત્તિને અનુસરીને પ્રરૂપણ કરવી તથા પ્રવૃતિ કરવી તે શનયાત્રા કહેવાય.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
કુશીલ સાધુએ વડે આ પ્રમાણેજ ચાલે છે, કષાયકુશીલ એવા પ્રમાદી સાધુએ વિશેષ હેાય વિના તીથ નહિ, અને નિા અતી જ્યાંસુધી છકાયવધના સંયમ-ત્યાગ વર્તે છે ત્યાં સુધી આ પંચમકાળમાં વમાન સમયે પણ અનુસર્જના (તીની હયાતી) છે. એ પ્રમાણે ૮ વિકલ્પ–ભાંગા છે તેમાં વ્હેલા ભાંગાવાળા વર્જવા ચાગ્ય છે બીજા ભાંગાવાળા સેવવા ચેાગ્ય છે, અને ચાથા ભાંગાવાળા પણ હુંમેશાં સેવવા ચેાગ્ય છે. તેઓના અભાવે દુવૃષ્ટિના` ઉદાહરણ પ્રમાણે સંધિગ્રહણÝ
પરન્તુ તેમાં છે. નિગ્રન્થા હાતા નથી.
૧. અહિં નિગ્રન્થા એટલે પાંચ નિગ્રન્થમાંને ચેાથે ભેદ નહિ. પણ નિન્થ એટલે મુનિ એવા સામાન્ય અર્થ ગ્રહણુ કરવા.
૨. કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે-તીર્થ શ્રી દુઃપ્રસહ સૂરિ સુધી રહેવાનુ છે, અને તે તી નિન્દ્-સા વિના ન હેાય, અને સાધુ તે તીરૂપજ છે, માટે શ્રી દુપ્રસહસ્ફૂર સુધી તીરૂપ સાધુએ અવશ્ય હાય છે એમ શ્રદ્ઘા કરવી.
૩. આ ૮ ભગાની ઉત્પત્તિ ૩૪૧મી ગાથાના ભાવાથથી દશનાદિ ત્રણની અસ્ત નાસ્તિથી તીર્થ હયાતીના અનુયેગવાળી છે. ૪. તેઓના એટલે ૧-૨-૪ ભાંગાવાળા મુનિના અભાવે.
૫. જે વૃષ્ટિનું જળ પીવાથી સ નગરલેાક ઘેલા થયા પરંતુ રાજાએ અને પ્રધાને તે જળ ન પીવાથી સ્વસ્થ રહ્યા હતા પરન્તુ લેાકેાએ રાજા પ્રધાનને ધેલા ગણી સતામણી કરવા લાગ્યા ત્યારે રાજા અને પ્રધાન પણ જાણી જોઇને લેાકત્તિ અનુસરીને ઘેલા જેવા થયા પરંતુ ચિત્ત સ્વસ્થ રાખ્યું હતુ તે પ્રમાણે લેકવ્રુત્તિને અનુસારે કદાચ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
કરીને ત્રીજા ભાંગાવાળા પણ સેવવા યોગ્ય છે, અને કારણ પ્રાપ્ત થયે તે સર્વે ભાંગા શુદ્ધ છે. દર્શનત્રિક રહિત તે પહેલા ભાંગાવાળા, દર્શનત્રિક વડે શુદ્ધ તે બીજા ભાંગાવાળા, ચારિત્ર રહિત તે ચોથા ભાંગાવાળા, અને ત્રીજા ભાંગામાં દર્શનની ભજન જાણવી. અનુક્રમે દ્રવ્ય અને ભાવવડે ચારિત્ર (ઉપરના સેવ્ય ભાંગામાં) જાણવું, બીજા ભાંગાઓમાં દર્શન ગુણ જાણ અને જ્ઞાનની તો નિશ્ચયે ભજન જાણવી. વહ્રદુવાર ગ્રંથમાં છેદાદિકને સુવિસ્તાર (અતિ વિસ્તાર) જાણ, અને ત્યાં સંયમસ્થાને સંયમશ્રેણિ અને કંડકાષ્ટક પણ જાણવું. છે ૩૪૧-૩૫ર ૫
इति गुरुस्वरुपवर्णनम् ॥
ત્રીજા ભાંગાવાળા સાધુઓને પણ સેવવા પડે તે પણ સંધિગ્રહણ કરીને જ સેવવા.
૬. અહિં ક્રિ એટલે ભાવસંધિ જાણવી, તે આ પ્રમાણે– આ ગુરૂ સમ્યકત્વની પણ ભજનાવાળા છે, એમ વિવેક રાખીને એટલે. મનમાં સમજીને પિતાના જ્ઞાન દર્શનાદિ ગુણોને ન ત્રુટે તેવી સાવધાનતા રાખવી તે આવશ્વ. પૃષ્ટ ૧૩૮માં ૬ નંબર જેવો.
૧ દર્શનત્રિક એટલે દર્શન જ્ઞાન ચારીત્ર.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે સાથ સાધારઃ || સમ્યકત્વગુણ સહિત અલ્પ સેવેલા એવા પણ ચારિત્રાદિક સર્વે ધર્મો સફલ થાય છે, પરંતુ જે સમ્યકત્વ ગુણ ન હોય તો તે ચારિત્રાદિ ધર્મો શેલડીના સાંઠા (રસરહિત શેલડીના સાંઠા) સરખા નિષ્ફળ છે. અહિં વન એટલે સમ્યકત્વ કહેવાય, અને તે તત્ત્વાર્થની (તત્ત્વ ભૂત પદાર્થોની) શ્રદ્ધા રૂપ છે. વળી નિર્મળ અધ્યાત્મગુણના સ્થાન (પ્રથમ સ્થાન) રૂપ તે સમ્યત્વ દર્શનમેહનીય કર્મના વિનાશથી પ્રાપ્ત થાય છે. વળી તે દર્શન ક્ષાયિક આદિ પાંચ પ્રકારનું છે, તેમાં પ્રથમ ઉપશમસમ્યકત્વ તે અનાદિ અનન્ત એવાં સંસારમાં અતિ ભ્રમણ કરનાર જીવ પામે છે. પલ્ય અને
૧. પલ્ય એટલે ધાન્ય પાલો-સાટો કે જેમાં એક બે વર્ષના ખર્ચ જેટલું ધાન્ય વાંસની મોટી સાદડીઓના ગોળ સર્કલમાં ભરી ઉપરથી લીપણ કરી રાખે છે તે પાલામાંથી ઘણું ધાન્ય કાઢે અને
ડું ઉમેરે એ પ્રમાણે વારંવાર કરતાં ધાન્ય ખાલી થવાનો અવસર આવે છે તેમ દર્શન મેહનીય કર્મને એ પ્રકારે વિનાશ થતાં અથવા સાતકર્મની અન્ત કડાકડિ સાગરોપમ બાકી રહેતાં ગ્રંથભેદાદિકથી સમ્યકત્વ પ્રાપ્તિ થાય છે.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧
ઉપલ વિગેરેના દ્રષ્ટાન્તથી ( અથવા દ્રષ્ટાન્તવાળા) યથા-- પ્રવૃત્તકરણ વડે કેઈ અપાર્ધ પુદ્ગલપરાવર્ત સંસાર બાકી રહેલો એવો પંચેન્દ્રિય ભવ્યજીવ તે યથાપ્રવૃત્તકરણ વડે સાતે કર્મની (આયુષ્ય વિના સાતે કર્મની) સ્થિતિરક્તા (ખાલી કરે) પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગ ન્યૂન ૧ કડાકેડિ સાગરોપમ જેટલી બાકી રહે (ત્યારે ગ્રંથભેદ. કરીને ઉપશમ સમ્ય પ્રાપ્ત કરે તે દર્શાવે છે– ). અહિં સ્થિ એટલે દુર્ભેદ્ય કર્કશ ઘન (નક્કર) રૂઢ (મજબુત) અને ગુઢ (ગુપિલ) એવી (કાષ્ટાદિકની) ગ્રથિ (ગાંઠ) સર કર્મથી ઉત્પન્ન થયેલે ગાઢ રાગદ્વેષ રૂપ પરિણામ જાણવો. તે ગ્રન્થિને અધ્યાત્મધ્યાનની વિશુદ્ધિ (ચિત્તની વિશુદ્ધિ) વાળા. અપૂર્વકરણરૂપ પરિણામ વડે ભેદીને ત્યાં અન્તર્મુહૂર્ત માત્રનું અન્ડરકરણ કરે છે. (અને સભ્ય પામે છે) યતઃ
૧. પર્વતની નદીઓ પાષાણુ પર્વતમાં અફળાઈને અને નદીના જળથી ઘસાઈને સહજે આકારવાળા બને છે તેમ આ યથાપ્રવૃત અન્ત કડાકોડિની સ્થિતિ સત્તા પણ અનાદિકાળથી કર્મનિર્જરા કરતાં કોઈ વખત પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. ત્યારે ગ્રંથિભેદાદિકથી સમ્યક પ્રાપ્તિ થાય છે. ઇત્યાદિ દ્રષ્ટા શ્રી વિશેષાવશ્યકમાંથી જાણવાં.
૨ સિદ્ધાન્તના અભિપ્રાયથી અપૂર્વકરણમાંજ એટલે અપૂ૦ ક સમાપ્ત થતાં તુર્ત ઉપ૦ સમ્યક પામે અને કર્મગ્રન્થ મતે ત્રીજું અનિવૃતિકરણ પૂર્ણ થયા બાદ ઉપ૦ સમ્યક પામે. અહિં અન્તરકરણ ઉપશમ સમ્યક્ત્વનો કાળ અથવા તે પહેલાંની તત્સંબંધિક્રિયા. કાળ પણ ગણાય.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ર
' ઉપશમ શ્રેણને પ્રાપ્ત થયેલા જીવને પણ ઉપશમસમ્યકૃત્વ
પ્રાપ્ત થાય છે, અથવા તે. જે જીવે પ્રથમ ત્રણ પુંજ નથી - કર્યા અને મિથ્યાત્વ ક્ષય પામ્યું નથી તેવા જીવને ઉપશમ - સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થાય (એમ સિદ્ધાન્તાદિમાં કહ્યું છે ).
જે મિથ્યાત્વ ઉદય પ્રાપ્ત છે તેને ક્ષય થયે અને જે ઉદય પ્રાપ્ત નથી તેને ઉદય ન આવ્યું છતે જીવ અન્તર્મુહૂર્ત માત્ર ઉપશમ સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરે છે. છે (કરણને કેમ આ પ્રમાણે છે-) જ્યાં સુધી ગ્રન્થિ પાસે વર્તે ત્યાં સુધી યથાપ્રવૃત્તકરણ, ગ્રન્થિને ભેદ કરતી વખતે બીજું અપૂર્વકરણ હેયઅને જીવ સમ્યકત્વ પુરસ્કૃત થયે છતે (એટલે સમ્યકત્વ પામ્યું નથી પણ પામવાની તૈયારીમાં અન્તરાલા કાળે) નવૃત હોય છે. મે ૧–૧૦ છે
(ઉપશમ સમ્યકત્વને કાળ પૂર્ણ થયા બાદ) કંઈપણ આલંબન નહિં પામેલી યેળ જેમ પોતાના મૂળ સ્થાનને છેડતી નથી ( અર્થાત્ મૂળ સ્થાને જ પાછી આવે છે ) તેમ ત્રણjજ જેણે નથી કર્યા અને ઉપ૦ સમ્યક પામ્યો હોય તે જીવ પુન: મિથ્યાત્વેજ આવે છે. પુનઃ એ ઉપશમ સમ્યગદષ્ટિજીવ અન્ડરકરણમાં રહ્યો છતો કદાચ કઈ જીવ દેશવિરતિ પણ પામે છે અને પ્રમત્તાપ્રમત્ત ભાવ પણ પામે છે. તે ઉપાજે છે). એ કહેલ દ્રવ્ય કૃતને લાભ અભવ્ય જીવને - થાય છે, પરંતુ ભવ્ય જીવને તે નિશ્ચયે સંપૂર્ણ દશપૂર્વ
૧ બીજી ત્રીજી ચેથા અને પાંચમીવારનું વિશેષતા ૨ ઉપશમ સભ્યના અનુભવકાળમાંજ.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
જે કઈ ભવ્ય. અથવા અભવ્ય જીવ ગ્રન્થિની પાસે આવ્યા હોય છતાં ગ્રન્થિ ભેદ કરે નહિં અને સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત કાળ સુધી પણ ત્યાં ગ્રંથિ નજીકજ રહે છે. ચારિત્રના પરિણામથી રહિત (બોધિબીજ રહિત) જીવને વિષે (પણ પ્રથમ) શ્રી છનેધરની ઋદ્ધિ દેખવાથી દ્રવ્ય શ્રતને (દ્રવ્યથી શ્રત સામાયિકનો) લાભ કે જે (ઉત્કૃષ્ટથી) નવમા ગ્રેવેયકના સુખના અર્થ-કારણરૂપ છે તે પ્રાપ્ત થાય છે (અર્થાત્ નવમા ગ્રેવેયકે ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય શુભ કર્મ રૂપ (ભાવકૃત સામાયિકને) લાભ થવાથી કેઈક જીવ અન્તર્મુહૂર્તમાં સ્થિભેદ કરી મેક્ષ પામે છે. કૃતિ ૩પ-- જીમ વ્યાવહૂ ઉપશમ સમ્યકત્વથી પતિત થઈને હજી મિથ્યાત્વભાવ નથી પામ્યા તેવા અન્તરકાળમાં વર્તતા જીવને (ઉત્કૃષ્ટથી) ૬ આવલિકા પ્રમાણનું સારવાર પ્રચાર પ્રાપ્ત થાય છે. ત્યારબાદ તે સાસ્વાદનથી પડેલો જીવ અવશ્ય મિથ્યાદ્રષ્ટિજ થાય છે. એ સાસ્વાદન તથા ઉપ૦ સભ્ય ઉત્કૃષ્ટથી (એક જીવને સંસારમાં) ૫ વાર પ્રાપ્ત થાય છે. નહિ. નારદ્યાન અષ્ણવત્વમ્ ! પૂર્વે અપૂર્વકરણવડેર અથવા અન્તકરણવડેઃ જેણે ત્રણ પુંજ કેદ્રવના ઉદાહરણ–દ્રષ્ટાન્ત પ્રમાણે કર્યા છે તે જીવ શુદ્ધ પુજને વેદક જ્યારે થાય
૧. અભવ્ય જીવ અસંખ્ય કાળ સુધી રહી પુનઃ ગ્રંથિથી દૂર ચાલ્યા જાય છે.
૨. સિદ્ધાંતના અભિપ્રાય પ્રમાણે અપૂર્વકરણવડે.
૩. કાર્મગ્રંથિક અભિપ્રાય પ્રમાણે અનિવૃત્તિકરણમાં અન્તરકરણ વડે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે, તે વખતે જે મિથ્યાત્વ ઉદયમાં આવેલું છે તે ક્ષય પામે છે અને નહિ ઉદય આવેલું મિથ્યાત્વ ઉપશાન્ત ભાવે વર્તે છે, એ પ્રમાણે મિશ્ર ભાવે પરિણમેલા મિથ્યાત્વને (શુદ્ધ પુજને) વેદતો જીવને હાથોહામ તરન્ન થાય છે.
પ્રશ્ન—ઉપશમ સમ્યકત્વથી ક્ષયપશમ સમ્યમાં શું તફાવત-વિશેષતા છે?
ઉત્તર –મિથ્યાત્વને ઉપશમ થતાં મિથ્યાત્વ પ્રદેશથી પણ વેદાતું નથી, અને અહિં ક્ષ૫૦ સમ્યમાં તો પ્રદેશથી વેદાય છે એ વિશેષ છે. કૃતિ જ થa છે ૧૧-૨૦ છે
પુનઃ સર્વ ઉદય આવેલા પરમ પુદ્ગલની અવસ્થાવાળું (એટલે અન્ય સમયે સમ્યક મેહનીયના સર્વપુગલેના ઉદયવાળું) વેવસ્થા છે. અને ત્રણ પ્રકારનું દર્શન. “મેહનીય ક્ષય થતાં લાઈવ સંખ્યા થાય છે. ઉપશમ. સમ્યને કાળ અન્તમું પ્રમાણ, સાસ્વાદનને કાળ ૬ આવલિ, વેદકનો કાળ ૧ સમય, ક્ષાયિક સમ્યનો કાળ સાધિક ૩૩ સાગરેપમ, અને ક્ષ૫૦ સભ્યોને કાળ તેથી દ્વિગુણ (સાધિક ૬૬ સાગરોપમ) છે (સંસારમાં) વેદક અને ક્ષાયિક સભ્ય. ૧ વાર પ્રાપ્ત થાય, ક્ષોપશમાં અસંખ્યવાર પ્રાપ્ત થાય, એમાં ક્ષાયિક સમ્યને કાળ સિદ્ધ ભાવમાં (સિદ્ધિગતિની અપેક્ષાએ) સાદિ અનન્ત છેજે જીએ એક અન્તર્યું. માત્ર પણ સમ્યકત્વને સ્પર્શ કર્યો હોય તે જીવને નિશ્ચયે (ઉત્કૃષ્ટથી) અપાઈ (દેશનઅર્ધ)
૧. ભવસ્થ જીવની અપેક્ષાએ ૩૩ સાગર.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૪પ.
પગલપરાવર્ત સંસારજ બાકી રહે છે. તથા સમ્યકત્વ ત્યાગ થયા બાદ પણ કર્મપ્રકૃતિઓને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિબંધ ઉત્કૃષ્ટરસ સહિત થતો નથી. (પુનઃ એ પાંચ સમ્યમાં) ઉપશમ સમ્યક પ્રતિપાતિ છે, ક્ષયપ, સમ્યક પણ પ્રતિપતિ છે, અને ક્ષાયિક સમ્યક અપ્રતિપાતી છે, એ ક્ષાયિક સમ્યવાળા જીવ ત્રણ દર્શન મેહનીય અને ૪ અનન્તાનુબન્ધિ એ સાતના ક્ષયવાળે છે, અને પૂર્વ બદ્ધાયુ હોય તે ત્રણ અથવા ૪ ભવમાં મેક્ષે જનારે હોય છે, પરંતુ જે (ક્ષાયિ. સમ્ય૦ પામ્યા પહેલાં) આયુષ્ય ન બાંધ્યું હોય તે તેજ ભવમાં મેક્ષે જાય છે. સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થયે (એટલે સમ્યકત્વ અવસ્થામાં) તિર્યંચ અને મનુષ્ય વૈમાનિક દેવ સિવાય બીજું આયુષ્ય ન બાંધે, અને દેવ (તથા નારક પણ) સમ્ય અવસ્થામાં મનુષ્ય આયુષ્યજ બાંધે, પરંતુ જે (સમ્યગ પહેલાં) આયુષ્ય બંધાયેલું હોય તો તે જીવ (સભ્ય સહિત પણ) ચારે ગતિમાં જાય છે. સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થયા બાદ પૃથકત્વ પલ્યોપમની સ્થિતિને ક્ષય થયે શ્રાવકપણું ( દેશવિરતિ) પ્રાપ્ત થાય, ત્યારબાદ સંખ્યાત સાગરોપમ જેટલી સ્થિતિ ક્ષય થતાં ચારિત્ર પ્રાપ્ત થાય, ત્યારબાદ સંખ્યાત સાગરેટ ક્ષય થતાં ઉપશમશ્રેણિ, અને
૧. સિદ્ધાન્તના અભિપ્રાયથી ઉ૦ સ્થિતિબંધ અને ઉ૦ રસ બંધ ન કરે, અને કર્મગ્રન્થાભિપ્રાયે ઉ૦ સ્થિતિબંધ હોય પણ રસ બંધ ન હોય.
૨. વેદક સમ્યક અને સાસ્વા. સમ્યક પણ ૧ સમયનું તથા ૬ આવલિનું હોવાથી પ્રતિપાતિ છે.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬ ત્યાર બાદ સં. સાગરેટ ક્ષય થતાં ક્ષપકશ્રેણિ પ્રાપ્ત થાય. આખા સંસારચક્રમાં નિશ્ચયે એક જીવને ૪ વાર ઉપશમશ્રેણિ થાય છે, પુનઃ એ ઉપશમશ્રેણિ એક ભવમાં બે વાર પ્રાપ્ત થાય, અને ક્ષપકશ્રેણિ ૧ વાર જ થાય. શ્રત સામાયિક–સમ્યક્ત્વ સામાયિક-દેશવિરતિ સામાયિક અને સર્વવિરતિ સામાયિક એ ભેદ પ્રમાણે સામાયિક ૪ પ્રકારનું છે, હવે એ ચારે સામાયિકના નાના–અનેક ભવમાં કેટલા આકર્ષ થાય તે કહેવાય છે. ૨૧-૩૦ છે
પહેલા ૩ સામાયિકના એક ભવમાં હજાર પૃથકત્વ આકર્ષ થાય, અને સર્વવિરતિના શતપૃથકત્વ આકર્ષ થાય, એ પ્રમાણે એક ભવમાં આકર્ષ થાય તે જાણવા તથા પહેલા ૩ સામાયિકના અનેક ભવમાં અસંખ્યહજાર આકર્ષ થાય, સર્વવિરતિના હજાર પૃથત્વ આકર્ષ થાય, એ પ્રમાણે - અનેક ભવમાં એટલા આકર્ષ થાય એમ જાણવું. વર્તમાન કાળે સરાગ. સંચમીઓને પણ અરિહંત ભગવંત ઉપરને રાગ તથા બ્રહ્મચારી એવા સાધુઓ ઉપર જે રાગ તે પ્રશસ્ત રાગ જાણ (અર્થાત્ વર્તમાનમાં એ સરાગ સંયમજ છે). અરિહંત એજ દેવ, સુસાધુ એજ ગુરૂ, અને જીનેશ્વરે કહેલે તેજ ધર્મ ઈત્યાદિ જે શુભ ભાવ તેને જગદ્ગુરૂ શ્રી જીનેશ્વરે પથ્થરમણ કહે છે. જે સભ્ય ન ગયું હોય, અને પૂર્વે આયુષ્ય ન બાંધ્યું હોય (અર્થાત્ અબ-- દ્ધિાયુ સમ્યગૂદ્રષ્ટિ) એ સમ્યદ્રષ્ટિ જીવ નિશ્ચયે વિમાનવાસી દેવામાં જ ઉત્પન્ન થાય. જે ધર્મ કરી શકાય તે કરે, અને ન કરી શકાય તે તે ધર્મની શ્રદ્ધા કરવી, કારણ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
કે શ્રદ્ધા રાખનારે જીવ અવશ્ય મેક્ષસ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે એક ત્રાજવામાં લૌકીક અને લોકેત્તર અનુષાનવાળા સર્વ ધર્મો (અર્થાત્ સર્વ ધર્મની ક્રિયાઓ) અને બીજા ત્રાજવામાં નિશ્ચયે સમ્યકત્વ રાખ્યું હોય તો પણ એ સમ્યકત્વ તેઓની તુલ્યતામાં ન આવે (પરંતુ અધિક થઈ જાય-ઈતિ ભાવ) શંકા-કાંક્ષા-વિચિકિત્સા– અન્યતીર્થિપ્રશંસા-અને પરતીથિઓની સેવા એ સભ્યત્વના ૫ અતિચાર છે. ધર્મ હશે કે નહિં ઈત્યાદિ ધર્મ સંબંધિ શંસય તે રાંણા સર્વથી અને દેશથી એમ બે પ્રકારે છે, અને પરધર્મમાં દયા વિગેરે ગુણના કંઈક અંશ દેખવાથી તે કુધર્મ પ્રત્યે જે અભિલાષ થાય તે રક્ષા કહેવાય. એ ધર્મકિયાના ફળને સંદેહ કરે, અથવા સાધુ સાધ્વીનાં મલિન શરીર જોઈ દુર્ગચ્છા કરવી તે વિવારસા તથા અન્ય ધમઓને પરિચય કરે અને પ્રસંગ કરે તે પ્રશંસા કહેવાય. એ ૩૧-૪૦ છે
અહિં કુદર્શનીઓની–પરધર્મીઓની પ્રશંસા કરવાથી મિથ્યાત્વની દ્રઢતા થાય છે, અતત્વની શ્રદ્ધા થાય છે, અને પ્રવૃત્તિ દેષ (મિથ્યા આચરણમાં પ્રવર્તવા પ્રવર્તાવવારૂપ દેષ) પ્રગટ થાય છે, તેમજ તીવ્ર કર્મ બન્ધ થાય છે. જે જીવ બીજા જીવને મિથ્યાત્વ ઉત્પન્ન કરે છે તે નિમિતથી–કારણથી તે જીવ શ્રી જીનેશ્વર ભાષિત બધિબીજ (સમ્યકત્વ ધર્મ પામતો નથી. જે જીવ પતિત જીનાં આલંબન ગ્રહણ કરે છે, તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ જાણવે, અને જે સમ્યગૂદ્રષ્ટિ જીવે છે તેઓ સ્વભાવેજ ચઢતા ધર્મવાળા જીનાં આલંબન ગ્રહણ કરે છે. વિશ્વગ્રાહ્ય દેવ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
સંબંધિ અને ગુરૂ સંબંધિ એમ બે પ્રકારે જાણવું, એ. પ્રમાણે સ્ત્રોતો વિશ્ચાવ પણ દેવગત અને ગુરૂગત એમ બે પ્રકારે જાણવું. એ ચારે પ્રકારના મિથ્યાત્વને જે જીવ. ત્રિવિધ ત્રિવિધે (૩ ગ અને ૩ કરણ સહિત) વજે તે
જીવને નિષ્કલંક પ્રગટ સમ્યકત્વ (શુદ્ધ સમ્યકત્વ) હોય છે.. તથા એ અનાતરક્તપૂર્વે કહેલા (ચાર પ્રકારના) મિથ્યાત્વને હું એવું એમ મનથી ન ચિંતવે, અથવા ( બીજે જીવ મિથ્યાત્વ સેવે એ ઉપદેશ ન કરે અર્થાત્ ) તું મિથ્યાત્વ કર એવો ઉપદેશ ન આપે અથવા બીજાએ મિથ્યાત્વ સેવ્યું હોય તેને ઠીક કર્યું એમ ન જાણે (તે કરવું કરાવવું અને અમેદવું એ ૩ કરણથી મિથ્યાત્વને ત્યાગ કહેવાય ) છે ૪૧-૪૬
મિથ્યાત્વના ૫ ભેદ છે
અભિગ્રહિક–અનભિગ્રહિક-અભિનિષિક-શાસયિક--- અને અનાગિક એમ ૫ પ્રકારનું મિથ્યાત્વ છે. જે પુનઃ મિથ્યાત્વ સર્વ અનર્થોનું કારણ જાણવું, તેમાં પણ અભિહિકમિથ્યાત્વ કપિલ વિગેરેનું જાણવું. છે તથા અનભિગ્રહિકમિથ્યાત્વ કુદર્શનની દીક્ષાવાળા (કુદશનીઓને ), તથા નથી પ્રાપ્ત કર્યું સમ્યક્ત્વ એવા મનુષ્ય અને તિર્યચેને બાળથી ગેપાલ સુધીનાઓને (અર્થાત્ સર્વમનુષ્ય
૧ પરંપરાએ ચાલ્યો આવતે ધર્મ સાચો તે અભિગ્ર ૨ મરિચિના શિષ્યાદિકને ૩ સન ધર્મ સાચા છે અનભિ૦
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
તિર્યંચને) જાણવું. તથા અભિનિવેષ મિથ્યાત્વ જીનેન્દ્રવચન પ્રાપ્ત થવા છતાં પાછળથી અન્યથા બેલનાર ( અસ-ત્યાગ્રહવાળાને) પણ કદાગ્રહ ભાવ વર્તતાં હોય છે. છે ૪૭-૫૦ છે
પુનઃ સૂત્રમાં અર્થમાં અને સૂત્રાર્થમાં ( ઉભયમાં) જે શંસય થવો તે શાંાિ મિથ્યાત્વ બૌદ્ધના પ્રસંગથી સંકિલષ્ટ પરિણામવાળા થયેલ જીનદત્તશ્રાવક વિગેરેને જાણવું. એકેન્દ્રિય વિકલેન્દ્રિય અને સમૂચ્છિમ જીવને અનામો મિથ્યાત્વ હોય છે, કારણ કે એ જીને સર્વ વિષયમાં અજ્ઞાનરૂ૫૩ ઉપગ કુરાયમાન હોય છે. એ પાંચ પ્રકારનું મિથ્યાત્વ જેને અનાદિઅનન્તકાળવાળું જાણવું, અને તેને ત્યાગ થયે ભવ્ય જીવોને સમ્યકત્વ પ્રગટ થાય છે. વિદ્યારપંચFI જીવને તીવ્રમિથ્યાત્વ જે મહાદેષ ઉત્પન્ન કરે છે તે મહાદેષ અગ્નિ, ઝેર, અથવા કાળે સર્પ પણ ઉત્પન્ન કરતો નથી. હે જીવ! તું કષ્ટ કરે છે, આત્માનું દમન કરે છે, અને ધર્મ માટે ધનસંગ્રહ કરે છે, પરંતુ એક મિથ્યાત્વ રૂપી વિષને અંશ ત્યાગ કરતો નથી તો તે કારણથી તું ભવસમુદ્રમાં ડૂબે છે.
૧ તે દ્રષ્ટાન્ત અન્ય ગ્રન્થદ્વારા જાણી લેવું ૨ ધર્માધર્મ સ્પષ્ટ સંજ્ઞા જેને નથી તેવા જીવોને. ૩ અવ્યક્ત જ્ઞાનરૂપ.
૪ સર્વ અનેક જીવાપેક્ષાએ દરેક મિથ્યાત્વ અનાદિ અનન્ત છે, અથવા પાંચે સમુદયપણે અનાદિ અનત છે. દરેક ભિન્નભિન્ન મિથ્થાને એક જીવની અપેક્ષાએ જુદો જુદો કાળ છે.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦ તે કારણથી જે જીએ મિથ્યાત્વને મહાદેષ રૂપ જાણી મિથ્યાત્વને સર્વથા ત્યાગ કર્યો છે તેવા સમ્યકત્વધારી પુરૂષે ધન્ય છે અને કૃતપુણ્ય (ભાગ્યશાળી) છે. મિથ્યાત્વને ત્યાગ કરીને જે જીવ જીનેન્દ્રની ચિત્યની અને સાધુની સેવામાં તત્પર થયે છતે આઠ પ્રકારના દર્શનાચારનું પાલન કરે છે તે જીવને સમ્યકત્વ છે એમ જાણવું. જે તે સમ્ય
ત્વની વિશુદ્ધિ માટે ૬૭ સ્થાને કહ્યાં છે, પ્રવચનને વિષે પરમકુશળ એ જીવ તે ૬૭માંથી યથાગ્ય ધારણ કરવાલાયક ધારણ કરે અને ત્યાગ કરવા યોગ્ય સ્થાનને ત્યાગ કરે. કે પ૧–૫૮ છે
છે સમ્યકત્વનાં ૬૭ સ્થાન છે ૪ સહણ-૩ લિંગ-૧૦ વિનય-૩ શુદ્ધિ-૫ ગતષ (અતિચાર રહિતતા)-૮ પ્રભાવક–પ ભૂષણ-૫ લક્ષણ સહિત તથા-૬ પ્રકારની જયણા-૬ ગારવ– ભાવનાવડે ભાવિત અને ૬ સ્થાન એ ૬૭ લક્ષણોના ભેદવડે વિશુદ્ધ એવું સમ્યકુત્વ હોય છે. ( ત્યાં ૪ સહણ કહે છે– ) પરમાર્થ સંસ્તવ (એટલે જીનેન્દ્રોક્ત તત્ત્વની સ્તવના-દેવ ગુરૂ ધર્મની સ્તુતિ) તથા સમ્યક પ્રકારે જાણેલા પરમાર્થવાળા મુનિની સેવા કરવી તથા સમ્યકત્વથી પતિત થયેલા અને અન્યદર્શનીઓના સંગને ત્યાગ કરવો તે ચાર પ્રકારની સબr કહેવાય. શ્રેષ્ઠ સિદ્ધાન્ત-આગમની શુશ્રષા-સેવા, ધર્મસાધન કરવામાં પરમ રાગ, તથા જીનેન્દ્ર અને ગુરૂની વૈયાવચ્ચને નિયમ કરે, એ સમ્યકત્વનાં રૂ fêા છે અરિહંત-સિદ્ધને–ચત્ય-શ્રુતને ધમને-સાધુવર્ગને – આચા
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ ર્ય–ઉપાધ્યાયને–પ્રવચનને—અને સમ્યકત્વને એ ૧૦ પ્રકારને વિનય છે. છે ( એ ૧૦ વિનયમાં દર્શનવિનય કહે છે- ) જીનેન્દ્રાદિકની ભક્તિ, પૂજા, વર્ણો જવલન અવર્ણન વાદને ત્યાગ, અને આશાતનાને ત્યાગ તે સંક્ષેપથી દર્શન વિનય છે. જેમાં મન વચન અને કાયાની શુદ્ધિ કે જે સમ્યકત્વને શુદ્ધ કરનારી છે તે ત્રણ દ્રિ કહેવાય. તેમાં શ્રી જીતેન્દ્ર અને જીનેન્દ્રને ધર્મ એ બે વજીને શેષ સર્વ અસાર છે એમ વિચારવું તે ન કહેવાય. શ્રી તીર્થકરના ચરણની આરાધનાવડે જે મારું કાર્ય સિદ્ધ થતું નથી તે બીજા કેઈ પણ કાર્ય માટે બીજા દેવની પ્રાર્થના ન કરૂં ઈત્યાદિ વચન તે વચનશુદ્ધ કહેવાય. એ છેદોતાં ભેદતાં પીલાતાં અને અગ્નિમાં બળવા છતાં પણ જીનેશ્વર સિવાય બીજા દેવને જે નમસ્કાર પણ ન કરે તે જીવને શુદ્ધ જાણવી. બહુશ્રુત-ધર્મકથા કહેનાર–વાદવિવાદ કરનારનિમિત્તશાસ્ત્રજ્ઞાતા–-તપસ્વી – વિદ્યાવાન-સિદ્ધિવાળે--અને કવિ એ આઠ પ્રભાવક કહ્યા છે. અથવા વિધિની પ્રરૂ
૧ વર્ણજ્વલના એટલે વર્ણવાદ-પ્રશંસા, અથવા વર્ણસંજવલના એવો અર્થ પણ થાય તે અર્થ દેવતત્ત્વની ૨૫૭મો ગાથાને અર્થની કુટનેટમાં જુઓ.
૨ અહિં ૫ મતદોષ ( અતિચારના અભાવ )ના મેદની ગાથા કહી નથી તો તે આ પ્રમાણે સંવ, નિરછ, પરંત तह संथवो कुलिंगीसु । सम्मत्तरलइयारा, परिहरि अवा
અર્થ –શંકા-કાંક્ષા–વિચિકિત્સા અને કુલિંગીઓની સ્તવના એ પાંચ અતિચાર પ્રયત્નથી વર્જવા ||
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
પણ કરનાર, વિધિમાગ આચરનાર, શાસનની પ્રભાવના કરનાર, ધર્મથી પડતાને સ્થિર કરનાર, શુદ્ધ પ્રરૂપક, તે કાળમાં સર્વ સિદ્ધાન્તને જ્ઞાતા, શાસનની પ્રશંસા કરનાર, અને શાસનની નિંદાનું નિવારણ કરનાર એ આઠ પ્રભાવક પૂર્વે કહેલા આઠ પ્રભાવકેના અભાવે જાણવા. ૨૯૭૦ છે
અતિશય રૂપ ઋદ્ધિવાળા, ધર્મકથાકહેનાર, વાદવિવાદકરનાર, આચાર્ય, તપસ્વી (ક્ષપક), નૈમિત્તિક, વિદ્યાવાન, અને રાજાદિકના માનવાળા એ આઠ નિત્ય શાસનની પ્રભાવના કરે છે. ૫ શ્રી જીનશાસનને વિષે કુશળતા, શાસનની પ્રભાવના, તીર્થની સેવા, ધર્મમાં સ્થિરતા અને ભક્તિ એ પાંચ ઉત્તમ ગુણે સમ્યકત્વને દીપાવનારા ( હોવાથી ૧ મૂષ ) છે જેના વડે હૃદયમાં રહેલો સમ્યકત્વ ગુણ ઓળખાય તે સ્ત્રક્ષણ કહેવાય અને તે ઉપશમ–સંવેગનિર્વેદ-અનુકંપા–અને આરિતક્ય એમ પાંચ પ્રકારે છે. તે અન્યતીથિઓને, અન્યતીથિઓના દેવાદિકને, અને અન્યતીથિએ ગ્રહણ કરેલ ચૈત્યાદિક પ્રત્યે જે ૬ પ્રકારને વ્યવહાર ન કરે તે ૮ પ્રકારની ગળા કહેવાય. (તે ૬ વ્યવહાર આ પ્રમાણે – ) વન્દન, નમસ્કાર, દાન, અને અનુપ્રદાન તે અન્ય તીર્થિઓનું વજે તેમજ પ્રથમ ન બેલાવે તે તેની સાથે આલાપ અને સંલાપ ન કરે (તે ૬ પ્રકારની
જયણું કહેવાય. પુનઃ રાજાભિયેગ, ગણાભિયેગ, બલાભિગ, દેવાભિયોગ, કાન્તારવૃત્તિ, અને ગુરૂનિગ્રહ એ જનશાસનમાં ૬ પ્રકારની છીંડી કહી છે ( તે દગાર કહેવાય). . તથા આ સમ્યકત્વ તે ચારિત્રધર્મનું મૂળ છે,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩ દ્વાર તુલ્ય છે, પ્રતિષ્ઠાન ભૂત છે, નિધિરૂપ છે, આધારભૂત છે, અને પાત્રરૂપ છે એમ ભાવવું-વિચારવું તે ૬ માવના કહેવાય. તથા જીવાદિક પદાર્થ અતિરૂપ છે, નિત્ય છે, પુન્યપાપનો કર્તા છે, પુન્ય પાપને ભક્તા છે, નિશ્ચયથી મોક્ષ અને મોક્ષને ઉપાય પણ છે એવી શ્રદ્ધા કરવી તે સમ્યત્વિનાં ૬ શાન છે. જે ૭૧-૭૮ છે
| સમ્યકત્વના અનેક ભેદ છે તે સમ્યકત્વ ૧ પ્રકારનું, ૨ પ્રકારનું, ૩ પ્રકારનું, ૪ પ્રકારનું, અને ૫ પ્રકારનું પણ છે, ત્યાં તીર્થને વિષે (અર્થાત્ જૈનશાસનમાં) રૂચિ માત્ર જ હોય તે ૧ પ્રકારનું સમ્યકૃત્વ કહ્યું છે. દ્રવ્યથી અને ભાવથી અથવા વ્યવહારથી અને નિશ્ચયથી એમ બે રીતે બે પ્રકારનું સમ્યકત્વ છે. તેમાં અજ્ઞાનજીવને દ્રવ્ય સમ્યક અને તત્વજ્ઞાતજીવને ભાવ સભ્ય છે. તે જ્ઞાનાદિ ગુણમય આત્માના શુદ્ધ પરિ. ણામ તે નિશ્ચઘાવસ્થા , અને ભક્તિ બહુમાન આદિ લક્ષણ વાળા જીવને વિષે ગદ્દાર સર કહેવાય. તથા કારક રોચક અને દીપકના ભેદ વડે સમ્યકત્વ ૩ પ્રકારનું છે, ત્યાં મુનિને કારક, શ્રેણિકાદિકને રેચક, અને મિથ્યાદ્રષ્ટિને તથા
૧ જુવાદિ નવ પદાર્થોનું જાણપણું ન હોય પરંતુ પૂર્વે કહેલાં સમ્યકત્વમાં ૬૭ લક્ષણોમાંનાં યથાયેગ્ય લક્ષણો હોય તે તે દ્રવ્ય સમ્યક અથવા વ્યય સમ્યમાં ગણું શકાય છે.
૨ તત્ત્વને જ્ઞાતા હોય અને તે સાથે દર્શનસકનો ઉપશમાદિ ભાવ થયે હોય તે ભાવ સમ્યક છે.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
અભવ્યજીવને પણ ત્રીજું દીપક સમ્યકત્વ હોય છે અથવા ક્ષાયિક ક્ષપશમ અને ઉપશમ એ પણ ૩ પ્રકારનું સમ્યક છે, ત્યાં દર્શનસપ્તકના ક્ષયથી ક્ષાયિક, તથા ઉદય આવેલ દર્શનમેહના ક્ષયવડે અને અનુદિત દર્શનમેહના ઉપશમ વડે ક્ષપશમ સમ્યક હોય છે. પુનઃ મિથ્યાત્વના (દર્શનસપ્તકના) ઉપશમથી શ્રી સર્વજ્ઞો ઉપશમ સમ્યકત્વ કહે છે. અને તે ઉપશમ શ્રેણિમાં અથવા સમ્યકત્વના પ્રથમ લાભ વખતે પ્રાપ્ત થાય છે. વિધિપૂર્વક અનુષ્ઠાન કરનારા જીવને કારક સભ્ય શ્રદ્ધામાત્ર કરનારને રેચક, અને જે કારણથી મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ તત્ત્વને દીપાવે છે–પ્રગટ કરે છે (અર્થાત્ બીજા જીવને સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ કરાવે છે) માટે તે દીપક સભ્ય) કહેવાય છે. તથા ઉપર કહેલાં-ક્ષાયિકાદિ ત્રણ સમ્યકત્વને સાસ્વાદન સહિત ગણતાં ૪ પ્રકારનું સમ્યક થાય છે. એ સાસ્વાદન સમ્ય૦ ઉપશમ સમ્યથી ભ્રષ્ટ થયેલા એવા મિથ્યાત્વપ્રાપ્તિની સન્મુખ થયેલા જીવને હોય છે. તથા એ ચાર સભ્ય૦માં વેદક સમ્યક્ત્વ સહિત કરતાં ૫ પ્રકારનું સભ્ય છે. એ વેદક સભ્ય) સમ્ય૦ મેહનીયના અન્ય સમયના અનુભવ વખતે હોય છે. ઉપર કહેલાં પ પ્રકારનાં સમ્યકત્વને ન થી અને સાફા એ બે ભેદથી
૧ પિતાની અંદર ન હોય અને બીજા જીવોને પ્રાપ્ત કરાવે તે દીપક સમ્યકત્વ કહેવાય. - ૨ કંઈપણ પ્રયત્ન વિના ચરમ યથાપ્રવૃત્તકરણના પ્રભાવે કર્મોની સ્થિતિ નદી ગત પાષાણના ન્યાયથી સ્વાભાવિક રીતે ઓછી થઈ જતાં સભ્ય પ્રાપ્તિ થાય તે નિત થી.
૩ ગુરૂ વિગેરેના ઉપદેશ આદિ નિમિત્તથી શ્રદ્ધા પરિણામ જાગે તે ૩પ થી.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
ગણતાં ૧૦ પ્રકારનાં સભ્ય થાય છે. અથવા સિદ્ધાન્તમાં નિસર્ગ રૂચિ આદિ રૂચિના ભેદથી પણ ૧૦ પ્રકારના સભ્ય કહેલાં છે, (રૂચિ ભેદથી ૧૦ પ્રકારનાં સભ્ય. આ પ્રમાણે) નિસર્ગ રૂચિ ઉપદેશરુચિ-આજ્ઞારૂચિ.સૂત્રરૂચિ—બીજરૂચિઅભિગમરૂચિ-વિસ્તારરૂચિ-ક્રિયારૂચિ-સંક્ષેપરૂચિ–અને ધર્મરૂચિ. (એ ૧૦ પ્રકારના પણ સમ્યો છે). એ પહેલી ૩ નરક પૃથ્વીઓમાં ક્ષાયિક–ઉપશમ–અને ક્ષયપશમ એ ત્રણ સભ્ય હેય છે, તેમજ વૈમાનિક અને પંચેન્દ્રિય તિર્થને પણ એ ત્રણ સમ્યક હેય છે. ૭૮–૯૦ છે
બાકીના (ચાર પૃથ્વીઓના) નારકને–તિર્યંચસ્ત્રીઓને અને વૈમાનિક સિવાય) ત્રણે નિકાયના દેવેને ક્ષાયિક સમ્યફત્વ નથી, અને પાંચે સમ્યક્ત્વ તે મનુષ્યને હેય પણ. બીજીઓને ન હેય. છે જે મનુષ્ય કેઈ એક પણ દુઃખાતે જીવને જીનેન્દ્ર શાસનમાં પ્રતિબંધ પમાડે ને જીવે આ સર્વે જીવલોકને વિષે અમારિ પટહ વજડા જાણ. છે ઘણા ભ સુધી સર્વ ગુણ સહિત હજારે કોડ ઉપાય (ભક્તિ આદિ ઉપચાર) કયે છતે પણ સમ્યક્ત્વ પમાડનાર જીવને દુષ્પતિકાર છે (એટલે તેના ઉપકારનો બદલો વળી શકતો નથી). સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થયે નરક અને તિર્યંચ
૧ કારણ કે જીવ તરફથી સર્વ જીવલેકના જીવોને અભયદાન મળ્યું છે માટે
૨ સભ્યત્વ અવસ્થામાં આત્મા નરક કે તિર્યંચનું આયુષ્ય બાંધતે નથી સમદ્રષ્ટિ મનુષ્ય અથવા તિર્યંચ દેવા આયુષ્ય બાંધે છે સમ્યક્રષ્ટિ દેવ અથવા નારકી મનુષ્યનું આયુષ્ય બાંધે છે.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫૬ ગતિના દ્વાર બંધ થયાં જાણવાં, અને દેવકનાં તથા મનુષ્યનાં સર્વ સુખ સ્વાધીન થયાં જાણવાં. એ પિત પોતાના ધર્મમાં દ્રઢ થયેલા એવા સર્વે લેકસમ્યક્ત્વ સમ્યકત્વ - એમ કહે છે, પરંતુ જે એ પ્રમાણે સર્વે ધર્મમાં સમ્યકત્વ હોય તે મિથ્યાત્વનો વિસ્તાર કેઈપણ સ્થાને ન હોય. ( પરન્ત) અરિહંત ભગવંત ઉપર નિરૂપચરિતભક્તિ સંજવલન કષાય મન્દરસવાળે અને મન્દ અનુબંધવાળે - થાય ત્યારે શુદ્ધ આત્માને થાય છે તથા અઢીદ્વીપમાં રહેલા
મૂળગુણ અને ઉત્તરગુણ વડે વિશુદ્ધ એવા ઉત્તમ સાધુ - વર્ગને વિષે તથા અઢીદ્વીપમાં રહેલા સમ્યકત્વયુક્ત સંઘને વિષે જે ભક્તિ (તે સમ્યક છે).. આજ તત્ત્વ છે એવી બુદ્ધિવાળો જીવ શ્રી જીતેન્દ્રના વચનને અનુસરનારે, અને જીતેન્દ્ર વચન એજ તત્ત્વ છે એવી જે બુદ્ધિવાળો, અને બીજે ઠેકાણે પણ જીનેશ્વરના માર્ગને અનુસરનાર મધ્યસ્થ અને તેના પક્ષમાં મિથ્યાભાવને સર્વથા ત્યાગ કરનારા તે શુદ્ધ સમ્યક્ત્વધારી કહેવાય, તેણે જ સર્વ ભૂમિ અલંકૃત કરી છે, બાકીના બીજા મમત્વ અને મિથ્યાત્વની વાસનાવાળા જીવો તે પાસ સરખા છે. મુસિદ્ધાન્તની કૃતિઓનું (વચન) મથન કરનાર (નાશ કરનાર) એવું સમ્યક્ત્વ
૧ આલેક પરલકની આશંસાદિ રહિત ભગવંતનું શુદ્ધસ્વરૂપ - સમજીને અન્તરંગપ્રેમથી કરેલી ભકિત.
૨ સમ્યક અનુષ્ઠાનવાળી ચારિત્ર પરિણામ રૂપે ભાવપૂજા રૂપ - જે નિરૂપચરિત ભકિત તેની અપેક્ષાએ આ વચન છે.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
જેના હૃદયમાં અતિ સ્થિર થયું છે, તેવા જીવને જગતને પ્રકાશ કરનારૂં એવું કેવળજ્ઞાન અને ભવને નાશ કરનારૂં પરમયથાખ્યાત ચારિત્ર પ્રગટ થાય છે. એ ઈન્દ્રપણું સહજે પ્રાપ્ત થાય છે, અને પ્રભુતા પણ સહજે પ્રાપ્ત થાય છે, પરંતુ એક સમ્યકત્વરૂપી દુર્લભરત્ન પ્રાપ્ત થતું નથી. સમય, પ્રમાણે ગુરુના ગુણ વડે સહિત એવા તે ગુરુઓને ઓળખીને સંવિગ્ન પક્ષ આદિ ગુણો વડે તેમના વચનની આચરણ સેવવી અંગીકાર કરવી ( અથવા સંવિગ્નાક્ષાદિ ગુણવડે. પ્રવચનની આચરણાવાળા ગુરૂઓ સેવવા ગ્ય છે) I gણ સથવાઘવાર: મ ૯૧–૧૦૨
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ श्रावकधर्माधिकारः॥
પ્રાપ્ત કરેલ છે સમ્યદર્શનાદિ ગુણ જેણે એ જે મનુષ્ય પ્રતિદિન મુનિવર્ગ પાસેથી સામાચારી સાંભળે તેને નિશ્ચય થાવા કહે છે. જેમ ઉત્તમ કુલવધૂઓને વેશ્યાએના સ્થાનમાં જવું નિષિદ્ધ કરેલું છે તેમ શ્રાવકેને હીનાચારી મુનિઓને પ્રસંગ નિષેધ કરેલો છે. દ્રષ્ટિવિષ - સર્ષ સારે, હલાહલ નામનું વિષ સારું, પરંતુ હીનાચારી
અને અગીતાર્થ એવા મુનિને પ્રસંગ તે નિશ્ચયથી કલ્યાણ કારી નથી. શ્રાવકે હંમેશા સુગુરૂના ચરણકમળને વિષે જૈન સિદ્ધાન્તનું શ્રવણ કરવું, અને અનુકંપાદાન દેવું. વર્તમાનમાં દુઃષમકાળને વિષે ધર્માથી એવા સુગુરૂ અને શ્રાવકે દુર્લભ છે, પરંતુ રાગદ્વેષવાળા નામ ગુરૂ અને નામ શ્રાવકે ઘણા છે. ૧-૫ છે
છે. શ્રાવકના ૨૧ ગુણ છે ધર્મરૂપી રત્નને યોગ્ય શ્રાવક ૨૧ ગુણવાળ હોય તે આ પ્રમાણે-ક્ષુદ્ર-તુચ્છતારહિત, રૂપવાન, સ્વભાવથી સૌમ્ય,
કપ્રિય, અકર, ભવભીરૂ, અશઠ, દાક્ષિણ્યતાવાળે, લજા- વાન, દયાળુ, મધ્યસ્થ, સૌમ્યદ્રષ્ટિ, ગુણરાગી, સત્યવચની અને સત્પક્ષવાળ, અતિદીર્ધદશી, વિશેષજ્ઞ, વૃદ્ધોને અનુ
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૯
સરી ચાલનારે, વિનયવાન, કૃતજ્ઞ, પરહિત કરનાર, અને લબ્ધલક્ષ્ય એ ૨૧ ગુણવાળો શ્રાવક (ધર્મરત્નને એગ્ય છે ) રૂતિ ૨૨ જુ: છે તથા વિધિવાદ નયવાદ આગમવાદ અને ચરિતાનુવાદ જાણુને જે હંમેશાં ઉત્તમ શીલવંતની ભક્તિ કરનાર હોય તે શ્રાવક જાણવો. પ્રતિદિન ચૈત્યવંદન ગુરૂવંદન અને અવશ્યકાદિ કિયા કરનાર, પ્રભાતમાં પ્રત્યાખ્યાન કરનાર, અને ચૌદ નિયમ ધારનાર તે શ્રાવક કહેવાય છે. a ૬-૧૦ |
(તે ચૌદ નિયમ આ પ્રમાણે ) સચિત્ત-દ્રવ્યવિગય–ઉપાનહ (પગરખાં) તંબેલ–વસ્ત્ર–પુષ્પ–વાહન–શચ્યા –વિલેપન–બ્રહ્મચર્ય-દિશિસ્નાન–અને ભજન (એ ૧૪ નિયમ કરનાર–શ્રાવક હોય છે). વસતિ (સ્થાન), શયન, આસન, ભેજન, પાણી, ઔષધ, વસ્ત્ર, અને પાત્ર વિગેરે માંથી જે અધિક ધનવાન ન હોય તે પણ ડામાંથી ડુિં પણ આપે. પિતાના સર્વ બળવડે મુનિના તથા ચિત્યના પ્રત્યનિકેને (શત્રુઓને) તથા અવર્ણવાદ (નિંદા) બોલનારને અને જીનશાસનનું અહિત કરનારને નિવારણ કરે. પ્રથમ મુનિ મહારાજને દાન આપીને ત્યારબાદ પિતે વંદન કરીને પ્રત્યાખ્યાન પારે અને જે સુવિહિત મુનિ આદિને વેગ ન બને તે દિશાવલોકન (ઘરથી દૂર જઈ ચારે બાજુ કોઈ મુનિ પધારે છે કે નહિં તેવી દષ્ટિ) કરીને પિતે જમે. સાધુ અને દ્રવ્યલિંગી; એ બેમાં મેરૂ અને સરસવ જેટલો તફાવત છે એમ સમજીને સુપાત્ર દાન દેવામાં
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
ઉદ્યમવાળે થાય તે સગુણી શ્રાવક કહેવાય. શ્રી અને શ્વરની આજ્ઞા માને, મિથ્યાત્વનો ત્યાગ કરે, સમ્યકત્વ ધારણ કરે, અને પ્રતિદિન ૬ આવશ્યક ક્રિયામાં ઉદ્યમવાળે હેય તે (તે શ્રાવક કહેવાય). વળી શ્રાવક પર્વને દિવસે પષધવત કરે, દાન, શીલ, તપ, અને ભાવના તથા સ્વાધ્યાય, નમસ્કાર, પરેપકાર, અને જયણાયુક્ત હોય. આનેદ્રની પૂજા, જીનેન્દ્રની સ્તુતિ, ગુરૂની સ્તવના, સ્વધર્મીએનું વાત્સલ્ય, શુદ્ધવ્યવહારની પ્રવૃત્તિ, રથયાત્રા, અને. તીર્થયાત્રા (એ શ્રાવકનાં કર્તવ્ય છે). ઉપશમ, વિવેક સંવર, ભાષાસમિતિ, ૬ કાયના જીવ ઉપર કરૂણાભાવ, ધમજનની સંગત, ઇન્દ્રિયનું દમન, અને ચારિત્રને પરિણામ (એ શ્રાવકનાં કર્તવ્ય છે). સંઘ ઉપર બહુમાન, પુસ્તક લખાવવું, શાસનની પ્રભાવના કરવી, જીનશાસનને વિષે અનુરાગ કર, અને નિત્ય સુગુરૂના વિનયમાં તત્પર રહેવું (એ શ્રાવક કર્તવ્ય છે). ૧૧-૨૦ છે
ઉત્તમ શ્રાવક પિતાના હૃદયમાં એવી ઈચ્છા રાખે કે આ નવવિધ પરિગ્રહનો ત્યાગ કરી સંયમને ભાર ગ્રહણ કરી નિદાન રહિત એવી સંખણા કયારે કરું! વળી, શ્રાવક કપૂર ધૂપ અને વસ્ત્ર ઈત્યાદિ ક વડે પુસ્તકની.
૧ આ ૧૬ મી ગાથાથી ૨૦મી ગાથા સુધીમાં સનીના સઝાય ગણાટ છે. '
૨ ચાલુ મન્નહજણાણુની સજઝાયની છેલ્લી ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં અને આ ગાથાના ઉત્તર ધમાં પાઠભેદ છે.
૩. નિયાણુરહિત,
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ પૂજા હંમેશાં કરે અને પર્વ દિવસે તે વિશેષથી પૂજા કરે ૧૦૦ (નૈયા) જેટલું ધન થાય તે પોતાના ઘરમાં જીનેન્દ્ર પ્રતિમાની સ્થાપના કરવી, ૧૦૦૦ (સોનૈયા) જેટલું ધન થાય તો સિદ્ધાન્ત લખાવવું, અને ૧ લાખ (સેનેયા) જેટલું ધન થાય તે જીનત્ય કરાવવું. છે તથા ૧૦૦૦૦ (દશ હજાર સોનૈયા) જેટલું ધન થાય તે જીર્ણોદ્ધારાદિ કાર્ય કરવાં, ઈત્યાદિ ધર્મકાર્યો જે પિતાની શક્તિ પ્રમાણે કરે તે શ્રાવક કહેવાય. સંવછરી માસી અને અઠ્ઠાઈની તિથિઓમાં શ્રી જીતેન્દ્રની પૂજા અને તપ વિગેરેમાં સર્વ આદરવાળે થઈ ઉદ્યમ કરે. અષ્ટમી-ચૌદસ-પૂર્ણિમા-અને અમાવાસ્યા એ ચાર તિથિઓમાં ચારિત્ર ધર્મની આરાધના માટે પસહ વિગેરે કરેા બીજ–પાંચમ–અને અગીઆરસ એ ત્રણ તિથિઓ જ્ઞાનના હેતુવાળી છે માટે એ તિથિઓમાં જ્ઞાનાદિકની પૂજા અત્યંત ભક્તિપૂર્વક કરવી. બાકીની તિથિઓ દર્શનની છે માટે તે દશનતિથિઓમાં શ્રી જીતેન્દ્રની ભક્તિ સહિત વિવિધ પ્રકારની વિવિધ પૂજા સમ્યક પ્રકારે પ્રતિદિન કરવી. અઠ્ઠાઈના દિવસે માં જે શ્રાવક હોય તે ભૂત (એકેન્દ્રિ) તથા ત્રસ જીવેની અમારિ પ્રવર્તાવે, અને જીનેન્દ્રની આજ્ઞા પ્રમાણે નિરવદ્ય (નિર્દોષ) અશન–આહાર વિગેરે કરે. શ્રાવક દેવદ્રવ્ય જ્ઞાનદ્રવ્ય અને સાધારણ દ્રવ્યને સંગ્રહ ન કરે, અને જે સંગ્રહ કરે (પિતાની પાસે રાખે) તે પિતાના ધનને પ્રસંગ ન થવા દે (પોતાના ધનથી અલગ રાખે. એ ૨૧-૩૦ છે
પુનઃ શ્રાવક જો દેવદ્રવ્યાદિકની વૃદ્ધિ કરતે વળી
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેખ (ચેપડા વિગેરે) અને ભત્યાદિક (નકર) ને ભેળસેળ ન કરે (પિતાનું કામ તેઓની પાસે ન કરાવે તેનું સંઘ સમક્ષ રક્ષણ કરે, અને જે નાશ પામે તે મૂળ ધન પાછું આપે. એ પ્રમાણે તે (દેવદ્રવ્યના રક્ષણના) પુન્યથી મહાશ્રાવક તીર્થંકર નામ કર્મ પ્રાપ્ત કરે છે, અને જે જીવ એ વિધિથી વિપરીત પ્રવર્તન કરે છે તે દુર્લભાધિ થાય છે. તે કારણથી અગ્રેસરી અને કુશલ એ તે શ્રાવક સર્વત્ર આગમના માર્ગથી પ્રવર્તે અને તે શ્રાવક નિશ્ચયથી દર્શનશ્રાવક અને સંઘમાં વૃદ્ધ ગણાય છે. જે વિધિપ્રમાણે કિયા કરવી, ગુણ પુરૂષને રાગ કરે, અવિધિને ત્યાગ, શાસનની પ્રભાવના, અરિહંત તથા સુગુરૂની સેવા એ સર્વ સમ્યકત્વનાં લિંગ છે. શ્રાવક દશારપુત્રની (કૃણની) પેઠે ધર્મ કરવામાં હાયક થાય, શ્રેણિકની પેઠે ધર્મમાં સ્થિર કરવાવાળો થાય, અને અભયકુમારની પેઠે અનુયેગવાળે (ઉપદેશ આપી સમજાવનાર) થાય. શક્તિને અનુસાર સાધમીવાત્સલ્ય કરે અને બીજા પાસે કરાવે, તથા દેવદ્રવ્યાદિકને અનાથ વિગેરેને, દુ:ખી , અને પિતાના
સ્વજન કુટુંબ વિગેરે (ના વાત્સલ્ય કરનાર થાય. જેનાથી પિતાની આજીવિકા વિગેરેને નિષેધ ન થાય અને સર્વ લેકને નિંદનીય ન થાય તેવી રીતે વાત્સલ્ય અને પ્રભાવનાદિ કાર્ય કરવાં. એ પ્રવચન સાધમી અને લિંગ સાધમી એમ બે પ્રકારના સાધમી છ પુનઃ દ્રવ્યથી અને ભાવથી એમ બે બે પ્રકારના છે, તેમાં પણ જે ભાવ સાધર્મિક છે તે સર્વમાં વિશેષ–અધિક જાણવા. છે ઇત્યાદિ ધર્મકાર્યો શ્રાવક સર્વ સ્થાને ઉચિત ભક્તિવડે કરે,
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને એ પ્રમાણે કરવાથી જીનશાસનની ઘણી પ્રશંસા થાય છે. શ્રી જીનેશ્વરેના કલ્યાણકની તિથિઓમાં તથા પર્વેમાં અને પર્વ તિથિએમાં સમ્યક્ પ્રકારે જીનેન્દ્રની ભક્તિ તથા ધર્મ જાગરિકા (રાત્રિ જાગરણ કરવું. અવિરતિ સમ્યગદ્રષ્ટિ જીવ પણ અભ્યાસથી પ્રવચનની પ્રભાવના માટે અને પૂર્વોક્ત ધર્મવિધિની સુગમપણે પ્રાપ્તિ થવા માટે સિહ વિગેરે કરે. એ ૩૧-૪૧ |
તિ અવિરત તથા
વાયા
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે અથ ભાવતિનrsષવા
સર્વ નાના રહસ્યને પ્રગટ કરનાર એવા શ્રી સર્વ નેશ્વરને પ્રણામ કરીને હવે આઠ પ્રકારના શ્રાવકેના ભેદને વિચાર કહીશ સમ્યકત્વયુક્ત તથા દેશવિરતિ વડે વિરત એમ બે પ્રકારના શ્રાવક કહ્યા છે, (તેમાં દેશવિરતિ શ્રાવકે) મૂળગુણ (પાંચ અણુવ્રત) અને ઉત્તરગુણ (દિગપરિમાણાદિ) વડે તે દેશવિરત શ્રાવકે દેશથી અને સર્વથી એમ બે પ્રકારના છે. પુનઃ તે દરેક જ્ઞાત અજ્ઞાત બાલ અને ભદ્ર એ ભેદેવડે ચાર ચાર પ્રકારના છે, (તેથી શ્રાવકના ૮ ભેદ છે), અથવા તે દેશશ્રાવક અને સર્વશ્રાવક દ્રવ્યાદિ ભેદે (દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવ ભેદે પણ ચાર ચાર પ્રકારના હોવાથી ૮ ભેદ) જાણવા. ત્યાં સ્થૂલપ્રાણાતિપાત. વિરમણ ઈત્યાદિ પાંચ વ્રતો વડે ૫ પ્રકારના મૂઢrror કહેવાય, અને શિક્ષાત્રતાદિ સાતવતે (એટલે દિપરિમાણાદિ ૩ ગુણ વ્રત અને સામાયિકાદિ ૪ શિક્ષાત્રતે) તે સત્તા કહેવાય. તે દેશથી અને સર્વથી એમ બન્ને પ્રકારના છે, તે પણ સજીવાદિ સંબંધિ એકાદિક વ્રત (તે સેરાથી બ્રિતિ), અને તે મૂળગુણ તથા શિક્ષાત્રત પ્રમુખ વ્રતો અનેક ભાંગા (સ્વ સ્વ પ્રાગ્ય સર્વ ભાંગ) યુક્ત હોય તે સર્વશી સેવા વિરતિ કહેવાય. દેશથી અથવા સર્વથી જે જે પ્રત્યાખ્યાન
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવ ભાંગાના ગુણ વડે.(ચારે ભાંગા સમજીને કરે અથવા ત્રિગ ત્રિકરણાદિ ભાંગાના જ્ઞાન પૂર્વક) કરે તે જ્ઞાનrશુ શ્રાવક કહેવાય. છે અને તેવા પ્રકારના વિશેષજ્ઞાન રહિત જે અતિચારેને પણ સમ્યફ પ્રકારે જાણતા નથી તેવા કેવળ ઉક્તભાવવાળા (પ્રત્યાખ્યાન કરવાની અતિરુચિ માત્રવાળા શ્રાવકે અજ્ઞાત વિરત કહેવાય. આ સર્વ પ્રત્યાખ્યાન સાર રૂપ છે અને ભવદુઃખનો નાશ કરનાર છે, એમ માને છે, પરંતુ શુભ આશંસા (આકાંક્ષા)થી ઉત્પન્ન થયેલા આશચવાળા અને પ્રત્યાખ્યાનની રૂચિમાત્રને જ ધારણ કરનારા એવા શ્રાવકે વાત કહેવાય. સિદ્ધાન્તમાં જે જે કહ્યું છે તે તે ગુરૂએ પણ તેમજ કહ્યું છે એમ જાણુને સર્વ પ્રત્યાખ્યાનાદિ (યિાકાંડ) કરે તે અવિરત શ્રાવકે કહેવાય બારવ્રતધારી હેય પણ ગૃહવ્યાપારમાં આશકત હોય તેવા શ્રાવકે રેરાથી જ કહેવાય (અર્થાત રેરાશ રેલાવિત કહેવાય), અને પ્રતિમા તથા અભિગ્રહોમાં રક્ત
એવા પાપરૂપી રજ રહિત શ્રાવકે તે વર્ષથી રેવિસ કહેવાય. ૧–૧૦ છે
શ્રાવકોને પણ જીનેન્દ્ર પૂજા, ગુરૂસેવા, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, સંયમ અને દાન ઈત્યાદિકના અનેક પ્રકારે અભિગ્રહ હેય છે. પુનઃ તે દેશવિરત શ્રાવકે ઉત્કૃષ્ટ–મધ્યમ–અને જઘન્ય ભેદથી ત્રણ પ્રકારના જાણવા. તેમાં પ્રતિમા ધર શ્રાવક ' શ્રાવા, બારવ્રતધારી સમશ્રાવ અને પોતાની ક્રિયામાં - ૧ એ ચાર ભાંગા આગળ ૧૪ મી ગાથામાંથી જાણવા.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
રક્ત, યથાવિધિમાવાળા, તથા ભક્તાદિ ( ઉપ વાસ એકાશનાદિ ) નિયમમાં ઉદ્યમવાળે અને સભ્યત્વ પામેલા એવા જે શ્રાવક એકાદૃિ તવાળા હાય તે નધન્યત્રાવ જાણવા. ૫ દ્રવ્યાદિક ચારભાંગે અથવા જ્ઞાતર આદિ સર્વ ભેદે જેવા ભાવથી (જે ભાંગાથી ) પ્રત્યાખ્યાન અંગીકાર કર્યું હાપ તેવી રીતે પ્રત્યાખ્યાનના નિર્વાહ કરનાર હાય..! સર્વ પ્રકારનાં ઉપધાનમાં રક્ત, સર્વ ક્રિયાઓને વિષે વિધિમા માં પરિપૂર્ણ, તથા હુંમેશાં જીનેન્દ્ર ધર્મના પરમ તત્ત્વને જાણનારો અને શેષ સર્વ અનથ કારી છે એમ જાણુનારા શ્રાવક હાય.. અરિહંતાદિ ૧૦૫૪માં આશ’સા ( આકાંક્ષા) રહિત ભક્તિ પૂર્વક વર્તનારા હોય, તથા જે કઈ પ્રત્યાખ્યાન પેાતાને પરને અને ઉભયને ( હિતકારી ) હાય, ( તેવુ પ્રત્યાખ્યાન કરનારા શ્રાવક હાય.! જે સાગાર પ્રત્યાખ્યાન હાય તેા કુલ ગણુ સંધ અને પદ્મસ્થ એ ચારની ભક્તિના આગારવાળું પચ્ચખ્યાણ જે થતુ હોય તા કરે, અને નિરાગાર પ્રત્યાખ્યાનમાં પણ અરિહંતાદિકની ભક્તિના
૧ દ્રવ્યથી અમુક અમુક ચીજ, ક્ષેત્રથી અમુક ક્ષેત્રમાં, કાળથી અમુક કાળ સુધી, અને ભાવથી ત્રિયાગ ત્રિકરણની અમુક શુદ્ધિવડે.
૨-૧ પ્રત્યાખ્યાન લેનાર જ્ઞાત આપનાર જ્ઞાત, ૨ પ્રત્યાખ્યાન લેનાર દાત આપનાર અજ્ઞાત. ૩ પ્રત્યાખ્યાન લેનાર અજ્ઞાત આપનાર જ્ઞાત, અને ૪ પ્રત્યાખ્યાન લેનાર આપનાર બન્ને અજ્ઞાત એ ચાર ભાંગામાં પહેલા ભાંગે અતિ વિશુદ્ધ છે, બીજો ભાંગા કંઈક શુદ્ધ છે, અને ત્રીજો ચેાથેા ભાંગા ક્રમે વિશેષ અશુદ્ધ જાણુવા.
.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાગ ન કરે ( ૧૬મી ગાથામાં કહેલાં ૧૦ પદ આ પ્રમાણે-) અરિહંત-સિદ્ધ–ચિત્ય-શ્રત–ધર્મ–સર્વસાધુ– આચાર્ય – ઉપાધ્યાય-પ્રવચન–અને દર્શન એ અરિહંતાદિ ૧૦ પદ છે. તેમાં વિચરતા અને ચાર નિક્ષેપાદિ યુક્ત (સર્વજ્ઞ) તે સરિત જાણવા, કર્મથી રહિત થયા હોય તે , પ્રાસાદ અથવા જીનેન્દ્રની પ્રતિમા તે ચા, સામાયિક આદિ ઝર, ચારિત્ર ધર્મને પરિણામ તે ધર્મ, તે ધર્મને આધાર તે સાધુ કે જે પૂર્વોક્ત દુષ્ટ એવાં આઠ કમદિને હણવા માટે તત્પર છે. તથા (ગણના અધિપતિ) તથા (સિદ્ધાન્ત ભણાવનાર તેમજ ) વિશેષ ગુણ અને સંપદાઓ વિગેરે સહિત તે સાવાર્થ અને ઉપાય સિદ્ધાન્ત અને સંઘ તે ઘવાર, અને મિથ્યાત્વથી પ્રતિકૂળ ( જે સમ્યકત્વ તે) ન કહેવાય. ૫ ૧૧-૨૧
વળી જે કે હેતુઓ વડે સાવદ્ય હેય પરંતુ જેને અનુબંધ-કર્મબંધ નિરવદ્ય-શુભ હેય (અથવા સંવર નિર્જરાભિમુખી અનુબંધ હેય) તે તેવા કાર્યનું પચ્ચખાણ ઉત્તમ શ્રાવકેને ન હોઈ શકે. પરંતુ આરંભવાળું હોય, અને તે પણ સાવદ્ય અનુબંધવાળું (પાપ બંધવાળું) હેય તેવું કાર્ય શ્રાવકને સર્વ સ્થાન કરવા યોગ્ય છે, માટે ઉત્તમ શ્રાવકેને ત—ત્યયિક (તેને ત્યાગ કરવાના હેતુ વાળું) પ્રત્યાખ્યાન હોઈ શકે એમ જાણવું. જો કે ગૃહસ્થના સર્વ વ્યાપારથી વિમુખ થયેલા, સચિત્તના ત્યાગી, અને અબ્રહ્મચર્યના ત્યાગી એટલે બ્રહ્મચારી એવા શ્રાવક હોય તે પણ તેઓની અરિહંતાદિ ૧૦ પદની ભક્તિમાં
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્પરતા તે નિરવદ્ય અનુબન્ધવાળી (પ્રત્યાખ્યાનને અવ્યાઘાત કરનાર એટલું જ નહિં પણ મહાન લાભકારી) હોય છે. કુલ ગણ વિગેરેની ભજના ભક્તિવાળું સાગરિક પચ્ચ
ખાણ હોય ( કરવું ) અને નિરાગારી પચ્ચખાણની જયણું જાણવી, કારણ કે કાર્ય અકાર્યની ( કરવા
ગ્ય છે કે નહિં કરવા એગ્ય છે તે સંબંધિ) વિશેષતા અને તેમાં લાભાલાભ સમજીને જ (નિરાગારી, પ્રત્યાખ્યાન કરવું). રતિ ચાવવસ્થાસ્થાવર ૨૨-૨૫ છે "
! શ્રાવકના વિશેષ-૨૧ ગુણ છે
- શ્રાવક નામ આદિ (નામ–સ્થાપના–દ્રવ્ય—અને ભાવ) ભેદે ચાર પ્રકારના છે, તેમાં નામશ્રાવક અને સ્થાપનાશ્રાવક સમજવા સુગમ છે, તથા ૨૧ ગુણવાળો શ્રાવક તે જીનેન્દ્ર સિદ્ધાન્તમાં શ્રાવ કહ્યો છેતે ૨૧ ગુણ આ પ્રમાણે) શાન્ત-દાન્ત– ધીર–અશઠ-જુ–પરહિતાર્થકારી–-અવિધિત્યાગી-ઉદાત્ત–અવંચક (માયા પ્રપંચ રહિત) –પાપભીરૂશ્રદ્ધાળુ-વિજ્ઞાનવાળો (વિશેષજ્ઞો-પ્રતિજ્ઞાવાદી બોલ્યા પ્રમાણે પાળનાર)–અનિંદસુપરીક્ષક (નિન્દા રહિત અને ઉતમ ગુણ પરીક્ષા કરનાર)–આત્મગુણમાં અને પરસિદ્ધાન્તમાં અતિલબ્ધલક્ષ્યવાળે–પરિમિતભાષી–કરણક્ય (મન વચન કાયા એ ત્રણેની એકતાવાળે )–સજજનની સેવાકરનાર-વિવેકસુપ્રતિજ્ઞ (વિવેકવાન) અને ગુરૂના વચનમાં દઢ ચિત્તવાળે (એ ૨૧ ગુણવાળે શ્રાવક) સિદ્ધાન્ત શ્રવણ કરવાને ગ્ય ગણાય છે. એ ૨૬-૨૯ છે
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે શ્રાવકના માર્ગનુસારિના ૩૫ ગુણ
વળી શ્રાવક માર્ગાનુસારીના ૩૫ ગુણવાળો, ધર્મકિયા-વાળ, અને સુગુરૂના ચરણકમળની સેવા કરવાવાળો હોય -તે વ્યવહારથી દ્રવ્યશ્રાવક ( અથવા વ્યવહાર શ્રાવક અને દ્રવ્યશ્રાવક) જાણ. ( તે ૩૫ માર્ગાનુસારીના ગુણ આ પ્રમાણે–) ૧ ન્યાયથી ઉપાર્જન કરેલ સંપૂર્ણ ધનના સમૂહવાળ, ૨ નિત્ય શિષ્ટાચારની પ્રશંસા કરનાર, ૩ પિતાના કુલ સરખા કુલવાળા અને સરખા આચારવાળા સાથે પોતાનું ગોત્ર વજીને અન્યત્રમાં વિવાહ કરનાર. ૪ પાપની અનુપેક્ષા કરનાર (પાપથી ડરનાર), ૫ શ્રેષ્ઠ દેશના સદાચારે પ્રમાણે ચાલનાર, ૬ કેઈન પણ અવર્ણવાદ-નિદા નહિ બેલનાર અને તેમાં પણ ગુરૂજનને તે વિશેષતઃ અવર્ણન વાદ નહિ બોલનારા ૬ અતિગુણ ઘરમાં નહિં રહેનારે, ૮ સારી સંગત કરનાર, ૯ ઘણાકારવાળા ઘરમાં નહિં -વસનારે, ૧૦ સુવિહિત મુનિને પ્રસંગ કરનાર, ૧૧ માતાપિતાદિકની ભકિતવાળો. ૧૨ ઉપદ્રવવાળા સ્થાનનો ત્યાગ કરનાર, ૧૩ નિંઘવ્યાપાર કરવાથી નિવલ, ૧૪ લાભના પ્રમાણમાં ઉચિત ખર્ચ કરનાર, ૧૫ કદાપિ પણ ઉભટ વિષ નહિં પહેરનાર. ૧૬ શુશ્રુષા આદિ બુદ્ધિના (આઠ) ગુણ સહિત, ૧૭ જીનેન્દ્ર ધર્મને વારંવાર–શ્રવણ કરનારે, ૧૮ અવસરે ભજન કરવાની રૂચિવાળે, ૧૯ સંતોષી, ૨૦ દાનગુણવાળ. ૨૧ પરસ્પર બાધા ન ઉપજે તેવી રીતે આવસરે એક બીજાને બાધ ન થાય તેવિ રીતે ત્રણ વર્ગની સાધના કરવા (ધર્મ-અર્થ-કામ) રૂપ ત્રણ રત્નને સાધના રે,
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
૨૨ સાધુ અતિથી અને દીન વિગેરેની ભક્તિ કરનારે, ૨૩ પવિત્ર. ૨૪ કદાગ્રહ રહિત ચિત્તવાળા, ૨૫ સદ્ગુણ, ૨૬ ગુણને પક્ષપાત કરવામાં તત્પર, ૨૭ દેશકાળની ચર્ચા પ્રમાણે ચાલનારે, ૨૮ બલાબલને જાણનારે. છે ૨૯ નિત્ય અતિદીર્ઘદર્શી, ૩૦ વિશેષ દક્ષ, ૩૧ સર્વત્ર કૃતજ્ઞ, ૩૨ શ્રદ્ધાથી (ભકિતથી) વૃદ્ધજનેને અને પૂજાગૃત ( નમસ્કાર સેવા સુશ્રુષાદિ) તથા પ્રેગ્ય (સેવક) વિગેરેને પોષણ કરનારે.. ૩૩ લોકપ્રિય, ૩૪ લજ્જાળુ, ૩૫ સૌમ્યપ્રકૃતિવાળ, પરેપકારમાં રક્ત, એ માર્ગનુસારપણાના ૩૫ ગુણવડે સહિત તથા કુટુંબવાળ હોય. વળી–શ્રાવક દ્રવ્યાદિ ચાર ભાંગે અથવા દેશથી અને સર્વથી અથવા એક દ્રિકાદિ સંગી ભાંગાવડે પ્રત્યાખ્યાન કરવામાં અને કાળ અભિગ્રહ તથા વ્રત આદિ નિયમમાં કુશળ હોય. . ૩૦-૪૦ છે
- વળી અને પ્રકારમાં પણ (સર્વથી અને દેશથી અથવા દ્રવ્ય અને ભાવ પ્રત્યાખ્યાનમાં અથવા અદ્ધા અભિગ્રહ અને વ્રતાદિ નિયમમાં) અતિક્રમ વ્યતિક્રમ અતિચાર તથા વ્યતિકરવડે પ્રત્યાખ્યાનનું સ્વરૂપ જાણનાર સદ્દગુરૂ પાસેથી સિદ્ધાન્તનાં વચન શ્રવણ કરવામાં શુદ્ધ શ્રદ્ધા પૂર્વક તત્પર હોય ત્યાં ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગ યુક્ત જે પ્રત્યા
ખ્યાન તે સર્વથી કરાશથાન કહેવાય અને તેથી ઈતરબીજું રેરા પ્રત્યાખ્યાન કહેવાય. તથા ૧ સાવદ્ય અને સાનુબંધ, ૨ સાવદ્ય અને નિરનુબંધ, ૩ અસાવદ્ય નિર
૧ સામગ્રી સાવદ્ય હોય પણ તે ક્રિયાનું ફળ જે પુણ્યરૂપ
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
નુબંધ,૩ અને ૪ અસાવદ્ય સાનુબંધ એ ચાર પ્રકારના કાર્યનું યથાયોગ્ય પ્રત્યાખ્યાન કરે છે તથા જે શ્રાવકોએ (પંદર) કર્માદાન વિગેરે જે લેકમાં નિંદનીય વ્યાપારે છે તે સર્વને ત્યાગ કર્યો હોય, તેમજ પિતાના ઘરના વ્યાપાર પણ હંમેશાં જેણે ત્યાગ કર્યા છે, તેવા શ્રાવકે એ પણ શુદ્ધ (નિરવદ્ય) એવા કષ્ટ આદિ સમૂહવડે અરિહંતાદિ ૧૦ પદની ભક્તિ કરવી. જે કારણથી લોકની નિંદા ન થાય, કારણ કે અરિહંતાદિકની ભકિતને અંગે પ્રત્યાખ્યાન સાગારી (આગાર–છૂટ)વાળું જ હોય છે. વળી બીજું કારણ એ છે કે બાદર ત્રસ જીવેના રક્ષણ અધિકારી છે. પરંતુ સૂમ (ત્રસાદિ) જેના પ્રત્યાખ્યાનને અધિકારી નથી તેથી જે ગૃહવ્યવહારમાં પણ (તેવા પ્રત્યાખ્યાનવાળો પ્રવતી શકે છે તે), અરિહંતાદિકની ભક્તિમાં પ્રવર્તે એમાં તે કહેવું જ શું? | ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગે તે હંમેશાં મુનિનુંજ પ્રત્યાખ્યાન હેય, અને શ્રાવકેને તે તેવું સર્વથા અથવા સંવર અને નિર્જરાનું કારણ ન હોય તે સાવ નાગુવંશ. ગૃહવ્યાપારાદિ.
૨ ક્રિયા સામગ્રી દેખીતી રીતે સાવદ્ય હેય પરંતુ તે ક્રિયાનું ફળ જે પુણ્યરૂપ સંવરરૂપ અને નિર્જરારૂપ હોય તો તે કાર્ય સારનિરનુવંધ. જેમ કે જીનેન્દ્રપૂજાદિ. પૃષ્ઠ ૧૭૦માં રને આંક જુઓ.
૩ ક્રિયા સામગ્રી પણ નિરવઘ અને ફળ પણ નિર્જરાદિ રૂપ તે અણાવશ નિરગુઘંઘ જેમકે ધ્યાનાદિ
૪ જેમકે આર્તધ્યાનાદિ. અથવા ભદ્રક જીવનું ધર્મબુદ્ધિએ. ધને પાર્જનાદિ અશુભચિન્તા.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યાખ્યાન સંસ્તારકને વિષે (સંલેખના સમયે) અથવા તે કેઈક વસ્તુને આશ્રયિ થઈ શકે છે તેથી જે કે પૃથ્વીકાય (વિગેરે)નું પ્રત્યાખ્યાન કરેલા શ્રાવકને પણ પ્રતિમા કરાવવામાં દેષ હોતો નથી, પરંતુ જળ અગ્નિ વાયુ અને વનસ્પતિને - સ્થાને સ્થાન ન કરે. | શ્રી જીતેન્દ્ર પૂજાદિકના હેતુમાં
શ્રાવક જીનપૂજાને માટે યથાશકિત કંઈપણ અર્પણ કરે. જ્યાં - બીજું કંઈ પણ હાયરૂપ ન હોય તે તેવા કાર્યમાં શ્રાવક
પ્રત્યાખ્યાન કુશળ ન હોય (અર્થાત્ તે સંબંધિ પ્રત્યાખ્યાન - ન કરે. જે કે જીનેન્દ્રપૂજામાં જો કે (દેખીતી રીતે) કાય- વધ–હિંસા છે તે પણ તે આત્માને વિશુદ્ધિનું કારણ છે. જેમ જળશાળવુંઈત્યાદિ ધર્મની પેઠે તે કિયા આત્માને અતિ નિરવદ્ય અને શુભગવાળી છે. જે ૪૧–૫૦ છે
જે કાર્યમાં શુભાગનીજ માત્ર પ્રવૃત્તિ હેય, અને પાપની નિવૃત્તિ હોય છે તેવું ભક્તિની યુક્તિવાળું કાર્ય અતિ નિરવ જાણવું પણ સાવદ્ય નહિં. ત્રસજીની ચતના નિત્ય કરવી, પરંતુ તેમાં પણ જે અનાગથીઉપયોગ શૂન્યતાથી અજયણા થઈ જાય તે જ્યાં જેવું ચગ્ય પ્રાયશ્ચિત ઘટતું હોય તેવું ગ્ય પ્રાયશ્ચિત લેવું વળી મુનિએ જે કે ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી (સર્વથા સાવદ્ય વ્યાપા-રના ત્યાગરૂપી) યેગવાળા છે તે પણ ત્યાં ભક્તિના કાર્યમાં - ૧ શ્રી જીતેન્દ્રાદિકની ભકિતમાં પણ ત્રસની હિંસા અનાભોગથી - થાય તે પ્રાયશ્ચિત લેવું પરંતુ ત્રસની હિંસા બંધ હોવાથી સર્વથા જીતેન્દ્રાદિકની ભકિત ન કરવી તે ઊચિત નથી એવો ભાવાર્થ આ ગાથામાં છે.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩ ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી યુક્ત એ મુનિ પણ વિધિ અને ફલયુક્ત તેમજ નિષેધાદિને ધારણ કરનાર ભાષા બેલે.. શ્રી જીનત્યાદિકને અંગે પૃથ્વી વિગેરેની હિંસા–વધ પણ. પરિણામના ભેદે નિપુણ પુરૂષોએ ગુણને માટેજ કહેલ છે.. તેનું દ્રષ્ટાંત-) જેમ પથર પણ તીર્થ વિશેષમાં (ડૂબવાના સ્વભાવવાળો છતાં પણ) તરે છે, તથા અન્ય દ્રવ્યના સંગે. વિસર્જીત કરેલું (ભઠ્ઠીમાં પકાવીને મારેલું) વિષ પણ મારતું. નથી પરંતુ બલની પુષ્ટિ કરે છે, તથા સત્યના પ્રભાવથી. નિશ્ચયે અગ્નિ પણ દાહ કરતી નથી પરંતુ હિતકારી થાય. છે, તેમ શુભગના નિમિત્તવાળી સમ્યક પ્રકારની જે જયણા. તેના વડે (જીતેન્દ્ર પૂજા વિગેરેમાં થતી કાયવધ પણ કલ્યાણકારી હોય છે. બાહ્યગત એ શુભ પરિણામ પણ શુભફળવાળે છે, પરંતુ શુભ જે બાહ્ય સંબંધિ પરિણામ. વિશેષ છે તે પણ શુભફળને આપનાર થાય છે પણ બીજા
એ જે વેદમાં કહેલ હિંસા જેમ બ્રાહ્મણને શુભફલ. આપનાર નથી તેમ અનાર્યોને પણ સમજવું. સર્વ પ્રકારના . સ્થામ (સ્થાન અથવા બળ) નો અભાવ હોતે છતે જીનેશ્વરની ભાવ આયાતનામાં (ભક્તિ સંબંધિ કાર્યમાં) જીન ચૈત્યાદિકમાં પૃવ્યાદિકને વધ હેવા છતાં પણ તે જીવન (ભક્તિવંતન) નિસ્તાર ગુણ (સંસારસમુદ્ર તરી જવા રૂપ) ગુણ રહેલો છે. સાધુને નિવાસ (ઉપાશ્રય), તીર્થકર ભગવંતની સ્થાપના (પ્રતિષ્ઠા), અને આગમની વૃદ્ધિ (સિદ્ધાંત લખાવવાં ) ઈત્યાદિ એકેક ભાવ આપતના ભવ્યજીને . સંસાર સમુદ્ર તરી જવાના ગુણરૂપ છે. સાધુને રહેવા
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
રોગ્ય નિવાસ બાંધવાથી સદ્ધર્મની દેશના ધર્મક્રિયાની આચરણાને લાભ થાય છે, તથા તીર્થકર ભગવાનની સ્થાપના કરવાથી અતિશય મહાગુણનું આગમન–પ્રાપ્તિ થાય છે. કે ૫-૬૦ છે " તથા આગમની પરિવૃદ્ધિ-વિશેષવૃદ્ધિ સ્વાધ્યાય ધ્યાન કરવામાં અતિ ઉપયોગી થાય છે, અને તે સ્વાધ્યાય ધ્યાનથી નિશ્ચયે રાગાદિકને ક્ષય થાય છે, અને રાગાદિકના ક્ષયથી સદાકાળ સુખવાળે મોક્ષને લાભ થાય છે. તે કારણથી અહિં છત્યાદિ કરાવવામાં કાયવધ હોવા છતાં પણ જ્યણું પૂર્વક પ્રવતેલા સંવિજ્ઞ જીવને પરિણામ બાગત શુભ રાગવાળો છે (તે ગુણકારી છે. માટે મુક્તિ પામેલ જીવના શરીર દ્રવ્યની પૂજા અથવા જીનેન્દ્રની પ્રતિમાની પૂજા ભવ્ય જીએ સંચિત કરેલા કર્મને નાશ કરનારી છે, અને તે આરંભ પ્રવૃત્તિવાળી (એટલે સાવદ્ય) નથી, પરંતુ ચિત્તની પ્રસન્નતા-નિર્મલતાવડે સમ્યકત્વને શુદ્ધ કરનારી છે. જેને ભાવ નિક્ષેપ શુદ્ધ છે, તે સ્થાને તેને સ્થાપનાદિ નિક્ષેપ પણ શુભ પ્રબંધવાળે (આત્મગુણના કારણવાળે) છે, અને તે પિતાને અર્થે પરને અર્થે અને ઉભયને અર્થે ઈન્દ્રિયના રાગવડે પ્રતિબંધવાળે છે. નિક્ષેપે કરીને. જે અશુદ્ધ હોય તેના અર્થને છેડીને બીજાઓની ભજના કરવી. તેમજ સાગાર અથવા નિરાગાર જેવી રીતે (પ્રત્યાખ્યાન) કહ્યું હોય તેવી રીતે તેને નિર્વાહ કરે. તથા શિક્ષાત્રતેને વિષે લીધેલા -વ્રતથી કંઈક અધિક ક્ષેત્રાદિકમાં ધર્મકાર્ય ઉપસ્થિત થાય
૧ ધમી.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
તે તે ક્ષેત્રમાં સાધુની પેઠે ઈરિયાપૂર્વક (જયણાપૂર્વક) ત્યાંનું ધર્મકાર્ય કરવું. જે કારણ માટે પ્રતિમા (શ્રાવકની ૧૧ પ્રતિમા) ધરનાર શ્રાવકોને પણ ત્રણ કરણ અને ત્રણગથી કરેલે સાવદ્ય કાર્યને ત્યાગ તસંગત નથી, પરંતુ બીજા દેશવિરતિ શ્રાવકેને તે ધર્મને અર્થે ત્યાગ કેવી રીતે હોય? ( એજ કારણથો) ગ્રહણ કરેલા કર્માદાનના પ્રત્યાખ્યાનવાળે શ્રાવક જીનેન્દ્ર પ્રતિમાનાં આભૂષણ કરે અને કરાવવામાં રક્ત હોય તેમજ વનકર્માદાનને પ્રત્યાખ્યાની શ્રાવક શ્રી જીતેન્દ્ર પૂજા માટે પુષ્પાદિક પણ વણી શકે. એ પ્રમાણે ભકિત વિગેરે સર્વકાર્યમાં શ્રાવકોને જ્યાં સુધી પિતાની ઈન્દ્રિયના વિષયને અર્થે ( જળ વિગેરેના જીવને) હણવાને સંકલ્પ ઉત્પન્ન ન થાય ત્યાં સુધી કઈ પણ રીતે (ભકિત વિગેરેના કાયવધમાં) દેષનું પિષણ નથી. શ્રાવકેએ ઉત્કૃષ્ટ મધ્યમ અને જઘન્ય પ્રત્યાખ્યાન-ત્રતરૂપી ધનની શક્તિવડે અથવા વ્રત અને ધન એ અને શકિતવડે જીનેન્દ્રની ભકિત આદિ કરવામાં અને ચિત્યાદિ બનાવવામાં લાભ અને ગેરલાભને સરખી રીતે બરાબર વિચાર કર. છે ૬૧-૭૦ છે
વળી શ્રાવક દેશકાળ વિગેરેને અનુસરીને જ્ઞાત આદિ ચતુભગીને અનુસરીને ગૃહકાર્યમાં પણ વિવેક રાખી પ્રત્યાખ્યાન કરે, અને મૃત્યંતર્ધાન વર્જે એ પ્રમાણે હેતે
૧ જીનેન્દ્રાદિકની સાવઘ) ભકિત કરવામાં પ્રસંગવાળ નથી.
૨ પ્રત્યાખ્યાન આપનાર જાણ અને લેનાર જાણ ઇત્યાદિ ચાર ભાંગા પૂર્વે કહ્યા છે તે રીતે.
૩ “શ્રાવકે ગૃહકાર્ય સંબંધિ પ્રત્યાખ્યાન પણ વિવેક રાખીને
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૧૭૬ છતે ઉત્તમ ગુણે વડે ભાવશ્રાવકણું પ્રાપ્ત થાય છે. અને ગીતાર્થ ભગવન્ત તે સાવઝાવજનાં ઋક્ષનો આ પ્રમાણે કહે છે—કૃતમ ( ધર્મકાર્ય કરનાર ), તથા શીલવાન, ગુણવાન, જુવ્યવહારી (સરળ સ્વભાવે વ્યવહાર પ્રવર્તાવનાર), ગુરૂશુશ્રુષા-સેવા કરનારે, પ્રવચનકુશળ, એ લક્ષશેવાળે નિશ્ચય મવશ્રાવ છે. તથા જીનમતને સારુ જાણનારા અને સિદ્ધાન્તના જ્ઞાતા એવા મુનિએ. ( એટલે ગીતાર્થે ) જે કારણથી શ્રાવકનાં ભાવગત ૧૭ લિંગ ( ૧૭ ભાવલિંગ આ પ્રમાણે કહે છે : (શ્રાવકનાં તે ૧૭ ભાવલિંગ આ પ્રમાણે–) સ્ત્રી તેને વશવતી ન હોય), ઈન્દ્રિ (ના વિષયમાં પરાધીન ન થનાર), ધન (સંબંધિ મમત્વભાવ રહિત), સંસાર (ને અસાર જાણનાર) વિષય (થી વૈરાગ્ય ભાવવાળે), આરંભ (કરવિામાં પાપભીરૂ), ગૃહ (સંબંધ મમત્વભાવ રહિત), દર્શન (સમ્યકત્વવાન), ગાડર પ્રવાહ (પ્રમાણે નહિં ચાલનાર)
કરવું” એમ કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે ગ્રહવાસમાં રહેલે ગૃહસ્થ પિષ્ય વર્ગને પિષણ કરવા વિગેરે કાર્યમાં બંધાયેલું હોવાથી તેમાં લોક નિંદા અને શાસન હીલના ન થાય તેવી રીતે ધર્મ અર્થની અને કામને પરસ્પર બાધા ન પહોંચે તેવી રીતે પ્રત્યાખ્યાન કરવું. નહિંતર સર્વથા કુટુંબને ત્યાગ કરી મુનિ ધર્મ સ્વીકાર. પરન્તુ, શ્રાવકધર્મમાં શિથિલતા ન રાખવી.
૪ મેં શું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું છે, અને કયે ભાંગે કેવી રીતે કર્યું, છે ઈત્યાદિ ભૂલી ન જાય. પૃષ્ઠ ૧૭૫ માં ૪ નંબરને આંક જે.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
આગમપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરનાર, યથાશક્તિએ દાનાદિક ધર્મમાં પ્રવૃત્તિવાળે, વિહિક (એટલે ધર્મ કાર્યમાં લજજા ન રાખનાર તથા અરક્તદુષ્ટ (એટલે સંસારી પદાર્થોમાં રાગદ્વેષ રહિત) મધ્યસ્થ, અસંબદ્ધ, પરનું કાર્ય કરવાની ઈચ્છાવાળો (પરગ) અને અભેગી, તથા વેશ્યાની માફક ( વેશ્યાએ ભાડે રાખેલા પુરૂષ પ્રત્યે જેમ વેશ્યા અંતરંગ રાગવાળી ન હોય તેમ ) ગ્રહવાસનું પાલન કરનાર, એ ૧૭ ગુણવડે સહિત જે ભાવશ્રાવક તેનાં એ ભાવગત લક્ષણ સંક્ષેયથી કહ્યાં. વળી બીજાં પણ શ્રાવકનાં (ભાવ શ્રાવકનાં) ભાવલિંગ આ પ્રમાણે છે-૧ ક્રિયા માર્ગનુસારી હોય, ૨ ધર્મમાં ઉત્કૃષ્ટ શ્રદ્ધા હોય, ૩ પ્રજ્ઞાપનીયયાત્રા પ્રત્યે ઉદ્દત હેય (શાસ્ત્ર શ્રવણમાં તત્પર હેય), ૪ ક્રિયામાં અપ્રમાદી, ૫ શકિત પ્રમાણે અનુષ્ઠાન કરનારે, ૬ ઉત્કૃષ્ટ ગુણાનુરાગી હોય, ૭ ઉત્કૃષ્ટ ગુરૂ વચનની આરાધના કરનાર, ૮ જેના નિમિત્તથી સમ્યકત્વ પામ્યું હોય તેનું બહુમાન કરનાર, ૯ પરજીમાં દેષ ન દેખે અને કર્મવાદ નહિ ભાવના, ૧૦ મિથ્યાત્વથી મુગ્ધ થયેલા અને તેથી ધર્મમાં શિથિલ થયેલા છને ધમમાં સ્થિર કરનાર ઈત્યાદિ ભાવશ્રાવકનાં લિંગ કહ્યો છે. ૭૧-૮૧ |
ઉત્તમ શ્રાવકને સુવિહિત સાધુઓ પ્રત્યે આ સાધુ આપણું અને આ સાધુ પારકા એમ ન હોય, કારણ કે
૧. એના કર્મને દોષ તેમાં કોઈ શું કરે? એવો વિકલ્પ ન કરીને યથાશક્તિ ગુણ ઉત્પન્ન કરવામાં સહાયક થાય.
૧૨
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮ ગુણવંત શ્રાવકે તે કદાચિત ગુણરહિત સાધુઓમાં પણ પિતાને ભાવ રાખે છે. પંચમંગલ (નમસ્કાર), પ્રતિક્રમણ (ઈરિયાવહિ), શકસ્તવ (નમુળુણ), નામસ્તવ (લોગસ્સ), ચૈત્યસ્તવ (અરિહંત), શ્રતસ્તવ (પુખરવરદી), અને સિદ્ધસ્તવ (સિદ્ધાણં બુદ્ધાણું) એ સૂત્રોના ઉપધાનતપને વિષે ત્યાં વિધિયુક્ત પ્રવર્તે છે ઈન્દ્રિયવિજયતપ, ગવિજયતપ, અને કષાયવિજયતપ વિગેરે સર્વ તપશ્ચર્યા કરવામાં અત્યંત રતિવાળે, અને પ્રતિમા તથા અભિગ્રહને ધારણ કરનાર એ શ્રાવક તે તે તપાદિક વિધિમાં અનુક્રમે પરાક્રમ–વીર્ય ફેરવનાર હેય. અહિં શિષ્ય વર્ગને એ પ્રશ્ન છે કે-વ્રત અને પ્રતિમામાં શું તફાવત છે? તેનો ઉત્તર કહે છે–પ્રતિમા “અન્નથ્થણાભોગેણું અને સહસાગારેણું” (ઈત્યાદિ) આગારના આલંબન વિનાની હોય છે, અને વ્રત “રાયાભિયોગેણું” (ઈત્યાદિ) પદ (આગાર) સહિત હોય છે માટે તે વ્રતધર્મ કહેવાય છે, અને તે વ્રતધર્મ પુનઃ ઘણભેદ સહિત હોય છે, કારણ કે જેવા જેવા પ્રકારના આગાર ગ્રહણ કરેલ હોય તેવા તેવા પ્રકારના ભેદવાળ વ્રત ધર્મ છે, પરન્તુ તમા તે તેવા પ્રકારના બહુ ભેદવાળી નથી. પ્રતિમાધરને તે જે કેઈપણ રીતે એકવાર પણ “રાયભિગ” (ઈત્યાદિ) પદનું (આગાર) આલંબન થઈ ગયું હોય તો તેને ચારિત્ર અંગીકાર કરવું પડે અથવા તે યથાયોગ્ય અનશન વ્રત અંગીકાર કરવું પડે. છે ૮૨૮૭ |
સહિત હોય છે
ના આગર
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
છે શ્રાવકની ૧૧ પ્રતિમાનું સ્વરૂપ છે
૧ દર્શનપ્રતિમા–૨ વ્રતપ્રતિમા–૩ સામાયિક પ્રતિમા ૪ પૈષધ પ્રતિમા–૨ પ્રતિમા (
કોત્સર્ગી પ્રતિમા–૬ વળી અબ્રહ્મ પ્રતિમા–૭ સચિત્ત પ્રતિમા–૮ આરંભવર્જન પ્રતિમા ૯ પ્રેગ્યવર્જન પ્રતિમા–૧૦ ઉષ્ટિવર્જન પ્રતિમા–અને ૧૧મી શ્રમણભૂત પ્રતિમા છે. એ ૧૧ પ્રતિમામાં જે પ્રતિમા જેટલી સંખ્યાના નંબરવાળી છે તે પ્રતિમાના તેટલા માસ (અર્થાત તે પ્રતિમા તેટલા માસની) જાણવી, પુનઃ આગળ આગળની પ્રતિમાઓમાં પૂર્વ પૂર્વ પ્રતિમામાં કહેલી ક્રિયાઓ પણ કરવાની હોય છે. પ્રથમ આદિ ગુણવડે વિશુદ્ધ, અને કદાગ્રહ તથા શંકા આદિ શલ્ય રહિત એવું જે અનઘ (નિર્દોષ) સમ્યકત્વ તે જાતિ પહેલી જાણવી.૮૮-૯૦માં
નિશ્ચયે એ ૧૧ શ્રાવકપ્રતિમા ગુણસ્થાનના ભેદથી જાણવી શ્રાવકની પ્રતિમા બાહા અનુષ્ઠાનરૂપ લિંગવડે જાણવી જે કારણથી સમ્યકત્વ વિગેરેનું કાર્ય દર્શનના કાર્ય તેની ઉત્પત્તિ તે શરીર વ્યાપાર કરીને કાયક્યિામાં (કાયકિયા
૧. એમાં પહેલી પ્રતિમા વિધિ સ્વરૂપ છે, ત્યારબાદ એ પ્રતિમા વર્ય સ્વરૂપ છે, અને શેષ ૪ પ્રતિમા તથા સ્વરૂપ પ્રતિમા છે. અર્થાત્ વર્ય સ્વરૂપે છે–ઈતિ પંચા, વૃત.
૨. ઉત્તરોત્તર ગુણવૃદ્ધિના ભેદથી.
૩. પંચાશક વૃત્તિમાં એટલે ઘોજિ (શરીર) એ અર્થના પ્રતિપાદનમાં કાયક્રિયા અને કાયક્રિયાથી થતે અભિવ્યંગ (એટલે વ્યક્ત ઉપલબ્ધિ) એ બેને પ્રતિમા એટલે બેન્દિ (શરીર) અર્થાત પ્રતિભાવંતનું શરીર કહેલ છે તેને વિશેષાર્થ ત્યાંથી જાણો.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
વડે) સમ્યક્ પ્રકારે ઓળખી શકાય–જાણી શકાય છે, માટે ત્રણવાર શ્રી જીતેન્દ્ર પૂજાથી પહેલી દર્શન પ્રતિમા (સમ્યક પ્રકારે જાણું શકાય છે ). કે શુશ્રુષા, ધનેરાગ, ગુરૂનું તથા દેવનું સમાહિત વૈયાવૃત્ય દેવ ગુર્નાદિના વૈયાવૃત્યને યથાસમાધિ-સુખપૂર્વક નિયમ એ દર્શન પ્રતિમા ( નું અનુકાન રૂ૫ લિંગ) છે. દર્શન પ્રતિમામાં રહેલ શ્રાવકે સમ્યદુત્વથી પતિત થયેલને નિન્હાને યથાર્જીને અને કદા
હવડે હણાયલા (અભિનિષિક મિથ્યાદ્રિષ્ટિ) એને મનથી પણ વંદન કરતા નથી. કૃતિ પ્રથમ વનપ્રતિમા. બીજી પ્રતિમામાં શ્રાવક અણુવ્રતધારી હોય, ત્રીજી પ્રતિમામાં સામાયિક કરનાર હોય, અને (ચેથી પ્રતિમામાં) ચતુર્દશી અષ્ટમી આદિ તિથિદિવસમાં (ચાર તિથિઓમાં) ચારે પ્રકારના સંપૂર્ણપસહનું તથા સમ્યકત્વનું શ્રાવક પ્રતિપાલન કરે તથા બંધઆદિ અતિચારને વિષે અને અવદ્ય -(સાવદ્ય-પાપ) કાર્યોની પ્રતિજ્ઞાવાળે હોય તે વ્રતાદિપ્રતિમા કહેવાય. છે તેમજ ચારેપમાં યતિ થવાના ભાવને ઉત્પન્ન
૧. ચાર પ્રકારના પિસહમાં અમુક દેશથી અને અમુક સર્વથી એમ જે વર્તમાન સમાચારી પ્રમાણે અંગીકાર થાય છે તેમ પ્રતિમામાં ચારે સિહ સર્વથી ઉચરાય છે માટે સંપૂર્ણપણઃ પંચા, વૃભાં પ્રથાન્તરના અભિપ્રાયથી. કહ્યો છે.
૨. બંધ આદિ અતિચારને ત્યાગ વ્રત પ્રતિમાને અંગે જાણવો. ૩. અવધને ત્યાગ સામાયિક તથા પિસહ પ્રતિમાને અંગે જાણવે. ૪. અષ્ટમી ચતુદશી પૂર્ણિમા અમાવાસ્યા એ ચાર પર્વ જાણવા.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરનાર નિર્દોષ અને અતિશુદ્ધ એવી પૌષધ ક્રિયા કરવી તે શોથી લૌતિમા છેપૌષધ પ્રતિમા વજીને શેષ (પૌષધ પ્રતિમાના દિવસે સિવાયના અપર્વ) દિવસમાં (પ્રતિમા ધારી શ્રાવક) સ્નાન ન કરે, વિકટ (પ્રગટઆહારીર) હાય, મૌલીકૃત (–કાછડી નહિ બાંધનાર) હેય, દિવસે બ્રહ્મચારી હેય, અને રાત્રે પરિમાણકૃત ( અમુક નિયમ અબ્રહ્મને ત્યાગી) હેય. પૂર્વોક્ત ચાર પ્રતિમામાં કહેલા સર્વ નિયમ સહિત ૫ માસ સુધી ચારેદિશાએ કાન્સગને અભિગ્રહ કરે તે અહિં પ્રતિમા પ્રતિમા જાણવી. એ પ્રમાણે પાંચે પ્રતિમામાં કહેલી ક્રિયાઓ સહિત હાય
૧. પરંતુ જીનેન્દ્ર પૂજા માટે સ્નાન કરે, (તે પણ સચિત્ત જળથી સ્નાન કરે એમ સંભવે છે. કારણ કે આઠમી પ્રતિમામાં જ્યાં “આરંભ પોતે ન કરે” એ અભિગ્રહ છે ત્યાં ઉષ્ણુજળથી સ્નાન કરવાનું શ્રી જીતેન્દ્રની પૂજા માટે પ્રતિપાદન કર્યું છે, પરંતુ દેહના સંસાર માટે તો પ્રતિસાધારી સ્નાન કરી શકે જ નહિ.
૨. દિવસે જ ભોજન કરે અને રાત્રે ચતુર્વિધ આહારનું પ્રત્યાખ્યાન કરે તે શ્રાવક વિવાદોષ કહેવાય અથવા પ્રકાશભાજી પણ કહ્યું છે. (પંચા, વૃ૦).
૩. શ્રી પંચાશક વૃત્તિમાં ચતુષ્પથ વિગેરે સ્થાને કહ્યું છે. અને " અહિં ચતુર્દિશિ એટલે નગરની ચારે દિશાએ કહ્યું છે.
૪. એક રાત્રિની એટલે સર્વ રાત્રિકી પ્રતિમા–કાયોત્સર્ગ કરીને ઉપસર્ગથી પણ ચળાયમાન ન થાય અને સ્વાધ્યાય ધ્યાન કરે. (એક દિશિમાં એક રાત્રિ કાર્યોત્સર્ગ કરી બીજે દિવસે બીજી દિશિએ એક રાત્રિક કાયેત્સર્ગ કરે એમ સંભવે છે).
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
પરન્તુ વિશેષમાં એ કે નિશ્ચયે ૬ માસ સુધી રાત્રે પણ અબ્રહ્મચર્યને ત્યાગ કરે છે તે કહ્યું તમr (અથવા અબ્રહ્મ પ્રતિમા) કહેવાય. એ ૯૧–૧૦૦
શૃંગારિક કથાઓ ઉત્કૃષ્ટ શરીર શોભા અને સ્ત્રીઓની વાર્તાઓને ત્યાગ કરતે જે શ્રાવક એકાન્તથી (એટલે સર્વથા) અબ્રહ્મચર્યને ત્યાગ કરે તે છઠ્ઠી બ્રહ્મચર્ય પ્રતિમા ૬ માસની જાણવી. વળી યાજજીવસુધી પણ અબ્રહ્મચર્યને ત્યાગ હોય છે, નિશ્ચયે એ પ્રમાણે ભિન્ન ભિન્ન ગયુક્ત એ. શ્રાવકધર્મ ઘણા પ્રકારનો હોય છે. એ પૂર્વોક્ત છએ પ્રતિમાની ફ્લિાવાળે હેય પરન્તુ વિશેષમાં જે નિશ્ચયથી સચિત્તને પણ સર્વથા ત્યાગ સાત માસ સુધી કરે અને પ્રાસુક (નિરવદ્ય–અચિત્ત) ભજન કરે તે સાતમાસના નિયમવાળી સાતમી વ્રત્ત પ્રતિમા (સચિત્તવર્જન પ્રતિમા) કહેવાય એ સાતમી પ્રતિમામાં સાત માસ સુધી સચિત્ત આહાર ન કરે અને વિશેષમાં એકે જે જે હેઠળની (દર્શન પ્રતિમાદિ પ્રતિમાઓની) ક્રિયાઓ તે તે સર્વે કિયાઓ ઉપરની પ્રતિમાઓમાં અવશ્ય જાણવી. પોતે આરંભ કરવાનો ત્યાગ કરે (કરાવવા અનમેદવાની જયણું કરે), સ્નાન ન કરે છતાં પણ ઉણુજળવડે સ્નાન કરી પૂજા કરવામાં તત્પર હેય તે આઠ માસની આઠમી પ્રતિમા છે. વળી જેને ચાવજ જીવ સુધી પણ સચિત્તને ત્યાગ હોય તે પણ જીનેન્દ્ર પૂજા કરીને ભોજન કરીશ એવી પ્રતિજ્ઞાવાળે હેય તેને
૧ માસ પ્રતિમાપેક્ષાઓ અને પ્રતિમા વિના તે ચાવજીવ
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૮૩ પણ આ આઠમી પ્રતિમા હોય છે. વળી નવમી પ્રતિમા ૯ માસની છે તેમાં સર્વથા ગ્રેષ્ય આરંભને ત્યાગ કરે, પૂર્વોક્ત આઠે પ્રતિમાની ક્રિયા સહિત હોય, અને જીનેન્દ્ર પૂજા (જળથી નહિં પણ) કપૂર અને વાસક્ષેપથી કરે છે વળી દશમી પ્રતિમા ૧૦ માસની છે તેમાં ઉષ્ટિકૃત આહારનું ભેજન ન કરે, સુરમુંડન (હજામત કરાવે એટલે કેશરહિત મસ્તકવાળ) થાય અથવા શિખા (ચોટલી) પણ રાખે અને પૂર્વોક્ત ક્રિયાઓ સહિત સ્વાધ્યાય ધ્યાન કરે. વળી આ પ્રતિમામાં જે દાટેલ ધન સમૂહ હોય તે સંબંધિ પુત્રો પૂછે અને પોતે જાણતો હોય તો તે ધનસમૂહ બતાવે-કહે અને જે ન જાણતો હોય તે કહે કે હું જાણતા નથી. હવે અગિઆરમી પ્રતિમામાં ઉત્કૃષ્ટથી ૧૧ માસ સુધી સાધુ થઈને વિચરે તેમાં સુરમુંડન કરાવે અથવા તે લોચ કરે કરે અને રજોહરણ તથા પાત્ર પણ ધારણ કરે.૧૦૧-૧૧
ભીક્ષાને અર્થે પિતાના કુળની નિશ્રા વડે અથવા સાધમ ઓની નિશ્રાવડે વિચરે અને પ્રતિષ્ઠા તપન્ન"જે મિક્ષ
૧ અર્થાત આઠમી પ્રતિમામાં એ પ્રતિજ્ઞા પણ હોય છે.
૨ સેવક આદિ પાસે આરંભ કરાવવાનો ત્યાગ કરે જેથી કરવું અને કરાવવું એ બે કરણને ત્યાગ થાય છે. અને શ્રાવક હોવાથી અનુમતિને ત્યાગ તો હોય નહિ.
૩ પિતાને માટે કરેલ આહાર દિg ગાદાર કહેવાય.
૪ નિશ્રાવડે એટલે તેઓને ઘર અર્થાત પિતાના સ્વજનનાં ઘરમાં અથવા તો શ્રાવકોને ત્યાં ભીક્ષાર્થે જાય.
૫ મને પ્રતિમાધારીને ભીક્ષા આપો કહેવાય પણ મુનિવત ધર્મલાભ ન કહે.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરંતુ એ વચન બોલીને ભીક્ષા ગ્રહણ કરે મુનિના ઉપશ્રયથી બહાર પૂર્વોક્ત સ્વાધ્યાય ધ્યાન પૂર્વક રહે, અથવા તે પ્રમાદ રહિત મુનિની પેઠે બીજે ગામ વિહાર પણ કરે. તથા પ્રકારના કાર્ય પ્રસંગે જે સહાય (કેઈની હાય) હોય તે નદી તરીને પણ બીજે ગામ વિહાર કરે. વળી આ પ્રતિમામાં કેવળ ભાવસ્તવ-ભાવપૂજા યુક્ત હોય પણ અહિં દ્રવ્યસ્તવ દ્રવ્યપૂજા ન કરે. . આ ૧૧ પ્રતિમાઓ સેવીને (સમાપ્ત થયા બાદ) કેઈ શ્રાવક મહાન ક્ષેત્રમાં સર્વવિરતિ અંગીકાર કરે, અને શ્રાવક તથા પ્રકારના ભાવ થયે ગૃહસ્થાવાસ પણ અંગીકાર કરે. એ સર્વ (૧૧) પ્રતિમાઓ જઘન્યથી અન્તર્મુહૂર્ત કાળ પ્રમાણની હોય અને ઉત્કૃષ્ટથી તે ક્ષય પામેલ રાગદ્વેષવાળા શ્રી સર્વજ્ઞભગવતેએ એ પ્રમાણે (ઉપર કહેલા કાળ પ્રમાણે) કહી છે. ૧૧૧–૧૧પણા
॥ इतिश्रावकप्रतिमाधिकारः ॥
૧ જઘન્યથી પહેલી પ્રતિમા ૧ દિવસની, બીજી બે દિવસની ચાવત ૧૧મી ૧૧ દિવસની છે, તે મરણની અપેક્ષાએ અથવા અંગીકાર કરવાની અપેક્ષાએ કહી છે, અને ઉપરક્ત અન્તર્મુહુર્ત પ્રમાણે જઘન્યકાળ સામાન્ય રીતે) છે. (ઈતિ પંચાશકવૃત્ત).
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ श्रावकत्रत अधिकार ॥ પ્રાણાતિપાતવિરતિ, મૃષાવાદવિરતિ, અદત્તાદાનવિરતિ, મિથુનવિરતિ, અને પરિગ્રહવિરતિ તથા દિશિપ્રમાણુ, ભેગોપગ પ્રમાણ, અનર્થદંડવિરતિ, સામાયિક, દેશાવકાશિક, પૌષધ,અને અતિથિસંવિભાગ (એ શ્રાવકનાં ૧૨ વ્રત છે).૧
છે ? પ્રાણાતિપાત વિરમma II
જીવ સૂક્ષ્મ અને બાદર એમ બે પ્રકારના છે તેમાં ( બાદર એટલે ત્રસજીવની હિંસા તે ) સંકલ્પથી અને આરંભથી એમ બે પ્રકારે છે તે પણ (સંકલ્પ હિંસા) સાપરાધની અને નિરપરાધિની એમ બે પ્રકારે છે, તેમાં પણ ( સાપરાધીની હિંસા ) સાપેક્ષ નિરપેક્ષ એમ બે પ્રકારે છે (તેમાં નિરપેક્ષનું પ્રત્યાખ્યાન અને સાપેક્ષની જયણા છે).
૧ બુદ્ધિપૂર્વક હણવું ( તે વર્ચે ). ૨ ગૃહાદિ કાર્યમાં પ્રાસંગિક હિંસા થાય ( તેની જયણા.
૩ અપરાધથી વધુ શિક્ષા ન થઈ જાય તેવી સંભાળથી વર્તવું (તેની જ્યણા),
જીવઘાતની દરકાર રાખ્યા વિના યથેચ્છ અધિક શિક્ષા કરવી (તેને ત્યાગ કરવાને છે).
૫ અર્થાત ગૃહસ્થને સંકલ્પપૂર્વક નિરપરાધીની નિરપેક્ષપણે ત્રસજીવની હિંસા કરવાને ત્યાગ હોય છે, અને શેષ વિકલ્પમાં જયણું હોય છે. ૨૦ વસાની દયામાંથી અર્ધ અર્ધ કરતાં ૧ વસાની દયા ગૃહસ્થને કહી છે તે પણ એ ચાર વિકલ્પથી થાય છે.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
કીન્દ્રિય ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય (એ વિકલેન્દ્રિય છે) કાળો કહેવાય, પ્રત્યેક વનસ્પતિને સમૂહ મેસ કહેવાય, સર્વે પંચેન્દ્રિય નવ કહેવાય, અને શેષ સ્થાવર વિગેરે (એટલે પૃથ્વીકાયાદિ) નવ કહેવાય ( એ જીવની જુદી જુદી સંજ્ઞાઓ છે. સૂક્ષમ છે જે લોકમાં સર્વત્ર વ્યાપ્ત થયેલા છે તે અથવા ચર્મચક્ષુથી જે ગ્રાહ્ય (દેખી શકાય. એવા) નથી તે જાણવા, અને સ્કૂલ એટલે ત્રસજીવ પણ જાણવા તે પણ ચક્ષુગ્રાહ્ય અને ચક્ષુથી અગ્રાહ્ય એમ બે પ્રકારના છે. વધ, બંધ, અંગછેદન, અતિભાર ભરે, અને આહારને નિરોધ કરે એ પાંચ અતિચાર પહેલા અણુવ્રતને વિષે જાણવા. હિંસાને સંકલ્પ તે સંય કહેવાય, જીવને પરિતાપ-સંતાપ ઉપજાવ તે તમામ કહેવાય અને જીવને ઉપદ્રવ–વધ કરે તે કામ કહેવાય. આ આરંભ આદિ ત્રણ ભેદ સર્વ વિશુદ્ધનયોની અપેક્ષાવાળા છે. એ ત્રણે ભેદમાં દરેક ભેદ આભેગથી અને અનાભેગથી એમ બે બે પ્રકારે છે. અને તે સર્વભેદ અતિકમ
વ્યતિક્રમ અતિચાર અને અનાચારવડે વિચારવા. એ પૃથ્વી. પાણી અગ્નિ વાયુ વનસ્પતિ દ્વીન્દ્રિય ત્રીન્દ્રિય ચતુરિન્દ્રિય. અને પંચેન્દ્રિય એ સાત ભેદના જે છે તેને મન વચન અને કાયાવડે ગુણતાં ર૭ ભેદ થાય છે. પુનઃ કરવું કરી
એ પાંચ અતિચાવો , અને
જન વિષે જાણવા
૧ જો કે વિશુદ્ધનો તે ઋજુસુન્ન-શબ્દ-સમભિ-અને એવભૂત છે, પરંતુ આ સંકલ્પ તે સારંભ ઇત્યાદિ બાબતમાં તે નગમસંગ્રહ-અને વ્યવહાર એ ત્રણ નાજ વિશુદ્ધ છે, ( વિશેષ સ્પષ્ટાર્થ વ્યવહારસૂત્રની વૃત્તિ તથા મૂળથી જાણુ. )
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭ વવું અને અનુમોદવું એ ત્રણે ગુણતાં ૮૧ ભેદ થાય, અને તે ૮૧ને પણ ત્રણ કાળવડે ગુણતાં ૨૪૩ ભેદ થાય. જીવહિંસામાં વર્તતા જીવે સંસારચકમાં રહ્યા. છતાં ભયંકર . એવાં ગર્ભસ્થાનમાં (ગર્ભમાં) તથા નરક અને તિયચ. જેવી દુર્ગતિઓમાં ઉત્પન્ન થાય છે ભ્રમણ કરે છે.ર-૧ના. - અહિં (અહિંસા વિગેરેના) પરિણામને દેશથી ભંગ હેય પણ સર્વથા ભંગ ન હોય ( એક અપેક્ષાએ ભંગ. અને એક અપેક્ષાએ અભંગ) એ પ્રમાણે ભંગ અને અભંગ. (એ ઉભયમિશ્ર પરિણામ ) તે તવાનું લક્ષણ છે એમ જાણવું. જે ઉત્કૃષ્ટ આરોગ્ય, અખલિત આજ્ઞા, પ્રગટ ઠકુરાઈ, અપ્રતિરૂપ (બીજા કેઈનું નહિં એવું અસાધારણ) રૂપ, ઉજવલ કીર્તિ, ધન, યુવાની, દીર્ઘ આયુષ્ય, અવંચક (સરળ પરિણામી) પરિવાર, હિંમેશાં વિનયવાન પુત્રે એ સર્વ આ સચરાચર (જગમ અને સ્થાવરમય) જગતને વિષે નિશ્ચયે દયાનું–અહિંસાનું ફળ છે. ધાન્યના અને ધનના. રક્ષણ અર્થે જેમ વાડ વાડા વિગેરે કરાય છે તેમ અહિં સર્વે વ્રત (મૃષાવાદવિરમણાદિ સર્વ વ્રત) પ્રથમ વ્રતના રક્ષણ માટે કરાય છે. પલાલ સરખાં ( તૃણવત્ નિસાર, એવાં કોડેગમે પદ ભણી ગયા તેથી શું, કે જે ભણવાથી “પરને પીડા ન કરવી” એટલું પણ ન જાણ્યું ! મેરૂ પર્વતથી મેટું કેણ છે? સમુદ્રથી અધિક ગંભીર શું છે? અને આકાશથી વિશાલ કેણ છે? તેમ અહિંસાધર્મથી બીજે મેટે ધર્મ કેણ છે? ત પૂરું gurrતિવાણ-- વિમાત્રમ્ છે ૧૧–૧૫ છે
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮ ॥ २ स्थूलमृवापाद विरमणवत ॥ . અલિક-અસત્ય વચન ન બોલવું, અને (અહિતકારી એવું) સત્યવચન હોય તે પણ ન બોલવું, કારણ કે જે ‘પરને પીડાકારી વચન સત્ય હોય તે પણ તે સત્ય ન જાણવું મૃષાવાદ સ્કૂલ અને સૂમ એમ બે પ્રકારે છે, ત્યાં અહિં હાસ્યાદિકથી ઉત્પન્ન થયેલ હોય તે જૂનાવાસ, અને તીવ્ર સંકલેશથી ઉત્પન્ન થયેલ હોય તે રજૂતૃષાવાર જાણવો. કન્યાનું ગ્રહણ તે દ્વીપદનું સૂચક છે, ગોનું વચન તે ચતુષ્પદનું સૂચક છે, અને ભૂમિવચન તે સર્વ અપદનું અને ધન ધાન્યાદિકનું સૂચક છે. સહસા કલંક દેવું, રહસ્યદૂષણ, સ્વદારમ–ભેદ, કૂટલેખકરણ,૪ અને મૃષાઉપદેશ એ પાંચ મૃષાવાદવિરમણવ્રતના અતિચાર છે. જે જેમ લાઉયનું ( કડવા તુંબડાનું ) એક બીજ ૧ ભાર
૧ આ ગાથાના અર્થનું તાત્પર્ય એ છે કે –મૃષાવાદ પાંચ પ્રકારે છે તેમાં પ્રથમ વ્યટિ એ મૃષાવાદ. તેમાં કન્યા શબ્દથી સર્વે દ્વિપદ એટલે દાસદાસી સંબંધિ મૃષાવાદ. બીજું નોસ્ટિક મૃષાવાદ તેમાં ગો શબ્દથી સર્વે ચતુષ્પદોનું એટલે પશુઓનું મૃષાવાદ, ત્રીજું પ્રસ્થાસ્ટિક મૃષાવાદ તેમાં સર્વે અપદ (પગ વિનાના પદાર્થો) અને ધાન્ય ધન આદિનું મૃષાવાદ જાણવું. અહિં ત્રણ ભેદ કહ્યા પરંતુ ગ્રન્થમાં ભૂમ્પલિક-ન્યાસાપહાર–અને ફૂટ સાક્ષી એ ત્રણ ભિન્ન કરતાં પક્ષકાર થાય છે. 1. ૨ કેઈની છુપી વાત જાહેર કરવી.
૩ સ્ત્રીમિત્રાદિકના મર્મ પ્રગટ કરવા. ૪ ખોટા લેખ કરવા.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
જેટલા ગોળને શીઘ નાશ કરે છે, ( ગળપણ તેડી કડવાશ કરે છે ) તેમ અસત્ય વચન સમસ્ત ગુણ સમૂહને. નાશ કરે છે. છે લાખ સામુદ્રિલક્ષણે શ્રેષ્ઠ હોય પરંતુ, એક કાગડાના પગનું લક્ષણ પડતાં જેમ તે સર્વ લક્ષણે નકામાં થાય છે, તેમ અસત્યવચન સમગ્ર ગુણસમૂહને, અપ્રમાણ કરે છે. સર્વ વિષમાં તાલપુટ નામનું વિષ, અને સર્વ વ્યાધિઓમાં જેમ ક્ષેત્ર,વ્યાધિ (ગાંડાપણાને વ્યાધિ) અવિચિકિત્સાવાળે (એટલે અસાધ્ય) છે, તેમ સમગ્ર દેશમાં મૃષાવાદ દેષ મહાઅસાધ્ય છે. અપ્રિયવાદી (એટલે અસ.. ત્યવાદી) જે જે જાતિમાં જાય–ઉત્પન્ન થાય છે તે જાતિમાં, તે અપ્રિયવાદી થાય, સુંદર શબ્દ સાંભળે નહિં પરન્તુ નહિ સાંભળવા યોગ્ય બિભત્સ અને ભયંકર શબ્દો સાંભળે એવા સંચામાં ઉત્પન્ન થાય). એ અસત્ય વચન બોલવાથી (પરભવમાં) દુર્ગધી શરીરવાળે, દુધી મુખવાળો, અનિષ્ઠ વચનવાળો અનાદેયવચનવાળે તથા કઠોર વચનવાળે, જડ, એડક (બધિર), મૂક (મું ), અને મન્સન ( તેતડે ) એટલા દોષવાળે થાય છે. છે તથા આ લોકમાં નિશ્ચયે અસત્યવાદી જી અસત્ય વચન બોલવાથી જીહા છેદવધ–અશ્વન–અપયશ-ધનને નાશ ઇત્યાદિ દેષ પામે છે ! ત્તિ પૃષાર વિશ્વપત્રિતમ ૧૬–૨૫ છે
છે ? શુ દત્તાવાનવિરમણ વ્રત છે શ્રી આગમધર મહષઓએ સ્વામિઅદત્ત –જીવઅ--
૧ વસ્તુના માલિકે નહિં આપેલી વસ્તુ ગ્રહણ કરવી તે: स्वामीमदत्त.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
દત્તતીર્થકર અદત્ત—અને ગુરૂઅદત્ત એમ ૪ પ્રકારે અદત્તનું
સ્વરૂપ કહ્યું છે. એમાં શ્રાવકને સ્વામિઅદત્તને સ્થૂલથી નિષેધ કર્યો છે, અને સાધુઓને તે જે કારણથી ચારે પ્રકારના અદત્તાદાનને સર્વથા (સૂક્ષમથી પણ) નિષેધ - છે. ચેરે આણેલું દ્રવ્ય રાખવું, ચોર પ્રયોગ (ારને ચેરી કરવાની પ્રેરણા કરવી), ખાટાં માન માપ અને બેટું તોલ -કરવું, રાજ્યના શત્રુ સાથે વ્યવહાર રાખવે (એટલે રાજય વિરૂદ્ધ આચરણ), અને સરખી વસ્તુને સંગ કરે (ભેળસેળ વાળી વસ્તુ કરવી) તે ત્રીજા વ્રતના પાંચ અતિચાર જાણવા. ઉચિત વ્યાજથી પ્રાપ્ત થયેલ તથા દ્રવ્યાદિકના કમથી (ક્ષયથી) પ્રાપ્ત થયેલ જે દ્રવ્યવૃદ્ધિ તે છોડીને બીજું દ્રવ્ય (ગ્રહણ ન કરવું), તથા કેઈના પડી ગયેલા પણ પર સંબંધિ પારકા દ્રવ્યને જાણ (આ પારકું દ્રવ્ય
૧ જીવની પોતાની ઈચ્છા ન હોવા છતાં તે જીવને આપણે ગ્રહણ કરવો તે વાયત્ત. - ૨ તીર્થકર નિષેધ કરેલી વસ્તુ ગ્રહણ કરવી તે તીર્થયાત્ત.
૩ ગુરૂએ નિષેધ કરેલી વસ્તુ ગ્રહણ કરવો તે ગુરૂત્ત.
૪ પિતે પ્રથમ સોપારી આદિ દ્રવ્યને સંગ્રહ કર્યો હોય, અને સોપારીની છતને દેશમાંથી ક્ષય થયે ઘણે ભાવ વધી ગયો હોય તે તે વધી ગયેલા બજાર ભાવથી સોપારી આદિ વેચી ધનવૃદ્ધિ દિગુણ ત્રિગુણાદિ પણ કરે–તિ ધર્મસંગ્રહ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
છે એમ જાણતે) છત્તે ગ્રહણ ન કરે તથા ચેરમાં ભળી -જવું–ચેરને કુશળતા પૂછવી–તજાત (તેના જેવા)–રાજ
ભેદ કરે–ચેરનું અવલોકન કરવું–વળી માર્ગ દેખાડે– શમ્યા આપવી–પદબંગ-(પગ ભાંગવા) તથા વળી વિસામે આપ–પગે પડવું–આસન આપવું-ચેરને છૂપે રાખવતેવી રીતથી મોટા રસ્તા પાજ બતાવવી–પાણી આપવું– -વાયુદાન (પંખા આપવા)-દેરડું આપવું–અને દાન આપવું
એ સર્વ જાણીને જે કરાય તે અદત્તાદાન કહેવાય, ત્રીજા વ્રતમાં એ ઉપર કહેલ ૧૮ પ્રકારની સ્તનપ્રસૂતિ (ચેર) જ જાણવી. ક્ષેત્રમાં, ખળામાં, અરણ્યમાં, દિવસે કે રાત્રે અથવા વિશ્વાસપણામાં પણ જેનું ધન વિનાશ પામતું નથી તે અચેરીનું ફળ છે. તથા ગામ આકર નગર દ્રોણમુખ મડંબ પત્તન (ગામ વિશેન) જે સ્વામી દીર્ઘકાળ સુધીને થાય છે (એટલે દીર્ધકાળ અધિપતિપણું ભગવે છે) તે અચેરીનું ફળ છે. તથા આ લોકમાં નિશ્ચયે ગર્દભ ઉપર ચઢવાનું, નિન્દા, ધિક્કાર અને મરણ પર્યન્ત દુઃખ અને પરભવમાં નરકનું દુખ ચેર પુરૂષ ભેગવે છે–પામે છે. વળી ચેરીના વ્યસનથી અત્યંત હણચેલા (એટલે અત્યંત ચેરીના વ્યસની) પુરૂષે નરકમાંથી નિકળીને પણ કૈવત (શિકારી), ટંટમેંટ, હેરા, અને આંધળાં, હજારો ભવ સુધી થાય છે. તિ અત્તાવાર વિરમતો ૨૬–૩૬૫
| છ પૈથુન વિરમ વ્રત ઈવર પરિગ્રહિતા સ્ત્રી, અને અપરિગ્રહિતા સ્ત્રીને ભેગવે,.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ર કામને વિષે તીવ્ર અભિલાષ રાખે, અનંગકીડા ( બીભત્સ ચેષ્ટાઓ ) કરે, અને પારકાના વિવાહ જેડી આપે એ પાંચ અતિચાર ચેથા વ્રતના છે. દિવ્ય મિથુન અને ઔદારિક (મનુષ્ય તિર્યંચનું મૈથુન) એ બે મૈથુનને કરવું કરાવવું અને અનુમોદવું એ ત્રણ કરણ તથા મન વચન કાયાથી ગુણતાં નવ પ્રકારે અને ૧૮ પ્રકારનું થાય (એટલે ૩ કરણ ૩ ચગે ૯ પ્રકારનું અને દિવ્ય ઔદારિક એ બે ભેદે ગુણતાં ૧૮ પ્રકારનું થાય.) છે (શ્રાવક સેયદેરાના આકારે. મૈથુનને ત્યાગ કરે અને સ્ત્રીનાં ગુપ્ત અંગ દેખવામાં, સ્ત્રીના અંગને સ્પર્શ કરવામાં, મૂત્ર ગ્રહણ કર (તી વખતે ગાયની નિને સ્પર્શ કર ) વામાં અને કુસવમાં સર્વત્ર જયણા રાખે તેમજ સ્ત્રીની ઈન્દ્રિય દેખવામાં પણ જયણા રાખે. વસતિ-કથા-આસન-ઈન્દ્રિયાવલોકન-ભીત્યં-- તરા–પૂર્વક્રીડાસ્મૃતિ-સ્નિગ્ધાહાર-અતિમાત્રાહાર–અને વિભૂષાનું વજન (એ તું વજન)તે બ્રહ્મચર્યની વાડ છે. (પ અતિચારમાંથી)પરસ્ત્રી વર્જન કરનારને નિશ્ચયે ૫ અતિચાર, સ્વદાર સંતોષીને ૩ અતિચાર સ્ત્રીને ૩ અથવા પર અતિચાર ઈત્યાદિ (અતિચાર સંબંધિ) ભાંગાના વિકલ્પ જાણવા. આજ્ઞાવાળું એશ્વર્યપણું, ઋદ્ધિ, રાજ્ય, કામગ, કીર્તિ, બળ, સ્વર્ગ, અને આસન્નસિદ્ધિ (નિકટાક્ષ) એ. સર્વ લોભ બ્રહ્મચર્યના પ્રભાવથી છે. કલેશ કરાવનાર, જનને મારનાર, અને સાવદ્યોગમાં તત્પર એવે પણ
૧ એ પાંચ ત્રણ અતિચારના જુદા જુદા વિકલ્પ પંચાશકથી જાણવા..
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
નારદ જે મેક્ષ પામે છે તે નિશ્ચયે બ્રહ્મચર્યનું જ મહાભ્ય છે. પરસ્ત્રી ગમનથી આ ભવમાં પણ વધ–બંધન–ઉંચેબંધન–નાસછેદ-ઈન્દ્રિયછેદ–અને ધન ક્ષય ઈત્યાદિ ઘણા પ્રકારની કદર્થનાઓ થાય છે. તથા પરલોકમાં પણ સિબલિ (શાલમલીનું વૃક્ષ) તથા તિક્ષણ કંટકનાં આલિંગન વિગેરે ઘણા પ્રકારનું દુસહ દુઃખ પરદારગામી જી નરકને વિષે પામે છે. તથા (પરભવમાં) દુરશીલજને છેદાયેલી ઈન્દ્રિચેવાળા, નપુંસકે, દુષ્ટરૂપવાળા, દર્ભાગી, ભગંદરવાળા, રંડાપણવાળા, કુરંડાપણવાળા, વાંઝીયા, નિન્દુ (મૃતવત્સા) અને વિષકન્યા રૂપે થાય છે. સ જતુર્થ રધૂમણુંક
॥५ स्थूल परिग्रह विरमणव्रत ।
ક્ષેત્ર વાસ્તુ વિગેરેનું સજન, રૂખ્ય સુવર્ણ વિગેરે સ્વજનેને ઘેર રાખે, ધન ધાન્યાદિ પરઘેર રાખે તે યાવત્ નિયમ પૂર્ણ થાય ત્યાં સુધી રાખે, દ્વિપદ ચતુષ્પદાદિકને ગર્ભ ગ્રહણ કરાવે, કુખ્ય (રાચ રચીલું) સંક્ષેપ કરે (ઘણાનું એક કરે અથવા અલ્પ સંખ્યા પણ બહુ મૂલ્યવાળી રાખે એ પાંચ અતિચાર પાંચમા વ્રતના છે. પરિગ્રહ બાહ્ય અને અભ્યન્તર એમ બે પ્રકારે જાણ, તેમાં મિથ્યાત્વ રાગ અને દ્વેષ તે અભ્યન્તર પરિગ્રહ છે. તથા બાહ્ય પરિગ્રહ ૯ પ્રકારને જાણ તેમાં ધન, ધાન્ય, ક્ષેત્ર, વાસ્તુ, રૂપ્ય, સુવર્ણ, કુમ્રપ્રમાણ તથા દ્વિપદ્ધ અને ચતુષ્પદ વિગેરે ૧૩
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહ્યો છે. એમાં ધાન્ય ૨૪ પ્રકારનાં છે, તથા ધન રત્નાદિ ૨૪ પ્રકારે છે, ચતુષ્પદ ૧૦ પ્રકારે છે, દ્વિપદ ૨ પ્રકારે છે, અને કુષ્ય ૧ પ્રકારે છે તથા સ્થાવરરૂપ વાસ્તુ ૩ પ્રકારે છે એ પ્રમાણે ૬૪ ભેદ થાય છે, અથવા ગણનીય ધરણીય, મેય, અને પરિ છેદ્ય એમ ચાર પ્રકારને પણ પરિગ્રહ છે. ત્યાં જાયફળ, ફેફળ વિગેરે જામ, કંકુ, ગળ વિગેરે ઘરમ, ઘી, મીઠું વિગેરે મેય, અને રત્ન વસ્ત્ર આદિ
છેદ્ય કહેવાય. વીસ ધાન્ય આ પ્રમાણે યવ-ઘઉં— શાલી–ત્રીહિ-સાઠી–કેદ્રવા-આણુક (જવાર)-કાંગ-રાલ–તિલ -મગ-અડદ–અતસી-ચણા–તિઉડી– વાલ–મઠ– અને એના તથા ઇક્ષુ (બંટી)–મસૂર-તુવર–કલથી-ધાણા–કલાય-એ ૨૪ ધાન્ય છે. ૨૪ રત્નાદિ આ પ્રમાણે–સુવર્ણ–ત્રપુ-ત્રાંબુ-રૂપું લેહ –સીસું–હિરણ્ય-પાષાણ–વા–મણિમેતી– પ્રવાલ – શંખતિનિસ–અગુરૂ-ચન્દન–વસ્ત્ર-અમિલાન (ઉનવસ્ત્ર) કાષ્ટાદિનખ–ચર્મ–દાંત-કેશ-ગંધ-અને દ્રવ્ય ઔષધ ભૂમિ–ગૃહ –અને વનસ્પતિ એ ૩ સ્થાવર વાસ્તુ જાણવી. તથા ચકારઅદ્ધ (ગાડી) અને દાસ આદિ એમ બે પ્રકારે દ્વિપદ જાણવા. ગાય-ભેંસ-ઉંટ-બકરૂં-ઘેટું-અશ્વ (જાતિમાન અશ્વ)-ખચ્ચર –ઘેડ (અજાતિમાન અશ્વ–ગર્દભ–હસ્તિ–એ પશુએ ૧૦ પ્રકારનાં ચતુષ્પદ કહેવાય. અનેક પ્રકારનાં જુદી જુદી જાતનાં જે ઉપકરણ (રાચરચીલું અથવા ઘરવખરી) તે ગુણ કહેવાય એ કુષ્યનું લક્ષણ છે. એ અર્થ (પરિગ્રહ) છ
૧-૨-૩-૪-૫-૬–૭. એ સર્વ ભેદ આગળ ગાથા દ્વારાજ ગ્રંથકારજ કહેશે.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકારને તે ૬૪ ભેદવાળે છે. સેતૂર—કે—અને ઉભયાત્મક એમ ત્રણ પ્રકારનું ક્ષેત્ર છે. તથા વાસ્તુ પણ ત્રણ પ્રકારે આ પ્રમાણે છે–ખાત", ઉસ્કૃિત, અને ખાસ્કૃિત એ ત્રણ પ્રકારે જાણવું . જેમ જેમ લોભ અલ્પ થાય છે, અને જેમ પરિગ્રહને આરંભ અલ્પ થાય છે તેમ તેમ સુખની વૃદ્ધિ થાય છે અને ધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે. મનુષ્યપણાને સાર જેમ આરેગ્યતા છે, ધર્મને સાર જેમ સત્ય છે, વિદ્યાને સાર જેમ નિશ્ચય છે, તેમ સુખને સાર સંતેષ છે. કૃતિ પંચમ શૂઝ પ્રિમિr an | ૪૭–૬૩ છે. | | ૬ વિપરિમાણ વ્રત છે
: દિશિપરિમાણ વ્રતના તિર્યગૃદિશિપ્રમાણ, અધેદિશિ પ્રમાણુ, અને ઉર્ધ્વ દિશિપ્રમાણ એ ત્રણ ભેદ છે, અને એ ત્રણને અતિક્રમ તથા સ્મૃતિવિસ્મરણ૮ અને ક્ષેત્રવૃદ્ધિ એ દિશિવ્રતના ૫ અતિચાર છે. રુતિ વિપત્તિમામ ૬૪ છે
૧. ૯ પ્રકારના પરિગ્રહને યથાયોગ્ય સંક્ષેપતાં ૬ ભેદ થાય છે; ત્યાં ધાન્ય-રત્ન-સ્થાવર-દ્વિપદ–ચતુષ્પદ-કુપ એ ૬ પ્રકારનો.
૨-૩-૪. કૂવાના પાણીથી જેમાં ધાન્ય નિષ્પત્તિ થાય તે રે વર્ષાદથી ધાન્ય નિષ્પત્તિવાળું શેતૂ, અને ઉભયાત્મકથી ધાન્ય નિપજે ते सेतूकेतू, ! ૫-૬૭. ભેંયરું તે ખાત, પ્રાસાદગ્રહ આદિ ઉસ્કૃિત, અને ભેચરા સહિત પ્રાસાદાદિ તે ખાસ્કૃિત.
૮. કઈ દિશિમાં કેટલું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું છે તે ભૂલી જવું.
૯. ક્ષેત્રાદિકની સંખ્યા કાયમ રાખવાને બીજું સાથેનું ક્ષેત્રાનિ લઈ એક મેટું ક્ષેત્રાદિ કરવું.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
છ મોનોમોગ પરિમાળ વ્રત રા
ગુજોગ એટલે વિગય ત ખેલ આહાર પુષ્પ અને ફળ વિગેરે, તથા ઈમાન એટલે વસ્ત્ર સુવર્ણ વિગેરે તથા સ્ત્રી અને ઘર વિગેરે. મુખ્યત્વે ઉપભાગ પરિભાગ વ્રત ભાજ નથી અને કર્મથી એમ એ પ્રકારે છે, અને એ તના અતિચાર સંબંધમાં ૫ વાણિજ્ય કર્મ, ૫ સામાન્ય કર્મ,૨ (અને ૫ મહાકમ ) એમ ત્રણ પ્રકારેજ કર્મથી ઉપભાગ રિલેગના જાણવા.ા (એ ૧૫ કર્માદાન રૂપ ૧૫ અતિચાર કુર્મા૫૦ પરિના છે તે સિવાય ) આ ઉપલેાગપરિભાગ નતના ભાજન સંધિ પાંચ અતિચાર છે તે આ પ્રમાણેઅપકીધિભક્ષણ, દુઃપકવૌષધિભક્ષણ, સચિત્તલક્ષણ, ૫ સચિત્તપ્રતિષદ્ધભક્ષણ, અને તુચ્છઔષધિભક્ષણુ,ગા એકવારજ ભાગવવામાં આવે તે નિશ્ચય પ્રોન કહેવાય, અને તે અશન “આહાર પુષ્પાદિક છે, અને વારવાર ઉપભાગમાં આવે તે
૧. દાંત-લાખ વિગેરેના વ્યાપાર.
૨. અંગાર કર્માદિ ૫ સામાન્યક. ૩. યંત્ર પીલનાદિ પાંચ મહાક.
૪. બેજન સંબધિ૫, કર્માદાન સબંધિ ૧૦, અને વ્યાપાર સંબંધ ૫ મળીને પણ ત્રણ પ્રકારના અતિચાર સાતમા
વ્રતમાં ગણાય.
. ૫. નહિં ર્ધાયલી ( કાકડી વિગેરે )
૬. અ રંધાયલી ( પોંક વિગેરે )
૭. ખાવાનું અલ્પ અને ફેંકી દેવાનુ ઘણુ ( ખેર વિગેરે )
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩મો કહેવાય એ પ્રમાણે મોનોપો (એવું બીજું નામ પણ કહેવાય, તે ભોગપભેગ) બીજી રીતે વિચારતાં સક૯૫થી અને આરંભથી એમ બે પ્રકારને પણ છે. એકવાર અથવા અનેકવાર (કરવા ગ્ય હોય, પરંતુ કર્મગત આ દાનને (કર્માદાનેને) તે સર્વથા ત્યાગ કરવો. અહિં વાણિજ્ય કર્મીદાન તે વ્યાપાર અને સામાન્ય આદાન તે પ્રસિદ્ધ વ્યાપાર કહેવાય. (બને તો) નિરવદ્ય આહાર વડે (તેમ ન બને તે નિર્જીવ આહાર વડે અને (તેમ પણ ન બને તે) પ્રત્યેકમિશ્ર (પ્રત્યેક વનસ્પતિ) વડે (આજીવિકા કરવી), આત્માનુંસંધાનમાં (આત્મ ધર્મની પ્રાપ્તિની ઈચ્છામાં) તત્પર શ્રાવક એવા પ્રકારના (નિરવદ્યાદિ આહાર કરનારા) હોય છે. રાંધવું ખાંડવું પીસવું દળવું અને પકવવું ઈત્યાદિ કાર્યોમાં હંમેશાં પરિમાણ ( –નિયમ ) અંગીકાર કરવું, કારણ કે , અવિરતિપણામાં મહાને કર્મબંધ હોય છે. ( મહાવિગય ૪ કહે છે ) કાષ્ટથી બનેલી અને પિષ્ટથી ( ચૂર્ણથી આસવ રૂપે કાઢેલી) એમ 1 ૨ પ્રકારની છે. અને ગાંવ જળચરનું, સ્થલચરનું, અને ખેચરનું એમ ૩ પ્રકારનું છે. અથવા ચર્મ માંસ અને રૂધિર માંસ એમ બે પ્રકારનું પણ છે. એ મદિર ઉત્કટ મેહ ઉત્કટ નિદ્રા પરાભવ ઉપહાસ્ય ક્રોધ અને ઉન્માદનું કારણ છે, તથા દુર્ગતિનું મૂળ છે, તેમજ લજજા લક્ષમી બુદ્ધિ અને ધર્મને નાશ કરનારી છે. તથા પંચેન્દ્રિયના વધથી ઉત્પન્ન થયેલું માંસ દુર્ગન્ધમય અશુચિમય અને બિભત્સ છે, તથા રાક્ષસાદિ વડે છળ કરનારું છે, માટે દુર્ગતિના મૂળ સરખા અને મદને ઉત્પન્ન
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
કરનાર માંસનું તું ભક્ષણ ન કર. કાચી પાકી અને વિશેયતઃ પકવ કરાતી માંસની પેશીઓમાં નિરન્તર નિશ્ચયે નિગેદાજીની ઉત્પત્તિ કહી છે. ૬૪–૭૫ છે
* મધમાં માંસમાં મધમાં અને ચોથા માખણમાં એ ચારમાં તે તે વર્ણવાળા અસંખ્ય જંતુઓ ઉત્પન્ન થાય છે. મગલાદિક અનેક પ્રકારનું છે તથા મધપૂડા અને બીજી અનેક રીતે થયેલું મધ તેમજ શરીરથી પ્રાપ્ત થયેલું જે માંસ વિગેરે અને છાસથી બહાર નીકળેલું માખણ વિગેરે. (હવે રર અભય કહે છે)-૫ ઉદ્બારાદિ ફળ, ૪ મહાવિગય, હિમવિષ-કરા–સર્વ માટી-ત્રિભેજન–બહુબીજ–અનન્તકાય—અથાણું-ધોલવડાં–વેંગણ– અજ્ઞાત નામ સ્વરૂપવાળાં પુષ્પફળાદિતુફળ-ચલિતરસ-એ ૨૨ અભક્ષ્ય દ્રવ્ય વજેવા ગ્ય છે. (રાત્રિ ભેજનમાં જે) કીડીનું ભક્ષણ થાય તે બુદ્ધિ હણાય છે, મક્ષિકા ભક્ષણથી વમન થાય છે, યૂકા () ખાવામાં આવે તે જળદર થાય છે. અને કરોળીયાનું ભક્ષણ થાય તે કુષ્ટરોગ થાય છે. ભેજનમાં વાળ આવે તે સ્વરભંગ થાય, કાષ્ટને કકડે આવે તે ગળામાં કાંટા વાગે છે. અને (વીંછી સરખા આકારવાળી ભાજી રૂ૫) શાકમાં જે વીંછી આવી જાય તે તાળું વિંધાઈ જાય છે. વળી રાત્રિને વિષે અન્ન ઉપર વ્યક્તિની દ્રષ્ટિ પડે છે કારણ કે રાક્ષસો પણ પૃથ્વીમાં સર્વત્ર જેવા માટે પ્રચ્છન્ન ભ્રમણ કરે છે, માટે રાત્રિને વિષે ભેજન કરનારને સ્પષ્ટ રીતે તે રાક્ષસે પણ છળે છે. વળી ભાજનને ધેવા
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯
સ
વિગેરે કાર્યોંમાં છુ આદિ જીવાના ઘાત થાય છે, ઇત્યાદિ રાત્રિ ભાજનના દોષ કહેવાને કાણુ સમ છે ? ।। દેશમાં સર્વ કાળમાં કાચા ગારસયુક્ત કુરુણિઓમાં ( કઠેર ધાન્યમાં) નિગેાદ જીવા અને પંચેન્દ્રિય જીવા ઉત્પન્ન થાય છે. જેને પીલવાથી તેલ ન નિકળે તેને વિઠ્ઠલ કહે છે, વળી વિલમાં ઉત્પન્ન થયેલ ધાન્યમાં પણ જો તેલયુક્ત ન હેાય તે તે વિઠ્ઠલ કહેવાય નહિં. ॥ ઉગવામાંડેલુ (અંકુરિત થયેલ) વિઠ્ઠલ પણ વિઠ્ઠલ કહેવાય, વળી સ કાષ્ટ દળ કે જે સ્નેહ રહિત હાય (તેલ રહિત હાય) પરન્તુ સરખી એ ફાડ થતી હોય તે તે પણ વિઠ્ઠલ કહેવાય છે. સ્નેહ રહિત (તેલરહિત) વિઠ્ઠલમાં ઉત્પન્ન થયેલ ત્વચાપત્ર વિગેરે પણ સ વિઠ્ઠલ છે, અને તે જો કાચા ગારસમાં પડે તેા ત્રસ જીવાની ઉત્પત્તિ થાય છે. વળી જો મગ અડદ વિગેરે પણ વિઠ્ઠલ કાચા ગારસમાં પડે તેા ત્રસ જીવાની ઉત્પત્તિ કહેવાય છે, અને દહિ પણ એ દિવસથી ઉપરાન્તનું હોય તે તેમાં (ત્રસ જીવેાની ઉત્પત્તિ થાય છે. દ્રવ્યાન્તર થયે છતે કાચા ઢંડા ગેારસ (ઇડી)માં પણ ઉનું અને ઉના દહીંમાં ઠંડું ગારસ (દહી) નાખવું નહિ..ા ( અનન્તજાય વનસ્પતિ ર્શાવે છે−) કદની સર્વ જાતિ, સૂરણકદ, વા– કંદ, લીલી હલદર, તથા આર્દ્ર, તથા લીલા કચૂરો, સતાવરી, વિરાલી, ગુવાર, વર, ગળા, લસણ, વાંસ કારેલાં, ગાજર,
૧ જેને એટલે જે કઢાળને (જેની દાળ પડે એવા ધાન્યને)
૨ જેની બે ફાડ થાય એટલે દાળ પડે તે દિલ ધાન્ય કઠોળ વિગેરે કહેવાય.
.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
લૂણ, લોઢકંદ, ગિરિકણિકા, કિશલપત્ર, ખરસાણી, લીલીમેથ, તથા લવણવૃક્ષની છાલ, ખીલેડીકંદ, અમૃતવલ્લી, મૂળા, ભૂમિરૂહ (છત્રાકાર), વિરૂહ, તથા ઢક, વાસ્તુલ, પ્રથમ સ્કરવાલ, તથા પાલખ, કમળ આંબલી, તથા આલુ અને પિંડાલૂ એ અનન્તકાય વનસ્પતિઓનાં નામ છે, તેમજ સિદ્ધાન્તમાં કહેલાં લક્ષણોની રીતીથી બીજી પણ અનન્તકાય વનસ્પતિઓ જાણવી. (તે લક્ષણે આ પ્રમાણે)જેની સિરા (નસ) ગુણ હય, સાંધા ગુપ્ત હય, અને પર્વ (ગ્રન્થિ) પણ ગુપ્ત હોય, તથા ક્ષીર-દૂધ સહિત કે દૂધ સહિત કે દૂધ રહિત એવી જે વનસ્પતિના ભાગવાથી સરખા બે ભાગ થાય, અને છેલ્લા છતાં પુનઃ ઉગે તે સાધારણ શરીર વાળી (એટલે અનન્તકાય) વનસ્પતિ જાણવી. (૨૧ -- રાજા કહે છે-) અંગારકર્મ, વનકર્મ, શાટકકર્મ ભાટકકર્મ, અને ફેટક કમ એ પાંચ સામાન્ય કર્મ વજેવા તથા હાથીદાંત નિગેરેને દંતવ્યાપાર, લાખ વિગેરેને વ્યાપાર, તૈલાદિક વિગેરેને રસવ્યાપાર, પશુઆદિકને કેશવ્યાપાર, સેમલ આદિકને વિષ વ્યાપાર, એ પાંચ દેતાદિ સંબંધિ વ્યાપાર પણ વર્જવા. તથા એ પ્રમાણે નિશ્ચયે યંત્રપાલનકર્મ, નિલંછન કર્મ (કર્ણર્વધ વિગેરે), દવ દે,
૧. કયલાની ભઠ્ઠીઓ વિગેરે કહ્યું–ભાટીકર્મ. ૨. વન કપાવવા વિગેરે, ૩. ગાડા વિગેરે કરાવવા ૪. ભાડાં ઉપજાવવાના આરંભ કરવા. ૫. ખેતી કરવી વિગેરે.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
તળાવ કહ આદિના જળને શેષ (ખાલી) કરવો તે સરદૂહશિષ, અને અસતિષણ (દાસદાસીઓનાં વેચાણ માટે પિષણ કરવાં) તે પાંચ મહાકર્મ એ ૧૫ કર્મીદાન વર્જવા
ગ્ય છે. ફરિ સોનોત્તમ વિરપત્રસન્ ૬૫–કા
ને ૮ અનર્થવિરમણવ્રત |
ઈન્દ્રિયોને અર્થે અને સ્વજનાદિકને અર્થે જે પાપ કરાય તે અર્થદંડ કહેવાય, તેથી અન્ય (એટલે નિષ્પાજન જે) પાપ કરવું તે અર્થતંત કહેવાય. તે અનર્થદંડના .. ચાર પ્રકાર છે.–૧ અપધ્યાનાચરણ, ૨ પાપિપદેશ, ૩ હિંસાપ્રદાન, ૪ અને એથુ પ્રમાદાચરિત. ત્યાં આર્તધ્યાન અને રોદ્ર ધ્યાન વડે રાણાવાવ (દુર્થોન) થાય છે. તથા શસ્ત્ર અગ્નિ મુશળ યંત્ર તૃણ કાષ્ટ મન્ચ મૂળકર્મ (ગર્ભપાતાદિ દ્રવ્ય) અને ઔષધ આપતાં તથા અપાવતાં અનેક પ્રકારે Éિરાખવા અનર્થ થાય છે. - સ્નાન, ઉદ્વર્તન, વણક, વિલેપન, શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, વસ્ત્ર, આસન, અને આભરણ ઈત્યાદિ સંબંધિ અનેક પ્રકારને જોવા છે. કૌત્કચ્ય (ભાંડ ચેષ્ટા), મુખરતા (બહુ બેલા પણું ), ગોપગના ઉપગથી અધિક પદાર્થોને ઉપગ, કન્દર્પ (કામેત્પાદક હાસ્યાદિ,) અને યુક્તાધિકરણ (હિંસાના પદાર્થોના અવયવો સંયુક્ત કરી રાખવા) એ પાંચ પ્રકારના અતિચાર અનર્થદંડ વિરમણવ્રતના છે. ત ત્રણ સાથેદંષવિરમuizત છે ૯-૧૦૨ છે
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
| ૧ સામાયિક વ્રત છે સામાયિક કરનાર શ્રાવક મુહપત્તિ–રજોહરણ–ચરવળે; –સ્થાપના, દંડ (દંડાસન), અને પુચ્છનક (કટાસણું) એ પાંચ ઉપકરણ સહિત હેય. સાવદ્ય વેગથી વિરક્ત, ત્રણ ગુપ્તિવાળે, ૬ કાયવધથી વિરક્ત, ઉપગવાળે, અને જયણ સહિત એ આત્મા એજ સામાયિક છે. જે સર્વ ભૂતેને વિષે (વનસ્પતિ જીને વિષે), ત્રસ જીવેને વિષે, અને સ્થાવરેને વિષે સમભાવવાળે હેય તેને સામાયિક હેય એમ શ્રી કેવલિ ભગવતે કહ્યું છે. જે રામ રામ સભ્ય અને પુત્ર એ ત્રણે સામાયિકના એકાર્થ વાચક પર્યાય શબ્દ છે, એ ત્રણે અર્થમાં હોય તેને સામાયિક હોય એમ શ્રી કેવલિ ભગવાને કહ્યું છે. ત્યાં જવા એટલે મધુર પરિણામવાળું શર્કરાદિ દ્રવ્ય તે વ્યરામ, (ભૂતાર્થ આલેચનમાં જે દ્રવ્ય) તુલ્ય હોય તે દ્રવ્યમ, ક્ષીર અને શર્કરાનું એડવું તે શણગ્ય અને દેરામાં મોતીના હારને જે પ્રવેશ તે સૂચવ એ પ્રમાણે, એ ચારે એકાર્થ વાચક શબ્દો દ્રવ્ય નિક્ષેપમાં કહ્યા. આત્મપમાપણે ( એટલે પિતાના આત્માની પેઠે ) પરને દુઃખ ન કરવું તે માત્ર રામ, રાગદ્વેષનું માધ્યસ્થ (અસેવન ) તે માત્ર વા, જ્ઞાનાદિકનું જવું (આચરવું) તે માવ સભ્ય
૧ ફુલા એટલે પ્રવેશ-પરેવવું એ દેશી શબ્દ છે. એ ચારે શબ્દનું સ્વરૂપ શ્રી આવશ્યક સૂત્રમાં ૧૦૩૦-૧૦૩૧-૧૦૩૨ મી ગાથાના અર્થમાં કહ્યું છે.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩ અને ભાવ સામ આદિ ત્રણને આત્મામાં પરવવા તે ભાવ$ એ ભાવ સામ વિગેરે કહ્યાં. સામાયિક કરીને જે ગૃહસ્થ ગૃહકાર્ય ચિંતવે, અને આધ્યાનને વશ થયે હોય. તે તેનું સામાયિક નિષ્ફલ છે. જે પ્રમાદયુક્ત હેવાથી જેને સામાયિક કયારે કરવાનું છે, અથવા કહ્યું છે કે નથી કર્યું. તે પણ સમરણમાં આવતું નથી (સંભારતો નથી) તેનું કરેલું સામાયિક પણ નિષ્ફળ જાણવું. છે જે કારણથી સામાયિક કયે છતે શ્રાવક પણ સાધુ તુલ્ય થાય છે, તે કારણથી ઘણીવાર સામાયિક કરવું. છે તથા જે કારણથી જીવ ઘણા. વિષયોમાં અને ઘણીવાર ઘણા પ્રમાદવાળે થઈ જાય છે તે કારણથી (ઘણે પ્રમાદ ન થવાના કારણથી) પણ ઘણુંવાર સામાયિક કરવું. એ દિવસે દિવસે કેઈ દાનેશ્વરી લાખ લાખ ખાંડી સોનાનું દાન આપે, અને બીજો એક જીવ સામાયિક કરે તો પણ તે દાન સામાયિક કરતાં વધી જતું નથી. . બે ઘડી સુધી સમભાવવાળું સામાયિક કરનાર શ્રાવક આ. નીચે કહેલા પપમ જેટલું દેવાયુષ્ય બાંધે છે. જે બાણુ, કોડ ઓગણસાઠ લાખ પચીસ હજાર નવસે પચીસ પાપમ. તથા એક પાપમના આઠ ભાગ કરે તેવા ૩ ભાગ સહિત (૨૫૯૨૫૯૯૨૫ણે પ૦) આયુષ્ય બાંધે. તીવ્ર તપશ્ચર્યાએ તપતે જીવ જેટલું કર્મ કોડ જન્મ સુધી પણ ન ખપાવે તેટલું કર્મ સમભાવના યુક્ત ચિત્તવાળા (સામાયિકવાળી જીવ અર્ધ ક્ષણમાં ખપાવે છે. જે કઈ જીવ (આજ સુધીમાં) મેક્ષે ગયા છે, જાય છે, અને જશે તે સર્વે સામાયિકના મહામ્ય વડે જ જાણવા. મન વચન કાયાએ.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુષ્ટ પ્રણિધાન (શ્ચિંતવનાદિ) કરવું, તે અનુક્રમે મનદુપ્રણિ ધાન, વચનદુપ્પણિધાન. કાયદુપ્પણિધાન, તથા સ્મૃતિ અકરણ (સામાયિકની વિસ્મૃતિ), અને અનવસ્થિતકરણ (-અનાદર) એ પાંચ સામાયિક વ્રતના અતિચાર છે. રૂતિ ઘઇ રાજાશાત્રત છે ૧૦૩–૧૧૮ છે
|| ૨૦ રાવતત્રત છે પ્રથમ જે જન્મ પર્યન્તનું દિશિપ્રમાણ (છઠ્ઠ) વ્રત કરેલું છે, તેને આ દેશાવ. વ્રત નિશ્ચયે એકદેશ છે, કારણ કે સર્વે વ્રતને જઘન્ય કાળ મૂહૂર્તને કહ્યો છે. જે એક મૂહૂર્ત એક દિવસ એક રાત્રિ અથવા પાંચ દિવસ અથવા ૧૫ દિવસ સુધી પણ જેટલે કાળ દ્રઢ રીતે વહન-ધારણ થઈ શકે તેટલો કાળ આ દેશાવ. વ્રત દ્રઢ પણે ધારણ કિરવું. છે (દેશાવ. વ્રતમાં આ ૧૪ નિયમ ધારવાના હોય
છે. તે કહે છે–) સચિત્ત દ્રવ્ય, વિગય, પગરખાં, તંબાલ, વસ્ત્ર, પુષ્પ, વાહન, શયન, વિલેપન, બ્રહ્મચર્ય, દિશિપ્રમાણ, સ્નાન, અને ભજન (એ ૧૪ ને સંક્ષેપ કરવાનો હોય છે. દિશિપ્રમાણ (-છઠ્ઠા) વતનો નિત્ય સંક્ષેપ કરે, અથવા સર્વ વ્રતને જે નિત્ય સંક્ષેપ કરે તે જ્ઞાવાકરા પ્રત કહેવાય. આનયન (નિયમ ઉપરાન્ત ક્ષેત્રથી કેઈ ચીજ મંગાવવી), પેષણ (નિયમ ઉપરાન્ત ક્ષેત્રમાં કઈ ચીજ મોકલવી), શબ્દાનુપાત (ખુંખારે આદિ કરી પિતે છે એમ જણાવવું), રૂપાનુપાત (પિતાનું રૂપ દેખાડી પોતાનું છતાપણું જણાવવું ), અને બાહ્યપુદ્રલપ્રક્ષેપ (નિયમ
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૫ ઉપરાન્ત ક્ષેત્રમાં કાંકરે વિગેરે ફેંકી પતે છે એમ જણાવવું) એ પાંચ અતિચાર દેશાવકાશિક વ્રતના છે. રૂતિ ફેલાવવાજિ વ્રતમ્ ૧૧૯-૧૨૩ છે
છે ?? પપપતા વ્રત છે.
ધર્મની પિસ એટલે પુષ્ટિને જે ધારણ કરે (અર્થાત ધર્મની પુષ્ટિ કરે) તે પણ કહેવાય. અને પર્વને વિષે જે ઉપવાસ (સહિત પિષહ કરવ) તે ઘોઘોઘાસ વ્રત કહેવાય. તે પિસહ આહારથી શરીર સત્કારથી બ્રહ્મચર્યથી અને વ્યાપારથી એ ચાર ભેદથી ચાર પ્રકાર છે તે પણ દરેક દેશથી અને સર્વથી એમ બે બે પ્રકારે હોવાથી પિસહના ૮ ભેદ કહ્યા છે. (એ એક સંગી ભાંગા ૮ જાણવા). તથા દ્વિક સંગમાં ૬ ભાંગા થાય તેને અનુક્રમે એ ચાર ગુણ કરવાથી કુલ ૨૪ ભાંગા થાય, તથા ત્રિસંગમાં (મૂળ ૮ ભાંગા થવાથી તે) ચારેના સર્વ મળી ૩ર ભાંગા થાય, પુનઃ ચતુઃ સંગે કુલ ૧૬ ભાંગા થાય તેથી સર્વે મળીને (૮ર૪+૩+૧૬=) ૮૦ ભાંગા થાય છે, પરંતુ વર્તમાન કાળમાં તે આહાર દેશથી અને સર્વથી એમ બે પ્રકારે થાય છે અને બાકીના ત્રણ સર્વથા થાય છે. એ તે પિસહ તથા તપ પિતાની શક્તિ પ્રમાણે (શક્તિ ગેપડ્યા વિના) કરો, એ પ્રમાણે દેશાવકાશિક સહિત અથવા
૧ અર્થાત વર્તમાનકાળે પિસહના ૮૦ ભાગમાંથી હર મેં ભાગે પ્રવર્તે છે ૮૦ ભાંગાની અંકચાલના ગ્રન્થાન્તરથી જાણવી. (ધર્મસંગ્રહ આદિ ગ્રંથમાં છે)
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬ : -સામાયિક સહિત જે પૈષધ વ્રત કરે તે તેને શ્રમણ ધર્મમાં -રહેલો (એટલે સાધુ સરખે) કહ્યો છે. પિસહમાં જે શ્રાવક સામાયિક સહિત હોય તે નિશ્ચયથી દ્વિવિધ ત્રિવિધે (સાવદ્યના) ત્યાગવાળે હેય, અહિં વર્તમાન કાળમાં એજ વિધિ વતે છે, અને કુશળ શ્રાવકને (એટલે પિસહ વિધિના નિપુણને) તો યથા એગ્ય ભજના જાણવી. છે જે કઈ શ્રાવક સુવર્ણ અને રત્નનાં પગથીવાળું, હજારે સ્તંભે વડે ઉંચું, અને સુવર્ણની ભૂમિવાળું જીન ચિત્ય કરાવે તેથી પણ તપ સંયમ (એટલે ચાલુ પ્રકરણને અંગે પસહ) આધક છે. તથા પૌષધની વિધિમાં (પોસહ કરવામાં) અપ્રમાદી શ્રાવક શુભ ભાવનું પોષણ વૃદ્ધિ કરે છે, અશુભ ભાવને ક્ષય કરે છે, અને નરક તથા તિર્યંચ ગતિને નાશ કરે છે એમાં કંઈપણ સંદેહ નથી. જે એક પ્રહર પણ સામાયિકની સામગ્રી મળે તો અમારું દેવપણું સફળ છે, એમ દેવે પણ પિતાના હૃદયમાં ચિંતવે છે (તે સિંહના મહાભ્યનું તે કહેવું જ શું?). | પસ-અશુભનિરોધ –અપ્રમાદ–અર્થપગ સહિત–અને દ્રવ્યગુણ સ્થાનગત એ પૌસધ વ્રતના એકાWવાચક શબ્દપર્યાયો છે. જે સત્તાવીસ સિત્તોત્તર કોડ ૭૭ લાખ ૭૭ હજાર સાતસે સિત્તોત્તર પલ્યોપમ તથા એક પાપમના ૯ ભાગ કરે તેવા ૭ ભાગ
* ૧ અર્થાત ગમે તે ભાંગે પિસહ અંગીકાર કરે (પરંતુ સામયિક હિતને માટે ગમે ગમે તે ભંગ કહ્યો છે.
૨ છાપેલી પ્રતની ગાથામાં અશુદ્ધિ શુદ્ધિ વિચારવી, ખરે અંક અર્થમાં લો એજ છે.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭ –ર૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭) (એટલું દેવાયુષ્ય એક પિસહ કરનાર શ્રાવક બાંધે છે. જે અપ્રતિલેખિત, અને અપ્રમાજીત, –જોયા પૂજ્યા વિનાના) શય્યા વિગેરે, તેમજ સ્થડિલ, તથા સમ્યક પ્રકારે અનનુપાલન (-અનાદરથી પાલન) એ પાંચ અતિચાર પસહવ્રતના કહ્યા છે. ત્ત પરોપકાર ત્રતમ ૧૨૪–૧૩૫ છે
II ૨૨ વિધિસંવિમાગવત અહિં લૌકીક પર્વતિથિને ત્યાગ જેને છે એવો ગુણવાન સાધુ અથવા શ્રાવક જે ભજનના અવસરે આવેલ. હોય તે તિથિ કહેવાયતે અતિથિને નિરવદ્ય આહાર વસ્ત્રાપાત્ર વિગેરે વસ્તુઓને જે વિભાગ (એટલે પિતાની શક્તિ પ્રમાણે તે આહારદિ) આપ તે તિથિÍવિમાન નિત્ય કરવા ગ્ય છે એમ જાણવું (પરંતુ પૌષધને પારણેજ કરવા એગ્ય છે એમ ન જાણવું). [દેવા ગ્ય વસ્તુ સચિત્તપદાર્થ ઉપર મૂકવી, અથવા દેવા યોગ્ય વસ્તુને સચિત્તવસ્તુથી ઢાંકવી, દેવા ગ્ય વસ્તુ પિતાની હોય તો પારકી ૧ ગ્રન્થમાં જે પાંચ અતિચાર કહ્યા છે તે આ પ્રમાણે છે. ૧ અપ્રતિલેખિત અને અપ્રમાજીત શય્યાદિ ૨
” ” આદાન (ગ્રહણ કરવું મૂકવું) ૩
” ” થંડિલ (માં મલાદિકને ત્યાગ) ૪ અનાદર
૫ અસ્મૃતિ (ગાથામાંથી સ્પષ્ટપણે એ પાંચ અતિચાર ગ્રહણ થતા નથી)
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
કહેવી (અથવા દેવાની બુદ્ધિએ પરની હોય છતાં પિતાની. કહેવી), બીજાની ઈર્ષ્યાએ દાન દેવું, અને દાનકાળને વ્યતીત કરી દે તે અનુક્રમે] ૧ સચિત્તનિક્ષેપ, ૨ સચિત્તપિધાન, ૩ અન્ય વ્યપદેશ, ૪ માત્સર્ય, ૫ કાલાતિકમ એ. નામના પાંચ અતિચાર અતિથિ સંવિભાગ વ્રતના જાણવા.. ' (આ પાંચે અતિચાર ન દેવાની બુદ્ધિથી છે.) સાધુ મહાત્માને જે કલ્પનીય છે તે વસ્તુ કેઈપણ રીતે કિંચિત્ માત્ર પણ ન દેવાઈ હોય તે ધીર અને યથાર્થવિધિવાળા સુશ્રાવકે તે વસ્તુ ખાતા નથી. સ્થાન–શય્યા-આસનભેજન–પાણી–ઔષધ–વસ્ત્ર–અને પાત્ર વિગેરે વસ્તુઓ જે કે પિતે પૂર્ણ ધનવાન ન હોય તે પણ ચેડામાંથી થોડું પણ. આપવું તે તિથિ સંવિમાનવા ૧૩૬–૧૪. I
| સંવના ત્રણ સંખણા -અન્ય સમયના અનશન) વ્રતમાં પાંચ અતિચાર છે–આ લેકની સુખના ઈચ્છા, પરલોકના સુખની ઈચ્છા સુખમાં જીવવાની ઈચછા, દુઃખમાં મરવાની ઈચ્છા, તથા કામગની ઈચ્છા. એ પાંચ અતિચાર છે. જે ઘણું ફળવાળાં શીલવત વિગેરે વ્રતને હણીને (–વતેને પાળે પણ પગલિક સુખની ઈચ્છા રાખે તેથી વૃતેને હણીને) જે સુખની ઈચ્છા રાખે છે તે ધીરતામાં દુર્બલ (અધર્યવાન) તપસ્વી ક્રોડ સૌનેયાની વસ્તુને એક કાકિણિ જેટલા અલ્પ મૂલ્યમાં વેચે છે. એ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦ (સંખનાદિ વતવાળા જીવને ૯ નિદાન વજર્યું છે તે કહે છે–) રાજા–શ્રેષ્ટિ–સ્ત્રી-પુરૂષ–પરપ્રવિચાર–સ્વપ્રવિચાર અલ્પરતા. -સુર-અને દારિદ્રય (એ ત્ની ઈચ્છા તે નવનિયાણ -નિદાનકહેવાય ઘણું તપ આચર્યું હેય, અને દીર્ઘ કાળ સુધી મુનિપણું પાળ્યું હોય તો પણ નિયાણું કરીને વ્યર્થ આત્માને
૧. નવ નિદાનનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે
૧ ગ્રુપનાર–આ તપશ્ચર્યાના પ્રભાવે હું આવતા ભવમાં રાજા થાઉં એવી ઈચ્છા રાખવી તે પનિયાણું કહેવાય.
૨. ઇ નિશાન–આવતા ભવમાં હું શેઠ થાઉં એવી ઇચ્છા..
૩. છ નિવાર–પુરૂષને કમાવા વિગેરેની બહુ ઉપાધી છે માટે સ્ત્રી થાઉં તે ઠીક.
૪. નિવાર–સ્ત્રીને પરતન્ત્રતા ભોગવવી પડે છે માટે પુરૂષ થાઉં તે ઠીક.
૫. orgવવા–દેવાંગનાદિ સાથે વિષયક્રીડા સેવવાવાળે થાઉં એવી ઇચ્છા
૬. વિવાર હું પોતે દેવ અને દેવાંગના બનીને વિષય સેવવાવાળો થાઉં તો ઠીક.
છે. અવાર–અલ્પવિષયવાળા દેવામાં ગ્રેવેવક–અનુત્તર અમ્યુ. તાદિમાં ઉત્પન્ન થાઉં તે ઠીક અહિં ચૈવેયક ને અનુત્તરમાં અરતનિદાન પણ જાણવું.
૮. નિવાર–દાનવાદિ ન થતાં વૈમાનિકાદિ દેવ થાઉં તો ઠીક.
૯.
ર વિવાર–ધનવાનને બહુ ઉપાધિ હોય છે માટે નિર્ધન થાઉં તે ઠીક.
૧૪.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
(આત્મ-ધર્મને) હારી જાય છે. બળદેવે ઉર્વ દેવલોકમાં જાય છે, અને વાસુદેવે સર્વે પણ નરકમાં જાય છે, તેમાં નિયાણું (બળદેવ ન કરે અને વાસુદેવે પૂર્વભવમાં કર્યું હોય છે તે) કારણ છે, માટે બુદ્ધિમાન પુરૂષે નિયાણું સર્વથા વર્જવું. રુતિ સંસ્ટેત્રના વલપમ્ છે ૧૪૧–૧૪૫ છે
એ પથ ૫ ગાવાનું સાપ છે (જ્ઞાનાચાર આદિ પાંચ આચાર છે તેના પ્રત્યેકના ભેદ કહે છે–) વાઢ જ્ઞાનાચાર (કાળ વેળાએ જ્ઞાન ભણવું), વિના,. વઘુમાન ૩પથાર (જ્ઞાન ભણવા માટે તપાગ કરે તે), તથા શનિવતા (ગુવદિકને નહિં એલવવા), શંકરશુદ્ધિ, સર્વે , અને ચંગાનાર્થ (ઉભયની શુદ્ધિ એ ૮ પ્રકારને જ્ઞાનાવાઈ છેનિઃશંકતા (શંકારહિતપણુ), નિષ્કાંક્ષા (પરધર્મની ઈચ્છા ન કરવી), નિવિચિકિત્સા (ધર્મફળને અસંદેહ), અમૂઢદ્રષ્ટિ (પરધર્મના ચમત્કારાદિકથી મોહ ન પામ), ઉપખંહણા (પિતાના ધર્મને ઉત્તેજન આપવું, સ્થિરિકરણ (ધર્મથી પડતાને સ્થિર કરે), વાત્સલ્ય (સ્વધર્મીઓ પ્રત્યે પ્રેમ), અને પ્રભાવના એ આઠ પ્રકારને રાશના=ાર છે. પ્રણિધાન ગયુક્ત (એટલે મન, વચન, કાયાના શુભ યોગમાં વર્ત) જીવ પ સમિતિ અને ૩ ગુણિવડે સહિત હોય તે આઠ પ્રકારનો વગાડ્યા છે. અને એ ત્રણેમાં (પ્રણિધાનમાં–સમિતિમાં–અને ગુપ્તિમાં) વિપરીત રીતે વર્તે તે એજ આઠ અતિચાર છે. તે ૧૪૬–૧૪૮ છે
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧ :
અનશન—ઉનૌદરિકા –વૃત્તિ સંક્ષેપ...રસત્યાગ*-કાયકલેશ અને સંલીનતા એ બાહા તપ કર્યું છે. પ્રાયશ્ચિત-- વિનય વૈયાવૃત્ય તથા સ્વાધ્યાય દયાની અને કાઉ
૧. એકાસણું, બેસણું, ઉપવાસ, આંબિલ, વિગેરે. ૨. ભુખ કરતાં પાંચ-સાત કેળીયા ઓછી ખાવા. ૩. જરૂરીયાત કરતાં ઓછી વસ્તુ રાખી સંતોષી થવું. ૪. ઘી-દુધ વિગેરે વિગઈઓને ત્યાગ કરે. પ. લેચાદિ કષ્ટ સહન કરવાં. : ૬. જેમ બને તેમ સંલીનતા રાખવી, કપાયે ઉદીરવા નહિ અંગે પાંગને ઉપયોગ પ્રસારણદિ સંયમપૂર્વક કરવું અને બહાર . પડવા આગળ આવવા) ધાંધલ ન કરવું.
૭. અતિચારનું ગુરૂ પાસે આલોચન કરી તેની શુદ્ધિ માટે જે -તપશ્ચર્યા કરવી તે દશ પ્રકારનું પ્રાયશ્રિત જાણવું.
૮. જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર તથા શાસનના બીજા દરેક અંગ તરફ હૃદયની ભક્તિ બહુમાન રાખવું તે અનેક પ્રકારે.
૯. અરિહંત પ્રભુ તથા આચાર્યાદિકની સેવા ભક્તિ સગવડ . પુરી પાડવી વિગેરે ૧૦ પ્રકારનું વૈયાવચ્ચ.
૧૦. ભણવું, ભણવવું, પાછળનું સંભાળવું, પ્રશ્નો પુછવા, . જુવાબ આપવા, ખુલાસા કરવા વિગેરે, ધર્મોપદેશ કર વિગેરે પાંચ.. પ્રકારના સ્વાધ્યાય.
૧૧. પાંચ પ્રકારના ધર્મધ્યાન અને ચાર પ્રકારના શુક્લધ્યાન ધ્યાવાં. .
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨ -
સગ એ અત્યંતર તપ, કહેલ છે. સારીરીતથી ન કરવું તે બાર વતન અતિચાર છે. વિર્યાચારના ત્રણ છે મન વચન અને કાયાથી પાપમાં પ્રવૃત્તિવાલા તે વીર્યાચારના અતિચાર છે. સમ્યકત્વમાં વિજય રાજાનું દ્રષ્ટાન્ત, અહિંસામાં હરિબલ રાજાનું દ્રષ્ટાંત, મૃષાવાદના ત્યાગમાં કમલશેઠનું દ્રષ્ટાંત, અદત્તાદાનમાં વરદત્તનું દ્રષ્ટાંત, બ્રહ્મચર્યના સંબંધમાં શીલવતી સ્ત્રીનું દ્રષ્ટાન્ત, પરિગ્રહમાં ધનશ્રેષ્ટિતું, દિશિ પ્રમાણમાં મહાનન્દનું, ઉપગ પરિભેગમાં મંત્રીની પુત્રીનું રાત્રિલેજનમાં ત્રણ મિત્રનું, ચન્દ્રવામાં મૃગસુંદરીનું, અનર્થદંડમાં વીરસેન રાજાનું, સામાયિકમાં ધનમિત્રનું, દેશાવગાસિકમાં ધનદનું, પૌષધવતમાં દેવકુમર તથા પેયકુમારનું દ્વાન અને અતિથિ સંવિભાગ વ્રતમાં ગુણધર અને ગુણકરનું દ્રષ્ટાન્તર છે. તે ત વત્રત અધિકાર છે.' ૧૪-૧૫૫, છે
1
.
'
સર્વ જીને આહાર-ભયપરિગ્રહ-મિથુન, તથા ક્રોધ, -માન-માયા-લોભ-લોક-અને ઘ એ ૧૦ પ્રકારની સંજ્ઞા હોય છે. વૃક્ષોને જળને જે આહાર છે તે માદાર સં. છે, લાકડા અને શસ્ત્રના ભયવડે સંકેચાય છે તે મહંશ છે. વલિઓ પિતાના તંતુઓવડે વૃક્ષને વીંટાઈ જાય છે તે
૧. અશુભ કર્મો, શરીર અને સર્વ વૈભાવિક (પૌગલિક) સામ્રગીનો નિશ્ચયથી હાર્દિક ત્યાગ.
૨. એ સર્વ દ્રષ્ટાન્તો અર્થ દીપિકા વિગેરે ગ્રન્થાન્તરેથી જાણવા
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧૩
ઝgવંશા છે. જ્યાં સ્ત્રીઓનું આલિંગની થાય છે તે કુરૂબક વક્ષ પ્રફુલ્લિત થાય છે, અને સ્ત્રીના સ્તનવડે સ્પર્શાચેલા અશોકવૃક્ષે વિકસવાર થાય છે. તથા સ્ત્રીના મુખમાંથી નિકળેલી મદિરાના ગંધવડે તુષ્ટ થયેલા કેસર વૃક્ષે પુષિત થાય છે, તેમજ સ્ત્રીએ સુગંધિ જળવડે સિંચેલા ચંપકવૃક્ષે અને વરૂણવૃક્ષે પ્રફુલિત થાય છે. વળી જ્યાં સ્ત્રીના કટાક્ષેવડે તિલકવૃક્ષે વિકસ્વર થાય છે, તથા વિરહવૃક્ષે સ્ત્રીના પંચમ (સર) સ્વર સાંભળીને પ્રકુટિલત થાય છે. વળી તારવૃક્ષ શૃંગારવાળી અને મનહર વેષવાળી સ્ત્રીના તંબલના સ્પર્શથી (પ્રફુલિત થાય છે તે સર્વ ઐશુરવંશા છે). તથા પ્રાયઃ (વિશેષતઃ) કેકનદને કન્દ કોલવડે હુંકાર કરે છે તે પસંજ્ઞા છે. વળી રૂદંતી નામની વલ્લી (જેના રસથી સ્વર્ણ બને છે, તે માનવડે ઝરે છે (જાણે આંસુ પાડતી હોય તેમ દેખાય છે) તે માનવંશા છે. તથા વેલડીએ પિતાનાં ફળને (પત્રાદિના સમૂહથી) ઢાંકી દે છે તે વારંજ્ઞા વડે છે. અને બિલ્લવૃક્ષ તથા પલાશવૃક્ષ પિતાનાં મૂળ નિધાન ઉપર નાખે છે તે પરંશ વડે છે. રાત્રે કમળનો સંકેચ થાય છે તે ઝોલંજ્ઞા વડે છે, અને વેલડીઓ માર્ગ છોડીને પણ વૃક્ષ ઉપર ચઢે છે તે શોધવંજ્ઞા વડે છે. શ્રી અને શ્વરેએ એકેન્દ્રિય જીને પણ (પૂર્વોક્ત રીતે) એ ૧૦ સંજ્ઞાઓ કહી છે. અને બીજી મેહસુખ-દુઃખ-વિચિકિત્સા
૧-૨. એ ગાથાઓમાં અનુક્રમે વનસ્પતિને પાંચે ઈન્દ્રના વિષયો ભિન્ન ભિન્ન દર્શાવ્યા.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
શેક-અને ધર્મ (એ ૬) સંજ્ઞાઓ હેતી નથી. તે તિ સંઘાર ૧–૯
| ગઇ એરવારિક અથવા સંજ્ઞાઓ અને વેશ્યાઓમાં ભેદ છે. ત્યાં આત્મવેદના (જીવને પિતાને જે અનુભવમાં આવે) તે સંજ્ઞા તે બે પ્રકારની છે. ૧ જીના શુદ્ધવીર્યથી–ગથી ઉત્પન્ન થયેલી અને ૨ અશુદ્ધ વીર્યથી–ગથી ઉત્પન્ન થયેલી. છે ત્યાં પરિણામથી ઉત્પન્ન થયેલી અને કલેષ દ્રવ્યરૂપ કર્મગત ભાવવાળી (તે ભાવલેશ્યા) અને કૃષ્ણાદિ દ્રવ્યના સચિવ્ય– પણથી ( સંબંધથી) સ્ફટિકની પેઠે આત્મા (જે રીતે કૃણાદિ ભાવ વાળે થાય છે તે કૃષ્ણાદિ દ્રવ્ય) દ્રવ્યલેશ્યા છે. (તે ૬ લેશ્યાઓનાં દ્રષ્ટાન્ત આ પ્રમાણે) જેમ અત્યંત પાકી ગયેલા ફળના બહુ ભાર વડે નમી ગયેલ સર્વ અંગવાળા એક મહાન જંબૂવૃક્ષને (કેઈદ મુસાફરેએ) દે. તે સર્વેએ એકબીજાને કહ્યું કે આપણે બીજા ફળ વિગેરેથી શું કામ છે? આ જંબુફળનું જ ભક્ષણ કરીએ. (પરતુ તેમા એકે કહ્યું મૂળ સહિત વૃક્ષ નીચે પાડીએ ઈત્યાદિ રીતે થાવત્ છઠ્ઠાએ કહ્યું કે કેવળ જાંબૂ જે નીચે પડયાં છે તે જ વણી લઈએ એ ૬ જુદા જુદા કથન રૂ૫) દ્રષ્ટાન્તને ઉપનય આ પ્રમાણે છે-જે એમ કહે છે કે વૃક્ષને મૂળમાંથી જ છેદે તે જીવ દયા માં વતે છે, અને મહાશાખાએને છેદવાનું કહેનાર નોસ્ટા માં વતે છે. પ્રશાખાઓ છેદવાનું કહેનાર રાત લેશ્યાવાળે, ગુચ્છાએ છેદવાનું
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૫ કહેનાર તેરવામાં, ફળ તોડી ખાવાનું કહેનાર પંડ્યા માં અને પડેલાં ફળ વીણું ખાવાનું કહેનાર શુગ લેશ્યામાં વતે છે. અથવા બીજું પણ ઉદાહરણ આ પ્રમાણે છે'એક ગામને વધ કરવા માટે (એટલે ગામને હણને પણ ચેરી કરવા માટે) ૬ ચેર નિકળ્યા, તેમાંના એક ગેરે કહ્યું કે દ્વિપદ (મનુષ્યાદિ હોય) કે ચતુષ્પદ (પશુ આદિ) જે હોય તે સર્વને જે દેખાય તેને ઘાત કરે. બીજે કહે છે (પશુને નહિ પણ) મનુષ્યને જ હણવા, ત્રીજો કહે છે કે (મનુષ્યમાં પણ સ્ત્રીઓ વજીને) પુરૂષને જ હણવા, ચેથાએ કહ્યું (પુરૂષમાં પણ શસ્ત્ર રહિતને વજી)શસ્ત્રવાળાઓને જ હણવા, પાંચમાએ કહ્યું (શસ્ત્રવાળા પુરૂ
માં પણ) જે સ્વામા યુદ્ધ કરે તેને જ હણવા, અને છઠ્ઠા એ એમ કહ્યું કે કેવળ તેઓનું એક ધનજ હરણ કરવું, પણ બીજા કેઈને મારે નહિ, એ પ્રમાણે ન કરે, કેવળ ધન હરણ કરે એમ કહ્યું ત્યાં સુધી કહેવાવાળા તે ૬ ચેરેને ઉપસંહાર (એટલે ઉપનય) આ પ્રમાણે છે. સર્વને હણે એમ કહેનાર તે ચોર કૃષ્ણલેશ્યાના પરિણામવાળે વર્તે છે, એ પ્રમાણે અનુક્રમે શેષ ચર સંબંધિ લેશ્યાએ પણ યાવત્ છ ચાર શુક્લ શ્યાવાળો છે ત્યાં સુધી જાણવું એ બન્ને દ્રષ્ટાન્તોની સંક્ષિપ્ત સંગ્રહવાળી ગાથા આ પ્રમાણે છે–મૂળ -શાખા-પ્રશાખા–ગુચ્છા-ફળ-એ પાંચને છેદ કરે એમ કહેનાર અને પડેલા ફળનું ભક્ષણ કરે એમ કહેનાર (અનુક્રમે ૬ વેશ્યાવાળા છે) તથા સર્વને-મનુષ્યને પુરૂષોનેશસ્ત્ર ધારીને અને યુદ્ધ કરતાને હણવા તથા કેવળ ધન
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિરણ કરવું (એમ ૬ રીતે કહેનાર અનુક્રમે ૬ વેશ્યાવાળા છે) મે ૧–૧૦ |
થા ૬ લેયાઓનાં ભિન્ન ભિન્ન લક્ષણ .
* વૈર વડે અનુકંપા રહિત, અતિ પ્રચંડ, દુર્મુખ (દુષ્ટ ગાળ વિગેરે બેલનાર), તિર્ણ સ્વભાવવાળો, કઠોર હૃદયવાળ, અધ્યાત્મભાવ રહિત અને તુર્ત વધ કરવામાં તૈયાર એ જીવ બચા માં વર્તતે જાણ. માયાદંભમાં કુશળ ઉત્કૃષ્ટ લોભ-આશક્તિવાળે, ચપળ અને ચલાયમાન ચિત્તવાળે, મિથુનમાં તીવ્ર અભિલાષવાળે અને અસત્યપ્રલાપી જીવ નફા માં વર્તનારે જાણ. મૂઢ, આરંભમાં પ્રીચતાવાળે, સર્વ કાર્યોમાં પાપને નહિં ગણના તથા હાનિ વૃદ્ધિ (એટલે લાભાલાભ) નહિં ગણનારે અને કોંધયુક્ત એ જીવ પોસ્ટેચા માં વર્તનારે જાણ. દક્ષ (ડાહ્યો) સંવર (પાપકર્મને રોકવાના) સ્વભાવવાળે, સરળ હૃદયવાળે, દાનગુણ અને શીલગુણમાં કુશળ, ધર્મને વિષે બુદ્ધિવાળે અને રેષ-ક્રોધ રહિત એ જીવ તેનામાં વર્તે છે. જીવે પર અનુકંપાવાળે, સ્થિરસ્વભાવી, નિશ્ચયે સર્વ જીને દાન આપનારે, અતિકુશલ બુદ્ધિવાળે અને ધૂર્યવાન જીવ જેઘા માં વર્તે છે. જેની ધર્મમાં બુદ્ધિ હોય છે, સર્વ કાર્યોમાં પાપારંભને ત્યાગ કરે છે, આરંભ સમારંભમાં રાજી થતો નથી અને અપક્ષપાતી એ જીવ ગુસ્સામાં વર્તે છે. એ કૃષ્ણાદિ દ્રવ્યના સંગથી સ્ફટિકના સરખો આત્માને જે પરિણામ કે જેનાથી કાર્ય
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭ પ્રવૃત્તિ (શુભાશુભાષ્યવસાય રૂપ કાર્યની પ્રવૃત્તિ) થાય છે હિતે બુચ્ચત્તેરથા છે. આત્માનો (શુભાશુભ) પરિણામ કે જે સર્વત્ર સમાપ્ત કાર્ય સંપત્તિવાળે છે તે કર્મના નિયંદ (-સાર) રૂપ માવા જાણવી. ચાવત્ શુકલેશ્યા સુધીની દરેકના પરિણામ ૩–૯–ર૭૮૧-૨૪૩ તેથી ઘણું અને -તેથી પણ ઘણા પ્રકારના હોય છે. પ્રત્યેક વેશ્યા અનંત -અનંત વર્ગણ યુક્ત કહી છે તેમજ તે અનંત વર્ગણાઓ (માંની દરેક વર્ગણા પણ) સર્વે અસંખ્ય આકાશ પ્રદેશમાં અવગાહ વાળી છે. ૧૧-૨૦ છે
તે સર્વ લેશ્યાઓનાં (પ્રત્યેકના) અધ્યવસાય સ્થાને અસંખ્યાત છે, અને ક્ષેત્ર માર્ગણ વડે તે અસંખ્ય લોકાકાશના આકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ છે. ( તથા કાળ માર્ગણા નવડે) અસંખ્ય અવસર્પિણ અને અસંખ્ય ઉત્સર્પિણના જેટલા સમય છે તેટલાં અને ક્ષેત્રથી અસંખ્ય લોકના આકાશપ્રદેશ જેટલાં તે લેશ્યાઓનાં અધ્યવસાય સ્થાને છે. તે કેટલાએક આચાર્યો યોગાન્તર્ગત દ્રવ્યને (દ્રવ્યથી) લેશ્યા સગિ-કેવલિ સુધી કહે છે, અને તે કારણથીજ અગિ ગુણસ્થાને પણ તે લેડ્યા હતી નથી, માટે એ વચન યુક્તિવાળું જણાય છે. જો કે તે લેશ્યાઓ કષાય સ્વભાવવાળી
૧ જાન્ય–મધ્યમ–ઉત્કૃષ્ટ એ ૩ ભેદ પુન: એ ત્રણેને દરેકના જ૦ મા ઉ૦ ભેદ ગણતાં ૯ ભેદ પુનઃ તેના પણ દરેકના જ મ૦ ઉ૦ ભેદ ગણતાં ૨૭ એ રીતે ત્રણ ગુણ ત્રણ ગુણ પરિપાટીએ ૮૧-૨૪૩-૭૨૯ ઈત્યાદિ રીતે ઘણા પ્રકારના ભેદ જાણવા. યાવત અસંખ્ય ભેદ જાણવા.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૨૧૮
અથવા કષાય હાયક નથી, પરંતુ જે કારણથી તે વેશ્યાઓ. કષાય સાથે અન્ય અન્યવૃત્તિવાળી (પરસ્પર સંબંધવાળી) રહેલી છે માટે તે વેશ્યાઓ કષાયવાળા અને કષાય. ઉદ્દીપન્ન કરવામાં જોડાય છે. (એમ કેટલાએક આચાર્યો માને છે) જે લેશ્યાઓ કર્મને નિસ્યદ છે તે તે કયા. કર્મોને નિયંદ છે? જે કહે કે ઘાતિકને નિયંદ તે લેશ્યાઓ છે તે સાગિ કેવલિને તે વેશ્યા ન હોઈ શકે! . જે કહે કે ભપચાહિ કર્મોને નિયંદ તે લેહ્યા છે, તે અગિકેવલિને તે વેશ્યા કેમ ન હોય? જે કારણ માટે ચોથું જે શુકલધ્યાન છે તે તે લેશ્યા રહિત કહ્યું છે. છે. જે કે લેશ્યાઓ કષાયને પુષ્ટિ કરનારી છે, પરંતુ (વાસ્તવિક રીતે તે) અનુભાગબંધનું જ કારણ છે, તેથી જ કહ્યું છે કે “કર્મોની સ્થિતિ તથા અનુભાગ કષાયથી હોય છે, અને પ્રકૃતિબંધ તથા પ્રદેશબંધ ભેગથી હોય છે. એ લેશ્યાઓને કર્મના સહચારી કારણરૂપ અનુભાગ ગુણના હેતુરૂપ કહી છે, એ પ્રમાણે લેશ્યાઓ સંબંધિ સર્વ પ્રકારનું વિજ્ઞાન (સિદ્ધાન્તમાં) કહ્યું છે. અતિ વિશુદ્ધ અને અતિ પ્રશસ્ત લેશ્યા શુભધ્યાનને શોભાવનારી ( ઉત્પન્ન કરનારી) કહી છે, અને અવિશુદ્ધ તથા અપ્રશસ્ત લેશ્યા દુર્થાનને ઉત્પન્ન કરવાના સ્વભાવ વાળી છે. વળી કમને નિસ્પંદ હેવાથી અનુભાગના કારણરૂપ લેશ્યા ભાવ લેણ્યા ગણાય. છે, અને યોગેની કારણ પ્રવૃત્તિમાં નિમિત્તવાળી લેશ્યા તે દ્રવ્ય લેશ્યાં છે. એ પ્રમાણે એ લેશ્યાઓનું સ્વરૂપ કહ્યું. એ તિ હૈયાર્ડધa: છે ૨૧-૩૦
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧૯
Jા રથ નાધિકા ! શુકલધ્યાન રૂપી અગ્નિ વડે બાળી દીધેલ છે કર્મરૂપી. કાષ્ટ જેણે એવા તથા ગિઓના ઈશ્વર અને શરણ કરવા. રોગ્ય એવા શ્રી વીર પ્રભુને નમસ્કાર કરી હું (શ્રી હરિ ભદ્રસૂરિ) ધ્યાન સંબંધિ અધ્યયન કહીશ. છે જે સ્થિર અધ્યવસાય તે ધ્યાન કહેવાય, અને જે ચલાયમાન ચિત્ત. હોય તે ભાવના અથવા અનુપ્રેક્ષા અથવા ચિન્તા કહેવાય.. અન્તર્મુહૂર્ત સુધી એક વસ્તુમાં જ ચિત્તનું જે અવસ્થાન-. સ્થિરતા રહે તે છવસ્થ જીવેને માટે દાન કહ્યું છે, અને શ્રી જીનેશ્વરેને તે યોગનિરોધ એ જ ધ્યાન છે. જે અન્તમુહૂર્ત વ્યતીત થાય બાદ (ધ્યાનકાળ વીત્યાબાદ) ચિતા. અથવા બીજું ધ્યાન હોય છે. કારણ કે ઘણું વસ્તુઓમાં ચિત્તને સંકેમ થતાં દીર્ઘકાળ સુધી પણ ધ્યાનની સંતતિ–ધ્યાન, પરંપરા ચાલુ રહી શકે છે. જે આર્તધ્યાન-રૌદ્રધ્યાન-ધર્મધ્યાન–અને શુકલધ્યાન એમ ચાર પ્રકારનાં ધ્યાન છે તેમાં બે છેલ્લાં ધ્યાન મેક્ષનું સાધન છે, અને આર્ત તથા રૌદ્રધ્યાન સંસાર વૃદ્ધિનું કારણ છે. જે ૧–પ છે
અમનહર એવા શબ્દાદિ વસ્તુઓને તે વસ્તુઓ. પ્રત્યે દ્વેષ બુદ્ધિરૂપ મલિનતાવાળા જીવને જે વિયોગને અત્યન્ત વિચાર થ (અર્થાત્ અમનેણ શબ્દાદિ વિષયો દૂર થાય તે ઠીક એમ વિચારવું) તે તથા હવેથી અનિષ્ટ. વિષયોને વેગ ન થવાનું વિચારવું તે અનિષ્ટ સંપ્રયોગાનુસાર
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
".
.
२२०
હેલું આખ્ત ધ્યાન કહ્યુ છે. । તથા શુરોગ શીગ આદિ વેદનામાં તે વેદના દૂર કરવાના ઉપાયમાં વ્યાકુળ ચિત્તવાળા જીવને જે વેદનાના વિયોગ ( વેઢના કયારે મટે ) વિચારવા તે બેસાડવુંપ્રયો ચિંતા નામનુ' બીજી આર્ત્ત ધ્યાન કહ્યું છે. ૫ તથા ઈષ્ટ વિષયોને વેદવામાં—ભાગવવામાં રાગવાળા જીવને તે ઈષ્ટ વિષયોના વિયોગ ન થવા સંબંધિ અધ્યવસાય તથા સંયોગ–ઇષ્ટ વિષયોની પ્રાપ્તિને અભિલાષ તે મંચો નામનું ત્રીજું આર્ત્તધ્યાન છે. । તથા દેવેન્દ્ર પણું ચક્રવર્તિ પણું તથા ગુણ પ્રાર્થના અને ઋદ્ધિની પ્રાથનાવાળું ( અર્થાત્ દેવેન્દ્રપણું ઈત્યાદિ પરભવમાં પ્રાપ્ત થાય તે ઠીક એવી ઇચ્છાવાળુ) અત્યન્ત અજ્ઞાન વડે વ્યાપ્ત અને અતિ અધમ એવું જે નિયાણું-નિદાન ચિંતવવું તે નથુત્ર નામનું ચેાથુ... આર્ત્તધ્યાન છે. ! એ પ્રમાણે રાગદ્વેષ રૂપી મેહ વડે સહિત એવા જીવને પૂર્વોક્ત ચાર પ્રકારનુ આર્ત્ત ધ્યાન સંસારવૃદ્ધિ કરનારૂં અને તિર્યંચ ગતિનું કારણ છે. । મધ્યસ્થ વૃત્તિવાળા રાગદ્વેષની સત્તાવાળા મુનિને તેા આ ( સંચાગ વિયેાગ વેદનાદિ ) સ્વકર્માં પરિણામથી ઉત્પન્ન થાય છે એ પ્રમાણે વસ્તુ સ્વભાવ ચિતવવામાં તત્પર થયેલા અને સમ્યક્ પ્રકારે પરિષહ સહન કરતા મુનિને તથા પ્રશસ્ત આલંબનના ઉપાય જે અલ્પ સાવદ્યવાળા અથવા સાદ્યના અભાવવાળા છે તેવા ઉપાયને કરતા તથા નિદાન રહિત તપસ યમરૂપ ઉપાયવાળા ધમ ને સેવતા એવા મુનિને (ધમ ધ્યાન હેાય છે.) “જે કારણથી રાગ દ્વેષ અને માહ સંસારના હેતુ કહ્યા છે, તે કારણથી આર્ત્તધ્યાનમાં એ ત્રણે હોય છે. માટે તે આર્ત્ત- ધ્યાન સંસારરૂપી વૃક્ષનું ખીજ છે. ા આર્ત્તધ્યાનને પ્રાપ્ત
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
થયેલા જીવની કર્મ પરિણામથી ઉત્પન્ન થયેલી કાપત નીલ. અને કૃષ્ણ એ વેશ્યાઓ (આર્તધ્યાનમાં) અતિ સંકિલg. ન હોય છે તે આર્તધ્યાનનાં આકન્દ કરે-શેક કરે– વિલાપ કરે--અને તાડના (માથું કૂટવું–છાતી કૂટવી) એ. ચાર બ્રિજ છે. અને તે ઈષ્ટવિયેાગ અનિષ્ટને અવયોગ તથા વેદના (એ ત્રણ) આર્તધ્યાનમાં નિમિત્તવાળાં છે (અર્થાત્ એક ધ્યાનથી ૪ લિંગોની ઉત્પત્તિ છે). એ પિતાનાં. શિલ્પ વ્યાપારાદિ કાર્યોની નિંદા કરે, વિભૂતિથી–પરની સમૃદ્ધિથી વિસ્મયવાળે (એટલે રાજી) થયો છતો પ્રશંસા. કરે, તે સમૃદ્ધિઓની પ્રાર્થના કરે, તેમાં રાજી થાય અને તે ઉપાર્જન કરવામાં તત્પર થાય (તે આર્તધ્યાની કહેવાય).. શબ્દાદિ વિષયોમાં ગૃદ્ધિ-આશક્તિવાળે, શ્રેષ્ટ ધર્મથી વિમુખ પ્રમાદમાં તત્પર, અને જીનેન્દ્ર દર્શનની અપેક્ષા નહિં રાખત એ જીવ ગાન માં વતે છે એમ જાણવું તે આ ધ્યાન અવિરત દેશવિરત અને પ્રમત્ત મુનિને અનુસરનારું (એટલે એ ત્રણને) હેય છે, એ ધ્યાન સર્વ પ્રમાદનું મૂળ છે માટે મુનિજનેએ વર્જવા ગ્ય છે. પુતિ ચાત્ત- - થાનમ્ | ૬-૧૮
- રૌદ્રધ્યાનવાયું છે જીવોને વધ કરે, બાંધવું, બાળવું, ડામ આદિ દેવા, મારવું, ઈત્યાદિ ભયંકર કાર્યોના ચિંતવનવાળું, અતિક્રોધરૂપી ગ્રહથી ગળાયેલું (એટલે અતિ ક્રોધ વડે વ્યાપ્ત થયેલું, નિર્દયતાવાળું, અને અભન–દુષ્ટવિપાકવાળું .
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
રરર
-દાન છે. ચાડી કરવી, અસભ્ય વર્તન, અભૂતપ્રણિધાન (કલંક વિગેરે આપવાં), પ્રાણિને ઘાત કરે ઈત્યાદિ વચન પ્રણિધાનવાળું એ રૌદ્રધ્યાન અતિશય ઠગાઈ કરવામાં - તત્પર અને છાનું પાપ સેવનાર એવા માયાવી જીવને હેય છે. તથા પ્રાણિને ઘાત કરવાવાળું અનાર્ય પાપમય અથવા અપકૃત્યરૂપ પરધનને હરણ કરવાની ચિંતાવાળું, અને પરલોકના કષ્ટની અપેક્ષારહિત એવું એ સૈદ્રધ્યાન તીવ્ર ક્રોધ -અને લેભથી વ્યાપ્ત થયેલા જીવને હોય છે. શબ્દાદિ વિષયના સાધનવાળું, ધનનું સંરક્ષણ કરવામાં તત્પર અને - અનિષ્ટ, તથા સર્વ પ્રત્યે અભિશંકા અવિશ્વાસવાળું, અને પરપ્રાણિને ઘાત કરવામાં મલિનતા વડે વ્યાપ્ત થયેલ ચિત્તવાળું એ રૌદ્રધ્યાન (એ પ્રમાણે ૪ પ્રકારનું") છે.
એ પ્રમાણે ચાર પ્રકારનું રૌદ્રધ્યાન કરવું કરાવવું ક અને અનુમેદવું એ ૩ રીતે હોય છે, તે અવિરત અને
દેશવિરત જીના ચિત્તવડે સેવાયેલું (એટલે પાંચમા ગુણ - સ્થાન સુધીના જીને હોય છે) અને અન્ય–દુષ્ટ હોય છે. છે તથા એ ચારે પ્રકારનું રૌદ્રધ્યાન રાગ દ્વેષ અને મેહ યુક્ત જીવને હોય છે, માટે તે સંસારની વૃદ્ધિ કરનારું અને નરકગતિનું મૂળ છે. જે રૌદ્રધ્યાનનાં વ્યાપ્ત થયેલા
જીવને કર્મ પરિણામથી ઉત્પન્ન થયેલી કાપત નીલ અને -કૃષ્ણ એ ત્રણે વેશ્યાએ અતિસંકિલષ્ટ હોય છે. તે હિંસા
૧ હિંસાનું બંધ રૌદ્રધ્યાન છે. ૨ મૃષાનુંબંધિ રૌદ્રધ્યાન. ૩ તેયાનુબંધિ રૌદ્રધ્યાન. ૪ સંરક્ષણાનુબંધિ રૌદ્રધ્યાન. ૫ એ ચાર ગાથામાં ૪ ભેદ કહ્યા.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર૩
દિક ચારેમાં બાહ્ય કરણ (વચન કાયા) વડે વ્યાપ્ત થયેલ -એવા જીવને એ રૌદ્રધ્યાનનાં ૪ લિંગ હોય છે, ૧ ઉત્સન્નદોષ (સતત પ્રવૃત્તિ), ૨ બહુલદેષ (સર્વ એ જ પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ), ૩ નાનાવિધ દેષ (ચામડી ઉખાડવી, નેત્ર ઉખાડવાં ઈત્યાદિ), ૪ આમરણ દોષ (કાલસૌકરિકવર્ મરણ સુધી હિંસાદિ પ્રવૃત્તિ) રૌદ્રધ્યાન યુક્ત ચિત્તવાળો જીવ પરનું -કષ્ટ દેખી આનંદ પામે છે, (પરના પ્રાણ હણવામાં) નિરપેક્ષ (ગણુત્રિ વિનાને અર્થાત્ ભલે હણાય તે પણ શું એ) હોય છે, નિર્દય હેય છે, સંતાપ રહિત હોય છે, (અર્થાત પાપ કરીને પશ્ચાતાપ થાય નહિં એ હોય છે) અને પાપ કરીને હર્ષ પામે છે. તિ થાનમ્ ૧૯-૨૭
| | ધધ્યાન રવાપણ છે . (ધર્મધ્યાનની ૧૨ માર્ગણ કહે છે- ) ધ્યાનની ભાવના–દેશ-કાળ-આસનવિશેષ – આલંબન–કર્મ - ધાતવ્યચેય–ધ્યાતાર–ત્યારબાદ અનુપ્રેક્ષા–લેશ્યા–લિંગ-ફળ-એ (૧૨ માણા) જાણીને તસ્કૃતગવાળા (પ્રશસ્ત યોગ-તપશ્ચર્યાદિ -ચોગવાળા) મુનિ પ્રથમ ધર્મધ્યાન ધ્યાવે અને ત્યારબાદ -શુકલધ્યાન ધ્યાવે. પૂર્વકૃત અભ્યાસવાળો જીવ ધ્યાનની ભાવનાઓ વડે ધ્યાન કરવાની યોગ્યતા પામે છે, અને તે ભાવ-- નાએ જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્ર તથા વૈરાગ્યથી ઉત્પન્ન થયેલી જાણવી. જ્ઞાનને નિત્ય અભ્યાસ કર, જ્ઞાનમાં મન ધારણ
૧ અર્થાત જ્ઞાન ભાવના, દર્શનભાવના, ચારિત્રભાવના, અને વૈરાગ્યભાવના એ પ્રમાણે ધર્મધ્યાનની ૪ ભાવના જાણવી.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪
ના સમૂહવાળ
વડે જ દયાનમાં રસ નિર્જરા.
કરવું, જ્ઞાનની વિશુદ્ધિ કરવી, એ પ્રમાણે જ્ઞાન ગુણને જેણે સારા જા છે એ જીવ નિશ્ચલમતિ-બુદ્ધિવાળો થયો છતો. ધ્યાન કરે (અર્થાત્ જ્ઞાનાભ્યાસ વિગેરે ધ્યાનમાં રહે) તે શાજમાના. શંકા આદિ દેષ રહિત, પ્રશમ સ્થિરતા આદિ ગુણના સમૂહવાળે અને પર દર્શનમાં અહિત ચિત્તવાળા થયે છતો દર્શન શુદ્ધિ વડે જે દયાનમાં રહે તે રાનમાવનr ચારિત્ર વડે નવા કર્મનું અંગ્રહણ અને પૂર્વ કર્મોની નિર્જરા, તથા શુભ કર્મનું ગ્રહણ પ્રાપ્ત થાય છે એ ચારિત્રભાવના વડે ધ્યાન પ્રયત્ન રહિત-અનાયાસે પ્રાપ્ત થાય છે (વારિકમ). સમ્યફ પ્રકારે જાણે છે જગને સ્વભાવ જેણે. એ નિઃસંગી, નિર્ભય, આશારહિત, એ વૈરાગ્યભાવને યુક્ત મનવાળે જીવ ધ્યાનમાં જે અતિ નિશ્ચલ થાય છે તે
awાવના જાણવી). (એ ૪ માવના કહી.) હંમેશાં મુનિને ધ્યાનકાળને વિષે સ્ત્રી પશુ નપુંસક અને દુરાચારીઓ રહિત એવું નિર્જન (એકાન્ત) સ્થાન (તે ધ્યાન તે તેના કહેવાય) છે. જેણે પેગ સ્થિર કર્યા છે એવા દ્રઢ મનવાળા, મુનિ તે ધ્યાન પ્રસંગે લોક સમૂહવાળા ગામમાં કે અર.. યમાં રહે તો પણ કંઈ વિશેષ નથી. તે કારણથી ધ્યાન કરનાર જીવને જ્યાં મન વચન કાયાની સમાધિ–સ્થિરતા. થાય અને જીવના ઉપદ્રવ રહિત હોય તેવું સ્થાન તે ધ્યાનને તે જાણ. વળી ધ્યાન કરનારને પત્ર પણ નિશ્ચયે તેજ જાણ કે જે કાળમાં ઉત્તમ. ગસમાધિ (ગધૈર્ય) પ્રાપ્ત થાય. પરંતુ એમાં દિવસ કે રાત્રિના કાળને કંઈપણ નિયમ નથી. નિશ્ચયે અભ્યાસ કરાયેલી જે દેહ અવસ્થા (એટલે
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
આસન) ધ્યાન કરવામાં પ્રતિકૂળ ન હોય તેજ અવસ્થાએ ઉમે છો, અથવા બેઠે છતે પણ ખેદ રહિત ધ્યાન કરે ઘણાએ જી સર્વ દેશ કાળ અને આસનમાં વર્તતાં સર્વ પાપે શાન્ત કરીને કેવળજ્ઞાનાદિકનો લાભ પામ્યા છે. ૨૮૪૦ છે.'
માટે સિદ્ધાન્તને વિષે ધ્યાન કરનાર માટે દેશકાળ કે આસનને કંઈપણ નિયમ કહ્યો નથી, પરંતુ જે પ્રકારે
ગની સ્થિરતા થાય તે પ્રકારે પ્રયત્ન કરે. વાચનાપૃચ્છના-પરિવર્તન–અનુચિતવન તથા સામાયિક વિગેરે શ્રેષ્ઠ ધર્માવશ્યકે એ ધ્યાન કરનાર માટે સારુંવનો છે. છે જેમ વિષમસ્થાનમાં (ખાડા વિગેરેમાં) પડેલો પુરૂષ દ્રઢ દ્રવ્યના ( દ્રઢ વેલડી આદિકના) આલંબનથી ઉપર ચઢી આવે છે તેમ કૃત વિગેરેના કરેલા આલંબનવાળે ધ્યાની જીવ ઉત્તમધ્યાન ઉપર ચઢે છે ભવકાળમાં (સગીપણાને અને કેવલિ ભગવંતને ધ્યાન પ્રતિપત્તિને (પ્રાપ્તિને) કેમ મનેચેગના નિગ્રહથી શરૂ થાય છે કારણ કે પહેલે મને બાદ વચનગ બાદ કાયોગ નિગ્રહ છે) અને શેષ ઇને તે જે રીતે સમાધિ (સ્વસ્થતા) ઉપજે તેવી રીતને કેમ જાણવે. તથા આજ્ઞાવિચય–અપાયવિચય-વિપાક વિચય–અને સંસ્થાનવિય એ ચાર ધર્મધ્યાનના ભેદ-પદ -પાયા તે દivaશ (ધ્યેય) જાણવા. જગતમાં દીપક સરખા જીનેશ્વરેની આજ્ઞા અતિ નિપુણ, અનાદિ અનન્ત, જીને હિતકારી, સત્ય ભાવનાવાળી, મહામૂલ્યવાળી, અપાર. અજીત, મહાઅર્થવાળી, મહાપ્રભાવશાળી, મહાવિષય (પદાર્થ)
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાળી, નિરવદ્ય, અનિપુણ જનેથી દુખે જાણી શકાય એવી, તથા નય ગમ ભંગ અને પ્રમાણવાળા સિદ્ધાન્ત વડે અતિ ગહન છે, એ પ્રમાણે જનાજ્ઞાનું ધ્યાન કરે તે આશાવરણ નામનું પહેલું ધર્મધ્યાન (ધ્યેય-યાતવ્ય) છે. તે આજ્ઞામાં મતિની દુર્બલતા વડે અથવા તથા પ્રકારના આચાર્યના રહિતપણથી શેયના ગહન–ગંભીરપણુ વડે અને જ્ઞાનાવરણના ઉદયવડે હેતુ ઉદાહરણ આદિ હોવા છતાં પણ એકવાર જે કે સારી રીતે ન સમજાય તો પણ “સર્વરે કહ્યું તે સત્ય છે” એ પ્રમાણે બુદ્ધિમાન જીવ વિચારે (તે આજ્ઞાવિચય ધર્મધ્યાન છે). એ કારણ કે યુગ પ્રધાન એવા શ્રી જીનેશ્વર ઉપકાર નહિં કરનાર એવા પણ પર છ પ્રત્યે ઉપકાર કરવામાં તત્પર હોય છે અને રાગદ્વેષ તથા મેહને જીતેલ હોય છે તે કારણથી શ્રી જીનેશ્વરે અસત્યવાદી હેતા નથી છે ૪૧–૫૦ છે
સર્વ નદીઓની જે રેતી અને સર્વ સમુદ્રોનું જેટલું પાણી છે તેથી પણ અનન્ત ગુણ અર્થ એક સૂત્રને (જીનેન્દ્ર વચનનો) છે. હજારે હેતુવાદે વડે વ્યાપ્ત થયેલ–બંધાચેલ એવા જીતેન્દ્ર વચનરૂપી મેદકને રાત્રિ દિવસ નિરન્તર
ખાવા છતાં પણ પંડિત પુરૂષ વૃદ્ધિ પામતું નથી. મનુષ્ય'ગતિ નરકગતિ તિર્યંચગતિ અને દેવગતિને જીવસમૂહ સંસાર * સંબંધિ સર્વદુ:ખેથી અને રેગથી વ્યાકુળ થયેલને જીનેન્દ્ર વચનાગમરૂપી ઔષધ અક્ષય ફળરૂપ મેક્ષસુખ આપે છે.
તિ સાવિત્તા સ્થાન છે રાગદ્વેષ કષાયરૂપી આશ્રવ વિગેરે ક્રિયાઓમાં વર્તતા અને આ લેકમાં અને પર
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૭
લોકમાં પણ અપાય-કણ છે એમ નિરવદ્યપણે ગાવું–ચિન્તવવું (તે વિજય છે). પ્રકૃતિ સ્થિતિ પ્રદેશ અને અનુભાગ એ ચાર પ્રકારને શુભ અને ચાર પ્રકારને અશુભ તથા ત્રણ રોગના પ્રભાવથી ઉત્પન્ન થયેલ એ કર્મવિપાક છે, એમ વિચારવું (તે વિવિઘા નામે ત્રીજું ધ્યાતવ્ય - યેય) છે. જીનેશ્વર ભગવતે દર્શાવેલ લક્ષણ, સંસ્થાન, વિધાન, માનવાળા છએ દ્રવ્યના જે ઉત્પત્તિ સ્થિતિ અને વિનાશ વિગેરે પર્યાયે ( છે એમ ચિંતવવું તે સંસ્થાનાવિજય -નામે એથું ધ્યેય છે). આ લેક પાંચ અસ્તિકાય રૂપ છે, અનાદિ અનન્ત છે, નામ સ્થાપના આદિ ભેટવાળે છે, અને અધ લેક આદિ ( ઉર્વલક તથા તિર્યલોક એ રીતે) ‘ભેદથી ત્રણ પ્રકારને છે, ઈત્યાદિ શ્રી જીનેશ્વરે આ લેકનું
સ્વરૂપ કહ્યું છે (એમ ચિંતવવું તે સંસ્થાનવિચય) પૃથ્વીએ-વલ- દ્વીપ–સમુદ્રો-નરકાવાસ–વિમાને–-ભવને વિગેરેનું સંસ્થાન (આકાર) ચિંતવવું તે સંરથાન અને તે સર્વે નિરન્તર નિશ્ચયપૂર્વક આકાશઆદિકને (આકાશઘનેદધિ આદિકને) આધારે રહેલ છે એમ વિચારવું તે * લેકસ્થિતિ વિધાન કહેવાય. ઉપગ લક્ષણવાળે, અનાદિ' અનન્ત, અને શરીરથી અર્થાન્તર (કાયાથી ભિન્ન) અરૂપી તથા પિતાના કર્મને કર્તા અને ભક્તા એ નીય છે. તે જીવના પિતાના કર્મથી ઉત્પન્ન થયેલ જે પ્રમાદ રૂપી જળવાળે, કષાયેવડે અતિ ઉડે અને અતિ ચલાયમાન,
છે. ૧. એટલે પૃથ્વી આદિ દ્રવ્ય કેવી રીતે રહ્યાં છે તે વિચારવું તે વિધાના ' . '
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८ સેંકડે કદરૂપી શ્વાપર (જળચર જીવ) વાળે, મહા મેહરૂપી આવ (જળભ્રમણ) વાળ, મહા ભયંકર, અજ્ઞાન રૂપી પવનથી પ્રેરાયેલા (ઉત્પન્ન થતા) સંગ વિગરૂપી તરંગોની પરંપરા શ્રેણીવાળે આ પાર અને સામી પાર એ અને પાર (કિનારા) રહિત, અને અતિ અશુભ એવે
મા સંસારરૂપી મહાસમુદ્ર છે. (એમ વિચારવું તે . સંસ્થાનવિય અથવા લોકવિચય ગેય છે).પ૧-૬૧ , તે સંસાર સમુદ્રને તારવામાં સમર્થ ચારિત્રરૂપ મહા પ્રવહણ છે, અને તે પ્રવહણ સમ્યગદર્શન વડે અતિ દ્રઢ બંધનવાળું, મહામૂલ્યવાળું, અને શ્રેષ્ઠ કેવળજ્ઞાન રૂપી સુકાન વાળું (એટલે સર્વજ્ઞરૂપી સુકાનીવાળું) છે. વળી તે ચારિત્ર રૂપી મહા વહાણ સંવર રોગ વડે નિછિદ્ર થયેલું છે, તથા તપરૂપી પવનથી પ્રેરાયેલું તે વહાણ અતિશય શીવ્ર વિગવાળું, વૈરાગ્યના માર્ગે પડેલું (પ્રયાણ કરેલું), દુર્યાન રૂપી તરંગે વડે ક્ષેભ નહિં પામતું, મહામૂલ્યવાળા શીલાંગ
પી રત્ન વડે પૂરાયેલ, એવા તે ચારિત્રરૂપી મોટા વહાણ ઉપર મુનિજન રૂપી વણિકે-વ્યાપારીઓ ચઢીનેબેસીને તનિવિદનપણે શીધ્ર યથાર્થ માનગરમાં પહેચે છે અને તે મિક્ષનગરમાં મુનિએ ત્રણ રત્નના વિનિગમય (જ્ઞાનાદિ રત્નત્રયીથી ઉત્પન્ન થયેલ) એકાન્તિક નિરાબાધ સ્વાભાવિક અને અક્ષય એવું શ્રેષ્ઠ સુખ પ્રાપ્ત કરે છે. જે ઘણું #હેવાથી શું? અર્થાત્ નિશ્ચયે જીવાદિપદાર્થોના વિસ્તાવાળા અને સર્વનના સમૂહવાળા એવા સિદ્ધાન્તના ભાવેને સર્વ રીતે વિચારવા (તે ધર્મધ્યાન છે). એ સર્વ
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાદ રહિત અને (એટલે અપ્રમત્તથી) ક્ષીણમેહે તથા *ઉપશાન્ત મહ (સુધીના) મુનિઓ જ્ઞાનરૂપી ધનવાળા તે
આ ધર્મધ્યાનના દાતાર (ધ્યાન કરનાર) કહ્યા છે. જે પૂર્વોક્ત ધર્મધ્યાનના ધ્યાતાર તેજ શુકલધ્યાનના પ્રથમના બે ભેદના નિશ્ચયે ધ્યાતાર જાણવા, પરન્તુ વિશેષ એ છે કે શુકલધ્યાનના એ પહેલા બે ભેદના ધ્યાતા પૂર્વધર–અને ઉત્તમ સંઘયણવાળા હોય છે, અને છેલ્લા બે શુકલધ્યાનને યાતાર અનુકમે સગી અને અગી કેવલિ છે. જે પ્રથમ ધર્મધ્યાનવડે સુભાવિત ચિત્તવાળા એવા મુનિ ધ્યાનથી વિરામ પામ્યા બાદ પણ હંમેશાં અનિત્યાદિ ભાવનાઓ ભાવવામાં તત્પર હોય છે. ધર્મધ્યાનમાં રહેલા મુનિને કમની વિશુદ્ધિ હેવાથી (વિશુદ્ધિને અનુસારે) તીવ્રઅંદ આદિ અનેક ભેદવાળી પદ્મ તૈજસ અને શુકલ એ ત્રણ જે હોય છે. આગમ ઉપદેશ આપ્યું અને સ્વભાવથી જીનેન્દ્રપ્રણીત ભાવની શ્રદ્ધા તે ધર્મ ધ્યાનનું સ્ટિં છે. જીનેન્દ્રનું અને સાધુનું ગુણ કીર્તન, પ્રશંસા, દાન, અને વિનયને પ્રાપ્ત થયેલ તથા શ્રતજ્ઞાન-શીલ–અને સંયમમાં રતિવાળા જીવ ધર્મ ધ્યાની છે એમ જાણવું ( અહિં ધર્મધ્યાનની ૧૨ મી માર્ગણ ૪ રૂપ કહી. કારણ કે ધર્મ ધ્યાનનું દાન વિનયાદિ ગુણ પ્રાપ્તિરૂપ ફળ છે). એ ૬૨-૭ર છે
- | ગુઢણાવાયું છે ' હવે ક્ષમા-માદેવ–આર્જવ–અને નિર્લોભતા એ જીનેન્દ્રના સિદ્ધાન્તમાં પ્રધાન છે, કે જેના આલંબનવડે મુનિએ
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
શુકલધ્યાનને સુખ પ્રાપ્ત કરે છે. એ ત્રણે ભુવનના વિષયમાં ભમતા મનને છઘસ્થમુનિ અનુક્રમે સંક્ષેપીને–સંહરીને એક આણુમાત્ર ઉપર. સ્થાયી ધ્યાન ધ્યાવે છે, જેથી અતિ નિષ્પકમ્પ અવસ્થાવાળ થઈને અનુકમે (આણુપરથી પણ ખસેડીને) મન રહિત એવા સર્વજ્ઞ થાય છે :( સર્વજ્ઞતા પામે છે). જેમ (મંત્રવાદી મહાવૈદ્ય) સર્વ શરીરમાં વ્યાપ્ત થયેલા વિષને મંત્ર વડે ડંખ ઉપર લાવી રેકી દે છે, અને ત્યારબાદ અતિ શ્રેષ્ઠ મંત્રના રોગે ડંખમાંથી પણ ઉતારી નાખે છે, તેમ (ધ્યાનરૂપી) મંત્રના ગબળવાળા શ્રી જીનેશ્વર રૂપી મહાવૈદ્ય-મંત્રવાદી ત્રણ ભુવનરૂપી શરીરમાં વ્યાપ્ત થયેલા મન રૂપી વિષને પરમાણુ ઉપર લાવી રેકી દે છે, અને ત્યાર બાદ પરમાણુ ઉપરથી પણ ઉતારી દે છે અથવા જેમ ઘણું કાષ્ટને સમૂહ ખસેડી લેવાથી (કાઢી લેવાથી) અગ્નિ અનુક્રમે ક્ષય પામે છે, અને અલ્પ કાષ્ટ બાકી રહ્યું તેમાં વ્યાપ્ત. થયેલો અગ્નિ સ્વતઃ બુઝાઈ જાય છે તેમ ઘણા વિષયરૂપી. કોથી રહિત થયેલ મનરૂપી અગ્નિ અનુક્રમે અ૫ વિષયરૂપ અ૫ કચ્છમાં રેકાઈ જાય છે, અને તેમાં વ્યાપ્ત થયેલે મનરૂપી અગ્નિ સ્વતઃ બુઝાઈ જાય છે. અથવા નાલિકામાં રહેલું (ઝરતું) જળ અથવા અગ્નિથી તપી ગયેલા લખંડના પાત્રમાં રહેલું જળ જેમ અનુક્રમે ક્ષય પામતું જાય છે તેમ યોગીનું મનરૂપી જળ પણ (અનુક્રમે ક્ષય. પામતું) જાણવું. એ પ્રમાણે (મનગની માફક) નિશ્ચયે. અનુક્રમે વચનગને અને ત્યારબાદ કાયમને યોગીશ્વરે રેકે છે, અને તેથી મેરૂ પર્વતની પેઠે અતિ સ્થિર શેલેશી, અવસ્થાવાળા કેવલિ ભગવાન થાય છેશુકલ ધ્યાનના ૪
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૧ પ્રકાર કહે છે. પૂર્વગત શ્રુતજ્ઞાનને અનુસાર એક દ્રવ્યને વિષે જે ઉત્પત્તિ સ્થિતિ અને વિનાશ વિગેરે પર્યાને નાનાવિધ–અનેક પ્રકારના નથી વિચારવા (તે પૃથરાવિતરું કહેવાય). તથા અર્થ વ્યંજન અને યેગના અન્તરાન્તરપણાથી (અર્થથી વ્યંજનમાં અને વ્યંજનથી અર્થમાં તેમજ મનોગથી વચન એગમાં ઈત્યાદિ રીતે અન્તરાન્તરપણથી જે વિજાર વાળું ધ્યાન તે પહેલું પૃથવસ્ત્ર વિસર્જ
વચાર નામનું શુકલ ધ્યાન સરાગી મુનિને હોય છે. | ૭૩-૮૨ |
વળી જે ધ્યાન ઉત્પત્તિ રિથતિ અને વિનાશ પર્યાયમાંથી કઈ પણ એક પર્યાયવાળું તથા વાયુના વેગરહિત દિપકની જ્યોતિ સરખા અતિ નિષ્પકંપ–સ્થિર, ચિત્તવાળું, તથા અર્થ વ્યંજન અને યુગાન્તરથી અવિચારવાળું (એટલે અર્થાદિ ઇતરેતરમાં અપ્રચારવાળું–અર્થાત્ એકજ અર્થ વ્યંજન અને યોગમાં ટકી રહેતું), તથા પૂર્વગત શ્રુતના આલંબનવાળું એવું જે શુકલધ્યાન તે પવિતાવિચાર' નામનું બીજું શુકલધ્યાન છે. એ તથા નિર્વાણ પામવાના કાળમાં (૧૪મા ગુણ સ્થાનની પ્રાપ્તિ પહેલાં) કિંચિત્ રેકેલા
ગવાળા અને તેથી સૂક્ષ્મકાયકિયાવાળા એવા કેવલિ ભગવંતને ત્રીજું જૂ થાનિવૃત્તિ નામનું ત્રીજું શુકલ
૧. એ ધ્યાનમાં એકજ દ્રવ્ય ગુણ વા પર્યાનું ચિંતવન છે તેથી જાવ, અર્થથી વ્યંજનમાં અથવા એક મેગથી બીજા યોગમાં પ્રચાર ન હોવાથી વિજ્ઞાન, અને પૂર્વગત શ્રતનું આલંબન હેવાથી વિત એ ત્રણ વિશેષણ પૂર્વક પરત્વરિત અવિચાર શુકલધ્યાન છે. * ૨. એ ધ્યાન વખતે સૂક્ષ્મ કાયક્રિયા છે માટે રમાિયા અને
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩ર દયાન હોય છે. પર્વતની પેઠે નિષ્પકંપ અને તેથી શિલેશી અવસ્થાને પામેલા એવા તેજ કેવલિ ભગવાનને પુક્તિથિswamતી નામે એથું ૪૪ શુકdદવાર હેય છે. એ પ્રમાણે પહેલું ધ્યાન એક મેગે અથવા અનેક દેશમાં કહ્યું છે, બીજું શુકલધ્યાન એક યોગવાળાને, ત્રીજું કાયાગીને અને ચોથું શુકલધ્યાન ગ રહિતને કહ્યું છે. જેમ છઘથનું મન અતિ નિશ્ચલ થયે છતે ધ્યાન કહેવાય છે, તેમ કેવલિ ભગવંતને કાયા અતિ નિશ્ચલ થતાં ધ્યાન કહેવાય છે. (અર્થાત્ કેવલિને કાયાની નિશ્ચલતા એ ધ્યાન છે, અને છદ્મસ્થને મનની નિશ્ચલતા તે ધ્યાન છે). નિશ્ચયે પૂર્વપ્રગથી, અથવા કર્મનિર્જરાના હેતુથી, અથવા એક શબ્દના ઘણું અર્થહેવાથી, અથવા જીનેન્દ્રના આગમથી (વચનથી) ભવસ્થ કેવલિને હંમેશાં મનને અભાવ હોવા છતાં પણ જીપગના સદ્ભાવથી (ઉપગ પરિણતિની અપેક્ષાએ) સૂફમેપરત ક્રિયા આદિ ધ્યાને (એટલે વ્યછિન્નકિયા અપ્રતિપાતી તથા સૂમ કિયા અપ્રતે સ્ ક્રિયા નિવૃત્ત થઈને પુનઃબાદરક્રિયા થવાની નથી માટે નિવૃત્તિ.
૧. અહિં ક્રિયા વિચ્છેદ પામેલી છે માટે જન્નાિચા, અને તે વ્યછિન્નક્રિયા કોઈ પણ વખતે પડવાની-નાશ પામવાની નથી અર્થાત્ ભવાન્ત સુધી કાયમ રહેવાની છે માટે અતિ તી. * ૨ અગિ અવસ્થામાં સંગિપણામાંની અનિતમ ધ્યાન સંતતિ અહિં વિના ગે પણ ઉપયોગ સદ્દભાવે ચાલુ રહી છે એ પ્રમાણે ગણતાં અાગને જે ધ્યાન કહ્યું છે તે પૂર્વપ્રયાગથી છે.
૩ થે ધાતુને અર્થ કેવળ મન વિષયક ચિંતામાં નથી પરંતુ આત્મપગ પરિણતિ આદિ અનેક અર્થ પણ ગ્રહણ કરી શકાય છે,
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
તિપાતી ધ્યાને) કહ્યાં છે. ૮૩-૯૦ છે - શુકલ ધ્યાન વડે ભાવિત–વાસિત ચિત્તવાળા ચારિત્ર પ્રાપ્ત મુનિ ધ્યાનથી વિરામ પામ્યા બાદ નિશ્ચયે ૪ અનુપ્રેક્ષા પણ ચિંતવે. (તે જ અનુપ્રેક્ષા આ પ્રમાણે-) આશ્ર તે અપાયનાં-કષ્ટનાં દ્વાર છે. તે અણજ્ઞાનાપાસ, સંસાર અશુભ અનુભાવ–સારવાળે છે તે સંarrષાકુમra, સંસા-રમાં ભવની પરંપરા અનન્ત છે (એટલે સંસાર અનન્ત જન્મ મરણવાળે છે) તે અવર્ણતાન અને સંસારના પદાર્થો અને સંસારના પદાર્થો વિપરિણામી (પરાવૃત્તિ ધર્મવાળા અર્થાત્ ક્ષણભંગુર ) છે તે વસ્તુવરણામ (એ -ચાર અનુપ્રેક્ષા–ભાવના વિશેષ જાણવી). એ (શુકલધ્યાનના -ચાર ભેદમાંથી) પહેલાં બે તથા ત્રીજું શુકલધ્યાન (સામા -ન્યથી) શુકલ લેફ્સામાં ગણાય, અને પરમ શુકલ લેફ્સામાં ચગની સ્થિરતા વડે ઉપાર્જને કરેલી શેલેશી અવસ્થાવાળા કેવલિને (ાથું ધ્યાન) લેશ્યા રહિત હવાથી લેણ્યાતીત પરમ શુકલધ્યાન ગયું છે. અવધ (સર્વથા અહિંસા), અસંમેહ ( નિર્મોહત્વ ), વિવેક (મેહનો ત્યાગ અથવા સાર અસારની વહેંચણ), અને ઉત્સર્ગ (ઉપસર્ગ વખતે પણ કાસગદિ નિશ્ચલતા) એ શુકલધ્યાનમાં ૪ લિંગ છે, કે જેનાવડે. આ મુનિ શુકલધ્યાન યુક્ત ચિત્તવાળા છે એમ ઓળખી શકાય
તુ ક્ષણભર વિપરિણાની અને સંસારના
માટે તે અર્થને અનુસારે કેવલિને દવે ધાતુથી સિદ્ધ થયેલા દાન -શબ્દને વ્યપદેશ સ્વીકારાય છે. (અહિં જે ધાતુગનિરોધના અર્થમાં
જાણું). ઈતિ- ધર્મસંગ્રહ દ ( જિતા' છે વાદવિશે” “શે અયોનિ” ઈતિ આવશ્યક સૂત્રે)
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪ છે. એ ધીર એવા જે મુનિ પરિષહેથી અથવા ઉપસર્ગોથી ચલાયમાન થાય નહિં, તેમ કરે પણ નહિ, તથા આગમના સૂક્ષમ ભાવમાં અને દેવામાયામાં પણ મુંઝાય નહિં (એ શુક્લધ્યાનનું સોલ્ટ લક્ષણ છે. જે દેહને. વિષે રહેલા આત્માને દેહથી અને સર્વ સંગાથી ભિન્ન દેખે, તે વિવેક લિંગ, અને નિઃસંગ એવા મુનિ શરીરને અને ઉપધિને (અથવા શરીર રૂપી ઉપધિ) સર્વથા ત્યાગ કરે (તે શુકલધ્યાનનું યુવટિ છે). એ ધ્યાની મુનિને શુભાશુભ કમને સંવર નિર્જરા અને દેવેનાં વિશાળ સુખ પ્રાપ્ત થાય છે, તથા ધર્મના ઉત્તમ ધ્યાનમાં રહેલા (ધર્મધ્યાનમાં રહેલા) જીવને શુભાનુબંધ (પુણ્યાનુબંધિ પુણ્ય) રૂપફળ પ્રાપ્ત થાય છે. જે ત ઘરમ્ છે પહેલાં બે શુકલધ્યાન સુખાસ્વાદમાં (આત્મ સુખના અનુભવમાં) અનુત્તર દેવાના સુખથી પણ વિશેષ હોય છે, અને છેલ્લાં) બે શુકલધ્યાનનું ફળ તે અલ્પસંસારી જીને મેક્ષરૂપ છે. જ કારણથી સંસારના હેતુરૂપ આશ્રવના માર્ગ છે, અને તે આશ્રવમાગ રૂપી સંસારના હેતુ ધર્મધ્યાનમાં અને શુકલધ્યાનમાં છે નહિં, માટે ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાન નિશ્ચયે (મેક્ષના કારણ રૂપ છે.) કારણકે સંવર અને નિર્જરા એ મોક્ષને , માર્ગ છે, અને તે સંવર નિરાને માર્ગ તપશ્ચર્યા છે, અને તપશ્ચર્યાનું પ્રધાન–મુખ્ય અંગ ધ્યાન છે, તે કારણથી ધ્યાન એ મેક્ષનું કારણ છે. મે ૧-૧૦૦ છે - જેમ અનુક્રમે વસ્ત્રના મેલને, લખંડના કાટને, અને પૃથ્વીના કાદવને અનુક્રમે જળ અગ્નિ અને સૂર્ય મેલ ધેાઈ શુદ્ધ કરે છે, કાટ બાળીને દૂર કરે છે, અને કાદવને સૂકવી,
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩૫ નાખે છે, તેમ ઉત્તમ ધ્યાન અને પરાક્રમી જીવ જીવરૂપી: વસ્ત્ર લોખંડ અને પૃથ્વીમાં રહેલા કર્મરૂપી મેલ કાટ અને.. કાદવને ધ્યાનરૂપી જળ અગ્નિ અને સૂર્ય વડે વિનાશ પમાડે છે. અહિં જેમ ધ્યાનથી યેગોને (મન વચન કાયાના વ્યાપારને) જેમ તાપ શેષ અને ભેદ નિશ્ચયથી છે, તેમ ધ્યાની જીવના કર્મના તાપ અને શેષ અને ભેદ નિયમ-નિશ્ચયે છે. તથા જેમ વિશેષ અને વિરેચન, આદિ ઔષધે વડે ગાશય (વ્યાધિના સ્થાનનું) અથવા રેગાશ્રય શાન્ત થાય છે, તેમ ધ્યાન અને અનશન આદિ. વેગે વડે કર્મરૂપી રેગ શાન્ત થાય છે. એ જેમ ઘણા કાળનાં ભેગાં કરેલાં કાને વાયુ સહિત કુંકાયલે અગ્નિ નિશ્ચયે બાળી નાખે છે, તેમ (ઘણા કાળનાં) કર્મપિ કાને. પણ આ ધ્યાન રૂપી અગ્નિ ક્ષણવારમાં બાળી નાખે છે. છે. અથવા જેમ વાયુ વડે હણાયેલા મેઘના સમૂહ ક્ષણવારમાં ભેદાઈ જાય છે તેમ ધ્યાનરૂપી પવનથી પ્રેરાયેલા–હણાયેલા કર્મરૂપી મેઘે વિલય પામી જાય છે. જે કષાયથી ઉત્પન્ન થયેલા ઈષ્ય વિષાદ અને શક આદિ દુઃખવાળા મનવડે. દયાનયુક્ત ચિત્તવાળે જીવ બાધા-પીડાં પામતો નથી. છે. તેમજ શીત આતપ આદિ ઘણા પ્રકારનાં દુઃખ શરીરમાં વર્તતે છતે ધ્યાનમાં નિશ્ચલ ચિત્તવાળો નિર્જરાભિલાષી જીવ. બાધા–પીડ પામતે નથી. એ પ્રમાણે ધ્યાન સર્વ ગુણનું સ્થાન છે, દ્રષ્ટસુખ અને અદ્રષ્ટ સુખનું સાધન છે, અતિપ્રશસ્ત છે, શ્રધ્યેય છે, રેય છે, અને હંમેશાં એય (ધ્યાવા.
ગ્ય) છે તિ શુદઘાનમ્ ૧૦૧–૧૦૯
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે અથ સ્થિર સ્વરૂપ છે
એ પ્રમાણે પૂર્વે કહેલા ચાર ધ્યાનમાંથી પહેલા બે (આર્તધ્યાન અને રૌદ્ર) ધ્યાનમાં મિથ્યાત્વ હોય છે, અને છેલ્લાં બે ધ્યાનમાં સમ્યકત્વ અને સમ્યકત્વ સહિત સર્વ
અનુષ્ઠાન હોય છે. તે ત્યાં અનાદિ સપર્યવસિત (એટલે - અનાદિ શાન્ત), અને અનાદિ અપર્યવસિત (એટલે અનાદિ
અનન્ત) એમ બે પ્રકારનું ઉચ્ચારણ છે, એ બન્ને પ્રકારનાં મિથ્યાત્વમાંથી પહેલું મિથ્યાત્વ ભવ્ય જીને અને પર્યત તથા આદિ રહિત (એટલે અનાદિ અનંત ભાવમાં વર્તતા) એવા અભને બીજું મિથ્યાત્વ જાણવું. છે અને તે બેથી ભિન્ન એટલે ભિન્નગ્રંથિવાળા (એટલે પ્રાપ્ત સમ્યક્ દર્શનવાળા) જીવેને તે મિથ્યાત્વ (એટલે સમ્યકત્વથી પતિત થયે પ્રાપ્ત થયેલું મિથ્યાત્વ સાદિપર્યન્ત (સાદિ સાન્ત) હોય છે વળી ક્ષીણદશી' એવા ભગવંતેએ મિથ્યાત્વ ૮ પ્રકારનું કહ્યું છે. છે (તે ૮ પ્રકાર આ પ્રમાણે-) એકાન્તિક-શાંસચિક –વૈનચિક–પૂર્વવ્યુદશાહ-વિપરિતરૂચિ–નિસર્ગ–સંમેહ – અને મૂઢદ્રષ્ટિથી ઉત્પન્ન થયેલ. એ ૮ પ્રકારનાં મિથ્યાત્વ છે.
૧ ક્ષણ એટલે ક્ષય પામ્યું છે દશ એટલે દર્શન મોહનીય કર્મ જેનું એવા ક્ષાયિક સંખ્યદ્રષ્ટિવાળા શ્રી જીતેન્દ્ર ભગવાન ક્ષીણદશી કહેવાય.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે એ આઠ મિથ્યાત્વનાં લક્ષણ ગ્રન્થકાર પિતે કહે છે તે. આ પ્રમાણે જીવ સર્વથા ક્ષણિક (-અનિત્ય) છે, અથવા . જીવ સર્વથા અક્ષણિક (એટલે નિત્ય) છે. તથા જીવ સર્વથા સગુણ છે અથવા સર્વથા નિર્ગુણ છે, ઈત્યાદિ રીતે એકાન્ત ભાષા બેલનાર જીવને તે જીવવાના બહાર કહ્યું છે. છે. સર્વજ્ઞ વીતરાગ ભગવંતે જે જીવ અછવાદિ ભાવે જે રીતે કહ્યા છે તે રીતે સત્ય હશે કે નહિં? એવા સંકલ્પ– ચિંતવન વડે શાંઘા , થાવ કહ્યું છે. જે સર્વે લિંગીઓ (સર્વે દર્શનના સાધુઓ) આગમ રૂપ છે (પિત પિતાના દર્શન પ્રમાણે સાધુ ધર્મવાળા છે), સર્વે દેવે આગમરૂપ છે, અને સર્વે ધર્મો પણ શ્રેષ્ઠ આગમવાળા , (પત પિતાના શાસ્ત્ર પ્રમાણે પ્રમાણભૂત) છે, એવા પ્રકા રની પુરૂષોની જે બુદ્ધિ તેને લોકો વનયિક બુદ્ધિ–મધ્યસ્થ અદ્ધિ કહે છે (અર્થાત તે બૅિનરિક્રમા કહ્યું છે). ચર્મકારનું મંડળ (અંશે વડે જેમ ભેજન પામે) ચમેનાચામડાના લ–અંશે વડે જેમ ભેય ન પામે ( સારા ભેજનને પામી શકે નહિ) તેમ કુહેતુ અને કુદ્રષ્ટાંતવડે (આગ્રહથી ઉત્પન્ન થયેલ કુતર્કો વડે) ભરેલે–વ્યાપ્ત થયેલ જીવ તત્વ પામતે નથી, તે પૂર્વશુરામra કહેવાય) જવર (તાવ)વાળા જીવને જેમ કહે રસ પણ મધુર લાગે છે, તે દેષ વ્યાપ્ત મનવાળો અને તેથી વિપરીત શ્રદ્ધાવાળા થયેલે જીવ અસત્યને પણ સત્ય માને છે (તે વિઘતિત્તિઉચ્ચારવ કહેવાય છે. જેમ જન્મથી અંધ થયેલ પુરૂષ મને કે અમને જ્ઞ રૂપને સર્વથા દેખી શકતો નથી, તેમ.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
-અશ્રદ્ધારૂપ
કદા. જેમાં
તમે એ જીવ
સ્વભાવથીજ મિથ્યાદ્રષ્ટિ એ દીન (પામર) જીવ તત્ત્વ કે અતત્ત્વને જાણી શકતો નથી (તે નિમિશાસ્ત્ર કહેવાય). ના ૧–૧૦ |
યુક્તાયુક્તની વહેંચણ રહિત (આ ગ્ય કે અયોગ્ય છે એમ નહિં જાણનારે) એ મૂઢદ્રષ્ટિવાળો જીવ (મુંઝવણવાળે જીવ) રાગીને દેવ કહે છે, પરિગ્રહીને સાધુ કહે છે, અને પ્રાણિહિંસાને ધર્મ કહે છે (તે સંમોટ્ટમિથ્યાત્વ કહેવાય). શ્રી જીનેશ્વરએ પ્રરૂપેલા પદાર્થોની અશ્રદ્ધારૂપ લક્ષણવાળા એ એકાન્તિક આદિ ભેદ વડે મિથ્યાત્વના ૭ ભેદ કહ્યા. જેમ ધાતુક્ષયના (ક્ષયના) રેગીને જે અન્ન ઉપર રૂચિભાવ (ન હોય) તેમ એ જીવોને જીનેન્દ્ર ધર્મને વિષે ધર્મરૂચિ (આજ ધર્મ છે એવી ખાત્રી) હોતી નથી તેવી રીતે મિથ્યાદ્રષ્ટી પણાથી જીનેશ્વરના ધર્મને વિષે એવા જીવોને ધર્મ પ્રત્યે રૂચી થતી નથી. પાંચ રંગે વડે ભાવિત કર્યા છતાં (એટલે રંગ્યા છતાં) પણ નીલી (ગળીનો રંગ અથવા ગળીના રંગવાળું વસ્ત્ર) નિશ્ચયે પોતાની કૃષ્ણતા (કાળાશ) છોડતી નથી તેમ દ્રવ્ય પરિકર્મણાઓ વડે (તથાવિધ દ્રવ્યાદિ સામગ્રીઓ પ્રાપ્ત થવા છતાં પણ) અભવ્ય જીવનું મિથ્યાત્વ છૂટી શકતું નથી. જેમ ઉપધાતુ ( ત્રાંબા અને લોહ સિવાયની ધાતુ) પારસમણિના સ્પર્શ વડે પણ સુવર્ણપણું પામતી નથી તેમ ગ્યતારૂપ ઉપાદાન વિના (એટલે મુક્તિની યોગ્યતારૂપ મૂળ * ૧ અહિં સુધીમાં ૭ ભેદ કહ્યા અને ૮માં ભેદ જે મદ્રષ્ટિ મિથ્થો તેને અર્થ આગળ ૧૮મી ગાથામાં કહેવાશે.
હોતી
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૨૩૯.
કારણ વિના) અભવ્ય જીવ પણ (મિથ્યાત્વ છેડી સમ્યકત્વ પામી શકતો નથી, કારણ કે અભવ્યને તથાવિધ ગ્ય'તાને જ અભાવ હોય છે). (ઉપર કહેલા ઉપધાતુના દ્રષ્ટાંતે
અભવ્ય જીવ) જે કે જ્ઞાન દર્શન ઈત્યાદિ લક્ષણ રૂપ ગુણ વાળો આત્મા છે, તે પણ આગમરૂપી પારસમણિના સ્પર્શ વડે કદીપણ સિદ્ધત્વ પામી શકતો નથી. એ જીને (અભને) ઉપર કહેલ મિથ્યામાંથી અભિનિષ મિથ્યાત્વવજીને બાકીનાં ચારે પ્રકારનાં મિથ્યાત્વ અનાદિ અનંત કાળ સુધી અનંત પુદ્ગલપરાવર્ત સુધી હોય છે. હવે જે આઠમું મિથ્યાત્વ ઇ યુકત નામવાળું (કૂઢમિથ્થa) કહ્યું છે, તે પુનઃ ચરમાવર્તામાં છેલ્લા પુદ્ગલપરાવર્તમાં) માર્ગાનુસારના ગુણની પ્રવૃત્તિવાળું છે. (એ આઠમા મિથ્યાવાળે જીવ) જીનેન્દ્ર ધર્મને બહુમાન આપે છે, હંમેશાં ભાવાચાર્યની (સુવિહિત મુનિની) સેવા કરે છે, યમ નિયમ આદિ અંગીકાર કરે છે, અને શુભ-પ્રશસ્ત એવું ગબીજ અહિં પ્રાપ્ત કરે છે. પુનઃ વૈરદ્વેષને ધારણ કરતો નથી, દ્રાદિક અભિગ્રહ અંગીકાર કરે છે, અને મધ્યસ્થ ભાવે પિતાનાં અને પરનાં સમગ્ર શાસ્ત્રોનું અવગાહન કરે છે. ૧ ૧૧-૨૦ છે
૨. નેવું ચિત્ત, તન્નમાર શa = viમારું શુદ્ધ, જોગવોત્તમનુત્તમમ્ શ્રી જીનેશ્વરને વિષે કુશલ ચિત્ત; નેશ્વરને જ નમસ્કાર અને પ્રણામની શુદ્ધિ એ શ્રેષ્ઠ વાવીર છે. ઇત્યાદિ અનેક આચરણે વેગનું એટલે ધર્મનું બીજ એટલે કારણરૂપ અહિં પ્રગટ થાય છે. (ગદ્રષ્ટિ સમુચ્ચયે).
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગઅવંચક-ક્યિાઅવંચક–અને ફળઅવંચક એ ત્રણ પ્રકારના અવંચક યોગરૂપ ઈત્યાદિ ઔષધાદિ વડે દાન અને વિનયાદિ ગુણયુકત તથા જ્ઞાનગુણની વૃદ્ધિ કરવામાં રતિવાળે હેય છે. પૂર્વાદિક શ્રુતજ્ઞાન ભણે છે, ગ્રંથનાં રહસ્યો બીજાને દર્શાવે છે, થે બાંધે છે (રચે છે), પરતુ. જે મિથ્યાદષ્ટિ અભવ્ય જીવ સમ્યક્ શ્રતને યથાર્થ જાણતો નથી માટે તેને પૂર્વગ્રન્થ ન હોય. ગુણીને સંગ કરે, યેગની ઉત્તમ કથા કહેવામાં તત્પર હોય, ઉચિત કૃત્ય. કરવામાં તત્પર હેય, કિયાદિકમાં ઉદ્વેગ ન હોય, અને તાત્વિક ભાવે જાણવાની જીજ્ઞાસા હોય છે. એ સંસારથી ત્રાસ પામનાર હોય, ભવરૂપી પાસને પાસ (કંદ) સરખે માને, શાસ્ત્ર સાંભળવાની ઈચ્છાવાળો હોય, સત્યવાદી હોય, સરળ મતિવાળે હોય, અને ધર્મને નિવિદનપણે સાધનારે. હેય. સંસારરૂપી પાસથી છૂટવા માટે સર્વ કષ્ટ કરે, ધનનું દાન આપે, ગુરૂની ભકિતવાળો અને ક્ષમાવંત હય, ગુરૂ ધર્મને દ્રોહ ન કરે, ઈત્યાદિ ધ્યાનનાં બીજ ( કારણોને ) ધારણ કરનારે હોય છે. ભવાભિનંદી એ જીવ દીન, માયાવી, માત્સર્યવાળે, કૃપણ, અભિમાની, નિષ્કલારંભી (વંચયેગી) હોય છે તે મદ્યપર રૂપી દુષ્ટ દેવ વડે
૧. અહિં સુધીના ગુણ ગબીજ પામેલા છવ સંબંધિ જાણવા એ ગબીજમાં સમ્યક્ત્વ નથી પરંતુ ધર્મ પ્રાપ્તિને યોગ્ય એવું શિથિલ મિથ્યાત્વ છે. ધર્મયૌવનકાળ એજ છે.
3. આ ગાથામાં કહેલા ભવાભિનંદિ આદિ ગુણે રાપર માં વર્તતાં જીવના છે.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧ - યુક્ત હોય છે. આત્મત્કર્ષ (પિતાની મેટાઈ) માને છે, લોકેર માર્ગમાં પક્ષપાત રાખતા નથી, પાપ કર્યા બાદ પશ્ચાત્તાપથી રહિત હોય છે, પોતાના ઉત્કર્ષ (ગર્વ) વાળે હોય છે, અને લૌકીક ગુણવાળો હોય છે. ઈત્યાદિક અનેક જે વીતરાગ ભાષિત પ્રવચનમાં કહેલા જે ગુણો તેની વિધીમાં પ્રિતિવાલા મનુષ્યમાં તે પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છાવાળે અને ત્યાગ કરવા યોગ્ય જે પદે તેનાથી વિપરીત જાણવા યોગ્ય પદેએ કરીને સહીત ઈત્યાદિ ત્યાગ કરવાની બુદ્ધિવાળે તથા નિશ્ચય અને વ્યવહારના પક્ષવાળો એ જીવ ચરમાવર્તમાં (છેલા પુલપરાવર્તમાં) ચરિમકરણ (છેલ્લું યથા. પ્રવૃત્તકરણ ૧ પુદગલ પરા પ્રમાણનું) કરે તે કૂarg મિથ્યાત્વ જાણવું. ત્યારબાદ ઘનરાગદ્વેષની ગ્રન્થિને ભેદ કરી તત્વાર્થ શ્રદ્ધાનરૂપ સમ્યગ્ગદર્શન પ્રાપ્ત કરે તે પ્રત્યુદંટ (ઉ) પાપના પરિભવથી (વશથી) અનુબંધવાળો (સંસાર વૃદ્ધિ કરનારાં) એવાં કાર્યોથી વિરામ પામે છે ર૧-૩
વળી સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કર્યો છતે કદાચ પૂર્વોક્ત ગુણે ન પણ હય, તે પણ મેક્ષના કાર્ય માટેજ એક પ્રયજનવાળે હોવાથી તંઘvમાં રતિ પામે છે. પૂર્વોક્ત સાત પ્રકારનું મિથ્યાત્વ અતીતકાળમાં ભવ્યાએ તથા અભાએ અનન્તર પુદ્ગલ પરાવર્ત સુધી પ્રાપ્ત કર્યું છે. અને આઠમું મિથ્યાત્વ ભવ્ય મિથ્યાદ્રષ્ટિએાએ પ્રાપ્ત કરેલ હોય છે, પરંતુ
૧. સમ્યક્ત્વરહિત પણ સભૂતપદાર્થના જ્ઞાન વૈરાગ્ય અનુષ્ઠાન આદિ ભાવયુક્ત મેક્ષને અભિલાષ.
૨. છેલ્લા યુદંગલપરાવર્તની પહેલાંના કાળમાં એ મિયા હોવાથી
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાવાથી છાત ભજે તે સર્વ સંપૂર્ણ
૨૪૨ અભએ પ્રાપ્ત કરેલ હેતું નથી, અને તે પણ માર્ગોનુંસારિ ગુણ યુક્ત બુદ્ધિવાળા ભવ્ય જીવ કિલષ્ટ પરિણામી હેવા છતાં પણ પરમપદ–મેક્ષને અર્થે પ્રવૃત્તિ કરનારા હોય છે. અતિ મન્દ કષાયવાળા એવા તે ભવ્ય જી (મૂઢદ્રષ્ટિ મિથ્યાત્વવાળા ) દાક્ષિણ્ય કરૂણા ઈત્યાદિ ગુણ ચુકત હોવાથી જીનેન્દ્ર ધર્મમાં નિન્દાવાળા દેતા નથી માટે એ આઠમું મૂઢદ્રષ્ટિ મિથ્યાત્વ ભ વડે નિષ્પન્ન થયેલું હોય છે. જે આભિનિષિક મિથ્યાત્વને સર્વ સંપૂર્ણ કદાગ્રહ વડે જાણવા ગ્ય છે, અને એ મિથ્યાત્વ પુનઃ અભવ્ય જીએ આ સંસાર સમુદ્રમાં પ્રાપ્ત કર્યું નથી. આઠમા મિથ્યાત્વમાં ધર્મ ઉપર રૂચિભાવ હોય છે, અને તે ધર્માદિકરૂચિને વિસ્તાર થાય છે. માટે જે કેઈપણ પ્રકારે કદચિત્ તે આઠમું મિથ્યાત્વ (અથવા અનુષ્ઠાન)માં પ્રવર્તે (પ્રાપ્ત થાય) તે પણ તે જીવની પ્રશંસા થાય છે. (એ મિથ્યાત્વ વ્યતીત થયા બાદ) પ્રાય: અહિં ક્ષપશમ સમ્યકત્વ પામે એમ સંપ્રદાયથી (વૃદ્ધ પરંપરાથી) મનાય છે અથવા જે તેજ ભવમાં જેની મુકિત હોય એવા કેટલાક જી (તે ક્ષપશમ પામ્યાબાદ તેજ ભવમાં) ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ પણ પામે છે. ચૌદ પૂર્વ અથવા ૧૦ પૂર્વ (નું જ્ઞાન જેને હોય તેને) વિષે નિશ્ચયથી સમ્યફત્વ હોય છે જ,
૧-૨. કારણ કે સિદ્ધાન્તમાં ક્ષયે પશમ સમ્યક્ત્વને પ્રથમ લાભ - કહ્યો છે માટે, અને પતીત થયા બાદ પણ પ્રથમ લાભ ક્ષપશમ સમ્યક્ત્વને હેય છે માટે સર્વ વખતે પ્રથમલાભમાં તે પ્રાયઃ એટલે વિશેષતઃ ક્ષ૫૦ સભ્યની પ્રાપ્તિ છે, અને સર્વથી પ્રથમલાભ તે ઉપ૦ સભ્યને છે તે ગ્રંથકાર પોતેજ ૩૯મી ગાથામાં કહે છે.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩ અને શેષમાં ( બીજા શ્રુતજ્ઞાનીઓને) સમ્યક્ત્વની ભજના છે ( હેય અને ન પણ હોય), પુનઃ તે શેષ જ્ઞાનીઓમાં પણ મતિજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાનના વિપર્યાસથી મિથ્યાત્વ હોય છે, સર્વથી પ્રથમ અનાદિ કાળમાં પ્રથમ લાભ વખતે નિશ્ચય ઉપશમ સમ્યફત્વ પ્રાપ્ત થાય છે, (અને તે પ્રથમ લાભવાળું ઉપશમ સમ્ય૦) પ્રતિપાતી થયા બાદવમ્યાબાદ (ઉપશમ સમ્યકત્વ પામવાને) નિયમ કહ્યો નથી (ક્ષપ૦ પામે અથવા ઉપશમ પણ પામે). કારણ કે ક્ષપશમ સમ્યકત્વ પણુ પામે, (અને ક્ષ૦થી લાયક સમ્યકત્વ પણ પામે).
જ્યાં સુધી મિથ્યાત્વ ક્ષય પામ્યું નથી ત્યાંસુધી સમ્યગદ્રષ્ટિ જીવને નિશ્ચયે ૩ પુંજની સત્તા હેય છે, અને મિથ્યાત્વ ક્ષય પામ્યા બાદ તે બે પુંજની સત્તા અથવા ૧ પુંજની સત્તા અથવા ક્ષેપક (=ક્ષાયિક સમ્યગદ્રષ્ટિ) પણ હોય છે. | ૩૧-૪૦ ||
ઉપશમસમ્યક્ત્વ-વેદક (૫૦) સમ્ય-અને ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ એ ત્રણ અવિરત સમ્યક્ત્વથી (એટલે ચેથા ગુણસ્થાનથી પ્રારંભીને)અપ્રમત્ત ગુણસ્થાન સુધીના સમ્યગૃષ્ટિએમાં હોય છે, તથા અપ્રમત્તથી ઉપશાન્ત મેહ સુધીમાં અથવા અપ્રમત્તથી સિદ્ધત્વ સુધીમાં યથાયેગ્યક્રમ પ્રમાણે સમ્યકત્વ હોય
૧. મિથ્યાત્વ ક્ષયે ૨ પુંજની, મિશ્રક્ષયે ૧ પુંજની સત્તા અને સમ્યક્ષયથી ક્ષપક થાય છે
૨. અર્થાત ૪-૭ સુધીમાં ત્રણે સભ્યત્વ, ઉપશમશ્રેણિની અપેક્ષાએ ૭ થી ૧૧ સુધીમાં ઉપશમ અને લાયક એ બે સમ્યક્ત્વ તથા ક્ષપકની અપેક્ષાએ ૭માથી સિદ્ધ અવસ્થા સુધીમાં ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ એ ચણાયેગ્યક્રમ છે.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. વૈમાનિક દેવે, મનુષ્યો, રત્નપ્રભાદિ ત્રણ નરકના નારકા, અને અસંખ્ય વર્ષાયુષ્યવાળા (યુગલિક) તિર્યંચ (નર), એ ત્રણે પ્રકારના સમ્યકત્વવાળા (ઉ૫૦ વે ક્ષાસમ્યવાળા) છે, અને શેષ સ વેદક અને ઉપશમ સમ્યવાળા છે. પૂર્વે નહિ બાંધેલ આયુષ્યવાળા મનુષ્યનું જે ક્ષાયિક સમ્યકત્વ તે નિશ્ચય ક્ષેપક શ્રેણિગત (ક્ષપક શ્રેણિ તેજ ભવમાં પ્રારંભનારને) હોય છે, માટે તે સદ્ગવિ ક્ષાયિક સમ્યકત્વ છે, અને પૂર્વે બાંધેલ આયુષ્યવાળા જીન (પરભવમાં પણ ક્ષાયિક સમ્ય સાથે આવે છે માટે) ક્ષા સભ્ય છે. ભવનપતિ, વ્યન્તર, જ્યોતિષ, સંખ્યાત આયુષ્યવાળા સંગ્નિ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ છ તથા પંકપ્રભાદિ (૪થી નરકથી ૭મી નરક સુધીના) નારકેને પરભવિક કે તહ્મવિક એ બે ક્ષાયિક સમ્યક માંનું એકપણ સાવ સભ્ય નથી. છે તેમજ એકેન્દ્રિય દ્વીન્દ્રિય ત્રીન્દ્રિય ચતુરિન્દ્રિય અને અસંસિ પચેન્દ્રિય જીને એકપણ સમ્યકત્વ તદ્દભવિક હેતું નથી (એ જીને એ ભવમાં ત્રણમાંનું એક પણ સભ્ય નથી) અને પૂર્વે કહેલા જેને પરભવિક (પરભવિક ક્ષાયિક સમ્ય) હોતું નથી. છે ઉપશમ–સાયિક–અને વેદક એ
૧. અહિં વેદક સભ્ય વાસ્તવિક રીતે સમ્યગ્નેહનીય પુદ્ગલોના અંતિમ ગ્રાસરૂપ હોવાથી જે કે પૌગલિક છે અને વેદક છે તે પણ અન્યના એકજ સમંયવાળું હોવાથી અને તુર્તજ ક્ષાયિક સભ્યની પ્રાપ્તિનું કારણ હોવાથી એ વેદક સભ્યને ક્ષાયિક પ્રાયઃ ગણી અપી. ગલિક અને અવેદક કહ્યું હોય એમ સંભવે છે.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૫
-ત્રણ સમ્યકત્વ અપૌગલિક અને અવેદકર સમ્યકત્વ છે, અને ક્ષા૫૦ સમ્યપુગલ વડે દવા યોગ્ય છે તે કારણથી તે પદ્ગલિક સમ્યકત્વ અથવા વેદક સભ્યત્વ કહેવાય છે -ત્યાં ઉપશાન્ત પુદ્ગલથી ઉત્પન્ન થયેલું જે ઉપશમ સમ્યકત્વ અને આસ્વાદન સહિત એવું સાસ્વાદન સમ્યકત્વ તે અનુક્રમે ઉભય રહિત છે (એટલે ઉ૫૦ સભ્યો વિપાદન અને પ્રદેશવેદન રહિત છે) અને (સાસ્વાદન સમ્યકત્વ) વિપાકવેદન અને પ્રદેશવેદનને સાધનારૂં (એટલે વિપાકેદય અને પ્રદેશોદયવાળું છે. તે કારણથી મિથ્યાત્વને ક્ષય થયે કર્મને અન્ય બે પ્રકારે થાય છે, તેમાં મિથ્યાત્વ તથા અનન્તાનુબન્ધિના હેતુ રહિત તે નિકુવા, અને બીજા ( અવિરતિ, કષાય, અને ગરૂપ) બીજા હેતુઓથી થતો જે કર્મબંધ તે નાનુષ (એમ બે પ્રકારને કર્મબંધ થાય છે). જે કે નિશ્ચયે અવિરતિ કષાય અને યોગ એ ત્રણ હેતુઓથી (સમ્યદ્રષ્ટિ જીને) કર્મબન્ધ તે હોય છે જ પરંતુ તગણ જન્ય (સમ્યકત્વ ગુણ વડે થત) કર્મ બન્ધ તીવ્ર મન્ત (મિથ્યાત્વપેક્ષાએ અલ્પ તીવ), મન્દ અને અતિમંદ (ઈત્યાદિ અનેક પ્રકારની તારતમ્યતાવાળે) છે.
૧-૨. જે સમ્યકત્વ કર્મ પુદ્ગલના ઔદયિક ભાવથી-ઉદયથી પ્રગટ થાય તે અપૌગલિક અને અવેદક કહેવાય.
૩. સમ્યકત્વ મોહનીય કર્મના શુદ્ધપુંજ રૂ૫ પુગલોને ઉદય હોવાથી.
૪. અથવા “સાસ્વાદન સભ્ય સહિત ઉપશાન્ત પુગલજન્ય -જે ઉપશમ સમ્યક તે બને ” (અનુક્રમે ઉભય રહિત અને ઉભય સહિત છે એ ભાવ પણ ગાથામાંથી પ્રાપ્ત થાય છે.)
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે કારણથી મિથ્યાત્વ એ પરમશલ્ય છે, પરમવિષ છે, પરમ (ઉત્કૃષ્ટ) બંધને (ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિબંધાદિને) હેતુ-કારણ છે. માટે અવિતથ વેગે વડે (સત્ય–યથાર્થ–પ્રશસ્ત એવા યોગે વડે) મિથ્યાત્વ હંમેશાં સ્વભાવથી જ ત્યાગ કરવા યોગ્ય છે. છે અને સમ્યકત્વ ભવવિરહનું કારણ છે, અને
ન્દ્ર મતનો નિશ્ચંદ (સાર) છે, ઉત્કૃષ્ટ દ્રષ્ટિવાદની સંપૂર્ણતા (એટલે સંપૂર્ણ દ્રષ્ટિવાદને સાર) છે, તથા ભવ્યજીવને અનુભવવા ગ્ય ભાવુક સ્વભાવ રૂપી નંદનવનને પ્રફુલિત કરવામાં મેઘ સમાન છે. ૪૩–૫૧ ને રૂતિ મિથ્યાવાવિવાદ
૧. અહિં મદિ શબ્દ શ્રી હરિભદ્રસુરિની કૃતિનો સૂચક પણ છે.
૨. જીવ સ્વભાવ ભાવુક અને અભાવુક એમ બે પ્રકારના છે તેમાં ભાવુક એટલે નિમિત્તયોગે સ્વભાવની પરાવૃત્તિ થવી એ સ્વભાવ ભવ્ય જીવમાં છે, અને નિમિત્તયોગે પણ છવસ્વભાવ ન પલટાય એ અભાવુક, સ્વભાવ અભવ્યમાં છે. પુદગલમાં પણ એ બે સ્વભાવ કહ્યા છે.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ आलोचनाऽधिकारः ॥ હવે સર્વ પાપકર્મોની આરાધનાને (એટલે સર્વ પાપકર્મોના પ્રાયશ્ચિતથી શુદ્ધ થવાને) અધિકાર કહેવાય છે. ત્યાં સભ્ય દ્રષ્ટિ અને મિથ્યાદ્રષ્ટિ એમ બન્ને પ્રકારના જીવે પણ અનેક પ્રકારના કહ્યા છે. શ્રી જીતેન્દ્ર ભગવંતના વચનને વિષે યતના (એટલે જીનેન્દ્રની આજ્ઞા પ્રમાણ કરવી) અને દ્રવ્યાદિ ચેગે વડે (દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ એ ચાર પ્રકારે વિધિ પૂર્વક અનુષ્ઠાન કરવું તે નિશ્ચયે ઘાયના કહેવાય, અને તે (યતના તથા વિધિ કિયા) ને પ્રતિષેધ (એટલે અયતના અને અવિધિ એ પ્રવર્તવું) તે વિશ્વના કહેવાય. મેહ રૂપી શત્રુને નાશ કરવામાં મહા પરાક્રમ વાળા તથા આલેચના રૂપી ચક (સુદર્શન ચકાદિ સરખા ચક) વડે નાશ પમાડેલ-હણેલ કર્મરૂપી રાજા પાસેથી પ્રાપ્ત કર્યો છે જયધ્વજ જેમણે એવા શ્રી મહાવીર સ્વામીને નમસ્કાર કરીને (આલેચનાને અધિકાર કહું છું). હસ્તત્રિક (હસ્ત-ચિત્રા-સ્વાતિ), ઉત્તરાત્રિક (ઉત્તરાફાલ્યુની –ઉત્તરાષાઢા-ઉત્તરાભાદ્રપદ), શ્રવણત્રિક (શ્રવણધનિષ્ઠાશતતારકા), રેહિણિદ્રિક (હિણિમૃગશિર્ષ), રેવતિદ્વિક (રેવતિ-અશ્વિનિ), પુનર્વસુદ્ધિક (પુનર્વસુ-પુષ્ય), અને અનુરાધા સહિત ૧૬ આલોચના નક્ષત્ર (એ નક્ષત્રમાં
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮ આલોચના લેવા ગ્ય) કહ્યાં છે. આલેચના લેવા ગ્ય તિથિએ નંદા-ભદ્રા-જા-અને પૂર્ણ (એટલે ૪–૯–૧૪ સિવાયની ૧૨ તિથિઓ છે, રવિ–સેમ-બુધ-ગુરૂ–અને શુક એ શુભવાર છે, અને વિષ્ટિ (ભદ્રા) સિવાયનાં (સાત) કરણે છે. એ ધન અને મીન રાશિને સૂર્ય હોય, તથા ગુરૂએ સિંહ રાશિમાં પ્રવેશ કર્યો હોય (અર્થાત્ સિંહસ્થ વર્ષ), ગંડગ અને વ્યતીપાતગ તથા બીજા પણ અશુભ વેગ આલેચના આપવામાં ત્યાગ કરવા ગ્ય છે. જે વસતિનું પ્રવેદન કરીને (વસતિનું શુદ્ધિ જણાવીને), તથા વર્ષાવાસ (વર્ષાકાળ) ને ત્યાગ કરીને સમ્યકત્વની વિશુદ્ધિ કરેલ એ
જીવ શ્રી જીનેશ્વર-ગુરૂ અથવા સ્થાપનાચાર્યની આગળ (આલયના અંગીકાર કરે). આલેચના માટે શ્રી ગીતાર્થ ગુરૂની શેધ ૭૦૦ જન સુધીમાં કરે અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ વર્ષ સુધી શોધ કરે. એ સંવિશ–અપક્ષપાતી–પાપના ભીરૂમૂલગુણ તથા ઉત્તરગુણવડે શુદ્ધ–અને શાસ્ત્ર રહસ્યના જ્ઞાતા એવા ગીતાર્થ ગુરૂ હોય તે તથા આ જીવ આલેચનાને ગ્ય છે કે અગ્ય તેનું ધન કરનાર (જાણનાર), બાલક-યુવાન–અને વૃદ્ધનું સામર્થ્ય જાણનાર, ઈત્યાદિ સર્વ બાબતમાં જે મુનિ-ગુરૂ કુશળ હોય તેવા ગીતાર્થ ગુરૂ આલેચના આપનાર કહ્યા છે. તે ૧-૧૦ | - તેવા ગીતાર્થના અભાવે સંવિજ્ઞ ગીતાર્થ કે જે ગીતાર્થ * ૧-ર. આચના કોની પાસે ગ્રહણ કરવી તે સંબંધી શાસ્ત્રોમાં વિશેષ આ પ્રમાણે છે. - સાધુ અથવા શ્રાવકે નિશ્ચયે પ્રથમ તે પિતાના ગ૭ના સવ
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૯
અપ્રશસ્ત વ્યાપારના ગુણવાળા હોય (તેમની પાસે આલોયણું લેવી), તેવા ગીતાના અભાવે સંગી ગીતાર્થ પાસે, તેના અભાવે અસંગી ગીતાર્થ પાસે, તેના અભાવે સારૂપી પાસે તેના અભાવે પશ્ચાદ્ભુત ગીતાર્થ પાસે, તેના અભાવે ગુણયુક્ત ગીતાર્થ આચાર્ય પાસે આલોચના ગ્રહણ કરવી, તેવા સ્વગચ્છ ગીતાર્થના અભાવે સ્વગચ્છના ઉપાધ્યાય પાસે, તે અભાવે સ્વગચ્છના પ્રવર્તક પાસે, તે અભાવે સ્વગચ્છના સ્થવિર પાસે, તે અભાવે સ્વગચ્છની ગણુવચ્છેદક પાસે આલેચને લેવી. અને સ્વચ્છમાં એ પાંચ અભાવ હોય તે સાોગિક ગચ્છમાં (એટલે સરખી સમાચારીવાળા અન્ય ગચ્છમાં) એ પાંચે ગીતાર્થો પાસે અનુક્રમે આયણ લેવી, તે સામેગિક ગુચ્છમાં પણ પાંચના અભાવે અસાંગિક ગછના (ભિન્ન સમાચારીવાળા અન્ય ગચ્છના ) આચાર્યાદ અનુક્રમે પાંચ ગીતાર્થો પાસે આલેચના ગ્રહણ કરવી. તે અસામ્ભગિક ગચ્છમાં પણ પાંચને અભાવ હોય તો ગીતાર્થ પાર્શ્વસ્થ પાસે આલેચના લેવી, ગીતાર્થ પાર્ધનો પણ અભાવ હોય તો ગીતાર્થ સારૂપિક પાસે આલેચના લેવી, ગીતાર્થ સારૂપિકના અભાવે ગીતાર્થ પશ્ચાત પાસે આલોચના લેવી, અહિં વેત ઉજવલ વસ્ત્રધારી, મુંડન કરેલ મસ્તકવાળા અને કાછડી નહિ રાખનારે, તથા રજોહરણ રહિત, અબ્રહ્મચારી, અને સ્ત્રી રહિત તથા ભીક્ષાથી આજીવિકા કરનાર સાહfપ કહેવાય. અને શીખા સહિત (એટલીવાળા) તથા સ્ત્રીવાળો હોય તે રજુ કહેવાય, અને ચારિત્રને તથા સાધુ વેષનો પણ જેણે -ત્યાગ કર્યો હોય તે ગૃહસ્થ gશ્ચત કહેવાય. પાર્થસ્થાદિકને પણ ગુરૂની પેઠે વંદનાદિ ક્રિયા કરવી, કારણ કે વિનય એજ ધર્મનું મૂળ છે, જે પાર્થસ્થાદિ પોતે પોતાને હાનગુણવાળો માની આલેચક મુનિને વંદનાદિક કરવાની ના કહે તો આસન ઉપર બેસાડી પ્રણામમાત્ર કરીને આલેચના લેવી તથા પશ્ચાતને તે અલ્પકાળ માટે સાધુપણું આરેપી (ઉચરાવી) અને સાધુનો વેષ પહેરાવીને આલેચના લેવી.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
શીખાવાળા (ચાટલી સહિત) અને ભાર્યાં સહિત એવા સિદ્ધ પુત્રની પાસે આલેાયણા ગ્રહણ કરે, પરન્તુ તેને સામાયિક આપીને (અલ્પકાળ માટે સાધુ પણું સ્થાપીને) તેની આગળ આરાધના કરે. ॥ તે સિદ્ધપુત્રના પણ અભાવે પ્રાચીન વનમાં રહેલા યક્ષાયતન ( શાસનદેવના મન્દિર )માં ચક્ષ
તથા પા સ્થાદિના અભાવે રાજગૃહી નગરીમાં ગુરુશિલ આદિ વનને વિષે જયાં અરિહંત ભગવ ંતે તથા ગણધરોએ ઘણીવાર અનેક જીવાને પ્રાયશ્ચિત્ત આપ્યાં છે; તે પ્રાયશ્ચિત્ત જે શાસનદેવ દેવીએ સાંભળ્યાં છે. ત્યાં તે શાસનદેવ દેવીને અઠ્ઠમ તપની આરાધનાથી પ્રત્યક્ષ કરીને આલાચના લેવી. કદાચિત તે દેવ દેવી ચવી ગયેલ હશે અને બીજો દેવ. દેવી ઉત્પન્ન થઈ હશે તેા પણ તે મહાવિદેહમાં જઈ પ્રાયશ્ચિત પૂછીને પણ આપશે. તે દેવદેવીના પણ અભાવે શ્રી.અરિહંત પ્રતિમાની આગળ. આલાચના કરી પેતે પેાતાની મેળે પ્રાયશ્ચિત્ત ગ્રહણ કરે, શ્રી અરિહુતની પ્રતિમાના પણ અભાવે પૂર્વ અથવા ઉત્તર દિશા સન્મુખ બેસી. અરિહંત તથા સિદ્ધની સમક્ષ પણ આલેાચના કરવી; પરંતુ આલેાચના કર્યાં વિના ન રહેવું. એ ઉપર પાશ્વસ્થાદિ ભેદ કહ્યા તે સર્વે ગીતા હેય તાજ તેઓની પાસે આલોચના લેવી; પરંતુ શુદ્ધ સુવિહિત સવિજ્ઞ મુનિ પણ અગીતા હાય તેા તેની પાસે આલોચના ન લેવી. એ પ્રમાણે આલોચના લેવાનાં સ્થાન આ પ્રમાણે છે—
૧. સ્વગચ્છ ગીતા આચાય
૨.
૩.
૪.
૫.
૬. સાંભગિક
""
""
',
""
"9
,,
,,
"9
""
ઉપાધ્યાય
પ્રવક
વિર
ગણી આચાય
૭.
..
"9
""
""
""
""
""
"9
ર.
૧૦.
૧૧. અસાંભોગિક
,,
૧૨.
,,
""
99
ઉપાધ્યાય
પ્રવક
વિર
ગણી
આચાય ઉપાધ્યાય
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
શાસનદેવ પાસે આલોયણા ગ્રહણ કરે, કે જે વનમાં પૂર્વે તીર્થકર ભગવંત–ગણધર–અને અતિશયવાળા આચાર્યો, વર્ષાકાળ રહ્યા હોય (અને ઘણા ને આલેચના આપતાં સાંભળી યાદ હોય. આલોચના કરનાર, પૂર્વ અથવા ઉત્તર દિશાની સન્મુખ રહ્યો છે. અથવા ઈશાન વિદિશિ સન્મુખ રહ્યો છd, ગીતાર્થની આગળ રહી પિતાનાં સર્વ શ–પાપને વિનયમાં તત્પર રહી પ્રગટ કરીને કહી. મુહપત્તિ પડિલેહીને, તથા કૃતિકર્મ (દ્વાદશાવર્તવંદન) અને દેવવંદન કરીને વાસક્ષેપ. પ્રક્ષેપવા પૂર્વક સર્વ અતિચારે કહેવા.. જે શલ્ય રહિત ગુણ વડે (અત્યંત સરળ હદય વડે ) આલેચના લેવામાં વ્યાપ્ત થયેલે–અથવા આલોચના લઈ જાણનાર જીવ હેય. તે સર્વે ભવનાં ઉત્પન્ન કરેલાં પાપને નાશ કરે છે, અને જે શલ્યસહિત (કપટ રાખીને) આલોચના કરે તે ઉલટો. નવા પાપને ઉપાર્જન કરે છે. પુણ્યને વય (પાતયતિ–. પાડે) એટલે રો-શેષે તે પણ કહેવાય અથવા જીવરૂપી. વસ્ત્રને જાણg (પાંશયતિ) એટલે શું?-કર્મરૂપી રજવડે મલિનકરે તે જ્ઞાન કહેવાય. એ પ્રમાણે નિર્યુકિત પદે વડે પાપ. શબ્દનો અર્થ જાણ. આ એટલે લોકાલોકની મર્યાદા ૧૩. ” ” પ્રવર્તક ૧૮. ” પશ્ચાદ્ભુત ૧૪. ” ” સ્થવિર | ૧૯ ” શાસનદેવ ૧૫ ” ” ગણી
૨૦. અરિહંત પ્રતિમા ૧૬. ગીતાર્થ પાર્શ્વસ્થ ૧૭. ” સારૂપિક
૨. પૂર્વ-ઉત્તર દીશા
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૨ અને ઝોય એટલે લોયણ – લોચન તેની આસમતા જે જેવું હોય તેવું બરોબર નીતિ પ્રમાણે પ્રગટ કરવું એટલે સંપાદન – પ્રગટ કરવું તે ચોથા એ પ્રમાણે આલોયણ શબ્દની નિર્યુકિત છે. તે કારણથી અગીતાર્થ ચારિત્રની શુદ્ધિ જાણતા નથી. અને જે ન્યૂન અથવા અધિક આલોચના આપે તે પિતાને અને આલોચકને પણ સંસારમાં પાડે છે. શલ્ય સહિત એ જીવ જે દેવનાં ૧૦૦ વર્ષો સુધી પણ ઉગ્ર કષ્ટ કરે, ઘેર અને પરાક્રમવાળે તપ આચરે તો પણ તે જીવનું તે સર્વ નિષ્ફળ જાણવું. ને ૧૧-૨૦ છે
જેમ અતિ કુશળ વૈદ્ય પણ પિતાને વ્યાધિ બીજા વૈદ્યને કહે છે, તેમ જાણતા એવા મુનિ પણ (એટલે ગીતાર્થ પણ બીજા ગીતાર્થ ગુરૂ પાસે પિતાના શિલ્યને ઉદ્ધાર કરે (આચિન ગ્રહણ કરે). જ્યારથી વ્રત ગ્રહણ કર્યું ત્યારથી અખંડ ચારિત્રવળે એવા જે ગીતાર્થ હોય તેની પાસે સમ્યકત્વ અને વ્રત ગ્રહણ કરવું, તેમજ અતિચારોની વિશુદ્ધિ પણ તેવા ગીતાર્થ પાસે કરવી. આલોચનાના પરિણામવાળો જીવ સમ્યક પ્રકારે (આલોચના લેવાને) ગુરૂ પાસે જ હોય, અને જે વચ્ચે કાળધર્મ પામે તો પણ આરાધક કહ્યો છે. લજજાવડે ગારવ વડે અથવા બહુશ્રુતપણાના મદ વડે
જે જીવ કેઈએક પણ દુશ્વરિત્ર ગુરૂને ન કહે (અર્થાત્ છૂપું - રાખે) તેને નિશ્ચયે આરાધક કહ્યો નથી. જેમ બાળક બોલતો છતે કાર્ય અકાયને સરળપણે કહી દે છે, તેમ
માયા અને મદ રહિત એ મુનિ પણ તે બાળકની પેઠે - સર્વ પાપની આલોચના કરે (અર્થાત્ સર્વ પાપ ગુરૂ પાસે
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૫૩
પ્રગટ કરે). શ દ્વારના ફળને (આલોયણના ફળને) દર્શાવનારાં તે તે સૂત્ર વચને વડે (ચિત્તને વૈરાગ્યવાળું કરીને) સમ્યક્ પ્રકારે આલોચના કરે. માયા વિગેરે દોષ રહિત અને પ્રતિસમય વધતા વૈરાગ્યવાળે જીવ પિતાના અપકૃત્યની આલોચના વ્યવહારથી) કરે, અને નિશ્ચયથી તે અકાર્ય પુનઃ ન કરે. કમનો ભાર ઉતરવાથી ઢઘુત્તા ( હલવાપણું), આનંદની ઉત્પત્તિ, રમા નિવ્રુત્ત (આપણને આલોચના લેતા જોઈ બીજા છ પણ આલોચના લઈ પાપથી નિવૃત્ત થાય), કાર્લવ (સરળતા), અતિચારની વિશુદ્ધિ, પાપ પ્રગટ કરવું અતિ દુષ્કર છે માટે સુરક્ષા રિતા, આજ્ઞાન અને નિકાસ એ આઠ વિશુદ્ધના . ગુણ આલોચના અંગીકાર કરવાથી થાય છે. નહિ ઉદ્ધરેલું એવું ભાવશલ્ય (અર્થાત અનાચિંત પાપ) જે અનર્થ કરે છે, તે અનર્થશાસ્ત્ર, ઝેર, દુષ્પયુકત (એટલે દ્વેષવાળા) વૈતાલ-રાક્ષસ, દુષ્પયુક્ત યગ્ન (ઘાણુમાં પીલાવું વિગેરે), અને પ્રમાદથી કોધ પામેલ સર્ષ પણ (તે અનર્થ) કરતા નથી, જે કારણથી અનુદ્ધરેલ શલ્ય (અનાચિત પાપ) સર્વ ઘણુ અનર્થોનું મૂળ છે, દુર્લભધિપણું પ્રાપ્ત થાય છે, અને અનંત સંસારની વૃદ્ધિ કરનાર છે. ૨૧-૩૦
૧- પ્રાયશ્ચિત્ત અંગીકાર કરવું તે ચાર ચારો ના અને કરેલા અપકૃત્યને પુનઃ ન કરવું તે વિશ્વ માત્રોનાએ ભાવાર્થ છે.
૩. અહિં બીજા ચરણમાં ઉત્તમકૃમિ એવો પાઠ ઘણે સ્થાને છે જેથી ઉત્તમ પ્રજનવાળા કાળમાં એટલે પંડીત મરણના અવસરે . (અનુવ્રુતશલ્ય-ઇત્યાદિ સંબંધ એગ્ય જોડવો.)
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
જેમ રાજાના અને વણિકના પુત્રે નહિં ઉદ્ધરેલું અલ્પ “પણ ભાવશલ્ય કટુક ફળવાળું થયું તે ઘણાં પાપોની આલે-ચના ન કરે તેની વાત જ શી ? એ આલોચના સમ્યક્ પ્રકારે ગ્રહણ કરવાનું લિંગ–લક્ષણ સિદ્ધાન્તને અર્થ જાણનાર મહામુનિઓએ આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે-ગુરૂપદિષ્ટ ચગ્ય પ્રાયશ્ચિત કરવું, અને તે દોષે પુનઃ ન કરવા. પક્ષ સંબંધિ + (-પાક્ષિક) અને ચાતુર્માસિક આલેચના તે અવશ્ય આપવી,
અને અભિગ્રહને ગ્રહણ કરવા અને અભિગ્રહ ગ્રહણ કર્યો -છતે (અભિગ્રહ સમ્યક રીતે પાળવા તે) પથ્ય (આત્માને -હિતકારી છે એમ) નિવેદન કરવું (અર્થાત તે અભિગ્રહના સંબંધમાં હિતકારી માર્ગ હોય તે દર્શાવ. નિષ્ઠાપિત થયેલ છે –ક્ષય પામેલ ) પાપકર્મવાળા એવા અનંત ગુરૂ પાસે સમ્યક પ્રકારની આલોચના કરીને નિરાબાધ જીવે શાશ્વતસુખ પામ્યા છે. ત્તત્રતવર્ષ અને માવતર એમ બે પ્રકારની આલેચના છે, તે પુનઃ દરેક રદ્ધાથી અને સાથી એમ બે બે પ્રકારની છે. જે પુનઃ જ્ઞાન અને સાક્ષાત એમ બે પ્રકારની આલેચના છે, તે પુનઃ દરેક ઉત્કૃષ્ટ મધ્યમ અને જઘન્ય એમ ત્રણ ત્રણ પ્રકારની છે. પુનઃ આલેચના ચાર પ્રકારની છે તે આ પ્રમાણે) સાદિ પ્રમાણ-–અને હા એ ભેદ વડે ચાર પ્રકારની આલોચના છે. તે પણ સત્તા અને - અપવાર વડે બે બે પ્રકારની છે, પુનઃ તે ચાર પ્રકારની છે (તે આ પ્રમાણે). એ રચ-લે-ત્ર અને મારાથી એ
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
-ચાર પ્રકારની આલેચના છે, એ આલોચનાના ભેદ પુરૂષને
આશ્રયિ જાણવા, (એ ભેદનું સ્વરૂપ) જાણુને ભાવ શુદ્ધિ -વડે પ્રાયશ્ચિત કરાવવું. ત્રણ કરણ (કરવું કરાવવું અનુમેદવું) અને ત્રણ વેગ વડે સ્વતંત્ર અને પરતંત્રના હેતુઓ જાણીને કલ્પ ભાષાવડે (બૃહત્કલ્પાદિ ભાષ્યના છેદ ગ્રંથને અનુસારે) પાંચ વ્યવહાર ( આગમ વ્યવહારાદિ ) પૂર્વક ચથા ક્રમ પ્રમાણે જેવા પ્રકારનું જે ભગવંતનું શાસન વર્તતું હોય છે તે પ્રકારે ) મૂળગુણ અને ઉત્તરગુણની શુદ્ધિ વડે સર્વથી અને દેશથી થતી ચઉભંગીના ગમન-જ્ઞાન પૂવક (આલેચના આપવામાં) સદાકાળ પ્રવૃત્તિ કરવી. છે જેવા પ્રકારનું જે તીર્થ વર્તતુ હોય તેવી રીતે મૂળગુણ અને ઉત્તરગુણની શુદ્ધિને માટે સર્વથી અને દેશથી ચૌભંગીના જાણવા વડે હંમેશાં પ્રવર્તવું. એ ૩૧-૪૦ છે
પ્રાણિવધ-મૃષાવાદ–અદત્તાદાન--અબ્રહ્મ–-પરિગ્રહ–-અનેત્રિભેજન એ ૬ વ્રતના સંબંધમાં દરેકની ઉત્કૃષ્ટ મધ્યમ અને જઘન્ય ભેદે દ્રવ્યાદિ (દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ) ચાર પ્રકારની અવિરતિ ગણતાં (દરેક વતની) બાર બાર અવિરતિ થવાથી ૬ વ્રતની ૭૨ અવિરતિ થાય છે. એ પ્રમાણે સર્વ વિરતિમાં ૬ પ્રકારના મૂળ ગુણને વિષે ચાર પ્રકારની (દ્રવ્યાદિ ભેદે) પ્રતિસેવના જાણવી (અતિચારે જાણવા). પુનઃ દેશવિરતિમાં સાત પ્રકારના ઉત્તરગુણને વિષે (દિગપરિમાણાદિ ૭ વતેમાં ) એ પૂર્વોકત બાર બાર ભેદ ગણતાં ૮૪ અવિરતિ ભેદ થાય છે. પુનઃ મુનિની ચારિત્ર્ય ક્રિયામાં
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
આશય ગુણ વડે ( આલેચકની અ'તવૃત્તિના ગુણુવડે પ્રતિ સેવનાનું સ્વરૂપ) જાણવું. ત્યાં ૫ વ્યવહાર ( આગમન્યવહારદિ) જાણીને યથાયેાગ્ય પ્રાયશ્ચિત આપવું, તે પણુ. પુરૂષને ચતુષ્ક ( ચતુષ્કર્ણ પરિષદ ) પૂર્વક અને સ્ત્રીને ( ષટ્કર્ણ પરિષદર ) પૂર્વક પ્રાયશ્ચિત આપવું. ।। ( પુનઃ સાધ્વીને આલેાચના આપનારી પ્રવર્તિની સાધ્વી અથવા આલેાચના ગ્રહણ કરનારી સાધ્વી) તે પણ નિશ્ચયે જીનેન્દ્ર શાસનની અતિ ભક્ત એવી પ્રવતિની હાય અથવા પ્રવર્તિની તુલ્ય ગુણવાળી એવી સાધ્વી હાય, પુનઃ તે ગુરૂના પક્ષવાળી અને ગુણુ વૃદ્ધિ કરનારી હાવી જોઇએ ( પુનઃ જો આલેાચના લેનારી શ્રાવિકા હેાય તે તે પણ દક્ષ
અને
૧-૨ સાધુ ગુરૂ પાસે એકાન્તમાં પ્રાયશ્રિત લેવા જાય તે વખતે *ગુરૂના એ ક અને આલાચકના એ કહ્યું હોવાથી અને ત્રીજો કાઇ તે આલાચનાને નહિ સાંભળતા હાવાથી એ ચતુર્વાષિર્ કહેવાય છે. તથા વૃદ્ધ ગુરૂ પાસે સાધ્વી પ્રાયશ્રિત લેવા જાય ત્યારે પણ. એલી જઇ શકે નિહ' પરન્તુ સાથે ખીજી સાધ્વીને રાખીને પ્રાયશ્ચિત. -લેવા જાય તેથી ગુરૂના એ કર્યું અને એ સાધ્વીના ૪ કહાવાથી વનવિદ્ કહેવાય. એ પ્રમાણે સાધુની આલાયના પરિષદ્ ચતુ કણું હોય છે, અને સાધ્વીની આલેાચન પરિષદ્ ષટ્રકણું હાય એ એ ભેદ ગાથામાં કહ્યા છે, તે ઉપરાન્ત સાધ્વીની પણ ચતુઃક પરિષદ્ અને સાધુસાધ્વીની મળાને અષ્ટક પરિષદ પણ કહી છે. કેમકે સાધ્વી પેાતાની ગુરૂણી પાસે પ્રાયશ્ચિત ગ્રહણ કરે ત્યારે સાધ્વીની ચતુષ્કણુ પરિષદ્ હાય, અને તરૂણુ ગીતા પાસે પ્રાયશ્રિત લેવા જાય ત્યારે બીજા એક મુનિને સાથે રાખવાના વ્યવહાર હોવાથી એ મુનિ અને એ સાધ્વીની અમ્રજળવિત્ થાય છે.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૭
અતુચ્છ–ઉદાર આશય-ચિત્તવાળી એવી સ્ત્રી હોવી જોઈએ. ( હવે જે આલોચના આપનાર ગીતાર્થ ગુરૂ હોય તો તે) અપરિશ્રાવી–ધીર–દ્રઢ સંઘયણવાળા–નિરાશ્રવ –હિતચિંતક સિદ્ધાન્તના સૂત્ર અને અર્થ બન્ને જાણનાર અને વૃદ્ધ (શ્રત વૃદ્ધ-પર્યાયવૃદ્ધ) એવા ગીતાર્થ ગુરૂ (આલેચના આપનાર) . હોય છે. (પુનઃ તે આલેચના લેનાર) વિધિપૂર્વક કરેલ છે અત્યંત આલોચન–જ્ઞાનરૂપી જેણે એ, તથા વિશુદ્ધિના ૮* ગુણવાળે, ક્ષમાવંત, દાન્ત, શાન્ત, અનાશંસી", અને ગ્રાહણકુશલ હોય. કે ૪૧૪૭ છે
- ૧૦ પ્રકારનાં પ્રાયશ્ચિત્ત આલેચના-પ્રતિકમણ-મિશ-વિવેક-કાયેત્સર્ગ–-તપ
૧. આલેચકે કહેલાં અપકૃત્ય બીજા કેઈને પણ ન કહે એવા ગંભીર હૃદયવાળે તે અપરિશ્રાવી.
૨. આશ્રવ એટલે પાપબંધ રહિત.
૩. આલોચના વિધિને જાણવાથી સમ્યક્ પ્રકારને જ્ઞાનરૂપી નેત્રવાળે.
૪. દુલાદ્દરના ઈત્યાદિ પદવાળી ૨૮મી ગાથામાં કહેલી. આઠ વિશુદ્ધિ.
૫. કંઈપણ ફળની અપેક્ષા રહિત (ગુરૂ પાસે આલોચના લેતાં ગુરૂ પ્રસન્ન થશે ઈત્યાદિ આશંસા રહિત).
૬. આલોચના આપનાર ગુરૂએ બહુ યુક્તિપૂર્વક વિવિધ તપશ્ચર્યા રૂ૫ પ્રાયશ્ચિત આપ્યાં હોય તે સર્વ પ્રાયશ્ચિતને યથાર્થ રીતે ગ્રહણ કરવામાં યાદ રાખવામાં અથવા તે પ્રમાણે કરવામાં કુશળ. ૧૭
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
ચછેદ-મૂળ-અનવસ્થા–અને પારાંચિત એ ૧૦ પ્રકારનાં પ્રાયશ્ચિત્ત છે. કાર્ય પ્રસંગે પિતાના નિવાસથી) ૧૦૦ હાથથી આગળ દૂર જતાં જે ગુરૂ પાસે આલેચવું તે આaોરનાબાળશ્ચિત્ત સમિતિ ગુપ્તિ વિગેરેમાં કંઈ દોષ લાગ્યો હોય તેને મિચ્છામિદુક્કડ દેવે તે તાળ પ્રાથશ્ચિત્તા શબ્દાદિ વિષયમાં રાગદ્વેષ થતાં ગુરૂ પાસે કહીને ગુરૂ સમક્ષ મિચ્છામિદુક્કડં દેવું તે માર્યાશ્ચા. અનેષણય કાર્યમાં એટલે અનેષણીય અશનાદિ ગ્રહણ કર્યો તે અશનાદિકને ત્યાગ કર (પરડવી દેવાં) તે વિષે પ્રાયશ્ચિત્ત. તથા દુઃસ્વપ્ન વિગેરે દેખવાથી ઈત્યાદિ કાર્યોમાં કાયોત્સર્ગ કરે પડે તે જાત પ્રાથશ્ચિત્ત. પૃથવ્યાદિકની આરંભમાં જે નવી વિગેરે તપ વિશેષ પડે તે તપ કાશ્ચિત્ત, તથા તપવડે દુર્દમ (ત૫ પ્રાયશ્ચિત્ત વડે દુર્દમ–દુર્જય એટલે ટળી ન શકે તેવા
અતિચારવાળા) મુનિને જે દીક્ષા પર્યાય ( અમુક ભાગ) વિચ્છેદ કરાય (ઘટાડાય) તે છે પ્રાયશ્ચિત્ત. એ પ્રાણાતિપાત વિગેરે (મૂળગુણ) ને વિદ્યાત થતાં જે પુનઃ ત્રતા પણ કરવું તે મૂત્ર પ્રાશ્ચત્ત. પ્રાણિઓને હસ્તાદિવડે (નિરપેક્ષ પણે હસ્ત મુષ્ટિ આદિ વડે) ઘા કરવાથી અતિ દુચિત્તવાળા જીવને નવમું નાણાપ્રાયશ્ચિત્ત પ્રાપ્ત થાય છે. છે સંયતિ ગમન વડે અથવા રાજા વિગેરેની સ્ત્રીના ગમનવડે griચિત પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રાપ્ત થાય છે, એ પ્રાયશ્ચિત્ત આચાર્યને હોય છે, અને તેમને છૂપા વેષે ૧૨ વર્ષ સુધી (ગચ્છ બહાર) રહેવું પડે છે. પરંતુ અધ્યાપકોને (ઉપાધ્યાયને) જઘન્યથી ૬ માસ સુધી અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧ વર્ષ સુધીનું નવમું પ્રાય
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ બે પ્રાય િ
મુનિને કેવળ 3,
હોય છે.
૨૫૯ શ્ચિત દશમા પ્રાયશ્ચિત્તની આપત્તિમાં હોય છે.૪૮-પપ
જ્યાં સુધી ચતુર્દશપૂવી અને પ્રથમ સંઘયણી હોય છે ત્યાં સુધી દશ પ્રાયશ્ચિત્તોની અનુસર્જના (અનુસરણ) હોય છે, ત્યાર બાદ યાવત્ ચારિત્રી દુ૫સહસૂરિ સુધી મૂળ પ્રાયશ્ચિત્તને અન્ત (હોવાથી હું પ્રાયશ્ચિત્ત હોય છે). પુલાક મુનિઓને પહેલાં હું પ્રાયશ્ચિત હય, બકુશ, પ્રતિસેવીર, કુશીલ એવા સ્થવિરકલ્પી મુનિઓને ૧૦ પ્રાયશ્ચિત્ત, તથા જીનક૯પી અને યથાલન્દને આઠ પ્રાયશ્ચિત્ત છે. નિગ્રંથ મુનિઓને આલેચના અને વિવેક એ બે પ્રાયશ્ચિત્ત છે, અને સ્નાતક મુનિને કેવળ એક વિવેક પ્રાયશ્ચિત્તજ હોય છે. સ્થવિર કલપી સામાયિક ચારિત્રીઓને દશે બાયત્તિ હેય છે, અને જીન કલ્પમાં ૮ પ્રાયશ્ચિત્ત છે, કારણ કે છેદ અને મૂલ એ બે પ્રાય. નથી. છેદેવસ્થાન ચરિત્રમાં પહેલાં હું પ્રાયશ્ચિત્ત હોય, પરિહાર વિશુદ્ધિવાળા સ્થવિર કલ્પી મુનિને ૮ પ્રાયશ્ચિત્ત, જનકલ્પને ૬ પ્રાય
૧. વાઘદુત્તમજુતવનસાથવગુરા: (જ્યાં સુધી ઉત્તરગુણ પ્રતિસવી ત્યાં સુધી બકુશ.)
૨. ચાવમૂઢguતવિનાતાવરતિ, (જ્યાં સુધી મૂળ ગુણ પ્રતિ સેવી ત્યાં સુધી પ્રતિસેવક).
૩. પાંચ સાધુના ગણને પાંચ દિવસને અમુક પ્રકારને ચારિત્ર કલ્પ વિશેષ તે યથાલન્દ. ( ૪. શ્રેણિગત મુનિ ૫. સર્વજ્ઞ અકષાયી–વીતરાગ.
૬. પ્રથમ ૮ પ્રાયશ્ચિત કહ્યાં છે, અને અહિં ૬ પ્રાયશ્ચિત કહ્યાં. તે બહુ મૃતગમ્ય.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦
શ્ચિત્ત અને સૂક્ષ્મ સંપરા ચારિત્રીને આલોચના અને વિવેક એ બે પ્રાયશ્ચિત્ત છે. ઈત્યાદિ પ્રાયશ્ચિત્ત તપના ભેદ જાણીને જે પ્રાયશ્ચિત્ત આપે તે યથાર્થ આપે અને જે યથાર્થ પ્રાયશ્ચિત્ત ન અંગીકાર કરે તો તેની આલોચના સમ્યક આલોચના ન કહેવાય. હંમેશાં સંકલ્પાદિકને (સંકલ્પાદિ અતિચારને) વજેતે એ જે મુનિ સાલંબન પ્રતિ સેવા વાળ હોય તે મુનિને આ આલેચના પદ પ્રવૃત્તિથી ન આપવું. તીર્થકર આદિ પદની (૧૦ પદની) અત્યાશાતનામાં (અતિ આશાતના કરવામાં) તત્પર એવા જીવને યદિ સંયમમાં ઉઘુક્ત હોય તો પણ સર્વાગ (૧મું) પ્રાયશ્ચિત્ત આપવું અતિશયવાળા આચાર્યની તથા તીર્થંકર ભગવંતની તથા મહર્થિક (લબ્ધિઓરૂપી મહા ઋદ્ધિવાળા) ગણધર ભગવંતની ઘણીવાર આશાતના કરનારે જીવ ઘણે અનંત સંસારી થાય એમ કહ્યું છે. વળી છતી શક્તિએ અનાદરપણે અથવા કઈ રીતે કોઈ પ્રકારે પ્રવચન–શાસનના કાર્યમાં તત્પર ન થાય તો તેને પણ પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રાપ્ત થાય છે. પપ૬૫
છે ૫ વ્યવહારનું સ્વરૂપ છે આગમવ્યવહાર–મૃતવવ્યહાર–આજ્ઞા વ્યવહાર ધારણુવ્યવહાર–અને જીતવ્યવહાર એ પાંચ પ્રકારને વ્યવહાર છે. તેમાં કેવળજ્ઞાની મન:પર્યવજ્ઞાની અવધિજ્ઞાની ચૌદપૂવી દશપૂવી અને નવપૂર્વી મુનિઓમાં કામ થવાત છે. આલોચના પૂછયે આલેચના કહેનારે જીવ પિતાનું પાપ
૧. કારણ પડેયે અપવાદ સેવનાર હોય તેને પ્રાયશ્ચિત્ત નથી.)
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહે (પણ પિતાની મેળે ન કહે) તેમજ જાણતે છતે પણ પણ પાપ ગોપવે તે તેને પ્રાયશ્ચિત્ત ન આપવું અને કહેવું કે બીજે સ્થાને જઈ પાપની શુદ્ધિ કરે. જે આલેચકને પિતાના દોષે પ્રમાદથી નહિં પણ સ્વભાવથી જ (સહજે) યાદ ન આવતા હોય તે તે દે ને ગુરૂ પ્રત્યક્ષ કહે (સંભારી આપે), પણ જે આલેચક માયાવી હોય તે તેને દેશ ન સંભારી આપે. આચાર પ્રકલ્પક સિવાયનું જે શ્રુતજ્ઞાન તે શ્રત કહેવાય (અને તે શ્રત વડે જે પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય તે શત થઘટ્ટાર, તથા દેશાન્તરમાં રહેલા આચાર્યને પ્રાયશ્ચિત સંબંધિ ગુખ પદે લખી મેકલવાં તે આશાવ્યવહાર. પ્રથમ ગીતાર્થોએ જે જે પ્રાયશ્ચિત બીજા જીને આપ્યું હેય તે તે પ્રાયશ્ચિત અવધારીને (યાદ રાખીને) જે પ્રાયશ્ચિત આપે તે ઘારદાવેદાર છે. કારણ કે વૃતિ એ પદના અર્થ પ્રત્યે વિચારતાં એ વ્યવહાર ધારણ રૂપ છે. જે દ્રવ્યાદિકને (દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ ભાવને) વિચાર કરીને તથા સંઘયણ
૧ આચારાંગ સૂત્રનાં લોકવિજય આદિ ૨૫ અધ્યયને તે મારા અને નિશિથ સંબંધિ ૩ અધ્યયને ઉદ્દઘાતિકાદિ તે ઘરના કહેવાય જેથી ૨૮ અધ્યયનેવાળું સંપૂર્ણ આચારાંગસૂત્ર દ્વારા પ્રકા કહેવાય.
૨ એ આચાર પ્રકલ્પ તથા ચૌદ પૂર્વ દશ પૂર્વ અને નવપૂર્વ જે કે સર્વ શ્રતરૂપ છે તે પણ સિદ્ધાન્તમાં એ અતિવિશિષ્ટ હોવાથી મામ વ્યપદેશથી કહ્યાં છે માટે તે અનુસારે જે વ્યવહાર તે ગાજર રચવા છે. છેદ ગ્રંથ શ્રુતવ્યવહારમાં છે).
૩ કારણકે ગીતાર્થ બીજા ગીતાર્થ પાસે આલોચના ગ્રહણ કરે એમ ૨૧ મી ગાથામાં કહ્યું છે.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬ર
વિગેરેની હાનિ પામીને (વિચારીને) જે પ્રાયશ્ચિત (શ્રતમાં કહેલ પ્રાયશ્ચિત્તથી ન્યૂનાધિક) અપાય તે પિત્ત વ્યવહાર કહેવાય. અથવા જે ગચ્છમાં જે રૂઢી (પ્રમાણે પ્રાયશ્ચિત અપાય તે પણ જીતવ્યવહાર કહેવાય. એ વ્યવહારમાં એ વિશેષ છે કે–આગમવ્યવહારીઓ જે સ્થાને જે વખતે જેને પ્રાયશ્ચિત આપે તેના અભિપ્રાય વિશેષને ઉદ્દેશીને વિશુદ્ધિ પ્રમાણે પ્રાયશ્ચિત આપે છે (કારણ કે આગમ વ્યવહારીએ આલોચકના આશયને યથાર્થ રીતે સ્પષ્ટ જાણે છે). અને કૃતઘરે-શ્રુતવ્યવહારીઓ આલોચકના લક્ષણેથી (આલાચકને અભિપ્રાય જાણું) પ્રાયાશ્ચત વ્યવહારના અને આચારવાળાં જે કલ્પગ્રંથે તેમાં જોઈને હંમેશાં જે જીવને જેવી શુદ્ધિ થાય તેવું પ્રાયશ્ચિત્ત આપે. છે (તથા આજ્ઞા વ્યવહારીઓ– ગીતાએ દર્શાવેલ પૂર્વે જે સંકલિત કરેલી (સંકેત પદેથી સ્થાપેલી ગૂઢ પ્રદેશાર્થવાળાં શાસ્ત્રમાં પ્રતિબદ્ધ કરેલી એવી જે વિશુદ્ધિ (અર્થાત ગૂઢાર્થ પદવાળાં પ્રાયશ્ચિત્ત) યથાયોગ્ય આપવી (તે આજ્ઞા વ્યવહારી પ્રાયશ્ચિત્તો છે). કે જેમ વ્યવહાર પદમાં ( વ્યવહાર સૂત્રમાં) જન્મકૃત્ય (સૂવાવડ) કરવાથી અને નાળ છેદવાથી જે અષ્ટમ તપવિગેરેનું પ્રાયશ્ચિત બાંધ્યું છે (નિયત કર્યું છે), તેજ વિશુદ્ધિ (તેજ પ્રાયશ્ચિત) સર્વત્ર ઉચિત વિશેષતા જાણી આપવું (તે આજ્ઞા વ્યવહાર) છે ૬૬-૭૫
એ રીતે (એટલે જન્મકૃત્યના અષ્ટમાદિકની રીતે? સામાન્યથી પણ આપેલું પ્રાયશ્ચિત તે આજ્ઞાવ્યવહાર છે. તથા ગીતાર્થે આપેલું પ્રાયશ્ચિત્ત જાણીને જે બાંધેલું (યાદ
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૩
રાખેલુ હાય અથવા લખી લીધુ) હેાય જેથી સરખા અથવા અસરખા દ્રવ્યાદિ પ્રાયશ્ચિત્તમાં પણ (એટલે કઈક ન્યૂનાધિક આલેાચનામાં પણ) તેજ પ્રાયશ્ચિત્ત આગળ કરીને આલેાચકને જે તે લેખિતમાત્ર પ્રાયશ્ચિત અપાય છે તે ઘાલવ્યનાર છે. !! જે વ્યવહાર ઘણા ગીતાર્થીએ આચર્ચા હાય તે નૌશ વ્યવદારી નહેવાય, તે વ્યવહાર દેશાદિક સર્વ વ્યવહાર આગળ કરીને (દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવને મુખ્ય ગણીને શાસ્ત્રમાં કહેલ વ્યવહારથી ન્યૂનાધિક વા ખીજી રીતે) તે પ્રાયશ્ચિત અપાય છે. ૫ ૭૬-૭૮ ૫
૫ આલોચના ભેદનુ સ્વરૂપ ॥
(આલેાચનાના વિષયમાં પ્રથમ) વિરતિ બે પ્રકારની છે— ૧ દેશિવરતિ, ૨ સર્વવિરતિ. એ બન્ને વિરતિ ગ્રંથિભેદવાળી જ હોય છે ( અર્થાત્ સભ્ય ત્વ યુક્તજ હોય ), કારણ કે બીજી વિરતિ ( એટલે સમ્યકત્વ રહિત વિરતિ ) તે અવિ રતિરૂપ અને સંસારના અનુષ'ધ વાળી છે. (વળી એટલુ જ નહિં પરન્તુ) જે સિદ્ધાન્તમાં સમ્યક્ત્વમૂળવાળી ઉત્કૃષ્ટીલેાચના લઘુપદવાળી છે, અને મિથ્યાત્વ મૂળ એવી જે લઘુ આલેાચના પણ ઉત્કૃષ્ટપદવાળી છે. ૫ તથા (ઉત્કૃષ્ટ જઘન્ય
૧ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવે મેટા અપરાધ કર્યા છતાં પણ તેને લઘુપદવાળા (ચતુ ષટ્ લધુ ઇત્યાદિ) પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય છે, અને મિથ્યાદ્રષ્ટિએ નાના અપરાધ કર્યાં છતાં પણ ( ચતુગુરૂ ષગુરૂ ઇત્યાદિ) ગુરૂપદવાળુ પ્રાયશ્ચિત અપાય છે. આ સામાન્ય
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪ અને મધ્યમ) એ ત્રણે પ્રકારની આલોચના પુનઃ (ઉત્કૃષ્ટ જઘન્ય અને મધ્યમ પદ વડે) નવ પ્રકારની છે (તે આ પ્રમાણે-જેમ એક ઉત્કૃષ્ટ પદના જોડવાથી) ઉત્કૃષ્ટોત્કૃષ્ટ, ઉત્કૃષ્ટમધ્યમ, અને ઉત્કૃષ્ટજઘન્ય એ પ્રમાણે એકેક આલેચના ઉત્કૃષ્ટાદિ ત્રણે પદે યુક્ત કરવાથી નવ પ્રકારની આલોચના થાય છે. જે દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્ર પ્રત્યે તથા તપ અને વીર્ય એ પાંચે આચારમાં છતી શક્તિ એ અતિચાર લગાડયા હોય તે તે સર્વ વિવેકથી જાણીને બહુશ્રુતે પ્રાયશ્ચિત આપવું. ૭૯–૮૨
इति श्री संबोध प्रकरणनो [ તવ રાપરના ] गुजराती अनुवाद समाप्त.
કથન જાણવું, કારણકે મિથ્યાત્વ પરિણતિવાળે નાને અપરાધ પર્ણ અતિસંકિલષ્ટ અને સભ્યત્વ પરિણતિવાળા માટે અપરાધ ૫ણું અલ્પ સંકિલષ્ટ હેઈ શકે)
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમાન હરિભદ્ર સૂરિવિરચિત.
पूजा पंचाशक શ્રી મહાવીર પ્રભુને પ્રણામ કરીને જિનપૂજાને વિધિ અર્થ ગંભીર છતાં ગુરૂ ઉપદેશ અનુસારે સંક્ષેપથી કહીશ (એ શાસ્ત્રકારની પ્રતિજ્ઞા છે). વિસ્તારથી તે પૂર્વના આચાચિએ તે અન્યત્ર પ્રદર્શિત કરેલ જ છે. આ લેક સંબંધી પણ ખેતીવાડી પ્રમુખ સઘળી કિયા વિધિપૂર્વક કરવામાં આવતી ફળદાયી નીવડે છે, તો પછી ઉભયલોકમાં હીતકારી જિનપૂજા જે વિધિપૂર્વક કરવામાં આવે તે તે ઈષ્ટ ફળદાયી થાયજ તેમાં નવાઈ શી? એ આગળ કહેવામાં આવતા વિધિ મુજબ એગ્ય સમયે પવિત્ર થઈ પ્રધાન પુષ્પાદિક સામગ્રીવડે ઉત્તમ સ્તુતિ તેમજ સ્તોત્ર વિશિષ્ટ જિનપૂજા (શ્રદ્ધાવંત શ્રાવકેએ) કરવી જોઈએ. “પ્રથમ પૂજા સમય આશ્રી શાસ્ત્રકાર કહે છે. ” જેમ ખેતીવાડી વર્ષારૂત વિગેરે ટાંકણે કરવામાં આવતી બહુ ફળદાયી નીવડે છે, તેમજ જિનપૂજાદિક સઘળી ક્યિા પિતપતાના સમયે સધાતીજ સુખદાયી થાય છે. તે પૂજાકાળ સામાન્ય રીતે તે પ્રભાત, મધ્યા અને સાયંકાળ રૂપ ત્રિસંધ્યા સમય જાણો. અથવા રાજ્યસેવા, વ્યાપારાદિક આજીવિકાનાં સાધનમાં વિરોધ ન આવે તે અને તેટલો કાળ પણ પૂજાકાળ જાણ. ખરી રીતે
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુભ-સુખ વૃદ્ધિ ગવેષતા બુદ્ધિમાન જીવે જેમ કલ્યાણું. પરંપરા વૃદ્ધિ પામે તેમ આદર કરવો જોઈએ. તેથી રાજસેવકાદિકે પણ સ્વીકાર્યમાં વિરોધ ન આવે તેમ જિનપૂજામાં પ્રમાદ રહિત યત્ન કરે. આજીવિકાને વિઘાત થાય તે ગૃહસ્થની સર્વ ક્રિયાઓ સીદાઈ જાય, તેથી ગૃહસ્થને આજીવિકાની અપેક્ષા રાખવી પડે, પરંતુ જેને તેવી દરકાર (પૃહાજ) નથી તેને તો સંપૂર્ણ સાધુધર્મજ સ્વીકારે યુક્ત છે. તે માટે એ આજીવિકાહેતુક ક્રિયામાં વિધ ના આવે તેમ પૂજામાં આભિગ્રહિક કાળ પણ માન્ય રાખેલ છે. એટલે ચૈત્યવંદન કર્યા વગર મારે ભેજન કરવું નહિ કે શયન કરવું નહિ એ નિયમ લે તે યુક્ત છે. કેમકે તેથી જિનપૂજા કરવાનો અધ્યવસાય બચે રહે છે. “હવે પવિત્રતા રાખવા શાસ્ત્રકાર કહે છે.” તેમાં દ્રવ્યથી અને ભાવથી બંને રીતે પવિત્ર બની પ્રભુ પૂજા કરવી. દ્રવ્યથી દેશસ્નાન કે સર્વસ્નાન વડે દેહશુદ્ધિ કરી, શુદ્ધ–
ઘેલાં ધવલ વસ્ત્ર ધોતર અને ઉત્તરાસંગ ધારીને અને ભાવથી તે અવસ્થા ઉચિત નિર્દોષ (ન્યાય યુક્ત વૃત્તિથી યુક્ત બનીને ન્યાયજ સકળ કર્મમળ ટાળવા સમર્થ નરતુલ્ય હેવાથી તે ભાવથી શૌચ જાણ. દ્રવ્યસ્નાનાદિ પણ જણાયુક્ત કરતાં આરંભગ્રસ્ત ગૃહસ્થને નિયમ ગુણકારી જ થાય છે. કેમકે તે “કપખનન” દષ્ટાંત નિશ્ચ શુભ ભાવ ઉત્પાદક બને છે. જેમ કુ ખણતાં શ્રમ, તૃષા અને કાદવથી લેપાવાવડે કષ્ટ પિદા થાય છે, પરંતુ જળ નીકળતાં ઉક્ત સર્વ દેશે નષ્ટ થઈ જાય છે અને સ્વપરને ઉપકારક બને છે. તેમ પ્રભુ
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૭
પૂજા અર્થે કરવામાં આવતાં સ્નાનાદિક પણ આરંભ દેષને. ટાળી શુભ પરિણામની પ્રાપ્તિવડે અશુભ કર્મની નિરા તેમજ વિશિષ્ટ પુણ્યબંધનાં કારણરૂપ થાય, માટે અધિકાર પરત્વે આરંભગ્રસ્ત ગૃહસ્થને જિનપૂજા, તેમજ જિનપૂજા. અર્થે દ્રવ્યસ્નાનાદિ ઉપકારક છે. ૧-૧૦ |
તે જયણ-જીવરક્ષા માટે સ્નાન ભૂમિને નજરે જેવાથી તેમજ જળને ગાળ્યા બાદ વાપરવા વિગેરેથી બને છે. એવી રીતે જયણાપૂર્વક સ્નાનાદિક કરતાં બુદ્ધિવંત જનોને શુભ અધ્યવસાય અનુભવસિદ્ધ પ્રકટી નીકળે છે. જિનપૂજા અર્થે સ્નાનાદિક વજી બીજે બધે સ્થળે જીવવધકારી આરંભને સેવનારે પ્રાણી જિનપૂજાદિ નિમિત્તે અનારંભ સેવે (એટલે ઉચિત આરંભ કરતાં અટકે, મનમાં શંકા લાવે, તેને નિષેધ કરે) તે પ્રકટ રીતે અજ્ઞાન આચરણ દીસે છે. તેવા અજ્ઞાન આચરણથી લોકમાં જિનશાસનની લઘુતા થાય છે. એવી રીતે કે જુઓ આ જેને! સ્નાનાદિક કર્યા વગર પણ. કેવા જિનેને પૂજે છે? અને એવી રીતે શાસનની નિંદા કરાવવાથી ભવાન્તરમાં જિનધર્મ પ્રાપ્તિનો અભાવ થાય છે. તે માટે દ્રવ્યથી સ્નાન કરી, શુદ્ધ વસ્ત્રધારીને જ જિનપૂજ. કરવી યુકત છે. અન્યથા ઉપર જણાવેલા દેષની પ્રાપ્તિ થાય છે. અશુદ્ધ-અન્યાય વૃત્તિ પણ એવી જ રીતે અધિક દેલવાળી છે. કેમકે તેથી તે વળી અનેરા રાજનિગ્રહાદિક દે નીપજે છે. એટલા માટે દ્રવ્યથી અને ભાવથી બંને રીતે પવિત્ર થઈ જિનપૂજા કરવી જોઈએ. “હવે વિશિષ્ટ પુષ્પાદિક સામગ્રી વડે પ્રભુપૂજા કરવી યુક્ત છે એમ બતાવે
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬૮ છે.” શ્રેષ્ઠ સુગંધી ધુપવડે, સર્વ ઔષધીઓ વડે, જાતજાતના જળાદિક વડે, (આદિ શબ્દથી દુધ ધૃત અને ઈક્રસ વિગેરે સમજવાં.) સુગંધી ચંદનાદિકના વિલેપન વડે, શ્રેષ્ઠ સુગંધી પુષ્પોની માળાઓ વડે, બલિ (ઉપહાર) વડે તેમજ દીપક વડે સર્ષવ, દધિ અને અક્ષત તથા ગેચંદન પ્રમુખ મળી શકે તેવા અને તેટલા (માંગલિક પદાર્થો) વડે, તેમજ વિવિધ સુવર્ણ, મુક્તાફળ અને રત્નાદિકની માળાઓ વડે જિનપૂજા કરવી. આવા ઉત્કૃષ્ટ સાધન (દ્રવ્ય) વડે ઘણું કરીને ભાવ ( અધ્યવસાય) પણ શ્રેષ્ઠ સંપજે છે. વળી આવાં વિદ્યમાન સારાં દ્રવ્યને શ્રી જિનપૂજાથી બીજે કઈ વધારે સારે ઉપયોગ જણાતું નથી. માટે શ્રેષ્ઠ પુષ્પાદિક સામગ્રીવડે જિનપૂજા કરવી યુકત છે. કહ્યું છે કે “દેહ પુત્ર અને કલત્ર (સ્ત્રી) પ્રમુખ સંસારની વૃદ્ધિ માટે થાય છે, અને વીતરાગ પ્રભુની પૂજા-ભકિત ભવ્યજનોને સંસારના ઉચ્છેદને અર્થે થાય છે.” આજ બાબતને ભાવતા છતા શાસ્ત્રકાર કહે છે. આ લેક સંબંધી અને પરલોક સંબંધી કાર્યોમાં પરલોક સંબંધી કાર્ય સાધન વધારે ઉત્તમ છે. “તેની ઉપેક્ષા કરવાથી બહુજ અનર્થ સંભવે છે. જિનપૂજા એ (અતિ ઉત્તમ) પરલોક સંબંધી કાર્ય છે. તેથી પૂર્વોક્ત ઉત્તમ સામગ્રીને ઉપયોગ કરવા જિનપૂજા જેવું બીજું ઉત્તમ સ્થાનક નથી.” તે પારલૌકિક કાર્ય શુભ ભાવ વડે સાધી શકાય તેવું છે. માટે એ શુભ ભાવ તત્કા-ર્યાર્થી અને આદર” અને તે ભાવ પ્રભુપૂજા અર્થે પ્રવર પુષ્પાદિક સત્સામગ્રીવડે સિદ્ધ થઈ શકે છે. એટલા માટે
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬૯
પિતપતાની વિભૂતિ પ્રમાણે બુદ્ધિવંત જનેએ જિનેશ્વર: ભગવાન ઉપરના હદયના પ્રેમ–ઉલ્લાસ પૂર્વક ઉત્તમ પુષ્પાદિક સામગ્રી વડે શ્રી જીનપૂજા કરવી. યતઃ “શ્રી જિનેશ્વર, ભગવાન નિષ્કારણ પરેપકાર રસિક છે, મેક્ષદાતા છે, ઇંદ્ર. પૂજિત છે, સ્વહિતકામી જનેને પૂજ્ય છે અને જિનપદ પ્રાપ્તિ કરવા માટે પુષ્ટ આલંબનભૂત છે.” માટે ભકિતથી પૂજવા યોગ્ય છે. “હવે વિધિદ્વારનું નિરૂપણ કરવા માટે કહે છે.” આ પૂર્વે વર્ણવેલો “કાળ-નિયમ, શૌચ પ્રમુખ” વિધિ જિનપૂજામાં સામાન્ય પ્રકારે જ સમજ. વિશેષ પ્રકારે. તે પુષ્પમાળાદિક જે જે પ્રભુના અંગે સ્થાપવાં હોય તે તે. સવ જેમ શેભાયમાન જણાય તેમ યત્નથી એકાગ્રપણે ભાવ શુદ્ધિથી કરવું. શ્રી જિન પૂજા કરતાં યત્નથી અનન્ય લક્ષ રાખવું તે બતાવે છે. જે વસ્ત્રવડે નાસિકા બાંધી (અષ્ટપટ મુખકેશ બાંધી) અથવા જે તેમ ક૨તાં અસમાધિ. થતી હોય તો તે બાંધ્યા વગર પણ પુષ્પમાલા આપણદિક સર્વ કાર્ય યત્નથી કરવાં. તેમજ પૂજાકાળે શરીરમાં ખરજ ખણવાદિક ક્રિયાનો પણ ત્યાગ કરે. આદિ શબ્દથી નાક છીંકવાને તથા વિકથા કરવા પ્રમુખને પણ ત્યાગ કરવાનું સૂચવ્યું. યત્નથી પૂજા કરનારને જે પ્રાપ્તિ થાય છે તે દષ્ટાંતથી દેખાડે છે કે ૧૫-૨૦
જે સેવકે પિતાના સ્વામી પ્રત્યે પિતાની ફરજ (Duty) આદરથી બજાવે છે તે સ્વસ્વામીને સંતોષ ઉપજાવવાથી ઈચ્છિત ફળને પામે છે. પરંતુ જેઓ તેથી વિપ-.
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૦
રીત વર્તી અનાદરથી સ્વીકાર્ય કરે છે તેમને ઈચ્છિત અર્થની સિદ્ધિ થતી નથી, પણ કલેશ માત્ર પ્રાપ્ત થાય છે. ત્રીભુવનગુરૂ શ્રી જિનેશ્વર આશ્રી તે ઉપર કહેલી વાત વિશેષે લાગુ પડે છે. એટલે જગદ્ગુરૂ શ્રી જિનેશ્વર ભગવાનની જે આદરપૂર્વક ભકિત કરે છે, તે અતિ ઉત્તમ ફળને પામે છે. તેથી 'વિદ્વાન જનેએ જિનેશ્વરની પૂજા પૂર્વોક્ત ન્યાયે મુખકેશ બાંધી અતિ આદર પૂર્વક કરવી જોઈએ. “ બહુમાન પણ વિધિપૂર્વકજ પ્રવર્તનાર ભકતજનેને પેદા થાય છે 'તે બતાવે છે. છે એવી રીતે પ્રવર્તતાં પરમપદ–મેક્ષ મેળવી આપનાર બહુમાન (હૃદયપ્રેમ) પણ નિચે પ્રગટે છે. તેમજ અર્થગંભીર સ્તુતિ સ્તોત્ર સહિત ચૈત્યવંદન કરવાથી પણ પરમપદદાયક બહુમાન જાગે છે. માટે તે પણ અવશ્ય કર્તવ્ય છે. એ “સ્તુતિ અને તેત્ર કેવાં હેય? તે જણાવે છે.” એક શ્લોકમાનવાળી સ્તુતિ કહેવાય અને બહુ શ્લોક પ્રમાણુ સ્તોત્ર કહેવાય. અતુચ્છ-ગંભીર શબ્દાર્થ વડે ગુંફિત અને આસ (સર્વજ્ઞ–વીતરાગ) ના વિદ્યમાન ગુણનું જ જેમાં ગાન કરેલું હોય તેજ સ્તુતિ તેત્ર સારભૂત પ્રધાન સમજવાં. તે સારભૂત સ્તુતિ તેત્રના અર્થાવધથી જરૂર શુભ અધ્યવસાય જાગે છે અને તેને અર્થાવધ જેને થયે ન હોય તેને પણ સ્તુતિ સ્તોત્ર શુભ ભાવરૂપ હોવાથી રત્નના દાતે ગુણકારી જ થાય છે. જેમ અજાણ્યું પણ રત્ન તેના સુંદર સ્વભાવથીજ ગુણકારી જ થાય છે તેમ પૂર્વોકત વિશેષણ વિશિષ્ટ સ્તુતિ તેત્ર તેના અર્થ–રહસ્યના અણજાણને પણ હિતકારી જ થાય છે માટે
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૧
તે સેવવા ગ્યજ છેરેગી જનોએ જેના ગુણ જાણ્યા નથી એવાં રત્નો જેમ રેગીના જ્વર, ગુલ પ્રમુખ રેગને શમાવે છે તેમ પૂર્વોકત સ્તુતિ સ્તોત્ર રૂપ ભાવરને પણ કર્મ રોગને ટાળે છે. એટલા માટે પ્રભુ પૂજા કર્યા પછી સ્તુતિ સ્તોત્રાદિક પાઠ પૂર્વક, અખલિતાદિ ગુણ યુકત, આગમ અનુસારે અને ચઢતે પરિણામે ચિત્યવંદન અવશ્ય કરવું જોઈએ. આવી રીતે પ્રથમ પ્રદર્શિત પૂજાપૂર્વક કરવામાં આવતું ચૈત્યવંદન કર્મ–વિષને દૂર કરવા પરમ મંત્ર તુલ્ય છે. એમ સર્વજ્ઞ (અથવા શાસ્ત્રજ્ઞ) કહે છે. તેમજ ચિત્યવંદન સમયે મુદ્રા વિધાન (ગમુદ્રા નમુથુણું કહેતી વખતે, મુકતાસુકિત મુદ્રા જયવીરાય, જાવંતિ ચેઈયાઈ અને જાવંત કેવિસાહૂ કહેતી વખતે, તથા જિનમુદ્રા કાઉસગ્ન કરતી વખતે) કરવું જોઈએ, તેમજ જિને અને જિનકલિપકેએ આચરેલ અડેલ કાર્યોત્સર્ગ કર જોઈએ. “ચિત્યવંદન સમાપ્ત થતાં જે કરવું જોઈએ તે શાસ્ત્રકાર કહે છે” આ ચૈિત્યવંદનની સમાપ્તિ વખતે શુભ-મંગળકારી પ્રણિધાન એટલે પ્રાર્થનાગર્ભિત એકાગ્રતા કરવી જોઈએ. ઉકત પ્રાર્થના * જય વિયરાય” ના પાઠવડે કહેવાય છે. તેનાથી સદ્ધર્મ
વ્યાપારેમાં પ્રવૃત્તિ, મેક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરતાં નડતાં વિદને જય (વિદન વિનાશ), વિન વિનાશથી ધર્મકાર્યની સિદ્ધિ તેમજ સ્વપર ધર્મકાર્યોનું સ્થિરીકરણ એ ફળ પ્રકટે છે. એટલા માટે તદથી જનેએ “પ્રણિધાન” અવશ્ય કરવું. આ “પ્રણિધાન કરવાથી “નિયાણું થશેજ નહિ. કુશળ પ્રવૃત્તિ હેતુકહેવાથી. “પ્રણિધાન” “ચા
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨
વોઢિામ' ઈત્યાદિક પ્રાર્થના તુલ્ય છે એટલે બેધિ પ્રાર્થના જેમ નિયાણારૂપ નથી તેમ આ “પ્રણિધાન” પણ શુભ અધ્યવસાયના કારણ રૂપ હોવાથી નિયાણા રૂપ નથી તેથી જ તેની પ્રવૃત્તિ છે. નહિ. તે ચૈત્યવંદનના અંતે તે ભણાય જ નહિ. ૨૧-૩૦ છે
એવી રીતે “પ્રણિધાન” મેગે ઈષ્ટફળની સિદ્ધિ સંપજે છે. નહિ તે પ્રણિધાન શુન્ય અનુષ્ઠાન નિદ્ઘ દ્રવ્ય અનુછાન જ કહેવાય છે. એટલા માટે યોગ્ય ભૂમિકા વિશેષે આ
પ્રણિધાન” નું કહેવું અવિરૂદ્ધ-ઉચિત જ છે. જે “હવે તેને વિધિ કહે છે.” સંવિજ્ઞ એટલે મોક્ષાથી અથવા ભવભીત જને સાવધાન થઈ તીવ્ર શ્રદ્ધા વડે એ (માનસિક વિધિ કહ્યો, હવે કાયિક કહે છે) મસ્તક ઉપર બે હાથની અંજળી સ્થાપીને આ પ્રણિધાન આદર પૂર્વક કરવું.
તેને પાઠ ક્રમ ભતાવે છે.” હે વીતરાગ ! (ઉપલક્ષણથી હે વીતષ! અને હે વતહ !) આપ જયવંતા વર્તો. હે જગદગુરૂ હે ભગવાન્ ! આપના પ્રભાવથી મને પ્રાપ્ત થાઓ! ભવમાં નિર્વેદ (સંસાર ઉપરથી વૈરાગ્ય), માર્ગીનુસારપણું (મેક્ષમાર્ગમાં પ્રયાણ) અને ઈચ્છિત ફળની પ્રાપ્તિ. (જેથી ચિત્ત સ્વસ્થ થાય અને ધર્મમાં સુખે પ્રવૃત્તિ થાય એવી જોગવાઈ મળે ! તેમજ લોકવિરૂદ્ધ કાર્યને ત્યાગ, માતા પિતા ધર્માચાર્યાદિ ગુરૂજનની પૂજા–ભક્તિ, પરેપકાર, શુભ ગુરૂ મહારાજને સંગ, અને તેમની આજ્ઞાનું અખંડ પાલન જીવિત પર્યત મુજને હે ભગવન આપના પસાયે
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૩
(સદાય) હે ! છે “આ પ્રણિધાન ઉચિત ભૂમિકા (અવસ્થા) પર્યત કરવું ઘટે છે એમ શાસ્ત્રકાર બતાવે છે.” આ પ્રાર્થના –પ્રણિધાન, તે તે પ્રાર્થવાયોગ્ય ભવનિર્વેદાદિકના અભાવે કરવાનું છે. (કેમકે અપ્રાપ્ત વસ્તુની જ પ્રાર્થના કરાય છે)
અથવા અહીં મતાંતર કહે છે કે તે પ્રાર્થના એગ્ય ભવ– નિર્વેદનું જે અનંતર (શીધ્ર ભાવી) ફળ અપ્રમત્તાદિક ગુણસ્થાનકની શ્રેણિરૂપ અને પરંપર (અનુકમે થનારું) ફળ મોક્ષરૂપ તેના અભાવે કરવું ઉચિત છે. સ્પષ્ટાથ એ છે છે કે જ્યાં સુધી ભવ વિરાગ્યાદિક પ્રાપ્ત થયાં ન હોય અથવા વૈરાગ્યાદિકના ફળરૂપ અપ્રમત્ત ગુણસ્થાનાદિક પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી કુશળ અનુષ્ઠાન રૂપ પ્રણિધાન અવશ્ય કરવું ઉચિત જ છે. એટલે અપ્રમત્ત (સપ્તમ ગુણસ્થાનવતી) મુનિરાજથી આગળના જે પ્રમત્ત સંયમી (છઠ્ઠા ગુણસ્થાનવાસી) મુનિરાજે છે. ત્યાં સુધી તેમને સર્વને તો આ પ્રણિધાન કરવું ઉચિત જ છે. પરંતુ ત્યાર પછીના જે અપ્રમત્ત સંયમી વિગેરે છે તેમને તે કરવું ઉચિત નથી; કેમકે તેઓ નીરાગી-નિઃસ્પૃહી હોવાથી કશી પ્રાર્થના કરતાજ નથી. યતઃ “મોક્ષે
, નિસ્પૃહો મુનત્તમ ” “પૂર્વે કહ્યું કે પ્રણિ - ધાન નિયાણુરૂપ નથી તે બાબતનું સાધક પ્રમાણ દર્શાવતા કહે છે.” આ ‘ાય ત્રીચય' રૂપ જે મેક્ષાંગે (નિવૃત્તિના કારણે) ની પ્રાર્થના અથવા મેક્ષાંગ રૂપ પ્રાર્થના તે પ્રણિધાન કરવા યોગ્ય પ્રમત્ત ગુણસ્થાન પર્યંતના જીને સૂત્ર સિદ્ધાંતની અનુમતિ હોવાથી નિયાણારૂપ નથી. જેમ બોધિલાભની પ્રાર્થના શાસ્ત્ર અનુમત હોવાથી પ્રમાણ છે તેમ આ મેક્ષાંગ પ્રાર્થના (પ્રણિધાન) પણ શાસ્ત્રાનુમત હોવાથી નિયાણું, ૧૮
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪
રૂપ નથી પણ પ્રમાણ છે. અપ્રમત્તાદિ ગુણસ્થાનવર્તીને માટે તે તે ઉચિત નથી, એમ પૂર્વે પ્રદર્શિત કરેલુ જ છે, તેથી પ્રમત્ત ગુણસ્થાન પર્યંતજ તે પ્રાર્થના-પ્રણિધાન કરવું ઉચિત છે. એવી રીતે મેક્ષાંગ પ્રાથૅના નિયાણુરૂપ નથી, તે દશાશ્રુતસ્કંધ, ધ્યાનશતક પ્રમુખ શાસ્ત્રોમાં ‘ આ ધર્મથી હું તીર્થંકર થાઉં ’ એવી રીતે પ્રાથનાના પ્રતિષેધ કેમ કરેલા છે ? ઉત્તર તે તીર્થંકરત્વ પ્રાના રાગ વ્યાપ્ત હોવાથી ભવ પ્રતિબદ્ધ છે, તેથી તત્કાન-પ્રતિષેધ યુક્ત છે. । રાગાસક્તપણે તેા તે પ્રાથના કૃષિત છે, પરંતુ રાગ રહિત કરેલી તેજ પ્રાર્થના અદ્ભૂષિત છે. રાગ રહિતપણે (નીરાગી ભાવે) કરવામાં આવતાં ભિનભક્તિ પ્રમુખ કુશલ અનુષ્ઠાન થકી અનેક ભવ્યજનાને હિતકારી અને અનુપમ આનંદ સંપાદક અપૂર્વ ચિન્તામણી સદ્દેશ (અચિન્ત્ય સુખદાયક) તીર્થંકરપણુ પ્રાપ્ત થાય છે. ।। તેથી સદ્ધમ દેશનાર્દિક તીર્થંકરની કરણી હિતકારી છે અને એવા પ્રકારના ઉત્તમ અધ્યવસાયવાળા આત્માને અપ્રતિઘાતી છે. માટે સદ્ધમ દેશનાદિક ધમ કરણીમાં પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ તીર્થંકરત્વની પ્રાર્થના આર્થપત્તિ ન્યાયથી દૂષણ રહિત છે. ! આ સ્થળે પ્રણિધાન સંબંધી વધારે કથન કરવાથી સર્યું. એવી રીતે શસ્ત્ર નીતિ મુજમ નિર્દોષ જિનેશ્વર ભગવાનની પૂજા મનુષ્યભવ પ્રમુખ ઉત્તમ સામગ્રી પામીને અવશ્ય કરવી, ઉક્ત વિષયમાં ભવ્ય જનાએ લગારે પ્રમાદ ન કરવા. ॥ ૩૧–૪૦ ॥
જિન પૂજા કરતાં પૃથ્વીકાય પ્રમુખ જીવ નિકાયની હિંસા થાય છે, ને હિંસાના જિનેશ્વર ભગવાને નિષેધ કરેલા
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૫ છે. તેમજ (તેમ છતાં) તે પૂજા પૂજ્ય-જિનેને (કંઈ) ઉપકારી નથી તે પછી એવી પૂજા નિર્દોષ–દેષ રહિત શી રીતે હેઈ શકે? “ઉક્ત શંકાનું સમાધાન કરે છે.” જિન પૂજામાં કથંચિત-કઈ પ્રકારે જીવવધ થાય છે, તો પણ “કૂપ ખનન” દષ્ટાંતથી ગૃહસ્થને તે જિનપૂજા નિર્દોષ કહી છે. જે બરાબર જયણા પૂર્વક પ્રભુ પૂજામાં પ્રવૃત્તિ કરે તે તેમાં સર્વથા પણ જીવ હિંસા ન લાગે. કેવળ તેમાં અધ્યવસાયની વિશુદ્ધિથી અનુબંધ અહિંસાની જ પુષ્ટિ થાય. સાધુ–નિગ્રંથની તે તે દ્રવ્યપૂજાનો નિષેષ નીરોગીને ઔષધની પેરે કથેલાજ છે. જે “બીજું સમાધાન આપે છે.” ગૃહસ્થ અસ૬ આરંભમાં પ્રવૃત્ત થયા હોય છે. એટલે જેમાં જીવહિંસા થયા કરે એવા કઈક ખેતીવાડી પ્રમુખ ધંધા કરતા હોય છે તેમને આ જિનપૂજા તે અસદ આર ભથી નિવર્તાવવાવાળી થાય છે. તે એવી રીતે કે જિનપૂજામાં
જ્યાં સુધી ગૃહસ્થ પ્રવૃત્ત હોય ત્યાં સુધી તેને અસદઆરંભને અસંભવ અને શુભ ભાવનો સંભવ હોવાથી પ્રભુ પૂજા તે પાપારંભથી મુક્ત કરાવનારી થાય છે જ એમ કહેવાય છે. તે બુદ્ધિશાળી જનાએ સારી રીતે આલેચવાવિચારવા એગ્ય છે. એ હવે જે કહ્યું કે પૂજા પૂજ્યને કંઈ ઉપગારી નથીજ તેનું સમાધાન કરવા કહે છે. તે કે કત કર્યો હોવાથી પૂજ્ય એવા જિનેશ્વરેને પૂજાથી ઉપગારને અસંભવ છતાં પણ પૂજા કરનાર ભક્ત જનેને તે પુરૂ બંધાદિ રૂપ ઉપગાર થાય જ છે. જેમ મંત્રાદિક સમરણ અને અગ્નિ પ્રમુખનું સેવન કરતાં તે તે મંત્ર અગ્નિ પ્રમુખને ઉપકારક નહિ છતાં સેવકને તો ઉપગાર થાય જ છે તેમ
ન હોવાથી જ
વિચાર છે તે બુદ્ધિશાળી કરાવનારી
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬ અહીં પણ પૂજા વિષયે ભવ્ય પૂજકને ઉપકાર સમજ.
પૂજામાં જીવ વધ થાય છે એમ માનતા છતાં તે જીવ વધની બીકથી જે પ્રભુપૂજામાં પ્રવૃત્તિ કરતા નથી તેમને ઠબકે આપવા માટે કહે છે,” જેઓ સ્વદેહાદિક નિમિત્તે પુત્ર પરિવારાદિકને અર્થે પણ જીવહિંસામાં પ્રવૃત્તિ કરે છે તેમને જિનપૂજા અથે (દેખાતી) જીવ હિંસામાં ન પ્રવર્તવું–દેખાતી જીવહિંસાથી ડરી જિનપૂજા થકી દૂર રહેવું એ મેહમૂઢતા છે. મોહ મૂઢતા વગર વિશુદ્ધિ ભાવને પેદા કરનારી અને બધિલાભાદિક અનેક ગુણ સંપાદન કરી આપનારી, પરમાથથી જીવરક્ષાના નિમિત્તભૂત હેવાથી કેવળ દયાલક્ષણવાળી અને સ્વપરને મોક્ષરૂપ અમેઘ ફળ આપનારી જિનપૂજામાં અપ્રવૃત્તિ–પ્રવૃત્તિને ત્યાગ થાય જ કેમ? પાપ આરંભમાં આસક્ત હેવાથી વિશિષ્ટ દયા વર્જિત ગૃહસ્થને પવિત્ર જિનપૂજાને ત્યાગ કરે એ કેવળ કલ્યાણ અનુષ્ઠાનથી અલગા રહી આત્માને જ ઠગવા જેવું છે. એટલા માટે મેક્ષ સુખને ઈચ્છનાર ગૃહસ્થ જનેએ સૂત્ર કથિત વિધિ અનુસારે પ્રમાદ રહિત શ્રી જિનેશ્વર ભગવાનની પૂજા (અવશ્ય અહર્નિશ) કરવી જોઈએ. જેમ (સ્વયંભૂરમણાદિ) મહાસાગરમાં પ્રક્ષેપવેલ એક પણ બિંદુ (અનેક બિંદુઓની વાત દરજ રહો !) અક્ષય થઈ રહે છે તેમ ગુણરત્નોના આધારભૂત હોવાથી સમુદ્ર સમાન શ્રી જિનેશ્વરની કરેલી પૂજા ફળની અપેક્ષાયે અક્ષય થાય છે. આ જિનેશ્વરની પૂજાવડે વીતરાગાદિ ઉત્તમ ગુણે ઉપર તેમજ ઉત્તમ ગુણધારક જિને ઉપર બહુમાન ઉપજે છે, ઉત્તમ પ્રાણીઓમાં પિતાની ગણના થાય છે, અને અનુક્રમે ઉત્તમ ધર્મ (પરમાત્મ સ્વરૂ૫)
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૭
ની પ્રાપ્તિ થાય છે અથવા પૂજા–અર્ચાવડે જિન શાસનની પ્રભાવના થાય છે. “પ્રભુ પૂજા તે મહા ફળદાયી છે જ પરંતુ પૂજા કરવાને ઉત્કટ ભાવ પણ (હું પરમાત્મા પ્રભુની પૂજા કરું એવું એકાગ્ર ચિતન પણ) મહા ફળદાયી છે, તે વાત દષ્ટાંતદ્વારા દર્શાવતા છતાં શાસ્ત્રકાર કહે છે.”જિનેંદ્રઆગમમાં સંભળાય છે કે એક દુઃખી સ્ત્રી સિંદુવાર જાતના પુષ્પવડે હું જગદ્ ગુરૂ જિનેશ્વર ભગવાનની પૂજા કરૂં એવા એકાગ્ર ધ્યાનથી મરણ પામી સ્વર્ગલોકમાં ઉપની. મતલબ કે પ્રભુની પૂજા કર્યા વગર કેવળ પ્રભુને પૂજવા એકાગ્ર ભાવથી માર્ગમાં જતાં આયુષ્ય ક્ષીણ થવાથી તે મરણ પામી, સ્વર્ગમાં ઉપની તે જેઓ અવિહડ ભાવથી પ્રતિદિન સ્વ- . વૈભવ અનુસારે સાર સામગ્રી મેળવી આદરપૂર્વક જગ૯ ગુરૂ શ્રી જિનેશ્વરની પૂજા-ચર્ચા કરી અમંદ આનંદ મેળવે છે, તેમજ અનેક ભવ્ય જનેને આકષી જિનશાસન રસિક કરે છે, તે ભાગ્યવંતાનું તે કહેવું જ શું? “આ પૂજા પ્રકરણ સમાપ્ત કરતા શ્રીમાન્ હરીભદ્રસૂરિ કહે છે કે...” આ પૂજા અનુષ્ઠાન સમ્યગ્ન જાણુને તેને શાસ્ત્ર અનુસારે નિશ્ચય કરી બુદ્ધિવંત મેક્ષાથી પુરૂષોએ ઉકત અનુષ્ઠાન કેવળ શાસ્ત્ર નીતિથીજ અહર્નિશ કરવું પ્રથમ સમ્યગૂ જાણવું કેમકે અસમ્યગ જ્ઞાન અજ્ઞાનરૂપ હોવાથી ઉપકારક થતું નથી. તવની ગવેષણ કરી સાર તત્ત્વ આદરી લેવું એજ બુદ્ધિ પામ્યાનું ઉત્તમ ફળ છે. જગદ્દગુરૂ જિનેશ્વર સમાન કોઈ દેવ નથી એમ મધ્યસ્થપણે નિર્ધારી મેલાથી જનોએ એ દેવનીજ અહોનિશ ઉપાસના કરવી ઉચિત છે. કેમકે તે મોક્ષપ્રાપ્તિને અનન્ય ઉપાય છે. ૪૧–૫૦ છે
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિ વિરચિત
जिन चैत्यवंदन विधि * શ્રી વર્ધમાન સ્વામીને ભાવથી નમસ્કાર કરી, ઉત્કૃષ્ટ મધ્યમ, અને જઘન્યરૂપ ત્રણ ભેદે, મુદ્રા વિધાનવડે વિશુદ્ધ એવું ચૈત્યવંદનવિધિનું સ્વરૂપ (સંક્ષેપથી) કહીશ. એક નમસ્કાર (સ્તુતિ) વડે જઘન્ય ચે. જાણવું. “અરિહંત ચેઈયાણું” રૂપ દંડક પછી એક સ્તુતિ કહેવા વડે અથવા શકસ્તવ, અરિહંત ચેઈયાણું, લેગસ્ટ, પુખરવર૦ અને સિદ્ધાણું રૂપ પાંચ દંડક અને પ્રસિદ્ધ ચાર થેઈઓ વડે મધ્યમ ચ૦ જાણવું અને ઉત્કૃષ્ટ ચૈત્ર પ્રસિદ્ધ પાંચ દંડક સાથે ત્રણ સ્તુતિ તથા જયવીરાયના પાઠથી થાય છે (ચતુર્થી
સ્તુતિ અર્વાચિન જ છે.) તેમજ બીજા આચાર્યો એમ કહે છે કે પાંચ શકસ્તવના પાયુક્ત ચિત્ય, સંપૂર્ણ કહેવાય.
૧ આ પ્રકરણની બીજી ગાથાના અર્થમાં ચતુર્થ સ્તુતિ અર્વાચિનજ છે એમ લખેલું છે તે ટીકાકારનો અભિપ્રાય વાસ્તવિક છે, તે પણ તેમણે પૂર્વ સમર્થ મહાજ્ઞાની પુરૂષએ કરેલી ચતુર્થ સ્તુતિ (ઇની આચરણ માન્ય રાખેલી છે, જેને લઈને શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિજી એ પોતે પણ સંસારદાવામાં ચતુર્થ સ્તુતિ કરેલી છે, એટલું જ નહીં પરંતુ બીજા પણ અનેક આચાર્યોએ પ્રમાણેજ અનુકરણ કરેલું છે. વળી તે શ્રી હરિભદ્રસૂરિ પ્રમુખ સમર્થ આચાર્યોને આપણે તે પ્રાચીન લેખીએ છીએ, તેથી આપણું અપેક્ષાએ તો તે પ્રાચીન છે. કારણ કે તે આચરણ અપજ્ઞ કે ભવભીરતા વિનાના આચાર્યાદિકે કરેલા નથી, માટે તે મનનીયજ છે.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૯
મતલબ કે પિષધાદિકમાં આજકાલ જે ચિત્ય પ્રચલિત છે તે ઉત્કૃષ્ટ, અને પ્રતિકમણ સમયે જે ચિત્ય, વિધિ પ્રચલિત છે તે મધ્યમ ચૈત્ય જાણવું. તે પણ “પાંચે અભિગમ”
ત્રણ પ્રદક્ષિણા” તેમજ પૂજાદિ વિધાન સહિત કરવું. એવી, રીતે ચૈત્યવંદના ત્રણ પ્રકારે સમજવી. (તે દરેકના પાછા, ત્રણ ત્રણ ભેદ થઈ શકે છે. “અથવા પ્રકારાન્તરે તેના ત્રણ ભેદ બતાવે છે.” અથવા સામાન્ય રીતે અપુનબંધક વિગેરે યોગ્ય જીના પરિણામ વિશેષ અથવા ગુણસ્થાનક વિશેષથી સવે જઘન્યાદિ, પ્રકારવાળી ચિત્યવંદના ત્રણ પ્રકારે જાણવી. એટલે અપુનબંધકને જઘન્ય, અવિરત્ સમ્યગૂ દષ્ટિને મધ્યમ અને વિરતિવંતને ઉત્કૃષ્ટ, અથવા અપુનબંધક પ્રમુખ દરેકને પણ પરિણામ વિશેષથી, તે ત્રણ પ્રકારની ચ૦ જાણવી કેમકે અપુનબંધક સિવાય બાકી બીજા સકૃત બંધક પ્રમુખ મિથ્યાદષ્ટિ જનેને શાસ્ત્રમાં ચૈત્યવંદનાની યેગ્યતા રહિત હોવાથી અધિકારી ગણ્યા નથી. અપુનબંધકાદિનેજ અધિકારી ગણ્યા છે. તેથી તે અપનબંધકાદિકના અનુક્રમે શાસ્ત્રકાર સંક્ષેપથી લક્ષણ જણાવતા છતા કહે છે. હિંસાદિક પાપ કર્મ જે ગાઢ સંકિલષ્ટ પરિણામથી કરે નહિ, ભયંકર ભવ (સંસાર). ને સારે જાણે નહિ અને માતા, પિતા, દેવ, ગુરૂ પ્રમુખની સર્વત્ર ઉચિત મર્યાદા સાચવે, ક્યાંય પણ અનુચિત આચરે નહિ તેવા લક્ષણવાળાને અપુનબંધક જાણ. ધર્મશાસ્ત્ર શ્રવણ કરવાથી (તીવ્ર ઈચ્છા, ધર્મ સાધન કરવાને (અત્યંત) રાગ, તેમજ દેવ ગુરૂની યથા સમાધિ ભક્તિ કરવાને (આગ્રહપૂર્વક) નિયમ એ સમક્તિવંતનાં લક્ષણ છે. માર્ગી
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
નુસારી, શ્રદ્ધાવાન્, સુખે સમજાવી શકાય એવા અનાગ્રહી, સ્વધર્મ કરણીમાં સાવધાન, સદ્ગુણુરાગી, શકય અનુષ્ઠાનમાં આળસ વગરના એવા ચારિત્રી–વિરતિવત હેાય. આ ઉપર કહેલા પુનઃ ધાર્દિક ભાવ વંદના કરવાના પણ અધિકારી છે. તે સિવાય ખીજા મિથ્યાદષ્ટિ જનાતા દ્રવ્યવનાના પણ અધિકારી નથી. કેમકે દ્રવ્યવદના પણ ભાવવંદનાની ચાગ્યતા છતે સંભવે છે. તેથી બાકીનાને તે કેવળ અપ્રધાન દ્રવ્યવંદના હોઇ શકે. અપુનમ `ધક થકી ખીજા સત્કૃત્ મંધકાદિક મિથ્યાદષ્ટિ જીવાને આ ભાવ વંદના સંબંધી ચેાગ્યતા પણુ અહુલ સંસારીપણાથી હેાવી ઘટતી નથી, તેથી તેમને ભાવવંદના તેા સંભવેજ નહી. અને અપ્રધાન દ્રવ્ય વંદના તે અભવ્ય જીવેાને પણ કહેલ છે. તેથી તેવું દ્રવ્યવદન સમૃત્ અંધકાદિકને પણ હાવું ઘટે એમ શાસ્ત્ર યુક્તિથી સમજી શકાય છે. દ્રવ્ય અને ભાવવંદ્યનાનાં ચિન્હ શાસ્ત્રકાર જણાવે છે. ” ચૈત્યવંદના કરતાં તેમાં ઉપયાગ ( લક્ષ ) ન હોય, તેના અથ ( પરમાર્થ )ની વિચારણા ન હેાય, વંદન ચેાગ્ય અરિહંતાદિકના પ્રગટ ગુણુ ઉપર બહુમાન ન હોય, ૮ મને આ અતિ અદ્ભૂત દર્શનને અપૂર્વ લાભ થયા મને અપૂર્વ પ્રભુવનાના અવસર પ્રાપ્ત થયા' એવા પ્રમેાદ પ્રાપ્ત ન થાય, તેમજ સંસારના ત્રાસ ન લાગે તે દ્રવ્ય ચૈત્યવંદનનાં ચિન્હ સમજવાં; તેથી વિપરીત સઘળાં સારાં લક્ષણ ભાવચૈત્યવંઢનાનાં સમજી લેવા. “ વળી ખીજા લક્ષણથી દ્રવ્ય ભાવવંદના જણાવવાના ભેદ કહે છે. યથા અવસર (ત્રિકાળ) ચૈત્યવદન વિધિ સાચવતાં, તંદ્ગત ચિત્ત પ્રમુખ
,,
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૧ રોગ વ્યાપારવડે અને ચૈત્યવંદનાની વૃદ્ધિ તથા રોમાંચ મેગે ભાવ ચૈત્ય અને તેથી વિપરીત દ્રવ્ય ચેત્ય જાણવી.૧-૧
ઉક્ત લક્ષણેમાં ભાવનું પ્રધાનપણું દર્શાવવા કહે છે.” એક વાર ઉત્પન્ન થયેલો શુભ ભાવ પ્રાયઃ વધારે રૂડા ભાવને ઉત્પન્ન કરે છે તેથી ચિત્યવંદનામાં બીજા લક્ષણ કરતાં એકાદ વાર ભાવવૃદ્ધિ થવી તે શ્રેષ્ઠ લક્ષણ જાણવું
તેજ વાત દ્રષ્ટાન્તથી સિદ્ધ કરી બતાવે છે.” જેમ શરીનરમાં સંચરેલું અમૃત પરિણમ્યું ન હોય તે પણ સુખદાયી જ થાય છે, તેમ ભાવ ને મોક્ષના હેતુરૂપ અમૃત તુલ્ય અન્ય શાસ્ત્રકારોએ પણ દર્શાવેલ છે. મંત્રાદિક સાધવામાં પણ કલ્યાણભાગી જને યથા અવસર પ્રમાદ રહિત ઉદ્યમ કરે છે તો એથી અધિક ભાવ (પરમાર્થ) વાળી ચેત્યવંદનામાં ભવ્ય જનેએ અધિક યત્ન કરે જોઈએ. કેમકે આથી મેક્ષ પર્યત મહા સુખની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. ભાવ ચિત્યવંદનાથી મક્કમપણે મોક્ષરૂપ પરમ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે, તેથી મંત્રાદિ વિધાન કરતાં તે અધિક છે. તેમજ ફલની અધિકતા અનુસાર તેમાં યત્ન પણ અધિકજ કરવો જોઈએ. પ્રાયઃ ભાવવંદના યોગ્ય વિધિમાં ઉદ્યમ કરતાં આ લોક સંબંધિ પણ હાનિ સંભવતી નથી. અને કદાચ તેવાજ નિકાચિત કર્મવેગે હાનિ જણાય તે પણ તેને પરિણામની વિશુદ્ધિથી છેદ થઈ જાય છે. જ્યારે ઉત્તમ ભાવથી ક્ષણ માત્રમાં મેક્ષ પ્રાપ્તિ થાય છે તો પછી આ લેક સંબંધી ક્ષણિક હાનિને તે શીધ્ર છેદ થાય તેમાં કહેવું જ શું ! આ ભાવ વંદન ક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરનારને ચેરાદિકના
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
ઉપદ્રવથી રક્ષવા કેટ-કિલ્લા જેવું અન્ય શાસ્ત્રકારોએ પ્રકાશેલું છે. તે સમ્યગ રીતે વિચારી લેવું એટલે એ સંબંધી વધારે ઉલ્લેખ કરવાથી સયું. “હવે મુદ્રા સંબંધી શાસ્ત્રકારે જણાવે છે.” પંચાંગ પ્રણામ અને શકસ્તવ પ્રમુખ સ્તવના ગમુદ્રા વડે કરવામાં આવે છે. “અને અરિહંત ચેઈયાણું ઈત્યાદિ દંડક પાઠવડે જિન બિબાદિકની સ્તવના જિનમુદ્રા વડે કરાય છે. આ મુદ્રા પગ આશ્રી છે અને ચાગ મુદ્રા હાથ આશ્રી છે, તે બંનેનો ઉપયોગ ઉક્ત “વંદનામાં થાય છે. અને “જય વિયરાય” “જાવંત કેવિસાહૂ” તેમજ જાવંતિ ચેઈયાઇંરૂપ “પ્રણિધાનત્રિક” સુક્તાશુક્તિમુદ્રાવડે કરવામાં આવે છે. બે ઢીંચણ, બે હાથ અને પાંચમું ઉત્તમાંગ–મસ્તક, એ પાંચ અંગે સમ્યગ્ર ભકિતથી. પૃથ્વી ઉપર લગાડતાં તે વડે પંચાંગ પ્રણિપાત થયે જાણો... મહેમાંહે દશ આંગળીઓ આંતરી, કમળના દેડાના આકારે બંને હાથે રાખી, પેટની ઉપર હાથની કેણીઓ સ્થાપી. રાખવાથી જોગ મુદ્રા થાય છે. સમાધિમુદ્રા હેવાથી બંને હાથ જોડી રાખવા તેનું નામ જોગમુદ્રા છે. આગળના ભાગમાં ચાર અંગુળ જેટલા પહેલા અને પાછળના ભાગમાં તેથી કંઈક ઓછા પહેલા બે પગ રાખી કાર્યોત્સર્ગ કરવાથી જિનમુદ્રા થાય છે. વિદન–ઉપદ્રવને જીતવા સમર્થ હેવાથી. તે જિનમુદ્રા કહેવાય છે. ૧૧-૨૦ છે
મહેમાંહે આંગળીઓ આંતરી ન હોય એવા બે હાથ પોલા રાખી લલાટ (ભાલ) સ્થળે સ્થાપ્યા હોય (કે ન સ્થાપ્યા હોય) તે મુક્તાશુક્તિ મુદ્રા સમજવી. મુક્તાશુક્તિ
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૩
નામ મેતીની સીપનું છે. તે સીપના આકારે કરવામાં આવતી મુદ્રા તેના નામે મુક્તાશુક્તિ કહેવાય છે. ચિત્યવંદનામાં આવતી મુદ્રાદિક કિયા, પદ અને અકારાદિ વર્ણને વિષે. તથા તેના અર્થને વિષે અને સાક્ષાત્ જિનબિંબને વિષે સર્વત્ર છિન્ન જવાળાની પેરે ઉપગનું અનુસંધાન હોવું ઘટે છે. જેમ દીપક પ્રમુખની પ્રભા એક ઘરમાં છતી સામા ઘરમાં પ્રકાશે છે, તેથી જે કે વચલા અંતરમાં જણાતી ન. હોય, તે પણ તેનું અનુસંધાન હોવું ઘટે છે. તેવી રીતે ઉક્ત સર્વ કિયાદિકમાં પણ ઉપગનું અનુસંધાન હોઈ શકે છે. કેઈ એક કિયાદિકમાં ઉપગ મુખ્યપણે વર્તતા અન્યત્ર : અર્થાદિકમાં પણ તે હવે ઘટે છે. મતલબ કે અભ્યાસ યોગે ઉપગ સર્વત્ર ફરી વળે છે. છિન્નજવાળામાં જવાળાને ઉચ્છેદ હોય ત્યારે પણ અન્ય પરિણામને પામેલા એવા જવાળા–પરમાણુઓની સત્તા તે હેયજ છે, નહિ તે જવાળાની પ્રાપ્તિજ થાય નહિં. તેમ જે અદિકમાં પ્રગટ ઉપગ વતતે હેય તે સિવાય બીજા પણ વિષયોમાં ચિત્તને ઉપગ વ્યક્તપણે નહિ જણાતાં છતાં તે તેમાં સામાન્યપણે વતે છે. ક્ષાપશમિક ભાવે આત્માના સ્વભાવિક રૂડા પરિણામ વડે પરમ આદરથી કરવામાં આવેલું ચિત્યવંદનાદિક શુભ અનુષ્ઠાન કરતાં કરતાં તથાવિધ કર્મ દેષથી કદાચ તૂટી ગયું હોય (તૂટી ન ગયું હેય-કાયમ રહ્યું હોય તેનું તો કહેવું જ શું?) તે પણ ફરીને જે ભાવમાં તે કરાયું હતું તે ભાવની વૃદ્ધિ કરનારૂં થાય છે, માટે મોક્ષ. હેતુરૂપ શુભ ભાવની વૃદ્ધિ કરનાર હોવાથી ઉક્ત વંદનામાં.
ચિત્તને ઉપર હોય તે સિવાય જે અર્થોહિક “ઉં તો
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
(અધિક) પ્રયત્ન કરવો ઘટે છે. આ વાત પ્રાયઃ શાસ્ત્રોક્ત પ્રકારે ધર્મવાસિત બુદ્ધિવંત જનેને અનુભવ સિદ્ધ હોય છે તેથી તે લોકેત્તર બુદ્ધિવડે બુદ્ધિવંત જનેએ સમ્યગ્ન અવ-ધારવી જોઈએ. “હવે પરિશુદ્ધ વંદનાનું ચિન્હ બતાવે
છે.” મેક્ષ સુખના અથજનને સમ્યગ જ્ઞાનાદિક જે મેક્ષના -કારણ છે તેને માટે જેમ જિજ્ઞાસા અવશ્યની છે તેમ તે જિજ્ઞાસા પ્રમુખ આ શુદ્ધ વંદનાનું ખાસ લિંગ છે. કેમકે તેથી શુદ્ધ વંદનાનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણીને સુખે સેવી શકાય છે. ઉદ્વેગાદિક દેને તજી ચિત્તને સ્વસ્થ રાખવું, તત્વ સ્વરૂપમાં પ્રીતિ લગાવવી અને આનંદકારી તત્ત્વ જિજ્ઞાસા (જાણવાની અભિરૂચિ રાખવી) તે વિગેરે પ્રાયઃ સમ્યગ્રજ્ઞાન દર્શનાદિક આત્મગુણને અસ્પૃદય થવામાં કારણરૂપ થાય છે, એમ પાતંજલાદિક યેગશાસ્ત્રોમાં સારી રીતે સિદ્ધ કરી બતાવેલ છે. “જિજ્ઞાસા રૂપ ચિન્હવાળી શુદ્ધ વંદના ક્યારે પ્રાપ્ત થાય તે કહે છે.” પ્રથમ કરણ–ચથાપ્રવૃત્તિકરણ ઉપરાંત -વર્તતા એવા અપુનબંધક પ્રમુખ જને, જેઓ કદાગ્રહરહિત હોય છે, તેમને આ ઉપર જણાવેલી શુદ્ધ-નિર્દોષ વંદના હેવી ઘટે છે. પણ બીજા અગ્ય જનોને તે હોવી ઘટતી નથી. તે કરણ ત્રણ પ્રકારનાં પ્રગટપણે શાસ્ત્રમાં કહ્યાં છે. -યથાપ્રવૃત્તિ કરણ પહેલું (તે તે અનાદિ સંસારમાં અભવ્ય જીને પણ કઈ વખત પ્રાપ્ત થાય છે). બીજું અપૂર્વકરણ (અનાદિ સંસારમાં પૂર્વ પ્રાપ્ત નહિ થયેલું એવું અપૂર્વ હોવાથી) અને ત્રીજું અનિવૃત્તિકરણ (જે મેક્ષરૂપી વૃક્ષના -બીજ સમાન સમ્યક્ત્વને પામ્યા વગર પાછું ન વળે તે)
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૫
તેમાં બીજું અને ત્રીજું કેવળ ભવ્યજને જ પ્રાપ્ત થાય છે. બીજા અભવ્યને તે કેવળ પ્રથમ યથાપ્રવૃત્તિકરણુજ પ્રાપ્ત. થાય છે. પછીના બે કરણ પ્રાપ્ત થઈ શકતાં જ નથી. જીવના. અધ્યવસાય વિશેષને શાસ્ત્રકાર કરણ કહે છે. “ત્રણ કરણોને વિભાગ–વિવેક બતાવે છે.” નિબિડ રાગ-દ્વેષના. પરિણામરૂપ ગ્રંથિ પ્રદેશે પહોંચતાં સુધી પ્રથમ કરણ હોય છે. ઉક્ત ગ્રંથીને ભેદનારને બીજું અપૂર્વકરણ પ્રાપ્ત થાય. છે, અને ત્રીજું અનિવૃત્તિકરણ તે જેને સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ અવશ્ય તરતમાંજ થવાની હોય તેને જ પ્રાપ્ત થાય છે. મત--- લબ કે અનિવૃત્તિકરણ કરી જીવ તરતજ સમક્તિ પામે. છે. ૨૧-૩૦ છે
આ ઉપર જણાવેલા વિવેકથી શુદ્ધ વંદનાને લાભ. મળે છે. તથા અનાદિ સંસાર ચક્રમાં ભમતાં દ્રવ્યલિંગે તો. આ વંદના સંબંધે એટલા બધા આદરથી આલોચના કરવી. કે તે આસમાને મેક્ષને માટેજ થાય. મતલબ કે હવે શુદ્ધ વંદનાજ કરવી.શુદ્ધ વંદનાયેગે જીવને અર્ધ પુગલ પરાવર્તનથી અધિક સંસાર ભ્રમણ રહેતું જ નથી, એમ જિન' આગમમાં સ્પષ્ટ જણાવેલું છે. ઉપર જણાવેલી શાસ્ત્રયુક્તિથી બુદ્ધિવંત જનેએ આ ચૈત્યવંદનાને સારી રીતે વિચાર કરે. કેમકે (જેમ તેમ) ચિત્યવંદના કરવા માત્રથી નિર્વાણ પદની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. કેવળ શુદ્ધ વંદનાથીજ તેની પ્રાપ્તિ થાય છે. વળી આવશ્યક નિયુક્તિ પ્રમુખ શાસ્ત્રોમાં ચાર પ્રકારના સાચા ખોટા રૂપીઆનું દષ્ટાંત શાસ્ત્રના જાણુ પુરૂષો કહે છે, તે પણ અત્ર ત્યવંદનાના પ્રસંગે સારી રીતે.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારવા ગ્યજ છે. “તે ચાર ભેદ બતાવે છેજેમાં સેનું રૂપું વિગેરે સાચું અને છાપ પણ સાચી તે રૂપીઓ સાચે સમજ. જેમાં છાપ ખરી ન હોય અને તેનું રૂપું પ્રમુખ સાચું હોય તે રૂપીઓ સર્વથા શુદ્ધ નથી (તે પણ તે મૂળ શુદ્ધ હોવાથી સારે છે.) સેનું રૂડું વિગેરે ખોટું છતાં ઉપર સાચી હોય તે તે રૂપીઓ બેટો જ જાણે. તેમાં વળી છાપ પણ છેટી હોય (અને મૂળ ધાતુ તે ખોટી છેજ) તેનું તે કહેવું જ શું? તે તે પ્રગટ પણે બે જ -કહેવાય. ઉપર કહેલા ચાર પ્રકારમાં પહેલા પ્રકારથી પૂર્ણ ફળ, બીજાથી કંઈક અધુરૂં ફળ અને ત્રીજા ચેથાથી તે મુગ્ધજનેને છેતરવા સિવાય બીજું કશું ફળ નથી. ત્રીજા ચેથા પ્રકારમાં જણાવેલું મુગ્ધજનેને છેતરવારૂપ અનર્થકારી
અથવા સ્વપરને અપકારકારી ફળ આ પ્રસ્તાવ અનુપયેગી - હોવાથી જણાવ્યું નથી. ફક્ત આગમ અનુસાર આત્મગત
મેક્ષાદિ ફળ જ આવી રીતે ચિંતવવું ઘટે છે. છે “ઉપનય - વડે યથાક્રમ જણાવે છે.” અપુનર્ભધકાદિકને ઉચિત એવા શ્રદ્ધા અને ભક્તિરૂપ ભાવવડે અને છાપરૂપ શુદ્ધવર્ણાદિ તેમજ તદ્ગત કિયા વડે કરાતી વંદના શુદ્ધ વંદના જાણવી, તે યાદિત ગુણવાળી હોવાથી નિશ્ચયે મેક્ષફળને આપનારી છે, અને પ્રથમ પ્રકારના રૂપીઆ તુલ્ય છે. પૂર્વોક્ત શ્રદ્ધા અને ભક્તિભાવથી કરવામાં આવતી બીજા પ્રકારના રૂપીઆ જેવી ચૈત્યવંદના તેના અક્ષર, અર્થ વિગેરેથી અશુદ્ધ હોય તેપણ તે અભ્યાસ દશાને બહુ સુખકારી છે. અથવા મોક્ષાદિક ફળ આપવાવાળી હોવાથી શુભ-પ્રશસ્ત છે એમ તીર્થ
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરાદિકેએ ફરમાવેલું છે. કેમકે ભાવશન્ય ક્રિયા અને ક્રિયા શૂન્ય ભાવ તે બંનેમાં ખજવા અને સૂર્ય જેટલું અંતર રહ્યું છે, મતલબ કે ભાવનીજ પ્રધાનતા છે. ભાવ વગરની વંદના, વર્ણ-અક્ષરાદિકથી શુદ્ધ હોય તે પણ તે ત્રીજા પ્રકારના રૂપીઆ જેવી કૂડી-ખોટી છે. અને ઉભય શુદ્ધિ વગરની વંદના તે ચેથા પ્રકારના રૂપીયાના જેવી હોવાથી ચાવત્ અનર્થ ફળને આપવાવાળી છે. એ ૩૧-૪૦ છે
પ્રાયઃ એવી અશુદ્ધ વંદના કિલષ્ટ પરિણામી–ભારે– કમી જડબુદ્ધિ જનોને જ સંભવે છે અને તે પ્રાયઃ દુર્ગતિ (કુદેવત્વાદિક) ફળને આપે છે, તેમજ આવા દુષમ કાળમાં કાળદોષથી પ્રાયઃ એવી અશુદ્ધ વંદના પ્રવર્તે છે. અન્ય આચાર્યો તે આ નામમાત્ર જિન વંદનાને લૌકિક વંદના કહે છે. તેથી તેનું ફળ પણ તેવું જ છે (અર્થાત સાક્ષાત્ અનર્થ ફળવાળું કહેતા નથી.) અથવા તેવી વંદના લૌકિક વંદના કરતાં કંઈ પણ વધારે મેક્ષાદિ ફળરૂપે થતી નથી. એ ઉપર કહેલી વાત પણ યુક્ત છે કેમકે ભાવયુક્ત જિનવંદનાનું સેવન નહિ કરવાથી મેક્ષાદિરૂપ તેના ઉત્તમ ફળની જેમ ઉન્માદ પ્રમુખ અનર્થ ફળ થવું પણ ઘટિત નથી. જેન વંદના તે, વિધિથી કરતાં મેક્ષાદિ ફળ આપે અને તેથી વિપરિત કરતાં વિપરિત ફળ આપે, તેવી લૌકિક વંદના નથી. ઉક્ત ઉભય પ્રકારના ફળને અભાવ જેમાં હોય એવી -વંદના જેની કેમ હોય? અપિત નજ હોય. તેથી અર્થનર્થ
અભાવવાળી તે વંદના લૌકિક જાણવી. તેજ વાત સ્પષ્ટ નિર્ધારપૂર્વક સમજાવે છે. તે માટે ઉક્ત દુર્વેદના (જૈન
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
સરખી દેખાતી) પૂર્વોક્ત યુક્તિથી લૌકિકજ જાણવી. તેમજ . ઉક્ત વંદનામાં શુદ્ધ શ્રદ્ધાન તથા ભક્તિનો અભાવ હોવાથી
કેવળ અર્થશન્ય–ઉપયોગ શૂન્ય “ઠાણેણં, મહેણું, ઝાણેણું ઈત્યાદિક પદ ઉચ્ચારવાથી તે અવશ્ય મૃષાવાદરૂપ થાય છે. એમ વિચારી હૃદયે સાન લાવી તેવા અવિધિ દષથી પાછા ઓસરી, જેમ બને તેમ વિધિને ખપ કરી શુદ્ધ ઉપગ સહિત ભાવવંદના કરવી. “વિધિયુક્ત શુદ્ધ વંદનાની દુર્લભતા. શાસ્ત્રકાર બતાવે છે.” શુભ (સુખકારી) ફળને ઉત્પન્ન કરી આપનાર ચિંતામણિ, કલ્પવૃક્ષ, કામકુંભ, કામધેનુ પ્રમુખ લૌકિક પદાર્થો પણ અભવ્ય–અગ્ય જીવોને પ્રાપ્ત થતા નથી, તે પછી પરમ પદ–મેક્ષના બીજરૂપ આ પરમ–વિશુદ્ધ પ્રભુવંદનાનું તે કહેવું જ શું? એતો કેઈ હળુકમી–આસન્નભવી–અપુનબંધકાદિક જીવ વિશેષને જ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. દીર્ઘ સંસારી–ભારે. કમી અને તેની પ્રાપ્તિ દુર્લભજ છે. “અભવ્ય-અયોગ્ય 'જનેને ઉક્ત શુદ્ધ જિનચંદનાની પ્રાપ્તિ થતી જ નથી, તેમજ - ભવ્ય જીમાં પણ સર્વ કેઈને તેની પ્રાપ્તિ થતી નથી તે વાત શાસ્ત્રકાર બતાવે છે. જે આસન્નભાવી છે તે જ અત્ર શુદ્ધ વંદના અધિકારે એગ્ય જાણવા, જાતિમાત્ર ભવ્ય કંઈ રોગ્ય કહ્યું નથી. કેમકે તેવું જાતિમાત્ર ભવ્યપણું તે શાસ્ત્ર સિદ્ધાંતમાં અનાદિ કાળનું (સહગત) કહેલું છે, પરંતુ તે * કંઈ ઈષ્ટ ફળ-મેક્ષ પમાડનારૂં કહ્યું નથી. મતલબ કે સર્વ
ભવ્યને નિર્વાણની પ્રાપ્તિ થતી નથી. એ જે ભવ્યજને ઉક્ત જિનવેદનાને વિધિયુક્ત સેવે છે અથવા તેની યથાર્થ વિધિ ઉપર શ્રદ્ધા રાખે છે તેઓ આસન ભવ્ય છે. તેમજ જેઓ
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉકત જિનવંદના તેમજ તેની વિધિને દ્વેષ કરતા નથી તેઓ પણ આસન્ન ભવ્યજ છે એમ જણાવે છે.” જેમને યથાર્થ વિધિ તરફ દ્વેષ-તિરસ્કાર નથી, તેઓ પણ કિલષ્ટ કર્મના . ક્ષપશમથી શુદ્ધિને પામેલા હોવાથી આસન્ન ભવ્ય જાણવા. અને જેઓ સાક્ષાત્ વિધિયુકત જિનવંદનાદિ કરે છે અથવા ઉકત વિધિમાર્ગ ઉપર જેમની સારી શ્રદ્ધા છે તેમનું તે વળી કહેવું જ શું? તેઓ તે આસન્ન ભવ્ય છે જ એમ ચક્કસ જાણવું. કિલષ્ટ કર્મવાળા ક્ષુદ્ર પરિણામી જીવને તે શુદ્ધ વિધિ સંબંધિ ઉપદેશ સિંહનાદ જે ત્રાસજનક જ લાગે. છે. “એવી રીતે વંદના સંબંધી વિધિઅવિધિનું ફળબતાવી. વિધિને ખ૫ કરવા શાસ્ત્રકાર ઉપદિશે છે.” એવી રીતે પૂર્વા-- પર વિરોધ ન આવે તેમ આગમ (શાસ્ત્રાર્થ) સારી રીતે વિચારી મુગ્ધ-મંદ બુદ્ધિવાળા જીના હિતને માટે ધર્માચાર્યોએ સમ્યગ્ન વિધિને ખપ કર. મતલબ કે પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ વિધિમાર્ગમાં પંડિત પુરૂષોએ પિતે પણ ખપ કર અને અન્ય ગ્ય જનેને ઉક્ત વિધિમાર્ગને ઉપદેશ આપી તેમાં જોડવા. અથવા પોતે જ આગમ રહસ્ય. જાણું વિધિ રસિક બની ક્રિયાનુષ્ઠાન પ્રમાદ રહિત કરવું, જેથી મુગ્ધજને પણ સ્વહિતકારી શુદ્ધ માર્ગમાં સહેજે જોડાય. અત્રે પ્રસ્તાવ પંડિત જનેએ પક્ષપાત તજીને તીવ્ર ગ્લાનાદિકને દેવા યોગ્ય ઔષધાદિકનાં દષ્ટાંત વિચારવા ગ્ય જ છે. તેમાં જેમ બાળ યુવાન કે વૃદ્ધ રોગીને ઉચિત કાળે ઉચિત પ્રમાણ (માત્રા)થી ઉચિત પથ્ય કે ઔષધ અપાયા તેજ તે તેને ગુણકારી થાય છે, નહિ તે ઉલટે નવે રેગ.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૦ ઉત્પન્ન થાચ છે અથવા તો પૂર્વના રોગમાં વૃદ્ધિ થાય છે, તેમ સંકળ કલ્યાણને સાધી આપનારી જિનવેદના સંબંધી નિયમે પણ ચગ્યને જ વિધિ સાથે દેવામાં આવે અને તે પ્રમાણે પાળવામાં આવે તો તે ગુણકારી થાય છે. નહિ તે અનર્થકારી જ થાય છે. એમ સમજી તે સંબંધી વિશેષ અધિકાર મધ્યસ્થપણે ટીકા ઉપરથી જાણું સત્ય માર્ગ આદરવા સદાય ઉત્સુક થવું. ઈતિ શમ, છે ૪૧–૫૦ છે
श्रीमान् हरिभद्रसूरि विरचित्तं
जिनदीक्षा प्रकरणम् " શ્રી મહાવીર પ્રભુને નમસ્કાર કરીને આપ્ત વચનાનુસાર નિપુણ નીતિયુક્ત શ્રી જિન-દીક્ષાને વિધિ ભવ્ય જનના હિતને અર્થે હું લેશ માત્ર (સંક્ષેપથી) કહીશ. દ્રવ્ય મુંડન (કેશ લેચ) અને ભાવ મુંડન (ક્રોધાદિક ટાળવારૂપ) લક્ષણવાળી દીક્ષા બે પ્રકારે છે, તેમાં અત્રે પ્રસ્તાવે જિનદિક્ષા મનનું મુંડન કરવાથીજ બની શકે છે, એમ
"૧ પ્રસ્તુત જિન દીક્ષા પ્રથમ મિથ્યાત્વ અને ઉત્કટ કપાયને પરિહરી શુદ્ધ સમ્યકત્વ મૂળ શ્રાવક યોગ્ય સુખે નિર્વહી શકાય તેવાં વ્રતનિયમ-દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિ અંગીકાર કરવા રૂપ સમજવી. સર્વ વિરતીમાં તે દ્રવ્ય મુંડન પણ જરૂરનું કહ્યું છે.
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૧ જાણવું. કારણ કે અપ્રશાન્ત–ઉત્કટ ક્રોધાદિકથી દૂષિત એ અલ્પ સત્વવંત (સત્વહીન) પ્રાણી સમ્યગૂ દર્શનાદિરૂપ કલ્યાણકારી ધર્મમાં અધિકારી કર્યો નથી. “આ ભાવમુંડનરૂપ દીક્ષા કેને ક્યારે પ્રાપ્ત થાય? તે શાસ્ત્રકાર કહે છે.” ભવ ભ્રમણ કરતાં સહુથી છેલ્લા પુદ્ગલપરાવર્તનમાંજ, કર્મની સ્થિતિ પાતળી પડી જવાથી નિર્મળ સ્વભાવવાળા અને ઉત્તરોત્તર (અધિક) વિશુદ્ધિને અનુભવતા પ્રાણીને જ આ ભાવદીક્ષા પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, પરંતુ બીજા સંકિલશ્યમાન પરિણામવંતને પ્રાપ્ત થતી નથી. “તે દીક્ષાના અધિકારીનું વિશેષ સ્વરૂપ કહે છે.” જેને જિનદીક્ષા ઉપર રાગ હેય, લોકવિરૂદ્ધ સર્વ કાર્યોને અનાદર હોય તથા સમ્યગૂ જ્ઞાન અને સદનુષ્ઠાનસંપન્ન સદ્દગુરૂને સંબંધ થયું હોય, તે વિશિષ્ટ જીવ આ જિનદીક્ષાને ગ્ય જાણ. “દીક્ષા રાગનું સ્વરૂપ ત્રણ ગાથાથી બતાવે છે.” તથાવિધ કમના ક્ષપશમથી સ્વભાવેજ અથવા સમ્યગદર્શનાદિક મેક્ષ માગને સદાય સમાચરતા અને ધાર્મિક જનેને બહુ માન્ય એવા કેઈ દીક્ષિત જીને શ્રવણે સાંભળીને અથવા નજરે દેખીને આ જિનદીક્ષામાંજ એવી રૂચિ ઉત્પન્ન થાય કે ભવસાગરને પાર પમાડવા સફરી વહાણ જેવી, લૌકિક વસ્તુએની સ્પૃહા નહિ રાખનારી તથા સંતત તભાવ પરિણામવાળી આ જિનદીક્ષા હું કેવી રીતે પામી શકું. દીક્ષા ગ્રહણ કરતાં વિદ્ગજ ન આવે અને કદાચ પ્રબળ કર્મગે વિન આવી પડે છે તે દીક્ષામાં મનની અત્યંત દઢતા રાખવી, એ (શ્રદ્ધા, વિનરહિતતા અને ચિત્તની દઢતા
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨ રૂ૫) દીક્ષારાગ સિદ્ધાન્તકારેએ કહ્યો છે. “હવે લોકવિરૂદ્ધ આચરણ સમજાવે છે. આ સર્વ કેઈની નિંદા એટલે કેઈની પણ નિંદા કરવી તે, તથા જ્ઞાનાદિક ગુણસંપન્ન આચાર્ય પ્રમુખની નિંદા તો વિશેષે લોકવિરુદ્ધજ છે. સરલ પણ સ્કૂલ બુદ્ધિવાળા જનેની ધર્મકરણ દેખી તેમની તથા તેમના ધર્મગુરૂની મશ્કરી કરવી, તેમજ લેકમાં પૂજનીય ગણાતા એવા રાજા, અમાત્ય, શ્રેષ્ઠી તથા તેમના ગુરૂ પ્રમુ. ખની હીલના કરવી, બહુ લોકેની સાથે વિરોધ કરનારને સંગ કરે, દેશાદિક આચારનું ઉલ્લંઘન કરવું, ઉભટ વેશ પ્રમુખનું ધારવું તથા દાન વિગેરે ગંભીરતા રહિત કરવાં, સારા માણસે (સજજને)ને કષ્ટ પડે તેમાં સંતોષ માન, તેમજ છતી શક્તિએ તેમનાં દુઃખ દૂર કરવા ઉપાય ન કર, એ બધાં લોકવિરૂદ્ધ કૃત્યો જાણવાં. છે ૧-૧૦
, હવે સુંદર ગુરૂગ બતાવતા છતા કહે છે.” સભ્યનું જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રયુક્ત જે ગુરૂ હોય તે સુગુરૂ કહેવાય. સ્વપ્ન અવસ્થામાં તે (ગુરુ) ના ગે જળ, અગ્નિ પ્રમુખથી આપણું બચવું, પર્વત પ્રાસાદ કે વૃક્ષના શિખર ઉપર ચઢવું, તેમજ સર્ષ કે તેવા દૂર જનાવરથી આપણું રક્ષા થવી, તે ઉપરથી ગુરૂના સુંદર ભેગનું અનુમાન કરી શકાય છે. “હવે સમવસરણ રચનાદિક દીક્ષાવિધિ જણાવે છે.” નિજ નિજ મંત્રેવડે મુક્તાશક્તિ મુદ્રાથી વાયુકુમાર પ્રમુખ દેવેનું આલાન કર્યા પછી સમવસરણ ભૂમિમાં સારી રીતે પ્રમાર્જન કરવું અને મેવકુમાર દેવાનું આહાન કરીને ત્યાં સુગંધી જળની વૃષ્ટિ કરવી, રૂતુ દેવીઓનું આહાન
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૩
કરી સુગંધી પુની વૃષ્ટિ કરવી અને અગ્નિકુમાર દેવનું : આલાન કરી ત્યાં કાલાગુરૂ પ્રમુખ ધૂપ ઉખે એમ કેટ- : લાક આચાર્યો કહે છે.. પછી વૈમાનિક, જ્યોતિષી અને ભવનપતિ દેવના આહાન પૂર્વક રત્ન, સુવર્ણ અને રૂપાના . વર્ણ જેવા ત્રણ ગઢની રચના ત્યાં કરવી. વ્યંતર દેવેનું આલાન કરીને તોરણ પ્રમુખની રચના કરવી તથા અશોક વૃક્ષ, સિંહાસન, છત્ર, ધર્મચક અને મહેન્દ્રવજાદિકની પણ, રચના કરવી. (આદિ શબ્દથી સુવર્ણ કમળ અને ઉજવળ, ચામર પ્રમુખની રચના પણ સમજી લેવી). ત્યારબાદ ત્યાં ઉત્કૃષ્ટ (પ્રધાન) ચન્દનની ઉપર સકળ જગના પરમ પૂજ્ય. ત્રિભુવનગુરૂ શ્રી જિનેશ્વરના ચઉમુખ બિંબની સ્થાપના કરવી.. છે ભુવનગુરૂની અગ્નિકોણે એક બીજાની પાછળ ગણધર મહારાજ, સાતિશયાદિ મુનિરાજે, વૈમાનિક દેવીઓ તથા સાધ્વીએની સ્થાપના કરવી. નૈરૂત્યકેણે ભુવનપતિ, વાણવ્યંતર અને જ્યોતિષ સંબંધી દેવીઓની સ્થાપના જાણવી. વાયુ- . કોણે ભુવનપતિ, વાણવ્યંતર અને જ્યોતિષી દેવેની સ્થાપના કરવાનું શાસ્ત્રકારોએ ફરમાવેલું છે. જે ૧૧-૨૦ છે
ઈશાનકેણે વૈમાનિક દે, મનુષ્યો અને મનુષ્ય સ્ત્રીના સમુદાયની મંગળકારી સ્થાપના પિતા પોતાના દેહ સંબંધી વર્ણસહિત કરવી. એવી રીતે પહેલા પ્રાકાર (ગઢ)માં બાર ? પર્ષદાની સ્થાપના કરી, બીજા પ્રકારમાં દેવતાની પેરે પિતપિતાના શરીરના વર્ણસહિત સાપ, નેળીયા, મૃગ અને કેશરી સિંહ પ્રમુખ તિર્યંચ જીની સ્થાપના અને ત્રીજા પ્રાકારમાં હાથી, મગર, કેસરી, મયૂર અને કલહંસ પ્રમુખ
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
આકારને ધારવાવાળા દેવ-વાહનેની સ્થાપના કરવી. એવી રીતે ભક્તિ અને વૈભવ અનુસાર સમવસરણની રચના કર્યો છતે પ્રદેષ (સાંજ) સમયે શુભ તિથિ વાર નક્ષત્ર વેગે ચંદ્રબળવાળું લગ્ન (મુહૂર્ત) પ્રાપ્ત થયે જેને દીક્ષા લેવાની હોય તે સમવસરણમાં આવે. પછી ત્રિભુવનગુરૂના ગુણ ગ્રામ કરવાથી તેમના ઉપર તીવ્રરૂચિ જેને ઉત્પન્ન થઈ છે એવા તેને સામાન્ય રીતે જિનદીક્ષાની મર્યાદા જણાવવામાં આવે. ત્યારબાદ તેને સમવસરણમાં આગળ કહેવામાં આવતી રીતિ મુજબ પ્રવેશ કરાવવામાં આવે. દીક્ષા લેવાની ઈચ્છાવાળાના કરસંપુટ (બા)માં સુગંધી પુષ્પો (અથવા સુગંધી ચૂર્ણ અને પુષ્પ) આપવાં તથા શ્વેત વસ્ત્રવડે (ધીમે રહી) તેની આંખે પાટા બાંધવે. પછી તેના હાથે સમવસરણમાં ક્ષેપવામાં આવતાં પુષ્પના પડવાવડે દીક્ષાની આરાધના કે કે વિરાધનારૂપ તેની સારી નરસી ગતિ આશ્રી ગુરૂ મહારાજાએ નિર્ણય કરે કે તેને દીક્ષા આપવી કે ન આપવી. (આ વિધિ દીક્ષા લેનાર હોય તેને પ્રથમ પવિત્ર જળથી સ્નાન કરાવીને કરાવાય છે.) નિર્ણય કરવા માટે તેના હસ્તસંપુટમાં આપેલાં સુગંધી પુષ્પ ક્ષેપવવામાં આવે તે જે સમવસરણની મધ્યમાં પડે તે દીક્ષાની આરાધનાવડે તેની , સુગતિ અને જે તે પુષ્પ સમવસરણની બહાર પડે તો દીક્ષાની વિરાધના વડે તેની કુગતિ સમજવી. “તે બાબત નિર્ણય કરવા અત્ર મતાંતર દર્શાવતા કહે છે.” દીક્ષા લેનારે
કે બીજાએ તે પ્રસંગે ઉચ્ચરેલા “સિદ્ધિ વૃદ્ધિ” ઈત્યાદિક શુભાશુભ અર્થસૂચક શબ્દ વડે તે દીક્ષા સંબંધી
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૫ નિર્ણય થાય એમ અન્ય આચાર્યો કહે છે, વળી આચાર્ય (દીક્ષાગુરૂ) સંબંધી મન વચન કાયાના ગની શુભાશુભ પ્રવૃત્તિથી તેને નિર્ણય થઈ શકે છે, એમ કેટલાક આચાર્યો કહે છે. તેમજ દીપક, ચંદ્ર, તારા પ્રમુખની જ્યોતિ અધિક તેજવાળી કે મંદ તેજવાળી થવાથી પણ તેને નિર્ણય થઈ શકે છે. તથા દીક્ષા ગ્રહણ કર્યા બાદ તેના શુભ ગ (આચરણ) ઊપરથી તેને નિર્ણય થાય છે, એમ કેઈક આચાર્યો કહે છે. “સમવસરણમાં પુષ્પ પડવાથી યોગ્યતાને નિર્ણય થતાં તેને દીક્ષા અપાય પણ તે પુષ્પ સમવસરણ બહાર પડે તે શે વિધિ આચર? તે કહે છે.” જે તેના કરસંપુટમાં આપેલ પુષ્પ સમવસરણની બહાર પડે તે શંકાદિક અતિચારને આલોચવા પૂર્વક “ચત્તારિ સરણે પવનજામિ એ રૂપ ચાર શરણાં લેવાં, પંચ પરમેષ્ટિ નમસ્કાર પાઠ વિગેરે તેને કરાવવા. આ વિધિ કેટલી વાર કરાવ? તે કહે છે કે-ત્રણવાર કરાવ. તે ઉપરાંત નિષેધ કરે, તેને પરમાર્થ એ છે કે પહેલીવાર પુષ્પ સમવસરણની બહાર પડવાથી ઉપર મુજબ કરાવી ફરી પુષ્પ સમવસરણમાં ક્ષેપવા માટે પૂર્વની પેરેજ દીક્ષા લેનારે પ્રવર્તવું. બીજી વખત પણ જે પુષ્પ સમવસરણની બહાર જ પડે તેપણ ઉપર મુજબ બધે. વિધિ ફરી કરાવ. તે વિધિ સાચવ્યા બાદ ત્રીજીવાર ફરી પ્રસન્ન ચિત્તથી પુષ્પક્ષેપવા દીક્ષા લેનારે પ્રવર્તવું. જો ત્રીજી. વાર પણ બહારજ પુષ્પ પડે તે તેની અગ્યતા (દીક્ષા સંબંધી) ને નિર્ણય થઈ જવાથી તેને દીક્ષા ગ્રહણ કરવાને આવી રીતે નિષેધ કરે કે “ભદ્ર! બીજા અવસરે
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૬ તને દીક્ષા દઈ શકાશે. હમણાં નહિ ઈત્યાદિક કેમળ વચને. વડેજ નિષેધ કરે. “જે પુષ્પ સમવસરણમાંજ પડે તે. નિષેધ નહિ કરતાં તેની ઉચિતતા જણાવે છે.” પૂર્વોક્ત રીતિ મુજબ સમવસરણ મધ્યે પુષ્પ પડવાથી દીક્ષા ઉચિત વિશુદ્ધિની પ્રતીતિ થયા બાદ દીક્ષાગ્ય જીવને પૂર્વે બાંધેલા આંખને પાટો દૂર કરી, ગુરૂ મહારાજાએ પ્રભુના દર્શન કરાવવાં અથવા તેનામાં સમ્યમ્ દર્શન (સમક્તિ) આપવું. પછી દીક્ષા સંબંધી સ્થિતિ–મર્યાદાનું કથન કરવું કે “હે ભદ્ર! દીક્ષા અંગીકાર કરવાનો ઉપર બતાવ્યું તે કમ સંપ્રદાય છે. વળી તેની પ્રશંસા કરવી એમ કહીને કે
ભુવનગુરૂ ભગવાનની પાસેજ પુષ્પ પડવાથી તારૂં શીધ્ર. કલ્યાણ થવું નિશ્ચિત જણાય છે માટે તું ધન્ય છે.” અથવા.
સકળ કલ્યાણકારી શ્રી ભાગવતી દીક્ષા તુજને પ્રાપ્ત થઈ. તેથી તારૂં સર્વ શ્રેય થઈ ચૂકયું માટે તું ધન્ય છે.” તથા ઉપર મુજબ પરીક્ષા કરવાથી તે ખુશી થયે છે કે કેમ? તે આચાર્ય મહારાજાએ જેવું. તેના મુખ–પ્રસન્નતાદિક લક્ષસેથી તેને નિશ્ચય કરે. “એ પ્રમાણે ગુરૂકતવ્ય કહ્યું હવે શિષ્યકર્તવ્ય બતાવે છે. પછી ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઈને શિષ્ય નિર્મળ ચિત્ત-રત્નથી સમગ્ર રીતે અત્રે પ્રસ્તાવે (દીક્ષા દીધે છતે ) ગુરૂ મહારાજને લગારે સકેચ વગર સર્વથા આત્મનિવેદન કરવું. મતલબ કે “હું આપશ્રીને કિકર છું, આપ દીન સેવકના સ્વામી છે. એવી રીતે નિદૈભણે “આત્માર્પણગુરૂને કરવું. આવી રીતે નિષ્કપટપણે આત્માપણું કરવું તે “ગુરૂભકિત છે તથા અત્યંત
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૭
ભાવવિશુદ્ધિથી એ ઉત્કૃષ્ટ દાનધર્મ છે, તેથી તે અવશ્ય કર્તવ્ય છે. તેમજ તથા પ્રકારની દઢ ભાવવિશુદ્ધિવગર પણ પણ કરેલું તે “આત્માર્પણ” ઉત્કૃષ્ટ દાન ધર્મનાં બીજ (કારશ્ન) રૂ૫ સમજવું. કારણ કે– ૨૧-૩૦ છે
આવું શિષ્ટાચરિત આત્મનિવેદન (આત્માપણ) કરવાનું જેવા તેવા કાયર માણસ તથાવિધ વયની ખામીથી સાંભળી પણ શકતાં નથી (તે તેમને કર્ણકટુક લાગે છે) તે પછી તે મુજબ કરવાની તે વાત જ શી ? તેથી જે કે તથાવિધ દઢ ભાવવિશુદ્ધિરહિત કરવામાં આવતા આત્મનિવેદન કરતાં અત્યંત ભાવવિશુદ્ધિથી કરવામાં આવતું આત્માર્પણ ઉત્કૃષ્ટ દાનધર્મ છે, તે પણ તે ઉત્કૃષ્ટ દાનધર્મના બીજરૂપ હોવાથી તથાવિધ ભાવવિશુદ્ધિ રહિત આત્મ નિવેદના પણ કર્તવ્યજ છે દીક્ષિતની ભાવશુદ્ધિ માટે તેના ઉપકાર અર્થે -શાસ્ત્ર આજ્ઞાથી પ્રવતતાં દીક્ષિત વસ્તુમાં મમત્વ રહિત હોવાથી ગુરૂ મહારાજને કંઈ પણ દૂષણ લાગતું નથી. દીક્ષિતના પરિણામ તેના ઇગિત આકારાદિકથી જાણ જેમ તેને સંયમ માર્ગમાં દઢતા-સ્થિરતારૂપ ભાવ વૃદ્ધિ થાય તેમ તેને દાન, ગુરૂસેવા. તપ અને કુસંસર્ગ નિષેધ પ્રમુખને ઉપદેશ દેવા સંબંધી ગુરૂ મહારાજાએ આ પ્રસંગે યત્ન કરે. જે શિષ્ય સમ્યગૂ જ્ઞાનદર્શનાદિક યુક્ત હોય, મિથ્યા દૃષ્ટિગ્ય વ્યવહારમાં તથા બાહ્યદ્રવ્યમાં સ્પૃહારહિત હોયનિઃસ્પૃહી હોય તથા આગમમાં કહેલાં શુદ્ધ તત્વમાં રસિક હોય, તેજ પૂર્વોકત રીતે મિથ્યાત્વ ત્યાગ, સમ્યફત્વ. અંગીકાર અને આત્મનિવેદન (આત્માર્પણ) વિગેરે વડે યત્ન કરી
*
*
*
.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
શકે. પરંતુ ઉકત ગુણવિકલ શિષ્ય યત્ન કરી શકે નહિ, તેમજ ગુરુ પણ ઉકત જ્ઞાનાદિક ગુણ વિશિષ્ટ હેય તેજ તેવી રીતે યત્ન કરી શકે તેવા વિશિષ્ટ ગુણ રહિત ગુરૂ તે યત્ન કરી શકે નહિ. છે ધન્ય-કૃત પુણ્ય–ભાગ્યવંત ભવ્યજનેનેજ આ જિનદીક્ષાને યોગ પ્રાપ્ત થાય છે. તે દીક્ષાને વેગ પ્રાપ્ત થયે છતે ધન્ય-કૃત પુણ્ય જનજ તેના કાયદા મુજબ ચાલે છે–ચાલી શકે છે. ધન્ય–કૃતપુણ્ય જનજ તેવા દીક્ષિત સાધુઓનું તેમજ તેવી ભાગવતી દીક્ષાનું બહુ માન કરે છે. (કદાચ કર્મદેષથી પતે તે દીક્ષા અંગીકાર કરી ન શકે તે પણ પોતાનાથી બને તેટલી તેની પુષ્ટિ જ કરે છે તેઓ પણ ધન્ય છે) અને જેઓ કલ્યાણકારી જિનદીક્ષાની તેમજ તેવા ભાગ્યવંત દીક્ષિત સાધુઓની કંઈ નિંદા કરતા નથી. તેઓ પણ ધન્ય-કૃતપુણ્યજ સમજવા. કેમકે સુદ્રજને નિબિડ. કર્મયેગે તે કલ્યાણકારી દીક્ષા અંગીકાર તે કરી શકતાજ નથી પરંતુ મેહાન્યપણાથી તેના દ્વેષી બને છે. તેથી તે આપડા અનંત સંસાર સમુદ્રમાં નિમગ્ન થઈ મહા દુઃખી થાય છે પવિત્ર દીક્ષાની તેમજ પવિત્ર દીક્ષિત સાધુઓની નિંદાથી અલગ રહેનાર મધ્યસ્થ જનેને તેવાં દુખ સંસારમાં અનુભવવાં પડતાં જ નથી. “ જીનદીક્ષા લીધા બાદ દીક્ષા લેનારે જે કરવું એગ્ય છે તે ઉપદિશતા છતા કહે છે શ્રદ્ધા (સ્વરૂચિ-પરની અનુવૃત્તિ નહિ તે), સંવેગ (મેક્ષાભિલાષ) અને કમયુક્ત દાન યથાશક્તિ અવશ્ય દેવું, તેમજ સ્વવિભવાનુસારે સ્વપર ગ્યતા પ્રમાણે સ્વજનાદિકને સત્કાર પણ કરે. “સમ્યગૂ દીક્ષાનાં ચિન્હ બતાવે છે”
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૯ દીક્ષા ગ્રહણથી અંગીકાર કરેલા સમ્યકત્વ તથા તત્સહગત શમ સંવેગાદિ ગુણે, સાધર્મિક સાથે પ્રીતિતત્ત્વબેધ, અને ગુરૂભક્તિ તે ગુણેની દીક્ષા દિવસથી દિનદિન વૃદ્ધિ થવી એ સમ્યગ્ન દીક્ષાનાં સાચાં ચિન્હ સમજવાં. અતિ શુદ્ધ અધ્યવસાયથી તેમજ તે વડે માઠાં કર્મ ખપી જવાથી ખરેખર ઉત ગુણેની વૃદ્ધિ થાય છે. કેમકે એવો નિયમ છે કે “કારણ જોગે કાર્ય નીપજે” માટે ઉકત ગુણવૃદ્ધિ એ તેનું ખરૂં ચિન્હ છે. છે શ્રુત ચારિત્રરૂપ ધર્મ ઉપર બહુમાન રાખવાથી તેમજ સાધમિક ઉપરના સ્નેહથી તેમનું વાત્સલ્ય (ભકિત) કરવાથી નિ સ્વગુણની વૃદ્ધિ થાય જ છે. તેથી તે સમ્યગ્ન દીક્ષાનું ખરૂં ચિન્હ સમજવું. છે કરવામાં આવતાં સદમનુષ્ઠાનથકી ઘણું કરીને સમસ્ત જ્ઞાનાવરણીય પ્રમુખ ઘાતિ કર્મોને ક્ષપશમ થાય છે. એવી રીતે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ દ્વિર ટળવાથી નિચ્ચે તત્ત્વજ્ઞાનની વૃદ્ધિ થાય છે. તેથી તે ખરૂં ચિન્હ છે. ૩૧-૪૦ |
આ સમસ્ત શુભ સંપદાના પરમ હેતુ (પૃષ્ટ આલંબનકારણ) ગુરૂ મહારાજ છે, એવા સમ્યગુ બેધથી ખરેખર ગુરૂ ભકિતની વૃદ્ધિ પણ થાયજ છે. એ રીતે કલ્યાણભાગી આ મહાનુભાવ દેવ ગુરૂની ભકિત પ્રમુખ દીક્ષાગુણને અનુક્રમે ભાવથી સેવત તો છેવટે સર્વવિરતિરૂપ પરમ દીક્ષાને પણ પામે છે. જેમ દેશવિરતિ દીક્ષાને પામે તેમ સર્વવિરતિ પણ પામેજ છે મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને દુષ્ટ વ્યાપારરૂપ મિથ્યા (મેક્ષમાર્ગથી વિપરીત) આચારને પરમાર્થથી (શુદ્ધ અંતઃ
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૩૦e
કરણથી) પરિહરી, પરમ દીક્ષાવંત મહાત્મા જીવનમુકિત નિરૂપાધિક આત્મસુખ ) ને ભાવથી અત્ર અનુભવી, સમસ્ત ઘાતિ અઘાતિ કર્મથી સંપૂર્ણ મુકત થઈ પછી પરમ પરમ મુકિતને પણ પ્રાપ્ત થાય છે. આ જિન દીક્ષા વિધિ (પ્રકરણ) ને શાસ્ત્રની નીતિ પ્રમાણે સમ્યમ્ વિચારવાથી પણ (જે મહાનુભાવ તે મુજબ આચરણ કરે તેનું તે કહેવું જ શું? સકૃતબંધક (એક વાર ફરી ઉત્કૃષ્ટી કર્મ સ્થિતિ બાંધનાર) તથા અપુનર્બોધક (હવે પછી તેવી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ નહિ. બાંધનાર) ઉભયમાં કદાગ્રહ સંભવિત હેવાથી તે કદાગ્રહને તેમને શીઘ ક્ષય થઈ જશે. ૪૧-૪૪ છે
શુભ સ્યાત્ સર્વસાવાનામ
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ શ્રી જૈન ગ્રન્થ પ્રકાશક સભા પ્રકાશિત ગ્રન્થા હરિભદ્રાષ્ટ્રવૃત્તિ 331 સંવાદ-પાયુક્ત વૃતિ ડોઈંગપેપર સંબંધ પ્રકરણ હરિભદ્રસૂરિગ્રન્થસંગ્રહ સ્યાદ્વાદરદસ્ય પત્ર સટીક અછુસહસ્ત્રીતાત્પર્યવિવરણ ... સમુદ્રધાતતવ .. જૈન ન્યાય મુક્તાવલી સટીક નવતત્વ વિસ્તરાર્થ દંડક વિસ્તરાર્થના પારમષ સ્વ દમ્પાય સંગ્રહ [બુક] ... પારમષ ૨વાધ્યાય ગ્રન્થ સંગ્રહ 9 ગ્રન્થા પત્રાકારે સમ્મતિત પ્રકરણ સટીક પ્રથમ વિભાગ ... શ્રી અને વિજયવાચક ગ્રન્થસંગ્રહ, સવિવરણ ધમપરીક્ષા ટિપ્પણયુકત .. Sારમષ વ્યાખ્યાનમાલા વૃદ્ધિ નેમ જૈન સ્તવનાદિ સંગ્રહ ધૂર્તાખ્યાન સંસ્કૃત પાંત્રિસાલ યાને સુંદર શિખામણુ વાકયે સપ્તભંગીમીમાંસા સંતભંગી-ઉપનિષદ્ .. ****** સુખાધ પ્રકરણું . *** . પ્રાસિરથાન 4 શેઠ ઇશ્વરદાસ મૂલચંદ કીકાભરની પાળ, અમદાવાદ 1 1 1 1 ii li si ii