Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-sUtra
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati Agama-sAhitya ratnamAlA kA prathama ratna : sAmAyika-sUtra [ pravacana, mUla, artha evaM vivecane sahita ! lekhaka: upAdhyAya amaramuni prakAzaka . sanmati jJAnapITha, AgarA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka : sAmAyika sUtra * lekhaka upAdhyAya muni zrI amaracandrajI mahArAja ** grantardarzana pa0 becaravAsajI dozI tRtIya sazodhita eva parivaddhita saMskaraNa dIpAvalI, 1966 # mUlya pA~ca rupaye mAtra # prakAzaka sanmati jJAnapITha, lohAmaMDI, AgarA- 2 # mudraka prema ilaikTrika presa, AgarA - 2
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya dharma yadi jIvana kA grAdhAra hai to vrata usakI AdhArazilA hai / dhArmika jAgaraNa, usame zraddhA, niSThA eva bhakti bhAva hI hamAre adara AdhyAtmikatA kA vikAsa kara, hamame devopama jIvana kA paryAya banAtA hai, to vrata hame Atmazuddhi, Antarika saumyatA, RjutA, vinayitA eva 'Atmavat sarvabhUteSu' kI bhAvabhUmi taiyAra karatA hai / prANimAtra me samatA kA AdhAra hI sAmAyika vrata kA artha hai / sAmAyika, jitanA gratara kI zuddhatA, samatA eva sahajatA para bala detA hai, bAhya kA utanA vidhAna nahI karatA / hA~ bAhya kA vidhAna utanI hI dUra taka karatA hai, jaise ki dariyA ke usa pAra jAne ke lie naukA kA vidhAna Avazyaka hotA hai / prastuta pustaka sAmAyika sUtra dharma eva vrata kI isI mUla bhAvanA para bhASya ke sAtha-sAtha maulika vivecana eva citana prastuta karatI hai / dharma eva vrato para Aja anekAneka pustake dekhane ko milatI haiM kintu hamArA uddezya mAtra dharma ke nAma para dharma kI pustakeM A~kha mU~da kara chApane kA nahI hai, balki dharmapremI zraddhAlu sajjano ko dharmaM va vrato ke sUtro kA sarala bhASA me spaSTa eva citanapUrNa bhASya prastuta karane ke sAtha hI unhe dharma va vrato kI mUla bAto se avagata karanA hai, jo unhe vAstavikatA kA samucita jJAna karAtA hai / sAmAyika - sUtra, hamArA isa dizA me saphala prayAsa hai, yaha bAta isase svaya siddha ho jAtI hai ki prastuta saMskaraNa isa pustaka kA tRtIya saskaraNa hai / isa saskaraNa me jaisA ki maiMne bahuta pUrva socA yA ki hama dharmapremI sajjano ko sAmAyika kI mUla bAto ke maulika
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 6 : eva tAttvika vivecana se avagata karAe, hamArI kalpanA sAkAra ho cukI hai| zraddhaya kavizrI upAdhyAya amaracadrajI mahArAja kI kRpA eva AzIrvAda ke arghyasvarUpa hama sudhI pAThako ke samakSa, sAmAyikasUtra kA yaha tRtIya sazodhita eva parivaddhita saskaraNa prastuta karate apAra gaurava kI anubhUti kara rahe hai / isame kavi zrIjI kI vrata evaM dharmaparaka nitAnta maulika eva tAttvika citanA ko sarvasAdhAraNa ke vyavahArayogya sarala eva bodhagamya bhASA-zailI me saMjoyA gayA hai / hame vizvAsa hai, dharmapremI sajjana, pUrva kI bhA~ti isa saskaraNa ko bhI hRdaya se apanAe~ge tathA apanA amUlya sujhAva dekara hame isa dizA me bala pradAna kareMge / sAmAyika sabake lie magalamaya ho ! maMtrI, sanmati jJAnapITha, AgarA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardarzana upAdhyAya kaviratna zrI amaracandrajI dvArA likhita sAmAyika sUtra meM sampUrNa paDha gayA hU~ / isame mUla pATha tathA usakA saMskRtAnuvAda ( saMskRta zabdacchAyA) dono hI hai / mUla pATha ke pratyeka zabda kA hindI me artha to hai hI, sAtha hI pratyeka sUtra ke anta me usakA akhaMDa saMskRta bhAvArtha bhI diyA gayA hai / aura bhI, kaviratna jI ne hindI - vivecana ke rUpa me sapramANa yugopayogI tathA jIvana-sparzI zAstrIya carcApro evaM vivecanAo se ise adhyayanazIla hRdayo ke lie pratyata hI upayogI rUpa diyA hai| saMpradAya ke sImita kSetra ke bIca rahate hue bhI kaviratnajI kI vivecanA prAya sAmpradAyika bhAvanA se zUnya hai, vyApaka hai / tulanAtmaka paddhati kA anusaraNa kara unhone isa ora eka nayA prakAza diyA hai / isa prakAra tulanAtmaka paddhati tathA vyApaka bhAva kI dRSTi kA anusaraNa dekhakara mujhe savizeSa pramoda hotA hai / kaviratna jI kA jaina - jagat me sAdhutva ke nAte eka vizeSa sthAna hai / phira bhI unhone vinayazIla svabhAva, vidyAnuzIlana kI pravRtti, viveka dRSTi aura sAmpradAyika vicAro ke sahAre apaneApa ko aura bhI Upara uThAyA hai / merA aura unakA adhyApakaadhyetA kA ghaniSTha sambandha rahA hai, prata jitanA meM svaya unhe najadIka se samajha pAyA hU~, utanA hI yadi unake anuyAyI bhI apane guru kaviratna jI ko samajhane kI ceSTA kare, to nizcaya hI ve apanA aura apanI sampradAya kA zra eya-sAdhana karane me eka saphala pArTa adA kareMge / pratyeka prANI me svarakSaNa-vRtti kA bhAva janma se hotA hai| isa svarakSaNa - vRtti ko sarvarakSaNa-vRtti meM badala denA ho sAmAyika kA pradhAna
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 8 . uddezya hai| mAnava kI dRSTi sarvaprathama apanI hI deha, indriyA~ aura bhoga-vilAsa taka pahu~catI hai, phalata usakI rakSA ke lie vaha sAre kArya-akArya karane ko taiyAra rahatA hai| jaba vaha Age baDhakara pArivArika cetanA prApta karatA hai, taba usakI vaha rakSaNavRtti vikasita hokara parivAra kI sImA me pahu~ca jAtI hai| parantu, sAmAyika kA dUragAmI Adarza hame batAtA hai ki svarakSaNa vRtti ke vikAsa kA mahattva kevala apanI deha aura parivAra taka hI sImita nahI, vaha to vizvavyApI hai / vaha zAti pariSad (pIsa kAnphresa) kI taraha kevala vicAramAtra me nahI, apitu vyavahAra me prANi-mAtra kI rakSA-vRtti me hai / vizva-rakSaNa kA bhAva rakhane vAlA aura usI ke anusAra kArya karane vAlA mAnava hI saccI sAmAyika karatA hai| phira bhale hI vaha zrAvaka ho yA aura koI gRhastha ho, kiMvA sanyasta sAdhu ho| kisI bhI sapradAya-mata kA athavA deza kA kyo na ho aura kisI bhI vidhi-paraparA se sambandha rakhane vAlA kyo na ho / vibhinna jAtiyA~, vibhinna bhASAeM aura vibhinna vidhiyA~ sAmAyika me antara nahI DAla sakatI, rukAvaTa paidA nahI kara sktii| jahA~ samabhAva hai, vizvarakSaNavRtti hai aura usakA AcaraNa hai, vahI sAmAyika hai| bAhya bheda gauNa hai, mukhya nhii| prANi-mAtra ko Atmavat samajhate hue saba vyavahAra calAne kA hI nAma sAmAyika hai-sama+pAya+ika-sAmAyika / samasamabhAva, sarvatra Atmavat pravRtti, Aya lAbha, jisa pravRtti se samatA kI, samabhAva kI prApti ho, vahI sAmAyika hai| jaina zAstra me sAmAyika ke do bheda batAe gae hai-eka dravyasAmAyika, dUsarI bhAva-sAmAyika / samabhAva kI prApti, samabhAva kA anubhava aura phira samabhAva kA pratyakSa AcaraNa-bhAva sAmAyika hai| aise bhAva-sAmAyika kI prApti ke lie jo bAhya sAdhana aura ataraga-sAdhana juTAe jAte haiM, use dravya-sAmAyika kahate haiN| jo dravyasAmAyika hame bhAva-sAmAyika ke samIpa na pahuMcA sake, vaha dravyasAmAyika nahI, kintu andha-sAmAyika hai, mithyA sAmAyika hai, yadi aura ugna bhASA me kaha dUM, to chala-sAmAyika hai| hama apane nitya prati ke jIvana me bhAva-sAmAyika kA prayoga kareM, yahI dravya-sAmAyika kA pradhAna uddezya hai| hama ghara me ho, dukAna me
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho, korTa-kacaharI me ho, kisI bhI vyAvahArika kArya me aura kahI bhI kyo na ho, sarvatra aura sabhI samaya sAmAyika kI maulika bhAvanA ke anusAra hamArA saba laukika vyavahAra calanA cAhie / upAzraya yA sthAnaka me, "sAvajja joga paccakkhAmi"-'pApa-yukta pravRttiyo kA tyAga karatA hU~'-sAmAyika ke rUpa me lI gaI ukta pratijJA kI sArthakatA vastuta Arthika, rAjanItika aura gharelU vyavahAro me hI sAmane A sakatI hai / dRDha nizcaya ke sAtha jIvana me sarvatra sAmAyika-prayoga kI bhAvanA apanAne ke lie hI to hama pratidina upAzrayAdika pavitra sthAno me devaguru ke samakSa, "sAvajja joga paccakkhAmi" kI udghoSaNA karate hai, sAmAyika kA puna -puna abhyAsa karate hai| jaba hama abhyAsa karate-karate jIvana ke saba vyavahAro me sAmAyika kA prayoga karanA sIkha jAeM aura isa kriyA me bhalI-bhAMti samartha ho jAyeM, tabhI hamArA dravya sAmAyika ke rUpa me kiyA huA nityaprati kA abhyAsa saphala ho sakatA hai aura tabhI hama sacce sAmAyika kA pariNAma pratyakSa rUpa me dekha sakate hai, anubhava kara sakate haiN| ____ jo bhAI yaha kahate hai ki upAzraya aura sthAnaka me to sAmAyika karanA zakya hai, parantu sarvatra aura sabhI samaya sAmAyika kaise nibha sakatI hai ? unase maiM kahU~gA ki jaba Apa dukAna para ho to grAhaka ko apane sage bhAI ko taraha samajha, phalata usase kisI bhI rUpa me chala kA vyavahAra naho kareM, tolamApa meM ThagAI nahI kareM, vaha jaisA saudA mAgatA hai vaisA hI saudA yadi dukAna me ho, to ucita mUlyo me deN| yadi saudA kharAba ho, bigaDA huA ho, to spaSTa inkAra kara deM, to isa satya vyavahAramaya dukAnadArI kA nAma bhI sAmAyika hogaa| nizcaya hI Apa usa samaya binA mukha-vastrikA aura rAjoharaNa ke, binA Asana aura mAlA ke hote haiM, parantu samabhAva me rahakara sayata vANI bolate hue bhagavAn mahAvIra kI batAI huI saccI sAmAyikavidhi kA pAlana avazya kara lete hai| isI prakAra, Apa ghara ke vyavahAra me bhI samajha sakate hai / yadi Apa ghara me mAtA, pitA, bhAI, bahina, bahU, beTe aura beTI ityAdi sabhI svajano ke sAtha Atmavat vyavahAra karane me sadA jAgarUka hai| kabhI ajJAna, moha yA lobha ke kAraNa utpAta khaDe hone kI sabhAvanA ho, to Apa samabhAva se apanA kartavya socate hai| kisI bhI prakAra kA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSa bdha vAtAvaraNa ho, apane viveka ko jAgata rakhate hai, to yaha bhI saccI sAmAyika hogii| isI taraha lena-dena, khetI ke kAmo aura majadUro Adi kI samasyA bhI sulajhAI jA sakatI hai| sAhUkAra, kRSaka aura kisI bhI zramajIvI kA jhagaDA, Apa samabhAva-rUpa sAmAyika ke satata abhyAsa aura viveka ke dvArA prema-pUrvaka sulajhA skeNge| eka bAta aura / saccI sAmAyika kA phala vaibhava-prApti nahI hai, bhoga-prApti nahI hai, putra aura rAjya-prApti bhI nahI hai| sAmAyika kA phala to sarvatra samabhAva kI prApti, samabhAva kA anubhava, prANimAtra me samabhAva kI pravRtti, mAnava-samAja me sukha-zAti kA vistAra, azAti kA nAza aura kalaha-prapaMca kA tyAga hai / yahI sAmAyika kA lakSya hai aura yahI sAmAyika kA uddezya hai| sAmAyika samabhAva kI apekSA rakhatA hai| vaha mukha-vastrikA, rajoharaNa aura prAsana Adi kI tathA mandira Adi kI apekSA nahI rakhatA / ukta saba cIjo ko samabhAva ke abhyAsa kA sAdhana kahA jA sakatA hai| parantu yadi ve cIjeM samabhAva ke abhyAsa me hame upayogI nahI ho sakI, to parigrahamAtra hai, ADambaramAtra haiM / sAmAyika karate hue hame lobha, krodha, moha, ajJAna, durAgraha, andha-zraddhA tathA sAmpradAyika dvaSa ko tyAgane kA abhyAsa karanA caahie| anya sampradAyo ke sAtha samabhAva se vartAva karanA tathA unake vicAro ko sarala bhAva se samajhanA, sAmAyika ke sAdhaka kA yaha Avazyaka kartavya hai| ukta bAto para kavizrI jI ne apane vivecana me vistAra ke sAtha bahuta acche DhaMga se prakAza DAlA hai| ___kabhI-kabhI hama dhArmika kriyA-kADo aura vidhi-vidhAno ko prapacasiddhi kA nimitta bhI banA lete hai, dharma ke nAma para khullama-khullA adharma kA prAcaraNa karane lagate haiN| aisA isalie hotA hai ki hama una vidhAno kA hRdaya eva bhAva ThIka taraha samajha nahI paate| Aja ke dharma aura sampradAyo ke adhikatara anuyAyiyo kA pratyakSa AcaraNa tathA dharma-vidhAna isakI sAkSI de rahA hai / dUsarI, phUTa kI manovRtti hai-dhArmika phUTa kI manovRtti ko hI hama leMge / hamAre pUrvajo ne, sudhArako ne samaya-samaya para yugAnukUla ucita paripkAra aura krAti kI bhAvanA se prerita hokara prAcIna
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 : - jIrNa-zIrNa dhArmika kriyA-kalApo me thoDA sA nayA hera-phera kyA kiyA -- hamane use phUTa kA pramANa hI mAna liyA -- bhedabhAva kA zrAdarza siddhAnta hI samajha liyA / jaina samAja kA zvetAmbara aura digambara saMpradAya tathA zvetAmbara sapradAya me bhI, mUrtipUjaka, sthAnaka - vAsI Adi ke bheda aura digambara sapradAya me bhI tAraNa patha tathA teraha patha Adi kI vibhinnatA isI manovRtti ke pratIka hai| phUTa kA roga phaila rahA hai, dharma ke nAma para nindanIya pravRttiyA~ cala rahI hai, sarvatra eka bhayaMkara arAjakatA phailI huI hai / 1 samAja me do zreNI ke manuSya hote hai, eka paDita varga ke loga, jinakI AjIvikA eva pratiSThA zAstro para calatI hai / paDita varga me kucha to vastuta nispRha, tyAgI, sva-para zreya ke sAdhaka, samabhAvI hote haiM aura kucha isake viparIta sarvathA svArthajIvI, durAgrahI aura pratiSThA priya / dUsarI zreNI gatAnugatika, paraparA priya, rUDhavAdI zrajJAniyo kI hotI hai / aura kahanA nahI hogA ki paDita varga me adhikatA prAya unhI logo kI hotI hai, jo svArthajIvI aura durAgrahI, pratiSThA priya hote hai / samAja para prabhAva bhI unhI kA rahatA hai| phala yaha hotA hai ki janatA ko vAstavika satya kI preraNA nahI mila pAtI / isake viparIta, eka-dUsare ko jhUThA Adi kaThora zabdo se sambodhita kara ghora hiMsA kI, pArasparika dveSa kI preraNA hI prApta hotI hai / zuddha dharmAcaraNa kA pratibiMba hamAre vyavahAro me zrAe to kaise ? hama to pAkhaDAcaraNa, sApradAyika dveSa ke bhakta bana jAte haiM, vyavahArAcaraNa ko dharmAcaraNa se sarvathA alaga mAna lete haiM / hamAre sAmpradAyika haTha kA rAga hame dabA letA hai / sapradAya ke karNadhAra hame satya kI ora nahI le jAte, pratyuta bhrAti me DAla dete haiM / dharma ke nAma para Aja jo ho rahA hai, vaha satya kI asAdhAraNa viDambanA nahI to aura kyA hai ? dhArmika manuSya ke lie dharmAcaraNa kevala kucha pracalita kriyAkANDo kI paraparA taka hI sImita nahI hai, vastutaH pratyeka dharmAcaraNa kA pratibimba hamAre nityaprati ke vyavahArAcaraNa me utaranA cAhie / sakSepa me kahe, to zuddha aura satya vyavahAra kA nAma hI to dharma hai| jaba hama vyavahArAcaraNa ko dharmAcaraNa se sarvathA alaga vastu samajhate haiM, taba baDI gaDabaDI paidA ho jAtI hai aura sabakA saba sAmpradAyika ,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 karmakANDa eka pAkhaDa bana kara raha jAtA hai / yadi zuddha vyavahAra ko hI dharmAcaraNa samajhe, to phira aneka mata-matAntaro ke hone para bhI kisI prakAra kI hAni ko sabhAvanA nahI hai / dharma aura mata- patha kitane hI kyo na ho, yadi ve satya ke upAsaka hai, pArasparika akhaDa sauhArda ke sthApaka hai, AdhyAtmika jIvana ko sparza karane vAle hai, to samAja kA kalyAraNa hI karate hai / parantu, jaba mumukSA kama ho jAtI hai, sAdhanA - vRtti zithila paDa jAtIM hai aura kevala pUrvajo kA rAga athavA apane haTha kA rAga balavAn bana jAtA hai taba saMpradAya purAne vidhi-vidhAno kI kucha kI kucha vyAkhyA karane lagate hai aura janatA ko - bhrAnti me DAla dete hai / aisI dazA me gatAnugatika sAdhAraNa janatA satya ke taTa para na pahu~ca kara kriyAkANDa ke vikaTa bha~vara me hI cakkara kATane lagatI haiM / javataka sAdhAraNa janatA me pracura prajAna hai, viveka-zakti kA abhAva hai, tabataka kisI bhI karmakANDa se usako lAbha kI apekSA hAni hI adhika hotI hai / dhArmika karmakANDa me hAni nahI hai, janatA kA svayaM kA ajJAna yA upadezako dvArA diyA gayA mithyA upadeza hI hAni kA kAraNa hai / sakSepa meM, hamAre kahane kA bhAva yaha hai ki yadi dhArmika kriyAkADa ke dvArA janatA ko vastuta lAbha pahu~cAnA grabhISTa ho, to dhArmika karmakANDa me parivartana karane kI apekSA, tadgata prajJAnatA ko hI dUra karane kA prayatna karanA caahie| mai Aja ke jana hitaiSI prAcAryo se prArthanA karUMgA ki ve mumukSu janatA ko dhArmika karmakANDo kI pRSThabhUmi me rahane vAle satya kA prakAza de aura niSprANa kriyAkANDa me prAraNa DAlane kA prayatna kreN| hamAre prAcIna dharmagranthoM me isIlie kahA hai "jo varga dharmaguru yA dharmaprajJApaka kA pada dhAraNa karatA hai, usako gaMbhIra bhAva se antarmukha hokara zAstro kA adhyayana manana aura parizIlana karanA caahie| mAtra zAstrIya siddhAtoM ke Upara rAga-dRSTi rakhane se unakA jJAna nahI ho sakatA / yadi jJAna ho bhI jAe, to aisA jJAna zAstro ke prajJApana me nizcita aura prAmANika nahI ho sakatA / " "jisa dharmaguru kI prasiddhi bahuzruta ke rUpa me janatA me hotI hai, jisakA loga zrAdara karate hai, jisakI ziSya paramparA vistRta hai, yadi usakI zAstrIya jJAna kI prarUpaNA nizcita nahI hai, to vaha jisa
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 13 : dharma kA prAcArya hai, usI dharma kA zatru hotA hai / arthAt aisA dharmaguru / dharmazatru kA kAma karatA hai|" ___ "dravya, kSetra, kAla,bhAva, paryAya, deza, sayoga aura bheda ityAdi ko lakSya me rakhakara hI zAstro kA vivecana karanA cAhie / adhikArI jijJAsu kA khyAla kie binA hI kiyA gayA dharma-vivecana, vaktA aura zrotA dono kA hI ahita karatA hai|" dharma-sAdhanA ke lie bAhya sAdhano kA tyAga kara denA hI koI sAdhanA nahI hai / sAdhana se tyAga se hI vikArI manovRtti kA anta nahI ho jAtA / kalpanA kIjie, eka AdamI kalama se azlIla zabda likhatA hai| use koI dharmopadezaka yaha kahe ki kalama se azlIla zabda likhe jAte hai, ata kalama ko pheka do, to kyA hogA? vaha kalama pheka degA, aura kalama se azlIla zabda likhanA banda ho jAyagA, parantu phira pensila se likhane lgegaa| vaha bhI cha DA dI jAyagI, to khaDiyA yA koyale se likhegaa| yadi use bhI adharma kaha kara phikavA deMge, to nakha-rekhAyo me azlIlatA akita karane kI bhAvanA jora pakaDegI / isa prakAra sAdhana ke phekane athavA badalane se mAnava kabhI bhI azlIla pravRtti kA parityAga nahI kara sktaa| vaha sAdhana badalatA calA jAyagA, parantu bhAvanA ko nahI badalegA / ataeva dharmopadezaka guru ko vicAra karanA cAhie ki azlIla pravRtti kA mUla kahA~ hai ? usakA mUla sAdhana me nahI, ajJAna me hai, aura, ajJAna kA mUla kahA~ hai ? ajJAna kA mUla azuddha sakalpa me milegaa| aisI sthiti me azlIla pravRtti ko rokane ke lie hamAre hRdaya me jo azuddha sakalpa hai, usakA parihAra Avazyaka hai| udAharaNa ke lie, azlIla-lekhana kohI liijie| azlIla-lekhana ko rokane lie kalama phikavA denA Avazyaka nahI hai| Avazyaka hai manuSya ke mana me rahane vAle azuddha sakalpo kA tyAga, bure bhAvo kA tyAga / astu, azuddha sakalpo ke tyAga para hI jora denA cAhie, aura batAnA cAhie ki azuddha sakalpa hI adharma hai, pApa hai, hiMsA hai| jabataka mana me se yaha viSa na nikalegA, tabataka kevala sAdhano ko choDa dene athavA sAdhano me parivartana kara lene bhara se kisI prakAra bhI zuddhi honA sabhava nahI / jo samAja kevala vAdya sAdhano para hI dharmabhAva pratiSThita karatA hai, antarjagat me utara kara azuddha sakalpo
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 kA bahiSkAra nahI karatA, vaha kriyA jaDa ho jAtA hai / azuddha sakalpo ke tyAga me hI zuddha vyavahAra, zuddha AcaraNa aura zuddha dharma-pravRtti sabhava hai, anyathA nahI / uparyukta sabhI bAto para kaviratnajI ne samyak rUpa se vivecanA prastuta kI hai / isa ora unakA yaha prayAsa sarvathA stutya kahA jAyagA / kama se-kama maiM to isa para adhika prasanna hU~ aura prastuta prakAzana ko eka zreSTha anuSThAna mAnatA hU~ / sarvasAdhAraNa me dharma kI vAstavika sAdhanA ke pracAra ke lie, yaha jo magala prayatna kiyA gayA hai, usake lie kavizrI jI ko bhUri-bhUri dhanyavAda / merA vizvAsa hai, prastuta sAmAyika sUtra ke adhyayana se jainasamAja me sarva-dharma samabhAva kI abhivRddhi hogI aura bhAI-bhAI ke samAna jaina - sapradAyo me ucita sadbhAva evaM prema kA pracAra hogA / itanA hI nahI, jaina saMgha ko hAni pahu~cAne vAlI ulajhane bhI dUra hogI / kaviratnajI dIrghajIvI banakara samAja ko yathAvasara aise aneka grantha pradAna kare aura apanI pratibhA kA adhikAdhika yogya paricaya de, yaha merI maMgala kAmanA hai / 12 ba, bhAratIya nivAsa sosAiTI ahamadAbAda (gujarAta) - becaradAsa dozI
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA 1-132 pravacana 1 vizva kyA hai ? 2. caitanya 3. manuSya aura manuSyatva manuSyatva kA vikAsa 5 sAmAyika eka vizleSaNa 6 sAmAyika dravya aura bhAva 7 sAmAyika kI zuddhi 8 sAmAyika ke doSa 6. aThAraha pApa 10. sAmAyika ke adhikArI 11. sAmAyika kA mahattva 12 sAmAyika kA mUlya 13. sAmAyika me durdhyAna vivarjana 14 zubha bhAvanA AtmA hI sAmAyika hai 16 sAdhu aura zrAvaka kI sAmAyika 17 sAmAyika ke chaha Avazyaka 18 sAmAyika kaba karanI cAhie ? 16 aAsana kaisA? 20 pUrva aura uttara dizA hI kyo ? 21 prAkRta bhASA me hI kyo ? 22 do ghar3I hI kyo PAAAAA1556mm 15
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 103 106 112 133-287 135 161 171 23 vaidika sandhyA aura sAmAyika 24 pratijJA pATha kitanI bAra ? 25 sAmAyika me dhyAna sAmAyika sUtra 1 namaskAra-sUtra 2 samyaktva-sUtra guru-guNa-smaraNa-sUtra guru-vandana-sUtra 5 pAlocanA-sUtra 6 kAyotsarga-sUtra 7 AgAra-sUtra 8 caturvizatistava-sUtra pratijJA-sUtra praNipAta-sUtra 11 samApti-sUtra pariziSTa 1 vidhi 2. saskRtacchAyAnuvAda 3 sAmAyika-sUtra padyAnuvAda aur 9a 185 160 206 214 226 247 282 - 286-304 261 264 301
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizva kyA hai ? priya sajjano | yaha jo kucha bhI vizva prapaca pratyakSa athavA parokSa rUpa me Apake sAmane hai, yaha kyA hai ? kabhI ekAnta me baiThakara isa sambandha me kucha socA- vicArA bhI hai yA nahI ? uttara spaSTa hai- 'nahIM' | Aja kA manuSya kitanA bhUlA huA prANI hai ki vaha jisa sasAra me rahatA sahatA hai, anAdikAla se jahA~ janma-maraNa kI ananta kaDiyo kA joDa-toDa lagAtA AyA hai, usI ke sambandha me nahI jAnatA ki vaha vastuta kyA hai ? 1 grAja ke bhoga-vilAsI manuSyoM kA isa prazna kI ora, bhale hI lakSya na gayA ho, parantu hamAre prAcIna tattvajJAnI mahApuruSo ne isa sambandha me baDI hI mahattvapUrNa gaveSaNA kI hai| bhArata ke baDe-baDe dArzaniko ne sasAra kI isa rahasyapUrNa gutthI ko sulajhAne ke prati stutya prayatna kie hai aura ve apane prayatno me bahuta kucha saphala bhI hue hai / jaina dRSTi * parantu, prAja taka kI jitanI bhI sasAra ke sambandha me dArzanika vicAradhArAe~ upalabdha huI hai, uname yadi koI sabase adhika spaSTa, susagata eva tarkapUrNa spaSTa vicAradhArA hai, to vaha kevala jJAna eva kevala darzana ke dhartA, sarvajJa, sarvadarzI jaina tIrthaGkaro kI hai / bhagavAn RSabhadeva Adi sabhI tIrthaGkaro kA kahanA hai ki "yaha vizva caitanya aura jaDa rUpa se ubhayAtmaka hai, anAdi hai, ananta hai / na kabhI banA hai aura na kabhI naSTa hogaa| paryAya kI dRSTi se prAkAra-prakAra kA,
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana rUpa kA parivartana hotA rahatA hai, parantu mUla-sthiti kA kabhI bhI sarvathA nAza nahI hotA hai / mUla-sthiti kA artha 'dravya' hai|"1 caitanyAdvaita caitanyAdvaitavAdI vedAnta ke kathanAnusAra-"vizva kevala caitanyamaya hI hai|" yaha jaina dharma ko svIkAra nhii| yadi jagat kI utpatti se pahale kevala eka parabrahma caitanya hI thA, jaDa arthAt prakRti nAmaka koI dUsarI vastu thI hI nahI, to phira yaha nAnAprapacarUpa jagata kahA~ se AgayA ? zudva brahma me to kisI bhI prakAra kA vikAra nahI AnA cAhie ? yadi mAyA ke kAraNa vikAra A gayA hai, to vaha mAyA kyA hai ? sat yA asat ? yadi sat hai, astitvarUpa hai to advaitavAda-ekatvavAda kahA~ rahA ? brahma aura mAyA, dvaita na ho gayA ? yadi asat hai, nAstitvarUpa hai to vaha zaza-zRGga athavA AkAza-puSpa ke samAna abhAva-svarUpa hI honI caahie| phalata vaha zuddha parabrahma ko vikRta kaise kara sakatI hai ? jo vastu hI nahI, astitvarUpa hI nahIM, vaha kriyAzIla kaise ? karttA to vahI banegA, jo bhAvasvarUpa hogA, kriyAzIla hogaa| yaha eka aisI praznAvalI hai, jisakA vedAnta ke pAsa koI uttara nahIM / jar3Advaita ava rahA jaDAdvaitavAdI cArvAka arthAt nAstikavAdI vicAra, jo yaha kahatA hai ki "sasAra kevala prakRti-svarUpa hI hai, jaDarUpa hI hai, usame AtmA arthAt caitanya nAma kA koI dUsarA padArtha kisI bhI rUpa me nahI hai|" jaina dharma kA isake prati bhI tarka hai ki "yadi kevala prakRti hI hai, prAtmA hai hI nahIM, to phira koI sukhI, koI dukhI, koI kSamAzIla, koI tyAgI, koI bhogI, yaha vicitratA kyo ? jaDa prakRti ko to sadA eka jaisA rahanA cAhie / dUsare, prakRti to jaDa hai, usame bhale-bure kA jJAna kahA~ ? kabhI kisI jaDa ITa yA patthara 1 bhagavanI mUna, zataka * uddezaka 1
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizva kyA hai ? Adi ko to ye saGkalpa nahI hae ? eka nanhe-se kIr3e me bhI sakalpa zakti hai| vaha jarA-sA cheDane para jhaTapaTa sikuDatA hai aura AtmarakSA ke lie prayatna karatA hai, parantu ITa yA patthara ko kitanA hI pITie, unakI ora se kisI bhI taraha kI cetanA kA pradarzana nahI hogaa|" cArvAka ukta prazno ke samakSa mauna hai| ataeva sakSepa me yaha siddha ho jAtA hai ki yaha anAdi sasAra, caitanya aura jaDa ubhayarUpa hai, ekarUpa nhii| jaina tIrthakaro kA kathana isa sambandha me pUrNatayA sau TacI sone ke samAna nirmala aura satya hai| : : * -
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ caitanya - - prastuta prasaga caitanya arthAt AtmA ke sambandha me hI kucha kahane kA hai, ata pAThako kI jAnakArI ke lie isI dizA me kucha paktiyA~ likhI jA rahI hai / dArzanika kSetra me AtmA kA viSaya bahuta hI gahana eva jaTila mAnA jAtA hai, ata eka svatantra pustaka ke dvArA hI isa para vistAra ke sAtha prakAza DAlA jA sakatA hai| parantu, samayAbhAva ke kAraNa, adhika vistAra me na jAkara, sakSepa me, mAtra svarUpa-paricaya karAnA hI yahA~ hamArA lakSya hai| AtmA kyA hai, isa sambandha me bhinna-bhinna darzano kI bhinna-bhinna dhAraNAeM hai| kisI bhI vastu ko nAmamAtra se mAna lenA ki vaha hai, yaha eka cIja hai, aura vaha kisa prakAra se hai, kisa rUpa se hai, yaha dUsarI cIja hai| ata AtmA ke astitva ko svIkAra karane vAle darzano kA bhI, AtmA ke svarUpa ke sambandha me paraspara mataikya nahIM hai| koI kucha kahatA hai aura koI kucha / sava ke sava paraspara virodhI lakSyo kI ora dauDa rahe hai / sAMkhyadarzana sAMsya darzana yAtmA ko kUTastha-nitya mAnatA hai| vaha kahatA hai ki "aAtmA sadAkAla kUTastha-ekarUpa rahatA hai| usame kisI bhI prakAra kA parivartana-heraphera nahIM hotaa| pratyakSata jo ye sukha, dukha Adi ke parivartana yAtmA meM dikhalAI dete hai, saba prakRti ke dharma hai, yAtmA ke nhiiN|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ caitanya astu, sAkhya-mata me AtmA akartA hai| arthAt vaha kisI bhI prakAra ke karma kA kartA nahI hai| karane vAlI prakRti hai| prakRti ke dRzya AtmA dekhatI hai, ata vaha kevala draSTA hai| sAkhya-siddhAnta kA yahI sUtra hai| prakRte kriyamANAni, guNa karmANi sarvaza / ahakAra-vimUDhAtmA, kartAhamiti manyate / -gItA, 3 / 27 vedAntadarzana vedAtta bhI AtmA ko kUTastha-nitya mAnatA hai| parantu, usake mata me brahmarUpa AtmA eka hI hai, sAkhya ke samAna aneka nahI / pratyakSa me jo nAnAtva dikhalAI detA hai, vaha mAyA-janya hai, AtmA kA apanA nhii| parabrahma ke sAtha jyohI mAyA kA sparza huA, vaha eka se aneka ho gayA, sasAra bana gyaa| pahale, aisA kucha nahI thaa| vedAnta jahA~ aAtmA ko eka mAnatA hai, vahA~ sarvavyApI bhI mAnatA hai| akhila brahmANDa me eka hI AtmA kA pasArA hai, AtmA ke atirikta aura kucha hai hI nahI / vedAnta ke Adarza-sUtra hai sarva khalvida brhm| -chAdogyaupaniSad 3 / 14 / 1 ekamevAdvitIyam / -chA0 u06|2|1 vaizeSikadarzana vaizeSika AtmA to aneka mAnate hai, para mAnate hai srvvyaapii| unakA kahanA hai ki "AtmA ekAnta nitya hai| vaha kisI bhI parivartana ke cakra me nahI aatii| jo sukha-dukha Adi ke rUpa meM parivartana najara AtA hai, vaha AtmA ke guNo me hai, svaya AtmA me nahI / jJAna Adi AtmA ke guNa avazya hai, para, ve AtmA ko taga karane vAle haiM, sasAra me pha~sAne vAle hai| jaba taka ye naSTa nahI ho jAte, taba taka AtmA kA mokSa nahI ho sktaa| isakA artha yaha huA ki svarUpata AtmA 'jaDa' hai| AtmA se bhinna padArtha ke rUpa me mAne jAne vAle jJAna-guNa ke sambandha se AtmA me cetanA hai, svata nhii|" bauddhadarzana bauddha AtmA ko ekAnta kSaNika mAnate hai| unakA abhiprAya
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAmAyika pravacana yaha hai ki pratyeka grAtmA kSaraNa-kSaraNa me naSTa hotI rahatI hai aura usa se navIna-navIna AtmA utpanna hotI rahatI hai / yaha grAtmAno kA janma-maraNa - rUpa pravAha anAdi kAla se calA rahA hai / java AdhyAtmika sAdhanA ke dvArA AtmA ko samUla naSTa kara diyA jAe, vartamAna AtmA naSTa hokara grAge navIna grAtmA utpanna hI na ho, taba usakI mokSa hotI hai, dukho se chuTakArA milatA hai / na rahegI AtmA cora na rahege usase hone vAle sukha-dukha | na rahegA vA~sa aura na bajegI bA~surI / 6 zrAryasamAja 2 grAjakla ke pracalita patho me grAryasamAjI zrAtmA ko sarvathA alpajJa mAnate hai / unake siddhAntAnusAra grAtmA na kabhI sarvajJa hotI hai aura na vaha karma - bandhana se chuTakArA pAkara kabhI mokSa hI prApta kara sakatI hai / java zubha karma hotA hai to marane ke bAda kucha dina mokSa me Ananda kA bhoga prApta hotA hai / aura java zubha karma hotA hai, to idhara udhara kI durgatiyo me dukha kA bhoga prApta hotA hai / grAtmA anantakAla taka yo hI Upara-nIce bhaTakatI rahegI / sadA ke lie grajara, amara, akhaNDa zAnti kabhI nahI milegI / devasamAja * devasamAjI grAtmA ko prakRti-janya jaDa padArtha mAnate hai, svatantra caitanya nahI / ve kahate hai ki "grAtmA bhautika hai, ta vaha eka dina utpanna hotI hai aura naSTa bhI ho jAtI hai, grAtmA ajara, amara, sadAkAla sthAyI nahI hai / java AtmA hI nahI hai, to phira mokSa kA prazna hI kahA~ rahA ?" prAdhyAtmika sAdhanA kA carama lakSya, AryasamAja ke samAna devasamAja ke dhyAna me bhI nahI hai / jaina darzana kA samAdhAna AtmA pariNAmI nitya hai bhArata ke ukta vibhinna darzano me se jaina darzana grAtmA ke sambandha me eka pRthak hI dhAraNA rakhatA hai, jo pUrNatayA spaSTa eva grasadigdha hai / jaina dharma kA kahanA hai ki "grAtmA pariraNAmI -- parivartanazIla
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ caitanya nitya hai , kUTastha-ekarasa nitya nhiiN| yadi vaha sAkhya kI mAnyatA ke anusAra kUTastha nitya hotA, to phira naraka, deva, manuSya Adi nAnA gatiyo me kaise ghUmatA ? kabhI krodhI aura kabhI zAnta kaise hotA ? kabhI sukhI aura kabhI dukhI kaise banatA ? kUTastha ko to sadA kAla eka jaisA rahanA cAhie | kUTastha me parivartana kaisA? yadi yaha kahA jAe ki ye sukha, dukha, jJAna, grAdi saba prakRti ke dharma hai, AtmA ke nahI, to yaha bhI mithyA hai| kyoki, ye vastuta prakRti ke dharma hote, taba to AtmA ke nikala jAne ke bAda, jaDa prakRti-rUpa se avasthita mRtaka zarIra me bhI hone cAhie the, para usame hote nhii| kyA kabhI kisI ne sajIva zarIra ke samAna, nirjIva haDDI aura mAsa ko bhI dukha se ghabarAte aura sukha se harSita hote dekhA hai ? ata siddha hai ki AtmA pariNAmazIla nitya hai / sAkhya ke anusAra kUTastha nitya nahI / pariNAmI nitya se yaha abhiprAya hai ki prAtmA karmAnusAra naraka, tiryaca Adi me tathA sukha-dukha rUpa me badalatI bhI rahatI hai aura phira bhI AtmatattvarUpa me sthira, nitya rahatI hai| AtmA kA kabhI nAza nahI hotA / suvarNakakaraNa Adi gahano ke rUpa me badalatA rahatA hai, sAtha hI suvarNa-rUpa se dhruva bhI rahatA hai| isI prakAra AtmA bhii|" AtmA ananta hai vedAnta ke anusAra prAtmA eka aura sarvavyApI bhI nahI / yadi aisA hotA, to jinadAsa, kRSNadAsa, rAmadAsa Adi saba vyaktiyo ko eka samAna hI sukha-dukha honA cAhie thaa| kyoki jaba AtmA eka hI hai, aura vaha sarvavyApI bhI hai , phira pratyeka vyakti alagaalaga sukha-dukha kA anubhava kyo kare ? koI dharmAtmA aura koI pApAtmA kyo bane ? dUsarA doSa yaha hai ki sarvavyApI mAnane se paraloka bhI ghaTita nahI ho sktaa| kyoki jaba yAtmA AkAza ke samAna sarvavyApI hai, phalata kahI AtI-jAtI hI nahI , taba phira naraka svarga Adi vibhinna sthAno me jAkara punarjanma kaise legI? sarvavyApI ko karmabandhana bhI nahI ho sakatA | kyA kabhI sarvavyApI AkAza bhI kisI bandhana me AtA hai ? aura java bandhana hI nahI to phira mokSa kahA~ rahA?
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana jJAna prAtmA kA guNa hai "AtmA kA jJAna-guNa svAbhAvika nahI hai", vaizeSika darzana kA ukta kathana bhI abhrAnta nahI hai| prakRti aura caitanya dono me vibheda kI rekhA khIcane vAlA prAtmA kA yadi koI vizeSa lakSaNa hai, to vaha eka jJAna hI hai| AtmA kA kitanA hI kyo na patana ho jAe, vaha vanaspati Adi sthAvara jIvo kI atIva nimna sthiti taka kyo na pahu~ca pAe, phira bhI usakI jJAnasvarUpa cetanA pUrNatayA naSTa nahI ho paatii| ajJAna kA pardA kitanA hI ghanIbhUta kyo na ho, jJAna kA kSINa prakAza, phira bhI andara me camakatA hI rahatA hai| saghana bAdalo ke dvArA DhaMka jAne para bhI kyA kabhI sUrya ke prakAza kA divasa-sUcaka svarUpa naSTa huA hai ? kabhI nhii| aura jJAna ke naSTa hone para hI mukti hogI, yaha kahanA to aura bhI aTapaTA hai | AtmA kA jaba jJAna-guNa hI naSTa ho gayA, taba phira zeSa me kyA svarUpa baca rahegA ? tejohIna agni, agni nahI, rAkha ho jAtI hai| guNI kA astitva apane nijI guNo ke astitva para hI Azrita hai| kyA kabhI binA guNa kA bhI koI guNI hotA hai ? kabhI nhiiN| jJAna AtmA kA eka viziSTa guNa hai, ata vaha kabhI naSTa nahI ho sakatA / AtmA ke sAtha sadaiva avicchinna rUpa se rahatA hai| bhagavAna mahAvIra to AtmA aura jJAna me abheda sambandha mAnate hai aura yahA~ taka kahate haiM ki 'jo jJAtA hai, vaha AtmA hai aura jo AtmA hai vaha jJAtA hai| je vinnAyA se AyA, je pAyA se vinnaayaa| jeNa viyANai se AyA / --AcArAga 1155 prAtmA niranvaya kSaNika nahIM "aAtmA kSaNa-kSaNa me utpanna eva sAtha hI naSTa hotI rahatI hai", bauddha dharma kA yaha siddhAnta bhI anubhava eva tarka kI kasauTI para kharA nahI utrtaa| kSaNabhagura kA artha to yaha huA ki "maine pustaka likhane kA sakalpa kiyA, tava anya prAtmA thI, likhane lagA, tava anya prAtmA thI, ava likhate samaya anya prAtmA hai aura pUrNa likhane ke vAda java pustaka samApta hogI, tava anya hI koI aAtmA utpanna ho jaayegii| yaha siddhAnta pratyakSata sarvathA vAdhita hai| kyoki, mujhe
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ caitanya sakalpakarttA ke rUpa me nirantara eka hI prakAra kA sakalpa hai ki "maiM hI sakalpa karanevAlA hU~, maiM hI likhanevAlA hU~ aura maiM hI pUrNa karU~gA / " yadi AtmA uttarottara alaga-alaga hai, to sakalpa Adi me vibhinnatA kyo nahI ? dUsarI bAta yaha hai ki AtmA ko niranvaya kSaNika mAnane se karma aura karma phala kA ekAdhikaraNa rUpa sambandha bhI acchI taraha nahI ghaTa sakatA / eka AdamI corI karatA hai aura use daNDa milatA hai / parantu, bauddha ke vicAra se AtmA badala gayI / ata corI kI kisI ne aura daNDa milA kisI dUsare ko / bhalA, yaha bhI koI nyAya hai ? cora karanevAlI AtmA kA kRta-karma niSphala gayA aura udhara corI na karanevAlI dUsarI AtmA ko binA karma ke vyartha hI daNDa bhoganA paDA / (M zrAtmA sarvajJa aura mukta ho sakatI hai of " zrAtmA kabhI sarvajJa nahI ho sakatI, mokSa nahI pA sakatI", yaha Arya samAja kA kathana bhI ucita nahI / hame alpajJa hI rahanA hai, sasAra me hI bhaTakanA hai, to phira bhalA yama, niyama eva tapazcaraNa Adi kI sAdhanA kA kyA artha ? dharma sAdhanA AtmA ke sadguNo kA vikAsa karane ke lie hI to hai / aura, jaba guNo ke vikasita hote - hote AtmA pUrNa vikAsa ke pada para pahu~ca jAtI hai, to vaha sarvajJa ho jAtI hai, anta me vaha saba karma bandhano ko kATakara mokSa pada prApta kara letI hai - siddha, buddha, mukta ho jAtI hai / mokSa prApta karane ke vAda, phira kabhI bhI use sasAra me bhaTakanA nahI paDatA / jisa prakAra jalA hugrA bIja phira kabhI utpanna nahI hotA, usI prakAra tapazcararaNa zrAdi kI AdhyAtmika agni se jalA hunA karma - bIja bhI phira kabhI janma-maraNa kA viSa - zrakura utpanna nahI kara sakatA / jahA daDDhA bIyAraNa raNa jAyati puraNakurA / kammabIesa daDDhesu na jAyati bhavakurA // - dazA zrutaskandha 5 / 15 jisa prakAra dUdha me se nikAlakara alaga kiyA huA makkhana, puna apane svarUpa ko taja kara dUdha-rUpa ho jAe, yaha asambhava hai, ThIka usI prakAra karma se alaga hokara sarvathA zuddha huI AtmA, puna
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana zrAvaddha nahI ho sakatI, karma-janya sukha-dukha nahI bhoga sktii| binA kAraNa ke kabhI bhI kArya nahI hotA yaha nyAyazAstra kA dhra va siddhAnta hai| jaba mokSa me sasAra ke kAraNa karma hI nahIM rahe, to phira sasAra me punarAgamanarUpa usakA kArya kaisa ho sakatA hai ? prAtmA pacabhUtAtmaka nahIM hai 'aAtmA paoNca bhUto kI banI huI hai aura eka dina vaha naSTa ho jAegI'--yaha deva samAja Adi nAstiko kA kathana bhI sarvathA asatya hai / bhautika padArtho se AtmA kI vibhinnatA svaya siddha hai| kisI bhI bhautika padArtha me cetanA kA astitva nahI pAyA jaataa| aura idhara pratyeka prAtmA me thoDI yA bahuta cetanA avazya hotI hai / ata lakSaNa-bheda se padArtha-bheda kA siddhAnta sarvamAnya hone ke kAraNa jaDa prakRti se caitanya prAtmA kA pRthaktva yuktisagata hai| pRthvI, jala, teja, vAyu, AkAza--ina pA~ca jaDa bhUto ke sammizraNa se caitanya AtmA kaise utpanna ho sakatI hai ? jaDa ke sayoga se to jaDa kI hI utpatti ho sakatI hai, caitanya kI nhiiN| kAraNa ke anurUpa hI to kArya hotA hai| aura utpanna bhI vahI cIja hotI hai, jo pahale na ho / kintu, aAtmA sadA se hai aura sadA rhegii| java eka zarIra kSINa ho jAtA hai aura tajjanma-sambandhI karma bhoga liyA jAtA hai, taba AtmA navIna karmAnusAra dUsarA zarIra dhAraNa kara letI hai| garIra-parivartana kA yaha artha nahI ki zarIra ke sAtha AtmA bhI naSTa ho jAtI hai| amUrta AkAza ke samAna amUrta prAtmA bhI na kabhI vanatI hai, na vigaDatI hai| vaha anAdi hai aura ananta hai, phalata. akhaNDa hai, acchedya hai, abhedya hai| AtmA amUrta-arUpI hai prAtmA arUpI hai, usakA koI rUpa-raga nahI / AtmA me sparza rasa, gandha Adi kisI bhI taraha nahI ho sakate kyoki ve saba jaDa pUdagala-prakRti ke dharma hai, AtmA ke nhii|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ caitanya AtmA atIndriya hai AtmA indriya, vANI, buddhi aura mana se agocara haisavve sarA niyati tavakA tattha na vijjai / * -AcArAga 115 / 6 AtmA svapara-prakAzaka hai astu, pAtmA ke vAstavika svarUpa ko jAnane kI zakti ekamAtra AtmA me hI hai, anya kisI bhI bhautika sAdhana me nahI / jisa prakAra sva-para prakAzaka dIpaka ko dekhane ke lie dUsare kisI sAdhana kI AvazyakatA nahI hotI, apane ujjvala prakAza se hI vaha svaya pratibhAsita ho jAtA hai, ThIka isI prakAra sva-para prakAzaka prAtmA ko dekhane ke lie bhI kisI dUsare bhautika prakAza kI AvazyakatA nahI / antara me ramA huyA jJAna-prakAza hI, jisame se vaha prasphurita ho rahA hai, usa ananta tejomaya AtmA ko bhI dekha letA hai| AtmA kI siddhi ke lie svAnubhUti hI sabase bar3A pramANa hai| ataeva AtmA ke sambandha me kahA jAtA hai ki 'mai' kyo hU~, cUMki 'maiM' huuN| prAtmA sarvavyApI nahIM bha AtmA sarvavyApI nahIM, balki zarIra-pramANa hotI hai| choTe zarIra me choTI aura baDe zarIra me baDI ho jAtI hai| choTI vaya ke bAlaka me AtmA choTI hotI hai, aura uttarottara jyo-jyo zarIra vaDhatA jAtA hai, tyo tyo AtmA kA bhI vistAra hotA jAtA hai| AtmA me sakoca-vistAra kA guNa prakAza ke samAna hai| eka vizAla kamare me rakhe hue dIpaka kA prakAza baDA hotA hai, parantu yadi Apa use uThAkara eka choTe-se ghaDe me rakha de, to usakA prakAza utane me hI sImita ho jaaegaa| yaha siddhAnta anubhava-siddha bhI hai ki zarIra me jahA~ kahI bhI coTa lagatI hai, sarvatra dukha kA anubhava hotA hai| * tulanA kIjie-na tatra cakSurgacchati, na vAg gacchati, no mana / / -kena upanipad, khaNDa 1, kaNDikA 3 /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana zarIra se bAhara kisI bhI cIja ko toDie, koI dukha nahI hogaa| zarIra se bAhara AtmA ho, tabhI to dukha hogA na ? ata siddha hai ki AtmA sarvavyApI na hokara zarIra-pramANa hI hai| ___ AtmA ke svarUpa ke sambandha me sakSipta paddhati apanAte hue bhI kAphI vistAra ke sAtha likhA gayA hai| itanA likhanA Avazyaka bhI thaa| yadi AtmA kA ucita astitva hI nizcita na ho, to phira Apa jAnate hai, dharma, adharma kI carcA kA mUlya hI kyA raha jAtA hai ? dharma kA vizAla mahala AtmA kI buniyAda para hI khaDA hai| * * *
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSya aura manuSyatva AtmA apanI svarUpa sthitirUpa svAbhAvika pariNati se to zuddha hai, nirmala hai, vikAra rahita hai, parantu kaSAya-mUlaka vaibhAvika pariNati ke kAraNa vaha anAdikAla se karma-bandhana me jakaDI huI hai / jaina darzana kA kahanA hai ki " kaSAya- janya karma apane eka-eka vyakti kI apekSA Adi hai aura anAdikAla se cale AnevAle pravAha kI apekSA anAdi hai / yaha sabakA anubhava hai ki prAraNI sote-jAgate, uThatebaiThate, calate-phirate kisI na kisI taraha kI kaSAya-mUlaka halacala kiyA hI karatA hai / aura yaha halacala hI karmabandha kI jaDa hai | ta siddha hai ki karma, vyaktiza arthAt kisI eka karma kI apekSA se Adi vAle haiM, parantu karma-rUpa pravAha se -- paramparA se anAdi haiM / bhUtakAla kI ananta gaharAI me pahu~ca jAne ke bAda bhI, aisA koI prasaga nahI milatA, jabaki AtmA pahale sarvathA zuddha rahI ho, aura bAda me karma - sparza ke kAraNa azuddha bana gaI ho / yadi karma-pravAha ko AdimAn mAnA jAe, to prazna hotA hai ki vizuddha AtmA para binA kAraNa acAnaka hI karma-mala laga jAne kA kyA kAraNa hai ? binA kAraNa ke to kArya nahI hotA / aura, yadi sarvathA zuddha AtmA bhI, binA kAraNa ke yo hI vyartha lipta ho jAtI hai, to phira tapa-japa Adi kI anekAneka kaThora sAdhanAo ke bAda mukta hue jIva bhI puna karma me lipta ho jAe~ge / isa dazA me, mukti ko eka prakAra se soyA huA sasAra hI kahanA cAhie / sote rahe taba taka to grAnanda zrIra jage to phira vahI hAya-hAya / mokSa me kucha kAla taka Ananda me rahanA aura phira vahI karma cakra kI pIDA sahanA 1 I 3
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 sAmAyika pravacana manuSya jIvana deva durlabha hai 75 hA~, to AtmA, karma-mala se lipta hone ke kAraNa anAdikAla se sasAra-cakra me ghUma rahI hai, trasa aura sthAvara kI caurAsI lAkha yoniyo me bhramaNa kara rahI hai / kabhI naraka me gayI, to kabhI tiryaca me, nAnA gatiyo me, nAnA rUpa dhAraNa kara, ghUmate-ghAmate granantakAla ho cukA hai, parantu dukha se chuTakArA nahI milA / dukha se chuTakArA pAne kA ekamAtra sAdhana manuSya janma hai / AtmA kA jaba kabhI ananta puNyodaya hotA hai, taba kahI mAnava janma kI prApti hotI hai| bhAratIya dharmazAstro me manuSya-janma kI baDI mahimA gAI gaI hai| kahA jAtA hai ki devatA bhI mAnava janma kI prApti ke lie taDapate hai / bhagavAna mahAvIra ne apane dharma-pravacano me aneka bAra manuSya janma kI durlabhatA kA varNana kiyA hai - uttarAdhyayana 37 "kammAraNa tu pahANAe, AraNapuvvI kayAi u / jIvA sohimagupattA, Ayayanti maraNasya || " anekAneka yoniyo me bhayakara dukha bhogate-bhogate jaba kabhI zubha karma kSINa hote hai, aura AtmA zuddha-nirmala hotI hai, taba vaha manuSyatva ko prApta karatI hai / mokSa prApti ke cAra kAraNa durlabha batAte hue bhI, bhagavAna mahAvIra ne, apane pAvApurI ke antima pravacana me, manuSyatva ko hI sabase pahale ginA hai| vahA~ batalAyA hai ki "manuSyatva, zAstra - zravaraNa, zraddhA aura sadAcAra ke pAlana me prayatnazIlatA - ye cAra sAdhana jIva ko prApta hone atyanta kaThina hai / " cattAri paramagANi, dullahANIha jaturago / mANusatta suI saddhA, sajamammi ya vIriya // - uttarAdhyayana 3 / 1 kyA sacamuca hI manuSya janma itanA durlabha hai ? kyA manuSya se bar3hakara anya koI jIvana nahI ? isame to koI sandeha nahI ki mAnava bhava pratIva durlabha vastu hai / parantu, dharma-zAstrakAro kA Azaya, isake pIche kucha aura hI rahA huA pratIta hotA hai / ve durlabhatA kA bhAra, manuSya zarIra para na DAla kara, manuSyatva para DAlate haiM / bAta vastuta hai bhI ThIka | manuSya zarIra ke pA lene bhara se to kucha nahI ho
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ manupya aura manuSyatva 15 jaataa| hama eka do bAra kyA, ananta bAra manuSya bana cuke hai-lambe-cauDe sundara, surUpa, balavAna | para lAbha kucha nahI huaa| kabhI-kabhI to lAbha kI apekSA hAni hI adhika uThAnI par3I hai| manuSya to cora bhI hai, jo nirdayatA ke sAtha dUsaro kA dhana curA letA hai / manuSya to kasAI bhI hai, jo pratidina nirIha pazuo kA khUna bahA kara prasanna hotA hai / manuSya to sAmrAjyavAdI rAjA loga bhI hai, jinakI rAjyatRSNA ke kAraNa lAkho manuSya bAta-kI-bAta me raNacaNDI kI bheTa ho jAte hai / manuSya to vezyA bhI hai, jo rUpa ke bAjAra me baiThakara canda caoNdI ke TukaDo ke lie apanA jIvana bigADatI hai aura deza kI uThatI huI taruNAI ko bhI miTTI meM milA detI hai| Apa kahege, ye manuSya nahI, rAkSasa hai / hA~, to manuSya-zarIra bekAra hai, kucha artha nahI / hama itanI bAra manuSya bana cuke hai, jisakI koI ginatI nhiiN| eka AcArya apanI kavitA kI bhASA me kahate haiM ki "hama itanI vAra manuSya-zarIra dhAraNa kara cuke hai ki yadi unake rakta ko ekatra kiyA jAe, to asakhya samudra bhara jAe~, mAsa ko ekatra kiyA jAe, to cA~da aura sUraja bhI dava jAeM, haDDiyo ko ekatra kiyA jAe, to asakhya meru parvata khaDe ho jaaeN|" / manuSyatA kI AvazyakatA bhAva yaha hai ki manuSya zarIra itanA durlabha nahI, jitanI ki manuSyatA durlabha hai| hama jo abhI sasAra-sAgara me gote khA rahe haiM, isakA artha yahI hai ki hama manuSya to bane , para durbhAgya se manuSyatva nahI pA sake, jisake binA kiyA-karAyA saba dhUla me mila gayA, kAtA-pIjA phira se kapAsa ho gayA / __manuSyatA kaise mila sakatI hai ? yaha eka prazna hai, jisa para saba-ke-saba dharmazAstra eka svara se pukAra rahe hai| manuSya jIvana ke do pahalU hai--eka andara kI ora jhAMkanA, dUsarA bAhara kI ora jhA~kanA / jo jIvana bAhara kI ora jhA~katA rahatA hai, sasAra kI moha-mAyA ke andara ulajhA rahatA hai, apane Atmatattva ko bhUla kara kevala deha kA hI pujArI banA rahatA hai, vaha manuSya-bhava me manuSyatA ke darzana nahI kara sakatA /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana manuSya kA samagra jIvana isa deha-rUpI ghara kI sevA karane me hI bIta jAtA hai| yaha deha AtmA ke sAtha Ajakala adhika-se-adhika pacAsa, sau yA savA sau varSa ke lagabhaga hI rahatA hai| parantu, itane samaya taka manuSya karatA kyA hai ? dina-rAta isa zarIra-rUpI miTTI ke gharaude kI paricaryA hI me lagA rahatA hai, dUsare Atma-kalyANakArI Avazyaka kartavyo kA to use bhAna hI nahI rhtaa| deha ko khAne ke lie kucha anna cAhie, lekina prAta kAla se lekara ardharAtri taka telI ke baila kI taraha A~khe banda kie, tana-toDa parizrama karatA hai| deha ko DhaoNpane ke lie kucha vastra cAhie, kintu sundara-se-sundara vastra pAne ke lie vaha vyAkula ho jAtA hai| deha ke rahane ke lie eka sAdhAraNa-sA ghara cAhie, para kitane hI kyo na atyAcAra karane paDe, garIbo ke gale kATane paDe, yena kena prakAreNa vaha sundara bhavana banAne ke lie juTa jAtA hai| sArAza yaha hai ki deha-rUpI ghara kI sevA karane me, use acche-se-acchA khilAne-pilAne me, manuSya apanA anamola nara-janma naSTa kara DAlatA hai| ghara kI sAra sa~bhAla rakhanA, usakI rakSA karanA, yaha gharavAle kA Avazyaka kartavya hai, parantu yaha to nahI honA cAhie ki ghara ke pIche gharavAlA apane Apako hI bhulA DAle, varabAda kara DAle / bhalA, jo zarIra anta me pacAsasau varSa ke bAda eka dina avazya hI apane ko choDane vAlA hai, usakI itanI gulAmI kyo ? Azcarya hotA hai, manuSya kI isa mUrkhatA para | jo zarIra-rUpI ghara me rahatA hai, jo zarIra-rUpI ghara kA svAmI hai, jo zarIra se pahale bhI thA, aba bhI hai aura Age bhI rahegA, usa ajara, amara, ananta zaktizAlI AtmA kI kucha bhI sAra-sa~bhAla nahI krtaa| bahuta-sI bAra to use, deha ke andara kauna raha rahA hai, itanA bhI bhAna nahI rahatA / ata zarIra ko hI 'maiM' kahane laga jAtA hai| deha ke janma ko apanA janma, deha ke buDhApe ko apanA buDhApA, deha kI Adhi-vyAdhi ko apanI prAdhi-vyAdhi, deha kI mRtyu ko apanI mRtyu samajha baiThatA hai, aura kAlpanika vibhISikAmo ke kAraNa ronedhone lagatA hai| zAstrakAra isa prakAra ke bhautika vicAra rakhane vAle dehAtmavAdI ko bahirAtmA yA mithyAdRSTi kahate hai / mithyA sakalpa, manuSya ko apane vAstavika antarjagata kI ora arthAta caitanya kI ora jhA~kane nahIM dete, hamezA vAhya jagat ke bhautika bhoga-vilAsa kI ora hI, use ulajhAye rakhate haiN| kevala vAhya jagat kA draSTA sapanA jAta zarIra ko hAra kauna raha rahA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSya aura manuSyatva manuSya, prAkRti-mAtra se manuSya hai, parantu usame mokSa-sAdhaka manuSyatva nhii| Atmadarzana manuSya-jIvana kA dUsarA pahalU andara kI ora jhAMkanA hai| andara kI ora jhA~kane kA artha yaha hai ki manuSya deha aura AtmA ko pRthak-pRthak vastu samajhatA hai, jaDa jagat kI apekSA caitanya ko adhika mahattva detA hai, aura bhoga-vilAsa kI ora se A~khe banda karake antar me rame hue Atmatattva ko dekhane kA prayatna karatA hai| zAstra me ukta jIvana ko antarAtmA yA samyagdRSTi kA nAma diyA gayA hai| manuSya ke jIvana me manuSyatva kI bhUmikA yahI se zurU hotI hai| adhomukhI jIvana ko UrdhvamukhI banAne vAlA samyagdarzana ke atirikta aura kauna hai ? yahI vaha bhUmikA hai, jahA~ anAdikAla ke ajJAnaandhakArAcchanna jIvana me sarvaprathama satya kI sunahalI kiraNa prasphuTita hotI hai| pAThako ne samajha liyA hogA ki manuSya aura manuSyatva me kyA antara hai ? manuSyazarIra kA honA durlabha hai, yA manuSyatva kA honA ? samyagdarzana manuSyatva kI pahalI sIDhI hai| isa para caDhane ke lie apane-Apako kitanA badalanA hotA hai, yaha abhI Upara kI paktiyo me likha AyA huuN| vakIla, bairisTara, jaja yA DAkTara grAdi kI aneka kaThina se kaThina parIkSAo meM to prativarSa hajAro, lAkho vyakti uttIrNa hote hai, parantu manuSyatva kI parIkSA me, samagra jIvana kAla me bhI, uttIrNa hone vAle kitane manuSya haiM ? manuSyatva kI saccI zikSA dene vAle skUla, kAleja, vidyAmandira tathA pAThyapustake Adi bhI kahA~ hai ? manuSyAkRti me ghUmate-phirate karoDo manuSya dRSTi-gocara hote hai, parantu prAkRti ke anurUpa hRdaya vAle eva manuSyatA kI sugandha se hara kSaNa sugandhita jIvana rakhane vAle manuSya ginatI ke hI hoge| manuSyatva se rahita manuSya-jIvana, pazu pakSiyo se bhI gayA-gujarA hotA hai / ajJAnI pazu to ghI, dUdha tathA bhAravahana Adi sevAro ke dvArA mAnavasamAja kA thoDA-bahuta upakAra karate bhI rahate haiM, parantu manuSyatAzUnya manuSya to anyAya eva atyAcAra kA cakra calAkara svargopama divya sasAra ko sahasA naraka kA namUnA banA DAlatA hai / astu, dhanya hai ve
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 sAmAyika-pravacana prAtmAe~, jo satyAsatya kA viveka prApta kara apane jIvana me manuSyatA kA vikAsa karate hai jo karma-bandhano ko kATa kara pUrNa prAdhyAtmika svatantratA svaya prApta karate hai aura dUsaro ko bhI prApta karAte hai, jo hamezA karuNA kI amRta-dhArA se pariplAvita rahate hai, aura samaya pAne para sasAra kI bhalAI ke lie apanA tana-mana-dhana Adi sarvasva nichAvara kara DAlate hai, ataeva unakA jIvana yatra-tatra-sarvatra unnata-hI unnata hotA jAtA hai, patana kA kahI nAma hI nahIM miltaa| hA~, to jaina-dharma manuSya-zarIra kI mahimA nahI gAtA hai, vaha mahimA gAtA hai, manuSyatva kii| bhagavAna mahAvIra ne apane antima pravacana me yahI kahA hai "mAraNamsa khu mudullaha / " -uttarAdhyayana 20111 arthAt 'manuSyo / manuSya honA baDA kaThina hai| bhagavAn kI vANI kA prAzaya yahI hai ki manuSya kA zarIra to kaThina nahI, vaha to ananta vAra milA hai aura mila jAegA, parantu AtmA meM manuSyatA kA prApta honA hI durlabha hai| bhagavAna ne apane jIvana-kAla me bhAratIya janatA ke isI supta manuSyatva ko jagAne kA prayatna kiyA thaa| unake sabhI pravacana manuSyatA kI jyoti se jagamagA rahe hai| ava Apa yaha dekhie ki bhagavAna manuSyatva ke vikAsa kA kisa prakAra varNana karate hai| . * :
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 manuSyatva kA vikAsa jaina dharma ke anusAra manuSyatva kI bhUmikA caturtha guNasthAna arthAt samyagdarzana se prArambha hotI hai / samyagdarzana kA artha hai'satya ke prati dRDha niSTha / ' hA~, to samyagdarzana mAnava-jIvana kI bahuta baDI vibhUti hai, bahuta baDI zrAdhyAtmika utkrAnti hai | anAdi kAla se ajJAna-andhakAra me paDe hue mAnava ko sanya sUrya kA prakAza mila jAnA kucha kama mahatva kI cIja nahI hai / parantu manuSyatA ke pUrNa vikAsa ke lie itanA hI paryApta nahI hai / grakelA samyagdarzana tathA samyagadarzana kA sahacArI samyagjJAna - satya kI anubhUti, grAtmA ko mokSa pada nahI dilA sakate, karmoM ke bandhana se pUrNatayA nahI chaDA sakate / mokSa prApta karane ke lie kevala satya kA jJAna athavA satya kA vizvAsa kara lenA hI paryApta nahI hai, isake sAtha satya ke samyag AcaraNa kI bhI baDI bhArI AvazyakatA hai / jaina-dharma kA dhruva siddhAnta hai nA kiriyAhi mokkho jJAna aura kriyA * -- vizepA0 bhA0 gA0 3 arthAt jJAna aura kriyA dono milakara hI grAtmA ko mokSa-pada kA adhikArI banAte hai / bhAratIya darzano me nyAya, sAkhya, vedAnta Adi kitane hI darzana kevala jJAna - mAtra se mokSa mAnate hai, jabaki
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana mImAsaka Adi darzana kevala AcAra --- kriyAkANDa se hI mokSa svIkAra karate hai / parantu jainadharma jJAna aura kriyA dono ke sayoga se mokSa mAnatA hai, kisI eka se nahI / yaha prasiddha bAta hai ki ratha ke do cakro me se yadi eka cakra na ho to ratha kI gati nahI ho sktii| aura eka cakra choTA ho taba bhI ratha kI gati bhalI-bhA~ti nahI ho sakatI / eka pA~kha se koI bhI pakSI prakAza me nahI ur3a sakatA hai| bhagavAn mahAvIra ne spaSTa batalAyA hai ki 'yadi tumhe mokSa kI sudUra bhUmikA taka pahu~canA hai, to apane jIvanaratha me jJAna aura sadAcaraNa - rUpa dono hI cakra lagAne hoge / kevala lagAne hI nahI, dono cakro me se kisI eka ko mukhya yA gauraNa banA kara bhI kAma nahI cala sakegA, jJAna aura prAcaraNa dono ko ThIka barAbara sudRDha rakhanA hogA / jJAna aura kriyA kI dono pA~kho ke bala para hI, yaha Atma-pakSI, nizrayasa kI ora Urdhvagamana kara sakatA hai / " 20 jIvana ke cAra prakAra * sthAnAga - sUtra ( 4 ) me prabhu mahAvIra ne cAra prakAra ke mAnavajIvana batalAe haiM (1) eka mAnava - jIvana vaha hai jo sadAcAra ke svarUpa ko to pahacAnatA hai, parantu sadAcAra kA AcaraNa nahI karatA / (2) dUsarA vaha hai, jo sadAcAra kA AcaraNa to avazya karatA hai, parantu sadAcAra kA svarUpa bhalI-bhA~ti nahI jAnatA / A~khe banda kie gati karatA hai / (3) tIsarA vaha vyakti hai, jo sadAcAra ke rUpa ko yathArtha rUpa se jAnatA bhI hai aura tadanusAra AcaraNa bhI karatA hai / (4) cauthI zra eNI kA vaha jIvana hai, jo na to sadAcAra kA svarUpa hI jAnatA hai aura na sadAcAra kA kabhI AcaraNa hI karatA hai / vaha laukika bhASA me andhA bhI hai, aura pada-hIna pagu bhI / ukta cAra vikalpo me se kevala tIsarA vikalpa hI, jo sadAcAra ko jAnane aura grAcaraNa karane rUpa hai, mokSa kI sAdhanA ko saphala banAne vAlA hai / grAdhyAtmika jIvana yAtrA ke lie jJAna ke netra aura AcaraNa ke paira pratIva zrAvazyaka hai /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyatva kA vikAsa 21 sarva aura deza cAritra jainadarzana kI paribhASA me AcaraNa ko 'cAritra' kahate hai| cAritra kA artha hai-sayama, vAsanApro kA-bhogavilAso kA tyAga, indriyo kA nigraha, azubha se nivRtti, aura zubha me-zuddha me pravRtti / cAritra ke mukhyatayA do bheda mAne gae hai-'sarva' aura 'deza' / arthAt pUrNa rUpa se tyAga-vRtti sarva-cAritra hai aura alpAza me arthAt apUrNa-rUpa se tyAga-vRtti, deza-cAritra hai| sarvAMza me tyAga mahAvrata-rUpa hotA hai-arthAt hiMsA, asatya, caurya, maithuna aura parigraha kA sarvathA pratyAkhyAna sAdhuoM ke lie hotA hai| aura, alpAza me amuka sImA taka hiMsA Adi kA tyAga gRhastha ke lie mAnA gayA hai| prastuta prasaga me muni-dharma kA varNana karanA hame abhISTa nahI hai| ata sarva-cAritra kA varNana na karake deza-cAritra kA yAnI gRhastha-dharma kA hI hama varNana kreNge| bhUmikA kI dRSTi se bhI gRhastha-dharma kA varNana prathama apekSita hai| gRhastha, jainatatvajJAna me variNata guNasthAno ke anusAra AtmavikAsa kI pacama bhUmikA para hai, aura muni chaThI bhUmikA pr| vikAsa kI prathama zreNI : zrAvakadharma jainAgamo me gRhastha arthAt zrAvaka ke bAraha vrato kA varNana kiyA gayA hai| uname pA~ca araNavata hote hai| 'aNa' kA artha 'choTA' hotA hai, aura vrata kA artha 'pratijJA' hai| sAdhuoM ke mahAvrato kI apekSA gRhastho ke hiMsA Adi ke tyAga kI pratijJA maryAdita hotI hai, ata vaha 'araNa vrata' hai| tIna guNa-vrata hote hai| guNa kA artha haivizeSatA / astu, jo niyama pA~ca araNa-vrato me vizeSatA utpanna karate hai, araNa-vrato ke pAlana me upakAraka eva sahAyaka hote haiM, ve 'guNavrata' kahalAte haiN| cAra zikSA vrata hai| zikSA kA artha zikSaNa arthAt abhyAsa hai| jinake dvArA dharma kI zikSA lI jAya, dharma kA abhyAsa kiyA jAya, ve pratidina abhyAsa karane ke yogya niyama 'zikSA-vrata' kahe jAte hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-pravacana pA~ca praNavata (1) sthUla prANAtipAta viramaNa-vinA kisI aparAdha ke vyartha hI jIvo ko mArane ke vicAra se, prANa-nAza karane ke sakalpa se mArane kA tyAga / mArane meM kisI prANI kA nAza yA kaSTa denA bhI sammilita hai| itanA hI nahIM, apane Azrita pazuo tathA manuSyo ko bhUkhA-pyAsA rakhanA, unase unakI apanI zakti se adhika anucita zrama lenA, kisI ke prati durbhAvanA, DAha Adi rakhanA bhI hiMsA hI hai / aparAdha karane vAlo kI daNDasvarUpa hiMsA kA aura pRthvI, jala Adi sthAvara-jIvo kI sUkSma hiMsA kA tyAga gRhastha jIvana me azakya hai| (2) sthUla mRSAvAda viramaNa-sAmAjika dRSTi se nindanIya eva dUsare jIvo ko kisI bhI prakAra ke kaSTa pahu~cAne vAle jhUTha kA tyAga / jhUThI gavAhI, bhUThI dastAveja, kisI ke gupta marma kA prakAzana, jhUThI salAha, phUTa DalavAnA eva vara kanyA-sambandhI aura bhUmisambandhI mithyA bhASaNa Adi gRhastha ke lie atyadhika niSiddha mAnA gayA hai| (3) sthUla adattAdAna viramaNa-moTI corI kA tyAga / corI karane ke sakalpa se kisI kI vinA AjJA cIja uThA lenA, corI hai| isame kisI ke ghara me saidha lagAnA, dUsarI tAlI lagAkara tAlA khola lenA, dharohara mAra lenA, cora kI curAI huI cIje le lenA, rASTra dvArA lagAI huI cugI tathA kara Adi na denA, nApa-tola me kama adhika karanA, asalI vastu ke sthAna para nakalI vastu de denA Adi sammilita hai| (4) syUla maithuna viramaraNa-apanI vivAhitA strI ko choDakara anya kisI bhI strI se anucita sambandha na karanA, maithuna tyAga hai| gtrI ke lie bhI apane vivAhita pati ko choDakara anya puruSo se anucita sambandha ke tyAga karane kA vidhAna hai| apanI strI yA apane pati meM bhI aniyamita sasarga rakhanA, kAma-bhoga kI tIvra abhilASA rakhanA, anucita kAmoddIpaka zRGgAra karanA Adi bhI gRhastha brahmacArI ke lie dUpaNa mAne gaye hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyatva kA vikAsa 23 (5) sthUla parigraha viramaraNa ( icchAparimANa ) - gRhastha se dhana kA pUrNa tyAga nahI ho sakatA / ata gRhastha ko cAhie ki vaha dhana, dhAnya, sonA, cAdI, ghara, kheta, pazu Adi jitane bhI padArtha hai, apanI AvazyakatAnusAra unakI eka nizcita maryAdA kara le / AvazyakatA se adhika sagraha karanA pApa hai / vyApAra Adi me yadi nizcita maryAdA se kucha adhika dhana prApta ho jAe to usako janasevA eva paropakAra me kharca kara denA cAhie / tIna guNa vrata d (1) digvata - pUrva, pazcima grAdi dizAo me dUra taka jAne kA parimANa karanA grarthAt pramuka dizA me amuka pradeza taka itanI dUra taka jAnA, grAge nahI / yaha vrata manuSya kI lobha-vRtti para akuza rakhatA hai, hiMsA Adi se bacAtA hai / manuSya vyApAra Adi ke lie dUra dezo me jAtA hai, to vahA~ kI prajA kA zoSaNa karatA hai / jisa kisI bhI upAya se dhana kamAnA hI jaba mukhya ho jAtA hai, to eka prakAra se lUTane kI manovRtti paidA ho jAtI hai / ataeva jaina dharma kA sUkSma pracAra-zAstra isa prakAra kI manovRtti me bhI pApa dekhatA hai / vastuta pApa hai bhI / zoSaraNa se baDhakara aura kyA pApa hogA ? Aja ke yuga me yaha pApa bahuta bar3ha calA hai / digvata hI isa pApa se bacA sakatA hai / ekamAtra zoSaNa kI bhAvanA se na videzo me apanA mAla bhejanA cAhie, aura na videza kA mAla apane deza me lAnA cAhie / (2) bhogopabhoga parimAraNa vrata - jarUrata se jyAdA bhogopabhoga samvandhI cIje kAma me na lAne kA niyama karanA hI prastuta vrata kA abhiprAya hai / bhoga kA artha eka hI bAra kAma me Ane vAlI vastu se hai / jaise - anna, jala, vilepana zrAdi / upabhoga kA artha bAra-vAra kAma me Ane vAlI vastu se hai / jaise makAna, vastra, Adi / isa prakAra anna, vastra Adi bhoga-vilAsa kI vastuo kA grAvazyakatA anusAra parimANa karanA cAhie / sAdhaka ke lie jIvana ko bhoga ke kSetra me simaTA huA rakhanA atIva Avazyaka hai / aniyatrita jIvana pazu-jIvana hotA hai / grAbhUSaraNa ke (3) anarthadaNDa - viramaraNa vrata - vinA kisI prayojana ke vyartha hI pApAcaraNa karanA, anarthaM daNDa hai | zrAvaka ke lie isa prakAra graziSTa
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-pravacana 24 Mr Avazyaka nA, gandA daNDa meM sA navAle sinemA bhASaNa Adi kA tathA kisI ko ciDhAne Adi vyartha kA ceSTAo kA tyAga karanA Avazyaka hai| kAmavAsanA ko uddIpta karanevAle sinemA dekhanA, gande upanyAsa paDhanA, gandA majAka karanA, vyartha hI zastrAdi kA saMgraha kara rakhanA Adi bhI anartha-daNDa me sammilita hai| cAra zikSA vrata maha kara rakhanA aAndA majAka karanA (1) sAmAyika vrata-do ghaDI taka hiMsA, asatya aAdi ke rUpa me pApakArI vyApAro kA parityAga kara samabhAva me rahanA sAmAyika hai| rAga-dvepa baDhAne vAlI pravRttiyo kA tyAga kara moha-mAyA ke du sakalpo ko haTAnA, sAmAyika kA mukhya uddezya hai / (2) dezAvakAzika vrata-jIvana-bhara ke lie svIkRta dizA parimANa me se tathA bhogopabhoga parimANa me se aura bhI pratidina dezAntara gamanAdi eva bhogopabhoga kI sImA kama karate rahanA, dezAvakA zika vrata hai / dezAvakAzika vrata kA uddezya jIvana ko nitya-prati idhara-udhara gamanAdi kI eva bhogopabhoga kI Asakti-rUpa pApa-kriyAyo se vacAkara rakhanA hai| (3) pauSadha vrata-eka dina aura eka rAta ke lie abrahmacarya, puppamAlA Adi sacitta, zarIrazRGgAra, zastra-dhAraNa Adi sAsArika pApa-yukta pravRttiyo ko choDa kara, ekAta sthAna me sAdhuvRtti ke samAna dharma-kriyA me prArUDha rahanA, pauSadha vrata hai| yaha dharma-sAdhanA nirAhAra bhI hotI hai, aura zakti na ho, to alpa prAzuka bhojana ke dvArA bhI kI jA sakatI hai| paristhiti ke anusAra eka ahorAtra se kama samaya me bhI ho sakatI hai| (4) atithi vibhAga prata-sAdhu, zrAvaka Adi yogya sadAcArI sAdhako ko zuddha AhAra Adi kA ucita dAna karanA hI prastuta vrata kA svarUpa hai| sagraha hI jIvana kA uddezya nahI hai| sagraha ke bAda yathAvara atithi kI sevA karanA bhI manuSya kA mahAn kartavya hai| atithi-mavibhAga kA eka laghu rUpa, hara kisI abhAvagrasta garIva kI anukampA-buddhi se yogya sevA karanA bhI hai, yaha dhyAna me rahanA caahie|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyatva kA vikAsa 25 vikAsa kI dUsarI zreNI : sAdhuvarga manuSyatA ke vikAsa kI yaha prathama zreNI pUrNa hotI hai| dUsarI zreNI sAdhu-jIvana kI hai| sAdhu jIvana kI zreNI, chaThe guNasthAna se prArambha hokara terahave guNasthAna me kevala-jJAna prApta karane para anta me caudahave guNasthAna me pUrNa hotI hai| caudahave guNasthAna kI bhUmikA taya karane ke bAda karma-mala kA pratyeka dAga sApha ho jAtA hai, AtmA pUrNatayA zuddha, svaccha eva sva-svarUpa me sthita ho jAtA hai , phalata sadAkAla ke lie karmabandhana se sarvathA mukta hokara, janma-jarA, maraNa Adi ke du kho se pUrNatayA chaTakArA pAkara mokSadazA ko prApta ho jAtA hai, parama-utkRSTa AtmA paramAtmA bana jAtA hai| sAmAyika kA svarUpa hamAre pAThaka adhikAza abhI gRhastha hai, ata unake samakSa hamane sAdhu-jIvana kI bhUmikA kI bAta na karake pahale unakI hI bhUmikA kA svarUpa rakhA hai| Apane dekha liyA hai ki gRhastha-dharma ke bAraha vrata hai| sabhI vrata apanI-apanI maryAdA me utkRSTa hai| parantu, yaha spaSTa hai ki nauve sAmAyika vrata kA mahatva sabase mahAn mAnA gayA hai| sAmAyika kA artha 'sama-bhAva' hai| ata siddha hai ki jaba taka hRdaya me 'sama-bhAva' na ho, rAga-dvaSa kI pariNati kama na ho, tava taka ugra-tapa eva japa Adi kI sAdhanA kitanI hI kyo na kI jAe, usase Atma-zuddhi nahI ho sktii| vastuta samasta vrato me sAmAyika hI mokSa kA pradhAna aga hai / ahiMsA Adi gyAraha vrata isI samabhAva ke dvArA jIvita rahate hai| vastuta ahiMsA Adi sabhI vrata sAmAyika svarUpa hI hai| gRhastha-jIvana me prati-dina abhyAsa kI dRSTi se do ghaDI taka yaha sAmAyika vrata kiyA jAtA hai| Age calakara munijIvana me yaha yAvajjIvana ke lie dhAraNa kara liyA jAtA hai| ata pacama guNasthAna se lekara caudahave guraNasthAna taka ekamAtra sAmAyika vrata kI hI sAdhanA kI jAtI hai| mokSa-avasthA me, jabaki mAdhanA samApta hotI hai, samabhAva pUrNa ho jAtA hai| aura, isa samabhAva ke pUrNa ho jAne kA nAma hI mokSa hai| yahI kAraNa hai ki pratyeka
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-pravacana tIrthaMkara muni-dIkSA lete samaya sarvaprathama sAmAyika sAdhanA kI pratijJA grahaNa karate hai| aura, kevalajJAna prApta ho jAne ke bAda pratyeka tIrthaMkara sarvaprathama janatA ko isI mahAn vrata kA upadeza karate hai sAmAiyAiyA vA vayajIvAriNakAya bhAvaraNA paDhama / eso dhammovAmo jiNehiM sabbehi uvaiho / -Avazyaka-niyukti 271 sAmAyika ko caudaha pUrva kA sArabhUta ( piMDa ) batalAte hue prAcArya jinabhadra gaNi kSamAzramaNa kahate hai-~"sAmAiya sakhevo coddasaputvattha piMDo ti" -vize0 bhA0 gA0 2766 jaina jagat ke jyotirdhara vidvAn zrI yazovijayajI sAmAyika ko sapUrNa dvAdazAgarUpa jinavANI kA rahasya batAte hue yahI bAta isa prakAra kahate haiM"sakaladvAdazAGgopaniSadbhUtasAmAyikamUtravat" -tattvArtha-TIkA, prathama adhyAya astu, manuSyatA ke pUrNa vikAsa ke lie sAmAyika eka sarvocca sAdhana hai / ata hama pAThako ke samakSa prastuta sAmAyika ke zuddha svarUpa kA vivecana prastuta kara rahe hai| * * * sAmAiyabhAvapariNai bhAvAo jIva eva sAmAiya / -prA0ni0 2636 sAmAyika kyA hai ? AtmA kI svabhAva-pariNati ! isa dRSTi se AtmA (jIva) hI sAmAyika hai| * . . rAjya meM akaraNijja pAvasamma ti kaTTa mAmAiya caritta paTivajjai /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ r sAmAyika : eka vizleSaNa sAmAyika kA zabdArtha 14 sAmAyika zabda kA artha baDA hI vilakSaNa hai / vyAkaraNa ke niyamAnusAra pratyeka zabda kA bhAva usI me antarnihita rahatA hai / ataeva sAmAyika zabda kA gaMbhIra eva udAra bhAva bhI usI zabda me chapA huA hai / hamAre prAcIna jainAcArya haribhadra, malayagiri Adi ne bhinna-bhinna vyutpattiyo ke dvArA, vaha bhAva, sakSepa me isa bhA~ti prakaTa kiyA hai (1) samo - rAgadveSayorapAntarAlavartI madhyastha, iraNa gatau, ayana thyo gamananityartha, samasya praya samAya -- samIbhUtasya sato mokSAdhvani pravRtti, samAya eva sAmAyikam / 1 rAgadva eSa me madhyastha rahanA 'sama' hai, sama ------ grarthAt mAdhyathyabhAvayukta sAdhaka kI mokSAbhimukhI pravRtti sAmAyika hai / " (2) " samAni - jJAnadarzanacAritrANi teSu ayana gamana samAya', sa eva sAmAyikam" mokSa mArga ke sAdhana jJAna, darzana aura 1 Avazyaka malayagirIvRtti, gA0 854 / 2 tulanA kIjie vizeSAvazyaka bhApya kI gAthAo se rAgaddosavirahio samo tti ayaraNa ayo tti gamaraNa ti / samagamaraNa ti samAo sa eva sAmAiya nAma ||3477 // 3 ahavA samAi sammatta - nAraNa caraNAi tesu tehi vA / ayaNa ao samAo sa eva sAmAiya nAma / / 3476 //
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana cAritra 'sama' kahalAte hai, uname zrayana yAnI pravRtti karanA sAmAyika hai / 28 (3) 'sarva jIveSu maMtrI sAma, sAmno prAya = lAbha sAmAya, sa eva sAmAyikam / saba jIvo para maitrIbhAva rakhane ko 'sAma' kahate hai, ta sAma kA lAbha jisase ho, vaha sAmAyika hai / sAvadya (4) 'sama sAvadyayo gaparihAra niravadyogAnuSThAnarUpajIva - pariNAmaH tasya zrAya =lAbha. samAya., sa eva sAmAdhikam / yoga arthAt pApakAryo kA parityAga aura niravadyayoga arthAt hisA, dayA samatA grAdi kAryo kA AcaraNa, ye do jIvAtmA ke zuddha svabhAva 'sama' kahalAte haiM / ukta 'sama' kI jisake dvArA prApti ho, vaha sAmAyika hai / (5) 'samyak zabdArtha samazabda samyagayana vartanam samayaH sa eva sAmAyikam / " 'sama' zabda kA artha acchA hai aura ayana kA artha grAcaraNa hai / grastu, zreSTha AcaraNa kA nAma bhI sAmAyika hai / (6) 'samaye karttavyam sAmAyikam / grahiMsA Adi kI jo utkRSTa sAdhanA samaya para kI jAtI hai, vaha sAmAyika hai / ucita samaya para karane yogya Avazyaka kartavya ko sAmAyika kahate hai / yaha antima vyutpatti hame sAmAyika ke lie nityaprati kartavya kI bhAvanA pradAna karatI hai / Upara zabda - zAstra ke anusAra bhinna-bhinna vyutpattiyo ke dvArA bhinna-bhinna artha prakaTa kie gae hai, parantu jarA sUkSmadRSTi se gravalokana karege, to mAlUma hogA ki sabhI vyupattiyo kA bhAva eka hI hai, aura vaha hai 'samatA / ' zrataeva eka zabda me kahanA cAhe, to 'samatA' kA nAma sAmAyika hai / rAga-dva eSa ke prasago me viSama na honA, grapane grAtma-svabhAva me 'sama' rahanA hI, saccA sAmAyika vrata hai / 1 ahavA sAma mittI tattha o teNa vatti sAmAo / ahavA sAmassAo lAo sAmAiya nAma / / 3481 / / guraNAraNalAbho tti jo samAo mo ||3480 // mAmAiyamubhaya viddhi bhAvAo / ahavA sammassAo lAbho sAmAiya hoi || 3482 // 2 ahavA samassa Ao 3 sammamao vA samao
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika eka vizlepaNa 26 sAmAyika kA rUDhArtha zabdArtha ke atirikta zabda kA rUDha artha bhI huA karatA hai| vartamAna meM pracalita pratyeka dhArmika-kriyA kA jo rUDhArtha hai, vaha Upara se to bahuta sakSipta, sImita eva sthUla mAlUma hotA hai, parantu usame rahA huA Azaya, hetu yA rahasya bahuta hI gabhIra, vistRta eva vicArapUrvaka manana karane yogya hotA hai| sAmAyika kI kriyA, jo eka bahuta hI pavitra eva vizuddha kriyA hai, usakA rUDhArtha yaha hai ki- 'ekAnta sthAna me zuddha prAsana bichAkara zuddha vastra arthAt alpa hiMsA se banA huA, sAdA ( ragabiragA, bhaDakIlA nahI ) khAdI Adi kA vastra-paridhAna kara, do ghaDI taka 'karemi bhate' ke pATha se sAvadha vyApAro kA parityAga kara, sAsArika jhajhaTo se alaga hokara, apanI yogyatA ke anusAra adhyayana, ciMtana, dhyAna, japa, dharma-kathA Adi karanA sAmAyika hai|' kyA hI acchA ho, zabdArtha rUDhArtha se aura rUDhArtha zabdArtha se mila jAya | sone me sugandha ho jAya / sAmAyika kA lakSaNa samatA sarvabhUteSu, sayama zubha-bhAvanA / Artaraudra-parityAgastaddhi sAmAyika vratam / / 'saba jIvo para samatA-samabhAva rakhanA, pA~ca indriyo kA sayama-niyatraNa karanA, antarha daya me zubha bhAvanA-zubha sakalpa rakhanA, Arta-raudra duAno kA tyAga kara dharmadhyAna kA cintana karanA sAmAyika vrata hai|' Upara ke zloka me sAmAyika kA pUrNa lakSaNa varNana kiyA gayA hai| yadi adhika dauDa-dhUpa me na paDakara, mAtra prastuta zloka para hI lakSya rakkhA jAe aura tadanusAra jIvana banAyA jAe, to sAmAyika-vrata kI ArAdhanA saphala ho sakatI hai|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-pravacana prAcArya haribhadra pacAzaka me likhate haisamabhAvo sAmAiya, taNa-kacaNa satta mitta visao tti / girabhissaga citta , uciya pavittippahANa ca / / 11 / 5 / / cAhe tinakA ho, cAhe sonA, cAhe zatru ho, cAhe mitra, sarvatra apane mana ko rAga-dveSa kI Asakti se rahita rakhanA tathA pApa-rahita ucita dhArmika pravRtti karanA, sAmAyika hai , kyoki 'samabhAva' hI to sAmAyika hai| . : * sAvadyakarmamuktasya durvyAnarahitasya ca / samabhAvo muhUrtatad-vrata sAmAyikAhvayam / -dharma0 adhi0 37 Arta raudra Adi durdhyAno se rahita tathA sAvadha karma se mukta hokara muhurta bhara taka jo samabhAva kI ArAdhanA kI jAtI hai vaha sAmAyika vrata kahalAtA hai| * .
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika : dravya aura bhAva jaina-dharma me pratyeka vastu kA dravya aura bhAva kI dRSTi se bahuta gaMbhIra vicAra kiyA jAtA hai / ataeva sAmAyika ke lie bhI prazna hotA hai ki dravya sAmAyika aura bhAva sAmAyika kA svarUpa kyA hai 6 dravya sAmAyika * dravya kA abhiprAya yahA~ Upara ke vidhi-vidhAno tathA sAdhano se hai / ata sAmAyika ke lie grAsana - bichAnA, rajoharaNa yA pUjaNI rakhanA, mukhavastrikA' bAdhanA, gRhastha veSa ke kapaDe utAranA, pheranA Adi dravya sAmAyika hai / dravya sAmAyika kA varNana dravya-zuddhi, kSetra -zuddhi Adi ke varNana me acchI taraha kiyA jAne vAlA hai / mAlA bhAva sAmAyika + bhAva kA abhiprAya yahA~ antarhRdaya ke bhAvo aura vicAro se hai / arthAt rAga-dveSa se rahita hone ke bhAva rakhanA, rAga-dveSa se rahita 1 zvetAmbara sapradAya ke do bhAga hai-- sthAnakavAsI aura mUrtipUjaka / sthAnakavAsI samAja me mukha para mukhavastrikA bAghane kI paraMparA hai, aura mUrtipUjaka samAja me mukhavastrikA ko hAtha me rakhane kI prathA haiM / hA, bolate samaya yatanA ke lie mukha para lagAne kA bhI hai / digambara jaina paramparA me to Ajakala sAmAyika kI prathA hI nahI / galata vidhAna unake yahA~ hai / unake yahA~ sAmAyika ke lie eka pATha bolA jAtA hai aura mukhavastrikA | kA koI vidhAna nahI hai /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 sAmAyika pravacana samatA sAmAyika kA mukhya lakSaNa 'samatA' hai / ' samatA kA artha hai - mana kI sthiratA, rAgadveSa kA upazamana samabhAva, ekIbhAva, sukha-dukha me nizcalatA ityAdi / samatA, grAtmA kA svarUpa hai, aura viSamatA para svarUpa, yAnI karmo kA svarUpa / ataeva samatA kA phalitArtha yaha huA ki karma-nimitta se hone vAle rAga yAdi viSama bhAvo kI ora se AtmA ko haTAkara sva-svarUpa me ramaraNa karanA hI 'samatA' hai / ukta 'samatA' lakSaraNa hI sAmAyika kA eka aisA lakSaNa hai, jisame dUsare saba lakSaNo kA samAveza ho jAtA hai / jisa prakAra puSpa kA sAra gandha hai, dugdha kA sAra ghRta hai, tila kA sAra tela hai, isI prakAra jina-pravacana kA sAra 'samatA' hai / yadi sAdhaka hokara bhI samatA kI upAsanA na kara sakA, to phira kucha bhI nahI / jo sAdhaka bhoga-vilAsa kI lAlasA me apanepana kA bhAna kho baiThatA hai, mAyA kI chAyA me pAgala ho jAtA hai, dUsaro kI unnati dekhakara DAha se jala-bhuna jAtA hai, mAna-sammAna kI gandha se gudagudA jAtA hai, jarA se apamAna se tilamilA uThatA hai, hamezA vaira, virodha, dabha, vizvAsaghAta Adi durguNo ke jAla meM ulajhA rahatA hai, vaha samatA ke prAdarza ko kisI bhI prakAra nahI pA sakatA / kapaDe utAra DAle, grAsana bichAkara baiTha gaye, mukhavastrikA bAdha lI, eka do stotra ke pATha paDha lie, isakA nAma sAmAyika nahI hai / granthakAra kahate hai - " sAdhanA karate-karate grananta janma bIta gae, mukhavastrikA ke himAlaya jitane Dhera lagA die, phira bhI grAtmA kA kucha kalyANa nahI huA / " kyo nahI huA ? samatA ke binA sAmAyika niSprANa jo hai / sacce sAdhaka kA svarUpa kucha aura hI hotA hai / vaha samatA ke gambhIra sAgara me itanA gaharA utara jAtA hai ki viSamatA kI jvAlAe~ usake pAsa taka nahI phaTaka sktii| koI nindA kare yA prazasA, gAlI de yA dhanyavAda, tADana - tarjana kare yA satkAra, parantu 1 sAmAiyati samabhAvalakkharaNa / - vizeSA0 bhA0 gA0 605
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane mana me kisI bhI prakAra kA viSama-bhAva na lAve, rAgadveSa na hone de, kisI ko priya priya na mAne, hRdaya me harSa -zoka na hone de / anukUla aura pratikUla dono hI sthitiyo ko samAna mAne, dukha se chaTane ke lie yA sukha prApta karane ke lie kisI bhI prakAra kA anucita prayatna na kare, sakaTa grA paDane para apane mana me yaha vicAra kare ki "ye paudgalika sayoga-viyoga zrAtmA se bhinna hai / ina sayoga - viyogo se na to grAtmA kA hita hI ho sakatA hai, aura na grahita hI / " jo sAdhaka ukta paddhati se samabhAva me sthira rahatA hai, do ghaDI ke lie jIvana-maraNa taka kI samasyAoM se alaga ho jAtA hai, vahI sAdhaka samatA kA saphala upAsaka hotA hai, usI kI sAmAyika vizuddhatA kI ora agrasara hotI hai / prAcIna grAgama anuyogadvAra - sUtra me tathA prAcArya bhadrabAhu kRta Avazyaka niyukti me 'samabhAva' rUpa sAmAyika kA kyA hI sundara varNana kiyA gayA hai jo samo savvabhUesu, tasesu thAvare ya / tassa sAmAiya hoi, ii kevali - bhAsiya // 1 - jo sAdhaka trasa - sthAvara - rUpa sabhI jIvo para samabhAva rakhatA hai usI kI sAmAyika zuddha hotI hai - aisA kevalI bhagavAn ne kahA hai / 1 - zrAva0 ni0 // 766|| jassa sAmANio appA, sajame niyame tave / tassa sAmAiya hoi, ii kevali - bhAsiya // - jisakI grAtmA sayama me, tapa me, niyama me salagna ho jAtI hai, usI kI sAmAyika zuddha hotI hai -- aisA kevalI bhagavAn ne kahA hai / (ka) anuyoga dvAra 128 (kha) niyamasAra 126 - Ava0 ni0 // 768|| (ka) anuyoga dvAra 127 (kha) niyamamAra 127
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 sAmAyika-pravacana hone ke lie prayatna karanA, yathAzakti rAga -dvapa se rahita hote jAnA, bhAva sAmAyika hai| ukta bhAva ko jarA dUsare zabdo me kahe, to yo kaha sakate hai ki bAhya dRSTi kA tyAga kara antaI pTi ke dvArA prAtmanirIkSaNa me mana ko joDanA, viSamabhAva vA tyAgakara samabhAva me sthira honA, paudgalika padArtho kA yathArtha svarUpa samajha kara unase mamatva haTAnA eva aAtmasvarUpa me ramaNa karanA 'bhAva sAmAyika' hai| dravya aura bhAva kA sAmaMjasya Upara dravya aura bhAva kA jo svarUpa vyakta kiyA gayA hai, vaha kAphI dhyAna dene yogya hai / Ajakala kI janatA, dravya taka pahu~ca kara hI thaka kara baiTha jAtI hai, bhAva taka pahu~cane kA prayatna nahI karatI / yaha mAnA ki dravya bhI eka mahatvapUrNa sAdhanA hai, parantu antatogatvA usakA sAra bhAva ke dvArA hI to abhivyakta hotA hai | bhAva-zUnya dravya, kevala miTTI ke Upara spaye kI chApa hai| ata vaha sAdhAraNa bAlako me rupayA kahalA kara bhI bAjAra me kImata nahI pA sakatA / dravya-zUnya bhAva, rupaye kI chApa se rahita kevala cAdI hai| ata vaha kImata to rakhatI hai, parantu rupaye kI taraha sarvatra nirAbAdha gati nahI pA sktii| cAdI bhI ho aura rupaye kI chApa bhI ho, taba jo camatkAra AtA hai, vahI camatkAra dravya aura bhAva ke mela se sAdhanA me paidA ho jAtA hai| ata dravya ke sAtha-sAtha bhAva kA bhI vikAsa karanA cAhie, tAki AdhyAtmika jIvana bhalI-bhAti unnata bana sake, mokSa kI ora gati-pragati kara ske| bahuta se sajjana kahate haiM ki bhAva sAmAyika kA pUrNatayA pAlana to sarvathA pUrNavItarAga guNasthAno me hI ho sakatA hai, pahale nahIM / pahale to rAga-dvaSa ke vikalpa uThate rahate hI hai, krodha, mAna, mAyA, lobha kA prabhAva bahatA hI rahatA hai| pUrNa vItarAga jIvanmukta AtmA se nIce kI zreNI ke AtmA, bhAva sAmAyika kI U cI caTTAna para haragija nahI pahu~ca sakate / ata jabaki bhAvarUpa zuddha sAmAyika hama kara hI nahIM sakate, to phira dravya sAmAyika bhI kyo kare ? usase hame kyA lAbha ? ukta vicAra ke samAdhAna me kahanA hai ki dravya, bhAva kA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 sAmAyika dravya aura bhAva sAdhana hai / yadi dravya ke sAtha bhAva kA ThIka-ThIka sAmajasya na bhI baiTha sake, to bhI koI Apatti nahI / abhyAsa cAlU rakhanA cAhie / zuddha karane vAle kisI dina zuddha bhI karane ke yogya ho jAyege / parantu, jo bilakula hI nahI karane vAle hai, ve kyo kara grAge baDha sakege ? unhe to korA hI rahanA paDegA na ? jo aspaSTa bolate hai, ve bAlaka eka dina spaSTa bhI bola sakeMge, para janma ke mUka kyA karege ? sAmAyika zikSA vrata hai * bhagavAn mahAvIra kA prAdarza to 'kaDemAraNe kaDe' kA hai / jo manuSya sAdhanA ke kSetra me cala paDA hai, bhale vaha thoDA hI calA ho, parantu calane vAlA yAtrI hI samajhA jAtA hai| jo yAtrI hajAra mIla laMbI yAtrA karane ko calA ho, kintu abhI gAva ke bAhara hI pahu~cA ho, phira bhI usakI yAtrA kA mArga to kama huA ? isI prakAra pUrNa sAmAyika karane kI vRtti se yadi thoDA-sA bhI prayatna kiyA jAe, taba bhI vaha sAmAyika ke choTe-se-choTa aza ko avazya prApta kara letA hai / grAja thoDA to kala aura adhika / vU da-bU da se sAgara bharatA hai ! sAmAyika zikSA vrata hai / AcArya mANikyazekharasUrI ne kahA haizikSA nAma puna punarabhyAsa / - grAva0 niryu 0 bhA0 3 pR0 18 1 dharmAcaraNa ke puna puna abhyAsa ko zikSA kahA jAtA hai / ukta kathana se siddha ho jAtA hai ki sAmAyika vrata eka bAra hI pUrNatayA apanAyA nahI jA sakatA / sAmAyika kI pUrNatA ke lie nitya prati dina kA abhyAsa Avazyaka hai / abhyAsa kI zakti mahAn hai | bAlaka prArambha me hI varNamAlA ke akSaro para adhikAra nahI kara sakatA / vaha pahale, aSTAvakra kI bhAti, TeDhe-meDhe, moTe-patale akSara banAtA hai / saundarya kI dRSTi se sarvathA hatAza ho jAtA hai / parantu jyo hI vaha grAge vaDhatA hai, abhyAsa me pragati karatA hai to bahuta sundara lekhaka bana jAtA hai / lakSya-vedha karane vAlA pahale 1 jaina granthamAlA gopIpurA, sUrata se prakAzita, vikramAbda 2005 /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 sAmAyika-pravacana ThIka taura se lakSya nahI vedha sakatA, AgA-pIchA-tirachA ho jAtA hai, parantu nirantara ke abhyAsa se hAtha sthira hotA hai, dRSTi caukasa hotI hai, aura eka dina kA anADI nizAnebAja acUka zabda-vedhI taka bana jAtA hai| yaha ThIka hai ki sAmAyika kI sAdhanA baDI kaThina sAdhanA hai, sahaja hI yaha saphala nahI ho sktii| paratu abhyAsa karie, Age baDhie, Apako sAdhanA kA ujjvala prakAza eka-na-eka-dina avazya jagamagAtA najara aaegaa| eka dina kA sAdhanA-bhraSTa maroci tapasvI, kucha janmo ke bAda bhagavAna mahAvIra ke rUpa me himAlaya-jaisA mahAn, aTala, acala, sAdhaka banatA hai aura samabhAva ke kSetra me eka mahAn ucca Adarza upasthita karatA hai / / ** / sAmAiyamAhu tassa ja jo appAraNabhae raNa dasae / -sUtra0 112 / 17 jo apanI AtmA ko bhaya se mukta arthAt nirbhayabhAva me sthApita karatA hai, vahI sAmAyika kI sAdhanA kara sakatA hai| sthApitako mapanI mahatmA ko bhaya se sAvana kati niyabhAva meM
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika kI zuddhi sasAra me kAma karane kA mahattva utanA nahIM hai, jitanA ki kAma ko ThIka Dhaga se karane kA mahattva hai| yaha na mAlUma karo ki kAma kitanA kiyA ? balki yaha mAlUma karo ki kAma kaisA kiyA ? kAma adhika bhI kiyA, parantu vaha sundara Dhaga se, jaisA cAhie thA vaisA na kiyA, to eka taraha se kucha bhI na kiyA / sAmAyika ke sambandha me yahI bAta hai| sAmAyika-sAdhanA kI mahattA, mAtra jaise-taise sAdhanA kA kAla pUrA kara denA, eka sAmAyika kI bajAya cAra-pA~ca sAmAyika kara lenA hI nahI hai| sAmAyika kI mahattA isame hai ki Apako sAmAyika karate dekhakara darzako ke hRdaya me bhI sAmAyika ke prati Adarza zraddhA jAgRta ho , ve loga bhI sAmAyika karane ke lie udyata ho| yApakA apanA Atma-kalyANa to honA hI caahie| vaha kriyA jo apane aura dUsaro ke hRdaya me koI khAsa rasAnubhUti na paidA kara sake, vaha sAdhanA hI kyA ? vastuta jIvita sAdhanA hI sAdhanA hai, mRta-sAdhanA kA koI mUlya nahI hai / cAra prakAra kI zuddhi sAmAyika karane ke lie sabase pahale bhUmikA kI zuddhi honA Avazyaka hai| yadi bhUmi zuddha hotI hai, to usame boyA huA vIja bhI phaladAyaka hotA hai / isake viparIta, yadi bhUmi zuddha nahI hai, to usame boyA huA bIja bhI sundara aura susvAdu phala kaise de sakatA hai ? astu, sAmAyika ke lie bhUmikA-svarUpa
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 sAmAyika-pravacana cAra prakAra kI zuddhi Avazyaka hai--dravya-zuddhi, kSetra-zuddhi, kAla-zuddhi aura bhAva-zuddhi / ukta cAra zuddhiyo ke sAtha kI huI sAmAyika hI pUrNa phaladAyinI hotI hai, anyathA nahI / sakSepa me cAro taraha kI zuddhi kI vyAkhyA isa prakAra hai (1) dravya-zuddhi-sAmAyika ke lie jo bhI Asana, vastra, rajoharaNa yA pUjaNI, mAlA, mukhavastrikA, pustaka Adi dravyasAdhana Avazyaka hai, unakA alpArabha, ahisaka eva upayogI honA Avazyaka hai| rajoharaNa Adi upakaraNa, jIvo kI yatanA (rakSA) ke uddezya se hI rakhe jAte haiM, isalie upakaraNa aise hone cAhie, jinake utpAdana me adhika hiMsA na huI ho, jo saundarya kI buddhi se na rakkhe gaye ho, sayama kI abhivRddhi meM sahAyaka ho, jinake dvArA jIvo kI bhalI-bhAMti yatanA ho sakatI ho| kitane hI loga sAmAyika me komala roye vAle gudagude Asana rakhate hai, athavA sundaratA ke lie raga-birage, phUladAra, Asana banA lete hai, parantu, isa prakAra ke Asano kI bhalI bhAti pratilekhanA nahIM ho sktii| ata Asana aisA honA cAhie, jo roye vAlA na ho, raga-biragA na ho, bhaDakIlA na ho, miTTI se bharA huA na ho, kintu svaccha ho, sApha ho, zveta ho, sAdA ho, jahA taka ho sake khAdI kA ho / rajoharaNa yA pUjaNI bhI yogya honI cAhie, jisase bhalIbhAti jIvo kI rakSA kI jA ske| kucha loga aisI pU jariNayA~ rakhate haiM, jo rezama kI banI huI hotI hai, jo mAtra zobhA-zRGgAra ke kAma kI cIja hai, suvidhA-pUrvaka pUjane kI nahI / pU jane kA kyA kAma, pratyuta sAdhaka ulaTA aura mamatA ke pAza me ba~dha jAtA hai | vaha pU janI ko sadA adhara-adhara rakhatA hai, malinatA ke bhaya se jarA bhI upayoga me nahI laataa| - sAdagI aura svacchatA mukhavatrikA kI svacchatA para bhI adhika dhyAna dene kI AvazyakatA hai| aAjakala ke sajjana mukhavastrikA itanI gadI, malina, eva veDIla rakhate hai ki jisase janatA ghRNA karane
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika kI zudri laga jAtI hai| dharma to upakaraNa kI zuddhatA me hai, usakA ThIka Dhaga se upayoga karane me hai, use gadA eva bIbhatsa rakhane me nahI / kucha bahane mukhavastrikA ko gahanA hI banA kara rakha detI hai, goTA lagAtI haiM, salame se sajAtI hai, motI jaDatI hai, parantu aisA karanA sAmAyika ke zAnta eva mamatAzUnya vAtAvaraNa ko kaluSita karanA hai| ata mukhavastrikA kA sAdA aura svaccha honA Avazyaka hai| vastro kA zuddha honA bhI Avazyaka hai| isa zuddhatA kA artha itanA hI hai ki vastra gade na ho, dUsaro ko ghRNA utpanna karane vAle na ho, caTakIle-bhaDakIle na ho, raga virage na ho, kintu svaccha ho, sApha ho, sAde ho| mAlA bhI kImatI na hokara sUta kI yA aura koI sAdhAraNa zreNI kI ho, bahumUlya motI Adi kI mAlA mamatA baDhAne vAlI hotI hai| kabhI-kabhI aisI mAlA ahakAra Adi kI anucita bhAvanA ko bhI bhaDakA detI hai| sUta Adi kI mAlA bhI svaccha ho, gadI na ho| pustake bhI aisI ho, jo bhAva aura bhApA kI dRSTi se mahatvapUrNa ho, Atmajyoti ko jAgRta karane vAlI ho, hRdaya meM se kAma, krodha, mada, lobha grAdi kI vAsanA kSINa karane vAlI ho, jinase kisI prakAra kA vikAra eva sAmpradAyika vidvapa aAdi na paidA hotA ho| sAmAyika me AbhUSaNa Adi dhAraNa karanA bhI ThIka nahI hai| jo gahane nikAle jA sakate ho, unhe alaga karake hI sAmAyika karanA ThIka hai / anyathA mamatA kA pAza sadA lagA hI rahegA, hRdaya zAnta nahI ho skegaa| vastra bhI dhotI aura cAdara Adi ke atirikta aura na hone caahie| sAmAyika tyAga kA kSetra hai| ata usame tyAga kA hI pratIka honA atyAvazyaka hai| sAmAyika-kAlIna veza-bhUSA yadyapi sAmAyika me 'sAvajja joga paccakkhAmi'--'sAvadya yAnI pApa-vyApAro kA parityAga karatA hU~', ukta pratijJAvAkya me
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 sAmAyika-pravacana pApa-kAryo ke tyAga kA hI ullekha hai, vastra Adi ke tyAga kA nahI / parantu, hamArI prAcIna paraparA isI prakAra kI hai ki anupayukta alakAra tathA gRhasthaveSocita pagaDI, kuratA Adi vastro kA tyAga karanA hI cAhie, tAki sasArI dazA se sAdhanA-dazA kI pRthaktA mAlUma ho, aura manovijJAna kI dRSTi se dharma-kriyA kA vAtAvaraNa apane-Apako bhI anubhava ho, tathA dUsaro kI dRSTi me bhI sAmAyika kI mahattA pratibhAsita ho| kucha sajjano kA kahanA hai ki 'sAmAyika me kapaDe utArane kI koI AvazyakatA nahI, kyoki sAmAyika ke pATha me aisA koI vidhAna nahIM hai|' yaha ThIka hai ki pATha meM vidhAna nahI hai / parantu, sava vidhAna pATha me hI ho, yaha to koI niyama nahI / kucha anya pATho para bhI dRSTi DAlanI hotI hai, kucha paraparA kI prAcInatA bhI dekhanI hotI hai| upAsakadazAga-sUtra me kuNDakolika zrAvaka ke adhyayana me varNana AyA hai ki "usane nAma-mudrikA aura utarIya alaga pRthvI-zilA paTTa para rakhakara bhagavAn mahAvIra ke pAsa svIkRta dharma-prajJapti svIkAra kI / "1 yaha dharma-prajJapti sAmAyika ke sivA aura koI nahI ho sktii| nAma-mudrikA aura uttarIya utArane kA kyA prayojana ? spaSTa hI ukta pATha sAmAyika kI ora saketa karatA hai| isake atirikta, kapaDe utArane kI paraparA bhI bahuta prAcIna hai| isake lie prAcArya haribhadra tathA abhayadeva Adi ke grantho kA avalokana karanA caahie| prAcArya haribhadra riNa kA pATha uddhRta karate hue kahate hai _ 'mAmAiya kuNato mauDa avaNeti, kuDalAriNa, raNAmamuda, pupphatabolapAvaragamAdI vomirati / ' ~~-yAvazyaka-vRdvRtti pratyAbhyAna 6 adhyayana prAcArya abhayadeva kahate hai 'ma ca kila sAmAyika kurvan kuDale, nAmamudrA cApanayati , pApa-nAmyUlaprAvarAdika ca vyutsRjatItyeSa vidhi sAmAyikasya / ' -pacAzaka-vivaraNa 1 1 nAmamuga unarigjaga ca puTavImilApaTTae ThaveDa, Thave ittA, samagamma bhagavagro mahAvIramna atiya dhammapatti uvamapajjinAga viharati / --upAmakadazAga, adhyayana 6
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika kI zuddhi uparyukta pramANo se spaSTa hai ki hamArI prAcIna paraparA, Aja kI nahI, pratyuta haribhadra ke samaya se karIba bAraha sau varSa to purAnI hai hI / haribhadra ne bhI apane samaya me calI AI prAcIna paraparA kA hI ullekha kiyA hai, navIna kA nhii| ataeva gRhasthavezocita vastra utAranA hI ThIka hai| prAcInakAla me kevala dhotI aura dupaTTA, ye do hI vastra dhAraNa kiye jAte the, ata arvAcIna pagaDI, koTa, kuratA, pajAmA Adi utAra kara sAmAyika karane se hamArA dhyAna apanI prAcIna saMskRti kI ora bhI unmukha hotA hai| yaha vastra aura gahanA Adi kA tyAga puruSa-varga ke lie hI vihita hai| strI-jAti ke lie aisA koI vidhAna nahI hai| strI kI maryAdA vastra utArane kI sthiti me nahI hai| ataeva ve vastra pahane hue hI sAmAyika kare, to koI doSa nahI hai| jina-zAsana-kA prANa hI anekAnta hai| pratyeka vidhi-vidhAna dravya, kSetra, kAla, bhAva, vyakti Adi ko lakSya me rakhakara aneka rUpa mAnA gayA hai| hA, to dravya-zuddhi para adhika bala dene kA bhAva yaha hai ki acche-bure pudgalo kA mana para asara hotA hai| bAhara kA vAtAvaraNa andara ke vAtAvaraNa ko kucha na kucha prabhAva me letA hI hai| ata mana me acche vicAra eva sAtvika bhAva sphurita karane ke lie Upara kI dravya-zuddhi sAdhAraNa sAdhaka ke lie Avazyaka hai| hAlAki nizcaya kI dRSTi se yaha Upara kA parivartana koI Avazyaka nhii| nizcaya dRSTi kA sAdhaka hara kahI aura hara kisI rUpa me apanI sAdhanA kara sakatA hai / bAhya vAtAvaraNa, use jarA bhI kSubdha nahI kara sktaa| vaha naraka-jaise vAtAvaraNa me bhI svargIya vAtAvaraNa kA anubhava kara sakatA hai| usakA ucca-jIvana kisI bhI vidhAna ke athavA vAtAvaraNa ke bandhana me hI nahIM rhtaa| parantu, jaba sAdhaka itanA dRDha eva sthira ho, tabhI na ? jaba taka sAdhaka para bAhara ke vAtAvaraNa kA kucha bhI asara par3atA hai, taba taka vaha jaise cAhe vaise hI apanI sAdhanA nahI cAla rakha sktaa| use zAstrIya vidhi-vidhAno ke patha para calanA hI Avazyaka hai|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana (2) kSetra - zuddhi-kSetra se matalaba usa sthAna se hai, jahA sAdhaka sAmAyika karane ke lie baiThatA hai / kSetra zuddhi kA abhiprAya yaha hai ki sAmAyika karane kA sthAna bhI zuddha honA cAhie / jina sthAno para baiThane se vicAradhArA TUTatI ho, citta me cacalatA prAtI ho, adhika strI-puruSa yA pazu Adi kA grAvAgamana athavA nivAsa ho, laDake aura laDakiyA kolAhala karate ho- khelate ho, vipaya vikAra utpanna karane vAle zabda kAna me paDate ho, idhara-udhara dRSTipAta karane se vikAra paidA hotA ho, athavA koI kleza utpanna hone kI sambhAvanA ho, aise sthAno para baiThakara sAmAyika karanA ThIka nahI hai / grAtmA ko ucca dazA me pahu~cAne ke lie, grantahRdaya me samabhAva kI puSTi karane ke lie kSetra-zuddhi sAmAyika kA eka atyAvazyaka aMga hai / prata sAmAyika karane ke lie vahI sthAna upayukta ho sakatA hai, jahA citta sthira raha sake, Atmacintana kiyA jA sake, aura gurujano ke sasarga se yathocita jJAna - vRddhi bhI ho sake / 42 sAmAyika ke yogya sthAna * jahA taka ho sake, ghara kI apekSA upAzraya me sAmAyika karane kA dhyAna rakhanA cAhie / eka to upAzraya kA vAtAvaraNa gRhasthI kI jhajhaTo se bilakula alaga hotA hai / dUsare, sahadharmI bhAiyo ke paricaya se apanI jainasaskRti kI mahattA kA jJAna bhI hotA hai / upAzraya, jJAna ke AdAna-pradAna kA sundara sAdhana hai / upAzraya kA zAbdika artha bhI sAmAyika ke lie adhika upayukta hai / upAzraya zabda kI vyutpatti isa prakAra kI jAtI hai | upa= utkRSTa, grAzraya= sthAna | arthAt manuSyo ke lie apane ghara yadi sthAna kevala grAzraya hai, jabaki upAzraya ihaloka tathA paraloka dono prakAra ke jIvana ko unnata banAne vAlA hone se eva dharmasAdhanA ke lie upayukta sthAna hone se utkRSTa grAzraya hai / ' dUsarI vyutpatti hai-- 'upa = upalakSaraNa se Azraya = sthAna / ' arthAt nizcayadRSTi se pratimA ke lie vAstavika grAzrayaAdhAra vaha svaya hI hai, aura koI nahI / ukta grAtma-svarUpa grAzraya kI prApti, Azraya kI prApti, parantu vyAvahArika dRSTi se
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika kI zuddhi dharma-sthAna me hI ghaTita ho sakatI hai, ata dharma-sthAna upAzraya kahalAtA hai / tIsarI vyutpatti hai- 'upa = samIpa me grAzraya= sthAna / ' arthAt jahA AtmA apane vizuddha bhAvo ke pAsa pahu~ca kara prazraya le, vaha sthAna / bhAva yaha hai ki upAzraya me bAhara kI sAsArika gaDabaDa kama hotI hai, cAro ora kI prakRti zAta hotI hai, ekamAtra dhArmika vAtAvaraNa kI mahimA hI sammukha rahatI hai, grata sarvathA ekAnta, nirAmaya, nirupadrava eva kAyika, vAcika, mAnasika kSobha se rahita upAzraya sAmAyika ke lie upayukta mAnA gayA hai / yadi ghara me bhI aisA hI koI ekAnta sthAna ho, to vahA para bhI sAmAyika kI jA sakatI hai / zAstrakAra kA abhiprAya zAnta aura ekAnta sthAna se hai, phira vaha kahI bhI mile / 1 43 1 (3) kAla-zuddhi - kAla kA artha samaya hai, ata yogya samaya kA vicAra rakhakara jo sAmAyika kI jAtI hai, vahI sAmAyika nirvighna tathA zuddha hotI hai / bahuta se sajjana samaya kI ucitatA athavA anucitatA kA vilkula vicAra nahI karate / yo hI jaba jI cAhA, tabhI prayogya samaya para sAmAyika karane baiTha jAte haiM / phala yaha hotA hai ki sAmAyika me mana zAnta nahI rahatA, aneka prakAra ke sakalpa-vikalpo kA pravAha mastiSka me tUphAna khaDA kara detA hai / phalata sAmAyika kI sAdhanA guDa-gobara ho jAtI hai / sevA mahAn dharma hai * Ajakala eka burI dhAraNA cala rahI hai / yadi ghara me kabhI koI bImAra ho, aura dUsarA koI sevA karane vAlA na ho, taba bhI bImAra kI sevA ko choDa kara loga sAmAyika karane baiTha jAte hai / yaha prathA ucita nahI hai / isa prakAra sAmAyika kA mahatva ghaTatA hai, dUsaro para burI chApa paDatI hai / vaha kAla sevA kA hai, sAmAyika kA nahI / zAstrakAra kahate hai - 'kAle kAla samAyare' - dazavaikAlika 5 / 2 / 4
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana jisa kArya kA jo samaya ho, usa samaya vahI kArya karanA cAhie / yaha kahA~ kA dharma hai ki ghara me bImAra karAhatA rahe aura tuma udhara sAmAyika me stotro kI jhaDiyA lagAte raho bhagavAn mahAvIra ne to sAdhuo ke prati bhI yahA taka kahA hai ki 'yadi koI samartha sAdhu, vImAra sAdhu ko chor3a kara anya kisI kArya me laga jAe, vImAra kI ucita sAra-sa~bhAla na kare, to usako guru caumAsI kA prAyazcita AtA hai " je bhikkhU gilANa soccA gaccA na gavesai, na gavesata vA sAijjai grAvajjai caummAsiya parihAraThAraNa raNagvAiya / " - nizItha 10137 44 Upara ke vivecana se spaSTa ho jAtA hai ki jaba sAdhu ke lie bhI yaha kaThora anuzAsana hai, to phira gRhastha ke lie to kahanA hI kyA ? usake Upara to ghara gRhasthI kA, parivAra kI sevA kA itanA vizAla uttaradAyitva hai ki vaha usase kisI bhI dazA me mukta nahI ho sakatA / ata kAla - zuddhi ke sambandha me yaha bhI dhyAna rakhanA cAhie ki bImAra ko choDa kara sAmAyika karanA ThIka nahI / hA~, yadi sAmAyika pratidina karane kA kA niyama le rakhA ho, to rogI ke lie dUsarI vyavasthA karake avazya hI niyama kA pAlana karanA cAhie / (4) bhAva -zuddhi - bhAva -zuddhi se abhiprAya hai -- mana, vacana aura zarIra kI zuddhi / mana, vacana aura zarIra kI zuddhi kA grartha hai -- inakI ekAgratA / jaba taka mana, vacana aura zarIra kI ekAgratA na ho, cacalatA na ruke, taba taka dUsarA bAhya vidhividhAna jIvana me utkrAnti nahIM lA sakatA / jIvana unnata tabhI hotA hai, java ki sAdhaka mana, vacana, zarIra kI ekAgratA bhaga karane vAle, grantarAtmA me malinatA paidA karane vAle doSo ko tyAga de / mana, vacana, zarIra kI zuddhi kA prakAra yo hai - (1) mana -zuddhi - mana kI gati baDI vicitra hai / eka prakAra me jIvana kA sArA bhAra hI mana ke Upara paDA huA hai / grAcArya kahate haiM'mana eva manuSyANA kAraNa bandhamokSayo / ' / - maitrAyaNI zrAraNyaka 6 / 34-11 'mana hI manuSyo ke bandha aura mokSa kA kAraNa hai / '
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika kI zuddhi vAstava me yaha bAta hai bhI ThIka | mana kA kAma vicAra karanA hai, phalata zrAkarSaraNa - vikarSaNa, kAryAkArya, sthiti-sthApakatA yadi saba kucha, vicArazakti para hI nirbhara hai| aura to kyA, hamArA sArA jIvana hI vicAra hai| vicAra hI hamArA janma hai, mRtyu hai, utthAna hai, patana hai, svarga hai, naraka hai, saba kucha hai / vicAro kA vega granya sava vego kI apekSA adhika tIvragatimAn hotA hai / Ajakala ke vijJAna kA mata hai ki prakAza kI gati eka sekaNDa me 1,80,000 mIla hai, vidyut kI gati 2,88,000 mIla hai, jaba ki vicAro kI gati 22,65,120 mIla hai / ukta kathana se anumAna lagAyA jA sakatA hai ki manogata vicAro kA pravAha kitanA mahAn hai ? 45 vicArazakti ke do rUpa * vicAra-zakti ke mukhyatayA do bheda hai-- kalpanA - zakti aura tarka zakti / katpanA-zakti kA upayoga karane se mana me aneka prakAra ke sakalpa - vikalpa uThane lagate hai, mana cacala aura vegavAn ho jAtA hai, kisI bhI prakAra kI vyavasthA nahI rahatI / indriyo para, jinakA rAjA mana hai, jina para vaha zAsana karatA hai, svayaM apanA niyatraNa kAyama nahI rakha sakatA / jaba mana cacala ho uThatA hai, to karmo kA pravAha cAro ora se antarAtmA kI ora umaDa paDatA hai, hajAro varSo ke lie antastala me gaharI malinatA paiTha jAtI hai / mana kI dUsarI zakti tarka - zakti hai, jisakA upayoga karane se kalpanA zakti para niyatraNa sthApita hotA hai, vicAro ko vyavasthita banAkara asatsakalpo kA patha choDA jAtA hai, aura satsakalpo kA patha apanAyA jAtA hai / tarka-zakti ke dvArA pavitra huI manobhUmi me jJAna eva kriyArUpI amRtajala se siMcana pAkara samabhAva-rUpI kalpavRkSa bahuta zIghra phalazAlI ho jAtA hai / rAga, dva eSa, bhaya, zoka, moha, mAyA Adi kA andhakAra kalpanA kA andhakAra hai, aura vaha, tarka - zakti kA sUrya udaya hote hI, tathA ahiMsA, dayA, satya-sayama, zIla, santoSa Adi kI ujjvala kiraNe prasphurita hote hI apane Apa dhvasta, vidhvasta ho jAtA hai 1
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 sAmAyika-pravacana mana kA niyatraNa prazna ho sakatA hai ki mana ko niyatraNa me kaise kiyA jAya ? mana ko eka bAra hI niyatraNa me le lenA baDI kaThina vAta hai / mana to pavana se bhI sUkSma hai| vaha prasannacandra rAjarSi jaise mahAtmAo ko bhI antarmuhurta jitane alpa samaya me sAtavI naraka ke dvAra taka pahuMcA detA hai aura phira kucha kSaNo me hI vApasa lauTakara kevalajJAna, kevaladarzana ke dvAra para bhI khaDA kara detA hai| tabhI to kahA hai 'manovijetA jagatovijetA' -mana ko jItane vAlA, jagata kA jItane vAlA hai| manuSya kI sakalpa zakti aparapAra hai, vaha cAhe to mana para apanA akhaNDa zAsana calA sakatA hai| isake lie japa karanA, dhyAna karanA, satsAhitya kA avalokana karanA Avazyaka hai / (2) vacana-zuddhi-mana eka gupta eva parokSa zakti hai / ata vahA pratyakSa kucha karanA, kaThina-sA hai| parantu, vacanazakti to prakaTa hai, usa para to pratyakSa niyatraNa kA akuza lagAyA jA sakatA hai| prathama to sAmAyika karate samaya vacana ko gupta hI rakhanA caahie| yadi itanA na ho sake, to kama-se-kama vacana samiti kA pAlana to karanA hI caahie| isake lie yaha dhyAna me rakhanA cAhie ki sAdhaka sAmAyika-vrata me karkaza, kaThora, aura dUsare ke kArya me vighna DAlane vAlA vacana na bole| sAvadha arthAta jisase kisI jIva kI hiMsA ho, aisA, sadopa vacana bhI na bole| krodha, mAna mAyA eva lobha ke vaza me hokara vacana bolanA bhI niSiddha hai| kisI kI cApalUsI ke lie bhaTaitI karanA, dIna vacana bolanA, viparIta yA atizayokti me volanA bhI ThIka nhii| satya bhI aisA nahI volanA cAhie jo dUsare kA apamAna karane vAlA ho / vacana antaraga duniyA kA prativimba hai / ata manupya ko hara samaya, vizeSakara sAmAyika ke samaya vaDI sAvadhAnI se vANI kA prayoga karanA caahie| pahale 1-lekhaka kI 'mahAmatra-navakAra' nAmaka prasiddha pustaka me isa vipaya para acchA prakAza DAlA gayA hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAmAyika kI zuddhi 47 hitAhita pariNAma kA vicAra karo aura phira bolo-isa sunahale siddhAnta ko bhUlanA, apanI manuSyatA ko bhUlanA hai| (3) kAya-zuddhi-kAyazuddhi kA yaha artha nahI ki zarIra ko sApha-sutharA, sajA-vajA kara rakhanA caahie| yaha ThIka hai ki zarIra ko gadA na rakkhA jAe, svaccha rakkhA jAe, kyoki gadA zarIra mAnasika-zAnti ko ThIka nahI rahane detA, dharma kI bhI hIlanA karatA hai| parantu, yahA~ kAya-zuddhi se hamArA abhiprAya kAyika sayama se hai| Antarika prAcAra kA bhAra mana para hai aura bAhya prAcAra kA bhAra zarIra para hai| jo manuSya uThane me, baiThane me, khaDA hone me, hAtha-paira Adi ko idhara-udhara hilAne DulAne me viveka se kAma letA hai, asabhyatA nahIM dikhalAtA hai, kisI bhI jIva ko pIDA nahI pahucAtA hai , vahI kAya-zuddhi kA saccA upAsaka hotA hai| jaba taka hamArA vAhya kAyika AcAra zuddha eva anukaraNIya nahI hogA , taba taka dUsare anukaraNapriya sAdhako para hama apanA kyA dhArmika' prabhAva DAla sakate haiM ? hamAre me Antarika zuddhi hai yA nahIM, isa prazna kA uttara janatA ko hamAre vAhya-yAcaraNa para se hI to milegA ? Antarika zuddhi kI AdhAra bhUmi. bAhya hI to hai na ? isalie sAmAyika me aAntarika bhAva zuddhi ke sAtha bAhyAcAra-zuddhi kI bhI AvazyakatA hai| **...
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika ke doSa zAstrakAro ne sAmAyika ke samaya me mana, vacana aura zarIra ko sayama se rakhanA batAyA hai| parantu, mana baDA cacala hai, vaha sthira nahI rhtaa| AkAza se pAtAla taka ke anekAneka jhUThe sacce ghATa-kughATa ghaDatA hI rahatA hai| ataeva aviveka, ahakAra Adi mana ke doSo se vacanA, sAdhAraNa bAta nahI hai| isI prakAra bhUla, vismRti asAvadhAnatA Adi ke kAraNa vacana aura zarIra kI zuddhi me bhI dUSaNa laga jAte hai| sAmAyika ko dUSita karane vAle tathA sAmAyika ke mahatva ko ghaTAne vAle mana-vacana-zarIra sambandhI, sthUla rUpa se, battIsa dopa hote hai| sAmAyika karane se pahale sAdhaka ko daza mana ke, daza vacana ke aura bAraha kAya ke, isa prakAra kula battIsa doSo ko jAnanA Avazyaka hai, tAki yathAvasara doSo se bacA jA sake aura sAmAyika kI pavitra sAdhanA ko surakSita rakkhA jA ske| mana ke dasa doSa aviveka jaso kittI, lAbhatthI gvv-bhy-niyaarnntthii| sasaya rosa praviNo, avahumAraNae dosA bhAriNayavvA / / (1) aviveka-sAmAyika karate samaya kisI prakAra kA viveka na rakhanA, kisI bhI kArya ke aucitya-anaucitya kA athavA samayaasamaya kA dhyAna na rakhanA, 'aviveka' hai| (2) yaza-kIti-sAmAyika karane se mujhe yaza prApta hogA, samAja meM merA Adara-satkAra vaDhegA, loga mujhe dharmAtmA kahege , isa
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAmAyika ke dopa 46 prakAra yaza-kIti kI kAmanA se prerita hokara sAmAyika karanA 'yaza kIti' doSa hai| (3) lAbhArya-dhana zrAdi ke lAbha kI icchA se sAmAyika karanA 'lAbhArtha' doSa hai| sAmAyika karane se vyApAra me acchA lAbha rahegA, vyAdhi naSTa ho jAyegI. ityAdi vicAra lAbhArtha doSa ke atargata hai| (4) garva-maiM bahuta sAmAyika karane vAlA hU~, mere barAbara kauna sAmAyika kara sakatA hai ? athavA mai baDA kulIna hU~, dharmAtmA hU~, ityAdi garva karanA garda' dopa hai| (5) bhaya-maiM apanI jAti me U~ce gharAne kA vyakti hokara bhI yadi sAmAyika na karUM to loga kyA kahege ? isa prakAra loka-nindA se Darakara sAmAyika karanA 'bhaya' dopa hai| athavA kisI aparAdha ke kAraNa milane vAle rAjadaNDa se eva lenadAra Adi se bacane ke lie sAmAyika karake baiTha jAnA bhI 'bhaya' doSa hai| (6) nidAna-sAmAyika kA koI bhautika phala cAhanA 'nidAna' doSa hai / jarA aura spaSTa rUpa se kahe, to yo kaha sakate hai ki sAmAyika karane vAlA yadi amuka padArtha yA sasArI sukha ke lie sAmAyika kA phala beca DAle, to vahA~ 'nidAna' dopa hotA hai| (7) sazaya--maiM jo sAmAyika karatA hU~, usakA phala mujhe milegA yA nahI ? sAmAyika karate-karate itane dina ho gaye, phira bhI kucha phala nahI milA, ityAdi sAmAyika ke phala ke sambandha me sazaya rakhanA 'sazaya' dopa hai / (8) roSa--sAmAyika me krodha, mAna, mAyA, lobha karanA, 'roSa' doSa hai| mukhyarUpa me laDa-jhagaDa kara yA rUTha kara sAmAyika karanA 'roSa' doSa mAnA jAtA hai| (6) avinaya-sAmAyika ke prati AdarabhAva na rakhanA, athavA sAmAyika me deva, guru, dharma kA avinaya karanA 'avinaya' doSa hai| (10) avahumAna-ataraga bhaktibhAvajanita utsAha ke binA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana anAdara pUrvaka sAmAyika karanA, kisI ke dabAva yA kisI kI preraNA se begAra samajhate hue sAmAyika karanA 'zrabahumAna' doSa hai / 50 vacana ke dasa doSa * kuvayaNa sahasAkAre, sacchada sakheya kalaha ca / vigahA vihAso'muddha, niravekkho muraNamuragA dasa dosA // (1) kuvacana - sAmAyika me kutsita, gade vacana bolanA 'kuvacana' doSa hai | (2) sahasAkAra - vinA vicAre sahasA hAnikara, asatya vacana bolanA 'sahasAkAra' doSa hai / (3) svacchanda - sAmAyika me kAma vRddhi karane vAle, gade gIta gAnA 'svacchanda' doSa hai | gadI bAte karanA bhI isame sammilita hai / (4) sakSepa - sAmAyika ke pATha ko sakSepa me bola jAnA, yathArtha rUpa me na paDhanA 'saMkSepa' doSa hai / (5) kalaha - sAmAyika meM kalaha paidA karane vAle vacana bolanA, 'kalaha ' doSa hai / (6) vikathA - binA kisI acche uddezya ke vyartha hI manorajana kI dRSTi se strI - kathA, bhakta-kathA, rAja kathA, deza - kathA Adi karane laga jAnA 'vikathA' doSa hai / (7) hAsya -- sAmAyika me ha~sanA, kautUhala karanA eva vyagapUrNa zabda bolanA 'hAsya' dopa hai / (8) azuddha-sAmAyika kA pATha jaldI-jaldI zuddhi kA dhyAna rakhe vinA bolanA yA azuddha bolanA 'azuddha' doSa hai / (E) nirapekSa- sAmAyika meM siddhAnta kI upekSA karake vacana bolanA athavA vinA sAvadhAnI ke vacana bolanA 'nirapekSa' doSa hai / (10) munmana - sAmAyika ke pATha Adi kA spaSTa uccAraraNa na karanA, kintu gunagunAte hue volanA 'munmana' doSa hai /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika ke dopa 51 kAya ke bAraha doSa kupAsaNa calAsaNa calA diTThI, sAvajjakiriyA''lavaNA-ku caraNa pasAraNa / Alasa-moDana-mala-vimAsaNa, nidA veyAvaccatti vArasa kAyadosA // (1) kuprAsana-sAmAyika me paira-para-paira caDhAkara abhimAna se baiThanA athavA gurU mahArAja Adi ke samakSa avinaya ke grAsana se baiThanA, 'kuprAsana' doSa hai| (2) calAsana-cala Asana se baiThakara sAmAyika karanA, arthAt sthira Asana se na baiThakara bAra-bAra Asana badalate rahanA 'calAsana' doSa hai| (3) cala dRSTi-apanI dRSTi ko sthira na rakhanA, bAra-bAra kabhI idhara to kabhI udhara dekhanA 'cala dRSTi' dopa hai| (4) sAvadha kriyA-zarIra se svaya sAvadya-pApa-yukta kriyA karanA, yA dUsaro ko karane ke lie saketa karanA, tathA ghara kI rakhavAlI vagairaha karanA, 'sAvadha kriyA' doSa hai| (5) pAlavana-binA kisI roga Adi kAraNa ke dIvAra Adi kA sahArA lekara baiThanA, 'pAlabana' doSa hai| (6) zrAkuJcana-prasAraNa-vinA kisI vizeSa prayojana ke hAtha-pairo ko sikoDanA aura phailAnA 'AkuJcana-prasAraNa' doSa hai| (7) prAlasya-sAmAyika me baiThe hue Alasya karanA, agaDAI lenA 'pAlasya' doSa hai| (8) moDana--sAmAyika me baiThe hue hAtha-paira kI U~galiyA~ caTakAnA 'moDana' dopa hai| (9) mala-sAmAyika karate samaya zarIra para se maila utAranA 'mala' dopa hai| (10) vimAsana-gAla para hAtha rakhakara zoka-grasta kI taraha baiThanA athavA vinA pUje zarIra khujalAnA yA rAtri me idharaudhara-AnA-jAnA 'vimAsana' doSa hai|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ aThAraha pApa sAmAyika ke pATha me jahA~ 'sAvajja joga paccakkhAmi' aza AtA hai, vahA~ 'sAvajja' kA artha sAvadha hai, avadya arthAt pApa-usase sahita / bhAva yaha hai ki sAmAyika me una saba kAryo kA tyAga karanA hotA hai, jinake karane se pApa-karma kA bandha hotA hai, prAtmA me pApa kA srota AtA hai| zAstrakAro ne pApa kI vyAkhyA karate hue, aThAraha prakAra ke sAsArika kAryo me pApa batAyA hai| una aThAraho me se koI bhI kArya karane para pApa-karma kA bandha hokara AtmA bhArI ho jAtI hai| aura, jo AtmA karmo ke bojha se bhArI ho jAtI hai, vaha kadApi samabhAva ko, AdhyAtmika abhyudaya ko prApta nahI kara sktii| usakA patana honA anivArya hai| sakSepa me aThAraha pApo kI vyAkhyA isa prakAra hai (1) prANAtipAta-hiMsA karanA / jIva yadyapi nitya hai, ata vaha na kabhI maratA hai aura na maregA, ataeva jIva-hiMsA kA artha yaha hai ki jIva ne apane lie jo mana, vacana, zarIra eva indriya Adi prANarUpa sAmagrI ekatrita kI hai, usako naSTa karanA, kSati pahu~cAnA, hiMsA hai| prAcArya umAsvAti ne kahA hai____ 'pramattayogAt prANavyaparopaNa hiMsA' -tattvArtha-sUtra, 78 - arthAt krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kisI bhI pramattayoga se, kisI bhI prANI ke prANo ko, kisI bhI prakAra kA prAghAta pahuMcAnA 'hiMsA' hai|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana (2) mRSAvAda - jhUTha bolanA / jo bAta jisa rUpa me ho, usako usI rUpa me na kahakara viparIta rUpa se kahanA, vAstavikatA ko chipAnA 'mRpAvAda' hai / kisI bhI anapaDha yA nAsamajha vyakti ko nIcA dikhAne kI dRSTi se, use anapaDha yA bevakUpha Adi kahanA tathA krodha, grahakAra, bhaya, lobha Adi ke vaza bolA gayA satya vacana bhI 'mRSAvAda' hai / 54 (5) zradattAdAna - corI karanA / jo padArtha apanA nahI, kintu dUsare kA hai, usako mAlika kI AjJA ke binA chipAkara gupta rIti se grahaNa karanA 'gradattAdAna' hai / kevala chipAkara curAnA hI nahI, pratyuta dUsare ke adhikAra kI vastu para javaradastI apanA adhikAra jamA lenA bhI 'pradattAdAna' hai ' (4) maithuna - vyabhicAra sevana karanA / moha - dazA se vikala hokara strI kA puruSa para yA puruSa kA ratrI para Asakta honA, veda-karmajanya zRgAra-sambandhI ceSTA karanA, mAnasika, vAcika aura kAyika kisI bhI kAma vikAra me pravRtta honA 'maithuna' hai / kAmavAsanA manuSya kI sabase baDI durbalatA hai / isake kAraNa acchA se acchA manuSya bhI, cAhe jaisA bhI prakRtya kArya sahasA kara DAlatA hai, AtmabhAva ko bhUla jAtA hai / eka prakAra se maithuna pApo kA rAjA hai / (5) parigraha - mamatA-buddhi ke kAraNa vastuo kA anucita saMgraha karanA yA grAvazyakatA se adhika saMgraha karanA 'parigraha' hai / vastu choTI ho yA baDI, jaDa ho yA cetana, cAhe jo bhI ho, usame Asakta ho jAnA, usako prApta karane kI lagana me viveka ko kho baiThanA 'parigraha' hai / parigraha kI vAstavika paribhASA mUrcchA hai / ataeva vastu ho yA na ho, parantu yadi mana me tatsambandhI mUrcchA-grAsakti ho, to vaha saba parigraha hI mAnA jAtA hai / (6) krodha - kisI kAraNa se athavA binA kAraNa hI apane Apa ko tathA dUsaro ko kSubdha karanA 'krodha' hai / java krodha hotA hai tava jJAna - vaza kucha bhI hitAhita nahI sUjhatA hai / krodha, kalaha kA mUla hai / (7) mAna -- dUsaro ko tuccha tathA svaya ko mahAn samajhanA 'mAna' hai / abhimAnI vyakti praveza me grAkara kabhI-kabhI aise asabhya
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ aThAraha pApa 55 zabdo kA prayoga kara DAlatA hai, jinhe sunakara dUsare ko bahuta dukha hotA hai, aura dUsare ke hRdaya me pratihiMsA kI bhAvanA jAgRta ho jAtI hai| (8) mAyA-apane svArtha ke lie dUsaro ko Thagane yA dhokA dene kI jo ceSTA kI jAtI hai, use 'mAyA' kahate hai| mAyA ke kAraNa dUsare prANI ko kaSTa me paDanA paDatA hai, ata 'mAyA' bhayakara pApa hai| ____(6) lobha-hRdaya me kisI bhI bhautika padArtha kI atyadhika cAha rakhane kA nAma 'lobha' hai| lobha aisA durguNa hai ki jisake kAraNa sabhI pApo kA AcaraNa kiyA jA sakatA hai| dazavaikAlikasUtra 8 / 38 me krodha, mAna aura mAyA se to eka-eka sadguNa kA hI nAza batalAyA gayA hai, parantu lobha ko sabhI sadguNo kA nAza karane vAlA batalAyA gayA hai-lobhI savvaviraNAsapo / (10) rAga-kisI bhI padArtha ke prati moharUpa-AsaktirUpa AkarSaNa hone kA nAma 'rAga' hai / athavA paudgalika-sukha kI abhilASA ko bhI rAga kahate hai| vAstava me koI bhI bhautika vastu AtmA kI apanI nahIM hai, hama to mAtra prAtmA hai aura jJAnAdi guNa hI kevala apane hai / parantu, jaba hama kisI bAhya vastu ko apanI aura mAtra apanI hI mAna lete hai, taba usa vastu ke prati rAga hotA hai / aura jahA~ rAga hai, vahA~ sabhI anartha sabhava hai| (11) dvaSa-apanI prakRti ke pratikUla kaTu bAta sunakara yA koI kArya dekhakara jala uThanA, 'duSa' hai| dveSa hone para manuSya adhA ho jAtA hai / ata vaha jisa padArtha yA prANI ko apane lie burA samajhatA hai, jhaTapaTa usakA nAza karane ke lie taiyAra ho jAtA hai, apane vicAro kA ucita santulana kho baiThatA hai| (12)kalaha-kisI bhI aprazasta sayoga ke milane para kuDha kara logo se vAgyuddha karane laganA 'kalaha' hai| kalaha se apanI AtmA ko bhI paritApa hotA hai, aura dUsaro ko bhI / kalaha karane vAlA vyakti, kahI bhI zAti nahI pA sktaa| (13) abhyAkhyAna-kisI bhI manuSya para kalpita bahAnA lekara jhUThA doSAropaNa karanA, mithyA kalaka lagAnA 'abhyAkhyAna' hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana (14) paizunya-kisI bhI manuSya ke sambandha me cugalI khAnA, idhara kI bAta udhara lagAnA, nAradavRtti apanAnA 'paizunya hai|| (15) para-parivAda-kisI kI unnati na dekha sakane ke kAraNa usakI jhUThI-saccI nindA karanA, use vadanAma karanA 'para-parivAda' hai| para-parivAda ke mUla me DAha kA viSa-akura chupA huA rahatA hai| (16) rati-ati-apane vAstavika AtmasvarUpa ko bhUla kara jaba manuSya para-bhAva me pha~satA hai, vipaya bhogo me Ananda mAnatA hai, tava vaha anukUla vastu kI prApti se harSa tathA pratikUla vastu kI prApti se du kha anubhava karatA hai, isakA nAma 'rati-arati' hai| rati-arati ke cagula meM phaMsA rahane vAlA vyakti vItarAga bhAvanA se sarvathA parADa mukha ho jAtA hai / (17) mAyA-mRSA--kapaTa-sahita bhUTha bolanA / arthAt isa taraha cAlAkI se bAte karanA yA aisA lAga-lapeTa kA vyavahAra karanA ki jo prakaTa me to satya dikhAI de, parantu, vAstava me jhUTha ho / jisa satyAbhAsa-rUpa asatya ko sunakara dUsarA vyakti use satya mAna le tathA nArAja na ho, vaha 'mAyA-mRSA' hai| Ajakala jise paoNlisI kahate hai, vahI zAstrIya paribhASA me 'mAyA-mRSA' hai| yaha pApa asatya se bhI bhayakara hotA hai| Aja ke yuga me isa pApa ne itane paoNva pasAre hai ki kucha kaha nahIM sakate / (18) mithyAdarzana zalya-tattva me atattva-buddhi aura atattva me tattva-buddhi rakhanA, jaise ki deva ko kudeva aura kudeva ko deva, guru ko kuguru aura kuguru ko guru, dharma ko adharma aura adharma ko dharma, jIva ko jaDa aura jaDa ko jIva mAnanA 'mithyAdarzana zalya' hai| mithyAtva samasta pApo kA mUla hai / AdhyAtmika pragati ke lie mithyAttva ke viSa-vRkSa kA unmUlana karanA atIva Avazyaka hai| __ Upara aThAraha pApo kA ullekha mAtra sthUla dRSTi se kiyA gayA hai / sUkSma dRSTi se to pApo kA vana itanA vikaTa eva gahana hai ki isakI gaNanA hI nahI ho sakatI / mana kI vaha pratyeka taraga, jo AtmAbhimukha na hokara viSayAbhimukha ho, UrdhvamukhI
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ aThAraha pApa na hokara adhomukhI ho, jIvana ko halkA na banAkara durbhAvanAyo se bhArI banAnevAlI ho, vaha saba pApa hai / pApa hamArI AtmA ko dUpita karatA hai, gadA banAtA hai, azAnta karatA hai, ata tyAjya hai| ___pApo kA sAmAyika me tyAga karane kA yaha matalaba nahI ki sAmAyika me to pApa karane nahI, parantu sAmAyika ke bAda khule hRdaya se pApa karane laga jAya~ / sAmAyika ke bAda bhI pApo se bacane kA pUrNa prayatna karanA cAhie / sAdhanA kA artha kSaNika nahIM hai| vaha to jIvana ke hara kSetra me, hara kAla me satata cAlU rahanI caahie| jIvana ke prati jitanA adhika jAgaraNa, utanI hI jIvana kI pavitratA / kisI bhI dazA me viveka kA patha na bhUlo /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika ke adhikArI sAdhanA tabhI phalavatI hotI hai, jabaki usakA adhikArI yogya ho / anadhikArI ke pAsa jAkara acchI se acchI sAdhanA bhI nisteja ho jAtI hai, vaha adhika to kyA, eka ica bhI AdhyAtmika jIvana kA vikAsa nahI kara pAtI / 10 Ajakala sAmAyika kI sAdhanA kyo nahI saphala ho rahI hai ? vaha pahale sA teja sAmAyika me kyo na rahA, jo kSaNa bhara me hI sAdhaka ko AdhyAtmika - sumeru ke ucca zikhara para pahu~ca detA thA ? bAta yaha hai ki Aja ke adhikArI yogya nahI rahe hai / grAjakala bahuta se loga to yaha samajha baiThe hai ki "hama saMsAra ke vyavahAra me bhale hI cAhe jo kare, hiMsA, jhUTha, corI, dabha, vyabhicAra Adi pApa-kArya kA kitanA hI kyo na AcaraNa kare, parantu sAmAyika karate hI saba-ke-saba pApa naSTa hojAte haiM aura hama jhaTapaTa mokSa ke adhikArI bana jAte haiM / sasAra kA pratyeka vyavahAra pApa pUrNa hai, ata yahA~ pApa kie binA kAma hI nahI cala sakatA / " ukta dhAraNA vAle sajjana kevala kRta pApo se chuTakArA pAne ke lie hI sAmAyika karate hai, kintu kabhI bhI pApa kArya ke tyAga ko Avazyaka nahI samajhate / isa prakAra ke dharmadhvajI bhakto ke lie jJAniyo kA kathana hai ki "jo loga pApa-karma kA tyAga na karake sAmAyika ke dvArA kevala pApakarma ke phala se bacanA cAhate hai, ve loga vAstava me sAmAyika nahI karate, kintu dharma ke nAma para dabha karate hai / " sarvathA satya eva bhrAta kalpanAo ke phera me paDA huA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika ke adhikArI 54 manuSya, dharmakriyA nahIM karatA, parantu dharmakriyA kA apamAna karatA hai, pApa-karma kI ora se sarvathA nirbhaya hokara bAra-bAra pApa-kriyA kA AcaraNa karatA hai / samajhatA hai ki koI harja nahI, sAmAyika karake saba pApa dho DAlUgA / vaha adhikAdhika DhITha banatA jAtA hai| sadguraNoM kI sAdhanA ataeva sAdhaka kA kartavya hai ki vaha mAtra sAmAyika ke samaya me hI nahIM, kintu sAsArika vyavahAra ke samaya me bhI apane Apako acchI taraha sAvadhAna rakkhe, pApakarmo kI ora adhika AkarSaNa na rakkhe / yadyapi sasAra me rahate hue hiMsA, jhUTha Adi kA sarvathA tyAga honA azakya hai, phira bhI sAmAyika karane vAle zrAvaka kA yahI lakSya honA cAhie ki "mai anya samaya me bhI hiMsA, jhUTha Adi se jitanA bhI baca sakU, utanA hI acchA hai / jo duSkarma AtmA me viSama bhAva utpanna karate hai, dUsaro ke lie gadA vAtAvaraNa paidA karate haiM, yahA~ apayaza karate haiM aura anta me paraloka bhI bigADate hai, unako tyAgakara hI yadi sAmAyika hogI, to vaha saphala hogI, anyathA nahI / roga dUra karane ke lie kevala auSadhi khA lenA hI paryApta nahIM hai, balki usake anukUla pathya-ucita AhAra vihAra bhI rakhanA hotA hai| sAmAyika pApanAza kI avazya hI amogha auSadhi hai, parantu isake sevana ke sAtha-sAtha tadanukUla nyAya nIti se puruSArtha karanA, vaira-virodha Adi mana ke vikAro ko zAnta rakhanA, karmodaya se prApta apanI kharAba sthiti meM bhI prasanna rahanA-adhIra na honA, dUsare kI nindA yA apamAna nahI karanA, saba jIvo ko apanI AtmA ke samAna priya samajhanA, krodha yA dabha se kisI ko jarA bhI pIDA na pahu~cAnA, dIna dukhI ko dekha kara hRdaya kA pighala jAnA, yathAzakya sahAyatA pahu~cAnA, apane sAthI kI unnati dekhakara harSa se gadgada ho uThanA, ityAdi sundara-se-sundara pathya kA AcaraNa karanA bhI atyAvazyaka hai|" prAcArya haribhadra ne dharma-siddhi kI pahacAna batAte hue ThIka hI kahA hai audArya dAkSiNya, pApajugupsA'tha nirmalo bodha / liGgAni dharmasiddha prAyeNa jana-priyatva ca / / -~SoDazaka, 412
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana sAmAyika se pahale acchA AcaraNa banAnA-yaha apanI matikalpanA nahI hai, isake lie pAgama-pramANa bhI upalabdha hai| gRhastha-dharma ke bAraha brato me Apa dekha sakate hai, sAmAyika kA sthAna nauvA~ hai / sAmAyika ke pahale ke ATha vrata sAdhaka kI sAsArika vAsanApro ke kSetra ko sImita banAne ke lie eva sAmAyika karane kI yogyatA paidA karane ke lie hai / ataeva jo sAdhaka sAmAyika se pahale ke ahiMsA Adi ATha vrato ko bhalI-bhA~ti svIkAra karate haiM, unakI sAsArika vAsanAe~ sImita ho jAtI hai aura hRdaya me AdhyAtmika zAnti ke sugandhita puSpa khilane lagate hai / yaha hI nahI, usake antarjagat me yathAvasara kartavya aura akartavya kA sumadhura viveka bhI jAgRta ho jAtA hai| jo manuSya cUlhe para caDhI huI kaDhAI me ke dUdha ko zAnta rakhanA cAhatA hai, usake lie yaha Avazyaka hogA ki vaha kaDhAI ke nIce se jalatI huI Aga ko alaga kara de| Aga ko to alaga na karanA, kevala Upara se dUdha me pAnI ke chITe de-dekara use zAta karanA, kisI bhI dazA me saphala nahI hotA / chala, kapaTa abhimAna, atyAcAra Adi durguNo kI Aga jaba taka sAdhaka ke mana me jalatI rahegI, taba taka sAmAyika ke chITe kabhI bhI usake antarha daya me sthAyI zAnti nahI lA sakege / ukta vivecana ko labA karane kA hamArA abhiprAya sAmAyika ke adhikArI kA svarUpa batAnA thA / sakSepa me pAThaka samajha gae hoge ki sAmAyika ke adhikArI kA kyA kucha karttavya hai ? use sasAravyavahAra me kitanA prAmANika honA cAhie /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika kA mahattva sAmAyika mokSa prApti kA pramukha zraga hai / dekhie, jaba taka hRdaya me samabhAva kA udaya na hogA, taba taka kisI bhI dazA me mokSa nahI prApta ho sakatA / sAmAyika me samabhAva, samatA mukhya hai / aura, samatA kyA hai ? 'grAtmasthiratA / " aura AtmasthiratA arthAt grAtma bhAva me rahanA hI cAritra hai / grAtmabhAva me sthira hone vAle cAritra se hI mokSa milatI hai, yaha jaina-tattvajJAna kA pratyeka abhyAsI jAnatA hai / itanA hI nahI, samatA yAnI grAtmasthiratA-rUpa cAritra to siddho me bhI hotA hai / siddho me sthUla kriyAkANDa rUpa cAritra nahI hotA, parantu zrAtmasthiratArUpa nizcaya cAritra to vahA~ para bhI grAma sammata hai | cAritra grAtmavikAsa - rUpa eka guraNa hai, ata usake abhAva meM siddhattva sivA zUnya ke aura kucha nahI rahegA 11 ' cAritra sthiratArUpa, prata siddha SvapISyate / ' - yazovijaya, jJAnasAra 318 hA~ to pAThaka samajha gae hoge ki sAmAyika kA kitanA adhika mahattva hai ? sAmAyika ke binA mokSa nahI milatI, aura to aura, siddha avasthA me bhI sAmAyika kA honA grAvazyaka hai / grataeva AcArya haribhadra 'aSTaka prakaraNa' grantha me kahate hai sAmAyika ca mokSAga, para sarvajJa- bhASitam / vAsI-candana- kalpAnAmuktametanmahAtmanAm ||21
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 sAmAyika-pravacana --jisa prakAra candana apane kATanevAle kulhADe ko bhI sugandha arpaNa karatA hai, usI prakAra virodhI ke prati bhI jo samabhAva kI sugandha arpaNa karane rUpa mahApuruSo kI sAmAyika hai, vaha mokSa kA sarvotkRSTa aga hai, aisA sarvaja prabhu ne kahA hai| sAmAyika eka pApa-rahita sAdhanA hai| isa sAdhanA me jarA-sA bhI pApa kA aza nahIM hotaa| pApa kyo nahI hotA? isakA uttara yaha hai ki sAmAyika ke kAla meM cittavRtti zAta rahatI hai, ata navIna karmo kA vandha nahI hotaa| sAmAyika karate samaya kisI kA bhI aniSTa-cintana nahI kiyA jAtA, pratyuta saba jIvo ke zreya ke lie vizvakalyANa kI bhAvanA bhAvita kI jAtI hai, phalata AtmasvabhAva me ramaNa karate-karate sAdhaka adhyAtma-vikAsa kI ucca zreNiyo para caDhatA huA Atma-nirIkSaNa karane laga jAtA hai, tathA azuddha vyavahAra, azuddha uccAra, azuddha vicAra ke prati pazcAttApa karatA hai, unakA tyAga karatA hai, aTThAraha pApo se alaga hokara Atma-jAgRti ke kSetra meM pavitra dhyAna ke dvArA karmoM kI nirjarA karatA hai| ukta varNana se siddha ho jAtA hai ki sAmAyika kitanI pApa-rahita pavitra kriyA hai / ataeva prAcArya haribhadra ne apTaka prakaraNa meM kahA hai niravadyamida jaya-mekAntenaiva tattvata / kuzalAzayarUpatvAtsarvayoga-vizuddhita // 26 / 2 -sAmAyika kuzala-zuddha AzayarUpa hai, isame mana, vacana aura zarIra-rUpa sava yogo kI vizuddhi ho jAtI hai, ata paramArtha dRSTi se sAmAyika ekAnta niravadya arthAt pAparahita hai| prAcArya haribhadra ne sAmAyika ke phala kA nirdeza karate hue apTaka prakaraNa me puna kahA hai ki sAmAyika kI nirmala sAdhanA se kevala jJAna prApta hotA hai mAmAyika-vidvAnmA, sarvathA ghAtikarmaNa / kSayAtkaivalamApnoti, lokAlokaprakAzakam // 30 // 1 // mAmAyika me vizuddha huyA prAtmA jJAnAvaraNa Adi
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika kA mahattva ghAtikarmoM kA sarvathA arthAt pUrNarUpa se nAza kara lokAlokaprakAzaka kevalajJAna prApta kara letA hai / divase divase lakkha, dei suvaNNassa khaDiya ego, ego puNa sAmAiya, karei na pahuppae tassa / - eka AdamI pratidina lAkha svarNa mudrAo kA dAna karatA hai aura dUsarA AdamI mAtra do ghaDI kI sAmAyika karatA hai, to vaha svarNa mudrAo kA dAna karanevAlA vyakti, sAmAyika karanevAle kI samAnatA prApta nahI kara sakatA / tivvatava tavamANe, ja navi niTTavai jammakoDIhi / ta samabhAvipracitto, khavei kamma khaNadveNa // 63 - karoDo janma taka nirantara ugra tapazcaraNa karane vAlA sAdhaka jina karmoM ko naSTa nahIM kara sakatA, unako samabhAvapUrvaka sAmAyika karane vAlA sAdhaka mAtra grAdhe hI kSaraNa me naSTa kara DAlatA hai / je kevi gayA mokkha, jevi ya gacchati je gamissati / sAmAiya, - pabhAveNa savve vva // - jo bhI sAdhaka pratIta kAla se mokSa gae haiM, vartamAna me jA rahe hai, aura bhaviSya me jAya~ge, yaha saba sAmAyika kA hI prabhAva hai / ki tivveNa taveraNa, kiM ca javeNa kiM carittareNa / samayAi viNa mukkho, na hu hUo kahavi na hu hoi // - cAhe koI kitanA hI tIvra tapa tape, japa jape athavA muni veSa dhAraNa kara sthUla kriyAkANDa - rUpa caritra pAle, parantu samatAbhAva-rUpa sAmAyika ke binA na kabhI kisI ko atIta meM mokSa huI hai aura na bhaviSya me kabhI kisI ko hogI / sAmAyika samatA kA kSIra samudra hai, jo isame snAna kara letA hai, vaha sAdhAraNa zrAvaka bhI sAdhu ke samAna ho jAtA hai | zrAvaka sAdhu ke samAna ho jAtA hai, yaha koI atizayokti nahI hai, kAraNa ki sAdhu me jo kSamA, vairAgya vRtti, udAsInatA, strI, putra, dhana Adi kI mamatA
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana kA tyAga, brahmacarya yAdi mahAn guNa hone cAhie, unakI chAyA sAmAyika karate samaya zrAvaka ke grantastala me bhI pratibhAsita ho jAtI hai / grAcArya bhadravAhu svAmI kahate haiM. - 64 sAmAgramma ukae, samaraNo iva sAvazro havaDa jamhA / eeNa kAraNa, vahumo sAmAiya kujjA // - zrAvazyaka-niryukti 802 bhI - sAmAyika vrata bhalI-bhA~ti graharaNa kara lene para zrAvaka sAdhu jaisA ho jAtA hai, grata prAdhyAtmika ucca dazA ko pAne ke lie adhika se adhika sAmAyika karanA caahie| sAmAiya-vaya-jutto, jAva maNo hoDa niyamasajutto / chinnai gramuh kamma, sAmAiya jattiyA vArA // - cacala mana ko niyatraNa meM rakhate hue jaba taka sAmAyikavrata kI grakhaNDadhArA cAlU rahatI hai, taba taka azubha karma varAvara kSINa hote rahate haiM / pAThaka sAmAyika kA mahattva acchI taraha samajha gae hoge / sAmAyika kI sAdhanA me salagna honA vaDA hI kaThina hai, parantu jatra vaha salagna ho jAtA hai, taba phira veDA pAra hai / grAcAryo kA kahanA hai ki devatA bhI apane hRdaya me sAmAyika vrata svIkAra karane kI tIvra abhilApA rakhate haiM, aura bhAvanA bhAte hai ki 'yadi eka muhUrtabhara ke lie bhI sAmAyika vrata prApta ho sake, to yaha merA deva janma saphala ho jAe " veda hai ki devatA bhAvanA bhAte hue bhI sAmAyika vrata prApta nahI kara sakate | cAritra moha ke udaya ke kAraNa sayama kA patha na kabhI devatAo ne apanAyA hai, aura na apanA sakeMge / jaina zAstra kI dRSTi se devanAgro kI grapekSA mAnava gravika grAdhyAtmika bhAvanA kA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika kA mahattva 65 pratinidhi hai / ataeva sAmAyika prApta karane kA zreya devatAo ko na milakara manuSyo ko milA hai / prata Apa apane adhikAra kA upayoga kIjie, hajAra kAma choDakara sAmAyika kI zrArAdhanA kIjie / bhautika dRSTi se devatAo kI duniyA kitanI hI acchI ho, parantu AdhyAtmika duniyA me to grApa hI devatAo ke ziromaNi hai / kyA Apa apane isa mahAna adhikAra ko yo hI vyartha kho dege ? kyA grApa sAmAyika kI ArAdhanA kara sva-para kalyANa kA mArga prazasta na kareMge ? avazya kareMge / mlw dr sAmAyikavratasthasya gRhiraNo'pi sthirAtmana / candrAvatasakasyeva kSIyate karmasacitam // -- yogA0 3183 sAmAyika kI sAdhanA me lIna, sthiramanayukta gRhastha sAdhaka bhI rAjapi candrAvatasaka kI bhA~ti pUrvasacita karmoM ko naSTa kara DAlatA hai /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika kA mUlya - ___ sAmAyika kA kyA mUlya hai ? yaha prazna gabhIra hai| isakA uttara bhI utanA hI gabhIra eva rahasyapUrNa hai| sAmAyika kA eka-mAtra mUlya mokSa hai| mokSa ke atirikta, aura kucha bhI nhiiN| kucha loga sAmAyika ke dvArA bhautika dhana, jana, pratiSThA eva svargAdi kA sukha cAhate hai, parantu yaha vaDI bhUla hai| yadi Aja kA bhadra sAdhaka sAmAyika kA phala sAsArika sampadA ke rUpa me hI cAhatA rahA, to vaha usa mahAna AdhyAtmika lAbha se sarvathA vacita hI rahegA, jisake sAmane sasAra kI samasta sampadAeM tuccha hai, nagaNya hai, heya hai| sAmAyika ke vAstavika phala kI tulanA me sAsArika sampadA kisa prakAra tuccha hai, yaha batAne ke lie bhagavAn mahAvIra ke samaya kI eka ghaTanA hI paryApta hai| eka samaya magadhasamrATa zreNika ne zramaNa bhagavAna mahAvIra se apane bhAvI jIvana ke sambandha me pUchA ki 'maiM mara kara kahA~ jAUMgA ?" bhagavAn ne kahA-pahalI naraka me| zroNika ne kahA-ApakA bhakta aura naraka me ? Azcarya hai / bhagavAn ne kahA-rAjan / kiye hue karmo kA phala to bhoganA hI paDatA hai, isame Azcarya kyA ? rAjA zroNika ne naraka se bacane kA upAya baDe hI aAgraha se pUchA to bhagavAn ne cAra upAya vatAe, jiname se kisI eka bhI upAya kA avalavana karane se naraka se vacA jA sakatA thaa| uname eka upAya, usa samaya ke suprasiddha sAdhaka pUniyA dhAvaka kI sAmAyika kA kharIdanA bhI thaa|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika kA mUlya mahArAjA zroNika pUniyA ke pAsa pahu~ce aura bole ki "seTha / tuma mujha se icchAnusAra dhana le lo aura usake badale me mujhe apanI eka sAmAyika de do, maiM naraka se baca jaauuNgaa|" rAjA ke ukta kathana ke uttara meM pUniyA zrAvaka ne kahA ki "mahArAja / maiM nahI jAnatA, sAmAyika kA kyA mUlya hai ? ataeva jinhone Apako merI sAmAyika lenA batAyA hai, Apa unhI se sAmAyika kA mUlya bhI jAna liijie|" rAjA zroNika phira bhagavAn mahAvIra kI sevA me upasthita huaa| bhagavAn ke caraNo me nivedana kiyA ki "bhagavana | pUniyA zrAvaka ke pAsa maiM gayA thaa| vaha sAmAyika dene ko taiyAra hai, parantu use patA nahI ki sAmAyika kA kyA mUlya hai ? ata bhagavan / Apa kRpA kara ke sAmAyika kA mUlya vatA diijie| ___ bhagavAn ne kahA--rAjan / tumhAre pAsa kyA itanA sonA aura javAharAta hai ki jisakI thailiyo kA Dhera sUrya aura cA~da ko chu jAe? kalpanA karo ki itanA dhana tumhAre pAsa ho, to bhI vaha sAmAyika kI dalAlI ke lie bhI paryApta nahI hogaa| phira sAmAyika kA mUlya to kahA~ se doge ?" bhagavAna kA yaha kathana sunakara rAjA zreNika cupa ho gyaa| uparyukta ghaTanA batA rahI hai ki sAmAyika ke vAstavika phala ke samAne sasAra kI samasta bhautika sampadAe~ tuccha hai, phira ve kitanI hI aura kaisI bhI kyo na ho / sAmAyika ke dvArA sAsArika phala ko cAhanA aisA hI hai, jaise cintAmaNi dekara badale me koyalA cAhanA / vastuta sAmAyika to abhaya kI sAdhanA hai, samattva kI sAdhanA hai, bhautika dhana sampatti Adi ke dvArA usakA mUlya kaise AkA jA sakatA hai| * . *
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika meM durdhyAna vivarjana sAmAyika me samabhAva kI upAsanA kI jAtI hai| samabhAva kA artha rAga-dveSa kA parityAga hai| sAmAyika zabda kA vivecana karate hue kahA hai ki-"sAmAiyaM nAma sAvajjajogaparivajjaraNaM niravajjajoga-paDisevaNa c|" --Avazyaka-avacUri pIche vatA cuke hai ki sAmAyika kA artha hai- 'sAvadha arthAt pApajanaka karmo kA tyAga karanA aura niravadya arthAt pApa-rahita kAryoM kA svIkAra krnaa|" pApa-janaka do hI dhyAna zAstrakAro ne batalAe haiArta aura raudra / ataeva sAmAyika kA lakSaNa karate hue kahA bhI hai "samatA sarvabhUteSu sayama zubhabhAvanA / Arta-rodra-parityAgastaddhi, sAmAyika vratam // " arthAt-choTe-bar3e saba jIvo para samabhAva rakhanA, pA~ca indriyo ko apane vaza me rakhanA, hRdaya me zuddha aura zreSTha bhAva rakhanA, Arta tathA raudra duAno kA parityAga karanA 'sAmAyika vrata' hai|" ukta lakSaNa me pAta tathA raudra durdhyAna kA parityAga, sAmAyika kA mukhya lakSaNa mAnA gayA hai| jaba taka sAdhaka ke mana se prArta aura raudra dhyAna ke du sakalpa nahI miTate hai, taba taka sAmAyika kA zuddha svarUpa prApta nahIM kiyA jA sktaa|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika me durdhyAna vivarjana 66 ArtadhyAna ke cAra prakAra 'pAta' zabda ati zabda se niSpanna huA hai| ati kA artha hai-pIDA, vAdhA, kleza eva dukha / ati ke kAraNa yAnI dukha ke hone para mana me jo nAnA prakAra ke bhoga-sambandhI sakalpa-vikalpa utpanna hote hai, use 'Arta dhyAna' kahate hai / du kha kI utpatti ke cAra kAraNa hai, ata pAta dhyAna ke bhI cAra prakAra hai (1) aniSTa-saMyogaja---apanI prakRti ke pratikUla calane vAlA sAthI, zatru, agni Adi kA upadrava ityAdi aniSTa-apriya vastuo kA sayoga hone para manuSya ke mana meM atyadhika dukha utpanna hotA hai| durbala-hRdaya manuSya, dukha se vyAkula ho uThatA hai aura mana me aneka prakAra ke sakalpo kA tAnA-bAnA bunatA rahatA hai ki hAya / maiM isa dukha se kaise chaTakArA pAU~ ? kaba yaha dukha dUra ho ? isane to mujhe taga hI kara diyA, Adi Adi / (2) iSTa-viyogaja-dhana, sampatti, aizvarya, strI, putra, parivAra, mitra Adi iSTa-priya vastuo kA viyoga hone para bhI manuSya ke mana me pIDA, bhrama, zoka, moha Adi bhAva utpanna hote hai / priya vastu ke viyoga se bahuta se mAnava to itane adhika zokAkula hote hai ki eka prakAra se vikSipta hI ho jAte hai / rAta dina isI udheDabuna me rahate hai ki kisa prakAra vaha gaI huI vastu mujhe mile ? kyA karU, kahA~ jAU~ ? kisa prakAra vaha pahale-sA sukha vaibhava prApta karU~, Adi aadi| (3) pratikUla vedanA-janita-vAta, pitta, kapha Adi kI viSamatA se rogAdi kI jo pratikUla vedanA hotI hai, vaha hRdaya me baDI hI uthala-puthala kara detI hai| bahuta se adhIra manuSya to roga hone para atIva azAnta eva kSubdha ho jAte hai / ve ucita-anucita kisI bhI prakAra kI paddhati kA vicAra kie vinA, yahI cAhate haiM ki cAhe kucha bhI karanA paDe, basa merI yaha roga Adi kI vedanA dUra honI caahie| hara samaya hara AdamI ke Age apane roga Adi kA hI ronA rote rahate haiN| (4) nidAna-janita-pAmara sasArI jIva bhogo kI utkaTa lAlasA ke kAraNa sarvadA azAnta rahate hai| hajAro AdamI vartamAna
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 sAmAyika-pravacana jIvana ke AdarzoM ko bhUla kara kevala bhaviSya ke hI sunahale svapna dekhate rahate hai| dina para dina inhI vicAro me vIta jAte hai ki kisa prakAra lakhapati banUM? sundara mahala, bAga Adi kaise vanAU~ ? samAja me pUjA, pratiSThA kisa prakAra prApta karU~ ? Adi ucita-anucita kA kucha bhI vicAra kie binA vilAsI jIva hara prakAra se apanA svArtha gAThanA cAhate hai / raudra dhyAna ke cAra prakAra 'raudra' zabda 'rudra' se niSpanna huA hai| rudra kA artha hai-R ra, bhykr| jo manuSya krUra hote hai, jinakA hRdaya kaThora hotA hai ve baDe hI bhayakara eva krUra vicAra karate hai| unake hRdaya me hamezA dvepa kI jvAlAe~ bhaDakatI rahatI haiN| ukta raudra dhyAna ke zAstrakAro ne cAra prakAra batalAe hai (1) hisAnanda-apane se durbala jIvo ko mArane me, pIDA dene me, hAni pahu~cAne me Ananda anubhava karanA, hisAnanda durdhyAna hai| isa prakAra ke manuSya baDe hI krUra hote hai / aise loga vyartha hI hisAkAryoM kA samarthana karate rahate hai| (2) mRSAnanda kucha loga asatya bhApaNa me baDI hI abhiruci rakhate hai| idhara-udhara maTaragaztI karanA, jhUTha bolanA, dUsare bhole bhAiyo ko bhulAve me DAla kara apanI caturatA para khuza honA, hara samaya asatya kalpanAe~ ghaDate rahanA, satya dharma kI nindA aura asatya AcaraNa kI prazasA karanA, mRSAnanda durdhyAna me sammilita hai| (3) caunindabahuta se logo ko hara samaya corI-chappI kI Adata hotI hai| ve jaba kabhI sage samvandhI ke yA mitro ke yahA~ Ate-jAte hai, tava vahA~ koI bhI sundara cIja dekhate hI unake muMha me pAnI bhara AtA hai / ve usI samaya usako uDAne ke vicAra me laga jAte hai / hajAro manuSya isa durvicAra ke kAraNa apane mahAn jIvana ko kalakita kara DAlate hai / rAta-dina corI ke sakalpa-vikalpo me hI apanA amUlya samaya barbAda karate rahate hai| . (4) parigrahAnanda prApta parigraha ke sarakSaNa me aura aprApta parigraha ke prApta karane me manuSya ke samakSa vaDI hI jaTila samasyAeM AtI
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika me duni vivarjana hai| jo loga sadAcArI hote haiM, ve to binA kisI ko kaSTa pahu~cAe apanI buddhi se apanI samasyAeM sulajhA lete hai, kiMtu durjana loga parigraha ke lie itane krUra ho jAte hai ki ve bhale-bure kA kucha vicAra nahI karate, dina-rAta apanI svArtha-sAdhanA me lIna rahate hai| dhana kI lAlasA me hamezA raudra-rUpa dhAraNa kie rahanA, apane svArtha kI siddhi ke lie krUra-me-krU ra upAya socate rahanA, parigrahAnanda raudra dhyAna hai| yaha Arta aura raudra dhyAna kA sakSipta paricaya hai / Arta dhyAna ke lakSaNa-zakA, bhaya, zoka, pramAda, kalaha, citta-bhrama, mana kI cacalatA, viSaya-bhoga kI icchA, udbhrAnti Adi haiM / atyadhika prArta dhyAna ke kAraNa manuSya jaDa, mUDha eva mUcchita bhI ho jAtA hai / ArtadhyAna kA phala punarjanma me ananta dukho se Akula-vyAkula pazu-gati prApta karanA hai| udhara raudra dhyAna bhI kucha kama bhayakara nahI hai / raudra dhyAna ke kAraNa manuSya ko ka ratA, duSTatA, vacakatA, nirdayatA Adi durguNa cAro ora se ghera lete hai aura vaha sadaiva lAla A~khe kie, bhauha caDhAe, bhayAnaka AkRti banAe rAkSasa-jaisA rUpa dhAraNa kara letA hai / atyadhika raudra dhyAna kA phala naraka gati hotA hai| sAmAyika kA prAraNa samabhAva hai, samatA hai / ata sAdhaka kA kartavya hai ki vaha apanI sAdhanA ko Arta aura raudra dhyAno se bacAne kA prayatna kre| koI bhI vicArazIla dekha sakatA hai ki uparyukta Arta aura raudra vicAro ke rahate hue sAmAyika kI vizuddhi kahA~ taka raha sakatI hai ? * * *
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 zubha bhAvanA mAnava-jIvana me bhAvanA kA vaDA bhArI mahatva hai / manuSya apanI bhAvanAo se hI banatA - bigaDatA hai| hajAro loga durbhAvanAo ke kAraNa manuSya ke uttama zarIra ko pAkara bhI rAkSasa bana jAte hai, aura hajAro manuSya pavitra vicAro ke kAraNa devo se bhI UcI bhUmikA ko prApta kara lete hai, phalata devo ke bhI pUjya bana jAte hai / manuSya zraddhA kA, vizvAsa kA, bhAvanA kA banA huA hai, jo jaisA socatA hai, vicAratA hai, bhAvanA karatA hai, vaha vaisA hI bana jAtA hai satvAnurUpA sarvasya zraddhA bhavati bhArata / zraddhAmayo'ya puruSo yo yacchRddha sa eva sa // - gItA 17|3 sAmAyika eka pavitravrata hai| dina-rAta kA cakra yo hI sakalpa-vikalpo me, idhara-udhara kI udheDabuna meM nikala jAtA hai / manuSya ko sAmAyika karate samaya do ghaDI hI zAnti ke liye milatI hai / yadi sAdhaka ina do ghaDiyo me bhI mana ko zAnta na kara sakA, pavitra na banA sakA, to phira vaha pavitratA kI upAsanA kaba karegA ? grataeva pratyeka jainAcArya sAmAyika me zubhabhAvanA bhAne ke lie vizeSa nirdeza karate hai / pavitra sakalpo kA vala antarAtmA ko mahAn prAdhyAtmika zakti eva vizuddhi pradAna karatA hai / grAtmA se paramAtmA ke, nara se nArAyaNa ke pada para pahu~cane kA, yaha vizuddha vicAra hI svarNa sopAna hai / sAmAyika meM vicAranA cAhie ki "merA vAstavika hita eva kalyANa, Atmika sukha-zAnti ke pAne meM eva zrantarAtmA ko vizuddha
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubha bhAvanA 73 banAne me hI hai| indriyo ke bhogo se merI manastRpti kadApi nahI ho sktii| ye kAma-bhoga to samudra kI bhAti anta hIna hai--samudra iva hi kAma -taitti0 brA0 2 / 2 / 5 jaise samudra ke jala kA koI kinArA nahI hai usI prakAra kAma-tRpNA kA bhI koI kinArA nahI hai / sAmAyika ke patha para agrasara hone vAle sAdhaka ko sukha kI sAmagrI milane para harponmatta nahIM honA cAhie aura dukha kI sAmagrI milane para vyAkula nahI honA cAhie, ghabarAnA nahI cAhie / sAmAyika kA saccA sAdhaka mukha-dukha dono ko samabhAva se bhogatA hai, dono ko dhUpa tathA chAyA ke samAna kSaNabhagura mAnatA hai| sAmAyika kI sAdhanA hRdaya ko vizAla banAne ke lie hai| ataeva jaba taka sAdhaka kA hRdaya vizva-prema se pariplAvita nahI ho jAtA, taba taka sAdhanA kA sundara raga nikhara hI nahIM paataa| hamAre prAcIna prAcAryoM ne sAmAyika me samabhAva kI paripuSTi ke liye cAra bhAvanAoM kA varNana kiyA haiM-maitrI, pramoda, karuNA, aura maadhysthy| satveSu maitrI guriNaSu pramoda, kliSTeSu jIveSu kRpAparatvam / mAdhyasthyabhAva viparItavRttI, sadA mamAtmA vidadhAtu deva / / ' -AcArya amitagati paramAtmA dvAtriMzikA 1 (1) maitrI bhAvanA-sasAra ke samasta prANiyo ke prati nisvArtha prema-bhAva rakhanA , apanI AtmA ke samAna hI saba ko sukha-dukha kI anubhUti karanevAle samajhanA, maitrI bhAvanA hai| jisa prakAra manuSya apane kisI viziSTa mitra kI hamezA bhalAI cAhatA hai, jahA~ taka apane se ho sakatA hai, samaya para bhalAI karatA hai, dUsaro se usake liye bhalAI karavAne kI icchA rakhatA hai, usI prakAra jisa sAdhaka kA hRdaya maitrI bhAvanA se paripUrita ho jAtA hai, vaha bhI prANImAtra kI bhalAI karane ke lie bahuta utsuka rahatA hai, saba ko apanepana kI buddhi se dekhatA hai| vaha kisI ko bhI kisI bhI taraha kA 1 tulanA kIjie maitrI karuNA-muditopekSANA sukhadu kha puNyApuSyavipayANA bhAvanAta zcittaprasAdanam / yogadarzana 133
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana kaSTa nahI denA cAhatA / vaha samasta vizva ko mitrarUpa me dekhatA hai 74 " mitrasya cakSa upA sarvANi bhUtAni pazyAmahe / " - yajurveda 36 / 18 arthAt meM sava jIvo ko mitra kI A~kho se dekhatA hU~, merA kisI se bhI vaira-virodha nahI hai, pratyuta saba ke prati prema hai / bhAratIya sAhitya me maitrI ke ye hI svara Apako sarvatra gU ~jate hue sunAI deMge, dekhie - mittI me savva bhUesu maitta ca me savvalokassi / ( Ava0 a0 4) ( dhammapada ) merI vizva ke saba prANiyo ke sAtha maMtrI hai ) (2) pramoda bhAvanA - guNavAno ko sajjano ko, dharmAtmA ko dekhakara prema se gadgada ho jAnA, mana me prasanna ho jAnA, pramoda bhAvanA hai| kaI bAra aisA hotA hai ki manuSya apane se dhana, sampatti sukha, vaibhava, vidyA, vuddhi athavA dhArmika bhAvanA Adi me adhika baDhe hue unnatizIla sAthI ko dekhakara IrSyA karane lagatA hai / yaha manovRtti vaDI hI dUpita hai / jaba taka yaha manovRitti dUra na ho jAya, tava taka hiMsA, satya yAdi koI bhI sadguNa antarAtmA me Tika nahI sakatA / isIlie bhagavAn mahAvIra ne IrSyA ke viruddha pramoda bhAvanA kA upadeza diyA hai / isa bhAvanA kA yaha artha nahI ki grApa dUsaro ko unnata dekhakara kisI prakAra kA grAdarza hI na grahaNa kareM, unnati ke lie prayatna hI na kare, aura sadA dIna-hIna hI bane rhe| dUsaro ke prabhyudaya ko dekhakara yadi apane ko bhI vaisA hI grabhyudaya iSTa ho to usake lie nyAya, nIti ke sAtha prabala puruSArtha karanA cAhie, unako yAdarza banAkara dRDhatA se karma-patha para agrasara honA caahie| zAstrakAra to yahA~ durbala manuSyoM ke hRdaya me dUsaro ke abhyudaya ko dekhakara jo DhAha hotA hai, kevala use dUra karane kA prAdeza dete haiM / manuSya kA kartavya hai ki vaha sadaiva dUsaro ke guggo kI ora hI apanI dRSTi se dopoM kI ora nahIM / guraNI kI ora dRSTi rakhane me guggA-gAhakatA ke bhAva utpanna hote hai, aura dIpA kI ora dRSTi gane se antakaraNa para dopa-hI-doSa chA jAte haiM / manuSya jaisA
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubha bhAvanA 75 cintana karatA hai, vaisA hI bana jAtA hai / ata pramoda bhAvanA ke dvArA prAcIna kAla ke mahApuruSo ke ujjvala eva pavitra guNo kA cintana hamezA karate rahanA cAhie / gajasukumAra muni kI kSamA, dharmaruci muni kI dayA, bhagavAn mahAvIra kA vairAgya, zAlibhadra kA dAna kisI bhI sAdhaka ko vizAla Atmika zakti pradAna karane ke lie paryApta hai| (3) karuNA bhAvanA-kisI dIna-dukhI ko pIDA pAte hue dekha kara dayA se gadgad ho jAnA, use sukha-zAnti pahuMcAne ke lie yathAzakti prayatna karanA, apane priya-se-priya svArtha kA balidAna dekara bhI usakA dukha dUra karanA, karuNA bhAvanA hai / ahiMsA kI puSTi ke lie karuNA bhAvanA atIva Avazyaka hai| binA karuNA ke ahiMsA kA astittva kathamapi nahIM ho sakatA / yadi koI binA karuNA ke ahiMsaka hone kA dAvA karatA hai, to samajha lo vaha ahiMsA kA upahAsa karatA hai| karuNA-hIna manuSya, manuSya nahI, pazu hotA hai| dukhI ko dekha kara jisakA hRdaya nahI pighalA, jisakI A~kho se sahAnubhUti eva prema kI dhArA nahIM vahI, vaha kisa bharose para apane ko dharmAtmA samajha sakatA hai? (4) mAdhyasthya bhAvanA-jo apane se asahamata ho, virodhI ho, una para bhI dveSa na rakhanA, udAsIna arthAt taTasthabhAva rakhanA, mAdhyasthya bhAvanA hai| kabhI-kabhI aisA hotA hai ki sAdhaka ko bilkula hI saskAra-hIna eva dharma-zikSA grahaNa karane ke sarvathA ayogya, kSudra, krUra, nindaka, vizvAsaghAtI, nirdaya, vyabhicArI tathA vakra svabhAva vAle manuSya mila jAte hai, aura pahale-pahala sAdhaka baDe utsAha-bhare hRdaya se unako sudhArane kA, dharma-patha para lAne kA prayatna karatA hai, parantu jaba unake sudhArane ke sabhI prayatna niSphala ho jAte hai, to vaha sahasA udvigna ho uThatA hai, kruddha ho jAtA hai, viparItAcaraNa vAlo ko apazabda taka kahane lagatA hai| bhagavAn mahAvIra manuSya kI isI durbalatA ko dhyAna me rakha kara mAdhyasthya bhAvanA kA upadeza karate hai ki sasAra-bhara ko sudhArane kA kevala akele tuma ne hI ThekA nahI le rakkhA hai / pratyeka prANI apane-apane saskAro ke cakra me hai| jaba taka bhava-sthiti kA paripAka nahI hotA hai, azubha saskAra kSINa hokara zubha saskAra jAgRta nahI hote hai, tava taka koI sudhara nahI sakatA / tumhArA kAma to basa sadbhAvanA ke sAtha prayatna karanA hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 sAmAyika-pravacana sudharanA aura na sudharanA, yaha to usakI sthiti para hai / apanA prayatna cAlU rakkho, sabhava hai kabhI to acchA pariNAma pAhI jAe / virodhI aura duzcaritra vyakti ko dekhakara ghRNA bhI nahI karanI caahie| aisI sthiti me mAdhyasthya bhAvanA ke dvArA samabhAva rakhanA, taTastha ho jAnA hI zreyaskara hai| prabha mahAvIra ko sagama Adi devo ne kitane bhayakara kapTa die, kitanI marmAntaka pIDA pahucAI, kintu bhagavAn kI mAvyasthya vatti pUrNa rUpa se acala rhii| unake hRdaya me virodhiyoM ke prati jarA bhI kSobha eva krodha nahI huaa| vartamAna yuga ke sagharSamaya vAtAvaraNa me mAdhyasthya bhAvanA kI baDI bhArI aAvazyakatA hai| . dhyAna vidhitmatA ne yaM dhyAtA dhyeya tathA phalam / -yogazAstra 71 dhyAna ke ucchaka mAdhaka ko tIna vAte jAna lenI cAhie--1 vyAtA-dhyAna karane vAne kI yogytaa| 2 vyeya--jina kA vyAna kiyA jAtA hai usakA mvanpa aura phala-dhyAna paapn|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 AtmA hI sAmAyika hai - - - sAmAyika ke svarUpa kA varNana bahuta-kucha kiyA jA cukA hai| phira bhI, prazna hai ki sAmAyika kyA hai ? bAhya vastuo ke svarUpa kA nirNaya karane ke lie vaijJAniko ko kitanA UhApoha, vicAravimarza, cintana-manana karanA paDatA hai, taba kahI jAkara ve vastu ke vAstavika svarUpa taka pahuca pAte hai| bhalA, jaba bAhya vastupro ke sambandha me yaha bAta hai, to sAmAyika to eka bahuta hI gUDha antarloka kI dhArmika kriyA hai| usake svarUpa-parijJAna ke lie to hame puna - puna cintana, manana karane kI AvazyakatA hai / ata punarukti se ghabarAiye nahI, cintana ke kSetra me jahA~ taka pragati kara sake, karane kA prayatna kreN| sAmAyika kyA hai ? yaha prazna bhagavatI-sUtra me baDe hI sundara Dhaga se uThAyA gayA hai aura isakA uttara bhI AdhyAtmika bhAvanA kI uccatama zreNI ko lakSya me rakha kara diyA gayA hai| bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA ke kAlAsyavesI anagAra, bhagavAn mahAvIra ke anuyAyI sthavira munirAjo ke pAsa pahucate haiM aura prazna karate hai ki "he pAryo | sAmAyika kyA hai ? aura usakA artha-prayojana-phala kyA hai ?" sthavira munirAja uttara dete hai ki "he Arya | prAtmA hI sAmAyika hai, aura AtmA hI sAmAyika kA artha-phala hai"AyA sAmAie, AyA sAmAiyasa aTThe / " / -bhagavatI-sUtra, za0 1, u06 bhagavatI-sUtra kA yaha sUtra vacana bahuta sakSipta hai, kintu usame cintana-sAmagrI bharI huI hai / Aie, jarA spaSTIkaraNa kara le ki vizAla aAtmA hI sAmAyika aura sAmAyika kA artha kisa prakAra hai ?
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-pravacana nizcayadRSTi se sAmAyika kA svarUpa bAta yaha hai sAmAyika me pApamaya vyApAro kA parityAga kara samabhAva arthAt zuddha mArga apanAyA jAtA hai| samabhAva ko hI sAmAyika kahate hai / samabhAva kA artha hai bAhya viSaya-bhoga kI cacalatA se haTakara svabhAva me-yAtma-svarUpa me sthira honA, lIna honA / astu, AtmA kA kASAyika vikAro se alaga kiyA huA apanA zuddha svarUpa hI sAmAyika hai| aura usa zuddha Atma-svarUpa ko pA lenA hI sAmAyika kA artha-phala hai / yaha nizcayadRSTi kA kathana hai, isake anusAra jabataka sAdhaka sva-svarUpa me dhyAna-magna rahatA hai, upazama-jala se rAga-dveSa ke mala ko dhotA hai, para-pariNati ko haTAkara Atma-pariNati me ramaNa karatA hai, taba taka hI sAmAyika hai| aura jyo hI sakalpo-vikalpo ke kAraNa cacalatA hotI hai, bAhya krodha, mAna, mAyA, lobha kI ora pariNati hotI hai, tyo hI sAdhaka sAmAyika se zUnya ho jAtA hai / Atma-svarUpa kI pariNati hue binA sAmAyika, pratikramaNa, pratyAkhyAna Adi saba-kI-saba bAhya dharma sAdhanAe~ mAtra puNyAtrava-rUpa hai, mokSa kI sAdhaka-savara rUpa nhii| isI bhAva ko bhagavatI-sUtra me bhagavAn mahAvIra ne tu giyA nagarI ke zrAvako ke prazna ke uttara me spapTa kiyA hai| vahA varNana hai ki "yAtma-pariNati-prAtma-svarUpa kI upalabdhi ke binA, tapa, sayama Adi kI sAdhanA se mAtra puNya-prakRti kA badha hotA hai, phalasvarUpa deva-bhava kI prApti hotI hai, mokSa kI nahI / " ata sAdhako kA kartavya hai ki nizcaya sAmAyika kI prApti kA prayatna kre| kevala sAmAyika ke vAhya svarUpa se cipaTe rahanA aura use hI saba-kucha samajha lenA ucita nhii| vyAvahArika bhUmikA : kramika vikAsa nizcaya dRSTi ke sambandha me eka baDA hI vikaTa prazna hai / vaha yaha ki isa prakAra zuddha prAtma-pariNatirUpa sAmAyika to kabhI hotI nahI / mana vaDA cacala hai, vaha apanI uchala-kUda bhalA kabhI choDa pAtA hai ? kabhI nahI / ava rahe kevala vacana aura zarIra, so unako
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA hI sAmAyika hai roke rakhane bhara se sAmAyika kI pUrNatA hotI nahI / prata Ajakala kI sAmAyika-kriyA to eka prakAra se vyarthaM hI huI 76 1 isake uttara me kahanA hai ki nizcaya sAmAyika ke svarUpa kA varNana karake usa para jora dene kA yaha bhAva nahI ki antaraMga sAdhanA acchI taraha nahI hotI hai, to bAhya sAvanA bhI chor3a hI dI jAe bAhya sAdhanA, bhI Antarika sAdhanA ke lie atIva Avazyaka hai / sarvathA zuddha nizcaya sAmAyika to sAdhya hai, usakI prApti zuddha vyavahAra sAdhanA karate-karate grAja nahI, to kAlAntara me kabhI-nakabhI hogI hI / mArga para eka-eka kadama baDhane vAlA durbala yAtrI bhI eka dina apanI maMjila para pahuca jAegA / abhyAsa kI zakti mahAn hai / Apa cAhe ki mana bhara kA patthara hama grAja hI uThA le zakya hai / kintu pratidina kramaza sera do-sera, tIna sera grAdi kA patthara uThAte-uThAte, kabhI eka dina vaha bhI AegA ki jaba prApa mana-bhara kA patthara bhI uThA lege / 1 aba rahI mana kI cacalatA / so, isase bhI ghabarAne kI AvazyakatA nahI / mana sthira na bhI ho, taba bhI Apa ToTe me nahI rahege / vacana aura zarIra ke niyatraNa kA lAbha to ApakA kahI nahI gayA / sAmAyika kA sarvathA nAza mana, vacana aura zarIra tIno zaktiyo ko sAvadya - kriyA me salagna kara dene se hotA hai / kevala manasA bhaga aticAra hotA hai, anAcAra nahI / aticAra kA artha- 'doSa' hai / aura isa doSa kI zuddhi pazcAttApa eva AlocanA Adi se ho jAtI hai / kyA hA~, to yaha ThIka hai ki mAnasika zAti ke binA sAmAyika pUrNa nahI, apUrNa hai / parantu isakA yaha artha to nahI ki pUrNa na mile, to apUrNa ko bhI Thokara mAra dI jAe ? vyApAra me hajAra kA lAbha na ho, to sau, do sau kA lAbha kahI chor3A jAtA hai ? Akhira hai to lAbha hI, hAni to nahI ! jaba taka rahane ke lie sAtamajila kA mahala na mile, taba taka jhopaDI hI sahI / sardI-garmI se to rakSA hogI, kabhI parizramAnukUla bhAgya ne sAtha diyA, to mahala bhI kauna baDI cIja hai, vaha bhI mila sakatA hai / parantu, mahala ke abhAva me jhopaDI choDakara saDaka para bhikhAriyo kI taraha paDe rahanA to ThIka nahI / apane grApa me vyavahAra sAmAyika
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 karemi bhate / sAmAiyaM =he bhagavan 1 meM samatArUpa sAmAyika karatA hU~ / savva sAvajjaM joga paccakkhAmi - saba sAvadha - pApo ke vyApAra tyAgatA hU~ 1 pajjuvAsAmi= yAvajjIvana - jIvana bhara ke lie sAmAyika grahaNa karatA hU~ / jAvajjIvAe tiviha tiviheNa maNeNa vAyAe kAraNa sAmAyika pravacana sAdhu aura sAdhvI kI sAmAyika * appANa vosirAmi = - tIna kararaNa, tIna yoga se / = = mana se, vacana se, ( pApa karma ) / na karemi, na kAravemi, karata pina karU~gA, na karAU gA, karane vAle anna na samaNujjAragAmi tassa bhate paDikkamA mi niMdAmi garihAmi zarIra se dUsare kA anumodana bhI nahI karU gA / he bhagavan 1 usa pAparUpa vyApAra se haTatA hU~ / = nindA karatA hU~, garhA karatA hU~ / , = pApamaya prAtmA ko vosarAtA hU~ / zrAvaka zraura zrAvikA kI sAmAyika p zrAvaka aura zrAvikAo ke sAmAyika kA pATha bhI yahI hai / kevala 'savvaM sAvajja' ke sthAna me 'sAvajja' 'jAvajjIvAe' ke sthAna me 'jAvaniyama', tiviha tiviheNa' ke sthAna me 'duviha tiviharaNa' bolA jAtA hai / aura karata pi anna na samaragujjAragAmi' yaha pada bilkula hI nahI bolA jAtA / pAThaka samajha gae hoge ki sAdhu aura zrAvako ke sAmAyika vrata me kitanA antara hai ? Adarza eka hI hai, kintu gRhastha deza sayamI hai, parigraha Adi rakhatA hai, ata vaha tIna kararaNa, tIna yoga se pApo kA sarvathA parityAga nahI kara sakatA / vaha sAmAyikakAla me mana-vacana aura zarIra se pApa karma na svaya karegA, na dUsaro
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura zrAvaka kI sAmAyika krvaaegaa| parantu, ghara yA dukAna Adi para hone vAle pApA-bha ke prati gRhastha kA Antarika mamatArUpa anumodana cAlU rahatA ata anumodana kA tyAga nahI kiyA jA sakatA / sAdhu pUrNa mI hai, vaha apane jIvana me koI bhI pApa vyApAra nahI rakhatA, vaha anumodana kA bhI tyAga karatA hai / gRhastha pApArambha se dA ke lie alaga hokara gRha-jIvana kI naukA nahI khe sakatA / i sAmAyika se pahale bhI prArambha karatA rahatA hai aura sAmAyika vAda bhI use karanA hai, ata vaha do ghaDI ke lie hI sAmAyika haraNa kara sakatA hai, yAvajjIvana ke lie nahI / zrAvazyaka niyukti apanI TIkA meM AcArya haribhadra ne vizeSa spaSTIkaraNa kiyA hai, ta vizeSa jijJAsu use paDhane kA kaSTa kare / 83 sAdhu kI apekSA gRhastha kI sAmAyika me kAphI antara hai, kara bhI itanA nahI hai ki vaha sarvathA hI koI alaga-thalaga mArga / do ghaDI ke lie sAmAyika me gRhastha yadi pUrNa sAdhu nahI to, ghu jaisA avazya hI ho jAtA hai / ucca jIvana ke abhyAsa ke lae, gRhastha pratidina sAmAyika grahaNa karatA hai aura utanI ra ke lie vaha sasAra ke dharAtala se Upara uTha kara ucca prAdhyAmaka bhUmikA para pahu~ca jAtA hai / prata Avazyaka niyukti ko ddhRta karate hue prAcArya jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne ThIka hI kahA hai sAmAiyammi ukae, samaraNo iva eeNa kAraNeNa, bahuso sAvagro havai jamhA / kujjA // sAmAiya -- vizeSAvazyaka bhASya, 2660 - sAmAyika karane para zrAvaka sAdhu jaisA ho jAtA hai, bAsanA se jIvana ko bahuta-kucha alaga kara letA hai, ataeva zrAvaka kA kartavya hai ki vaha pratidina sAmAyika graharaNa kare, samatA-bhAva kA nAcaraNa kare /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana bhI eka bahuta baDI sAdhanA hai / jo loga sAmAyika na karake vyartha hI idhara-udhara nindA, cugalI, jhUTha, hiMsA, laDAI prAdi karate phirate hai, unakI apekSA nizcaya sAmAyika kA na sahI, vyavahAra sAmAyika kA hI jIvana dekhie, kitanA U~cA hai, kitanA mahAn hai ? sthUla pApAcAro se to jIvana bacA huA hai ? 80 samAigrovautto jIvo sAmAiya saya ceva / - vizeSA 0 1526 sAmAyika me upayoga yukta grAtmA svayaM hI sAmAyika hai / cittasya hi prasAdena hanti karma zubhAzubham / prasannAtmA''tmani sthitvA sukhamavyayamaznute // -- maitrA0 zrAraNyaka 6134-4 citta ke prasanna (nirmala) eva zAta ho jAne para zubhAzubha karma naSTa ho jAte haiM / aura prasanna eva zAtacitta manuSya hI java AtmA meM lIna hotA hai taba vaha avinAzI prAnanda prApta karatA hai /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhu aura zrAvaka kI sAmAyika jaina-dharma ke tatvo kA sUkSma nirIkSaNa karane para yaha bAta sahaja hI dhyAna me grA sakatI hai ki yahA~ sAdhu aura zrAvako ke lie sarvathA vibhinna paraspara virodhI do mArga nahI hai / AdhyAtmika vikAsa kI taratamatA ke kAraNa dono kI dharma sAdhanA me antara avazya rakkhA gayA hai, para dono sAdhanAo kA lakSya eka hI hai, pRthak nahI / 16 ataeva sAmAyika ke sambandha me bhagavAn mahAvIra ne kahA hai ki yaha sAdhu aura zrAvaka dono ke lie Avazyaka hai - "gArasAmAie ceva araNagAra sAmAie ceva" - sthAnAga sUtra, sthA0 2, u0 3 sAmAyika, sAdhanA kSetra kI prathama Avazyaka bhUmikA hai, ata isake vinA dono hI sAdhako kI sAdhanAe pUrNa nahI ho sakatI / parantu zrAtmikavikAsa kI dRSTi se dono kI sAmAyika me antara hai / gRhastha kI sAmAyika alpakAlika hotI hai, aura sAdhu kI yAvajjIvana - jIvana - paryanta ke lie / dono kI sAmAyikasAdhanA kA svarUpa samajhane ke lie nimna sUtro para dhyAna denA Avazyaka hai /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-pravacana sAdhu aura sAdhvI kI sAmAyika karemi bhate ! sAmAiyaM =he bhagavan | maiM samatArUpa sAmAyika karatA huuN| savva sAvajja joga paccakkhAmi saba sAvadya-pApo ke vyApAra tyAgatA huuN| jAvajjIvAe pajjuvAsAmi=yAvajjIvana-jIvana-bhara ke lie __ sAmAyika grahaNa karatA huuN| tiviha tiviheNaM =tIna karaNa, tIna yoga se| maNeNa vAyAe kAega =mana se, vacana se, zarIra se (pApa krm)| na karemi, na kAravemi, karata pi=na karUMgA, na karAU gA, karane vAle anna na samaNujjAraNAmi dUsare kA anumodana bhI nahI karU gaa| tassa bhate paDikkamAmi he bhagavan / usa pAparUpa vyApAra se haTatA huuN| niMdAmi, garihAmi =nindA, karatA hU~, gardA karatA huuN| appANa vosirAmi =pApamaya AtmA ko vosarAtA huuN| zrAvaka aura zrAvikA kI sAmAyika zrAvaka aura zrAvikAo ke sAmAyika kA pATha bhI yahI hai / kevala 'savvaM sAvajja' ke sthAna me 'sAvajja' 'jAvajjIvAeM' ke sthAna me 'jAvaniyama', tiviha tiviheNa' ke sthAna me 'duviha tiviheNa' bolA jAtA hai| aura karata pi anna na samaraNajjAraNAmi' yaha pada bilkula hI nahI bolA jaataa| pAThaka samajha gae hoge ki sAdhu aura zrAvako ke sAmAyika vrata me kitanA antara hai ? Adarza eka hI hai, kintu gRhastha deza sayamI hai, parigraha Adi rakhatA hai, ata vaha tIna karaNa, tIna yoga se pApo kA sarvathA parityAga nahI kara sktaa| vaha sAmAyikakAla me mana-vacana aura zarIra se pApa-karma na svaya karegA, na dUsaro
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhu aura zrAvaka kI sAmAyika se krvaaegaa| parantu, ghara yA dukAna Adi para hone vAle pApArambha ke prati gRhastha kA Antarika mamatArUpa anumodana cAlU rahatA hai, ata anumodana kA tyAga nahI kiyA jA sakatA / sAdhu pUrNa sayamI hai, vaha apane jIvana me koI bhI pApa-vyApAra nahI rakhatA, ata vaha anumodana kA bhI tyAga karatA hai| gRhastha pApArambha se sadA ke lie alaga hokara gRha-jIvana kI naukA nahI khe sktaa| vaha sAmAyika se pahale bhI prArambha karatA rahatA hai aura sAmAyika ke bAda bhI use karanA hai, ata vaha do ghaDI ke lie hI sAmAyika grahaNa kara sakatA hai, yAvajjIvana ke lie nahI / Avazyaka-niyukti kI apanI TIkA me AcArya haribhadra ne vizeSa spaSTIkaraNa kiyA hai, ata vizeSa jijJAsu use paDhane kA kaSTa kre| sAdhu kI apekSA gRhastha kI sAmAyika me kAphI antara hai, phira bhI itanA nahI hai ki vaha sarvathA hI koI alaga-thalaga mArga ho| do ghaDI ke lie sAmAyika me gRhastha yadi pUrNa sAdhu nahI to, sAdhu jaisA avazya hI ho jAtA hai| ucca jIvana ke abhyAsa ke lie, gRhastha pratidina sAmAyika grahaNa karatA hai aura utanI dera ke lie vaha sasAra ke dharAtala se Upara uTha kara ucca prAdhyAtmika bhUmikA para pahuMca jAtA hai| ata Avazyaka niyukti ko uddhRta karate hue prAcArya jinabhadragaraNI kSamAzramaNa ne ThIka hI kahA hai sAmAiyammi u kae, samaNo iva sAvo havai jamhA / eeNa kAraNeNa, bahuso sAmAiya kujjA // -vizeSAvazyaka-bhASya, 2660 --sAmAyika karane para zrAvaka sAdhu jaisA ho jAtA hai, vAsanAmo se jIvana ko bahuta-kucha alaga kara letA hai, ataeva zrAvaka kA kartavya hai ki vaha pratidina sAmAyika grahaNa kare, samatA-bhAva kA AcaraNa kre|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 sAmAyika ke chaha Avazyaka jaina-dharma kI dhArmika kriyAo me cha Avazyaka mukhya mAne gae hai| Avazyaka kA artha hai-pratidina avazya karane yogya aAtma-vizuddhi karane vAle dhArmika anuSThAna / ve chaha Avazyaka isa prakAra hai-(1) sAmAyika-- samabhAva, (2) caturvizatistavacaubIso bhagavAn kI stuti, (3) vandana-gurudeva ko namaskAra, (4) pratikramaNa-pApAcAra se haTanA, (5) kAyotsarga=zarIra kA mamatva tyAga kara dhyAna karanA, (6) pratyAkhyAna-pApa-kAryo kA tyAga krnaa| ukta Avazyako kA pUrNa rUpa se AcaraNa to pratikramaNa karate samaya kiyA jAtA hai| kintu, sarvaprathama jo yaha sAmAyika Avazyaka hai, isa me bhI sAdhaka ko Age ke pA~ca Avazyako kI jhA~kI mila jAtI hai| _ 'karemi sAmAiya', me sAmAyika Avazyaka kA, 'bhate' me catuvizati stava kA, 'tassa bhate' me guru-vandana kA, 'paDivaka mAmi', me pratikramaNa kA, 'appAraNa vosirAmi' me kAyotsarga kA, 'sAvajja joga paccakkhAmi' me pratyAkhyAna Avazyaka kA samAveza ho jAtA hai / ataeva sAmAyika karane vAle mahAnubhAva, jarA gahare Atma-nirIkSaNa me utare, to ve sAmAyika ke dvArA bhI chaho Avazyako kA AcaraNa karate hue apanA prAtma-kalyANa kara sakate hai|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika kaba karanI cAhie ? Ajakala sAmAyika ke kAla ke sambandha me baDI hI avyavasthA cala rahI hai / koI prAta kAla karatA hai, to koI sAyakAla / koI dupahara ko karatA hai, to koI rAta ko / matalaba yaha hai ki manamAnI kalpanA se jo jaba cAhatA hai, tabhI kara letA hai, samaya kI pAbaMdI kA koI khayAla nahI rakkhA jAtA / 18 apane-Apako krAntikArI sudhAraka kahane vAle tarka karate hai ki "isase kyA ? yaha to dharma - kriyA hai, jaba jI cAhe, tabhI kara lenI cAhie | kAla ke bandhana me paDane se kyA lAbha?" mujhe isa kutarka para baDA hI dukha hotA hai / bhagavAn mahAvIra ne sthAna-sthAna para kAla kI niyamitatA para bala diyA hai / pratikramaNa - jaisI dhArmika kriyAo ke lie bhI samaya ke kAraNa prAyazcitta taka kA vidhAna kiyA hai| sUtro ke svAdhyAya ke lie kyo samaya kA khayAla rakhakhA jAtA hai ? dhArmika kriyAe to manuSya ko aura adhika niyatrita karatI hai, ata inake lie to samaya kA pAbaMda honA atIva Avazyaka hai / yaha ThIka hai ki paripakva dazA me pahu~cA huA utkRSTa sAdhaka kAla se baddha nahI hotA, usake lie hara samaya hI sAdhanA kA kAla hai / isIlie sAdhu ko yAvajjIvana kI sAmAyika batalAI hai / sAdhu kA hara kSaNa sAmAyika svarUpa hotA hai / grata yahA~ utkRSTa sAdhaka kA prazna nahI, prazna hai - sAdhAraNa sAdhaka kA / usake lie niyamitatA Avazyaka hai |
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana samaya kI niyamitatA kA mana para baDA camatkArI prabhAva hotA hai / ucchaGkhala mana ko yo hI avyavasthita choDa dene se vaha aura bhI adhika uccha khala ho uThatA hai| rogI ko auSadhi samaya para dI jAtI hai / adhyayana ke lie vidyAmandiro me samaya nizcita hotA hai / viziSTa vyakti apane bhojana, zayana Adi kA samaya bhI ThIka nizcita rakhate hai / adhika kyA, sAdhAraNa vyasano taka kI niyamitatA kA bhI mana para baDA prabhAva hotA hai / tamAkhU Adi durvyasana karane vAle manuSya, niyata samaya para hI durvyasano kA sakalpa karate hai| aphIma khAne vAle vyakti ko ThIka niyata samaya para aphIma kI yAda A jAtI hai, aura yadi usa samaya na mile, to usakA citta cacala ho jAtA hai / isI prakAra sadAcAra ke kartavya bhI apane lie samaya ke niyama kI apekSA rakhate haiM / sAdhaka ko samaya kA itanA abhyasta ho jAnA cAhie ki vaha niyata samaya para anya kArya choDa kara sarvaprathama grAvazyaka dharma - kriyA kare | yaha bhI kyA dhArmika jIvana hai ki Aja prAta kAla, to kala dupahara ko parale dina sAyakAla, to usase agale dina kisI aura hI samaya / Ajakala yaha niyamitatA bahuta hI baDha rahI hai / isase na dharma ke samaya dharma hI hotA hai aura na karma ke samaya karma hI / , 86 prazna kiyA jA sakatA hai ki phira kauna-se kAla kA nizcaya karanA cAhie ? uttara me kahanA hai ki sAmAyika ke lie prAta auaura sAyakAla kA samaya bahuta hI sundara hai / prakRti ke lIlA kSetra sasAra me vastuta idhara sUryodaya kA aura udhara sUryAsta kA samaya, vaDA hI suramya eva manohara hotA hai / sabhava hai nagara kI galiyoM me rahane vAle Apa loga durbhAgya se prakRti ke isa vilakSaNa dRzya ke darzana se vacita ho, parantu yadi kabhI Apa ko nadiyo ke suramya taTo para, pahADo kI U~cI coTiyo para, yA bIhaDa vano me rahane kA prasaMga huA ho aura vahA~ dono sandhyAo ke sundara dRzya A~kho kI najara paDe ho, to maiM nizcaya se kahatA hU~ ki Apa usa samaya grAnanda-vibhora hue binA na rahe hoge / aise prasago para kisI bhI darzaka kA bhAvuka anta kararaNa udAtta aura gambhIra vicAro se paripUrNa hue vinA nahI raha sakatA / lekhaka
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika kaba karanI cAhie ? 87 utkala (uDIsA) me udayagiri para aura magadha me vaibhAragiri eva vipulAcala para dhyAnasAdhanA me rahA hai, ata vaha tatkAlIna prabhAta aura sAyakAla ke sundara eva sumanohara dRzya aba bhI bhUlA nahI / jaba kabhI smRti AtI hai, hRdaya Ananda se gudagudAne lagatA hai / usa samaya dhyAna me mAnasika ekAgratA vastuta bahuta adbhuta hotI thii| hA~, to prabhAta kA samaya to dhyAna, cintana Adi ke lie bahuta hI sundara mAnA gayA hai / sunaharA prabhAta, ekAnta, zAnti aura prasannatA Adi kI dRSTi se vastuta prakRti kA zreSTha rUpa hai| isa samaya hiMsA aura krUratA nahI hotI, dUsare manuSyo ke sAtha samparka na hone ke kAraNa asatya eva kaTu bhASaNa kA bhI avasara nahI AtA, cora corI se nivRtta ho jAte hai, kAmI puruSa kAmavAsanA se nivRtti pA lete hai| astu, hiMsA, asatya, steya aura abrahmacarya Adi ke kuruci-pUrNa dRzyo ke na rahane se Asa-pAsa kA vAyu-maNDala azuddha vicAro se svaya hI zuddha-pradUSita rahatA hai| isa prakAra sAmAyika kI pavitra kriyA ke lie vaha samaya baDA hI punIta hai| yadi prabhAta kAla me na ho sake, to sAyakAla kA samaya bhI dUsare samayo kI apekSA zAnta mAnA gayA hai / * * * brAhma muhUrte budhyeta dharmAthaucAnuciMtayet / -manu0 4 / 62 prAta kAla brAhmamuhUrta me jAgakara prathama dharma kA aura tadanantara artha kA citana karanA caahiye|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asana kaisA? - - uparyukta zIrSaka ke nIce maiM pharza para bichAye jAne vAle Asano kI bAta nahI kaha rahA huuN| yahA~ Asana se abhiprAya baiThane ke Dhaga se hai| kucha logo kA baiThanA vaDA hI avyavasthita hotA hai| ve jarAsI dera bhI sthira hokara nahI baiTha sakate / asthira Asana mana kI durbalatA aura cacalatA kA dyotaka hai| bhalA, jo sAdhaka do ghaDI ke lie bhI apane zarIra para niyatraNa nahI kara sakatA, vaha apane mana para kyA khAka vijaya prApta karegA? Asana, yoga ke ATha ago me se tIsarA aga mAnA gayA hai| isase zarIra me rakta kI zuddhi hotI hai, raktazuddhi se svAsthya ThIka rahatA hai aura svAsthya ThIka hone se ucca vicAro ko bala milatA hai, mAnasika ekAgratA bar3hatI hai| sira nIcA jhukAye, pITha ko duharI kiye, pairo ko phailAye baiThe rahane vAlA manuSya kabhI bhI mahAn nahIM bana sktaa| dRDha Asana kA mana para bar3A gaharA prabhAva par3atA hai| zarIra kI kaDaka mana me kaDaka avazya lAtI hai ataeva sAmAyika me siddhAsana athavA padmAsana Adi, kisI eka apanI sthiti ke anukUla sukhada Asana se sthira ho kara baiThane kA abhyAsa rakhanA cAhie / mastiSka kA sambandha pITha para kI rIDha kI haDDiyo se hai, ata pITha ke merudaNDa ko bhI tanA huA rakhanA Avazyaka hai| 1 yama niyamAsanaprANAyAmapratyAhAraghAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvagAni / -pAtajalayogadarzana 2 / 26
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAsana kaisA? 86 Asano ke sambandha me vizeSa jAnakArI ke lie prAcIna yogazAstra Adi grantho kA avalokana karanA adhika acchA hogaa| yadi pAThaka itanI dUra na jAnA cAhe, to unhe lekhaka kI 'mahAmaMtranavakAra' nAmaka pustaka se bhI thoDA-sA Avazyaka paricaya mila skegaa| yahA~ to kevala do-tIna suprasiddha Asano kA ullekha hI paryApta rhegaa| 1 siddhAsana-bAeM paira kI eDI se jananendriya aura gudA ke vIca kA sthAna ko dabA kara dAhine paira kI eDI se jananendriya ke Upara ke pradeza ko dabAnA, ThuDDI ko hRdaya me jamAnA, aura deha ko sIdhA tanA huA rakha kara dono bhauMho ke bIca me dRSTi ko kendrita karanA, siddhAsana hai| 2 padmAsana-bAyI jAgha para dAhinA paira aura dAhinI jAgha para bAyAM paira rakhanA, phira dono hAtho ko lambA karake dono ghuTano para jJAnamudrA Adi ke rUpa me cita rakhanA athavA dono hAtho kI hatheliyo ko nAbhi ke nIce dhyAna mudrA me rakhanA, padmAsana hai| hathelI para hathelI rakhate samaya bAe hAtha kI hathelI ke Upara dAhine hAtha kI hathelI rakhane kA dhyAna rahanA caahie| 3 parya kAsana-dAhinA paira bAyI jAgha ke nIce aura bAyA paira dAhinI jAgha ke nIce dabA kara baiThanA, paryakAsana hai / payaMkAsana kA dUsarA nAma sukhAsana bhI hai| sarvasAdhAraNa ise pAlathI-pAlathI bhI kahate hai| * * *
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva aura uttara dizA hI kyoM ? sAmAyika karane vAle ko apanA mukha pUrva athavA uttara dizA kI ora rakhanA zreSTha mAnA gayA hai / zrI jinabhadragaraNI kSamAzramaraNa likhate haiM 20 puvvAbhimuho uttaramuho va dijjAshavA paDicchejjA / - vizeSAvazyaka - bhASya 3406 zAstrasvAdhyAya, pratikramaNa, aura dIkSA dAna Adi dharmakriyAe pUrva aura uttara dizA kI ora karane kA vidhAna hai / sthAnAga-sUtra me bhagavAn mahAvIra ne bhI inhI do dizAo kA mahatva varNana kiyA hai| grata sAmAyika karate samaya sAmane yadi gurudeva vidyamAna ho to unake sanmukha baiThate hue anya kisI dizA meM bhI mukha kiyA jA sakatA hai parantu anya sthAna para to pUrva aura uttara kI ora mukha rakhanA hI ucita hai / java kabhI pUrva aura uttara dizA kA vicAra cala paDatA hai, to prazna kiyA jAtA hai ki pUrva aura uttara dizA me hI aisA kyA mahattva hai, jo ki granya dizAo ko choDa kara inakI ora hI mukha kiyA jAe ? uttara me kahanA hai ki isa me zAstraparamparA hI saba se baDA pramANa hai| abhI taka AcAryo ne isa ke vaijJAnika mahatva para koI vistRta prakAza nahI DAlA hai / hA, abhI-abhI vaidika vidvAn sAtavalekara jI ne isa sambandha me kucha likhA hai aura vaha kAphI vicAraNIya hai /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva aura uttara dizA hI kyo ? 1 pUrvadizA pragati kI pratIka * dhAtu kA / 'pra' prAcI dizA -Age baDhanA, unnati karanA, jAnA - yaha prAJca- 'pra' pUrvaka 'aJcu ' jisase pUrvadizAvAcaka prAcI zabda banA hai Adhikya, Age, sammukha hai / 'aJcu ' kA artha gati aura pUjana hai / arthAt jAnA, baDhanA, pragati karanA, calanA, satkAra aura pUjA karanA hai / isa prakAra prAcI zabda kA artha huA Age baDhanA, unnati karanA, pragati karanA, abhyudaya ko prApta karanA, Upara caDhanA Adi / agrabhAga me ho mUla artha hai, kA artha prakarSa, pUrva dizA kA yaha gauravamaya vaibhava prAta kAla athavA rAtri ke samaya acchI taraha dhyAna me A sakatA hai / prAta kAla pUrva dizA kI ora mukha kIjie, Apa dekheMge ki anekAneka camakate hue tArA maNDala pUrva kI ora se udaya hokara ananta AkAza kI ora caDha rahe hai, apanA saumya aura zItala prakAza phailA rahe hai / kitanA prabhuta dRzya hotA hai vaha / sarvaprathama rAtri ke saghana andhakAra ko cIra kara aruNa prabhA kA udaya bhI pUrva dizA se hotA hai / vaha aruNimA kitanI manomohaka hotI hai / sahasrarazmi sUrya kA amita Aloka bhI isI pUrva dizA kI dena hai / tamoguNasvarUpa andhakAra kA nAza karake sattvaguNa pradhAna prakAza jaba cAro ora apanI ujjvala kiraNe phailA detA hai, to sarovaro me kamala khila uThate hai, vRkSo para pakSI cahacahAne lagate hai, supta sasAra a~gaDAI lekara khaDA ho jAtA hai, prakRti ke araNa araNa me navajIvana kA sacAra ho jAtA hai / hA~, to pUrva dizA hame udaya-mArga kI sUcanA detI hai, apanI tejasvitA baDhAne kA upadeza karatI hai / eka samaya kA prasta huA sUrya puna abhyudaya ko prApta hotA hai, aura apane divya teja se sasAra ko jagamagA detA hai / eka samaya kA kSINa huA candramA puna pUrNimA ke dina pUrNa maNDala ke sAtha udaya hokara sasAra ko dugdha-dhavala cA~danI se nahalA detA hai / isI prakAra anekAneka tAraka astagata hokara bhI puna apane sAmarthya se udaya ho jAte hai, to kyA manuSya apane supta antasteja ko nahI
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana ? - jagA sakatA kyA kabhI kisI kAraNa se supta eva avanata hue apane jIvana ko jAgRta eva unnata nahI kara sakatA ? avazya kara sakatA hai / manuSya mahAn hai, vaha jItA jAgatA calatA-phiratA Izvara hai / usakI alaukika zaktiyA~ soI paDI hai / jisa dina ve jAgRta hogI, jIvana me saba ora magala hI maMgala najara aaegaa| pUrva dizA hame saketa karatI hai ki manuSya apane puruSArtha ke bala para, apanI icchA ke anusAra, abhyudaya prApta kara sakatA hai / vaha sadA patita aura hIna dazA me rahane ke lie nahI hai, pratyuta patana se utthAna kI ora agrasara honA, usakA janma siddha adhikAra hai / 2 uttara dizA : uccatA va dRDhatA kA zrAtma bodha * uttara dizA - ut arthAt uccatA se tara- adhika jo bhAva hotA hai, vaha uttara dizA se dhvanita hotA hai, to uttara kA artha huA - U~cI gati, U~cA jIvana, U~cA Adarza pAne kA saMketa / zarIra zAstra kI dRSTi se manuSya kA hRdaya bhI vaoNrDa bagala kI ora hai, ta vaha uttara hai / mAnava zarIra me hRdaya kA sthAna vahuta U~cA mAnA gayA hai / vaha eka prakAra se AtmA kA kendra hI hai / jisakA hRdaya jaisA U~ca-nIca athavA zuddha-azuddha hotA hai, vaha vaisA hI vana jAtA hai / manuSya ke pAsa jo bhakti, zraddhA, vizvAsa aura pavitra bhAvanA kA bhAga hai, vaha laukika dRSTi se bhI uttara dizA me - hRdaya meM hI hai / isI grAzaya se sabhavata yajurveda ke matra draSTA ne kahA hai- idamuttarAt sva / - yajurveda 13 / 57 uttara dizA meM svarga hai arthAt hRdaya kI uttara arthAta uttama vicAra dRSTi meM hI svarga hai / astu, uttara dizA hame saketa karatI hai ki hama hRdaya ko vizAla, udAra, ucca eva pavitra banAe~ / uttara dizA kA dUsarA nAma dhruva dizA bhI hai| prasiddha dhruva nakSaya, jo apane kendra para hI rahatA hai, idhara-udhara nahI hotA,
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva aura uttara dizA hI kyo ? pUrvAcAryoM cumbaka ko apa koI vizeSa zAtaeva mAnanA uttara diza me hai / ata pUrva dizA jahA~ pragati kI, hala-cala kI sandezavAhikA hai, vahA~ uttara dizA sthiratA, dRDhatA, nizcayAtmakatA eva acala Adarza kI pratIka hai| jIvana-sagrAma me gati ke sAtha sthiratA, halacala ke sAtha zAnti aura svasthatA atyanta apekSita hai| kevala gati aura kevala sthiratA jIvana ko pUrNa nahI banAtI, kintu dono kA mela hI jIvana ko U~cA uThAtA hai / pragati aura dRDhatA ke vinA koI bhI manuSya kisI bhI prakAra kI unnati nahI prApta kara sktaa| ___uttara dizA kI camatkArika zakti ke sambandha me eka pratyakSa pramANa bhI hai| dhruva-yantra yAnI kutubanumA me jo loha-cumbaka kI suI hotI hai, vaha hamezA uttara kI ora rahatI hai / loha cumbaka kI suI jaDa padArtha hai, ata use svaya to uttara, dakSiNa kA koI parijJAna nahI, jo udhara ghUma jaae| ataeva mAnanA hogA ki uttara dizA me hI aisI koI vizeSa zakti va ArkaSaNa hai, jo, sadaiva loha-cumbaka ko apanI ora AkRSTa kiye rahatI hai| hamAre pUrvAcAryoM ke mana me kahI yaha to nahI thA ki yaha zakti manuSya para bhI apanA kucha prabhAva DAlatI hai ? bhautika dRSTi se bhI dakSiNa dizA kI ora zakti kI kSINatA tathA uttara dizA kI ora zakti kI adhikatA pratIta hotI hai| dakSiNa deza ke loga kucha durbala eva kRSNa varNa hote hai| uttara dizA ke balavAna eva gauravarNa hote hai| isa para se anumAna kiyA jA sakatA hai ki avazya hI manuSyo ke khAna-pAna, cAla-calana, rahanasahana eva sabalatA-nirbalatA Adi para dakSiNa aura uttara dizA kA koI vizeSa prabhAva par3atA hai| Aja bhI purAne vicAro ke bhAratIya dakSiNa aura pazcima ko paira karake sonA pasada nahIM karate / jaina saskRti hI nahI, vaidika-saskRti meM bhI pUrva aura uttara dizA kA hI gaurava gAna kiyA gayA hai / dakSiNa yama kI dizA mAnI hai aura pazcima varuNa kii| ye dono deva krUra prakRti ke mAne gaye hai / zatapatha brAhmaNa me pUrva devatAyo kI, aura uttara manuSyo kI dizA kathana kI gaI hai bhautika dRSTi se bhArI zakti kI adhikAra hai| uttara /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 sAmAyika-pravacana "prAcI hi devAnA dika yodIcI dik sA manuSyANAm', -zatapatha, dizA varNana kiM bahunA, vidvAno ko isa sambandha meM aura bhI adhika UhApoha karane kI AvazyakatA hai| maiMne to yahA~ kevala dizAsUcana ke lie hI ye kucha paktiyA~ likha choDI hai| ,, ,* vakaccitadayedarthAn siMhavacca parAkramet / -manusmRti 7 / 105 apane lakSya kI prApti karane hetu sAdhaka ko vagule kI taraha ekAgra hokara vicAra karanA cAhie aura siMha kI bhAti sAhasa pUrvaka parAkrama karanA caahie|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 prAkRta bhASA meM hI kyoM ? sAmAyika ke pATha bhArata kI bahuta prAcIna prAkRta bhASA arddha mAgadhI meM haiM / isa sambandha me Ajakala tarka kiyA jA rahA hai ki hame to bhAvo se matalaba hai, zabdo ke pIche ba~dhe rahane se kyA lAbha ? mAgadhI ke gUDha pATho ko tote kI taraha paDhate rahane se hame kucha bhI bhAva palle nahI paDate / ata apanI apanI gujarAtI, marAThI, hindI Adi lokabhASAo me pATho ko paDhanA hI lAbha-prada hai| mahApuruSo kI vAraNI prazna bahuta sundara hai, kintu adhika gambhIra vicAraNA ke samakSa phIkA par3a jAtA hai / mahApuruSo kI vANI me aura jana-sAdhAraNa kI vANI me baDA antara hotA hai / mahApuruSo kI vANI ke pIche unake prauDha, sadAcAramaya jIvana ke gambhIra anubhava rahate hai, jaba ki janasAdhAraNa kI vANI jIvana ke bahuta Upara ke sthUla stara se hI sambandha rakhatI hai / yahI kAraNa hai ki mahApuruSo ke sIdhe-sAde sAdhAraNa zabda bhI hRdaya me asara kara jAte hai, jIvana kI dhArA badala dete hai, bhayakara-se bhayakara pApI ko bhI dharmAtmA aura sadAcArI banA dete haiM, jaba ki sAdhAraNa manuSyo kI alakAramayI lacchedAra vANI bhI kucha asara nahI kara pAtI / kyA kAraNa hai, jo mahAn AtmAno kI vANI hajAro-lAkho varSoM ke purAne yuga se Aja taka barAbara jIvita calI ArahI hai, aura Ajakala ke logo
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-pravacana kI vANI unake samakSa hI mRta ho jAtI hai ? hA~, to isame sandeha nahIM ki mahApuruSo ke vacano me kucha vilakSaNa prAmANya, pavitratA eva prabhAva rahatA hai, jisake kAraNa hajAro varSoM taka loga use baDI zraddhA aura bhakti se mAnate rahate hai, pratyeka akSara ko bar3e aAdara aura prema kI dRSTi se dekhate hai / mahApuruSo ke andara jo divya dRSTi hotI hai, vaha sAdhAraNa logo me nahI hotI / aura yaha divya dRSTi hI prAcIna pATho me gambhIra artha aura vizAla pavitratA kI jhAMkI dikhalAtI hai| anuvAda, kevala chAyAcitra mahApurupo ke vAkya bahuta nape-tule hote hai / ve Upara se dekhane me alpakAya mAlUma hote hai, parantu unake bhAvo kI gambhIratA aparampAra hotI hai / prAkRta aura saskRta bhASAyo me sUkSma-se-sUkSma aAntarika bhAvo ko prakaTa karane kI jo zakti hai, vaha prAntIya bhASAo me nahI A sakatI / prAkRta me eka zabda ke aneka artha hote hai, aura ve sava-ke-saba yathA-prasaga baDe hI sundara bhAvo kA prakAza phailAte hai| hindI Adi bhASAmo me yaha khUbI nahI hai / maiM sAdhAraNa Adamiyo kI bAta nahIM kahatA, bar3e-bar3e vidvAno kA kahanA hai ki prAcIna mUla grantho kA pUrNa anuvAda honA azakya hai| mUla ke bhAvo ko Aja kI bhASAe~ acchI taraha chU bhI nahIM sakatI / jaba hama mUla ko anuvAda me utAranA cAhate hai, to hame aisA lagatA hai, mAno ThAThe mArate hue mahAsAgara ko eka kSa dra gagarI me banda kara rahe hai, jo sarvathA asambhava hai / candra, sUrya, aura himAlaya ke citra lie jA rahe hai, parantu ve citra mUla vastu kA sAkSAt pratinidhitva nahIM kara sakate / citra kA sUrya kabhI prakAza nahIM de sakatA / isI prakAra anuvAda kevala mUla kA chAyA-citra hai| usa para se Apa mUla ke bhAvo kI aspaSTa jhA~kI avazya le sakate hai, parantu satya ke pUrNa darzana nahI kara sakate / balki anuvAda meM Akara mUla kA bhAva kabhI-kabhI asatya se mizrita bhI ho jAtA hai| vyakti apUrNa hai, ata vaha anuvAda me apanI bhUla kI puTa kahI-na-kahI de ho detA hai, ataeva aAja ke dhuradhara vidvAn TIkAno para vizvasta nahIM hote, ve mUla
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta bhASA me hI kyo ? kA avalokana karane ke bAda hI apanA vicAra sthira karate hai / ataeva prAkRta pATho kI jo bahuta purAnI paraparA calI A rahI hai, vaha pUrNata ucita hai| use badala kara hama kalyANa kI ora nahI jAeMge, pratyuta satya se bhaTaka jaaeNge| . prAkRta ekatA kI pratIka ko moha lehA saMskRti ke nandarAja jI susA thaa| maiMne pUchA vyavahAradRSTi se bhI prAkRta-pATha hI aucitya pUrNa haiN| hamArI dharma-kriyAe~ mAnava-samAja kI ekatA kI pratIka hai| sAdhaka kisI bhI jAti ke ho, kisI bhI prAta ke ho, kisI bhI rASTra ke ho, jaba ve eka hI sthAna me, eka hI veza-bhUSA me, eka hI paddhati me, eka hI bhASA me dhArmika pATha paDhate haiM, to aisA mAlUma hotA hai, jaise saba bhAI-bhAI ho, eka hI parivAra ke sadasya ho / kyA kabhI Apane musalamAna bhAiyo ko Ida kI namAja par3hate dekhA hai ? hajAro mastaka eka sAtha bhUmi para jhukate aura uThate hue kitane sundara mAlUma hote haiM ? kitanI gabhIra niyamitatA / hRdaya ko moha letI hai| eka hI arabI bhASA kA uccAraNa kisa prakAra unhe eka hI saskRti ke sUtra me bAdhe hue hai ? lekhaka ke pAsa eka bAra dehalI me zrI AnandarAja jI surAnA eka jApAnI vyApArI ko lAe, jo apane Apako bauddha kahatA thaa| maiMne pUchA ki "dhArmika pATha ke rUpa me Apa kyA pATha paDhA karate ho ?"-to usane sahasA pAlI bhASA ke kucha pATha apanI asphuTa-sI dhvani me uccAraNa kie| maiM Ananda-vibhora ho gayA-ahA | pAlI ke mUla pATho ne kisa prakAra bhArata, cIna, jApAna Adi sudUra dezo ko bhI eka bhrAtRtva ke sUtra me bA~dha rakkhA hai| astu, sAmAyika ke mUla pATho kA bhI maiM yahI sthAna dekhanA cAhatA hU / gujarAtI, bagAlI, hindI aura agrajI Adi kI alaga-alaga khicaDI mujhe kataI pasanda nhii| yaha vibhinna bhASAyo kA mArga hamArI prAcIna sAskRtika ekatA ke lie kuThArAghAta siddha hogaa| nAvazyaka ava rahI bhAva samajhane kI bAta | usake sambandha me yaha Avazyaka hai ki TIkA-TippaNiyo ke AdhAra se thoDA-bahuta mUla
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'ha sAmAyika pravacana bhASA se paricaya prApta karake arthoM ko samajhane kA prayatna kiyA jaae| binA bhAva samajhe hue mUla kA vAstavika Ananda prApa nahI uThA skte| AcArya yAjJavalkya kahate hai ki "binA artha samajhe hue zAstrapAThI kI ThIka vahI dazA hotI hai, jo daladala me phasI huI gAya kI hotI hai / vaha na bAhara Ane lAyaka rahatI hai aura na andara jala taka pahu~cane ke yogya hI / ubhayatobhraSTadazA me hI apanA jIvana samApta kara detI hai / " Ajakala artha kI ora dhyAna na dene kI hamArI ajJAnatA baDA hI bhayaMkara rUpa pakaDa gayI hai / na zuddha kA patA na, azuddha kA / eka relagADI kI taraha pATho ke uccAraNa kiye jAte hai, jo taTastha vidvAn zrotA ko hamArI mUrkhatA kA paricaya karAye binA nahI rahate / artha ko na samajhane se bahuta kucha bhrAntiyA bhI phailI rahatI hai / ha~sI kI bAta hai ki - " eka bAI ' karemi bhate' kA pATha paDhate hue 'jAva' ke sthAna me 'Ava' kahatI thii| pUchane para usane tarka ke sAtha kahA ki sAmAyika ko to bulAnA hai, ata use 'jAva' kyo kahe ? 'Ava' kahanA cAhie / " isa prakAra ke eka nahI, aneka udAharaNa Apako mila sakate hai / sAdhako kA kartavya hai ki duniyAdArI kI bhajhaTo se avakAza nikAla kara avazya hI artha jAnane vA prayatna kare 1 kucha adhika pATha nahI hai / thor3e se pATho ko samajha lenA Apake lie AsAna hI hogA, muzkila nahI / lekhaka ne prastuta pustaka me isIlie yaha prayatna kiyA hai, AzA hai isase kucha lAbha uThAyA jAegA ! -
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 // do ghar3I hI kyoM ? - - - sAmAyika kA kitanA kAla hai ? yaha prazna Ajakala kAphI carcA kA viSaya banA huA hai| Aja kA manuSya sAsArika jhajhaTo ke nIce apane-Apako itanA phaMsAye jA rahA hai ki vaha apanI Atma-kalyANakAriNI dhArmika kriyAo ko karane ke lie bhI avakAza nahI nikAlanA caahtaa| yadi cAhatA bhI hai, to itanA cAhatA hai ki jaldI se jaldI kara-karAke chaTakArA mile aura basa ghara ke kAma-dhandhe me lge| isI manovRtti ke pratinidhi kitane hI sajjana kahate hai ki "sAmAyika svIkAra karane kA pATha 'karemi bhate' hai| usameM kevala 'jAva niyama' pATha hai, arthAt jaba taka niyama hai, taba taka sAmAyika hai / yahA kAla ke sambandha me koI nizcita dhAraNA nahI batAI gaI hai| ata sAdhaka kI icchA para hai ki vaha jitanI dera ThIka samajhe, utanI dera sAmAyika kre| do ghar3I kA hI bandhana kyo ?" kAlamaryAdA vyavasthA ke lie isa carcA ke uttara me nivedana hai ki hA, pAgama-sAhitya me sAmAyika ke lie nizcita kAla kA ullekha nahI hai| sAmAyika ke pATha me bhI kAlamaryAdA ke lie 'jAva niyama' hI pATha hai, 'puhutta' Adi nahI / parantu, sarvasAdhAraNa janatA ko niyamabaddha karane ke lie prAcIna prAcAryoM ne do ghar3I ko maryAdA
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-pravacana bA~dha dI hai / yadi maryAdA na bA~dhI jAtI, to bahuta avyavasthA ho jAtI / koI do ghaDI sAmAyika karatA, to koI ghaDI bhara hii| koI Adha ghaDI me hI chamatara karake nipaTa letA, to koI-koI daza-pAca minaTo me hI veDA pAra kara letaa| yadi prAcIna kAla se sAmAyika kI kAla-maryAdA nizcita na hotI to Aja ke zraddhA-hIna yuga me na mAlUma sAmAyika kI kyA durgati hotI ? kisa prakAra use majAka kI cIja banA liyA jAtA? manovaijJAnika dRSTi manovijJAna kI dRSTi se bhI kAla-maryAdA Avazyaka hai| dhArmika kyA, kisI bhI prakAra kI DyUTI, yadi nizcita samaya ke sAtha na badhI ho, to manuSya me zaithilya A jAtA hai, kartavya ke prati upekSA kA bhAva hone lagatA hai, phalata dhIre-dhIre alpase alpa kAla kI ora sarakatA huA manuSya anta me kevala abhAva para pA khaDA hotA hai / ata prAcAryoM ne sAmAyika kA kAla do ghaDI ThIka hI nizcita kiyA hai / prAcArya hemacandra bhI sAmAyika ke lie muhUrta-bhara kAla kA spaSTa ullekha karate haiM tyaktArta-raudradhyAnasya, tyaktasAvadyakarmaNa / muhUrta samatA yA tA, vidu sAmAyikavratam / / -yogazAstra, tRtIya prakAza zloka 82 sAmAyika pratyAkhyAna hai mUla Agama-sAhitya me pratyeka dhArmika kriyA ke lie kAlamaryAdA kA vidhAna hai| municaryA ke lie yAvajjIvana, pauSadhavrata ke lie dina-rAta aura vrata Adi ke lie caturthabhakta Adi kA ullekha hai| sAmAyika bhI pratyAkhyAna hai, ata prazna hotA hai ki pApo kA parityAga kitanI dera ke lie kiyA hai ? choTe-sechoTA aura bar3e-se baDA pratyeka pratyAkhyAna kAla-maryAdA se ba~dhA huA hotA hai| zAstrIyadRSTi se zrAvaka kA pacama guNa
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ do ghaDI hI kyo? 101 sthAna hai, ata vahA~ apratyAkhyAna kriyA nahI ho sktii| apratyAkhyAnakriyA caturtha guNasthAna taka hI hai| ata sAmAyika me bhI pratyAkhyAna kI dRSTi se kAla-maryAdA kA nizcaya rakhanA Avazyaka hai| daza pratyAkhyAno me namaskArasahita arthAt navakArasI kA pratyAkhyAna kiyA jAtA hai / Agama me navakArasI ke kAla kA pauruSI Adi ke samAna kisI bhI prakAra kA ullekha nahI hai| kevala itanA kahA gayA hai ki "jaba taka pratyAkhyAna pArane ke lie namaskAranavakAra mantra na paDhUM, taba taka anna-jala kA tyAga karatA huuN|" parantu Apa dekhate hai ki navakArasI ke lie pUrva paramparA se muhUrtabhara kA kAla mAnA jA rahA hai| muhUrta se alpakAla ke lie navakArasI kA pratyAkhyAna nahI kiyA jaataa| isI prakAra sAmAyika ke lie bhI smjhie| "iha sAvadhayogapratyAsyAnarUpasya sAmAyikasya muhUrtamAnatA siddhAnte'nuktA'pi jJAtavyA, pratyAkhyAnakAlamya jaghanyato'pi muhUrtamAgratvAnnamaskArasahitapratyAkhyAnavaditi / " -jinalAbha sUri, prAtma-prabodha, dvitIya prakAza dhyAna ko dRSTi muhUrta-bhara kA kAla hI kyo nizcita kiyA gayA ? eka ghaDI yA Adha ghaDI athavA tIna yA cAra ghaDI bhI kara sakate the ? yaha prazna mundara hai, vicAraNIya hai / isake uttara ke lie hame Agamo kI zaraNa me jAnA paDegA / yaha Agamika niyama hai ki sAdhAraNa sAdhaka kA eka vicAra, eka sakalpa, eka bhAva, eka dhyAna adhika-se-adhika antarmuhUrta-bhara hI cAlU raha sakatA hai / antarmuhUrta ke bAda avazya hI vicAro me parivartana A jAtA hai| isa sambandha me bhadravAha svAmI ne kahA hai"atomuhuttakAla cittassegaggayA havai bhANa" --Avazyakaniyukti 1458
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-pravacana haoN, to zubha sakalpo ko lekara sAmAyika kA grahaNa kiyA huA niyama antarmuhUrta taka hI samAna gati se cAlU raha sakatA hai / pazcAt kucha-na-kucha parivartana, U~cA yA nIcA A hI jAtA hai| ata vicAro kI ekadhArA kI dRSTi se sAmAyika ke lie muhUrta kahate haiM aura muhUrta me se eka samaya eva eka kSaNa bhI kama ho, to antarmuhUrta mAnA jAtA hai|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidika sandhyA aura sAmAyika pratyeka dharma ke AcAra vyavahAra me pratidina kucha-na-kucha pUjA-pATha, japa-tapa, prabhu- nAma-smaraNa Adi dhArmika kriyAe~ kI jAtI hai / mAnava-jIvana sambandhI pratidina kI prAdhyAtmika bhUkha kI zAnti ke lie, eva mana kI prasannatA ke hetu pratyeka pantha yA mata ne koI-nakoI yojanA, manuSya ke sAmane avazya rakkhI hai / 23 jaina-dharma ke purAne paDosI vaidika dharma me bhI sandhyA nAma se eka dhArmika anuSThAna kA vidhAna hai, jo prAta aura sAyakAla dono samaya kiyA jAtA hai / vaidika TIkAkAro ne sandhyA kA artha isa prakAra kiyA hai - sa - uttama prakAra se dhyai -- dhyAna karanA / arthAt apane iSTadeva kA pUrNa bhakti aura zraddhA ke sAtha dhyAna karanA, cintana karanA / sandhyA zabda kA dUsarA artha hai -- milana, sayoga, sambandha | ukta dUsare artha kA tAtparya hai - upAsanA ke samaya paramezvara ke sAtha upAsaka kA sabandha yAnI milanA / sandhyA kA eka tIsarA artha bhI hai, vaha yaha ki prAta kAla aura sAyakAla dono sandhyAkAla hai / rAtri aura dina kI sandhi prAta kAla hai, aura dina eva rAtri kI sandhi sAyakAla hai / ata sandhyA me kiyA jAnevAlA karma bhI 'sandhyA' zabda se vyavahRta hotA hai| vaidika dharma kI isa samaya do zAkhAeM sarvata prasiddha haiMsanAtana dharma aura AryasamAja | sanAtanI purAnI mAnyatAo ke . pakSapAtI haiM, jaba ki AryasamAjI navIna dhArA ke anuyAyI / vedo
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 sAmAyika-pravacana kA prAmANya dono ko hI samAnarUpa se mAnya hai, ata dono hI vaidika zAkhAe~ hai| sarva-prathama sanAtana dharma kI sandhyA kA varNana kiyA jAtA hai| saMdhyA :svarUpa aura vidhi sanAtanadharma kI sandhyA kevala prArthanAyo eva stutiyo se bharI huI hai / viSNa -matra ke dvArA zarIra para jala chiDaka kara zarIra ko pavitra banAyA jAtA hai, pRthvI mAtA kI stuti ke matra se jala chir3aka kara Asana ko pavitra kiyA jAtA hai| isake pazcAt sRSTi ke utpatti-krama para ciMtana hotA hai| phira prANAyAma kA cakra calatA hai / agni, vAyu, Aditya, bRhaspati, varuNa, indra aura vizva devatAyo kI vaDI mahimA gAI jAtI hai| sapta vyAhRti inhI devo ke lie hotI hai| jala kA mahattvapUrNa sthAna hai| vaidika RSi baDI hI bhAvakatA ke sAtha jala kI stuti karatA hai-"hejala | pApa jIvamAtra ke madhya me se vicarate ho| isa brahmANDarUpI guhA me saba ora ApakI gati hai / tumhI yajJa. ho, vaSaTkAra ho, apa ho, jyoti ho, rasa ho, aura amRta bhI tumhI ho OMantazcarasi bhUteSu, guhAyAM vizvatomukha / tva yajJastva vaSaTkAra, Apo jyotIraso'mRtam // sUrya ko tIna bAra jala kA arghya diyA jAtA hai / jisakA Azaya hai ki prathama arghya se rAkSaso kI savArI kA. dUsarI se rAkSaso ke zastro kA, aura tIsare se rAkSaso kA nAza hotA hai / isa ke bAda gAyatrI matra paDhA jAtA hai, jisame savitA-sUrya devatA se apanI buddhi kI prasphUrti ke lie prArthanA hai / adhika kyA, isI prakAra stutiyo, prArthanAo eva jala chiDakane Adi kI eka lavI paraparA hai, jo kevala jIvana ke bAhyAcAra se hI sambandha rakhatI hai| antarjagat kI bhAvanAo ko sparza karane kA aura pApamala se prAtmA ko pavitra banAne kA koI sakalpa va upakrama nahI dekhA jaataa| hA~, eka matra avazya aisA hai, jisame isa ora kucha thoDA bahuta lakSya diyA gayA hai| vaha yaha hai--
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidika sandhyA aura sAmAyika 105 "prom sUryazca mA manyuzca manyupatayazca manyukRtemya. pApebhyo rakSantAm / yad ahnA yad rAtryA pApamakArSa manasA vAcA hastAbhyAM padbhyAmudareNa ziznA rAtristadavalumpatu, yat kiJcid duritaM mayi ivamahamApo'mRtayonI sUrye jyotiSi juhomi svAhA / " --sUrya nArAyaNa, yakSapati aura devatAo se merI prArthanA hai ki yakSa-viSayaka tathA krodha se kiye hue pApo se merI rakSA kreN| dina yA rAtri me mana, vANI, hAtha, paira, udara aura zizna se jo pApa hue ho, una pApo ko maiM amRtayoni sUrya me homa karatA huuN| isalie vaha una pApo ko naSTa kre| prArthanA : palAyana nahIM, prakSAlana hai prArthanA karanA burA nahI hai| apane iSTadeva ke caraNo me apane-Apa ko samarpaNa karanA aura apane aparAdho ke prati kSamAyAcanA karanA, mAnava-hRdaya kI zraddhA aura bhAvukatA se bharI huI kalpanA hai / parantu, saba-kucha devatAno para hI choDa baiThanA, apane Upara kucha bhI uttaradAyitva na rakhanA, apane jIvana ke abhyudaya eva nizreyas ke lie khuda kucha na karake dina-rAta devatAo ke Age nata-mastaka hokara giDagiDAte hI rahanA, utthAna kA mArga nahI hai| isa prakAra mAnava-hRdaya durbala, sAhasa-hIna eva kartavya ke prati parADa mukha ho jAtA hai / apanI ora se jo doSa, pApa athavA durAcAra Adi hue ho, una ke lie kevala kSamA-prArthanA kara lenA aura daDa se bace rahane ke lie giDagiDA lenA, mAnava-jAti ke lie baDI hI ghAtaka vicAradhArA hai / siddhAnta kI bAta to yaha hai ki sarvaprathama manuSya koI aparAdha hI na kre| aura, yadi kabhI kucha aparAdha ho jAya, to usake pariNAma ko bhogane ke lie saharSa prastuta rhe| yaha kyA bAta hai ki baDha-baDha kara pApa karanA aura daDa bhogane ke samaya devatAgro se kSamA kI prArthanA karanA, daDa se baca kara bhAga jAnA / yaha bhIrutA hai, vIratA nahI / aura, bhIrutA kabhI bhI dharma nahI ho sktii| prArthanA kA uddezya pApa se palAyana karanA nahI, kintu atIta ke pApa kA prakSAlana karanA aura bhaviSya me usakA parivarjana karanA hai / kSamA prArthanA ke sAtha-sAtha yadi apane
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana 106 jIvana ko ahiMsA, satya Adi kI madhura bhAvanAoM se bhare, hRdaya me AdhyAtmika bala kA sacAra kare, to vaha prArthanA va upAsanA vastuta sahI ho sakatI hai / jaina dharma kI sAmAyika me kisI lambIcaur3I prArthanA ke binA hI, jIvana ko svaya apane hAtho pavitra banAne kA sundara vidhAna prApake samakSa hai, jarA tulanA kIjie / zrAryasamAjI prArthanA aba rahA zrAryasamAja / usakI sandhyA bhI prAya sanAtanadharma ke anusAra hI hai / vahI jala kI sAkSI, vahI graghamarSaNa me sRSTi kA utpatti - krama, vahI prANAyAma, vaha stuti, vahI prArthanA / hA~, itanA antara avazya ho gayA hai ki yahA purAne vaidika devatAo ke sthAna me sarvatra Izvara-paramAtmA virAjamAna ho gayA hai / eka vizeSatA mArjana mantro kI hai / kintu mantra paDhakara zira, netra, kaNTha, hRdaya, nAbhi, paira Adi ko pavitra karane me kyA gupta rahasya hai, karane vAle hI batA sakate hai / indriyo kI zuddhi to sadAcAra ke grahaNa aura durAcAra ke tyAga me hai, jisake lie isa sadhyA me bhI koI khAma sakalpa eva pravRtti dRSTi gocara nahI hotI / manasA parikramA kA prakaraNa sandhyA me kyo rakkhA hai ? yaha bahuta kucha vicAra karane ke bAda bhI samajha me nahI AtA / manasA parikramA meM eka mantra hai, jisakA AkhirI bhAga hai "yosmAn dveSTi ya vaya dviSmasta vo jamme dadhma 11 isakA artha hai, jo hama se dveSa karatA hai athavA jisase hama dveSa karate hai, usako he prabhu | hama tumhAre jabar3e me rakhate haiM / 1 1 pAThaka jAnate haiM, jabaDe me rakhane kA kyA phala hotA hai ? nAza yaha mantra chaha vAra prAta aura chaha bAra sAyakAla kI sandhyA me paDhA jAtA hai | vicAra karane kI bAta hai ki yaha sandhyA hai yA vahI duniyAvI tUtU-maiMmai / sandhyA meM baiThakara bhI vahI dveSa vahI ghRNA, vahI napharata, vahI naSTa karane-karAne kI bhAvanA / maiM pUchatA hU, phira sAsArika kriyAo aura dhArmika kriyAo me antara hI kyA 1 arthaveda kA 0 3 sU0 27 ma0 16 sAtavalekara dvArA sampAdita vi0 sa0 1966 me mudrita saMskaraNa /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidika sandhyA aura sAmAyika 107 rahA ? mArA-mArI ke lie to sasAra kI kaTe hI bahuta hai / sandhyA me to hame udAra, sahiSNa, dayAlu, snehI manovRtti kA dhanI bananA caahie| tabhI hama paramAtmA se sandhi eva mela sAdha sakate hai / isa kUDa e - karkaTa ko lekara to paramAtmA se sandhi-mela to dUra, usa ko mukha dikhalAne ke lAyaka bhI hama nahI raha sakate / kyA hI acchA hotA, yadi isa mantra meM aparAdhI ke aparAdha ko kSamA karane kI, vaira-virodha ke sthAna me prANimAtra ke prati prema aura sneha kI prArthanA kI hotI / uparyukta prAzaya kA hI eka mantra yajurveda kA hai, jo sandhyA me to nahI paDhA jAtA, parantu anya prArthanA ke kSetra me vaha bhI vizeSa sthAna pAye hue haiM / vaha mantra bhI zatruo se satrasta kisI vikSubdha, hRdaya kI vANI hai / "yo'smabhyamarAtIyAdyaraca no dviSate jana. / nindyAd yo'masmAn dhipsAcca sarvaM bhasmasA kuru // " - jo hamase zatrutA karate hai, jo hamase dveSa rakhate hai, jo hamArI nindA karate hai, jo hame dhokhA dete hai, he bhagavan / he Izvara / tuma una sava duSTo ko bhasma kara DAlo / yaha saba uddharaNa likhane kA abhiprAya kisI viparIta bhAvanA ko lie hue nahI hai / aura maiM yaha bhI nahI mAnatA ki vedo me isI prakAra kI dveSamUlaka bhAvanAe bharI hai / Rgveda Adi kA svAdhyAya maiMne kiyA hai| uname jIvana kI udAtta madhura eva nirmala bhAvanAo kA pravAha hai / acchA hotA prArthanA me una udAtta bhAvanAo ko sthAna diyA jAtA / yahA~ para to kevala prasaga vaza, sAmAyika ke sAtha tulanA karane ke lie hI isa ora lakSya diyA hai / maiM vidvAno se vinamra nivedana karU~gA ki vaha isa ora dhyAna de tathA uparyukta mantro ke sthAna me udAttatA eva prema-bhAva se bhare matro kI yojanA kare / pAThaka vaidika dharma kI dono hI zAkhAo kI sandhyA kA varNana paDha cuke hai| svaya mUla grantho ko dekhakara apane-Apako aura adhika vizvasta kara sakate hai / aura idhara sAmAyika Apake samakSa hai hI / ata Apa tulanA kara sakate haiM, kisame kyA vizeSatA hai ? 1 yajurveda 1180 sAtavalekara dvArA saMpAdita vi0 sa0 1668 me mudrita saskaraNa |
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 sAmAyika-pravacana sAmAyika meM hRdaya kI pavitratA sAmAyika ke pATho me prArambha se hI hRdaya kI komala eva pavitra bhAvanAo ko jAgRta karane kA prayatna kiyA gayA hai / choTe-se-choTe aura baDe-se-baDe kisI bhI prANI ko yadi kabhI jJAta yA ajJAta rUpa se kisI taraha kI pIDA pahucI ho, to usake lie IryApathika AlocanA-sUtra me pazcAttApa-pUrvaka 'micchAmi, dukkaDa' diyA jAtA hai| tadanantara ahiMsA aura dayA ke mahAn pratinidhi tIrthakara devo kI stuti kI gaI hai, aura usame AdhyAtmika zAnti, samyagjJAna aura samyak samAdhi ke lie maGgala kAmanA kI hai| pazcAt 'karemi bhate' ke pATha me mana se, vacana se aura zarIra se pApa-karma karane kA tyAga kiyA jAtA hai / sAmya-bhAva ke Adarza ko pratidina jIvana me utArane ke lie sAmAyika eka mahatI adhyAtmika prayoga-zAlA hai / sAmAyika me Arta aura raudra dhyAna se arthAt zoka aura dvapa ke saMkalpo se apane Apako sarvathA alaga rakhA jAtA hai aura hRdaya ke araNa-aNa me maitrIkaruNA Adi udAtta bhAvanAyo ke AdhyAtmika amRta rasa kA sacAra kiyA jAtA hai / Apa dekhege, sAmAyika kI sAdhanA karanevAle ke cAro ora vizva-prema kA sAgara kisa prakAra ThAThe mAratA hai / yahA dveSa, ghRNA Adi durbhAvanAo kA eka bhI aisA zabda nahIM hai, jo jIvana ko jarA bhI kAlimA kA dAga lagA sake / pakSapAta-rahita hRdaya se vicAra karane para hI sAmAyika kI mahattA kA dhyAna A skegaa|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratijJA pATha kitanI bAra ? sAmAyika grahaNa karane kA pratijJA pATha karemi bhate' hai / yaha bahuta hI pavitra aura ucca Adarzo se bharA huA hai / sampUrNa jaina sAhitya isI pATha kI chAyA me phala-phUla kara vistRta huA hai| prastuta pATha ke uccAraNa karate hI sAdhaka, eka aise navIna kSetra me pahuca jAtA hai, jahA~ rAga-dveSa nahI, ghRNA- napharata nahI, hiMsA asatya nahI, corIvyabhicAra nahI, laDAI jhagaDA nahI, svArtha nahI, dambha nahI, pratyuta saba ora dayA, kSamA, namratA, santoSa, tapa, jJAna, bhagavadbhakti, premasaralatA, ziSTatA Adi sadgurago kI sugandha hI mahakatI rahatI hai / sAsArika vAsanAo kA andhakAra jaba chinna-bhinna ho jAtA hai, to jIvana kA pratyeka pahalU jJAnAloka se jagamagA uThAtA hai / tIna bAra pratyAvartana 24 * hA~, to sAmAyika karate samaya yaha pATha kitanI bAra paDhanA cAhiye, yaha prazna hai, jo Aja pAThako ke samakSa vicAne ke liye rakhA jA rahA hai / zrAjakala sAmAyika eka bAra ke pATha dvArA hI graharaNa kara lI jAtI hai / parantu yaha adhika aucitya - pUrNa nahI hai / dUsare pATho kI apekSA isa pATha me vizeSatA honI cAhie / pratijJA karate samaya hame adhika sAvadhAna aura jAgarUka rahane ke lie pratijJA pATha ko tIna vAra duharAnA Avazyaka hai / manovijJAna kA niyama hai ki "jaba taka pratijJA - vAkya ko dUsare vAkyo se pRthak mahattva nahI diyA jAtA, taba
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 110 sAmAyika-pravacana taka vaha manapara dRDha saMskAra utpanna nahI kara sktaa| bhAratIya saskRti me tIna vacana grahaNa karanA, Aja bhI dRDhatA ke lie apekSita mAnA jAtA hai / rAjanIti me bhI zapatha grahaNa karate samaya tIna vAra zapatha duharAI jAtI hai / AdhyAtmika dRSTi se bhI tIna bAra pATha paDhate samaya mana, yogatraya kI dRSTi se kramaza. tIna bArapratijJA ke zubha bhAvo se bhara jAtA hai aura pratijJA ke prati zithila sakalpa tejasvitA-pUrNa eva sudRDha ho jAtA hai| gurudeva ko vandana karate samaya tIna bAra pradakSiNA karane kA vidhAna hai| tIna vAra hI 'tikkhutto' kA pATha Aja bhI usa paramparA ke nAte paDhA jAtA hai| Apa vicAra sakate hai ki "pradakSiNA bhakti-pradarzana ke lie eka hI kAphI hai, tIna pradakSiNA kyo ? vandana-pATha bhI tIna bAra volane kA kyA uddezya ?" Apa kaheMge ki yaha guru-bhakti ke lie, atyadhika zraddhA vyakta karane ke lie hai / to, maiM bhI jora dekara kahU~gA ki "sAmAyika" kA pratijJA-pATha tIna bAra duharAnA bhI, pratijJA ke prati atyadhika zraddhA aura dRDhatA ke lie apekSita hai|" isa viSaya me tarka ke atirikta kyA koI prAgama pramANa bhI hai ? hA~, lIjie / vyavahArasUtra-gata, caturtha uddeza ke bhASya me ullekha prAtA hai'sAmAiya tiguNamaTThagahaNa ca" -~gA0 309 prAcArya malayagiri, jo Agama-sAhitya ke samartha TIkAkAra ke rUpa me vidvatsasAra me paricita hai, ve uparyukta bhASya para TIkA karate hue likhate hai "triguNaM zrIna varAn sAmAyikamuccarayati / " ukta vAkya kA artha hai-sAmAyika pATha tIna bAra uccAraNa karanA cAhie / vyavahAra bhASya hI nahI, nizItha-cUriNa bhI isa sambandha me yahI spaSTa vidhAna karatI hai ____ "seho sAmAiya tikkhutto kaDDhai / " astu, prAcIna bhASyakAro eva TIkAkAro ke mata se bhI sAmAyika pratijJA pATha kA tIna bAra uccAraNa karanA ucita hai| yaha ThIka hai
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratijJA-pATha kitanI bAra ? 111 ki ye ullekha sAghu ke lie Ae hai, zrAvaka ke lie nahI / parantu prazna yaha hai ki grAtma-vikAsa kI dRSTi se sAdhu kI bhUmikA U cI hai yA gRhastha kI ? jaba ucca bhUmikA vAle sAdhu ke lie tIna bAra pratijJA-pATha uccAraNa karane kA vidhAna hai, taba phira gRhastha ke lie to koI vivAda hI nahI raha jAtA / merA Azaya sirpha itanA hI hai ki pratijJA ke uccAraNa ke sAtha ho hamArA sakalpa jAgRta honA cAhie, aura usake lie hameM apanI pratijJA, jo dRDha saMkalpa kA rUpa hai, use tIna bAra duharAnA caahie|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika meM dhyAna grAja ke adhikAza jijJAsugro kI ora se yaha prazna barAbara sAmane AtA hai ki "hama sAmAyika to karate hai, kiMtu mana ekAgra nahI hotA / aura jaba mana ekAgra nahI hotA to phira sAmAyika karane kA kyA lAbha hai ?" 25 yaha bAta vahuta zo me ThIka bhI hai ki ekAgratA ke vinA sAmAyika kA vAchita phala aura grAnanda prApta nahI ho sakatA / kintu sAmAyika koI jAdU to nahI hai ki vasa, 'karemi bhate' kA maMtra bolA aura mana vaza meM ho gayA / mana ko vaza me karane ke lie, sAdhanA karanI hotI hai, ta sAmAyika me vaha prayatna karanA cAhie, jisase ki mana ekAgra ho, samatva meM sthira ho / samabhAva aura dhyAna * sAmAyika kA mUla artha 'samatA bhAva' hai, samattvayoga kI sAdhanA hai / aura yaha bhUla nahI jAnA hai ki samattvayoga hI dhyAna sAdhanA kA mukhya zrAdhAra hai / java mana samattva meM sthira hogA, tabhI vaha dhyAna yoga kA Ananda prApta kara sakegA / grAcArya hemacandra ne kahA hai na sAmyena vinA dhyAna na dhyAnena vinA ca tat / niSkampa jAyate tasmAd dvayamanyonyakAraNam // -- yogazAstra 4 / 114
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika me dhyAna samabhAva kA abhyAsa kie binA dhyAna nahIM hotA aura dhyAna ke binA nizcala samatva kI prApti nahI hotI / isalie samabhAva aura dhyAna kA anyonyAzraya sambandha hai / dono eka-dUsare ke pUraka bhI hai aura ghaTaka bhii| dhyAna kI paribhASA prAcIna grantho me samabhAva kI sAdhanA ke nimitta aneka upAya batAye gae hai| una saba me dhyAna sAdhanA pramukha hai / ata prastuta adhyAya me sAmAyika me dhyAna kaise kiyA jAe ? manonigraha kaise ho? Adi prazno ke samAdhAna karane kA sakSipta prayatna hai| ___manovaijJAniko kA mata hai ki apanI jAgRta avasthA me hame vibhinna prakAra kI vastugro kA bodha hotA rahatA hai| uname se kucha vastue~ cetanA kendra ke adhika nikaTa hotI hai, kucha usake Asa-pAsa ghUmatI hai aura kucha usake kinAre para ghUmatI rahatI hai| jisa vastu para cetanA kA prakAza kendrita ho jAtA hai, vaha vastu dhyAna kA viSaya (dhyeya) bana jAtI hai / ata kisI bhI vastu yA viSaya para cetanA ke prakAza kA kendrita ho jAnA dhyAna kahA jAtA hai| isa prakAra dhyAna kA artha huA-vastu (dhyeya) para cetanAprakAza kA kendrita honaa| jainadRSTi se ise hI 'eka pudgalaniviSTadRSTi' kahA jAtA hai / sIvI bhASA me mana kA eka viSaya para sthira ho jAnA, ekAgra ho jAnA dhyAna hai| kucha vidvAn dhyAna kA artha karate hai-'yogazcittavRttinirodha' arthAt citta kI vRttiyo kA nirodha ho jAnA, dhyAnayoga hai| isakA artha hai--mana ko gatihIna kara denA, zUnya banA denA / yogadarzana ne isI artha me yoga kI vyAkhyA kI hai, Ajakala bhI kucha sAdhaka va vidvAn dhyAna ke lie mana ko gatihIna karanA, zUnya karanA tathA mana ko bhItara me le jAnA Adi zabdAvalI kA prayoga karate hai, kiMtu merA anubhava hai ki sAdhanA kI prathama avasthA me isa prakAra kI zabdAvalI mAtra eka ulajhAva hai| sAdhanA kI prathama sIDhI para caraNa rakhane vAlA sAdhaka pahale hI kSaNa me usake zikhara ko sparza karane ke lie hAtha baDhAe, to yaha sAdhanA kI gati tathA pragati kA sahI mArga nahIM hogaa| ata. jaina sAdhanA paddhati sarvaprathama mana ko gatizUnya karane kI
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 sAmAyika pravacana apekSA mana kI gati ko badalane para bala detI hai / jainAcAryo ne yoga kA artha - "yogo duzcittavRttinirodha "" kiyA hai, jo ki "yogazcittavRttinirodha " kA pariSkRta rUpa hai / 2 mana java taka manarUpa me hai, gatizIla rahatA hai, sarvathA zUnya nahI ho sakatA, isa tathya ko Aja manovijJAna bhI svIkAra kara cukA hai / ata prAthamika avasthA me dhyAna athavA manonigraha kA artha mana kI gati ko parivartita karanA hai, ciMtana kI dizA ko UrdhvagAmI banAnA hai, mana ko durvRttiyo se haTAkara sadvRttiyo kI ora unmukha karanA hai, saccitana me mana ko joDanA hai / sakSa epa me zAstra kI bhASA me kahe to, mana ko azubha se zubha kI ora parivartita karanA hai / isa prakAra citta vRttiyo kA parizodhana udAttIkaraNa evaM cetanA prakAza kA kendrIkaraNa - yaha saba dhyAna sAdhanA ke antargata A sakatA hai / isa dRSTi se japa sAdhanA ko bhI dhyAna kahA jAtA hai / japasAdhanA yogezvara zrIkRSNa ne gItA me kahA hai- "yajJAnAM japayajJo'smi' meM yajJo me 'japayajJa' hU~ / japa, mana ko ekAgra karane kI eka sarala tathA zreSTha vidhi hai / japa kI mahimA gAte hue prAcAryo ne kahA hai - " japAt siddhirjapAtsiddhirjapAtsiddhirna sazaya " japa se avazya hI siddhi prApta hotI hai / japa se mana me tanmayatA eva madhuratA kA eka aisA pravAha umaDatA hai ki sAdhaka usame Atmavibhora hokara DUba jAtA hai, apane ko vismRta kara detA hai, aura japya (dhyeya) me tadAkAra hokara aikyAnubhUti karane lagatA hai / bhaktiyoga me to japa ko zra eSThatama sAdhanA mAnA gayA hai / japa kI sAdhanA 'dhyAna yoga' kI bhA~ti durUha bhI nahI hai, sAdhanA kI prathama bhUmikA me bhI sAdhaka isake grAnanda kI anubhUti kara sakatA hai / 1 upAdhyAya yazovijayajI kRta yogadarzana kI TIkA 1 / 1 2 pAtaMjala yogadarzana 111
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika meM dhyAna 115 tIna prakAra ke japa japa sAdhanA kA vizleSaNa karate hue AcAryoM ne isake tIna rUpa batAe hai-mAnasa japa, upAzu japa aura bhASya japa / bhASyajapa-yaha sAdhanA kI prAthamika zreNI hai / sAdhaka vANI ke dvArA dhvanipradhAna zravya uccAraNa karatA huA jaba stotra, pATha, mAlA Adi kA japa karatA hai, to vaha bhASya japa hai / isa japa me uccarita vANI dUsare bhI suna sakate hai / vANI kA prayatna adhika hone ke kAraNa isa japa me mana kI sthiratA bahuta hI kama rahatI hai, ata sAdhaka ko isase Age baDhakara dUsarI zreNI me pahu~cane kA prayatna karanA caahie| upAzu japa-isa japa me sAdhaka matra, stotra pATha Adi kA bahuta hI dhIme svara se uccAraNa karatA hai| usakI dhvani anya vyaktiyo ko sunAI nahI detI, kintu usake apane kAno taka avazya pahu~catI rahatI hai / zabda kA sparza jIbha aura hoTha se hotA rahatA hai, ata. ve kucha-kucha hilate bhI hai| pUrva ke japa kI apekSA isame vANI kA prayatna mada hotA hai, ata isame pUrvApekSayA mAnasika ekAgratA adhika prApta kI jA sakatI hai| mAnasa japa-isa japa me matra Adi ke artha kA cintana karate hue kevala mana hI mana matra ke varNa, svara va pado kI AvRtti kI jAtI hai / mAnasika ekAgratA kI dRSTi se yaha japa sarvazreSTha mAnA gayA hai| AcAryoM ke matAnusAra bhASyajapa se sau gunA zreSTha upAzu japa hai aura usase hajAra gunA zreSTha mAnasa japa hai| catumukhi japa - - japa paddhati me caturmukha japa kA bhI vizepa mahattva hai / anya prakAra ke zabda-japa kI apekSA isame mAnasika ekAgratA adhika sthAyI eva dRDha hotI hai / isa japa me padmAsana Adi kisI eka Asana para baiTha kara dhyAnamudrA banAe~, dono A~kho ko halake se mU da le aura phira kisI cIjamatra kA japa kare, jaise ki 'OM' yA 'ahaM' Adi kA mana hI mana dhyAna kare / dhyAna kA krama isa prakAra hai--antarmana ke sakalpa se sarva
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-pravacana prathama daoNye kadhe para matra kI sthApanA kare, arthAt mAnasa kalpanA se matra kI AkRti kadhe para rakha likhe, phira baoNye kadhe para, phira lalATa (dono bhauho ke bIca) para, aura phira hRdaya para / isa prakAra cAra sthAna para puna. puna apane iSTa matra kI prAkRti sthApita karate rahe / isame cAra sthAno para matrAkRti akita kI jAtI hai, ata yaha, 'caturmukhajapa' kahalAtA hai| yaha japa kI zreSTha vidhi hai / eka prakAra se yaha dhyAna va japa kI mizrita avasthA hai, ata. isake dvArA mana ekAgratA kI dizA me acchI taraha sAdhA jA sakatA hai| japa kisakA ? 2.5 japa karane vAlA sAdhaka adhikatara yaha jAnanA cAhatA hai ki japa sAdhanA me kisa matra kA japa kiyA jAe? __japa me yo to kisI bhI zreSTha matra kA japa kiyA jA sakatA hai, kintu usake lie yaha dhyAna meM rakhanA cAhie ki japa-matra ke akSara jitane kama ho aura unakA uccAraNa karate samaya jitanA adhika dIrgha svAsa liyA jAe, vahI matra cunanA caahie| udAharaNa ke rUpa me 'OM' yaha ekAkSara matra hai, isake uccAraNa ke sAtha prANAyAma kI kriyA bhI svataH hotI rahatI hai, cAhe jitanA dIrghasvAsa liyA jA sakatA hai| 'OM' ke sthAna para 'aha' kA bhI japa kiyA jA sakatA hai, athavA 'OM arha' isa matra kA bhii| matra kA cunAva karate samaya, dhyeya-svarUpa kA dhyAna rakhA jAe to aura bhI zreSTha hai, jaise 'OM' ke uccAraNa ke sAtha hI 'dhyeya' rUpa arihata, siddha Adi pA~ca pado ke svarUpa kA citra mAnasa-cakSu ke sAmane citrita ho jAnA cAhie / jaina paramparA me 'OM' navakAra matra kA bIja matra mAnA gayA hai| isame 'a' se arihana, 'a' se siddhaazarIrI , 'yA' se prAcArya, 'u' se upAdhyAya tathA 'm' se muni (sAdhu) inakI dhvani grahaNa kI gaI hai| 1 arihatA asarIrA, aayriy-uvjjhaay-mugiyo| pacavakhara niSphanno OM kAro paca paramiTThI // -~bRhad dravya sagraha, TIkA pR0 182
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika meM dhyAna 117 dhyAna ke bheda ** hote hue bhI bahuta pravRtti arthAt bAra dhyAna me kisI eka japa aura dhyAna kI prakriyA bahuta kucha samAna bhinna bhI hai / japa me jahA~ eka hI maMtra va pada kI bAra cintana va uccAraNa kiyA jAtA hai, vahA~ hI viSaya para cintana - anucintana kI prakhaMDa dhArA pravAhita hotI rahatI hai / japa sAdhanA kI apekSA dhyAna sAdhanA me mAnasika cintana adhika sthira eva nirmala hotA hai, isa dRSTi se dhyAna sAdhanA, japasAdhanA se adhika mahattvapUrNa va zreSTha mAnI gaI hai / sthAnAga sUtra yAdi prAcIna Agamo me dhyAna ke aneka bheda-prabheda varNana kiye gaye haiM | yoga zAstra, jJAnArNava tathA tattvAnuzAsana Adi grantho me piNDastha, padastha, rUpastha eva rUpAtIta Adi aneka dhyAnavidhiyA~ batAI gaI hai, jo prAthamika dhyAnasAdhaka ke liye atIva upayogI hai | yahA~ hama adhika vistAra me na jAkara sakSepa me hI kucha varNana pAThako kI jijJAsApUrti ke liye kara rahe haiM / piNDastha dhyAna * kisI zAnta ekAnta sthAna me siddhAsana, padmAsana Adi kisI zreSTha Asana se baiThakara piNDastha dhyAna kiyA jAtA hai / piNDa kA artha hai- zarIra | ata piNDastha dhyAna kA matalaba huA piNDa grarthAt deha ke pramukha - lalATa, brahma raMdhra, AjJAcakra, kaTha, nAsikAgrabhAga tathA nAbhikamala Adi para mana ko kendrita karanA / 1 prAcIna AcAryoM ne piNDastha dhyAna ke krama me pArthivI, AgneyI, mArutI, vAruNI eva tattvavatI dhAraNA nAmaka pA~ca dhAraNAo ke mAdhyama se uttarottara grAtmakendra para dhyAnastha hone kA varNana kiyA hai / ina dhAraNAo me sAdhaka sarvaprathama apane ko pArthivI dhAraNA me kamala para samAsIna dekhatA hai, phira grAgneyI dhAraNA me cAro ora agni jvAlAe~ dahakane kI kalpanA karatA hai, jisame zarIra bhasma hokara antar me se hasta pAdAdi zravayavo se rahita kevala ghanapiNDarUpa dehAkAra 'grAtmA' camakane lagatI hai / granantara vAyavI dhAraNA me vAyu ke prabala jhoko se rAkha uDa jAne kI aura phira vAruraNI dhAraNA me
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 sAmAyika-pravacana saghana jala varSA se saba ora se dhulakara AtmA kA zuddha prakAzamaya rUpa pragaTa ho jAne kI kalpanA karanI caahie| isa prakAra dhAraNAoM kI kalpanA ke mAdhyama se sAdhaka uttarottara AtmasvarUpa taka pahu~cane kA prayatna karatA hai / ukta piNDastha dhyAna ko vikasita va adhika sthira vanAne ke liye 'pAjAcakra' ko samajhanA Avazyaka hai| prAjJAcakra dhyeya para mana ko kendrita karane ke liye sAdhanA vidhi me 'AjJAcakra' kA apanA viziSTa mahattva hai| isase bAhara me vibhinna viSayo para bhaTakatA huA mana kendra para sthira ho jAtA hai aura usI viSaya me cintana-manana kA pravAha Age baDhane lagatA hai| aAjAcakra kA artha hai-bhra madhya meM dhyAna ko kendrita krnaa| siddhAsana prAdi dRDha Asana se merudaNDa (rIDha kI haDDI) ko sIdhA karake vaiTha jAeM, dhyAna mudrA lagAeM aura phira mAnasacakSa, arthAt mana kI A~kho se dono bhrU ke madhya me dekhane kA prayatna kreN| isa avasthA me pAkhe khulI nahI rahanI cAhie, kevala kalpanA se hI bhra madhya ko dekhA jAe aura phira usa kendra me 'OM' yA 'ahaM' kI sthApanA karake usI ke svarUpa kA ciMtana kare / bhra madhya ko yoga kI bhASA me 'zrAjJA cakra' kahate hai| AjAcakra kI sAdhanA prArambha me kucha kaThina pratIta hotI hai, kintu nirantara ke abhyAsa se yaha sAdhanA sarala bana jAtI hai aura bahuta hI Anandaprada pratIta hotI hai / hA~, vRttiyo va zarIra ke sAtha haTha nahI karanA cAhie, zanai zana isa ora baDhanA caahie| merA apanA anubhava hai ki kucha dina satata abhyAsa ke pazcAt isa avasthA me mana kI nirvikalpatA vaDhane lagatI hai, mana sahaja me hI sthira eva vRttiyA~ zAnta hone lagatI hai tathA mAnasika ullAsa, prasannatA eva tAjagI kA anubhava hone lagatA hai| padasthadhyAna padastha dhyAna kA artha hai-pado para dhyAna kendrita karanA / yo to sAdhaka apanI ruci va kalpanA ke anusAra kisI bhI prakAra ke sakalpa
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika meM dhyAna 11e banA sakatA hai aura una para mana ko sthira karane kA prayatna kara sakatA hai / udAharaNa svarUpa hama yahA~ eka vidhi kA ullekha karate hai, jo jaina yoga sAdhanA me 'siddha cakra' ke nAma se prasiddha hai / I sarva prathama dhyAnayogya grAsana se sthira baiThakara hRdayakamala para aSTadalazvetakamala kI kalpanA karanI cAhie / jaba praSTa pakhuDiyo kI spaSTa kalpanA hone lage, mama usa para jama jAe, taba kamala kI kaNikA ( kamala kA madhyabhAga, bIjakopa) para 'namo arihaMtANa' kI kalpanA kare / phira kamala kI pUrvAdi cAro dizAo kI pakhuDiyo para kramaza 'namo siddhANa' 'namo AyariyANa' 'namo uvajjhAyAraNa' eva 'namo loe savvasAhUNa' kA dhyAna kendrita kare / isake pazcAta IzAnakoNa Adi vidizAo kI cAra pakhaDiyo para kramaza 'namo gAraNassa' 'namo dasaraNassa' 'namo tavassa' 'namo carittassa' kI kalpanA karanI cAhie / yogazAstra (8, 33-34 ) me AcArya hemacandra ne 'gAraNassa' Adi ke sthAna para 'eso paMcaraNamukkaro Adi cUlikA pado kI sthApanA karane kI sUcanA kI hai / spaSTatA ke liye nimna citra dekhiye / Namo Namo tavassa Namo siddhANaM Namo arihaMtANaM seurigeujibteu mAta LAYE rAjAna siddhacakra NANassa Namo AyariyANaM Namo qn
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pravacana isa prakriyA kA mukhya prayojana yahI hai ki mana bAra-bAra inhI kendro para zrAvartana pratyAvartana karatA rhe| isakA yaha pariNAma hotA hai ki anya viSayo se pravRttiyo kI pakar3a DhIlI ho jAtI hai aura mana svaya-cAlita cakra kI bhA~ti kevala inhI kendro para calatA rahatA hai / 120 padastha dhyAna me akSara dhyAna kI prakriyA bhI kAphI pracalita hai / vaise to akSara kA artha hai- avinAzI tattva | paramAtmA, siddha, bhagavAn | kintu yahA~ akSara se abhiprAya varNamAlA ke akSaro se hai | isameM zarIra ke tIna kendro para - arthAt nAbhikamala, hRdayakamala eva AjJAcakra para kramaza solaha pakhuDIvAle, cauvIsapakhuDI tathA prATha pakhuDI vAle kamala kI kalpanA kI jAtI haiM aura una para varNamAlA ke akSaro kI saracanA karake pratyeka akSara para svataMtra citana kiyA akAla a-a 222 gadhAra akSara dhyAna
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika meM dhyAna jAtA hai / jaise - - para arihata, amara, avinAzI, abhaya Adi akSaro kI kalpanA karake phira pratyeka grakSara ke vAkya svarUpa kI gaharAI meM utarane kA prayatna kiyA jAtA hai / mAnasika sthiratA jitanI gaharI hogI, akSara ciMtana utanA hI gambhIra aura virAT hotA jAegA / salagna citra se yaha prakriyA acchI taraha samajha me A jAyegI / 121 kucha yogAbhyAsI mumukSatro kA mata hai ki dhyAna kI ye prakriyAe~ vastuta dhyAna sAdhanA kI nahI pratyuta japasAdhanA kI hI vidhiyA~ hai / ho sakatA hai, citanapradhAna dhyAna ko 'japa' hI mAna liyA 'nAe / phira bhI sAdhaka ko dhyAna va japa kI paribhASA me nahI ulajhanA hai, use mana ko ekAgra karanA hai / jisa vidhi se bhI mana prazubha se zubha kI aura unmukha ho, durvikalpo se mukta hokara satsakalpa evaM kramaza nirvikalpatA kI ora baDhe, vahI vidhi zreSTha hai / rUpastha dhyAna ** 1 dhyAna kI isa prakriyA me sAdhaka apane mana ko kisI divya rUpavAna viSaya para sthira karatA hai / kabhI vaha apane deha ko hI prabhu ke rUpa me citrita karake usa para vibhinna kalpanAe~ karatA huA kendrita ho jAtA hai, kabhI rUpavAna arihata paramAtmA - arthAt tIrthaMkara deva, zrathavA anya mahAn grAtmAo ke zru tAnuzrata rUpo kiMvA svarUpa ke anusAra kalpita rUpo ko apane mAnasa-cakSu ke samakSa prakita karatA hai / jaise bhagavAn ke samavasaraNa kI racanA, usame prabhu ko upadeza dete hue dekhanA aura usa para ciMtana karanA athavA unakI dhyAnasAdhanA ke citra mana se taiyAra karanA aura una para mana ko jamA denA Adi vividha rUpo kI kalpanA kI jA sakatI hai / mahApuruSo ke jIvana sambandhI vividha rUpo para dhyAna ko kendrita karane se mana kA bhaTakanA vanda ho jAtA hai / phalataH vaha eka zubha va vizuddha kendra para sthira hotA hai, sakalpa balavAna vanate hai aura isa prakAra hamezA zubha eva pavitra sakalpa Adi karane kA abhyAsa ho jAtA hai /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 sAmAyika-pravacana zvAsAnusadhAna rUpastha dhyAna ke samAna zvAsAnusandhAna bhI dhyAna kI eka sundara prakriyA hai| isa prakriyA me sAdhaka dhyAna ko apane zvAsocchavAsa para kendrita karatA hai / sthira Asana se baiThA huyA sAdhaka apanI vRttiyoM aura kalpanAo ko zvAsa para kendrita karake usakI gaNanA karatA rahatA hai| isame prANAyAma kI bhAMti khUva lambA sAsa liyA jAtA hai aura phira kucha kAla taka use rokakara dhIre-dhIre bAhara choDA jAtA hai / zvAsa ko khIcate samaya tathA choDate samaya usakI gati para dhyAna rakhA jAtA hai aura mana hI mana ginatI bhI kI jAtI hai ki kitane sA~sa khIce aura kitane chodd'e| merA anubhava hai ki isa kriyA se mana kAphI samaya taka eka hI vipaya para raha sakatA hai| sthira hone se usakA sakalpa-vala bhI prabala hotA hai aura ekAgratA kI sAdhanA bhI sarala ho jAtI hai| ____ zvAsAnusandhAna kI eka aura bhI sarala prakriyA hai / vaha yaha ki Asana kA koI khAsa pratibandha nahI hai| kisI bhI taraha, kisI bhI mudrA meM baiThakara yA leTakara zvAsa para dhyAna kendrita kiyA jA sakatA hai| zarIra ko DhIlA choDa dIjie, tanAva se mukta kara dIjie aura sahaja bhAva se prAte jAte zvAsa para lakSya rakhie / zvAsa ko rokane aura usakI gaNanA karane kI bhI koI AvazyakatA nahIM hai| rokane aura gaNanA karane me bhI kucha tanAva kI sthiti rahatI hai, ata ukta sahaja prakriyA me sahaja bhAva se Ane-jAne vAle zvAso para kevala dhyAna rakhA jAtA hai aura kucha nahI / rUpAtIta dhyAna rUpAtIta dhyAna kA artha hai-rUpa raga se atIta, nirajana, nirAkAra Atma-svarUpa kA cintana karate hue usI me laya ho jAnA / aAtmA na indriya hai, na deha hai aura na mana hai / ye saba bhautika hai, AtmA abhautika / usakA koI rUpa nahIM hai / vaha to draSTA mAtra hai, jo jagat ke samasta dRzyo ko dekha rahA hai| prAtmA ke isa draSTA arthAt jJAnamaya svarUpa kA cintana karanA rUpAtIta dhyAna hai / prAtmA kI
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika meM dhyAna 123 yaha avasthA hI paramAtma-dazA arthAt siddha avasthA hai / isalie AcAryo ne siddha svarUpa kA cintana bhI rUpAtIta dhyAna me ginA hai / rupAtIta dhyAna kI vizeSatA yaha hai ki isame kisI prakAra kA bAhya sasArI vikalpa nahI hotA / mana bAhara se lauTakara bhItara me calA jAtA hai, arthAt grAtmA ke zuddha svarUpa me lIna-sA ho jAtA hai / yaha svarUpalInatA eka prakAra kI vicArAtIta avasthA-sI hai, parantu ise sarvathA vicAra zUnya avasthA bhI nahI kaha skte| vaha to dhyAna kI antima avasthA hai, jisame mana kA samUla vilaya ho jAtA hai / laya aura vilaya me bahuta antara hai / laya avasthA me mana apanA astitva rakhate hue kisI eka cintana me ekAkAra hotA hai aura vilaya avasthA me usakA sarvathA avarodha ho jAtA hai, vaha gatizUnya ho jAtA hai / astu yaha carcA bahuta sUkSma hai / jijJAsuo ke lie abhI itanA hI kAphI hai ki unhe mana ko laya arthAt ekAgra karane kI sAdhanA karanI hai aura usakA zreSTha sAdhana rUpAtIta dhyAna hai / bhAvAtIta dhyAna ** vartamAna me kucha yogasAdhako va cintako ne dhyAna ke nirvikalpa rUpa para adhika bala diyA hai / ve mana ko cintana - zUnya sthiti me le jAnA cAhate hai / unake vicAra me "mana ko idhara-udhara se rokakara kisI viSaya para sthira karane kA matalaba hai, mana kI pakaDa ko majabUta banAe rakhanA, use zithila na hone denA / isase kabhI-kabhI mana ke sAtha sagharSa bhI hotA hai / mana ko rokanA eka haTha hai aura haTha me sagharSa eva tanAba kI sambhAvanA rahatI hai, prata mana ko bilkula unmukta kara denA caahie| vaha jaisA bhI acchA-burA vikalpa kare, karane denA cAhie, jahA~ bhI vaha doDe dauDane denA caahie| Akhira vaha kaba taka dauDegA ? apane Apa thaka kara dhIre-dhIre zAnta ho jAegA aura phira antata vaha kSaNa AegA, javaki vaha vicAra se nirvicAra kI ora svata hI baDha jAyegA / " yaha hai eka prakriyA, jise vartamAna ke dhyAnasAdhako ne vizeSa mahattva diyA hai / unakA kahanA hai ki "mana para bhAra yA dabAva mata DAlo / mana ko tapa, japa, tyAga, sayama, yama-niyama Adi me lagAe rakhane kI koI apekSA nahI / use apane ananta svarUpa me jAne do, laya hone do| vaha svata hI
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 sAmAyikra-pravacana niviSaya, vicArAtIta eva bhAvAtIta hokara zUnya me lIna ho jAyegA aura taba eka anirvacanIya Ananda kI anubhUti sphurita hogI, jo aba taka anubhava nahI kI gaI hai|" __ jaina yoga ke 'rUpAtIta' dhyAna kA kucha svarUpa bhAvAtIta dhyAna ke sAtha mela khAtA hai, kintu mana ko vicAra zUnya karane kI prakriyA kA jahA~ savAla hai, vahA~ aba taka ke sAdhako kI bhASA me koI buddhigamya prakriyA prastuta nahI kI gaI hai, jise sarva sAdhAraNa kI buddhi me utArA jA ske| isalie ve dhyAna kA prayojana aura phalazru ti batAne me jitane saphala hue haiM, utane prakriyA samajhAne me nahI, aura yahI kAraNa hai ki spaSTatA ke lie adhika carcA karane para kabhI-kabhI ve isa prakriyA ko anirvacanIya bhI kaha dete haiN| merA anubhava hai ki bhAvAtIta dhyAna kI nirvikalpa prakriyA avazya hai, aura usame apUrva AnandAnubhUti bhI jaga sakatI hai, kiMtu prAthamika sAdhaka ke lie isase adhika lAbha kI sabhAvanA nahI hai / ukta abhAvAtmaka zabdo se kabhI-kabhI sAdhaka ulajhana me par3a jAtA hai| ThIka taraha kucha samajha nahIM pAtA hai / ata prArabhbhika bhUmikA me sAdhaka ko kramaza hI Age bar3hanA caahie| pahale sadAcAra, sayama Adi kI sarala evaM sahaja sAdhanA dvArA mana ko vizuddha karanA cAhie, phira dhyAna kI prakriyA ke dvArA ekAgra / jharane kA bahatA vizuddha jala talaiyA ke sthira, kintu gade jala se adhika upAdeya hai, isa bAta ko bhUla nahI jAnA hai / jaina sAdhanA-paddhati isIlie dhyAna ko samatvayoga arthAt sAmAyika ke sAtha joDakara calatI hai| isa prakriyA me pahale mana kA zodhana kiyA jAtA hai aura pazcAt sthirIkaraNa / vastuta. zuddha mana kI ekAgratA hI dhyAna kahalAtI hai| prAcArya buddhaghopa ke zabdo me-'kusalacitta ekaggatA samAdhi'' pavitra (kuzala) citta kA ekAgra honA hI samAdhi hai / isI dRSTi se hamane sAmAyika sAdhanA me dhyAna prakriyA ke kucha rUpa pAThako ke samakSa prastuta kiye hai / * * 1 vimuddhimaggo 2 / 3
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 logassa kA dhyAna sAmAyika lene se pahale jo kAyotsarga kiyA jAtA hai, vaha Atma-vizuddhi ke lie hotA hai / prazna hai ki kAyotsarga me kyA paDhanA cAhie ? kisa pATha kA cintana karanA cAhie isa sambandha me Ajakala do paraparAeM cala rahI hai, eka paraparA kAyotsarga me 'IryApathika' sUtra kA dhyAna karane kI pakSapAtinI hai, to dUsarI paraparA 'logassa' ke dhyAna kI / IryA-pathika ke dhyAna ke sambandha me prazna yaha hai ki jaba eka bAra dhyAna karane se pahale hI IrSyA - pathika sUtra paDha liyA gayA, taba phira use dubArA dhyAna me paDhane kI kyA AvazyakatA hai ? yadi kahA jAya ki yaha AlocanA sUtra hai, ata gamanAgamana kI kriyA kA dhyAna me cintana Avazyaka hai, to isake lie nivedana hai ki taba to pahale dhyAna me IryA-pathika kA pATha paDhanA cAhie aura phira bAda me khule svara se / aticAro ke cintana me hama dekhate haiM ki pahale dhyAna me cintana hotA hai aura phira bAda me khule rUpa se 'micchAmi dukkaDa' diyA jAtA hai / dhyAna me 'micchAmi dukkaDa dene kI na to paraparA hI hai aura na aucitya ho / java pahale hI khule rUpa me 'IriyA vahI' paDhakara 'micchAmi dukkaDa' de diyA hai to bAda me puna use dhyAna me paDhane se kyA lAbha ? aura yadi paDha bhI lo, to phira usakA 'micchAmi dukkaDa' kahA~ dete ho ? vyAna to ciMtana ke lie hI hai, 'micchAmi dukkaDa' ke lie nahI / ata logassa ke citanakA pakSa hI adhika sagata pratIta hotA hai /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 sAmAyika pravacana dhyAna kI prAcIna paraMparA Si logassa ke dhyAna ke lie bhI eka bAta vicAraNIya hai, vaha yaha ki Ajakala dhyAna me sampUrNa 'logassa' paDhA jAtA hai, jaba ki hamArI prAcIna paraparA isakI sAkSI nahI detI / prAcIna paraMparA yaha hai hai ki dhyAna me 'logassa' kA pATha 'cadesu nimmalayarA' taka hI paDhanA cAhie / hA~, bAda me khule rUpa se paDhate samaya sampUrNa paDhanA jarUra Avazyaka hai / pratikramaNa sUtra ke prasiddha TIkAkAra prAcArya tilaka likhate hai" kAyotsarge ca candesu nimmalayaretyantazcatuvizatistavazcintyaH / pArite ca samasto bhariNatavyaH / " - pratikramaNasUtra-vRtti grAcArya hemacandra jaina-samAja ke eka prasiddha sAhityakAra eva mahAn jyotirdhara grAcArya hue hai / Apane yoga viSaya para suprasiddha yoga zAstra nAmaka grantha likhA hai / usakI svopajJavRtti me logassa ke dhyAna ke samvandha me grApa likhate haiM " paJcatizatyucchavAsAzca catuvizatistavena candesu nimmalayarA ityantena cintitena pUryante / " sampUrNa kAyotsargazca 'namo arihatAraNa' iti namaskArapUrvakaM pArathitvA caturviMzatistavaM sampUrNa paThati " - yoga0 3 / 124 svopajJavRtti yaha to huI prAcIna pramANo kI carcA | aba jarA yuktivAda para bhI vicAra kara le / kAyotsarga antarjagat kI vastu hai / brAhya indriyo kA vyApAra haTAkara kevala mAnasa-loka me hI pravRtti karanA isakA uddezya hai / ata kAyotsarga eka prakAra kI prAdhyAtmika nidrA hai / nidrA-jagat kA pratinidhi candra hai, sUrya nahI / sUrya vAhya pravRtti kA, halacala kA pratIka hai / isa dRSTi se kAyotsarga me 'cadesu nimmalayarA' taka kA pATha hI adhika upayukta hai / yaha adhyAtmika lInatA eva svacchatA kA sUcaka hai / 'logassa' ke dhyAna ke sambandha me eka bAta aura spaSTa karanA Avazyaka hai / Ajakala logassa paDhA to jAtA hai, parantu vaha sarasatA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ logassa kA dhyAna 127 nahI rahI, jo pahale thii| isakA kAraNa binA lakSya ke yo hI astavyasta dazA me 'logassa' kA pATha kara lenA hai| AcArya haribhadra Adi prAcIna AcAryoM ne kAyotsarga me 'logassa' kA dhyAna karate hue zvAsocchavAsa kI ora lakSya rakhane kA vidhAna kiyA hai| unakA kahanA hai ki "logassa kA ekeka pada ekeka zvAsa me paDhanA caahie| eka ii pravAsa me kaI pada paDha lenA, kathamapi ucita nahIM hai| yaha dhyAna nahI, begAra kATanA hai| yaha dIrgha zvAsa prANAyAma kA eka mahattvapUrNa aga hai| aura , prANAyAma yogasAdhanA kA, mana ko nigraha karane kA bahuta acchA sAdhana hai / " haoN, to isa prakAra niyama-baddha dIrgha zvAsa se dhyAna kiyA jAyagA, to prANAyAma kA abhyAsa hogA, zabda ke sAtha artha kI tvarita vicAraNA kA bhI lAbha hogaa| jIvana kI pavitratA kevala zabda mAtra kI AvRtti se nahI hotI hai, vaha to zabda ke sAtha artha-bhAvanA kI gambhIratA me utarane se hI prApta ho sakatI hai| pAThaka jaldabAjI aura Alasya ko choDakara zvAsa-gaNanA ke niyamAnusAra, yadi artha kA manana karate hue, prabhu ke caraNo me bhakti kA pravAha bahAte hue, ekAgracitta se 'logassa' kA dhyAna karege, to ve avazya hI bhagavatstuti me prAnanda-vibhora hokara apane jIvana ko pavitra banAe~ge / yadi itanA lakSya na ho sake, to jaisA aba paDhA jA rahA hai, vaha paramparA hI ThIka hai| parantu, zIghratA na karake dhIre-dhIre artha kI vicAraNA avazya apekSita hai| * *
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra sAmAyika ke mUla pATho para vivecana karane ke bAda mere hRdaya me eka vicAra uThA ki "Aja kI janatA meM sAmAyika ke sambandha me bahuta hI kama jAnakArI hai, ata prastAvanA ke rUpa me eka sAdhAraNa sA purovacana likhanA acchA hogaa|" astu, purovacana likhane baiTha gayA aura mUla Agamo, TIkAo, svatantra grantho eva idhara-udhara kI pustako se jo sAmagrI milatI gaI, likhatA calA gayA / phalasvarUpa purovacana aAzA se kucha adhika lambA ho gayA, phira bhI sAmAyika ke sambandha me kucha adhika prakAza nahI DAla sakA / jaina-sAhitya meM sAmAyika ko sampUrNa dvAdazAGgI kA mUla mAnA gayA hai, aura isa para pUrvAcAryoM ne itanA adhika likhA hai ki jisakI koI sImA nahI vA~dhI jA sktii| phira bhI, 'yAvad buddhibalodayam' jo kucha, sagraha kara pAyA hU~, santoSI pAThaka usI para se sAmAyika kI mahattA kI jhA~kI dekhane kI kRpA kare / sAdhanA se prAnanda ava purovacana (sAmAyika-pravacana) kA upasahAra cala rahA hai, ata premI pAThako ko lambI bAto me na le jAte hue, sakSepa me, eka-do bAto kI ora hI lakSya karAnA hai| hamArA kAma Apa ke samakSa prAdarza rakha dene bhara kA hai, usa para calanA yA na calanA Apa ke apane sakalpo ke Upara hai--"pravRttisArA khalu mAdRzA gira / ' 1 kirAtArjunIya 1125
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 kisI bhI vastu kI mahattA kA pUrA paricaya, use AcaraNa meM lAne se hI ho sakatA hai / pustake to kevala Apako sAdhAraNa sI jhAkI hI dikhA sakatI hai / astu, sAmAyika kI mahattA Apako sAmAyika karane para hI mAlUma ho sakatI hai| mizrI kI DalI hAtha me rakhane-bhara se madhuratA nahI de sakatI, hA, mu~ha me DAliye, Apa Anandavibhora ho jAyeMge / yaha AcaraNa kA zAstra hai / AcAra-hIna ko koI bhI zAstra AdhyAtmika teja arpaNa nahI kara sakatA / ata ApakA karttavya hai ki pratidina sAmAyika karane kA abhyAsa kare / abhyAsa karate samaya pustaka me batAe gaye niyamo kI ora lakSya dete rahe / prArambha me bhale hI Apa kucha Ananda na prApta kara sake, parantu jyo hI dRDhatA ke sAtha pratidina kA abhyAsa cAlU rakhege, to avazya AdhyAtmika kSetra me pragati kara sakege / sAmAyika koI sAdhAraNa dhArmika kriyAkANDa nahI hai, yaha eka uccakoTi kI dharma - sAdhanA hai / ata sundara paddhati se kiyA gayA hamArA sAmAyika dharma, hame sArA dina kAma A sake, itanA mAnasika bala aura zAnti dene vAlA, eka mahAn zaktizAlI akhaNDa bharanA hai / upasahAra sAmAyika saudebAjI nahIM hai # grAjakala eka nAstikatA phaila rahI hai ki sAmAyika kyoM kareM ? sAmAyika se kyA lAbha ? pratidina do ghaDI kA samaya kharca karane ke badale me hame kyA milatA hai ? Apa ina kalpanAo se alaga rahiye / adhyAtmika kSetra ke lie yaha variNak vRtti baDI hI ghAtaka hai / eka rupaye ke badale me eka rupaye kI cIja lene ke liye jhagaDanA, bAjAra me to ThIka ho sakatA hai, dharma me nahI / yaha majadUrI nahI hai / yaha to mAnava jIvana ke utthAna kI sarva zra eSTha sAdhanA hai / yahA~ saudebAjI nahI, pratyuta jIvana ko sAdhanA ke prati sarvatobhAvena samarpaNa karanA hai / prastuta sAdhanA kA yahI mukhya uddezya hai / bhale hI kucha dera ke lie Apako sthUla eva dRSTa lAbha na prApta ho sake, parantu sUkSma eva dRSTa lAbha to itanA baDA hotA hai ki jisakI koI upamA nahI / yadi koI haThAgrahI yaha kahe ki " nidrA me jo chaha-sAta ghaMTe cale jAte hai, usame koI sthUla dravya kI prApti to nahI hotI, prata maiM nidrA hI na lUgA " - to, usa mUrkha kA kyA hAla hogA ? sarva nAza !
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 sAmAyika-pravacana pAca-sAta dina me hI zarIra kI haDDI-haDDI dukhane lagegI, darda se sira phaTane lagegA, sphUrti lupta ho jAyegI, mRtyu khar3I sAmane nAcane lgegii| taba patA calegA ki jIvana me nidrA kI kitanI AvazyakatA hai ? nidrA se svAsthya acchA rahatA hai, kaThina-se-kaThina kArya karane ke liye sAhasa eva sphati prApta hotI hai, zarIra aura mana me udagra navajIvana kA sacAra ho jAtA hai| nidrA me aisI kyA zakti hai ? isake uttara me nivedana hai ki mana kA vyApAra bada hone se hI nidrA pAtI hai| jaba taka mana cacala rahatA hai, jaba taka koI cintA yA zoka mana me cakkara kATatA rahatA hai, taba taka manuSya nidrA kA Ananda nahI le sktaa| citta vattiyo kI stabdhatA hI-idhara udhara ke vikalpo kI laharo kA abhAva hI-zreSTha nidrA hai, suSupti hai| sAmAyika :yoganidrA Apa kahege, sAmAyika ke prasaga meM nidrA kI kyA carcA ? maiM kahUgA--sAmAyika bhI eka prakAra kI yoga-nidrA hai, AdhyAtmika suSupti hai, citta-vRttiyo ke nirodha kI sAdhanA hai| sAmAnya nidrA aura yoga-nidrA meM itanA hI antara hai ki nidrA ajJAna evaM pramAdamUlaka hotI hai, jabaki sAmAyika-rUpa yoganidrA jJAna eva jAgRtimUlaka hai / sAmAyika me cacala mana kI jJAna-mUlaka sthiratA hotI hai, ata isase AdhyAtmika jIvana ke lie bahuta kucha utsAha, bala, dIpti eva prasphUrti kI prApti hotI hai / sAmAyika se kyA lAbha hai ? isa prazna ko uThAne bAle sajjana isa dizA me vizeSa cintana kA prayatna kreN| dhairyapUrvaka calate rahie prazna ho sakatA hai-citta-vRttikA nirodha ho jAne para arthAt eka lakSya para mana ko sthira kara lene para to yaha aAnanda mila sakatA hai| parantu jaba taka mana sthira na ho, citta-vRtti zAta na ho, taba taka to isase koI lAbha nahI ? uttara hai-binA sAdhana ke sAdhya kI prApti nahI ho sktii| binA zrama ke, binA prayatna ke kabhI kucha
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasahAra 131 milA hai Aja taka kisI sAdhaka ko ? prasiddha brAhmaNakAra mahIdAsa ne apane aitareya brAhmaNa (3213) me kahA hai- 'caraiveti 'caraiveti' - cale calo, cale calo ' sAdhanA ke mArga me pahale dRDhatA se calanA hotA hai, phira sAdhya kI prApti kA Ananda uThAyA jAtA hai / Ajakala yaha vRtti baDI bhayakara cala rahI hai ki " haldI lage na phiTakarI, raga cokhA hI cokhA / " karanA karAnA kucha na paDa e, aura kArya siddhi hamAre caraNo me sAdara upasthita ho jAya kalpanA kIjiye, Apa ke sAmane eka sundara Ama kA vRkSa hai / usa para pake hue rasadAra phala lage hue hai | ApakI icchA hai, grAma khAne kI / parantu Apa apane sthAna se na uThe, grAma taka na pahuce, na Upara caDheM, na phala toDa e, na cUse aura cAhe yaha ki grAma kA madhura rasa cakha le | kyA aisA ho sakatA hai kabhI ? kadApi nahI / grAma khAne taka jitane vyApAra hai, yaha ThIka hai ki uname zrAnanda nahI hai / parantu isI para koI kahe ki vRkSa taka pahucane taka me grAma kA svAda nahI milatA, prata meM nahI jAU~gA, nahI caDhUgA, nahI phala toDUMgA, to batAie use kyA kahA jAya ? yahI bAta sAmAyika se pahale tarka uThAne vAlo kI bhI hai / unakA samAdhAna nahI ho sakatA / sAmAyika eka sAdhanA hai, pahale-pahala sambhava hai, Ananda na Ae | parantu, jyo hI Age baDhege, AdhyAtmika kSetra me pragati kareMge, Apako uttarottara adhikAdhika Ananda prApta hotA jAyegA / taTa para na baiThe rahie | samudra me gaharI DubakI lagAie / apAra ratnarAzi Apako mAlAmAla qara degI / sAmAyika kA mahatva samajhie # eka bAta aura bhI hai, jisa para lakSya denA Avazyaka hai / sAmAyika eka pavitra dhArmika anuSThAna hai, ata sAmAyika sambandhI do ghaDI kA anamola kAla vyartha hI prAlasya pramAda, azubha eva nindya pravRttiyo me nahI bitAnA cAhie / prAjakala sAmAyika to kI jAtI hai, kintu usakI mahanIya maryAdA kA pAlana nahI kiyA jAtA / bahuta bAra dekhA gayA hai ki loga sAmAyika me duniyAdArI kI aTasaTa bAteM karane laga jAte hai, Apasa me gamAgarama bahasa karate hue jhagaDane lagate haiM,
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 sAmAyika-pravacana gandI eva kutsita vikArottejaka pustake paDhate hai, ha~sI-majAka karate hai, sone lagate hai, Adi Adi / unakI dRSTi me jaise-taise do ghaDI kA samaya gujAra denA hI sAmAyika hai / yahI hamArI ajJAnatA hai, jo zrAja sAmAyika ke mahAn prAdarza ko pAkara bhI hama unnata nahI ho pAte, zrAdhyAtmika ucca bhUmikA para pahuca nahI pAte / hAM to sAmAyika meM hame baDI sAvadhAnI ke sAtha antarjagat me praveza karanA cAhie / bAhya jIvana kI ora abhimukha rahane se sAmAyika kI vidhi kA pUrNarUpeNa pAlana nahI ho sakatA / astu, sAmAyika me bhagavAna-tIrtha kara deva kI stuti bhaktAmara Adi stotro ke dvArA karanI cAhie, tAki grAtmA me zraddhA kA pUrva teja prakaTa ho sake / mahApuruSo ke jIvana kI jhA~kiyo kA vicAra karanA cAhie, tAki mana kI zrAkho ke samakSa prAdhyAtmika unnati kA mArga prazasta ho ske| pavitra dharma-pustako kA adhyayana-cintana, manana eva navakAra maMtra kA japa karanA cAhie, tAki hamArI ajJAnatA aura azraddhA kA andhakAra dUra ho | yadi isa prakAra sAmAyika kA pavitra samaya bitAyA jAye, to avazya hI AtmA ni yas prApta kara sakegI, paramAtmA bhAva ke pavitra pada para pahuca skegii| 00
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ [Ke Ke Jian Li Shuang Ke
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ s - namaskAra - sUtra namo arihaMtANaM, namo siddhANaM, namo zrAyariyANaM, namo uvajjhAyANaM, namo loe savvasAhUNaM / eso paMca-namokkAro, savva-pAva-praNAsaNo / maMgalAraNa ca savvesi, paDhamaM havai maMgalaM // zabdArtha namo-namaskAra ho arihatAraNa - arihanto ko namo = namaskAra ho siddhAraNa = siddho ko namo namaskAra ho zrAyariyAraNa = AcAryoM ko namo-namaskAra ho uvajjhAyANa-upAdhyAyo ko namo =namaskAra ho loe = loka me savva = sarba sAhUNa = sAdhu ko eso = yaha paca = pAco ko kiyA huA namokkAro =namaskAra savvapAva = saba pApo ko parAsaraNI = vinaSTa karanevAlA hai ca=aura sambesi saba magalANaM = magalo me
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-sUtra paDhama-mukhya maMgalaM magala havai-hai bhAvArtha arihanta, siddha, prAcArya, upAdhyAya aura loka me-samagra mAnavakSetra me vartamAna samasta sAdhu-sAdhviyo ko-arthAt dharma-sAdhako ko merA namaskAra ho| ukta pAca parameSThI mahAn AtmAno ko kiyA huyA yaha namaskAra, saba prakAra ke pApo ko pUrNatayA nAza karanevAlA hai aura vizva ke saba magalo me prathama-pradhAna magala hai| vivecana mAnava-jIvana me namaskAra ko bahuta U cA sthAna prApta hai / manuSya ke hRdaya kI komalatA, sarasatA, guraNa-grAhakatA eva bhAvukatA kA patA tabhI lagatA hai, jabaki vaha apane se zreSTha eva pavitra mahAn AtmAyo ko bhakti-bhAva se gadgad hokara namaskAra karatA hai, guNo ke samakSa apanI ahatA kA tyAga kara guraNI ke caraNo me apane-aApako sarvatobhAvena arpaNa kara detA hai / namaskAra kA artha namaskAra, namratA eva guNa-grAhakatA kA vizuddha pratIka hai / namaskAra kI vyAkhyA karate hue vaiyAkaraNa kahA karate hai 'mattastvamutkRSTastvatto'hamapakRSTaH, etadadvaya bodhanAnukUla vyApArI hi namaH shbdaarthH|" ukta vAkya kA bhAvArtha yaha hai ki namaskAra zabda se yaha artha dhvanita hotA hai- mere se pApa utkRSTa haiM, guNo me baDe hai aura maiM Apase apakRSTa hU~, guraNo me hIna huuN| ___ eka bAta dhyAna me rahe, yahA~ hInatA aura mahattA svAmI sevaka-jaisI nahI hai / jaina-dharma me isa prakAra kI dAsa manovRtti vAle nimna zreNI ke samvandho kA svapna me bhI kahI sthAna nahIM hai / yahA~ hInatA aura mahattAkA
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ mamaskAra-sUtra 137 sambandha vaisA hI pavitra eva guNAtmaka hai jaisA ki pitA aura putra kA hotA hai, guru aura ziSya kA hotA hai / upAsaka aura upAsya dono ke bIca me bhakti aura prema kA sAmrAjya hai / Adarza rUpa me pavitra saskAra grahaNa karane kI bhAvanA se hI upAsaka apane abhISTa upAsya ke abhimukha hotA hai| isame vivazatA yA lAcArI-jaisA bhAva Asa-pAsa kahI bhI nahI hai| pramoda bhAvanA zAstrIya paribhASA me namaskAra eka pramoda-bhAvanA hai / apane se adhika sadguraNI, tejasvI, eva vikasita AtmAyo ko dekha kara athavA suna kara prema se gadgada hojAnA, unake prati bahumAna eva sammAna pradarzita karanA, pramoda-bhAvanA haiM / pramoda-bhAvanA kA abhyAsa karane se sad guNo kI prApti hotI hai| IrSyA, DAha aura matsara Adi durguNo kA samUla nAza ho jAtA hai, phalataH sAdhaka kA hRdaya vizAla, udAra, eva udAtta ho jAtA hai / hajAro-lAkho sajjana, pUrva kAla me isI pramoda-bhAvanA ke vala se hI apane jIvana kA kalyANa kara gae hai| namaskAra se lAbha Aja tarka kA yuga hai / prazna kiyA jAtA hai ki mahAn AtmAo ko kevala namaskAra karane aura unakA nAma lene se kyA lAbha hai ? arihanta Adi kyA kara sakate hai ? / prazna sundara hai, samAdhAna cAhatA hai, ata uttara para vicAra karanA caahie| hama kaba kahate hai ki arihanta, siddha Adi vItarAga hamAre lie kucha karate hai ? unakA hamAre utthAna yA patana se koI sIdhA sambandha nahI hai / jo kucha bhI karanA hai hame hI karanA hai| parantu, Alambana kI to AvazyakatA hotI hai / pAca pada hamAre liye pAlambana haiM, Adarza haiM, lakSya haiM / una taka pahucanA, una jaisI apanI AtmA ko bhI vikasita karanA, hamArA apanA AdhyAtmika dhyeya hai| kartRtva kA artha sthUla dRSTi se kevala hAtha-paira mAranA hI nahI hai| AdhyAtmika kSetra me nimittamAtra se hI kartRtva A jAtA hai / aura, isa aza me jaina-dharma kA dUsare kartRtva-vAdiyo se samajhautA hojAtA hai| parantu, jahA~ kartRtva
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 sAmAyika-sUtra kA artha sthUla sahAyatA, uddhAra eva alaukika camatkAra-lIlA Adi liyA jAtA hai, vahA~ jaina-dharma ko apanA pRthak svatatra mArga cunanA hotA hai / arihanta Adi mahApuruSo kA nAma lene se pApa-mala usI prakAra dUra ho jAte hai, jisa prakAra prAta kAla sUrya ke udaya hone para cora bhAgane lagate hai| sUrya ne coro ko lAThI mAra kara nahI bhagAyA, kintu usake nimittamAtra se hI coro kA palAyana ho gayA / sUrya kamala ko vikasita karane ke lie kamala ke pAsa nahI AtA, kintu usake gagana maDala me udaya hote hI kamala svaya khila uThate hai| kamalo ke vikAsa me sUrya nimitta kAraNa hai, sAkSAtkartA nhii| isI prakAra arihanta Adi mahAn AtmAo kA nAma bhI sasArI AtmAno ke utthAna meM nimitta kAraNa banatA hai / satpurupo kA nAma lene se vicAra pavitra hote hai / vicAra pavitra hone se asatsakalpa nahI ho pAte haiN| prAtmA me vala, sAhasa, zakti kA saMcAra hotA hai, svasvarUpa kA bhAna hotA hai| aura taba karmavandhana usI taraha naSTa ho jAte hai, jisa taraha lakA meM brahmapAza me badhe hue hanumAna ke dRDha bandhana chinna-bhinna ho gae the| kava? jabaki use yaha bhAna huA ki maiM hanumAna hU~, mai inhe toDa sakatA huuN| guNa-pUjA jaina-dharma kI jitanI bhI zAkhAe hai, uname cAhe kitanA hI vistRta bheda kyo na ho, parantu prastuta namaskAra-matra ke sambandha me sava-ke-saba ekamata hai| yaha vaha kendra hai, jahA hama saba dUra-dUra ke yAtrI ekatra ho jAte hai| isame mAnava-jIvana kI mahAn aura ucca bhUmikAo ko vandana karake guNa-pUjA kA mahatva prakaTa kiyA gayA hai| Apa dekheMge ki hamAre paDausI sapradAyo ke matro me vyaktivAda kA prAbalya hai| vahA~ para kahI indra kI stuti hai to kahI viSNa, ziva, brahmA, candra, sUrya Adi kI stutiyA~ haiN| parantu, namaskAra-matra Apake samakSa hai, Apako isame kisI vyakti-vizepa kA nAma nahI milegaa| yahA~ to guNo ke vikAsa se jo zreSTha ho gaye haiM, unako namaskAra hai, bhale hI ve kisI bhI jAti, varNa, deza, vepa yA sapradAya se sambandha rakhate ho / vAhya jIvana kI vizeSatAo kA prazna nahI hai, prazna hai AtmA kI AdhyAtmika vizeSatAno kA / ahiMsA, satya Adi AdhyAtmika guNo kA vikAsa hI guNa-pUjA kA kAraNa hai|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaskAra-sUtra mahAmaMtra namaskAra kA sarvaprathama vizvahitakara pada rihata kA hai / hita kA bahupracalita eka artha hai - anta karaNa ke kAma, krodha, ahakAra, lobha zrAdi vikAro eva karma zatruo para pUrNa vijaya prApta karane vAle mahAna AtmA !" arihata zabda kA eka dUsarA artha hai - parama pUjanIya arthAt vadanIya AtmA / pUjA ke yogya, athavA mukti gamana kI kSamatA - yogyatA se pUrNa AtmA / eka vyutpatti ke dvArA yaha bhI batAyA gayA hai ki jisa AtmA ke jJAnAloka me vizva ke samasta cara acara padArtha pratibhAsita hote hai, jisase kucha bhI pracchanna- chipA huA (raha X rahasya ) nahI hai, ' vaha mahAn grAtmA rihata bhagavAna ke pada para pratiSThita hotI hai / 1 139 pAMca pada kA artha 1 dUsarA pada siddha kA hai| siddha arthAt - pUrNa / jo mahAn grAtmA karma-mala se sarvathA mukta ho kara, janma-maraNa ke cakra se sadA ke liye chuTakArA pAkara, ajara amara siddha buddha, mukta hokara mokSa prApta kara cuke haiM, ve siddha pada se sambodhita hote hai / siddha hone ke liye pahale arihanta kI bhUmikA taya karanI hotI hai / prarihata hue binA siddha nahI banA jA sakatA / loka bhASA me kahA jAe to jIvanmukta arihata hote haiM, aura videha mukta siddha / 2 3 4 * aTThaviha piya kamma, praribhUya hoi savvajIvANa / ta kammamarihatA, zrarihatA teNa vuccati // (ka) arihati vadaraNa namasagAi, arihati pUa sakkAra / siddhigamaraNa ca arihA, arahatA teNa vuccati // hAla ra ja tu, kammase simaTThA / si ghata ti siddhassa, siddhattamuvajAyai // - zrAva0 niyukti 14 - Ava0 niryukti 615 (kha) pUjAmarhantItyarhanta - anuyoga dvAra vRtti, dazAzruta skaghavRtti 1 nAsti raha pracchanna kiJcidapi yeSA pratyakSajJAnitvAt te'rahanta. / - sthAnAga vRtti 3 / 4 - Ava0 niyukti 617
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 sAmAyika-sUtra AcArya kA tIsarA pada hai / jaina-dharma me AcaraNa kA bahuta vaDA mahattva hai / pada-pada para sadAcAra ke mArga para satarkatA se gatizIla rahanA hI jaina-sAdhaka kI zreSThatA kA pramANa hai| astu, jo prAcAra kA, sayama kA svaya pAlana karate hai, aura sagha kA netRtva karate hue dUsaro se pAlana karAte haiM, ve AcArya kahalAte hai / jaina-AcAraparaparA ke ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha-ye pAca mukhya aga hai| prAcArya ko ina pA~co mahAvrato kA prANa-praNa se svaya pAlana karanA hotA hai, aura dUsare bhavya prANiyo ko bhI, bhUla hone para, ucita prAyazcitta Adi dekara, satpatha para agrasara karanA hotA hai| sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA-yaha caturvidha sadha hai, isakI AdhyAtmika-sAdhanA ke netRtva kA bhAra AcArya para hotA hai| ___caturtha pada upAdhyAya kA hai / jIvana me viveka-vijJAna kI vaDI AvazyakatA hai / bheda-vijJAna ke dvArA jaDa aura caitanya ke pRthakkaraNa kA bhAna hone para hI sAdhaka apanA ucca evaM Adarza jIvana banA sakatA hai| ata AdhyAtmika vidyA ke zikSaNa kA kartRtva upAdhyAya para hai / upAdhyAya mAnava-jIvana kI anta -granthiyo ko baDI sUkSma paddhati se sulajhAte hai, aura anAdikAla se ajJAna andhakAra me bhaTakate huye bhavya prANiyo ko viveka kA prakAza dete hai / 'upa-samope'dhIyate yasmAt iti upAdhyAya / ' pacama pada sAdhu kA hai| sAdhu kA artha hai-AtmArtha kI sAdhanA karane vAlA sAdhaka / pratyeka vyakti siddhi kI zodha me hai, parantu AtmArtha kI siddhi kI ora kisI virale hI mahAnubhAva kA lakSya jAtA hai| sAsArika vAsanAmo ko tyAga kara jo pAca indriyo ko apane vaza meM rakhate haiM, brahmacarya kI nava vADo kI rakSA karate haiM, krodha, mAna, mAyA, lobha para yathAzakya vijaya prApta karate hai, ahiMsA, satya asteya, brahmacarya aura aparigraha rUpa pAca mahAvrata pAlate hai, pAca samiti aura tIna guptiyo kI samyaktayA ArAdhanA karate hai, jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, 1 pacaviha pAyAra, AyaramANassa tahA pabhAsatA / pAyAra dasatA, mAyariyA teNa vuccati / --Ava0niyukti 988 maryAdayA carantItyAcAryA -AcArAga cUrNi
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaskAra-sUtra 141 tapa AcAra, vIryAcAra-ina pAca prAcAro ke pAlana me dina-rAta salagna rahate hai, jaina paribhASA ke anusAra ve hI puruSa yA strI, sAdhu kahalAte hai / "sAdhayanti jJAnAdizaktibhirmokSamiti saadhv.|" vyApaka dRSTi yaha sAdhu-pada mUla hai| prAcArya, upAdhyAya aura arihanta-tIno pada isI sAdhu-pada ke vikasita rUpa hai| sAdhutva ke abhAva me ukta tIno pado kI bhUmikA para kathamapi nahI pahu~cA jA sktaa| pacama-pada me 'loe' aura 'savva' zabda vizeSa dhyAna dene yogya hai| jaina-dharma kA samabhAva yahA pUrNarUpeNa parisphuTa ho gayA hai / dravyasAdhutA ke lie bhale hI sAmpradAyika dRSTi se niyata kisI veSa Adi kA vandhana ho, parantu bhAva-sAdhutA ke lie, antaraga kI ujjvalatA ke lie to kisI bhI bAhya rUpa kA pratibandha nahI hai| bhAva-sAdhatA akhila sasAra me jahA~ bhI, jisa kisI bhI vyakti me abhivyakta ho, vaha jaina dharma me abhivandanIya hai| namaskAra ho loka mesasAra me, jisa kisI bhI rUpa me jo bhI bhAva sAdhu ho, una sabako / kitanA dIptimAn mahAn vyApaka Adarza hai / deva aura guru pAco pado me prArabha ke do pada deva-koTi me Ate hai, aura antima tIna pada AcArya, upAdhyAya, sAdhu guru-koTi me| __AcArya, upAdhyAya aura sAghu tIno abhI sAdhaka hI hai, AtmavikAsa kI apUrNa avasthA meM hI hai| ata apane se nimnazreNI ke zrAvaka Adi sAdhako ke pUjya aura ucca zreNI ke arihanta Adi devatva bhAva ke pUjaka hone se guru-tattva kI koTi me hai / parantu arihata aura siddha to antima vikAsa pada para pahu~ca gae hai, ata ve siddha hai, deva haiN| unake jIvana me jarA bhI rAga dvepa AdikI skhalanA kA, pramAda kA leza nahI rahA, ata unakA patana nahI ho sakatA / arihanta bhI eka dRSTi se siddha-pUrNa hI hai / anuyogadvAra sUtra meM unhe siddha kahA bhI hai| antarAtmA kI pavitratA kI dRSTi se koI antara nahI hai| antara kevala pUrvabaddha aghAti rUpa prArabdha karmo ke bhoga kA hai / arihanto ko sukha dukha Adi prArabdha karma kA bhoga zepa rahatA hai, java ki siddho ko zarIra-rahita mukti mila jAne ke kAraNa prArabdha karma nahI rahate /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-sUtra cUlikA cUlikA meM pA~co pado ke namaskAra kI mahimA kathana kI gaI hai / mUla namaskAra maMtra to pA~ca pada taka hI hai, kintu yaha cUlikA bhI kucha kama mahatva kI nahI hai / 142 cUlikA meM batAyA gayA hai ki pA~ca parameSThI ko namaskAra karane se saba prakAra ke pApo kA nAza ho jAtA hai / nAza hI nahI, praNAza ho jAtA hai / praNAza kA artha hai, pUrNa rUpa se nAza, sadA ke lie nANa kitanA utkRSTa prayojana hai / I cUlikA meM pahale pApo kA nAza batalAyA hai, aura bAda me maMgala kA ullekha kiyA hai / pahale do pado me hetu kA ullekha hai, to antima do pado me kArya kA, phala kA varNana hai / jaba AtmA pApakAlimA se pUrNatayA sApha ho jAtI hai, to phira sarvatra sarvadA AtmA kA maMgala hI maMgala hai, kalyANa - hI - kalyANa hai | namaskAra maMtra hame pApa-nAzarUpa zrabhAvAtmaka sthiti para hI nahI pahu~cAtA, pratyuta pUrva - maMgala kA vidhAna karake hame pUrNa bhAvAtmaka sthiti para bhI pahu~cAtA hai / dvaita-advaita namaskAra # grAcArya jayasena namaskAra para vivecana karate hue, namaskAra ke do bheda batalAte hai -- eka dvaita namaskAra aura dUsarA advaita / jahA~ upAsya aura upAsaka me bheda kI pratIti rahatI hai, maiM upAsanA karane vAlA hU~ aura yaha rihanta Adi mere upAsya haiM - yaha dvaita rahatA hai, vaha dvaita namaskAra hai / aura java ki rAga-dveSa ke vikalpa naSTa ho jAne para cidbhAva kI itanI adhika sthiratA ho jAtI hai ki AtmA apaneApako hI apanA upAsya arihanta prAdi rUpa samajhatA hai aura use kevala sva-svarUpa kA hI dhyAna rahatA hai, vaha advaita namaskAra kahalAtA hai / dono me dvaita namaskAra hI zreSTha hai / dvaita namaskAra, advaita kA sAdhana - mAtra hai / pahale pahala sAdhaka bheda-pradhAna sAdhanA karatA hai, aura vAda me jyojyo grAge pragati karatA hai, tyo tyo abheda-pradhAna sAdhaka hotA jAtA hai / pUrNa prabhedasAdhanA arihanta dazA me prApta hotI hai / prastuta sandarbha me prAcArya jayasena se kahA hai
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaskAra-sUtra 143 "ahamArAdhaka ete ca arhadAdaya prArAdhyA, ityArAdhyArAdhaka-vikalparUpo dvatanamaskAro bhnnyte| rAgAdyapAdhi-vikalpa-rahitaparamasamAdhi-balenAtmanyeva ArAdhyArAdhakabhAva punaradva tanamaskAro bhaNyate / " -pravacanasAra 15 tAtparya-vRtti namaskAra apane Apako advaita namaskAra kI sAdhanA ke lie sAdhaka ko nizcaya dRSTipradhAna honA cAhie / jaina-dharma kA parama lakSya nizcaya dRSTi hI hai| hamArI vijaya-yAtrA bIca me hI kahI Tika rahane ke lie nahI hai| hama to dharma-vijaya ke rUpa me eka-mAtra apane Atma-svarUpa rUpa carama lakSya para pahucanA cAhate haiM / ata navakAra mantra paDhate hue sAdhaka ko navakAra ke pAca mahAn pado ke sAtha apane-Apako sarvathA abhinna anubhava karanA caahie| use vicAra karanA cAhie--maiM mAtra AtmA hU~, karma-mala se alipta huuN| yaha jo kucha bhI karma-bandhana hai, merI ajJAnatA ke kAraNa hI hai | yadi maiM apane isa ajJAna ke parade ko, moha ke AvaraNa ko dUra karatA huA Age baDhU aura anta me ise pUrNa rUpa se dUra kara dUM, to maiM bhI kramaza sAdhU hU~, upAdhyAya hU~, prAcArya hU~, arihanta hU~ aura siddha huuN| mujha me aura iname bheda hI kyA rahegA? usa samaya to merA namaskAra mujhe hI hogA na ? aura ava bhI jo maiM yaha namaskAra kara rahA hU~, vaha gulAmI ke rUpa meM kisI ke Age nahIM jhuka rahA hU~, pratyuta prAtmaguNo kA hI Adara kara rahA hU~, ata eka prakAra se maiM apane-Apako hI namana kara rahA hU~ / jaina zAstrakAra jisa prakAra bhagavatI-sUtra Adi meM nizcaya-dRSTi kI pramukhatA se AtmA ko hI sAmAyika kahate hai, usI prakAra AtmA ko hI paca parameSThI bhI kahate hai / ata nizcaya naya se yaha namaskAra pAca pado ko na hokara apane-Apa ko hI hotA hai| isa prakAra nizcaya dRSTi kI ucca bhUmikA para pahu~ca kara jaina-dharma kA tattva-cintana, apanI carama-sImA para avasthita ho jAtA hai| apanI AtmA ko namaskAra karane kI bhAvanA ke dvArA apane AtmA kI pUjyatA, uccatA, pavitratA aura antatogatvA paramAtmarUpatA dhvanita hotI hai| jainadharma kA gabhIra ghoSa hai ki 'apanI zrAtmA hI apane bhaviSya kA nirmAtA hai, akhaNDa bhAva-zAnti kA bhaNDAra hai, aura zuddha paramAtma-rUpa hai"appA so prmppaa"|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika sUtra yaha bAhya namaskAra Adi kI bhUmikA to mAtra prArambha kA mArga hai / isakI pUrNatA nizcaya bhAva para pahu~cane me hI hai, anyatra nahI / yaha jo kucha bhI maiM kaha rahA hU~, kevala merI mati - kalpanA nahI hai / isa prakAra ke advaita namaskAra kI bhAvanA kA anuzIlana kucha pUrvAcAryo ne bhI kiyA hai / eka AcArya kahate hai - 144 J namastubhya namastubhya, namastubhya namonama ! namo mahya namo mahya, namo mahya namonama !! jaina sasAra ke suprasiddha marmI sata zrI grAnandaghana jI bhI eka jagaha bhagavatstuti karate hue vaDI hI sundara evaM sarasa bhAva-taraga me kaha rahe hai ho ho hU~ mujhane namU, namo mujha namo mujha re ! zramita phaladAna dAtAranI, jehane bheMTa thaI tujha re || namaskArapUjA dravya aura bhAva Fei navakAra maMtra ke pA~co pado me sarvatra yAdi me volA jAne vAlA 'namo' pada pUjArthaka hai / isakA bhAva yaha hai ki mahApurupoM ko namaskAra karanA hI unakI pUjA hai / namaskAra ke dvArA hama namaskaraNIya pavitra grAtmA ke prati apanI zraddhA, bhakti aura pUjya bhAvanA prakaTa karate haiM / yaha namaskAra - pUjA do prakAra se hotI hai - dravya namaskAra aura bhAva namaskAra / dravya namaskAra kA abhiprAya hai, hAtha-paira aura mastaka Adi ago ko eka bAra harakata me lAkara mahApuruSa kI ora jhukA denA, sthira kara denA / aura bhAva namaskAra kA abhiprAya hai-- grapane cacala mana ko idhara-udhara ke vikalpo se haTAkara mahApuruSa kI ora praNidhAna - ekAgra karanA / namaskAra karane vAlo kA kartavya hai ki ve dono hI prakAra kA namaskAra kare / nama zabda pUjArthaka hai, isake lie dharma - sagraha kA dUsarA ghikAra dekhie "nama iti nepAtika pada pUjArtham / pUjA ca dravyabhAva-sakoca. 1 tatra karazira pAvAdidravyasanyAso dravyasakoca. 1 mAvasa kocastu vizuddhasya manaso yoga / " krama kI sArthakatA * yadyapi zrAdhyAtmika pavitratArUpa niSkalakatA kI sarvotkRSTa dazA me pahu~ce hue pUrNa vizuddha zrAtmA kevala siddha bhagavAn hI hai,
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaskAra-sUtra 145 ata sarvaprathama unhI ko namaskAra kI jAnI cAhie / parantu, siddha bhagavAn ke svarUpa ko batalAne vAle, aura ajJAna ke saghana adhakAra me bhaTakane vAle mAnava-sasAra ko satya kI akhaDa jyoti ke darzana karAne vAle paramopakArI zrI arihanta bhagavAn hI hai, ata unako hI sarvaprathama namaskAra kiyA gayA hai| yaha vyAvahArika dRSTi kI vizeSatA hai| prazna ho sakatA hai ki isa prakAra to sarvaprathama sAdhu ko hI namaskAra karanA caahie| kyoki Ajakala hamAre lie to vahI satya ke upadeSTA haiN| uttara me nivedana hai ki sarvaprathama satya kA sAkSAtkAra karane vAle aura kevala jJAna ke prakAza me satyAsatya kA pUrNa viveka parakhane vAle to zrI arihanta bhagavAna hI hai| unhone sAkSAt svAnubhUta satya-kA jo-kucha prakAza kiyA, usIko munimahArAja janatA ko batAte haiN| svaya muni to satya ke sIdhe sAkSAtkAra karane vAle nahI hai| ve to paramparA se Ane vAlA satya hI janatA ke samakSa rakha rahe hai / ata satya ke pUrNa anubhavI mUla upadeSTA hone kI dRSTi se, guru se bhI pahale arihanto ko namaskAra hai| 'sarvazreSTha maMtra jaina-dharma meM navakAra maMtra se baDhakara koI bhI dUsarA matra nahI hai| jaina-dharma adhyAtma-vicAradhArA-pradhAna dharma hai, ata usakA mantra bhI adhyAtma-bhAvanA pradhAna hI honA cAhie thaa| aura isa rUpa meM navakAra matra hai / navakAra matra ke sambandha me jaina-paramparA kI mAnyatA hai ki yaha sampUrNa jaina vADa maya kA arthAt caudaha pUrva kA sAra hai, nicoDa hai| caudaha pUrva kA sAra isalie hai ki isame samabhAva kI mahattA kA taTastha bhAva se digdarzana karAyA gayA hai| binA kisI sAmpradAyika bhedabhAva ke, binA kisI deza yA jAti-gata vizeSatA ke guNa-pUjA kA mahattva batAyA gayA hai| jaina-dharma kI saskRti kA pravAha samabhAva ko lakSya me rakhakara pravAhita huA hai, phalata sampUrNa jaina-sAhitya isI bhAvanA se ota-prota hai| jainasAhitya kA sarvaprathama matra navakAra matra bhI usI divya samabhAva kA pramukha pratIka hai| ata yaha samagra jaina-darzana kA sAra hai, parama niSyanda hai / navakAra ko matra kyo kahate hai ? isa prazna kA uttara yaha hai ki jo manana karane se, ciMtana karane se dukho se trANa-rakSA karatA hai, vaha matra hotA hai
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-sUtra "maMtraH paramo zeyo manana trANe hAto niyamAt" / matra zabda kI yaha vyutpatti navakAra matra para ThIka baiThatI hai| vItarAga mahApuruSo ke prati akhaNDa zraddhA-bhakti vyakta karane se apane Apako hIna samajhane rUpa sazaya kA nAza hotA hai, sazaya kA nAza hone para yAtmikazakti kA vikAsa hotA hai, aura Atmika-zakti kA vikAsa hone para samasta dukho kA nAza svaya siddha hai| prAcIna dharma grantho me navakAra kA dUsarA nAma parameSThI matra bhI hai, jo mahAn AtmAe~ parama arthAt ucca svarUpa me-samabhAva me sthira rahatI haiM, ve parameSThI kahalAtI hai| AdhyAtmika vikAsa ke U~ce pada para pahu~ce hue jIva hI parameSThI mAne gae hai / aura jisame una parameSThI AtmAno ko namaskAra kiyA ho, vaha matra parameSThI maMtra kahalAtA hai| mahAmagala jaina-paramparA navakAra matra ko mahAn magala rUpa meM bahuta baDA Adara kA sthAna detI hai| aneka AcAryoM ne isa sambandha me navakAra kI mahimA kA varNana kiyA hai aura navakAra kI cUlikA me bhI kahA gayA hai ki navakAra hI saba magalo me prathama arthAt ananta Atma-guraNo ko abhivyakta karane vAlA sarva-pradhAna magala hai- ' __"maMgalANaM ca sanvesi paDhama havai magalaM / " hA~, to aba jarA magala ke Upara bhI vicAra kara le ki vaha pradhAna magala kisa prakAra hai ? magala ke do prakAra hai-eka dravya maMgala aura dUsarA bhAva magala / dravya magala ko laukika magala aura bhAva magala ko lokottara magala kahate hai| dahI aura akSata Adi dravya magala mAne jAte haiN| sAdhAraNa janatA inhI magalo ke vyAmoha me pha~sI par3I hai| aneka prakAra ke mithyA vizvAsa dravya magalo ke kAraNa hI phaile hue haiN| parantu, jaina dharma dravya magala kI mahattA meM vizvAsa nahI rakhatA / kyoki ye magala, amagala bhI ho jAte haiM aura sadA ke lie dukharUpa amagala kA anta bhI nahIM karate / ata dravyamagala aikAntika aura prAtyantika maMgala nahIM haiN| dahI aura akSata (cAvala) magala mAne jAte hai / dahI yadi jvara kI dazA meM khAyA jAya, to kyA hogA? akSata yadi mastaka para na laga kara Akha me paDa jAya, to kyA hogA? amagala hI hogA na ? astu, dravya magala kA moha
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 namaskAra-sUtra choDakara sacce sAdhaka ko bhAva magala hI apanAnA cAhie | navakAra matra bhAva magala hai / yaha antarjagat se - bhAva loka se sambandha rakhatA hai, ata bhAva magala hai | yaha bhAva magala sarvathA aura sarvadA magala hI rahatA hai, sAdhaka ko saba prakAra ke dukho se bacAtA hai, kabhI bhI maMgala eva hitakara nahI hotA / bhAva magala japa, tapa, jJAna, darzana, stuti, cAritra, namaskAra, niyama zrAdi ke rUpa me aneka prakAra kA hotA hai / ye saba ke saba bhAva magala, mokSa-rUpa siddhi ke sAdhaka hone se aikAntika eva Atyantika magala haiM / prAcArya jinadAsa ne isI dRSTi se magala zabda kI vyutpatti karate hue likhA hai - ( maga nArakAdiSu pavaDataM so lAti maMgalaM / lati geNha iti vRtta bhavati - daza0 cUrNi 111 ) maga arthAt nAraka Adi durgati, usa se jo rakSA kare vaha maMgala hai | navakAra maMtra japa tathA namaskAra - rUpa bhAva magala hai / pratyeka zubha kArya karane se pahale navakAra maMtra par3hakara bhAva magala kara lenA caahie| yaha saba magalo kA rAjA hai, ata sasAra ke anya saba magala isI ke dAsAnudAsa hai | sacce jaina kI najaro me dUsare magalo kA kyA mahattva ho sakatA hai ? nava pada * } navakAra maMtra ke namaskAra maMtra, parameSThI matra Adi kitane hI nAma hai | parantu sabase prasiddha nAma navakAra hI hai / navakAra maMtra me nava arthAt nau pada haiM, ata ise navakAra maMtra kahate hai, pA~ca pada to mUla pado ke hai aura cAra pada cUlikA ke isa prakAra kula nau pada hote hai / eka paramparA, nau pada dUsare prakAra se bhI mAnatI hai / vaha isa prakAra ki pA~ca pada to mUla ke hai aura cAra pada-namo nAraNassaH = jJAna ko namaskAra ho, namo daMsaraNassa = darzana ko namaskAra ho-namo carittassa = cAritra ko namaskAra ho, namo tabassaH - tapa ko namaskAra ho -- Upara kI cUlikA ke hai / isa paramparA me arihanta Adi pA~ca pada sAdhaka tathA siddha kI bhUmikA ke hai aura antima cAra pada sAdhanA ke sUcaka hai / jJAna Adi kI sAdhanA ke dvArA hI sAdhu zrAdi sAdhaka, adhyAtma-kSetra me pragati karate hue prathama arihanta banate haiM aura pazcAt ajara, amara siddha ho jAte hai / isa paramparA me jJAna Adi cAra guraNo ko namaskAra =
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 sAmAyika-sUtra karake jaina-dharma ne vastuta guNa-pUjA kA mahattva prakaTa kiyA hai / ataeva sAdhu Adi pado kA mahattva vyakti kI dRSTi se nahI, guNo kI dRSTi se hai / sAdhaka kI mahattA jJAna Adi kI sAdhanA ke dvArA hI hai, anyathA nahI / aura, java jJAnAdi kI sAdhanA pUrNa ho jAtI hai, taba sAdhaka arihanta siddha ke rUpa me deva-koTi me A jAtA hai| hA~, to dono hI paramparAo ke dvArA nau pada hote hai aura isI kAraNa prastuta matra kA nAma navakAra matra hai / navakAra matra ke nau pada hI kyo haiM ? nava pada kA kyA mahattva hai ? ina prazno para bhI yadi kucha thoDA-sA vicAra kara leM, to eka gambhIra rahasya spaSTa ho jaaegaa| nava kA aka siddhi kA sUcaka bhAratIya sAhitya me nau kA aka akSaya siddhi kA sUcaka mAnA gayA hai| dUsare aka akhaDa nahI rahate, apane svarUpa se cyuta ho jAte haiN| parantu, nau kA aka hamezA akhaDa, akSaya banA rahatA hai| udAharaNa ke lie dUra na jAkara mAtra nau ke pahADe ko hI le le / pAThaka sAvadhAnI ke sAtha nau kA pahADA ginate jAe~, sarvatra nau kA hI aka zeSa rUpa me upalabdha hogA 8+8 18=1+8=6 27+2+7=8 36=3+6=8 45=4+5=8 54=5+4=8 63-6+3=8 72=7+2-6 81=5+1=8 60=8+o=8 Apako samajha me ThIka taura se A gayA hogA ki ATha aura eka nau, sAta aura do nau, cha aura tIna nau, pA~ca aura cAra nau-isa prakAra sava ako me guNAkAra ke dvArA nau kA aka pUrNa-tayA akhaNDa
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaskAra-sUtra 149 hI baca rahatA hai / gaNita kI yaha sAdhAraNa-sI prakriyA, nau aka kI akSaya-svarUpatA kA sundara paricaya de detI hai| nau ke aka kI akSayatA ke aura bhI bahuta se udAharaNa hai| vizeSa jijJAsu, lekhaka kA 'mahAmatra navakAra' avalokana kre| navakAra ke nau pado se dhvanita hone vAlI akSaya aka kI dhvani sUcita karatI hai ki jisa prakAra nau kA praka akSaya hai, akhaDita hai, usI prakAra nava-padAtmaka navakAra kI sAdhanA karane vAlA sAdhaka bhI akSaya, ajara amara pada prApta kara letA hai| navakAra matra kA sAdhaka kabhI kSINa, hIna aura dIna nahI ho sktaa| vaha barAbara abhyudaya aura nizreyas kA pragatizIla yAtrI rahatA hai / nava AdhyAtmika vikAsa kA pratIka nava-padAtmaka navakAra maMtra se AdhyAtmika vikAsa-krama kI bhI sUcanA hotI hai / nau ke pahADe kI gaNanA me 6 kA aka mUla hai| tadanantara kramaza 18, 27, 36, 45,54,63, 72, 81 aura 60 ke aka haiM / isa para se yaha bhAva dhvanita hotA hai ki AtmA ke pUrNa vizuddhasiddhattva-rUpa kA pratIka 6 kA aGka hai, jo kabhI khaNDita nahI hotaa| Age ke aGkho me do-do aGka haiN| uname pahalA aGka, zuddhi kA pratIka hai, aura dUsarA azuddhi kA / samasta sasAra ke abodha prANI 18 aGka kI dazA me haiM uname vizuddhi kA eka ke rUpa me choTA-sA aza hai, aura kAma, krodha, lobha, moha Adi kI azuddhi kA aza pATha ke rUpa me adhika hai| yahAM se sAdhanA kA jIvana zurU hotA hai / samyaktva Adi kI thoDI-sI sAdhanA ke pazcAt AtmA ko 27 ke aka kA svarUpa mila jAtA hai| bhAva yaha hai ki idhara zuddhi ke kSetra me eka aza aura bar3ha jAtA hai, aura udhara azuddhi ke kSetra me eka aza kama hokara mAtra 7 aza hI raha jAte haiN| Age cala kara jyo-jyo sAdhanA lambI hotI jAtI hai tyo-tyo zuddhi ke aza baDhate jAte hai, aura azuddhi ke aza kama hote jAte haiM / anta me jaba ki sAdhanA pUrNa rUpa me pahucatI hai, to zuddhi kA kSetra pUrNa ho jAtA hai aura udhara azuddhi ke lie mAtra zUnya raha jAtA hai| sakSepa me, 60 kA aka hamAre sAmane yaha Adarza rakhatA hai ki sAdhanA ke pUrNa ho jAne para sAdhaka kI AtmA pUrNa vizuddha ho jAtI hai, usame azuddhi kA eka bhI aza nahI rahatA / azuddhi ke sarvathA abhAva kA
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika sUtra 150 pratIka 90 ke graka me 6 ke Age kA 0 zUnya hai / hA~ to, namaskAra mahAmantra kI zuddha hRdaya se sAdhanA karane vAlA sAdhaka bhI e ke pahADe ke samAna vikasita hotA huA anta me 60 ke rUpa me arthAt siddha rUpa me pahu~ca jAtA hai, jahA~ prAtmA me mAtra apanA nijI zuddha rUpa hI zeSa raha jAtA hai / karmoM kA azuddha aza sadA kAla ke lie pUrNatayA naSTa ho jAtA hai / *****
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaktva-satra - - - - - arihaMto maha devo, jAvajjIvaM susAhuNo guruyo| jiraNa-paNNattaM tatta, ia sanmattaM mae gahiyaM / / zabdArtha jAvajIva-jIvana paryanta jiNa-paNNatavItarAga deva kA prarUpita tattva hI maha mere tattatattva hai, dharma hai marihato=arihanta bhagavAn ipra=yaha devo deva haiM sammatta-samyaktva susAhuNo-zreSTha sAdhu me=maiMne guruNo guru haiM gahiya=grahaNa kiyA bhAvArtha rAga-dveSa ke jItanevAle jina arthAta zrI arihanta bhagavAn mere deva haiM. jIvanaparyanta sayama kI sAdhanA karane vAle sacce sAdhu mere guru hai,zrI jina bhagavAna kA batAyA huA ahiMsA, satya Adi dharma hI merA dharma hai-yaha deva, guru, dharma para zraddhA-svarUpa samyaktva-brata maiMne yAvajjIvana ke lie grahaNa kiyaa|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 sAmAyika-sUtra vivecana yaha sUtra 'samyaktva-sUtra' kahA jAtA hai / samyaktva, jainatva kI vaha prathama bhUmikA hai, jahA~ se bhavya prANI kA jIvana ajJAna andhakAra me se nikalakara samyak Atmabodha rUpa jJAna ke prakAza kI ora agrasara hotA hai| Age calakara zrAvaka Adi kI bhUmikAo me jo kucha bhI tyAgavairAgya, japa-tapa, niyama-vrata Adi sAdhanAeM kI jAtI hai, una sabakI buniyAda samyaktva hI mAnI gaI hai / yadi mUla me samyaktva nahIM hai, to anya saba tapa Adi pramukha kriyAe~, kevala ajJAna kaSTa hI mAnI jAtI haiM, dharma nahI / ata ve sasAra-cakra kA gherA baDhAtI hI haiM, ghaTAtI nhii| samyagdRSTi kI mukhyatA saccA zrAvakatva aura sAdhutva pAne ke lie saba se pahalI zarta samyaktva-prApti kI hai| samyaktva ke vinA hone vAlA vyAvahArika cAritra, cAhe vaha thoDA hai yA bahuta, vastuta. kucha hai hI nahIM / vinA aka ke lAkho, karoDo bindiyA~ kevala zUnya kahalAtI hai, gaNita meM sammilita nahI ho sakatI / aura aka kA pAzraya pAkara zUnya kA mUlya daza guNA ho jAtA hai| isI prakAra samyaktva prApta karane ke bAda cAritra bhI nizcaya me pariNata hokara pUrNatayA uddIpta ho uThatA hai| cAritra kA pada to bahuta dUra hai, samyaktva ke abhAva me to manuSya jJAnI hone kA pada bhI prApta nahI kara sktaa| bhale hI manuSya nyAya yA darzana Adi zAstra ke gabhIra rahasya jAna le, vijJAna ke kSetra me hajAro navIna AviSkAro kI sRSTi kara DAle, dharma-zAstro ke gahana-se-gahana vipayo para bhAva-bharI TippagiyA~ bhI likha choDe, parantu samyaktva ke vinA vaha mAtra vidvAn ho makatA hai, jJAnI nahIM / vidvAna aura jAnI dono ke dRSTi-koNa meM vaDA bhArI antara hai / vidvAn kA dRSTikoNa saMsArAbhimukha hotA hai, jabaki jJAnI kA dRSTi-koraNa AtmAbhimukha / phalata mithyAdRSTi vidvAn apane jAna kA upayoga kadAgraha ke popaNa me karatA hai, aura samyagdRSTi jAnI sadAgraha ke popaNa me / yaha sadAgraha kA-satya kI pUjA kA nirmala
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaktva-sUtra 153 dRSTikoNa binA samyaktva ke kadApi prApta nahI ho sakatA / ataeva bhagavAna mahAvIra ne apane pAvApurI ke antima dharma-pravacana me spaSTa rUpa se kahA hai-'samyaktva-hIna ko jJAna nahI hotA, jJAna-hIna ko cAritra nahI hotA, cAritra-hIna ko mokSa nahI hotA, aura mokSa-hIna ko nirvANa-pada nahI mila sakatAnAdasaNissa nANa, nANeNa viraNA na huti caraNaguNA / aguriNassa natthi mokkho, natthi pramokkhassa ninyAraNa // -uttarAdhyayana-sUtraM, 28/30 AtmA kI tIna dazA ' samyaktva kI mahattA kA varNana kAphI lambA ho cukA hai / aba prazna yaha uThatA hai ki yaha samyaktva hai kyA cIja ? ukta prazna ke uttara me kahanA hai ki,sarAAra me jitanI bhI AtmAe~ hai, ve saba tIna avasthApro me vibhakta hai- 1-bahirAtmA, 2-antarAtmA, aura 3-paramAtmA / 'bahirAtmA' nAmaka pahalI avasthA me AtmA kA vAstavika zuddha svarUpa, mithyAtva mohanIya karma ke prAvaraNa se sarvathA DhakA rahatA hai| ata. AtmA niratara mithyA sakalpo me phaMsa kara, paudgalika bhoga-vilAso ko hI apanA Adarza mAna letA hai, unakI prApti ke lie hI apanI sampUrNa zakti kA apavyaya karatA hai / vaha satya sakalpo kI ora kabhI jhAka kara bhI nahI dekhatA / jisa prakAra jvara ke rogI ko acche-seacchA pathya bhojana acchA nahI lagatA, isake viparIta, kupathya bhojana hI use acchA lagatA hai, ThIka isI prakAra mithyAtva mohanIya karma ke udaya se jIva kA satya-dharma ke prati dvaSa tathA asatya dharma ke prati anurAga utpanna hotA hai / yaha bahirAtmA kA svarUpa hai| ', 'aMtarAtmA' nAmaka dUsarI avasthA me, mithyAtva mohanIya karma kA prAvaraNa kSINa ho jAne ke kAraNa, AtmA kSayopazama Adi ke rUpa me . samyaktva ke Aloka se Alokita ho uThatA hai| yahA~ Akara AtmA satya dharma kA sAkSAtkAra kara letA hai, paudgalika bhoga-vilAso kI ora se udAsIna-sA hotA huA
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika sUtra 154 zuddha grAtma svarUpa kI ora jhukane lagatA hai, zrAtmA aura paramAtmA meM ekatA sAdhane kA bhAva jAgRta karatA hai / isake granantara, jyo-jyo cAritra mohanIya karma kA AvaraNa, kramaza zithila, zithilatara eva zithilatama hotA jAtA hai, tyo tyo zrAtmA bAhya bhAvo se haTa kara antaraMga bhAva me kendrita hotA jAtA hai aura vikAsAnusAra vikAro kA jaya karatA hai, tyAga pratyAkhyAna karatA hai aura zrAvakatva eva sAdhutva ke pada para pahu~ca jAtA hai / I 'paramAtmA' - nAmaka tIsarI avasthA sarvocca avasthA hai / AtmA jaba apane prAdhyAtmika guraNo kA vikAza karate-karate anta me apane vizuddha zrAtma svarUpa ko pA letA hai, anAdi pravAha se nirantara cale Ane vAle jJAnAvaraNa Adi saghana karma - prAvaraNo kA jAla sarvathA naSTa kara detA hai, aura anta me kevalajJAna tathA kevala darzana kI jyoti ke pUrNa prakAza se jagamagA uThatA hai / taba vaha paramAtmA ho jAtA hai / jaina darzana me yahI paramAtmA kA svarUpa hai / AtmavikAsa ke sUcaka guNasthAna * pahalA, dUsarA aura tIsarA guNasthAna bahirAtma-zravasthA kA dyotaka hai | cauthe se bArahave taka ke guNasthAna antarAtma-avasthA ke paricAyaka haiM, aura terahavA~ caudahavA~ guNasthAna arihanta rUpa paramAtma avasthA kA sUcaka hai / pratyeka sAdhaka bahirAtma-bhAva kI avasthA se nikala kara antarAtmA kI ' Adi bhUmikA' samyaktva para AtA hai eva sarvaprathama yahI para satya kI vAstavika jyoti ke darzana karatA hai| yaha samyagdRSTi nAmaka caturtha guNasthAna kI bhUmikA hai / yahA~ se zrAge baDhakara pAMcaveM guNasthAna me zrAvakatva ke tathA chaThaveM guraNa-sthAna me sAdhutva ke pada para pahu~ca jAtA hai / sAtaveM se lekara bArahaveM taka ke madhya guNasthAna sAdhutA ke vikAsa kI bhUmikA rUpa haiM / bArahaveM guraNasthAna me mohanIya karma sarvathA naSTa hotA hai / zraura, jyo hI mohanIya karma kA nAza hotA hai, tyo hI tatkSaraga jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, antarAya - karma kA nAza ho jAtA hai aura sAdhaka terahave guNasthAna me pahu~ca jAtA hai / terahaveM guraNasthAna kA adhikArI pUrNa vItarAga dazA para pahu~cA huA jIvan - mukta 'jina' ho jAtA hai / terahaveM guNasthAna me AyuSkarma, vedanIya zrAdi bhogAvalIkarmo ko bhogatA huA antima samaya me caudahaveM gurarANasthAna kI
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaktva sUtra bhUmikA ko bhI pAra kara guNa sthAnAtIta hotA hai aura sadA ke lie ajara, amara, deha-mukta "siddha' rUpa paramAtmA bana jAtA hai ! siddhaparamAtmA AtmA ke vikAsa kA antima sthAna hai| yahA~ Akara vaha pUrNatA prApta hotI hai, jisame phira na kabhI koI vikAsa hotA hai aura na hrAsa / nizcaya aura vyavahAra samyaktva kA kyA svarUpa hai aura vaha kisa bhUmikA para prApta hotA hai-yaha Upara ke vivecana se pUrNatayA spaSTa ho cukA hai| sakSepa me, samyaktva kA sIdhA-sAdA artha kiyA jAe, to 'viveka-dRSTi' hotA hai / jaDa-cetana kA, satya-asatya kA viveka hI jIvana ko sanmArga kI ora agrasara karatA hai| dharma-zAstro me samyaktva ke aneka bheda pratipAdana kie hai| uname mukhyatayA do bheda adhika prasiddha haiM-nizcaya aura dhyavahAra / AdhyAtmika vikAsa se utpanna AtmA kI eka vizeSa pariNati, jo zeya=jAnane yogya-jIvAjIvAdi tattva ko tAttvika rUpa me jAnane kI, aura heya=choDane-yogya hiMsA, asatya Adi pApo ko tyAgane kI, aura upAdeya=grahaNa karane yogya vrata, niyama Adi ko grahaNa karane kI abhiruci-rUpa hai, vaha zuddha Atma-pratIti rUpa nizcaya samyaktva hai / vyahAra samyaktva zraddhA-pradhAna hotA hai| ata. kudeva, kuguru, aura kudharma ko tyAga kara sudeva, suguru aura sudharma para dRDha zraddhA rakhanA vyavahAra samyaktva hai| vyavahAra samyaktva, eka prakAra se nizcaya samyaktva kA hI bahirmukhI rUpa hai / kisI vyaktivizepa me sAdhAraNa vyaktiyo kI apekSA vizeSa guNo kA, kiMvA Atma-zakti kA vikAsa dekhakara usake sambandha me jo eka sahaja prAnanda kI vegavatI dhArA antame utpanna ho jAtI hai, use zraddhA kahate haiM / zraddhA me mahApuruSo ke mahatva kI prAnanda-pUrNa svIkRti ke sAthasAtha unake prati pUjya-buddhi kA bhAva bhI hai| astu, sakSepa me nicor3a yaha hai ki "prAtma dRSTirUpa nizcaya samyaktva antaraga kI cIja hai, ata vaha mAtra anubhavagamya hai / parantu, vyavahAra samyaktva kI bhUmikA deva, guru Adi kI zraddhA para hai, ata. vaha bAhyadRSTi se bhI pratyakSata siddha hai|" , prastuta samyaktva-sUtra me vyavahAra samyaktva kA varNana kiyA gayA
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 sAmAyika sUtra hai| yahA~ batalAyA gayA hai ki kisa ko deva mAnanA, kisa ko guru mAnanA aura kisa ko dharma mAnanA ? sAdhaka pratijJA karatA hai-arihanta mere deva haiM, sacce sAdhu mere guru haiM, jina-prarUpita tattva rUpa saccA dharma merA dharma hai| deva : arihanta jaina-dharma meM svarga loka ke bhoga-vilAsI devo kA sthAna alaukika eva AdaraNIya rUpa me nahI mAnA hai| unakI pUjA, bhakti yA sevA karanA, manuSya kI apanI mAnasika durbalatA ke sivA aura kucha nahI hai| jina zAsana AdhyAtmika bhAvanA-pradhAna dharma hai, ata yahA~ zraddhA aura bhakti ke dvArA upAsya deva vahI ho sakatA hai, jo darzana, jJAna evaM cAritra ke pUrNa vikAsa para pahuMca gayA ho, sasAra kI samasta mohamAyA se mukta ho cukA ho, kevalajJAna tathA kevala-darzana ke dvArA bhUta, bhaviSyat tathA vartamAna tIna kAla aura tIna loka ko pratyakSa-rUpa me hastAmalakavat jAnatA-dekhatA ho / jaina-dharma kA kahanA hai ki saccA arihanta deva vahI mahApuruSa hotA hai, jo aThAraha doSo se sarvathA rahita hotA hai| aThAraha doSa isa prakAra haiM1 dAnAntarAya 2 lAbhAntarAya 3 bhogAntarAya 4 upabhogAntarAya 5 vIryAntarAya 6 hAsya-ha~sI 7 rati prIti 8 arati aprIti 1 6 jugupsAghRNA , 10 bhaya=Dara 11 kAmavAsanA 12 ajJAna-mUDhatA 13 nidrApramAda 14 avirati tyAga kA abhAva 15 rAga 16 dvaSa 17 zoka-cintA 18 mithyAtva asatya niSThA ____ antarAya kA artha vighna hotA hai| jaba antarAya karma kA udaya hotA hai, taba dAna dene me aura abhISTa vastu kI prApti Adi me vighna hotA hai| apanI icchAnusAra kisI bhI kArya kA sampAdana nahIM kara
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaktva sUna 157 sktaa| arihanta bhagavAn kA antarAya karma kSaya ho jAtA hai, phalata unako dAna, lAbha yAdi me kisI bhI prakAra kA vighna nahI hotaa| guru : nirganya jaina-dharma me guru kA mahattva tyAga kI kasauTI para hI parakhA jAtA hai / jo prAtmA ahiMsA Adi pAca mahAvrato kA pAlana karatA ho, choTe bar3e saba jIvo para samabhAva rakhatA ho, bhikSA-vRtti ke dvArA bhojana-yAtrA pUrNa karatA ho, pUrNa brahmacarya kA pAlana karatA horAtri bhojana na karatA ho, kisI bhI prakAra kA parigraha-dhana na rakhatA ho, paidala hI vihAra karatA ho, vahI, sacce guru-pada kA adhikArI hai| dharma : jIvadayA Adi saccA dharma vahI hai, jisake dvArA antaHkaraNa zuddha ho, vAsanAo kA kSaya ho, prAtma-guNo kA vikAsa ho, AtmA para se karmoM kA prAvaraNa naSTa ho / anta me pAtmA ajara, amara, pada pAkara sadAkAla ke lie dukho se mukti prApta kara le| aisA dharma ahiMsA, satya, aparigrahasantoSa tathA dAna, tapa aura bhAvanA Adi hai| samyaktva ke lakSaNa samyaktva antaraga kI cIja hai, ata usakA ThIka-ThIka patA lagAnA sAdhAraNa logo ke lie jarA muzkila hai| isa sambandha me nizcita rUpa se kevalajJAnI hI kucha kaha sakate hai / tathApi, Agama me samyaktvadhArI vyakti kI vizeSatA batalAte hue pA~ca cihna aise batalAe haiM, jinase vyavahAra kSetra me bhI samyagdarzana kI pahacAna ho sakatI hai / 1-prazama-asatya ke pakSapAta se hone vAle kadAgraha zrAdi doSo kA upazamana honA 'prazama' hai / samyag-dRSTi AtmA kabhI bhI durAgrahI nahI hotA | vaha asatya ko tyAgane aura satya ko svIkAra karane ke lie hamezA taiyAra rahatA hai| eka prakAra se usakA samasta jIvana satyamaya aura satya ke lie hI hotA hai|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 sAmAyika sUtra 2-saMvega-kAma, krodha, mAna, mAyA Adi sAsArika bandhano kA bhaya hI savega hai| samyagdRSTi prAya. bhaya se mukta rahatA hai| vaha hamezA nirbhaya eva nirdvandva rahatA hai aura utkRSTa dazA me pahu~ca kara to jIvana-maraNa, hAni-lAbha, stuti-nindA Adi ke bhaya se bhI mukta ho jAtA hai| parantu, yadi use koI bhaya arthAt aruci hai, to vaha sAMsArika bandhano se hai / vastuta yaha hai bhI ThIka / AtmA ke patana ke lie sAMsArika bandhano se baDhakara aura koI cIja nahI hai| jo inase DaratA rahegA, vahI apane ko bandhano se svataMtra kara skegaa| 3-nirveda-viSaya bhogo me Asakti kA kama ho jAnA 'niveda' hai / jo manuSya bhoga-vAsanA kA gulAma hai, viSaya bhoga kI pUrti ke lie bhayakara-se-bhayaMkara atyAcAra karane para bhI utArU ho jAtA hai, vaha samyagdRSTi kisa taraha bana sakatA hai ? Asakti aura samyagadarzana kA to dina rAta kA sA vaira hai| jisa sAdhaka ke hRdaya meM sasAra ke prati gADha Asakti nahIM hai, jo viSaya-bhogo se kucha udAsInatA rakhatA hai, vahI samyag-darzana kI jyoti se prakAzamAna hotA hai| 4-anukampA-duHkhita prANiyo ke dukho ko dUra karane kI balavatI icchA 'anukampA' hai| samyagdRSTi sAdhaka, sakaTa me paDe hue jIvo ko dekhakara kapita ho uThatA hai, unhe bacAne ke lie apane samasta sAmarthya ko lekara uTha khaDA hotA hai| vaha apane dukha se itanA duHkhita nahI hotA, jitanA ki dUsaro ke dukha se dukhita hotA hai| jo loga yaha kahate hai ki duniyA~ mare yA jie, hame kyA lenA denA hai ? marate ko bacAne me pApa hai, dharma nahIM | unhe samyaktva ke ukta anukampA-lakSaNa para hI lakSya denA cAhie / , anukampA hI to bhavyatva kA paripAka hai / kahA jAtA hai-abhavya bAhyata jIva-rakSA kara sakatA hai, parantu antar me anukampA kabhI nahI kara sktaa| - 5-prAstikya-AtmA Adi parokSa kintu AgamapramANa siddha padArthoM kA svIkAra hI Astikya hai| sAdhaka AkhirakAra sAdhaka hI hai, siddha nahI / ata vaha kitanA hI prakhara-buddhi kyo na ho; parantu AtmA Adi arUpI padArthoM ko vaha kabhI bhI pratyakSata indriya-grAhya nahI kara sktaa| bhagavadvANI para vizvAsa rakkhe vinA sAdhanA kI hai| hai ? marate ko ja para hI lakSya dehA abha
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaktva sUtra 159 yAtrA taya nahI ho sktii| ata. tarka eva yukti ke kSetra me agrasara hote hue bhI, sAdhaka ko adhyAtma-bhAvanA pradhAna Agama-vAraNI se apanA sambandha nahIM toDanA caahie| mithyAtva-parihAra samyaktva kA virodhI tattva mithyAtva hai / samyaktva aura mithyAtva dono kA eka sthAna para honA asabhava hai / ata samyaktva-dhArI sAdhaka kA kartavya hai ki vaha mithyAtva bhAvanAmo se sarvadA sAvadhAna rhe| kahI aisA na ho ki bhrAti-vaza mithyAtva kI dhAraNAyo para calakara apane samyaktva ko malina kara baiThe / sakSepa me, mithyAtva ke daza bheda haiM 1--jinako kacana aura kAminI nahI lubhA sakatI, jinako sAsArika logo kI prazasA, niMdA Adi kSubdha nahI kara sakatI, aise sadAcArI sAdhuo ko sAdhu na samajhanA / 2-jo kacana aura kAminI ke dAsa bane hue haiM, jinako sAsArika logo se pUjA pratiSThA pAne kI dina-rAta icchA banI rahatI hai, aise sAdhu-veza-dhAriyo ko sAghu samajhanA / - 3-kSamA, mArdava, Arnava, zauca, satya, sayama, tapa, tyAga, Akicanya aura brahmacarya-ye daza prakAra kA dharma hai / durAgraha ke kAraNa ukta dharma ko adharma samajhanA / 4-jina kAryoM se athavA vicAro se AtmA kI adhogati hotI hai, vaha adharma hai / astu, hiMsA karanA, zarAba pInA, juA khelanA, dUsaro kI burAI socanA ityAdi adharma ko dharma samajhanA / 5-zarIra, indriya aura mana ye jaDa hai| inako AtmA samajhanA, arthAt ajIva ko jIva maannaa| 6-jIva ko ajIva mAnanA / jaise ki gAya, baila, bakarI Adi prANiyo me prAtmA nahI hai, ataeva inake mArane yA khAne me koI pApaM nahI hai-aisI mAnyatA rkhnaa| 7-unmArga ko sumArga smjhnaa| zItalA-pUjana, gagA-snAna, zrAddha prAdi lokamAnyatAeM, tathA jo purAnI yA nayI kurItiyA~ haiM, jinase sacamuca hAni hotI hai, unhe ThIka samajhanA /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 sAmAyika sUtra 8-sumArga ko unmArga samajhanA / jina purAnI yA nayI prathAzro se dharma kI vRddhi hotI hai, sAmAjika unnati hotI hai unhe ThIka na smjhnaa| 6-karma rahita ko karma-sahita maannaa| paramAtmA me rAga,dveSa nahIM haiM, tathApi yaha mAnanA ki bhagavAn apane bhakto kI rakSA ke lie daityo kA nAza karate haiM aura amuka striyo kI tapasyA se prasanna hokara unake pati banate hai, ityAdi / 10-karma-sahita ko karma-rahita mAnanA / bhakto kI rakSA aura zatru yo kA nAza rAga dveSa ke vinA nahI ho sakatA aura rAga, dveSa karma-sambandha ke vinA nahI ho sakate / tathApi mithyA Agraha-vaza yahI mAnanA ki yaha saba bhagavAna kI lIlA hai| saba-kucha karate hue bhI alipta rahanA unhe AtA hai aura isalie ve alipta rahate haiN| ukta daza prakAra ke mithyAtva se satata dUra rahanA caahie| samyaktva-sUtra kA pratidina pATha kyoM ? ata me eka prazna hai ki jaba sAdhaka apanI sAdhanA ke prArambhika kAla me sarva-prathama eka bAra samyaktva grahaNa kara hI letA hai aura tatpazcAt hI anya dharma-kriyAeM zurU karatA hai, taba phira usakA nityaprati pATha kyo? kyA pratidina nitya nayI samyaktva grahaNa karanI cAhie ? uttara hai ki samyaktva to eka bAra prArambha me grahaNa kI jAtI hai, pratidina nahI / parantu, pratyeka sAmAyika Adi dharma-kriyA ke prArambha me, pratidina jo yaha pATha bolA jAtA hai, isakA prayojana sirpha yaha hai ki grahaNa kI huI samyaktva kI smRti ko sadA tAjA rakkhA jAya / pratidina pratijJA ko doharAte rahane se AtmA me bala kA sacAra hotA hai, aura pratijJA nitya prati adhikAdhika spaSTa, zuddha eva savala hotI jAtI hai| yadi vAstavika dRSTi se vicAra kiyA jAe to samyaktva grahaNa karane kI, kisI se lenedene kI cIja nahI hai| vaha to AtmA kI eka viziSTa zuddha pariNati hai, vaha antara me se hI jAgRta hotI hai / yaha jo pATha haiM, vaha bAhara kA vyavahAra hai| isakA lAbha kevala itanA hai ki sAdhaka ko samyaktva ke svarUpa kI pratIti hotI rahe, apane zuddha svarUpa eva dhyeya kI smRti sadA jAgRta rahe /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / guru-gaNa-smaraNa-satra kh-'dug-zs-l-bzng- [1] paMcidiya-saMvaraNo, taha nvvih-bNbhcer-guttidhro| cauviha-kasAyamukko, isa aTThArasaguNehi sjutto| [ 2 ] paMca maha vaya-jutto, paMcavihAyArapAlagasamattho / pacasamiyo tigutto, chattIsaguNo gurU majjha // zabdArtha pacidiya-savaraNo-~-pAca indriyo ko arthAt pAca indriyo ke viSayo ko rokanevAle, vaza me karane vAle taha-tathA isI prakAra nava-viha-babhacera guttigharo-nava prakAra kI brahmacarya kI guptiyo ko dhAraNa karane vAle
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 sAmAyika-sUtra cauvihakasAyamukko-cAra prakAra ke kaSAya se mukta ina-ina aTThArasa-guNehi sajutto-aTThAraha guNo se sayukta paMca mahanvaya-jutto-paoNca mahAvrato se yukta pacavihAyArapAlaNasamattho-pAca prakAra kA AcAra pAlane me samartha paMcasamitro-pAca samiti vAle tigutto-tIna gupti vAle chattIsaguNo-chattIsa guNo vAle sacce tyAgI majbha-mere guru - guru haiM bhAvArtha pA~ca indriyo ke vaiSayika cAcalya ko rokane vAle, brahmacarya-vrata kI navavidha guptiyo ko-nau bADo ko dhAraNa karane vAle, krodha Adi cAra prakAra kI kaSAyo se mukta, isa prakAra aThAraha guNo se sayukta -ahiMsA Adi pA~ca mahAvrato se yukta, pA~ca prAcAra ke pAlana karane meM samartha, pA~ca samiti aura tIna gupti ke dhAraNa karane vAle, arthAt ukta chattIsa guNo vAle zreSTha sAdhu mere guru haiM / vivecana manupya kA mahAn eva unnata mastaka, jo anyatra kisI bhI gati eva yoni me kahIM bhI prApta nahI hotA, kyA vaha hara kisI ke caraNo me jhukane ke lie hai ? nahIM, aisA nahI ho sakatA | manuSya kA mastaka vicAro kA sarvazreSTha kendra hai| vaha naraka, tiryaMca, svarga aura mokSa sabhI sthitiyo kA sraSTA hai| dRzya-jagat me yaha jo kucha bhI vaibhava vikharA paDA hai, sava usI kI upaja hai| ataeva, yadi vaha bhI apane Apako vicAra-zUnya banA kara hara kisI ke caraNo kI gulAmI svIkAra karane lage, to isase baDhakara manuSya kA aura kyA patana ho makatA hai ?
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru-guNa-smaraNa-sUtra 163 sadguru kauna ? * zAstrakAro ne sadguru kI mahimA kA mukta kaTha se guNagAna kiyA hai | unakA kahanA hai ki pratyeka sAdhaka ko guru ke prati asIma zraddhA aura bhakti kA bhAva rakhanA cAhie / bhalA jo manuSya pratyakSa - siddha mahAn upakAra karane vAle eva mAyA ke durgama patha ko pAra kara sayama-patha para pahu~cAne vAle apane ArAdhya sadguru kA hI bhakta nahI hai, vaha parokSa-siddha bhagavAna kA bhakta kaise ho sakegA ? sAdhaka para sadguru kA itanA vizAla RraNa hai ki usakA kabhI badalA cukAyA hI nahI jA sakatA / gurumahattA aparampAra hai, ata pratyeka dharma-sAdhanA ke prArambha me sadguru ko zraddhA-bhakti ke sAtha abhivandana karanA cAhie | parantu prazna hai ? kauna-sA guru ? kisake caraNo me namaskAra ? sadguru ke caraNo me, yA sadguru veSa dhArI ke caraNo me ? zrAja saMsAra me, vizeSa kara bhArata me, guru-rUpa- dhArI dvipada jIvo kI koI sAdhAraNa - sI sImita saMkhyA nahI hai / jidhara dekhie udhara hI galI-galI me saikaDo guru- nAmadhArI mahApuruSa ghUma rahe haiM, jo bholebhAle bhakto ko jAla me phasAte hai, bhadra mahilAo ke unnata jIvana ko jAdU Tone ke vahama me naSTa kara dete haiN| kucha dUsare kAraNo ko gaurA rUpa me rakkhA jAya, to bhArata ke patana kA yadi koI mukhya kAraNa hai, to vaha guru hI hai, aisA kahA jA sakatA hai | bhalA, jo dina-rAta bhogavilAsa meM lage rahate haiM, caDhAve ke rUpa me bar3I se baDo bheTe lete hai, rAjA kA-sA ThATha - vATa sajAe rakhate hai, mAla - malIdA khAte haiM, itara - phulela lagAte hai, nATaka sinemA dekhate haiM, madya, gA~jA, bhA~ga, sulaphA Adi mAdaka padArtho kA sevana karate haiM, una gurugro se deza kA kyA bhalA ho sakatA hai ? jo svaya andhA ho, vaha dUsaro ko kyA khAka mArga dikhAegA ? ataeva prastuta-sUtra me batalAyA hai ki sacce guru kauna haiM ? kinako vandana karanA cAhie ? pratyeka sAdhaka ko dRDha pratijJa honA cAhie ki "vaha sUtrokta chattIsa guraNo ke dhartA mahAtmAo ko hI apanA dharma - guru mAnegA, anya sasArI ko nahI / " guru-vandana se pahale ukta pratijJA kA smaraNa karanA eva guru ke guNo kA sakalpa karanA atyAvazyaka hai / isI uddezya kI pUrti ke lie yaha sUtra-pATha, sAmAyika karate samaya guru vandana se pahale paDhA jAtA hai /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 sAmAyika-sUtra pAMca indriyo kA damana # jIvAtmA ko sasAra sAgara me DuvAne vAlI pAca indriyA~ haiMsparzana indriya- tvacA, rasana indriya - jihvA, ghrANa indriya- nAka, cakSa - graoNkha ra zrotra indriya- kAna / pA~co indriyo ke mukhya viSaya kramaza isa prakAra hai - sparza, rasa, gandha, rUpa aura zabda | guru vaha hai jo ukta viSayo me samabhAva rakhe / yadi priya ho, to rAga na kare aura yadi priya ho, to pa na kare / navavidha brahmacarya # pAca indriyo kI cacalatA roka dene se brahmacarya vrata kA pAlana apane-Apa ho jAtA hai / tathApi brahmacarya vrata ko adhika dRDhatA ke sAtha nirdoSa pAlana karane ke lie zAstra me nava guptiyA~ batalAI haiM / nava guptiyo ko sAdhAraNa bhASA me vADa bhI kahate haiM / jisa prakAra vADa andara rahI huI vastu kA sarakSaNa karatI hai, usI prakAra nava guptiyA~ bhI brahmacaryavrata kA sarakSaNa karatI hai / 1 - vivikta vasati - sevA - ekAnta sthAna me nivAsa karanA / strI, pazu, zrIra napu saka tIno kI kAma cepTAe~ vikArottejaka hotI haiM, tabrahmacarya kI rakSA ke lie ukta tIno se rahita ekAnta zAnta sthAna meM nivAsa karanA cAhie / 2 - strI- kathA - parihAra -- striyo kI kathA kA parityAga karanA / strI - kathA se matalaba yahA~ striyoM kI jAti, kula, rUpa, aura veSabhUSA yAdi ke varNana se hai / jisa prakAra nIbU ke varNana se jihvA me se pAnI vaha nikalatA hai, usI prakAra strI-kathA se bhI hRdaya meM vAsanA kA jharanA vaha nikalatA hai / 3 - niSadyAnupavezana - nipadyA yAnI strI ke baiThane kI jagaha, usa para nahI baiThanA / zAstra me kahA hai ki jisa sthAna para strI vaiThatI ho, usake uTha jAne ke bAda bhI do ghaDI taka brahmacArI ko vahA~ nahI baiThanA cAhie | kAraraNa, strI ke zarIra ke sayoga se vahA~ uSNatA ho
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru-guNa-smaraNa-sUtra 165 jAtI hai, vAsanA kA vAyu-maDala taiyAra ho jAtA hai / ata baiThane vAle ke mana me vihvalatA Adi doSa paidA ho sakate haiM / Ajakala ke vaijJAnika bhI vidya uta ke nAma se ukta paristhiti ko svIkAra karate hai / 4 - indriyAprayoga - strI ke mukha, netra, hAtha, paira Adi avayavo kI ora dekhane kA prayatna nahI karanA cAhie / yadi prasaga -vaza kadAcit dRSTi paDa bhI jAya, to zIghra hI haTA lenA cAhie / saundarya ke dekhane se mana me mohanI jAgRta hogI, kAma-vAsanA uThegI, anta me brahmacarya vrata ke bhaga kI AzakA bhI utpanna ho jAegI / jisa prakAra sUrya kI ora dekhane se A~kho kA teja ghaTatA hai, usI prakAra strI ke avayavo ko dekhane se brahmacarya kA bala bhI kSINa ho jAtA hai / 6-kuDyAntara-dAmpatyavarjana -- eka dIvAra ke antara se strI-puruSa rahate ho, to vahA~ nahI rahanA / kuDya kA artha dIvAra hai, antara kA artha dUrI se hai, aura dAmpatya kA artha strI-puruSa kA yugala hai / pAsa rahane se zrRGgAra zrAdi ke vacana sunane para kAma jAgRta ho sakatA hai / agni ke pAsa rahA hugrA moma pighala hI jAtA hai / 6 - pUrva koDita smRti - pahalI kAma-krIDAo kA smaraNa na karanA / brahmacarya dhAraNa karane ke pahale jo vAsanA kA jIvana rahA hai, striyo ke sAtha sAsArika sambandha kAyama rahA hai, usako vratI ho jAne ke bAda kabhI bhI apane cintana me nahI lAnA caahie| vAsanA kA kSetra baDA bhayakara hai | vAsanAe~ bhI jarA-sI smRti A jAne para punarujjIvita ho uThatI hai aura sAdhanA ko naSTa-bhraSTa kara DAlatI hai / mAdaka padArtho kA nazA smRti ke dvArA jAgata hotA hai, yaha sarvasAdhAraNa me prasiddha hai / 7 - praNItAbhojana - praNIta kA artha ati snigdha hai / prata praNIta bhojana kA artha huA ki jo bhojana prati snigdha ho, kAmottejaka ho, vaha brahmacArI ko nahI khAnA caahie| pauSTika bhojana se zarIra me jo kucha viSaya-vAsanA kI vikRtiyA~ utpanna hotI haiM, unheM hara koI svAnubhava se jAna sakatA hai / jisa prakAra sannipAta kA roga ghI khAne se bhayaMkara rUpa dhAraNa kara letA hai, usI prakAra viSaya-vAsanA bhI pauSTika padArtho ke amaryAdita sevana se bhaDaka uThatI hai / da- -- pratimAtrAbhoga - pramANa se adhika bhojana nahI karanA / bhojana kA sayama, brahmacarya kI rakSA ke lie rAmabANa astra hai / bhUkha se
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 sAmAyika-sUtra adhika bhojana karane se zarIra me Alasya paidA hotA hai, mana me cacalatA hotI hai, aura anta me ina saba bAto kA asara brahmacarya para par3atA hai| E-vibhUSA-parivarjana-vibhUSA kA artha alakAra eva zraGgAra hotA hai, aura parivarjana kA artha tyAga hotA hai / ata. vibhUSA-parivarjana kA artha 'zRgAra kA tyAga karanA' huaa| snAna karanA, itraphulela lagAnA, bhaDakadAra baDhiyA vastra pahananA, ityAdi kAraNo se apane mana me bhI Asakti kI bhAvanA jAgRta hotI hai aura dekhane vAlo ke mana me bhI moha kA udreka ho jAtA hai| kumhAra ko lAla ratna milA, sApha karake chappara para rakha diyA / sUrya ke prakAza me jyo hI camakA, mAsa kA TukaDA samajha kara cIla uThAkara le gaI / zrRGgArapremI sAdhu ke brahmacarya kA bhI yahI hAla hotA hai / cAra kaSAya kA tyAga __ karma-bandha kA mukhya kAraNa kapAya hai| kaSAya kA zAbdika artha hotA hai- 'kaSa-sasAra / prAya lAbha / ' arthAt jisase sasAra kA lAbha ho, janma-maraNa kA cakra vaDhatA ho, vaha kaSAya hai / mukhya rUpa se kapAya ke cAra prakAra hai (1) krodha-krodha se prema kA nAza hotA hai| krodha kSamA se dUra kiyA jA sakatA hai| (2) mAna-ahakAra vinaya kA nAza karatA hai| namratA ke dvArA ahakAra naSTa kiyA jA sakatA hai| (3) mAyA-mAyA kA artha kapaTa hai / mAyA mitratA kA nAza karatI hai, Arjava-saralatA se mAyA dUra kI jA sakatI hai| (4) lobha-lobha sabase adhika bhayakara kaSAya hai / yaha sabhI sadgurago kA nAza karane vAlA hai / lobha para satoSa ke dvArA hI vijaya prApta kI jA sakatI hai| pAMca mahAvrata 1--sava-prANAtipAta-viramaraNa-sava prakAra se arthAt mana, vacana aura zarIra se prANAtipAta-jIva kI hiMsA-kA tyAga karanA,
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru-guNa-smaraNa-sUtra 167 prathama ahiMsA mahAvrata hai / prANAtipAta kA artha-prANo kA atipAta -nAza hai| prANa daza haiM--pAca indriya, mana, vacana, kAya, zvAsocchavAsa aura AyuSya / viramaNa kA, artha tyAga karanA hai / ata kisI bhI jIva ke prAraNo kA nAza karanA hiMsA hai| hiMsA kA tyAga karanA ahiMsA hai| (2) sarva-mRSAvAda-viramaraNa-saba prakAra se mRSAvAda-jhUTha bolane kA tyAga karanA, satya mahAvrata hai / mRSA kA artha jhUTha, vAda kA artha bhASaNa, viramaraNa kA artha tyAga karanA hai| (3) sarva-adattAdAna-viramaNa-saba prakAra se adatta corI kA tyAga karanA, asteya mahAvrata hai| adatta kA artha binA dI huI vastu hai, aAdAna kA artha grahaNa karanA hai| (4) sarva-mathuna-viramaraNa-saba prakAra se maithuna-kAma vAsanAkA tyAga karanA, brahmacarya mahAvata hai| mana, vacana aura zarIra se kisI bhI prakAra kI kAma-sambandhI ceSTA karanA, sAdhu ke lie sarvathA niSiddha hai| ___ (5) sarva-parigraha-viramaraNa-saba prakAra se parigraha-dhana-dhAnya Adi kA tyAga karanA, aparigraha mahAvrata hai / adhika kyA, kauDI mAtra dhana bhI apane pAsa na rakhanA, na dUsaro ke pAsa rakhavAnA aura na rakhane vAlo kA anumodana karanA / sayama kI sAdhanA ke upayoga me Ane vAle maryAdita vastra-pAtra Adi para bhI mUrchA-bhAva na rkhnaa| ___pA~co hI mahAvrato me mana, vacana aura zarIra-karanA, karAnA aura anumodana karanA--saba milakara nava koTi se kramaza hiMsA Adi kA tyAga kiyA jAtA hai| mahAvrata kA artha hai- mahAn vrata / mahAvratI sAdhu hI ho sakatA hai, gRhastha nahI / gRhastha-dharma me 'sarva' ke sthAna para 'sthUla' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai / jisakA artha yaha hai ki gRhastha maryAdita rUpa se sthUla hiMsA, sthUla asatya Adi kA tyAga karatA hai| ata gRhastha ke ye pA~ca araNa -vrata kahalAte hai- aNu kA artha choTA hotA hai| pA~ca prAcAra (1) jJAnAcAra-jJAnAbhyAsa svaya karanA aura dUsaro ko karAnA, jJAna ke sAdhana zAstra Adi svaya likhanA tathA jJAna-bhaDAro kI rakSA karanA
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 sAmAyika-sUtra aura jJAnAbhyAsa karane vAlo ko yathAyogya sahAyatA pradAna karanA--yaha saba jJAnAcAra hai| (2) darzanAcAra-darzana kA artha samyaktva hai| ata samyaktva kA svaya pAlana karanA, dUsaro se pAlana karavAnA, tathA samyaktva se bhraSTa hone vAle sAdhako ko hetu eva tarka Adi se premapUrvaka samajhA kara puna samyaktva me dRDha karanA- yaha saba darzanAcAra hai| (3) cAritrAcAra-ahiMsA Adi zuddha cAritra kA svaya pAlana karanA, dUsaro se pAlana karavAnA, tathA pAlana karane vAlo kA anumodana karanA, pApAcAra kA parityAga karake sadAcAra para ArUDha hone kA nAma cAritrAcAra hai / (4) tapa-AcAra-bAhya tathA Abhyantara dono hI prakAra kA tapa svaya karanA, dUsaro se karAnA, karane vAlo kA anumodana karanA / yaha saba tapa sAdhanA, tapa prAcAra hai| bAhya tapa anazana-upavAsa Adi hai, aura Abhyantara tapa svAdhyAya, dhyAna, vinaya Adi hai| (5) vIryAcAra-dharmAnuSThAna me-pratikramaNa, pratilekhana, svAdhyAya Adi me apano zakti kA yathAvasara ucita prayoga karanA / kadApi pAlasya Adi ke vaza dharmArAdhana me antarAya nahI ddaalnaa| apanI mAnasika, vAcika tathA zArIrika zakti ko durAcaraNa se haTAkara sadAcaraNa me lagAnA-vIryAcAra hai| pA~ca samiti samiti kA zAbdika artha hotA hai-sam=sama rUpa se+iti= jAnA arthAt pravRtti karanA / phalitArtha yaha hai ki calane me, bolane me, annapAna Adi kI gaveSaNA me, kisI vastu ko lene yA rakhane me, mala-mUtra Adi ko paraThane me, samyak rUpa se maryAdA rakhanA arthAt gamanAdi kisI bhI kriyA me viveka-yukta sImita pravRtti karanA, samiti hai| samiti ke pA~ca bheda haiM (1) IryA-samiti-IryA kA artha gamana hotA hai, ata kisI bhI jIva ko pIDA na pahu~ce-isa prakAra sAvadhAnatA pUrvaka gamanAgamanAdi kriyA karanA, IryA samiti hai|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 guru-guNa- smaraNa - sUtra (2) bhASA samiti - bhASA kA artha bolanA hai, ata satya, hitakArI, parimita tathA sandeha rahita, mRdu vacana bolanA bhASA samiti hai / (3) eSaraNA samiti - eSaNA kA artha khoja karanA hotA hai / prata jIvana-yAtrA ke lie Avazyaka grAhArAdi sAdhano ko juTAne kI sAvadhAnatA pUrvaka niravadya pravRtti karanA, eSaraNA samiti hai / (4) zradAna- nikSepa-samiti -- prAdAna kA artha grahaNa karanA aura nikSa epa kA artha rakhanA hotA hai / ata apane pAtra pustaka Adi vastu ko bhalI-bhA~ti dekha-bhAla kara, pramArjana karake lenA athavA rakhanA, AdAna-nikSepa - samiti hai / (5) utsarga-samiti -- utsarga kA artha tyAga hotA hai / prata vartamAna me jIva-jantu na ho athavA bhaviSya me jIvo ko pIDA pahu~cane kI sabhAvanA na ho, aise ekAnta pradeza me acchI taraha dekha kara tathA pramAjanakara ke hI anupayogI vastuo ko DAlanA, utsarga samiti hai / ukta samiti ko pariSThA panikA samiti bhI kahate haiM / pariSThApana kA artha bhI paraThanA, tyAganA hI hai / tIna gupti # gupti kA artha gup= rakSA karanA, rokanA hai / arthAt sAsArika vAsanAo se AtmA kI rakSA karanA, vivekapUrvaka mana, vacana aura zarIra-rUpa yogatraya kI pravRttiyo kA prazata yA sarvaMta nigraha karanA gupti hai / (1) manogupti -- kuzala yAnI pApa-pUrNa sakalpo kA nirodha karanA / mana kA gopana karanA, mana kI caMcalatA ko rokanA, bure vicAro ko mana me na Ane denA / (2) vacana - gupti - vacana kA nirodha karanA, nirarthaka vArtAlApa na karanA, mauna rahanA | bolane ke pratyeka prasaga para, vacana para yathAvazyaka niyantraNa rakhanA, vacana - gupti hai / (3) kAya - gupti - binA prayojana zArIrika kriyA nahI karanA / kisI bhI cIja ke lene, rakhane, kiMvA baiThane Adi kriyAo me sayama karanA, sthiratA kA abhyAsa karanA, kAya - gupti hai /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 sAmAyika-sUtra samiti aura gupti, sayama jIvana ke pradhAna tattva haiM / ataeva jainasiddhAnto me ina ko ATha pravacana mAtA kahA hai| pravacana arthAt zAstra, usakI mAtA / pATha pravacana mAtA kA samAveza savara-tattva me hotA hai| kAraNa, ina se karmoM kA savaraNa hotA hai, naye karmoM ke bandhana kA prabhAva hotA hai| samiti aura gupti kA antara samiti aura gupti me kyA antara hai ? ukta-prazna kA samAdhAna yaha hai ki yathAnizcita kAla taka mana, vacana tathA zarIra ina tIno yogo kA nirodha karanA gupti hai| aura gupti me bahuta kAla takasthira raha sakane meM asamartha sAdhaka kI kalyANa-rUpa kriyAprome pravRtti samiti hai / bhAva yaha hai ki gupti me asat kriyA kA niSedha mukhya hai, samiti me sakriyA kA pravartana mukhya hai /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruvandana-sUtra tikkhutto AyAhiraNa payAhiraNaM karemiH vaMdAmi, namasAmiH sakkAremiH sammAraNemi kallANaM maMgalaM devayaM ceiyaM pajjuvAsAmi matthaeNa vaMdAmi / zabdArtha tikkhutto-tIna bAra prAyAhiNa=dAhinI ora se payAhiNa=pradakSiNA pharemi karatA hU~ vadAmi stuti karatA hU~ namasAmi namaskAra karatA hUM sakkAremi=satkAra karatA hU~ sammAraNemisammAna karatA hU~ kallAraNa = kalyANa-rUpa ko magala-magala-rUpa ko devaya-devatA-svarUpa ko ceiya=jJAna-svarUpa ko
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 sAmAyika sUtra pajjuvAsAmi = upAsanA karatA hU~ vadAmi = vandanA karatA mattha eNa = mastaka se vandanA karatA hU~, namaskAra karatA satkAra karatA hU~, sammAna karatA hU~ / Phco bhAvArtha bhagavan / dAhinI ora se prAraMbha karake puna dAhinI ora taka ApakI tIna bAra pradakSiNA karatA hU~ / Apa kalyANa - rUpa hai, maMgala rUpa hai / Apa devatA-svarUpa haiM, caitya svarUpa yAnI jJAna svarUpa haiM / } gurudeva / grApakI - mana, vacana aura zarIra se - paryupAsanAsevA - bhakti karatA hU~ / vinaya-pUrvaka mastaka jhukA kara Apake caraNa kamalo me vandanA karatA hU~ / vivecana AdhyAtmika-sAdhanA ke kSetra me guru kA pada bahuta U~cA hai / koI bhI dUsarA pada isakI samAnatA nahI kara sakatA / gurudeva hamArI jIvana- naukA ke nAvika hai / ata ve sasAra-samudra ke kAma, krodha, moha Adi bhayakara zrAvarto me se hame sakuzala pAra pahu~cAte hai / Apa jAnate haiM- jaba ghara me andhakAra hotA hai, taba kyA dazA hotI hai ? kitanI kaThinAiyoM kA sAmanA karanA paDatA hai ? cora aura seTha kA, rassI aura sarpa kA viveka naSTa ho jAtA hai / andhakAra ke kAraNa itanA viparyAsa hotA hai ki kucha pUchie hI nahI / satasat kA kucha bhI viveka nahI rahatA / aisI dazA me, dIpaka kA kitanA mahattva hai, yaha sahaja hI samajha me A sakatA hai / jyo hI ghanAndhakAra me dIpaka jagamagAtA hai, cAro ora zubhra prakAza phaila jAtA hai, to kitanA zrAnanda hotA hai ? pratyeka vastu apane rUpa me ThIka-ThIka dikhAI dene lagatI hai / sarpa aura rassI seTha aura cora spaSTatayA sAmane jhalaka uThate hai ! jIvana me prakAza kI kitanI AvazyakatA hai ?
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru vandana - sUtra 173 prajJAna kA adhakAra # yaha to kevala sthUla dravya andhakAra hai / parantu, eka aura andhakAra hai, jo isase ananta guraNa bhayakara hai| yadi vaha andhakAra vidyamAna ho, to use hajAro dIpaka, hajAro sUrya bhI naSTa nahI kara sakate / vaha andhakAra hamAre ataraga kA hai| usakA nAma ajJAna hai / prajJAna- andhakAra ke kAraNa hI Aja sasAra me bhayakara mArAmArI hotI hai / pratyeka prANI vAsanA ke jAla me pha~sA huA taDapa rahA hai / mukti kA mArga kahI dRSTigata hI nahI hotA / sAdhu ko prasAdhu, asAdhu ko sAdhu, deva ko kudeva, kudeva ko deva, dharma ko adharma, adharma ko dharma, zrAtmA ko jaDa aura z2aDa ko AtmA samajhate hue yaha grAtmA ajJAnatA ke kAraNa Thokaro-para-ThokareM khAtA huA anAdikAla se bhaTaka rahA hai / sadguru kA mahatva # sadguru hI isa ajJAna ko dUra kara sakate hai / hamAre prAdhyAtmika jIvana-mandira ke ve hI prakAzamAna dIpaka hai / unakI kRpA dRSTi se hI hame vaha prakAza milatA hai, jisako lekara jIvana kI vikaTa ghATiyo ko hama sAnanda pAra sakate haiM / ukta prakAza - kartRtva guNa ko lekara hI vaiyAkaraNo ne guru zabda kI vyutpatti kI hai ki 'gu' zabda andhakAra kA vAcaka hai aurA 'ru' zabda vinAza kA vAcaka hai / ata guru vaha, jo andhakAra kA nAza karatA hai / Aja ke yuga me guru bahuta saste ho rahe haiM / jana-gaNanA ke anusAra Ajakala akele bhArata me 56 lAkha gurupro kI phauja janatA ke lie abhizApa bana rahI hai / ataeva jaina zAstrakAra guru pada kA mahatva U~cA batAte hue usake kartavya ko bhI U~cA batA rahe haiM / gurupada ke lie na kelA jJAna hI kAphI hai, aura na akelI kriyA hI / jJAna aura kriyA kA sundara samanvaya hI gurutva ko sRSTi kara sakatA hai | Aja ke guru lAkho kI sampatti rakhate hue, bhoga-vilAsa ke manamAne grAnanda uThAte hue janatA ko vedAnta kA upadeza dete phirate hai sasAra ke mithyA hone kA DhiMDhorA pITate phirate hai | bhalA, jo svaya grandhA hai, vaha dUsaro ko kyA mArga dikhalAegA ? jo svaya pagu hai vaha
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika sUtra 174 vaha dUsaro ko kisa prakAra lakSya para pahu~cAegA ? jisakA jIvana hI zAstra ho, jisakI pratyeka kriyA para tyAga aura vairAgya kI amiTa chApa ho, vahI guru hone kA adhikArI hai / manuSya kA mastaka bahuta baDI pavitra cIja hai / vaha kisI yogya mahAn AtmA ke caraNo me hI jhukane ke lie hai / ata hara kisI aire gaire ke prAge mastaka ragaDanA pApa hai, dharma nahI / astu, guru banAte samaya vicAra kIjie, jJAna aura kriyA kI U~cAI parakhie, tyAga aura vairAgya kI jyoti kA prakAza dekhie / aisA guru hI sasAra samudra se svaya tiratA hai aura dUsaro ko tAra sakatA haiN| guru kI mahattA U~cI jAti aura kula varga se nahI hai, rUpa aura aizvarya se nahI hai, kisI vizeSa sampradAya se bhI nahI hai / usakI mahattA to mAtra guNo se hai, ratnatraya - jJAna, darzana, cAritra se hai / ataeva sAmpradAyika moha ko tyAga kara jahA~ kahI guraNo ke darzana ho, vahI mastaka jhukA dIjie / gurudeva kI mahimA ke sambandha me kAphI varNana kiyA jA cukA hai / aba jarA mUla-sUtra ke pATho para bhI vicAra kIjie / gaNadhara devo ne prastuta pATha kI racanA baDe hI bhAva-bhare zabdo me kI hai| pratyeka zabda prema aura zraddhA-bhakti ke gahare raMga se raMgA huA hai / ukta pATha ke dvArA ziSya apanA antarhRdaya spaSTatayA khola kara gurudeva ke caraNo meM samarpaNa kara detA hai / zabdoM me bhAvo kI gaharAI # mUla-sUtra meM 'vaMdAmi' Adi cAra pada ekArthaka jaise mAlUma hote haiM / ta prazna hotA hai ki yadi ye saba pada ekArthaka haiM, to phira vyartha hI saba kA ullekha kyo kiyA gayA hai ? kisI eka pada se hI kAma nahI cala jAtA ? sUtra to sakSipta paddhati ke anugAmI hote hai / sUtra kA artha hI hai- 'sakSepa meM sUcanA mAtra denA / ' 'sUcanAtsUtram ' - abhidhAna ci0 2 / 157 parantu, yahA~ to eka hI artha kI sUcanA ke lie itane lambe-cauDe zabdo kA ullekha kiyA hai / kyA yaha sUtra kI zailI hai ? ukta prazna ke uttara meM kahanA hai ki 'vadAmi' Adi saba zabdo kA alaga-alaga
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 guruvandana - sUtra artha hai, eka nahI / vyAkaraNa - zAstra kI gabhIratA me utarate hI ina zabdoM kI mahattA pUrNa rUpa se prakaTa ho jAyagI / 'vadAmi' kA artha vandana karanA hai / vandana kA artha stuti hai / mukha se guNa-gAna karanA, stuti hai / sadguru ko kevala hAtha joDakara vandana kara lenA hI paryApta nahI hai| gurudeva ke prati apanI vAraNI ko arpaNa kIjie, unakI stuti ke dvArA vAraNI ke mala ko bhI ghokara sApha kIjie / kisI zra eSTha puruSa ko dekhakara cupa rahanA, usakI stuti meM kucha bhI na kahanA, vANI kI corI hai / jo sAdhaka vAraNI kA isa prakAra cora hotA hai, jo guNAnurAgI nahI hotA hai, jo pramoda bhAvanA kA pujArI nahI hotA hai, vaha prAdhyAtmika vibhUti kA kisI prakAra bhI adhikArI nahI ho sakatA / 1 'namasAmi' kA artha namaskAra karanA hai / namaskAra kA artha pUjA hai, pUjA kA artha pratiSThA hai, aura pratiSThA kA artha hai - upAsya mahApuruSa ko sarvazreSTha samajhanA, bhagavatsvarUpa samajhanA / jaba taka sAdhaka ke hRdaya meM zraddhA kI balavatI taraga pravAhita na ho sadgurU ko sarvazra eSTha samajhane kA zubha sakalpa jAgRta na ho, taba taka zUnya hRdaya se yadi mastaka ko jhukA bhI diyA, to kyA lAbha ? vaha namaskAra niSprANa hai, jIvana zUnya hai / isa prakAra ke namaskAra se apane zarIra ko kevala pIDA hI denA hai aura kucha lAbha nahI / 'satkAra' kA artha mana se Adara karanA hai / mana me Adara kA bhAva ho, tabhI upAsanA kA mahattva hai, anyathA nahI / gurudeva ke caraNo me vandana karate samaya mana ko khAlI na rakhie, use zraddhA eva Adara ke amRta se bhara kara gadgada banAie / 'sammAna' kA artha bahumAna denA hai / jaba bhI kabhI avasara mile gurudeva ke darzana karanA na bhUlie gurudeva ke grAgamana ko tuccha na samajhie, hajAra kAma choDa kara bhI unake caraNo me vandana karane ke lie pahuciye / samrAT bharata cakravartI ne jaba sunA ki bhagavAn RSabha deva ayodhyA nagarI ke bAhara udyAna me padhAre hai, to putra janma kA mahosatva choDA, cakra - ratna pAne ke kAraNa hone vAlA apanA cakravartI pada - mahotsava bhI chor3A, aura saba se pahale prabhu ke darzana ko pahuMcA / ise kahate hai - vahumAna denA / yadi gurudeva kA zrAgamana sunakara bhI
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika sUtra 176 mana me utsAha jAgRta na ho, sasArI kAmo kA moha na chaTe, to yaha gurudeva kA apamAna hai / aura, jahA~ isa prakAra kA apamAna hotA hai, vahA~ zraddhA kaisI aura bhakti kaisI ? grAjakala ke una sAdhako ko isa zabda para vizeSa lakSya denA cAhie, jo gurudeva ke yaha pUchane para ki bhAI, vyAkhyAna grAdi sunane kaise nahI grAe ? tava kahate haiM ki grajI, kAma me lagA rahA. isalie nahI grA sakA / aura kucha to yaha bhI kahate haiM, grajI, kAma-vAma to kucha nahI thA, yo hI grAlasya me paDe raha gae / yaha apamAna nahI to kyA hai 'kallANaM' kA saMskRta rUpa kalyANa hai / kalyANa kA sthUla artha kSa ema, rAjI khuzI hotA hai / parantu hame isake lie jarA gaharAI me utaranA cAhie / zramara koSa ke suprasiddha TIkAkAra eva mahAvaiyAkaraNa bhaTTojI dIkSita ke suputra zrI bhAnujI dIkSita kalyANa kA artha prAtasmaraNIya karate haiM / 'kalye prAta kAle vyate, 'praraNa' zabde' (svA-pa-se-) - zramara-koSa 1/4/25 ukta saMskRta vyutpatti kA hindI me yaha artha hai - prAta kAla me jo pukArA jAtA hai, vaha prAta smaraNIya hai / kalya + graraNa ye do zabda hai / 'kalya' kA grartha prAta kAla hai, aura 'raNa' kA artha kahanA, bolanA hai / yaha artha bahuta hI sundara hai / rAtri ke gahana andhakAra kA nAza hote hI jyo hI sunaharA prabhAta hotA hai zrora manuSya nidrA se jAga uThatA hai, taba vaha pavitra grAtmAo kA zubha nAma sarvaprathama smaraNa karatA hai / gurudeva kA nAma isake lie pUrNatayA ucita hai| ata gurudeva sacce prartho me kalyANa rUpa haiM / kalyANa kA eka aura grartha grAcArya hemacandra karate haiM / unakA artha bhI sundara hai / 'phalya nIrujatvamaNatIti' - grabhivAnacintAmariNa 1 / 86 kalya kA artha hai - nIrogatA - svasthatA / jo manuSya ko nIrogatA pradAna karatA hai, vaha kalyANa hai / yaha grartha zrAgama ke TIkAkAro ko bhI grabhISTa hai
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruvandana -sUtra kalyo'tyantanIruktayA mokSastamANayati prApayatItikalyANaH muktihetau - uttarA0, TIkA, a0 3 yahA~ kahA gayA hai ki kalyANa kA artha mokSa hai, kyoki vahI aisA pada hai jahA~ AtmA pUrNatayA karma - roga se mukta ho kara svastha hotA hai - AtmasvarUpa me sthita hotA hai / astu, jo kalya - mokSa prApta bhI karAe, vaha kalyANa hotA hai / yaha artha gurudeva ke mahAn vyaktitva ke lie sarvathA anurUpa hai / guru hI hame mokSaprApti ke sAdhano ke upadezaka hone ke kAraNa mokSa me pahu~cAne vAle hai / magala kA artha kalyANa ke samAna hI zubha, kSema, prazasta eva ziva hotA hai / parantu jaba hama vyAkaraNa kI gaharAI me utarate haiM, to hame magala zavda kI aneka vyutpattiyo ke dvArA eka-se-eka manohara eva gabhIra bhAva dRSTigocara hote haiM / Avazyaka niyukti ke grAdhAra para prAcArya haribhadra dazavaikAlikasUtra ke prathama adhyayana ke prathama gAthAsUtra kI TIkA me likhate haiM'magyate = adhigamyate hitamanena iti maMgalam' - ji. ka ko hita kI prApti ho vaha magala hai / athavA e 177 FIT vAditi maMgalam, sasArAdapanayati' vAcya zrAtmA ko sasAra ke bandhana se alaga karatA chuDAtA hai, vaha maMgala hai | ukta dono vyutpattiyA~ gurudeva para pUrNatayA ThIka utaratI haiM / gurudeva ke dvArA hI sAdhaka ko Atma-hita kI prApti hotI hai aura sAsArika kAma, krodha yAdi bandhano se chaTakArA milatA hai / vizeSAvazyaka bhASya ke prasiddha TIkAkAra zrI malladhArI hemacandra kahate haiM-- 'maDa kyate = zralakriyate AtmA iti maMgalam' - vizeSA0 0 gA0 23 ziSyahitAvRtti - jisake dvArA grAtmA zobhAyamAna ho, vaha magala hai / 'modante anena iti maMgalam' jisase Ananda tathA harSa prApta ho vaha maMgala hai |
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 sAmAyika-sUtra 'mahante-pUjyante anena iti maMgalama' jisake dvArA sAdhaka pUjya-vizvavandya hote haiM, vaha magala hai / sadguru hI sAdhaka ko jJAnAdi guNo se alakRta karate haiM, nizreyas kA mArga batA kara Anandita karate haiM, anta me AdhyAtmika sAdhanA ke ucca zikhara para caDhA kara tribhuvana-pUjya banAte hai, ataH sacce magala ve hI haiN| __ eka prAcArya magala zabda kI aura hI vyutpatti karate hai| vaha bhI bar3I hI sarasa eva bhAvanA-pradhAna hai| 'maMgati=hitArtha sarpati iti magalam' -jo saba prANiyo ke hita ke lie prayatnazIla hotA hai, vaha maMgala hai| 'magati dUra duSTamanena asmAd vA iti maMgalam' jisake dvArA durdaiva, durbhAgya Adi saba sakaTa dUra ho jAte hai vaha magala hai| ukta vyutpattiyo ke dvArA bhI gurudeva hI sacce magala siddha hote haiN| jisake dvArA hita aura abhISTa kI prApti ho, vahI to magala hai| gurudeva se baDha kara hita tathA abhISTa kI prApti kA sAdhaka dUsarA aura kauna hogA ? dravya magalo kI pravacanA me na paDakara gurudeva-rUpa adhyAtmamagala kI upAsanA karane se hI AtmA kA kalyANa ho sakatA hai| abhyudaya evaM nizreyas ke dvAra gurudeva hI to khola sakate hai / ____ 'devaya' kA saskRta rUpa daivata hotA hai| daivata kA artha devatA hai / mAnava, devatAgro kA AdikAla se hI pujArI rahA hai / vaidika-sAhitya to devatAgro kI pUjA se hI bharA par3A hai| parantu yahA~ una devatAoM se matalaba nahIM hai| sAdhAraNa bhoga-vilAsI devatAyo ke caraNo meM mastaka jhukAne ke lie jaina-dharma nahI khtaa| yahA~ to utkRSTa mAnava me hI devatva kI upAsanA kI jAtI hai| prAcArya haribhadra ke aSTaka prakaraNa kI TIkA me zrI jinezvara sUri kahate hai 'dIvyanti svarUpe iti devA / ' -aSTaka-prakaraNa TIkA 26 aSTaka arthAt jo apane prAtma-svarUpa me camakate hai, ve deva hai / gurudeva
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruvandana-sUtra para yaha vyutpatti ThIka utaratI hai / gurudeva apanA alaukika camatkAra zuddha Atma-tattva me hI dikhAte hai / bhagavAn mahAvIra bhI sadAcAra ke jvalata sUrya-rUpa apane sAdhu-anagAro ko deva kahate hai / bhagavatI sUtra me pA~ca prakAra ke devo kA varNana hai / uname caturtha zra eNI ke deva, dharmadeva batalAe hai, jo ki muni hai"goyamA ! je ime aNagArA bhagavato iriyAsamiyA0 jAva guttabamayArI, se teNaTTheNa eva vaccai dhammadevA" 179 o -- bhagavatI-sUtra, za0 12, udda e0 guru kA gaurava ahiMsA aura satya Adi ke mahAn sAdhako ko jaina-dharma me hI nahI, vaidika-dharma me bhI deva kahA hai / karmayogI zrI kRSNa daivI sampadA kA kitanA sundara varNana karate haiM amaya sattva-saza ddhirjJAna-yoga-vyavasthiti / dAna damazca yajJazca svAdhyAyastapa Arjavam // -- gItA 16 / 1 / svAbhAva se hI nirbhaya rahanA, sanmArga me kisI se bhI na DaranA, saba ko mana, vANI aura karma se prabhayadAna denA -- abhaya hai / jhUTha, kapaTa, dabha Adi ke mala se antakaraNa ko zuddha rakhanA, satva sazuddhi hai / jJAn yoga kI sAdhanA me dRDha rahanA - jJAnayoga vyavasthiti hai / dAna - kisI atithi ko kucha denA / dama - indriyo kA nigraha | yajJa - jana sevA ke lie ucita pravRtti karanA / svAdhyAya, tapa aura saralatA / ahiMsA satyamakrodhastyAga. zAntirapaizunam / dayA bhUteSvaloluptva mArdava hIracApalam // 2 // ahiMsA, satya, krodha krodha na karanA, viSaya-vAsanAo kA tyAga, zAnti - citta kI anudvignatA, prapaizuna-cugalI na karanA, dayA--- saba jIvo ko apane samAna samajha kara unhe kaSTo se chuDAne kA bharasaka prayatna karanA, lolupatA - anAsakti, mArdava - komalatA, lajjA - ayogya kArya karate hue lajAnA, zracapalatA - binA prayojana yo hI vyartha ceSTA na karanA /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 sAmAyika-sUtra teja kSamA dhRti zaucamadroho nAtimAnatA / bhavanti sampada devImabhijAtasya bhArata // 3 // teja-ahiMsA Adi guNa-gaurava ke lie nirbhaya bhAva se prabhAvazAlI rahanA, kSamA, dhairya, zauca-mana, vANI zarIra kI prAcaraNa-mUlaka pavitratA, adroha-kisI bhI prANI se ghRNA aura vaira na rakhanA, apane-aApako dUsaro se vaDA mAnane kA ahakAra na karanA aura namra rahanA-ye saba daivI sampatti ke lakSaNa hai| ukta guNo kA dhAraka mAnava, sAdhAraNa mAnava nahI, deva hai-parama deva paramAtmA ke pada kA ArAdhaka hai| grAsUrI bhAvanA se nikala kara java manuSya daivI bhAvanA me pAtA hai, taba vaha jIvana kI amara pavitratA prApta karatA hai, mAyA ke bandhana se cha TatA hai, vizva kA guru banatA hai, aura binA kisI bhedabhAva ke sabako ajara, amara satya kA jJAna-dAna dekara mumukSu janatA kA uddhAra karatA hai / vastuta vicAra kiyA jAe, to gurudeva kA pada, devatA to kyA, sAkSAt paramezvara ke samAna hai| paramAtmA kA artha hai-parama arthAt utkRSTa praatmaa| gurudeva kI AtmA sAdhAraNa AtmA nahI, utkRSTa prAtmA hI hai| mAnava-jIvana me kAma, krodha, mada, lobha vAsanA Adi para vijaya prApta karanA AsAna kAma nahI hai / baDe-baDe vIra, dhIra, zUra bhI ina vikAro ke Avega ke samaya hataprabha ho jAte hai / bhayakara gajarAja ko vaza me karanA, kAla-mUrti siMha kI pITha para savAra honA, sasAra ke eka chora se dUsare chora taka vijaya prApta kara lenA bahuta hI AsAna hai, parantu apane andara me hI rahe hue vikAra-rUpa zatra o para vijaya prApta karanA, kisI virale hI Atma-sAdhaka kA kAma hai| koI mahAn pratApI eva tejasvI AtmA hI antaraga zatruo ko naSTa kara sakatA hai| ataeva eka prAcArya ne ThIka hI kahA hai ki strI aura dhana-ina do pAzo me sArA sasAra jakaDA huA hai| ata jisane ina dono para vijaya prApta karalI hai, vItarAgatA dhAraNa karalI hai, vaha do hAtho vAlA sAkSAt paramezvara hai kAntA kanaka-sUtreNa, veSTitaM sakla jagat, tAsu teSu viraphto yo, dvibhuja paramezvara / jaina-sAhitya me bhI isI bhAvanA ko lakSya me rakhakara guru deva ko
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 guruvandana-sUtra 'bhante' zabda se sambodhita kiyA gayA hai ! bhante kA artha bhagavAn hai / dekhie, 'karemi bhante' Adi sUtra | 'caitya' zabda kI anekArthakatA # 'ceiya' - prAkRta zabda kA saMskRta rUpa caitya hai / isake sambandha meM kucha sAmpradAyika vivAda hai / kucha vidvAn caitya kA artha jJAna karate hai / isa paramparA ke anuyAyI sthAnakavAsI hai| dUsare vidvAn caitya kA zrartha pratimA karate haiM / isa paramparA ke anuyAyI zvetAmbara mUrtipUjaka haiM / caitya zabda anekArthaka hai, ata prasaMgAnusAra hI isakA artha grahaNa kiyA jAtA hai / prastuta prasaga me kaunasA artha abhipreta hai, isa para thoDA vicAra karanA atyAvazyaka hai / 1 caitya kA jJAna artha karane me to koI vivAda hI nahI hai / jJAna, prakAza kA vAcaka hai / ataH gurudeva ko 'jJAna' kahanA, prakAza zabda se sambodhita karanA, sarvathA aucityapUrNa hai / 'citI sajJAne' dhAtu se caitya zabda banatA hai, jisakA artha jJAna hai / caitya kA dUsarA artha pratimA bhI yahA~ ghaTita hI hai, praghaTita nahI / mUrtipUjaka vidvAn bhI yahA~ caitya kA abhidheya artha mUrti na karake, lakSaNA dvArA mUrti sadRza pUjanIya artha karate haiM / jisa prakAra kisI mUrti pUjaka pantha ke anuyAyI ko apane iSTa deva kI pratimA AdaraNIya eva satkaraNIya hotI hai, usI prakAra gurudeva bhI satkaraNIya haiM / yaha upamA hai / upamA laukika padArthoM kI bhI dI jA sakatI hai, isame kisI sampradAya vizepa kA abhimata mAnya evaM zramAnya nahI ho jAtA / sthAnakavAsI yadi yaha artha svIkAra kareM, to koI Apatti nahI hai / kyA hama sasAra me logo ko apane-apane iSTadeva kI pratimAo kA Adara-satkAra karate nahI dekhate hai ? kyA upamA dene me bhI kucha doSa hai ? yahA~ tIrtha kara kI pratimA ke sadRza to nahI kahA hai aura na zvetAmbara mUrtipUjaka AcAryoM ne hI yaha mAnA hai | dekhie prabhayadeva sUri kyA likhate hai P 'caityamiSTadevapratimA, caityamiva caitya paryupAsayAma' -bhaga0 2 za0, 1 u0 yaha bhagavatI kA sthala bhagavAn mahAvIra se samvandha rakhatA hai /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 sAmAyika sUtra ata sAkSAt bhagavAn ko vandanA karate samaya unako unakI hI mUrti ke sadRza batAnA, kaise ucita ho sakatA hai ? astu, loka-pracalita upamA denA hI yahA~ abhISTa hai| ukta do arthoM ke atirikta, 'caitya' zabda ke kucha aura bhI artha kie jAte haiM / AcArya abhayadeva sthAnAga sUtra kI TIkA me likhate haiM ki 'jinake dekhane se citta me pAlAda utpanna ho, ve caitya hote hai___ 'cittAhlAdakatvAdvA caityA' / -sthAnAMgaTIkA 4/2 yaha artha bhI yahA~ prasagAnukala hai| gurudeva ke darzana se kisa bhakta ke hRdaya me AlAda utpanna nahIM hotA ? rAjapraznIyasUtra me ukta pATha para TIkA karate hue suprasiddha pAgamika vidvAn prAcArya malayagiri ne eka aura hI vilakSaNa eva bhAvapUrNa artha kiyA hai| unakA kahanA hai ki caitya vaha hai jo mana ko suprazasta, sundara, zAnta eva pavitra banAe ___catyaM suprazastamanohetutvAd / ' -rAja0 18 kaNDikA, sUryAbhadevatAdhikAra yaha artha bhI yahA~ pUrNatayA sagata hai| hamAre vAsanA-kaluSita aprazasta mana ko prazasta banAne vAle zuddha caitya gurudeva hI to hai| unake atirikta aura kauna hai, jo hamAre mana ko prazasta kara sake ? vaMdanA kA mahAn phala anta me, puna vadAmi' zabda para kahanA hai ki apane mahopakArI gurudeva ke prati vandanA-kriyA sAdhaka jIvana kI eka bahuta hI mahattvapUrNa kriyA hai / apane abhimAna ko tyAga kara gadgad hRdaya se sAdhaka guru ke caraNo me svaya ko vinaya-pUrvaka arpaNa karatA hai, to AtmA me vaha alaukika jJAna-prabhA vikasita hotI hai, jo sAdhaka ko adhyAtma pada ke U~ce zikhara para pahuMcA detI hai / bhagavAn mahAvIra ne kahA hai "vadaNaeNa jIve nIyAgoya kamma khavei, uccAgoya kAmaM nibadhai, sohaggaM caNa appaDihaya ANAphala nivatta i, dAhiNabhAvaM ca jaNayai / " --uttarA0, 26/10
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruvandana sUtra 183 - vandana karane se nIcagotra karma kA kSaya hotA hai, ucca gotra kA abhyudaya hotA hai, saubhAgya lakSmI kA upArjana kiyA jAtA hai, pratyeka manuSya saharSa - binA AnAkAnI ke AjJA svIkAra karane lagatA hai, aura vaha dAkSiNyabhAva - zra eSTha sabhyatA ko prApta hotA hai / bhagavAn mahAvIra kA uparyukta kathana pUrNatayA satya hai / rAjA zreNika ne bhaktibhAva-pUrvaka muniyoM ko vandana karane ke kAraNa chaha naraka ke sacita pApa naSTa kara DAle the, yaha aitihAsika ghaTanA jainaitihAsa me suprasiddha hai / Ajakala ke bhaktibhAvanA zUnya manuSya vandana kA kyA mahattva samajha sakate hai ? aba to uSTra vandanAe hotI hai / kyA majAla jarA bhI sira jhuka jAe | bahuta se sajjana eka i ca bhI zarIra ko nahI namAyeMge, kevala mukha se 'daDavat' yA 'pA~va lago' kaha dege, aura samajha leMge ki basa vandanA kA beDA pAra kara diyA | vaMdana : dravya aura bhAva # zrAgama - sAhitya me vandanA ke do prakAra batAe haiM- dravya zrIra bhAva / do hAtha, do paira aura eka mastaka, zarIra ke ina pA~ca go se upayoga zUnya vandana karanA dravyavandana hai / aura inhI pA~ca ago se bhAva sahita vizuddha eva nirmala mana ke dvArA upayoga sahita vandana karanA bhAva-vandana hai| bhAva ke binA dravya vyartha hai, usakA prAdhyAtmika jIvana me koI artha nahI / vandana - vidhi mUla-pATha me jo pradakSiNA zabda AyA hai, usakA kyA bhAva hai ? uttara me kahanA hai ki prAcInakAla me tIrthaMkara yA gurudeva samavasaraNa zrarthAt sabhA ke ThIka bIca me baiThate the / ata Agantuka bhagavAn ke yA guru ke cAro ora ghUma kara, phira sAmane grAkara, pacAga namAkara vandana karatA thA / gurudeva ke dAhine hAtha se ghUmanA zurU kiyA jAtA thA / ata pradakSiraNa pradakSiNA hotI thI / pradakSiraNA kA yaha krama tIna bAra calatA thA / aura pratyeka pradakSiNA kI samApti para vandana hotA thA / durbhAgya se, vaha paramparA Aja vicchinna ho gayI hai / ata aba to gurudeva ke dAhinI ora se bAI ora tIna bAra prajila
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika sUtra 184 baddha hAtha ghumA kara Avartana karane kA nAma hI pradakSiNA hai / prAjakala kI ukta pradakSiNA kriyA kA spaSTa rUpa AratI utArane kI pracalita paddhati se acchI taraha milatA hai / kucha sajjana bhrAnti-vaza apane hAtho se apane hI dakSiNa aura vAma hasta samajha baiThate hai / phalataH apane mukha kA hI Avartana karane laga jAte hai / pradakSiNA - kriyA kA vaha prAcIna rUpa nahI rahA, to kama-se-kama pracalita rUpa ko to surakSita rakhanA cAhie / ise bhI kyo naSTa-bhraSTa kiyA jAe / jahA~ taka bauddhika cintana kA sambandha hai, 'tikkhutto prAyAhiNa payAhiNa karemi taka kA pATha mukha se volane kI koI AvazyakatA pratIta nahI hotI / isakA sambandha to karane se hai, bolane se nahI / yaha vidhi-za kA pATha hai / asalI pATha ' vandAmi' se zurU hotA hai / * 1
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ AlocanA-sUtra - icchAkAreNa saMdisaha bhagavaM ! iriyAvahiyaM paDikkamAmi ? icchaM, icchAmi paDikkami / / iriyAvahiyAe, virAhaNAe / 2 / gamaraNAgamaNe / / pANakkamaNe, bIyakkamaNe, hariyakkamaNe, prosA-uttiga-paraNaga-daga-maTTI-makkaDA-saMtAraNA-saMkamaNe / 4 / je me jIvA virAhiyA / / egidiyA, beIdiyA, teiMdiyA, caridiyA. paMcadiyA / 6 / abhiyA, vattiyA, lesiyA, saMghAiyA, saMghaTTiyA, pariyAviyA, kilAmiyA, uddaviyA, ThAraNAzro ThAraNaM saMkAmiyA jIviyAo vavaroviyA tassa micchA mi dukkaDaM 7 / zabdArtha bhagava=he bhagavan / [tAki ] icchAkAreNa==icchApUrvaka iriyAvahiya=airyApathikI kriyA kA sadisaha AjJA dIjie paDikkamAmi-pratikramaNa karU~
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 [ gurudeva ke prAjJA dene para ] iccha= AjJA pramANa hai icchAmi = cAhatA hU~ paDikka miuM = nivRtta hone ko [ kisa se 2] iriyAvahiyAe = IryApatha sambandhinI virAhaNAe - virAdhanA se [virAdhanA kina jIvo kI, aura kisa taraha ?] gamaraNAgamaraNe = jAne-Ane me pANakamaNa e = kisI prANI ko dabAne se bIkkamaNa e bIja ko davAne se hariyakkamaNa = vanaspati ko dabAne se osA = prosa ko uttiga= kIDI grAdi ke bila ko paNaga=pA~ca varNa kI kAI ko daga= jala ko = ko maTTI - miTTI ko makkaDA-satANA=makar3I ke jAlo saMkamaNa e =kucalane se, masalane se [upasahAra] me maine je == jo jIvA = jIva virAhiyA = pIDita kie ho [ kauna se jIva ? ] egidiyA = eka idriya vAle as diyA = do indriya vAle tei diyA = tIna idriya vAle caridiyA = cAra indriya vAle paMcidiyA = pA~ca indriya vAle [ kisa taraha pIDita kie ho ? ] abhiyA= sAmane se zrAte roke ho vattiyA = dhUla Adi se Dhake ho lesiyA = paraspara masale ho saMghAiyA = ikaTThe kie ho saghaTTiyA = cha ue ho pariyAviyA = paritApanA dI ho kilAmiyA = thakAye ho uddeviyA = hairAna kie ho ThANAzro = eka sthAna se ThANa = dUsare sthAna para saMkAmiyA = rakkhe ho jIviyAo jIvana se bavaroviyA = rahita kie ho tassa = - usakA sAmAyika sUtra vukkaDaM = duSkRta-pApa mi=mere lie micchA = niSphala ho bhAvArtha bhagavan ! icchA ke anusAra prAjJA dIjie ki maiM airyApathikIgamana mArga me athavA svIkRta dharmAcaraNa me hone vAlI pApa-kriyA kA pratikramaNa karU ? [ gurudeva kI ora se prajJA mila jAne para kahanA cAhie ki ] bhagavan, AjJA pramANa hai /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ AlocanA- sUtra 187 mArga me calate-phirate jo virAdhanA- kisI jIva ko pIDA huI ho, to maiM usa pApa se nivRtta honA cAhatA hU~ / gamanAgamana meM kisI prANI ko dabAkara, sacitta bIja eva vanaspati ko kucalakara, zrAkAza se girane vAlI zrosa, cITI ke bila, pA~co raga kI kAI, sacitta jala, sacitta miTTI aura makaDI ke jAlo ko masalakara, ekendriya se lekara pacendriya taka kisI bhI jIva kI virAdhanA -hiMsA kI ho, sAmane Ate huo ko rokA ho, dhUla Adi se DhakA ho, jamIna para yA Apasa meM ragaDA ho, ekatrita karake Upara-nIce Dhera kiyA ho, asAvadhAnI se kleza-janaka rIti se chatrA ho, paritApanA dI ho, zrAta kiyA ho - thakAyA ho, trasta - hairAna kiyA ho, eka jagaha se dUsarI jagaha badalA ho, adhika kyA - jIvana se hI rahita kiyA ho, to merA vah sava pApa hArdika pazcAtApa ke dvArA mithyA ho - niSphala ho / vivecana viveka banAma yatanA * jaina-dharma me viveka kA bahuta mahattva hai / pratyeka kriyA ke pIche viveka kA rakhanA, yatanA kA vicAra karanA, zrAvaka eva sAdhu dono sAdhako ke lie pratIva Avazyaka hai / idhara-udhara kahI bhI AnA-jAnA ho, uThanA-baiThanA ho, bolanA ho, lenA-denA ho, kucha bhI kAma karanA ho, sarvatra aura sarvadA viveka ko hRdaya se na jAne diijie| jo bhI kAma karanA ho, acchI taraha soca-vicAra kara, dekha-bhAla kara yatanA ke sAtha kIjie, Apako pApa nahI lagegA / pApa kA mUla pramAda hai, aviveka hai / jarA bhI pramAda huA ki pApa kI kAlimA hRdaya para dAga lagA degI / bhagavAn mahAvIra kaThora nivRtti-dharma ke pakSapAtI hai / parantu, unakI nivRtti kA yaha artha nahI ki manuSya saba ora se niSkriya hokara baiTha jAe, kisI bhI kAma kA na rahe, jIvana ko sarvathA zUnya hI banA le / unakI nivRtti jIvana ko niSkriya na banA kara, duSkriya se zubha-kriya banAtI hai / viveka ke prakAza me jIvana-patha para agrasara hone ko kahatI hai / yahI kAraNa hai ki zAstro me sAdhaka ko sarvathA yatamAna rahane kA Adeza diyA gayA hai| kahA gayA hai ki yatanA-pUrvaka calanephirane, khar3e hone, baiThane, sone, bolane cAlane, khAne-pIne zrAdi se pApa karma
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 sAmAyika sUtra kA bandha nahI hotA, kyoki pApa karma ke bandhana kA mUla prayatanA hai-- jaya care jaya ciTThe, jayamAse jayaM sae / jaya bhujaMto bhAsato, pAva- karma na baMdhaI // - daza0 4/8 prastutasUtra hRdaya kI komalatA kA jvalanta udAharaNa hai / viveka aura yatanA ke sakalpo kA jItA-jAgatA citra hai / Avazyaka pravRtti ke lie kahI idhara-udhara AnA-jAnA huA ho, aura yatanA kA dhyAna rakhate hue bhI, yadi kahI navadhAnatA vaza kisI jIva ko pIDA pahu~cI ho, to usake lie ukta pATha me pazcAttApa kiyA gayA hai / sAdhAraNa manuSya AAkhira bhUla kA putalA hai / sAvadhAnI rakhate hue bhI kabhI-kabhI bhUla kara baiThatA hai, lakSya - cyuta ho jAtA hai| bhUla honA koI asAdhAraNa ghAtaka cIja nahIM hai, parantu una bhUlo ke prati upekSita rahanA, unhe svIkAra hI na karanA, kisI prakAra kA mana me pazcAttApa hI na lAnA, bhayakara cIja hai / jaina-dharma kA sAdhaka jarA-jarA-sI bhUlo ke lie pazcAttApa karatA hai auaura hRdaya kI jAgarUkatA ko kabhI bhI supta nahI hone detA / vahI sAdhaka adhyAtma kSetra me pragati kara sakatA hai, jo jJAta yA ajJAta kisI bhI rUpa se hone vAle pApa kAryoM ke prati hRdaya se virakti vyakta karatA hai, ucita prAyazcitta lekara Atmavizuddhi kA vikAsa karatA hai, aura bhaviSya ke lie vizeSa sAvadhAna rahane kA prayatna karatA hai / hRdaya-vizuddhi prastuta pATha ke dvArA uparyukta grAlocanA kI paddhati se, pazcAttApa kI vidhi se, Atma-nirIkSaNa kI zailI se, zrAtma-vizuddhi kA mArga vanAyA gayA hai / jisa prakAra vastra me lagA huA maila khAra aura sAvuna se sApha kiyA jAtA hai, vastra ko apanI svAbhAvika zuddha dazA me lAkara svaccha-zveta vanA liyA jAtA hai, usI prakAra gamanAgamanAdi kriyAe~ karate samaya grazubhayoga, mana kI cacalatA tathA graviveka yAdi ke kAraNa apane vizuddha sayama-dharma meM kisI bhI taraha kA kucha bhI pApa mala lagA ho, to vaha saba pApa prastuta pATha ke cintana dvArA sApha kiyA jAtA hai / arthAt grAlocanA ke dvArA apane sayama dharma ko svaccha zuddha vanAyA jAtA hai / puna
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ AlocanA-sUtra 189 pratyeka kArya ke lie kSetra-vizuddhi kA honA atIva Avazyaka hai| sAdhAraNa kisAna bhI bIja bone se pahale apane kheta ke jhADa-jhakhADo ko kATa-chA~Ta kara sApha karatA hai, bhUmi ko jota kara use komala banAtA hai, UMcI-nIcI jagaha ko samatala karatA hai, tabhI dhAnya ke rUpa me vIja bone kA sundara phala prApta karatA hai, anyathA nahI / Usara bhUmi me yo hI pheka diyA jAne vAlA vIja naSTa-bhraSTa ho jAtA hai, panapa nahIM paataa| isI prakAra AdhyAtmika kSetra me bhI sAmAyika Adi pratyeka pavitra kriyA karane se pahale, dharma-sAdhanA kA bIjAropaNa karane se pahale, apanI hRdaya-bhUmi ko vizuddha aura komala banAnA caahie| pApa-mala se dUpita hRdaya me sAmAyika kI, arthAt samabhAva kI pavitra suvAsa kabhI nahI phaila sakatI / pApa-mUcchita hRdaya, sAmAyika ke dvArA sahasA tarotAjagI nahI pA sktaa| isIlie, jaina-dharma me pada-pada para hRdaya zuddhi kA vidhAna kiyA hai| aura, yaha hRdaya-zuddhi AlocanA ke dvArA hI hotI hai| prastuta AlocanA-sUtra kA yahI mahattva hai-yaha pAThako ke dhyAna me rahanA caahie| ___ gamanAgamana Adi pravRttiyo me kisa prakAra, kina-kina jIvo ko pIDA pahu~ca jAtI hai ? isakA kitanI sUkSmatA se varNana kiyA gayA hai| sUtrakAra kI dRSTi kitanI adhika painI hai / dekhie, vaha kisa prakAra jarA-jarA-sI bhUlo ko pakaDa rahI hai| ekendriya se lekara pacendriya taka sabhI sUkSma aura sthUla jIvo ke prati kSamA yAcanA karane kA, aura hRdaya ko pazcAttApa dvArA vimala banAne kA baDA hI prabhAvapUrNa vidhAna hai yaha / mAnasika-komalatA Apa kahege ki yaha bhI kyA pATha hai ? kIDe, makoDe tathA vanaspati aura bIja taka kI sUkSma hiMsA kA ullekha kucha aucitya-pUrNa nahI jaMcatA ? yaha bhI bhalA hisA hai ? ___maiM kahU~gA, jarA hRdaya ko komala banA kara una pAmara jIvo kI aora najara ddaalie| Apako patA lagegA ki unako bhI jIvana kI utanI hI apekSA hai, jitanI Apako / jaba taka hRdaya me upekSA hai, kaThoratA hai, taba taka unake jIvana kA mUlya aApakI oNkho meM nahIM caDha sakatA, vaise hI, jaise ki nara-bhakSI siMha kI A~kho me Apake jIvana kA mUlya / parantu, jo bhAvuka-hRdaya hai, dayAlu haiM, unako dUsare 5
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika sUtra 190 kI sUkSma se sUkSma pIDA kA bhI usI prakAra dukha anubhUta hotA hai, jaise ki pratyeka prANI ko apanI pIDA kA / kahate hai ki rAmakRSNa paramahaMsa itane dayAlu the ki logo ko harI ghAsa para Tahalate dekhakara bhI unakA hRdaya vedanA se vyAkula ho uThatA thA / kisI sthAvara prAraNI ko pIDA denA bhI unako sahya nahI hotA thA / jIvana, AAkhira jIvana hI hai, vaha choTA kyA zraura baDA kyA ? hiMsA kA sUkSma rUpa ** hiMsA kA artha kevala kisI ko jIvana se rahita kara denA hI nahI hai| hiMsA kA dAyarA bahuta vistRta hai| kisI bhI jIva ko kisI bhI prakAra kI mAnasika, vAcika tathA kAyika pIDA pahu~cAnA hiMsA hai / isake lie Apa jarA 'abhiyA, vattiyA' yAdi sUtragata zabdo para najara DAlie / grahiMsA ke samvandha me itanA sUkSma vizleSaNa prApako aura kahI milanA kaThina hogaa| kisI jIva ko eka jagaha se dUsarI jagaha rakhanA aura badalanA bhI hisA hai / kisI bhI jIva kI svatantratA me kisI bhI taraha kA antara DAlanA 'hiMsA' hai / parantu eka bAta dhyAna me rahe / yahA~ jo eka sthAna se dUsare sthAna para uThAkara rakhane kA niSedha kiyA hai, vaha durbhAvanA se uThAne kA niSedha hai / kintu, dayA kI dRSTi se kisI pIDita eva dukhita jIva ko yadi dhUpa se chAyA me athavA chAyA se dhUpa me le jAnA ho, kiMvA surakSita sthAna me pahu~cAnA ho, to vaha hiMsA naho, pratyuta grahiMsA eva dayA hI hotI hai / prastuta sUtra me 'lesiyA' aura 'saghaTTiyA' pATha zrAtA hai / 'lesiyA' kA artha sava jIvo ko bhUmi para masalanA aura saghaTTiyA kA artha jIvo ko sparza karanA hai / isa para prazna hotA hai ki jaba rajoharaNa se cITI yAdi choTe jIvo ko pUjate hai, taba kyA ve bhUmi para ghasITe nahI jAte ra sparza nahI kie jAte ? rajoharaNa ke itane bar3e bhAra ko ve sUkSmakAya jIva vicAre kisa prakAra sahana kara sakate hai ? kyA yaha hiMsA nahI hai ? uttara me kahanA hai ki hiMsA avazya hotI hai / parantu, yaha hiMsA, vaDI hiMsA kI nivRtti ke lie grAvazyaka hai / apane mArga se jAte hue cITI zrAdi jIvo ko vyartha hI pUjanA, rokanA, sparza karanA
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ AlocanA sUtra 191 jaina-dharma me niSiddha hai| parantu yadi kahIAvazyaka kArya se jAnA ho, aura vahA~ bIca me jIva ho, unako aura kisI taraha bacAnA azakya ho, taba unakI prANa-rakSA ke lie, vaDI hisA se bacane ke lie pUjane ke rUpa me thoDA-sA kaSTa pahucAnA paDatA hai / aura, yaha kaSTa yA hiMsA, hiMsA nahI, eka prakAra se ahiMsA hI hai / dayA kI bhAvanA se kI jAne vAlI sUkSma hiMsA kI pravRtti bhI nirjarA kA kAraNa hai / kyoki, hamArA vicAra dayA kA hai, hiMsA kA nahI / ataeva zAstrakAro ne pramArjana-kriyA me savara aura nirjarA kA ullekha kiyA hai, jaba ki pramArjana me sUkSma hiMsA avazya hotI hai / ata Apa dekha sakate hai ki hiMsA hote hue bhI nirjarA huI yA nahI ? hiMsA hI saba pApo kA mUla F AlocanA ke rUpa me zreSTha dharmAcaraNa kI zuddhi ke lie kevala hiMsA kI hI AlocanA kA ullekha kyo kiyA gayA hai ? samagra pATha me kevala hiMsA kI hI AlocanA hai, asatya Adi dopo kI kyo nahI ? hRdaya-zuddhi ke lie to sabhI pApo kI AlocanA Avazyaka hai na ? ukta prazno kA samAdhAna yaha hai ki sasAra me jitane bhI pApa haiM, una saba me hiMsA hI mukhya hai| ata 'sarve padA hastipade nimagnA'-isa nyAya ke anusAra asatya Adi saba doSa hiMsA me hI antarbhUta ho jAte haiM / arthAt hiMsA ke pApa me zeSa sabhI asatya, corI, abrahma, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, kleza Adi pApo kA samAveza ho jAtA hai| ___ anya saba pApo kA hiMsA me kisa prakAra samAveza hotA hai, isake lie jarA vicAra-kSetra me utarie / hiMsA ke do bheda haisva-hiMsA aura para-hiMsA / sva-hiMsA yAnI apanI, apane Atma-guNo kI hiMsA / aura para-hiMsA yAnI dUsare kI, dUsare ke guNo kI hiMsA / kisI jIva ko pIDA pahu~cAne se pratyakSa me usa jIva kI hiMsA hotI hai / aura pIDA pAte samaya usa jIva ko rAga, dveSa Adi kI pariNati hone se usake Atma-guNo kI bhI hiMsA hotI hai| aura, idhara hisA karane vAlA krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dvaSa Adi kisI na kisI pramAda ke vazavartI hokara hI hiMsA karatA hai / ata vaha AdhyAtmika dRSTi se naitika patana ke rUpa meM apanI bhI hisA karatA hai| aura apane
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 sAmAyika-mUtra satya, zIla, namratA Adi yAtma-guNo kI bhI hiMsA karatA hai / ataH spaSTa hai ki sva-hiMsA ke kSetra me sabhI pApo kA samAveza ho jAtA hai| prastuta pATha kA nAma airyApathikI-sUtra hai| prAcArya hemacandra ne isakA artha kiyA hai___'IraNa-IryA-gamanamityartha, tatpradhAnaH panthA IryApathastA bhavA airyApathiko' -yogazAstra (3/128) svopanavRtti IryA kA artha gamana hai, gamana-yukta jo patha-mArga vaha IryA--patha kahalAtA hai| IryA patha me hone vAlI kriyA-virAdhanA aigapathikI hai / mArga me idhara udhara jAte-pAte jo hiMsA, asatya Adi kriyAe~ ho jAtI hai, unhe airyApathikI kahA jAtA hai / AvArya hemacandra eka aura bhI artha karate haiM 'IryApaya: sAdhvAcAra -yogazAstra, (3/124) svopana-vRtti prAcArya zrI kA abhiprAya hai ki IryApatha sAdhuzrAcAra-zreSTha zrAcAra ko kahate hai aura usame jo pApa-kAlimA lagI ho, usako airyApathikI kahA jAtA hai| ukta kAlimA kI zuddhi ke lie hI prastuta pATha hai| 'micchAmi dukkaDaM' kA hArda prazna hai, kevala 'micchA mi dukkaDa' kahane se pApo kI zuddhi kisa prakAra ho jAtI hai ? kyA yaha jaino kI tovA hai, jo volate hI gunAha mApha ho jAte hai ? vAta, jarA vicArane kI hai / kevala 'micchA mi dukkaDa' kA zavda pApa dUra nahIM karatA / pApa dUra karatA hai-'micchA mi dukkaDa' zabdo se vyakta hone vAlA sAdhaka ke hRdaya me rahA huA pazcAttApa | pazcAttApa kI zakti bahuta bar3I hai / yadi niSprANa rUDhi ke phera me na paDakara, zuddha hRdaya ke dvArA andara kI gaharI lagana se pApo ke prati virakti prakaTa kI jAe, pazcAttApa kiyA jAe, to avazya hI pApakAlimA dhula jAtI hai| pazcAttApa kA vimala vegazAlI bharanA, antarAtmA para jame hue dopa-rUpa kUDe-karakaTa ko vahA karadUra pheka detA hai, yAtmA ko zuddha-pavitra vanA detA hai|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ AlocanA-sUtra 193 zrI bhadrabAhu svAmI ne Avazyaka sUtra para eka vizAla niyukti grantha likhA hai / usame 'micchA mi dukkaDa' ke pratyeka akSara kA nirvacana uparyukta vicAro ko lekara baDe hI bhAva-bhare Dhaga se kiyA hai| ve likhate hai'mi' ti miu-maddavatta, 'cha' tti a dosANa chAdaNe hoi / 'mi' ti a merAi Thio, 'du' ti dugaMchAmi appAraNa / / 1500 / / 'ka' ti kaDa me pAva, ___'Da' ti ya Devemi ta uvasameNa / eso micchA dukka Dapayakkharatyo samAseNa // 15.1 // -Avazyaka-niyukti gAthAmro kA bhAvArtha 'nAmakadeze nAma grahaNam'-nyAya ke anusAra isa prakAra hai-'mi' madutA-komalatA tathA ahakArarahitatA ke lie hai| 'cha' doSo ko tyAgane ke lie hai| 'mi' sayama-maryAdA me dRDha rahane ke lie hai / 'du' pApa karma karane vAlI apanI AtmA kI nindA ke lie hai| 'ka' kRta pApo kI svIkRti ke lie hai| aura 'Da' una pApo ko upazamAne ke lie naSTa karane ke lie hai| prastuta sUtra me kula kitane prakAra kI hiMsA hai aura usakI zuddhi ke lie 'tassa micchA mi dukkaDa' me 'kitane micchAmi dukkaDa' kI bhAvanAe~ chapI huI hai ? hamAre prAcIna AcAryoM ne isa prazna para bhI apanA spaSTa nirNaya diyA hai / sasAra me jitane bhI sasArI prANI haiM, ve saba ke saba 563 prakAra ke haiM, na adhika aura na kama / ukta pA~ca sau tiresaTha bhedo me pRthvI, jala Adi pAca sthAvara aura manuSya, tirya ca, nAraka tathA deva Adi trasa, sabhI jIvo kA samAveza ho jAtA hai / astu uparyukta 563 bhedo ko 'abhiyA' se 'jIviyAo vavaroviyA' taka ke daza pado se, jo ki jIvo kI hiMsA-viSayaka hai, guNana karane se 56 30 bheda hote hai / yaha daza-vidha virAdhanA arthAt hiMsA rAga aura dvaSa ke kAraNa hotI hai, ataH ina saba bhedo ko do se guNana karane para 112 60 bheda ho jAte haiN| yaha virAdhanA mana, vacana, aura kAya se hotI hai, ata tIna se guNana karane para 337 80 bheda bana jAte haiN|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika sUtra 194 virAdhanA karanA, karAnA aura anumodana karane ke rUpa me tIna prakAra se hotI hai, ata tIna se guragana karane para 10 1340 bheda ho jAte hai / ina sabako bhI bhUta, bhaviSyat aura vartamAna rUpa tIna kAla se guraNana karane para 3040 20 bheda ho jAte hai / ina ko bhI arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya, guru ra nija grAtmA - ukta chaha ko sAkSI se guNana karane para saba 18 24 120 bheda hote haiM / 'micchAmi dukkaDa' TET kitanA bar3A vistAra hai| sAdhaka ko cAhie ki zuddha hRdaya se pratyeka prANI ke prati maitrI bhAvanA rakhate hue kRta pApo kI arihanta zrAdi kI sAkSI se AlocanA kare, apanI AtmA ko pavitra banAe / jIva-jAtiyAM * - sapUrNa vizva me jitane bhI sasArI jIva haiM una saba ko jaina-darzana ne pAca jAtiyo me vibhakta kiyA hai / ekendriya se lekara pacendriya taka sabhI jIva ukta pAMca jAtiyo me grA jAte hai / ve paoNca jAtiyA~ isa prakAra hai- ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya ra pacendriya / zrotra - kAna, cakSu -- grAkha, dhAraNa- nAka, rasana- jilhA aura sparzana - tvacA - ye pAca indriyA~ hai / pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati ekendriya jIva hai, inako eka sparzana indriya hI hai / kRmi, zakha, sIpa Adi dvIndriya hai, inako sparzana aura rasana do indriyA~ haiM / cITI, makoDA, khaTamala, jU Adi trIndriya jIva haiM, inako sparzana, rasana aura prAraNa tIna indriyA~ hai / makkhI, macchara, bicchU zrAdi caturindriya jIva hai, inako ukta tIna aura eka cakSu kula cAra indriyA~ hai / garbha se paidA hone vAle tiryaca, manuSya tathA nAraka eva deva pacendriya jIva haiM, inako zrotra milA kara pUrI pAca indriyA~ hai / 'indriya' kA arthabodha 'indra' nAma AtmA kA hai / kyoki vahI akhila vizva me aizvarya zAlI hai / jaDa jagat me aizvarya kahA~ ? vaha to grAtmA kA hI anucara hai, dAsa hai / ataeva kahA hai 'indati - aizvaryavAn bhavatIti indra: ' - nirukta 4/1/8
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ AlocanA- sUtra 195 aura jo indra - AtmA kA cihna ho, jJApaka ho, bodhaka ho, athavA AtmA jisakA sevana karatA ho, vaha indriya kahalAtA hai / isa vyutpatti ke lie dekhiye -- pANinIya zraSTAdhyAyI kA pAcavA adhyAya, dUsarA pAda aura ha3vA sUtra / ukta nirvacana ke anusAra zrotra Adi pAco hI indriyapada - vAcya hai / sasArI AtmAo ko jo sImita bodha hai, vaha saba ina indriyo ke dvArA hI to hai / kucha bhI pATha - vidhi airyApathika-sUtra ke paDhane kI vidhi bhI baDI sundara eva sarasa hai / ' tikkhuttoM' ke pATha se tIna vAra gurucaraNo me vandanA karane ke pazcAt gurudeva ke samakSa nata mastaka khar3A honA caahie| khaDe hone kI vidhi yaha hai ki dono pairo ke bIca me grAge kI ora cAra agula tathA poche kI ora aiDI ke pAsa tIna gragula se kucha adhika antara rakhanA caahie| yaha jina mudrA kA abhinaya hai / tadanantara, dono ghuTane bhUmi para Teka kara, dono hAtho ko kamala ke mukula kI taraha joDa kara, mukha ke Age rakha kara, dono hAtho kI kohaniyA~ peTa ke Upara rakha kara, yoga- mudrA kA abhinaya karanA cAhie | pazcAt madhura svara se 'icchAkAreNa sadisaha' se 'paDikkamAmi' taka kA pATha paDhanA caahie| yaha AlocanA ke lie prajJA-prApti kA sUtra hai / gurudeva kI ora se zrAjJA mila jAne para 'iccha' kahanA cAhiye / yaha AjJA kA sUcaka hai / isake granantara, guru ke samakSa hI ukaDU zrAsana se baiTha kara yA khaDe ho kara 'icchAmi paDikkamiu' se lekara 'micchAmi dukkaDa' taka kA pUrNa pATha paDhanA caahie| gurudeva na ho, to bhagAvan kA dhyAna karake unakI sAkSI se hI pUrva yA uttara kI ora mukha karake khar3e ho kara yaha pATha paDha lenA cAhie / sAta sampadA # prAcIna TIkAkAro ne prastuta sUtra me sAta sapadAo kI yojanA kI hai / sampadA kA artha virAma eva vizrAnti hotA hai / prathama abhyupagama sampadA hai, jisakA artha gurudeva se AjJA lenA hai|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 sAmAyika-sUtra dUsarI nimitta sampadA hai, jisame AlocanA kA nimitta kAraNa jIvo kI virAdhanA batAyA gayA hai / tIsarI ogha-sAmAnya hetu sampadA hai, jiname sAmAnya rUpa se virAdhanA kA kAraNa sUcita kiyA hai| cauthI itvara-vizeSa heta sampadA hai, jisame jIva-virAdhanA ke 'pANakkamaNe' Adi vizeSa hetu kathana kiye haiN| pacama sagraha sampadA hai, jisame 'je me jIvA virAhiyA'-isa eka vAkya se hI saba jIvo kI virAdhanA kA saMgraha kiyA hai| chaThI jIva-sampadA hai, jisame nAmagrahaNa-pUrvaka jIvo ke bheda batalAye hai| sAtavI virAdhanA sampadA hai, jisame 'abhiyA' Adi virAdhanA ke prakAra kahe gae hai|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAyotsarga-satra - tassa uttarI-karaNeraNaM pAyacchitta-karaNeraNaM visohI-karaNeNaM visallI-karaNeNaM pAvAraNa kammANa nigghAyaragaTThAe ThAmi kAussagga 11 zabdArtha tassa-usakI, dUSita pAtmA kI uttarIkaraNaga-vizeSa utkRSTatA ke lie pAyacchita-kararoga-prAyazcita karane ke lie visohI-karaNeNa=vizuddhi karane ke lie visallI-karaNeNa-zalya kA tyAga karane ke lie pAvAraNa -pApa kammAraNaM-karmoM kA nigghAyaNaTThAe nAza karane ke lie kAussagga-kAyotsarga ThAmi-karatA hU~
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 sAmAyika-sUtra bhAvArtha AtmA kI vizeSa utkRSTatA-zreSThatA ke lie. prAyazcitta ke lie, vizeSa nirmalatA ke lie, zalya-rahita hone ke lie, pApa karmoM kA pUrNatayA vinAza karane ke lie maiM kAyotsarga karatA hU-arthAt Atma-vikAsa kI prApti ke lie zarIrasambandhI samasta cacala vyApAro kA tyAga karatA hU~, vizuddha cintana karatA huuN| vivecana ___ yaha uttarI-karaNa-sUtra hai| isake dvArA airyApathika pratikramaNa se zuddha pAtmA me bAkI rahI huI sUkSma malinatA ko bhI dUra karane ke lie vizeSa pariSkAra-svarUpa kAyotsarga kA sakalpa kiyA jAtA hai| jIvana me jarA bhI malinatA na rahane pAye, yaha mahAn Adarza, ukta sUtra ke dvArA dhvanita hotA hai / vrata zuddhi ke lie saMskAra saskAra ke tIna prakAra mAne gae haiM-dopa-mArjana, hInAga-pUrti aura atizayAdhAyaka / ina tIno saskAro ke dvArA pratyeka padArtha apanI viziSTa avasthAzro me pahuca jAtA hai| eka saskAra vaha hai, jo sarvaprathama dopo ko dUra karatA hai| yaha doSa-mArjana saskAra kahalAtA hai| dUsarA saskAra vaha hai, jo dopo kI kucha bhI jhalaka zepa raha gaI ho, use dUra kara dopa-rahita padArthoM ke hIna-svarUpa kI pUrti karatA hai / yaha hInAga-pUrti saskAra hai| tIsarA saMskAra doSa-rahita padArtha me eka prakAra kI vizepatA (khUvI) utpanna karatA hai, vaha atizayAdhAyaka saskAra kahA jAtA hai / samasta saskAro kA kA saskAratva, ina tIna saskAro me samAviSTa ho jAtA hai| udAharaNa ke rUpa me, malina vastra ko hI le liijie| dhovI pahale vastro ko bhaTTI para caDhA kara vastro ke maila ko pRthak karatA hai| yahI pahalA dopa-mArjana saskAra hai / antima vAra jala me se nikAla kara, dhUpa me munvA kara yathA-vyavasthita vastro kI taha kara denA, hInAgapUti samkAra hai / anta me salavaTeM sApha kara, istrI kara denA-tIsarA atizayAghAyaka maskAra hai|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 kAryAtsarga-sUtra eka aura bhI udAharaNa liijie| raMgareja vastra ko pahale pAnI me Dubo kara, mala kara usake dAga-dhabbe dUra karatA hai, yahI pahalA dopamArjana saskAra hai / puna sApha-suthare vastra ko abhISTa raMga se rajita kara denA, yahI dUsarA hInAga-pUrti saskAra hai / anta me kalapa lagA kara istrI kara denA, tIsarA atizayAdhAyaka saskAra hai / inhI tIna saskAro ko zAstrIya bhASA me zodhaka, vizeSaka, eva bhAvaka saskAra kahate hai | vrata-zuddhi ke lie bhI yahI tIna saskAra mAne gae hai / AlocanA evaM pratikramaNa ke dvArA svIkRta vrata ke pramAda - janya doSo kA mArjana kiyA jAtA hai / kAyotsarga ke dvArA idhara-udhara rahI huI zeSa malinatA bhI dUra kara, vrata ko akhaNDa banA kara hInAga-pUrti saskAra kiyA jAtA hai / anta me pratyAkhyAna ke dvArA Atma-zakti me atyadhika vega paidA karake vrato me vizeSatA utpanna kI jAtI hai, yaha atizayAdhAyaka saskAra hai / jo vastu eka bAra malina ho jAtI hai, vaha eka bAra ke prayatna se hI zuddha nahI ho jAtI / usakI vizuddhi ke lie bAra-bAra prayatna karanA hotA hai / jaga lagA huA zastra, eka bAra nahI, aneka bAra ragaDane, masalane aura sAna para rakhane se hI sApha hotA hai, camaka pAtA hai / pApa-mala se malina huA sayamI AtmA bhI, isI prakAra, eka vAra ke prayatna se hI zuddha nahI ho jAtA / usakI zuddhi ke lie sAdhaka ko bAra-bAra prayatna karanA paDatA hai / eka ke bAda eka prayatno kI lambI paramparA ke bAda hI AtmA apane zuddha svarUpa ko prApta karatA hai, pahale nahI / astu sarvaprathama AlocanA - sUtra ke dvArA zrAtma-vizuddhi ke lie prayatna kiyA jAtA hai, aura gamanAgamanAdi kriyAo se hone vAlI malinatA ukta IryA-pathika pratikramaNa se sApha ho jAtI hai / parantu pApa - mala kI bArIka jhA~I phira bhI zeSa raha jAtA hai, use bhI sApha karane ke lie aura ata zalya ko bAhara nikAla phekane ke lie dUsarI bAra kAyotsarga ke dvArA zuddhi karane kA pavitra sakalpa kiyA jAtA hai / mana, vacana aura zarIra kI cacalatA haTAkara, hRdaya me vItarAga bhagavAna kI stuti kA pravAha bahA kara, apane-Apako azubha eva cacala vyApAro se haTAkara, zubha
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika sUtra 200 vyApAra me kendrita kara, apUrva samAdhi bhAva kI prApti ke lie eva pApa karmoM ke nirdhAtana ke lie satprayatna karanA hI, prastuta uttarIkaraNa-sUtra kA mahAmaMgalakArI uddezya hai / kAyotsarga kA mahattva # hA~ to, yaha kAyotsarga kI pratijJA kA sUtra hai / pAThaka mAlUma karanA cAhate hoge ki kAyotsarga kA artha kyA hai ? kAyotsarga me do zabda hai-- kAya aura utsarga / ata kAyotsarga kA artha huyA - kAya grarthAt zarIra kA, zarIra kI cacala kriyAo kA utsarga arthAt tyAga / Azaya yaha hai ki kAyotsarga karate samaya sAdhaka, zarIra kA vikalpa bhUlakara, zarIra kI moha-mAyA tyAga kara Atma-bhAva me praveza karatA hai / zrIra, jaba grAtma bhAva me praviSTa hokara zuddha paramAtma-tattva kA smaraNa kiyA jAtA hai, taba vaha paramAtma bhAva me lIna ho jAtA hai| jaba ki yaha paramAtma bhAva me kI lInatA adhikAdhika rasamaya dazA me pahu~catI hai, taba Atma-pradezo me vyApta pApa karmoM kI nirjarA - kSINatA hotI hai, phalata jIvana me pavitratA zrAtI hai / grAdhyAtmika pavitratA kA mUla kAyotsarga me antarnihita hai / kAyotsarga kI vyutpatti me zarIra kI cacalatA kA tyAga upalakSaraNamAtra hai / zarIra ke sAtha mana, vacana kA bhI graharaNa hai | mana, vacana aura zarIra kA durvyApAra jaba taka hotA rahatA hai, taba taka pApa karmo kA Asrava banda nahI ho sakatA / aura jaba taka karma - bandhana se chuTakArA nahI hotA, taba taka mokSa - pada kI sAdhanA pUrNa nahI hotI / grata karma bandhano ko toDane ke lie tathA karmo kA prasrava rokane ke lie mana, vacana aura zarIra ke azubha vyApAro kA tyAga grAvazyaka hai, aura yaha tyAga kAyotsarga kI sAdhanA ke dvArA hotA hai / isa prakAra kAyotsarga mokSa prApti kA pradhAna kAraraNa hai, yaha na bhUlanA cAhie / Atma zuddhi ke lie prAyazcitta # prAyazcitta kA mahattva, sAdhanA ke kSetra me bahuta vaDA mAnA gayA hai / prAyazcita eka prakAra kA prAdhyAtmika daNDa hai, jo kisI bhI
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 kAyotsarga-sUtra doSa ke hone para sAdhaka dvArA apanI icchA se liyA jAtA hai / isa grAdhyAtmika daNDa kA uddezya eva lakSya hotA hai - Atma zuddhi, hRdaya-zuddhi | grAtmA kI zuddhi kA kAraNa pApa mana hai, bhrAnta zrAcaraNa hai / prAyazcitta ke dvArA pApa kA parimArjana aura doSa kA zamana hotA hai, isIlie prAyazcitta- samuccaya zrAdi prAcIna dharmagrantho me prAyazcitta kA pApa chedana, malApanayana, vizodhana aura aparAdha-vizuddhi Adi nAmo se ullekha kiyA gayA hai / Agama - sAhitya me bAhya aura Abhyantara bheda se bAraha prakAra ke tapa kA ullekha hai / grAtmA para lage pApa- mala ko dUra karane vAlA uparyukta prAyazcitta, grAbhyantara tapa me mAnA gayA hai / ataeva jhAlocanA, pratikramaNa aura kAyotsarga Adi kI sAdhanAe~ prAyazcitta haiM / grAgama sAhitya me daza prakAra ke prAyazcitta kA ullekha hai / uname se yahA~ kevala kAyotsarga rUpa jo pacama 'vyutsagarha prAyazcita' hai, usakA ullekha hai / vyutsarga kA artha karate hue grAcArya abhayadeva kahate hai ki zarIra kI capalatAjanya ceSTAo kA nirodha karanA vyutsarga hai-'vyutsargArha' yatkAyaceSTAnirodhata ' -- sthAnAga, 6 ThA0 TIkA zarIra kI kriyA ko roka kara, mauna raha kara, dharma dhyAna ke dvArA mana ko jo ekAgra banAyA jAtA hai, vaha kAyotsarga hai / ukta kAyotsarga kA zrAtmazuddhi ke lie vizeSa mahattva hai| spandana, dUSaraNa kA pratinidhi hai, to sthiratva zuddhi kA pratinidhi hai / prAyazcitta: paribhASAe~ * prAyazcitta kA nirvacana pUrvAcAryoM ne baDe hI anUThe DhaMga se kiyA hai / prAya - bahuta, citta-mana arthAta jIvAtmA ko zodhana karane vAlI sAdhanA jisake dvArA hRdaya kI adhika-se-adhika zuddhi ho, vaha prAyazcitta kahalAtA hai 'prAyo bAhulyena citta = jIva zodhayati karmamalina vimalIkaroti' - pacAzaka vivaraNa
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika sUtra prAyazcitta kA dUsarA artha hotA hai - pApa kA chedana karane 202 vAlA "pApacchedakatvAt prAyazcitta, prAkRte pAyacchattamiti / " tIsarA artha aura hai- prAya - pApa, karanA / tathA - - sthA0 3 ThA0 4 udde 0 TIkA usako citta zodhana 'prAya pApaM vinirdiSTa, cittaM tasya ca zodhanam / ' pAva chiMdai jamhA, 'aparAdho vA prAya, citta zuddhi, prAyasya cittaM prAyazcitta aparAdhavizuddhi. / ' - - dharma saMgraha 3 adhi0 - rAjavArtika 6/22/1 ukta sabhI arthoM kA mUla Avazyakaniyukti me isa prakAra diyA hai pAe vA vicitta, pAyacchita tu bhaNAI terA | visohae teNa pacchitta / 1503 / jisase pApa kA nAza hotA hai, athavA jisake dvArA citta kI vizuddhi hotI hai - use prAyazcitta kahA jAtA hai / prAyazcitta kI eka aura bhI baDI sundara vyutpatti hai, jo sarvasAdhAraNa janatA ke mAnasa para prAyacizta kI pratikriyA ko dhyAna me rakha kara kI gaI hai / prAya kA artha hai loka - janatA, aura citta kA artha mana hai / jisa kriyA ke dvArA janatA ke mana me Adara ho, vaha prAyazcitta hai / prAyazcitta kara lene ke bAda janatA para kyA pratikriyA hotI hai, yahI usa vyutpatti kA prAraNa hai / bAta yaha hai ki pApa karane vAlA vyakti janatA kI A~kho me gira jAtA hai, janatA use ghRNA kI dRSTi se dekhane lagatI hai / kyoki janatA me Adara dharmAcaraNa kA hotA hai, pApAcaraNa kA nahI / pApAcaraNa ke kAraNa manuSya janatA ke hRdaya se apanA vaha dharmAcaraNa-mUlaka gaurava
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAyotsarga-sUtra 203 sahasA ga~vA baiThatA hai / parantu, jaba vaha zuddha hRdaya se prAyazcitta kara letA hai, apane aparAdha kA ucita daNDa le letA hai, to janatA kA hRdaya bhI badala jAtA hai, aura vaha use prema tathA gaurava kI dRSTi se dekhane lagatI hai / isalie kahA gayA hai prAya ityucyate lokastasya cittaM mano bhavet, taccitta - grAhaka karma prAyazcittamiti smRtam / - prAyazcitta samuccayavRtti prAyazcitta kA eka artha aura bhI hai, jo vaidika sAhitya ke vidvAnoM dvArA kiyA jA rahA hai / unakA kahanA hai ki prAyazcitta zabda ke 'prAya' aura 'citta' ye do vibhAga hai / 'prAya' vibhAga prayAga-bhAva kA sUcaka hai / AtmA kI bhUtapUrva zuddha avasthA hI 'prAya ' hai / astu, isa gata-bhAva kA puna cayana -saMgraha hI 'citta' hai / prAyobhAva kA cayana hI prAyazcitta hai / dUSaraNo ke kAraNa malina zrAtmA zuddha hokara puna svarUpa me upasthita ho, yaha prAyazcitta kA bhAvArtha hai / yaha grartha bhI prastuta prakaraNa me yukti-saMgata hai / kAyotsarga - rUpa prAyazcitta ke dvArA AtmA cacalatA se haTakara puna apane sthira rUpa meM, AdhyAtmika dRSTi se brato kI dRDhatA me sthita ho jAtA hai / vratI kauna ? # jaina dharma kI vicAradhArA ke anusAra ahiMsA, satya Adi vrato ke lene mAtra se koI saccA bratI nahIM ho sakatA / suvratI hone ke lie sabase pahalI aura mukhya zarta yaha hai ki use zalyarahita honA cAhie / saccA bratI eva tyAgI vahIM hai, jo sarvathA nizchala hokara, abhimAna dabha evaM bhogAsakti se pare hokara apane svIkRta cAritra me lage doSo ko svIkAra karatA hai, unakA yathAvidhi pratikramaNa karatA hai, AlocanA karatA hai aura kAyotsarga Adi ke dvArA zuddhi karane ke lie sadA taiyAra rahatA hai| jahA~ dabha hai, vrata- zuddhi ke prati upekSA hai, vahA~ zalya hai / aura, jahA zalya hai, vahA~ vrato kI sAdhanA kahA ? isI Adarza ko dhyAna me rakhakara prAcArya umAsvAti tattvArtha- sUtra 7 /13 me kahate haiM-- 'ni zalyo vratI' - jo zalya se mukta hai, vahI vratI hai
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 sAmAyika sUtra zalya kyA hai ? ** zalya kA artha hai, 'zalyate'nena iti zalyam' jisake dvArA antara me pIDA sAlatI rahatI hai, kasakatI rahatI hai, bala eva Arogya kI hAni hotI hai, vaha tIra, bhAlA aura kA~TA Adi / prAdhyAtmika kSetra me lakSaraNA-bRtti ke dvArA mAyA, nidAna aura mithyA-darzana ko zalya kahate haiM / lakSaraNA kA artha Aropa karanA hai | tIra Adi zalya ke Antarika vedanA-janaka rUpa sAmya se mAyA Adi me zalya kA Aropa kiyA gayA hai / jisa prakAra zarIra ke kisI bhAga me kA~TA tathA tIra zrAdi jaba ghusa jAtA hai, to vaha vyakti ko caina nahI lene detA hai, zarIra ko viSAkta banAkara asvastha kara detA hai, isI prakAra mAyA Adi zalya bhI jaba antarhRdaya me ghupa jAte haiM, taba sAdhaka kI AtmA ko zAnti nahI lene dete haiM, use sarvadA vyAkula eva becaina kie rahate haiM sarvathA asvastha banAe rakhate haiM / ahiMsA, satyAdi AtmA kA AdhyAtmika svAsthya hai, vaha zalya ke dvArA caupaTa ho jAtA hai, sAdhaka AdhyAtmika dRSTi se bImAra paDa jAtA hai / 1. - mAyA- zalya - mAyA kA artha kapaTa hotA hai / ataeva chala karanA, Dhoga racanA, janatA ko Thagane kI manovRtti rakhanA, andara aura bAhara ekarUpa se sarala na rahanA, svIkRta vrato me lage doSo kI AlocanA na karanA, mAyA- zalya hai / 2 - nidAna - zalya - dharmAcaraNa se sAsArika phala kI kAmanA karanA, bhogo kI lAlasA rakhanA nidAna hai / kisI rAjA grAdi kA dhana, vaibhava dekhakara yA sunakara mana me yaha sakalpa karanA ki brahmacarya, tathA tapa zrAdi mere dharma ke phalasvarUpa mujhe bhI yahI vaibhava eva samRddhi prApta ho, yaha nidAna - zalya hai | 3 - mithyAdarzana - zalya -- satya para zraddhA na karanA, grasatya kA prAgraha rakhanA, mithyAdarzana-zalya hai / yaha zalya bahuta bhayakara hai| isake kAraNa kabhI bhI satya ke prati prabhiruci nahI hotI / yaha zalya samyagdarzana kA virodhI hai /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAyotsarga-sUtra 205 jaba taka sAdhaka ke hRdaya me, ullikhita kisI bhI zalya kA sakalpa banA rahegA, taba taka koI bhI niyama tathA vrata vizuddha nahI ho sakatA / mAyAvI kA vrata asatya mizrita hotA hai / bhogAsakta kA vrata vItarAga-bhAvanA se zUnya, sarAga hotA hai / mithyA dRSTi kA vrata kevala dravyaliGgasvarUpa haiM / samyaktva ke vinA ghora-se-ghora kriyA - kADa bhI sarvathA niSphala hai, balki karma-bandha kA kAraNa hai / prastuta uttarIkaraNa pATha ke sambandha me antima sAra - rUpeNa itanA hI kahanA hai ki vrata eva grAtmA kI zuddhi ke lie prAyazcitta grAvazyaka hai / prAyazcitta bhAva -zuddhi ke vinA nahI ho sakatA, bhAva-zuddhi ke lie zalya kA tyAga jarUrI hai / zalya kA tyAga aura pApa karmo kA nAza kAyotsarga se hI ho sakatA hai, kAyotsarga karanA paramAvazyaka hai / kAyotsarga sayama me hone vAlI bhUlo kA eka viziSTa prAyazcitta hI to hai / grata * Biao
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAgAra satra annattha UsasieraNaM, nIsasieNa, khAsieNaM, chIeNaM, jaMbhAieNaM, uDDueNaM, vAya-nisaggeNaM, bhamalIe. pitta mucchAe / 1 / suhamehi aMga-saMcAlehi suhaha khela saMcAlehi suhumehi diThi-saMcAhi / 2 / evamAiehi AgArehi abhaggo avirAhiyo hujja me kAussaggo / 3 / jAva arihatANaM, bhagavatANa, namukkAreNaM na pAresi / 4 / tAva kAyaM ThANeNaM moNeNaM, jhANeNaM, appAMNa vosirAmi / / zabdArtha annatya-grAge kahe jAne vAle tsarga me zeSa kAya-vyApAro AgAro ke atirikta kAyo- kA tyAga karatA huuN|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgAra-sUtra 207 UsasieNa=ucchavAsa se kAussaggo-kAyotsarga nosasieNa=ni zvAsa se - abhaggo-abhagna khAsieNa-khAsI se avirAhio=virAdhanA-rahita chIeNa-chIka se hujja ho jabhAieNajabhAI-ubAsI se [ kAyotsarga kaba taka?] uDDue DakAra se jAva=jaba taka vAyanisaggeNa =apAnavAyu se arihaMtANa =arihanta bhamalie-cakkara Ane se bhagavatANa =bhagavAno ko pittamucchAe-pitta-vikAra kI namukkAreNa namaskAra karake mUrchA se kAyotsarga ko suhumehi sUkSma na pAremi-na pArU aga-sacAlehi aGga ke sacAra se tAva taba taka suhame hi sUkSma ThANeNaM (eka sthAna para) sthira khela-saMcAhi kapha ke sacAra se raha kara suhamehi-sUkSma moNeNa=mauna raha kara diThisacAlahi dRSTi ke sacAra jhAragaNa=dhyAnastha raha kara appANaM apane eSamAiehi = ityAdi kAya=zarIra ko AgArehi-AgAro-apavAdo se vosirAmi (pApa karmoM se) alaga me-merA karatA hU~ bhAvArtha kAyotsarga me kAya-vyApAro kA parityAga karatA hU~, nizcala hotA huuN| parantu, jo zArIrika kriyAe~ azakyaparihAra hone ke kAraNa svabhAvata harakata me AjAtI hai, unako choDakara / uccha vAsa-U~cA zvAsa, ni zvAsa-nIcA zvAsa, kAsitakhA~sI, chikkA-chIka, ubAsI, DakAra, apAna vAyu, cakkara, pittavikArajanya mUrchA, sUkSma-rUpa se aGgo kA hilanA, sUkSma-rUpa se kapha kA nikalanA, sUkSya-rUpa se netro kA harakata me A jAnA, ityAdi AgAro se merA kAyotsarga abhagna eva avirAdhita ho / jaba taka arihanta bhagavAno ko namaskAra na kara lU arthAt 'namo arihatANa' na paDha lU, taba taka eka sthAna para sthira raha
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 sAmAyika sUtra - kara, mauna raha kara, dharma-dhyAna me citta kI ekAgratA karake apane zarIra ko pApa-vyApAro se alaga karatA hU~ / vivecana kAyotsarga kA artha hai, zarIra kI saba pravRttiyo ko roka kara pUrNatayA nizcala eva nispanda rahanA / sAdhaka jIvana ke lie yaha nivRtti kA mArga zratIva zrAvazyaka hai / isake dvArA mana, vacana eva zarIra me dRDhatA kA bhAva paidA hotA hai, jIvana mamatA ke kSetra se bAhara hotA hai, saba ora Atma-jyoti kA prakAza phaila jAtA hai, aura AtmA bAhya jagat se sambandha haTAkara, zarIra kI ora se bhI parADa mukha hokara apane vAstavika mUla svarUpa ke kendra me avasthita ho jAtA hai / kAyotsarga me AgAra Fei parantu, eka bAta hai, jisa para dhyAna denA atyanta Avazyaka hai / sAdhaka kitanA hI kyo na dRDha eva sAhasI ho, parantu kucha zarIra ke vyApAra aise haiM, jo varAbara hote rahate haiM, unako kisI bhI prakAra se vanda nahI kiyA jA sakatA / yadi haThAt banda karane kA prayatna kiyA jAe, to lAbha ke badale hAni kI hI sambhAvanA rahatI hai / ata kAyotsarga se pahale yadi una vyApAro ke sambandha me chaTa na rakhI jAe, to phira kAyotsarga kI pratijJA kA bhaga hotA hai / eka ora to pratijJA hai ki zarIra ke vyApAro kA tyAga karatA hU~, aura udhara zvAsa yAdi ke vyApAra cAlU rahate hai, grata yaha pratijJA kA bhaga nahI to aura kyA hai ? isI sUkSma bAta ko lakSya me rakhakara sUtrakAra ne prastuta grAgAra-sUtra kA nirmANa kiyA hai / ava pahale se hI chUTa rakha lene ke kAraNa pratijJA bhaga kA dopa nahI hotA / kitanI sUkSma sUjha hai / satya ke prati kitanI adhika jAgarUkatA hai / 'evamAie hi AgArehi' - ukta pada ke dvArA yaha vidhAna hai ki zvAsa yAdi ke sivA yadi koI aura bhI vizeSa kAraNa upasthita ho to kAyotsarga vIca me hI, samaya pUrNa kie binA hI samApta kiyA jA sakatA hai / bAda me ucita sthAna para puna usako pUrNa kara lenA cAhie | vIca me samApta karane ke kAraNo para prAcIna TIkAkAro
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgAra-2 ra-sUtra 209 ne acchA prakAza DAlA hai / kucha kAraNa to aise haiM, jo adhikArIbheda se mAnavI durbalatAzrI ko lakSya me rakhakara mAne gae hai / aura kucha utkRSTa dayAbhAva ke kAraNa hai / ataeva kisI Akasmika vipatti me kisI kI sahAyatA ke lie kAyotsarga kholanA paDe, to usakA AgAra rakhA jAtA hai / jaina-dharma zuSka kriyA-kANDo me paDakara jaDa nahI banatA hai / vaha dhyAna - jaise Avazyaka - vidhAna me bhI grAkasmika sahAyatA dene kI chUTa rakha rahA hai / grAja ke jaDa kriyAkANDI isa cora lakSya dene kA kaSTa uThAe~, to jana-mAnasa se bahuta sArI galataphahamiyA~ dUra ho sakatI hai / hA~, to TIkAkAro ne yAdi zabda se gragni kA upadrava, DAkU athavA rAjA Adi kA mahAbhaya, siMha athavA sarpa Adi krUra prANiyoM kA upadrava, tathA pacendriya jIvo kA chedana bhedana ityAdi apavAdo kA grahaNa kiyA hai / gragni Adi ke upadrava kA grahaNa isalie hai ki nabhava hai, sAdhaka mUla me durbala ho, vaha usa samaya to aham me aDA rahe, kintu bAda me bhAvo kI malinatA ke kAraNa patita ho jAe / dUsarI bAta yaha bhI hai ki sAdhaka dRDha bhI ho, jIvana kI antima ghaDiyo taka vizuddha pariNAmI bhI rahe, kintu lokApavAda to bhayakara hai / vyartha kI ghRSTatA ke lie loga, jainadharma kI nindA kara sakate haiM / aura phira sAdhanA kA mithyA prAgraha rakhakara jIvana ko yo hI vyartha naSTa kara dene se lAbha bhI kyA hai ? pacendriya jIvo kA chedana-bhedana grAgAra - svarUpa isalie rakhA gayA hai ki yadi apane samakSa kisI jIva kI hatyA hotI ho, to cupacApa na dekhatA rahe / zIghra hI dhyAna khola kara usa hatyA ko banda karAne kA yatna karanA cAhie / ahiMsA se baDhakara koI sAdhanA nahI ho sakatI / sapadi kisI ko kATa le, to vahA~ bhI sahAyatA ke lie dhyAna kholA jA sakatA hai / isI bhAva ko lakSya me rakhakara AcArya hemacandra yogazAstra kI svopajJa vRtti me likhate hai - " mArjAramUSikAde purato gamane 'grata sarato'pi na bhaGga / sarpadaSTe zrAtmani vA sAdhyAdau sahasA uccArayato na bhaGga / -yoga0 (3 / 124) svopajJa vRtti 'abhaggo' aura 'avirAhiyo' ke saMskRta-rUpa kramaza 'abhagna' eva
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika sUtra 'avirAdhita' hai / abhagna kA artha pUrNata naSTa na honA hai, aura avirAdhita kA artha dezata naSTa na honA hai " magna sarvathA vinAzita, na bhagno'bhagna / virAdhito dezabhagna., na virAdhito'virAdhita 210 17 - yogazAstra, (3 / 124) svopajJa vRtti kAyotsarga me Asana * eka bAta aura / kAyotsarga padmAsana se karanA caahie| athavA bilakula sIdhe khaDe hokara, nIce kI ora bhujAo ko pralabamAna rakhakara, grA~khe nAsikA ke agrabhAga para jamAkara athavA banda karake jina mudrA ke dvArA karanA bhI adhika sundara hogaa| eka hI paira para adhika bhAra na denA, dIvAra Adi kA sahArA na lenA, mastaka nIce kI ora nahI jhukAnA, A~khe nahI phirAnA, sira nahI hilAnA Adi bAto kA kAyotsarga me dhyAna rakhanA cAhie / samaya va sampadA ** sUtra me kAyotsarga ke kAla ke sambandha me varNana karate hue jo yaha kahA gayA hai ki 'namo arihatAraNa' paDhane taka kAyotsarga kA kAla hai, isakA yaha artha nahI ki kAyotsarga kA koI nizcita kAla nahI, jaba jI cAhA tabhI 'namo arihatA' paDhA aura kAyotsarga pUrNa kara liyA / 'namo arihatAraNa' paDhane kA to yaha bhAva hai ki jitane kAla kA kAyotsarga kiyA jAe athavA jo koI nizcita pATha paDhA jAe, vaha pUrNa hone para hI samApti-sUcaka 'namo arihatAraNa' paDhanA caahie| yaha niyama kAyotsarga ke prati sAvadhAnI kI rakSA ke lie hai / granyamanaska bhAva se lAparavAhI rakhate hue koI bhI sAdhanA zurU karanA aura samApta karanA phala- prada nahI hotI / pUrNa jAgarUkatA ke sAtha kAyotsarga prArambha karanA aura samApta karanA, kitanA adhika Atma jAgRti kA janaka hotA hai / yaha anubhavI hI jAna sakate hai / prastuta sUtra me pA~ca sampadA arthAt vizrAma hai
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgAra-sUtra 211 prathama eka vacanAnta AgAra-sampadA hai, isame eka vacana ke dvArA AgAra vatAe haiN| dUsarI vahuvacanAnta grAgAra sampadA hai, isame bahuvacana ke dvArA AgAra vatAe haiN| tIsarI Agantuka-AgAra-sampadA hai, isame Akasmika agniupadrava Adi kI sUcanA hai| caturtha kAyotsarga vidhi-sampadA hai, isame kAyotsarga ke kAla kI maryAdA kA saketa hai| pA~cavI svarUpa-sampadA hai, isame kAyotsarga ke svarUpa kA varNana hai| yaha sampadA kA kathana mUla-sUtra pATha ke antaraga marma ko samajhane ke lie atIva upayogI hai|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 logassa ujjoyaga re, dhammatitthayare jiNe / arihate kittaissa, cauvIsa pi kevalI // 1 // usabhamajiya ca vade, caturviMzatistava satra saMbhavamabhiraNadaraNa ca sumai ca / paumapaha supAsa, jiNaM ca cadappaha vade // 2 // suvihi ca pupphadataM, soprala-sijjasa- vAsupUjjaM ca / vimalamaragata ca jiNaM, dhamma sati ca vaMdAmi // 3 // kuMthu araM ca malliM, vade muNisuvvayaM namijiraNa ca / vadAmi riTThanema, pAsa taha vaddhamAraNaM ca // 4 // evaM mae abhitthuA, vihuya rayamalA pahINa-jaramaraNA /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizatistava-sUtra 213 cauvIsaM pi jiNavarA, titthayarA me pasIyaMtu // 5 // kittiya-vadiya-mahiyA, je e logassa uttamA siddhaa| prArugga-bohilAma, samAhi-varamuttama ditu // 6 // cadesu nissalayarA, Aiccesu ahiya payAsayarA / sAgaravaragabhIrA, siddhA siddhi mana disatu // 7 // zabdArtha [1] logassa=sampUrNa loka ke paumappaha padmaprabha ujjoyagare=udyota karane vAle supAsa-supAva dhammatitthayare dharmatIrtha ke kartA ca aura jiNe rAga-dveSa ke vijetA cadappaha= candraprabha arihate=arihanta jiNa jinako ghauvIsapi=cauvIso hI vade=vandanA karatA hU~ kevalI=kevala jJAniyo kA [3] phittaissa-kIrtana karU~gA suvihi=suvidhi [2] ca=athavA usabhaRpabhadeva pupphadatapUSpadata ca=aura ca=aura ajiya =ajita ko sIala zItala vade=vandana karatA hU~ sijjasa=zrayAsa saMbhava sabhava vAsupujja-vAsupUjya ca-naura ca=aura abhiNadaNa=abhinandana vimala=vimala ca=aura aNa ta=ananta sumaI=sumati ko jiNa=jina
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 dhamma == - dharmanAtha ca = graura sati zAnti ko vadAmi = vandanA karatA [ 4 ] kuMtha = kunthu araM=aranAtha ca = zraura malli = malli muNisuvvaya munisuvrata ca = aura namijiNanami jinako = taha tathA - Phcc vaddhamANa ca= varddha mAna ko bhI vadAmi = vandanA karatA hU~ [ 5 ] eva = isa prakAra bhae = mere dvArA pasIyaMtu = prasanna ho [ 6 ] vade=vandana karatA hU~ aura riTThanemi = ariSTa nemi bohilAbha = bodhi- samyagdharma kA lAbha pAsa = pArzvanAtha uttama zra eSTha samAhivara = zreSTha samAdhi ditu = deve je = jo e= ye logassa = loka me se mukta cauvIsapi = cauvIso hI jivarA = jinavara tityayarA = tIrtha kara me=mujha para sAmAyika sUtra uttamA= uttama phittiya = kIrtita = stuta vadiya = vandita mahiyA = pUjita siddhA tIrthakara hai, ve Arugga=grArogya = grAtma svAsthya [ 7 ] ca'desu = candro se bhI - nimmalayarA = vizeSa nirmala Aiccesu = sUryo se bhI ahiya = adhika abhityu = stuti kie gae viyarayamalA = pApa mala se rahita payAsayarA = prakAza karane vAle pahINajaramaraNA=jarA aura mRtyu garavara = mahAsAgara ke samAna gambhIrA gambhIra siddhA = siddha bhagavAn mama = mujha ko siddhi-siddhi, mukti disatu = deve bhAvArtha uddyota - prakAza karane vAle, akhila vizva me dharma kA gharmatIrtha kI sthApanA karane vAle, ( rAga dveSa ke ) jItane vAle,
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturviMzatistava-sUtra 215 ( antaraga kAma krodhAdi ) zatruno ko naSTa karane vAle, kevalajJAnI caubIsa tIrtha karo kA mai kIrtana karU~gA- stuti karUMgA // 1 // zrI RSabhadeva ko aura ajitanAtha jI ko vandanA karatA hU~ / sambhava, abhinandana, sumati, padmaprabha, supArzva aura rAga-dveSa- bijetA candraprabha jina ko bhI namaskAra karatA hU~ // 2 // zrI puSpadanta (suvidhinAtha), zItala, zra eyAsa, vAsupUjya, vimalanAtha, rAgadveSa ke vijetA ananta, dharma tathA zrI zAntinAtha bhagavAn ko namaskAra karatA hU~ // 3 // zrI kunthunAtha, aranAtha, mallinAtha, munisuvrata, eva rAga-dveSa ke vijetA naminAtha jI ko vandanA karatA hU~ / isI prakAra bhagavAn ariSTanemi, pArzvanAtha, aura vardhamAna ( mahAvIra ) svAmI ko bhI namaskAra karatA hU~ // 4 // jinakI maiMne stuti kI hai, jo karmarUpa dhUla ke mala se rahita hai, jo jarAmaraNa dono se sarvathA mukta hai, ve anta zatru para vijaya pAne vAle dharmapravartaka cauvIsa tIrtha kara mujha para prasanna ho / / 5 / / jinakI indrAdi devo tathA manuSyo ne stuti kI hai, vandanA kI hai, pUjA-arcA kI hai, aura jo akhila sasAra me sabase uttama haiM, ve siddha-tIrtha kara bhagavAn mujhe Arogya - siddhatva arthAt grAtmazAnti, vodhi - samyagdarzanAdi ratnatraya dharma kA pUrNa lAbha, tathA uttama samAdhi pradAna kare // 6 // jo aneka koTi candramAo se bhI vizeSa nirmala hai, jo sUryo se bhI adhika prakAzamAna hai, jo svayabhUramaNa jaise mahAsamudra ke samAna gambhIra hai, ve siddha bhagavAn mujhe siddhi arpaNa kare, arthAt unake Alambana se mujhe siddhi - mokSa prApta ho // 7 // vivecana sAmAyika ko gravatAraNA ke lie Atma-vizuddhi kA honA paramAvazyaka hai / ataeva sarvaprathama AlocanA -sUtra ke dvArA airyApathika pratikramaNa karake Atma zuddhi kI gaI hai / tatpazcAt vizuddhi me aura adhika utkarSa paidA karane ke lie, hiMsA tathA grasatya Adi bhUlo kA prAyazcitta karane ke lie kAyotsarga kI sAdhanA kA ullekha kiyA
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 sAmAyika sUtra gayA hai / dono sAdhanAo ke bAda, yaha puna tIsarI bAra bhaktahRdaya me caturviMzatistava - sUtra ke dvArA bhakti-sudhA kI varSA karane kA vidhAna hai / jaina samAja me caturviMzatistava ko bahuta adhika mahattva prApta hai / vastuta 'logassa' bhakti-sAhitya kI eka amara racanA hai / isake pratyeka zabda me bhakti-bhAva kA prakhaDa srota chipA hugrA hai / agara koI bhakta, pada-pada para bhakti bhAvanA se bhare hue artha kA rasAsvAdana karatA huA, ukta pATha ko paDhe, to vaha zravazya hI prAnanda-vibhora hue vinA nahI rhegaa| jaina sAdhanA meM samyagadarzana kA vaDA bhArI mahattva hai / aura vaha samyagdarzana kisa prakAra adhikAdhika vizuddha hotA hai ? vaha vizuddha hotA hai, caturviMzatistava ke dvArA-'caudIsatyaera dasaNavisohi jaNayai / ' - uttarAdhyayana 29, 6 caturviMzatistava ke dvArA darzana kI vizuddhi hotI hai / bhagavatsmaraNa : zraddhA kA dala ** grAja sasAra atyadhika trasta, dukhita eva pIDita hai / cAro mora kleza eva kaSTa kI jvAlAe~ dhadhaka rahI hai; aura bIca me gravaruddha mAnava prajA jhulasa rahI hai| use apanI mukti kA koI mArga pratIta nahI hotaa| aisI avasthA me sarala bhAvena sato ke dvAra khaTakhaTAye jAte hai, aura apane rone roye jAte haiM / bAlaka, vUDhe, yuvaka aura striyA, sabhI prArthanA ke lie kAtara hai / santa unhe hamezA se eka hI upAya batAte cale Ae haiM- bhagavAn kA nAma, dhaura vasa nAma bhagavAn ke nAma me grasIma zakti hai, grapAra vala hai, jo cAho so pA sakate ho, AvazyakatA hai, zraddhA kI, vizvAsa kI / vinA zraddhA eva vizvAsa ke kucha nahI hotA / lAkho janma bIta jAe~, tava bhI Apako kucha nahI milegA, kevala prabhAva ke lauha-dvAra se TakarA kara lauTa grAyoge / yadi zraddhA aura vizvAsa kA vala lekara grAge vaDhoge, to sampUrNa vizva kI nidhiyoM Apake zrIcaraNo me vikharI pAe~gI / 1 eka kahAnI hai / vidvAno kI sabhA thI / eka vidvAna muTThI banda kie upasthita hue / eka ne pUchA- muTThI me kyA hai ? uttara milAhAthI / dUsare ne pUchA- uttara milA- ghoddaa| tIsare ne pUchA- uttara milA - gAya | vidvAna ne kisI ko bhaiMsa to kisI ko siMha, kisI ko
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 caturviMzatistava - sUtra I himAlaya, to kisI ko samudra, kisI ko cA~da to kisI ko sUraja batA-batA kara sabako Azcarya me DAla diyA / saba loga kahane lagemuTThI hai yA balA ? muTThI me yaha saba kucha nahI ho sakatA / jhUTha sarvathA jhUTha | vidvAn ne muTThI kholI / ragakI eka nanhI sI TikiyA hathelI para rakhI thI / pAnI DAlA, davAta me raMga ghula gayA / aba vidvAn ke hAtha me kAgaja thA, kalama thI / jo kucha kahA thA vaha sava, sundara citro ke rUpa me saba ko mila gayA / yahI bAta bhagavAn ke nanhe se nAma me hai| zraddhA kA jala DAlie, jJAna kA kAgaja aura caritra kI kalama lIjie, phira jo grabhIpTa ho, prApta kIjie / sava milegA, kamI kisI bAta kI nahI hai ! sUkhI TikiyA kucha nahI kara sakatI thii| isI prakAra zraddhA hIna nAma bhI kucha nahI kara sakatA hai / , } ? loga kahate hai, grajI nAma se kyA hotA hai? maiM kahatA hU~ acchA zrApakA kesa nyAyAlaya me cala rahA hai / grApa kisI se dasa hajAra rupayA mA~gate hai / jaja pUchatA hai, kyA nAma grApa kaha dIjie, nAma kA to patA nahI / kyA hogA ? mAmalA radda ! zrApa to kahate hai - nAma se kucha nahI hotA / para, yahA~ to vinA nAma ke saba caupaTa ho gayA / yahI bAta bhagavAn ke nAma me bhI hai / use zUnya na samajhie 1 zraddhA kA bala lagA kara jarA dRDhatA ke sAtha nAma lIjie, jo cAhoge so ho jAyagA I smaraNa se mana pavitra hotA hai bhagavAn RSabhadeva se lekara bhagavAn mahAvIra taka cauvIsa tIrtha kara hamAre iSTadeva hai, hame ahiMsA aura satya kA mArga batAne vAle hai, ghara grajJAna - andhakAra me bhaTakate hue hamako jJAna kI divya jyoti ke dene vAle hai, ata kRtajJatA ke nAte, bhakti ke nAte unakA nAma smaraNa karanA, unakA kIrtana karanA, hama sAdhako kA mukhya kartavya hai / yadi hama grAlasya vaza kiMvA uddaNDatA vaza bhagavAn kA guNa-kIrtana na kare, to yaha hamArA cupa rahanA, apanI vANI ko niSphala karanA hai / apane se guNAdhika, zreSTha eva pUjanIya vyakti ke
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika sUtra sambandha me cupa rahanA, naiSadhakAra zrIharSa ke zabdo me vAraNI kI niSphalatA kA asahya zalya hai 218 " vAgjanma vaiphalyamasahyazalya guNAdbhute vastuni maunitA cet " - naiSadhacarita 8 / 32 1 mahApuruSo kA smaraNa hamAre hRdaya ko pavitra banAtA hai / vAsanAo kI prazAnti ko dUra kara akhaDa Atma-zAnti kA Ananda detA hai| teja bukhAra kI hAlata me jaba hamAre sira para barpha kI ThaMDI paTTI ba~dhatI hai, to hame kitanA sukha, kitanI zAnti milatI hai isI prakAra jaba vAsanA kA jvara caina nahI lene detA hai, taba bhagavannAma kI barpha kI paTTI hI zAti de sakatI hai / prabhu kA maMgalamaya pavitra nAma kabhI bhI jyotirhIna nahI ho sakatA / vaha zravazya hI antarAtmA me jJAna kA prakAza jagamagAegA / dehalI- dIpaka nyAya Apa jAnate hai ? dehalI para rakhA huA dIpaka andara aura bAhara dono zrara prakAza phailAtA hai / bhagavAn kA nAma bhI jihvA para rahA huA andara aura bAhara dono jagata ko prakAzamAna banAtA hai / vaha hameM bAhya jagat meM rahane ke lie viveka kA prakAza detA hai, tAki hama apanI loka yAtrA saphalatA ke sAtha vinA kisI vighna-bAdhA ke taya kara sake / vaha hame prantarjagat meM bhI prakAza detA hai, tAki hama ahiMsA, satya Adi ke patha para dRDhatA ke sAtha cala kara isa loka ke sAtha paraloka ko bhI ziva eva sundara banA sake / manuSya zraddhA kA, vizvAsa kA banA huA hai, ata zraddhA karatA hai, jaisA vizvAsa karatA hai, jaisA sakalpa vaisA hI bana jAtA hai 'zraddhAmayo'ya puruSa, sakalpabala * vaha jaisI karatA hai, yo yacchaddha. sa eva sa ' / - bhagavad gItA 17 /3 vidvAno ke sakalpa viAn vanAte haiM aura mUrkho ke sakalpa mUrkha !
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 caturviMzatistava sUtra vIro ke nAma se vIratA ke bhAva paidA hote hai, aura kAyaro ke nAma se bhIrutA ke bhAva ! jisa vastu kA hama nAma lete hai, hamArA mana tatkSaNa usI AkAra kA ho jAtA hai / mana eka sApha kaimarA hai / vaha jaisI vastu kI ora abhimukha hogA, ThIka usI kA AkAra apane me dhAraNa kara legA / sasAra me hama dekhate haiM ki baghika kA nAma lene se hamAre sAmane baghika kA citra khaDA ho jAtA hai / satI kA nAma lene se satI kA Adarza hamAre dhyAna me A jAtA hai / sAdhu kA nAma lene se hame sAdhu kA dhyAna ho AtA hai / ThIka isI prakAra pavitra puruSo kA nAma lene se anya saba viSayo se hamArA dhyAna haTa jAyagA aura hamArI buddhi mahApuruSa-viSayaka ho jAyagI / mahApuruSo kA nAma lete hI mahAmaMgala kA divya rUpa hamAre sAmane khaDA ho jAtA hai / yaha kevala jaDa akSara-mAlA nahI hai / ina zabdo para dhyAna dIjie, Apako avazya hI alaukika camatkAra kA sAkSAtkAra hogA I sakalpa - citra * bhagavAn RSabha kA nAma lete hI hame dhyAna AtA hai- mAnavasabhyatA ke AdikAla kA / kisa prakAra RSadevabha ne vanavAsI, niSkriya abodha mAnavo ko sarvaprathama mAnava-sabhyatA kA pATha paDhAyA, manuSyatA kA rahana-sahana sikhAyA, vyaktivAdI se haTA kara samAjavAdI banAyA, paraspara prema aura sneha kA Adarza sthApita kiyA, pazcAt ahiMsA aura satya Adi kA upadeza dekara loka-paraloka dono ko ujjvala eva prakAzamaya banAyA / 1 ke bhagavAn neminAtha kA nAma hame dayA kI carama - bhUmikA para pahu~cA detA hai / pazu-pakSiyoM ko rakSA nimitta ve kisa prakAra vivAha ko ThukarA dete hai, kisa prakAra rAjImatI-sI sarvasundarI anurAgayuktA patnI ko vinA vyAhe hI tyAgakara svarNa siMhAsana ko lAta mAra kara bhikSu bana jAte hai ApakA hRdaya dayA aura tyAga vairAgya ho uThegA ? ke jarA kalpanA kIjie, sundara bhAvo se gadgada
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 sAmAyika-sUtra bhagavAna pArzvanAtha hame gagA-taTa para kamaTha-jaise mithyA karmakANDI ko bodha dete eva dhadhakatI huI agni me se dayArdra hokara nAga-nAganI ko bacAte najara Ate hai| aura, Age calakara kamaTha kA kitanA bhayakara upadrava sahana kiyA, parantu virodhI para jarA bhI to kSobha na huA | kitanI vaDI kSamA hai ! bhagavAn mahAvIra ke jIvana kI jhAkI dekhege, to vaha vaDI hI manohara hai, prabhAva-pUrNa hai| vAraha varSa kI kitanI kaThora, ekAnta sAdhanA | kitane bhIpaNa eva lomaharSaka upasargo kA sahanA / pazumedha aura nara-medha jaise vinAzakArI mithyA vizvAso para kitane kaThora krAntikArI prahAra | acha to eva dalito ke prati kitanI mamatA, kitanI prAtmIyatA ] garIva brAhmaNa ko apane zarIra para ke ekamAtra vastra kA dAna dete, candanA ke hAtho uDada ke uvale dAne bhojanArtha lete, virodhiyo kI hajAro yAtanAe~ sahate hue bhI yajJa Adi mithyA vizvAso kA khaDana karate, gautama jaise priya-ziSya ko bhI bhUla ke aparAdha meM daNDa dete hue bhagavAna mahAvIra ke divya rUpa ko yadi Apa eka vAra bhI apane kalpanA-patha para lA sake, to dhanya dhanya ho jAyege, alaukika yAnanda me prAtma-vibhora ho jaayege| kauna kahatA hai ki hamAre mahApurupa ke nAma, unake stuti-kIrtana, kucha nahIM krte| yaha to AtmA se paramAtmA vanane kA patha hai| jIvana ko sarasa, sundara eva sabala banAne kA pravala sAdhana hai / ataeva eka dhuna se, eka lagana se apane dharma-tIrtha karo kA, arihanta bhagavAno kA smaraNa kiijie| sUtrakAra ne isI ucca prAdarza ko vyAna meM rakhakara catuvizatistava-sUtra kA nirmANa kiyA hai| tIrtha aura tIrthakara "dharma-nIrya kara' zabda kA nirvacana bhI dhyAna meM rakhane lAyaka hai| dharma kA yartha hai, jisake dvArA durgati me, duravasthA me patita hotA hayA yAtmA nabhana kara puna sva-gvarUpa meM sthita ho jAe, vaha adhyAtma mAdhanA | tIrya kA artha hai, jisake dvArA sasAra samudra se
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuvizatista-sUtra 221 tirA jAe, vaha sAdhanA / 'pratikramaNa sUtra pada vivRtti' me AcArya nami likhate hai ___"durgatI prapatantamAtmAnaM dhArayatIti dharma -'tIryate'nena iti tIrtham, dharma eva tIrtham dharmatIrtham" astu, sasAra-samudra se tirAne vAlA, durgati se uddhAra karane vAlA dharma hI saccA tIrtha hai| aura, jo isa prakAra ke ahiMsA, satya Adi dharma-tIrtha kI sthApanA karate hai, ve tIrtha kara kahalAte hai| cauvIso hI tIrtha karo ne, apane-apane samaya me, ahisA, satya Adi Atma-dharma kI sthApanA kI hai, dharma se bhraSTa hotI huI janatA puna dharma me sthira kI hai| ___'jina' kA artha hai-vijetaa| kisakA vijetA ? isake lie phira AcArya nami ke pAsa calie, kyoki vaha prAgamika paribhASA kA eka vilakSaNa paNDita hai / pratikramaNa satra pada vivRtti me likhA hai "rAga-dveSa kaSAyendriya pariSahopasargASTaprakArakama jetRtvAjjinA / " rAga, dveSa, kaSAya, indriya, paripaha, upasarga tathA aSTavidha karma ke jItane se jina kahalAte hai| cAra aura ATha karma ke cakkara me na paDie / tIrthakaro ke cAra aghAti-karma bhI vijita-prAya hI hai / vAsanAhIna purupa ke lie kevala bhogya-mAtra haiM, badhana nahI / ghAti-karma naSTa hone ke kAraNa aba inase Age naye karma nahIM badha skte| yaha to tIrthakaro ke jIvana kAla kI bAta hai / aura, yadi vartamAna me prazna hai, aba to cauvIsa tIrtha kara mokSa meM pahuMca cuke hai, ATho hI karmo ko naSTa kara siddha ho cuke hai, ata ve pUrNa jina hai| tIrthakara : uccatA kA Adarza jaina-dharma IzvaravAdI nahIM hai, tIrtha karavAdI hai| kisI sarvathA parokSa eva ajJAta Izvara me vaha bilkula vizvAsa nahI rkhtaa| usakA kahanA hai ki jisa Izvara nAmadhArI vyakti kI svarUpa-sambandhI koI rUparekhA hamAre sAmane hI nahI hai, jo anAdikAla se mAtra kalpanA kA viSaya hI rahA hai, jo sadA se alaukika hI rahatA
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika sUtra 222 1 calA grAyA hai, vaha hama manuSyo ko apanA kyA Adarza sikhA sakatA hai ? usake jIvana para se, usake vyaktitva para se hame kyA kucha lene lAyaka mila sakatA hai ? hama manuSyo ke lie to vahI grArAdhyadeva cAhie, jo kabhI manuSya hI rahA ho, hamAre samAna hI sasAra ke sukha-dukha se eva moha-mAyA se satrasta rahA ho, aura vAda me apane anubhava eva grAdhyAtmika jAgaraNa ke bala se sasAra ke samasta sukha bhogo ko dukhamaya jAnakara tathA prApta rAjya-vaibhava ko ThukarA kara nirvANa pada kA pUrNa va dRDha sAdhaka banA ho, sadA ke lie karma-bandhano se mukta hokara grapane mokSa svarUpa pratima lakSya para pahu~cA ho / jaina dharma ke tIrtha kara eva jina isI zreNI ke sAdhaka the / ve kucha prArambha se hI deva na the, alaukika na the / ve bhI hamArI hI taraha eka dina isa saMsAra ke pAmara prANI the, parantu apanI adhyAtma-sAdhanA ke bala para granta me zuddha, buddha, mukta eva vizvavadya ho gae the / prAcIna dharma - zAstro me Aja bhI unake utthAna - patana ke aneka kaDave-mIThe anubhava eva dharma - sAdhanA ke krama-vaddha caraNa-cihna mila rahe haiM, jina para yathA - sAdhya cala kara hara koI sAdhaka apanA Atma-kalyANa kara sakatA hai / tIrtha karo kA Adarza sAdhaka jIvana ke lie kramavaddha abhyudaya eva nizreyasa kA rekhAcitra upasthita karatA hai / '' pUjA: aura puSpa "mahiyA' kA artha mahita - pUjita hotA hai / isa para vivAda karane kI koI bAta nahI hai / sabhI vandanIya puruSa, hamAre pUjya hote hai / prAcArya pUjya hai, upAdhyAya pUjya hai, sAdhu pUjya hai, bhira bhalA tIrthaMkara kyo na pUjya hoge / unase baDhakara to pUjya koI ho hI nahI sakatA / pUjA kA artha hai, satkAra eva sammAna karanA / vartamAna pUjA Adi ke zAbdika saMgharSa se pUrva hone vAle grAcAryoM ne hI pUjA ke do bheda kie hai dravya - pUjA zraura bhAva-pUjA / zarIra aura vacana ko vAhya vipayo se sakAca kara prabhu-vandanA meM niyukta karanA, dravya-pUjA hai aura mana ko bhI vAhya bhogAsakti se haTAkara prabhu ke caraNo me arpaNa
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ zcaturviMzatistava sUtra 223 karanA, bhAva-pUjA hai / isa sambandha me zvetAmbara aura digambara dono vidvAn ekamata haiM / bhagavatpUjA ke lie puSSo kI bhI prAvazyakatA hotI hai / prabhu ke samakSa upasthita hone vAlA bhakta puSpa-hIna kaise raha sakatA hai ? Aie, jaina - jagata ke prasiddha dArzanika AcArya haribhadra hame kauna se puSpa batalAte hai ? unhone baDe hI prema se prabhu-pUjA ke yogya puSpa cuna rakkhe hai-- ahiMsA satyamasteya, brahmacaryamasagatA / gurubhaktiratapo jJAna, satpuSpANi pracakSate // --aSTaka prakaraNa 3/6 1 dekhA, Apane kitane sundara puSpa hai | ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, anAsakti, bhakti, tapa aura jJAna - pratyeka puSpa jIvana ko mahakA dene vAlA hai / bhagavAn ke pujArI banane vAlo ko inhI hRdaya ke bhAva - puSpodvArA pUjA karanI hogI / anyathA sthUla kriyAkADa se kucha bhI honA jAnA nahI hai / prabhu kI saccI pUjA-upAsanA to yahI hai ki hama satya bole, apane vacana kA pAlana kare, kaThora bhASaNa na kare kisI ko pIDA na pahuMcAeM, brahmacarya kA pAlana kare, vAsanAo ko jIte, pavitra vicAra rakhe, sava jIvo ke prati samabhAvanA eva Adara kI Adata paidA kare, lokaiSaraNA eva vittaM paraNA se alaga rahe / java ina bhAva puSpo kI sugandha Apake hRdaya keara-a me samA jAe, usa samaya hI samajhanA cAhie ki 1 (ka) digambara vidvAna zrAcArya amita gati kahate haivaco - vigraha-sakoco, dravya - pUjA nigadyate / tatra mAnasa - sakoco, bhAvapUjA purAtane // - amitagati zrAvakAcAra (kha) zvetAmbara vidvAn AcArya nami kahate hai nama iti pUjArtham / pUjA ca dravya-bhAva-sakocastatra karazira pAdAdisanyAso dravya-sakoca, vizuddhasya manaso niyoga // bhAva-sakocastu - pratikramaNasUtrapadavivRti, praNipAtadaNDaka
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika sUtra hama bhagavAn ke sacce pujArI bana rahe haiM aura hamArI pUjA me apUrva bala eva zakti kA sacAra ho rahA hai / 224 prabhu ke darabAra me yahI puSpa lekara pahu~co | prabhu ko ina se asIma prema hai / unhone apane jIvana kA tila-tila inhI puSpo kI rakSA karane ke pIche kharca kiyA hai, vipatti kI grasahya coTo ko muskurAte hue sahana kiyA hai / prata jisako jisa vastu se pratyadhika prema ho, vahI lekara usakI sevA me upasthita honA cAhie / pUjA vyaktitva ke anusAra hotI hai / granyathA pUjA nahI, pUjA kA upahAsa hai / pUjya, pUjaka aura pUjA kA paraspara samvandha rakhane vAlI yogya tripuTI hI jIvana kA kalyAraNa kara sakatI hai, anya nahI / pitAmaha bhISma zara-zayyA para par3e the / tamAma zarIra me vANa vidhe the, parantu unake mastaka me vAraNa na lagane se sira nIce laTaka rahA thA / bhISma ne takiyA mAgA / loga daur3e aura narama-narama rUI se bhare komala takiye lAkara unake sira ke nIce rakhane lage / bhISma ne una sabako lauTAte hue kahA " arjuna ko bulAo !" arjuna zrAe / bhISma ne kahA - "beTe arjuna / sira nIce laTaka rahA hai, takalIpha ho rahI hai, jarA takiyA to lAbho / " catura arjuna ne turanta tIna vANa mastaka meM mAra kara vIravara bhISma kI sthiti ke anukUla takiyA lagA diyA / pitAmaha ne prasanna hokara AzIrvAda diyA / kyoki, arjuna ne jaisI zayyA thI, vaisA hI takiyA diyA / usa samaya vIravara bhISma ko ArAma pahu~cAne kI icchA se unhe rUI kA takiyA denA unhe kaSTa pahu~cAnA thA, aura thA unakI mahimA ke prati apane mohU-jJAnAdarza! kI kaisI upAsanA honI cAhie, isake lie yaha kahAnI hI paryApta hogI, adhika kyA Arogya aura samAdhi * logassa me jo 'grArugga' zabda prAyA hai, usake do bheda hai-dravya aura bhAva / dravya Arogya yAnI jvara zrAdi rogo se rahita honA / bhAva Arogya yAnI karma rogo se rahita hokara svastha honA, zrAtma-svarUpastha honA, siddha honA / siddha dazA pAkara hI durdazA se chuTakArA milegA / prastuta - sUtra me zrArogya se mUla abhiprAya, bhAva
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizatistava-sUtra 225 Arogya se hai, parantu isakA yaha artha nahI ki sAdhaka ko dravya Arogya se koI vAstA hI nahI rakhanA cAhie / bhAva-Arogya kI sAdhanA ke lie dravya-Arogya bhI apekSita hai| yadi dravya Arogya hamArI sAdhanA me sahakArI ho sakatA hai, to vaha bhI apekSita hI hai, tyAjya nhiiN| 'samAhivaramuttama' me samAdhi zabda kA artha bahuta gaharA hai / yaha dArzanika jagat kA mahAmAnya zabda hai / vAcaka yazovijaya jI ne kahA hai-java ki dhyAtA, dhyAna eva dhyeya kI dvaita-sthiti haTa kara kevala svasvarUpa-mAtra kA nirbhAsa hotA hai, vaha dhyAna samAdhi haisvarUpamAtra-nirmAsaM, samAdhiyAnameva hi| -dvAtriMzikA 24/27 upAdhyAya jI kI uDAna kitanI U~cI hai | samAghi kA kitanA U~cA Adarza upasthita kiyA hai | yogasUtrakAra pataJjali bhI vAcaka jI ke hI patha para haiN| bhagavAn mahAvIra sAdhaka-jIvana ke baDe hI marmajJa pArakhI haiM / samAdhi kA varNana karate hue Apane samAdhi ke daza prakAra batalAe hai-pAca mahAvrata aura pAca samiti"dasavihA samAhI paNNattA tajahA, pANAivAyAo veramaNa .. " -sthAnAga sUtra, 10/3/11 pAca mahAvrata aura pAca samiti kA mAnava jIvana ke utthAna me kitanA mahattva hai, yaha pUchane kI cIja nahI ? samasta jaina-vADmaya inhI ke guNa-gAna se bharA paDA hai ! saccI zAnti inhI ke dvArA milatI hai / samAdhi kA sAmAnya artha hai--'citta kI ekAgratA / ' jaba sAdhaka kA antarmana, idhara-udhara ke vikSepo se haTakara, apanI svIkRta sAdhanA ke prati eka-rUpa ho jAe, kisI prakAra kI vAsanA kA leza bhI na rahe, tava vaha samAdhi-patha para pahu~catA hai| yaha samAdhi, manuSya kA abhyudaya karatI hai, antarAtmA ko pavitra vanAtI hai, eva sukha-dukha tathA harSa zoka Adi kI hara hAlata me zAnta eva sthira rakhatI hai / isa ucca samAdhi-dazA para pahu~cane ke bAda AtmA kA patana
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika sUtra 226 nahI hotA / prabhu ke caraNo me apanI sAdhanA ke prati sarvathA uttaradAyitva pUrNa rahane kI mA~ga kitanI adhika sundara hai / kitanI adhika bhAva-bharI hai / kucha loga bhoga - pipAsA se grandhe hokara galata DhaMga se prArthanA karate bhI dekhe gae haiM / koI strI mA~gatA hai, to koI dhana, koI putra mA~gatA hai, to koI pratiSThA / adhika kyA, kitane hI loga to apane zatru para vijaya prApta karane aura unakA sahAra karane ke lie prabhu ke nAma kI mAlA pherate hai / isa kucakra me sAdhAraNa janatA hI nahI, gracchese-acche vyakti bhI phase hue haiN| parantu, jaina-dharma ke vizuddha dRSTikoNa se yaha saba una vItarAga mahApuruSo kA bhayaGkara apamAna hai / nivRtti mArga ke pravartaka tIrtha karo se isa prakAra vAsanAmayI prArthanAe~ karanA vajra mUrkhatA kA abhizApa hai / jo jaisA ho, usase vaisI hI prArthanA karanI cAhie / virAgI muniyo se kAma zAstra ke upadeza kI aura vezyA se dharmopadeza kI prArthanA karane vAle vyakti ke sambandha me hara koI kaha sakatA hai ki usakA dila aura dimAga ThikAne para nahI hai / ataeva prastuta pATha me aise svArthI bhakto ke lie khUba hI dhyAna dene yogya bAta kahI gaI hai / yahA~ aura kucha sasArI padArtha na mAga kara tIrthaMkaro ke vyaktitva ke sarvathA anurUpa siddhatva kI, bodhi kI aura samAdhi kI prArthanA kI gaI hai / jaina darzana kI bhAvanArUpa sundara prArthanA kA Adarza yahI hai ki hama idhara-udhara na bhaTaka kara apane AtmanirmANa ke lie hI magala kAmanA kare - 'samAhivaramuttama ditu / ' siddhaH dAtA nahIM, zrAlambana ** va eka antima zabda 'siddhA siddhi mama 'disatu' raha gayA hai, jisa para vicAra karanA Avazyaka hai / kucha sajjana kahate hai ki bhagavAn to vItarAga haiM, karttA nahI haiM / unake zrI caraNo me yaha vyartha kI prArthanA kyoM aura kaisI ? uttara me kahanA hai ki vastuta prabhu vItarAgI haiM, kucha nahI karate hai, parantu unakA avalamba lekara bhakta to sava- kucha kara sakatA hai / siddhi, prabhu nahI dete, bhakta svayaM grahaNa karatA hai / parantu, bhakti kI bhASA me isa prakAra prabhu caraNo me prArthanA karanA, bhakta kA kartavya hai / aisA karane se ahatA kA nAza hotA hai, hRdaya me zraddhA kA vala jAgRta hotA hai, aura bhagavAn ke prati apUrva sammAna
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturviMzatistava-sUtra 227 pradarzita hotA hai| yadi lAkSaNika bhASA me kahe, to isakA artha'siddha mujhe siddhi pradAna kare, yaha na hokara yaha hogA ki siddha prabhu ke Alambana se mujhe siddhi prApta ho|' aba yaha prArthanA, bhAvanA me badala gaI hai| ___ jaina-dRSTi se bhAvanA karanA, apasiddhAnta nahI, kintu susiddhAnta hai| jaina-dharma me bhagavAna kA smaraNa kevala zraddhA kA bala jAgRta karane ke lie hI hai, yahA~ lene-dene ke lie koI sthAna nahI / hama bhagavAn ko kartA nahI mAnate, kevala apane jIvana-ratha kA sArathI mAnate haiM / sArathI mArga-darzana karatA hai, yuddha yoddhA ko hI karanA hotA hai| mahAbhArata ke yuddha me kRSNa kI sthiti jAnate hai Apa? kyA pratijJA hai ? "arjun| maiM kevala terA sArathI bnuuNgaa| zastra nahI utthaauuNgaa| zastra tujhe hI uThAne hoge| yoddhAo se tujhe hI laDanA hogaa| zastra ke nAte apane hI gANDIva para bharosA rakhanA hogA / " yaha hai kRSNa kI jagatprasiddha pratijJA | adhyAtma-raNakSetra ke mahAn vijayI jaina tIrtha karo kA bhI yahI Adarza hai| unakA bhI kahanA hai ki "hamane sArathI banakara tumhe mArga batalA diyA hai / ata hamArA pravacana yathAsamaya tumhAre jIvanaratha ko hAkane aura mArga-darzana karAne ke lie sadA-sarvadA tumhAre sAtha hai, kintu sAdhanA ke zastra tumhe hI uThAne hoge, vAsanAmo se tumhe hI laDanA hogA, siddhi tumako milegI, avazya milegI / kintu milegI apane hI puruSArtha se|" ___ siddhi kA artha purAnI paramparA mukti-mokSa karatI A rahI hai| prAya prAcIna aura arvAcIna sabhI TIkAkAra itanA hI artha kaha kara mauna ho jAte hai| parantu, kyA siddhi kA sIdhA-sAdA mukhyArtha uddezya-pUrti nahIM ho sakatA? mujhe to yahI artha ucita jAna par3atA hai| yadyapi paramparA se mokSa bhI uddezya-pUrti me hI sammilita hai| kintu yahA~ niraticAra vratapAlana-rUpa uddezya kI pUrti hI kucha adhika sagata jAna par3atI hai| usakA hama se nikaTa sambandha hai| pAThAntara AcArya hemacandra ne 'kittiya-vadiya-mahiyA' me ke 'mahiyA' pATha
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 sAmAyika-sUtra ke sthAna me 'maiA' pATha kA bhI ullekha kiyA hai| isa dazA meM 'maiA' kA artha mere dvArA karanA caahie| sampUrNa vAkya kA atha hogA-mere dvArA kIrtita, vandita"maiyA iti pAThAntaram, tatra mayakA myaa|" -yoga zAstra (3/124) svopajJa-vRtti prAcArya hemacandra ke kathanAnusAra kIrtana kA artha nAma-grahaNa hai, aura vandana kA artha hai stuti / karma raja aura mala prAcArya hemacandra 'vihuyarayamalA' para bhI nayA prakAza DAlate hai| ukta pada me raja aura mala do zabda hai| raja kA artha vadhyamAna karma, vaddha karma, tathA aiyA-patha karma kiyA hai| aura mala kA artha pUrva vaddha karma, nikAcita karma tathA sAmparAyika karma kiyA hai| krodha, mAna Adi kaSAyo ke vinA kevala mana aAdi yogatraya se baMdhane vAlA karma airyApatha-karma hotA hai| aura kapAyo ke sAtha yogatraya se badhane vAlA karma sAmparAyika hotA hai| vaddha karma kevala lagane mAtra hotA hai. vaha dRDha nahI hotaa| aura nikAcita karma dRDha badhane vAle avazya bhogane yogya karma ko kahate hai| siddha bhagavAn donoM hI prakAra ke raja eva mala se sarvathA rahita hote hai - "rajazca malaM ca rjomle| vidhUte, prakampite anekArthatvAdapanIte vA rajomale yaste vidhUtarajomalA / badhyamAna ca karma rajaH, pUrvavaddhaM tu malam / athavA vaddha rajo, nikAcita malam / athavA aiyAM-pathaM rajaH, sAmparAyika malamiti / " -yogazAstra, (3/124) svopana-vRtti vidhi caturviMzatistava, airyApatha-sUtra ke vivecana me nirdiSTa jina-mudrA athavA yoga-mudrA se paDhanA caahie| asta-vyasta dazA me paDhane se stuti kA pUrNa rasa nahI miltaa|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratijJA-satra - karemi bhate ! sAmAiya sAvajja joga paccakkhAmi / jAvaniyama pajjuvAsAmi / duviha tiviheNa / maNeraNa, vAyAe, kaaeg| na karemi, na kAravemi / tassa bhate ! paDikkamAmi, nidAmi, garihAmi, appAraNa vosirAmi ! zabdArtha bhate he bhagavan / (ApakI paccakkhAmi tyAgatA hU~ sAkSI se maiM) [kaba taka ke lie ?] sAmAiya=sAmAyika jAva-jaba taka karemi==karatA hU niyama-niyama kI [kaisI sAmAyika ?] pajjuvAsAmi= upAsanA karUM sAvajja=sAvadya, [kisa rUpa me sAvadha kA tyAga?] sa+avadya=pApa-sahita duviha=do karaNa se joga-vyApAro ko tiviheNa tIna yoga se
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 sAmAyika-sUtra maraNeNaM-mana se karma kiyA ho, usakA vAyAe vacana se paDiyakamAmipratikramaNa karatA hU kAeNaM kAyA se (sAvadha nidAmi Atma-sAkSI se nindA vyApAra) karatA hU na karemi=na svaya karU~gA garihAmi ApakI sAkSI se gardA na kAravemina dUsaro se karAU~gA karatA hU~ bhate-he bhagavan appAraNa-apanI AtmA ko tarasa atIta me jo bhI pApa- vosirAmi=vosarAtA hU, tyAgatA hUM bhAvArtha he bhagavan | mai sAmAyika grahaNa karatA hU~, pApakArI kriyAoM kA parityAga karatA huuN| jaba taka maiM do ghaDI ke niyama kI upAsanA karUM'; tava taka do karaNa karanA aura karAnA] aura tIna yoga se-mana, vacana aura zarIra se pApa karma na svaya karUMgA aura na dUsaro se kraauuNgaa| [jo pApa karma pahale ho gae haiM, unakA ] he bhagavan ! maiM pratikramaNa karatA hU~, apanI sAkSI se nindA karatA hU~, ApakI sAkSI se gardA karatA huuN| anta me maiM apanI AtmA ko pApavyApAra se vosirAtA hU-alaga karatA huuN| athavA pApa-karma karane vAlI apanI bhUtakAlIna malina AtmA kA tyAga karatA hU , nayA pavitra jIvana grahaNa karatA huuN| vivecana ava taka jo kucha bhI vidhi-vidhAna kiyA jA rahA thA, vaha saba sAmAyika grahaNa karane ke lie apane-Apa ko taiyAra karanA thA / ataeva airyApathikI-sUtra ke dvArA kRta pApo kI AlocanA karane ke vAda, tathA kAyotsarga me evaM khule rUpa me logassa-sUtra ke dvArA antarha daya kI pApa kAlimA dho dene ke vAda, sava ora se vizuddha prAtma-bhUmi me sAmAyika kA vIjAropaNa, ukta 'karemi bhate' sUtra ke dvArA kiyA jAtA hai|
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratijJA-sUtra sAmAyika kyA hai ? isa prazna kA uttara 'karemi bha'te' ke mUla pATha maiM spaSTa rUpa se de diyA gayA hai / sAmAyika pratyAkhyAna-svarUpa hai, savara rUpa hai, ataeva kama-se-kama do ghaDI ke lie pApa rUpa vyApAro kA, kriyAgro kA, ceSTAo kA pratyAkhyAna - tyAga karanA, sAmAyika hai / 231 sAmAyika kI pratijJA * sAdhaka pratijJA karatA hai-he bhagavan / jinake kAraNa antarhRdaya pApa-mala se malina hotA hai, Atma-zuddhi kA nAza hotA hai, una mana, vacana aura zarIra-rUpa tIno yogo kI duSpravRttiyo kA svIkRta niyamaparyanta tyAga karatA hU~ / arthAt mana se duSTa cintana nahI karU~gA, vacana se asatya tathA kaTu-bhASaNa nahI karUMgA, aura zarIra se hiMsA Adi kisI bhI prakAra kA duSTa zrAcaraNa nahI karUMgA / mana, vacana, eva zarIra kI zubha pravRtti-mUlaka cacalatA ko roka kara apane-Apako sva-svarUpa me sthira tathA nizcala vanAtA hU~, Atma zuddhi ke lie AdhyAtmika kriyA kI upAsanA karatA hU~, bhUtakAla me kie gae pApo se pratikramaNa ke dvArA nivRtta hotA hUM, AlocanA eva pazcattApa ke rUpa me zrAtmasAkSI se nindA tathA prApakI sAkSI se garhA karatA hU~, pApacAra me salagna apanI pUrvakAlIna grAtmA ko vosarAtA hU~, phalata do ghaDI ke lie sayama eva sadAcAra kA nayA jIvana apanAtA hU~ / " yaha uparyukta vicAra, sAmAyika kA pratijJA sUtra kahalAtA hai / pAThaka samajha gae hoge ki kitanI mahattvapUrNa pratijJA hai / sAmAyika kA grAdarza kevala veza badalanA hI nahI, jIvana ko badalanA hai / yadi sAmAyika graharaNa karake bhI vahI vAsanA rahI, vahI pravacanA rahI, vahI krodha, mAna, mAyA aura lobha kI kAlimA rahI, to phira sAmAyika karane se lAbha kyA ? kheda hai ki pramAda me, rAga-dveSa me, sAsArika prapaco me ulajhe rahane vAle Ajakala ke jIva nitya prati sAmAyika karate hue bhI sAmAyika ke pradbhuta alaukika sama-svarUpa ko nahI dekha pAte haiM / yahI kAraNa hai ki vartamAna yuga me sAmAyika ke dvArA Atma-jyoti ke darzana karake vAle virale hI sAdhaka milate hai |
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 sAmAyika-sUtra sarvaviratiH dezavirati sAmAyika me jo pApacAra kA tyAga batalAyA gayA haiM, vaha kisa koTi kA hai ? ukta prazna ke uttara me kahanA hai ki mukhya rUpa se tyAga ke do mArga hai.---'sarva-virati aura deza-virati / ' sarva-virati kA artha hai-'sarva aza me tyAga / ' aura deza-viriti kA artha hai-'kucha aza me tyAga / ' pratyeka niyama ke tIna yoga-mana, vacana, zarIra aura adhika-se-adhika nau bhaga[ prakAra hote hai / astu, jo 'tyAga pUre nau bhago se kiyA jAtA hai, vaha sarva-virati aura jo nau me se kucha bhI kama pATha, sAta, yA chaha Adi bhago se kiyA jAtA hai, vaha deza-virati hotA hai| sAdhu kI sAmAyika sarva-virati hai, ata vaha tIna karaNa aura tIna yoga ke nau bhago se samasta pApa-vyApAro kA yAvajjIvana ke lie tyAga karatA hai| parantu, gRhastha kI sAmAyika deza-virati hai, ata vaha pUrNa tyAgI na vanakara kevala chaha bhago se arthAt do karaNa tIna yoga se do ghaDI ke lie pApo kA parityAga karatA hai| isI bAta ko lakSya me rakhate hue pratijJA-pATha me kahA gayA ki 'duviha tiviheNaM / ' arthAta sAvadya yoga na svaya karUMgA aura na dUsaro se karAU~gA, mana, vacana, eva zarIra se / do karaNa aura tIna yoga ke samizraNa se sAmAyika-rUpa pratyAnyAnavidhi ke chaha prakAra hote haiM 1-mana se kara nhii| 2-mana se karAU nhii| -vacana se kala nhiiN| 4-bacana me kagoM nhiiN| 5.~-mAyA se kama nhiiN| 6-mAyA ne karAUM nhiiN| mAnyIya pagbhiApA me ukta chaha prakAro ko paTageTi ke nAna meM liyA gayA hai| mAdhu pAnAmAyika yata nava koTi me hotA hai, usameM mAvadha vyApAra kA anumodana taba bhI tyAgane ke lie tIna koTiyA~
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 pratijJA-sUtra aura hotI haiM, parantu gRhastha kI paristhitiyA kucha aisI haiM ki vaha sasAra me rahate hue pUrNa tyAga ke ugra patha para nahI cala sakatA / zrata sAdhutva kI bhUmikA me lie jAne vAle - mana se anumodU~ nahI, vacana se anumodU nahI, kAyA se anumodU nahI - ukta tIna bhago ke sivA zeSa chaha bhago se hI apane jIvana ko pavitra eva magalamaya banAne ke lie sayama-yAtrA kA grAraMbha karatA hai / yadi ye chaha bhaga bhI saphalatA ke sAtha jIvana me utAra lie jAe, to veDA pAra hai / sayama sAdhanA ke kSetra me choTI aura vaDhI sAdhanA kA utanA vizeSa mUlya nahI hai, jitanA ki pratyeka sAdhanA ko sacce hRdaya se pAlana karane kA mUlya hai / choTI-se-choTI sAdhanA bhI yadi hRdaya kI zuddha bhAvanA ke sAtha, ImAnadArI ke sAtha pAlana kI jAe, to vaha jIvana me pavitratA kA maMgalamaya vAtAvaraNa utpanna kara detI hai, mAyA ke bandhano ko toDa DAlatI hai / 'bhate' ke artha * vastu 1 1 yaha to huA sAmAyika kI - sthiti ke sambandha me sAmAnya vivecana | aba jarA prastuta - sUtra ke vizepa sthalo para bhI kucha vicAracarcA kara leM / sarvaprathama pratijJA sUtra kA 'karemi bhate' -rUpa prAraMbhika Apake samakSa hai / gurudeva ke prati asIma zraddhA aura bhakti bhAva se bharA zabda hai yaha / 'bhadi kalyANe sukhe ca' dhAtu se 'bhate' zabda vanatA hai / 'bhate' kA saMskRta rUpa 'bhadata' hotA hai / bhadata kA artha kalyANakArI hotA hai / gurudeva se baDha kara sasAra-janya dukha se trANa dene vAlA aura kauna bhadata hai ? 'bhate' ke 'bhavAta' tathA 'bhayAta' - ye do saMskRta rUpAntara bhI kie jAte hai / 'bhavAta' kA artha hai-bhava yAnI sasAra kA anta karane vAlA / zraura bhayAta kA artha hai- bhaya yAnI Dara kA anta karane vAlA / gurudeva kI zaraNa me pahu~cane ke bAda bhava aura bhaya kA kyA astitva ? 'bhate' kA artha bhagavAn bhI hotA hai / pUjya gurudeva ke lie 'bhate' - 'bhagavAn' zabda kA sambodhana bhI ati sundara hai / yadi 'bhate' se gurudeva ke prati sambodhana na lekara hamArI pratyeka kriyA ke sAkSI eva draSTA sarvajJa vItarAga bhagavAn ko samvodhita
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 sAmAyika-sUtra karanA mAnA jAe, taba bhI koI hAni nahI hai| gurudeva upasthita na ho, tava vItarAga bhagavAn ko hI sAkSI banA kara apanA dharmAnuSThAna zurU kara denA cAhie / vItarAga deva hamAre hRdaya kI saba bhAvanAo ke draSTA hai, unase hamArA kucha bhI chipA huA nahI hai, ata. unakI sAkSI se dharma-sAdhanA karanA, hame AdhyAtmika kSetra me baDI balavatI preraNA pradAna karatA hai, satata jAgRta rahane ke lie sAvadhAna karatA hai| vItarAga bhagavAn kI sarvajJatA aura unakI sAkSitA hamArI dharma-kriyAoM me rahe hue dambha ke viSa ko dUra karane ke lie amogha amRta mantra hai| sAvadha kI vyAkhyA 'sAvajja joga paccakkhAmi' me Ane vAle 'sAvajja' zabda para bhI vizeSa lakSya rakhane kI AvazyakatA hai| 'sAvajja' kA saMskRta rUpa sAvadha hai| sAvadha me do zabda hai-sa' aura 'avadya' / dono milakara 'sAvadya' zavda banatA hai| sAvadha kA artha hai,pApa-sahita / ata jo kArya pApa-sahita ho, pApa-karma ke bandha karane vAle ho, AtmA kA patana karane vAle ho, sAmAyika me una savakA tyAga Avazyaka hai| parantu, kucha logo kI mAnyatA haiM ki "sAmAyika karate samaya jIva-rakSA kA kArya nahI kara sakate, kisI kI dayA nahI pAla skte|" isa sambandha me unakA abhiprAya yaha hai ki "sAmAyika me kiso para rAga-dveSa nahI karanA cAhie / aura, jaba hama kisI marate hue jIva ko bacAeMge, to, avazya usa para rAga-bhAva aaegaa| vinA rAga-bhAva ke kisI ko bacAyA nahIM jA sktaa|" isa prakAra unakI dRSTi me kisI marate hue jIva ko bacAnA bhI sAvadha yoga hai| prastuta bhrAnta dhAraNA ke uttara me nivedana hai ki sAmAyika me sAvadha yoga kA tyAga hai / sAvadha kA artha hai pApamaya kArya / ata. sAmAyika me jIva-hiMsA kA tyAga hI abhISTa hai, na ki jIva-dayA kA / kyA jIva-dayA bhI pApamaya kArya hai ? yadi aisA hai, tava to sasAra me dharma kA kucha artha hI nahIM rahegA / dayA to mAnava-hRdaya ke komala-bhAva kI eva samyaktva ke astitva kI sUcanA dene vAlA alaukika dharma hai / jahA~ dayA nahI, vahA~ dharma to kyA, manuSya kI sAdhAraNa manuSyatA bhI na rahegI / jIva-dayA jaina-dharma kA to prANa
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratijJA-sUtra 235 hai / sabhyatA ke AdikAla se jaina-dharma kI mahattA dayA ke kAraNa hI sasAra me prakhyAta rahI hai| rAgabhAva kahA~ aura kyA hai ? ava rahA rAga-bhAva kA prazna / isa sambandha me kahA hai ki rAga, moha ke kAraNa hotA hai / jahA~ sasAra kA apanA svArtha hai, kaSAyabhAva hai, vahA~ moha hai| jaba hama sAmAyika me kisI bhI prANI kI, vaha bhI vinA kisI svArtha ke, kevala hRdaya kI svabhAvata udbuddha huI anukampA ke kAraNa rakSA karate hai, to moha kidhara se hotA hai ? rAgabhAva ko kahA~ sthAna milatA hai ? jIva-rakSA me rAga-bhAva kI kalpanA karanA, prAdhyAtmikatA kA upahAsa hai| hamAre kucha muni jIva-rakSA Adi satpravRtti me bhI rAga-bhAva ke hone kA zora macAte hai| maiM unase pUchanA cAhatA hU~ ki Apa sAdhuno kI sAmAyika baDI hai, yA gRhastha phI ? Apa mAnate hai ki sAdhuno kI sAmAyika baDI hai, kyoki vaha nava koTi kI hai aura yAvajjIvana kI hai| isa para kahanA hai ki Apa apanI nava koTi kI sarvocca sAmAyika me bhUkha lagane para AhAra ke lie prayatna karate hai, bhojana lAte hai aura khAte hai, taba rAga-bhAva nahIM hotA ? roga hone para Apa zarIra kI sAra-sabhAla karate hai, auSadhi khAte hai, taba rAga-bhAva nahI hotA ? zItakAla me sardI lagane para kabala aoDhate hai, sardI se bacane kA prayatna karate haiM, taba rAga-bhAva nahI hotA ? rAta hone para ArAma karate hai, kaI ghaTe soye rahate hai, taba rAga-bhAva nahI hotA ? rAga bhAva hotA hai, vinA kisI svArtha aura moha ke kisI jIba ko bacAne me ? yaha kahA~ kA darzana-zAstra hai ? Apa kahege ki sAdhu mahArAja kI saba pravRttiyA~ niSkAma-bhAva se hotI haiM, ata uname rAga-bhAva nahIM hotaa| maiM kahU~gA ki sAmAyika Adi dharma-kriyA karate samaya athavA kisI bhI anya samaya, kisI jIva kI rakSA kara denA bhI niSkAma pravRtti hai, ata vaha karma-nirjarA kA kAraNa hai, pApa kA kAraNa nahI / kisI bhI anAsakta pabitra pravRtti me rAga-bhAva kI kalpanA karanA, zAstra ke prati anyAya hai| yadi isI prakAra rAga-bhAva mAnA jAe, taba to pApa se kahI bhI chuTakArA nahI hogA, hama kahI bhI pApa se nahI
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 sAmAyika-sUtra baca sakeMge / ata rAga kA mUla moha me, Asakti me, sasAra kI vAsanA me hai, jIva rakSA Adi dharma-pravRtti me nahI / jo sAre caitanya jagat ke sAtha ekatAna ho gayA hai, akhila cid-vizva ke prati niSkAma eva niSkapaTa-bhAva se tAdAtmya kI anubhUti karane laga gayA hai, vaha prANimAtra ke du kha ko anubhava karegA, use dUra karane kA yathAzakti prayatna karegA, phira bhI belAga rahegA, rAga me nahI phsegaa| Apa kaha sakate hai ki sAdhaka kI bhUmikA sAdhAraNa hai, ata vaha itanA ni spRha eva nirmohI nahI ho sakatA ki jIva-rakSA kare aura rAga-bhAva na rkhe| koI mahAn AtmA hI usa ucca bhUmikA para pahuca sakatA hai, jo dukhita jIvo kI rakSA kare aura vaha bhI itane nispRha bhAva se, eva kartavya buddhi se kare ki use kisI bhI prakAra ke rAga kA sparza na ho| parantu, sAdhAraNa bhUmikA kA sAdhaka to rAga-bhAva se aspRSTa nahI raha sktaa| isake uttara me kahanA hai ki--"acchA ApakI vAta hI sahI, para isame hAni kyA hai ? kyoki, sAdhaka kI AdhyAtmika durbalatA ke kAraNa yadi jIvadayA ke samaya rAga-bhAva ho bhI jAtA hai, to vaha patana kA kAraNa nahIM hotA, pratyuta puNyAnuvandhI puNya kA kAraNa hotA hai| puNyAnubandhI puNya kA artha hai ki azubha karma kI adhikAza me nirjarA hotI hai aura zubha karma kA bandha hotA hai| vaha zubha karma yahA~ bhI sukha-janaka hotA hai aura bhaviSya me bhI / puNyAnuvandhI puNya kA kartA sukha-pUrvaka mokSa kI ora agrasara hotA hai| vaha jahA~ bhI jAtA hai, icchAnusAra aizvarya prApta karatA hai aura usa aizvarya ko svaya bhI bhogatA hai evaM usase jana-kalyANa bhI karatA hai| jaina-dharma ke tIrtha kara isI ucca puNyAnuvandhI puNya ke bhAgI hai| tIrtha kara nAma gotra utkRSTa puNya kI dazA meM prApta hotA hai| Apako mAlUma hai, tIrtha kara nAma gotra kaise ba~dhatA hai ? arihanta siddha bhagavAn kA guNagAna karane se, jAna darzana kI ArAdhanA karane se, sevA karane se, Adi Adi / isakA artha to yaha huA ki arihanta siddha bhagavAn kI stuti karanA bhI rAga bhAva hai, jJAna eva darzana kI pArAdhanA bhI rAga-bhAva hai ? yadi aisA hai, taba to Apake vicAra se vaha bhI akartavya hI tthhregaa| yadi yaha sava bhI akartavya hI hai, phira sAdhanA ke nAma se hamAre pAsa rahegA kyA? Apa kaha sakate
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratijJA-sUtra 237 haiM ki arihanta Adi kI stuti aura jJAnAdi kI ArAdhanA yadi niSkAma-bhAva se kare, to hame sIdhA mokSa pada prApta hogaa| yadi sayoga-vaza kabhI rAga-bhAva ho bhI jAe to vaha bhI tIrtha karAdi pada kA kAraNa bhUta hone se lAbhaprada hI hai, hAniprada nhii| isI prakAra hama bhI kahate hai ki sAmAyika me yA kisI bhI anya dazA me jIvarakSA karanA manuSya kA eka kartavya hai, usame rAga kaisA ? vaha to karma-nirjarA kA mArga hai| yadi kisI sAdhaka ko kucha rAga-bhAva zrA bhI jAe, taba bhI koI hAni nhii| vaha uparyukta dRSTi se puNyAnuvandhI puNya kA mArga hai, ata ekAnta tyAjya nhii| 'sAvajja' kA saskRta rUpa 'sAvarNya' bhI hotA hai| sAvarNya kA artha hai-nindanIya, nindA ke yogya / ata jo kArya nindanIya ho, nindA ke yogya ho, unakA sAmAyika me tyAga kiyA jAtA hai| sAmAyika kI sAdhanA, eka atIva pavitra nirmala sAdhanA hai| isame AtmA ko nindanIya karmoM se bacAkara, alaga rakha kara nirmala kiyA jAtA hai / AtmA ko malina banAne vAle, nindita karane vAle kapAya bhAva hai, aura koI nahI / jina pravRttiyo ke mUla me kaSAya bhAva rahatA ho, krodha, mAna, mAyA aura lobha kA sparza rahatA ho, ve saba sAvajya kArya haiN| zAstrakAra kahate hai ki karma-bandha kA mUla ekamAtra kaSAya-bhAva me hai, anyatra nhii| jyojyo sAdhaka kA kaSAya mada hotA hai, tyo-tyo karma-bandha bhI manda hotA hai, aura isake viparIta jyo-jyo kaSAya-bhAva kI tIvratA hotI hai, tyo-tyo karma-bandha kI bhI tIvratA hotI hai| jaba kaSAya bhAva kA pUrNatayA abhAva ho jAtA hai, taba sAmparAyika karma-bandha kA bhI abhAva ho jAtA hai| aura, jaba sAmparAyika karma-bandha kA abhAva hotA hai, to sAdhaka jhaTapaTa kevalajJAna eva kevala-darzana kI bhUmikA para pahuca jAtA hai| ata AdhyAtmika dRSTi se vicAra karanA hai ki kauna kArya nindanIya hai aura kauna nahI ? isakA sIdhA-sA uttara hai ki jina kAryo kI pRSTha-bhUmi me kaSAyabhAvanA rahI huI ho, ve nindanIya hai aura jina kAryo kI pRSTha-bhUmi me kaSAyabhAvanA na ho, athavA prazasta uddezya-pUrvaka alpa kaSAya-bhAvanA ho, to ve nindanIya nahI hai| astu, sAmAyika me sAdhaka ko vaha kArya nahI karanA cAhie, jo krodha, mAna, Adi kASAyika pariNati ke kAraNa hotA
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 sAmAyika sUtra hai / parantu jo kArya samabhAva ke sAdhaka ho, kaSAya-bhAva ko ghaTAne vAle ho, ve arihanta siddha kI stuti, jJAna kA abhyAsa, guru-jano kA satkAra, dhyAna, jIvadayA, satya Adi avazya karaNIya hai / prastuta 'sAvarNya' artha para una sajjano ko vicAra karanA cAhie, jo sAmAyika me jIva dayA ke kArya me pApa batAte hai / yadi sAmAyika ke sAdhaka ne kisI U~cAI se girate hue abodha bAlaka ko sAvadhAna kara diyA, kisI adhe zrAvaka ke Asana ke nIce dabate hue jIva ko vacA diyA, to vahA~ nindA ke yogya kauna-sA kArya ? hugrA krodha, mAna, mAyA aura lobha me se kisa kaSAya-bhAva kA vahA~ udaya huA ? kisa kapAya kI tIvra pariNati huI, jisase ekAnta pApa-karma kA badha huA ? kisI bhI satya ko samajhane ke lie hRdaya ko niSpakSa eva sarala banAnA hI hogA / jaba taka niSpakSatA ke sAtha darzana-zAstra kI gambhIratA me nahI utarA jAegA, taba taka satya ke darzana nahI ho sakate / ta satya bAta to yaha hai ki kisI bhI pravRtti me svaya pravRtti ke rUpa me pApa nahI hai / pApa hai usa pravRtti kI pRSThabhUmi me rahane vAle svArtha bhAva me, kapAya-bhAva me, rAga-dveSa ke durbhAva me / yadi yaha saba kucha nahI hai, sAdhaka ke hRdaya meM pavitra eva nirmala karuNA yadi kAhI bhAva hai, to phira kisI bhI prakAra kA pApa nahI hai | kAla maryAdA : do ghar3I kI * mUla pATha me 'jAva niyama' hai, usase do ghar3I kA artha kaise liyA jAtA hai ? 'jAva niyama' kA bhAva to 'jaba taka niyama hai, tava taka ' - aisA hotA hai ? isakA phalitArtha to yaha huA ki yadi daza yA vIsa minaTa Adi kI sAmAyika karanI ho, to vaha bhI kI jA sakatI hai ? ukta prazna kA uttara yaha hai ki grAgama sAhitya me gRhastha kI sAmAyika ke kAla kA koI vizeSa ullekha nahI hai / Agama me jahA~ kahI bhI sAmAyika cAritra kA varNana zrAyA hai, vahA~ yahI kahA hai ki sAmAyika do prakAra kI hai-- ittharika aura yAvatkathika /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 239 pratijJA-sUtra itvarika alpakAla kI hotI hai aura yAvatkathika yAvajjIvana kii| parantu, prAcIna prAcAryoM ne do ghaDI kA niyama nizcita kara diyA hai| isa nizcaya kA kAraNa kAla-sambandhI avyavasthA ko dUra karanA hai| do ghaDI kA eka muhUrta hotA hai, ata jitanI bhI sAmAyika karanI ho, usI hisAba se 'jAvaniyama' ke Age muhUrta eka, muhUrta do ityAdi volanA caahie| anumodana khulA kyo ? sAmAyika me hiMsA, asatya Adi pApa-karma kA tyAga kevala kRta aura kArita rUpa se hI kiyA jAtA hai, anumodana khulA rahatA hai| yahA~ prazna hai ki sAmAyika me pApa-karma svaya karanA nahIM aura dUsaro se karavAnA bhI nahIM, parantu kyA pApa-karma kA anumodana kiyA jA sakatA hai ? yaha to kucha ucita nahI jAna paDatA ki sAmAyika me baiThane vAlA sAdhaka hiMsA kI prazasA kare, asatya kA samarthana kare, corI aura vyabhicAra kI ghaTanA ke lie vAha-vAha kare, kisI ko piTate-marate dekhakara-'khUba acchA kiyA' kahe, to yaha sAmAyika kyA huI, eka prakAra kA mithyAcAra hI ho gayA / uttara me nivedana hai ki sAmAyika me anumodana avazya khalA rahatA hai, parantu usakA yaha artha nahI ki sAmAyika me baiThane vAlA sAdhaka pApAcAra kI prazasA kare, anumodana kre| sAmAyika me to pApAcAra ke prati prazasA kA kucha bhI bhAva hRdaya me na rahanA caahie| sAmAyika me, kisI bhI prakAra kA pApAcAra ho, na svaya karanA hai, na dUsaro se karavAnA hai aura na karane vAlo kA anumodana karanA hai| sAmAyika to antarAtmA me-ramaNa karane kI-lIna hone kI sAdhanA hai, ata usame pApAcAra ke samarthana kA kyA sthAna ? ava yaha praSTavya ho sakatA hai ki jaba sAmAyika me pApAcAra kA samarthana anucita eva akaraNIya hai, taba sAvadha yoga kA anumodana khulA rahane kA kyA tAtparya hai ? tAtparya yaha hai ki zrAvaka gahastha kI bhUmikA kA prANI hai| usakA eka pAva sasAra-mArga me hai, to dUsarA mokSa-mArga me hai| vaha sAsArika prapaco kA pUrNa tyAgI nahI
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 sAmAyika-sUtra hai| ataeva jaba vaha sAmAyika me baiThatA hai, taba bhI ghara-gRhasthI kI mamatA kA pUrNatayA tyAga nahI kara sakatA hai| hA~, to ghara para jo kucha bhI Arabha-samArabha hotA rahatA hai, dUkAna para jo kucha bhI kArobAra calA karatA hai, kArakhAne Adi me jo-kucha bhI dvandva macatA rahatA hai, usakI sAmAyika karate samaya zcAvaka prazasA nahI kara sktaa| yadi vaha aisA karatA hai, to vaha sAmAyika nahI hai, parantu jo vahA~ kI mamatA kA sUkSma tAra aAtmA se ba~dhA rahatA hai, vaha nahI kaTa pAtA hai| ata sAmAyika me anumodana kA bhAga khulA rahane kA yahI tAtparya hai, yahI rahasya hai aura kucha nahI / bhagavatI-sUtra me sAmAyika-gata mamatA kA viSaya bahuta acchI taraha se spaSTa kara diyA gapA hai / AtmadoSo ko nindA sAmAyika ke pATha me 'nindAmi' zabda AtA hai, usakA artha hai-maiM nindA karatA huuN| prazna hai, kisakI nindA ? kisa prakAra kI nindA? nindA cAhe apanI kI jAe yA dUsaro kI, dono hI taraha se pApa hai| apanI nindA karane se apane me utsAha kA abhAva hotA hai, hInatA eva dInatA kA bhAva jAgRta hotA hai| AtmA cintA tathA zoka se vyAkula hone lagatA hai, ataraga me apane prati dvapa kI bhAvanA bhI utpanna hone lagatI hai| ata apanI nindA bhI koI dharma nahI, pApa hI hai| aba rahI dUsaro kI nindA, yaha to pratyakSata hI baDA bhayakara pApa hai| dUsaro se ghaNA karanA, dvaSa rakhanA, unhe janatA kI Akho me girAnA, unake hRdaya ko vikSubdha karanA, pApa nahI to kyA dharma hai ? dUsaro kI nindA karanA, eka prakAra se unakA mala khAnA hai| bhAratIya sAdhako ne dUsaro kI nindA karane vAle ko viSThA khAne vAle sUara kI upamA dI hai| hA | kitanA jaghanya kArya hai / uttara me kahanA hai ki yahA~ nindA kA abhiprAya na apanI nindA hai, aura na dUsaro kI nindaa| yahA~ to pApa kI, pApAcaraNa kI, dUpita jIvana kI nindA karanA abhISTa hai| apane me jo durguNa ho, dopa ho, unakI khUba DaTakara nindA kiijie| yadi sAdhaka apane
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratijJA-sUtra 241 doSo ko doSa ke rUpa me na dekha sakA, bhUla ko bhUla na samajha sakA aura usake lie apane hRdaya me sahaja bhAva se pazcAttApa kA anubhava na kara sakA, to vaha sAdhaka hI kaisA ? doSo kI nindA, eka prakAra kA pazcAttApa hai| aura pazcAttApa, AdhyAtmika-kSetra me pApa-mala ko bhasma karane ke lie evaM AtmA ko zuddha nirmala banAne ke lie eka atyanta tIna agni mAnA gayA hai| jisa prakAra agni me tapakara sonA nikhara jAtA hai, usI prakAra pazcAttApa kI agni me tapakara sAdhaka kI AtmA bhI nikhara uThatI hai, nirmala ho jAtI hai| AtmA me mala kaSAya-bhAva kA hI hai, aura kucha nahI / ata. kaSAya-bhAva kI nindA hI yahA~ apekSita hai| sAmAyika karate samaya sAdhaka vibhAva-pariNati se svabhAvapariNati me AtA hai, bAhara se simaTa kara antara me praveza karatA hai| pAThaka jAnanA cAhege ki svabhAva pariNati kyA hai aura vibhAva pariNati kyA hai ? jaba AtmA jJAna, darzana, cAritra, vIrya aura tapa Adi kI bhAvanA me DhalatA hai, taba vaha svabhAva pariNati me DhalatA hai, apane-Apa me praveza karatA hai| jJAna, darzana Adi AtmA kA apanA hI svabhAva hai, eka prakAra se AtmA jJAnAdi-rUpa hI hai, ata jJAnAdi kI upAsanA apanI hI upAsanA hai, apane svabhAva kI hI upAsanA hai| ise svabhAva pariNati kahate hai| jaba AtmA pUrNa-rUpa se svabhAva me A jAegA, apane-Apa me hI samA jAegA, tabhI vaha kevala jJAna, kevaladarzana kA mahAprakAza pAegA, mokSa me ajara-amara bana jaaegaa| kyoki, sadAkAla ke lie apane pUrNa svabhAva kA pA lenA hI to dArzanika bhASA me mokSa hai / aba dekhie, vibhAva pariNati kyA hai ? pAnI svabhAvata zItala hotA hai, yaha usakI svabhAva pariNati hai, parantu jaba vaha uSNa hotA hai, agni ke samparka se apane me uSNatA letA hai, taba vaha svabhAva se zItala hokara bhI upNa kahA jAtA hai| uSNatA pAnI kA svabhAva nahI, vibhAva hai| svabhAva apane-Apa hotA hai-vibhAva dUsare ke samparka se / isI prakAra AtmA svabhAvataH kSamAzIla hai, vinamra hai, sarala hai, satoSI hai, parantu karmoM ke samparka se krodhI, mAnI, mAyAvI aura lobhI banA huA hai| astu jaba AtmA kaSAya ke sAtha ekarUpa hotA hai, taba vaha sva-bhAva me na raha kara vibhAva
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 sAmAyika sUtra me rahatA hai, para bhAva me rahatA hai / vibhAva pariNati kA nAma dArzanika bhASA me sasAra hai / grava pAThaka acchI taraha se samajha sakate hai ki nindA kisakI karanI cAhie ? sAmAyika meM nindA vibhAva pariragati kI hai / jo grapanA nahI hai, pratyuta apanA virodhI hai, phira bhI apane para adhikAra kara baiThA hai, usa kapAya-bhAva kI jitanI bhI nindA kI jAe utanI hI thoDI hai | java kisI vastra para yA zarIra para mala laga jAe, to kyA use burA nahI samajhanA cAhie, use dhokara sApha nahI karanA cAhie ? koI bhI sabhya manuSya mala kI upekSA nahI kara sakatA / isI prakAra saccA sAvaka bhI dopa-rUpa mala kI upekSA nahI kara sakatA / vaha java bhI jyo hI koI dopa dekhatA hai, bhaTapaTa usakI nindA karatA hai, use dhokara sApha karatA hai / zrAtmA para lage dopo ke mala ko dhone ke lie nindA eka acUka sAdhana hai / bhagavAn mahAvIra ne kahA hai - " grAtma-dopo kI nindA karane se pazcAttApa kA bhAva jAgrata hotA hai, pazcAttApa ke dvArA vipaya-vAsanA ke prati vairAgya bhAva utpanna hotA hai, jyojyo vairAgya bhAva kA vikAsa hotA hai, tyo tyo sAdhaka sadAcAra kI guraNa zreNiyoM para ArohaNa karatA hai, aura jyo hI guraNa zreNiyo para grAroharaNa karatA hai, tyo hI mohanIya karma kA nAza karane meM samartha ho jAtA hai / mohanIya karma kA nAza hote hI grAtmA zuddha, buddha, paramAtma-dazA para pahu~ca jAtA hai / " nindA zoka na vane br hA~, grAtma-nindA karate samaya eka vAta para avazya lakSya rakhanA caahie| vaha yaha ki nindA kevala pazcAttApa taka hI sImita rahe, Topo eva vipaya-vAsanA ke prati virakta-bhAva jAgrata karane taka hI apekSita rahe / aisA na ho ki nindA pazcAttApa hI maMgala sImA ko lAghakara zoka ke kSetra meM pahu~ca jAe | jaba nindA zoka kA rUpa pakar3a letI hai, to vaha sAdhaka ke lie baDI bhayakara coja ho jAtI hai | pazcAttApa grAtmA ko bhavana banAtA hai aura zo nirbala / zoka me sAhasa kA abhAva hai, vartavya-buddhi kA zUnyatva hai | kartavyavimUha sAdhaka jIvana kI samasyAyo ko kadApi
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratijJA-sUtra 243 nahI sulajhA sktaa| na vaha bhautika jagata me krAti kara sakatA hai aura na AdhyAtmika jagat me hii| kisI bhI vastu kA viveka-zUnya atireka jIvana ke lie ghAtaka hI hotA hai| gardA : guru kI sAkSI Atma-darzana ke jijJAsu sAdhaka ko nindA ke sAtha gardA kA bhI upayoga karanA caahie| isIlie sAmAyika-sUtra me 'nindAmi' ke pazcAt 'garihAmi' kA bhI prayoga kiyA hai| jaina-darzana kI ora se sAdhanA-kSetra me Atma-zodhana ke lie gardA kI mahAti-mahAn anupama bheTa hai| sAdhAraNa loga nindA aura gardA ko eka hI samajhate hai| parantu, jaina-sAhitya me dono kA antara pUrNa rUpa se spaSTa hai| java sAdhaka ekAnta me baiThakara dUsaro ko sunAe binA apane pApo kI AlocanA karatA hai, pazcAttApa karatA hai, vaha nindA hai, aura jaba vaha gurudeva kI sAkSI se athavA kisI dUsare kI sAkSI se prakaTa rUpa me apane pApAcaraNo ko dhikkAratA hai, mana, vacana, aura zarIra tIno ko pazcAttApa kI dhadhakatI prAga me jhoka detA hai, pratiSThA ke jhUThe abhimAna ko tyAga kara pUrNa sarala-bhAva se janatA ke samakSa apane hRdaya kI gATho ko khola kara rakha choDatA hai, use gardA kahate hai / pratikramaNa-sUtra ke TIkAkAra AcArya nami isI bhAva ko lakSya me rakha kara kahate haiM nindAmi jugupsAmotyartha / garhAmIti ca sa evArtha , kintu AtmasAkSiko nindA, gurusAsikI garheti, 'parasAkSiko gaha' ti vacanAt / / --pratikramaNasUtra padavivRtti , sAmAyika-mUtra gardA jIvana ko pavitra banAne kI eka bahuta U~cI anamola sAdhanA hai| nindA kI apekSA gahIM ke lie adhika prAtma-vala apekSita hai| manuSya apane-Apako svaya dhikkAra sakatA hai, parantu dUsaro ke sAmane apane ko prAcaraNa-hIna, doSI aura pApI batAnA vaDA hI kaThina kArya hai| sasAra meM pratiSThA kA bhUta bahuta vaDA hai| hajAro yAdamI prati varSa apane gupta durAcAra ke prakaTa hone ke kAraNa hone vAlI apratiSThA se ghabarA kara jahara khA lete hai,
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 sAmAyika-sUtra pAnI meM DUba marate haiM, yena kena prakAreNa Atma-hatyA kara lete hai| apratiSThA baDI bhayakara cIja hai| mahAn tejasvI eva prAtmazodhaka ine-gine sAdhaka hI isa khadaka ko lAgha pAte hai| manuSya andara ke pApo ko jhADa-vuhAra kara mukha dvAra para lAtA hai, bAhara phekanA cAhatA hai, parantu jyohI apratiSThA kI ora dRSTi jAtI hai, tyo hI cupacApa usa kUDe ko phira andara kI ora hI DAla letA hai, bAhara nahIM pheka paataa| gardA durbala sAdhaka ke basa kI bAta nahI hai| isake lie antaraga kI vizAla zakti caahie| phira bhI, eka bAta hai, jyo hI vaha zakti AtI hai, pApo kA gadA mala dhulakara sApha ho jAtA hai| gardA karane ke bAda pApo ko sadA ke lie vidAI le lenI hotI hai| gardA kA uddezya bhaviSya meM pApo kA na karanA hai| -'pAvAraNa kammANa akaraNayAe' bhagavAn mahAvIra ke sayama-mArga me jIvana ko chapAe rakhane jaisI kisI bAta ko sthAna hI nahI hai| yahA~ to jo hai, vaha spaSTa hai, saba ke sAmane hai, bhItara aura bAhara eka hai, do nahI / yadi kahI vastra aura zarIra para gadagI laga jAe, to kyA use cha pAkara rakhanA cAhie ? sava ke sAmane dhone me lajjA yAnI cAhie ? nahI, gandagI Akhira gandagI hai, vaha chapAkara rakhane ke lie nahIM hai| vaha to jhaTapaTa dhokara sApha karane ke lie hai| yaha to janatA ke lie svaccha aura pavitra rahane kA eka jIvita-jAgrata nirdeza hai, isame lajjA kisa bAta kI ? gardA bhI AtmA para lage doSo ko sApha karane ke lie hai| usake lie lajjA aura sakoca kA kyA prativandha ? pratyuta hRdaya me svAbhimAna kI yaha jvAlA pradIpta rahanI cAhie ki "hama apanI gandagI ko dhokara sApha karate hai, chupAkara nahIM rkhte|" jahA~ chu pAva hai, vahI jIvana kA nAza hai| dUSita AtmA kA tyAga sAmAyika pratijJA-sUtra kA antima vAkya 'appAraNaM vosirAmi' hai| isakA artha sakSepa me-AtmA ko, apane-Apako tyAganA hai,
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratijJA-sUtra 245 choDanA hai / prazna hai, AtmA ko kaise tyAganA ? kyA kabhI AtmA bhI tyAgI jA sakatI hai ? yadi zrAtmA ko hI tyAga diyA, to phira rahA kyA ? uttara me nivedana hai ki yahA~ zrAtmA se abhiprAya apane pahale ke jIvana se hai / pApa karma se dUSita hue pUrva jIvana ko tyAganA hI, grAtmA ko tyAganA hai / AcArya nami kahate hai "AtmAnam = atIta sAvadyayoga- kAriNam = azlAdhyaM ' "vyutsRjAmi" - pratikramaNasUtra padavivRtti, sAmAyika - sUtra dekhie, jaina tattva - mImAsA kI kitanI U~cI uDAna hai / kitanI bhavya kalpanA hai| purAne saDe-gale dUSita jIvana ko tyAga kara svaccha eva pavitra naye jIvana ko apanAne kA kitanA mahAn zrAdarza hai | bhagavAn mahAvIra kA kahanA hai ki "sAmAyika kevala veza badalane kI sAdhanA nahI hai / yaha to jIvana badalane kI sAdhanA hai / " grata sAdhaka ko cAhie ki jaba vaha sAmAyika ke grAsana para pahu~ce, to pahale apane mana ko sasAra kI vAsanAo se khAlI kara de, purAne dUpita saskAro ko tyAga de, pahale ke pApA caraNarUpa kutsita jIvana ke bhAra ko pheka kara bilkula nayA AdhyAtmika jIvana graharaNa kara le| sAmAyika karane se pahale - prAdhyAtmika punarjanma pAne se pahale, bhoga-buddhi-mUlaka pUrva jIvana kI mRtyu Avazyaka hai / sAmAyika kI sAdhanA ke samaya me bhI yadi purAne vikAro ko Dhote rahe, to kyA lAbha ? dUSita aura durgandhita malina- pAtra me DAlA huA zuddha dUdha bhI zuddha ho jAtA hai / yaha hai jaina darzana kA gaMbhIra antarhRdaya, jo 'appAraNa vosirAmi' zabda ke dvArA dhvanita ho rahA hai / sAmAyika sUtra kA prANa prastuta pratijJA - sUtra hI hai / ataeva isa para kAphI vistAra ke sAtha likhA hai, aura itanA likhanA Avazyaka bhI thA / aba upasahAra me kevala itanA hI nivedana hai ki yaha sAmAyika eka prakAra kA AdhyAtmika vyAyAma hai | vyAyAma bhale hI thoDI dera ke lie ho, do ghaDI ke lie hI ho, parantu usakA prabhAva aura lAbha sthAyI hotA hai / jisa prakAra manuSya prAta kAla uThate hI kucha dera vyAyAma karatA hai, aura usake
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 sAmAyika-sUtra phalasvarUpa dina-bhara zarIra kI sphUrti eva zakti banI rahatI hai, usI prakAra sAmAyika-rUpa prAdhyAtmika vyAyAma bhI sAdhaka kI dina-bhara kI pravRttiyo me mana kI sphUrti eva zuddhi ko banAe rakhatA hai| sAmAyika kA uddezya kevala do ghaDI ke lie nahIM hai, pratyuta jIvana ke lie hai| sAmAyika me do ghaDI baiThakara Apa apanA Adarza sthira karate hai, vAhya-bhAva se haTakara svabhAva me ramaNa karane kI kalA apanAte haiN| sAmAyika kA artha hI hai-aAtmA ke sAtha arthAt apane-aApake sAtha ekarUpa ho jAnA, samabhAva grahaNa kara lenA, rAga-dvepa ko choDa denA / prAcArya pUjyapAda tattvArtha-sUtra kI apanI TIkA me kahate hai___'sam' ekIbhAve vartate / tad-yathA saGgata ghRta saGgata tailamityucyate ekobhUtamiti gamyate / ekatvena, ayana=gamana samaya , samaya eva sAmAyikam / samaya prayojanamasyeti vA vigRhya sAmAyikam / -sarvArtha siddhi 7/21 hA~, to apanI AtmA ke sAtha ekarUpatA kevala do ghaDI ke lie hI nahI, jIvana-bhara ke lie prApta karanA hai| rAga-dvapa kA tyAga do ghaDI ke lie kara dene-bhara se kAma nahIM calegA, inhe to jIvana ke hara kSetra se sadA ke lie khadeDanA hogA / sAmAyika jIvana ke samasta sadguNo kI AdhAra-bhUmi hai| aAdhAra yo hI mAmUlI-sA sakSipta nahI, vistRta honA caahie| sAdhanA ke dRSTikoNa ko sImita rakhanA, mahApApa hai| sAdhanA to jIvana ke lie hai, phalata jIvana-bhara ke lie hai, pratikSaNa, pratipala ke lie hai| dekhanA, sAvadhAna rahanA | sAdhanA kI vINA kA amara svara kabhI banda na hone pAe, manda na hone pAe / saccA sukha vistAra me hai, pragati me hai, sAtatya me hai, anyatra nahI 'yo vai bhUmA tatsukham'
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 praNipAta-sUtra - namotthuraNa arihatANa, bhagavatAkha // 1 // zrAigarANa, titthayArAga, sayasabuddhAraNa // 2 // purisuttamANa, purisa-sIhANa, purisa-vara-puDarIyAraNa, purisavara-gadhahatthIraNa // 3 // loguttamANa, loga-nAhAraNa, loga-hiyAraNa, loga-paIvAraNa, loga-pajjoyagarANa // 4 // abhayadayAraNa cakkhudayAraNa, maggadayAraNa, saraNadayAraNa, jIva-dayAraNaM, bohidayAraNa // 5 // dhammadayAraNa, dhamma-desayAraNa, dhammanAyagAraNa, dhamma-sArahINaM, dhammavara-cAuraMta-cakkavaTTINa // 6 // (dIvo tANaM taraNa gaI paiTThA) appaDihaya-vara-nAraNaM-dasaNa-dharAraNaM, viaTTa-chaumAraNaM // 7 // jiraNAraNa, jAvayAraNaM, tinnANaM, tArayAraNa, buddhAraNa, bohayAraNaM, muttAraNa, moyagAragaM // 8 // savvannUraNa, samvadarisoraNaM, sivamayalamaruyamaragatamakkhayamavAvAhasapuNarAvitti siddhigai-nAmadheya ThAraNaM sapattAraNaM, namo jiNAraNa jiyabhayANaM // 4 //
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 namotyuNaM = namaskAra ho arihantANa = arihanta bhagavatANaM=bhagavAn ko zabdAya = [bhagavAna kaise haiM ? ] AigarANa : - dharma kI Adi karane vAle tityayarANa = dharma tIrtha kI sthApanA karane vAle - appa hiya = apratihata tathA vara-nANadaMsaNa = zra eSTha jJAna darzana ke dharANa = dhartA sAmAyika sUtra vibhaTTachaumANa = chadma se rahita jiNANa = rAga dveSa ke vijetA jAvayANaM zrauro ke jitAne vAle tinnANaM = svayaM tare hue tArayANa = dUsaro ko tArane vAle buddhANa = svaya bodha ko prApta saya = svaya hI saMbuddhANa=samyagbodha ko pAne vAle purisuttamANaM = puruSo me zra eSTha purisasIhANaM puruSo me siMha purisavaragaMdhahatthIraNa = purupo me zra eSTha gadhahastI loguttamANa= loka me uttama loganAhANa = loka ke nAtha logahiyANa = loka ke hitakArI logapaIvANa = loka me dIpaka logapajjoyagarANa= loka me udyota karane vAle = abhayadayANa - prabhaya dene vAle cakkhudayAraNa- netra dene vAle maggadayANa == dharma mArga ke dAtA saraNadayANaM - zaraNa ke dAtA jIvadayANa - jIvana ke dAtA agvAvAha = bAdhA rahita apurA vitti = punarAgamana me rahita (aise ) vohidayAraNaM - bodhi - samyaktva ke dAtA siddhigai = siddhi gati vohayANa = dUsaro ko vodha dene vAle muttANa = svaya mukta moyagANa = dUsaro ko mukta karAne vAle savvannUNa = sarvajJa savvadarisINa = sarvadarzI, tathA siva = upadravarahita ayala = acala, sthira = roga rahita aruya = araNa ta granta rahita akkhaya = prakSata dhammadayANa = - dharma ke dAtA dhammadesayANaM dharma ke upadezaka dhammanAyagANaM = dharma ke nAyaka dhammasArahINa = dharma ke sArathi dhammavara = dharma ke zreSTha cAuraMta = cAragati kA anta karane vAle cakkavaTTINaM cakravartI nAmadheya = nAmaka = = prApta karane vAle ThAraNa = sthAna ko saMpattANa namo namaskAra ho jiyabhayANa = bhaya ke jItane vAle jiNANa = jina bhagavAn ko
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraNipAta -sUtra 249 bhAvArtha zrI arihanta bhagavAn ko namaskAra ho / [ arihanta bhagavAn kaise hai ? ] dharma kI Adi karane vAle hai, dharma tIrtha kI sthApanA karane vAle haiM, apane-Apa prabuddha hue haiN| puruSo me zreSTha hai, puruSo me siMha haiM, puruSo me puNDarIka kamala haiM, puruSo me zreSTha gandhahastI hai / loka me uttama haiM, loka ke nAtha haiM, loka ke hitakartA hai, loka me dIpaka hai, loka me uddyota karane vAle hai | abhaya dene vAle haiM, jJAnarUpa netra ke dene vAle hai, dharma mArga ke dene vAle hai, zaraNa ke dene vAle hai, sayamajIvana ke dene vAle hai, bodhi - samyaktva ke dene vAle hai, dharma ke dAtA haiM, dharma ke upadezaka hai, dharma ke netA hai, dharma ke sArathI - sacAlaka haiM / cAra gati ke anta karane vAle zreSTha dharma ke cakravartI hai, apratihata eva zreSTha jJAnadarzana ke dhAraNa karane vAle haiM, jJAnAvaraNa zrAdi ghA'ta karma se athavA pramAda se rahita hai / svaya rAgadveSa ke jItane vAle hai, dUsaro ko jitAne vAle haiM, svayaM saMsAra-sAgara se tara gae hai, dUsaro ko tArane vAle hai, svaya bodha pA cuke hai, dUsaro ko bodha dene vAle hai, svaya karma se mukta hai, dUsaro ko mukta karAne vAle hai / sarvajJa haiM, sarvadarzI haiN| tathA ziva kalyANarUpa acala - sthira, aruja - rogarahita, ananta - antarahita, akSaya-kSayarahita, avyAbAdha - bAdhA - pIDA se rahita, punarAvRtti -- punarAgamana se rahita arthAt janma-maraNa se rahita siddhi-gati nAmaka sthAna ko prApta kara cuke hai, bhaya ko jItane vAle haiM, rAgadvepa ko jItane vAle haiMuna jina bhagavAno ko merA namaskAra ho / vivecana jaina dharma kI sAdhanA adhyAtma-sAdhanA hai / jIvana ke kisI bhI kSetra me calie, kisI bhI kSetra me kAma karie, jaina-dharma AdhyAtmika jIvana kI mahattA ko bhulA nahIM sakatA / pratyeka pravRtti ke pIche jIvana me pavitratA kA, uccatA kA aura akhila
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 sAmAyika sUtra vizva kI kalyANa bhAvanA kA maMgala svara jhakRta rahanA cAhie / jahA~ yaha svara manda paDA ki sAdhaka patanonmukha ho jAegA, jIvana ke mahAna Adarza bhulA baiThegA, sasAra kI a~dherI galiyo meM bhaTakane lagegA | bhakti, jJAna eva karmayoga kA samanvaya mAnava hRdaya me adhyAtma sAdhanA ko baddhasUla karane ke lie use sudRDha eva sabala banAne ke lie bhAratavarSa kI dArzanika cintanadhArA ne tIna mArga batalAe hai - bhaktiyoga, jJAnayoga aura karmayoga | vaidika dharma kI zAkhAo me inake sambandha me kAphI matabheda upalabdha hai / vaidika vicAradhArA ke kitane hI sampradAya aise hai, jo bhakti ko hI sarvottama mAnate hai / ve kahate haiM- "manuSya eka bahuta pAmara prANI hai / vaha jJAna aura karma kI kyA ArAdhanA kara sakatA hai ? use to apane-Apa ko prabhu ke caraNo me sarvatobhAvena arpaNa kara denA cAhie / dayAlu prabhu hI, usakI sasAra - sAgara me phasI huI naiyA ko pAra kara sakate hai, aura koI nahI / jJAna aura karma bhI prabhu kI kRpA se hI mila sakate hai / svaya manuSya cAhe ki mai kucha karU, sarvathA asambhava hai / " bhakti-yoga kI isa vicAra dhArA me kartavya ke prati upekSA kA bhAva chupA hai / manuSya kI mahattA ke aura AcaraNa kI pavitratA ke darzana, ina vicAro me nahI hote / grapane putra nArAyaNa kA nAma lene mAtra se ajAmila ko svarga mila jAtA hai, apane tote ko paDhAne ke samaya lie jAne vAle rAma nAma se vezyA kA uddhAra ho jAtA hai, aura na mAlUma kauna kyA-kyA ho jAtA hai| vaidika sapradAya ke isa bhakti-sAhitya ne grAcaraNa kA mUlya vilkula kama kara diyA hai| nAma lo, kevala nAma aura kucha nahI / kevala nAma lene mAtra se jahA~ veDA pAra hotA ho, vahA~ vyartha hI koI kyo jJAna aura grAcaraNa ke kaThora kSetra me utaregA ? vaidika-dharma ke kucha sapradAya kevala jJAna-yoga kI hI pUjA karane vAle hai | vedAnta isa vicAradhArA kA pramukha pakSapAtI hai / vaha kahatA he -- 'sasAra aura sasAra ke dukha mAtra bhrAnti hai, vastuta nahI / loga
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 praNipAta - sUtra vyartha hI tapa-japa kI sAdhanAo me lagate hai aura kaSTa jhelate hai / bhrAnti kA nAza tapa-japa Adi se nahI hotA hai, vaha hotA hai jJAna se / jJAna se baDha kara jIvana kI pavitratA kA koI dUsarA sAdhana hI nahI hai 'na hi jJAnena sadRzaM pavitramiha vidyate / - gItA 4 / 38 apane-Apa ko zuddha AtmA samajho, parabrahma samajho, vasa, veDA pAra hai | aura kyA cAhie / jIvana me karanA kyA hai, kevala jAnanA hai | jyo hI satya ke darzana hue, AtmA bandhano se svatantra huA / " vedAnta kI isa dhAraNA ke pIche bhI karma kI aura bhakti kI upekSA rahI huI hai / jIvana-nirmANa ke lie ekAnta jJAnayoga ke pAsa koI racanAtmaka kAryakrama nahI hai / vedAnta bauddhika vyAyAma para AvazyakatA se adhika bhAra detA hai / misarI ke lie jahA~ usakA jJAna Avazyaka hai, vahA~ usakA mu~ha me DAlA jAnA bhI to Avazyaka hai | 'jJAnaM bhAra kriyA binA' ke siddhAnta ko vedAnta bhUla jAtA hai / kucha sapradAya aise bhI hai, jo kevala karmakANDa ke hI pujArI hai / bhakti aura jJAna kA mUlya, inake yahA~ kucha bhI nahI hai / mAtra karma karanA, yajJa karanA, tapa karanA, paJcAgni Adi tapa sAdhanA ke dvArA zarIra ko naSTa-bhraSTa kara denA hI, inakA viziSTa mArga hai / isa mArga me na hRdaya kI pUcha hai aura na mastiSka kI / zuSka zArIrika as kriyAkANDa hI, inake dRSTikoNa me sarvesarvA hai / prAcInakAla ke mImAsaka aura Ajakala ke haThayogI sAdhu, isa vicAra dhArA ke pramukha samarthaka hai| ye loga bhUla jAte hai ki jaba taka manuSya ke hRdaya me bhakti aura zraddhA kI bhAvanA na ho, jJAna kA ujjvala prakAza na ho, ucita aura anucita kA viveka na ho, taba taka kevala karma kANDa kyA acchA pariNAma lA sakatA hai ? vinA grA~kho ke dauDane vAlA grandhA apane lakSya para kaise pahu~ca sakegA ? jarA samajhane kI bAta hai / jisa zarIra se dila aura dimAga nikAla die jAe, vahA~ kyA zeSa rahegA ? vinA jJAna ke karma andhA hai, aura binA bhakti ke karma nirjIva eva niSprANa / ataeva jaina-dharma vibhinna mata-bhedo para na calakara samanvaya ke
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 sAmAyika-sUtra mArga para calatA hai / vaha kisI bhI kSetra me ekAnta vAda ko sthAna nahIM detaa| jaina-dharma me jIvana kA pratyeka kSetra anekAntavAda ke ujjvala Aloka se Alokita rahatA hai| yahI kAraNa hai ki vaha prastuta yogatraya me bhI kisI eka yoga kA pakSa na lekara tIno kI samaSTi kA pakSa karatA hai / vaha kahatA hai -"AdhyAtmika jIvana kI sAdhanA na akele bhaktiyoga para nirbhara hai, na akele jJAnayoga para, aura na karmayoga para hI / sAdhanA kI gADI tIno ke samanvaya se hI calatI hai| bhaktiyoga se hRdaya me zraddhA kA bala paidA karo / jJAnayoga se satyAsatya ke viveka kA prakAza lo| aura karmayoga se zuSka eva mithyA karmakANDa kI daladala me na phaMsakara ahiMsA, satya Adi ke AcaraNa kA satpatha grahaNa karo | tIno kA yathAyogya ucita mAtrA me samanvaya hI sAdhanA ko sabala tathA sudRDha vanA sakatA hai|" bhakti kA sambandha vyavahArata. hRdaya se hai, ata vaha zraddhArUpa hai, vizvAsarUpa hai, aura bhAvanArUpa hai| jaba sAdhaka ke hRdaya se zraddhA kA unmukta vegazAlI pravAha vahatA hai, to sAdhanA kA kaNa-kaNa prabhu ke premarasa se paripluta ho jAtA hai| bhakta-sAdhaka jyo-jyo prabhu kA smaraNa karatA hai, prabhu kA dhyAna karatA hai, prabhu kI stuti karatA hai, tyo tyo zraddhA kA bala adhikAdhika puSTa hotA hai, AcaraNa kA utsAha jAgRta ho jAtA hai / sAdhanA ke kSetra me bhakta, bhagavAn aura bhakti kI tripuTI kA bahuta bar3A mahattva hai| jJAna yoga, viveka-buddhi ko prakAzita karane vAlA prakAza hai| sAdhaka kitanA hI baDA bhakta ho, bhAvuka ho, yadi vaha jJAna nahI rakhatA hai, ucita-anucita kA bhAna nahIM rakhatA hai, to kucha bhI nahI hai / Aja jo bhakti ke nAma para hajAro mithyA vizvAsa phaile hue hai, ve saba jJAnayoga ke abhAva me hI baddhamUla hue haiM / bhakta ke kyA kartavya haiM, bhakti kA vAstavika kyA svarUpa hai, aArAdhya deva bhagavAn kaisA honA cAhie, ina sava prazno kA ucita eva upayukta uttara jJAnayoga ke dvArA hI mila sakatA hai| sAdhaka ke lie bandha ke kAraNo kA tathA mokSa aura mokSa ke kAraNo kA jJAna bhI atIva Avazyaka hai| aura yaha jJAna bhI jAna-yoga kI sAdhanA ke dvArA hI prApta ho sakatA hai / karmayoga kA artha sadAcAra hai| sadAcAra ke abhAva me manuSya kA
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNipAta-sUtra 253 sAskRtika stara nIcA ho jAtA hai| vaha AhAra, nidrA, bhaya aura maithuna-jaisI pAzavika bhoga-buddhi me hI pha~sA rahatA hai| AzA aura tRSNA ke cAkacikya se cuMdhiyA jAne vAlA sAdhaka, jIvana me na apanA hita kara sakatA hai aura na dUsaro kA / bhoga-buddhi aura kartavyabuddhi kA Apasa me bhayakara virodha hai / ata durAcAra kA parihAra aura sadAcAra kA svIkAra hI AdhyAtmika jIvana kA mUla-matra hai| aura isa matra kI zikSA ke lie karma-yoga kI sAdhanA apekSita hai| zraddhA, viveka evaM sadAcAra jaina-darzana kI apanI mUla paribhASA me ukta tIno ko samyaga-darzana, samyag-jJAna aura samyak cAritra ke nAma se kahA gayA hai / prAcArya umAsvAti ne kahA hai'samyagdarzana-jJAna cAritrANi mokSa-mArga / ' -tattvArtha sUtra 111 arthAt samyag-darzana, samyag-jJAna aura samyak-cAritra hI mokSamArga hai| 'mokSa-mArga' yaha jo eka vacanAnta prayoga hai, vaha yahI dhvanita karatA hai ki ukta tIno mila kara hI mokSa kA mArga haiM, koIsA eka yA do nahI / anyathA 'mArga' na kaha kara 'mArgAH' kahA jAtA, bahuvacanAnta zabda kA prayoga kiyA jaataa| ___yaha ThIka hai ki apane-apane sthAna para tIno hI pradhAna hai, koI eka mukhya aura gauraNa nahI / parantu, mAnasa-zAstra kI dRSTi se eva Agamo ke anuzIlana se yaha to kahanA hI hogA ki AdhyAtmika sAdhanA kI yAtrA me bhakti kA sthAna kucha pahale hai| yahI se zraddhA kI vimala gagA Age ke dono yoga kSetro ko plAvita, pallavita, puSpita eva phalita karatI hai / bhakti-zUnya nIrasa hRdaya meM jJAna aura karma ke kalpavRkSa kabhI nahI panapa sakate / yahI kAraNa hai ki sAmAyika-sUtra me sarvaprathama navakAra mantra kA ullekha AyA hai, usake bAda samyaktvasUtra, guru-guNa smaraNa-sUtra aura guru-vandana-sUtra kA pATha hai| bhakti kI vegavatI dhArA yahI taka samApta nahI huii| Age calakara eka vAra dhyAna me to dUsarI bAra prakaTa rUpa se caturvizati-stava-sUtra yAnI logassa ke paDhane kA magala vidhAna hai| 'logassa' bhaktiyoga
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 sAmAyika-sUna kA eka bahuta sundara eva manorama rekhAcitra hai| ArAdhya deva ke zro caraNo me apane bhAvuka hRdaya kI samagra zraddhA arpaNa kara denA, eva unake batAe mArga para calane kA dRDha sakalpa rakhanA hI to bhakti hai| aura yaha 'logassa' ke pATha me hara koI zraddhAlu bhakta sahaja hI pA sakatA hai| 'logassa' ke pATha se pavitra huI hRdaya-bhUmi me hI sAmAyika kA bIjAropaNa kiyA jAtA hai| pUrNa sayama kA mahAn kalpavRkSa isI sAmAyika ke sUkSma bIja me chupA huA hai| yadi yaha bIja surakSita rahe, kramazaH akurita, pallavita eva puSpita hotA rahe, to eka dina avazya hI mokSa kA amRta phala pradAna kregaa| hA~, to sAmAyika ke isa amRta vIja ko sIcane ke lie, use baddha mUla karane ke lie, anta me puna bhaktiyoga kA avalambana liyA jAtA hai, 'namotthuraNa' kA pATha par3hA jAtA hai| ___'namotthuNa' meM tIrtha kara bhagavAn kI stuti kI gaI hai| tIrtha kara bhagavAna , rAga aura dvIpa para pUrNa vijaya prApta kara samabhAva-svarUpa sAmAyika ke sarvocca zikhara para pahu~ce hue mahApuruSa hai| ata unakI stuti, sAmAyika kI saphalatA ke lie sAdhaka ko adhikase-adhika Atma-zakti pradAna karatI hai, adhyAtma-bhAvanA kA vala baDhAtI hai| prabhAvazAlI pATha 'namotthuNa' eka mahAn prabhAvazAlI pATha hai| ata dUsare pracalita sAdhAraNa stuti-pATho kI apekSA 'namotthuraNa' kI apanI eka alaga hI vizeSatA hai| vaha yaha hai ki bhakti me hRdaya pradhAna rahatA hai, aura mastiSka gauNa / phalata kabhI-kabhI mastiSka kI arthAt cintana kI maryAdA se adhika gauNatA ho jAne ke kAraNa antima pariNAma yaha AtA hai ki bhakti vAstavika bhakti na raha kara andhabhakti ho jAtI hai, satyAbhimukhI na raha kara mithyAbhimukhI ho jAtI hai| saMsAra ke dhArmika itihAsa kA pratyeka vidyArthI jAna sakatA hai ki java mAnava-samAja andha-bhakti kI dala-dala me phasa kara viveka-zUnya ho jAtA hai, taba vaha ArAdhya deva ke guNAvaguNo ke parijJAna kI ora se dhIre-dhIre lAparavAha hone lagatA hai, phalata
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNipAta -sUtra 255 deva-bhakti ke pavitra kSetra me devamUDhatA ko hRdaya siMhAsana para biThA letA hai / Aja sasAra me jo aneka prakAra ke kAmI, krodhI, grahakArI, rAgI, dvepI, vilAsI devatAo kA jAla bichA huA hai, kAlI aura bhairava yAdi devatAo ke samakSa jo dIna, mUka pazuo kA hatyAkADa racA jA rahA hai, vaha saba isI andha-bhakti aura deva mUDhatA kA kuphala hai / bhakti ke praveza me hone vAle isI bauddhika patana ko lakSya me rakha kara prastuta zakrastava - sUtra me - 'namotthuraNa' me tIrtha kara bhagavAn ke vizva- hitakara nirmala grAdarza guNo kA atyanta sundara paricaya diyA gayA hai / tIrtha kara bhagavAn kI stuti bhI ho, aura sAtha-sAtha unake mahAmahima sadguNo kA varNana bhI ho, yahI 'namotthuraNa- sUtra' kI vizeSatA hai / 'ekA kriyA dvayarthaka prasiddhA' kI lokokti yahA~ pUrNatayA caritArtha ho jAtI hai / sUtrakAra ne 'namotthuraNa' me bhagavAn ke jina granupama guNo kA magalagAna kiyA hai, una me pratyeka guNa itanA viziSTa hai, itanA prabhAvaka hai ki jisakA varNana vAraNI dvArA nahI ho sakatA / bhakta ke sacce utphulla hRdaya se grApa pratyeka guraNa para vicAra kIjie, cintana kIjie, manana kIjie, Apa ko eka-eka grakSara me, eka-eka mAtrA me alaukika camatkAra bharA najara AegA / 'guraNA pUjA-sthAna guNiSu, naca liMga na ca vaya' [ [ guraNa hI pUjA kA kAraNa hai, veza yA Ayu nahI ] - kA mahAn dArzanika ghoSa, yadi Apa akSara-akSara me semAtrA - mAtrA me se dhvanita hotA huA sunanA cAhate hai, to adhika nahI, kevala 'namotthuraNa' kA hI bhAvanA bhare hRdaya se pATha kIjie / Apako isI me saba kucha mila jAegA / - arihanta : svarUpa aura paribhASA ** 1 bhagavAn - vItarAga deva grarihanta hote hai / arihanta hue binA vItarAgatA ho hI nahI sktii| dono me kArya-kAraNa kA aTUTa samvandha hai / arihantatA kAraNa hai, to vItarAgatA usakA kArya hai jaina-dharma vijaya kA dharma hai, parAjaya kA nahI / zatruo ko jaDa mUla se naSTa karane vAlA dharma hai, usakI gulAmI karane vAlA nahI / yahI kAraNa hai ki sampUrNa jaina sAhitya arihanta aura jinake magalAcaraNa se prArambha hotA hai, aura anta me inase hI samApta
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 sAmAyika-sUtra hotA hai| jaina-dharma kA mUla mantra navakAra hai, usame bhI sarva-prathama 'namo-arihatANa' hai| jaina-dharma kI sAdhanA kA mUla samyagdarzana hai, usake pratijJA-sUtra me bhI sarva-prathama 'arihanto maha devo' hai / ataeva prastuta 'namotthuNa' sUtra kA prArambha bhI 'namotthuraNa arihatANa' se hI huA hai| jaina-saskRti aura jaina vicAra-dhArA kA mUla arihanta hI hai| jaina-dharma ko samajhane ke lie arihanta zabda kA samajhanA, atyAvazyaka hai| arihanta kA artha hai-'zatruno ko hanana karane vaalaa|' Apa prazna kara sakate haiM ki yaha bhI koI dhArmika Adarza hai ? apane zatruo ko naSTa karane vAle hajAro kSatriya hai, hajAro rAjA hai, kyA ve vandanIya hai ? gItA me zrIkRSNa ke lie bhI 'arisUdana' zabda AtA hai, usakA artha bhI zatruoM kA nAza karane vAlA hI hai| zrIkRSNa ne kasa, zizupAla, jarAsandha Adi zatruo kA nAza kiyA bhI hai| ata kyA ve bhI arihanta hue, jaina saskRti ke Adarza deva hae ? uttara me nivedana hai ki yahA~ arihanta se abhiprAya, bAhya zatruo ko hanana karanA nahI hai, pratyuta antaraga kAma-krodhAdi zatrayo ko hanana karanA hai| bAhara ke zatrupro ko hanana karane vAle hajAro vIra kSatriya mila sakate haiM bhayaGkara siMho aura bAgho ko mRtyu ke ghATa utArane vAle bhI milate hai, parantu apane andara me hI rahe hue kAmAdi zatruo ko hanana karane vAle sacce prAdhyAtmakSetra ke kSatriya virale hI milate hai| eka sAtha karoDa zatrayo se jUjhane vAle koTi-bhaTa vIra bhI apane mana kI vAsanAo ke Age thara-thara kaoNpane lagate hai, una ke izAre para nAcane lagate hai| hajAro vIra dhana ke lie prANa dete hai, to hajAro sundara striyo para marate hai| rAvaNa-jaisA vizva-vijetA vIra bhI apane andara kI kAmavAsanA se mukti nahI prApta kara skaa| ataeva jaina-dharma kahatA hai ki apane-Apa se laDo | andara kI vAsanAo se laDo / bAhara ke zatru inhI ke kAraNa janma lete hai| viSa-vakSa ke patte nocane se kAma nahIM calegA, jaDa ukhADie, jaDa | jaba antaraga hRdaya me koI sAsArika vAsanA hI na hogI, kAma, krodha, lobha Adi kI chAyA hI na rahegI, taba vinA kAraNa ke bAhya zatra kyo kara janma leMge? jaina-dharma kA yuddha, dharma-yuddha hai / isame vAhara se nahIM
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNipAta-sUtra 257 laDanA hai, apane-Apase laDanA hai| vizva-zAnti kA mUla isI bhAvanA me hai| arihanta banane vAlA, arihanta banane kI sAdhanA karane vAlA, arihanta kI upAsanA karane vAlA hI, vizva-zAnti kA saccA sraSTA ho sakatA hai, anya nhii| hA~ to, isI anta zatruo ko hanana karane vAlI bhAvanA ko lakSya me rakha kara AcArya bhadrabAhu ne kahA hai ki 'jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karma hI vastutaH sasAra ke saba jIvo ke ari hai| ata jo mahApuruSa una karma zatruo kA nAza kara detA hai, vaha arihanta kahalAtA hai| aTTha viha pi ya kamma, aribhUya hoi savva-jIvANa / taM kammari hatA, ariha tA teNa vuccati // -Avazyaka niyukti 614 prAcIna mAgadhI, prAkRta aura saskRta Adi bhASAe~, baDI gambhIra eva anekArtha-bodhaka bhASAeM haiN| yahA~ eka zabda, apane andara me rahe hue anekAneka gabhIra bhAvo kI sUcanA detA hai| ataeva prAcIna AcAryoM ne arihanta Adi zabdo ke bhI aneka artha sUcita kie hai| adhika vistAra me jAnA yahA~ abhISTa nahI hai, tathApi sakSepa me paricaya ke nAte kucha likha denA Avazyaka hai| ___ 'arihanta' zabda ke sthAna me kucha prAcIna AcAryo ne arahanta aura aruhanta pAThAntara bhI svIkAra kie haiN| unake vibhinna saskRta rUpAntara hote haiM-arhanta, arahontara, arathAnta, arahanta, aura aruhanta Adi / 'aha-pUjAyAm' dhAtu se banane vAle arhanta zabda kA artha pUjya hai / vItarAga tIrtha kara-deva vizvakalyANakArI dharma ke pravartaka haiM, ata asura, sura, nara Adi sabhI ke pUjanIya hai| vItarAga kI upAsanA tIna loka me kI jAtI hai, ataH ve triloka-pUjya haiM, svarga ke indra bhI prabhu ke caraNa kamalo kI dhUla mastaka para caDhAte hai, aura apane ko dhanya-dhanya samajhate hai| arahontara kA artha--sarvajJa hai| raha kA artha hai-rahasyapUrNa
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 sAmAyika-sUtra gupta vstu| jinase vizva kA koI rahasya chupA huA nahIM hai, anantAnanta jaDacaitanya padArtho ko hastAmalaka kI bhA~ti spaSTa rUpa se jAnate dekhate hai, ve arahontara kahalAte haiN| arathAnta kA artha hai-parigraha aura mRtyu se rahita / 'ratha' zabda upalakSaNa se parigraha-mAtra kA vAcaka hai aura anta zabda vinAza eva mRtyu kaa| ata jo saba prakAra ke parigraha se aura janma-maraNa se pratIta ho, vaha arathAnta kahalAtA hai| arahanta kA artha-pAsakti-rahita hai| raha kA artha Asakti hai, ata jo mohanIya karma ko samUla naSTa kara dene ke kAraNa rAga-bhAva se sarvathA rahita ho gae ho, ve arahanta kahalAte hai| aruhanta kA artha hai-karma-vIja ko naSTa kara dene vAle, phira kabhI janma na lene vAle / 'maha' dhAtu kA saskRta bhASA me artha haisantAna arthAt paraparA / vIja se vRkSa, vRkSa se vIja, phira vIja se vRkSa aura vRkSa se bIja-yaha bIja aura vRkSa kI paraparA anAdikAla se calI A rahI hai| yadi koI vIja ko jalA kara naSTa kara de, to phira vRkSa utpanna nahIM hogA, vIja-vRkSa kI paramparA samApta ho jaaygii| isI prakAra karma se janma, aura janma se karma kI paramparA bhI anAdikAla se calI A rahI hai| yadi koI sAdhaka ratnatraya kI sAdhanA kI agni se karma-bIja ko pUrNatayA jalA DAle, to vaha sadA ke lie janma-maraNa kI paramparA se mukta ho jAegA, aruhanta bana jaaegaa| aruhanta zabda kI isI vyAkhyA ko dhyAna me rakha kara prAcArya umAsvAti tattvArtha-sUtra ke apane svopajJa bhApya me kahate haiM dagdhevIje yathA'tyantaM, prAdurbhavati nA'Da kura / karma-vIje tathA dagdhe, na rohati bhavAha kuraH / / -antima upasahArakArikA prakaraNa bhagavAna kA svarUpa bhAratavarSa ke dArzanika evaM dhArmika sAhitya me bhagavAn zabda baDA hI ucca koTi kA bhAvapUrNa zabda mAnA jAtA
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNipAta-sUtra 259 hai| isake pIche eka viziSTa bhAva-rAzi rahI huI hai ! 'bhagavAn' zabda 'bhaga' zabda se banA hai| ata bhagavAn kA zabdArtha hai'bhagavAlA aaatmaa|' AcArya haribhadra ne bhagavAn zabda para vivecana karate hue 'bhaga' zabda ke cha artha batalAye hai-aizvarya pratApa, vIrya-zakti athavA utsAha, yaza-kIrti, zrI zobhA, dharma=sadAcAra aura prayatna kartavya kI pUrti ke lie kiyA jAne vAlA adamya puruSArtha / vaha zloka isa prakAra hai aizvaryasya samagrasya, vIryasya' yazasa zriyaH / dharmasyA'tha prayatnasya, SaNNAM bhaga itIGganA // -dazavaikAlika-sUtra TIkA, 4/1 __hA~ to aba bhagavAn zabda para vicAra kiijie| jisa mahAn AtmA me pUrNa aizvarya, pUrNa vIrya, pUrNa yaza, pUrNa zrI, pUrNa dharma aura pUrNa prayatna ho, vaha bhagavAna kahalAtA hai| tIrthakara mahAprabhu me ukta chaho guNa pUrNa rUpa se vidyamAna hote haiM, ata ve bhagavAna kahe jAte hai| jaina-saskRti, mAnava-saskRti hai| yaha mAnava me hI bhagavatsvarUpa kI jhA~kI dekhatI hai| ata jo sAdhaka, sAdhanA karate hue vItarAga-bhAva ke pUrNa vikasita pada para pahu~ca jAtA hai, vahI yahA~ bhagavAn bana jAtA hai| jaina-dharma yaha nahI -mAnatA ki mokSa loka se bhaTaka kara Izvara yahA~ avatAra letA hai, aura vaha sasAra kA bhagavAn banatA hai| jaina-dharma kA bhagavAn bhaTakA huA Izvara nahI, parantu pUrNa vikAsa pAyA huyA mAnava-AtmA hI Izvara hai, bhagavAn hai| usI ke caraNo me svarga ke indra apanA mastaka jhukAte hai, use apanA ArAdhya deva svIkAra karate hai| tIna loka kA sampUrNa aizvarya usake caraNo me upasthita rahatA hai| usakA pratApa, vaha pratApa hai, jisake samakSa koTi-koTi sUryoM kA pratApa aura prakAza bhI phIkA paDa jAtA hai| 1 AcArya jinadAsa ne dazavakAlika cUNi me 'vIrya' ke sthAna me 'rUpa' / zabda kA prayoga kiyA hai|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 sAmAyika sUtra Adikara # arihanta bhagavAn 'grAdikara' bhI kahalAte hai / zrAdi kara kA mUla artha hai, grAdi karane vAlA / pAThaka prazna kara sakate hai ki kisa kI Adi karane vAlA ? dharma to anAdi hai, usakI zrAdi kaisI ? uttara hai ki dharma avazya anAdi hai / jaba se yaha saMsAra hai, sasAra kA bandhana hai, tabhI se dharma hai, aura usakA phala mokSa bhI hai| jaba sasAra anAdi hai, to dharma bhI anAdi hI huA / parantu yahA~ jo dharma kI Adi karane vAlA kahA hai, usakA abhiprAya yaha hai ki arihanta bhagavAn dharma kA nirmANa nahIM karate, pratyuta dharma kI vyavasthA kA, dharma kI maryAdA kA nirmANa karate hai| apane-apane yuga me dharmaM me jo vikAra A jAte hai, dharma ke nAma para jo mithyA zrAcAra phaila jAte hai, unakI zuddhi karake naye sire se dharma kI maryAdAo kA vidhAna karate hai / ata apane yuga me dharma kI Adi karane ke kAraNa arihanta bhagavAn zrAdikara' kahalAte haiM / hamAre vidvAn jainAcAryo kI eka paramparA yaha bhI hai ki arihanta bhagavAn zruta-dharma kI Adi karane vAle haiM, arthAt zruta dharma kA nirmANa karane vAle hai / jaina sAhitya me pracArAga Adi dharma-sUtro ko zruta dharma kahA jAtA hai / bhAva yaha hai ki tIrtha kara bhagavAn purAne cale Aye dharmazAstro ke anusAra apanI sAdhanA kA mArga nahI taiyAra karate / unakA jIvana anubhava kA jIvana hotA hai / apane AtmAnubhava ke dvarA hI ve apanA mArga taya karate hai aura phira usI ko janatA ke samakSa rakhate hai / purAne pothI-patro kA bhAra lAda kara calanA, unhe abhISTa nahI hai / hara eka yuga kA dravya, kSetra, kAla, aura bhAva ke anusAra apanA alaga zAstra honA cAhie, alaga vidhi-vidhAna honA caahie| tabhI janatA kA vAstavika hita ho sakatA hai, anyathA nahI / jo zAstra cAlU yuga kI apanI durUha gutthiyo ko nahI sulajhA sakate, vartamAna paristhitiyo para prakAza nahI DAla sakate, ve zAstra mAnavajAti ke apane vartamAna yuga ke lie akiMcitkara hai, anyathA siddha hai / yahI
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNipAta-sUtra 261 kAraNa hai ki tIrthakara bhagavAn purAne zAstro ke anusAra hUbahU na svaya calate haiM, na janatA ko calAte hai| svAnubhava ke bala para naye zAstra aura naye vidhi-vidhAna nirmANa karake janatA kA kalyANa karate hai, ata ve Adikara kahalAte hai| ukta vivecana para se una sajjano kA samAdhAna bhI ho jAegA, jo yaha kahate hai ki Aja kala jo jaina-zAstra mila rahe hai, ve bhagavAna mahAvIra ke upadiSTa hI mila rahe hai, bhagavAn pArzvanAtha Adi ke kyo nahI milate ? tIrthakara arihanta bhagavAn tIrtha kara kahalAte haiN| tIrthakara kA artha hai-tIrtha kA nirmaataa| jisake dvArA sasArarUpa mohamAyA kA mahAnada suvidhA ke sAtha tirA jAe, vaha dharma-tIrtha kahalAtA hai| aura, isa dharma-tIrtha kI sthApanA karane ke kAraNa bhagavAn mahAvIra Adi tIrtha kara kahe jAte haiM / pAThaka jAnate haiM ki uphanatI nadI ke pravAha ko tairanA kitanA kaThina kArya hai ? sAdhAraNa manuSya to dekhakara hI bhayabhIta ho jAte hai, andara ghusane kA sAhasa hI nahI kara pAte / parantu jo anubhavI tairAka haiM, ve sAhasa karake andara ghusate hai, aura mAlUma karate hai ki kisa ora pAnI kA vega kama hai, kahA~ pAnI chichalA hai, kahA~ jalacara jIva nahI hai, kahA~ bhavara aura garta Adi nahI hai, kauna-sA mArga sarva sAdhAraNa janatA ko nadI pAra karane ke lie ThIka rahegA? ye sAhasI tairAka hI nadI ke ghATo kA nirmANa karate hai / saskRta bhApA me ghATa ke lie 'tIrtha' zabda prayukta hotA hai / ataH ye ghATa ke banAne vAle tairAka, loka me tIrtha kara kahalAte hai| hamAre tIrtha kara bhagavAn bhI isI prakAra ghATa ke nirmAtA the, ata tIrtha kara kahalAte the| Apa jAnate hai, yaha sasAra-rUpI nadI kitanI bhayakara hai ? krodha, mAna, mAyA, lobha Adi ke hajAro vikAra-rUpa magaramaccha, bha~vara aura garta hai isame, jinhe pAra karanA sahaja nahI hai| sAdhAraNa sAdhaka ina vikAro ke bhavara me phaMsa jAte haiM, aura DUba jAte hai| parantu, tIrtha kara devo ne sarva-sAdhAraNa
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 sAmAyika sUtra sAdhako kI suvidhA ke lie dharma kA ghATa vanA diyA hai, sadAcArarUpI vidhi-vidhAno kI eka nizcita yojanA taiyAra karadI hai, jisa se hara koI sAdhaka suvidhA ke sAtha isa bhIpaNa nadI ko pAra kara sakatA hai| tIrtha kA artha pula bhI hai / vinA pula ke nadI se pAra honA vaDe-se-baDe valavAn ke lie bhI azakya hai; parantu pula bana jAne para sAdhAraNa durbala, rogI yAtrI bhI bar3e zrAnanda se pAra ho sakatA hai / aura to kyA, nanhI-sI cITI bhI idhara se udhara pAra ho sakatI hai / hamAre tIrtha kara vastuta saMsAra kI nadI ko pAra karane ke lie dharma kA tIrtha banA gae haiM, pula banA gae hai / sAdhu sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA rUpa catuvidha sagha kI dharma - sAdhanA, sasAra sAgara se pAra hone ke lie pula hai / apane sAmarthya ke anusAra iname se kisI bhI pula para caDhie, kisI bhI dharma-sAdhanA ko apanAie, Apa pallI pAra ho jAe~ge / Apa prazna kara sakate haiM ki isa prakAra dharma-tIrtha kI sthApanA karane vAle to bhAratavarSa me sarvaprathama zrI RSabhadeva bhagavAn hue the, zrata ve hI tIrtha kara kahalAne cAhie / dUsare tIrtha karo ko tIrtha kara kyo kahA jAtA hai ? uttara me nivedana hai ki pratyeka tIrtha kara apane yuga me pracalita dharma-paramparA meM samayAnusAra parivartana karatA hai, prata naye tIrtha kA nirmANa karatA hai / purAne ghATa java kharAva ho jAte hai, taba nayA ghATa DhUDhA jAtA hai na ? isI prakAra purAne dhArmika vidhAno me vikRti thA jAne ke vAda naye tIrthakara, sasAra ke samakSa nae dhArmika vidhAno kI yojanA upasthita karate hai / dharma kA mUla prAraNa vahI hotA hai, kevala kriyAkANDa rUpa zarIra badala dete haiM / jaina-samAja prArambha se, kevala dharma kI mUla bhAvanAo para vizvAsa karatA AyA hai, na ki purAne zabdoM aura purAnI paddhatiyoM para / jaina tIrtha karo kA zAsana-bheda, udAharaNa ke lie bhagavAn pArzvanAtha aura bhagavAn mahAvIra kA zAsana-bheda merI uparyukta mAnyatA ke lie jvalanta pramANa hai /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNipAta-sUtra 263 svayasambuddha tIrtha kara bhagavAn svayasambuddha kahalAte hai / svayasambuddha kA artha hai-apane-Apa pravuddha hone vAle, bodha pAne vAle, jagane vAle / hajAro loga aise haiM, jo jagAne para bhI nahI jgte| unakI ajJAna nidrA atyanta gaharI hotI hai| kucha loga aise hote hai, jo svaya to nahI jaga sakate, parantu dUsaro ke dvArA jagAe jAne para avazya jaga uThate hai| yaha zreNI sAdhAraNa sAdhako kI hai| tIsarI zreNI una puruSo kI hai, jo svayameva samaya para jAga jAte hai, mohamAyA kI nidrA tyAga dete hai, aura moha-nidrA me prasupta vizva ko bhI apanI eka AvAja se jagA dete hai| hamAre tIrtha kara isI zreNI ke mahApuruSa haiN| tIrtha kara deva kisI ke vatAe hue pUrva nirdhArita patha para nahI calate / ve apane aura vizva ke utthAna ke lie svaya apane-Apa apane patha kA nirmANa karate hai| tIrtha kara ko patha-pradarzana karane ke lie na koI guru hotA hai, aura na koI zAstra | vaha svaya hI apanA patha-pradarzaka hai, svaya hI usa patha kA yAtrI hai| vaha apanA patha svaya khoja nikAlatA hai| svAvalambana kA yaha mahAn Adarza, tIrtha karo ke jIvana me kUTa-kUTa kara bharA hotA hai| tIrthaMkara deva saDI-galI aura purAnI vyartha paramparAo ko chinna-bhinna kara jana-hita ke lie naI paramparAe~, naI yojanAeM sthApita karate haiN| unakI krAti kA patha svaya apanA hotA hai, vaha kabhI bhI paramukhApekSI nahI hote ! puruSottama tIrthakara bhagavAn puruSottama hote hai| puruSottama, arthAt puruSo me uttama-zreSTha / bhagavAn ke kyA bAhya aura kyA grAbhyantara, dono hI prakAra ke guNa alaukika hote haiM, asAdhAraNa hote hai| bhagavAn kA rUpa tribhuvana-mohaka ! bhagavAn kA teja sUrya ko bhI hataprabha banA dene vAlA / bhagavAn kA mukhacandra suranara-nAga nayana manahara / bhagavAn ke divya zarIra me eka-se-eka uttama eka hajAra ATha lakSaNa hote haiM, jo hara kisI darzaka ko
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 sAmAyika-sUtra unakI mahattA kI sUcanA dete hai| varSabhanArAca sahanana aura samacaturasra sasthAna kA saudarya to atyanta hI anUThA hotA hai / bhagavAn ke paramaudArika zarIra ke samakSa devatAo kA dIptimAna vaikriya zarIra bhI bahuta tuccha eva nagaNya mAlUma detA hai| yaha to hai vAhya aizvarya kI vAta | aba jarA antaraga aizvarya kI bAta bhI mAlUma kara liijie| tIrtha kara deva ananta catuSTaya ke dhartA hote hai| unake ananta jJAna, ananta darzana Adi guNo kI samatA bhalA dUsare sAdhAraNa devapada-vAcya kahA~ kara sakate hai ? tIrtha kara deva ke apane yuga me koI bhI sasArI puruSa unakA samakakSa nahI hotaa| puruSasiMha tIrthakara bhagavAn puruSo me siMha hote hai| siMha eka ajJAnI 'pazu hai, hiMsaka jIva hai| ata: kahA~ vaha nirdaya eva krUra pazu aura kahA~ dayA eva kSamA ke apUrva bhaDAra bhagavAn ? bhagavAn ko siMha kI upamA denA, kucha ucita nahIM mAlUma detA | vAta yaha hai ki yaha mAtra ekadezI upamA hai / yahA~ siMha se abhiprAya, siMha kI vIratA aura parAkrama se hai| jisa prakAra bana me pazuo kA rAjA siMha apane bala aura parAkrama ke kAraNa nirbhaya rahatA hai, koI bhI pazu vIratA me usakI barAbarI nahI kara sakatA hai, usI prakAra tIrtha kara deva bhI sasAra me nirbhaya rahate hai, koI bhI sasArI vyakti unake Atma-bala aura tapastyAga sambandhI vIratA kI barAbarI nahI kara sktaa| siMha kI upamA dene kA eka abhiprAya aura bhI ho sakatA hai| vaha yaha ki sasAra me do prakRti ke manuSya hote hai-eka kutte kI prakRti ke aura dUsare siMha kI prakRti ke| kutte ko jaba koI lAThI mAratA hai, to vaha lAThI ko muMha me pakaDatA hai aura samajhatA hai ki lAThI mujhe mAra rahI hai| vaha lAThI mArane vAle ko nahI kATane dauDatA, lAThI ko kATane dauDatA hai| isI prakAra java koI zatru kisI ko satAtA hai to vaha satAyA jAne vAlA vyakti socatA hai ki yaha merA zatru hai, yaha mujhe taga karatA hai, maiM ise
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNipAta-sUtra 265 kyo na naSTa kara dUM? vaha usa zatru ko zatru banAne vAle antara mana ke vikAro ko nahIM dekhatA, unhe naSTa karane kI bAta nahI socatA / isake viparIta, siMha kI prakRti lAThI pakaDane kI nahI hotI, pratyuta lAThI vAle ko pakaDane kI hotI hai| sasAra ke vItarAga mahApuruSa bhI siMha ke samAna apane zatra ko zatru nahIM samajhate, pratyuta usake mana me rahe hue vikAro ko hI zatra samajhate hai| vastuta , zatru ko paidA karane vAle mana ke vikAra hI to hai / ata unakA aAkramaNa vyakti para na hokara vyakti ke vikAro para hotA hai| apane dayA, kSamA Adi sadguNo ke prabhAva se dUsaro ke vikAro ko zAnta karate hai / phalata zatru ko bhI mitra banA lete hai| tIrtha kara bhagavAna ukta vivecana ke prakAza meM puruSa-siha hai, puruSo me siMha kI vRtti rakhate haiN| puruSavara puNDarIka tIrtha kara bhagavAn puruSo me zreSTha puNDarIka kamala ke samAna hote haiM / bhagavAn ko puNDarIka kamala kI upamA baDI hI sundara dI gaI hai / puNDarIka zveta kamala kA nAma hai / dUsare kamalo kI apekSA zveta kamala saundarya eva sugandha me atIva utkRSTa hotA hai / sampUrNa sarovara eka zveta kamala ke dvArA jitanA sugandhita ho sakatA hai, utanA anya hajAro kamalo se nahI ho sktaa| dUra-dUra se bhramara-vRnda usakI sugandha se AkarSita hokara cale Ate hai, phalata kamala ke Asa-pAsa bhaMvaro kA eka virAT melA sA lagA rahatA hai| aura idhara kamala binA kisI svArthabhAva ke dina-rAta apanI sugandha vizva ko arpaNa karatA rahatA hai / na use kisI prakAra ke badale kI bhUkha hai, aura na koI anya vAsanA | cupa-cApa mUka sevA karanA hI, kamala ke ucca jIvana kA Adarza hai| tIrtha karadeva bhI mAnava-sarovara me sarvazreSTha kamala mAne gae hai| unake AdhyAtmika jIvana kI sugandha ananta hotI hai| apane samaya me ve ahiMsA aura satya Adi sadguNo kI sugandha sarvatra phailA dete hai| puNDarIka kI sugandha kA astitva to vartamAna kAlAvacchedena hI hotA hai, kintu tIrtha kara devo ke jIvana kI sugandha to hajAro hai| meve ahiMsA kI sugandha kadavA ke
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266. sAmAyika sUtra lAkho varSoM bAda zrAja bhI bhakta - janatA ke hRdayo ko mahakA rahI hai / Aja hI nahI, bhaviSya me bhI hajAro varSo taka isI prakAra mahakAtI rahegI / mahApurupo ke jIvana kI sugandha ko na dizA hI zravacchinna kara sakatI hai, aura na kAla hI / jisa prakAra puNDarIka zveta hotA hai, usI prakAra bhagavAn kA jIvana bhI vItarAga bhAva ke kAraNa pUrNatayA nirmala zveta hotA hai / usame kapAyabhAva kA jarA bhI raga nahI hotA / puNDarIka ke samAna bhagavAn bhI nisvArtha - bhAva se janatA kA kalyANa karate haiM, unheM kisI prakAra kI bhI sAsArika vAsanA nahIM hotI / kamala grajJAna - zravasthA me aisA karatA hai, jaba ki bhagavAn jJAna ke vimala prakAza me niSkAma bhAva se jana-kalyANa kA kArya karate hai / yaha kamala kI apekSA bhagavAn kI ucca vizeSatA hai / kamala ke pAsa bhramara hI zrAte hai, jaba ki tIrtha karadeva ke zrAdhyAtmika jIvana kI sugandha se prabhAvita hokara vizva ke bhavya prANI unake caraNo me upasthita ho jAte hai / kamala kI upamA kA eka bhAva aura bhI hai / vaha yaha hai ki bhagavAn sasAra me rahate hue bhI sasAra kI vAsanAtro se pUrNatayA nirlipta rahate haiM, jisa prakAra pAnI se labAlaba bhare hue sarovara me raha kara bhI kamala pAnI se lipta nahI hotA / kamalapatra para pAnI kI bU~da apanI rekhA nahI DAla sakatI / yaha kamala kI upamA grAgamaprasiddha upamA hai / gandhahastI *** bhagavAn puruSo me zreSTha gandha-hastI ke samAna hai / siMha kI upamA vIratA kI sUcaka hai, gandha kI nahI / aura puNDarIka kI upamA gandha kI sUcaka hai, vIratA kI nahI / parantu, gandhahastI kI upamA sugandha aura vIratA dono kI sUcanA detI hai / gandhahastI eka mahAn vilakSaNa hastI hotA hai / usake gaNDasthala se sadaiva sugandhita mada jala vahatA rahatA hai aura usa para bhramara-samUha gUMjate rahate hai | gandha hastI kI gandha itanI tIvra hotI hai ki yuddha bhUmi me jAte hI usakI sugandhamAtra se dUsare hajAro hAthI trasta hokara bhAgane lagate hai, usake samakSa kucha dera
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNipAta-sUtra 267 ke lie bhI nahI Thahara skte| yaha gandhahastI bhAratIya sAhitya me vaDA magalakArI mAnA gayA hai| jahA~ yaha rahatA hai, usa pradeza me ativRSTi aura anAvRSTi Adi ke upadrava nahIM hote| sadA subhikSa rahatA hai, kabhI bhI dubhikSa nahI pddtaa| tIrtha kara bhagavAn bhI mAnava-jAti me gandhahastI ke samAna hai| bhagavAn kA pratApa aura teja itanA mahAn hai ki unake samakSa atyAcAra, vaira-virodha, ajJAna aura pAkhaNDa Adi kitane hI kyo na bhayakara ho, Thahara hI nahIM sakate / cirakAla se phaile hue mithyA vizvAsa, bhagavAn kI vANI ke samakSa sahasA chinna-bhinna ho jAte haiM, saba aora satya kA akhaNDa sAmrAjya sthApita ho jAtA hai| bhagavAn gandha hastI ke samAna vizva ke lie magalakArI hai| jisa deza me bhagavAn kA padArpaNa hotA hai, usa deza me ativRSTi, anAvRSTi, mahAmArI Adi kisI bhI prakAra ke upadrava nahI hote / yadi pahale se upadrava ho rahe ho, to bhagavAn ke padhArate hI sava-ke-sava pUrNatayA zAnta ho jAte hai| samavAyAga-sUtra me tIrtha kara deva ke cautIsa atizayo kA varNana hai| vahA~ likhA hai--"jahA~ tIrtha kara bhagavAn virAjamAna hote hai, vahA~ Asa-pAsa sau-sau koza taka mahAmArI Adi ke upadrava nahIM hote| yadi pahale se ho, to zIghra hI zAnta ho jAte hai|" yaha bhagavAn kA kitanA mahAn vizvahitakara rUpa hai / bhagavAn kI mahimA kevala antaraga ke kAma, krodha Adi upadravo ko zAnta karane me hI nahIM hai, apitu bAhya upadravo kI zAnti me bhI hai| prazna kiyA jA sakatA hai ki eka sampradAya kI mAnyatA ke anusAra to jIvo kI rakSA karanA, unhe dukha se bacAnA pApa hai| du kho ko bhoganA, apane pApa karmo kA RNa cukAnA hai| ata bhagavAn kA yaha jIvo ko du kho se bacAne kA atizaya kyo ? uttara me nivedana hai ki bhagavAn kA jIvana magalamaya hai| ve kyA AdhyAtmika aura kyA bhautika, sabhI prakAra se janatA ke du kho ko dUra kara zAnti kA sAmrAjya sthApita karate hai| yadi dUsaro ko apane nimitta se sukha pahuMcAnA pApa hotA, to bhagavAn ko yaha pApa-barddhaka atizaya milatA hI kyo ? yaha atizaya to
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 sAmAyika-sUtra puNyAnubandhI puNya ke dvArA prApta hotA hai, phalata jagat kA kalyANa karatA hai| isame pApa kI kalpanA karanA to vaja-mUrkhatA hai| kauna kahatA hai ki jIvo kI rakSA karanA pApa hai ? yadi pApa hai, to bhagavAn ko yaha pApa-janaka atizaya kaise milA ? yadi kisI ko sukha pahuMcAnA vastuta pApa hI hotA, to bhagavAn kyo nahI kisI parvata kI guhA me baiThe rahe ? kyo dUra-sudUra dezo me bhramaNa kara jagat kA kalyANa karate rahe ? ataeva yaha bhrAnta kalpanA hai ki kisI ko sukha-zAnti dene se pApa hotA hai| bhagavAn kA yaha magalamaya atizaya hI isake virodha me saba se bar3A aura prabala pramANa hai| lokapradIpa tIrtha kara bhagavAna loka me prakAza karane vAle anupama dIpaka hai / jaba sasAra me ajJAna kA andhakAra ghanIbhUta ho jAtA hai, janatA ko apane hita-ahita kA kucha bhI bhAna nahI rahatA hai, satya-dharma kA mArga eka prakAra se vilupta-sA ho jAtA hai, tava tIrtha kara bhagavAna apane kevala jJAna kA prakAza vizva me phailAte hai aura janatA ke mithyAtva-andhakAra ko naSTa kara sanmArga kA patha Alokita karate hai| ghara kA dIpaka ghara ke kone me prakAza karatA hai, usakA prakAza sImita aura dhuMdhalA hotA hai| parantu, bhagavAn to tIna loka ke dIpaka hai, tIna loka me prakAza karane kA mahAn dAyitva apane para rakhate hai| ghara kA dIpaka prakAza karane ke lie tela aura battI kI apekSA rakhatA hai, apane-Apa prakAza nahIM karatA, jalAne para prakAza karatA hai, vaha bhI sImita pradeza me aura sImita kAla taka / parantu tIrtha kara bhagavAn to binA kisI apekSA ke apane-Apa tIna loka aura tIna kAla ko prakAzita karane vAle hai / bhagavAn kitane anokhe dIpaka hai / __ bhagavAn ko dIpaka kI upamA kyo dI? mUrya aura candra Adi kI anya sava utkRSTa upamAe~ chor3a kara dIpaka hI kyo apanAyA gayA ? prazna ThIka hai, parantu jarA gambhIratA se socie, nanhe se
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNipAta-sUtra 269 dIpaka kI mahattA, spaSTata jhalaka utthegii| bAta yaha hai ki sUrya aura candra prakAza to karate hai , kintu kisI ko apane samAna prakAzamAna nahIM banA skte| idhara laghu dIpaka apane sasarga me Ae, apane se sayukta hue hajAro dIpako ko pradIpta kara apane samAna hI prakAzamAna dIpaka banA detA hai| ve bhI usI taraha jagamagAne lagate hai aura andhakAra ko chinna-bhinna karane lagate hai| hA~, to dIpaka prakAza dekara hI nahIM raha jAtA, vaha dUsaro ko bhI apane samAna hI banA letA hai| tIrtha kara bhagavAn bhI isI prakAra kevala prakAza phailA kara hI vizrAnti nahI lete, pratyuta apane nikaTa sasarga me Ane vAle anya sAdhako ko bhI sAdhanA kA patha pradarzita kara anta me apane samAna hI banA lete hai| tIrtha karo kA dhyAtA, sadA dhyAtA hI nahIM rahatA, vaha dhyAna ke dvArA antatogatvA dhyeya-rUpa me pariNata ho jAtA hai| ukta siddhAnta kI sAkSI ke lie gautama aura candanA Adi ke itihAsa prasiddha udAharaNa, hara koI jijJAsu dekha sakatA hai| abhayadayaH abhayadAna ke dAtA sasAra ke saba dAno me abhaya-dAna zreSTha hai / hRdaya kI karuNA abhaya-dAna me hI pUrNatayA taragita hotI hai / 'dANANa seThaM abhayappayAraNa / ' -sUtra kRtAga, 6/23 astu, tIrtha kara bhagavAn tIna loka me alaukika eva anupama dayAlu hote haiN| unake hRdaya me karuNA kA sAgara ThAThe mAratA rahatA hai| virodhI-se-virodhI ke prati bhI unake hRdaya se karuNA kI dhArA bahA karatI hai| gozAlaka kitanA uddaNDa prANI thA ? parantu bhagavAn ne to use bhI kruddha tapasvI kI tejolezyA se jalate hue bcaayaa| caNDakauzika para kitanI ananta karuNA kI hai ? tIrtha karadeva usa yuga me janma lete haiM, jaba mAnava-sabhyatA apanA patha bhUla jAtI hai, phalata saba ora anyAya eva atyAcAra kA dambhapUrNa sAmrAjya chA jAtA hai| usa samaya tIrtha kara bhagavAn kyA strI kyA purupa, kyA rAjA kyA raka, kyA brAhmaNa kyA zUdra,
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 sAmAyika-sUtra sabhI ko sanmArga kA upadeza karate hai| sasAra ke mithyAtva-vana me bhaTakate hue mAnava-samUha ko sanmArga para lAkara use nirAkula banAnA, abhaya-pradAna karanA, ekamAtra tIrtha kara devo kA hI mahAna kArya hai| cakSa rdaya jJAnanetra ke dAtA tIrtha kara bhagavAn A~kho ke dene vAle hai| kitanA hI hRSTa-puSTa manuSya ho, yadi aoNkha nahI to kucha bhI nhii| oNkho ke abhAva me jIvana bhAra ho jAtA hai| adhe ko A~kha mila jAya, phira dekhie, kitanA pAnadita hotA hai vaha / tIrtha kara bhagavAn vastuta.adho ko oNkheM dene vAle hai / jaba janatA ke jJAna-netro ke samakSa anAna kA jAlA chA jAtA hai, satyAsatya kA kucha bhI viveka nahI rahatA hai, tava tIrtha kara bhagavAn hI janatA ko jAna-netra arpaNa karate haiM, ajJAna kA jAlA sApha karate hai| purAnI kahAnI hai ki eka devatA kA mandira thA, vaDA hI camatkAra pUrNa ? vaha, Ane vAle andho ko netra-jyoti diyA karatA thA / andhe lAThI Tekate pAte aura idhara A~khe pAte hI dvAra para lAThI pheka kara ghara cale jAte | tIrtha kara bhagavAn hI vastuta ye camatkArI deva hai| inake dvAra para jo bhI kAma aura krodha Adi vikAro se dUSita ajJAnI andhA AtA hai, vaha jJAna-netra pAkara prasanna hotA huA lauTatA hai| caNDakauzika Adi aise hI janma-janmAntara ke andhe the, parantu bhagavAn ke pAsa Ate hI ajAna kA andhakAra dUra ho gayA, satya kA prakAza jagamagA gyaa| jAna-netra kI jyoti pAte hI sava bhrAntiyA~ kSaraNa-bhara me dUra ho gaI / dharmacakravartI tIrtha kara bhagavAn dharma ke zreSTha cakravartI hai, cAra dizA rUpa cAra gatiyo kA anta karane vAle hai / jaba deza me saba pora arAjakatA chA jAtI hai, tathA choTe-choTe rAjyo me vibhakta ho kara deza kI ekatA naSTa ho jAtI hai, tava cakravartI kA cakra
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNipAta-sUtra 271 hI puna rAjya kI suvyavasthA karatA hai, sampUrNa bikharI huI deza kI zakti ko eka zAsana ke nIce lAtA hai| sArvabhauma rAjya ke vinA prajA me zAnti kI vyavasthA nahI ho sakatI / cakravartI isI uddezya kI pUrti karatA hai| vaha pUrva, pazcima aura dakSiNa ina tIna dizApro me samudra-paryanta tathA uttara me laghu himavAn parvata paryanta apanA akhaNDa sAmrAjya sthApita karatA hai, ata caturanta cakravartI kahalAtA hai| __ tIrtha kara bhagavAn bhI naraka, tirya ca Adi cAro gatiyo kA antakara sampUrNa vizva para apanA ahiMsA aura satya aAdi kA dharma rAjya sthApita karate haiN| athavA dAna, zIla, tapa aura bhAvarUpa caturvidha dharma kI sAdhanA svaya antima koTi taka karate hai, aura janatA ko bhI isa dharma kA upadeza dete haiM, ata ve dharma ke caturanta cakravartI kahalAte hai / bhagavAn kA dharma cakra hI vastuta sasAra me bhautika evaM AdhyAtmika akhaNDa zAnti kAyama kara sakatA hai| apane-apane mata-janya durAgraha ke kAraNa phailI huI dhArmika arAjakatA kA anta kara akhaNDa dharma-rAjya kI sthApanA tIrtha kara hI karate hai / vastuta yadi vicAra kiyA jAe, to bhautika jagata ke pratinidhi cakravartI se yaha sasAra kabhI sthAyI zAnti pA hI nahI sktaa| cakravartI to bhoga-vAsanA kA dAsa eka pAmara sasArI prANI hai| usake cakra ke mUla me sAmrAjyalipsA kA vipa cha pA huA hai, janatA kA paramArtha nahI, apanA svArtha rahA huA hai / yahI kAraNa hai ki cakravartI kA zAsana mAnava-prajA ke niraparAdha rakta se sIcA jAtA hai, vahA~ hRdaya para nahI, zarIra para vijaya pAne kA prayatna hai| parantu hamAre tIrtha kara dharma-cakravartI hai| ataH ve pahale apanI hI tapa sAdhanA ke bala se kAma, krodhAdi antaraga zatra pro ko naSTa karate hai, pazcAt janatA ke lie dharma-tIrtha kI sthApanA kara akhaNDa AdhyAtmika zAnti kA sAmrAjya kAyama karate hai| tIrtha kara zarIra ke nahI, hRdaya ke samrAT vanate hai, phalata ve sasAra me pArasparika prema eva sahAnubhUti kA, tyAga eva vairAgya kA vizva-hitakara zAsana calAte hai| vAstavika sukha-zAnti, inhI dharma cakravartiyo ke zAsana kI chatrachAyA me prApta ho sakatI hai, anyatra nhiiN| tIrtha kara
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmApika-sUtra bhagavAn kA zAsana to cakravartiyo para bhI hotA hai / bhoga-vilAsa ke kAraNa jIvana kI bhUla bhulaiyyA me apane kartavya se parADa mukha ho jAne vAle bhagavAn hI upadeza dekara sanmArga para bhAna karAte hai / ta tortha kara bhagavAn cakravartI hai / paDa jAne vAle aura cakravartiyo ko tIrthaMkara lAte hai, kartavya kA cakravartiyo ke bhI 272 vyAvRtta chadma tIrtha kara deva, vyAvRtta chadma kahalAte hai / vyAvRtta - chadma kA artha hai - 'chadma se rahita / ' chadma ke do artha hai - AvaraNa aura chala / jJAnAvaraNIya Adi cAra ghAtiyA karma AtmA kI jJAna, darzana Adi mUla zaktiyo ko chAdana kie rahate hai, Dha~ke rahate hai, ata chadma kahalAte hai - 'chAdayatIti chadma jJAnAvaraNIyAdi' - pratikramaNa sUtrapada vivRtti, praNipAtadaNDaka haoN, to jo chadma se, jJAnAvaraNIya Adi cAra ghAtiyA karmo se pUrNatayA alaga ho gae haiM, ve 'vyAvRtta-chadma' kahalAte haiM / tIrtha karadeva ajJAna aura moha prAdi se sarvathA rahita hote haiM / chadma kA dUsarA artha hai-- 'chala aura pramAda / ' grata chala aura pramAda se rahita hone ke kAraNa bhI tIrtha kara 'vyAvRttachadma' kahe jAte hai / tIrtha kara bhagavAn kA jIvana pUrNatayA sarala aura samarasa rahatA hai| kisI bhI prakAra kI gopanIyatA, unake mana me nahI hotI / kyA andara aura kyA bAhara, sarvatra samabhAva rahatA hai, spaSTa bhAva rahatA hai / yahI kAraNa hai ki bhagavAn mahAvIra prAdi tortha karo kA jIvana pUrNaM prApta puruSo kA jIvana rahA hai| unhone kabhI bhI duharI bAte nahI kI / paricita aura aparicita, sAdhAraNa janatA aura asAdhAraNa cakravartI Adi, anasamajha bAlaka aura samajhadAra vRddha-sabake samakSa eka samAna rahe / jo kucha bhI parama satya unhone prApta kiyA, nizchala bhAva se janatA ko arpaNa kiyA / yahI prApta jIvana hai, jo zAstra me prAmANikatA lAtA hai / prApta
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNipAta sUtra 273 puruSa kA kahA huA pravacana hI pramANAbAdhita, tattvo-padezaka, sarvajIva-hitakara, akATya tathA mithyAmArga kA nirAkaraNa karane vAlA hotA hai| AcArya siddhasena zAstra kI paribhASA batAte hue isI siddhAnta kA ullekha karate haimAptopajJamanullaDa dhya mahaSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRt sArva, zAstra kApatha-ghaTTanam // 6 // -nyAyAvatAra tIrthakara kI vANI . jana kalyANa ke lie tIrtha kara bhagavAn ke lie jina, jApaka, tIrNa, tAraka, buddha, bodhaka, mukta aura mocaka ke vizeSaNa baDe hI mahattvapUrNa haiN| tIrtha karo kA ucca-jIvana vastuta ina vizeSaNo para hI avalambita hai| rAga-dveSa ko svaya jItanA aura dUsare sAdhako se jitavAnA, sasAra-sAgara se svaya tairanA aura dUsare prANiyo ko tairAnA, kevalajJAna pAkara svaya buddha honA aura dUsaro ko bodha denA, karma-bandhano se svayaM mukta honA aura dUsaro ko mukta karAnA, kitanA mahAn eva magalamaya Adarza hai| jo loga ekAnta nivRtti mArga ke gIta gAte hai, apanI AtmA ko hI tArane mAtra kA svapna rakhate hai, unhe isa ora lakSya denA cAhie / ___ maiM pUchatA hU~-tIrthakara bhagavAn kyo dUra-dUra bhramaNa kara ahiMsA aura satya kA sandeza dete haiM ? ve to, kevalajJAna aura kevaladarzana ko pAkara kRtakRtya ho gae hai| aba unake lie kyA karanA zeSa hai ? sasAra ke dUsare jIva mukta hote haiM yA nahIM, isase unako kyA hAni-lAbha ? yadi loga dharmasAdhanA kareMge, to unako lAbha hai aura nahI karege, to unhI ko hAni hai| unake lAbha aura hAni se bhagavAn ko kyA lAbha-hAni hai ? janatA ko prabodha dene se unakI mukti me kyA vizepatA ho jAegI? aura yadi prabodha na deM to kauna-sI vizeSatA kama ho jAegI?
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 sAmAyika-mUtra __ ina saba prazno kA uttara jainAgamo kA marmI pAThaka yahI detA hai ki janatA ko prabodha dene aura na dene se bhagavAn ko kucha bhI vyaktigata hAni-lAbha nahI hai| bhagavAn kisI svArtha ko lakSya me rakhakara kucha bhI nahIM karate / na unako patha calAne kA moha hai, na ziSyo kI TolI jamA karane kA svArtha hai| na unhe pUjA-pratiSThA cAhie aura na mAna-sammAna | ve to pUrNa vItarAga puruSa hai| ata unakI pratyeka pravRtti kevala karuNAbhAva se hotI hai| jana-kalyANa kI zreSTha bhAvanA hI dharma-pracAra ke mUla meM nihita hai, aura kucha nhii| tIrtha kara ananta-karuNA ke sAgara haiN| phalata kisI bhI jIva ko moha-mAyA me Akula dekhanA, unake lie karuNA kI vastu hai| yaha karuNA-bhAvanA hI unake mahAn pravRttizIla jIvana kI AdhArazilA hai| jaina-saskRti kA gaurava pratyeka vAta me kevala apanA hAni-lAbha dekhane me hI nahI hai, pratyuta janatA kA hAnilAbha dekhane meM bhI hai| kevala jJAna pAne ke bAda tIsa varSa taka bhagavAn mahAvIra niSkAma jana-sevA karate rhe| tIsa varSa ke dharma-pracAra se eva jana-kalyANa se bhagavAn ko kucha bhI vyaktigata lAbha na huaa| aura na unako isakI apekSA hI thI / unakA apanA AdhyAtmika jIvana vana cukA thA aura kucha sAdhanA zeSa nahI rahI thI, phira bhI vizva-karuNA kI bhAvanA se jIvana ke antima kSaNa taka janatA ko sanmArga kA upadeza dete rhe| prAcArya zIlA ne sUtrakRtAGga sUtra para kI apanI TIkA me isI bAta ko dhyAna me rakhakara kahA hai___ "dharmamuktavAn prANinAmanugrahArtham, na pUjA-satkArArtham" -sUtra kRtAGga TIkA 1/6/4 / kevala TIkA me hI nahI, jaina-dharma ke mUla prAgama-sAhitya me bhI yahI bhAva batAyA gayA hai"savvajagajIva-rakkhaNa-dayaThyAe pAvayaNa bhagavayA sukahiya" -praznavyAkaraNa-sUtra 2/1 __sarvajJa, sarvadarzI jiNANa sUtrakAra ne 'jiNANa' Adi vizeSaNo ke vAda 'savvannUNa savvadarisINa' ke vizepaNa vaDe hI gambhIra anubhava ke AdhAra para rakhe hai| jaina-dharma me sarvatratA ke lie zarta hai, rAga aura dvapa gambhIra hai,
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNipAta-sUtra 275 kA kSaya ho jAnA / rAga-dvepa kA sampUrNa kSaya kie binA, arthAt utkRSTa vItarAga bhAva sampAdana kie binA sarvajJatA sabhava nahI / sarvajJatA prApta kie binA pUrNa prApta puruSa nahIM ho sakatA / pUrNa prApta puruSa hue vinA triloka-pUjyatA nahI ho sakatI, tIrthakara pada kI prApti nahI ho sktii| ukta, 'jiNANa' pada dhvanita karatA hai ki jaina-dharma me vahI AtmA sudeva hai, paramAtmA hai, Izvara hai, paramezvara hai, parabrahma hai, saccidAnanda hai, jisane caturgati-rUpa sasAra-vana me paribhramaraNa karAne vAle rAga-dveSa Adi antaraga zatruyo ko pUrNa rUpa se naSTa kara diyA hai| jisame rAga-dvepa Adi vikAro kA thoDA bhI aza ho, vaha sAdhaka bhale hI ho sakatA hai, parantu devAdhideva paramAtmA nahI ho sktaa| prAcArya hemacandra kahate haiM sarvajJo jitarAgAdi-doSastralokya-pUjita / yathAsthitArtha-vAdo ca, devo'hana paramezvara / / -yogazAstra 2/4 pATha bheda Avazyaka sUtra kI prAcIna pratiyo me tathA haribhadra aura hemacandra Adi prAcAryoM ke prAcIna grantho me 'namotthuraNa' ke pATha me 'dIvo, tANa , saraNa , gaI, paichA' pATha nahI milatA / bahuta Adhunika pratiyo me hI yaha dekhane me AyA hai aura vaha bhI kucha galata Dhaga se| galata yo ki 'namotthuraNa' ke sava pada SaSThI vibhakti vAle hai, java ki yaha bIca me prathamA vibhakti ke rUpa me hai| prathamA vibhakti kA sambandha, 'namotthuraga' me ke namaskAra ke sAtha kisI prakAra bhI vyAkaraNasammata nahI ho sktaa| ata hamane mUla-sUtra me isa aza ko sthAna nahI diyaa| yadi ukta aza ko 'namottharaNa' me volanA hI abhISTa ho, to ise 'dIvatANa-saraNagai-paiTThANa' ke rUpa me samasta paSThI vibhakti lagA kara bolanA caahie| prastuta praza kA artha hai-"tIrthakara bhagavAn sasAra samudra me dvIpa-TApU, trANa-rakSaka, zaraNa, gati eva pratiSThA rUpa haiN|" 'namotthuraga' kI pATha vidhi 'namotthuNa' kisa paddhati se paDhanA cAhie, isa sambandha meM
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 sAmAyika-sUtra kAphI mata-bheda mila rahe hai| pratikramaNa-sUtra ke TIkAkAra AcArya nami pacAga namana-pUrvaka paDhane kA vidhAna karate hai / dono ghuTane, dono hAtha aura pA~cavA mastaka-inakA samyak rUpa se bhUmi para namana karanA, pacAga-praNipAta namaskAra hotA hai| parantu, prAcArya hemacandra aura haribhadra Adi yoga-mudrA kA vidhAna karate hai| yogamudrA kA paricaya airyApathika-pAlocanA sUtra ke vivecana me kiyA jA cukA hai| rAjapraznIya tathA kalpasUtra Adi Agamo me, jahA~ devatA Adi, tIrtha kara bhagavAn ko vandana karate hai aura isake lie 'namottharaNa' paDhate hai, vahA~ dAhinA ghuTanA bhUmi para Teka kara aura bA~yA khaDA karake dono hAtha ajali-baddha mastaka para lagAte hai| Aja kI pracalita paramparA ke mUla me yahI ullekha kAma kara rahA hai| vandana ke lie yaha Asana, namratA aura vinaya bhAvanA kA sUcaka samajhA jAtA hai| __ Ajakala sthAnaka vAsI sampradAya me 'namotthuga' do bAra paDhA jAtA hai| pahale se siddho ko namaskAra kiyA jAtA hai, aura dUsare se arihanto ko| pATha-bheda kucha nahIM hai, mAtra siddho ke 'namotthuNa' me jahA~ 'ThANaM sapattANa' bolA jAtA hai, vahA~ arihanto ke 'natmotthuraNa' me 'ThANa sapAviu kAmANa' kahA jAtA hai / 'ThANa sapAviukAmAraNa' kA artha hai--'mokSa pada ko prApta karane kA lakSya rakhane vAle jIvanmukta zrI arihanta bhagavAna abhI mokSa me nahI gae hai, zarIra ke dvArA bhogya-karma bhoga rahe hai, jaba karma bhoga lege taba mokSa me jAeMge, ata ve mokSa pAne kI kAmanA vAle hai / kAmanA kA artha yahA~ vAsanA nahI hai, Asakti nahIM hai / tIrtha kara bhagavAn to mokSa ke lie bhI Asakti nahI rakhate / unakA jIvana to pUrNarUpa se vItarAga-bhAva kA hotA hai| ata yahA~ kAmanA kA artha Asakti na lekara dhyeya, lakSya, uddezya Adi lenA caahie| Asakti aura lakSya me vaDA bhArI antara hai| vandhana kA mUla Asakti me hai, lakSya me nhii| uparyukta pracalita paramparA ke sambandha me kucha thoDI-bahuta vicArane kI vastu hai| vaha yaha hai ki do 'namotthuga' kA vidhAna
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNipAta -sUtra prAcIna granthoM tathA grAgamo se pramANita nahI hotA / 'namotthura ' ke pATha ko jaba hama sUkSma dRSTi se dekhate hai, taba patA calatA hai ki yaha pATha na saba siddho ke lie hai aura na saba arihanto ke lie hI / yaha to kevala tIrthakaro ke lie hai / arihanta dono hote hai - sAmAnya kevalI aura tIrthakara / sAmAnya kevalI me 'titthayarANaM, saya- sabuddhAraNaM, dhammasArahINa, dhammavaracAuratacakkavaTTINaM' Adi vizeSaraNa kisI bhI prakAra se ghaTita nahI ho sakate / sUtra kI zailI, spaSTatayA 'namotthuraNa' kA sambandha tIrthakaroM se tathA tIrthaMkarapada se mokSa pAne vAle siddho se hI joDatI hai, saba grarihanto tathA saba siddho se nahI / 277 do bAra kyoM ? # merI tuccha sammati me grAjakala prathama siddha-stuti- vipayaka 'ThAraNa mapattAraNa' vAlA 'namotthuraNa' hI paDhanA cAhie, dUsarA 'ThAraNa saMpAviukAmAraNa' vAlA nahI / kyoki, dUsarA 'namotthuraNa' vartamAnakAlIna arihanta tIrthakara ke lie hotA hai, so grAjakala bhAratavarSa me tIrthakara vidyamAna nahI haiN| Apa prazna kara sakate hai ki mahA videha kSetra me vIsa viharamAna tIrthaMkara hai to sahI / uttara hai ki vidyamAna tIrthaMkaro ko vandana, unake apane zAsanakAla me hI hotA hai, granyatra nahI / hA~ to kyA Apa bIsa viharamAna tIrthakaro ke zAsana me hai, unake batAe vidhi-vidhAno para calate haiM ? yadi nahI to phira kisa AdhAra para unako vandana karate haiM ? prAcIna grAgama - sAhitya me kahI para bhI vidyamAna tIrthakaro ke prabhAva me dUsarA 'namotthuga' nahI paDhA gayA / jAtAsUtra ke draupadI - adhyayana me dharmaruci anagAra sathArA karate samaya 'sapattANa' vAlA hI prathama 'namotthuraNa' paDhate hai, dUsarA nahI / isI sUtra me kuNDarIka ke bhAI puNDarIka aura arhanaka zrAvaka bhI sathAre ke samaya prathama pATha hI paDhate hai, dUsarA nahI / kyA usa samaya bhUmaNDala para arihantI tathA tIrthakaro kA prabhAva hI ho gayA thA ? mahAvideha kSa etra me to tIrthakara taba bhI the / aura sAmAnya kevalIarihanta to, anyatra kyA, yahA~ bhAratavarSa me bhI hoge / ukta vicAraNA ke dvArA
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 sAmAyika sUtra spaSTata siddha ho jAtA hai ki zrAgama kI prAcIna mAnyatA 'namotthu ' ke viSaya me yaha hai ki - " prathama namotthUNa tIrtha kara pada pAkara mokSa jAne vAle siddho ke lie paDhA jaae| yadi vartamAna kAla meM tIrtha kara vidyamAna ho, to rAjapraznIya - sUryAbhadevatAdhikAra, kalpasUtra -- mahAvIrajanmAdhikAra, jambUdvIpaprajJapti - tIrtha karajanmA bhipekAdhikAra, caupapAtika -- avaDaziSyAdhikAra aura grantakRdRzAga arjunamAlAkArAdhikAra yAdi ke ullekhAnusAra unakA nAma lekara 'namotthuraNa samaraNassa bhagavato mahAvIrassa ThANa sapAviukAmassa' Adi ke rUpa me paDhanA cAhie / " - yahA~ jo kucha likhA hai, kisI zrAgraha-vaNa nahI likhA hai, pratyuta vidvAno ke vicArArtha likhA hai / grata AgamAbhyAsI vidvAn, isa prazna para yathAvakAza vicAra karane kI kRpA kare / nau saMpadA * prastuta 'namotthuraNa' sUtra me nava sampadAe~ mAnI gaI hai / sampadA kA kyA artha hai, yaha pahale ke pATho me vatAyA jA cukA hai / puna smRti ke lie Avazyaka ho, to yaha yAda rakhanA cAhie ki sampadA kA artha vizrAma hai | prathama stotavya-sampadA hai / isame sasAra ke sarvazreSTha stotavyastuti yogya tIrtha kara bhagavAn kA nirdeza kiyA gayA hai / dUsarI sAmAnya hetu sampadA hai / isame stotavyatA me kAraNa - bhUta sAmAnya guraNo kA varNana hai / jainadharma vaijJAnika dharma hai, ata usame kisI kI stuti yo hI nahI kI jAtI, pratyuta guraNo ko dhyAna me rakha kara hI stuti karane kA vidhAna hai / tIsarI vizeSa - hetu sampadA hai / isame stotavya mahApurupa tIrthaMkara deva ke vizeSa guNa varNana kie gae haiM / caturtha upayoga-sampadA hai / isame sasAra ke prati tIrtha kara bhagavAn kI upayogitA - paropakAritA kA sAmAnyatayA varNana hai / pAMcavI upayogasampadA sambandhinI hetu sampadA hai | isame batAyA gayA hai ki tIrtha kara bhagavAn janatA para kisa prakAra mahAn upakAra karate haiM /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNipAta-sUtra 279 chaThI vizeSa-upayoga-sampadA hai| isame vizeSa eva asAdhAraNa zabdo me bhagavAn kI vizvakalyANakAritA kA varNana hai| sAtavI sahetusvarUpa-sampadA hai| isame bhagavAn ke dikkAlAdi ke vyavadhAna se anavacchinna, ata apratihata jJAna-darzana kA varNana karake unakA svarUpa-paricaya karAyA gayA hai / __ AThavI nijasamaphalada-sampadA hai| isame 'jAvayANa, bohayANa, moyagANa' Adi pado ke dvArA sUcita kiyA gayA hai ki tIrtha kara bhagavAn sasAra-dukha-satapta bhavya jIvo ko dharmopadeza dekara apane samAna hI jina, buddha, aura mukta banAne kI kSamatA rakhate hai| nauvI mokSa-sampadA hai| isame mokSa-svarUpa kA ziva, acala, aruja, ananta, akSaya, avyAbAdha Adi vizeSaNo ke dvArA baDA hI sarala eva bhavya varNana kiyA hai| ___ tArkika prazna karate hai ki nauvI mokSa sampadA me jo mokSasvarUpa kA varNana hai, usakA samvandha sUtrakAra ne sthAna zabda ke sAtha jor3A hai, vaha kisI bhI taraha ghaTita nahI hotaa| sthAna siddhazilA athavA AkAza jar3a padArtha hai, ata vaha aruja, ananta, avyAvAdha kaise ho sakatA hai ? uttara me nivedana hai ki abhidhAvRtti se sambandha ThIka nahIM baiThatA hai| parantu, lakSaNA-vRtti ke dvArA sambandha hone me koI Apatti nahI rhtii| yahA~ sthAna aura sthAnI aAtmAo ke mokSa-svarUpa me abheda kA Aropa kiyA gayA hai| ata mokSa ke dharma, sthAna me Aropita kara die gae hai| athavA yahA~ sthAna kA artha yadi avasthA yA pada liyA jAe, to phira kucha bhI vikalpa nahI rhtaa| mokSa, sAdhaka AtmA kI eka atima pavitra avasthA yA ucca pada hI to hai| vibhinna nAma jaina-paramparA me prastuta sUtra ke kitane hI vibhinna nAma pracalita haiN| 'namotthuNa' yaha nAma, anuyoga dvAra-sUtra ke ullekhAnusAra prathama akSaro kA AdAna karake banAyA gayA hai, jisa prakAra bhaktAmara aura kalyANa mandira Adi stotro ke nAma hai|
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vandana karate adhipati zakra-ina Adi sUtrI mAta 280 sAmAyika-sUtra dUsarA nAma zakra-stava hai, jo adhika khyAti prApta hai| jamvUdvIpa prajJapti sUtra tathA kalpasUtra Adi sUtro me varNana AtA hai ki prathama svarga ke adhipati zakra-indra prastuta pATha ke dvArA hI tIrtha karo ko vandana karate hai, ata 'zakra-stava' nAma ke lie kAphI purAnI artha-dhArA hame upalabdha hai| tIsarA nAma praNipAta-daNDaka hai / isakA ullekha yogazAstra kI svopajJavRtti aura pratikramaNavRtti Adi grantho me upalabdha hotA hai| praNipAta kA artha namaskAra hotA hai, ata namaskAra-paraka hone se yaha nAma bhI sarvathA yukti mUlaka hai| uparyukta tIno hI nAma zAstrIya eva artha-sagata hai| ata' kisI eka hI nAma kA moha rakhanA aura dUsaro kA apalApa karanA ayukta hai| mahattva 'namotthuNa' ke sambandha me kAphI vistAra ke sAtha varNana kiyA jA cukA hai| jaina sampradAya me prastuta sUtra kA itanA adhika mahattva hai ki jisa kI koI sImA nahI bA~dhI jA sktii| Aja ke isa zraddhA-zUnya yuga me, saikaDo sajjana aba bhI aise mileMge, jo itane lambe sUtra kI nityaprati mAlA taka pherate hai| vastuta isa sUtra me bhakti-rasa kA pravAha bahA diyA gayA hai| tIrtha kara mahArAja ke pavitra caraNo me zraddhAJjali arpaNa karane ke lie, yaha bahuta sundara evaM samIcIna racanA hai| uttarAdhyayana-sUtra me tIrtha kara bhagavAn kI stuti karane kA mahAn phala batAte hue kahA hai "yakyuimagaleNaM nANa-dasaNa-carita-bohilAbha jaNayai / nANasaNa-caritta-bohilAmasaMpanne ya Na jIve atakiriya kappavimANovavattiya ArAhaNaM aaraahei|" -uttarAdhyayana 26/14 uparyukta prAkRta sUtra kA bhAva yaha hai ki tIrthakara devo kI stuti karane se jJAna, darzana aura cAritrarUpa vodhi kA lAbha hotA hai| bodhi ke lAbha se sAdhaka sAdhAraNa dazA me kalpa vimAna tathA utkRSTa dazA me mokSa pada kA pArAdhaka hotA hai| jJAna, darzana
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraNipAta -sUtra 281 aura cAritra ho jaina-dharma hai / ataH uparyukta bhagavad-vAraNI kA sAra yaha nikalA ki bhagavAn kI stuti karane vAlA sAdhaka sampUrNa jainattva kA adhikArI ho jAtA hai aura anta meM apanI sAdhanA kA parama phala mokSa bhI prApta kara letA hai / sUtrakAra ne hamAre samakSa akSaya-nidhi khola kara rakha dI hai| Aie, hama isa nidhi kA bhakti-bhAva ke sAtha upayoga kareM aura anAdikAla kI AdhyAtmika daridratA kA samUla unmUlana kara akSaya eva ananta Atma-vaibhava ko prApta kare /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 samApti satra - - - [pAlocanA] eyarasa navamassa sAmAiyavayassa, paca aiyArA jANiyanvA, na samAyariyanvA / tajahAmaNa-duppaNihAraNe, vaya-duppaNihAro, kAya-duppaNihAraNe, sAmAiyassa sai akaraNayA, sAmAiyassa praNavaTThiyassa karaNayA, tassa micchA mi dukkaDa / (2) sAmAiya samma kAeNa, na phAsiyaM, na pAliyaM, na tIriya, na kiTTiya, na sohiya, na ArAhiya, ANAe aNupAliya na bhavai, tassa micchA mi dukkddN|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ samApti - sUtra zabdArtha ( 1 ) eyarasa = isa navamassa= nauve sAmAiyavayassa= sAmAyika vrata ke paca aiyArA = pA~ca aticAra jANiyavvA = jAnane yogya hai samAyariyavvA=AcaraNa karane yogya na=nahI haiM taM jahA- ve isa prakAra hai maraNa- duppaNihANe = mana kI anucitta pravRtti vaya duSpariNahANe = vacana kI anucita pravRtti kAya duSpariNahANe = zarIra kI anucita pravRtti sAmAiyarasa = sAmAyika kI tai prakaraNayA = smRti na rakhanA sAmAiyassa = sAmAyaka ko aNavaTThiyassa avyavasthita karaNayA karanA tassa = usa praticAra sambandhI mi=merA 283 dukkaDa = duSkRta micchA - mithyA hove ( 2 ) sAmAiyaM = sAmAyika ko samma = samyak rUpa me kAraNa - zarIra se - jIvana se na phAsiyaM = sparza na kiyA ho na pAliya = pAlana na kiyA ho na tIriya= pUrNa na kiyA ho na phiTTiya = kIrtana na kiyA ho na sohiya = zuddha na kiyA ho na ArAhiya = prArAdhana na kiyA ho ANAe = vItarAga deva kI AjJA se aNupAliya= granupAlita-svIkRta na bhavai = na huA ho to tassa micchAmi dukkaDa = vaha merA pApa niSphala ho bhAvArtha ( 1 ) sAmAyika vrata ke pA~ca praticAra - doSa hai, jo mAtra jAnane yogya hai, AcaraNa karane yogya nahI / ve pA~ca dopa isa prakAra hai1 - mana ko kumArga me lagAnA 2 - vacana ko kumArga me lagAnA, 3- zarIra ko kumArga me lagAnA, 4 - sAmAyika ko bIca meM hI pUrNa dazA me pAra lenA athavA sAmAyika kI smRti - khayAla na rakhanA tathA 5-sAmAyika ko avyavasthita rUpa se -- cacalatA se karanA / ukta dopo ke kAraNa jo bhI pApa lagA ho, vaha AlocanA ke dvArA mithyA - niSphala ho /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 sAmAyika-sUtra (2) sAmAyika vrata samyagrUpa se sparza na kiyA ho, pAlana na kiyA ho, pUrNa na kiyA ho, kIrtana na kiyA ho, zuddha na kiyA ho, aArAdhana na kiyA ho eva vItarAga kI AjJA ke anusAra pAlana na huA ho, to tatsambandhI samagra pApa mithyA-niSphala ho / vivecana sAdhaka, Akhira sAdhaka hI hai, cAro ora ajJAna aura moha kA vAtAvaraNa hai, ata vaha adhika-se-adhika sAvadhAnI rakhatA huaA bhI kabhI-kabhI bhUle kara baiThatA hai| java ghara-gRhasthI ke atyanta sthUla kAmo me bhI bhUle ho jAnA sAdhAraNa hai; taba sUkSma dharma-kriyAoM me bhUla hone ke sambandha me to kahanA hI kyA hai ? vahA~ to rAgadveSa kI jarA-sI bhI pariNati, viSaya-vAsanA kI jarA sI bhI smRti, dharma-kriyA ke prati jarA-sI bhI avyavasthiti, AtmA ko malina kara DAlatI hai| yadi zIghra hI use ThIka na kiyA jAe, sApha na kiyA jAe, to Age cala kara vaha atIva bhayakara rUpa me sAdhanA kA sarvanAza kara detI hai| cAra prakAra ke doSa sAmAyika baDI hI mahattva-pUrNa dhArmika kriyA hai| yadi yaha ThIka rUpa se jIvana meM utara jAe, to sasAra-sAgara se beDA pAra hai / parantu, anAdikAla se prAtmA para jo vAsanAo ke saskAra par3e hue hai, ve dharma-sAdhanA ko lakSya kI aora ThIka pragati nahI karane dete| sAdhaka kA antarmuhUrta jitanA choTA-sA kAla bhI zAnti se nahI gujaratA hai| isame bhI sasAra kI udheDa-vUna cala paDatI hai | ata. sAdhaka kA kartavya hai ki vaha sAmAyika ke kAla me pApo se bacane kI pUrI-pUrI sAvadhAnI rakkhe, koI bhI doSa jAnate yA ajAnate jIvana me na utarane de| phira bhI, kucha doSa laga hI jAte haiN| unake lie yaha hai ki sAmAyika samApta karate samaya zuddha hRdaya se AlocanA kara le / AlocanA arthAta apanI bhUla ko svIkAra karanA, antarha daya se pazcAttApa karanA, doSa-zuddhi ke lie acUka mahauSadha hai|
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-sUtra 285 pratyeka vrata cAra prakAra se dUSita hotA hai - pratikrama se, vyatikrama se, praticAra se aura anAcAra se / mana kI nirmalatA kA naSTa honA, mana me prakRtya kArya karane kA sakalpa karanA, pratikrama hai | yogya kArya karane ke sakalpa ko kArya rUpa meM pariNata karane aura vrata kA ullaghana karane ke lie taiyAra ho jAnA, vyatikrama hai / vyatikrama se Age baDha kara triSayo kI ora AkRSTa honA, vrata-bhaga karane ke lie sAmagrI juTA lenA, aticAra hai / aura anta me Asakti vaza vrata kA bhaga kara denA, kahalAtA hai anAcAra "mana kI vimalatA naSTa hone ko atikrama hai kahA, aura zIlacaryA ke vilaghana ko vyatikrama hai kahA / he nAtha ! viSayo meM lipaTane ko kahA aticAra hai, Asakta atizaya viSaya meM rahanA mahA'nAcAra hai || " praticAra aura anAcAra me bheda yahA~ para hame aticAra aura anAcAra kA bheda bhI samajha lenA cAhie, anyathA, viparyaya ho jAne kI saMbhAvanA banI rahatI hai / aticAra kA artha hai - ' vrata kA prazata bhaga' aura anAcAra kA artha hai- 'sarvata bhaga' / aticAra taka ke doSa vrata me malinatA lAte hai, vrata ko naSTa nahI karate, ata ina kI zuddhi AlocanA eva pratikramaNa Adi se ho jAtI hai / parantu, anAcAra me to vrata kA mUlata bhaga hI ho jAtA hai, ata vrata naye sire se lenA paDatA hai / sAdhaka kA kartavya hai ki vaha prathama to 'atikrama' Adi sabhI doSo se vacatA rahe / sabhava hai, phira bhI bhrAnti vaza koI bhUla zeSa raha jAe. to usakI AlocanA kara le / parantu, anAcAra kI ora to bilkula hI agrasara na honA cAhie / isake lie vizeSa jAgarUkatA kI AvazyakatA hai / jIvana me jitanA adhika jAgaraNa hai, utanA hI adhika sayama hai / sAmAyika vrata me bhI 'zratikrama' Adi doSa laga jAte hai / prata sAdhaka ko unakI zuddhi kA vizeSa lakSya rakhanA cAhie / yahI kAraNa hai ki sAmAyika kI samApti ke lie sUtrakAra ne jo prastuta
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 sAmAyika-sUtra pATha likhA hai, isame sAmAyika me lagane vAle aticAro kI AlocanA kI gaI hai / vrata me malinatA paidA karane vAle doSo me aticAra hI mukhya hai, ata aticAra kI AlocanA ke sAtha-sAtha atikrama aura vyatikrama kI AlocanA svaya ho jAtI hai / pA~ca aticAra __ sAmAyika-vrata ke pA~ca aticAra hai-manoduSpraNidhAna, vacanaduSpraNidhAna, kAyaduSpraNidhAna, sAmAyika-smRti-bhra za, aura sAmAyikaanavasthita / sakSepa me aticAro kI vyAkhyA isa prakAra hai - 1-sAmAyika ke bhAvo se bAhara mana kI pravRtti honA, mana ko sAsArika-prapaco me dauDAnA, aura sAsArika kArya ke lie idharaudhara ke sakalpa-vikalpa karanA, mano-duSpraNidhAna hai| 2-sAmAyika ke samaya viveka-rahita kaTa, niSThura eva azlIla vacana bolanA, nirarthaka pralApa karanA, kapAya baDhAne vAle sAvadha vacana kahanA, vacana-duSpraNidhAna hai| . 3-sAmAyika me zArIrika capalatA dikhAnA, zarIra se kuceSTA karanA, vinA kAraNa zarIra ko idhara-udhara phailAnA, asAvadhAnI se vinA dekhe-bhAle calanA, kAya-duSprariMgadhAna hai| 4-maiMne sAmAyika kI hai athavA kitanI sAmAyika grahaNa kI hai, isa bAta ko hI bhUla jAnA, athavA sAmAyika grahaNa karanA hI bhUla vaiThanA, sAmAyika-smRti-bhra za hai / mUla-pATha me pAe 'saI' zabda kA sadA artha bhI hotA hai / ata isa dizA me prastuta aticAra kA rUpa hogA, sAmAyika sadAkAla-nirantara na krnaa| sAmAyika kI sAdhanA nitya-prati cAlU rahanI caahie| kabhI karanA aura kabhI na karanA, yaha nirAdara hai| 5-sAmAyika se UbanA, sAmAyika kA samaya pUrA huA yA nahI-isa bAta kA vAra-vAra vicAra lAnA, athavA sAmAyika kA samaya pUrNa hone se pahale hI sAmAyika samApta kara lenA, sAmAyika kA anavasthita dopa hai / yadi sAmAyika kA samaya pUrNa hone se pahile, jAna vUjhakara sAmAyika samApta kI jAtI hai, taba to anAcAra hai, parantu 'sAmAyika kA samaya pUrNa ho gayA hogA' aisA vicAra kara samaya
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ samApti-sUtra 287 pUrNa hone se pahale hI sAmAyika samApta kara le, to vaha anAcAra nahI, pratyuta aticAra hai| zakA-samAdhAna prazna-mana kI gati baDI sUkSma hai| vaha to apanI cacalatA kie vinA rahatA hI nhii| aura, udhara sAmAyika ke lie mana se bhI sAvadya-vyApAra karane kA tyAga kiyA hai, ata pratimA bhaga hojAne ke kAraNa sAmAyika to bhaga ho hI jAtI hai| astu, sAmAyika karane kI apekSA sAmAyika na karanA hI ThIka hai| pratijJAbhaga karane kA dopa to nahI lagegA? uttara--sAmAyika kI pratijJA ke lie chaha koTi batAI gaI hai| ata yadi eka mana kI koTi TUTatI hai, to bAkI pA~ca koTi to banI hI rahatI hai, sAmAyika kA sarvathA bhaga yA abhAva to nahI hotA / manorUpa azata bhaga kI zuddhi ke lie zAstrakAro ne pazcAttApa-pUrvaka 'micchA mi-dukkaDa' kA kathana kiyA hai| vighna ke bhaya se kAma hI prArambha na karanA, mUrkhatA hai| sAmAyika, zikSAvrata hai| zikSA kA artha hai, nirantara abhyAsa ke dvArA pragati karanA / abhyAsa cAlU rakhie, eka dina mana para niyantraNa ho hI jaaegaa| yaha asandigdha hai|
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa -
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 (1) sAmAyika lene kI vidhi zAnta tathA ekAnta sthAna, bhUmi kA acchI taraha pramArjana, zveta tathA zuddha zrAsana, gRhasthocita pagaDI tathA koTa Adi utAra kara zuddha vastro kA upayoga, vidhi mukhavastrikA kA upayoga pUrva tathA uttara kI ora mukha, [ padmAsanAdi se baiThakara yA jina-mudrA se khaDe hokara ] namaskAra-sUtra-- navakAra, tIna bAra samyaktva - sUtra = arihato, tInabAra guruguNa smaraNa - sUtra = pacidiya, eka bAra guruvandana - sUtra = tikkhutto, tIna bAra [vandanA karake AlocanA kI AjJA lenA aura jibha - mudrA se Age ke pATha paDhanA ] AlocanA- sUtra = IriyAvahiya, eka bAra kAyotsarga - sUtra = tassa uttarI, eka vAra AgAra-sUtra = annattha, eka vAra [ padmAsana Adi se baiThakara yA jina-mudrA se khaDe hokara kAyotsarga-dhyAna karanA ]
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 pariziSTa kAyotsarga meM logassa, 'candesu nimmalayarA' taka 'namo arihatANa' paDhakara dhyAna kholanA, prakaTa rUpa me logassa sampUrNa eka bAra guru-vandana-sUtra-tikkhutto tIna bAra [guru se, yadi guru na ho to bhagavAn kI sAkSI se sAmAyika kI AjJA lenA] sAmAyika pratijJA sUtra=karemi bhate, tIna bAra [dAhinA ghuTanA bhUmi para Teka kara, vAyA khar3A kara, usa para aJjali-baddha dono hAtha rakhakara praNipAta-sUtra=namotthuNa, do bAra / [48 miniTa taka svAdhyAya, dharma-carcA, Atma dhyAna Adi do namotthuraNa me pahalA siddho kA aura dUsarA arihatoM kA hai| arihanto ke namotthuraNa me 'ThANa saMpattANa' ke badale 'ThANa sapAviu-kAmAraNa' paDhanA caahie| yaha pracalita paramparA hai| hamArI apanI dhAraNA ke lie 'praNipAta-sUtra-namotthuNa' kA vivecana dekhie /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) sAmAyika pArane kI vidhi namaskArasUtra = tIna bAra, samyaktvasUtra - tIna bAra, guru-guNa smaraNa-sUtra = eka bAra, guru-vandana - sUtra - tIna vAra, [vandanA karake AlocanA kI AjJA lenA, aura jina-mudrA se Age ke pATha paDhanA ] zrAlocanA -sUtra = IriyAvahiya, eka bAra, kAyotsarga-sUtra = tassa uttarI, ekabAra, AgAra-sUtra = annattha, eka bAra, [ padmAsana Adi se baiThakara, yA jina-mudrA se khar3e hokara kAyotsarga - dhyAna karanA ] - kAyotsarga -- dhyAna me logassa 'candesu nimmalayarA' taka, 'namo arihatAraNa' paDhakara dhyAna kholanA, prakaTa rUpa me logassa sampUrNa eka bAra, [ dAhinA ghuTanA Teka kara, bAyA~ khaDA kara, usa para jalabaddha dono hAtha rakhakara ] praNipAta - sUtra - namotthuraNa do bAra, sAmAyika - samApti-sUtra = eyassa navamassa Adi, eka bAra namaskAra-sUtra == navakAra tIna bAra Cai
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 saMskRta-cchAyAnuvAda [ 1 ] namokkAra - namaskAra-sUtra namo'rhaddbhyaH namaH siddha ebhya nama zrAcAryebhya nama upAdhyAyebhyaH namo loke sarvasAdhubhyaH / eSa paJcanamaskAraH, sarva pApa-praNAzana | maMgalAnAM ca sarveSAM, prathama bhavati magalam // [ 2 ] arihato - samyaktva -sUtra arhan mama deva, yAvajjIva susAdhavaH gurava / jina - prajJapta tattvaM, iti samyaktva mayA gRhItam //
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta-cchAyAnuvAda [3] paciMdiya-guruguNa-smaraNa-sUtra paJcendriya-savaraNaH, tathA navavidha-brahmacarya-guptidharaH / caturvidha-kaSAyamuktaH, ityaSTAdazaguraNe sayukta // 1 // paJcamahAvrata-yuktaH, paJcavidhAcAra-pAlanasamarthaH / paJcasamitaH triguptaH, SatriMzadguNo gururmama // 2 // [4] tikkhutto--guruvandana-sUtra trikRtvaH pAdakSiNa pradakSiNAM karomi, vande, namasyAmi, satkaromi, sammAnayAmi, kalyANam , magalam , daivatam , caityam , paryupAse , mastakena vnde| [5] IriyAvahiya-AlocanA-sUtra icchAkAreNa sandizata bhagavan ! airyApathiko pratikramAmi, iSTam /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 pariziSTa icchAmi pratikramitum , IryApathikAyAM virAdhanAyAm , gamanAgamane, prAraNAkramaNe bIjAkramaNe, haritAkramaNa, avazyAyottiga-panakadakamRttikA-markaTa-santAnasakramaNe, ye mayA jIvA virAdhitAH ekendriyAH, dvIndriyAH, trIndriyAH, caturindriyAH, paJcendriyAH, abhihatAH, vartitAH, zleSitAH, saMghAtitAH, saghaTTitAH, paritApitAH, klAmitAH, avadrAvitAH, sthAnAt sthAna sakrAmitAH, jIvitAd vyaparopitAH, tasya mithyA me duSkRtam / tassa uttarI-kAyotsarga-sUtra tasya uttarIkaraNena, prAyazcitta-karaNena, vizodhI-karaNena, vizalyI-karaNena, pApAnAM karmaNAM nirghAtanArthAya, tiSThAmi kAyotsargam / [7] annattha UsasieNaM-AkAra-sUtra anyatra uccha vasitena, niHzvasitena, kAsitena, kSa tena, jambhitena, udgAritena,
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ saskRtacchAyAnuvAda vAtanisargaNa, bhramaryA, pittamUrchayA, sUkSmaiH agasacAlaiH, sUkSmaH zleSmasavAlaH, sUkSmaH dRSTi-saMcAlaiH, evamAdibhiH prAkAraiH abhagnaH avirAdhitaH, bhavatu me kaayotsrgH| yAvadarhatAM bhagavatAM namaskAreNa na pArayAmi, tAvatkAyaM, sthAnena, maunena, dhyAnena, AtmAnaM vyutsRjAmi ! [8] logassa-caturviMzatistava-sUtra lokasya uddyotakarAn dharma-tIrthakarAn jinAn / arhataH kortayiSyAmi, caturviMzatimapi kevalinaH // 1 // RSabhamajitaM ca vande, saMbhavamabhinadanaM ca sumatiM ca / padma prabhaM supArzva, jinaM ca candraprabhaM vande // 2 // suvidhi ca puSpadanta, zItalaM, zreyAMsaM, vAsupUjyaM ca / vimalamanantaM ca jinaM, dharma zAnti ca vande // 3 //
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 pariziSTa kunthumara ca malli, vande munisuvrata namijina ca / vande ariSTanemi, pArzva tathA varddhamAna ca // 4 // eva mayA abhiSTutAH, . vidhUtarajomalAH prhiinnjraamrnnaaH| caturvizatirapi jinavarAH, tIrthakarAH mayi prasIdantu // 5 // kIrtitAH, vanditAH, mahitAH, ye ete lokasya uttamAH siddhAH / Arogya-bodhi-lAbha, samAdhivaramuttama dadatu // 6 // candrabhyo nirmalatarAH, Adityebhyo'dhika prkaashkraaH| sAgaravara-gambhIrA, siddhAH siddhi mama dizantu // 7 // [6] karemi bhante-sAmAyika-sUtra karomi bhadanta ! sAmAyikam, sAvadha yoga pratyAkhyAmi, yAvanniyama paryupAse, dvividha, trividhena, manasA, vAcA, kAyena, na karomi, na kArayAmi, tasya bhadanta ! pratikramAmi nindAmi gaheM, AtmAna vyutsRjaami|
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta-cchAyAnuvAda [10] namotthuNa-praNipAta-sUtra namo'stuarhadbhyaH, bhagavadbhyaH, Adikarebhya , tIrthakarebhyaH, svayasambuddhebhyaH, puruSottamebhyaH, puruSasiMhebhyaH, puruSavarapuNDarIkebhyaH puruSavaragandhahastibhyaH, lokottamebhyaH, lokanAthebhyaH, lokahitebhyaH, lokapradIpebhyaH, lokapradyotakarebhyaH, abhayadebhyaH, cakSa rdebhyaH, mArgadebhyaH, zaraNadebhyaH jIvadebhyaH bodhidebhyaH dharmadebhyaH, dharmadezakebhyaH, dharmanAyakebhyaH, dharmasArathibhyaH, dharmavara-caturanta-cakravatibhyaH, [ dvIpa-trANa-zaraNa-gati-pratiSThebhyaH, ] apratihata-vara-jJAna-darzana-dharebhyaH, vyAvRtta-chadmabhyaH, jinebhyaH, jApakebhyaH, tIrNebhya., tArakebhyaH, buddha bhyaH, bodhakebhyaH, muktebhyaH, mocakebhyaH, sarvajJabhyaH sarvadarzibhyaH, zivamacalamarujamanantamakSayamavyAbAdhamapunarAvRtti-siddhigatinAmadheyaM sthAna saprAptebhyaH, namo jinebhyaH, jitabhayebhyaH /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa [ 11 ] sAmAyika-sampanna-sUtra : 1: etasya navamasya sAmAyikavratasyapaJca aticArAH jJAtavyAH, na samAcaritavyAH tadyathA1-mano-duSpraNidhAnam, 2-vaco-duSpraNidhAnam, 3-kAya-duSpraNidhAnam, 4-sAmAyikasya smRtyakaraNatA, 5-sAmAyikasya anavasthitasya karaNatA, tasya mithyA mama duSkRtam, sAmAyika samyak-kAyena na spRSTa, na pAlitam, na tIrita, na kIrtitam, na zodhita, na ArAdhitam, AjJayA anupAlitaM na bhavati, tasya mithyA mama duSkRtam /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 sAmAyika-satra:hiMdI padyAnuvAda - namaskAra sUtra [kukubha kI dhvani namaskAra ho arihanto ko, rAga-dvaSa - ripu-sahArI / namaskAra ho zrI siddho ko, ajara amara nita avikArI / namaskAra ho prAcAryo ko, sagha-ziromaNi AcArI ! namaskAra ho uvajjhAyo ko, akSaya zru ta-nidhi ke dhArI ! namaskAra ho sAdhu sabhI ko, jaga me jaga-mamatA mArI ! tyAga die vairAgya-bhAva se, bhoga-bhAva saba sasArI / pA~ca pado ko namaskAra yaha, ___ naSTa kare kali-mala bhArI ! magalamUla akhila magala me pApabhIru janatA tArI !
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 : 2 samyaktva-sUtra [ pIyUSavarSa kI dhvani ] deva mama arhan vijetA karma ke, sAdhuvara gurudeva dhAraka dharma ke ! jina - prabhASita dharma kevala tatva hai, grahaNa kI maiMne yahI samyaktva hai ! 3 : guruguNasmaraNa-sUtra [ dikpAla kI dhvani ] caMcala, capala, haThIlI nita pA~ca indriyo kA - savara - niyatraNA se bhava- viSa utArate haiM ! nava gupti zIla vrata kA sAdara sadaiva pAle, kaluSita kaSAya cAro dina-rAta TArate haiM ! pA~co mahAvrato ke dhAraka sudhairya-zAlI, AcAra pA~ca pAle jIvana sudhArate haiM ! gurudeva pA~ca samitI tIno sugupti dhArI, chattIsa guraNa vimala haiM, ziva-patha saMvArate hai ! : 4 guruvandana - sUtra [ lAvanI kI dhvani ] tIna vAra guruvara ! pradakSiNA, zrAdakSiNa meM karatA hU~ ! vandana, nati, satkAra aura, sammAna hRdaya se karatA hU~ ! pariziSTa
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-sUtra : hindI padyAnuvAda 303 magala-maya, kalyANa-rUpa, devatva-bhAva ke dhAraka ho ! jJAna-rUpa ho, prabala avidyA andhakAra - sahAraka ho ! paryupAsanA zrI caraNo kI, ekamAtra jIvana-dhana hai ! hAtha joDakara zIza jhukA kara bAra bAra abhivandana hai ! AlocanA-sUtra [candramaNi kI Nvani ] AjJA dIje he prabho / pratikramaNa kI cAha hai, IryApatha-AlocanA, karane kA utsAha hai / AjJA milane para karUM pratikramaNa prAraMbha mai, Ate patha gantavya me, kiyA jIva prArabha maiM ! prANI, bIja tathA harita, osa, utiMga, sevAla kA, kiyA vimardana mattikA, jala, makaDI ke jAla kA! ekendriya, dvIndriya tathA trIndriya kI sImA nahI, caturindriya, pacendriya naSTa hue ho yadi kahI ! sammukha Ate jo hane aura Dhake ho dhUla se, masale ho yadi bhUmi para, vyathita hue ho bhUla se / Apasa me TakarA die, cha kara pahuMcAI vyathA, pApo kI gaNanA kahA~, lambI hai aba bhI kathA ! dI ho kaTu paritApanA, glAni, maraNa sama bhI kie, trAsa diyA, ika sthAna se anya sthAna haTA die / adhika kahU~ kyA prANa bhI, naSTa kie nirdaya vanA, duraskRta ho mithyA sakala, amala saphala ho saadhnaa|
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 6 kAyotsarga-sUtra [chappaya ko dhvani ] pApamagna nija Atma-tattva ko vimala banAne, prAyazcitta graharaNa kara antara jJAna jyoti jagAne / dhyAna lagAne, dvandva miTAne ! pUrNa zuddhi ke hetu samujjvala zalya - rahita ho pApa karma kA rAga-dveSa-sakalpa taja, kara samatA - rasa pAna, sthira ho kAyotsarga kA karU pavitra vidhAna ! 7 AgAra-sUtra [ rUpamAlA kI dhvani ] nAtha | pAmara jIva hai yaha, bhrAnti kA bhaDAra, astu, kAyotsarga me kucha, prApta hai AgAra ! zvAsa U~cA, zvAsa nIcA, chIka athavA kAza, jRmbharaNA, udgAra, vAtotsarga, bhrama matinAza | pittamUrcchA, aura araNa bhI aga kA sacAra; zleSma kA aura dRSTi kA yadi sUkSma ho pravicAra ! anya bhI kAraNa tathAvidha hai aneka prakAra, cacalAkRti deha jinase zIghra ho savikAra / bhAva kAyotsarga mama, ho, para akhaDa zrabhedya, bhAvanA - patha hai surakSita deha hI hai bhedya 1 jAva kAyotsarga, paDha navakAra nA lU pAra, tAva sthAna, sumauna se sthita dhyAna kI jhanakAra 1 p deha kA saba bhAna bhUlUM, sAdhanA ika tAra, Atma-jIvana se haTAU~, pApa kA vyApAra ! pariziSTa
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-sUtra : hindI padyAnuvAda 305 :8: caturviMzatistava-sUtra [harigItikA kI dhvani ] sasAra me uddyota-kara zrIdharma-tIrthakara mahA; caubIsa arhan kevalI bandU akhila pApApahA ! zrI Adi narapu gava RSabha jinavara ajita indriyajayI ; sabhava tathA abhinanda jI zobhA amita mhimaamyii| zrI sumati, padma, supArzva, candraprabha, suvidhi jinarAja kA ; zItala tathA zreyAsa kA tapa teja hai dinarAja kA! zrI vAsupUjya, vimala, ananta, anantajJAnI dharma jI; zrI zAnti, kunthu tathaiva ara, mallI, nazAe karma jI ! bhagavAn munisuvrata, guNI nami, nemi, pArzva jineza ko; vara vandanA hai bhakti se zrI vIra dharma-dineza ko! ho karmamala-virahita jarA-maraNAdi saba kSaya kara die ; caubIsa tIrtha kara jinendra kRpAlu ho guNa-stuti kie ! kIrtita, mahita, vandita sadA hI siddha jo haiM loka meM; Arogya, bodhi, samAdhi, uttama de, na AeM zoka me ! rAkeza se nirmala adhika ujjvala adhika divaseza se; vyAmoha kucha bhI hai nahI, gabhIra sindhu jaleza se ! sasAra kI madhu-vAsanA antarha daya me kucha nahI , zrI siddha tuma-sI siddhi mujhako bhI mile AzA yahI ! sAmAyika pratijJA-sUtra [ ghanAkSarI kI dhvani ] bhagavan / sAmAyika karatA hU samabhAva, pAparUpa vyApAro kI kalpanA haTAtA hU~ !
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 yAvat niyama dharma - dhyAna kI upAsanA hai, yugala pApakArI karma mana, vaca aura tana dvArA, kararaNa tIna yoga se nibhAtA sAmAyika sUtra karake pratikramaNa, nindA tathA garhaNA meM, svaya nahI karatA hU aura na karAtA hU~ ! 10 praNipAta sUtra [ rolA kI dhvani ] pApAtmA ko vosirA ke vizuddha banAtA hU~ ! namaskAra ho Adi dharma kI kartA zrI svayabuddha haiM, bhUtala ke puruSa - siMha hai, puruSo me puruSo me hai zreSTha gandhahastI se svAmI, lokottama haiM, lokanAtha hai, jagahita - kAmI ! loka - pradIpaka hai, prati ujjvala loka-prakAzaka abhayadAna ke dAtA antara cakSu - vikAzaka / mArga, zaraNa, sadbodhi, dharma, jIvana ke dAtA, satya dharma ke upadezaka, adhinAyaka trAtA / dharma-pravartaka, dharma - cakravartI dvIpa - trANa - gati-zaraNa-pratiSThAmaya zreSTha tathA graniruddha jJAna darzana ke dhArI, chadmarahita, prajJAna bhrAnti kI sattA TArI / rAga-dvepa ke jetA aura jitAne vAle, bhavasAgara se tIrNaM tathaiva tirAne vAle / svaya buddha ho, bodha bhavya jIvo ko dInA, Phco vItarAga grarhan bhagavan ko, tIrtha kara jina ko / puruSo meM uttama, aravinda mahattama / ! jaga-jetA, zivanetA !
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-sUtra * hindI padyAnuvAda mukta aura mocaka kA pada bhI uttama lInA ! lokAloka - prakAzI kevaladarzI parama ahiMsaka magala-maya, avicacala, zUnya avicala kevalajJAnI; zukla - dhyAnI ! sakala rogo se, akSaya, aura ananta rahita bAdhA yogo se ! eka bAra jA vahA~, na phira jaga me Ae haiM; sarvottama vaha sthAna mokSa kA apanAe haiM / ( 'eka bAra jA vahA~, na phira jaga me AnA hai, sarvottama vaha sthAna mokSa kA apanAnA hai | ) namaskAra ho zrI jina antara- ripu jayakArI, akhila bhayo ko jIta pUrNa nirbhayatA dhArI ! 11 samApti - sUtra [ ghanAkSarI kI dhvani ] ( 1 ) sAmAyika vrata kA samagra kAla pUrA huA, bhUla cUka jo bhI huI AlocanA karU meM, / mana, vaca, tana bure mArga me pravRtta hue, antaraga zuddhi kI vibhagnatA se DarU~ maiM / // smRtibhraza tathA vyavasthiti - hInatA ke doSa, pazcAttApa kara pApa-kalimA se Ta maiM, akhila durita mama zIghra hI viphala hove, atala asIma bhavasAgara se tarU meM || ( 2 ) sAmAyika bhalI bhA~ti utArI na antara me, sparzana, pAlana, yathAvidhi pUrNa kI nahI, / 1 - ukta koSThAMkita pAThAntara arihantoM ke lie hai / 307
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 sAmAyika-sUtra vItarAga, vacano ke anusAra kIrtanA kI, zuddhi kI, ArAdhanA kI divya jyoti lI nahI !! sasAra kI jvAlAo se pipAsita hRdaya ne, zAntimUla samabhAvanA kI sudhA pI nahI; / AlocanA, anutApa karatA hUM bAra-bAra, sAdhanA me kyo na sAvadhAna vRtti kI nahI !!
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pATha [prAcArya amitagati ] sattveSu maitrI guNiSu pramoda, kliSTeSu jIveSu kRpAparatvam / mAdhyasthya-bhAvaM viparItavRttau sadA mamAtmA vidadhAtu deva // 1 // -he jinendra deva / maiM yaha cAhatA hU~ ki yaha merI AtmA sadaiva prANimAtra ke prati mitratA kA bhAva, guNI-jano ke prati pramoda kA bhAva, dukhita jIvo ke prati karuNA kA bhAva, aura dharma se viparIta pAcaraNa karane vAle adharmI tathA virodhI jIvo ke prati rAga-dveSarahita udAsInatA kA bhAva dhAraNa kre| zarIrataH kartu mananta-zakti, vibhinnamAtmAnamapAstadoSam / jinendra | koSAdiva khagayaSTi, tava prasAdena mamAstu zakti : // 2 // -he jinendra ApakI svabhAva-siddha kRpA se merI AtmA me aisA AdhyAtmika bala prakaTa ho ki maiM apanI prAtmA ko kArmaraNa zarIra Adi se usI prakAra alaga kara sakU~, jisa prakAra myAna se-talavAra alaga kI jAtI hai| kyoki, vastuta merI AtmA ananta zakti se
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 sAmAyika-sUtra sampanna hai, aura sampUrNa doSo se rahita hone ke kAraNa nirdoSa vItarAga duHkhe sukhe vairiNi bandhuvarga, yoge viyoge bhavane vane vaa| nirAkRtAzeSa-mamatva-buddha, sama mano me'stu sadA'pi nAtha // 3 // -he nAtha / sasAra kI samasta mamatA-buddhi ko dUra karake merA mana sadA kAla du kha me, sukha me, zo me, bandhupro me, sayoga me, viyoga me, ghara me, vana me sarvatra rAga-dveSa kI pariNati ko choDakara sama bana jAe! munIza ! lInAviva kIlitAviva, sthirau nikhAtAviva bimvitAviva / pAdau tvadIyo mama tiSThatAM sadA, tamo dhunAnau hRdi dIpakAviva // 4 // -he munIndra / ajJAna andhakAra ko dUra karane vAle Apake caraNakamala dIpaka ke samAna hai, ataeva mere hRdaya me isa prakAra base rahe, mAno hRdaya me lIna hogae ho, kIla kI taraha gaDa gae ho, vaiTha gae, ho, yA pratibimbita ho gae ho / ekendriyAdyA yadi deva ! dehinaH, pramAdataH sacaratA itsttH| kSatA vibhinnA militA nipIDitAs tadastu mithyA duranuSThitaM tadA // 5 // -he jinendra | idhara udhara pramAdapUrvaka calate-phirate mere se yadi ekendriya prAdi prANI naSTa hue ho, Tukar3e kiye gae ho, nirdayatApUrvaka milA die gae ho, ki bahunA, kisI bhI prakAra se dukhita kie ho, to vaha sava duSTa AcaraNa mithyA ho / vimuktimArga-pratikUla-vatinA, mayA kaSAyAkSavazena dudhiyaa|
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pATha cAritra zuddha ryadakAri lopanaM, tadastu mithyA mama duSkRta prabho ! // 6 // - he prabho / maiM durbuddhi hU~, mokSamArga se pratikUla calane va hU~, ataeva cAra kaSAya aura pA~ca indriyo ke vaza meM hokara maiMne kucha bhI apane cAritra kI zuddhi kA lopa kiyA ho, vaha saba duSkRta mithyA ho ! vinindanAlocana--garharaha, manovacaH kAya -- kaSAyanimitam / nihanmi pApa bhavadu.khakAraNaM, bhiSag viSa maMtraguNairivAkhilam // 7 // - mana, vacana, zarIra eva kaSAyo ke dvArA jo kucha bhI sasAra duHkha kA kAraNabhUta pApAcaraNa kiyA gayA ho, usa saba ko ni AlocanA aura gardA ke dvArA usI prakAra naSTa karatA hU~, jisa praka kuzala vaidya matra ke dvArA aga aga me vyApta samasta viSa ko dUra detA hai ! atikrama yaM vimatervyatikrama, jinAticAra sucaritrakarmaNaH / vyadhAmanAcAramapi pramAdataH, pratikrama tasya karomi zuddhaye // 8 // he jinezvara deva / maiMne vikAra-buddhi se prerita hokara zuddha cAritra me jo bhI pramAda vaza pratikrama, vyatikrama, praticAra aM pranAcAra rUpa doSa lagAe ho, una sava kI zuddhi ke lie pratikrama karatA hU~ 1 kSati mana. zuddhividheratikrama, vyatikramaM zIlavRtevilaGghanam / prabho'ticAraM viSayeSu vartana, vadantyanAcAramihAtisaktatAm // 6 // - he prabho ! mana kI zuddhi me kSati honA pratikrama hai, zIla-vR
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika-sUtra kA arthAt svIkRta pratijJA ke ullaghana kA bhAva vyatikrama hai, viSayoM me pravRtti karanA aticAra hai, aura viSayo me atIva Asakta ho jAnA-nirargala ho jAnA-anAcAra hai ! yadarthamAtrApadavAkya-hIna, mayA pramAdAdyadi kiMcanoktam / tanme kSatmivA vidadhAtu devI, sarasvatI kevala-bodha-labdhim // 10 // -~-yadi maiMne pramAda-vaza hokara artha, mAtrA, pada aura vAkya se hIna yA adhika koI bhI vacana kahA ho, to usake lie jina-vANI mujhe kSamA kare aura kevala jJAna kA amara prakAza pradAna kare / bodhiH samAdhiH pariNAmazuddhiH, svAtmopalabdhiH zivasaukhyasiddhiH / cintAmaNi cintitavastudAne, tvAM vandyamAnasya mamAstu devi ! // 11 // he jinavANI devI ! maiM mujhe namaskAra karatA huuN| tU abhISTa vastu ke pradAna karane me cintAmaNi-ratna ke samAna hai / terI kRpA se mujhe ratnatraya-rUpa bodhi, AtmalInatA-rUpa samAdhi, pariNAmo kI pavitratA, Atma-svarUpa kA lAbha aura mokSa kA sukha prApta ho! yaH smaryate sarvamunIndra-vRndar yaH stUyate srvnraamrendrH| yo gIyate veda-purANa-zAstra : sa devadevo hRdaye mamAstAm // 12 // -jisa paramAtmA ko sasAra ke sava munIndra smaraNa karate hai, jisakI narendra aura surendra taka bhI stuti karate haiM, aura jisakI mahimA sasAra ke samasta veda, purANa eva zAstra gAte hai, vaha devo kA bhI ArAdhya deva vItarAga bhagavAn mere hRdaya me virAjamAna hove ! yo darzana-jJAna-sukha-svabhAvaH, samastasaMsAra-vikAra-bAhyaH / Gg
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pATha 313 samAdhigamyaH paramAtma-saMjJa:, sa devadevo hRdaye mamAstAm // 13 // -jo ananta jJAna, ananta darzana aura ananta sukha kA svabhAva dhAraNa karatA hai, jo sasAra ke samasta vikAro se rahita hai, jo nirvikalpa samAdhi (dhyAna kI nizcalatA) ke dvArA hI anubhava meM AtA hai, vaha paramAtmA devAdhideva mere hRdaya meM virAjamAna hove ! niSUdate yo bhavaduHkha-jAla, nirIkSate yo jagadantarAlam / yo'ntargato yoginirIkSaNIyaH, sa devadevo hRdaye mamAstAm // 14 // -jo sasAra ke samasta dukha-jAla ko vidhvasta karatA hai, jo tribhuvanavartI saba padArtho ko dekhatA hai, aura jo antarhadaya me yogiyo dvArA nirIkSaNa kiyA jAtA hai, vaha devAdhideva mere hRdaya meM virAjamAna hove / vimukti-mArga-pratipAdako yo, yo janmamRtyu-vyasanAd vyatItaH / trilokaloko vikalo'kalaGkaH, sa devadevo hRdaye mamAstAm // 15 // -jo mokSa-mArga kA pratipAdana karane vAlA hai, jo janma-maraNarUpa Apattiyo se dUra hai, jo tIna loka kA draSTA hai, jo zarIra-rahita hai aura niSkalaka hai, vaha devAdhideva mere hRdaya meM virAjamAna hove / kroDIkRtAzeSa zarIri-vargA , rAgAdayo yasya na santi doSAH / nirindriyo jJAnamayo'napAyaH, sa devadevo hRdaye mamAstAm / / 16 / / -samasta sasArI jIvo ko apane niyatraNa me rakhane vAle rAgAdi doSa jisame nAmamAtra ko bhI nahI hai, jo indriya tathA mana se rahita hai,
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika sUtra - he bhadra | yadi vastuta dekhA jAe to samAdhi kA sAdhana na Asana hai, na loka - pUjA hai, aura na saMdha kA mela-jola hI hai / ataeva tU to sasAra kI samasta vAsanAo kA parityAga kara nirantara adhyAtmabhAva me lIna raha / 316 na santi bAhyAH mama kecanArthA, bhavAmi teSAM na kadAcanAham / itthaM vinizcitya vimucya bAhya, svasthaH sadA tvaM bhava bhadra ! muktyai // 24 // - saMsAra me jo bhI bAhya bhautika padArtha hai, ve mere nahI haiM aura na maiM hI kabhI unakA ho sakatA hU~ - isa prakAra hRdaya me nizcaya ThAna kara he bhadra / tU vAhya vastuo kA tyAga kara de aura mokSa kI prApti ke lie sadA Atma-bhAva me sthira raha / zrAtmAnamAtmanyavalokyamAnas tvaM darzana jJAnamayo vizuddhaH / ekAgracittaH khalu yatra-tatra, sthito'pi sAdhurlabhate samAdhim ||25|| - jaba tU apane ko apane grApa me dekhatA hai, tava tU darzana aura jJAna rUpa ho jAtA hai, pUrNatayA zuddha ho jAtA hai / jo sAdhaka apane citta ko ekAgra banA letA hai, vaha jahA~ kahI bhI rahe, samAdhi-bhAva ko prApta kara letA hai / ekaH sadA zAzvatiko mamAtmA, vinirmalaH sAdhigamasvabhAvaH / bahirbhavAH santyapare samastA, na zAzvatA karmabhavA svakIyAH ||26|| - merI AtmA sadaiva eka hai, avinAzI hai, nirmala hai aura kevala jJAna-svabhAva hai / jo kucha bhI vAhya padArtha hai, sava AtmA se bhinna haiM / karmodaya se prApta, vyavahAra dRSTi se apane kahe jAne vAle jo bhI vAhya-bhAva hai, saba azAzvata hai, anitya hai /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAyika pATha yasyAsti nakya vapuSA'pi sArddha, ___ tasyAsti kiM putra-kalatra mitra: ? pRthakkRte camariNa romakUpAH, kuto hi tiSThanti zarIramadhye // 27 / / -jisakI apane zarIra ke sAtha bhI ekatA nahI hai, bhalA usa AtmA kA putra, strI aura mitra Adi se to sambandha hI kyA ho sakatA hai ? yadi zarIra ke Upara se camaDA alaga kara diyA jAe, to usame roma-kUpa kase Thahara sakate haiM ? binA AdhAra ke prAdheya kaisA? saMyogatA duHkhamanekabheda, yato'znute janmavane zarIrI / tatastridhA'sau parivarjanIyo, yiyAsunA nirvRtimAtmanInAm // 28 // -sasAra rUpI vana me prANiyo ko jo yaha aneka prakAra kA dukha bhoganA paDatA hai, vaha saba sayoga ke kAraNa hai, ataeva apanI mukti abhilASiyo ko yaha sayoga mana, vacana eva zarIra tIno hI prakAra se choDa denA caahie| sarva nirAkRtya vikalpajAla, sasAra-kAntAra-nipAtahetum / viviktamAtmAnamavekSyamAraNo, nilIyase tva parAmAtma-tattve // 26 // -sasAra--rUpI vana me bhaTakAne vAle saba durvikalpoM kA tyAga karake tU apanI AtmA ko pUrNatayA jaDa se bhinna rUpa me dekha aura paramAtmatattva me lIna ho| svayaM kRteM karma yadAtmanA purA, phalaM tadIya labhate zubhAzubham / pareNa datta yadi labhyate sphuTaM, __ svayaM kRta karma nirarthakaM tadA // 30 // -AtmA ne pahale jo kucha bhI zubhAzubha karma kiyA hai, usI kA
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika sUtra athavA atIndriya hai, jo jJAnamaya hai aura avinAzI hai, vaha devAdhideva mere hRdaya me virAjamAna hove | 314 , yo vyApako vizvajanInavRttiH siddho vibuddho dhuta - karmabandhaH / dhyAto dhunIte sakala vikAra, sa devadevo hRdaye mamAstAm // 17 // - jo vizva - jJAna kI dRSTi se akhila vizva me vyApta hai, jo vizva-kalyANa kI bhAvanA se ota-prota hotA hai, siddha hai, buddha hai, karma - bandhano se rahita hai, jisakA dhyAna karane para samasta vikAra dUra ho jAte hai, vaha devAdhideva mere antarmana meM virAjamAna hove | na spRzyate karmakalaGkadoSair, yo dhvAntasaghairiva tigmarazmiH / niraJjanaM nityamanekameka, ta devamApta zaraNa prapadye // 18 // - jo karma-kalaka-rUpI doSo ke sparza se usI prakAra rahita hai, jisa prakAra pracaNDa sUrya andhakAra - samUha ke sparza se rahita hotA hai, jo nirajana hai, nitya hai, tathA jo guraNo kI dRSTi se aneka hai aura dravya kI dRSTi se eka hai, usa parama satya - rUpa prAptadeva kI zaraNa mai svIkAra karatA hU~ / . vibhAsate yatra marIcimAli nyavidyamAne bodha mayaprakAzaM, taM devamApta zaraNa prapadye // 16 // IN - laukika sUrya ke na rahate hue bhI jisame tIna loka ko prakAzita karane vAlA kevala jJAna kA sUrya prakAzamAna ho rahA hai, jo nizcaya naya kI apekSA se apane Atma-svarUpa me hI sthita hai, usa Apta deva kI zaraNa meM svIkAra karatA hU~ / bhuvanAvabhAsi / svAtmasthita
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAyika pATha 315 vilokyamAne sati yatra vizvaM, vilokyate spaSTa mida viviktam / zuddha ziva zAntamanAdyanantaM, taM devamAptaM zaraNaM prapadya // 20 // -jisake jJAna me sampUrNa vizva alaga-alaga rUpa me spaSTatayA pratibhAsita hotA hai, aura jo zuddha hai, ziva hai, zAnta hai, anAdi hai, ananta hai, usa prApta deva kI zaraNa maiM svIkAra karatA huuN| yena kSatA manmatha-mAna-mUrchA, viSAda-nidrA-bhaya-zoka-cintA / kSayyo'naleneva tarU-prapaJcas ta devamApta zaraNaM prapadya // 21 // -jisa prakAra dAvAnala vRkSo ke samUha ko bhasma kara DAlatA hai, usI prakAra jisane kAma, mAna, mUrchA, viSAda, nidrA, bhaya, zoka aura cintA ko naSTa kara DAlA hai, usa prApta deva kI zaraNa maiM svIkAra karatA huuN| na saMstaro'zmA na tRraNaM na medinI, vidhAnato no phalako vinirmitaH / yato nirastAkSakaSAya-vidviSaH, sudhIbhirAtmaiva sunirmalo mtH||22|| -sAmAyika ke lie vidhAna ke rUpa me na to patthara kI zilA ko Asana mAnA hai, aura na tRNa, pRthvI, kASTha Adi ko / nizcaya dRSTi ke vidvAno ne usa nirmala prAtmA ko hI sAmAyika kA Asana AdhAra mAnA hai, jisane apane indriya aura kaSAya-rUpI zatra pro ko parAjita kara diyA hai| na saMstaro bhadra ! samAdhisAdhana, na lokapUjA na ca saMghamelanam / yatastato'dhyAtmarato bhavAniza, vimucya sarvAmapi bAhyavAsanAm // 23 //
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 samAyika-sUtra zubhAzubha phala vaha prApta karatA hai| yadi kabhI dUsare kA diyA huA phala prApta hone lage, to phira nizcaya hI apanA kiyA huaA karma nirarthaka ho jaae| nijAjita karma vihAya dehino, na ko'pi kasyApi dadAti kicana / vicArayannevamananya--mAnasaH, paro dadAtIti vimu ca zemuSom / / 31 / / -sasArI jIva apane hI kRta-karmoM kA phala pAte hai, isake atirikta dUsarA koI kisI ko kucha bhI nahIM detaa| he bhadra ! tujhe yahI vicAranA caahie| aura ananyamana yAnI acacala citta hokara 'dUsarA kucha detA hai'--yaha buddhi choDa denI caahie| yaiH paramAtmA'mitagativandhaH, sarva-vivikto bhRzamanavadyaH / zazvadadhIto manasi labhante, muktiniketa vibhavavaraM te // 32 // -jo bhavya prANI apAra jJAna ke dhartA amitagati gaNadharo se vandanIya, saba prakAra kI karmopAdhi se rahita, aura atIva prazasya paramAtma-rUpa kA apane mana me nirantara dhyAna karate hai, ve mokSa kI sarvazreSTha lakSmI ko prApta karate hai| vizeSa yaha sAmAyika-pATha AcArya amitagati kA racA huA hai| prAcArya ne AdhyAtmika bhAvanAyo kA kitanA sundara citraNa kiyA hai, yaha hareka sahRdaya pAThaka bhalI bhA~ti jAna sakatA hai / Ajakala digambara jaina-paramparA me isI pATha ke dvArA sAmAyika kI jAtI hai| digamvara-paramparA me sAmAyika ke lie koI vizeSa vidhAna nahI hai / kevala itanA hI kahA jAtA hai ki ekAnta sthAna meM pUrva yA uttara ko mukha karake dono hAtho ko laTakA kara jina-mudrA se khar3e ho jAnA caahie| aura mana me yaha niyama lenA cAhie ki jaba
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pATha 319 taka 48 minaTa sAmAyika kI kriyA karUMgA, taba taka mujhe anya sthAna para jAne kA aura hiMsA Adi kA tyAga hai| tadanantara, nau bAra yA tIna bAra dono hAtha joDa kara tIna Avarta aura eka zironati kare / Avarta kA artha-bAI ora se dAhinI ora hAtho ko ghumAnA hai / isa prakAra tIna Avarta aura eka zironati kI kriyA ko pratyeka dizA me tIna-tIna bAra karanA caahie| puna pUrva yA uttara dizA kI ora mukha karake padmAsana se baiTha kara pahale prastuta sAmAyika-pATha par3hanA cAhie aura bAda me mAlA Adi se japa karanA caahie|
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 prayukta granthoM kI sUcI 1 ratnakaraNDa zrAvakAcAra - prAcArya samantabhadra 2 pravacanasAra - tAtparyavRtti - prAcArya jayasena 3 sUtrakRtAGgasUtra - TIkA - AcArya zIlADU 4. Avazyaka - niryukti - AcArya bhadrabAhu 5 dazavaikAlika - TIkA - AcArya haribhadra 6. paJcAzaka - AcArya haribhadra 7. zAstravArtA, samuccaya - prAcArya haribhadra 8 aSTaka prakaraNa-AcArya haribhadra 6 SoDazaka - prakaraNa - prAcArya haribhadra 10 vyavahArabhASya - TIkA - prAcArya malayagiri 11 pratikramaNasUtra - vRtti - prAcArya nami 12. sAmAyika - pATha - zrAcArya zramitagati 13 tattvArtha-sUtra--prAcArya umAsvAti 14 yoga - zAstra - prAcArya hemacandra 15. Avazyaka bRhadvRtti - prAcArya haribhadra 16. viSezAvazyaka bhASya - jinabhadra kSamAzramaNa 17 grAtma prabodha --- jinalAbhasUri 18 tIna guraNavrata-pUjya javAhirAcArya -
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pATha 16 tattvArthasUtra - TIkA - vAcaka yazovijaya 20. dvAtriMzadvAtriMzikA - yazovijaya 21 vyavahAra bhASya - saghadAsagaNI 22 rAjapraznIyasUtra TIkA - malayagiri 23 sthAnAGgasUtra- TIkA - abhayadeva 24 sarvArthasiddhi - pUjyapAda 25 dharma - sagraha - mAnavijaya C 26 sarvArthasiddhi - kamalazIla 27. tattvArtha rAjavArtika- bhaTTAkalaGka 28 aSTAdhyAyI - vyAkaraNa - pANini 26 amarakoSaTIkA - bhAnujI dIkSita 30 bhagavatI sUtra - vRpti - abhayadeva 31. sAmAyika - sUtra -- sa0 mohanalAla desAI 32 vaidika sandhyA - dAmodara sAtavalekara 33 naiSadhacarita --- zrIharSa 34 dazavaikAlika - sUtra 35 nizItha - sUtra 36 prAyazcita - samuccayavRtti 37 nirukta 38 yogazAstra - svopajJavRtti 36 nizIthasUtra - cUriNa 40 AcArAGga sUtra 41. antakRddazAga-sUtra 42 kalpa-sUtra 43 aupapAtika sUtra 44 uttarAdhyayana sUtra 45 sthAnAGga-sUtra 46 sUtrakRtAGgansUtra 321
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 sAmAyika sUtra 47. jAtAsUtra 48 praznavyAkaraNa sUtra 46. bhagavatI-sUtra 50 amitagati-thAvakAcAra 51 upAsakadazAga, sUtra 52. bhagavadgItA 53 yajurveda 54 atharvaveda 55 zatapatha brAhmaNa
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
_