Book Title: Samanyanirukti Chandrakala kalavilas Tika
Author(s): Vamacharan Bhattacharya
Publisher: Sadhubela Ashram Bhadaini
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009530/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2066 (I. 2010). zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra - saMyojaka- bAbulAla saremala zAha hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. (mo.) 9426585904 (o) 22132543 (rahe.) 27505720 pRSTha 296 160 164 202 48 306 322 668 516 268 456 420 14. 638 192 428 070 406 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne seTa naM.-2 nI DI.vI.DI.(DVD) banAvI tenI yAdI yA pustaat parathI upl stGnels srI zAze. krama pustakanuM nAma bhASA kartA-TIkAkAra-saMpAdaka 055 | zrI siddhahema bRhaddati bRdanyAsa adhyAya-6 pU. lAvaNyasUrijIma.sA. 056 | vividha tIrtha kalpa pU. jinavijayajI ma.sA. 057 bhAratIya jaina zramaNa saMskRti ane lekhanakaLA | pU. pUNyavijayajI ma.sA. 058 | siddhAntalakSaNagUDhArtha tatvalokaH zrI dharmadattasUri 059 | vyApti paJcaka vivRti TIkA zrI dharmadatasUri 06080 saMjIta rAmamA zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI 061 | caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza) saM zrI rasikalAla hIrAlAla kApaDIA 062 | vyutpativAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya | zrI sudarzanAcArya 063 | candraprabhA hemakaumudI pU. meghavijayajI gaNi 064 | viveka vilAsa saM/4. zrI dAmodara goviMdAcArya 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha saM | pU. mRgendravijayajI ma.sA. 066 | sanmatitatvasopAnam pU. labdhisUrijI ma.sA. 067 | 6:zabhAdIzuzanuvAI pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. 068 | moharAjAparAjayam saM pU . caturavijayajI ma.sA. 069 | kriyAkoza saM/hiM zrI mohanalAla bAMThiyA | kAlikAcAryakathAsaMgraha | saM/Y4. | zrI aMbAlAla premacaMda 071 | sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya 072 | janmasamudrajAtaka saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina | 073 | meghamahodaya varSaprabodha saM/hiM | zrI bhagavAnadAsa jaina 074 | sAmudiinai uiya thI 4. zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI 0758na yitra supma lA1-1 4. zrI sArAbhAI navAba 0768nayitra padmasAga-2 4. zrI sArAbhAI navAba 077 | saMgIta nATaya 3pAvalI 4. zrI vidyA sArAbhAI navAba 078 mAratanAM na tIrtho sanatanuzilpasthApatya 14. zrI sArAbhAI navAba 079 | zilpayintAmalilA-1 14. zrI manasukhalAla bhudaramala 080 dazalya zAkhA -1 14. zrI jagannAtha aMbArAma 081 | zilpazAkhalAsa-2 14. zrI jagannAtha aMbArAma 082 | zalya zAstralA1-3 | zrI jagannAtha aMbArAma 083 | yAyurvahanAsAnusUta prayogIlA-1 14. pU. kAntisAgarajI 084 lyAeR8 14. zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI 085 | vizvalocana koza saM./hiM zrI naMdalAla zarmA 086 | BthA ratna zAsa-1 zrI becaradAsa jIvarAja dozI 087 | BthA ratna zA1-2 zrI becaradAsa jIvarAja dozI 088 |istasajIvana | saM. pU. meghavijayajIgaNi e%caturvizatikA pUja. yazovijayajI, pU. puNyavijayajI sammati tarka mahArNavAvatArikA | saM. AcArya zrI vijayadarzanasUrijI 308 128 532 376 374 538 194 192 254 260 238 260 114 910 436 336 4. 230 322 089 114 560 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "aho zrutajJAnama" graMtha jIrNoddhAra 71 'sAmAnyanirUkti candravilAsa kalA TIkA :dravyasahAyaka : suvizAla gacchAdhipati pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya rAmacaMdra-bhaTUMkarakuMdakuMdasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna vardhamAnataponidhi pUjyapAda gaNivarya zrI nayabhadravijayajI ma.sA.nI zubha preraNAthI zrI jinAjJA ArAdhaka saMgha-mIThAkhaLI (navaraMgapurA) jJAnakhAtAnI rakamamAMthI lAbha lIdho che. : saMyojakaH zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNapArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005 (mo) 9426585904 (o.) 22132543 (rahe.) 27505720 saMvata 2067 I.sa. 2010 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI harinAma-granthamAlAyA dvitIyaM puSpam zrIgaGgazopAdhyAya-praNIta-tatvacintAmaNI sAmAnyaniruktiprakaraNam zrImadudAsInaparamahaMsa-parivrAjakAcAryavaryasvAmizrIjayarAmadAsabhagavatpAdaziSya-sindhumahAnadamadhyapratiSThitazrIsAdhubelAtIrthasiMhAsanAsInapadavAkyapramANapArAvArINasvAmizrIharinAmadAsodAsInakRtacandrakalA-kalAvilAsa-TIkAdvayopabRMhita-mahAmahopAdhyAyazrIgadAdharabhaTTAcArya-viracita. gAdAdharIsanAthIkRta-zrIraghunAthaziromaNi-praNIta-dIdhiti saMvalitam / tadidam kAzikahinduvizvavidyAlayoyanyAyapradhAnAdhyApakairvizvavizrutanaiyAyikaiH sarvatantrasvatantraiH paNDitapravaraiH zrIyutavAmAcaraNabhaTTAcArya starkatIrthatarkAlaGkArainyAyAcAryaH saMzodhitam / prathamAvRttiH / 1000 vijayA dazamI samvat 2010 mUlyam 6) "Aho Shrutgyanam" Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: zrI sAdhubelA Azrama 259 bhadainI, banArasa-1 [asya granthasya sarve'dhikArAH prakAzakena svAyattIkRtAH ] "Aho Shrutgyanam" Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaH paramadevatAyai bhUmikA adyApi tAvadapagataharSe bhAratavarSe nirantaramanAdaraNIya saMskRtazAstre vizeSato nyAyazAstre navInanyAyazAstre vA vigatazraddhAnAmAdhunikalokAnAmantike suprakAzIkRtaM navyanyAyasAmAnyaniruktigranthasya mahAmahopAdhyAya paNDitapravarazrImadgadAvarabhaTTAcAryotAbhinavavyAkhyAyA: savistaraM candrakalA kalAvilAsanAmakaM TIkAdvayaM sarvasAdhAraNa gamyamatisaralaM svAmipravarAtulanaguNagaNabhUSaNa irinAmadAsaviracitaMvilokayatA mayA sAnandaM sarvathA vaktu N zakyate - dhanyaiva sA vipula bhAratavarSa bhUmi, yaMtra prabhUtayazasAM mahatAM janizrIH sarvaviditAmarakIrttayaste saMlebhire svajananaM harinAmadAsAH / iti tatra labhamAnajanmAno vayamavazyameva dhanyA ityapi vaktu N zakyate / tasmAdasmAkaM bhAgyavazAdanantadurgatiM sahamAnA'pi seyaM bhAratabhUmiradhunA'pi svapurAtanaratnIbhUryAdAM na jahAtIti tAM sAdaraM sabhaktikaJca praNamya punaH punastAvadeva gIyate, vijayatAM vijayatAmasmAkaM bhAratavarSa iti / eteSAM mahAtmanAM svAmipravarANAM paricayastva pradAsyate / sAmprataM navyanyAyazAstrasyAdhyayanaprayojana nidAnapratipAdanAvasara idamapi kiJcidvaktavyaM nAprasaktaM manyate --ye nyAyAmRtarasAsvAdavidhurAntarAH kiJcidAghAtazAstrAntaragandhAH kevalamAMglopAsanAba lAvalepA navanItinavanItamapi nissAraM vartamAnAnupayogaM ca saMgirante; te'vazyaM pratibodhanIyA iti / viditamastu teSAM yadvArANaseyAH purAtanapaNDitavareNyAH vaiyAkaraNAH zAstrAntarAbhijJAzcAnyadezIyAH samadhikavidyAvinayasampannAH prAdhAnyaM saMdadhAnA vidvAMsaH samadhigatanavyanyAyazAstratattvanivahA eva vizvavisArikIrtayaH samAsan / idAnImapi zAstrAntarakAntAraklezAnala santApaprazamana sAdhanamanusandadhAnA vyanyAyaikAntazItala jaladhimevAnudhAvanto dRzyante / na hyanudite'nalpakalpanAmarIcimAlini bhagavati navyanyAye kadAcidapi kasyacinmanastrimanujamAnasasarasi vaiduSyakamalinI vihasati / " Aho Shrutgyanam" Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi cintAmaNikRtpUrvavartinastAvadaneke mahAnta eva vipazcita udayanAcAryaprabhRtayo'nadhItanavyanyAyazAstrA vilakSaNAnapUrvagranthanicayAn viracitavanto virAjante, sma, yeSAmatulanIyagranthAvagatisuSamA'dyApi medhAvRteva vilokyate / tathApi teSAM sarveSAmeva gautamIya nyAyazAstrAbhijJataiva tAdRzAnupamazAstranirmANaprayojikA / iyaM nUtananItitatvasantatikaumudI na kevalaM zAstrAntarAjJAnadaratimira mAtramatighoramapaharati, api tu samastajanatAbhimatamuktikumudinIvikAsopayogitAmapyAvahatIti santastatra pravartante / mahAmunigautamatantrasya prathamasUtreNa nyAyapadArthatattvajJAnAnAmapavargaprayojakatAyA nirNItatayA tAdRzanyAyapadArthapratipAdakasya navyanyAyazAstrasyApi mokSakSamatA avazyaM sambhavati,? tarkavidyAmAtrasyAnvIkSikIzabdavAcyatAyAH koSakArAdisammatatve'pi vedaprAmANyamUlikAyA eva tarkavidyAyA muktiprayuktikatvasya sarvasammatatvAd , AnvIkSikItvamAtrasya mokSopayogitAprayojakatvAnabhyupagamAcca / rAmAyaNe'yodhyAkANDe jAvAlimuninA prathamato nAstikatarkavidyAmadhikRtyaiva zrIrAmacandraiH saha zAstrArthoM vihitastadanantaraM zrIrAmacandranAstikavidyAyA eva nindA kRtA na tu samastapUjyAyA bhagavatyA gautamIyatarkavidyAyAH, na vA taiH gautamoyatakavidyAmadhIyAnAH kthmpybhishptaaH| sutarAmadhotya gautamI vidyAmityAdivacanamamUlameva, tasya samUlatve'pi sarvathA'nizcitavakta katayA'nAtoktatayA cApramAetvAdasmAbhistadvacanamazraddhayameva / nyAyazabdArthastu parArthAnumAnaM pratijJAdipaJcavAkyasamudAyo vA tatpratipAdakaM zAstraM nyAyazAstram tasya sarvazAstrakAraNIbhUtasarvajJa. paramezvarotpannatvamapi subAlopaniSadi dvitIyakhaNDe nyAyo mImAMsA dharmazAstrANItyAdinA pramANIkRtamiti dRzyate / bhASyakRtA dhAtsyAyanenApi pradIpaH sarvavidyAnA. mityAdinA nyAyazAstrasyaiva sarvazAstrataH prAdhAnyaM nirUpitam / tasmAdanumAnapramANarUpayuktathA mananamevAnvIkSA tayA pravartata ityAnvIkSikI nyAyavidyA nyAyazAstramiti vyAkhyA tasya tarkavidyAtve'pi mananasya mokSopayogitayA adhyAtmazAstratvAt saprayojanakatvaM nirvivAdam / ata evAdvaitavAdibhiH sarvapradhAnakavibhiH zroha(rapi naiSadhacaritakAvye dazamasarge "uddezaparnaNyathalakSaNe'pi dvidhoditaiH SoDazabhiH padAthai" rityAdi zlokato mukti prArthayatAM nyAyavidyAyA evAtulanIyasahAyatA varNiteti nyAyazAstrasya navInanyAyazAstrasya ca prekSAvat pravRtyaGgatvaM nirAbAdhaM nizcIyate / tadidaM navyanyAyazAstraM gautamIyanyAyazAstrapratipAdyapadArthapratipAdakatayA sarvazAstropakArakatayA ca sarvajanasamAdRtaM zrImadbhirmahAmahopAdhyAyaH paNDitapravaraiH gaMgezopAdhyAyaireva viracitametaistu navyanyAyazAstrAtmakacintAmaNinAmakagranthaM nirmAya bhAratavarSasya mahAnevopa "Aho Shrutgyanam" Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( kha ) kAraH sampAditaH / ime tAvat mithilAprAntIyamaMgalaunInAmakagrAme gRhItajanmAnaH samAsan / trayodazazatAbdyAmevaibhizcintAmaNinAmakagranyaracanayA navyanaiyAyikasampradAyapravartanaM kRtamiti tatpautrayajJapatyupAdhyAyasya caturdazazatAbdIparyantasthAyitvaM vijJAyAsmAbhiravaghAritam / eteSAM gaur3adezIyatvapravAdo mayA tarkamAthurIvivRtibhUmikAyAM samupanyasto neha vitanyate / niruktacintAmaNigranthasya pakSadharamizrakRtAlokanAmikA TokA vAsudevasArvabhaumakRtA parokSAnAmikA ca TIkA, evamanyAnyamahAnaiyAyikaviracitApi pUrva bahuvidhA TIkA samAsIt / sA sA TIkA tu bhAratavarSe samudite tadAnIntanasarvapradhAnapaNDitapravararaghunAyaziromaNiviracite cintAmaNidIdhitinAmakaTIkAgranthe prabalapracaNDajhaMjhAvAta pravahati sati saha meghaiH saudAminIva pakSadharamizrAdibhiH sahaiva vilupsedAnI dRzyate / taireva dIvikRdbhiH "nyAyamadhIte sarvastanute kutukAnnibandhamapyatra / asya tu kimapi rahasyaM kecana vijJAtumIzate sudhiyH|| viduSAM nivahairihaikamatyA yadaduSTaM niraTati yacca duSTa / mayi jalpati kalpanAdhinAthe raghunAthe manutAM tadanyathaiva // " iti vaktuM pAryate / dIdhikArA bhArataviditanavadvIpa gaMgAtaTanikaTe gRhiitjnmaanH| tatraiva mAtrA sAkaM virAjante sma / eSa tu pravAdaH samUla iva lakSyate yadekadA bAlyAvastho raghunAtho mAtrAjJaptaH-"raghunAtha ! paNDitapravaraghAsudevasArvabhaumasya pAThazAlAtaH pAkArthamagniH samAnIyatAmiti / " mAturAjJAM zirasi kRtvA riktapAgireva raghunAyabAlo'gnimAnetu tatra gataH tatratyAzchAtrAnagnimayAcIda-"doyatAM stokaM bho bhrAtaro'gniH / " te chAtrA riktahastaM tamAlokya ca kathitavantaH sahasAgRhyatAM-gRhyatAM bho ! agniressH|" tacchrutvA sadyaHpratibhaziromaNijhaTiti dhUlibharitakarapuTaM kRtvA vakti sma" doyatAM me haste hutAzanaH / " mahAnaiyAyiko vAsudevasArvabhaumo bAlakaM tamapratimapratibhaM nizcitya tata eva divasAt smaadhyaapyitumaarebhe| sArvabhaumAdadhItya nyAyaM sarvaM sa bAlo maithilaM kaJcana mahAbhaTamapratipadaM pakSadharamizra zuzrAva / nipuNataraM nyAyamadhigantuM mizrAnmithilAM yayau / tatrAkarNitamanena sarasvatyAH pradhAnaH putra eSa mizra iti / tadgRhe gatvAvalokitam-prathame nAre'STau prakANDapaNDitA, dvitIye paJca, tRtIye trayo niyuktA Asan / tAna "Aho Shrutgyanam Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ga > vijitya pakSadhara mizradarzanamevAsambhavIti / ziromaNistAn sarvAn vijitya pakSagharamupeyivAn ! taM navAgataM bAlamAlokya vilakSamekAkSaM pakSadharaH papraccha-- "AkhaNDalaH sahasrAkSo, virUpAkSa trilocanaH / anye dvilocanAH sarve ko bhavAnekalocanaH // tvaritamuttaritaM kalpakaziromaNinA AkhaNDalaH sahasrAkSaH, zaGkarastu trilocanaH / yUyaM vilocanAH sarve, vayaM nyAyaikalocanAH // ityAyuktipratyuktibhyAmekAkSatvaM nirUpitaM bhavati, prasiddhamapi tat / punarmizrairabhihitam vakSojapAnakRtkAraNa ! saMzaye jAgrati sphuTam / kasmAdakasmAdapalapyate // sAmAnyalakSaNA asvottaraM sAmAnyalakSaNAyanye "atra vadanti" kalpe mizramatadUSaNAvasare samyakpradattam / punarapi dIdhitikRdbhirabhihitam kuzadvIpanaladvI panavadvIpanivAsinaH / tarkasiddhAntasiddhAnta ziromaNimanISiNaH // iti / tadAkarya vijJAya ca kuzAgrataraM taM mizrAH samyagadhyApitavantaH / tataH ziromaNimahAbhAgAH mithilAyAH svadezaM navadvIpaM prati prasthitAH / tadA sarasvatIpradhAnatanayapakSadhara mizramahodayAnAmagaNitAntevAsinastaiH sArddha navadvIpamAgatAH / sambatsarAnantaraM zrImanto mizrapAdA api navadvIpe nivAsArthaM samupasthitAsteSA dehAvasAnamapi tatraiva jAhvavyAM jAtamiti prasiddhamata eva navadvIpanivAsinAM prAcIna viduSAmidAnIM prastaramUrtiH zrImatAM mizramahodayAnAM saMsthApitA bhaviSyatIti rAjakIyaraghunA prastAvitamiti zrUyate / paramatra vivAdaH / paramatrAvivAdo -- yat zrImatoH pakSadhara mizra sArvabhaumayormataM tayorjIvatoH ziromaNibhiH svavyAkhyAyAM vyavasthApya bhRzaM dUSitamiti / dIdhikRdbhireva svamataM vistArya navyanyAye navayugaH pravartitaH / zrImanmathurAnAthasya tAta zrIrAmatarkAlaGkAramahodayA udayanAcAryakRtAtmatattvavivekasya raghunAtha ziromaNipraNItAM TIkAM vyAkata" pravRtta prArambhe eva "hRdi kRtvA d "Aho Shrutgyanam" Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( gha ) sArvabhaumasya sadvacaH" iti likhitvntH| tena sArvabhaumAdayaH prAJco dIdhitiTIkAracitavantaH paNDitapravarA anumeyA iti vakta zakyate'smAbhiH / zrImanto raghunAthaziromaNimahAzayAH smRtizAstraviSaye'pi "malimlucavivekanAmakamekaM granthaM nirmitavantaH / taddarzanena dIdhikRtAM vyApakaM pANDityaM vyajyate / eteSAM dIdhitinirmANasamayastu pakSadharamizrANAM paJcadazazatAbdIsthAyitayA tasyAH zatAbdyA antimo bhAgaH / mizreHsvake granthe likhitam - bANairvedayutaiH sazambhunayanaiH saMkhyAM gate hAyane / zrImadgaur3amahIbhujo gurudine mArge ca pakSe site // SaSThayAM tAmamarAvatImadhivasan yo bhuumidevaalyH| zrImatpakSadharaH supustakamidaM zuddhaM vyalekhi drutam // ityanena lakSmaNasamvatsaram 345 iti mizrasamayo jJAyate / raghunAthaziromaNerdIdhiti TokAyAH prasiddhaTIkAkRtastu pUrva rAmakRSNabhaTTAcAryAH tato mathurAnAyatakavAgIzaH zrIrAmacandratarkAlaGkAro madhusUdanavAcaspatiH bhavAnandatakaMvAgIza ityaadyH| tato raghunAyaziromaNito dvizatavarSAnantaraM jagadIzatakAlaMkAro'pi diidhitivyaakhyaakaarH| parantu gadAdharabhaTTAcAryasya zrImataH paNDita. pravarasya gAdAgharIti nAmavikhyAtA Tokaiva vizeSata: sarverAdaraNIyA dRzyate / dAkSiNAtye tu kevalA gAdAdharITIkaiva adhunApi pracalitAsti / gadAdharabhaTTAcAryA eva navyanyAyasya caramAvatArA ityevaM dAkSiNAtyairabhidhIyate / dAkSiNAtyAtiriktadeze jAgadIzI TIkApi pracalitA vartate / gadAdharavaMzadharagaNakAnAM gRhe likhitamasti yat 1006 itisaMkhyAke vaMgAbde teSAM janma, evaM 1110 iti saMkhyAke vaMgAbde teSAM dehAvasAnaM jAtaM, tena teSAM TIkAlekhasamayaH sArddhadvizatavarSasamaya ityasmAbhivaktuM zakyate / ete gadAdharabhaTTAcAryamahodayA api tadAnIntanasarvapradhAnapaNDitA eva zrAsan / teSAM sAmAnya. niruktiprabhRticintAmaNidIdhitivyAkhyAmavalokyAnumAtuM zakyate yat tadAnI tAdRzaviziSTapANDityaM kasyApi nAsIditi / navyanyAyasya prAdhAnyaM taireva vyavasthApitaM, yeSAM TIkAmadhItyAdyApi bhAratavarSe vikhyAtakIrtaya eva paNDitA mAnanIyA virAjante ime tu vizeSadIrghajIvinaH, saptadazazatAbdhAH pazcAdapi kiJcid dinameteSAM sthitirAsIt / etebhyaH kRSNanagarAdhipatirmahArAjarAghavaH 1661 itIzavIye prabhUtAM bhUmi dattavAn / ekasmin divase bhaTTAcAryANAM tintilIpatrasaMgrahaM dRSTvA rAjA rAghaveNa pRSTam / anena patrabhAreNa bhavatAM kiM bhaviSyati ? tacchrutvA bhaTTAcArabhihitam / anena "Aho Shrutgyanam" Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patrabhAramAtreNevAsmAkaM bhojanaM sampadyate, sutarAmeteSAM saMgraho'smAbhiH kriyate / tadanantarameva zrutavatA tena rAjJA yayA bhaTTAcAryANAM bhojanacintA kathamapi na bhavediti tathaiva tena kRtabhUmidAnena vihitamiti pravAdo'pi vartate / bhaTTAcAryastu anyAnyIkAkArApekSyA navInapratibhayA sAmAnyaniruktidodhitiTIkAyA vyAkhyA viracitA / cintAmaNigranthAntare'pi etAhazI vyAkhyA kairapi nAvalokitA / granthe'smin avyApakobhUtaviSayitAzUnyatvaviziSTadvayAghaTitatvakalpayobhaTTAcAryaviracitayonUtanatvamidAnImapi sarvajanaprasiddham / tAdRzabuddhivaibhavaviracitagAdAdharItivikhyAtanAmakaTIkAyAH sAmpratamapi TIkAdvayamasmAbhirvI. kSyate / niruktaTIkAdvayasaGkalanakartA zrImadudAsInapravara : zrImAn paNDitapravaraH paNDitapriyo harinAmadAsaH sindhuprAnte sakkharanagare labdhajanmeti supatividitam / viditaveditavyaridamasmAkamantike'sya janmarahasyaM varNitaM yat tadatIva daivayogasampannamityasmAbhiH saMkSepeNa samupanyasyate / yadyapi niruktaTIkAdvayakartuH svAmipravarasya pitroH purA putrasantativirahajaM duHvaM sadaivAsIt, tathApi tau dharmaparAyaNau sindhunadamadhye virAjamAne prasiddha zrIsAdhubelAtIrthe dharmavyAkhyAnamAkarNayituM pratidinameva niyamato gacchataH sma / ekasmin divase tatraiva tIrthe'sya pitarau bhAgavatIpratimAM praNamya manasi kRtasaMkalpau tAvadevaM sabhaktiM kathitavantau, bhagavan ? yadyAvayoH putrasantatirutpadyate tAvAbhyAmavazyamevaikaH putraH zrIsAdhubelAtIrthasvAmine sampradAsyata, iti / aho bhAgyam , ataH paraM bhagavato mahatAnugraheNaiyAnayozcatvAraH putrAH samutpannAH / yeSAM dvitIyaputro'yaM TIkAdvayakAraH svAmipravaro harinAmadAsaH / saMsAradazAyAM nArAyaNadAsanAmnA prsiddhH| yo'yamupanayanasaMskArAnantarameva tadAnIntanazrIsAdhubelAtIrthasvAmine jayarAmadAsamahodayAya pitRbhyAM sampradattastadIyaziSyatAmAvahan , virAjate sma / tadanantaraM dIkSitamimaM medhAvinaM pratibhAsampannaJcAvalokyAsyAdhyayanArtha kRtayatnena tena jayarAmadAsasvAminA prasiddhavidvAn zrImAn paNDitapravaroguruprasAdamahArAjo niyuktH| sa eva paNDitapravarastAvadimaM TIkAdvayakAramadhyApayAmAsa / labdhavidyazcAyamU jayarAme mahArAje svAmini tridivaM gate / tasya siMhAsanArUDho darzanajJAnavAn svayam / / vyomavyomanabhonunetravimite samvatsare vaikrame , cintAnantasudhAM nipIyamahatImAnandasaMvarddhanaH / svAmizrIharinAmadAsavibudhaH kAntaH sa dhIrapriyo , nyAyakSIramahodadhIdamamRtaM madhnAti TIkAdvayam / / "Aho Shrutgyanam" Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ca ) hantedAnImasmAkaM duHkhakAraNaM yadasau svAmipravaro jagatItale nAsti / kintu svargamalaMkRtavAniti / anena zrImatA harinAmadAsasvAmipravareNa saha prayAgato) kumbhAvasare mama prathamaparicayo jAtaH tato vArANasyAmasya pANDityamatulanIyaM na veti TokAdvayamavalokayatAmeva viduSAM veditavyaM bhaviSyatIti / tatra nAdhikamasmAkaM vaktavyamasti / 1937 saMkhyake vaikramasambatsare pauSakRSNadazamyAM TIkAdvayakartA sindhuprAntIyasakkharanagare labdhajaniH / 2006 saMkhyake tu saMmbatsare maMgalavAsare pauSakRSNASTamyAM brahmatAmavApeti vijJAyate / sAmAnyaniruktigranthasya saMkSipta vivaraNaM tAvanimnalikhitamupanyasyate / prathamato mUlakRtA hetuvadAbhAsante ye te hetvAbhAsA itivyutpattimavalambya hetvAbhAsazabdasya duSTahetvarthakatAM svIkRtya ke hetvAbhAsA iti ziSya jijJAsAnivartanatAtparyakaM sAdhyajJAne pramAtvanizcayarUpatatvanirNayaprayojakatayA parakIyaheto. duSTatvodbhAvanena svasyApi vijayo bhavatIti vijayaprayojakatayA ca hetvAbhAsa. nirUpaNaM pratijJAtam / tato doSalakSaNaM vinA duSTa lakSaNasyAsambhavAd doSANAM lakSaNatrayamidamabhihitam / tadanantaraM dazAvizeSe ityAdigranthena jarannaiyAyikamatasiddhaM hetau satpratipakSitatvAdivyavahAraviSayatvaM kathaMcinirucya te ca savyabhicAretyAdi. granthena hetvAbhAsAnAM vibhAgo'bhihitaH / dIdhitikRtA ca hetvAbhAsanirUpaNa prayojanapradarzanapUrvakaM doSalakSaNAbhidhAnakAraNapradarzanapUrvakaJca lakSaNaghaTakapratyekapadArthavyAkhyAnamAkhyAya prathamalakSaNapratipadavyAvRttIrabhidhAya prathamalakSaNaparityAgabIjamabhihitam / tato dvitIyalakSaNe meyattvaviziSTavyabhicAre'tivyAptivAraNAyAbhinavapratibhayA viziSTAntarA'vaTitatvaM lakSaNaghaTakayadUpavizeSaNamabhihitam / tadanantaraM samuditalakSaNe doSamabhidhAya svayamevAtra vadantItyAdinA hetvAbhAsasAmAnyalakSaNaM niruupitm| tato hetvAbhAsalakSaNAnAM pakSadharamizrAdisammatavyAkhyAnaM bahu dUSitam / tadanantaraM dazAvizeSe, ityAdi mUla grantho nUtanarItyA vyAkhyAtaH / gadAdharabhaTTAcAryeNa tu pratipadavyAvRttipradarzanapUrvakaM dIdhiti vyAkhyAya dodhitikAravyAkhyAtalakSaNe doSaM pradarzya svayamavyApakobhUtaviSayitAzUnyatvaM lakSaNaghaTakanizcaye viziSTadvayAghaTitatvaJca tAdRze yadrUpe nivezitam / tAdRzanivezamAlambyaiva golokonAmikA patrikA prasiddhA vartate / mithilAyAmapi viziSTa. dvayAghaTitatvanivezasya prAdhAnyaM nizcitya prAyazo maithilamahAnaiyAyikAstanivezavizeSa eva mahAntaM parizramaM kRtavanta iti zrUyate / niruktanivezadvaye bhaTTAcArya "Aho Shrutgyanam" Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAbhinavaH panthA jagati prazaMsanIyo'pi jagadIzatarkAla kAreNAbhiprAyAntaramabhyupetya tAdRzanivezastAvadupekSita eva / tato viziSTAntarA'ghaTitatvakalpe'pUrva na ca catuSTayapradarzanapUrvakaM svasajAtIyaviziSTAntarA'vaTitatvamabhyupagacchatAM mataM dUSitam / tadanantaramatravadantikalpaparityAgabIjaM pradarzya pare vityAdinA navInarItyA'travadantikalpoktaM . dUSaNaM nirAkRtam / tato yAhaMzapakSasAdhya kelyAdilakSaNasya sAdhuvyAkhyAnamAkhyAya dazAvizeSa ityAdimUladIdhitirmatAntarApekSayA sarvathA samIcIneti samarthitam / harinAmadAsasvAmipravareNa pratipadavyAvRtti pradazya saralA gAdAdharIvyAkhyArUpA candrakalAnAmikA sarvasAdhAraNabodhagamyakA TokA viracitA, kalAvilAsanAmakaTIkApratipAdyaviSayAH pUrvataH pracalitA zrapi navInasaralabhASayA navakalpanayA prakAzitAH / sA dvitIyA'pi TIkA sarveSAM samAdaraNIyA bhaviSyatItyatra nAsti sandeha iti ghakta zakyate / vizeSataH kalAvilAsanAmikAyAM TIkAyAM parIkSArthiparamajijJAsyaviSayANAM sunipuNatayA nirUpaNamasti / niruktayA TIkayA sarveSAM vizeSataH parIkSArthinAM vidyArthinAM mahAnupakAro bhaviSyati / candrakalA'pi candrakaleva nyAyAjJAnAndhakAraM samUlaM nAzayatIti manye / dRzyate tAvaJcandrakalATIkA sarveSAmevopakArAya pramavatIti / na kevalaM sambhAvyate nizcitamevaitad yaniruktaTokAdvayameva atidurUhasyApi sAmAnyaniruktigranyasyAsya bodhagamyatAM sampAdayiSyatItyAstAM vistaraH / / mAtA me caraNaprAnte, yasya natvAntime dine / muktiM prApa satApAya namastasmai yazasvine // dharmazAstramahAzasradharmAjJAnanAzine / mAtrA saha tayA pitra zazibhUSaNazarmaNe // tataH zrIgurave tasmai bhAratakhyAtakIrtaye / vAmAcaraNadhIrAya namo . nyAyakacakSuSe / / bANAdhinAgavidhumAnamite zakAde, kRSNAzvinapratipadIndragurordine ca / vArANasI prativasannayabhUmikAM sa, dhIrastanotivimalAmadhisAdhuTIkAm / / zrIvAmAcaraNabhaTTAcAryaH "Aho Shrutgyanam" Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArogyAkSatavakSasi kSititale tIrthAdhirAjaM paraM, durgAzambhugaNezamitraharibhiH sevyaiH sadA sevitam / yaM sindhurmadhurairmudA navanavaiH pUraiH samAsiJcati, tasmA eSa samarpyate gatibhide zrIsAdhubelAkine / svAminA "Aho Shrutgyanam" Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintAmaNi atha hetvAbhAsAstatvanirNayavijayaprayojakatvAnnirUpyante / tatrAnumitikAraNIbhUtAbhAvapratiyogiyathArthajJAnaviSayatvam // 1 // yadviSayakatvena liGgajJAnasyAnumitipratibandhakatvam // 2 // jJAyamAnaM sadanumitipratibandhakaM yat tattvaM vA hetvAbhAsatvam // 3 // dazAvizeSe hetvorevAsAdhAraNasatpratipakSayorAmAsatvAt tadbuddhe. rapyanumitipratibandhakatvam / yadyapi bAdhasatpratipakSayoH pratyakSazAbdajJAnapratibandhakatvAnna liGgAbhAsatvaM tathApi jJAyamAnasyAmAsasyAtra lakSaNaM yadvA pratyakSAdau bAdhena na jJAnaM pratibadhyate kintUtpannajJAneprAmANyaM jJApyate'numitau tUtpattireva prativadhyate / te ca savyabhicAraviruddhasatpratipakSAsiddhabAdhitAH paJca / itizrIgaGgazopAdhyAyaviracitAyAM tattvacintAmaNau sAmAnya niruktiprakaraNam / "Aho Shrutgyanam" Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIguruvanaskhaNDine nmH| athAnumAnagAdAdharyAmcandrakalA-kalAvilAsArakhyaTIkAdvayasamalaGkRtam / sAmAnyaniruktiprakaraNam / * cintAmaNiH atha hetvAbhAsAstatvanirNayavijayaprayojakatvAnirUpyante / * dIdhitiH __etAvatA prabandhena saparikaraM hetuM nirUpya tatprasaGgAt tattvanirNayAdirUpatatkAryakAritvAJca tadAbhAsanirUpaNaM pratijAnIte atheti * candrakalA ke yaH sauragauravadharo varadivyamUrtiH zrImanmuniH samajanIva navInakAntiH / zrIcandramindusadRzaM tamahaM mahAntaM vande sumaGgalakaraM harinAmadAsaH // 1 // hetvAbhAsIyasAmAnya-niruttaH ktthintvtH| gAdAdharItivikhyAta-vivRterativistRtAm // 2 // kurve'haM saralA TIko nAmnA candrakalAmimAm / sAdhuvelAzrame sindho-rudAsInaH satAM mude // 3 // mUle athetyAdi / AnantaryamathazabdArthaH / AnantaryaJca dhvaMsakAlInatvamavayavagranthadhvaMsakAlInatvamiti yAvat / anvayazcAsya 'nirUpyante' ityatra nipUrvakarUpadhAtvartha jJAnAnukUlavyApAre / mayetyadhyAhAryam / adhyAhRtatRtIyArthaH kRtijanyasvam , tadekadezIbhUtAyAM kRtau samavAyAvacchinnAdheyatAsambandhena mdrthsyaanvyH| kRtijanyatvasyApi tAdRzadhAsvarthe jnyaanaanukuulcyaapaare'nvyH| tattvanirNayavijayaprayojakatvAdityatra paJcamyoM jJAnajanya jijJAsAdhInasvam , tatrajJAne prakRtyarthasya tAzaprayojakatvasya svaprakArava.svasambandhenAnvayaH / niruktapaJcamyarthasyApi nipUrvakarUpadhAtvarthe jnyaanaanukuulvyaapaare'nvyH| karmavihitAkhyAtArthaH viSayasvaM, tasya ca prathamAntapadopasthApye hetuvadAbhAsanta itivyutpattyA hetvAbhAsazabda. "Aho Shrutgyanam" Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhayA~ sAmAnyaniruktiprakaraNam / * candrakalA pratipAdye duSTahetusvarUpe svarUpasambandhenAnvayaH / tathAca avayavagranthadhvaMsakAlIno yo matsamaveta kRtijanya statvanirNaya vijayaprayojakatvaprakArakajJAnajanya jijJAsAghonaH jJAnAnukUlavyApArastadviSayatAvanto duSTahetava ityanvayabodhaH paryavasitaH / yadyapi jJAnecchAdereva saviSayakatayA jJAnAnukUlavyApArasa zabdAtmakatvAttadviSayatvA'prasiyA karmavihitAkhyAtArthasya viSayatAtmakatvAbhidhAnamayuktamityucyate, tathApi yAcitamaNDananyAyena jJAnaviSayatvamAdAyaiva vyApArasya saviSayakatvamiti prAcIna siddhAntamabhipretyaiva vyApAraviSayatAyA hetvAbhAsazabdArthe'nvaya iti mantavyamadhikamanyatrAnusandheyam / naca ziSTAcArapariprAptamaMgalasya granthAdAvadarzanena granthakarturaziSTatvApattiriti sAmpratam ? zaMkhadhvanerivAthazabdoccAraNasyApi mAMgalikatvAt "oMkArazcAthazabdazva dvAvetau brahmaNaH purA / kaNThaM bhittvA viniryAtau tena mAMgalikAvubhAvi "tismaraNAt / kecittu pratyakSa granthakRtA kRvastra saMgalasya darzanAt, tenaiva samastacintAmaNigranyaparisamAptisambhave antarA maMgalAntarAbhAve'pi na kSatirityAhuH / tAvetAvatetyAdi / etAvatpadottaraM tRtIyArthaH prabandhapadArthAvayavapramathAFast abhedaH, prabandhapadottaraM tRtIyAtho'pyabhedaH, tasya virUSyetyatra nipUrvakarUpadhAtvarthIbhUte jJAnAnukUlavyApAre'nvayaH / saparikaram = vyAptipakSadharmatAviziSTam / abhedo hetupadArthAnvayI dvitIyArthaH / hetupadottaraM dvitIyArthastu viSayatvaM viSayitvaM vA, tasyaca nirUyetyatreva jJAnAnukUlavyApArarUpadhAtvarthaikadeze jJAne'nvayaH / nirUpayetyatra syabartho dhvaMsakAlItavyaM, antrayazcAsya tadAbhAsanirUpaNazabdArtha duSTahetuviSayaka jJAnAnukUlavyApAre / tatprasaMgAta = saparikara he tunirUpitaprasaMgasaMgateH / tattveti = tattvanirNaya vijayarUpaM yat saparikara hetu prayojyakAryam, tatkAritvAccetyarthaH / ubhayatra pacamyarthastadAbhAsanirUpaNazabdArthAntrayi jJAnajanyajijJAsAdhInatvam / tadAbhAsanirUpaNazabdottaraM dvitIyArthI viSayatvaM viSayitvaM vA, tasya cAvyavahitottarakAlakarttavyatvaprakArakaziSyasamavetabodhAnukUlavyApArAtmaka pratipUrvaka jJAdhAtvarthapratizaikadeze bodhenyayaH / niruktapratijJAyAzcAkhyAtArthakRtAvanukUlatvasambandhenAnvayaH / tathAca etAvadabhinnaprabandhAminaM yatsaparikara hetuviSayakajJAnAnukUlavyApArAtmakaM virUpaNaM taddhvaMsakAlIna yaH saGketanirUpitaprasaMgasaGgatijJAnajanyajijJAsAdhInastatvatiNayavijayarUpatatkAryakAritvasaMgatijJAnajanyajijJAsAvIno duSTahetu viSayaka jJAnAnukUlavyApArastadviSayakAvya vahitottarakAlakartavyatvaprakAraka ziSya samayetabodhAnukUlavyApArAnukUlakRtimAn mUlakAra ityanvayabodha iti bhAvaH / " Aho Shrutgyanam" Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayasamalaGkRtam / gAdAdharI hetvAbhAsanirUpaNe prasaGgasyA'pi saGgatitvaM sambhavati, vyAptipakSa. dhamatAviziSTahetunirUpaNe sati-- * vandrakalA hetvAbhAseti / duSTahetuviSayakajJAnAnukUlavyApAra ityarthaH / prayojakatvaM saptamyarthaH, anvayazcAsya saMgatitvamityatra saMgatipadArthe / ataeva yathA ghaTasya ghaTatvaM sambhavatIti na bhavati tathA prasaMgasyApi saMgatitvaM sambhavatIti na syAdityAkSepo'pi nirastaH, hetvAbhAsanirUpaNaprayojakalaMgatitvasa prasaMganiSTatayAbhihitatvAditi dhyeyam / prasaMgasyApIti / hetvaabhaasnisstthsyetyaadiH| etena tanniSThAyAH saMgatestannirUpaNaprayojakatvamitiniyamAta hetvAbhAsaniSTAyA api prasaMgasaMgatehatvAbhAsanirUpaNaprayojakatvaM nirAbAdhamiti sUnitam / apinA prasaMgabhinnasyApyekakAryakAritvasya hetvAbhAsatirUpaNaprayojakasaMgatitvamastyeveti prakAzIkRtam / sambhavati = tiSThati, vartata iti yAvat / atraiva dhAtvarthavRttitAyAM prasaMgapadottarapaTyarthanirUpitasvasyAnvayo bodhyaH / ___ maca kArakavibhaktyarthasyaiva dhAtvarthe'nvayasya sarvasammatatayA tadbhinnasya Sadhyarthasya kathaM dhAtvarthAnvayaH sambhavatIti vAcyam , "guruvipratapasvidugatAnAM pratikurvIta bhiSaka svabheSajai"rityAdau kArakavibhaktyarthabhinnasyApi SaSThyarthasya dhAsvarthIbhUtapratikriyAyAmanvayasya dRSTatayA atrApi Sadhyarthasya dhAtva'nyayasambhavAt , SaSThyarthasaptamyarthayoniruktasthale bhedAbhAvena padhyarthasyApi saptamyarthatayA tasya kArakavibhaktyarthatvasyAbhyupagamepi kSatyabhAvAcceti dhyeyam / ke kalAvilAsaH * devaH zrIvanakhaNDI saH, sarvalokaprapUjitaH / sarvAnarthativRttyartha, tapomUttiH praNamyate // 1 // uktagranyasya saMgRhya kroDapatraM prayatnataH / kalAvilAsa tAmanyeSA mayA TIkA vidhIyate // 2 // prasaMgasyApIti / nanu prasaMgaH smRtiviSayatAvacchedakadveSaviSayatAnavacchedakadharmaH, saca prakRte hetvAbhAsapadArthatvasvarUpaH, tathA ca yadi "hetvAbhAsapadArthAH ke" ityAkArikA ziSyajijJAsA, tadA anantarAbhidhAnaprayojakajijJAsAjanakajJAnaviSayIbhUtAyAM hetvAbhAsapadArthatvarUpaprasaMgasaMgatau saMgatisAmAnyalakSaNasamanvayasambhave'pi saddhetuprayojyakAryaprayojakatvarUpaikakAyakAritvasaMgatau tAdRzalakSaNA'sattvaM vArayitumazakyaM syAt , tAdRzajijJAsAjanakajJAnaviSayatAyAstatrA'sattvAt / "Aho Shrutgyanam" Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam / * gAdAdharI vyAptipakSadharmatAvirodhitadvirahavato duSTahetoH smaraNAd, atastadapradarzakamUlasya nyUnatAM parijihIrSuH prasaGgasyApi tannirUpaNa prayojakatvamAha etAvateti / OM candrakalA nanu smRtiviSayatAvacchedakatve sati dveSaviSayatAnavacchedako dharmaH prasaMgaH, saca prakRte hetvAbhAsapadArthasvasvarUpastatra dveSaviSayatAnavacchedakatvasattve'pi smRtiviSayatAvacchedakatvaM kathaM samarthanIyamityAzaMkAyAmAha vyAptIti / vyAptipakSadharmatobhayaviziSTo yo hetuH (saddhetuH ), tadviSayakajJAnAnukUlavyApAre satItyarthaH / sati saptamyAH paJcamyantasmaraNapadArthAntrayyuttarakAlInatvamarthaH / vyAptIti / vyAptipakSadharmatvajJAnapratibandhakatAvacchedakaprakAratAzrayIbhUto yastadviraho vyAptipakSadharmasvAbhAvastadvata ityarthaH / saddhetAvapi vyAptipakSa dharmavvaghaTatvobhayAbhAvasya kAlAntarAvacchedena vyAptipakSadharmatvasAmAnyAbhAvasya ca sattvena vyAptipakSadharmatvAbhAvavakhAvacchedena duSTahetutvAsambhavAt pratibandhakatAvaccheda kI bhUtaprakAratAzrayArtha kaM virodhipadam / naca virodhipadasya niruktArthakatve tadvirahavata ityabhidhAnamayuktaM, virodhipadenaiva vyAptipakSadharmatvAbhAvasya lAbhasambhavAditi vAcyam, vyAptipakSadharmatvabhAvatvena ghaTAbhAvajJAnIyaghaTAbhAvaniSThaprakAratAyA api tAdRzapratibandhakatAvacchedakatayA tadAzrayaghaTAbhAvavati saddhetau duSTahetutvA'sambhavAt sambandhitvAvacchinnasyaiva sambandhinaH smaraNasya sambandhajJAnAdhInatvAditi tu vibhAvanIyam / , duSTahetoriti / sambandhinaH ityAdiH / smaraNAditi / smaraNodayasambhavAdityarthaH / tathAca svavRttivyAptipakSadharmatvavirodhivyAptipakSadharmatvAbhAvavattvasambandhajJAnAt tatsambandhino duSTahetoH smaraNotpAdasyAvazyakatayA smRtiviSayatAvacchedakatvaM hetvAbhAsapadArthasvarUpaprasaMgasaMgatAvavyAhata mitibhAvaH / ata iti = duSTahetau prasaMgasaMgatisattvAdityarthaH / tadapradarzanena = prasaMgatyapradarzanena / mUlasya = mUlagranthasya / nyUnatAmiti / prasaMgasaMgatyakathanena anumitaM yat prasaMga saMgati viSaya kamajJAnaM tadvatpuruSoccaritatvamityarthaH / parijihIrSuH = parihAtumicchuH, nirAkartumicchuritiyAvat / tannirUpaNeti hetvAbhAsanirUpaNArthakam / Aheti / dIdhitikAra itizeSaH / * kalAvilAsaH * yadi casaddhetuprayojyakArya prayojakaM kimityAkArikA ziSyajijJAsA tadaikakAryakAritve saMgatisAmAnyalakSaNasamanvayasambhave'pi pUrvoktaprasaMgasaMgatau tAdRzalakSaNasamanvayo na sambhavati, hetvAbhAsapadArthatve saddhetuprayojya kAryaprayojakatvajijJAsAjanakajJAnaviSayatAyA virahAt / " Aho Shrutgyanam" Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvaya samalaGkRtam / * gAdAgharI parikaro vyAptipakSadharmate / nirUpyetyantamuktakrameNa duSTahetoH smRtatvasya prasaGganirvAhakasya lAbhAya / tatprasaGgAditi / saparikara hetu nirUpitaprasaGgasaGgaterityarthaH / tajjJAnajanyajijJAsAdhInatvaM paJcamyarthaH / anvayazvAsya nirUpaNamityanena / * candrakalA saparikarazabda ghaTakaparikarapadArthaM vyAcaSTe vyAptIti / tathAca vyAptipakSadharmatAbhyAM saha varttamAnaH saparikara itivatyupattyA saparikarazabdasya vyAptipacadharmatobhayaviziSTaheturevArtha itibhAvaH / hetvAbhAsanirUpaNAt pUrvaM yadi vyAptipakSadharmatAviziSTasya hetornirUpaNaM syAt tadA tAdRzavyAptipakSadharmatvAbhAvavata eva duSTahetutvamiti tAtparyAdAyAtamityAzayena dIdhitikRduktaM nirUpyAntaM sArthakayati nirUpya iti / smRtasva'sya = smRtiviSayatvasya / lAbhAyeti / tathAca smRtiviSayatAvacchedakadveSaviSayatAnavacchedaka hetvAbhAsapadArthatvarUpaprasaMgasaMgatilAbho nirvivAda iti bhAvaH / yannirUpaNAnantaraM yo nirUpito bhavati tannirUpita saMgatimAn sa bhavatItivyAptibalAt saddhetunirUpaNAnantaraM nirUpaNIye hetvAbhAse'pi saddhetunirUpitasaMgatimattvasyAvazyakatayA tatprasaMgAditi dIdhitivyAkhyAnamAha saparikareti / -saddhetunirUpitahetvAbhAsapadArthatvarUpaprasaMgasaMgaterityarthaH / tathAca saddhetunirUpita saMgatimattvaM hetvAbhAsasya dIdhitikRtaiva pradarzitamiti bhAvaH / tAdRzanirUpaNAnvayinaH prayojyatvamAtrasya paJcamyarthatve prasaMgasya saMgatisvaM na sambhavati, anantarAbhidhAnaprayojaka jijJAsAjanakajJAnaviSayasyaiva - saMgatitvAdata Aha tajjJAneti / tAdRzasaMgatijJAnajanyA yA 'hetvAbhAsapadArthAH ke' ityAkArikA jijJAsA tadadhInatvamityarthaH / nirUpaNamityeti / tadAbhAsetyAdiH / OM kalAvilAsaH iti cedatra kecit / ziSyANAmane katvAt kasyacit " hetvAbhAsapadArthAH ke" ityAkArikA jijJAsA, kasyacicca "saddhetuprayojya kAryaprayojakaM kimityAkArikA" jijJAsA sambhavatIti tattajijJAsAmAdAyaiva tatra tatra saMgatisAmAnyalakSaNasamanvayaH nirAbAdha iti vadanti / vastutastu anantarAbhidhAnaprayojaka jijJAsAjanakasmaraNaprayojaka nirUpyaniSTha samba-ndhasyaiva saMgatitvena " hetvAbhAsAH ke" ityAkArakaikavidhajijJAsAmAdAyaivobhayatra saMgatilakSaNasamanvayo bhavatyeva / svavirodhivyAptipakSadharmatvAbhAvavattvasambandhajJAnAt saddhetuprayojyakAryaprayojakatvarUpasambandhajJAnAcca duSTahetoH smaraNodayasambhavena tAdRzasmaraNa prayojakatattatsambandhasya duSTahetuniSThatayA tasya saMgatitvasyAvazyakatvAt, etanmate upodghAtAdipaJcakabhinnasaMgatereva prasaMgatvaM bodhyamiti dhyeyam / parikaro vyAptipakSadharmate iti / athAtra dvivacanena vyAptipakSadharmatobhayavataH "Aho Shrutgyanam" Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam / gAdAdharI ke tattvanirNayavijayaprayojakatvAditi malaM yadyapi hetvAbhAsaniSThatattvanirNayAdijanakajJAnaviSayatvArthakatayA ziSyapravRttya payoginirUpaNaghaTakajJAnaprayojanapradarzanaparam, * candrakalA hetvAbhAsaviSayakajJAnAnukUla vyApArAtmakaM hi hetvAbhAsanirUpaNaM saphala meva, niruktanirUpaNAdhIna hetvAbhAsajJAnaM vinA tatvanirNayavijayotpAdAnupapatteH sutarAM yathoktanirUpaNaghaTakahetvAbhAsajJAnaprayojyAyAH ziSyapravRtterapi saphalatvamavazyaM vaktavyam, tathAca hetvAbhAsA mayA nirUpyante, tattvanirNayavijayajanaka jJAnaviSayasvAdityAdirItyA tattvanirNayavijayaprayojakatvAditimUlasya sArthakyopapAdane hetvAbhAsanirUpaNaprayojakasaMgatyapradarzanena mUlasya nyUnatAparihAraH na syAdatastAdRzaH mUlasya saMgatipradarzanaparatvameva dIdhitikRtA vyAkhyAtamityAha tattvanirNayeti / iti mUlam =iti mulgrnthH| hetvAbhAseti / hetvAbhAsa jJAnasya tatvanirNayAdijanakatayA hetvAbhAsaniSTaM tAdRzajanakajJAnaviSayatvaM nirvivAdamiti bhAvaH / kalAvikAsaH eva saddhetutvenAbhimatatayA utpattikAlInaghaTo gandhavAn pRthivItvAt ityAdihetau vyApteH pakSadharmatAyAzca sattvena tasyA'nirUpaNaprasaMgaH syAt, virodhivyAptipakSadharmatvAbhAvavirahiNo niruktapRthivItvahetoH smaraNodayAsambhavAt / ataeva jagadIzatakolaMkAraiH parikaraH sahakArI, saca vyAptipakSadharmatvAdirityatrAdipadaM prakSipyAbAdhitatvAsatpratipakSitatvayoH parigraha pradarzayadbhistAdRzapRthivItvahetorapi bAdhitatvena duSTatvaM nirUpitamiti cenna, bhaTTAcAryamate nirU. pyatAvacchedakadharmasAmAnAdhikaraNyena saMgatimattvasyaiva nirUpaNaprayojakatayA nirukta. pRthivItvahetau saMgatyasattve'pi kSatyabhAvAt, nirUpyatAvacchedakahada pakSakavahnisAdhyakaduSTAntaradhUmatvavati saMgatisattvasyAvazyakatayA tata evAnyeSAmapi duSTAnAM nirUpaNasambhavAt / __ jagadIzamate tu nirUpyatAvacchedakAvacche dena saMgatitvasya nirUpaNaprayojakatayA sarvatra duSTahetau saMgatimattvasyAvazyakatvena vyAptipakSadharmatvAdirityatrAdipadopAdAnaM, tenAsaMkIrNabAdhitatAdRzapRthivItvahetAvapi saMgatilAbhasaMbhava iti tu paramArthaH / / dIdhitau saparikaraM hetumiti / nacAnAsamAsena likhanamasaMgataM, saparikara... hetumityAkArakasamasta nirdezasyaiva yuktatvAditi vAcyam , tadAdInAmekadezaparAmarzakatvasyAvyutpannatayA tadAbhAsanirUpaNamityatra tatpadena hetumAtraparAmarzasambhavA. "Aho Shrutgyanam" Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA - kalAvilAsAkhyaTIkAdvayasamalaGkRtam / OM gAdAdharI tathApi tanmAtraparatve saGgatyapradarzanena nyUnatA syAditi tasyaikakAryakAritvarUpasaGgatipradarzanaparatvamapi sambhavatIti sphuTIkartumAha tattvanirNayAdIti / AdipadAd vijayaparigrahaH / tatkAryakAritvAt saparikara hetu - prayojya kArya prayojakatvAt, prayojakatvaM ca janakatAvacchedakAdisAdhAraNamiti svaviSayaka jJAnakAryaM prati svasya tathAtvamakSatameva / * candrakalA ziSyeti / ziSyasya yA hetvAbhAsapravRttistatprayojakIbhUtaM yat jJAnAnukUlavyApArAtmakanirUpaNaghaTakaM hetvAbhAsajJAnaM tatprayojanapradarzanecchyoccaritamityarthaH / tanmAtraparatve = nirUpaNaghaTaka jJAna prayojanapradarzanamAtraparatve / saMgatyeti / svAbhAsanirUpaNaprayojaketyAdiH / nyUnatA = saMgatyakathanena saMgativiSayakajJAnAbhAvavatpuruSoccaritatA / tasya = tattvanirNaya vijayaprayojakatvAditimUlasya / ekakAryati / saGketubhinnatve sati saddhetuprayojya kAryaprayojakatvarUpaikakAryakArivAdirUpA yA saMgatistatpradarzanecchayoccaritatvamapItyarthaH / saparikareti = saparikarahetubhinnadhye satItyAdiH / tena na saMgateH saparikara hetuniSTatvamapi zaMkanIyamitidhyeyam / nanu tatvanirNayavijayaprayojakatvaM yadi tatvanirNayAdijanakatvaM tadA hetvAbhAse saddhetau ca tAdRzajanakatvaM nAstyeva hetvAbhAsAdijJAnasyaiva sattvanirNayAdijanakatvAt ata Aha prayojakatvaveti / prayojakatvaM na janakatvaM, apitu janakajanakatAvacchedakasAdhAraNameva vAcyamityAha janakatAvacchedakAdIti / jadinA janakaparigrahaH / tena hetvAbhAsajJAnasya janakatva - sphuTIkaraNAt hetvAbhAsasya janakatAvacchedakatvamapyakSatamiti sUcitam / ataH = prayojakatvasya janakatAvacchedakAdisAdhAraNatvataH / svaviSayeti / svam = hetvAbhAsAdiH tadviSayakajJAnasya tattvanirNayAdirUpakArya pratItyarthaH / svasya = hetvAbhAsAdeH / tavaM = janakatAvacchedakatvam / vAdiprativAdinoH parvato vahnimAn vahanyabhAvavAn cetyAkArikA vAkyadvayAtmikA vipratipattiH, tajjanyaparvato vahnimAna vetyAkAraka saMzayaprakAratvarUpakoTitvasyaM vahnau vahanyabhAve ca savespi vahnimaparvatavizeSyakavahniprakArakapramAjJAnaviSayatvarUpapramitatvasya * kalAvilAsaH nupapatteH, saparikara hetoH parAmarzasambhave'pi tatrAbhAsatvA'yogenAnanvayApatterazakyasamAdhitvAt, nacaivaM "duHkhatrayAbhighAtAt jijJAsA tadapaghAtake hetAvityatra tatpadena samastaikadezI bhUta duHkhatrayasyaiva parAmarzasya dRSTatayA niruktatatpadasyaikadezaparAmarza "Aho Shrutgyanam" Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam / * gAdAdharI tattvanirNayaH prmitkottinishcyH| tatra vyAptipakSadharmatAviziSTaprakRta. hetujJAnamiva tadviparItakoTisAdhakasya hetvAbhAsatvajJAnamapyupayajyate, pratibandhakIbhUtaviparItakoTivyApyavattAjJAne'prAmANyagrAhakatvAdityubhayostattvanirNayaprayojakatvam / * candrakalA ke vahnikoTAveva vartamAnatayA parvatAdau vanyAdikoTinizcaya eva tattvanirNayazabdArthaH, tAdRzavahanyAdinizcayazca parvatAdau vanyAdyanumitisvarUpa evetyAha pramiteti / parvatAdivizeSyakavayAdiprakArakapramAjJAnIyaprakArIbhUtavahnikoTyanumitirityarthaH / tatra= niruktavAhikoTinizcayAtmikAyAmanumitau / vyAptIti / vyAptiviziSTasya prakRtahetoH pakSeNa saha vaiziSTyAvagAhijJAnaM parAmarzaH sa ivetyarthaH / tadviparIteti / tasya vahnikoTeviparIto yo vanyabhAvakoTistatsAdhakasya hetorityarthaH / hesvAbhAsatvajJAnam = duSTasvajJAnam / upayujyate = janakaM bhavati / kathamisyAkAMkSAyAmAha pratIti / vahnikoTipratibandhakIbhUte vahniviparItavahanyabhAvakoTivyApyajalavAn parvata ityAkArakajJAne ityarthaH / aprAmANyagrAhakasvAt = aprAmANyagrahajanakaravAt / ubhayoH-saddhe tuduSTaheravoH / tattvanirNayaprayojakatvamiti / ayaMbhAvaH, parvatavizeSyakavahnikoTinizcayAtmakavanyanumitau vahivyApti * kalAvilAsaH katve'pi nasaMgatiriti vAcyama , tatra tatpadasya buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnazaktatayA tadA duHkhatrayaparAmarzakatvasambhavAt, atratu hetumAtravodhArthamevAsamAsena likhanatyAvazyakatvAt , niruktasthale tatpadenaikadezaparAmarzakatvasya prayatnasAdhyatvAnabhyupagamAcceti dhyeyam / mUle tattvanirNayeti / naca vijayapadopAdAnaM vyarthe, tattvaniNayapadopAdAnenaivaikakAryakAritvasaMgatilAbhasambhavAditivAcyam ? "tattvanirNayoddezyakanyAyAnugatavacanasandarbho vAdaH, vijayoddezyakatAdRzavacanasandabhI jalpaH" iti vibhedabhinna prayojanapradarzanArtha dvayorupAdAnasambhavAditi dhyeyam / TIkAyAM pramitakoTinizcaya iti| tathAca iyamanumitiH vivAdaviSayIbhUtayoH koTyormadhye pramitavanyAdikoTividheyatAkatvavatI vahnayAdivyAsipakSadharmatAviziSTahetuzAnajanyatve sati vahnivirodhivayabhAvavyApyajalAdiparAmarzadharmikAprAmANyagrahajanakajalAdidharmikaduSTatvagrahakAlInatvAdityanumAnena / pramitavayAdi.. vidheyakatvanizcayastatra niruktahetujJAnaniSThajanakatAyAM paramparayA'vacchedakatAvataH nyAptipakSadharmatAviziSTasaddhetoriva tAdRzAvacchedakatAvato duSTasya jalAderapi prayojakasvAditi bhaavH| "Aho Shrutgyanam" Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTokAdvayasamalaGkRtam / * gAdAdharI athavA-tattvanirNayaH sAdhyavattAjJAne pramAtvanizcayaH / tatrA'numApaka * candrakalA * yakSadharmatAviziSTaprakRtadhUmahetujJAnarUpavahnivyApyadhUmathAn parvata ityAkArakaparAmarzasya janakatayA tAdRzajanakatAvacchedakatayA ca yathA vahnivyAptipakSadharmatAviziSTadhUmahetostatra prayojakatvaM sarvavAdisiddham, tathA vahniviparItavanyabhAvasAdhakaduSTajalahetorapi prayojakatAvacchedakatayaiva pramitavahnikoTinizcaye prayojakatvaM sambhavatyeva, vayabhAvasAdhakajalahetau duSTatvajJAnasya vahnayabhAvavyApyajalavAn parvata ityAkArakanizcaye'prAmANyajJAnotpAdaprayojakatayA parvatadharmikapramitavahnikoTinizcayAtmakavahiprakArakabuddhau aprAmANyajJAnaviraha viziSTasyaiva vahnayabhAvavyApyajalaprakArakanizcayasya pratibandhakatayA tadabhAvasya tAdRzavahnikoTinizcayajanakasya sampAdakatayaiva niruktaduSTatvajJAnasya pramitavahnikoTinizcayAtmakatatvanirNayo. payogitAyA anivRtteriti / / nanu tattvaM brahmaNi yAthAyeM dharme sAdhAraNe'pi'cetyAdikoSAt tattvapadasya brahmaNi yAthArthyAdAveva zaktatayA tasya pramitakoTiparatve tatpadasya lAkSaNikasvApattirata AhAthaveti / sAdhyavattAjJAne = vahvayAdirUpasAdhyaprakArakajJAne, parvatAdidharmikavahvayAdiprakArakaparvato vahnimAnityAdyAkArakAnumitAviti yAvat / pramAtvanizcayaH = vahvayAdimati vahnayAdiprakArakasvarUpayAthArthyanizcayaH / tathAcoktakalpe tattvapadasya yAthArthyArthakatayA na tasya lAkSaNikatvApattiriti bhaavH| saddhetau duSTahetau ca niruktapramAvanizcayarUpatattvanirNayopayogitA pradarzayati tatreti / sAdhyavattAjJAnadharmikapramAtvanizcaya ityarthaH / anumApakahetoH = parvatAdau * kalAvilAsaH athaveti / tathAceyamanumitiH pramA, sAdhyavyAptipakSadharmatAviziSTa hetujJAnajanyatve sati pramAtvavirodhyapramAtvagrahajanakasAdhyAbhAvAdisAdhakahetvaduSTatvagrahapraticandhakatAdRzahetudharmikaduSTatvagrahakAlInatvAdityanumAnenaiva prakRtapakSadharmikasAdhyAnumito pramAtvanizcayaH / tatra pUrvoktayuktyA saddhetoriva duSTasyApi pramAtvaprayojakatva. mavagantavyam / naca parvato vahnimAn ghaTavAMzcetyAkArikAyAM bhramAtmakasamUhAlambanAnumitau nirukta hetoH sattvena tatra pramAtvavirahAt vyabhicAra iti vAcyam , vahvayAdimati vahnayAdiprakAratvarUpAnugatapramAtvasya sAdhyatvopagamena vyabhicArasya vAraNasambhavAditi tu vibhAvanIyam / "Aho Shrutgyanam" Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam / * gAdAdharI detoyAptyAdiviziSTatvarUpasaddhetutvajJAnamiva viparItakoTisAdhakahetoduSTatvajJAnamapyupayujyate,prakRtasAdhyagrahA'prAmANyagrAhakaviparItakoTisAdhakahetvaduSTatvagrahavighaTakatvAt / vijayaprayojakatvaM ca hetvAbhAsasya svajJAnAdhInaparoktahetudoSodbhAvanadvArA, vyAptyAdiviziSTahetozca svajJAnAdhInasanyAyaprayogadvAreti bodhyam / 8 candrakalA vanyAdisAdhyAnumApakadhUmAdihetoH / vyAptyAdIti / AdinA pakSadharmatAparigrahaH / vahvayAdivyAptipakSadharmatAviziSTatvarUpaM yat saddhe tutvaM tajjJAnamivetyarthaH / viparIteti = vayAdiviparItavalayAdyabhAvasAdhakajalAdihetorityarthaH / dutva jJA. nam = hetvAbhAsatyajJAnam / upayujyate = prayojakaM bhavati / yathoktapramAsvanizcaye duSTatvajJAnasyopayogitAM ghaTayati prakRteti / parvatAdidharmikavahnayAdyasatirUpa. sAdhyajJAne utpadyamAno yo'pramAvagrahastajanakIbhUtaM yat vahayAdiviparItavalaya bhAvAdisAdhakajalAdihetAvaduSTatvajJAnaM tadanutpAdaprayojakatyAdityarthaH / / tathAca parvatAdI vahvayAdyanumitirUpasAdhyavattAjJAne vahnimati baliprakArakajJAnatvarUpapramAsvanizcaye tAdRzasAdhyavattAjJAne vahnimati vahiprakArakasvAbhAvanizcayAtmakAprAmANyanizcayaH pratibandhakaH, niruktAprAmANyanizcaye ca bativiparItavahnayAdyabhAvasAdhakajalAdihetAvaduSTatvajJAna prayojakaM, tAzAduSTatvajJAna prati jalAdihetau duSTatvajJAna pratibandhakaM bhavatIti tAdRzaduSTatvajJAnenAduSTatvajJAnAnu. spAde kAraNAbhAvAdaprAmANyagrahasyAnutpattI, aprAmANyagrahAbhAve ca pratibandhakAbhAvAt bhavati tAdRzasAdhyagrahe pramAtyanizcaya iti niruktapramAravanizcayaM prati paramparayA duSTajalAdihetoH prayojakatvamakSatamiti bhaavH| nanUktarItyA saddhetau duSTa hetau ca tattvanirNayaprayojakatvasambhave'pi vijayaprayojakatvaM tatra kathaM sampAdanIyamityata Aha vijayeti / parakIyAhaGkArakhaNDana vijayaH, ahamasmAdutkRSTa ityAkArakajJAnajanyasaMskAravizeSo'haMkAraH, tannAzAnukUlavyApAro vijayastatprayojakatvaJcetyarthaH / hetvAbhAsasya = dusstthetoH| svajJAneti / svaM hetvAbhAsaH tajjJAnajanyaM yat parakIyahetau doSodbhAvanaM doSAbhidhAnaM tadvAretyaH / tathAca hetvAbhAsajJAnAt paroktahetau doSAbhidhAnaMtatastAdRzavijaya iti hetvAbhAsasya hetvAbhAsajJAnaniSTakAraNatAvacchedakatayaiva vijayaprayojakatvamiti hRdym| vyAptyAdIti / vyAptipakSadharmatAviziSTasaddhetorityarthaH / svajJAneti / svam = tAdRzasaddhetuH tajjJAnAdhIno yaH pratijJAdipaJcavAkyAtmakasannyAyaprayogaH, taddvAretyarthaH / atrApi hetujJAnaniSTavijayakAraNatAvacchedakatayaiva sadheta vijayaprayojakatvamiti tasvam / "Aho Shrutgyanam" Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayasamalaGkRtam / 11 * cintAmaNiH * tatrA'numitikAraNIbhUtA'bhAvapratiyogiyathArthajJAnaviSayatvam / * candrakalA 6 mUle tatreti / yathoktanirUpaNe ityarthaH / viSayatvaM saptamyarthaH, anvayazcAsma hetvAbhAsasvamityanena / anumitIti / anumitipadasya prakRtapakSavizeSyakasAdhyaprakArakAnumiti-tatkAraNaparAmarzAnyataraparatvam prakRtapakSavizeSyakaprakRtasAdhyavyApyaprakRtahetuprakArakaprakRtasAdhyaprakArakasamUhAlambanAnumitiparatvaM vA svayamagre dIdhitikRtaiva pradarzayiSyate, tathA ca tAdRzAnu miteH kAraNatAvAn yo'bhAvastatpratiyogiyat yathArthajJAnaM tadviSayatvaM hetvAbhAsatvamiti samuditaprathamalakSaNArthaH paryavasitaH / bhavati hi hrado vahnimAn vaTavAdityAdau vahnayabhAvavadvattitvaviziSTaghaTatyarUpavyabhicAre, vahnayAdhikaraNavRttitvAbhAvaviziSTaghaTatvasvarUpe virodhe, ghaTatvAbhAvaviziSTahadarUpA'siddhau, valayabhAvavyApyavaddhadarUpe satpratipakSe, vahnayabhAvavadadhadAtmake bAdhe ca lkssnnsmnvyH| niruktavyabhicAranizcayAbhAvasya virodhanizcayAbhAvasya svarUpAsiddhinizcayAbhAvasya ca pratibandhakAbhAvatvena hRdadharmikavahnayanumitikAraNIbhUtavahnivyApyaghaTatvavAn hRda ityAkArakaparAmarza prati kAraNatayA yathoktAnumitikAraNatAvAn yo vyabhicArAdi-nizcayAbhAvasta pratiyogi yat vyabhicArAdinizcayAtmakaM yathArthajJAnaMtadviSayatvasya vyabhicArAdau, niruktasatpratipakSanizcayAbhAvasya bAdhanizcayAbhAvasthApi pratibandhakAbhAvatvena hRdavizeSyakavayanumitikAraNatayA anumitikAraNIbhUtasya sapratipakSAdinizcayAbhAvasya pratiyogi yat satpratipakSAdinizcayAtmaka yathArthajJAnaM tadviSayatvasya satpratipakSAdo ca sattvAt / evaM ayaM vahnimAn jalavAdityAdau yativyApakIbhUtAbhAvapratiyogijalarUpAsAdhAraNye, sarvamanityaM meyatvAdityAdau nityatvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvAbhAvaviziSTaprameyatvarUpAnupasaMhAritve, kAJcanamayaparvataH kAJjanamayavahnimAn kAJcanamayadhUmAdityAdau kAJcanamayatvAbhAvaviziSTaparvatasvarUpAzrayAsiddhau, kAJcanamayatvAbhAvaviziSTa vahnirUpasAdhyAprasiddhau, kAJcanamayavAbhAvaviziSTadhUmarUpasAdhanAprasiddhau ca asAdhAraNyAdinizcayAbhAvasyApi pUrvoktAnumitau kAraNatayA nirukAbhAvapratiyogyasAdhAraNyAdinizcayaviSayatAyA asAdhAraNyAdau vartamAnatvAlakSaNasamanvayo bodhya iti dik / "Aho Shrutgyanam" Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam / * gAdAdharI mUloktalakSaNAnAM duSTahetulakSaNatve doSeSvativyAptiH, * candrakalA * 'yathAzrutamida"mityAdidIdhitimavatArayati TIkAyAM mUlokteti / mUloktAnAmanumitItyAdilakSaNAnAM trayANAmityarthaH / duSTalakSaNatve = bAdhAdidoSaviziSTAnAM hetUnAM lakSaNatve / doSeSu = bAdhAdiSu / ativyAptiriti / hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau hRdadharmikavahnayanumitikAraNIbhUtasya vahnayabhAvaviziSTahadAdinizcayA: bhAvasya pratiyogino vahnayabhAvaviziSTahRdAdinizcayasya yathArthajJAnasya viSayatAyA vahnayabhAvaviziSTahadAdyAtmakabAdhAdau doSe sattvAditi hRdayam / * kalAvilAsaH ke anumitikAraNIbhUtAbhAvapratiyogiyathArthajJAnaviSayatvamiti cintAmaNiH / tathAca prakRtAnumititvAvacchinna kAryatAnirUpitakAraNatAvAn yo'bhAvastatpratiyogiyathArthajJAnaviSayatvamiti phalitam / kAraNatAyAH kizcitkAryatApekSatApradarzanArthamanumititvAvacchinneti / zAbdAdau upanItabhAnAdau ca tadabhAvanizcayasya pratibandhakatve'pi tadviSayasya na doSatvaM, doSANAmanumitipratirodhaphalakatvAditi zAbdAdikaM vihAyAnumitItyuktamiti dhyeyam / na ca kAryatApadopAdAnaM vyartha, anumititvAvacchinnaM yat tannirUpitakAraNatAvadabhAvapratiyogiyathArthajJAnaviSayatvasyaiva samyaktvAditi vAcyam , tathAsati parvato vahnimAnityAkArakAnumitiviSaye vahnimatparvate'tivyAptyApatteH, parvato vahnimAnityAkArakAnumityabhAvapratyakSe tAdAtmyasambandhena tAdRzAnumityabhAvasya hetutvavAdinAM mate tAdRzAnuminisvAvacchinnA yA pratiyogitvasambandhAvacchinnAvacchedakatA tannirUpita kAraNatAvatastAdRzAnumityabhAvasya pratiyogyanumitirUpayathArthajJAnaviSaya. tAyA vahnimatparate sattvAditi navyAH / / ) kAraNatApadAnupAdAne parvato vahnimAnityAkArakAnumityabhAvavaddhdapakSakavahnisAdhyakasthale vahnimatparvate'tivyAptiH, tAdRzAnumititvAvacchinnakAryatAnirUpitA yA svAvacchinnavizeSyatAkatvasambandhAvacchinnAvacchedakatA tadAzrayatAdRzAnumityabhAvapratiyogyanumityAtmakayathArthajJAna viSayatAyA vahnimatparvate vRttitvAditi dhyeyam / ___ anumitikAraNAbhAva ityuktau tAdRzakAraNasyAbhAvaH kAraNAbhAva iti SaSThIsamAsazaMkA syAt, tathAca vahnivyApyadhUmavAn parvata ityAkArakaparAmarzaviSaye vahivyApyadhUmavatparvate'tivyAtiH, tasyApi anumitikAraNAbhAvapratiyogiparAmarzAtmakayathArthajJAnaviSayatvAdataH karmadhArayalAbhArtha bhUtapadamiti praanycH| "Aho Shrutgyanam" Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTokAdvayasamalaDkRtam / 13 * candrakalA niruktamUloktalakSaNAnAM duSTalakSaNatve parvato dhUmavAn vaDherityAdau dhUmA bhAvavattitvaviziSTavahnirUpavyabhicAranizcayAbhAvasya prakRtAnumitikAraNIbhUtasya pratiyogivyabhicAranizcayaviSayatAyA vyabhicAriNi duSTe vahnau sattvena vayAdidu? duSTalakSaNasamanvayasambhave'pi hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau baadhitdhuumaadihetaavvyaaptiH| hRdadharmikavalayanumitikAraNIbhUtAbhAvapratiyogivanayabhAvaviziSTahRdanizcayAtmakayathArthajJAnaviSayatAyA vahnayabhAvaviziSTahRdaniSThAyA dhUmAdiduSTahetau virahAt / __naca vahnayabhAvavAn hRdo dhUmazcati samUhAlambanayathArthanizcayasyApi hRdarmikavahnayAdyanumitikAraNIbhUtAbhAvapratiyogitayA tAdRzanizcayaviSayatAyA dhUme'pi sattvAt dhUmAdau bAdhite duSTe lakSaNasamanvayaHsambhavatIti vAcyam ; tathA satyuktarItyoktasthale ghaTAdAvudAsIne'tivyApsyApattaH, hRdadharmikavahvayAdyanumitikAraNIbhUtAbhAvapratiyogino hRdo vahnimAn ghaTazcetyAkArakasamUhAlambanayathArthanizcayasya viSayatAyA ghaTe'pi satvAt / ato niruktodAsInaghaTAdAvativyAptivAraNAya yathArtha * kalAvilAsaH nacAnumitikAraNIbhUto yastatpratiyogiyathArthajJAnaviSayatvasyaiva samyaktve abhAvapadopAdAnaM vyarthamiti vAcyam , siSAdhayiSAvirahaviziSTa siddhaya bhAvabhinnatvalAbhAyaivAbhAvapadopAdAnasArthakyasambhavAt / anyathA anumitikAraNIbhUtatAdRzasiddhayabhAvapratiyogisiddhiviSaye sAdhyavatpakSe'tivyAptiH syAditi vadanti / vastutastu parvato vahnimAn dhUmAdityAdau / parAmarzAvacchinnabhinnabhedasya. anumitikAraNIbhUtaparAmarzarUpatayA tatpratiyogiparAmarzAvacchinnabhinnasya yathArthajJAnAtmakaghaTajJAnasya viSayatvamAdAya ghaTe'tivyAptiH syAdato'bhAvapadopAdAnam , tadupAdAne tu anumitikAraNatAvacchedakAbhAvatvarUpAnuyogitAnirUpitapratiyogitAzrayayathArthajJAnaviSayatvasyaiva lakSaNArthatayA na ko'pi doSaH / parAmarzAvacchinnabhinna-- bhedasvarUpe parAmarza anumitikAraNatAvacchedakAbhAvatvarUpAnuyogitAyA virahAditi tu navyAH / ___ jJAnapadAnupAdAne parvato vahnimAn dhUmAdityAdau anumitikAraNIbhUtAbhAvapratiyogikAminIjijJAsAviSayatvamAdAya kAminIjJAne'tivyAptiH syAdatastadupAdAnam / na ca parvato vahnimAn kAminI cetyAkArakasamUhAlambanAnumitau kAminIjijJAsApratibadhyatvavirahAnna kAminIjJAne'tivyAptiriti vAcyam , yAdRzasthalavizeSe tAdRzasamUhAlambanAnumitiH kasyApi na jAtA tAdRzasthale kAminIjijJAsAviSaye'tivyAptivAraNAya jJAnapadopAdAnasArthakyasambhavAditi dhyeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam / * gAdAdharI * yathArthajJAnaniSThAnumitipratibandhakatAvacchedakaviSayatAzrayatvaparyantasya samUhAlambanazAnaviSayatAzrayodAsInapadArthavAraNAya prathamalakSaNe vivakSaNIyatayA ____OM candrakalA ke jJAnaniSThA yA prakRtAnumitikAraNIbhUtAbhAvapratiyogitAsvarUpA prakRtAnumitipratibandhakatA tadavacchedakaviSayatAzrayatvaM hetvAbhAsasvamityevaM prathamalakSaNArthI vAcyastathAsati noktodAsonaghaTAdAyativyAtiH yanniSTaviSayatAkaM jJAna prakRtahadAdidharmiya hayAdhanumitipratibandhakaM bhavati tannipThaviSayatAyA eva tAdRzAnumitipratibandhakatAvacchedakatayA hRdo vahnayabhAvavAn ghaTazcetyAkArakasamUhAlambanayathArthajJAnaniSThaniruktAnumitipratibandhakatAvacchedakatvasya hRdahadatyavativatitvAbhAvAbhAvatvAdiniSThaviSayatAyAmeva sattvena ghaTAdiniSTaviSayatAyAzca tArApratibandhakatAnavacchedakatayA tadAzrayatvasya ghaTAdAvativyAtyaprayojakatvAt / / evaJca hado vahnimAn hRdAdityAdipakSAtmakahetukasthale hRdAdirUpabAdhitaduSToto hRdavizeSyakavayanumitipratibandhakatAvacchedakavahnayabhAvavahRdAdiviSayatAzrayatvasatvena tiruktaduSTalakSaNasamanvayasambhave'pi hRdo vahimAn dhUmAdityAdau bAdhite dhUmAdiduSTahetAvavyAptivAraNamazakyameva, hRdadharmikatrayanumitipratibandhakatAvacchedakIbhUtavahnayabhAvavahadAdiviSayatAyA dhUmAdAvasattvAta , dhUmAdiviSayatAyAH tAzapratibandhakatAnavacchedakatvAdityAha yathArthati / prakRtAnumitikAraNIbhUtAbhAvapratiyogitArUpetyAdiH / smhaalmbneti| hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau hRdo vahnayabhAvavAn ghaTazcetyAkArakasamUhAlamvanaviSayatAzraya ghttaadiruupodaasiinpdaarthvaarnnaayetyrthH| prathamalakSaNe = anumitikAraNIbhUtAbhAvapratiyogiyathArthajJAnaviSayatvamitilakSaNe / vivakSaNIyatayeti / yathArthajJAnaniSTAnumitipratibandhakatAvacchedakaviSayatAzrayatvaparyantasyeti pUNAnvayaH / tathAcoktasamUhAlambanajJAnaviSayatAyA ghaTe satve'pi tasyA hRdadharmikavayanumitipratibandhakatAnavacchedakatyAnna tAdRzaviSayatAmAdAya ghaTe'tivyAptiriti bhAvaH / * kalAvilAsaH atrAnumitipratibandhakayathArthajJAnaviSayatvasyaiva hetvAbhAsalakSaNatvasambhave anumitikAraNIbhUtetyAdyabhidhAnaM vyarthImati cenna, pratibandhakatvaM hi dvividham , kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitvarUpaM prayojakIbhUtAbhAvapratiyAgitvarUpaJca / tatra prathamapratibandhakatvasya lakSaNaghaTakatvasUcanAya kAraNIbhUtetyAderabhihitatvAt , anyathA prayojakIbhUtAbhAvapratiyogitvarUpapratibandhakatvasya lakSaNaghaTakatve hrado vahnimAn dhUmAdityAdau vahnivyApyadhUmavAn hrada ityAkArakaparAmarza'tivyAptiH syAt , parAmarza "Aho Shrutgyanam" Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayasamalaGakRtam / 15 dIdhitiH yathAzrutamidaM hetudoSANAM lakSaNam , tadvattvaM ca duSTahetUnAm , sadabhiprAyeNaiva upadheyasaGkare'pItyAdi vakSyati / gAdAdharI bAdhAdijJAnapratibandhakatAyAM prAyazo hetuviSayatAyA anavacchedakatvAttatratyahetAkavyAptizca, yadviSayakatvenetyAdilakSaNe ca tRtIyAyA avacchedakasvArthakatayA sutarAM tathetyata Aha yathAzrutamiti / idam-~-etallakSaNatrayam / * candrakalA baadhaadiiti| AdinA stprtipkssprigrhH| tathAca hRdAdipakSakasahayAdisAdhyakadhUmAdihetu sthale hRdo vahnayabhAvavAn dhUmazcetyAkArakasamUhAlambananizcayaniSTAyA api prakRtAnumitipratibandhakatAyA avacchedakatvasya dhUmAdiviSayatAyAM virahAt prakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakaviSayatAzrayatvaparyantasya prathamalakSaNArthatve'pi bAdhite duSTadhUmAdihetAvavyAptirastyeveti hRdayam / hRdo vahnimAn hRdAdityAdau vahvayabhAvavahRdanizcayaniSTaprakRtAnumitipratibandhakatAvacche kattvastha hRdaviSayatAyAM sattvAt pakSAghabhinnahetukasthalIyabAdhitahRdAdiduSTahetau rakSaNasamanvayAdAha prAyaza iti / heviti / pakSAdyatiriktatyAdiH / tatratyeti / yAdRzasthale bAdhAjJAnaniSTAnumitipratibandhakatAbacchedikA hetuviSayatA na bhavati taadRshsthliiyhetaavvyaaptishcetyrthH| lakSaNe = dvitIyatRtIyalakSaNe, tRtIyAyAH = tRtIyAvibhaktaH, sutarAM tathA doSe'tivyAkSiH, bAdhite duSTe'dhyAtizca / tathAca yanniSTaviSayatA prakRtAnumitipratibandhakatAvacchedikA tattvaM hetvAbhAsatvamityasya dvitIyatRtIyalakSaNArthatayA do vahnimAn dhUmAdityAdau vayabhAvaviziSTahadaru padope'tivyAptiH, tAdRzaviziSTahRdAdi viSayatAyA hRdadharmikavadyAdyanumitipratibandhakatAvacchedakatvAt , ghUmAdiviSayatAyAzcAtathAtvAt , dhuumaadidusstthetaavvyaatishcetyaashyH| ataH = nirukAtivyAptyAdidoSataH / yathAzrutam = lakSaNAgrahAjanyazaktizramAjanyazAbdayozeccharoccaritam / lakSaNatramiti / prathamalakSaNaM dvitIyalakSaNaM tRtIyalakSaNaJcetyarthaH / tadvatvaMca * kalAvilAsaH dharmikAprAmANyajJAnAbhAvasyApyanumitau prayojakatayA tAdRzaprayojakIbhUtAbhAvapratiyogyaprAmANyajJAnasya viSayatAyAH tAdRzaparAmarza satyAdityAstAM vistaraH / ttrtyhetaakvyaaptishceti| atha hRdo vahnimAn dhUmAdityAdaudhUmAbhAvavahadarUpasvarUpAsiddhinizcayAyaviSayatAmAdAya hRdo vahnimAn dravyatvAdityAdau ca vahnaya "Aho Shrutgyanam" Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam / * gAdAdharI * nanu hetuvadAbhAsante iti vyutpattyA hetvAbhAsapadasya duSTahetuparatvAd duSTahetunirUpaNasyaiva pratijJAtatvAttallakSaNamevA'kAGkSitam , atastadanuktI mUlasya nyUnatA, anyavidhavyutpattyA hetvAbhAsapadasya hetudoSaparatva. sambhave'pi 'tece tyAdinA duSTa hetUnAmeva vibhajanAd duSTahetunirUpaNasyA'. * candrakalA duSTahetUnAmiti dIdhitigranthamavatArayati nanu hetviti / vyAptipakSadharmatAdimAna hetuH, vatyarthaH sAdRzyama , tacca vyAtipakSadharmatAdyabhAvavanniSTaM vyAptipakSadharmasvA. diprakAratAnirUpitavizeSyatvam , tasya ca ApUrvakabhAsadhAtvarthaviSayatAyAmabhedenAnvayaH, AkhyAtArthazcAzrayatvam , tathAca hetuvadAbhAsante' iti hetvAbhAsA iti vyutpattyA vyAptipakSadharmatvAdyabhAvavanniSTaM yat vyAptipakSadharmatvAdiprakAratAnirUpitavizeSyatvaM tadabhinna viSayatAzrayIbhUtA duSTahetava ityasyaiva pratyetavyatayA hetvAbhAsa. zabdasya duSTahetuparasvAt tallakSaNAnabhidhAnena mUlasya nyUnatA syAditi bhAvaH / duSTahetunirUpaNasya = duSTahetuviSayakajJAnAnukUlacyApArasya / pratijJAtatvAt = avyavahitottarakAlakartavyatvaprakArakaziSyasamavetabodhAnukUlacyApAraviSayatvAt / tallakSaNamapi = duSTalakSaNamapi / apinA duSTavizeSaNatayaiva doSalakSaNamAkAkSitamiti sUcitam / AkAkSitam = jijJAsitam / tadanuktau = duSTalakSaNAnuktau / mUlasya = mUla granthasya / nyUnatA = dussttlkssnnaakthnaanumitaajnyaanvtpurussoccrittaa| nanu hetorAbhAsA hetvAbhAsA iti vyutpattyA, AbhAsapadasya doSarUpArthe lakSaNAM svIkRtya hetvAbhAsazabdasya hetudoSArthakatvasambhavAt hetudoSanirUpaNasyaiva pratijJAtatayA tallakSaNAbhidhAnameva yuktaM natu duSTahetulakSaNAbhidhAnamityata AhAnyavidheti |hetoraabhaasaa hetvAbhAsA iti vyutpattyetyarthaH / hetvAbhAseti / hetvaabhaasshbdsyetyrthH| etena hetvAbhAsasamudAyasya vAkyatayA tasya padatyAbhidhAnamayuktamityAkSepo nirasta iti dhyeyam / hetudoSeti / hetudossbodhecchyoccrittvsmbhve'piityrthH| te cetyAdineti / 'te ca savyabhicAraviruddhasatpratipakSAsiddhabAdhitAH paJceti granthenetyarthaH / duSTahetUnAmeveti / savyabhicAraviruddhAdizabdasya doSaviziSTahetuparatvAdityAzayaH / vibhajanAt = vibhAgasya hetvAbhAsasvAvacchinnAnAM parasparaviruddhavyApyadharmeNa * kalAvilAsa * bhAvavavRttidravyatvarUpavyabhicAranizcayIyadravyatvaviSayatAmAdAya tatra tatra hetau lakSaNasamanvayasambhave sAmAnyalakSaNe kathamavyAptirabhihiteti cenna, utpttikaaliin| ghaTo gandhavAn pRthivItvAdityAdyasaMkIrNabAdhitapRthivItvahetAvavyApterabhihitatvAt . "Aho Shrutgyanam Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam ...* gAdAdharI pratijJAtatve tadasaGganteH, evaM duSTahetunirUpaNasyA'prakRtatve duSTahetUnAM vibhAgAnahatayA teSAM saGkaNa vibhAgavyAghAtazaGkAyA anavatArAt , upadheyasaGkare'pItyAdigranthasya upAdhyasaGkareNa vibhAgopapAdanaparasyA'saGgati OM candrakalA 8 dharmiNaH pratipAdanasya karaNAt / dusstteti| duSTahetuviSayakajJAnAnukUlavyApArasyetyarthaH / apratijJAtasve = avyavahitottarakAlakartavyatvaprakArakaziSyasamavetabodhAnukUlacyApAraviSayatvAbhAve / tadasaMgateriti / yanirUpaNaM pratijJAtaM bhavati tasyaiva vibhAga itiniyamAt doSanirUpaNasya pratijJAtatve duSTahetUnAM vibhAgona sambhavatIti hRdym| duSTahetunirUpaNasyApratijJAtatve doSAntaramAyA hai vamiti / aprakRtatve - apratijJAtasye / doSanirUpaNasyaiva pratijJAtatve iti shessH| vibhAgeti = vibhAgaviSayasvAbhAvenetyarthaH / duSTahetunirUpaNasyApratijJAtasvAditibhAvaH / teSAm = dusstthetuunaam| saMkareNa- abhinnatvena / vibhAgeti sAmAnyadharmAvacchisAnAM duSTahetUnAM parasparaviruddhacyApyadharmeNa dharmipratiparayanukUlavyApArasya yaH vyAdhAto'sambhavastacchaGkAyA ityarthaH / anavatArAditi / ayaM valimAna jalatyAdityAdau vahnayabhAvavavRttitvaviziSTasya vyabhicAriNo hetorvayadhikaraNamRttitvAbhAvaviziSTatayA viruddhatvena vyabhicAriviruddhayorbhedAbhAvAt vyabhicAritvaviruddhatvayorekatraM samAvezena duSTahetUnAM vibhAga eva na sambhavati, mitho viruddhadharmeNa dharmipratipAdanasyaiva vibhAgasyAdityAzaMkAvatArastu duSTahatunirUpaNasya pratijJAtatve eva sambhavati nAnyathetyAzayaH / niruktAyAH zaMkAyA anavatAre ttsmaadhaanprottrgrnthsyaapysNgtirityaahopdheyeti| upadheyasya upAdhirUpadoSaviziSTasya duSTahetoH saMkareNAbhinnatvenApi upAdheH-doSasya asaMkarAta bhinnatvAdityarthaparasya upadheyasaMkare'pyupAdherasaMkarAditi mUlagranthasyetyarthaH / upAdhyasaMkarAt = upAdheoSasya bhinnatvAt / vibhAgeti / vibhAgopapAdanabodhecchayoccaritasyetyarthaH / asaMgatiriti / doSanirUpaNasya pratijJA kalAvilAsaH * na ca gandhAbhAvacyApyapRthivItvakttAdRzaghaTarUpasatpratipakSanizcayIyapRthivIsvaviSayatAmAdAya lakSaNasamanvayasambhava iti vAcyam , niravacchinnasAdhyAbhAvAdhikaraNatA.. zrayAvRttitvarUpAyA gandhAbhAvavyApteH pRthivItvahetAvaprasiddhatayA satpratipakSanizcayasya yathArthatvA'sambhavena tAdRzanizcayaviSayatvamAdAyApi tatra lakSaNasamanvayAsambhavAt / ke cittu bAdhena duSTa iti vyavahArAnupapattirevAtrAvyApti padArtha ityAhuH / "Aho Shrutgyanam" Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 anumAnagAdAdhayA~ sAmAnyanirukticintAmaNiprakaraNam * gAdAdharI * rityata Aha tadvattvaM ceti / tAdRzadoSavattvaM cetyarthaH / duSTahetUnAM lakSaNamityanuSajyate / sphuTamiti zeSaH / tathA ca duSTahetunirUpaNasya prakRtatve'pi doSalakSaNe kRte tadvattvarUpaduSTahetulakSaNasya sphuTatayA lAbhena doSalakSaNAbhidhAnasyaM tatra tAtparyAnnoktAnupapattiriti bhaavH| tadabhiprAyeNaiveti / dusstthetulkssnnaabhipraayennaivetyrthH| * candrakalA * tasve doSalakSaNasyaiva vaktavyatayA duSTalakSaNasyApratijJAtaravena duSTahetulakSaNAnabhidhAnasyaucitye duSTahetUnAM vibhAgAnupapattyA''zaMkAyA anavatAreNa teSAM vibhAgopapAdanaparasya upadheyetyAdipranthasyAsaMgatirdurvA reti bhAvaH / tAdRzeti / yathArthajJAnaniSTaprakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakaviSayatAzrayIbhUtadoSavattvamityarthaH / duSTalakSaNasya sphuTatAM sUcayituM bhAvamAha tathAceti / aprakRtatve'pi = apratijJAtarave'pi / duSTahatviti ! doSavattvarUpetyAdiH / nokteti / na duSTahetUnAM saMkareNa vibhAgavyAghAtAzaMkAnupapattinavA duSTahetuvibhAgopapAdanaparasyopedheyasaMkaretyAdi. granthasya saMgatyanupapattiriti bhAvaH / upadheyetyAdigranthastu duSTa lakSaNAbhiprAyaka eveti dRr3hIkata mAha duSTahetalakSaNeti / doSavattvaM dusstttvmityaakaarkdussttlkssnnecchyaivetyrthH|| __ "anumitikAraNIbhUtAbhAvapratiyogiyathArthajJAnaviSayatva" maitallakSaNaghaTakAnu mitipadaM yadi anumitisAmAnyaparaM tadA anumititvavyApakakAryatAnirUpitakAraNatAvAn yo'bhAvastatpratiyogiyathArthajJAnaviSayatvaM, yathArthajJAnaniSTA yA anumititvavyApakapratibadhyatAnirUpitA pratibandhakatA tadavacchedakaviSayatAzrayatvaM vA hetvAbhAsatvamityasyaiva prathamalakSaNArthatAyAH paryavasitatayA asambhavApattaH, hRdAdipakSakavayAdisAdhyakasthale vahnayAdyabhAvaviziSTahRdAdinizcayAtmakayathArthajJAnAbhAvakAryatAyA niruktanizcayapratibadhyatAyA vA anumitisvA'vyApakatvAt / anumititvasya ghaTAdhanumitAvapi satvena tatra tAdRzanizcayapratibadhyatAvirahAt / yAdRzayathArthajJAnaprativadhyatA anumititvavyApikA tAdRzayathArthajJAnaviSayasyaitra hetvAbhAsatAyAH paryavasitatvAt / __yadi ca tAdRzAnumitipadaM yatkiJcidanumitiparaM, tadA yathArthajJAnaniSThA yA yakiJcidanumitivyaktiniSThapratibadhyatAnirUpitA pratibandhakatA tadavacchedakaviSayatAzrayatvasya lakSaNArthatayA hRdavizeSyaka-vahnisAdhyakAnumitereva yakiJcidanumitipadena dhattuM zakyatvena tAdRzAnumitipratibandhakIbhUtavahanyabhAvaviziSTahadAdinizcayaviSayatvamAdAya hRdAdau vayAdisAdhyakasthale lakSaNa. "Aho Shrutgyanam" Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam gAdAdharI anumitipadasyA'numitisAmAnyaparatve'sambhavAt , yatkizcidanumitiparatve'tipraMsaGgAt prakRtapakSasAdhyahetukA'numitiparatvamAvazyakama , candrakalA * samanvayasambhavAdasambhavAbhAve'pi parvato vahnimAn dhUmAdityAdau vahnayabhAvaviziSTahadAdAvaticyAkSiH syAt yakiJcidanumitipadena tatra hRdadharmikavahnayAdyanumitimAdAya tatpratibandhakayathArthajJAnaviSayatAyA vahvayabhAvaviziSTahRdAdau sattvAdisyakAmenApi tAdRzAnumitipadaM prakRtahetuprakArakanizcayottarajAyamAnaprakRtapakSakaprakRtasAdhyakAnumitiparamavazyaM vaktavyaM, tathAsati nAsambhavo na vAtivyAptiH / prakRtapakSIbhUtahadAdidharmikavayAcanumitau valayabhAvavaddhadAdinizcayasya pratibandhakatvAt tathAvidhaparvatAdidharmikavahvayAdyanumitau ca sAzanizcayasyApratibandhakavAdityAhAnumitipadasyeti / prakRtalakSaNaghaTakIbhUtetyAdiH / asambhavAditi / ghaTapaTAdyanumitighaTitayAvadanumitau kasyApi nizcayasyApratibandhakaravAditi bhAvaH / atiprasaMgAditi / parvatAdipakSakavayAdisAdhyakasthale yatkiJciddhado vahnimAnityanumitipratibandhakayathArthajJAnaviSatAyA vahnayabhAvaviziSTahadAdau satvAt tasya parvatapakSakavahvayAdisAdhyakadhUmAdihetukasthale doSatApattirityAzayaH / anumitipadasya prakRtahetutAvacchedakAvacchinnahetuprakArakanizcayottarajAyamAnaprakRtapakSatAvacchedakAvacchimapakSakaprakRtasAdhpatAvacchedakAvacchinnasAdhyakAnumiti - * kalAvilAsa: * nanu anumitipratibandhakatAvacchedakaviSayatAzrayatvaparyantaniveze'pi udAsInetivyAptivAraNamazakyaM vahnayabhAvajalobhayavAn hrada ityAkArakajJAnIyobhayatvAvacchinnaprakAratAyA aikyena hRdadharmikavahnayabhAvasvAvacchinnaprakAratAtvena prakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakatayA tadAzrayatvasya jalAdau sattvAditi cenna, tAdRzAtivyAptivAragAya prakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakavyAsajyavRttidharmAnavacchinnaviSayatAzrayatvasyaiva vivakSaNIyatvAditidhyeyam / prakRtapakSasAdhya hetukAnumitiparatvamAvazyakamiti / atra prakRtahetukatvanivezo nirarthaka iti tu nAzaMkanIyam , tadanupAdAne parvato vahnimAn mahAnasIyavahItaravahnayabhAvavatparvatakAlInadhUmAdityAdau mahAnasIyavahnayabhAvavatparvatarUpabAdhe'vyApsyApattestAdRzabAdhanizcayasya prakRtapakSasAdhyakaparvatadharmikavahnayanumiti pratyapratibandhakatvAt / tadupAdAne tu niyamata itarabAdhasthale vahnimahAnasIyavahniviSayakasamUhA. "Aho Shrutgyanam" Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 anumAnagAdAdharyAM sAmAnyanirukticintAmaNiprakaraNam * gAdAdharI tathAca vyabhicArAdAMvavyAptiH, bahidhUmavyabhicArItijJAnAbhAvasya parvataH dhUmavAnityanumityajanakatvAt , lakSaNayA tasya tAdRzAnumitijanakajJAnamAtraparatve ca bAdhAdAvavyAptiH, bAdhAdijJAnasya parAmarzA'pratibandhakatvAdataH * candrakalA paratve'pi na nistAra ityAha tathAceti / anumitipadasya prakRtapakSasAdhya hetu. kAnumitiparatve'pi cetyrthH| vyabhicArAdAviti / AdipadAt virodhAdiparigrahaH / avyAptI hetumAha vahniriti / vahiNUMmAbhAvAdhikaraNavRttitAvAnityA. dinishcyaabhaavsyetyrthH| . anumityajanakatvAditi / tathAca parvato dhUmavAn vaDherityAdau dhUmAbhAvavattitvaviziSTavahnirUpavyabhicAre'vyAptiH syAta yadyanumitipadaM prakRtapakSasAdhyahetukAnumitiparaM syAt , tatprakArakabuddhau tadabhAvanizcayasyaiva pratibandhakatayA dhUmAbhAvavavRttitvaviziSTavAhinizcayasya dhUmAbhAvavadavRttivahnirUpavyAptijJAnaprati. bandhakatAyA AvazyakatayA prakRtapakSIbhUtaparvatadharmikadhUmAnumityapratibandhakatvAt niruktavyabhicAranizcayAbhAvasya yathAvivakSitAnumitikAraNIbhUtAbhAvapadena dhA. mshkytvaaditibhaavH| __ nanu atrAnumitipadaM prakRtapakSasAdhyakAnumitikAraNIbhUtaparAmarza lAkSaNikamegheti na vyabhicArAdAvavyAptiH / parvato dhUmavAn vaDherityAdau tAdRzAnumitikAraNIbhUte dhUmAbhAvavadavRttitvaviziSTaMvahnimAn parvata ityAkArakaparAmarze dhUmAbhAvavavRttitvaviziSTavahnirUpanyabhicAranizcayasya tadabhAvaprakArakanizcayamudrayA pratibandhakatvena niruktavyabhicArajJAnAbhAvasya anumitipadArthIbhUtayathoktaparAmarza prati janakatvasambhavAdityata Aha lakSaNayeti / prakRtapakSoddezyakaprakRtasAdhyavidheyakanizcaye anumitipadasya zaktatayA lakSaNayetyuktamitidhyeyam / ___ tasya = niruktalakSaNaghaTakIbhUtAnumitipadasya / tAdRzeti / prakRtapakSasAdhyahetukAnumitikAraNaparAmarzamAtra paratve ityarthaH / mAtrapadAt tasya prakRtapakSasAdhyakAnumitiparatvamyavacchedaH / bAdhAdAviti / AdinA satpratipakSaparigrahaH / avyAptimupapAdayati bAdhAdIti / bAdhAdinizcayAtmakayathArthajJAnasyetyarthaH / __parAmarzA'pratibandhakatvAditi / hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau vahnayabhAvaviziSTahadarUpabAdhanizcayasya hRdadharmikavahniprakArakabuddhAveva pratibandhakatayA hRdarmikavahnayanumitikAraNIbhUtavahnivyApyadhUmavAnahada ityAkArakaparAmarza prati grAhyAbhAvAnavagAhitvenApratibandhakasvAt tAdRzabAdhAdinizcayasya anumitipratibandhakayathAthajJAnatvenopAdAnA'sambhavAditi bhAvaH / ataH = "Aho Shrutgyanam" Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam 21 * dIdhitiH * tatrA'numitipadam anumitiniSThakAyatAnirUpakasambandhitvenA'numiti-tatkAraNazAnaparam / * gAdAdharI ke anumitipadamajahatsvArthalakSaNayA tadubhayaparatayA vyAcaSTe-tatreti / tAdRzalakSaNavAkya ityarthaH / lakSaNAghaTakatAvacchedakamubhayasAdhAraNa. manugatarUpamAha anumitiniSThakAryatAnirUpakasambandhitveneti / anumitipadasya prakRtapakSatAvacchedakaviziSTa prakRtasAdhyatAvacchedakAvachinnaprakArakaprakRtahetutAvacchedakAvacchinnahetukAnumitiparatvaM svayameva darzAyaSyati, ato na vkssymaannaa'tiprsnggH| candrakalA niruktaavyaaptyaadidosstH| anumitipadamiti / lakSaNaghaTakIbhUtetyAdiH / ajhtsvaartheti| aparityaktAnumitipadArthalakSaNayetyarthaH / tadubhayaparatayA - prakRtapakSasAdhyahetukAnumititatkAraNaparAmarzobhayaparatayA / vyAcaSTa iti| tathAca yathA kAkebhyo dadhi rakSyatAmityAdau sarvato dadhirakSAyA AvazyakatvAt dadhyupadhAva. katvena rUpeNa kAkapadaM kAkAkAke lAkSaNikaM tathA'trApyanumitipadaM prakRtapakSasAdhyakAnumitiniSThakAryatAnirUpakasambandhavatvena rUpeNa tAdRzAnumiti-tatkAraNaparAmazobhayasmin lAkSaNikameva, tathA sati na bAdhAdau navA vyabhicArAdAvavyAptiH, bAdhAdinizcayasya prakRtapakSasAdhyakAnumitau vyabhicArAdinizcayasya ca niruktAnumitikAraNIbhUtaparAmarzapratibandhakatayA tAdRzanizcayaviSayatvasya bAdhAdau sattvAditi bhaavH| tAdRzalakSaNeti / anumitikAraNIbhUtAbhAvapratiyogiyathArthajJAnaviSayatvamityAkArakalakSaNavAkya ityarthaH / yena rUpeNa lakSaNA bhavati tadrUpaM lakSaNAghaTakatAvacchedakamityAha lakSaNeti / ubhayasAdhAraNam - prakRtAnumititatkAraNaparAmarzobhayasmin vartamAnam / anugatarUpam = anugataM dharmamAha dIdhitikAra iti zeSaH / anumitiiti| prathamalakSaNAdighaTakIbhUtetyAdiH / svayameva = dIdhitikAraH eva / vakSyamANeti / parvato vahnimAn dhUmAdityAdau vahnayabhAvaviziSTahRde vkssymaannaativyaaptirityrthH| niruktAnumitisAmAnyapratibandhakayathArthajJAnavivakSayA na vakSyamANAtivyAptiH sambhavatIti hRdym| * kalAvilAsaH lambanAnumiterevotpAdAt tAdRza hetuprakArakanizcayocarAnumitipadena mahAnasIyavalathanumiterapi dhattuM zakyatayA tadvirodhitvakSya nirUktabAdhe sttvaannaavyaaptiH| "Aho Shrutgyanam" Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 anumAnagAdAdharyA sAmAnyanirukticintAmaNiprakaraNam gAdAdharI nirUpakatvaM cA'tra yadi pratiyogitvaM, tadA kAryasya kAryatApratiyogitvAbhAvAdanumityasaMgrahaH, ataH sambandhipadaM sambandhidvayasAdhAraNasya OM candrakalA nirUpakatvamityAdi / prakRtapakSasAdhyahetukAnumititvAvacchinna kAryatAnirUpakasambandhitvene tyatra nirUpakatvaM ca ydiityrthH| kAryasya = prakRtAnumitirUpakAryasya / kAryateti / kAryatApratiyogiravasya prakRtAnumitikAraNIbhUtaparAmarza evaM vartamAnasvAdisyAzayaH / anumityasaMgraha iti / tathAca prakRtapakSasAdhyahetukAnumitestAdRzAnumitiniSTakAryatAnirUpakapratiyogisvarUpasambandhavattvenopAdAnA ' sambhavAd bAdhasatpratipakSAdAvavyAptiH; bAdhAdinizcayasya tAdRzakAryatApratiyogiparAmarzApratibandhakatvAt, tasya prakRtapakSasAdhyakAnumitiM pratyeva pratibandhakatvAditi bhaavH| ___ bhataH = kAryatAnirUpakasambandhavatvena prkRtaanumitersNgrhtH| sambandhipadamiti / nirUpakaparyantopAdAnenopapattAvityAdiH / sambandhIti / kAryatArUpasambandhasya sambandhi yat prakRtAnumiti-tatkAraNaparAmarzadvayam , tatra vartamAnasyetyarthaH / kalAvilAsaH * vastutastu taddhetukAnumitau taddhetukavyabhicArajJAnAbhAvasya prAcInamate kAraNatayA vyabhicArasaMgrahAyaiva tadupAdAnam , navyamate ca tAdRzakAryakAraNabhAve mAnAbhAvena tanmatAbhiprAyeNaiva vyabhicArAdAvavyAptirityuktaM bhaTTAcAryeNeti sNkssepH| ataH smbndhipdmityaadi| atra kalpe dvitIyasAkSAtkArapadA'nupAdAne prakRtAnumitiniSThakAryatAsAkSAtkArajanakIbhUtaM yat tadviSayatAzrayagrahaniSThapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAzAliyathArthajJAna viSayatvavivakSaNe yAdRzasthale parvataH vahnimAnityAkArakAnumititvena ghaTavadbhutalAvagAhijJAnasya sAkSAtkAro jAtastAdRzasthale niruktabhramAtmakasAkSAtkArasyApi prakRtAnumitiniSThakAryatAsAkSAtkArajanakatayA tadviSayaghaTavadbhUtalajJAnaniSThapratimadhyatAnirUpitapratibandhaktAzAliyathArthajJAnaviSaye ghttaabhaavvdbhuutle'tivyaaptiH| tadupAdAne tu yadrUpAvacchinnaviSayatAzAlisAkSAtkAratvavyApakaM niruktAnumitiniSThakAryatAsAkSAtkArajanakatvaM tadrUpAzrayagrahaniSTapratibadhyatetyAdinivezAnna doSaH, parvato vahnimAnityAkArakAnumititvAzrayAnumitipratibandhakayathArthajJAnaviSayasyAprasiddhatvAt / evaJca yadi prathamasAkSAtkArapadaM na dIyate tadA parvatapakSakavahnisAdhyakadhUma. hetukAnumitiH prakRtapakSakaprakRtasAdhyakaprakRtahetukAnumititvAvacchinnakAryatAvatI ghaTavadbhUtalaviSayakajJAnAt ityAkArikA yA kAryatAviSayakAnumiti. "Aho Shrutgyanam" Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam 23 * gAdAdharI tatsAkSAtkArajanakasAkSAtkAraviSayatAtmakanirUpakatvasya lAbhAya / candrakalA ttsaakssaatkaareti| kAryatArUpasambandhasAkSAtkArajanakIbhUto yo'numitisAkSAtkAraH parAmarzasAkSAtkArazca tadviSayatAtmakanirUpakatvasya lAbhAyetyarthaH / sambandhasAkSAtkAra prati pratiyogyanuyogirUpasambandhidvayasAkSAtkAro hetuH, bhUtalapratyakSaM ghaTapratyakSazca vinA bhUtalaghaTayoH saMyogasya pratyakSAnudayAt, evaJca prakRtapakSasAdhyakAnumitiniSThakAryatArUpasambandhasAkSAtkAra pratyApi tAdRzakAryatAsambandhapratiyogiparAmarza pratyakSasya tAdRzasambandhAnuyogyanumitipratyakSasya prakRtaparAmarzavAnahaM prakRtAnumiti. mA~zcAhamityAkArakasya janakatayA tAzakAryatAsambandhapratyakSajanakIbhUtaniruktasambandhipratyakSaviSayatAyA anumitau parAmarza ca saravAta prakRtapakSasAdhyahetukAnumititvAvacchinnakAryatApratyakSajanakapratyakSaviSayatAzrayagrahaniSThapratibadhyatAnirUpita - pratibandhakatAzAliyathArthajJAnaviSayasvaM hetvAbhAsatvamityasyaiva lakSaNArthasya paryavasitatayA na bAdhAdau na vA vyabhicArAdAvavyAptiriti tu prmaarthH|| nanu anumitipadasyA'jahatsvArthalakSaNayA prakRtAnumititatkAraNobhayaparatve prakRtAnumitiniSThakAryatApratyakSajanakapratyakSaviSayatAzrayagrahaniSTaprativadhyatAnirUpitapratibandhakatAzAliyathArthajJAnaviSayatvasyaiva lakSaNArthatayA sarvatra lakSaNasamanvayasambhavAdacyAptyAcasambhave sAdhyavyApyetyAdinAnumitipadasya prakRtapakSavizepyakaprakRtasAdhyaprakArakaprakRtasAdhyavyApyahetuprakArakasamUhAlambanAnumitiparatvAbhidhAnaM dIdhitikRtAmanucitamityataH paryavasitaniruktalakSaNe'tivyAptirUpadoSamAhAveti / anumitiniSTakAryatApratyakSajanakapratyakSaviSayatAzrayamahaniSTapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAzAliyathArthajJAnaviSayatvArthakaprathamalakSaNa ityrthH| * kalAvilAsaH stajanako yaH kAryatvavyApyaghaTavadbhUtalaviSayakajJAnavatI tAdRzAnumitirityAkArakAlaukikasAkSAtkArAtmaka: parAmarzastadviSayaghaTavadbhUtalajJAnaniSThapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAzAli yad ghaTAbhAvavadbhUtalamiti yathArthajJAnaM tadviSaye ghaTAbhAvavadbhUtale'tiprasaMgaH syAt / / __yadpAvacchinnaviSayatAzAlisAkSAtkAratvavyApikA nirutajanakatA tadrUpAzrayagrahani pratibadhyatetyAdiniveze'pi parvato vahnimAn ityanumitiH parAmarzakAryA tAdRzAnumityanuyogikakAlikasambandhena ghaTavadbhUtalaviSayakajJAnAdityanumitimAdAya taddoSo bodhyA, yadrUpapadena pakSavRttisAdhyavyApya hetutAvacchedakadharmasya dhartuM zakyatayA tAdRzAnumiti. vRttiparAmarzakAryatAvyApyaghaTavadbhUtalajJAnatvAvacchinnasAkSAtkAratvavyApakatAyA niruktakAryatAviSayakAnumitijanakatAyAM sattvAt / "Aho Shrutgyanam" Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1101 24 anumAnagAdAdharyA sAmAnyanirukticintAmaNiprakaraNam * gAdAdharI* atra parvato vahnimAn hRdazca tathetyAtisamahAlambanAnumityAdivirodhihaniSThavahnayabhAvAdirUpabAdhAdeH parvatAdau dhUmAdinA vahnayAdisAdhane * candrakalA 8 tathA=vahnimAn / ityAdIti / ityAdyAkArakasamUhAlambanAnumitipratibandhakayathArthajJAnaviSayIbhUtahadaniSThavahnayabhAvAdirUpahadapakSakavahvisAdhyakasthalIya bAdhAderityarthaH / AdinA hRdAdiniSThavaDhyabhAva vyApyAdirUpasatpratipakSaparigrahaH / parvatAdAviti / AdipadAt mahAnasAdiparigrahaH / dhUmAdineti / aadinendhnaadiprigrhH| vahvayAdisAdhane = vhvyaadynumitau| AdinA AlokaparigrahaH / * kalAvilAsaH vastutastu dharmasambandhasAdhAraNakAvacchedakatvaviraheNa kAryatAviSayakatvaniSThadharmavidhayA yadavacchedakatvaM tannirUpitajanyatAnirUpitajanakatAnirUpitaM yad dharmavidhayAvacchedakatvaM tadAzrayaviSayatAzrayagrahaghaTitalakSaNArthanirvacane yAdRzasthalavizeSe tadvayaktitvena pratiyogisAkSAtkArasta vyaktitvenAnuyogisAkSAtkArazca pramAtmaka eva bhavati, tadanantaraM kAryatAsAkSAtkAro'pi tAdRzapramAtmaka eva jAyate, tAdRzasthala. vizeSe lAdhavAd viSayitAsambandhena tadvayaktiviziSTasAkSAtkAraM prati viSayitAsambandhena tadvayaktiviziSTasAkSAtkAratvenaiva kAraNatvaM vAcyam , evaJca kAryatAviSaya. katvasya tAhazasthale dharmavidhayA avacchedakatvaviraheNA'vyAptiH syAdatastAdRzakAryatAviSayakasAkSAtkAratvavyApakajanyatAnirUpitajanakatvaM yadviSayakasAkSAtkAratvavyApakaM tattvamartho vaktavyastathAca sAkSAtkAratvaparyantAnukto kAryatAviSayakatvAderanumitizAbdabodhAdau satvAdasambhavaH syAditi dhyeyam / naca kAryatApratiyogitvAnuyogitvAnyataravadgrahaniSThapratibadhyatAnivezenaivopapattau sAkSAtkArapadadvayaghaTitalakSaNArthAbhidhAnamasaMgatamiti vAcyam , anyataratvasya bhedadvayAvacchinnapratiyogitAkabhedarUpatayA lAghavAnavakAzAt / naca bhavanmate janyatvajanakatvayoH pravezAt tato gauravamiti vAcyam , tayoH svarUpasambandharUpatvAbhyupagamAt / naca janyatvajanakatAvacchedakatvayoranatiriktavRtcitvarUpatAyA AvazyakatayA bhavanmate lAghavAnavakAza iti vAcyam , vyavahAraM prati vyavahartavyajJAnasya kAraNatvena doSavyavahAre nirutta lakSazajJAnasya kAraNatAyA vArayitumazakyatayA tAdRzAnyataratyaghaTakabhedayorvizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa gurutrkaarykaarnnbhaavdvyaaptteH| . etena svanirUpitakAraNatva-svarUpAnyatarasambandhena kAryatAviziSTaya haniSThapratiadhyataiva lAghavAnnivezanIyeti pUrvapakSo'pi nirasta iti dhyeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtama 25 OM gAdAdharI doSatAprasaGgaH, prakRtAnumitiniSTakAryatAsambandhigrahatvasya kasyApi pratiba * candrakalA doSatAprasaMga ini| tathAca prakRtAnumitiniSTakAryatApratyakSajanakapratyakSaviSayatA. ayagrahaniSTaprativadhyatAnirUpita pratibandhakatAvadyathArthajJAnaviSayasvamitilakSaNe / parvato vahnimAn dhUmAdityAdau vahnayabhAvaviziSTahadAdAvativyAptiH, parvatovahnimAn hRdazca vahnimAnityAkArakasamahAlambanAnumitiniSTakAryatApratyakSajanakapratyakSaviSayatAzrayaniruktasamUhAlambanAnu mitiniSThaprativaddhyatAnirUpitapratibandhakattAvato vahayabhAvavaddhadAdinizcayasya viSayalAyA vahnayabhAvavaddhadAdau sattvAditi bhAvaH / nanu prakRtapakSasAdhyahetukAnumitiniSThakAryatApratyakSajanakapratyakSaviSayatAzraya - grahatvAvacchinna pratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAzAliyathArthajJAnaviSayatvasya lakSapArthasve novAtivyAptiH, vahnayabhAvana hadanizcayapratibadhyatAyA hRdadharmikavahniprakArakabuddhitvAvacchinnatayA tAdRzapratyakSaviSayatAzrayagrahatvAvacchinnapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAyAH vanhahmabhAvaviziSTahadanizcaye virahAdityAzaMkateprakRteti / pakSatAvacchedakAvacchinnapakSakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyakahetutAvacchedakAvacchinna hetukAnumititvAvacchinnakAryatApratyakSajanakapratyakSaviSayatAzrayamahatva - syetyrthH| ___kasyApIti / bAdhAdinizcayasyetyarthaH / tathAca prakRtAnumitiniSThakAryatApratyakSajanakapratyakSaviSayatAzrayagrahatvAvacchinnapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatA ka kalAvilAsaH tathAca prakRtapakSakaprakRtasAdhyakaprakRtahetukAnumititvAvacchinna kAryatAsambandhaviziSTagrahaniSThapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAzAliyathArthajJAnaviSayatvaM lakSaNArthaH, baiziSTayaM svaviSayakasAkSAtkAratyavyApakajanyatAnirupitajanakatAvattvasambandhena / janakatAvattvaJca svavRttitvasambandhena, vRtitvamapi svaniSThaviSayatAnirUpakasAkSAtkAratvavyApakatvasambandhena / na ca hetutAvacchedakAvacchinnaparAmarzAvyavahitottarajAyamAnatvArthakaprakRtahetukatvadalapravezo nirarthaka iti vAcyam , tathA sati parvato vahnimAn dhUmAdityAdau ghalayabhAvavattidravye'tivyAptyApatteriti dhyeyam / ___ atha dhamAlokAdiparAmarzAnAM pratyekajanyAnumitau vyabhicAravAraNAya tattatparAmarzAvyavahitottaratvasya kAryatAvacchedakakoTau nivezanIyatayA tattatparAmarzAvyavahitottarattvAvacchinnaM pratyeva tattatparAmarzatvena kAraNatvasambhave prakRtapakSasAdhyakAnu "Aho Shrutgyanam" Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 anumAnagAdAdharyAM sAmAnyanirukticintAmaNiprakaraNam * gAdAdharI dhyatAnavacchedakatayA tadavacchinnapratibadhyatAnirUpita pratibandhakatAnivezA'sambhavAt / tathAvidhamahatvavyApaka pratibadhyatA niveze cA'numityavirodhini vyabhicArAdau parAmarzAvirodhini bAdhAdau cADavyAptiH, * candrakalA zAliyathArthajJAnaviSayatvasya lakSaNArthatvavivakSaNe niruktAtivyAptivAraNe'pi sarvatrA'sambhavaH syAt, tadabhAvanizcayanirUpita pratibadhyatAyAH buddhitvAvacchinnatayA kasyApi bAdhavyabhicArAdernizcayasya pratibadhyatAyAH tatprakAraka tAdRzagrahatvAvacchinnatvA'sambhavAt tAdRzagrahatvAvacchinnapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAzAliyathArthajJAnaviSayatvasya kutrApi doSAdAvupapAdayitumazakyasvAditi bhAvaH / } tadavacchinneti tAdRzagrahatvAvacchinnArthakam / tathAca parvato vahnimAndhUmAdityAdau vahanyabhAvaviziSTahRdAderdoSatAprasaMgo'stIti hRdayam / nanu tathApi neyamativyAptiH prakRtapakSasAdhya he tukAnumititvAvacchinnakAryatA pratyakSa janaka pratyakSaviSayatAzrayagrahasvavyApaka pratibadhyatAnirUpitapratibandhaka tAzAliyathArthajJAnaviSayatvasya lakSaNArthasvavivakSaNAt / tAdRzaviSayatAzrayagrahasvasya samUhAlambanAnAtmikAryA kevalaparvato vahnimAnityAkArikAyAmanumitAvapi varttamAnatayA tatra vahnyabhAvaca dahada nizcayapratibadhyatAyA viraheNa vahnyabhAvavadhRdanizcayapratibadhyatAyAstAdRzagrahatvA'vyApakatvAt yannizcayapratibadhyatvaM tAdRzagrahatvavyApakaM tannizcayaviSayasyaiva doSatvAdityAha tathAvidheti / prakRtAnumitiniSTakAryatApratyakSajanakapratyakSaviSayatAzrayagrahatvArthakam / anumityavirodhini = kevalapakSadharmikasAdhyaprakArakAvyAptyAdyaviSayakAnumitipratibandhakayathArthajJAnaviSa - yIbhUte / vyabhicArAdAviti / AdinA virodhAdiparigrahaH / parAmarzeti / sAdhyavatpakSAdyaviSayaka parAmarzapratibandhakatAnavacchedakaviSayatAzrayIbhUte ityarthaH / bAdhAdAviti / AdinA satpratipakSAdiparigrahaH / avyAptiriti / tathAca tAdRzapratyakSaviSayatAzrayagrahatvasya kevalapakSavizeSyakasAdhyaprakAra kAnumitAvapi satvena tatra sAdhyAbhAvavadvRttitvaviziSTa* kalAvilAsaH mititvasya kAryatAvacchedakatvA'prasiddhayA lakSaNamidamasambhavIti cenna, yatra prathamaM bhAvijJAnaM dhUmAbhAvavati dhUmaprakArakamityaprAmANyajJAnaM tato vahnivyApyadhUmavAn ghaTavyApyapaTavAMzca parvata ityAkArakasamUhAlambanaparAmarzastato ghaTAnumitistato vahnayanumitistatra ghaTAnumiterapyuktakAryatAvaccheda kAkrAntatathA tatpUrvama "Aho Shrutgyanam" Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA - kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam * dIdhitiH sAdhyavyApyahetumAn pakSaH sAdhyavAnityAkArAnumitiparaM vA / * gAdAdharI tAdRzapratibadhyatAnirUpaka jJAnaviSaya ubhayavirodhipakSA'prasiddhyAdAveva tvasattvAdataH kalpAntaramAha sAdhyavyApyeti / * candrakalA R 27 hetvAdirUpavyabhicAranizcayapratibadhyatAyAH tAdRzaviSayatAzraya mahatvasya kevalaparAmarze'pi varttamAnatayA tatra ca sAdhyAbhAvavatpakSAdirUpabAdhAdinizcayapratibadhyatAyAzca viraheNa vyabhicArabAdhAdinizcayapratibadhyatAyAH tAdRzaviSayatAzrayagrahatvA vyApakatayA yathArthajJAnAtmaka nizcayapadena vyabhicArabAdhAdinizcayasyopAdAnA'sambhavAd bhavati bAdhAdAvavyAptirityAzayaH / nanu prakRtAnumitiniSTakAryatApratyakSajanakapratyakSaviSayattAzrayagrahatva vyApaka pratibadhyatAghaTitasya lakSaNArthatve'sambhava sambhave vyabhicArabAdhAdAvavyAptidAnamanucitamivyata Ahobhayeti / anumiti-taskAraNobhayapratibandhako bhUtayathArthajJAnaviSayapakSatAvacchedakAbhAvavatpakSa rUpapakSAna siddhyAdAvevetyarthaH / AdipadAt sAdhyatAvacchedakAbhAvavatsAdhyarUpasAdhyAprasiddhi parigrahaH / tAdRzeti / tAdRzaviSayatAzrayagrahatvavyApaka pratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAzAliyathArthajJAnaviSayatvasya sattvAdityarthaH / tAdRzamahatva vyApaka pratibadhyatAtasya lakSaNArthatve pUrvoktakrameNa vyabhicArabAdhAdAvavyAptireva natvasambhavaH, kAJcanamayaparvataH kAJcanamayavahnimAn dhUmAdityAdau kAJcanamayatvAbhAvavatparvatarUpAzrayAsiddhau kAJcanamayatvAbhAvavadvahnirUpasAdhyAprasiddhau ca lakSaNasamanvayasambhavAt anumitau anumitikAraNIbhUse parAmarze'pi sattvena yathoktanizcayapratibadhyatAyAM tAdRzaviSayatAzrayagrahatva vyApakatvasyAkSatatvAt, anumiteH parAmarzasya ca pakSatAvacchedakaviziSTapakSAdiviSayakatvAditi bhAvaH / nirukAzrayAsiddhyAdinizcayapratibadhyatAyA ataH = parvato vahnimAn dhUmAdityAdau vahnyabhAvaviziSTahadA derdoSatAprasaMgataH / * kalAvilAsaH prAmANyajJAnAnAskandita vahnivyApyadhUmavattAnizcayarUpakAraNaviraheNa vyabhicAraH syAdataH pakSasAdhyaviSayitAyAH kAryatAvacchedakakoTau nivezanIyatayA asambhavAnavakAzAt yadyadaprAmANyajJAnavyaktisattve parAmarzasattve'numitirna jAyate tattadaprAmANyajJAnasyottejakatAyA vivakSaNe mahAgauravaM syAdityAstAM vistaraH / kalpAntaramAheti / nanu svAvacchedakatva - svanirUpita kAraNatAvacchedakatvA "Aho Shrutgyanam" Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyanirukticintAmaNiprakaraNam * gAdAdharI * prakRtapakSatAvacchedakaviziSTapakSe prakRtasAdhyatAvacchedakAvacchinnatavyAptiviziSTaprakRtahetutAvacchedakAvacchinnaprakArakAnumitisAmAnyaparamityarthaH / evaM ca samUhAlambanAnumiteAptyAdiviSayakatayA vyabhicArAdijJAnapratibadhyatvAnna vyabhicArAdyasaGgrahaH / darzitasamUhAlambanAnumitipratibandhakatAmAdAyA'tiprasaGgavAraNAya sAmAnyapadam / tathAca tAhazAnumititvavyApakapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAzAliyathArthajJAnaviSayatvaM * candrakalA * prakRteti / prakRtapakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyatAnirUpitaprakRtasAdhyatAvacchedakAvacchinnaprakAratAya.prakRtasAdhyatAvacchedakAvacchinnanirUpitavyAptitvAvacchinna / prakAratAnirUpitaprakRtahe tutAvacchedakAvacchinnavizeSyatvAvacchinnaprakAratAkAnumitisAmAnyecchayA lakSaNaghaTakIbhUtamanumitipadamuccaritamityarthaH / ___avyAptyAdikaM vArayitumAha evaMzceti / anumitipadasya niruktAnumitisAmAnyaparatvAbhidhAne cetyrthH| tAdRzeti / pakSaH sAdhyavAn sAdhyavyApyahetu. mAnityAkArakAnumiterityarthaH / vyAptyAdIti / vyApsyavacchinnahetuprakArakatayA sAdhyaprakArakatayA cetyarthaH / vyabhicAreti / vyabhicArabAdhAdiviSayakayathArthajJAnaprati bdhytvaadityrthH| na vyabhicArAdyasaMgrahAna vyabhicArabAdhAdAvavyAptirasambhavo vaa| sAmAnyapadaprayojanamAha darziteti / parvato vahimAn hradazca tathA vahvivyApyadhUmavAzcetyAkArakasamUhAlambanAnumitipratibandhakatAmAdAyetyarthaH / atiprasaMgavAraNAya =parvatapakSakavahnisAdhyakadhUmahetukasthale vayabhAvaviziSTahadAdAvativyAlivAraNAya / nanu sAmAnyapadopAdAnAt kathaM nAtivyAptirityata Aha. tathAceti / sAmAnyapadopAdAne cetyarthaH / tAdRzAnumititveti / prakRtapakSavizeSyaka 4 kalAvilAsaH nyatarasambandhena tAdRzAnumititvAvacchinnakAryatAviziSTA yA viSayitA tadavacchinnapratibadhyatAnirUpitetyAdirItyA lakSaNArthanirvacane na puurvoktaativyaaptiH| vahatyabhAvaviziSTaladanizcayapratibadhyatAyAH parvatadharmikavahanyanumitiniSThakAryatAviziSTa viSayitvAnavacchinnatvAt / na vA bAdhavyabhicArAdAvavyAptirvAdhAdinizcayapratibadhyatAyAH pakSadharmikasAdhyAnumititvAvacchinna kAryatAviziSTaviSayitvAvaschinnatvAditi cenna, anyataratvasyA'khaNDasyAsattve gauravasya pUrva pradarzitatvAt iti tu vibhAvanIyam / / tathAca taadRshaanumititvvyaapketi| atha padArthAntarAviSayakanirukta "Aho Shrutgyanam" Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam ka gAdAdharI pyvsitaarthH| evaM ca sAdhyatAvacchedakAvacchinnAdiprakArakAnumitisAmAnyAntargatAyAM parvato vahnimAn vahnivyApyadhUmavAMzcetyAdhanumito hRdona vhnimaanityaadinishcysyaa'prtibndhktvaannaatiprsnggH| OM candrakalA * prakRtasAdhyaprakArakaprakRtasAdhyavyApyahetuprakArakasamUhAlambanAnumititvArthakam / paryavasinA'rthaDati / lkssnnsyetyaadiH| jijJAsAnivRttaye vAha sAdhyateti / prkRtetyaadiH| nAtiprasaGga iti / tathAca pakSaH sAdhyavAn sAdhyavyApyAhetumA~zcetyAkArakasamUhAlambanAnumitisvavyApakaprativadhyatAnirUpitapratibandhakatAzAliyathArthajJAnaviSayatvasya lakSaNArthatve na parvato vahimAn dhUmAdityAdau vayabhAvaviziSTahadAdAvativyAptiH, parvato vahnimAn vahnivyApyadhUmavAnityAkArakAnumititvasya vahnimaddhadAdyaviSayakakevala-parvato vahnimAn vahnivyAyadhUmavA~zcetyAkArakAnumitAvapi sattvena tatra vayabhAvaviziSTahRdAdinizcayapratibadhyatAviraheNa bahvayabhAvavad dhradanizcayapratibadhyatvasya parvato vahnimAn vahnivyAyadhUmavAzcetyAkArakasamUhAlambanAnumititvA'vyApakaravAt, yathArthajJAnapadena valayabhAvaviziSTahRdaviSayakanizcayasyopAdAtumazakyatvAditi bhaavH| * kalAvilAsaH samhAlambanayatakiJcidanumitivyaktimAdAya tadvyaktiniSThapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAzAliyathArthajJAna viSayavamityuktAveva padArthAntaraviSayakatAhazAnumitimAdAyodAsIne 'tivyAptivAraNasambhave tAdRzAnumititvavyApakapratibadhyatvanidezanamacimiti cenna, yAdRzasthale hRdo vahnimAn vahivyApyadhUmavA~zca hRda ityAkArikAnumitiH kadAcid ghaTavadbhUtalaviSayiNI kadAcicca paTavadbhUtalavirSAyaNI niyamato bhavati, natu tAdRzA'nyatarAvagAhitvaM parityajya bhavati, tAzasthale ghaTAdyabhAvavadbhutalAdAtivyAptyA''patteH, niruktAnyatarAvagAhianumitivyaktiniSThapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatvasya ghaTAdyabhAvavadbhUtalAdinizcaye sattvAt / vyApakatvasya niveze tu na tatrA'tivyAptiH tAdRzAnumititvasya paTavadbhuta lAdiviSayakAnumitAvapi sattvena tatra ghaTAdyabhAvavadbhUtalAdinizcayAta badhyatvavirahAt niruktAnumititvavyApakatAyA ghaTAdyabhAvavadbhUtalAdinizcayapratibadhyatAyAmasattvAt / "Aho Shrutgyanam' Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 anumAnagAdAdharyA sAmAnyanirukticintAmaNiprakaraNam * gAdAdharI * bAdhasatpratipakSasvarUpAsiddhyAzrayAsiddhiSu avyAptivAraNAya prakRtapakSatAvacchedakAvacchinna pkssvishessyktvniveshH| dravyatvAdinA hRdAdivizeSyakAnumito tathAvidhabAdhanizcayasyA'pratibandhakatvAttadoSatAdavasthyamataH pakSatAvacchedakAvacchinnatvopAdAnam / nanu kevalasAdhyaprakArakasAdhyavyApyahetuprakArakAnumitisAmAnyapratibandhakatvavaTitameva lakSaNamucyatAmanumitau pakSavizeSyakatvanivezo nirarthaka ityata Aha bAdheti / tathAcAnumitI pakSavizeSyakatvA'vivakSaNe hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau vahnayabhAvaviziSTahadarUpabAdhe vahnayabhAvavyApyaviziSTahadarUpasatpratipakSe dhUmAbhAvaviziSTahadAtmaka svarUpAsiddhau kAJcanamayaparvato vahnimAn dhUmAdityAdau kAJcanamayatvAbhAvaviziSTaparvatarUpAzrayAsiddhau cAvyAptiH, sAdhyaprakArakasAdhyavyApyahetuprakArakAnumititvasya jalaM vahnimad vahnivyApyadhUmavaJcetyAkArakAnumitAvapi sattvena tatra tAzabAdhAdinizcayapratibadhyatvavirahe pakSavizeSyakatvAghaTitAnumititvavyApakatvasya niruktabAdhAdinizcayapratibadhyatAyAmasatvAt , yannizcayapratibadhyatvaM tAdRzasAdhyAdiprakArakAnumitvavyApakaM tanizcayaviSayasyaiva doSatvAditi hRdayam / nanu tathApi pakSaniSTavizeSyatAkatvasyAnumitau vivakSaNe noktAvyAptiH, jalAdeH pakSAnAsmakatayA tadvizeSyakAnumitau sAdhyAdiprakArakAnumititvA'sambhavAdityata Aha dravyatvAdineti / / AdipadAt prameyasvAdiparigrahaH / tathAvidheti / vaDhyabhAvaviziSTahRdAdirUpabAdhAdinizcayasyetyarthaH / taddoSateti / bAdhasatpratipakSasvarUpAsiddhayAzrayAsiddhiSvavyAptitAdavasthyamityarthaH / ____(r) kalAvilAsaH bAdhasatpratipakSeti / nanu asAdhAraNye 'pyavyAsiH, sAdhyavyApakIbhUtAmAvapratiyogiheturUpA'sAdhAraNyanizcayasya pakSadharmikahetumattvajJAnasahakAreNaiva prakRtapakSadharmikaprakRtasAdhyAnumitipratibandhakatvAditi tatrA'vyAptiparityAgaH niyuktikaH / naca prakRtapakSavizeSyakatvaniveze'pi tatrA'vyAptirasti sAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogihetunizcayatvasya pakSadharmikahetumattvajJAnA'kAlIne'pi tAzanizcaye sattvAt , tatrA'numitipratibandhakatvasya virahAditi vAcyam , yadrpAvacchinnaviSayitAvyApakaH prakRtAnumityapratibandhakatva-pakSadharmikahetumattAjJAnakAlInatvomayAbhAvastadrUpavattvasya vivakSitatvAt / bhavanmate vahni "Aho Shrutgyanam' Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTokAdvayAlaMkRtam * candrakalA pakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyakatvaM vihAya pakSavizeSyakaravamAtrasyAnumitau vivakSaNe'pi pUrvoktabAdhAdAvavyAptiH, hRdaniSThavizeSyatAkavahniprakArakavahivyA. pyadhUmaprakArakAnumititvasya dravyaM vahnimad vahnivyApyadhUmavaccetyAkArakAnumitAvapi vartamAnatayA tatra vahanyabhAvAdiviziSTahadAdinizcayapratibadhyasyA'sattvAt yannizcayapadena niruktabAdhAdinizcayasya dhartumazakyatvAditi bhavati pUrvoktabAdhAdAbajyAptiriti tAtparyam / pakSatAvacchedakAvacchinna tvaM vizeSyatAyAM na pakSatAvacchedakaniSThAvacchedakatAkasvamapitu pakSatAvacchedakatAlvAvacchinna pratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakarUpavRttitvarUpameva / vRttityaJca svAvacchedakatAtvAvacchinna pratiyogitAkaparyAptyanu kalAvilAsa: * vyApakIbhUtAbhAvapratiyogi jalaM jalavAMzca hRda ityAkArakanizcaye prakRtapakSAghaTitAnumityapratibandhakatva-pakSadharmikahetumattAjJAna kAlInatvayoH dvayoH sattvena tatrAcyAptivAraNA'sambhavAditi cenna, yadrUpAvacchinnaviSayakanizcayatvavyApakaH prakRtAnumityapratibandhakatva-asAdhAraNyaviSayitAzUnyatvobhayAbhAvastadrUpavattvamityuktI asAdhAraNye'vyAptizaMkAvatArAsambhavAt , yatrAsAdhAraNyAprasiddhistatrApi bhramazAnIyAsAdhAraNyaviSayitAyAH prasiddhisambhavAditi vadanti / naca dvitIyadale prakRtapakSasya pravezAdeva svarUpAsiddhayAdau nAvyAptiriti kathaM tatrAvyAptyabhidhAnamiti vAcyam, anumitau prakRtapakSakatvasya sakRnnivezAbhiprAyata eva tatra tatrAvyAsarabhihitatvAt / tathAca pakSatAvacchedakaviziSTA. numititvavyApakapratibadhyatetyAdirItyA lakSamArthasya nirvAcyatayA taddhaTakapakSatAvacchedakAderapraveze bhavati svruupaasiyaadaavvyaaptiH| vaiziSTayaM svA. vacchinnavizeSyatAnirUpitaprakRtasAdhyatAvacchedakAvacchinnaprakAratAkatva svAvacchimnavizeSyatAnirUpitaprakRtasAdhyavyApyahetuprakAratAkatvobhayasambandheneti dhyeyam / athavA sAdhyatAvacchedakAvacchinnaprakAratAviziSTasAdhyavyApyahetutAvacchedakAvacchinnaprakAratAzAlyanumitiparamanumitipadaM, vaiziSTayam svanirUpakajJAnIyatva-svanirUpitavizeSyatAvacchedakapakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyatAnirUpitatvobhayasambandheneti na ko'pi doSaH / "Aho Shrutgyanam" Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 anumAnagAdAdharyA sAmAnyanirukticintAmaNiprakaraNam (r) gAdAdharI avacchedakatvaM ca tatparyAptyadhikaraNatvam , tenA'tejasvI parvato vahnimAnityAdau viziSTaparvatatvAditi vahanyAdyabhAvarUpabAdhasya, kAchanamayapavato vahnimAnityAdI cA'zrayA'siddheH zuddha parvatatvAvacchinnapakSakA'numityavirodhitve'pi nA'saMgrahaH / evamagre'pi bodhym| candrakalA yogitAvacchedakatvasambandhena, svaM vizeSyatvamityAhAvacchedakatvazceti / pksstaavcchedktvnycetyrthH| tatparyAptyeti / pakSatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNatvamityarthaH / tena - tatparyAptyadhikaraNatvarUpasya pakSatAvacchedakatvasya vivakSaNena / atejasvI = tejaHsAmAnyAbhAvavAn / viziSTeti / tejAsAmAnyAbhAvaviziSTaparvatatvAvacchinne ityarthaH / pakSAprasiddhaH = kAJcanamayatvAbhAvavatparvatarUpaekSA'prasiddha / zuddheti / parvato vahnimAn vhnivyaapydhuumvaanilyaakaarkaanumitiprtibndhkjnyaanaa'vissytvepiityrthH| nAsaMgrahaH =naavyaaptiH| pakSatAvacchedakaniSTAvacchedakatAkavizeSyatAkatvamAtrasyAnumitI niveze ate. jasvI parvato vahnimAnityatra vahanyabhAvaviziSTAtejasviparvatarUpabAdhe kAJcanamaya. parvato vahnimAnityatra kAJcanamayatvAbhAvaviziSTaparvatarUpAzrayAsiddhau cAvyAptiH, pakSatAvacchedakaniSTAvacchedakatAkAnumititvasya parvato vahnimAn vahnivyApyadhUmavAnityAkArakAnumitAvapi sattvena tatra niruktabAdhAdinizcayapratibadhyatvasya virahAt pakSatAvacchedakaniSThavizeSyatAkAnumititvavyApakapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAzAliyathArthajJAnapadena yathoktabAdhAzrayAsiddhinizcayasyopAdAnAsambhavAditi bhaavH| 8 kalAvilAsaH ttpryaaptydhikrnntvmiti| nanvatrAtejasvI parvato vahnimAnityatra valayabhAvavyApyavattAzaparvatarUpasatpratipakSe'pyavyApsisambhave tadanuktau nyUnateti cenna / satpratipakSatvAvacchedenAvyApti virahAt, tatrAvyApteranabhihitatvAt , tadvayaktisvavyApakavahanyabhAvasamAnAdhikaraNatavyaktitvavatparvatarUpasatpratipakSe lakSaNasamanvayasambhavAta, tAhazasatpratipakSanizcayapratibadhyatAyA atejasvI parvato vahnimAn parvata:vahnimAnitizAnadvayasAdhAraNatayA pratibadhyatAvacchedakakoTau parvatatvAMze itaravArakaparyAptyanivezena tAdRzAnumititvavyApakatvAt , niruktajJAnaviziSTajJAnAtmakasatpratipakSanizcayasya parvatatvasAmAnAdhikaraNyAvagAhitve'pi parvatatvasAmAnAdhikaraNyAvagAhiniruktAnumitipratibandhakatAyAstarkagranthe mathurAnAthenoktatvAditi dhyeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 3 candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam gAdAdharI * sAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyaprakArakatvA'niveze parAmarzAvirodhi. tayA bAdhasatpratipakSayoravyAptiH, tatra sAdhyatAvacchedakAvacchinnatvasyAnupAdAne'pi taddoSatAdavasthyam, vaditvAvacchinnAbhAvAdinizcayasya dhUmajanakatejasvI vahnivyAyadhUmavAMzca hada ityAdyanumityapratibandhakatvAt / * candrakalA itaravArakaparyAptinivezavyAvRttistu granthakRtevAgre pradarzayiSyate / evama'pi = aba badantItyAdilakSaNe'pi / ___ nanu anumitI sAdhyavyApya hetuprakArakatvamAtranivezenaivopapattau tatra sAdhyatAvacchedakAcachinnasAdhyapakArakatvanivezanamanucitamisvata Aha sAdhyateti / parAmarzAvirodhitayA = sAdhyavyAyahetuprakArakapakSavizeSyakajJAnaprativandhakayathArthajJAnAviSayatayA / avyAptiriti / do vahimAna bhUmAdityAdau vA yabhAvaviziSTahadarUpabAdhanizcayasca valayabhApavyAyaviziSTahAdarUvArapratipakSanizcayasya ca hRdo vahnivyAyadhUmAgillAkArakAnunikhAtibandhakatayA nirutabAdhAdAvavyAptiH syAt, yadi prakRtasAdhyaprakArakatvasthAnumitI nivezo na syAditi hRdayam / yadyapi sAdhyaniSTaprakAratAkatvamAtrasthAnumitI vivakSaNe'pi nojAvyAptiH sAdhyavyApya hetumAtraniSTaprakAratAkAnumiteH sAdhyAgakArakatvAdiyucyate tathApi na nistAra ityAha tatreti ! lakSaNayaTakIbhUtAnumitIyasAdhyaniSTakAratAyAmityarthaH / tadoSatAdadasthyam = pUvoktavAdhasatpratipakSayoravyAptitAdavasthyam / kathamityAkAMkSAyAmAha vahnitveti / tathAcAnusitau sAdhyaniSTaprakAratAkatyavivakSaNe hado vahnimAn dhUmAdityAdau pUrvotkabAdhasatpratipakSayoravyAptiH, vahnirUpasAdhyaniSTaprakAratAkAnumititvasya hRdodhUmajanakatejasvI vahnivyAyadhUmavaoNzcetyAkArakAjumitAva pi' satvena tatra yathoktabAdhAdi nizcayapratibadhyatvavirahAta sAdhyajyApyahetuprakArakasAdhyaniSTaprakAratAkAnumititvavyApakapratibadhyatAnirUpita - * kalAvilAsaH * jaca nyUnavArakaparyAptyaniveze atejasvI parvato vahnimAnityatraiva tejasvitvaviziSTaparvatarUpAzrayAsiddhAvavyAptisambhave kAJcanamayaparvato vahnimAnityatrAzrayAsiddhApavyAptidAnamacitamitivAcyam, parvatatvasAmAnAdhikaraNyena tejaHsAmAnyAbhAvasya pakSatAvacchedakatayA tAzapakSatAvaccheda kaviziSTa pakSazAnaM prati parvatasvAvacchedena tejovattvanizcayasya virodhitvAt tAdRzanizcayaviSayasyAprasiddhayA sthalAntara evAzrayAsiddhAvavyApterabhihitatvAt / "Aho Shrutgyanam" Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gADAdharI yattu sAdhyA'prasiddhyavyAnivAraNaprayojanakatvaM tadupAdAnasyeti tanna candrakalA pratibandhaka tAzAliyathArthajJAnaviSayatAyA vahnayabhAvAdimaddhadAdirUpabAdhAdAvupapAdayitumazakyatvAditibhAvaH / atra prakAratAyAM sAdhyatAvacchedakAvacchinnatvamapi sAdhyatAvacchedakatAtvAvacchinna pratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakarUpavRttitvarUpaM vaktavyam / vRttitvazca strAvacchedakatAtyAracchinnapratiyogitAkapatyanuyogitAvacchedakatvasambandhena / svaM prakAratvam, tena parvato vahnijalobhayavAn dhUmAdityAdau vahnijalobhayAbhAvavatparvatarUpabAdhanizcayasya parvato vahrimAni. tyAkArakAnumityapratibandhakatye'pi na tAdRzobhayAbhAvaviziSTaparvatAdirUpabAdhAdAsAvyAptiH na vA hRdo vahnimAnityAdau vayabhAvavaddAdirUpabAdhanizcaya sya hadavizeSyakavahnighaTobhayaprakArakAnumityapratibandhakatve'pi tAdRzabAdhAdAvavyAsiriti dhyeyam / ___ prakArAntareNa prakAratAyAM sAdhyatAvacchedakatAparyApatyadhikaraNadharmAvacchinnatvanivezaprayojanaM varNayatAM mataM dUSayitumupanyasyati yattviti / sAdhyatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmAvacchinnaprakAratAkatvaM vihAya sAdhyaniSTaprakAratAkatvasyAnumitau vivakSaNe parvataH kAJcanamayavatimAn dhUmAdityAdau 6Jcanam yasvAbhAvapatirUpasAdhyAprasiddhAvavyAtiH, sAdhyaniSThaprakAratAkAnumitipadena parvato valimAnityAkArakAnumiterapi dhatuM zakyatayA tAdRzAnumitipratibandhakatAyA yathoktasAdhyAprasiddhi nizcaye virahAt sAdhyaniSThaprakAratAkAnumititvavyApaka. pratibadhyatAnirUpita pratibandhakatAzAliyathArthajJAnaviSayatvasya tAzasAdhyAprasihAyasavAdityabhimAnenAha sAdhyAprasiddhyeti / tadupAdAnasya = prakAratAyAM sAdhyatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmAvacchinnatvopAdAnasya / kakalAvilAsaH na ca tathApi bAdhasvarUpAsiddhathAdiSvapi pakSatAvacchedakatAyAH paryAptyaniveze avyAtisambhave tadanuttau punayUnatA syAditi vAcyam , Adyantotkottanena madhyapatitayorapi grahaNa sambhavAt , yadrUpAvacchinnaviSayitAzAlinizcayatvavyApakaH prakRtAnumityapratibandhakatvAsAdhAraNyaviSayitAzUnyatvobhayAbhAvastadrUpavattvamityasya vivakSaNIyatayA'sAdhAraNye'vyApti virahAcca / ___ kecittu parvato vahnimAn gaganAdityatra avRttigaganAdereva svarUpAsiddhitayA svarUpAsiddhitvAvacchedena pakSatAvacchedakatAparyAptyaniveze avyAptyasambhavAd bAdhAzrayAsiyoravyAptyabhidhAnamityAhuH / "Aho Shrutgyanam" Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam 35 * gAdAdharI sata, vahina kAJcanamaya itinirNayasya zuddhavahnitvAdinA vahnayAdyanumityavirodhitve'pi dvitIyadale prakRtasAdhyatAvacchedakAvacchinnAntarbhAvasattvAt , tasya kAJcanamayavahnivyApyadhUmavAnparvata ityanumitivirodhitayA tatra lakSa. NagamanAt / (r) candrakalA tAdRzAbhimAnaM nirAkartumAheti tu na saditi / tAdRzAbhimAnamUlakaM yattumataM na yuktmityrthH| niruktamatasyAyuktatve hetumAha vahninati / ityAdinirNayasya = ityAkArakasAdhyAprasiddhinizcayasya / zuddhati kaanycnmytvaadyprkaarkvhnitvmaatrprkaarktvenetyrthH| vahatheti / parvato vhnimaanityaakaarkaanumityprtibndhktve'piityrthH| dvitIyadale -dvitIyadalaghaTakIbhUtasAdhyaprakAratAyAm / tasya - pUrvokta sAdhyAprasiddhinirNayasya / ityanumitivirodhitayA = ityaakaarkaanumitiprtibndhktyaa| tatra = niruktasAdhyA prsiddhau| lakSaNagamanAditi / ayamAzayaH, kAJcanamayatvAbhAvaviziSTavahninizcayasya kAJcanamayatvaprakAreNa vahniviSayakabuddhimAna pratibandhakatayA lakSaNaghaTakAnumitau pakSAMze sAdhyaniSTaprakAratAkatvamAnavivakSaNe'pi noktanizcayaviSayIbhUtAyAM sAdhyAprasiddhAvavyAptiH, tAzasAdhyaprakArakAnumiteH parvato vahnimAn kAJcanamaya vahnivyAyadhUmavA~zcetyAkArakAnumitisvarUpatAyA AvazyakatayA kAJcanamayatvaviziSTavahniviSayakatvA'vyAghAtena tatra yathoktasAdhyAprasiddhinizcayasya pratibandhakatvAditi / / nanu anumitI pakSAMze sAdhyaprakArakatvamAtrasyaiva nivezo'stu kiM tatra * kalAvilAsaH * vahnirna kAJcanamaya ityAdi / nanvatrApi prakRtapakSasyeva sAdhyasyApi sakRnnivezasambhave sAdhyAprasiddhayAdAvavyAptivAragena yattumatakhaNDanamasaMgatam , tathA ca sAdhyatAvacchedakaviziSTAnumititvavyApakapratibadhyatAnirUpivetyAdirItyA lakSaNaM nirvAcyam , vaiziSTyam svAvacchinnaprakAratAnirUpita prakRtapakSavizeSyatAkatvasvAvacchinnanirUpitavyAptiviziSTa prakRta hetupra kAratAnirUpitaprakRtapakSavizeSyatAkatvo. bhayasambandheneti cenna, niruktaparamparAyAH saMsargatvasvIkAre mAnAbhAvAt , pakSapadasya sakRdullekhena sakRnnivezopayogipUrvoktaparamparAyAH saMsargatvasyAbhyupagamAt, sAdhyapadasya dvidhollekhena sakRnnivezopayoginiruktaparamparAyAH saMsargatvasyAsvIkaraNIyatvAditi dhyeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI * dvitIyadalapravezAd vyabhicAravirodhasAdhanAprasiddhisvarUpAsiddhiSu nAvyAptiH, tatrApi sAdhyatAvacchedakAvacchinnanirUpitavyAptiviziSTatvanivezAbyabhicAravirodhayo vyAptiH / vahnidhUmavyabhicArItijJAnadazAyAmapi dravyatvAdinA dhUmAdinirUpitavyAvarbhAnasambhavAttadoSatAdavasthyamato vyA ____ candrakalA sAdhyavyApyahetuprakArakatvAnivezenetyata Aha dvitIyadaleti / sAdhyavyAyahetuprakArakatvasthAnumito pradezAdevetyarthaH / vybhicaareti| sAdhyAmAvadadvattitvaviziSTahetu rUpacyabhicAra-sAdhyAdhikaraNavRttitvAbhAvaviziSTa turUpavirodhahe tutAvaccheda kAbhAvaviziSTa heturUpasAdhanAprasiddhi hetvabhAvavapakSAtmakasvarUpAsiddhiSvityarthaH / nAvyAptiriti / anyathA dvitIyadalApraveze vyabhicArAdinizcayastha pakSaH sAdhyavAni tyAkArakAnumitimAtrA pratibandhakatayA vyabhicArAdAvavyAtireva sthAviti bhAvaH / tatrApIti ! dvitIyadalaghaTakahetAvapItyarthaH / sAdhyateti / sAdhyatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmAvacchimAnirUpitavyAhiviziSTatvasya hetau nivezAdityarthaH / vyAptyaze sAdhyanirUpitalyA'niveze parvato dhUmayAga vaDherityAdau dhUmAmAyadhatitvaviziSTavalirupavyabhicAre govadAnazcasvAhilyAdau gotvAdhikaraNavRttitvAmAvaviziSTAzvasvarUpavirodhe cAvyAptiH, pakSaH sAdhyavAn kiJcinnirUpitamyAtiviziShelumAnityAkArakAnumititvasya parvato dhUmavAn rUpAdivyAyavaslimAMzcetyAyanumitAvapi satyena tatra niraktavyabhicArAdinizcayapratibadhyatvaviraheNa yathokta.vyabhicArAdAvanyAsirityAha vyabhicAreti / nanu vyAptI sAdhyatAvacchedakAvacchinnanirUpitatvaM na nivezyate apitu sAdhyanirUpitatvamAnaM tathApi dAvyAhiH, niruktasthale rUpAdinirUpitAyA vyAsaH sAdhyIbhUtadhUmanirUpitatvA'sambhavAt dhUmanirUpittavyAhiviziSTa hetuprakArakAnumiteH parvato dhUmavAn dhUmavyApyavahimAniyAkArakatayA tatra cotavyabhicArAdinizcayayasya pratibandhakatvAdata Aha hidhUmeti / dhUmAbhAvayattitvaviziSTavAhirityAkArakavyAbhicArAvinizcayadazAyAmapItyarthaH / AdinA dahnimAn jalasvAdityAdisthalIya-vahnimattitvAbhAvaviziSTajalasvAdirUpavirodhaparigrahaH / dravyatvAdinetyAdi / dravyavyApyadhUmavAnayaM dhUmavAnityAkArakAnumityudayasambhavAdityarthaH / tadoSateti / vybhicaarvirodhyorvyaaptitaavsthymityrthH| vyAptI sAdhyatA * kalAvilAsaH dvitIyadalapravezAditi / nanu dvitIyadalApraveze anupasaMhAritve sAdhyavyAptyabhAvavaddhaturUpavyApyatvAsiddhau cAvyAptisambhave tadanabhidhAnAnnyUnateti cenna, "Aho Shrutgyanam" Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA - kalAvilAsAkhyaTIkAyAlaMkRtam vyAptI * gAdAdharI sAdhyatAvacchedakAvacchinnIyatvanivezaH / anvayavyAptivyatireka * candrakalA R parityajya sAdhyanirUpitatvamAtravicakSaNespi vacchedakAvacchinnanirUpitatvaM dhUmavAn vahnerityAdau dhUmAbhAvavadvattitvaviziSTavahnirUpavyabhicAre vahnimAn jalatvAdityAdau vahnimahU ttitvAbhAvaviziSTajalatvarUpavizedhe cAvyAptiH, nirukavyabhicArAdinizcayasya sAdhyanirUpitavyAptiviziSTa hetu prakArakAnumitisAmAnyAntargatAyAM dhUmavAn dravyavyApyavahnimAMzcAyamityAkArakAnumitAvapratibandhakatvAditi bhAvaH / vyAptau sAdhyatAvacchedakAvacchinnIyatva nivezaH = sAdhyatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakarUpavRttinirUpitatvasamba ndhAvacchinnaprakAra tAkatvaM vyAptau nivezanIyamiti tAtparyam / vRttitvaJca svAvacchedakatAsvAvacchinna pratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena svaM nirUpitatvasambandhAvacchinnaprakAratvam / tena mahAnasIyavahnimAn dhUmAdityAdI mahAnasIyavahnyabhAvavadvRttitvaviziSTadhUma rUpavyabhicAranizcayasya vahnivyAyadhUmavAn mahAnasIyavahnimA~zcAyamityAkArakAnumitAvapratibandhakatve'pi na tAdRzavyabhicAre'cyAptiH, nirukkavyabhicAranizcayasya pratibandhakatAyA nirvivAdatvAditi dhyeyam / mahAnasIyavahnitvAvacchinnanirUpitavyAptigrahaM prati " nanu sAdhyatAvacchedakAvacchinnanirUpitaM yadyanvayavyAptimAntramatra vivakSitaM syAt tadA sarvamanityaM prameyatvAdityAdau nityatvavyApakIbhUtAbhAvApratiyogitvaviziSTaprameyatvarUpAnupasaMhAritve'vyAptiH, sAdhyAbhAvavadavRttitvAdirUpAnvayavyAptibuddho niruktAnupasaMhAritva nizcaya syA'pratibandhakatvAt / vAzavyAptevyatirekavyAptamAtraparatve tu dhUmavAn vahnerityAdau dhUmAbhAvavadvRttitvaviziSTavahnirUpavyabhicAre'vyAptirdurA syAt, sAdhyAbhAvavyApakAbhAvapratiyogihe turUpavyatirekavyAptibuddhau niruktavyabhicAranizcayasyApratibandhakatvAdityata Aha anvayeti / * kalAvilAsaH anupasaMdhAritvasya vyabhicArAntargatatvAd vyabhicArapadenaiva tallA bhasambhavAt / sAdhyate'numIyate'neneti vyutpattyA sAdhanaM hetuH vyAptizca sAdhanaJca sAdhanaJca sAdhane tayoraprasiddhiritivyutpattyA ca sAdhanA'prasiddhipadena hetva siddhivyApyatvA'siddhayordvayorupAdAna sambhavAt / anvayavyAptIti / ekatra dvayamityAdirItyA vyAptidvayasya prakRta hetvaM ze vizeSaNatve tAdRzavyAptidvayAbhAvaviziSTatAvativyAptiH syAt atastAdRzarotyA nivezo nAtrAbhihitaH / nivezarItistvanyatrAnusandheyA / "Aho Shrutgyanam" Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAgha sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAvAgharI viziSyopAdAya tadubhayaviziSTa hetuprakArakatvameva nivezyama, ekataramAtravyApyapAdAne sAdhAraNyA'nupasaMhAritvayorekatarA'saMgrahaprasaGgAdityapre vyaktI bhaviSyati / tAdRzavyAptidvayaprakAratAnirUpitahe tuprakAratAyAH tatsAdhyakataddhetukA 38 candrakalA anvayavirUpitAM sAdhyAbhAvavadavRttitvAdirUpAM svavyApakasAdhya sAmAnAdhikaraNyarUpAM vA vyAptiM vyatirekanirUpitAM sAdhyAbhAvavyApakAbhAvapratiyogitvaviziSTaheturUpaJca vyAptimityarthaH / viziSyopAdAya = ekaikAM tAdRzIM vyAptimupAdAya / tadabhayeti / tattadvayAptiprakAratA nirUpittavizeSyatvAvacchinnahetuprakAra tAkatvasevetyarthaH / nivezyamiti / lakSaNaghaTakIbhUtAyAmanumitAvityAdiH / tathAca 'pakSatAvacchedakAvacchinna vizeSyatAnirUpitA yA sAdhyatAvacchedakAvacintaprakAratA yA ca sAdhyatAvacchedakAvacchinnanirUpitAnvayavyAptiprakAratAnirUpita vizeSyatvAvacchinnahetutAvacchedakAvacchinnaprakAratA tannirUpakaye sati yA vA sAdhyatAvacchedakAvacchinnanirUpitavyatirekavyAptiprakAratA niruktivizeSyatvAva cchinna hetuprakAratA tannirUpakAnamititva vyApaka pratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAzAliyathArthajJAnaviSayatvaM hetvAbhAsatvamiti lakSaNArthaH paryavasitaH, anyathobhagavyAptiviziSTahetuprakAratAkatvasyAnumitau kSiNe tAdRzavyAsidvayAbhAvaviziSTatAvativyAptiH syAditi bhAvaH / ekatareti / vyatirekavyAptimAnasyo. pAdAne anvayavyAptimAnasyopAdAne vetyarthaH / sAdhAraNyeti / sAdhyAbhAvavaiti viziSTaheturUpa vyabhicAra-sAdhyAbhAvavyApakIbhUtAbhAvA'pratiyogitvaviziSTahetusvarUpAnupasaMhAritvayorityarthaH / ekatareti / vyatirekavyAptimAtravirakSaNe vyabhicAre anvayavyAptimAtraniveze cAnupasaMhAritve'vyAsaprasaMgAvityarthaH / agre = atra vadanti kalpe / adhikamabhihitamprAp prakRtapakSakaprakRtasAdhyahetukAnumitijanakatAva cchedakatvamanvayavyAptiprakAratAyAmiva vyatiSkavyAptiprakAratAyAmanyAvazyakamiti tAdRzAnumitiviSTajanyatAnirUpitajanakatAvacchedakapakSavizeSyatAnirUpitahetuprakAratAvacchinnavizeSyatAniru vitatvAvacchinnaprakAratAzAlyanumititva vyApakapratibadhyatAnirUpita pratibandhakatAghaTitalakSaNArthanirvacanenaiva vyAptidvaya prakAratAyA lAbhasambhave ubhayavyAptiviziSTa hetuprakAntAkAnumitivyavyApaka pratibadhyatAghaTitalakSaNAnusaraNamanucitamityata Aha tAdRzeti, anvayavyatirekArthakam / tatsAdhyeti / * kalAvilAsaH tatsAdhyakataddhetuketi / atra kalpe anumitau prakRtasAdhyakatvanivezanaM nirarthakamiti tu nAzaMkanIyam, tannivezAbhAve parvatI dhUmavAn vahnerityatra "Aho Shrutgyanam" Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam 39 ka gAdAdharI naminijanakatAvacchedakaprakAratAtvenA'nugamayya nivezamtu na sambhavati, sAdhyAbhAvayattitvajJAnadazAyAM ve balavyatire kavyAptyAdiprakArakahetumattAjJAnotpattyA sAdhAraNyA dastAdRzaprakAratAzAlyanumiti sAmAnyavirodhi. svAbhAvAt / kacandrakalA prakRtasmAdhyakaprakRrahetukAnumitijanakatAvacchena karAdhyaprakAratAnirUpitatrizepyatvAvacchinna prakAratAni tavizeSyatyAvacchinnane netyarthaH / nidezastviti / hetvAbhAsaprathama kSaNaghaTaktayetyAdiH / tAdRzAna zAbhAve hetumAha sAdhyeti / hetudharmikasAdhyAbhAvavattitvajJAnakAle ityarthaH / ke valeti / anvayavyAptyaviSayakasAdhyAbhAvavyApakAbhAvapratiyogitvAdirUpanyatira kayAtiviziSTaheta prakAra pakSavi. zeSya kAnumiterutpazyetyarthaH / sAdhAraNyAriti / avinAnupasaMhArityaparigrahaH / tAdRze ta / prakRtAnamitijanakatAucheda kasAdhyavizyatAnirUpita vyAptiviSayatAnirUpitahetuprakAratAzAlaya numititva vyApakapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacchedakaviSayatvAbhAvAdityarthaH / ayaM bhAvaH, prakRtasAdhyahetukAnumitijanakatAmacchedakasAdhyaprakAratAnirUpitavizeSyatvAvacchinna vyAptikAratAvirUpitahetukAratAzA . lyana mititvavyApaka pratibadhyatAnirUpittaprativandha katelAdhirItyA lakSaNArtha nicaledhUmavAna vaDherityAko dhUmAbhAvavattivalirupayAbhicAre samanityaM parAdityAdau ca nityatvavyApakIbhUtAnAvApratiyogiprameyavarUpAnupasaMhAriye sAdara ptiH, tAdRza hetu prakArakAnumititvasya parvato dhUmavAn dhUmAmAyApakAnAvaprati. yogivalimAnityAkArako balavyatirekacyAtiviziSTa hetuprakArakAnumitA sarvasanityam anitya tyAnvayavyAtiviziSTaprameyatva va tyAkArakAnumitAapi ca satvena vyatirekacyAptiviSayakAnumitau dhUmAbhAvavada tivAhinizcayapratibadhyatAyA anityatvAnvayavyAtiviziSTaya meyatvaprakArakAnumitau ca nityatvavyApakIbhatAbhASApratiyogiprameyatvanikrayapratibadhyatAyAzca rihAd vyabhicArAnupasaMhArivAnizrayapratibadhyatAyAM tAzaprakAratAzAlyanumititvavyApakatyAsambhavAdhiti / 4 kalAvilAsA dhUmAbhAvavavRttivahnirUpavyabhicAre'vyA tyA pattaH dravyacyApyavasimAn parvata ityAkArakaparAmarzottarajAyamAnadravyavyAptiviSayakAnumitapi prakRta hetuvAnumitimAmAnyAntargatatayA tatra niruktavyabhicAranizcayatyApratibandhakatvAdato'numitau prkRtsaadhyktvopaadaanm| "Aho Shrutgyanam' Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam yAdAdharI vyAptiviziSTaviSayakatvamAnasya tadviziSTahetutAvacchedakAvacchinnaviSayakatvamAtrasya vA niveze svarUpAsiddhAvavyAptiH, ataH pakSAMze tAdezavyAptiviziSTahetutAvacchedakAvacchinnaprakArakatvanivezaH / pakSAMze vyA candrakalA sAdhyAnvayavyAkSiviSayakasAdhyavyatirekacyAptiviSayakAnumitipratibandhakatvaviSakSaNe hrado dravyaM dhUmAdityAdau dhUmAghabhAvaviziSTahadAdirUpasvarUpAsiddhyAdAvavyAptiH hRdo vyatvavAn iyatvavyAptimad gavya vyApyavAn vA iyatvavyAyo dhUmo belAkArakAnumitAvapi vyAptiviziSTaviSayakAnumititvasya satvAt tatra niruktasvarUpAsiddhinizcayasyApratibandhakatvAdityAha tAdRzeti / anvayavyatirekavyAsiviziSTaviSayakamAtrasyetyarthaH / mAtrapadena anumitI tAdRzavyAptiviziSTahetuprakArakatvavyavacchedaH / tadviziSTeti / sAdhyAnvayavyatirekaDyAsiviziSTahetutAvacchedakAvacchinA vizeSyakAnumitimAtrasya vA niveze ityarthaH / ata: = nirutAvyAptitaH / pakSAMze ityAdi / anumitau pakSavizeSyakasAdhyAnvayavyatirekavyAtiviziSTa hetutAvacchedakAvacchinna prakArakatvaniveza ityarthaH / nanu pakSavizeSyakasAdhyadhyAptiviziSTahetuniSTaprakAratAkAnumitivivakSaNe'pi na svarUpAsiddhAvavyAptiH, dravyatvavyApyadhUmavAn hRdo ivyamityAkArakAnumitI dhUmAbhAvavAn hRda ityAkArakanizcayasya pratibandhakaravAditi hetutAvacchedakAvacchinna prakAratAkatvasyAnumitivizeSaNavvaM nirarthakamityata Aha pakSAMza ityaadi| pakSavizeSyakarasAdhyAnvayavyatirekacyAptiniziSTahe tuniSTaprakAratAkatvamAnasyetyarthaH / * kalAvilAsaH ke ___ yadi niruttavyabhicAre'vyAptiH svamate'pyastIti vibhAvyate tadA yAdRzasthalavizeSe ekavidhavyAptijJAnAdevAnumitistatratyasAdhAraNyAdAvavyAptirbodhyeli dhyeyam / prakRtahetukAvasyAnumitAvaniveze gotvavAna gotvAbhAvAdityatra gosvA'samAnAdhikaraNagotvAbhAvarUpavirodhe'vyAptiH, gotvavyApyAbhAvavAnayamityAkArakanizcayotara jAyamAnAnumiterapi prakRlasAdhyavAnumitisAmAnyAntargatatayA tatra niruktavirodhanizcayasyApratibandhakatvAt / nacAnumitipadaM vyarthamiti vAcyam , tatpakSasAcyahetukapratyakSAdehatuprakArakatvAprayojyatayA tAdRzahetutvAdeH parAmarzajanyatAvacchedakatvalAbhAya tadupAdAnasambhavAditi vadanti / nanu tathApi tAhazAnumititvAvacchinnajanyatAviziSTapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAzAliyathArthajJAnaviSayatvasya lakSaNArthatve na vyabhicArAdAvavyAptiH, vaiziSTyam svaviziSTAnumititvavyApakatvasambandhena, svavaiziSTyamanumitau svakAlIna. "Aho Shrutgyanam" Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhya TIkAdvayAlaMkRtam R gAdAvarI 41 tiviziSTaprakArakatvamAtraniveze'pi taddoSatAdavasthyam, dhUmAbhAvavAn hada iti jJAnasya dravyatvAdinA hetumantAjJAnA'virodhitvAt sAdhAraNyA 6 candrakalA mAtrapadena tAzahetutAvacchedakAvacchinna prakAratAkatvanivezavyavacchedaH / tadopateti / punaH svarUpAsiddhau avyAsitAdavasthyamityarthaH / pakSavizeSyakasAdhyaprakAraphasAdhyanirUpitatAdRzavyAptiviziSTa hetuniSThaprakAratAkAnumitivivakSaNe hado vahnimAn dhUmAdityAdau dhUmAbhAvaviziSTahadarUpasvarUpAsiddhAvavyAptiH tAdRzavyAtiviziSTahetuniSThaprakAratAkAnumitipadena hado vahnimAn vahnivyApyadravyavAn hado vahnimAnityanumiterapi tu zakyatayA tatra ca dhUmAbhAvadda nizcayasyApratibandhakatvAdityAha dhUmAbhAvavAniti / dravyatvAdinetyAdi / vahnayAdivyApyavyavAn hada ityAkAra kAnumityapratibandhakatvAdityarthaH / tAdRzavyAptiviziSTahetuniSTaprakAratAkAnumitiniveze na kevalaM svarUpAsiddhAvavyAptiH, vyabhicArAdAvavyavyAtirityAha sAdhAraNyeti / AdinA virodhaparigrahaH / avyAptimupapAdayati * kalAvilAsaH prakRtasAdhya prakAratAnirUpita prakRtapakSavizeSyatAkatva - svanirUpitajanakatAvacchedakaprakRtahetuprakAratAnirUpita prakRta pakSavizeSyatA katvobhayasambandhena / tathAca tattatparAmarzajanyAtumititvAvacchinnayata kiJcijanyatAmAdAyaiva vyabhicArAdau lakSaNasamanvayaH sambhavatIti hRdayam / yadyapi nirukta paramparAyAH saMsargatvamasvIkRtyaiva vyabhicArAdAvavyAptirabhihitetyucyate tathApi prakRtAnumititvAvacchinna janyatAniSThaze bhayAvRttidharmAvacchinnAvacchedakatAnirUpita nirUpitatvaniSThAvacchedakatAnirUpitajanakatvaniSThAvacchedakatAni rUpitAvacchedakatvaniSTAvacchedakatA nirUpita hetutAvacchedakAvacchinnaprakAratvaniSThAva cchedakatA nirUpita nirUpitavaniSThAvacchedakatAnirUpitapakSatAvacchedakAvacchinnavizeyatvaniSThAvacchedakatAnirUpitA satI yA sAdhyatAvacchedakAvacchinna prakAratvaniSThAvacchedakatA nirUpita nirUpitatvaniSThAvacchedakatAnirUpita prakRtapakSavizeSyatA - niSThAvacchedakatA nirUpitAnumititvAvacchinnAvacchedakatA tannirUpitavRttitvaniSTAvacchedakatAnirUpitabhedatvAvacchinnAvacchedakatAnirUpita pratiyogitvaniSThAvacchedaka tAnirUpitanirUpitatvaniSThAvacchedakatA nirUpitA yA avacchedakatAtvAvacchinnA pratiyogitA tannirUpakAbhAvavatpratibadhyatAnirUpita pratibandhakatetyAdirItyA prakAramudrayAnugamena yatkiJcijanyatAmAdAyaiva tadvayaktinirUpitajanakatAvacchedakatAvaddhe prakAratAnirUpitapakSavizeSyatAzAlinI sAdhyatAvacchedakAvacchinna "Aho Shrutgyanam" Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhaya sAmAnyaniruktiprakaraNam dyavyAptizca vahnitvAvacchinne dhUmAbhAvavadvRttitvagrahasya dhUmAdivyAptivi ziSTatavyaktitvAvacchinna prakArakajJAnA'virodhitvAdato hetutAvacchedakAvacchinnatvanivezaH / pakSAMze sAdhyAdiprakArakasya saMskArAdeH AhAryajJA 42 *gAdharI * candrakalA vahnitveti / tathAca tAdRzahetuniSThaprakAratAkAnumititvasya dhUmavyApyata vyaktimAnayamityAkAra kAnumitAvapi satyena tatra dhUmAbhAvavadvRttivahninizcayapratibadhyatvAbhAvena vyabhicArAdinizcayapratibadhyatAyAstAdRzAnumitivAvyAparatvAditi bhAvaH / hetutAvacchedakAvacchinnatyaniveza iti / tAdRzavyAptiviziSTa hetuprakAratAyAmityAdiH / naca hetutAvacchedakaniSThAyacchedakatAkaprakAratAkatvanivezenaiva nokasvarUpAsiddhyAdAvavyAptiH hado vahnimAn vahnivyApyavyavAn ityAkAra kAnumitedhUmarUpadravyaniSTaprakAratAkatve'pi dhUmatvaniSThA vacchedakatAkadhUmaniSThaprakAratAkatvaviraheNa tasyA dhUmatvarUpa hetutAvacchedakaniSThAvacchedakaprakAratAkAnumitipadenopAdAnAsambhavAditi vAcyam, tathA sati parvato vahnimAn mahAnasIyadhUmAdityAdau mahAnasIyadhUmAbhAvavatparvata rUpa svarUpAsiddhAvavyAptiH syAt parvato vahnimAna vahnivyApyadhUmavAnityAkAra kAnusiterapi hetutAvacchedakayavicindhUmaafSThAvacchedakatA prakAratAkatvenopAtrAtuM zakyatayA tatra mahAnasIyadhUmAbhAva. vatparvatanizcayasyA'pratibandhakatvAditi dhyeyam / vastuto hetutAvacchedakAvacchinnatvaM prakAratAyAM tAdhyavyApti-hetutAvacchedakobhayaparyAptAvacche katAkatvam tacca tAdRzobhayaniSThAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAtyanuyogitAvacchedakarUpavRttitvam, tica svAvacchedakatAlA nitiyogitA paryAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena svam prakArateti vavanti / nanu lAghavAt pakSavizeSyaka sAdhya kArakasAdhyanirUpitatAdRzavyAptiviziSTatAdRzAhetuprakArakatvavyApikA tAdRzahetuprava rakajJAnavyadhyApikA vA yA pratibadhyatA tatrirutipratibandhakata zAliyathArthajJAnaviSayatvameva vivakSyatAM tAdRzAnumitiparyantanivezanaM nirarthakamityAzaMkAyAmAha pakSAMza ityAdi / yadi tAzahetvAdiprakArakatvavyApakatvaM pratibadhyatAyAM nivezyate tadA'sambhavaH syAt tAdazahetyAdiprakArakatvasya rakSaH sAdhyavAn sAdhyavyApyahetumAn ityAkArakasaMskAre'pi sasvAt tatra ca kasyApi nizcayasya pratibadhyatAyA viraheNa tAdRzasAdhya hetuprakArakatvavyApakapratibadhyatAyA aprasiddhatvAt / evaM tAdRzapakSavizeSyakasAdhyatrakArakasAdhyavyAyahetuprakAraka jJAnatva vyApaka pratibadhyatAniveze'pi asambhava eva bhavati, tAdRza "Aho Shrutgyanam" * Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTokAdvayAlaMkRtam *gAdAdharI nAdezca bAdhAdijJAnA'pratibadhyatvAdasaMbhava itytstaadRshaanumititvvyaapktaaniveshH| sAdhyavyApya itadharminAvanchedakesAdhyavattAjJAnasyaiva sAdhyalyApyahetumAnpakSa: sAdhyavAnityAkAra kanayA tAdRzAkAra likhanasvarasAtta dRzahetaviziSTapakSatAvacchedakAvAcchanna vaze'yakamAdhyatAvacchedaka vAcchannaprakArakA'numititvavyApakapratibadhyatvasya lakSaNaghaTakatvopagame parvatatvA * candrakalA hetuprakAraka.jJAnatvasya sAdhyAbhAvAn pakSaH sAdhyavAna sAdhyacyApya hetumArityAkArakAhAyajJa ne'pi vartamA ratayA tatra kasyApi nizcayasya pratibadhyatvasyA'satvAdityAha tAdRzAnumititvavyApakatAnideza iti / dIdhitikRtA kRta iti zeSaH / nanu sAdhyacyApya hetumAn pakSaH sAdhyavAna ityAkArakAnubhitiparaM veti dIdhitikAlikhanasvarasAt sAdhyavyAyahetuniSThAvacchedakatAnirUpitapakSatAvacche kAva. cchina-vizeSyatAkasAdhya prakArakAna mitereva lakSaNaghaTakAnumitipadena vivakSaNIyarava sambha t tAdRzAnumitipadena pakSaH sAdhya gan sAdhyavyApya hetumA~zcetyAkArakasamUhAlambanapakSavizeSyakasAdhyaprakArakasAdhyacyApcahetuprakArakAjumitiparyantaniyezanamata citamityata Aha sAdhyavyApyeti / sAdhya vyAyahentAvacche kAvacchinadharmitAvacchedakatAkapakSavizeSyakasAdhyAprakArakAnumitere cetyarthaH / tAdRzAkAreti / sAdhyavyA'yahetumAna pakSaH sAdhyavAnityAkAretyartham / tAdRzeti / sAdhyacyAtiviziSTetyarthakam / lakSaNaghaTa keti / sAdhyavyAptiviziSTahetuviziSTaprakRtapakSavizeSyakaprakRtasAdhyaprakArakAnumititvavyApakapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAzAliyathArtha jJAnaviSayatvasya prathamalakSaNArthatvAbhyupagame tu ityrthH| parvatatvA 4 kalAvilAsaH prakAratAnirUpitapakSavizeSyatAzAlinI ca yA'numitista vRttibhedIya pratiyogitAnirUpitAvacchedakatvaM nAstItyAkArakavyApakatArUpAbhAvamAdAya sAdhAraNyAdau lakSaNa samanvayasambhava iti cenna, tAdRzagrahatvarUpAnumititvasya avacchinnapratiyogitAkatvasambandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakaniSThaprakAratAnirUpitAbhAvatvAvacchinnavizeSyatAkasAdhyatAvacchedakavadabhAvavadavRttimAn pakSaH ityAkArakAnumitAyapi vartamAnatayA tatra svarUpasambandhAvacchinna pratiyogitvasambandhAvacchinna pratiyogitAkameyatvAbhAvavadabhAvaviSayakanizcayasyA'pratibandhakatvena tAdRzameyatvAbhAvaviziSTA. bhAvarUpavyApyatvAsiddhAvavyAptariti dhyeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam' * gADAdharI vacchedena vahaH sAdhyatve tatsAmAnAdhikaraNyena saadhyaabhaavaaderdosstvprsnggH| sAmAnAdhikaraNyamAtrAvagAhibAdhAdijJAnasya zuddhaparvatatvAvacchedena vahnayAdijJAnaM pratyeva pratibandhakatayA dhUmaviziSTaparvatatvAvacchinnadharmikavaha nyAdijJAnA'pratibandhakatvAditi tadupekSitam / , . na ca vizeSyatAvacchedakakoTau dhUmAderadhikasya bhAne'pi zuddhaparvatatvAvacchinnasaMyogAyatraM saMsargatA tatra parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahnayabhA * candrakalA * vacchedena = parvatatvavyApakabAhnipratiyogikasaMyogena / tatsAmAnAdhikara yena -parvatatvasAmAnAdhikaraNyena / parvatAdau svarUpatvamAtrAvacchinnasaMsargeNeti yAvat / sAdhyAbhAvAderiti / AdinA vahnayabhAvavyApyaparigrahaH / adoSatA. prasaMga iti / zuddhasvarUpeNa vahnayabhAvaviziSTa parvatAdAvavyAptirityarthaH / avyAptimuphpAdayati sAmAnAdhikaraNyeti / parvatatvAdhavacchinnavizeSyaka svarUpatvamAtrAvacchinnasaMsargatAkavahnayabhAvAdiprakArakanizcayasyetyarthaH / parvatatveti / prvtkhaadivyaapkbrhvyaadiprtiyogiksNyogenetyrthH| vahnayAdiprakAraka buddhiM pratyevetyarthaH / dhUmaviziSTeti / vhnyaadivyaapydhuumvishissttprvttvaavcchinnvishessytaakvlyaadiprkaarkjnyaanaaprtibndhkvaadityrthH| vahnivyApyadhUmaviziSTa parvato vahnimAnityAkArakAnumiteH parvatatvasAmAnAdhikaraNyAcagAhitayA sAmAnAdhikaraNyAvagAhitaprakArakabuddhau . sAmAnAdhikaraNyAvagAhitadabhAvanizcayasyApratibandhakatvAt, parvatatvAvacchedena valayabhAvAdinizcayasya tAdRzadhUmaviziSTaparvatadharmikavahnayAdijJAna prati pratibandhakatve'pi parvatatvAvacchedena vahnayabhAvaviziSTaparvatasyAprasiddhatayA tasya doSatvAbhyupagamA'sambhavAditi hRdayam / tadupekSitamiti / asmAbhiriti shessH| nanu vahnivyAyadhUmavAn parvato vahnimAnityAkArakAnumitau tAdRzadhUmaparvatatvayohayoreva dharmitAvacchedakatayA bhAne'pi parvatatvAvacchedena vahvaryatra sAdhyatA satra niruktAnumiterapi kevalaparvatatvavyApakavalipratiyogikasaMyogAvagAhityameva svIkaraNIyam na tu tAdRzadhUmaparvatatvarUpadharmitAvacchedakadhamaMdvaga vyApakasaMyogAvagAhitvamapi tatrAbhyupagantavyam yena tArazAnumiteH dharmitAvacchedakasAmAnAdhikaraNyAvagAhitvaM syAditi na parvatatvAvacchedena vahnisAdhyakasthale parvatatvasAmAnAdhikaraNyena valayabhAvAdedardoSatAnupapattirityAzaMkate na ceti / vAcyamiti prennaanyyH| vizeSyateti / anumitIyetyAdiH / bhAne'pi - dharmitAvacchedakatve'pi / zuddhati / paryatatvamAtravyApakavalipratiyogikatvasambandhena parvatatvaviziSTasaMyogAderityarthaH / prvttveti| parvatAdivizeSyakasvarUpatvamAtradharmAvacchinnasva. "Aho Shrutgyanam" Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam * gAdAdharI vAdijJAnasya pratibandhakatvamAvazyakama, tAdRzAnumiterapi zuddhaparyatatvAvacchedena vahnayAdyavagAhitvAditi vAcyam, dharmitAvacchedakAvacchedena vi ziSTabuddhau dharmitAvacchedakatA paryAptyadhikara NadharmAvacchinnatvameva saMsargAze bhAsate na tu tadekadezAvacchinnatvamapi taddharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitatadekadezavyApakatvAvacchinnasaMsargatAyA aprAmANikatvAt / OM candrakalA 45 rUpasambandhAvacchinnavahnayabhAvAdiprakAratA kanizcayasyetyarthaH / Avazyakamiti / parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahnayAdiprakArakanizcayasya parvatasvAvacchedena vahniprakArakabuddhipratibandhakatAyAH sarvavIdisiddhatvAdityAzayaH T tAzAnumiterapi / vahnayAdivyApyadhUmAdiviziSTaparvato bahnacAdimAnityanumilerapi / zuddheti / parvatatvamAtravyApaka vahniratiyogika saMyogenetyarthaH / vahnayAdyeti / vahnikArakatvAdityarthaH / tathA ca na parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahnayabhAvAderadoSatAprasaMga iti bhAvaH / samAdhatte dhamiteti / vahnivyApya dhUmaparva tatva dvayAvacchedenevarthaH / viziSTabuddhau = vahniviziSTAyAmanumito | dhamitAMta | dharmitAvacchedakatAparyAtyadhikaraNIbhUtavatyAdi vyApyadhUmaparvatatyAdirUpatiya dharmavyApakatra hayAdipratiyo gikatvAvacchinnatvamevetyarthaH / saMnt = saMyogAdyaMze | bhAsate = viSayIbhUrta bhavati / evakArArthaM vivRNoti natviti / tadekadezAvacchinatvamapi dharmitAvaccheTakatA paryAptyadhikaraNIbhUtayatkiJcidUdharma vyApaka sAdhyapratiyogikatvAvacchinnatvamapi / taddharmeti / vahnivyApyadhUmaparvavatvarUpadharmadvayAvacchinna vizeSyatAni - rUpitatAdRzadharmadvayaikadezI bhUtaparyaMta tvamAtra vyApaka va hayAdipratiyogikatvAvacchinnasaMsargatAyA ityarthaH / aprAmANikatvAditi / na ca tAdRzasaMsargatAyA abhyupagame ko doSa iti vAcyam; tathA sati vahivyApya dhUma viziSTaparvato vahnimAni vyAkArakAnumitijanyatAdRzasaMskArasya parvato vahnimAnityAkArakasmaraNAd vinAzApateH parvatatvavyApakavahnipratiyogikasaMyogAvagAhisaMskAranAzaM prati parvatatva vyApakavahnipratiyogika saMyogAva mahismaraNasyaiva janakatvAt nirutAnumitijanya saMskArasyaiva bhavanmate tAdRzatvAditi dhyeyam / * kalAvilAsaH kecittu hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau vahnivyApyAbhAvavadbhade'tivyApteruktarItyApi vAraNAsambhavAt, siddhAnte ca sAdhyavyApyo hetuH hetumAn pakSaH sAdhyavAnityAkArakatrikhaNDAkArAnumitereva lakSaNaghaTakatayA noktadoSaH sambhavatItyAhuH / aprAmANikatvAditi / tathAca svAvacchedakatAtvAvacchinna pratiyogitA "Aho Shrutgyanam" = Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI* atha liGgopadhAnamate hetoH sarvatraiva dharmitAvacchedakatayA bhAnAttAdRzasaMsargatAbhyupagama AvazyakaH, anyathA zuddha parvatatvAvacchedana hetumattA candrakalA 8 nanu parvatatvAvacchinnavizeSyakahnividheyakAnumititvAvacchinna maprati vahnivyApyadhUmaprakArakaparvatavizeSyaH nizca svena vahnivyA'yAlokAdiprakArakaparvatavizepyakanizcayatvAdinA ca hetutvakalpane vahivyApyadhUma mAnaprakArakanizcayAdijanyAyAmanumitau vyabhicAraH, tAdRzAlokAdinaH rakanizcaya virahAdataH vahnivyAyadhUmaprakArakanizcayAhi tottanjAyamAnaparvatakavalayana mitI tAdRzanizcayatvena jana tAyA maNikAram tasiddhatve'pi avya hitottaratvasya kAryatAbacchedakakoTau nivezanIyatayA gauravamityudayanAcArya matameva samIcIna tanmate pahivyAyadhUmaviziSTapavatadharmikavalayana miti ti vahnivyA pyadhUmaprakAra parvatavizepya kanizcayatvAdinA pRthaka hetutvasya lAghavAtU kalpanIyatayA na vyabhicAraH, tathAca vakSyamANadoSeNa tanmate eka dezavyApakatvAvacchinnasasargatAyA A 3yakatve lakSaNaghaTakAnumitipadastha tanmatasiddhAna mitiparatvavyAkhyAnameva yuktamityAzaMkate atheti / ligopadhAnamate = sAdhyavyApya hetuviziSTe pakSe kevalahaMtuviziSTe vA pakSe sAdhyAnumitimabhyupagaccha tAsu dayanAcAryamatA yAyinAM mate / tiriti / sAdhya vyaayetyaadiH| savava = sakalAnumtiauM, a.mitimAtre iti yAvat / tAdRzeti / dharmitAvacchedakatAparyAptyadhikaraNayakiJcidakadharmavyApakatvAvacchinnasaMsargatAbhyupagama ityarthaH / Avazyaka iAta / tathA ca AcAryAnamitiparameva niruttalakSaNaghaTakIbhUtAnumi tipadamastviti bhAvaH / tAdRzaikadezavyApakatvAvacchinnasaMsargatAnabhyupagame doSamAhAnyatheti / AcAryara te tAdRzaika dezavyApakatvAvacchinnasaMsargatAnabhyupagame ityrthH| zuddha ta / parvatamAtra vyApakadhUmAdipratiyogikasaMyogenetyarthaH / heviti / sAdhyavyApyahetuprakArakanizcayasthale * kalAvilAsaH kaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena dharmitAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakarUpavRttivizeSyatAvyApakatvameva saMsagA~za bhAsata iti tAtparyam / na caivamekadezavyApakatvasya prAmANikatve kiM dRSaNamiti vAcyam , tathA sati dravyapakSakavahnisAdhyakasthale vahnivyApyadhUmaviziSTadravyaM vahnimadityanumiteH pramAtvApatteH / AcAryamate tu tAdRzAnumitere kadezavyApakatAvagAhitAyA anabhyupagamena tAdRzApattarasambhavAditi vadanti / yadyapyekadezavyApakatvAvacchinnasaMsarga "Aho Shrutgyanam" Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam gAdAdharI jJAnasthale hetuviziSTaparvatatvAvacchinnadhAmakasaMyogAdisaMsargakAnumiterevopagame parvatatvasAmAnAdhikaraNyamAtrAvagAhibAdhAdigrahakAle'pi tatra tathAvidhasAdhyanizcayavato'numityApatteH, nahi sAmAnAdhikaraNyena bAdha * candrakalA piityrthH| viziSTeti / vahnivyAyadhUma-parvatasvarUpadharmadvayavyApakavahayAdipratiyogikasaMyogasaMsAtAkabayAdyanumiteH prAmANikatvAbhyupagame ityarthaH / parvatatveti / parvatatvAdhavacchinnavizeSyakasvarUpasvamAtrAvacchinnasaMsargatAkavalayabhAvAdinizcayakAle ityarthaH / tathAvidheti / paryatatvasAmAnAdhikaraNyena vahayAdimizcayavata ityarthaH / tathAca parvatatvAvacchinnavizeSyaka saMyogatvamAtrAyacchinna saMsagatAka vahayAdi prakAraka nizcayavataH puruSAde riti paryavasitAryaH / anumityApazeriti / balivyApyadhumaviziSTa parvato vahnimAnityAkArakA. 'mumityAparityarthaH / parvatatvAvacche dena vahnayAdi sAthyakarathale'pi tAdRzadhamaparva. tasvadhamahayacyApakatvAvacchinnasyoga saMsargatAka niruktavahnayanumityutpAdasvIkAre tAdRzAna miteH parvatasvAdisAmAnAdhikaraNyAvagAhitayA tanna parvatatva: sAmAnAdhikaraNyAvagAhibAdhanizcayasyApratibandhakatvAt tAdRzabAdhanizcayadazAyAM ta dRzAnumitivAraNamazakyaM syAt / evaM niruktAnumitestAdRzadhUmaparvatatvadhamahayavyApakasaMyogAvagAhitayA saMyogatvamAtrAvacchinnasaMyogAvagAhi. * kalAvilAsaH tAyA asvIkAre parvatatvAvacchedena vAhnasAdhyakasthale vahnivyApyadhUmaviziSTa parvate vahnayamitau lAdhAmatyAkAraka lAghavajJAnAdhAnAyAstAdRzadhaviziSTaparvato vahnimAnityanamiterevodayAta / tatra parvatatvasAmAnAdhikaraNyena bAdhanizcayasyAprativadhakatayA tAdRzamyabhAvavatparvatAdegdoSatvaprasaMgastathApi vizeSyAMze lAghavajJAnasyAnumitAvaprayojakatAyAH svIkaraNIyatayA tatra tAdRzAnumiterevAnutpattestAdRzabAdhasya doSatvaM nirAmAdhamiti dhyeyam / kecina ekadezavyApakatvAvacchinnasaMsargatA yadi prAmANikI syAt tadA nIlaparvatAdivizeSyakavahnayAdyanumitau parvatAdivizeSyakavahnayAdyanumitau ca zuddhaparvatasvAvacchenatvAvagA'hatvagyAvazyakatayA parvatatvAvacchedena vahnayA dhanumitisthala eva pRthak pRthaka kAryakAraNabhAvakalpane gauravApattiH syAdasmAkantu parvatatvAvacchedena parvatamAtra vizeSyakAnumategmambhavAdekavidhakAryakAraNabhAvopapattirityAhuH / tathAvidhasAdhyAdinizcayakto'numityApatteriti / atredaM bodhyam, yatra sAmAnAdhikaraNyena bAdhanizcayaH sAmAnAdhikaraNyena sAdhyanizcayazca varttate tatra "Aho Shrutgyanam" Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAvAdharI siddhyoH satyoH kazcidanumitimupaiti tAzabAdhAdigrahasya kacidapyanu. mitau pratibandhakatvA'sambhavAtteSAM hetvAbhAsatAvilopApattizca iti ceTa, candrakalA bahanyAdyanumiti pratyeva parvatatvAdisAmAnAdhikaraNyAdyavagAhivatayAdinizcaya pratibandhakatayA niruktasAdhya nizcayasattve'pi tAdRzAnumityAyattibAraNamazakyamiti bhAvaH niruktAnumiteriSTApatti nasambhavatItyAha nahIti / anumitim=parvatattvAvacchedena valayAdisAdhyakasthale vahnivyAyadhUma-parvatatvadharmadvayavyApakasaMyogAvagAhAnumitim / tAdRzAnumiteH sAmAnAdhikaraNyAvagAhitdhena sAmAnAdhikaraNyena sAdhyAkSinizcayasatve tAdRzAnumiterutpAdo neSTa iti hRdayam / tAdRzeti / parvatatvAdisAmAnAdhikaraNyamAtrAvayAhiparvatadharbhikavahnayabhAvAdirUpavAdhAdinizcayasyetyarthaH / kvacidapIti / AcAryamate ekadezAvacchinnasaMsargatAnabhyupagame kutrApi apacchedAracchedenAnumito niruktabAdhanizcaya sya pratibandhakatvasyA'rasambhavAditi pryvsitaarthH| teSAm = avacchedAvacchedena sAdhyasthale zuddhasvarUpeNa yaha nyabhAvaviziSTaparvatAdInAm / hevAbhAsatA = hetudoSatA / vilopaapttiriti| anumitipratibandhakayadhArthajJAnaviSayatvastha tatrA'satyAdityAzayaH / idamatrAvadhAtavyama, parvatatvasAmAnAdhikaragyena bahamAdinizcayadazAyAM yathA parvatIyasaMgrogena parvate vanyanumitirbhavati tathA parvatamApacchedena vahanyAdeH sAdhyatAsthale vahivyApyadhUma-parvatasvadharmadvayavyApakalaMyogena vahanyanumiteH svIkAre'pi parvatasvasAmAnAdhikaraNyena vahanyAdinizcayadazA tAdRzAnumitirapi bhavatyeva / sAmAnAdhikaraNyena sAdhyanizcayadazAyAM avacchedAcacchedanAnumityutpAdasya sarvavAdisiddhatayA parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vanyAdinizcayakAle zuddhaparvatatvavyApakavalipratiyogikasaMyogena parvatAdau vanyAyanumitiviyata evetyApattidAnaM vibhAvanIyamiti / yadyapi AcArya mate niruktApattyAdivAraNAyaikadezavyApakatvAvacchinnasaMsargatAbhyupagama AvazyakastathApi yathokta ___ kalAvilAsaH ke tAzanizcayapratibadhyatAvacchedakakoTau dharmitAvacchedakatAyA itaravArakaparyApteravazya nivezanIyatayA AcAryate sarvadaiva hetuviziSTa pakSatAvacchedakasyaiva bhAnAt anumitisAmAnyApattirevAbhyupagantavyeti / ____ atha liMgopadhAnamate hRdo vahnimAn ghaTatvAdityAdau vaha nyabhAvavyApyavadghaTe'tivyAptirevaM hRdo gaganavAn dhUmAdityatra vRttyavacchedena gaganAbhAvavattvasyApi "Aho Shrutgyanam" Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam 42 gAdAdharI evamapi liGgAnupadhAnamate tAdRzaviSayatAyAM mAnAbhAva eva, prakRtagranthastu na liGgopadhAnamatAbhiprAyakaH, tanmate'numiteH sarvatraiva tathAkAratayA tAdRzAkAratvasyA'vyAvartakatayA'numitipadasya taadRshaanumitiprtvprdrshnaa'sNgteH| kecittu liGgAnupadhAnamate'numitipadasya tadubhayaparatvaM vyAkhyAya yathAzrutaparatAnihAya liGgopadhAnamatamAzrayate sAdhyavyApyetyAdinA, ityAkArAnumitiparam anumiterityAkArakatAmatAbhiprAyakam , iti vyAcakSate / candrakalA * lakSaNaghaTakAnumitapadaM nAcAryamatasiddhAnumitiparamityAha evamapIti / prakRtagranthastu = sAdhyavyAyahetumAn pakSaH sAdhyavAnityAkArakAnumitiparaM vetidIdhitigranthastu / na liMgopadhAneti / nAcAryamatAbhiprAyaka ityarthaH / kathamityAkAMkSAyAmAha tanmata iti / AcAryamata ityarthaH / sarvatraiva = pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyasthale pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena sAdhyasthale c| tadAkAratayA : sAdhyavyApyahetumAn pakSaH sAdhyavAnisyAkAratayA / tAdRzeti / sAdhyavyApya hetumAn pakSaH sAdhyavAnityAkArAnumitiparaM vetyatrAkAratvasyetyarthaH / avyAvartakatayA = vyAvRttyaprayojakatayA ! tAdRzeti / dIdhitAvanumitipadasya taadRshaakaaraanumitiprstrprdrshnaasNgterityrthH| tathAca lakSaNaghaTakIbhUtAnumitipadaM nAcAryamatasiddhAnumitiparamiti bhAvaH / jagadIzavyAkhyAnamupanyasyati kecittviti / liMgAnupadhAnamate - AcAryAtiriktamate / anumitipadasyeti / lakSaNaghaTakIbhUtetyAdiH / tadubhayeti / anumitiniSThakAryatAnirUpakasambandhavattvenetyAdiH / anumititatkAraNobhayaparatvamityarthaH / yathAzruteti / anumitipadasya shkyaarthprtaanirvaahaayetyrthH| liMgopadhAneti / AcAryamatamityarthaH / Azrayate dIdhitikAra iti zeSaH / nanvevaM ityAkArakAnumitiparaM vetyabhidhAnamasaMgatamityata ityAkArakAnumitiparamityasya jagadIzAbhipretavyAkhyAnamAhAnumiteriti / lkssnnghttkaanumiterityrthH| ityAkArakateti / sAdhyavyAyahetuviziSTe pakSe saadhyprkaarksvmtaabhipraaykmityrthH| tathA caitanmate parvatatvAvacchedena vahveH sAdhyatAsthale parvatatvasAmAnAdhikaraNyena valayabhAvAdervAdhatvAdirakSArthamekadezavyApakatvAvacchinnasaMsargatAbhyupagama Avazyaka iti bhaavH| anumitipadasya niruktasamUhAlambanAnumitiparatvavyAkhyayaiva sarvasAmaJjasye yathoktarItyA vyAyAMkhyAnamanucitagauravamastamityata: kecidityuktamitidhyeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH tena ekatra hetau vyabhicArAdigrahe'pi anyasya parAmarzAdanumi* gAdAvarI etAdRza vyAkhyA (yA:) prayojanaM sphuTayati seneti / ekatra = vahnitvAdharmAvacchinne | vyabhicArAdItyAdinA svarUpAsiddhiparigrahaH / anyasya * candrakalA * etAdRzeti / lakSaNaghaTakIbhUtAnumitipadasya anumitiniSTakAryatAnirUpakasambandhavattvenAnumiti tatkAraNaparatva vyAkhyAnasya sAdhyavyApyahetumAn pakSaH sAdhyavAnityAkArakAnumitiparatvavyAkhyAnasya ca prayojanaM pUrvoktavyabhicArAdAvavyAptivAraNa prakAzayatItyarthaH / [ dIdhito tenaikatretyAdi / anumitipadasya sAdhyavyApyahetumAn pakSaH sAnyavAnityAkArakAnumitiparatvAbhidhAnena / ekatra = hetutAvacchedakavahnitvAcekadharmaviziSTavacAdi hetau / vyabhicAragrahe'pi = dhUmAbhAvAdhikaraNanirUpitavattitvanizcaye'pi / anyasya = mahAnasIyavahnitvAdiviziSTasya mahAnasIyavahneH / parAmarzAt = dhUmavyApyamahAnasIyavahnimAn parvata ityAkArava nizcayAt / anumityutpAdena = dhUma vidheyakAnumitijananena / vyabhicArAditi / dhUmavidheyakAnumitau dhUmavyabhicArajJAnAbhAvasya kAraNatve dhUmAbhAvavadvRttirvahnirityAkAraka- : vyabhicArajJAnakAle kAraNAbhAvAt dhUmavidheyakAnumityutpAdena vyabhicArAt yadi vyabhicArajJAnAbhAvo na sAdhyavidheyatAkAnumitihetuH syAt tadA lakSaNaghaTakAnu mitipadasya sAdhyavidheyatAkAnumitiparatve dhUmavAn vahnerityAdau vyabhicAre'vyAptiH syAt, tAdRzAnumitikAraNIbhUtAbhAvapadena vahnidharmikanirukta vyabhicArajJAnAbhAvasya tumazakyatvAditi bhAvaH / yadi ca taliGgakaparAmarzAvyavahitottarajAyamAnatatsAdhya vidheyatAkAnumitau talliGgadharmika vyabhicAranizcayAbhAvasya janakatve na vyabhicAraH, mahAnasIyavahnayAdidharmikadhUmavyabhicAragrahasyA'satvAt, tadApyAha vyAptyAdijJAneneti / tathAca dhUmasAdhyakAnumitau hetudharmikadhUma vyAptijJAnatvena janakatvasya sarvasammatasya kalpanenaivopapattau tatsAdhya kAnumitau tatsAdhyavyabhicAragrahAbhAvo'nyathAsiddhaeveti hRdayam / vyabhicArAdimahAbhAvasya = dhUmavyabhicArI vahnirityAkArakanizvayAbhAvasya / anumityajanakatve'pi= sAdhya vidheyatAkAnumityajanakatve'pi / na kSatiriti / tAdRzAnumitipadasya sAdhyavyApyahetumAn pakSaH sAdhyavAnityAkAra kAnumitiparatayA tasyAzca vyAptyAdiviSayakatvena vyAptyAdigrahavirodhini vyabhicArAdau nAvyAptirityAzayaH / ] vyabhicArAdigrahe ityatrAdipadaprayojanamAha TIkAyAm Adineti / dIdhityuktavAzAdinetyarthaH / svarUpAsiddhiparigraha iti / tathAca hRdo " Aho Shrutgyanam" Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam * gAdAdharI parAmarthAt tattadvahnitvAdirUpA'paradharmAvacchinne vyAptipakSadhamatvAvagAhijJAnAt / vyabhicArAditi vyabhicAgadigrahAbhAvasthA'numityajanakatve'pItyanena smbndhH| yatra yadpAvacchinne vyabhicArajJAnotpattidvitIyakSaNe kathaMcittadrapAcchinnaliGgakaparAmarzastatra kSaNakavilambenA'numityupagamAvyabhi * candrakalA * vahimAn dhUmAdityAdau hRdAdau dhUmAbhAvanizcayakAle'pi jalAdiliGgakaparAmarzAta. hRdAdo vayAdhanumityutpAdena vyabhicArAt svarUpAsiddhinizcayAbhAvasya tatsAdhyakAnumityakAraNasve'pi anumitipadasya yathoktAnumitiparasvAbhidhAnAna svarUpAsiddhAvapyavyAptiriti bhAvaH / tadvahnitvAdIti / mahAnasIyavahnisvAdirUpAparadharmAbacchinna ityarthaH / vyAptIti / dhUmavyApyamahAnasIyavahnayAdimAn parvata ityaakaarknishcyaadityrthH| vyabhicArAdityatra paJcamyarthahetutAyA vyabhicAragrahAbhAvaniSThAnumiti janakatvAbhAva evAnvaya ityAha vyabhicArAdityAdIti / anumityajanakatve'pi = sAdhyamAtravidheyatAkAnumitijanakatvAbhAve'pi / sambandha iti / tathAca vyabhicAragrahAbhAvaH sAdhyamAtravidheyatAkAnumitijanakatvAbhAvavAn svAbhAvaprayojyAbhAvApratiyogitAdRzAnumitikatvarUpavyabhicArAditi prayoge tAtparyam , svaM vybhicaargrhaabhaavH| ... nanu yAdRzasthale prathame dhUmavyabhicArI vahniriti vyabhicArajJAnaM tato laukikasannikarSavazAt dhUmavyApyavahnimAnayamiti parAmarzastataH parvato dhUmavAnityanumitirbhavati tAdRzasthale vahnirUpaikahetau vyabhicAragrahaparAmarzayorurapAdena vyabhicAragrahadazAyAmeva dhUmAnumityutpAdAdekahetAveva vyabhicAragrahAbhAvasya vyabhicArasambhave hetvantarasya parAmarzadazAyAM vyabhicArAbhidhAnamanucitamityata Aha yatreti / yAdRzasthala ityarthaH / tadrapeti / vahnitvarUpadharmAvacchinne ityrthH| vyabhicAreti / dhamAdyamAvavavRttitvajJAnotpattidvitIyakSaNa ityarthaH / kathaJcita laukikasannikarSAdinA / yadpeti / vahnitvAdidharmAvacchinnaliMgadharmikadhUmavyAptipakSadharmatAnizcayAtmakaparAmarza ityarthaH / tatra = tAdRzasthale / kSaNavilambana = vyabhicArajJAnotpatticaturthakSaNAtmakaparAmarzotpattitRtIyakSaNena / anumityupagamAt = dhUmAdyanumitisvIkArAt / vyabhicArAbhAvAcceti / vyabhi * kalAvilAsaH doSatvApattiH, tAdRzAganAbhAvAdinizcayasya dhUmavyApakatAvacchedakagaganatvAvacchinnasamAnAdhikaraNadhUmavAn hRdo gaganavAnityAkArakAnumitipratibandhakatvAditi cenna, alakSyIbhUtatattatpadArthanizcayaniSThatattatpratibandhakatAbhedasya lakSaNaghaTakIbhUtapratibandhakatAyAM vivakSitatvAditi sNkssepH| "Aho Shrutgyanam" Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam gAdAdharI cArAbhAvAca na tatra vyabhicAro drshitH|| nanu taddharmAvacchinnaliGgakAnumitau taddharmAvacchinnadharmikavyabhicAra * candrakalA ke caargrhaabhaavsyetyaadiH| tatra = ekhetukvybhicaaraadigrhkaale| darzita iti / neti pUrveNa smbndhH| tathAcoktasthale vyabhicArajJAnotpatticaturthakSaNarUpaparAmarza tRtIyakSaNe anumitisvIkAre vyabhicAragrahAbhAvasya na vyabhicAraH, vyabhicArajJAnasya anumitipUrvakSaNa eva vinaSTatvAttadAnIJca vyabhicAragrahAbhAvarUpakAraNasya vidyamAnasvAdata ekahetau vyabhicAragrahakAlInAnyahetujhaparAmarzadazAyAmanumityutpAdena vyabhicAro dIdhitikRtA pradarzitaH, yatrAdau tadvahniliMgakaparAmarzastato vahni. liMgakavyabhicAragrahasta na kSaNavilambenAnumityutpAdasya kathamapi vaktumazakya. svAditi bhAvaH / ___ vyAptyAdijJAnenetyAdidIdhitimavatArayati nanviti / tathAca mahAnasIyavahnitvAvacchinnaliMgakAnubhitau mahAnasIyavahnitvAvacchinnaliMgakavyabhicAragrahA. bhAvasyaiva janakatayA tasya ca niruktasthale anumitipUrva sattvAmna vyabhicAraH, vyabhicArAbhAve ca vyabhicAragrahAbhAvasyAnumitikAraNIbhUtasya pratiyogiyathArthajJAnaviSayatAyA vyabhicArAdau sattvAt tatra lakSaNasamanvayasambhave'numitipadasya tAdRzAnumitiparatvAbhidhAnamasaMgatamiti bhaavH| ___ nanu vahnitvAvacchinnadharmikavyabhicAragrahakAlInatadvatitvAvacchinnaliGgakaparAmottaraM jAyamAnAnumiteryadi vahrisvAvacchinnaliGgakAnumititvaM tadA dIdhitikArapradarzitasthale'pi vyabhicAro'styevaMti vyAptyAdijJAnenetyAdyabhidhAnamasaMgatamityata Aha taddharmAvacchinneti / vyabhicArajJAnAbhAvakAryatAvacchedakamityAdiH / * kalAvilAsaH na tatra vyabhicArodarzita iti / nanu yokadaiva vyabhicArajJAna vyAptijJAnaJca vahnitvAdisAmAnAdhikaraNyena jAtaM tatra yatrAdau apekSAbuddhyAtmaka vyabhicArajJAnaM tato laukikasannikarSAt parAmarzastatra kSaNekavilambenAnumiteH svIkAre'pi vyabhicAratAdavasthyam , evaM yaukahetau vyabhicArajJAnotpatticaturthakSaNe bAdhanizcayo jAtastatra kSaNavilambenAnumiteH svIkartumazakyatvAd vyabhicAratAdavasthyamiticenna, sAmAnAdhikaraNyena vyAptijJAnasya kAraNatvaM apekSAbuddhidvitIyakSaNe jJAnAntarotpAda bAdhanizcayasya kAryakAlavRttitayA pratibandhakatvazcAsvIkRtyaiva na tatretyAderabhihitasvAditi dhyeyam / "Aho Shrutgyanam' Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 candrakalA kalA vikAsAkhyaTIkAyAlaMkRtam * gAdAdharI 3 jJAnAbhAvasya hetutvopagamAnna vyabhicAraH, taddharmAvacchinnaliGgakatvaM ca avyavahitottaratvasambandhena tadrUpAvacchinnadharmika vyAptyAdijJAnaviziSTatvam tAdRzasambandhena vyabhicArajJAnaviziSTaM yattadanyatvameva vA janyatIvacchedakaM vAcyam, tina dhUmavyApyavahnimAnayamityAdizAbdAdiparAmarzotti dvitIyakSaNe yatra laukikasannikarSajanyo vahnirdhUmavyabhicArI dhUmavyApyendhanavAnityAkArakasamUhAlambanagrahaH tajjanyAnumiteruktasambandhena vahni * candrakalA tadrUpeti / tadvahnitvAdidharmAvacchinnavizeSyakaM yadvyApyyAdijJAnaM avyavahittottarasvasambandhena tadviziSTatvaM tadvahnitvAdivizeSyakavyabhicArajJAnAbhAvajanyatAvacchedakaM vAcyamiti yojanA / atrA'vyavahitottaratvaM tAdRzavyApyAdijJAnadhvaMsAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNatve sati vAzavyAptyAdijJAnadhvaMsAdhikaraNakAlatvarUpaM tRtIyakSaNasAdhAraNaM bodhyamityanyatra vistaraH / tAdRzasambandhena = avyavahitottaratvasambandhena / vyabhicArajJAneti / taddharmAvacchinnadharmikamityAdiH / tadanyatvam = tadbhinnatvam / tadbhinnAnumititvamitiyAvat / janyatAvacchedakamiti / vyabhicArajJAnAbhAvasyetyAdiH / teneti / tAdRzasambandhena vyabhicArajJAnaviziSTaM yadityAdidvitIya kalpAnusaraNenetyarthaH / dhUmavyApyavahnimAnayamisyAkArakaparAmarzasya laukikasannikarSAdijanyasve tAharAparAmarzottaraM vahnidharmikadhUmavyabhicAragrahasya laukikasannikarSajanyasyApi utpAdo na sambhavati laukikasannikarSa janya tatprakArakapratyakSe laukikasannikarSajanyatadabhAva nizcayasya pratibandhakatvAdatastAdRzaparAmarzasya zAbdabodhAdyAtmakatvamAha dhUma. vyApyeti / zAbdAdItyatrAdinA'numityAdiparigrahaH / laukikasannikarSajanya pratyakSasya sarvato balavattvena viparItazAbdanizcayApratibadhyatvAdAha laukiketi / dhUmavyabhicArI = dhUmAbhAvavadvRttiH / niruktavyabhicArajJAnottaramapyanumitiravazyaM - mutpadyate ityAha dhUmavyApya iti / ityAkArakasamUhAlambanagrahaH - ityAkArakavyabhi cAra mahAtmakaparAmarzaH / tatra = tAdRzasthale / tajjanyAnumiteH = niruktendhanaliMgakasamUhAlambanaparAmarzajanyAnumiteH / uktasambandhena = avyavahitottaratvasambandhena / * kalAvilAsaH taddharmAvacchinnaliMga katvamityAdi / atrAvyavahitottaratvaM tRtIyakSaNasAdhAraNaM svadhvaMsAdhikaraNakAladhvaMsAnadhikaraNatve sati svAdhikaraNakAladhvaM sAdhikaraNatvarUpaM bodhyam tena yatrAdau vahnitvAvacchinne dhUmavyabhicAragrahastato laukikasannika 'vazAd dhUmavyApyavahnimAnayamiti parAmarzastataH parAmarzatRtIyakSaNe'numitistAdRzAnumiteH parAmarzadvitIyakSaNenApattiH, navA yatrApekSAbuddhyAtmakavyabhicArajJAnaM tato'pekSA "Aho Shrutgyanam" Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhayA~ sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH tyutpAdena vyabhicArAd vyAptyAdijJAnenA'nyathAsiddhatvAcca vyabhicArAdigrahAbhAvasyA'numityajanakatve'pi na kSatiriti gAdAdharI* tvAvacchinnadharmikavyAptyAdijJAnaviziSTatve'pi na kSatirata Aha vyAptyAdIti / klaptakAraNatAkavyAptyAdijJAnasattve vyabhicArajJAnAdyabhAvavyatirekegA'numitivyatirekasyA'siddhatvAditi bhaavH| vyAptijJAnAdeya'bhicArajJAnAbhAvAdinA anyathAsiddhatvazaGkA tu prAgeva nirAkRtA / na kSatiH = na vybhicaaraadaavvyaaptiH| yatrA'saddhetuvizeSe tAdRzAnumiteraprasiddhiH candrakalA * na kSatiH=na vyabhicAratAdavasthyam / ayaM bhAvaH, avyavahitottaratvasambandhena taddhetudharmikavyAptijJAnaviziSTAnumiti prati taddhaturmikavyabhicArajJAnAbhAvastha kAraNatvavivakSaNe yAdRzasthale dhamavyApyavahnimAnayamitizAbdabodhAdyAtmakaH parAmarzastato laukikasannikarSAt dhUmavyabhicArI vahniH dhUmavyApyendhanavA~zcAyamityAkArakasamUhAlambanapadvidharmikadhUmanyabhicAragrahAtmakendhanaliMgakaparAmarzastato dhUmAnumitistAdRzAnumiteravyavahitottaratvasambandheta vahvidharmikadhUmabyAptijJAnaviziSTatayA niruktAnumitiM prati vadvidharmikavyabhicArajJAnAbhAvasya janakatayA tasya cA numatyavyavahitapUrvakSaNe'sattvAt, ato'vyavahitottaratvasambandhena taddhatudharmiyabhicArajJAnaviziSTAnyAnumititvAvacchinnaM pratyeva taddhetudharmikavyamicArazAnAbhAvasya hetusvaM vaktavyam , evaJca niruktarItyA kAryakAraNabhAvakalpane noktasthale vyabhicAraH, niruktAnumiteravyavahitottaratvasambandhena vahnidharmikadhUmavyabhicArajJAnaviziSTatayA tadanyAnumiti pratyeva vahnidharmikadhUmavyabhicArajJAnAbhAvasya janakatvAt natu yathoktAnumitAviti / klapteti / avazyaktatA prakRtAnumitikAraNatA yatra taadRshvyaaptijnyaansttvdshaayaamityrthH| vyabhicAreti = vyabhicArajJAnasattvepItyarthaH / anumitIti = prakRtAnumityanutpAdasya / asiddhatvAditi / vyabhicArajJAnAbhAvasyAnyathAsiddhatvAdanumitipadasya yathAzrutArthaparatve bhavati vyabhicArAdAvavyAptirityAzayaH / nanu vyAptijJAnasyaiva vyabhicArajJAnAbhAvenAnyathAsiddhatvamasvityata Aha vyAptijJAnAderiti / prAgeveti / tenaikahetAvirayAdigranthenetyAdiH / nAvyAptiriti / lakSaNaghaTakIbhUtAnumitipadasya sAdhyavyApyahetumAn pakSaH sAdhyavAnityAkArakAnumitiparatvavyAkhyAne netyAdiH / AhArya parokSajJAmAnabhyupagamAta nirvatiparvato vahnimAn dhUmAdityAdau anumityaprasidyA anumitighaTitalakSaNaM tAdRzasthalIyadoSe'vyAptamityato dIdhitikRtA vadantItyuktamityAha yatreti / asaddhetuvizeSe = nirvahnaparvatapakSakavayAdisAdhyakadhUmAdihetuvizeSe / "Aho Shrutgyanam" Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam * dIdhitiH vadanti / parvato nirvahnidhUmoM vaha rabhidheyatvaM meyatvasya vyabhicArItyAdibhramAdanumitipratibandhAdAha yathArtheti / gAdAdharI tatratyadoSeSvavyAptervakSyamANatayA IdRzavyAkhyAyAmanirbharasUcanAya vadantItyuktam / parvato vahnimAnityATisaddhetasthale bAdhAdibhramaviSaye'tivyAptivAra. katayA yathArthapadaM sArthakayati parvato nirvahniriti / atra itipadasya tritayasthale sambandhAd bhrmtrylaabhH| pratyekabhramamAdAyAtiprasaGgasambhavAt samUhAlambanabhramaparyantAnudhAvanavaiphalyAt tatparatvA'saGgatiriti dhyeyam / OM candrakalA 6 vakSyamANatayeti / dIdhitikRteti shessH| IdRzeti / lakSaNaghaTakAnumitipadasya anamitiniSThakAryatAnirUpakasambandhitvenAnumititatkAraNaparatvavyAkhyAyAM sAdhyavyApya hetumAn pakSaH sAdhyavAnityAkArakAnumitiparasvavyAkhyAyAJcetyartha iti dik / baadhaadiiti| vayabhAvavAn parvata ityAkArakanizcayaviSayeSu valayabhAvaparvatAdigvityarthaH / AdinA vybhicaaraadibhrmprigrhH| yathArthapadam pramAjJAnArthakam / sArthakayatIti / tathA ca yathArthapadAnupAdAne parvato vahnimAn dhUmAdityAdau parvatAdau vahnayabhAvAdau cAtivyAptiH, parvato vahnimAnityanumitau parvato. vahnayabhAvavAnityAkArakabhramAtmakanizcayAbhAvasyApi kAraNatayA anumitikAraNIbhUtAbhAvapratiyogitAdRzabhramaviSayatAyAH parvatAdau satvAt / evaM vahnayabhAvavavRttisvAdAvasyativyAptiH prakRtAnumitervyAptyAdiviSayakatvena vyAptiviSayakAnuminipratibandhakavahnayabhAvavavattidhUma ityAkArakabhramaviSayatAyA vahayAdyabhAvavadvAttisvAdAvanapAyAt na kevalaM byatirekisAdhyakasthala evAtivyAptiH kevalAnvayisAdhyakaprameyamabhidheyatvAdisyAdAvapi meyatvAbhidheyatvAdAvativyAptiH, ghaTatvAdyabhAvAdau pratiyogitAsambandhena meyatvabhramAtmakameyatvAbhAvavadvattyabhidheyatvamityAkArakajJAnasyApi meyatvavyAptiviSayakAnumitipratibandhakatayA tadviSayatvasya meyasvAdau sasvAt, yathArthapadadAne tu na tatra tatrAtivyAptiH, parvatAdau valayabhAvAdeUnasya bhramAtmakatayA yathArthavAsambhavAditi bhAvaH / atretipadasya = vyabhicArItyAdigranthaghaTakIbhUtetipadasya / tritayasthale = parvato nirvatirityAdisthale / smbndhaaditi| tathA ca parvato nirvahniritibhramAt dhUmo vahvervyabhicArIti bhramAt abhidhayetvaM meyatvasya vyabhicArIti bhramAditi yojanetyAzayaH / nanu samUhAlambanaikabhramamAdAyaivAtivyAptisambhave bhramatritayAnusaraNamanucitamityata Aha prtyeketi| tatparatvA'saMgatiH =samUhAlambanabhramaparavA "Aho Shrutgyanam" Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam ka gAdAdharI prathamabhramo'numitI virodhI antyau ca tajjanakajJAne tathA, tayorapi anyatra prasiddhasya sAdhyAbhAvavavRttitvasya dhUmAgraMze bhramatvam , antye ca prameyatvAbhAvavavRttitvasyA'prasiddhyA na taddhamatvaM, kintu abhAvAMze'nuyogitAvizeSasambandhena sAdhyasya bhramatvamityetAdRzavizeSamAdRtya ziSya. vyutpAdanAyA'nekavidhabhramakathanam / * candrakalA * saMgatiH / prathamabhramaH = parvato nirvahnirityAkAraH prvtvishessykvlybhaavprkaarkbhrmH| anumitau = parvato vahnimAn ityAkArakaparvatavizeSyakavahniprakArakAnumitau, virodhI - prtibndhkH| antyau = dhUmo vahnayabhicArItyAkArakaH dhUmavizeSyakavahnayabhAvavadvattisvarUpavahnivyabhicArazramaH abhidheyatva. vizeSyakaprameyatvAbhAvavattitvaprakArakAbhidheyatvaM meyatvasya vyabhicArItyAkArakazca / tajjanakajJAne = vahnivyAyadhUmavAn parvata ityAkArakaparAmarzAtmakavAyanumitijanakajJAne meyatvavyApyAbhidheyatvavAnayamisyAkArakameyatvAnumitijanaka. parAmarze ca virodhinAviti zeSaH / tayorapi =nirutAntyabhramayormadhye / prathame = dhamo varSoLabhicArItyAkArakabhrame / anyatra = mInAdau / sAdhyeti / vybhaavvdttitvsyetyrthH| dhUmAyaMze = dhuumaadiruupvishessye| bhramasvam = vahnayabhAvavavRttitvAbhAvavaddhamaniSTavizeSyatAnirUpitavalayabhAvavavRttitvaniSThaprakAratAka - jJAnatvam / antye = abhidheyatvaM meyasvasya vyabhicArItyAkArakabhrame / prameyatveti / akhaNDasyetyAdiH / na tadbhamatvam =na prameyatvAbhAvavaDhattitvAbhAvavAdvizeSyakatAzavRttitvaprakArakajJAnatvam / kathantAnivRttyarthamAha kinviti / abhAvAMze = ghaTAdyabhAvAdirUpavizeSye / anuyogiteti / svnisstthprtiyogitaaniruupitaanuyogitaavttvsmbndhenetyrthH| sAdhyasya-prameyatvasya, bhramatvam = tAdRzAnuyogitAsambandhena prameyasvAbhAvavaddhaTAbhAvAdiniSThavizeSyatAnirUpitatAhazAnuyogitAsambandhena prameyasvaprakArakajJAnatvam / ityetAdRzeti / niruktvibhinnsmbndhmaadRtyetyrthH| ziSyeti / ziSyANAM vishessjnyaanjnnaayetyrthH| aneketi / vibhinnabhramAbhidhAnaM dIdhitikRta iti shessH| * kalAvilAsaH * buddhyAtmakaH parAmarzastatra paJcamakSaNe'numitirbhavati tAdRzAnumitezcaturthakSaNa ApattiH / "Aho Shrutgyanam" Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTokAyAlaMkRtam 20 - gAdAdharI * idaM tvavadheyam / abhidheyattvaM meyatvasya vyabhicArItyatra svarUpasambandhAvacchinnaprameyatvatvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena prameyatvabhramo vAcyaH, pratiyogitAMze sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvasAdhyatAvacchedakAvacchinnatvayoH sAdhyAbhAvakvRttitvarUpavyAptighaTakatayA tadaMze tadubhayAvagAhivyabhicArajJAnasyaiva vyAptijJAnavirodhitvAt , evaJca bhedAdau prameyatvatvAvacchinnapratiyogitAkatvasya prasiddhAvapi svarUpasamba candrakalA 2 zaMkate idantvavadheyamiti / antyabhrama ityaadiH| bhrama iti / abhAvAMze ityaadiH| nanu svarUpasambandhAnapacchinnakevalaprameyatvatvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhenaiva prameyatvasya bhramo vaktavyastathA ca nAnupapattiH, bhedaniSThasyaiva kevalaprameyatvatvAvacchinna pratiyogitAkatvasya prasiddhatvAdityata Aha pratiyogitAMza iti / tadeze prtiyogitvaaNshe| tadubhayeti | saadhytaavcchedksmbndhaavcchinntvsaadhytaavcchedkdhrmaavcchinnsvruupobhyaavgaahivybhicaarjnyaansyetyrthH| vyApti. jJAnavirodhitvAditi / tathAca sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena sAdhyaviziSTAbhAvavadavRttitvarUpavyAptibuddhau tAzasambandhena sAdhyaviziSTAbhAvavavRttisvarUpavyabhicArajJAnasyaiva pratibandhakasayA kevalaprameyatvatvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena prameyatvaviziSTAbhAvayattitvarUpavyabhicAragrahasya anumitijanakajJAnA'virodhitvena prameyatvAbhidheyasvAdAvativyAptidAnamanucitaM syAditi bhAvaH / bhramAnupapatti pradarzayati evaLaceti / samAnAkArakajJAnasyaiva pratibandhakarave cetyarthaH / bhedAdau = anyonyAbhAvAdau / AdinA vyadhikaraNasamavAyAdinA prmeysvaabhaavprigrhH| prasiddhAvapIti / prameyasvaM netyAkArakAnyonyAbhAvasya sarvavAdisiddhatayA tasyaiva prameyasvatvAvacchinnapratiyogitAkatvAdityAzayaH / kharUpeti / sAdhyatAvacchedakIbhUtetyAdiH / svarUpeNa prameyasvaM nAstIsyAkArakA * kalAvilAsaH prameyatvabhramo vAcya iti / nanu sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakamAtrAvacchinnapnakAratAnirUpitAbhAva - viSayatAnirUpitAdhikaraNaviSayatAnirUpitavRttitvaviSayatAnirUpitAbhAvaviSayatAnirUpita hetuviSayatAnirUpitapakSaviSayatAzAlinizcayatvenAnumitihetutvoktau bhramasya nAnupapattiH, svarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena prameyatvasyAbhAvAze bhramatvasambhavAditi cenna, evaM sati guNakarmAnyatvopalakSitasattAbhAvavavRttitvazAnAt zuddhasattAtvAvacchinnavidheyatAkAnumityanupapatteH, upalakSaNIbhUtadharmasyApi "Aho Shrutgyanam' Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam gAdAdharI * ndhAvacchinnatAdRzapratiyogitAkatvA'prasiddhathA tAdRzasambandhena bhrmtvaanuppttiH| pratiyogitAMze sambandhavizeSAvacchinnatvasya bhrama ityapi na yuktam / tasya sambandhaghaTakatayA tatprakArakatvaghaTitataddhamatvAnupapatteH / OM candrakalA 2 bhAvasyAlIkataye tibhaavH| tAdRzeti / sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhAvacchinnaprameyatvatvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena ghaTAbhAvAdau prameyatvabhramA nuppttirityrthH| saduparAgeNAsataH saMsargamaryAdayA bhAnasya upAdhyAyAdInAmananumatatvAditi bhAvaH / nacaivaM bhramAnupapattyA yathAbhidheyatvaM meyatvastha vyabhicArItyAkArakavyabhicArajJAnA'prasiddhistathA satpratibadhyaprameyatvavyAptijJAnasyApyaprasiddhiriti tadakathanena nyUnatA syAditi vAcyam , bhramamAtrAnupapattikathanena niruktavyabhicArajJAnA'prasiddheriva tAdRzavyAptijJAnA'prasiddharapi bhaTTAcAryasammatatvAditi dhyeyam / ___ nanu bhedAdau prasiddhasya prayeyatvatvAvacchinnapratiyogitAkatvastra ghaTakIbhUtAyAM pratiyogitAyAmeva sAdhyatAvacchedakIbhUtasvarUpasambandhAvacchinnatvasya bhramaH iti na bhramAnupapattirityAzaMkate pratiyogitvAMza iti / sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvarUpasambandhaghaTakIbhUte ityaadiH| sambandheti / svruupsmbndhaavcchinnvsyetyrthH| bhramaH = svarUpasambandhAvacchinnatvAbhAvavattAzapratiyogitvaniSThavizeSyatAnirUpitasvarUpasambadhAvacchinnatvaniSThaprakAratAkajJAnam / samAdhatte ityapi na yuktamiti / niruktarItyA bhramopapAdanamapi na yuktmityrthH| kathamityAkAkSAyAmAha tasyeti / niruktsmbndhvishessaavcchinntvsyetyrthH| sambandheti / tAdRzapratiyogitAkatvarUpasambandhaghaTakatayetyarthaH / tatprakArakatveti / svarUpasambandhAvacchinnatvaprakArakatvaghaTitasya bhramasyAnupapatterityarthaH / sambandhaghaTakapadArthe vizeSyavizeSaNabhAvasattve'pi tatra prakAravizeSyabhAvAnabhyupagamAt niruktasambandhaghaTakasvarUpasambandhAvacchinnasvAbhAvavanniSThavizeSyatAnirUpitasvarUpasambandhAvacchinnatvaniSThaprakAratAkatvaghaTitabhramo na sambhavatIti hRdayam / * kalAvilAsaH prakAratAvacchedakatvAt, ataH pratiyogitAyAmeva sAdhyatAvacchedakamAtrAvacchinnatvaM deyamupalakSaNIbhUtadharmasya pratiyogitAnavacchedakatvena tAdRzAnupapattivAraNasambhavA. diti vadanti / tatprakArakatvaghaTitatabhramatveti / atha vyutpattivAde saMsargatAvacchedakAMze "Aho Shrutgyanam" Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam gAdAdharI ? na ca tena rUpeNa pratiyogitAprakAraka evAtra bhramo vivakSitaH natu tadavacchinnapratiyogitAsaMsargaka iti vAcyam , lAghavAt pratiyogitAsaMsarga 2 candrakalA . punaH zaMkate naceti / vAgyamiti pareNAnvayaH / tena rUpeNa = sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasvasAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatvena rUpeNa / pratiyogitAprakAraka iti| niruupktvsmbndhenetyaadiH| atra abhidheyatvaM meyatvasya vyabhicArItyatra / vivakSita iti / tathA ca niruktapratiyogitAyA abhAvAMze nirUpakatvasambandhena prakAratayA sadghaTakIbhUtapadArthe'pi prakAratAyA avazyaM svIkaraNIyatayA sambandhAntarAvacchinnaprameyatvatvAvacchinnapratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhAvacchinnatvasya amo'vazyamupapadyata ityAzayaH / pratiyogiprakAraka evetyatraivakArArtha spaSTayati natviti / natu sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakAvacchinna pratiyogitAkatvasaMsargaka ityarthaH / uttarayati lAghavAditi / sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasvAdeH saMsargAntarAnabhyupagamenetyAdiH / pratiyogiteti / sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyatAbacchedakadharmAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena sAdhyaviziSTAbhAvavadavRttitva kalAvilAsaH 2 bhramatvaM bhaTTAcAryeNaiva svIkRtaM vyAptipaJcake ca jagadIzena saMsargaprakArasAdhAraNavizeSyavizeSaNabhAvasya bhramatvaghaTakatvAdityaktamubhayatra kA yuktiriti cenna, saMsargatA. vacchedakAMze bhramatvamaMgIkurvatAmayamAzayaH, saMsargAze bhramatvAnabhyupagame pramAtvasyApi tatrA'svIkArApatteH, nirvikalpakAnyajJAnasya bhramatvapramAtvAnyataraniyamena sesargAze tadasvIkAre'nubhavavirodhAt, ata: saMsargoze prakAra vizeSyabhAvavirahe'pi vizeSyavizeSaNabhAvo'sti, parantu saMsargatAvacchedakIyaviSayatAyA vizeSaNazAnajanyatAnavacchedakatvena tatra prakAratvaM nAbhyupagamyate, evaJca tadabhAvavaniSThavizeSyatAnirUpitatanniSThavizeSaNatAkajJAnatvameva bhramatvaM paryavasitam / saMsargAze bhramatvamanabhyupagacchatAM tAvadayamAzayaH, saMsargAze vizeSyavizeSaNabhAvo'pi nAstyeva, saMsargatAvacchedakatvenaiva saMsargagatadharmANAM bhAnaM natu vizeSaNatvena, viziSTabuddhAvapi saMsargAze pramAtvaM kimapi nAstItyabhipretya bhaTTAcAryeNAtra bhramatvaM khaNDitam , parantu prakArAMze pramAnirUpitasAMsargikaviSayatvameva saMsarge'bhyupagamyata iti dhyeyam / ) ___ lAghavAtpratiyogitAsaMsargaketi / nanu pratiyogitAprakArakajJAnasyaivAnumitihetutve lAghavam, sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakAvacchinnaprakAratAghaTitadharmeNa taddhetutve "Aho Shrutgyanam" Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhayA~ sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI kajJAnasyaivAnumitihetutayA tatprakArakavyabhicArajJAnasyA'kiJcitkaratvAt / atrAhuH- svAvacchinnasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitA * candrakalA 28 rUpavyAptijJAnasyaivetyarthaH / tatprakAraketi / nirUpakatvasambandhena sAdhyatAvacchedakasamvandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatvaviziSTapratiyogitAviziSTAbhAvavavRttittvarUpavyabhicArajJAnasyetyarthaH / akizcitkaratvAditi / tAdRzavyAptijJAnApratibandhakasvAditi hRdayam / pratiyogitAsaMsargakajJAnasyAnumitiheturave pratiyogitAniSThasya sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvAdeH saMsargaviSayatAyAH kAraNatAvacchedakakukSAvapraviSTatayA lAghavAt sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena sAdhyaviziSTAbhAvavadavRttitvarUpavyAptibuddhau tAdRzasambandhena sAdhyaviziSTAbhAvavadvRttitvarUpavyabhicArajJAnasyaiva pratibandhakatayA nirUpakatvasambandhena tAdRzapratiyogitAviziSTAbhAvavavRttyabhidheyatvamityAkArakavyabhicArabhramasya pratiyogitAsaMsargakatAdRzavyAptijJAnApratibandhakatvAt yathArthapadAnupAdAne niruktabhramaviSaye'tivyAptidAnamasaMgataM syAditi tu prmaarthH| samAdhAnamAha atrAhuriti / keciditishessH| svAvacchinneti / svaM sAdhyatAvacchedakam , tathAca sAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena sAdhyatAvacchedakaviziSTAbhAvavadavRttitvaprakArakahetuvizeSyakavyAptijJAnamevAnumitikAraNaM vaktavyam, sambandhaghaTakapadArthaviSayatAyAH saMsargAnavacchinnavena kAraNatAvacchedakaviSayatAyA laghutvAt / evaJca tAdRzavyAptiviziSTahetumAn pakSaH sAdhyavAnityAkArakAnumitipratibandhakavyabhicArabhramasya * kalAvilAsaH tu sAdhyatAvacchedakasya dvidhA pravezena gauravam / naca sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhAvacchinnaprakAratAtvenaiva prakAratAyAH kAraNatAvacchedakakoTI pravezo na tu sAdhyatAvacchedakAvacchinnatveneti vAcyam , vahnitvAvacchinnasaMbogasambandhAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena ghaTAbhAvavadavRttidhUmavAn parvata iti parAmarzAtparvate vahnayanumityApatteriti cenna, pratiyogitAprakArakajJAnasyAnumitikAraNatve pratiyogitvaniSThaprakAratAyA api kiJcitsambandhAvacchinnatayA tatsambandhaniSThasAMsargikaviSayatAyAH pratiyogitAkukSipraviSTasAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatvAdiniSTaprakAratAyA api kizcitsamba "Aho Shrutgyanam" Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam * gAdAdharI* tAkatvasambandhena sAdhyatAvacchedakavattvamevA'bhAvasya sAdhyAbhAvavadavRttitvarUpavyAhighaTakaM lAghAvAt / evaM ca tAdRzena sambandhenA'bhAvAMze sAdhyatAvacchedakaprakArakavyabhicArajJAnasya vyAptigrahavirodhitayA ghaTatvasvAdeH prasiddhena tAdRzasambandhena prameyatvatvAderabhAvAMze bhramAtmaka eva tathAvidhagraho vivakSita iti na kizcidanupapannam / OM candrakalA (r) nAnapapattirityAha evnyceti| niruktavyAptijJAnasyAnumitihetutve cetyarthaH / tAdRzeti / svAvacchinnasAdhyatAvacchedakasambanghAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhenetyarthaH / abhAvAMze = abhAvarUpavizeSye / sAdhyateti / sAdhyatAvacchedakaviziSTAbhAvavavRttiheturiyAkArakasAdhyatAvacchedakaniSTatAdRzasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvaniSThavizeSyatAkavyabhicArajJAnasyetyarthaH / vyAptIti / tAdRzasambandhena sAdhyatAvacchedakaviziSTAbhAvavadavRttitvarUpavyAptigrahapratibandhakatayetyarthaH / ghaTatvatvAderiti / AdinA paTatvatvAdiparigrahaH / prasiddheneti / svarUpeNa ghaTatvaM naastiitybhaavaadaavityaadiH| tAdRzeti / svAvacchinna svarUpa. sambandhAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhenetyarthaH / prameyatvatvAderiti / sAdhyatAvacchedakobhUtasyetyAdiH / abhAvAMze = vyabhicAraghaTakAbhAvarUpavizeSye / bhramAtmakaH = niruktasambandhena prameyasvatvazUnye abhAve prmeytvprkaarkjnyaanaatmkH| tathAvidhagrahaH = prameyatvatvaviziSTAbhAvava vRttybhidheytvmityaakaarkvybhicaargrhH| vivakSita iti / tathAca svAvacchinnasAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhasya svarUpeNa * ghaTatvaM nAstItyAkArakAbhAvAdau prasiddhasya prameyatvatvavyadhikaraNasambandhatayA tena sambandhena ghaTatvAbhAvAdI prameyatvasvaprakArakabhramAtmaka eva prameyatvatvaviziSTAbhAvavavRttyabhidheyatvamityAkArakavyabhicAragrahaH sambhavatyeveti bhAvaH / na kiJciditi / na yathArthapadAnupAdAne bhramasyAprasiddhayA tadviSaye prameyatvAdAvativyAptidAnamanupapanna mityarthaH / 2 kalAvilAsaH 23 ndhAvachinnatayA tatsambandhaniSThasAMsargikaviSayatAyAzcAnumitijanakatAvacchedakakoTau praveze mahAgauravAt / sAdhyatAvacchedakavattvameva vyaaptighttkmiti| athaivaM mahAnasIyavahnimAnityanumitau tadvayApyavattAjJAnasya kena rUpeNa kAraNatA? yadi vahnitvamahAnasIyatvadharmadvayaniSThaprakAratAnirUpitAbhAvatvAvacchinnavizeSyatAghaTitadharmeNa, tadA kvacit "Aho Shrutgyanam" Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAvarI anye tu prathame sAdhyAbhAvavadavRttitvajJAnavirodhI hetau sAdhyAbhAvavatitvarUpavyabhicArasya bhramaH, dvitIye ca tadaprasiddhadyA vyApakasAmAnAdhikaraNyajJAnavirodhI sAdhyatAvacchedake hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasya 'bhramo'bhihitaH, asamAna prakArakajJAnasyA'virodhitayA dvividhavyabhicArasaMgrahAya dvividhavyAptiviSayakasamUhAlambanasyaiva lakSaNe " OM candrakalA prakArAntareNa bhramamupapAdayatAM matamAha anye tviti / prathame = dhUmo vahnivyabhicArItyAdisthale / sAdhyeti : vahnirUpetyAdiH / tau = dhUmAdau / sAdhyeti / vahvayabhAvavadavRttitvasya mInAdau prasiddhasyetyarthaH / bhramaH = tAdRzavRttitvazUnye vRttitvaprakArakajJAnam / dvitIye ca = abhidheyatvaM meyatvasya vyabhicArItyAdisthale ca / tadaprasiddhyA - sAdhyAbhAvavadUvRttitvasyAprasiddhayA / sAdhyobhUtaprameyatvAbhAvasyAprasiddhayeva tAdRzavRttitvasyApyaprasiddhiriti hRdayam / vyApaketi / pratiyogivyadhikaraNa hetvadhikaraNavRttyabhAvapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinna sAmAnAdhikaraNya jJAnapratibandhaka ityarthaH / sAdhyatAvacchedake prameyavatvAdau / hetviti / abhidheyatvAdimanniSTatAdezAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasyetyarthaH / = nanu lakSaNaghaTakIbhUtAnumitipadasya sAdhyAbhAvavadavRttihetumAn pakSaHsAdhyavAnityAkArakAnumitiparatve'pi kathaM na dvividhavyabhicArasaMgraha ityata Aha asamAneti svIya vizeSyatAvacchedakadharmAvacchinna vizeSyatAnirUpittasvaprakAratAvacchedakadharmAvacchinnAbhAvaprakArakanizcayasyaivetyarthaH / svaM pratibadhyatvenAbhimataM jJAnam / avirodhitayA = apratibandhakatayA / dvividheti / hetau sAdhyAbhAvavavRttittvarUpavyabhicArasya sAdhyatAvacchedake hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAcchedakatvarUpavyabhicArasya ca saMgrahAyetyarthaH / dvividhavyAptIti / sAdhyAbhAvadadavRttitvahetuvyApaka sAdhya sAmAnAdhikaraNyaviSayakasamUhAlambanAnumiterityarthaH / lakSaNe = hetvAbhAsa lakSaNe / samUhAlambanAnvayi ghaTakatvaM saptamyarthaH / * kalAvilAsaH mahAnasI vahnimAn kvacit vahnimaddAnasIyavAnityanumitibhedo na syAditi cenna, parAmarzoza yatra abhAvavizeSaNatApannavahnayaMze vahnitvaM dharmitAvacchedakIkRtya mahAnasIyatvaM bhAsate tatra dharmipAratantryeNa sAmAnAdhikaraNyasambandhena mahAnasIyatvasya vahnitve'pi bhAnAt mahAnasIyatvAvacchinnava hnitvaniSThAvacchedakatAkapratiyogitAkatvasambandhAvacchinna vahnitvaniSThaprakAratAnirUpitA bhAvatvAvacchinna vizeSyatAghaTi "Aho Shrutgyanam" Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam 63 * gAdAvarI nivezanIyatvAt / na ca hetuH sAdhyasya vyabhicArItyataH sAdhyatAvacchedake hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasya durlabhatayA tadavagAhijJAnasya abhidheyatvaM meyatvastha vyabhicArItyAkArakatA nopapadyate iti vAcyam, yato'bhAvavadvRttitvaM samAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM ceti dvayameva hetuH sAdhyasya vyabhicArItyatra vyabhicArapadArthaH / tatra prathamavyabhicArapadArthaikadeze'bhAve'nuyogitA rUpaSaSThyarthasyai, tatra prakRtyartha OM candrakalA pratiyandhakatayA nivezanIyatvAditi / tathAca hetuH sAdhyAbhAvavadavRttirityA kArakacyA sigraham prati hetuH sAdhyAbhAvacad vRttirityAkAraka vyabhicArajJAna sveca sAdhyatAvacchedakaM hetumanniSTAbhAvapratiyogitAvacchedakamitya kAraka vyabhicArajJAnasya tAdRzavyAptigrahA'pratibandhakatvAduktavya bhicArasaMgrahArtha sAdhyAbhAvavadavRttitvaprakAratAnirUpitahetuvizeSyatvAvacchinnaprakAratA sve sati hetuvyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyaprakAratAnirUpita he tuvizeSyatvAvacchinna prakAratAkapakSa vizeSyaka sAdhyaprakArakAnumititvavyApaka pratibadhyatAghaTitasyaiva hetvAbhAsa sAmAnyalakSaNatAyA AvakatvAditi bhAvaH / nanu dvividhavyabhicArasaMgrahAya dvividhavyAptiviSayakasamUhAlambanAnumiterlakSaNaghaTakatve'pi abhidheyatvaM meyatvasya vyabhicArItyA kArakazabdena prameyavatvarUpasAdhyatAvaccheda ke abhidheyatvarUpa hetumanniSTAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasyApratipAdanAt kathaM dvitIyasthale sAdhyatAvaccheda ke hetumanniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvabhramaH sambhavatItyAzaMkate naceti / vAcyamitipareNAnvayaH / ityatra = ityAkArakajJAne / sAdhyatAvaccheda ke= prameyatvasvAdau / hetviti / abhidheyatvAdyarthakam / durlabhatayA = aviSayIbhUtatayA / tadavagAhIti / sAdhyatAvaccheda ke hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAvagAhijJAnasyetyarthaH / nopapadyata iti / abhidheyatvaM prameyatvasya vyabhicArItivAkyena tAdRzasyApratipAdanAdityAzayaH / uttarayati yata ityAdi / vyabhicArazabdArthasya dvaividhyaM vyutpAdayati abhAveti / abhAvAdhikaraNanirUpitavRttitvamityarthaH / samAneti / adhikaraNavRStitAvadabhAvapratiyogitAvacchedakatvamityarthaH / - tatra = tayorarthayormadhye / Adimeti / prathamavyabhicAratAtparya kadhUmo vahnevyabhicArItyAdizAbdasthale ityarthaH / vyabhicAreti / abhAvavad titva rUpavyabhicAretyarthakam / anuyogiteti / abhAvatvAtmakAnuyogitArUpavahnipadottaraSaSThyarthasyetyarthaH / anvaya iti pareNa sambandhaH / tatra = SaSTyatha parthAnuyogitAyAm / prakRtyarthateti / svaniSThesyAdiH / "Aho Shrutgyanam" Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI * tAvacchedakavahnitvAvacchinnanirUpitatvasambandhena prakRtyarthasyAnvayaH, matva yArthaH svarUpasambandhavAna , tasya cAbhedasambandhena prathamAntArthe'nvayaH, dvitIyatatpadArthaparavAkyasthale ca tadekadezasAmAnAdhikaraNye hetupadArthAnvitaprathamArthanirUpitatvasyAnvayaH, SaSThIprakRtestaddharmaparatayA SaSThyantArthasya sAdhyatAvacchedakaniSThatvasya tAdRzAnvayabalalabhyahetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatve, tasya taddhitArthasambandhinaH ekadeze ghaTakatvarUpasambandhe, sambandhinazcAbhedena prthmaantaarthe'nvyH| evaM coktavAkyA. * candrakalA prakRtyarthasya = vaheH / tasya = matvarthIyArthasya svarUpasambandhavataH / prathamAntArthe = dhUmAdau anvaya iti / tathAca dhUmo vahvervyabhicArItyAkArakavAkyAt svaniSTaprakRtyarthatAbacchedakavahnitvAvacchinnanirUpitatvasambandhena vahniviziSTAnuyogitAvadabhAvAdhikaraNanirUpitavRttitvasvarUpasambandhavadAbhinno dhUma. ityanvayabodha iti bhAvaH / dvitIyeti / sAdhyatAvacchedake samAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvarUpavyabhicAraparAbhidheyatvaM prameyatvasya vyabhicArItivAkyasthale ityarthaH / tadekadeze = tAdRzavyabhicArapadArthaikadeze / sAmAnAdhikaraNye = adhikaraNavRttitve / heviti / abhidheyatvArthakam / abhidheyatvasya prathamArthanirUpitatve svaniSTanirUpakatAkaniSThatvasambandhenAnvayo bodhyaH / SaSThIprakRteH = prameyasvasya / dharmaparatayA = prameyatvatvabodhecchayoccaritatayA / SaSThyantArthasyetyAdi / niSTatvArthakaSaSThIprakRtyarthaprameyatvasvarUpasAdhyatAvacchedakaniSTatvasyerthaH / tAdRzeti / abhidheyatvapadArthAnvitaprathamArthanirUpitatvasya sAmAnAdhikaraNye yo'nvayastallabhyAbhidheyatvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatve ityrthH| anvaya iti pareNa sambandhaH / tasya = tAdRzapratiyogitAvacchedakatvasya / taddhiteti / vyabhicArapadottaramatvIyapratyayArthoM yo ghaTakalvarUpasambandhavAn tasyetyarthaH / sambandhinaH- ghttkrvsmbndhvtH| prathamAntArtha = abhidheyatvarUpaprathamAntapadArthe / anvaya iti / tathAca abhidheyatvaM prameyatvasya vyabhicArItivAkyAt prameyatvatvaniSThaM yat abhidheyatvaviziSTanirUpitatvaviziSTasAmAnAdhikaraNyavadabhAva. pratiyogitAvacchedakatvam tadghaTakatAramakasambandhavada bhinnamabhidheyatvamityAkArakaH zAbdabodhaH paryavasita iti bhAvaH / evaJcati / niruktarItyAnvayasya paryavasitatve cetyarthaH / uktavAkyAt = abhidheyatvaM prameyatvasya vyabhicArItivAkyAt / "Aho Shrutgyanam" Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam * gAdAdharI * ttatra sAdhyatAvacchedake hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvatva syApi lAbhAttatra tadavagAhibhramasya darzitAkAratAsambhavAdityapi vadanti / bhramAditi pazcabhyarthaH prayuktatvama , tasya pratibandhapadArthe'nutpAde'nvayaH / yathArthetIti / yathArthapadena vanyadhikaraNaprakArAvacchinnA yA yA * candrakalA (r) tatretyAdi / tasmin prameyatvatvarUpasAdhyatAvacchedake ityarthaH / tatra = tAdRzasAdhyatAvacchedake / tadavagAhibhramasya = abhidheyatvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAvagAhibhramasya / darziteti / abhidheyatvaM meyatvasya vyabhicArItyAkArakatAsambhava ityarthaH / vadantIti / anye vitipUrveNAnvayaH / anayA rItyA abhidheyatvaM meyatvasya vyabhicArIti vAkyajanyabodhasya sarvavAdyasiddhasya bhramatvopapAdanaM klipTakalpanayaivetyasvarasavIjaM vadantItyuktvA sUcitamiti dhyeyam / paJcamyartha iti / tathAca parvato vayabhAvavAnityAdibhramaprayuktAnumityanutpAde'pi yathArthapadopAdAnAnna tatra tatra parvatAbhidheyatvAdI ativyAptiriti samuditadIdhititAtparyamityAzayaH / / nanu yathArthapadasya tadvati tatprakArakajJAnArthakatayA tadupAdAne'pi parvato vahnayabhAvavAnityAkArakajJAnamAdAya parvatAdAvativyAptiH, tAdRzajJAnasya vazitvAdimati vadvitvAdiprakArakatayA yathArthajJAnapadena dhartuM zakyatvAt / na ca bhramabhinnatvameva yAthAya nirukta jJAnasya vayabhAvAbhAvavati vahnayabhAvaprakArakatvena bhramatvAnna tAhazajJAnamAdAyotivyAptiriti vAcyam , tathA sati hRdo bahnimAnityAdau yadA ghaTatvena paTAvagAhighaTo vahnayabhAvavAzca hRda iti samUhAlambanaM jJAnaM jAtaM tadA vahnayabhAvaviziSTe hade lakSaNasamanvayAnupapatteH niruktasamUhAlambana jJAnasya bhramatvAt / bhedasyAvyApyavRttitAmate parvato nirvatirityAdijJAnasyApi vahnitvavAdvizeSyakatvAvacchedena bhramabhinnatvAJceti dhyeyamityata Aha svavyadhikaraNeti / svaM vizeSyatA, tayadhikaraNastadaMdhikaraNe'vasamAno yaH prakArastanniSTaprakAratAnirUpitA yA yA. kalAvilAsaH tadharmeNa mahAnasIyavatimAnityanumitikAraNatvam , evaM yatra mahAnasIyatvaM dharmitAvacchedakIkRtya vahnitvaM bhAsate tatra mahAnasIyAbhAvavadavRttidhUmavAnitiparAmarzasya vahnitvAvacchinnamahAnasIyatvanihAvacchedakatAkapratiyogitAkatvasambandhAvacchinnamahAnasIyaniSThaprakAratAnirUpitAbhAvatvAvacchinnavizeSyatAghaTitadharmeNa vahnimahAnasIyavAnityanumitau kAraNatvamiti na kApyanupapattiH / svavyadhikaraNeti / vizeSyatAviziSTa prakAratvA'nirUpakatvameva sarvAMza "Aho Shrutgyanam" Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNama 2 gAdAdharI * viSayatA tadanirUpakatvasya sarvAze pramAtvasya vivakSaNIyatayA darzitabhramANAM kizcidaMze pramAtve'pi na tAnAdAya doSa iti bhAvaH / vizeSyatA tttdniruupktvruupsyetyrthH| jalaM vahnimadityAkArakabhramIyatathAvidhajalaniSThavizeSyatvAnirUpakatvasya parvato nirvahrirityAkArakajJAne'pi sattvena tasya yathArthatayA tAdRzajJAnamAdAyAtivyAptitAdavasthyaM syAdato yA yeti vIpsAdaraH / tathAca yAvadantargataniruktajJAnIyaparvataniSThavizeSyatAyA apyupAdAnasambhavAna ko'pi doSaH / savAze = svaviSayIbhUtayAvatpadArthAze / pramAtvasyeti / lakSaNaghaTakIbhUtasyetyAdiH / darzitabhramANAm = parvato nirvahvirityAdibhramANAm / kiJcidaMze = prvttvaadhNshe| pramAtve'pi = parvatatvAdimati parvatasvAdiprakArakatve'pi / tAnAdAya - tAdRzabhramAnAdAya / doSa iti / tathAca svanirUpitaprakAratAvacchedakasambandhAvacchinnA yo svAzrayaniSTAdhikaraNatAnirUpitA vRttitI tadabhAvavanniSTaprakAratAnirUpitaM yat yat svaM vizeSyatvaM tadanirUpavajJAnatvameva yathArthajJAnasvamiti na AMzikapramAtmakatAdRzabhramAnAdAya parvataprameya svaadaavtivyaaptirityaashyH| athaivaM svAdhikaraNetyAdirItyA yAthAryanirvacane guNo viziSTasattAvAnityAkArakazAnasya pramAravApattiH, guNaniSTAdhikaraNatAnirUpitasamavAyAvacchinnavRttitAyAH viziSTasattAyAM sattvAt vizeSyavRttipadArthasya viziSTAnuyogikAbhAvAnabhyu. pagamAt svapadena tAdRzajJAnIyavizeSyatAyA dhartu mazakyatvAt / naca lakSaNaghaTakayathArthajJAnazabdasyaiva niruttArthakatayA guNo viziSTasattAvAnisyAkArakajJAnasya yathoktarItyA bhramatvAbhAve'pi na kSatiriti vAcyam , tathA satyapi guNo viziSTasattAbhAvavAn guNasvAditi saddhetau guNo viziSTasattAvAnisyAkArakajJAnamAdAya viziSTasattAderdoSatvApatterdurvArasvAt / naca svanirUpitaprakAratAvacchedakasambandhAvacchinnA yA svAzrayaniSThAdhikaraNatAnirUpitA vRttitA tadanavacchedakadharmAvacchinnaprakAratAnirUpitaM yat yat svaM tattadanirUpakatvasyaiva sarvAze pramAtvasya vivakSaNAnna guNo viziSTasattAvAnityAkArakajJAnasya pramAvApattiH, guNaniSTAdhikaraNatAnirUpitasamavAyAvacchinnavRttivAnavacchedakatvasya viziSTasattAtve satvAt svapadena sAhazajJAnIyaguNaniSThavizeSyatAyA evopAdAnasambhavAditi vAcyam,sAmAnyapakSakadravyasvAbhAvasAdhyakasthale dragyabhedasAdhyakasthale vA saddhetau dravyatvavatsAmAnyamityAkArakajJAnamAdAya sAmAnyAderdoSatvApatteH, sAmAnyAdiniSThAdhikaraNatAnirUpitasamavAyAvachinnavRttitvAprasiddhayA svapadena niruktajhAnIyasAmAnyaniSThavizeSyatAyA dhatu mazakyatvAt , niruktajJAnasya ythoktprmaarvaanpaayaat| naca svanirUpitaprakAratAvacche. "Aho Shrutgyanam" Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam % gAdAdharI atra yathArthapadena saddhetusthale'numitivirodhibhramaviSayasAdhyAbhAvAdApatiprasaGgavAraNe'pi asaddhetusthale tAdRzapramAviSayadoSaghaTakasAdhyAdeH pratyeka doSatvApattidurvAraiva, tadartha prakArAntarAnusaraNe ca tata eva pUrva candrakalA dakasambandhAvacchinnavRttitAvacchedakatvapratiyogikasvarUpasambandhena svAzrayaniSThA. dhikaraNatAnirUpitavRttitAvacchedakatvAbhAvasya vivakSaNAnna ko'pi doSaH, samavAyAvacchinnavRttitAvacchedakatvapratiyogikasvarUpasambandhasya sAmAnyaniSTAdhikaraNatAnirUpitavRttitAvacchedakatvasya vyadhikaraNasambandhatayA tena sambandhena tadabhAvasya dravya svasvAdau sattvena sAmAnyaM dravyatvavadityAkArakajJAnasya bhramatvasambhavAditi vAcyama, evamapi svarUpato dravyatvaprakArakaguNavizeSyakajJAnasya pramAvApatteravAraNAt gaNaniSThAdhikaraNatAnirUpitavRttitAnavacchedakadharmAvacchinnaprakAratAnirUpitatvasya niruktajJAnIyaguNaniSTavizeSyatAyAmasattvena guNaniSTavizeSyatAyAHsvapadAnupAttasvAt iti cenna,svanirUpitaprakAratAvacchedakasambandhasAmAnye yatpratiyogikatvasvAzrayAnuyogikatvobhayAbhAvastaniSThaprakAratAnirUpitaM yat yatsvaM tattadanirUpakatvasyaiva vivikSitatvAdadoSAt / niruktasthale svarUpato dravyatvapratiyogikaravaguNAnuyogikasvayoH -samayAya viraheNa svapadena guNaniSTavizeSyatAyA dhattuMzakyatvAditi vadantIti dik / yathArthapadA'ghaTitadvitIyalakSaNAnusaraNasya bIjaM pradarzayatAM dIdhitikRtAM nanvityAdigranthaM vyAkhyAtuM bhUmikAmAracayati atreti / niruktaprathamalakSaNa ityarthaH / yathArthapadapadArthAnvayi ghaTakatvaM saptamyarthaH, yathArthapadeneti / yathAvivakSitArthakesyAdi / saddhetusthale = parvato vahnimAn dhUmAdityAdau / anumitIti / parvatAdidharmikavayAdyanumitiprativandhakaparvato nirvahrirityAdibhramaviSayavahnayabhAvAdAvityarthaH / asaddhetasthale dhUmAdisAyakavahvayAdihetukasthale / taadRsheti| prakRtAnumitipratibandhakayathArthajJAnaviSayadoSaghaTakasAdhyatadabhAvAderityarthaH / tadartham = pratyeka doSasvApattivAraNArtham / prakArAntareti / yArazavizi kalAvilAsaH bhramabhinnatvam , vaiziSTyaJca svanirUpitatva-svAzrayaniSThAdhikaraNatAnirUpitAdheyatAvadanyatvobhayasambandhena / AdheyatAvattvaJca svAnavacchedakAnavacchinnatva-svasAmAnAdhikaraNya-svAvacchedakasambandhAvacchinnatya- svavRttitvaitacatuSTayasambandhena / svavRttitvaJca svAnavacchedakAnavacchinnatvasambandheneti tu tattvam / tadathai prakArAntarAnusaraNe ceti / nanu prakArAntarAnusaraNe ityasya yadrUpAcacchinnaviSayitvaM prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRtti tadrUpatvamityarthakatAyA vaktavyatayA tAzayadrUpAvacchinnaviSayitAyAH saMzayAdau sasvena prakRtAnumitipratibandhakatAtiriktavRttitayA'sambhavavAraNAyaiva yathArthapadasArthakyasammave kathaM tasya "Aho Shrutgyanam" Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH nanu pratibandhakajJAna viSayavyabhicArAdi ghaTakasAdhyAderapi pratyekaM hetvAbhAsatApattiH / * gAdAvarI doSasyA'pi vAraNasambhave yathArthapadaM vyartham iti doSasya duruddharatayA tasyaiva yathArthapadA'ghaTitalakSaNAntarAnusaraNe bIjatvamAha nanviti / ekadezasyApi viziSTaghaTakatayA hetvAbhAsapadArthatvasyeSTatvAdAha pratyekamiti ! pratyekapadArtha paryApta sAdhyatAvacchedakAdyavacchinnasyetyarthaH / hetvAbhAsatApattiHhetvAbhAsa padArthatvApattiH / yadrUpAvacchinnajJAnasyAnumityavirodhitvaM 68 OM candrakalA TetyAdinetyAdiH / tataH eva = prakArAntarAnusaraNata eva / pUrvadoSasyApi = parvatAM nirvahnirityAdibhramamAdAya vahnayabhAvAdAvatiprasaMgasyApi / tasyaiva = yathArthapadasya vyarthatArUpadoSasyaiva / ekadezasyApi = sAdhyAbhAvavadvRttitvarUpavyabhicAraghaTakasAdhyAbhAvAderapi / viziSTaghaTakatayA = niruktavyabhicArAdighaTakatayA / nanu pratyekaM hetvAbhAsatvamiSTamevetyata Aha yadrUpeti / yadrUpAvacchinnaprakArakanizcayasyetyarthaH / anumityavizeSitvam = anumityapratibandhakatvam / vyavahAre * kalAvilAsaH vyarthatvamabhihitamiti cenna, jalaM vahayabhAvavirodhItijJAnakAlInasya hRdo jalavAn vahnyabhAvavAn vetyAdijJAnasya saMzayatvAt tasya ca sarvoze yathArthatayA tadIyaviSayitAyA anumitipratibandhakatAtiriktavRttitvenA'sambhavavAraNAya yadrUpAvacchinnaviSayitAyAM nizcaya vRttitvavizeSaNasyAvazyakatayA saMzayamAdAya doSA'sambhavena yathArthapadasya sutarAM vaiyarthyAt / na cAhAryAprAmANyajJAnAskanditajJAnavAraNAya tatsArthakyamiti vAcyam, vahnimAn hRda itijJAnottaraM yatrecchAprayojyaM vahnayabhAvavAn hRda itijJAnaM jAtaM tAdRzajJAnasyApi sarvAze yathArthAtmakAhAryatayA tadvAraNAya anA hAryatvasya yatra bhAvijJAnamaprametya prAmANyajJAnaM tato vahnayabhAvavAn hRda itinizcayastato'tItajJAnamaprametijJAnaM tatrAprAmANyajJAnadvaya puTita bAghanizcayasya yathArthasya vAraNAyA'prAmANyajJAnAnAskanditatvasyApi nizvayavizeSaNatAyA AvazyakatvAt tadvAraNAyApi tatsArthakyAsambhavAditi dhyeyam / hetvAbhAsapadArthatvApattiriti / atra svAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyaMnuyogitAvacchedakatvasambandhena vahnitvAdigataikatvavRttiryA vizeSyatA tannirUpita doSapada prayojyaprakAratAyAM pramAnirUpitatvApattiriti paryavasitArthaH ApatyAkArastu tAdRzavizeSyatAnirUpitadoSapadaprayojyaprakAratvaM yadyanumitikAraNIbhUtAbhAvapratiyogiyathArthajJAnaviSayatvAvacchinnaM syAt tadA pramAnirUpitaM syAditi / " Aho Shrutgyanam" 1. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam OM dIdhitiH atha viziSTaviSayakaM jJAnaM pratibandhakam , tadghaTakaM ca na viziSTabhiti cet , tarhi yathArtheti vyartham bhramaviSayaviziSTasyA * gAdAdharI tadrUpAvacchinne hetvAbhAsatvavyavahArasya tadpAvacchinnamAtrajJAnAddheto duSTatvavyavahArasya cA'nudayena iSTApattina sambhavatIti bhAvaH / yAdRzaviziSTaviSayakatvaM tAzA'numitivirodhitA'natiriktavRtti tattvamiti vivakSayA na sAdhyAdAvativyAptirityAzayenA'zakRte atheti / viziSTaviSayakama-sAdhyAbhAvavavRttitvaviziSTasAdhanAdiviSayakameva / taddhaTakaM ca-tAdRzaviziSTaghaTakapratyekapadAviSayakatvaM ca / na viziSTam-na tAhazaviziSTanirUpitam / tathAca pratyekapadArthAvaSayakatvasya pratibandhakatAyA atiriktavRttitvAnnAtivyAptiriti bhAvaH / vyarthamiti / yathArthapadA'dAne'pi candrakalA prati vyavahartavyajJAnasya janakatayA tapAvacchinne hetvAbhAsatvaviraheNa hetvAbhAsatvajJAnA'sambhavAt hetvAbhAsatvavyavahAro'pi na sambhavatItyAha hetvAbhAsasveti / doSasvasyeva duSTatvasyApi hetAviSTApattiH kattu na zakyata ityAha tadrapeti / tdruupaavcchinnhetumaanvissykjnyaanaadityrthH| dhUmAbhAvavadvRttirvahnidhUmo bahizcetyAkArakasamUhAlambanajJAnAt vaherduSTatAyA iSTatvAt mAtrapadamiti dhyeyam / na sambhavatIti / tathA ca pratyekaM sAdhyatAvacchedakadhUmatvAdyavacchinnamAtraviSayakajJAnasyAnumityapratibandhakatayA tAdRzadhUmatvAdyavacchinne hetvAbhAsatvasyA'sattvAt tAzapratyekadharmAvacchinno doSa iti vyavahArA'sambhavena tatra doSatvAderiSTApattiH kathamapi na sambhavatItyataH pratyekadharmAvacchinne hetvAbhAsatvApattirabhihitA dIdhitikRteti hRdayam / athetyAdidIdhitimavatArayati yAdRzeti / yAdRviziSTaviSayakanizcayatva. mityarthaH / tAdRzeti / pakSaH sAdhyavAn sAdhyavyApya hetumAMzcetyAkArakAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttItyarthaH / tattvamitIti / tAdRzatvamiti vivakSayetyarthaH / sAdhyAdAviti / pratyekamityAdiH / ativyAptiriti ! sAdhyAdipratyekaviSayaka svastha prakRtAnumitipratibandhakatAtiriktavRttitvAnna sAdhyAdAvativyAptirityAzayaH / sAdhyati / dhUmAdyabhAvavavRttitvaviziSTavahnayAdiviSayakamevetyarthaH / tAdRzaviziSTeti / dhUmAvabhAvavavRttitvaviziSTavalayAdyarthakam / bhAvamAha tathAceti / atiriktavRttitvAt = prakRtAnumitipratibandhakatAyAH pratyekapadArthaviSayakatvAvyApakatvAt / yathArthapadavyarthatAyAM hetumAha yathArtheti / prakRtalakSaNa ityaadiH| * kalAvilAsaH yathArtheti vyarthamiti / nanvakhaNDAbhAvaghaTakatayaiva sArthakyasambhave kathaM tasya "Aho Shrutgyanam" Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNama * dIdhitiH prasiddhatvAdityanuzayenA''ha yaditi / gAdAdharI * saddhetusthale'tivyAptivAraNasambhavAt / nanu tatra bhramaviSayapratyekapadArthaviSayakatvasyoktarItyA vAraNe'pi tadviSayaviziSTe'tivyAptirata Aha bhramaviSayeti / aprasiddhasvAditi / tathAca kAtivyAptiriti bhAvaH / * candrakakA ativyAptIti / parvato nirvatirityAkArakabhramaviSayavahnayabhAvAdiviSayakatvasyApi prakRtAnumitipratibandhakatAtiriktavRttitvAt na bhramaviSaye vahnayabhAvAdAvativyAptiriti bhAvaH / tatreti / parvato vahnimAn dhUmAdityAdAvityarthaH / bhramaviSayeti / yathArthapadAdAne vhnybhaav-prmeyrvpdaarthaaderityrthH| ukta rItyA - yAdRzaviziSTaviSayakavaM prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttItyAdivivakSayA / tadviSayeti / bhramaviSayaviziSTe vatayabhAvaviziSTaparvatAdAvityarthaH / ativyAptiriti / vayabhAvavaraparvataviSayakatvasya parvavAdI vayAdyanumitipratibandhakatAnatiriktavRttisvAditi hRdayam / kvAtivyAptiriti / tathA ca vyabhicArAdighaTakapratyekaM sAdhyAdAvativyAptivAraNAya yAdRzaviziSTaviSayakanizcayatvavyApakaprakRtAnumitipratibandhakaravaM tAdRzatvamityasyAvazyaM vivakSaNIyatayA yathArthapadaM vyartham , bhramaviSayavahnayabhAvAdiviSayakatvasya prakRtAnumitipratibandhatakatAtiriktavRttitvAt / vahnayabhAvavatparvatAdiviSayakatvasya prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttirave'pi vahnayabhAvavaraparvatAderaprasiddhatayA kva tatrA'tivyAplirityAzaya iti dik / OM kalAvilAsaH vaiyAbhidhAnamiti cenna, prakRtAnumitipratibandhakatAvRttiyo'bhAvastadIyA yaH avacchedakatvaniSThA pratiyogitA tannirUpitapratiyogitAtvAvacchinnAvacchedakatAnirUpitabhedatvAvacchinnAvacchedakatAnirUpitAdheyatAtvAvacchinnAvacchedakatAnirUpitA yA yAthArthyasamAnAdhikaraNA nizcayatvAvacchinnAvacchedakatA . tannirUpitaviSayi - tAtvAvacchinnAvacchedakatAnirUpitAvacchinnatvasambandhAvacchinnAvacchedakatAvaddharmavattvaM hetvAbhAsatvametAhazalakSaNAnusAreNa vaiyarthyamAzaMkitaM natvabhAvapratiyogitAvacchedakatayA yAthArthyasya nivezAnusAreNetidhyeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam * dIdhitiH kecittu duSTAnAmeva hetUnAmetAni lakSaNAni / * gAdAvarI ti / nanu Adyasya duSTahetulakSaNatve doSeSvativyAptiH teSAmapi anumativirodhiyathArthajJAnaviSayatvAt / na ca hRdAdipakSakavahrayAdisAdhyavahnadyabhAvavaddhadAdirUpadoSANAmapi duSTahetutayA duSTatvameveti sthale * 71 * candrakalA prakArAntareNa yathArthapadasArthakyamupapAdayatAM mizrAdInAM kecitvityAdinA pradarzitaM duSTAnAmevetyAdigranthaM vyAkaroti nanvasyetyAdi / anumitikAraNIbhUtAbhAvapratiyogiyathArthajJAnaviSayasvamiti lakSaNasyetyarthaH / doSeSvativyAptiH = hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau vahnacabhAvaviziSTahRdAdiSvativyAptiH / kathamityAkAMkSAyAmAha teSAmapIti / doSANAmapItyarthaH / anumitivirodhIti / anumitipratibandhakArthakam / tathA ca yathAzrutaprathamalakSaNasya hado vahnimAn dhUmAdityAdau vahnayabhAvaviziSTahRdAdirUpadoSAdAvativyAptiH, niruktamate prathama lakSaNasyaiva duSTalakSaNatvAditi bhAvaH / zaMkate naceti / vAdhyamiti pareNAnvayaH / duSTatvameveti / hRdapakSakavahnisAdhyakasyale vahnayabhAvaviziSTaddhadAderapi hetutvasambhavAt tasya lakSyatayA tatra * kalAvilAsaH * kecittu saMzayAnyatvasya anAhAryatvasya aprAmANyajJAnAnAskanditatvasyava tattadvyaktitvenAbhAvapraveze gauravamato'bhAvaviziSTAnyatvameva yadrUpAvacchinna viSayakanizcayavizeSaNam, vaiziSTyaJca svAbhAvavattva - svAvacchinna pratibandha katAvacchedakaviSayitAnirUpakatAvacchedakadharmAvacchinnanirUpakatA kaviSayitAvattvobhayasambandhena, "Aho Shrutgyanam" evaJcAprAmANyajJAnadvayapuTita vAghanizcayavAraNAyAbhAvaviziSTAnyatvasya lAghavAnnivezanIyatayA tata eva yathArthapadavaiyarthyamiti prAhuH / vastuto'bhAvaviziSTAnyayadrUpAvacchinnaviSayatAzAlinizcayatvavyApikA prakRtAnumititvavyApaka pratibadhyatAnirUpita pratibandhakatA tadrUpavattvamityevaM yathArthapadAghaTitaM lakSaNaM vaktavyam tAdRzaviSayatAyAmabhAvavaiziSTayaJca svapratiyogimanniSThatva-svAvacchinnapratibandhakatAvacchedakatvobhaya samvandhena, pratiyogimattA ca vizeSyatva - sAmAnAdhikaraNyobhayasvarUpAnyatarasambandhenetyapi vadanti / afrat kecitviti / nanu jJAyamAnadoSANAM pratibandhakatve kasyacitpuruSasya 1 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH tatra tRtIyamiva prathamamapi zAyamAnavyabhicArAdeH pratibandhakatvamabhyupetya / tadarthazca tAdRzAbhAvapratiyogino ye vybhicaaraadystprkaarkythaarthjnyaanvissytvm|| * gAdAdharI ke vAcyam , tadpAvacchinnapakSakatadrapAvacchinnasAdhyakatadrapAvacchinnahetakasthale tena rUpeNa duSTasya lakSaNaM yadi tapAvacchinnapakSasAdhyahetukAnumitivirodhiyathArthajJAnaviSayatvamAtraM tadA hradatvAvacchinnapakSakavahnitvAvacchinnasAdhyakadhUmatvAvacchinnahetukAnumitipratibandhakapramAviSayavahnayabhAvavadhradAdInAM dhUmatvAdinA duSTatvAbhAvAdativyAptirityAzaGkAM parijihIrSuH tAhazAbhAvapratiyoginAM jJAnamiti SaSTIsamAsamAzritya tAdRzAbhAvapratiyogiprakArakayathArthajJAnaviSayatvamartha vyAkhyAsyati, taca jJAyamAnadoSasya pratibandhakatAmate eva saGgacchate, atastanmatamavalambyaivAha tatreti / teSu lakSaNeSumadhye ityrthH| tRtIyalakSaNasya sarvamate eva jJAyamAnadoSapratibandhakatAma * candrakalA * lakSaNagamanaM na kAmapi kSatimAvahatItyAzayaH / uttarayati tadrUpAvacchinneti / hRdatvAdyavacchinnArthakam / dvitIyaM tadrUpaM vahnitvAdisAdhyatAvacchedakArthakam / tRtIyaJca dhUmatvAdihetutAvacchedakArthakam / tena rUpeNa = tAdRzadakSatAvacchedakahadatvAdirUpeNa / tadrapeti / pakSatAvacchedakAvacchinnapakSakasAdhyatAvacchedakA. vacchinnasAdhyakahetutAvacchedakAvacchinnahetukAnumitipratibandhakayathArthajJAnaviSayasvamAnaM yadi sthaadityrthH| mAtrapadena tAdRzAnumitipratibandhakaprakArakayathArthajJAnaviSayatvasya lkssnntvvyvcchedH| tadA-niruktAnumitipratibandhakayathArthajJAnaviSayatvastha lkssnnaarthtye| dhUmanvAdineti / vahnayabhAvavaddhadatvAdinA duSTasvasambhave'pItyAdiH / ativyAptiriti / vahvayabhAvavaddhadAdAvityAdiH / ityAzaMkAm-niruktAtivyAptyAzaMkAm / tAdRzeti / anumitikaarnniibhuutaabhaavprtiyoginaamityrthH| nirUpakatvasambandhena yathArtha jJAnapadArthAnvayi prakAratvaM SaSTyarthaH / tAdRzAbhAveti / anumitikAraNIbhUtAbhAvapratiyoginiSThA yA svajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavattvasambandhAvacchinnA prakAratA tannirUpitavizeSyasvarUpaM lakSaNArthamityarthaH / vyAkhyAsyatIti / dIdhitikAra itizeSaH / tacceti / niruktavyAkhyAnaJcetyarthaH / jJAyamAnadoSasya = nizcayaviSayIbhUtavyabhicArabAdhAdedoSasya / pratibandhakateti / prakRtAnumitItyAdiH / mata eveti evakAreNa "Aho Shrutgyanam" Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam OM gAdAdharI * tAbhiprAyakatayA dRSTAntatvenopanyAsaH / tadarthazceti / pratiyogyantena vyabhicArAdidoSAnAdAya lakSaNaM saGgamanIyamiti darzayituM vyabhicArAdaya iti, natu tena rUpeNa lakSaNaghaTakatvamityavadheyam / evaM ca yathArthapadAnupAdAne duSTatvabhramamAdAya prakRtahetubhinne'tiprasaGga iti yathArthapadasArthakyam / * candrakalA tAdRzapratiyogiprakArakayathArthajJAnaviSayatvarUpasya lakSaNArthatvaM doSajJAnasya pratibandhakatAmate na sambhavatIti sacitam / tanmatam = jJAyamAnadoSasya pratibandhakatAvAdinAM matam / yadyapi dIdhitisthatatretyatra tatpadottarasaptamyA ghaTakatvArthakaraNe'pi na kSatistathApi ghaTakatvasya dunirvacatvamAzaMkya tAdRzasaptamyA nirdhAraNArthakaravaM vakti tessvityaadi| tRtIyalakSaNe jJAyamAnadoSasya pratiyandhakatAyA ubhayavAdisiddhatvaM sphuTIkartumAha sarvamata eveti / dRSTAntatveneti / tathAcatRtIyalakSaNabhinnatve sati tRtIyalakSaNaliSTajJAyamAnadoSapratibandhakatAbhiprAyakatvaM prathamalakSaNasyeti tRtIyalakSaNasya dRSTAntatvasambhava iti bhaavH| tAdRzAbhAva. pratiyogino ye vyabhicArAdaya ityatra vyabhicArAdervyabhicAravAdinA na lakSaNaghaTakatA, tathA sati ekavyabhicAraprakArakayathArthajJAnaviSayatvasya lakSaNArthatve tAdRzabAdhAdiprakArakayathArthajJAnaviSayatvAderlakSaNArthatvaM na syAdevamanyasyApi, ato vyabhicArAdestAdRzAbhAvapratiyogitvenaiva lakSaNaghaTakatetyAha pratiyogyanteneti / doSAnAdAya = tAdRzavyabhicArAdInAdAya / tena rUpeNa = vyabhicArasvAdirUpeNa / ghttktvmiti| lkssnnetyaadiH| yadyapi pratiyogitvamapi pratiyogibhedena bhinnameveti ekopAdAne'parasyAsaMgraho duSpariharastathApi pratiyogitAyAH pratiyogitAvacchedakasvarUpasvamabhipretyaivetyamabhihitamiti dhyeyam / yathArthapadAnupAdAne parvato vahnimAn dhUmAdityAdisaddhetau parvate vahnisAdhane dhUmo duSTa iti vyavahArastu na sambhavati, vyavahAraM prati vyavahattavyajJAnasya janakatayA vyavaharttavyasya parvatapakSakavahnisAdhyakadhUmahetukAnumitipratibandhakaprakArakajJAnavizeSyatvasya tArazAnumitipratibandhakavyabhicArabAdhAdyaprasiddhayA'prasiddhatvena tAdRzavyavaharttavya OM kalAvilAsaH OM jJAnaviSayadoSadazAyAM puruSAntarasya yathoktAnumitipratibandhavAraNAya tatpuruSIyatvasyApi nivezanIyatayA gauravamiti cenna, vahnayabhAvavAn hrado hRdadharmikavahniprakArakabuddhipratibandhaka ityAkArakasarvajanAnubhavAnurodhena tAdRzagauravasya "Aho Shrutgyanam" Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI * yadyapi parvatatvAdyavacchinne vahnitvAvacchinnasAdhane dhUmatvAvacchinno duSTa ityAdeH saddhetau duSTatvavyavahArasya nApattiH, tatra tatpakSasAdhyahetukAnumitipratibandhakarUpadoSaprakArakajJAnaviSayatvasyaiva pratyetavyatvAt , tA dazAnumitipratibandhakabAdhavyabhicArAdezvA'prasiddhatvAt , hRdAdau vahnayA disAdhanamAdAya ca sarvatra duSTatvavyavahAra iSTaH, tathApi dhUmasAdhane vahnitvenA'yaM duSTa ityAdau vahnitvAvacchinnahetukadhUmAyanumitipratibandhakadoSa. prakArakajJAnaviSayatvasya pratyayAt vakSyamANasambandhAvacchinnatAdRzAnumitipratibandhakadhUmAbhAvavavRttitvaviziSTavahnayAdirUpadoSaprakAratAzAlibhramamAdAya rAsabhAditAtparyeNA'pi tathA vyavahAraH syAt / * candrakalA * jJAnAsambhavAditiyathArthapadasArthakyamupapAdayituM zaMkate yadyapIti / ttrvyvhaare| agrimaSaSThyantArthAnvayi viSayatvaM sptmyrthH| ___ nanu hRdAdipakSakavayAdisAdhyakasthale bAdhAdedoSasyAvazyakatayA tatprakArakajJAnaviSayatvamAdAya ghaTAderduSTatvadhyavahAravAraNAyaiva yathArthapadaM sArthakaM sambhavatI tyata Aha hRdAdAviti / sarvatraiva = dhUmAdau ghaTapaTAdau ca / iSTa iti / tathAcaitanmate'pi yathArthapadaM vyarthamiti bhAvaH / yathArthapadaparityAge dhUmasAdhane vahnitvena ayaM duSTa ityAkArake dantvAvacchinnarAsabhatAraparyakavyavahArApattiH syAta tAdRzavyavahAraprayojakasya vyavahattavyasya dhUmasvAvacchinnasAdhyakravadvitvAvacchinnahetukAnumitipratibandhakadhUmAbhAvavavRttitvaviziSTavahnirUpavyabhicArAnaSTA yA svajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavattvasambandhAvacchinnA prakAratA tannirUpitabhramIyavizeSyasvarUpasya prasiddhatayA vyavahArakAraNIbhUtaniruktavyavahartavyajJAnasattve bAdhakAmAvAdato yathArthapadamavazyaM deyamiti samAdhatte tathApIti / ityAdau - ityAdivyavahAre / pratyetavyasvAt = tAdRzaviSayasvaviSayakapratyayasyopAdAt / vakSyamANasambandheti / svajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavatvasambandhArthakam / tathA vyavahAra iti / dhUmAbhAvavavRttisvaviziSTavayAdirUpavyabhicArasya * kalAvilAsA prAmANikatvAditi tu vibhAvanIyam / yadyapi parvatatvAvacchinna ityAdi / nanu naasamabhivyAhArasthale yatra dharmiNi yena sambandhena yatprakArako bodho'nubhavasiddhaH nasamabhivyAhArasthale tatra dharmiNi tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkatada "Aho Shrutgyanam" Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam gAdAdharI naca tatra vizeSye tRtIyAntArthavahnitvavaiziSTyabhAnAdrAsabhe tadbAdhena nAyamatiprasaGga iti vAcyam , tathAsati doSapadArthaghaTakAnumitau vahnitvAvabacchinnahetukatvA'lAbhAt tallAbhAnurodhena hetuprakArakajJAnajanyAnumitipratindhakarUpadoSapadArthaghaTakahetau vahnitvavaiziSTyarUpatRtIyAntArthasya, 6 candrakalA strajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavattvasambandhena vayAdAceva vartamAnatayA tena sambandhena tAdRzavyabhicArAbhAvavati rAsabhe tatsambandhAvacchinnavyabhicAraprakAratAkabhramIyavizeSyatvarUpaduSTatvasya rAsame satvAt rAsamatAtparyeNa dhUmasAdhane ayaM duSTa iti vyavahAraH syAt , yadi yathArthapadopAdAnaM na syaadityaashyH|| nanu dhUmasAdhane vahnitvenAyaM duSTa ityAdau vahiravapadottaraM tRtIyArthoM vaiziSTyaM tacca samavAyarUpaM tasya ca anuyogitAsambandhena idanvAvacchinne vizeSye rAsabha evAmbayasyAvazyakatayA rAsabhe ca tAdazavadvitvasamavAyAnuyogiravasyAsatvAt byavaharttavyasyAprasiddhayA kathaM tAdRzavyavahAra ityAzaMkate naceti / vAcyamiti pareNAnvayaH / tatra = dhUmasAdhane vahnitvenAyaM duSTa ityatra / vizeSye = idampadArthe / tahAdhena - tRtIyAntArthavaiziSTyAtmakasamavAyAnuyogitvaviraheNa / nAtiprasaMga iti / na vahnitye nAyaM duSTa itivyavahArApattirUpAtiprasaMgaH / vyavahAraM prati vyavaharttavyajJAnasya hetutvena vyavaharttavyasyAprasiddhatvAt tajjJAnasyaivA'sambhavAt asataH jJAnaviSayatvAnabhyupagamAditi hRdym| samAdhatte tathA satIti / vizeSye tRtIyAntArthavalitvavaiziSTayasyAnvayAbhyupagame satItyarthaH / doSeti / prakRtAnumitipratibandhakatvarUpadoSapadArthaghaTakAnumitAvityarthaH / tallAbheti / vahnisvAdirUpaprakRtahetutAvacchedakAvacchinna hetukasvalAbhAnurodhenetyarthaH / anumitau tasyAlAbhe prakRtahetuprakArakajJAnavirodhisvarUpAsiyAdikamAdAya svarUpAsiddha hetau duSTatvavyavahAraH svarUpAsiddhatvavyavahAro vA na syAditibhAvaH / vahnitveti / vahnitvasamavAyAnuyogisvarUpasya vaiziSTayasya vahnitvasamavAyarUpasya vA vaiziSTyarUpasya tRtiiyaantaarthsyetyrthH| yadi vahnitvenAyaM duSTa ityAdau tRtIyAntArthoM vatitvavaiziSTyarUpaH samavAyastasya ca doSapadArthaghaTaka hetAvevAnuyogitayAnvaya kalAvilAsaH bhAvaprakArakAnvayabodha iti vyutpatteH kathaM dhUmena parvate vahnisAdhane dhUmo na duSTa iti vyavahAraH tatra samabhivyAhatapadArthAnvitadUSadhAtvarthasyAprasiddhathA tadabhAvaprakArakAnvayabodhA'sambhavAditi cenna, atrAnanyagatikatayA tAdRzavyutpattyasvIkAreNa tatpakSakatatsAdhyakatahetukAnumitipratibandhakatAvacchedakatAyAM svavRttitAvacchedakatvo "Aho Shrutgyanam" Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI tatprakAratAyAM vA vacchinnatvArthakatRtIyAntalabhyavahnitvAvacchinnatvasyAnvaya ityasyaivopagantavyatvAt / naca vizeSye vahnitvAdidharmavaiziSTyabodhakapadasamabhivyAhArasthale doSArthakadhAtoreva vahnitvAvacchinnahetukAnumitipratibandhakorthaH, athavA anumityarthakasAdhanazabdasyaiva vahnitvAdyavacchinnahetukAnumitirUpavizeSa lAkSaNikatvam , duSadhAtvarthe'numityantarbhAve sAdhanapadArthAnanvayaprasaGgAt , tathAca vizeSya eva tRtIyArthavaiziSTyAnvayopagamA * candrakalA * stadA yAzasthale vahnitvena ghaTAvagAhibhramAtmakaparAmarzAdeva dhUmAnumitiH tAdRzasthale hetau vahnitvavaiziSTyarUpasamavAyAnuyogitvasyAbhAnAt tadAnIM dhUmasAdhane vadvitvenAyamitivahnitAtparyako'pi vyavahAro na syAdityata Aha tatprakAratAyAmiti / hetuprkaarkjnyaanjnyaanubhitiprtibndhkruupdosspdaarthghttkhetuprkaartaayaamityrthH| ityasyaivopagantavyatvAditi / tathA ca dhUmasAdhane vahnitvenAyaM duSTa ityAdau vahnitvapadottaraM tRtIyArtho'vacchinnatvaM nirUpitatvasambandhena vahnitvAnvayinastasya tAdRzaprakAratAyAmanvayaH, evaJca bhramAtmakatAdRzaparAmarzIyakAratAyA hetutAvacchedakAvacchinnatayA anupapattyabhAvAt vizeSye tRtIyAntArthAnanvayena rAsabhatAtparyeNa dhUmasAdhane vahnitvenAyaM duSTa iti vyavahAravAraNaM duHzakyaM syAt yadi yathArthapadopAdAnaM na syaadityaashyH| punaH zaMkate naceti / vizeSye = rAsabhAdau / vahnitvAdIti / hetutAvacchedakArthakam / tathA ca vizeSyavAcakapadasamabhivyAhRtatRtIyAntapadajanyazAbdabodhe tRtIyArthasya vaiziSTayasyaiva vizeSye prakAratayA bhAnaM bhavati, ata eva jaTAbhistApaso dRzyate ityatra zAbdabodhe jaTAsambandhasya tApasa eva bhAnaM sarvavAdimiddhamiti bhAvaH / nanvevaM dhUmasAdhane vahnitvenAyaM duSTa ityAdau vizeSye tRtIyArthavaiziSTayAnvayAbhyupagame sAdhanapadArthAnumitau vatitvAvacchinnahetukatvalAbho na syAdityata Aha doSArtha keti / niSTApratyayAntadoSArthakadUSadhAtorevetyarthaH / vahnitveti / lakSaNayetyAdiH nanu lakSaNayA dUSadhAtovahnitvAvacchinnahetukAnumitipratibandhakaparyantArthakatve sAdhanapadArthAnumiterananvayaprasaMga ityata Aha athaveti / sAdhanazabdasyaibAnumitivizeSe lAkSaNikatvaM natu dUSadhAtoreva tAdRzAnumitivizeSalAkSaNikatvamityAha duSadhAtvartha iti / upasaMharati tathAceti / vizeSye eva = idampadA "Aho Shrutgyanam" Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam * gAdAdharI * nnoktAtiprasaGga iti vAcyam , evamapi vahninA dhUmasAdhane rAsabho duSTa ityAdibyavahArasya bhramamAdAyAtiprasaGgAditi yathArthapadasArthakyam / athavA itarabhedAnumApakamevedaM lakSaNam / tathAca parvatapakSakadhUmasAdhyakavahnihetukaduSTalakSaNasya tathAvidhAnumiti-virodhi-vyabhicArAdi OM candrakalA * rthIbhUtavizeSya eva / noktAtiprasaMga iti / tathAca tRtIyAntArthavahnitvavaiziSTyarUpasamavAyAnuyogitAyA rAsabhe virahAt rAsabhatAtparyeNa dhUmasAdhane vahnitvenAyaM duSTa itivyavahArApattirUpAtiprasaMgo na sambhavatIti tAtparyam / uttarayati evamapIti / niruktasthale tRtIyAntArthasya vizeSye bAdhenAtiprasaMgavirahepItyarthaH / bhramamAdAyAtiprasaMgAditi / tathAca vahninA dhUmasAdhane rAsabho duSTa ityatra dUdhadhAtvarthaH pratibandhakatAvAn saadhnpdaarthstvnumitimaatrm| sAdhanapadottarasaptamyarthanirUpitatvasya dUSadhAtvarthaMkadeze pratibandhakatAyAmantayaH, vahnipadArthAnvitatRtIyArthavahniprakAratAkajJAnajanyatvasyApi saadhnpdaarthaanumitaavnvyH| athavA tRtIyAntArthavahivaiziSTyarUpasaMyogasya anuyogitayA vizeSye raasbhe'vaadhitsvaadnvyH| sAdhanapadantu lakSaNayA vahnisvAvacchinnaprakAratAkajJAnajanyAnumitiparam / evaJca vahnitvAvacchinnaprakAratAkajJAnajanyadhUmasAdhyakAnumitinirUpitapratibandhakatAvAn yo dhUmAbhAvavattitvaviziSTo vahnisvanniSThasvajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavattvasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitabhrIya - vizeSyatAvadabhinno vahnivaiziSTayAnuyogirAsabha ityanvayabodhasyoktavAkyAdurapadyamAnatayA yathArthapadAnupAdAne vahninA dhUmasAdhane rAsabho duSTa iti vyavahArApattervArayitumazakyatvAditi bhAvaH / yadyapi vahninA dhUmasAdhane rAsabho duSTa ityAdau vahnipadottaratRtIyArtho'bhedastasya ca vizeSye rAsabhe bAdhAt na tAdRzaSyavahArApattiriti yathArthapadaM vyarthamityucyate tadApyAha athaveti / itareti / duSTetarabhedAnumApakamevedaM prathamalakSaNamityarthaH / evakArAta niruktalakSaNasya duSTatvavyavahAropayikatvavyavacchedaH / lakSyabhedenetarabhedAnumApakalakSaNasyApi bhinnatvAdAha tathAceti / * kalAvilAsaH palakSitadharmAvacchinna viSayatAtvavyApakatvAbhAvaH pratIyate, vRttitvaJca svajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavattvasambandhAvacchinnaM grAhyamityabhyupagame'pi kSatyabhAvAt / athavetarabhedAnumApakamiti / yathArthapadadAne'pi parvato vahnimAn dravyAdityAdau vahnayabhAvavadvRttidravyarUpavyabhicArasya tAdRzadravyatvAdimatvasambandhena dhUmAdihetAvapi "Aho Shrutgyanam" Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI ke bhramamAdAya saddhetAvitarabhedavyabhicAritvAt ythaarthpdsaarthkym| jJAnazcAtra svajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavattvasambandhAvagAhi grAhyam / * candrakalA lakSaNasyetarabhedAnumApakatve cetyarthaH / ythaarthpdsaarthkymiti| yadi yathArthapadaM na syAttadA parvatapakSakadhUmasAdhyakavahnihetuko duSTaH-svetarabhinnaH tAdRzapakSalAdhyahetukAnumitipratibandhakadhUmAbhAvavattisvaviziSTavahiniSThasvajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavattvasambandhAvacchinnaprakAratAkajJAnavizeSyatAvattvAdi / tyAkArakalakSaNAtmaketarabhedAnumApakahetoya'bhicAritvaM syAt , dhUmAbhAvavavRttisvaviziSTavAlirUpavyabhicArasya svajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavattvasambandhena vahAveva sattvena tena sambandhena tasya bhramavizeSyatAyAHsaddhatau tadrAsabhe'pi vartamAnatayA tatra tAdRzaduSTetaratvasyaiva satvena tAdRzaduSTetarabhedarUpasAdhyasyA'saravAdato yathArthapadam, tadupAdAne tu noktahetoyabhicAritvaM pUrvoktavyabhicArasyayathArthajJAnavizeSyatAyA vahnimAtraniSThatathA tAdRzavahnau ca tAdRzaduSTetarabhedasattve bAdhAkAbhAvAditi tu paramArthaH / nanu prakRtAnumitipratibandhakarUpadoSaniSThA prakAratA yadi sambandhasAmAnyAbacchinnA tadA yathArthapadopAdAne'pi dhUmavAn vatarityAdau rAsabhAderduSTatvApattiH kAlikasambandhAvacchinnadhUmAbhAvavadvRttivAhiniSTaprakAratAkayathArthajJAnavizeSya * tAyA rAsame'pyanapAyAdityata Aha jJAnaM cAtreti / niruktaprathamalakSaNaghaTakIbhUtaM yathArthajJAnanncetyarthaH / svjnyaaneti| svam prakRtAnumitipratibandhakatAvAn doSasta * kalAvilAsaH sattvena dhUmo duSTa itivyavahArApattivAraNAya tadrUpAvacchinnahetukAnumitipratibandhakaprakArakajJAnaviSayattvaM tadrUpAvacchinnasya duSTatvavyavahAraniyAmakaM vAcyamato na vahninA dhUmasAdhane rAsabho duSTa iti vyavahArApattirityata Aha athaveti / na ca vahninA dhUmasAdhane ArTendhanaprabhavavahnirduSTa iti vyavahArApattiriti vAcyam , tadrapamAtrAvacchinne duSTatvavyavahAraniyAmakatvasya vivakSitatvAt / nacaivaM vahninA dhUmasAdhane ayogolakIyavahnirduSTa itivyavahArAnupapattiriti vAcyam , iSTApatteH / nacoktalakSaNasyetarabhedAnumApakatve prameyarUpaduSTahetoritarAprasiddhathA sAdhyAprasiddhiriti vAcyam , duSTavyavahAraviSayatAvacchedakAnavacchinnaprakAratAzrayasyaiva tAdRzetaratvena vikSitatvAt / doSaviziTasya prameyasyA'duSTaprameyAntarabhedAbhyupagame'pi tAdRzetaratvaprasiddhisambhavAcca / yatretaratvasya prasiddhistatraiva lakSaNasyetarabhedAnumApakatvamityasya svIkAre'pi zatyabhAvAcca / svajJAnaviSayeti / nanu hRdo vahnimAn prameyadhUmAdityAdau vahnaya "Aho Shrutgyanam" Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayAlaMkRtam 72 vAdAgharI tena prakRtahetubhinnasyApi sambandhAntareNa doSapramAviSayatve'pi nAtiprasaGgaH / agre'pIdRzasambandhenaiva tadvattvaM bodhyam / atha jJAyamAnapakSaniSTasAdhyAbhAvatvAdinA bAdhAdidoSANAM pratibandhakatA na sambhavati, sAdhyAbhAvatvAdinA padArthAntarasyaiva yatra jJAnaM tatra * candrakalA ujJAnaviSayobhUtaprakRtahetutAcchedakavattvasambandhAvacchinna tAdRzadoSa niSTaprakAratAkamityarthaH / tena = niruktadoSa niSTaprakAratAyA yathoktasambandhAvacchinnatvavivakSaNena / prakRteti / dhUmAdisAdhyakavahnayAdihetubhinnasya rAsabhAdeH / sambandhAntareNa = kAlikAdisambadhena / doSeti / doSaniSTaprakAratAkayathArtha jJAna'viSayatve'pItyarthaH / nAtiprasaMga iti / duSTatvApattirUpAtiprasaMgo netyarthaH / idamupalakSaNam, tAdRzasambandhAvivakSaNe prakRtahetubhinne saGketAvitarabhedavyabhicAritvApattirapi draSTavyA / agre'pi = dvitoyAdilakSaNe'pi / tAdRzeti / svajJAnaviSayaprakRta he tutAvacchedakavatvasambandhenetyarthaH / tadvattvam = doSavastra mityAstAM vistaraH / nanu hRdo vahnimAnityanumitiM prati yadi jJAnaviSayahRdavRttitvaviziSTavayabhAvatvAdinA doSANAM pratibandhakatA tadA vahnyabhAvatvena ghaTAvagAhi-hado vahvayabhAvavAnivyAkAratra jJAnaviSayasya tAdRzAnumityapratibandhakatayA tAdRzajJAnavi yasavadazAyAM hRdo vahnimAnityanumityApattissyAt, bhramaviSayasya doSatvA'sambhavAditi yena rUpeNa tAdRzAnumitipratibandhakatvaM vicArasahaM tadrUpasya parvato vahnimAn dhUmAdityAdau parvatAdidharmikavahnayabhAvabhramaviSayavahnagha bhAvAdisAdhAraNatayA kevalavahrayabhAvAdikamAdAya tAdRzasthale dhUmAdisaGketAvativyApyApattirityAzaMkate atheti / bAdhAdItya zrAdipadAt vyabhicArAdidoSAntaraparigrahaH / pakSaniSTasAdhyAbhAvavAdinA pakSadharmikasAdhyaprakAraka buddhipratibandhakatvAbhyupagame doSamAha sAdhyeti / padArthAntarasya = ghaTAdeH yatra = yAdRzasthale | jJAnam = nizcayaH / * kalAvilAsaH bhAvavaddAdirUpadoSaviSayaka prakRta hetuviSayakajJAnaviSayatAvacchedakaprameyatvavatvasya ghaTAdAvapi sattvena tasya duSTatvApattibhiyA svajJAnaviSayaprakRta hetutAvacchedakatAparyAtyadhikaraNadharmavattvasambandhAvacchinnadoSaprakAratAyA avazyaM vaktavyatayA kAJcanamayadhUma hetorduSTatvAnupapattiH, prakRtahetutAvacchedakatAparyAptyadhikaraNakAJcanamayadhUmatvasyAprasiddhatvAditi cenna, prakRta hetunirUpitavRttitA viziSTA vaccheda katAyA eva vivakSitatvAt | vaiziSTyaJca sAmAnAdhikaraNyasambandhena, tathAca prameyadhUma hetu kasthale "Aho Shrutgyanam" Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhaya sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAvarI doSANAmajJAyamAnatayA'virodhitvenAnumityApatteH, kintu jJAnIyapakSatAva - 80 cchedakAdyavacchinnaviSayatAnirUpitasAdhyAbhAvatvAdyavacchinnaviSayattAvattvena tAdRzaviSayatayA jJAnaviziSTatvena vA / tacca rUpaM tAdRzabhramaviSayapadArthAntarasAdhAraNamedeti teSAmapi tAdRzabhramadazAyAM virodhitvAnnoktApattiH / saddhetUnAmanumitipratibandhakatAvacchedakaniruktaviSayatAzrayavahnaya bhAvAdipramAvizeSyatvAdativyAptiriti cenna, evaJca * candrakalA tatra = tAdRzasthale | doSANAm = hRdAdipakSavRttitvaviziSTavahnayabhAvatvaviziSTanahrayabhAvAdInAm / ajJAyamAnatayeti / ghaTAdipadArthAntarasyaiva jJAyamAnatvAditi tAtparyam | avirodhitvena = apratibandhakatvena / anumityApatteriti / pakSadharmikasAdhyAdiprakArakAnumityApatterityarthaH / nanu tarhi kena rUpeNa bAdhAdidoSANAM pratibandhakatetyata Aha kintvityAdi / tathAca hRdAdidharmikavahnayAdyanumitiM prati nizcayanirUpitA yA hadAdipakSatAvacchedakAvacchinnaviSayatAnirUpitA vahnitvAdyabacchinnaviSayatAnirUpitA bhAvatvAvacchinnaviSayatA tadvatvenaiva pratibandhakatvaM vaktavyamityAzayaH / nanUktaviSayatAyAH pratibandhakatAvacchedakatvAmyupagame tasyAH sambandhAvacchi nnatvasyAvazyakatayA gauravamato lAghavAt tAdRzaviSayatAyAH saMsargamayodayA bhAnamAha tAdRzeti / pakSAdiviSayatAnirUpitasAdhyAbhAvatvAvacchinnaviSayatAsambandhenetyarthaH / jJAneti / nizvayavatvenetyarthaH / tathAca tAdRzaviSayatAsambandhena nizcayasyaiva tAdRzapratibankatAvacchedakatvamiti bhAvaH / tacceti tAzaviSayatAvatvAdirUpaJcetyarthaH / tAdRzeti sAdhyAbhAvavAdinA ghaTAdipadArthAntarAvagAhibhramaviSayaghaTAdisAdhAraNamityarthaH / teSAmapi = sAhA ghaTAdInAmapi / virodhitvAt = pratibandhakatvAt / noktA patti: : = na pakSadharmikasAdhyAnumityApattiH / evaJceti / tAdRzaviSayatAvattvAdinA pratibandhakatAyA Avazyakaed cetyarthaH / saddhetUnAmapi = parvatAdipakSaka vahnayAdisAdhyakadhUmAdisaddhetUnAmapi / pramAvizeSyatvAdityametanenAnvayaH / ativyAptiriti / tathAca parva * kalAvilAsaH prametvadhUmatvayoravacchedakatvaM tAdRzavRttitAviziSTamiti nAtivyAptiH, sAdhanAprasiddhI. ca dhUmatvasyaiva tAdRzAvacchedakatvaM natu kAJcanamayatvasyeti nAvyAptiH / na ca prameyata ghaTo duSTa iti vyavahArApattiriti vAcyam, tAdRzavyavahArasyeSTatvAditi vibhAvanIyam / "Aho Shrutgyanam" Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA - kalAvilAsAkhya TIkAdvayAlaMkRtam gAdAdharI 81 yadrUpAvacchinnaviSayatAsAmAnyaM prakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakaM tadrUpaviziSTaprakArakapramAvizeSyatvameva vivakSaNIyam / hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau 'ca tAdRzaM rUpaM hRdaviziSTavahayabhAvatvAdikaM, hade vahnirnAstItyAdijJAnanirUpitatadrUpAvacchinnaviSayatAsAmAnyasyaiva hRdatvAdyavacchinnaviSayatAnirUpitavahayabhAvattvAdyavacchinnaviSayatAtvena doSaniSThAnumitipratibandhakatAya/savacche Degre * candrakalA * tatvAvacchinnaviSayatAnirUpitavaDhyabhAvatvAvacchinnaviSayatAvattvena parvato vahnimAn dhUmAdityAdau parvato vahnayabhAvavAnityAkArakabhramIyavahnyabhAvAderapyupAdAtuM zakyatayA tArAvahrayabhAvarUpAnumitipratibandhakaniSThasvajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavattvasamba "Aho Shrutgyanam" ndhAvacchinnaprakAratAkayathArthajJAnavizeSyatvasya niruktadhUmAdisaddhetau sattvAt tatrAtivyAptiritibhAvaH / samAdhatte yadrUpetyAdi / tathAca yadrUpAvacchinnaviSayatAtvavyApaka prakRtAnumititvavyApaka pratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacchedakatvaM tadrUpAvacchinnasvajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavattvasambandhAvacchinnaprakAratAkayathArthajJAnavizeSyatvaM duSTatvamiti prathamalakSaNArthaH paryavasitaH / hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau hRdavRttitvaviziSTavayabhAvatvaM AdheyatAsambandhena hRdaviziSTavahnayabhAvatvaM vA yadrUpadenopAdAya tAdRzavahnnyabhAvatvAvacchinnaviSayatAtvaM yatra yatra tatraiva hRdadharmikavahnayanumitipratibandhakatAvacchedakatAyA AvazyakatayA hRdaviziSTavahnaya bhAvatvAvacchinna viSaya. tAtvavyApakatvasya prakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakatAyAmakSatatvAt tAdRzavahnayabhAvatvAvacchinnasvajJAnaviSayaprakRta hetutAvacchedakavattvasambandhAvacchinna prakAratA kahRdavRttivahnayabhAvavAn dhUma ityAkArakayathArthajJAnavizeSyatAyA dhUme'napAyAt tatra lakSaNasamanvaya ityAha hrado vahnimAniti / yathA hRdatvAvacchinna viSayatAnirUpitavalaya bhAvasvAvacchinnaviSayatAtvena bAdhAtmaka hradaviziSTavaca bhAvaniSTha prakRtAnumitipratibandha kalAvilAsaH yadrUpAvacchinnaviSayatAsAmAnyamiti / nanvatra kalpe parvato vahnimAn dhUmAdityAdisaddhetau pASANamayatvavatparvatatvAvacchinnaviSayatAsAmAnyasyaiva prakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakatayA tatprakArakapramAvizeSyatvasya hetau sattvAdativyAptiH, pASANamayo na vahnimAn parvatazca pASANamaya iti jJAnaviziSTajJAnasya prakRtAnumitipratibandhakatvAt samAnAkArakajJAnaviSayatAyA aikyAt, anyathA'grespi 6 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhayA~ sAmAnyaniruktiprakaraNam ____(r) gAdAdharI (r) dakatvAt / saddhetusthale ca na kevalavahnayabhAvatvAdikaM tathA, tadavacchinnaviSayatAsAmAnyAntargatadhaya'viSayakajJAnanirUpitatAhazaviSayatAnAmanumitipratibandhakatAnavacchedakatvAt / * candrakalA * katAyAM tAdRzavahnayabhAvatvAvacchinnaviSayatAyA avacchedakatvaM tathA dhUmavAn vaDherityAdAvapi vahniniSThadhUmAbhAvavavRttitvarUpavyabhicAraviSayatAyA api tathAtvamityanayaiva rItyA vyabhicAriNi vahnayAdAvapi lakSaNasamanvayaH svymuuhniiyH| parvato vahnimAn dhUmAdityAdisaddhatAvativyAtiM vArayati saddhatusthala iti / parvatAdipakSakavahnayAdisAdhyakadhUmAdihetukasthale ityarthaH / tathA = yadrUpAntargatam / kuta ityAkAMkSAyAmAha tadavacchinnati / kevalavahnayabhAvatvAvacchinnaviSayatAsAmAnyAntargatAyAH parvatAdirUpadharmyaviSayakajJAnanirUpitavahnayabhAvatvAvacchinnaviSayatAyAH prakRtAnumitipratibandhakatAnavacchedakatvAdityarthaH / nanu kevalavahnayabhAvatvAdeH yadrUpapadenopAdAnA'sambhave'pi AdheyatAsambandhena parvataviziSTavahvayabhAvatvAdikameva yadrUpapadenopAdAya saddhetAvativyAptiH sambhavatItyataH kalAvilAsaH tAdRzajJAnamAdAyAtivyAptidAnA'saMgatiH syAditi cenna, jJAnabhedena viSayatAbhedamaGgIkRtyaivaitallakSaNakaraNAt , agne ca samAnAkArakajJAnIyaviSayatAyA aikyaM svIkRtya doSasya vayamANatvAt / evaJcAnAhAryAprAmANyajJAnAnAskanditAvyApyavRttiravabhramAnAskanditanizcayavRttitvaM yad pAvacchinnaviSayatAyAM nivezyam , anyathA asa. mbhavApatteH / zravyApyavRttitvajJAnAnAskanditatvaniveze vRkSaH kapisaMyogI etavRkSatvAdityAdau kapisaMyogAbhAvavadvakSamAdAyAtivyAptirato'vyApyavRttisvabhramAnAskanditatvanivezastathAsati vRkSe kapisaMyogAbhAvo'vyApyavRttirityAkArakAvyApyavRttitvajJAnAskanditanizcayasyApi avyApyavRttitvabhramAnAskanditatayA dhartuM shkytvaannaativyaaptiH| nacaivamasAdhAraNye'vyAptiH, pakSadharmatAjJAnAsamAnakAlInatAdRzAsAdhAraNyaviSayatAyA api tAdRzaviSayatAsAmAnyAntargatatayA tasyAHpratibandhakatAnavacchedakatvAditi vAcyam, asya duSTalakSaNatvena dopalakSaNasvAbhAvAt , asAdhAraNyaniyatavAdhasvarUpAsiddhyAdyanyatamadopamAdAyaiva hetau duSTatvasambhavAt / naca "Aho Shrutgyanam" Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam gAdAdharI parvataviziSTavahnayabhAvatvAdiviziSTazca na kiJcidvastu prasiddhamiti nAti. prasaGgaH / tRtIyamapi lakSaNamanayaiva rotyA pariSkAryamiti / candrakalA 8 Aha parvateti / AdheyatAsambandhenetyAdiH / na kiJciditi / tathAca parvataviziSTavahnayabhAvatvAderaprasiddhatayA na tasya yadrUpapadenopAdAnaM kathamapi sambhavatIti hRdayam / nAtiprasaMga iti / kevalaparvatatvAvacchinnaviSayatAtvasya kevalavahnayabhAvatvAvacchinnaviSayatAtvasya ca parvataH vahnayabhAvaH ityAdyAkArakajJAnanirUpitavahnayabhAvatvAdyavacchinnaviSayatAyAmapi satvAt tatra ca prakRtaparvatAdidharmikatAdRzAnumitipratibandhakatAvacchedakattvaviraheNa vahnayabhAvatvAdyavacchinnaviSayatAtvavyApakatvasya anumitipratibandhakatAvacchedakatve'sattvAt yadrUpapadena parvatatvavahnayabhAvatvAderdhartumazakyatvAt / AdheyatayA parvataviziSTavahnayabhAvatvAvacchinnaviSayatAtvavyApakatvasya prakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakatAyAM vartamAnatve'pi tAdRzasya vastutvAbhAvenAlIkatayA tasyApi yadrUpapadenopAdAnA'sambhavAna saddhatAyuktalakSaNasyAtivyAptiH sambhavatIti tu paramArthaH / tRtIyalakSaNasyApi zAyamAnadoSasya pratibandhakatyamabhyupetyaiva vaktavyatayA tasya vyAkhyAntarA'sambhavAdAha tRtIyamapIti / tathAca tRtIyalakSaNasya doSalakSaNatve yadrUpAvacchinnaviSayatAsAmAnyaM prakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakaM tadrUpavattvamarthaH, duSTalakSaNattve tu prathamalakSaNArtha eva paryavasita iti bhAvaH / nanu sarvatraiva doSaviSayakaprakRtahetuviSayakasamUhAlambanazAnasyApi prakRtAnumitipratibandhakatayA prakRtAnumitipratibandhakayathArthajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavattvameva duSTatvaM vAcyamiti doSazAnasya pratibandhakatvasambhave doSANAM pratibandhakatvAbhidhAnama * kalAvilAsaH tathApyasAdhAraNyena duSTa itivyavahArAnupapattiH yadyapItyAdyuttaragranthA'saMgatizca, tatra doSavaTitalakSaNasyAbhidhAnAditi vAcyam, tAdRzajJAnIyayaddharmAvacchinnaviSayatAtvavyApakaH prakRtAnumitiprativandhakatAnavacchedakatvA'sAdhAraNyaviSayitAbhinnatvobhayAbhAva itivivakSaNenAdoSAt / "Aho Shrutgyanam" Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 anumAnagAdAdhoM sAmAnyaniruktiprakaraNam (r) gAdAdharI 8 ___ yadyapi asya duSTahetulakSaNatve jJAyamAnadoSapratibandhakatAmatAnAzrayaNepi tadrUpAvacchinnapakSasAdhyahetukAnumitipratibandhakapramAviSayataddhatutAvacchedakavattvaM tadrUpAvacchinnapakSasAdhyahetukasthale tenaiva rUpeNa duSTatvamityarthakatAmupagamya yathArthapadasArthakyamupapAdayituM zakyate / tathApi duSTasya doSadhaTitatvAnurodhena tanmatamavalambya SaSThIsAmAsa Ahata iti / nanu dvitIyatRtIyalakSaNayordoSe'tivyAptiravyAptizca candrakalA saMgatamityAzaMkate yadyapIti / prathamalakSaNasyetyarthaH / tadrUpati sAdhyahetAvapyanvitam prakRtapakSAdyarthakam / yadpAvacchinnahetukAnumitistadrUpAvacchinnasyaiva duSTasvamityAha tenaiveti / hetutAvacchedakAdirUpeNetyarthaH / tena hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau vahnayabhAvavaddhadatvAdinA na dhUmasya duSTatvApattiriti dhyeyam / zakyata iti / tathAca yathArthapadAnupAdAne parvato vahnimAn dhUmAdityAdau dhUmAdisaddhetAvavyAptiH, parvato vanyabhAvavAn dhUmazcetyAkArakasamUhAlambanazAnasyApi parvatAdimikatAdRzAnumitiprativandhakatayA tAzasamUhAlambanabhramaviSayahetutAvacchedakavatvasya dhUmAdI sattvAt , ato yathArthapadopAdAnamiti bhaavH| samAnAkArakajJAna viSayatAyA aikyamabhyupetyedam / tena hRdo vahnimAn vahnimaddhadAdityAdau prakRtahetuviSayakadoSajJAnasyAhAryatayA bhramatve'pi na kSatiriti mantavyam / uttarayati tathApIti / niruktarItyA prathamalakSaNasya duSTalakSaNatvasambhavepItyarthaH / doSeti / doSavattvaM dusstttvmitynurodhenetyrthH| tanmatamavalambya - doSANAm pratibandhakatAmatamavalambya / niruktaduSTalakSaNasya doSA'ghaTitatvAditi hRdayam / - idamupalakSaNam , lakSaNAntaratvamapyasyeti draSTavyamiti dhyeyam / agre cetyAdidI. dhitimavatArayati nanviti / tathAca dvitIyatRtIyalakSaNaghaTakatattvasya yathAzratArthaparatve kalAvilAsaH jJAnabhedena viSayatAbhedAnabhyupagame tu anAhAryatvAdiviziSTayadra pAvacchinnaviSayatAzAlinizcayatvavyApakaH prakRtAnumityapratibandhakatvA'sAdhAraNyaviSayitAzUnyasvobhayAbhAvastadra pavattvamiti vivakSaNIyam / evaJca pASANamayatvavAn vayabhAvavAnitijJAnA'kAlInapApANamayatvavatparvatanizcaye niruktobhayAbhAvA'satvAnna ko'pi doSa iti dhyeyam / yathArthapadasArthakyamupapAdayitumiti / atha yAdRzasthale hRdAdau vahnayAdhanumitau vahnimadhadakAlInadhUmAdehetutA tatra vahnayabhAvavaDhdarUpadoSaviSayakahetutAvacchedakaviSayakasamUhAlambanajJAnasyAhAryatayA satra prakRtAnumitipratibandhakatva "Aho Shrutgyanam" Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam OM gAdAdharo kaciddhatau, yatpadena doSasyaivopAdeyatayA tattvasya tanmAtravRttitvAdata Aha tattvamityasyeti / prathamamAtrasya duSTahetulakSaNatvenaivopapattau caramayordoSa. lakSaNatvamevocitama, tattvamityasya yathAzrutArthakatvAnurodhAdatastathaivAha zrAdyasyaiveti / IdRzavyAkhyAyA nirdoSatvAt prAhurityuktam / OM candrakalA 0 tasya yatpadopasthApyamAtravRttitayA hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau vahnayabhAvavaddhadarUpadoSe'tivyAsiH, tasya vahnayabhAvaviziSTahRdamAtraniSThatvAt hrado vahnimAn vaDhathabhAvavajradAdityAdau doSasyeva duSTahetutayA tatvasya vahnayabhAvaviziSTahRdaniSThatvena duSTahetau lakSaNasamanvayasambhave'pi hRdAdipakSakavahnayAdisAdhyakadhUmAdihetAvavyAptizceti samuditArthaH pyvsitH| kaciddhatau = dossaatiriktdusstthetau| tanmAtreti / doSamAtravRttitvAdityarthaH / AhetidIdhitikAra iti shessH| tattvasya tadvattvArthakaraNe tu na doSa'tivyAptiH, navA duSTahetAvavyAtiH, tadvattvarUpadoSavattvasya duSTahetumAtraniSThatvAdityAzayaH, tattvamityasya yathAzratArthaparityAgAt / dvitIyatRtIyalakSaNe tu doSasyaiva, prathamalakSaNantu duSTasyaivetyabhyupagame'pi kSatyabhAvAt tattvazabdasya lAkSaNikatvamayuktamityAzayavatAM dIdhitikRtAmAdyasyaiva veti granthAvataraNikAmAha prathameti / prAhurityuktiM samarthayati IdRzeti / prthmlkssnnsyetyaadiH| iti bhAratavarSaprasiddha-sAdhuvelAzramAdhIza-zrIsvAmipravarodAsInaharinAmadAsaviracitA sAmAnyaniruktiprathamalakSaNasya candrakalA TIkA smaataa| OM kalAvilAsaH 'viraheNa lakSaNagamanA'sambhava iti cena, tAdRzAnumitipratibandhakatAvacchedakobhUtaviSayatAzAlipramAviSayahetutAvacchedakavatvasya vivakSaNIyatvAt / samAnAkArakajJAnIyaviSayatAbhedaviraheNa hetutAvacchedakAviSayakaniruktajJAnIyaviSayatAmAdAya na kApyanupapattiH / ata eva yatra hetutAvacchedakaviSayakaM jJAnaM niyataM bhramAtmakameva tatratyadoSe'vyAptirityapi pUrvapakSo nirasta iti kRtaM pallavitena / iti zrImadudAsInaparamahaMsaparivrAjakAcAryasvAmizrIharinAmadAsaviracitA sAmAnyaniruktiprathamalakSaNasya kalAvilAsanAmikA TIkA smaaptaa| "Aho Shrutgyanam" Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "Aho Shrutgyanam Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ & zrIH atha dvitIyalakSaNam / cintAmaNiH 1 yadviSayakatvena liGgajJAnasyA'numitiprativandhakatvaM tatvam / dIdhitiH liGgamavivakSitam / * gAdAdharo cha liGgajJAnasyeti / liGgAMzanivezasya niSprayojanakatayA tasyA'vivakSitatvamAha liGgamiti / yadviSayakatvenetyatra tRtIyArtho'vacchedakatvaM, tacca yadi anatiriktavRttitvarUpamidAnI nivezyate tadA'saMbhavaH, viziSTasyA'natiriktatayA vahnayabhAvaviziSTahradAdirUpadoSaviSayakatvasya zuddhahradatvAvacchinnaviSayakajJA candrakalA* yadviSayakatvena liMgajJAnasyAnumitipratibandhakatvamitilakSaNe liMgapadasyAvivakSitatvAbhidhAnaM hetupUraNena samarthayati liMgAMzanivezasyetyAdi / niSprayojanakatvaJcAvivakSitatve heturityavagantavyam / tathAca yadviSayakatvena jJAnasyAnumitipratibandhakatvaM tattvamityevaM dvitIyalakSaNamiti bhAvaH / tacca = tRtIyArthAvacchedakatvaJca / anatirikteti / yadviSayakatvavyApakaprakRtAnumitipratibandhakatAkatvarUpamityarthaH / idAnIm = yadviSayakatvenetyasya yAdRzaviziSTa viSayakatvenetyarthA'karaNadazAyAm / asambhave hetumAha viziSTasyeti / vahnayabhAvaviziSTa ddhdaaderityrthH| anatiriktatayA = kevalahadAdisvarUpatayA / zuddhati / vahnayabhAvAdyaviSayakakevala "hRda" ityAkArakajJAne'pItyarthaH / tathAcedAnI yadviSayakatvavyApakaprakRtAnumitipratibandhakatAvivakSaNe sarvatrAsambhavaHsyAt, vanyabhAvaviziSTa-hadAdeH kevala-hadAdyAtmakatayA hada ityAkArakajJAne'pi vanyabhAvaviziSTa hadaviSayakatvasya vartamAnatayA tatra hadAdidharmikaprakRtAnumitipratibandha kalAvilAsaH liGgamavivakSitamiti / tathAca niruktalakSaNaghaTakIbhUtaM liMgapadaM avivakSitaM niSprayojanakatvAt ityanumAne taatprym| atrA'vivakSitatvaM arthaviSayakavodhajanakatvaniSThaprakAratAnirUpitagranthakArIyecchAvizeSyatAvad yad yat tadanyatvarUpam / "Aho Shrutgyanam" Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI * ne'pi sattvenA'numitipratibandhakatAtiriktavRttitvAt , ataH svarUpasaMbandharUpameva tadvAcyam , tathA ca parvato vahnimAnityAdhanumitipratibandhakabhramaviSaya OM candrakalA katAviraheNa lakSyIbhUtavahnayAghabhAvaviziSTahRdAdiviSayakatvavyApakatvasya tAdRzAnumitipratibandhakatAyAmasattvAt vahnayabhAvaviziSTahadAdeyatpadenopAdAnA'sambhavAditibhAvaH / ata iti / niruktAsambhavabhayataH / tadvAcyamiti / tAdRzatRtIyAvacche. dakatvaM vAcyamityarthaH / tathAca yadviSayatA prakRtAnumitipratibandhakatAnirUpitasvarUpasambandharUpAvacchedakatAvatI tattvamitilakSaNArthaH paryavasitaH / ... tathAceti / svarUpasambandharUpAvacchedakatvavivakSaNe cetyarthaH / parvato vahnimAnityAdyanumitItyatrAdipadAt hRdo vahnimAnityAdyanumitiparigrahaH / bhramapadaJca nizcayaparam , tathAca tAdRzatAdRzAnumitipratibandhakanizcayaviSayavahnayabhAve parvatAdau vAtivyAtiriti samuditArthaH / ___ kalAvilAsaH (r) niSprayojanakatvaJca phalAbhAvaprayojyecchAviSayatvAbhAvavatvasvarUpamiti bodhyam / atha liMgAt jJAnaM liMgajJAnamityupapattyA liMgajanyajJAnapadenAnumitelAbhAt yadpAvacchinnaviSayakAnumititvavyApakaM prakRtAnumitipratibandhakatvaM tadrUpavattvameva lakSaNaM anAhAryatvAdyapravezena ladhubhUtaM labhyate iti kathaM liMgAMzasyAnatiprayojanakatvamuktamiti cenna ? ghaTo'vRttirityAdau ghaTavadrUpabAdhe'vyAptayApatteH, nirmitAvacchedakakaghaTavadityAkArakAnumiteraprasiddheriti dhyeyam / / vastuto yAdRzasthale yaddopavipayiNI anumitiH kasyApi na jAtA tatratyadope avyAptadhApattirityasmadgurucaraNAH / / nava liMgaviSayakayadrUpAvacchinnavipayitvAvyApakavipayitAzUnyayadpAvacchinnaviSayitAzAlinizcayA'prasiddhyA asambhavasambhave tathA'pi liMgAMzasya niSprayojanakatvAbhidhAnamanucitamiti vAcyam, liMgaviSayitAbhinnA yA yadpAvacchinnaviSayitvAcyApakIbhUtA viSayitA tacchUnyatvaniveze'sambhavAnavakAzAditi vadanti / vastutastu avyApakIbhUtaviSayitAzUnyatvaM yadpAvacchinnaviSayakanizcaye na nivezyamapitu yadrUpAvacchinnaviSayitAyAmeva zravyApakIbhUtaviSayitAzUnyajJAnIyatvopalakSitatvaM nivezyate, evaJca liMgavipayakadoSaviSayakasamUhAlambanajJAnamAdAyaiva sarvatra lakSaNasamanvayasambhavAdasambhavaM vihAya liMgapadasthAnatiprayojanakatvamabhihitamiti dhyeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 89 __gAdAdharI vahnayabhAvAdAvatiprasaGgaH tadviSayakatvasyApi pratibandhakatAvacchedakaghaTakatvAt , asaMbhavabhayena cA'vacchedakatAparyAptinivezA'sambhavAt , ataH candrakalA ativyAptau hetumAha tadviSayeti / vahnayabhAvatvAdyavacchinnaviSayatvasyApItyarthaH / pratibandhakateti / prvtaadidhrmikvhyaadynumitiprtibndhktaavcchedkdhrmghttktvaadityrthH| parvatatvAdhavacchinnaviSayatAnirUpitavahnayabhAvatvAdyavacchinna viSayatAzAli. nizcayatvenaiva parvatAdidharmikavahnayAdyanumitipratibandhakatAyA vaktavyatayA vahnayabhAvatvAdyavacchinnaviSayatAyA api prakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakatvena yadviSayatApadena vahnayabhAvAdiviSayatAyA api dhattu zakyatvAt svarUpasambandharUpapratibandhakatAvacchedakatvavivakSaNe bhavati vahnayabhAvAdAvativyAptiriti tu paramArthaH / nanu yadviSayatA prakRtAnumitipratibandhakatAnirUpitasvarUpasambandharUpAvacchedaka. tAyAH paryAptyadhikaraNIbhUtA bhavati tattvaM hetvAbhAsatvamityuktau na vahnayabhAvAdAvativyAptiH, parvatatvAvacchinnaviSayatAnirUpitabahnayabhAvatvAvacchinnaviSayatAyA eva tAdRzA. numitipratibandhakatAvacchedakatayA tAdRzaviSayatAsamudAyasthaiva pratibandhakatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNatvena kevalavahnayabhAvaviSayatAyAstathAtvAsambhavAdityata Aha asambhavabhayenetyAdi / tathAcoktarItyA yadviSayatAyAM pratibandhakatAvacchedakatvaparyAptyadhikaraNatvavivakSaNe hrado vahnimAn dhUmAdityAdisthale vAdhAdau sarvatrA'sambhavaHsyAt , hRdatvena nadyavagAhi-vahnitvena guJjAvagAhi-abhAvatvena ghaTAvagAhi-hRdo vahnayabhAvavAnityAkArakajJAnasyApi hRdAdidharmikavahnayAdyanumitipratibandhakatayA tAdRzAnumitiM prati bhramapramA * kalAvilAsaH OM naca tathApi liMgapadopAdAne hRdo vahnimAn vahnimaddhadAdityAdau liMgaviSayakavahnayabhAvavaddhadaviSayakAnAhAryanizcayA'prasiddhyA'vyAptisambhave liMgAMzasya niSpayojanakatvAbhidhAnamasaMgatamitivAcyam, liMgatAvacchedakatAyAH paryApteranivezAt zuddhahadatvasyApi liMgatAvacchedakaghaTakatayA tadviziSTa viSayakatvasya vayabhAvavaddhadanizcayepi saravAt / nagha tathApi liMgapadasya vaiyarthyasambhave tasyAnatiprayojanakatvAbhidhAnamasaMgatamiti vAcyam, liMgaviSayakaya dviSayakanizcayavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvaM nAstItivyApakatArUpAbhAvasya yadviSayakanizcayavRttibhedapratiyogitApacchedakatvaM nAstotipratItisiddhAbhAvA'ghaTitatvena vaiyA'sambhavAt tAdRzaSyApakatArUpAmAvato niruktAbhAvasya bhinnatvAt / "Aho Shrutgyanam" Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH yadviSayakatvena = yAdRzaviziSTaviSayakatvena / tenA'numitiprati bandhakapakSavizeSyakabhramaviSaye sAdhyAbhAvAdau saddhatvAdiniSThe naatiprsnggH| gAdAdharI yadviSayakatveneti padaM vyAcaSTe yAdRzaviziSTaviSayakatveneti / yadpAvacchinnaviSayatAkatvenetyarthaH / evaM ca tattvamityasya tadrUpAvacchinnatvamarthaH / vyAkhyAyAH prayojanaM sphuTayati teneti / yatprakArakatvena pratibandhakatvamityuktau pakSavizeSaNakabhramamAdAya vahnayabhAvAdau nAtiprasaGgasaMbhavaH, candrakalA sAdhAraNahRdatvAvacchinnaviSayatAnirUpitA yA vahnitvAvacchinnaviSayatAnirUpitAbhAvatvAvacchinnaviSayatA tacchAlinizcayatvenaiva prativandhakatAyA vaktavyatayA niruktanirUpyanirUpakabhAvApanna viSayatAyA eva tAdRzAnumitipratibandhakatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNatayA lakSyIbhUtavahnayabhAvaviziSTahRdAdiviSayatAyAH tAdRzapratibandhakatAvacchedakatAparyApsyadhikaraNatvena vahnayabhAvAdiviziSTahradAdeviSayatAyA yadviSayatApadenopAdAnAsambhavAt bhavatyasambhava iti bhAvaH / ___ yadviSayakatveneti padaM tRtIyAntaM yadviSayakatvavAkyArtham / vyAcaSTe = vyAkaroti, dIdhitikAra iti shessH| nanu yAhazaviziSTa viSayakatvenetyasya yadpAvacchinnaviziSTa viSayakatvenetyarthakaraNe agrimatattvamityasyAnanvayaprasaMgaH, tattvasya yatpadopasthApyamAtraniSThatvAdityata Aha evajveti / yadpAvacchinnaviSayakatvenetyarthakaraNe cetyarthaH / tadrUpAvacchinnatvamartha iti / tathAca yadrUpAvacchinnaviSayakatvena prakRtAnumitipratibandhakatvaM tadrUpavattvaM hetvAbhAsatvamityetAvatparyantaM lakSaNArthaH paryavasitaH / pakSaviSayakabhramaviSaye ityanuktvA pakSavizeSyakabhramaviSaya ityabhidhAnasya prayojanamAha yatprakArakatveneti / yaniSThaprakAratAkatvenetyarthakam / pakSeti / pakSaniSThaprakAratAkam parvate vahnayabhAva ityAkArakabhramamAdAyetyarthaH / nAtiprasaMgeti / parvatAdidharmikavahayAdyanumiti prati parvate vahnayabhAva ityAkArakabhramAtmakanizcayasya parvataniSThaprakAratAnirUpitavahnayabhAvaniSThavizeSyatAkatvenaiva pratibandhakatayA yatpadena parvatAderdhattuM zakyatvAt tattvasya tanmAtraniSThatvena dIdhitikAroktasAdhyAbhAvAtmakavahnayabhAvAdAvativyAptirna sambhavatIti hRdayam / "Aho Shrutgyanam" Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 91 * gAdAdharI * parvatAdAvatiprasaGgasaMbhave'pi yatsaMbandhAvacchinnayanniSThaprakAratAkatvena * candrakalA * nanu yanniSThaprakAratAkatvenAnumitipratibandhakatvaM . tattvamityuktAvapi pakSaviSayakaM parvate vahnayabhAva ityAkArakabhramamAdAya parvate'tivyAptirastyeveti pakSavizeSyakabhramapayantAnusaraNaM vyartham / naca sAdhyAbhAve'tivyAptyasambhavAt sAdhyAbhAvAdAvityabhidhAnamasaMgataM syAditi vAcyam , ativyAptimAtrasyaivoktagranthatAtparyAt , AdheyatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkaparvatAbhAvasya vahnayabhAvAdI sAdhyatAsthale parvatAderapi sAdhyAvatvasambhavAcetyata Aha ervtaadaavtiiti| yatsambandheti / yatsambandhAvacchinnayanniprakAratAkajJAnatvenetyarthaH / OM kalAvilAsaH * yatasambandhAvacchinnayanniSTheti / nanu parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahnaH sAdhyatAyAM dhUmahetoH saddhetutayA tadanumitiM prati parvatatvavyApakavahnayabhAvapratiyogikasvarUpasambandhena vahnayabhAvaprakArakaparvatavizeSyakajJAnasyaiva pratibandhakatayA tAdRzasambandhA'prasiddhayaiva pakSavizeSyakabhramamAdAya satAbativyAptivAraNasambhavAt kathaM tAdRzabhramamAdAyAtivyAptidattA iti cenna, parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahnayanumitiM prati yathA parvatatvabyApakavahnayabhAvapratiyogikasvarUpasambandhena vahnayabhAvaprakArakajJAnasya pratibandhakatvaM tathA vahnayabhAvavyApyaparvatasvapratiyogakasamavAyasambandhAvacchinnaparvatatvaniSThAvacchedakatAkavizeSyatAkazuddhasvarUpeNa vahvayabhAvaprakArakajJAnasyApIti tatsambandhena tadvaravasya dhUmahetau satvena tAdRzabhramamAdAyavAtivyAptassaMgamanoyatvAt / nacaivaM sati tAzasambandhAvacchinnaparvatatatvaniSThAvacchedakatAkazuddhasaMyogasambandhAvacchinnAdheyatvasambandhAvacchinnaparvataniSThaprakAratAkavalaya bhAvavyApyavizeSyakajJAnasyApi tAdRzAnumitipratibandhakatayA zuddhasaMyogasamyandhAvacchinnAdheyatAsambandhena parvatavattAyA:dhUme satvena pakSavizeSaNakabhramamAdAyA'pi dhUmahetAvativyAptiH sambhavatIti vAcyama yAdRzasambandhAvacchinnayAdRzarUpaniSThAvacchedakatAkayAzasambandhAvacchinnaprakAratAkatvena prakRtAnumitipratibandhakatvaM tadRzasambandhAvacchimAtAdRzarUpaniSThAvacchedakatAkatAzasambandhAvacchinnanirUpakatAnirUpitAdhikaraNatAva - zvasyaiva duSTatvavyavahAraniyAmakaravopagamena pakSavizeSaNakabhramamAdAya prasiddhadhUmahetA "Aho Shrutgyanam" Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI anumitivirodhitvam tena sambandhena tadvattvasya duSTatAvyavahAraniyAmakatvo * candrakalA tatsambandhA anumitIti / prakRtetyAdiH / tenetyAdi / vacchinnatanniSThAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAvattvasyetyarthaH / duSTateti / ayaM heturduSTa ityAkArakavyavahAraniyAmakatvasvIkAre ityarthaH / svajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavattvasambandhena doSasambandhitvasyaiva svamate duSTatAvyavahAraniyAmakatvAdupagame ityuktamiti * kalAvilAsaH 92 vativyAprerayogAt tAdRzasambandhAprasiddhaH / nacaivaM vivakSaNaM kathaM tAdRzAnyataratvatAvativyAptiriti vAcyam, vyAptijJAnaM prati sAdhyAbhAvadharmikasvarUpasambandhAvacchinnA'dheyatAsambadhena hetumatprakArakajJAnasya pratibandhakatayA tAdRzabhramamAdAyaiva tAdRzAnyataratva he tAvativyAptisambhavAditi bhAvaH / zrathAtra kalpe dhUmatvavAn parvato vahnimAn dhUmAdityAdau dhUmasya duSTatvAnupapattiH svarUpasambandhena dhUmatvAbhAvaprakArakajJAnasya pratibandhakatayA tena sambandhena dhUmatvAbhAvasya dhUme virahAt / evaM rUpatvavatparvato vahnimAn tadrUpAt ityAdAvapi hetau duSTatvavyavahAro na syAt rUpatvAbhAvAdestadrUpe'sattvAt iti cenna, sarvatraiva tadabhAyaH parvate itijJAnamAdAya hetutAvacchedakasambandhAvacichannAdheyatAsambandhAvacicha - parvataprakArakavyApyavizeSyakajJAnasyApi prakRtAnumitipratibandhakatayA tena samba ndhena tadvatvasya hetau satvAditi dhyeyam / vavyApyaH vastutastu dhUmatvAbhAvatvAdinA ghaTAbhAvabhramasyApi svarUpasambandhAvacchinnaghaTAbhAvaniSThAkAratAkatvena anumitipratibandhakatayA svarUpasambandhena ghaTAbhAvatvasya dhUmAditau saccAt dhUmatvavatparvato vahnimAn dhUmAdityAdI dhUmAdihetAvavyAptirna sammavati, evamanyatrApi duSTatvamanayaiva rotyopapAdanIyamiti tu yuktamutpazyAmaH / nantratra doSalakSaNaM kIdRzaM yadi yatprakArakatvenAnumitipratibandhakatvaM matvaM tadA vahnayabhAvavaddhadasya doSatvaM na syAt tAdRzahRdaprakArakatvenAnumitipratibandhakatvavirahAt / yadica doSA'ghaTitameva yatsambandhAvacchinnayat prakAratAkatvenAnumitipratibandhakatvamityAdi duSTalakSaNa mucyate tadAdoSavattvaM duSTatvabhiti niyamAnupapattiriti cenna zrantarAbhAsamAnaviSayatayorbhedAnabhyupagame vahnayabhAvavaddhadavAndhUma ityAkArakajJAnIyasvajJAna viSayapa kRtahetutAvacchedakavatvasambandhAvacichaprakAratAyA api vizeSyatvA'bhinnatayA zranumitipratibandhakatAvacchedakatvAt yatprakAratAkatvena pratibandhakatvaM tavaM doSatvamityasyaiva vaktavyatvAditidhyeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAdharI* pagame parvatAdivizeSaNakavahnayabhAvajJAnasya vizeSaNatAvizeSAvacchinnAdheyatAsaMsargAvacchinnaparvataniSThaprakAratAkatvena pratibandhakatvAttena sambandhena parvatAdimattAyAH parvatamahAnasAnyataratvAdirUpasaddhatau sattve'pi prasiddhadhUmAdihetAvasattvAttatra duSTatAvyavahArApatterayoga iti tadanurodhena pakSavizeSyaketyuktam / bhramapadaM nizcayasAmAnyaparam , tena * candrakalA * dhyeyam / parvateti / parvate vahnayabhAva ityAkArakabhramAtmakanizcayasyetyarthaH / vizeSaNateti svarUpArthakam / pratibandhakatvAditi / parvato vahnimAn vahnivyApyadhUmavAnityAkArakAnumitItyAdiH / tenetyaadi| svarUpasambandhAvacchinnAdheyatvasambandhenetyarthaH / parvatAdimattAyAH = parvatAdiniSThAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAyAH / tatra - prsiddhdhuumaadihetau| tadanurodhena = prasiddhadhUmahetau duSTatAvyavahArApattyanurodhena / pakSavizedhyaketyuktamiti / tathAca pakSavizeSyakabhramamAdAya ityanabhidhAya pakSaviSayakabhramamAdAyetyabhidhAne parvato vahnimAna dhUmAdityAdau prasiddhadhUmAdisaddhatau duSTatvavyavahArApattirna syAt parvato vaDhimAn vahnidhyAyadhUmavAnityAkArakAnumitiM prati. parvate vaDhyabhAva ityAkArakapakSaviSayakabhramAtmakanizcayasya parvatatvAvacchinnaparvataniSThasvarUpasambandhAvacchinnAdheyatvasambandhAvacchinnaprakAratAkatvenaiva pratibandhakatayA svarUpasambandhA. vacchinnAdheyatAsambandhena parvatavatvasya parvatapakSakavahnisAdhyakaparvatamahAnasAnyataratvarUpasaddhetau vartamAnatve'pi tasya prasiddhadhUmarUpasaddhatAvasatvAt / pakSavizeSyaketyuktau tu parvatavizeSyakam parvato vahnayabhAvavAnityAkArakabhramamAdAya prasiddhadhUmarUpasaddhatAveva duSTatvavyavahArApattiH sambhavati, tAdRzabhramAtmakajJAnasya parvatadharmikavalayAdyanumitI svarUpasambandhAvacchinnavahnayabhAvaniSThaprakAratAkatvenaiva pratibandhakatayA svarUpasambandhena vahnayabhAvavattvasya prasiddhadhUmarUpasaddhatAvanapAyAditi bhAvaH / nizcayasAmAnyaparamiti / lkssnnyetyaadiH| tena = bhramapadasya nizcayasAmAnyaparatvAbhidhAnena / * kalAvilAsaH * bhramapadaM nizcayasAmAnyaparamiti / atha zramaviSayasAdhyAbhAvAdAviti ziromaNyuktAdipadAta bAdhitaduSTahetuparAmarze'pi tatrApi bhramAviSayasAdhyAbhAvAdikamAdAya duSTatvApattisambhave bhramapadasya nizcayasAmAnye lakSaNAkaraNamanarthakamiti "Aho Shrutgyanam" Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhaya sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI * saddhatvAdItyAdipadaprAhyasAdhyazUnyapakSakaduSTahetau pratibandhakapramAviSayasAdhyAbhAvAdereva satve'pi nAsaGgatiH / uktavyAkhyAne'natiriktavRttitvamevADavacchedakatvaM vivakSaNIyam / 64 * candrakalA * saddhatvAdIti / saddhetvAdiniSThe ityatrAdipadagrAhye hRdAdipakSa kava hayAdisAdhyakaduSTahetAvityarthaH / nAsaMgatiriti / bhramapadasya yathAzrutabhramamAtraparatve yAhazaviziSTa - viSayakatvenetyanuktau hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau dhUmarUpaduSTa hetAvapi hRdo vahnayabhAvavAnityAkArakayathArthajJAnaviSaya ke valavahnayabhAvAdimattvasya varttamAnatayA kevalasAdhyAbhAvAdimattvamAdAyAsaddhetAvapi duSTatAvyavahArApattivAraNAya yadviSayakatvenetyasya yAdRzaviziSTaviSayakatvenetyarthakatAyAH saddhetvAdiniSThenetyAdigranthena dIdhitikRtAmabhipretatA hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau sAdhyAbhAvasya hRdAdau bhramA'prasiddhyA bhramaviSayasAdhyAbhAvAdAvityAdigranthA'saMgatiH syAt yadi bhramapadaM nizcayasAmAnyaparaM na syAdityAzayaH / nanu yAdRzaviziSTaviSayakatvenetyasya yadrUpAvacchinna viSayatAkatvenetyartha karaNe'pi parvato vahnimAn dhUmAdityAdau kevala sAdhyAbhAvarUpavahnayabhAvAdAvativyAptiH, yadrUpapadena vahniviziSTAbhAvatvasya sarvathA prasiddhasyaiva dhattu zakyatvAt tadavacchinnaviSayatAyAH vyapi prakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakatvAdityata Aha uktavyAkhyAna iti / yadviSayakatvenetyasya yathoktArthaM kayAdRza viziSTa viziSTaviSayakatvenetyAdivyAkhyAne ityarthaH / anatiriktavRttitvamevetyevakAreNa yadrUpAvacchinnaviSayatAyAM svarUpasambandharUpapratibandhakatAvacchedakatvavyavacchedaH / vivakSaNIyamiti / tathAca yadrUpAvacchinnaviSayatAkatva - vyApakaM prakRtAnumitipratibandhakatvaM tadrUpavattvaM hetvAbhAsatvamityuktau na parvato vahnimAn dhUmAdityAdau kevalavahnyabhAvAdAvativyAptiH, vahnyabhAva ityAkArakajJAne'pi vanyabhAvatvAvacchinnaviSayatAkatvasya sattvena tatra prakRtAnumitipratibandhakatAvirahAt yadrUpapadena vahUnyabhAvatvasyopAdAnA'sambhavAditi bhAvaH / nanu evamapi pUrvoktarItyA'sambhavaH ? vahUnyabhAvaviziSTahadAdeH zuddhahada svarUpatayA hrada ityAkArakajJAne'pi vanyabhAvAdi viziSTahRdAdiviSayakatvasya sattvena tatrAnumitipratibandhakatAvirahAt vahnyabhAvAdiviziSTahRdAdirUpaviziSTaviSayakatvamAtrasyAnumiti* kalAvilAsaH * " cena tAdRzArthe lakSaNAkaraNa prabhAviSayasAdhyAbhAvamAdAya sambhavadatiprasaMga kathanaprayuktanyUnatAparihArArthamityavadheyam / "Aho Shrutgyanam" Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyadIkAdvayopetam *gAdAdharI * vizeSaNIbhUtavahnayabhAvAdyaviSayake zuddhahradatvAdinA hRdAdiviSayakajJAne vahnayabhAvaviziSTahadatvAdyavacchinnavilakSaNaviSayatAnirUpakatvasyA'sattvenoktAsambhavA'navakAzAt / tathAca kevalavahnayabhAvatvAvacchinnaviSayakatvasya pratibandhakatAtiriktavRttitvAnnAtiprasaGga ityarthaH / nanu svarUpasambandharUpA'vacchedakatvaniveze'yamevA'tiprasaGgo durvAraH, aprAmANyajJAnAbhAvaviziSTayadrUpAvacchinnaviSayakanizcayatvaM pratibandhakatAva. cchedakatAparyAptyadhikaraNamityetAdRzavivakSayA tAdRzAtiprasaGgavAraNe punara * candrakalA * pratibandhakatAtiriktavRttitvAdityata Aha vizeSaNIbhUteti / zuddhati hRdtvmaatraadinetyrthH| vahnayabhAveti hRda ityAkArakazAne ityarthaH / vilakSaNeti / vanyabhAva-hRdatvadharmadvayAvacchinnA yA zuddhahadatvAvacchinnaviSayatAto vilakSaNaviSayatA tannirUpakatvasyetyarthaH / uktAsambhavAnavakAzAditi / hRda ityAkArakazAne kevalahRdatvAdinA vanyabhAvaviziSTahRdaviSayakajJAne vA bahanyabhAvahadatvarUpadharmadvayAvacchinnavilakSaNaviSayatAkatvavirahAt yadpAvacchinnaviSayatAkatvasya sarvasyaiva prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttitvAdevAsambhavAnavakAzAdityarthaH / upasaMharati tathAceti / anatiriktavRttitvarUpapratibandhakatAvacchedakatvavivakSaNe cetyarthaH / atiriktavRttitvAt = svavyApakaprakRtAnumitibandhakatAkatvavirahAditidik / yayAvyAkhyAtayadviSayakatvenetyatra tRtIyArthAvacchedakatvasyAnatiriktavRttitvarUpasya dIdhitikRduktasya prayojanapradarzanapUrvakaM avacchedakatvaJcehetyAdigranthaM vyAkhyAtuM zaMkate nanviti / ayamevAtiprasaMgaH-parvato vahnimAn hRdo vahnimAnvetyAdau kevalasAdhyAbhAvAdAvatiprasaMgaH / durvAra iti / kevalavanyabhAvatvAvacchinnaviSayatAyA api parvatAdidharmikavanyAdyanumitipratibandhakatAnirUpitasvarUpasambandharUpAvacchedakatvAditi hRdayam / nanu aprAmANyajJAnAbhAvaviziSTayadrUpAvacchinnaviSayatAkatvaM prakRtAnumitipratibandhakatAnirUpitasvarUpasambandharUpAvacchedakatAyAH paryAptayadhikaraNaM tadrUpavatvamityukta naikadeze vahnayabhAvAdAvativyAptiH, bhramapramAsAdhAraNyAnurodhena vahnitvAvacchinnaviSayatAnirUpitAbhAvatvAvacchinnaviSayatAnirUpitahradatvAvacchinnaviSayatAkatvenaiva hRdAdidharmikavayAdyanumitipratibandhakatAyA vaktavyatayA tAdRzaviSayatAsamudAyasyaiva niruktapratibandhakatAvacchedakatAvacchedakatAparyAptayadhikaraNatvena kevalavahnayabhAvAdiviSayatAyAH taashprtibndhktaavcchedktaayaa| paryAptyanAdhikaraNatvAdiyAzaMkya samAdhatte punara "Aho Shrutgyanam" Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAryA sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH avacchedakatvaM cehA'natiriktavRttitvam / * gAdAdharI * sambhavaH, vahnayabhAvatvAdinA ghaTAdyavagAhino vahayabhAvavAn hada itijJAnasyApi pratibandhakatayA tatsAdhAraNyAnurodhena vahnitvAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvatvAvacchinna prakAratAnirUpitahadatvAvacchinna vizeSyatAkanizcayatvenaiva pratibandhakatAyA vAcyatayA yAstAdRzaprakAratAnirUpitahadatvAvacchinnaviSayatAtvenA'vacchedakatve'pi a 96 vahnayabhAvaviziSTahRdatvAvacchinnaviSayatA prAmANyajJAnAbhAvAdiviziSTahRdatvAvacchinnaviSayatAka nizcayatvasyA'vacchedakatA paryAptayanadhikaraNatvAdatastRtIyAyA anatiriktavRttittrarUpAvacchedakatvaM sphuTayati avacchedakatvaM ceti / iha =lakSaNe / ghaTakatvaM saptamyarthaH / * candrakalA ** sambhava iti / niruktarItyA paryApyadhikaraNatvavivakSaNe punarasambhavaH syAdityathaH / sambhave hetumAha vahnayabhAvatvAdinetyAdi / tatsAdhAraNyAnurodhena = bhramasAdhAraNyAnurodhena / vahnitveti / pratiyogitvasambandhAvacchinna vahnitvAvacchinna prakAratAnirUpitAbhAvatvAvacchinna vizeSyatvAvacchinnasvarUpa sambandhAvacchinna prakAratAnirUpitahRdatvAvacchinnavizeSyatAkanizcayatvenetyarthaH / tAdRzeti tAharAvahniprakAratAnirUpitAbhAvatvAvacchinnArthakam / viSayatAtvenaivetyatraivakAreNa vahayabhAvaviziSTahadaviSayatAtvena pratibandhakatAvacchedakatvavyavacchedaH / avacchedakatAparyAptyanadhikaraNatvAditi tArAviziSTaviSayatAtvena pratibandhakatAvacchedakatAyA vaktumazakyatvAt yadrUpapadena lakSyatAvacchedakIbhUtavahnaya bhAvaviziSTahRdatvasyopAdAnA'sambhavAduktarItyA paryAptatyadhikaraNatvavivakSayA bhavatyasambhava iti bhAvaH / sphuTayatIti / tathAca yadrUpAvacchinnaviSayakatvam prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRtti tadrUpavattvamiti phalitam / nanu tathApi hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau bAghAdAvasambhavavAraNaM duHzakyam vahrathabhAvAdiviziSTahRdAdiviSayakatvasya hRdo vahnimAnnavetyAkArakasaMzaye hRdo vahUnyabhAvavAnityAkArakajJAnamaprametya prAmANyajJAnAskanditajJAne vahnimAn hRdo vanyabhAva * kalAvilAsaH * aprAmANyajJAnAbhAvAdIti / nanu pratibandhakatAvacchedakatA paryAptayadhikaraNasvavivakSaNe kathamasambhavaH ? dravyAnyaH parvato vahnimAn dhUmAdityAdau dravyatvavatparvata " Aho Shrutgyanam" Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAdharI * naca viziSTaviSayakatvasyApratibandhakasaMzayAdau sattvAt punarasambhava iti vAcyam , jJAnasyetyatra jJAnapadamanAhA-prAmANyajJAnAnAskanditanizcayaparaM, SaSThyartha prAdheyatvaM tasya ydvissyktve'nvyH| evaJca tAdRzanizcayavRttitvaviziSTaM yAdRzaviziSTaviSayakatvamanumitipratibandhakatAnatiriktavRtti tAdRzatvasya vivakSaNIyatayA asambhavAbhAvAt / OM candrakalA vAnityAkArakAhAyajJAne ca sattvAt tatra ca prakRtAnumitipratibandhakatAviraheNa tAdRzabAdhAdiviSayakatvasthAnumitipratibandhakatAtiriktavRttitvAdityevaM nacetyAdinA AzaMkya samAdhatte jJAnasyetyAdi / muuloktlkssnnghttkiibhuutsyetyaadiH| anAhAyati / AhAryajJAnabhinnatve sati aprAmANyajJAnAnAskanditatve ca sati saMzayAnyajJAnaparamityarthaH / tasya = Adheyatvasya / Adheyatve ca SaSThyatheM prakRtyarthasya tAdRzanizcayAtmakajJAnasya nirUpitatvasambandhenAnvayo bodhyaH / yadviSayeti / yathA. vyAkhyAtayadpAvacchinnaviSayakatvena sahAnvaya ityrthH| tathAca nAsambhava ityAha evaJcati / tAdRzeti / anAhAryAprAmANyajJAnAnAskanditasaMzayabhinnajJAnAtmakanizcayavRttitvaviziSTamityarthaH / yAdRzaviziSTeti yadrUpAvacchinnArthakam / tAdRzatvasya = tadrUpAvacchinnatvasya / asambhavAbhAvAditi anAhAryatvAdiviziSTasya * kalAvilAsaH * rUpAzrayAsiddhau lakSaNasamanvayAt dravyatvaniSThaniravacchinnaprakAratAkadavyatvaviziSTavipayatAzAlinizcayatvasyaiva pratibandhakatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNatvAditi tu vibhAvanIyam / paryAptizca yadpAvacchinnaviSayakanizcaya cAvacchinnabhedapratiyogitAvacchedakatA. svAvacchinnapratiyogitAkaparyApyanuyogitAvacchedakarUpavRttipratibandhakatetyAdirItyA vivakSaNIyA / lakSaNantu tAdRzatadrUpavattvasvarUpamatrAbhinatam / rUpavRttitvaM ca svAvacchedakatAtvAvacchinna pratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena / svam pratibandhakatvamiti dhyeyam / ___ saMzayAdau sattvAt punarasambhava iti / naca jAtimAn vayabhAvavAnitijJAnavAraNAyAdhyApakIbhUtaviSayitAzUnyatvasya jJAnavizeSaNatAyA aAvazyakatayA tata eva saMzayamAdAyA'sambhavAraNasambhave nizcayatvA'praveze kathamasambhavAbhidhAnaM saMgacchate "Aho Shrutgyanam" Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI * anatiriktavRttitvaM svavyApakatatkatvam * candrakalA * vahanyabhAvavaDhdAdinizcayatvasya prkRtaanumitiprtibndhktaantiriktvRttitvaadityaashyH| nanu prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttitvaM yadi pratibandhakatAvattAhazanizcayavRttitvaM tadA vanyabhAvAdyekadeze'tivyAptirvArA syAt , kevalavanyabhAvatvAdyavacchinnaviSayakatvasyApi prakRtAnumitipratibandhakatAvadvRttitvAdata AhAnatiriktati / niruktalakSaNe ityAdiH / svavyApaketi / svaM yadrUpAvacchinnaviSayakatvaM tadvyApakaM yat prakRtAnumititvavyApakapratibadhyatAnirUpita pratibandhakatvaM tatkatvaM svasmin antiriktvRttitvmityrthH| tathAca anAhAryA'prAmANyajJAnAnAskanditanizcayavRttitvaviziSTayadpAvacchinnaviSayakatvavyApakaM prakRtAnumititvavyApakapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatvaM tadrUpavattvaM hetvAbhAsatvamiti phalitam / bhavati hi hrado vahnimAn dhUmAdityAdI vanyabhAvaviziSTahradatvaM ayaM dhUmavAn vaDherityAdI dhUmAbhAvavavRttitvaviziSTavahnitvAdikaJca yadpapadenAdAya vanyabhAvavaDhdarUpabAdhAdau dhUmAbhAvavavRttitvaviziSTa vahanyAdirUpavyabhicArAdau ca lakSaNasamanvayaH, tAdRzabAdhatvavyabhicAratvAdyavacchinnaviSayakatvavyApakatAyAH prakRtAnumitipratibandhakatAyAM sattvAditi bhaavH| * kalAvilAsaH * iti vAcyam, aprAmANyajJAnAbhAvAnupAdAna evAsambhavasyAbhidhAnAt ekoktisampAdanArthameva saMzayamAdAyApyasambhavasyAbhihitatvAditi vedanti / athA'prAmANyajJAnAdernAnAtvena anantatadmahAbhAvasya vivakSaNIyatayA gauravamiti cenna, abhAvaviziSTAnyatvasya jJAnavizeSaNatvopagamAt , vaiziSTyaM svapratiyogimatva-svAvacchinna pratibandhakatAvacchedakaviSayitAnirUpakatAvacchedakadharmAvacchinnaviSayitAvasvobhayasambandhena / svapratiyogimatvaJcaikakSaNAvacchinnaikAtmavRsitvasambandhena / tathAca saMzayAnyatvAhAryAnyatvAderapyuktarItyaiva pravezAllAghavamiti bhAvaH / / svavyApakatatkatvamiti / nanu tAdRzanizcayatvavyApakatvaniveze gauravAt lAghavAt yadpAvacchinnaviSayakanizcayatvaM prakRtAnumityavRtti tadrUpavatvamityevaM kuto na vivakSitamiti cenna, parvato vahnayabhAvavyApyavAnityAdau vahnimasparvate'tivyAptyApattaH, vahnayabhAvavatparvatavipayakavahnimatparvatayiSayakasamUhAlambanAnumiteraprasiddhatayA vahnimatparvatanizcayatvasya prakRtAnumityavRttitvAt / naca tathApi yadrUpAvacchi "Aho Shrutgyanam" Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAdharI * natu tacchranyAvRttitvam , tAdRzanizcayavRttitvaviziSTasya viziSTaviSayakatvasya vizeSyIbhUtaviziSTaviSayakatvAnatiriktatayA tasyAtiprasaktatvena viziSTe tasminnanatiprasaktatvasya durghaTatvAt / candrakalA, nanu pratibandhakatAnatiriktavRttitvasya yathAzrutapratibandhakatvAbhAvavadavRttitvarUpArthakatAyA:prasiddhatayA tasya tAdRzArthakatvAnabhidhAnamanucitamityata Aha natvityAdi / prakRtAnumititvavyApakapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAtvAvacchinnAbhAvavadavRttitvaM yadrapAvacchinnaviSayakatvaniSThaM tAdRzAnatiriktavRttitvaM iti tu netyrthH| kuta ityAkAMdAyAmAha viziSTeti / vahnayabhAvAdiviziSTahRdAdiviSayakatvasyetyarthaH / vizeSyIbhUteti! kevlhdaadivissyktvaa'bhinntyetyrthH| tasya = kevalahadAdiviSayakatvasya / atiprasaktatvena = hRdAdidharmikavahnayAdyanumitipratibandhakatvAbhAvavati hRda ityAkArakajJAne vartamAnatvena / viziSTe = vaDhyabhAvAdiviziSTahRdAdiviSayakatve / anatiprasaktatvasya = tAdRzAnumitipratibandhakatvAbhAvavadavRttitvasya / durghaTatvAditi / tathAca tAdRzapratibandhakatvAbhAvavadavRttitvarUpAnatiriktavRttitvavivakSaNe hRdo vahnimAnityAdisthalIyabAdhAdau sarvatrA'sambhavaH, vahnayabhAvaviziSTahradaviSayakatvasya hRdaviSayakatvAbhinnatayA anumitipratibandhakatAzUnye hRda ityAkArakajJAne vartamAnasya hRdamAtraviSayakatvasya anumitipratibandhakatvAbhAvavavRttitayA vahnayabhAvaviziSTahadAdiviSayakatve tAzapratibandhakatvAbhAvavadavRttitvopapAdanasyAzakyatvAt vizeSyavRttipadArthasya viziSTAnuyogikAbhAvAnabhyupagamAdityAzayaH / * kalAvilAsaH * navipayakanizcayAvaM prakRtAnumityavyavahitaprAkkSaNavRttijJAnAvRtti tadrUpavattvamityuktau neyamativyAptiH, vahnayabhAvavyApyaprakArakabuddhau vahnimatparvatanizcayasyApratibandhakatayA niruktanizcayatvasya tAdRzAnumitiprAkkSaNavRttijJAnavRttitvAditi vAcyam, tathA sati hRdo vahnimAn jalavaddhadakAlInadavyatvAdityAdau vahnayabhAvavajjalavatyativyAptyApattaH, jalavAn valayabhAvavAnityAkArakanizcayottaraM jalavaddhadaviSayakAnAhAryahadadharmikavayanumiteraprasiddhatayA vahnayabhAvavajjalavattvAvacchinna viSayitAyAH prakRtAnumityavyavahitaprAkkSaNavRttivaTAdijJAnA'vRttitvAt / nanu tathApi svavyApakatatkasvanivezanamanarthakam, prakRtAnumitipratibandhakatvAbhAvo grarUpAvacchinnaviSayakanizcayAvRttistadrUpavattvamityasyaiva samyaktvAditice na, "Aho Shrutgyanam" Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdha- sAmAnyaniruktiprakaraNam OM gAdAdharI yatta pratibandhakatAzUnyatAdRzanizcayAvRttitvamevAnatiriktavRttitvam , ato noktarItyA asambhava iti, tadasat , * candrakalA OM niruktarItyA sambhavato'sambhavasya vAraNAya anyaprakAreNAnatiriktavRttitvamabhidadhatAM mataM dUSayitumupanyasyati yattviti / evaJca prakRtAnumititvavyApakapratibadhyatAnirUpita pratibandhakatAtvAvacchinnAbhAvavati anAhAryAprAmANyajJAnAnAskanditanizcaye'vatamAnaM yatpAvacchinnaviSayakatvaM tadra pavatvaM hetvAbhAsatvamiti niruktamatasiddhAnatiriktavRttitvaghaTitaM lakSaNaM paryavasitam / hrado vahnimAn dhUmAdityAdau vahnaya. bhAvaviziSTahradatvAdhavacchinna viSayakatvasya hRdAdidharmikavahnayAdyanumitipratibandhakatAzUnye tAdRze ghaTAdinizvaye'vartamAnatvAd bAdhAdau lakSaNasamanvayaH / hrado vahnimAnnavetyAkArakasaMzaye hRdo vahnayabhAvavAnidaM jJAnamaprametyAkArakAprAmANyajJAnAskandite hrado vahnayabhAvavAnityAkArakajJAne vahnimAn hRdo vahnayabhAvavAnityAkArakAhAryajJAne ca prakRtAnumitipratibandhakatAzUnye vahnayabhAvaviziSTahRdAdiviSayakatvasya vRttitvAdasambhavaH syAdataH prakRtAnumitipratibandhakatAzUnyatvaM anAhAryAprAmANyajJAnAnAskanditasaMzayAnyajJAnarUpatAdRzanizcayavizeSaNamuktam / tathAca tAdRzodAsInavaTAdinizcayamAdAyaiva sarvatra lakSaNasamanvayaH svayamUhanIyaH / noktarItyetyAdi / vizeSyavRttipadArthasya viziSTAnuyogikAbhAvAnabhyupagamarItyA nAsambhava ityarthaH / ___* kalAvilAsaH * abhAvasthAdhikaraNabhedena bhinnatvamate paTaniSThapratibandhakatvAbhAvasya ghaTaviSayakanizvayA'vRttitayA ghtte'tivyaatyaapteH| prakRtAnumitipratibandhakatvAbhAvatvaM yadrUpAvacchinnaviSayakanizcayavRzitAnavacchedakaM tadrUpavattvamityuktau ghaTAdAvativyAptivAraNe'pi vizeSyavRtripadArthasya viziSTAnuyogikAbhAvAnabhyupagame'sambhavApateH / kevalAbhAvatve vahnayabhAvAdimaddhadAdinizcayavRtitAvacchedakatvasattvena pratibandhakatAviziSTAbhAvasve tAdRzanizcayavRttitAnavacchedakatvasya durghaTatvAt , paryAptyAdiniveze ca lAghavAnavakAzAt / yadviSayakatvenetyatra tRtIyAyAH zUnyatvamavRttitvaJcArthaH / zUnyatve pratibandhakatvasya, zUnyatvasya mUloktajJAnapadArthe nizcaye, nizcayasyA'vRttitve'nakyAt "Aho Shrutgyanam" Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 101 ___ gAdAdharI tathAsati mUloktasya jJAnasyetyasya vaiyarthyaprasaMgAd, hRdatvAdyavachinnA yA vahnayabhAvaviziSTahradatvAdyavacchinnaviSayakayatkiJcajJAnIyaviSayatA tannirUpakatvasya pratibandhakatAzUnyatAdRzanizcayAvRttitvena * candrakalA* niruktaM mataM dUSayati tathAsatIti / pratibandhakatAzUnyatAdRzanizcayA'vRttitvasyAnatiriktavRttitvasvarUpatve satItyarthaH / mUloktati / liMgapadasthAvivakSitatayA yadiSayakatvena jJAnasyAnumitipratibandhakatvamitimUloktalakSaNaghaTakajJAnasyetyarthaH / vaiyarthyaprasaMgAditi / jJAnasyetyanuktau lakSyatAvacchedakobhUtayadra pAvacchinnaviSayakatvasya saMskArAdiniSThatve'pi tasyAnumitipratibandhakatAzUnyatAdRzodAsInaghaTAdinizcayA'vRttitayaiva sarvatra lakSaNasamanvayasambhave yadra pAvacchinna viSayakatve jJAnaniSThatvAbhidhAnaM nirarthakamitijJAnasyetyasya vyarthatAyA dhrauvyAdityarthaH / nanu pratibandhakatAzUnyatAdRzanizcayAvRttitvarUpatRtIyArthAnvayabodhe SaSThayantajJAnapadasamabhivyAhRtatRtIyAntayadviSayakatvajJAnaM heturityuktau na jJAnasyetyasya vaiyarthyam , anyathA yadviSayakatvenAnumitipratibandhakatvamityAdito'pi tAdRzanizcayAvRttitvarUpAnatiriktavRttitvapratyayaH syAditi yadi brUyAttadApyAha hRdatveti / hradatvAvacchinnA yA vahnayabhAvavAn hRda ityAkAra kayat kizcinzAnIyaviSayatA setyarthaH / tannirUpakatvasya- tAhazazuddhahRdatvAvacchinnaviSayatAnirUpakatvasya , hradatvAvacchinnaviSayakatvasyeti yAvat / pratibandhakateti / hRdAdidharmikavahnayAdyanumitItyAdiH / hRda ityAkArakanizcaye'pi tAdRzavilakSaNahradatvAvacchinnaviSayatAkatvasyAvarttamAnatvAt / ata eva tAdRzayatkiJcittvaM jJAnavizeSaNamanyathA jJAnasAmAnyAntargatahada ityAkArakajJAnanirUpitahRdatvAvacchinnaviSayatAnirUpakatvasya anumitipratibandhakatAzUnyahradamAtra. * kalAvilAsaH * viziSTalAbhAnna jJAnapadavaiyarthamato dUpaNAntaramAha hRdatvAdyavacchinna iti / nanu tathApi anumitipratibandhakatAzUnyAnAhAryA'prAmANyajJAnAnAskanditanizcayavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakaM yadUpaM tadrUpavasvaM doSatvamitivivakSayA zuddhahadaravAvacchinne'tidhyAptivAraNasambhave stravyApakatatkatvavivakSaNaM vyarthamiti cenna, saMyogAbhAvavAn saMyogavAnitijJAnasya niyatAhAryatayA anAhAyajJAnavRttiviSayatAnirUpakatAnavacchedakatvasya saMyogavatsaMyogAbhAvavattve sattvena tatrAtivyAtayApatteriti dhyeym| "Aho Shrutgyanam" Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 - anumAnagAdAdha- sAmAnyaniruktiprakaraNam gAdAdharI zuddhahradatvAdyavacchinne'tiprasaGgAcca / manmate cAnumitipratibandhakatAyAstAhazanizcayavRttitvaviziSTahradatvAdyavacchinnaviSayitAtvAvacchinnavyApakatAviraheNAtiprasaGgAnavakAzAt / ___ * candrakalA * viSayakajJAnavRttitvena tatra tAdRzanizcayAvRttitvasampAdanamasaMgataM syAdityAzayenAha zuddhati / kevale hradatvaviziSTa hRde ityarthaH / atiprasaMgAcceti / niruktAnatiriktavRttitvaghaTitasya lakSaNArthatve hdo vahnimAn dhUmAdityAdau kevala-hadatvAvacchinne hade'tivyAsiH, vahnayabhAvavAn-hada ityAkArakayatkiJcijjJAnIya hadatvAvacchinnaviSayatAkatvasya prakRtAnumitipratibandhakatvAbhAvavati hada ityAkArakatAdRzanizcaye'pyavRttitvAdato noktarUpeNAnatiriktavRttitvaM vaktavyamiti bhAvaH / nanvevamapi svavyApakatatkatvarUpAnatiriktavRttitvaghaTitalakSaNe'pi zuddhahradatvAvacchinne'tivyAptidurvArA syAt , vanyabhAvaviziSTahradatvAvacchinnaviSayakayatkiJcijJAnIyahRdatvAvacchinnaviSayatAkatvasya vanhanyabhAvaviziSTahradanizcaya eva vattamAnatayA tatra hRdadharmikaprakRtAnumitipratibandhakatvasya sattvAt yadrUpapadena zuddhahradatyasya dhattuM zakyatvAdityata Aha manmata iti / svavyApakatatkatvarUpaprakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttitvavAdinAM mate ityarthaH / anumitIti / hrado vahnimAn vahnivyApyadhUmavAMzcetyAkAraketyAdiH / tAdRzeti anAhAryA'prAmANyajJAnAnAskanditanizcayArthakam / atiprasaMgAnavakAzAditi / tathAcAsmanmate'nAhAryA'prAmANyajJAnAnAskanditanizca * kalAvilAsaH * zuddhahadatvAvacchinne'tiprasaMgAcceti / nanvatra kalpe pakSA'ghaTitasAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvaviziSTaheturUpA'sAdhAraNye'vyAptiH, niruktA'sAdhAraNyaviSayitAyA anumitipratibandhakatAzUnyatAdRzanizcayavRttitvAditi cenna, pakSadharmikahetumattAjJAnakAlInAnumitipratibandhakatAzUnyatAdRzanizcayAvRttitvasya vivakSitatvAt / tAhazAsAdhAraNyajJAnaM yadi pakSadharmikahetumattAjJAnakAlInaM tadA'numitipratibandhakameva bhvtiitydossH| nanu jAtitvena hRdatvAvagAhijAtimAn vahnayabhAvavAnitijJAnavAraNAya jagadIzenAvyApakIbhUtaviSayitAzUnyatvaM na nivezitam, bhaTTAcAryeNa tu nidhezittamanayoH ko'bhiprAya iti cenna? jagadIzamate yAdRzasamudAyatvavRttinirUpakatAkaviSayitvaM prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRtti tAdRzasamudAyatvaviziSTavaravaM lakSaNArthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 103 cha gAdAdharI athaivamapi jAtitvAdinA hradatvAdiviSayakasya jAtimAn vahnayabhAvavAnityAdijJAnasyApi vahnayabhAvavaduhRdatvAdyavacchinnaviSayakatayA tasya ca hra ___ * candrakalA * yavRttitvaviziSTayadrUpAvacchinnaviSayakatvatvAvacchinnavyApakaM prakRtAnumitipratibandhakatvaM tadrUpavattvamityasyaiva lakSaNArthatayA na zaddhahade'tivyAptiH, hradatvAvacchinnaviSayakatvatvAvacchinnasya hradamAtraviSayake'pi jJAne satvena tatrA'numitipratibandhakatAyA virahAt, kevalahRdatvasya yadrUpAnAtmakatvAdityAzayaH / zaMkate athaivamapIti / niruktAnatiriktavRttitvavivakSayA zuddhahade'tivyAptivAraNe'pItyarthaH / anatiriktavRttitvarUpAvacchedakatvavivakSaNe'pIti vArthaH / jAtitvAdineti / AdinA prameyatvAdiparigrahaH / tena yatrAkAzatvAdI jAtitvA'prasiddhistatra tAhazadharmAvacchinnapakSakarUpAdisAdhyakasthale lakSaNasamanvayasambhavAt kathamasambhava iti pUrvapakSo'pi nirstH| ___ kalAvilAsaH evaJca vahnayabhAvaviziSTahadatvagatasamudAyatvavRttinirUpakatAkaviSayitAyA jAtimAn vahnayabhAvavAnitijJAne virahAnna tanmate'sambhavaH / bhaTTAcAryamate ca yAdazasamu. dAyasvAvacchinnAnuyogitAkaparyAdhikAvacchedakatAkanirUpakatAkaviSayitvaM prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttItyAdirItyA lakSaNArthasya nirvAcyatayA jAtimAna bahnayabhAvavAnitijJAne jAtitvasyAdhikasya bhAne'pi vahnayabhAvavaddhdatvasya nirUpakatAvacchedakaghaTakatayA vahnayabhAvavaddhdasvagatasamudAyasvAvacchinnAnuyogitAkaparyAtikAvacchedakatAnirUpakatAkaviSayitAyAH tatra sattvAdasambhavasaMgatiH / naca bhaTTAcAryeNApi yAdRzasamudAyatvavRzinirUpakatAkaviSayitvaM ityevaM kathaM na nivezitamiti vAcyam ? yAdRzasthale ghaTavad bhUtalamitijJAnaM vahnayabhAvavaddhada itijJAnAtmakameva jAyate yadA ca vahnayabhAvavAn hRda itijJAnAnAtmakaM tadA ghaTatvAMze niyamataH jAtitvAvagAhyeva bhavati, tatra ghaTavadbhUtale'tivyAptiH, jagadIzamate tu etAdRzAGkure pramANAbhAvAt na ko'pi doSaH / jAtivAdinA hradatvAdIti / nanu hRdasvasAmAnAdhikaraNyena vahnisAdhyakasthale hRdatvavyApakavahnayabhAvapratiyogikasvarUpasambandhena vahnayabhAvavaddhadarUpavAdhe lakSaNasamanvayAt kathamasambhavaH ? bhaTTAcAryamate ekadezavyApakatAyA anabhyupagamena jAtimAn vayabhAvavAnitijJAne hRdatvavyApakatAyA abhAnAt / naca abhAvatvAMze prameyasvAvagAhihRdo vahvIyaprameyavattvAnitijJAnamAdAyA'sambhavasaMgatiriti vAcyam, "Aho Shrutgyanam" Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam 6 gAdAdharI do vahnimAnityAdyanumityavirodhitvAdasambhavaH / jalavAn vahnimAnityAdisthalIyadoSAsaMgraheNa * candrakalA * asambhava iti / tathAca jAtitvAdinA -hadatvAvagAhini jAtimAn vanyabhAvavAnityAkArakajJAne'pi adhikantvityAdinyAyena lakSyatAvacchedakavanyabhAvaviziSTahadatvAvacchinnaviSayakatvasyAvazyakatayA tAdRzajJAne ca hRdAdidharmikavanyAdyanumitipratibandhakatvavirahe prakRtAnumitipratibandhakatAyA vahanyabhAvaviziSTahRdatvAvacchinnaviSayakatvA'vyApakatvAt tAdRzahadatvasya yadrUpapadenopAdAnA'sambhavAt / evaM dhUmavAn vaDherityAdAvapi jAtitvAdinA vahnitvAvagAhijAtimAn dhUmAbhAvavadvRttirityAkArakazAne'pi dhUmAbhAvavadvRttitvaviziSTavahnitvAvacchinna viSayakatvasyAkSatatayA tAdRzajJAnamAdAyaiva vyabhicArAdau lakSaNasamanvayA'sambhavAt bhavatyasambhavaH iti bhAvaH / svarUpasambandharUpapratibandhakatAvacchedakatvavivakSaNe hradatvaniSThajAtitvAvacchinnaviSayatAyAstathAtvAbhAvenA'sambhavavAraNasambhave'pi pUrvoktarItyA punarvAdhAyekadeze'tivyAptivAraNamazakyaM syAdityavadheyam / nanu lakSyatAvacchedakatvenAbhimatayadrUpAvacchinnaviSayakanizcaye pakSatAvacchedakAMzenyAprakArakatvaM vivakSaNIyaM taccedAnI pakSatAvacchedakaniSThaviSayatAnirUpitakiJciniSThaprakAratvA'nirUpakatvam , tathAca nA'sambhavaH, vahanyabhAvaviziSTanhadatvAvacchinnaviSayakatvaktyapi jAtitvAdinA hRdatvAvagAhini jAtimAn vahanyabhAvavAnityAkArakajJAne hadatvarUpapakSatAvacchedakaniSThaviSayatAnirUpitatAdRzajAtitvaniSThaprakAratAnirUpakatvasyaiva satvena tAdRzaprakAratvA'nirUpakatvasya tatra virahAt tAdRzayadrUpAvacchinnaviSayakanizcayapadena tAdRzAdhikAvagAhijJAnasya dhatta mazakyatvAdityAha jalavAniti / jalavAn * kalAvilAsaH * vyApakatAvacchedakarUpabhedena vyApakatAyA bhinnatvAt vahnayabhAvatvAvacchinnahRdatvavyApakatAghaTitaniruktavAdhavipayitAyAstAdRzajJAne'satvAditi cenna, svarUpatvAMze prameyatvAvagAhihadaH hRdatvavyApakavahnayabhAvapratiyogikaprameyavatA vahnayabhAvavAnitijJAnamAdAyAsambhavasambhavAt / kecitu avacchedAvacchedena viziSTvuddhI uddezyatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmanirUpitavyApakatvameva saMsargAze bhAsate natu uddezyatAvacchedakatAvacchedakadharmAvacchinnatvamiti jAtitvena hRdatvasyaivoddezyatAvacchedakatayA haravavyApakavayabhAvapratiyogikasvarUpeNa vahvayabhAvavAn jAtimAn itijJAnamAdAyaivA'sambhavasambhava ityapyAhuH / "Aho Shrutgyanam" Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopaitam 105 (r) gAdAdharI avizeSitadharmAvacchinnapakSakAdisthalIyasya kiJcidviziSTatadghaTitasyAtarayAsaMgraheNa ca * candrakalA vahnimAnityAdisthalIyo yo vahnayabhAvaviziSTajalabadpo bAdhAtmako doSastasyA'saMgrahe. tyarthaH / pakSatAvacchedakaniSThaviSayatAnirUpitakiJciniSThaprakAratvA'nirUpakatvarUpapakSatAvacchedakAMze'nyA'prakArakatvasya yad rUpAvacchinna viSayakanizcaye vivakSaNe niruktarItyA'sambhavavAraNasambhave'pi jalavAn vahnimAnityAdau vahnayabhAvaviziSTajalavadrUpabAdhe'vyAptiH, jalavAn vahnayabhAvavAnityAkArake vahnayabhAvavajalavatvarUpayadpAvacchinnaviSayakanizcaye pakSatAvacchedakajalaniSThaviSayatAnirUpitatAdRzajalatvaniSThaprakAratAnirUpakatvasyaiva satvena tAzaprakAratvA'nirUpakatvavirahAt tAzabAdhatvasya yadpAnAtmakatvAditi tu samuditagranthatAtparyam / nanu pakSatAvacchedakAMze'nyA'prakArakatvaM na pakSatAvacchedakaniSThaviSayatAnirUpitakiJciniSThaprakAratvA'nirUpakatvam apitu pakSatAvacchedakaniSThaviSayatAnirUpitA yA avacchedakatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkapakSatAvacchedakatvAbhAvavaniSThasAmAnAdhika * raNyasambandhAnavacchinnA prakAratA tadanirUpakatvam , tasyaiva yadpAvacchinnaviSayakanizcayavizeSaNatvopagamAnna niruktAvyAptiH, jalaniSThapakSatAvacchedakatAyA avacchedakatvasambandhena jalatva eva vartamAnatayA tena sambandhena tadabhAvasya dravyatvaprameyatvAdau sattvena taniSThaprakAratvA'nirUpakatvasya jalavAn vanyabhAvavAnityAkArakanizcaye'kSatatvAt / navA jAtitvAdinA hradatvAvagAhijJAnamAdAyA'sambhavaH ? hRdo vahnimAnityAdau hRdatvAdeH svarUpata eva pazatAvacchedakatayA avacchedakatvasambandhasya tanniSThapakSatAvacchedakatAyA vyadhikaraNasaMsagatvena tena sambandhena hRdatvaniSThapakSatAvacchedakatvAbhAvasya sarvatra vartamAnasya jAtitvAdAvapi vartamAnatAyA AvazyakatvAt tAdRzajAtitvAdiniSThaprakAratvAnirUpakatvasya jAtimAn vanyabhAvavAnityAkArakazAne virahAt lakSyIbhUtaviziSTanizcayamAdAyaiva sarvatra lakSaNasamanvayasambhavAt / hRdo vahnayabhAvavAnityAkArakazAne pAratantryeNa vahnayabhAvasyApi sAmAnAdhikaraNyasambandhena hradatvAdau prakAratyAbhyupagame punarasambhavatAdevasthyaM syAdatastAdRzAbhAvavaniSThaprakAratAyAM sAmAnAdhikaraNyasambandhAnavacchinnatvaniveza iti dhyeyam / zeSamazeSamanyatra vakSyAma ityuktAvapi na nistAra ityAha avizeSiteti / niravacchinnapakSatAvacchedakatAzrayadharmAvacchinnapazakasthalIyasyApItyarthaH / kiJcidviziSTeti / kiJciddharmaviziSTapakSatAvacchedakaghaTitadoSasyAsaMgraheNa cetyarthaH / tathA "Aho Shrutgyanam" Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI * pakSatAvacchedakAdyaMze'nyAprakArakatvAdinivezasyAzakyatvAt, 106 * candrakalA * coktarItyA'pi pacatAvacchedakAMze'nyA'prakArakatvavivakSaNe asambhavAdivAraNe'pi hRdo vahnimAn hadatvAdityAdau vahnaya bhAvavadvRttitvaviziSTahadatva rUpavyabhicAre'vyAptiH, avacchedakatvarUpavyadhikaraNasambandhena hRdatvaniSThapakSatAvacchedakatvA'bhAvasya hRdatvatvAdI savena tAdRzadatvatvAdiniSThaprakAratvA'nirUpakatvasya tAdRzavyabhicAranizcaye virahAt / vyAptigrahapratibandhakatvAnurodhena nirukttavyabhicAranizcaye hRdatvatvAdeH prakAratayA bhAnasyAvazyakatvAditi pacatAvacchedakAMza 'nyA'prakArakatvanivezanaM kathamapi na sambhavatIti tAtparyam / kecittu niruktarItyA pacatAvacchedakAMze'nyA'prakArakatvavivakSaNe hRdo jAtyabhAvavAnityAdau jAtimaddarUpabAdha evAvyAptiH, niruktatrAghanizcaye jAtitvasyApi hRdatvAMza prakAratvAbhyupagamAt tAdRzaprakAratvAnirUpakatvasya yathoktatrAghanizcaye virahAdityevamavizeSitetyAdestAtparyamityAhuH, taccintyam, niruktabAdhanizvaye hRdatvAM jAtitvAdeH prakAratAyA aprAmANikatvAditi dhyeyam / nanvevamapi nA'sambhavaH, yAdRzaviziSThe lakSaNaM saMgamanIyaM tAdRzaviziSTaghaTakIbhUtA yAvantaH padArthAH tattatpratyekabhedakUTavanto ye ye padArthAH tattatpadArthaviSayakatvAbhAvakUTavattvasya yadrUpAvacchinna viSayakanizcaye vizeSaNatvopagamAt vahanyabhAvakalAvilAsaH pakSatAvacchedakAdyaMza iti / yatra yadi pakSatAvacchedakaniSThavizeSyatAnirUpitA avacchedakatvasambandhAvacchinna pratiyogitAkapakSatAvacchedakatvAbhAvavanniSThA yA prakAratA tadanirUpakatvametra pakSatAvacchedakAMze'nyAprakArakatvaM tadA hado vahnayabhAvavAnitijJAne'pi sAmAnAdhikaraNyasambandhena dharmipAratantryeNa vahnayabhAvasya hRdatve prakAratayA asambhavApatteriti na zakyam / vizeSyatAviziSTaprakAratvA'nirUpakatvameva pakSatAvacchedakAMze'nyAmakArakatvam, vaiziSTyaM svanirUpitatva - svAvacchinnAvacchedakatAkavizeSyatAnirUpita prakAratvAnavacchinnaravobhayasambandhena, jAtimAn vahnayabhAvavAnitijJAnIyajAtitvaniSThaprakArataiva tAdRzavizeSyatAviziSTA, hadatvaniSThavizeSyasAyA eva svapadenopAdAtuM zakyatvAt / vizeSyatAviziSTaprakAratAyAJca zravacchedakatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkapakSatAvacchedakatvAbhAvavanniSTatvamapi vizeSaNaM deya mityamre vyaktIbhaviSyati / "Aho Shrutgyanam" Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 107 * gAdAdharI * tAzaviziSTAghaTakapadArthAviSayakatvasya jJAnavizeSaNatvopagame sarvamAkAzavadityAdisthalIyabAdhAdau tadaghaTakAprasiddhathA avyaaptiH| ___ * candrakalA * viziSTahadarUpaviziSTaghaTakA ye hRda-hRdatva-vahni-vahnitva-bhAvAbhAvatvAdayaH teSAM pratyekapadArthabhedakUTavatvasya jAtitve satvena tAdRzajAtityapadArthA'viSayakatvasya jAtimAn vanyabhAvavAnityAkArakazAne virahAt , vahnayabhAvaviziSTahradanizcayasyaiva tAdRzajAtisvAdipadArthA'viSayakatayA tatrAnumitipratibandhakatyAnapAyAt / . viziSTaghaTakayatkiJcitpadArthabhedasya tadghaTakapadArthAntare sattvAt tAzapadArthAntarAviSayakatvasya lakSyIbhUtaviziSTa viSayakanizcaye'pi durghaTatayA'sambhavatAdevasthyamato bhedakUTanivezaH / tathAca viziSTa ghaTakatattaladArthabhedakUTavattvasya viziSTa ghaTakapadArthe'sambhavAnnA'sambhavaH / vanyabhAvaviziSTahRdarUpaviziSTA'ghaTakayatkiJcijAtitvA'viSayakatvasya prameyatvena hRdatvAvagAhini prameyavAnvanyabhAvavAn ityAkArakazAne vartamAnatayA tatrA'nu. mitipratibandhakatAviraheNA'sambhavatAdavasthyaM syAdatastAdRzAghaTakayAvatpadArthaviSaya. ktvaabhaavkuuttniveshH| tathAca tAdRzayAvadantagataprameyatvAviSayakatvasya prameyavAn vahanyabhAkyAnityAkArakajJAne virahAnnA'sambhava ityAha tAdRzati / yAdRzaviziSTe lakSaNaM saMgamanIyaM tAdRzetyarthakam / jJAnavizeSaNatvopagame = yadpAvacchinnaviSayaka. nizcayavizeSaNatve / srvmiti| sarvamAkAzavadityAdisthalIyA'kAzAbhAvavatsarvarUpabAdhAdAvityarthaH / AdinA AkAzAbhAvavyApyavatsarvarUpasatpratipakSaparigrahaH / tadaghaTaketi / tAdRzabAdhaghaTakabhinnatvasyA'prasiddhayetyarthaH / sarvasyaiva vastuno baadhghttktvaadityaashyH| avyAptiriti / pUrvoktarUpeNa viziSTAghaTakatvavivakSaNe * kalAvilAsaH tAdRzaviziSTAghaTaketi / tathAcAnugamaH-prakRtAnumititvavyApakaprativadhyatAnirUpitapratibandhakatAvRttirUpavatvaM hetvAbhAsatvam vRttitvaJca svaviziSTanizcayatvacyApakatvasambandhena / svavaiziSTyaJca nizcaye svAvacchinnaviSayitAvattva-svAvacchinnaviSayitAvyApakaviSayitAkAnyanirUpitavipayitAzUnyatvobhayasambandheneti dhyeyam / __ prakAravidhayA'nugamastu prakRtAnumititvavyApakaprativadhyatAnirUpitapratibandhakatA. vRttivyApakatArUpAbhAvIyAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAnirUpiptapratiyogitvani . chAvacchedakatAnirUpitabhedaniSThAvacchedakatAnirUpitavRttitvaniSThAvacchedakatAnirUpitanizcayaniSThAvacchedakatAnirUpitA yA svavyApakavipayitAkAnyanirUpitaviSayitvAbhAvavatva-svarUpobhayasambandhAvacchinnaviSayitAniSThAvacchedakatA tannirUpitAvacchinnatvasambandhAvacchinnAvacchedakatAvaddharmavatvaM hetvAbhAsatvamiti / "Aho Shrutgyanam" Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhayA~ sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI yadyadrUpAvacchinnasya yasya yasya tAdRzaviziSTaghaTakatA tattadrUpAvacchinnatattanniSThaviSayatAbhinna kizcidavacchinnaviSayatAzUnyatvaM jJAne nivezyam / * candrakalA * jAtivAdinA hradatvAvagAhijJAnavAraNe'pi sarvamAkAzavadityAdau AkAzAbhAvavatsavarUpabAdhAdAvavyAptiH, tAzabAdhaghaTakasarvapadArthabhinnatvasyA'prasiddhyA viziSTAghaTakasyA'prasiddharitibhAvaH / niruktA'vyAptaH pUrvoktA'sambhavasya ca vAraNAya punaH zaMkate yadyadrUpeti / yasya yasya = padArthasya / yAdRzeti / lakSyatvenAbhimatetyAdiH / tattadrUpeti / niravacchinnahradatvAdiniSThaviSayatAyAH tattadrUpAvacchinnaviSayatAbhinnatayA tacchUnyatvasya vanyabhAvaviziSTahRdanizcaye virahAt bAdhAdI lakSaNasamanvayAsambhavAt tattadrUpAvacchinnaviSayatAbhinnaviSayatAyA kiJcidavacchinnatvaniveza ityavadheyam / jJAne = yadrUpAvacchinnaviSayakanizcaye / nivezyamiti / tathAca na sarvamAkAzavadityAdI AkAzAbhAvaviziSTa sarvarUpabAdhAdAvavyAptiH, niruktabAdhAdidhaTakatAvacche. dakasarvatvAdyavachinnaviSayatAbhinnA yA ghaTatvAdirUpakiJciddharmAvachinnA viSayatA tacchU nyatvasya tAdRzAdhAdinizcaye sattvAditi hRdayam / __ * kalAvilAsaH * yadyapAvacchinnasyeti / nanu yadyadpAvacchinnasya yasya yasya yAdRzaviziSTAghaTakAvaM tattadrUpAvacchinnatattaniSTaviSayatAzUnyatvameva lAghavAd jJAne nivezyaM kiM tadviSayitAvyApakaviSayitAka ravarUpaghaTakaravanivezeneti cenna ? ghaTakasaMkhyApekSayA aghaTakasaMkhyAyA prAdhikyena bhedakUTagauravAditi dhyeyam / niruktakalpasyAnugamastu prakRtAnumitityavyApakaprativadhyatAnirUpitapratibandhakatAvRttirUpavatvaM hetvAbhAsatyam / pratibandhakatAvRttitvaJca rUpe svaviziSTanizcayatvavyApakatvasambandhena, svavaiziSTyaM nizvaye svAvacchinaviSayitAvattva-svAvacchinnavipayitAvyApaka vipayitAnirUpakatAvacchedakarUpaviziSTAnyakiJcidavacchinnaviSayitAzUnyatvobhayasambandhena, tAzarUpavaiziSTyaJca svAvacchinattva-strasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena / yadyadpAvacchinnasyetyanuktau sarvamAkAzavadityAdisthalIyabAdhAdAvavyAptiH, sarvasyApi viziSTaghaTakatvAt / yasya yasyetyanuktau hRdaH prameyavahnimAnityAdau gurudharmasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve ameyavahnayabhAvaviziSTahadarUpavAdhe'vyAptiH, prameyatvena hadatvAvagAhijJAne'pi niruktaviSayitAzUnyatvasthAnapAyAdato yasya yasyetyuktam / "Aho Shrutgyanam" Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 109 * gAdAdharI * jAtitvAdyavacchinnasya hRdatvAdena vahnayabhAvavaddatvAvacchinnAtmakadoSaghaTakateti jAtitvAdyavacchinnahradatvAdiviSayatA tAdRzaviSayatAbhinnaiva, tacchUnyatvaJca noktajJAnasyeti na doSaH, ityapi na sat ? tathAsati hRdo jAtyabhAvavAnityAdisthalIyabAdhAdereva duHsaMgrahatvAt / jAtivAdinA hradatvAdirUpadharmitAvacchedakAvagAhino jAtimAna jAtimAnityAdijJAnasya jAtitvAdyavacchinnadatvAdiniSThadharmitAvacchedakatArUpaviSayatAyA niruktaviSayatAbhinnatvaviraheNa tAdRzajJAnasyAnumityapratibandhakasya zUnyatvAntenAvAraNAt / maivam , * candrakalA * jAtittvAdinA hadatvAvagAhi jJAnamAdAya pUrvoktA'sambhavaM vArayati jAtitveti / jAtitvaviziSTasya cetyarthaH / tAdRzeti / vanyabhAvaviziSTa-hadarUpaviziSTaghaTakatAvacchedakadharmAvacchinnaviSayatAbhinnaivetyarthaH / tacchUnyatvam = jAtitvAvacchinnaviSayatAzUnyatvam / noktajJAnasya-jAtimAn vanyabhAvavAnityAkArakajJAnasya / tathAca vahanyabhAvaviziSTa-hadarUpaviziSTadoSadhaTakatAvacchedaka-hadatvAdyavacchinnaviSayatAbhinnA yA jAtitvAvacchinnA viSayatA tacchUnyatAyA jAtimAn vanyabhAvavAnitijJAne'sattvAt anumitipratibandhakatAvati vanyabhAvaviziSTa-hadarUpabAdhanizcaya eva tacchUnyatAyA vartamAnatayA sarvatra lakSaNasamanvayasambhavAnnA'sambhava iti samuditagranthatAtparyamadhikamanyatrAnusandheyam / samAdhAnamAha tathA satIti / niruktarItyA tAdRzakiJcidavacchinna viSayatAzUnyatvasya tAdRzanizcayavizeSaNatvoragame satItyarthaH / niruktavivakSayApi hado jAtyabhAvavAnityAdau jAtimad-hadarUpabAdhAdAvavyAtiH,jAtivAdinA -hadatvAvagahijAtimAnjAtimAnityAkArakajJAnIyajAtitvAvacchinna hadatvaviSayatAyAM tAdRzajAtiviziSTahadAtmakabAdhaghaTakatAvacchedakajAtitvAvacchinnaviSayatAbhinnatvaviraheNa tAdRzaviSayatAbhinnaghaTatvAdhavacchinnaviSayatAzUnyatvasya jAtimAn ida ityAkArakanizcaye iva jAtimAnjAtimAnityAkArakanizcaye'pi vartamAnatayA tatraca hadadharmikajAtyabhAvAnumitipratibandhakatAyA asattvAdityAha zUnyatvAntenAvAraNAdityantena / niruktati jAtimaddarUpamAdhaghaTakatAvacchedakadharmAvacchinnArthakam / tAdRzajJAnasyajAtitvAdinA vhadatvAvagAhijAtimAnjAtimAnitijJAnasya / athaivamapotyAderuttaraM maivamiti / tayAca yadrUpAvacchinnaviSayitAtvaM yAdRzaviziSTe "Aho Shrutgyanam" Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAryA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI * yadpAvacchinnaviSayitAtvaM tAdRzaviziSTaviSayakatvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakaM tadrUpAvacchinnaviSayitAzUnyatvasya jJAnavizeSaNatayA sAmaJjasyAt / * candrakalA* lakSaNaM saMgamanIyam tAdRzaviziSTaviSayakanizcayatvAdhikaraNavRtyabhAvapratiyogitAvacchedakaM tadrUpAvacchinna viSayitAzUnyayadpAvacchinnaviSayakanizcayatvavyApakaM prakRtAnumitiprati. bandhakatvaM tadrUpavattvaM hetvAbhAsatvamiti lakSaNArthaH paryavasitaH / evaJca na hado vahimAnityAdisthalIyavAdhAdau jAtivAdinA vhadatvAvagAhi jAtimAn vahnayabhAvavAnityAkArakajJAnamAdAyA'sambhavaH, tAdRzabAdhAdiviSayakanizcaye jAtitvAvacchinna hadatvanirUpitaviSayitAsAmAnyAbhAvasya vartamAnatayA tatpratiyogitApacchedakajAtitvAvacchinnaviSayitAtvAvacchinnazUnyatvasya jAtimAn vanyabhAvavAnitijJAne virahAt tasya ca hado vahnayabhAvavAnitijJAna eva sattvAt / navA hado jAtyabhAvavAnityAdisthalIyavAdhAdAvavyAptiH, tAdRzajAtimaddhadarUpavAdhanizcaye jAtitvAvacchinna hadatvaviSayitvAbhAvasya sattvena tatpratiyogitAvacchedakajAtitvAvacchinnahadatvaviSayitAtvAvacchinnazUnyatAyA jAtimAn jAtimAnityAkArakajAtitvAdinA hRdatvAvagAhijJAne virahAditi tAtparyam / jJAnavizeSaNatayA = yadpAvacchinnaviSa * kalAvilAsaH * yadurUpAvacchinnaviSayitAtvamiti / nanUktarItyA'vyApakIbhUtavipayitAzUnyatvavivakSaNe'pi abhAvatvena hRdatvAvagAhi-abhAvavAn vahnayabhAvavAnitijJAnamAdAya punarasambhavaH, niruktajJAne'pi vahnayabhAvavaddhadatvAvacchinnaviSayitAyAH satvAt , iticedatra navyAH, yAdRzaviziSTaviSayakanizcaye avyApakIbhUtavipayitAzUnyatavamiva yadyadpAvacchinnasya yasya yasya viziSTaghaTakatA tattadrUpAvacchinnatattanniSTaviSayitAbhinna kiJcidavacchinnavipayitAzUnyatvamapi tAdRzanizcaye vizeSaNaM deyam, evaJcAbhAvatvAvacchinnahradatvavipayitAyAstAdRzavipayitAbhinnatayA taLUnyatvasyAbhAvavAn vahnayabhAvavAnitijJAne virahAnnA'sambhavaH / nacaivaM jAtimAn vahnimAnityatra vahnayabhAvavajjAtimadrUpavAdhe'vyAptiH pratyeka jAtivipayitAyAzcAlanInyAyena tAdRzaviziSTavipayitvA'vyApakatvAditivAcyam, yAdRzasamudAyatvAvacchinnAnuyogitAkaparyAptayavacchedakatAnirUpakatAkavipayitAtvaM tAdRzaviziSTavipayakatavasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakaM tAdRzazasamudAyatvAvacchinnAnuyogitAkaparyAyavacchedakatAkanirUpakatAkaviSayitAzUnyatvasya tAdRza "Aho Shrutgyanam" Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * dIdhitiH * tena viziSTasyA'sattve'pi * gAdAdharI * apratibandhakajJAnaviSayatAvacchedakajAtitvAdivizeSitahradatvAdighaTitatattadrUpAvacchinnaviSayitAtvAvacchinnAbhAvasya doSAtmakaviziSTaviSayitAsamAnAdhikaraNatvAt tajajJAnavyAvRttiriti / viziSTasya = viziSTaviSayakatvasya, asattve'pi = vahnathabhAvatvAdinA ghaTAdyavagAhibhrame'sattvepi / tathAca viziSTaviSayakatvena pratibandhakatA na sambhavatIti bhaavH| * candrakalA * yakanizcayavizeSaNatayA / sAmaJjasyameva nirvakti apratibandhaketi / prakRtAnumityapratibandhakaM yat jAtimAnvanyabhAvavAnityAdijJAnaM tadviSayatAvacchedakobhUtaJca yat jAtitvaviziSTa hadatvAdinirUpitajAtitvAvacchinna hadatvaviSayitAtvaM tadavacchinnAbhAvasyetyarthaH / doSAtmaketi / vnybhaavvishisstt-hdruupvaadhvissyktvsmaanaadhikrnntvaadityrthH| tathA ca kA'sambhava iti bhaavH| tajjJAneti / apratibandhakIbhUtajAtitvAdinA -hadatvAdyavagAhijJAnavAraNamityarthaH / atra ca yadpAvacchinnaviSayitAtvAvacchinnAbhAvo yAdRzaviziSTaviSayakatvasamAnAdhikaraNastadpAvacchinnaviSayitAzUnyatvasya jJAnavizeSaNatvaM lAghavAt kathaM noktamiti tu sudhIbhivibhAvanIyamityAstAM vistrH| viziSTaviSayakatvena pratibandhakatvaM na sambhavatIti sUcayituM bhAvamAha tathAceti / * kalAvilAsaH * nizcayavizeSaNatvopagamAt , tAdRzaviSayitAzUnya tvasya niruktavAdhe savAdityAhuH / atha yadpAvacchinnaviSayitAtvaM svAvacchinnaviSayakatvAvacchinna pratibandhakatAvacchedakaviSayitvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakaM tadrUpAvacchinnavipayitAzUnyatvameva tAdRzanizcaye nivezyatAM kiM viziSTadvayA'ghaTitatva-viziSTAntarA'ghaTitatvanivezena ? vahnayabhAvavajjalavadvRttijalavaddhadatvAvacchinnaviSayakatvAvacchinnajJAnavaiziSTyAvacchinna pratibandhakatAvacchedakavayabhAvavajjalavatkAlInajalavaddhdatvAvacchinnaviSayitvA'vyApakatvasya vahnayabhAvavajjalavadvRttijalavadhRdatvAvacchinnaviSayitAyAM sattvAt / evaM meyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnaviSayakaravAvacchinna pratibandhakatAvacchedakazuddhavyabhicAratvAvacchinna viSayitvA'vyApakatvasya meyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnaviyitAyAM sattvAt / "Aho Shrutgyanam" Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 anumAnagAdAdharthI sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH bhramAtpratibandhe'pi na kSatiH / * gAdAdharI bhramAtpratibandhe'pi tAdRzabhramasyAnumityanutpAdaprayojakatve'pi, na kSatiH-noktayuktyA paryyAptiniveze'sambhavastadaniveze pUrvoktAtiprasaGgo vA / - * candrakalA * tAdRzabhramasya = parvatAdau vahnayAdyabhAvaprakArakabhramasya / noktayuktayetyAdi / nirUpyanirUpakabhAvApannaviSayatAyA eva svarUpa sambandharUpAvacchedakatvavyavasthApanarUpayuktyA nA'sambhavaH, paryAtyaniveze ca bAdhAyekadezAdau nA'tiprasaMgo vetisamuditagranthArthaH paryavasitaH / svarUpasambandharUpapratibandhakatAvacchedakatvaghaTitalakSaNasya vakSyamANA'tivyAyA dUSaNIyatve'pyanatiriktavRttitvarUpAvacchedakatva ghaTitalakSaNe'pi vakSyamANaviziSTavizeSe'tivyAptivAraNaM duHzakyaM syAt yadi viziSTadvayA'ghaTitatvanivezo na syAditiviziSTadvayA'ghaTitatva nivezasUcanAya prathamataH svarUpasambandharUpA* kalAvilAsaH * evamanayaiva rIyAsnugatarUpeNa pratibandhakatAyAM yat kiJcitvAdikaM nivezya zranyAnyadoSA api vAraNIyAH / maivam, sarvamAkAzavadityAdau zrAkAzAbhAvavatsarvarUpavAdhe'vyAptathApatteH, sarvasvAvacchedena zrAkAzAnumitiM prati AkAzAbhAvavadghaTAdinizcayasyApi pratibandhakatayA AkAzAbhAvavatsarvatvAvacchinna viSayakatvAvacchinnapratibandhakatAvacchedakAkAzAbhAvava ghaTatvAvacchinna viSayitvA'vyApakatvasya tAdRzasarvatvAvacchinna viSayitAyAmakSatatvAditi tu vibhAvanIyam / tadabhAvasya yadrUpAvacchinnavipayitAtvamityanabhidhAya yannirUpita viSayitAtvamityuktau sarvamAkAzavadityAdau zrAkAzAbhAvavatsarvarUpatrAdhe'vyAptiH ghaTAdinirUpita viSayitA api zrAkAzAbhAvavatsava tsarvaviSayakatvasamAnAdhikaraNatayA tAdRzavAjJAne viraheNa yannirUpittaviSayitAtvasya tAdRzavAdhavipayakatvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAprasiddha reto yadrUpAvacchinna viSayitAtvamityuktam / tathAca ghaTatvAvacchinna vipayitAsAmAnyAbhAvasya tAdRzavAdhajJAne satvAnnAvyAptiriti bhAvaH / yadrUpAvacchinnavipayitA yAdRzaviziSTaviSayakatvasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedityuktau pratiyogityena dharmiNaH pravezanIyatayA gauravaM syAdatastAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM yadrUpAvacchinna viSayitAtve'bhihitamiti dhyeyam / zravyApakIbhUtavipayitAzUnyatvasahitalakSaNAnugamastu makRtAnumititvavyApaka "Aho Shrutgyanam" Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 candrakalA-kalA vilAsAkhyaTIkAdvayopetam gAdAdharI nanu viziSTadoSaghaTakIbhatatadekadezaviSayatAyAM svarUpasambandharUpAvacchedakatvasattve'pi yAdRzaviziSTaviSayatAsAmAnyasya tAdRzAvacchedakatvavivakSayA atiprasaGgavAraNasambhavAt tadeva kathaM na vivakSitamiti / ___ * candrakalA * vacchedakatvanivezasamarthanAya zaMkate nanviti / viziSTeti / vahnayabhAvaviziSTa-hadarUpabAdhAtmakadoSaghaTakIbhUto yo vahnayabhAvAdyakadezastaniSThaviSayatAyAmityarthaH / svarUpasambandharUpAvacchedakatvavivakSaNe pUrvoktayuktayA hado vahnimAnityAdau bAdhAyekadeze vahnayabhAvAdAvativyApti pUrvoktAM vArayati viziSTeti / tathAca yadrUpAvacchinnaviSayatAtvavyApakaM prakRtAnumitipratibandhakatAnirUpitasvarUpasambandharUpAvacchedakatvaM tadra pavattvaM hetvAbhAsatvamityuktau na bAdhAyekadezAdAvativyAptiH, tAdRzaikadezAdyAtmakavahanyabhAvatvAvacchinnaviSayatAtvaraya vahnayabhAva ityAkArakajJAnIyavanyabhAvaviSayatAyAmapi sattvena tatra -hadAdidharmikavahayAdyanumiti. pratibandhakatAvacchedakatvavirahAt vahnaya bhAvatvAvacchinnaviSayatAtvavyApakatvasya prakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakatAyAmasattvAt yadra ppdentaadRshaikdeshvRttivhnybhaavtvaaderupaadaatumshkytvaadityaashyH| tadeva = niruktarItyA svarUpasambandharUpAvacchedakatvaghaTitalakSaNameva / na vivakSitam dIdhitikRtetizeSaH / * kalAvilAsaH OM prativadhyatAnirUpita pratibandhakatAvRttidharmavattvaM hetvAbhAsatvamiti, vRttitvaJca svaviziSTanizcayatvavyApakatvasambandhena, svavaiziSTyaM nizcaye svAvacchinnaviSayitAvatvasvAvacchinnaviSayaka svasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakadharmAvacchinnaviSayi - tAzUnyatvobhayasambandhena, ativistRtibhayAt prakAravidhayA'nugamo'tra na prdrshitH| nanu yadpapadena yadi sAmAnAdhikaraNyasambandhena vahnayabhAvaviziSTahadatvaM dharttavyaM tadA vahnayabhAvaviziSTaidatvavAnayamitijJAnIyamakAratvAvacchinnavizeSyatAyA api vahnayabhAvaviziSTahadatvAvacchinna tayA tatrAnumitipratibandhakatAviraheNA'sambhavaH syAt / yadica vahnayabhAva-hRdatvobhayameva tathA, tadApi vahnayabhAvavaddhadatvavAn ghaTa ityAkArakajJAnIyaprakAratvAvacchinnavizeSyatAyAH tAdRzobhayadharmAvacchinnatayA tatrApyanumitipratibandhakatAyAH abhAvasaravAdasambhavo durvAra iti cena, hRdatvAvacchinnAnuyogitAkasvarUpasambandhena vahnayabhAvAdhikaraNanirUpitavRttitvarUpasAmAnAdhikaraNyasambandhena vayabhAvaviziSTahadatvasyaiva yadrUpadena dhartavyatvAt / vayabhAvaviziSTa "Aho Shrutgyanam" Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI - naca sAmAnyapadasya vyApakatvArthakatayA pratibandhakatAvacchedakatAyAM viziSTaviSayatAtvavyApakatvaM pravezyaM, tadapekSayA pratibandhakatAyAM viziSTaviSayatAvyApakatvanivezanamevocitamiti vAcyam ? yato vahnayabhAvaviziSTahadAdinirUpitaviSayatAyA anumityapratibandhakasaMzayAhAryAprAmANyajJAnA 8 candrakalA nanu sAmAnyapadasya vyApakatvArthakatayA yadpAvacchinnaviSayatAsAmAnyaM prakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakamityasya yadpAvacchinnaviSayatAtvavyApakaM prakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakatvamityarthakatAyA AvazyakatvAt pratibandhakatAnatiriktavRttitvarUsAvacchedakatvaghaTitalakSaNameva laghubhUtam,tasya tadpAvacchinnaviSayakatvavyApakaprakRtAnumitipratibandhakatvaghaTitatvAt , bhavanmate yadpAvacchinnaviSayakatvatvavyApakatvasya tAzapratibandhakatAvacchedakatAyAmeva vivakSitatvAdityeva nacetyAdinA'zaMkya samAdhatte yata ityaadi| *kalAvilAsaH hRdatvavAn ghaTa ityAdijJAne sAmAnAdhikaraNyasya tAdRzavizeSarUpega svarUpaghaTitasaMsargatvAnabhyupagamena asambhavavirahAditi dhyeyam / atha svarUpasambandharUpamatibandhakatAvachedakatvaghaTitakalpe bAdhAyekadeze'tivyA. ptivAraNAya yadpAvacchinnaviSayitAsAmAnyamityatra sAmAnyapadaM vyartham, jAtiravena hadatvAvagAhijAtimAn vayabhAvavAnitijJAnamAdAyA'sambhapavAraNAya avyApakobhUtaviSayitAzUnyatvasyAvazyaM nivezanIyatayA vAdhaikadezavahnayabhAvatvAcavacchinnavipayitvA'vyApakaviSayitAzUnyatvasya vahayabhAva ityAkArakajJAna eva satvena tadIyavahaSabhAvavipayitAyAH makRtAnumitimatibandhakatAnirUpitasvarUpasambandharUpAvacchedakatvavirahAt / __naca gosvAbhAvo govAbhAvavAnityatra vAdhazramaviSaye gotvAbhAve'tivyAptiH syAt yadi sAmAnyapadaM na syAditi vAcyam, yadrUpAvacchinnasaMsargatAnirUpitayadrUpAvacchinnaviSayitAtvaM yadpAvacchinnaviSayakatvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakaM tadpAvacchinnasaMsargatAnirUpitatadrUpAvacchinnavipayitAzUnyasvasyaivAvyApakIbhUtavipayitAzUnyasvapadena vivakSaNIyatvAt samavAyatvAvacchinnavipayitAnirUpitagotvatvAvacchinnavipapitAzUnyagotvAbhAva ityAkArakajJAnIyavipayitAyAH tAdRzapratibandhakatAnavacchedakattvAditi cenna, guNo na dravyamityAdau guNo dravyamityAkArakaniravacchinnadravyattvaniSThaprakAratAkabAdhabhramIyaviSayatAzraye guNe'tivyApti. vAraNAya sAmAnyapadasyAvazyakatvAt yathAvivakSitanikhilAvyApakobhUtavipayitA "Aho Shrutgyanam" Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 115 * gAdAdharI OM skanditajJAnasAdhAraNatayA nAnumitipratibandhakatAyAM tadvyApakatvamityanAhAryAprAmANyajJAnAnAskanditanizcayavRttitvaviziSTAyA viziSTaviSayatAyA eva vyApakatvaM pratibandhakatAyAM bhavatA vivakSaNIyaM, tadapekSayA lAghavena ca svarUpasambandharUpAvacchedakatAyAM bAdhAdirUpadoSaviSayatAtvavyApakatvaM vaktumucitam / tathAsati nizcayatvAdyanivezAt samAnAkArakajJAnasya viSayatAyA bhedasyAprAmANikatayA saMzayAdijJAnIyaviSayatAyA api nizcayatvAdiviziSTIyatayaiva pratibandhakatAvacchedakatayA bAdhAdirUpadoSanirUpitaviSayatAtvavyApakatAyA akSatatvAt / * candrakalA * vyApakatvam vahnayAdyabhAvaviziSTahRdAdinirUpitaviSayitAvyApakatvam , bhavatA-anatiriktavRttitvarUpAvacchedakatvavAdinA / tadapekSayA = tAdRzaviziSTanirUpitaniruktanizcayavRttitvaviziSTaviSayitvavyApakatvanivezApekSayA / ucitamiti / asmanmate lakSaNasyAdhikapadArthA'ghaTitatvAditi hRdayam / svarUpasambandharUpAvacchedakatvavAdinAM mate lakSaNasyA'dhikapadArthA'ghaTitatve yuktimAha tathA satIti / pratibandhakatAvacchedakatAyAM tAdRzaviSayatAtvavyApakatvaniveze kRte satItyarthaH / samAneti / sviiymukhyvishessytaavcchedkdhrmaavcchinnvishessytaakjnyaanessvityrthH| aprAmANikatayeti / samAnAkArakajJAnaviSayatAyA bhedAbhyupagame saMzayanizcayasAdhAraNasamAnavizeSyatAkajJAnAnuvyavasAyo na syAditi dhyeyam / nizcayatvAdIti / nizcayatvAdiviziSTa nizcayanirUpitatayetyarthaH / bAdhAdauti / hRdo vahnimAnityAdisthalIyavanyabhAvaviziSTahRdAtmakabAdhAdidoSanirUpitaviSayitAtvavyApakatAyA ityarthaH / ayaMbhAvaH, anitiriktavRttitvarUpAvacchedakatvanivezapakSe vahnayabhAvAdiviziSTahadavAdyAtmakayadrUpAvacchinnaviSayakatvavyApakatvamAtrasya nivezo na sambhavati tAzayadrapAvacchinnaviSayakatvasya saMzaye AhAryazAne'prAmANyajJAnAskandite'pi jJAne vartamAnatayA tatra prakRtAnumitipratibandhakatAyA virahAdatastanmate'nAhAryAprAmANyajJAnAnAska. nditasaMzayAnyajJAnavRttitvaviziSTayadpAvacchinnaviSayakatvavyApakatvaM prakRtAnumitipratibandhakatAyAM yathoktarItyA'sambhavavAraNAyAvazyaM nivezyam / 8 kalAvilAsa:* zUnyajJAnIyatvasya niruktabhramIyaguNavAvacchinnavipayitAyAM sattvAditti dhyeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI * na ca vahnayabhAvavAn hrado vahnimAnityAhAryajJAnIyavahnayabhAvaviziSTahRdAdiviSayatA nA'nAhAya'jJAnasAdhAraNI tAdRzAhAyyajJAnasamAnAkAra. kAnAhAyya'jJAnAprasiddhaH, hrado vahnayabhAvavAnityanAhAyyajJAnIyavahnayabhAvaviziSTahadAdiviSayatAtazca vahnayAdiprakAratAnirUpitatAdRzAhAyajJAnIyava yabhAvaviziSTahadAdivipayatAyA bhinnatvAt , tathAcAnAhAyyajJAnavRttitvaviziSTaviSayatAyA eva pratibandhakatAvacchedakatayA na pratibandhakatAvacchedakatAyAM darzitA''hAyya'jJAnIyaviSayitAsAdhAraNaviziSTaviSayatAtvavyApakatvamiti vAcyam , * candrakalA. svarUpasambandharUpAvacchedakatvanivezapakSe tu anAhAryatvAdikamanivezya kevalaM yadpAvacchinnaviSayitAtvavyApakatvaM prakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakatAyAM nivezanIyam , saMzayAdinirUpitaviSayatAyA nizcayatvAvacchinnanirUpitatvena samAnAkAraka. jJAnIyatayAnumitipratibandhakatAvacchedakatvena vahanyabhAvAdiviziSTahradatvAdyavacchinnanirUpitaviSayitAtvamAtravyApakatAyAH pratibandhakatAvacchedakatAyAmazatavAdato niruktarItyA svarUpasambandharUpAvacchedakatvaghaTitalakSaNameva nizcayatvAdyapravezena lAghavAt yuktamiti / / nanvAhAryavahayabhAvavAn hado vahnimAnityAkArakajJAnaM na vahnayabhAvavanhadanizcayasamAnAkAraka nizcayoyavizeSyatAyAHzuddha hRdatvAvacchinnatayA tAdRzavizeSyatAyA AhAryajJAne virahAt vahnayabhAvavAn vhado vahnimAnityAkArakAhAryajJAnIyavizeSyatAyA vahayabhAva-hadatvarUpadharmadvayAvacchinnatvAditi vahnayabhAvaviziSTa hadatvAvacchinnaviSayatAtvarayAhAryajJAnIyatAha zaviSayatAyAmapi sattvena tatrAnumitipratibandhakatAvacchedakatvasyAbhAvAdasambhavavAraNAya sadrUpAvacchinna viSayatAyAmanAhAryajJAnIyatvanivezasyAvazyakatayA svarUpasambandharUpAvacchedakatvanivezapakSe'pi gauravasya vArayitumazakyatvAditi taTasthaH zaMkate naceti / vAcyamiti pareNAnvayaH / nAnAhAryeti / na nizcayAdau vartamAnA bhavitumarhati / bhinnatvAditi / AhAyajJAnIyavahniprakAratAnirUpitavizeSyatAyA vahnayabhAvAdyavacchinnatvAditi bhAvaH / darziteti / vahnayabhAvavAn hRdo vahnimAnityAkArakAhAryajJAnIyavahnayabhAvaviziSTahradaviSayitAsAdhAraNaviziSTa viSayitAtvavyApakatvaM svarUpasambandharUpapratibandhakatAvacchedakatvasya netyrthH| tathAcAnAhAyitvasya yadpAvacchinnaviSayitAyAmaniveze'sambhava ityAzayaH / "Aho Shrutgyanam" Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 117 * gAdAdharI * tathAsatti anAhAya'jJAnIyaviziSTaviSayitAtvavyApakatAyA eva vivakSaNIyatvAt , tAvatApi saMzayAnyatvAprAmANyajJAnAnAskanditatvApravezena lAghavAnapAyAt / * candrakalA* samAdhatte tathA satIti / asambhavavAraNAyAnAhAyitvasya yadpAvacchinnaviSayatAyAM niveze kRte satyapItyarthaH / lAghavAnapAyAditi / tathAca svarUpasambandharUpapratibandhakatAvacchedakatvapakSe AhAryajJAnIyaviSayitAsAdhAraNaviziSTa viSayitAtvavyArakatvasya tAdRzAvacchedakatAyAmasattvAdasambhavavAraNAya yadpAvacchinnaviSayitAyAmanAhA- yatvavivakSaNe'pi saMzayAnyAprAmANyajJAnAnAskanditajJAnoyatvasya tAdRzaviSayitAyAmanivezena svarUpasambandharUpAvacchedakatvaghaTitalakSaNasyaiva ladhutvAt , anatiriktavRttitvarUpAvacchedakatvaghaTitalakSaNe'sambhavavAraNAya yadpAvacchinnaviSayakajJAne saMzayAnyatvAdinivezatyAvazyakatvAditi tu paramArthaH / yadpAvacchinna viSayatAtvavyApakaM prakRtAnumititvavyApakapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAyA:svarUpasambandharUpAvacchedakatvaM tadrUpavattvamityAdirItyA lakSaNArthanirvacane parvato vahnimAn dhUmAdityAdau pASANamayatyavatparvate'tivyAptiH, pASANamayatvAvacchedena pASANamayo vahnayabhAvavAnityAkArakanizcayaviziSTapASANamayatva'vAMzca * kalAvilAsaH * tathA satyanAhAryeti / nacAnAhAryajJAnIyaviSayitAyAM pratibandha katAvacchedakatvAbhidhAnaM nirarthakamavyApakIbhUtaviSayitAzUnyajJAnIyatvasya viSayitAyAM vivakSaNAdevAhAryajJAnavAraNasambhavAditi vAcyam, guNapakSakadravyasvasAdhyakasthale dravyabhinnaguNarUpabAdhe'vyAptyAparoH, dravyabhinnaguNatvAvacchinnaviSayakatvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakaM yadviSayitAsvaM tacchUnyatvasya dravyasvasvAvacchinnaviSayatAnirUpitadvyabhinnaguNatvAvacchinnavizeSyatAkajJAne sattvena sadIyavipayitAyAM pratibandhakasAvacchedakatvavirahAt / tajjJAnaviziSTajJAnatvaM tajjJAnasamAnAkAraka jJAnatyam, vaiziSTaya svanirUpitamukhyavizeSyatAviziSTamukhyaviSayatAkatvasambandhena / tAdRza vizeSyatAvaiziSTaya svAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmaparyAptAvacchedakatAkatva--svanirUpitamukhyavizeSyatAnAtmakaviSayatAvacchedakatAparyAdhayadhikaraNadharmAvacchinnaviSayatAnirUpitatvobhayasambandhenetyavadheyam / "Aho Shrutgyanam" Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI * maivam, svarUpasambandharUpAvacchedakatvapraveze pApANamayatvAdyavacchedena vahnayabhAvavattAnizvayaviziSTasya pASANamayatvAdiviziSTasya pakSAderjJAnasya vahnayanumitipratibandhakatayA tadavacchedakaviSayitAkapASANamayatvavatparvate'ti 118 * candrakalA * parvata ityAkArakanizcayasya jJAnadvayAtmakasya samUhAlambanarUpasya vA sattvadazAyAM parvatAdau vAdyanumityanutpAdAt tAdRzAnumitiM prati niruktanizvayaviziSTanizcayasya pratibandhakatAyA AvazyakatayA samAnAkArakajJAnIyaviSayatAyA aikyena pASANamayatvAvacchedena vacabhAvavattA nizcayAsamAnakAlInapASANamayatvavatparyaMta tvAvacchinna viSayatAyAstAdRzanizcayasamAnakAlInapAtrANamayatvavatparvatatvAvacchinna viSayitvAbhinnatayA yatra yatra pASANamayatvavatparvatatvAvacchinnaviSayitAtvaM varttate tatra tatraiva parvatAdidharmikavahnayanumitipratibandhakatAnirUpitastrarUpasambandharUpAvacchedakatAyA akSatatvAt yadrUpapadena pASANamayatvavatparvatatvasyopAdAtuM zakyatvAt / yadrUpAvacchinna viSayakatAhazanizcayatvavyApakaM prakRtAnumitipratibandhakatvaM tadra - pavattvamityAkArakA natiriktavRttitva rUpAvacchedakatva ghaTitalakSaNArthAbhyupagame tu na tatra pASANamayatvavatparvate'tivyAptiH, tAdRzapASANamayatvavatparvatatvAvacchinnaviSayakanizcayatvasya pASANamayatyAvacchedena vahnayabhAvavattAnizcayA'samAnakAlIne'pi pAtrANamayaH parvata ityAkArakanizcaye varttamAnatayA tatrAnumitipratibandhakatAyA asattvAdetanmate pASANamayatvavatparva tatvasya yadrUpAnantargatatvAdityevaM nanvityAderuttaramAha maivamityAdi / jJAnasya = nizcayasya / tadavacchedaketi / tAdRzAnumitipratibandhakatAvacchedakaviSayitAnirUpakapASANamayatvaviziSTaparvatAdAvativyApterityarthaH / anatiriktavRttitva y * kalAvilAsaH ** pASANamayasvavatparvate'tivyAptiriti / zraya pApANamayatvavatparvataviSayatAsAmAnyAntargatAyAH vahnimAn parvataH pASANamaya ityAkArakajJAnIyapASANamayatvavatparvatatvAvacchinnaviSayatAyA api dhartuM zakyatayA tatra cAnumitipratibandhakatAvacchedakatvavirahAdeva pASANamayattvavat parvate'tivyAptivAraNa sambhave tatrA'tivyAsidAnamasaMgatam, pASANamayo na vahnimAn ityAkArakajJAnakAle vahnimAn parvataH pASANamaya itijJAnasyAhAryatayA prakRtAnumityapratibandhakatvAditi cena, avyApakIbhUtaviSayitAzUnyatvasyAvazyaM nivezanIyatayA pASANamayatvavatparvatatvAvacchinnaviSayatvAvyApakIbhUtaviSayitAzUnya jJAnIyatvasya vahnimAn parvataH pASANamaya itijJAnIya pASANamayadhvavatparvatatvAvacchinnaviSayitAyAmasatyena tAdRzajJAnIyapASANamayattvavatparva tatvAvacchinnaviSayatAyAstAdRzaviSayitAsAmAnyAnantargatatvAdeva tatrA'tivyAptidAna saMgateH / "Aho Shrutgyanam" Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 119 * gAdAdharI * vyaaptiH| anatiriktavRttitvarUpAvacchedakatvanivezapaze tAdRzaviziSTaviSayatAyAH pASANamayatvAvacchedena vahnayabhAvakttAnizcayAviziSTajJAnasAdhAraNatayA anumitipratibandhakatAtiriktavRttitvenAtiprasaGgAnavakAzAt / nacAnatiriktavRttitvarUpAvacchedakatvanivezapakSe'pi jalAdyavacchedena vahnayabhAva OM candrakalA rUpAvacchedakatvanivezapakSe tatrA'tivyAptiM vArayati tAzeti / pApANamayatvavatparvatarUpaviziSTa viSayitAyA ityarthaH / vahnayabhAvavatteti / pASANamayatvAvacchedena pASANamayo na vahnimAn ityAkArakanizcayAviziSTo yaH parvataH pASANamaya ityAkArakanizcayastatrA'pi vartamAnatayetyathaH / anumitIti / tAzapASANamayatvavatparvatatvAbacchinnaviSayitAyAH svasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakaparvatAdidharmikavahnayAdyanumitipratibandhakatAkatvenetyarthaH / nanu svarUpasambandharUpapratibandhakatAvacchedakatvavivakSaNe'pi tAdRzajJAnaviziSTajJAnamAdAya noktAtivyAptiH yadra pAvacchinnaviSAyatAtvavyApakaM jJAnavaiziSTayAnavacchinnaprakatAnumitipratibandhakatAvacchedakatvaM tadra pavatvamityasyaiva lakSaNArthatvopagamAt pASANamayatvavatparvatatvAvacchinna viSayitAyAH pASANamayatvAvacchedena vahnayabhAvavattAjJAnavaiziSTyAvacchinnAyAmeva pratibandhakatAyAmavacchedakatvAt pASANamayatvavatparvatatvasya yadra papadenopAdAnA'sambhavAt / nacaitanmate pratibandhakatAyAM jJAnavaiziSTyAnavacchinnatvasyAdhikasya pravezanIyatayA gauravamiti vAcyam, anatiriktavRttitvarUpAvacchedakatvanivezamate'pi jalAvacchedena jalavAn vahnayabhAvavAnityAkArakanizcayaviziSTasya jalavAMzca hada ityAkArakanizcayasya mhado vahnimAnityanumitipratibandhakatayA niruktanizcayaviziSTanizcayaviSayasya vahnayabhAvavajalapavRttijalavaddhadasya vahnayabhAvarUpasAdhyAbhAvavyAptyaghaTitatvena satpratipakSAnAtmakatayA'sambhavallakSyamAvasya viSayitAyAH tAdRzanizcayaviziSTanizcaya eva satvena tatra dAdipakSakavahanyAdyanumitipratibandhakatAyA nirAbAdhatayA hado vahnimAnityAdau vahnayabhAvavajalavattijalavaghde'tivyAptiHsyAt ,atastadvAraNAya yadrUpAvacchinaviSayakatAdRzanizcayatvavyApakaM jJAnavaiziSTyAnavacchinnaM prakRtAnumitipratibandhakatvaM tadra pavattvamityasyaiva lakSaNArthatAyA vaktavyatayA pratibandhakatAyAM jJAnavaiziSTyAnavacchinavanivezasyobhayamatasiddhatayA gauravAnavakAzAdityAzayaM manvAna.zaMkate naceti / vAcyamiti prennaanvyH| jalAdyavacchedenetyAdi / jalavyApakabahanyabhAvapratiyogikasvarUpeNa vahanyabhAvava "Aho Shrutgyanam" Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 anumAnagAdAdhayoM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI* vattAghaTitasya vahnayabhAvavajjalAdimadvRttijalAdiviziSTasya hRdAdirUpapakSasya jalavAn vahnayabhAvavAnityAdijJAnasahitasya jalavA~zca hada ityAdijJAnasya tAdRzajJAnaviziSTatAhazajJAnatvenaiva pratibandhakatayA tAdRzapratibandhakatAzUnyajJAnAviSayasya satpratipakSAcanAtmakasya vAraNAya jJAnavaiziSTayAnavacchinnatvasya pratibandhakatAyAmavazyaM nivezanIyatayA manmate'pi tatrAnatiprasaGgAditi vAcyam , OM candrakalA sAghaTitasyetyarthaH / tAdRzeti / jalavAn vanyabhAvavAnityAkArakanizcayaviziSTajalavAMzca hada ityAkArakanizcayatvenetyarthaH / pratibandhakatayeti / hRdAdidharmikavahanyAdyanumitItyAdiH / vahanyabhAvavajalavakRttijalavaddhadatyAvacchinnaviSayakatvasya niruktajJAnaviziSTajJAne eva sattvaM sUcayitumAha taashprtibndhkteti| tAdRzajJAnaviziSTajJAnatvAvacchinnapratibandhakatAzUnyaM yajjJAnaM tadaviSayIbhUtasya tAdRzaviziSTasyetyarthaH / tathAca vahnayabhAvavajalavadvRttijalavaddhadarUpaviziSTaviSayakatvasya tAdRzajJAnaviziSTajJAnaniSThatayA tadvayApakatAyAH prakRtAnumitipratibandhakatAyAmakSatatvAd bhavati hRdo vahnimAnityAdau tAdRzaviziSTe'tivyAptiriti bhAvaH / satpratipakSAdyanAtmakasyeti / sAdhyAbhAvavyAptyaghaTitatvAdityAdiH / manmatepIti / svarUpasambandharUpapratibandhakatAvacchedakatvamabhyupagacchato mama mate'pItyarthaH / tatra = pASANamayatvavatparvate / anatiprasaMgAditi / parvato vahnimAn dhUmAdityAdAvityAdiH / arthAt ubhayamate eva jJAnavaiziSTyAnavacchinnatvasya pratibandhakatAvizeSaNatve jalavyApakavahnayabhAvasamAnAdhikaraNajalava-hadarUpasatpratipazce'vyAptiH, hRdAdidharmikavahnayAdyanumiti prati tAdRzasatpratipakSAtmakaviziSTaviSayakaikanizcayatvena jalavyApako vayabhAvaH ityAkArakanizcayaviziSTavahnayabhAvasamAnAdhikaraNajalavAMzca hada ityAkArakanizcayatvena ca pratibandhakatAdvayakalpanasya gurutayA tatra tAdRzanizcayaviziSTanizcayavenaikapratibandhakatAyA eva kalpanIyatvAt tata eva tAdRzaviziSTa viSayakaikajJAnasthale'pi prakRtAnumitipratibandhanirvAhasambhavAt , ekajJAnasyaiva tAdRzazAnaviziSTajJAnatyAnapAyAditi niruktasatpratipakSanizcaye jJAnavaiziSTyAnavacchinna pratibandhakatAviraheNa jala. vyApakavahnayabhAvasamAnAdhikaraNajalabaddhadanizcayatvavyApakatvasya tAdRzaprakRtAnumitipratibandhakatAyAmabhAvAdubhayamata eva pratibandhakatAyA jJAnavaiziSTyAnavacchinnatvanivezAsambhavAdityevaM samAdhAnamAha jJAnavaiziSTyati / "Aho Shrutgyanam" Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAtharo (r) jJAnavaiziSTyAnavacchinnatvasya pratibandhakatAvizeSaNatve pratihetuvyApakasAdhyAbhAvasamAnAdhikaraNatadhdetumatpakSarUpasatpratipakSAvyAptaH / sAdhyAbhAvAMze tadvyApakatAgrahaviziSTatadvattAjJAnatvena svatantrasAdhyAbhAvarbhikatavyApakatAgrahaviziSTatadvattAjJAnasAdhAraNyAnurodhenAvazyakalpyapratibandhakatayavopapattaH, tAdRzaviziSTajJAnasya jJAnavaiziSTayAnavacchinnapratibandhakatAntare mAnAbhAvAduktaviziSTeti'prasaGgastu vivakSaNIyaviziSTAntarAghaTitatvanivezanenaiva vAraNIyaH / na ca jJAnadvayasAdhAraNapratibandhakatAyAH * candrakalA * pratihatviti / jalAdivyApakavahnayabhAvAdisamAnAdhikaraNajalAdimaddhadAdirUpasatpratipakSe'vyAptirityarthaH / tadvyApakateti / pratihetuvyApakatAnizcayaviziSTasAdhyAbhAvasamAnAdhikaraNapratihetumattAnizcayatvenetyarthaH / svatantreti / jalavyApaka. vahvayabhAvasamAnAdhikaraNajalavaddhadarUpaikaviziSTajJAna-vaDhayabhAvadharmikajalavyApakatAjJAnaviziSTavaDhayabhAvasamAnAdhikaraNamalavadadhradajJAnobhayasAdhAraNyAnurodhena avazyaklaptajJAnaviziSTajJAnatvAvacchinna pratibandhakatayaivopapattarityarthaH / tAdRzeti ! jalavyApakavahnayabhAvasamAnAdhikaraNajalavaddhadarUpaviziSTasatpratipakSanizcayasyetyarthaH / jJAnavaiziSTyeti / gaurvaadityaadiH| mAnAbhAvAditi / tathAca pratibandhakatAyAM jJAnavaiziSTyAnavacchinnatvaniveze ubhayamata evoktasatpratipakSe'vyAsiriti bhAvaH / nanvevamanatiriktavRttitvarUpAvacchedakatvasyA'zyaM nivezanIyatve vahnayabhAvavajalavavRttijalavaddhadarUpe'tivyAptiH, tAdRzaviziSTanizcayatvasya jalAvacchedena vahnayabhAvanizcayaviziSTajalavAMzca hrada ityAkArakajJAnaviziSTajJAna eva satvena tatrA'numitipratibandhakatAyA akSatatvAdityata Aha uktaviziSTa iti / vanyabhAvavajalapravRttijalavaddhadarUpaviziSTa'tiprasaMgastvityarthaH / vivaNakSIyeti / dIdhitikRtA vivakSaNIyaM yadviziSTAntarA'ghaTitatvaM tAdRzavizeSaNenaivetyarthaH / vanyabhAvavajalavadvRttijalavaddhadAtmakaM yaviziSTaM tadbhinaM yad vanyabhAvavajalavadAdirUpaM viziSTAntaraM tadvaTitatvasyaiva vahanyabhAvavajalavavRttijalavaddhade vidyamAnatayA tadghaTitatvasya tatrA'sattvAnna tAdRzaviziSTe'tivyAptirityabhimAnaH / abhimAnaM nirAkattu mAha naceti / vAcyamitipareNAnyayaH / jJAnadvayeti / jalA "Aho Shrutgyanam" Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI pratyekajJAnaviSayaviziSTaviSayakatvaM nAnatiriktavRtti tvarUpAvacchedakatAvat , tathAca darzitaviziSTaghaTakasya pratyekajJAnaviSayasya na nirutaviziSTAntarAtmakateti niruktaviziSTAntarAghaTitatvamuktaviziSTasyAkSatameveti vAcyam , vakSyamANaviziSTAntarArdhATatatvasyeva yAdRzaviziSTaviSayakanizcayaviziSTayAzaviziSTaviSayakanizcayatvaM pratiba * candrakalA * vacchedena vahnayabhAvavattAjJAna-jalavAMzca hada ityAkArakajJAnadvayaniSThAyAH pratibandhakatAyA ityarthaH / pratyeketi / kevalabahnayabhAvavajalavattAvacchinnarUpaviziSTaviSayakatvamityarthaH / nAnatiriktati / kevalavahnayabhAvavajalAdiviSayakatvasya jalavaddhadAdijJAnA'samAnAkAlIne'pi jalavAnvahnayabhAvavAnitijJAne kttamAnatayA tatra hRdAdidhamikavahnayAdyanumitipratibandhakatAyA virahAdityAzayaH / darziteti / yahnayabhAvavajalabadvRttijalAdimaddhadAtmakaviziSTadhaTakasyetyarthaH / pratyeketi / jalAvacchedena vahnayabhAvavattAjJAnaviSayasya jalAdimAMzca -hada ityAkArakajJAnaviSayasya cetyarthaH / viziSTAntareti / prakRtAnumitipratibandhakatAnatirikta vR. ttiviSayitAkaviziSTasyaiva viziSTAntararUpatvAditi bhaavH| niruktati / anumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAkaviziSTAntarA'ghaTitatvaM vahnayabhAvavajalavadvRttijalabaddhadasya nirAbAdhamityarthaH / tathAca hRdAdidharmikavahnayAdhanumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAkavahnayabhAvavaddhadAdirUpaviziSTAntarAghaTitatvasya vahnayabhAvavajalavavRttijalavadmade vartamAnatayA viziSTAntarA'ghaTitatvavizeSaNenA'pi noktasthale'tivyAptivAraNaM sambhavatIti hRdayam / / nanvevamuktaviziSTe kathamativyAptivAraNamityata Aha vakSyamANeti / prameyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptivAraNAya yathA viziSTAntarA'ghaTitatvamavazyaM nivezyam tathoktaviziSTa'tivyAptivAraNAyApi viziSTadvayA'ghaTitatvamapi niveshymityaashyH| viziSTadvayA'ghaTitatvavizeSaNaghaTitalakSaNArthamAha yAdRzeti / tathAca yadpAva. cchinnaviSayakanizcayaviziSTayadra pAvacchinnaviSayakanizcayatvavyApakaM prakRtAnumitipratibandhakatvaM tadra pAvacchinnaviSayitAviziSTatadra pAvacchinnaviSayitAzUnyapratItiviSayatAva * kalAvilAsaH * yArazaviziSTaviSayakanizcayeti / atra nizcayavaiziSTayaM nizcaye ekakSaNAvacchinnai. kAtmavRttitvasambandhena / tena kAlAntarIyatAdRzanizcayamAdAya puruSAntarIyatAdRzanizcayamAdAya vA viziSTadvayA'prasiddhAvapi nA'sambhavaH / na ca tAdAtmyena nizcayavaiziSTayAbhidhAnAlAghavamiti vAcyam, tathA satti "Aho Shrutgyanam" Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 123 gAdAdharI ndhakattAnatiriktavRtti, tAdRzaviziSTadvayAghaTitatvasyApi nivezanIyatayA uktaviziSTavAraNasambhavAt / * candrakalA * cchedakayara pAvacchinnaviSayakanizcayatvavyApakaM prakRtAnumitipratibandhakatvaM tadra pavattvaM hetyAbhAsatvamiti phalitam / atra ca tAdRzaviSayitAzUnyapratItiviSayatAvacchedakatvameva viziSTadvayA'ghaTitatvaM tacca lakSyatAvacchedakatvenAbhimatayadra pavizeSaNaM bodhyam / / evaJca noktaviziSTa'tivyAptiH jalAvacchedena vahnayabhAvakttAnizcayaviziSTajala. vAMzca hada ityAkArakanizcayatvabyApakatvasya vhadAdidharmikayathoktAnumitipratibandhakatAyAM vartamAnatayA tAdRzavahnayabhAvavajalavattvAvacchinnaviSayitAviziSTajalavaddhdatvAvacchinna viSayitAzUnyapratItiviSayatAvacchedakatvasya vahnayabhAvavajalavadvRttijalavaddhadatve'sattvAt lakSyatAvacchedakaya papadena niraktadatvasya dhattu mazakyatvAt / bhavatica do vahnimAnityAdau bAdhAdau lakSaNasamanvayaH / tAdRzavahnayabhAvavajalabattAvacchinna viSayitAviziSTa jalavaddhadatvAvacchinnaviSayitAzUnyapratItiviSayatAvacchedakatvasya vahnayabhAvaviziSTa hadatve vartamAnatvAt vahnayabhAvaviziSTa hadatvAdezca yadra papadenopAdAnasambhavAt / atra tAdRzaviSayitAtyapratItiviSayatAvacchedakarUpavattvamAtrokto ghaTAdAvati. vyAptiH vahnayabhAvavajalayatvAvacchinnaviSayitAviziSTajalavaddhdatvAvacchinnaviSayitAzUnyapratItiviSayatAvacchedakatvasya ghaTatvAdI satvAdatastAdRzaviSayitAzUnyapratItiviSayatAvacchedakayadra pAvacchinnaviSayakanizcayatvavyApakatvAdinA vizeSyadalamabhihitamevamanyatrA'pi lakSaNasamanvayaH svayamUhanIyaH, adhikamanyatrAnusandheyamitidik / * kalAvilAsaH * yAdazasthale tAdRzanizcayayoH samUhAlambanarUpatA na kasyApi jAtA tArazasthale tAdAmyasambandhena nizcayavaiziSTayA'prasiddhayA asambhavatAdavasthyApareriti dhyeyam / vastutastu jAtitvena jalatvAvagAhijAtimAnvayabhAvavAnitinizcaya viziSTasya jalavAMzca hada itinizcayasya jalavAn vahnayabhAvavAnitinizcayasahitasya cA jAtitvAdinA hRdatvAvagAhino jalavAMzca jAtimAnisyAkArakanizcayasya cAnumityapratibandhakatayA'sambhavavAraNAya yAdRzaviziSTaviSayitvAvyApakIbhUtaviSayitAzUnyajJAnIyayAdRza viziSTaviSayitAzAlinizcayaviziSTayAdRzaviziSTaviSayitvAvyApakIbhUtaviSayitA - zUnyajJAnIyayAdRzaviziSTaviSayitAzAlinizcayatvamityAderevAvazyaM nivezanIyatayA samUhAlambanatAdRzanizcayopAdAnA'sambhavAt tAdAtmyena nizcayavaiziSTayaM na vivakSagIyamiti tu yuktmutpshyaamH| viziSTadvayAghaTitasvazarIre anumitau prakRtapakSasAdhyahetukAvA'praveze do gaganAbhAvavadvahvayadhikaraNanirUpitavRttitAvatkAlInavahnimAna jalAdityatra tAdRza "Aho Shrutgyanam" Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anumAnagAdAdhayoM sAmAnyaniruktiprakaraNam * kalAvilAsaH - vahivyApakIbhUtAbhAvapratiyogijalarUpA'sAdhAraNye'vyAptiH, vahnayadhikaraNa nirUpita. vRttitvAvacchedena gaganAbhAvavattAnizcayaviziSTA'bhAvadharmikavahnayadhikaraNavRttitAni. zvayasya abhAvo gaganavAnityanumitipratibandhakatayA tAdRzaviziSTadvayaghaTitatatvastha niruktA'sAdhAraNye sattvAt / prakRtapakSakatvAniveze abhAvo gaganAbhAvavadvayadhikaraNanirUpitavRttitAvatkAlInavahnimAn jalAdityetAdRzavahivyApakIbhUtAbhAvapratiyogijalarUpA'sAdhAraNye'vyAptiH, pUrvoktanizcayaviziSTanizcayasya prakRtapakSIbhUtAbhAvadharbhikatAdRzAnumiti pratyeva pratibandhakatvAt / vastutastu gaganavadabhAvo gaganAbhAvavadvayadhikaraNanirUpitavRttitAvatkAlInavahnimAn jalAdityatra tAdRzasAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogijalarUpAsAdhAraNye'vyAptivAraNAya vizeSyadale yAdRzapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAmAdAya lakSaNaM saMgamanIyam tAdRzaprativadhyatAvacchedakAvacchinna pratibadhyatAnirUpitapratibandhakataiva viziSTadvayA'ghaTitatvazarIre nivezyA / tathAca prakRtAnumititvavyApakapratibadhyatAnirUpita pratibandhakatAviziSTarUpavatvaM hetvAbhAsatvam, vaiziSTyaM svavRtyabhAvIyAvacchedakatvaniSThapratiyogitAnirUpitaparamparayAvacchedakatAvasva-svAbhAvavatpratI. tivipayattAvacchedakatvobhayasambandhena / svAbhAvazca svavRttyabhAvIyapratiyogitAnirUpitaparamparayA nizcayaniSThAvacchedakatAnirUpitA yA sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinnAvacchedakatA tannirUpitaviSayitvaniSTAvacchedakatAnirUpitAvacchinnatvasambandhAvacchinAvacchedakatAvaddharmaviziSTadharmAvacchinnavipathitAvattvasambandhAvacchinnaMpratiyogitAkaH / dharmavaiziSTayaM dharme svAvacchinnaviSayitAviziSTaviSayitAnirUpakatAvacchedakatvasambandhena viSayitAvaiziSTyaM viSayitAyAM strAzrayasamAnAdhikaraNavRttitvasambandhenetidhyeyam / evaJca pakSasAdhyahetukaravAnAM pRthaka niveza eva nAstIti badanti / viziSTadvayAghaTitatvazarIre svarUpasamvandharUpapratibandhakatAvacchedakatvavidhakSaNe dharmasambandhasAdhAraNaikAvacchedakatAyA vaktumazakyatvAt yAdRzasthalavizeSe jalavAn vahnayabhAvavAnitijJAnaM jalavAMzca hada iti jJAnaJca pramAtmakameva bhavati tadazasthale sAdRzajJAnayoH viSayitAsambandhena vahnayabhAvavajjalavadviziSTajJAnaviziSTaviSayitAsambandhena jalavaddhadaviziSTajJAnatvenaiva pratibandhakAvaM lAghavAt, evaJca lakSaNe yadi dharmavidhayA'vacchedakatvaM nivezyate tadA vahnayabhAvavajjalavavRttijalavaddhade'tivyAptiH, saMsargavidhayA'vacchedakatvaniveze tu vahnayabhAvavattadvayaktitvavavRttitadvyaktisvavadadhrade'tivyAptiH, tAdRzasthale bhramAtmakajJAnasyApi sambhavena tAdRzajJAnayoH "Aho Shrutgyanam" Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam OM kalAvilAsaH(r) viSayitAsambandhena pratibadhyapratibandhakabhAvakalpanA'sambhavAt / nanu viziSTadvayA'ghaTitatvazarIre nizcayapadadvayaM kimarthamiticena , jAtipakSakadravyatvasAdhyakasyale dravyabhedavajjAte dhatvena lakSyatayA dravyabhedavatsaddedavadvRttisa davajAtitvAvacchinne'tivyAptayApatteH, saddhinaM dravyaM na veti saMzayIyaniravacchinnadravyatvaprakArakajJAne sadbhinnatvAvacchinna vizeSyatAnirUpitadvyatvatvAvacchinaviSayatAyAH tAdRzaviziSTa viSayitvAvyApakIbhUtAyAH zUnyatvasya sattvAdevamaparadizyapIti vadanti / athoktakalpe sAmAnAdhikaraNyena hRdapakSakavahnisAdhyakasthale vahnayabhAvavajjalavadvRttijalavaddhade'tivyAptiH, tAdRzasthale'vacchedAvacchedena jalavattvasyaiva prakRtAnumitivirodhitayA vyApakatAvacchedakadharmabhedena vyApakatAbhedasyAvazyakaravena sarvasA. dhAraNajJAnavaiziSTayAvacchinnapratibandhakatAyAH kalpayitumazakyatvAt , tatra pRthakapratibandhakatAkalpane tu jJAnavaiziSTayAvacchinnatvanivezanamaphalamiti tasya viziSTadvayAghaTitatvaM nirvivAdamiticenna , jJAnavaiziSTyAvacchinnapratibandhakatAsthale sAmAnAdhikaraNyena jJAnadvayamapi sAmAnAdhikaraNyAvagAhijJAnaM pratibadhnAtItyasya tarkamAthuyA~ pratipAditatayA darzitasthale'pi sAmAnAdhikaraNyAvagAhijJAnadvayasyaiva jJAnavaiziSTyAvacchinna pratibandha - tAyA zrAvazyakatvAditi dhyeyam / vastuto hRdadharmika hRdatvasAmAnAdhikaraNyena vahnayanumiti prati jalavAn vayabhAvavAn jalavAMzca hRda ityAkArakanizcayasyeva zaivAlavAn vayabhAvavAn zaivAlavAMzca hRda ityAkArakanizcayasyApi vibhinnarUpeNa pratibandhakatAkalpane gauravAt lAdhavAt nizcayaviziSTanizcayatvenaiva tAdRzanAnAvidhajJAnAnAM pratibandhakatvaM kalpanIyamiti na ko'pi doSaH / vaiziSTayam ekakSaNAvacchedenaikAtmavRttitvamiti prAhuH / nacoktakalpe'sambhavaH vahnayabhAvaviziSTahadanizcayaviziSTavahnayabhAvavadmadanizcayatvasya prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttitayA viziSTadvayavipayayitApadena vahnayabhAvavaddhadAdivipayitAyA evopAdAnasambhavAt viziSTadvayAghaTitatvaghaTakapratibandhakatAyAM jJAnavaiziSTyAvacchinnatvaM nivezyoktAsambhavavAraNe valayabhAvavajjalavavRttija lAbhAvavAn hRdo vahnimAnityanna tAdRzajalavaddhadarUpAzrayA'siddhAvavyAptiH niruktAzrayAsiddhinizcayasya pakSe sAdhyaprakArakabuddhiM pratyapi jJAnaviziSTajJAnatvenaiva pratibandhakatvAditi vAcyam , niruktaviziSTadvayaviSayitAyAM pratibadhyatAviziSTAnyatvasya vivakSaNIyatvAt tata eva sarvadoSANAmapi vAraNasambhavAt / vaiziSTyaM "Aho Shrutgyanam" Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 anumAnagAdAyaryA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharInacaivaM tAdRzaviziSTadvayadhaTitoktasatpratipakSo'vyAptistasya pratihetuvyApakatAviziSTasAdhyAbhAva-pratihetuviziSTapakSAtmakaniruktaviziSTadvayaghaTitatvAditi vAcyam , satpratipakSaghaTakatAdRzadaladvayaviSayatAbhinnaniruktaviziSTadvayaviSayatAzUnyapratItiviSayatvasya viziSTadvayAghaTitatvArthakatvAt / 8 candrakalA nanUktarItyA viziSTadvayAghaTitatvaniveze'pi jalavyApakavalayabhAvasamAnAdhikaraNa jalavajradarUpasatpratipakSe'vyAptiH, tAha zahadatvarUpasatpratipakSatAvacchedakadharmasya prakRtAnumitipatibandhakatAnatiriktavRttijalavyApakatAviziSTavahnayabhAvatvAvacchinnaviSayitAviziSTa vahnayabhAvasamAnAdhikaraNajalabaddhadatvAvacchinnaviSayitAzUnyapratItiviSayatAvacchedakatvA'sambhavAt tasya viziSTadvayAghaTitayadra pAnantargatatvAdityAzaMkate naceti / vAcyamiti pareNAnvayaH / tasya = niruktasatpratipakSasya / pratihatviti / jalavyApakatAviziSTavahnayamAva-valayabhAvasamAnAdhikaraNajalava-hadAtmakaviziSTadvayaghaTitatvAdityarthaH / uttarayati satpratipakSeti / pratihetuvyApakatAviziSTasAdhyAbhAvarUpatAzasatpra ___ kalAvilAsaH svAvacchedakatva-svanirUpitapratibandhakatAnavacchedakIbhUtaviSayitAzUnyajJAnaniSThaprakRtA. numitivavyApakapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacchedakatvobhayasambandhena / / nanu vahnayabhAvavajjalavadvRttijalavaddhade'tivyAptizaMkaiva na sambhavati, tasya vahnayabhAvavajjalavanirUpitavajjalavaddhadarUpaviziSTAntaraghaTitatvAditi viziSTadvayAghaTitattvanivezo nirarthaka iti cenna, jalavyApakavahnayabhAvAdhikaraNa nirUpitavajjalavaddhadarUpaviziSTAntaraghaTite jalavyApakavahnayabhAvasamAnAdhikaraNajala vaddhadarUpe satra tipakSe'vyAptivAraNAya viziTadvayA'ghaTitaM yadviziSTAntaraM tadaghaTitasvanivezasyAvazyakatayA vahvayabhAvavajjalavavRttijalavaddhade'tivyAptivAraNArthameva viziSTadvayAghaTitatvanivezasyAvazyakatvAt / vastutastu AdheyatAsambandhena , vahvayabhAvavajjalavadviziSTajalavaddhade'tivyApterevAzaMkitatayA viziSTadvayA'ghaTitatvanivezo na nirarthakaH, niruktaviziSTasya viziSTAntaraghaTitatvazaMkAyAH kathamapyanudayAditi prAhuH / satpratipakSaghaTaketi / yAdRzaviziSTaviSayakanizcayaviziSTayAdazaviziSTaviSayakanizcayatvaM satpratipakSatAvacchedakarUpAvacchinna vipayitvAvacchinna pratibandhakatAnatiriktavRtti tadrUpAvacchinnaviSayitAviziSTatadpAvacchinnaviSayitAbhinnatvameva viziTadvayaviSayitAyAM satpratipakSaghaTakaviSayitAbhitratvaM vivakSaNIyam, tena na yatra satpratipakSA'prasiddhirityAdigranthasyA'saMgatiritidhyeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAvarI 127 yatra tAdRzasatpratipakSAprasiddhistatra bhinnAntamanupAdeyameva, sAdhyAdibhedena * candrakalA tipakSaghaTaka viSayitAbhinnatve sati satpratipaca ghaTakasAdhyAbhAvasamAnAdhikaraNaprati hetumapakSaviSayitAbhinnA yA viziSTadvayaviSayitA tacchUnyapratItiviSayatAvacchedakatva rUpasya viziSTadvayA'ghaTitatvasya tAdRzayadrUpavizeSaNatvopagamAnnoktasatpratipakSe'vyAptiriti bhAvaH / ayamabhiprAyaH, yadrUpAvacchinnaviSayaka nizcaya viziSTayadrUpAvacchinnaviSayaka nizcayatvavyApakaM prakRtAnumitipratibandhakatvaM tadrUpAvacchinna viSayitAviziSTatadrUpAvacchinnA yA satpratipakSatAvacchedakarUpAvacchinnaprakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakaviSayitAbhinnA viSayitA tacchUnyapratItiviSayatAvacchedakayadrUpAvacchinna viSayakanizcayatvavyApakaM prakRtAnumitipratibandhakatvaM tadra pavacamityuktau noktasatpratipakSe'vyAptiH tAdRzapratItiviSayatAvacchedakatvarUpaviziSTadvayA'ghaTitatvasya jalavyApakavahnayabhAvasamAnAdhikaraNa jalavadbhadatve'napAyAt tAdRzasaMtpratipakSaghaTakaviSayitAbhinnaviSayitApadena vahnadyabhAvavajjalavattvAvacchinnaviSayitAviziSTajalava dUdhadatvAvacchinnaviSayitAyA evopAdAtuM zakya tvAditi / nanu satpratipakSaghaTakaviSayitAbhinnatvasya viziSTadvayaviSayitAyAM vivakSaNe parvataH dhUmavAn vahnerityAdau dhUmAbhAvavadvRttitvaviziSTavahnirUpavyabhicAre'vyAptiH, dhUmAbhAvavadayogolakatvAvacchinnaviSayitAviziSTAyogolakavRttivahitvAvacchinna viSayitAyAstAhazaviziSTadvayaviSayitApadenopAdAnasambhave'pi tatra satpratipakSaghaTakaviSayitAbhinnatvasampAdanaM duHzakyam, tAdRzapakSasAdhyakasthale satpratipakSasyaivA'prasiddhatvAdityata Aha yatreti / yAdRzapakSasAdhyakaduSTahetukasthale ityarthaH / tatra = tAdRzasthale / bhinnAntamiti / viziSTadvayaviSayitAyAM satpratipakSaghaTakaviSayitAbhinnatvaM na deyamityarthaH / tathAca tatra tAdRzaviziSTa viSayitAviziSTatAdRzaviziSTaviSayitAzUnyapratItiviSayatAvacchedakatvameva viziSTadvayA'ghaTitatvaM lakSyatAvacchedakatvenAbhimatayadrUpavizeSaNamiti bhAvaH / nanvevaM lakSaNasyAnanugama ityata Aha sAdhyAdIti / AdinA pakSahetvAdiparigrahaH / tathAca pakSasAdhyasAdhanAdibhedena lakSaNasya bhinnatvamiSTameveti hRdayam / * kalAvilAsaH * yatra satpratipakSAsprasiddhistatra viziSTadvayA'ghaTitatva nivezo na kartavya iti tu nAzaMkanIyama, kAJcanamayaparvato vahnimAn dhUmAdityAdau kAJcanamayatvAbhAvavacadvayaktimadvRttitadvyaktimatparvate'tivyAptivAraNArthameva tannivezasyAvazyakatvAt / "Aho Shrutgyanam" Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI. lakSaNabhedAt bhramAtmakajJAnIyatAdRzaviSayatAsAdhAraNarUpeNaiva prtihetuvyaapktaavishissttsaadhyaabhaavaadivissytopeyaa| vA nanu lakSyabhedena lakSaNasya bhinnatve itarabhedAnumAne bhAgAsiddhiH, lakSyamAtrasyaiva pakSatayA yatkiJcillakSaNasyaiva hetutAyA AvazyakatvAt tasya lakSyIbhUtapakSakadeze'sasvAdityata Aha bhramAtmaketi / nirUpyanirUpakabhAvApanna viSayitAtvena rUpeNetyarthaH / evaJca parvato dhUmavAn vaDherityAdisarvasAdhAraNamekameva lakSaNaM vaktavya mityAha pratihatviti / pratihetuvyApakatvaviSayitAnirUpitasAdhyAbhAvaviSayitAbhinnatve sati tAzahetuviSayitAnirUpitapakSaviSayitAbhinnA yA tAdRzaviziSTadvayaviSayitA tacchUnyapratItiviSayatAvacchedakatvameva yadrUpavizeSaNaM deyamityarthaH / tathAca parvato dhUmavAn vahnarityAdAvapi bhramAtmakajalavyApakadhUmAbhAvasamAnAdhikaraNajalavatparvatajJAnIyajala. vyApakatvaviSayitAnirUpitadhUmAbhAvaviSayitAbhinnatve sati jalaviSayitAnirUpitaparvataviSayitAbhinnatvasya pUrvoktaviziSTadvayaviSayitAyAmazatatvAt lakSyabhedena lakSaNasya bhinnatvAnabhyupagame'pi na kSatirityAzayaH / / - nanu hado vahnimAnityAdI jalabyApakavalayabhAvasamAnAdhikaraNajalavaddhadasya satpratipakSatvameva na svIkriyate, apitu vahnayabhAvAbhAvavadavRttimaddhadAdeH vahnimadavRttimaddhadAdereva tathAtvaM svIkaraNIyaM, viziSTadvayaviSayitAM satpratipakSaghaTakaviSayitAbhedaM pratihetuvyApakatvAvacchinnasAdhyAbhAvAdiviSayitAbhedaM vA nivezya jalavyApakavahnayabhAvasamAnAdhikaraNajalavaddhade lakSaNasamanvayasambhave jalavyApakavahnayabhAvakAlInajalabaddhade'tivyAptidhAraNamazakyaM syAt , satpratipakSaghaTakaviSayitAbhinnA yA vahnaya * kalAvilAsaH * bhrameti / viruddhAnumitijanakatAvacchedakaviSayitAtvAvacchinna bhinnatvameva viziSTadvayavipayitAyAM vivakSaNIyamiti tu vibhAvanIyam / / nanu yAdRzaviziSTaviSayakanizcayatvaM jJAnavaiziSTayAvacchinna pratibandhakatAnatiri. ktavRtti sAdRzaikaviziSTAyaTitattvavivakSayava niruktaviziSTe ativyAptabAdidopavAraNasambhave gurutaranivezanaM kimarthamiticenna , vahnayabhAvavajjalavadvRttijalavaddhadattvAvacchinna viSayatAvAnna vahnayabhAvavajjalabatkAlInajalavaddhdatvAvacchinnaviSayatAvAnnetirItyA bhedakUTaniveze gauravAdekaspraiva vahnayabhAvavajjalavatvAvacchinnaviSayitAviziSTajalavaddhadasvAvacchinnavipayitvAbhAvasya praveze lAghavamiti saMkSepaH / "Aho Shrutgyanam" Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 126 (r) gAdAdharI na ca darzitaviziSTasya satpratipakSarUpatA na svIkriyate'pi tu hetutAvacchedakAghaTitasAdhyAbhAvAbhAvavavRttimatpakSAtmakaviziSTasyaiva, vyApakasAmAnAdhikaraNyarUpavyAptiviziSTasya uktarItyA saMgrahe taddharmavyApakasAdhyAbhAvakAlikataddharmaviziSTapakSAdivyAvRttirapyazakyA syAdityavizeSeNa vyApakatAghaTitaviziSTamAtrasyAlakSyatAyA eva yuktatvAt , tathA coktaprayAsamapekSya jJAnavaiziSTyAnavacchinnapratibandhakatAnivezanamevocitamiti vAcyam, OM candrakalA bhAvavajalavattvAvacchinnaviSayitAviziSTajalavaddhdatvAvacchinna viSayitA tacchunyapratItiviSayatAvacchedakatvasya jalavyApakavahnayabhAvakAlInajalavaddhdatve sattvAdato jalavyApakavahnayabhAvasamAnAdhikaraNajalavaddhadasya satpratipakSAnAtmakatayA alakSyatvameva samIcInamiti tatra nAtivyAptiH, jalavyApako vahnayabhAva ityAkArakanizcayaviziSTavaDyabhAvakAlInajalavaddhadanizcayIyaviziSTadvayaviSayitAyAH satpratipakSaghaTakaviSayitAbhinnatvasatvena tacchUnyapratItiviSayitAvacchedakatvasya jalavyApakavahnayabhAvakAlInajalavaddhadatve'sattvAt / ___ evaJca lAghavAt viziSTa dvayA'ghaTitatvamanivezya parvato vahnimAn dhUmAdityAdau pUrvoktarItyA pASANamayatvavatparvate -hado vahnimAn dhUmAdityAdau ca vanyabhAvavajalavavRttijalavaddhade'tivyAptivAraNAya yadra pAvacchinnaviSayitAtvavyApakaM jJAnavaiziSTayAnavacchinna pratibandhakatAyAH svarUpasambandharUpAvacchedakatvaM tadra pavattvameva hetvAbhAsatvamiti vivakSaNIyamityevaM svarUpasambandharUpAvacchedakatvavAdI punaH zaMkate naceti / vAcyamiti prennaanvyH| darziteti / jalavyApakavanyabhAvasamAnAdhikaraNajalava-hadAdirUpaviziSTasyetyarthaH / hetuteti / sAdhyAbhAvavyApyavatpakSarUpaviziSTasyetyarthaH / uktarItyA = viziSTadvayaviSayitAyAM satpratipakSaghaTakaviSayitAbhinnatvAdikaM nivezya / taddharmeti prati hetvityarthakam / viziSTeti / pratihetuvyApakasAdhyAbhAvasamAnAdhikaraNapratihetu. matpakSAtmakaviziSTamAtrasyetyarthaH / tathAca-niruktaviziSTasyAlakSyatve ca / uktapra. yAsamapekSya = gurutaraviziSTadvayA'ghaTitatvanivezamapekSya / tathA ca svarUpasambandharUpapratibandhakatAvacchedakatvavAdina eva vijayeran ityAha jJAnavaiziSTyeti / tathApi pratibandhakatAyAM jJAnavaiziSTyAnavacchinnatvaniveze idaM vahnimat jalavAdityAdau vahnivyApakobhUtAbhAvapratiyogijalatvarUpA'sAdhAraNye'vyAptiH, "Aho Shrutgyanam Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 anumAnagAdAdhayoM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharIevamapi prakRtahetuniSThasAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvaghaTitasya matabhedenAsAdhAraNyavirodharUpasya viSayatAyAH pakSadhammikaprakRtahetumattAjJAnavaiziSTyAvacchinnapratibandhakatAyAmevAvacchedakatvAt pratibandhakatAyAM jJAnavaiziSTyAnavacchinnatvanivezAsambhavAt / darzitAtiprasaGgavAraNAya ca niruktaviziSTadvayAghaTitatvasyaiva nivezanIyatvAt / 3 candrakalA niruktajalatvarUpA'sAdhAraNyaviSayitAyAH jalatvarUpahetumatpakSanizcayAtmakajJAnavaiziSTyiAvacchinnAyAmeva prakRtAnumitipratibandhakatAyAmavacchedakatvAt yadpAvacchinnaviSayitApadena tAdRzajalatvatvAvacchinnaviSayitAyA dhattu mazakyatvAt tatra jJAnavaiziSTyAnavacchinna pratibandhakatAvacchedakatvasyAbhAvAdityevaM rItyA svarUpasambandharUpAvacchedakatvavAdinAM pUrvoktAmAzaMkA nirasyati evamapIti / darzitapratihetuvyApakasAdhyAbhAvasamAnAdhikaraNapratihetumatpakSasyA'lakSyatve'pItyarthaH / matabhedeneti / yanmate nizcitasAvyavavyAvRttatvaviziSTo hetuH sAdhyavavyAvRttatvaviziSTo vA hetuH asAdhAraNyaM vanyAdimavyAvRttagaganAdereva tathAtvAditi tanmate sAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogihetureva virodhaH, yanmate ca sAdhyA'sAmAnAdhikaraNya. viziSTahetureva virodhaH tanmate sAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogihetorasAdhAraNyamiti hRdayam / vanyAdivyApakobhUtAbhAvapratiyogitvarUpA ca heto vahanyAdhabhAvavyatirekavyAptiH tajjJAnaJca na vahanyAdyanumitau navA vahanyAdeHparAmarza pratibandhakaM bhavitumarhati apitu hetumatpakSazAnasahitaM vahnivyApakobhUtAbhAvapratiyogi jalaM jalavAMzca hada ityAkArakajJAnaviziSTa jJAnameva vahyabhAvavyApyavattvajJAnamudrayA vanyanumiti pratibadhnAti, tathAca tAdRzA'sAdhAraNyanizcayasya jJAnavaiziSTyAnavacchinnapratibandhakatvA'sambhava evetyAha pakSadhamIti / darziteti / vanyabhAvavajalabadvRttijalavaddhade'tiprasaMgavAraNAyetyarthaH / nivezanIyatvAditi / tathAcAnatiriktavRttitvarUpAvacchedakatvaghaTitameva lakSaNaM karaNIyamiti bhaavH| nanu niruktaviziSTadvayAghaTitayadrUpAvacchinnaviSayakanizcayatvavyApakaM prakRtAnumitipratibandhakatva tadrUpavattvamityuktAvapi vahnivyApakIbhUtAbhAvapratiyogijalarUpAsAdhAraNye'vyAptiH, tAdRzajalatvAvacchinnaviSayakanizcayatvasya jalavaddhadarUpahetumatpakSajJAnAkAlIne'pi tAdRzajalanizcaye vartamAnatayA tatra prakRtAnumitipratibandhakatvavirahAdato vahnivyApakIbhUtAbhAvapratiyogijalamAtrasyA'lazyatvamabhyupagamya -hadAdi "Aho Shrutgyanam" Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA - kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAdharI na ca pakSavRttitvavizeSitaM prakRtahetuniSTha sAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvamevAsAdhAraNyAdirUpaM vAcyam, pakSavRttitvAghaTita viziSTaviSayatAyA apratibandhakajJAnasAdhAraNatayA pratibandhakatAvacchedakatvAt 'cAsAdhArakhyAdeH pakSavRttitvaviziSTaprakRtahetu-sAdhyavyApakAbhAvapratiyogitvaviziSTaprakRta he tvAdirUpanirukta viziSTadvayaghaTitatayA ni tAdRzasya 131 * candrakalA rUpapakSavRttitvaviziSTavahnivyApakIbhUtAbhAvapratiyogijalasyaivA'sAdhAraNyaM svIkaraNIyam / tathAca viziSTadvayAghaTitatvanivezo'pi na sambhavati, vahnivyApakIbhUtAbhAvajalaprakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttitayA nizcayaviziSTajalavaddhadanizcayatvasya tAdRzAbhAvapratiyogijala viSayitAviziSTajalavaddbhadaviSayitAzUnyapratItiviSayatAvacchedakatvasya hadavRttitvaviziSTavahnivyApakIbhUtAbhAvapratiyogitva viziSTajalatve'sattvAdityAha naceti / dvitoyavAcyamitipareNAnvayaH / pakSavRttitveti / kevalavahnivyApakIbhUtAbhAvapratiyogijalAdirUpa hetuviSayitAyA ityarthaH / apratibandha keti / jalavaddhadarUpa hetumapakSajJAnA'kAlInajJAne varttamAnatayetyarthaH / pratibandhakateti / prakRtAnumitipratibandhakatAtiriktavRttitvAdityarthaH / tAdRzasyetyAdi / hetuniSThapakSavRttitvaviziSTasAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvarUpatAdRzA sAdhAraNyAderityarthaH / viziSTadvayaviSayitAzUnyatvaM niruktA'sAdhAraNyajJAne na sambhavatItyAha pakSeti / hetuniSThapakSavRttitvavizeSitasAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvasyA'sAdhAraNyatve'pi na kSatiH, viziSTadvayaviSayitAyAM niruktA'sAdhAraNyaghaTaka viSayitA bheda nivezenaiva sAmaJjasyAt, yatrA'sAdhAraNyA'prasiddhistatrApi pUrvavadeva gatiH / nacAsAdhAraNyaghaTakatvaniveze tAdRzasya virodharUpatAmate tAdRzavirodhe'vyAptiH, virodhaghaTakatvaniveze ca tAdRzA'sAdhAraNye'vyAptiriti vAcyam, sAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitva viziSTa hetuviSayitAbhinnatve sati hetumatpakSaviSayitAbhinnA yA viziSTadvayaviSayitA tacchUnyapratItiviSayatAvacchedakatvasyaiva viziSTadvayA'ghaTitatvapadena vivikSitatvAt tasya ca lakSyatAvacchedakatvenAbhimatayadrUpavizeSaNatvopagamAt / tathApi samAdhisaukaryAdAha pakSavRttitveti / tathA ca pakSacatitvA'vizeSitasAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvaviziSTaheturevA'sAdhAraNyaM tasya ca viziSTadvayaghaTitatvazaMkApi nAstIti bhAvaH / nanvevaM tAdRzAssAdhAraNyaviSayakatvasya prakRtAnumitipratibandhakatAtirikta "Aho Shrutgyanam" Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI . ruktaviziSTatayAghaTitatvanivezo'pi . na sambhavatIti vAcyam , pakSavRttitvAghaTitaviziSTasyaivAsAdhAraNyAdirUpatAyA "virodhopi phalataH pratirodha eva tadanyatvena vA virodhi vizeSaNIyamiti" paMktivyAkhyAnA. vasare sampAdanIyatvAt / * candrakalA * ttitvAt kathaM tatra lakSaNasamanvaya ityata Aha virodho'pIti / saMvyabhicAragranthe ityAdi / sampAdanIyatvAditi / tathA ca yathoktaviziSTadvayA'ghaTitayadpAvacchi. naviSayakanizcayatvavyApakaH prakRtAnumityapratibandhakatva-pakSadharmikahetumattAjJAnakAlInatvobhayAbhAvastadrUpavattvameva hetvAbhAsatvaM vaktavyam , vahnayAdivyApakIbhUtAbhASapratiyogi jalaM ityAkArakAsAdhAraNyanizcayo yadi hRdAdirUpapakSadharmikajalAdimattAnizcayakAlInastadA tAdRzA'sAdhAraNyanizcaye prakRtAnumityapratibandhakatvavirahAt tAdRzobhayAbhAve tAdRzanizcayatvavyApakatvamakSatam / tAha zA'sAdhAraNya nizcayasya vhadAdidharmikajalAdimattAnizcayAkAlInatve tu tAdRzanizcaye prakRtAnumityapratibandhakatva. sattve'pi pakSadharmikahetumattAnizcayakAlInatvavirahAt yathoktA'sAdhAraNyanizcayatvavyApakatAyAstAdRzobhayAbhAve'kSatatayA pakSa vRttitvA'vizeSitasAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogiheturUpAsAdhAraNye lakSaNasamanvayaH / / ___ evaM hRdo vahnimAnityAdau vahanyabhAvaviziSTahradAdirUpabAghanizcayasya prakRtAnumitipratibandhakatayA tAdRzabAdhanizcaye prakRtAnumityapratibandhakatvavirahAdeva tAdRzobhayAbhAvasya bAdhanizcayatvavyApakatayA tAdRzabAdhAdAvapi lkssnnsmnvyH| evamanayaiva dizA anyatrApi lakSaNasamanvayaH svayamUhanIya ityalam pallavitena / * kalAvilAsaH * virodho'pIti / pakSaH sAdhyavAn hetumAMzcaityAkArakagrahA'virodhiprakRtAnumitivirodhirUpavattvasya savyabhicAralakSaNatayA sAdhyA'sAmAnAdhikaraNyaviziSTaheturUpavirodhe'tivyAptiH, tasya tAdRzatvAdata prAha virodho'pIti / tathAca pakSavRttitve sati sAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvameva virodhaH saca phalataH anumitirUpaphalAnupAdaprayojakatvAt pratirodha eva satpratipakSatulya eveti tasya sAdhyagrahavirodhiravAt satyantAbhAvena na svybhicaarlkssnnsyaativyaaptiH|| yadi mUlakAramate hetuniSThasAdhyA'sAmAnAdhikaraNyameva virodhastadA tatrAtivyAptirvArA syAdata prAha tadanyatveneti / virodhAnyatvenAnumitivirodhi vizepaNIyamiti tu savyabhicArasya niruktamranthatAtparya paryavasitam / "Aho Shrutgyanam" Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 133 * dIdhitiH - vizeSaNIyaJca tAdRzaviziSTAntarAghaTitatvena / * gAdAdharI* nanvanatiriktavRttitvarUpAvacchedakatvaniveze'pi vyabhicArAdighaTitapadArthAntare'tivyAptistadviSayakatvasyApi pratibandhakatAnatiriktavRttitvAdata Aha vizeSaNIyaJceti / tAdRzalakSaNamitizeSaH / candrakalA vizeSaNIyaJcetyAdidIdhitimavatArayati nanvanatiriktati / prameyatvaviziSTavyabhicAranizcayasya vyAptigrahapratibandhakatve'pi tAdRzapratibandhakatAnirUpitasvarUpasambandharUpAvacchedakatAyAH vyabhicAratvAvacchinnaviSayitAyAmeva svIkaraNIyatayA meyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnaviSayitAyAH tayAtve mAnAbhAvAt svarUpasambandharUpapratibandhakatAvacchedakatvavivakSaNe meyatvaviziSTavyabhicAre nAtivyAptiH sambhavati, kintvanatiriktavRttitvarUpAvacchedakatvavivakSAyA eva pUrvoktayuktayA'vazyakatayA tAhazAvacchedakatvanivezapakSe eva tatrAtivyApti sUcayatItibhAvaH / vyabhicAreti / dhamavAn vaDharityAdau prameyatvaviziSTo yo dhUmAbhAvavavRttitvaviziSTo vahnistatra prameyasvaviziSTavyabhicAre'tivyAptirityarthaH / tadviSayakatvasya = tAdRzavyabhicAraviSaya. katvasya / pratibandhakateti / tAdRzavyabhicAraviSayakatvarUpasvavyApakayathoktAnumiti * kalAvilAsaH * viziSTadvayA'ghaTitatvasahitalakSaNAnugamastu dharmaviziSTadharmavaracaM hetvAbhAsatvam / vaiziSTayaM svatAdAtmya-svaviziSTanizcayatvavyApakaprakRtAnumititvavyApakapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAvatvomayasambandhena / nizcaye svavaiziSTayaM svAvacchinna viSayitAvatvasambandhena / pratibandhakatAvatvaJca dharme svavRttyabhAvIyapratiyogitAnirUpitaparamparayA nizcayaniSThAvacchedakatAnirUpitA yA sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinA nizcayaniSThAvacchedakatA tanirUpitaviSayitvaniSThAvaraledakatAnirUpitAvacchinnatvasambandhAvacchinnAvacchedakatAvatpratItiviSayatAvacchedakatvasambandhena / tAdRzAvacchedakatAvatvaJca pratItau svanirUpitA yA viSayitvaniSThA svAzrayasamAnAdhikaraNajJAnavRttitvasambadhAvarichannAvacchedakatA sannirUpitA atha dhAvacchinnatvasambandhAvacchinnA kiJciddharmaniSThAvacchedakatAnirUpitA viSayitAtvAvacchinnA pratiyogitA tanirUpakAbhAvatvasambandheneti dhyeyamiti dik / biziSTAntarA'ghaTitatvazarIraghaTakasvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakarUpe "Aho Shrutgyanam" Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam gAdAdharI taadRshvishisstthti| anumitipratibandhakatAyAM yadrUpAvacchinnaviSayakatvamavacchedakaM tadpAvacchinnetyarthaH / vyabhicAratvAdyavacchinnasya vyabhicAratvAdirUpatAzarUpAvacchinnaghaTitatvAdasambhava ityato'ntareti ! svAvacchinnAviSayakapratItiviSayatA candrakalA pratibandhakatAkatvAdityarthaH / tAdRzeti / yadrUpAvacchinnaviSayakatvavyApakaM prakRtAnumitipratibandhakatvamityAdi lakSaNaghaTakIbhUtaM yadpamityarthaH / anumitiprtibndhktaayaamityaadi| yadrUpAvacchinnaviSayakatvavyApakaM prakRtAnumitipratibandhakatvaM tadrUpAvacchinnameva tAdRzaviziSTAntarapadena vivakSaNIyamityarthaH / antarapadaprayojanamAha byabhicAratveti / tathAcAntarapadAnupAdAne'sambhavaHsyAd vyabhicArAderapi tAhazaviziSTa padopAttavyabhicArAdighaTitatvAt svasya svaghaTitatvasya sarvavAdisiddhatvAdityAzayaH / nanu antarapadaM yadi bhinnArthakaM tadA prameyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptiH, zuddhavyabhicArAdeH prameyatvaviziSTavyabhicArarUpaviziSTavyabhicArAtmakatayA tabhedasya tatra virahAt prameyatvaviziSTavyAbhicArabhedasya bAdhAdau sattve'pi tadaghaTitatvasya * kalAvilAsaH * prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakatvanivezaM vihAya prakRtAnumitipratibandhakatAnirUpita svarUpasambandharUpAvacchedakatAvadviSayitAnirUpakatAvacchedakatvavivakSaNe niravacchinnasvarUpasambandhena vayabhAvaviziSTahadasya hRdo vahnimAnityAdau bAdharavamabhyupagacchatA mate tAdRzabAdhe'vyAptiH / tAdRzabAdhatvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yat zunddhasvarUpasambandhena vahnayabhAvaviziSTahadattvaM tasya prakRtAnumitipratibandhakatAnirUpitasvarUpasambandharUpAvacchedakatAvadvipayitAnirUpakatAvacchedakatayA tadavacchinnAvipayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya niravacchinnasvarUpasambandhena vahvayabhAvaviziSTahadatvarUpaniruktabAdhatve virahAt / / ___ naca svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakayadpAvacchinna viSayatAsAmAnyaM prakRtAnumitiprativandhakatAnirUpitasvarUpasambandharUpAvacchedakatAvat tadrUpAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvarUpameva svasmin viziSTAntarAghaTitatvaM lAghavAdvivakSaNIyamiti vAcyam, tathA sati jalavyApakavahnayabhAvasamAnAdhi "Aho Shrutgyanam" Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAddhayopetam * gAdAdharI * vacchedakAvacchinnArthakam, ataH zuddhavyabhicArAdermeyatvaviziSTavyabhicArAdhabhinnatvepi na kSatiH / tadaghaTitattvaM tadaviSayakapratItiviSayatvam, evaJcAnumitipratibandhakatAyAM yAdRzarUpAvacchinnaviSayakatvamavacchedakaM tAdRzaM yatsvAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakaM tadavacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yat tadavacchinnatvaM samuditArthaH / yadpAvacchinne lakSaNaM saGgamanIyaM tadeva svapadArthaH / * candrakalA * tatrA'napAyAdityata Aha svAvacchinnati / lazyatAvacchedakatvenAbhimatadharmAvacchi. naa'vissykprtiitivissytaavcchedkdhrmaavcchinnaarthkmityrthH| ataH = etAdRzarItyA viziSTAntarazabdArthanirvacanataH / na kSatiriti / na meyatva viSTivyabhicArAdAvativyAptirityarthaH / prameyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya vyabhicAratve sattvAd vyabhicAratvasyaiva viziSTAntaratvasambhavAditi bhAvaH / samuditaviziSTAntarA'ghaTitatvaM nirvakti evaJceti / tathAca svAvacchinnA'viSa. yakapratItiviSayatAvacchedakam athaca prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakaM yadrUpAvacchinnaviSayakatvavyApakam prakRtAnumitipratibandhakatvaM tAdRzaM vA yadrapaM tadavacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yat svaM tAdRzasvAtmakayadrUpAvacchinnaviSayakanizcayatvavyApakaM prakRtAnumitipratibandhakatvaM tAdRzasvAtmakatadrUpavatvamiti tu viziSTAntarA'ghaTitatvavizeSaNaghaTitalakSaNArthaH paryavasitaH / ghaTatvAdhavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaprakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakabAdhatvAdyavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaghaTasvarUpasvavattvasya ghaTAdau sattvAt tatrA'tivyAptiH syAdataH svAtmakayadrUpetyAdinA vizeSyadalasya prveshH| tathAca ghaTatvAdyavacchinnaviSayakanizcayatvavyApakatAyA anumitipratibandhakatAyAM virahAnna ghaTAdAvativyAptiriti tu prmaarthH| . .. * kalAvilAsaH * karaNajalavaddhade'vyAptayApattaH, jalavyApakavalayabhAvasamAnAdhikaraNajalavaddhadatvAvacchinnAviSayakapratotiviSayatAvacchedakajalavaddhadatvAvacchinnaviSayatAsAmAnyasyaiva prakRtAnumitipratibandhakatAvarachedakatayA tAdRzajalavaddhdatvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya tAdRzasatpratipakSatAvacchedake'satvAditi dhyeyam / / svAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakarUpe prakRtAnumityavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakatvaniveze parvato vahnayabhAvagyApyavAn parvatIyavalayabhASAdityatra "Aho Shrutgyanam" Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 anumAnagAdAdhayA~ sAmAnyaniruktiprakaraNam gAdAdharI . bhavati hi vyabhicAratvAdyavacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakIbhUtA ye vAdhavAdayastadavacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakaM vyabhicAratvAdIti tadavacchinne lkssnnsnggtiH|| (r) candrakalA (r) yadpAvacchinne ityAdinA svapadArtha nirucya lakSye lakSaNasamanvayaM pradarzayatibhavati hotyAdi / ayogolakaM dhUmavad vaDherityAdau dhUmAbhAvavavRttitvaviziSTavahnitvarUpavyabhicAratvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakazca yad dhUmAbhAvavadayogolakatvarUpaM bAdhatvaM tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yat svaM tAzavyabhicAratvaM tadavacchinnaviSayakanizcayatvavyApakatAyAH ayogolakaM dhUmavad dhUmavyApyavahnimaccatyAkArakasamUhAlambanarUpaprakRtAnumitipratibandhakatAyAmakSatatvAt svapadena dhUmAbhAvavadvRttitvaviziSTa vahnitvarUpavyabhicAratvasyopAdAnasambhavAt / evaM hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau vahnayabhAvaviziSTahadatvAdirUpabAdhatyAdyavacchinA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakam prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakaJca yad dhUmAbhAvaviziSTahradatvAdirUpaM svarUpAsiddhitvaM tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatAdRzabAdhatvAcavacchinnaviSayakanizcayatva - vyApakatvasyApi prakRtAnumitipratibandhakatAyAM sattvAt vahnayabhAvavaddhdatvAdirUpabAdhatvAderapi svapadena dhattaM zakyatayA tAdRzabAdhAdI lakSaNasamanvayaH / yatra ca parvato dhUmavAn vahnarityAdI vyabhicAramAtrasyaiva doSatA tatra viziSTAntaratAvacchedakarUpAprasiddhiriti tu nAzaMkanIyam, tatrApi vahnivRttitvaviziSTadhUmAbhAvavavRttitvatvAdeviparItavyabhicAratvAdereva viziSTAntaratAvacchedakatvasambhavAdityanayeva rItyA'nyatrApi lakSaNasamanvayo bodhyaH / (r) kalAvilAsaH parvatIyavahimaparvatarUpasvarUpAsiddhAvavyAptiH, svarUpAsiddhitvarUpasvAvacchinnA'vipayakapratItiviSayatAvacchedakasya vahnimaraparvatatvasya prakRtAnumityavRtti viSayitAnirUpakatAvacchedakatayA tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya tAdRzasvarUpAsiddhitve virahAt / naca tathApi svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakarUpe prakRtAnumityavyavahitamAkSaNavRttijJAnAvRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakatvavivakSaNAnna niruktAvyAptiriti vAcyam, tathA sati gauravAt / yAdazasthalavizeSe hado vahnimAnityanumiteravyavahitapUrNa vahnayabhAva ityAkArakaM jJAnaM na jAyate tAdRzasthale "Aho Shrutgyanam" Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam gAdAdharI meyatvaviziSTavyabhicAratvAdeH svAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakavyabhicAratvAdyavacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvAbhAvAna tadavacchinna 'tivyAptiH / / meyatvaviziSTavyabhicArAderapi meyatvAdinA vyabhicAratvAdyavacchinnA * candrakalA * prameyatvaviziSTavyabhicAre'tivyApti vArayati meyatveti / tathAca meyatvaviziSTavyabhicAratvaM naitAdRzaM svaM prameyatvaviziSTavyabhicAratvarUpasvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakaJca yad vyabhicAratvaM tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya prameyatvaviziSTavyabhicAratve virahAnna prameyatvaviziSTavyabhicAratvAdyavacchinne tAdRzavyabhicAre'tivyAptiriti samuditArthaH paryavasitaH / nanu lakSyatAvacchedakalvenAbhimate svasmin svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatAdRzadharmAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvamanivezya lAghavAt tAdRzadharmAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatvameva svAzraye nivezanIyamityata Aha meytvvishisstteti| meyatvAdinA = meyatvAdidharmeNa / AdinA vAcyatvAdi. prigrhH| vyabhicAratveti / vyabhicAratvAdyavacchinnA'viSayiNI yA prameyamityAkArikA * kalAvilAsaH OM 'vahnayabhAvaviziSTa hade'vyAptezva, vahnayabhAvatvasyApi . tAdRzaviziSTAntaratAvacchedakattvasambhavAdityasbhadgurucaraNAH / nanu lacayatAvacchedake viziSTAntaratAvacchedakarUpAvacchinnA'viSayakamatItiviSayatAvacchedakatvanivezApekSayA lAyavAt viziSTAntaratAvacchedakarUpAnavacchinnabhakAratAvacchedakatvanivezanameva samucitamiti cenna, yAdRzasthala vizeSe ghaTa ityAkArakajJAnaM niyamato bAdhaviSayakameba bhavati tatra ghaTe'tivyAptayApatteH, ghaTaviSayakatvasya prakRtAnumitimatibandhakatAnatiriktavRttitvAd viziSTAntaratAvacchedakabAdhatvAnavacchinnaprakAratAvacchedakatvAcca / manmate tu ghaTatve bAdhatvAvacchinnA'viSayakamatItiviSayatAvacchedakatvAvi rahAnAtivyAptiritidhyeyam / ___ svAvacchinnA'viSayakapratItIti / atra pratItipadaM nirarthakamiti tu nAzaM. kyam, jJAnecchAdiviSayatAyA anugatatvA'sambhave svAvacchinnaviSayakasvAbhAvakUTapatmatItiviSayatAvacchedakaravaniveze mahAgauragaM syAditi tanivezasyAvazyakaravAt / "Aho Shrutgyanam" Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI * viSayakapratItiviSayatvAttaddoSaH syAdatastAdRza rUpAzrayadharmiNaM tadavacchannAviSayakapratItiviSayatvenAviziSya svameva tAdRzaviSayatAvacchedakatvena vizeSitam ! meyatvaviziSTavyabhicAratvAdyAzrayAviSayakatvasya vyabhi cAratvAdyavacchinnaviSayakapratItau durghaTatvAttaddoSaH syAdataH svAzrayAviSayakasvamupecya svAvacchinnAviSayakatvanivezaH / 138 * candrakalA * pratItistadviSayatvAdityarthaH / taddoSaH syAt = prameyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptiH syAt / ataH = ativyAtevariNataH / tAdRzetilakSyatAvacchedakatvenAbhimatasvAzrayadharmiNAmityarthaH / tadavacchinneti / svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaprakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakadharmAvicchinnA'viSayakapratItiviSayatvenetyarthaH / svameva = lakSyatAvacchedakatvenAbhimataM svameva / tAdRzeti / svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatAdRzavarmAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvenetyarthaH / vizeSitamiti / tathAca svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatAdRzadharmAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatvasya svAzraye vivakSaNe prameyatvaziSTavyabhicAre'tivyAptiH, prameyatvaviziSTavyabhicAratva rUpasvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yat tAdRzaM zuddhavyabhicAratvaM tadavacchinnAviSayiNI yA prameyamityAkArikA pratItistadviSayatvasya prameyamAtre varttamAnatayA svAzraye prameyatvaviziSTavyabhicAre'pi sattvAt svapadena prameyatvaviziSTavyabhi cAratvasyaivopAdAnasambhavAditi bhAvaH / svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvaccheda ketyAdau pratItau svAzrayA'viSayakatvameva lAghavAt kathaM na nivezanIyamiti tu nAzaMkanIyam, tathA sati punaH prameyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptiH, prameyatva viziSTa vyabhicAratvarUpasvAzrayA'viSayakatvasya vyabhicArapratItAvasattvAt tAdRzasvAzrayatAyAH zuddhavyabhicAre varttamAnatvAt / evaMJca tAdRzasvAzrayA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatAdRzabAdhatvAdyavacchinnA'viSayakapratI - tiviSayatAvacchedakatvasya / svasmin prameyatvaviziSTavyabhicAratve'napAyAt svapadena tasyaiva dharttuM zakyatvAdityAha meyatveti / taddoSaH = prameyatvaviziSTavyabhicAreativyAptiH / viziSTAntaratAvacchedakatAyA bAdhatvAdAveva saccAditihRdayam / * kalAvilAsaH * svAvacchinnA'viSayakatvaniveza iti / nanu svAzrayAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvaniveze'pi na prameyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptiH sambhavati prameya "Aho Shrutgyanam" Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 139 (r) gAdAdharI svAcchinnAvipayakapratItiviSayavRttitvasya tAdRzadharmavizeSaNatve vyabhicAratvAderapi meyatvAdinA vyabhicAratvAdyavacchinnAviSayakapratItiviSaye vyabhicArAdau vartamAnatvAdasambhava ityatastAdRzaviSayatAvacchedakatvena dharmo vizeSitaH / * candrakalA * - svAvacchinneti / tathAca prameyatvavaiziSTya vyabhicArasvarUpadharmadvayAvacchinnAviSayakatvasya zuddhavyabhicAraviSayakapratItau sughaTatayA zuddhavyabhicAratvasyaiva viziSTAntaratAvacchedakatvena tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya prameyatvaviziSTavyabhicAratve virahAna prameyatvaviziSTa vyabhicAre'tivyAptiriti paramArthaH / / yadi ca svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayavRttiprakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakIbhUtadharmAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya lAghavAt svasmin vizeSaNatvamucitamityucyate tadA vyabhicArAdau sarvatrA'sambhavaHsyAt, vyabhicAratvAdyavacchinnA'viSayiNI yA prameyamityAkArikA pratItistadviSaye vyabhicAre tAdRzavyabhicAratvasya vartamAnatayA vyabhicAratvAdyavacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya ca vyabhicAratvAdau virahAt vyabhicAratvAdeHsvapadenopAdAtumazakyatvAdityAha svAvacchinneti / tAdRzadharmavizeSaNatve-prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakadharmavizeSaNatve / ityataH = asambhavadopavAraNataH / tAdRzeti svAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvenetyarthaH / dharmaH = prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedako dhamaH / vizepita iti / tathA ca nA'sambhavaH, vyabhicAratvAdya * kalAvilAsaH * svaviziSTavyabhicAratvAzrayAviSayakavyabhicAratvena ghaTAyagAhipratItiviSayatAvacchedakara vasya vyabhicAratve satvAt iti cena, niruktarItyA sarvavAsambhavApattaH / bAdhatvavyabhicArasvAdyAzrayAviSayaka yAdhatvAdinA ghaTAvagAhipratItiviSayatAvacchedakatvasya bAdhatvAdAvanapAyAdataH svAvacchedakatva-svasAmAnAdhikaraNyomayasambandhena svAzrayAviSayakapratItiviSayatAviziSTadharmasyaiva viziSTAntaratAvacchedakatayA meyasvaviziSTavyabhicAravAzrayA'viSayakapratItiviSayatAviziSTadharmapadena vyabhicArasvasya dhatumazakyatvAt meyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptidAnasaMgatisambhavAt / dharmo vizeSita iti / atha pazcAduktadalaghaTakAvacchedakasvanivezasya prathama vyAvRttimabhidhAya prathamadalaghaTakAvacchedakatvadalasya pazcAdvyAvRtyabhidhAnamasaMgatamiti cenna, pazcAduktadalaghaTakAvacchedakatvanivezavyAvRttyasaMgateH / vyabhicArasvA "Aho Shrutgyanam" Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam gAdAdharIla prameyaM gaganavadvAcyatvAdityAdI vyabhicAratvAdyavacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yadgaganAbhAvavanmeyatvAdi tadAzrayAviSayakapratItyapra. sidhdyA vyabhicArAdau tAdRzapratItiviSayatvasya durupapAdatayA'cyAptiratastadavacchinnAviSayakatvanivezaH / / * candrakalA vacchinnA'viSayakaprameyapratItiviSaye vyabhicArAdau vyabhicAratvasya vatta mAnatve'pitAdRzapratItiviSayatAvacchedakatAyAHprameyatvAdiniSThatayA tasyA vyabhicAratvAdI durghaTa tvAt , bAdhatvAdereva vybhicaartvaadyvcchinnaavissykprtiitivissytaavcchedkaanumitiprtibndhktaavcchedkdhrmsvruuptvaadityaashyH|| nanu svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaprakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakadharmAzrayA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatva - meva svasmin vizeSaNaM lAghavAt kathaM nAbhihitamityata Aha prameyamityAdi / tathAca svasmin tAhazadharmAzrayAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvavivakSaNe prameyapakSakagaganasAdhyakavAcyatvahetukasthale gaganAbhAvavavRttitvaviziSTavAcyatvarUpavyabhicAre. avyAptiH, tAdRzavAcyatvatvarUpavyabhicAratvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatAhazagaganAbhAvaviziSTaprameyatvarUpabAdhatvAzrayIbhUtaprameyAviSayakapratIteraprasiddhatvAt, vastumAtraviSayakapratItereva prameyaviSayakatvAt niruktavyabhicAratvasya svapadAnupAcatvAditibhAvaH / tadavacchinnA'viSayakatvaniveza iti / svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatAha zadharmAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvavivakSaNe tu na * kalAvilAsaH * vacchinnaviSayakapratItiviSayavRttivyabhicAratvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayavRttitvasya vyabhicArasve sattvenA'sambhavAnavakAzAt / ataH dvitIyadalaghaTakAvacchedakatva. dalasya prathamaM vyAvRttirabhihitA / naca svAnavacchinna prakAratAvacchedakasya viziSTAntaratAvacchedakatvasambhave svAvacchinnAviSayakapratItivipayatAvacchedakasya tathAsvAbhidhAnaM gauravAstamiti vAdhyam , vyabhicAraviziSTameyatve'tivyAptayApatteH, sAkSAtparamparAsAdhAraNAvacchedakatvasya vaktumazakyatayA vyabhicAraviziSTameyatvAnavacchinnaprakAratAvacchedakaM yad bAdhatvAdikaM tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatApacchedakatvasya vyabhicAraviziSTameyatve sattvAt / / asmAkantu vyabhicAraviziSTameyatvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakavyabhicAratvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya vyabhicAraviziSTameyatve virahAnAtivyAptiriti tu sudhIbhirvivecanIyam / "Aho Shrutgyanam" Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 141 (r) gAdAdharI atra ca tAdRzaviziSTAntarAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya doSa. tAvacchedakadharme vizeSaNatApekSayA jJAnasyetyatra jJAnapadArthe tAdRzaviziSTAntarAviSayakatvaniveza evocitaH / * candrakalA tAdRzavyabhicAre'vyAptiH, gaganAbhAvavatprameyatvAvacchinnA'viSayakagaganAbhAvavavRttivAcyatvaviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya tAdRzavAcyatvatvarUpavyabhicAratve sattvAditi tAtparyam / ___ yadrUpAvacchinnaviSayakanizcayatvavyApakaM prakRtAnumitipratibandhakatvamityAdilakSaNaghaTakIbhUte yadpe svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakadharmAvacchinnA'viSayakapratItiviSaya. tAvacchedakatvarUpaviziSTAntarA'ghaTitatvavizeSaNaM pRthakpratItyAdinivezena gauravagrasta. matastAdRzalakSaNaghaTakayadra pAvacchinnaviSayakanizcaya eva lAghavAt tAdRzadharmAvacchinA'viSayakatvarUpameva viziSTAntarA'ghaTitatvavizeSaNaM vaktavyamityAha atra ceti / etallakSaNaghaTake cetyrthH| tAzeti / anumitipratibandhakatAvacchedakasvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatA. pacchedakadharmAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasyetyarthaH / doSateti / svasminnityAdiH / jJAnasyeti / mUloktatyAdiH / jJAnapadAyeM - anaahaaryaa'praamaannyjnyaanaanaasknditydpaavcchinnvissyknishcye| evocita iti / tathAca * kalAvilAsaH * jJAnasyetyatra jJAnapadArthe tAdRzaviziSTAntarA'viSayakatvaniveza evocita iti / ___ nanuttarItyA vizeSyadalaghaTakanizcaye viziSTAntaratAvacchedakarUpAvacchinnAviSayakatvavivakSaNe kiM lAvavamiticenna ? lacyatAvacchedakayadpAvacchinnaviSayakanizcaye viziSTAntaratAvacchedakarUpAvacchinnAviSayakatvavivakSaNe'pi tAzarUpAvacchinnA'viSayakayadurUpAvacchinnaviSayakanizcayavRttibhedapratiyogitAvacchedakaravaM nAstIti pratItisiddho vyApakatArUpo'bhAvo lakSaNe na nivezyate apitu kevalaM yadrUpAvacchinnaviSayakanizcayavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvaM nAstItyAkAraka evAbhAvaH / tathAca prakRtAnumitipratibandhakatAvRttiniruktavyApakatArUpAbhAvIyapratiyogitAnirUpitaparamparayA yA nizcayaniSThAvacchedakatA tadviziSTarUpavaravaM hetvA bhAsatvam / vaiziSTyaM svanirUpitaviSayitvaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchinnasvasambandhAvacchinnAvacchedakatAvatva-svasamAnAdhikaraNo yaH kinnidurUpAvacchimAviSa "Aho Shrutgyanam" Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharo . - evaJca niSkRSTavakSyamANakalpe yadviSayakanizcayasyetyatra nizcaya eva tannivezyaM lAghavAdityavadheyam / * candrakalA* svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayi. tAnirUpakatAvacchedako yo dharmastadavacchinnA'viSayakasvAtmakayadpAvacchinnaviSayakanizcayatvavyApakaprakRtAnumitipratibandhakatAkasvAtmakatadrUpavattvaM hetvAbhAsatvamityevaM viziSTAntarA'ghaTitatvasahitalakSaNArthaH paryavasitaH / / atravadantikalpe'pi nizcaya eva viziSTAntarA'ghaTitatvaM na tu yadpe ityAha evaJcati / atrApi nizcaya evaM viziSTAntarA'viSayakatvarUpaviziSTAntarAghaTitatvavivakSaNe cetyrthH| niSkRSTeti / vakSyamANAtravadantikalpe ityrthH| tannivezyam - viziSTAntarA'ghaTitatvaM nivezyam , adhikamanyatrAnusandheyam / * kalAvilAsaH yakapratItiviSayatAvacchedakaprakRtAnumitipratibandhakatAvRtyabhAvIyapratiyogitAnirU . pitaparamparayA'vazchedakatAvadrUpAvacchinnaviSayitvaM nAstItipratItisiddhA'bhAvastadoyapratiyogitAnirUpitaparamparayA'vacchedakatAvatvobhayasambandheneti lAghavasyAvazyakatvAt / . . .. nacaivaM viziSTAntaratAvacchedakatvaghaTakaprakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttitvaghaTakanizcaye'pi lAghavAt svAvacchinnA'viSayakatvaniveza eva samucita iti vAcyam , tathA sati yAdazasthalavizeSa aprAmANyajJAnAnAskanditavyabhicAraviSayakaM jJAnaM niyamato meyatvaviziSTavyabhicAraviSayakaM samUhAlambanameva jAyate, zuddhavyabhicAraviSayakajJAnantu aprAmANyajJAnAskanditameva, tAdRzasthale meyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAlayApatteH / meyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnA'vipayakAprAmANyajJAnAnAskanditavyabhicAratvAvacchiJcaviSayakanizcayasyA'prasiddhatayA vyabhicAratvasya viziSTAntaratAvacchedakarUpapadena dharjumazakyatvAditi dhyeyam / . viziSTAntarAghaTitatvasahitalakSaNAnugamastu dharmaviziSTadharmavatvaM hetvAbhAsatvamiti, vaiziSTyaM svatAdAtmya-svaviziSTa nizcayattvavyApakaprakRtAnumitipratibandhakasAvatyobhayasambandhena, svavaiziSTyaca nizcaye svAvacchinnaviSayitAvattvasambandhena, pratibandhakatAvattvaJca svavRtyabhAvIyapratiyogitAnirUpitaparamparayA'vacchedakatAbaddharmavatvasambandhena, dharmavatyaJca, strAvacchinnA'viSayakapratItivipayatAvacchedakatve--- "Aho Shrutgyanam" Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 143 * gAdAdharI * atha dhUmavyabhicArivahnimAn dhUmavAn vaDherityAdau bAdhAdervyabhicArAdighaTitatayA tatrAvyAptiH / na ca yadrUpAvacchinnaviSayakatvaM svAvacchinna. viSayakatvAvacchinna pratibandhakatAsAmAnyAvacchedakaM tAdRzarUpAntarAvacchinAghaTitatvasya vivakSitatvAnna doSaH, vyabhicArasya uktabAdhaviSayakatvA * candrakalA * prameyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptivAraNAya viziSTAntarA'ghaTitatvanivezasyAvazyakatvadhrautrye punaH dhUmavyabhicArivahnimAn dhUmavAn yaterityAdau dhUmAbhAvavadhumavyabhicArivahnimadpabAdhe'vyAptiH, tAdRzavahnimattvarUpabAdhatvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakadhUmAbhAvavavRttivahnitvarUpavyabhicAratvasya tAdRzavahnimattvasya vA dhUmavyAsiviSayakaprakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakatayA tadavacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya tAdRzabAdhatve virahAt tAdRzabAdhatvasya svapadena chattu mazakyatvAdityAzaMkate atheti / dhUmavyabhicArivahnimAtrasya pakSatve tAdRzavahninA saha dhUmAdeH saMyogasambhavAnniruktavahnitvAvacchedena dhUmAbhAvasya bAdhatvaM na sambhavati, dhUmavyabhicArivahnimataH pakSatve tu tAhazavahnimattvAvacchedena vahnimattvasAmAnAdhiraNyenApi dhUmAbhAvasya bAdhatAyA nirvivAdatayA avacchedAvacchedena sAmAnAdhikaraNyena ca bAdhapradarzanAya dhamavyabhicArivahnimataH pakSatvAnusaraNamiti dhyeyam / tatra = dhUmAbhAvapaLUmavyabhicArivahnimadpe baadhe| nanu svAvacchinnAviSayakapratotiviSayatAvacchedakIbhUto yaHsvAvacchinnaviSayakatvavyApakaprakRtAnumitipratibandhakatAtvavyApakaviSayitAnirUpakatAvacchedako dharmastadavacchi kalAvilAsaH svavRttitvobhayasambandhena, vRttitvamapi svAvacchinnAviSayakapratItivipayatAvacchedakatvasambandheneti dhyeyam / dhUmavyabhicArIti / naca dhUmavyabhicArivahvereva pakSatvasambhave tAdRzavahnimataH pakSatvAnusaraNaM nirarthakamitivAcyam , dhUmavyabhicArivahnathavacchedena dhUmAbhAvastha vidyamAnatayA pakSatAvacchedakAvacchedena tatsAmAnAdhikaraNyena ca vAdhapradarzanArthameva tAdRzavahnimataH pakSatvAnusaraNasyAvazyakatvAt tAdRzavahnaH pakSatve vahnitvarUpapakSatAvacchedakAvacchedena dhUmAbhAvasyA'satvAt pakSatAvachedakAvacchedena bAdhasyAsambhavAditi vadanti / prathamanacakalpe svAvacchinnaviSayakatvAvacchi tyatra tAdRzaviSayakatvaniSThAyAH "Aho Shrutgyanam" Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .144 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam (r) gAdAgharI nyUnavRttivyAptijJAnapratibandhakatAvacchedakaviSayitAkatve'pi tAdRzabAdhaviSa yakatvA'nyUnavRttipratibandhakatAsAmAnyAntargatAnumitipratibandhakatAvacchedakaviSayitAkatvaviraheNa tAdRzaghaTitatvasyAkizcitkaratvAditi vAcyam , * candrakalA * nAviSayakapratItiviSayatAvacchedakasvavatvameva viziSTAntarA'ghaTitatvasahitalakSaNArthoM vaktavyaH, tAdRzapratibandhakatAtvavyApakatvaJca viSayitAyAM vyApakatvasambandhena, tathAca na vyabhicAraghaTitaniruktabAdhe'vyAptiH, dhUmAbhAvavamavyabhicArivahnimatvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya dhUmavyabhicArivahnitvAdau sattve'pi tAdRzabAdhatvAvacchinnaviSayakatvavyApakAnumitipratibandhakatAtvasya dhUmavyabhicArivahnimaddharmikadhUmAnumitipratibandhakatAyAmapi sattvAt tatra vyApakatAsambandhena dhUmavyabhicArivahnayAdiviSayitAyA viraheNa tAdRzapratibandhakatAtvavyApakaviSayitAnirUpakatAvacchedakatvasya tatrA'vartamAnatvAt, dhUmavyabhicArivahnitvAdeviziSTAntaratAvacchedakatvA'sambhavAt / evaJca dhUmavyabhicArivahnimavRttidhUmAbhAvatvarUpaviparItabAdhatvameva viziSTAntaratAvacchedakaM tatra dhUmAbhAvavadhUmavyabhicArivahnimattvarUpasvAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya, tAdRzasvAvacchinnaviSayakatvavyApakaprakRtAnumitipratibandhakAtatvavyApakaviSayitAnirUpakatAvacchedakatvasya ca vidyamAnatvAt tAdRzapakSavRttidhUmAmAvatvarUpaviparItabAdhatvAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakIbhUtaM yat dhUmAbhAvabhUma * kalAvilAsaH pratibandhakatAvacchedakatAyAH pratibandhakatAsAmAnyAvacchedakamityatrApi pratibandha katAvacchedakatAyA anatiriktavRttitvarUpameva vaktavyam , dvitIyAvacchedakatAyAH svarUpasambandharUpatve jalavyApakavalayabhAvasamAnAdhikaraNajalavaddhadarUpasatpratipakSe'vyAptiH, tAhazasatpratipakSatAvacchedakarUpasvAvacchinnA'viSayakapratItirviSayatAvacchedaka yat jalavaddhadatvaM tasya prakRtAnumitipratibandhakatAsAmAnyanirUpitasvarUpasambandharUpAvacchedakatayA tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya tAdRzasatpratipakSatAvacchedake virahAt / prathamAvacchedakatAyAHsvarUpasambandharUpatve hRdo vahnimAnityAdau vahnayabhAvavadhradAdirUpabAdhAdAvavyAptiH, niruktavAdhatvAvacchinnaviSayakattvAvacchinna pratibandhakatAsAmAnyAvacchedakaviSayitAnirUpakatAvacchedakarUpA'prasiddhaH , abhAvavAn vayabhAvavAn abhAvavAMzca hada ityAkArajJAnasAdhAraNatAdRzapratibandhakatAnatiriktavRttivipayitAnirUpakatAvacchedakaravasya kutrApyavartamAnatvAditi dhyeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 145 ____ gAdAdharI [naca yadrUpAvacchinnaviSayakatvaM svAvacchinnaviSayakatvAvacchinnapratibandhakatAsAmAnyAvacchedakaM tAdRzarUpAntarAghaTitattvasyavivakSitatvAnna doSaH ] * candrakalA vyabhicArivahnimatvarUpam svaM tAdRzasvavattvasya dhUmAbhAvavadhUmavyabhicArivahnimadpe bAdhe'kSatatvAnna niruktvybhicaarghttitbaadhe'vyaaptiH| __ bhavati hi hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau vaDhayabhAvaviziSTahradAdirUpatrAdhAdau lkssnnsmnvyH| tAdRzahadatvarUpasvAtmakabAdhatvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedaka yad dhradavRttivahnayabhAvatvarUpaviparItabAdhatvaM tasya vahnayabhAvaviziSTahradatvAvacchinnaviSayakatvavyApakAnumitipratibandhakatAtvavyApakatAdRzaviparItabAdhaviSayitAnirUpakatAvacchedakatayA tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakasvavattvasya vahnayabhAvaviziSTa-hadatve'napAyAt / _ naca viparItabAdhanizcayaniSThA pratibandhakatA bhinnaiveti vAcyam , svarUpasambandhAvacchinnAdheyatvasaMsargAtiriktasambandhAnavacchinna hadatvAvacchinnaviSayatAnirUpitasvarUpasaMsargAtiriktasambandhAnavacchinnavahRyabhAvatvAvacchinnaviSayatAzAlinizcayatvena bAdhaniicayadvayaniSThAyA: pratibandhakatAyA aikyasambhavAditi dhyeyam / tathAca sarvatraiva viparItavyabhicArabAdhatvAdikamAdAyaiva lakSaNasamanvayaHkaraNIya ityabhimAnena niruktAvyAptivAraNAya prathamanacakalsamAha yadpeti / svaavcchinnaa'vissykprtiitivissytaavcchedketyaadiH| svAvacchinneti / svaM lakSyatAvacchedakatvenAbhimato dharmaH, tadavacchinna viSayakatvavyApakapratibandhakatAtvavyApakamityarthaH / sAmAnyapadasya vyApakatvAtiriktArthakatAyA vaktumazakyatvAditi bhaavH| yadrUpAvacchinnaviSayakatve tAdRzapratibandhakatAtvavyApakatvaJca vyApakatAsambandheneti dhyeyam / __ tAdRzeti / tAdRzaM yadrUpAtmakaM yat svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakarUpaM rUpAntaraM tadavacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvarUpasya vishissttaantraa'ghttittvsyetyrthH| vivakSitatvAditi / svasminnityAdiH / na doSaH =na vyabhicAraghaTitaniruktabAdhe'vyAptiH / OM kalAvilAsaH prathamanacakalpe yadi ubhayatraiva pratibandhakatAvacchedakatvamanatiriktavRttitvarUpaM tadA'sambhavavAraNAya svasmin viziSTAntaratAvacchedakarUpe cA'vyApakobhUtaviSayitAzunyajJAnIyavipayitAnirUpakatAvacchedakatvamapi nivezyam, tathAca viparItavAdhatva-vyabhicArasvAdikamAdAyaiva sarvatra lakSaNasamanvayaHkaraNIya iti bhAvaH / nacaivaM hRdo vahnayabhAzvAn hRde vahnayabhAva ityAkArakajJAnadvayasAdhAraNaprati 10 "Aho Shrutgyanam" Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI * [ vyabhicArasya uktabAdhaviSayakatvAnyUnavRttivyAptijJAnapratibandhakatAvacchedakaviSayitAkatva viraheNa tAdRzaghaTitatvasyAkiJcitkaratvAditi vAcyam ] * candrakalA niruktakalpe prameyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptizaMkA tu nAstyeva, meyatvaviziSTavyabhi cAratvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakavyabhicAratvAvacchinnaviSayitAyAH pra 146 meyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinna viSayakatvavyApakavyAptigrahapratibandhakatAtvavyApakatayA vyabhicAratvAdereva tAdRzaviziSTAntaratAvacchedakatvena tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya tAdRzaviziSTavyabhicAratve virahAt prameyatvaviziSTavyabhicAravasya svapadenopAdAnA'sambhavAdityatastAdRzAtivyAptivAraNakAraNaM atra nAbhihitam / vyabhicAratvasya viziSTAntaratAnavacchedakatva eva vyabhicAraghaTitavAdhe nADavyAptirityabhimAnena tatrAvyAptyabhAve hetumAha vyabhicAreti / vyabhicAratvAvacchinnadhya dhUmAbhAvavadhUmavyabhicArivahnimattvarUpa vAghatvAvacchinna viSayakatvavyApakavyAptigrahapratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAkatve'pItyarthaH / tAdRzeti / niruktavAdhatvAvacchinnaviSayakatvavyApaka pratibandhakatAtvavati anumitipratibandhakatve vyabhicAraviSayitAyA vyApakatvasambandhena viraheNa tAdRzavAdhatvarUpasvAvacchinna viSayakatvavyApaka pratibandhakatAtvavyApakaviSayitAkatvaviraheNetyarthaH / tadghaTitatvasya=dhUmavyabhicArivahayAdighaTitatvasya / akiJcitkaratvAditi / tathAca vyabhicAratvasya viziSTAntaratAnavacchedakatayA kuto vyabhicAravaTitavAgheDavyAptiriti bhAvaH / * kalAvilAsaH * bandhakatvaM duryacamitivAcyam, svarUpatvAvacchinna saMsargAtiriktasambandhAnavacchinnavahnayabhAvatvAvacchinna viSayatAnirUpitA yA svarUpasaMsargAvacchinnAdheyatva saMsargAtiriktasambandhAnavacchinnA hRdatvAvacchinnaviSayatA tacchAlinizcayatvena tAdRzajJAnadvayasAdhAraNapratibandhakatAyAHupAdAnasambhavAdityapi kecit / prathamanacakalpasyAnugamastu-dharmaviziSTadharmavattvamiti, vaiziSTyaJca svatAdAtmyasvaviziSTanizcayatvavyApaka prakRtAnumitipratibandhakatAtva vacccobhayasambandhena, svavaizieyaM nizcaye svAvacchinna viSayitAvatvasambandhena tAdRzaprativandhakatAtvavakhaJca svavyApakaviSayitAnirUpakatAvacchedakadharmavatvasambandhena vipayitAyAM svavyApakatvantu vyApakatvasambandhAvacchinnam, tAdRzadharmavattvaJca svAvacchinnA viSayakapratItiviSayatAvacchedakatva -svavRttitvobhayasambandhena svavRttittvamapi svAvacchinnAviSayakamatItiviSayatAvacchedakatva-svAvacchinna vipayitvA'vyApakIbhUtaviSayitAzUnyajJAnIya "Aho Shrutgyanam" Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA - kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 8 candrakalA atra kalpe viparItavAdyatvavyabhicAratvAdikamAdAya yadi sarvatra lakSaNasamanvayaH kriyate tadA bAdhaviziSTavyabhicAre'tivyAptiH syAt, bAghaviziSTavyabhicAratvAvacchi nnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yat vyabhicAraviziSTavAghatvaM tasya bAdhaviziSTa - vyabhicAratvarUpasvAvacchinna viSayakatvavyApakAnumitipratibandhakatAtvavyApaka viSayitA nirUpakatAvacchedakatayA viziSTAntaratAvacchedakayadrUpAtmakatvena tadavacchinnA'viSayakabAgha viziSTavyabhicAre 147 pratItiviSayatAvacchedakabAdhaviziSTavyabhicAratvarUpasvavattvasya satvAt / ato niruktAtivyAptivAraNAya viziSTAntaratAvacchedakAtmakalakSaNaghaTakayadrUpe svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya svAvacchinna viSayakatvavyApakAnumitipratibandhakatAtvabyApaka viSayitAnirUpakatAvacchedakatvasya ca yathA vizeSaNatvaM tathAsvAvacchinnaviSayitvA'tryApakIbhUtaviSayitAzUnyajJAnIyaviSayitAnirUpakatAvacchedakatva - mapi tatra vizeSaNaM deyam evaJca na bAdhaviziSTa vyabhicAre'tivyAptiH, tAdRzavizeSaNatrayaviziSTa viziSTAntaratAvacchedakarUpasyA'prasiddhatvAt / - > yatAvacchedakatvasya, vyabhicAraviziSTavAghatve bAdhaviziSTavyabhicAratvAvacchinnA'viSayakapratItiviSabAgha viziSTavyabhicAratvAvacchinna viSayakatvavyApaka prakRtAnumitipratibandhakatAtvavyApakaviSayitAnirUpakatAvacchedakatvasya ca sattve'pi bAgha viziSTabyabhi. cArasvarUpasvAvacchinna viSayitvA vyApakIbhUtA yA vyabhicAra viziSTabAdhatvAvacchinnA viSayitA tacchUnyajJAnIyaviSayitAnirUpakatAvacchedakatvasya tatrA'sattvAt / bAgha viziSTavyabhicAratve tAdRzavyabhicAratvarUpasvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya kevalavAghatve vyabhicAratve vA bAdhaviziSTavyabhicAratvAvacchinnaviSayakatvavyApakAnumitipratibandhakatAsAmAnyAvacchedakaviSayitAnirUpakatAvacchedaka - tvasya ca virahAdanyasya kasyApi dharmasya yadrUpapadenopAdAnA'sambhavAt / tathA ca hRdo dhUmavAn vahnerityAdau sarvatra bAghavyabhicArAdAvasambhavaH, dhUmAbhAvaviziSTahRdatvarUpavAghatvAvacchinna 15 viSayakapratItiviSayatAvacchedakahRdavRttidhUmAbhAva tvarUpavirItabAdhatvAdau tAdRzatrAghatvAvacchinnaviSayakatvavyApakAnumitipratibandhakatAtva * kalAvilAsaH * tvopalakSitavipayitAnirUpakatAvacchedakatvobhayasambandhena / vyApakaviSayitAnirUpakatAvacchedakatvasatve'pi dhUmAdyabhAvaviziSTahadatvAdyavacchinnaviSayitvA'vyApakIbhUtahRdavRttidhUmAbhAvatvAvacchinna viSayitAzUnyapratItiviSayatAvacchedakatva - "Aho Shrutgyanam" dvitIyanacakalpe'pi zravacchedakatvadvayamanatiriktivRttitsvarUpameva vAcyamanyathA dvitIyAvacchedakatAyAH svarUpasambandharUpatve jalavyApakavahnayabhAvasamAnAdhikaraNa Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI vyabhicAratvAdiviziSTaviSayakatvAvacchinna pratibandhakatAsAmAnyAvacchedakaviSayitAnirUpakatAvacchedakasya tadavacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakasyAprasiddhyA'ptambhavAt , vyabhicAratvameyatvaviziSTavyabhicArasvAdereva tathAvidhaviSayitAnirUpakatAvacchedakatvAt , tasya ca vyabhicArasvAdyavacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvAbhAvAt / na ca svAvacchinnaviSayakatvAvacchinna pratibandhakatAsAmAnyAvacchedaka * candrakalA * virahAdanyasya tAdRzavizeSaNatrayAkrAntasya dharmasyA'prasiddhatayA sarvatra viziSTAntaratAvacchekadharmasyA'prasiddharityAzayena niruktakalpaM dUSayati vyabhicAratvAdIti / lkssytaavcchedkiibhuutetyaadiH| __ aprasiddhimeva darzayati vyabhicAramayatveti / tasya = vyabhicAratvasya meyatvaviziSTavyabhicAratvasya ca / viparItavyabhicAratvasya tu vyabhicAratvAdyavacchinnaviSayitvAvyApakaviSayitAmRtyajJAnIyaviSayitAnirUpakatAvacchedakatvavirahAditi pUraNIyam / niruktavyabhicAraghaTitabAdhe'vyAptivAraNAya dvitIyanacakalpamAha svAvacchinneti / svaM lakSyatAnavacchedakaprameyatvaviziSTavAdhatva-prameyatvaviziSTavyabhicAratvAdikam / tathAca svAvacchinnaviSayakatvavyApakaprakRtAnumitipratibandhakatAtvavyApakaviSiyatAnirUpakatAvacchedako yatkiJciddharmaHsvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedako yasya svasya evaM bhUtaM yat yat svaM tattadavacchinnaviSayakatvAbhAvakUTavatpratItiviSayatAvacchedakayadpAvacchinnaviSayakanizcayatvavyApakaM prakRtAnumititvavyApakapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatvaM tadrUpavattvaM samuditalakSaNArthaHparyavasitaH / bhavati hi hRdo vahnimAndhUmAdityAdau vahnayabhAvavadhradarUpatrAdhe dhUmavAnvaGkSarityAdau ca dhUmAbhAvavavRttitvaviziSTa. kalAvilAsaH * jalabaddhadarUpasatpratipakSe'vyAptiH, svapadena niruktasatpratipakSatAvacchedakadharmasyApi dhartuM zakyatvAt , evaJca prathamAvacchedakatAyA:svarUpasambandharUpatve pUrvavadeva vahvayabhAvaviziSTahadAdAvavyAptiH, meyatvaviziSTabAdhatvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaniruktabAdhatvAvacchinnaviSayakatvAvacchinna pratibandhakatAsAmAnyAvacchedakasya pUrvoktayuktayA'prasiddhaH / sutarAmevAvyApakIbhUtaviSayitAzUnyatvamapi ubhayatra nizcaye vivakSaNIyamiti bhAvyam / / yadyapi viziSTAntarA'ghaTitatvavivakSaNe bAdhatvAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakaM vyabhicAraviziSTaprameya vyabhicAratvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaJca bAdhaviziSTabheyatvAdikaM tadAzrayA'viSayakapratotyaprasiddhayaivA'sa "Aho Shrutgyanam" Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 146 * kalAvilAsaH * mbhavasambhave dhUmavyabhicArivahnimAn dhUmavAnvahverityatra bAdhe'vyAptayabhidhAnamanucitam / tathApi svAvacchinnA'vipayakapratItiviSayatAvacchedakaprakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakarUpaviziSTAntaratAvacchedakadharme prakRtAnumitipratibandhakatAnirUpitasvarUpasambandharUpAvacchedakatAvadviSayitAnirUpakatAvacchedakatvasyApi vivakSaNIyatayA na tAdRzaprameyatvAdikamAdAyA'sambhava iti sutarAmavyAptyabhidhAnam / nacaina prasiddhavahnayabhAvavaddhadarUpatrAdha evAvyAptiH, tAdazahadatvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yad vayabhAvavyApyavaddhdatva tadAzrayA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya niruktavAdhatve virahAditi vAcyam, vahnayabhAvavyApyavaddhdatvAzrayA'viSayakaM yad vahnayabhAvavaddhdatvena ghaTAvagAhijJAnaM tadvipayatAvacchedakatvasya tAdRzahadatvarUpavAdhatve sattvAttatrA'vyAptyasambhavAditi dhyeyam / dvitIyanacakalpe strAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaravaM yatkiJcidape'nivezya svAnavacchinnaprakAratAvacchedakatvasya tatra vivakSaNe yAdRzasthale vyabhicAraviSayakaM jJAnaM niyamato vAdhaviSayakameva bhavati tAzasthale vyabhicAre'dhyAptiH, vAdhasvarUpasvAvacchinnaviSayakatvAvacchinna pratibandhakatAsAmAnyAvacchedakatvasya svAnavarichanaprakAratAvacchedakatvasya ca vyabhicAratve satvena svapadena vAdhatvasyopAdAtuM zakyatayA tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvarachedakatvasya vyabhicAratve virahAt / naca tAdRzaM yad yat svaM tadanavacchinnaprakAratAvacchedakatvamapi laghayatAvacchedakIbhUtayadrUpe vivakSaNIyam, tathAsati na tAdRzasthale vyabhicAre'vyAptiH, tAdRzavAdhavAnavacchinnaprakAratAvacchedakatvasya vyabhicAratve satvAditi vAcyam, yatra meyasvaviziSTavAdhaviSayakaM jJAnaM niyamato meyatvaviziSTavyabhicAraviSayakameva bhavati satra meyatvaviziSTavAdhe'tivyAptyApatteH / meyatvaviziSTavAdhatvarUpasvAvacchinnaviSayakasvAvacchinnapratiyandhakatAsAmAnyAntargatameyatvaviziSTavyabhicArasvAvacchinnaviSayitvA - vacchinna pratibandhakatAvacchedakavipayitAnirUpakatAvacchedakatvasya vAdhatve viraheNa svapadena meyatvaviziSTavAyatvasya dhartumazakyatayA svapadopAttameyatvaviziSTavyabhicArasvAnavacchinnaprakAratAvacchedakatvasya meyatvaviziSTavAdhatve'napAyAt / asmanmate tu meyasvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya meyatvaviziSTavAdhatve virahAnnAtivyAptiH / tathAca svAvacchinnaviSayitvAvyApakIbhUtavipayi- . tAzUnyajJAnIyasvAvacchinnaviSayitAvyApakaprakRtAnumitipratibandhakatAsAmAnyAvacchedakayadrUpAvacchinna viSayitvAvyApakavipayitAzUnyajJAnIyaviSayitAnirUpakatAvacchedako yaHkazciddharmaH svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedako yasya svastha evambhUtaM yad yat svaM tadavarichannA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvameva lakSyatAvacchedakayadrUpavizeSaNamiti bhAvaH / "Aho Shrutgyanam" Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhaya sAmAnyaniruktiprakaraNam * 'gAdAdharI * viSayitAnirUpakatAvacchedakaH kazcit svAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedako yazya evaM bhUtaM yadyattvaM "prameyatvaviziSTavyabhicAratyAdi" tad 150 candrakalA vahnirUpe vyabhicAre ca lakSaNasamanvayaH, prameyatvaviziSTavahnayabhAvavadatvAdirUpasvAvacchinna viSayakatvavyApakapakSavarmikasAdhyAnumitipratibandhakatAtvasya vyApakatAsambandhena vyApikA yA zuddhavAdhAdiviSayitA tannirUpakatAvacchedakayat kiJciddharmasya vahnayabhAvaviziSTahRdatvAdeH prameyatvaviziSTatAdRzavAdhatvAdirUpatvAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatayA svapadagrAhyatAdRzaprameyatva viziSTavAdhatvAdyavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakavalayabhAvaviziSTahadatva rUpayadrUpAvacchinna viSayaka nizcayatvavyApakatAyAH prakRtAnumitipratibandhakatAyAM satvAttAdRzatadrUpavattvasya vahayabhAvaviziSTahRdAdAvRkSatatvAt / evaM prameyatvaviziSTadhUmAbhAvavadvRttivahnitvAdikaM svapadenAdAya anayaiva rItyA lakSaNasamanvayo bodhyaH / dhUmAbhAvavaddhUmavyabhicArivahnimadrUpavAve'pi nAvyAtiH, tAdRzatrAdhatvasya tAdRzabAdhatvarUpasvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvA'sambhavAt svapadena niruktavyabhicAraghaTitavAdhatvasya dhattumazakyatvAt prameyatvaviziSTavyabhicAraghaTitacAdhatvameva svapadenopAdAya pUrvavattatrApi lakSaNasamanvayasambhavAt / meyatvaviziSTavyabhicArAdau tu ativyAptizaMkA nAstyeva, prameyatvaviziSTavyabhicAratvarUpasvAvacchinnAviSayakatvavyApakavyAptigrahapratibandhakatAtvavyApakaviSayitAnirUpakatAvaccheda kI bhUtasvAvacchinA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakayat kiJcidvyabhicAratvakaM yat svaM prameyatvaviziSTavyabhicAratvAdikaM tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya svasmi nasatvena tAdRzayadrUpapadena prameyatvaviziSTavyabhicAratvAdeH upAdAtumazakyatvAt / prameyatvaviziSTavyabhicAratvAdeH meyatvaviziSTavyabhicAratvarUpasvAvacchinnaviSayaka tvAvacchinnapratibandhakatAsAmAnyAvacchedakaviSayitAnirUpakatAvacchedakadharmasya * kalAvilAsaH * zrathaivamuktarUpe jalavyApakavayabhAvasamAnAdhikaraNajalavadUdhadarUpa satpratipakSe'vyAptiH tAdRzajalavaddatvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakasya jala svAva vyApakavahnathabhAvakAlInajalatraddhadatvasya tAdRzasatpratipakSatAvacchedakarUpAvacchinnavipayakatvAvacchinnapratibandhakatAsAmAnyAvacchedakatayA svapadena jalavyApakavahnayabhAvasamAnAdhikaraNajalavaddhadatvasyaivopAdAnasambhavAditicenna ? zratrApi tAdRzayat kiJcirUpAvacchinnaviSayitAyAM svAvacchinna viSayitvA'vyApakIbhUtaviSayitAzUnyajJAnIyatvasya vivakSaNaM yatvAduktAvyApterasambhavAditi kecit / "Aho Shrutgyanam" Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA - kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAdharI * 151 vacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya vivakSaNIyatayA na doSa iti vAcyam, tathA sati dhUmavyabhicArivahnimAn dhUmavAn vahnerityAdau bAdhatvAyava * candrakalA cchinnA'viSayakapratItiviSayatAnavacchedakatvAt prameyatvaviziSTavyabhicAratvAdeH kasyApi syapadenopAdAnA'sambhavAdasambhavaH syAdatastAdRzanirUpakatAvacchedakaH kazcidityuktam / tathAca yat kiJcitAdRzadharmasya vyabhicAratvasya prameyatvaviziSTavyabhicAratvarUpasvAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvAt svapadena tAdRzaviziSTavyabhicAratvamAdAyaiva nA'sambhava iti dhyeyam / tAdRzasvAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedadharmavattvamAtrasya yadrUpAvacchinnaviSayaka nizcayatvetyAdinA lakSaNAthatve vizeSyadalA'praveze ghaTAdAvativyAptiH, svapagrAhyameyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakaghaTatvAdi - dharmavattvasya ghaTAdAt / vizeSyadalapraveze tu na tatrA'tivyAptiH, ghaTatvAdyavacchiM. nnanizcayasya prakRtAnumitAvapratibandhakatvAdityanyatra vistaraH / vivakSaNIyatayeti / viziSTAntarAghaTitatvada lenetyAdiH / niruktadvitIyanacakalpaM dUSayati tathAsatIti / niruktarItyA lakSaNArthasya nirvacane satItyarthaH / tathAcoktakalpe dhUmavyabhicArivahnimAn dhUmavAn vahnerityAdau dhUmAbhAvavaDUma mavyabhicArivahnimadrUpabAdha evAvyAptiH dhUmavyabhicArivahnimattvarUpasvAvacchinna viSayakatvavyApakavyAptigrahanirUpita pratibandhakatAtvavyApaka viSayitAnirUpakatAvacche katAdRzasvAvacchi nA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakobhUto dhUmavyabhicArivahnitvarUpaH kazciddharmo yastha dhUmavyabhicArivahnimattvasya evambhUtaM yat svaM dhUmavyabhicArivahnimattvaM tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya lakSyatAvaccheda udakayadrUpAtmaka dhUmAbhASavaddhUmavyabhicArivahnimattvarUpabAdhatve virahAdityAha dhUmavyabhicArIti / bAdhatveti / dhUmAbhAvavaddhUmavyabhicArivahnimattvarUpavAcatyAdyavacchinnArthakam | & kalAvilAsaH dvitIyanacakalpasyAnugamastu dharmaviziSTadharmavattvaM hetvAbhAsatvam, vaiziSTayaM svatAdAtmya-svaviziSTanizcayazvavyApaka prakRtAnumitipratibandhakatAkAlInadharmavRttidharmAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvobhayasambandhena, dharmavRttitvaM dharme svAvacchinnaviSayakatvavyApaka prakRtAnumitipratibandhakatAtyavyApaka viSayitAnirUpakatAvacchedakatva-svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatva-svAvacchinnaviSayitvA'vyA pakIbhUtaviSayitAzUnyajJAnIyaviSayitAnirUpakatAvacchedakasvaitat tritayasambandhena / dhUmavyabhicArIti / naca vizeSyadalaghaTakapratibandhakatAvacchedakasvasya svapadArtha "Aho Shrutgyanam" Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI * cchinnaghaTakatAvacchedakasya dhUmavyabhicArivahnimattvAdeH svAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakIbhUtasvAvachinna viSayakatvAvacchinnaprativandhakatA - sAmAnyAvacchedakaviSayitAnirUpakatAvacchedakavyabhicAratvakatvAdavyApte durvAratvAt / naca svAvacchinna viSayakatvAvacchinnapratibandhakatAsAmAnyAvaccheda kI bhU * candrakalA * svAvacchinneti / dhUmavyabhicArivahni matvarUpasvAvacchinnArthakam / durvAratvAditi / svapadena pacatAvacchedakadhUmavyabhicArivahnimattvasya dhatuM zakyatvAditi bhAvaH / niruktAvyAptivAraNArthaM punarapi tRtIyanacakalpamAha strAvacchinneti / svaM lakSyatAvacchedakatvenAbhimato dharmaH / tathAca svAvacchinna viSayakatvavyApaka prakRtAnumitipratibandhakatAtvasya vyApakatAsambandhena vyApakIbhUtayat kiJcidviSayitvaM yAdRzayAdRzadharmAvacchinnAnarUpitaM tArAtA rAdharmAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchekaM yat svaM tAdRzasvavattvaM samuditalakSaNArthaH paryavasitaH / hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau vahnaya bhAvaviziSTahadatvAtmaka vAcatvarUpastrAvacchinnaviSayakatvavyApakatAdRza sAdhyAnumitipratibandhakatAtvavyApakIbhUtAyAM vahnaya bhAvaviziSTayatkiJcidbhadaviSayitAyAM vayamAvapiziSTa datvAvacchinnanirUpitatvasyAvazyakatayA yAharAyAdRzadharmamadhye tAdRzavahnayabhAvatvAdera paviSTatvAt ghaTatvapaTatvAdereva yAdRzayAdharmAntargatatayA tAha ghaTatvAdyavacchinnA'nirUpitatvasya tatrA'kSatatvAt tAdRzaghaTatva paTatvAdyavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakavahayabhAvaviziSTahadatvavactvarUpasvavattvasya vahnyabhAvaviziSTahRdAdau varttamAnatvAt tAdRzabAdhAdau lakSaNasamanvayaH / evamanyatrApi / * kalAvilAsaH * vizeSaNopagamAdeva svapadena dhUmavyabhicArivahnimatvamAdAya vyabhicAraghaTitavAvyAptivAraNasambhave dvitIyana cakalpe tantrA'vyAptidAnamasaMgatamiti vAcyam, tathAsati bAdhaviziSTavyabhicAre'tivyAptayApatteH dhUmavyabhicArivahnimatvasyeva bAdhavaiziSTayasyApi svapadena dhattu mayatvAt / prakRtebAghavaiziSTayamAdAyaiva tatrAtiSyAtevaritatvAditi dhyeyam / tRtIyanacakalpe avacchedakatAdvayamevAtra pUrvavadanatiriktavRttitvarUpaM vaktavyam, - anyathA pUrvavadeva dvitIyAvacchedakatAyAHsvarUpa sambandharUpatve jalavyApakatrayabhAva " Aho Shrutgyanam" Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 153 * gAdAdharI * tayatkizcidviSayitvaM yAdRzayAzadharmAvacchinnA'nirUpitaM tAdRzatAdRzadharmAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yatsvaM tadpAvacchinnatyameva samu. ditArthaH / * candrakalA * prameyatvaviziSTavyabhicAratvarUpasvAvacchinna viSayakatvavyApakavyAptigrahapratibandhaka - tAtvavyApakazuddhavyabhicAratvAvacchinnanirUpitaviSayitAyAH prameyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnA'nirUpitatayA yAdRzayAdRzadharmAntargataprameyatvaviziSTavyabhicAratvA * kalAvilAsaH * samAnAdhikaraNajalavaddhade'vyAptiH, jalavaddhadaravAvacchinnaviSayitAyAHtAdRzasatpratipakSatAvacchedakadharmAvacchinnA'nirUpitatvAt / evaJca prathamAvacchedakatAyAHsvarUpasambandharUpatve hRdo vahnimAnityAdau pUrvavadevAvyAptiH, jJAnaviziSTajJAnAdisAdhAraNAnumitipratibandhakatAsAmAnyAnatiriktavRttiyatkiJcidviSayitvAprasiddhaH / __athoktakalpe'sambhavaH, bAdhAdiviSayakatvAvacchinna pratibandhakatAsAmAnyAvacchedakatAdRzabAdhAdiviSayitAyA bAdhAyekadezavRttidharmAvacchinnA'nirUpitatayA tAdRzadhavicchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya bAdhatvAdau virahAditicenna, sAkSAtparamparAsAdhAraNanirUpitatvasyAbhyupagame bAdhAyekadezavRttidharmAvacchinnA'nirUpitatvasya bAdhavipayitAyAmasambhavAt tAdRzadharmAvacchinnA'nirUpitatvamanivezya * tAdRzadharmAnavacchinnaprakAratAvacchedakatvasya tAdRzadharmAnavacchinnaviSayitAnirUpakatAvacchedakatvasya vA vivakSaNe yAdRzasthalavizeSe meyatvaviziSTavyabhicAravipayakaM jJAnaM niyamato bAdhavipayakameva bhavati tatra prameyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptiH, kevalavyabhicAratvAvacchinnanirUpitaviSayitAyAH meyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnaviSayakatvAvacchinnapratibandhakatAsAmAnyAntargatamAdhanizcayapratibandhakatAnavacchedakatayA yat kiJcidviSayitApadena vyabhicAraviSayitAyA dhartumazakyatvAt, tAdRzasamUhAlambanajJA. nIyasvAvacchinnaviSayitAyA dhartavyatve'pi tatra vAdhavAnavacchinnaprakAratAvacchedakatvasya bAdhatvAnavacchinnaviSayitAnirUpakatAvacchedakatyasya bAdhatvAvacchinnAnirUpitatvasya satvena tAdRzavizeSaNAnAM svasmin vartamAnatvAt / asmAkantu tAdRzabAdhatvA. vacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya meyatvaviziSTavyabhicAratve virahAnAtivyAptiritikecit / tRtIyanacakalpasyAnugamastu dharmaviziSTadharmavattvaM hetvAbhAsatvamiti, vaiziSTayaJca svatAdAtmya svaviziSTadharmAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvobhayasambandhena, svavaiziSTayaM dharme svAvacchinnaviSayakatvavyApakaprakRtAnumitipratibandhakatAtvavyApakavi. payitAvRttitvasampandhena, vRttitvaJca svAvaschinnanirUpitatvasaMsargAvacchinnasvaniSThAva "Aho Shrutgyanam" Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam (r) gAdAdharI * meyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnaviSayakatvAvacchinnapratibandhakatA. sAmAnyAvacchedakI bhUtAyAH zuddhavyabhicAratvAdyavacchinnanirUpitaviSayi tAyA meyatvaviziSTavyabhicAratvAdyavacchinnAnirUpitatvena tadvacchinnAvi. SayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya ca svasminnasattveta meyatvaviziSTavyabhicAratvAdeH svapadenopAdAtumazakyatvAt, vyabhicAratvAdiviziSTaviSayakatvAvacchinnapratibandhakatAsAmAnyAvacchedikAyAH kasyAzcidapi vipayi. tAyAH vyabhicAratvAdiviziSTAnirUpitatvAsambhavAt , tAhazaviSayitAyA yAdRzadharmaviziSTAnirUpitatvaM ghaTatvameyatvaviziSTavyabhicAratvAdereva tAhazatvAt tadavacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatayA vyabhicAratvAdeH svapadenopAdAtuM zakyatvAcca na kazciddopaH / sa candrakalA vacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya svasminprameyatvaviziSTavyabhicAratve virahAt svapadena prameyatvaviziSTavyabhicAratvasya dhattu mazakyatvAnna tatrAtivyAptirityAha meyatveti / svasmin prameyatvaviziSTavyabhicAratve / vyabhicArAdau lakSaNasamanvayam pradarzayati vyabhicAratvAdIti / svara dagrAhyetyAdiH / tAdRzatvAt = yAzayAzadharmAntargatatvAt / __ na kazciddopa iti / dhUmAbhAvavadhUmavyabhicArivahnimattvarUpasvAvacchinnaviSayakatvavyApakAnumitipratibandhakatAtvavyApakalAyAH dhUmavyabhicArivahnitvAvacchinnaviSayitAyAM viraheNa tAdRzavyApakIbhUtayatkiJcidviSayitApadena niruttavyabhicAraghaTita. bAdhaviSayitAyA eva dhartavyatayA tatraca ghaTatvAdyavacchinnA'nirUpitatvasyAvazyakatvena tAdRzaghaTatvAdyavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakavyabhicAraghaTitavAdhatvarUpasvavatvasya tAdRzavAdhAdau sattvAnna kutrApyavyAptirativyAptirvA sambhavatIti hRdayam / ___ atra kalpe viSayitAyAM yatkiJcittvA'niveze prameyatvaviziSTa vyabhicAre'tivyAptiH, prameyatvaviziSTavyabhicAratvarUpasvAvacchinnaviSayakatvAvacchinnavyAptigrahapratibandhakatAvacchedakaviSayitAsAmAnyAntargatAyAM prameyatvaviziSTavyabhicAraviSayi ___ * kalAvilAsaH * cchedakatAkapratiyogitAkabhedavaravasambandhena, vipayitAyAM tAdRzapratibandhakatAsvavyA. pakaravantu svavyApakatvasambandhena / athavAkalpe avacchedakatAbayasya svarUpasambandharUpatve pUrvavadevAvyAptavAdikaM svymuuhniiym| "Aho Shrutgyanam" Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA - kalAvilAsAkhya TIkAdvayopetam & gAdAdharI athavA yaddharmAvacchinna viSayakatvAvacchinnapratibandhakatA sAmAnyAvacchedakIbhUtaviSayitAtvaM yaddharmAvacchinnanirUpitatvavyApyaM taddharmavattvameva samuditAtha iti vAcyam / 155 * candrakalA * tAyAM prameyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnanirUpitatvasattvena yAdRzyAdRzadharmamadhye tasyA'pravezAt yAdRzayAdRzaghaTatvAdyavacchinnA'nirUpitA tAdRzI viSayitA tAdRzaghaTatvAdyavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaprameyatvaviziSTaviziSTavyabhicAra - tvarUpasvavattvasya prameyatvaviziSTavyabhicAre'napAyAdato yat kiJcittvaM tAdRzaviSayitAvizeSaNam / tathA sati yatkiJcidviSayitApadena zuddhavyabhicAraviSayitAyA eva dharttavyatayA tatraca prameyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinna nirUpitatvavirahAnna tatrA'tivyAptiH / yAdRzayAdRzeti vIpsAnAdare'pi prameyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptiH prameyatvaviziSTavyabhicAratvarUpasvAvacchinna viSayakatvAvacchinnapratibandhakatAsAmAnyAvacchekayat kiJcidvyabhicAraviSayitAyAM yat kiJcidghaTatvAdyavacchinnA'nirUpitatvasyAvazyakatayA tAdRzavaTatvAdyavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakasvavattvasya prameyatvaviziSTavyabhicAre saccAdato yAdRzyAdRzetivopsAdaraH / tathA sati yAdRzyAdRzadharmAntargata prameyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnA'nirUpitatvasya tAdRzazuddhavyabhicAraviSayitAyAmakSatatvAt svasmiMzca prameyatva viziSTavyabhicAratvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvavirahAnna tatrA'tivyAptiriti dhyeyam / tRtIyacaturthanaca kalpayordUSaNasya sAmyAt tRtIyanaca kalpe dUSaNamadattvaiva caturthanacakalpamAha athaveti / tathAca yaddharmAvacchinna viSayakatvavyApaka prakRtAnumitipratiba-ndhakatAtvasya vyApakatAsambandhena vyApakIbhUtaviSayitAtvavyApakaM yaddharmAvacchinnanirUpitatvaM taddharmavattvaM samuditalakSaNArthaH paryavasitaH / prameyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinna viSayakatvavyApakavyAptigrahapratibandhakatAtvavyApakIbhUtaviSayitAtvasya zuddhavyabhicAraviSayitAyAmapi sattvena tatraca prameyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnanirUpitatvavirahAt yaddharmapadena prameyatvaviziSTivyabhicAracasyopAdAnA'sambhavAnna tatrAtivyAptiH / ata eva tAdRzaviSayitAtve yaddharmAvacchinna nirUpitatva sAmAnAdhikaraNyamanabhidhAya * kalAvilAsaH * niruktakalpasyAnugamo yathA dharmaviziSTadharmavacvaM doSatvam, dharmavaiziSTyaM dharme svatAdAtmya-svaviziSTaviSayitAtvavyApakatvobhayasambandhena, svavaiziSTyaM viSayitAyAM "Aho Shrutgyanam" Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI - bAdhaviziSTavyabhicAratvAvacchinne'tiprasaGgAt tAdRzadharmAvacchinnaviSayakatvAvacchinnabAdhajJAnapratibandhakatAyAM kevalavyabhicAraviSayitAyAM tAdRzavyabhicArajJAnapratibandhakatAyAM ca kevalabAdhaviSayitAyA anavacchedakatvena bAdhaviziSTavyabhicAratvAdhavacchinnavipayitAyA eva tathAvidhaprati * candrakalA * tAdRzanirUpitatvavyApyatvaM tAdRzaviSayitAtvavyApakatvaM vA tAdRzanirUpitatve vaktavyam , anyathA prameyatvaviziSTa vyabhicAre'tivyAptiHsyAt, prameyatvaviziSTavyabhicAratvarUpayaddha vicchinnaviSayakatvAvacchinna pratibandhakatAsAmAnyAvacchedakaprameyatvaviziSTavyabhicAraviSayitAntarbhAvena tAdRzaviSayitAtve prameyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnanirUpitatvasAmAnAdhikaraNyasattvena yaddharmapadena prameyatvaviziSTa vyabhicAratvasyApi dhattuM zakyatvAt / navA vyabhicAraghaTitabAdhe'vyAptiH, tAdRzapratibandhakatAsAmAnyAvacchedakavyabhicAraghaTitabAdhaviSayitAyAM dhUmAbhAvavabhUmayabhicArivahnimattvAvacchinnanirUpitatvasyAkSatatvAt / __hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau tAdRzyAM vahnayabhAvaviziSTahRdaviSayitAyAM vahnayamAvaviziSTahadatvAvacchinnanirUpitatvasya dhUmavAn vaDherityAdau ca dhUmAbhAvavRttitvaviziSTavahnirUpavyabhicAraviSayitAyAM dhUmAbhAvavavRttitvaviziSTavahnitvAvacchinnanirUpitatvasya ca sattvAt tatra tatra bAdhavyabhicArAdau lakSaNaptamanvayaH / sarvatra pratibandhakatAsAmAnyanivezo vyabhicAraghaTitabAdhe'dhyAtivAraNArtha eva / anyathA dhUmAbhAvavadhUmavyabhicArimatvAvacchinnaviSayakatvavyApakayakizcadvyApti. grahapratibandhakatAvacchedakavyabhicAraviSayitAyAM dhUmAbhAvavadhUmavyabhicArivahnimasvAvacchinnanirUpitatvaviraheNa yaddharmapadena niruktabAdhatvasyopAdAtumazakyasyAt niruktavyabhicAraghaTitabAdhe'vyAptiH syAt ! evaM pUrvapUrvAkalpe'pi pratibandhakatAsAmAnyanivezasthAnayaiva rItyA vyAvRttiH svayamUhanIyeti dik / tRtIyanacakalpe caturthAthavetyAdikalpe ca bAdhaviziSTavyabhicAre'tivyAptivAraNamazakyameva, bAdhaviziSTa vyabhicAratvarUpasvAvacchinnaviSayakatvavyApakapratibandhakatAsAmAnyAvacchedakayakkiJciviSayitApadena kevala bAdhaviSayitA kevalavyabhicAraviSayitA vA dhattaM na zakyate ? kevalabAdhaviSayitAyAHtAdRzapratibandhakatAsAmAnyAntagaMtavyAptigrapratibandhakatAyAmanavacchedakatvAt , vyabhicAraviSayitAyAzca sAdhyAnumitipratibandhakatAnavacchedakatvAt , kintu bAdhaviziSTavyabhicAraviSayitaiva tAha * kalAvilAsa: * svAvacchinnaviSayakatvavyApakaprakRtAnumitipratibandhakatAtvavyApakatvasambandhena, vi. "Aho Shrutgyanam" Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 157 OM gAdAdharo bandhakatAsAmAnyAvacchedakatvaM, tasyAM ca tAdRzadharmaviziSTanirUpitatvasyAMvazyakatvAt prathamakalpe svapadena caramakalpe ca yaddharmapadena tsyopaadaansmbhvaat| atha vahnayabhAvAdidharmitAvacchedakakavahnayAdiprakArakabuddhariva dhUmavyabhicAraviziSTavahnayAdidharmitAvacchedakakasya dhUmavyApyatayA vahnayAdiprakArakagrahasyA'nAhAyasyA'sambhavena tAdRzapakSatAvacchedakAvacchinnapakSakaptamUhAlambanAnumiteraprasiddhathA tAdRzAnumitipratibandhakatAghaTitayathAzratalakSaNasya tadrUpAvacchinnapakSakavahnayAdihetukadoSe'vyApti svayameva vakSyatIti tadvAraNAyA''yAso'yaM vRtheti ced ? * candrakalA zapratibandhakatAsAmAnyanirUpitA'vacchedakIbhUtA yatkiJcidviSayitA, tatraca bAdhaviziSTavyabhicAratvAvacchinnanirUpitatvasattvena tatra yAdRzayAdRzadharmAvacchinnA'nirUpitatvaM vartate tAdRzaghaTatvAdyavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya vAdhaviziSTavyabhicAratve satvAt bAdhaviziSTavyabhicAratvasyA'pi svapadenopAdAnasambhavAt / / athavAkalpe tu vAdhaviziSTavyabhicAratvAvacchinnaviSayakatvAvacchinna pratibandhakatAsAmAnyAvacchedikAyAM pUrvoktayuktayA vAdhaviziSTavyabhicAraviSayitAyAM vAdhaviziSTavyabhicAratvAvacchinnanirUpitatvasyAkSatatayA yaddharmapadena vAdhaviziSTavyabhicArasvasya dhattu zakyatvAdityAha vAdhaviziSTeti / vahnitvam dhUmavat dhUmAbhAvavadvahitvavata ityAdau dhUmAbhAvavavRttitvaviziSTadhUmAbhAvavarahitvarUpavAdhaviziSTatAdRzavahnirUpavyabhicAre ityartha iti kecit / ___ yadyapi vahnayabhAvavAn parvato vahnimAn dhUmAdityAdau vahnivirodhivaDhyabhAvAmatAvacchedakavahniprakArakajJAnasyAhAryatayA tAdRzapakSasAdhyakAnumityaprasiddhyA tatsthalIyadoSe yathA dIdhitikRtaivAne avyAptirvakSyate tathA dhUmavyabhicArivahnidharmitAvacchedakakadhUmAbhAvavadavRttivahnirUpasAdhyavyApyahetuprakArakajJAnasyApyAhAryatayA tatsthalIyadoSeDavyAptiH pratibandhakatAghaTitalakSaNe vArayituM na zakyate iti tadvAraNakAraNAnusandhAnamanucitamityucyate tathApi na nistAra ityAha vahnayabhAvAdIti / svavirodhidharmadharmitAvacchedakakasvaprakArakajJAnasyAhAryatvAdityAzayaH / dhUmavyApyatayA dhUmAbhAvavadavRttitayA / taadRsheti| dhUmavyabhicArivahnimatvAvacchinnapakSakadhUmaprakArakadhUmavyApyavahniprakArakasamUhAlambanAnumiterityarthaH / svayameva-dIdhitikRtaiva 8 kalAvilAsaH OM payitAsvavyApakatvaJca lakSyatAvacchedake svAvacchinnanirUpitatvasambandheneti dhyeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam gAdAdharI. bhavatu tAvadevam , tathApi vizeSaguNAbhAvavAn ghaTo guNasAmAnyAbhAvavAnityAdau darzitasamUhAlambanAnumitiprasiddhathA vizeSaguNavadghaTarUpAzrayA'siddhaguNavaghaTarUpabAdhaghaTitAyAH saMgraha AvazyakaH / yadi ca tatra ghaTatvAvacchedena guNavattvameva bAdhaH, azrayAsiddhizca tasAmAnAdhikaraNyena tadavacchedena vA vizeSaguNavattvama, tasyAzca guNatvarUpasAmAnyadharmAvacchinnaghaTatvavyApakatAghaTitoktabAdhasya na pravezaH, vizeSaguNatvena ghaTatvavyApakatAyAstatra praveze'pi sAmAnyarUpeNa vyApakatAyAsta OM candrakalA 0 viziSTAntarA'ghaTitatvaniveze punaravyAptimAha vizeSeti / tathAca tAzaviziSTAntarA'ghaTitatvA'niveze prameyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptiHsyAt, taniveze niruktavyabhicAradhaTitabAdhe'vyAptyasambhave'pi vizeSaguNAbhAvavAn ghaTo guNasAmAnyAbhAvavAn ghaTasvAdatyAdau vizeSaguNavaddhaTarUpAzrayAsiddhAvavyAptiH, vizeSaguNavaghaTatvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yad guNavadghaTatvarUpaM yAdhatvaM tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya vizeSaguNavaddhaTatve virahAt niruktAzrayAsiddhitvasya svapadena dhattu mazakyatvAditi bhAvaH / darziteti / vizeSaguNavAn ghaTo guNasAmAnyAbhAvavAn guNasAmAnyAbhAvavyA. pyaghaTatvavAMzcetyAkArakajJAnasya anAhAryatvAditihRdayam / saMgraha Avazyaka iti / tathAca viziSTAntarAghaTitatvavizeSaNadAnAnupapattiH,meyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptistu prakArAntareNaiva dhAraNIyetyAzayaH / niruktAmavyAptimapAka zaMkate yadiceti / ghaTatvAvacchedena = ghaTatvavyApakaguNapratiyogikasamavAyasambandhena / guNavattvameveti evakArAt ghaTatvasAmAnAdhikaraNyena guNavattvasya baadhtvvyvcchedH| vizeSaguNAbhAva viziSTaghaTAdAveva guNasAmAnyAbhAvasya sAdhyatayA tAdRzapakSe niruktasAdhyAvagAhyanumiterghaTatvasAmAnAdhikaraNyAvagAhityena tAdRzAnumitim prati sAmAnAdhikaraNyena guNavattvAvagAhinizcayasyA'pratibandhakatayA ghaTatvasAmAnAdhikaraNyena gaNavasya bAdhatvaM na sambhavatIti bhAvaH / ghtttvsaamaaneti|smvaaytvbhaatraavcchinnsmbndhenetyrthH| vizeSaguNavattvamAzrayAsiddhiritipUrveNa sambandhaH / tsyaam-vishessgunnvdghttruupaashryaasiddhau| na pravezaHnaghaTakatvam / kutona tAdRzavAdhasya pravezaHhatyata Aha vishessti| tatra yaashryaasiddhau| sAmAnyarUpeNa = guNatvarUpeNa / "Aho Shrutgyanam" Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAdharI * danantarbhAvAditi na tAdRzAzrayA'siddhanyasaMgraha prasaGga ityucyate, tadApi vizeSaguNAbhAvavAn dvitIyakSaNAvacchinno ghaTo guNasAmAnyAbhAvavAnityAdau dvitIyakSaNAvacchinne ghaTe vizeSaguNavatsvarUpAzrayAsiddhau tadavacchinne ghaTe guNavattvarUpabAdha pravezasyAvazyakatvAt, lakSaNe ca tatsaMgrahasyAvazyakatayA uktavizeSaNadAnAnupapattiH / 156 OM candrakalA tadanantarbhAvAt = AzrayAsiddhayanantarbhAvAt / ityucyata iti / tathAca vizeSaguNavadghaTatvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatAyAH prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakatAyAzca guNavadghaTatvarUpabAdhatve sattve'pi guNatvAvacchinna vyApakatA ghaTitatAdRzaguNavaSaTarUpabAdhatvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatva rUpaviziSTAntarA'ghaTitatvasyApi tatra sattrena na vizeSaguNavadghaTarUpAzrayAsiddhAvavyAptiriti tu paramArthaH / samAdhatte tadApIti / niruktasthale AzrayA'siddhAvavyAptivAraNe'pItyarthaH / tadavacchinne = dvitIyAdikSaNAvacichanne / tatsaMgrahasya = vizeSaguNavadghaTarUpAzrayAsiddhisaMgrahasya | tathAcaikasminneva dvitIyakSaNAvacchinne ghaTe vizeSaguNavattvam AzrayA'siddhiH, - guNavattvaJca bAdhastathAsati niruktadvitIyakSaNAvacchinna vizeSaguNavadghaTarUpA'zrayA'si dverguNavadvitIyakSaNAvacchinnaghaTa rUpa vAghaghaTitatvAdviziSTAntarA'ghaTitatva vizeSaNopAdAne yathoktAzrayAsiddhAvavyAptivAraNamazakyaM syAdityAzayaH / uktavizeSaNeti / viziSTAntarA'ghaTitatva rUpavizeSaNadAnA'nupapattirityarthaH / pratibandhakatAghaTitalakSaNasya nirvahniH parvato vahnimAnityAdisthalIya doSe'vyAtimuktvA tadvAraNAya agre dIdhitikRtaivAtravadantikalpo vakSyate, tAdRzakalpasyaiva niSkRSTatA * kalAvilAsaH * dvitIyakSaNAvacchinna iti / dezakAlAdyavacchinnatadvyaktau sAmAnAdhikaraNyenaiva bhAvAbhAvayovirodhitvamityAzayenaivaitadabhihitamiti dhyeyam / atha pUrvoktasthala eva vaiparItyena guNasAmAnyAbhAvavAn ghaTo vizeSaguNAbhAvavAn ityAdisthale zrAzrayAsiddhighaTitavAdhe'vyAptisambhave sthalAntarAnusaraNam zranarthake vyApakatAghaTitaviziSTasamavAyaghaTitabAdhasya kevalasamavAyaghaTitAzrayAsiddhighaTitasvAditi cenna ? saMzayarUpapakSatAyA anumitihetutvavAdinAM mate tAdRzasthale guNasAmAnyAbhAvavAn ghaTo vizeSaguNAbhAvavAnnavetisaMzayasyAhAryatayA anumiterevAprasiddheH, tatpratibandhakatAghaTita lakSaNasya tatra gamanA'sambhavAditi tu sudhIbhirvibhAvanIyam | "Aho Shrutgyanam" Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdApaya sAmAnyaniruktiprakaraNam gAdAdharI vastutastu 'atra vadantI' tyAdiniSkRSTakalpe meyatvaviziSTavyabhicArAdivAraNAya viziSTAntarA'ghaTitatvasya nivezanIyatayA darzitabAdhAdyasaMgrahaH doSa eva / etena svAvacchinnanirUpitaviSayitvAvacchinna yatkiJcitpratibandhakatAva - cchedakaviSayitA kaviziSTanirUpittaviSayitAtvavyApakasvAvacchinnanirUpyatAkadharmavattvaM samuditalakSaNArthaH / * candrakalA * 160 tatkalpe'pi prameyatva viziSTa vyabhicAre'tivyAptivAraNAya viziSTAntarA'ghaTitatvanivezasyAvazyakatayA tatkalpokalakSaNe vyabhicAraghaTitabAdhasya nirUkAzrayAddhizcAsaMgraho doSAya bhavati natu pratibandhakatAghaTitalakSaNe tayorasaMgraho doSamAvahatItyAha vastutastviti / niruktAzrayAsiddhau pratibandhakatAghaTitalakSaNe'pi nADavyAptirityAha eteneti / parAstamitipareNAnvayaH / svAvacchinneti / svaM lakSyatAvacchedakatvenAbhimato dharmaH / tathAca svAvacchinnanirUpita viSayitAvyApakayat kiJcitpratibandhakatAvacchedakaviSayitAnirUpakIbhUtaviziSTa nirUpita viSayitAtvavyApikA svAvacchinnanirUpyatA yasya svasya evaM bhUtaM yat svaM tAdRzasvavattvaM viziSTAntarA'ghaTitatva sahitasamuditalakSaNArthaH paryavasitaH / * kalAvilAsaH etena svAvacchinneti / atra kalpe svarUpasambandharUpAvacchedakatvaniveze vRkSaH kavisaMyogyetattvAdityAdau kapisaMyogAbhAvavavRkSe'tivyAptiH yat kiJcitprativandhakatAvacchedakakapisaMyogAbhAvavavRkSa viSayitAtvavyApakatvasya kapisaMyogAbhAvavavRkSatvAvacchinnanirUpyatAyAM sattvAt / zrataH anAhAryA'prAmANyajJAnAnAskanditAvyApyavRttitvabhramAnAskanditasvAvacchinnaviSayitAzAlinizcayatvavyApakatvaM pra , tibandhakattAyAM nivezyam / kalpe viziSTadvayAghaTitatvanivezo nAsti / svAvacchinnavipayakatvAvacchinnayat JcitpratibandhakatAyAH svarUpasambandharUpAvacchedakatvasya lakSaNe nivezanIyatvAt, kevalajalavaddhadaviSayitAyA zrapi pratibandhakatAvacchedakatvAt, tatra ca bahnababhAvatrajjalavadvRttijalatradyadatvAvacichannanirUpyatAyAH zrasattvAdityavadheyam / niruktakalpasyAnugamastu prakRtAnumitipratibandhakatAviziSTadharmavattvaM hetvAbhAsatvamiti, vaiziSTayaJca svavRttyabhAvIyapratiyogitAnirUpitaparamparayAvacchedakatAvatvasvAvacchedakaviSayitAtvavyApakatvobhayasambandhena, vyApakatA ca svAvacchina nirUpitattvasambandhenetisaMkSepaH / "Aho Shrutgyanam" Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam . 161 ____ * gAdAdharI * prameyatvaviziSTavyabhicAratvAdikaM naitAdRzaM svaM, tadavacchinnaviSayakatvAvacchinnapratibandhakatAvacchedakaviSayitAkazuddhavyabhicArAdiviSayitAtvasya tadavacchinnanirUpitatvA'vyApyatvAt / uktasthale vizeSaguNaviziSTaghaTA OM candrakalA 3 hrado vahnimAn dhUmAdityAdau vahnayabhAvaviziSTahadasvarUvAdhatvAvacchinnaviSayakatva vyApakayakizcidvayanumitipratibandhakatAyA avacchedakIbhUtaviSayitAkavahnayabhAvaviziSTahRdarUpaviziSTanirUpitavahnayabhAvaviziSTa hRdaviSayitAtvavyApakatvasya vahnayabhAvavaddhadatvarUpabAdhatvAvacchinnanirUpyatAyAM satvAt tAdRzabAdhatvasyaiva svapadena dhatta" zakyatayA vahnayabhAvaviziSTahRdAdirUpamAdhAdau lakSaNasamanvayaH / evamanyatrApi bodhyH| prameyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnaviSayaka vavyApakayakizcidvyAptigrahapratibandhakatAvacchedakaviSayitAnirUpakakevalavyabhicArarUpaviziSTanirUpitaviSayitAyAM prameyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnanirUpyatAviraheNa tAdRzaviSayitAtvavyApakasvAvacchinnanirUpyatAkatvasya prameyatvaviziSTavyabhicAratve'sattvAt svapadena prameyatvaviziSTavyabhicAratvasyopAdAnA'sambhavAditi prathamato viziSTAntarA'ghaTitatvaniveza prayojanakaM prameyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptivAraNaM darzayati prameyatvaviziSTeti / : naitAdRzam = na niruktalakSaNAkrAntam / kuta ityAkAMzcAyAmAha tadavacchinneti / prameyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnArthakam / avyApyatvAditi / tAdRzaviSayitAtvavyApakatvasya prameyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnanirUpyatAyAM virhaadityaashyH| tAdRzaviSayitAtvasamAnAdhikaraNasvAvacchinanirUpyatAvivakSaNe'pi prameyatvaviziSTa vyabhicAre'tivyAptiH, vyAptigraha pratibandhakatAvacchedakaviSayitAkaprameyatvaviziSTavyabhicArarUpaviziSTanirUpitaviSayitAlvavatyAm prameyatvaviziSTavyabhicAraviSayitAyAM svAtmakaprameyatvaviziSTa vyabhicAratvAvacchinnanirUpyatAyAHsattvAdataHsvAtracchinnanirUpyatAyAM tAdRzaviSayitAtvavyApakatvanivezaH / vizeSaguNAbhAvavAn dvitIyAdikSaNAvacchinno dhayo guNasAmAnyAbhAvavAnityAdAvapi vizeSagugavattAdRzaghaTarUpAzrayAsiddhau nAvyAtiH, vizeSaguNavattAdRzaghaTatvAdirUpasvAvacchinnaviSayakatvavyApakayakkiJcityakSatAvacchedakaviziSTapakSagrapratibandhakatAyA a. vacchedakIbhUtaviSayitAkatAdRzAzrayA'sidvirUpaviziSTa nirUpitaviSayitAtvavyApakatvasya vizeSaguNavadvitIyakSaNAvacchinnaghaTatvarUpAzrayAsiddhityAvacchinnanirUpyatAyAmazatatvAdityAha uktasthala iti / vizeSaguNAbhAvavAn ghaTo guNasAmAnyAbhAvavAnityAdisthale ityarthaH / 11 "Aho Shrutgyanam" Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam 8 gAdAdharI dirUpA''zrayAsiddhathAdiviSayakatvAvacchinnaviziSTapakSAgrahAdinirUpitayatkizcitpratibandhakatAcchedakaviSayitAkaviziSTanirUpitaviSayitAtvasya tAdRzAzrayAsiddhathAdinirUpitatvavyApyatvAttatra lakSaNa samanvayaH / pratibandhakatAyAM yAvattvAnivezAnnoktarItyA bAdhaviziSTavyabhicArAdAvatiprasaGgaH / svAvacchinnA'nirUpitaviziSTaviSayitvAnavacchinna yatkiMcitpratibandhaka OM candrakalA nanu pUrvoktatRtIyAdinacakalpavadatrApi kalpe bAdhaviziSTavyabhicAre kathaM nAtivyAptirityata Aha pratibandhakatAyAmiti / lakSaNaghaTakIbhUtAyAmityAdiH / tathA ca vAdhaviziSTavyabhicAratvAvacchinnaviSayakatvAvacchinnayatkiJcidvyAptigrahapratibandhakatAvacchedakaviSayitAkazuddhavyabhicAranirUpitaviSayitAyAM vAdhaviziSTavyabhicAratvAvacchinnanirUpyatAyA abhAvAt tAdRzaviSayitAtvavyApakanirUpyatAkapadena bAdhaviziSTavyabhicAratvasyopAdAtumazakyatvAnna baadhvishissttvybhicaare'tivyaaptiritibhaavH| yAvattvAnivezAditi / pratibandhakatAyAM yAvattvaniveze tu bAdhaviziSTa vyabhicA. re'tivyAptiHsyAt , tAzayAvatpratibandhakatAvacchedakaviSayitAkaviziSTa nirUpitaviSayitAtvasya bAdhaviziSTavyabhicAraviSayitAyAmeva sattvena tatra bAdhaviziSTavyabhicAratvAvacchinna nirUpyatAyA AvazyakatvAt , bAdhaviziSTavyabhicAratvasyaiva svapadagrAhyatvasambhavAditi paramArthaH / niruktA'zrayAsiddhAkavyAptivAraNAya lakSaNAntaramAyAha svAvacchinneti / svaM lazyatAvacchedakatvenAbhimato dharmaH evaJca svAvacchinnA'nirUpitA yA viziSTaviSayitA & kalAvilAsaH 7 svAvacchinnA'nirUpiteti / yadyaddharmAvacchinnanirUpitA viSayitA lacayatAvacchedakatvenAbhimatasvAvacchinnA'nirUpitA bhavati tattaddharmAvacchinnanirUpitaviSayitAvyApakaprativandhakatAbhinnA yA prakRtAnumitipratibandhakatA tAdRzasvAvacchinnanirUpitaviSayitvavyApiketi niruktalakSaNArthaHparyavasitaH / vyAvRtyAdikantu pUrvavadevAnusandheyam / __ tathAca dharmaviziSTadharmavatvaM hetvAbhAsatvam, vaiziSTyaJca svatAdAtmya-svaviziSTaviSayitAnirUpakatAvacchedakadharmaviziSTAnyapratibandhakatAvRttitvobhayasambandhena, svavaiziSTyaM viSayitAyAM svAvacchinnanirUpitatvasambandhAvacchinnasvaniSThAvacchedakatAkapratiyogitAkabhedavatva-svAvacchinnaviSayitvAvyApakIbhUtaviSayitAzUnyajJAnIyatvobhayasabandhena, dharmavaiziSTyaJca svAvacchinnaviSayitvavyApakatvasambandhena / "Aho Shrutgyanam" Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhya TIkAdvayopetam * gAdAdharI tAvacchedakasvAvacchinnaviSayitAko yo dharmastadvattvaM samuditalakSaNArthaH / prameyatvaviziSTavyabhicAratvAdikaM naitAdRzaM svam, tadavacchinnAnirUpitazuvyabhicAratvAdyavacchinna viSayitvAvacchinnAyAmeva pratibandhakatAyAM tadavacchinnaviSayitAyA avacchedakatvAt / 163 * candrakalA * tadavyApakIbhUtAyAH prakRtAnumitipratibandhakatAyA avacchedikA svAvacchinnanirUpitA viSayitA yasya svasya evambhUtasvAtmakadharmavattvaM lakSaNArthaH samudita ityarthaH / dhUmavAn vahnerityAdau dhUmAbhAvavadvRttitvaviziSTavahnitvarUpavyabhicAratvAdyavacchinnA'nirUpitatrAdhAdiviziSTa viSayitvAnavacchinna vyAptigrahapratibandhakatAvacchedakatAdRzavyabhicAratvarUpasvAvacchinna viSayitAkadhUmAbhAvavadvRttitvaviziSTavahnitvarUpadharmavattvasya tA- vahnirUpavyabhicAre sattvAt vyabhicArAdau lakSaNasamanvayaH / evamanyatrApi / prameyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnAH nirUpita kevalavyabhicArAtmakaviziSTaviSayitvA vyApakatvarUpatAdRza viziSTa viSayitvAnavacchinnAyAM bAdhAdinizcayaniSThAyAM sAdhyAnumitipratibandhakatAyAM avacchedakatvasya prameyatvaviziSTavyabhicAratvarUpasvAvacchinnanirUpitaviSayitAyAmabhAvAtprameyatvaviziSTavyabhicAratvasya svapadena varttumazakyatvAnna prameyatva vizaSTavyabhicAre'tivyAtirityAha naitAdRzaM svamityAdi / niruktalakSaNAkrAntaM naitAdRzaM svamityarthaH / tadavacchinneti / prameyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnaviSayitAyA ityarthaH / avacchedakatvAditi / vyabhicAraviSayitvAnavacchinnAyAntu prakRtAnumitipratibandhakatayAM prameyatvaviziSTavyabhicAraviSayitAyA avacchedakatvameva na sambhavatIti kutaH svapadena prameyatvaviziSTavyamicAratvasyopAdAnamiti hRdayam / navA bAdhaviziSTavyabhicAre'pyativyAptiH, bAvaviziSTavyabhicAratvarUpa svAvacchinA'nirUpita kevalavAvaviSayitvAnavacchinnAyAM kevalavyabhicAraviSayitvAnavacchinnAyAM vA pratibandhakatAyAM avacchedakatvasya bAdhaviziSTavyabhicAratvAvacchinnanirUpitAyAM viSayitAyAmasattvena svapadena bAdhaviziSTavyabhicAratvasyopAdAnA'sambhavAditi tu vizeSaguNAbhAvavAn tattvam / ghaTo guNasAmAnyAbhAvavAnityatrA'pi vizeSaguNavadghaTarUpA'zrayA'siddhAvavyAptiH, nirUpitaguNavadghaTarUpabAdhaviSayitvAvacchinnapakSa tAvacchedakaviziSTa pakSagrahapratibandhaka na tAdRzAzrayAsiddhitvarUpasvAvacchinnA tAyA avacchedakIbhUtatAdRzAzrayA'siddhitvAvacchinnanirUpitaviSayitAkAzrayAsiddhitva "Aho Shrutgyanam" Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 anumAnagAdAdhoM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI uktasthale cA''zrayAsiddhiviSayakatvasya tadanirUpita bAdhaviSayitvAnava. cchinnA bA viziSTa pakSagrahapratibandhakatA tadavacchedakatvAllakSaNa samanvaya iti parAstam / ___ yadviSayakanizcayasya virodhivipayitAprayukta ityAdiniSkRSTakalpe anumitipratibandhakatAyA aghaTakatvAt pratibandhakatAyAM viziSTAntaraviSayakasvAnavacchinnatvavizeSaNadAnasyA'sambhavena yatpadArthasyaiva tAdRzapadArthAntarA'ghaTitatvena vizeSaNIyatayoktabAdhA'vyApta razakyaparihAratvAt / atra kecit / svasa jAtIyaviziSTAntarA'ghaTitatvameva yatpadArthe deyam / candrakalA rUpadharmavattvasya vizeSaguNavaghaMTarUpAzrayA'siddhAvakSatatvAdityAha uktasthala iti / vizeSaguNAbhAvavAn dvitIyAdikSaNAvacchinno ghaTo guNasAmAnyAbhAvavAnityAdisthale ityarthaH / parAstamiti / niruktarItyA viziSTAntarA'ghaTitatvasahitasya pratibandhakatAghaTitalakSaNArthasya nirvacane vizeSaguNavadghaTarUpAzrayA'siddhau lakSaNasamanvayasambhave'pi dhUmavyabhicArivahnimAn dhUmavAn baDherityAdau dhUmAbhAvavaddhUmavyabhicArivahnimadrUpabAdhe avyAptivAraNamazakyam , tAdRzapakSasAdhyakasAdhyavyApya hetuprakArakajJAnasyAhAryatayA tA. dRzAnumiteraprasiddhayA'numitipratibandhakatAghaTitalakSaNasya tAzabAdhe sattvA'sambhavAt , niruktarItyA lakSaNArthanirvacanasyAnAvazyakatvAt vakSyamANAtravadantikalpoktalakSaNenaiva sarvasAmaJjasyAditi bhAvaH / niSkRSTa kalpe--atravadantItyAdinAbhihitalakSaNe, yatpadArthasyaiva-lakSyatAvacchedakayadpapadArthasyaiva / tAdRzeti svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaprakRtalalakSaNAzrayIbhUtadharmAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvenetyarthaH / uktabAdheti dhUmavyabhicArivahnimAn dhUmavAn vaDherityAdisthalIyabAdhArthakam / niruktasthalIyabAdhatvasya taadRshvishissttaantrtaavcchedkvybhicaartvaavcchinnvissykprtiitivissytaavcchedktvaadityaashyH| prakArAntareNa viziSTAntarA'ghaTitatvaM nivezya dhUmAbhAvavaddhumavyabhicArivahnimadrUpabAdhe'vyApti vArayatAM mataM dUSayitumupanyasyati keciditi / pAhuritipareNAndhayaH / svasajAtIyeti patra svapadaM lakSyatAvacchedakatvenAbhimatadharmaparaM natu lakSyIbhUta * kalAvilAsaH * svasajAtIyeti / atra kalpe anuyogini svatvAntarbhAvamate atravadantyuktalakSaghaTakavirodhiviSayitAprayuktatvadalasya vyarthatvamAzaMkitaM bhaTTAcAryeNa, tat kathaM "Aho Shrutgyanam" Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 6 gAdAdharI sAjAtyaM ca hetvAbhAsavibhAjakarUpeNa / taca rUpaM - bAdhatvavyabhicAratvAdi, viparItaprameyatvaviziSTavyabhicArasyaiva OM candrakalA padArthaparam, tathAsati vyabhicArasya prameyatvaviziSTavyabhicArAbhinnatayA tasya viziSTAntaratvA'nupapattyA viziSTAntaratvenopAdAya tadaghaTita prameyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptiH syAt evaJcAgre'pi yatpadArthavizeSaNamityasya yadrUpapadArthavizeSaNamityevamarthaH karaNIya iti dhyeyam / 3 tathA ca svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedako'thaca svAzrayavRttiryo hetvAbhAsa vibhAjako dharmaH sAmAnAdhikaraNyasambandhena tadviziSTaM yadrUpaM tadrUpAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yat svaM tadvattvaM hetvAbhAsatvamiti samuditalakSaNArthaH / atra kalpe ghaTatvAdyAzraye ghaTAdau hetvAbhAsavibhAjakadharmasya varttamAnatvAprasiddhayA svapadena vaTatvasyopAdAnA'sambhavAt tatrA'tivyAptyaprasaktyA tAdRzasvAvacchinnanizcayatvavyApaketyAdinA pRthak vizeSyadalasya prayojanaM nAstIti mantavyam / bhavati hi hadoM vahnimAnityAdau bAdhAdau lakSaNasamanvayaH, vahnayabhAvaviziSTahRdatvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yad hRdavRttivahnayabhAvatvarUpaM viparItabAghatvaM vahnayabhAvaviziSTahRdatvAzraye tAdRzahade varttamAnahetvAbhAsavibhAjakI bhUtabAdhatvarUpadharmasamAnAdhikaraNaM tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakavahnayabhAvaviziSTahRdatvarUpasvavattvasya vavabhAvavadbhadarUpavA saccAt / prameyatvaviziSTavyabhicAratvaM naitAdRzaM svaM tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya svAzrayavRttihetvAbhAsavibhAjakavyabhicAratvasAmAnAdhikaraNyasya zuddhavyabhicAratve varttamAnatayA tasvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya svasmin prameyatvaviziSTavyabhicAratve virahAt / tazcca = hetvAbhAsavibhAjakaJca / navA dhUmavyabhicArivahnimAn dhUmavAn valerityAdau dhUmAbhAvavaddhUmavyabhicArivahnimadrUpacAdhe'vyAptiH tAdRzabAghatvAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya dhUmavyabhicArivahnityAdau sacce'pi tatra tAdRzaV kalAvilAsaH cha saMgacchate ? yadviSayakanizcayasya virodhivipayitAprayukto mayAbhAva ityAdisamudAyasyaiva vyarthatvasambhavAditi cedatra kecit -- zravyApyavRttitvabhramAbhAvaviziSTayadvipayakanizcayasya viSayitAprayuktastaduttarAnumitau tAdRzobhayAbhAva ityetAvanmAtrasya vi zegyadalasya nivezenaiva sAmanjasye virodhipadaM vyarthamityasyaivAbhidhAne granthatAtparyAdivyAhuH / 165 " Aho Shrutgyanam" ca Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam gAdAdharI tena ca rUpeNa vyabhicArAderna bAdhAdisAjAtyamiti vyabhicAraghaTitabAdhAdI naa'vyaaptiH| nacaivaM yadviSayakanizcayasya virodhiviSayitAprayuktobhayAbhAvastattvamityatra virodhiviSayitAprayuktatvadalasya vaiyarthyam, ghaTAdestAdRzarUpeNa sajAtIyatvA'prasiddhathaiva tatra nAtiprasaGga iti vAcyam , svasajAtIyaviziSTAntaraghaTitaM yadyatsvaM tadaviSayakapratItiviSayatvavi OM candrakalA cha vahnimattvAzrayavRttihetvAbhAsavibhAjakabAdhatvasya sAmAnAdhikaraNyasambandhena virahAt svasajAtIyaviziSTAntaratAvacchedakadharmapadena tAdRzavyabhicAratvasyopAdAtumazakyatayA dhUmavyabhicArivahnimavRttidhUmAbhAvatvarUpaviparItabAdhatve eva tathAvasyAvazyakatayA tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya svasmin dhUmAbhAvavadbhUmavyabhicAriyahnimattvarUpabAdhatve'kSatatvAdityAha tenetyAdi / svaashrybaadhvRttihetvaabhaasvibhaajkruupennetyrthH| nAvyAptiriti / tathAca vyabhicArAdau sarvatraiva viparItavyabhicAratvAdikameva viziSTAntaratAvacchedakatvenopAdAya lakSaNasamanvayaH karaNIya iti bhAvaH / nanu atravadantikalpe api niruktarItyaiva viziSTAntarA'ghaTitatvasya vivakSaNIyatayA tatkalpe ghaTAdAvativyAptivAraNa prayojanakameva yadvi vayakanizcayIyavirodhiviSayitAprayuktatvadalamiti svayameva dIdhitikRtA vakSyate, tat kathaM saMgacchate ? ghaTAdau hetvAbhAsavibhAjakarUpasyA'vatamAnatayA svapadena ghaTatvAdedhatta mazakyatvAditi tAdRzavirodhiviSayitAprayuktatvadalopAdAnaM nirarthakaM syAdityAzaMkate nacaivamiti / vAcyamitipareNAnvayaH / evam = svapadasya lakSyatAvacchedakatvenAbhimatadharmaparatve / ityatra = etAdRzalakSaNe / tAzarUpeNa = hetvAbhAsavibhAjakarUpeNa / nAtiprasaMga iti / ghaTAdAbudAsIne'tivyAptivAraNamAtraprayojanavAdukta prayuktatvadalasyeti bhAvaH / samAdhatte svasajAtIyeti / atra svapadaM lakSyatAnavacchedakIbhUtaprameyatvaviziSTavyabhicAratva-pramayatvaviziSTavAdhatvAdiparam / tathAca svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedaka svAzrayavRttihetvAbhAsavibhAjakarUpasamAnAdhikaraNaJca yadrUpaM tadrUpAvacchinnaviSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yadyat svaM tattadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakayadrUpAvacchinnaviSayakanizcayatvavyApikA prakRtAnumitipratibandhakatA tadrUpavatvaM hetvAbhAsatvamiti pratibandhakatAghaTitalakSaNasya tAdRzasvAvacchinnAviSayakapratIti "Aho Shrutgyanam" Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA - kalAvilAsApaTIkAdvayopetam OM gAdAvarI vakSaNena anuyogini svatvAnantarbhAveNa padArthAntareSu atiprasaGgavArakatayA taddala sArthakyAt / 167 * candrakalA * viSayatAvacchedakadra pAvacchinna viSayakanizcayottarA'numitisAmAnye tAdRza nizcayIyavirodhiviSayitAprayuktobhayAbhAvastadra pavattvamitivakSyamANAtravadanti kalpoktalakSaNasya cArthaH paryavasitaH / tathAca na virodhiviSayitAprayuktatvadalAnuktau ghaTAdAvativyAptidAnA'nurapattiH, prameyatvaviziSTavyabhicAratvarUpatvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakasvAzrayatrattihetvAbhAsavibhAjakarUpasamAnAdhikaraNaM yad vyabhicAratvaM tadavacchinnaviSayakapratItiviSayatAvacchedakasvAtmakaprameyatva viziSTa vyabhicAratvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakayadrUpapadena ghaTatvAderupAdAnasambhavAt / ata eva tAdRzayadrUpavattvamAtroktau ghaTAdAvativyAptiH syAdato yadrUpAvacchinnaviSayakanizcayatvetyAdinA vizeSyadalamabhihitam / evaJca hRdo vahnimAnityAdau prameyatvaviziSTabAdhatvAdikameva svapadenopAdAya lakSaNasamanvayaH svayamUhanIyaH / prameyatvaviziSTavyabhicAratvasya svapadenopAdAnAt tAdRzasvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakayadrapapadena tasyopAdAnA'sambhavAnna prameyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptiriti tu tattvam / vivakSayeti / viziSTAntaraghaTitaM yat svaM tadaghaTitatvenetyAdiH / anuyoginIti svasajAtIyaviziSyantarAghaTitatyarUpAbhAvAnuyogikoTAveva pUrvakalpe svatva - sya pravezaH, atratu svasajAtIyaviziSTAntaraghaTitaM yat svaM tadaghaTitatvarUpAbhAvapratiyogikoTAveva svatvasya praveza iti tAtparyam / I padArthAntareSu = ghayadyudAsIneSu / taddaleti virodhiviSayitAprayuktatvada letyarthakam / bAdhaviziSTavyabhicA ratvarUpastrAzrayavRttihetvAbhAsavibhAjakarUAsamAnAdhikaraNa yad vyabhicAratvaM tadavacchinna viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya prameyatva viziSTavyamicAratva iva bAdhaviziSTavyabhicAratve'pyakSatatvAt pratiyogini svatvAntarbhAvikalpe svapadena vAghaviziSTa vyabhicAratvasyApyupAdAtuM zakyatayA na bAdhaviziSTavyabhicAre'tivyAsi: zaMkyetidhyeyam / nanu pratiyogini svatvAntarbhAvapakSe prameyatvaviziSTavyabhicArAdAvativyAptivArasambhave'pi vyabhicAraviziSTameyatve'tivyAptivAraNamazakyaM syAt, vyabhicAra viziSTaprameyatvatvAzraye vyabhicAraviziSTaprameyatve hetvAbhAsavibhAjakadharmA'prasiddhyA svapadena vyabhicAraviziSTameyatvatvAderupAdAnA'sambhavAt prameyatvavyabhicAratvasyaiva svapadena "Aho Shrutgyanam" Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 anumAnagAdAdhayoM sAmAnyaniruktiprakaraNam (r) gAdAdharI na ca vyabhicAraviziSTameyatvAdehetvAbhAsatvavirahAt hetvAbhAsavibhAjakarUpeNa svasajAtIyA'prasiddhayA tasya svapadenopAdAtumazakyatvAt meyatvaviziSTa vyabhicAratvAdikameva svapadenopAdeyam , tasya zuddhavyabhicArAdyabhinatayA vyabhicAratvAdirUpahetvAbhAsavibhAjakarUpeNa tatsajAtIyaprasiddha riti tadaviSayakapratItiviSayatvasya vyabhicAraviziSTa meyatvAdau satvAttatrAtiprasaGga iti vAcyam , viziSTAntarA'ghaTitatvenA'ghaTitasya viziSTasAdhyasAdhanagrahA'virodhi * candrakalA* dhartavyatayA tadavacchinnA'viSayakapratIti viSayatAvacchedakatAyAH vyabhicAraviziSTameya. tvatve vartamAnatvAt tAdRzAvacchedakIbhUtavyabhicAraviziSTameyatvatvarUpayadrUpAvacchinnaviSayakanizcayatvavyApakatAyAH prakRtAnumitipratibandhakatAyAmanapAyAdityAzaMkate naceti / vAcyamitipareNAnvayaH / tasya = vyabhicAraviziSTameyatvatvasya / prameyatvaviziSTa vyabhicAre hetvAbhAsavibhAjakavyabhicAratvasattvaM sphuTIkaroti tasyetyAdi / prameyatvaviziSTavyabhicAratvasyetyarthaH / tatrAtiprasaMga iti / prameyatvaviziSTavyabhicAratvarUpasvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayAvacchedakayadrUpapadena vyabhi. cAraviziSTa meyatvatvasyopAdAtuM shkytvaaditibhaavH| hetvAbhAsavibhAjakadharmamadhye vyabhicAratvaM na sAdhyAbhAvavadvRttitvAdiviziSTahetutAvacchedakarUpamapitu sAdhyatAvacchedakaviziSTasAdhyagrahatvA'vyApikA sAdhanatAvacchedakaviziSTasAdhanagrahatvA'vyApikA ca yA prakRtavyApti grahatvavyApikA pratibadhyatA tannirUpitapratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakarUpavattvam , tacca rUpaM yathA prameyatvaviziSTavyabhicAratvAdikaM tathA vyabhicAraviziSTaprameyatvatvamapi / tathA ca vyabhicAraviziSTa meyatvAdAvapi tAdRzavyabhicAratvarUpahetvAbhAsavibhAjakarUpaprasiddhayA svapadena tAdRzameyatvatvAderupAdAnasambhavAnna vyabhicAraviziSTameyatve'tivyAptirityevaM samAdhatte viziSTAntareti / viziSTAntarA'ghaTitatvavizeSaNazUnyasyetyarthaH / 8 kalAvilAsaH viziSTAntarA'ghaTitatveneti / atra dhUmavAn avRttivaDherityAdau dhUmAbhAvavadvRttivahnirUpavyabhicAre'vyAptiH, niruktavyabhicArasya vyAptigrahapratibandhakatAnatiriktavRttivipayitAkatvena vyabhicArasajAtIyavRttivahnirUpasAdhanA'prasidvighaTitatvAdataH saadhnmrhaa'virodhitvniveshH| evaM avRttiyatikAlInadhUmavAn vartarityodAvapi "Aho Shrutgyanam" Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 169 __OM gAdAdharI jJAnaniSThaviSayitAsaMbandhena vyAptigrahaprativandhakatA'natiriktavRttitvAdirUpa. sya vyabhicArAdivibhAjakasyA'tra pravezAt, tAdRzarUpasya ca vyabhicAraviziSTaprameyatvAdisAdhAraNatvAdityAhuH / tanna, vyabhicAraghaTitabAdhAdAvapi viziSTAntarA'ghaTitatvA'ghaTitavya candrakalA tena prameyatvaviziSTavyabhicAre viziSTAntarA'ghaTitatvavizeSaNayuktasya tAdRzavyabhi. cAratvasyA'vartamAnatayA svapadena tasyopAdAnA'sambhave'pi na kSatiriti dhyeyam / sAdhyasAdhaneti / vishissttsaadhysaadhngrhaa'prtibndhknishcynisstthvissyitaasmbndhenetyrthH| vyAptigrahati / vyAptigrahatvavyApakaprativadhyatAnirUpita pratibandhakatvaM yadrUpaviziSTanizcayatvasya vyApakaM tadrUpasyetyarthaH / atra-pratiyogikoTipraviSTasvatvaghaTitalakSaNe / vyabhicAraviziSTeti / vyAptigrahapratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakatAyAHprameyatvaviziSTavyabhicAratva iva vyabhicAraviziSTameyatvattveDapyakSatatvAditihRdayam / vastutastu pratiyogini svatvAntarbhAvapakSa svAvacchedakaviSayitAnirUpakatAvacchedakatvasambandhena svavRttiryA viziSTapakSasAdhyAdigrahapratibandhakatAnyatamapratibandhakatA tena sambandhena tadviziSTaM yat svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM rUpaM tadavacchinna viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yad yat svaM tattadavacchinnaviSayakatvAbhAvakUTabadyadrUpAvacchinna viSayakanizcayatvavyApikA prakRtAnumitipratibandhakatA tadrUpavatvaM hetvAbhAsatvamityevaitanmate pratibandhakatAghaTitalakSaNArtho vaktavyaH / tena na vAdhaviziSTe'siddhayAdiviziSTe vA prameyatvAdAvativyAptiH shNkniiyaa| svapadaM lazyatAnavacchedakaprameyatvaviziSTa vyabhicAratvAdirUpaviziSTadharmaparaM, sarvatraiva tAdRzaprameyatvavi. ziSTavyabhicAratvAdikameva svapadenopAdAya lakSaNaM saMgamanIyamiti tu yuktamutpazyAmaH / niruktaM mataM dUSayati tanneti / tathAca niruktarItyA vyabhicAratvAdernirvacane dhUmavyabhicArivahnimAn dhUmavAn vahnarityAdau dhUmAbhAvavabhUmadhyabhicArivahnimadrUpavAdhe'vyAptistAdRzavahnimattvarUpavAdhatvavRtti yat viziSTAntarA'ghaTitatvAghaTitaM tAdRzaM * kalAvilAsaH * dhUmAbhAvavavRttivahnirUpavyabhicAre'vyAptiH, uktavyabhicArasya sAdhanagrahA'virodhivyAptigrahapratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAkatvena vyabhicArasajAtIyavRttivahnirUpaviziSTAntarasAdhyA'prasidvighaTitatvAt / ataHsAdhyagrahA'virodhitvanivezaH / "Aho Shrutgyanam" Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam gAdAdharI bhicAratvAdisattvena tadghaTakavyabhicArAdevyabhicAratvAdinA tatsajAtIyatayA tatsaMgrahAnupapatteH / naca svavRttiyAvaddhatvAbhAsavibhAjakarUpeNa sAjAtyaM vivakSaNIyaM, ta. thAca bAdhAdighaTakavyabhicArAdau bAdhatvAdyasattvAnna tAdRzabAdhAdisajAtI * candrakalA * vyabhicAratvaM tatsamAnAdhikaraNaM tAzavAdhatvarUpasvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yat dhUmavyabhicArivAhitvaM tadavacchinnaviSayakapratItiviSayatAvacchedakatAzabAdhatvarUpasvAvacchinnA'viSayakrapratItiviSayatAvacchedakatvasya niruktabAdhatve virahAt tasya lakSaNaghaTakatAdRzayadrUpapadena dhartamazakyatvAt svapadenaiva tAdRzabAdhatvasyopAdAnasambhavAdityAha vyabhicAreti / / taddhaTaketi tAdRzabAdhaghaTaketyartha kam / tatsaMgraheti vyabhicAraghaTitabAdhA'vyApte. rityarthaH / nanu pratiyogini svatvAntarbhAvapakSe svavRttihetvAbhAsavibhAjakarUpatvavyApakaM yat svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM rUpaM tadavacchinnaviSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yat svaM tAdRzasvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvameva yadrUpe vizeSaNaM deyam, vyApakatA ca svAvacchinnaviSayitvAvacchinna pratibandhakatAvacchedakaviSayitAnirUpakatAvacchedakatvasambandhena / tathAca na vyabhicAraghaTitabAdhAdAkavyAptiH, vyabhicAraghaTitabAdhatvavRttihetvAbhAsavibhAjakarUpatvasya bAdhatve'pi satvena tatra vyabhicAratvasyoktasambandhena virahAt vyabhicAratvasya tAdRzabAdhatvavRttihetvAbhAsavibhAjakarUpatvA'vyApakatvAdityAzaMkate naceti / vAcyamitipareNAnyayaH / / svavRttIti / tAdRzabAdhatvAdivRttihetvAbhAsavibhAjakarUpatvavyApakatvamityarthaH / yAvatpadasya vyaapktvaarthktvaadityaashyH| tAdRzabAdheti vyabhicAraghaTitabAdhetyarthakam / * kalAvilAsaH svavRttiyAvaddhatveti / nanu dhUmavyabhicArimatvarUpasvasajAtIyaviziSTAntaradhUmadhyabhicArivahnitvarUpavyabhicAratvaghaTitaM yat svaM dhUmavyabhicArivahnimatvaM tadavacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya dhUmAbhAvavaddhamavyabhicArivahnimattvarUpabAdhatve virahAt vyabhicAraghaTitabAdhe'vyAptirazakyaparihAreticenna , svasajAtIyaviziSTAntaraghaTita yat svaM tadaghaTitatvapadena tadavacchinnaviSayitvA'vyApakIbhUtaviSayitAzUnyajJAnIyatvopalakSitaviSayitAvattva tadavacchinna viSayakatvobhayAbhAvayatpratItiviSayatAvaruchedakatvasya vivakSitasvAt , niruktavyabhicAraghaTitabAdhaviSayakapratIteH dhUmavyabhi "Aho Shrutgyanam" Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA - kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAdharI * yatvam, atastat saMgrahasambhava iti vAcyam, evaM sati bAdhaviziSTavyabhi cArAdau svavRttibAdhatvavyabhicAratvAdiyAvaddharmeNa sajAtIyaviziSTAntarasya vyabhicAraviziSTabAdhAdeH prasiddhAvapi tadghaTitatvA'sattvena tatrAtivyApteH / tasmAt vyabhicArAdivaTitabAdhAdeH saMgrahaprakAro'ye pradarzanIya evAssdaraNIyaH / 171 * candrakalA * samAdhAnamAha evaM satIti / svavRttiyAvaddhetvAbhAsavibhAjakarUpeNa sAjAtyavivakSaNe satItyarthaH / svavRttIti / vyabhicAraghaTitabAdhavRttitrAdhatvavyabhicAratvAdiyAvaddharmeNetyarthaH / tadUrghaTitatveti vyabhicAraviziSTa bAghaghaTitatvasyA'sattvenetyarthaH / ativyApteriti / svavRttihetvAbhAsa vibhAjakarUpatvavyApakatvasya svAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakadharmavizeSaNatve bAdhaviziSTavyabhicAre'tivyAptiH, bAghaviziSTavyabhicAratvarUpasvavRtticAdhatvAdi pratyekasamAnAdhikaraNaM na vyabhicAratvaM navA bAghatvam, apitu bAghaviziSTavyabhicAratvarUpatvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM vyabhicAraviziSTabAghatvameva, tadavacchinna viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya ca bAdhaviziSTavyabhicAratve'sattvAt svapadena bAdhaviziSTavyabhicAratvasyopAdAtumazakyatvAt prameyatvaviziSTavyabhicAratvasya tAdRzatvena svapadagrAhyatvasambhave'pi tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakayadrUpapadena bAdhaviziSTavyabhicAratvopAdAnasyAvazyakatvAditi bhAvaH / agre = atravadantikalpe / AdaraNIya iti / tathAca pratibandhakatAghaTitalakSaNe vyabhicAraghaTitabAdhAdAvavyAptivAraNaprayAso nirarthaka ityAzayaH / * kalAvilAsaH cArivahnimattvAvacchinna viSayakatve'pi tAdRzavahnimaccAvacchinna viSayitvA'vyApakIbhUtaviSayitAzUnyajJAnIyatvopalakSitaviSayitAvattvaviraheNa tatrobhayAbhAvasyAkSatatvAtU / prameyatvaviziSTivyabhicAraviSayakamatItau tAdRzobhayasyaiva sattvena na tatrAtivyAptiriti mAJcaH / nanu hetvAbhAsavibhAjakarUpANi yAvanti tatpratyekAzrayIbhUtaM yat viziSTAntaraM dghaTitaM yat svaM tadaghaTitatva nivezAdeva bAdhaviziSTavyabhicAre nAtivyAptiH, bAdhaviziSTavyabhicArasyApi bAdhatva- vyabhicArasvAdipratyekAzrayIbhUtabAdhavyabhicAraghaTitasvAt, vyabhicAraghaTitabAdhatvaM tu naitAdarza svam, tadAzrayavRttibAdhatvAzrayabAdharUpa "Aho Shrutgyanam" Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 anumAnagAdAryA sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH * tena prameyatvAdiviziSTe vyabhicArAdau nAtiprasaGgaH / ___ * gAdAdharI * meyatvaviziSTa vyabhicArAdau = tAzavyabhicAratvAdyavacchinne, nAtiprasaGgaH = na doSatvaprasaGgaH / atra meyatvaviziSTavyabhicAro doSaH ityAdivyavahArAbhAvAnneSTApattiH sambhavati / na ca viziSTavyabhicArAdau zuddhavyabhicAratvAdinA doSatvasyAkSatatayoktavizeSaNadAne'pi tAzuvyavahArApattidurvA raiveti, taveSTApattau ca vyarthaM vizeSaNamiti vAcyam , doSAdi padasya niruktavizeSaNAvacchinnAnumitipratibandhakatAvacchedakasvAvacchinnanirUpitaviSayitAkatvenAnvayitAvacchedaka * candrakalA * nanu prameyatvaviziSTavyabhicArasya doSatvamiSTameveti viziSTAntarA'ghaTitatvavizeSaNadAnamanarthakamityata Aha atreti / niruktalakSaNe ityarthaH / / __nanu vyabhicAro doSa iti vyavahArasya prAmANikatayA prameyatvaviziSTavyabhicAro doSa ityasyApi vyavahArasya prAmANikatvamavazyamabhyupagantavyam , tathAceSTApattau viziSTAntarA'ghaTitatva vizeSaNaM vyartha syAdityAzaMkya samAdhatte doSAdipadasyeti / doSavyavahAraviSayasyetyAdiH / niruktati / svAvacchinnA'viSayakapratItivipayatAvacchedakaprakRtAnubhitipratiba OM kalAvilAsaH viziSTAntaraghaTitatvasya tatrA'satvAt iti cenna , yAdRzasthalavizeSe prameyatvaviziSTavyabhicAravipayakaM jJAnaM kadAcit vahnayabhAvaviziSTahada viSayakameva bhavati kadAcicca vahnitvena ghaTAdyavagAhi vahnayabhAvavaddhadaviSayakameva jAyate natvanayoranyatarAnavagAhyapi bhavati, tAdRzasthale prameyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptayApatteH, tAdRzaviziSTAntarabAdhaghaTitasvAtmakabAdhatvAvacchinnA'viSayakavahnitvena ghaTAvagAhivahnayabhAvavaddhradaviSayakaprameyatvaviziSTavyabhicAraviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya prameyatvaviziSTavyabhicArarave'napAyAditi dhyeyam / atha hRde vahnisAdhane dhUmo duSTa ityAdivAzyAt hRdavizeSyakavahniprakArakatAdRzadhUmaprakArakAnubhitipratibandhakatAnatiriktavRttisvAvecchinnavipayitAkadharmAvacchinasambandhI dhUma ityAkArakabodhajananasambhave'pi parvate vahnisAdhane dhUmo na duSTa ityAdivyavahArAnupapattiH, tAdRzasthale parvatavizeSyakavalayAdiprakArakAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAkadharmasyaivAprasiddhatayA tadavacchinnasambandhitvA "Aho Shrutgyanam" Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 173 * gAdAdharI dharmabodhakatAyA vyutpannatayA prakRte ca meyatvaviziSTavyabhicAratvAdirUpa. syAnvayitAvacchedakasyoktavizeSaNAsattvenAtiprasaGgAbhAvAditi hRdayam / nanvAzrayAsiddhathAdisthala pakSatAvacchedakAbhAvavatpakSakatvAdikameva dopastasyaiva hetuniSThatayA hetoduSTatvavyavahAranirvAhakatvAt , tAdRzadharmasya ca * candrakalA* ndhakatAnatiriktavRttiviSayatAnirUpakatAvacchedakadharmAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatA - vacchedakatvarUpasvapadArthavizeSaNaviziSTAntarA'ghaTitatvAvacchinnasvAvacchinnanirUpitA yA prakRtAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitA sA yasya svasya evambhUtaM yat svaM tatvena doSAnvayitAvacchedakatAdRzasvapadArthabodhakatAyA ityarthaH / / _prameyatvaviziSTavyabhicAratvaM naitAdRzaM svamityAha prameyatveti / uktavizeSaNaviraheNa - viziSTAntarA'ghaTitatvavizeSaNaviraheNa / atiprasaMgAbhAvAt - prameyaviziSTavyabhicAro doSa iti vyavahArApattivirahAt / vyavahAraM prati vyavahattavyajJAnasya janakatayA tAdRzadoSavyavahAre'pi doSatvAvacchinnajJAnasya hetutAyA AvazyakatayA viziSTAntarA'ghaTitatvaviziSTadoSatAvacchedakatAdRzavyabhicAratvajJAnA'sambhavAnna prameyatvaviziSTavyabhicAro doSa iti vyavahAraH iti tu tattvam / evaJcetyAdidIdhitimavatArayati nanvAzrayA'siddhatheti / kAJcanamayaparvato vahnimAn dhUmAdityAdisthale kAJcanamayatvA'bhAvaviziSTaparvatasya AzrayAsiddhirUpadoSatvAbhyupagame tAdRzaparvatasya dhUmarUpahetAvavattamAnatayA dhUmasya duSTatvAnupapattiH syAt , kAJcanamayatvAbhAvaviziSTaparvatakatvasya dhUmAdihetuniSThatve'pi tasya kAJcanamayasvAbhAvaviziSTaparvatarUpaviziSTAntaraghaTitatayA lakSyatvameva na sambhavatIti kasyAzrayAsiddhitvaM svIkaraNIyamityabhiprAyabAnAhetisamuditagranyatAtparyam / ____ * kalAvilAsaH * bhAvasya tadavacchinna sambandhibhedasya vA nagA bodhayitumazakyatvAditi cedatra kecit-parvate vahnisAdhane dhUmo na duSTa ityAdAvananyagatyA svajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakatvasambandhena svavRttitAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnaviSayisvavyApakatvAbhAvavatprakRtAnumitipratibandhakatAko dhUma ityAkArakasyaiva vodhasya svIkArAt prathamaM svapadaM vayabhAvAdiparaM, dvitIyaJca svapadaM hetuprmityaahuH| anye tu parvate vahvisAdhane dhUmo na duSTa ityAdau duSadhAtvarthaH pratibandhakatvamAtram, tatra anumityarthakasAdhanapadottarasaptamyarthanirUpitatvasyAnvayaH, tAdRzanirUpitatvAnvitapratibandhakatAyAzca svAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakadha "Aho Shrutgyanam" Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam dIdhi taH evaJca pakSatAvacchedakAdivirahaviziSTaH pakSaH, pakSaniSTastadviraho vA, (r) gAdAdharI tAdRzA'bhAvavapakSAdirUpatAdRzaviziSTAntaraghaTitatayA'vyAptirityata Aha evazceti / tAdRzavizeSaNadAne cetyrthH| AdipadAt sAdhyAdiparigrahaH / parvatAdidharmikakAmcanamayatvAdiviziSTabuddhau parvataH kAJcanamayatvAbhAvavAnityAdidharmivizeSyakanizcayasyeva pavate kAJcanamayatvaM nAstItyAdidha: mmivizeSaNakanizcayasyApi virodhitvamAnubhavikamatastadviSayasyApi doSatva. mAha pakSaniSTha iti / AdheyatAsambandhena pakSaviziSTa ityarthaH / samuccayArthako vAkAraH / * candrakalA * tAdRzeti viziSTAntarA'ghaTitatvavizeSaNadAne cetyarthaH / tathAca tAdRzasthale kAJcanamayatvAbhAvaviziSTaparvata evAzrayA'siddhiriti na vizASTAntaraghaTitatvazaMkApIti hRdayam / sAdhyAdiparigraha iti / tathAca sAdhyatAvacchedakAbhAvaviziSTasAdhyameva sAdhyA'prasiddhiH natu tAdRzasAdhyakatvaM, yena viziSTAntaraghaTitatvazaMkA punaH syAditi tAtparyam / __ nanu parvataH kAJcanamaya' ityAkArakavuddhau kAJcanamayatvAbhAvaviziSTaparvatanizcayasyaiva pratibandhakatayA parvataniSThakAJcanamayatvAbhAvanizcayasyAtathAtvAt kathaM parvatAdiniSThakAJcanamayatvAbhAvasya doSatvaM dIdhitikRtA'bhihitamityata Aha parvatAdidharmiketi / parvatAdivizeSyaketyarthakam / parvate kAJcanamayatvaM nAstIti / parvataniSThaH kAJcanamayatvAbhAva ityAdiparvataniSTaprakAratAkanizcayasyApItyarthaH / virodhitvam - pratibandhakatvam / Anubhavikamiti / tAdRzanizcayottaraM kAJcanamayatvaprakArakaparvatavizeSyakajJAnasyAnutpAdadarzanAdityAzayaH / tadviSayasya kAJcanamayatvAbhAvaH parvate ityAkArakajJAnaviSayaviziSTasya api / Adheyateti / svruupsmbndhaavcchinnetyaadiH| nanu kAJcanamayatvAbhAvaviziSTa parvata-parvataviziSTakAJcanamayatvAbhAvayoddhayorevAzrayAsiddhitayA tadviraho velyatra vAkAro nirarthakaH, pUrvasya vyavacchedA'sambhavAdataAha vAkAra iti / tathAcoktasamUhasyaiva doSatvasUcanAya vAkAra iti bhAvaH / * kalAvilAsaH vicchinnasambandhitvasambandhAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena naarthAbhAve'nvayaH, tAzAbhAvasya niSTArthAzraye'nvayaH, zrAzrayasya cAbhedena prathamAntArthe dhUmAdAvityA "Aho Shrutgyanam" Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * dIdhitiH * sAdhyAbhAvavavRtti sAdhanaM, sAdhanavavRttissAdhyAbhAvo vA hetudoSaH / yena kenApi sambandhena * gAdAdharI * sAdhanavadvRttiH sAdhyAbhAva iti| sAdhanadharmikasAdhyAbhAvavavRttitvaprakArakajJAnaM sAdhanadharmikavyAptimapratibandhakam / sAdhanavati sAdhyAbhAva iti jJAne'pi sAdhane sAdhyAbhAvavavRttitvaM tulyavittivedyatayA niyamato bhAsata iti tadapi vyAptijJAnapratibandhakamitimatAbhiprAyeNa / tAdRzajJAne niyamatastadabhAne'pi maNimantrAdinyAyena tasyAsamAnavizeSyakasyApi vyAptijJAnapratibandhakatvamiti prAcInamatAbhiprAyeNa vA / doSa iti ! natu pakSatAvacchedakAbhAvavatpakSakatvAdimiti zeSaH / tathAcAlakSyatvAnna tatrAvyAptiriti bhAvaH / / nanu pakSatAvacchedakAbhAvavatpakSAdInAM hetvavRttitvAt kathaM hetau duSTatAvyavahAra ityata Aha yena kenApIti / ekajJAnaviSayatvAdine OM candrakalA hetumaniSThasAdhyAbhAvasya vyabhicAratvaM saMgamayati sAdhanadharmiketi / prakRtahetuvizeSyaketyarthakam / sAdhanavavRttIti / zrAdheyatAsambandhena hetumadvizeSaNakaH sAdhyAbhAva ityarthaH / iti jJAnepi = ityAkArakanizcaye'pi / sAdhane = hetau| tulyavittIti / svaprayojakasAmagrIjanyagrahaviSayatayA ekajJAnaviSayatayA vetyrthH| __ bhAsata iti / hetumaniSThasAdhyAbhAva ityAkArakajJAnakAla eva tAdRzajJAnIyasAdhyAbhAvavizeSyatAnirUpitasvarUpasambandhAvacchinnAdheyatvasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitahetutAvacchedakasambandhAvacchinnAvacchedakatA-sAdhyAbhAvavavRttitvaprakAratAnirUpitavizeSyatvAvacchinnA tAdRzAvacchedakatAtvAdityAkArakaM samUhAlambanaM tAdRzaM hetuniSThasAdhyAbhAvavavRttitvAvagAhijJAnaM bhavatIti hRdayam / ___ matAntaramAha tAdRzajJAna iti / sAdhanavanniSThasAdhyAbhAva ityAkArakazAne ityarthaH / niyamata iti / anumAnAdinetyAdiH / tadabhAne'pi = hetau sAdhyAbhAvavadvRttilvA'viSayakatve'pi / tasya = hetumati sAdhyAbhAva iti nizcayasya / tathAca hetumaniSThasAdhyAbhAvasya prAcInamatamavalambyava doSatvamabhihitamiti bhaavH| zeSaM pUrayati latviti / tatra = pakSatAvacchedakAbhAvavatpakSakatve / kAJcanamayaH parvato vahnimAn dhUmAdityAdau kAJcanamayatvAbhAvavatparvatasyaiva lakSyatayA AzrayAsiddhitve tAzaparvatasya dhUmAdihetAvasattvAt hetorduSTatvavyavahAro na syAt , vyavahatavyajJAnA'sambhavAdityAkSipya yena kenApIti dIdhitimutthApayati nanviti / kathamiti / kAraNAbhAvAdityAdiH / "Aho Shrutgyanam" Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 anumAnagAdAdhayA~ sAmAnyaniruktiprakaraNam dIdhitiH tadvAMzca prkRtheturdussttH| 8 gAdAdharI 8 tyAdiH / tadvAn tadavacchinnaH, duSTaH= duSTapadapratipAdyaH / tathAca hetau tAdRzadoSAnadhikaraNatve'pi na kSatiH / duSTa ityAdau sAmAnyataH sambandhina eva niSThArthatvat / evaM ca ekajJAnaviSayatvAdinA vahnayabhAvavadhRdAdirUpadoSasya dhUmAdau sattve'pi parvatAdau vahnayAdisAdhane tasya duSTatvavyavahAraviSayatAyAstadrUpAvacchinnapakSasAdhyahetuvAcakapadasamabhivyAhArasthale tadrUpAvacchinnapakSasAdhyahetukAnumitipratibandhakatAvacchedakasvAvacchinnanirUpitaviSayitAkadhamrmAvacchinnasambandhI duSTapadena bodhyate, IdRzavyutpattyA pUrvavadvAraNe'pi pUrvavadeva vahninA dhUmasAdhane rAsabho duSTa ityAdivyavahAro niruktadoSamAtrasya duSTatvavyavahAraviSayatAvacchedakatve durvAra iti prakRtahetutAvacchedakaviziSTasambandho niSThArthatAvacchedako vAcyaH / * candrakalA duSTapadeti duSTapadajanyapratItiviSayatAvAnityarthaH / hetoH-dhmaadeH| tAhazeti kAJcanamayatvAdyabhAva viziSTaparvatAdirUpadoSAnadhikaraNatve'pItyarthaH / sambandhinaH = sambandhamAtraviziSTasya / niSThArthatvAt = dUSadhAtUttaraniSThApratyayArthatvAt / nanvekajJAnaviSayatAsambandhena doSasambandhina eva duSTatve vahnayabhAvavAn hRdo dhumazcetyAkArakaikasamUhAlambanazAnaviSayatAyA dhUme satve'pi parvatAdau vahnisAdhane dhUmo duSTa itivyavahAro yadi na sambhavati, tAdRzasthale parvatapakSakavahnisAdhyakadhamahetukAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakadharmAvacchinnasambandhI dhUma ityevaM samuditazabdArthatayA tAdRzanirUpakatAvacchedakadharmA'prasiddhathA tAdRzavAkyArthajJAnA'sambhavena vyavaharttavyajJAnA'bhAvAt , tathApi vahninA dhUmasAdhane rAsabho duSTa itivyavahArApattiH syAt , vahnihetukadhUmasAdhyakAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakadhUmAbhAvavadvRttitvaviziSTa vahnitvAvacchinnasya rAsabhaviSayakasamUhAlambanaikajJAnaviSayatAsambandhana sambandhitAyA rAsabhe sattvena vyavaharttavyajJAnarUpakAraNavAdhA'sambhavAdityAzaMkya prakRtaheturityuktiM samarthayati evaJcatyAdinA ! sambandhimAtrasya niSThArthatve ityarthaH / tadpAvacchinneti / pakSatAvacchedakAvacchinna pakSakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyakahetutAvacchedakAvacchinnahetukAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakasvAtmakadharmAvacchinna sambandhabodhakatvavyutpattyetyarthaH / niruktati / lakSaNAkAntadoSamAtrasyetyarthaH / ekajJAnaviSayatAsambandhenetyAdiH / prakRtahetuteti / svajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavattvasambandha ityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam (r) gAdAdharI 8 etallAbhAya prakRtaheturityuktam / hRde vahnaH sAdhane dhUmo duSTa ityatra hradatvAvacchinnapakSakavahnitvAvacchinasAdhyakadhUmatvAvacchinnaliGgakAnumitiprativandhakatAvacchedakasvAvacchinna - viSayitAkadhavicchinnasambandhI dhUma ityanvayabodhaH, tatra pratibandhakatAvacchedakasvAvacchinnaviSayitAkadharmaviziSTa evaM duSadhAtorarthaH , sAdhanapadaM lakSaNayA dhUmatvAvacchinnahetukAnumitiparaM, tatra hada iti saptamyantAthaladatvAvacchinnapakSakatvasya, vahnariti SaSThayantArthasya vahnitvAvacchinnasAdhyakatvasya cAnvayaH, tAdRzAnumityanyitasaptamyarthanirUpitatvasya duSadhAtvathaikadeze pratibandhakatve'nvayaH / evaJca parvate vahnaH sAdhane dhUmo duSTa ityatra parvatatvAvacchinna pakSakavahnitvAvacchinnasAdhyakadhUmatvAvacchinnahetukAnumitipratibandhakatAvacchedakasvAvacchinnaviSayatAkadhamaviziSTasambandhI dhUma ityeva pratIyate, tatra tAdRzadhammazcAprasiddha eveti na tathA vyavahAraH / OM candrakalA prakRtaheturityuktamiti / tathAca svajJAna viSayaprakRtahetutAvacchedakavatvasambandhena doSavata eva duSTatvAmyupagame na vahninA dhUmasAdhane rAsabho duSTa itivyavahArApattiH, dhUmAbhAvavadvRttitvaviziSTa vahnitvAvacchinnarUpadoSasya svajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavattvasambandhena rAsabhe virahAt vyavahatavyajJAnasyaivA'sambhavAditi bhAvaH / hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau hRde vahnaHsAdhane dhUmo duSTa itivyavahAropapattaye hRdapadottaraM saptamyartho vizeSyatvaM tatra hRdatvarUpapakSatAvacchedakAvacchinnanirUpitAdheyatAsambandhena prakRtyarthasya hradAderanvayaH, vahnarityatra SaSThayoM vidheyatvam , satra vahnitvarUpasAdhyatAvacchedakAvacchinnanirUpitAdheyatAsambandhena vahnaH prakRtyarthasyAnvayaH tAdRzahadAnvitavizeSyatva-vahnayandhitavidheyatvayozca nirUpakatvasambandhena lAkSaNikadhUmatvAvacchinna hetukAnumitiparAyAM sAdhanapadArthIbhUtAyAM tAdRzAnumitAvanvayaH, tAdRzAnumityarthakasAdhanapadottarasaptamyarthanirUpitatvasya ca praticandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakadharmAvacchinnArthakaduSadhAtvarthekadeze pratibandhakatAyAmanvayaH, dUSadhAtUttaraniSThAthasya svajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavattvarUpasambandhaviziSTasya sambandhino'bhedena prathamAntArthe dhUme'nvayaHsvIkaraNIyaH / tathAca hradatvAvacchinnapakSakavahnitvAvacchinnasAdhyakadhUmatvAvacchinnahetukAnumitinirUpita pratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatA - vacchedakavahnayabhAvaviziSTahadatvarUpasvAtmakadharmAvacchinnasya svajJAnaviSayaprakRtahetutAvacchedakavatvarUpasambandhavadabhino dhUma ityanvayabodhastatra paryavasitaH / "Aho Shrutgyanam" Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH * yAdRzadhammiNi yAdRzadharmavattAjJAnamanumitipratibandhakaM tasya dharmiNastAdRzadharmavattvaM hetudoSa ityapi kazcit / * gAdAdharI 8 pakSavizeSAdikamanantarbhAvya dhUmo duSTa iti vyavahArastvabAdhita iSyata eveti dik / sAdhananiSTha sAdhyAbhAvavadvRttitvAdereva vyabhicAratayA prasiddhina tu tadviziSTa sAdhanAderato na tasya doSatvamiti kazcidAha / vyAcaSTe'pi lakSaNamanyathaiva, anyathAtiprasaGgAt / tAdRzavyAkhyAmupanyasyati yAdRzeti / yadrUpAvacchinnetyarthakam / jJAnam = jJAnatvAvacchinnam / tasya .dha. miNaH = taddharmAvacchinnasya, tena sambandheneti zeSaH / tAdRzadharmavattvam =tadrUpAvacchinnadharmavattvam / * candrakalA + tathAsati parvate vahnaH sAdhane dhUmo duSTa itivyavahAro na sambhavati, tatra dUSadhAsvarthasya tAzapratibandhakatAvacchedakaviSayitAkadharmAvacchinnasyA'prasiddhathA vAkyArthAprasiddhaya'vaharttavyajJAnA'sambhavAdityevaM hRde ityAdito na tathA vyavahAra ityantasamuditagranthatAtparyam / nanvevaM pakSavizeSAdikaM parityajya kevalaM dhUmo duSTa itivyavahAraH syAdityata aAha pakSeti / tathAca tAdRzavyavahAra iSTa eveti bhaavH| yAdRze dharmiNotyAdidIdhitikAroktalakSaNosthitau vIjamAha sAdhaneti / hetuniSTatvaviziSTa sAdhyAbhAvavadvRttitvAdereva vyabhicAratvaM natu sAdhyAbhAvavavRttitvaviziSTahetostathAtvam iti kasyacinmatamityAzayaH / ataH = saadhnnisstthsaadhyaabhaavvdvRttitvaadervybhicaartH| tasya = sAdhyAbhAvavavRttitvaviziSTasAdhanasya / / nanu yadrUpAvacchinnaviSayakanizcayatvavyApakamityAdi pUrvoktalakSaNenaivopapattI niruktalakSaNAntarAnusaraNamanarthakamityata Aha anyatheti / pUrvoktalakSaNArthasyAdare ityarthaH / atiprasaMgAditi / yadrUpAvacchinnaviSayakanizcayatvavyApakaM prakRtAnumitipratibandhakatvaM tadrUpavattvamitipUrvoktalakSaNAdare sAdhyAbhAvavadvRttitvaviziSTahetAvativyAptiH syAt , niruktahetuviSayakanizcayatvavyApakatAyAH vyAptiviSayakaMprakRtAnumitipratibandhakatAyAM sarvavAdisiddhatvAdataH prakArAntareNaiva lakSaNaM vaktavyamiti bhAvaH / jJAnatvAvacchinnam = nizcayatvAvacchinnam / tena tAdRzadoSaviSayakasaMzayAdikamAdAya nA'sambhavaH / tadrUpAvacchinnadhamavattvamiti / tathAca yadrUpAvacchinna vizeSyakayatsambandhAvacchinna "Aho Shrutgyanam' Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam __ * gAdAdharI sAdhanAdivizeSaNakasAdhyAbhAvavavRttitvAdivizeSyakajJAnasya vyAptyAdijJAnapratibandhakatve'pi sApAbhAvavadvRttitvAderAdheyatAsambandhena sAdhanIyatvAdikaM na doSaH, sAdhanAdeH sAdhyAbhAvavadvRttitvAdidharmatAvirahAt / OM candrakalA yAdazadharmaprakAratAkanizcayatvena prakRtAnumitipratibandhakatvaM tena sambandhena tadrUpAvacchinnavRttitvaviziSTatadrUpAvacchinnavattvaM hetudoSaH iti paryavasitaH lakSaNArthaH / __dhUmavAn vahnarityAdau vahnitvAvacchinne dharmiNi svarUpeNa dhUmAbhAvavavRttitvadharmaprakArakanizcayasya prakRtAnumiti pratibandhakatathA svarUpeNa vahnitvAvacchinnavRttitvaviziSTadhUmAbhAvavavRttitvavastre lakSaNasamanvayaH / evaM hRdatvAvacchinne svarUpeNa vahnayabhAvatvAvacchinnaprakArakanizcayasyApi hRdAdidharmikavahAdyanumitipratibandhakatayA hRdatvAvacchinnaniSTha bahnayabhAvatvAvacchinna yattve'pi lakSaNasamanvayo bodhyaH / nanu dhUmavAn vahrarityAdau dhUmAbhAvavadvRttitve vahnitvAvacchinnavatvamapi doSaH syAt , dhamAbhAvavavRttitvaM vahnAvityAkArakadhUmAbhAvavadvRttitvavizeSyakAdheyatAsambandhAvacchinnavahnitvAvacchinnaprakArakanizcayasyApi vahnidharmikadhUmavyAptiviSayakaprakRtAnumitipratibandhakatayA tAdRze vRttitve dharmiNi vahnitvAvacchinnavattvasyAkSatatvAdityata Aha sAdhanAdIti / AdheyatAsambandhena vahnayAdivizeSaNakadhUmAdyabhAvava vRttitvAdivizeSyakanizcayasyetyarthaH / AdinA hRdAdivizeSaNakavahnayabhAvAdivizeSyakanizcayAdeH parigrahaH / / sAdhyeti / dhUmAdyabhAvavavRttitvAderityarthaH / zrAdipadAt sAdhyAbhAvAdeH parigrahaH / sAdhanIyatvAdikam = AdheyatAsambandhena vahnayAdiviziSTatvam / zrAdinA hRdaadiruuppkssoytvprigrhH| sAdhanAdeH = vahnayAdirUpahetoH / aAdinA pazcAderupagrahaH / sAdhyeti / dhUmAvabhAvavattitvAdidhamatAvirahAdityayAH / atrApyAdinA sAdhyAbhAvAdirUpavahnayabhAvAdiparigrahaH / AdheyatAsambandhasya vRttyaniyAmakatayA tena sambandhena vRttimattvarUpadharmatvA'prapadyA sAdhyAbhAvavavRttitve dharmiNi yAdRzadharmavattAjJAnasyetyanena grAdheyatAsambandhena DhayAdimattvasyopAdAnA'sambhavAd vahnayAderatAdRzavRttisvadharmatAyA vaktumazakyatvA. itibhaavH| nizcayatvAvacchinnatvaM pratibandhakatAyAM vivakSitam , tacca nizcayatvaniSThAvacchedaka.. "Aho Shrutgyanam" Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI - atrApyavacchedakatvaM pUrvavannatu svarUpasambandhavizeSaH / pakSatAvacchedakAvacchinnaniSThakevalAbhAvatvAvacchinnavattvAdAvatiprasaGgAta, tadavacchinnadharmika tadrUpAvacchinnavattAjJAnatvasyApi pratibandhakatAvacchedakakoTipraviSTatvAt , avacchedakatAparyAptivivakSaNa tu hradatvAvacchinnaniSThavahnayabhAvatvAdyavacchinnavattve'vyAptaH, vahnitvAdinA ghaTAdyavagAhino hRdo na vahnimAnityAdinizcayasya hRdo vahnimAnityAdyanumitipratibandhakatayA hRdatvAvacchinnabizeSyakavAstavavahnayabhAvatvAvacchinnaprakArakanizcayatvena na pratibandhakatA, api tu tadvizeSyakavahnitvAvacchinna prakAratAnirUpitAbhAvatvAvacchinnaprakAratAkanizcayatvenaivAtastAdRzameva rUpaM pratibandhakatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNaM na tu hradatvAvacchinnadhambhikavalayabhAvatvAvacchinnaprakArakatvamiti yadurUpapadena vahnayabhAvatvAdyapAdAnaM na sambhavati, * candrakalA tAnirUpakatvam , atrAvacchedakatvaM yadi svarUpasambandharUpaM tadA hRdo vahnimAnityAdau hRdaniSThA'bhAvatvAvacchinnavattve'tivyAptiH, hRdadharmikavahnayAdyanumitipratibandhakatAyAH hradatvAvacchinne dharmiNi abhAvatvAvacchinnaviSayatvAvacchinnatAyA api svIkaraNIyatvAt / naca yadpAvacchinnavizeSyatAnirUpitayadrUpAvacchinnaprakAratvaM prakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNaM tadrUpAvacchinne tadrUpAvacchinnavattvaM hetu. doSa ityuktau na hRdaniSThAbhAvavattve'tivyAtiH, hRdavizeSyatAnirUpitavahnayabhAvavattvA. vacchinnaprakAratAyA eva tAzapratibandhakatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNatayA tAdRzAbhAvatvAvacchinnaprakAratAyAzcA'tathAtvAditi vAcyam , tathAsati hRdaniSThavahnayabhAvavatve'vyAptyApatteH / hradatvAdinA padArthAntarAvagAhibhramAdisAdhAraNyAnurodhena vahnitvAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvatvAvacchinnavizeSyatvAvacchinnaprakAratAnirUpitahadatvAvacchinna viSayatAyA eva pratibandhakatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNatayA hRdaniSThavahnayabhAvatvAvacchinnaviSayatAyAstathAtvasya vaktumazakyatvAdityAha atrApyavacchedakatvamityAdi / niruktalakSaNe'pyavacchekadatvamityarthaH / tadrUpeti / abhAvatvAvacchinnavattvAnizcayasyApItyarthaH / avyAptau hetumAha yataH vahnitvAdineti / tAdRzameva rUpam = hRdAdivizeSyakavahnityAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvatvAvacchinnaprakAratAkatvam / vahnayabhAvatvAdyupAdAnamiti / nacaivaM pUrvavadasambhavasambhave'vyAtidAna "Aho Shrutgyanam" Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAdharI * parvato vahnayabhAvavAnityAdau parvatatvAvacchinnaniSTha va hitvAvacchinnarUpabAdhAderasaMgrahabhayena yadrUpAvacchinne dharmiNi yadrUpAvacchinnaprakAratAnirUpitayadrUpAvacchinna prakAra tAka nizcayatvena pratibandhakatA tadrUpaviziSTa tadrUpAvacchinna vizeSitatadrUpAvacchinnavattvaM doSa ityAdivivakSAyA asambhavAt / atra sAdhananiSTha sAdhyAbhAvavadvRttitvAderiva sAdhyAbhAvavavRttisAdhanAderapi doSatve kSativirahAt etAvAnAyAso'narthaka ityasvarasaH kazcidityanena sUcitaH / yathAvyAkhyAtayathAzrutArthe nirvahniH parvato vahnimAnityAdau prakRtapakSa - tAvacchedakaviziSTe prakRtasAdhyatAvacchedakAvacchinnaprakArakAnumiteraprasiddhayA'vyAptirdarzayiSyate, tatra viziSya pakSatAvacchedakAdyapraveze * candrakalA manucitamitivAcyam, parvato vahnayabhAvavAnityatra parvataniSThavahnimattre lakSaNasamanvayasambhavAt tatra vahnitvAdinA padArthAntarAvagAhijJAnasyA'pratibandhakatayA viziSTa viSayakatvenaiva vahnimatparvata nizcayasya tAdRzAnumitipratibandhakatAyA AvazyakatvAditi vadanti / nanu svarUpasambandharUpa pratibandhakatAvacchedakatvaniveze'pi na hRdAdiniSThAbhAvavacce'tivyAptiH yadrUpAvacchinna vizeSyatAnirUpitaM yadrUpAvacchinnaprakAratAnirUpitayadrUpAvacchinna prakAratvaM prakRtAnumitipratibandhakatAyAH svarUpasambandharUpAvacchedakatAvat tadrUpAvacchinne tadrUpAvacchinna viziSTa tadrUpAvacchinnavattvaM hetudoSa iti vivakSayA hRdaniSThavahnivizeSitAbhAvavattvasyaiva doSatvasambhavAdityAzaMkate parvata iti / asaMgrahabhayena = avyAptibhayena / tathAcoktarItyA svarUpasambandha rUpAvacchedakatvavivakSaNe parvato vahnaya bhAvavAnityatra parvataniSThavahnitvAvacchinnavattvarUpavAdhe'vyAptiH, parvatadharmikavalayabhAvAnumitim prati niruktavAdhanizcayasya parvatavizeSyakavahnitvAvacchinna prakAratAkatvenaiva pratibandhakatayA tAzaya pAvacchinna prakAratAnirUpitayadra pAvacchinnaprakAratAkatvenA'tathAtvAt rUpadvayasyaivA'prasiddheriti bhAvaH / kazcidityuktaM samarthayati sAdhananiSTheti / tathAcobhayoreva lakSyatayA pUrvoktalakSaNameva samyagiti hRdayamitidik / darzayiSyate, dIdhitikRteti zeSaH / tatra = anumitau / pacatAvacchedakAnvayi viSayatvaM saptamyarthaH / viziSyeti pakSatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNatvenetyAdiH / " Aho Shrutgyanam" 181 tatra Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhayoM sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH * atha parvatatvena pakSatve vahnitvena sAdhyatve viziSTadhUmatvena ca hetutve parvatAH kAJcanamayatvacirahaH, hRdasya vahnidhUmazUnyatvam , *gAdAdharI * nA'prasiddhiratastanivezaprayojanamAha atheti / parvatAdeH kAJcanamayatvaviraha ityAdI sarvatra na doSa iti sambadhyate / tathA ca pakSatAvacchedakAdyapraveze pUrvoktayuktathA'sambhavAt , tadvAraNAya yatakizciddharmAvacchinnapakSasAdhyahetukAnubhitisAmAnyapratibandhakatvameva nivezyamiti parvato vahnimAn dhUmAdityAdau parvatAdiniSTha kAJcanamayatvAbhAvAdAvativyAptiH, tasyApi kAJcanamayatvAdisahitaparvatatvAdirUpayatkiJcidvavicchinnapakSasAdhyahetu - kAnumitipratibandhakajJAnaviSayatvAditi bhAvaH / Adipadazca vastvantarasaMgrAhakam / prakRtAnumityaviSayapadArthAbhAve'tivyApti sUcayitvA tadviSayasAdhyAdyabhAve tAM sUcayati hadasyeti / hrada niSThaM vahnizUnyattvaM dhUmazUnyatvaJcetyarthaH / hRdAdiniSThAbhAve'tivyAptisUcanazca * candrakalA * nA'prasiddhiriti / pakSatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmAvacchinnapakSAdyapraveze nirvahniH parvato vahnimAnityAkArakAnumiteraprasiddhisambhave'pi parvato vahnimAnityAkArakAnumite prasiddhayA'prasiddhayabhidhAnamasaMgataM syAditi bhAvaH / tannivezeti / pakSatAvacchedakatAyAH paryApyadhikaraNatvAdinivezanaprayojanamityathaH / yakiJciddharmAvacchi. napakSakAnumitisAmAnyapratibandhakatva niveze parvato vahnimAn dhUmAdityAdau kAJcana. mayatvAbhAvaviziSTaparvate vahnayabhAvaviziSTa hade dhUmAdyabhAvaviziSTa-hRdAdau cAtivyAptiH, kAJcanamayaparvato vahnimAn vahnivyApyadhUmavAn tAzaparvata ityAkArikAyAH -hado vahnimAn vahnivyAyadhUmavAMzcetyAkArikAyA anyanumiteH yatkiJciddharmAvacchinnapakSakAnumititvena dhattuM zakyatayA tAdRzAnumitiprativandhakatAyAH kAJcanamayatvAdyabhAvaviziSTaparvatAdinizcaye sattvAdataH pakSatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmAvacchinnavizepyakatvasyAnumitI nivezaH ityevaM bhAvamAha tathAceti ! vastvantareti / ghaTatvAdisaMgrAhakamityarthaH / prakRteti / parvato vahnimAnityAkA. rakaprakRtAnumityaviSayIbhUtaM yat kAJcanamayatvaM tadabhAve'tivyAptimityarthaH / tadviSayeti prakRtAnumitiviSayetyarthakam / pakSaniSThavizeSyatAkatvasyApyanivezasUcanAya hadAdau vahayabhAve'tivyAptirityAha hRdAdIti / "Aho Shrutgyanam" Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 183 * dodhitaH parvatasya mahAnasIyavatidhUmavirahitvam , meyatvasya gAdAdharI prakRtapakSatAvacchedakAvacchinnaprakRtapakSakatvarUpasamudAyadalAyaivAniveze bodhyam / mahAnasIyeti / mahAnasIyavahnayabhAvo mahAnasIyadhUmAbhAvo vetyrthH| anAtivyAptisUcanaJca prakRtasAdhyatAvacchedaka-prakRtahetutAvacchedakayoraniveze bodhyam / idamupalakSaNam-sAdhyahetvoraniveze'pi jalatvAbhAvAdAvativyAptirbodhyA, prakRtahetutAvacchedakAvacchinnahetukatvAniveze pakSadharmatAjJAnapratibandhakatAmAdAyAtivyApti sU cayitvA vyAptijJAnapratibandhakatAmAdAyAtivyApti sUcayati meyatvasyeti / vahnivyabhicAra ityanenAnvayaH / atrAtivyAptistAdRzadalasamudAyasyaiva aniveze bodhyA / OM candrakalA sAdhyahetuniSThaprakAratAkAnumitiniveze'pi na nistAraH, parvato mahAnasIyavahnimAn vahnivyApyamahAnasIyadhUmavAMzcetyAkArakAnumitipratibandhake mahAnasIyavahnayabhAvavAn mahAnasIyadhUmAbhAvavAn vetyAkArakanizcayaviSaye mahAnasIyavahnayAdyabhAvaviziSTa parvatAdAvativyAptyApattarityAha atreti / mahAnasIyavahnayabhAvaviziSTaparvate mahAnasIyadhUmAbhAvaviziSTe tatra cAtivyAptyabhidhAnamityarthaH / prakRteti / kevalasAdhyAdiniSThaprakAratAkAnumitimAtravivakSaNe sAdhyatAvacchedakahetutAvacchedakayorapraveza ityarthaH / bodhyamiti / sAdhyatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNatvAdiniveze tu na tatrA'tivyAptiH, parvatAdau vahnayAdeH sAdhyatAsthale vahnitvamAtrAdyavacchinnaprakAratAkAnumitereva sAdhyatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmAvacchinnAnumititvena tatra mhaansiiyvhnyaadybhaavvishissttprvtaadinishcysyaaprtibndhktvaadityaashyH| yatkiJciddharmAvacchinnaprakAratAkAnumitiniveze parvato jalatvavAn vahnivyApyajalatvavAn vetyAkArakAnumitivirodhini jalavAbhAvavatparvatAdAvativyAptirityAha idamupalakSaNamiti / hetutAvacchedakAvacchinnaprakAratAkatvAniveze hetumatpakSazAnavirodhini mahAnasIyaghUmAyabhAvavatparvate yathA'tivyAptistathA vyAptijJAnavirodhinyapi vahnayabhAvavavRttimeyatve'pi ativyAptiH vahnivyApyameyatvavAn parvata ityAkArakAnumitimAdAya sambhavatIti sUcayati prakRtahetuteti / atrA'tivyAptiH vahnivyabhicArimeyatve'tivyAptiH / tAdRzeti / yakiJciddha vicchinnasAdhyavyApyaprakAratAkAnumitimAtra niveza eva tAdRzameyatvAdAvativyAsiriti bhaavH| "Aho Shrutgyanam" Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam 8 dIdhitiH cha kevaladhUmasya cA vahivyabhicAro, viziSTadhUmasya vA parvatIyavahnivyabhicAro na dopaH / ladA tatsambandhena tatra tasya heto? tvam, atastaddhavicchinnatatpazakatadharmAvacchinnatatsAdhyakataddhavicchi * gAdAdharI * prakRtahetukatvaniveze'pi etadoSasya zakyavAraNatayA hetutAvacchedakanivezanAyAha kevaladhUmasyeti / vahnizUnyadezAntara vRttidhuumvyktivyaavttkvishessnnaanvcchinnetyrthH| sAdhyatAvacchedakAniveze pUrva sAdhyavattAjJAnavirodhinyativyAptirdarzitA, idAnI vyAptijJAnavirodhinyativyAptiM darzayati viziSTadhUmasya vA parvatIyavahnivyabhicAra iti / doSalakSaNa iva duSTalakSaNe'pi pakSatAvacchedakAdinivezasyAvazyakatAM darzayati na vA tatsambandheneti / tatra = parvatatvAvacchinne vahnitvAvacchinnavahnisAdhane / tasya-viziSTadhUmatvAvacchinnasya / pakSAdau pakSatAvacchedakAderyAzasambandhena vizeSaNatvaM yatrobhimataM tatra tatsambandhena tadavacchinnatvaM nivezyamiti sUcayituM tatpakSa. ketyuktam , pakSatAvacchedakAdiniveze pakSAdinivezasyAprayojakatvAditi / * candrakalA hetutAvacchedakamanivezya tAdRzahetuniSThaprakAratAkAnumitiniveze tu vahnayabhAvavaThThattitvaviziSTa kevaladhUme'tivyApti saMgamayati kevaladhUmasyeti / vahnizUnyeti / vahnayabhAvavAn yo dezaH prabhAbhaNDalAdiH tatra vartamAnadhUmavyaktAvavarttamAnaM yat vizeSaNaM sAmAnAdhikaraNyasambandhena parvatAdyanyatamatvaM tadanavacchinnadhUmasyaiva kaivalyamityathaH / sAdhyavyApyetyatra vyAptyaMze nirUpitatvasambandhAvacchinna sAdhyaniSThaprakAratAkatvamAtraniveze parvatIyavahnivyApyatAdRza vizeSaNAvacchinnadhUmavAn parvata ityAkArakAnumitipratibandhakanizvayaviSaye parvatIyavahnayabhAvavattitvaviziSTatAdRzaviziSTadhUme'tivyAptimA parvatIyeti / doSavattvaM duyatvamityatrApi duSTalakSaNe prakRtapakSasAdhyAdinivezaprayojanaM samarthayati doSalakSaNa iveti / tathAca duSTalakSaNe pakSatAvacchedakAdyapraveze parvato vahnimAn dhUmAdityAdau kAJcanamayatvAbhAvaviziSTa parvatAdeH svajJAna viSayaprakRtahetutAvacchedakabattvasambandhena dhUmAdau sattvAt parvatatvAvacchinne vahatvAvacchinnasAdhane dhamo duSTa iti vyavahArApattirazakyavAraNA syAdato duSTalakSaNe'pi pakSatAvacchedakAdipraveza Avazyaka iti bhAvaH / taddharmAvacchinnatatpakSa ketyatra tatpakSakatvAbhidhAnaprayojana darzayati pakSateti / "Aho Shrutgyanam" Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * dodhitiH* nataddhetukAnumitipratibandhakatvam vAcyam / tathAca nirvahniH parvato vahnimAn parvatAvRttivahnimAn vA tadvyabhicAriNaH, *gAdAdharI * vAcyam = tadpAvacchinnapakSasAdhyahetukadoSalakSaNe nivezanIyam / tathAceti / nirvahniH parvato vahnimAn ityatra pakSatAvacchedakanirvahnitvaviziSTaparvate vahnivaiziSTyAvagAhitvamanumitene sambhavati, sva. virodhidharmadharmitAvacchedakakasvaprakArakAnAhAyyajJAnasyAnabhyupagamAt / parvataH parvatAvRttivahnimAn ityatra parvate parvatAvRttitvarUpasAdhyatAvacchedakAvacchinna prakArakatvamanumitena sambhavati svasmin svAvRttitva:dyavacchinnaprakArakAnAhAryajJAnasyAnanubhavikatvAt / evaM parvato vahnimAn vahnivyabhicAriNa ityatra vahnivyabhicAritvarUpahe. tutAvacchedakAvacchinne vahnivyApyatvavaiziSTyAvagAhitvamanumitena sambhavatoti pUrvoktayuktaH / OM candrakalA tathAca pakSatAvacchedakatAghaTakasambandhena pakSatAvacchedakAvacchinnatvasya sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhena sAdhyatAvacchedakAvacchinnatvasya hetutAvacchedakatAghaTakasambandhena hetutAvacchedakAvacchinnatvasya ca pravezalAbhAya tatpakSaketyAdyabhidhAnam , anyathA hado vahnimAn ityAdau kAlikAdi sambandhena datvAdyavacchinnAnumiti sAmAnyAntargatAyAM kAlo vahnimAnityanumito vahnayabhAvaviziSTa-hadAdinizcayasyA'pratibandhakatayA sarvatrA'sambhavApattiH syAditi hRdayam / pakSatAvacchedakAdyavacchinnavizeSyatAkatvAdiviziSTAyA anumitereva lakSaNaghaTakatve nirvahniH parvato vahnimAn dhUmAdityAdau doghe'vyAptiH, nirvahniparvatavizeSyakavahniprakArakAnumiteraprasiddhatvAdityAha svavirodhIti / svaM vahnayAdiprakArastadvirodhI tadviziSTabuddhipratibandhakatAvacchedakaprakAritAkadharmavAn baDhyabhAvAdiH sa eva dharmitAvacche. dakaM yasya tAdRzasvaprakArakajJAnasya / tAdRzajJAnasyAnAhAyaMtvAnabhyupagamAdityarthaH / svarimanniti / svaM vizeSyIbhUtaH parvata! diH tatra tadavRttitvAvacchinnaprakAratAkajJAnasyApyAhAryatvasyAnubhavikatvena tasyAnAhAryasyAnanumavikatvAdityarthaH / vahnivyabhicAriNaH = vahnayamAvavavRttidharmAt / vahivyApyatveti / vahnayabhAvavadavRttidharmavattvAvagAhityamityarthaH / pUrvoktati / svavirodhidharmadharmitAvacchedakakavahnayabhAva. "Aho Shrutgyanam" Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhiti parvatAvRttervA dharmAdityAdau na ko'pi hetvAbhAsaH syAt , tAdRzAnumiteraprasiddhatvAt / cha gAdAdharI parvato vahnamAn parvatAvRtterityatra parvate parvatAvRttitvarUpahetutAvacchedakAvacchinnavaiziSTyAvagAhitvaM nAnumiteH sambhavati uktayuktariti yathAvivakSitAnumityaprasiddhiprayojakabhedena nAnAsthale'vyAptikathanam / na kopi hetvAbhAsaH syAditi / tathAcApAthekarUpanigrahasthAnatvena tathA prayoktunigrahopapattAvapi nirvahnitvena parvate vahaH sAdhane dhUmo duSTa ityAdivyavahAro durupapAda iti bhAvaH / tAdRzAnumiteH = tathAvivakSitAnumiteH / aprasiddhatvAditi / AhAyaparokSajJAnAnabhyupagamAditi bhAvaH / ___* candrakalA * bavRttitvaprakArakajJAnasyAnAhAryasyAnupagamAditiyuktarityarthaH / uktayuktaH - svasmin svA'vRttitvAvacchinnaprakArakajJAnasyAnAhAryasyAnanubhavikatvAditi yuktaH / yathAvivakSiteti / pakSaH sAdhyavAn sAdhyavyApyahetumAMzcetyAkArakavivakSitAnumiteraprasiddhiprayojakatvaM yathA sAdhyAbhAvadharmitAvacchedakakasAdhyaprakAra kajJAnatvaM tathA pakSe pakSAvRttitvAdyavacchinnaprakArakajJAnatvAdikamapIti vibhinna prayojakajJApanAya nAnAsthale dIdhitikRtA'vyAptiH pradarzitetitArpayam / nanu yAdRzabodhatvAvacchedenAhAryatvaM tAdRzabodhecchayoccaritazabdasyaivA'pArthakanigrahasthAnatvena nirvahnirvahnimAnityAdivAkyaprayoktu nigrahopapattisambhave hetvAbhAsa. rUpanigrahasthAnA'sattve'pi na kSatirityato bhAvamAha tathAceti / tathA prayoktaH = niruktavAkyaprayoktaH / durupapAda iti / tathAca nirvahnitvena parvate vahnisAdhane dhUmo duSTa ityAdivyavahAropapatyarthameva tAdRzasthale dhUmAdeH duSTasvamAvazyakamiti bhAvaH ! tathAviveti / vahivyApyadhUmavAn vahnimAMzca nirvahiparvata ityAkArakAnumiterityarthaH / zrAhAryeti / anumiti zAbdabodhAderAhAryatvAnabhyupagamAdityarthaH, tena na pratiyogyaprasiddhiritidhyeyam / atravadantItyAdinA dodhitikRdabhihitalakSaNaghaTakottarapadottaradvitIyAvibhakti "Aho Shrutgyanam" Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * dIdhitiH * atra vadanti-yachiSayakanizcayasya virodhiviSayatAprayuktastaduttarama * gAdAdharI* yadviSayakanizcayasyeti / yadpAvacchinnaviSayakanizcayasyetyathaH / uttarapadasya uttarakAlInAtha katayA taduttaramitidhAtUpasthApyAnumitirUpakriyAvizeSaNa mato dvitIyA / agrimakalpe tAdRzajJAnarUpakriyAvizeSaNamato jJAnapadamapi sArthakam / tatpadazca tAzanizcayaparAmarthakam , uttara padaccA'vyavahitottarArthakam , kAlAdhanoratyantasaMyoge ityanena dvitIyA adhikaraNe, (r) candrakalA samarthayati uttarapadasyeti / lakSaNaghaTakasyetyAdiH / uttarakAlInArthakatayeti / tathAcottarakAlInA'bhedAnvayabodho dhAtvarthIbhUtAyAmanumitau nirvivAda iti bhaavH| agrimakalpe = anAhArya mAnasajJAne ityAdau / sArthakamiti / uttarapadottara dvitIyAvibhaktisamarthanArthameva jJAnapadamanyathA anAhAryamAnase ityuktAvapi sAmaJjasyasambhavAt jJAnapadaM nirarthakaM syAditi hRdayam / ityanena = itisUtreNa / uttarapadasyottarakAlonArthakatve adhikaraNe dvitIyA na sambhavatItyata Aha uttarapadasyeti / kalAvilAsaH OM hariti dika / atra vadanti kalpe kAJcanamayado vahnimAn jalAdityatra kAJcanamayasvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogijalAdAvativyAptivAraNAya tRtIyakSaNasAdhAraNAvyava. hitottaratvasya lakSaNe nivezyatayA asAdhAraNye'vyAptiH, tadviSayakanizcayAvyavahitottarAnumitau tAdRzobhayAbhAvA'sattvAditi cena ? sAdhyavyApakobhUtAbhAvapratiyogiprakRtahetumatpakSa jJAna bhinnatva-sAdhAraNyavipaSitAvatvaitadubhayAbhAvavadyadrUpAva - cchinnaviSayitAzAlinizcayAvyavahitottarAnumitisAmAnye tAdRzobhayAbhAvasya vivakSitatvAt / zravyApakobhUtaviSayitAzUnyajJAnIyatvaJca yadrUpAvacchinna vipayitAyAmupalakSaNa vidhayaiva nivezyam / evaJca vahivyApakIbhUtAbhAvapratiyogi jalaM vahnivyApakIbhUtAbhAvapratiyogijalavAMzca hada itisamUhAlamcanajJAnamAdAyaiva asAdhAraNye lakSaNasamanvayasambhavaH, tajjJAnIyavati vyApakIbhUtAbhAvapratiyogijalavaddhradaviSayitAyAM vakSyamANavirodhivipayitAtvasthApyakSatatvAdityavadheyam / atra kalpe tRtIyakSaNasAdhAraNAvyavahitottaratvaJca svadhvaMsAdhikaraNakAladhvaMsAnadhikaraNatve sati svAdhikaraNakAladhvaMsAdhikaraNatvarUpam, svaM yadpAvacchinna viSayaphanizcayaH / kAlAvanoratyanteti / nanu yadpAvacchinnaviSayakanizcayapadena nAnAvidha "Aho Shrutgyanam" Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH * numitAvanAhAya'mAnasajJAne vA pakSatAvacchedakaviziSTapakSe sAdhyatAvacchedakaviziSTasAdhyavaiziSTyAcagAhitvasya sAdhyatAvacchedakaviziSTasAdhyanirUpitavyAptiviziSTahetumattAvagAhitvasya ca dvayorvyatirekastattvaM hetudoSatvam / * gAdAdharI* uttarapadasya uttara kAlaparatvAditi tu na yuktaM, vyApakatAtmakAyAtyantasaMyogasya prakRte'vivakSitatvAditi / anumito-anumitisAmAnye / dvayoyatirekaH itybhismbndhH| tattvam - tadrUpAvacchinnatvam / atra ca tajjJAnAnantara jJAnaniSThatAdRzobhayAbhAve tajjJAnIyAyA eva virodhiviSayitAyAH prayojakatvAta virodhiviSayitAyAM tAdRzanizcayIyatvakathanaM svarUpakIrtanamAtraM na tu tallakSaNaghaTakam , * candrakalA * uttarapadasyottarakAlaparatvaM svIkRtya tAdRzakAlatvavyApakatAyA anumityAdau vivakSAprayojanA'bhAvAdAha prakRta ityAdi / anumitisAmAnya iti / sAmAnyapadopAdAnaprayojanam agre pradarzanIyamevAdaraNIyam / / nanu virodhiviSayitAprayuktatvanivezenaivopapattau yadviSayakanizcayasya virodhiviSayitetyAdinA tAdRzaviSayitAyAM yadviSayakanizcayIyatvAbhidhAnamanarthakamityata Aha atraceti / niruktalakSaNe cetyarthaH / tajjJAneti / bAdhAdinizcayottarajAtAnumityAdau vattamAne prakRtapakSAdau prakRtasAdhyAdyavagAhitvaghaTitobhayAbhAve ityarthaH / tajjJAnIyAyAH = taadRshbaadhaadinishcyiiyaayaaH| prayojakatvAt = prayojakatvaniyamAt / mAtrapadavyavacchedyamAha natviti / lakSaNaghaTakamiti / tathAca kevala vi * kalAvilAsaH kAle vartamAnasya nAnAnizcayasyaiva bodhAt yathoktanizvayottarakAlasvastha nAnAkAleSu varcamAnatayA tatra ca kasyA apyanumitivyaktarasavAt tAdRzakAlatvavyApakatvasyAnumitau vivakSaNe'sambhavasambhave tAdRzavyApakatvasyA'vivakSitatvAbhidhAnamasaMgatamiticenna ? yadrUpAvacchinnaviSayakanizcayaviziSTAnumitisAmAnye virodhiviSayitAprayuktatAdRzobhayAbhAvasya vivakSitatvAt / vaiziSTyaJca svAvyavahitottarakAlatvavyApakatvasambandhena / evaJca yatkiJcinnizcayamAdAyaiva lakSaNasamanvayasambhavAt tAdRzavyApakatvasyA'vivakSitatvamuktamiti dhyeyam / nacAnumiterapi janyatayA tAdRzanizcayAvyava "Aho Shrutgyanam" Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam (r) gAdAdharI tathA ca yadpAvacchinnanizcayAvyavahitottarAnumitisAmAnyasya virodhiviSayitAprayuktobhayAbhAvavattvaM, tAzarUpAvacchinnatvaM doSatvamiti samuditArthaH / * candrakalA* rodhiviSayitAprayuktatyamAtrameva tAdRzobhayAbhAve vivakSitaM natu tAdRzanizcayIyavirodhiviSayitAprayuktatvamapi tatra nivezyamiti bhAvaH / / ___ samuditalakSaNArthamAha tathAceti / tathAca yadra pAvacchinna viSayakanizcayA'nyavahitottarAnumitisAmAnye laukikasannikarSA'janyadoSavizeSAjanyajJAnasAmAnye vA virodhiviSayitAprayuktaH prakRtapakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyatAnirUpitaprakRtasAdhyatAvacchedakAvacchinnaprakAratAkatva-tAdRza vizeSyatAnirUpitaprakRtasAdhyatAvacchedakAvacchi - nnaprakAratAnirUpitavyAptitvAvacchinna viSayatAnirUpitahetutAvacchedakAvacchinnaprakAratAkatvobhayAbhAvastadra pavattvaM hetvAbhAsatvamiti samuditalakSaNArthaH paryavasitaH / __ bhavati hi hrado vahnimAn ityatra vahnayabhAvaviziSTa-hadarUpabAdhe lakSaNasamanvayaH, vahayabhAvaviziSTa-hadatvarUpavAdhatvAvacchinnaviSayakanizcayAvyavahitottarAnumitisAmAnyAntargatA ghaTAdyanumitayo vahnivyAyadhUmAnumitayazca, natu hRdAdau vahnayAdyanumitistAdRzI, tAdRzAnumitI tAdRzabAdhanizcayasya pratibandhakatvAt niruktaghaTAdyanumitile basivyAyadhamAdyanumitiSu ca prakRtapakSavizeSyatAnirUpita prakRtasAthyavyApya hetu prakAratAkatvasattve'pi prakRtapakSIbhUtahRdAdivizeSyatAnirUpitaprakRtasAdhyIbhUtavahniprakAratAkatvavirahasya virodhiviSayitAprayuktasya sattvenobhayAbhAvasya tatrA'zatatvAt , vahnayabhAvaviziSTahadatvarUpavAdhatvasyaiva yadrUpAntargatatvAt / * kalAvilAsaH * hitottarakAlAtmakAnumitisAmAnye tAdRzobhayAbhAvanivezenaivopapattau tAdRzanizcayAvyavahitottarakAlavRttitvArthakatAdRzakAlInatvAbhidhAnamanucitamiti vAcyam, tAdRzakAlInatvasya tAdRzanizcayAvyavahitottarakAlotpannatvArthakatvAt , anyathA yatrApekSAbuddhayAtmikA pakSaHsAdhyavAna sAdhyavyApyahetumAMzcetyAkArikAnumitiH tato laukika. sannikarpajanyo bAdhanizcayastatra bAdhe'vyApsyApattiH syAt, tAdRzabAdhanizcayAvyavahitottarakAlAtmikAyAM tAdRzakAlavRttitvaviziSTAyAM vA niruktAnumitau tAdRzobhayAbhAvasyA'satvAt / tAdRzanizcayAvyavahitottarakAlotpannAnumitiniveze tu na tAdRzabAdhe'vyAptiH, tAdRzabAdhanizcayottarotpannatvasya tAdRzApekSAvuddhayArimakAyAmanumitau virahAt tasya ghaTAdyanumitau satve'pi tatra tAdRzobhayAbhAvasyAkSatatvAt / "Aho Shrutgyanam" Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam (r) gAdAdharI (r) vahnayabhAvaviziSTahradatvAvacchinnaviSayakanizcayAnantaraM hrado vahnimAna vahnivyApyadhUmAMzcaityAkArakAnumiteH kadAcidapyanutpattyA ghaTAdhanumitayaH eva tAdRzanizcayAvyavahitottarAnumitisAmAnyAntargatAstAsu ca hRdaMtvAdiviziSTe yat vahnitvAdyavacchinnavaiziSTyAvagAhitvaM, vahnitvAvacchinnavahnivyAptiviziSTadhUmatvAvacchinnavaiziSTyAvagAhitvazva, tadubhayAbhAvavattvamakSatameva, tatra tAdRzanizcayIyavirodhiviSayitAprayuktatvamapi, svaniSThapratibandhakatAvacchedakadharmasya svAnantarotpannajJAnaniSThapratibadhyatAvacchedakadhamAbhAvaprayojakatvAt, tatra hradatvAdiviziSTavizeSyakatvAvacchinnavahnisvAdiviziSTaprakArakatvAvacchinnapratibadhyatAnirUpita pratibandhakatAvacchedakIbhUtAyA hradatvAvacchinnavizeSyakatvAvacchinnavahnitvAvacchinnAbhAvIyaprakAritAyAstAdRzavahnitvAdiviziSTaprakArakatvaghaTitobhayAbhAve tathAtvAt / * candrakalA * evaM hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau dhUmAbhAvaviziSTahradatvarUpasvarUpAsiddhitvAvacchinna viSayakanizcayottaraM jAyamAnAyAM hRdo vahnimAn hRdo ghaTavAnvetyAdyAkArakAnumitau hRdAdidharmikavahnayAdiprakArakatvasattvepi vahnivyApyadhUmaprakArakatvaviraheNa tAhazobhayAbhAvasya tatra vattemAnatayA dhUmAbhAvaviziSTahradarUpasvarUpAsiddhAvapi lkssnnsmnvyH| dhUmavAna vahnarityAdau dhUmAbhAvavavRttitvaviziSTa vahnirUpavyabhicAra nizcayottaraM vyabhicAranizcayapratibadhyAyA dhUmavyAptiviSayakadhUmavyApyavahnimAnayamityAkArakAnumiteranutpattyA tAdRzanizcayottaramutpannAsvanyAsvanumitiSu dhUmavyApyavahniprakArakatvAbhAvena tAdRzobhayAbhAvasyAnapAyAt dhUmAbhAvavavRttitvaviziSTa vahnirUpavyabhicAre'pi lakSaNasamanvayo bodhyA, evamanyatrA'pi / svayamapi lakSaNasamanvayamAha vahnayabhAveti / tAdRzavAdhanizcayAnantaramityarthaH / kadAcidapyanutpattyeti / hRdAdidharmikavahnayAghabhAvanizcayasya hRdAdidharmikavahnayAdhanumitipratibandhakatvAdityAzayaH / hRdo vahnimAnityatra valayabhAva viziSTahradarUpavAdhaviSayitAyA virodhiviSayitAtvaM sampAdayati svaniSTheti / svaM tAdRzabAdhanizcayaHtaniSTho yo hRdadharmikavahnayAdiprakArakabuddhinirUpita pratibandhakatAvacchedakaviSayitAtmako dhamastasyesyarthaH / svAnanteti / tAdRzavAdhanizcayottarotpannaghaTAdyanumitau vartamAno yaH tAdRzanizcayapratibadhyatAvacchedakasya hRdadharmikavahiprakAratAkatvasyA'bhAvastaM prati "Aho Shrutgyanam" Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam gAdAdharI na ca tAdRzaviziSTaprakArakatvamAtraM na viparItanizcayapratibadhyatAvacchedakam , api tu tadvizeSitAnAhAyajJAnatvaM, tat kathaM tatprakArakatvAbhAvasya tathAvidhavirodhiviSayitAprayuktatvamiti vAcyam , 8 candrakalA prayojakatvAdityarthaH / tathAtvAt = prayojakatvAt / tathAca hRdavizeSyakavahnikArakabuddhipratibandhakatAvacchedikAyA vayabhAvaviziSTahadarUpabAdhaviSayitAyAH tAdRzanizcayottarotpannaghaTAdyanumitau vartamAno yo hRdavizeSyakatrahniprakArakatvarUpatAdRzanizcayaprativadhyatAvacchedakadharmaghaTitobhayAbhAvaH taM prati prayojakatayA tAdRzabAdhanizcayIyaviSayitAyA virodhiviSayi tAtvaM nirvivAdamiti bhAvaH / nanu vahnayabhAvavAn huda ityAdyAkArakanizcayottaraM vahnimAn hRdo vahnayabhAvavAnityAdyAkArakAhAryajJAnopapattaye vizeSyakavahniprakArakatvaviziSTAnAhAryajJAnatvameva tAdRzanizcayapratibadhyatAvacchedakaM vAcyam , evaJca kathaM vahnayabhAva viziSTahadarUpabAdhAdau lakSaNasamanvayaH? vahnayamAvaviziSTahRdAdiviSayitAyA hRdavizeSyakavahniprakArakatvaviziSTAnAhAryajJAnasvarUpatAdRzabAdhanizcayaprativadhyatAvacchedakadharmAbhAvaM pratyeva prayojakatayA hRdavizeSyakavahiprakArakatvaghaTitobhayAbhAvA'prayojakatvAdityubhayAbhAve virodhiviSayitAprayuktatvavirahAdityAzaMkate naceti / vAcyamitipareNAnvayaH / tAhazeti / hRdaadivishessykvhnyaadiprkaarktvmaatrmityrthH| viparIteti / vahnayabhAvaviziSTahadAdirUpayAdhAdinizcayapratibadhyatAvacchedakaM netyarthaH / tadvizeSiteti / hRdAdivizeSyakavayAdiprakArakatva viziSTAnAhAyajJAnatvamityarthaH / tatprakAraketi / hRdavizeSya kavalayAdiprakArakatvAbhAvasyetyarthaH / tathAvidheti / vahnayabhAvaviziSTahRdAdinirUpitaviSayitAtmakavirodhiviSiyatAprayuktatvamityarthaH / hRdAdau vahnayAdyabhAvanizcayapratibadhyatAvaccheda katAyA hRdAdivizeSyakavahnayAdiprakArakatve virahAdityAzayaH / yo viziSTAbhAvasya prayojakaHsa vizeSyavati vartamAnasya vizeSaNAbhAvasyApi prayojako bhavatIti niyamAt hRdavizempakavahnayAdiprakArakatvaviziSTAnAhAryajJAnatvAbhAvaprayojikAyA vahnayAyabhAvaviziSTahRdAdiviSayitAyA vizeSyIbhUtAnAhAyajJAnatvaviziSTAyAM ghaTAdyanumitau vartamAne vizeSaNIbhUtahadAdivizeSyakavahnayAdiprakArakatvasyAbhAve'pi prayojakatAyA AvazyakatayA tAdRzaprakArakatvaghaTitobhayAbhAve vahnayAdyabhAva "Aho Shrutgyanam" Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhoM sAmAnyaniruktiprakaraNam (r)gAdAdharI viziSTAbhAvaprayojakasya vizeSyavaniSThavizeSaNAbhAvaprayojakatvAt anAhAryajJAnatvAdyAzrayAnumitiniSThatAdRzaviziSTa prakArakatvAbhAvasya virodhiviSayitAprayuktatvAtateriti hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau vahnayabhAvaviziSTahadatvAdyavacchinne lakSaNasamanvayaH / nirvahniH parvato vahnimAnityAdI tAdRzAnumiteraprasiddhAvapi vahnimatparvatAdirUpAzrayAsiddhathAdiviSayakanizcayAnantaraprasiddhavaTAdyanumitiSu anyatra prasiddhapakSatAvacchedakaviziSTaviSayakatvAvacchinnasAdhyatAvacchedakaviziSTaprakArakatvaghaTitobhayAbhAvavatvamakSatameveti tatra lakSaNasamanvayaH / na cAhAryajJAnamAtre prasiddhasya nirvahniparvatatvAvacchinnavizeSyakavahniprakArakajJAnatvasya birodhiviSayakajJAnapratibadhyatAnavacchedakatayA tAha. zadharmAvacchinne vahnayAdiprakArakatvasyAbhAve virodhiviSayatAprayuktatvama * candrakalA * viziSTahadAdirUpatrAdhAdi viSayitAprayuktatvasyA'kSatatvAdisyevaM samAdho viziSTeti / tArAprakArakatvaviziSTAnAhAryajJAnatvAbhAvaprayojakasyetyathaH / vizeSyeti / anAhAryajJAnatvavaniSThavizeSaNIbhUtatAdRzaprakArakatvAbhAvaprayojakasvAdityarthaH / anAhAryeti / ghaTAdyanumityAdiniSThasya hRdAdivizeSyakavahnayAdiprakArakatvarUpavizeSaNAbhAvasyetyarthaH / lakSaNasamanvaya iti / evamanyatrA'pi anayaiva rItyA virodhiviSayitAprayuktatvaM tAdRzobhayAbhAvasya susampAdanIyamiti hRdayam / nirvatiHparvato vahnimAn dhUmAdityAdI vahnimatparvatarUpAzrayAsiddhinizcayAvyavahitottaraM nirvahniHparvato vahnimAn vahninyAyadhUmavAnityAdyAkArakAhAryajJAnAtmakAnumiteraprasiddhatayA utpAdA'sambhave'pi taduttarotpannaghaTapaTAdyanumititru tAdRzAhAryajJAne prasiddhasya nirvahniparvata vizeSyakavahniprakArakatvasya vahnivyApyadhUmaprakArakatvasya cAbhAvasattvAt tAdRzAzrayA'siddhau niruktarItyA lakSaNasamanvayaM pradaya zaMkate naceti / vaacymitiprennaanvyH| __ tathAca pratibandhakatAvacchedakaviyitAyA eva pratibadhyatAvacchedakadharbhAbhAvaprayojakatayA AhAyajJAnasyApratibadhyatvAt tanmAtraprasiddhasya vahnayabhAvavatparvatavizevyakavahniprakArakatvAdeHkasyA'pi pratiSa vyatAnavacchedakatvena pahnimatparvata viSayitAprayuktatvasya nirvahiparvatavizeSyakavahniprakArakatvaghaTitoyAbhAve virahAt kathaM tAdRzAzrayAsiddhau lakSaNasamanvaya iti samuditagranthatAtparyam / yo vyApakAbhAvasya prayojakaHsa vyApyAbhAvasyA'pi prayojako bhavatIti niya "Aho Shrutgyanam" Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 193 * gAdAdharI 8 prAmANikamiti vAcyam , tAdRzajJAnatvasya pratibadhyatAnavacchedakatve'pi tayApakasya parvatatvAvacchinne vahnitvAvacchinnAbhAvaprakArakajJAnatvasyaiva vahniviziSTaparvataviSayakajJAnapratibadhyatAvacchedakatayA vyApakAbhAvaprayojakasya sutarAM vyApyAbhAvaprayojakatayA tAdRzaviziSTavizeSyakatvAvacchinnavahnayAdiprakArakatvAbhAve tAdRzadoSaviSayitAprayuktatvasyAvazyakatvAt / na ca virodhijJAnosattve'pi nivahniH pavato vahnimAnityAdijJAnasyAnAhAyasyAnutpattyA icchAdighaTitatAdRzAhAyyajJAnasAmagrathamAvasyaiva nivahnitvaviziSTe vahnivaiziSTayAvagAhitvAbhAvaprayojakatvaM na tu virodhiviSayitvasya, kacidapyakluptatvAditi vAcyam , OM candrakalA 0 mAt vahnimaparvatarUpAzrayAsiddhinizcayapratibadhyatAvacchedakasya pavana vizeSyakavahnayabhAvaprakArakatvasyA'bhAvaMprati tAdRzAzrayA'siddhiviSayitAyAH prayojakatayA parvatavizedhyakavahnayabhAvaprakArakatvasya ca nirvahniparvata vizeSyakavahniprakArakatvavyApakatvena vyApakAbhAvaprayojakobhUtAyAstAdRzAzrayAsiddhiviSayitAyA vyAyIbhUtasya nirvahipa tavizeSyakavahiprakArakatvaghaTitatAdRzobhayasyA'bhAvaM pratyapi prayojakatAyAH svIkaraNIyatayA niruktobhayAbhAve virodhividhayitAprayuktatvasya nirvivAdatvAttatra lakSaNasamanvayaityAha tAdRzajJAnatvasyeti / nirvahnivizeSya kavahitakArakazAnatvasyetyarthaH / pratibadhyateti / kasyApItyAdiH / tadvyApakasya = nirvahnivizeSyakavahniprakArakazAnatyavyApakasya / taadRshvishisstteti| nihitvaviziSTaparvatetyarthakam / tAhazeti / vahnimatparvatAtmakAzrayAsiddhirUpadoSaviSayitAprayuktatvasyetyarthaH / AvazyakasvAditi / tathAca ka tatrA'vyApti rili bhAvaH / nanu nirvahnivizepyakavahniprakArakazAnaM jAyatAmityAkArikAyA icchAyA vahnimAn parvata ityAkArakavirodhinizcayasya ca zUnyatAdazAyAM nirvahniHparvato valimAnityAkArakAhAryajJAnasyAnutpAdadarzanAt tAdRzecchAdInAmAhAryajJAnasAmagrItvaM vAcyam, evaJca sAmagyayabhAvaprayukta eva nirvahniparvatavizeSyakavahiprakArakatvarUpAhAryajJAnasvAbhAvaH natu vahnimatparvata viSayitArUpavirodhiviSayitAprayuktaH, tathAca niruktobhayAbhAve virodhiviSayitAprayuktatvaviraheNa tAdRzAzrayA'siddhAvavyAptirityAzaMkate naceti / vaacymitiprennaanvyH| kacidamyalAtatyAditi / virodhiviSayitAtvena prayojakatAyA ityaadiH| tathAca vahnimatparvatarUpAzrayA'siddhAvavyAptirastyeveti 13 "Aho Shrutgyanam" Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam (r)gAdAdharI abhAvAdhikaraNatAyAmeva virodhiviSayatAprayuktatvasya nivezyatayA adhikaraNatAyAzcAbhAvAbhedepyadhikaraNabhedena bhinnatayA virodhijJAnAnantarotpannajJAne tAzavaiziSTayAvamAhitvAbhAvAdhikaraNatAyAM vinigamanAviraheNa pUrvajJAnIyavirodhiviSayitAyA api prayojakatvAt / / yadviSayitAprayuktastAdRzobhayAbhAvastattvamityetAvanmAtre kRte hRdo vahnayabhAvavAnityAdijJAnIyavahnayabhAvAdiviziSTahradAdiviSayitAyA iva tadantaHpAtivahnayabhAvatvAdiviziSTaviSayitAyA api pratibandhakatAvacchedakakoTipraviSTatayA pratibadhyatAvacchedakasya hRdatvAdiviziSTa vahnayAdivaizighyAvagAhitvasya birahaprayojakatayA bAdhAyekadeze vahnayabhAvAdirUpaviziTe'tivyAptiriti yadviSayakanizcayAvyavahitottarAnumitisAmAnyasya virodhiviSayitAprayuktobhayAbhAvavatvaM nivezitam / * candrakalA * hRdayam / abhAvAdhikaraNatAyAm prakRtapakSavizeSyakaprakRtasAdhyaprakArakatva-prakRtasAdhyavyApyaprakRtahetuprakArakatvarUpobhayAbhAvAdhikaraNatAyAm / nanvevamadhikaraNatAyAM viro dhiviSayitAprayuktatvavivakSaNe'pi kathaM tatra nAvyAsirityata Aha adhikaraNatAyAzceti / tAdRzobhayAbhAvAdhikaraNalAyAzcetyarthaH / prayojakatvAditi / tathAca balimaparvatanizcayottarotpanna baTAdyanumitiniThAyAM nirvahirarvatavizeSyakavahniprakArakasvaTitatAhazomayAbhAvAdhikaraNatAyAm pUrvajJAnIyAzrayA'siddhiviSayitAyA api vinigamanAviraheNa prayojakatve bAdhakAbhAvAt nirutobhayAbhAvAdhikaraNatAyAM virodhiviSayitAprayuktatvasyAkSatatayA tAdRzAzrayA'siddhAvavyAtivAraNasambhatre pUrvoktAzaMkA na yukttyaashyH| yadpAvacchinnaviSayakanizcayA'vyavahitottarAnumitisAmAnye ityanabhighAya yadpAvacchinnaviSayitAprayuktaH prakRtapakSavizeSyakaprakRtasAdhyaprakArakatva-prakRtasAdhyavyApyahetuprakArakanobhayAbhAvastadrapavattvamityuktau hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau bA. dhAyakadeze kevala sahayabhAvAdAvativyAptiH, pUrvoktayuktyA vahnayabhAvatvAvacchinna viSayatAyA api hRdAdivizeSyakavanyAdiprakArava buddhipratibandhakatAvacchedakalyA tatprayuktatvasya hRdadharmikavaniprakArakatvAbhAve Avazyakatvena tAdRzaprakArakatvaghaTitobhayAbhAve:pi vanyabhAvatvAvacchinnaviSayitApayuktatvasya nirAbAdhatvAt yadrupapadena kevalavanyabhAvatvasyApi dhattaM zakyatvAt / yadyapi yadrUpAvacchinna viSayitAsAmAnyaprayuktastAdRzobhayAbhAvastadrUpavatvamitivivakSaNe na kevalavahanyabhAvAdAvativyAptiH, vanya "Aho Shrutgyanam" Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 195 8 gAdAdharI , na ca yAdRzaviziSTaviSayitAsAmAnyaprayuktastAdRzobhayAbhAvastAhazatvamityeva samyak , hradatvAdiviziSTaviSayitAsAmAnyAntargatAyAM hada ityAdijJAnIyaviSayitAyAmubhayAbhAvaprayojakatvAsatvAdativyAptaranavakAzAditi vAcyam , pASANamayo na vahnimAnitijJAnasahitasya parvataH pASANamaya iti jJAnasya pavato vahnimAnitijJAnapratibandhakatayA jJAnabhedena viSayitAbhedAbhAvAt pASANamayatvaviziSTaparvatAdiviSayitAsAmAnyasyaiva ubhayAbhAvaprayojakatvAt pASANamayatvaviziSTaparvatAdAvativyAptaduritvAt / hRdo vahnayabhAvadhAnityAdihradAdiviSayakanizcayAnantarotpannaghaTAdyanumi * candrakalA * bhAvatvAvacchinnaviSayitAsAmAnyAntargatAyA vahanyabhAva ityAkArakazAnIyaviSayitAyA hRdAdidharmikavanyAdiprakArakabuddhipratibandhakatAnavacchedakatayA tatprayuktatvasya hRdavizeSyakavahniprakArakatvaghaTitatAdRzobhayAbhAve virahAt pratibandhakatAvacchedakaviSayitAprayuktatvasyaiva pratibadhyatAvacchedakadharmA'bhAve'bhyupagamAt yadpapadena vahanyabhAvatvasyopAdAnA'sambhavAdityucyate, tathApyetadvivakSaNaM na sambhavati, parvato vahnimAn dhUmAdityAdau pASANamayatvavatparvate'tivyAptyApatteH, pASANamayo na vahnimAn ityAkArakajJAnasamAnakAlInaparvatazca pASANamaya ityAkArakazAnIyapASANamayatvavatparvataviSayitAyAstAdRzajJAnA'samAnakAlInajJAnIyapASAsamayatvavatpavaMtaviSayitAyA aikyena pASANamayatvavatparvataviSayitAsAmAnyasyaiva parvatAdivizeSyavahniprakArakabuddhipratibandhakatAvacchedakatvena pASANamayatvavatparvataviyitAsAmAnyaprayuktatvasyaiva parvatAdivizedhyakavavanyAdiprakArakatvaghaTitobhayAbhAve sattvAt pASANamayatvavatparvatatvasya yadrUpapadena dhatta zakyatvAt ityevaM yadviSayitAprayuktastAdRzobhayAbhAva ityAdinA'zaMkya pASANamayatvaviziSTaparvatAdAvativyApteDhuMratvAdityantena samAhitam / tathAca yadrUpAvacchinnaviSayakanizcayottaramanumitisAmAnye ityuktau tu na bAdhAdyekadeze'tivyAptinavA parvato vahnimAn dhUmAdityAdau pASANamayatvavatparvate'tivyAptiH, * kalAvilAsaH * pASANamayatvaviziSTaparvateti / atha niruktakalpe nirvahniHparvato vahnimAnityatra pASANamayatvavatparvate'tivyAptirdurvA raiva, nirvahniHparvato vahnimAnityAkArakajJAnasyAhAryatayA'numititvA'sambhavAt, pASANamayatvavatparvatanizcayottarAnumitisAmAnyapadena ghaTAdyanumityAdereva dhattuM zakyatayA taca nirvahniparvate vahnivaizi9TyAvagAhitvaghaTitobhayAbhAvasya virodhiviSayitAprayuktasya sattvAta, pASANamayo na "Aho Shrutgyanam" Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI tau virodhiviSayitAprayuktobhayAbhAvasattvAt kevalahadAdAvativyAptirataH sAmAnya padaM pUritam / tathAsati hRdAdinizcayAnantarotpannAnumitisAmAnyAntargatAyAM hada ityAdinizcayAnantarajAta-hrado vahnimAn vahnivyApya. dhUmavAMzcatyAdyanumitau virodhiviSayitAprayuktatAdRzobhayAbhAvAsattvAnnAtivyAptiH / hradatvAdinA vahnayabhAvaviziSTahadAdiviSayakanizcayAnantaramuktasamUhAlambanAnumityutpattyA tAdRzaviziSTasyApi doSatvAnupapattirato ya * candrakalA * vahathabhAva ityAkArakanizcayottarAnumitisAmAnyAntargatAyAM hrado vahnimAn vahnivyApyadhUmavAnityanumitau hRdavizeSyakarahniprakArakatvadhaTitatAdRzobhayAbhAvasya pASANabhayatvavatparvatanizcayottarAnumitisAbhAnyAntargatAyAM parvato vahnimAn vahivyApyadhUmavAMzcetyAdyAkArakAnumitau ca parvatavizeSyakavahniprakArakatvaghaTitatAdRzobhayAbhAvasya viraheNa vahnayabhAvatvAderyadrUpAnantargatatvAditi tu paramArthaH / / nanu yadrUpAvacchinnaviSayakanizcayAvyavahitottarAnumitau tAdRzobhayAbhAvavivakSaNenaiva sAmaJjasye tAdRzanizcayottarAnumitisAmAnye ubhayAbhAvanivezo nirarthaka ityata Aha vahnayabhAvanAniti / tathAca sAmAnyapadAnupAdAne hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau vahnayabhAvaviziSTahradAdirUpavAdhAyekadeze vahnayabhAvAdI punarativyAptiHsyAt , valayamAvatvAvacchiAviSayakanizcayAvyavahitottarayatkiJcadghaTAdyanumitau hRdavizeSyakavahniprakArakatvAbhAvasya vahnayabhAvaviSayitArUpavirodhiviSayitAprayuktasya sattvena tAhazobhayAbhAvasya vartamAnatvAditibhAvaH / sAmAnyapadopAdAne tu na tatrAtivyAptirityAha tathA satIti / sAmAnyapadopAdAne stiityrthH| nAtivyAptiriti / vahnayabhAva * kalAvilAsaH * vahnimAn parvatazca pAyANamaya ityAkArakajJAnaviziSTajJAnasya parvatAdau vahniprakArakabaddhivirodhitayA vyApakAbhAvaprayojakasya pApANamayatvavatparvatavipayitvasya sutarAM vyApyAbhAvasyA'pi prayojakatvAditi ceJca ? yadpAvacchinnaviSayakanizcayottarAnumititvavyApakatvasya virodhivipagritAmrayuktatvasya ca tAdRzobhayAbhAvAdhikaraNatAyAmeva vivakSitatvAt / tathAca jJAnaviziSTajJAnAvyavahitottarotpannaghaTAdhanumitiniSThobhayAbhAvAdhikaraNatAyAmeva pApANamayatvavatparvataviSayitAprayojyatvasyAmyupagamyamAnatayA pApANamayo na vahnimAnitijJAnA'samAlakAlInapASANamayatvavatparvataviSayakanizcayottarajAtaghaTAyanumitiniSTobhayAbhAbAdhikaraNatAyAm pASANamayatvavatparvatavipazritAprayojyatvasyA'satvAditi dhyeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 197 * gAdAdharI * tpadaM yadrUpAvacchinnaparatayopavarNitam / valayabhAvaviziSTaladAdiviSayakasya hrado vahnimAnnavetyAdijJAnasyAnantaraM tAdRzalamUhAlambanAnumityutpattyA taddoSatAdavasthyamato nizcayeti / anAhAyayoprAmANyajJAnAnAskanditasaMzayAnyajJAnaparaM, tenAhAryyasyAprAmANyajJAnAskanditasyApi doSaviSayakanizcayasyAnantaraM tAdRzAnumityutpattAvapi na kSatiH / * candrakalA ityAkArakavahnayabhAvatvAvacchinnaviSayakanizcayAvyavahitocarAnumitisAmAnyAntargatAyAM hRdo vahnimAn vahnivyApyadhUmavAMzcetyAkArakAnumitau hradavizeSyavAhniprakArakatva-vahnivyApyadhUmaprakArakatvayorabhAvavirahAnna vahnayabhAvatyaviziSTe'tivyAtirityarthaH / yadviSayakanizcayasyetyatra yatpadasya yadpAyacchinnaparatvAnabhidhAne hrado vahnimAn dhUmAdityAdau vahnabhAvaviziSTahRdAdirUpabAdhAdau sarvatrA'sambhavaH syAt , dravyatvAdinA vahnayabhAvaviziSTahRdAdinizcayasyApi yadviSayakanizcayapadena catta zakyatayA tavyavahitottarAnumitisAmAnyAntargatAyAM hRdo vahnimAn vahninyAyadhUmavAnityanumitau tAdRzobhayAbhAvasyAsattvAt nirvahniH parvato vahnimAnityAdAvapi dravyatvAvacchinnahnimatparvataviSayitAyA vahnayabhAvaprakArakabuddhau pratibandhakatAnavacchezkayA tasyA virodhiviSayitAtvA'sambhavena tatprayuktatvasya tAdRzobhayAbhAve virahAt tathAvidhAzrayA'siddhAvapi lakSaNa gamanA'sambhavAt ityAha yadrapAvacchinnaparatayeti / vahnayabhAva-hradatvAdirUpayadrUpAvacchinnaparatayetyarthakam / tathAca vahnayabhAva-hRdatvAdirUpadharmadvayAvacchinnaviSayakanizcayAvyavahito. ttaraM hRdo vahnimAnityAdyanumityanutpattyA na ko'pi doSa iti tAtparyam / nizcayapadaM vihAya yadrUpAvacchinna viSayakajJAnasya tadutcAramanumitAvityuktau hRdAdau vayAdisAdhyakasthale vanyabhAvaviziSTahadAdirUpabAdhAdAvavyAptiH, hRdo vahnimAnnavetyAkArakasaMzayasya vahanyabhAvavAn hRda itijJAnabhaprametyAkArakAprAmANyajJAnAskanditavanyabhAvavadhRdajJAnasya vahnimAn hRdo vahnayabhAvavAnityAkArakAhAryajJAnasya ca vanyabhAvaviziSTa hadatvarUpayadrUpAvacchinnaviSayakatayA tAdRzasaMzayAvyavahitottarotpannAnumitisAmAnyAntargatAyAM -hado vahnimAn vahnivyApyadhUmavAnityanumitau hRdAdivizeSyakavahnayAdiprakArakatvaghaTitobhayAbhAvasyAsattvAt / ataH anAhAryA'prAmANyajJAnAnAskanditasaMzayAnyajJAnaparaM yadviSayakanizcayasyetyatra nizcayapadamabhihitamityAha vahnayabhAveti / na kSatiriti / naavyaaptirityrthH| doSaviSayakasaMzayAdeH sArvatrikatve pramANAbhAvenA'sambhavAsambhavAditidhyeyam / yadviSayakanizcayAvyavahitottaratvamanumi "Aho Shrutgyanam" Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam gAdAdharI cha doSaviSayakanizcayanAze sati tAdRzAnubhiterutpattyA taddopApattirato'nyavadhAnanivezaH / evaM doSaviSayakalaukikanizcayAvyavahitapUrvamanumityutpatyA taddoSaH syAditi uttareti / tatsAmAnAdhikaraNyamanumitau nivezyamata ekasya bAdhanizcayAnantaramanyasyAnumitAvapi na kSatiH / * candrakalA ** tAvanivezya tAdRzanizcayottaramanumitisAmAnye ityuktau hado vahnimAnityAdau vahnayabhAvaviziSTa-hadAdirUpabAdhAdau sarvatrA'sambhavaH, tAdRzanizcayasya vinAzAnantaraM pratibandhakaviraheNa samutpannAyAM -do vahnimAn vahnivyApyadhUmavAnityAdyanumitI niruttobhayAbhAvasyA'satvAt tAdRzanizcayAvyavahitottaramanumitisAmAnye ityuktau tu nAsambhavaH, vahnayabhAvaviziSTahRdAdinizcayasya hRdAdidharmikavahnayAdiprakArakabuddhipratibandhakatayA taduttaraM tAdRzAnumiterutpAdA'sambhavAdityAha doSaviSayaketi / tAha. zeti / pakSAdivizeSyakasAdhyAdiprakArakAnumityutpattyarthaH / atra tAdRzanizcayAvyavahitottaratvaM tRtIyakSaNasAdhAraNa svadhvaMsAdhikaraNakAladhvaMsAnadhikaraNatve sati svAdhikaraNakAladhvaMsAdhikaraNalvarUpamityanyatra sphuTIbhaviSyati / nanu yadpAvacchinnaviSayakanizcayAvyavahitAnumitisAmAnya evomayAbhAvo nivezyatAM vyartha tAdRzottarapadopAdAnamityata Aha evamiti / yA zasthale vahnayabhAvaviziSTahRdaviSayako laukikanizcayo jAtastAdRzasthale vahnayabhAvaviziSTahadAtmakabAdhAdidoSe'vyApti:, laukikanizcayAtmakajJAnasya kasyApyaprativadhyatayA hRdo vahnimAn vahnivyApyadhUmavAnityAkArakAnumityavyavahitottaramapi hRdo vanyabhAvavAnityAkArakalaukikanizcayasattve bAdhakAbhAvAt tAdRzalaukikanizcayAvyavahitapUrvakSaNotpannAyAM tAdRzahadAdivizeSyakavahanyAdhunumitau tAdRzobhayAbhAvavirahAditi bhAvaH / taddoSaH = niruktAvyAptirUpo dossH| taduttareti / tAdRzanizcayAvyavahitottaramiti vaktavyamityarthaH / hRdo vanyabhAvavAnityAkArakalaukikAnyanizcayapUrva hRdAdau vanyAyanumityutpAde tAdRzabAdhanizcaya eva vyAhanyeta, niruktAnumiteH niruktabAdhabuddhipratibandhakatvAt , tathAca kAvyAptirityato nizcaye laukikatvamuktamiti bodhyam / nanu caitrasya vahnayabhAvavaddhadAdinizcayadazAyAM maitrasya hRdo vahnimAna vahnivyApyadhUmavAnityanumityutpattyA tatra tAdRzobhayAbhAvavirahAt bAdhAdAvyAptirata aAha tatsAmAnAdhIti / yadrUpAvacchinna viSayakanizcayasAmAnAdhikaraNyamityarthaH / ekasya caitrAdeH / anyasya = maitrAdeH / na kSatiH : na bAdhAdAvavyAptiH / natvasambhavaH, nirvahaHparvato vahnimAnityAdau vahnimatparvatarUpAzrayA "Aho Shrutgyanam" Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 199 * gAdAdharI * bAdhAdinizcayAnantaraM pakSatAvacchedakAvacchanne sAdhyAdiprakAra kalyAhAyyasya laukikasya ca pratyakSasya utpattyA jnyaansaamaanymupekssyaanubhitisaamaanyniveshH| yatpakSakayatsAdhyakayaddhatukasthale yAdRzadoSaviSayakanizcayAnantaraM kasyApyanumitirna jAtA tatra vAdRzAnumiteraprasidvayA'vyAptirato'numitisthale'nAhAyyadoSavizeSAjanyajJAnaM nivezya kalpAntaramAhAnAhAryeti / tathA ca yatra tAdRzAnumityaprasiddhistatra tathAvidhamAnasopanItabhAnAdika" mAdAyaiva lakSaNaM saGgamanIyamiti bhaavH|| bAdhAdinizcayAnantaraM AhAryasAdhyAdiprakArakapratyakSotpattyAta bhavaM 'vyAptircetyata hAhAnAhAryeti / zaka na pIta ityAdinizcayAnantaraM * candrakalA siddhau lakSaNagamanasambhavAt , caitrIyAzrayAsiddhinizca yadazAyAM maitrasyApi nirvahipacatavizeSyakAnumityaprasiddharityuktatvAditi dhyeyam / anumitimanivezya yadpAvacchinaviSayakanizcayottarajJAnasAmAnye ityuktau hado vahnimAnityAdau vahnayabhAvaviziSTa hRdA. dirUpabAdhAdAvasambhavaH, bAdhAdinizcayAvyavahitottarotpannajJAnasAmAnyAntagate vahnimAn hRdo vahnayabhAvavAnityAkArakAhAryajJAne laukikanizcayAtmakavahni maddhdajJAne vA hRdAdivizeSyakavahnayAdiprakArakatvaghaTitAdRzobhayAbhAtrA 'sattvAdatastAdRzajJAnasAmAnya ityanabhidhAya tAdRzAnumitisAmAnye ityuktamityAha bAdhAdinizcayeti / aAdinA vybhicaaraadiprigrhH| anAhArya mAnasazAne vetikalpAntarotthitau bonamAha yatsAdhyaketi / yAdRzadoSeti yAdRzabAdhAdidoSArthakam / tatra = taadRshsthle| tAdRzeti / bAdhAdidoSaviSayakanizcayAnantaramityAdiH / ghaTAdiviSayArthakam / avyAptiriti savava tAdRzAnumityaprasiddharaprAmANikatvAt yA zasthala ityAdinA'jyAti revAbhihitetyavadheyam / nanvevamanAhAryadoSavizeSAjanyajJAnasAmAnyaniveze vA kathaM tAdRzasthalIyadoSe nA'dhyAtirityato bhAvamAha tathAceti / yatra = yAdRzasthale, tatra = tAzasthale / tathAvidheti / doSaviSayakanizcayAnantaram / ghaTAdiviSaya kazAnalakSaNAsannikarSajanyapratyakSAdikamAdAyaivetyarthaH / AdipadAt tathAvidhazAbdabodhAderupagrahaH / lakSaNaM saMgamanIyamiti / bAdhAdidoSaviSayakanizcayAvyavahitottarotpannatAdRzapratyakSAdau tathAvidhobhayAbhAvasyAkSatatvAdityAzayaH / mAnasajJAne anAhAryatvavizeSaNopAdAnaprayojanamAha bAdhAdIti / zrAdinA vyabhicAridoSAntaraparigrahaH / tena nAnimAsambhavaityasyA'saMgatiH / sarvatra doSaviSayakanizcayAnantaraM pAhAyapakSAdivizeSyakasAdhyAdiprakArakajJAnotpAde pramANA'bhAvAdAha avyAptirveti / tathAca yAhazadoSaviSayaka "Aho Shrutgyanam" Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 anumAnagAdAvaryAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI zaGkhAdau pItatvAdiprakAra kasya doSavizeSajanyacAkSupAderutpattyA zaGkhaH pItaH zaGkhatvAdityAdisthalIya bAdhAdAvavyAptirato mAnaseti / mAnasapadaM doSavizeSAjanyajJAnaparaM tena nAhaM gaura ityAdinizcayAnantaraM mithyAjJAnajanyathAsanAdirUpadoSavizeSajanyAtma vizeSyakagauratvAdiprakAra kramAnasajJAnasyotpattAvapi ahaM gaura AtmatvAdityAdisthalIyabAdhAdau nAvyAptiH / etena yAdRzapakSasAdhyahetukasthale yadviSayaka nizcayAnantaraM virodhisAmaprayAdivazena mAnasajJAnaM kadApi na jAtaM tatrAvyAptirityapi nirastam / tatrApyanumitizAbdabodhAdikamAdAya lakSaNagamanasambhavAt / pakSatAvacche OM candrakalA nizcayAnantaraM zrAhAryapakSAdivizeSyakaM sAdhyAdiprakArakaM sAdhyavyApya hetvAdiprakArakaJca jJAnamutpadyate tAdRzadoSe'vyAptiriti bhAvaH / nanvAhArya mAnasajJAnasAmAnye tAdRzomayAbhAvaniveze'pi zaMkhaH pItaH zaMkhatvAdityAdau pItatvAbhAvavAn zaMkha ityAkArakatrAghanizcayAnantaraM picAdidoSavazAt 'zaMkhaH pItaH pItatvavyApyazaMsatvavA~zce' tyAkArakapratyakSe tAdRzobhayAbhAvaviraheNa pItatvAbhAvaviziSTazaMkharUpabAdhAvyA termAnasapadena kathaJcidvAraNe'pi grahaM gaura grAtmatvAdityAdau gauratvAbhAvaviziSTAtmarUpabAdhA'vyAptiduvArA syAt, niruktabAghanizcayottaraM mithyAjJAnajanyavAsanArUpa doSavazAt ahaM gauraH gauratvavyApyAtmatvavAMzcetyAkArakAnAhArya mAnasajJAnotpatterAvazyakatayA tatra prakRtapakSavizeSyakaprakRtasAdhyAdiprakArakarvaghaTitobhayAbhAvavirahAdato mAnasapadaM doSavizeSAjanyajJAnaparameva vaktavyamityAha zaMkho na pIta ityAdito bAdhAdau nAvyAptirityantam / eteneti / mAnasapadasya doSavizeSA'janyajJAnaparatvavyAkhyAkaraNenetyarthaH / virodhIti cAkSuSAdisAmagrIvazene - tyarthaH / tatra=tAdRzadoSe / doSavizeSAjanyajJAnavivakSaNe na tAdRzadoSe'vyAptirityAha tatreti / yAdRzasthale doSaviSayaka jJAnottaraM mAnasajJAnaM na jAtaM tAdRzasthale ityarthaH / prathamadalaM vihAya pakSe sAdhyavyApyahetumattvAvagAhitvAbhAvamAtra praveze bAgha - satpratipakSAdAvavyAptiH, bAdhAdinizcayAvyavahitottarotpannAyAM sAdhyavyApyahetumAn pakSa ityAkArakAnumitau pakSe sAdhyavyApyahetuvaiziSTyA vagAhityAbhAvasyAsatvAt / evaM dvitIyadalam parityajya pakSe sAdhyavaiziSTyAvagAhitvAbhAvamAtraniveze vyabhicAravirodhasvarUpAsiddhyAdAvavyAptiH, vyabhicArAdinizcayAnantaraM samutpannA pakSaH sAdhyavAnatyAkArakAnumitau pakSe sAdhyavaiziSTyA vagAhitvAbhAvavirahAdityAha pakSateti / " Aho Shrutgyanam" Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayApetam OM gAdAdharI daketyAdidaladvayanivezasya vyAvRttiH pUrvoktarItyA bodhyA / virodhiviSayatAprayuktatvanivezaprayojanaM svayamevAgre vadayati / yatra viSayavizeSe samUhAlambanajJAnaM na kasyApi jAtaM tatra pakSatAvacchedakaviziSTe sAdhyavaiziSTacAvagAhitva viziSTasAdhyavyAptiviziSTahetu vaiziSTayAvagAhitvAbhAvarUpaviziSTAbhAvAprasiddhayA'vyAptirato viziSTAbhAvamupekSyobhayAbhAvanivezaH kRtaH / tAdRzobhayAbhAvaprayojakavirodhiviSayitAvattvaM yadrUpaviziSTaviSayakatvavyApakaM tadrUpAvacchinnatvaM doSatvamityasya * candrakalA * 201 pakSatAvacchedakasAdhyatAvacchedakAdivyAvRttirapi pUrvavadeva bodhyA, anyathA hRdo vahnaya mAvavAnityAdivAghanizcayottarotpannAnumitisAmAnyAntargatAyAM dravyaM vahnimat pakSatAvacchedakAdyaghaTitayanyAdiprakArakatva vahnivyApyadhUmavaccetyAkArakAnumitau ghaTitobhayAbhAvavirahAt pUrvavadeva bAdhAdAvavyApti saMgaH syAdityavadheyam / vakSyatIti dIdhitikAra iti zeSaH / nanu yadrUpAvacchinna viSayakanizcayAnyavahitottarAnumitisAmAnye prakRtapakSavizeSyakaprakRtasAdhyaprakArakatva viziSTatAdRzasAdhyavyApyahetuprakArakatvAbhAvarUpaviziSTAbhAva evaM vivakSyatAM kiM tAdRzobhayAbhAvanivezena ? ubhayAbhAvasya tAdRzasAdhyaprakArakatvatva - tAdRzahetu prakArakatva tyobhayatvai tat tritayaniSThAvacchedakatAka pratiyogitAkatvena gurutvAdityata Aha yatreti / yAdRzasthale ityarthaH / viSayavizeSe = pakSAdiviSayavizeSe / viSayitvaM saptamyarthaH, tasya ca samUhAlambanajJAne'nvayaH / tAdRzeti pakSaH sAdhyavAn sAdhyavyApya hetumAMzcetyAkAraka samUhAlambanajJAnamityarthaH / tatra = tAdRzasthale / avyAptiriti / viziSTAbhAvaghaTitalakSaNADavyAsirityarthaH / ubhayeti / tAdRzasAdhyaprakArakatvaghaTitobhayAbhAvo nivezita ityarthaH / tathAca viziSTAbhAvasya laghutve'pi yAdRzasthale pakSaH sAdhyavAn sAdhyavyApyahetumAMzcetyAkArakaM samUhAlambanaM jJAnaM na kasyApi puruSAdejati tAdRrAsthale pakSavizeSyakasAdhya prakArakatvaviziSTatAha zahetuprakArakatvA'prasiddhyA tAdRzaviziSTAbhAvasya doSaviSayaka nizcayo tara manumitau vaktumazakyatvAdavyAptirataH pratyekajJAne prasiddhasya tAdRzasAdhyAdiprakArakatvAderubhayasyA'bhAva eva vaktavyaH, lAghavantyakiJcitkamiti bhAvaH ! tAdRzobhayeti / prakRtapakSavizeSyakaprakRtasAdhyaprakArakatva - prakRtasAdhyavyApyahetupakArakatvobhayAbhAvaprayojakIbhUtA yA virodhiviSayitA tadvattvamityarthaH / yadarUpeti / "Aho Shrutgyanam" Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhaya sAmAnyaniruktiprakaraNam * kalAvilAsaH * tAdRzobhayAbhAveti / nacAtra kalpe parvatoM vahnimAn dhUmAdityAdau pApANamayatvavatparvate'tivyAptiH, pASANamayatvavatparvatatvAvacchrijJa viSayitAvyApakatvasya tAdRzobhayAbhAvaprayojaka virodhiviSayitAvattve sacvAditi tAdRzAtivyAptiM vihAya yathAsanniveze na vaiyarthyAbhityabhidhAnamasaMgatamiti vAcyam, tAdRzobhayAbhAvaprayojakatAvacchedakaviyitAtvAvacchinnAdhikaraNatvaM yadrUpAvacchinna viSayitAvyApaka mityatyaiva vivakSaNIyatvAt tAdRzAdhikaraNatAyAH pASANamayo na vahnimAn ityAkArakajJAnaviziSTaparvatazca pASANamaya ityAkArakajJAna evaM vartamAnatayA tAdRzajJAnA'samAnakAlInapASANamayaH parvata ityAkArakajJAne'pi pApANamayatvavatparvata viSayitAyAH sattvena tatra tAdRzobhayAbhAvaprayojakavirodhivipayitAvacvatya virahAt tAdRzavyApakatvarbhagasyAvazyakatvAt / anye tu tAdRzobhayAbhAvaprayojakavirodhivipayitAvattvamityAdinA tAdRzobhayAbhAvapratiyogitAvacchedakakoTau yadrUpAvacchinAMze yadrUpAvacchinnavaiziSTyAva grAhitvaM praviSTaM tadrUpAvacchinne tadrUpAvacchinnAbhAva-tadvayApyAnyataraviSayitAvattvam yadrUpAvacchinnavipayitvavyApakamityasya vivakSitatvAca ko'pi doSa ityAhuH / nanu tAdRzobhayAbhAvaprayojaka virodhiviSayitAvattvaM sadrUpAvacchinna vipayitvasamAnAdhikaraNaM tadrUpavattvamityasyaiva samyaktve vyApakatvanivezanamaphalamiticenna, ghaTaviSayakatrathabhAvavadhradaviSayakasamUhAlambanajJAnamAdAya vaTe'tivyAyApatteH, viSayitva sAmAnAdhikaraNyasya tAdRzobhayAbhAvaprayojaka virodhivipayitAvacce/ saccAt / ghaTa. 202 nacAvyApakIbhUtaviSayitAzUnyatvavirahAdeva na tAdRzasamUhAlambanajJAnamAdAya ghaTe'tivyAptiriti vAcyam, yAddazasthalavizeSe vacabhAvavadbhada iti jJAnaM kadAcid ghaTaviSayakaM kadAcicca paTaviSayakamityanyatara viSayakameva bhavati, yadA na bhavati tadAprAmANyajJAnAskanditameva bhavati, tAdRzasthale avyApakIbhUtavipayitAzUnyAprAmANyajJAnAnAskanditavahnyabhAvavadvadanizcayA'prasiddhA tAzahadarUpabAdhe'vyAptivAraNAyAvyApakIbhUtaviSayitAzUnyajJAnIyatvopalakSitatvasyaiva yadrUpAvacchinnaviSayitAyAM vivakSaNIyatayA samUhAlambanatAdRzajJAnIyaghaTaviSayitAmAdAya ghaTe'tiSyAteravAraNAt / naca tathApi svaviSayitAprayojyetyAdinA svapadena ghaTasyopAdAnA'sambhavAt kathaM ghaTe'tivyAptiH sambhavatIti vAcyam, svaviSayitAprayojya viziSTAntaraviSayitAprayojyobhayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaraNatAkaM yad yat svaM tadaghaTitatvasya pratiyogikoTau svatvamantarbhAvya nivezanIyatvAt / anyathA virodhiviSayitApadAnupAdAne vastumAne'tivyAptayabhidhAnasyA'saMgatiH tu vivecanIyam | syAditi "Aho Shrutgyanam" Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * dIdhitiH * pakSatAvacchedaka vaiziSTyAdikaJcavaijJAnikaM na tuH vAstavikaM grAhmam / OM gAdAvarI samyaktve'pi yathAsanniveze na vaiyarthyam / nanu kAJcanamayaH parvato vahnimAnityAdau pakSatAvacchedakaviziSTapakSAdyaprasiddhayA viziSTapakSe viziSTasAdhyAdivaiziTyAvagAhitvAdyaprasiddhirityAzrayAsiddhyAdAvavyAptirityata Aha pakSatAvacchedaketi / AdipadAt sAdhyatAvacchedaka vaiziSTayAdiparigrahaH / vaijJAnikamiti / tattatprakAreNa jJAyamAnatvarUpamityarthaH, tathA ca parvatAdeH kAJcanamayatvAdivaizivAstavikasya virahe'pi tena rUpeNa jJAyamAnatvamAdAya STayasya 203 * candrakalA lakSyatAvacchedakatvenAbhimatadharmArthakam / samyaktve'pIti / avyAptyAdidoSarahitatvenetyAdiH / hRdo bahUnimAnityadau hRdavizeSyakavanyAdiprakArakatvaghaTitatAdRzo bhayAbhAvaprayojakabahUnyabhAvavaddAdiviSayitArUpaviroviviSayitAvattvasya vanyabhAvaviziSTahRvatvAvacchinnaviSayitAvyApakatayA yadrUpapadena vahanyabhAvaviziSTahadatvAderupAdAnasambhavAt tatra tAdRza yadrUpamAdAya bAdhAdau lakSaNasamanvayaH / evamanyatrA'pi / kevalahRdatvAvacchinnaviSayitAsAmAnAdhikaraNyasya pASANamayatvavatparvatatvAvacchi nnaviSayitA sAmAnAdhikaNyasya ca vanyabhAvavadvadAdijJAnAntarbhAvena tAdRzobhayAbhAvaprayojakavirodhiviSayitAyAM sattvAt bAdhAdyekadeze pASANamayatvavatparvatAdau cAtivyAptirato yadrUpAvacchinnaviSayitAsAmAnAdhikaraNyamupekSya tAdRzaviSayitAvyApakatvaniveza iti dhyeyamadhikamanyatrAnusandheyam / yathAsanniveza iti / yadrUpAvacchinna viSayakanizcayottaramanumitisAmAnye tAdRzobhayAbhAvAdeH sanniveze ityarthaH / na vaiyarthyamiti / niruktalakSaNasya lakSaNAntaratvena tAdRzAnumitisAmAnye ubhayA bhAvaghaTitalakSaNAtmakadharmasAmAnAdhikaraNyasya niruktalakSaNAtmakadharme virahAt svasAmAnAdhikaraNyacaritavyarthatAyA yathAzrutalakSaNasyAsambhavAditi hRdayam | vaijJAnikatvaM nirvakti tatprakAreti / kAJcanamayatvAdiprakAreNetyarthaH / tena rUpeNa = kAJcanamayatvAdinA / nanu tAzavaijJAnikatvaM yadi pakSatAvacchedakAdiprakAreNa jJAnaviSayatvamAtraM tadA hRdo vahnimAnityAdau vahnnyabhAvaviziSTahRdarUpatrAdhAdau sarvatrA'sambhavaH, tAharAbAthAdinizcayA'vyavahitottarotpannAyAM hRdoM dravyaM jalamayo vahUnimAn vahUnivyApyadhUmavAM " Aho Shrutgyanam" Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 bhanumAnagAdAcayA sAmAnyaniruktiprakaraNam OM gAdAdharI lakSaNasamanvaya iti bhAvaH / na ca hRdo na vahnimAnityAdinizcayAnantaraM jAyamAne lado dravyaM jalamayo vahimAnityAdyAkAra kasamUhAlambane hradatvAdinA jJAyamAne valayAdivaiziSTyAvagAhitvAsatvAdasambhava iti vAcyam , pakSatAvacchedakAnniA yA pakSaniSThavizeSyatA tannirUpitA yA sAdhyattAvacchedakAvacchinnA sAdhyaprakAratA yA ca sAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyaprakAratAnirUpittavyApyatvaprakAratAnirUpitahetutAvacchedakAva - cchinnaprakAratA tatpratiyogitvayoragAhitvAntadvayena vivakSaNAta , viziSTaviSayAprasiddhAvapi parvatAcaze kAJcanamayatvAdyavagAhibhramaviSayatAyA byadhikaraNakAcanamayatvAdyavacchinnAyAH prasiddhayA lakSAsamanvayAt / dhyAptiprakAratAsthale ca nirUpyanirUpakabhAvApannA vyAptiyaTakatattatpadArtha * * candrakalA * zcetyAkArikAyAM samUhAlambamAnubhito hradatyaprakAre niruktasamUhAlambanajJAnaviSaye jalamaye vaha nivaiziSTyAvagAhitvasya bahanivyAyadhUmavaiziSTyAvagAhitvasya ca sattvena tAdRzobhayAmAvavirahAt ityAzaMkate naveti / vAcyamitipareNAnvayaH / uttarayati pakSateti / pannatAvacchedakAvacchinna pakSaniSThavizeSyatAnirUpitasAdhyatAvacchedakAvacchinaprakAratAkatva-sAdhyatAvacchedakAvacchinnanirUpitatyasaMsavicchinna prakAratAni pitavyAptitvAvacchinna vizeSyatvAvacchinnaprakAratAnirUpitahetutAvacchedakAvacchinna vizeSyatvAva - cchinnaprakAratAkatvobhayAbhAvasyaiva dIdhitigranthena vivakSapoyatayA noktA'sambhavaH, hRdo dravyaM jalamayI vahanimAnityAdisamUhAlambanazAne hadatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitavanitvAvacchinnaprakAratAkatvaviraheNa tatra tAhazobhayAbhAvasyAkSatatvAditi samuditatA paryam / nanu dhUmavAn varne rityAdau dhUmAbhAvavRttitvavizizva nirUpavyabhicAre'vyAptiH, vaha nivyApakadhUmasAmAnAdhikaraNyarUpavyAptaraprasiddhyA tAdRzavyabhicAranizcayottarAnumitau sAdhyavyAtivaritonayAmAvasya vaktamazakyatvAdityata Aha vyAptiprakArateti / vyAptiprakAratAghaTitomayAbhAvanivezasthAne ityarthaH / nirUpyeti / tathAca hetutAvacchedakAvacchinna prakAratAnirUpitAdhikaraNa vizeSyatvAvacchinnaprakAratA. nirUpitavRttitvaniSThavizeSyatvAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvaniSThavizeSyatvAvacchinnaprakAratAnirUpitapratiyogitvaniSThavizeSyatvAvacchinna prakAratAnirUpitAvacchedakatvaniSThavizeSyatvAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvaniSThavizeSyatvAvacchinnaprakAratAnirUpitasAdhyatA "Aho Shrutgyanam" Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 205 * dIdhitiH OM vyAptizcAnvayato vyatirekatazca grAhyA, gAdAdharI prakAratA nivezanIyA / tena dhUmavAn bahnarityAdI vahivyApakadhUmasAgAnAdhikaraNyarUpavyAptaraprasiddhAvapina ksstiH| nanvatra vyAptipadenAnvayavyAptizcedvivakSyate tadA vyatirekavyAptijJAnavirodhini sAdhyAdiniSThAbhAvApratiyogitvAdizcapAnupasaMhAritve'vyAptiratajjJA nasyAnvayavyAptijJAnAvirodhitvAt , vyatirekavyAptivivakSaNe ca hetuniSThasAdhyAbhAvavavRttitva-sAdhyatAvacchedakaniSThahetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAdAvavyAptiH, tajjJAnasya grAhyAbhAvAdyanavagAhitayA vyatirekavyAptijJAnabirodhitve mAnAbhAvAdata Aha vyAptizceti / anvayataH = OM candrakalA vacchedakaniSThaviroSyatvAvacchinnaprakAratAnirUpitasAdhyaniSThavizeSyatvAvacchinnaprakAratAnirUpitAdhikaraNa niSThavizeSyatvAvachinnaprakAratAAna rUpita vRttitvaniSThavizeSyatyAvacchinnaprakAralAnirUpita hetuniSThavizeSyatvAvaJcinnaprakAratAkatva laTitomayAbhAvo nivezanIyaH / evaJca dhUmAn vahvarityA akhara itAzayAteprasiddhAbapi niruktarItyA bhramIyatAdRza hetuprakAlAkArasya prasiddhatayA lATatomAmAvasya vyabhicAranizcayotarAnumitau sulabhatAna tatzaloyatyAginAsadAvavAhinibhAvaH / tena - nirUpyanirUpakabhAvApannavyAtiparakatAvatpadArthaprakAratAviSakSaNena / ahivyApaketi / vahniniSThavahimavRttya nAva: tiyogitAnavaccheda kadhUmatvAvacchinasAmAnAdhikaraNyarUpAyA vyAterityarthaH / na kSatiH = na vyabhicArAdAvavyAtiH / nancati / etallakSaNe ityarthaH / vyAtipadArthAnvayi ghaTakalyaM saptamyarthaH / vytireketi| hetuniSThasAdhyAmAvavyApakAmA pratiyogitvarUpavyatirekavyAtijJAnapratibandhakajJAnaviSayIbhUte ityarthaH / yAdava / sAdhyAbhAvavyApakAbhAvApratiyogitvaviziSTaheturUpAnupasaMhAritve ityrthH| na tu agAvApratiyogitvaviziSTasAdhyamapyanupasaMhAritvaM, tasya vyatirevyAptigahAdhiropitvAt, vyatirekavyAptigrahe sAdhyAbhAvasya bhAne'pi tanna pratiyogitvasya saMsargatayatra bhAnAditi dhyeyam / vyatire keti / vyAptipadenetyAdiH / tuniSTheti / sAdhyAbhAvavadvRttitvaviziSTa heturUpavyabhicAre hetumAnnaSThAgAvapratiyogitAvacchedakatvaviziSTasAdhyatAvacchedakarUpavyabhicArAdau avyAptirityarthaH / tajjJAnalya : niruktavyabhicArAdijJAnasya / grAhyati / grAhyobhUtavyatirekavyAptyA derbhaavaanvgaahityetyrthH| vyatireketi / "Aho Shrutgyanam" Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 anumAnagAdAdhayA~ sAmAnyaniruktiprakaraNam (r) dIdhitiH (r) tAdRzAvagAhitvaprasiddhirAhAryajJAna evAbhyupetavyA, ananyagatikatvAt / gAdAdharI anvayanirUpitA, prakRtahetuniSThA sAdhyanirUpiteti yAvat , sA cAtyantAbhAvAnyonyAbhAvabhedena bhinnA avyabhicaritatva-hetuvyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyarUpA nAnAvidhaiva grAhyA, ato'tyantAbhAvAdigarbhavyAptijJAne anyonyAbhAvAdigarbhavyabhicArajJAnasya vyApakatvAdijJAne sAdhyAbhAvavavRttihetvAdijJAnasya grAhyAbhAvAdyanavagAhitayA avirodhitve'pi na kSatiH / vyatirekataH-vyatirekanirUpitA, sAdhyAbhAvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvarUpA, grAhyA vyAptipadena vivakSaNIyA, tathA ca tattadvyAptiprakAratAnirUpitahetutAvacchedakAvacchinnaprakAratApratiyogitvakUTAbhAvo nivezanIya iti bhAvaH / nanu nirvahniH parvato vahnimAnityAdau pakSatAvacchedakaviziSTe sAdhyatAvacchedakaviziSTavaiziSTayAcagAhitvamevAprasiddhamiti tatra kathaM lakSaNasamanvaya ityata Aha tAdRzAvagAhitvaprasiddhiriti / ___ candrakalA mariNamantrAdinyAyenetyAdiH / idantu tattvam , prakRtapakSe prakRtasAdhyavaiziSTyAvagAhitvaprakRtasAdhyavyApyahetuvaiziSTyAvagAAhtvobhayAbhAva ityAdau sAdhyanirUpitA vyA:saryadi sAdhyAbhAvavyApakAbhAvapratiyogiheturUpavyatirekavyAptisvarUpA td| sarvamanityaM prameyasvAdityAdau nityatvabyApakIbhUtAbhAvApratiyogilvaviziSTaheturUpAnupasaMhAritve lakSaNasamanvayasambhave'pi dhUmavAn vaherityAdau dhUmAbhAvavavRttitvaviziSTavahnayAdirUpavyabhicArAdAvavyAptiH, niruktavyabhicAra nizcayasya vyatireka vyAptigrahA'pratibandhakatayA tAhazanizcayocarajAtAyAM ayaM dhUmavAn dhUmavyatirekavyAtiviziSTavahnimAMzcetyAkArakAnumitau tAdRzobhayAbhAvasyA'satvAt / yadi ca tAdRzI vyAptiranvayavyAptistadA vyabhicArAdau lakSaNasamanvayasambhave'pi tAdRzanityatvavyApakIbhUtA'bhAvApratiyogitvaviziSTaprameyatvarUpe'nupasaMhAritve'vyAptiH sAthyAbhAvavavRttitvAdirUpAnvayavyAptijJAna prati niruktAnupasaMhAritvanizcamasyA'pratibandhakatayA tAdRzanizcayAvyavahitottarotpannAnumitisAmAnyAntargatAyAM sarvamanityaM anityatvAnvayavyAptiviziSTaprameyatvavaccetyanumitau tAdRzobhayAbhAvavirahAditi / prakRtasAdhyanirUpitA hetuniSThAnvayavyAptistu hetuvyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyarUpA "Aho Shrutgyanam" Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . candrakalAkalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 207 (r) dIdhitiH 8 evaJca vastumAtranizcayAnantaraM nirvahnitvaviziSTa vaDheragraha'pi na kSatistasya virodhyaviSayakatvAt / gAdAdharI AhAryajJAna eveti / nirvahitvaviziSTaparvate vahnipratyakSaM jAyatAmityAkArakecchAjanyapratyakSa evetyarthaH / virodhiviSayitAprayuktatvanivezanaprayojanamAha evaJcati / virodhicipayitAprayuktatvaniveze catyarthaH / na kSatiH-na nirvahniH parvato vahnimAnityAdau ghaTAdAvativyAptiH / tasya = ghaTAdinizcayasya, virodhyaviSayakatvAt = svAnantarotpannAnumitisAmAnyaniSThatAdRzobhayAbhAvaprayoja * candrakalA * sAdhyAbhAvavavRttitvAdirUpA sAdhyAbhAvavavRtti bhinnatvAdirUpA ca nAnAvidhA / sutarAM vyabhicAro'pi nAnAvidhaH, hetuvyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyajJAnaM prati sAdhyAbhAva-bad vRtitvaviziSTa heturUpavyabhicArajJAnasya tAdRzavyAptighaTakapadArthAbhAvAnavagAhitayA apratibandhakatve'pi na tattavyabhicAre'vyAptiH / yadpAvacchinnaviSayakanizcayAvyavahitocarAnumitisAmAnye virodhiviSayitAprayuktaH prakRtapakSavizeSyakaprakRtalAdhyaprakArakatva-prakRlasAdhyanirUpitatatcadvyAptiprakAratAnirUrUrUpitaprakRtahetuprakAratA kalakTobhayAbhAbarUdrUpabAmityasyaiva lakSaNArthatayA eka. vidhavyabhicAranizcayAvyavahitocarAnumitisAmAnye tAzakUTasyA'satvena tatromayAmAvasyAkSatatvAt ityevaM 'anvayataH' ityAditaH 'itibhAva' ityantasamuditagranthatAtparyam / nanu AhAyajJAnamAtra nirvahiparvate vahnivaiziSTyAvagAhitvAdeH prasiddhisambhave'pi tatrAhAgatvameva kara samarthanIyamityataH AhAryapadArtha vakti nirvahnitveti / tathAca virodhi nizcayakAlInaniruktacchAjanyajJAnatvameva tatrAhAryatvamitibhAvaH / tAdRzobhayAbhAve virodhiviSayitAprayuktatvadalAnupAdAne nihniH parvato vahnimAnityAdau baTe'tivyApti :. ghaTatvAvacchinnaviSayakanizcayAvyavahitocarAhAkArAnumiteraprasiddhatayA tAdRzaghaTapaTAanumitisAmAnya eva nirvahiparvatadhamikavahiprakArakatvaghaTitobhayAbhAvasya sattvAdityevaM vironiviSayitAprayuktatvanivezaprayojanapradarzanaparam evaJcatyAdidIdhitigranthamavatArayati virodhIti / virodhipadaprayojananvaye dIdhitikRtaiva svayaM pradarzayiSyate / svAnantareti / svaM ghaTAdinizcayastaduttaraghaTapaTAdyanumitisAmAnyaniSThasya nirva "Aho Shrutgyanam" Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam OM dodhitiH evaM sAdhyanizcayottaraM tasyAnanumitAvapi mAnasajJAnAvirodhitvAt / gAdAdharI 1 lambanAtmakaghATidinazcayAnantarajAtajJAnaniSThatAdRzobhayAbhAvavattvasya kavirodhiviSayitAkatvavirahAt vahnimatparvatAdiviSayakasamUhA jJAnIyavirodhiviSayitAprayuktatve'pi ghaTAdinizcayAvyavahitottarAnu mirvirodha viSayitAprayukto bhayAbhAvavattvavirahAnnAtivyAptiritibhAvaH prayojyaprayojakabhAvazcAnubhavasiddhaH svarUpasambandhavizeSaH / virodhipadaprayojanamAha evamiti / ananumitAvapIti / na kSatiH, tasya virodhyaviSa candrakalA ta 1 hniparvatadharmikavahniprakArakatvaghaTitatAdRzobhayAbhAvasya prayojakavirodhiviSayitAkatvavirahAdityarthaH / pratibadhyatAvacchedakadharmAbhAvaM pratyeva pratibandhakatAvacchedakaviSayitAyAH prayojakatayA niruktAhAryajJAnatvavyApikAyAH kasyA api viSayitAyA ghaTa "Aho Shrutgyanam" nizcayapratibadhyatAvacchedatvA'sambhavAdityAzayaH / yadyapi vahnimAn parvato ghaTazcatyAkArakasamUhAlambana vahnimatparvataviSayaka ghaTatvAvacchinnaviSayaka nizcayAvyavahitottarAnumitau varttamAnasya tAdRzobhayAbhAvasya anumitipUrvotpannasamUhAlambana ciSayitAprayuktatayA ghaTAdAvativyApti durvA retyucyate, tathApi yadrUpAvacchinna viSayaka nizcayAvyavahitottarAnumitisAmAnyaniSThomayAbhAva eva virodhaviSayitAprayuktatvasya nivezanIyatayA na ghaTAdAvativyAptiH, samUhAlambanAnAtmakaghaTAdiviSayakanizcayAvyavahitottarAnumiterapi ghaTatvarUpayadrUpAvacchinna viSayakanizcayA vyavahitottarAnumitisAmAnyAntargatatayA tanniSThobhayAbhAve virodhiviSayitAprayuktatvasyAtsattvAditi bhAvamAha vahnimatparvateti / nanu ghaTanizcayAvyavahitottarAnumitiniSThe nirvahniparvatavizeSyakavahniprakArakatvaghaTitobhayAbhAve ghaTAdiviSayitAyAH prayojakatvAbhAve kiM mAnamityata Aha prayojyota / tathAcaitajjJAne ithaM viSayitA varttate ata evaitajjJAnAvyavahitottarajJAne tAdRzobhayAbhAvo nirvivAda ityanubhavAt etajjJAnoyaviSayitA prayojikA, tAhobhayAbhAvazca prayojya ityAkArakAnubhavasiddhameva prayojakatvaM prayojyatvaJceti bhAvaH / ghaTAdinizcayottarajAtAnumitiniSThasya nirvahniparvatavizeSyakavahniprakArakatvaghaTitobhayAbhAvasya ghaTaviSayatAprayojyatvaviraheNaiva ghaTAdAvativyAptivAraNAsambhave viSayitAyAM virodhitvavizeSaNaM vyarthamityato virodhipadavyAvRttipradarzanaparAM dIdhitiM vyAcaSTe na kSatiriti / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam (r) gAdAdharI yakatvAdityanuSajyate / na kSatiH = na sAdhyavatpakSe'tivyAptiH / virodhiviSayitApadena tAhazobhayAbhAvapratiyogitAvacchedakakoTau ya. drUpAvacchinnAMze yadrUpAvacchinnavaiziSTayAvagAhitvaM niviSTaM tadrUpAvacchinnaviSayitAnirUpitatadrUpAvacchinnAbhAva-tavyApyAnyataraviSayitAyAH sAdhya * candrakalA * ativyAptiriti / viSayitAyAM virodhitva vizeSaNAnupAdAne parvato vahnimAn dhUmAdityAdau siddhiviSaye vahnimatparvate'tivyAptiH, vahnimatparvatanizcayasya siddhividhayA parvatadharmikavahnividheyakAnumitipratibandhakatayA tAdRzanizcayAvyavahitottaraghaTapaTAdyanumitisAmAnyaniSThasya parvatavizeSyakavahniprakArakatvaghaTitobhayAbhAvasya vahnimatparvataviSayitAprayuktatvAdato virodhitvamavazyaM viSayitAyA vaktavyamiti bhAvaH / nanu siddhiviSayitAyA api pakSadharmikasAdhyAnumitipratibandhakatAvacchedakatayA viSayitAyAM virodhisvavizeSaNopAdAne'pi na siddhiviSaye sAdhyavatpakSe'tivyAptivAraNaM sambhavatItyata Aha virodhIti / virodhipadopAdAnabalenetyarthaH / tAdRzobhayati / prakRtapakSavizeSyatAnirUpitaprakRtasAdhyaprakArakatva-prakRtasAdhyavyAyahetuprakArasvarUpobhayAbhAvapratiyogitAvacchedakakoTAvityarthaH / yadpeti / yadrU paavcchinnvishessytaaniruupitydruupaavcchinnprkaarktvmityrthH| tadrUpeti / tadrUpAvacchinnaviSayitAnirUpitA yA tadrUpAvacchinnAbhAva-tadrUpAvacchinnAbhAvavyApyAnyataraviSayitA saiva virodhiviSayitAzabdArthaH / ___* kalA valAsaH OM na sAdhyavatpakSe'tivyAptiriti / nanu parvato vahnimAnityAkArakasAdhyanizcayottaraM vahnimAnu parvato rUpavAnityanumiterutpAdAt siddhipratibadhyatAvacchedaka sAdhyavidheyatvameva vAcyaM na tu sAdhyaprakArakatvam, tathAca kathaM sAdhyavatpate'tivyAptiH ? pratibadhyatAvacchedakadharmAbhAvaM pratyeva pratibandhakatAvacchedakaviSayitAyAH prayojakatayA sAdhyaprakArakatvaghaTitobhayAbhAvaM prati sAdhyavarapakSaviSayitAyA aprayojakatvAditicenna, yAdRza siddhyuttaraM tatprakArakaM jJAnaM kadApi na jAtaM tAdRzasiddhipratibadhyatAvacchedakatAyAH lAghavAt tatprakAratAyA eva svIkaraNIyatayA tAdRzasiddhiviSaye sAdhyavatpakSe'tivyAptereva granthatAtparyasyAvazyakatvAt / atra vadantikalpe yadi prayojakataikyaM syAt tadA vahnayabhAvavajalavavRttijalavajrade'tivyAptivAraNAya viziSTadvayA'ghaTitatvamapi nivezyamityapyAhuH / 14 "Aho Shrutgyanam" Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 anumAnagAdAdhoM sAmAnyaniruktiprakaraNam gAdAdharIviziSTapakSaviSayatA-sAdhyatAvacchedakAvacchinnaprakAratAnirUpitapakSatAva. cchedakAvacchinnavizeSyatAbahirbhUtaviSayatAyA vA vivakSitatvAditi bhaavH| na ca siSAdhayiSAdhInAyAM sAdhyanizcayAnantaraM samUhAlambanAnumitau tAdRzobhayAbhAvAsattvAt siddhiviSaye'tiprasaGga eva nAsti, evaM pakSe sAdhyanizcayottaraM tadatiriktAviSayakasAdhyaviSayakAnumiteranutpAde'pi pakSAMza sAdhyAMze vA'dhikAvagAhinyA anumiteH sAdhyadharmitAvacchedakakAnyavidhe OM candrakalA tathAca kAJcanamayaparvato vahnimAnityatra kAJcanamayatvAbhAvaviSayitA kAJcanamayatvAbhAvavyApyaviSayitA ca virodhiviSayitA, hRdo vahnimAnityAdau tu hRdaviSayitA. nirUpitavahnayabhAvaviSayitA tAdRzavahnayabhAvavyApyaviSayitA ca virodhiviSayitApadenopAdeyeti bhaavH| lAghavAdanyathA nirvakti sAdhyateti / sAdhyatAvacchedakAvacchinna prakAratAnirUpitapakSatAvacchedakAvacchinnaviSayitAbhinnAyA viSayitAyAH tAdRzaviSayitvAvacchinnabhedapratiyogitAnavacchedikAyA vA viSayitAyA virodhiviSayitApadena vivakSitatvAdityarthaH / tathAca na siddhiviSaye sAdhyavatpakSe'tivyAptiH, vahnimatparvataviSayitAyA vahnayabhAva-tadvayApyAnyataraviSayitAnAtmakatayA sAdhyavatpakSaviSayitAbhinnatvAbhAvavattayA ca tasyA virodhivissyitaanaatmktvaadityaashyH| nanu parvato vahnimAn dhUmAdityAdau parvato vahnimAnityAkArakanizcayarUpasiddhiviSaye vahnimatparvate'tivyAptireva na sambhavati, parvate vahnayanumiti yatAmityAkArakasiSAdhayiSAdhInAyAM parvato vahnimAnityAdinizcayottarotpannAyAM parvato vahnimAn vahnivyApyadhUmavAMzcetyAkArakasamUhAlambanAnumitau parvatAdivizeSyakavahniprakArakatvaghaTitobhayAbhAvavirahAt / yadyapi yAdRza siddhayAtmakaparAmarzapUrvakSaNe avyahitottarakSaNe vA siSAdhayiSaiva notpannA tAdRzasiddhiviSaye sAdhyavatpakSe'tivyAptirityucyate, tathApi na nistAraH, parvato vahnimAnitisiddhyuttaraM parvato vahnimAnityAkArakasvasamAnaviSayakAnumityanutpAde'pi tAdRzasiddhyuttaraM nIlaparvato vahnimAn parvato nIlavahnimAn vahnivyApyadhUmavAMzcetyAkArakAnumiteH vahnimAn parvato rUpavAnityAkArikAyAzcAnumiterutpattyA tatra tAdRzobhayAbhAvavirahAditi virodhipadaM vyarthamityAzaMkate naceti / vAcyamitipareNAnvayaH / siSAdhayiSAyA anutpAdasthale sAdhyavatpakSe'tivyAptivAraNamasambhavItyAzaMkAyAmAha evamiti / tadatirikveti siddhiviSayAtiriktArthakam / adhiketi / nola "Aho Shrutgyanam" Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAdharI * yakAnumiteH sAdhyAvacchinnapakSavidheyakAnumitezvotpattyA tatrobhayAbhAvAsattvAdapi nAtiprasaktiriti vAcyam , yatra viSayavizeSe siSAdhayiSAbalAt siddhyuttaraM tAdRzAnumitiH kadApi na jAtA tatraivAtivyAptisambhavAt / dvitIyakalpe viSayitAmAtraM nivezyaM na tu virodhiviSayitAparyantamityAzayenAha mAnasajJAna iti / sAdhyanizcayasyetyAdiH / atra prameyatvaviziSTavyabhicArAdivAraNAya * candrakalA * parvato vahnimAn parvato nIlavahnimAnityAkArakAnumiterityarthaH / ___ pakSatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmAdyavacchinna vizeSyatAnirUpitasAdhyatAvacche - dakatAparyAptyadhikaraNadharmAdyavacchinna prakArakatvaghaTitobhayAbhAvasyAvazyaM vivakSaNIyatayA siddhyuttaraM pakSAgraMze'dhikAvagAhinyA anumiterutpAde'pi siddhiviSaye'tivyAsivAraNaM na sambhavatItyataH sAdhyadharmitetyuktam / vahnimAn parvato rUpavAnityanumiterityarthakam / sAdhyAvacchinneti / ayaM vahnimatparvatavAnityanumiterityarthaH / tatra = niruktAnumitau / nAtiprasaMgaprasaktiriti / tathAca virodhitvaM viSayitAvizeSaNaM nirarthakamiti bhaavH| uttarayati yatreti / yAdRzasthalavizeSe ityarthaH / tAdRzAnumitiH-adhikAvagAhinI sAdhyadharmitAvacchedakakAnyavidheyikA sAdhyAvacchinnapakSavidhethikA cAnumitiH / tatraiva = tAdRzasthalavizeSa eva / ativyAptisambhavAditi / siddhiviSaye sAdhyavatpakSe'tivyAptiriti tAdRzAtivyAptivAraNAyava virodhipadaM saarthkmityaashyH| dvitIyakalpe = yadrUpAvacchinnaviSayakanizcayottaramanAhAryamAnasajJAne ityAdikalpe / sAdhyanizcayasyetyAdiriti / sAdhyavidheyatAkAnumiti pratyeva sAdhyanizcayasya pratibandhakatayA vahnimatparvatanizcayottarotpanne parvato vahnimAn vahnivyApyadhUmavAMzcetyAkArakamAnasapratyakSa tAdRzobhayAbhAvavirahAdeva sAdhyavatpakSe'tivyAptivArasambhave dvitIyakalpe viSayitAyAM virodhitva vizeSaNamanupAdeyameveti bhAvaH / nanu niruktAtravadantikalpe'pi prameyatvaviziSTa vyabhicAre'tivyAptiH, prameyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnaviSayakanizcayocarAnubhiteH pakSaH sAdhyavAnityAkArakatvasambhave'pi vyabhicAranizcayasya vyAptigrahaM prati pratibandhakatayA sAdhyavyApyahetumAnityAkArakatvA'sambhavAt tAdRzaghaTAdyanumitau ca yathoktobhayAbhAvasyA'kSatatvAdityata Aha meyatveti / meyatvaviziSTavyabhicArAdItyatrAdipadAt prmeytvvishissttvaadhaadipriphH| "Aho Shrutgyanam" Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI yathAzruta viziSTAntarAghaTitatvaniveze upadarzitavyabhicAraghaTitabAdhAvyAptaH, viziSTAntaraviSayitvA prayojyasvaviSayitAprayojyatAdRzobhayAbhAprayojakAbhAvAdhikaraNatAkatvarUpaM tAdRzavizeSaNaM nivezanIyam / " 212 * candrakalA yathAzruteti / svAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakam athaca yadrUpAvacchinnaviSayaka nizcayAvyavahitottaramanumitisAmAnye virodhiviSayitAprayuktobhayAbhAvastAdRzaM yadrUpaM tadrUpAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yat svaM tAdRzasvAvacchi nnaviSayaka nizcayAvyavahitottarAnumitisAmAnye virodhiviSayitAprayukto niruktobhayAbhAvastAdRzasvavattvaM yadi viziSTAntarA'ghaTitatvasahitalakSaNArthastadA prameyatvaviziSTa sthAt, vyabhicAre nAtivyAptiH, prameyatvaviziSTavyabhicAratvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yat atravadantikalpoktalakSaNAzrayIbhUtaM vyabhicAratvaM tadavacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya prameyatvaviziSTavyabhicAratve'sattvAt svapadena tasyo - pAdAtumazakyatvAditi cet ? pUrvoktarItyA dhUmavyabhicArivah nimAn dhUmavAn vanerityAdau dhUmAbhAvavaddhUmavyabhicArivah nimadrUpavyabhicAraghaTita vAghe'vyAptiH tAdRzavAghatvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yat dhUmavyabhicArivahnitvam atha ca niruktAtravadantikalpoktalakSaNAzrayIbhUtaM tadavacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatvasya tAdRzavAghatve virahAt dhUmAbhAvavaddhUmavyabhicArivahUhnimattvarUpavAghatvasyApi svapadenopAdAnA'sambhavAdato'nyAdRzameva viziSTAntarA'ghaTitatvaM yadrUpavizeSaNamAha viziSTAntareti / svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakAvacchinnArthakam / vastuto niruktaviziSTAntarAghaTitatvaghaTakaM svapadaM lakSyatAvacchedakatvenAbhimatadharmaparaM natu lakSyatvenAbhimatavyaktiparam, tathAsati vyabhicArasya prameyatvaviziSTavyamicArAtmakatayA viziSTAntaratvA'sambhavena viziSTavyabhicAre'tivyAptiH syAt / tathAca svAvacchinna viSayitAtvAvacchinna prayojakatA nirUpitaprayojyatAvatI svAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakayadrUpAvacchinna viSayakanizcayAvyavahitottarAnumi cha kalAvilAsaH cha I svaviSayitAprayojyeti / parvatatvasAmAnAdhikaraNyena dhUmasAdhyakavahnihetukasthale meyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptiH parvato dhUmAbhAvavAnityAkArakabAdhabhramanizcayottarAnumitiniSTho bhayAbhAvaprayojaka-pakSe sAdhyavaiziSTayAvagAhitvAbhAvAdhikayaraNatA viziSTAntaravyabhicAraviSayitvA'prayojyatvasya satvAt parvato dhUmavAn * "Aho Shrutgyanam" Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 213 gAdAdharI prameyatvaviziSTavyabhicArAdiviSayitAprayo OM candrakalA lisAmAnye virodhiviSayitAprayukto yo niruktomayAbhAvaH tadpAvacchinnaviSayitAtvAvacchinnaprayojakatAnirUpitaprayojyatvAbhAvavatI yA tAdRzobhayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaraNatA sA yasya svasya evambhUtaM yat svaM tAdRzasvavattvaM viziSTAntarA'ghaTitatvaghaTitasamuditalakSaNArthaH paryavasitaH / prameyatvaviziSTavyabhicAratvaM naitAdRzaM svaM tadavacchinnaviSayitAprayojyAyAH prakRtasAdhyavyApyahetuprakArakatvAbhAvAdhikaraNatAyAH tAdRzasvAvacchinnA'viSayakapratItiviSa. yatAvacchedakam atha ca niruktalakSaNAzrayIbhUtaM yad vyabhicAratvaM tadavacchinnaviSayitAprayojyatayA viziSTAntaravyabhicAraviSayitvA'prayojyatAyAstatra virahAt / ___dhUmavyabhicArivAnimAn dhUmavAn vnerityaadau tu dhUmAbhAvavabhUmavyabhicArimattvarUpavyabhicAraghaTitabAdhatvameva svapadena dhatuM zakyam , tAdRzabAdhatvAvacchinnaviSayitAprayojyAyAH . ubhayAbhAvaprayojakaprakRtapakSavizeSyakaprakRtasAdhyaprakArakatvAbhAvAdhikaraNatAyAH tAdRzabAdhatvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedakaM yat niruktalakSaNAzrayobhUtaM dhUmavyabhicArivahnittvaM tadavacchinna viSayitvAprayojyatAyA nirAbAghatvAt prakRtahetau prakRtasAdhyavyApyatvAvagAhitvAbhAvAdhikaraNatAyA eva dhUmavyabhicArivahniviSayitAprayojyatvaniyamAditi na prameyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptinavA vyabhicAraghaTitabAdhe'vyAtirityAha prameyatva viziSTeti / * kalAvilAsaH * vahvarityAdau bAdhAdirUpaviziSTAntarasya cA'prasiddhatvAt viziSTAntaraviSayitvAs. prayojyobhayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaraNatAkatvena svapadena prameyatvaviziSTavyabhicArasvasyaivopAdAtuM zakyatvAt , ataH svaviSayitAprayojyeti / pakSe sAdhyavaiziSTayAvagahisvAbhAvAdhikaraNatAyAJca meyatvaviziSTavyabhicAraviSayitAprayojyatva virahAradupAdAne na tatrAtivyAptiH / svaviSayitAprayojyatvamapi svaviSayitAsvavyApakarUpAvacchinnaprayojakatAnirUpitaprayojyatvaM vaktavyam, anyathA dhUmavyabhicArivahnimAna dhUmavAn baDherityAdau dhUmavyabhicArivahnimatyativyAptiH, svAtmakadhUmavyabhicArivahnimatvAva. chinnaviSayitAprayojyAyAm pakSe sAdhyavaiziSTa yAvagAhitvAbhAvAdhikaraNatAyAM yatkiJciviziSTAntaravipayitAtvavyApakarUpAvacchinna vyabhicAraviSayitvAprayojyatavasavena svapadena dhUmavyabhicArivalimaravasyaivopAdAtuM zakyatvAt / taniveze ca na tatrAtivyAptiH, bAdhaviSayitAnantApAtidhUmanyabhicArivatimadviSayitAsAdhAraNa "Aho Shrutgyanam" Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhaya sAmAnyanirukiprakaraNam * gAdAdharI * jyAyA uktobhayAbhAvaprayojakavyAptyAdyavagAhitvAbhAvavattAyAH zuddhavyabhi cArAdiviSayitAprayojyatvaniyamena prameyatvaviziSTavyabhicArAdau na vizi 214 STAntaraviSayitvAprayojyasvaviSayitAprayojyaniruktobhayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaraNatAkatvamiti nAtiprasaGgaH / upadarzitavyabhicArAdighaTitavAdhAdiviSayitAprayojyAyAH pakSe sAdhyAvagAhitvAdyabhAvAdhikaraNatAyAstaghaTakavyabhicArAdiviSayitvAprayojyatayA tatsaMgrahaH / * candrakalA I uktobhayAbhAveti / prakRtapakSe prakRtasAdhya vaiziSTyA vagAhitya-prakRtasAdhyavyApyahetuvaiziSTya vagAhitvo bhayAbhAvArthakam / zuddheti / viziSTAntarIbhUtetyAdiH / nAtiprasaMgaiti / svapadena prameyatvaviziSTavyabhicAratvasyopAdAnA'sambhavAdityAzayaH / tatsaMgrahaH = vyabhicAraghaTitabAghasaMgrahaH / * kalAvilAsaH * tAddazarUpAvacchinnaprayojyatvasya pakSe sAdhyavaiziSTyAvagAhitvAbhAvAdhikaraNatAyAmasattvAt / tAdRzobhayAbhAvaprayojakaM yattannirUpitAdhikaraNatAnivezenaivopapattau zrabhAvatvenAbhAvanivezanaM nirarthakamiti cenna, prameyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAsavApatteH, meyatvaviziSTavyabhicAraviSayakasmRtiniSThAyA meyasvaviziSTa vya bhicAraviSayitvAdhikaraNatAyAH virodhivipayitvAdhikaraNatvavidhayA tAdRzobhayAbhAvaprayojakIbhUtAyAH saMskArIyameyatvaviziSTavyabhicAraviSayitAprayojyatvasya viziSTAntaravyabhicAraviSayitAtvavyApakarUpAvacchinnA'prayojyatvasyApi kevalavyabhicAraviSayaka - saMskArAt meyatvaviziSTavyabhicAraviSayakasmRteranutpAdenaivAvazyakatayA svapadena methatvaviziSTavyabhicArasvasya tu zakyatvAdato'bhAvapadam / tathAcAbhAvapadopAdAnAnna tatrAtivyAptiH / abhAvatvAvacchinnAdhikara NasAtvAvacchinnaprayojakatAyA eva vivakSitatvAt iti dhyeyam / naca tathApi tAdRzAbhAvanirUpitaM yat tatkatvameva nivezanIyamadhikaraNatAtvenAdhikaraNatAnivezanamanarthakamiti vAcyam, parvato vahnimAn pakSe sAdhyavaiziSTayAvagAhitvAbhAvAdityAdau meyatvaviziSTavahnayabhAvavadvRttitAdRza heturUpavyabhi cAre'tivyAptacApatteH tAdRzasmRtiniSThAyAM tAdRzaviSayitAyAM ubhayAbhAvaprayojakAbhAvanirUpitAyAM pUrvavadeva saMskArIyasvaviSayitAprayojyatvasya viziSTAntaraviSayitvA'prayojyatvasya ca sazvAt / zratha "Aho Shrutgyanam" Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam (r) gAdAdharI 8 na ca viziSTapakSe viziSTasAdhyavattAgrahaprativandhakatAvacchedikAyAstAhazabAdhAdiviSayatAntaHpAtivyabhicArAdiviSayitAyA api tAdRzabAdhAdi * candrakalA . nanu vyabhicAraghaTitabAdhe kathaM lakSaNasamanvayaH pratibandhakatAvacchedakaviSayitAprayojyatAyA eva pratibadhyatAvacchedakadharmAbhAvAdhikaraNatAyAH svIkaraNIyatayA dhUmAbhAvavadhUmavyabhicArivahnimattvAvacchinnarUparAdhanizcayAvyavahitottarajAyamAnAnumitiniSThAyAM ubhayAbhAvaprayojakapakSadharmikasAdhyaprakArakatvAbhAvAdhikaraNatAyAM dhUmAbhAvAdiviSayitAyA iva dhUmavyabhicAraviziSTavahniviSayitArUpabAdhaviSayitAntaHpAtipakSatAvacchedakakoTipraviSTa viSayitAyA api prayojakatAyA AvazyakatvAt pakSadharmikasAdhyaprakArakabuddhipratibandhakatAvacchedakatAyA dhUmavyabhicAraviziSTavahniviSayitAyAmapyanapAyAt / tathA coktamAdhatvAvacchinnaviSayitAprayojyatvasyeva viziSTAntaratAvacchedakadhUmavyabhicAraviziSTa vadvitvAvacchinnaviSayitAprayojyatvasyApi tAdRzobhayAbhAvaprayojakapakSadharmikasAdhyaprakArakatvAbhAvAdhikaraNatAyAM sattvena svAvacchinnaviSayitAprayojyaviziSTAntaratAvacchedakarUpAvacchinnavyabhicAraviSayatvA'prayojyobhayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaraNatAkatvasya tAdRzabAdhatve virahAt svapadena dhUmAbhAvapaLUmavyabhicArivahnimattvarUpabAdhattvasyopAdAnA'sambhavAdityAzaMkate naceti / vAcyamiti pareNAnvayaH / vishisstteti| dhUmavyabhicArivahnimattvAvacchinne pakSe ityrthH| viziSTasAdhyeti dhUmatvaviziSTadhUmArthakam / tAdRzabAdhAdIti dhUmAbhAvavaddhUma *kalAvilAsaH * atravadantikalpe'pi viziSTadvayA'ghaTitatvanivezanamAvazyakamanyathA viziSTAntararUpe prakRtalakSaNAzrayatvanivezAdeva jalavaddhadaviSayitAyA viziSTAntaraviSayitAsvAbhAvena vahvayabhAvavajalavadvRttijalavaddhade'tivyAptiH syAt / nacaivaM jalAbhAvavAn hRdo vahnimAn jalAdityatra vahvivyApakIbhUtAbhAvapratiyogijalarUpA'sAdhAraNye'vyAptiH, jalavaddhadaviSayitAyA viziSTAntaraviSayitApadena dhartuM zakyatvAdi. tivAcyam , viziSTAntaraviSayitAprayojyasvaviSayitAprayojyatAdRzobhayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaraNatAkaM yad yat svaM tadaghaTitatvasyaiva pratiyogikoTau svatvamantarbhAvya nivezanIyatvAt , tatraca tAdRzobhayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaraNatAyAM tAzAsAdhAraNyanizcayAvyavahitottarajJAnavRttitattadadhikaraNatAbhedasya vivakSaNIyatayA asAdhArapaye'vyAterasambhavAt / evaM gaganAbhAvavadabhAvavatkAlIno ghaTo gaganavAnityatra vA. "Aho Shrutgyanam" Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam ___ * kalAvilAsaH * dhe'vyAptivAraNAya tAdRzobhayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaraNatAyAM tAdRzavAdhanizcayAvyavahitottarajJAnavRttitattadadhikaraNatAbhedo'pi nivezyaH / naca bAdhasatpratipakSobhayaviSayakasamUhAlambananizcayottarajJAnavRttyadhikaraNatAyAM viziSTAntaraviSayitAprayojyasva-svaviSayitAprayojyatvobhayasattvena bAdhasyApi svapadArthatayA tadaghaTitatvavirahAt tatrA'dhyAptiriti vAcyam , svavipayitAprayojyobhayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaraNatAsvavyApakatvaviziSTAntaraviSayitAprayojyatAkaM yad yat svaM tadaghaTitatvasyaiva vivakSaNIyatvAt , bAdhaviSayitAprayojyAdhikaraNatAtvavyApakatvasya viziSTAntaraviSayitAprayojyatve'satvAt , meyatvaviziSTabAdhatvAdereva svapadenopAdeyatayA kasyApi dopasyA'sambhavAdityasmadgurucaraNAH / atra kalpe svasajAtIyaviziSTAntarAghaTitatvamityatra sAjAtyaM svavRtti pakSe sAdhyAvagAhitvAbhAvAdhikaraNatA-hetudharmikavyAptayavagAhitvAbhAvAdhikaraNatetyAdyanyatamAdhikaraNatAvasvarUpam , vRttitvaM adhikaraNatAvattvaJca svaprayojakaviSayitAnirUpakatAvacchedakaravasambandheneti dhyeyam / kecittu niruktakalpe viziSTadvayA'ghaTitatvanivezo nAsti, jJAnaviziSTajJAnatvena pratibandhakatAsthale viziSTadvayaviSayitAyAM prayojakatAdvayamato niruktobhayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaNatAyAM jalavaddhadarUpaviziSTAntaraviSayitAprayojyatvAnna vahnayabhA. vavajalavadvRttijalavaddhadAdAvativyAptiH / nacaivamasAdhAraNye'vyAptiH, hetumatpakSavipayitAyA api tAdRzaviziSTAntaraviSayitAtvAditi vAcyam, viziSTAntarA'ghaTitatvapadena tAdRzavyApakarUpAnavacchinnasvaviSayitAniSTaprayojakatAnirUpitaprayojyatAvadyathoktobhayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaraNatAkatvasya nivezanIyatvAt ata eva hRdasvAvacchedena vahnisAdhyakasthale hRdatvAvacchedena vahnayabhAvasya bAdhatvAnupapattiH, tAdRzobhayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaraNatAyAM hRdatvasAmAnAdhikaraNyena vahnayabhAvaviziSTahRdarUpaviziSTAntaraviSayitAprayojyatvasya satvAdityapi parAstam , hradatvAvacchedena vAdhaviSayitAniSThaprayojakatAyAM niruktaviziSTAntaraviSayitAtvavyApakarUpAnavacchinnasvavirahAdityAhustaccintyam / vastuto hradatvAvacchedena vahnisAdhyakasthale hadaravAvacchedena vanyabhAvasyA'lakSyasvameva / tatra hRdatvasAmAnAdhikaraNyena vahvayabhAvasyaiva bAdhatvamabhyupagantavyama, tata eva bAdhena duSTa itivyavahArasyA'pyupaparoH / tathAca cha viziSTAntaraghaTitatvazaMkA'pi? "Aho Shrutgyanam" Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTokAdvayopetam 217 * gAdAdharI * viSayitAprayojyAyAM viziSTapakSe viziSTasAdhyavaiziSTyAdyavagAhitvAbhAvAdhikaraNatAyAM prayojakatayA tAdRzavAdhAdeduHsaMgraha iti vAcyam , yatkiJcidviziSTAntaraviSayitAtvavyApakarUpAvacchinnAprayojyatAnivezena tatsaMgrahasambhavAt , vyabhicArAdiviSayitAyA bAdhaviSayatAnta:pAtivipayitAmAtravRttirUpeNaiva upadarzitasAdhyavattAgrahapratibandhakatAvacchedakatayA tenaiva OM candrakalA vyabhicArivahnimatsvarUpabAdhAdyarthakam / samAdhatte yakiJciditi / tathA ca svAvacchinnaviSayitAprayojyA yA svAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedaka. niruktalakSaNAzrayIbhUto yatkiJcidviziSTAntaratAvacchedakadharmaH tadavacchinnaviSayitAtvavyApakarUpAvacchinnA'prayojyA tAdRzobhayAbhAvaprayojikAbhAvAdhikaraNatA sA yasya svasya evambhUtaM yat svaM tAhazasvavatvameva lakSaNArtho vaktavyaH / tathA ca na vyabhicAraghaTitabAdhe'vyAptiHdhUmAbhAvavaddhamavyabhicArivahnimattvarUpatAdRzavAdhatvAvacchinnaviSayitAprayojyAyAstAdRzobhayAbhAvaprayojakapakSavizeSyakasAdhyaprakArakatvAbhAvAdhikaraNatAyA vAdhaviSayitAntaHpAtibyabhicAraviSayitAprayojyatve'pi tAdRzabAdhatvarUpasvAvacchinnA'viSayakapratotiviSayatAvacchedakayakiJcidvayabhicAratvarUpaviziSTAntaratAvacchedakadharmAvacchinna viSayitAtvavyApakaM yat niruktabAdhaviSayitAnantaHpAtivyabhicAraviSayitAsAdhAraNa sAmAnyato vyabhicAraviSayi * kalAvilAsaH * etena keSAJcinmaithilAnAM hRdatvAvacchedena vahvisAdhyakasthale tadavacchedena vahnayabhAvavavadasya doSatvasampAdanAya viziSTAntaratAvacchedakaghaTakIbhUtAyAM pratibandhakatAyAM svAvacchinnaviSayitAvyApakatva-svAvacchinnaviSayitAvyApikA yA sAmA. nAdhikaraNyamAtreNAnumitipratibandhakatA tadanyatvobhayasambandhAvacchinnapratiyogitAkasvAbhAvavaravarUpavizeSaNadAnaM pratibandhakatAghaTitalakSaNe'pyanAdeyam, tasyAlacayatayA satsaMgrAhakavizeSaNadAnasyA'naucityAditi dhyeyam / yatkiJcidviziSTAntareti / nanu vyabhicAraviSayitAniSThaprayojakatAvaccheda kIbhUtaniravacchinnavatitvaniSThAvacchedakatAkatAdRzaviSayitAtvasya jAtimAn dhUmanyabhicArItyAdijJAnIyaviSayitAsAdhAraNavyabhicArAdirUpaviziSTAntaraviSiyitAtvA'vyApakatayA meyatvaviziSTavyabhicAre'tivyAptiH / ataH tadvAraNAya yatkiJcidviziSTAntaraviSayittvAvyApakIbhUtaviSayitAzUnyajJAnIyaviSayitAtvavyApakatvameva vivakSa "Aho Shrutgyanam" Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 anumAnagAdAdhayoM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI , rUpeNa tAdRzasAdhyAvagAhitAvirahavatAprayojakatvAttAdRzasya ca rUpasya bAdhAdiviSayatAnantaHpAtivyabhicArAdiviSayatAsAdhAraNavyabhicArAdirUpaviziSTaviSayatAtvAvyApakatvAttaduvyApakarUpAvacchinnAprayojyatvasya uktabAdhAdiviSayitAprayuktasAdhyAvagAhitvAbhAvavattAyAmakSatatvAt / / meyatvaviziSTavyabhicArAdiviSayitAyA yena rUpeNa vyAptyAdigrahapratibandhakatAvacchedakatA tadrUpeNa niruktaviSayatAtvavyApakena meyatvaviziSTavya * candrakalA * tAtvaM tadavacchinnaprayojyatvavirahAdeva svapadena tAdRzabAdhatvasyopAdAnasambhavAdityAha bAdhAdIti / bAdhaghaTakavyabhicAraviSayitAmAtravRttitadvayabhicAraviSayitAtdhena ruupennetyrthH| tAdRzasya ca = yatUkiJcidvayabhicAraviSayitAtvavyApakasya ca / akSatatvAditi / ukta vivakSayA na vyabhicAraghaTitabAdhe avyAptizaMkA'pi sambhavatIti hRdayam / prameyatvaviziSTavyabhicAratvantu naitAdRzaM svam, prameyatvaviziSTavyabhicAratvAba. cchinnaviSayakanizcayAvyavahitottarajAyamAnAnumiti niSThAyAH tAdRzobhayAbhAvaprayojakaprakRtasAthyavyAptighaTitatAdRzavyAptiviziSTahetuprakArakatvAbhAvAdhikaraNatAyA vyAptigrahapratibandhakatAvacchedakavyabhicAraviSayitAvRttiprameyatvaviziSTavyabhicAraviSayitAtvA - vacchinnaprayojyatayA yakiJciviziSTAntarazuddhavyabhicAraviSayitAtvavyApakatAdRzavyabhicAraviSayitAtvAvacchinnaprayojyatvasyApyAvazyakatvAdityAha prameyatvaviziSTeti / yena rUpeNa = vyabhicAraviSayitAtvena rUpeNa / * kalAvilAsaH * NIyam / tathAca tAdRzaviziSTAntaraviSayitvAvyApakIbhUtaviSayitAzUnyajJAnIyaviSayitvA'prayojyatvasya nivezanenaiva bAdhaviSayitAntaHpAtivyabhicAraviSayitAmAdAyavyabhicAraghaTitabAdhe'vyAptivAraNasambhave tAzaviziSTAntaraviSayitAtvavyApakatvanivezo vyartha iti cenna, jalavajjalaM jalAbhAvavat avRttijalavajjalAdityatra jlvjlvjjlruupbaadhe'vyaaptyaaptteH| tatra jalasvarUpapakSatAvacchedakena ghaTAvagAhijalavajalavajalamitibAdhajJAnIyaviSayitAyA jalarajjalavadrUpaviziSTAntaraviSayitvAvyApakIbhUtavipayitAzUnyajJAnIyatayA tadvRttibAdhaviSayitAtvAvacchinnaprayojyatvasya svaviSayitAprayojyatvasya ca dvayoHsAdhyavaiziSTayAvagAhitvAbhAvAdhikaraNatAyAM saccAdato vyApakatvaparyantAnusaraNamiti dhyeyam / "Aho Shrutgyanam" Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhya TIkAdvayopetam gAdAdharI 219 bhicArAdiviSayatAprayojyavyAptyAdyavagAhityAbhAvavattAyAM niyamataH prayojakatvAnnAtiprasaGgAvakAzaH / bAdhasatpratipakSAdiviSayakajJAnasya nAnAvidhabAdhaviSayakajJAnasya vA nantaraM jAyamAnAyAmanumitau yA bAdhAdiviSayatAprayojyA'bhAvAdhikaraNatA tasyA viziSTAntaraviSayitAprayojyatve'pi svapUrvavarttijJAnIyavirodhiviSayatAyA eva svaniSThapratibadhyatAvacchedakadharmAbhAvAdhi * candrakalA vyAptyeti / sAdhyavyAptighaTitatAdRzavyAptiviziSTa hetumattAvagAhitvAbhAvAdhikaraNatAyAmityarthaH / nAtiprasaMgeti / vyabhicAraviSayitAtvena vyAptigrahapratibandhakatAvacchedakatayA tenaiva rUpeNa yat kiJcidviziSTAntaraviSayitAtvavyApakena pratibadhyatAvacchedakavyApta yavagAhitvAbhAvAdhikaraNatAprayojakatvaM nirvivAdamiti nAtiprasaMga ityarthaH / sAmAnyato viziSTAntaraviSayitAnvavyApakaM rUpamaprasiddhaM syAt, nirukavyabhicAraghaTitabAdhAdiviziSTAntaravyabhicArasatpratipakSAdiviSayitAtvasamAnAdhikaraNavyabhicArAdiviSayitAtve sattvat, ekamAtradoSasthale'pi viparItadoSatadvayAdiviSayitA sAdhAraNaviziSTAntaraviSayitAtvavyApakatAyAH kutrApyabhAvAdato yat kiJcittvaM viziSTAntaravizeSaNamitidhyeyam / bhedapratiyogitAvacchedakatvasyaiva nanu hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau vahnyabhAvaviziSTahRdAdirUpavAdhAdAvavyAptiH vahnayabhAvavAn hrado vahnayabhAvavyApyavAMzcetyAkArakabAghasatpratipakSaviSayaka samUhAlambhananizcayAvyavahittottarajAyamAnAyAM hRdo vahnacabhAvavAn hRdavRttitAvAMzca vahnayabhAva ityAkArakanAnAvidhabAdhaviSayaka nizcayAvyavahitottarajAyamAnAyAJca ghaTAdyanumitau varttamAnA yA tAdRzobhayAbhAvaprayojakaddadavizeSya kavahni prakArakatvAbhAvAdhikaraNatA tatra tAdRzaviziSTAntaravaca bhAvavyApyavatsatpratipakSaviSayitAprayojyatvasyaiva sattvena svAvacchinna viSayitAprayojyasvAvacchinnA'viSayakapratItiviSayatAvacchedaka niruktalakSaNAzrayIbhUtayayoktasatpratipakSatAvacchedakarUpAdyavacchinnaviSayitAprayojyatAyA akSatatayA svapadena tAdRzabAdhatvAderupAdAna [sambhavAdityAha bAdheti 1 tasyAH = pakSe sAdhyavaiziSTyA vagAhitvAbhAvAdhikaraNatAyAH / neyamavyAptirityAha svapUrvavarttIti / svaM vahnayAdyabhAvaviziSTahRdAdirUpaikavidhabAdhAdimAtraviSayakanizcayAvyavahitorajAyamAnaghaTAdyanumitiH, tatpUrvavarttitAdRzabAghajJAnIyavirodhiviSayitAyA evetyarthaH / svaniSTheti / ghaTAdyanumitiniSThAyAH "Aho Shrutgyanam" Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAvarI karaNatAprayojakatvAttatraikaikavidhabAdhAdijJAnAnantaraM jAtajJAne yA tattadvAdhAdiviSayitAprayojyA pakSe sAdhyavaiziSTyA vagAhitvAbhAvAdhikaraNatA tasyA viziSTAntaraviSayitvAprayojyatayA bAdhAdau lakSaNasamanvayaH / vyabhicAraghaTitabAdhAdiviSayitAprayojyAyA dIdhitikAroktobhayAbhAvAdhikaraNatAyA vyAptyAdyavagAhitAviraddaprayojyatvena yat kizvidviziSTAntaraviSayitAtvavyApakarUpAvacchinnabAdhAdiviSayatAnantaH pAtivyabhicArA diviSayitAprayojyatvaniyamAttat saMgrahAya tAdRzobhayAbhAvaprayojakAbhA * candrakalA tAdRzabAdhanizcayapratibadhyatAvacchedakasya hRdavizeSyakavahniprakArakatvasya abhAvAdhikaraNatAyAH prayojakatvAdityarthaH / ekaikavidheti / tathAca hRdo vahnimAnityAdA vahnayabhAvaviziSTahRdAdirUpaikavidhabAdhAdau nAvyAptiH, tAhazaikavidhabAghamAtraviSayaka nizcayAvyavahitottarAnumityAdau varttamAnAyA hRdadharmikavahnayAdiprakArakatvAbhAvAdhikaraNatAyAH tAdRzabAghaviSayitAmAtraprayojyatayA viziSTAntarasatpratipakSaviSayitAprayojyatvavirahAt, tAdRzai kavidhavAdhAdimAtraviSayakanizcayamAdAyaiva sarvatra lakSaNasamanvayasambhavAditi bhAvaH / tasyAH = tattadvAdhAdiviSayitAprayojyAyAstAdRzAvagAhitvAbhAvAdhikaraNatAyAH / bAdhAdAviti / AdinA satpratipakSAdiparigrahaH / lakSaNasamanvaya iti / ukta vivakSayetyAdiH / nanu svaviSayitAprayojyatvasya viziSTAntaraviSayitvA'prayojyatvasya ca tAdRzobhayAbhAvAdhikAraNatAyAM nivezenaivopapapattau tAdRzobhayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaraNatAyAM tannivezanamanarthakamityata Aha vyabhicAreti / dhUmAbhAvavaddhUmavyabhicArivahnimadrUpabAdhAdiviSayitAprayojyAyA ityarthaH / dIdhitIti / prakRtapakSe prakRtasAdhyavaiziSTyA vagAhitva - prakRtasAdhyavyApyaprakRtahetuvaiziSTyA vagAhitvobhayAbhAvAdhikaraNatAyA ityarthaH / vyAptyavagAhiteti / niruktabAdhasya vyabhicAraghaTitatayA vyabhicAranizcaya pratibadhyatAvacchedakatAyAzca vyAptyavagAhitAyAM varttamAnatayA tAdRzAdhikaraNatAyA vyAtyavagAhitvAbhAvaprayojyatvasyAvazyakatvenetyarthaH / bAghaviSayitAntaH pAtivyabhicAraviSayitAtvarUpa yat kiJcidviziSTAntaraviSayitAtvavyApakavyabhicAraviSayitAtvAvacchinnaprayojyatvaM sutarAmeva tAdRzobhayAbhAvAdhikaraNatAyAmityAha yat kiJciditi / tatsaMgrahAya = vyabhicAraghaTitavAdhAdisaMpradAya / "Aho Shrutgyanam" Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 221 * gAdAdharI - vAdhikaraNatAparyantanivezaH / tathAsati darzitobhayAbhAvAdhikaraNatAyA uktarUpAvacchinnavyabhicArAdiviSayitvaprayojyatvaniyame'pi tAdRzobhayAbhAvaprayojakasAdhyAdimattAvagAhittvAbhAvAdhikaraNatAyA uktarUpAvacchinnavyabhicArAdiviSayatvAprayojyatvena tAzabAdhAdeH sNgrhH| __bAdhAdiviSayitAprayojyasya sAdhyAdimattAvagAhitAvirahasya satpratipakSAdirUpaviziSTAntaraviSayatAprayojyatvaniyamAdasambhavaH syAdityubhayAbhAvaprayojakAbhAve viziSTAntaraviSayatvAprayojyatvamanivezya tAdRzAbhAvAdhikaraNatAyAM tnniveshH| tathA sati adhikaraNatAyA adhikaraNabhedena * candrakalA * tanniveze tu na tAzabAdhAderasaMgraha ityAha tathAsatIti / ubhayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaraNatAyAM tAdRzaprayojyatvA'prayojyatvayoniveze satItyarthaH / darzitobhayeti / pate sAdhyavaiziSTayAvagAhitva-sAdhyavyApyahetu ziSTayAvagAhitvomayAbhAvAdhikaraNatAyA ityarthaH / tAdRzeti / niruktobhayAbhAva prayojakapakSadharmisAdhyaprakArakatvAbhAvAdhikaraNatAyA ityarthaH / ukta. rUpeti / ytkinycidvishissttaantrvissyitaatvvyaapkvybhicaarvissyitaatvaavcchinnaa'pryojytvenetyrthH| tAdRzabAdhAdeH saMgrahaH = vyabhicAraghaTitabAdhAdeH sNgrhH| niruktobhayAbhAvasya pakSadharmikasAdhyaprakArakatva-sAdhyavyApyahetuprakArakatvobhayAbhAvAtmakatayA tadadhikaraNatAyAM viziSTAntaravyabhicAraviSayitAtvena vyabhicAraviSayitAprayojyatvasya sattve'pi dhUmAbhAvavaddhamavyabhicArivahnimadrUpabAdhanizcayAvyavahitottarajAtAyAM ghaTAdyanumitau tAdRzobhayAbhAvaprayojakapakSadharmikadhUmarUpasAdhyaprakArakatvAbhAvAdhikaraNatAyAM yatkiJcidviziSTAntaravyabhicAraviSayitAtvavyApakavyabhicAraviSayitAtvAvacchinnaprayojyatAviraheNa svapadena niruktabAdhatvasyaiva dhatta zakyatayA vyabhicAraghaTitabAdhAdAvavyAptivAraNArthamevobhayAbhAvAdhikaraNatAyAM tAdRzaprayojyasvA'prayojyatvamanivezya tAdRzobhayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaraNatAyAmeva tanniveza ityAzayaH / , naca svaviSayitAprayojyobhayAbhAvAdhikaraNatAkatve'sati tAdRzaviziSTAntaraviSayitvA'prayojyomayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaraNatAkatvavivakSaNe na ko'pi doSa iti vAcyam , ekatra tAdRzaprayojyatvA'prayojyatvavivakSaNe anugame lAghavasambhavAditidhyeyamadhikamanyatrAnusanveyam / "Aho Shrutgyanam" Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI * bhinnatayA pUrvavarttiniSThapratibandhakatAvacchedakadharmmasyaiva taduttarotpannaniSThapratibadhyatAvacchedakadhamrmAbhAvAdhikara NatAprayojakatvena bAdhAdinizcayAnantarotpannAnumitiniSTha sAdhyAdimattvAvagAhitvAbhAvAdhikara NatAyAM pratipakSAnyAdRzabAdhAdiviSayatAyA aprayojakatvena sAmaJjasyAt / * candrakalA * sa idamatrAvadheyam / yathoktaviziSTAntarA'ghaTitatvavivakSaNe virodhiviSayitAprayuktatvadalavyAvRttirna saMgacchate, nirvahniH parvato vahnimAnityatra ghaTAdAvativyAptivAraNAyaiva virodhiviSayitAprayuktatvadalasya nivezitatayA ghaTAdiviSayitAprayojyobhayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaraNatvA'prasiddhayA svapadena ghaTAderupAdAtumazakyatvAt / pratiyogikoTau svatvamantarbhAvya svAvacchinna viSayitAprayojyaviziSTAntaratAvacchedakarUpAvachinnaviSayatAprayejyobhayAbhAvaprayojakAbhAvAdhikaraNatAkaM yat yat svaM tattadavachinnaviSayakatvAbhAvakUTavatpratItiviSayatAvacchedakayadrUpAvacchinna viSayakanizcayAvya vahitottarAnumitisAmAnye virodhiviSayitAprayuktaniruktobhayAbhAvastadrUpavattvaM lakSaNArtho vaktavyaH, svaM lakSyatAnavacchedakatvenAbhimataprameyatvaviziSTavyabhicAratvAdikam evaJca ghaTatvAdestAdRzayadrUpapadenopAdAnasambhavAt tatrAtivyAptivAraNArthameva virodhiviSayitAprayuktatvadalamiti / " ataH yathAvivakSitayathokta lakSaNAdare nirvahniH parvato vahimAn dhUmAdityAdau vahnimatparvatarUpAzrayAsiddhi nizcayAvyavahitottarotpannaghaTAdyanumitiniSThAyA nirvahniparvatavize vyakavahniprakArakatvavyApakasya "Aho Shrutgyanam" parvatavizeSyakavahnayabhAvaprakArakatvasyA'bhAvAdhikaraNatAyAH tAdRzAzrayAsiddhiviSayitAprayojyatvena vyApyIbhUtasya tAdRzonumitiniSThAyA nirvahniparvatavizeSyakavahniprakArakatvAbhAvAdhi karaNatAyA api tAdRzAzrayAsiddhiviSayitAprayojyatvasyAvazyakatayA vahnimatparvatarUpAzrayA'siddhau lakSaNasamanvayasambhave'pi nirvahnirvahnimAn dhUmAdityAdau vahnayabhAvaviziSTavahnaya bhAvavadrUpabAdhe niruktalakSaNasyA'vyAptirduvarA syAt / tAdRzavAghanizcayasya kutrA'pi buddhAvapratibandhakatayA tanniSThaviSayitAprayojyatvasyobhayAbhAve tadadhikaraNatAyAM vA virahAt nirvahnivizeSyakarvAhnaprakArakatvasya cAhArya jJAnamAtraniSThatayA kasyA'pi pratibadhyatAnavacchedakatvena tadabhAvAdhikaraNatAyA nirukta bAghaviSayitvA'prayojyatvAt pratibadhyatAvacchedakadharmAbhAvaM pratyeva pratibandhakatAvacchedakaviSayitAyAH prayojakatvAbhyupagamAdityAzaMkate Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAdharI * athaitAdRzobhayAbhAvavatvaghaTitalakSaNakaraNe'pi kevalanihitvAdipakSatAvacchedakakavahnathAdisAdhyakasthalIyanivahniniSThavahnayabhAvAdirUpabAdhAdirUpadoSa'vyAptistAdRzabAdhAdirUpadoSajJAnasyApratibandhakatayA tadIyaviSayatAyAH pratibandhakatAnavacchedakatayA tathAvidhobhayAbhavAprayojakatvAt , tasya doSatvAnupagame tatra hetoduSTatvavyavahArAnupapatto, iSTApattau tu nivahniH pavato vahnimAnityAdAvapi tatsambhavena etaadRshpryaasvaiphlyaat| na ca tatra abhAvavAn vahnimAnityanAhAyyajJAnasya prasiddhathA tatpratibandhakIbhUtAbhAvavAn nivvahrirityAdijJAnaviSaya eva doSa iti vAcyam , * candrakalA . athaitAdRzeti / viziSTAntarA'ghaTitatvaghaTitaitAdRzArthakam / kevaleti / vahnayabhAvavanmAtrapakSakavayAdisAdhyakasthalIye vddhybhaavvishissttvybhaavvdruupbaadhaadidosse'vyaaptirityrthH| aAdinA stprtipkssprigrhH| tadIyeti bAdhanizcayIyArthakam / tasya = baadhaadeH| tArazahetau- vhnybhaavvtpksskaatisaadhyksthliiydhuumaadihetau| duSTatveti / nirvahrau vahnisAdhane dhUmo dusstthtivyvhaaraanupprityrthH| nanu tAdRzavyavahArastu neSyata evetyata Aha iSTApacau ceti / tathAca nirvahniH parvato vahnimAn dhUmAdityAdAvapi hetau duSTatvavyavahArasyAvazyamanabhyupagamyamAnatayA atra vadantItyAdinA gurutaralakSaNAnusaraNaM nirarthakamiti bhAvaH / ___ nanu nirvahninahnimAnityAdau vahnayabhAvaviziSTa vahnayabhAvavato na bAdhadoSatvamapitu vahnayabhAvaviziSTAbhAvavata eva tathAtvaM vaktavyam , tAzabAdhanizcayottarajAtaghaTAdyanumitiniSThAyA nirvahnivizeSyakavahniprakArakatvavyApakasyA'bhAvavadvizeSyakavahniprakArakatvasyAbhAvAdhikaraNatAyAH tAdRzabAdhanizcayapratibadhyatAvacchedakasya abhAvavadvizedhyakavahniprakArakatvasyAbhAvAdhikaraNatAtmakatayA tasyA abhAvavanniSThavahnayabhAvaviSayitAprayojyatvena tAdRzAnumitiniSThAyA vyApyobhUtasya nirvahnivizeSyakavahiMprakArakatvasya bhAvAdhikaraNatAyA api valayabhAvaviziSTAbhAvavadrUpabAdhaviSayitAprayojyatvasyAvazyakatvAditi taTasthaH zaMkate naceti / vAcyamitipareNAnvayaH / tatra = nirva hiyahnimAnityAdisthale / viSaya eveti / vahnayabhAvaviziSTAbhAvavata evetyarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam ____ gAdAdharI abhAvavatvasAmAnAdhikaraNyena nivahnitvagrahasya tAzavahnimattvagrahAvirodhitvAt, abhAvavattvAvacchedena vahnayAdimattAgrahavirodhitve'pi tAhazavahnayA. dimattAvagAhitvasya vahnayabhAvAdimattvarUpapakSatAvacchedakaviziSTe sAdhyavai. ziSTayAvagAhitvAvyApakatayA tadavacchinnanirUpitapratibandhakatAvacchedaka (r) candrakalA (r) abhAvavatvasAmAnAdhikaraNyena vaDhayabhAvaziSTAbhAvakta eva doSatvaM svIkaraNIyam abhAvavatvasya parvatAdAvapi sattvena tatra valayabhAvasya virahAt abhAvavattvAvacchedena vahnayabhAvavaiziSTacA'prasiddhayA tadavacchedena vahnayabhAvasya doSatvA'. sambhavAdevaJcA'bhAvavattvasAmAnAdhikaraNyAvagAhivahnayabhAvanizcayapratibadhyatAvacchedakamabhAvavattvAvacchedena bayabhAvaprakArakatvameva, tadabhAvaM pratyeva tAdRzabAdhanizcayaviSayitAyAH prayojakatayA nirvahnivizeSyakavahniprakArakatvAbhAvAdhikaraNatAyAstAzavAdhanizcayaviSayitvA'prayojyatvAt abhAvavattvAvacchedena vahiprakArakatvasya nirvahI vahathavagAhitvA'vyApakatvAt / ___ abhAvavattvasAmAnAdhikaraNyena vahnayavagAhitvasya nirvahnidharmikavahniprakArakatvavyApakatve'pi tasyA'bhAvavattvasAmAnAdhikaraNyena vahnayabhAvarUpabhavadabhimatabAdhanizcayapratibadhyatAnavacchedakatayA tadabhAvAdhikaraNatAyA niruktavAdhanizcayaviSayitAprayojyatvA'sambhavAditya kAmenA'pi vahnayabhAvaviziSTavahnayabhAvavata eva doSatvasyAvazyakatayA bhavati tatrA'vyAptirityevaM samAdhatte abhAvavaraveti / zuddhasvarUpeNAbhAvavati vahvayabhAvaprakArakanizcayasyetyarthaH / tAzeti / abhAvavattvasAmAnAdhikaraNyena abhAvavati zuddhasaMyogena vahniprakArakatvasya nirvahnivizeSyakavahniprakArakatvavyApakatve'pi tadabhAvAdhikaraNatAyA abhAvavattvasAmAnAdhikaraNyena vahnayabhAvaprakArakanizcayIyaviSayitAprayojyatvavirahAnnAbhAvavattvasAmAnAdhikaraNyena vahnayabhAvAdedoSatvamapi vakta zakyamitibhAvaH / abhAvavattvAvacchedeneti / abhAvavattvavyApakavahnipratiyogikasaMyogenAbhAvavAn bahnimAn ityAkArakagrahapratibandhakatve'potyarthaH / abhAvavattvasAmAnAdhikaraNyena nirvahnitvagrahasyeti pUrveNa sambandhaH / tAdRzeti abhAvavattvAvacchedena vhvyaadimttaavgaahitvsyetyrthH| pakSateti / nirvahnitvaviziSTe vahnayavagAhitvA'vyApakatayetyarthaH / tadavacchinneti / abhAvavattvAvacchedena vahniprakArakatvAvacchinnapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacchedakAbhAvavattvasAmAnAdhikaraNyAvagAhivahnayabhAvanizcayIyaviSayitAyA ityarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 225 gAdAdharI* viSayitAyAstathAvidhobhayAbhAvAprayojakatvAt tadviSayasya doSatvAnupapattaH, abhAvavattvAvacchedena nihitvagrahasya bhramarUpatayA tdvissyvishissttsyaaprsiddhH| evaM vahnimAnivahnirityAdisthalIyadoSe nitarAmavyApti vahnimaniSThavahnimattvAdereva tatra doSatvasambhavAt , tadviSayakasya jJAnasya kacidapi pratibandhakatvAyogAt / evaM yatra nirvahniH pavato vahnimAnityAdau parvatatvAdisAmAnAdhikaraNyena vahnayabhAvAdimattvasya pakSatAvacchedakaghaTakatA tatra pavvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahathAdimatvaM na doSaH, viziSTapakSaprahAdyavirodhitvenAzrayAsiddhyAdirUpatvAnupapattaH, uktarItyaitallakSaNAnAkAnlatvAcca / * candrakalA cha tathAvidheti / nivahnitvaviziSTa vhivaishissttyaavgaahitvghttitobhyaabhaavaapryojktvaadityrthH| vyApakAbhAvaprayojakasyaiva vyApyAbhAvaprayojakatayA abhAvavattvAvacchedena vahnayavagAhitvasya nirvahrau vaDhayavagAhitvAvyApakatayA pakSe sAdhyavaiziSTayAvagAhitvaghaTitobhayAbhAvaprayojakatvam abhAvatvasAmAnAdhikaraNyena vayabhAvaviSayitAyAM na sambhavatIti hRdayam / nanvevamabhAvavatvAvacchedenaiva valayabhAvaviziSTAbhAvavato doSatvamastvityapta Aha abhAvavatsveti / abhAvatvavyApakavahnayabhAvapratiyogikasvarUpeNa abhAvavAn vahvayabhAvavAnityAkArakagrahasyetyarthaH / tadviSayeti bhramaviSayetyarthakam / aprasiddheriti / tathAca nirvahirvahnimAnityatra vahnayabhAvaviziSTavahnayabhAvakta eva doSatayA niruktalakSaNasya tatrA'vyAptidurvA raiveti bhAvaH / niruktalakSaNe doSAntaramapyAha evamiti / tathAca vahnimAn vahnayabhAvavAnityatra vahniviziSTavahnimadrUpabAdhe'pyuktalakSaNasyAvyAptiH, vahnimAn vahrimAnityAkArakavAdhanizcayasya kutracidapi jJAne'pratibandhakatayA tatpratibadhyatAvacchedakadharmasyAprasiddhatvAt pratibadhyatAvacchedakadharmAbhAvaM pratyeva pratibandhakatAvacchedakaviSayitAyAH prayojakatvasya puurvmukttvaadityaashyH| doSAntaramapyAha evamiti / yatra = yAdRzasthale / parvatatvAdIti / zuddhasvarUpeNa vahnayabhAvAdimatvasyetyarthaH / tatra-tAdRzasthale / parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vddhybhaavaadimttvruupvishissttpkssgrhprtibndhktaavcchedkvissyitaaktvvirhennetyrthH| AzrayA'siddhirUpatAnupapatteriti / viziSTapakSagrahavirodhina evAzrayA'siddhirUpatvAditi bhAvaH / / uktarItyA = nirvahnirvahnimAnityAdI baadhaadaavvyaaptidaanriityaa| etallakSaNeti / atra vadantItyAdinA'bhihitalakSaNAnAkrAntatvAdityarthaH / 15 "Aho Shrutgyanam" Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAvarI * parvvatatvAdyavacchedena vahnapAdimavaJcAprasiddham, vahnizUnyapavvatAderapi sattvAt / nApi parvvatatvAdisAmAnAdhikaraNyena, nirvvahniparvvatatvAdyavacchedena vA vahnayabhAvAdimattvarUpabAdhAdidoSaH / tathajJAnasya pakSatAvacchedakaviziSTe sAdhyavaiziSTayAvagAhitvavyApakaviSayatAghaTitadharmAvacchinnApratibandhakatayA tatra lakSaNagamanAyogAt / nApi parvvatatvAvacchedena vahnyabhAvAdimatvam, aprasiddhatvAditi na ko'pi doSaH syAt / 226 * candrakalA * nanu tAzasthale parvatatvAvacchedena vahnimattvasyaivAzrayAsiddhitvaM vaktavyam, tasya ca parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahnadyabhAvarUpapacatAvacchedakaviziSTapakSagraha virodhitvenAzrayAsiddhirUpatayA niruktalakSaNAkrAntatvasyApi sambhavAdityata Aha parvatvAdyeti / parvatatvavyApaka vahnipratiyogikasaMyogena vahnimattvaJcetyarthaH / aprasiddhamiti / parvatatvasya vahnayabhAvavati parvate'pi vattamAnatayA tatra vahnimattvajJAnasya bhramarUpatayA tadviSayaviziSTasyA'prasiddhatvAnna tadviSayasvApi doSatvaM sambhavatItihRdayam / paryaMtatvAvacchedena vahnayAdimattvasyAprasiddhau hetumAha vahizUnyeti / vahnayabhAvavadarthakam | tu parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahnayabhAvAdeH pacatAvacchedakatAsthale AbhayAsiddhairdoSatvA'sambhave'pi tAdRzaparvate vahnisAdhyakasthale parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahnayabhAvAdimatparvatAdeH vahnadyabhAvaviziSTaparvatatvAvacchedena vahayabhAvaviziSTavahnizUnyaparvatAdereva vA tatra bAghatvaM svIkaraNIyamitidoSasambhavAdeva hetau duSTatvavyavahAro'pi nirvivAda evetyata Aha nApIti / niSedhe hetumAha tajjAnasyeti / tAdRzabAdhAdinizcayasyetyarthaH / pakSateti / bhAvaviziSTa parvate vahnivaiziSTayAvagAhitvavyApakaviSayitAghaTitaM yat parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vayavagAhibuddhitvaM tadavacchinnapratibadhyatAnirUpita pratibandhakatAzUnyatvenetyarthaH / lakSaNagamanAyogAditi / vyApakAbhAvaprayojakasyaiva vyApyAbhAvaprayojakatayA nirvapirvate vahnivaiziSTayAvagAhitvavyApakasya parvatatvasAmAnAdhikaraNyena parvatadharmikavahniprakArakatvasya parvatatva sAmAnAdhikaraNyena vahnayabhAvAdimatparvatAdirUpatAharAbAdhAdinizcayapratibadhyatAnavacchedakatvena bAdhaviSayitAyAstAdRzavyApakAbhAvA'prayojakatvena vyApyIbhUtasya pakSe sAdhyavaiziSTathAvagAhitvAderabhAvaM pratyapyaprayojakatvAcAdRzasbhale na kasyApi doSatvaM sambhavatIti tAtparyam / nanUktasthale parvatatvAvacchedena vahnayabhAvavattvasyaiva bAghatvamastvityata zrAha nApIti / "Aho Shrutgyanam" Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAsyopetam 227 -gAdAdharo * yatta prayuktatvaM vyApakatvam , yadviSayakanizcayaniSThavirodhiviSayitAyA ubhayAbhAvavyApyatvaJca svAbhayatAhazanizcayAvyavahitottarAnumititvasambandhena, tAdRzasambandhalAbhAyaiva taduttaramanumitAvityuktam / evaJca virodhiviSayakayadviSayakanizcayAvyavahitottarAnumititvavyApakastAdRzobhayAbhAvastattvam iti paya'vasitam / evaJca nirvahnivahimAnityAdisthalIyabAdhAdisthalIyabAdhAdiviSayitAyAM svarUpasambandharUpobhayAbhAvaprayojaka * candrakalA - niSedhe hetumAhA'prasiddhatvAditi / vahniviziSTaparvatAderapi sattvAditi hRdayam / tatra-parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vhnybhaavpksstaavcchedkkvhnisaadhyksthle| na ko'pi doSaH syAditi / tathAcoktalakSaNAbhidhAnamapyanucitamiti bhaavH| nirvahanirvahanimAnityAdau bAdhAdAvavyAtivAraNAya prakArAntareNa viroSiviSayitAprayuktatvaM vyAcakSANAnAM mataM dUSayitumupanyasyati yttviti| tAdRzobhayAbhAve yadrapAvacchinnaviSayakanizcayaniSThavirodhiviSayitAvyApakatvaM yadi virodhiviSayitA-- prayuktatvaM tadA tAdRzaviSayitAyAM tAdRzobhayAbhAvavyApyatvasyAvazyakatvAdAhobhayeti / tAdRzobhayavadavRttitvarUpavyApyatvaghaTakavRttitvaJcetyarthaH / svAzrayeti / svaM virodhiviSayitA ! ___ tathA ca hRdo vanimAnityAdau hRdavizeSyakavaniprakArakatva-va nivyApyadhUmaprakArakatvobhayavati hRdo va nimAn vahanivyApyadhUmavAMzcetyAkArakajJAne vanyabhAvavadhRdaviSayitAtmakavirodhiviSayitAyAH svAzrayavahanyabhAvaviziSTahRdanizcayAvyavahitottarAnumititvasambandhenAvatamAnatayA tasyAstAhazobhayAbhAvavyApyatvaM nirvivAdamiti bhaavH| evaJcati / virodhiviSayitAprayuktatvasya tAdRzaviSayitAvyApakatvArthakatve cetyarthaH / virodhIti / virodhiviSayakayadpAvacchinnaviSayakanizcayAvyavahitottarAnumititvavyApakaH prakRtapakSe prakRtasAdhyavaiziSTayAvagAhitva-prakRtasAdhyavyApyaprakRtahetuvaiziSTadhAvagAhitvobhayAbhAvastadra pavatvaM hetvAbhAsatvamiti paryavasitamityarthaH / nivaMha nirvaha nimAnityAdau vanyabhAvaviziSTavanyabhAvavadra pabAdhe paryavasitalakSaNasaMgatimAha evaJcati / niruktasya lakSaNArthatAyAH paryavasitatve cetyarthaH / nirvahniriti / vanyabhAvavaniSThavanyabhAvAdirUpabAdhAdeviSayitAyAmityarthaH / svarUpeti / anubhsssaakssiketyaadiH| "Aho Shrutgyanam" Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam gAdAdharI svAsambhave'pi ubhayAbhAvapratiyogitAvacchedakakoTau yadrUpAvacchinnavize. dhyakayadrUpAvacchinnaprakArakatvaM niviSTaM tadrUpAvacchinnavizeSyakataghpAvacchinAbhAva-tavyApyAnyataraprakArakatvasyaiva virodhiviSayatvArthakatayA tatra lakSaNaM susamanvayameva tAzaprayojakatvasyAnivezAt / nacaivaM tatra vastumAtre'tivyAptidubAraiva, tAdRzobhayAbhAvasya virodhiviSayakasamUhAlambanarUpaghaTAdiviSayakanizcayAvyavahitottarAnumititvavyApakatAyA avatatvAditi vAcyam , virodhiviSayitAnatiriktavRttirya .candrakalA susamanvayameveti / nirvahnirvahnimAnityAdisthalIyavahathabhAvaviziSTavalayabhAvavadrUpabAdhAdiviSayitAyA api nirvahnitvaviziSTa vahnivaiziSTayAvagAhitvaghaTitobhayAbhAvapratiyogitAvacchedakakoTipraviSTatvasya tAdRzAvagAhitvaniSThatayA tAdRzavahnayabhAvAvacchinne vahnayabhAvaviSayitAtvena virodhiviSayitAtmakatayA tAdRzabAghaviSayitAzAlinizcayAvyavahitottaraghaTAdyanumititvavyApakatvasya yathoktobhayAbhAve satvAt vahnayabhAvaviziSTavanayabhAvavadrUpabAdhAdI lakSaNaM susamanveyamityarthaH / tAdRzeti svarUpasambandharUpArthakam / nanvevaM nirvahnirvahnimAnityAdau ghaTAdAvudAsIne'tivyAptiH vaha yanyabhAvaviziSTavalayabhAvavadviSayakaghaTAdiviSayakasamUhAlambananizcayAvyavahitottarAnumititvavyApakatvasya nirvahnivizeSyakavahniprakArakatvaghaTitobhayAbhAve vartamAnatvAdityAzaMkate nacaivamiti / evam = niruktarItyA virodhiviSayitAprayuktatvavivakSaNe / __ akSatatvAditi / tAdRzasamUhAlambananizcayAvyavahitottaraM vahathabhAvavAn vahanimAnityAkArakAhAryAnumiteraprasiddhatayA tAdRzaghaTAdyanumitau ca yathoktomayAbhAvavattvasattve bAdhakAmAvAdityAzayaH / uttarayati virodhiviSayiteti / svvyaapkythaavivkssitvirodhivissyitaakydpaavcchinnvissyitaashaalinishcysyetyrthH| svaM lakSyatAvacchedakatvenAmimatamadrapAvacchinnaviSayitvam / virodhiviSayitvAbhAvavadavRtti yadpAvacchinnaviSayitvamiti tu nArthaH, vizeSyavRttipadArthasya viziSTAnuyogikAbhAvAnabhyupagamAdasambhavApatti. rityasya pUrva svayamuktatvAditidhyeyam / evaJca nirvahnirvahimAnityatra na ghaTAdAvativyAptiH ghaTatvAvacchinnaviSayitAyA vaDhayabhAvaviziSTavalayabhAvavadaviSayakasamUhAlambanAnAtmake'pi ghaTazAne vartamAna "Aho Shrutgyanam" Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAdharI dviSayitA tacchAlinizcayasya nizcayAntena vivakSaNAd ghaTAdiviSayitAyAstatra niruktavirodhiviSayitAnatiriktavRttitvavirahAt / 226. nacaivaM virodhiviSayitAnatiriktavRttiryadIyaviSayitA tattvamityetAvataiva sAmaJjasye zeSavaiyarthyamiti vAcyam, 8 candrakalA tathA tatra tAdRzavahnayabhAvAdiviSayitAtmaka virodhiviSayitAviraheNa ghaTaviSayitAvyApakatvasya virodhiviSayitAyAmasattvAt svapadena ghaTaviSayitAyA upAdAnA'sambhavAdityAha ghaTAdiviSayitAyA iti / tatra = nirvahni vahnimAnityatra | nanu yadrUpAvacchinna viSayitAvyApakaM tAdRzavirodhiviSayitvaM tadrUpavattvaM hetvAbhAsatvamityuktAveva ghaTAdAvativyAptivAraNasambhave tAdRzayadrUpAvacchinnaviSayitAzAlinizvayAvyavahitottarAnumititvavyApakatAdRzobhayAbhAvaparyantanivezanaM nirarthakamityAzaMkate nacaivamiti / evam = virodhiviSayitAnatiriktavRttitvasya yadrUpAvachinnaviSayitAyAM vivakSaNe / zeSeti tAdRzaviSayitAzAlinizcayAvyavahitottarAnumititvavyApako bhayAbhAvaparyantasya vaiyarthyamityarthaH / yadyapi vyApakatAghaTakAbhAvabhedena vaiyarthyaM na sambhavatItyucyate tathApi zranucitagauravagrastaM lakSaNaM na yuktamityAzayena vaiyarthyAbhidhAnamiti dhyeyam / yadrUpAvacchinna viSayitAvyApaka virodhiviSayitAkatvArthakavirodhiviSayitAnatiriktavRttitvaviziSTA yadrUpAvacchinnaviSayitA bhavati tadrUpavattvametAvanmAtrasya lakSaNAryatve parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahnisAdhyakadhUmarUpasaddhetau parvatatvasAmAnAdhikaraNyena parvataniSThavahayabhAvAderdoSatvApattiH syAt / niruktavaDhyabhAvaviSayitAyAstAdRzobhayAbhAvapratiyogitAvacchedakakoTipraviSTAvagAhitAkasya parvatatvAvacchinne vahnayAderabhAvaviSayitAtmakatayA virodhiviSayitApadena dhatta" zakyatathA tasyAzca parvatatvasAmAnAdhikaraNyena parvatAdiniSThavahnayabhAvatvAdyavacchinnaviSaSitAvyApakatvasyAnapAyAt dra pa papadena tAdRzavaDhyabhAvatvAderupAdAnasambhavAt / virodhiviSavitAnatirikta vRttiyadrUpAvacchinnaviSayitAzAlinizcayAvyavahitottarAnumititvavyApakobhayAbhAvaparyantaniveze parvataniSThavahnayabhAvAdAvativyAptiH, tu na tatra parvatatva sAmAnAdhikaraNyena virodhiviSayitAnatiriktavRttiniruktavahraya "Aho Shrutgyanam" Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam gAdAdharI yatra parvatatvodisAmAnAdhikaraNyena vahnayAdeH sAdhyatA tatra parvatatvAdi. sAmAnAdhikaraNyena vahnayabhAvAdimattva viSayitAyA niruktavirodhiviSayivAnatiriktavRttitayA tatrAtivyAptivArakatayA zeSasArthakyAt / tadupAdAne tAdRzavayabhAvAdimattvaviSayakanizcayAnantaraM parvatatvAdisAmAnAdhikaraeyena vahnathAdyanumityutpattyA tAdRzAnumitau tathAvidhobhayasattvenAtivyAptyanavakAzAditi, tattuccham , nirvahiH parvato vahnimAnityAdau yatra parvatatvAdisAmAnAdhikaraeyena vahnayabhAvAdeH pacatAvacchedakatA tatra parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahayAdimattvasya viziSTapakSamahAvirodhitvAdAzrayAsiddhyanAtmakahetvAbhA. candrakalA bhAvatvAvacchinnaviSayitAzAlinizcayAvyavahitottarAnumititvasya parvatatvasAmAnAdhikaraNyena parvato vahnimAn vahivyApyadhUmavAMzcetyAkArakAnumitAvapi satvena tatra parvataparmikavasiprakArakatvaghaTitobhayAbhAvaviraheNa tAdRzAnumititvavyApakatvasya tAhazobhayAbhAve'bhAvAdityevaM samAdhatte yatretyAdi / yAdRzasthale ityrthH| . parvatatvAdIti saMyogatvamAtrAvacchinnasaMyogasambandhenetyarthaH / tatrAtIti / parvatatvasAmAnAdhikaraNyena parvataniSThavahnayabhAvAdAvativyAptivArakatayetyarthaH / zeSasArthakyAt = tAdRzAnumititvavyApakobhayAbhAvaparyantasya sArthakyasambhavAt / zeSopAdAne tu kathaM tatra nAtivyAptirityata zrAha tadupAdAne iti / zeSopAdAne ityarthaH / parvatatvAdIti parvatatvAdisAmAnAdhikaraNyena vahnayabhAvAdinizcayasva parvatatvAdisAmAnAdhikaraNyena vahnayAdyanumitipratibandhakatvaM na sambhavatIti hRdayam / tathAvidhobhayeti parvatavizeSyakavahniprakArakatvaghaTitobhayasatvenetyarthaH / niruktaM mataM dUSayati tttcchmiti| yatra- yaadRshsthle| parvatatveti zuddhasvarUpeNetyarthaH / viziSTapakSeti / parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahathabhAvavatparvatagrahapratibandhakatAvacchedakaviSayitAkatvaviraheNetyarthaH / parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahnayAdimasvasyAzrayAsiddhibhinnatvasyAvazyakatavA hetvAbhAsAntaratvasya cAsambhavAnna tasya lakSyatvamapi sambhavatItyAha hetvAbhAseti / paJcahetvAbhAsAtirikta hetvaabhaastvaapttibhyenetyrthH| tena hetvAbhAsAntaravasyAprasiddhAvapi na kSatiriti dhyeym| "Aho Shrutgyanam" Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 231 * gAdAdharI * sAntaratAbhayenAsambhavallakSyabhAvasya niruktavirodhiviSayitAnatiriktavRtti. viSayitAkatayA'tivyAptaH / tAdRzobhayAbhAvapratiyogitAvacchedakagarbha yadrUpaviziSTa yena sambandhena yadpAvacchinnavaiziSTyAvagAhitvaM niviSTaM tadrUpAvacchinnavizeSyakatatsaMsargakatadrUpAvacchinnaprakArakAnumititvAvacchinnapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacchedakatvarUpavirodhitvasya vi. * candrakalA ___ yato na tasya hetvAbhAsAntaratvamata evAsambhavallakSyabhAvasyetyAha asambhaveti tAzavahnimatparvatasya hetvAbhAsatvasyeSTatvasambhava eva tasya lakSyatvamavivAdami bhaavH| niruktati / ubhayAbhAvapratiyogitAvacchedakakoTAvityAdinA'bhihitaviro vissyitaantiriktvRttivissyitaaktyetyrthH| parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahnimara syeti pUrveNa smbndhH| ativyApteriti / parvatatvasAmAnAdhikaraNyena ghahimattvAvacchinnavira nizcayocaraM nirvahniH parvato vahnimAnityAkArakAhAryAnumiteraprasiddhatayA tAha! dhanumitau ca yathoktobhayAbhAvasyAkSatatvAt bhavati parvatatvasAmAnAdhikaraNyena bhAvAdeH pakSatApacchedakasthale pavaMtatvasAmAnAdhikaraNyena vahimaparvatAdAvatirya naitanmataM yuktmityaashyH| anyAdRzavirodhiviSayitAvivakSaNe na niruktAtivyAptirityAha tAH tathA ca prakRtapakSavizeSyakatattadvizeSyatAnirUpitaprakAratAvacchedakasaMsargA prakRtasAdhyAdiprakArakaprakRtasAdhyavyApyahetuprakArakAnumititvAvacchinnaprativarSa rUpitapratibandhakatAvacchedakaviSayitaiva virodhiviSayitA, evaJca parvatalaM ghikaraNyena vahnayabhAvasya pakSatAvacchedakatve'pi na prvttvsaamaanaa| vahimattvasya . doSatvam , parvatatvasAmAnAdhikaraNyAvagAhivalayabhAvaprakAra' pratibandhakatAvacchedakatAyAH parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vatimattvAvacchinnati mabhAvAdityuktAvapi na nistaarH| parvatasvasAmAnAdhikaraNyena vahnisAdhyakadhUmAdisatisthale parvatara ghikaraNyena vahnayabhAvAderdoSatAvAraNAyaiva zeSasArthakyasya pUrvama niruktarItyA virodhiviSayitAnirvacane tatsArthakyAnupapatto parvatatvasAra eyena vahnayabhAvatvAvacchinnaviSayitAyAH parvatanasAmAnAdhikaraNyAcaM "Aho Shrutgyanam" Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 anumAnagAdAdhayA~ sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI SayitAyAM niveze tu zeSavaiyaryam , uktarItyA nirvahnirvahnimAnityAdisthalIyadoSe'vyAptizca / yattu pakSatAvacchedakaviziSTe niruktasAdhyahetuvaiziSTyAvagAhinizcayAvRttiviSayitaiva virodhiviSayitApadArthaH / tathAca yanirUpitatAdRzavi *candrakalA. numitipratibandhakatAnavacchedakatvAditi yadrUpAvacchinnaviSayitAvyApakaM niruktavirodhiviSayitvaM tadrUpavatvamityasyaiva samyaktve tAdRzaviSayitAzAlinizcayAjyavahitottarAnumititvavyApakobhayAbhAvAtmakazeSavaiyayasya dhrauvyAditu tu zeSavaiyAdetyantasamastagranyatAtparyam / .. nanvevaM parvato vahimAn dhUmAdityAdau pASANamayatvavatparvatAdAvativyAptiH, mANamayasvavatparvatatvAvacchinnaviSayitAsAmAnyasyaiva pUrvoktayuktayA parvatAdidha vahnayAdyanumitipratibandhakatAvacchedakatayA pASANamayatvavatparvatAdevirodhiviSavi. patiriktaviSayitAkatvAdataH zeSopAdAnamAvazyakam, tathAca nAtivyAptiH, pASANamamAtparvatanizcayottarAnumititvasya parvato vahnimAnityAdyanumitAvapi satvena tatra bhayAbhAvavirahAdityato doSAntaramAha uktarItyati / pravyAptiriti / tayAcoktarItyA virodhiviSayitAnirvacane nirvahnirvahnimAvayabhAvavanniSThavahnadhabhAvarUpavAdhe'vyAptiH, niruktaMbAdhaviSayitAyAH kasyA melyAdeH pratibandhakatAnavacchedakatayA tasyA viroSiviSayitApadenopAdAtu vAditi bhaavH| bhAvAlAntaramapi dUSayitumupanyasvati yaviti / virodhiviSayitApadArtha nirvakti manA pakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyatAnirUpitaprakRtasAdhyaprakAratAkaprakRtasA prakRtahetuprakArakanizcayanirUpitavRttitvAbhAvavatI yA viSayitA saivetyarthaH / ditalakSaNArthamAha tathAceti / niruktarItyA viroSiviSayitAvivakSaNe yniruupiteti| atra yatpadaM yadrUpaparam , ame'pi tattvamitsya tadrUpavattvajana yatpadasya akhaNDavyakti paratve'pi na doSakadeze kebalahadAdAvativyApti zeSopA" vaMtagrahA vahnayAlim / pa ca yadpAvacchinnanirUpitaniruktapakSe sAdhyahetuvaiziSTyAvagAhinizcayArekhAmasetAzAlinizcayAvyavahitottarAnumititvavyApakaH prakRtapakSavizeSyakaprakRtadhyeyama rakasva-prakRtasAdhyanyAyaprakRtahetuprakArakatvobhayAbhAdhaH sadrUpavattvaM hetvA "Aho Shrutgyanam" Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAdharI SayitAzAlinizcayottarAnumititvavyApaka ubhayAbhAvastattvamiti samuditArthaH / nizcayatvaM ca vizeSaNavizeSyatAvacchedakabhAvAnApannavirodhikoTidvayaprakArakaikadharmivizeSyakajJAnAnyajJAnatvam / koTidvaye vizeSaNavize. 8 candrakalA bhAsatvamiti samuditalakSaNArthaH / bhavati hi hrado vahnimAnityAdau vahnayabhAvaviziSTahradAdirUpavAdhAdI lakSaNasamanvayaH, bAdhAdirUpatadabhAvanizcayasya kAryakAlavRttitayA'pi tatprakArakavuddhipratibandhakatayA hRdo vahayabhAvavAn hRdo vahnimAn vahnivyApyadhUmavAMzcetyAkArakasamUhAlambanajJAnAnutpattyA vahnayabhAvaviziSTahradatvAvacchinnanirUpitaviSayitAyA hRdadharmikavahayAdiprakArakanizcayA'vRtitvena tasyA virodhiviSayitAtmakatayA tacchAlinizcayAvyavahitottaraghaTAdyanumititvavyApakatvasya hRdAdidharmikavahnayAdiprakArakatvaghaTitobhayAbhAbe sttvaat| nizcayatvasyAhAryajJAnasAdhAraNye nirvahniH parvato vahnimAnityAdau doghe lakSaNasamanvayo na sambhavatItyata Aha nizcayatvaLaceti / tAdRzetyAdiH / vizeSaNeta / vizeSaNatva-vizeSyatAvacchedakatvazUnyaM yat virodhikoTidvayaM tatprakArakaikadharmikaM yajjAnaM tadanyajJAnatvaM nizcayatvamityarthaH / etena saMzayAnyajJAnatvameva tAdRzanizcayatvamiti phalitam / nanu koTidvaye vizeSaNatva-vizeSyatAvacchedakatvazUnyatvavizeSaNamupekSya virodhikoTidvayaprakArakaikadharmikajJAnAnyajJAnatvamAtrameva nizcayatvaM lAghavAt vaktavyamityata Aha koTidvaya iti / * kalAvilAsaH * tathAca tAdRzobhayAbhAvapratiyogitAvacchedakavizeSyatAviziSTaprakAratAvatvaM virodhiviSayitvam, vaiziSThyaJca svAvacchedakAvacchinnavizeSyatAnirUpitatva-svAvacchedakAvacchinnavizeSyatAnirUpitaprakAratAvacchedakadharmavatvobhayasambandhena / dharmavaravaJca svAvacchinnarava-svAvacchimavyApyatavAvacchinnatvAnyatarasambandheneti vadanti / nizcayatvaJcati / prakAratAviziSTaprakArasAzAlijJAnabhinnajJAnatvaM nizcayatvam, vaiziSThyaM svanirUpakajJAnIyasva-svAvacchedakadharmAvacchinnavirodhitAvacchedakadharmAvacchinnatva-svanirUpitavizeSyatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitasvaitatritayasambandhenetibhAvaH / "Aho Shrutgyanam" Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 anumAnagAdAdhayA~ sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI dhyatAvacchedakabhAvAnApannatvanivezAt nirvahniH parvato vahnimAnityAdau pakSatAvacchedakaviziSTe sAdhyAdivaiziSTyagrahasya ekatra virodhidvayaprakArakatvaniyame'pi na taashvaishissttyaavgaahinishcyaa'prsiddhiH|| yadIyaviSayatA tAdRzanizcayA'vRttistattvamityetAvati kRte hRdo va. hivyApyadhUmavAnityAdI hRdAdiniSThavahnayabhAvAdimattve'tivyAptiH, vahnathAdivyApyavattAnizcayasyApi vayAdinizcayavatkAyasahabhAvena vayabhAvAdiprahavirodhitvAdvayabhAvAdimattvaviSayatAyAstAdRzanizcayAvRttitvAditi na zeSavaiyarthyamiti / * candrakalA * tathAca koTidvaye vizeSaNatva-vizeSyatAvacchedakatvazUnyatvavizeSaNaparityAge nirvahiparvato vahnimAn dhUmAdityAdau vahimaparvatarUpAyA'siddhAvavyAptiH, nirvahiparvato vahimAnityAkArakasya pakSe sAdhyAdivaiziSTyAvagAhijJAnasyApi virodhivahnayabhAvavahniprakArakajJAnasvarUpatayA tadanyatvasya tatra viraheNa pakSe sAdhyAdivaiziSTyAvagAhinizcayasyaivA'prasiddharityAha nirvahniriti / __ na tAdRzeti / nirvahiparvato vahnimAnitizAnasya vahvayamAvaniSThavizeSyatAvacchedakatAkatvena vahniniSThavizeSaNatAkatvena ca tAdRzavizeSyatAvacchedakatvAdizUnyaM yat zrayaM vahnimAnnavekhAkArakaM koTidvayAvagAhisaMzayAtmakaM jJAnaM tadanyatvasva nirvahiparvato vahnimAnityAdikSAne satvena tasya tAdRzanizvatratvopapattiriti bhAvaH / nanvevaM yadrUpAvacchinnanirUpitA viSayitA pakSe sAdhya-sAdhyavyApyahetuvaiziSTyAvagAhitAhazanizcayanirUpitavRttitvAbhAvavatI tadrUpavatvamityasyaiva nirdoSatvasambhave tAdRzanizcayAvRttiviSayitAzAlinizcayAvyavahitottarAnumititvavyApakatAhazomayAbhAvaparyantanivezanaM nirarthakamityAha yadIyeti / na zeSavaiyarthyamiti / tathAca yathoktobhayAbhAvaparyantA'niveze hRdo vahivyApyadhUmavAnityAdau vaDyabhAvaviziSTahRdAdApativyAptiH, tadabhAvanizcayavat tadabhAvavyApyaprakArakanizcavasyApi kAryakAlavRttitayA tatprakArakabuddhipratibandhakatayA hRdo vahnayamAvavAn vahivyApyadhUmavAnityAkArakasya pakSe sAdhyavaiziSTyAdhagAhisamUhAlambanajJAnasyotpAdA'sambhavAt vahivyApyaprakArakajJAnasya vahnayabhAvabuddhipratibandhakatvAt vahayabhAvavadhRdatvAvacchinnaviSayitAyAH tAdRzanizcayAvRttitvena yadrapapadena tAdRzahadatvasyaivopAdAnasambhavAt / "Aho Shrutgyanam" Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAdharI. tadapi na, vadvivyApyavAn vahvivyApyavyApyavAMzca hRdo vahvayabhAvavAnityetAhazAhAya'jJAnopagamena vahayabhAvAdimattvaviSayitAyA vahnivyApyAdimattvanizcayavRttitayA uktAtivyAptyanavakAzena shesssaarthkyaanupptteH| vahimAnvahivyApyavAMzca hrado vahnayabhAvavAnityetAhazAhAryasAdhyA * candrakalA * tAhazanizcayAvRttiviSayitAzAlinizcayottarAnumititvavyApakobhayAbhAvarUpazeSopAdAne tu na tatrAtivyAptiH, vahRyabhAvavaDhdatvAvacchinnatAhazaviSayitAzAlitathAvighanizcayAvyavahitottarAnumititvasya hRdo vahnivyApyadhUmavAn tAdRzadhUmavyApyatadvyaktitvavAMzcetyAkArakAnumitAvapi vartamAnatayA tatra tAdRzobhayAbhAvavirahAt vahayabhAvanizcayasya vahninyAyaprakArakabuddhAvapratibandhakatvAditi tu smuditgrnthtaatprym| niruktamapi mataM dUSayati tadapi neti / yadyapi nirvahnirvahnimAniyAdau vayabhAvaviziSTavatayabhAvavadrUpabAdhe ladaNasamanvayamanukatvA niruktamate dUSaNAbhidhAnamayuktaM tathApi vakSyamANarItyA tatrApyavyApterAvazyakatvAttatra lakSaNasamanvayo nAbhihitaH iti dhyeyam / niruktamatasyA'samIcInane hetumAha vahnivyApyavAniti / hRdo vahivyApya. dhUmavAnityatra vaDhayabhAvavaha de'tivyAptivAraNAyaiva zeSasArthakyasyAbhidhAnamasaMgataM syAt, zeSAnupAdAne'pi tatrAtivyAterasambhavAt vahnivyApyadhUmavAn tAdRzadhUmavyApyavAMzca nhado vahnayabhAvavAnilyAkArakasya pate sAdhyAdivaiziSTyAvagAhyAhAryajJAnasyApi tAzakoTidvayAvagAhisaMzayAnyanizcayAtmakatayA tatra vahvayabhAvaviziSTa-hadAdiviSayi. tAyA vartamAnatayaiva tAdRzavirodhiviSayitAbhinnatayA tAmAdAya tatrAtivyAptivAraNasambhave tAdRzavirodhiviSayitAzAlinizcayAvyavahitottarAnumitisvavyApakobhayAbhAvarUpazeSopAdAnasya niraryakatvApatteriti tAtparyam / nanvevaM zeSopAdAnameva mA'stu yadrUpAvacchinnanirUpitaviSayitA pakSe sAdhyAdivaiziSTyAvagAhitAhazanizcayanirUpitavRttitvAbhAvavatI tadrUpavatvamAtrasyaiva lakSaNArthatAyAH sarvasAmaJjasyAdityata Aha vahnimAniti / tathAcoktavivakSayApi na nistAraH, hRdo vahnimAnityAdau valayabhAvavandadAdirUpamAdhAdau sarvatrA'sambhavApatteH, vahimAn vahivyApyavAMzca hRdo vayabhAvavAnityAkArakAhAryazAnasyApi koTidvayAvagAhisaMzayAnyatAhazanizcayatvena dhattuM zakyatayA tatra "Aho Shrutgyanam" Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI divaiziSTya nizvaye hRdo vahnimAnityAdisthalIyabAdhAdiviSayitAyAH satvenAsambhavaprasaGgAcca / vahnathAdirUpadharmitAvaccheda kAnavacchinnavahnayabhAvAdivizeSitadAdinirUpita viSayitAyAH sAdhyAdinizcayAvRttitve'pi ghaTAdinirUpitAyA api doSavizeSAvacchinnAyA viSayitAyAH sAdhyAdinizvayAvRttitayA ghaTAdAvudAsIne'tivyAptivAraNAya yAdRzaviziSTaviSayitAsAmAnyaM tAdRzanizcayAvRtti tAdRzaviziSTanirUpitaviSayitAyA eva vi rodhiviSayitetyanena vivakSaNIyatayA apratIkArAt / candrakalA vahnayabhAvavaddatvAvacchinna viSayitAyA vRtteH vahnayabhAvAdi viziSTa hadAdiviSayitAyAM yathoktavirodhiviSayitAtvavirahAditi bhAvaH / yadica yat kiJcidUvahnirUpadharmAnavacchinnavahnyabhAvaviziSTha ida viSayitAyA vahnimAnvahnivyApyavazca do vahnayabhAvavAnityAhArya va nidharmitAvacchedakakatAdRzanizvayAvRttitayA noktA'sambhavaH sambhavati tadA niruktarItyA hado vahnimAnityAdau ghaTAdAvudAsIne'tivyAptiH, vahnnyabhAvAdiviziSTahadAdiviSayakaghaTAdiviSayakasamUhAlambanazAnoyatvaviziSTayat kiJcidghaTAdiviSayitAyA vahnayabhAvavad idaviSayitvAvacchinnAyA ndadAdigharmikAcAdiprakArakatAdRza nizcayAvRttitvAdityato yadrUpAvacchinnanirUpita viSayitAsAmAnyaM prakRtapace sAdhyAdivaiziSTyAvagAhiyathoktanizcayA. vRttItyasya vivakSaNAnnottAtivyAptiH, ghaTaviSayitAyAH pade sAdhyavaiziSTyAvagAhighaTaviSayakasamUhAlambanatAdRzanizcayavRttitvena tasyA virodhiviSayitAnAtmakatvAt / evaJcAsambhavavAraNa mazakyaM vahnyabhAvaviziSTa hada viSayitAsAmAnyAntargatAyA vahnnyAdirUpadharmiMtAvacchedakAdyavacchinnavahUnimAn vahUnivyApyavAMzca hado vanyabhAvavAnityAkArakAhAryaMjJAnIyavahUnyAdyabhAvaviziSTahadAdiviSayitAyA niruktAhAryajJAnAhamake pakSa sAdhyAdivaiziSTyAvagAhitAdRza nizcaye varttamAnatvAdityAha vahnadhAdIti / AdinA vyAptyAdeH parigrahaH / yAdRzeti yadrUpAvacchinnanirUpita viSayitAtvavyApakaM tAhazanizcayAvRttitvamityarthaH, sAmAnyapadasya vyApakatvArthakatvAt / zrapratIkArAditi pUrvoktA'sambhavasya vArayitumazakyatvAdityarthaH / nanu bhramAnyavRttiyadrUpAvacchinnanirUpitaviSayitAtvavyApakaM tAdRzanizcayA'vRttisvaM tadrUpAvacchinnaviSayitAyA eva virodhiviSayitetyanena vivakSaNIyatayA na ko'pi "Aho Shrutgyanam" Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam (r) gAdAdharI bhramAnyavRttiyadIyaviSayitAsAmAnyaM tADazanizcayAvRtti tadIyaviSayitAvivakSaNena nirvAhe'pi virodhiyadviSayitAzAlinizcayottarAnumitisAmAnye dvayovya'tireka ityanabhidhAya yadviSayakanizcayasyetyAdivakAbhidhAnasya granthakArIyarItiviruddhatvAt / etena viSayitAyA ubhayAbhAvaprayojakatvaM tAdRzobhayAbhAvapratiyogitAvacchedakaM yadrUpaviziSTe yena sambandhena yadrUpAvacchinnavaiziSTyAbagAhitvaghaTitaM tadrUpAvacchinnavizeSyakatatsaMsargakatadrUpAvacchinnaprakArakatvavizeSitenAnumititvenAnAhAyyalaukikasannikarSAdhajanyajJAnatvena vA avacchinA yA pratibadhyatA tanirUpitapratibandhakatAvacchedakatvam / (r) candrakalA 'doSaH, zrAhAryajJAnasya bhramAtmakatayA tadanyavRttivanyabhAvaviziSTahRdAdiviSayitAyAeva tAdRzaviSayitAsAmAnyAntargatatayA tasyAzca niruktapakSaghamikasAthyAdiprakArakAhAyajJAne'satvAnnA'sambhavA, vyApakatvArthakasAmAnyapadopAdAnena na ghaTAdAvudAsIne'tivyAptiriti bhramAnyetyAdinA'zaMkya samAdhAnamAha virAdhoti / taadRshetyaadiH| granthakArarItiviruddhatvAditi / tathAca yadviSayakanizcayasya virodhiSiSayitAprayuktatyAdidIdhitikAroktalakSaNasya nirutArthakatvAbhidhAnaM na samIcInamiti bhaavH| eteneti / nirvanirvanimAnityAdisthalIyadoSe'vyAptibhayenetyarthaH / samuditArthamAha evaLaceti / tathAca yadrUpAvacchinnanirUpitaviSayitA niruktobhayAbhAvapratiyogitAvacchedakaM yadrUpAvacchinnAMze yadpAvacchinnavaiziSTyaghaTitaM tadrUpAvacchinnavizeSyakatadrUpAvacchinnaprakArakalaukikasannikarSadoSavizeSAjanyabuddhitvAvacchi - * kalAvilAsaH - bhramAnyavRttIti / nanu nirvahniHparvato vahnimAnityAdau yatra parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahnayabhAvasya pakSatAvacchedakatA tatra parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahnimatparvatasya doSatvApattiH, bhramAnyavRttiniruktaviziSTaviSayitAsAmAnyasyaiva yathoktanizcayAvRttitvAt , tAdRzaviziSTaviSayakanizcayottaraghaTAdyanumitisAmAnye tAdRzobhayAbhAvasyApi sattvAditi cedatra kecit-sambandhaprakArakasAdhAraNabhramatvasyAnugatatayA vRktumazakyatvAt tasadmamabhinnatvameva nivezanIyam, tathAca parvatatvasAmAnAdhikaraNyena vahvayabhAvAvagAhitAdRzabhramabhedasyA'nivezAt bhramAnyavRttitAdRzaviziSTaviSayitAyAHpUrvoktanizcayavRttitvaM nirAbAdhamiti tatrAtiNyAkSarasambhavAdityAhuH / "Aho Shrutgyanam" Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI. evaJca yAhazaviziSTaviSayitA niruktatathAvidhobhayAbhAvaprayojakatAzrayastAdRzatvameva lakSaNam / viSayitAdau virodhitvAdikathanantu svarUpAkhyAnamAtrameva iti pralapitamapyanAdeyameva / nivvahiSvahnimAnityAdisthalIyadoSasya uktayuktyA duHsaGgrahAt / atra kecit kazcidityantAgrimakalpa ivAtrApi kalpe na dIdhitikRto nirbharaH, nirvahiva himAnityAdisthalIyadoSAsaGgraheNAsvarasasyAgrimakalpe kazcidityanenevAtrApi kalpe vadantItyanena sUcitatvAt / nirbharastu keci. dityAdikalpe eva / ata eva tatra prakarSabodhanAya prAhurityuktamiti / candrakalA nnapratibadhyatAnirUpita pratibandhakatAvacchedakIbhUtA satI niruktobhayAbhAvaprayojakatA. zrayastadrapavatvaM hetvAbhAsatvamiti samuditalakSaNArthaH pryvsitH| nanvevaM viSayitAyAM. virodhitvAbhidhAnaM nirarthakamityata Aha viSayitAdAviti / svarUpAkhyAnamiti / niruktaprativandhakatAvacchedakatAyA viSayitAyA vivkssnnaadityaashyH| pralapitamapyanAdeyamiti / tathA ca pUrvoktasya lakSaNArthatve anyatra lakSaNasamanvayasambhave'pi nirvaninimAnityAdau vanyabhAvaviziSTavanyabhAvavadrUpabAdheDavyAptiH, tAhazobhayAbhAvapratiyogitAvacchedakasya vahanyabhAvavativa hanivaiziSTyAvagAhitvaSaTitatayA vanyabhAvavadvizeSyakavaniprakArakAnumitestAdRzadoSAdhajanyajJAnasya caa'prsiritibhaavH| ___ yadviSayakanizcayasyetyAdikalpottarakalpasyAnte kazcidityuktam , yadviSayaketyAdikalpe ca atravadantItyuktaM dIdhitikRtA, sutarAmubhayakalpe eva nirvainirvaha nimAnityatra vahanyabhASaviziSTavanyabhAvavadrUpabAdhe'vyAptirityasvarasaH nikktobhayakalpe dodhitikRtaiva sUcita iti kecidvadanti, tanmatamupanyasyati atrakeciditi / adhyAhRtAhu. rityanenAnvayi iti bodhyam / sUcitatvAditi / dIdhitikRtetizeSaH / nanu tarhi kiM hetvAbhAsasya lakSaNameva na sambhavatItyata Aha nirbharastviti / kecidityAdoti / yAdRzapakSetyAdikalpa evetyarthaH / tatra = vAhapatyAdikalpe / ityuktamitAti . pAhuritizeSaH / niruktA'svarasasya dIdhitikArAbhipretatve mAnAbhAvAt kecidityuktamiti dhyeyamiti dik / "Aho Shrutgyanam" Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 236 gAdAgharI OM pare tu ghaTAbhAvAdidhammitAvacchedakakavahathAdimattvajJAnamprati taddharmi - candrakalA ghaTAbhAvAdidharmitAvacchedakakAnAhAryavanyAdiprakArakabuddhau ghaTAbhAvAdidharmitApacchedakakavanyAdyabhAvAdiprakArakatAdRzanizcayastha pratibandhakatvAbhyupagame ghaTAbhAvapaTAbhAvAdirUpadharmitAvacchedakamedena hRdatvajalasvAdirUpadharmitAvacchedaka. medena cAnantapratibadhyapratibandhakamAvasya kalpanIyatayA mahAgauravaM syAdato dharmitAvacchedakamanivezya dharmitAvacchedakatAsambandhena anAhAryavahaniprakArakabuddhitvAvachinna prati dharmitAvacchedakatAsambandhena tAdRzavahanyabhAvAdiprakArakanizcayatvena lAghavAt pratibandhakatvaM kalpanIyam , tata eva ghaTAbhAvavAna vahanyAdhabhAvavAn iti nizcayakAle ghaTAbhAvavAn vaha nimAnityanAhAryabuddhipratibandhopapattiH, dharmitAvacchedakatAsambandhena vanyabhAvanizcayasya ghaTAbhAvAdI satvAt / nacaivaM caitrasya ghayabhAvavAna vahanyabhAvavAnitinizcayadayAyAM maitrasya dharmitAva. cchedakatAsambandhena ghaTAbhAvAdI ghahanyAdiprakArakajJAnAnutpAdavAraNAya dharmitAvacche. dakatAsambandhena tatpuruSIyatAdRzavanyAdiprakArakabuddhitva-tatpuruSIyatAhazavahanyabhAvAdiprakArakanizcayatvAmyAmeva pratibadhyapratibandhakamAvasyAvazyaM kalpanIyatayA puruSa bhedena bhavanmate pratibadhyapratibandhakamAvasyAnantyApaciriti vAcyam, tatpuruSasya dharmitAvacchedakasthale tatpuruSatvAvacchinnavizaSyakatAdRzavanyAdiprakArakabuddhitvAdinA prativadhyapratibandhakamAvasya bhavatA'pi kalpanIyatayA tatpuruSanivezasyobhayamata. siddhatvAditi dhyeyam / __evaJca na nirvahnirvahnimAnityAdau vanyabhAvaviziSTavanyabhAvavadrUpabAdhAdApavyAtiH, vahanyabhAvavAn vahanyabhAvadhAnityAkArakabAdhanizcayottaramanAhAyavaTAbhAvavAn vahanimAnitijJAnasyaivotpattyA tAdRzajJAne vahanyabhAvAdidharmitAvacchedakakatvAbhAvaM prati tatpUrvotpannavahanyabhASavAn vanyabhAvavAnityAkArakajJAnIyavanyabhAvaniSThadharmitAvacchedakatvAkhyasAMsargikaviSayatAyA eva prayojakatAyAH svIkaraNIyatayA vahanyabhAvadharmitAvacchedakakatvasya ca niva nivizeSyakavaniprakArakatvavyApakatayA vyApakAbhAvaprayojakIbhUtAvAstAdRzadharmitAvacchedakatvAkhyaviSayatAyA vyApyIbhUtanirvahani. vizeSyakavaha niprakArakatvaghaTitobhayAbhAvaprayojakatAyA nirvivAdatvAditi keSAJcinmataM pradarzayati parerivati / kalAvilAsaH - pareviti / anna kalpe caitrIyavahvayabhAvaviziSTaidanizcayottaraM mainIyavadimakA "Aho Shrutgyanam" Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 anumAnagAdAdhayoM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI. tAvacchedakakavahnayabhAvAdimattvajJAnapratibandhakatve kalpanIye dhammitAvacchadukabhedena tadakalpanaprayuktalAghavAnurodhena dhammitAvacchedakamanivezyAnAhAryyavahnayAdiviziSTabuddhitva-varyabhAvAdinizcayatvAbhyAM samAnadhammitAva. cchedakatvapratyAsattyaiva prativadhyaprativandhakamAvaH kalpyate / evaJca taddezaniSThasya svaphUvattipratibandhakajJAnanirUpitapratibandhakatAvacchedakasambandha - candrakalA. dharmitAvacchedaketi / ghaTAbhAvapaTAbhAvAdirUpadharmitAvacchedakamedenetyayaH / pratiSadhyeti / pratibadhyatvaM pratibandhakatvaJcetyarthaH / kalpyata iti / anAhAryavahaniprakArakabuddhitvena pratibadhyatvaM tAzavanyabhAvaprakArakanizcayatvena pratibandhakatvaM tayoravacchedakasambandhastu dharmitAvacchedakatvAkhya iti kalpyate ityarthaH / nirvahanirvanimAnityatra bAghe'vyAtiM vArayati evamceti / niruktarItyA pratibadhya pratibandhakabhAvakalpane cetyarthaH / tdesheti| ghaTAbhAvAdiniSThasyetyarthaH / pUrvavartIta / pUrvotpannajJAnAtmakaghaTAbhAvA didharmitAvacchedakakatatprakArakabuddhiprati kalAvilAsaH 8 rakahradavizeSyakabuddhayutpAdAt tatpuruSIyatAdazavahniprakArakabuddhau dharmitAvacchedakatAsambandhena tatpuruSoyavalayabhAvaprakArakanizcayasya prativandhakatvaM vaktavyam / evaM jAtimAn vahnayabhAvavAnitinizcayottaraM kAlikena hRdasva viziSTe vahnayabhAvanizcayottaramapi samavAyAdinA hRdatvaviziSTe vahniprakArakajJAnotpAdAt svIyaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnaniravacchinnadharmitAvacchedakatAsambandhena vahnayAdiprakArakabuddhau tAdRzadharmitAvacchedakatAsambandhena vayAdyabhAvanizcayasya pratibandhakatvaM vivakSaNIyam, jAtimAn vayabhAvavAnitinizcayasya jAtimAna vahnimAnitijJAnapratibandhakatvAnurodhAt dharmitAvacchedakatAyAM niravacchinnatvamanivezya pRthageva pratibadhyapratibandhakabhAvaH kalpanIyaH / anyat svayamUhanIyam / avacchedAvacchedena vahvayAdiprakArakavuddhiM pratyetanmate pratibandhakasvakalpanaM na sambhavatIti tu nAzaMkanoyam ? vahniprakArakabuddheH svIyaprakAratAvacchedakasaMsargatAnirUpitasaMyogatvaniSThAvacchedakatAnirUpitapratiyogikatvaniSThAvacchedakatAnirUpitavahiniSThAvacchedakatAnirUpitavyApakatvaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatvasamAnAdhikaraNadharmitAvacchedakatvasambandhena pratibadhyapratibandhakamAvasya kalpayituM zakyatvAditi dhyeyam / "Aho Shrutgyanam Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 241 gAdAdharI sya uttaravartijJAnaniSThapratibadhyatAvacchedakasambandhena taddezAsambandhitvaM prati prayojakatayA valayabhAvAdiniSThavahnayabhAvAdiprakArakajJAnIyadhammitAvacchedakatAkhyaviSayatAyAstaduttarotpannAnAhAryavahnayAdiprakArakajJAnasya vahnathabhAvAdidhammitAvacchedakakatvavirahaprayojakatvAdvathabhAvAdiviziSTa vatayAdivaiziSTyAvagAhitvavirahasya kyabhAvAdidhammitAvacchedakatAkavahRyabhAvAdiprakArakanizcayaviSayittAprayuktatvamakSatameveti tAdRzanizcayaviSayasya doSatvamavyAhatameva / * candrakalA * bandhakanirUpita pratibandhakatAvacchedakadharmitAvacchedakatvAdisambandhasyetyarthaH / uttaravartIti / prtibndhkiibhuutjnyaanaavyvhitottrjaaymaanaa'prtibdhyjnyaannisstthmityrthH| pratibadhyateti / dharmitAvacchedakatvAdisambandhenetyarthaH / taddezA'sambandhitvam = ghaTAmAvAdAvavartamAnatvam / prakRtasthale lakSaNasamanvayamAha vanyabhAvAdIti / nanvevaM ghaTAbhAvavAn vahanyabhAvavAnityAkArakajJAne vanyabhAvavAn vanyabhAvavAnitinizcayottarotpanne vanyabhAvadharmitAvacchedakakatvAbhAvaprayojakatAyA dharmitAvacchedakatvAkhyasAMsargikaviSayatAyAM satve'pi pakSe sAdhyAdivaiziSTyAvagAhitvaghaTitatAdRzobhayAbhAvaprayojakatAyAstatra virahAt kathaM tatra bAdhe lakSaNasamanvaya ityata Aha vahanyabhAvAdIti / tathA ca vanyabhAvadharmitAvacchedakakatvasya nirvah nivizeSyakavaha niprakArakatvavyApakatayA vyApakAbhAvaprayojakIbhUtAyAstAdRza viSayitAyAstAdRzavyApyAbhAvasyApi prayojakatAyA nirvivAdatayA tatra lakSaNasamanvayo nirAbAdha iti bhAvaH / vahnayabhAvAdIti / vahanyabhAvaprakArakatva va nivyApyadhUmaprakArakatvobhayAbhAvasyetyarthaH / tAdRzeti vanyabhAvavAn vanyabhAvavAnityAkArakanizcayaviSayasvetyarthaH / __nanUktarItyA . anAhAryadhanyAdiprakArakabuddhau tAzavanyabhAvAdiprakArakanizcayasya pratibandhakatvAbhyupagame yAdRzasthale prathamaM ghaTAbhAvavAn vahunyabhAvavAnitinizcayastato nirvaniniSThavizeSyatAkavaha niprakArakajJAnaM jAyatAmitIcchA tato ghaTAbhAvavadvizeSyakavaha niprakArakajJAnecchAyAmasatyAmapi pUrvoktacchAbalAt nirvanirvaha nimAn ghaTAbhAvavAMzca vanimAnityAkArakasamUhAlambanajJAnApattiH, ghaTAbhAvavAn vanyabhAvavAnityAkArakanizcayasya dharmitAvacchedakatAsambandhena 16 "Aho Shrutgyanam" Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 anumAnagAdAdhoM sAmAnyaniruktiprakaraNam gAdAdharI naca dhammitAvacchedakaniSThapatyAsatyA viparItajJAnasya pratibandhakatve nisvahnivizeSyakavahnijJAnaM jAyatAmityAkArakecchAjanyanivahnivveMhnimAn ghaTAbhAvavAMzca bahnimAnityAdyAMzikAhAyya'jJAnasya viparItajJAnapratibadhyatAvacchedakAnAkrAntatayA ghaTAbhAvavAn vahnayabhAvavAnityAdinizcayakAle tathAvidhecchAsattve ghaTAbhAvaviziSTavizeSyakavahnijJAnaM jAyatAmityAkArakecchAM vinaiva tAdRzajJAnApattiriti vAcyam, yataH sAmAnyato vahnayA __candrakalA ghaTAbhAvAdI satve'pi tasya tAdRzasambandhena anAhAryavaha niprakArakabuddhAveva pratibandhakatayA niruktasamUhAlambanajJAnasyAhAryatvena tatpratibandhakatAyAstatra virahAt tadAnIM tAdRzasamUhAlambanajJAnotpattau bAdhakAntarasya vaktumazakyatvAdityAzaMkate naceti / vAcyamitipareNAnvayaH / dharmiteti / dharmitAvacchedakatAsambandhenetyarthaH / viparItajJAnasya = tadabhAvaprakArakanizcayasya / pratibandhakatva iti / anAhAryatatprakArabuddhItyAdiH / vanyabhAvavadvizeSyakatvAvacchedenAhAryatvaM ghaTAbhAvavadvizeSyakatvAvacchedena cAnAhAryatvamityAMzikasamahAlambanajJAnotpAdApatti pradarzayati nivatIti / tathAvidheti / vanyabhAvavanniSThavizeSyatAkavaha niprakArakazAnaM jAyatAmi. tyAkArakecchAsattve ityrthH| ghaTAbhAvavadvizeSyakavaha niprakArakazAnaM jAyatAmityAkArakecchAsattve tAdRzasamUhAlambanajJAnotpAdasyeSTatvAdAha ghaTAbhAveti / tAdRzeti / nirvahanirvahanimAn ghaTAbhAvAMzca vhnimaanityaakaarkjnyaanotpaadaapttirityrthH|| ___atrA'nAhAryatvaM na zrAhAryajJAnabhinnatvam vanyAdijJAnecchAviziSTaM yat tadanyatvaM vA yenatAzazAnotpAdApattiH syAt, api tu svanirUpitajJAnaniSThaviSayatAnirUpitA yA nirUpakatvasambandhAvacchinnavizeSyatvaniSThAvacchedakatA tannirUpitaniSThatvasambandhAvacchinnAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkecchAbhAvasya yA tAdRzecchArUpasvAvyavahitaprAkkSaNAvacchinnAdhikaraNatA tadviziSTadharmitAvacchedakatAsambandhena vayAdiprakArakabuddhiM prati tAdRzadharmitAvacchedakatAsambandhena vahanyAdyabhAvaprakArakanizcayatvenaiva pratibandhakatAyAH kalpanIyatathA na tAdRzajJAnotpAdApattiH / nirvaha niniSThavizeSyatAkavaniprakArakajJAnaM jAyatAmitIcchAyA yat jJAnaniSThaM svaviSayatvaM tannirUpitanirvaniniSThavizeSyatvaniSThAvacchedakatAnirUpitaniSThatvasambandhA. "Aho Shrutgyanam" Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAdharI * dijJAnecchAviziSTAnyatvarUpamanAhAryatvaM na prativadhyatAvacchedakakoTau nivezanoyam , kinvAhAyyajJAnotpattyartha vizeSyatAniSThaM yatsvaviSayatAvacchedakatvaM tadavacchedakatAvacchedakatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkavatayAdijJAnecchAvirahasya yA svAvyavahitaprAkkSaNAvacchinnAdhikaraNatA tadviziSTa. dhammitAvacchedakatAyA eva prativadhyatAvacchedakasambandhatvamupeyate, * candrakalA 0 vacchinnavahanyabhAvavaniSThAvacchedakatAnirUpitavanyabhAvaniSThAvacchedakatvasambandhena tAhazecchAyA vahanyabhAve vartamAnatayA tena sambandhena tadabhAvasya ghaTAbhAvAdI satvena tAdRzecchAvyavahitaprAkakSaNAvacchinnatAzAbhAvAdhikaraNatAviziSTadharmitAvacchedakatAsambandhena vanyabhAvanizcayasya ghaTAbhAve sattvAnna tatra tena sambandhena vahaniprakArakajJAnotpAdaHkathamapi sambhavatIti samAdhatte yata ityaadi| kinvAhAryeti / virodhijJAnadazAyAmityAdiH / svaviSayateti / svamicchA tannirUpitA yA viSayatA tadavacchedakatvamityarthaH / svA'vyavahiteti icchAvyavahitArthakam / nirvahniniSThavizeSyatAkavalajJAnaM jAyatAmityAkArakecchAvyavahitottaraM svasAmagrIsamAvezAdAhAyavahnijJAnotpAdasyAvazyakatayA tadAnIM ghaTAbhAvavAn vanyabhAvavAniti jJAnotpattireva na sambhavatItyataH svA'vyavahitaprAkkSaNeti / svapUrvapraharakAlInatAhazaghanyabhAvanizcayasya vaha nijJAnA'pratibandhakatayA tadAnIM tatsattve tAdRzavanyAdisamUhAlambanajJAnotpAdasyeSTatvAt svA'vyavahitaparyantAnusaraNamiti dhyeyam / upeyata iti| pratibandhakatAvacchedakasambandhatvamapi tasyaivetyavadheyam / nanu tAdRzecchAvirahasya svAvyavahitaprAkakSaNAvacchinnAdhikaraNatAviziSTadharmitAvacchedakatvasambandhasya pratibadhyatAvacchedakatvasambandhatvopagame'pi yAdRzasthalavizeSe prathamamegha nirvahaniniSThavizeSyatAkavanijJAnaM jAyatAmitIcchA tataH kSaNamAtra kutazcitpratibandhakAdivazAt nirvahanivanimAnityAkArakAhAryajJAnasya notpAdaH apitu tAdRzecchAdvitIyapaNe ghaTAbhAvavAn vanyabhAvavAniti jJAnotpattistadanantaraM nivanirvanimAn ghaTAbhAvavAMzca banimAnitijJAnotpAdApattiduvArA syAt / niruktecchAbhAvasya tAdRzecchAvyavahitaprAkkSaNAvacchinnAdhikaraNatAyA ghaTAbhAve viraheNa tadviziSTadharmitAvacchedakatAyA api tatra virahAt tAdRzaviziSTadharmitAghacchedakatAsambandhena ghaTAbhAvAdau vahnayabhAvanizcayasyA'sattvAt tAdRzakiJcidaMze "Aho Shrutgyanam" Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 anumAnagAdAdhayoM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI tAzecchAvirahasya prativandhakavizeSaNasvameva vA vizeSaNatAvizeSadharmitAvacchedakatAsambandhaghaTitasAmAnAdhikaraNyasambandhenopagantavyam , ukta. sthale ca ghaTAbhAvAdI tAdRzecchAvirahasya sattvAnnoktApattiradhikamanyatrA. nusandheyamiti vadanti / * candrakalA * AhAryAtmakaghaTAbhAvAvacchinnavizeSyakavaniprakArakajJAnotpattau bAdhakAmAvAdityata:kalpAntaramAha tAzeccheti / svaviSayatAnirUpitavizeSyatvaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkecchAmAvasyetyarthaH / pratibandhaketi tadabhAvAdinizcayavizeSaNatvamevetyarthaH / ekkArAt tAdRzAdhikaraNatAviziSTadharmitAvacchedakatAyAH prtibdhytaavcchedksNsrgtvvyvcchedH| tathA ca dharmitAvacchedakatvasambandhena vayAdiprakArakabuddhitvAvacchinnaM prati svanirUpitaviSayatAnirUpitavizeSyatvaniSThAvacchedakatAnirUpitaniSThatvasambandhAvacchinnAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkecchAbhAvaviziSTavahanyAdyabhAvanizcayasya dharmitAvacchedakatAsambandhena pratibandhakatvaM kalpanIyam, tAzAbhAvavaiziSTayaM vahanyAdhabhAvanizcaye ca svarUpasambandhena yat svAdhikaraNaM tannirUpitadharmitAvacchedakatvasambandhAvacchinnavRttitvasambandhena tAdRzavRttitvasyaiva sAmAnAdhikaraNyasambandharUpasvamityAzayaH / vizeSaNateti / svarUpadharmitAvacchedakatvaghaTitasvAdhikaraNavRttittvarUpasAmAnAdhikaraNyasambandhenopagantavyamityarthaH / noktApattiriti / tathAca nirvanivizeSyakavaha nijJAnaM jAyatAmityAkArakecchAyAH pUrva parato vA yadi ghaTAbhAvavAn vanyabhAvavAniti nizcayo jAyate tadApi tAdRzanizcayasattvadazAyAM nirvanirvahanimAn ghaTAbhAvavAMzca vaha nimAnityAkArakAMzikAhAryAtmakasamUhAlambanasyApi nApattiH, niruktacchAyAH tAhazasambandhena vanyabhAva eva sattvena tAdRza sambandhena tadabhAvasya svarUpasambandhena ghaTAbhAvAdI dharmitAvacchedakatAsambandhena vanyabhAvanizcayasya ca tatra vartamAnatayA sAmAnAdhikaraNyasambandhena tAdRzecchAbhAvaviziSTavanyabhAvanizcayasya dharmitAvacchedakatAsambandhena ghaTAbhAvAdI sattvAt ghaTAbhAvAdau vahanijJAnapratibandhakasadbhAvasyAvazyakatayA na tatra kathamapi vanizAnApattiH sambhavatIti bhAvaH / anyatra - pratibandhakatAvAdAdigranthe / vRttyaniyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogitA "Aho Shrutgyanam" Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * cintAmaNi: * jJAyamAnaM sadanumitipratibandhakaM yat tattvaM vA / * dIdhitiH * tAdRzapakSe tAzasAdhyavaiziSTayasya tAdRzasAdhyanirUpitavyAptiviziSTatAdazahetuvaiziSTayasya cAvagAhino jJAnasya yadviSayakaM jJAnaM virodhiviSayakaM tattvam , * gAdAdharI OM niLahniH parvato vahnimAnityAdisthalIyadoSasAdhAraNyAya prakArAntareNa lakSaNaM varNayatAM keSAzcinmatamAha tAzapakSa iti / pakSatAvacchedakaviziSThapakSa ityrthH| tAdRzasAdhyeti / saadhytaavcchedkvishissttsaadhyetyrthH| tAdRzahatviti ! hetutAvacchedakaviziSTahetvityarthaH, jJAnasya virodhiviSayakaM yadviSayakaMjJAnamiti yojanA / jJAnam-jJAnasAmAnyam , tena ghaTAdiviSayakasya yasya kasyacit samUhAlambanajJAnasya tAdRzajJAnavirodhibAdhAdiviSayakatve'pi naatiprsnggH| candrakalA navacchedakalve vRttitAghaTakasambandhatvAbhAve ca noktarItyA pratibadhyapratibandhakabhAvakalpanamasambhavItyAzayena vadantItyuktamitidhyeyam / adhikamanyatrAnusandheyamityAstAM vistaraH / nirvatiriti / nirvahaniH parvato vaha nimAnityAdisthalIyadoSAdau hRdo vaha nimAn ityAdisthalIyadoSAdau ca vartamAnatvasampAdanAyetyarthaH / lakSaNam = mUloktadvitIyalakSaNam / pakSe sAdhyavaiziSTyAvagAhi-sAdhyavyApyahetuvaiziSTyAvagAhijJAnasya virodhiviSayakaM yadviSayakajJAnasAmAnyaM tattvamityatra sAmAnyapadavyAvRtimAha teneti / sAmAnyapadopAdAnenetyarthaH / tathA ca sAmAnyapadAnupAdAne hRdo vanimAnityAdau ghaTAdAbativyAptiH vahanyabhAvavAn hRdo ghaTazcetyAkArakasamUhAlambanaghaTAdiviSayakayatkiJci jajJAnasyApi hRde vahanyAdivaiziSTyAvagAhijJAnasya virodhiviSayakatvAt yatpadena ghaTAderapyupAdAnasambhavAditi bhAvaH / tAdRzajJAneti prakRtapakSe prakRtasAdhyAdivaiziSTyAvagAhijJAnetyarthakam / nAtiprasaMga iti ghaTAdAvityAdiH / nanu sAmAnyapadopAdAne'pi kathaM ghaTAdau nAtivyAptirityata Aha "Aho Shrutgyanam" Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI svAvacchinnaviSayakatvavyApakatAdRzajJAnavirodhiviSayitAkadhammavatvamiti tu phlitaarthH| atra ca viyitAniSThaM svarUpasambandhAtmakatAdRzajJAnaviSayaviSayakagrahapratibandhakatAvacchedakatAtmakatAdRzajJAnavirodhitvameva nivezanIyam , na tu viSayaniSThaM nirvAcyatAdRzajJAnavirodhitvam , tasyaiva lakSaNatvasambhavena zeSavaiyarthyaprasaGgAt / atra ca viSayaniSThasya nirvAcyatAdRzajJAnavirodhitvasyeva tadapakSayA laghutayA * candrakalA * svAvacchinneti / svaM doSatAvacchedakatvenAbhimato dharmaH / tathAca tAdRzasvAvacchinnaviSayakatvavyApakaM yat prakRtapakSe prakRtasAdhyavaiziSTyAvagAhiprakRtahetuvaiziSTyAvagAhijJAnavirodhiviSayitvaM tad yasya evambhUtaM yat svaM tAdRzasvavatta hetvAbhAsatvamiti mUloktadvitIyalakSaNasya phlitaarthHpryvsitH| tathAca na ghaTe'tivyAptiH, ghaTatvAvacchinnaviSayakatvasya ghaTa ityAkArakA'samUhAlambanazAne'pi sattvAt tatra ca hRdAdau vanyAdivaiziSTyAvagAhijJAnaviSayaviSayakagRhavirodhiviSayitAviraheNa ghaTatvAvacchinnaviSayakatvavyApakatAyAH tAdRzajJAnavirodhiviSayitAyAmabhAvAt svapadena ghaTatvasyopAdAtumazakyatvAditi tu paramArthaH / atra ceti niruktalakSaNe cetyarthaH / ghaTakatva saptamyarthaH, asya ca tAdRzajJAnavirodhitvamityanenAnvayaH / svAvacchinnaviSayakatvavyApakatvavivakSaNAdeva dauSaikadeze'tivyAtivAraNasambhave viSayitAniSThAnatiriktavRttitvarUpapratibandhakatAvacchekatvanivezasya prayojanAbhAvAdAi svarUpeti / tAdRzeti pakSe sAdhyAdivaiziSTyAvagAhijJAnetyarthakam / viSayaniSTham = doSAdiviSaye vartamAnam / tAdRzajJAnavirodhitvam = pakSe sAdhyAdivaiziSTyAvagAhijJAnaviSayaviSayakagrahapratibandhakatAbacchedakaviyitAkatvarUpaM virodhitvam / tasyaiva - niruktavirodhitvasyaiva / zeSavaiyarthyaprasaMgAditi / pakSe sAdhyavaiziSTyAvagAhisAdhyavyApyahetuvaiziSTyAvagAhizAnaviSayaviSayaka grahapratibandhakatAvacchedakaviSayitAnirUpakatvAdirUpaM viSayaniSThajJAnavirodhitvaM hetvAbhAsatvamityuktAveva sarvasAmaJjasye tAdRzajJAnasya yadviSayaka jJAnaM virodhiviSayakamitizeSopAdAnaM nirarthakaM syAdityAzayaH / viSayaniSTha meva tAzajJAnavirodhitvaM lAghavAt vaktavyamityAhAtraceti / niruktalakSaNe cetyrthH| / laghutayeti / svAvacchinnaviSayakatvAdivyApakatayAH "Aho Shrutgyanam" Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 247 * dodhitiH * tAdRzajJAnavirodhitvaM vA hetudoSatvam / jJAnavirodhitvaJca tadviSayaviSayakagrahavirodhigrahaviSayatvam / / gAdAdharI tadevAha tAdRzajJAnavi rodhitvaM veti / tAdRzajJAnavirodhitvaM yadi tAhajJAnapratibandhakatAvacchedakasvAvacchinnaviSayitAkadharmavattvaM tadA pUrvaniruktayathAzratamUlArtha eva paryavasAnAt nirvahniH parvato vahnimAnityAdisthalIyadoSAvyAptitAdavasthyamiti tannirvakti jJAnavirodhitvaJceti / tadviSayaviSayaketi / tathAca nirvahniH parvato vahnimAnityAdau tAdRzajJAnavirodhijJAnAprasiddhyApi candrakalA * virodhiviSayitAyAM nivezApekSayA virodhitvaghaTakapratibandhakatAyAM tannivezasyaiva laghutvAt / ____evaJca sati svAvacchinnaviSayakatvavyApakI bhUtaM yat tAdRzajJAnaviSayaviSayakagrahapratibandhakatvaM tadavacchedakaviSayitAnirUpakatAvacchedakasvavatvaM samuditalakSaNArtha iti bhAvaH / jJAnavirodhitvaJcetyAdidIdhitimavatArayati tAdRzajJAneti / pakSe sAdhyahetuvaiziSTyAvagAhijJAnavirodhitvaM yadItyarthaH / tAdRzeti / yadpAvacchinnaviSayakatvavyApakaM pakSe sAdhyavaiziSTyAvagAhi-sAdhyavyApyahetuvaiziSTyAvagAhijJAnaprativandhakatvaM tadrUpavattvamityarthaH / pUrvaniruktati / pUrvoktamUlalakSaNArthasyaiva paryavasitatve / nirvahniriti / tAdRzasthale pakSatAvacchedakaviziSTe sAdhyavaiziSTyAvagAhijJAnasyAhAryatvena tAdRzajJAna pratibandha katvasyaivA'prasiddhaH, tatsthalIyavaha nimaparvatarUpAzrayAsiddhirUpadoSe'vyAptivAraNamazakyaM syAdityarthaH / tannirvakti = tAdRzajJAnavirodhitvaM nirvakti, dIdhitikAra iti zeSaH / prakRtapakSavizeSyakaprakRtasAdhyaprakArakaprakRtasAdhyavyApyaprakRtahetuprakArakajJAnaviSayaviSayakagrahapratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakadharmavattvarUpalakSaNA. vivakSaNe tu na nirvahniHparvato vahnimAn ityatra vahnimatparvatarUpAzrayAsiddhAvavyAptiH. tAdRzapakSe sAdhyAdivaiziSTayAvagAhijJAnaviSayIbhUtavanyabhAvavatparvataviSayaka: yaH parvato valayabhAvavAnityAkArakagrahastatpratibandha katAnatiriktavRttivahnimatparvataviSayitAnirUpakatAvacchedakatAzaparvatatvasya vahnimatparvate sattvAdityAha tathAceti / niruktarItyA tAdRzajJAnavirodhitvasya vivakSaNe cetyarthaH / "Aho Shrutgyanam" Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH * evaMvidhaiva rItiruttaratra sarvatra savyabhicAralakSaNAdAvanusarttavyA ityapi kecit / 248 gAdAdharI tadviSayaviSayakasya nirvahniH parvata iti jJAnasya pratibandhakaM yadvahnimAn parvata iti jJAnaM tadviSayatAmAdAyaiva vahnimatparvatAdirUpa tatsthalIyAzrayAsiddhyAdau lakSaNasamanvayaH / atha ghaTavabhUtalAdirUpodAsInapadArthaviSayakasamUhAlambanAtmaka pakSa * candrakalA # tadviSayeti / nirvahniH parvato vahnimAn vahnivyApyadhUmavAMzcetyAkArakajJAnaviyaviSayakasyetyarthaH / lakSaNasamanvaya iti / tathAcoktarItyA virodhitvanirvacane na ko'pi doSa iti bhAvaH / yadyapyuktarItyA lakSaNArthasya nirvacane'pi parvato vahnimAn hRdo vahnimAn vetyAdau sarvatra ghaTAbhAvavadbhUtalAdAvudAsIne'tivyAptiH hRdo vahnimAn vahnivyApyadhUbhavAn ghaTavacca bhUtalamityAkArakasa samUhAlambanajJAnaviSayaviSayako yo ghaTavad bhUtalamitigrahastatpratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpa rutAvacchedakaghaTAbhAvavadbhUtalatvasya tAdRzabhUtale sattvAt prakRtapakSa vizeSyakaprakRtasAdhyaprakArakaprakRtasAdhyavyApyahetuprakArakagrahatvavyApakaviSayitAzAlibuddhitvAvacchinna prativadhyatAnirUpita pratibandhakatAnatiriktavRttisvAvacchi nnaviSayitAkarmavacvavivakSaNe ghaTavadbhUtalAdiviSayitAyA hRdAdivizeSya kava hunyAdiprakArakamahatvasya ghaTava dbhUtalAdyaviSayakAsamUhAlambanajJAnaniSThasyAvyApakatayA tasyAstAdRzagrahatvavyApakaviSayitApadena dhattumazakyatvena ghaTAbhAvavadbhUtalAdAvativyAptivAraNasambhave'pi nirvahniH parvato vahnimAn ityAdau vahnimatyarvatarUpAzrayA'sidbhAvavyAtiH, AdAryajJAnasAmagrIprayojyAyA eva vanyabhAvavatparvataviSayitAyA nirvahniparvatavizeSyakavahni prakArakagrahatvavyApakatayA tasyAzcAhArya jJAnamAtraniSThatvena tadavacchinnaprativadhyatvA'prasiddhatvAt anAdAryajJAnIyavahnyabhAvavatparvataviSayitAyA vahnimatyarvata nizcaya prativadhyatAvachedakatve'pi tasyAstAdRzapakSavizeSya kasAdhyAdiprakArakamahatyAvyApakatayA tatprativadhyatAvacchedakatAyA akiJcitkaratvAdityAzaMkate atheti / "Aho Shrutgyanam" tatra Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsA TIkAdvayopetam * gAdAdharI * tAvacchedakAvacchinnavizeSya kasAdhyatAvacchedakaviziSTasAdhya tadvyApyahe - tuprakArakajJAnaviSayaviSayakaghaTavadbhUtalAdijJAnapratibandha kajJAnaviSayaghaTA - bhAvavadbhUtalAdAvativyAptiH / na ca pakSatAvacchedakAvacchinna vizeSyakasAdhyatAvacchedakaviziSTasAdhyatannirUpitatryAptiviziSTahetutAvacchedakAva kAvacchinna 249 ghaTa prakArakamahatva vyApaka viSayitAghaTitadharmmAvacchinnapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacchedakasvAvachinna viSayitAkadharmavattvanivezAnna doSa:, vadubhUtalAdiviSayitAyAstAdRzagrahatvA vyApakatvAditi vAcyama, yattaH pa varvvatAdyaMze vahnimattAdyanavagAhino nivahniH parvvata iti jJAnasya yA vahniprakArakatvAdyanirUpitA nivrvvahnitvAdiprakAritAnirUpitaparvvatAdiviSayitA saivAnAhAyryatvaviziSTatayA vahnimAn parvata ityAdijJAnapratibadhyatAvacchedikA, tasyAzca nirvahniH parvato vahnimAnityAhAryyajJAnasAdhAraNye mAnAbhAvAt AhAyyajJAnasAmagyyAstAdRzaviSayitAprayojakatvAsiddheH / viparItajJAnAbhAvaghaTitAyAstAdRzaviSayitAprayojakAnAhAyryajJAnasA magnyAzcAddArthyajJAnAjanakatvAt tAdRzagrahatvavyApikA ca vahnimatvAdiprakAritAnirUpitA tAdRzaparvatAdiviSayitA, sA ca na prativadhyatAvacchediti nirvahnitvAdiprakAritAnirUpitaparvatAdiviSayitAtvena ni " * candrakalA # ghaTAbhAvavadbhUtale tivyAptivAraNAya nacetyAdinA'mihitAyAH zaMkAyAH samAghAnamAi yata ityAdi / saiva = vahniprakAritvAdya nirUpitA vahUnyabhAvaprakAritAnirUpita parvatatvAvacchinna viSayitaiva / tasyAH = - vahniprakAritvAdyanirUpitAyAttAdRzaparvataviSavitAyAH / mAnAbhAve hetumAha AhAryeti / viparIteti tadabhAvanizcayAbhAvaghaTitAyA vahniprakAritvAdyanirUpitAnAhAryajJAnIzravahnayabhAvavatparvataviSayitAprayojakasAmagryAH zrAhAryajJAnIyaviSayitAM pratyaprayojakatvAdityarthaH / "Aho Shrutgyanam" - - sA ca = vahnayAdiprakAritAnirUpitavahUnyabhAvavatparvataviSayitA ca / nirvahniH parvato vahnimAnityAkArakagrahe sAmAnyato vahnayabhAvavatparvataviSayitAtvAvacchinnAbhAvasyA'sattvAt tAdRzaviSayitAtvena zrAnAhAryajJAnIyavahnayabhAvavatparvataviSayitA'pi tAdRzagrahatvavyApiketi tAdRzaviSayitvAvacchinnapratibadhyatAmAdAyaiva vahnimatparvatarUpAzrayA'siddhau nAvyAptirityAha nirvahitveti / vahnayabhAvAdItyarthakam | Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAvaryAM sAmAnyanirukiprakaraNam * gAdAdharI * vahniH parvata ityAdijJAnIyaviSayitApi tathAvidhamahatvavyApiketi cet ? tarhi viSayitAtvAdinA ghaTavadbhUtalAdiviSayitAnAmapi tadvyApakatayA udAsIna padArtha vAraNamazakyamiti cet ? maivam, yadrUpAvacchinne yadrUpAvaniprakArakatvatvAvacchinnaM tAdRzagrahatvavyApakaM tadrUpAvacchinnavizeSyaka - tadrUpAvacchinnaprakArakayatvAvacchinnapratibadhyatAnirUpita pratibandha vivakSaNI 250 katAvacchedakasvAvacchinnanirUpitaviSayitAkadharmavattvasya yatayA sarvasAmaJjasyAditi dik / * candrakalA * viSayitAtveti / tathA ca vabhAvAdiprakAritAnirUpitaparvatatvAdyavacchinna viSayitAtvena nirvahniparvatAdivizeSya kavahniprakArakamahatvavyApakatAyA anAhAryajJAnIyavahrayabhAvavatparvata viSayitAyAmapyabhyupagame hRdo vahnimAnityAdau ghaTAbhAvavadbhUtale'tivyAptitAdavasthyaM syAt, viSayitAtvena ghaTavadbhUtala viSayitAyA padAdivizeSyaka vahnayAdiprakArakamahatvavyApakatayA tadavacchinnaprativadhyatAnirUpitapratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitA nirUpa katAvacchedakaghaTAbhAvavadbhUtalAdimattvasya ghaTAbhAvavadbhUtalAdau sattvAdityucyate tadA tvAdikAyAH maivamiti / yadrUpAvacchinna ityAdi / yadrUpAvacchinna vizeSyatAnirUpitayadrUpAvacchinnaprakAra tAkatvatvAvacchinnaM prakRtapakSe prakRtasAdhya prakAraka prakRtasAdhyavyApyahetuprakArakagrahatvavyApakaM tadrUpAvacchinna vizeSyatAkatadrUpAvacchinnaprakAratAka hatyAvacchinnaprativadhyatAnirUpita pratibandhakatAnatiriktavRttisvAvacchinna viSayitAkadharmavattva hetvAbhAsatvamiti vivakSaNIyatayetyarthaH / sarvasAmaJjasyAditi / niruktavivakSayA hRdo vahnimAnityAdau na ghaTAbhAvavadbhUtalAdAvativyAptiH hradavizeSyakavayAdiprakArakagrahatvasya ghaTavadbhUtalAdyaviSayakA samUhAlambane'pi do vahnimAnityAkArakajJAne varttamAnatayA tatra bhUtalatvAvacchinnavizeSyakaghaTatvAvacchinnaprakArakatvasya viraheNa tAdRzaprakArakatvatvAvacchinnasya pakSavizeSyakasAdhyAdimahatvA'vyApakatvAt bhUtalatvAvacchinna vizeSyakaghaTatvAvacchinnaprakAratAkagrahatvAvacchinnapratibadhyatAyA lakSaNA'ghaTakatvAt / navA nirvahniH parvato vahnimAnityAdau vahnimatparvatarUpAzrayA'siddhAvavyAptiH, nirvahniH parvato vahnimAn vahnivyApyadhUmavAMzcetyAkArakamahe parvatavizeSyakavalayabhAvaprakArakatvatvAvacchinnasyAbhAvaviraheNa tastha tAdRzavahnimahatvavyApakattvasya " Aho Shrutgyanam" samAdhAnamAha Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 251 * dIdhitiH * kecittu yAdRzapakSakayAdRzasAdhyakayAdazaheto yAvanto doSAH * gAdAdharo atra cAsvarasasUcanAya keciditi / sa ca uktayuttayA nihnivahnimAnityAdisthalIyadoSAsaMgrahaNa / na ca dhammitAvacchedakatvapratyAsattyA vahniprakArajJAnaM prati vahnayabhAvaprakArakajJAnasya pratibandhakatAmate nirvahirvahnimAnityetAdRzajJAnasamAnaviSayakAnAhAyyavahnimAnityAkArakajJAnapratibandhakatAmAdAya lakSaNasamanvayastatrApi sambhavatIti vAcyam , tAdRzamatAzrayaNe parvato .. vahnimAnityAdau vahnayabhAvavaDhdAderdoSatAprasaGgAt / yAdRzeti sarvatra yadrUpAvakhchinnArthakam / / (r)candrakalA nirvivAdatayA tAdRzavahnayabhAvaprakArakatvAvacchinna pratibadhyatAnirUpita pratibandhakatAvacchedakaviSayitAkatyasya vahnimatparvate'napAyAt / hRdAdau vahnayAdisAdhyakasthale tu hRdavizeSyakavaDhyAdiprakArakatvatvApacchinnasyaiva tAdRzasAdhyagrahatvavyApakatayA tadavacchinnapratibadhyatAmAdAyava vahnayabhAvaviziSTahRdAdirUpabAdhAdI lakSaNasamanvaya iti tu tattvam , ___ atra ca tAdRzaprakArakagrahatvAvacchinnatvaM pratibadhyatAyAM tAdRzagrahattvavyApakatvaM tena kAJcanamayahrado vahnimAn ityAdau vahnayabhAvavadhradarUpabAdhanizcayaprativadhyatAvacchedakakoTau kAJcanamayatvAvacchinnahradavizeSyakahiprakArakamahatvasyA'praveze'pi na kSatiriti dhyeyamitidik / niruktamate'svarasaM pradarzayati atraceti / niruktamate cetyarthaH / tathA ca niruktasya lakSaNArthatAbhyupagame'pi nirvahnirvahnimAnityAdau vahnayabhAvaviziSTavahathabhAvavadrUpabAdhe'vyAptiH, nirvahnivizeSya kavahniprakArakagrahattvavyApakaM yat vahnayabhAvAvacchinne vahniprakArakatvaM tadavacchinna pratibadhyatvAprasiddhaH tasyAhAyajJAnamAtraniSThatvAdityAha sa coktati / asvarasazcoktayuktathetyarthaH / zaMkate naceti / vAcyamitipareNAnvayaH / dharmitAvacchedakatAsambandhena vahniprakArakA jJAnaM prati tena sambandhena baDhyabhAvaprakArakajJAnasya pratibandhakatve na vahnayabhAvaviziSTavahnayabhAvavatyavyAtiH, nirvahnirvahnimAnityAkArakajJAnaviSayaviSayakagrahapadena parvatavizeSyakavahiprakArakA hasyApyupAdAnasambhavAt tatpratibandhakatAvacchedakavaDhayabhAvaviSayitAkatvasya tAdRzabAdhe satvAditibhAvaH / "Aho Shrutgyanam" Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH * sambhavanti tAvadanyAnyatvam, * gAdAdharI * tAvadanyAnyatvamiti / yatraca yAdRzapakSasAdhyahetukasthale yAdRzadoSajJAnasya prativadhyajJAnaM prasiddhyati, yathA nirvahniH parvato vahnimAn dhUmAdityAdau vahniviziSTaparvatAdirUpAzrayAsiddhi-dhUmAbhAvaviziSTanirvahniparvatAdirUpasvarUpAsiddhyAdInAM jJAnasya tatra tAdRzadoSANAM grAhyAbhAtra tadvyApyarUpataghaTakabhedena vizeSaNavizeSyabhAvabhedena ca bhinnAnAmanugatena viziSTa - pakSe viziSTasAdhanavaiziSTayagraha virodhitvarUpAsiddhitvAdinaiva tAvadanyAnyatvaghaTakabhedapratiyogivi 252 * candrakalA * dharmitAvacchedakatAsambandhena niruktarItyA pratibadhya pratibandhakabhAvakalpane parvato vahnimAn dhUmAdityAdau vahnayabhAvaviziSTahRdAdAvativyAptiH, parvatavizeSyakavahniprakArakajJAnasamAnAkArakasya hRdo vahnimAnityAdigrahasya pratibandhakatAvacchedakaviSayitAkatvasya tatra sattvAditi samAdhatte tAdRzeti / niruktarItyA pratibadhya pratibandhakabhAvamabhyupagacchatAM matAzrayaNe ityartha iti dik / kAJcanamayaparvatapakSakasthale parvatAdipacAdau doSasyA'prasiddhatvAt yAdRzetyAdikaM yadrUpAvacchinnArthakatayA vyAcaSTe sarvatreti / tathA ca pakSatAvacchedakAvacchinnapakSakasAdhyatAvacchedakAvacchinna sAdhyaka hetutAvacchedakAvacchinna he tAvityartha karaNAnna kutrA'pi doSANAmaprasiddhiriti bhAvaH / lAghavamabhipretyAha zratra ceti / niruktalakSaNe cetyarthaH / pratibadhyajJAnasya prasiddhiM darzayati yatheti / grAhyAbhAveti / prativadhyatvenAbhimatajJAnIya prakArIbhUtasya vastuno yo'bhAvastadvayApyabhedenetyarthaH / vizeSyeti / vizeSyatvavizeSaNatvabhedena cetyarthaH / prakRte ca vahnimatparvata- vahnivyApyavatparvata-dhUmAbhAvaviziSTanirvahni dhUmAbhAvavyApyaviziSTanirvahniparvatavRttivahnayAdi - nirvahnivRttidhUmAbhAvAdayo doSAH grAhyAbhAvatadvayApyAdibhedena bodhyAH / viziSTapakSa ityAdi / pakSatAvacchedakAvacchinna vizeSyatAnirUpita hetutAvacchedakAvacchinna prakAratA zAligrahatvavyApaka pratibadhyatAnirUpita pratibandhakatAnatiriktavRttisvAvacchinnaviSayitAkadharmarUpA'siddhitvAdinaivetyarthaH / tAvadanyeti / tAvadu bhinnabhinnatvaghaTakaprathamamedapratiyogivighayetyarthaH / " Aho Shrutgyanam" Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 253 gAdAdharI dhayA nivezo, na tu vahniviziSTaparvatatva-nidhUmattvaviziSTanirvahnitvAdinA, prayojanavirahAt , yatsthalIyayAhazadoSaviSayakajJAnasya prativadhyajJAnamaprasiddham , yathA nirvahnirvahnimAnityadisthalIyasya ca bAdhAdenisya, tasthalIyatAdRzadoSANAmagatyA vahnayabhAvaviziSTanirvadvitvavahnayabhAvavyApyaviziSTanivahnitva - nirvahniniSThavahnayabhAvatva-- nirvahniniThavahnathabhAvavyApyatvAdinA cAnanugatarUpaNava niveshH| atra ca viziSTabhinabhinnatvasya zuddhaviziSTasAdhAraNatayA sarvamAkAzavadityAdAvAkAzAbhAvaviziSTasarvAdirUpabAdhAdibhinnatvasyAprasiddhatayA ca tattadviziSTani OM candrakalA niveza iti / tathAca nirvahniH parvato vahnimAn dhUmAdityAdau nirvahniH parvato dhUmavAnityAkArakagrahavirodhitAhazA'siddhitvAvacchinnabhinnabhinnatvameva lkssnnmityaashyH| tAdRzasthale ananugatagrAhyAbhAva-tadvayApyAdibhinna bhinnatvanivezastu prayojanAbhAvAd gauravAca na kattavya ityAha nasviti / / nanvevaM tattaddoSabhinna bhinnatvaM kutra vaktavyamityAkAMkSAyAmAha yAdRzeti / yadpAvacchinnapakSasAdhyakahetAvityarthaH / doSaviSayaketi / bAdhAdidoSaviSayakanizcayasyetyarthaH / yatUsthalIyeti - nirvahniH parvato vahrimAnityAdisthalIyeti / bAdhAderzAnasya = vahnayabhAvaviziSTavahnayabhAvAdimaparvatAdirUpabAdhAdinizcayasya / agatyeti / nirvahniH parvato vahnimAnityAdizAnasyAhAryatayA tadvirodhitvasyAprasiddhayA tAdRzabAdhAdAvanugatadharmasyA'sambhavenopAyAntarA'bhAvAditi bhAvaH / niveza iti / tAvabhinna bhinnatvaghaTakaprathamabhedapratiyogividhayetyAdiH / tathA ca tattaddoSabhinna bhinnatvameva tAdRzasthale lkssnnmityaashyH| nanu yadi tAvaddoSabhinna bhinnatvaM lakSaNaM tadA hRdo vahnimAnityAdau bAdhAyekadeze kevalahadAdAvativyAptiH, vahnayabhAvaviziSTahRdAdeH zuddhahvadAdyabhinnatayA tAdRzaviziSTahRdAdirUpadoSabhinnatvasya zuddhahade virahAt tAdRzadoSAdibhinnaghaTAdibhinnatvasyaiva kevalahadAdau sattvAt / . kevalahadAdauM vahayabhAvaviziSTahRdAdibhinnatvAbhyupagameM tatrAtivyAptivAraNe'pi sarvamAkAzavadityatrAkAzAbhAvavatsarvarUpabAdhe'vyAptiH, aAkAzAbhAvavatsarva bhinnatvasyAprasiddhayA tAvadbhinnabhinnatvasya tatra vaktumazakyatvAt AkAzAbhAvaviziSTasarvatvasya sarvatra vidyamAnatayA kevalAnvayitvAdityAha anaceti / niruktalakSaNe cetyrthH|| niraktAtivyAptyavyAptI vArayati tattadviziSTeti / tathA ca doSAdau na "Aho Shrutgyanam" Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam cha gAdAdharI rUpitaviSayitAnyatamaviSayitAnirUpakatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmava. tvamevAbhimatam / zrayaJca prakAro yAdRzapakSasAdhyahetukasthale uktsmuuhaalmbnaanumiterprsiddhisttraivaadrnniiyH| yatratu tatprasiddhistatra lAghavAdyathAzratamUlalakSaNameva sAdhIyaH / zabdAbhedasyAkizcitkaratAyAH svayameva vakSyamANatvAdityavadheyam / candrakalA tattaddoSabhinnabhinnatvaM kintu doSAdinirUpitaviSayitAyAmeva tattadviziSTa nirUpitaviSayitAbhinna bhinnatvaM vaktavyam / tathAsati tAdRzaviziSTadoSAdinirUpitatAvadviSayitAbhinnabhinnaviSayitAnirUpakatAvacchedakadharmavatvamityasyaiva lakSaNArthatayA na bAdhaikadeze kevalahadAdAvativyAptiH, vahnayabhAvaviziSTahRdAdinirUpitaviSayitAbhinnabhinna viSayitAnirUpakatAvacchedakatvasya vahnayabhAvaviziSTahRdatvAdAveva vartamAnatvAt kevalahRdatvAdyavacchinnaviSayitAyA vahnayabhAvaviziSTahadatvAdyavacchinnaviSayitAto bhinnatvAt / / na vA AkAzAbhAvavatsarvarUpabAdhe'vyAptiH, AkAzAbhAvavatsarvatvAvacchinnanirUpitaviSayitAbhinnatvasya ghaTatvAvacchinnaviSayitAyAM sattvena tabhinnatvasya ca tAzasarvatvAvacchinnaviSayitAyAmanapAyAditi tAtparyam / ___ ayaJca prakAraH = niruktatAvadanyAnyatvAdirUpalakSaNAtmakaprakAraH / uktasamUheti / pakSaH sAdhyavAn sAdhyavyApyahetumAMzcetyAkArikAyA anumiterityrthH| tatra= nirvahniH parvato vahnimAn nirvhirvhnimaanityaadisthle| AdaraNIya iti / upAyAntarAbhAvAdityAdiH / yatra tu = hRdo vahnimAnityAdisthale tu / tatprasiddhiH = niruktasamUhAlambanAnumitiprasiddhiH / lAghavAditi / tAvadanyAnyatvasya bhedadvayagarbhatvena tadapekSayA hRdo vadvimAnityAdau yadrUpAvacchinnaviSayakatvavyApakaM prakRtAnumitipratibandhakatvaM tadrUpavattvArthakameva pUrvoktaM muullkssnnmaadrnniiymityrthH| nanvenaM lakSaNasya nAnAtvaM durvArabhityata Aha zabdAbhedeti / lakSyabhedena lakSaNanAnAtvasya dIdhitikRtaivAna vakSyamANatayA lakSaNasya lakSyabhedena nAnAtvamiSTameva sutarAM lakSaNAtmakazabdAbhedo'kiJcitkara iti bhaavH| mahAnasatvavAn parvato vahnima n dhUmAdityAdau mahAnasatvAbhAvaviziSTaparvatAderiva parvatavRttimahAnasatvAbhAvAdermahAnasatvAbhAvavyApyaviziSTaparvatAderapi AzrayAsiddhitvena "Aho Shrutgyanam" Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * dIdhitaH ekamAtradoSasthale ca tattvameva hetvAbhAsatvam / gAdAdharI 255 ca yatrAzrayAsiddhayAdi rekavidha eva doSaH pratibadhyajJAnaJca prasiddhaM mahAnasatvavAn parvato vahnimAndhUmAdityAdau tatra viziSTapakSagraha virodhitvAdirUpAzrayAsiddhitvAdereva doSasAmAnyalakSaNatvamucitaM na tu mahAnasatvAbhAvaviziSTa parvatatvAdyavacchinnatAdRzAbhAvavyApyaviziSTaparvatatvAdyavacchinnabhinnabhinnatvasya niruktasamUhAlambanAnumitivirodhitvasya gauravAdityAzayenAha ekamAtradoSasthala iti / ekavidha eva yatra doSastadviSayaka jJAnapratibadhyajJAnaJca prasiddha, tAdRzasthala ityarthaH / tena grAhyAbhAva- tadvyApyabhedena vizeSaNa- vizeSyabhAvabhedena ca sarvatra doSANAM nAnAtvasambhavAdekamAtradoSasthalasyAprasiddhatve'pi parvatAnyaH parvato vahnimAn dhUmAdityAdAvekavidha mAtradoSasthale grAhyAbhAva-tadvyApyarUpaghaTakAdibhedena vibhinnAzrayAsiddhyAdInAmanugamakarUpAbhAvenAnyatamatvasya lakSaNatAyA Avazyakatve'pi na kSatiH / tattvam = tAdRzatvaM niruktAzrayAsiddhitvAdikamiti yAvat / * candrakalA * tattadanantadoSabhinnabhinnatvasya pakSaH sAdhyavAn sAdhyavyApyahetumAMzcetyA kArakAnumitipratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakadharmavattvasya lakSaNArthatve gauravaM syAdatastAdRzasthale pakSatAvacchedakaviziSTa pakSagrahatvAvacchinnapratibadhyatA nirUpita pratibandhakatAvacchedakasva / vacchinna viSayitAkadharmavattvameva lakSaNArthaM ityAzayavatAM dIdhitikRtAmekamAtretyAdigranthaM vyAcaSTe ekavidha eveti / doSatAvacchedakamAtradharmaviziSTa evetyarthaH / "Aho Shrutgyanam" ca yatra = yAdRzasthale / tadviSayaketi / ekavidhadoSaviSayakanizcayasya pratibadhyajJAnamityarthaH / teneti / yatra ekavidha eva doSa ityAdyarthaMkaraNenetyarthaH / tathAca mahAnasatvavAn parvato vahnimAn dhUmAdityAdAvapi mahAnasattvAbhAvavyApyaviziSTaparvata - parvatavRttimahAna satvAbhAvAdibhedena doSANAmAnantyAdekamAtradoSasthale ityabhidhAnaM dIdhitikArasyAsaMgataM syAdataH ekamAtra doSatAvacchedakadharmAvacchinna doSasthale ityarthaMkaraNe'pi na nistAraH, parvatAnyaH parvato vahnimAn dhUmAdityAdau parvatAnyatvAbhAva-tadvyApyAdiviziSTaparvatAdeH AzrayAsiddhitvarUpaikamAtradharmAvacchinnasyaiva doSatayA Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam (r) gAdAdharI idamupalakSaNam / yatra parAmarzavirodhino vyabhicAra-virodhAsiddhayastrayo doSA na tu bAdha-pratirodhau parvato vahnimAn hRdatvAdityAdau parAmazavirodhitvameva sAmAnyalakSaNam , yatra ca bAdha-pratirodhAsiddhayo doSAH na tu vyabhicAravirodhau hRdo vahnimAn dhUmAt kAJcanamayahrado vahnimAn dhUmAt hRdaH kAJcanamayavahnimAn dhUmAt hrado vahnimAn kAzcanamayadhUmAdityAdau ca tatra viziSTapakSe viziSTasAdhya-viziSTasAdhanayovaiziSTyAvagAhi yaj jJAnaM tadvirodhitvameva tathA / * candrakalA. tatra parvatAnyatvAbhAvaviziSTiparvata * tAzAbhAvavyApyaviziSTaparvatAdibhinnabhinnatvasyaiva lakSaNArthatAyA aAvazyakatvAt parvatAnyatvaviziSTaparvatajJAnasyAhAryatayA tadvirodhitvena samudAyAzrayAsiddharupAdAnA'sambhavAdato doSaviSayakajJAnasya yatra prativadhyajJAnaM prasiddhaM tatraiva viziSTapakSagraha dhirodhitvarUpaM tattvaM lakSaNamitivyAkhyAtamiti bhAvaH / __ lAghavAdAha idamupalakSaNamiti / yatra = yAdRzasthale / natu bAdhapratirodhau = na tu bAdhasatpratipakSau / parvata iti / atra vahnayabhAvavavRtti hRdatvaM vybhicaarH| valayadhikaraNavRttitvAbhAvaviziSTaM vahivyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvaviziSTaM vA hradatvaM virodhaH / hRdatvAbhAvavatpavataH svarUpAsiddhiritibodhyam / parAmarzavirodhitvameveti / sAdhyanirUpitatattavyAptyavacchinnaprakRtahetuprakArakaprakRtapakSavizeSyakalaukikasannikarSAdyajanyagrahatvavyApakapratibadhyatAnirUpita pratibandhakatvaM yadrUpAvacchinnaviSayakanizcayatvavyApakaM tadrUpavattvameva hetvaabhaastvmityrthH| bAdhapratirodheti / bAdhasatpratipakSetyarthakam / hRdo vahnimAn dhUmAdityatra vahnayabhAvaviziSTahrado bAdhaH, vahnayabhAvavyApyaviziSTahRdaH satpratipakSaH dhUmAbhAvaviziSTahadazca svarUpA'siddhiH / kAJcanamayahRdo vahnimAn dhUmAdityAdau kAJcanamayatvAdyabhAvaviziSTaha dAdikamAzrayAsiddhiH / hRdaH kAJcanamayavahnimAn dhUmAdityAdau kAJcanamayatvAdyabhAvaviziSTavahnayAdikam sAdhyA'prasiddhiH / hrado vahnimAn kAJcanamayadhUmAdityAdau kAJcanamayatvAbhAvavabhUmAdikaM sAdhanA'prasiddhirityavagantavyam / viziSTapakSa iti / pakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyatAnirUpitasAdhyatAvacchedakAvacchinnaprakAratAkatve sati hetutAvacchedakAvacchinnaprakAratAkagrahatvavyApakapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakadharmavattvameva tathA = sAmAnyalakSaNa / "Aho Shrutgyanam" Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam dIdhitiH sa cAtirikta evAnyonyAbhAva iti na vaiyarthyam ___ gAdAdharI evaM yatra vyabhicArAsiddhI eva doSau kAzcanamayaH parvato dhUmavAn vaDherityAdau tatra viziSTapakSaviSayaka-vyAptiviziSTasAdhanagrahavirodhitvAdikaM tathetyapi bodhyam / nanu tattaddharmAvacchinnabhinnabhinnatvarUpalakSaNaghaTakatattaddha ANAM bhAgAsiddhatayA hetvAbhAsasAmAnyetarabhedAnanumApakatve'pi vyabhicArAvArakatayA taditarAMzavaiyamityata Aha saceti / sa cAnyonyAmAvo'tirikta eveti yojanA / sa ca = tattaddharmAvacchinnapratiyogitAkamedakUTAvacchinna pratiyogitAkaH bhedaH, atiriktaH tattaddharmAtiriktaH, tathA ca candrakalA kAJcanamayaparvato dhUmavAn vartarityAdau kAJcanamayatvAbhAvAdimatparvatAdirAzrayA'siddhiH, dhUmAbhAvavavRttitvaviziSTavahrathAdiya'bhicAra ityapi bodhyam tatra = tAdRsthale / viziSTapakSa iti / pakSatAvacchedaviziSTapakSaviSayakaH prakRtasAdhyavyAtiviziSTahetuviSayakazca yaH pakSatAvacchedakaviziSTapakSaH prakRtasAdhyayApyo heturityAkArakagrahastAdRzagrahatvavyApakapratibadhyatAnirUpita pratibandhakatAnatiriktavRttiviSayitAnirUpakatAvacchedakadharmavattvAdikamityarthaH / AdipadAt doSadvayasthale'pi anayava rItyA lakSaNaM vaktavyamiti sUcitam / tathA sAmAnyalakSaNam / sacAtirikta evetyAdidodhitimavatArayati nanvityAdi / ayamabhiprAyaH, doSAH svetarabhinnAH bAdhatvAdimattvAt svarUpAsiddhimattvAdvatyAdihetoH doSAtmakapakSakadeze bAdhAtiriktasattvena bhAgAsiddhisambhave'pi yatra yatra bAdhatvAdikaM tatra tatraiva doSetarabhedasattvena vyabhicArA'prasaktayA tAzabAdhatvAdirUpatattadharmAvacchinnaminnabhinnatvarUpaniruktatarabhedAnumApakalakSaNAtmakahetoyarthaM syAt , niruktabhinnabhinnatvasya tattaddharmarUpatayA tAdRzabhinnabhinnatvatvarUpasvasamAnAdhikaraNaprakRtasAdhyIbhUtetarabhedavyApyatAvacchedakatattaddharmatvAdighaTitasvavattvasya / tAhazabhinnabhinnatvarUpahetau sattvAt tasyetarabhedAnumApakatvA'sambhavAt vyabhicArA'vArakasyaiva vyarthatvAditi / tattaddharmAtiriktaH = tattadvAdhatvAdyatiriktaH / upasaMharati tathAceti / tattaddharmAvacchinnabhedakUTAvacchinnapratiyogitAkabhedasya tattaddharmAtiriktatve cetyrthH| kalAvilAsaH - tathAca dharmibhedAna vaiyamiti / atra tAdRzAnyatamasya tAdAtmyasambandhe. "Aho Shrutgyanam" Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI - dharmibhedAnna vaiyarthyam / tattaddharmAvacchinnabhedamAtrAvacchinna pratiyogitAkAnyonyAbhAvasya svapratiyogitAvacchedakIbhUtabhedapratiyogitAvacchedakatattaddhamasvarUpatve'pi tAdRzabhedakUTAvacchinnapratiyogitAkabhedatvasya nAnAdharmaSu kalpanApekSayA tadviziSTasyaikasya bhedasya lAghavena kalpayituM yukttvaaditybhipraayH| candrakalA. dharmibhedAnna vaiyarthyamiti / tathAca svasamAnAdhikaraNaprakRtasAdhyavyApyatA. vacchedakadharmAntaraghaTitasvavata eva vyarthatayA tattaddharmAvacchinnabhedakUTAvacchinnapratiyogitAkabhedasya tattaddharmAtiriktabhedasvarUpatve svapadena tAdRzabhedakUTAvacchinnapratiyogitAkabhedatvarUpahetutAvacchedakasyopAdAnameva na sambhavati, tatsAmAnAdhikaraNyasya tattadharmatvAtmakabAdhatvatvAdau virahAt itarabhedavyApyatAvacchedakasvasamAnAdhikaraNadharmAntarasyaivAprasiddhastAdRzabhedatva-tattaddharmatvayovibhinnaghamivRttitvAditi tu paramArthaH / nanu ghaTatvAdyavacchinnabhedAvacchinna pratiyogitAkabhedasya ghaTatvAdisvarUpatAyA zrAvazyakatayA tattadvAdhatvasvarUpAsiddhitvAvacchinnabhedakUTAvacchinnapratiyogitAkabhedasyApi tattadvAyatvAdisvarUpatvameva svIkaraNIyamitidharmabhedAbhAvAnniruktalakSaNAtmakahetovayayaM durimityata pAta tattaddharmeti / ghtttvaadyvcchinnbhedmaatraavcchinnprtiyogitaakbhedsyetyrthH| ghaTabheda-paTatyobhayaghadbhedasya ghaTAtiriktamaThAdAvapi vartamAnatayA tAdRzobhayAvacchinnabhedasya ghaTatvarUpatA na sambhavatItyato bhedamAtrAvacchinnetyuktamiti dhyeyam / svapratiyogiteti / svaM caramabhedaH tatpratiyogitAvacchedakIbhUto yaH prathamabhedaH tatpratiyogitAvacchedakatattaddharmAtmakatve'pItyarthaH / tAdRzeti / bAdhatvavyabhicAratvAdirUpatattaddharmAvacchinnabhedakUTAvacchinna pratiyogitAkabhedatvasyetyarthaH / nAnA dharmeSu = bAdhatvavyabhicAratvAdiSu / tadviziSTeti / bhedatvaviziSTetyarthakam / tathAca tAdRzabhedakUTAvacchinnabhedatvaviziSTasya tAdRzabhedarUpadharmiNastAhazatattadharmatvaviziSTatattaddharmAtiriktatvasyAvazyaM svIkaraNIyatayA dharmibhedAnna vaivrthymityaashyH| __(r) kalAvilAsaH naivetarabhedAnumApakatvaM bodhyam / evaJcAnyonyAbhAvasya taddharmabhinnatve'pi hetutAvacchedake sAmAnAdhikaraNyasya satvAt dharmibhedAdityabhidhAnamasaMgatamiti tu cintniiym| "Aho Shrutgyanam" Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256. candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 256 * dIdhitiH . paJcavidhabhedoktistu tatsambhavasthalAbhiprAyaNa, * gAdAdharo * etacca yathAzratAbhiprAyeNa, tattaddharmAvacchinnanirUpitaviSayitAnyatamaviSayitAnirUpakatAvacchedakadharmavattvasya lakSaNatve cAdhikavikAsakatayA vizeSaNasArthakyamityavadheyam / nanu sAdhyAdibhedena lakSaNabhede do vahnimAn dhUmAdityAdisthalIyasya lakSaNasya paJcavidhahetvAbhAsasAdhAraeyAsambhavAttAdazalakSaNAkrAntAnAM paJcavidhatvottathasaGgatirityata Aha paJcavidhabhedoktiriti / paJcavidhatvoktirityarthaH / tatsambhavasthaleti / yatra paJcA OM candrakalA etacceti niruktvaiyaabhidhaanshcetyrthH| yathAzrateti / svAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakasvasamAnAdhikaraNaprakRtasAdhyavyApyatAvacchedakIbhUto yo dharmastadavacchinnaviSayakapratItiviSayatAvacchedakasvavattvasya yathAzrutaveyarthyalakSaNAbhiprAyeNetyarthaH / tattaddharmeti / tattaddharmAvacchinnaviSayitAbhinna bhinna viSayitAnirUpakatAvacchedakadharmavattvasyetyathaH / lakSaNatve - lakSaNArthatve / adhiketi / svavyApakaprakRtasAdhyavyApyatAvacchedakadharmAntaraghaTitasyaiva vaiyaryalakSaNasya vaktavyatayetyarthaH / vizeSaNeti / tattaddharmAvacchinnabhedakUdAvacchinnabhedarUpalakSaNAtmaketarabhedAnumApakahetoH tattaddharmAvacchinnaviSayitAnyatamaviSayitAnirUpakatAghacchedakadharmavattvarUpalakSaNAtmakatAdRzahetorvA sArthakyamityarthaH / __ dravyaM guNakarmAnyatve sati samavetAdityatra guNatvasya dravyatvavyApyatAvacchedakatayA samavetavasamAnAdhikaraNatayA ca tadghaTitaniruktasamavetatvavato hetovyathatApattyAvyarthatAvacchedakatvenAbhimatasvavyApakadharmAntaraghaTitasvavata eva vyarthatAyA vaktavyatayA niruktasthale vaiyarthyAzaMkodaya eva na sambhavati, tAdRzabhedakUTAvacchinnabhedasya tattaddhamasvarUpatve'pi tAdRzabhedatvavyApakatvasya tattaddhamatvarUpavAghatvavAdI virahAt tAdRzabhedatvasya vyabhicAratvAdAvapi sattvAt / evaM tAdRzAnyatamaviSayitAnirUpakatAvacchedakatvatyApi vyabhicAratvabAdhatvAdisAdhAraNatayA tadvayApakatvasyApi tattaddharmatve'bhA. vAt na lakSaNAtmakahetorvaiyarthyamityabhiprAyaH / ___ hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau hetvAbhAsapaJcakasyA'sambhavAt tatsthaloyalakSaNasya paJcavidhabhedaghaTitatvamayasambhavItyAzaMkya paJcavidhetyAdidIdhitimavatArayati nanviti / paJcavidhatvoktiH- paJcavidhatvAbhidhAnam / "Aho Shrutgyanam" Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 anumAnagAdAdhayoM sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH dhyabhicArAdeH sAdhyAdibhedaniyantritatvAt zabdAbhedamAtrasya cAkiJcitkaratvAditi prAhuH / / ___(r) gAdAdharI nAmeva hetvAbhAsAnAM sambhavaH gaurazvo ghaTatvAdityAdau tasthalIyalakSaNAkrAntasya paJcavidhatvAbhiprAyeNetyarthaH / nanu lakSaNAnanugamAditarabhedAnumAne bhAgAsiddhirityata Aha vyabhicArAderiti / sAdhyAdibhedaniyantritatvAta sAdhyAdibhedaniyantritalakSyatAvacchedakatvAt , tathAca lakSaNasyeva lakSyatAvacchedakasyApyananugamAnna bhAgAsiddhiriti bhAvaH / nanvevamapyanugatoktayasambhavAnnAyaM prakAraH sAdhIyAnityata Aha zabdAbhedamAtrasyeti / candrakalA. gaurazva ityAdi / atra azvatvAbhAvavavRtti ghaTatvaM vyabhicAraH, azvatvAdhikaraNavRttitvAbhAvaviziSTaghaTatvaM virodhaH, ghaTatvAbhAvaviziSTo gauH svarUpAsiddhiH, azvatvAbhAvavadgobarbAdhaH, azvatvAbhAvavyApyavAMzca gauH satyatipakSahati paJcAnAM hetvAbhAsAnAmatra samAvezAt niruktasthalAbhiprAyeNaiva paJcavidhatvAbhidhAnaM na tu sarvatreti bhaavH| lakSaNAnanugamAditi / lakSaNasya nAnAtve hRdo vahnimAn dhUmAdityAdisthalIyalakSaNasthatatcaddoSabhinna bhinnatvasya doSAtmakapakSakadeze vyabhicArAdau virahAt bhavati bhAgAsiddhiriti nanvityAdizaMkAyA abhiprAyaH / sAdhyAdIti / AdinA hetoH parigrahaH / vyabhicArAderityatrAdinA bAdhAdeH parigrahaH / vyabhicArAdeH sAdhyAdibhedena bhinnatvasyAvazyakatvAdAha tathAceti / na bhAgAsiddhiriti / hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau doSasAmAnyasya na pakSatvaM kintu tatsthalIyatattaddoSAdereva, tatra ca tatsyIyatattaddoSabhinna bhinnatvasyAnanugatasyApi lakSaNasya sattvAnna bhAgAsiddhirityarthaH / __ tathA ca lakSaNavat lakSyatAvacchedakasyApyananugatatayA tattadoSAH svetarabhinnA: bAdhatvAdyavacchinno vA svetarabhinna: bAghatvAdyavacchinnabhinnatvAdityAkAraketara. bhedAnumAnasyaiva paryavasitatayA na ko'pi doSa iti bhaavH| zabdAbhedasyeti / lakSaNAtmakazabdasya abhedaH aikyaM tasyetyarthaH / akizcita. karatvAditi / niruktalakSaNasyakatAyA vktumshkytvaadityaashyH| .. ____ idantu tattaddharmAvacchinnabhedakUTAvacchinnabhedavaddharmavattvarUpaM lakSaNaM doSAH svetara. bhinnAH tAdRzabhedavaddharmavatvAdityAkAraketaramedAnumAekameva, natu doSapadazakyatAvacche "Aho Shrutgyanam" Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 261 gAdAdharI 8 idaM punarihAvadheyam / tAvadanyAnyatvamitarabhedAnumApakameva na tu doSapada. pravRtti nimittam , tathAsati nirvahnitvaviziSTe vahnisAdhane dhUmo duSTa ityAdau duSTapadasya vavathabhAvaviziSTinivahnitvAdyavacchinnAnyatamavadarthaka tayA nirvahnitvaviziSTe vahnisAdhane ityAderananvitArthakatvaprasaGgAdaprasiddhyA tasya hevanvayinivahnitvaviziSTavizeSyakavahnayanumitiprayojakatvArthakatvAsambhavAt , kintu abhAvaprayojakabhramAnyavRttiviSayitAnirUpakavattvameva tathA, uktasthale ca prakAratA, prakAratAnirUpitavyAptiprakAratAnirUpitadhUmasvAvacchinnaprakAratA cobhayameva sAdhanapadArthaH / prakAratArUpasAdhanapadArthe'parapadArthaikadezavyAptiprakAratAnirUpakaprakAra candrakalA daka doSavyavahAropayika vaktavyam , tathAsati vahnayabhAvavasvAvacchinne vahrisAdhane dhUmo duSTa ityAdI duSTa ityasya vahnayabhAvavanniSThavahnayabhAvAdibhinnabhinnavadarthakatAyA AvazyakatayA nirvadvitvaviziSTe vahnisAdhane ityAdisamudAyArthasya anvayAnupapattiH syAdityAhedam punariheti / / ___evakAralyavacchedyamAha nasviti / doSapadapravRttinimittaM doSapadazakyatAvacche. dakaM doSavyavahAraupayikamitiyAvat / niSedhe hetumAha tathAsatIti / niruktalakSaNasya doSapadapravRttinimittatvAbhyupagame satItyarthaH / adhikamabhihitaM prAk / nanu nirvadvisvaviziSTe vahnisAdhane dhUmo duSTa ityAdau duSTapadasya vahnayabhAvaghaniSThavaDyabhAvAdyanyatamavadarthakatve'pi na nirvahnitvaviziSTe ityAderananvayaprasaMgA, anumityarthakasAdhanapadottarasaptamyA: prayojakatvArtha svIkRtya nirvahnivizeSyatAkavaDyanumitiprayojakatAyA dhUme'nvayasambhavAdityata Aha aprasiddhayetyAdi / tasya = nirvahnitvaviziSTe vahnisAdhane ityAdisamudAyasya / tathAca nirvadvivizeSyakavavijJAnasyAhAryatvena tasyAnumititvaM na sambhavaduktikamapIti hRdayam / nanu tarhi tatra kIdRzAnvayabodho'bhyupagantavya ityata Aha kinvityAdi / tathA = duSTatvam / uktasthale = nirnahnitvaviziSTe vahnaHsAdhane dhUmo duSTa ityAdisthale / aparapadArthaikadezeti, prakAratAnirUpitavyAptiprakAratAnirUpitahetuprakAratArUpasAdhanapadArthaikadezIbhUtAyAM prathamaprakAratAyAJca / svarUpasambandheneti anvaya itishessH| "Aho Shrutgyanam" Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhayA~ sAmAnyaniruktiprakaraNam * gAdAdharI tAyAJca SaSThayantavahnipadapratipAdyasya vahniniSThatvasya svarUpasambandhena, sAdha. napadArthoktaprakAratAdvaye ca saptamyantArthasya nirvahnitvaviziSTavizeSyatAyA nirUpitatvasambandhenAnvayaH, sAdhanapadottarasaptamyA nirUpakatvaM dvitvazcArthaH, nirUpakatve ca niruktasAdhanapadArthayoH pRthaganvayaH, tadanvitanirUpakatve ca dvitvAnvayaH, dvitvAnvitatAhazanirUpakatvayozca doSapadArthaghaTakAbhAve'nvayaH, tathAca nirvahnitvaviziSTavizeSyatAnirUpitavahniprakAratAnirUpakasvasya tAdRzavizeSyatAnirUpitA yA vahiprakAratAnirUpitavyAptiprakAratAnirUpitadhUmatvAvacchinnaprakAratA tannirUpakatvasya ca dvayorabhAvaprayojakabhramAnyavRttiviSayitAnirUpakavAnityevAnvayabodhaH / pratibandhakIbhUtabhrama OM candrakalA nirvahnitvaviziSTe ityatra saptamyartho vizeSyatvaM tatraca nirvahnitvaviziSTasyAdheyatathA, vaharityatra SaSThayarthaniSThatve tu vahnipadArthasya nirUpitatvasambandhenAnvayo bodhyaH / niruktati prakAratAyAH prakAratAnirUpitavyAptiprakAratAnirUpitahetuprakAratAyAzca pRthaganvaya ityarthaH / tadanviteti tAdRzaprakAratAdvayAnvitetyarthakam / dvitvAnvaya iti / svarUpasambandhenetyAdiH / abhAve'nvayaH iti pratiyogitAsambandhenetyAdiH / samuditapadArthAnvayabodhamAha tathAceti / niruktakrameNa samastapadArthanirvacane cetyathaH / nanu abhAvaprayojakabhramAnyavRttiviSayitAnirUpakaparyantasya duSadhAtvarthatve sambadhinazca tatra pratyayArthatve'pi viSayitAyAM bhramAnyavRttitvavizeSaNaM nirarthakamityata Aha pratibandhakIbhUteti / anumitipratibandhakatAvAn yo bhramastadoyaviSa ___ * kalAvilAsaH * tathAca nirvahnitveti / nava nirvahirvahnimAn ityAdisthale pUrva virodhiviSayitAyA aprasiddharevAzaMkitatayA kathamuktazAbdabodhaH samIcIna iti vAcyam, pare tu kalpAbhipretapratibadhyapratibandhakamAvasyedAnImapyAdaraNIyatayA prayojya prayojakabhAvAbhidhAnasya samIcInatvasambhavAditi dik / itizrImadudAsInaparamahaMsaparivrAjakAcAryavarya - zrImatsvAmijayarAmadAsabhagavatpAdaziSya-samastabhAratavarSaprasiddhasindhumahA-nadAntarvati-sAdhuvelAtIrthAdhIza padavAkyapramANapArAvArINa-svAmizrImadharinAmadAsaviracitA hetvAbhAsasAmAnyaniruktaH kalAvilAsanAmikA TIkA samAptA / "Aho Shrutgyanam" Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 263 gAdAdharI viSayitAnirUpakAbhAvAdimattvamAdAya parvate vahnisAdhane dhUmo duSTa ityAdiprayogavAraNAya viSayitAyAM bhramAnyavRttitvaM nivezitam / doSaghaTake kevalasAdhyAbhAvAdau doSavyavahArAbhAvAt atrAyaM doSa ityAdau svaviSayakanizcayAvyavahitottarAnumitiniSThatAdRzobhayAbhAvAdhikaraNatAtvavyApaka virodhiviSayitAprayojyatAkadharma eva doSapadArtha iti dik / * candrakalA yitAnirUpakavahanyabhAvAdimattvamAdAyetyarthaH / zrAdinA parvatAdeH parigrahaH / bhramAnyavRttitvamiti / viSayitAyAM bhramAnyavRttitvavizeSaNAnupAdAne parvate cahna sAdhane dhUmo duSTa itiprayogApattiH syAt tatrApi dhUme parvatavizeSyatAnirUpitavahiprakAratAnirUpakatva- tAdRzavizeSyatAnirUpitavaniprakAratAnirUpitavyAtipra. kAratAnirUpitahetuprakAratAnirUpakatvayordvayorabhAvaprayojikA yA vayabhAvavAn parvata ityAkArakabhramIyaviSavitA tannirUpakavahnayabhAvAdeH svajJAnaviSayaprakRtahetutA. vacchedakavattvasambandhavattvasyAnapAyAdato bhramAnyavRttitvaM tAdRzaviSayitAyAM deyam , tathA sati noktaprayogApattiH, niruktaviSayitAyAH parvatAdau vahnayabhAvaprakArakabhramavRttitvAdityAzayaH / nanvevam abhAvaprayojakabhramAnyavRttivirSAyatAnirUpakasya doSapadArthatve hRdo vahimAnityAdau vayAdikaM doSa itivyavahArApattiH, vanyAdiviSayitAyA api hRdAdidharmikavanyAdyanumitipratibandhakatAvacchedakatayA vahnayAdAvapi tAdRzobhayAbhAvaprayojakabhramAnyavRttitAdRza viSayitAnirUpakatvasya sattvAt prativandhakatAvacchedakaviSayitAprayuktatvasya doSatAvacchedakadharmAbhAve svIkaraNIyatvAdityAha doSaghaTaketi / atra = heto| ityAdau= ityAkArakavyavahArasthale svaviSayaketi / atra svapadaM doSatAvacchedakatvenAbhimatadharmaparaM na tu doSatvenAbhimatavyAptiparam , agreca dharmapadaM dharmavadathakam , tena viziSTadoSasya vizeSyamAtrAtmakatve'pi na kSatiH, navA ghaTatvAbhAvavadAkAzAdevRttimattvalakSaNadharmatvAbhAve'pi AkAzapakSakaghaTatvAdisAdhyakasthale tasya doSatvAnupapattiritidhyeyam / tathA svAvacchinnaviSayakanizcayAvyavahitottarAnumitau yA tAdRzobhayAbhAvAdhikaraNatA tAdRzAdhikaraNatAtvavyApakIbhUtA yA virodhiviSayitAniSThaprayojakatAnirUpitA prayojyatA sA yasya svasya evambhUtasvAtmakadharmavAneva doSapadArtha ityarthaH / "Aho Shrutgyanam' Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 anumAnagAdAdhayoM sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiHsyAdetat , zabdo'nityaH zabdatvAt , ityatrAsAdhAraNe'vyAptiH 8 gAdAdharI asAdhAraNyasya pakSavRttitve sati sAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitAtmakasya, satpratipakSasya ca pakSaniSThasAdhyAbhAvavyApyavasvarUpasya buddhaMvirodhiviSayakatayA sAdhyavattAjJAnavirodhitvaM nivivAdameva / ekaca tajjJAnadazAyAM hetoranumityajanakatvAttabuddhaH pratibandhakatvamAvazyakamityetAdRzayathAzratArthaparasya dazAvizeSe ityAdimUlasyAnusthitiH, anyathA sAdhAraNyAdijJAnasya pratibandhakatAyA api vyavasthApayitumucitatvAdatastAdRzamUlamanyathA vyAkhyAtumavataraNikAmAha syAdetaditi / ityatrAsAdhAraNe-etatsthalIyAsAdhAraNyarUpadoSaprakArakahetuvizeSyakabhrama - viSaye srvsaadhyvdvthaatttvaatmke| avyAptiriti / tadviSayakatvasya niruktA numityapratibandhakahetvaviSayakajJAnasAdhAraNatayA tAdRzapratibandhakatAtiriktavRttitvAditi bhAvaH / nanu kevalaM sarvasAdhyavavyAvRttatvaM na doSaH api tu sAdhanavRttitvavizeSitam tAdRzaviziSTaviSayakatvantu na pratibandhakatAtirikta * candrakalA tRtIyalakSaNavyAkhyAnantu tRtIyamapItyAdinA svayameva pUrvamuktamato neha vitanyate, atra nivedvivahnimAn dhUmAdityAdI atrAyaM doSa iti vyavahAro na syAt , tatra viroSiviSayitAyAH pUrvoktayuktyA'prasiddhatvAditi tu vibhAvanIyamityalaM pallavitena / __syAdetaditvAdyavataraNaM saMgamayati asAdhAraNyasyeti / buddhaH = nizcayasya / virodhiviSayakatayA = sAdhyAbhAvavyApyaktvAvagAhitayA / tadruddhaH = asAdhAraNyAdibuddhaH / anyatheti / dazAvizeSe ityAdimUlasya pratyekajJAnasya anumitipratibandhakatvavyavasthApanaparatve ityarthaH / ucitatvAditi / tathAca kevalAsAdhAraNyAdi. jJAnasya tathAtvAbhidhAnamayuktamiti bhAvaH / zravyAptimupapAdayati tadviSayakatvasyeti / sarvasAdhyavavyAvRttatvAvacchinnaviSaya. katvasyetyarthaH / sarvasAdhyavavyAvRttatvamAtrasya lakSyatve tatrAvyAtiH,tAdRzavyAvRttatvAvacchinnaviSayakatvasya hetvaviSayakakevalavyAvRttatvAvacchinnaviSayake'pi nizcaye vartamAnatayA tatrA'numitipratibandhakatAviraheNa tadviSayakatvavyApakatAyAH prakRtAnumitipratibandhakatAyAmasatvAt / hetuniSThasarvasAthyavadvyAvRttatvantu aprasiddham, anityatvavati zabde zabdatvasya vRttarityavazya hetvaghaTitasyaiva tasya lakSyatvAditibhAvaH / "Aho Shrutgyanam" Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 265 dIdhitiHsarvasAdhyavavyAvRttestatrAsattvAt , evaM zabdo'nityaH kRtakatvAdityasya satpratipakSe nityatvavyApyAdravyadravyatvAdAvapi pakSasya tadvattA * gAdAdharI * vRttItyata Aha sarveti / tatra = heto, asattvAt = avRttaH, sAdhyavati pakSa hetovRttariti zeSaH, tathA ca tAdRzaviziSTasyAprasidhdyA tasya doSatvAsambhavena prasiddhasyAviziSTasAdhyavavyAvRttatvasyaiva tatra doSatAyA Avazyakatvamiti bhaavH| adravyadravyatvAdAviti = asmvetdrvytvaadaavityrthH| asamavetatvasya dhvaMsasAdhAraNatayA nityatvavyApyatvAsambhavAdvizeSyAMzanivezaH / atrApyanantaramavyAptirityanuSajyate, tadviSayaktvasya pakSAviSayakajJAnasAdhAraNatayA pratibandhakatAtiriktavRttitvAditi bhAvaH / nanu kevalaM nityatvavyApyAdravyatvAdikaM na tatra doSaH, api tu pakSaniSThatadvattava, tAdRzaviziSTaviSayakatvaca pratibandhakatAnatiriktavRttyevetyata Aha pakSasyeti / tathAca pakSaghaTitaviziSTAprasidhdyA pakSAghaTitasyaiva doSatvamAvazyakamiti bhaavH| tayoHtAdRzasthalIyadoSatvenAbhimatayoruktadhamayoH / zabdo nityaH zabdatvAdityAdau zabdatvAdivizeSyakanityatvavyAvRttavAdijJAnaviSayaviziSTasya prasi ___* candrakalA * sAdhyavati =anityatvavati / pakSe = zabde / hetoH= zabdatvasya / asamaveteti / shbdpksskaanisytvsaadhyketyaadiH| nityatveti / anityatvarUpasAdhyasya yo'bhAvaH nityatvaM tadvyApyatvA'sambhavAdityarthaH vizeSyAMzanivezaH = dravyatvAMza niveshH| asamavetadravyasvasya gaganAdAveva sattvena tatra nityatvavyApyatvaM nirvivAda. mityaashyH| nityatvadhyApyA'samavetadravyatve'pyavyAtimupapAdayati tadviSayakatvasyeti / nityatvavyAtiviziSTA'samavetadravyatvaviSayakatvasyetyarthaH / tAdRzeti nityatvavyApyA'samavetadravyatvAdimat zabdarUpapakSaviSayakatvaM tu ityarthaH / doSatvamAvazyakamiti / tayAca tatra tatrAvyAptireveti bhaavH| uktadharmayoH = sarvasAdhyavavyAvRttasva-nityatvavyApyA'samavetadravyatvayoH / ityAdau = ityaadysddhtau| "Aho Shrutgyanam" Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 anumAnagAdAdhayoM sAmAnyaniruktiprakaraNam (r) cintAmaNi : 8 dazAvizeSe hetvorevA'sAdhAraNasatpratipakSayorAbhAsatvAt tabuddherapyanumitipratibandhakatvam / (r) dIdhitiH (r) virahAdityAzaMkAM tayoralakSyatvena nirAkurute dazAvizeSa iti / hetvoH = saddhatvoH, asAdhAraNaH = pakSamAtravRttiH, san pratipakSo virodhiparAmarzo yasya sa tathA, tayordazAvizeSe hetau sarvasAdhyavadvyAvRttatvasya pakSe sAdhyAbhAvavyApyavattvatya ca bhramadazAyAm, AbhAsatvAt = anumityajanakatvAt , * gAdAdharI dhdyA satrAvyAptaH zaGkAnAspadatvAdalakSyatvAbhyupagamena tatparIhArasyAtyantA. sambhavaduktikatvAt hetupadaM saddhetuparatayA vyAceSTe hetvoriti / saddhatvoH sAdhyavavyAvRttatvAdirUpAsAdhAraNyasya sAdhyAbhAvavyApyavatpakSakatvarUpasatpratipakSitatvasya cAsambhavAdasAdhAraNasatpratipakSapade anyathA vyAcaSTa asAdhAraNa iti / tathA = prakRte stprtipksspdaarthH| saddhatvoduSTatvarUpAbhAsatvAyogAdAbhAsapadamanyathA vyAcaSTe AbhAsatvAditi / ___tabuddharityatra. tatpadasya hetuparatvaM na sambhavati, satpratipatasthale pratibandhakajJAnasya hetuviSayakatvAniyamAddhatuviSayakatvakathanasyAprayojakatvAd buddhipadasyApi buddhisAmAnyaparatvaM na sambhavati hetvAdimAtraviSayakajJAnasyApratibandhakatvAdatastatpadasya hetupakSobhayaparatayA buddhipadastha * candrakalA zaMkAnAspadatvAditi / zabdo nityaH zabdatvAdityAdau nityatvavavyAvRtatvatvaviziSTazabdatvarUpasya viziSTasya prasiddhatvAt tasya lakSyatvAt tatra dusstttvsyaapyaavshyktvaaditybhipraayH| hetupadamiti | maulmityaadiH| mUlasthAsAdhAraNasatpratipakSapadasya pakSamAtravRttiH san pratipakSa ityAdyarthakatvAbhidhAnaprayojanamAha saddhatvorityAdi / zabdapakSakAnityatvAsAdhyakazabdatvA'samavetadravyatvayorhetvorityarthaH / hetuviSayakatvA'niyamAditi / sAdhyAbhAvavyApyavatpakSasya hetvaghaTitasyApi satpratipakSatvAditibhAvaH / hetvAdimAtreti / kevalaM heturityAkArakazAnasyetyarthaH / tatpadasya tadbuddharityA "Aho Shrutgyanam" Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 267 dIdhitiH tabuddhaH = hetvAdau sAdhyavavyAvRttatvAdibuddheH pratibandhakatvaM paramAyAti na tu tapiyasya doSatvam , asatyAta , anyathA vAdhabhrameNAnumityanudayAt tasyApi doSatva gAdAdharI 7 sAdhyatayAvRttattva-sAdhyAbhAvavyApyanattvAbapAhibuddhiparatayA tadbuddhipadaM hetuviSayakasAdhyavayAvRttitva pakSaviSayakasAdhyAbhAvavyApyavacAbuddhiparatayA vyAcaSTe tadbuddhariti / tayoralakSyatAlAbhAya hetvoranantaraM zruta evakAro'tra yojanIya; / tadarthamantarbhAvya vyAcaSTe pratibandhakatvaM paramAyAtIti / param kevalam / evakAravyavacchedyaM sphuNyati nasviti / tadviSayasya = tAdRzabuddhiviSayasya, doSatvam - doSalakSaNalakSyatvam , asa. svAt = lakSyatAprayojakasyAsattvAt , pratibandhakIbhUtajJAnapramAvasyaiva tdvissylkssytaapryojktvaaditibhaavH| asatvAt =viziSTasyAprasiddhatvAditi tu nAthaH, ekadeza evAvyAptarAzalilayA viziSTAprasiddhastadalaya. tAnirvAhakatvaviraheNAnupayogAt, anyathAprati pandhakIbhUtabhramaviSayasyApi doSatve, bAdhabhrameNa = pakSe sAdhyAbhAvabhrameNa / * candrakalA * dimaulatatpadasya / tadarthamantarbhAvya = zrutaivakArArthamantarbhAvya / tAdRzabuddhIti sarvAsnityatvavyAvRttazabdatvajJAnaviSayasya nityatvavyApyAsamavetadravyatvAdimacchabdajJAnaviSayasya cetyarthaH / lakSyatAprayoja keti / yatra doSatAvacchedakatvenAbhimataM viziSTaM rUpaM tatraiva lakSyatvamiti hRdayam / nanu tarhi lakSyatAprayojaka kimityAkAMkSayAmAha pratibandhakIbhUteti / tadviSayasya pratibandhakIbhUtajJAnaviSayasya / tathAca prakRtAnumitipratibandhakIbhUtajJAnaniSThaM pramAtvameva tadviSayasya lakSyatAprayojakamitibhAvaH / ekadeza eva = kevalasarvasAdhyavaddhyAvRttatvAdAveva / tadalakSyateti / sarvasAdhyavavyAvRttatvarUpaikadezaniSThAlakSyatetyarthakam ! dIdhitisthAnyathApadArtha vyAcaSTe pratibandheti / sAdhyAbhAvabhrameNeti / parvato vahnimAn dhUmAdityAdau parvatAdau vahnayAdyabhAvabhrameNetyarthaH / tasyeti tatpadasya bhramaparAmarzakatve asaMgatiH, jJAnasyAdoSatvAt, ghanyabhAvaviziSTaparvatAdezcAprasiddhayA parAmarzA'sambhavAdAha tadviSayeti / tAhazabhramaviSayetyarthakam / "Aho Shrutgyanam" Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhayoM sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH . syAt , ko hi sAdhyAbhAva-tavyApyavattAbhramayoranumitivirodhitve vizeSaH / niyuktikastu pravAdo na shrddheyH| yattu jJAnasya yadanumitipratibandhakatAvacchedakaMtadvatvam tatprakArakA pramAviSayatvaJca lkssnnaarthH| ___ * gAdAdharI nanvevamuktasthale dazAvizeSe hetorduSTatApravAdo nopapadyata ityata Aha niyuktikastviti / upadarzitasthale'pi dazAvizeSe hetorduSTatvamaGgokurvantastatsAdhAraNyAya lakSaNamanyathA vyAcakSate ye tanmatamupanyasya dUSayati yattviti / "jJAnasyeti" SaSThayantArthasya yatpadArthe'nvayaH, tathA ca jJAnasambandhitvaviziSTaM yadrUpAvacchinnaM yatkiJcitsambandhena anumitipratibandhakatAvacchedakamityarthaH / atrApyavacchedakatvaM anitiriktavRttitvam , uktayuktaH / (r) candrakalA dazAvizeSe = bhramadazAyAm / hetoH = niruktshbdtvaadihetoH| anyat sugamam / upadarziteti / zabdo'nityaH zabdatvAt ityAdisthale dazAvizeSe == sarvasAdhyavayAvRttatvarUpA'sAdhAraNyabhramadazAyAm , zabdAdau pakSe nityatvavyApyAsamavetadravyatvabhramadazAyAzca / hetoH = zabdatvAdeH / tatsAdhAraNyAya - niruktshbdtvaadisdhetusaadhaarnnyaay| lakSaNArthamAha tathAceti / jJAneti nizcayetyarthakam , tena na doSAdiviSayaka. saMzayAdikamAdAyAsambhava iti dhyeyam / tathA ca yakiJcitsambandhena nizcayasambandhi sadeva yadapAvacchinnam prakRtAnumitipratibandhakatAvacchedakaM bhavati tadrUpAvacchinnavattvaM hetau duSTatvamiti phalitam / hRdo vanimAn dhUmAdityAdau pramAtmakaghanyabhAvavahRdanizcaye viSayitAsambandhena vahanyabhAvavaDhdAdeH sattvenaiva tasya hradarmikavahanyAdyanumitipratibandhakatA. vacchedakatayA tadvattvamAdAya dhUmAderduSTatvamevamanyatrApIti bhAvaH / uktayuktariti / hRo vahnimAnityAdau vanyabhAvavaDhdanizcayaniSThAyAM viSayitAsambandhena vanyabhAvAderapi pratibandhakatAyAmavacchedakatvAt bAdhAye dezakevalavahanyabhAvAdimattvamAdAya dhUmasya duSTatvApattiH syAdato'tra pratibandhakatAvacchedakatvamanatiriktavRttitvarUpaM vaktavyam , tathA sati kevalavanyabhAvAdeviSayitAsambandhena "Aho Shrutgyanam" Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 266 * dIdhitiH - tacca dvividham , viSayarUpaM sAdhAraNyAdi, __ * gAdAdharI * tatpadamubhayatra tadrUpaviziSTaparam / lakSaNArtha = vyutkrameNa lakSaNayorarthaH / nanvetAtaiva kathaM darzitasatpratipakSAdau lakSaNasamanvayaH, tatra pratibandhakatAvacchedakIbhUtaviziSTaviSayakatvasyAprasiddhaH, kathaM vA vyabhicArAdikamAdAya savyabhicArAdAveva lakSaNagamanaM vyabhicArAdiviSayakatvasyaivapratibandhakatAvacchedakatayA vyabhicAraderatathAtvAdityata Aha tacceti / taashprtivndhktaavcchedkcetyrthH| * candrakalA * vahnayabhAva ityAkArakanizcaye'pi vartamAnatayA tatrAnumitipratibandhakatAviraheNa vaDhyabhAvadeviSayitAsambandhena pratibandhakatAtiriktavRttitvAnna tamAdAya dhUmasya duSTatvaM sambhavatItyabhiprAyaH / yatpadasya yadpAvacchinnaparatve agrimatatpadasyApi tadrUpAvacchinnaparatAyA aAvazyakatvAdAha tatpadamiti / tadvatvamityatra tatprakAraketyatra ca. tatpadamityarthaH / yatpadasyAkhaNDayadvyaktiparatve tu bAdhAyekadezakevalahRdAdimitvamAdAya hetodu. STatvaM syAt , zuddhasya viziSTAnatiriktattvAditi hRdayam / vyutkrameNeti / zabdo'nityaH zabdatvAdityAdau prathama dvitIyalakSaNa eva sarvasAdhyavayAvRttatvAdAvanyApterAzaMkitatayA tAdRzAvyAptivAraNArtha prathamaM prathamalakSaNasyArthamanabhidhAya vyutkrameNa prathama dvitIyalakSaNasyArtho dIdhitikRtAmihitastatasta sprakAraketyAdinA prathamalakSaNasyArtha ititu tattvam / viSayitAhiyatkiJcitatsambandhena zAnasambandhi sat yadrUpAvacchinnaM prakRtAnumiti. pratibandhakatAnatiriktavRtti tadrUpAvacchinnaprakArakaprabhAvizeSyatvaM duSTatvamiti tu prathamalakSaNasyArthaH ityavadheyam / / tacceti dIdhitimavatArayati nanvateti / tatra sarvasAdhyaSadavyAvRttazabdasvAdibhrame / savyabhicArAdau-dhUmasAdhyakavahnayAdau / atathAtvAditi / tathAca vyabhicAraviSayakatvasya jJAnaniSThatayA hetAksattvAta vyabhicAriNi hetau lakSaNasamanvayo na syAditi bhaavH| tAdRzeti / tAzapratibandhakatAnatiriktavRtti cetyarthaH / natu vaijJAnikamiti / bAghasyale sAdhyAbhAvasya vaijJAnikatve parvato vahnimAn dhUmAdityAdau bAdhanabhamAdAya "Aho Shrutgyanam" Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 anumAnagAdAdhayoM sAmAnyaniruktiprakaraNam * dodhitiHbAdhe ca pramitasAdhyAbhAvavAn pakSaH, tadviSayakatvena jJAnasyAnumitipratibandhakatvAt / aviSayarUpaJca virodhisAmagrIkAlInatvAdikam , tadvattvaJca jJAnasyeva tadviSayasya hetorapIti / * gAdAdharI bhramAtmakabAdhapratibandhakatAmAdAyApAditAyAH saddhatorduSTatAyA asambhava spaSTIkattu mAha bAdhe ceti / bAdhajJAnaniSThapratibandhakatAyAJcetyarthaH, avacchedaka iti shessH| pakSasya vAstavaM sAdhyAbhAvavattvaM nivizate na tu vaijJAnikamiti sUcayituM pramiteti / tadviSayasyAvacchedakatve yuktimAha tadviSayakatveneti / tathAca viSayaviSayakatvasyeva viSayasyApi viSayitayA avacchedakatvamakSatamiti bhaavH| virodhisAmagrIkAlInatvAdIti / virodhikoTyanumitisAmagrIkAlInatvena parAmazIdeH pratibandhakatvamityabhimAnaH, tathAca tadAdAyaiva satpratipakSite asAdhAraNe ca saddhetau duSTatvamiti bhaavH| nanu jJAnaniSThaM virodhisAmagrIkAlInatvamAdAya kathaM hetoduSTatvaM tasya jJAna eva sattvAdityAzaGkA pari harati tadvattveti / tadviSayasya hetorapIti / tatkAlanirUpitAgheyatAtmakasya * candrakalA* hetorduSTatvApattiH syAdato natvityuktamitidhyeyam / vyabhicArAdeH sAdhyAbhAvavatpakSAderapi pratibandhakatAvacchedakatvaM vyavasthApayituM bhAvamAha tathAceti / viSayitayA = viSayitAsambandhena / ___ parAmarzAderiti / aAdinA sarvasAdhyavaddyAvRttatvajJAnaparigrahaH / nityatvavyApyAsamavetadravyatvavAn zabda ityAkArakanidhayAderityarthaH / tadAdAyaiva = virodhikoTyanumitisAmagrIkAlInatvamAdAyava / saddhetau = anityatvasAdhya kazabdatvAdau / dazAvizeSe = asaadhaarnnyaadibhrmkaale| jJAnaniSTheti parAmaryAdiniSThetyarthakam / hetoH= taadRshshbdtvaadeH| tasya = virodhikoTyanumitisAmagrIkAlInatvasva / nanu tAdRzasAmagrIkAlInatvaM tAzasAmagrokAlanirUpitAdheyatvaM taccAdheyavyaktibhedAt bhinnameva, tathAca parAmazarUpajJAnaniSThAdheyatAyAH parAmarza evaM vidyamAnatayA kathaM tAdRzakAlInatvamAdAya zabdanAdAvasAdhAraNe lakSaNasamanvayaH ? parAmarzaniSThasya tAdRzasAmagrIkAlInatvarUpatatkAlanirUpitAdheyatvasya zabdatvAdau virahAdityata Aha tatkAleti : tAhazasAmagrIkAletyarthakam / "Aho Shrutgyanam" Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 candrakalA-kalAvilAsAkhyaTokAdvayopaitam 271 * dIdhitiH - tanna, tadvattvaM hi heto bhedena, bAdhe tadabhAvAt / ata eva nAzrayatayA, ___ * gAdAdharI * tatkAlInatvasyAdheyabhedena bhedAnabhyupagamAt , abhyupagame vA AdheyatAsambandhena tatkAlasyAvacchedakatayA tamAdAyaiva lakSaNasamanvayAditi bhAvaH / nAbhedeneti / vivakSituM zakyamiti zeSaH / sAdhyAbhAvavavRttitvAdiviziSTasAdhanarUpadoSasyAbhedasambandhena hetau satvAttena sambandhena tadvattvavivakSAyAM na vyabhicArAdAvaprasaktirataH bAdhe tadabhAvAditiH vahnayabhAvavaduhRdAdirUpabAdhe dhUmAdirUpahetvamedAsatvAdityarthaH tathA ca tatrAvyAptiriti bhAvaH ata evambAdhe'vyAptereva,nAzrayatayA tadvatvam * candrakalA * bhedAnabhyupagamAditi / tathA ca parAmarzarUpajJAnaniSThatAdRzasAmagrIkAlanirUpitAdheyatAtaH zabdatvAdiniSThatAdRzAdheyatAyA bhedavirahAt tAdRzasAmagrIkAlanirUpitAdheyatvarUpatAhazasAmagrokAlInatvamAdAyava zabdatvAdisaddhatau dazAvizeSe lakSaNasamanvaya iti bhaavH| nanu tatkAlanirUpitAdheyatAyA zrAdheyavyaktibhedena bhedAnabhyupagame parAmarzAdiniSThavirodhyanumitisAmagrokAlonatvavat zabdatvamityapi pramApratItiH syAdato'vacchedakamedenAdheyatAbhedo'vazyaM svIkaraNIya ityata Aha abhyupagame veti / ttkaalniruupitaadheytvsyetyaadiH| avacchedakatayeti / tathAca prAdheyatAsambandhana virodhikoTyanumitisAmagrIkAlavavenaiva parAmaderanumitipratibandha katayA tAdRzakAlasya cAdheyatAsambandhena parAmazaM iva zabdatvAdAvapyakSatatvAt tatra lakSaNasamanvaya iti tu paramArthaH / tamAdAyaiva = tAdRzasAmagrIkAlamAdAyaiva / lakSaNeti / zabdatvAdisaddhatAvityAdiH jJAnaniSThAnumitipratibandhakatAvacchedakalAM yadi hetAvabhedena tadA dhUmavAn vahnarityAdau dhUmAbhAvavavRttitvaviziSTavahnirUpatAdRzapratibandhakatAvacchedakavyabhicArAbhedasya vahnirUpahetau satvena tatra lakSaNasamanvayasambhave'pi hRdo vahnimAn dhUmAdityAdau bAdhite dhUmAdihetAvavyAtiH, vahnayabhAvaviziSTahadarUpabAdhAbhedasya dhUmAdau virahAt / niruktabAdhitahetAvavyAsibhayena AzrayatAsambandhenApi tadvatvaM vaktumazakyam , dhar3hayabhAvaviziSTahRdAzrayatAyA dhUme'bhAvAdityAha sAdhyAbhAveti / nanu samUhAlambanekajJAnaviSayatvasambandhena vahnayabhAvaviziSTahRdAzrayatAyA dhUme "Aho Shrutgyanam" Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam (r) dIdhitiH vahnivyabhicAridravyatvAdimati dhUme'tiprasaGgAcca, sAdhyAbhAvavatpakSasyeva sAdhyAbhAvavavRttihetooNnasya pratibandha gAdAdharI vivikSAhamiti shessH|dhuumaadevhybhaavvdhaadaadynaashrytyaa ekajJAnaviSayatvAdirUpasambandhasya AdhAratvAnirvAhakatvAditi maavH| avyAptimuktvA ativyAptimapyAha vahnivyabhicArIti / nanu hetuniSThasAdhyabhAvavavRttitvA. dirUpaviSaya eva prativandhakatAvacchedako na tu tadviziSTadravyatvAdiH tadAzrayazca na dhUmAdirityAzaGkA nirAkaroti sAdhyAbhAvavaditi / sAdhyAbhAvavavRttihetonisyeti = taadRshhetuvissykjnyaansyetyrthH| tathA ca vayabhAvavavRttidravyatvAdikamapi viSayatayA avacchedakamiti bhaavH| nanu dhUmAdestAhazadharmavattve'pi vahnau sAdhye dhUmo duSTa ityAdivyavahArasya nApattisambhavaH, uktayuktyA taddhatukAnumitivirodhirUpavattvasyaiva tatra duSTatAvyavahAraniyAmakatvAt , anyathA tavApyapratIkArA candrakalA sattvAt kayamAzrayatvasambandhena tadvatvokto bAdhitahetAvavyAptirityata Aha ekazAne. ti / samUhAlambanavAdhabAdhitaviSayakaikajJAnetyarthakam / AdhAratveti / tAdRzaikajJAnaviSayatvasya vRttyaniyAmakatayA tena sambandhenAzrayasvasyaivAprasiddhiriti hRdayam / / avyAptimiti / zrAzrayatayetyAdiH / ativyaaptimpyaaheti| vahnimAn dravyatvAdityAdau vayabhAvavadvRttitvaviziSTadravyatvarUpavyabhicArasya zrAzrayatAsambandhena vahnisAdhyakadhUmAdAvapi sattvena tatra saddhatAvativyAptimadhyAhetyarthaH / ___ tadAzrayaH = kevalavaDhayabhAvavavRttitvasyAzrayaH / na dhUmAdiriti / tathAca kathaM dhUmAdisaddhetAvativyAptiriti bhAvaH / viSayayeti / viSayitAsambandhena jJAnaniSThaM sadeva tAdRzadravyatvaM prtibndhktaavcchedkmevetyrthH| taddhetuketi / vhrisaadhykdhuumaadihetukaanumitiprtibndhktaavcchedktaashruupvttvsyaivetyrthH| vahnimAn dhUmAdityAdau ca taashruupmevaaprsiddhmityaashyH| anyatheti / taddhatukAnumitivirodhirUpavattvasya duSTatAvyavahAraniyAbhakatvAnabhyupagameM ityarthaH / tavApi = doSavatvaM duSTatvamiti vadato'pi / apratIkArAditi / "Aho Shrutgyanam" Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA - kalAvilAsAkhya TIkAdvayopetam * dIdhitiH * katvAt sAdhAraNyAdi viSayakatvasya jJAnaniSThasyaiva pratibandhakatAvacchedakatvAt / sattAdisAdhyake jJAne atiprasaGgAcca yathAkathaJcit tadvattvasya cAtiprasaJjakatvAt, virodhisAmagrIsamavahito'pi ca liGgaparAmarzo * gAdAdharI * dityato'nyatrAtiprasaGgamAha sAdhAraNyAdiviSayakatvasyeti / jJAnaniSThasya jJAnavRttitvaviziSTasya / sattAdIti / sattAvAn jJAnAdityAdau jJAnahetukasattAdyanumitipratibandhakatAvacchedakaM jJAnAMze sattAdyabhAvavadvRttitvAvagAhitvamAdAya satve sAdhye jJAnaM duSTamityAdivyavahArApatterityarthaH / yena kenApi sambandhena tadvattvaM vivakSaNIyamityapi dUSayati yathAkathaviditi / atiprasaJjakatvAditi / uktadharmamAdAya sattAdisAdhyakajJAne dhUmAdyaMze yadvahayabhAvavavRttitvAvagAhitvam, ekajJAnaviSayatvAdisambandhena tadvavamAdAya vahrayAdisAdhyakadhUmAdAvapi duSTatvavyavahArApatta rityarthaH / satpratipakSasthale virodhi sAmagrI samakAlInatvena pratibandhakatAmAdAya yallakSaNasamupapAditaM tad dUSayati virodhisAmagrIti / * candrakalA * 273 = vahnyabhAvavadvRttisvaviziSTadravyatvarUpavyabhicAradoSavattvasya zrAzrayatayA ekajJAnaviSayatathA vA dhUmAdau sattvAt vahnisAghane ghUmo duSTa itivyavahArApatterazakyavArayatvAdityarthaH / sattAsAdhyakajJAnarUpasaddhetAvativyAtimupapAdayati jJAnAMze ityAdi / jJAnaM duSTamiti / jJAnahetukAnumitipratibandhakatAvacchedakaM yat jJAnaniSThaM sattA'bhAvavaTTattitvaviSayakatvaM tasya jJAna evAnapAyAditi bhAvaH / tadvattvam = tAdRzAnumitipratibandhakatAvacchedakavatvam / uktadharmeti / jJAnaniSThasattAbhAvavadvRttitva viSayakatvarUpadharmamAdAyetyarthaH / duSTatvavyavahArApatteriti / vahnayabhAvavadvRttitvaM dhUmazcetyAkArakaika samUhAlambanaviSayatAyA dhUme satvAt tena sambandhena dhUmAdyaMze vahayabhAvavadvRttitvAvAtvasyApi dhUme varttamAnatvAdityAzayaH / " Aho Shrutgyanam" virodhikoTyanumitisAmagrIkAlInatvena parAmarzAdeH pratibandhakatAnirAkaraNaparaM svasAdhyeti dIdhitigranthaM vyAcaSTe svajanyeti / tAdRzasAmagrIkAlInaparAmarzajanyaityathakam / ekasminneva parAmarze svasAdhyAnumitikAraNatvaM tatpratibandhakatvaJca Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyA sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH * na svasAdhyakAnumiteH pratibandhako maNisamavahito vahniriva dAhasya / * gAdAdharI na svasAdhyakAnumiteH pratibandhaka iti = na svajanyAnumitipratibandhaka ityarthaH / kAraNatvapratibandhakatvayo rekatrAnabhyupagamAditi hRdayam / vibhinnarUpeNa tadubhayasyaikatropagame pratibandhisUcanAyAha maNIti / na pratibandhaka ityanuSajyate / tathAca virodhi koTyanumitisAmagrIkAlInatvena parAmarzasya svasAdhya kAnumitiprativandhakatve maNisamavahitatvena vahnapAdInAmapi dAhapratibandhakatvApattiH / maNisamavahitatvApekSayA lAghavena maNitvenaitra pratibandhakatA kalpyate iti cet, tarhi virodhisAmagrIkAlInatvApekSayA lAghavAt tAdRzasAmagrItvena virodhiparAmarzatvenaiva vA pratibandhakatvaM prakRte'pi kalpayitumucitamiti kathaM virodhisAmagrIkAlInatvamAdAya lakSaNaM saGgamanIyaM tasya pratibandhakatAtiriktavRttitvA diti bhAvaH / 274 * candrakalA * sarvAnubhavaviruddhamityAha kAraNatveti / ekatra tayoH samAvezAbhyupagame tu sundopasundanyAyena parasparaM vyAhanyeteti bhAvaH / nanvekarUpeNa kAraNatvapratibandhakatvayo revAnabhyupagamaH parAmarzatvena svasAdhyAnumitikAraNatAyAH virodhikoTyanumitisAmagrIkAlInatvena tu tAdRzAnumiti - pratibandhakatAyAstatrAbhyupagame na ko'pi doSa ityevam zrAzaMkya maNItyAdidISitigranthamavatArayati vibhinneti / parAmarzatvena kAraNatAyAH virodhisAmagrIkAlInatvena tatraiva parAmarza pratibandhakatAyAH svIkAre doSamAha tathAceti / vibhinnarUpeNa kAraNatvapratibandhakatvayorabhyupagame cetyarthaH / dAhapratibandhakatvApattiriti / tathAca vahnitvena dAhakAraNatvaM maNisamavahitatvena ca vahnau dAhapratibandhakatvaM yathA na svIkaraNIyaM tathA virodhisAmagrIkAlInatvenApi svasAdhyAnumitijanakIbhUtasya parAmarzasya tAdRzAnumitipratibandhakatvaM na kalpayituM zakyamiti bhAvaH / nanu maNitvApekSayA maNisamavahitatvasya gurutayaiva na dAhapratibandhakatAvacchedakatvaM yuktamityAzaMkAM nirAkaroti iti cediti / lAghavaM pradarzayati / tAdRzasAmagrItveneti / virodhikoTyanumitisAmagrItve nelArthaH / iti tu mizramatam / dISitikAramatamAha virodhIti / tasya = virodhisAmagrIkAlInatvasya / tathAca "Aho Shrutgyanam" Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAlyaTIkAyopetam * dIdhitiH atha yaddharmmaviziSTajJAne satyavazyamanumitipratibandhaH tadevAtra pratibandhakatAvacchedakamuktam bhavati ca pratibandhakIbhUtavirodhisAma , * gAdAdharI * 275 kAnutpattivyApyatAvacchedakatvarUpam pratibandhakatAvacchedakatvamevAtra vivakSitaM na tu kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitAvacchedakatvarUpam, tacca virodhi - sAmagrIkAlInatve'pyakSatamevetyAha athetyAdinA / yaddharmeti = yAdRzadharmaviziSTanizcayAvyavahitottarakSaNatvavyApako'numityanutpAdastA dRzarUpa paramevetyarthaH / nizcayatvanivezAt bAdhAdiviSayaka saMzayasaMskArAvyavahitottarakSaNe kadAcidanumityutpAde'pi na kSatiH / atra = etallakSaNe, pratibandhakatA - vacchedakamuktam = pratibandhakatAvacchedakapadena vivakSitam / bhavati ceti | virodhikoTyanumitisAmagyyAH pratibandhakatvakathanaM pratibandhakasamavahitA * candrakalA virodhisAmagrIkAlInatvasya prakRtAnumitipratibandhakatAtiriktavRttitvaM sutarAmeva nirvivAda mityasAdhAraNAdau daza vizeSe'pi bhavanmate lakSaNasamanvayo na sambhavatIti hRdayam / virodhikoTyanumitisAmagrI kAlInatvaviziSTaparAmarzAderavazyaM svasAdhyAnumitipratibandhakatvaM vaktavyam, tAdRzaviziSTaparAmarzasattve tAdRzAnumiteranudayAt yAhazadharmaviziSTanizvayAvyavahitottarakSaNatvAvacchedenAnumityanutpattistAdRzadharmasvApi prati* bandhakatAvacchedakatvAt / nacaivaM maNisamavahitatvenApi vahayAdeH dAhapratibandhakatvApattiriti vAcyam, iSTatvAdityAzayavatAM dIdhitikRtAm athetyAdizaMkAgranthaM vyAkhyAtumupakramate kAryeti / tacca = kAryAnutpAdavyApyatAvacchedakatvaJca / yAdRzeti / tathAcaitanmate hRdo vahnimAnityAdyanumitipratibandhakatAvacchedakatvaM vahnyabhAvaviziSTahRdAdereva viSayitAsambandhena tadviziSTanizcayAvyavahitottarakSaNatva vyApakatAyAstAdRzAnumityanutpAde - kSatatvAt / . evaJca vahnayabhAvaviziSTahadAdikamAdAyaiva tAdRzasthale hetorduSTatvamityAzayaH / nizcayapadavyAvRttimAha nizcayatveti / nakSatiH na sambhavaH / vyApakatvanivezAt parvato vahnimAn dhUmAdityAdau na pUrvoktayuktvA pASANamayatvavatsarvatAdikamAdAya dhUmasya duSTatvApattiritidhyeyam / virodhikoTyanumitisAmagrIkAlInatvasya doghitikRduktaM vyavasthApayati virodhIti ! "Aho Shrutgyanam" yathoktapratibandhakatAvacchedakatvaM Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiHprIkAlInatvAdiviziSTaparAmarza tathA iti cet ? na vA kAlAdisAdhAraNakAraNaghaTitA sAmagrI kvApi pratibandhikA, vizeSatastatra tatsattve kAryotpAdasya duritvAt , kintu virodhiparAmarzastathA / *gAdAdharIvyavahitottarakSaNe kAryAnutpAdasyAvazyakatayA virodhisAmagrIkAlInatvasya niruktapratibandhakatAvacchedakatAyA AvazyakatvadarzanAya / tathA-- avshymnumitynutpaadH| virodhisAmagyAH pratibandhakatvaM yaduktaM tadevAdI dUSayati naveti / nahItyarthaH / kAlAdIti / ghaTitAntaM hetugarbhavizeSaNam , tathA ca kAraNasamudAyaH sAmagrI, sA ca kacidapi na pratibandhikA, kAlAdisAdhAraNakAraNAnAmapi tadantarniviSTatvAt , teSAzca pratibandhakatAvacchedakakoTau nivezasya niSphalatvAt, prativadhyakArye'pi tessaamnugunntvaadityrthH| satpratipakSasthale virodhikoTyanumitisAmagyAstakoTyanumitipratibandhakatvamatyantAsambhavaduktikameva, tatra phalAnutpAdena sAmagyA evAsasvAdityAha vizeSata ityAdinA / tatra-satpratipakSasthale, sAmagrI na pratibandhiketyanuSajyate / kAryotpAdasya durvAratvAt-sAmagpyAH kAyyaniyatatvAditi bhaavH| nanu tarhi tatra parAmarzAdirUpAnumitihetusattvAdanumitiH kathaM notpadyata ityata Aha kinviti / virodhiparAmarzaH= sAdhyAbhAvavyApyavattAnizcayaH, tathA = anumitiprtibndhkH| * candrakalA. aAvazyakatvadarzanAya -avazyaM tatra pratibandhakatAvacchedakatvamastIti pradazanAya / tayAca tAhazasAmagrIkAlInatvamAdAyava dazAvizeSe saddhatI lakSaNaM saMgamanIyamiti hRdayam / hetugarbheti / yataH kAlAdInAM na pratibandhakatvamata evetyarthakam / kAlAdisAdhAraNakAraNaghaTitatAdRzasAmagrIkAlInatvasya pratibandhakatAvacchedakatvaM nirAkaroti tathAceti / teSAm = kAlAdInAm / teSAmanuguNatvAt = kAlAdInAmanumityAdikAryaprayojakatvAt / tatra = satpratipakSasthale / phalAnutpAdena = virodhikoTyanumityanudayena / sAmagrayAH kAryaniyatatvAditi / tathAca tAdRzasAmagrIsattve satpatipakSitatvameva hetau dulabhamiti bhAvaH / tatra - satpratipakSasthale / anumitipratibandhaka iti / tadvattAbuddhau tadabhAvanizcayasyeva tadabhAvavyApyanizcayasyApi pratibandhakatayA satpratipakSatAdazAyAm ubhayaparAmarzasyaiva parasparAnumitipratibandhanirvAha "Aho Shrutgyanam" Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopaitam 277 * dIdhitiH * yadi ca tatsattve'pi tatsAdhye bAdhAvatAre nAnu mitipratibandhaH prAmANikastadA aprAmANyagrahAbhAvasyeva tadabhAvasyApi vaiziSTyantana nivezyatAm , (r) gAdAdharI nanu yatra vahnayabhAvavyApyavattAparAmarzaH vahnayabhAvAbhAvavAn pakSa iti bAdhanizcayazca varttate tatra vahnivyApyavattAjJAnena vahnayanumitijanyata ityanubhavasiddham , virodhiparAmarzamAtrasya pratibandhakatve ca tannopapadyate ityata Aha yadi veti / tatsattve'pi = virodhiparAmarzasattve'pi, tatsAdhye bAdhAvatAre = tAdRzaparAmarzAnumeyavirodhikoTeH pakSe'bhAvanizcayadazAyAm , nAnumitipratibandhaH=na prakRtasAdhyAnumityanutpAdaH / aprAmANyagrahAbhAvasye. tyanantaraM vaiziSTyamityanuSajyate / tadabhAvasya = virodhikoTivirahanizcayAbhAvasya, tatra-virodhiparAmarzapratibandhakatAvacchedakagarbhe / nivezyatAmiti / atra viparItakoTivyApyavattAparAmarzadazAyAM tatkoTivirahanizcayasattve tatparAmarza bhramatvagrahAnantaramevAnumitinaM tvanyatheti bhramatvagrahAbhAvavaiziSTyanivezenaivopapattau tAdRzabAdhagrahAbhAvavaiziSTyanivezo vyartha ityanirbharasUcanAya yadi cetyuktam / OM candrakalA 8 itybhipraayH| kinvityAdidIdhitimavatArayati nanviti / yatra = yaadRshsthle| anubhavasiddhamiti / vaDhayabhAvavyApyavattAparAmarzasya svasAdhyavAdhena hInabalatvAditi tAtparyam / vaDhayabhAvavyApyavAn vahivyApyAzca parvata ityAkArakaparAmarzadvayakAle vahnayabhAvAbhAvavAniti vahnayabhAvavAdhanizcayasatve'pi vahnayanumityutpAdasya savivAdatavA dIdhitau yadicetyuktamityavadheyam / pakSe = parvatAdau / abhAveti / vahRyAdyabhAvAbhAvanizcaya ityrthH| parAmarzapratibandhakatAvacchedakagarbha iti / aprAmANyajJAnAbhAvaviziSTatadabhAvavyApyavattAnizcayasya yathA tatprakArakabuddhipratibandhakatvaM tathA svasAdhyavAdhanizcayAbhAvaviziSTasyApi tasya tatpratibandhakatvaM kalpanIyamiti tAdRzavAdhanizcayAbhAvasyApi pratibandhakatAvacchedakatvamAvazyakamityarthaH / yadItyAdyabhidhAnaprayojanamAha atreti / dIdhitigranthe ityrthH| vipriiteti| vhyaadybhaavvyaapyvttaapraamrshdshaayaamityrthH| tatkoToti / vahvayAdyabhAvAbhAvanizcayasattve ityrthH| tatparAmarza iti / vahayAdya. "Aho Shrutgyanam" Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 anumAnagAdAdhayoM sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiHyathA ca bhramapramAsAdhAraNavirodhiparAmarzasatve nAnumitistathA tathAvidhavAdhAdigrahapItyatiprasaGgaH / na cAtItAdau liGge virodhipraamrshkaaliintvmpi| gAdAdharI aprAmANyagrahAbhAvavaiziSTyasya dRSTAntavidhayA pratibandhakatAvacchedakatvazca darzitam / nanvastu virodhiparAmarzamAtraM pratibandhakaM tathApi taddhaTitavirodhisAmagrIkAlInajJAnasya phalAnutpAdaniyatatvAttAdRzasAmagrIkAlInatvasya niruktapratibandhakatAvacchedakatvaM durapahnavameva, evaMvirodhitathAvidhaparAmarzakAlInatvamAdAyApi dazAvizeSe satpratipakSitasya hetorduSTatvamupapadyata evetyato virodhiparAmarzakAlInatvasamazIlabAdhAdibhramakAlInatvamAdAya saddhatAvatiprasaGgamAha yathAceti / tathAvidheti=virodhibhramapramAsAdhAraNetyarthaH / apItyanantaraM nAnumitirityanuSajyate, tathAca vAzabAdhAdikAlInatvamapi niruktapratibandhakatAvacchedakatvavadbhavatyevetyato'tiprasaGga iti / bAdhAderanityadoSatAyAH kenApyanupagame na iSTApattyanavakAzAditi bhAvaH / virodhiparAmarzakAlInatvamAdAya sarvatra satpratipakSite duSTatvaM nopapAdayituM zakyata ityAha na ceti / nhiityrthH| atItAdAviti / tathAcAtI * candrakalA - bhAvavyApyavattAparAmarza aprAmANyagrahAnantarameva vahayAdyanumitirityarthaH / dRSTAntavidhayeti / aprAmANyagrahAbhAvasya pratibandhakatAvacchedakatvaM sarvavAdisiddhamityAzayaH / phalAnutpAdaniyatatvAt = phalAnutpattivyApyatvAt / saddhatAvatiprasaMgamAheti / bhramapramAsAdhAraNavirodhikoTiparAmarzaghaTitasAmagrIkAlonatvena parAmarzasya svasAdhyAnumitipratibandhakasvAbhyupagame parvato pahnimAn dhUmAdityAdAvapi dhUmasya duSTasvApattiH, tulyayuktvA vahnayabhAvavatparvatarUpavAghabhramakAlonatvenApi vahivyApyavattAparAmarzasya vahnayAdyanumitipratibandhakatAyA AvazyakatayA tAhazabhramakAlInatvasya dhUmAdiniSThatve vAdhakAbhASAdityabhiprAyaH / "Aho Shrutgyanam" Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 279 * dIdhitiH * yadapi yadviSayakatvena jJAnasya anumitipratibandhakatvaM tadvattvameva duSTatvaM vAcyam , satpratipakSe ca virodhivyAptyAdikameva tathA, gAdAdharI tAdisaddha tau virodhiparAmarzadazAyAM bhavanmatasiddhaM satpratipakSitatvaM nopapadyata iti bhAvaH / __ satpratipakSite saddhetau virodhivyApyavatpakSasyAprasiddhAvapi pratibandhakIbhUtabhramavipayaprasiddhavirodhivyAptyAdireva doSa iti mataM dUSayati yadapoti / yadviSayakatveneti tRtIyArthaH svarUpasambandharUpAvacchedakaravaM na svanatiriktavRttitvam, tathAsati virodhivyAptyAderdoSatvAnupapattaH / pratibandhakatAyAM jJAnaniSThatvavizeSaNaM kAminIjijJAsAdiniSThapratibandha. katAvacchedakadharme'tiprasaGgavAraNAya / candrakalA manu vAdhAdibhramakAlInatvamAdAyApi hetau duSTasvamiSTamevetvata prAha vAdhAde. riti / nopapadyata iti / atItAdisaddhatau virodhikoTyanumitisAmagrIkAlInatvasya virahAt hetorevAtItatvAditi bhAvaH / saddhatau- tAdRzazabdatvAdau / virodhIti nityatvavyApyAsamavetadravyatvAdimachabdasyA'prasiddhAvapItyayaH / doSatvAnupapattariti / virodhivyAptiviSayakatvasya hetvAdyaviSayake'pi jJAne vartamAnatayA tatrA'numitipratibandhakatvaviraheNa virodhivyAtyAdiviSayakatvasyAnumitipratibandhakatAtiriktavRttisvAt virodhivyAptyAdeyaMtpadenopAdAnA'sambhavAditi tu tattvam / virodhivyAptyAdevi pakSadharmatAyA api anumitipratibandhakatAnirUpitasvarUpasambandharUpAvacchedakatAvatvAt pakSadhamatAparigrahAya vyAptyAdirevetyatrAdipadam / etaccAne sphuTIbhaviSyati / nanu yadviSayakatvenAnumitipratibandhakasvamityuktAveva sAmaJjasye zAnasya ityatra jJAnapadaM vyarthamityata aAha jJAnaniSThatveti / nizcayaniSThatvetyarthakam / ___ kAminIjJAnAnyajJAnamAtra pratyeva kAminIjijJAsAyAH pratibandhakatayA jJAnapadAmupAdAne kAminIjijJAsAniSThA yA prakRtAnumitipratibandhakatA tadadhacchedakatAyAH phAminItve kAminIjJAnatve vA sattvena tatra doSalakSaNasvAtivyAptiH, tAhazadharmavati ca duSTalakSaNasvAtivyAtirisyAha kAminIti / "Aho Shrutgyanam" Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdhaya sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH * tadvatvamapi hetostajjJAnarUpasambandhena tasya samUhAlambanarUpatayA hetudvayaviSayakatvAditi / 2=. * gAdAdharI nanu virodhiko TivyApyatvasya parvvato vahnimAn dhUmAt parvvato na vahnimAn jalatvAdityAdau pratibandhakIbhUtajJAnaviSayasamavAyAdisambandhAvacchi pakSadharmmatAyAzca prakRte hetAvabhAvAt kathaM tasya duSTatvamata Aha tadvattvamapIti / virodhivyAptyAdimatvamapItyarthaH / tajjJAnarUpeti = svaviSayakajJAnaviSayatAtmaketyarthaH / sambandhavizeSasyAvivakSitatvAditi bhAvaH / tAdRzasambandhavattAM prakRtahetAvupapAdayati tasyeti / virodhivyAptyAdijJAnasyetyarthaH / samUhAlambanarUpatayeti / na caivaM kramikaparAmarzadvayasthale satpratipakSatAnupapattiriti vAcyam, * candrakalA * tadvattvamapItyA devataraNamAha nanviti / tathA ca parvato vahnimAn dhUmAt parvatI vahnyabhAvavAn jalatvAdityAdau dhUmAdeH jalatvAdezca satpratipacitatvaM na syAt zranumitipratibandhakatAvacchedakatvavirodhivahnivyApyatvasya jalale vahnayabhAvavyApyatvasya ca dhUme virahAt, saMyogasambandhAvacchinnaparvatavRttitAtmaka pakSadharmatAyAH samavAyasambandhAvacchinnaparvatavRttitAtmaka pakSadharmatAyAzca parasparAnumitipratibandhakatAvacchedakaviSayatAzravatve'pi tAdRzasamavAyAvacchinnaparvatavRttitAyA dhUme tAdRzasaMyogAvacchinnaparvatavRttitAyAzca jalatve'sattvAt sambandhAntarAvacchinnaparvatavRttitAyAzca parasparAnumityavirodhitvAdityAzayena dIdhitikAra zrAha tadvattvamapotIti bhAvaH / svaviSayaketi / svaM virodhivyAptayAdiH tadviSayakaM yat prakRtahetuviSayakaM samUhAlambanajJAnaM tadviSayatAtmaka sambandhenetyarthaH / sambandhavizeSasyeti / saMyogasvarUpAderityarthaH / tathAca vahnivyApyadhUmavAn vahayabhAvavyApyajalatvavAMzca parvata ityAkArakasamUhAlambanavirodhivyAptiviSayaka jJAnaviSayatAyA ghUme jalave ca sattvena tAdRzaviSayatAtmaka sambandhena virodhivyAptisambandhitAyA dhUme jalave cAnapAyAtorduSTatvaM nirvivAdamityAzayaH / nanu yatra prathamaM vahnivyApyadhUmavAn parvata itijJAnaM tato vahnayabhAvavyApya - "Aho Shrutgyanam" Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhya TIkAdvayopetam * dIdhitiH * sAdhyAbhAvavatpakSaviSayakatvena sAdhyA tadapi tuccham, bhAvavatpakSajJAnapramAtvaviSayakatvena vA jJAnasya pratibandhakatvaM tasya ca sAdhyavatyapi pakSa sambhavAdativyApteH / 281 * gAdAdharI tatrApi tAdRzavyApatyAdiprakRtahetuviSayaka paramezvarajJAnAdikamAdAya tadvattopapatteH / sAdhyAbhAvavat pakSaviSayakatvena = sAdhyAbhAvaprakArakapakSAvagAhitvena / sAdhyAbhAvavatpakSajJAneti = sAdhyAbhAvaprakArakapakSajJAnAMze pramAtyaviSayakatve netyarthaH / matabhedena vikalpaH, tasya = tAdRzajJAnasya, sAdhyavatyapi pakSe = pakSe sAdhyavatyapi sati, pakSasya sAdhyavattve satyapIti yAvat / parvvato vahnimAn dhUmAdityAdau bhramAtmakavAghAdijJAnaniSThapratibandhakatAvacchedakaviSayitAnirUpa kavahnayabhAvAdeH svaviSayakajJAnaviSayatvAdisambandhena vaiziSTyasya hetau sattvAditi bhAvaH / * candrakalA * jalavAMzca parvata itijJAnaM samUhAlambanAnAtmakameva jAtaM tatra hetorduSTatA na syAt parasparAnumitivirodhivyAsayA diviSayatAyAH parasparahetAvasattvAditi na caivamityAdi - nA'zaMkya samAdhatte tatrApIti / kramikaparAmarzadvayasthale'pItyarthaH / 1 tadvattvopapatteriti / tAdRzakramikaparAmarzasthale tatpuruSasya virodhivyAptayAdiviSayaka samUhAlambanajJAnotyAde'pi vahnivyAptiprakArakadhUmavizeSya kavahayabhAvavyAptiprakArakajalatvavizeSya kaparamezvarIyavirodhivyAptayAdiviSayakajJAnaviSayatAyAH prakRtahetuniSThatayA tAdRza viSayatAtmaka sambandhena virodhivyAptayAdimattvasya prakRtahetAvanapAyAnna kramikaparAmarzasthale'pi satpratipakSatArUpaduSTatvAnupapattirityabhiprAyaH / tadapi tucchamityAdidIdhitiM vyAcaSTe sAdhyAbhAvaprakAreNeti / sAdhyAbhAvatvAvacchinnaprakAratAkapakSaviSayatAkatvenetyarthaH / matabhedena = mizrAdimatabhedena / tAdRzajJAnasya = sAdhyAbhAvavatpakSAvagAhijJAnasya / zrativyAtiM saMgamayituM bhAvamAha parvata iti / yadviSayakatvaM prakRtAnumitipratibandhakatAnirUpitasvarUpa sambandharUpAvacchedakatAvat tadvattvaM duSTatvamityuktau hRdo vahnimAnityAdau vaha bhAvAdiviSayayitAyAH tAdRzapratibandhakatAvacchedakatayA tadviSayakahetuviSayaka samUhAlambanajJAnaviSayatAtmakasambandhena vahnayAdyabhAvAdimattvasya prakRta "Aho Shrutgyanam" Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 anumAnagAdAdhoM sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH * viziSTaviSayakatvena prativandhakatvam, viziSTaJca gAdAdharI idamupalakSaNam-vahnimAna dhUmAdityAdI virodhiparAmarzazUnyakAle'pi tadviSayakavirodhivyAptyAdikamAdAyApi hetoduSTatvaprasaGgo bodhyaH, tatrApi pakSAMze tadviziSTavizeSaNa kasamUhAlambanajJAnasambandhena hetau tadvaiziSTyasambhavAt / __ anatiriktavRttitvarUpamevAvacchedakatvaM vivakSaNIyamityabhiprAyeNa bAdhabhramapratibandhakatAmAdAyAtiprasaGgAya uddhAramAzaGkate viziSTeti / sAdhyA. bhAvaviziSTapakSaviSayakatvameva pratibandhakatAnatiriktavRtti na tu sAdhyAbhAvAdimAtraviSayakatvamityarthaH / viziSTazca = sAdhyAbhAvaviziSTapakSazca, * candrakalA hetau vartamAnatayA tasya pUrvoktakrameNa satpratipakSitasaddhetorapi duSTatva-sambhave'pi parvato vahnimAn dhUmAdityAdau dhUme'tivyAtiH, parvato vahnayabhAvavAnityAkArakabhramIyavahnayabhAvaviSayitAyA zrapi parvatadharmikavahnayanumitipratibandhakatAvacchedakatayA tAdRzavahnayabhAvaviSayakadhUmaviSayakasamUhAlambanajJAnaviSayatAtmakasvaviSayakajJAnaviSayatvasambandhena vahnayabhAvAdimattvasya dhUme sattvAdityabhiprAyaH / / niruktalakSaNakata naye virodhiparAmarzadvayasaMvalanAdeva saddhatau satpratipakSatvamiSTaM natu virodhiparAmarzazUnyakAle, tathA satyapi virodhiparAmarzazUnyakAle tanmate parvato vahnimAndhamAdityAdau dhUmAdisaddhatAvativyAtiH, virodhivyAptathAdiviSayakadhUmAdiviSayakasamUhAlambanazAnaviSayatvasambandhena virodhivyAtayAdimatvasya dhUmAdau akSatatvAdisyAha idamupalakSaNamiti / tadviSayaketi dhUmAdiviSaya ketyarthakam / ativyAptimupapAdayati tatrApIti / dhUmAdihetAvapItyarthaH / tadvaiziSTyasambhavAt = virodhivyAptayAdimattvasambhavAt / / __ yAdRzadhiziSTaviSayakanizcayatvaM prakRtAnubhitipratibandhakatAnatiriktavRtti tAdRzaviziSTavattvaM duSTatvamityabhidhAne parvato vahnimAn dhamAdityAdau kevalavahnaya. bhAvamAdAya dhUmAdeduSTatvavAraNasambhave'pi satpratipakSasaMvalanadazAyAM bhavanmatasiddhasya sItortuSTatvasyAnupapattiH,virodhivyAptayAdiviSayakatvastha pratibandhakatAtiriktavRttitvAt sAdhyAbhAvavyApyaviziSTapakSasya cAprasiddhatvAd yAdRza viziSTapadena tasyopAdAnAsambhavAdityAha anatiriktati / "Aho Shrutgyanam" Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 283 * dIdhitiH * tatrAprasiddha miti ceta , tatkiM sarvatra satpratipakSe sAdhyAbhAvavyApyavAnpakSaH prasiddhaH / yathAkathazcitsambandhena tadvattvaJcAtiprasaktaM, dhUmAderapi jJAnarUpeNa tadAzrayatvAdinA vA sambandhena vyabhicArA. dimattvAt / * gAdAdharI tatra = bAdhabhramasthale, satpratipakSasthale sarvatra tAzaviziSTaM prasiddhamityabhimAnaH / bhramaM nirAkaroti takkimiti / pakSAvRttisAdhyakasatpratipakSe sAdhyAbhAvavyApyaviziSTapakSasya prasiddhatvAt sarvatreti / satpratipakSo satpratipakSatayA bhavanmatasiddhe ityarthaH / prasiddha iti / tathAcAnatiriktavRttitvarUpamavacchedakatvaM vivakSitumazakyamiti darzitAtivyAptirdubAraiveti bhAvaH / tadvattvaghaTakasambandhaM vitApi dUSayati ythaakthciditi| atiprasaktam = saddhetusAdhAraNam , tathAca parvatAdau vahnayAdimattve sAdhye dhUmAdau duSTatAvyavahArApattiriti bhaavH| tAhazasambandhasya dhUmAdirUpasaddha tusA. dhAraNatvaM sphuThayati dhUmAderiti / jJAnarUpeNa = svaviSayakajJAnaviSayatvena tadAzrayatvAdinA, AdinA ekakAlInatvAdiparigrahaH, vyabhicArAdi. mattvAt = vahnayabhAvavavRttitvasattvAt / nanu yAdRzasambandhAvacchinnayataprakAratAnirUpitadhammivizeSyatAzAlitvena jJAnasya pratibandhakatvaM tena sambandhena tadvattvameva duSTatvamiti vA (r) candrakalA sarvatretyabhidhAnaprayojanamAha pakSAvRttIti / hRdAdipakSakavayAdisAdhyakasatpratipakSe ityarthaH / satpratipakSitasaddhetau duSTatvAnupapattibhayenaivAnatiriktavRttitvarUpapratibandhakatAghacchedakatAyA nivezA'sambhavAdAha tathAceni / darzitAtivyAptiH = parvato vahnimAn dhamAdityAdau bAghabhramIyakevalavahathabhAvAdimatvamAdAya dhuumaadaavtivyaatiH| dUSayatIti / tadvasvaghaTakasambandho'pi vaktumazakya ityaashyH| yathAkathaJcitsambandhena tadvattvAbhidhAne ativyAptimupapAdayati tathAceti / tathA ca svaviSayajJAnaviSayatvasambandhena Azrayatvasambandhena ekakAlInatvasambandhena vA vahnayabhAvavavRttitvAdeH dhamAdisaddhetau sattvAt tasyApi duSTatvaM bhavanmate durimitibhAvaH / vAdazasambandhetyAdidIdhitimavatArayati nanviti / tena sambandhena = tAhaza "Aho Shrutgyanam' Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 anumAnagAdAdhayA~ sAmAnyaniruktiprakaraNam * dIdhitiH * yAdazasambandhAvagAhitvena jJAnasya pratibandhakatvaM tena tadvattvaJca na sarvatra satpratipakSite hetAvasti ca kvacit saddhatAviti kRtaM pallavitena / * gAdAdharI* cyam / evakaca svarUpasambandhAvacchinnasAdhyAbhAvavavRttitvAdiprakAratAnirUpitahetuvizeSyatAzAlitvenaiva vyabhicArAdijJAnasya pratibandhakatayA tena sambandhena tadvattvasya ca prakRtahetAvabhAvAt nAtivyAptirityAzaGko nirAkurute yAdRzeti / sarvatra satpratipakSita iti / hrado vahnimAn dhUmAdityAdisthale dhUmAdirUpahetau vyApyatAghaTakasamavAyAdisambandhena vahnayabhAvavyApyadhUmatvAdimattAyAH sattvAt sarvatretyuktam / kvacit saddha tAviti / saddhatutAdazAyAM kvacidityarthaH / parvato vahnimAn dhUmAdityAdau virodhiparAmarzAsamavadhAnadazAyAmapi pratibandhakatAvacchedakaprakAratAzrayavahathabhAvasavyApyAdeH tAdRzaprakAratAvacchedakasvarUpAdisambandhena dhUmAdivRttitvAditi bhaavH| yattu-jJAnasambandhena tadvattvameva duSTatvam , jJAnaJca viziSTavyavahArAdya *candrakalA. prakAratAvacchedakasvarUpasambandhena / tadvatvasya = vahnayabhAvavadvAttitvAdimattvasya / hetau vhisaaykdhmaadisddhtii| vyApyatAghaTaketi / hRdo vahnimAn dhUmavata ityAdau jalatvAdeH samavAyasambandhena vahnaya bhAvavyApyatayA tena sambandhena vahnayabhAvavyApyasya dhUmavatparvatAdau virahAt tAdRzadhUmadhadAdeduSTatvAnupapattirityarthaH / sarvatretyukti samarthayati hrado vahnimAniti / ___ kvacit saddhatAvapyativyApti yojayati saddha tutAdazAyAmiti / virodhiparAmazadvayazUnyatAdazAyAmityarthaH / dhUmAdivRttitvAditi / tAdRzaprakAratAvacchedakasvarUpasambandhena vaDhayabhAvasma samavAyasambandhena vahnayabhAvavyApyasya dhUmatvAdeH dhUmAdI vartamAnatvAdityarthaH / ___ idamupalakSaNam , yatsambandhAvacchinnetyAdinA duSTatvanirvacane dhamatvavAn parvato pahnimAn dhUmAdityAdau dhUmAderduSTatvaM na syAt tAdRzaprakAratAvacchedakasvarUpasambandhena dhamatvAbhAvasya dhUme'sattvAdityapi drssttvym| prakArAntarAnusaraNe tu anyatrApyavyAsirativyAptirvA na sambhavatIti dhyeyam / kasyacinmataM dUSayitumapanyasyati yattviti / jJAnasambandhena - svaviSayakajJAna "Aho Shrutgyanam" Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAdharI * nurodhAt kadAcideva kvacideva kasyacit sambandhaH evaJca virodhivyAptyAderjJAnaM virodhiparAmarzadazAyAmeva prakRtahetau tatsambandhaH, tadaiva tatra duSTatAvyavahArAt, sAdhyAbhAvAderjJAnantu tatra na kadAcidapi tathA, para - mezvarAdisAdhAraNaM sAdhyAbhAvaviziSTapakSAderzAnantu tatra sarvadaiva iti / tatta hAsyAspadameva sakalAbhiyukta puruSasAdhAraNasya niyatavyavahArasyAsiddhatvAt vAsanAvizeSavatAM tAdRzavyavahArasya viparItasyApi sambhavAt jJAnasya niyatasambandhatvAsAdhakatvAditi / 285 * candrakalA vaSayatAtmakasambandhena / tadvattvam = tAdRzavirodhivyApyAdimattvam / kasyacit sambandha iti / na tu sarvadA sarvasyeti zeSaH / tathAca virodhiparAmarzazUnyatAdazAyAM na saddhetAvativyAptiH, tadAnIM tAdRzajJAnaviSayatvAdeH sambandhatvAkalpanAt, evaM bAghabhramasthalepItyAha evaJceti / kvacideva kasyacit tAdRzajJAnaviSayatvAdeH sambandhatA kalpane cetyarthaH / tadaiva = virodhiparAmarzadazAyAmeva / nanu bAghasya nityadoSatayA kadAcittasya tAdRzasambandhatvamaprasiddhamityata zrAha sAdhyeti / tathA = sambandhaH / sarvadaiveti / tathA ca bAdhasthale svaviSayakajJAnaviSayatvAdeH sarvadaiva sambandhatA vAcyA, tatra sarvadaiva hetorduSTatvAditi bhAvaH / yadA yatra hetau yasya duSTatAvyavahArastadA tatraiva jJAnasya tadIyasambanghateti vyavahArasya jJAnaniSThasambandhatAsAdhakatvaM s sambhavatItyAzayena dUSayati hAsyAspadameveti / niruktamatasya dAsyAspadatve yuktimAha sakaleti / sakalamatamatAntaravAdipurupAdau vartamAnasyetyarthaH / niyateti / jJAnaniSThasambandhatAvyApyasva vyavahArasyA'siddhatvAdityarthaH / vAsaneti mithyAjJAnAdijanya saMskAravatAM puruSANAmityarthaH / tAdRzeti duSTe'pyaduSTatvavyavahArasya sambhavAdityarthaH / jJAnasyetyAdi / jJAnaniSThaM yat vyavahAravyApakatvenAbhimataM sambandhatvaM tatsAdhakatvAbhAvAdityarthaH / vyavahArasyeti zeSaH / tathAca matAntaravAdinAM puruSANAmapi niyamena eka eva vyavahAro bhavatIti na vaktuM zakyate, mithyAdhIjanya saMskAravatAM duSTe'duSTatvasya duSTe duSTatvasya vyavahAradarzanAtU vyavahArasya jJAnaniSThasambandhatvAvyApyatvAt evaJca bAghAdibhramamAdAya saddhetA "Aho Shrutgyanam" Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 anumAnagAdAghayAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * cintAmaNiHyadyapi bAdhasatpratipakSayoH pratyakSazAbdajJAnapratibandhakatvAnna liGgAmAsatvam, tathApi jJAyamAnasyA''bhAsasyA'tra lakSaNam / * dIdhitiH ** yadyapIti / sthANutvAbhAvasya tadvyApyakarAdezca nizcaye sthANutva. pratyakSazAbdayoranudayAt / * gAdAdharI. yadviSayakatveneti yathAzratakalpe kAminIjijJAsAdiviSaye ativyAptirityasAdhAraNapratibandhakatAghaTitameva lakSaNaM karaNIyaM tatraivAzaGkate mUle yadyapoti / samAdhAnamapi jJAyamAnaM sadityAditRtIyalakSaNAbhiprAyeNa "tathApI" tyAdineti bodhyam / bAdha-satpratipakSajJAnayoH pratyakSazAbdajJAnapratibandhakatvamabhidhAya bAdha-satpratipakSayoranumitimAtravRttidharmAvacchinnaprayojyatAnirUpitaprayojakatAzrayAbhAvapratiyogijJAnaviSayatvasvarUpaM liGgAsAdhAraNadoSatvaM na sambhavatItyAkSiptaM maNikRtA, tAdRzapratibandhakatAyAJca yukti!ktati nyUnatAparIhArAya tatra yuktimAha dodhitau sthANusvAbhAvasyeti / sthANutvapratyakSazAbdayoriti / samAnadhammitAvacchedakakasya sthANutvaprakArakasya, laukika sannikarSAdyajanyapratyakSasya zAbdaraya cetyarthaH / * candrakalA * vativyAptidurvA raiveti bhAvaH / liMgajJAnajanyajJAnamAtravRttivarmAvacchinnaprayojyatAnirUpitaprayojakatAvadabhAvapratiyogijJAnaviSayatvam liMgAbhAsatvam, tacca vAdhe satpratipakSe ca na sambhavati, bAvasatpratipakSanizcayasya laukikasannikarSAdyajanyapratyakSazAbdAdipratibandhakatayA tadabhAvasya tAdRzabuddhimAtraprayojakatvena liMgajanyajJAnamAtrAvRttidharmAvacchinnanirUpitaprayojakatAyAstatra virahAt ityAkSepasya mUloktasya zAbdAdipratibandhakatAyAM yuktipradarzanena prAmANikatvaM kurvatAM dIdhitikRtAM sthANutveti granthaM vyAcaSTe samAneti / laukikasannikarSAdijanya pratyakSasya bAdhasatpratipakSanizcayA'prativadhyatvAdAha laukiketi / zAbdasya =zAbdabodha sya samAnadharmitAvacchedakakasyetipUrveNAnvayaH / zAndabodhaM pratyapi yadi vAdhanizcayasya tadabhAvavyApyanizcayasya ca pratibandhakatvaM tadA naraziraHkapAlaM zuci prANyaMgatvAdityAdau karmAnadhikAraprayojakasparzAbhAvavasvarU "Aho Shrutgyanam" Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA-kalAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam 287 * dIdhitiHnacaivaM naraziraHkapAlaM zuci prANyaGgatvAdityAdinApyAgamanatirodhaH syAt , tatrAnukUlatarkAbhAvena balavatta gAdAdharI evam zAbdabuddhau bAdha-tadabhAvavyApyavattAjJAnayoH pratibandhakatve / naraziraH kapAlamiti / naraziraHkapAlasya zucitvAnumApakena taddharmikaprANyagatvaparAmarzana svataH phaladvArA cAgamajanyAzaucabodhavirodhaH syaadityrthH| sa cAnubhavaviruddhaH, tatra prANyaGgatvajJAnadazAyAmapi zAbdAzaucajJAnasyAnubhavasiddhatvAditi bhAvaH / samAdhatte tatreti / tAdRzAzaucajJAnaprAkkAla ityrthH| anukUlatarkA pazucitvavyApyaprANyaGgatvavat naraziraHkapAlam ityAkArakaparAmazadazAyAM niruktaparAmarzajanyatAdRzazucitvanizcayarUpAnumitidazAyAM vA tAdRzanizcayAvyavahitottarakSaNe sarvAnubhavasiddhasya citiM ca citikASThaJca mRtAMgaJcatyAdyAgamajanyasya karmAnadhikAraprayojakasparzAmAvavattvAbhAvavattvarUpAzucitvavodhasya utpAda eva na syAt , pUrvamazucitvavyApyatvAdinizcayasya zAndAdipratibandhakasya sattvAditidIdhitikRtAM zaMkAzayaM pradarzayati evamityAdi / naddharmiketi / tAdRzakapAladharmiketyarthakam / svataH- tAdRzaparAmarzataH / parAmarzasattvadazAyAM vAdhakAntaraviraheNAvazyameva kAryamutpadyate ityata Aha phaladvArA veti / tAdRzaparAmarzajanyazucitvAnumitidvArA vetyarthaH / sa ca =aAgama* janyA'zucitvavodhazca / kevalaM naraziraHkapAle prANyaGgatvajJAnamAtrantu nAzucittvazAbdavodhaM pratibadhnAti apitu zucitvavyApti viziSTaprANyaGgatvasya kapAlAdau jJAnameva tathA, evaJcAgamajanyAzucitvavodhAt pUrva anukUlatarkAbhAvena balavattarapramANAgamasya sattvena ca prANyajavAdI zucitvavyAsinizcaya eva na bhavati, vyAptinizcayAbhAve zucitvAnumiterapyanudayena azucitvavodhAt pUrva zucitvarUpAzucitvAbhAvavyApyanizcayasya tajanyasya azucitvAbhAvarUpazucitvAtmakavAdhanizcayasya cotpAdA'sambhavAt pratibandhakAbhAve. nAgamajanyavodhaH sambhavatyevetyAha samAdhatte iti / tAdRzeti Agamajanyetyarthakam / anumiteH pUrvameva balavattarAgamajanyAzu. citvavoghasyotpacyA tenaiva pratibandhAduttarakAlaM na zuci "Aho Shrutgyanam Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 anumAnagAdAdhayoM sAmAnyaniruktiprakaraNam * dodhitiHrAgamavirodhena cA vyAptinizcayasyAnutpatteriti bhaavH| ___(r) gAdAdharI bhAvena vyAptinizcayasya balavattarAgamavirodhenAnumiteranutpatteriti yojnaa| evaJca vAstavavyApyadharmasya yena kenApi rUpeNa jJAnameva na virodhi, api tu vyApyatvarUpeNa, atra ca prANyaGgatvasya jJAne'pi vyAptigrAhakatarkaviraheNa vyabhicArazaGkayA zaucavyApyatvena tajjJAnaM na sambhavati, kAraNAntaraviraheNa yatra vyabhicArazaGkAvirahastatra kathazcivyAptiprahe'pi gRhItaprAmANyakAgamatAtpayyaviSayaviparItaviSayakatvena tatrAprAmANyaM gRhyate, tathAca tAdRzaprANyagatvajJAnaM na zaucAnumitijanane zAbdAzaucajJAna OM candrakalA tvAnumitirityAha vyAptinizcayasyetyAdi / yena kenApi = hetutAvacchedakAdirUpeNApi / jJAnameva =nizcaya eva / virodhi - pratibandhakam / tadbhAnam = prANyaGgatvajJAnam / nanu yAhazasthalavizeSe kasyacit vyabhicArasaMzayakAraNasya virahAdeva kyabhicArazaMkA notpadyate tAhazasthale zucitvavyAptinizcayasya tAhazavyAptiviziSTaprANyaGgatvanizcayajanyazucitvAnumitezvotpatyA taduttarakSaNe aAga. majanyA'zucitvabodho na syAdityata Aha kAraNAntareti / doSAdighaTitetyAdiH / anukUlatakasya sAkSAdeva vyAptinizcayahetutvamate tadvirahadazAyAM vyAptinizcayotpAdo na sambhavatItyataH katharivaditi / anukUlatarphaprayo. jyavyabhicArasaMzayAbhAvasya vyabhicArajJAnAbhAvasyaiva vA vyAtinizcayahetutve tu vyabhicArazaMkAvirahadazAyAM bhavati vyAptinizcaya iti bhaavH|| - gRhIteti / gRhItaprAmANyakAgame yattAtparya tadviSayIbhUtAzucitvabodhaviSaya. viparItazucitvarUpaviSayasAdhakatvenetyarthaH / tatra = vyAptijJAne / aprAmANyam = apramANatvam / bhAvamAha tathAceti / tAdRzaprANyaGgatvajJAnam -zucitvavyApyaprANyaGgatvavat kapAlamityAkArakamaprAmANyajJAnAskanditajJAnam / na zucitveti / aprAmANyajJAnAnAskanditasyaiva parAmarzasyAnumitihetutvAditi bhAvaH / zAbdA'zauceti / azucitvabuddhiM pratyapi aprAmANyajJAnAnAskanditaM tadabhAvavyApyavattAnizcayAtmakazucitvavyApyaprANyaGgatvavat naraziraHkapAlamityAkA. rakazAnaM pratibandhakamityAzayaH / "Aho Shrutgyanam" Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAvilAsAkhyaTIkAdvayopetam * gAdAdharI * pratibandhe vA prabhavatIti samuditArthaH / Agame prAmANyagrahazca ziSTaparigra hAdinaiva bhavati, yAvacca tAdRzaparAmarze nAprAmANyaM gRhyate tAvanna bhavatyevAgamapravRttiriti bhAvaH / yadvetyAdigranthena candrakalA-kalA bAdhAdijJAnasyAnumityatiriktajJAnApratibandhakatvaM vyavasthApya bAdhAderliGgAsAdhAraNadoSatvamevopapAditam mUlakRtA, tanna saGgacchate, bAdhitArthasya zAbdabodhAbhyupagame'numiterapyanaparAdhAttatrAprAmANyagrAhakatayA bAdhAdigrahasya pravRttyAdivirodhitopapatterityukta kalpe granthakRto' 289 * candrakalA * samuditArthaH = samuditagranthatAtparyam / tathAca vyabhicArasaMzayAbhAvAt vyAptigrahotpAde'pi tAdRzavyAptigrahasyoktayuktyA'prAmANyajJAnAskanditatayA tena zaucAnumiterutpAdasyAzaucazAbdasyAnutpAdasyAsambhavAt bhavati zAbdAzaucabodha iti bhAvaH / 1 ziSTeti / tathAcAyamAgamaH pramANam, ziSTaparigRhItatvAt ziSTapuruSIyapravRttijanakajJAnajanakatvAt idamAgamajanyajJAnam pramA ziSTapravRttijanakatvAditi vAnumA namityabhiprAyaH / 3 nanu kAraNAntaraviraheNa tAdRzavyAptigrahe parAmarze vA yadA zraprAmANyagrahasyaivanotpAdastadA'gamajanyA'zucitvabodho na syAdityata zrAha yAvacceti / tathA ca tadAnImAgama janyabodho na bhavatyeva / ataevoktam tAvanna bhavatyevAgamapravRttiriti zucitvavyApyavattAparAmarze'prAmANyagrahAnutpAde tAdRzaparAmarzena tajanyazucitvAnumityaiva vA zAbdAzaucabodha pratibandhasambhavAt kutaH pravRttiriti tu samuditatAtparyam / vAghanizcayasya tadabhAvavyApyavattAnizcayasya cAnumitimAtraM pratyeva pratibandhakatvaM na tu pratyakSa zAbdAdipratibandhakatvam, bAdhAdinizcayadazAyAM pratyakSAderutpAde'pi na tadviSayAdau pravRttiH, bAdhanizcayAdinA utpannapratyakSAdau aprAmANyagrahasyaiva jananAt pramAjJAnasyaiva pravRttijanakatvAditi tu yadvetyAdinA maNikRtAbhihitam, tatra saMgacchate, upanayasannikarSajanyapratyakSe zAbdabodhe ca bAdhAdinizcayasyAnyapratibandhakatAyAH svayaM vakSyamANatvAdato yadvatyAdyabhyupagamamAtramitidIdhitigranthasya yathoktamevAvataraNamAha vAdhAdIti / bAdhAdinizcayasya zAbdabodhapratibandhakatve yuktimapyAha bAdhitArthasyetyAdi / tatra = anumitau / granthakRtaH = mUlakArasya 1 samAnendriyajanyabAdha nizcayasya pratyakSapratibandhakatayA bAghanizcayasAmAnyasya "Aho Shrutgyanam" Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnagAdAdharyAM sAmAnyaniruktiprakaraNam * cintAmaNiH * yadvA pratyakSAdau bAdhena na jJAnaM pratibadhyate, kintUtpannajJAne'prAmANyaM jJApyate, anumitau tUtpattireva pratibadhyate / te ca savyabhicAraviruddha satpratipakSA'siddhabAdhitAH paJca / iti zrImadgaGgezopAdhyAyaviracite tatvacintAmaNau anumAnAkhyadvitIyakhaNDe hetvAbhAsasAmAnyaniruktiH samAptA / * dIdhitiH * 60 tyAdyabhyupagamamAtraM pratyakSaM pratyAnumAnikavAdhAdinizcayasyApratibandhakatve'pi zabda prati pratibandhakatvAt / yogyatAjJAnenAnyathAsiddha vAt * gAdAdharI * nirbharamAha yadvatyAdIti / nanvAnumAnika bAdhAdinizcayadazAyAmapi laukikasannikarSAditaH pratyakSa nizcayotpattyA bAghanizcayasAmAnyasya pratyakSapratibandhakatvaM na sambhavatItyanumitya sAdhAraNapratibandhakatvaM bAghanizcayatvAvacchinnasyAkSatamato yadviSayakanizcayatvenAnumitya sAdhAraNapratibandhakatvaM tadvattvasya lakSyatAprayojakatvAbhiprAyeNa yadvatyAdigranthasya bAdhe lakSyato. papAdakatvaM susaGgacchate ityata zrAha pratyakSa pratIti / samAnendriyajanyabAdha nizcayasattve laukikapratyakSasyApyanutpatterAnumAniketi bAdhanizvayavizeSaNam / zAbdaM pratIti / tathAca tAvataiva liGgAsAdhAraNadoSatvavyAghAta iti bhAvaH / tatrApi tadapratibandhakatvamAzaGkate yogyateti / anyathAsiddhatvAditi / bAdhAdinizcayadazAyAM yogyatAjJAnarUpakAraNaviraheNaiva zAbdabodhAnutpAda * candrakalA * pratyakSa pratibandhakatvamasambhavi, AnumAnikavAghanizcayadazAyAm pratyakSotpAdasyAvazyakatvAditi bAdhAde: anumitimAtra virodhitayA tasya liGgAsAdhAraNadoSatvaM nirvivAdamiti tu na zakyam, zAbdaM prati bAdhAdevirodhitvAdeva tasyAnumitimAtrAvirodhitvAt iti dIdhitikArArAyaM pradarzayati tathAceti / tAvataiva = zAbdaM prati bAvAdinizcayasya pratibandhakatvAdeva / tatrApi = zAbdabospi / zAbdabodhAnutpAdeti / bAvAdinizcayasyaiva katvAdityAzayaH / yogyatAjJAnapratibandha "Aho Shrutgyanam" Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 candrakalA-kalAvilAsAsyaTIkAdvayopetam 291 dIdhitiH OM tadabhAvo na tatra heturiti cedevamapyupanItabhAnavizeSa prati tattvena hetutAyA durvAratvAt / iti mahAmahopAdhyAya-zrIraghunAthaziromaNibhaTTAcAryaviracitA __hetvAbhAse sAmAnyaniruktidIdhitiH samAptA / * gAdAdharI * nirvAhAditi bhAvaH / tadabhAvaH = bAdhAdinizcayAbhAvaH, tatra = zAbdabuddhau / yadyapi yogyabAdhasaMzayadvitIyakSaNe smaraNAdyAtmakayogyatAnizcaye sati tadvitIyakSaNe zAbdajJAnavAraNAya tadabhAvasya zAbdabodhahetutvasyAvazyakatvam , tathApi bAdhAdijJAnamya zAbdApratibandhakatve'pi nivivAdopanItabhAne vizeSapratibandhakatayaiva bAdhAderliGgAsAdhAraNadoSatvanirAkaraNasambhavAttatraiva tannirAkaroti evamapIti / upanItabhAnavizeSam = doSavizeSAjanyopanItabhAnavizeSam, tattvena = bAdhanizcayAdyabhAvatvena / duritvAditi / bAdhAdi nizcayadazAyAmanumiteriva tAdRzopanItabhAnAnutpAdayasya sarvAnubhavasiddhatvAditi bhAvaH / iti mahAmahopAdhyAya-zrIgadAdharabhaTTAcAryaviracitA hetvAbhAsasAmAnya niruktidIdhitivivRtiH samAptA / * candrakalA * yogyatAsaMzayasya grAhyasaMzayAtmakatayA tasya pratyakSAdipratibandhakalvAt smaraNAdyAtmaketi / zrAdinA zrAnumAnikabAdhAdinizcayaparigraha / tadabhAvasya = bAdhAdinizcayAbhAvasya / tathApi bAdhAdena liGgA'sAdhAraNadoSatvam upanItapratyakSa prati tasya pratibandhakatvAdityAdidodhiti vyAcaSTe tattveneti / tAdRzopanIteti doSavizeSAjanyopanItetyarthakam , anyat sugamamitidika / iti zrImadudAsInaparamahaMsaparivrAjakAcAryavayaM-zrImatsvAmijayarAmadAsabhagavatpAdaziSya - samastabhAratavarSaprasiddha-sindhumahAnadAntarvatti - zrIsAdhuvelAtIrthAdhIzapadavAkyapramANapArAvArINa-svAmizrIharinAmadAsaviricatA hetvAbhAsasAmAnyanirukti. candrakalA TIkA samAptA / "Aho Shrutgyanam" Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "Aho Shrutgyanam