Book Title: Ravindra Katha Kunj
Author(s): Nathuram Premi, Ramchandra Varma
Publisher: Hindi Granthratna Karyalaya
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010680/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathA-kuJja Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-grantha-ratnAkarakA 60 vA~ grantha ravIndra-kathAkuJja [ sAhitya-mahArathI zrI ravIndranAtha ThAkurakI nau zreSTha kahAniyA~ anuvAdakartAnAthUrAma premI aura rAmacandra varmA / -2000 prakAzaka hindI-grantha-ratnAkara kAryAlaya, bambaI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka nAthUrAma premI, mAlika, hindI-grantha-ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, giragA~va, bambaI dvitIya saMzodhita saMskaraNa mUlya eka rupayA do Ane navambara, 1938 mudrakaHraghunAtha dipAjI desAI, nyU bhArata priM. presa, 6 keLevADI, muM. 4 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana lagabhaga chaha varSa pahale maiMne ravi bAbUke pA~coM galpa-gucchoMkA Adyanta pATha kiyA thaa| usa samaya mujhe jo jo AkhyAyikAyeM bahuta hI acchI mAlUma huI thIM, jo bahuta hI bhAvapUrNa, mArmika, aura manomugdhakara jAna par3I thIM, unapara maiMne nizAna lagA diye the| isa kathAkuJjameM unhIM cunI huI kathAoM se nau kathAoMkA anuvAda prakAzita kiyA jAtA hai / jahA~ taka maiM jAnatA hU~, abhI taka ye kathAyeM hindImeM prakAzita nahIM huI haiN| ___ inameM se prArambhakI chaha kathAoMkA anuvAda svayaM maiMne kiyA hai aura zeSa tInakA mere sahRdaya aura sulekhaka mitra bAbU rAmacandra varmAne / isa bAtakA pUrA pUrA prayatna kiyA gayA hai ki anuvAda mUlake sarvathA anurUpa ho aura mUlake bhAva avikRta rUpameM prakAzita hoN| ___ ina kathAoMkA cunAva eka vizeSa dRSTise kiyA gayA hai / sahRdaya aura kAvyamarmajJa pAThaka dekheMge ki isameMkI pratyeka kathA eka eka choTA-sA gadya-kAvya hai jo kAvyake uttamottama guNoMse paripUrNa hai| ina gadya-kAvyoMmeM na upamA utprekSAdi arthAlaGkAroMkI kamI hai aura na zabda-saundaryakA hI abhAva hai| zRGgAra, hAsya, karuNAdi rasoMkA bhI inameM sthAna sthAnapara yatheSTa paripAka huA hai| mujhe AzA hai ki hindI saMsArameM ina kathAoMkA acchA Adara hogA aura inameM sAhityasevI sujanoMko apanI pratibhA vikasita karaneke lie yatheSTa sAmagrI milegii| 20-12 -1925 nAthUrAma premI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya saMskaraNa koI teraha varSake bAda isa pustakakA dUsarA saMskaraNa prakAzita ho rahA hai / ye kahAniyA~ aba bhI mujhe itanI pyArI lagatI haiM ki vikrIkI vizeSa AzA na honepara bhI meM inake prakAzanake lobhako saMvaraNa na kara sakA / 1.-1.1-1.938 -prakAzaka Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA-sUcI pRSThasaMkhyA or 1 jaya-parAjaya 2 par3osina 3 rAjatilaka 4 samApti 5 jAsUsa 6 durbuddhi 7 atithi 8 adhyApaka 9 dRSTidAna mr 9 " Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja jaya aura parAjaya rAjA udayanArAyaNakI kanyA aparAjitAko unake sabhA-kavi zekharane kabhI apanI AkhoMse nahIM dekhaa| kintu jaba kabhI ve kisI navIna kAnyakI racanA karake sabhAsadoM ko sunAte, taba itanI U~cI AvAjase par3hate, ki vaha racanA usa U~ce mahalake Upara jharoMkhoMmeM baiThI huI adRzya zrotriyoM ke kAnoM taka pahu~ce binA nahIM rhtii| mAno ve kisI eka aise agamya nakSatra-lokake uddezya se apanA saMgItocchvAsa prerita karate, jahA~ tArAgaNoM ke bIca unake jIvanakA eka aparicita zubhagraha apanI adRzya mahimA vistRta karatA huA suzobhita thaa| kabhI ve chAyAke samAna kucha dekhate, kabhI bichuaoMkI jhankArake samAna kucha sunate, aura taba baiThe-baiThe mana hI mana socate ki ve donoM caraNa kaise sundara hoMge jinameM ve soneke bichue baMdhe haiM, aura tAla dekara gAte haiM / ve donoM lAla aura zubhra komala caraNa-tala pratyeka Daga para na jAne Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja kitane saubhAgya, kitane anugraha aura kitanI karuNAke sAtha pRthvIkA sparza karate haiN| mana meM unhIM donoM caraNoM kI pratiSThA karake kavivara zekhara jyoM hI avakAza pAte, tyoM hI usa jagaha Akara loTa jAte aura una bichuoMkI jhankArake surameM apanA sura bA~dha dete / kintu unhoMne jo chAyA dekhI, vaha kisakI chAyA hai aura kisa ke bichutroMkI jhankAra hai, isa prakArakA tarka aura saMzaya unake bhakta hRdayameM kabhI uThA hI nhiiN| rAjakanyAkI dAsI maJjaro jaba ghATapara jAtI taba zekharake gharake Agese jAtI aura Ate-jAte samaya kavike sAtha usakI do-cAra bAteM hue binA na rahatIM / balki subaha-zAma jaba kabhI sUnA pAtI vaha zekharake ghara bhI jA baiThatI / hama yaha nahIM kaha sakate ki vaha jitane bAra ghATapara jAtI, utane bAra jAnekI use koI khAsa AvazyakatA hI thI aura yadi thI bhI, to bhI isa bAtakA patA lagAnA to kaThina hI thA ki ghATako jAte samaya vaha sajadhajakara, raMgIna kapar3e pahanakara aura kAnoM meM do Amra-mukula dhAraNa karake kyoM jAtI tho! ___ loga dekhakara ha~sate aura kAnAphUsI karate ; parantu isapara unheM koI doSa nahIM diyA jA sakatA / maJjarIko dekhate hI kavirAja bahuta prasanna ho uThate aura usa prasannatAko chipAnekA ve koI prayatna bhI na krte| vicArapUrvaka dekhA jAya to sAdhAraNa logoMke lie 'maJjarI', nAma hI yatheSTa thA , parantu zekhara apane kavitvakA prayoga karake use 'vasantamaJjarI' kahakara bulAte aura isase logoMkA sandeha aura bhI bar3ha jAtA / isake sivA kavike vasanta-varNanameM jahA~ tahA~-'manjula vajula maJjarI' isa tarahake anuprAsa bhI pAye jAte / Akhira yaha bAta rAjAke kAnoM taka bhI pahuMca gii| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya aura parAjaya 3 rAjA sAhaba apane kavike isa rasAdhikyakA paricaya pAkara bahuta hI khuza hote, aura isa viSayako lekara khUba hAsa parihAsa karate / zekharase bhI usameM yoga diye binA na rahA jAtA / rAjA ha~sakara pUchate"bhramara kyA kevala vasantakI rAja-sabhAmeM gAyA hI karatA hai ?" kavirAja uttara dete, "nahIM, puSpa-maJjarIkA madhu bhI cakhA karatA hai|" isa taraha sabhI ha~sate aura Ananda lAbha krte| udhara aMtaHpurameM rAjakanyA aparAjitA bhI maJjarIke sAtha cher3achAr3a karatI aura usakI dillagI ur3AtI / parantu maJjarI bhI usase asantuSTa na hotii| manupyakA jIvana yoM hI satyako mithyAke sAtha milAkara kisI taraha kaTa jAtA hai| use kucha vidhAtA gar3hate haiM, kucha manuSya pApa gar3ha letA hai aura kucha cAra AdamI gar3ha dete haiN| garaja yaha ki jIvana prakRta aura aprakRta, kAlpanika aura vAstavika Adi taraha tarahake mAlamasAloMse taiyAra hotA hai| __ avazya hI kavirAja jo gIta gAte ve satya aura sampUrNa hote / unake viSaya vahI rAdhA aura kRSNa-vahI cirantana nara aura cirantana nArI ; vahI anAdi duHkha aura ananta sukha / unhIM gItoMmeM unakI vAstavika marma-kathA rahatI, aura unhIMkI yathArthatA amarApurake rAjAle lekara dIna duHkhI prajA taka sabhI apane apane hRdayameM jA~ca karake dekhte| unake gAne sabhIke muMhapara car3he hue the| jyoM hI cA~danI khilatI aura dakSiNakI havA bahane lagatI, tyoM hI dezake cAroM ora na jAne kitane vanoM, pathoM, naukAoM, jharokhoM aura A~ganoM meM unake banAye hue gAnoMkA samA vadha jaataa| unakI prasiddhikI koI sImA nahIM rhii| isI taraha bahuta samaya bIta gyaa| kavirAja kavitA-racanA karate, rAjA sunate, rAja-sabhAke loga 'vAha-vA' karate, maJjarI ghATapara AtI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja aura aMtaHpurake jharokhese kabhI kabhI kisIkI chAyA pAkara par3a jAtI / kabhI kabhI nUpuroMkI jhanakAra bhI kAnoM taka A pahu~catI / isI samaya rAjasabhAmeM dakSiNa dezake eka digvijayI kavikA zubhAgamana huA / usane Ate hI zArdUlavikrIDita chandameM rAjAkA stava-gAna kiyaa| vaha apane mArgake samasta rAjakaviyoMko parAsta karatA huA antameM isa amarApurameM Akara upasthita huA thaa| rAjAne bahuta hI Adarake sAtha kahA-ehi ehi / kavi puNDarIkane dambhake sAtha kahA-yuddhaM dehi / zekhara nahIM jAnate the ki kAvya-yuddha kaisA hotA hai| parantu rAjAkI bAta to TAlI nahIM jA sakatI-yuddha kiye binA guz2ara nhiiN| ve anyanta cintita aura zaMkita ho uThe, rAtako nIMda nahIM AI, unheM saba tarapha yazasvI puNDarIkakA dIrgha baliSTha zarIra, sutIkSNa vakra-nAsikA aura darpoddhata unnata mastaka dikhAI dene lgaa| __prAtaHkAla hote hI kampita-hRdaya kavine raNakSetrameM Akara praveza kiyaa| sabhAmaNDapa logoMse khacAkhaca bhara gayA, kalaravakI sImA nahIM, nagarake sAre kAma-kAja baMda ho gaye / ___ kavi zekharakA ceharA utarA huA thaa| unhoMne bar3e kaSTase praphullatAkA Ayojana karake apane pratidvaMdI kavi puNDarIkako namaskAra kiyaa| puNDarIkane bar3I lAparavAhIke sAtha kevala izArese namaskArakA javAba diyA aura apane anuyAyI bhaktavRndoMkI ora dekhakara ha~sa diyA / __zekharane eka bAra antaHpurake jharokhoMkI ora apanI najara daudd'aaii| dekhA ki Aja vahA~se saikar3oM kutUhalapUrNa kAle netroMkI vyaya dRSTiyA~ isa janatApara lagAtAra gira rahI haiM / unhoMne atizaya ekAtra Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya aura parAjaya hokara apane cittako usa Uddharva lokakI ora pheMkA jo apanI jayalakSmIkI vandanA karake lauTa AyA aura taba mana hI mana kahA, "he devi, he aparAjite, yadi Aja merI jaya huI to tumhArA nAma sArthaka ho jaaygaa|" ___ turahI aura bherI baja uThIM / sArI sabhA jaya dhvani karake uTha khar3I huI / sapheda vastra pahane hue rAjA udayanArAyaNane zaratkAlake prabhAtakI zubha megha-rAzike samAna dhIre dhIre sabhAmaNDapameM praveza kiyaa| unake siMhAsanapara baiThate hI puNDarIka sammukha Akara khar3e ho gaye / sabhAmeM sannATA chA gayA ; virATa-mUrti puNDarIkane chAtI phulAkara aura gardanako kucha Upara uThA kara gambhIra svarase udayanArAyaNakA stava-pATha karanA zurU kiyA / unakI AvAja bahuta hI teja thI / vaha usa bar3e bhArI sabhA-maNDapakI dIvAroM, khambhoM, aura chatoMpara samudra kI taraMgoM ke samAna gambhIra garjanase AghAtapratighAta karane lagI aura usake vegase sArI janatAke vakSakapATa tharathara kA~pane lage / usa racanAmeM kitanA kauzala, kitanI kArIgarI, udayanArAyaNake nAmakI kitanI tarahakI vyAkhyAe~, unake nAmake akSaroMkA kitane prakArakA vinyAsa, kitane tarahake chanda aura kitane yamaka tathA anuprAsoMkI bharamAra thI, isakA varNana nahIM ho sktaa| puNDarIka jaba apanA gAna samApta karake baiTha gaye, taba kucha derake lie vaha nistabdha sabhA-gRha unake kaNThakI pratidhvani aura hajAroM hRdayoMke nirvAka vismayase bhara gyaa| dUra dUrale Aye hue paNDitagaNa apane apane dAhine hAtha uThAkara ucchvasita svarase 'sAdhu sAdhu' kahane lge| taba rAjAne zekharake muMhakI ora dekhaa| zekhara bhI bhakti, praNaya, abhimAna aura eka prakArako sakaraNa saMkocapUrNa dRSTi se rAjAkI aora dekhakara dhIrese uTha khar3e hue| rAmane jaba loka raMjanake lie dUsarI bAra Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja agni-parIkSA karanI cAhI thI, taba sItA isI bhAvase dekhatI huI apane svAmIke siMhAsanake sammukha khar3I huI thii| kavikI dRSTine cupacApa rAjAko samajhAyA ki maiM tumhArA huuN| yadi tuma mujhe vizvake sAmane khar3A karake parIkSA karanA cAhate ho to karo, kintu- isake bAda unhoMne apanI A~kheM nIcI kara lii| puNDarIka siMhake samAna aura zekhara cAroM orase vyAdhaveSTita hariNake samAna khar3e the| isa taruNa yuvakakA ramaNIke samAna lajAlu tathA snehakomala mukha, pANDuvarNa kapola aura nitAnta svalpa zarIrAMza dekhakara aisA mAlUma hotA thA ki bhAvake sparza mAnase hI isakA sArA zarIra vINAke tAroM kI taraha kA~pakara baja utthegaa| zekharane nIcA mu~ha kiye hue bahuta hI mRdu svarameM apanA vaktavya prArambha kiyaa| unakA pahalA zloka to zAyada kisIne acchI taraha sunA bhI nahIM / isake bAda unhoMne dhIre dhIre apanA mu~ha U~cA kiyA aura jisa pora dRSTi DAlI, udharahI se mAno sArI janatA aura rAja-sabhAkI pASANa-prAcIra vigalita hokara bahudUravartI atItameM vilIna ho gii| unakA sumiSTa pariSkAra kaMThasvara kA~pate kA~pate ujvala agni-zikhAke samAna Upara uThane lgaa| pahale rAjAke caMdravaMzIya Adi puruSoMkA guNAnuvAda kiyA gayA aura phira kramazaH anekAneka yuddha, vigraha, zaurya, vIrya, yajJa, dAna aura bar3e bar3e anuSThAnoM se hokara unakI rAjakahAnI vartamAna kAla meM lAkara upasthita kI gii| antameM kavivara zekharane vaha dUrasmRtibaddha dRSTi lauTAkara rAjAke mukhapara sthApita kI aura rAjyakI satI prajAke hRdayakI eka bahuta bar3I avyakta prIti bhASA aura chandoMmeM mUrtimAna karake sabhAke bIca khar3I kara dI / mAno duradUrase hajAroM lAkhoM prajAke hRdaya-srotoMne daur3akara rAjapUrvajoMke isa atizaya prAcIna prAsAdako eka mahAsaMgItase paripUrNa kara diyaa| isakI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya aura parAjaya pratyeka IMTako mAno unhoMne ( hRdaya - srotoMne ) sparza kiyA, AliMgana kiyA ; cumbana kiyA ; Upara antaHpurake jharokhoM taka pahu~cakara rAjalakSmIsvarUpa prAsAda-lakSmiyoM ke caraNoM meM snehArdra bhakti bhAvase namaskAra kiyA ; aura vahA~ se lauTakara rAjA aura rAja-siMhAsana kI bar3e bhArI ullAsake sAtha saikar3oM bAra pradakSiNA kii| antameM kavine kahA - mahArAja, vAkyoMse to hAra mAna sakatA hU~; parantu bhakti meM mujhe kauna harA sakatA hai ? yaha kahakara ve kA~pate hue baiTha gaye / usa samaya A~suoM ke jalase nahAI huI prajA jayajayakArase zrAkAzako kampita karane lagI / sAdhAraNa janatAkI isa unmattatAko dhikkArapUrNa ha~sI meM ur3Akara puNDarIkajI phira uTha khar3e hue| unhoMne garajakara pUchA- vAkyakI apekSA aura kauna zreSTha ho sakatA hai ? yaha sunakara saba loga ghar3Ibhara ke lie mAno stabdha ho rahe / puNDarIkajI nAnA chandoM meM zradbhuta pANDitya prakAzita karake veda vedAnta, Agama nigama Adi pramANita karane lage ki vizvameM vAkya hI sarvazreSTha hai / vAkya hI satya aura vAkya hI brahma hai / brahmA, viSNu, maheza Adi sabhI vAkyake vazavartI haiM, ataeva vAkya unase bhI bar3hA car3hA hai| brahmAjI apane cAroM mukhoMse vAkyakA anta na pAkara Akhira cupacApa dhyAna-parAyaNa hokara vAkya hU~Dha rahe haiM / isa taraha pANDityapara pANDitya aura zAstrapara zAstra ke Dhera lagAkara vAkyake lie eka abhrabhedI siMhAsana nirmANa kara diyA gayA / unhoMne vAkyako martyaloka aura suralokake mastakapara baiThA diyA aura phira bijalI ke samAna kar3akakara pUchA- to aba batalAie ki vAkyakI pekSA zreSTha kauna hai ? isake bAda puNDarIkajIne bar3e darpa ke sAtha cAroM zrara dekhA; aura jaba kisIne kucha uttara nahIM diyA, taba dhIre dhIre apanA Asana grahaNa kara liyA / paNDitagaNa 'dhanya dhanya' aura 'sAdhu Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkula sAdhu' kahane lage / rAjA vismita ho rahe aura kavi zekharane isa vipula pANDityake sAmane apaneko bahuta hI zudra smjhaa| isake bAda zrAjakI sabhA visarjita kI gii| dUsare dina zekharakA gAna isa prakAra prArambha huAvaMzI sabase pahale vRndAvanameM bjii| usa samaya gopikAoMne nahIM jAnA ki vaha kisane bajAI aura kahA~ banI / unheM bhrama huA ki dakSiNa pavana baha rahA hai| phira mAlUma huA ki uttarameM govardhanagirike zikharase AvAz2a A rahI hai / phira jAna par3A ki udayAcalake Upara khar3A hokara koI milane ke lie bulA rahA hai| jAna par3A ki astAcalake prAnta bhAgapara baiThakara koI viraha-zokameM ro rahA hai ; jAna par3A ki yamunAkI pratyeka laharase vaMzIkI dhvani uTha rahI hai; jAna par3A ki AkAzake sAre tAre mAno usa vaMzIke chidra haiM / antameM kuja-kuJjameM, patha-ghATameM, phUla-phalameM, jala-sthalameM, Upara nIce, andara bAhara saba jagaha vaMzI bajane lgii| koI yaha na samajha sakA ki vaMzI kyA kaha rahI hai ; aura yaha bhI koI sthira na kara sakA ki vaMzIke uttarameM hRdaya kyA kahanA cAhatA hai| kevala donoM A~khoM meM jala bhara AyA aura eka aloka-sundara, zyAma snigdha maraNakI AkAMkSAse mAno samasta prANa utkaNThita ho utthe| ___ sabhAko bhUlakara, rAjAko bhUlakara, Atma-pakSa pratipakSako bhUlakara, yaza apayaza, jaya parAjaya, uttara pratyuttara saba kucha bhUlakara zekharane apane nirjana hRdayakuJjake bIca mAno akele hI khar3e hokara vaMzIkA yaha gAna gaayaa| unake manameM kevala eka jyotirmayI mAnasI mUrti sthApita thI aura kAnoMmeM do kamala-caraNoMkI nUpura-dhvani sunAI par3a rahI thii| kavi jisa samaya gAna samApta karake hatajJAna hokara baiTha gaye taba eka Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya aura parAjaya anirvacanIya mAdhurya aura eka bRhad vyApta virahavyAkulatAse sabhA-mandira paripUrNa ho gayA / koI sAdhuvAda bhI na de skaa| ___ jaba isa bhAvakI prabalatA kucha kama huI, taba puNDarIkajI siMhAsanake sammukha Aye / rAdhA kauna hai aura kRSNa hI kauna hai ? yaha pUchakara unhoMne cAroM ora najara DAlI aura ziSyoM kI ora dekhakara kucha ha~sakara phira prazna kiyA-rAdhA kauna hai aura kRSNa hI kauna hai ? isake bAda asAmAnya pANDityakA vistAra karate hue unhoMne svayaM hI uttara denA prArambha kiyA rAdhA praNava oMkAra, kRSNa dhyAna yoga, aura vRndAvana donoM bhauMhoMke bIcakA bindu hai / IDA, suSumnA, piGgalA, nAbhi-padma, hRtpadma, brahmaraMdhra zrAdi sabhIko lA paTakA / isake bAda rAdhA aura kRSNa zabdake 'ka' se mUrddhanya 'Na' paryanta pratyeka akSarake jitane bhinna bhinna artha ho sakate haiM, una sabakI khUba vistArake sAtha mImAMsA kI / eka bAra samajhAyA ki kRSNa yajJa aura rAdhikA agni hai| phira batalAyA ki kRSNa veda aura rAdhikA SaDdarzana hai / phira samajhAyA ki kRSNa zikSA rAdhikA dIkSA ; rAdhikA tarka kRSNa mImAMsA ; rAdhikA uttara pratyuttara aura kRSNa jaya-lAbha hai| __ yaha kahakara rAjAkI ora, paNDitoM kI ora aura antameM tIvra hAsyake sAtha zekharakI ora dekhakara puNDarIkajI baiTha gaye / rAjA puNDarIkakI AzcaryakAriNI zakti dekhakara mugdha ho gaye, paNDitoMke vismayakI sImA na rahI aura rAdhAkRSNakI naI naI vyAkhyA oMse vaMzIkA gAna, yamunAkI kalloleM aura premakA moha bilakula dUra ho gyaa| mAno kisI manuSyane pRthvIparase vasaMtakA harA raMga poMchakara usake badale zurUse akhIra taka pavitra gomaya lIpa diyA ! Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra- kathAkuJja zekharane bhI apane itane dinoM ke samasta gItoMko vyartha smjhaa| isake bAda unameM zakti na rahI ki kucha gAveM / usa dinakI sabhA bhI bhaMga ho gaI / 10 4 dUsare dina puNDarIkane vyasta aura samasta, dvivyasta aura dvisamastaka, vRtta, tArksa, sautra, cakra, padma, kAkapada, zrAdyuttara, madhyottara, antyottara, vAkyottara, vacanagupta, mAtrAcyutaka, cyutadattAkSara, arthagUDha, stuti, nindA, apahanuti, zuddhApabhraMza, zAbdI, kAlasAra, prahelikA zrAdikA adbhuta zabda-cAturya dikhAyA jise sunakara sArI sabhA ke loga vismita ho rahe / ; zekharakI vAkyaracanA bahuta hI sarala thI / use sarvasAdhAraNa sukha duHkhameM aura utsava grAnandameM nirantara par3hA karate the / zrAja unhoMne sApha samajhA ki usameM koI khAsa khUbI nahIM hai / mAno yadi ve cAhate to svayaM bhI vaisI racanA kara sakate kevala abhyAsa, anicchA, aura anavasara yadi kAraNoMse hI nahIM kara sake; nahIM to usameM kucha aisI vizeSa nUtanatA nahIM hai / vaha durUha bhI nahIM hai; usase pRthvIke logoMko koI nUtana zikSA bhI nahIM milatI aura na koI lAbha hI hotA hai / kintu zrAja jo kucha sunA, vaha adbhuta thA aura kala jo kucha sunA thA, usameM bhI bahuta gahare vicAra aura sIkhane samajhane kI bAteM thiiN| puNDarIkake pAritya aura cAturya ke sAmane unheM apanA afa fatAnta bAlaka aura sAdhAraNa manuSya pratIta hone lagA / ; magaramaccha ke pU~cha phaTakArane se pAnI meM jo bhISaNa Andolana huA karatA hai, usake pratyeka prAghAtako jisa taraha sarovarakA kamala anubhava kara sakatA hai, usI taraha zekhara ne apane hRdaya meM cAroM ora baiThe hue sabhA-janoM ke manakA bhAva anubhava kiyA / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya aura parAjaya 11 Aja antima dina hai| Aja jaya-parAjayakA nirNaya hogA / rAjAne apane kavikI ora dekhaa| usakA artha thA ki Aja niruttara rahanese kAma na calegA, tumheM apanI zakti-bhara prayatna karanA caahie| zekhara eka aora khar3e ho gaye aura unhoMne ye thor3ese vAkya kahehe vINApANi zvetabhujA, yadi tuma apane kamala-vanako sUnA chor3akara mallabhUmimeM A khar3I hoogI, to tumhAre caraNoM meM Asakti rakhanevAle amRta-pipAsI bhaktajanoMkI kyA dazA hogI? ina vAkyoMko unhoMne apane mu~hako kucha U~cA uThAkara bahuta hI karuNa svarameM khaa| mAno zvetabhujA vINA-pANi nIce netra kiye hue rAjAntaHpurake jharokheke sAmane hI khar3I ho| ___ taba puNDarIkane uThakara bar3e jorase ha~sa diyA aura 'zekhara' zabdake antima do akSara grahaNa karake anargala zloka-racanA kara ddaalii| kahA ki padmavanake sAtha kharakA kyA samparka ? aura saMgItakI cAhe jitanI carcA ho, phira bhI ukta prANI kyA lAbha uThA sakatA hai ? sarasvatIkA adhiSThAna to puNDarIka hI hai ; mahArAjake rAjyameM usane aisA kyA aparAdha kiyA hai jo isa dezameM vaha khara-vAhana banAkara apamAnita kI jA yaha pratyuttara sunakara paNDitagaNa bar3e joroMse ha~sa pdd'e| sabhAsadoMne bhI usameM yoga diyA aura unakI dekhAdekhI sabhI loga jinhoMne samajhA yA na samajhA, ha~sane lge| isakA ThIka uttara denekI aAzAse rAjA apane kavi-sakhAko bAra vAra aMkuzake samAna tIkSNa dRSTise viddha karane lge| parantu zekharane usakI ora z2arA bhI dhyAna nahIM diyA, ve aTala bhAvase baiThe rahe / ___ taba rAjA mana hI mana zekharase atyanta ruSTa hokara siMhAsanase utara par3e aura apane galese motiyoMkI mAlA utArakara unhoMne puNDarIkake Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja galemeM pahanA dii| sabhAmeM baiThe hue sabhI loga dhanya dhanya kahane lge| isI samaya antaHpurase eka sAtha valaya, kaMkaNa aura nUpuroMkA zabda sunAI diyaa| use sunakara zekhara zrAsanase uTha baiThe aura dhIre dhIre sabhA-mandirase bAhara ho gye| kRSNa caturdazIkI rAtri hai| cAroM ora saghana andhakAra hai| dakSiNa pavana phUloMkI gandha lekara udAra vizva-bandhuke samAna khule hue jharokhoMmeMse ghara gharameM praveza kara rahA hai| zekharane apane sAmane, apanI samasta pothiyoMkA Dhera lagA liyA aura unameMse cuna cunakara apane race hue grantha judA kara liye| bahuta dinoMkI bahuta-sI racanAe~ thiiN| unameMse bahuta-sI racanAoMko to ve svayaM hI bhUla gaye the| una sabako ulaTa palaTakara yahA~ vahA~se par3hakara dekhane lge| Aja unheM vaha samasta racanA akiJcitkara-sI jAna pdd'ii| unhoMne lambI sA~sa lekara kahA-sAre jIvanakI kyA yahI kamAI hai ? isameM kucha uktiyoM, chandoM aura tukabandiyoMke sivAya aura hai hI kyA ? Aja ve yaha nahIM dekha sake ki usameM koI saundarya, mAnavajAtikA koI sthAyI Ananda, vizva-saMgItakI koI pratidhvani, yA unake hRdayakA koI gambhIra Atma-prakAza nibaddha hai / rogIko jisa taraha koI khAdya rucikara nahIM hotA, usI taraha aAja unake hAthake nikaTa jo kucha aAyA, usa sabhIko unhoMne ThukarAkara pheMka diyaa| unheM isa a~dherI rAtameM rAjAkI mitratA, logoMkI prazaMsA, hRdayakI durAzA, kalpanAkI kuhuka Adi sArI bAta zUnya viDambanA-sI lagane lagIM / taba ve pratyeka pothIko phAr3a phAr3akara apane sAmane jalate hue agni Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya aura parAjaya kuNDameM DAlane lage / ekAeka unheM eka dillagI suujhii| unhoMne ha~sateha~sate kahA-jisa taraha bar3e bar3e rAjA azvamedha kiyA karate haiM usI taraha Aja maiM yaha kAvya-medha-yajJa kara rahA huuN| kintu tatkAla hI socA ki yaha upamA ThIka nahIM baitthii| azvamedha to usa samaya hotA hai, jaba azvamedhakA azva sarvatra vijaya prApta karake AtA hai / parantu maiM to usa samaya yaha kAvya medha karane baiThA hU~, jisa samaya merA kavitva parAjita huA hai| acchA hotA, yadi yaha yajJa bahuta dina pahale kiyA jaataa| ___ dhIre dhIre unhoMne apane sabhI grantha agnidevako samarpita kara diye / agni dhAya dhAya karake jalane lagI aura ve vivekake sAtha apane donoM khAlI hAtha AkAzakI ora karake kahane lage-he sundari agni-zikhA ! yaha saba tumhIMko diyA, tumhIMko diyA, tumhIMko diyaa| itane dina tumhIMko samasta AhutiyA~ detA A rahA thaa| Aja eka sAtha zeSa kara diyA / bahuta dinoMse tuma mere hRdaya meM jala rahI thiiN| he mohinI vahirUpiNi ! yadi sonA hotA to camaka utthtaa| kintu devi ! maiM eka tuccha tRNa hU~, isIlie Aja bhasma ho gyaa| ____rAtri bahuta bIta gaI / zekharane apane gharakI sArI khir3akiyA~ khola diiN| ve jina jina phUloMko pasanda karate the, sandhyAko bagIcese saMgraha karake le Aye the / ve saba zveta the-jUhI, belA aura gandharAja / unhoMne una sabako muTThI muTThI lekara apane nirmala bichaunepara phailA liyaa| gharake cAroM ora dIpaka jalA diye| ___ isake bAda eka vanaspatikA viSarasa madhuke sAtha milAkara nizcintatAke sAtha pI liyA aura dhIre dhIre apanI zayyA para jAkara zayana kiyaa| zarIra avaza ho gayA aura netra hu~dane lge| nUpura baje / dakSiNa pavanake sAtha keza-gucchoMkI sugandhine bhI gharameM praveza kiyaa| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja kavine A~kheM baMda kiye hue kahA- devi, kyA bhaktake prati dayA kI ? kyA itane dinoM ke bAda Aja darzana dene AI ? 14 eka sumadhura kaNThase uttara milA - kavi, hA~ maiM aaii| zekharane cauMkakara A~kheM khola diiN| dekhA ki zayyAke samIpa eka sundarI ramaNI khar3I hai| ve mRtyusamAcchanna DabaDabAI huI A~khoMse sApha nahIM dekha sake / unheM mAlUma huA ki mere hRdaya kI vahI chAyAmayI pratimA andara se bAhara Akara mRtyuke samaya mere mu~hakI ora sthira netroM se dekha rahI hai / ramaNIne kahA- maiM rAjakanyA aparAjitA hU~ / kavi sArI zakti lagAkara uTha baiThe / rAjakanyA ne kahA --- rAjAne tumhArA ucita nirNaya nahIM kiyA / vAstavameM tumhArI hI jIta huI hai| isIlie, kavivara, maiM Aja tumheM jayamAlA pahanAne AI hU~ / yaha kahakara aparAjitAne apane gale se apane hAthoM gU~thI huI puSpamAlA utAra kara kavike gale meM pahanA dI / maraNAsanna after zarIra zayyApara gira gayA / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ par3osina merI par3osina bAla vidhavA hai| vaha mAno zizirake zrA~se bhIgI huI kunda kalI ke samAna DaMThala se alaga ho gaI hai aura kisIkI suhAga-rAta ke lie nahIM, balki kevala deva pUjA ke lie hI utsarga kI gaI hai| maiM mana hI mana usakI pUjA karatA huuN| usake prati mere hRdayakA jo bhAva haiM, use 'pUjA' ko chor3akara maiM aura kisI sahaja zabda ke dvArA prakAzita nahIM karanA cAhatA / isa viSaya meM mere antaraGga mitra navIna bhI kucha nahIM jAnate aura isa taraha maiMne jo apane gahare thAvegako chipA kara nirmala rakha chor3A thA, isakA mujhe garva thA / kintu hRdayakA Avega pahAr3I nadIke samAna, apane janma- zikhara meM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja ruka kara nahIM rahanA caahtaa| vaha kisI na kisI upAya se bAhara nikalanekI ceSTA karatA hai aura yadi isa ceSTAmeM saphala nahIM hotA to chAtImeM vedanA utpanna karatA hai| isIse maiM socatA thA ki apane Avegake bhAvako kavitAmeM prakAzita kruuN| parantu kyA kahU~, kuNThitA lekhanIne Age bar3hanekI icchA hI nahIM kii| ___ThIka isI samaya eka AzcaryakI bAta yaha huI ki merA mitra navIna mAdhava jisa taraha ekAeka bhUkampa zrA jAtA hai usa taraha tejIke sAtha kavitA karanemeM pravRtta ho gyaa| isake pahale usa becArepara aisI daivI vipatti kabhI na AI thI ; aura isalie vaha isa abhinava Andolanake lie jarA bhI taiyAra na thaa| yaha dekhakara mujhe bar3A Azcarya huA ki na use chandakA jJAna hai aura na tukabandIkA ; phira bhI use hicakicAhaTa nahIM huI / kavitA mAno bur3hApekI dUsare byAhakI strIke samAna usake sira car3ha baiThI / Akhira vaha sahAyatA aura saMzodhana ke lie merI sevAmeM upasthita huaa| ___ usakI kavitAke viSaya naye nahIM the, para purAne bhI nahIM the / arthAt unheM ciranUtana bhI kaha sakate haiM aura cirapurAtana kahanemeM bhI koI hAni nahIM hai| jaba maiMne dekhA ki vaha eka priyatamAke prati likhI huI premakI kavitA hai, taba maiMne use eka dhakkA de ha~sakara pUchA-batalAo to ki vaha hai kauna ? navInane ha~sakara kahA-aba taka to kucha patA nahIM calA hai / navInako sahAyatA deneke kArya meM mujhe bahuta hI ArAma milaa| usakI kAlpanika priyatamAke prati maiM apane ruke hue AvegakA prayoga karane lagA / jisa taraha binA baccevAlI murgI haMsake aMDe pAkara chAtI phailAkara unheM sene lagatI hai, usI taraha maiM bhI navIna mAdhavake bhAvoMko Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ par3osina apane hRdayakA sArA uttApa dekara vikasita karane lgaa| usa anAr3IkI racanAko maiM aisI khUbIke sAtha saMzodhita karane lagA ki usakA prAyaH pandraha pAnA bhAga merI racanA bana jAne lgaa| navInane vismita hokara kahA-ThIka yahI bAta to maiM bhI kahanA cAhatA hU~, parantu kaha nahIM sktaa| bhalA tumheM ye saba bhAva kahA~se sUjha jAte haiM ! maiMne kavike samAna uttara diyA-kalpanAse / kAraNa, satya nIrava hai, kalpanA hI vAcAla hai / satya ghaTanA bhAvoM ke jharaneko pattharake samAna dabA rakhatI hai, parantu kalpanA usakA mArga khola detI hai / navInane apanA mu~ha gaMbhIra banAkara aura kucha socakara kahA-yahI to jAna par3atA hai| ThIka hai| - isake bAda aura bhI kucha samaya taka socakara kahA-ThIka ! ThIka ! ___ maiM pahale hI kaha cukA hU~ ki mere pyAra meM eka prakArakA kAtara saMkoca thA, isIlie maiM aba taka apanI taraphase kucha bhI nahIM likha sakA thaa| parantu jaba navInako paradeke bhItara bIca meM baiThA liyA, taba merI lekhanIne bhI mukha khola diyA / ve racanAe~ mAno rasa se labAlaba bharakara uttApase uphanane lgiiN| ___ navInane kahA-ye tumhArI racanAe~ haiN| ataeva inheM maiM tumhAre hI nAmase prakAzita kraauuNgaa| maiMne kahA-khUba ! likhI huI to tumhArI hI haiM na ? maiMne to thor3A-sA raddobadala hI kiyA hai| dhIre dhIre navInakA bhI yahI vizvAsa ho gyaa| maiM isa bAtase iMkAra nahIM kara sakatA ki jisa taraha jyotiSI nakSatroM ke udayakI apekSA karatA huA AkAzakI ora dekhA karatA hai, maiM Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm bhI usI taraha bIca bIcameM apane par3osake gharakI khir3akIkI zrora tAkA karatA aura kabhI kabhI bhaktakA vaha vyAkula dRSTikSepa sArthaka bhI ho jAyA karatA / usa karmayoganiratA brahmacAriNIkI saumya mukhazrIse zAnta aura snigdha jyoti pratibimbita hokara muhUrta mAtrameM mere sAre cittakSobhako miTA detii| kintu usa dina ekAeka maiMne kyA dekhA ! hamAre candralokameM bhI kyA isa samaya agnyutpAta maujUda hai ? kyA vahA~kI janazUnya samAdhimana giriguhAoMkA sArA vahnidAha aba bhI zAnta nahIM huA hai ? ___ usa dina vaisAkha mahIneke tIsare prahara IzAna koNameM megha saghana ho rahe the / A~dhI Aneko thI aura bIca bIcameM bijalI camaka jAtI thii| merI par3osina khir3akIke pAsa akelI khar3I thii| usa dina maiMne usakI AkAzakI ora lagI huI dRSTimeM, dUra taka phailI huI saghana vedanAkA darzana kiyaa| mujhe nizcaya ho gayA ki mere candralokameM isa samaya bhI uttApa hai / isa samaya bhI vahA~ uSNa niHzvAsa samIrita hai| devatAke lie manuSya nahIM hai, manuSyake lie hI devatA hai| usake una donoM netroMkI vizAla vyAkulatA usa dinakI A~dhIse ghabarAye hue pakSIkI taraha ur3I jA rahI hai| kidhara ? svargakI aora nahIM, manuSya ke hRdayarUpI ghoMsalekI or| utsuka aura AkAMkSAse uddIpta vaha dRSTipAta dekhane ke bAda mere lie apane azAnta cittako susthira rakha sakanA kaThina ho gyaa| usa samaya kevala dUsarekI kaccI kavitAkA saMzodhana karanese tRpti nahIM milI, kisI na kisI tarahakA koI kAma karaneko jI cAhA / taba maiMne saMkalpa kiyA ki apane dezameM vidhavAvivAha pracalita Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ par3osina karaneke lie maiM apanI sArI zaktiyA~ lagA dUMgA / kevala vyAkhyAna jhAr3akara aura lekha hI likhakara nahIM, balki Arthika sahAyatA deneke lie bhI maiMne apanA hAtha bddh'aayaa| navIna mere sAtha tarka karane lgaa| usane kahA-cira vaidhavyake bhItara eka pavitra zAnti hai aura ekAdazIkI kSINa jyotsnAlokita samAdhi-bhUmike samAna eka virATa ramaNIyatA hai / vivAhakI saMbhAvanA mAtrase hI kyA vaha zAnti naSTa nahIM ho jAyagI ? isa prakArakI kavitvapUrNa bAteM sunakara mujhe gussA A jAtA hai| jo loga durbhikSake mAre mara rahe haiM, unake Age yadi koI AhArapuSTa zrAdamI khAdyakI sthUlatAke prati ghRNA prakAzita karake phUloMkI gandha aura pakSiyoMke gAnase unakA peTa bhara denA cAhe, to batalAie vaha kaisA mAlUma hogA? ____ maiMne kruddha hokara kahA- dekho navIna, ArTisTa (citrakAra ) loga kahA karate haiM ki dRzyake hisAbase jale hue makAnameM bar3A bhArI saundarya hai| kintu gharako kevala citrakI dRSTise nahIM dekhA jA sakatA, usameM nivAsa karanA par3atA hai-zrataeva ArTisTa cAhe jo kaheM, parantu usakI marammata karanA Avazyaka hai / tuma to vaidhavyapara dUrase hI divya kavitA karanA cAhate ho, parantu tumheM yaha qhayAla nahIM pAtA ki usake bhItara eka AkAMkSApUrNa mAnava hRdaya apanI vicitra vedanAoMko liye hue nivAsa kara rahA hai| ___ maiMne samajhA thA ki navIna mAdhava kisI taraha mere dalameM nahIM thA sakegA aura isI kAraNa maiMne usa dina kucha adhika tapAkake sAtha bAtacIta kii| kintu ekAeka dekhA ki mere vyAkhyAnake antameM navIna mAdhava parAsta ho gayA, usane kevala eka hI gaharI sA~sa lekara merI sArI bAteM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja mAna lIM ; aura mere mastakameM unake sivAya jo aneka acchI acchI yuktiyA~ ikaTThI ho rahI thIM unake prakaTa karanekA usane avakAza hI nahIM diyA ! koI eka saptAha bAda navInane Akara kahA - yadi tuma sahAyatA do, to maiM svayaM vidhavAvivAha karaneke lie taiyAra hU~ / yaha sunakara maiM uchala par3A aura navInako gale lagAkara bolAisa kArya meM jo kucha kharca hogA, maiM apane pAsase dU~gA / taba navInane apanA sArA itihAsa sunAyA / mAlUma huA ki usakI priyatamA kAlpanika nahIM hai / kucha dinoMse vaha eka vidhavAko dUrase hI cAhane lagA hai / yaha bAta usane aba taka kisIpara prakaTa nahIM hone dI hai| jina mAsika-patroM meM navInakI - arthAt merI -- kavitA prakAzita hotI hai, ve saba jahA~ cAhie, vahA~ jAkara pahu~ca jAte haiN| ve kavitAe~ vyartha bhI nahIM gaI / binA mile - jule citta AkarSita karane kA yaha eka nayA upAya mere mitrane AviSkRta kara DAlA hai / I kintu navInakA kathana hai ki usane SaDyaMtra racakara yaha cAlAkI nahIM kii| balki usakA vizvAsa thA ki ukta vidhavA likhanA par3hanA bhI nahIM jAnatI / vidhavA ke bhAIke nAma binA mUlya aura binA apanI sahIke jo mAsika patra bheje jAte the so kevala apane manako sAntvanA deneke lie ! ise eka tarahakA pAgalapana hI samajhanA caahie| unheM bhejate samaya navIna soca letA ki devatAke uddezyase puSpAJjali chor3a dI gaI, aba ve cAhe jAneM cAhe na jAneM, aura cAhe grahaNa kareM cAhe na kareM / vidhavA ke bhAI ke sAtha kisI na kisI bahAnese navInane jo mitratA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ par3osina 21 kara lI, usameM bhI vaha kahatA hai ki merA koI uddezya na thaa| yaha kauna nahIM jAnatA ki jisako pyAra kiyA jAtA hai usake nikaTavartIkA saMga-sAtha bhI acchA hI mAlUma hotA hai ? ___aAkhira bhAIkI kaThina bImArIke upalakSase usakI bahana ke sAtha navInakI kisa prakAra mulAkAta huI, yaha kahane kI AvazyakatA nahIM / kavike sAtha kavitAke avalambita viSayakA pratyakSa paricaya ho gayA aura taba kavitAke saMbaMdhameM bahuta kucha AlocanA bhI ho gaI ; parantu vaha pAlocanA kevala chapI huI kavitAoM meM hI Abaddha na rhii| ___ samprati mere sAtha tarkameM parAsta hokara navIna usa vidhavAke samakSa vivAhakA prastAva kara baiThA hai| pahale to vaha kisI taraha rAjI nahIM huI ; parantu jaba navInane mujhase sunI huI sArI yuktiyoM kA prayoga kiyA aura unake sAtha apanI A~khoMkI do cAra bUMdeM bhI milA dI, taba use hAra mAnanI pdd'ii| aba vidhavAke abhibhAvaka kharcake lie kucha rupaye cAhate haiN| maiMne kahA-rupayoMkI kyA cintA hai ! abhI le jaao| 'navInane kahA-isake sivAya pitAjI mujhe jo mAsika kharca diyA karate haiM vivAha ke bAda cAra chaH mahIne taka use bhI ve banda kara deNge| so utane samaya taka hama donoMke kharcakA bhI prabandha tumheM kara denA hogaa| maiMne binA kucha kahe sune eka ceka kATa diyaa| phira kahAaba usakA nAma batalA do| jaba mere sAtha koI pratiyogitA nahIM hai, taba tumheM usakA paricaya denemeM Dara hI kyA hai ! maiM tumhArI saugandha khAkara kahatA hU~ ki maiM usake nAma kavitA bhI nahIM likhUgA aura yadi kabhI likhUgA bhI, to usake bhAI ke pAsa na bhejakara tumhAre pAsa bheja dUMgA! navInane kahA---ajI, maiM isase nahIM ddrtaa| vidhavA vivAhakI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm lajjAse bahuta hI kAtara hai, isalie usane bahuta bahuta niSedha kara diyA hai ki maiM tumase usakI carcA na karU~ / kintu aba Dhaka rakhanA vyartha hai| vaha tumhArI hI par3osina hai aura 16 naMbarake makAnameM rahatI hai| . yadi merA hRtpiNDa lohekA bAyalara hotA to isa dhakkese tatkAla hI phaTa jAtA / thor3I derameM kucha prakRtistha hokara maiMne pUchA-vidhavAvivAhako vaha pasanda karatI hai ? / navInane ha~sakara kahA-isa samaya to karatI hai ! maiMne kahA- kevala kavitA par3hakara hI vaha tumapara mugdha ho gaI ? navInane kahA-kyoM, merI ve kavitAe~ kyA kucha kama prabhAvazAlinI thIM? maiMne mana hI mana kahA-dhika ! parantu vaha dhikkAra kisako ? use, yA mujhe, yA vidhAtAko ? - Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjatilaka jisa samaya navenduzekharake sAtha aruNalekhAkA vivAha huA, usa samaya homa-dhUmake bIcameMse bhagavAna prajApati jarA-sA musakarA diye / parantu prajApatike lie jo eka mAmUlI khilavAr3a hai, vaha hamAre lie sadA kautukakI hI bAta nahIM ho sktii| ___navenduzekharake pitA pUrNenduzekhara a~garez2I amaladArIke bahuta hI vikhyAta puruSa the| ve isa bhava-samudra meM kevala pharzI salAmakA DA~r3a calAkara 'rAya bahAdura' upAdhike uttuGga marutaTa taka pahu~ca gaye the / yadyapi unake pAsa aura bhI durgamatara sammAna-pathakA pAtheya thA ; kintu pacapana varSakI umarameM bilakula samIpavartI upAdhike kuharese Dhake hue girizikharakI aora karuNa-lolupa dRSTi lagAye hue yaha rAjakRpApAtra vyakti ekAeka khitAba-varjita lokako cala diyA aura usakI bahu-salAmazithila grIvA zmazAna-zayyApara vizrAma karane lgii| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja kintu vijJAna kahatA hai ki zaktikA nAza nahIM hotA, kevala sthAnAntara aura rUpAntara hotA hai| caMcalA lakSmIkI acaMcalA sakhI 'salAma-zakti' pitAke kaMdhese utarakara putrake kaMdhepara zrArUr3ha ho gaI aura navendukA navIna mastaka laharoMse TakarAte hue kahake samAna a~garez2a karmacAriyoMke dvArapara binA vizrAma liye uThane aura girane lgaa| pahalI strIke nissaMtAna avasthAmeM mara jAnepara jisa parivArameM inhoMne dUsarA vivAha kiyA, usakA itihAsa eka naye hI DhaMgakA hai| usa parivArake bar3e bhAI pramathanAtha paricita janoMkI prIti aura kuTumbI janoMke zrAdarake sthala the| gharake aura ar3osa-par3osake loga unako saba viSayoM meM anukaraNIya samajhate the| pramathanAtha vidyAmeM bI0 e0 aura buddhimeM vicakSaNa the, kintu bar3I tanakhvAha aura kalamake jorakI koI paravA na karate the| unake pAsa bar3appanakA bala bhI adhika nahIM thA ; kyoMki a~gareja loga unheM jitanA dUra rakhate the, ve bhI unase utanI hI dUra rahakara calate the / ataeva apane gharake kone aura paricita janoMmeM hI ve jagamagAte the| dUrake logoMkI dRSTi AkarSita karanekI koI zakti unameM nahIM thii| __ yahI pramathanAtha eka bAra vilAyata gaye, vahA~ lagabhaga tIna varSa taka ghUmaghAma kara lauTa Aye aura a~garejoMke saujanyapara mugdha hokara bhAratavarSake sAre apamAnoM aura duHkhoMko bhUlakara a~garejI ThATa-vATase rahane lge| ___ pahale pahala unake isa ThATase bhAI bahana kucha kuNThitase hue, parantu kucha hI dinoMke bAda ve bhI kahane lage-bhaiyAko a~garejI kapar3e jitane acche mAlUma hote haiM, utane aura kisIko nahIM mAlUma hote / isa taraha dhIre dhIre a~garejI vastroMkA gaurava-garva usa parivArameM sthAyI ho gayA / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjatilaka pramathanAtha vilAyatase yaha socakara pAye ki maiM logoMko isa bAtakA apUrva dRSTAnta dikhAU~gA ki a~garejoMke sAtha, barAbarIkI rakSA karate hue, kisa tarahakA vyavahAra kiyA jA sakatA hai| jo loga yaha kahA karate haiM, ki nata hue binA a~garejoMke sAtha mela-milApa nahIM hotA, ve apanI hInatA prakAzita karate haiM aura a~garejoMko vyartha hI doSI banAte haiN| pramathanAthane vilAyatake bar3e bar3e logoMse aneka paricayapatra aura prazaMsApatra lAkara bhAratavarSa ke aMgarejoMmeM thor3I-sI pratiSThA bhI prApta kara lI / yahA~ taka ki bIca bIcameM ve apanI strIke sahita a~garejoMkI cA, Dinara, aura ha~sI-majAkakA bhI kucha hissA pAne lge| isa saubhAgyamadakI mattatAse unakI ragoMmeM raktakA prabAha kucha tejIke sAtha hone lgaa| isI samaya eka naI relave lAina kholane ke lie relave kampanIkA nimaMtraNa pAkara choTe lATake sAtha dezake aneka rAja-prasAda-garvita bar3e AdamiyoM ne gAr3Ipara ladakara usa naye loha-pathakI yAtrA kI / pramathanAtha bhI unameMse eka the| lauTane ke samaya eka a~gareja inspekTarane ukta dezI bar3e AdamiyoMko bahuta hI apamAnake sAtha eka vizeSa gAr3I parase utAra diyA / a~garejaveSadhArI pramathanAthako bhI gAr3Ise utaraneko taiyAra dekhakara inspekTarane kahA-Apa kyoM utarate haiM ? baiThie na / pramathanAtha pahale to isa vizeSa sammAnase phUla uThe ; parantu jaba gAr3I cala dI aura tRNa-hIna karSaNa-dhUsara pazcima prAntakI sImAse glAna sUryAstakI zrAbhA sakaruNa raktima lajAke samAna samasta dezake Upara phaila gaI aura jaba ve akele baiThe baiThe khir3akiyoMmeMse animeSa netroMse vanoMkI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkukSa 12 oTameM chipI huI kuNThitA bhArata-bhUmikA nirIkSaNa karane lage, taba dhikkArake mAre unakA hRdaya phaTane lagA aura donoM netroMse agni-jvAlAmayI azrudhArA bahane lgii| ___ unheM eka kahAnI yAda A gaI / eka gadhA rAjapathase hokara devapratimAkA ratha khIMca rahA thA aura pathikavarga usake sAmane dhUlameM loTa kara pratimAko praNAma karatA thaa| mUrkha gadhA apane manameM socatA thA ki saba loga merA hI Adara kara rahe haiN| pramathanAthane mana hI mana kahA ki usa gadhemeM aura mujhameM itanA hI antara hai ki maiMne Aja samajha liyA hai ki sammAna merA nahIM, mere zarIrake bojhakA kiyA jAtA hai| pramathanAthane ghara Akara saba bAlabaccoMko ikaTThA kiyA aura agni jalAkara vilAyatI kapar3e-lattoMko usameM eka eka karake DAlanA zurU kiyA / agni-zikhA jitanI hI U~cI uThane lagI, bacce utane hI Anandake sAtha nRtya karane lge| ___ tabase pramathanAtha to aMgarejoMkI cAyakA cammaca aura roTIkA Tukar3A chor3akara phirase gharake kone ke durgameM durgama hokara baiTha rahe ; parantu pUrvokta apamAnita upAdhidhArI loga pahaleke hI samAna phira a~garejoMke dvArapara salAma bajAte najara Ane lge| daivaduryogase abhAge navenduzekharako isI parivArakI ma~jhalI bahanake sAtha zAdI karanI pdd'ii| isa gharakI lar3akiyA~ jisa taraha likhanA par3hanA jAnatI thIM, usI taraha dekhane sunane meM bhI sundarI thiiN| navendune socA ki maiMne bahuta bar3I vijaya paaii| kintu yaha bAta pramANita karane meM unhoMne derI nahIM kI ki mujhe pAkara tuma logoMko bhI kama vijaya prApta nahIM huI hai / samaya samaya para Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjatilaka kaI sAhaba bahAduroMne unake pitAko jo jo ciTTiyA~ likhI thIM, vahI aba mAno bilakula bhUlase Apa hI Apa unakI jeba meMse girane lagIM aura sAliyoM ke hAtha taka pahu~cane lagIM / jaba sAliyoMke sukomala bimboSThoM ke bhItarase tIkSNa ha~sI bhar3akadAra makhamalI sthAnake bhItarake camacamAte hue chureke samAna dikhalAI dene lagI, taba bhAge navenduko hoza AyA ki sthAna, kAla aura pAtra ThIka nahIM haiN| samajhA ki maiMne bahuta bar3I bhUla kii| 27 sAliyoM meM jo sabase jyeSThA aura rUpa- guNa meM zreSThA thI, usane eka dina zubha muhUrtta dekhakara navenduke soneke kamare ke eka tAkameM do jor3e vilAyatI bUTa sindUra - maNDita karake sthApita kara diye aura unake sAmane phUla candana aura do jalate hue dIpaka rakhakara dhUpa jalA dI / jyoM hI navendune gharameM praveza kiyA, tyoM hI do sAliyoMne unake kAna pakar3akara kahA ki Apa apane iSTa devako praNAma kiijie| inakI kRpA se ApakI pada-vRddhi hogI / tIsarI sAlI kiraNarekhAne bahuta dina parizrama karake eka aisI cAdara taiyAra kI thI jisameM jaoNnsa, smitha, brAUna, TAmsana Adi eka sau pracalita a~garejI nAma lAla sUtase kAr3he gaye the aura eka dina bar3e samAroha ke sAtha usane yaha nAmAvalIyukta cAdara navendu bAbUko bheMTa kara dI / maiM cauthI sAlI zazAMka rekhAne, jo umarameM choTI thI, kahA-jIjAjI, eka japamAlA taiyAra kara duuNgii| Apako sAhabakA nAma japane meM subhItA ho jAyagA / isapara usakI bar3I bahanoMne DA~Takara kahA- cala ! tujhe isa taraha choTe mu~ha bar3I bAta na karanI caahie| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ravIndra-kathAkuJja mamaraan navenduko mana hI mana krodha bhI zrAtA thA aura lajjA bhI hotI thii| kintu ve sAliyoMko chor3a nahIM sakate the| khAsakara unakI bar3I sAlI bahuta hI sundarI thii| usameM madhu bhI thA aura kA~TA bhii| usakI mAdakatA aura jalana donoM hI manako pAgala kara detI thIM / jale hue paMkhoMvAlA pataMga krodhase bhanabhanAtA bhI hai aura andha abodhake samAna cAroM ora ghUmatA bhI hai| ____ antameM sAliyoMke saMsargake prabala mohameM par3akara navendu bAbU isa bAtase bilakula inkAra karane lage ki ve sAhaba logoMke parama bhakta haiM / ve jisa dina bar3e sAhabako salAma karane jAte, usa dina sAliyoMse kaha jAte ki surendranAtha banarjIkA vyAkhyAna sunane jA rahe haiM aura jaba dArajiliMgase lauTe hue mejo sAhabake svAgata ke lie sTezanapara jAte, taba kaha jAte ki mejo ( ma~jhale ) mAmAse milane jA rahA huuN| sAhaba aura sAlI, ina do naukAnoMpara paira rakhakara hatabhAge navendubAbU bahuta hI muzkila meM par3a gye| sAliyoMne mana hI mana kahA ki tumhArI dUsarI naukAko naSTa kiye binA hama caina nahIM lenekI / ___ yaha khabara bar3I tejIke sAtha phaila gaI ki mahArAnIke aAgAsI janma dinake avasarapara navendubAbU khitAba-svarga-lokakI pahalI sor3hI 'rAyabahAdura' padavIpara padArpaNa kreNge| kintu vaha ve bAre itane bar3e sammAnalAbhakA AnandapUrNa samAcAra apanI sAliyoMke sAmane prakaTa nahIM kara lake / kevala eka dina zarat-zukla pakSakI sandhyAko sarvanAzo candramAke prakAzameM unase apane cittakA Avega nahIM rokA gayA aura unhoMne apanI strI ko yaha zubha saMvAda sunA hI DAlA / dUsare dina unakI strI apanI bar3I bahanake yahA~ gaI aura A~sU bharakara apanA asantoSa prakaTa karane lgii| lAvaNyalekhAne kahA-yaha to bahuta acchA huA ! rAya Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjatilaka bahAdura ho jAnese tere patiko kucha duma to nikala hI na aavegii| phira lajita honekA kAraNa ? aruNalekhA bAra bAra kahane lagI-nahIM bahana, aura cAhe jo ho, maiM rAyabahAduranI to na bnuuNgii| bAta yaha thI ki aruNalekhAke paricita bhUtanAtha bAbU rAyabahAdura the aura yahI kAraNa thA jo vaha rAyabahAduranI bananA nApasanda karatI thI ! ___ lAvaNyane bahuta kucha DhADhasa ba~dhAkara kahA--acchA, isa viSayameM tU jarA bhI cintA na kara, hama saba ThIka kara leNgii| lAvaNyake pati nIlaratana baksarameM kAma karate the| zaradaRtu ke antameM navendubAbUko lAvaNyane apane yahA~ nimaMtrita kiyaa| navendubAbU bar3I khuzIke sAtha tatkAla baksara cala diye / yadyapi relapara paira rakhate samaya unakI bAI aA~kha nahIM phar3akI, parantu isase kevala yahI siddha huA ki Asanna vipatti ke samaya bAI A~khakA phar3akanA kevala eka binA sira-pairakA bahama hai| lAvaNyalekhAke zarIrase navItAgamasambhUta svAsthya aura saundaryakI lAlimA phUTI par3atI thii| jisa taraha zarat-kAlameM kA~sake kheta phUlakara laharAte hue zobhA vistAra karate haiM, usI taraha lAvaNyalekhAkI sundaratA ha~sIkI hiloroMse jhalamala jhalamala karatI thii| navendubAbUkI mundha dRSTike Upara mAno eka pUrNapuripatA mAlatIlatA naye prabhAtakI zItala osakI bUMdeM barasAne lgii| manakI prasannatA aura baksarake jala-vAyuse navendukA ajIrNa roga dUra ho gayA / svAsthyake nazese, saundaryake mohase aura sAlIkI sevA zuzrUSAse ve mAno dharatI chor3akara AkAzase bAteM karane lge| unake bagIceke sAmane se hokara bharI-pUrI gaMgA mAno unhIMke manake duranta pAga-- Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ravIndra-kathAkuna lapanako AkAra dekara bar3I bhArI gar3abar3a macAtI huI prabala Avegake sAtha binA kisI uddezya ke bahI jAtI thii| bar3e tar3ake nadIke kinAre Tahalate samaya zIta-prabhAtakI snigdha dhUpa mAno priya-milanake uttApake samAna unake sAre zarIrako caritArtha kara detI / isake bAda vApasa lauTa Anepara sAlIke rasoI banAneke kArya meM sahAyatA denekA bhAra lekara navendubAbU apanI ajJatA aura anipuNatA pada pada para prakAzita kiyA karate / parantu isa mUr3ha anabhijJakA isa viSayameM jarA bhI Agraha nahIM dekhA gayA ki abhyAsa aura manoyogake dvArA apanI truTiyoMkA saMzodhana kiyA jAya / pratidina apaneko doSI banAkara ve jo jhir3akiyA~ aura tAr3anAe~ prApta karate the, unase unako jarA bhI tRpti nahIM hotii| jitanA cAhie utanA masAlA DAlane, cUlheparase baratana utArane car3hAne, jyAdA A~case bhojana jala na jAya isakI sAvadhAnI rakhane Adi kAmoM meM ve apaneko jAna bUjhakara choTese bacce ke samAna apaTu, akSama aura nirupAya siddha karate ; aura isase apanI sAlIkI kRpAmizrita ha~sI aura ha~sImizrita jhir3akiyoMkA sukha bhogate / __dopaharako, eka aora bhUkhakI tAr3anA, dUsarI ora sAlIkI jabadastI, apanA aAgraha aura priyajanakA autsukya, rasoIkI vizeSatAe~ aura rasoI banAnevAlIkI sevA-madhuratA ; ina sabake saMyogase bhojanakA parimANa ThIka banAye rakhanA unake lie kaThina ho jAtA / aAhArake bAda mAmUlI tAza khelane meM bhI navendubAbU apanI pratibhAkA paricaya nahIM de sakate / usameM bhI ve corI karate, hAthake patte dekha lete, khIMcAtAnI aura bakajhaka karate ; to bhI jIta nahIM sakate / na jItane para bhI jabardastI apanI hAra asvIkAra karate aura isake lie prati dina unakI bar3I hI bhadda hotI / to bhI ve apanI bhUla sudhAranekI jarA bhI koziza na krte| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjatilaka kevala eka bAta meM unhoMne pUrA pUrA sudhAra kara liyaa| isa samaya ve yaha bAta prAyaH bhUla hI gaye ki sAhaba logoMkA kRpA prasAda hI jIvanakA parama lakSya hai aura apane saMbaMdhI janoMkI zraddhA aura prIti kitane sukha aura gauravakI cIja hai, isakA ve sAre antaHkaraNa se anubhava karane lage / 31 isake sivA, ve mAno eka naI paristhitimeM jA pdd'e| lAvaNyake pati nIlaratanabAbU adAlata ke sabase bar3e vakIla honepara bhI kabhI sAhaba atrina mulAkAta ke lie nahIM jAte the / jaba kabhI isa bAtakI carcA uThatI, taba ve kahate - isakI jarUrata hI kyA hai ? yadi badale meM ucita ziSTAcAra na milA, to hama jo kucha dete haiM, vaha to kisI taraha vApasa mila hI nahIM sakatA / marubhUmikI reta svaccha aura sapheda hotI hai; para kyA kevala isI kAraNa usameM bIja bone se koI lAbha ho sakatA hai ? yadi phasala vApasa mile to kAlI jamInameM bhI bIja bonA acchA hai / navendubAbU bhI khiMcAva meM par3akara isI dalameM yA mile| isakA pariNAma kyA hogA, isakI cintA unhoMne chor3a dI / unake svargavAsI pitAne aura svayaM unhoMne jo jamIna taiyAra pahale se kara rakkhI thI, kevala usImeM 'rAyabahAdurI' kI upajakI saMbhAvanA bar3hane lagI; usameM naI siMcAI kI jarUrata nahIM samajhI gaI / navendubAbUne sAhaba logoM ke eka atizaya pyAre sthAna meM unake lie ghur3adaur3akA eka maidAna taiyAra karA diyA thA / isI samaya kAMgresakA samaya samIpa A gayA / nIlaratana bAbUse anurodha kiyA gayA ki zrApa candA ikaTThA karanekA prayatna karane kI kRpA kareM | navendubAbU lAvaNyake sAtha prasannatApUrvaka tAza khela rahe the / itanemeM nIlaratana candrekI pheharista liye hue A pahu~ce aura bole ki isapara sahI karanI hogI / pUrva saMskAra ke kAraNa navendukA mukha sUkha gayA / lAvaNyane tAnA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja mArate hue kahA-khabaradAra aisA kAma na karanA, nahIM to tumhArA ghur3adaur3akA maidAna miTTI ho jAyagA ! ___ navendune phar3akakara kahA-isI cintAke kAraNa Aja rAtako mujhe nIMda nahIM AI! nIlaratanane AzvAsana dekara kahA-ApakA nAma kisI akhabArameM prakAzita nahIM hogaa| lAvaNyane atizaya gaMbhIratAke sAtha kahA-to bhI jarUrata hI kyA hai ? yadi kahIM kisI taraha... ___navendune tIvra svarasse kahA-akhabAroM meM nAma prakAzita honese kyA maiM DaratA hU~ ? yaha kahakara nIlaratanake hAthase pheharista lekara unhoMne caTase eka dama eka hajAra rupayA likha diyA / para unheM yaha vizvAsa banA hI rahA ki yaha bAta akhabAroM meM prakAzita na hogii|| lAvaNyane mastakapara hAtha rakhakara kahA-yaha Apane kyA kiyA ? navendune ghamaNDake sAtha kahAM-kyoM, kyA koI anucita kAma ho gayA ? ___ lAvaNyane kahA-yadi siyAladaha sTezanakA gArDa, hvAiTa ve kampanIkI dUkAnakA asisTeNTa, hArTa bradarsakA sAIsa Adi saba tumase nArAja hokara kahIM rUTha baiThe, yadi tumhAre nimaMtraNa meM zarAba pIne na Aye aura yadi mulAkAta honepara tumhArI pITha na ThoMkI, to____ navendune uddhRtatAke sAtha kahA--yadi aisA huA to maiM ghara jAkara jAna de dUMgA! kucha dinoMke bAda navendubAbUne cAya pIte hue eka akhabAra meM eka x nAmadhArI lekhakakA patra par3hA jisameM usane inheM aneka dhanyavAda dekara kAMgresake candekI bAta prakAzita kara dI thI aura likhA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjatilaka thA ki navendubAbU jaise gaNya mAnya vyaktikI prAptise kAMgresakI kitanI bala vRddhi huI hai, isakA andAja nahIM kiyA jA sktaa| ___ kAMgresakI balavRddhi ? hAya svargIya tAta pUrNenduzekhara ! kyA tumane isa hatabhAgeko kAMgresakI bala-vRddhi karaneke lie hI bhArata-bhUmimeM janma diyA thA? kintu duHkhake sAtha sukha bhI hai| navendu jaise AdamI sAdhAraNa zrAdamI nahIM samajhe jA skte| yaha bAta chipAI nahIM jA sakI ki unheM apanI apanI ora khIMca lAneke lie, eka aora bhAratavarSIya a~gareja loga aura dUsarI ora kAMgresake bhaktajana, bar3I utsukatAke sAtha apanI apanI baMsI DAle hue ekaTaka dekha rahe haiM / ataeva navendune ha~sate ha~sate vaha akhabAra lAvaNyako dikhalAyA / jaise vaha kucha jAnatI hI na ho, isa taraha Azcaryayukta hokara bolI-are bApare ! isa bhale zrAdamIne to bilakula bhaMDA-phor3a kara diyaa| hAya hAya ! tumane isakA kyA bigAr3A thA ! isakI kalamako ghuna laga jAya, isakI syAhImeM dhUla par3a jAya, isake kAgajoM meM dImaka laga jAya navendune ha~sakara kahA-aba Apa mere zatrupara adhika zApoMkI varSA mata kiijie| maiM apane zatruko kSamA karake AzIrvAda detA hU~ ki usakI kalama-dAvAta soneko ho jAya / do dinake bAda navendubAbUke hAthameM a~garez2a-sampAdita eka a~garez2I akhabAra A par3A jisameM eka jAnakAra kI sahIse pUrvokta saMvAdakA prativAda prakAzita huaA thA / lekhakane likhA thA-jo loga navenduvAbUko jAnate haiM ve isa bAtapara kabhI vizvAsa nahIM kareMge ki ve isa prakArakI badanAmIkA kAma kara sakate haiN| cIteke lie jisa taraha apane camar3eparakI kAlI dhAriyoMkA parivartana karanA saMbhava hai, usI prakAra navenduke lie bhI kAMgresameM zAmila honA saMbhava hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja bAbU navenduzekharameM kAphI yogyatA aura maulikatA hai, ve bekAra ummedavAra aura mavakkilazUnya vakIla nahIM haiN| ve usa DhaMgake AdamI bhI nahIM haiM jo kucha dinoM vilAyatakI havAkhorI karake, aura usake prabhAvase apanI vezabhUSA aura prAcAra-vyavahArameM adbhuta kapivRttiko sthAna dekara spardhAke sAtha a~garez2a samAjameM pravezodyata hote haiM aura antameM dhakke khAkara hatAza ho baiThate haiN| aisI dazAmeM ve aisA kyoM kareMge ?...ityAdi ityaadi| ___ hAya paralokagata pitA pUrNenduzekhara ! tumane a~garejoMke nikaTa itanA adhika nAma aura vizvAsa kamAkara paralokagamana kiyA thA ! ___ yaha ciTThI bhI mayUrapucchake samAna phailAkara sAlIke sAmane upasthita karane yogya thii| isameM eka bahuta hI mahattvakI bAta likhI thI ki navenduvAbU koI aprasiddha akiJcana abhAge AdamI nahIM haiM, ve eka sAravAn aura padArthavAn sajjana haiM ! ___ lAvaNyane mAno AsamAnase jamInapara girakara kahA-abakI bAra yaha tumhAre kisa parama mitrane likhanekI kRpA kI ? kisI TikaTa kalekTarane ? kisI camar3eke dalAlane yA kisI baiMDabAjeke mainejarane ? / __nIlaratanane kahA-Apako ucita hai ki isa ciTThIkA eka prativAda prakAzita kara deN| ___ navendune kahA-jarUrata hI kyA hai ! kyA maiMne ThekA le rakkhA hai ki jo kucha mere viSaya meM likhA jAya, usa sabakA maiM prativAda karatA phirU~ ? lAvaNyane bar3e jorase ha~sIkA eka phuhArA chor3a diyA / navendune apratibha hokara kahA-isameM ha~sIkI kyA bAta hai ? uttarameM lAvaNya phira bar3e jorase ha~sI aura ha~sate ha~sate usakI puSpita-yauvanA dehalatA jamInapara loTane lgii| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjatilaka 39 - - isa pracura parihAsakI picakArIse navendubAbUke nAka, mukha aura netra saba zarAbora ho gye| unhoMne kucha cuNNa hokara kahA-kyA Apa yaha samajha rahI haiN|ki maiM prativAda karanese DaratA hU~? __ lAvaNyane kahA-so kyoM samadUMgI ! maiM socatI hU~ ki tuma apanI bar3I bar3I AzAoM aura bharoseke sthala usa ghur3adaur3ake maidAnako bacAnekI ceSTA aba bhI nahIM chor3a rahe ho ; aura yaha ThIka bhI hai-jaba taka svAsA taba taka AzA ! ___navendune kahA-maiM zAyada isI lie nahIM likha rahA hU~ ! isake bAda bahuta garama hokara ve dAvAta kalama lekara baiTha gaye / parantu unhoMne jo kucha likhA usameM krodhakI lalAI phIkI hI raha gaI, isa kAraNa usake saMzodhanakA bhAra lAvaNya aura nIlaratanako lenA par3A / pUrI banAnekI bArI Anepara navendubAbU jina pUriyoMko jala aura ghRtameM ThaMDI ThaMDI aura narama narama karake aura dabAkara yathAsAdhya capaTI karake bela dete the, unako unake donoM sahakArI tatkAla hI talakara kar3I aura garama karake phulA dete the| ThIka yahI dazA unake lekhakI bhI huI / usameM likhA gayA ki AtmIya jana jaba zatru ho jAte haiM, taba ve bahiHzatrukI apekSA adhika bhayaMkara hote haiN| paThAna aura rUsI loga bhArata-sarakArake vaise zatru nahIM haiM jaise garvoddhata eMglo-iMDiyana / sarakAra aura prajAke bIca nirApada mitratA hone denemeM ye hI sabase bar3e antarAya haiN| kAMgresane rAjA aura prajAke bIca sthAyI sadbhAva-sAdhanakA jo prazasta rAja-patha khola rakkhA hai, eMgloiMDiyana pepara usake bIca kA~Te bikhera rahe haiM / ityAdi / navendu bhItara hI bhItara kucha bhayabhIta hue, parantu yaha socakara ki lekha bahuta acchA likhA gayA hai, raha rahakara unheM kucha aAnanda bhI Ane lagA / yaha bAta unakI zaktise bAhara thI ki ve aisI sundara racanA kara skte| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra - kathAkuJja isake bAda kucha dinoM taka vAda- visaMvAda, vAda-prativAda se patroM ke kAlamake kAlama ra~ge gaye aura navenduke candekI tathA kAMgresa meM yoga denekI carcA dazoM dizAoM meM vyApta ho gaI / T isa samaya navendu bAbUne mAno apanA colA badala liyA aura ve apanI sAliyoM ke bIca atyanta dezahitaiSIke rUpameM darzana dene lage / lAvaNyane mana hI mana ha~sakara kahA - kintu, abhI tumhArI zrami parIkSA to bAkI hI hai ! eka dina sabere navendu snAna karane ke pahale tela mala rahe the / chAtIke bAda pIThake durgama sthAnoM taka tela pahu~cAnekI koziza meM lage the ki itane meM naukarane Akara unake hAthameM eka vijiTiMga kArDa lAkara diyA jisameM svayaM majisTreTa sAhabakA nAma thA / lAvaNya Ar3a meM khar3I huI sahAsya netroMse yaha kutUhalapUrNa ghaTanA dekha rahI thI / tailalita avasthA meM majisTreTa ke sAtha kaise mulAkAta kI jAya ? navedubAbU isa taraha chaTapaTAne lage jisa taraha tale jAne ke pahale masAle se bharI machalI chaTapaTAtI hai| jaldI jaldI bAtakI bAtameM snAna karake aura kisI taraha kapar3e pahanakara ve daur3ate hue bAharake baiThakakhAne meM pahu~ce / bairAne kahA - sAhaba bahuta samaya taka baiThe baiThe cale gaye / isa zrAdyanta mithyAcaraNake pApameM kitanA aMza bairAkA thA aura kitanA lAvaNyakA, yaha naitika gaNita zAstrakI eka sUkSma samasyA hai / chipakalIkI kaTI huI pU~cha jisa taraha andhabhAvase chaTapaTAtI rahatI hai, usI taraha navendukA kSubdha hRdaya bhItara hI bhItara chaTapaTAne lagA / sAre dina khAte pIte sote baiThate unheM becainIne caina nahIM lene diyA / lAvaNya bhItarI ha~sIke sAre grAbhAsako mu~haparase bilakula dUra karake bar3I udvignatA se Thahara-Thahara kara pUchane lagI- bhalA Aja tumheM kyA ho gayA hai ! tabIyata to kharAba nahIM hai ? Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjatilaka navendune sUkhI ha~sI ha~sakara kisI taraha eka dezakAlapAtrocita uttara nikAlakara bAhara kiyaa| kahA-tumhAre ilAkemeM tabIyata kharAba kaise ho sakatI hai ! tuma to merI dhanvantarinI ho! kintu tatkAla hI unakI vaha ha~sI vilIna ho gii| ve socane lage --eka to maiMne kAMgresake lie candA diyAM, akhabAra meM kar3I ciTThI prakAzita karAI aura usake Upara Aja majisTreTa sAhabake khuda Anepara bhI maiM unase mulAkAta na kara skaa| mAlUma nahIM, ve kyA socate hoMge! hAya pitA ! hAya pUrNenduzekhara ! yaha saba bhAgyakI hI vicitratA hai ki isa jhagar3emeM par3akara maiM jo nahIM thA, vahI banA jA rahA huuN| ___ dUsare dina saja-dhajakara, ghar3I-caina laTakAkara aura mastakapara eka bar3A-sA sAphA bA~dhakara navendubAbU gharase bAhara hue / lAvaNyane pUchAkahA~ jAte haiM ? navendune kahA-eka jarUrI kAmase jA rahA huuN| lAvaNyane kucha nahIM khaa| sAhabake dvArake nikaTa kArDa nikAlate hI ardalIne kahA-isa samaya mulAkAta nahIM ho sktii| navendune pAkeTameMse do rupaye nikAle / ardalIne saMkSipta salAma karake kahA-hama loga pA~ca AdamI haiN| navendune tatkAla hI dasa rupayekA noTa de diyaa| ___ sAhabake yahA~se talabI huI ! sAhaba usa samaya slIpara aura mAniGga gauna pahane hue likha-par3ha rahe the| navendune jAkara salAma kiyA / majisTreTane u~galIse baiThanekA izArA karake kAgajakI aorase dRSTi na haTAkara kahA-bAbU , kyA kahanA cAhate ho ? navendune ghar3IkI caina hilAte hilAte vinIta aura kampita svarase Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja kalakatte meM padArpaNa karate hI kAMgresake logoMne navenduko cAroM orase gherakara eka bar3A bhArI tANDava zurU kara diyA / sammAna samAdara aura stuti-vAdakI sImA na rhii| sabhIne kahA ki Apa jaise pratiSThita puruSa jabataka dezake kAmameM yoga na deMge, taba taka dezakA uddhAra nahIM ho sakatA / isa bAtakI yathArthatAko navendu asvIkAra nahIM kara sake aura isa golamAlameM ve ekAeka dezake netA bana baiThe / jaba unhoMne kAMgresake sabhAmaNDapameM praveza kiyA, taba saba logoMne eka sAtha uThakara vijAtIya vilAyatI svarameM 'hipa hipa hure' zabdase unakA utkaTa abhivAdana kiyaa| mAtRbhUmike karNa-mUla lajjAke mAre lAla ho gaye ! yathAsamaya mahArAnIkA janmadivasa A phuNcaa| navendukA 'rAyabahAdura' khitAba nikaTa-samAgata marIcikAke samAna antardhAna ho gyaa| usI dina sandhyAko lAvaNyalekhAne bar3e samArohake sAtha navendu bAbUko nimaMtraNa diyA aura unheM navIna vastroMse bhUSita karake apane hAthase raktacandanakA tilaka lgaayaa| isake bAda unakI pratyeka sAlIne apane apane hAthoMkI gUMthI huI eka eka puSpamAlA unake gale meM pahanA dii| bAr3ameM khar3I huI aruNAmbarabhUSitA aruNalekhA hAsya, lajjA aura alaMkAroMse jhalamala jhalamala kara rahI thI / usake svedAJcita aura lajjA-zItala hAthoM meM eka sundara mAlA dekara bahanoMne bahuta kucha khIMcatAna kI ; parantu usane kisI taraha na mAnA aura isa taraha vaha pradhAna mAlA navenduke kaNThakI kAmanA karatI huI cupacApa janahIna rAtrikI pratIkSA karane lgii| sAliyoMne kahA-aAja hamane tumheM rAjA banA diyaa| bhAratavarSameM aisA sammAna tumheM chor3akara aura kisIko nahIM milaa| isase navendubAbUko sampUrNa sAntvanA milI yA nahIM, ise unakA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjatilaka antaHkaraNa aura antaryAmI hI jAna sakate haiN| kintu hameM isa viSayameM pUrA pUrA sandeha hai| hamArA to yahI vizvAsa hai aura vaha bahuta hI pakkA hai ki maraneke pahale ve rAyabahAdura avazya hoMge aura unakI mRtyu honepara iMglizamena aura pAyoniyara eka svarase zoka kiye binA na rheNge| ataeva isa bIcameM Three cheers for Babu pUrNenduzekhara ! hipa hipa hurai ! hipa hip hue~ ! hipa hipa hurai ! Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApti apUrvakRSNa bI0 e0 kI parIkSAmeM uttIrNa hokara kalakattese apane ghara A rahe haiN| unake grAmake pAsakI nadI yadyapi bahuta hI choTI hai aura isa kAraNa varSAke antameM prAyaH sUkha jAyA karatI hai ; parantu isa samaya, zrAvaNakA mahInA hai isase, jalase paripUrNa hokara grAmakI sImA aura bA~soMkI jhAr3Ike taladezako cUmatI huI baha rahI hai / ___ bahuta dinoMkI lagAtAra varSA ke bAda aAja aAkAza nirmala ho gayA hai aura dhUpa nikala AI hai| ___ nAvapara baiThe hue apUrvakRSNakA aMtaraMga yadi kisI taraha dekhA jA sakatA to vahA~ bhI hama dekhate ki isa yuvakakI mAnasa-nadI nava varSAse donoM taToMko cUmatI huI prakAzase jhalamala jhalamala aura havAse chalachala karatI huI baha rahI hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApti 43 nAva ghATapara Akara laga gaI / vahA~se vRkSoM kI ghoTameMse pUrva ke gharakI pakkI chata dikhalAI detI thI / apUrvane apane zranekA samAcAra nahIM diyA thA, isa kAraNa unheM lene ke lie koI ghATapara nahIM AyA / nAvakA mallAha unakA 'bega' lekara calaneko udyata huA; parantu unhoMne use roka kara svayaM hI bega uThA liyA aura ve Anandake Aveza meM jhaTa se nIce utara par3e | unakA nIce paira rakhanA thA ki kinArekI phisalanevAlI bhUmike kAraNa ve begasameta kIcar3a meM gira pdd'e| ve jyoM hI gire tyoM hI koI bar3e mIThe svarameM khUba jorase ha~sA jisase nikaTavartI bar3apara baiThe hue pakSI cauMka uThe / pUrva atyanta lajjita hokara jaldIse uTha baiThe aura cAroM ora dekhane lage / dekhA ki pAsa hI IMToMkA eka Dhera lagA huA hai aura usIpara baiThI huI eka lar3akI ha~satI ha~satI loTa poTa huI jA rahI hai / pUrvane pahacAna liyA ki vaha unakI naI par3osinakI lar3akI mRmayI hai / koI do hI tIna varSa hue haiM ki yaha par3osina isa gA~va meM zrAkara basI hai| pahale usakA ghara yahA~se bahuta dUra eka bar3I nadIke kinAre thA / nadIkI bAr3ha meM ghara baha jAneke kAraNa use apanA grAma chor3akara yahA~ AnA par3A hai / gA~va meM isa lar3akI kI itanI nindA kI jAtI hai ki usakA varNana nahIM ho sakatA / vahA~ ke puruSa to use snehapUrvaka 'pagalI' kahakara pukArate haiM, para striyA~ usakI ucchRGkhalatAke kAraNa sadA hI bhIta cintita aura zaMkAnvita rahatI haiN| vaha kevala lar3akoM ke sAtha khelatI hai, lar3akiyoMse use bar3I hI ghRNA hai, kabhI unake pAsa bhI nahIM phaTakatI / zizu- rAjya usake uvadravoMke mAre marAThA ghur3asavAroMke upadravoM ke samAna taMga hai / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja vaha apane bApakI bahuta hI lAr3alI lar3akI hai, isI kAraNa usakA itanA durdAnta pratApa hai / yadyapi usakI mAtA isa viSayameM sarvadA apane patikI zikAyata hI kiyA karatI hai ; parantu yaha socakara ki bApa use bahuta hI cAhatA hai aura jaba kabhI vaha pAsa rahatA hai taba mRNmayIke A~sU use bahuta hI kaSTakara hote haiM, vaha apane pravAsI patikA smaraNa karatI huI usake parokSameM bhI mRNmayIko kabhI satAtI nahIM hai| mRNmayI dekhane meM kAlI hai| usake choTe choTe dhuMgharAle bAla pITha taka bikhare rahate haiM / usake mukhakA bhAva ThIka lar3akoMke sadRza hai / usake bar3e bar3e kAle netroM meM na lajjA hai, na bhaya hai aura na hAva-bhAva-lIlAkA leza / zarIra dIrgha, paripuSTa, svastha aura sabala hai, parantu use dekhakara kisIke mana meM yaha prazna nahIM uThatA ki usakI umara kama hai yA jyaadaa| yadi uThatA to loga usake mAtA-pitAkI avazya nindA karate / yadi kisI dina isa grAmake videzI jamIMdArakI nAva ghATapara zrAkara laga jAtI hai to loga ghabarAkara zrAdarake sAtha uTha khar3e hote haiM aura striyoMkI mukha-raMgabhUmike nAsAgrabhAga taka yavanikA par3a jAtI hai; parantu mRNmayI kisIke naMge bacceko goda meM liye hue na jAne kahA~se A jAtI hai aura adaba-kAyadekI jarA bhI paravA na karatI huI bilakula sAmane jAkara khar3I ho jAtI hai| isake bAda vaha vyAdhAoM se rahita dezake hariNazizuoM kI taraha niDara hokara bar3e hI kutUhalase TakaTakI lagAkara dekhatI aura antameM apane bAlaka saMgiyoM ke pAsa jAkara isa navAgata prANIke zrAcAra-vicAroMkA khUba vistArake sAtha varNana karatI hai / ____ hamAre apUrva bAbU isase pahale aura bhI do cAra bAra isa bandhana vihIna bAlikAko dekha cuke haiM aura usake viSayameM bahuta kucha vicAra bhI kara cuke haiN| pRthvImeM aise mukha to aneka haiM jo A~khoMpara car3ha jAte haiM ; parantu koI koI aise bhI haiM ki binA kucha kahe sune hI A~khoMko Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApti pAra karake ekAeka mAnasa-taTapara zrA virAjate haiN| parantu aisA kevala unake saundarya ke kAraNa nahIM balki eka aura guNa ke kAraNa hotA hai ; aura hamArI samajhameM vaha guNa zAyada suspaSTatA hai| adhikAMza mukhoMmeM manuSya-prakRti acchI taraha spaSTatAke sAtha prakAzita nahIM ho pAtI; parantu jisa mukhameM vaha antarguhAnivAsI rahasyamaya manuSya binA rukAvaTake bAharase dikhAI par3a jAtA hai vaha hajAroMke bIcameM bhI A~khoMpara car3ha jAtA hai aura bAtakI bAta meM manapara mudrita ho jAtA hai / isa bAlikAke mukhapara aura netroMpara bhI eka duranta aura abAdhya nArI-prakRti sarvadA unmukta aura vegavAn araNya-mRgake samAna dikhalAI detI hai- khelatI hai; isIlie isakA jAnadAra ceharA yadi eka bAra dekha liyA jAya to phira bhulAye nahIM bhuultaa| pAThakoMse yaha kahanekI AvazyakatA nahIM ki mRNmayIkI kautukamayI ha~sI cAhe kitanI hI mIThI kyoM na ho; parantu abhAge apUrvako vaha utanI acchI nahIM lagI / ve apanA bega mallAhake hAthameM dekara bar3I tejIke sAtha gharakI ora cala diye / usa samaya unakA mu~ha lAla ho rahA thA / _taiyArI bahuta hI bar3hiyA huI thI - nadIkA kinArA, vRkSoMkI chAyA, saberekI dhUpa aura bIsa varSakI umra / yadyapi vaha IToMkA Dhera utanA ullekhayogya nahIM thA ; parantu jo vyakti usapara baiThI thI, usane usa sUkhe kaThina Asanako eka manauhAriNI sundaratAse avazya mar3ha diyaa| itane para bhI yaha kaise duHkhakI bAta hai aura bhAgyadevatAkI yaha kaisI niSThuratA hai ki isa sundara dRzyake bhItara paira rakhate hI sArA kavitva eka prahasanameM pariNata ho gayA! Akhira IMToMke usa DherakI coTIse nikalI huI hAsya-gaMgAkA kalaninAda sunate-sunate apUrva bAbU apane ghara pahu~ca gye| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja putrake ekAeka AjAnese mAtA pulakita ho gaI aura ar3osa par3osameM bhI eka prakArakI halacala-sI maca gii| bhojanoparAnta mAtAne apUrva ke vivAhakI bAta uThAI / apUrva bAbU abakI bAra isake lie taiyAra hokara hI Aye the| unheM naye jamAnekI havA lagI thI, isa kAraNa ve pratijJA kara baiThe the ki maiM bI0 e0 hue binA vivAha na karU~gA aura isIlie abataka unakA vivAha nahIM huA thaa| unakI mAtA bhI isI kAraNa abataka cupa thii| unhoMne socA ki aba TAlamaTolase kAma nahIM cala sakatA aura kahA-vivAha to taba hogA, jaba pahale koI kanyA ThIka kara lI jAyagI / mA~ne uttara diyAkanyA dekha lI gaI hai aura bAtacIta bhI tai ho gaI hai / tujhe isakI cintA karanekI AvazyakatA nahIM / parantu apUrvane isa cintAko apane sirapara hI lenA ucita samajhA aura kaha diyA-kanyAko jaba taka maiM svayaM na dekha lU~gA ; taba taka vivAha nahIM hogA / mA~ne dekhA ki lar3akA bar3A hI nirlajja ho gayA hai aura aba ghora kaliyuga A gayA hai ; parantu use antameM putrake hI icchAnusAra calanA pdd'aa| usa rAtako apUrva bichaunepara leTe hue the| dIpaka bujha gayA thA / unakI A~khoMmeM nIMda nahIM thiiN| cAroM ora sannATA thaa| unake kAnoM meM vahI uccakaNThase nikalI huI madhura ha~sI pratidhvanita hone lagI aura unakA mana bAra bAra yaha kaha kara kaSTa dene lagA ki saberekI vaha paira phisala jAnekI galatI kisI na kisI taraha sudhAra lenI caahie| usa lar3akIko yaha nahIM mAlUma ki maiM bI0 e0 taka par3hA hU~ aura kalakattemeM bahuta samaya taka rahakara AyA hU~, ataeva yadi daivAt paira phisala jAnese gira bhI par3A, to kevala itane se hI upahAsya yA upekSaNIya kaise ho gayA ! kyA maiM koI dehAtI ga~vAra hU~ ? dUsare dina apUrva bAbU kanyA-nirIkSaNa ke lie jAne ko taiyAra ho Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApti 47. gaye / bahuta dUra nahIM, unake hI mahalle meM usakA ghara thaa| unhoMne dhotI dupaTTeko alaga rakhakara rezamI capakana pahanI, paiNTa kasA, bar3hiyA phelTa kaipa lagAI, bArniza kiyA huA nayA bUTa pahanA aura imITezana silkakA sundara chAtA hAthameM liyaa| isa taraha bar3e ThATabATake sAtha ve gharase bAhara nikle| bhAvI sasurAla meM paira rakhate hI Adara-satkArakI dhUma maca gii| thor3I hI derake bAda kampitahRdayA kanyA jhAr3a-poMchakara, raMga-ra~gAkara, mA~ganeM sindUra bharakara aura eka, patale raMgIna kapar3emeM lapeTakara varake sAmane upasthita kI gii| vaha apane mastakako ghuTanoMke bIcameM DAle hue eka ora cupacApa baiTha gaI aura eka praur3hA dAsI sAhasa dilAneke lie usake pIche khar3I ho gii| kanyAkA choTA bhAI apane parivArameM anadhikAra-pravezodyata isa yuvakakI TopI, ghar3IkI caina aura ugatI huI mUMchoMko TakaTakI lagAkara dekhane lgaa| apUrva bAbUne kucha samaya taka mUMchoMko aiMThate aiMThate bar3I hI gambhIratAse prazna kiyA ki tuma kyA par3hatI ho ? parantu vasanAbhUSaNoMse Dhake hue usa lajjA-stUpane koI uttara na diyaa| Akhira do tIna bAra prazna kiye jAne aura dAsIke dvArA bArabAra utsAhajanaka kara-tAr3ana pAnepara usane bahuta hI dhIre eka hI sA~sameM bar3I tejIke sAtha kaha DAlA-bAlabodha dvitIya bhAga, vyAkaraNasAra, hindustAnakA bhUgola, pATIgaNita aura bhAratavarSakA itihAsa / isI samaya bAharase kisIke AnekI AhaTa milI aura tatkAla hI daur3atI hA~phatI aura pITha parake bAloMko hilAtI huI mRNmayI zrA phuNcii| usane apUrvakRSNakI ora dekhA taka nahIM aura kanyAke choTe bhAI rAkhAlakA hAtha pakar3akara khIMcAtAnI zurU kara dii| usa samaya rAkhAla paryavekSaNake kAmameM tanmaya thA, isalie vaha kisI taraha vahA~se jAneko rAjI na huaa| dAsI isa bAtakA khayAla rakhate hue ki mere Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja saMyata kaNTha-svarakI komalatA kama na ho jAya, yathAsAdhya tIvratAke sAtha mRNmayIko DA~Tane DapaTane lagI / apUrva bAbU apanI sArI gaMbhIratA aura gurutAko ekatra karake cupacApa peTake pAsa laTakatI huI ghar3IkI caina hilAne lge| mRNmayIne dekhA ki rAkhAla Tasase masa nahIM hotA, taba vaha usakI pIThapara tar3Akase eka dhaula jamAkara aura kanyAkA ghUghaTa kholakara A~dhIke samAna tejIke sAtha bAhara ho gaI / isapara dAsI kruddha hokara garajane lagI aura rAkhAla bahanakA ghUghaTa khula jAneke kAraNa khilakhilAkara ha~sane lgaa| usakI pIThapara jo jorakI dhaula par3I thI, use usane bejA nahIM samajhA ; kyoMki vaha eka mAmUlI ghaTanA thii| isa prakArakA lena-dena una donoMke bIca barAbara calA hI karatA thA / pahale mRNmayIke bAla itane bar3e ho gaye the ki pIThake bIcoMbIca taka A jAte the| eka dina rAkhAlane cupacApa pIchekI aorase pahu~cakara unapara kaiMcI calA dii| isa para mRNmayIko bar3A krodha aayaa| usane rAkhAlake hAthase kaiMcI chIna lI aura apane zeSa bAloMko bhI svayaM hI bar3I nirdayatAke sAtha kATa ddaalaa| usake kAle dhuMgharAle bAloMke gucche DAlase gire hue kAle aMgUroMkI taraha pRthvIpara bikhara gaye / una donoM ke bIca isI prakArakI zAsanapraNAlI pracalita thii| ___pUrvokta ghaTanAke uparAnta vaha nIrava parIkSA-sabhA adhika samaya taka na Tika skii| piNDAkAra kanyA kisI taraha phirase dIrghAkAra hokara dAsIke sAtha andara calI gii| apUrva bAbU bhI bar3I hI gaMbhIratAke sAtha apanI virala aura sUkSma mUMchoMpara tAva dete hue uTha khar3e hue| dvArake nikaTa pahu~cakara unhoMne dekhA ki vAniza kiye hue naye jUte gAyaba haiM / bahuta kucha DhU~Dha khoja karane para bhI unakA patA na lgaa| isa para gharake sabhI AdamI cir3ha uThe aura aparAdhIke nAmapara lagAtAra nindA aura gAliyoMkI varSA karane lge| jaba jUtoMke pAnekI Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApti koI AzA na rahI, taba apUrvaM bAbU gRhasvAmIkI phaTI-purAnI aura DhIlI DAlI caTI pahanakara apanI sajAvaTa nirakhate hue tyanta sAvadhAnIke sAtha usa kIcar3a bhare rAste se apane gharakI ora cale / 46 ve jyoM hI tAlAba ke kinAre ke nirjana mArgapara pahu~ce, tyoM hI unheM phira vahI jorakI ha~sI sunAI dI / usa samaya aisA mAlUma huA ki kautukapriyA vanalakSmI hI taru-pallavoMkI proTameMse apUrvabAbUkI yaha be-mela caTI dekhakara ha~sa rahI hai / pUrvabAbU lajjita se hokara ThiThaka rahe aura idhara udhara dekhane lage / itanemeM hI vaha nirlajja aparAdhinI saghana vanameMse nikala AI aura khoye hue jUte unake sAmane rakhakara bhAgane lgii| aba apUrva se na rahA gayA, unhoMne bar3I phurtI ke sAtha Age bar3hakara use kaida kara liyA 1 mRNmayIne Ter3hI mer3hI hokara aura bharasaka jora lagAkara hAtha chur3Ane aura bhAganekI ceSTA kI; parantu vaha saba vyartha huI / usake ghu~gharAle bAloMse Dha~ke, bhare aura ha~sate hue ceharepara DAliyoM ke bIcameMse chanakara AtI huI sUrya kiraNeM A pdd'iiN| jisa taraha kautukI pathika dhUpase camakatI huI, nirmala aura caJcala nadIkI talIko usakI ora jhukakara dekhatA hai, ThIka usI taraha pUrvane mRNamayI ke Upara uThe hue mukhapara jhukakara usakI bijalI ke samAna caMcala A~khoM ke bhItara gaharI najara gar3Akara dekhA aura taba bahuta hI dhIre dhIre muTThI DhIlI karake use chor3a diyA / yadi apUrva ne pakar3akara mAra diyA hotA, to usase mRNmayIko kucha bhI Azcarya na hotA - vaha eka mAmUlI bAta hotI / parantu vaha isa gupacupa daNDakA to kucha artha hI na samajha sakI jo use usa sunasAna rAste para itanI khUbasUratI ke Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja sAtha diyA gayA / isake bAda hI sAre zrAkAzako vyApta karatI huI phira vahI caMcala hAsyadhvani sunAI par3I / aisA jAna par3A ki mAno nRtyamayI prakRti devIke bichuyoMkI jhankAra gUMja rahI hai / cintA-nimagna pUrvakRSNa bahuta dhIre dhIre paira bar3hAte hue vahA~se cala diye aura apane ghara pahu~ce / 50 3 usa dina pUrva bAbU apanI mAtAse bilakula nahIM mile / taraha tarahake bahAne banAkara unhoMne vaha sArA dina yoM hI vyatIta kara diyA / bhojana ke samaya milanA par3atA, so usa dina kahIM nimaMtraNa thA / samajha meM nahIM AtA ki pUrva ke samAna par3hA likhA aura gaMbhIra AdamI eka mAmUlI binA par3hI likhI lar3akI se apanA lupta gaurava uddhAra karane aura use apanI mahattAkA paricaya deneke lie itanA safar utkaNThita kyoM ho rahA hai / yadi eka dehAtI lar3akIne use mAmUlI AdamI samajha hI liyA to kyA huA aura yadi usane thor3I dera ke lie usakI paravA na karake nirbodha rAkhAla ke sAtha khelane ke lie dhUma macA dI, to isameM bhI usakA kyA bigar3a gayA ! yadi vaha 'vizvadIpa' meM samAlocanA likhA karatA hai to likhA kare, aura usake TrameMse esensa, jUte, kapUra, ciTTI likhaneke raMgIna kAgaja aura hArmoniyamazikSA Adi cIjeM rAtri ke garbha meMse bhAvI uSAkI taraha bAhara nikAlane kI pratIkSA kiyA karatI haiM, to kiyA kareM / mRNmayIke sAmane ina bAtoMkA subUta peza karanekI to koI zrAvazyakatA pratIta nahIM hotI / parantu eka to manako samajhAnA kaThina kAma hai, aura dUsare zrIyuta apUrvaM kRSNarAya bI0 e0 isake lie kisI taraha taiyAra nahIM haiM ki ve eka dehAtI lar3akI ke sAmane hAra mAnakara cupa baiTha jAye ! Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApti jaba saMdhyA ke samaya apUrva bAbU gharake bhItara gaye, taba mA~ne pUchA- kyoM re apU, lar3akI dekha AyA ? kaisI hai ? pasanda zraI ? 51 pUrvane kucha apratibha hokara kahA - hA~, dekha AyA mA~, aura unameM se eka lar3akI ko pasanda bhI kara zrAyA / mA~ne Azcarya ke sAtha pUchA- lar3akI to eka hI thI, bahutasIkahA~ gaI ? antameM bahuta kucha idhara udhara karaneke bAda mAlUma huA ki apUrvane par3osina kI lar3akI mRNamayIko pasanda kiyA hai / hAya ! hAya ! itanA par3hanA likhanA sIkhane para bhI lar3akekI yaha pasanda ! pahale pUrva bahuta kucha lajjAlu the; parantu jaba mAtAne unakI pasandagI kA prabala virodha kiyA, taba vaha lajjAkA prabala bA~dha TUTa gayA aura ve jidameM Akara yahA~ taka kaha baiThe ki yadi maiM vivAha karU~gA to mRNamayI ke hI sAtha, anyathA karU~gA hI nahIM / jyoM jyoM ve anya miTTI kI putaliyoM jaisI kanyAoMkI kalpanA karane lage, tyoM tyoM vivAhase unakI aruci bar3hane lagI / do tIna dina donoM orase mAna abhimAna, AhAra aura anidrAkI coTeM calane ke bAda anta meM jIta apUrvakI hI huI / mA~ne apane manako samajhAyA ki eka to mRNmayI abhI nirI baccI hai aura dUsare usakI mA~ itanI yogyatA nahIM hai ki vaha apanI lar3akIko acchI zikSA de sake / yadi vaha mere pAsa rahegI to maiM usakA svabhAva avazya sudhAra lU~gI / dhIre dhIre unheM yaha socakara bhI prasannatA hone lagI ki usakA mukha sundara hai; parantu tatkAla hI unheM yaha khayAla A gayA ki usake sirake bAla bahuta hI choTe haiM / isase unheM bar3I hI nirAzA huI; parantu unhoMne isa AzAse phira apane manako samajhA liyA ki yadi maiM usakA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ravIndra-kathAkuJja sira acchI tarahase gUMtha diyA karU~gI aura nitya bar3hiyA tela lagAU~gI to dhIre dhIre yaha doSa bhI dUra ho jaaygaa| apUrvakI isa pasandakA nAmakaraNa bhI ho gayA / pAsa-par3ausake loga ise 'apUrva pasanda' kahane lge| usa gA~vameM yadyapi aise logoMkI kamI nahIM thI jo mRNmayIko pyAra karate the, parantu aisA eka bhI nahIM dikhalAI diyA jo usake sAtha apane lar3akekA vivAha kara denA pasanda karatA ho| yathAsamaya mRNmayIke pitA IzAna majUmadArako isa bAtakI khabara de dI gaI / vaha nadIke kinAreke eka choTese sTezanapara eka sTImarakaMpanIkA klArka thA aura mAla lAdane-utArane aura TikaTa becanekA kAma karatA thaa| mRNmayIke vivAhakI khabara pAkara usake donoM netroMse TapaTapa A~sU girane lge| parantu yaha kahanA kaThina hai ki unake bhItara kitanA duHkha thA aura kitanA prAnanda / IzAnane kampanIke bar3e sAhabake yahA~ kanyAke vivAhake lie chuTTIkI darakhAsta dI, parantu sAhabane ise eka bahuta hI mAmUlI kAraNa samajhakara chuTTI nAmaMjUra kara dI ! taba IzAnane apane ghara ciTThI likhI ki mujhe dazahareke maukepara eka saptAhakI chuTTI milegI, isa lie vivAhakI mitI taba takake lie TAla denI cAhie; parantu apUrvakI mAtAne kaha diyA ki isa mahInekA mUhUrta bahuta hI acchA hai, isa kAraNa aba mitI nahIM haTAI jA sktii| ____jaba IzAnakI ukta donoM hI darakhvAsteM nAmaMjUra ho gaIM, taba vaha cupa ho gayA aura vyathitahRdaya hokara pahaleke hI samAna mAlakI taulAI aura TikaTa-bikrI karane lgaa| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApti aba mRNmayIkI mAtA tathA ar3osa-par3osakI saba bar3I bUr3hI striyoMne use usake bhAvI kartavyake sambandhameM lagAtAra upadeza denekA silasilA bA~dha diyaa| khelanA, kUdanA, jaldI jaldI calanA, jora jorase ha~sanA, lar3akoMke sAtha milanA julanA aura bhUkha lagate hI bhojana karane baiTha jAnA, Adi sabhI bAteM na karanekI salAha dekara unhoMne bar3I saphalatAke sAtha yaha siddha kara diyA vivAha honA koI aisI vaisI bAta nahIM hai--vaha bar3I hI bhayaMkara cIja hai| isase mRNmayIko bhI vizvAsa ho gayA ki mAno mujhe yaha hukma sunA diyA gayA hai ki tujhe jIvana-bhara jelameM rahanA par3egA aura antameM phA~sI de dI jaaygii| Akhira usa duSTane ar3iyala TaTTake samAna gardana Ter3hI karake aura pIche haTakara kaha diyA ki maiM vivAha nahIM kruuNgii| to bhI use vivAha karanA pdd'aa| isake bAda zikSAkA prAraMbha huA / eka hI rAtameM mRNmayIkI sArI svataMtra pRthvI apUrvakI mA~ke gharake andara kaida ho gii| ___ sAsane saMzodhana-kArya jArI kara diyaa| usane bar3I hI kaThoratAse kahA-dekho beTI, aba tuma choTI baccI nahIM ho| hamAre gharameM aba tumhArA yaha behayApana na clegaa| para sAsane yaha bAta jisa bhAvase kahI, bahUne use usa bhAvase grahaNa nahIM kiyaa| usane socA, yadi isa gharameM na calegA, to zAyada kahIM dUsarI jagaha cale jAnA par3egA / Akhira dopaharako vaha lApatA ho gii| DhU~r3ha khoja hone lagI ki vaha kahA~ gii| antameM vizvAsaghAtaka rAkhAlane kisI gupta sthAnase usako pakar3avA diyA / vaha eka bar3ake tale rAdhAkAnta ThAkurake TUTe hue rathameM chipakara baiThI thii| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja isapara sAsa, mAtA aura ar3osa-par3osakI sabhI hitaiSiNiyoMne usakA khUba hI tiraskAra kiyaa| rAtako bAdala ghira Aye aura rimajhima rimajhima varSA hone lagI / apUrvakRSNa dhIre dhIre apane bichauneparase mRNmayIke pAsa khisakakara bahuta hI komala svara meM bole-mRNmayI, kyA tuma mujhe pyAra nahIM karatI? mRNmayIne tejIke sAtha uttara diyA-nA, maiM tumheM kabhI pyAra na karU~gI / usakA sArA krodha ekatra hokara apUrvake mastakapara vajrake samAna A giraa| ___apUrvane usakI coTase duHkhI hokara kahA-kyoM, maiMne tumhArA kyA aparAdha kiyA hai ? mRNmayIne kahA-tumane mere sAtha vyAha kyoM kiyA ? isa aparAdhakI koI saMtoSajanaka kaiphiyata nahIM dI jA sakI / phira bhI apUrvane mana hI mana nizcaya kara liyA ki maiM isa durbAdhya manako, jaise banegA vaise, vazIbhUta karake hI chodd'egaa| __dUsare dina sAsane bahUko eka koTharImeM banda kara diyA; kyoMki usane samajha liyA thA ki aba yaha kucha na kucha upadrava avazya kregii| pahale to vaha piMjar3emeM banda kiye gaye naye pakSIkI taraha phar3aphar3AtI huI idhara udhara phirane lagI, usake bAda jaba kahIMse nikala bhAganekA koI rAstA na milA, taba usane bichaunekI cAdara dA~toMse cIthakara Tukar3e Tukar3e kara DAlI aura isake bAda vaha jamInapara zrauMdhI par3akara mana-hI-mana pitAko pukAratI huI rone aura sisakane lgii| ___isa samaya koI dhIre dhIre pAsa AyA aura bar3e premase dhUla meM loTate hue usake bAloMko kapoloM parase eka ora haTA denekI ceSTA karane Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi lgaa| isa para mRNmayIne mastaka hilAkara bar3e jorase usakA hAtha jhaTakese alaga kara diyA / taba apUrvane apanA mu~ha usake kAnoMke pAsa le jAkara bahuta hI komala svarase kahA-maiM cupacApa daravAjA khole detA hU~ / calo, hama loga yahA~se bhAga cleN| mRNmayIne tejIse sira hilAkara rote rote kahA-nA / taba apUrvane usakI Thor3hI pakar3a kara mu~ha Upara uThAnekI ceSTA karate hue kahA-eka bAra dekho to sahI, kauna aAyA hai ! isa samaya rAkhAlakI akla cakarA rahI thii| vaha pRthvIpara par3I huI mRNmayIkI ora dekhatA huA dvArake samIpa hI khar3A thaa| mRNmayIne mukha na uThAkara apUrvakA hAtha jhaTaka diyA / phira bhI apUrvane premapUrvaka kahA-dekho, rAkhAla tumhAre sAtha khelaneke lie AyA hai| tuma usake sAtha khelane nahIM jAaogI? usane gussese bhare hue svarameM kahA-nA / rAkhAlane bhI dekhA ki Aja merI dAla na galegI, isa lie vaha kisI taraha jAna bacAkara bhAga gayA / parantu apUrva cupacApa vahIM baiThe rahe / jaba mRNmayI rote rote thakakara so gaI, taba ve dhIrese uThe aura bAharakI sA~kala car3hAkara cala diye| isake dUsare dina IzAna majUmadArakA patra AyA / usameM unhoMne pahale apanI prANapyArI beTI mRNmayIke vivAhameM upasthita na ho sakaneke kAraNa duHkha prakaTa kiyA thA aura antameM apanI beTI aura dAmAdake kalyANake lie Izvarase prArthanA karake Antarika AzIrvAda diyA thaa| pitAkA patra par3hakara mRNmayI apanI sAsake pAsa gaI aura bolImaiM apane pitAke pAsa jAU~gI, mujhe bheja do| sAsa yaha asaMbhava prArthanA sunakara jala uThI aura jhir3akakara bolI-bApakA kucha ThIka ThikAnA bhI ho ki kahA~ rahatA hai ! kahatI hai ki bApake pAsa jAU~gI / isakA yaha DhaMga to dekho ! bahU isakA kucha bhI uttara na dekara calI gaI aura apane Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ravIndra-kathAkuJja ..... ~~~~~~~~~ ~ kamaremeM jAkara bhItarase dvAra banda karake bilakula nirAza zrAdamI jisa taraha Izvarase prArthanA karatA hai, usa taraha kahane lagI-bAbUjI, mujhe le jAo, yahA~ merA koI nahIM hai, maiM yahA~ nahIM bnuuNgii|| ' jaba rAta bahuta bIta gaI aura apUrvakRSNa so gaye, taba mRNmayI dhIrese dvAra kholakara gharase bAhara ho gii| yadyapi bAdala ghira ghira Ate the, phira bhI cA~danI rAta thI, isa kAraNa mArga sUjha par3ane yogya kAnI ujelA thA / mRNmayIko yaha jJAta nahIM thA ki pitAke yahA~ jAneke lie kisa rAstese jAnA cAhie / use yaha vizvAsa ho rahA thA ki DAkakA harakArA jisa rAstese jAtA hai, usa rAstese cAhe jahA~ jAyA jA sakatA hai, isalie usane vahI rAstA pakar3a liyaa| calate calate zarIra thaka gayA aura rAta bhI prAyaH samApta ho gaI / vanake bhItara jaba do cAra pakSiyoMne paMkha phar3aphar3Akara anizcita surase bolanA prAraMbha kiyA aura samayakA acchI taraha nirNaya na kara sakaneke kAraNa ve cupa ho gaye, taba vaha usa rAsteke chora para jA pahu~cI jisake Age eka nadI baha rahI thI ; aura jahA~ vaha khar3I thI, vahA~ bAjArakI-sI laMbI caur3I jagaha thii| vaha socane lagI ki aba Age kisa orako jAnA cAhie / itane meM hI use aneka bArakA sunA huA 'jhamajhama' zabda sunAI par3A aura thor3I hI dera meM kaMdhepara ciTThiyoMkA thailA laTakAye hue DAkakA harakArA zrA phuNcaa| vaha bar3I tejIke sAtha A rahA thA / mRNmayI jaldIse usake pAsa gaI aura kAtara hokara bolI-maiM apane bAbUjIke pAsa kuzIgaMja jAtI hU~, tuma mujhe apane sAtha le clo| vaha bolA-kuzIgaMja kahA~ hai, yaha maiM nahIM jAnatA aura phurtIse ghATapara calA gyaa| vahA~ DA~kakI nAva baMdhI huI thii| usane jaldIse mallAhako jagAkara nAva khulavA dI / use na dayA karane kA samaya thA aura na kucha pUchatAcha karanekA / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApti -- - dekhate dekhate soye hue ghATa aura bAjAra lAga uThe / mRNmayIne ghATapara jAkara mA~jhIse kahA-tuma mujhe kuzIgaMja le caloge ? mA~jhIke uttara deneke pahale hI pAsakI nAva parase eka AdamI bola uThA-are kauna minU ! beTI, tU yahA~ kaise ? mRNmayIne bar3I vyagratAse kahA-banamAlI, maiM apane bAbUjIke yahA~ jAU~gI, kuzIgaMja / tU mujhe apanI nAvapara le cala / banamAlI mRNmayIke gA~vakA hI mA~jhI thaa| vaha isa ucchRkhala bAlikAko acchI taraha jAnatA thA / usane kahA-bAbUjIke yahA~ jAyagI? yaha to bahuta acchI bAta hai ! cala, maiM pahu~cA duuNgaa| mRNmayI nAvapara car3ha gii| nAva chor3a dI gii| bAdala ghira Aye aura mUsaladhAra varSA hone lagI / bhAdoMkI car3hI huI nadI nAvako thaper3e de dekara hilAne DulAne lgii| mRNmayIkI A~kheM jhapane lgiiN| vaha A~cala bichAkara leTa gaI aura nadIke hiMDolemeM prakRtike snehapAlita zAnta zizuke samAna tatkAla hI so gii| ____ bahuta derake bAda jaba A~kha khulI, taba usane dekhA ki maiM apanI sasurAla meM eka khATapara par3I huI hU~ / gharakI majadUranIne bahUko jAgate hue dekhakara bar3abar3AnA zurU kara diyA aura usIke surameM sura milAkara sAsa bhI taraha tarahakI kharI khoTI bAteM kahane lgii| antameM jaba una donoMne usake pitAko burA bhalA kahanA zurU kiyA, taba vaha jaldIse uThakara pAsahIke kamaremeM, bhItarase argala lagAkara jA pdd'ii| . apUrvane lajAko tAkapara rakhakara mAtAse kahA-mA~, bahUko do cAra dinake lie usake pitAke ghara bheja dene meM kyA hAni hai? isapara mAtAne apUrvakI khUba hI khabara lii| use isa aparAdhameM Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja bhI phaTakAra khAnI par3I ki hajAroM acchIse acchI lar3akiyoMke hote hue bhI usane isa jI jalAnevAlI cuDai jako pasanda karake apanI kharAbI kii| 5. usa dina prAyaH dina-bhara gharake bAhara aura andara donoM hI jagaha ghora jala-varSA aura azru-varSA hotI rhii| dUsare dina jaba koI eka pahara rAta bIta gaI, taba apUrvane mRNmayIko jagAkara kahA-tuma apane bAbUjIke pAsa jAogI? mRNmayIne jaldIse apUrvakA hAtha pakar3a liyA aura cauMkakara kahA -hA~, jaauuNgii| apUrvane kahA-to calo, hama donoM cupacApa bhAga caleM / maiM eka nAva ThIka kara pAyA huuN| mRNmayIne pahale bahuta hI kRtajJatAke sAtha patike mu~hakI ora dekhA aura phira jaldIse uThakara khaa-clo| apUrvane eka patra likhakara rakha diyA, jisase mA~ko vizeSa cintA na ho aura taba donoM gharase bAhara ho gye| mRNmayIke lie pahalA hI avasara thA ki jaba usane usa aMdherI rAtameM eka nistabdha nirjana mArgapara svecchApUrvaka aAntarika vizvAsake sAtha apane patikA hAtha pakar3A / usake hRdayake AnandakI lahareM usa sukomala sparzake yogase apUrvakRSNa kI raga-ragameM tejIke sAtha pahuMcane lgiiN| nAva usI rAtako cala dI / harSakI atizaya prabalatA honepara bhI mRNmayIko bahuta jaldI nIMda A gaI / dUsare dina use jisa svAdhInatA aura sukhakA anubhava huA usakA varNana nahIM ho sakatA / nadIke donoM Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samApti aora na jAne kitane grAma, bAjAra, kheta aura vana parvata Adi aura idhara udhara na jAne kitanI nAveM AtI jAtI dikhAI par3I / mRNmayI jarA jarA-sI bAtapara apane patise hajAroM prazna karane lagI / usa nAvapara kauna haiM, ve loga kahA~se Aye haiM, kahA~ jAya~ge, isa jagahako kyA kahate haiM, ityAdi / ina saba praznoMkA uttara denA sahaja na thA; kyoMki apUrvane unheM na to apane kisI pAThya-granthameM par3hA thA aura na unakI kalakattekI abhijJatA hI unakA samAdhAna kara sakatI thii| apUrvake mitroMko sunakara lajA hogI ki unhoMne ukta sabhI praznoMke jo uttara diye, unameMse adhikAMza uttara satyatAse bahuta kama sambandha rakhate the| unheM tiloMse bharI huI nAvako alasIkI nAva, kaMgAla gA~vako rAyanagara aura munsiphakI adAlatako jamIMdArakI kacaharI batalAne meM jarA bhI saMkoca na huA / parantu unake aise uttaroMse vizvAsavatI praznakAriNIke santoSa tilabhara bhI bAdhA na pdd'ii| dUsare dina zAmako yaha nAva kuzIgaMja pahu~ca gaI / IzAnabAbU TInake eka chapparake nIce, sTUlapara baiThe hue hisAba likha rahe the| unake sAmane eka choTA-sA Tebula thA aura usapara eka mailI kucailI lAlaTenameM miTTIkA tela jala rahA thaa| dhotIke sivA unake zarIrapara aura koI vastra na thaa| isI samaya isa navadampatine IzAnabAbUke AphisameM praveza kiyaa| mRNmayIne kahA-bAbUjI ! isake pahale usa sthAnapara aisI kaNThadhvani kabhI nahIM sunI gaI thii| IzAnakI A~khoMse TapATapa A~sU girane lge| usa samaya ve nizcaya na kara sake ki mujhe kyA karanA cAhie / sAmrAjyake yuvarAjake samAna dAmAda aura yuvarAjJIke samAna beTIke lie, vahA~ par3e hue pATake gaTThoMke bIcameM sonekA siMhAsana kaise banAyA jAya, isakA uttara unakI kuNThita buddhi na de skii| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra- kathAkuJja isake bAda hI AhArakI cintAne zrA gherA / daridra kurka apane hAthase dAla bhAta pakAkara khA liyA karatA thA | Aja isa zrAnandake avasarapara vaha kyA kare aura kyA khilAve ! mRNmayI bolI - zrAja hama saba loga milakara rasoI banAveMge / zrapUrvako bhI yaha prastAva acchA jAna par3A aura unhoMne isa kAmake lie bahuta adhika utsAha prakaTa kiyA / 60 usa ghara ke bhItara sthAnAbhAva thA, lokAbhAva thA aura annAbhAva bhI thA; parantu jisa taraha phuhArA choTese chidrameMse caugune begake sAtha chUTatA hai, usI taraha daridratAke saMkIrNa mukhameMse zrAnandakI dhArA pUrI tejIke sAtha ucchvasita hone lagI / isI taraha tIna dina bIta gaye / donoM vakta niyamita rUpa se sTImara zratA aura taba saikar3oM yAtriyoMke kolAhala se vaha sthAna bhara jAtA; parantu sandhyAko nadIkA kinArA bilkula nirjana ho jAtA aura usa samaya vahA~ abAdha svAdhInatAke darzana hote / taba tInoM AdamI milakara rasoIkI taraha tarahakI taiyAriyA~ karate, bhUleM karate aura kucha karate hue kucha kara baiThate / isake bAda mRNmayI apane balaya-kaMkRta snehasikta hAthoM se parosatI, sasura dAmAda eka sAtha AhAra karate aura donoM milakara mRNmayIkI saikar3oM truTiyoM kI AlocanA karate hue prasanna hote / isase mRNmayI khItI, abhimAna karatI aura isa prakAra Ananda - kalahakA vaha dRzya samApta ho jAtA / Akhira apUrva ne kahA- - aba yahA~ aura adhika ThaharanA ThIka nahIM / mRNmayIne karuNasvarase aura kucha dina rahanekI prArthanA kI / pUrvane kahA- nahIM, koI kAma nahIM hai / bidAI ke dina IzAnacandrane kanyAko chAtI se lagAkara aura usake mastaka para hAtha rakhakara azru-gadgada kaNThase kahA- beTI, tuma sasurAlako Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApti ujjvala karake laghamI banakara rahanA / koI merI beTImeM kucha doSa na nikAla ske| mRNmayI rote rote apane patike sAtha bidA ho gaI aura IzAna usI dviguNa nirAnanda saMkIrNa gharameM lauTakara dinake bAda dina aura mAsake bAda mAsa bitAne aura niyamita rUpase mAla taulane lge| jaba donoM aparAdhI ghara lauTakara Aye, taba mAtA atyanta gaMbhIra hokara raha gaI, bolI taka nahIM / kisIko koI doSa bhI nahIM lagAyA, jisako dUra karanekI ve ceSTA kreN| yaha nIrava abhiyoga aura nistabdha abhimAna sArI gRhasthIke Upara loheke bojhake samAna aTala bhAvase lada gyaa| jaba yaha bojha asahya ho gayA, taba apUrvane Akara kahA-mA~, kAleja khula gaye haiM / aba mujhe kAnUna par3hane ke lie jAnA hogaa| mA~ne udAsInatAke sAtha kahA-bahUkA kyA karoge ? apUrvane kahA-use yahIM rahane do| mA~ne kahA-nahIM beTA, aisA mata kro| tuma use apane sAtha hI le jAo / mAtAne Aja hI apUrvako 'tuma' kahA thA ; nahIM to pahale barAbara vaha 'tU' kahA karatI thii| apUrvane abhimAnase TUTe hue svara meM kahA-acchI bAta hai / kalakatte jAnekI taiyArI hone lagI / jAneke dinase pahalevAlI rAtako apUrvane apanI zayyApara Akara dekhA ki mRNmayI ro rahI hai / ekAeka apUrva ke hRdayapara coTa lgii| unhoMne viSAda-yukta kaNThase pUchA-mRNmayI, kyA tuma mere sAtha kalakatte nahIM calanA cAhatIM ? Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ravIndra-kathAkuJja mRNmayIne kahA- nhiiN| apUrvane pUchA-tuma mujhe pyAra nahIM karatI ? para isa praznakA unheM koI uttara na milA / yoM to isa praznakA uttara bahuta hI sahaja hai; parantu kabhI kabhI isake andara manastatva-ghaTita itanI adhika jaTilatA bharI rahatI hai ki eka bAlikAke dvArA usake uttarakI AzA nahIM kI jA sktii| apUrvane pUchA-zAyada tuma rAkhAlakA sAtha nahIM chor3a sakatI ! tumhArA jI na jAne kaisA hotA hai ! kyoM ? mRNmayIne anAyAsa hI uttara de diyA-hA~ / isa bI0 e0 parIkSottIrNa kRtavidya yuvakake hRdaya meM usa apar3ha bAlaka rAkhAlake prati suIke samAna ati sUkSma para sAtha hI ati sudIrgha, IrSyAkA udaya huA / usane kahA-parantu maiM bahuta samaya taka ghara nahIM A skuuNgaa| isa saMvAdake sambandhameM mRNmayIko kucha bhI nahIM kahanA thA / thor3I dera bAda apUrvane phira kahA-jAna par3atA hai, do varSa taka nahIM zrA sakU~gA, balki isase jyAdA hI samaya laga jaaygaa| isapara mRNmayIne zrAjJA dI ki jaba tuma vApasa AnA taba rAkhAlake lie tIna phalavAlA eka rAjasa cAkU lete shraanaa| apUrva leTe hue the ; unhoMne kiJcit uThakara kahA-to phira tuma yahIM rahogI? mRNmayIne kahA-hA~, maiM apanI mA~ke pAsa jAkara rhuuNgii| apUrvane sA~sa lekara kahA-acchA vahIM rahanA ! parantu jaba taka tuma mujhe pAne ke lie ciTThI nahIM likhogI, taba taka maiM nahIM pAU~gA / kyoM, isase to tumheM khUba khuzI huI hogI? Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApti mRNmayI isa praznakA uttara dene kI jarUrata na samajhakara sone lgii| parantu apUrvako nIMda nahIM aaii| ve takiyeke sahAre baiTha rahe / rAta bahuta bIta gii| ekAeka bichaunepara candramAkA prakAza AM par3A / apUrvane uso prakAza meM mRNmayIkI ora dRSTi DAlI / dekhate dekhate unheM khayAla AyA ki yaha kahAnI kI rAjakanyA hai| ise koI rUpekI char3I chuaAkara aceta kara gayA hai / yadi kahIMse sonekI char3I mila jAya to yaha nidrita AtmA jagA dI jAya aura isase mAlA badala lI jAya / rUpekI char3I ha~sI aura sonekI char3I A~sU haiM / bhora honepara apUrvane mRNmayIko jagA diyA aura kahA-mere jAnekA samaya ho gayA / calo, tumheM tumhArI mAtAke yahA~ pahu~cA pAU~ / mRNmayI zayyA chor3akara uTha khar3I huii| apUrvane usake donoM hAtha pakar3akara kahA-isa samaya tumase merI eka prArthanA hai| maiMne kaI bAra tumhArI sahAyatA kI hai| Aja jAne ke samaya usake badalemeM mujhe kucha puraskAra dogI? mRNmayIne vismita hokara pUchA-kyA ? apUrvane kahA--tuma apanI icchAse premapUrvaka mujhe eka cumbana de do| apUrvakI yaha adbhuta prArthanA aura gaMbhIra mukha dekhakara mRNmayI ha~sa pdd'ii| bar3I muzkilase ha~sI rokakara usane mukha Age bar3hAkara cumbana denekA prayatna kiyA ; parantu pAsa pahu~cane para usase nahIM bana par3A aura vaha khilakhilAkara ha~sa pdd'ii| isa taraha do bAra ceSTA karake aura antameM nirasta hokara vaha mu~hapara kapar3A rakhakara ha~sane lgii| apUrvane zAsanake chalase usakA kAna mala diyA / apUrvakI pratijJA bahuta kar3I hai| DakaitI karake chIna jhapaTa leneko ve apanI zrAtmAkA apamAna samajhate haiN| ve devatAke samAna gauravayukta Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja rahakara svecchApUrvaka diyA huA upahAra pasanda karate haiN| cAhe kucha ho, apane hAthase uThAkara nahIM lenA cAhate / jo saMyoga atyadhika hRdayarasakI lAlasAse hotA hai, usake sivAya aura koI cIz2a unheM nahIM ructii| mRNmayI aura adhika nahIM hNsii| apUrva use pratyUSake alpa prakAzameM nirjanapathase usakI mA~ke ghara pahu~cA Aye aura apanI mA~se bole -maiMne socakara dekhA ki yadi maiM use sAtha le jAU~gA, to mere par3hane likhanemeM harja hogA aura vahA~ usake pAsa rahanevAlA bhI koI nahIM hai| tuma to use isa gharameM rakhanA hI nahIM cAhatIM, isa kAraNa maiM use usakI mA~ke yahA~ pahu~cA AyA huuN| sugaMbhIra abhimAnake bIca mAtA aura putrakA viccheda ho gyaa| mAtAke ghara Akara mRNmayIne dekhA ki kisI kAmameM usakA mana nahIM lgtaa| isa gharakA mAno sabhI kucha Adise anta taka badala gayA hai| vaha yaha nizcita na kara sakI ki kyA karU~, kahA~ jAU~ aura kisake sAtha milU~ julU~ / ____ use aisA mAlUma hone lagA ki sAre ghara aura gA~vameM koI AdamI hI nahIM hai / mAno dopaharake samaya sUryako grahaNa laga gayA hai| vaha kisI taraha na samajha sakI ki Aja kalakatte jAneke lie jo itanI icchA ho rahI hai, vaha kala rAtako kahA~ calI gaI thI ! kala vaha nahIM jAnatI thI ki jIvanake jisa aMzakA parihAra karaneke lie mana itanA chaTapaTA rahA thA, aAja hI usakA sArA svAda kyoMkara itanA badala gayA / vRkSake pake hue pattoMke samAna Aja usane usI atIta jIvanako icchApUrvaka anAyAsa tor3a kara dUra phaka diyaa| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApti kahA jAtA hai ki catura kArIgara aisI sUkSma talavAra banA sakatA hai ki usake dvArA kisI manuSya ke do Tukar3e kara dene para bhI vaha nahIM jAna sakatA ki mere do Tukar3e ho gaye haiM aura antameM usake hilane Dulane para ve donoM khaNDa alaga alaga ho jAte haiM / vidhAtAkI talavAra bhI aisI hI sUkSma hai| usane mRNmayIke bAlya aura yauvanake bIca meM zrAghAta kiyA / parantu vaha jAna nahIM sakI aura Aja jarA-sI Thesa lagane para usakA bAlya aMza yauvanase judA ho gayA aura mRNmayI vismita aura vyathita hokara dekhatI raha gii| ___ mAtAke gharakA usake sonekA kamarA use apanA nahIM mAlUma huA / vahA~ jo rahatA thA, vaha ekAeka nahIM rahA / aba hRdayakI sArI smRti usa eka naye ghara, naye kamare, aura naI zayyAke AsapAsa guna guna karatI huI dhUmane lgii| mRNmayIko aba koI bAhara nahIM dekha paataa| usakA khilakhilAkara ha~sanA bhI aba kisIko nahIM suna par3atA / rAkhAla aba use dekhakara DaratA hai| khelane kUdanekI bAta aba usake manameM bhI nahIM aatii| mRNmayIne mA~se kahA-mA~, mujhe sasurAla pahu~cA de| idhara bidAke samayakA putrakA viSAdayukta mukha smaraNa karake apUrvakI mAtAkA hRdaya vidIrNa hone lgaa| usake mana meM yaha bAta kA~Teke samAna cubhane lagI ki vaha kruddha hokara bahUko samadhinake ghara rakha gayA hai / aisI avasthAmeM eka dina mRNmayI sira Dhakakara malIna mukha kiye hue sAsake pAsa AI aura usane usake pairoMke pAsa jhukakara praNAma kiyA / sAsane tatkAla hI use chAtIse lagA liyaa| usakI A~kheM DabaDabA AI / bAtakI bAtameM donoMkA milana ho gyaa| sAsa apanI bahUka mu~hakI ora dekhakara vismita ho rhii| usane dekhA ki yaha to mRNmayI Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ravIndra-kathAkuJja nahIM hai / sAdhAraNataH aisA parivartana sarvatra nahIM dekhA jAtA / bar3e bhArI parivartanake lie bala bhI bahuta bar3A cAhie / sAsane nizcaya kiyA thA ki mRNmayIke sAre doSa eka eka karake sudhArU~gI ; parantu usake sudhArane ke pahale hI na jAne kisa saMzodhanakartAne na jAne kisa saMkSipta upAyakA avalambana karake mRNmayIko mAno eka nayA hI janma grahaNa karA diyaa| ___ isa samaya sAsako mRNmayIne samajhA aura mRNmayIne sAsako pahacAnA / jisa taraha vRkSake sAtha usakI sArI zAkhA-prazAkhAoM kA mela rahatA hai, usI prakAra sArI gRhasthI ApasameM akhaNDarUpase sammilita ho gii| ___eka gaMbhIra snigdha aura vizAla ramaNI-prakRti mRNmayIke sAre zarIra aura sAre aMtaHkaraNakI raga ragameM bhara uThI, aura isase mAno use eka tarahakI vedanA hone lgii| prathama ASAr3hake zyAma sajala meghoMke samAna usake hRdayameM eka azrujalapUrNa vistIrNa abhimAnakA saMcAra hone lagA / usa abhimAnane netroMkI chAyAmaya sudIrgha palakoMke Upara eka aura gaharI chAyA DAla dI / vaha mana hI mana kahane lagI ki maiM to mUrkha thI, isa kAraNa maiM apane Apako nahIM jAna sakI; parantu tumane mujhe kyoM nahIM pahacAnA ? tumane mujhe daNDa kyoM na diyA ? tumane mujhe apane icchAnusAra kyoM nahIM calAyA ? jaba yaha rAkSasI tumhAre sAtha kalakatte jAneko rAjI nahIM huI, taba tuma ise jabardastI pakar3akara kyoM nahIM le gaye ? tumane merI bAta kyoM sunI, merA anurodha kyoM mAnA, mere vekahepanako kyoM sahana kiyA ? isake bAda, vaha dRzya usakI A~khoMke sAmane ghUma gayA jaba apUrvane tAlAbake kinAre nirjana mArgameM use giraphtAra kara liyA thA aura binA kucha kahe sune kevala usake mu~hakI ora TakaTakI lagA dI thii| ekA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApti eka use vahI tAlAba, vahI rAstA, vahI tarutala, vahI prabhAtakI dhUpa aura vahI hRdayake bojhese DhakI huI gaMbhIra dRSTi yAda A gaI aura usakA sArA abhiprAya usakI samajhameM zrA gyaa| isake bAda, usa bidAIke dinakA vaha asampUrNa cumbana-jo apUrvake mu~hakI ora agrasara hokara lauTa AyA thA-isa samaya marumarIcikAbhimukha pyAse pakSIkI taraha usI bIte hue avasarakI aora daur3ane lagA, kisI taraha usakI pyAsa nahIM mittii| aba raha rahakara kevala yahI manameM Ane lagA ki hAya yadi amuka samayapara maiM aisA karatI, amuka praznakA yadi yaha uttara detI, usa samaya yadi aisA hotA, zrAdi / apUrvake manameM isa kAraNa kSobha huA thA ki mRNmayIne mujhe acchI taraha nahIM pahacAnA / mRNmayI bhI Aja baiThI baiThI socatI hai ki unhoMne mujhe kyA samajhA aura kyA samajhakara ve cale gye| apUrvane use duranta capala, avivekinI aura nirbodha bAlikA samajhA, paripUrNa hRdayAmRtadhArAse premakI pyAsa bujhAne meM samartha ramaNI nahIM jAnA / isIse vaha paritApa, lajjA aura dhikkArase pIr3ita hone lagI / cumbana aura suhAgake una RNoMko vaha apUrva ke sirahAneke takiyoMke Upara cukAne lgii| isa taraha kitane hI dina bIta gye| ___ apUrva kaha gaye the ki jaba taka tuma ciTThI nahIM likhogI, maiM ghara nahIM aauuNgaa| isI bAtako smaraNa karake mRNmayI eka dina gharake kivAr3a lagAkara ciTThI likhane baitthii| apUrva use jo sunahalI korake raMgIna kAgaja de gaye the, unhIMko nikAlakara vaha socane lagI ki kyA likhU aura kaise likhU / kAgaja aura kalamako khUba jorase pakar3akara, Ter3hI lAineM khIMcakara, u~galiyoMmeM syAhI potakara, akSaroMko choTA bar3A banAkara, Upara koI bhI sambodhana na likhakara usane likhA, "tuma mujhe ciTThI kyoM nahIM likhate ? tumhArI tabIyata kaisI hai ? aura tuma ghara paao|" isake Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ravIndra-kathAkuJja zrAge aura kyA likhA jAya so kucha nahIM soca sakI / yadyapi matalabakI bAteM sabhI likhI jA cukI thIM ; parantu manuSya-samAjameM manakA bhAva kucha aura vistArake sAtha prakAza karanekI AvazyakatA hotI hai| yaha bAta mRNmayIkI samajhameM bhI A gaI, isa lie usane aura bhI kucha samaya taka soca sAcakara kitanI hI naI bAteM aura jor3a dIM"abakI bAra tuma mujhe ciTThI likho, aura kaise ho so bhI likho, aura ghara Ayo / mA~ acchI haiM / vizU acchI hai / kala hamArI kAlI gaiyAko bachar3A huA hai|" itanA likhakara ciTThI samApta kara dii| ciTThIko mor3akara liphAphemeM rakkhA aura pratyeka akSarake Upara hArdika pyArakA eka eka bindu DAlakara likhA-"zrIyukta bAbU apUrvakRSNa rAya / " pyAra cAhe jitanA diyA ho, to bhI lAineM sIdhI, akSara sApha aura hijje zuddha nahIM huii| mRNmayIko yaha mAlUma na thA ki liphApheke Upara nAmake sivA aura bhI kucha likhA jAtA hai| kahIM sAsa yA aura kisIkI najara na par3a jAya, isa lajjAse usane eka vizvasta dAsIke hAtha ciTThI DAkameM DalavA dii| kahane kI jarUrata nahIM ki isa patrakA koI phala nahIM huA, apUrvakRSNa ghara nahIM aaye| chuTTiyA~ ho gaIM, phira bhI apUrva ghara nahIM Aye / isase mAtAne samajhA ki vaha abhI taka mujhase nArAja hai| mRNmayIne bhI yahI nizcaya kiyA ki ve mujhapara nArAja haiN| taba apanI ciTThIkA smaraNa karake vaha lAjase gar3I jAne lgii| vaha ciTThI kitanI choTI thI, usameM kucha bhI nahIM likhA gayA, usameM mere manakA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApti bhAva kucha bhI prakAzita na ho sakA, use par3hakara ve mujhe aura bhI mUrkha samajha rahe hoMge, ina saba bAtoMko socakara mRNmayI zara-biddhakI nAI bhItara hI bhItara chaTapaTAne lgii| usane dAsIse bAra bAra pUchA-usa ciTThIko kyA tU DAkameM DAla AI thI? dAsIne usako hajAra bAra vizvAsa dilAkara kahA-bahUjI, maiM khuda apane hAthase baksameM DAla AI thii| bAbUjIko to vaha kabhIkI mila gaI hogii| ____ Akhira apUrvakI mAtAne eka dina mRNmayIko pukAra kara kahAbeTI, apUrva bahuta dinoMse ghara nahIM AyA hai, isase socatI hU~ ki kalakatte jAkara use dekha pAU~ / tuma sAtha calogI ? mRNmayIne sammatisUcaka gardana hilA dI aura apane kamaremeM jAkara usane bhItarase sA~kala lagA lii| isake bAda usane bichaunepara par3akara, takiyeko chAtIke Upara dabAkara, ha~sakara aura hila-Dulakara manake Avegako unmukta kara diyaa| isake bAda vaha kramase gaMbhIra hokara, viSaNNa hokara, AzaMkAse paripUrNa hokara, baiThakara rone lgii| apUrvako binA koI khabara diye hI ye donoM anutaptA striyA~ usakI prasannatAkI bhikSA pAne ke lie kalakatte cala dI / apUrvakI mAtA vahA~ apane dAmAdake ghara jAkara ThaharI / _____ usa dina mRNmayIke patrakI prAzAse nirAza hokara apUrva apanI pratijJA bhaMga kara ke svayaM hI use patra likhaneke lie baiThe the / parantu unheM koI bAta rucike anukUla na milatI thii| ve eka aisA sambodhana DhU~r3hate the, jisase prema bhI prakaTa ho aura abhimAna bhI vyakta ho jAya / parantu aisA sambodhana na milanese mAtRbhASAke Upara unakI azraddhA bar3ha rahI thii| isI samaya unheM bahanoIkA patra milA, jisameM likhA thA ki ApakI mAtA AI haiM, zIghra pAie aura rAtako yahIMpara bhojanAdi kIjie / aura saba kuzala hai| antima kuzala-vAkyake rahate hue bhI Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja apUrva kisI amaMgalakI AzaMkAse cintita ho gaye / binA vilamba kiye ve bahanake ghara jA phuNce| ___ mAtAse milate hI unhoMne pUchA--mA~, saba kuzala to hai ? mA~ne kahA-beTA, saba kuzala hai / tU chuTTImeM ghara nahIM gayA, isa kAraNa maiM tujhe lene AI huuN| apUrvane kahA-isake lie itanA kaSTa uThAkara AnekI kyA prAvazyakatA thI ? kAnUnakI parIkSA thI, par3hanA bahuta par3atA hai, ityAdi ityaadi| bhojanake samaya bahanane pUchA-bhaiyA, abakI bAra tuma bhAbhIko sAtha kyoM nahIM le Aye ? bhaiyA gaMbhIra bhAvase kahane lage-kAnUnakI parIkSA thI, par3hanA bahuta par3atA hai, ityAdi ityaadi| bahanoIne kahA-isa dalIlameM kucha dama nahIM hai / vAstavameM hama logoMke bhayase lAnekA sAhasa nahIM huA ! bahanane kahA--tumhAre bhayaMkara hone meM kyA sandeha hai ! kaccI umarake AdamI tumheM dekhakara yoM hI cauMka uThate haiM ! isa taraha hAsya-parihAsa hone lagA ; parantu apUrva bahuta hI cintita ho rahe the| unheM koI bAta acchI hI nahIM lagatI thI / ve socate the ki jaba mA~ kalakatte AIM, taba yadi mRNmayI cAhatI to unake sAtha anAyAsa hI A sakatI / jAna par3atA hai, mA~ne use lAnekI ceSTA bhI kI hogI ; parantu vaha rAjI nahIM huii| isa viSayameM saMkocake kAraNa ve mA~se koI prazna bhI na kara sake-unheM zurUse akhIra taka sArA mAnava-jIvana aura sArI vizva-racanA bhrAnti-saMkula jAna par3ane lgii| nA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApti bhojana samApta ho cukane para bar3I teja havA calI aura mUsaladhAra pAnI barasane lgaa| bahanane kahA-bhaiyA, Aja yahIM raha jaao| bhaiyAne kahA-nahIM, ghara jAU~gA ; kAma hai / bahanoIne kahA-rAtako tumheM aisA kauna-sA kAma karanA hai| yadi yahA~ eka rAta Thahara jAnoge to aisA vahA~ kauna hai jisake Age tumheM kaiphiyata denI par3egI ! tumheM cintA hI kisa bAtakI hai ? bahuta kucha dabAva par3ane para, icchA na rahane para bhI, apUrva bAbU rAtako vahIM rahaneke lie rAjI ho gye| bahanane kahA-bhaiyA, tuma bahuta thake hue dikhAI dete ho| isalie aba dera mata karo, soneke lie clo| apUrva bhI yahI cAhate the| unheM uttara pratyuttara denA acchA nahIM laga rahA thA / ve socate the ki andhakArameM zayyAtalapara akele jA par3anese sArI jhaMjhaToMse chuTTI mila jAyagI / soneke kamareke dvArapara Akara dekhA ki bhItara andhakAra ho rahA hai / bahanane kahA-havAse cirAga bujha gayA hai| kyA dUsarA cirAga jalA lAU~ ? apUrvane kahA nahIM jarUrata nahIM hai / maiM rAtako cirAga bujhAkara hI sotA huuN| bahanake cale jAnepara apUrva andhakArameM sAvadhAnIke sAtha palaMgakI ora bddh'e| unhoMne palaMgapara car3haneke lie paira bar3hAyA hI thA ki itanemeM jevarakI jhankAra suna par3I aura eka atizaya komala bAhupAzane unheM Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 rabIndra-kathAkunja sukaThina bandhanameM bA~dha liyA, tathA eka puSpapuTatulya zroSThAdharane DAkUke samAna aAkramaNa karake lagAtAra A~sutroMse bhIge hue AvegapUrNa cumbanoMse unheM vismaya prakAzita karanekA bhI avasara na diyaa| apUrva pahale to cauMka uThe, usake bAda ve samajha gaye ki hAsya-bAdhAke kAraNa asampanna rahI huI bahuta dinoMkI eka ceSTA Aja azru-jaladhArAmeM samApta ho gii| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAsUsa maiM khuphiyA pulisameM kAma karatA huuN| mere jIvana ke kevala do hI lakSya haiM-eka merI strI aura dUsarA merA vyavasAya / pahale maiM ekAnnavartI parivAra yA sammilita kuTumbameM thA / para vahA~ merI strIkI koI pUchatAcha nahIM thI, isalie maiM apane bar3e bhAIke sAtha lar3a jhagar3akara alaga ho gayA / bhAI sAhaba hI kamAI karake hama logoMkA pAlana karate the, isalie unakA sahArA chor3akara judA ho jAnA mere lie eka tarahakA duHsAhasa hI thA / kintu mujhe apane zrApa para bahuta bar3A bharosA thA / maiM acchI taraha jAnatA thA ki jisa taraha sundarI strI merI vazatinI hai, usI taraha bhAgyalakSmIko bhI maiM anAyAza hI vaza kara lU~gA / isa saMsArameM maiM kisIse pIche nahIM rhuuNgaa| pulisake mahakame meM maiM eka mAmUlI sipAhIkI haisiyatase praviSTa Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja huA thA; parantu thor3e hI samaya meM apanI kAragujArIse maiM DiTekTiva pulisakA inspekTara bana gayA / 74 jisa taraha ujjvala dIpa zikhAmeMse kAlA kAjala nikalatA hai, usI taraha merI strIke premameMse bhI IrSyA aura sandehakI kAlimA nikalatI rahatI aura yaha mere kAma meM bAdhaka banatI; kyoMki pulisa ke kAma meM sthAnAsthAnakA, kAlAkAlakA vicAra nahIM kiyA jA sakatA | balki usameM to sthAnakI apekSA asthAna aura kAlakI apekSA zrakAlakI ora hI adhika dhyAna denA par3atA hai; aura isase merI strIkA svabhAvasiddha sandeha aura bhI durnivAra ho jaataa| jaba vaha mujhe bhaya dikhAne ke lie kahatI- tuma jaba cAhe taba, jahA~ cAhe vahA~, raha jAte ho; mere pAsa bahuta hI kama Ate ho| kyA isase tumheM mere viSaya meM sandeha nahIM hotA ? taba maiM usase kahatA - sandeha karanA merA vyavasAya hai; isalie maiM use apane gharameM lAne kI jarUrata nahIM samajhatA / strI kahatI -- sandeha karanA merA vyavasAya nahIM; merA svabhAva hai / mujhe tuma sandehakA jarA-sA bhI maukA do, to maiM saba kucha kara sakatI hU~ ! maiMne dRr3ha pratijJA kara rakkhI thI ki jAsUsa vibhAga meM maiM sabakA zirobhUSaNa banU~gA aura duniyA~ meM apanA nAma amara kara jAU~gA / jAsUsoMke sambandha meM jitanI riporTeM aura upanyAsa Adi mila sakate the, maiMne una sabako par3ha DAlA / parantu unase mere manakA santoSa aura dhairya aura bhI bar3ha gayA / isakA eka kAraNa thA / hamAre deza ke aparAdhI Darapoka aura nirbaMdha hote haiM aura yahA~ aparAdha bhI nirjIva evaM sarala hote haiM / unameM na durUhatA hotI hai aura na durgamatA / hamAre deza ke hatyAre hatyA karanekI utkaTa uttejanAko saMvaraNa Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 jAsUsa karake apane andara kisI taraha nahIM rakha sakate / makar3I jo jAla bunatI hai, usameM jaldI se svayaM hI sirase paira taka ulajha jAtI hai / aparAdhavyUhase bAhara nikalanekA kUTa kauzala ve nahIM jAnate / zrataH aise nirjIva dezameM jAsUsIke kAma meM na to koI sukha hai aura na koI gaurava / bar3e bAjAra ke mAravAr3I junA - coroMko anAyasa hI giraftAra karake maiM mana hI mana kahA karatA - are aparAdhIkulakalaGko, dUsaroMkA sarvanAza kara DAlanA hara kisIkA kAma nahIM hai / ise cAlAka ustAda hI kara sakate haiM / tuma jaise anAr3I nirbodhoMko to sAdhu tapasvI hokara janma lenA thA ! isI taraha aura aneka hatyAroMko pakar3akara unake prati bhI maiM kahA karatA - gavarnameNTakA phA~sIkA U~cA takhtA kyA tuma jaise gauravahIna prANiyoM ke lie nirmita huA hai ? tuma logoM meM na to kisI prakArakI udAra kalpanAzakti hai aura na kaThora Atma-saMyama / taba samajha meM nahIM AtA ki tuma loga kisa birate para hatyAre banane kA sAhasa karate ho ! jaba kabhI maiM apanI kalpanAkI ghA~khoMse landana aura perisake janAkIrNa mArgoM ke donoM zrorake kuharese Dhake hue gaganacumbI mahaloMko dekhatA, taba mere zarIra meM romAnca ho AtA / usa samaya maiM mana-hI-mana socatA ki ina mahaloM kI zreNiyoM aura patha upapathoM ke bIcase jisa taraha rAta dina janasrota, karmasrota, utsavasrota aura saundaryastrota bahate haiM, usI taraha vahA~ sarvatra hI eka hiMsrakuTila kRSNakuJcita bhayaMkara aparAdha - prabAha bhI apanA mArga banAkara bahatA hai; aura usIkI samIpatAse yUropIya sAmAjikatAkI ha~sI-masakharI aura ziSTAcAra ne aisI virAT bhISaNa ramaNIyatA prApta kI hai / parantu idhara hamAre kalakatteke patha-pArzva ke khulI huI khir3akiyoMvAle makAnoMmeM rA~dhanA pakAnA, gRha-kArya, sabaka yAda karanA, tAza khelanA, dAmpatya kalaha, aura bahuta huA to bhrAtR Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja viccheda aura mukaddamoMke salAha mazavire chor3akara aura kucha najara hI nahIM aataa| yahA~ke kisI makAnakI ora dekhakara yaha khayAla to kabhI AtA hI nahIM hai ki zAyada isa samaya bhI isa makAna ke kisI konemeM zaitAna chipA huA baiThA hai aura apane kAle kAle aMDe se rahA hai ! maiM bahudhA rAstoM para nikalakara pathikoMke mukhakI ceSTAe~ aura calaneke DhaMga bahuta hI bArIkIke sAtha dekhA krtaa| usa samaya bhAvabhaGgIse jina logoMpara jarA-sA bhI sandeha huA hai, unakA pIchA kiyA hai ; unake nAma dhAma aura itihAsakA patA lagAyA hai aura antameM bar3I hI nirAzAke sAtha yaha aAviSkAra kiyA hai ki ve niSkalaGka bhale zrAdamI haiN| yahA~ taka ki unake nAte-rizteke loga bhI unake viSayameM kisI prakArakA gurutara apavAda prakAzita nahIM karate / pathikoM meM jo sabase adhika pAkhaNDI mAlUma huA hai, yahA~ taka ki jise dekhakara yaha acchI taraha nizcita-sA ho gayA hai ki yaha abhI abhI koI bar3A bhArI duSkArya karake AyA hai, usake viSayameM bhI anusandhAna karanese yahI patA calA hai ki vaha eka mAmUlI skUla kA asisTeNTa mAsTara hai aura lar3akoMko chuTTI dekara ghara jA rahA hai| yadi ye saba loga anya kisI dezameM utpanna hue hote, to isameM sandeha nahIM ki vikhyAta cora yA DAkU bana sakate / parantu yathocita jIvanI zakti aura yatheSTa pauruSake abhAvase ye becAre isa abhAge deza meM kevala mAsTarI karake aura buDhApemeM penzana lekara hI mara jAte haiN| bahuta bar3I ceSTA aura anusandhAnake uparAnta usa mAsTarakI nirIhatAke prati mujhe jaisI gaharI azraddhA utpanna huI, vaisI kisI atizaya kSudra kaTore loTeke curAnevAlepara bhI kabhI nahIM huI ! antameM eka dina sandhyAke samaya maiMne apane makAna ke nikaTavartI gaisaposTake nIce eka aisA zrAdamI dekhA jo binA jarUrata utsukatAke Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 jAsUsa sAtha eka hI jagaha ghUma phira rahA thA / use dekhakara mujhe jarA bhI sandeha na rahA ki yaha kisI gupta SaDyantrakI taiyArI kara rahA hai / maiMne andhere meM chipakara acchI taraha usakA ceharA dekha liyA / vaha javAna thA aura dekhane meM sundara bhI / maiMne mana-hI-mana kahA - duSkarma karane ke lie aisA hI ceharA to upayogI hotA hai / jina logoMkA ceharA svayaM unake hI viruddha gavAhI diyA karatA hai, unheM to mAno hara taraha saba prakArake aparAdhoM se bacakara hI calanA par3atA hai / ve satkAryoM meM to saphala hoMge hI kaise, duSkarmoM meM saphalatA prApta karanA bhI unake lie kaThina hotA hai / dekhA ki isa chokarekA ceharA hI usakA sabase bar3A hathiyAra hai / isake lie maiMne usakI mana hI mana khUba prazaMsA kI aura kahAbhaiyA, tumhAre lie bhagavAnane jo durlabha subhItA kara diyA hai, usase tumheM pUrA pUrA phAyadA uThAnA cAhie; vAstavika prazaMsA ke pAtra tuma tabhI hoge / aaree frolakara usake sAmane A gayA aura usakI pITha para hAtha rakhakara bolA- kaho, acche to ho ? vaha ekAeka cauMka uThA aura usakA ceharA phIkA par3a gayA / maiMne kahA- mApha kIjie, bhUla ho gaI, maiMne Apako bhUlase kucha aura samajhA thA ! para mana hI mana kahA - bhUla jarA bhI nahIM huI hai, tumheM jo samajhA thA, tuma vahI nikale ho ! kintu isa taraha bahuta adhika cauMka uThanA usake lie ThIka nahIM huaa| apane zarIrapara usakA aura bhI adhika kAbU honA cAhie thA, kintu zreSThatAkA sampUrNa Adarza aparAdhI zreNI meM bhI virala hotA hai / kara dekhA ki vaha trasta hokara vahA~ se cala diyA hai / maiMne bhI usakA pIchA kiyA / dekhA ki vaha goladigdhIke bhItara jAkara puSkariNI ke kinAre tRNazayyApara cita leTa gayA hai| vicAra kiyA ki upAya socane ke lie sacamuca hI yaha upayukta sthAna hai| gaisa posTa ke nIcekI jagaha se to yaha kahIM acchA hai / yahA~ yadi loga kucha sandeha kareMge bhI, Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja to adhika adhika yahI kareMge ki yaha yuvaka nIla AkAzameM apanI priyatamAkA mukhacandra aMkita karake kAlI rAtakI kamI pUrI kara rahA hai / isa taraha isa yuvaka ke prati merA citta uttarottara AkarSita hone lagA / 78 maiMne usake nivAsasthAnakA patA lagA liyA / yaha bhI jAna liyA ki usakA nAma manmatha hai aura vaha kisI kAleja meM par3hatA hai / isa. varSa parIkSA meM phela ho jAne ke kAraNa garmI kI chuTTiyoM meM ghara nahIM gayA hai / usake sAtha aura saba vidyArthI apane apane ghara cale gaye haiM / maiMne isa bAta kI jA~ca karanekA pakkA nizcaya kara liyA ki jaba sabhI vidyArthI ina lambI chuTTiyoM meM kalakattA chor3akara bhAga jAte haiM, taba isa bhale mAnasako kisa duSTa grahane pakar3a rakhA hai / safar maiM bhI vidyArthI bana gayA aura usIke kamare ke eka hisse meM jAkara rahane lagA / pahale hI dina jaba usane taba vaha kucha aise DhaMga se mere mu~hakI ora nihAra kara raha usakA bhAva acchI taraha na samajha sakA / aisA jAna par3A, huzrA hai aura vaha merA matalaba samajha gayA hai / mujhe nizcaya ho gayA ki yaha eka acche zikArIke yogya zikAra hai / isapara koI saralatA se hAtha sApha nahIM kara sakatA / mujhe dekhA, gayA ki maiM mAno use kucha Azcarya parantu jaba maiMne usake sAtha mitratA karanekI ceSTA kI, taba vaha sahaja hI hAtha A gayA / usane z2arA bhI AnAkAnI nahIM kI / para yaha jarUra mAlUma ho gayA ki vaha bhI mujhe gaharI najara se dekhatA hai -- vaha bhI muke pahacAnanA cAhatA hai / ustAdoMkA yahI to lakSaNa hai ki ve manuSyacaritrakI ora isI taraha sadA satarka aura sajaga rahate haiM / itanI choTI umarameM usakI itanI caturAI dekhakara maiM bahuta hI khuza huA / maiMne socA ki jaba taka bIcameM eka sundarI ramaNI na lAI jAyagI, taba taka isa akAla-dhUrta chokareke hRdayakA dvAra khulanA kaThina hai I Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAsUsa eka dina maiMne gadgada kaNThase kahA-bhAI manmatha, maiM eka strIko bahuta hI cAhatA hU~ ; parantu vaha merI ora aA~kha uThAkara bhI nahIM dekhtii| pahale to usane cakita hokara mere muMhakI ora dekhA / isake bAda kucha ha~sakara kahA-isa prakArake duryoga virala nahIM haiM / kautukI vidhAtAne aise tamAze karane ke lie hI to nara-nArIkA bheda kiyA hai| ___maiMne kahA- isa viSayameM maiM tumhArI salAha aura sahAyatA cAhatA huuN| vaha donoM dene ke lie rAjI ho gayA / ___ taba maiMne eka lambA itihAsa gar3hakara use sunAyA / yadyapi usane use bar3e aAgraha aura kutUhalake lAtha sunA; parantu svayaM jyAdA bAtacIta nahIM kii| merA khayAla thA ki yadi syArakI-vizeSataH gahita pyArakI-bAta kisIke Age khulakara kaha dI jAya, to usase bahuta jaldI mitratA bar3ha jAtI hai / parantu vartamAna kSetrameM isakA koI lakSaNa nahIM dikhalAI diyA / chokarA pahalese bhI gaharI cuppI sAdhakara raha gayA aura usane sArI bAteM sunakara hRdayameM rakha lii| isase usake prati merI bhakti aura bhI bar3ha gii| idhara manmatha prati dina dvAra banda karake kyA kiyA karatA hai aura usakA gupta SaDyantra kisa taraha kitanI dUra Age bar3hA hai, isakA kucha bhI patA maiM na lagA sakA / parantu isameM z2arA bhI sandeha nahIM ki vaha Age bar3ha rahA hai| isa navayuvakakA mukha dekhate hI yaha mAlUma ho jAtA thA ki vaha kisI gUDha kAmameM lagA huA hai aura isa samaya yaha kAma bahuta hI paripakka ho gayA hai / maiMne eka dUsarI cAbIse usakA Deksa kholakara dekhA, to usameM eka atyanta durbodha kavitAkI pustaka, kAlejakI spIcoMke noTsa, aura gharake logoMkI dasa pA~ca mahattvahIna ciTiyoMko chor3akara aura kucha bhI na milA aura una ciTTiyoMse kevala yahI sAbita huA ki ghara aAneke lie usase bAra bAra prabala anurodha kiyA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja gayA hai, to bhI vaha ghara nahIM gayA / maiMne socA ki isakA koI saMgata kAraNa avazya hai / parantu yadi vaha nyAyasaMgata hotA, to yaha nizcaya hai ki aba taka bAtacItameM khula jAtA / parantu vaha bAta nahIM huI, isa kAraNa manmathakA cAlacalana aura itihAsa mere nikaTa bahuta hI autsukyajanaka bana gyaa| jisa asAmAjika manuSyasampradAyane apane Apako pAtAla talameM sarvathA chipAkara isa bRhat manuSyasamAjako sarvadA hI nIcekI ora dolAyamAna kara rakkhA hai, yaha bAlaka usI vizvavyApI bahuta purAnI bar3I bhArI jAtikA eka aMga hai / yaha kisI vidyAlayakA eka mAmUlI vidyArthI nahIM hai, balki jagadvakSavihAriNI sarvanAzinIkA eka pralaya sahacara hai jo Adhunika samayake cazmAdhArI nirIha bhAratIya chAtrake vezameM kAlejameM par3ha rahA hai| Akhira mujhe eka sazarIra ramaNIkI avatAraNA karanI pdd'ii| pulisase vetana pAnevAlI harimati isa viSayameM merI sahAyikA huI / maiMne manmathase kahA-maiM isI haramatikA hatabhAgA praNayAkAMkSI hU~ / isako lakSya karake maiM kucha dinoM taka goladigdhImeM manmathakA pArzvacara bana kara "ere matimaMda caMda Avata na lAja tohi, haike dvijarAja kAja karate kasAIke" Adi kavitAe~ bAra bAra par3hatA rahA, aura harimatine bhI kucha hRdayake sAtha tathA kucha lIlApUrvaka prakaTa kiyA ki maiM apanA citta manmathako sauMpa cukI huuN| parantu ina saba bAtoMse koI AzAnurUpa phala nahIM huA / manmatha sudUra nirlipta avicalita kutUhalake sAtha saba kucha paryavekSaNa karatA rhaa| isI samaya eka dina do paharako mujhe manmathakI mejapara eka ciTThIke kitane hI Tukar3e par3e dikhAI diye / maiMne una sabako eka eka karake uThA liyA aura jor3a jAr3akara usameMkA yaha eka apUrNa vAkya par3ha pAyA"Aja sandhyAko sAta baje chipakara maiM tumhAre Derepara-" bahuta Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T 83 jAsUsa kucha parizrama karane para bhI isase adhika aura koI bAta mAlUma na kara sakA / parantu itane vAkyAMzase hI merA antaHkaraNa pulakita ho uThA / jamIna ke bhItara kisI vilupta vaMza prAcIna prANIkI koI haDDI mila jAnese jisa taraha pranatattvavettAoM kI kalpanA Anandake Aveza meM nAca uThatI hai usI taraha maiM bhI nAca uThA / maiM jAnatA thA ki yAja rAtako dasa baje hamAre Derepara harimati AnevAlI hai / taba, usake pahale hI zAmako sAta baje yaha kyA honevAlA hai ? sacamuca hI isa yuvakameM jaisA sAhasa hai, buddhi bhI vaisI hI tI hai / yadi koI gupta aparAdhakA kAma karanA ho, to gharapara jisa dina kisI dUsare kAmakI dhUmadhAma ho, usI dina maukA dekhakara kara DAlanA cAhie | kyoMki aise avasarapara eka to logoMkI dRSTi pradhAna kAkI ora hI zrakRSTa rahatI hai aura dUsare isa bAtakA kisIko vizvAsa hI nahIM hotA ki jahA~para koI vizeSa samAgama hotA hai, vahA~ usa dina jAna-bUjhakara koI gupta aparAdhakA bhI kAma kiyA jA sakatA hai / ekAeka mujhe sandeha huA ki hamAre sAtha jo naI mitratA huI hai use, aura harimati ke sAtha jo premAbhinaya cala rahA hai use bhI, manmathane apanI kArya-siddhikA eka upAya banA liyA hai / yahI kAraNa hai ki vaha na to svayaM pakar3AI detA hai aura na apaneko chur3Akara alaga hI ho jAtA hai / vaha isa bhramako bhI dUra nahIM karanA cAhatA ki hama loga usake gupta kArya meM bAdhA-svarUpa bana rahe haiM; aura sabhI samajhate haiM ki vaha hama logoM ke kAraNa hI vyApRta rahatA hai 1 ina saba tarkoMpara eka bAra vicAra karake dekha lenA caahie| isa viSaya meM kisIko sandeha nahIM ho sakatA ki jo videzI vidyArthI chuTTI ke dinoM meM apane nAte-riztedAroMkI vinaya anunayakI paravA na karake eka 6 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja nirjana kamaremeM akelA rahatA hai, usake lie ekAnta sthAnakI bahuta bar3I jarUrata hai| hama logoMne usake kamaremeM apanA aDDA jamAkara usakI nirjanatAkA bhaGga kara diyA hai aura eka ramaNIkI avatAraNA karake eka nayA upadrava khar3A kara diyA hai| itanA honepara bhI vaha nArAja nahIM hotA, kamarA nahIM chor3atA, hama logoMkI saMgatise dUra nahIM bhAgatA / sAtha hI yaha bhI nizcaya hai ki harimati athavA mere prati usake hRdayameM tila-bhara bhI Asakti utpanna nahIM huI hai, yahA~ taka ki usakI asAvadhAnIke samaya maiMne bArabAra lakSya karake dekhA hai ki hama donoMke prati usakI Antarika ghRNA bar3hatI hI jAtI hai| yaha saba kyA hai ? isakA eka mAtra tAtparya yahI hai ki yadi sa-janatAkI saphAI peza karake nirjanatAke subhItese lAbha uThAnA ho, to isakA sabase acchA upAya yahI hai ki mere jaise navaparicita zrAdamIko pAsa rakha liyA jAya / aura phira kisI viSayameM jI-jAnase laga jAneke lie ramaNIke samAna sahaja bahAnA aura koI nahIM hai| abhI taka manmathakA AcaraNa jaisA nirarthaka aura sandehajanaka thA, hama logoMke Agamanake bAda vaha vaisA nahIM rahA / nirarthakatA aura sandehakA aMza usameMse sarvathA lupta ho gayA / parantu yaha socakara merA hRdaya utsAhase bhara gayA ki hamAre dezameM bhI itanA bar3A custa cAlAka aura pratyutpannamati zrAdamI janma le sakatA hai, jo itanI dUrakI bAta palaka mArate hI soca letA hai| isa utsAhake AvezameM maiM bhanmathako gale lagAye binA na rahatA, yadi mujhe yaha khayAla na hotA ki vaha na jAne kyA socegaa| ___usa dina manmathase mulAkAta hote hI maiMne kahA-maiMne nizcaya kiyA hai ki Aja zAmako sAta baje tumheM hoTalameM le calakara khAnA khilAU~ / yaha sunate hI vaha cauMka-sA par3A, parantu tatkAla hI Atma-saMvaraNa karake Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAsUsa 83 bolA-bhAI mApha karo, Aja mere pAka-yaMtrakI avasthA bahuta hI zocanIya hai / parantu isake pahale maiMne kabhI kisI kAraNase manmathako hoTalake bhojanase inakAra karate nahIM dekhA thA-taba zrAja nizcaya hI usakI antarindriya nitAnta durUha avasthAko prApta ho gaI hai| ____ usa dina yaha nizcaya ho cukA thA ki maiM sandhyAke samaya Dere para na rahU~gA ; kintu maiMne gale par3akara isa tarahakI bAtoMkA silasilA jArI kara diyA ki zAma ho AI, to bhI ve samApta na huI; samaya Talane lgaa| to bhI jaba maiMne vahA~se khisakanekA koI lakSaNa prakaTa nahIM kiyA, taba manmatha mana hI mana asthira ho uThA / merI sabhI bAtoMmeM vaha sammatisUcaka rUpase. gardana hilAtA gayA-kisI bAtakA usane koI prativAda nahIM kiyA / Akhira ghar3IkI zrora dRSTipAta karake vaha vyAkula ho uThA aura uThakara bolA- kyA Aja zrApa harimatiko lene nahIM jAya~ge ? maiMne tatkAla hI cauMkakara kahA-hA~ hA~, yaha to maiM bhUla hI gayA thA / acchA to maiM jAtA huuN| taba taka tuma AhArAdi taiyAra kara rakhanA / maiM use yahA~ ThIka sAr3he dasa baje lAkara upasthita kara duuNgaa| yaha kahakara maiM vahA~se cala diyaa| AnandakA nazA mere sAre zarIrake raktameM saMcaraNa karane lgaa| saMdhyAko sAta bajeke prati manmathakI jitanI utsukatA ho rahI thI, merI utsukatA bhI usase kama nahIM thii| meM apane Dereke karIba hI eka jagaha chipakara raha gayA aura preyasI-samAgamotkaNThita praNayIke samAna bAra-bAra apanI ghar3IkI ora dekhane lagA / jaba godhUlikA andhakAra saghana hone lagA aura sar3akoMke laimpa jalanekA samaya ho gayA, taba eka paradedAra pAlakIne hamAre DeremeM praveza kiyA / yaha kalpanA karake mere sAre zarIrameM romAJca ho AyA ki isa Acchanna pAlakIke bhItara A~suoMse bhIgA huA eka avaguNThita pApa, eka mUrtimatI TrejiDI, virAja Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ravIndra-kathAkuJja mAna hai aura vaha kAlejake chAtra-nivAsake bIca kitane hI dhIvaroMke kaMdhoM para car3hakara hA hU hA hU zabda karatI huI anAyAsa hI praveza kara rahI hai| aba mujhase aura adhika vilamba sahana nahIM huaa| thor3I hI derake bAda maiM dhIre dhIre jIne parase UparakI maMjila para car3ha gyaa| icchA thI ki gupacupa rahakara hI saba kucha dekha suna lU~gA ; parantu aisA nahIM huaa| kyoMki z2Ineke sAmaneke kamaremeM hI manmatha jInekI ora mu~ha kiye baiThA thA aura kamarekI dUsarI ora pITha kiye hue eka avaguNThitA nArI baiThI huI mRdu svarase bAta kara rahI thI / jaba dekhA ki manmathane mujhe dekha liyA hai, taba jaldIse kamaremeM praveza karate hI maiMne kahA-bhAI, merI ghar3I kamaremeM hI raha gaI hai, use lene AyA hU~ / manmatha isa taraha ghabarA gayA ki mAno vaha abhI jamIna cUmane lgegaa| maiM kautuka aura pAnandase bahuta hI vyagra ho uThA ora bolA-bhAI, kyA tumheM koI takalIpha hai ? parantu vaha isa praznakA kucha bhI uttara na de sakA / taba maiMne usa kaThaputalIke samAna nizcala bUMghaTavAlI nArIkI ora ghUmakara pUchAApa manmathakI kauna hotI haiM ? usane yadyapi koI uttara nahIM diyA, tathApi dekhA ki vaha manmathakI koI nahIM hai, merI strI hai ! isake bAda kyA hayA so kahanekI jarUrata nahIM / ___ lIjie pAThaka ! mere jAsUsI vyavasAyakA 'zrIgaNeza' isI gaharI saphalatAke sAtha hotA hai| kucha samaya bAda maiMne (lekhakane ) DiTekTiva inspekTara bAbU mahimacandrase kahA-ho sakatA hai ki manmathake sAtha tumhArI svIkA sambandha samAja-viruddha na ho| __ mahimacandra ne kahA-na honekI sambhAvanA hI adhika hai / kyoMki merI strIke sandUkase manmathakI eka ciTThI barAmada huI hai| yaha kahakara usame vaha ciTThI mere hAthameM rakha do / vaha isa prakAra thI Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAsUsa __ "zrImatI... "jAna par3atA hai, itane dinoMmeM tuma manmathako bhUla gaI hogii| bAlakapanameM jaba maiM apane mAmAke ghara jAtA thA, taba vahA~ sarvadA hI tumhAre sAtha khelA karatA thaa| hama logoMke ve khela aura khelaneke sambandha aba nahIM rahe haiN| mAlUma nahIM tuma jAnatI ho yA nahIM ki eka bAra maiMne dhairyakA bA~dha tor3akara aura lajjAko tAkameM rakhakara tumhAre sAtha vivAha-sambandha karane kA bhI prastAva kiyA thA ; kintu hama donoMkI avasthA lagabhaga barAbara thI, isa kAraNa donoM hI pakSake logoMne use anucita ThaharA diyA thaa| ___"usake bAda tumhArA vivAha ho gyaa| cAra pA~ca varSataka tumhArA koI kuzala-saMvAda nahIM milA / koI pA~ca mahIne hue hoMge, mujhe samAcAra milA ki tumhAre pati tabadIla hokara kalakatte A gaye haiN| taba maiMne yahA~ tumhAre gharakA patA lagAyA / ___"maiM tumase mulAkAta karanekI durAzA nahIM rakhatA aura antaryAmI jAnate haiM ki tumhAre gArhasthya sukhake bhItara eka upadravake samAna praveza karanekI merI icchA bhI nahIM hai / sandhyAke samaya tumhAre gharake sAmaneke eka gaisa-poSTake nIce maiM sUryopAsakake samAna khar3A rahatA huuN| tuma prati dina ThIka sAr3he sAta baje apanI aTArIkI dAhinI orake kamarekI kA~cakI khir3akIke sAmane eka laimpa jalAkara rakhA karatI ho aura usa samaya thor3I derake lie tumhArI dIpAlokita pratimA merI A~khoMmeM Akara basa jAtI hai- yadi maiMne tumhArA koI aparAdha kiyA hai to basa yahI ek| ___"isa bIcameM merA tumhAre patike sAtha paricaya aura dhIre dhIre maitrIbandhana bhI ho gayA hai| unake caritrakA mujhe aba taka jo kucha patA lagA hai, usase merA vizvAsa ho gayA hai ki tumhArA jIvana sukhI nahIM Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja hai / yadyapi tumhAre Upara merA koI sAmAjika adhikAra nahIM hai, kintu jisa vidhAtAne tumhAre duHkhako mere duHkhameM pariNata kara diyA hai, usIne usa duHkhako dUra karaneke prayatna karanekA bhAra bhI mere kandhoMpara DAlA hai| ___"ataeva merI gustAkhI mApha karake, zukravArakI sandhyAko ThIka sAta baje, cupacApa pAlakImeM baiThakara, yadi tuma kevala bIsa minaTake lie mere Derepara A jAogI, to maiM tumhAre patike saMbaMdhameM bahuta hI gupta bAteM btlaauuNgaa| yadi tuma unapara vizvAsa na karogI aura sahana kara sakogI, to maiM tatsambandhI pramANa bhI tumhAre sAmane peza kara sakU~gA aura sAtha hI kucha parAmarza bhI duuNgaa| maiM bhagavAnako sAkSI dekara aAzA karatA hU~ ki una parAmarzoM ke anusAra calanese tuma eka dina avazya sukhI ho skogii| ___ "merA yaha prayatna sarvathA niHsvArtha nahIM hai / thor3I derake lie maiM tumheM apane sammukha dekha sakU~gA, tumhArI bAteM sunU~gA aura tumhAre caraNoMke sparza se apane kamareko cirakAlake lie sukha-svamamaMDita banA lU~gA, yaha AkAMkSA bhI mere hRdayameM hai| yadi tuma merA vizvAsa na kara sakatI ho aura yadi isa sukhase bhI mujhe vaMcita karanA cAhatI ho, to mujhe vaisA likha denA / maiM usake uttarameM saba bAteM patrake dvArA hI likha bhejuuNgaa| yadi patra likhanekA vizvAsa bhI na ho, to merA yaha patra apane patiko dikhalA denA, taba mujhe jo kucha kahanA hai, vaha unase hI kaha duuNgaa|" Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durbuddhi -- - mujhe apanA paitRka makAna chor3a denA pdd'aa| kyoM aura kaise, so khulAsA karake na batalAU~gA - kevala AbhAsa hI dUMgA / maiM eka kasabekI sarakArI aspatAlakA DAkTara huuN| pulisake thAneke sAmane merA makAna hai| yamarAjake sAtha merI jitanI mitratA hai dArogA sAhabake sAtha bhI usase kama nahIM / jisa taraha maNise valayakI (kar3ekI) aura valayase maNikI zobhA bar3hatI hai usI taraha merI madhyasthatAse dArogA sAhabakI aura dArogA sAhabakI madhyasthatAse merI Arthika zrIvRddhi hotI thii| . ina saba kAraNoMse vartamAna niyamoMke jAnakAra dArogA lalitacakravartIke sAtha merI gaharI mitratA thii| unake kisI sambandhIkI eka sayAnI kanyA thii| dArogA sAhaba usake sAtha vivAha karane ke lie mujhase sadA hI anurodha kiyA karate aura isa taraha unhoMne mujhe taMga OM maNinA valayaM valayena maNimaNinA valayena vibhAti karaH / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja kara rakkhA thaa| kintu maiMne apanI ekamAtra mAtRhInA kanyA sAvitrIko vimAtAke hAtha soMpanA ucita na samajhA / prativarSa hI naye paMcAMgake anusAra vivAhake na jAne kitane muhUrta nikale aura vyartha cale gaye / na jAne kitane yogya aura ayogya pAtra merI A~khoMke sAmanese vara banakara gRhastha bana gaye; parantu maiM kevala unake byAhoMkI miThAiyA~ khAkara aura lambe-lambe sA~sa khIMcakara hI raha gyaa| sAvitrIne bAraha pUre karake terahaveM varSameM paira rakkhA / maiM vicAra kara rahA thA ki kucha rupayoMkA intajAma ho jAya to lar3akIko kisI acche gharameM byAha dUM aura usake bAda hI apane byAhakI cintA kruuN| isI samaya haranAtha majUmadAra AyA aura mere pairoMpara par3akara rone lgaa| bAta yaha thI ki usakI vidhavA lar3akI rAtako ekAeka mara gaI aura isa maukeko vyartha kho denA acchA na samajhakara usake zatruoMne dArogA sAhabako eka benAmakA patra likhakara sUcanA de dI ki vidhavA garbhavatI thii| garbhapAta karanekA jo prayatna kiyA gayA, usImeM usakI jAna calI gaI / basa yaha saMvAda pAte hI pulisane haranAthakA ghara ghera liyA aura vidhavAkI lAzakA saMskAra karanemeM rukAvaTa DAla dii| . eka to lar3akIkA zoka vyAkula kara rahA thA aura usapara yaha asahya apavAdakI coTa ! becArA bUr3hA asthira ho utthaa| bolA-Apa DAkTara bhI haiM aura dArogA sAhabake mitra bhI haiM, kisI taraha mujhe bcaaie| lakSmIjIkI lIlA vicitra hai| jaba ve cAhatI haiM taba isa taraha binA hI bulAI chappara phAr3akara A jAtI haiM / maiMne gardana hilAkara kahAmAmalA to bar3A beDhaba hai ! aura apanI bAtako pramANita karane ke .lie do-cAra kalpita udAharaNa bhI de diye| bUr3hA haranAtha kA~pa uThA aura baccekI nAI rone lgaa| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durbuddhi antameM mAmalA ThIka ho gayA aura haranAthako apane lar3akIke zavasaMskAra karanekI AjJA mila gaI ; parantu isameM vaha bilkula barabAda ho gyaa| usI dina zAmako sAvitrIne mere pAsa Akara karuNApUrNa svarase pUchA-pitAjI, Aja vaha bUr3hA brAhmaNa tumhAre pairoM par3akara kyoM rotA thA ? maiMne use dhamakAkara kahA-tujhe ina bAtoMse matalaba! cala apanA kAma kara ! ___ isa mAmalese kanyA-dAna karanekA mArga sApha ho gayA / lakSmIjI bar3e acche maukepara prasanna huii| vivAhakA dina nizcita ho gyaa| eka hI kanyA thI, isalie khUba taiyAriyAM kI gii| gharameM koI strI nahIM thI, isalie par3osiyoMse sahAyatA lenI pdd'ii| haranAtha apanA sarvasva -kho cukA thA, to bhI merA upakAra mAnatA thA aura isalie isa kAmameM mujhe jIjAnase sahAyatA dene lgaa| vivAha-samAraMbha pUrA nahIM ho pAyA / jisa dina haldI car3hAI gaI usI dina rAtriko tIna baje sAvitrIko haijA ho gyaa| bahuta upAya kiye gaye, parantu lAbha kucha bhI nahIM huA / antameM davAiyoMkI zIziyA~ jamInapara paTakakara maiM bhAgA aura haranAthake pairoM par3akara gir3agir3Akara kahane lagA-bAbA, kSamA karo, isa pApIko kSamA karo, sAvitrI merI ekamAtra kanyA hai / saMsArameM ise chor3akara merA aura koI nahIM hai| __haranAtha mere kathanakA kucha bhI matalaba nahIM samajhA; vaha ghabar3Akara bolA-DAkTara sAhaba, Apa yaha kyA karate haiM ! maiM Apake upakArase dabA huA hU~; mere pairoMko mata chupro ! _ maiMne kahA-bAbA, tuma niraparAdha the, to bhI maiMne tumhArA sarvanAza kiyA hai| merI kanyA usI pApase mara rahI hai| yaha kahakara maiM saba logoMke sAmane cillAcillAkara kahane lagA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja bhAiyo, maiMne manamAne rupayA lUTAkara isa vRddha brAhmaNakA sarvanAza kara DAlA hai, aba maiM usakA phala bhoga rahA huuN| bhagavAn, merI sAvitrIkI rakSA kro| isake bAda maiM haranAthake jUte uThAkara apane sirameM taDAtar3a mArane lagA! vRddha ghabar3A gayA, usane mere hAthase jUte chIna liye| dUsare dina 10 baje haridrA-raMga-raMjita sAvitrI isa lokase vidA ho gii| isake dUsare hI dina dArogA sAhabane kahA-DAkTara sAhaba, kyA soca rahe ho ? ghara-girastIkI sAra-saMbhAlake lie eka AdamI to cAhie hI; phira aba vivAha kyoM nahIM kara DAlate ? ___ manuSyake marmAntika duHkha-zokake prati isa tarahakI niSThura azraddhA kisI zaitAnako bhI zobhA nahIM de sakatI / icchA to huI ki dArogA sAhabako do cAra sunA dUM; parantu samaya samayapara maiM unake sAmane jisa manuSyatvakA paricaya de cukA thA usakI yAda A jAnese isa samaya merA mu~ha uttara deneko nahIM khula sakA / usa dina aisA mAlUma huA ki dArogAkI mitratAne cAbuka mArakara merA apamAna kiyA hai ! hRdaya cAhe jitanA vyathita ho-kaSTa cAhe jitanA aAkara par3e ; parantu karmacakra calatA hI rahatA hai-saMsArake kAma-kAja banda nahIM hote / sadAkI nAI bhUkhake lie AhAra, paharaneko kapar3e, aura to kyA cUlheke lie iMdhana aura jUtoMke lie phIte taka, pUre udyogake sAtha saMgraha kiye binA kAma nahIM cltaa| ___ yadi kabhI kAma-kAjase phurasata pAkara maiM gharameM akelA pAkara baiThatA to bIcabIcameM vahI karuNa-kaNThakA prazna kAnake pAsa Akara Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durbuddhi marne dhvanita hone lagatA-"vaha bUr3hA tumhAre pairoM par3akara kyoM rotA thA ?" aura usa samaya mere hRdayameM zUlakI-sI vedanA hone lagatI / maiMne daridra haranAthake jiirnn| gharakI marammata apane kharcase karA dI / eka dudhArU gAya use de dI aura usakI jo jamIna mahAjanake yahA~ giravI rakkhI gaI thI usakA bhI uddhAra karA diyaa| ___ maiM kanyA-zokakI duHsaha vedanAse kabhI kabhI rAta-rAtabhara karavaTeM badalatA par3A rahatA-ghar3I-bharako bhI nIMda na aatii| usa samaya socatA ki yadyapi merI komalahRdayA kanyA saMsAra-lIlAko zeSa karake calI gaI hai, to bhI use apane bApake niSThura duSkarmoM ke kAraNa paralokameM bhI zAnti nahIM mila rahI hai - vaha mAno vyathita hokara bAra bAra yahI prazna karatI hai ki-pitAjI, tumane aisA kyoM kiyA? kucha dina taka merA yaha hAla rahA ki maiM garIboMkA ilAja karake unase fIsake lie takAjA na kara sakatA / yadi kisI lar3akIko koI bImArI ho jAtI to aisA mAlUma hotA ki merI sAvitrI hI sAre gA~vakI bImAra lar3akiyoM ke bIcameM roga bhoga rahI hai| eka dina mUsaladhAra pAnI barasA / sArI rAta bIta gaI, para varSA banda na huI / jahA~ tahA~ pAnI hI pAnI dikhAI dene lagA / gharase bAhara jAneke lie bhI nAvakI jarUrata par3ane lgii| usa dina mere lie mAlagujAra sAhabake yahA~se bulAvA AyA / mAlagujArakI nAvake mallAhoMko merA jarA bhI vilamba sahya nahIM ho rahA thA; ve takAjepara takAjA kara rahe the / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ravIndra-kathAkuJja ....mmrani.marwr.aaraaman. .... ...... pahale jaba kabhI aise maukepara mujhe kahIM bAhara jAnA par3atA, taba sAvitrI mere purAne chAteko kholakara dekhatI ki usameM kahIM chidra to nahIM hai aura phira komala kaNThase sAvadhAna kara detI ki pitAjI, havA bahuta tejIse cala rahI hai aura pAnI bhI khUba barasa rahA hai, kahIM aisA na ho ki sardI laga jAya / usa dina apane zUnya zabdahIna gharameM apanA chAtA svayaM khojate samaya mujhe usa snehapUrNa mukhakI yAda A gaI aura maiM sAvitrIke banda kamarekI ora dekhakara socane lagA ki jo manuSya dUsareke duHkhoMkI paravA nahIM karatA hai, bhagavAn use sukhI karaneke lie usake gharameM sAvitrI jaisI snehakI cIja kaise rakha sakatA hai ? yaha socate socate merI chAtI phaTane lagI / usI samaya bAharase mAlagujAra sAhabake naukaroM ke takAjekA zabda suna par3A aura maiM kisI taraha zoka saMvaraNa karake bAhara nikala pdd'aa| nAvapara car3hate samaya maiMne dekhA ki thAneke ghATapara eka kisAna la~goTI lagAye hue baiThA hai aura pAnImeM bhIga rahA hai| pAsa hI eka choTI-sI DoMgI ba~dha rahI hai / maiMne pUchA-kyoM re, yahA~ pAnImeM kyoM bhIga rahA hai ? uttarase mAlUma huA ki kala rAtako usakI kanyAko sA~pane kATa khAyA hai, isalie pulisa use riporTa likhAneke lie thAnemeM ghasITa lAI hai| dekhA ki usane apane zarIrake eka mAtra vastrase kanyAkA mRta zarIra Dhaka rakkhA hai| isI samaya mAlagujArIke jaldabAz2a mallAhoMne nAva khola dii| koI eka baje maiM vApasa pA gyaa| dekhA ki taba bhI vaha kisAna hAtha pairoMko sikor3akara chAtIse cipaTAye baiThA hai aura pAnImeM bhIga rahA hai / dArogA sAhabake darzanoMkA saubhAgya use taba bhI prApta nahIM huA thaa| maiMne ghara jAkara rasoI banAI aura usakA kucha Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dubuddhi bhAga kisAnake pAsa bheja diyA ; parantu usane usakA sparza bhI na kiyA / ____ jaldI jaldI AhArase chuTTI pAkara maiM mAlagujArake rogIko dekhane ke lie phira gharase bAhara huaa| saMdhyAko vApasa Akara dekhA to usa kisAnakI dazA kharAba ho rahI hai| vaha bAtakA uttara nahIM de sakatA,. mu~hakI ora TakaTakI lagAkara dekhatA hai| usa samaya nadI, gA~va, thAnA, meghAcchanna AkAza aura kIcar3amaya pRthvI zrAdi saba cIjeM use svamake jaisI mAlUma hotI thIM / bArabAra pUchatAcha karane para mAlUma huA ki usase eka sipAhIne pAkara pUchA ki 'tere pAsa kucha rupaye haiM yA nahIM' aura isake uttarameM usane kaha diyA ki 'maiM bahuta hI garIba hU~, mere pAsa kucha bhI nahIM hai / ' sipAhI taba yaha kahakara calA gayA, to kucha nahIM ho sakatA, yahIM par3e rahanA pdd'egaa|' ___ maiMne isa prakArake dRzya saikar3oM hI bAra dekhe the, para unakA mere cittapara kucha bhI asara nahIM par3A thA ; magara usa dina usa kisAnakI dazA mujhase nahIM dekhI gaI-merA hRdaya vidIrNa hone lgaa| sAvitrIke karu. NA-gadgada kaNThakA svara jahA~ tahA~se sunAI par3ane lagA aura usa kanyAviyogI vAkyahIna kisAnakA aparimita duHkha merI chAtIko cIrakara bAhara hone lgaa| dArogA sAhaba betakI kursIpara baiThe hue Anandase hukkA pI rahe the| unake pUrvokta sambandhI mahAzaya bhI vahIM baiThe hue gappeM hA~ka rahe the jo ki apanI kanyAkA vivAha mere sAtha karanA cAhate the| ve isa samaya isI kAmake lie vahA~ padhAre the| maiM jhapaTatA huA pahu~cA aura dArogA sAhabase cillAkara bolA-"Apa manuyya haiM yA rAkSasa ?" isake sAtha hI maiMne apane sAre dinakI kamAIke rupaye unake sAmane pheMka diye aura kahA- "rupayA cAhie to ye le lo, jaba maroge taba inheM sAtha le Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja jAnA ; parantu isa samaya isa garIba ko chuTTI de do, jisase yaha apanI kanyAkA antima saMskAra kara sake !" dArogA sAhabakA jo prema-maitrI-viTapa aneka dukhiyoMke A~suoMke secanase lahalahA rahA thA, vaha isa aAkasmika A~dhIse girakara jamInameM mila gayA! ___ isake thor3e hI dina bAda maiMne dArogA sAhabase kSamA-prArthanA kI, unakI mahadAzayatAkI stuti kI aura apanI mUrkhatAko bArabAra dhikkArA ; parantu Akhira mujhe apanA ghara chor3anA hI pdd'aa| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atithi kA~galake jamIndAra bAbU motIlAla nAva kirAe karake apane parivArasahita svadeza jA rahe the| rAstemeM dopahara ke samaya unhoMne nadItaTake eka bAjArake pAsa nAva ba~dhavA dI aura vahIM rasoI Adi banAnekA Ayojana karane lge| itane meM eka brAhmaNa bAlakane unake pAsa Akara pUchA-bAbUjI, Apa loga kahA~ jAya~ge? bAlakakI avasthA pandraha solaha varSase adhika na hogii| motI bAbUne uttara diyA-hama loga kA~ThAla jAyeMge / brAhmaNa bAlakane pUchA-kyA Apa mujhe rAstemeM nandIgA~vameM utAra deMge? motI bAbUne use rAstemeM utAra denA maMjUra kara liyA aura pUchAtumhArA nAma kyA hai ? Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja brAhmaNa bAlakane uttara diyA-merA nAma tArApada hai| gore raMgakA vaha bAlaka dekhane meM bahuta sundara thaa| usakI bar3I bar3I A~khoM aura ha~sate hue hoThoMse bahuta hI lalita sukumAratA prakaTa hotI thI / vaha kevala eka mailI dhotI pahane thaa| usakA zeSa sArA zarIra naMgA thaa| usake saba aGga bahuta hI suDaula the / aisA jAna par3atA thA ki kisI bahuta acche kArIgarane bahuta yanase usake saba aGga bahuta dhyAnapUrvaka gar3he haiM / mAno vaha pUrvajanmameM tApasa-bAlaka thA aura nirmala tapasyAke prabhAvase usake zarIra meMse sAre zArIrika vikAra bahuta adhika parimANameM nikala jAnese eka sammArjita brahmaNyazrI usameMse prasphuTita ho uThI hai| motI bAbUne bahuta hI snehapUrvaka kahA-beTA, tuma jAkara snAna kara Ayo / tumhArA bhojana yahIM hogA ! tArApadane kahA-acchA Apa bhojana bnaaie| itanA kahakara vaha bAlaka binA kisI prakArake saMkocake rasoI banAne meM sahAyatA dene lgaa| bAbU motIlAlakA naukara hindustAnI thA / machalI cIrane aura kATane Adike kAmameM vaha utanA adhika nipuNa nahIM thaa| tArApadane vaha kAma usake hAthase le liyA aura thor3I hI derameM use acchI taraha sampanna bhI kara diyA / isake sivA usane eka do tarakAriyA~ bhI aisI acchI taraha pakA dI jisase jAna par3A ki vaha ina kAmoM meM acchA abhyasta hai / jaba rasoI paka cukI, taba tArApadane nadImeM snAna karake apanI choTI-sI gaTharI kholakara usameMse eka sapheda dhotI nikAlakara pahanI, kAThakI eka choTI kaMghI nikAlakara apane sirake bar3e bar3e bAla mAthe parase haTAkara pIche gardanakI ora DAla diye aura svaccha yajJopavIta dhAraNa kiye hue vaha nAvameM bAbU motIlAlake pAsa jA phuNcaa| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atithi motI bAbU use nAvake andara le gaye / vahA~ motI bAbUkI strI aura nau varSakI unakI kanyA donoM baiThI huI thiiN| isa sundara bAlakako dekhakara motI bAbUkI strI annapUrNAkA hRdaya premase bhara gayA / vaha mana hI mana socane lagI-AhA! yaha kisakA bAlaka hai, kahA~se pA rahA hai-ise chor3akara bhalA isakI mA kaise sukhase rahatI hogI-usase kaise rahA jAtA hogA ! thor3I dera meM motI bAbU aura isa choTe bAlakake lie pAsa hI pAsa do Asana bicha gye| bAlaka bahuta hI kama bhojana kara rahA hai, yaha dekhakara annapUrNAne manameM socA ki yaha kucha saMkoca kara rahA hai| usane usase bahuta anurodha kiyA ki thor3A yaha khA lo, thor3A vaha khA lo / para jaba usakA peTa bhara gayA, taba phira usane koI anurodha nahIM maanaa| saba logoMne dekhA ki yaha bAlaka saba kAma apanI hI icchAse karatA hai aura aise sahaja karatA hai ki kisIko yaha nahIM jAna par3atA ki vaha jida karatA hai yA apanI hI bAta rakhanA cAhatA hai| usake vyavahArameM kahIM lajjAkA nAma bhI nahIM dikhAI detA / ___ jaba saba loga bhojana kara cuke, taba annapUrNAne use apane pAsa baiThAkara bahuta-sI bAteM pUchI aura usakA vistRta itihAsa jAnanA cAhA ; para kucha bahuta adhika patA nahIM claa| basa yahI patA calA ki yaha bAlaka sAta ATha varSakI avasthAmeM hI apanI icchAse ghara chor3akara bhAga pAyA hai| annapUrNAne pUchA-tumhArI mA~ nahIM haiM ? tArApadane khaa-haiN| annapUrNA ne phira pUchA-kyA ve tumheM nahIM cAhatI ? tArApadako mAno usakA yaha prazna bahuta hI adbhuta jAna pdd'aa| vaha jorase ha~sa par3A aura bolA-kyoM, cAhatI kyoM nahIM ! Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja annapUrNAne phira pUchA- to phira tuma use chor3akara cale kaise Aye ? tArApada ne kahA- usake aura bhI cAra lar3ake aura tIna lar3akiyA~ haiM / 68 bAlakakA yaha adbhuta uttara sunakara annapUrNA bahuta hI duHkhI huI || usane kahA- vAha, bhalA yaha bhI koI bAta hai ! hAthameM pA~ca u~galiyA~ haiM, to kyA isalie eka u~galI kATa DAlI jAya ? tArApadakI avasthA kama thI aura isI lie usakA itihAsa bhI bahuta hI saMkSipta thA / para phira bhI usameM bahuta hI vilakSaNatA aura navInatA thI / vaha apane pitA-mAtAkA cauthA putra thA aura choTI avasthA meM hI pitRhIna ho gayA thA / yadyapi usakI mAtAkI kaI santAneM thIM, tathApi gharameM usakA bahuta zrAdara thA / mA~, bhAI, bahaneM aura pAsa par3osa ke loga sabhI usake sAtha bahuta adhika prema karate the / yahA~ taka ki gurujI bhI kabhI use mArate pITate nahIM the / yadi kabhI ve use kucha mAra bhI baiThate to usake apane parAe sabhI logoMko bahuta adhika duHkha hotA / aisI dazAmeM usake lie ghara chor3akara bhAganekA koI kAraNa nahIM thA / jo lar3akA upekSita aura rogI - sA thA, sadA hI curA curAkara per3oM ke phala aura una per3oMke mAlikoMse pratiphalasvarUpa caugunI mAra khAkara idhara udhara ghUmA karatA thA, vaha to apanI paricita grAmasImA meM mArapITa karanevAlI mA~ke pAsa par3A raha gayA; aura sAre gA~vakA pyArA yaha bAlaka videzI rAsadhAriyoMke dalake sAtha prasannatApUrvaka gA~va chor3akara bhAga AyA / I saba loga use DhU~r3hakara phira gA~va meM le Aye / mAtAne use kalejese lagAkara lagAtAra rote rote usakA sArA zarIra A~suoM se bhigo diyA / usakI bahaneM bhI rone lgiiN| usake bar3e bhAIne puruSa abhibhAvakakA kaThina Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atithi 88 kartavya pAlana karaneke lie use pahale to bahuta hI sAdhAraNa rUpase kucha DA~Tane DapanekI ceSTA kI aura antameM bahuta hI anutapta hRdayase bahuta azvAsana aura puraskAra diyaa| pAsa-par3osakI striyA~ use apane apane ghara bulAkara usakA bahuta Adara karatIM aura use bahuta kucha pralobhana dekara bA~dhanA caahtiiN| para ina bandhanoMko, yahA~ taka ki snehabandhanako bhI usane kucha na samajhA / usake janmakAlake nakSatroMne hI use gRhahIna banA diyA thaa| vaha jaba dekhatA ki videzI mallAha loga gUna khIMcakara nadImeMse nAveM le jA rahe haiM, athavA gA~vake bar3e bar3ake vRkSake nIce kisI dUra dezase Akara koI saMnyAsI ThaharA hai, athavA kaMjar3a loga nadI-kinAreke par3e hue maidAnameM choTI-choTI jhopar3iyA~ bA~dhakara bA~sa chIla chIla kara TokaniyA~ aura DAliyA~ tayAra kara rahe haiM, taba bAharI ajJAta pRthvIko snehahIna svAdhInatAke lie usakA citta azAnta ho uThatA / jaba vaha lagAtAra do tIna bAra ghara chor3a chor3akara bhAgA, taba usake gharake logoM tathA gA~vavAloMne usakI prAzA chor3a dii| pahale vaha rAsadhAriyoMke eka dalake sAtha ho gyaa| usa dalakA pradhAna use putra ke samAna cAhatA aura vaha dalake sabhI choTe bar3e zrAdamiyoMkA premapAtra bana gayA--yahA~ taka ki jisa gharameM rAsalIlA hotI usa gharake mAlika aura vizeSataH striyA~ bhI use bahuta mAnatIM aura vizeSa rUpase use apane pAsa bulAkara usakA bahuta Adara kiyA krtiiN| itanA saba kucha hone para bhI vaha eka dina binA kisIse kucha kahe sune, na jAne kahA~, calA gayA aura phira kisIko usakA patA nahIM lgaa| tArApadako bandhanase utanA hI Dara lagatA, jitanA hiranake bacceko lagatA hai ; aura hiranake hI samAna vaha saMgItakA bhI premI thaa| rAsadhAriyoM ke saMgItane hI pahale pahala gharase usakA mana ucATa kiyA thaa| saMgItakA svara sunate hI usake zarIrakI naseM kA~pane lagatIM / aura gAne Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja ke tAla para usakA sArA zarIra hilane lagatA / jisa samaya vaha bahuta choTA thA, usa samaya bhI saMgIta-sabhAmeM vaha isa prakAra saMyata aura gambhIra vayaskake samAna prAtma-vismRta hokara baiThA baiThA hilA karatA ki use dekhakara bUr3he logoMko apanI ha~sI rokanA kaThina ho jaataa| kevala saMgIta hI kyoM, jisa samaya vRkSoMke ghane pattoMpara zrAvaNakI vRSTikI dhArA par3atI, AkAzameM megha garajatA, jaMgala meM mAtRhIna daitya-zizuke roneke samAna havAkI sanasanAhaTa hotI, usa samaya bhI usakA citta mAno bahuta hI ucchRGkhala ho uThatA / jaba nistabdha dopaharake samaya bahuta dUra zrAkAzameM cIla cillAtI, varSA RtumeM sandhyAke samaya meMDhaka bolate, gambhIra rAtrimeM gIdar3a cillAte, taba bhI vaha mAno utAvalA-sA hokara bahaka uThatA / isI saMgItake mohase AkRSTa hokara vaha zIghra hI bhajanIkoMke eka dalameM Akara sammilita ho gyaa| bhajanIkoMke usa dalakA adhyakSa bahuta hI yatnapUrvaka use gAnA sikhalAyA karatA aura use apane bhajana tathA gIta Adi kaMTha karAyA karatA / vaha use apane hRdayarUpI piMjareke pakSIke samAna priya samajhatA aura usake sAtha sneha krtaa| parantu pakSIne kucha kucha gAnA sIkhA aura eka dina prAtaHkAla vaha vahA~se ur3akara calA gayA! antima bAra vaha eka jimnAsTika-vAloMke dala meM jA milA / usa prAntameM jyeSTha mAsake antase lekara ASAr3ha mAsake anta taka sthAna sthAnapara ekake bAda eka, aneka mele huA karate haiM / unhIM meloM meM jAkara kamAne khAneke lie kaI rAsadhArI, gAne bajAnevAle bhajanIka, kavi, nAcanevAlI striyA~ aura taraha tarahakI cIjeM becanevAle dUkAnadAra zrAdi nAvoMpara car3hakara choTI choTI nadiyoM jaura upanadiyoM AdimeMse hote hue eka sthAnase dUsare sthAnapara jAyA karate haiM / pichale varSase kalakatteke jimnAsTika-vAloMkA bhI eka choTA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atithi sA dala ina meloM ke Amoda-cakrameM yoga diyA karatA thaa| tArApadane pahale to nAvavAle eka dUkAnadArake sAtha milakara pAna bIr3e becanekA bhAra liyaa| isake uparAnta apane svabhAvika kutUhalake kAraNa vaha jimnAsTika-vAle bAlakoMkA vyAyAma-naipuNya dekhakara unakI ora AkRSTa huA aura unhIMke dala meM jA milaa| tArApadane svayaM hI abhyAsa karake bahuta acchI taraha vaMzI bajAnA sIkha liyA thaa| jisa samaya jimnAsTika hotA, usa samaya vaha druta tAlameM vaMzImeM lakhanaUkI ThumarI bajAyA karatA / basa yahI usakA eka kAma thaa| antima bAra vaha isI dala meMse bhAgA thaa| usane sunA ki nandIgrAmake jamIMdAra loga milakara yAtrA yA rAsa-dhAriyoMkI eka bahuta bar3I maMDalI khar3I kara rahe haiN| yahI sunakara vaha apanI choTI-sI gaTharI lekara nandIgrAma jAnekA Ayojana karane lagA aura isI bIcameM motI bAbUke sAtha usakI bheTa ho gii| yadyapi tArApada kaI daloMmeM raha cukA thA, para apanI prakRtike kAraNa usane kiso dalakI koI vizeSatA nahIM prApta kI thii| apane antarameM vaha sadA pUrNarUpase nirlipta aura mukta thaa| vaha saMsArakI anekoM kutsita bAteM sadA sunA karatA aura aneka kadarya dRzya usakI A~khoMke sAmane se gujarate; parantu una saba bAtoMko usake manameM saMcita honekA tilamAtra bhI avasara nahIM milaa| isa lar3akekA una saba bAtoMmeMse kisIpara bhI dhyAna nahIM / jisa prakAra aura kisI tarahakA koI bandhana use nahIM bA~dha sakatA thA, usI prakAra abhyAsa-bandhana bhI usake manako baddha nahIM kara skaa| vaha isa saMsArake ga~dale jalake Upara zubhra-pakSa rAjahaMsakI bhA~ti sadA alaga hI ghUmA karatA / vaha apane kutUhalake kAraNa usa gaiMdale jalameM cAhe jitane bAra DubakI lagAtA, para phira bhI usake paMkha gIle yA malina nahIM hue| isI lie isa gRha Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ravIndra-kathAkuJja tyAgI bAlakake mukhapara eka zubhra svAbhAvika tAruNya amlAna bhAvase prakAzita ho rahA thA / usake mukhakI vahI zrI dekhakara vRddha anubhavI motIlAla bAbUne usase binA kucha pUche hI aura usapara binA kisI prakArakA sandeha kiye hI use parama AdarapUrvaka apane sAtha le liyaa| . jaba saba loga bhojana Adi kara cuke, taba nAva khola dI gii| annapUrNA bahuta hI snehapUrvaka isa brAhmaNa bAlakase usake ghara tathA AtmIya parijanoM AdikI bAteM pUchane lgii| tArApadane usake saba praznoMkA bahuta hI saMkSepameM uttara dekara kisI prakAra apanI jAna chur3AI aura vaha bAhara Akara khar3A ho gyaa| bAhara varSAkI nadI paripUrNatAkI antima rekhA taka bhara uThI aura usane apanI caMcalatAse prakRti mAtAko mAno udvigna kara diyaa| AkAzameM bAdala na hone ke kAraNa dhUpa bahuta teja ho rahI thii| usa dhUpameM nadIke taTapara kA~sa tathA dUsare aneka prakArake tRNa Adi Adhe pAnI meM DUbe hue the aura Adhe bAhara nikale hue / unake Upara sarasa saghana Ukhake kheta aura unakI dUsarI ora bahuta dUra dUra taka nIlAMjana varNakI vana-rekhA thii| mAno ye saba purAnI kahAnIkI sonekI char3Ike spazaMse sadya-jAgrata navIna saundaryake samAna nirvAka nIlAkAzakI mugdha dRSTi ke sAmane prasphuTita ho uThe the| sabhI mAno sajIva, spandita, pragalbha, Alokake dvArA udbhAsita, navInatAse cikane, camakate hue tathA pracuratAse paripUrNa the / tArApadane nAvakI chatapara pahuMcakara pAlakI chAyAmeM Azraya liyaa| dhIre dhIre DAlue hare bhare kinAre, pAnIse bhare hue paTasanake kheta, gAr3ha zyAmala dhAnoMkA laharAnA, ghATase gA~vakI ora jAnevAlI saMkIrNa Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atithi 103 pagaDaMDiyA~, ghane vanoMse ghire hue chAyAmaya grAma, usakI A~khoM ke sAmane Ane lage / yahI jala, sthala aura AkAza, yahI cAroM orakI sacalatA, sajIvatA aura mukharatA, yahI Urdhva adhodezakI vyApti aura vaicitrya tathA nirlipta sudUratA, yahI subRhat cirasthAyI ninimeSa vAkyavihIna vizva jagat usa taruNa bAlakakA sabase bar3A AtmIya (apanA) thA / phira bhI vaha isa caMcala mAnava-kaTiko eka kSaNa ke lie bhI snehabAhuse pakar3a rakhane kI ceSTA nahIM karatA thaa| bachar3e apanI rassI tur3A.. kara nadIke taTapara daur3a rahe the / gA~voMke TaTTU rassIse ba~dhe hue agale donoM pairoMse uchalate hue ghAsa khAte phirate the / macchIkhora (pakSI) machuoMke jAla bA~dhaneke bA~soM ke Uparase bahuta vegake sAtha dhapase jalameM kUdakara machaliyA~ pakar3a rahe the / lar3ake jala meM utarakara aneka prakArakI krIr3Ae~ kara rahe the / striyA~ jora jorase ha~satI huI ApasameM bAteM karatI jAtI thIM aura chAtI taka jalameM utarakara apanI dhotiyoMke A~cala phailAkara donoM hAthoMse unheM malamalakara sApha kara rahI thiiN| machalI becanevAlI striyA~, kamara bA~dhe hue, machuoMse machaliyA~ kharIda rahI thiiN| tArApada baiThA baiThA sadA navIna bane rahanevAle prazrAnta kutUhalase yaha saba dekha rahA thA- usakI dRSTikI pyAsa kisI taraha bujhatI hI na thii| nAvakI chatapara pahu~cakara tArApadane pAlakI rassI thAmanevAle mallAhase bAta karanA prArambha kara diyaa| bIca bIcameM AvazyakatA par3anepara vaha mallAhake hAthase laggI lekara Apa bhI dasa pA~ca hAtha lagA diyA karatA thA / jaba mallAhako tamAkhU pIne kI AvazyakatA huI, taba usane usake hAthase patavAra le lI ; aura jaba jidhara pAla ghumAnekI AvazyakatA huI, taba bahuta hI dakSatApUrvaka use bhI udhara ghumA diyA / jaba sandhyA honeko pAI, taba annapUrNAne use bulAkara pUchArAtake samaya tuma kyA khAyA karate ho ? Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja tarApar3hane kahA- jo kucha mila jAya, vahI khA letA hU~ / aura phira maiM nitya to rAtako khAtA bhI nahIM / 104 Atithya grahaNa meM isa sundara vAlakakI udAsInatA annapUrNAko kucha kucha kaSTa dene lagI / vaha bahuta cAhatI thI ki maiM acchI taraha khilA pahanAkara isa gRhacyuta bAlakako bhalI bhA~ti tRpti kara dU~ / para use kisI prakAra isa bAtakA patA hI na calA ki Akhira kisa bAta se tArApadakA paritoSa hotA hai / annapUrNAne naukara ko bulAkara gA~va se dUdha aura miThAI Adi kharIda lAne ke lie khaa| tArApadane yathAparimANa AhAra to kara liyA; parantu dUdha nahIM pIyA / mauna svabhAva motIlAla bAbUne bhI usase dUdha pI lene ke lie anurodha kiyA / para usane saMkSepa meM yahI kaha diyA ki mujhe dUdha acchA nahIM lagatA / isI prakAra nadI meM nAvapara hI do tIna dina bIta gaye / tArApada rasoI banAne aura parosane tathA bAjArase saudA sulapha lAnese lekara nAva calAne taka ke sabhI kAmoM meM apanI icchA aura bahuta hI tatparatA se yoga diyA karatA thA / jo dRzya usakI A~khoMke sAmane AtA thA, usI ora usakI kutUhalapUrNa dRSTi daur3a jAtI thI / jo kAma usake hAthake Age A jAtA thA, usameM vaha grApa hI Apa zrAkuSTa hokara laga jAtA thA / usakI dRSTi, usake hAtha, usakA mana sabhI sadA sacala rahA karate the aura isI lie vaha nitya sacalA prakRtike samAna sadA nizcinta, udAsIna aura sadA kriyAsakta rahatA thA / pratyeka manuSyakI eka nijakI svataMtra adhiSThAna-bhUmi huA karatI hai / parantu tArApada isa ananta nIlAmbaravAhI vizvapravAha meM eka Anandojjvala taraMgake samAna thA / bhUta yA bhaviSya ke sAtha usakA kisI prakArakA koI bandhana nahIM thA / sAmanekI ora bar3he calanA hI usakA eka mAtra kArya thA / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zratithi idhara bahuta dinoM se vaha aneka prakArakI maNDaliyoM aura sampradAyoM Adike sAtha rahatA AyA thA, isalie aneka prakArakI manoraMjana karanekI vidyAe~ use acchI taraha A gaI thIM / kabhI kisI prakArakI cintAse zrAcchanna na rahane ke kAraNa usake nirmala smRti- paTapara sabhI cIjeM bahuta hI sahaja bhAvase mudrita ho jAtI thIM / aneka prakAra ke bhajana, kIrtana, kathAe~ aura abhinaya yAdi use kaNTha the / bAbU motIlAla apanI bahuta dinoMkI prathAke anusAra eka dina saMdhyA samaya apanI strI aura kanyAko rAmAyaNa par3hakara sunA rahe the / kuza aura lavakA prakaraNa thA / usa samaya tArApada apane utsAhako na roka sakA aura nAvakI chataparase nIce utarakara bolA- Apa pustaka rakha diijie| maiM kuza aura lavasambandhI kucha gIta thApa logoMko sunAtA hU~ / Apa loga jarA dhyAnapUrvaka sunie / 105 1 itanA kahakara usane lava aura kuzake sambandhakI kathAke gIta prArambha kara diye / vaMzIke samAna apane mIThe svarase vaha dhArApravAhakI bhA~ti aneka prakArake gIta sunAne lagA / saba mallAha Adi bhI dvArake pAsa gIta sunane ke lie thA khar3e hue| usa nadI taTake saMdhyA samayake AkAzameM hAsya, karuNA aura saMgItase eka apUrva srota pravAhita hone lagA / donoM ora ke nistabdha tadoMkI bhUmi kutUhalapUrNa ho uThI / vahA~ pAsase hokara jo nAveM jA rahI thIM, unake ArohI bhI thor3I dera ke lie utkaNThita hokara usI zrora kAna lagAkara sunane lage / jaba gIta aura kathA samApta ho gaI, taba saba loga vyathita cittase ThaNDI sAMsa lekara socane lage ki yaha kathA aura yaha gIta itanI jaldI kyoM samApta ho gayA ! sajalanayanA annapUrNA kI yaha icchA hone lagI ki isa bAlakako maiM apanI goda meM baiThAkara aura kalejese lagAkara usakA mastaka sU~ghU~ / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja bAbU motIlAla socane lage ki yadi isa bAlakako maiM apane pAsa rakha sakU~, to mere putravAle abhAvakI pUrti ho jAya / kevala choTI bAlikA cAruzazikA antaHkaraNa IrSyA aura vidveSase paripUrNa ho utthaa| cAruzazi apane mAtA-pitAkI eka mAtra santAna aura unake snehakI eka mAtra adhikAriNI thii| usake haTha aura jida AdikA koI ThikAnA nahIM thA / khAne pahanane aura sirake bAla gUMthane Adike sambandhameM usakA mata bilakula svataMtra aura nijakA thA; para usa matameM kabhI kisI prakArakI sthiratA nahIM dikhAI detI thii| jisa dina kahIM kisI prakArakA nimaMtraNa Adi hotA thA, usa dina usakI mAtAko isa bAtakA Dara hI lagA rahatA thA ki kahIM merI lar3akI apane banAva-siMgArake sambandhameM koI asambhava jida na ThAna baiThe / yadi saMyogavaza kisI dina usake sirake bAla usake manake mutAbika nahIM ba~dhate the, to usa dina phira usake bAla cAhe jitanI bAra kholakara kyoM na bA~dhe jAte, vaha kisI taraha mAnatI hI na thI aura antameM khUba ronA cillAnA huA karatA thaa| sabhI bAtoM meM usakI yahI dazA thI / aura jaba kisI samaya usakA citta prasanna rahatA thA, taba vaha kabhI kisI bAtapara koI Apatti hI nahIM karatI thii| usa samaya vaha bahuta adhika prema prakaTa karatI huI jorase apanI mA~ke galese lipaTa jAtI thI aura use cUmakara ha~satI ha~satI loTa-poTa ho jAtI thii| yaha choTI lar3akI eka aisI pahelI thI, jo kisI prakAra samajhameM hI nahIM pAtI thii| yaha bAlikA apane durbAdhya hRdayake sAre vegakA upayoga karake mana Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atithi hI mana tArApadase bahuta adhika vidveSa karane lagI / mAtA pitAko bhI usane pUrI taraha se udvigna kara diyA / bhojanake samaya vaha ronA - sA mu~ha banAkara thAlI apane zrAgese khisakA detI thI / use bhojana acchA hI nahIM lagatA thA / kabhI kabhI vaha dAsIko bhI mAra baiThatI thI / tAtparya yaha ki sabhI bAtoM meM vaha binA kAraNa hI jhagar3A bakher3A kiyA karatI thI / tArApadakI vidyA usakA tathA aura saba logoMkA jitanA hI adhika manoraMjana karane lagI, usakA krodha bhI utanA hI adhika bar3hane lagA / usakA mana yaha bAta svIkRta karaneke lie taiyAra hI nahIM thA ki tArApadameM kisI prakArakA koI guNa hai / aura jaba isa bAta ke * adhikAdhika pramANa milane lage ki usameM kucha guNa haiM, taba usake santoSakI mAtrA aura bhI adhika bar3ha gii| jisa dina tArApadane lava aura kuzake bhajana sunAye the, usa dina annapUrNAne manameM socA thA ki saMgIta se vanake pazu bhI vaza meM ho jAte haiM; isa lie Aja kar3hAcit merI kanyAkA mana bhI kucha zAnta ho gayA hogA / isa lie usane usase pUchA bhI thA - cAru, tumheM ye gIta kaise lage ? para cAruzazine usake isa praznakA koI uttara nahIM diyA aura bahuta jorase sira hilA diyA / yadi usakI isa bhaMgIkA bhASAmeM anuvAda kiyA jAya, to usakA yahI artha hogA ki mujhe yaha saba jarA bhI acchI nahIM lagA aura na kabhI acchA lagegA / 10 annapUrNAne samajha liyA ki cAruke manameM irSyAkA udaya huA hai, isalie usane cAruke sAmane tArApadake prati apanA sneha prakaTa karanA banda kara diyA / sandhyAke samaya jaba cAru jaldI hI bhojana karake so jAtI thI, taba annapUrNA nAvakI koTharIke daravAjepara A baiThatI thI / motI bAbU aura tArApada donoM daravAjeke bAhara baiThate the aura annapUrNAke anurodhase tArApada gIta aura bhajana Adi Arambha karatA thA / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja usake gItase jaba nadI-taTakI vizrAma karatI huI grAmazrI sandhyAke vipula andhakArameM mugdha tathA nistabdha ho jAtI thI aura annapUrNAkA komala hRdaya sneha tathA saundarya-rasase paripUrNa ho jAtA thA, usa samaya cAru sahasA bichauneparase uTha baiThatI thI aura jalhI jaldI vahA~ pahu~cakara krodhapUrvaka rotI huI kahatI thI-mA~, tuma logoMne yaha kyA bakher3A lagA rakkhA hai| mujhe nIMda nahIM aatii| mAtA pitA use akelI soneke lie bheja dete haiM aura tArApadako gherakara saMgItakA Ananda lete haiM, yaha bAta use bahuta hI asahya hoto thii| dIpta kRSNa nayanoMvAlI isa bAlikAkI svAbhAvika sutIvratA tArApadako bahuta hI adhika kautuka-janaka jAna par3atI thii| usane kathAe~ sunAkara, gIta gAkara, vaMzI bajAkara isa bAlikAko vaza karanekI bahuta ceSTA kI , para vaha kisI prakAra kRtakArya na ho sakA / hA~, kevala dopaharake samaya jaba tArApada nadImeM snAna karaneke lie utaratA thA aura paripUrNa jalarAzimeM apane gaura-varNa zarIrase taraha tarahase tairakara taruNa jaladevatAke samAna zobhA pAtA thA, usa samaya usa bAlikAkA kutUhala aAkRSTa hue binA nahIM rahatA thaa| vaha sadA usI samayakI pratIkSA kiyA karatI thii| para phira bhI vaha apanA yaha aAntarika Agraha kisIpara prakaTa nahIM hone detI thI aura mana lagAkara UnI gulUbanda bunanekA abhyAsa karate karate bIca bIcameM mAno bahuta hI upekSApUrvaka tArApadakA tairanA dekha liyA karatI thii| nandIgrAma kaba pIche chUTa gayA, isa bAtakI tArApadane kucha bhI khoja khabara nahIM lI / atyanta mRdu manda gatise vaha bar3I nAva kabhI pAla ur3Akara, kabhI gUnase khiMcakara nadIkI zAkhA prazAkhAoM se hokara calane lgii| nAvakI savAriyoM ke dina bhI ina saba nadI aura Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atithi 103 ........... - - - .. . . . upanadiyoM ke samAna zAnti aura saundarya se pUrNa vaicitryameMse hokara sahaja aura saumya bhAvase gamana karate hue mRdu aura miSTa kalasvarase pravAhita hone lge| kisIko koI jaldI to thI hI nahIM / dopaharake samaya snAna aura bhojana prAdimeM hI bahuta adhika bilamba ho jAyA karatA thaa| udhara sandhyA hote na hote koI bar3A-sA vaTavRkSa dekhakara kisI gA~vake kinAre ghATa ke nikaTa kisI jhillIjhaMkRta aura khadyotakhacita vanake pAsa nAva bA~dha dI jAyA karatI thii| ___ isa prakAra koI dasa dinoMmeM nAva kA~ThAla pahu~cI / jamIMdAra A rahe the, isalie gharase pAlakI aura ghor3A AyA thA; aura hAtha meM bA~sa kI lAThiyA~ liye hue barakandAjoMke dalane bandUkoMkI khAlI AvAjoMse gA~vake utkaNThita kaunoMko itanA adhika mukhara banA diyA thA jisakA koI ThikAnA hI nahIM thaa| __ isa samArohameM kucha vilamba ho rahA thaa| isa bIcameM tArApada nAvaparase jaldI utara kara sAre gA~vakA eka cakkara lagA aayaa| usane kisIko bhAI, kisIko cacA, kisIko bahina aura kisIko mausI kahakara do tIna ghaMTeke andara hI gA~va bharake sAtha sauhArda-bandhana sthApita kara liyA / usake lie kahIM koI prakRta bandhana to thA hI nahIM, isalie vaha bahuta hI jaldI aura bahuta hI sahajameM sabake sAtha paricaya kara letA thaa| thor3e hI dinoMmeM dekhate dekhate tArApadane gA~vake sabhI logoMke hRdayoMpara adhikAra kara liyaa| ___itane sahajameM hRdaya haraNa karanekA kAraNa yahI thA ki tArApada saba logoMke sAtha bilakula ApasadAroMkI taraha mila jula sakatA thaa| vaha kisI prakArake vizeSa saMskArake dvArA to baddha thA hI nahIM, para sabhI avasthAnoM meM sabhI kAryoM ke prati usakI eka prakArakI sahaja pravRtti huA karatI thI / bAlakoM meM vaha pUrNa rUpase svabhAvika bAlaka thA; parantu Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja unakI apekSA zreSTha aura svataMtra vRddhoMke nikaTa vaha bAlaka nahIM thA, sAtha hI vRddha bhI nahIM thA / gvAloMke sAtha vaha gvAlA, sAtha hI brAhmaNa bhI thaa| sabhI logoMke samasta kAmoMmeM vaha purAne sahayogIkI bhA~ti abhyasta bhAvase hastakSepa kiyA karatA thaa| jaba vaha halavAIkI dUkAnapara baiThakara usase bAteM kiyA karatA thA, taba halavAI kahatA thAbhaiyA, jarA baiThe rahanA, maiM abhI AtA huuN| usa samaya tArApada bhI prasannatApUrvaka dUkAnapara baiThA baiThA eka bar3A-sA pattA lekara miThAIparakI makkhiyA~ ur3Ane lagatA thA / miThAI banAnemeM bhI vaha bahuta hoziyAra thA / tA~tIkA kAma bhI kucha kucha jAnatA thA aura kumhArakA cAka calAnese bhI bilakula anabhijJa nahIM thA / isa taraha tArApadane gA~vake sabhI logoMko apanA banA liyA thA, kevala grAmavAsinI eka bAlikAkI IrSyApara vaha aba taka bhI vijaya nahIM prApta kara sakA thA / jAna par3atA thA ki tArApada isa gA~vameM kevala isI lie itane dinoM taka raha gayA thA ki vaha jAnatA thA ki yaha bAlikA mujhe kisI dUra dezameM nirvAsita karane kI bahuta hI tIna bhAvase kAmanA kara rahI hai| parantu cAruzazine isa bAtakA pramANa de diyA ki bAlyAvasthA meM bhI nArIke hRdayake andarakA rahasya samajhanA bahuta hI kaThina hai| sonAmaNi nAmakI eka brAhmaNa-kanyA-jo pA~ca varSakI avasthAmeM vidhavA ho gaI thI-cArukI samavayasI sakhI thii| usa samaya sonAmaNi zarIrase kucha asvastha thI; isalie jaba cAru lauTakara ghara AI thI, taba kucha dinoM taka vaha usase bheMTa karane ke lie na A sakI thii| jaba vaha acchI ho gaI aura eka dina usase bheMTa karaneke lie AI, taba usI dina prAyaH binA kAraNa hI donoM sakhiyoMmeM kucha manomAlinya honekA upakrama ho gyaa| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atithi cArune bahuta vistArase bAteM karanA prArambha kiyA / usane socA thA ki maiM tArApada nAmaka apane navIna arjita kiye hue parama ratnake zrAharaNakI bAteM bahuta hI vistArapUrvaka varNana karake apanI sakhIkA kutUhala aura vismaya saptamapara car3hA duuNgii| para jaba usane sunA ki tArApada sonAmaNi ke lie kucha bhI aparicita nahIM hai; sonAkI mA~ko vaha mausI kahatA hai aura sonAmaNi use bhaiyA kahatI hai; jaba usane sunA ki tArApadane kevala vaMzI bajAkara hI mAtA aura kanyAkA manoraMjana nahIM kiyA hai, balki sonAmaNike anurodhase usane apane hAthase usake lie bA~sakI vaMzI bhI banA dI hai; usane kaI bAra usake lie U~cI zAkhAoMse phala aura ka~TIlI zAkhAoMse phUla tor3a diye haiM, taba cAruke antaHkaraNameM jalatA huA tIra-sA viMdhane lgaa| cAru samajhatI thI ki tArApada vizeSa rUpase merA hI tArApada hai / vaha samajhatI thI ki tArApada bahuta hI guta rUpase saMrakSita rakhanekI cIja hai| dUsare logoMko usakA thor3A bahuta AbhAsa mAtra milegA-usake pAsa taka kisIkI bhI pahu~ca nahIM hogii| saba loga dUrase hI usake rUpa aura guNapara mugdha hoMge aura usake lie hama logoMko dhanyavAda diyA kreNge| para aba vaha socane lagI ki yaha Azcaryadurlabha daiva-labdha brAhmaNa bAlaka sonAmaNike lie kyoM kara sahaja-gamya ho gayA ? yadi hama loga itane yatnase use yahA~ na lAte, itane yatnase use apane yahA~ na rakhate, to sonAmaNiko usake darzana kahA~se milate ? vaha sonAmaNikA bhAI hai ! sunakara usakA sArA zarIra jala uThA! cAru jisa tArApadako mana hI mana vidveSake zarase jarjara karanekI ceSTA kiyA karatI thI, usIke ekAdhikAra ke lie usake manameM isa prakArakA prabala udvega kyoM huA?--bhalA kisakI majAla hai ki yaha bAta samajha sake ! Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkunja usI dina eka aura tuccha bAtapara sonAmaNi aura cAruzazimeM bhItarI gA~Tha par3a gaI aura usane tArApadakI koTharImeM jAkara, usakI vaMzI nikAlakara, usapara kUdakUdakara nirdayatApUrvaka use tor3anA zurU kara diyaa| cAra jisa samaya bahuta hI krodha Akara usa vaMzIko tor3a-phor3a rahI thI, usI samaya tArApada vahA~ A pahu~cA / bAlikAkI yaha pralayamUrti dekhakara vaha cakita ho gyaa| usane pUchA-cAru, tuma merI vaMzA kyoM tor3a rahI ho ? tumane yaha kyA kiyA ! cArune lAla A~kheM aura lAla mu~ha karake kahA-maiMne acchA kiyA ! bahuta acchA kiyA ! itanA kahakara usane usa TUTI huI vaMzIpara aura do cAra bAra anAvazyaka padAghAta karake usakA kacUmara nikAla DAlA aura taba ucchvasita kaMThase rotI huI vaha usa koTharIse bAhara nikala gii| tArApadane vaha vaMzI uThAkara ulaTa pulaTakara dekhI; usameM kucha bhI dama nahIM raha gayA thA / akAraNa apanI purAnI niraparAdha vaMzIkI yaha Akasmika durdazA dekhakara vaha apanI ha~sI na roka sakA / cAruzazi dinapara dina usake lie parama kutUhalakI cIja hotI jAtI thii| usake lie kutUhala kA eka aura bhI kSetra thaa| motIlAla bAbUkI lAibrerImeM a~garejIkI bahuta-sI tasavIradAra kitAba thIM / bAharI saMsArake sAtha to usakA yatheSTa paricaya ho cukA thA, para ina tasavIroMke jagatameM vaha kisI prakAra acchI taraha praveza nahIM kara sakatA thA / vaha apane manase kalpanAke dvArA usakI bahuta kucha pUrti kara liyA karatA thA, para usase usake manakI kucha bhI tRpti nahIM hotI thii| tasabIroMvAlI pustakoM ke prati tArApadakA itanA adhika aAgraha dekhakara eka dina motIlAla bAbUne kahA-tuma a~garejI par3hoge ? yadi par3ha loge, to ina saba citroMkA matalaba samajhane lagoge / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atithi tArApadane turanta uttara diyA-hA~, maiM a~garejI paDhU gA / motIlAla bAbUne bahuta prasannatAse gA~vake skUlake heDamAsTara bAbU rAmaratanako nitya sandhyA samaya Akara usa bAlakako par3hAne ke kAmapara niyukta kara diyA tArApada apanI prakhara smaraNazakti aura akhaMDa manoyogase a~garejI sIkhane lagA / vaha mAno eka navIna aura durgama rAjyameM bhramaNa karaneke lie bAhara nikala par3A / usane apane purAne saMsArake sAtha koI sambandha nahIM rakkhA / aba vaha gA~vake logoMko pahalekI bhA~ti jahA~ tahA~ ghUmatA dikhAI nahIM detaa| jaba vaha sandhyAke samaya nirjana nadI-taTapara jaldI jaldI calatA huA apanA pATha kaNTha kiyA karatA, taba usakA upAsaka bAlaka-sampradAya dUrahIse kucha duHkhI cittase AdarapUrvaka use dekhA karatA ; usake pAThameM bAdhA denekA use sAhasa nahIM hotaa| ___ cAruko bhI Ajakala vaha bahuta adhika nahIM dikhAI detaa| pahale tArApada antaHpurameM jAkara annapUrNAkI snehapUrNa dRSTike sAmane baiThakara bhojana kiyA karatA thA / para isase bIca bIcameM use kucha vilamba ho jAyA karatA thA; isalie usane motIlAla bAbUse anurodha karake apane lie bAhara hI bhojana ma~gAnekI vyavasthA kara lii| isapara annapUrNAne duHkhI hokara virodha bhI kiyaa| parantu motIlAla bAbU par3hane likhanemeM bAlakakA utsAha dekhakara bahuta santuSTa the ; isalie unhoMne isa vyavasthAkA anumodana kara diyA / ___ usI samaya cAru bhI sahasA jida kara baiThI ki maiM bhI a~garejI pad gii| usake mAtA-pitAne pahale apanI alhar3a lar3akIke isa prastAva Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja ko parihAsakA viSaya samajhA aura ve snehapUrvaka ha~sa par3e; parantu kanyAne usa prastAvake parihAsya aMzako pracura azrujalakI dhArAse bahuta hI jaldI dhokara dUra kara diyaa| antameM ina snehadurbala nirupAya abhibhAvakoMne bAlikAkA vaha prastAva gambhIra bhAvase svIkAra kara liyaa| aba cAru bhI tArApadake sAtha hI mAsTara sAhabase a~garejI par3hane lgii| parantu par3hanA likhanA isa asthira-citta bAlikAke svabhAvake anukUla nahIM thA / vaha svayaM to kucha bhI na sIkhatI ; hA~, tArApadake sIkhane meM bAdhA avazya DAlane lgii| vaha pichar3a jAtI aura apanA pATha kaNTha nahIM karatI ; para phira bhI kisI prakAra sArApadase pIche nahIM rahanA caahtii| jaba tArApada usase Age bar3hakara nayA pATha sIkhane lagatA, taba vaha bahuta nArAja hotI; yahA~ taka ki rone-dhonese bhI bAja nahIM aatii| jaba tArApada eka purAnI pustaka samApta karake dUsarI naI pustaka kharIdane lagatA, taba usake lie bhI eka naI pustaka kharIdanI par3atI / tArApada phurasatake samaya apanI koTharImeM baiThakara likhA karatA aura apanA pATha kaNTha kiyA karatA / para usa IrSyA-parAyaNA bAlikAko yaha bAta sahya nahIM hotI / vaha chipakara usakI likhanekI kApIpara syAhI girA detI; kalamako hI kahIM chipAkara rakha diyA karatI ; yahA~ taka ki pustakakA jo pRSTha vaha par3hatA, usa pRSThako hI phAr3a diyA krtii| tArApada bahuta hI kautukapUrvaka isa bAlikAkA yaha saba daurAtmya sahana kiyA karatA / para jaba use bahuta asahya ho jAtA, taba vaha kabhI kabhI use thor3A bahuta mAra bhI baiThatA ; para phira bhI kisI prakAra usakA zAsana nahIM kara sktaa| saMyogase eka upAya nikala aayaa| tArApada eka dina bahuta hI virakta hokara syAhI girI huI apanI likhanekI kApI phAr3akara bahuta Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atithi hI duHkhI para gambhIra bhAvase baiThA huA thaa| itane meM cAru daravAje para zrAkara khar3I ho gaI / vaha mana hI mana socatI thI ki Aja mujhe jarUra mAra pdd'egii| parantu usakI vaha AzA pUrI nahIM huI / tArApadane usase bAta na kI aura vaha cupacApa baiThA rahA / bAlikA kabhI koTharIke andara AtI aura kabhI bAhara calI jaatii| vaha bAra bAra usake bahuta pAsa pahu~ca jaatii| yadi tArApada cAhatA, to sahaja meM hI usakI pIThapara dhaula jamA sakatA thaa| parantu usane aisA nahIM kiyA aura vaha cupacApa gambhIra bhAva dhAraNa kiye hue baiThA rahA / bAlikA bahuta muzkila meM par3a gii| kSamA-prArthanA kisa prakAra kI jAtI hai, isa vidyAkA to usane Aja taka kabhI koI abhyAsa kiyA hI nahIM thA ; para usakA anutapta tudra hRdaya apane sahapAThIse kSamA prApta karane ke lie bahuta adhika kAtara ho rahA thaa| antameM koI upAya na dekhakara usane usa phaTI huI kApIkA eka Tukar3A uThA liyA aura tArApadake pAsa baiThakara usapara bahuta bar3e bar3e akSaroM meM likhA-aba maiM kabhI kApIpara syAhI na girAU~gI / jaba vaha likha cukI, taba usa lekhakI ora tArApadakA dhyAna AkarSita karaneke lie vaha aneka prakArakI caMcalatAe~ karane lgii| yaha dekhakara tArApada apanI ha~sI na roka skaa| vaha ThaThAkara ha~sa par3A / usa samaya bAlikA lajjA aura krodhase pAgala ho gaI aura jaldIse daur3akara koTharIke bAhara calI gii| usake hRdayakA vaha nidAruNa kSobha tabhI miTa sakatA thA jaba ki vaha kAgajake usa Tukar3eko, jisapara usane apane hAthase likhakara dInatA prakaTa kI thI, ananta kAla aura ananta jagatase pUrNa rUpase vinaSTa kara sktii| udhara saMkucita-citta sonAmaNi do eka dina zrAkara usa kamaremeM bAharahIse tAka jhA~kakara calI gaI thI, jisa kamaremeM tArApada ke sAtha cAru par3hA karatI thI / sakhI cAruzazike sAtha sabhI bAtoM meM usako Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rabIndra-kathAkuJja . ... . .... . . . . bahuta adhika ghaniSTatA thI ; parantu tArApadake sambandhameM vaha cAruko bahuta adhika bhaya aura sandehakI dRSTise dekhA karatI thii| cAru jisa samaya antaHpurameM hotI thI, ThIka usI samaya sonAmaNi saMkocapUrvaka tArApadake daravAje ke pAsa Akara khar3I ho jaatii| tArApada par3hanA chor3a. kara sira uThAkara snehapUrvaka pUchatA-kyoM sonA, kyA hAla cAla hai ? mausI kaisI haiM ? sonAmaNi kahatI-tuma to udhara bahuta dinoMse Ate hI nahIM ho| mA~ne tumako jarA bulAyA hai| mA~kI kamarameM darda hai ; isI lie vaha tumheM dekhaneke lie yahA~ nahIM A sktii| aise hI samayameM yadi sahasA cAru vahA~ A pahu~catI to sonAmaNi hakkI-bakkI-sI hokara raha jaatii| mAno vaha chipakara apanI sakhIkI sampatti curAne ke lie AI ho / cAru apanA svara saptamapara car3hAkara kahatI--kyoM sonA, tuma par3haneke samaya dika karane ke lie AI ho ? maiM abhI jAkara bAbUjIse kaha duuNgii| cAru mAno svayaM hI tArApadakI pravINa abhibhAvikA ho / mAno dina rAta usakA dhyAna kevala isI bAsapara rahatA ho ki tArApadake par3hane likhane meM leza mAtra bhI bAdhA na par3e / parantu vaha svayaM kisa abhiprAyase isa asamayameM tArApadake par3haneke kamaremeM A pahu~catI, yaha antaryAmIke lie agocara nahIM thA aura tArApada bhI acchI taraha jAnatA thA / parantu becArI sonAmaNi bahuta hI bhayabhIta hokara turanta hI eka bilakula jhUThI kaiphiyata gar3ha letI / antameM cAru jaba ghRNApUrvaka use mithyAvAdI ThaharAtI, taba vaha lajita, zaMkita aura parAjita hokara vyathita hRdayase vahA~se calI jAtI / dayAI tArApada use bulAkara kahatAsonA; Aja sandhyA samaya maiM tumhAre ghara AU~gA / cAru nAginakI taraha phuphakArakara garaja baiThatI-hA~, hA~, jAoge kyoM nahIM ! Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atithi par3ho likhoge kucha nahIM na ? acchA dekho, zrAja mAsTara sAhabase khuuNgii| ___ cAruke isa zAsanase tArApada kucha bhI bhayabhIta nahIM hotA aura vaha do eka dina sandhyAke samaya usa brAhmaNIke ghara gayA bhii| tIsarI yA cauthI bAra tArApadapara cAru kevala bigar3akara hI nahIM raha gaI, balki usane eka bAra dhIrese tArApadakI koTharIkA daravAjA bAharase banda karake sikar3I lagA dI aura mA~ke baksameMse tAlI tAlA lAkara use bAharase banda bhI kara diyA / sandhyA taka tArApadako isa prakAra tAlemeM banda rakhakara bhojana ke samaya usane dvAra khola diyA / tArApadako krodha to pAyA, para usane kucha kahA nahIM; aura vaha binA bhojana kiye hI vahA~se calanekA upakrama karane lgaa| usa samaya vaha anutaptahRdaya aura vyAkula bAlikA hAtha jor3akara bahuta hI vinayapUrvaka bAra bAra kahane lagI-maiM tumhAre pairoM par3atI hU~, aba kabhI aisA kAma nahIM kruuNgii| maiM tumhAre pairoM par3atI hU~, tuma khAkara jAyo / lekina jaba itane para bhI tArApadane nahIM mAnA, taba vaha adhora hokara rone lagI / lAcAra hokara tArApada lauTAyA aura bhojana karane lgaa| cArune kaI bAra bahuta hI dRr3hatApUrvaka pratijJA kI ki maiM aba tArApadake sAtha sadvyavahAra kiyA karU~gI aura kabhI kSaNa-bharake lie bhI use duHkhI na kiyA karU~gI / para jaba sonAmaNi jaisI aura bho do-cAra lar3akiyA~ sAmane A jAtI, taba usakA mijAja na jAne kyoM bigar3a jAyA karatA aura vaha kisI bhI prakArase apane Apako na sa~bhAla sakatI / jaba vaha lagAtAra kaI dinoM taka bhalamanasAhatakA vyavahAra karatI rahatI, taba tArApada satarka ho jAtA aura kisI bahuta bar3e upadravakI sambhAvanA samajhakara usake lie taiyAra Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja ho rahatA / koI kaha nahIM sakatA thA ki sahasA kisa lie aura kisa orase AkramaNa hogA / isake uparAnta prabala A~dhI AtI; ke uparAnta pracura azru-jalakI varSA hotI; aura usake uparAnta snigdha zAnti A virAjatI / 118 6 isI prakAra prAyaH do varSa bIta gaye / itane lambe samaya taka arrpadako kabhI koI pakar3akara nahIM rakha sakA thA / jAna par3atA hai ki par3hane likhane meM usakA mana eka apUrva zrAkarSaNa se baddha ho cukA thA / jAna par3atA hai ki avasthA bar3hane ke sAtha hI sAtha usakI prakRtimeM bhI parivartana honA prArambha ho gayA thA, sthAyI rUpase baiThakara saMsArakI sukha- svacchandatAkA bhoga karanekI ora usakA mana laga gayA thA / jAna par3atA hai, usakI sahapAThikA bAlikAkA hamezA ke upadravoMse caMcala rahanevAlA saundarya alakSita bhAvase usake hRdayapara apanA bandhana dRr3ha kara rahA thA / udhara cAru bhI aba gyAraha barasase UparakI ho gaI / motI bAbUne DhU~r3ha DhA~r3hakara apanI lar3akIke vivAha ke lie do tIna acche acche vara dekhe / aura jaba dekhA ki kanyA ke vivAhakA samaya samIpa A rahA hai, taba unhoMne usakA par3hanA likhanA aura bAhara AnA jAnA banda kara diyA / yaha Akasmika avarodha dekhakara cArune gharameM bahuta bar3A bakher3A khar3A kara diyA / isapara eka dina annapUrNAne motI bAbUko bulAkara kahA- tuma arke lie itanI adhika cintA aura DhU~Dha khoja kyoM kara rahe ho ? tArApada to bahuta acchA lar3akA hai aura tumhArI lar3akIko bhI vaha pasanda hai / annapUrNAkI yaha bAta sunakara motI bAbUne bahuta adhika Azcarya Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atithi prakaTa kiyA / unhoMne kahA-bhalA yaha kaise ho sakatA hai ? tArApadake. kula-zIlakA kucha bhI patA nhiiN| merI eka hI eka lar3akI ThaharI / maiM use kisI acche gharameM denA cAhatA huuN| eka dina rAyaDA~gAke bAbUke yahA~se kucha loga lar3akIko dekhaneke lie Aye / cAruko kapar3e latte pahanAkara bAhara lAnekI ceSTA kI gaI ; parantu vaha jAkara apane soneke kamare meM daravAjA banda karake cupacApa baiTha gaI, kisI prakAra bAhara nikalI hI nahIM ! motI bAbUne kamareke bAharase bahuta anunaya vinaya karake DA~Ta DapaTakara bAhara nikAlanA cAhA ; para phala kucha bhI nahIM huaa| antameM unheM bAhara Akara rAyaDA~gese Aye hue AdamiyoMse jhUTha bolanA pdd'aa| unheM kahanA par3A ki acAnaka lar3akIkI tabIyata bahuta kharAba ho gaI hai, isalie Aja hama lar3akI nahIM dikhalA sakate / una logoMne socA ki lar3akImeM zAyada koI doSa hai ; isI lie yaha cAlAkI khelI hai aura yaha bahAnA kiyA hai| taba motI bAbU socane lage ki tArApada dekhane sunanemeM sabhI bAtoMmeM bahuta acchA lar3akA hai| ise maiM apane gharameM bhI rakha skuuNgaa| usa dazAmeM mujhe apanI eka mAtra lar3akI parAe ghara na bhejanI pdd'egii| unhoMne yaha bhI socA ki isa azAnta abAdhya lar3akIkI yaha uddaNDatA hamArI snehapUrNa dRSTi meM cAhe kitanI hI kSamya kyoM na jAna par3atI ho, para sasurAla meM isakI ye saba bAteM koI na shegaa| taba pati-patnIne bahuta kucha soca vicArakara tArApadake ghara usake kulake sambandhakI saba bAtoM kA patA lagAneke lie eka AdamI bhejaa| vahA~se samAcAra AyA ki vaMza to acchA hai, para garIba hai / taba motI bAbUne lar3akekI mA~ aura bhAiyoMke pAsa vivAhakA prastAva bhejA / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja ran.nanaaaaamrrrrrrrrr.murniwww. amannam...vara.. unhoMne bahuta hI prasanna hokara sammati dene meM kSaNa-bharakA bhI bilamba nahIM kiyaa| ___ aba motI bAbU aura annapUrNA donoM milakara yaha socane lage ki vivAha kaba ho / parantu motI bAbU svabhAvase hI gopanatApriya aura sAvadhAna rahanevAle zrAdamI the| unhoMne saba bAteM bahuta hI gupta rakkhIM / ___ cAru kisI prakAra rokakara rakkhI hI nahIM jA sakatI thI / vaha bIca bIcameM marAThoMkI ghur3asavAra senAkI taraha tArApadake par3haneke kamaremeM jA phuNctii| vaha kabhI rAga, kabhI anurAga aura kabhI virAga-dvArA usakI pAThacaryAkI ekAnta zAnti sahasA bhaMga kara diyA krtii| isI lie Ajakala isa nirlipta aura muktasvabhAva brAhmaNa bAlakake cittameM bIca bIcameM kSaNa bharake lie vidyutke spandanakI bhAMti eka apUrva caMcalatAkA saMcAra ho jAyA karatA / jisa vyaktikA laghu-bhAra citta sadA aTUTa avyAhata bhAvase kAla-srotakI taraMgoMmeM uta. rAtA huzrA kevala sAmanekI ora hI bahA calA jAtA thA, vaha Ajakala raha rahakara anyamanaska ho uThatA aura vicitra divA-svapnake jAlameM jakar3a jAtA / vaha dina dina bhara par3hanA likhanA chor3akara motI bAbUkI lAibrerImeM pahuMcakara tasavIroMvAlI pustakoMke panne ulaTA krtaa| una citroMke saMyogase jisa kalpita jagatakI sRSTi hotI, vaha usake pahalevAle jagatase bilakula alaga aura raMgIna hotaa| cArukA adbhuta pAcaraNa dekhakara aba vaha pahalekI taraha ha~sa nahIM sktaa| vaha jaba kabhI kisI prakArakI duSTatA karatI, taba use mArane pITanekA vicAra aba usake manameM uThatA hI nhiiN| apanA yaha nigUDha parivartana aura zrAbaddha Asakta bhAva use eka navIna svapnake samAna jAna par3ane lgaa| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atithi ___ zrAvaNa mAsameM vivAhake lie eka zubha dina sthira karake bAbU motIlAlane tArApadakI mAtA aura bhAiyoMko lAne ke lie AdamI bhejA, para tArApadako isa bAtakI koI khabara na hone dii| apane kalakattevAle gumAzteko unhoMne bar3hiyA bAjoM AdikA bayAnA denekA zrAdeza likha bhejA aura sAtha hI dUsarI aneka aAvazyaka cIjoMkI phehirista bhI taiyAra karake bheja dii| zrAkAzameM navIna varSA ke bAdala uThe / gA~vakI nadI itane dinoMmeM prAyaH bilakula sUkha gaI thii| bIca bIcameM kahIM kahIM kisI kuNDa yA gaDDhe meM pAnI dikhalAI detA thaa| choTI choTI nAveM usI kIcar3a-bhare pAnImeM par3I huI thIM; aura jisa sthAna para nadIkA pATa bilakula sUkha gayA thA, usa sthAnapara bailagAr3iyoM Adike zrAne jAnese pahiyoMke kAraNa gaharI lakIreM par3a gaI thIM / aise samayameM eka dina pitRgRhase lauTakara AnevAlI pArvatIke samAna kahIMse drutagAminI jaladhArA kalakalahAsya karatI huI gA~vake zUnya vakSapara A phuNcii| naMge bAlaka aura bAlikAe~ nadI-taTapara zrA-Akara jora jorase cillAte hue nAcane lge| ve saba atRpta Anandase bAra bAra jala meM kUdakara nadIko mAno prAliMgana karate hue tairane lge| kuTIroMmeM rahanevAlI striyA~ apanI paricita saMginIko dekhane ke lie bAhara nikala aaii| mAno zuSka aura nirjIva grAmameM na jAne kahA~se prANa kI eka vipula taraMgane Akara praveza kiyaa| bojhase ladI huI choTI bar3I aneka nAveM deza videza se Ane lagIM / sandhyA samaya ghATapara videzI mallAhoMke saMgItakI dhvani uThane lgii| nadIke donoM taToMkI gA~varUpI kanyAe~ sAla-bhara apane ekAnta konoM meM apanI choTI-sI gRhasthI lekara akelI dina bitAyA karatI haiM / varSA ke samaya bAharakI vizAla pRthvI aneka prakArake vicitra paNyarUpI upahAra lekara aura gairika raMgake jalaratha para car3hakara ina grAma-kanyAoMkI khabara lene ke Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ravIndra-kathAkuJja lie AtI hai / usa samaya jagatake sAtha inakI jo AtmIyatA ho jAtI hai, usake garvase kucha dinoMke lie inakI kSudratA mAno naSTa ho jAtI hai| sabhI mAno sacala, sajaga aura sajIva ho uThatI haiM aura mauna-nistabdha dezameM sudUrake rAjyoMkI kalAlApa dhvani Akara cAroM porake AkAzako Andolita kara detI hai| ___ isI samaya kuDulakA~TAke nAga bAbUke ilAkemeM ratha-yAtrAkA prasiddha melA thA / cA~danIvAlI sandhyAmeM tArApadane ghATapara jAkara dekhA ki koI nAva hiMDolA yA carakhI lie, koI bikrIkA saudA sulupha liye prabala navIna srotomeM hotI huI melekI ora jA rahI hai / kalakatteke kansarTa dalane jora jorase apane bAje bajAne prArambha kara diye haiM / rAsadhArI hAramoniyama aura belA bajAkara gIta gA rahe haiM aura sama Ane para hA hA karate hue cillA uThate haiN| pazcimakI nAvoMke mallAha kevala Dhola aura karatAla lekara hI unmatta utsAhase binA saMgItake hI cillA kara AkAza guMjA rahe haiN| unake uddIpanakI koI sImA hI nahIM hai| dekhate dekhate pUrva dizAse ghane bAdala kAle pAla ur3Ate hue AkAzake madhyameM zrA phuNce| candramA una bAdaloMmeM chipa gyaa| puravA havA joroMse bahane lgii| bAdalake pIche bAdala bar3hate hue calane lge| nadItaTakI hilatI huI vana-zreNImeM ghora andhakAra chA gyaa| meMDhaka bolane lge| jhilliyoMkI dhvani mAno karoMtase usa andhakArako cIrane lagI / sAmane Aja mAno sAre jagatakI rathayAtrA thii| cakra ghUma rahe the, dhvajAe~ ur3a rahI thIM, pRthvI kA~pa rahI thI, bAdala ma~DarA rahe the, havA joroMse cala rahI thI, nadI baha rahI thI, nAveM calI jA rahI thIM, saMgIta ho rahA thaa| dekhate dekhate bAdala joroMse garajane lge| bijalI AkAzako kATakATakara camakane lagI / bahuta dUrase andhakArameMse mUsaladhAra vRSTi honekI sUcanA milane lgii| kevala nadIke eka taTapara eka kone meM par3A huA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atithi 123. kA~ThAla gA~va apanI kuTIkA dvAra banda karake aura dIpaka bujhAkara cupacApa sone lgaa| ___ dUsare dina tArApadakI mAtA aura saba bhAI Akara kA~ThAlameM nAva parase utare / usake dUsare dina aneka prakArakI sAmagrIse ladI huI tIna nA bhI kalakattese pAkara kA~ThAlake jamIMdArakI chAvanIke sAmane ghATa para zrA lagIM / isake tIsare dina bahuta sabere sonAmaNi eka kAgajapara kucha aAmrasatva (sukhAyA huaA aAmakA rasa) aura done meM thor3A-sA acAra liye hue DaratI DaratI tArApadake par3haneke kamareke daravAjepara cupacApa Akara khar3I ho gaI / para usa dina tArApada kahIM kisIko dikhalAI nahIM diyaa| isase pahale hI ki sneha, prema aura bandhutvake SaDyantrakA bandhana use cAroM orase pUrI tarahase ghera letA, samasta gA~vakA hRdaya curAkara varSARtukI aMdherI rAtameM vaha brAhmaNa bAlaka. zrAsakti-vihIna aura udAsIna jananI vizvapRthvIke pAsa calA gyaa| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApaka kAlijameM apane sahapAThiyoM meM merA kucha vizeSa sammAna thaa| sabhI loga sabhI viSayoMmeM mujhe kucha adhika samajhadAra samajhA karate the / isakA pradhAna kAraNa yaha thA ki cAhe sahI ho aura cAhe galata, para sabhI viSayoM meM merA kucha na kucha mata huyA karatA thaa| 'adhikAMza loga aise hI hote haiM jo kisI viSayameM jora dekara hA~ yA nahIM nahIM kaha sakate / para maiM hA~ yA nahIM karanA bahuta acchI taraha jAnatA thA / kevala yahI bAta nahIM thI ki pratyeka viSayameM merI kucha na kucha sammati yA asammati huA karatI thI; balki maiM svayaM kucha racanA bhI kiyA karatA thA; vaktRtA diyA karatA thA ; kavitA likhA karatA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApaka 126 AAMANA thA; samAlocanA karatA thA ; aura saba prakArase apane sahapAThiyoMkI IrSyA aura zraddhAkA pAtra ho gayA thaa| ___ maiM isI prakAra antataka apanI mahimA banAye rakhakara kAlijase bAhara nikala sakatA thaa| parantu isI bIcameM mere khyAtisthAnakA zani eka naye adhyApakakI mUrti dhAraNa karake kAlijameM udita ho gyaa| __hama logoMke usa samaya ke ve naye adhyApaka aAjakalake eka bahuta prasiddha AdamI haiM / isalie yadi maiM apane isa jIvana-vRttAntameM unakA nAma chipA bhI rakkhU to unake ujjvala nAmakI koI vizeSa kSati na hogI / mere prati unakA jo kucha aAcaraNa thA usakA dhyAna rakhate hue isa itihAsameM unakA nAma vAmAcaraNa bAbU rhegaa| unakI avasthA hama logoMkI avasthAse kucha bahuta adhika nahIM thii| abhI thor3e hI dina hue, ve ema0 e0 kI parIkSAmeM prathama hue the; aura TAnI sAhabase vizeSa prazaMsA prApta karake kAlijase bAhara nikale the| parantu ve brahmasamAjI the, isalie hama logoMse bilakula alaga aura svataMtra rahate the| ve hama logoMke samakAlIna aura samavayaska nahIM jAna par3ate the| hama saba hindU navayuvaka ApasameM unheM brahma-daitya kahA karate the| hama logoMkI eka sabhA thI, jisameM hama saba milakara kisI viSayapara tarka-vitarka aura vAda-vivAda kiyA karate the| usa sabhAkA maiM hI vikramAditya thA aura maiM hI navaratna thaa| saba milAkara hama chattIsa AdamI usa sabhAke sabhya the| yadi inameM se paiMtIsa AdamiyoMko ginatImeM na bhI liyA jAtA, to bhI koI vizeSa hAni nahIM thii| aura isa eka bace hue AdamIkI yogyatAke sambandhameM jo kucha, merI dhAraNA thI, vahI dhAraNA zeSa paiMtIsa zrAdamiyoMkI bhI thii| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ravIndra-kathAkuJja ~~~~.... ~~~~- ... isa sabhAke vArSika adhivezanake lie maiMne eka projasvI prabandha taiyAra kiyA thA, jisameM kArlAilakI racanAkI samAlocanA thii| mere manameM isa bAtakA dRr3ha vizvAsa thA ki usakI asAdhAraNatA dekhakara sabhI zrotA camatkRta aura cakita ho jaayeNge| kAraNa yaha thA ki maiMne apane prabandhameM zrAdise anta taka kArlAilakI nindA hI nindA kI thii| usa adhivezanake sabhApati the vahI vAmAcaraNa bAbU / jaba maiM apanA prabandha par3ha cukA, taba mere sahapAThI bhakta loga mere matakI asamasAhasikatA aura a~garejI bhASAkI vizuddha tejasvitAse vimugdha ho gaye aura niruttara hokara cupacApa baiThe rahe / jaba vAmAcaraNa bAbUne jAna liyA ki kisIko kucha bhI vaktavya nahIM hai, taba unhoMne uThakara zAnta gambhIra svarase saMkSepameM saba logoMko yaha bAta samajhA dI ki amerikAke suvikhyAta sulekhaka lAvela sAhabake prabandhase jo aMza curAkara maiMne apane prabandhameM rakkhA hai, vaha bahuta hI camatkArapUrNa hai; aura jo aMza merA bilakula apanA hI hai, vaha aMza yadi maiM chor3a detA, to -bahuta acchA hotaa| yadi ve yaha kahate ki navIna prabandha-lekhakakA mata aura yahA~ taka ki bhASA bhI lAvela sAhabake mata aura bhASAse bahuta adhika milatI julatI hai, to unakI yaha bAta ThIka bhI hotI aura apriya bhI na hotI / parantu unhoMne aisA nahIM kiyA / ___ isa ghaTanAke uparAnta mere prati sahapAThiyoMkA jo akhaMDa vizvAsa thA, usameM eka vidAraNa rekhA par3a gii| kevala mere purAne anurakta aura bhaktoMmeM agragaNya amUlyacaraNa ke hRdayameM lezamAtra bhI vikAra utpanna na huzrA / vaha mujhase bAra bAra kahane lagA ki tuma apanA vaha 'vidyApati Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApaka nATaka' to brahma-daityako sunA do| dekheM, usake sambandhameM vaha nindaka kyA kahatA hai / rAjA zivasiMhakI ma haSI lachimA devIko kavi vidyApati bahuta cAhate the aura use dekhe binA ve kavitA nahIM kara sakate the| isI marmakA avalambana karake maiMne eka parama zokAvaha aura bahuta hI ucca zreNIkA padya-nATaka likhA thaa| mere zrotAoMmeMse jo loga purAtattvakI maryAdA laMghana karanA nahIM cAhate the, ve kahA karate the ki itihAsameM aisI koI ghaTanA huI hI nhiiN| maiM kahA karatA thA ki yaha itihAsakA durbhAgya hai / yadi sacamuca aisI ghaTanA huI hotI, to itihAsa bahuta adhika sarasa aura satya ho jaataa| yaha to maiM pahale hI kaha cukA hU~ ki ukta nATaka uccazreNIkA thA; parantu amUlya kahA karatA ki nahIM, vaha sarvocca zreNIkA hai / maiM apane Apako jaisA samajhatA thA, vaha mujhe usase bhI kucha aura adhika samajhA karatA thaa| isalie usake citta paTapara merA jo virATa rUpa pratiphalita thA, maiM bhI usakI iyattA nahIM kara sakatA thaa| usane vAmAcaraNa bAbUko nATaka sunAne kA jo parAmarza diyA thA, vaha mujhe bhI burA nahIM lagA / kyoMki merA yaha bahuta hI dRr3ha vizvAsa thA ki usa nATakameM nindA karane yogya nAmako bhI koI chidra nahIM hai| isalie phira eka dina hama logoMkI tarka-sabhAkA vizeSa adhivezana kiyA gayA aura usa adhivezanameM maiMne chAtroMke sAmane apanA nATaka par3ha sunAyA aura vAmAcaraNa bAbUne usakI samAlocanA kii| usa samAlocanAko maiM vistArapUrvaka yahA~ nahIM likhanA cAhatA / sArAMza yaha hai ki vaha mere anukUla nahIM thii| vAmAcaraNa bAbUne kahA ki nATakagata pAtroMke caritroM aura manobhAvoMko nirdiSTa vizeSatA nahIM prApta huI / usameM sAdhAraNa bhAvoMkI bar3I bar3I bAteM haiM; para ve saba Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ravIndra-kathAkuJja vASpake samAna anizcita haiM / ve lekhaka ke hRdayameM Akara aura jIvana prApta karake sRjita nahIM huI haiN| bicchUkI dumameM hI DaMka hotA hai / vAmAcaraNa bAbUkI samAlocanAke upasaMhArameM hI tIvratama viSa saMcita thA / baiThanese pahale unhoMne kahA-isa nATakake bahutase dRzya aura mUla bhAva geTe-racita 'TAso' nATakakA anukaraNa haiM ; yahA~ taka ki aneka sthAnoMmeM to kevala anuvAda hI karake rakha diyA gayA hai|| isa bAtakA eka bahuta acchA uttara thaa| maiM kaha sakatA thA ki anukaraNa huA kare, yaha koI nindAkI bAta nahIM hai / sAhitya-rAjyameM corIkI vidyA bahuta bar3I vidyA hai| yahA~ taka ki yadi AdamI pakar3a bhI liyA jAya, to bhI vaha bhArI vidyA hai / sAhitya-kSetrameM kAma karanevAle bahutase bar3e bar3e AdamI sadAse isa prakArakI corI karate Aye haiN| yahA~ taka ki zeksapiyara bhI isase nahIM bace haiN| sAhitya-kSetrameM jo loga sabase adhika maulika lekhaka kahalAte haiM, vahI corI karanekA bhI sAhasa kara sakate haiM / aura isakA kAraNa yahI hai ki ve dUsaroMkI cIjeM bilakula apanI banA sakate haiN| isa prakArakI aura bhI kaI acchI acchI bAteM thIM ; para usa dina maiMne kucha bhI nahIM kahA / isakA yaha kAraNa nahIM thA ki mujhameM usa samaya vinaya A gaI thii| asala bAta yaha hai ki usa dina mujhe ina sabameMse eka bhI bAta yAda nahIM AI / prAyaH pA~ca sAta dina bAda eka eka karake ye saba uttara daivAgata brahmAstrakI bhA~ti mere manameM udita hone lage / lekina usa samaya zatru mere sAmane nahIM thA: isalie ve astra ulaTe mujhako hI bedhane lge| maiM socane lagA ki ye bAteM kamase kama apane klAsake chAtroMko to avazya batalA dU~ / parantu ye saba uttara mere sahapAThI. gadhoMkI buddhi ke lie bahuta hI sUkSma the / ve to kevala yahI Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApaka 129 samajhate the ki corI aAkhira corI hI hai| merI corI aura dUsaroMkI corImeM kitanA antara hai, yaha samajhanekI zakti yadi una logoMmeM hotI, to mujhameM aura unameM kucha vizeSa antara na raha jaataa| ___ maiMne bI0 e0 kI parIkSA dI / mujhe isa bAtameM koI sandeha nahIM thA ki maiM parIkSAmeM uttIrNa ho jAU~gA / parantu manameM kucha prAnanda nahIM rahA / vAmAcaraNakI ina kaI bAtoMke prAghAtase merI khyAti aura AzAkA gaganabhedI mandira bilakula Dhaha gayA / hA~, abodha amUlyacaraNake manameM mere prati jo zraddhA thI, kevala usameM hI koI kamI nahIM huii| prabhAtake samaya jaba yazaHsUrya mere sanmukha udita huA thA, taba bhI vaha zraddhA bahuta lambI chAyAkI bhA~ti mere pairoM ke sAtha sAtha lagI calatI thI aura aba sandhyA samaya jaba merA yazaHsUrya asta hone lagA, taba bhI vaha usI prakAra dIrgha aura vistRta hokara mere pairoMke sAtha hI sAtha lagI phiratI thI-unakA parityAga nahIM karatI thii| para isa zraddhA koI paritRpti nahIM thii| yaha zUnya chAyAmAtra thii| yaha mUr3ha bhakta-hRdayakA mohAndhakAra thA-buddhikA ujjvala razmipAta nahIM thaa| pitAjIne merA vivAha kara dene ke lie mujhe dezase bulA bhejA / maiMne unase vivAhake lie aura kucha dinoMkA samaya maaNgaa| vAmAcaraNa bAbUne merI jo samAlocanA kI thI, usake kAraNa svayaM mere hI manameM eka prakArakA prAtma-virodha-apane hI prati apanA eka vidrohabhAva-utpanna ho gayA thaa| merA samAlocaka aMza gupta rUpase mere lekhaka aMzapara AghAta kiyA karatA thaa| merA lekhaka aMza kahatA thA ki maiM isakA badalA luuNgaa| maiM phira eka bAra likhUgA aura taba dekhUgA ki maiM bar3A hU~ yA merA samAlocaka bar3A hai / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja maiMne mana hI mana sthira kiyA ki vizva-prema, dUsaroMke lie Atma-visarjana aura zatruko kSamA karanekA bhAva lekara, cAhe gadyameM ho aura cAhe padyameM, bahuta hI sUkSma bhAvoMse pUrNa kucha likhUgA aura samAlocakoMke lie eka bahuta bar3I samAlocanAkI khurAka juttaauuNgaa| maiMne sthira kiyA ki eka sundara nirjana sthAnameM baiThakara maiM apane jIvanakI isa sarvapradhAna kIrtikI sRSTikA kArya sampanna kruuNgaa| maiMne pratijJA kara lI ki kamase kama eka mAsa taka maiM apane kisI bandhubAndhava yA paricita-aparicitake sAtha bheTataka na kruuNgaa| maiMne amUlyako bulAkara apanA yaha saba vicAra btlaayaa| vaha bilakula stambhita ho gayA-mAno usane usI samaya mere lalATapara svadezakI samIpavartinI bhAvI mahimAkI prathama aruNa jyoti dekha lii| usane bahuta hI gambhIra bhAvase merA hAtha pakar3akara jorase dabA liyA aura A~kheM phAr3a phAr3akara mere mu~hakI ora dekhate hue komala svarameM kahA-hA~ bhAI, tuma jAno aura amara kIrti, akSaya gaurava upArjita karake aao| mere zarIrameM romAMca ho paayaa| mujhe aisA jAna par3A ki bhAvI gauravase garvita aura bhaktise vihvala mere dezakA pratinidhi banakara hI amUlya mujhase ye saba bAteM kaha rahA hai| ___ amUlyane bhI kucha kama tyAga nahIM svIkRta kiyaa| usane svadezake hitake vicArase sudIrgha pUre eka mAsa taka mere saMga sAthakI pratyAzA pUrNa rUpase visarjita kara dii| gambhIra dIrgha nizvAsa lekara merA mitra TrAmapara car3ha kara kArnavAlisa sTrITavAle apane nivAsasthAnakI ora calA gayA ; aura maiM apane gaMgA-kinAreke pharAsaDA~gevAle bAgameM amara kIti tathA akSaya gaurava upArjita karane ke lie A rahA / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApaka ___ gaMgAke taTapara eka nirjana kamaremeM maiM citta hokara leTa jAtA, dopaharake samaya vizva-premakI bAteM socatA socatA gaharI nIMdameM so jAtA ; aura ekadama aparAhnako pA~ca baje jAga uThatA / usake uparAnta zarIra aura mana kucha zithila ho jAyA karatA / kisI prakAra apanA citta bahalAne aura samaya bitAneke lie maiM bAgake pichavAr3evAlA sar3aka ke kinAre lakar3IkI eka beMcapara cupacApa baiThakara bailagAr3iyoM aura Ate jAte logoMko dekhA karatA / jaba bahuta hI asahya ho jAtA, taba sTezana calA jAtA / vahA~ TeligrAphakA kA~TA kaTa kaTa zabda kiyA karatA ; TikaTake lie ghaMTA bajA karatA ; bahutase loga aAkara ekatra ho jAte / taba vaha hajAra pairoMvAlA aura lAla lAla A~khoMvAlA lohekA sarIsRpa phuphakAratA huaA aAyA karatA aura jora jorase cillAkara cala diyA karatA / AdamiyoMkI dhakApela hotI / mujhe thor3I derake lie kucha kautuka-sA jAna pdd'taa| lauTakara ghara calA AtA aura bhojana karatA / koI saMgI sAthI to thA hI nahIM, isalie phira jaldI hI so jAyA karatA / udhara sabere uThanekI bhI koI jaldI nahIM rahatI ; isalie prAyaH ATha nau baje taka bichaune para hI par3A rahA krtaa| zarIra miTTI ho gayA ; parantu DhU~r3hane para bhI vizva-premakA koI patA ThikAnA nahIM milaa| kabhI akelA rahA nahIM thA, isalie binA saMgI sAthIke gaMgAkA kinArA bhI zUnya zmazAnake samAna jAna par3ane lgaa| amUlya bhI aisA gadhA nikalA ki usane eka dinake lie bhI kabhI apanI pratijJA nahIM todd'ii| ____ isase pahale jaba maiM kalakatte meM rahatA thA, taba socA karatA thA ki maiM vaTa-vRttakI vipula chAyAmeM paira pasArakara baiThA karU~gA ! mere pairoM ke pAsase hokara kalanAdinI srotasvinI apane icchAnusAra bahA karegI / bIcameM Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ravIndra-kathAkuJja yaha svapnAviSTa kavi hogA aura cAroM ora bhAvoMkA rAjya tathA bahiHprakRti hogii| kAnanameM puSpa hoMge ; zAkhAoMpara pakSI hoMge ; AkAzameM tAre hoMge ; manameM vizvajanIna prema hogA ; aura lekhanIke mukhase azrAnta ajastra bhAvoMkA srota vicitra chandoMmeM pravAhita huzrA karegA / parantu aba kahA~ prakRti aura kahA~ prakRtikA kavi, kahA~ vizva aura kahA~ vizvapremika, eka dinake lie bhI maiM bAgase bAhara nahIM nikalA / kAnanake phUla kAnanameM hI khilate ; AkAzake tAre zrAkAzameM hI ugate ; vaTa vRkSakI chAyA usake nIce hI rahatI ; aura gharakA dulArA maiM gharameM hI par3A rahA krtaa| jaba merA krodha aura kSobha kisI prakAra apanA mAhAtmya pramANita na kara sakA, taba vAmAcaraNake prati vaha aura bhI adhikAdhika bar3hane lgaa| usa samaya dezake zikSita samAjameM bAlyavivAhake sambandhameM vAgyuddha chir3A huA thA / vAmAcaraNa bAlyavivAhake viruddha pakSameM the| usI samaya maiMne logoMse yaha bhI sunA ki ve eka yuvatI kumArIke premapAzameM baMdhe hue haiM aura zIghra hI pariNaya-pAzameM baddha honekI pratyAzA kara rahe haiN| mujhe yaha viSaya bahuta hI kautukajanaka jAna par3atA ; aura udhara vizvapremakA mahAkAvya bhI kisI prakAra mere hAtha na lagatA / isalie maiMne baiThe-baiThe vAmAcaraNako to nAyaka banAyA aura kadambakalI majUmadAra nAmakI eka kalpita nAyikA khar3I karake eka bahuta tIvra prahasana likha DAlA / jaba merI lekhanI yaha amara kIrti prasava kara cukI, taba maiM kalakatte lauTa calanekA udyoga karane lgaa| parantu isI samaya eka bAdhA A pdd'ii| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApaka ~~~~~ ~~~~~ ~ eka dina tIsare pahara kucha prAlasya A gayA thA ; isalie maiM sTezana nahIM gayA aura bAgameM bane hue makAnoMke kamare Adi hI dekhane lgaa| koI AvazyakatA nahIM par3I thI, isalie isase pahale maiM inameMse adhikAMza kamaroM meM kabhI gayA bhI nahIM thA / bAhya vastuoMke sambandhameM mujhameM leza mAtra bhI kutUhala yA abhiniveza nahIM thA / usa dina kevala samaya bitAneke uddezyase hI maiM usI prakAra idhara udhara ghUma rahA thA, jisa prakAra havAke jhoMkese gire hue patte idhara udhara ur3A karate haiM / ___ uttara orake kamarekA daravAjA kholate hI maiM eka choTe barAmademeM jA pahu~cA / barAmadeke sAmane hI bAgake uttarakI sImAkI dIvArase saTe hue jAmuna ke do vRkSa Amane sAmane khar3e hue the| unhIM donoM vRkSoMke bIcase eka dUsare bAgakI lambI vakula-vIthIkA kucha aMza dikhAI par3atA thaa| parantu ina saba bAtoMpara merA dhyAna bAdameM gayA / usa samaya to mujhe aura kucha dekhane kA avasara hI nahIM milaa| usa samaya maiMne kevala yahI dekhA ki prAyaH solaha varSakI eka yuvatI hAthameM eka pustaka liye hue hai aura sira jhukAe TahalatI huI kucha par3ha rahI hai| _yadyapi usa samaya kisI prakArakI tattvAlocanA karanekI zakti mujhameM nahIM thI, para kucha dinoM ke uparAnta maiMne socA ki jaba dupyanta bar3e bar3e vANa aura zarAsana lekara aura rathapara car3hakara yAkheTa karaneke lie vanameM gayA thA, taba usake hAthase koI mRga to nahIM marA thA ; parantu hA~, bIcameM daivAt dasa minaTa taka eka vRkSakI bAr3ameM khar3e hokara usane jo kucha dekhA aura sunA, vahI usake samasta jIvanakI dekhI aura sunI huI bAtoMse bar3ha gayA / maiM bhI pensila, kalama aura kAgaja lekara kAvya-mRgayAke lie bAhara nikalA thA / becArA vizva-prema to bhAgakara Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja 134 baca gayA; aura jo kucha dekhanA thA, vaha maiMne jAmunake una do vRkSoMkI Ar3a meM khar3e hokara dekha liyA / manuSya ke jIvana meM isa prakArakA dRzya kevala eka hI bAra dikhAI detA hai; dobArA nahIM dikhAI detA / maiMne saMsAra meM Akara bahuta-sI cIjeM nahIM dekhI thiiN| Aja taka maiM kabhI jahAjapara nahIM car3hA thA, kabhI belUnapara bhI nahIM car3hA thA / koyalekI khAna meM bhI kabhI nahIM utarA thA / parantu svayaM apane mAnasI Adarzake sambandhameM aba taka jo maiM bilakula bhrAnta aura anabhijJa thA, usakA isa uttara oravAle barAmade meM Ane se pahale kabhI mujhe sandeha bhI nahIM huA thA | merI avasthA ikkIsa varSase Upara ho cukI hai / maiM yaha to nahIM kaha sakatA ki isase pahale maiMne apane antaHkaraNa meM kalpanAke balase striyoM ke saundaryakI eka dhyAna-mUrttikA sRjana nahIM kiyA thA - usa mUrttiko maiMne aneka veza-bhUSAoM se sajjita aura aneka avasthAoM ke madhya meM sthApita kiyA thA; parantu hA~, kabhI svapna meM bhI isa bAtakI AzA nahIM kI thI ki usake pairoM meM jUte, zarIrapara koTa aura hAthameM pustaka dekhU~gA / isa prakArakA veza dekhanekI maiMne kabhI icchA bhI nahIM kI thI / parantu merI lakSmIne phAlguna mAsake anta meM, tIsare paharake samaya, bar3e bar3e vRkSoMke hilate hue ghane pattoMke vitAna ke nIce, dUra taka phailI huI chAyA aura prakAzakI rekhAse aMkita puSpavana ke pathameM, pairoM meM jUte aura zarIrapara koTa pahanakara, hAthameM pustaka liye hue jAmunake do vRkSoMkI se akasmAt mujhe darzana die / maiMne koI bAta nahIM kahI / do minaTa se adhika aura darzana nahIM hue / maiMne aneka chidroM meM se dekhane kI aneka ceSTAe~ kIM, para kucha bhI phala na huA / usI dina sandhyAse kucha pahale maiM vaTa vRttake nIce paira pasArakara baiThA / merI zrA~khoM ke sAmane usa pArake ghane vRkSoMkI zreNIke Upara sandhyA-tArA prazAnta smitahAsya karatA huA udita huA; aura dekhate dekhate Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApaka 131 sandhyAzrI apane nAthahIna vipula nirjana vAsaragRhakA dvAra kholakara cupacApa khar3I ho gaI / maiMne usake hAthameM jo pustaka dekhI, vaha mere lie eka navIna rahasyakA niketana ho gii| maiM socane lagA ki vaha kauna-sI pustaka thI ? upanyAsa thA yA kAvya ? usameM kisa prakArakI bAteM thIM ? usa samaya usa pustakakA jo pRSTa khulA huA thA aura jisapara vaha tIsare paharakI chAyA aura sUrya kI kiraNeM, usa vakula vanake pattoM kI maramarAhaTa aura donoM A~khoM autsukyapUrNa sthira dRSTi par3a rahI thI, usa pRSTha meM kathAkA kauna-sA aMza, kAvyakA kauna-sA rasa prakAzita ho rahA thA ? sAtha hI maiM yaha bhI socane lagA ki una ghane khule hue bAloMkI andhakArapUrNa chAyAke nIce, sukumAra lalATa-maMDapa ke andara, vicitra bhAvoMkA Aveza kisa prakAra apanI lIlA dikhalA rahA thaa| usa kumArI hRdayI nibhRta nirjanatApara naI naI kAvya- mAyA kaise apUrva saundarya ke AlokakA sRjana kara rahI thii| isa samaya mere lie spaSTa zabdoM meM yaha prakaTa karanA sambhava hai ki usa AdhI rAta taka maiM isa prakArakI kitanI aura kyA kyA bAteM socatA rahA / para Akhira mujhase yaha kisane kahA ki vaha kumArI hI thI ? maiMne samajha liyA ki mujhase bahuta pahale honevAle premI duSyantako jisane zakuntalAkA paricaya honese pahale hI usake sambandha meM AzvAsana diyA thA, usIne mujhe bhI yaha batalAyA ki vaha kumArI hai / vaha manakI vAsanA thI / vaha manuSyako saccI jhUThI bahuta-sI bAteM batalAyA karatI hai / unameM se koI bAta ThIka utaratI hai aura koI bAta ThIka nahIM utaratI / duSyantase aura mujhase jo bAta kahI gaI thI, vaha ThIka thii| * jisa ghara meM vara-vadhUkA prathama zayana hotA hai / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja ~~rrrrr mere lie isa bAtakA patA lagAnA kucha bhI kaThina nahIM thA ki merI vaha aparicita par3osina vivAhitA hai yA kumArI, brAhmaNa hai yA zUdra / para maiMne isa bAtakA patA nahIM lagAyA / maiMne kevala nIrava cakorake samAna hajAroM yojanakI dUrIse apane candra-maMDalako ghera ghera kara U~cA mu~ha kiye dekhane kI ceSTA kii| dUsare dina dopaharake samaya eka choTI nAva kirAe karake kinArekI ora dekhatA huzrA maiM jvArameM baha calA / mallAhoM ko maiMne manA kara diyA ki ve DA~r3a na calAveM, nAva kheI na jAya / merI zakuntalAkI tapovanavAlI kuTI gaMgAke kinAre hI thii| vaha kuTI bilakula kaNvakI kuTIke samAna nahIM thii| gaMgAse ghATakI sIr3hiyA~ Uparake vizAla bhavanake barAmade taka calI gaI thIM aura vaha barAmadA kAThakI DhAlU chatase chAyA huA thaa| jisa samaya merI nAva cupacApa bahatI huI ghATake sAmane pahu~cI, usa samaya maiMne dekhA ki merI navayugavAlI zakuntalA barAmademeM jamInapara baiThI huI hai| usakI pIThakI ora eka caukI hai, jisapara kucha kitAbeM rakkhI huI haiN| unhIM pustakoMke Upara usake bAla stUpAkAra khule par3e haiN| merI vaha zakuntalA caukIke sahAre Upara mu~ha kie hue, uThe hue bAe~ hAthapara sira rakkhe baiThI hai| nAva parase usakA mu~ha nahIM dikhAI detA hai ; kevala komala kaMThakI eka sukumAra vakra rekhA dikhAI detI hai| usake khule hue donoM pada-pallavoM meM se eka to ghATake UparakI sIr3hIpara aura dUsarA usake nIcekI sIr3hIpara phailA huA hai| sAr3IkA kAlA kinArA kucha tirachA hokara una donoM pairoMko ghere hue hai| usake manoyoga-hIna zithila dAhine hAthase eka pustaka khisakakara jamIna para A par3I hai| mujhe aisA jAna par3A ki mAno vaha mUrtimatI madhyAhna lakSmI hai| sahasA dinake kArya ke madhyameM eka niSpanda Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApaka sundarI avakAza-pratimA pAkara baiTha gaI hai| pairoMke nIce gaMgA hai ; sAmane dUrakA dUsarA kinArA aura Upara tIvra rUpase tapatA huA nIlA AkAza hai| ye sava apanI usa antarAtmArUpiNIkI zrora~unhIM donoM khule hue pairoM, usI alasavinyasta bAyeM hAtha aura usI utkSipta baMkima kaNTha-rekhAkI aora---pUrNa nistabdha aura ekAgra hokara cupacApa dekha rahe haiN| jitanI dera taka vaha dRzya dikhalAI diyA, utanI dera taka maiM dekhatA rahA aura apane do sajala netrarUpI pallavoMse una donoM caraNakamaloMko bAra bAra mA~jatA-poMchatA rahA / antameM jaba nAva vahA~se kucha dUra calI gaI aura kinAreke eka vRkSakI Ar3ameM ho gaI, taba sahasA mAno mujhe yaha yAda pAyA ki mujhase koI bhUla ho gii| maiMne cauMkakara mallAhase kahA-dekho jI, aba aAja hamArA hugalI jAnA nahIM ho skaa| aba tuma yahIMse nAva lauTAkara gharakI pora le clo| para jaba nAva lauTane lagI, taba car3hAva hone ke kAraNa mallAhoMko DA~Da khenA pdd'aa| usake zabdase maiM kucha saMkucita ho gayA / mAno DA~r3akA vaha zabda kisI aise padArthapara AghAta karane lagA, jo sacetana, sundara aura sukumAra hai, jo atyanta AkAzavyApI hai aura jo hiranake bacce ke samAna bhIru hai| nAva jaba phira usa ghATake pAsa pahuMcI, taba DA~DakA zabda sunakara merI par3osinane dhIre le sira uThAkara bahuta hI komala kutUhalapUrvaka merI nAvakI ora dekhaa| para kSaNa hI bhara bAda vaha merI vyagra aura vyAkula dRSTi dekhakara cakita ho gaI aura gharake andara calI gii| usa samaya mujhe aisA jAna par3A ki mAno maiMne use koI AghAta pahu~cAyA hai--mAno mere kAraNa use kahIM coTa lagI hai| jaba vaha jaldI jaldI uThane lagI, taba usakI godameMse prAdhA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ravIndra-kathAkuJja kATakara khAyA huA eka adhapakA amaruda gira par3A aura lur3hakatA huA nIcekI sIr3hIpara aa pdd'aa| usa amarUdapara usake dA~toMke cihna the aura usane use hoThoMse lagAyA thA, isalie usake vAste merA sArA antaHkaraNa utsuka ho utthaa| parantu usa samaya mallAhoMkI lajjAke kAraNa maiM use dUrahIse dekhatA calA gayA / maiMne dekhA ki uttarottara lolupa honevAle jvArakA jala chala chala karatA huaA apanI lola rasanAke dvArA vaha phala prApta karane ke lie bAra bAra Age bar3ha rahA hai| maiMne samajha liyA ki Adha ghaNTemeM usakA yaha nirlajja adhyavasAya caritArtha ho jaaygaa| usa samaya maiM bahuta hI kaSTapUrNa cittase apane makAna ke pAsavAle ghATapara pahu~cakara nAvase utara pdd'aa| aba maiM phira usI vaTa vRkSakI chAyAmeM paira pasArakara dina-bhara svapna dekhane lgaa| maiM dekhatA ki do komala pada-pallavoMke nIce vizvaprakRti sira jhukAkara par3I huI hai| maiMne dekhA ki AkAza prakAzamAna ho rahA hai, pRthvI pulakita ho rahI hai aura vAyu caJcala ho rahA hai / una sabake bIcameM ve donoM khule hue paira bilakula sthira, zAnta aura bahuta hI sundara jAna par3ate haiM / ve yaha nahIM jAnate ki hamArI hI dhUlakI mAdakatAse tapta-yauvana nava-vasanta dizA-vidizAoM meM romAJcita ho uThA hai / __ aba taka prakRti mere lie vikSipta aura vicchinna thii| nadI, vana aura aAkAza sabhI mere lie svataMtra the| Aja usI vizAla, vipula vikIrNatAmeM jaba mujhe eka sundarI pratimUrti dikhAI dI taba.mAno ve sabhI avayava dhAraNa karake eka ho gaye / aAja prakRti mere lie eka aura sundara dIkha par3I / vaha mujhase bhUka bhAvase vinaya kara rahI hai ki maiM mauna hU~, tuma mujhe bhASA do / mere antaHkaraNameM jo eka avyakta stava uTha rahA hai, use tuma chanda, laya aura tAnameM apanI sundara mAnavabhASAmeM dhvanita kara do| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApaka prakRti kI usa nIrava prArthanAse mere hRdayakI tantrI baja rahI hai| bAra bAra maiM kevala yahI gAna suna rahA hU~, "he sundarI, he manohAriNI, he vizva-vijayinI, he mana aura prANarUpI pataMgakI eka mAtra dIpa-zikhA, he aparisIma jIvana, he ananta madhura mRtyu / " maiM isa gAnako samApta nahIM kara sakatA, ise saMlagna nahIM kara sakatA, ise zrAkArameM parisphuTita nahIM kara sakatA / ise chandoM meM bA~dhakara vyakta karake muMhase kaha nahIM sktaa| aisA jAna par3atA hai ki mAno mere antaramai jvArake. jalake samAna eka anirvacanIya aparimeya zaktikA saMcAra ho rahA hai| isa samaya maiM use apane kAbUmeM nahIM kara sakatA / jisa samaya kara sakU~gA, usa samaya merA kaMTha akasmAt divya saMgItase dhanita ho uThegA-merA lalATa alaukika AbhAse prakAzamAna ho uThegA / aise samayameM usa pArake naIhATI sTezanase eka nAva aAkara mere bAgake sAmane ghATapara lgii| donoM kandhoM para par3I huI cAdara mulAtA huA, bagala meM chAtA dabAe, ha~satA huaA amUlya usa parase utara pdd'aa| akasmAt apane usa mitrako dekhakara mere manameM jisa prakArakA bhAva uThA, usa prakArakA bhAva, maiM AzA karatA hU~, kisIke manameM zatruke prati bhI na uThatA hogA / dopaharake prAyaH do baje ke samaya mujhe usI vaTakI chAyAmeM bilakula pAgaloMkI taraha baiThA huA dekhakara amUlyake manameM eka bahuta bar3I prAzAkA saMcAra huyA / kadAcit use isa bAtakA bhaya huA hogA ki dezake bhAvI sarvazreSTha kAvyakA koI aMza mere pairoMkI AhaTa sunakara jaMgalI rAjahaMsakI taraha kRdakara jalameM na jA par3e, isalie vaha bahuta hI saMkucita bhAvase dhIre dhIre Age bar3hane lgaa| use isa dazAmeM dekhakara mujhe aura bhI krodha aayaa| kucha adhIra hokara maiMne pUchA-kyoM jI amUlya, yaha bAta kyA hai ! tumhAre paira meM koI kA~TA to nahIM gar3a gayA ? amUlyane socA ki maiMne koI bahuta majedAra Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. ravIndra-kathAkuJja bAta kahI hai| vaha ha~satA huA mere pAsa A gayA aura A~calase vRkSake nIcekI bhUmi bahuta acchI taraha jhAr3a pochakara usane jebase eka rUmAla nikAlA / taheM kholakara use bichAyA aura taba usake Upara sAvadhAnatApUrvaka baiThakara kahA--jo prahasana tumane likha bhejA hai, use par3hate par3hate to mAre ha~sIke jAna nikalane lagatI hai| itanA kahakara vaha sthAna sthAnase usakI AvRtti karane lagA aura itanA adhika ha~sane lagA ki usakA sA~sa rukanekI naubata A gii| para mujhe usa samaya yaha jAna par3ane lagA ki jisa kalamase maiMne vaha grahasana likhA thA, vaha kalama jisa vRkSakI lakar3Ise banI thI, yadi isa samaya mujhe vaha vRkSa mila jAtA aura maiM use jar3asameta ukhAr3a DAlatA tathA Dhera-sI zrAga jalAkara usa grahasanako usImeM rakhakara rAkha kara detA, to bhI merA kheda na mitttaa| amUlyane saMkocapUrvaka pUchA--tumhArA vaha kAvya kahA~ taka pahu~cA? usakA yaha prazna sunakara merA zarIra aura bhI jalane lgaa| maiMne mana hI mana kahA-jaisA merA kAvya hai, vaisI hI tumhArI buddhi bhI hai ! phira usase kahA-bhAI, ye saba bAteM phira huA kreNgii| tuma isa samaya mujhe vyartha taMga mata kro| ____amUlya bahuta kutUhalI AdamI thaa| binA cAroM ora dekhe vaha raha hI na sakatA thaa| usake bhayase maiMne uttara aorakA daravAjA banda kara diyA / usane mujhase pUchA- kyoM jI, udhara kyA hai ? maiMne kahA - kucha bhI nahIM ! Aja taka maiMne apane jIvana meM kabhI itanA bar3A jhUTha nahIM bolA thaa| do dinoM taka mujhe aneka prakArase taMga karane aura acchI taraha jalAne ke uparAnta tIsare dina sandhyAkI gAr3Ise amUlya calA gyaa| ina do dinoMmeM maiM bAgake uttarakI ora nahIM gyaa| yahA~ taka ki Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApaka 141 maiMne udhara dekhA bhI nahIM / jisa prakAra kRpaNa apanA ratna- bhANDAra chipAtA phiratA hai, usI prakAra maiM bhI apane usa uttara proravAle bAgakI hiphAjata karatA phiratA thA / jyoM hI amUlya vahA~se ravAnA huA tyoM hI maiM daur3akara daravAjA kholatA huA uttara coravAle barAmade meM jA phuNcaa| Upara khule hue AkAza meM prathama kRSNa pakSakI aparyApta cA~danI thI aura nIce zAkhA jAla - nibaddha taruzreNI ke nIce khaMDa kiraNoM se khacita, eka gambhIra aura ekAnta pradoSAndhakAra thA jo marmara zabda karate hue saghana pattoMke dIrgha nizvAsa meM, vRkSoMse gire hue bakulake phUloM ke saghana saurabhameM aura sandhyArUpI jaMgalakI stambhita aura saMyata niHzabdatAmeM roma roma paripUrNa ho rahA thA / isI andhakAra meM merI kumArI par3osina sapheda mUchoMvAle apane vRddha pitAkA dAhinA hAtha pakar3e hue dhIre dhIre Tahala rahI thI aura kucha bAteM kara rahI thI / vRddha pitA sneha tathA zraddhApUrvaka kucha jhukakara cupacApa mana lagAye usakI bAteM suna rahe the / isa pavitra aura snigdha vizrambhAlApameM bAdhA denevAlI koI cIja nahIM thI / kevalasandhyA samayakI zAnta nadImeM kahIM kahIM honevAlA DA~r3akA zabda bahuta dUrIpara vilIna ho jAtA thA aura vRkSoMkI ghanI zAkhAoM ke asaMkhya ghoMsaloMmeMse kabhI kabhI bIca bIca meM do eka pakSI mRdu zabda karate hue jAga uThate the| mujhe aisA jAna par3ane lagA ki mAno merA hRdaya zrAnanda athavA vedanAse vidIrNa ho jAyagA / merA astitva mAno phailakara usa chAyA -lokavicitra pRthvI ke sAtha milakara eka ho gayA / mujhe aisA jAna par3ane lagA ki mAno mere vakSaHsthala para koI dhIre dhIre cala rahA hai; mAno maiM vRkSoM ke pattoMke sAtha saMlagna ho gayA hU~ aura mere kAnoM ke pAsa komala guMjArakI dhvani ho rahI hai / isa vizAla mUr3ha prakRtikI antarvedanA mAno mere sAre zarIrakI haDDiyoM taka meM paiTha gaI hai| mujhe aisA jAna par3ane lagA ki pRthvI mere pairoMke nIce par3a rahI hai; parantu paira usapara jamakara nahIM baiTha sakatA aura isIlie andara hI andara manameM na Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .142 ravIndra-kathAkuJja jAne kyA ho rahA hai / aisA jAna par3atA thA ki jhukI huI zAkhAe~ vanaspatiyoMkI bAteM suna sakatI haiM ; para kucha samajha nahIM sakatIM aura isI lie saba zAkhAe~ pattoMke sAtha milakara pAgaloMkI bhA~ti uddha zvAsa letI haI hAhAkAra karanA cAhatI haiN| maiM bhI apane samasta aMgoM aura samasta antaHkaraNase vaha padavikSepa aura vaha vizrambhAlApa avya. vahita bhAvase anubhava karane lagA ; parantu kisI bhI prakAra use pakar3a nahIM sakA ; isI lie bhUra jhUra kara marane lgaa| dUsare dina mujhase nahIM rahA gyaa| prAtaHkAla hI maiM apane par3osIse bheTa karane calA gyaa| usa samaya bhavanAtha bAbU apane pAsa cAyakA eka bahuta bar3A pyAlA rakkhe hue A~khoMpara cazmA lagAye nIlI pensilase dAga kI huI haimilTanakI eka bahuta purAnI pustaka bahuta hI dhyAna' pUrvaka par3ha rahe the| jaba maiMne unake kamare meM praveza kiyA, taba ve cazmeke UparI bhAgameMse kucha dera taka anyamanaska bhAvase mujhe dekhate rahe ; para pustakaparase tatkAla hI apanA mana na haTA ske| antameM ve cakita hokara kucha trasta bhAvase zrAtithyake lie sahasA uTha khar3e hue| maiMne saMkSepameM unako apanA paricaya diyA / ve itane ghabarA-se gaye ki cazmekA khAnA DhU~r3hanepara bhI na pA ske| ve Apa hI Apa bole-Apa cAya pIe~ge ? yadyapi maiM kabhI cAya nahIM pItA thA; tathApi maiMne kahA - mujhe koI Apatti nahIM hai / bhavanAtha bAbU kucha ghabarAkara 'kiraNa' 'kiraNa kahakara pukArane lge| daravAjeke pAsase bahuta hI madhura zabda sunAI diyA- hA~ baabuujii| isake uparAnta maiMne dekhA ki tapasvI kaNvakI kanyA mujhe dekhate hI sahamI huI harinIkI bhA~ti vahA~se bhAganA cAhatI hai / bhavanAtha bAbUne use apane pAsa bulAyA aura merA paricaya dete hue kahA-ye hamAre par3osI bAbU mahIndrakumAra haiM / aura mujhase kahA-yaha merI kanyA kiraNavAlA hai| lAkha socane para bhI merI samajhameM na pAyA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApaka 143 ki mujhe kyA karanA cAhie / itanemeM kiraNane bahuta hI namratApUrvaka aura bahuta hI acche DhaMgase namaskAra kiyaa| maiMne bhI jaldI apanI galatI sudhArate hue usake namaskArakA badalA cukAyA / bhavanAtha bAbUne kahA-beTI, mahIndra bAbUke lie eka pyAlA cAyakA lA denA hogaa| maiM mana hI mana bahuta hI saMkucita huaa| para mere mu~hase kucha zabda nikalanese pahale hI kiraNa kamarese bAhara nikala gaI / mujhe aisA jAna par3A ki kailAsavAsI sanAtana bholAnAthane apanI kanyA lakSmIko hI atithike lie eka pyAlA cAya lAneke lie kahA hai| atithike lie to vaha nizcaya hI zuddha amRta hogaa| parantu phira bhI, pAsameM koI nandI bhRgI upasthita nahIM thA ! aba maiM bhavanAtha bAbUke yahA~ nitya atithi banakara pahuMcane lgaa| pahale maiM cAyase bahuta DarA karatA thA / para aba sabere sandhyA donoM samaya mujhe cAya pInekA nazA-sA ho gyaa| hama logoMkI bI0 e0 kI parIkSAke lie eka jarmana vidvAnakA banAyA huA darzanazAstrakA eka nayA itihAsa thA, jo maiMne hAlameM hI par3hA thA / kucha dinoM taka to maiMne yahI prakaTa kiyA ki maiM usI darzanazAstrakI AlocanA karaneke lie bhavanAza bAbUke pAsa AyA karatA huuN| ve abhI taka haimilTana Adi purAne lekhakoMkI hI kucha bhrAnta pustake par3hA karate the ; isalie maiM unheM kRpApAtra samajhA karatA aura apanI naI vidyA bahuta hI ADambarake sAtha unapara prakaTa kiyA karatA / bhavanAtha bAbU itane bar3e bhale AdamI aura sabhI viSayoMmeM itane adhika saMkocI the ki mere jaise alpavayaskake muMhase nikalI huI bhI saba bAteM mAna lete ! yadi unheM merI kisI bAtakA tanika bhI prativAda karanA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja hotA, to ve asthira ho jAte / unheM yahI Dara lagA rahatA ki kahIM maiM unakI bAtoMse nArAja na ho jaauuN| jaba hama loga isa prakArake tattvAlocanameM laga jAte, taba kiraNa kisI bahAnese vahA~se uThakara calI jAtI / usa samaya mere manameM kucha kSobha utpanna hotA; para sAtha hI maiM kucha garva bhI anubhava karatA / kyoMki merI samajhameM hama logoMke pAlocya viSayakA durUha pANDitya kiraNake lie duHsaha thA / vaha jaba mana hI mana hama logoM ke vidyArUpI parvatakA parimApa karatI hogI taba merI samajhameM use bahuta hI U~cekI ora sira uThAnA par3atA hogA! jaba maiM kiraNako dUrase dekhatA thA, taba maiM use zakuntalA aura damayantI Adi vicitra nAmoM aura vicitra bhAvoMse samajhA karatA thaa| para jaba maiM usake ghara Ane jAne lagA, taba maiMne yaha samajhanA zrArambha kiyA ki vaha kiraNa hai| aba vaha saMsArakI vicitra nAyikAoMkI chAyArUpiNI nahIM raha gaI / aba vaha kevala kiraNa hI hai / aba vaha saikar3oM zatAbdiyoMke kAvya-lokase avatIrNa hokara. ananta kAla ke yuvakacittake svapna svargakA parihAra karake eka nirdiSTa baMgAlIke gharameM kumArI kanyAke rUpameM virAja rahI hai| vaha mere sAtha merI hI mAtRbhASAmeM gharakI bahuta hI sAdhAraNa bAteM kiyA karatI hai / sAdhAraNa bAtoMmeM vaha sarala bhAvase ha~sa par3atI hai / vaha hama hI logoMke gharakI lar3akiyoM kI bhAMti donoM hAthoM meM soneke do kar3e pahinatI hai / usake galeke hArameM bhI koI vizeSatA nahIM hai, para phira bhI vaha bahuta sumiSTa hai| sAr3IkA A~cala kabhI to jUr3eke UparI bhAga parase tirachA hokara AtA hai aura kabhI pitR. gRhake anabhyAsake kAraNa khisakakara nIce gira jAtA hai| mere lie yaha bahuta hI AnandakI bAta hotI hai / vaha kAlpanika nahIM hai, vaha satya hai ; vaha kiraNa hai ; vaha isake atirikta aura kucha nahIM hai ; aura Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApaka na isase kucha adhika hI hai ; aura yadyapi vaha merI nahIM hai, para phira bhI hama logoMkI to hai ; Adi zrAdi bAtoMkA anubhava karake merA anta:karaNa sadA usake prati kRtajJatAke rasase abhiSikta rahA karatA hai| eka dina jJAna mAtrakI apekSikatAkI carcA calI / maiM isa viSayameM bhavanAtha bAbUke sAmane bahuta adhika utsAhake sAtha apanI vAcAlatA prakaTa karane lagA / jyoM ho AlocanA kucha aura Age bar3hI, tyoM hI kiraNa vahA~se uThakara calI gaI / para thor3I hI dera bAda vaha eka cUlhA aura bhojana banAnekI sAmagrI lekara sAmanevAle barAmade meM zrA pahu~cI aura bhavanAtha bAbUpara kucha bigar3atI huI bolI-bAbUjI, kyoM tuma itanA kaThina viSaya uThAkara mahIndra bAbUko vyartha bakavA rahe ho! Aie mahIndra bAbU, isase acchA to yaha hai ki Apa mujhe bhojana banAne meM kucha sahAyatA deM, jisase kucha kAma bhI nikale / ___isameM bhavanAtha bAbUkA koI doSa nahIM thA; aura kiraNa yaha bAta jAnatI bhI thii| parantu bhavanAtha bAbUne aparAdhIkI bhA~ti anutapta hokara kucha ha~sate hue kahA- acchA jI, jAne do| ye saba bAteM phira kisI dina hoNgii| itanA kahakara ve nirudvigna bhAvase apane nitya niyamita adhyayanameM laga gaye / __eka aura dinakI bAta hai ki maiM tIsare paharake samaya eka aura gambhIra viSaya cher3akara bhavanAtha bAbUko cakita kara rahA thA ki usI samaya kiraNane bIcameM pahu~cakara kahA-mahIndra bAbU, Apako abalAkI sahAyatA karanI pdd'egii| maiM usa dIvArapara latA car3hAU~gI, para merA hAtha utane U~ce taka nahIM pahu~catA / vahA~ Apako jarA yaha khUTI gAr3a denI hogii| maiM bahuta adhika prasannatAse uThakara calA gyaa| bhavanAtha bAbU bhI prasannatApUrvaka phira apane adhyayanameM laga gaye / isa prakAra jaba jaba maiM bhavanAtha bAbUke sAtha bAtacIta karate samaya Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " ravIndra kathAkula koI bhArI viSaya cher3atA thA; taba taba kiraNa kisI na kisI bahAnese Akara usa carcAko bIcameM hI tor3a detI thii| isase maiM, mana hI mana pulakita ho uThatA thaa| maiM samajhatA thA ki kiraNane merA abhi. prAya samajha liyA hai / use kisI prakAra yaha mAlUma ho gayA hai ki bhavanAtha bAbUke sAtha tattvAlocanA karane meM hI mere jIvanakA carama sukha nahIM hai / jisa samaya maiM bAhya vastuoMke sAtha apane indriya-bodhakA sambandha nizcita karane ke lie durUha rahasya-rasAtalake madhya bhAgameM pahu~catA thA, usa samaya kiraNa Akara kahatI thI-Aie mahIndra bAbU , calie rasoI gharake pAsa hI merA baiMganakA kheta hai, Apako dikhalA laauuN| eka dina maiM apanA yaha mantavya prakaTa kara rahA thA ki 'AkAzako asIma samajhanA hama logoMkA anumAna mAtra hai ; hama logoMkI abhijJatA aura kalpanA zaktike bAhara kahIM kisI aisI sImAkA honA asambhava nahIM hai ki itane meM kiraNa zrAkara kahane lagI-'mahIndra bAbU , do zrAma paka gaye haiN| zrApa calakara DAla jhukAkara vaha grAma tor3a diijie|' kaisA acchA uddhAra thA! kaisI acchI mukti thI ! ananta samudrake' madhyameMse kSaNa hI bharameM maiM kaise sundara kinArepara thA pahu~catA thA / ananta AkAza aura bAhya vastuoMke sambandhameM saMzaya-jAla kitanA hI adhika duzchedya aura jaTila kyoM na ho, parantu baiMganake kheta athavA AmoMke sambandhameM kisI prakArakI durUhatA athavA sandehakA nAma bhI naM thA / vaha kAvya yA upanyAsameM ullekha karaneke yogya to nahIM hai, para phira bhI jIvanameM vaha samudrase ghire hue dvIpake samAna manohara hai / jamInapara paira Tikanese kaisA ArAma milatA hai, yaha vahI jAnatA hai jo bahuta dera taka pAnImeM gotA khA cukatA hai| maiMne itane dinoM Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApaka 147 taka kalpanAke dvArA jisa prema-samudrakI sRSTi kI thI, vaha yadi vAstavika hotA, to maiM bahuta dinoM taka kisa prakAra usameM DUbatA utarAtA phiratA, yaha maiM nahIM kaha sakatA / vahA~ zrAkAza bhI asIma hotA aura samudra bhI asIma hotA / usa sthAnase hama logoMkI nitya pratikI jIvana-yAtrAkA sImAbaddha vyApAra bilakula nirvAsita rahatA / vahA~ tucchatAkA leza mAna bhI nahIM hotaa| vahA~ kevala chanda, laya aura saMgItameM hI bhAva vyakta karanA hotA / usake tala taka pahu~ca jAnepara phira aura kahIM ThikAnA nahIM milatA / jaba kiraNa DUbe hue mujha hatabhAgyako sirake bAla pakar3akara usa jagahase khIMcakara apanI zrAmakI bArI yA baiMganake khetameM le gaI, taba apane pairoM ke nIce jamIna pAkara mAno merI jAnameM jAna pA gii| usa samaya maiMne dekhA ki barAmademeM baiThakara khicar3I pakAnemeM, kAThakI sIr3hIpara car3hakara dIvArapara khUTI ThoMkane meM aura nIbUke per3ake ghane hare pattoM se harA nIbU DhU~DhanemeM sahAyatA karane meM abhAvanIya Ananda milatA hai aura phira majA yaha ki vaha Ananda prApta karane meM jarA bhI prayAsa nahIM karanA par3atA / Apase Apa jo bAta mu~ha taka A jAya, Apase Apa jo ha~sI nikala par3e, zrAkAzase jitanA prakAza prAve aura vRkSase jitanI chAyA par3e, baha saba yatheSTa hI hotI hai / isake sivA mere pAsa sonekI eka lakar3I thI-merA navayauvana , eka pArasa patyara thA- merA prema; eka akSaya kalpataru thA--svayaM apane prati apanA pUrA aura dRr3ha vizvAsa / maiM vijayI thA ; maiM indra thA; maiM apane uccaiHzravAke mArgameM koI bAdhA nahIM dekhatA thA / kiraNa merI kiraNa hai, isameM mujhe koI sandeha nahIM thaa| yaha bAta maiMne itanI dera taka spaSTa rUpase nahIM kahI thI ; parantu hRdayako eka konese dUsare kone taka bAtakI bAtameM bar3e sukhase vidIrNa karatI huI vaha bAta vidyutakI taraha mere samasta antaHkaraNameM cakAcoMdha DAlakara kSaNa-kSaNapara nAca uThatI thI / kiraNa merI kiraNa hai| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja isase pahale kisI gaira strIke sAtha merA koI samparka nahIM huA thaa| Ajakala kI jo striyA~ zikSA prApta karake paradeke bAhara nikalakara ghUmA phirA karatI haiM, unakI rIti nIti se maiM kucha bhI paricita nahIM thA; isI lie maiM yaha bhI nahIM jAnatA thA ki una logoMke AcaraNa meM kisa jagaha ziSTatAkI sImA aura kisa jagaha premakA adhikAra hai / para sAtha hI maiM yaha bhI nahIM jAnatA thA ki ve kyoM mujhase prema na kreNgii| bhalA maiM kisa bAta meM kama hU~ ! 148 samaya kiraNa jisa samaya mere hAtha meM cAyakA pyAlA diyA karatI thI, usa maiM cAya ke sAtha sAtha kiraNake premase bharA huA pAtra bhI grahaNa kiyA karatA thA / jisa samaya maiM cAya pIyA karatA thA, usa samaya maiM socatA thA ki merA grahaNa karanA sArthaka huA aura yaha bhI socatA thA ki kiraNakA dAna bhI sArthaka huaa| kiraNa yadi sahaja svara meM bhI kahatImahIndra bAbU, kala savere AiegA na ? usa samaya usameM se chanda aura layake sAtha jhaGkata ho uThatA thAH " ki mohinI jAna bandhu ki mohinI jAna ! abalAra prANa nite nAhi tomA hena !" ( pyAre, tuma kaisI mohanI jAnate ho ! tumheM eka abalAkeprANa isa taraha na lenA cAhie ! ) maiM sahaja bhAva se uttara diyA karatA thA - hA~, kala ATha baje taka. AU~gA / kyA mere isa kahane meM kiraNa yaha nahIM sunatI thI ki - " parANa putali tumi hiye maNihAra, saravasa-dhana mora sakala saMsAra / " ( tuma mere prANoMkI putalI ho, hRdayake hAra ho, sarvasva ho aura sakala saMsAra ho / ) Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApaka 146 / mere samasta dina aura samasta rAtriyA~ amRta se paripUrNa ho giiN| mere sAre vicAra aura sArI kalpanAe~ kSaNa kSaNa meM naI naI zAkhAoM aura prazAkhAkA vistAra karake kiraNako latAkI bhA~ti mere cAroM ora lapeTakara mu bA~dhane lgiiN| jisa samaya vaha zubha avasara zrAvegA, usa samaya maiM kiraNako kyA par3hAU~gA, kyA sikhAU~gA, kyA sunAU~gA, kyA dikhAU~gA, ityAdi ityAdi aneka prakArakI kalpanAoM aura saMkalpoMse merA mana mAno zrAcchanna ho gayA yahA~ taka ki maiMne nizcaya kiyA ki maiM use aisI zikSA dU~gA, jisameM usake manameM jarmana vidvAnake banAye hue darzana - zAstra ke navIna itihAsa ke prati bhI utsukatA utpanna ho / kyoMki yadi maiM aisA na karU~gA, to vaha mujhe pUrI taraha na samajha sakegI / a~garejI kAvya - sAhitya ke saundarya ke prakAzameM maiM use mArga dikhalAkara le cluuNgaa| maiM mana hI mana ha~sA aura bolA -- kiraNa, tumhArI AmakI bArI aura baiMganakA kheta mere lie navIna rAjya hai / maiM kabhI svapnameM bhI yaha bAta nahIM jAnatA thA ki vahA~ baiMgana aura gire par3e kacce AmoM ke sivA durlabha amRta phala bhI itane sahaja meM mila sakatA hai / kintu jaba samaya thAvegA, taba maiM bhI tumheM eka aise rAjya meM le calU~gA, jahA~ baiMgana to nahIM phalate, parantu phira bhI baiMganoMkA abhAva kSaNa-bhara ke lie bhI anubhava nahIM kiyA jA sakatA / vaha jJAnakA rAjya aura bhAvoMkA svarga hai / jisa prakAra sUryAsta ke samaya diganta meM vilIna honevAlA pANDu varNakA sandhyA-tArA dhanI honevAlI sandhyA meM dhIre dhIre parisphuTa dIpti prApta karatA hai, usI prakAra kiraNa bhI kucha dinoM meM andara hI andara zrAnanda, lAvaNya aura nArItvakI pUrNatAse mAno prasphuTita ho uThI / vaha mAno apane ghara meM, apane saMsArake ThIka madhya AkAza meM, adhirohaNa karake cAroM dhora AnandakI maMgala jyoti vikIrNa karane lagI / usI Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ravIndra-kathAkuJja jyotise usake vRddha pitAke sapheda bAloMpara pavitratAkI ujjvala bhAbhA par3I aura usI jyotine mere laharAte hue hRdaya-samudrakI pratyeka taraMgapara eka eka karake kiraNake madhura nAmake jyotirmaya akSara mudrita kara diye| ___ idhara merI chuTTI samApta honeko AI / pahale vivAhake lie ghara AnekA pitAjIkA jo snehapUrNa anurodha thA, vaha aba dhIre dhIre kaThora AjJAke rUpameM pariNata hotA huA jAna par3ane lgaa| udhara amUlya bhI aba adhika dinoM taka rokA nahIM jA sakatA thaa| mere manameM isa bAtake kAraNa bhI dhIre dhIre prabala udvega hone lagA ki kahIM kisI dina unmatta jaMgalI hAthIkI bhA~ti vaha mere isa padmavanameM na A pahu~ce aura apane bar3e bar3e cAroM paira usameM na rakha de| aba maiM yahI socane lagA ki maiM kisa prakAra jaldIse apane manakI AkAMkSA prakaTa karake apane praNayako pariNayameM vikasita kara lU~ / eka dina dopaharake samaya maiMne bhavanAtha bAbUke ghara meM jAkara dekhA ki ve grISmakI dhUpameM eka caukIpara par3e hue so rahe haiM aura sAmane gaMgAtaTavAle barAmademeM nirjana ghATakI sIr3hiyoMpara baiThI huI kiraNa koI pustaka par3ha rahI hai| maiMne cupacApa pIchese jAkara dekhA ki vaha kavitAoMkA eka navIna saMgraha hai| usakA jo pRSTa khulA huA thA, usameM a~gareja kavi zelIkI eka kavitA uddhata thI aura usake bagalameM lAla syAhIse eka lakIra khIMcI huI thii| usa kavitAko par3hakara kiraNane eka ThaMDA sA~sa liyA aura svapnake bhArase Akula dRSTi se aAkAzake dUratama prAntakI ora dekhaa| aisA jAna par3atA thA ki usa eka kavitAko kiraNa Aja eka ghaMTemeM dasa bAra par3ha cukI hai aura vahI kavitA usane ananta nIle Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApaka AkAzameM apanI hRdaya-taraNIke pAlako kevala eka hI uttapta dIrgha nizvAsase bharakara bahuta dUrake nakSatra lokameM bhejI hai| maiM yaha to nahIM jAnatA ki zelIne vaha kavitA kisake lie banAI thI ; para hA~, isameM sandeha nahIM ki mahIndranAtha nAmaka kisI baMgAlI yuvakake lie nahIM banAI thii| phira bhI maiM jora dekara yaha bAta kaha sakatA hU~ ki Aja isa stavagAnapara mere sivA aura kisIkA adhikAra nahIM ho sktaa| kiraNane usa kavitAke pAsa hI apanI antaratama hRdaya-pensilase eka lAla nizAna lagA diyA thaa| usa sneha-veSTanIke moha mantrase vaha kavitA aAja usIkI thI aura usake sAtha hI sAtha merI bhI thii| maiMne apane pulakita cittako rokakara sahaja svarameM pUchA-kyA par3ha rahI haiM ? pAlake jorase calatI huI nAva mAno ekAeka kisI carameM jAkara phaMsa gaI / kiraNa cauMka par3I aura usane vaha kitAba jaldIse banda karake apane A~calameM chipA lii| maiMne ha~sate hue pUchA-jarA maiM ApakI pustaka dekha sakatA hU~ ? mAno kiraNako koI bAta khaTakI / usane AgrahapUrvaka kahA-nahIM nahIM, vaha kitAba rahane diijie| maiM kucha dUra para eka sIr3hI nIce baiThakara kAvya-sAhityakI bAteM kahane lagA / maiMne isa prakAra bAta uThAI ki jisameM kiraNako bhI sAhityakI kucha zikSA mile aura mere manakI bAta a~gareja kavikI jabAnI vyakta bhI ho jAya / usa teja dhUpa aura gaharI nistabdhatAmeM jala aura sthalake choTe choTe kala-kala-zabda nidrA-kAtara mAtAkI loriyoMke samAna bahuta hI mRdu aura sakaruNa ho gye| kiraNa mAno adhora ho gaI / vaha bolI-bAbUjI akele baiThe hue haiM / kyA Apa ananta AkAzake sambandhakA apanA yaha tarka samApta na kareMge? maiMne mana hI mana socA ki ananta AkAza to bahuta dinoM taka Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra kathAkuJja rahegA aura usake sambandhakA tarka bhI kabhI samApta na hogA; parantu jIvana bahuta hI thor3A hai aura usameM milanevAlA zubha avasara durlabha aura kSaNasthAyI hai / maiMne kiraNakI bAtakA koI uttara nahIM diyA aura kahA-maiM Aja Apako kucha kavitAe~ sunaauuNgaa| kiraNane kahA-kala sunuuNgii| itanA kahakara vaha caTapaTa uTha khar3I huI aura kamarekI ora dekhakara bolI-bAbUjI, mahIndra bAbU Aye haiM / nIMda TUTa jAne se bhavanAtha bAbU bAlakoMkI bhA~ti apane sarala netra kholakara mAno kucha vyasta ho gye| mere kalejepara mAnoM dhakase bahuta teja coTa lgii| maiM bhavanAtha bAbUke kamaremeM jAkara ananta AkAzake sambandhameM tarka karane lagA aura kiraNa vaha kitAba hAthameM lekara zAyada use nirvighna rUpase par3hane ke lie dUsarI maMjilake apane nirjana soneke kamaremeM calI gii| dUsare dina sabere DAkase sTeTsamaina akhabArakI eka prati milI, jisapara lAla pensilase nizAna kiyA huA thA aura jisameM bI0 e0 kI parIkSAkA phala prakAzita huA thA / sabase pahale merI dRSTi pahale Divijanake khAne meM kiraNabAlA candyopAdhyAyake nAmapara par3I / para svayaM merA nAma pahale, dUsare yA tIsare, kisI bhI DivIjanameM, nahIM milaa| ___ parIkSAmeM akRtArtha honekI jo vedanA thI, vaha to thI hI ; usake sAtha hI sAtha vajrAgnikI bhA~ti eka aura sandeha mujhe jalAne lagA / vaha sandeha yaha thA ki vaha kiraNabAlA vandyopAdhyAya, ho na ho, merI hI kiraNabAlA hai / yadyapi usane mujhase yaha bAta kabhI nahIM kahI thI ki maiMne kAlijameM zikSA pAI hai, parantu phira bhI merA yaha sandeha dhIre dhIre prabala hone lgaa| kucha dera taka socanepara maiMne usakA kAraNa samajha liyA / bAta yaha thI ki vRddha pitA aura unakI kanyAne kabhI apane sambandhameM koI bhI bAta na kahI thii| aura maiM bhI sadA apanI hI kahAnI kahane aura apanA hI vidyA-bala dikhalAnemeM itanA adhika niyukta rahatA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApaka 153 thA ki maiMne unake sambandhakI bAteM kabhI unase acchI taraha pUchI hI nahIM thiiN| abhI hAla meM maiMne jarmana vidvAnakA likhA huA darzana-zAstrakA jo itihAsa par3hA thA, usake sambandhake tarka mujhe yAda Ane lge| yaha bhI yAda AyA ki maiMne eka dina kiraNase kahA thA ki yadi mujhe kucha dinoM taka Apako kucha pustakeM par3hAnekA suyoga mile, to a~garejI kAvya-sAhityake sambandhameM maiM ApameM eka bahuta acchI dhAraNA utpanna kara skuuNgaa| kiraNabAlAne darzana-zAstrameM 'pAnara' prApta kiyA thA aura vaha sAhityameM prathama zreNI meM uttIrNa huI thii| yadi vaha yahI kiraNa ho to? antameM maiMne bahuta khodakara apane bhasmAcchanna ahaMkArako uddIpta kiyA aura kahA hai, to huA kare / merI racanAvalI hI merI vijayakA stambha hai / itanA kahakara maiM pahalekI apekSA aura bhI adhika U~cA sira karake jaldI jaldI paira bar3hAtA huA bhavanAtha bAbUke bAgameM jA phuNcaa| usa samaya vahA~ kamaremeM koI nahIM thaa| maiM eka bAra acchI taraha usa vRddhakI pustakoMkA nirIkSaNa karane lgaa| maiMne dekhA ki eka konemeM merA vahI jarmana vidvAnakA likhA huA darzanazAstrakA itihAsa anAdarase par3A huA hai| kholakara maiMne dekhA ki usa pustakake 'prAyaH sabhI kinAre svayaM bhavanAtha bAbUke hAthake likhe hue noToMse bhare par3e haiM / vRddhane svayaM hI apanI kanyAko par3hAyA hai, aba mujhe aura koI sandeha nahIM raha gayA / thor3I derameM bhavanAtha bAbU bhI usa kamaremeM A phuNce| usa samaya unake ceharepara aura dinoMkI apekSA kucha adhika prasannatAkI jyoti dikhalAI detI thii| aisA jAna par3atA thA ki mAno kisI zubha samAcArakI nirbhara-dhArAmeM unhoMne abhI abhI prAtaHsnAna kiyA hai| maiM aka Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja smAt kucha dambhapUrvaka rUkhI ha~sI ha~sakara bolA-bhavanAtha bAbU , maiM parIkSAmeM phela ho gayA / jo bar3e bar3e loga vidyAlayoMkI parIkSAoM meM phela hokara jIvanakI parIkSAmeM pahalI zreNImeM uttIrNa hue the, aAja mAno maiM bhI unhIMmeM gine jAneke yogya ho gayA ! parIkSA, vANijya, vyavasAya, naukarI AdimeM kRtakArya honA sAdhAraNa (koTike logoMkA lakSaNa hai / akRtakArya honekI Azcaryajanaka zakti yA to nimnatama zreNIke logoMmeM hotI hai aura yA uccatama zreNIke hI logoMmeM pAI jAtI hai| bhavanAtha bAbUkA ceharA snehapUrNa karuNa ho gyaa| ve apanI kanyAke parIkSA uttIrNa honekA samAcAra mujhe na sunA ske| para hA~, merI asaMgata ugra prasannatA dekhakara ve kucha vismita avazya ho rahe / ve apanI sarala buddhise mere abhimAnakA kAraNa na samajha sake / ___ itanemeM mere kAlijake navIna adhyApaka vAmAcaraNa bAbUke sAtha kiraNa salajja sarasojvala mukhase varSAse dhoI huI latAke samAna chalachala karatI huI kamaremeM A phuNcii| aba mere lie aura kucha bhI samajhanA bAkI nahIM raha gayA / rAtako ghara Akara maiMne apanI sArI racanAe~ jalA DAlI aura apane grAma meM jAkara vivAha kara ddaalaa| ___ gaMgAke taTapara jisa vRhat kAvya ke likhane kI bAta thI, vaha likhA to nahIM gayA ; para hA~, maiMne apane jIvanameM use prApta kara liyaa| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi-dAna sunA hai ki Ajakala bahuta-sI baMgAlI kanyAoMko svayaM ceSTA karake apane lie pati DhU~DhanA par3atA hai| maiMne bhI yahI bAta kI hai, para devatAkI sahAyatAse / bAlyAvasthAse hI maiM aneka prakArake vrata aura zivapUjA kiyA karatI thii| ___ maiM pUre pATha barasakI bhI nahIM huI thI ki merA vivAha ho gyaa| parantu pUrva janmake pApake kAraNa maiM acchA patti pAkara bhI use sampUrNa rUpase na pA skii| mAtA trinayanIne merI donoM A~kheM le lii| jIvanake antima muhUrta taka unhoMne mujhe patiko dekha lenekA sukha na diyaa| bAlyAvasthAse hI merI agni-parIkSAkA prArambha huA / maiM caudaha barasakI bhI nahIM huI thI ki maiMne eka mRta zizuko janma diyaa| usa Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja * samaya maiM svayaM bhI mRtyuke bahuta kucha samIpa pahuMca gaI thii| parantu jisake bhAgyameM duHkha bhoganA badA hai, vaha yadi mara jAya, to phira kAma kaise cale ? vaha duHkha kauna bhoge ? jo dIpaka jalaneke lie taiyAra kiyA jAtA hai. usakA tela nahIM ghaTatA / rAta-bhara jala kara hI vaha bujhatA hai| ___maiM baca to gaI, para cAhe zarIrakI durbalatAse ho, cAhe manake - khedase ho athavA aura kisI kAraNase ho, merI A~khoMmeM pIr3A utpanna ho gii| usa samaya mere pati DAkTarI par3ha rahe the / naI naI zikSAke utsAhake kAraNa cikitsA karanekA suyoga pAkara ve bahuta prasanna hue / unhoMne svayaM hI merI cikitsA karanA prArambha kiyaa| bhaiyA usa samaya kAlijameM par3ha rahe the aura bI0 ela0 kI parIkSA denevAle the / eka dina unhoMne Akara mere svAmIse kahA-bhalA yaha tuma kyA kara rahe ho! tuma to kusuma kI donoM A~kheM naSTa kiye DAlate ho| kisI acche DAkTarako bulAkara dikhalAyo / ___ mere svAmI ne kahA-bhalA acchA DAkTara Akara aura kauna-sI naI cikitsA karegA ? jo davAe~ Adi haiM, vaha to saba mujhe mAlUma hI haiN| bhaiyAne kucha bigar3akara kahA-taba to phira tumameM aura tumhAre kAlijake bar3e sAhabameM koI bheda hI na raha gyaa| ___ mere svAmIne kahA-tuma kAnUna par3hate ho; DAkTarIkA hAla kyA jAno ! jaba tuma apanA vivAha karoge aura tumhArI strIkI sampattike sambandhameM koI mukaddamA khar3A hogA, taba kyA tuma mere parAmarza ke anusAra caloge? Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi-dAna maiM mana hI mana soca rahI thI ki jaba rAjA rAjAmeM yuddha hotA hai,. taba sabase adhika vipatti dhAsake lie hI hotI hai / svAmIke sAtha jhagar3A huA bhaiyAkA, aura donoM orase AghAta hone lage kevala mujhapara / maiMne yaha bhI socA ki jaba bhaiyA mujhe dAna hI kara cuke . haiM, to phira mere sambandhake kartavyake lie itanA jhagar3A bakher3A kyoM karate haiM / merA sukha-duHkha aura roga-Arogya sabhI kucha to mere svAmIkA hI hai| ___ usa dina merI A~khoMkI cikitsAkI sAmAnya bAta para hI mere bhaiyA aura svAmImeM kucha manamuTAva ho gyaa| eka to yoM hI pahalese hI merI A~khoMse pAnI girA karatA thA, usa dinase merI A~khoMse aura bhI adhika pAnI jAne lgaa| para usakA vAstavika kAraNa : usa samaya na to mere svAmIkI hI samajhameM AyA aura na bhaiyAkI hI smjhmeN| ___ jaba mere svAmI kAlija cale gaye, taba tIsare pahara ke samaya bhaiyA acAnaka apane sAtha eka DAkTarako liye hue A pahu~ce / DAkTarane acchI taraha A~khoMkI parIkSA karake kahA-yadi abhIse pUrI pUrI sAvadhAnI na kI jAyagI, to Age calakara isa pIr3Ake bahuta adhika bar3ha jAnekI sambhAvanA hai| itanA kahakara DAkTarane kucha davAeM likha dI aura bhaiyAne AdamIko vaha davAe~ lAne ke lie bhena diyaa| jaba DAkTara cale gaye, taba maiMne bhaiyAse kahA-bhaiyA, maiM Apake . pairoM par3atI hU~, isa samaya merI jo cikitsA ho rahI hai, usameM zrApha kisI prakArakI bAdhA mata diijie| ___ maiM bAlyAvasthAse hI bhaiyAse bahuta DarA karatI thii| maiM jo apane mu~hase unase yaha bAta kaha sakI, yaha mere lie eka bahuta hI AzcaryakI ghaTanA thI / para maiM bahuta acchI taraha samajhatI thI ki mere svAmIkI corI Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja se bhaiyA merI jo yaha cikitsA kara rahe haiM, isameM mere lie azubha chor3akara zubha nahIM hai| jAna par3atA hai ki merI usa pragalbhatAse bhaiyAko bhI kucha Azcarya huA / kucha dera taka cupacApa socane ke uparAnta unhoMne mujhase kahAacchA, aba maiM DAkTara to phira nahIM laauuNgaa| para hA~, jo davA AvegI, usakA eka bAra acchI taraha sevana avazya kara dekhnaa| jaba davA A gaI, taba bhaiyAne mujhe usake vyavahArake niyama Adi batalA diye aura Apa cale gye| apane svAmIke kAlijase Ane ke pahale hI maiMne vaha zIzI, usakA khAnA, salAI aura vidhi-vidhAna Adi sabako uThAkara apane A~ganake katavArakhAnemeM pheMka diyA / __ mAno bhaiyAke sAtha kucha jida par3a jAne ke kAraNa hI mere svAmI aura bhI dUnI ceSTAse merI A~khoMkI cikitsA pravRtta hue / sabere sandhyA donoM samaya davA badalI jAne lgii| maiMne A~khoMpara paTTI bA~dhI, cazmA lagAyA, bUMda bUMda karake davA DAlI, pulTiza bA~dhI aura jaba machalIkA badabUdAra tela pInepara andarakA pAkayaMtra taka bAhara nikalanekA udyoga karane lagA, taba bhI maiM apane Apako damana kiye rhii| jaba svAmI pUchate the--aba kaisA mAlUma hotA hai ? taba maiM kaha diyA karatI thIaba to bahuta kucha acchI ho calI huuN| maiM apane manase bhI yahI ceSTA karatI thI ki mAno maiM acchI ho rahI huuN| jaba A~khoMse adhika jala jAne lagatA thA, taba maiM socatI thI ki isa jalakA kaTakara nikala jAnA bhI acchA hI lakSaNa hai / aura jaba jala nikalanA banda ho jAtA thA, taba socatI thI ki aba maiM Arogyake pathapara pahu~ca gaI huuN| para kucha dinoMke uparAnta yaMtraNA asahya ho utthii| aba saba cIjeM bahuta hI dhuMdhalI dikhAI par3ane laga gaIM aura sirakI pIr3Ake kAraNa to maiM parezAna rahane lgii| maiMne dekhA ki mere svAmI bhI aba kucha aprati Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi dAna bhase ho rahe haiM / mAno ve bahuta kucha socanepara bhI yaha nahIM samajha sakate haiM ki itane dinoMke uparAnta aba maiM kisa bahAnese kisI DAkTarako bulaauuN| ___ maiMne unase kahA-yadi bhaiyAkA mana rakhane ke lie tuma eka bAra kisI DAkTarako bulAkara dikhalA do, to isameM harja hI kyA hai ! ve isI bAtake lie vyartha hI manameM nArAja hote haiM, jisase mujhe bhI andara hI andara kaSTa hotA hai| cikitsA to tumhI kroge| eka DAkTarakA upasargake rUpameM rahanA acchA hI hai / svAmIne kahA-tuma ThIka kahatI ho| itanA kahakara ve usI dina eka a~gareja DAkTarako le aaye| una logoM meM kyA bAtacIta huI, yaha to maiM nahIM jAnatI, para merI samajhameM itanA jarUra pAyA ki DAkTarane mere svAmIko kucha phaTakAra batalAI aura ve cupacApa sira jhukAye hue usake sAmane khar3e rhe| ___ jaba DAkTara calA gayA, taba maiMne apane svAmIkA hAtha pakar3akara kahA-tuma kahA~se yaha gavA~ra gorA pakar3a lAye the ! koI dezI DAkTara le Ate / bhalA kyA vaha merI A~khoMkA roga tumase adhika samajha sakegA? __ svAmIne kucha kuNThita hokara kahA- tumhArI A~khoM meM naztara dene kI AvazyakatA huI hai| maiMne kucha krodhakA AbhAsa dikhalAte hue kahA-yaha to tuma pahalese hI jAnate the ki naztara lagAnA par3egA ; para prArambhase hI tumane yaha bAta mujhase chipA rakkhI thii| kyA tuma yaha samajhate ho ki maiM naztarase DaratI hU~ ? . . svAmIkI lajjA dUra ho gii| unhoMne kahA-bhalA tumhIM batalAyo Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra- kathAkuJja ki svayaM puruSoM meM hI itane adhika vIra kitane hoMge jo A~khoM meM naztara lagAne kI bAta sunakara Dara na jAya~ ? 160 maiMne ha~sI meM kahA- puruSoMkI vIratA kevala striyoMke hI sAmane hotI hai / svAmIne turanta mlAna gambhIra hokara kahA - yaha bAta ThIka hai / puruSoMkA kevala ahaMkAra hI sAra hai| maiMne unakI gambhIratA ur3Ate hue kahA - ahaMkAra meM bhI tuma loga kahIM striyoMkA mukAbalA kara sakate ho ? usameM bhI hama logoMkI hI jIta hai / sAra isI bIca meM bhaiyA A pahu~ce / maiMne unheM alaga le jAkara kahAbhaiyA, Apa jo DAkTara lAye the, usIkI batalAI huI vyavasthAke anumaiM itane dinoM taka calatI thI; aura usase merI A~kheM bhI bahuta acchI ho gaI thIM / para eka dina maiMne bhUlase khAnekI davA A~khoM meM lagA lI, jisase aba merI A~kheM itanI kharAba ho gaI haiM ki mAno jAnA hI cAhatI haiN| loga kahate haiM ki A~khoM meM naztara denA hogA / bhaiyA ne kahA- maiM samajhatA thA ki abhI taka tumhAre svAmIkI hI cikitsA cala rahI hai / isI lie mujhe aura bhI gussA A gayA thA aura maiM itane dinoMtaka idhara nahIM AyA thA / maiMne kahA- nahIM, maiM corIse usI DAkTarakI Adi karatI thI; maiMne isalie nahIM batalAyA ki ho jAya~ / batalAI huI davA kahIM ve nArAja na strIkA janma grahaNa karake itanA bar3A jhUTha bhI bolanA par3atA hai / maiM apane bhaiyA ko bhI duHkhI nahIM kara sakatI thI aura svAmIke yazameM bhI baTTA nahIM lagA sakatI thI / mAtA hokara godake bAlakako bhulAe Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi-dAna rakhanA par3atA hai aura strI hokara bAlakake pitAko bhulAe rakhanA par3atA hai / striyoM ke lie itanI adhika chalanAkI AvazyakatA hotI hai ! 16 1 isa chalanAkA phala yahI huA ki maiMne dhandhI honese pahale apane bhaiyA aura svAmIkA milana dekha liyA / bhaiyAne samajhA ki corIse cikitsA karane ke kAraNa yaha durghaTanA huI aura svAmIne samajhA ki yadi zurU mere bhaiyA ke parAmarza ke anusAra kAma kiyA jAtA to acchA hotA / yahI socakara donoM andara hI andara kSamAprArthI hokara eka dUsare ke bahuta nikaTavartI ho gye| mere svAmI aba bhaiyA se parAmarza lene laga gaye aura bhaiyA bhI vinIta bhAvase sabhI viSayoM meM mere svAmIko hI sammatipara nirbhara rahane lage / antameM donoMhI ke parAmarzase eka dina eka a~gareja DAkTarane kara merI bAI A~kha meM naztara lagAyA | durbala A~kha yaha AghAta na saha sakI aura usameM jo kucha thor3I bahuta dIpti baca rahI thI, vaha bhI ja.tI rahI / isake uparAnta dAhinI A~kha bhI thor3e dinoM meM dhIre dhIre andhakArameM AvRta ho gaI / bAlyAvasthA meM zubha dRSTi ke X dina jo candanacarcita taruNa mUrti merI ghA~khoM ke sAmane pahale pahala prakAzita huI thI, usake Upara mAno sadAke lie paradA par3a gayA | 2 eka dina svAmIne merI zayyAke pAsa Akara kahA- - aba maiM tumhAre sAmane vyartha apanI bar3AI nahIM karanA cAhatA / vAstavameM tumhArI A~kheM maiM hI naSTa kI haiN| maiMne dekhA ki unakA galA ru~dha gayA hai / maiMne donoM hAmI X baMgAlakI eka vivAhakI rasma | 99 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja unakA dAhinA hAtha pakar3akara dabAte hue kahA-calo yaha bhI tumane bahuta acchA kiyaa| vaha tumhArI cIja thI, tumane hI le lii| bhalA tumhIM soco ki yadi kisI dUsare DAkTarake hAthase merI A~kha kharAba huI hotI, to usameM mere lie kauna-sI sAntvanA raha jAtI ? jo kucha honeko hotA hai, vaha to hokara hI rahatA hai| merI A~khoMko to koI bacA hI nahIM sakatA thaa| ye A~kheM tumhAre hAthase gaI, basa mere andhe honekA yahI eka sukha hai / jaba pUjanameM phUla kama par3a gaye the, taba rAmacandra apanI donoM A~kheM nikAlakara devatApara car3hAne cale the| maiMne bhI apane devatAko apanI dRSTi de dii| tuma apanI A~khoMse jaba koI acchI aura dekhane yogya cIja dekhanA, taba mu~hase mujhase bhI kaha denaa| vaha maiM tumhArI A~khoMkA dekhA huA prasAda samajhakara grahaNa kruuNgii| maiM sahasA itanI adhika bAteM nahIM kaha sakatI thI aura na sammukha isa prakAra kahA hI jA sakatA hai| maiM ye saba bAteM bahuta dinoM taka socatI rahI huuN| bIca bIcameM jaba kabhI avasAda zrAtA thA, niSThAkA teja kucha manda par3a jAtA thA, apane Apako vaMcita, duHkhita aura durbhAgya-dagdha samajhane lagatI thI, taba maiM isI prakArakI bAteM soca socakara apanA mana bahalAyA karatI thii| isI zAnti aura isI bhaktikA avalambana karake maiM apane Apako apane duHkhase bhI adhika Upara uThAnekI ceSTA karatI thii| jAna par3atA hai ki usa dina maiM apane manake kucha bhAva jabAnI kahakara aura kucha bhAva kevala cupa rahakara hI unheM eka prakArase acchI taraha samajhA sakI thii| unhoMne kahA-kusuma, maiMne mUr3hatA karake tumhArA jo kucha naSTa kiyA hai, vaha to aba maiM kisI prakAra tumheM lauTA nahIM sakatA; parantu jahA~ taka mujhase ho sakegA, maiM tumhArA A~khoMkA abhAva dUra karake tumhAre sAtha sAtha rahA karU~gA / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi-dAna : maiMne kahA-nahIM, yaha koI acchI bAta nahIM hai| tuma to apanI gRhasthIko andhoMkA aspatAla banA rakhanA cAhate ho| para maiM yaha bAta kabhI hone nahIM dUMgI / tumheM aura eka vivAha karanA hogaa| ___ yaha vivAha karanA kisa lie nitAnta Avazyaka hai, yaha bAta vistArapUrvaka batalAnese pahale merA galA kucha a~dhane-sA lgaa| kucha khA~sakara aura kucha apane Apako sa~bhAlakara maiM kucha kahanA hI cAhatI thI ki itane meM mere svAmI zrAvegapUrvaka bola uThe-maiM mUr3ha hU~, maiM ahaM. kArI hU~, parantu pAkhaMDI nahIM huuN| maiMne apane hAthoMse tumhArI A~kheM naSTa kI haiM / yadi maiM antameM isI doSa ke kAraNa tumhArA parityAga kara dUM aura koI dUsarI strI grahaNa kara lU~ , to maiM apane iSTadeva gopInAtha. kI zapatha khAkara kahatA hU~ ki maiM brahma-hatyA aura pitR-hatyAkA pAtakI houuN| __ maiM unheM itanI bar3I zapatha na khAne detI, bIcameM hI roka detI, parantu usa samaya A~sU mere kalejeko bahAkara, galeko dabAkara aura A~khoMko pUrI tarahase bharakara jabardastI nikala par3anekA udyoga kara rahe the ; aura una pAsunoMko rokakara maiM mu~hase kucha kaha hI nahIM sakatI thii| unhoMne jo kucha kahA thA, use sunakara maiM vipula prAnandake udvegameM takiemeM muMha chipAkara rone lgii| maiMne socA ki maiM andhI ho gaI hU~, phira bhI ye mujhe nahIM chor3eMge / duHkhI jisa prakAra duHkhako apane hRdayameM rakhatA hai, usI prakAra ye bhI mujhe apane hRdayameM rakkheMge / maiM itanA saubhAgya nahIM cAhatI thI ; para mana to svArthI hotA hai| ___antameM jaba bahuta jorase barasane ke kAraNa A~sutroMkA pahalA jora kucha kama ho gayA, taba maiMne unakA mu~ha apanI chAtIke pAsa khIMcakara kahA-bhalA tumane aisI bhayaMkara zapatha kyoM khAI ? maiMne kyA tumhAre sukhake lie tumase vivAha karane ke lie kahA thA ? maiM to sautase apanA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ravIndra-kathAkuJja .......... svArtha-sAdhana karatI / A~khoMke abhAvake kAraNa tumhArA jo kAma maiM svayaM na kara sakatI, vaha kAma maiM usase karAtI / ___ svAmIne kahA-kAma to dAsI bhI kara sakatI hai| para maiM kisa subhIteke lie eka dAsIse vivAha karU~gA ? aura phira maiM kisa prakAra use lAkara apanI isa devIke sAtha eka hI prAsanapara baiThA sakU~gA ? itanA kahakara svAmIne merA mu~ha pakar3akara Upara uThAyA aura mere lalATapara eka nirmala cumbana aMkita kara diyaa| usa cumbanase mAno merA tIsarA netra khula gayA, mAno usI samaya devI-padapara merA abhiSeka ho gyaa| maiMne mana hI mana kahA--calo yahI ThIka hai / jaba maiM andhI ho gaI hU~, taba isa bAharI saMsAra meM maiM gRhiNI banakara nahIM raha sakatI / aba maiM isa saMsArake Upara uThakara, devI banakara, apane svAmIkA maMgala karU~gI / aba jhUTha aura chala Adi bilakula nahIM raha gayA / gRhiNI striyoM meM jo kucha budratA aura kapaTatA hotI hai, vaha saba maiMne dUra kara dii| ___ usa dina, dina-bhara apane manake sAtha merA eka vizeSa prakArakA virodha calatA rhaa| itanI bhArI zapathase bAdhya hokara svAmI aba kisI prakAra dUsarA vivAha nahIM kara sakeMge, yaha aAnanda mere manako mAno Dasane lagA aura maiM kisI prakAra usase apanA pIchA na chur3A sakI / isa samaya mere andara jisa navIna devIkA AvirbhAva huA thA, usane kahA--kabhI koI aisA dina bhI A sakatA hai, jaba isa zapathakA pAlana karane kI apekSA vivAha karane meM hI tumhAre svAmIkA adhika maMgala hogA / para mere andara jo purAnI nArI thI , usane kahA-huA kare; jaba unhoMne zapatha kara lI hai, taba ve dUsarA vivAha to kara hI nahIM sakeMge / devIne kahA- na kareM ; para isameM tumhAre prasanna honekI koI bAta nahIM hai / mAnavIne kahA-maiM saba samajhatI hU~ : para jaba unhoMne zapatha kara lI hai taba, ityAdi / bAra bAra vahI eka bAta / devI usa samaya Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi-dAna 165 bilakula cupacApa hokara dekhane lagI aura eka bhayaMkara AzaMkAke andhakArameM merA samasta antaHkaraNa Acchanna ho gyaa| mere anutapta svAmIne majadUranIko manA kara diyA aura mere saba kAma ve zrApa hI karane ke lie udyata ho gae / pahale to choTe choTe kAmoMke lie bhI isa prakAra nirupAya honeke kAraNa nirbhara rahanA bahuta acchA jAna par3atA thaa| isakA kAraNa yaha thA ki isa prakAra ve sadA mere pAsa hI rahate the| maiM unheM A~khoM nahIM dekha sakatI thI, isalie unheM sadA apane pAsa rakhanekI icchA bahuta adhika bar3ha gii| svAmIke mukhakA jo aMza merI A~khoMke hisse par3A thA, aba aura indriyA~ usI aMzako aApasameM bA~Takara apanA apanA aMza bar3hAnekI ceSTA karane lgiiN| aba jaba kisI kAmase svAmI adhika samaya taka bAhara rahate, taba mujhe aisA jAna par3atA ki mAnoM maiM zUnyameM hU~ / aisA jAna par3atA ki maiM kahIM kucha bhI nahIM pAtI huuN| mAno merA saba kucha kho gayA hai| pahale jaba svAmI kAlija jAyA karate the aura unheM AnemeM dera hotI thI, taba maiM sar3akavAle jaMgalekI bAr3ameMse unakA rAstA dekhA karatI thii| jisa jagatameM ve ghUmA karate the, usa jagatako maiMne apanI A~khoMke dvArA apane pallemeM bA~dha rakkhA thA / para Aja merA dRSTihIna samasta zarIra unheM DhU~r3hanekI ceSTA karane lagA / unakI pRthvIke sAtha merI pRthvIko bA~dhanevAlI jo jaMjIra thI, vaha aAja TUTa gii| Aja unake aura mere madhyameM eka duranta andhatA hai / aba mujhe kevala nirupAya hokara vyagra bhAvase baiThe rahanA par3atA hai| maiM yahI socA karatI ki ve kaba apane usa pArase mere pAsa isa pAra shraaveNge| isI lie aba jaba ve kSaNa-bharake lie bhI mujhe chor3akara cale jAte, taba mega samasta andhA zarIra udyata hokara unheM pakar3ane daur3atA aura hAhAkAra karatA huA unheM pukAratA / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ravIndra-kathAkuJja parantu itanI AkAMkSA, itanA adhika nirbhara honA to acchA nhiiN| eka to svAmIke Upara strIkA bhAra hI yatheSTa hai; usake Uparase yaha andhatAkA bhArI bojha maiM nahIM lAda sktii| maiMne socA ki yaha vizvavyApI andhakAra maiM svayaM hI apane Upara lU~gI / maiMne ekAgra manase pratijJA kI ki apanI isa andhatAke dvArA maiM apane svAmIko apane sAtha bA~dhakara nahIM rktuuNgii| __thor3e hI dinoMmeM maiM kevala zabda, gandha aura sparzake dvArA apane sabhI abhyasta kArya sampanna karane lgii| yahA~ taka ki maiM apane aneka gRha-kArya pahalese bhI adhika nipuNatAke sAtha karane lagI / aba mujhe aisA jAna par3ane lagA ki dRSTi mere kAmoM meM jitanI sahAyatA diyA karatI thI, usase adhika vaha mujhe vikSipta kara diyA karatI thii| aba maiM yaha socane laga gaI ki jitanA kucha dekhanese kAma acchI taraha ho sakatA hai, A~kheM usase kahIM adhika dekhatI haiM / aura jaba A~kheM paharekA kAma karatI haiM, taba kAna bilakula AlasI ho jAte haiM / jitanA kucha unheM sunanA cAhie, usakI apekSA ve bahuta kama sunate haiM / caMcala A~khoMkI anupasthitimeM aba merI aura saba indriyA~ apanA apanA kartavya zAnta aura sampUrNa bhAvase karane laga gii| .. aba maiM apane svAmIko apanA koI kAma nahIM karane detI aura unake saba kAma bhI pahalekI hI bhA~ti svayaM maiM hI karane laga gii| svAmIne mujhase kahA-tumane to mujhe mere prAyazcittase bhI vaMcita kara diyaa| ... maiMne kahA- maiM to yaha jAnatI hI nahIM ki tumhArA prAyazcitta kaisA aura kisa bAtakA hai / para svayaM apane pApakA bhAra maiM Apa hI kyoM bar3hAU~ ? Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi-dAna 167 ___ cAhe jo kucha kahA jAya, para jaba maiMne unheM mukti de dI, taba ve bhI eka niHzvAsa DAlakara eka bar3I bhArI jhaMjhaTase chuTTI pA gaye / janma-bharake lie apanI andhI strIkI sevA karanekA vrata lenA puruSakA kAma nhiiN| mere svAmI DAkTarI pAsa karake mujhe apane sAtha lekara' muphassila meM cale gye| usa gA~vameM pahu~canepara mujhe aisA jAna par3A ki mAno maiM apanI mAtAkI godameM A gaI huuN| maiM apanI ATha varSakI avasthAmeM gA~va chor3akara zaharameM gaI thii| idhara dasa varSoMmeM mere manameM janma-bhUmikI dhAraNA chAyAke samAna aspaSTa ho gaI thii| jaba taka A~kheM thIM, taba taka kalakattA zahara cAroM orase merI samasta smRtiko ghere hue khar3A thaa| jaba merI A~kheM jAtI rahoM, taba maiMne samajhA ki kalakattA kevala A~khoMko hI bhulA rakhanevAlA zahara hai| isa zaharase manakA santoSa nahIM hotaa| A~khoMke naSTa hote hI merA vahI bAlyAvasthAvAlA gA~va sandhyAke nakSatroM ke prakAzake samAna mere mana meM ujjvala ho utthaa| agahanake anta meM hama loga hAzimapura gadhe / nayA sthAna thA, isalie merI samajhameM nahIM AyA ki vaha dekhane meM cAroM ora kaisA hai / parantu phira bhI bAlyAvasthAke usI gandha aura anubhavake dvArA usane mere sabhI aMgoMko ghera liyaa| zizirase bhIge hue nae jote hue khetoMkI vaha prabhAtake samayakI havA, vahI sonemeM Dhale hue arahara aura sarasoMke khetoMkI sAre AkAzameM chAI huI komala mIThI gandha, vahI gvAloMkA gAna, yahA~ taka ki TUTe phUTe rAste se jAnevAlI bailagAr3iyoMke calanekA zabda bhI mujhe pulakita karane lgaa| jIvanake ArambhakI merI vahI atIta smRti apanI anirvAcanIya dhvani aura gandhake sAtha, pratyakSa vartamAna ke samAna mujhe cAroM ora se gherakara baiTha gii| andhI A~kheM Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja usakA kisI prakArakA prativAda na kara skiiN| maiM phira mAno lauTakara apanI usI bAlyAvasthAmeM calI gii| hA~, kevala apanI mA~ko maiM nahIM pA skii| maiMne mana hI mana dekhA ki merI bar3I bahana bAla khole hue dhUpakI ora pITha kiye A~ganameM baiThI bar3iyA~ de rahI hai ; para usake mRdu kampita prAcIna durbala kaNThase hamAre gA~vake sAdhu bhajanadAsakA deha-tattvasambandhI gAna mujhe nahIM sunAI pdd'aa| ___ vahI navAnnakA utsava zItakAlake zizira-snAta zrAkAzameM sajIva hokara jAga uThA; parantu DhekImeM nayA dhAna kUTane ke lie honevAlI bhIr3ameM mere gA~vakI choTI choTI saheliyoMkA jo samAgama hotA thA vaha kahA~ calA gayA ? sandhyAke samaya kahIM pAsahIse gauoMke ra~bhAnekI AvAja sunAI detI thii| usa samaya mujhe aisA jAna par3atA thA ki mAno mA~ hAthameM sandhyAkA dIpaka lekara gvAleko dikhalAneke lie jA rahI hai| sAtha hI mAno bhIgI huI sAnI aura jalatI huI ghAsake dhUe~kI gandha hRdayameM praveza kara rahI hai| mAno aisA sunAI par3atA thA ki pokharIke usa pAra vidyAlaMkAra mahAzayake mandirameMse ghaDiyAla aura ghaNTAkA zabda A rahA hai / mujhe aisA jAna par3atA thA ki mAno kisIne merI bAlyAvasthAke ATha varSoM se usakA samasta vastu-aMza nitarAkara kevala rasa tathA gandhakA hI mere cAroM ora Dhera lagA diyA hai| sAtha hI mujhe yaha bhI yAda AyA ki maiM bAlyAvasthAmeM vrata rakhA karatI thI aura prAtaHkAla ke samaya phUla tor3akara zivakI pUjA kiyA karatI thii| yaha bAta to mAnanI hI par3egI ki kalakattekI bAtacIta aura rahana-sahanake jhagar3e se buddhi meM kucha na kucha vikAra A hI jAtA hai| dharma, karma, bhakti aura zraddhA AdimeM vaha nirmala saralatA nahIM raha jaatii| usa dinakI bAta mujhe yAda AtI hai, jisa dina mere andhe honeke uparAnta kalakatte meM hamAre mahallekI rahanevAlI eka sakhIne zrA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi dAna kara mujhase kahA thA-dekho kumu, tuma nArAja na honaa| agara tumhArI jagaha maiM hotI to apane svAmIkA kabhI mu~ha bhI na degvatI / maiMne kahA thA-aba mu~ha dekhanA to banda ho hI gayA hai| isake lie, to ina kambakhta A~khoMpara gussA AtA hai| para maiM apane svAmIke Upara kyoM krodha karU~ ? mere svAmIne ThIka samayapara DAkTarako nahIM bulavAyA thA isI lie lAvaNya mere svAmIme bahuta nArAja thI aura vaha isa bAtakI ceSTA karatI thI ki maiM bhI unake Upara nArAja ho jaauuN| maiMne use samajhAyA ki saMsAgmeM rahane para icchAme, anicchAle, jAna-bUjhakara. anajAnameM, bhUlame, bhrAntigne aneka prakArake sukha aura duHkha huaA hI karate haiM / parantu yadi manameM bhakti sthira rakkhI jA sake. to duHkhameM bhI eka prakArakI zAnti rahatI hai / aura nahIM to phira kevala lar3AI jhagar3e aura bakabaka jhaka-jhakameM hI sArI jindagI bIta jAtI hai / maiM andhI ho gaI hU~, yaha to bahuta bar3A duHkha hai hI, aba isake uparAnta maiM svAmIke prati vidveSa karake duHkhakA vaha bojha aura adhika kyoM bar3hAU~ ? merI jaisI bAlikAke mukhase isa prakArakI bAta sunakara lAvaNyane nArAja hokara avajJApUrvaka sira hilA diyA aura vaha uThakara calI gii| cAhe jo kahA jAya, para isameM koI sandeha nahIM ki bAtoMmeM viSa hotA hI hai / aisI bAteM bilakula vyartha nahIM jaatiiN| lAvaNyake mukhase krodhakI jo bAteM nikalI thIM, unhoMne mere manameM bhI do eka cinagAriyA~ pheka hI dii| una cinagAriyoMko maiMne pairoMse masalakara bujhA to diyA thA ; para phira bhI usake do eka dAga raha hI gye| isI lie maiM kahatI thI ki kalakattemeM bahutase tarka hote haiM, bahuta tarahakI bAteM hotI haiM / vahA~ dekhate dekhate akAlameM hI buddhi pakakara kaThina ho jAtI hai / gA~vameM Anepara merI usI zivapUjAke zItala zephAlikAke phUloMkI gandhase hRdayakI samasta AzAe~ aura vizvAsa, usI bAlyAvasthAke Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja samAna navIna aura ujjvala ho uThe / merA hRdaya aura merA saMsAra devatAse paripUrNa ho gyaa| maiM sira nIce karake loTane lagI / maiMne kahA-he deva, merI A~kheM calI gaIM, yaha bahuta hI acchA huA / tuma to mere ho / hAya, mujhase bhUla ho gaI / tuma mere ho, yaha bhI spardhAkI bAta hai| mujhe to kevala yahI kahanekA adhikAra hai ki maiM tumhArI hU~ / eka dina galA dabAkara mere devatA yaha bAta mujhase kahalA hI leNge| kucha bhI na raha jAya, para mujhe to rahanA hI pdd'egaa| aura kisIke Upara to merA koI jora hai nahIM , kevala apane Upara hI jora hai / ___ kucha dina bahuta hI sukhase kaTa gaye / DAkTarImeM mere svAmIkI prasiddhi hone lgii| hAthameM kucha rupae bhI A gaye / parantu rupayA koI acchI cIja nahIM hai| usase mana zrAvRta ho jAtA hai / mana jisa samaya rAjatva karatA hai, usa samaya vaha apane sukhakI zrApa hI sRSTi kara sakatA hai / para jaba sukha-saMcayakA bhAra dhana le letA hai, taba phira manake lie aura koI kAma nahIM raha jAtA / pahale jisa jagahapara manakA sukha rahA karatA thA, usa jagahapara mAla asa. bAba pAkara apanA adhikAra kara letA hai| usa samaya sukhake badale kevala sAmagrI hI milane lagatI hai| ___maiM kisI vizeSa bAta athavA kisI vizeSa ghaTanAkA ullekha nahIM kara sakatI ; parantu yA to isa kAraNa ki andhoMmeM anubhavakI zakti adhika hotI hai aura athavA kisI aise kAraNase jise maiM nahIM jAnatI, maiM bahuta acchI taraha samajhane laga gaI ki dhanake bar3hane ke sAtha hI sAtha mere svAmImeM bhI parivartana hone lagA hai| yauvanake prArambhameM mere svAmImeM nyAya-anyAya aura dharma-adharmake sambandhameM jo eka prakArakA vedanA-bodha thA ; vaha dinapara dina badhira-sA hotA jAtA hai| mujhe acchI taraha yAda hai ki ve pahale kabhI kabhI kahA karate the ki Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi-dAna 17. . . ... ..~~~~~~~~~~~ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ maiM kevala jIvikA-nirvAha karaneke lie DAkTarI nahIM sIkha rahA hU~, balki isalie sIkha rahA hU~ ki isake dvArA maiM bahutase garIboMkA upakAra bhI kara sakU~gA / jo DAkTara kisI daridra mumUrSake yA maraNAsannake dvArapara pahuMcakara binA pezagI phIsa liye nAr3I nahIM dekhanA cAhate, unakA jikra Ane para ghRNAke mAre mere svAmIke mu~hale bAta nahIM nikalatI thI / para maiM samajhatI hU~ ki aba ve dina nahIM raha gye| apane eka mAtra lar3akeke prANoM kI rakSAke lie eka daridra strIne Akara unake paira pakar3a liye, para ve usakI upekSA kara gaye / antameM maiMne unheM apane sirakI sauganda dekara bhejA, phira bhI unhoMne mana lagAkara usakA kAma nahIM kiyA / jaba hama logoMke pAsa rupayA kama thA, taba maiM acchI taraha jAnatI hU~, anyAyapUrvaka rupayA kamAneko mere svAmI kaisI dRSTise dekhate the| para aba baiMkameM bahutase rupae jamA ho gaye the| eka dina kisI dhanavAnakA naukara zrAkara do dinoM taka ekAntameM gupta rUpase unase bahuta-sI bAteM kara gayA / maiM yaha to nahIM jAnatI ki kyA kyA bAteM huI, para jaba usake cale jAneke uparAnta ve mere pAsa Aye, taba unhoMne bahuta hI prasannatAke sAtha bhinna bhinna aneka viSayoMkI bahuta-sI bAteM kii| usa samaya maiMne apane antaHkaraNakI sparzazaktike dvArA samajha liyA ki Aja ve apane Upara kAlimA potakara hI Aye haiN| A~kheM khonese pahale maiMne antima bAra jina svAmIko dekhA thA, mere ve svAmI aba kahA~ haiM ? jinhoMne merI donoM dRSTihIna A~khoMke madhyameM cumbana aMkita karake mujhe eka dina devIke padapara abhiSikta kiyA thA, maiM unakA kyA kara sakI ? kAma krodha AdimeMse kisI zatrukI prabalatA honepara kisI dina akasmAt jinakA patana hotA hai, ve hRdayake kisI dUsare Avegake kAraNa phira Upara uTha sakate haiM ; parantu yaha to dina Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ravIndra-kathAkuJja dina, balki pala palapara majjAke andarase kaThina hote jAnA, bAharakI ora bar3hate bar3hate antarako tila tila karake dabA DAlanA thaa| maiM isakA pratikAra socane lagI ; para mujhe koI rAstA dikhalAI nahIM diyaa| svAmIko maiM apanI A~khoMse nahIM dekha sakatI thI, yaha to koI bahuta bar3I bAta nahIM / para jisa samaya mujhe isa bAtakA dhyAna AtA ki jisa sthAnapara maiM hU~, usa sthAnapara svAmI nahIM haiM, taba andarase merA kalejA phaTane lagatA / maiM andhI thI, saMsArake zrAlokase varjita antara pradezameM maiM apane jIvanake prArambhika kAlakA navIna prema, akSuNNa bhakti aura akhaMDa vizvAsa liye hue baiThI thii| bAlyAvasthAmeM apane jIvana ke prArambhameM maiMne apane hAthoMkI a~julIse apane devamandira meM zephAlikAkA jo arghya diyA thA, usakI namI abhI taka sUkhI nahIM thI aura mere svAmI yaha chAyA-zItala aura cira-navInatAkA deza chor3akara rupaye paidA karane ke pIche saMsArakI maru bhUmimeM na jAne kahA~ adRzya hote cale jA rahe the| maiM jisa bAtapara vizvAsa karatI thI, jise dharma kahatI thI, jise samasta sukha sampattise bar3hakara samajhatI thI, mere svAmI bahuta dUrase usI bAtake prati ha~sate hue dekhA karate the| parantu eka dina aisA bhI thA jaba ki yaha viccheda nahIM thaa| usa samaya hama logoMne jIvana ke prAraMbhameM eka hI mArgapara sAtha sAtha yAtrA Arambha kI thii| usake uparAnta hama logoM ke mArgameM kaba antara par3anA prArambha huA, yaha na to vahI jAna sake aura na maiM hI jAna skii| aba antameM zrAja vaha dina A pahu~cA, jaba ki maiM unheM pukAratI hU~ aura mujhe koI uttara nahIM milatA hai / kabhI kabhI maiM socA karatI ki andhI honeke kAraNa maiM kisI bAtako bahuta bar3hAkara dekhatI huuN| yadi merI A~kheM rahatIM, to bahuta Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi-dAna 173 sambhava thA ki maiM saMsArako ThIka usI rUpameM samajhatI aura pahacAnatI jisa rUpameM vaha vAstavameM hai| eka dina mere svAmIne bhI mujhase yahI bAta samajhAkara khii| usa dina sabere eka vRddha musalamAna apanI potIke haijekI cikitsA karAne ke lie unheM bulAne AyA / maiMne use kahate hue sunA - DAkTara sAhaba, maiM bahuta garIba hU~, para khudA ApakA bhalA karegA ! mere svAmIne uttara diyA-khudA jo kucha karegA, sirpha usIse to hamArA kAma cala nahIM sakatA / isalie pahale yaha batalAo ki tuma kyA karoge ? sunaneke sAtha hI maiM socane lagI ki Izvarane mujhe andhA to kara diyA, para baharA kyoM na kiyA ? vRddhane gaharI sA~sa lekara kahA-yA khudA ! kevala yahI kahakara vaha calA gyaa| maiMne usI samaya majadUranIke dvArA use antaHpurakI khir3akIke pAsa bulavAyA aura kahA-bAbA, tumhArI potIke ilAjake lie maiM tumheM ye rupaye detI huuN| tuma mere svAmIke lie maMgala-prArthanA karo aura isI mahalleke harIza bAbU DAkTarako le jAkara dikhlaao| parantu dina-bhara mujhe khAnA pInA kucha bhI acchA na lgaa| tIsare pahara sokara uThane ke uparAnta svAmIne pUchA-Aja tuma kucha khinna kyoM dikhalAI detI ho ? pahalekA abhyasta uttara mu~hapara A rahA thaa| maiM kahanA cAhatI thI--nahIM, kucha bhI nahIM huaa| para aba chala-kapaTake dina cale gaye the| maiMne spaSTa kaha diyA- maiM kaI dinoMse tumase eka bAta kahanA cAhatI hU~ / para jaba maiM kahane lagatI hU~, taba mere samajhameM hI nahIM AtA ki mujhe kyA kahanA hai / maiM yaha to nahIM jAnatI ki maiM apane hRdayakI bAta ThIka tarahase samajhAkara tumase kaha sakU~gI yA nahIM, para isameM sandeha nahIM ki tuma apane manameM samajha sakate ho ki. hama donoM AdamiyoMne jisa prakAra jIvana prArambha kiyA thA, eka hokara Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja bhI aAja hama loga usa prakAra eka nahIM haiM-alaga ho gaye haiN| svAmIne ha~sakara kahA-basa, parivartana hI to saMsArakA dharma hai / maiMne kahA-rupaye-paise, rUpa-yauvana sabhI meM parivartana hotA hai| para kyA koI aisI cIja nahIM hai jo nitya ho ? isa para unhoMne kucha gambhIra hokara kahA-dekho, aura aura striyA~ aneka prakArake prabhAvoMke kAraNa duHkha karatI haiM-kisIkA svAmI kucha kamAtA nahIM hai-kisIkA svAmI prema nahIM karatA hai| para tuma baiThe biThAye duHkhako aAkAzase khIMcakara le AtI ho| usI samaya maiMne samajha liyA ki andhatA merI A~khoM meM eka nayA aMjana lagAkara mujhe isa parivartamAna saMsArase bAhara le gaI hai| maiM aura striyoMke samAna nahIM hU~, mere svAmI mujhe na pahacAna skeNge| isI bIcameM dezase merI eka buA sAsa apane bhatIjekA hAla cAla dekhaneke lie AI / jyoM hI hama donoM use praNAma karane ke lie uThakara khar3e hue, tyoM hI pahalI bAta usane yahI kahI- bahU, bhalA tuma to abhAgyase apanI donoM A~kheM kho baiThI ho, para aba merA avinAza andhI strI lekara kisa prakAra ghara gRhasthI calAvegA ? usakA eka aura byAha karA do / yadi usa samaya svAmI ha~sakara kevala yahI kaha dete ki buA, yaha to bahuta acchI bAta hai| tumhIM koI acchI lar3akI dekha sunakara ThIka kara do, to sArI bAta sApha ho jaatii| para unhoMne kucha kuNThita hokara kahA-budhAjI, tuma ye kaisI bAteM kara rahI ho ! bujhAne uttara diyA-vAha ! bhalA maiM isameM anyAyakI kauna-sI bAta kara rahI hU~ ? bhalA bahU, tumhIM batalAzro ki maiMne kyA burA kahA ? maiMne ha~sakara. kahA-budhAjI, tuma bhI acche AdamIse salAha le rahI ho| jisakI gA~Tha kATanI hotI hai, kyA usase bhI kabhI koI sammati letA hai ? bujhAne uttara diyA-hA~ bhAI, yaha bAta to tuma Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi-dAna 175 ThIka kahatI ho / acchA to aba hama tuma chipakara salAha kareMge / kyoM avinAza, ThIka hai na ? para bahU, phira bhI maiM tumase eka bAta kahatI hU~ / kulInakI lar3akI kI jitanI hI jyAdA sautineM hoM, usake svAmIkA gaurava utanA hI adhika bar3hatA hai / hamArA lar3akA yadi DAkTarI na karake khAlI byAha hI karatA, to use rojagArakI ciMtA hI na karanI par3atI ! rogI DAkTara ke hAthameM par3ate hI mara jAtA hai aura jaba vaha mara jAtA hai, taba phIsa nahIM detA / parantu vidhAtA ke zApa se kulInakI strIko mRtyu hI nahIM zrAtI aura vaha jitanA hI adhika jItI rahe, usake svAmIkA utanA hI adhika lAbha hai / do dina bAda mere svAmIne mere sAmane hI apanI bujhase pUchAbujI, kyA tuma bhale gharakI koI aisI lar3akI DhU~r3ha sakatI ho jo ghara ke AdamIkI taraha tumhArI bahUkI sahAyatA kara sake ? aba inheM khoMse to dikhalAI detA nahIM / yadi koI aisI strI mila jAya no sadA inake sAtha rahA kare, to maiM nizcinta ho jaauuN| jaba maiM andhI huI thI, yadi usa samaya zurU zurU meM yaha bAta kahI jAtI, to khapa jAtI / para merI samajha meM nahIM AtA thA ki aba merI A~khoMke abhAva ke kAraNa ghara gRhasthI ke kAma meM kyA bAdhA par3atI hai / to bhI maiMne kisI prakArakA prativAda nahIM kiyA aura maiM cupa baiThI rahI / bujhane kahA - lar3akiyoM kI kyA kamI hai ? mere hI jeThakI eka lar3akI hai / vaha dekhane meM jaisI sundara hai, vaisI hI lakSmI bhI hai| ho bhI sayAnI gaI hai| basa hama loga yahI dekha rahe haiM ki koI acchA vara mila jAya to usakA byAha kara diyA jAya / yadi tumhAre aisA kulIna mile, to abhI vyAha ho sakatA hai| svAmI cakita hokara kahA--yahA~ vyAha karaneke lie kauna kahatA hai ! tumane kahA - yadi tuma byAha na karoge, to kyA kisI bhale gharakI lar3akI yoM hI tumhAre yahA~ Akara raha jAyagI ? bAta bahuta ThIka thI / svAmI usakA koI samucita uttara na de sake / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathA kuJja apanI andhI A~khoMke ananta andhakArameM maiM akelI khar3I hokara UparakI ora muMha karake pukArane lagI-he bhagavAn, mere svAmIkI rakSA kro| isake kaI dinoM bAda eka dina jaba maiM prAtaHkAla ke samaya pUjAsevA karake bAhara pA rahI thI, taba bujhAne kahA-bahU, maiMne apane jeThakI jisa lar3akIkI bAta usa dina kahI thI, vaha hemAMginI Aja dezase yahA~ A gaI hai| himU, dekho yaha tumhArI bahana hai / inako praNAma kro| isI bIcameM mere svAmI bhI haThAt vahA~ A pahu~ce aura mAno eka aparicita strIko dekhakara lauTa jAne lage / buaAne pUchA-avinAza, kahA~ jA rahe ho ? svAmIne pUchA-yaha kauna hai ? bujhAne kahA-yaha vahI mere jeThakI lar3akI hemAMginI hai / yaha kaba AI, ise kauna lAyA, yaha kisa lie AI, Adi aneka prakArake prazna karake mere svAmI bAra bAra anAvazyaka Azcarya prakaTa karane lge| maiMne mana hI mana kahA ki jo kucha ho rahA hai, vaha saba to maiM acchI taraha samajha hI rahI huuN| lekina usake Upara aba yaha chala kapaTa Arambha ho gayA hai-lukkA-corI, bAteM gar3hanA, jhUTha bolanA aadi| yadi apanI azAnta pravRttike lie adharma karanA cAhate ho, to kro| para mere lie yaha hInatA kyoM karate ho ? mujhe chalaneke lie yaha kapaTapUrNa AcaraNa kyoM karate ho? ____ maiM hemAMginIkA hAtha pakar3akara use apane soneke kamaremeM le gaI / usake muMha aura zarIrapara hAtha pherakara maiMne dekhA ki usakA mu~ha sundara hogA aura avasthA bhI caudaha pandraha barasase kama na hogI / bAlikA sahasA jorase ha~satI huI bolI-haiM yaha kyA kara rahI ho ! kyA tuma merA bhUta jhAr3a rahI ho ? Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi-dAna usa unmukta sarala hAsya-dhvanise mere antarakA andhakArapUrNa megha mAno kSaNa-bharake lie haTa gyaa| maiMne apanI dAhinI bA~ha usake galemeM DAlakara kahA-maiM tumako dekha rahI huuN| yaha kahakara maiMne phira eka bAra usake komala mukhapara hAtha pherA / . ___"dekha rahI ho?" yaha kahakara vaha phira eka bAra jorase ha~sa par3I / vaha bolI-- kyA maiM tumhAre bAgakI sema yA baiMgana hU~, jo tuma hAtha pherakara dekha rahI ho ki kitanA bar3A huA hai ? usa samaya. sahasA mujhe yaha dhyAna AyA ki kadAcit hemAMginI yaha bAta nahIM jAnatI ki maiM andhI huuN| maiMne kahA-bahana, maiM andhI huuN| yaha sunakara use kucha Azcarya huzrA aura thor3I dera bAda vaha gambhIra ho gaI / maiMne bahuta acchI taraha samajha liyA ki vaha apane kutUhalapUrNa netroMse merI dRSTihIna A~khoM aura mu~hakA bhAva bahuta hI dhyAnapUrvaka dekha rahI hai| antameM usane kahA-zroha, to zAyada isI lie tumane cAcIko yahA~ bulavAyA hai ? ___ maiMne kahA-nahIM, maiMne unheM nahIM bulavAyA hai| vaha Apa hI yahA~ AI haiN| bAlikA phira ha~sa pdd'ii| usane kahA-to kyA ve dayA karake yahA~ AI haiM ? taba to phira dayAmayI jaldI yahA~se TaleMgI bhI nahIM / lekina bAbUjIne Akhira mujhe yahA~ kyoM bhejA ? isI samaya bujhAne gharameM praveza kiyA / aba taka ve mere svAmIke sAtha bAtacIta kara rahI thiiN| unake kamare meM praveza karate hI hemAMginIne pUchA-cAcI, hama loga ghara kaba caleMge? bubhAne kahA-vAha ! abhI yahA~ Ate dera nahIM huI aura calane kI 12 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra- kathAkuJja phira laga gaI ? aisI caMcala lar3akI to maiMne kahIM dekhI hI nahIM / jaldI Talane ke ThaharA apanA sakatI ho / hemAMginIne kahA- cAcI, mujhe to tumhAre yahA~se lakSaNa nahIM dikhAI dete / para tumhAre lie ghara | tumhArI jitane dinoM taka khuzI ho, tuma para maiM tumase kahe detI hU~ ki aba maiM yahA~se calI jaauuNgii| isake uparAnta hemAMginI merA hAtha pakar3akara bolI- kyoM bahana, maiM ThIka kahatI hU~ na ? Akhira tuma loga koI hamAre apane to ho hI nahIM ! hemAMginIke isa sarala praznakA maiMne koI uttara nahIM diyA / kevala use khIMcakara gale se lagA liyA / maiMne samajha liyA ki buA cAhe kitanI hI prabalA kyo na hoM, para isa kanyAko sa~bhAlanA unake lie sambhava nahIM hai / bujhAne Uparase kucha bhI krodha na prakaTa karake hemAMginI ke prati kucha Adara prakaTa karane kI ceSTA kI / para hemAMginIne mAno vaha Adara apane zarIraparase jhir3akakara girA diyA / budhAne ina saba bAtoMko usI prakAra ur3A denekI ceSTA kI, jisa prakAra kisI dulArI lar3akI kI bAteM ur3AI jAtI haiM; aura vaha ha~satI huI vahA~se calane ke lie udyata huiiN| para phira na jAne kyA socakara ve lauTa AIM aura hemAMginIse bolIM- hemAMginI, calo tumhAre nahAnekA samaya ho gayA / hemAMginIne mere pAsa Akara kahA - pane donoM ghATapara nahAne jAya~gIM / kyoM jI, ThIka hai na ? icchA na honepara bhI buA usa samaya cupa raha gaIM / unhoMne socA ki yadi isa samaya maiM bAta bar3hAU~gI, to antameM hemAMfrotat hI jIta hogI aura una logoMkA ApasakA jhagar3A azobhana rUpase mere sAmane prakaTa ho par3egA / 178 to yaha yahA~ raha khir3akIke ghATakI tarapha jAte jAte hemAMginIne mujhase pUchA- kyoM jI, tumheM koI lar3akA bAlA kyoM nahIM huA ? maiMne kucha ha~sate hue uttara diyA- bhalA maiM yaha kyA jAnU~ ki kyoM nahIM huA / Izvarane D Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi dAna diyA hI nahIM / hemAMginIne kahA-avazya hI tumameM kucha pApa hai| maiMne kahA-yaha bhI vahI antaryAmI jAnate haiM ! bAlikAne pramANasvarUpa kahA- dekho na, cAcImeM kitanI kuTilatA hai| isIse unako Aja taka koI lar3akA bAlA nahIM huA / pApa-puNya, sukha-duHkha, daMDa-puraskAra AdikA tattva maiM svayaM hI nahIM jAnatI thI, isalie maiMne usa bAlikAko bhI nahIM smjhaayaa| kevala eka ThaMDA sA~sa lekara maiMne mana hI mana usase kahA- tumhIM jAno ! hemAMginIne turanta mujhe jorase pakar3akara lipaTA liyA aura ha~sate hue kahA- kyoM jI, merI bAta sunakara bhI tuma ThaMDI sA~sa letI ho ? bhalA merI bAta para bhI kabhI koI dhyAna detA hai ? maiMne dekhA ki aba mere svAmIke DAkTarI vyavasAyameM rukAvaTa hone lgii| yadi kahIM dUrase koI bulAne AtA hai, to ve jAte hI nahIM haiM aura yadi kahIM AsapAsa jAte haiM, to jaldIse kAma nipaTAkara cale Ate haiN| pahale jaba kAmase chuTTI milanepara gharameM rahate the, taba kevala dopaharake samaya bhojana karane aura soneke lie gharameM Ate the| aba bIca bIcameM budhA bhI unheM bulA bhejA karatIM aura ve svayaM bhI "anAvazyaka rUpase buAkI khabara leneke lie gharameM zrA jAyA karate / bunA jaba jorase pukAratI-hemAMginI, jarA merA pAnakA DibbA le zrA, to maiM samajha letI ki buaAke kamaremeM mere svAmI Aye haiN| prArambhameM to do tIna dina taka hemAMginI pAnakA DibbA, telakI kaTorI, sindUrakI DibiyA Adi jo cIja mA~gI jAtI, le jAyA karatI / para do tIna dina bAda aisA hone lagA ki yadi kabhI use AvAja dI jAtI, to vaha kisI prakAra apanI jagahase hilatI hI nhiiN| hA~ jo cIja mA~gI jAtI, vaha majadUranIke hAtha bheja detI / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkula udhara bunA use AvAjapara AvAja diyA karatIM aura bAlikA mAno mere prati karuNAke Avegase mujhe jorase lipaTA letI / usa samaya mAno use koI AzaMkA aura viSAda ghera letA / abase vaha kabhI bhUlakara bhI mere sAmane mere svAmIkA koI jikra nahIM krtii| bIcameM mere bhAI mujhe dekhaneke lie aaye| maiM jAnatI thI ki bhaiyAkI dRSTi bahuta hI tIvra hai| yahA~ isa samaya kyA kyA bAteM ho rahI haiM, unase yaha chipAnA kadAcit asambhava hI hogaa| mere bhaiyA bahuta kaThina vicAraka (nyAyAdhIza) the| ve leza mAtra anyAyako bhI kSamA karanA nahIM jAnate the| mujhe sabase adhika bhaya kevala isI bAtakA thA ki bhaiyAke sAmane kevala mere svAmI hI aparAdhI ThahareMge / maiMne AvazyakatAse bahuta adhika prasanna hokara ina saba bAtoMko chipA rakkhA / maiMne khUba bAteM karake, khUba idhara daur3a dhUpa karake, khUba dhUmadhAma karake mAno cAroM ora dhUla ur3Ae rakhanekI ceSTA kii| para mere lie ye saba bAteM itanI adhika asvAbhAvika thIM ki kevala unhIMke kAraNa maiM aura bhI adhika pakar3I gii| para bhaiyA adhika dinoM taka nahIM Thahara sake / mere svAmI itanI asthiratA prakaTa karane lage ki vaha prakAzya apriyatAkA rUpa dhAraNa karane lgii| bhaiyA cale gye| vidA honese pahale unhoMne paripUrNa snehake sAtha bahuta dera taka mere mAthepara kA~patA huaA hAtha pherA / maiM nahIM samajha sakI ki unhoMne mana hI mana ekAgra cittase kyA AzIrvAda diyaa| hA~ mere, A~suoMse bhIge hue gAloMpara unake A~sU A par3e ! mujhe smaraNa pAtA hai ki usa dina caitra mAsakI sandhyAkA samaya aura hATakA dina thA / loga apane apane ghara lauTa rahe the| dUrase vRSTi Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi-dAna 181 liye hue eka A~dhI A rahI thii| usIke kAraNa bhIgI miTTIkI gandha aura ThaMDI ThaMDI havAse zrAkAza vyApta ho rahA thaa| a~dhere rAstemeM loga vyAkula hokara apane apane bichar3e hue sAthiyoMko pukAra rahe the| mere soneke kamaremeM jaba taka maiM akelI rahatI thI, taba taka dIyA nahIM jalatA thA / Dara thA ki kahIM dIekI lause merI dhotI na jala uThe, athavA aura koI durghaTanA na ho jAya / maiM usI aMdhere nirjana kamaremeM jamInapara baiThI huI donoM hAtha jor3akara apane ananta andhajagatake jagadIzvarako pukAra rahI thI / kaha rahI thI-prabhu, jaba maiM tumhArI dayAkA anubhava nahIM karatI, jaba tumhArA abhiprAya nahIM samajhatI, taba apane isa anAtha bhagna hRdayake DA~Dako donoM hAthoMse joroMse pakar3akara kalejemeM dabAe rakhatI huuN| mere kalejemeMse lahU nikalakara bahane lagatA hai, phira bhI tUphAnako nahIM sa~bhAla sakatI / aba tuma aura kahA~ taka merI parIkSA loge ! aura bhalA mujhameM bala hI kitanA hai ! itanA kahate kahate merI A~khoM meM A~sU bhara aaye| maiM palaMgapara sira rakhakara rone lgii| dina-bhara mujhe gharakA saba kAma karanA par3atA thaa| hemAMginI chAyAkI taraha barAbara mere sAtha lagI rahA karatI thii| andarase mujhe rulAI AtI thI, para A~sU bahAneke lie mujhe avasara hI na milatA thA / Aja bahuta dinoMke uparAnta A~khoMkA jala bAhara nikalA thaa| itanemeM maiMne dekhA ki merA palaMga kucha hilA aura AdamIke calanekI kucha AhaTa sunAI pdd'ii| kSaNa hI bharameM hemAMginI pAkara mere galese laga gaI aura cupacApa apane A~calase merI A~kha poMchane lgii| maiM nahIM samajha sakI ki vaha sandhyAke samaya hI kyA socakara aura kaba mere palaMgapara pA soI hai| usane mujhase koI prazna nahIM kiyaa| maiMne bhI usase koI bAta nahIM khii| vaha dhIre dhIre mere lalATapara apanA zItala hAtha pherane lgii| isa bIcameM kaba bAdala garaja gayA aura kaba mUsaladhAra pAnI barasa gayA, isakA kucha patA hI na lgaa| bahuta dinoMke uparAnta eka susnigdha zAntine Akara jvarake dAhase dagdha mere hRdayako ThaMDA kara diyA / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 ravIndra-kathAkuJja ___ dUsare dina hemAMginIne kahA-cAcI, yadi tumheM ghara na jAnA ho to na jAo, para maiM tumase yaha kahe detI hU~ ki maiM kala apane mA~jhI bhaiyAke sAtha ghara calI jaauuNgii| buAne kahA-bhalA isakI kyA jarUrata hai, maiM bhI kala hI cluuNgii| mere sAtha hI calI calanA / yaha dekho, mere avinAzane tumhAre lie kaisI bar3hiyA motIkI aMgUThI kharIda dI hai| yaha kahakara bulAne bar3e abhimAnase vaha a~gUThI hemAMginIke hAthameM de dii| hemAMginIne kahA-dekho cAcI, maiM kaisA acchA nizAnA lagAtI huuN| yaha kahakara usane jaMgalemeMse tAkakara vaha a~gUThI pokharIke bIcameM pheMka dii| usa samaya krodha, duHkha aura Azcarya ke mAre buAkI burI dazA thii| buAne merA hAtha pakar3akara kaI bAra mujhase kahA- dekho bahU, khabaradAra, isakI yaha lar3akapanakI bAta avinAzase na khnaa| nahIM to mere bacce ke manameM duHkha hogaa| tuma mere sirakI sauganda khAyo ki yaha bAta avinAzase nahIM khogii| maiMne kahA-nahIM buaAjI, tumhAre kahanekI AvazyakatA nahIM / maiM unase koI bAta nahIM khuuNgii| dUsare dina calane se thor3I dera pahale hemAMginIne mujhe jorase lipaTAkara kahA - bahana, mujhe bhUla na jAnA, yAda rkhnaa| maiMne apane donoM hAtha usake mu~hapara pherate hue kahA-bahana, andhe kabhI koI bAta nahIM bhuulte| mere lie jagata to hai hI nhiiN| maiM to kevala eka manake hI sahAre huuN| itanA kahakara maiMne usakA mAthA khIMcakara sUMghA aura cUmA / merI A~khoM se A~sU nikala nikalakara usake bAloMmeM bahane lge| __hemAMginIke bidA ho jAnepara mAno merI sArI pRthvI sUkha gii| vaha mere prANoM meM jo sugandha, saundarya aura gIta, jo ujjvala prakAza aura jo komala taruNatA lAI thI, vaha saba calI gii| usake cale Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi-dAna 183 jAne para maiM apane donoM hAtha phailAkara apane cAroM ora apane samasta saMsAra meM dekhane lagI ki kahA~ merA kauna hai| mere svAmIne zrAkara bahuta prasannatA dikhalAte hue kahA- ye loga calI gaIM, kisI taraha jAna bacI / aba kucha kAma dhandhA karaneke lie samaya milA karegA | hAya, dhikkAra hai | bhalA mere lie itanI adhika caturAI kyoM ? bhalA kyA maiM satya se DaratI hU~ ? kyA mujhe AghAta se kabhI koI bhaya huA hai ? kyA mere svAmI yaha bAta nahIM jAnate ki jisa samaya maiMne apanI donoM khoI thIM, usa samaya maiMne zAnta manase hI sadAke lie andhakAra grahaNa kiyA thA ? itane dinoM taka mere aura mere svAmIke bIca kevala andhatAkA hI paradA thA; para Ajase eka aura nae vyavadhAnakI sRSTi ho giiN| mere svAmI kabhI bhUlakara bhI mere sAmane hemAMginIkA nAma nahIM lete| mAno unake samparka saMsAra se hemAMginI bilakula lupta hI ho gaI ho / mAno usane usameM kabhI leza mAtra bhI rekhA pAta nahIM kiyA / parantu maiM isa bAtakA anAyAsa hI anubhava kara sakatI thI ki ve patradvArA barAbara usakA samAcAra jAnA karate haiM / jisa dina tAlAba meM bAdakA jala praveza karatA hai, usI dina padmake DaMThaloM para khiMcAva par3atA hai / ThIka isI prakAra jisa dina mere svAmIke manameM jarA sA bhI sphItikA saMcAra hotA thA, usI dina maiM apane hRdaya ke mUlameMse usakA anubhava kara sakatI thI / mujhase yaha bAta kabhI chipI nahIM rahatI thI ki kaba unako hemAMginIkA samAcAra milatA hai aura kaba nahIM milatA / parantu maiM bhI unheM usakA smaraNa nahIM karA sakatI thI / mere andhakAramaya hRdameM vaha jo unmatta, uddAma, ujjvala, sundara tArA kSaNa-bhara ke lie udita huA thA, usakA samAcAra pAne aura usake sambandha meM bAtacIta karane ke lie mere prANa tRSita rahA karate the / parantu apane svAmI ke sAmane 1 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkua . pala-bhara ke lie usakA nAma lenekA bhI mujhe koI adhikAra nahIM thA / hama donoM AdamiyoM ke bIca meM vedanAse paripUrNa eka nIravatA aTala bhAvase virAja rahI thI ! 184 vaizAkha mAsake prAyaH madhya meM eka dina dAsIne zrAkara mujhase pUchAbahUjI, vATapara bar3e ThAThake sAtha eka nAva taiyAra ho rahI hai / bAbUjI kahA~ jAya~ge ? maiM jAnatI thI ki cupacApa kucha udyoga ho rahA hai / mere bhAgya ke zrAkAzameM pahale hI kucha dinoM se vaha nistabdhatA thI, jo aar se pahale huA karatI hai aura usake uparAnta pralayake chinna vichinna megha zrA zrAkara ekatra ho rahe the / saMhArakArI zaMkara nIrava u~galI saMketase apanI samasta pralaya zaktiko mere sirakI ora bheja rahe the / yaha saba bAteM maiM pahale se hI acchI taraha samajha maiMne dAsIse kahA - haiM ! mujhe to abhI taka koI khabara hI dAsIkA mujhase aura koI prazna karanekA sAhasa nahIM huA ThaMDI sA~sa lekara vahA~ se calI gaI / ------ rahI thI / nahIM hai / aura vaha bahuta rAta bItane para svAmIne mere pAsa Akara kahA - eka bahuta dUrakI jagaha se merI bulAhaTa AI hai / kala savere hI mujhe vahA~ jAnA hogA / maiM samajhatA hU~ ki mujhe vahA~se lauTanemeM do tIna dina laga jAya~ge / maiM palaMga parase uThakara khar3I ho gaI aura bolI - mujhase jhUTha mUTha bAteM kyoM banA rahe ho ? mere svAmIne kA~pate hue aura asphuTa svara se kahA- maiMne isameM jhUTha kyA kahA ? maiMne kahA- tuma byAha karane jA rahe ho / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi-dAna 182 . ve cupa raha gye| maiM bhI sthira bhAvase khar3I rhii| bahuta dera taka gharameM koI zabda nahIM huaa| antameM maiMne kahA-mujhe eka bAtakA uttara do / kaho ki hA~, maiM byAha karaneke lie jA rahA huuN| unhoMne pratidhvanike samAna uttara diyA-hA~, maiM byAha karaneke lie jA rahA huuN| ___maiMne kahA-nahIM, tuma nahIM jAne paaoge| isa mahAvipatti, isa mahApApase maiM tumheM bcaauuNgii| yadi maiM itanA bhI na kara sakI, to phira maiM tumhArI strI hI kisa bAtakI ThaharI ! merI ziva-pUjA aura kisa kAma prAyagI ! phira bahuta dera taka gharameM sannATA rhaa| maiMne jamInapara girakara aura svAmIke paira pakar3akara kahA-maiMne tumhArA kyA aparAdha kiyA hai ? mujhase kisa bAtameM bhUla huI hai ? tumheM kisa lie dUsarI strIkI pAvazyakatA hai ? tumheM mere sirakI saugandha, saca saca btlaanaa| __ isapara mere svAmIne dhIre dhIre kahA-maiM saca kahatA hU~, mujhe tumase bhaya lagatA hai| tumhArI andhatAne tumheM eka ananta zrAvaraNameM DaeNka rakkhA hai| maiM usake andara praveza nahIM kara sktaa| tuma mere lie devatA ho; aura devatAke hI samAna mere lie bhayAnaka ho| tumhAre sAtha rahakara maiM nitya apanA gRhakArya nahIM kara sktaa| mujhe eka aisI sAdhAraNa strI cAhie jise maiM ba', marce, bigahU, banU~ , lAr3a pyAra karU~, gahane kapar3e pahanAU~ aura isa prakArake aura saba kAma kruuN| maiMne kahA-jarA merA kalejA cIrakara dekho| maiM bhI bahuta hI sAmAnya strI huuN| mere manameM naye vivAhakI usa bAlikAke sivA aura kucha bhI nahIM hai| maiM vizvAsa karanA cAhatI hU, nirbhara karanA Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ravIndra-kathAkuJja cAhatI hU~, pUjA karanA cAhatI huuN| tuma apane Apako apamAnita karake aura mujhe dussaha duHkha dekara apane Apase mujhe bar3I mata banAyo / saba bAtoMmeM mujhe apane pairoMke nIce hI rkkho| bhalA kyA mujhe isa samaya yAda hai ki usa samaya maiMne unase aura kyA kyA bAteM kahI thIM ! kyA kSubdha samudra kabhI apanA garjana Apa hI suna sakatA hai ! kevala yahI yAda AtA hai-maiMne kahA thA ki yadi maiM satI hU~, to maiM bhagavAnako sAkSI karake kahatI hU~ ki tuma kabhI kisI prakAra apanI dharma-zapatha na tor3a skoge| usa mahApApase pahale hI yA to maiM vidhavA ho jAU~gI aura yA hemAMginI hI isa saMsAra meM na raha jAyagI / basa itanA kahakara maiM mUchita hokara gira pdd'ii| jisa samaya merI mUrchA bhaMga huI, usa samaya na to rAta hI samApta huI thI aura na prabhAta samayake pakSI hI bolane laga gaye the| mere svAmI cale gaye the| ____ maiM ThAkurajIvAlI koTharImeM calI gaI aura andarase daravAjA banda karake pUjA karane baiTha gii| dina-bhara maiM usa koTharIke bAhara nahIM niklii| sandhyAke samaya vaizAkhake bhISaNa andhar3ase dAlAna hilane lge| maiMne. yaha nahIM kahA ki he ThAkurajI, mere svAmI abhI taka nadImeM hI nAvapara hoMge, unakI rakSA kro| maiM ekAnta manase kevala yahI kahane lagI ki he ThAkurajI, mere bhAgyameM jo kucha badA hai, vaha huA kare / parantu mere svAmIko isa mahApAtakase bacAyo / sArI rAta bIta gaI / dUsare dina bhI maiM apanI jagahase nahIM uThI / maiM nahIM jAnatI ki usa anidrA aura usa anAhArameM mujhe kauna Akara bala de gayA thA, jo maiM usa pattharakI mUrtike sAmane pattharakI mUrtikI hI bhA~ti baiTho rahI! sandhyA samaya koI bAharase daravAjeko dhakkA dene lgaa| jisa Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyApaka 187 samaya loga daravAjA tor3akara usa koTharI meM Aye, usa samaya maiM behoza par3I thii| jaba merI mUrchA TUTI, taba maiMne sunA - 'bahana !' maiMne dekhA ki maiM hemAMginIkI godImeM soI huI huuN| sira hilAte hI usakI naI rezamI sAr3I khasa khasa zabda karane lgii| maiMne samajha liyA ki usakA vivAha ho gayA / maiMne mana hI mana kahA - he paramezvara ! tumane merI prArthanA nahIM sunI, mere svAmIkA patana ho gayA / hemAMgIne sira kAkara dhIrese kahA- bahana, maiM tumase AzIrvAda leneke lie AI hU~ / pahale to kSaNa-bhara ke lie mAno maiM kATha ho gaI; para phira turanta hI sa~bhalakara uTha baiThI aura bolI- bhalA bahana, maiM tumheM AzIrvAda kyoM na dU~gI ! isameM tumhArA aparAdha hI kyA hai ! hemAMginI apane sumiSTa ucca svarameM ha~sa par3I aura bolI--aparAdha ! kyoM jI, jaba tumane byAha kiyA, taba to koI aparAdha nahIM huA aura maiMne kiyA, to aparAdha ho gayA ! -- hemAMginIko jora se galese lagAkara maiM bhI ha~sa pdd'ii| maiMne mana hI mana kahA- - kyA saMsAra meM merI prArthanA hI sabase bar3hakara hai ? kyA unakI icchA usase bhI bar3hakara nahIM hai ? jo zrAghAta par3a rahA hai, vaha mere hI sirapara par3e / para maiM usa zrAghAtako apane hRdaya ke usa sthAnapara nahIM par3ane dU~gI, jahA~ merA dharma aura merA vizvAsa hai / maiM jaisI thI, vaisI hI rahU~gI / hemAMginIne mere pairoMpara girakara merI pada- dhUli lI / maiMne kahA -- tuma sadA saubhAgyavatI raho, sadA sukhI raho ! hemAMginI ne kahA - kevala isa AzIrvAdase hI kAma nahIM calegA / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ravIndra-kathAkuJja tuma satI ho / tuma apane hAthoMse merA aura apane bahanoI kA hAtha pakar3akara hama donoMko AzIrvAda do / unase lajjA karanese kAma nahIM * clegaa| yadi tuma AjJA do, to maiM unheM yahA~ le AU~ / maiMne kahA-le aao| thor3I dera bAda mujhe phira apane kamaremeM kisIke AnekI AhaTa "sunAI par3I / kisIne snehapUrvaka mujhase pUchA-kum, acchI taraha ho ? ___maiM ghabarAkara uTha khar3I huI aura pairoMke pAsa praNAma karatI huI - bolI-hA~ bhiyaa| hemAMginIne kahA-bhaiyA kisa bAtake ? ye to tumhAre choTe bahanoI na haiM ! aba saba bAteM merI samajhameM bhA gaIM / maiM jAnatI thI ki mere bhaiyAne pratijJA kara lI thI ki maiM kabhI vivAha na karU~gA / merI mA~ to thI hI nahIM; taba anunaya aura anurodha karake kauna unakA byAha karAtA ! isalie isa samaya maiMne hI unakA byAha karA diyaa| merI donoM A~khoMse jhara jhara A~sU bahane lge| ve kisI prakAra roke rukate hI na the / bhaiyA dhIre dhIre mere sirapara hAtha pherane lge| hemAMginI mujhase lipaTakara kevala ha~sa rahI thii| rAtake samaya mujhe nIMda nahIM pA rahI thii| maiM bahuta hI utkaNThita cittase apanA svAmIke lauTanekI pratIkSA kara rahI thii| maiM kucha bhI sthira nahIM kara sakatI thI ki ve isa lajjA aura nirAzAse apane Apako kisa prakAra sa~bhAla skeNge| bahuta rAta bItane para dhIre dhIre kivAr3a khule / maiM cauMkakara uTha Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi-dAna 186. baitthii| vaha mere svAmIke pairoMkI AhaTa thii| merA kalejA andarase dhar3a.. kane lgaa| svAmI mere bichonepara A baiThe aura merA hAtha pakar3akara boletumhAre bhaiyAne merI rakSA kara lii| maiM kSaNa-bharake mohameM par3akara marane jA rahA thaa| usa dina jaba maiM nAvapara savAra huA thA, taba mere hRdayapara jitanA bhArI bojha thA, use antaryAmI hI jAnate haiM / jisa samaya maiM nadIke bIca A~dhImeM par3a gayA, usa samaya mujhe prANoMkA bhI bhaya huA / para sAtha hI maiM yaha bhI socane lagA ki yadi maiM isa samaya nadImeM DUba jAU~, to merA uddhAra ho jaay| mathuragaMja pahu~cakara maiMne sunA ki usase eka dina pahale hI tumhAre bhAIke sAtha hemAMginIkA byAha ho gayA hai / maiM nahIM kaha sakatA ki usa samaya maiM kaisI lajjA aura kaise aAnandase lauTakara nAvapara AyA / ina do hI cAra dinoMmeM maiMne yaha bAta bahuta hI acchI taraha samajha lI hai ki tumheM chor3akara mujhe koI sukha nahIM mila sakatA / tuma merI devI ho| ___ maiMne ha~sakara kahA-nahIM, mujhe devI banAnekI jarUrata nhiiN| maiM tumhAre gharakI strI hU~ maiM eka sAdhAraNa nArI mAtra huuN| svAmIne kahA-tumheM bhI merA eka anurodha mAnanA par3egA / aba Age tuma mujhe kabhI devatA kahakara apratibha na karanA / __ dUsare dina hamAre yahA~ khUba dhUmadhAmase jalasA huaa| aba hemAMginI mere svAmIke sAtha khAte-pIte, uThate-baiThate, sabere-sandhyA aneka. prakArake upahAsa karane lgii| usake ha~sI-majAkakI koI sImA hI na raha gaI / para kisIne kabhI isa bAtakA koI jikra taka nahIM kiyA ki mere svAmI kahA~ gaye the aura vahA~ kyA huA thaa| samAta Page #196 -------------------------------------------------------------------------- Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - ravIndra bAbUke anya graMtha samapan Andekad a aA~khakI kirakirI ( upanyAsa) cirakumArasabhA sAhitya (nibandha) prAcIna sAhitya ,, zikSA svadeza rAjA aura prajA ,, samAja , muktadhArA (nATaka) mIEDERA-KIRALALANAKINLARitamine saMcAlakahindI-graMtha-ratnAkara-kAryAlaya, hIrAbAga, giragA~va, bmbii| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- Page #199 -------------------------------------------------------------------------- _