Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnastoka maMjUSA saMkalana-sampAdana dharmacanda jaina rajisTrAra-a.bhA. zrI jaina ratna AdhyAtmika zikSaNa borDa, jodhapura rika jJAna maNDala jayA -: prakAzaka :samyagjJAna pracAraka maNDala (saMrakSaka : akhila bhAratIya zrI jaina ratna hitaiSI zrAvaka saMgha)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnastoka maMjUSA saMkalana-sampAdana dharmacanda jaina rajisTrAra-a.bhA. zrI jaina ratna AdhyAtmika zikSaNa borDa, jodhapura sAna Snk na pura :: prakAzaka :: samyagjJAna pracAraka maNDala (saMrakSaka : a.bhA. zrI jaina ratna hitaiSI zrAvaka saMgha)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka : ratnastoka maMjUSA anya prApti sthala : prakAzaka : samyagjJAna pracAraka maNDala // zrI sthAnakavAsI jaina svAdhyAya saMgha ghor3oM kA cauka, jodhapura-342001 dukAna naM. 182 ke Upara, (rAjasthAna) bApU bAjAra, jayapura-302003 (rAja.) phona : 0291-2624891 phona : 0141-2575997 Shri Navratan ji Bhansali phaiksa : 0141-4068798 C/o. Mahesh Electricals, Email : sgpmandal@yahoo.in 14/5, B.V.K. Ayangar Road, BANGALURU-560053 (Karnataka) dvitIya saMskaraNa : 2007 Ph.: 080-22265957 tRtIya saMskaraNa : 2012 Mob. : 09844158943 caturtha saMskaraNa : 2016 // zrI prakAzacandajI sAlecA 16/62, caupAsanI hAusiMga borDa, mudrita pratiyA~ : 1100 jodhapura-342001 (rAjasthAna) phona : 9461026279 sampAdaka : zrImatI vijayAnandinI jI malhArA dharmacanda jaina "ratnasAgara", kalekTara baMgalA ror3a, carca ke sAmane, 491-e, plaoNTa naM. 4, jalagA~va-425001 (mahA.) alpa mUlya : 10/- (dasa rupaye mAtra) / phona : 0257-2223223 // lez2ara TAIpa saiTiMga : samyagjJAna pracAraka maNDala zrI dineza jI jaina 1296, kaTarA dhuliyA, cA~danI cauka, dillI-110006 phona : 011-23919370 mo. 09953723403 mudraka :
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya thokar3oM kA jIvana meM atyadhika mahattva hai / ye hamAre AdhyAtmika jJAna kI abhivRddhi meM sahAyaka haiN| inake adhyayana se hameM Agama ke aneka gUr3ha rahasyoM va sAra tattvoM kA paricaya prApta hotA hai, mana sAvadya yoga se nivRtta hotA hai tathA jinezvara dvArA prarUpita dharma para zraddhA bar3hatI hai / tattva jJAna hetu yadyapi 32 AgamoM meM vizad vivecana diyA gayA hai, parantu AgamoM ko par3hakara usake artha evaM marma ko hRdayaMgama karanA adhikatara logoM ke lie bahuta kaThina hotA hai / ata: hamAre pUrvAcAryoM ne mahatI kRpA karake jijJAsu evaM mumukSu bandhuoM ke lie Agama ke sAra rUpa meM sarala subodha bhASA meM thokar3oM kA nirmANa kiyA / samyagjJAna pracAraka maNDala dvArA thokar3oM kI vibhinna pustakeM prakAzita kI gayI haiN| prastuta pustaka meM 10 thokar3e prakAzita kiye jA rahe haiMhna (1) rUpIarUpI, (2) zvAsocchvAsa, (3) yoni, (4) viraha dvAra, ( 5 ) pA~ca deva, (6) 98 bola kA bAsaThiyA, (7) 14 guNasthAnoM kA bAsaThiyA, (8) 32 bola kA bAsaThiyA, (9) 102 bola kA bAsaThiyA aura (10) tetIsa bola kA thokar3A / isa pustaka ke mAdhyama se sujJa jijJAsu pAThakoM ko jainAgamoM ke mahattvapUrNa tathyoM ko samajhane meM saralatA hogii| thokar3oM ke adhyayana se pAThakagaNa apanA jIvana pariSkRta aura unnata kara muktigAmI baneM, isI maMgala bhAvanA ke sAtha..... pArasacanda hIrAvata adhyakSa nivedaka :: :: pramodacanda mahanota padamacanda koThArI kAryAdhyakSa samyagjJAna pracAraka maNDala vinayacanda DAgA mantrI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ . anukramaNikA pRSTha saMkhyA 1-5 6-9 10-12 13-22 kra.saM. viSaya 1. rUpI-arUpI kA thokar3A 2. zvAsocchvAsa kA thokar3A 3. yoni kA thokar3A 4. viraha dvAra 5. pA~ca deva kA thokar3A 6. aThANu bola kA bAsaThiyA 7. caudaha guNasthAnoM kA bAsaThiyA 8. 32 bola kA bAsaThiyA 9. 102 bola kA bAsaThiyA 10. tetIsa bola kA thokar3A 23-31 32-39 40-43 44-46 47-58 59-92
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpI arUpI kA thokar3A zrI bhagavatI sUtra zataka 12 uddezaka 5 ke AdhAra se rUpIarUpI kA thokar3A isa prakAra hai-- ___1. causparzI rUpI ke 30 bheda-aThAraha pApa, ATha karma, kArmaNa zarIra, do yoga (mana, vacana), sUkSma pudgalAstikAya kA skaMdha / ye tIsa bheda causparzI rUpI ke haiN| inameM pA~ca varNa, do gandha, pA~ca rasa, cAra sparza-zIta, uSNa, rUkSa (lUkhA) aura snigdha (caupar3iyA) pAye jAte haiN| 2. aSTasparzI rUpI ke 15 bheda-chaha dravya lezyA, cAra zarIra (audArika, vaikriya, AhAraka aura taijasa), ghanodadhi, ghanavAya, tanuvAya, kAyayoga, bAdara pudgalAstikAya kA skandha (isameM dvIpa, samudra, naraka pRthviyA~, vimAna aura siddhazilAdi sammilita haiN)| ye 15 bheda aSTasparzI rUpI ke haiN| inameM pA~ca varNa, do gaMdha, pA~ca rasa aura ATha sparza pAye jAte haiN| 3. arUpI ke 61 bheda-18 aThAraha pApa kI virati (tyAga), 12 upayoga, 6 bhAva lezyA, 5 dravya (pudgalAstikAya ko chor3akara) 1. yadyapi pudgaloM meM do tIna Adi sparza bhI pAye jAte haiM, tathApi ve pudgala catusparzI jAti ke mAne gaye haiM, isI prakAra cAra (khuradarA, bhArI, zIta, rUkSa) pA~ca cha: Adi sparza vAle pudgala aSTasparzI jAti ke mAne gaye haiM isalie yahA~ pudgaloM ke causparzI aura aSTasparzI-ye do bheda hI kiye haiN|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 buddhi (autpAtikI, vainayikI, kArmikI, pAriNAmikI), 4 bheda matijJAna ke (avagraha, IhA, avAya, dhAraNA), 3 dRSTi, 5 zakti (utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSAkAra parAkrama), 4 saMjJA / ye 61 bheda arUpI ke haiN| inameM varNa, gandha, rasa aura sparza nahIM pAye jaate| inameM aguru-laghu kA eka bhA~gA pAyA jAtA hai| rUpI-arUpI ke thokar3e sambandhI jJAtavya tathya 1. paramANu se lekara saMkhyAta-asaMkhyAta pradezI skandha taka sabhI pudgala catusparzI hI kahalAte haiN| 2. ananta pradezI skandha catusparzI tathA aSTasparzI donoM hI prakAra ke hote haiN| jinameM mAtra cAra sparza (zIta, uSNa, snigdha aura rukSa) hote haiM tathA jo jaghanya eka AkAza pradeza se lekara asaMkhyAta AkAza pradeza para bhI Thahara sakate haiM, unheM catusparzI skandha kahate haiN| jinameM AThoM sparza hote haiM tathA ve asaMkhyAta AkAza pradezoM para hI Thaharate haiM, una pudgala skandhoM ko aSTasparzI kahate haiN| 3. saMsAra meM jo bhI pudgala hameM dRSTigocara hote haiM, ve aSTasparzI skandha hI hote haiN| 4. isa thokar3e meM kiyA gayA rUpI-arUpI ke bhedoM kA vibhAjana sAmAnya apekSA se hI samajhanA caahie| kyoMki aneka bheda aise bhI haiM jo arUpI, catusparzI tathA aSTasparzI ina tInoM meM hI A
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakate haiN| jaise-rAga-dveSAdi aThAraha pApa-ye catusparzI meM liye haiN| gaharAI se vicAra karane para jJAta hotA hai ki rAgAdi pApa jaba taka Atmika stara para rahate haiM, to ve arUpI hote haiN| jaba ve hI pApa mAnasika stara para A jAte haiM to catusparzI tathA vAcika aura kAyika stara para A jAte haiM to aSTasparzI ho jAte haiN| rAga-dveSa bhAva karma hone se arUpI mAne gaye haiN| aThAraha pApa ke rUpa meM catusparzI tathA cehare Adi para jhalakane se aSTasparzI ho jAte haiN| isI prakAra mithyAtva ko mithyAdRSTi ke rUpa meM arUpI mAnA hai, jabaki mithyAdarzana zalya rUpa pApa ko catusparzI mAnA hai tathA mithyAtva kI pravRtti jaba vAcika aura kAyika stara para A jAtI hai to vaha aSTasparzI ho jAtA hai| 5. arUpI dravyoM tathA catusparzI pudgaloM meM eka agurulaghu bhaMga pAyA jAtA hai| kaThina zabdoM ke artha ghanodadhi-jamA huA kaThora pAnI (jameM hue ghI ke samAna) jo kabhI pighale nhiiN| ghanavAya-jamI huI kaThora vAyu (pighale hue ghI ke smaan)| tanuvAya-patalI (halkI) vAyu (tapAye hue ghI ke smaan)| sUkSma pudgalAstikAya kA skaMdha-do pradezI se lekara ananta pradezI taka ke sabhI catusparzI skaMdha jo dRSTigocara nahIM hote,
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaijJAnika sAdhanoM se bhI jinheM dekhA nahIM jA sake, ve saba sUkSma pudgalAstikAya ke skaMdha kahalAte haiN| bAdara pudgalastikAya kA skaMdha-jo anantAnanta paramANuoM se milakara banA huA skaMdha ho, jo aSTasparzI ho, ve saba bAdara pudgalAstikAya ke skaMdha kahalAte haiN| cAra buddhi-1. autpAtikI-jo buddhi binA dekhe, sune aura soce hI padArthoM ko sahasA grahaNa karake kArya ko siddha kara de| (2) vainayikI buddhi-guru mahArAja Adi kI sevA zuzrUSA karane se prApta hone vAlI buddhi| (3) kArmikI buddhi-karma arthAt satata abhyAsa aura vicAra se vistRta hone vAlI buddhi| jaise-sunAra, kisAna Adi karma karatekarate apane kArya meM uttarottara dakSa ho jAte haiN| (4) pAriNAmikI buddhi-ati dIrghakAla taka pUrvApara padArthoM ke dekhane Adi se utpanna hone vAlA AtmA kA dharma, pariNAma kahalAtA hai| usa pariNAma ke nimitta se hone vAlI buddhi| arthAt vayovRddha vyakti kI bahuta kAla taka saMsAra ke anubhava se prApta hone vAlI buddhi| avagraha-indriya aura padArthoM ke yogya sthAna meM rahane para hone vAlA sAmAnya pratibhAsa (bodh)| jaise ghora aMdherI rAtri meM rassI Adi kA sparza honaa|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ IhA - avagraha se jAne hue padArtha ke viSaya meM utpanna hue saMzaya ko dUra karate hue vizeSa kI jijJAsA honA / jaise- rassI Adi kA hI sparza honA caahie| avAya - IhA se jAne hue padArthoM meM nizcayAtmaka jJAna honA / jaise - yaha rassI kA hI sparza hai| dhAraNA-avAya se jAnA huA padArthoM kA jJAna itanA dRr3ha ho jAnA ki kAlAntara meM bhI uskA smaraNa rhe| vIryAntarAya karma ke kSaya yA kSayopazama se utpanna hone vAle jIva ke pariNAma vizeSa ko utthAnAdi kahate haiN| utthAna - zArIrika ceSTA vizeSa / karma - gamanAgamana Adi kriyA / bala-zArIrika sAmarthya | vIrya - Atmika zakti ( jIva - prabhAva ) puruSAkAra parAkrama-bala aura vIrya kI saMyukta pravRtti / 5
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zvAsocchvAsa kA thokar3A zrI prajJApanA sUtra ke sAtaveM pada ke AdhAra se zvAsocchvAsa kA thokar3A isa prakAra hai nArakI ke neriye, AbhyaMtara-U~cA zvAsa, nIcA zvAsa aura bAhya-U~cA zvAsa, nIcA zvAsa, lohAra kI dhamaNa kI taraha nirantara lete haiN| ___ bhavanapati devoM meM asurakumAra deva jaghanya 7 stoka meM aura utkRSTa eka pakSa se adhika samaya meM zvAsocchvAsa lete haiN| zeSa nava nikAya ke deva aura vyaMtara jAti ke deva jaghanya 7 stoka aura utkRSTa pRthaktva muhUrta meM zvAsocchvAsa lete haiN| jyotiSI deva, jaghanya aura utkRSTa pRthaktva muharta meN| vaimAnika devoM meM prathama devaloka ke deva jaghanya pRthaktva muhUrta aura utkRSTa do pakSa meN| dUsare devaloka ke deva jaghanya pRthaktva muhUrta jhAjherA, utkRSTa do pakSa jhAjherA meN| tIsare devaloka ke deva jaghanya 2 pakSa, utkRSTa 7 pakSa meN| cauthe devaloka ke deva jaghanya 2 pakSa jhAjherA, utkRSTa 7 pakSa jhAjherA meN| 2. asaMkhyAta samaya kI eka AvalikA, saMkhyAta AvalikA kA eka zvAsa, saMkhyAta AvalikA kA eka ucchvAsa, eka zvAsocchvAsa kAla kA eka prANa, sAta prANa kAla kA eka stoka, sAta stoka kAla kA eka lava, 77 lava kA eka muhUrta, 30 muharta kI eka ahorAtri tathA 15 ahorAtri kA eka pakSa hotA hai|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~caveM devaloka ke deva jaghanya 7 pakSa, utkRSTa 10 pakSa meN| chaThe devaloka ke deva jaghanya 10 pakSa, utkRSTa 14 pakSa meN| sAtaveM devaloka ke deva jaghanya 14 pakSa, utkRSTa 17 pakSa meN| AThaveM devaloka ke deva jaghanya 17 pakSa, utkRSTa 18 pakSa meN| nauveM devaloka ke deva jaghanya 18 pakSa, utkRSTa 19 pakSa meN| dasaveM devaloka ke deva jaghanya 19 pakSa, utkRSTa 20 pakSa meN| gyArahaveM devaloka ke deva jaghanya 20 pakSa, utkRSTa 21 pakSa meN| bArahaveM devaloka ke deva jaghanya 21 pakSa, utkRSTa 22 pakSa meM / pahalI graiveyaka ke deva jaghanya 22 pakSa, utkRSTa 23 pakSa meM / dUsarI graiveyaka ke deva jaghanya 23 pakSa, utkRSTa 24 pakSa meN| tIsarI graiveyaka ke deva jaghanya 24 pakSa, utkRSTa 25 pakSa meN| cauthI graiveyaka ke deva jaghanya 25 pakSa, utkRSTa 26 pakSa meN| pA~cavI graiveyaka ke deva jaghanya 26 pakSa, utkRSTa 27 pakSa meN| chaThI graiveyaka ke deva jaghanya 27 pakSa, utkRSTa 28 pakSa meN| sAtavIM graiveyaka ke deva jaghanya 28 pakSa, utkRSTa 29 pakSa meN| AThavIM graiveyaka ke deva jaghanya 29 pakSa, utkRSTa 30 pakSa meN| nauvIM graiveyaka ke deva jaghanya 30 pakSa, utkRSTa 31 pakSa meN| cAra anuttara vimAna ke deva jaghanya 31 pakSa, utkRSTa 33 pakSa meN| aura sarvArthasiddha vimAna ke deva 33 pakSa meM zvAsocchvAsa lete haiN| pA~ca sthAvara, tIna vikalendriya, tiryaJca paMcendriya aura manuSya, vimAtrA-aniyata samaya meM zvAsocchvAsa lete haiN|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zvAsocchvAsa ke thokar3e sambandhI jJAtavya tathya 1. isa thokar3e meM yaha batalAyA gayA hai ki saMsArI jIva eka bAra zvAsocchvAsa lene ke bAda dubArA zvAsocchvAsa kaba lete haiM, ina donoM ke bIca meM kitanA antara hotA hai| dUsare zabdoM meM zvAsa lene meM kitanA-kitanA viraha (antara) par3atA hai, use isa thokar3e se jAnA jA sakatA hai| 2. devoM meM jitane sAgaropama kI sthiti hotI hai, unake utane pakSa jitanA zvAsocchvAsa kriyA kA viraha kAla hotA hai| 3. zvAsocchvAsa kA viraha (antara) bAhya zvAsocchvAsa kI apekSA samajhanA caahie| 4. devatAoM meM zvAsa grahaNa kI prakriyA antarmuhUrta taka calatI hai phira antarmuhUrta taka zvAsa chor3ate haiN| udAharaNa ke rUpa meM eka saikaNDa taka zvAsa lete rahanA phira eka saikaNDa taka zvAsa chor3ate rhnaa| arthAt antarmuhUrta taka zvAsa lene chor3ane kI prakriyA calatI hai| 5. zvAsocchvAsa ke thokar3e se spaSTa hotA hai ki sAmAnyata: jo jIva jitane adhika duHkhI hote haiM, una jIvoM kI zvAsocchvAsa kriyA utanI hI adhika aura zIghra calatI hai| atyanta duHkhI jIvoM ke to yaha kriyA nirantara calatI rahatI hai| | 8
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. jo jIva jitane adhika sukhI hote haiM, unakI zvAsocchvAsa kriyA uttarottara derI se calatI hai arthAt unakA zvAsocchvAsa aura virahakAla adhika-adhika hotA hai, kyoMki zvAsocchvAsa kriyA apane Apa meM duHkha rUpa hotI hai| yaha bAta apane anubhava se bhI siddha hai tathA zAstra bhI isa bAta kA samarthana karate haiN| 7. zvAsocchvAsa mAtra ghrANendriya (nAsikA) se hI nahIM liyA jAtA varan sparzanendriya, rasanendriya (mukha) aura ghrANendriya ina tInoM se liyA jAtA hai| 8. ekendriya jIva sparzanendriya se hI zvAsa lete tathA chor3ate haiN| beindriya jIva sparzana tathA mukha se zvAsa lete-chor3ate haiN| teindriya, caurendriya, paMcendriya jIva tInoM indriyoM se (sparzana, mukha tathA ghrANa) zvAsa lete tathA chor3ate haiN| 9. zvAsocchvAsa kI prakriyA hara gati, jAti Adi ke jIvoM meM alaga-alaga prakAra se hotI hai|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoni kA thokar3A prajJApanA sUtra ke nauveM pada ke AdhAra se yoni (jIvoM ke utpatti sthAna) kA thokar3A isa prakAra hai yoni tIna prakAra kI haiM-1. zIta-yoni, 2. uSNa-yoni aura 3. mishr-yoni| pahalI naraka se tIsarI naraka taka zIta-yoni ke nairayika haiN| unheM uSNatA kI vedanA hotI hai| cauthI naraka ke neriyoM meM zIta-yoni vAle nairayika bahuta aura uSNa-yoni vAle thor3e haiN| zIta-yoni vAloM ko uSNatA kI vedanA aura uSNa-yoni vAloM ko zIta kI vedanA hotI hai| pA~cavIM naraka meM zIta-yoni vAle nairayika thor3e aura uSNayoni vAle adhika haiN| zIta-yoni vAloM ko uSNa vedanA aura uSNayoni vAloM ko zIta vedanA hotI hai| chaThI naraka ke nairiye uSNa-yoni vAle haiM, unheM zIta kI vedanA hotI hai aura sAtavIM naraka ke nairiye bhI uSNa-yonika haiM, unheM zIta kI mahAvedanA hotI hai| __ sabhI devoM ke 13 daMDaka, saMjJI tiryaJca paMcendriya aura saMjJI manuSya meM eka mizra-zItoSNa yoni hai| teukAya kI uSNa-yoni aura zeSa cAroM sthAvara, tIna 10
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikalendriya, asaMjJI tiryaJca paMcendriya aura asaMjJI manuSya meM tInoM yoniyA~ pAI jAtI haiM / alpabahutva-saba se thor3e jIva mizra - yonika, unase uSNayonika asaMkhyAta guNa, unase ayonika ( siddha) anaMta guNa aura unase zIta -yonika anaMta guNa haiN| dUsare prakAra se yoni tIna prakAra kI haiM - 1. sacitta 2. acitta aura 3. mizra / nAraka aura deva ke caudaha daMDakoM meM eka acitta yoni hI hotI hai / pA~ca sthAvara, tIna vikalendriya, asaMjJI tiryaJca paMcendriya aura asaMjJI manuSya, ina sabhI meM tInoM prakAra kI yoniyA~ hotI haiN| saMjJI tiryaJca aura saMjJI manuSya meM eka mizra - yoni pAI jAtI hai| alpabahutva - sabase thor3e mizra-yonika, unase acitta-yonika asaMkhyAta guNa, unase ayonika (siddha) ananta guNa aura unase sacitta-yonika ananta guNa haiM / tIsare prakAra se yoni tIna prakAra kI haiM- 1. saMvRtta ( DhakI huI) 2. vivRtta (khulI - prakaTa) aura 3. saMvRtta - vivRtta (kucha DhakI kucha khulI ) / nAraka va deva ke 14 daMDaka aura 5 sthAvara, ina 19 daMDakoM meM eka saMvRtta yoni hotI hai| tIna vikalendriya, asaMjJI tiryaJca paMcendriya tathA asaMjJI manuSya meM eka vivRtta yoni hotI hai aura saMjJI tiryaJca paMcendriya tathA saMjJI manuSya meM saMvRtta-vivRtta yoni hotI hai / 11
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ alpabahutva-sabase thor3e saMvRtta - vivRtta yonika, unase vivRtta - yonika asaMkhyAta guNa, unase ayonika anantaguNa aura unase saMvRttayonika anantaguNa / cauthe prakAra se-yoni tIna prakAra kI haiM- 1. kUrmonnatA (kachue kI pITha ke samAna uThI huI) 2. zaMkhAvarttA (zaMkha ke samAna Avartta vAlI) aura 3. vaMzIpatrA (bA~sa ke do pattoM kI taraha saMpuTa mile hue) / kUrmonnatA yoni 54 uttama puruSoM kI mAtAoM ke hotI hai| zaMkhAvarttA yoni, cakravartI kI zrIdevI ke hotI hai, jisameM jIva utpanna hote haiM aura marate haiM, kintu santAna ke rUpa meM janma nahIM lete / vaMzIpatrA yoni sabhI saMsArI jIvoM kI mAtAoM ke hotI hai, jisameM jIva janma lete bhI haiM aura nahIM bhI lete / 3. 63 zlAghanIya puruSoM meM se 9 prativAsudeva ko chor3akara zeSa 54 zlAghanIya puruSa samajhanA / 4. jaina tattva prakAza (pU. zrI amolakaRSijI dvArA racita) kI dvitIyAvRtti san 1911 pRSTha 77 meM likhA hai "zrIdevI ke santAna rUpa meM utpanna nahIM hote, lekina motI rUpa meM utpanna hote haiM" Agama se to yaha spaSTa nahIM hotA hai, lekina agara motI rUpa meM ho to bAdhA nahIM hai / 121
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ viraha dvAra zrI pannavaNA sUtra ke chaThe pada ke AdhAra se 'viraha dvAra' kA thokar3A isa prakAra hai prazna-aho bhagavan! cAroM hI gati meM utpanna hone kA viraha kitanA hai? uttara-he gautama ! cAroM hI gati meM utpanna hone kA viraha ho to jaghanya 1 samaya kA, utkRSTa 12 muhUrta kA / pahalI nArakI, bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSI, pahalA-dUsarA devaloka aura sammUrchima manuSya kI utpatti kA viraha jaghanya 1 samaya kA, utkRSTa 24 muhUrta kaa| dUsarI nArakI se sAtavIM nArakI taka kA viraha ho to jaghanya 1 samaya kA, utkRSTa dUsarI nArakI kA 7 dina-rAta kA, tIsarI nArakI kA 15 dina-rAta kA, cauthI nArakI kA 1 mahIne kA, pA~cavIM nArakI kA do mahInoM kA, chaThI nArakI kA 4 mahInoM kA aura sAtavIM nArakI kA 6 mahInoM kaa| tIsare devaloka se lagAkara sarvArthasiddha taka viraha ho to jaghanya 1 samaya kA, utkRSTa-tIsare devaloka kA 9 rAta-dina aura 20 muhUrta kaa| cauthe devaloka kA 12 rAta-dina aura 10 muhUrta kaa| pA~caveM devaloka kA 22 / / rAta-dina kaa| chaThe devaloka kA 45 rAta-dina kaa| sAtaveM devaloka kA 80 rAta-dina kaa| AThaveM
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ devaloka kA 100 rAta-dina kaa| nauveM tathA dasaveM devaloka kA saMkhyAta mahInoM kA, gyArahaveM-bArahaveM devaloka kA saMkhyAta varSoM kaa| navagraiveyaka kI pahalI trika ke devoM kA saMkhyAta saikar3oM varSoM kaa| dUsarI trika ke devoM kA saMkhyAta hajAroM varSoM kaa| tIsarI trika ke devoM kA saMkhyAta lAkhoM varSoM kA / cAra anuttara vimAna ke devoM kA pala ke asaMkhyAtaveM bhAga (asaMkhyAta varSoM) kA / sarvArthasiddha ke devoM kA pala ke saMkhyAtaveM bhAga kA / siddha bhagavAna va 64 indroM kA viraha jaghanya 1 samaya, utkRSTa 6 mahInoM kaa| candra, sUrya ke grahaNa kA viraha jaghanya 6 mahInoM kA, utkRSTa candramA kA 42 mahInoM kA aura sUrya kA 48 varSoM kA / grahaNa kI apekSA viraha jaghanya 15 dina kA, utkRSTa 42 mAha (candramAsa) kaa| ___ pA~ca sthAvara meM anusamaya aviraha, tIna vikalendriya aura asannI tiryaJca meM viraha ho to jaghanya 1 samaya, utkRSTa antarmuhUrta kaa| sannI tiryaJca aura sannI manuSya meM viraha ho to jaghanya 1 samaya, utkRSTa 12 muhUrta kaa| navIna samyagdRSTi kA viraha ho to jaghanya eka samaya kA, utkRSTa 7 dina kaa| navIna zrAvaka kA viraha ho to jaghanya eka samaya kA, utkRSTa 12 dina kA aura navIna sAdhu kA viraha ho to jaghanya eka samaya kA, utkRSTa 15 dina kaa|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata, airavata kSetra kI apekSA tIrthaGkara tathA 3 cAritra (parihAra vizuddhi, sUkSma saMparAya, yathAkhyAta) kA jaghanya viraha 84,000 varSa kA, cakravartI kA jaghanya viraha dezona 2,52,000 varSa, baladeva aura vAsudeva kA jaghanya viraha 2,52,000 varSoM kA, sAdhu-sAdhvI zrAvaka-zrAvikA, pA~ca mahAvrata tathA do cAritra ( sAmAyika, chedopasthApanIya) kA jaghanya viraha 63,000 varSoM kaa| baladeva va vAsudeva kA utkRSTa viraha dezona 20 koDAkoDI sAgaropama kA tathA zeSa sabhI kA utkRSTa viraha dezona 18 koDAkoDI sAgaropama kA hotA hai| viraha dvAra ke thokar3e se sambandhI jJAtavya tathya 1. jitane samaya taka usa-usa gati-jAti Adi meM eka bhI jIva utpanna nahIM ho, usa kAla ko 'viraha' kahate haiM / athavA jitane samaya taka abhAva rUpa avasthA hotI hai, use viraha kahate haiM / 2. cAroM gatiyoM kA utkRSTa viraha bAraha muhUrtta batalAyA hai, jisakA tAtparya hai ki bAraha muhUrtta ke bAda to koI na koI jIva eka gati se dUsarI gati meM utpanna hotA hI hai| 3. saMgrahaNI vRtti ke AdhAra se tathA kSetraloka prakAza (uttarArdha) sarga 27 zloka saMkhyA 439 se 442 tathA 478 ke AdhAra se navameM devaloka se lekara nava graiveyaka taka kA viraha isa prakAra samajhanA cAhie 15
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ devaloka utkRSTa viraha navA~ devaloka saMkhyAta mAsa arthAt eka varSa ke andara dasavA~ devaloka saMkhyAta mAsa arthAt eka varSa se kucha adhika gyArahavA~ devaloka saMkhyAta varSa arthAt 100 varSa ke andara bArahavA~ devaloka saMkhyAta varSa arthAt 100 varSa se kucha adhika nava graiveyaka kI prathama trika saMkhyAta sau varSa arthAt 1,000 varSa ke andara nava graiveyaka madhyama trika saMkhyAta hajAra varSa arthAt 1 lAkha varSa ke andara nava graiveyaka antima trika saMkhyAta lAkha varSa arthAt 1 karor3a varSa ke andara cAra anuttara vimAna ke devoM kA viraha-bhagavatI zataka 5 uddezaka 8 meM viraha se dugunA avasthAna kAla batAyA gayA hai| jaise pahalI nArakI kA 24 muhUrta kA viraha tathA avasthAna kAla 48 muhUrta kA batAyA hai| isI prakAra tIsare devaloka kA avasthAna kAla 18 rAta-dina tathA 40 muhUrta kA batAyA, Age bhI dugunA avasthAna kAla batAyA hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra anuttara vimAna kA avasthAna kAla asaMkhyAta hajAroM varSoM kA hai| isase unakA viraha kAla hajAra asaMkhyAta kAla siddha ho jAtA hai| yaha asaMkhyAta kA bheda dUsarA asaMkhyAta arthAt madhyama parItta asaMkhyAta samajhanA caahie| vaha graiveyaka ke UparI trika se saMkhyAta guNA hI hogaa| sarvArthasiddha vimAna kA utkRSTa antara palyopama kA saMkhyAtavA~ bhAga hai| vaha cAra anuttara vimAna ke antara se asaMkhyAta guNA bar3A hai, kyoMki sarvArthasiddha meM cAra anuttara vimAna se asaMkhyAta guNe kama devatA hote haiN| 3. siddha gati kA utkRSTa viraha chaha mAsa kA batalAyA hai| arthAt chaha mAsa ke bAda avazya hI koI na koI karmabhUmija sannI manuSya siddha hotA hI hai| 4. tIna vikalendriya aura pA~ca asannI tiryaJca paMcendriya meM utkRSTa viraha antarmuharta kA hotA hai| sAtha hI ina jIvoM ke aparyApta va paryApta donoM hI bheda zAzvata bhI hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki yadyapi aparyApta avasthA kA kAla bhI antarmuhUrta hai tathA viraha kA kAla bhI antarmuhUrtta hai tathApi aparyApta avasthA kA antarmuhUrta bar3A hotA hai tathA viraha kA antarmuhUrta choTA hotA hai| isalie viraha kAla meM bhI tIna vikalendriya aura asannI tiryaJca paMcendriya aparyApta avasthA meM bhI zAzvata hote haiN| paryApta avasthA meM lambI sthiti hone se ve zAzvata hote hI haiN| 17
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. sannI (garbhaja) tiryaJca paMcendriya meM utkRSTa viraha bAraha muhUrta kA hotA hai| unakI aparyApta avasthA kI sthiti antarmuhUrta hI hotI hai| aparyApta avasthA kI sthiti se virahakAla kI sthiti adhika hone ke kAraNa sannI tiryaJca paMcendriya aparyApta avasthA meM zAzvata nahIM ho sakate / 6. candra, sUrya ke grahaNa kA jaghanya viraha 6 mAha kA hotA hai| isakA tAtparya yaha hai ki eka bAra candragrahaNa hone ke bAda agalA candragrahaNa kama se kama 6 mAha bAda hotA hai, isase pahale nahIM / isI prakAra sUryagrahaNa kA jaghanya viraha bhI samajhanA caahie| sUrya grahaNa kA utkRSTa viraha 48 varSa kA hotA hai / arthAt eka bAra sUryagrahaNa par3ane ke 48 varSa bAda to dubArA sUryagrahaNa par3atA hI hai / 7. grahaNa kI apekSA viraha jaghanya 15 dina kA, utkRSTa 42 mAha kA batalAyA hai| jaghanya viraha ko isa prakAra samajhanA cAhie ki jaise kisI mAha meM candragrahaNa par3A ho to kama se kama 15 dina bAda sUryagrahaNa ho sakatA hai athavA sUryagrahaNa par3A ho to usake kama se kama 15 dina bAda candragrahaNa ho sakatA hai / kyoMki candragrahaNa hamezA pUrNimA ko hotA hai, jabaki sUryagrahaNa hamezA amAvasyA ko hI hotA hai / candragrahaNa ke 42 mAha ke utkRSTa viraha kI apekSA yahA~ bhI utkRSTa 42 mAha kA viraha samajhanA caahie| 18
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryagrahaNa bhI 4 varSa (48 mAha) meM avazya ho jAtA hai arthAt usakA viraha 4 varSa se adhika nahIM ho sktaa| kintu yaha grahaNa alaga-alaga rAzi para hotA hai| eka hI rAzi para grahaNa kA utkRSTa viraha 48 varSa kA hotA hai| candra aura sUrya grahaNa ke viraha kA ullekha bhagavatI sUtra zataka 12 uddezaka 6 meM kiyA gayA hai| 8. navIna sAdhu kA viraha-1, 3, 4, 5 guNasthAna se 7veM guNasthAna meM Ane kI apekSA samajhanA caahie| navIna zrAvaka kA viraha-1, 3, 4, 6 guNasthAna se pA~caveM guNasthAna meM Ane kI apekSA samajhanA caahie| navIna samyagdRSTi kA viraha-pahale athavA tIsare guNasthAna se cauthe Adi guNasthAna meM Ane kI apekSA se samajhanA caahie| navIna sAdhu, zrAvaka aura samyagdRSTi ke viraha kA varNana vizeSAvazyaka bhASya meM milatA hai| 8. cakravartI kA viraha-tIrthaGkaroM ke athavA tiresaTha zlAghanIya puruSoM ke Ayu, avagAhanA, paraspara ke viraha (antara) meM koI nizcita anupAta nahIM hai| avasarpiNI kAla hone se Ayu, avagAhanA meM kamI honA to nizcita hai, parantu kamI kA krama (anupAta) nizcita nahIM hai| jaise kibIsaveM tIrthaGkara kI Ayu - 30,000 varSa ikkIsaveM tIrthaGkara kI Ayu - 10,000 varSa bAIsaveM tIrthaGkara kI Ayu ___ 1,000 varSa
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ teIsaveM tIrthaGkara kI Ayu caubIsaveM tIrthaGkara kI Ayu 100 varSa 72 varSa inameM bIsaveM va ikkIsaveM tIrthaGkara ke bIca meM 6 lAkha varSa kA antara rahA tathA ina donoM kI Ayu meM ( 30,000-10,000 ) = 20,000 varSa kA antara rahA / ikkIsaveM tathA bAIsaveM tIrthaGkara ke bIca meM 5 lAkha varSa kA antara rahA tathA ina donoM kI Ayu meM (10,000-1,000) = 9,000 varSa kA antara rhaa| bAIsaveM tathA teisaveM tIrthaGkara ke bIca meM 83,750 varSa kA antara rahA tathA ina donoM kI Ayu meM ( 1,000 -100) = 900 varSa kA antara rahA / teisaveM va caubIsaveM tIrthaGkara ke bIca meM 250 varSa kA antara rahA tathA ina donoM kI Ayu meM (10072) 28 varSa kA antara rhaa| ata: nizcita anupAta nikAlanA sambhava nahIM hai| cUMki antima cakravartI, baladeva - vAsudeva ke bAda meM hogA, isaliye dezona 2,52,000 varSa kA jaghanya viraha kahA jA sakatA hai| nizcita rUpa se gaNanA karanA zakya nahIM / 9. baladeva va vAsudeva kA jaghanya viraha 2,52,000 varSoM kA isa prakAra samajhanA cAhie vartamAna avasarpiNI kAla ke antima baladeva va vAsudeva, bhagavAna ariSTanemi ke samaya meM hue haiN| unase bhagavAna mahAvIra svAmI kA antara 84,000 varSoM kA, pA~cavA~ ArA 21,000 varSoM kA, chaThA ArA 21,000 varSoM kA, utsarpiNI kAla kA pahalA aura 20
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA ArA bhI 21,000-21,000 varSoM ke haiN| unake 84,000 varSa bAda utsarpiNI kAla ke prathama baladeva va vAsudeva hote haiN| saba milAkara viraha 84,000 + 84,000 + 84,000 = 2,52,000 varSoM kA huA / 10. tIrthaGkara, cakravartI, sAdhu, zrAvaka Adi kA utkRSTa viraha bharata - airavata kSetra kI apekSA dezona 18 kor3Akor3I sAgaropama kA batalAyA, use isa prakAra samajhanA cAhie utsarpiNI kAla | cauthA ArA - 2 kor3Akor3I sAgaropama (lagabhaga 84 lAkha pUrva kama) pA~cavA~ ArA-3 kor3Akor3I sAgaropama chaThA ArA-4 kor3Akor3I sAgaropama 9 kor3Akor3I sAgaropama (84 lAkha pUrva kama) avasarpiNI kAla | suSamA suSama (pahalA ArA) - 4 kor3Akor3I sAgaropama suSama ( dUsarA ArA) - 3 kor3Akor3I sAgaropama suSamA duSama (tIsarA ArA) -2 kor3Akor3I sAgaropama (lagabhaga eka lAkha pUrva kama) = 9 kor3Akor3I sAgaropama (lagabhaga 1 lAkha pUrva kama) isa prakAra 18 kor3Akor3I sAgaropama meM lagabhaga 85 lAkha pUrva kama hone se dezona 18 kor3Akor3I sAgaropama kA utkRSTa viraha hotA hai| 21
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. baladeva va vAsudeva kA utkRSTa viraha dezona 20 kor3Akor3I sAgaropama kA hotA hai, jise isa prakAra samajhA jA sakatA haihara utsarpiNI va avasarpiNI ke prathama va antima vAsudeva Adi (baladeva, cakravartI aura tIrthaGkara) apane-apane Are ke nizcitakAla bItane para hI hote haiM, aisA mAnane kI paramparA hai| avasarpiNI kAla ke prathama vAsudeva bhagavAna zreyAMsanAtha ke samaya meM hue| usase pahale kI utsarpiNI ke antima vAsudeva 14veM tIrthaGkara ke samaya hue hoMge, aisA mAnA jAtA hai| bhagavAna zreyAMsanAtha se bhagavAna RSabhadeva taka kA antara dezona eka kor3Akor3I sAgaropama kA, unase pUrva hue utsarpiNI ke antima tIrthaGkara kA antara 18 kor3Akor3I sAgaropama kA (utsarpiNI kAla kA cauthA ArA 2 kor3Akor3I sAgaropama kA + pA~cavA~ ArA 3 kor3Akor3I sAgaropama kA + chaThA ArA 4 kor3Akor3I sAgaropama kA + avasarpiNI kAla kA pahalA ArA 4 kor3Akor3I sAgaropama kA + dUsarA ArA 3 kor3Akor3I sAgaropama kA + tIsarA ArA 2 kor3Akor3I sAgaropama kA) unase utsarpiNI kAla ke caudahaveM tIrthaGkara kA samaya dezona eka kor3Akor3I kA (utsarpiNI ke antima vAsudeva kA samaya) kula milAkara dezona 1 + 2 + 3 + 4 + 4 + 3 + 2 + 1 (dezona) = dezona (kucha kama) 20 kor3Akor3I sAgaropama kA utkRSTa viraha huaa| | 22|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~ca deva kA thokar3A zrI bhagavatI sUtra ke zataka 12 uddezaka 9 ke AdhAra se "pA~ca deva" kA thokar3A isa prakAra hai 1. nAma dvAra, 2. artha dvAra, 3. Agati dvAra, 4. gati dvAra, 5. sthiti dvAra, 6. vaikriya dvAra, 7. saMciTThaNa-kAla dvAra, 8. avagAhanA dvAra, 9. antara dvAra aura 10. alpa-bahutva dvaar| vivecana 1. nAma dvAra-aho bhagavan ! deva kitane prakAra ke haiM? he gautama ! deva pA~ca prakAra ke haiN| yathA-1. bhavya-dravya deva, 2. naradeva 3. dharmadeva, 4. devAdhideva aura 5. bhAvadeva / 2. artha dvAra-aho bhagavan ! bhavya-dravya deva kise kahate haiM ? he gautama ! jo jIva, abhI manuSyagati athavA tiryaJcagati meM haiM aura bhaviSya meM devagati meM utpanna hone vAle haiM, unheM bhavya-dravya deva' kahate haiN| aho bhagavan ! naradeva kise kahate haiM ? he gautama ! jo rAjA, cAroM dizAoM ke svAmI haiM, cakravartI haiN| jinake pAsa 84 lAkha hAthI, 84 lAkha ghor3e, 84 lAkha ratha, 96 karor3a paidala aura 64 hajAra rAniyA~ haiN| jo 9 nidhi aura 14 ratnoM 23
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke svAmI haiM, 6 khaNDa ke bhoktA haiM, 32 hajAra mukuTa-bandha rAjA jinakI AjJA meM rahate haiM, unheM 'naradeva' kahate haiM / aho bhagavan ! dharmadeva kise kahate haiM ? he gautama! jo anagAra 27 guNoM ko dhAraNa karate haiM, unheM 'dharmadeva' kahate haiM / aho bhagavan! devAdhideva kise kahate haiM ? he gautama! 34 atizaya, 35 vANI ke guNoM se yukta, utpanna jJAna- darzana ke dhAraka, sarvajJa - sarvadarzI tIrthaGkara bhagavAna ko 'devAdhideva' kahate haiM / aho bhagavan ! bhAvadeva kise kahate haiM ? he gautama! jina jIvoM ke deva gati nAma karma evaM devAyu kA udaya ho, ve bhAvadeva kahalAte haiM / bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika- ye cAra jAti ke deva 'bhAvadeva' hote haiM / 3. Agati dvAra - bhavya - dravya deva kI Agati - 284 kI / 179 kI lar3I (101 sammUrcchima manuSya, 48 tiryaJca, 15 karmabhUmi ke aparyApta va paryApta), 7 nArakI, sarvArthasiddha ko chor3akara 98 jAti ke deva ke paryApta / naradeva kI Agati-82 kii| pahalI nArakI, 10 bhavanapati, 26 vANavyaMtara, 10 jyotiSI, 12 devaloka, 9 lokAMtika, 9 graiveyaka aura 5 anuttara vimAna ke paryApta / 24
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmadeva kI Agati-275 kii| 171 kI lar3I (179 meM se teukAya va vAyukAya ke 8 kama karake), 99 jAti ke deva aura pahalI 5 nArakI ke pryaapt| devAdhideva kI Agati-38 kii| 12 devaloka, 9 lokAMtika, 9 graiveyaka, 5 anuttara vimAna aura pahalI tIna nArakI ke pryaapt| bhAvadeva kI Agati-111 kii| 101 sannI manuSya, 5 sannI tiryaJca aura 5 asannI tiryaJca paMcendriya / ina sabhI ke pryaapt| 4. gati dvAra-bhavya-dravya deva kI gati-198 kii| 99 jAti ke devatA ke aparyApta aura pryaapt| naradeva kI gati-14 kI-7 nArakI ke aparyApta aura pryaapt|' dharmadeva kI gati-70 kI yA mokSa kii| 12 devaloka, 9 lokAMtika, 9 graiveyaka, 5 anuttara vimaan| ina 35 ke aparyApta aura pryaapt| devAdhideva kI gati-mokSa kii| bhAvadeva kI gati-46 kI-15 karmabhUmi, 5 sannI tiryaJca, 5. yadyapi koI-koI naradeva (cakravartI) devoM meM bhI utpanna hote haiM tathA mokSa meM bhI jAte haiN| kiMtu ve naradevapanA chor3akara dharma devapanA (sAdhupanA) aMgIkAra kareM to hI jAte haiN| kAma-bhogoM kA tyAga kiye binA naradeva (cakravartI) avasthA meM hI kAla kara jAya to ve sAtoM meM se kisI bhI eka naraka meM utpanna hote haiN| 25
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAdara-pRthvI, pAnI aura pratyeka vanaspati / ina 23 ke aparyApta aura pryaapt| 5. sthiti dvAra-bhavya-dravya deva kI sthiti-jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa 3 palyopama kii| naradeva kI sthiti-jaghanya 700 varSa, utkRSTa 84 lAkha pUrva kii| dharmadeva kI sthiti-jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa dezaUNI eka karor3a pUrva kii| __devAdhideva kI sthiti-jaghanya 72 varSa, utkRSTa 84 lAkha pUrva kii| __ bhAvadeva kI sthiti-jaghanya 10 hajAra varSa, utkRSTa 33 sAgaropama kii| 6. vaikriya dvAra-bhavya-dravya aura dharmadeva ke labdhi ho to vaikriya kare jaghanya 1-2-3 utkRSTa saMkhyAtA, (asaMkhyAtA karane kI zakti bhI ho sakatI hai, kintu asaMkhyAtA karate nhiiN|) naradeva aura bhAvadeva vaikriya kare, to jaghanya 1-2-3 utkRSTa sNkhyaataa| (asaMkhyAtA karane kI zakti hai, kintu asaMkhyAtA karate nhiiN|) devAdhideva meM vaikriya karane kI zakti to hai, kintu karate nhiiN| 7. saMciTThaNa kAla dvAra-sthiti kI taraha kahanA cAhie, parantu vizeSatA yaha hai ki dharmadeva kA saMciTThaNa kAla jaghanya eka samaya kA hai| | 26
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. avagAhanA dvAra-bhavya-dravya deva kI avagAhanA jaghanya a~gula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa 1 hajAra yojana / naradeva kI avagAhanA jaghanya 7 dhanuSa, utkRSTa 500 dhanuSa / dharmadeva kI avagAhanA jaghanya do hAtha', utkRSTa 500 dhnuss| devAdhideva kI avagAhanA jaghanya 7 hAtha, utkRSTa 500 dhanuSa / bhAvadeva kI avagAhanA jaghanya eka hAtha', utkRSTa 7 haath| ___9. antara dvAra-bhavya-dravya deva kA antara-jaghanya 10 hajAra varSa aura antarmuhUrta adhika, utkRSTa ananta kaal| naradeva kA antara-jaghanya 1 sAgaropama jhAjherA, utkRSTa dezona arddha pudgala parAvartana / dharmadeva kA antara-jaghanya palyopama pRthaktva, utkRSTa dezona arddha pudgala parAvartana / devAdhideva kA antara nhiiN| bhAvadeva kA antara jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa ananta kaal| ____10. alpabahutva dvAra-saba se thor3e naradeva / unase devAdhideva saMkhyAta gunn| unase dharmadeva saMkhyAta gunn| unase bhavya-dravya deva asaMkhyAta guNa / unase bhAvadeva asaMkhyAta guNa haiN| 6. avagAhanA kA vivecana anya sthAna se grahaNa kiyA hai| 7. avasarpiNI kAla meM pA~cavA~ ArA utarate taka do hAtha kI avagAhanA hotI hai| pA~caveM Are ke bAda meM sAdhu kA viraha par3a jAtA hai| ata: do hAtha bolanA ucita lagatA hai| jambUdvIpa prajJapti sUtra ke dvitIya vakSaskAra se bhI pA~caveM Are utarate manuSya kI avagAhanA do hAtha kI spaSTa hotI hai| jaina dharma kA maulika itihAsa bhAga 1 pRSTha 685 (tRtIya saMskaraNa 1988) meM bhI aisA hI hai| 8. bhAvadeva kI avagAhanA utpatti kI apekSA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hotI hai| 27 27
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ alpabahutva saMbaMdhI jJAtavya naradeva sabase thor3e haiM, isakA kAraNa yaha hai ki pratyeka avasarpiNI aura utsarpiNI kAla meM pratyeka bharata aura airavata kSetra meM bAraha - bAraha hI utpanna hote haiN| mahAvideha kSetroM ke vijayoM meM vAsudevoM ke hone se sabhI vijayoM meM ve eka sAtha utpanna hote haiN| ataH yahA~ bharata - airavata kSetra kI apekSA se kathana samajhanA caahie| naradevoM se devAdhideva saMkhyAta guNA hai, kyoMki bharata - airavata kSetroM meM cakravartiyoM se dugune arthAt 24-24 hote haiM aura mahAvideha kSetra ke vijayoM meM vAsudevoM kI maujUdagI meM bhI ve utpanna hote haiN| devAdhidevoM se dharmadeva saMkhyAta guNA hai, kyoMki dharmadeva eka hI samaya meM jaghanya do hajAra karor3a, utkRSTa nau hajAra karor3a mahAvidehAdi kSetroM meM pAye jAte haiN| dharmadevoM se bhavya dravya deva asaMkhyAta guNA hai, kyoMki deva gati meM jAne vAle dezavirata, avirata samyagdRSTi Adi tiryaJca-paMcendriya asaMkhyAta hote haiN| bhavya dravya devoM se bhAva deva asaMkhyAta guNA hai| isakA kAraNa yaha hai ki bhAva deva svAbhAvika rUpa se hI asaMkhyAta guNA adhika haiN| 28
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAtavya (1) sthiti dvAra saMbaMdhI antarmuhUrta kI AyuSya vAlA paryApta tiryaJca paMcendriya, devatAoM meM utpanna ho sakatA hai, isalie bhavya dravya deva kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI batalAyI hai| tIna palyopama kI utkRSTa sthiti devakuru-uttarakuru ke yugalika tathA sthalacara yugalika tiryaJca kI apekSA se samajhanI caahie| koI saMkhyAta varSa kI Ayu vAlA karmabhUmija sannI paryAptaka manuSya antarmuhUrtta AyuSya bAkI rahe taba saMyama aMgIkAra kareM, isakI apekSA se dharma deva kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kahI hai| koI saMkhyAta varSa kI Ayu vAlA karmabhUmija sannI paryAptaka manuSya dezona karor3a pUrva varSa taka cAritra (saMyama) kA pAlana kareM, isa apekSA se utkRSTa sthiti dezona (kucha kama ) karor3a pUrva varSa kI batalAyI hai| yaha utkRSTa sthiti tabhI saMbhava hai jaba eka karor3a pUrva varSa kI sthiti vAlA manuSya 9 varSa kI Ayu meM saMyama aMgIkAra kara leN| dharmadeva kI sthiti sAdhupane kI apekSA se batalAI hai, jabaki zeSa cAra devoM kI sthiti yAvajjIvana kI batalAI hai| (2) saMciTThaNakAla dvAra saMbaMdhI koI dharmadeva (sAdhu) jise sAdhupanA svIkAra kiye asaMkhyAta samayoM kA madhyama antarmuhUrtta bIta jAye, usake bAda pariNAmoM 29
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI hInatA se usameM azubha bhAva utpanna ho jAye aura bhAvoM se sAdhupane ko chor3akara asaMyama meM calA jaaye| asaMyama meM eka samaya hI rahe aura punaH bhAvoM kI zubhatA ho jAne se saMyama meM (sAdhupane meM) A jaaye| sAdhupane meM eka samaya rahe aura maraNa ko prApta ho jaay| isa apekSA se dharmadeva kA jaghanya saMciTThaNakAla pariNAmoM kI apekSA eka samaya kA mAnA gayA hai| (3) antara dvAra saMbaMdhI naradeva arthAt cakravartI kI padavI pUre saMsAra avasthAna kAla meM do bAra se adhika prApta nahIM hotI hai| naradeva ke lie yaha niyama hai ki vaha yadi marakara pahalI nArakI tathA bhavanapati Adi devoM meM jAtA hai to kama se kama eka sAgaropama kI sthiti pAtA hai| vahA~ se nikalakara agale bhava meM cakraratnAdi kI sAdhanA kara cakravartI pada ko prApta karatA hai, isa apekSA se naradeva kA jaghanya antara eka sAgaropama jhAjherI (kucha adhika) mAnA hai| 'naradeva' bhavI tathA zuklapakSI hI banate haiN| ata: unakA utkRSTa antara dezona ardhapudgala parAvartana kAla se adhika nahIM hotA hai kyoMki ve dezona ardhapudgala parAvartana kAla meM to avazya hI mokSa meM cale jAte haiN| OM dharmadeva kA jaghanya antara palyopama pRthaktva arthAt 2 se 9 palyopama kA batalAyA hai, kyoMki dharmadeva (sAdhu) ArAdhakapane meM kAla kare to jaghanya pahale devaloka meM jAte haiN| yadyapi pahale 30
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ devaloka kI jaghanya sthiti eka palyopama kI hotI hai, kiMtu dharmadeva pRthaktva palyopama se kama Ayu pAte hI nahIM haiN| vahA~ devaloka kI Ayu pUrNa kara manuSya bhava meM Akara 9 varSa kI Ayu meM puna: dharmadeva bana sakate haiN| ata: jaghanya antara pRthaktva palyopama hotA hai| dezona ardha pudgala parAvartana meM vaha dharmadeva avazya hI mokSa meM calA jAtA hai, isalie utkRSTa antara itanA hI ho pAtA hai| bhAvadeva kA antara jaghanya antarmuhUrta kA jo batalAyA, vaha sannI tiryaJca paMcendriya paryAptaka kI apekSA se smjhnaa| kyoMki sannI tiryaJca paMcendriya meM devagati se AyA huA antarmuhUrta meM hI paryApta banakara puna: devagati (bhAva deva) meM jAkara utpanna ho sakatA hai| utkRSTa antara anantakAla kA vanaspati meM cale jAne kI apekSA se hai, kyoMki sUkSma-sAdhAraNa tathA pratyeka vanaspati meM cale jAne para vahA~ ananta kAla taka bhI raha sakatA hai| usake bAda vanaspatikAya se nikalakara manuSya athavA tiryaJca paMcendriya banakara bhAvadeva bana sakatA hai, ata: utkRSTa antara ananta kAla kA ho jAtA hai| devAdhideva usI bhava meM niyamA mokSa meM cale jAte haiM, ata: unakA antara hotA hI nahIM hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ bola laM 4. aThANu bola kA bAsaThiyA (mahAdaNDaka) prajJApanA sUtra pada 3 meM 98 bola kI alpabahutva kA varNana hai| vaha bAsaThiyA yukta isa prakAra hai jIva. guNa. yoga. upa. le. 1. sabase thor3e garbhaja manuSya 2 14 15 12 6 2. inase manuSyinI saMkhyAta guNI 2 14 13 12 6 bAdara teukAya paryApta asaMkhyAta guNa 1 1 1 3 3 pA~ca anuttara vimAna ke deva asaMkhyAta guNa 2 1 11 6 1 graiveyaka kI Upara kI trika ke deva saMkhyAta guNa 2 48 119 1 6. madhyama trika ke deva saMkhyAta guNa 2 4 11 9 1 7. nIce kI trika ke deva saM. guNa 4 119 1 8. bArahaveM devaloka ke deva saM. guNa 2 4 11 9 1 9. gyArahaveM devaloka ke deva saM. guNa 2 4 11 9 1 10. dasaveM devaloka ke deva saM. guNa / 4 119 1 11. nauveM devaloka ke deva saM. guNa 2 4 11 9 1 12. sAtavIM naraka ke neraiye asaM. guNa 2 4 11 9 1 13. chaThI naraka ke neraiye asaM. guNa 2 4 11 9 1 8. bhagavatI sUtra zataka 13 uddezaka 2 tathA zataka 24 uddezaka 21 meM tathA jIvAbhigama kI caturvidhA nAmaka tRtIya pratipatti ke dUsare vaimAnikoddezaka meM graiveyaka taka tInoM dRSTi batAI hai| karma grantha bhAga 3 gAthA 11 meM graiveyaka meM guNasthAna pahale se cauthe taka batAyA hai arthAt mizradRSTi mAnI hai| 32
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ bola jIva. guNa. yoga. upa. le. 14. AThaveM devaloka ke deva asaM. guNa 2 4 11 9 1 15. sAtaveM devaloka ke deva asaM. guNa 2 4 11 9 1 16. pA~cavIM naraka ke neraiye asaM. guNa 2 4 11 9 2 17. chaThe devaloka ke deva asaM. guNa 2 4 11 9 1 18. cauthI naraka ke neraiye asaM. guNa 2 4 11 9 1 19. pA~caveM devaloka ke deva asaM. guNa 2 4 11 9 1 20. tIsarI naraka ke neraiye asaM. guNa 2 4 11 9 2 21. cauthe devaloka ke deva asaM. guNa 4 11 9 1 22. tIsare devaloka ke deva asaM. guNa 2 4 11 9 1 23. dUsarI naraka ke neraiye asaM. guNa 2 4 11 9 1 24. saMmUrchima manuSya asaM. guNa 1 1 3 4 3 25. dUsare devaloka ke deva asaM. guNa 2 4 11 9 1 26. dUsare devaloka kI devI saM. guNa 2 4 11 9 1 27. pahale devaloka ke deva saM. guNa ___4 11 9 1 28. pahale devaloka kI devI saM. guNa 2 4 11 9 1 29. bhavanapati deva asaMkhyAta guNa 3 4 11 9 4 30. bhavanapati devI saMkhyAta guNa 4 11 9 4 31. pahalI naraka ke neraiye asaM. guNa 4 11 9 1 32. khecara tiryaJca puruSa asaM. guNa 2 5 13 9 6 33. khecara strI saMkhyAta guNI 2 5 13 9 6 34. thalacara puruSa saMkhyAta guNa 2 5 13 9 6 35. thalacara strI saMkhyAta guNI 2 5 13 9 6 36. jalacara puruSa saMkhyAta guNa 2 5 13 9 6
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37. bola jalacara strI saMkhyAta guNI vyantara deva saMkhyAta guNa vyantara devI saMkhyAta guNI 38. 39. 40. jyotiSI deva saMkhyAta guNa guNa 41. jyotiSI devI saMkhyAta guNI 42. khecara napuMsaka (garbhaja ) saM. guNa 43. thalacara napuMsaka (garbhaja) saM. guNa 44. jalacara napuMsaka (garbhaja) saM. 45. caureMdriya ke paryApta saMkhyAta guNa 46. paMcendriya ke paryApta vizeSAdhika 47. beindriya ke paryApta vizeSAdhika 48. teiMdriya ke paryApta vizeSAdhika 49. paMcendriya ke aparyApta asaM. guNa 50. caureMdriya ke aparyApta vizeSAdhika 51. teiMdriya ke aparyApta vizeSAdhika 52. beiMdriya ke aparyApta vizeSAdhika 53. pratyeka zarIrI bAdara vanaspatikAya ke jIva. 34 2 3 2 2 2 2 2 2 1 2 1 1 2 1 1 1 paryApta asaMkhyAta guNa 1 1 54. bAdara nigoda ke paryApta asaM. guNa 55. bAdara pRthvIkAya ke paryApta asaM. guNa 1 guNa 1 56. bAdara apkAya ke paryApta asaM. 57. bAdara vAyukAya ke paryApta asaM. bAdara teukAya ke aparyApta asaM. guNa 1 guNa 1 58. guNa. yoga. upa. le. 5 13 9 6 4 11 9 4 4 11 9 4 11 9 4 11 9 5 13 5 13 5 13 1 2 12 14 1 2 1 2 5 3 3 3 3 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 4 3 4 1 96 96 1 9 4 3 10 6 3 3 65 3 3 9 6 3 3 3 5 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwww AAw bola jIva. guNa. yoga. upa. le. 59. pratyeka zarIrI bAdara vanaspatikAya ke aparyApta asaMkhyAta guNa 1 1 3 3 4 60. bAdara nigoda ke aparyApta asaM. guNa 1 1 3 3 3 61. bAdara pRthvIkAya ke aparyA.asaM. guNa 1 1 3 3 4 62. bAdara apkAya ke aparyA. asaM. guNa 1 1 3 3 4 63. bAdara vAyukAya ke aparyA. asaM. guNa 1 1 3 3 3 64. sUkSma teukAya ke aparyA. asaM. guNa 1 1 3 3 3 65. sUkSma pRthvIkAya ke aparyA. vizeSA. 1 1 3 3 3 66. sUkSma apkAya ke aparyA. vizeSA. 1 1 3 3 3 67. sUkSma vAyukAya ke aparyA. vizeSA. 1 1 3 3 3 68. sUkSma teukAya ke paryApta saM. guNa 1 1 1 3 3 69. sUkSma pRthvIkAya ke paryApta vizeSA. 1 1 1 3 3 70. sUkSma apkAya ke paryApta vizeSA. 1 1 1 3 3 71. sUkSma vAyukAya ke paryApta vizeSA. 1 1 1 3 3 72. sUkSma nigoda ke aparyA. asaM. guNa 1 1 3 3 3 73. sUkSma nigoda ke paryApta saM. guNa' 1 1 1 3 3 74. abhavya jIva anaMta guNa 14 1 13 6 6 75. pratipatita samadRSTi anaMta guNa 14 210 13 6 6 76. siddha bhagavaMta anaMta guNa 0 0 0 2 0 77. bAdara vanaspatikAya ke paryApta anaMta guNa 1 1 1 3 3 9. bola kraM. 54, 60 aura 72, 73 nigoda zarIra kI apekSA samajhanA / 10. pratipatita samadRSTi meM pahalA aura tIsarA, ina do guNasthAnoM kI saMbhAvanA lagatI hai| | 35
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bola jIva. guNa. yoga. upa. le. 78. bAdara ke paryApta vizeSAdhika 6 14 15 12 6 79. bAdara vanaspatikAya ke aparyApta asaMkhyAta guNa 1 1 3 3 4 80. bAdara ke aparyApta vizeSAdhika 6 3 5 9 6 81. samuccaya bAdara vizeSAdhika 12 14 15 12 6 82. sUkSma vanaspatikAya ke aparyApta asaMkhyAta guNa ___ 1 1 3 3 3 83. sUkSma ke aparyApta vizeSAdhika 1 1 3 3 3 84. sUkSma vanaspatikAya paryApta saMkhyAta guNa ___1 1 1 3 3 85. sUkSma ke paryApta vizeSAdhika 1 1 1 3 3 86. samuccaya sUkSma vizeSAdhika 2 1 3 3 3 87. bhavasiddhiyA vishessaadhik| ___14 15 12 6 88. nigodiyA jIva vizeSAdhika 4 1 3 3 3 89. vanaspatikAya ke jIva vizeSAdhika 4 1 3 3 4 90. ekendriya jIva vizeSAdhika 4 1 5 3 4 91. tiryaJca jIva vizeSAdhika 14 5 13 9 6 92. mithyAdRSTi jIva vizeSAdhika 14 1 13 6 6 93. avratI jIva vizeSAdhika 4 13 9 6 94. sakaSAyI jIva vizeSAdhika __ 10 15 10 6 95. chadmastha jIva vizeSAdhika 14 12 15 10 6 96. sayogI jIva vizeSAdhika 14 13 15 12 6 97. saMsArI jIva vizeSAdhika 14 14 15 12 6 98. samuccaya jIva vizeSAdhika 14 14 15 12 6 14 36 36
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 bola kI alpabahutva sambandhI ullekhanIya tathya 1. 98 boloM kI alpabahutva kramaza: samajhanI caahie| inameM yaha batalAyA gayA hai ki eka ke bAda dUsarA bola kitanA guNA adhika hai| jina boloM kI alpabahutva isa thokar3e meM batalAyI hai, vaha tabhI sambhava hogI, jabaki jisase tulanA kara alpabahutva kahI gaI hai, ve donoM bola apanI utkRSTa avasthA meM vidyamAna hoN| jaise-23vA~ bola hai-dUsarI naraka ke neraiye asaMkhyAta guNa tathA 24vA~ bola hai-sammUrchima manuSya asaMkhyAta guNa / ina donoM boloM meM ukta alpabahutva tabhI sambhava hai jabaki 23vA~ tathA 24vA~ donoM apanI-apanI utkRSTa avasthA meM vidyamAna hoN| 3. 98 boloM meM kucha bola azAzvata bhI haiM, jaise-24vA~-viraha kI apekSA, 95vA~-zreNI meM viraha kI apekSA, 97vA~-14veM guNasthAna meM viraha kI apekssaa| 24vA~ bola sammUrchima manuSya asaMkhyAta guNA hai| jaba 24 muhUrta kA utkRSTa viraha par3atA hai taba yaha bola milatA hI nahIM hai| 95vA~ bola chadmastha jIva vizeSAdhika hai| yaha alpabahutva 94veM bola kI apekSA tulanA karane para ghaTita hotI hai| ina 37
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ donoM boloM kI alpabahutva bhI tabhI sambhava hai, jaba zreNI karane vAle jIva gyArahaveM athavA bArahaveM guNasthAna meM hoN| upazama zreNI va kSapaka zreNI donoM hI zAzvata nahIM haiN| inameM bhI upazama zreNI meM pRthaktva varSa kA tathA kSapaka zreNI meM 6 mAha kA utkRSTa viraha par3a sakatA hai| ata: viraha kAla meM 94vA~ se 95vA~ bola vizeSAdhika na hokara samAna hI hoNge| 97vA~ bola-saMsArI jIva vizeSAdhika hai| yaha alpabahutva 96veM bola kI apekSA tulanA karane para banatI hai| yaha tabhI sambhava hai jabaki caudahaveM-ayogI kevalI guNasthAna meM jIva rhe| 14vA~ guNasthAna zAzvata nahIM hai| siddhoM ke viraha ke samAna isameM bhI utkRSTa 6 mAha kA viraha par3atA hai taba 14vA~ guNasthAna bhI nahIM milegaa| usa samaya 14veM guNa-sthAna meM ayogI jIva nahIM hone se 96-97veM bola kI alpabahutva vizeSAdhika na hokara donoM kI eka samAna hI hogii| 4. bola kramAMka 54, 60, 72 aura 73 ye cAroM nigodiyA jIvoM ke audArika zarIra kI apekSA se samajhane caahie| kyoMki unake audArika zarIra asaMkhyAta hI hote haiN| ye cAroM bola nigoda kahalAte haiN| 5. bola kramAMka 82, 84, 88 sUkSma va sAdhAraNa vanaspatikAya ke jIvoM arthAt nigodiyA jIvoM kI apekSA se samajhane cAhie, | 38
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyoMki ina tInoM boloM meM nigodiyA jIva ananta-ananta hote haiN| 6. asannI tiryaJca paMcendriya ke paryApta jIva marakara pahalI nArakI, bhavanapati tathA vANavyantara devoM meM jAkara utpanna ho sakate haiN| aise jIva aparyApta avasthA meM kucha samaya asannI rahate haiM, isa apekSA se pahalI nArakI, bhavanapati, vANavyantara devoM meM jIva ke 3 bheda (asannI paMcendriya kA aparyApta, sannI paMcendriya kA aparyApta tathA sannI paMcendriya kA paryApta) hote haiN| 7. yadyapi asannI tiryaJca paMcendriya jIva marakara bhavanapati, vANavyantara meM devI bhI bana sakatA hai, kintu napuMsaka avasthA taka usakI gaNanA devI meM nahIM karake devoM meM hI kI jAtI hai, vaha bhI mAtra antarmuharta ke lie hotI hai| jisa prakAra se isI thokar3e ke pahale bola sabase thor3e garbhaja manuSya meM napuMsaka vedI manuSya ko bhI sammilita kiyA gayA hai, kintu manuSyinI ke bola meM napuMsaka vedI manuSya kI gaNanA nahIM kii| usI prakAra devI meM bhI napuMsakavedI asannI paMcendriya kI gaNanA nahIM kii| ata: devI meM jIva ke bheda-2 (sannI paMcendriya kA aparyApta va paryApta) hI mAne gaye haiN| | 39
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. caudaha guNasthAnoM kA bAsaThiyA guNasthAnoM ke nAma mithyAtva guNasthAna meM sAsvAdana guNasthAna meM mizra guNasthAna meM dezavirata zrAvaka guNa. pramattasaMyata guNasthAna meM apramattasaMyata guNasthAna nivRttibAdara guNasthAna anivRttibAdara guNasthAna meM meM jIva ke bheda guNasthAna yoga upayoga lezyA avirata samyagdRSTi guNa. meM 2 meM meM 10. sUkSmasaMparAya guNasthAna meM 11. upazAMtamoha guNasthAna meM 12. kSINamoha guNasthAna meM 13. sayogI kevalI 14. ayogI kevalI 14 meM 6 1 1 1 1 1 1 1 1 1 guNasthAna guNasthAna meM 1 1 40 1 1 1 1 1 1 1 1 13 1 13 1 10 13 12 14 9 1 9 9 9 6 6 1 7 6 6 6 7 7 7 7 7 9 7 6 6 1 9 4 1 6 6 3 1 1 1 1 21 1 02 0
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 bola ke bAsaThiye se saMbaMdhita jJAtavya 1. bAsaThiyA jIva ke bheda-14, guNasthAna-14, yoga-15, upayoga-12, lezyA-6, isa prakAra ye kula 61 bola jisa para ghaTita kiye jAte haiM, eka vaha bola inameM milAne para kula 62 bola ho jAte haiM, isI prakAra se ise bAsaThiyA ke nAma se jAnA jAtA hai| anya thokar3oM meM bhI bAsaThiyA kA artha isI prakAra samajhanA caahie| 2. jIva ke bheda pahale guNasthAna meM sabhI saMsArI jIva milane se 14 hI bheda liye haiN| dUsarA guNasthAna beindriya, teindriya, caurendriya, asaMjJI paMcendriya inake aparyApta meM milane kI apekSA se tathA saMjJI paMcendriya ke aparyApta meM milane kI apekSA se 6 bheda liye haiN| tIsarA guNasthAna tathA pA~caveM se lekara caudahavA~ guNasthAna, ye sabhI mAtra saMjJI paMcendriya ke paryApta meM hI milate haiN| cauthA guNasthAna saMjJI paMcendriya ke paryApta va aparyApta dAnoM meM milane se jIva ke ye do bheda liye haiN| 3. guNasthAna sabhI guNasthAnoM meM apanA-apanA hI guNasthAna milatA hai, ataH sabhI meM apanA-apanA eka hI guNasthAna liyA gayA hai| 41
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. yoga pahale va dUsare guNasthAna meM AhAraka va AhAraka mizra kAyayoga ko chor3akara zeSa 13 yoga pAye jAte haiN| tIsare guNasthAna meM 4 mana ke, 4 vacana ke tathA audArika va vaikriya kAyayoga ye 10 yoga pAye jAte haiM, kyoMki mizra guNasthAna meM kisI bhI labdhi kA prayoga nahIM hotA hai| cauthe guNasthAna meM AhAraka va AhAraka mizra ko chor3akara 13 yoga hote haiN| pA~caveM guNasthAna meM kArmaNa kAyayoga bhI nahIM milatA, ata: AhAraka, AhAraka mizra va kArmaNa ko chor3akara 12 yoga milate haiN| chaThe guNasthAna meM AhAraka labdhi, vaikriya labdhi Adi kA prayoga ho sakatA hai ata: kArmaNa kAya yoga ko chor3akara 14 yoga ho sakate haiN| sAtaveM se lekara 12veM guNasthAna taka apramattatA hone se kisI bhI labdhi kA prayoga nahIM hotA, ata: 4 mana ke, 4 vacana ke, 1 audArika kA, isa prakAra se 9 yoga milate haiN| terahaveM guNasthAna meM satya va vyavahAra manoyoga, satya va vyavahAra bhASA, audArika kAya yoga, isa prakAra 5 yoga hote haiN| yadi koI kevalI kevalI samudghAta kareM to usameM usa samaya audArika mizra va kArmaNa ye do yoga pAye jAte haiN| isa prakAra kula milAkara 7 yoga 13veM gurasthAna meM mila sakate haiN| 14vA~ guNasthAna ayogI hone se vahA~ kisI bhI prakAra kA yoga nahIM milatA hai| 42
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. upayoga pahale va tIsare guNasthAna meM 3 ajJAna va 3 darzana ye 6 upayoga hote haiN| dUsare, cauthe va pA~caveM guNasthAna meM 3 jJAna va 3 darzana ye 6 upayoga hote haiN| chaThe se lekara bArahaveM guNasthAna taka ke sAdhusAdhviyoM meM 4 jJAna va 3 darzana ye 7 upayoga mila sakate haiN| terahaveM tathA caudahaveM guNasthAnavartI kevalI bhagavantoM meM kevalajJAna va kevaladarzana ye do upayoga hI milate haiN| dasaveM guNasthAna kA antarmuhUrta choTA hone se tathA vaisA hI jIva kA svabhAva hone se isa gurasthAna meM 4 jJAna kI hI pravRtti mAnI jAtI hai| 3 darzana kI pravRtti nahIM mAnI jaatii| ata: isa guNasthAna meM kSayopazama kI dRSTi se 7 upayoga tathA pravRtti kI dRSTi se 4 upayoga mAne jAte haiN| 6. lezyA pahale se lekara chaThe guNasthAna taka ke jIvoM meM kRSNa, nIla, kApota, tejo, padma aura zukla ye chahoM lezyAe~ milatI haiN| sAtaveM guNasthAna meM tejo, padma, zukla ye tIna zubha lezyA milatI haiM AThaveM se lekara terahaveM guNasthAna taka ke jIvoM meM ekamAtra zukla lezyA hI milatI hai| caudahavA~ guNasthAna ayogI hone ke kAraNa lezyA rahita hotA hai, alezI mAnA jAtA hai| 43
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 32 bola kA bAsaThiyA 1 samuccaya jIva meM jIva ke bheda guNasthAna yoga upayoga lezyA 14 14 15 12 6 7 3 5 9 6 samuccaya paryApta meM 7 14 15 12 6 samuccaya aparyApta anAhAraka meM 7 3 1 8 6 7 3 4 9 6 samuccaya aparyApta AhAraka meM samuccaya paryApta anAhAraka meM 1 2 1 1 samuccaya paryApta AhAraka meM 7 13 14 6 samuccaya jIva meM samuccaya aparyApta meM 3 tiryaJca meM 22 2 nArakI meM jIva ke bheda guNasthAna yoga upayoga lezyA nArakI meM 3 4 11 9 3 nArakI aparyApta meM 12 2 2 3 9 3 nArakI paryApta meM 1 4 10 9 3 nArakI aparyApta anAhAraka meM 2 2 1 8 3 2 2 2 nArakI aparyApta AhAraka meM nArakI paryApta AhAraka meM 1 9 4 10 9 12 44 3 jIva ke bheda guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. tiryaJca meM 14 6 5 13 9 12. karmagrantha bhAga 2 gAthA 14 ke vivecana meM va gommaTamAra karmakANDa 262 meM nArakI ke aparyApta meM sAsvAdana samakita nahIM mAnI hai /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. 2. tiryaJca aparyApta meM 7 3 3 6 6 3. tiryaJca paryApta meM 7 5 12 9 6 tiryaJca aparyApta anAhAraka meM 7 3 1 5 6 5. tiryaJca aparyApta AhAraka meM 7 3 2 6 6 6. tiryaJca paryApta AhAraka meM 7 5 12 9 6 4 manuSya meM jIva ke bheda guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. manuSya meM 3 14 15 12 6 2. manuSya aparyApta meM 2 3 3 8 6 3. manuSya paryApta meM 1 14 15 12 6 4. manuSya aparyApta anAhAraka meM 2 3 1 7 6 5. manuSya aparyApta AhAraka meM 2 3 2 8 6 manuSya paryApta anAhAraka meM 1 2 1 2 1 7. manuSya paryApta AhAraka meM 1 13 14 12 6 5 deva meM jIva ke bheda guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. deva meM 3 4 11 9 6 2. deva aparyApta meM 3 9 6 deva paryApta meM 1 4 10 9 6 4. deva aparyApta anAhAraka meM 2 3 1 8 6 5. deva aparyApta AhAraka meM 2 3 2 9 6 6. deva paryApta AhAraka meM 1 10 9 6 6. 45
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 bola kA bAsaThiyA sambandhI jJAtavya tathya 1. deviyoM meM jIva ke bheda 2 hI hoMge aura lezyA 4 hoMgI tathA zeSa (guNasthAna, yoga, upayoga) devatA ke bola ke samAna smjhnaa| 2. tiryaJciNI meM jIva ke bheda do hoNge| zeSa bola (guNasthAna, yoga, upayoga, lezyA) tiryaJca ke samAna smjhnaa| 3. aparyApta va anAhAraka donoM avasthA jisameM mile, vaha bATA bahatA jIva hai| 4. manuSya aura tiryaJca meM aparyApta avasthA meM vibhaMga jJAna nahIM hotA hai| 5. tiryaJca ke aparyApta meM avadhi jJAna nahIM hotA hai| 6. kArmaNa kAya yoga aparyApta avasthA meM hI hotA hai| karmabhUmija sannI manuSya meM kevalI samudghAta ke samaya kArmaNa kAyayoga hotA hai, isa apekSA se sannI kA paryApta bheda bhI liyA hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 bola kA bAsaThiyA zrI pannavaNA sUtra ke tIsare pada meM 22 dvAroM kA varNana hai| vaha bAsaThiyA yukta isa prakAra haiM dvAra-1. jIva 2. gati 3. indriya 4. kAya 5. yoga 6. veda 7. kaSAya 8. lezyA 9. dRSTi 10. samyaktva 11. jJAna 12. darzana 13. saMyama 14. upayoga 15. AhAraka 16. bhASaka 17. parIta 18. paryApta 19. sUkSma 20. saMjJI 21. bhavya aura 22. carama / ___ jIva dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. samuccaya jIva meM 14 14 15 12 6 2. naraka meM 3 4 11 9 3 3. tiryaJca meM 145 13 9 6 4. manuSya meM 3 14 15 12 6 5. deva meM 3 4 11 9 6 6. siddha meM 0 0 0 2 0 alpabahutva-saba se thor3e manuSya, unase nArakI asaMkhyAta guNa, unase deva asaMkhyAta guNa, unase siddha anaMta guNa, unase tiryaJca ananta guNa aura unase samuccaya jIva vizeSAdhika haiN| 47
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ gati dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. naraka gati meM 3 4 11 9 3 2. tiryaJca gati meM 145 13 9 6 3. tiryaJcinI meM 2 5 13 9 6 4. manuSya gati meM 3 14 15 126 5. manuSyinI meM 2 14 13 12 6 6. deva gati meM 7. devI meM 24 119 4 8. siddha gati meM 0 0 0 2 0 ___ alpabahutva-sabase thor3I manuSyinI, unase manuSya asaMkhyAta guNa, unase nArakI asaMkhyAta guNa, unase tiryaJcinI asaMkhyAta guNa, unase deva asaMkhyAta guNa, unase devI saMkhyAta guNa, unase siddha ananta guNa aura unase tiryaJca ananta guNa haiN| / indriya dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. saindriya meM 14 12 15 10 6 2. ekendriya meM 4 1 5 3 4 3. beindriya meM 2 2 4 5 3 4. teindriya meM 2 2 4 5 3 48
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 5. caurendriya meM 2 2 4 6 3 6. paMcendriya meM 4 12 15 10 6 7. anindriya meM 1 2 7 2 113 alpabahutva-sabase thor3e paMcendriya, unase caurendriya vizeSAdhika, unase teindriya vizeSAdhika, unase beindriya vizeSAdhika, unase anindriya ananta guNa, unase ekendriya ananta guNa aura unase saindriya vizeSAdhika haiN| kAya dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. sakAya meM 14 14 15 126 2. pRthvIkAya meM 4 1 3 3 4 3. apkAya meM 4 1 3 3 4 4. teukAya meM 4 1 3 3 3 5. vAyukAya meM 4 1 5 3 3 6. vanaspatikAya meM 4 1 3 3 4 7. trasakAya meM 10 14 15 12 6 8. akAya meM 0 0 0 2 0 13. anindriya meM 13vA~, 14vA~ guNasthAna hone se eka zuklalezyA pAI jAtI hai| 49
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ alpabahutva-sabase thor3e trasakAya, unase teukAya asaMkhyAta guNa, unase pRthvIkAya vizeSAdhika, unase apkAya vizeSAdhika, unase vAyukAya vizeSAdhika, unase akAya ananta guNa, unase vanaspatikAya ananta guNa aura unase sakAya vizeSAdhika haiN| yoga dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. sayogI meM 14 13 15 12 6 2. mana yogI meM 1 13 14 12 6 3. vacana yogI meM 5 13 14 12 6 4. kAyayogI meM 14 13 15 12 6 5. ayogI meM 1 1 0 2 0 alpabahutva-sabase thor3e mana-yogI, unase vacana-yogI asaMkhyAta guNa, unase ayogI ananta guNa, unase kAya-yogI ananta guNa aura unase sayogI vizeSAdhika haiN| veda dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. savedI meM 149 15 10 6 2. puruSavedI meM 2 9 15 10 6 3. strIvedI meM 2 9 13 10 6 50
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. napuMsaka vedI meM 149 15 10 6 5. avedI meM 1 6 11 9 1 alpabahutva-sabase thor3e puruSavedI, unase strIvedI saMkhyAta guNa, unase avedI ananta guNa, unase napuMsakavedI ananta guNa aura unase savedI vizeSAdhika haiN| kaSAya dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. sakaSAyI meM 14 10 15 10 6 2. krodha kaSAyI meM 149 15 10 6 3. mAna kaSAyI meM 14 4. mAyA kaSAyI meM 149 15 10 6 5. lobha kaSAyI meM 14 10 15 10 6 6. akaSAyI meM 1 4 119 1 ___ alpabahutva-sabase thor3e akaSAyI, unase mAnI ananta guNa, unase krodhI vizeSAdhika, unase mAyI vizeSAdhika, unase lobhI vizeSAdhika aura unase sakaSAyI vizeSAdhika haiN| lezyA dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. salezyI meM 14 13 15 12 6 2. kRSNa lezyI meM 146 15 10 1 51
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. nIla lezyI meM 146 15 10 1 4. kApota lezyI meM 146 15 10 1 5. tejo lezyI meM 3 7 15 10 1 6. padma lezyI meM 2 7 15 10 1 7. zukla lezyI meM 2 13 15 12 1 8. alezyI meM 1 1 0 2 0 alpabahutva-sabase thor3e zuklalezyI, unase padmalezyI saMkhyAta guNa, unase tejolezyI saMkhyAta guNa, unase alezyI ananta guNa, unase kApotalezyI ananta guNa, unase nIlalezyI vizeSAdhika, unase kRSNalezyI vizeSAdhika aura unase salezyI vizeSAdhika haiN| dRSTi dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. samyagdRSTi meM 6 12 15 9 6 2. mithyAdRSTi meM 14 1 13 6 6 3. mizradRSTi meM 1 1 10 6 6 ____ alpabahutva-sabase thor3e mizradRSTi, unase samyagdRSTi ananta guNa aura unase mithyAdRSTi ananta guNa haiN| samyaktva dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. sAsvAdana samakitI meM 6 1 13 6 6 52
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. kSayopazama samakitI meM 2 4 15 7 6 3. vedaka samakitI meM 2 4 11147 6 4. upazama samakitI meM 2 8 13157 6 5. kSAyika samakitI meM 2 11 159 6 alpabahutva-sabase thor3e vedaka samakitI (kSAyika vedaka), unase sAsvAdana-samakitI asaMkhyAta guNA, unase upazama-samakitI saMkhyAta guNa, unase kSayopazama-samakitI asaMkhya guNa, unase kSAyikasamakitI ananta guNa aura unase samuccaya samakitI vizeSAdhika / jJAna dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. sajJAnI meM 6 12 159 6 2. mati-zrutajJAnI meM 6 10 15 7 6 3. avadhijJAnI meM 2 10 15 7 6 4. mana:paryAyajJAnI meM 1 7 14 7 6 14. vedaka samakitI meM 11 yoga hote haiM-4 mana ke, 4 vacana ke, audArika, audArika mizra aura vaikriya mishr| 15. karmagrantha bhAga 4 gAthA 26 meM bhI upazama samyaktva meM 13 yoga (AhAraka va AhAraka mizra ko chor3akara kahe haiN| 16. upazama samakitI se mizradRSTi asaMkhyAta guNA hote haiM, unase kSayopazama samakitI asaMkhyAta guNa haiN| isI prakAra samuccaya samakitI se mithyAdRSTi ananta guNA haiN| (samakita kA dvAra hone se ye do bola nahIM diye haiM, lekina jAnakArI kI dRSTi se diye jA rahe haiN|)
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. kevalajJAnI meM 1 2 7 2 1 6. matizrutaajJAnI meM 14 2 13 6 6 7. vibhaMga jJAnI meM 2 2 13 6 6 alpabahutva-sabase thor3e mana:paryAya jJAnI, unase avadhijJAnI asaMkhyAta guNa, unase matizruta jJAnI paraspara tulya aura vizeSAdhika, unase vibhaMga jJAnI asaMkhyAta guNa, unase kevala jJAnI ananta guNa, unase sajJAnI vizeSAdhika, unase matizruta ajJAnI paraspara tulya aura ananta gunn| darzana dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. cakSudarzanI meM 6 12 14 10 6 2. acakSudarzanI meM 14 12 15 10 6 3. avadhidarzanI meM 2 12 15 10 6 4. kevaladarzanI meM 1 2 7 2 1 alpabahutva-sabase thor3e avadhidarzanI, unase cakSudarzanI asaMkhyAta guNa, unase kevaladarzanI ananta guNa aura unase acakSudarzanI ananta guNa haiN| 17. purAnI pustakoM meM matizruta ajJAnI se samuccaya ajJAnI vizeSAdhika likhA huA thA lekina yaha ucita nahIM hai, kyoMki vibhaMga jJAnI niyama se matizruta ajJAnI hote hI haiN| mUla meM bhI yaha bola nahIM hai|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. samuccaya saMyata meM 2. sAmAyika saMyata meM 1 3. chedopasthApanIya saMyata meM 1 saMyama dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1 9 15 9 6 4 14 7 6 4 14 7 6 9 7 3 9 7 1 11 9 1 12 6 6 13 4. parihAravizuddhi saMyata meM 1 5. sUkSma- saMparAya saMyata meM 1 6. yathAkhyAta saMyata meM 1 1 14 7. saMyatAsaMyata meM 8. asaMyata meM 9. nosaMyata noasaMyata 1. 2. 0 0 2 0 no saMyatAsaMyata meM alpabahutva - sabase thor3e sUkSma saMparAya saMyata, unase parihAravizuddhi saMyata saMkhyAta guNa, unase yathAkhyAta saMyata saMkhyAta guNa, unase chedopasthApanIya saMyata saMkhyAta guNa, unase sAmAyika saMyata saMkhyAta guNa, unase samuccaya saMyata vizeSAdhika, unase saMyatAsaMyata asaMkhya guNa, unase no saMyata no asaMyata no saMyatAsaMyata ananta guNa aura unase asaMyata ananta guNa haiM / upayoga dvAra jIva sAkAra upayogI meM 14 anAkAra upayogI meM 14 1 4 1 guNasthAna yoga upayoga lezyA 14 15 12 6 13 15 12 6 55
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ alpabahutva-sabase thor3e anAkAra upayogI aura unase sAkAra upayogI saMkhyAta gunn| AhAraka dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. AhAraka meM 14 13 14 12 6 2. anAhAraka meM 8 5 118 10 6 alpabahutva-sabase thor3e anAhAraka, unase AhAraka asaMkhyAta guNa haiN| bhASaka dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. bhASaka meM 5 13 14 12 6 2. abhASaka meM 10 5 5 11 6 alpabahutva-sabase thor3e bhASaka, unase abhASaka ananta guNa parIta dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. parIta meM 14 14 15 126 2. aparIta meM 14 119 136 6 18. caudahavA~ guNasthAna ekAnta anAhAraka hai| 19. aparIta meM abhavya jIva tathA kRSNa pAkSika jIva Ane se eka mithyAtva guNasthAna hotA hai| 56
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. no parIta no aparIta meM 0 0 0 2 0 alpabahutva-sabase thor3e parIta, unase no parIta no aparIta ananta guNa aura unase aparIta ananta guNa haiN| paryApta dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. paryApta meM 7 14 15 126 2. aparyApta meM 7 3 5 9 6 3. no paryApta no aparyApta meM 0 0 0 2 0 alpabahutva-sabase thor3e no paryApta no aparyApta, unase aparyApta ananta guNa aura unase paryApta asaMkhyAta guNa haiN| sUkSma dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 1. sUkSma meM 2 1 3 3 3 2. bAdara meM 12 14 15 126 3. no sUkSma no bAdara 0 0 0 2 0 alpabahutva-sabase thor3e no sUkSma no bAdara, unase bAdara ananta guNa aura unase sUkSma asaMkhyAta guNa haiN| 57
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. saMjJI meM 2. asaMjJI meM 3. no saMjJI no 1 2 7 2 1 asaMjJI meM alpabahutva - sabase thor3e saMjJI, unase no saMjJI no asaMjJI ananta guNa aura unase asaMjJI ananta guNa haiM / 1. bhavya meM 2. abhavya meM 3. no bhavya no abhavya meM saMjJI dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 2 12 15 10 6 12 2 6 6 1. carama meM 2. acarama meM alpabahutva bhavya dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 14 15 12 6 14 13 6 6 0 0 alpabahutva[-sabase thor3e abhavya, ananta guNa aura unase bhavya ananta guNa carama dvAra jIva guNasthAna yoga upayoga lezyA 14 14 15 12 6 14 121 13 8 6 -sabase thor3e acarama, unase carama ananta guNa haiN| 14 120 0 2 0 unase no bhavya no abhavya 58 haiM I 20-21. abhavya aura acarama meM eka mithyAtva guNasthAna hotA hai|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ tetIsa bola kA thokar3A uttarAdhyayana sUtra, samavAyAMga sUtra tathA dazAzrutaskaMdha Adi meM tetIsa bola kA adhikAra cale so kahate haiM (1) pahale bole - eka prakAra kA asaMyama - sabhI prakAra ke Asrava meM pravRtta honA / (2) dUsare bole-do prakAra kA bandhana - rAga bandhana aura dveSa bandhana / (3) tIsare bole- tIna prakAra kA daNDa-1 mana daNDa, 2 vacana daNDa aura 3 kAya daNDa / tIna prakAra kI gupti - 1 mana gupti, 2 vacana gupti aura 3 kAya gupti / tIna prakAra kA zalya - 1 mAyA zalya, 2 nidAna zalya aura mithyA-darzana zalya / garva / tIna prakAra kA garva - 1 Rddhi garva, 2 rasa garva aura 3 sAtA 59
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIna prakAra kI virAdhanA-1 jJAna-virAdhanA, 2 darzanavirAdhanA aura 3 caaritr-viraadhnaa| (4) cauthe bole-cAra kaSAya-1 krodha kaSAya, 2 mAna kaSAya, 3 mAyA kaSAya aura 4 lobha kaSAya / cAra saMjJA-1 AhAra saMjJA, 2 bhaya saMjJA, 3 maithuna saMjJA aura 4 parigraha sNjnyaa| cAra kathA-1 strI kathA, 2 bhAta (bhojana) kathA, 3 deza kathA aura 4 rAjya kthaa| cAra dhyAna-1 ArttadhyAna, 2 raudradhyAna, 3 dharmadhyAna aura 4 zukladhyAna / tathA-1 padastha, 2 piNDastha, 3 rUpastha aura 4 rUpAtIta dhyaan| (5) pA~caveM bole-pA~ca kriyA-1 kAyikI, 2 AdhikaraNikI, 3 prAdveSikI, 4 pAritApanikI aura 5 praannaatipaatikii| pA~ca kAma guNa-zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sprsh| pA~ca mahAvrata-1 sarvathA prANAtipAta se nivRtti, 2 sarvathA mRSAvAda se nivRtti, 3 sarvathA adattAdAna se nivRtti, 4 sarvathA maithuna se nivRtti aura 5 sarvathA parigraha se nivRtti / 60
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~ca samiti-1 IryA samiti, 2. bhASA samiti, 3 eSaNA samiti, 4 AdAna-bhANDa-mAtra-nikSepaNA samiti aura 5 uccAraprasravaNa-khela-siMghANa-jalla paristhApanikA samiti, (ina kAryoM meM zuddha upyog)| ___ pA~ca pramAda-1 madya, 2 viSaya, 3 kaSAya, 4 nidrA aura 5 vikthaa| (6) chaThe bole-chaha kAya-1 pRthvIkAya, 2 apkAya, 3 teukAya, 4 vAyukAya, 5 vanaspatikAya aura 6 trskaay| chaha lezyA-1 kRSNa lezyA, 2 nIla lezyA, 3 kApota lezyA, 4 tejo lezyA, 5 padma lezyA aura 6 zukla leshyaa| (7) sAtaveM bole-sAta bhaya1 ihaloka bhaya-manuSya se manuSya ko bhaya / 2 paraloka bhaya-manuSya ko deva yA tiryaJca se bhaya / 3 AdAna bhaya-dhana-daulata ke naSTa hone kA bhaya / 4 akasmAt bhaya-acAnaka Apatti yA du:kha Ane kA bhaya / 5 AjIvikA bhaya-bhaviSya meM AjIvikA meM bAdhA utpanna hone kA bhaya / 22. ThANAMga sUtra meM AjIvikA ke sthAna para veyaNA bhaya (vedanA yA pIr3A kA bhaya) hai| samavAyAMga sUtra meM vivecana uparyuktAnusAra hai|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 maraNa bhaya-mRtyu kA Dara / 7 apayaza bhaya-pratiSThA (ijjata) meM nyUnatA Ane kA bhaya / (8) AThaveM bole-ATha mada-1 jAti mada, 2 kula mada, 3 bala mada, 4 rUpa mada, 5 tapa mada, 6 zruta mada, 7 lAbha mada aura 8 aizvarya md| (7) nauveM bole-brahmacarya kI nava gupti (nava-bAr3a) brahmacarya kI 9 prakAra se rkssaa| ___1. brahmacArI puruSa aise sthAna meM nahIM rahe jahA~-strI, pazu aura napuMsaka rahate hoM, yA bAra-bAra Ate-jAte hoN| yadi rahe, to cUhe aura billI kA dRssttaant| 2. brahmacArI puruSa, strI sambandhI kAma-rAga bar3hAne vAlI kathA- vArtA nahIM kare, yadi kare, to nIMbU aura rasanA (jIbha) kA dRssttaant| ___ 3. jisa sthAna para strI baiThI ho, usa sthAna para brahmacArI ko eka muhUrta taka baiThanA nahIM tathA strI ke sAtha bhI baiThanA nhiiN| yadi baiThe, to korA (kaddu) aura kaNaka kA dRSTAnta / 4. brahmacArI puruSa, strI ke aMgopAMga, rUpa-lAvaNya rAga dRSTi se nirakhe nahIM, bAra-bAra najara bhara ke dekhe nhiiN| yadi dekhe, to kaccI A~kha aura sUrya kA dRSTAnta / 62
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. brahmacArI puruSa, strI ke rudana, gIta, hAsya, AkraMda, kujita ityAdi zabda sunAI par3e, vaise bhIMta yA TATTI kI Ar3a meM rahe nahIM (pAsa ke makAna meM se bhI inakI dhvani kAnoM meM AtI ho to vahA~ nahIM rhe)| yadi rahe, to megha aura mayUra kA dRSTAnta / 6. brahmacArI puruSa, strI ke sAtha pahale bhoge hue bhogoM ko yAda nahIM kare, yadi yAda kare, to jinarakSita aura rayaNAdevI kA dRSTAnta / 7. brahmacArI puruSa, pratidina sarasa - svAdiSTa AhAra kare nahIM, yadi kare, to sannipAta ke rogI ko dUdha-mizrI kA dRSTAnta / 8. brahmacArI puruSa, lUkhA evaM nirasa AhAra bhI khUba ha~sa kara khAve nahIM, yadi adhika khAve, to sera kI hA~DI meM savA sera kA dRSTAnta / 9. brahmacArI puruSa ko snAna zRGgAra karanA nahIM, zarIra kA maNDana - vibhUSA karanA nahIM, yadi kare, to raMka ke hAtha meM ratna kA dRssttaant| (10) dasaveM bole - dasa prakAra kA yati dharma 1. khaMti-aparAdhI para vairabhAva nahIM rakha kara kSamA karanA / 2. mutti - lobha rahita bananA / 3. ajjave - saralatA - niSkapaTatA / 63
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. maddave-mArdava, namratA, ahaMkAra kA tyaag| 5. lAghave-dravya se bhaNDopakaraNa rUpa upadhi aura bhAva se kaSAya rUpa upadhi thor3I honaa| 6. sacce-saccAI se, prAmANikatA se bolanA va AcaraNa krnaa| 7. saMjame-zarIra, mana aura indriyoM ko vaza meM rakhanA, niyama meM rkhnaa| 8. tave-Atma-zakti bar3he, icchA-nirodha kI zakti bar3he, manobala dRr3ha hove, usa vidhi se upavAsa Adi tapa krnaa| 9. ciyAe-(akiMcana) mamatA kA tyAga krnaa| 10. baMbhaceravAse-zuddha AcAra pAle, maithuna se sampUrNa nivRtti krnaa| dasa prakAra kI samAcArI___ 1. AvassiyA-upAzraya se bAhara jAnA ho taba bar3e muni se arja kare ki mujhe ukta kArya ke lie bAhara jAnA jarUrI hai tathA bAhara jAte samaya tIna bAra AvassiyA khe| 2. nisIhiyA-apane kArya se nivRtta hokara upAzraya meM pIche lauTate samaya tIna bAra 'nissahI' kahe arthAt- "maiM apane kAma se nivRtta hokara A gayA huuN|" 64
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. ApucchaNA-khuda ke kAma hove, to guru se pUche / 4. paDipucchaNA-anya muniyoM ke kAma hove, to guru se bArabAra pUche / 5. chaMdaNA - apanI lAI huI vastu bar3oM ko grahaNa karane ko kahe / 6. icchAkAra-guru se prArthanA kare ki agara ApakI icchA hove, to mujhe sUtrArtha - jJAna dAna dIjie / 7. micchAkAra- lage hue pApakarmoM kA guru ke sAmane mithyA duSkRta khe| 8. tahakkAra-guru ke vacana ko pramANa mAnakara - svIkAra kare athavA 'Apa jaisA kahate haiM vaisA hI hai' aisA kahe / 9. abbhuTThANaM- guru tathA bar3e munivara Ave taba khar3A hove, sAta-ATha kadama sAmane jAkara satkAra kare, vApisa jAve taba utanA hI pahu~cAne jAve / 10. upasaMpayA - gurujanoM se sUtrArtha - jJAna lakSmI pAne ke lie sadaiva sAvadhAna rahe aura guru ke pAsa meM rahe / (11) gyArahaveM bole - zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ - 1. darzana pratimA-zuddha, aticAra rahita samakita dharma pAle / yaha pratimA eka mAsa kI hai| 65
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. vrata pratimA-aneka prakAra ke vrata - niyamoM kA aticAra rahita pAlana kare / yaha pratimA do mAsa kI hai / 3. sAmAyika pratimA - sadaiva aticAra - rahita sAmAyika kare / yaha pratimA tIna mAsa kI hai / 4. pauSadha pratimA-aSTamI, caturdazI Adi parvoM para aticAra rahita pauSadha kre| yaha pratimA cAra mAsa kI hai| 5. kAyotsarga pratimA - sadaiva rAtri meM kAyotsarga kare aura pA~ca bAtoM kA pAlana kare - 1. snAna nahIM kare 2. rAtri bhojana tyAge 3. dhotI kI lA~ga khulI rakhe 4 dina ko brahmacarya pAle aura 5. rAtri ko brahmacarya kA parimANa kare / yaha pratimA jaghanya eka, do yA tIna dina se lagAkara utkRSTa pA~ca mAsa kI hai| 6. brahmacarya pratimA-aticAra rahita pUrNa brahmacarya kA pAlana kre| yaha pratimA jaghanya eka, do yA tIna dina se lagAkara utkRSTa chaha mAsa kI hai| 7. sacitta tyAga pratimA - sacitta vastu nahIM bhoge / yaha pratimA jaghanya eka, do yA tIna dina kI, utkRSTa sAta mAsa kI hai| 8. Arambha-tyAga pratimA - svayaM Arambha nahIM kre| yaha pratimA jaghanya eka, do yA tIna dina, utkRSTa ATha mAsa kI hai| 66
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9. preSya tyAga pratimA - dUsare se bhI Arambha nahIM karAve / yaha pratimA jaghanya eka, do yA tIna dina, utkRSTa nava mAsa kI hai I 10. uddiSTa bhakta tyAga pratimA - apane vAste Arambha karake koI vastu deve, to leve nahIM / khura muNDana karAve yA zikhA rkhe| koI unase saMsAra sambandhI koI bAta eka bAra pUche yA bAra-bAra pUche, taba jAnatA hove, to 'hA~' kahe aura nahIM jAnatA hove to 'nA' kahe / yaha pratimA jaghanya eka, do yA tIna dina, utkRSTa dasa mAsa kI hai| 11. zramaNabhUta pratimA - khura muNDana kare yA loca kare / sAdhu jitanA hI upakaraNa, pAtra, rajoharaNAdi rkhe| svajJAti kI gocarI kare aura kahe ki "maiM pratimAdhArI zrAvaka hU~ / " sAdhu ke samAna upadeza deve| yaha pratimA jaghanya eka, do yA tIna dina se lagAkara utkRSTa gyAraha mAsa kI hai| sabhI pratimAoM meM sAr3he pA~ca varSa lagate haiM / (12) bArahaveM bole-bhikSu kI bAraha pratimA - ina pratimAoM kI ArAdhanA nimnalikhita caudaha niyama se hotI hai -- 1. zarIra para mamatA nahIM rakhe, zarIra kI zuzrUSA nahIM kare / deva, manuSya aura tiryaJca sambandhI upasarga samabhAva se sahana kare / 2. eka dAti (datti) AhAra, eka dAti pAnI, prAsuka tathA 67
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ eSaNika leve| (dAti = dhAra = eka sAtha, dhAra khaNDita hue binA jitanA pAtra meM par3e, utane ko 'dAti' kahate haiM) / 3. pratimAdhArI sAdhu, gocarI ke lie dina ke tIna vibhAga kare aura tIna vibhAgoM meM se cAhe jisa eka vibhAga meM gocarI kare / 4. pratimAdhArI sAdhu, chaha prakAra se gocarI kare - 1. peTI ke AkAre 2. ardha peTI ke AkAre 3. baila ke mUtra ke AkAre 4. jisa prakAra pataMgiyA kramazaH phUloM para nahIM baiThatA huA chUTa kara phUloM se rasa grahaNa karatA hai isa prakAra gocarI kare 5. zaMkhAvarttana ke AkAra se gocarI kare aura 6. jAte hue kare, to Ate hue nahIM kare aura Ate hue kare, to jAte hue nahIM kare / 5. gA~va ke logoM ko mAlUma ho jAya ki 'yaha pratimAdhArI muni hai', to vahA~ eka rAta hI rahe aura aisA mAlUma nahIM ho, to do rAtri rhe| uparAnta jitanI rAta rahe utanA prAyazcitta kA bhAgI bane / 6. pratimAdhArI sAdhu, cAra kAraNa se bolate haiM - 1. yAcanA karate, 2. mArga pUchate, 3. zayyA Adi kI AjJA prApta karate aura 4. prazna kA uttara dete / 7. pratimAdhArI sAdhu, tIna sthAna meM nivAsa kare - 1. bAgabagIcA, 2. zmazAna-chatrI, 3. vRkSa ke nIce / inakI yAcanA kare / 68
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. pratimAdhArI sAdhu, tIna prakAra kI zayyA le sakate haiM-1. patthara kI zilA 2. lakar3I kA pATa 3. pahale se bichA huA saMstAraka / 9. pratimAdhArI sAdhu, jisa sthAna meM hai, vahA~ strI Adi Ave, to bhaya ke mAre bAhara nikale nahIM / koI jabaradastI hAtha pakar3a kara nikAle, to IryAsamiti sahita bAhara ho jAve tathA vahA~ Aga lage to bhI bhaya se bAhara Ave nahIM, koI bAhara nikAle, to IryAsamiti pUrvaka bAhara nikala jAve / 10. pratimAdhArI sAdhu ke pA~va meM kA~TA laga jAya yA A~kha meM kA~TA (dhUla, tRNa Adi) gira jAve, to sAdhu use apane hAthoM se nikAle nahIM / 11. pratimAdhArI sAdhu, sUryodaya se sUrya ke asta hone taka vihAra kare, bAda me eka kadama bhI nahIM cale / 12. pratimAdhArI sAdhu ko sacitta pRthvI para baiThanA yA sonA kalpatA nahIM tathA sacitta raja lage hue pairoM se gRhastha ke yahA~ gocarI para jAnA bhI nahIM kalpatA / 13. pratimAdhArI sAdhu, prAsuka jala se bhI hAtha-pA~va aura mu~ha Adi dhove nahIM, azuci kA lepa dUra karane ke lie dhonA kalpatA hai| 69
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ BDUL ____14. pratimAdhArI sAdhu ke mArga meM hAthI, ghor3A athavA siMha Adi jaMgalI jAnavara sAmane Aye hoM to bhI bhaya se rAstA chor3e nahIM, yadi vaha jIva DaratA ho, to turanta alaga haTa jAve tathA rAste calate dhUpa meM se chAyA meM aura chAyA se dhUpa meM Ave nahIM aura zIta-uSNa kA upasarga samabhAva se sahana kre| pahalI pratimA eka mAsa kI hai, jisameM eka dAti anna aura eka dAti pAnI lenA kalpatA hai| dUsarI pratimA eka mAsa kI hai, jisameM do dAti anna aura do dAti pAnI lenA kalpatA hai| tIsarI pratimA eka mAsa kI hai, jisameM tIna dAti anna aura tIna dAti pAnI lenA kalpatA hai| isI prakAra cauthI, pA~cavI, chaThI aura sAtavIM pratimA bhI eka-eka mAsa kI hai| inameM kramaza: cAra dAti, pA~ca dAti, chaha dAti aura sAta dAti AhAra pAnI lenA kalpatA hai| AThavIM pratimA sAta ahorAtri (dina-rAta) kI hai| cauvihAra ekAntara tapa kare, grAma ke bAhara rahe, ina tIna Asana meM se eka Asana kare-cittA sove (uttAnAsana), karavaTa (eka bAjU para) sove (pArvAsana), pAlathI lagAkara sove (nissdyaasn)| parISaha se Dare nhiiN| 70
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ nauvIM pratimA bhI sAta ahorAtri (dina-rAta) kI hai| itanA vizeSa ki ina tIna Asana meM se eka Asana kare-daNDa Asana, lakuTa Asana yA utkaTa Asana (donoM paira TikAkara baitthnaa)| dasavIM pratimA bhI sAta ahorAtri (dina-rAta) kI hai| itanA vizeSa ki ina tIna Asana meM se eka Asana kare-goduha Asana, vIrAsana aura ambakubja (Amrakubja) aasn| godahAsana meM pUre zarIra ko donoM pA~voM ke paMjoM para rakhanA hotA hai| isameM jaMghA, uru Apasa meM mile hote haiN| donoM nitamba er3I para Tike rahate haiN| vIrAsana meM pUrA zarIra donoM paMjoM ke AdhAra para to rakhanA par3atA hai, kiMtu isameM nitamba er3I se kucha Upara uThe hue rakhane par3ate haiM tathA jaMghA aura uru meM bhI kucha dUrI rakhanI par3atI hai| isa prakAra kursI para baiThe vyakti ke nIce se kursI nikAla dene para jo AkAra-avasthA usakI hotI hai, vaisA hI lagabhaga isa Asana kA AkAra samajhanA caahie| AmrakubjAsana meM bhI pUrA zarIra to pairoM ke paMjoM para rakhanA par3atA hai, ghuTane kucha Ter3he rakhane hote haiM, zeSa zarIra kA sampUrNa bhAga sIdhA rakhanA par3atA hai| jisa prakAra Ama Upara se gola aura nIce se kucha Ter3hA hotA hai, isI prakAra yaha Asana kiyA jAtA hai| 71
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ gyArahavIM pratimA eka dina rAta kI hai| cauvihAra belA kare, gA~va ke bAhara pA~va saMkoca kara aura hAtha phailAkara kAyotsarga kre| bArahavIM pratimA eka rAta kI hai| cauvihAra telA kare / gA~va ke bAhara zarIra vosirAve, netra khule rakhe, pA~va saMkoce, hAtha pasAre aura amuka vastu para dRSTi lagAkara dhyAna kare / deva, manuSya aura tiryaJca sambandhI upasarga she| isa pratimA ke ArAdhana se avadhi, mana:paryAya aura kevalajJAna, ina tIna meM se eka jJAna hotA hai| calAyamAna ho jAya to pAgala bana jAya, dIrghakAla kA roga ho jAya aura kevalI prarUpita dharma se bhraSTa ho jaay| ina kula bAraha pratimAoM kA kAla 7 mAsa 28 dina kA hai| (13) terahaveM bole-kriyA sthAna teraha-1. artha daNDa-svayaM ke lie yA parivArAdi ke lie hiMsAdi kre| 2. anartha daNDa-nirarthaka yA kutsita artha ke lie hiMsAdi kre| ___3. hiMsA daNDa-'isane mujhe mArA thA, mAratA hai yA mAregA'-isa bhAva se arthAt saMkalpa pUrvaka usa prANI ko mAranA / 4. akasmAt daNDa-mAranA kisI ora ko thA, kintu mara jAya koI dUsarA hI arthAt binA upayoga sahasA kisI jIva kI ghAta ho jaanaa| 72
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. dRSTi viparyAsa daNDa-zatru jAnakara mitra ko mAra ddaalnaa| 6. mRSAvAda daNDa-asatya bhASaNa krnaa| 7. adattAdAna daNDa-corI krnaa| 8. adhyAtma daNDa-mana meM duSTa vicAra krnaa| 9. mAna daNDa-garva krnaa| 10. mitra daNDa-mAtA-pitA aura mitra varga ko alpa aparAdha para bhI bhArI daNDa denaa| 11. mAyA daNDa-kapaTa krnaa| 12. lobha daNDa-lobha krnaa| 13. IryApathika daNDa-sayogI vItarAgI ko lagane vAlI kriyaa| (14) caudahaveM bole-jIva ke caudaha bheda1. sUkSma ekendriya apryaapt| 2. sUkSma ekendriya paryApta / 3. bAdara ekendriya apryaapt| 4. bAdara ekendriya paryApta / 5. beindriya apryaapt| 6. beindriya paryApta / 7. teindriya apryaapt| 8. teindriya paryApta / 9. caurendriya apryaapt| 10. caurendriya pryaapt| 11. asaMjJI paMcendriya aparyApta / 12. asaMjJI paMcendriya pryaapt| 13. saMjJI paMcendriya apryaapt| 14. saMjJI paMcendriya paryApta /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ (15) pandrahaveM bole- paramAdhArmika deva pandraha - 1. amba 2. ambarISa 3. zyAma 4. zabala 5. raudra 6. mahAraudra 7. kAla 8. mahAkAla 9. asipatra 10. dhanuSa 11. kumbha 12. bAlukA 13. vaitaraNI 14. kharasvara aura 15. mahAghoSa / (16) solahaveM bole - sUtrakRtAMga sUtra ke prathama zrutaskandha ke solaha adhyayana - 1. svasamaya - parasamaya 2. vaitAlIya 3. upasarga parijJA 4. strI parijJA 5. naraka vibhakti 6. vIra stuti 7. kuzIla paribhASA 8. vIryAdhyayana 9. dharma - dhyAna 10. samAdhi 11. mokSamArga 12. samavasaraNa 13. yathAtathya 14. grantha 15. AdAnIya aura 16. gaathaa| (17) satarahaveM bole - saMyama sataraha prakAra kA - 1. pRthvIkAya saMyama 2. apkAya saMyama 3. teukAya saMyama 4. vAyukAya saMyama 5. vanaspatikAya saMyama 6. beindriya saMyama 7. teindriya saMyama 8. caurindriya saMyama 9. paMcendriya saMyama 10. ajIvakAya saMyama 11. prekSA saMyama (mArga sthaMDila bhUmi Adi dekhakara pravRtti karanA) 12. upekSA saMyama (AjJAnusAra zubha kriyA meM pravRtti, azubha se nivRtti karanA) 13. paristhApanikA saMyama 14. pramArjana saMyama 15. mana:saMyama, 16. vacana saMyama aura 17. kAya saMyama / 74
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ (18) aThArahaveM bole- brahmacarya ke aThAraha prakAra- 1. mana, vacana aura kAyA karake audArika zarIra sambandhI bhoga, bhoge nahIM, bhogAve nahIM aura jo bhoga karate haiM, unheM anumode (prazaMse) nahIM (3 x 3 9 hue) vaise hI nau bheda vaikriya zarIra sambandhI - trikaraNa triyoga ke haiN| = (19) unnIsaveM bole - jJAtAsUtra ke unnIsa adhyayana1. meghakumAra kA 2. dhannAsArthavAha aura vijaya cora kA 3. mora ke aNDoM kA 4. kachue kA 5. zailaka rAjarSi kA 6. tuMbe kA 7. dhannAsArtha-vAha aura cAra bahuoM kA 8. mallI bhagavatI kA 9. jinapAla aura jinarakSita kA 10. candra kI kalA kA 11. dAvadrava vRkSa kA 12. jitazutra rAjA aura subuddhi pradhAna kA 13. nanda maNiyAra kA 14. tetalIputra pradhAna aura poTilA kA 15. nandI phala kA 16. amarakaMkA kA 17. azva kA 18. suMsumA bAlikA kA aura 19. puMDarIka kaMDarIka kaa| (20) bIsaveM bole- asamAdhi ke bIsa sthAnaka - 1. utAvala se cale 2. binA pU~je cale 3. ayogya rIti se pU~je 4. pATa-pATalA adhika rakhe 5. bar3oM ke- gurujanoM ke sAmane bole 6. vRddha-sthaviraguru kA upaghAta kare (mRta prAya: kare) 7. sAtA - rasa - vibhUSA ke nimitta ekendriyAdi jIvoM kI ghAta kare 8. pala-pala meM krodha kare 9. 75
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamezA krodha meM jalatA rahe 10. dUsare ke avaguNa bole, cugalI-niMdA kare 11. nizcayakArI bhASA bole 12. nayA kleza khar3A kare 13. dabe hue kleza ko vApasa jagAve 14. akAla meM svAdhyAya kare 15. sacitta pRthvI se bhare hue hAthoM se gocarI kare 16. eka prahara rAtri bItane para bhI jora-jora se bole 17. gaccha meM bheda utpanna kare 18. kleza phailA kara gaccha meM paraspara du:kha upajAve 19. sUrya udaya hone se asta hone taka khAyA hI kare aura 20. aneSaNIya aprAsuka AhAra leve| (21) ikkIsaveM bole-sabala (saMyama ko bigAr3ane vAle) ke ikkIsa doSa 1. hastakarma kre| 2. maithuna seve| 3. rAtri-bhojana kre| 4. AdhAkarmI AhArAdi sevana kre| 5. rAjapiNDa sevana kre| 6. pA~ca bola seve-kharIda kiyA huA, udhAra liyA huA, jabaran chinA huA, svAmI kI AjJA binA liyA huA aura sthAna para yA sAmane lAkara diyA huA AhAra Adi grahaNa kare (sAdhu ko dene ke lie hI kharIdA ho| anyathA svAbhAvika to sabhI kharIdA jAtA hai)|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. tyAga kara bAra-bAra todd'e| 8. chaha-chaha mahIne meM gnn-sNprdaay-pltte| 9. eka mAsa meM tIna bAra kacce jala kA sparza kare-nadI utre| 10. eka mAsa meM tIna bAra mAyA (kapaTa) kre| 11. jisake makAna meM rahe hoM, usI ke yahA~ kA AhAra kare (zayyAtara-piNDa bhogve)| 12. jAnabUjha kara hiMsA kre| 13. jAnabUjha kara jhUTha bole| 14. jAnabUjha kara corI kre| 15. jAnabUjha kara sacitta-pRthvI para zayana-Asana kre| 16. jAnabUjha kara sacitta-mizra pRthvI para zayyA Adi kre| 17. sacitta zilA tathA jisameM choTe-choTe jantu rahe, vaise kASTha Adi vastu para apanA zayana-Asana lgaave| 18. jAnabUjha kara dasa prakAra kI sacitta vastu khAve-mUla, kanda, skandha, tvacA, zAkhA, pravAla, patra, puSpa, phala aura bIja / 19. eka varSa meM dasa bAra sacitta jala kA sparza kare-nadI utre| 77
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. eka varSa meM dasa bAra mAyA (kapaTa) kre| 21. sacitta jala se bhIge hue hAtha se gRhastha, AhArAdi deve aura use jAnatA huA le kara bhogve| (22) bAIsaveM bole-parISaha bAIsa prakAra ke-1. kSudhA 2. tRSA 3. zIta 4. uSNa 5. DA~sa-macchara 6. acela (vastra rahita yA alpa vastra) 7. arati 8. strI 9. caryA-calane kA 10. niSadyA-sthira Asana lagA kara upadravajanaka sthAna para baiThe rahane kA 11. zayyA-upAzraya kA 12. Akroza 13. vadha (prANanAza) 14. yAcanA 15. alAbha (Avazyaka vastu kA nahIM milanA) 16. roga 17. tRNa sparza 18. jalla (pasInA tathA maila) 19. satkAra-puraskAra 20. prajJA 21. ajJAna aura 22. darzana priissh| (23) teIsaveM bole-sUtrakRtAMga ke 23 adhyayana-prathama zrutaskandha ke 16 adhyayana to solahaveM bola meM haiN| dUsare zrutaskandha ke sAta adhyayana-1. puNDarIka kamala 2. kriyAsthAna 3. AhAraparijJA 4. pratyAkhyAna parijJA 5. anagArasutta 6. ArdrakumAra aura 7. udakapeDhAla putr| (24) caubIsaveM bole-deva caubIsa prakAra ke-10 bhavanapati, 8 vyantara (pahale se AThaveM taka), 5 jyotiSI aura 1 vaimAnika-ye kula 24 hue| 78
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ (25) paccIsaveM bole-pA~ca mahAvrata kI paccIsa bhaavnaa| pahale mahAvrata kI pA~ca bhAvanA-1. IryAsamiti bhAvanA 2. mana-samiti bhAvanA 3. vacanasamiti bhAvanA 4. eSaNAsamiti bhAvanA aura 5. AdAnabhANDa-mAtra-nikSepaNA samiti bhaavnaa| dUsare mahAvrata kI pA~ca bhAvanA-1. binA vicAra kiye bolanA nahIM 2. krodha se bolanA nahIM 3. lobha se bolanA nahIM 4. bhaya se bolanA nahIM aura 5. hAsya se bolanA nhiiN| tIsare mahAvrata kI pA~ca bhAvanA-1. nirdoSa sthAnaka yAca kara lenA 2. tRNa Adi yAca kara lenA 3. sthAnaka Adi ke kSetra kI sImA-nirdhAraNa pUrvaka AjJA lenA 4. ratnAdhika kI AjJA se tathA AhAra kA saMvibhAga karake AhAra karanA 5. upAzraya me rahe hue saMbhogI sAdhuoM se AjJA lekara rahanA tathA bhojanAdi krnaa| cauthe mahAvrata kI pA~ca bhAvanA-1. strI, pazu, napuMsaka sahita sthAnaka meM ThaharanA nahIM 2. strI sambandhI kathA-vArtA karanA nahIM 3. strI ke aMgopAMga, rAga dRSTi se dekhanA nahIM 4. pahale ke kAma-bhoga yAda karanA nahIM aura 5. sarasa tathA bala-vardhaka AhAra karanA nhiiN| pA~caveM mahAvrata kI pA~ca bhAvanA-1. acche zabda para rAga 79
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura bure zabda para dveSa karanA nahIM, vaise hI 2. rUpa para 3. gaMdha para 4. rasa para aura 5. sparza para rAgadveSa nahIM karanA / (26) chabbIsaveM bole - chabbIsa uddezaka - dazAzruta-skandha ke 10, bRhatkalpa ke 6 aura vyavahAra sUtra ke 10 (inameM sAdhu kA vidhivAda hai) / (27) sattAvIsaveM bole - sAdhu ke sattAIsa guNa-pA~ca mahAvratoM kA pAlana, pA~ca indriyoM kA nigraha karanA, cAra kaSAya kA vijaya karanA (5 + 5 + 4 = 14) 15 bhAva satya, 16 karaNa satya, 17 yoga satya, 18 kSamA, 19 vairAgya, 20 mana:samAdhAraNatA, 21 vacana-samAdhAraNatA, 22 kAya - samAdhAraNatA, 23 jJAna sampannatA, 24 darzana sampannatA, 25 cAritra sampannatA, 26 vedanA sahiSNutA aura 27 maraNa sahiSNutA / (28) aTThAIsaveM bole- AcAra kalpa aTThAIsa prakAra kA1. eka mAsa kA prAyazcitta 2. eka mAsa aura pA~ca dina kA 3. eka mAsa aura dasa dina kA / isI prakAra pA~ca-pA~ca dina bar3hAte hue pA~ca mahIne taka kahanA / isa prakAra paccIsa udghAtika AropaNA hai, 26. anudghAtika AropaNA 27. kRtsna (sampUrNa) AropaNA aura 28. akRtsna (apUrNa) AropaNA / 80
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ (29) unatIsaveM bole-pApa zruta 29-1. bhaumazruta-bhUmi ke vikAra, bhUkampa Adi kA phala-varNana karane vAlA nimitt-shaastr| 2. utpAtazruta-akasmAt rakta-varSA Adi utpAtoM kA phala batAne vAlA nimitta shaastr| 3. svapnazruta-zubha-azubha svapnoM kA phala varNana karane vAlA shrut| 4. antarikSazruta-AkAza meM vicarane vAle grahoM ke yuddhAdi hone, tArAoM ke TUTane aura sUryAdi ke grahaNa Adi kA phala batAne vAlA zruta hai| 5. aMgazruta-zarIra ke vibhinna aMgoM ke hInAdhika hone aura netra, bhujA Adi ke phar3akane kA phala batAne vAlA shrut| 6. svarazruta-manuSyoM, pazu-pakSioM evaM akasmAt kASThapASANAdi-janita svaroM (zabdoM) ko sunakara unake phala ko batAne vAlA shrut| 7. vyaMjanazruta-zarIra meM utpanna hue tila, maSA Adi kA phala batAne vAlA shrut| 8. lakSaNazruta-zarIra meM utpanna cakra, khaGga, zaMkhAdi cihnoM kA phala batAne vAlA shrut| bhaumazruta tIna prakAra kA hai, jaise-sUtra vRtti aura vaarttik| 1. aMgazruta ke sivAya anya matoM kI sahasra pada-pramANa racanA ko sUtra kahate haiN| 2. unhIM sUtroM kI lakSa-pada-pramANa vyAkhyA ko vRtti kahate haiN|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. usa vRtti kI koTi-pada pramANa vyAkhyA ko vArttika kahate haiN| ina sUtra, vRtti aura vArttika ke bheda se uparyukta bhauma, utpAda Adi AThoM prakAra ke zruta ke (8 x 3 = 24) caubIsa bheda ho jAte haiN| ____25. vikathAnuyogazruta-strI, bhojana-pAna Adi kI kathA karane vAle tathA artha-kAma Adi kI prarUpaNA karane vAle pAkazAstra, arthazAstra, kAmazAstra aadi| ____26. vidyAnuyogazruta-rohiNI, prajJapti, aMguSThaprasenAdi vidyAoM ko sAdhane ke upAya aura unakA upayoga batAne vAlA shaastr| 27. maMtrAnuyogazruta-laukika prayojanoM ke sAdhaka aneka prakAra ke maMtroM kA sAdhana batAne vAlA maMtra shaastr| 28. yogAnuyogazruta-strI-puruSAdi ko vaza meM karane vAle aMjana, guTikA Adi ko batalAne vAlA shaastr| 29. anya tIrthika pravRttAnuyoga-kapila, bauddha Adi matAvalambiyoM ke dvArA racita shaastr| (30) tIsaveM bole-mahAmohanIya karma-bandha ke tIsa sthAna1. trasa jIva ko jala meM DUbA kara maare| 2. trasa jIva ko zvA~sa rU~dha kara maare| 82
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. trasa jIvoM ko makAna, bAr3e Adi meM banda kara agni yA dhuMe se ghoTa kara maare| 4. talavArAdi zastra se mastakAdi aMgopAMga kaatte| 5. mastaka para gIlA camar3A bA~dha kara maare| 6. ThagAI, dhokhAbAjI, dhUrtatA se daNDa, phalaka Adi ke dvArA mAra kara dUsare kA upahAsa kare tathA vizvAsaghAta kre| 7. kapaTa karake apanA durAcAra chipAve, sUtrArtha chipaave| 8. Apa kukarma kare aura dUsare niraparAdhI manuSya para Aropa lagAve tathA dUsare kI yaza:kIrti ghaTAne ke lie jhUThA kalaMka lgaave| ____9. satya ko dabAne ke lie mizra vacana bole, satya kA apalApa kare tathA kleza bar3hAve / 10. rAjA kA mantrI hokara rAjA kI lakSmI haraNa karanA cAhe, rAjA kI rAnI se kuzIla sevana karanA cAhe, rAjA ke premIjanoM ke mana ko palaTanA cAhe tathA rAjA ko rAjyAdhikAra se haTAnA caahe| 11. viSaya-lampaTa hokara bhI apane ko kuMvArA batAve / 12. brahmacArI nahIM hote hue bhI apane ko brahmacArI batAve / 13. jo naukara, svAmI kI lakSmI lUTe tathA luTAve /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. jisa puruSa ne apane ko dhanavAn ijjatavAn adhikArI banAyA, usa upakArI se IrSyA kare, burAI kare, halkA batAne kI ceSTA kare, upakAra kA badalA apakAra se deve / 15. bharaNapoSaNa karane vAle rAjAdi ke dhana meM lubdha hokara rAjA kA tathA jJAnadAtA guru kA hanana kare / 16. rAjA, nagara-seTha tathA mukhiyA ( bahuta yaza vAle), ina tInoM meM se kisI kA hanana kare / 17. bahuta-se manuSyoM kA AdhArabhUta jo manuSya hai, usakA hanana kare / 18. jo saMyama lene ko taiyAra huA hai, usakI saMyama se ruci haTAve tathA saMyama liye hue ko dharma se bhraSTa kare / 19. tIrthaGkara ke avarNavAda bole / 20. tIrthaGkara prarUpita nyAya mArga kA dveSI bana kara usa mArga kI nindA kare tathA usa mArga se logoM kA mana dUra haTAveM / 21. AcArya, upAdhyAya tathA sUtra vinaya ke sikhAne vAle puruSoM kI nindA kare, upahAsa kare / 84
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. AcArya, upAdhyAya ke mana ko ArAdhe nahIM tathA ahaMkAra bhAva ke kAraNa bhakti nahIM kare / 23. alpa zAstrajJAna vAlA hote hue bhI khuda ko bahuzruta batAve, apanI jhUThI prazaMsA kre| 24. tapasvI nahIM hote hue bhI, tapasvI kahalAve / 25. zakti hote hue bhI gurujanAdi tathA sthavira, glAna muni kA vinaya vaiyAvacca kare nahIM aura kahe ki inhoMne merI vaiyAvacca nahIM kI thI-aisA anukampA rahita hove / 26. cAra tIrtha meM bheda par3e-aisI kathA-klezakArI vArtA kre| 27. apanI prazaMsA ke lie tathA dUsare ko prasanna karane ke lie vazIkaraNAdi prayoga kre| 28. manuSya tathA deva sambandhI bhogoM kI tIvra abhilASA kre| ___29. mahARddhivAn-mahAyaza ke dhanI deva haiM, unake balavIrya kI nindA kare, niSedha kre| 30. ajJAnI jIva, logoM se pUjA-prazaMsA prApta karane ke lie deva ko nahIM dekhane para bhI kahe ki "maiM deva ko dekhatA hU~" to mahA mohanIya karma baaNdhe|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ (31) ikattIsaveM bole-siddha bhagavAna ke ikattIsa guNaATha karma kI ikattIsa prakRtiyA~ naSTa hone se ye guNa prakaTa hote haiN| ve ikattIsa prakRtiyA~ isa prakAra haiM jJAnAvaraNIya karma kI pA~ca prakRti-1. matijJAnAvaraNIya 2. zrutajJAnAvaraNIya 3. avadhijJAnAvaraNIya 4. mana:paryAyajJAnAvaraNIya aura 5. kevljnyaanaavrnniiy| darzanAvaraNIya karma kI nau prakRti-1. nidrA 2. nidrA-nidrA 3. pracalA 4. pracalA-pracalA 5. styAnagRddhi 6. cakSudarzanAvaraNIya 7. acakSudarzanAvaraNIya 8. avadhidarzanAvaraNIya aura 9. kevldrshnaavrnniiy| vedanIya karma kI do prakRti-1. sAtAvedanIya aura 2. asaataavedniiy| mohanIya karma kI do prakRti-1. darzanamohanIya aura 2. cAritra mohniiy| Ayu karma kI cAra prakRti-1. narakAyu 2. tiryaMcAyu 3. manuSyAyu aura 4. devaayu| nAmakarma kI do prakRti-1. zubhanAma aura 2. azubhanAma / | 861
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ gotrakarma kI do prakRti - 1. ucca gotra aura 2. nIca gotra / aMtarAya karma kI pA~ca prakRti - 1. dAnAntarAya 2. lAbhAntarAya 3. bhogAntarAya 4. upabhogAntarAya aura 5. vIryAntarAya / (32) battIsaveM bole - battIsa prakAra kA yoga saMgraha - 1. lage hue pApoM kA prAyazcitta lene kA saMgraha kare / 2. dUsare ke liye hue prAyazcitta ko kisI ora ko nahIM kahane kA saMgraha kare / vipatti Ane para bhI dharma meM dRDha rahane kA saMgraha kare / 4. nirapekSa tapa karane kA saMgraha kare / 5. sUtrArtha grahaNa karane kA saMgraha kare / 6. 3. zuzrUSA (zarIra kI zobhA) TAlane kA saMgraha kare / ajJAta kula kI gocarI karane kA saMgraha kare / nirlobhI hone kA saMgraha kare / 9. bAvIsa parISaha sahane kA saMgraha kare / 10. sApha dila (saralatA) rakhane kA saMgraha kare / 11. satya-saMyama rakhane kA saMgraha kare / 7. 8. 87
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. samyaktva nirmala rakhane kA saMgraha kare / 13. samAdhi sahita rahane kA saMgraha kre| 14. paMcAcAra pAlane kA saMgraha kre| 15. vinaya karane kA saMgraha kre| 16. dhairya rakhane kA saMgraha kre| 17. vairAgya bhAva rakhane kA saMgraha kre| 18. zarIra ko sthira rakhane kA saMgraha kre| 19. vidhi pUrvaka acche anuSThAna karane kA saMgraha kre| 20. Azrava rokane kA saMgraha kare / 21. AtmA ke doSa TAlane kA saMgraha kre| 22. sabhI viSayoM se vimukha rahane kA saMgraha kre| 23. ahiMsA Adi mUla guNa rUpa pratyAkhyAna karane kA saMgraha kre| 24. dravya se upadhi, bhAva se garvAdi tyAgane kA (uttaraguNa dhArane kA) saMgraha kre| 25. apramAdI banane (vyutsarga-mamatA tyAga) kA saMgraha kre|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26. kAle-kAle (samaya para) kriyA karane kA saMgraha kre| 27. dharmadhyAna dhyAne kA saMgraha kre| 28. saMvara karane kA saMgraha kre| 29. mAraNAntika roga hone para bhI mana ko kSubhita nahIM banAne kA saMgraha kre| 30. svajanAdi ko tyAgane kA saMgraha kre| 31. liye hue prAyazcitta ko pAra lagAne kA saMgraha kre| 32. ArAdhaka paNDita maraNa hove vaisI ArAdhanA karane kA saMgraha kre| (33) tetIsaveM bole-AzAtanA tetIsa prakAra kI1. guru yA bar3oM ke sAmane ziSya avinaya se cle| 2. guru Adi ke barAbara cle| 3. guru Adi ke pIche bhI avinaya se cle| 4-6.guru Adi ke Age-pIche yA barAbara avinaya se khar3A rhe| 7-9.guru Adi ke Age, pIche yA barAbara avinaya se baitthe| 89
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. bar3oM ke sAtha ziSya sthaNDila jAve aura unase pahale zaucakarma kara ke Age calA aave| 11. guru ke sAtha ziSya bAhara gayA ho aura pIche lauTane para IryApathikI pahale pratikrame / 12. koI puruSa upAzraya meM Ave taba unase guru se pahale hI ziSya bole / 13. rAtri ke samaya jaba guru kahe- 'aho Arya! kauna nIMda meM hai aura kauna jAga rahA hai ?' taba Apa jAgate ho, to bhI nahIM bole / 14. AhArAdi lAkara usakI AlocanA pahale anya muni ke sAmane kare aura bAda meM guru ke samakSa kare / 15. AhArAdi pahale anya muni ko batAve aura bAda meM guru ko batAve / 16. AhArAdi ke lie pahale anya muni ko AmantraNa de aura bAda meM guru ko de| 17. gurujanoM ko pUche binA hI anya muniyoM ko AhArAdi deve| 90
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. bar3oM ke sAtha bhojana karate samaya sarasa, manojJa svayaM adhika tathA zIghra kare / AhAra, 19. gurujana Adi ke pukArane para bhI mauna rhe| 20. gurujana Adi ke bulAne para apane Asana para baiThe hI kahe-"maiM yahA~ hU~", parantu Asana chor3akara unake pAsa jAve nahIM / 21. guru ke bulAne para jora se tathA avinaya se kahe ki 'kyA kahate ho ?' 22. guru Adi kahe- 'he ziSya ! yaha kAma (vaiyAvaccAdi) tumhAre lie lAbhakArI hai, ise karo, taba kahe ki - 'yadi lAbhakArI hai, to Apa hI kyoM nahIM kara lete / ' 23. ziSya, bar3oM ke sAtha kaThora-karkaza bhASA bole / 24. ziSya, gurujana ke sAtha vaise hI zabda bole, jaise gurujana ziSya ke sAtha bolate haiN| 25. gurujana dharmopadeza dete hoM taba sabhA meM hI kahe ki 'Apa jo kahate ho vaisA ullekha kahA~ hai ?' 26. gurujana se vyAkhyAna meM kahe ki - 'Apa to bhUlate ho, yaha kahanA satya nahIM hai / ' 91
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27. gurujana ke vyAkhyAna ko dhyAna se nahIM suna kara upekSA kre| 28. gurujana vyAkhyAna dete hoM, taba sabhA meM bheda DAlane ke lie kahe-"mahArAja! gocarI kA yA amuka kAma kA samaya ho gayA hai|" 29. gurujana vyAkhyAna dete hoM, taba zrotAjana ke mana ko vyAkhyAna se haTAne kI ceSTA kre| 30. gurujana kA vyAkhyAna pUrA nahIM huA ho, usake pUrva hI Apa vyAkhyAna zurU kara de| 31. gurujana Adi kI zayyA-Asana ko pA~va se tthukraave| 32. bar3oM kI zayyA para Apa khar3A rahe, baiThe, soe| 33. guru ke zayana-Asana se apanA zayana-Asana U~cA kare yA barAbara (samAna) kare aura usa para soe, baiThe to AzAtanA lge| 92
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagjJAna pracAraka maNDala ke vividha sevA sopAna jinavANI hindI mAsika patrikA kA prakAzana jaina itihAsa, Agama evaM anya satsAhitya kA prakAzana akhila bhAratIya zrI jaina vidvat pariSad kA saMcAlana ukta pravRttiyoM meM dAnI evaM prabuddha cintakoM ke racanAtmaka sakriya sahayoga kI apekSA hai| samparka sUtra maMtrI samyagjJAna pracAraka maNDala dukAna naM. 182 ke Upara, bApU bAjAra jayapura-302003 (rAjasthAna) dUrabhASa : 0141-2575997, phaiksa : 0141-4068798 I-mela : sgpmandal@yahoo.in